kawana jimare 16 by kawana kurd

‫ذمارة (‪ )16‬كانوونى دووةم ‪2013‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دةستةى نووسةران‪ :‬م‪.‬عبدالرحمن كريم درويش‬ ‫فةقي عةبدوآل‬ ‫نةجمةدين َ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيي مانطانةية‬

‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫بةِرَيوةبةرى هونةرى‬ ‫ئازةر عوسمان‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫طؤظارى كـةوانــة‬ ‫لة مالَثةرى "كــــةوانة كــورد"دا بخويَنةوة‪....‬‬

‫تةواوى ذمارةكانى طؤظارى كةوانة‬ ‫لة كتيَبخانةى ئةنديَشة دةستدةكةويَت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬

‫نــــاوةرؤكــــــ‬

‫وته‌ی که‌وانه‌‪6.............................................................................................................................................................................‬‬ ‫رامیاری ‬ ‫ـ ئاوات محه‌مه‌د ئه‌مین چاره‌نووسی سوریا و پرسی کورد له‌ رۆژئاوای کوردستاندا‪9.........................‬‬ ‫ـ سەدا عومەر(وەرگێڕ) ئاسۆكانی سیاسەتی دێمۆكراسی‪18..........................................................................‬‬ ‫ـ وه‌حید كه‌مالی ئیالمی ئه‌زموونه‌ سه‌ربازییه‌كانی كۆماری ئیسالمیی ئێران‌و نوری مالیكی‪38...............‬‬ ‫جیهان به‌ره‌و فره‌ جه‌مسه‌ری‪48.................................................................................‬‬ ‫ـ موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین ‬ ‫ـ د‪.‬سامان حسێن پێگه‌ی كورد الی‌ رۆژهه‌اڵتناسیی بریتانی‪64...........................................................‬‬ ‫ـ ساالر تاوه‌گۆزی (وه‌رگێڕ) رۆشنبیری عه‌ره‌ب‌و راستی گوتن‪86........................................................................‬‬ ‫ـ ئه‌نوه‌ر حسین بازگر چاوپێکه‌وتن له‌گه‌ڵ سیاسه‌تمه‌داری کورد فاروق نه‌قشی‪91....................................‬‬ ‫ئابووری‬ ‫خوێندن‌و پێشبینیكردنی ژیان‪121..............................................................................‬‬ ‫ـ فه‌یسه‌ڵ عه‌لی ‬ ‫زمان‬ ‫ـ حه‌سه‌نی قازی (وه‌رگێڕ) زمان‌و کۆمه‌ڵ‪126.......................................................................................................‬‬ ‫ـ د‪.‬حوسه‌ینی خه‌لیقی مێتود‌و رێگاکانی ستانداردکردنی زمانی کوردی‪152............................................‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‬ ‫ـ د‪.‬حه‌مید عه‌زیز سه‌ره‌تاكانی لۆجیكی سه‌رده‌م‪162.............................................................................‬‬ ‫ـ د‪.‬حه‌سه‌ن حسێن سدیق زانستی لۆجیك‪175.......................................................................................................‬‬

‫لێكۆڵینەوەیەك لە سەر چەمكی بەرپرسیاریی ره‌وشتی‪183...............‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی مێتافیزیک‪202............................................................‬‬ ‫هێـــرش بــردنه‌ سه‌ر میـتـافیزیـك‪230....................................................‬‬

‫ـ سه‌عید کاکی ‬ ‫ـ فوئاد عه‌بدولڕه‌حمان ‬ ‫ـ ته‌حسین ته‌ها چۆمانی ‬ ‫ناوداران‬ ‫ـ لویس بالن سەالح رەنجدەر (ئامادەكار)‪247............................................................‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪6‬‬

‫وته‌ی که‌وانه‬

‫ ‪Editorial‬‬ ‫له‌ دایكبوونی (گ��ۆڕان) وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی‌و گیرسانه‌وه‌ی له‌ به‌ره‌ی‬ ‫ئۆپۆزسیۆندا له‌ هاوشانی ئه‌وه‌ی گڕو تینێكی به‌ هێزی دایه‌ كایه‌ی ئۆپۆزسیۆنبوون له‌‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬بۆ یه‌كه‌م جار به‌ره‌یه‌كی بۆ حیزبه‌ ئۆپۆزسیۆنه‌كان دامه‌زراند‪ .‬هاوكات‬ ‫چه‌ندین كێشه‌‌و گرفتی گه‌وره‌شی بۆ سیستمی سیاسی‌و كایه‌ی ئۆپۆزسیۆنیش‬ ‫دروست كرد‪ .‬جیاوازیی به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆن له‌ رووی هزری‌و میکانیزمی كاركرنه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ واقعدا كه‌لێنێكی گه‌وره‌ی بۆ كایه‌ی ئۆپۆزسیۆن‌و خودی سیسته‌می سیاسیی‬ ‫كوردیش دروست كرد‌‪ .‬هه‌ڵگرتنی ئه‌م ناكۆكیه‌ له‌ هه‌ناوی ئۆپۆزسیۆندا‪ ،‬كه‌ ئه‌وه‌نده‌‬ ‫په‌لی كێشا‌‪ ،‬بوو به‌ به‌شێك له‌ ستڕاكچه‌ری ئۆپۆزسیۆن‪ .‬بۆیه‌ ئاسایه‌‪ ،‬كه‌ ئاكامه‌كه‌شی‪،‬‬ ‫له چاره‌نووسی ئه‌م ئۆپۆزیسیۆنه‌دا‪ ،‬دابه‌شبوون‌و په‌رتبوون بێت‪ ‌.‬كۆی گرفته‌كانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‌و بێ تواناییان له‌ گه‌یشتن به‌ رێكه‌وتنێكی راسته‌قینه‌و پته‌و‪ ،‬چ له‌ نێوان‬ ‫خۆیاندا‌و چ له‌ گه‌ڵ ده‌سه‌اڵت‪ ،‬له‌ بناغه‌دا هۆكاره‌كه‌ی ئه‌م جیاوازیه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م له‌تبوون‌و جیاوازییه‌ی خودی ئۆپۆزسیۆن‪ ,‬له‌ شێوازی مامه‌ڵه‌كردنی له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌سه‌اڵتیشدا ره‌نگی داوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬له‌ دانوستانه‌كانیدا ئ��ه‌وه‌ی گ��ۆڕان له‌ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ده‌یه‌وێت كۆمه‌ڵێک داواكاریی چاكسازی‌و (به‌شی) خۆ له‌ سامان‌و ده‌سه‌اڵت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وه‌ی به‌ره‌ی ئیسالمی ده‌یخوازێت‪ ،‬گۆڕانێكی بنه‌ره‌تییه‌ له‌ كۆی كایه‌‌و سیستمی‬ ‫سیاسیی كوردی‌و دامه‌زراندنی شێوازێكی حوكمڕانی ئیسالمی‪ .‬شێوازو میکانیزمی‬ ‫كاركردنی (گۆران) له‌ سه‌ر نه‌هجێكی تایبه‌تو دیاریكراودا نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌ سه‌ر هه‌مان‬ ‫رێبازی واڵتانی عه‌ره‌بی‪ ،‬به‌ پێی تیۆری ئاژاوه‌ی داهێنه‌رانه ‪anarchy creative‬‬ ‫(الفوضی الخالقة) كار ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم به‌ره‌ی ئیسالمی به‌ مۆدێلی کرده‌ی (پراگماتی)‬ ‫كار ده‌كه‌ن‪ ،‬واته زۆر به‌وردی ده‌زانن چییان ده‌وێت‌و چۆن بۆ ئامانجه‌كانیان ده‌چن‪.‬‬ ‫(گۆڕان) خۆپێشاندانه‌كانی حه‌ڤده‌ی شوبات به‌ وه‌رزێکی زێرینیی خه‌باتی سیاسی‬ ‫خۆی ده‌زانێت؛ ده‌یه‌وێت بیكاته‌ وێستگه‌ی ده‌سپێكردنی ره‌وره‌وه‌ی مێژووی خه‌باتی‬ ‫سیاسی خۆی‪ .‬بۆیه‌ سااڵنه‪ ‌،‬به‌ نزیكبوونه‌وه‌ی له‌م واده‌یه‪ ‌،‬ده‌كه‌وێته‌ گروگاڵ‌و هه‌وڵی‬ ‫دووباره‌كردنه‌وه‌ی هه‌مان سیناریۆ ده‌دات‪ .‬به‌اڵم ئیسالمیه‌كان ئه‌و روداوه‌ ته‌نیا وه‌ك‬

‫‪7‬‬

‫وێسته‌گه‌کی خه‌باتی سیاسیی خۆیان ده‌بینن‌و مامه‌ڵه‌ی له‌ گه‌ڵدا ده‌كه‌ن‪ ،‬خه‌ون‌و‬ ‫خواسته‌كانیان زۆر له‌وه‌ به‌ زیاتر ده‌بینن‪ .‬گیانی ئه‌م جیاوازیه‌ له‌ شێوازی‬ ‫مامه‌ڵه‌كردن له‌ گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتدا به‌ گشتی ده‌ر ده‌كه‌وێت‪ .‬له‌ بازنه‌ی مامه‌ڵه‌كردن‌و‬ ‫شێوازی هه‌ڵسوكه‌وت كردن له‌ گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندیشدا‪ ،‬به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫جارێكی‌تر جیا ده‌بنه‌وه‌‪ .‬ئیسالمیه‌كان به‌ هۆی لێک نزیكیی ئایدیۆلۆجییان‌‌‪،‬‬ ‫باوه‌ریان له‌ گه‌ڵ ره‌وت��ی سونه‌گه‌رایی پاڵپشتی‌و سۆزیان بۆ خۆپێشاندان‌و‬ ‫گردبوونه‌وه‌كانی شاره‌ سونییه‌كان هه‌یه‌‪ .‬له‌ كاتێكدا به‌وه‌ی ناوچه‌ی نفوزو‬ ‫كاركردنی (گۆڕان) ده‌كه‌وێته‌ نێو ناوچه‌ی نفوزی ئێرانه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه ناراسته‌وخۆ‬ ‫له‌ گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی مالكیدایه‌‪ ،‬هیچ نه‌ بێت‪ ،‬دژایه‌تیی ره‌وتی شیعه‌گه‌رای ناكات‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی ئۆپۆزسیۆنی‪ ،‬كوردی به‌ هه‌ردوو به‌ره‌ی عه‌لمانی‌و‬ ‫ئیسالمیه‌وه‌‪ ،‬تا ئه‌مرۆ كۆی كه‌یس‌و ئامانه‌جه‌كانیان له‌ گه‌ڵ ده‌س��ه‌اڵت��دا له‌‬ ‫باسی حوكمڕانی‌و ئیداره‌‌دانی ده‌سه‌اڵت له‌ هه‌رێمی كوردستاندا تێپه‌ر ناكات‪.‬‬ ‫له‌م‌ بازنه‌یه‌شدا سیمای په‌یوه‌ندی‌و هه‌ڵوێستیان له‌ گه‌ڵ نێوه‌نددا به‌ روونی‬ ‫دیار نییه‪ ‌.‬به‌ هۆی الوازیی پێگه‌ی ئۆپۆزسیۆن له‌ هاوكێشه‌ی سیاسیی عێراق‌و‬ ‫كوردستاندا سه‌نگیان له‌ هاوكێشه‌ی نێوده‌وڵه‌تیدا له‌م ناوچه‌یه‌ زۆر الوازه‌‪ .‬بۆیه‌‬ ‫ده‌بینین له‌ ئاسته‌ بااڵكانی هاوكێشه‌ی سیاسیی نێوان هه‌ردوو به‌ره‌ی (ئه‌مه‌ریكا‬ ‫ـ توركیا)و (روسیا ـ ئێران)دا هیچ الیه‌كی ئۆپۆزسیۆن رۆڵی كارگه‌رو سه‌نگی‬ ‫گۆڕینی پایه‌‌و الیانی له هاوكێشه‌که‌‌دا نییه‌‪.‬‬ ‫هۆكاری سه‌ره‌كیی قووڵبونه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی له نێوان ده‌سه‌اڵت‌و ئۆپۆزسیۆن‬ ‫ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫‪١‬ـ دارمانی پردی متمانه‌ له نێوان ده‌سه‌اڵت‌و ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬که بانگه‌شه‌كردنی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن بۆ روخانی ده‌سه‌اڵت‌و جێبه‌جێ نه‌كردنی بریارو په‌یمانه‌كان له‌‬ ‫الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌وه‌‪ ،‬هۆكاری سه‌ره‌كیی داروخانی پردی متمانه‌ی نێوان هه‌ردوو‬ ‫الیه‌نه‌‌یه‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ ریشاڵی ئه‌م بێ متمانه‌ییه‌ له‌ گه‌ڵ په‌یدابوونی ئ��ازادی‬ ‫رۆژنامه‌گه‌ریی‌و گه‌شه‌كردنی بیری ئازادو ره‌خنه‌گرتندا په‌یدا بووه‌‪ .‬به‌اڵم له‌‬ ‫راگه‌یاندنی پرۆژه‌ حه‌وت خاڵیه‌كه‌ی (گۆڕان)ه‌وه‌ بۆ روخاندن‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت‪ ،‬ئه‌م بێ متمانه‌ییه‌ گه‌یشته‌ لوتكه‌‌و ئه‌مرۆ بوو به‌ ئاسته‌نگێكی گه‌وره‌‬ ‫له‌ به‌رده‌م هه‌ر هه‌وڵ‌و ته‌قلالی جێبه‌جێکردنی به‌رنامه‌یه‌كی چاكسازی‌و گۆڕان‬ ‫له‌ كایه‌ی سیاسی‌و ده‌سه‌اڵت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫‪٢‬ـ نه‌شاره‌زایی له‌ هونه‌ری دیالۆگ‌و لێكتێگه‌یشتن‪ .‬یه‌كێک له‌ گرفته‌كانی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاسیی ئێمه‌و‌ خه‌سڵه‌تێكی نه‌گه‌تڤانه‌ی سه‌ركرده‌ی سیاسیی كوردی‪ ،‬نه‌شاره‌زای‌و‬ ‫تێنه‌گه‌یشتنه‌ له‌ هونه‌ری گفتوگۆو دانوستان‪ .‬دیالۆگ‌و دانوستان‪ ،‬سیاسه‌ت‌و کاری‬ ‫دبلۆماسی‪ ،‬كه‌ له‌ فه‌رهه‌نگی سیاسیی نوێدا به‌ هێزی نه‌رم ناو ده‌برێت‪ ،‬رێگه‌چاره‌ی‬ ‫زۆربه‌ی گه‌النی پێشكه‌وتووی دنیایه‌ بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌و گرفته‌كانیان‪ ،‬چ له‌ ئاستی‬ ‫كێشه‌ی ناوخۆیدا بێت‪ ،‬یان ده‌ره‌كیدا بێت‪ .‬به‌اڵم مه‌خابن‪ ،‬سیاسه‌تمه‌دارانی ئێمه‌‪ ،‬له‌‬ ‫به‌ر ئه‌وه‌ی تا ئه‌مرۆ به‌ عه‌قڵیه‌ت‌و پرهینسیپه‌كانی شاخ سیاسه‌ت ده‌كه‌ن‪ ،‬ناتوانن‬ ‫گۆرانكاریه‌كانی سه‌رده‌می نوێ هه‌‌رس بكه‌ن‌و به‌ پرینسیپه‌ مرۆییه‌كانی سه‌رده‌می‬ ‫ئه‌مرۆ کاری سیاسه‌ت بكه‌ن‌و كێشه‌‌و گرفته‌كانیان چاره‌سه‌ر بكه‌ن‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ تێنه‌گه‌یشتن له‌ هاوكێشه‌ی سیاسی نێوده‌وڵه‌تی‌و هونه‌ری سیاسی دوو خه‌سڵه‌تیی‬ ‫دیاری زۆربه‌ی سیاسه‌تمه‌دارانی كورده‌‪ .‬نه‌شاره‌زای‌و تێنه‌گه‌یشتن له‌ هاوكێشه‌ی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئه‌و ب��اره‌ ده‌خولقێنێت‪ ،‬كه‌ هه‌موو شیكردنه‌وه‌کان به‌ هه‌ڵه‌‌و نادروستی‬ ‫دارێژن‪ .‬تێنه‌گه‌یشتن له‌ هونه‌ری سیاسه‌ت ئه‌و زه‌مینه‌یه‌ ده‌خوڵقێنێت‪ ،‬كه‌ نه‌ خواست‌و‬ ‫نه‌یه‌ته‌كان یه‌ك بگرن‌و نه‌ داواكان بتوانن جێبه‌‌جێ بکه‌ن‪ .‬واته‌ له‌ سه‌ر مێزی دانوستان‬ ‫الیه‌نه‌ سیاسیه‌كانی ئۆپۆزسیۆن زۆر جار داواكانیان ئه‌وه‌نده‌ ته‌عجیزییه‌‪ ،‬ئیمكانیاتی‬ ‫جێبه‌جێكرنی ده‌بێته‌ مه‌حاڵ‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ نه‌بوونی ئیراده‌ی رێككه‌وتن‪ .‬له‌ دانوستان‌و دانیشتنه‌كانی نێوان ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاسی‌و ئۆپۆزسیۆندا‪ ،‬له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌ی به‌ رواڵه‌ت ملمالنێی سیاسیی نێوان دوو به‌ره‌یه‌‪،‬‬ ‫ئۆپزسیۆن‌و ده‌سه‌اڵت له‌ سه‌ر شێوازی حوكمرانی‪ ،‬له‌ گه‌وهه‌ردا شه‌ڕو ملمالنێیه‌ له‌‬ ‫سه‌ر خواست‌و به‌رژه‌وه‌ندیی كه‌سه‌كان‪ .‬بۆیه‌ ئه‌وه‌ی ته‌حه‌كوم به‌ ئاراسته‌ی دانووستان‬ ‫ده‌كات‌و كۆتایه‌كه‌ی دیاریده‌كات‪ ،‬له‌ زۆری له‌ گفتوگۆو دانوستانه‌ ئاشكراكاندا بوونی‬ ‫نییه‌‪ .‬هه‌ر ئه‌مه‌ش بۆ خۆی هۆكاری ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬كه‌ خواست‌و داوا راستیه‌كان كه‌مترین‬ ‫قسه‌‌و باسی له‌ سه‌ر بكرێت‌و رووه راستیه‌كه‌ به‌ ته‌مومژاوی بمێنرێته‌وه‌‪ ،‬له‌ ئاكامیشدا‬ ‫شكست به‌ دانشتنه‌كه‌ بێت‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ تێنه‌گه‌یشتن له‌ هێزو پێگه‌ی خۆی‪ .‬به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆن تا ئه‌مرۆ له‌ هاوكێشه‌ی‬ ‫سیاسیی هه‌رێمایه‌تیدا یاریكه‌رێكی یه‌ده‌كه‌‪ .‬بۆیه‌ توانای گۆرینی هاوكێشه‌كانی نیه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌ هه‌ڵسوكوتكردندا وا هه‌ڵسوكه‌وتده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌ كۆی یاریه‌كه‌ ئه‌مان به‌ رێوه‌ی‬ ‫ده‌به‌ن‪.‬‬ ‫خواڵسه‌ی كه‌الم شكست‌و سه‌رنه‌گرتنی دانوستانه‌كانی نێوان ده‌سه‌اڵت‌و ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫كوردی به‌‌شێكی زۆری له‌ دایكبووی قه‌یرانی ئۆپۆزسیۆن خۆیه‌تی‪.‬‬

‫چاره‌نووسی سووریاو پرسی كورد له‌ رۆژئاوای كوردستاندا‬ Syria›s future and the Kurdish issue in the western Kurdistan ‫ئاوات محه‌مه‌د ئه‌مین‬ Awat Muhammad Amin

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫بۆ زیاتر له‌ دوو ساڵ ده‌چێت به‌شێكی‬ ‫گرنگی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌راست له ‌ژێر‬ ‫ناونیشانی (ب��ه‌ه��اری ع��ه‌ره‌ب��ی)دا به‌‬ ‫ده‌ورانێكی ئالۆزدا تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬كه‌ تا‬ ‫ئه‌مڕۆش ده‌ره‌نجام‌و كاریگه‌ریییه‌كانی‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��ن‪ .‬پاش گۆڕین‌و رووخانی‬ ‫رژێمی سیاسی له‌ هه‌ریه‌ك له‌ تونس‌و‬ ‫میسرو لیبیا‌و ی��ه‌م��ه‌ن‪ ،‬ل��ه‌ شوباتی‬ ‫‪٢٠١١‬ه‌وه‌ باهۆزی ئه‌و به‌هاره‌ رووی‬ ‫ل��ه‌ واڵت��ی س��ووری��ا ك��ردووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫به‌ ئه‌زموونێكی ج��ی��اوازه‌وه‌‪ .‬سه‌ره‌تا‬ ‫هه‌وڵی ئ��ه‌وه ‌درا سیناریۆی میسرو‬ ‫ت��ون��س ل��ه‌وێ��ش دووب��اره‌ب��ك��رێ��ت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم دوای دڵنیابوون له‌ بێئاكامیی‬ ‫ئه‌و هه‌وڵه‪ ‌،‬سه‌ركرده‌ بااڵده‌سته‌كانی‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزی��س��ی��ۆن‌و ن��ه‌خ��ش��ه‌داڕێ��ژه‌ران��ی‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت��ی ده‌ره‌ك��ی ل��ه‌ ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��او‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ا‪ ،‬ئاڕاسته‌ی رووداوه‌ك��ان��ی��ان‬ ‫ب��ه‌ره‌و س��ی��ن��اری��ۆی ل��ی��ب��ی��ا ب��رد‪ .‬له‬ ‫‌ت��ه‌ك س��وپ��ای س��وری��ای ئ��ازاددا‪ ،‬كه‌‬ ‫سه‌ركردایه‌تیی ئۆپۆزیسیۆنی چه‌كدار‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬چه‌ندین گ��رووپ��ی چه‌كداری‬ ‫چاالك هه‌ن‪ ،‬كه‌ دیارترینیان گرووپه‌‬ ‫ئیسالمییه‌ توندڕه‌وه‌كانن‪ .‬فره‌وانبوونی‬ ‫بازنه‌ی نائارامی سیاسی‌و ئاساییشی‬ ‫ناوچه‌كه‌‌و پ��ه‌ڕی��ن��ه‌وه‌ی توندوتیژی‌و‬ ‫ئاگری جه‌نگی ناوخۆ بۆ ناو سووریا‪،‬‬ ‫به ‌واتایه‌كی‌تر بریتییه‌ له‌ گه‌یشتنی به‌‬ ‫سنووره‌كانی كوردستان‌و تێوه‌گالنی‬ ‫راسته‌وخۆو ناڕاسته‌وخۆی كورد له‌‬

‫كێشه‌‌و ملمالنێكاندا‪.‬‬ ‫ش��ون��اس‌و سیاسه‌تی حزبی به‌عس‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪١٩٦٣‬ه‌وه‌ ل��ه‌ س��ووری��ا‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��داره‌‪ ،‬ئاشكرایه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ڵگری‬ ‫ئایدیۆلوجیی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‌و سیاسه‌تی‬ ‫تاكڕه‌وی‌و تۆتالیتارییه‌ له‌ حوكمڕانیدا‪.‬‬ ‫حزبی به‌عسی سووری‪ ،‬وه‌ك له‌ ماده‌ی‬ ‫هه‌شتی ده‌ستووری ‪١٩٧٠‬دا هاتبوو‪،‬‬ ‫سه‌ركردایه‌تیی نه‌ك واڵت��ی سووریا‪،‬‬ ‫ب��ه‌ڵ��ك��و ه��ه‌م��وو ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ع��ه‌ره‌ب‬ ‫ده‌ك��ات‪ .‬له ‌سایه‌ی رژێمێكی وه‌ه��ادا‬ ‫گه‌لی ك��ورد به‌ درێژایی ده‌ی��ان ساڵی‬ ‫راب��ردوو زه‌ره‌رم��ه‌ن��دی یه‌كه‌م بووه‌‌و‬ ‫له‌ سه‌ره‌تاییترین مافه‌كانی بێبه‌ری‬ ‫ك��راوه‌‪ .‬لێكهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی بڵۆكی‬ ‫سۆڤییه‌ت له‌ سه‌ره‌تای ده‌یه‌ی نۆیه‌می‬ ‫س��ه‌ده‌ی راب��ردووو ده‌ركردنی عیراق‬ ‫له‌ بازنه‌ی ملمالنێی هێز له‌ رۆژهه‌اڵتی‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت��دا‪ ،‬پ��اش ت��ێ��ك��ش��ك��ان��دن��ی‬ ‫سوپاكه‌ی له‌ جه‌نگی دووه‌می كه‌نداو‪،‬‬ ‫چ��ه‌ن��د گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ه‌ك��ی ری��ش��ه‌ی��ی��ان‬ ‫ب��ه‌ دوای خ��ۆی��ان��دا‪ ،‬ك��ه‌ ت��ا ئ��ه‌م��ڕۆش‬ ‫كاریگه‌رییان م��اوه‪ ‌،‬ك��ه‌ دیارتریناین‬ ‫بریتین ل��ه‌؛ پاشه‌كشه‌ی ئایدیۆلۆجی‬ ‫كالسیكی ق��ه‌وم��ی‌و هه‌ڵكشانی بیری‬ ‫ئ��وس��وڵ��ی ئ��ی��س�لام��ی‌و ده‌رك��ه‌وت��ن��ی‬ ‫هێزی كۆمه‌اڵیه‌تی ن��وێ‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫ته‌قلیدییه‌ رۆژهه‌اڵتییه‌كانداو دواتریش‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی بیری لیبرالیزمی نوێ‪‌،‬‬ ‫كه‌ بیرمه‌ندو سیاسه‌توانانی ئه‌مه‌ریكیو‬

‫‪11‬‬

‫رۆژئ��اوای��ی ب��ه‌ت��ون��دی بانگه‌شه‌یان‬ ‫ب��ۆ ده‌ك��ردو چ��ه‌م��ك‌و ئامانجه‌كانیان‬ ‫تیۆریزه‌ ده‌كرد‪ .‬ئه‌و بارودۆخه‌ نوێیه‌‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی دره‌ن��گ��ت��ر ئ��اس��ه‌واره‌ك��ان��ی‬ ‫گه‌یشتنه‌ ع��ی��راق‌و واڵت��ان��ی ناوچه‌كه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم هه‌موو ئ��ام��اژه‌ك��ان به‌یانگه‌ری‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ب��وون‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ دوای رووخ��ان��ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ك��ۆن��ه‌پ��ه‌رس��ت��ی (ت��اڵ��ی��ب��ان)‬ ‫له‌ ‪٢٠٠١‬و دیكتاتۆرییه‌تی س��ه‌دام له‌‬ ‫‪٢٠٠٣‬دا‪ ،‬ت��ه‌واوی ن��اوچ��ه‌ك��ه‌ روو له‌‬ ‫وه‌رچه‌رخانێكی گ��ه‌وره‌ی مێژوویی‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌ رژێ��م��ی ب��ه‌ع��س��ی‬ ‫س��ووری��اش��ه‌وه‌‪ ،‬م��ردن��ی س��ه‌رۆك‬ ‫كۆماری پێشووی سوریا حافز ئه‌سه‌د‬ ‫له‌ ساڵی ‪٢٠٠٠‬و جێگرتنه‌وه‌ی له‌الیه‌ن‬ ‫به‌شاری كوڕییه‌وه‌ سه‌ره‌تای كۆتایی‬ ‫ئه‌و رژێمه سیاسییه‌ بوو‪ ،‬كه‌ له ‌سه‌ر‬ ‫پاشماوه‌ی ئایدیۆلۆژی روو له‌ زه‌والی‬ ‫پان عه‌ره‌بیزم بنیات نرابوو‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫دستپێكی له‌سه‌رخۆی ده‌ورانێكی نوێ‬ ‫ب��وو ل��ه‌و واڵت��ه‌دا ب��ه‌و پێیه‌ی چی‌تر‬ ‫واتایه‌ک بۆ ده‌س��ت��وورو كاركردن به‌‬ ‫عه‌قڵییه‌تی حزبیی ن��ه‌م��ای��ه‌وه‪ ‌،‬به‌ڵكو‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی ب��ڕی��اری ه��ه‌م��وارك��ردن��ی‬ ‫ده‌س��ت��ووری��ان‌دا بۆ به‌ سه‌رۆككردنی‬ ‫به‌ شارو له‌ به‌رامبه‌ر توركیادا دانیان‬ ‫ب��ه‌ شكستی سیاسیی خ��ۆی��ان��دا ن��او‬ ‫ده‌ستبه‌رداری هه‌ڵوێسته‌ تونده‌كانیان‬ ‫بوون به‌رامبه‌ر به‌ ئیسرائیل‌و به‌ڵێنی‬

‫س��اخ��ت��ه‌ی چ��اك��س��ازی‌و ك��ران��ه‌وه‌ی��ان‬ ‫ب��ه‌ گ��ه‌ل��ی س��ووری��ا ده‌دا ت��ه‌ن��ی��ا‬ ‫گرووپێكی ده‌ستڕۆیشتووی ده‌زگ��ا‬ ‫هه‌واڵگرییه‌كان‌و سه‌ركرده‌كانی سوپا‬ ‫بوون‪ .‬بۆیه‌ ده‌توانین بڵێین ئاڕاسته‌ی‬ ‫رووداوو گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ه‌ك��ان هه‌موو‬ ‫روو ل��ه‌وه‌ ب��وون‪ ،‬ك��ه‌ ب��ه‌ش��ار ئه‌سه‌د‬ ‫دوا سه‌رۆكی سووریای به ‌ناو قه‌اڵی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌و به‌ره‌نگاری ده‌بێت‌و چی‌تر‬ ‫سیستمی تۆتالیتاری‌و س��ه‌رك��رده‌ی‬ ‫تاك‌و ته‌نیا له‌گه‌ڵ ئاینده‌ی ناوچه‌كه‌‌و‬ ‫خواستی گه‌الن بۆ ئازادی پێكنایه‌نه‌وه‌‌و‬ ‫گه‌لی كوردیش له‌ سووریا له‌ ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫نه‌خشه‌ی گۆڕنكارییه‌كان نابێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی له‌ ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬به ‌دواوه‪‌،‬‬ ‫سه‌رۆكی سووریا چه‌ند جارێك باسی‬ ‫له‌ كوردی ئه‌و واڵته‌ كردووه‪ ‌،‬به‌ تایبه‌تی‬ ‫ل��ه‌ م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی به‌خشینی ره‌گ��ه‌زن��ام��ه‌‬ ‫به‌ نزیكه‌ی چوار سه‌د هه‌زار له‌وان‌و‬ ‫فره‌وانكردنی مافی به‌شداریی سیاسی‬ ‫ل��ه‌و واڵت��ه‌دا‪ ،‬ب��ه‌اڵم هیچ ی��ه‌ك له‌وانه‌‬ ‫نه‌بوون به‌ به‌رنامه‌ی فه‌رمیی ده‌وڵه‌ت‌و‬ ‫هیچیان لێ‌ سه‌وز نه‌بوو‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫رژێ��م ب��ه‌ ه��ه‌م��ان سیاسه‌تی توندی‬ ‫پێشووتر مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ مه‌سه‌له‌ی‬ ‫ك��ورددا نه‌ده‌كرد‪ .‬له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫نائارامی‌و توندوتیژییه‌كان له‌و واڵته‌داو‬ ‫الوازب��وون‌و لێكترازانی ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی‬ ‫به‌شار ئه‌سه‌د‪ ،‬هه‌لومه‌رج‌و بارودۆخی‬ ‫كورده‌كانی ئه‌و به‌شه‌ی كوردستانیش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫پێیی ن��ای��ه‌ ق��ۆن��اغ��ێ��ك��ی‌ت��ره‌وه‌‪ .‬ئه‌ڵبه‌ت‬ ‫مه‌سه‌له‌ی كورد وه‌ك پرسی سیاسی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی ب��ن��ده‌س��ت ت��ا ئ��ه‌م��ڕۆش‬ ‫نه‌بووه‌ته‌ به‌شێك له‌ ئاجێندای هێزه‌‬ ‫بڕیاربه‌ده‌سته‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‪ ،‬كه‌‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ مامه‌ڵه‌ ل��ه‌ ت��ه‌ك كێشه‌ی‬ ‫س��ووری��ادا ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ه��ه‌ر وه‌ك چۆن‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنی بااڵده‌ستی ئه‌و واڵته‌ش‬ ‫دی��دگ��ا‌ت‌و به‌رنامه‌یه‌كی روون��ی��ان بۆ‬ ‫چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی كێشه‌ی ك��ورد بۆ‬ ‫قۆناغی دوای ده‌سه‌اڵتی حزبی به‌عس‬ ‫پێ‌ نییه‌‪ .‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ملمالنێی هێزه‌ ناوخۆییه‌كان‬ ‫ل��ه‌و واڵت��ه‌دا له‌ پێناو ده‌س��ه‌اڵت بێت‪،‬‬ ‫یاخود خزمه‌تكردن بێت به‌ ئاجێندایه‌كی‬ ‫ده‌ره‌ك��ی‪ ،‬ئ��ه‌وا به‌ نیسبه‌ت ك��ورده‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی بااڵی نه‌ته‌وه‌ له‌سه‌رووی‬ ‫هه‌موو ئاجێنداو ئامانجێكه‌وه‌یه‌‪ .‬ته‌نیا‬ ‫ئومێدێك‪ ،‬كه‌ گه‌لی ك��ورد هه‌یبێت له‌‬ ‫ه��ه‌ر ی��ه‌ك ل��ه‌و واڵت��ان��ه‌ی به‌سه‌ریاندا‬ ‫داب��ه‌ش��ك��راوه‌ ده‌ب��ێ��ت بریتی بێت له‌‬ ‫گه‌یشتن به‌ مافه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی پێ‬ ‫ب��ه‌ پ��ێ‌ ل��ه‌گ��ه‌ڵ س��رووش��ت��ی سیاسی‌و‬ ‫قۆناغی مێژوویی هه‌ر یه‌ك له‌و واڵتانه‌‪.‬‬ ‫دیاره‌ ئه‌مڕۆ جیاوازییه‌كی ئاشكرا له‌‬ ‫هه‌لومه‌رجی ژیانی سیاسی‌و ئابووری‌و‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ل��ه‌ ن��ێ��وان پ��ارچ��ه‌ك��ان��ی‬ ‫كوردستاندا هه‌یه‌‪ .‬له‌ كاتێكدا هه‌رێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی ع��ی��راق ل��ه‌ چه‌سپاندنی‬ ‫سیستمی فیدراڵییه‌وه‌ هه‌نگاو به‌ هه‌نگاو‬

‫له‌ سه‌ربه‌خۆیی نزیك ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬كه‌چی‬ ‫هێشتا له‌ پارچه‌كانی‌تردا له‌ قۆناغی‬ ‫گه‌یشتن به‌ مافه‌ سیاسییه‌كانیدایه‌‪.‬‬ ‫گۆڕانكارییه‌ خێراكانی ئه‌مڕۆی سه‌ر‬ ‫گۆڕه‌پانی سووریا ده‌كرێت به‌ خاڵی‬ ‫وه‌رچ��ه‌خ��ان��ی گ��رن��گ ن��اوزه‌د بكرێت‬ ‫ل��ه‌ دی��اری��ك��ردن��ی ن��ه‌خ��ش��ه‌ی سیاسی‬ ‫ئاینده‌ی ناوچه‌كه‌و پێگه‌‌و رۆڵی كورد‬ ‫تیایدا‪ .‬ب��ۆ درووس��ت��ك��ردن��ی دی��دگ��ات‌و‬ ‫ب��ۆچ��وون��ێ��ك ل��ه‌ س��ه‌ر ئ��ه‌و ئاینده‌یه‌‪،‬‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ه‌ خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی وردو‬ ‫بابه‌تیمان هه‌بێت بۆ كۆی ره‌وشه‌كه‌‌و‬ ‫سه‌ره‌تا له‌ ده‌ستنیشانكردنی فاكته‌ره‌‬ ‫كاریگه‌ره‌كان‌و دیاریكردنی ئاراسته‌ی‬ ‫رووداوو پ��ێ��ش��ه��ات��ه‌ك��ان��ه‌وه‌ ده‌س��ت‬ ‫پێبكه‌ین‌و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایانه‌ش قسه‌‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و سیناریۆو ئه‌گه‌رانه‌ بكه‌ین‪،‬‬ ‫كه‌ زیاتر واقیعی دێنه‌به‌رچاو‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ك��ه‌س ش��اراوه‌ ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌و‬ ‫ج��ه‌م��س��ه‌رگ��ی��ری��ی��ه‌ی ل��ه‌ ن��اوچ��ه‌ك��ه‌دا‬ ‫درووس��ت ب��ووه‌ ل��ه‌ ن��اوه‌ڕۆك��دا‬ ‫درێ��ژك��راوه‌ی ملمالنێی ن��ێ��وان دوو‬ ‫ناوچه‌ی هه‌ژموونی سیاسی جیهانییه‪‌،‬‬ ‫كه‌ ئه‌مه‌ریكاو ئه‌وروپا سه‌ركردایه‌تی‬ ‫ج��ه‌م��س��ه‌رێ��ك��ی ده‌ك��ه‌ن��و ه��ه‌ری��ه‌ك له‌‬ ‫رووس��ی��او چینیش‌و س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی‬ ‫ج��ه‌م��س��ه‌ره‌ك��ه‌ی‌ت��ری ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ل��ه‌و‬ ‫نێوه‌نده‌شدا هێزه‌ ناوچه‌ییه‌كان به‌سه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و دوو ج��ه‌م��س��ه‌ره‌دا داب��ه‌ش��ب��وون‪،‬‬ ‫ك��ه‌ دی��اری��ت��ری��ی��ن��ان ب��ه‌ره‌ی شیعه‌یه‌‬

‫‪13‬‬

‫به‌رابه‌رایه‌تی ئێران‌و به‌ره‌ی سوننه‌ی ‌ه‬ ‫به‌ رابه‌رایه‌تیی توركیاو سه‌عودییه‌‪.‬‬ ‫فاكته‌ری ئابووری هۆكاری سه‌ره‌كییه‌‬ ‫له‌ خوڵقاندن‌و ئاراسته‌كردنی قه‌یران‌و‬ ‫كێشه‌كان‪ ،‬كه‌ له‌ ئێستادا گه‌یشتن به‌‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی وزه‌‌و ده‌سته‌به‌ركردنی‬ ‫ب��ازاری نوێ‌ سه‌ره‌كیترین سیماكانی‬ ‫ئه‌و فاكته‌ره‌ن‪ .‬باهۆزی گۆڕانكارییه‌كان‬ ‫له‌ باكووری ئه‌فریقاوه‌ ده‌ستی پێكرد‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌اڵ خۆپیشاندانه‌كانی ت��ون��س له‌‬ ‫دێسه‌مبه‌ری ‪٢٠١٠‬دا‪ ،‬كه‌ كۆتایی به‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سه‌رۆك زه‌ینه‌لعابدین هێناو‬ ‫به‌ دوای��دا په‌تای به‌هاری عه‌ره‌بی به‌‬ ‫خێرایی ته‌شه‌نه‌ی ك��ردو هه‌ریه‌ك له‌‬ ‫رژێمه‌كانی میسرو لیبیاو یه‌مه‌نی تیادا‬ ‫رووخ��او ئ��ه‌م��ڕۆش واڵت��ی س��ووری��ا‬ ‫بووه‌ته‌ مه‌یدانی هه‌مان شانۆگه‌ری‪.‬‬ ‫بانگه‌شه‌ی ئ��ازادی‌و دیموكراسی‌و‬ ‫حكومه‌تی مه‌ده‌نی سه‌رچاوه‌ی ئومێدو‬ ‫پاڵنه‌ڕی خه‌ڵكی راپه‌ڕیوی ئه‌و واڵتانه‌‬ ‫بوو دژی رژێمه‌ دیكتاتۆرو گه‌نده‌ڵ‌و‬ ‫تۆتالیتاره‌كان‪ .‬ئه‌گه‌رچی له‌ سه‌رجه‌م‬ ‫ئه‌و واڵتانه‌ی رژێمه‌كانیان تیا گۆڕدرا‪،‬‬ ‫هێشتا له‌ قۆناغی گواستنه‌وه‌‌و بنیاتنانی‬ ‫سیستمی دیموكراسین‌و له‌گه‌ڵ چه‌ندین‬ ‫كێشه‌‌و گرفتی گه‌وره‌ له‌ ملمالنێدان‪ ،‬كه‌‬ ‫گرنگترینیان بریتییه‌ له‌ به‌ریه‌ككه‌وتنی‬ ‫هێزه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان كه‌ نوێنه‌رایه‌تی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی جیاجیای چین‌و توێژه‌كان‬ ‫ده‌ك��ه‌ن��و ل��ه‌ رووی فیكریشیه‌وه‌ به‌‬

‫شێوه‌یه‌كی س��ه‌ره‌ك��ی ب��ه‌ س��ه‌ر دوو‬ ‫ب��ه‌ره‌دا داب��ه‌ش��ب��وون؛ ئ��ی��س�لام��ی‌و‬ ‫عه‌لمانی یاخود هێزه‌ كۆنه‌پارێزه‌كان‌و‬ ‫لیبراڵه‌كان‪ .‬ئه‌گه‌رچی ته‌رازووی هێز و‬ ‫شانسی گه‌یشتنه‌ ده‌سه‌اڵت زیاتر به‌اڵی‬ ‫هێزه‌ ئیسالمییه‌كاندا شكاوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وه‌یان كۆتایی رێگاكه‌ نییه‌و هێشتا‬ ‫سه‌ره‌تای قۆناغه‌كه‌یه‌ ئه‌گه‌ر بزانین‪،‬‬ ‫ك��ه‌ پ��رۆس��ه‌ی دی��م��وك��رات��ی��زه‌ك��ردن��ی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ پ��رۆس��ه‌ی��ه‌ك��ی ئ��اڵ��ۆزو‬ ‫درێژخایه‌ن‌و سه‌خته‌‪ .‬ئه‌وه‌ی تا ئێستا‬ ‫له‌ به‌رهه‌مه‌ به‌راییه‌كانی ئه‌و شۆڕشانه‌‬ ‫ده‌ركه‌وته‌وه‌؛ تا راده‌یه‌ك جێی ئومێده‌‬ ‫بۆ گه‌الن و ناوچه‌كه‌ به‌گشتی‌و كه‌مینه‌‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تی‌و ئاینییه‌كان به‌ تایبه‌تی‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬كه‌ چی‌تر ناتوانرێت نكۆڵی له‌‬ ‫بوون‌و له‌ مافه‌كانیان بكرێـت نموونه‌ی‬ ‫ئه‌مازیغی‌و قیبتی‌و شیعه‌كان‌و كورد‪.‬‬ ‫وه‌زعی كورد له‌ناوخۆدا پێویستی به‌‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌‌و شیكردنه‌وه‌یه‌كی ورد‬ ‫هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانرێت ئاراسته‌كانی‬ ‫بزاوتی سیاسی ك��ورد دیاریبكرێت‌و‬ ‫ك��ار ب��ۆ به‌دیهێنانی چوارچێوه‌یه‌كی‬ ‫ستراتیجی كاری هاوبه‌ش بكرێت‪ ،‬كه‌‬ ‫سه‌رجه‌م هێزه‌ سیاسییه‌ كوردییه‌كان‬ ‫كۆبكاته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی له‌ ئه‌مڕۆدا زیاتر‬ ‫له‌ پانزه‌ ح��زب‌و رێكخراوی سیاسی‬ ‫ك��وردی له‌ س��ووری��ادا بوونیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌ شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی به‌سه‌ر‬ ‫دوو به‌ره‌دا دابه‌شبوون‪ ،‬كه‌ (ئه‌نجومه‌نی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫نیشتمانی كورد له‌ سووریاو ئه‌نجومه‌نی‬ ‫گه‌لی رۆژئاوای كوردستان)ن‪ .‬بااڵترین‬ ‫هێز ل��ه‌ن��او ئه‌نجومه‌نی گ��ه‌ل��دا پارتی‬ ‫یه‌كێتی دیموكراتی (په‌یه‌ده‌)یه‌ كه‌ له‌ژێر‬ ‫كارتێكردنی بیرو میتۆدی كاركردنی‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه‌)‬ ‫دای��ه‌ خ��اوه‌ن��ی ه��ه‌رژم��وون��ی سیاسی‬ ‫ك��اری��گ��ه‌رو هێزی چ��ه‌ك��داره‌ ل��ه‌ چه‌ند‬ ‫ناوچه‌یه‌كی دیاریكراوی كوردستانی‬ ‫سووریادا‪ .‬له‌به‌رامبه‌ر ئه‌ویشدا چه‌ند‬ ‫رێ��ك��خ��راوێ��ك��ی سیاسی كوردستانی‬ ‫ه��ه‌ن‪ ،‬ك��ه‌ زی��ات��ر ل��ه‌ ه��ه‌ردوو حزبی‬ ‫بااڵده‌ستی كوردستانی عیراق (پارتی‬ ‫دی��م��وك��رات��ی ك��وردس��ت��ان‌و یه‌كێتی‬ ‫نیشتمانی كوردستان)ه‌وه‌ نزیكن‌و له‌‬ ‫ژێر كاریگه‌ریی سیاسه‌ت‌و ستراتیژی‬ ‫ئه‌واندان له‌نێو ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیدا‬ ‫كۆبوونه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌ڵبه‌ت له‌و نێوه‌نده‌شدا‬ ‫رێ��ك��خ��راوی س��ی��اس��ی‌ت��ر ه��ه‌ن‪ ،‬كه‌‬ ‫ه��ه‌وڵ��ده‌ده‌ن خ��اوه‌ن��ی ه��ه‌ڵ��وێ��س��ت‌و‬ ‫دیدگای سه‌ربه‌خۆی خۆیان بن به‌اڵم‬ ‫سه‌نگ‌و رۆڵیان له‌سه‌ر ئاراسته‌كردنی‬ ‫رووداوه‌كان ئه‌وه‌نده‌ نییه‪ ‌،‬كه‌ باسی لێوه‌‬ ‫بكرێت‪ .‬یه‌كخستنی به‌رنامه‌ی سیاسی‌و‬ ‫ستراتیژیی كورد له‌و واڵته‌دا‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی‬ ‫تا ئێستا به‌شێوه‌یه‌كی فه‌رمی‌و تۆكمه‌‬ ‫به‌رجه‌سته‌ نه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم رۆژ له‌ دوای‬ ‫رۆژ وه‌ك پێویستییه‌كی مێژوویی دێته‌‬ ‫پێش‪ .‬ل��ه‌م رووه‌وه‌ دوو خاڵی گرنگ‬ ‫پێویسته‌ جه‌ختیان له ‌سه‌ر بكرێته‌وه‌‪،‬‬

‫ی��ه‌ك��ه‌م��ی��ان پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ب��ه‌ ق��ۆن��اغ��ی‬ ‫ب��ه‌ر له‌ ساغكردنه‌وه‌ی چاره‌نووسی‬ ‫رژێمه‌كه‌ی به‌شار ئ��ه‌س��ه‌ده‌وه‌ هه‌یه‌‌و‬ ‫ئه‌وی تریشیان په‌یوه‌ندیی به‌ قۆناغی‬ ‫دوای رژێ��م��ی ب��ه‌ش��ار ئ��ه‌س��ه‌ده‌وه‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌ واتایه‌كی‌تر خۆ ئاماده‌كردن‬ ‫ب��ۆ ه��ه‌ردوو ئ��ه‌گ��ه‌ری رووخ��ان��دن��ی‬ ‫رژێمه‌كه‌ی به‌شارو ئاڵوگۆڕی بنه‌ڕه‌تی‬ ‫له‌ سیستمی سیاسی ئه‌و واڵته‌دا‪ ،‬یاخود‬ ‫ئاڵوگۆڕی سیاسی له‌ڕێگه‌ی دایه‌لۆگ‌و‬ ‫رێككه‌وتنی سیاسییه‌وه‌ به ‌بێ‌ ئه‌وه‌ی‬ ‫به‌ سه‌ركه‌وتنی یه‌كجاره‌كی الیه‌نێك‌و‬ ‫شكست‌و س��زادان��ی الیه‌نێك كۆتایی‬ ‫پێبێت‪ .‬‬ ‫تا كۆتایی ساڵی ‪ ٢٠١٢‬هه‌موو لێدوانه‌‬ ‫فه‌رمییه‌كانی به‌رپرسانی ئه‌مه‌ریكاو‬ ‫ئه‌وروپا جه‌ختكردنه‌وه‌ بوو له ‌سه‌ر‬ ‫رۆیشتنی س��ه‌رۆك به‌شارو گۆڕینی‬ ‫رژێم له‌و واڵته‌دا‪ .‬بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش‬ ‫هه‌موو زۆرترین هه‌وڵیان خسته‌گه‌ڕ‬ ‫له‌سه‌ر هه‌موو ئاسته‌كان به‌ تایبه‌تی‬ ‫له‌ ئاستی دیپلۆماسی‌و پاڵپشتی كردنی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنی چه‌كداری‪ .‬ته‌نانه‌ت له‬ ‫‌س��ه‌ر ئاستی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫ده‌ی��ان واڵت ب��ه‌ ف��ه‌رم��ی هاوپه‌یمانی‬ ‫نیشتمانی سوورییان وه‌ك نوێنه‌ری‬ ‫فه‌رمی گه‌لی سووریا ناسی‌و به‌گه‌رمی‬ ‫كاریان بۆ پێكهێنانی حكومه‌تی كاتی‬ ‫ده‌ك��رد وه‌ك ئ��ام��اده‌ك��اری پێویست‬ ‫ب��ۆ ق��ۆن��اغ��ی دوای ب��ه‌ش��ار‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬

‫‪15‬‬

‫خۆسازدانیان بۆ هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی‬ ‫ده‌وڵه‌تیش كردبوو كاتێ‌ مووشه‌كی‬ ‫پ��ات��ری��ۆت ل��ه‌ س��ن��ووره‌ك��ان��ی توركیا‬ ‫جێگیركرا‪ .‬له‌ڕووی كۆمه‌كی داراییه‌وه‌‬ ‫واڵتانی كه‌نداو له‌ژێر ن��اوی واڵتانی‬ ‫كۆمه‌كبه‌خشدا زی��ات��ر ل��ه‌ ی��ه‌ك ملیار‬ ‫دۆالری��ان بۆ ئۆپۆزیسیۆن‌و پرۆسه‌ی‬ ‫گۆڕینی رژێمی سووریا ته‌رخانكرد‬ ‫(ته‌نانه‌ت هێرشی ئاسمانی ئیسرائیل بۆ‬ ‫سه‌ر پێگه‌یه‌كی توێژینه‌وه‌ی سه‌ربازی‬ ‫س��ووری��ا ده‌چ��ێ��ت��ه‌ خ��ان��ه‌ی ه��ه‌م��ان‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت��ه‌وه‌)‪ .‬ه��ه‌رچ��ه‌ن��ده‌ ئ��ه‌گ��ه‌ری‬ ‫رووخانی رژێمه‌كه‌ی به‌شار به‌ هه‌مان‬ ‫س��ی��ن��اری��ۆی ل��ی��ب��ی��او ی��ه‌م��ه‌ن ت��ا دێ��ت‬ ‫دوورده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ سیاسه‌تدا‬ ‫هه‌موو ئه‌گه‌ره‌كان به‌كراوه‌یی ده‌مێننه‌وه‌‬ ‫تا گه‌یشتن به‌ ئه‌نجامی كۆتایی‪ .‬له‌م‬ ‫رووه‌وه‌ ج��ێ��ی خ��ۆی��ه‌ت��ی ب��اس ل��ه‌وه‌‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬كه‌ نه‌ك ته‌نیا به‌الی كورده‌وه‌‬ ‫تارمایی نیگه‌رانییه‌كی راسته‌قینه‌ له‌‬ ‫ئارادایه‌ سه‌باره‌ت ئاینده‌ی ئه‌و واڵته‌‌و‬ ‫پرسی كورد له‌ قۆناغی دوای به‌شاردا‬ ‫به‌ تایبه‌تی‪ ،‬كه‌ شوناس‌و هه‌ڵوێست‌و‬ ‫كرداری زۆرینه‌ی ئه‌و ئۆپۆزیسیۆنه‌ی‬ ‫له ‌س��ه‌ر ئ��ه‌رزی واقیع بااڵده‌ستن به‌‬ ‫هیچ شێوه‌یه‌ك ته‌زكییه‌یان ناكات بۆ‬ ‫بنیاتنانی سیستمێكی دیموكراسی‌و‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی مه‌ده‌نی‪ ،‬كه‌ ده‌سته‌به‌ری‬ ‫ئازادی‌و ماف‌و خۆشگوزه‌رانی بێت بۆ‬ ‫هه‌موو هاونیشتمانیان‪.‬‬

‫له‌ سایه‌ی رژێمێكدا‪ ،‬كه‌ تێكه‌ڵه‌یه‌ك‬ ‫بێت ل��ه‌ مۆدێلی ئیسالمی ئیخوانی‌و‬ ‫ناسیۆنالیزمی لیبڕاڵ‪ ،‬كه‌ به‌هره‌مه‌ند‬ ‫بێت له‌ پشتگیری واڵتانی كۆنه‌په‌رستی‬ ‫كه‌نداوو توركیا‪ ،‬ك��ورد زه‌ره‌رمه‌ندی‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی ئ��ه‌ب��ێ��ت‌و ب��ه‌ دڵ��ن��ی��ای��ی��ه‌وه‌‬ ‫رووب��ه‌ڕووی م��ه‌ت��رس��ی راسته‌قینه‌‬ ‫ده‌بێته‌وه‌ له‌ س��ه‌ر ب��وون‌و شوناس‌و‬ ‫ئاینده‌ی له‌و به‌شه‌ی كوردستاندا‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی جێی هه‌ڵوه‌سته‌ له‌سه‌ركردنی‬ ‫جیددییه‪ ‌،‬ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫ساڵی ‪٢٠١٣‬وه‌ چه‌ند ئ��ام��اژه‌ی��ه‌ك له‬ ‫‌س��ه‌ر ئاستی سیاسی نێوده‌وڵه‌تی‌و‬ ‫ه��ه‌رێ��م��ی ده‌رك��ه‌وت��وون‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌‬ ‫خوێندنه‌وه‌‌و شیكردنه‌وه‌یاندا ده‌گه‌ینه‌‬ ‫ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ی‪ ،‬كه‌ وه‌رچه‌رخانێكی‬ ‫گ��رن��گ ل��ه‌ ئ��اراس��ت��ه‌ی رووداوه‌ك��ان‌و‬ ‫ئاڵوگۆڕی چاره‌نووسساز به‌ڕێوه‌یه‌‬ ‫س��ه‌ره‌ب��اره‌ت ب��ه‌ ئ��ای��ن��ده‌ی س��ووری��ا‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ قسه‌كردن له ‌س��ه‌ر دایه‌لۆگی‬ ‫نێوان ئۆپۆزیسیۆن‌و ده‌سه‌اڵت جێی به‌‬ ‫ب��ژاره‌ی یه‌كالكردنه‌وه‌ی چه‌كدارانه‌ی‬ ‫ملمالنێكه‌ گ��رت��ووه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬په‌نا بردنه‌‬ ‫ده‌سپێشخه‌رییه‌كه‌ی ژن��ێ��ف‌و رۆڵ��ی‬ ‫ئه‌لئه‌خزه‌ر ئه‌لئبراهیمی نێرده‌ی تایبه‌تی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان به‌و ئاراسته‌یه‌‌و‬ ‫میانگیری رووسیاو هه‌ڵوێستی نه‌گۆڕی‬ ‫ئێران‌و هاوپه‌یمانه‌كانی‪ ،‬ئه‌و ره‌گه‌زانه‌ن‪،‬‬ ‫ك��ه‌ پ��رۆس��ه‌ی ئ��اڵ��وگ��ۆڕی سیاسی له‬ ‫‌رێگه‌ی دایه‌لۆگ‌و دانووستانه‌وه‌ ده‌كه‌ن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫به‌ ب��ژاره‌ی واقیعی بۆ ده‌رچ��وون ل ‌ه‬ ‫ق��ه‌ی��ران��ی س��ووری��او كۆتایهێنان به‌‬ ‫ته‌وژمی خوێنڕشتن‌و وێرانكاری‪.‬‬ ‫راگه‌یاندنه‌كه‌ی (م��ه‌ع��از ئه‌لخه‌تیب)‬ ‫س��ه‌رۆك��ی ه��اوپ��ه‌ی��م��ان��ی��ی نیشتمانی‬ ‫سووریی به‌رهه‌ڵستكار سه‌باره‌ت به‌‬ ‫ئاماده‌یی ئۆپۆزیسیۆن بۆ ده‌ستپێكردنی‬ ‫گفتوگۆ ل��ه‌گ��ه‌ل س��ه‌ران��ی رژێمه‌كه‌ی‬ ‫به‌عس هه‌نگاوی به ‌ك��رداری یه‌كه‌مه‌‬ ‫به‌و ئاراسته‌یه‌‪ .‬لێره‌دا چه‌ند پرسیارێك‬ ‫دێنه‌ پێش‪ ،‬كه‌ په‌یوه‌ستن به‌ ئاكامه‌كانی‬ ‫گ��ف��ت��وگ��ۆی ن��ێ��وان ئ��ۆپ��ۆزی��س��ی��ۆن‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌و نه‌خشه‌ی سیاسی قۆناغی‬ ‫دوای شه‌ڕی ناوخۆو پێگه‌ی كورد له‌‬ ‫هاوكێشه‌ی ئاڵۆزی ناوخۆی سووریاو‬ ‫كاریگه‌رییه‌ هه‌رێمی‌و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‬ ‫ل��ه‌و ب��واره‌دا‪ .‬ب��ه‌و پ��ێ��ی��ه‌ی به‌شێكی‬ ‫هێزه‌ كوردییه‌كان له‌گه‌ڵ هاوپه‌یمانی‬ ‫نیشتمانی سووریدا له‌ په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫ئاساییدان‪ ،‬ئ��ه‌وا ئ��ه‌وان ب��ه‌ر ل��ه‌ هه‌ر‬ ‫الیه‌نێك به‌رپرسیارێتی هه‌ڵوێست‌و‬ ‫داخ��وازی��ی��ه‌ك��ان��ی گ��ه‌ل��ی ك��ورد ل��ه‌و‬ ‫چوارچێوه‌یه‌دا ده‌كه‌وێته‌ ئه‌ستۆیان‪.‬‬ ‫ئ��ای��ا ئ��ه‌وان ت��ا چ��ه‌ن��د رۆڵ��ی��ان ده‌بێت‬ ‫له‌ نوێنه‌رایه‌تیكردنی داخوازییه‌كانی‬ ‫كوردو داكۆكیكردن لێیان له‌ ئه‌كه‌ری‬ ‫ب��ه‌ش��داری��ك��ردن��ی��ی��ان ل��ه‌ پ��رۆس��ه‌ی‬ ‫دان��وس��ت��ان‌و گفتوگۆدا؟ ه��ه‌روه‌ه��ا تا‬ ‫چ��ه‌ن��د ده‌ت��وان��ن رای��ه‌ڵ��ه‌ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‬ ‫له‌گه‌ڵ هێزه‌ سیاسییه‌ كوردییه‌كانی‌تردا‬

‫ب��ه‌ه��ێ��ز ب��ك��ه‌ن ل��ه‌ ی��ه‌ك��خ��س��ت��ن��ی‬ ‫هه‌ڵوێست‌و گوتاری سیاسی كورد له‌‬ ‫دانوستانه‌كاندا؟ سه‌باره‌ت به‌‌و به‌شه‌ی‬ ‫ه��ێ��زه‌ ك��وردی��ی��ه‌ك��ان��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌ تایبه‌تی‬ ‫(ئه‌نجومه‌نی گه‌ل‌)و (په‌یه‌ده)‌‪ ،‬كه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنی بااڵده‌ستی سووریدا له‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی باشدا نین‪ ،‬ئه‌ركیان له‌‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنی به‌رهه‌ڵستكار سووكتر‬ ‫نابێت‪ ،‬به‌ تایبه‌تی كه‌ ئه‌وان له‌ چه‌ندین‬ ‫شوێندا له‌گه‌ڵ سوپای سووریای ئازاد‬ ‫له‌ رووبه‌رووبوونه‌وه‌ی چه‌كداریدان‌و‬ ‫هه‌ندێك ج��اری��ش وه‌ك الی��ه‌ن��ی سه‌ر‬ ‫ب��ه‌ ده‌س��ه‌اڵت ت��ه‌م��اش��اك��راون‌و له‌ناو‬ ‫ه��اوك��ێ��ش��ه‌ی ن��اوچ��ه‌ی��ی��ش��دا ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫توركیادا له‌ په‌یوه‌ندییه‌كی خراپدان‪.‬‬ ‫ل��ه‌م رووه‌وه‪ ‌،‬ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی په‌یوه‌سته‌‬ ‫ب��ه‌ پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ان ب��ه‌ س��ه‌رج��ه‌م هێزه‌‬ ‫كوردستانییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬پێویست ده‌كات‬ ‫سیاسه‌تێكی وه‌ه��ا پ��ی��اده‌ب��ك��ه‌ن‪ ،‬كه‌‬ ‫ب��ه‌ر له‌ ه��ه‌ر شتێك زامنی پاراستنی‬ ‫ستراتیژی هاوبه‌شی كوردستانی بێت‪.‬‬ ‫به‌هه‌مان شێوه‌ له ‌باره‌ی په‌یوه‌ندییان‬ ‫له‌گه‌ڵ هێزه‌ غه‌یره‌ كوردستانییه‌كانی‬ ‫ناو به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆنی سوورییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌رك��ی س��ه‌ره‌ك��ی ب��ری��ت��ی ده‌ب��ێ��ت له‌‬ ‫پاراستنی هاوسه‌نگی له‌ هه‌ڵوێستدا‪،‬‬ ‫ب��ه‌و وات��ای��ه‌ی ب��ه‌ه ی��چ ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك‬ ‫نه‌كه‌ونه‌ به‌ره‌ی ده‌سه‌اڵته‌وه‌‪ .‬به‌ هه‌مان‬ ‫شێوه‌ش‪ ،‬به‌رامبه‌ر به‌ پۆپۆزیسیۆن‪،‬‬ ‫ده‌س��ت��ب��ه‌رداری پ��ێ��گ��ه‌ی س��ی��اس��ی‌و‬

‫‪17‬‬

‫ده‌ستكه‌وته‌كانیان له ‌سه‌ر ئه‌رز نه‌بن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت هه‌موو ئه‌مانه‌ش به‌بێ‌ پاراستنی‬ ‫یه‌كڕیزی‌و یه‌ك ستراتیژی گه‌لی كورد‬ ‫ل��ه‌و ب��ه‌ش��ه‌ی ك��وردس��ت��ان‌و هاوپشتی‬ ‫ه��ێ��زه‌ سیاسییه‌ كوردستانییه‌كانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی سووریا نابێت به‌ تایبه‌تی‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یه‌كێتیی‬ ‫نیشتمانی كوردستان‌و پارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستان وه‌ك كاریگه‌رترین فاكته‌ره‌‬ ‫كوردییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هاوكێشه‌ی‬ ‫ناوخۆی سووریا‪ .‬له‌ كۆتاییدا ده‌ڵێین‪،‬‬ ‫كه‌ گۆڕانكاری ریشه‌یی ل��ه‌و واڵت��ه‌دا‬ ‫به‌ڕێوه‌یه‌‌و ره‌نگه‌ به‌ر له‌ كۆتایی ساڵی‬

‫‪٢٠١٣‬دا وه‌رزی ش��ه‌ڕو توندوتیژی‬ ‫كۆتایی پێبێت‌و هه‌نگاوی به‌كردار به‌ره‌و‬ ‫داڕشتنی نه‌خشه‌ی سیاسی قۆناغی‬ ‫دوای ده‌س��ه‌اڵت��ی ت��اك��ڕه‌وی حزبی‬ ‫به‌عس‌و سه‌رۆك به‌شار ده‌ستپێبكات‌و‬ ‫پرسی كوردیش له‌و واڵته‌دا له‌ هه‌موو‬ ‫ئه‌گه‌ره‌كاندا‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ چووه‌ته‌ پێش‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌بێ‌ گه‌یشتن به‌ چاره‌سی واقیعیی‌و‬ ‫رێككه‌وتنی هه‌مه‌الیه‌نه‌ بۆ ئه‌و پرسه‌‬ ‫ئ��اس��ۆی ب��ه‌رق��ه‌رارك��ردن��ی ئ��اش��ت��ی‌و‬ ‫په‌ڕینه‌وه‌ بۆ قۆناغی بنیاتنانی سیستمی‬ ‫سیاسی ن��وێ‌ ل��ه‌و واڵت��ه‌دا ئه‌سته‌م‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫ئاسۆكانی سیاسەتی دێمۆكراسی‬ ‫لە سەردەمی حوكمڕانییه‌کی بەجیهانیكراودا‬ ‫‪The Prospects for Democratic Politics‬‬ ‫‪in an era of Globalized Governance‬‬

‫نووسینی‪ :‬راچێل كەوفێڵد‌ و دێبرا دێالیت‬ ‫‪Written by: Rachel Paine Caufield and Debra L. DeLaet‬‬ ‫وەرگێڕانی (لە ئینگلیزییەوە)‪ :‬سەدا عومەر‬ ‫‪Translated by: Sada Omar‬‬

‫‪19‬‬

‫ش��ی��ان��ی ب��وون��ی س��ی��اس��ەت��ێ��ك��ی‬ ‫دێ��ۆك��راس��ی��ی��ان��ە‌و ح��وك��م��ڕان��ی لە‬ ‫سیستمێكی نێودەوڵەتی گ��ۆڕاودا لە‬ ‫ری��گ��ەی میكانیزمە هاوچەرخەكانی‬ ‫جیهانگیریەوە پێكدەهێنرێت‪ .‬سروشتی‬ ‫ئاڵۆزیی حوكمڕانی لە جیهانێكدا‪ ،‬كە‬ ‫تیایدا سیماكانی جیهانگیری روو لە‬ ‫زیادی دەكات‪ ،‬ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەو‬ ‫ه��ەواڵن��ەی بۆ چەسپاندنی سیاسەتی‬ ‫دێ��م��ۆك��رات��ی دەدرێ��ن‪ ،‬ب��ە رادەی��ەك��ی‬ ‫ی��ەك��س��ان ئ��اڵ��ۆز دەب��ن‪ .‬جیهانگیری‪،‬‬ ‫ل��ە رێ��گ��ای ب��ن��ەب��ڕك��ردن��ی ه��ێ��زە‬ ‫ستەمكارەكان‌و دانانی كۆنترۆڵ بەسەر‬ ‫دەوڵەتە نادێمۆكراتەكاندا لە نێوو بە نێو‬ ‫كۆمەڵگاكاندا‪ ،‬دەتوانێت دەرفەتی باشتر‬ ‫بۆ پێشخستنی دێمۆكراسی بڕەخسێنێت‪.‬‬ ‫لە هەمان كاتدا دامەزراوەكانی دەوڵەت‬ ‫بە ئ��ام��ڕازی بنچینەیی دام��ەزران��دن‌و‬ ‫چەسپاندنی دامەزراوە دێمۆكراتیكەكان‬ ‫ئ��ەژم��ار دەك��رێ��ن‪ .‬ب��ەم ش��ێ��وەی��ە‪ ،‬بە‬ ‫ه��ەم��ان ئ��ەو رادەی��ەی جیهانگیری‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی دەوڵەتە دێمۆكراتەكان الواز‬ ‫دەك��ات‪ ،‬لە هەمان كاتیشدا بەربەستە‬ ‫لە ب��ەردەم سیاسەتی دێمۆكراسیدا‪.‬‬ ‫ئ��ەم پ��ارادۆك��س��ە ل��ە زۆرب��ەی ئ��ەو‬ ‫دیالۆگانەی‪ ،‬كە دەربارەی دێمۆكراسی‬ ‫هاوچەرخ دەكرێن‪ ،‬بوونی هەیە‪ .‬ئەو‬ ‫ك��ەس��ان��ەی‪ ،‬ك��ە پ�لان��ی ستراتیجی بۆ‬ ‫پاڵپشتیكردن‌و چەسپاندنی دێمۆكراسی‬ ‫ل��ە ه��ەم��وو ئاستەكانی حوكمڕانیدا‬

‫داده‌ن��ێ��ن‪ ،‬ل��ە ئاستی هەرێمییەوە بۆ‬ ‫ئاستی جیهانی‪ ،‬ئەو تاك‌و گروپانەی‪،‬‬ ‫ك��ە گرنگی ب��ە پاراستنی دام��ەزراوە‬ ‫دێمۆكراتیكەكان ده‌ده‌ن لەو شوێنانەی‪،‬‬ ‫ك��ە ب��وون��ی��ان ه��ەی��ە‌و چ��ەس��پ��ان��دن��ی‬ ‫پ��رۆس��ەی دێ��م��ۆك��رات��ی��زەك��ردن‪ ،‬كە‬ ‫ه��ێ��ش��ت��ا دەس��ت��ب��ەر ن��ەب��ووە‪ ،‬دەب��ێ��ت‬ ‫لەگەڵ ئاڵۆزییەكانی ئەم پارادۆكسەدا‬ ‫ملمالنێ بكەن‪ .‬لە سەروەختی ئەوپەڕی‬ ‫ك��ەم��ب��وون��ەوەی ئ��ەو م��ەودای��ەدا‪ ،‬كە‬ ‫(پێشبركێ‌ ب��ەرەو خ��وارەوە) بەرهەم‬ ‫ده‌هێنێت‌و دەبێتە هۆی خاوبوونەوەی‬ ‫ئەو پێشكەوتنە دێمۆكراتییەی‪ ،‬كە لە‬ ‫هەرێمە دێمۆكراتییەكاندا بەدیهاتووە‪،‬‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ت��وان��ای ئ��ازادك��ردن��ی‬ ‫هێزەكانی جیهانگیری ئەركێكی ئاسان‬ ‫نییە‪ ،‬ب��ەاڵم لەگەڵ ئ��ەوەش��دا ئەركێكە‬ ‫ناتوانرێت بخرێتە الوە‪ .‬جیهانگیری بە‬ ‫شێوەیەكی بنچینەیی سروشتی ژیانی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و سیاسیی‬ ‫ل��ە سیستمی جیهانیی ه��اوچ��ەرخ��دا‬ ‫گۆڕیووە‪( ،‬جا ئەگەر بەرەو باشتر بێت‬ ‫یان خراپتر)‪ .‬جیهانگیری گۆڕانكاڕی‬ ‫لە داینامیكە سیاسی‌و ئابوورییەكاندا‬ ‫ه��ێ��ن��اوەت��ەك��ای��ەوە‪ ،‬ك��ە پ��ارادای��م��ێ��ك��ی‬ ‫هاوتەریب لە سیستەمی حوكمڕانیی‬ ‫ناوچەیی‌و نەتەوەییدا ئەخوازێت‪.‬‬ ‫میكانیزمی سیاسەتی گەردوونی لە‬ ‫سەردەمی هاوچەرخی جیهانگیریدا‬ ‫دەكرێت جیهانگیری بە فره‌وانبوون‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫چڕكردنەوە‪ ،‬خێراكردن‌و گەشەكردنی‬ ‫كاریگەریی پەیوەندییە چەند الیەن‌و‬ ‫ف��ره‌وان��ەك��ان ل��ە س��ەر ئاستی جیهان‬ ‫پێناسە بكرێت‪ .‬جیهانگیری ل��ە ف��ەزا‬ ‫ئابووری‌و سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیەكاندا‬ ‫روو دەدات‪ .‬ئەو رووبەرە جوگرافییانە‬ ‫ك��ەم‌ دەك��ات��ەوە‪ ،‬ك��ە وەك بەربەست‬ ‫وان لە بەردەم جووڵەی خەڵك‌و كااڵو‬ ‫خزمەتگوزارییەكان‌‌و ئەو ئایدیایانەی‪،‬‬ ‫كە دەیانەوێت سنوورە هەرێمییەكان‬ ‫تێبپەڕێنن‪ .‬ل��ەم رووەوە‪ ،‬جیهانگیری‬ ‫س��روش��ت��ی ك��ارل��ێ��ك��ە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫ئابوورییەكان دەگۆڕێت‌و كاریگەری‬ ‫لە سەر فۆرمەكانی سیستمی سیاسی‬ ‫دادەنێت‪ ،‬كە لەوانەیە لە چوارچێوەی‬ ‫وەه��ا دای��ن��ام��ی��ك��ێ��ك��ی ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری��دا‬ ‫بگەشێنەوە‪.‬‬ ‫وەك پرۆسەیەك‪ ،‬كە بە شێوەیەكی‬ ‫ب��ن��ەڕەت��ی س��روش��ت��ی ح��وك��م��ڕان��ی‬ ‫پێكدەهێنێت‪ ،‬جیهانگیری پرۆسەیەكی‬ ‫ن��وێ‌ ن��ی��ی��ە‪ .‬ه��ەر وەك (س��ت��ێ��ف��ن‬ ‫كڕاسنەر) دەڵێت‪ ،‬دەوڵ��ەت��ان هەمیشە‬ ‫لە ژینگەیەكی نێودەوڵەتیی تۆڕئاسادا‬ ‫ك��اری��ان ك��ردووە‪ .‬ب��ە رای كراسنەر‪،‬‬ ‫دەوڵ��ەت��ان هەرگیز ت��وان��ای ئ��ەوەی��ان‬ ‫ن��ەب��ووە ب��ە ت��ەواوی ل��ێ��ش��اوەك��ان��ی‬ ‫سنووربەزاندنی خەڵك‌و تەكنۆلۆجیا‌و‬ ‫سەرمایەو پەیوەندییەكان‌و هزرەكان‬ ‫رێ��ك��ب��خ��ەن‪ .‬ب��ازرگ��ان��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‪،‬‬ ‫قەیرانەكانی دارای��ی جیهانی‪ ،‬شەپۆلی‬

‫كۆچبەری نێودەوڵەتی‪ ،‬باڵوبوونەوەی‬ ‫نەخۆشییە گ��وازراوەك��ان‌و پرۆسە‬ ‫جیهانییەكانی‌تر زی��ات��ر مێژوویین‬ ‫لەوەی دیاردەی نوێ بن‪ .‬بەاڵم هێشتا‬ ‫روون نییە ئایا جیهانگیری لە رێگای‬ ‫پرۆسەی خێراكردنەوە تا چ رادەیەك‬ ‫دەبێت بە هۆی الوازكردنی سەروەریی‬ ‫دەوڵ��ەت‪ .‬ئ��ەوەش گرنگە ئاگامان لەو‬ ‫خاڵە بێت‪ ،‬ك��ە جیهانگیری خ��ۆی لە‬ ‫خۆیدا باش یان خراپ نییە‪ .‬جیهانگیری‬ ‫جیهانگیرییە‪ .‬دەرەنجامی ئەوەش‪ ،‬ئەو‬ ‫كەس‌و الیەنانەی‪ ،‬كە ئارەزوو دەكەن‬ ‫سیاسەتێكی دێمۆكراتی‌تر لە سەرجەم‬ ‫ئ��اس��ت��ەك��ان��دا بچەسپێنن‪ ،‬ل��ە ئاستی‬ ‫ن��اوچ��ەی��ی��ەوە ب��ۆ ئاستی ن��ەت��ەوەی��ی‌و‬ ‫لەوێشەوە بۆ ئاستی جیهانی‪ ،‬دەبێت‬ ‫هێزەكانی جیهانگیری لەبەرچاوبگرن‪.‬‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ە دی��م��ۆگ��راف��ی��ی��ەك��ان لە‬ ‫سەردەمی هاوچەرخی جیهانگیریدا‬ ‫س��ەڕەرای ئ��ەوەی س��روش��ت‌و‬ ‫شوێنەوارەكانی جیهانگیری ئاڵۆزن‌و‬ ‫بە یەك ئاڕاستەدا كار ناكەن‪ ،‬ئاشكرایە‬ ‫جیهانگیریی ه��اوچ��ەرخ ب��ەش��داری لە‬ ‫گۆڕانكارییە گرنگەكان لە داینامیكە‬ ‫سیاسییە جیهانییەكاندا ک��ردووه‪.‬‬ ‫ژم��ارەی��ەك ل��ە ئ��اڕاس��ت��ە ه��اوك��ات‌و‬ ‫هاوشوێنەكان بوون بە هۆی كۆمەڵێك‬ ‫گۆڕانكاریی گرنگ لەو داینامیكانەدا‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە پشت ب��ون��ی��ادە تەقلیدییەكانی‬ ‫حوكمڕانیەوەن‌و كاریگەرییان هەبووە‬

‫‪21‬‬

‫لە س��ەر ئەزموونەكانی هاوواڵتیانی‬ ‫جیهان‪ .‬دەرەنجامی ئ��ەم گۆڕانانەش‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن��ێ��ك��ی ئ��اوارت��ە‌و بێوێنەی‬ ‫دان��ی��ش��ت��وان��ی جیهانە‪ .‬ل��ەب��ەر ئ��ەوەی‬ ‫ژم��ارەی دانیشتوانی زەوی ح��ەوت‬ ‫م��ل��ی��اردی ت��ێ��پ��ەڕان��دووە‪ ،‬ئ��ەوا ئ��ەو‬ ‫شوێنەوارانەی لەم گەشەی دانیشتوانە‬ ‫دەكەونەوە‪ ،‬بە رێكوپێكی تۆماركراون‪.‬‬ ‫ب��ێ ئ��ەوەی جێگای سەرسامی بێت‪،‬‬ ‫دەرامەتەكانی زەوی ب��ەردەوام روو‬ ‫لە كەمبوونەوە دەك��ەن‌و جیهانگیری‬ ‫بووە بە هۆی باڵوبوونەوەی سامان‬ ‫بە شێوەیەكی ف��ره‌وان ل��ەو سەنتەرە‬ ‫ئ��اب��ووری��ان��ەی ل��ە س��ەره��ەڵ��دان��دان‌و لە‬ ‫ه��ەم��ان ك��ات��دا چ��ڕك��ردن��ەوەی سامان‬ ‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ەورە‪ .‬ل��ە س��ەروو‬ ‫ئەمەشەوە‪ ،‬جیهانێكی بەجیهانیبووو‬ ‫دەرك��ەوت��ن��ی تەكنۆلۆجیای م��ۆدێ��رن‪،‬‬ ‫بوون بە هۆی ناوەندیبوونی مەعریفەو‬ ‫ناوەندیبوونی باڵوكردنەوەی بە چەندین‬ ‫رێگا‪ ،‬كە لەوانەیە سانسۆری میللی لە‬ ‫سەر سیستەمەكانی حوكمڕانی زیاد‪،‬‬ ‫یان كەم بكەنەوە‌و دەسەاڵتی تەقلیدیی‬ ‫دەوڵەت هەراسان بكەن‪.‬‬ ‫لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی‬ ‫ج��ی��ه��ان��دا‪ ،‬ك��ە ل��ەس��ەر دەرف��ەت��ەك��ان��ی‬ ‫بەشداریكردن لە ئابووریی جیهانیی‬ ‫ن��وێ��دا ك��ێ��ب��ڕك��ێ دەك��ەن‌و ئ��ام��رازی‬ ‫نوێی پ��ەی��وەن��دی ب��ەك��ار دەه��ێ��ن��ن‪ ،‬كە‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ا ن��اوچ��ەی��ی‌و نیشتیمانی‌و‬

‫جیهانییەكان پ��ێ��ك��ەوە دەب��ەس��ێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫ب��ە شارستانییكردن ب��ووە ب��ە ن��ۆرم‬ ‫لە زۆرێ��ك لە پایتەختەكانی جیهاندا‪.‬‬ ‫لەمڕۆدا زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی‬ ‫جیهان لە ن��اوەن��دە شارستانییەكاندا‬ ‫دەژین‪ ،‬لەگەڵ جیاوازییەكی بەرچاوی‬ ‫دەرەن��ج��ام��ەك��ان��دا‪ .‬ئەگەرچی ن��اوەن��دە‬ ‫شارستانییەكان لە هەندێك حاڵەتدا‬ ‫لەوانەیە ببنە هۆی زیادبوونی دەرفەتە‬ ‫ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان‪ ،‬ب��ەاڵم چ��ڕب��وون��ەوەی‬ ‫دانیشتوان لە ناوەندە شارستانییەكاندا‬ ‫(لە زۆر شوێنی جیهان) بووە بە هۆی‬ ‫زۆربوونی نایەكسانی‌و باڵوبوونەوەی‬ ‫ه��ەژاری‌و پ��اش��ەك��ش��ێ��ی م��اف��ی‬ ‫خاوەندارێتیی تایبەت‪ ،‬بە جۆرێك‪ ،‬كە‬ ‫ئەوانەی تازە دێنە شارە گەورەكان بۆ‬ ‫نیشتەجێبوون‪ ،‬لە سەر زەوی‌و لە نێو‬ ‫خانوویەكدا دەژین‪ ،‬كە هی خۆیان نییە‪.‬‬ ‫ئ��ەم ت��ەرزان��ەی كۆچبەری كۆمەڵێك‬ ‫داواكاریی نائاساییان لە سەر سەرچاوە‬ ‫سروشتی‌و حكومییەكان لەگەڵ خۆیاندا‬ ‫هێناوە‪ .‬بۆ نموونە ئەو داواكارییەی لە‬ ‫سەر وزە هەیە‪ ،‬جێبەجێ نابێت‪ ،‬وەك‬ ‫چ��ۆن كەمبوونەوەی ب��ەردەوام��ی ئاو‬ ‫هەڕەشە لە ژیان‌و گوزەرانی ملیۆنان‬ ‫خەڵك دەك��ات‪ .‬وەك وەاڵمدانەوەیەك‬ ‫بۆ كەمیی ئاو‪ ،‬كۆمپانیا فرەڕەگەزەكان‬ ‫نەك تەنیا لە ئامرازەكانی بەرهەمهێناندا‬ ‫دەستگیرۆیی دەكەن‪ ،‬بەڵكو لەو دەرامەتە‬ ‫سروشتییانەشدا دەستگیرۆیی دەكەن‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫كە خەڵك لە جیهاندا پشتیان پێدەبەستن‪.‬‬ ‫پێشبینی ك��راوە ل��ە م��اوەی پ��ازدە‬ ‫ساڵی ئاییندەدا زیاتر لە دوو لە سێی‬ ‫دانیشتوانی جیهان رووب��ەڕووی كە‌م‬ ‫ئاوییەكی زۆر ببنەوە‪ ،‬بەاڵم رێكخراوە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان گرێبەستیان لەگەڵ‬ ‫زۆرب��ەی كۆمپانیاكان ل��ە س��ەرج��ەم‬ ‫جیهاندا بەستووە بۆ كۆنترۆڵكردنی‬ ‫ه��ەڵ��ق��واڵن‌و ب��ەردەس��ت��ب��وون��ی ئ��او لە‬ ‫رێگای تایبەتكردنەوە‪ .‬ب��ەم شێوەیە‬ ‫ئ��اوی��ش ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وەی ن��ەوت‬ ‫ب��ووە ب��ە ك��ااڵی��ەك‪ .‬ئ��او ل��ە ری��زی‬ ‫پێشەوەی ئەو سەرچاوە سروشتییە‬ ‫زی��ن��دووان��ەدای��ە‪ ،‬كە كێبڕكێی لە سەر‬ ‫دەكرێت‪ .‬لە جیهانێكدا‪ ،‬كە تایبەتكردنی‬ ‫سەرچاوەكان دەیجوڵێنێت‪ ،‬سەروەت‬ ‫لەو ناوەندە سنوردارانەدا چڕ دەبێتەوە‪،‬‬ ‫كە دەستیان بە یەدەكەكانی ن��ەوت‌و‬ ‫كانزا‌و ئاو ده‌گاتت‪ .‬كەمبوونەوەی ئەم‬ ‫كانزایانەش بە شێوەیەكی سروشتی‬ ‫دەبنە هۆی زیاتربوونی نایەكسانیی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و ئابووری‪.‬‬ ‫هەتا گەشەی دانیشتوان ب��ەردەوام‬ ‫بێت‪ ،‬داواك��اری��ش لە سەر سەرچاوە‬ ‫حكومییەكان بەرز دەبێتەوە‪ .‬شارەكان‬ ‫م��ل��م�لان��ێ دەك��ەن ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫رێگایەك لە پێناو گونجاندنی دانیشتوانە‬ ‫نوێیەكان‌و ئ��ەو خواستانەی لە سەر‬ ‫خزمەتگوزاریی تەندروستی‌و چاودێریی‬ ‫ت��ەن��دروس��ت��ی‪ ،‬جێبەجێكردنی یاسا‪،‬‬

‫فێركردن‌و خزمەتگوزارییەكانی دیكە‬ ‫هەن‪ ،‬لە كاتێكدا ناوچە گوندنشینەكان‬ ‫لە پێناوی پاراستنی خزمەتگوزارییە‬ ‫بنچینەییەكان‌و دەرفەتە ئابوورییەكانی‬ ‫ئ��ەو دانیشتوانە ملمالنێ دەك��ەن‪ ،‬كە‬ ‫ژمارەیان بە خێرایی كەم دەكات‪ .‬ئەگەر‬ ‫سەیری هەردوو بارودۆخەكە بكەین‪،‬‬ ‫دەبینین گۆڕانە دیمۆگرافییەكان فشار‬ ‫لە سەر حكومەتەكان دروست دەكەن‌و‬ ‫دەبنە هۆی ملمالنێ لە نێو دەوڵ��ەت‌و‬ ‫لە نێوان دەوڵەتانیشدا‪ ،‬ئەمەش ژیانی‬ ‫ملیۆنان خەڵك دەخاتە مەترسییەوە‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ج��ار ئ��ەوەی ئ��ەم ف��ش��ارە‬ ‫دروس��ت دەك��ات‪ ،‬دەوڵ��ەت نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بڕیاری رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان‌و‬ ‫ئ��ەو كۆپانیایانەیە‪ ،‬ك��ە ناكەونە ژێر‬ ‫چەتری شەفافیەت‌و بەپرسیارییەوە لە‬ ‫هیچ كام لە سنوورە هەرێمییەكاندا‪.‬‬ ‫پ��اش��ەك��ش��ێ��ك��ردن��ی ب��ەرپ��رس��ی��اری‌و‬ ‫شەفافیەت لە بەڕێوەبردنی جووڵەی‬ ‫خ��ەڵ��ك‌و ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی دەرام��ەت��ە‬ ‫س��روش��ت��ی��ی��ەك��ان ل��ە م��ل��م�لان��ێ��ی��ەك��ی‬ ‫راستەوخۆدان لەگەڵ جووڵەی روو لە‬ ‫زیاددا بەرەو بەشداریی گشتی لە ژیانی‬ ‫مەدەنیدا‪ ،‬كە توانای تەكنۆلۆژی دەیبات‬ ‫ب��ەڕێ��وە‪ .‬ب��ە ه��ۆی ب��ەرف��ره‌وان��ب��وون‌و‬ ‫زیاتربوونی دەرفەتەكانی دەستگەیشتن‬ ‫ب��ە ت��ەك��ن��ۆل��ۆج��ی��ای پ��ەی��وەن��دی‪ ،‬بیرو‬ ‫زان��ی��اری زیاتر لەبەردەستدان‪ ،‬وەك‬ ‫چۆن سەرمایە‌و شارەزایی پاڵپشتیی‬

‫‪23‬‬

‫پەیوەندییە ئابوورییە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫دەكەن‌و رێگا بە كۆمپانیا فرەرەگەزەكان‬ ‫دەدەن لە ئاستێكدا بەرفره‌وان بن‪ ،‬كە‬ ‫پێشتر لە مێژووی مرۆڤایەتیدا مایەی‬ ‫وێناكردن نەبوو‪ .‬پەیوەندییە ئابوورییە‬ ‫نێودەوڵەتی‌و سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئیعالمییەكان شتێكی نوێ نین‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫دڵنیاییەوە ئەو خێرایی‌و داینامیكییەی‬ ‫دەشێت بە هۆیانەوە ئەم پەیوەندییانە‬ ‫گ��ەش��ەب��ك��ەن‪ ،‬ن��وێ‌و ب��ێ��پ��ێ��ش��ی��ن��ەن‪.‬‬ ‫دەس��ت��گ��ەی��ش��ت��ن ب��ە ت��ەك��ن��ۆل��ۆج��ی��ای‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ب��ەرچ��او‬ ‫گەشەی كردووە‪ ،‬كە ئەمەش نەك تەنیا‬ ‫بووە بە هۆی بە جیهانیبوونی بازرگانی‪،‬‬ ‫بەڵكو ب��ووە بە ه��ۆی بەجیهانیبوونی‬ ‫پەیوەندی مرۆیی لە هەموو الیەكی‬ ‫ژیانماندا بە خێرایەكی وەك ه��ەورە‬ ‫بروسكەو تێچوونێكی تا رادەیەك كەم‪.‬‬ ‫پلووڕالیزم‌و میللییگەرایی لە سەردەمی‬ ‫هاوچەرخی جیهانگیریدا‬ ‫ئەو گۆڕانە سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییەی‪ ،‬كە‬ ‫دەرەنجامی یەكانگیریی جیهانیی هزرو‬ ‫ئابوورییە‪ ،‬پێداگیرییەكی نوێی لە سەر‬ ‫چەمكەكانی پلووڕالیزم هێناوەتەكایەوە‪،‬‬ ‫كە بە هۆیەوە دەستەیەكی هەمەچەشن‬ ‫لە ئایدیۆلۆجیا‌و بیروباوەڕ ملمالنێ‬ ‫ل��ە س��ەر ئ��ەوە دەك��ەن پ��ێ��ش��ی ی��ەك‬ ‫بكەون‪ .‬تەكنۆلۆجیای پەیوەندیكردن‬ ‫رێگای داوە بە كێبڕكێكردن لە بازاڕە‬

‫ئابوورییەكان‌و سیستەمی دابەشكردنی‬ ‫دەرامەتەكان‌و ئایدیۆلۆجیا ئاینییەكان‌و‬ ‫داب‌و ن��ەری��ت��ە ك��ول��ت��ووری��ی��ەك��ان‌و‬ ‫كۆمەڵێك دەرف��ەت��ی بێوێنە‌و گرفتی‬ ‫خوڵقاندووە‪ .‬پەیوەندییە راستەوخۆكان‬ ‫بە كۆمەڵگایەكی جیهانییەوە كاریگەری‬ ‫ل��ە س��ەر ب��وارە رۆحییەكان‪ ،‬هونەر‪،‬‬ ‫مۆسیقا‪ ،‬ترادسیۆنی پزیشكی‪ ،‬پراكتیكە‬ ‫پەروەردەییەكان‌و پرسە یاساییەكان‬ ‫دادەنێن‪ .‬ئاڵۆگۆڕە زانیارییە بەردەوام‌و‬ ‫خێراكان وا دەك��ات دەن��گ��ی كۆمەڵگا‬ ‫ب��چ��وك��ەك��ان ب��ەرزت��ر ب��ب��ێ��ت��ەوەو ببنە‬ ‫خ��اوەن��ی پ��رس��ی خ��ۆی��ان‪ ،‬س��ەرەڕای‬ ‫ئ��ەوەی دەرف��ەت بە گروپە بازرگانییە‬ ‫بەهێزەكان‌و (نوخبە) ساماندارەكان‬ ‫دەدات بەشداریی پرۆسە مەزنەكانی‬ ‫وەب��ەره��ێ��ن��ان ب��ك��ەن ب��ە ئ��اس��ان��ی‌و بە‬ ‫شێوەیەكی یەكسان‪ .‬دەشێت پلووڕالیزم‬ ‫ل��ە دونیایەكی بەجیهانیكراودا توانا‬ ‫ب��ە دان��ی��ش��ت��وان��ە ب��ێ��ب��ەش��ك��راوەك��ان‬ ‫ببەخشێت تا پێداویستییە كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسییەكانیان دابین بكەن شانبەشانی‬ ‫پیادەكردنی بیروباوەڕە كولتووری‌و‬ ‫ئاینییەكان‪ .‬پلووڕالیزم هەڕەشەیەكی‬ ‫ت��ون��د ل��ە پ��ەی��ك��ەری دەس��ەاڵت��ی ب��او‬ ‫دەك��ات‪ ،‬جا ئەگەر دەوڵ��ەت بێت‪ ،‬یان‬ ‫ف��رەن��ەت��ەوە‪ .‬بە تایبەتی لە حكومەتە‬ ‫سەركوتكەرەكاندا بیرۆكەی دانپیانان‌و‬ ‫قبوڵكردنی دیدگا جیاوازەكان توانای‬ ‫كۆنترۆڵكردنی هاوواڵتی الواز دەكات‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫ت��وان��ای گ��ۆڕان��ی ری��ش��ەی��ی س��ن��وردار‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی یەكانگیریی گەردوونی‬ ‫توانای هاواڵتیان لە سەرجەم جیهاندا‬ ‫زیاد دەكات‌و بەربەستە بازرگانییەكان‬ ‫دەڕووخێن‌و سەرمایە دەڕژێتە بازاڕی‬ ‫ت��ازەگ��ەش��ەك��ردووەوە‌و چاوەڕوانییە‬ ‫ك��ول��ت��ووری��ی��ەك��ان ه��اوك��ات دەب��ن‌و‬ ‫ئایدیۆلۆجییە دیارەكان لێكنزیكدەبنەوە‪،‬‬ ‫ی��ان م��ل��م�لان��ێ دەك��ەن‪ ،‬ف��ش��ارەك��ان��ی‬ ‫پ��ل��ووڕال��ی��زم ه��ەس��ت��ی میللیگەرایی‬ ‫دەجوڵێنن‪ ،‬كە بونیادە هەنووكەییەكەی‬ ‫دەوڵ��ەت ت��ێ��دەپ��ەڕێ��ن��ن‪ .‬میللیگەرایی‬ ‫بزوتنەوەیەكە‪ ،‬كە لە رووی مێژووییەوە‬ ‫بە باشی دی��اری��ن��ەك��راوە‪ .‬لە نێو دڵی‬ ‫سەرجەم بزووتنەوە میللیگەراییەكاندا‬ ‫بێمتمانەییەك ب��ەرام��ب��ەر حكومەت‌و‬ ‫پ��ەی��ك��ەرەك��ان��ی دی��ك��ەی دەس��ەاڵت‌و‬ ‫هەستكردنی تاك بە ناكارایی هەیە‪ .‬بە‬ ‫واتایه‌کی دیكە‪ ،‬بزوتنەوە میللییەكان‬ ‫لە س��ەر ئ��ەو بیرۆكەیە بونیادنراون‪،‬‬ ‫ك��ە تاكەكان ناتوانن كۆنترۆڵی ئەو‬ ‫هێزانە بكەن‪ ،‬كە بارودۆخە ئابووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسییەكانیان دەبات‬ ‫بەڕێوە‪ .‬رەنگە جێگەی خۆی بێت بڵێین‬ ‫میللیگەرایی دەرەنجامی هەستكردنە بە‬ ‫(نامۆبوون) لە بەرامبەر جیهاندا‪ ،‬ئەو‬ ‫ب��اوەڕە ب��ەرب�ڵاوەی‪ ،‬كە پێی وای��ە ئەو‬ ‫بڕیارە بنچینەییانەی‪ ،‬كە چارەنووسی‬ ‫مرۆڤ دیاری دەكەن‪ ،‬ئەو هێز‌و بونیادی‬

‫دەسەاڵتانە دەیسەپێنن‪ ،‬كە نەگونجاون‌و‬ ‫وەاڵم��ی ب��ارودۆخ��ی ت��اك ن��ادەن��ەوە‪،‬‬ ‫ب��اوەڕی بنچینەیی ئ��ای��دی��ۆل��ۆج��ی��ای‬ ‫میللیگەراییە‪ .‬هەر وەك (تۆماس لیهان)‬ ‫دەڵ��ێ��ت (دەرەن��ج��ام��ە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان��ی ب��زوت��ن��ەوەی��ەك��ی‬ ‫فرەئاڕاستە بەرەو یەكانگیریی جیهانی‌و‬ ‫پشتبەستنی ك��وێ��ران��ە ب��ە سیاسەتی‬ ‫بازاڕی ئازادی ئابووری دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی تاك توانای نەبێت رووبەڕووی‬ ‫گۆڕانکارییەكانی سیستەمی سیاسی‌و‬ ‫ئابووریی جیهانی ببێتەوە‪ ،‬دەرەنجامی‬ ‫ئەوەش كاردانەوەیەكی پۆپۆلیستی دژ‬ ‫بە سیستمێكی نێونەتەوەیی دەبێت‪،‬‬ ‫ك��ە وا س��ەی��ری دەك��رێ��ت ب��ە جۆرێك‬ ‫رێكخرابێت‪ ،‬كە نكۆڵی لەوە بكات تاك‬ ‫بتوانێت چ��ارەن��ووس��ی خ��ۆی دی��اری‬ ‫بكات)‪.‬‬ ‫ل��ە ه��ە‌ر ش��وێ��ن��ێ��ك��ی ج��ی��ه��ان��دا ئ��ەم‬ ‫هەستكردنە ب��ە رق هەستانی میللی‬ ‫دەبینین‪ .‬بە دڵنیاییەوە لەو راپەڕینە‬ ‫میللیانەی‪ ،‬ك��ە ب��ە ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی‬ ‫دەناسرێت‪ ،‬مەیلێكی سروشتی هەیە‬ ‫بۆ بەرهەمهێنانەوەی دادپ��ەرەوەری��ی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ئ��اب��ووری‪ .‬ئ��ەم مەیلە‬ ‫س��روش��ت��ی��ی��ە ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وە لە‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاش‬ ‫هەیە‪ ،‬وەك ئەوەی لە بزووتنەوەكانی‬ ‫(پارتی چا)و (وه‌ڵ ستریت داگیربكە) دا‬ ‫بەرجەستە دەبێت‌و داوای كۆتاییهاتنی‬

‫‪25‬‬

‫تارمایی ئایدیۆلۆجیایی ب��او دەك��ات‪.‬‬ ‫لەگەڵ دەستپێكردنی ناڕەزایی دژ بە‬ ‫رێكخراوی بازرگانیی جیهانی لە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٩٩‬لە هەموو جیهاندا‪ ،‬بزوتنەوەیەك‬ ‫س��ەری��ه��ەڵ��دا دژ ب��ە ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردن��ی‬ ‫سیاسەتی دارایی‌و سیاسەتی بازرگانی‬ ‫لە الیەن كۆمپانیا فرەرەگەزەكانەوە‪.‬‬ ‫هەتا ئەو كاتەی ئابووری جیهانی لە‬ ‫قەیراندا بوو‪ ،‬قازانجی كۆمپانیاكان بە بێ‬ ‫وەستان بەردەوام بوو‪ ،‬هاوواڵتیانیش‬ ‫دژی رێوشوێنەكانی دەستگرتنەوەو‬ ‫ك��ەم��ك��ردن��ەوەی چ��اوەڕوان��ك��راو لە‬ ‫بەرنامە كۆمەاڵیەتییەكاندا لە سەرجەم‬ ‫واڵتانی ئەوروپا لە ماوەی چەند مانگی‬ ‫رابردوودا ناڕەزاییان دەربڕی‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە ئ��ەم ب��زووت��ن��ەوان��ە‬ ‫ل��ە ب��ارودۆخ��ی ت��ەواو ج��ی��اوازەوە‬ ‫سەرچاوەیان گ��رت��ووەو شوێنەواری‬ ‫جیاوازیان هەیە لە ئاستی هەر واڵتێكدا‪،‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا بنەماكانی پۆپۆلیزم‬ ‫ئەم راپەڕینە جیاوازانەی هاوواڵتیان‬ ‫یەكدەخات‪ .‬لە هەر حاڵەتێكدا‪ ،‬خەڵك‬ ‫بە هۆی ترسی راستەقینەیانەوە لەوەی‬ ‫بتوانن پێویستییەكانی ژیانیان دابین‬ ‫بكەن‪ ،‬كاردانەوەی توندوتیژ دەنوێنن‬ ‫دژ بەو هێزە ستەمكارانەی‪ ،‬كە ژیانی‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و ئابوورییانی‬ ‫ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردووە‪ .‬دەش��ێ��ت ئ��ەم هێزە‬ ‫ستەمكارانە بەرپرسە حكومییەكان‪،‬‬ ‫كۆمپانیا فرەرەگەزە سنووربەزێنەكان‪،‬‬

‫رێ��ك��خ��راوە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬ی��ان‬ ‫ئۆرگانە ئایینییە توندڕەوەكان بن‪ .‬بە‬ ‫لەبەرچاوگرتنی بوونی سەرچاوەیەكی‬ ‫دی��اری��ك��راوی رق‌ه��ەس��ت��ان‪ ،‬خ��ەڵ��ك لە‬ ‫هەموو جیهاندا بە شێوەیەكی روو لە‬ ‫زیاد نیگەرانن لەو دەستە شاراوانەی‪،‬‬ ‫كە ژیان‌و گوزەرانیان كۆنترۆڵ دەكات‪.‬‬ ‫پۆپۆلیزم‪ ،‬كە ئاماژە بەو جواڵنەوە‬ ‫میللیانە دەك��ات‪ ،‬ب��ە چەندین رێگای‬ ‫بەهێز لەگەڵ بەجیهانیبووندا كارلێك‬ ‫دەك��ات‪ .‬زۆر ج��ار ه��ۆك��ارەك��ان��ی‬ ‫ناڕازیبوون دەرەنجامێكی راستەوخۆی‬ ‫یەكانگیریی جیهانییە‪ ،‬هۆكارەكانیش‬ ‫ئەمانەن‪ :‬جوواڵندنی ك��ارو سەرمایە‬ ‫بەشێوەكی ناڕوون لە الیەن ئەو بریاڕ‬ ‫ب��ەدەس��ت��ان��ەوە‪ ،‬ك��ە ب��ەرپ��رس��ی��ار نین‪،‬‬ ‫گۆڕانە دیمۆگرافییەكان‪ ،‬كە هەڕەشە‬ ‫ل��ە س��ەق��ام��گ��ی��ری‌و ئ��ەگ��ەری گەشەی‬ ‫ئ��اب��ووری��ی ن��اوچ��ە گ��ون��دن��ش��ی��ن��ەك��ان‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬زی��ادب��وون��ی نایەكسانییە‬ ‫ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و سیاسییەكان‪،‬‬ ‫رێ��خ��ۆش��ك��ردن ب��ۆ ئ��ای��دی��اك��ان��ی‬ ‫لەسەقامگیریخستن ك��ە ه��ەڕەش��ە لە‬ ‫ی��ەك��ان��گ��ی��ری‌و چ��وون��ی��ەك��ی كۆمەڵگا‬ ‫سیاسییەكان دەك��ەن‪ ،‬كە لە ئێستادا‬ ‫هەن‪ .‬توانای پەیوەندیكردن بە خێرایی‌و‬ ‫ئاسانی‪ ،‬كە دەبێت بە هۆی كۆبوونەوەی‬ ‫كەسانی ه��اوڕاوو بەردەستخستنی‬ ‫حیكایەتە هاوبەشەكانی چەوسانەوەو‬ ‫نەبوونی متمانە‌و قوربانیبوون‪ ،‬گەشە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫بە دەرەنجامەكانی ناڕازیبوون‪ ،‬وەك‬ ‫ناڕەزایی‌و مانگرتنی میللی‪ ،‬دەدەن‪ .‬بە‬ ‫هەمان شێوە دەركەوتنی تەكنۆلۆجیای‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ت��وان��ای پ�لان��داڕش��ت��ن بۆ‬ ‫راپەڕینە میللییەكان‌و جێبەجێكردنی‬ ‫بە خێرایی‌و تێچوونێكی ه��ەرزان بە‬ ‫تاكەكان دەبەخشێت‪ .‬شۆڕشی میللیی‬ ‫میسر نموونەیەكی سەرەكییە لەسەر‬ ‫ئەمە‪.‬‬ ‫ل��ە ح��اڵ��ەت��ە ت��ون��دەك��ان��ی��ش��دا ه��ۆك��ارو‬ ‫دەرەن��ج��ام پێكەوە دێ��ن بە رێگایەكی‬ ‫تایبەتیی زۆر بەهێز‪ .‬لە دیسەمبەری‬ ‫‪٢٠١٠‬دا پ��ی��اوێ��ك��ی ت��ون��س��ی دژ بە‬ ‫دەوڵ��ەت‪ ،‬كە قووتی ژیانی كۆنترۆڵ‬ ‫ك��ردب��وو‪ ،‬ن��اڕەزای��ی دەرب��ڕی‌و ئاگری‬ ‫لە جەستەی خۆی بەردا‪ .‬دەرەنجامی‬ ‫ئ��ەوەش ن��اڕەزای��ی��ەك��ی ب��ەرف��ره‌وان‬ ‫س��ەری��ه��ەڵ��دا‪ .‬پ��اش مانگێك شۆڕشی‬ ‫میسر ب��ەرپ��ا ب��وو‪ ،‬ك��ە پ��اڵ��ن��ەرەك��ەی‬ ‫بێمتمانەیی خەڵك بوو بە رژێمەكەی‬ ‫ح��وس��ن��ی م��وب��ارەك ل��ە دەرەن��ج��ام��ی‬ ‫باڵوبوونەوەی بێكاری‌و گەندەڵی‌و بە‬ ‫تایبەتمه‌ندكردنی که‌رتی خزمەتگوزارییە‬ ‫گشتییەكان‌و نایەكسانیی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫چ��ەوس��ان��دن��ەوەی س��ی��اس��ی‪ .‬میدیای‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ت��وان��ای ب��ە ش��ۆڕش‬ ‫ب��ەخ��ش��ی‌و ش��ۆڕەك��ەش ل��ە الب��ردن��ی‬ ‫م��وب��ارەك��دا س��ەرك��ەوت��ن��ی ب��ە دەس��ت‬ ‫هێنا‪ .‬ئ��ەم راپ��ەڕی��ن��ە میللییانە ب��وون‬ ‫بە پاڵنەر بۆ راپەڕینی هاوشێوە لە‬

‫ناوچەكەدا لە واڵتانی لیبیا‪ ،‬جەزائیر‪،‬‬ ‫م��ەغ��ری��ب‪ ،‬ی��ەم��ەن‪ ،‬س��وری��ا‌و لوبنان‪.‬‬ ‫بەجیهانیبوونی هزر‪ ،‬كە دەبێتە هۆی‬ ‫هاوكاری نێودەوڵەتی لە نێوان خەڵكدا‬ ‫لە بارودۆخێكی هاوشێوەدا لە ناوچە‬ ‫جوگرافییە ج��ی��اوازەك��ان��دا‪ ،‬رێ��گ��ا بە‬ ‫هاوواڵتیان دەدات دان بە بەرژەوەندی‌و‬ ‫خەمە هاوبەشەكاندا بنێن‌و یەكێتیی‬ ‫ئامانج‌و پاڵنەری ه��اوب��ەش دروس��ت‬ ‫دەك��ات‪ .‬ئ��ەگ��ەرچ��ی ه��ەر دەوڵ��ەت��ێ��ك‬ ‫كۆمەڵێكی بێوێنە دەرەفەت‌و تەحەدای‬ ‫ل��ەب��ەردەس��ت��دای��ە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەش��دا‬ ‫خواستی خەڵك بۆ بەدەستهێنانەوەی‬ ‫ك��ۆن��ت��رۆڵ ن��ەك ت��ەن��ی��ا نیشانەیەكی‬ ‫جیاكەرەوەی بەهاری عەرەبییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫تایبەتمەندیی جیاكەرەوەی سەرجەم‬ ‫ب��زووت��ن��ەوە میللییەكانە ل��ە ه��ەم��وو‬ ‫شوێنێكی جیهانی ئەمڕۆدا‪.‬‬ ‫ك��ۆی ئ��ەم گۆڕانكارییانەو كارلێكی‬ ‫نێوانیان وای ك��ردووە تێگەشتن لە‬ ‫ح��وك��م��ڕان��ی وەك چەمكێك ب��ە مانا‬ ‫باوەكەی سەخت بێت‪ .‬ئەو دەوڵەتەی‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ەس��ەر ب��ن��ەم��ای چ��ەم��ك��ەك��ان��ی‬ ‫حوكم دام��ەزراوە‪ ،‬كە بە هۆیەوە ئەو‬ ‫كۆمەڵگایانەی لە رووی جوگرافییەوە‬ ‫دیاریكراون‌و دوور لە دەستێوەردانی‬ ‫دەوڵەتانی‌تر خۆیان ب��ەڕێ��وە دەب��ەن‪،‬‬ ‫لێکدانه‌وه‌و تێگەیشتنی نەگونجاوو كەم‌و‬ ‫كورت دەخاتە روو بۆ ئەو هێزانەی‪ ،‬كە‬ ‫ژیانی خەڵك لە جیهاندا بەڕێوەدەبەن‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ت��ای��ب��ەت تەكنۆلۆجیا‬ ‫تاكەكان‌و كۆمپانیاكان بەهێز دەكات‪،‬‬ ‫بەاڵم سروشتی سەروەریی دەوڵەتیش‬ ‫دەگ��ۆڕێ��ت‪ .‬داهێنانە تەكنۆلۆجییەكان‬ ‫الیەنە ناحكومییە كاراكانیان بەهێز‬ ‫ك��ردووە ب��ۆ خ��ۆالدان ل��ە دەس��ەاڵت��ی‬ ‫رێكخستنی دەوڵەت لە هەندێك هەل‌و‬ ‫مەرجدا‪ ،‬لە كاتێكدا هەر تەكنۆلۆجیا‬ ‫دەت��وان��ێ��ت ب��ە چ��ەن��دی��ن ری��گ��ای‌ت��ر‬ ‫دەسەاڵتەكانی چاودێری‌و رێكخستنی‬ ‫تایبەت ب��ە دەوڵ��ەت زی��اد ب��ك��ات‪ .‬لەم‬ ‫رووەوە ت��ەك��ن��ۆل��ۆج��ی��ا ل��ە دی��اردەی‬ ‫رووخساری یانوس ‪Janus-faced‬‬ ‫دەچ��ێ��ت‪ ،‬ك��ە ل��ە دووت��وێ��ی خ��ۆی��دا لە‬ ‫الی��ەك��ەوە ك��اری��گ��ەری��ی فەیسبووكی‬ ‫ه��ەڵ��گ��رت��ووە‪ ،‬ل��ە الی��ەك��ی دی��ك��ەش��ەوە‬ ‫ترسان لە تۆتالیتاریزمی هەڵگرتووە‬ ‫وەك ئ��ەوەی ل��ە س��اڵ��ی ‪١٩٨٤٤‬دا‬ ‫روودەدات (مەبەستی رۆمانی ‪١٩٨٤‬ی‬ ‫جۆرج ئۆروێڵ‌ە)‪.‬‬ ‫هەرچۆن بێت‪ ،‬پارادایمە نەریتییەكەی‬ ‫دەوڵەت‪-‬سەنتەری ‪ ،‬كە تێگەیشتنمانی‬ ‫ب��ۆ س��ی��اس��ەت��ی ج��ی��ه��ان ك��ۆن��ت��رۆڵ‬ ‫كردووە‪ ،‬گۆڕاوە‪ .‬گۆڕینی چەمكەكانی‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی‌و ئ��اب��ووری‌و ك��اری��گ��ەری‬ ‫كولتووری‌و گواستنەوەی كۆمپانیاكان‬ ‫(لە نێو شتەكانی ت��ردا) تێگەیشتنێكی‬ ‫ن��وێ‌و فره‌وانتر دەرەب��ارەی چەمكی‬ ‫حوكمڕانی دەخوازێت‪.‬‬

‫ح��ی��ك��م��ەت��ی ك�لاس��ی��ك��ی س��ەب��ارەت‬ ‫جیهانگیری‌و دێمۆكراتیزەكردن‬ ‫ئ��ەگ��ەر هەڵسەنگاندنمان س��ەب��ارەت‬ ‫ب��ە گ��ۆڕان��ی سیاسی‌و دینامیكییەتی‬ ‫حوكمڕانی بەهەند وەربگرین‪ ،‬ئایا ئاسۆی‬ ‫سیاسەتی دێمۆكراتی‌و حوكمڕانی لەم‬ ‫سەردەمەی ئێستای جیهانگیریدا چییە؟‬ ‫پێش وەاڵم��دان��ەوەی ئ��ەم پ��رس��ی��ارە‪،‬‬ ‫گ��رن��گ��ە ب��ە ك��ورت��ی سەرنجێكی ئ��ەو‬ ‫حاڵەتە بدەین‪ ،‬كە لە ئێستادا رژێمی‬ ‫جیهانیی پێدا تێدەپەڕێت‪ .‬گەشبینییەك‬ ‫لە شۆڕشە دێمۆكراتییەكانی ناوچەی‬ ‫خ��ۆره��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت��ەوە هاتۆتە‬ ‫ئ��اراوە‪ .‬ئێمە ل��ە ك��ۆت��ای��ی م��ێ��ژوودا‬ ‫ن��اژی��ن وەك ئ��ەوەی (ف��ۆك��ۆی��ام��ا) لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩٢‬لە كتێبە بەناوبانگەكەی‬ ‫(كۆتایی مێژووو دواهەمین مرۆڤ) دا‬ ‫بانگەشەی بۆ دەكات‪ .‬فۆكۆیاما لۆژیكی‬ ‫گ��ەردوون��ی‌و ئ��اڕاس��ت��ەی م��ێ��ژووی وا‬ ‫پێناسه ک��رد‪ ،‬كە ب��ەرەو دێمۆكراسیی‬ ‫ل��ی��ب��ڕاڵ��ی دەڕوات‌و پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ی‬ ‫بزووتنەوەیەكی پێشكەوتنخوازی كرد‬ ‫ب��ەرەو شۆڕشێكی لیبراڵی لە هەموو‬ ‫جیهاندا‪ .‬لە الیەكەوە دەشێت بەهاری‬ ‫ع��ەرەب��ی ئ��ەم تێڕوانینەی فۆكۆیاما‬ ‫پشتڕاست بكاتەوە‪ ،‬لە الیەكی ترەوە‬ ‫سروشتی ناتەواوو ناڕوونیی شۆڕشە‬ ‫لیبڕاڵەكانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست ئەوە‬ ‫دەردەخات‪ ،‬كە جوواڵنەوە دێمۆكراتییە‬ ‫لیبراڵ‌و گەردوونییەكان نەگەشتوونەتە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫كەماڵی خ��ۆی��ان‪ .‬بۆ باشتر بێت‪ ،‬یان‬ ‫خ��راپ��ت��ر‪ ،‬ئێمە هێشتا ل��ە نێوەڕاستی‬ ‫مێژوودا دەژین‪.‬‬ ‫نە داینامیكی سیاسیی جیهانگیری‌و نە‬ ‫حوكمڕانی بە شێوەیەكی سەرەتایی لە‬ ‫ئەنجامی ملمالنێی شارستانییەتەكاندا‬ ‫دروست نەبوون وەك ئەوەی (ساموێل‬ ‫هانتینگتۆن) پێی وای��ە‪ .‬بە پێچەوانەی‬ ‫پێشبینییەكانی هانتینیگتۆن‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩٣‬پێشكەشی ك��رد‪ ،‬كە پێی‬ ‫وایە ملمالنێی شارستانیەتەكان هێڵی‬ ‫سەرەتایی ملمالنێ جیهانییەكانە لە‬ ‫س��ااڵن��ی داه��ات��وودا ‪ ،‬بەڵكو زۆرب��ەی‬ ‫ملمالنێ توندوتیژەكان‪ ،‬ئەوانەی لەم‬ ‫چ��ەن��د س��ااڵن��ەی دوای��دا بینیوومانن‪،‬‬ ‫دابەشبوونێكی جەوهەری لە ناواخنی‬ ‫ئ��ەو ش��ارس��ت��ان��ی��ەت��ە س��ەرەك��ی��ی��ان��ەدا‬ ‫دەن��وێ��ن��ن‪ ،‬ك��ە س��ام��وێ��ل هانتینیگتۆن‬ ‫دەستنیشانی كردوون‪ ،‬هەتا لە ناوخۆی‬ ‫هەندێك واڵت��ی دی��اری��ك��راودا‪ .‬هەموو‬ ‫ئ��ەو ش��ارس��ت��ان��ێ��ت��ان��ەی هانتینیگتۆن‬ ‫دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ی ك��ردوون‪ ،‬ب��ە پێی‬ ‫فرەگەرایی (پلۆرالیزم) دیاریكراون‪،‬‬ ‫ن��ەك چ��وون��ی��ەك��ی (ه��ۆم��ۆج��ی��ن��ی��ت��ی)‪.‬‬ ‫ف��ەرام��ۆش��ك��ردن��ی ئ��ەم راس��ت��ی��ی��ە‬ ‫بنچینەییەش لە الیەن هانتینیگتۆنەوە‬ ‫سوودی ئارگۆمێنەتەكەی الواز دەكات‪.‬‬ ‫لە واڵتی میسر‌و ئەو واڵتانەی شۆڕشە‬ ‫دێمۆكراتیكەكان ئەزموون دەكەن‪ ،‬هێڵی‬ ‫لێكدابڕینی ملمالنێكان گروپەكان بە پێی‬

‫پلەو سروشتی ئەوان لە پابەندبوونیان‬ ‫بە دێمۆكراسییەوە دابەش دەكات‪ ،‬نەك‬ ‫شوناسی ئایینی‌و كولتوورییان‪ .‬لە‬ ‫میسر موسوڵمانە میانڕەوەكان‪ ،‬گروپە‬ ‫ئیسالمییە سەلەفییەكان‌و چاالكوانە‬ ‫عەلمانییەكان پێكەوە دژی دەسەاڵتی‬ ‫میسر وەستانەوە‪ .‬ئێستاش لە میسردا‬ ‫رەه��ەن��دی س��ەرەك��ی��ی م��ل��م�لان��ێ��ك��ان‬ ‫م��ل��م�لان��ێ��ی ن��ێ��وان ع��ەل��م��ان��ی��ی��ەك��ان‌و‬ ‫موسوڵمانە م��ی��ان��ڕەوەك��ان‌و كەمینە‬ ‫ئایینییەكان‌و ئیسالمییە ئوسوڵییەكانە‬ ‫لە پێناو شوێنێكی گونجاودا بۆ ئایین‬ ‫لە یاسای بەڕێوەبردنی دێمۆكراسیدا‪.‬‬ ‫ب��ە كورتییەكەی ف��رەی��ی رەهەندێكی‬ ‫یەكالییكەرەوەیە لە سیاسەتدا لە كۆی‬ ‫ئەو كۆمەڵگایانەی‪ ،‬كە هانتینیگتۆن لە‬ ‫کتێبی (ملمالنێی شارستانیەتەكان)دا‬ ‫حسابی بۆ نەكردوون‪.‬‬ ‫ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەی ب��ۆچ��وون��ی (ت��ۆم��اس‬ ‫ف��ری��دم��ان)ەوە‪ ،‬ئێمە ب��ەم زوان��ە لە‬ ‫جیهانێكی ت��ەخ��ت ن��زی��ك ن��اب��ی��ن��ەوە‪.‬‬ ‫جیهانگیریی ئ��اب��ووری ب��ازاڕی نوێی‬ ‫ك��ردۆت��ەوە‌و پێشوەچوونێكی باشی‬ ‫دروس��ت��ك��ردووە‌و پ��ێ��وەن��دی��ی��ەك��ی‬ ‫تەكنۆلۆجیی وای دروست كردووە‪ ،‬كە‬ ‫رێگا بۆ سەرهەڵدان‌و باڵوبوونەوەی‬ ‫فیكر بە زۆرب��ەی ناوچەكانی جیهاندا‬ ‫هاتۆتە كایەوە ‪ .‬هەر ئەم پێشكەوتنانە‬ ‫ئاسۆیەكی گەورەتری بۆ دابەشبوونی‬ ‫س��ەروەت ب��ە ش��وێ��ن��ە ج��ی��اج��ی��اك��ان��دا‬

‫‪29‬‬

‫ك��ردۆت��ەوە‌و بۆتە ه��ۆی پێشكەوتنی‬ ‫زی��ات��ری خ��زم��ەت��گ��وزاری ب��ە م��رۆڤ‪،‬‬ ‫ئەمە جگەلەوەی كاریگەری هەبووە لە‬ ‫سەر جێبەجێكردنی مافەكانی مرۆڤ‌و‬ ‫مومارەسە كولتوورییەكان‌و دەرفەتە‬ ‫ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان‪ .‬ه��ەرچ��ەن��دە لەوانەیە‬ ‫پرۆسەی تەختبوونی جیهان روو بدات‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم هێشتا زۆری��ن��ەی دانیشتوانی‬ ‫جیهان سوودێكی ئەوتۆیان پێناگات‪.‬‬ ‫ه��ەر وەك (دی ج��ی) ئ��ەن��ووس��ێ��ت‪،‬‬ ‫ك��ە پ��ەی��وەن��دی ل��ە زم��ان��ی دای��ك��ەوە‬ ‫ب��ۆ پ��س��پ��ۆڕی پ��زی��ش��ك��ی‪ ،‬ل��ە ئایینی‬ ‫بەرباڵوەوە بۆ ئایدیۆلۆجیای سیاسی‪،‬‬ ‫ل��ە ملمالنێی كاتییەوە ب��ۆ مەترسیی‬ ‫ژینگەیی‌و لە رێگای ژیانەوە بۆ ستایلی‬ ‫ژیان دەست پێدەكات‌و هەموو ئەمانە‬ ‫پەیوەندییەكی پتەویان پێكەوە هەیە‪.‬‬ ‫بە هۆی ئەم جۆرە جوگرافیا گۆڕاوەی‬ ‫دەرف��ەت‌و كۆتوبەندەكانە‪ ،‬كە مرۆڤی‬ ‫واڵتگەڕ‌و مرۆڤی نیشتەجێی نێوخۆ لە‬ ‫دوو جیهانی تەواو جیاواز‌و نایەكساندا‬ ‫دەژین ‪ .‬لە كاتێكدا دەشێت سوودەكانی‬ ‫ئێستای جیهانگیری ناوەندی بكرێنەوە‪،‬‬ ‫كاریگەرییەكان لە سەر سیستەمەكانی‬ ‫حوكمڕانی دەشێت لەوە زیاتر بن كە‬ ‫هەن‪.‬‬ ‫جیهانگیری‪ ،‬فه‌رمانڕه‌وای‪ ،‬حوكمڕانی‬ ‫لە سەدەی بیستدا‬ ‫داه��ات��ووی كۆششی م��رۆڤ‪ ،‬مافی‬

‫م��رۆڤ‪ ،‬كاركردنی نێوان مرۆڤەكان‌و‬ ‫خ��ۆش��گ��وزەران��ی��ی��ان پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی‬ ‫ت��ون��دوت��ۆڵ��ی ب��ە م��ی��ت��ۆدە نوێیەكانی‬ ‫چەمكی حوكمڕانیەوە هەیە‪ .‬دەوڵەتەكان‬ ‫ب��ەردەوام دەب��ن ل��ە گێڕانی رۆڵێكی‬ ‫ك��ارا ل��ە ژی��ان��ی ه��اوواڵت��ی��ی��ەك��ان��ی��ان��دا‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وەش جموجوڵە‬ ‫بەجیهانیبووەكانی س��ەرم��ای��ە‌و فكر‪،‬‬ ‫ب��ان��گ��ەش��ەی ب��ەش��داری��ی رێ��ك��خ��راوە‬ ‫ناحكومییەكان‪ ،‬دەزگ��ای فرەڕەگەزی‬ ‫نێودەوڵەتی‌و هاوپەیمانێتیش لەوانەن‪،‬‬ ‫كە رۆڵی خۆیان دەگێڕن‪.‬‬ ‫حكومەت پێناسەیەكی تەقلیدییانەی‬ ‫ب��ۆ ك��راوەو ب��ە پێی ئ��ەم پێناسەیەش‬ ‫وەزیفەیەكی جوگرافییانەیە‪ .‬هەرچەندە‬ ‫ح��وك��م��ڕان��ی چەمكێكی ف��ره‌وان��ە لە‬ ‫جێبەجێكردندا‪ ،‬حوكمڕانی سنووردار‬ ‫نییە بە حكومەت‪ ،‬بەڵكو پرۆسەی كۆمەڵە‬ ‫بڕیاردانێكە لە هەر رێكخراوێكدا‪ ،‬ئیتر‬ ‫گشتی بێت یان تایبەتی‪ ،‬كە دەتوانێت‬ ‫س��ن��ووری ج��وگ��راف��ی ت��ێ��پ��ەڕێ��ن��ێ��ت‪.‬‬ ‫دەش��ێ��ت ب��ون��ی��ادەك��ان��ی ب��ڕی��اردان‬ ‫بگونجێنرێن لەگەڵ پارادایمێكی نوێی‬ ‫پەیوەندییە جیۆپۆلەتیكییەكاندا بە‬ ‫هەڵسەنگاندنەوەی چۆنێتیی داڕشتنی‬ ‫یاساكان‌و جێبەجێكردنیان‪ ،‬چۆنێتیی‬ ‫م��ام��ەڵ��ەك��ردن��ی خ��ەڵ��ك ل��ەگ��ەڵ یەكە‬ ‫رێكخراوەییەكاندا‪ ،‬كە كاریگەرییەكی‬ ‫گەورە لەسەر ژیانی رۆژانەیان دادەنێن‪،‬‬ ‫چۆنێتیی لێپرسینەوە ل��ە دەس��ەاڵت��ە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫ح��اك��م��ەك��ان‪ .‬ه��ەرچ��ەن��دە جیهانگیری‬ ‫زۆرب��ەی ج��ار رووك��ەش��ان��ە وەك‬ ‫دیاردەیەكی ئابووری یان كۆمەاڵیەتی‬ ‫بینراوە‪ ،‬ب��ەاڵم لە بنچینەدا سروشی‬ ‫ح��وك��م��ڕان��ی ل��ە ن��اوخ��ۆ و دەرەوەی‬ ‫كۆمەڵگاكاندا شێوەگیر دەك��ات‪ .‬چیتر‬ ‫هەڵسوكەوتی مرۆڤانە لە ناو یەكەیەكی‬ ‫جوگرافی (دەوڵ��ەت)دا قەتیس نابێت‪،‬‬ ‫بەڵكو لە ئاستێكی جیهانیدا روودەدەن‪.‬‬ ‫وەكو چۆن پێویستە الیەنەكانی دیكەی‬ ‫كارلێكی م��رۆی��ی ل��ەگ��ەڵ یەكانگیریی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی��دا ب��گ��ون��ج��ێ��ن��رێ��ن‪ ،‬ب��ە ه��ەم��ان‬ ‫شێوە دەبێت چەمكەكانی حوكمڕانیش‬ ‫بگۆڕدرێن‪.‬‬ ‫ح��وك��م��ڕان��ی ل��ە ك��ۆم��ەڵ��ە ك��ردار‌و‬ ‫ئ��ام��رازێ��ك پ��ێ��ك��ه��ات��ووە‪ ،‬ك��ە كۆمەڵگا‬ ‫پشتیان پێدەبەستێ بۆ بەهێزكردنی‬ ‫كاری دەستەجەمعی‌و پێشكەشكردنی‬ ‫چ��ارەس��ەر ب��ۆ ه��ەوڵ��دان ل��ە پێناو‬ ‫بەدەستهێنانی ئامانجی ه��اوب��ەش ‪.‬‬ ‫بەمشێوەیە حوكمڕانی ل��ە كۆمەڵێك‬ ‫ئاستی جیاوازدا پیادەدەكرێت‪ .‬رەنگە‬ ‫نموونەییترو وردتر بێت ئەگەر قسە لە‬ ‫سەر كۆمەڵگا لۆكاڵییەكان‪ ،‬یان كۆمەڵگا‬ ‫نیشتیمانییەكان بكەین‪ ،‬كە سیستەمێكی‬ ‫كۆنكریتی لە حوكمڕانی گەشە پێ دەدەن‬ ‫بۆ چارەسەركردنی كێشە گشتییەكان‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا دەتوانین قسە‬ ‫ل��ە ب��ارەی ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ەك��ی جیهانیی‬ ‫سەرهەڵداو ‪ emergent‬بكەین‪ ،‬كە‬

‫سیستەمێكی حوكمڕانی گڵۆباڵ گەشە‬ ‫پێدەدات بۆ دۆزی��ن��ەوەی چارەسەری‬ ‫كێشە گەردوونییەكان‪ .‬غیابی دەزگا‬ ‫حكومییە رەسمییە چاالكەكان هەمیشە‬ ‫ب��ە م��ان��ای كەموكورتیی حوكمڕانی‬ ‫نایەت‪ .‬لە راستیدا حوكمڕانی‌و حكومەت ‬ ‫رێك هەمان شت نین‪ .‬بێگومان دەزگا‬ ‫حكومییەكان رۆڵێكی كارا لە حوكمڕانیدا‬ ‫دەگ��ێ��ڕن‪ .‬كۆمەڵگایەك لە شێوەیەكی‬ ‫لۆكاڵیدا یان نەتەوەیی یان لە ئاستێكی‬ ‫گەردوونیدا ناتوانێت حوكمڕانی‪ ،‬بەو‬ ‫ش��ێ��وەی��ەی ل��ە س��ەرەوە ب��اس��ك��راوە‪،‬‬ ‫ب��ە دەس��ت ب��ه��ێ��ن��ێ��ت ب��ە ب��ێ ب��وون��ی‬ ‫یاساگەلێكی رەسمی‪ ،‬كە پشتئەستوورە‬ ‫بە میكانیزمەكانی چەسپاندنی حكومی‪.‬‬ ‫ل��ەم چ��ێ��وەی��ەدا ج��ۆرەك��ان��ی حوكم‬ ‫پەیوەستە ب��ە ك��ارو بەشداریكردنی‬ ‫الیەنە جیاوازەكان‌و چاالكییان لە ئاستە‬ ‫جیاوازەكاندا‪ ،‬لەوانە وەك رێكخراوە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان‌و واڵتە جیاوازەكان‌و‬ ‫الی��ەن��ە ناحكومییەكانی‌تر‪ .‬ل��ە رووی‬ ‫نێودەوڵەتیشەوە كۆمەڵێكی زۆر لە‬ ‫رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان لە بواری‬ ‫بەڕێوەبردنی گەردوونیدا بەشداری‬ ‫دەك��ەن‪ .‬ه��ەروەه��ا نووسینگەكانی‬ ‫نەتەوە یەكگرتووەكان‌و بەرنامەكانیان‪،‬‬ ‫بانكە ج��ۆراوج��ۆرەك��ان��ی جیهان‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت بانكی نێودەوڵەتی‌و رێكخراوە‬ ‫هەرێمییەكانی وەك یەكێتیی ئەوروپا‌و‬ ‫ك��ۆم��ك��اری دەوڵ��ەت��ە ع��ەرەب��ی��ی��ەك��ان‌و‬

‫‪31‬‬

‫رێكخراوی واڵتەكانی ئەمەریكا‌و یەكێتیی‬ ‫ئەفەریقا لەم جۆرە رێكخراوە كارایانەی‬ ‫ن��او جیهانگیرین‪ ،‬ئ��ەم��ە س��ەرەڕای‬ ‫الی��ەن��ە چ��االك��ە ناحكومییەكانی‌تر‪،‬‬ ‫ئ��ەوان��ەی بەشدارییەكی گرنگیان لە‬ ‫حوكمڕانیدا هەیە ل��ە ه��ەم��وو ئاستە‬ ‫ج��ی��اوازەك��ان��دا‪ .‬ژم��ارەی��ەك��ی ب��ەرچ��او‬ ‫لە الیەنە ناحكومییەكان‌و رێكخراوە‬ ‫خۆبەخشەكان هاوكاری رێكخستن‌و‬ ‫دام��ەزران��دن��ی سیستەمی حوكمڕانی‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬ه��ەروەه��ا دی��ن��ام��ی��ك��ی��ی��ەت��ی‬ ‫ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری ه��ەوڵ��ی زی��ادك��ردن‌و‬ ‫فره‌وانكردنی ئەم الیەنە ناحكومییانە‌و‬ ‫بایەخی بە گرنگیی ئەم الیەنانە داوە‪.‬‬ ‫ل��ە جیهانی گ��ڵ��ۆب��ال��ی��زەك��راودا الیەنە‬ ‫ناحكومییەكان توانای ئەوەیان هەیە‬ ‫رۆڵێكی بەرچاو بگێڕن لە پڕكردنەوەی‬ ‫ئەو كەلێنە سیاسییەدا‪ ،‬كە جیهانگیری‬ ‫دروس��ت��ی ك��ردووەو ت��وان��ای دەوڵ��ەت‬ ‫الواز دەك��ات ل��ە پ��ڕك��ردن��ەوەی‬ ‫پ��ێ��داوی��س��ت��ی��ی��ەك��ان��دا‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫مۆبیلیزەكردنی نۆرمە جیهانییەكان‪،‬‬ ‫سەرچاوەكان‌و سیاسەتەكان دەربارەی‬ ‫مەسەلە جیهانییە گرنگەكان‪.‬‬ ‫پێشكەوتنی ب��ەردەوام‌و بەهێزبوونی‬ ‫رێكخراوە هەرێمی‌و نێودەوڵەتییەكان‬ ‫هاوتا لەگەڵ باڵوبوونەوەی فره‌وانی‬ ‫الیەنە چاالكە ناحكومییەكان ئاماژەیەكە‬ ‫بۆ ئ��ەوەی كە سیستەمی حوكمڕانی‬ ‫رەگ��ی لەناو دەوڵ��ەت��ە هەرێمییەكاندا‬

‫داكوتاوە‪ ،‬كە رووبەڕووی داینامیكەكانی‬ ‫جیهانگیری دەب��ن��ەوە‪ .‬ب��ەم پێیەش‬ ‫داینامیكی ئێستای جیهانگیری مانای‬ ‫ئ��ەوە نییە‪ ،‬كە دەوڵەتە هەرێمییەكان‬ ‫پەیوەندییان دەپچڕێت‪ ،‬یان حكومەتە‬ ‫نیشتیمانییەكان هیچ گرنگییەكیان نییە‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەوە واڵتەكان هەمیشە بە‬ ‫چاكی دەمێننەوە تەنانەت دەتوانین‬ ‫بڵێین ئ��ەوان گرنگترین هێزی چاالكن‬ ‫لە زۆرب��ەی كایەكانی ناو سیستەمی‬ ‫ح��وك��م��ڕان��ی ل��ە ه��ەم��وو ئ��اس��ت��ەك��ان��دا‪.‬‬ ‫دەوڵەت ژمارەیەكی بەرفره‌وان دەزگای‬ ‫زەب��ەالح و زۆر ئ��اڵ��ۆزی ه��ەی��ە كە‬ ‫حوكم دەكات‌و زۆر لە سەرچاوەكانی‬ ‫كۆمەڵگا‪ ،‬چ م��رۆی��ی‌و چ دارای��ی��ەك��ان‪،‬‬ ‫رێكدەخات‌و كۆنترۆڵ دەك��ات‪ .‬دەبێت‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی ئ��ەم دەزگ��ای��ان��ە بەهەند‬ ‫وەربگیرێت ل��ە ه��ەر لێكدانەوەیەكی‬ ‫تواناكاندا بۆ حوكمڕانی دێمۆكراتی لە‬ ‫جیهانە بەجیهانیبووەكەماندا‪.‬‬ ‫دەب��ێ��ت تێبینیی ئ��ەوە ب��ك��ەی��ن‪ ،‬كە‬ ‫سەرنج خستنەسەر حوكمڕانی لەبری‬ ‫حكومەتەكان جیاوازییەكانی نێوان‬ ‫دەوڵەت‌و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان‌و‬ ‫الی��ەن��ە ناحكومییەكان (خ��ۆب��ەخ��ش‌و‬ ‫ئامانجخواز) تەمومژاوی دەكات‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئ��ەوەی ئ��ەم الیەنە ج��ۆراوج��ۆران��ەش‬ ‫هاوكارن لەگەڕان بە دوای چارەسەری‬ ‫كێشە گشتییەكاندا‪ .‬لە راستیدا كەرتی‬ ‫بەشداری گشتی (‪ )PPPs‬كە پێكدێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫لە هاوبەشییەك لە نێوان حكومەت‌و‬ ‫ك��ەرت��ی ت��ای��ب��ەت ب��ۆ بەدەستهێنانی‬ ‫كۆمەڵێك ئامانجی هاوبەش‪ ،‬ئێستا لە‬ ‫زیادبووندایە‌و ب��ووە بە میكانیزمێكی‬ ‫حوكم بۆ رووبەڕووبوونەوەی كێشە‬ ‫كۆمەاڵیەتییە گ��ەورەك��ان‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫(‪ )PPPs‬رۆڵێكی ك��ارا دەگێڕێت لە‬ ‫ب��واری تەندروستیی جیهانیدا‪ .‬ئەم‬ ‫ب��ەش��داری��ی��ە ئ��ەو واقیعیەتە دەخ��ات��ە‬ ‫روو كە رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان‪،‬‬ ‫دەوڵ��ەت��ەك��ان‌و الی��ەن��ە ناحكومییەكان‬ ‫س��ەرچ��اوەو ت��وان��ا‪ ،‬ی��اخ��ود ئ��ی��رادەی‬ ‫چارەسەركردنی كێشە جیهانییەكانیان‬ ‫نییە بە شێوەیەكی سەربەخۆ‪.‬‬ ‫وەك چۆن (كەرتی تایبەت‌و گشتی)‬ ‫كەرەستەگەلێك دەخ��ەن��ە ب��ەردەس��ت‬ ‫ب��ۆ پەیوەندییەكی ه��ەرەوەزی��ی��ان��ە لە‬ ‫ن��ێ��وان ح��ك��وم��ەت‌و كۆمپانیا تایبەتە‬ ‫قازانجخوازەكان بۆ دەركردنی بریارە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬بە هەمان شێوە دەبێت‬ ‫چ��ەم��ك��ە ب��اوەك��ان��ی ب��ەرپ��رس��ی��اری‌و‬ ‫شەفافیەت‌و رێكخستنی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ل��ە چەمكە تەقلیدییەكانی حوكمەت‬ ‫فره‌وانتر بكرێن‌و چەمكی حوكمڕانی‬ ‫وەك چەمكێكی فره‌وانتر‌و گشتیتر لە‬ ‫خۆبگرن‪ .‬لەبەر ئەوە بانگكردنی قەوارە‬ ‫تایبەتەكان لەگەڵ دەسەاڵتی ناوەند لە‬ ‫پێناوی بەشدارییەك لە حوكمڕانیدا‬ ‫دەبێت ئ��ەو ق��ەوارە تایبەتانە بتوانن‬ ‫ب��ەرگ��ەی ك��اری��گ��ەری��ی ئ��ەو ب��ڕی��اران��ە‬

‫بگرن كە پێی دەگ��ەن‪ ،‬چونكە كاری‬ ‫ئ��ەو كۆمپانیایانە ب��ە گشتی شەفاف‬ ‫نین‌و هیچ پاڵنەرێكیان نییە بۆ ئەوەی‬ ‫كارێكی دێمۆكراسییانە ئەنجام بدەن‪.‬‬ ‫پاڵنەری ئەوان زیاتر قازانجە‪ .‬دەشێت‬ ‫تێكەڵكردنی تایبەت‌و گشتی هەندێك جار‬ ‫ببێت بە هۆی گەندەڵی‌و سەرلێشێوان‪،‬‬ ‫ك��ە ئ��ەم��ەش بانگەشە بنچینەییەكانی‬ ‫حوكمی دێمۆكراسی الواز دەكات‪.‬‬ ‫شەفافیەت خۆی دەكرێت كێشەئامێز‬ ‫بێت لە حوكمی دێمۆكراسییانەدا‪ .‬بە‬ ‫تایبەتی ل��ە س��ەردەم��ی پلووڕالیزمدا‬ ‫پرۆسەی بڕیاردەركردن بە پێویست‬ ‫دەرەن��ج��ام��ی لێكتێگەیشتنێكە‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە دەشێت لە ژینگەیەكی ك��راوەدا‬ ‫زۆر زەح��م��ەت بێت‪ ،‬چونكە زۆر لە‬ ‫الیەنەكان كێبڕكێ لە سەر دەس��ەاڵت‬ ‫دەكەن تا بتوانن خۆیان پێناسەیەك بۆ‬ ‫كرۆكی چەمكەكان دابنێن‪ .‬لێكتێگەیشتن‬ ‫هەندێك ج��ار ل��ە گروپێكی بچووكدا‬ ‫باشتر دەس��ت دەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە دوورە‬ ‫لە چ��اوی ج��ەم��اوەرەوە‪ ،‬ه��ەروەه��ا لە‬ ‫نێوان ئ��ەو كەسانەشدا‪ ،‬كە خاوەنی‬ ‫خەمێكی گشتین‪ .‬هەرچۆن بێت‪ ،‬زۆر‬ ‫ج��ار ئەمە شتێكی نموونەییە‌و جێی‬ ‫دڵ��ن��ی��ای��ی ن��ی��ی��ە‪ ،‬ه��اوك��ات شەفافیەت‬ ‫دەشێت لەوەدا بەسوود بێت‪ ،‬تا گرەنتی‬ ‫ئەوە بكات‪ ،‬كە ئەم كۆمەڵە بچووكانە‬ ‫هێشتا بەرپرسیارن لە بەرژەوەندیی‬ ‫گشتیی خ��ەڵ��ك‪ .‬ب��ەاڵم ه��اوپ��ەی��م��ان��ی‬

‫‪33‬‬

‫ل��ە ب��ڕی��اردەرك��ردن��دا ن��ات��وان��ێ��ت ئ��ەم‬ ‫گرەنتییە بدات‪ ،‬دەزگا بازرگانییەكانیش‬ ‫تەنیا ل��ە ب��ازن��ەی��ەك��دا ب��ەرپ��رس��ی��ارن‌و‬ ‫دوور دەك��ەون��ەوە ل��ەوەی ب��ت��وان��ن‬ ‫خاوەنی خەمی گشتی بن‪ .‬بەخشینی‬ ‫هێزێكی زۆر بە كەرتی تایبەت‪ ،‬كە‬ ‫لە سیاسەتی ئەمڕۆی جیهاندا تەواو‬ ‫چ��االك��ك��راون‪ ،‬ن��ی��ش��ان��ەی ن��ەب��وون��ی‬ ‫شەفافیەت‌و بەرپرسیارییتیەو دەبێتە‬ ‫هۆی سەرهەڵدانی كێشەیەكی قووڵ‪.‬‬ ‫حوكمڕانی دێمۆكراسییانە ئەگەر‬ ‫زۆر س��ەرك��ەوت��ووان��ە ل��ە ه��ەم��وو‬ ‫ئاستەكاندا بوونی هەبێت‪ ،‬دەبێت بە‬ ‫وردی میكانیزمەكانی بەرپرسیارێتی‌و‬ ‫رێكخستنی ك��اروب��اری ب��ازرگ��ان��ی‬ ‫تێكەڵ بكات‪ .‬ئەو كێبڕكێیەی لە نێوان‬ ‫واڵتەكاندا هەیە بۆ هێنانەكایەی هەلێكی‬ ‫ئابووری بۆ هاوواڵتییەكانیان‪ ،‬وا دەكات‬ ‫ئابووری بە خێرایی‌و سەربەستییەكی‬ ‫تەواو كار لە پێناو بەرژەوەندیی خۆیدا‬ ‫بکات بێ ئەوەی گرنگی بە بەرژەوەندیی‬ ‫مرۆڤایەتی ب��دات‪ ،‬كە لەوانەیە ببێتە‬ ‫هۆی پیسبوونی ژینگە‌و نایەكسانیی‬ ‫ئابووری‪ ،‬كە هەموو ئەمانە دەبنە هۆی‬ ‫دروستبوونی ملمالنێیەكی توند‪.‬‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری ب��ەرەو ح��وك��م��ڕان��ی‬ ‫دێ��م��ۆك��راس��ی��ی��ان��ە ب��ە ه��اوك��اری��ی‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��ان ه��ەم��ی��ش��ە ك��ارێ��ك��ی‬ ‫خۆبەخشانە نییە‪ .‬هێزی بازرگانی رێگا‬ ‫بە بەشێكی دەوڵ��ەت ن��ادات كۆنترۆڵی‬

‫هەموو كایەكانی حكومەت بكات تا‬ ‫گرنتییەكی تەواو لەو ناوچە جوگرافییەدا‬ ‫ب��ەدەس��ت بهێنێت‪ .‬ب��ەم ش��ێ��وەی��ە‪ ،‬بە‬ ‫سانایی جیهانگیریی ئابووری بەردەوام‬ ‫دەبێت‪ .‬دەتوانین زیاتر گفتوگۆ لە سەر‬ ‫ئەم مەسەالنە بكەین‪ ،‬بەاڵم لە جیاتی‬ ‫ئەوە داهاتووی دێمۆكراسی پێویستی‬ ‫بە كەرتی كاركردن‌و دەوڵەتی هەرێمی‬ ‫هەیە كە شانبەشانی یەكتری كار بكەن‪.‬‬ ‫جیهانگیری فیكری‌و زانیاری‌و هێزی‬ ‫تەكنۆلۆجیای پەیوەندیكردن دەتوانن‬ ‫یارمەتیی بەدیهێنانی ئامانجەكانی‬ ‫دێمۆكراتیزەكردنی حوكمەت ب��دەن‬ ‫ل��ە ح��وك��م��ڕان��ی��ەك��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‌و‬ ‫ئابوورییانەدا‪ .‬وەك چۆن هاوواڵتیان‬ ‫ب��ە ه��ۆی ت��رس��ی ه��اوب��ەش��ی��ی��ان��ەوە‬ ‫ل��ە ل��ەدەس��ت��دان��ی ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی ژی��ان��ی‬ ‫تایبەتییان پێكەوە كۆدەبنەوە‌و فۆرم‬ ‫و شێوە دەبەخشن بە هەستێكی میلی‬ ‫ل��ە س��ەران��س��ەری جیهاندا‪ ،‬ه��ەرواش‬ ‫ت��وان��ای بەكارهێنانی تەكنۆلۆجیای‬ ‫پەیوەندییان هەیە بۆ فشارخستنەسەر‬ ‫دەزگ��ا ج��ۆراوج��ۆرو ف��رە الیەنەكان‬ ‫وەك��و ن��ەت��ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان‌و‬ ‫كۆمكاری دەوڵەتانی ع��ەرەب‌و بانكی‬ ‫نێودەوڵەتی‌و یەكێتیی ئەفەریقا لە پێناو‬ ‫هاندانی رۆح��ی هاوكاریكردن لەگەڵ‬ ‫دەزگ��ا تایبەتەكاندا كە هیوایەكە بۆ‬ ‫حوكمڕانیەكی دێمۆكراسییانە‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫كۆمپانیا جیهانگیری ب��ەرێ��وەدەب��ەن‌و‬ ‫كاریگەرییان دەبێت لە سەر پەیوەندیی‬ ‫ن��ێ��وان دان��ی��ش��ت��وان‌و ف��ره‌وان��ب��وون��ی‬ ‫بازاڕەكان‌و زیادكردنی قازانج‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كۆمپانیا تاكە هەڕەشە نییە بۆ سەر‬ ‫حوكمی دێمۆكراسی لە جیهانێكدا‪ ،‬كە‬ ‫ب��ە پەیوەندیی گ��ەردوون��ی��ان��ە پێكەوە‬ ‫بەستراوە‪ ،‬هەروەها دێمۆكراتیزەكردنی‬ ‫حوكمڕانی هاوبەش تاكە چارەسەر نییە‬ ‫بۆ ئەو دەرەنجامانەی كە لە جیهانگیریدا‬ ‫دەك��ەون��ەوە‪ .‬جیهانگیری دەستكاریی‬ ‫ه��ەم��وو چ��وارچ��ێ��وەك��ان��ی ئ��ەزم��وون��ی‬ ‫مرۆڤایەتی دەكات‪ ،‬وەك چۆن لەوانەیە‬ ‫ئ��ەو ئایدیۆلۆجیا ت��ون��دڕەوان��ەی‪ ،‬كە‬ ‫الیەنگیری پ��ێ��ش‪-‬ب��ازرگ��ان��ی دەك��ەن‪،‬‬ ‫هەڕەشە لە پرەنسیپە دێمۆكراسییەكان‬ ‫بكات ل��ە هەندێك ح��اڵ��ەت��دا‪ ،‬بەهەمان‬ ‫شێوە ئایدیۆلۆجیای ئایینی توندیش‬ ‫ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وە رێ��گ��رە ل��ە ب��ەردەم‬ ‫پرەنسیپی دێ��م��ۆك��راس��ی ل��ە هەندێك‬ ‫حاڵەتی‌تردا‪ .‬بە هەمان شێوە لیبراڵیزمی‬ ‫عەلمانی هاوكار لەگەڵ فره‌وانبوونی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری دەت��وان��ێ��ت ب��ەش��داری‬ ‫بكات لە باڵوكردنەوە‌و پشتگیریكردنی‬ ‫دێمۆكراسی ل��ەو كۆمەڵگایانەدا‪ ،‬كە‬ ‫زۆربەی خەڵكەكەی شوناسێكی ئایینی‬ ‫باویان هەیە‪ .‬بە وتەی بنیامین باربەر‪،‬‬ ‫پەیوەستبوونی تەواوەتی‌و گوێڕایەڵی‬ ‫ب��ۆ خ��ودا دەت��وان��ێ��ت ببێتە بەربەست‬ ‫لەبەردەم دەسەاڵتی حكومەتی دنیایدا‪،‬‬

‫لە كاتێكدا خەڵكی پێشكەوتنخوازی‬ ‫نیمچە ئایینی دەت��وان��ن خ��ۆی��ان ببنە‬ ‫ه��ۆی ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی حكومەتێكی‬ ‫دێمۆكراسییانە وەك كاڵڤینییەكان لە‬ ‫جنێڤ‌و ماساشوتسە پیوریتانییەكانی‬ ‫پێش شۆڕش ‪.‬‬ ‫لە راستیدا پیوریتانیزم‌و كاڵڤینیزم‬ ‫كاریگەرییەكی دی��اری��ان لە پرۆسەی‬ ‫دێ��م��ۆك��رات��ی��زەك��ردن��دا ل��ە ئ��ەم��ەری��ك��ا‌و‬ ‫ئەوروپادا هەیە‪ ،‬كە دەبینین مەسیحیەت‬ ‫كولتوورێكی ئایینی پێشكەش دەكات‬ ‫ل��ە الی��ەن زۆرب��ەی دانیشتوانی ئەو‬ ‫واڵتانەوە پێشوازیی لێكراوە‪ .‬بە هەمان‬ ‫شێوە لەو واڵتانەی‪ ،‬كە زۆربەی رێژەی‬ ‫دانیشتوانیان موسوڵمانن‪ ،‬دەشێت‬ ‫ئایین رۆڵێكی سینتراڵ لە دیاریكردنی‬ ‫ج��ۆری دێ��م��ۆك��راس��ی ب��گ��ێ��ڕێ��ت ل��ەم‬ ‫ج��ۆرە سیاسەتەدا‪ .‬گرنگە بڵێین هیچ‬ ‫هۆكارێك نییە بۆ ئەوەی بگەڕێین بە‬ ‫دوای ه��ۆك��ارە دژی��ەك��ەك��ان ل��ە نێوان‬ ‫ئیسالم‌و دێمۆكراسیدا زیاتر لە نێوان‬ ‫مەسیحیەت‌و ئیسالمدا‪ .‬وەك رەزا‬ ‫ئەساڵن روون��ی دەكاتەوە‪ ،‬لەراستیدا‬ ‫زۆرب��ەی زۆری ئ��ەو ی��ەك م��ل��ی��ار‬ ‫موسوڵمانەی لە جیهاندا هەن‪ ،‬ئامادەن‬ ‫پرەنسیپە جەوهەرییەكانی دێمۆكراسی‬ ‫قبووڵ بكەن‪ ،‬زۆرب��ەی موسوڵمانان‬ ‫زمانی دێمۆكراسی وەك زاراوەیەكی‬ ‫ئیسالمییانە دەنرخێنن وەك ناساندنی‬ ‫(شورا) وەك نوێنەری گشتی‪( ،‬ئیجماع)‬

‫‪35‬‬

‫وەك بەشداریی سیاسی‌و (بەیعەت)‬ ‫وەك دەنگدانێكی جیهانی‪ .‬بیرۆكەكانی‬ ‫دێمۆكراسی وەكو دەستور‌و فرەیی‌و‬ ‫لێپرسینەوەی ح��ك��وم��ەت‌و مافەكانی‬ ‫مرۆڤ بە شێوەیەكی فره‌وان لە جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا قبوڵ كراون‪ .‬ئەوەی‪ ،‬كە قبوڵ‬ ‫نەكراوە‪ ،‬ئەو بیرۆكە خۆرئاواییەیە كە‬ ‫ئایین‌و دەوڵەت لەیەك جیادەكاتەوە‌و‬ ‫ئ��ەوەی دەڵ��ێ��ت ع��ەل��م��ان��ی��ەت دەب��ێ��ت‬ ‫كۆڵەكەی كۆمەڵگای دێمۆكراسی بێت‪.‬‬ ‫ل��ە راس��ت��ی��دا بنچینەكانی عەلمانیەت‬ ‫ل��ە رژێ��م��ە گ��ەن��دەڵ‌و ترسێنەرەكانی‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا بە روونی ئەوە‬ ‫پیشان دەدەن كە عەلمانیەت ناتوانێت‬ ‫بە زەرورەت دێمۆكراسی بەدیبهێنێت‪.‬‬ ‫دێمۆكراتخوازە لیبراڵەكانیش دەبێت‬ ‫پێداگیری لەسەر ئەوە بكەنەوە‪ ،‬كە ئەو‬ ‫دیمۆكراسییەی لە كۆمەڵگا ئایینییەكاندا‬ ‫گەشەی ك��ردووە‪ ،‬دەبێتە پ��ارێ��زەری‬ ‫كەمینە ئایینییەكان‌و كەمینەكانی تر‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە ئاشكرایە ئەو كۆمەڵگایانەی‪،‬‬ ‫كە زۆربەی دانیشتوانیان پەیوەستن بە‬ ‫ئایینەوە‪ ،‬ئایین بەپێوست رێكخستنی‬ ‫حوكمڕانی دروست دەكات‪ ،‬ئەمە ئەگەر‬ ‫ئەو سیستەمە دێمۆكراسی بێت بە هەر‬ ‫مانایەك‪.‬‬ ‫دەرەنجام‬ ‫ئ��ەم چاوپیاخشاندنە كورتە بەسەر‬ ‫سروشتی هەمەالیەنەی حوكمڕانی لە‬

‫سیستەمێكی جیهانیدا‪ ،‬كە هێزەكانی‬ ‫جیهانگیری پێكیانهێناوە‪ ،‬ئەوە روون‬ ‫دەكاتەوە كە تەحەدا‌و دەرفەتەكان لە‬ ‫بەردەم مەترسیی ئەو هەواڵنەدان‪ ،‬كە لە‬ ‫سەردەمی هاوچەرخدا بۆ پێشخستنی‬ ‫سیاسەتی دێمۆكراسی دەدرێ��ن‪ .‬لە‬ ‫الیەنی ترەوە هەوڵی سەركەوتوو بۆ‬ ‫دێمۆكراتیزەكردنی دەزگاكان لە یەك‬ ‫ئاستی حوكمڕانیدا لەوانەیە سنوور بۆ‬ ‫ئاستەكانی تری حوكمڕانی دابنێت‪ ،‬كە‬ ‫لەوانەیە دێمۆكراسی نەبن‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫هێزێكی نادێمۆكرات لە حوكمڕانیدا‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ب��ب��ێ��ت��ەه��ۆی لەكارخستنی‬ ‫هێزێكی دێمۆكراسی لە ئاستێكی تردا‪.‬‬ ‫ل��ە الی��ەك��ی‌ت��رەوە ئ��ەو راستییەی‪ ،‬كە‬ ‫حوكمڕانی كۆمەڵێك الیەن دەگرێتەوە‬ ‫لە ئاستە جیاوازەكاندا‪ ،‬ئەوە دەخاتەڕوو‬ ‫كە هێزە دێمۆكراتخوازەكان دەتوانن‬ ‫هاوپەیمانێتی لەگەڵ زۆرێك لە الیەنە‬ ‫جوگرافی‌و دەزگاییەكاندا ببەستن‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە رێكخراوێكی ناحكومی دەشێت‬ ‫رووب��ەڕووی رێگرییەكانی ب��ەردەم‬ ‫دێمۆكراسی ببێتەوە لە ناو دەزگاكانی‬ ‫دەوڵەتدا بە هەوڵدانی هاوكاریكردنی‬ ‫دەوڵ��ەت لە رێگەی پێشخستنی هێزی‬ ‫دەرەكی‌و سەرچاوەكانی‌تر لە دەرەوە‪،‬‬ ‫یان رێكخراوە نێو دەوڵەتییەكان‪ ،‬یان‬ ‫الیەنە چاالكە ناحكومییەكان‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوەش��دا پ��اراس��ت��ن‌و ب��ەه��ێ��زك��ردن��ی‬ ‫دەزگ��ا دێمۆكراتییەكان ئ��ەوەم��ان لێ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫داوا دەكات جارێكی‌تر چاو بە ئامانجە‬ ‫بنچینەییەكانی حوكمڕانیدا بخشێنینەوە‪،‬‬ ‫ن��ەك وەك وەزی��ف��ەی��ەك��ی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫هەرێمی‪ ،‬بەڵكو وەك كارێكی نموونەیی‬ ‫بۆ بەها بەرزەكانی مرۆڤایەتی‪ ،‬كە ئەمانە‬ ‫بەهای لۆكاڵی‌و هەرێمی‌و نیشتیمانیی‬ ‫گەردوونین‪ .‬تێڕوانینێكی واقیعییانە بۆ‬ ‫دێمۆكراتیزەكردن پێویستە چەمكەكانی‬ ‫وەك ی��ەك��س��ان��ی‌و دادپ��ەروەری‌و‬ ‫خۆشگوزەرانی بپارێزێت‪ ،‬نەك تەنیا‬ ‫مەیدانی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫گروپە بازرگانی‌و ئایینییەكانیش‪.‬‬ ‫په‌راوێزه‌کان‪:‬‬

‫پێشبڕكێ ب��ەرەو خ��وارەوە (‪The race‬‬ ‫‪ )to the bottom‬چەمكێكی سۆسیۆ‪-‬‬ ‫ئابوورییە‌و لە نێوان واڵت��ان‪ ،‬پارێزگاكان‌و‬ ‫ه��ەرێ��م��ەك��ان��دا روودەدات‌و دەرەنجامێكی‬ ‫بەجیهانیكردن‪ ،‬بازرگانیی ئازاد‪ ،‬نیۆلیبرالیزم‌و‬ ‫ئ��ازادك��ردن��ی ئابوورییە‪ .‬كاتێك پێشبڕكێكە‬ ‫توند دەبێتەوە لە نێوان ناوچە جوگرافییەكاندا‬ ‫ل��ەس��ەر بەشێكی ت��ای��ب��ەت��ی ب��ازرگ��ان��ی ی��ان‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان‪ ،‬ح��ك��وم��ەت پ��ەی��وەن��دی��ی��ە‬ ‫بازرگانییەكان دەپچرێت‪ ،‬ستاندارەكانی كار‌و‬ ‫یاساكانی ژینگە‌و باجی بازرگانی دەشكێنێت‪.‬‬ ‫لە حاڵەتی پێشبڕكێ بەرەو خوارەوە واڵتان‌و‬ ‫كۆمپانیاكان هەوڵدەدەن پێشبڕكێی یەكتری‬ ‫بكەن بە دەسكاریكردنی ك��رێ‌و ستانداری‬ ‫ژیانی كرێكاران‪ .‬بەرهەمهێنانی كەرەسەتەكان‬ ‫دەبرێن بۆ ئەو شوێنانە كە كرێ لە نزمترین‬

‫پلەدایەو كرێكاران كەمترین مافیان هەیە‪.‬‬ ‫زۆر جار چاالكوانانی دژ بە جیهانگیری ئەم‬ ‫چەمكە بەكاردەهێنن‪ .‬وەرگێر‬ ‫‪David Held and Anthony McGrew,‬‬ ‫‪to‬‬

‫‪Companion‬‬

‫‪Oxford‬‬

‫‪Globalization,‬‬

‫‪Politics of the World (2001). Available‬‬ ‫‪:online at‬‬ ‫‪http://www.polity.co.uk/global/‬‬ ‫‪globalization-oxford.asp‬‬ ‫‪.239-Ibid.: 233‬‬ ‫‪Robert D. Kaplan, The Coming Anarchy‬‬ ‫‪.57-(New York: Vintage Books, 2007): 3‬‬ ‫ ‪Thomas R. Laehn, Populist Tides:‬‬‫‪Perceptions of Efficacy in a Globalizing‬‬ ‫‪.World. Unpublished paper. Summer 2002‬‬

‫ ب��زووت��ن��ەوەی پ��ارت��ی چ��ا (‪The Tea‬‬ ‫‪ )Party movement‬ب��زووت��ن��ەوەی��ەك��ی‬ ‫میللی‌و سیاسییە‌و كۆنزەرڤاتیڤ‌و لیبراڵەكانی‬ ‫ئەمەریكا دانیان پێداناوە‪ .‬ئەم بزوتنەوەیە‬ ‫داوای ئەوە دەكات كە خەرجییەكانی حكومەت‬ ‫كەم بكرێنەوە‌و بەرهەڵستیی زیادكردنی باج‬ ‫بە پلەی جیاواز دەكات‪ ،‬داوای كەمكردنەوەی‬ ‫ق��ەرزە نیشتیمانییەكان‌و پ��اب��ەن��دب��وون بە‬ ‫دەستووری والیەتە یەكگرتووەكانەوە دەكات‪.‬‬ ‫گرنگترین كەسایەتییەكانی ئەم بزووتنەوەیە‬ ‫ئەمانەن‪« :‬سارە پالین‪ ،‬ئارمی دیك‌و رۆن پۆڵ‬ ‫كە بە باوكی رۆحیی بزوتنەوەكە دەناسرێت»‪.‬‬ ‫ناوی بزووتنەوەكە لەو ناڕەزایەتییەی میللەتی‬ ‫ئەمەریكی لە ساڵی ‪ 1773‬هاتووە دژ بەو‬ ‫باجەی كە پەرلەمانی بەریتانی سەپاندیان‬

37 Geography, Destiny, and Globalization s Rough Landscape (Oxford University .Press, 2009): 30 Richard Dodson and Kelly Lee, Global Health

Governance:

Conceptual

Review, in Rorden Wilkinson and Steve Hughes, eds. Global Governance: Critical Perspectives (London: Routledge, 2002): .93 Michael

Reich,

Public-private

Partnerships for Public Health, in Michael Reich, ed. Public-private Partnerships for Public Health (Cambridge, MA: Harvard Center for Population and Development 3-Studies, 2002): 2 Benjamin Barber, Jihad vs. McWorld: How

Globalism

Reshaping

the

and

Tribalism

World (New

are York:

.Ballantine Books, 1995): 209 Reza Aslan, No god but God: the

Islam (New York: Random House Trade .Paperbacks, 2008): 258 :‌‫سه‌رچاوه‬ http://digital.ahram.org.eg/Policy. aspx?Serial=785113 Origins, Evolution, and Future of

‫ لەو‬.‫بەسەر چای هاوردەكراو بۆ ئەمەریكا‬ ‫ناڕەزاییەدا دەستگیرا بەسەر سێ كەشتی‬ ‫بەریتانیا‌و سنووقە چاكانیان خستنە ناو‬ ‫ بەمەش مەشخەڵی شۆڕشی ئەمەریكا‬.‫ئاوەوە‬ .‫ وەرگێڕ‬.‫دژ بە ئیستیعماری بەریتانی داگیرسا‬ Occupy Wall( ‫ ۆڵ ستریت داگیر بكە‬ ‫ بزووتنەوەیەكی ن��اڕەزای��ی��ەو لە‬:)Street ‫ی سێپتەمبەری‬17 ‫ئەمەریكا سەریهەڵدا لە‬ .‫ لە پاش راپەڕینەكانی واڵتانی عەرەبی‬2011 ‫بابەتی سەرەكیی ناڕەزاییەكە دژوەستانەوەی‬ ‫نایەكسانیی كۆمەاڵیەتی‌و ئابووری‌و گەندەڵی‬ ‫ وەرگێڕ‬.‫بوو‬ ‫ بوونی دوو الیەن یان‬:‫ رووخساری یانۆس‬ .‫كارەكتەری ئەوپەڕی دژبەیەك لە شتێكدا‬ ‫وەرگێڕ‬ ‫ میتۆدێكی پەیوەندییە‬:‫سەنتەری‬-‫ دەوڵەت‬ ‫نێودەوڵەتییەكانە ك��ە پێی وای��ە ب��ەش��دارە‬ ،‫س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ی گ��ۆڕەپ��ان��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‬ ‫دەوڵەتەكانن‌و پرۆسەی بڕیاردان لە دەستی‬ ‫ وەرگێڕ‬.‫ چونكە زۆر كاران‬،‫دەوڵەتەكاندایە‬ Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man (New York: The Free .)Press, 1992 Samuel Huntington, The Clash of .)Civilizations Foreign Affairs (June 1993 Thomas Friedman, The World is Flat: A Brief History of the Twenty-first Century (New York: Farrar, Straus, and .)Giroux, 2005 Harm J. de Blij, The Power of Place:

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫ئه‌زموونه‌ سه‌ربازییه‌كانی‬ ‫كۆماری ئیسالمیی ئێران‌و‬ ‫هه‌نگاوه‌كانی نوری مالیكی‬ ‫‪Military tests of the Islamic Republic in‬‬ ‫‪Iran and Nouri al-Maliki s footsteps‬‬

‫وه‌حید كه‌مالی ئیالمی (ئاماده‌کار)‬ ‫‪Wahid Kamali Elami‬‬

‫‪39‬‬

‫دوا ب��ه دوای رووخ��ان��ی رژی��م��ی‬ ‫پاشایه‌تی له‌ ئێران‌و دانیشتنی شیعه‌‬ ‫توندڕه‌وه‌كان‌و مه‌الكان له‌سه‌ر ته‌ختی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت له‌ ساڵی ‪١٩٧٨‬ی زایینیدا‪،‬‬ ‫هه‌موو ره‌هه‌نده‌كانی كۆمه‌ڵگای ئێران‬ ‫ل��ه‌ ب��واره‌ك��ان��ی رام��ی��اری‪ ،‬ئ��اب��ووری‪،‬‬ ‫ك��ول��ت��ووری‌و‪ ..‬ه��ت��د‪ ،‬ك��ه‌وت��ن��ه‌ ژێ��ر‬ ‫كاریگه‌ریی راسته‌وخۆو ناڕاسته‌وخۆی‬ ‫ه��زرو بیری ف��ره‌وان��خ��وازو یونیته‌ری‬ ‫شیعیزمێكی توندڕه‌و‪ .‬دوای سی‌و چوار‬ ‫ساڵ تێپه‌ڕبوون له‌ ته‌مه‌نی ئه‌م مۆدیله‌‬ ‫فه‌رمانڕه‌واییه‌‪ ،‬كاریگه‌رییه‌كانی زۆر‬ ‫زه‌ق‌و به‌رچاو بوونه‌ته‌وه‌ له ‌نێوخۆی‬ ‫ئێران‌و له‌ ناوچه‌كه‌‌دا‪.‬‬ ‫جیاواز له‌وه‌ی هه‌ر گرۆپ‌و الیه‌نێك‬ ‫به‌ هۆی به‌رژه‌وه‌ندی‌و بیرو بۆچوونی‬ ‫ئایدۆلۆژیك‪ ،‬یان غه‌یری ئایدۆلۆژیكی‪،‬‬ ‫چۆن ده‌ڕوانێته‌ ستراكچه‌ری ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ك��ۆم��اری ئیسالمی‌و سیاسه‌ته‌كانی‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ ناوخۆو ده‌ره‌وه‌ی واڵتی‬ ‫ئێران‪ .‬له‌م بابه‌ته‌‌دا هه‌وڵ ده‌درێت‪ ،‬تا‬ ‫تیشك بخرێته‌ سه‌ر كاریگه‌رییه‌كانی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ك��ۆم��اری ئ��ی��س�لام��ی له‌‬ ‫سه‌ر گۆڕانكارییه‌كانی عێراقی نوێ‌و‬ ‫چونیه‌تیی كه‌ڵك وه‌رگرتنی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ش��ی��ع��ه‌ی ع��ێ��راق‪ ،‬ب��ه ‌ت��ای��ب��ه‌ت لیستی‬ ‫ده‌وڵه‌تی یاسا به‌ سه‌ركردایه‌تی نوری‬ ‫مالكی‪ ،‬وه‌كو به‌ شێك له‌ مه‌نزوومه‌و‬ ‫هه‌یكه‌لی گشتیی ئایینزای شیعه‌ له‌‬ ‫ئه‌زموونه‌كانی شیعه‌ی رادیكاڵی ئێرانی‬

‫له‌ بواره‌ جۆراجۆره‌كان‪.‬‬ ‫سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی گه‌النی ئێران له‌‬ ‫ساڵی ‪١٩٧٨‬ی زایینیدا ته‌نها به‌ واتای‬ ‫رووخانی ده‌وڵه‌ت‌و حكومه‌تێك نه‌بوو‪،‬‬ ‫به‌ڵكو وه‌رچ��ه‌رخ��ان��ێ��ك��ی م��ێ��ژووی��ی‌و‬ ‫ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی ب��وو ل��ه‌ ه��ه‌م��وو ب��واره‌ك��ان‪،‬‬ ‫جیاواز له‌ كۆتایی هاتن به‌ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫پاشایه‌تی‌و مۆناڕخی‪ ،‬به‌ هه‌موو دام‌و‬ ‫ده‌زگاكانییه‌وه‌‪ ،‬به‌ وات��ای بنبڕ بوونی‬ ‫ه��ه‌م��وو ج��ۆره‌ ئ��ای��دۆل��ۆژی‌و بیرێكی‬ ‫ج��ی��اواز ب��وو له‌ شیعیزمی ئێرانی له‌‬ ‫چ��ه‌پ��ه‌ك��ان��ه‌وه‪ ‌،‬ب��گ��ره‌ ه��ه‌ت��اك��و ده‌گ��ات��ه‌‬ ‫راسته‌كانی ده‌ره‌وه‌ی شیعه‌گه‌ری‌و‬ ‫بیری هه‌مه‌چه‌شنی له‌ ده‌س��ه‌اڵت‌و به‌‬ ‫وات��ای ك��ردن��ه‌وه‌ی الپه‌ڕه‌یه‌كی نوێ‌و‬ ‫نه‌ناسراو چ��اوه‌ڕوان نه‌كراو ب��وو له‌‬ ‫مێژووی ده‌سه‌اڵت‌و ڕامیاری‌و ره‌هه‌نده‌‬ ‫جۆراجۆره‌كان له‌ ئێراندا‪ ،‬كه‌ به‌ زه‌بری‬ ‫زۆر به‌ سه‌ر هه‌موو نه‌ته‌وه‌و خه‌ڵكانی‬ ‫دانیشتوی ئێراندا سه‌پێندرا‪( .‬هه‌رچه‌نده‌‬ ‫سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی گه‌النی ئێران‪،‬‬ ‫ت��ا راده‌ی��ك��ی زۆر‪ ،‬ق��ه‌رزب��اری هێزه‌‬ ‫چ��ه‌پ��ه‌ك��ان‌و تێكوشانی هێزه‌ الئیك‌و‬ ‫سیكۆالره‌كان‌و گه‌النی ئازادیخوازی‬ ‫ئ��ێ��ران ب��وو‪ ،‬ت��ا ه��ێ��زه‌ ئیسالمییه‌‬ ‫رادیكاڵه‌كان)‪.‬‬ ‫له‌ دوای رووخانی سیستمی پاشایه‌تی‬ ‫ل��ه‌ واڵت��ی ئ��ێ��ران‪ ،‬سیستمی كۆماری‬ ‫ئیسالمی‌و نیو شیعه‌ ت��ون��دڕه‌وه‌ك��ان‬ ‫له‌ س��ه‌ر ت��اج‌و ته‌ختێك دانیشتن‪ ،‬كه‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫ه��ه‌م��وو ف��اك��ت��ه‌ره‌ك��ان��ی ده‌س��ه‌اڵت‌و‬ ‫هه‌یكه‌لی ده‌وڵه‌ت پێكهاتبوون له‌ بنه‌ماو‬ ‫ئه‌و پێكهاتانه‌ی‪ ،‬كه‌ میراتیی ده‌سه‌اڵته‌‬ ‫پ��ی��ش��ووه‌ك��ان وه‌ك��و په‌هله‌وییه‌كان‌و‬ ‫ق��اج��ه‌ره‌ك��ان‌و س��ه‌ف��ه‌وی��ی��ه‌ك��ان‌و‪ ..‬هتد‬ ‫ب��وون‪ .‬ئ��ام��رازه‌ك��ان��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی��ش‪،‬‬ ‫وه‌ك��و س��وپ��او دام‌و ده‌زگ��ا حكومی‌و‬ ‫مه‌ده‌نییه‌كانیش‪ ،‬له‌ سه‌ر بنه‌مای بیرو‬ ‫رامیاری‌و چه‌مك‌و پێناسه‌ی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫پێشوو رێكخرابوون‪ .‬بۆیه‌ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫شیعیزمی ن��وێ دوو ب��ژارده‌ی له‌به‌ر‬ ‫ده‌ستدا بوو‪ ،‬یان ده‌بوایه‌ خۆی‌و شێوازی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی رادیكاڵی ئایینزای خۆی به‌‬ ‫گوێره‌ی پێكهاته‌ی ستراكچه‌ری پێشوو‬ ‫رێكبخات‌و ملكه‌چی زۆر له‌ چه‌مكه‌كانی‬ ‫پێشوو بێت‪ ،‬كه‌ ئه‌م هه‌ڵبژارده‌یه‌ به‌‬ ‫وات��ای به‌ركه‌وتنی گورزێكی گران له‌‬ ‫ئایدۆلۆژی‌و بیرو دروشم‌و ئامانجه‌كانی‬ ‫ده‌هات‪ ،‬یاخود ده‌بوایه‌ له‌ هه‌موو بوارو‬ ‫ره‌هه‌نده‌كان ئه‌لته‌رناتیڤی خۆی پێناسه‌‬ ‫بكات‌و هه‌موو ئامرازه‌كانی حوكمڕانی‬ ‫به‌ گوێره‌ی تایبه‌تمه‌ندی فراوانخوازی‬ ‫نیو شیعه‌ رێ��ك ب��خ��ات‪ ،‬ك��ه‌ ئه‌مه‌ش‬ ‫كارێكی ئه‌سته‌م‌و كاتگر بوو به‌ هۆی‬ ‫زۆر هۆكار وه‌كو چاالك بوون‌و به‌هێز‬ ‫ب��وون��ی ئ��ه‌و ه��ێ��زه‌ سیاسییانه‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌شدار ببوون له‌ سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی‬ ‫گه‌النی ئێران وه‌ك��و حزبه‌ چه‌په‌كان‌و‬ ‫میللییه‌ مه‌زهه‌بییه‌كان‌و‪ ...‬زۆر هۆكاری‬ ‫دیكه‌‪ ،‬كه‌ زاڵ ببوون له‌ سه‌ر كۆمه‌ڵگای‬

‫ئێرانی نوێ له‌و سه‌رده‌مه‌دا‪.‬‬ ‫ره‌وتی (حزب‌ الله)‪ ،‬یان به‌ واتایه‌كی‬ ‫دی��ك��ه‪ ‌،‬ح��زب��ی ك��ۆم��اری ئیسالمی له‌‬ ‫س��ه‌ره‌ت��اوه‌ له‌گه‌ڵ هێزه‌كانی دیكه‌دا‌‬ ‫رێككه‌وت‌و جه‌ماوه‌ریان‪ ،‬كه‌ به‌شداریی‬ ‫ئه‌كتیڤیان ك��ردب��وو‪ ،‬ل��ه‌ سه‌رخستنی‬ ‫ش��ۆڕش��ی س��اڵ��ی ‪٧٨‬و ده‌س��ت��ی��ان به‌‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی سیستمێكی ن��وێ کرد‪،‬‬ ‫كه‌ بڕیار به‌و ج��ۆره ب��وو‪ ،‬که هه‌موو‬ ‫الی��ه‌ن��ه‌ك��ان ل��ه‌ ن��ێ��وی��دا‌و ل��ه‌ پ��رۆس��ه‌ی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی حوكمڕانیدا به‌شدار بن‌و‬ ‫م��اف��ی ه��ه‌م��وو الی��ه‌ن‌و چ��ی��ن‌و توێژو‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌ك له‌ هه‌موو بواره‌كان دابین‬ ‫ب��ك��رێ��ت‌و سیستمێكی پۆپۆلیستی‌و‬ ‫فره‌چه‌شنی له‌ ئێران سه‌قامگیر بێت‪.‬‬ ‫دوای یه‌ك دوو ساڵ‌و تێپه‌ر بوونی‬ ‫ك��ات‌و به‌ هاتنه‌كایه‌ی هه‌لومه‌رجێكی‬ ‫گونجاو بۆ شیعه‌ ت��ون��دڕه‌وه‌ك��ان‪ ،‬كه‌‬ ‫ئیتر له‌ سه‌قامگیربوونی ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫كۆماری به‌ پێناسه‌یه‌كی ئیسالمی دڵنیا‬ ‫بووبوون‌‪ ،‬به‌ تایبه‌ت به‌ ده‌ستگرتنه‌وه‌ی‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆی ده‌س��ه‌اڵت ل��ه‌ الی��ه‌ن‬ ‫(خومه‌ینی)یه‌وه‌‪ ،‬كه‌ نازناوی رێبه‌ری‬ ‫ش��ۆڕش��ی گ��ه‌الن��ی ئ��ێ��ران‌و رێ��ب��ه‌ری‬ ‫ك��ۆم��اری ئیسالمیشی ل��ێ ن��را ب��وو؛‬ ‫چ��ی��ت��ر ه��ه‌ب��وون��ی ه��ێ��زو الی��ه‌ن��ه‌ك��ان��ی‬ ‫دیكه‌‌و جه‌ماوه‌ریان‌و بیرو بڕواكانیان‬ ‫ل��ه‌ چ��وارچ��ێ��وه‌ی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی نیو‬ ‫شیعه‌ی تازه‌پێگه‌یشتوو نه‌ده‌گونجا‪.‬‬ ‫به‌ پێچه‌وانه‌وه‪ ‌،‬به‌ هۆی ئه‌و ره‌خنه‌و‬

‫‪41‬‬

‫ئ��اس��ت��ه‌ن��گ��ان��ه‌ی‌ الی��ه‌ن��ه‌ك��ان��ی دی��ك��ه‌ ل ‌ه‬ ‫سیاسه‌ته‌كاتی ره‌وت��ی ده‌س��ه‌اڵت��دار‬ ‫ده‌یانگرت‪ ،‬ئیتر (ته‌حه‌مول) نه‌ده‌كران‌‪.‬‬ ‫بۆیه‌ پ��رۆژه‌و پرۆسه‌ی پاكتاوكردنی‬ ‫الی��ه‌ن��ه‌ك��ان��ی دی��ك��ه‌ ده‌س��ت��ی پ��ێ��ك��رد‪.‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت ب��ه‌ ه��ه‌م��وو ه��ێ��زو ت��وان��ای‬ ‫خ��ۆی��ه‌وه‌ چ��ووه‌ س��ه‌ر ه��ه‌م��وو هێزو‬ ‫گرۆپ‌‪ .‬به بیرێكی جیاواز دوای چه‌ندین‬ ‫ساڵ توانی خۆی‌و ده‌سه‌اڵتی تاكڕه‌وی‬ ‫خۆی به‌سه‌ر هه‌موو كۆمه‌ڵگای ئێراندا‬ ‫بسه‌پێنێت‪.‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتی نوێی شیعی‪ ،‬كه‌ نه‌یده‌توانی‬ ‫پشت ببه‌ستێت ب��ه‌ س��وپ��ای پێشووو‬ ‫ئه‌و هێزه‌ ئه‌منییانه‌ی‪ ،‬كه‌ پاشماوه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی پاشایه‌تی ب��وون‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫ل��ه‌ ترسی ئ��ه‌گ��ه‌ری ك��وده‌ت��ا ل��ه‌ الی��ه‌ن‬ ‫سوپای پێشوی شاهه‌نشاهی‪ ،‬جیاواز‬ ‫ل��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و س��وپ��ای��ه‌ی ب��ه‌ ت��ه‌واوی‬ ‫په‌راوێز خست‪ ،‬ده‌ستی به‌ گولله‌باران‬ ‫كردن کردو له‌ سێداره‌دانی زۆرێك له‌‬ ‫پله‌وپایه‌ به‌رزه‌كانی سوپاو جێگركردنی‬ ‫هێزه‌كانی سوپا ل��ه‌ نێو پایه‌گاكان‌و‬ ‫ب��اره‌گ��اک��ان��ی ده‌ره‌وه‌ی ش��اردا‪ .‬به‌م‬ ‫ش��ێ��وه‌ی��ه‌‪ ،‬ه��ه‌ر چ��ه‌ش��ن��ه‌ ئ��ه‌گ��ه‌رێ��ك��ی‬ ‫كوده‌تایه‌كی دژ به‌ خۆی له‌نێو برد‪ .‬له‌‬ ‫جیاتیی ئه‌و هێزه‌ش‪ ،‬هه‌ر له‌سه‌ره‌تای‬ ‫سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی گه‌النی ئێران‪ ،‬به‌‬ ‫فرمانی (خومه‌ینی)ه‌وه‌ هێزێكی نوێی‬ ‫دام��ه‌زرا ب��ه‌ نێو س��وپ��ای پ��اس��داران��ی‬ ‫ئینقاڵبی ئیسالمی له‌ ساڵی ‪١٩٧٨‬دا‪ ،‬كه‌‬

‫ورده‌ ورده‌ به‌ كه‌سانی دڵخوازو ملكه‌چی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و ئایدۆلۆژیای سه‌رده‌ست‬ ‫به‌هێزو گه‌وره‌ كراو له‌ هه‌موو ته‌مه‌نی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی كۆماری ئیسالمی‪ ،‬تاوه‌كو‬ ‫هه‌نووكه‌ش م��اوه‌ت��ه‌وه‌و به‌ شێوازی‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر پ��ه‌ره‌ی س��ه‌ن��دووه‌‌‪ .‬جگه‌‬ ‫له‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ بووه‌ به‌ گه‌ره‌نتی به‌رده‌وامی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی كۆماری ئیسالمی (به النی‬ ‫كه‌م له‌ نێوخۆی ئێراندا)‪ .‬بگره‌ بووه‌ به‌‬ ‫به‌شێكی هه‌ره‌ گه‌وره‌ له‌ خودی سیستم‌‪.‬‬ ‫تێكه‌ڵی هه‌موو ره‌هه‌نده‌كانی ڕامیاری‌و‬ ‫ئابووری‌و كولتووری بووه‌‪ .‬به‌شێكی‬ ‫سه‌ره‌كییه‌ ل��ه‌ ن��اوه‌ن��دی ب��ڕی��اردان له‌‬ ‫الیه‌ن كۆماری ئیسالمی له‌ په‌یوه‌ندی‬ ‫له‌گه‌ڵ بابه‌ته‌ جۆراجۆره‌كانی ناوخۆو‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئێران‌و له‌ ئێستادا خاوه‌نی‬ ‫هێزی ئاسمانی‌و هێزی زه‌مینی‌و هێزی‬ ‫ده‌ریاییه‌و به‌ باشترین شێواز پڕچه‌ك‬ ‫كراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫دروس��ت ب��وون��ی س��وپ��ای پ��اس��داران‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك‪ ،‬ی��ان ب��ه‌ش��ێ��ك ب��وو ل��ه‌‬ ‫پرۆگرامه‌كانی كۆماری نوێی‌ شیعه‌ی‬ ‫ئ��ێ��ران ب��ۆ گه‌یشتن ب��ه‌ ئامانجه‌كانی‬ ‫خ��ۆی‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ ل��ه‌ الی��ه‌ك‪ .‬ل��ه‌ الی��ه‌ك��ی‬ ‫دیكه‌وه‌‪ ،‬دیسان به‌ فرمانی (خومه‌ینی)‪،‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٧٩‬دا هێزێكی میلیشیاش‬ ‫ب��ه‌ ن��اوی به‌سیجی موسته‌زعه‌فین‬ ‫دروست کرا‪ ،‬كه‌ ئه‌م هێزه‌ میلیشیایه‌ش‬ ‫بۆ به‌شداركردنی خه‌ڵك‌و جه‌ماوه‌ری‬ ‫ئێران له‌ كاتی شه‌ڕی عێراق ـ ئێران‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫دابینكردنی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ بااڵكانی‬ ‫ده‌سه‌اڵت پێكهات‌و ئێستا وه‌ك هێزێكی‬ ‫سه‌ره‌كی له‌ كۆنتروڵكردنی نێوخۆی‬ ‫ئێران به‌ كاردێت‪.‬‬ ‫له‌ دوای سی‌و چوارساڵ سوپای پێشوی‬ ‫ئێران‪ ،‬یان ئه‌رته‌شی شاهه‌نشاهی‌ش به‌‬ ‫هۆی سیاسه‌ته‌كاتی ده‌سه‌اڵت‌و كه‌وتنه‌‬ ‫ژێ��ر كاریگه‌ریی بیری ئایدۆلۆژیكی‬ ‫حكومه‌ت‌و ده‌ستێوه‌ردان‌و گۆڕانگاری‬ ‫زۆری‪ ،‬كه‌ به‌ خۆیه‌وه‌ بینیوه‪ ‌.‬ئێستاكه‌‬ ‫به‌ ته‌واوی ره‌نگ‌و بوونی گۆڕاوه‌و ئه‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی به‌ خۆ گرتووه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫رۆژێ��ك له‌ رۆژان‪ ،‬له‌ كاتی پێویستدا‬ ‫وه‌ك هێزێكی ئایدۆلۆژیك له‌ الیه‌ن‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌وه‌ به‌كاربهێندرێت‪.‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ك��ۆم��اری ئ��ی��س�لام��ی��ی‬ ‫ئێران به‌ دریژایی ته‌مه‌نی خ��ۆی‌و بۆ‬ ‫به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی هه‌ر چه‌شنه‌ هێزێكی‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ون‪ ،‬چ ل��ه‌ ن��ێ��وخ��ۆو چ له‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئێران‪ ،‬تا ئێستا سیاسه‌تی‬ ‫میلیتاریزه‌كردنی كۆمه‌ڵگای په‌یڕه‌و‬ ‫ك��ردووه‌‪ .‬ب��ه‌م ج��ۆره‌ ه��ه‌وڵ��ی داوه‌‬ ‫به‌رده‌وامی به‌ ژیانی خۆی بدات‪.‬‬ ‫كۆماری ئیسالمیی ئێران‪ ،‬بۆ گه‌یشتن‬ ‫ب��ه‌و ئامانجه‌ ئایدۆلۆژییانه‌‌و غه‌یری‬ ‫ئایدۆلۆژیانه‌ی خۆی‪ ،‬هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای‬ ‫هاتنیه‌وه‌‪ ،‬پڕوژه‌ی گۆڕین‌و ئاڵشتكردنی‬ ‫هه‌موو بوارو ره‌هه‌نده‌كانی كۆمه‌ڵگای‬ ‫په‌یڕه‌و كردووه‌‌و دروست بوونی ئه‌و‬ ‫هێزه‌ ئ��ای��دول��ۆژی��ان��ه‌ش وه‌ك سوپای‬

‫پاسداران‌و به‌سیجی موسته‌زعه‌فین‌و‬ ‫هێزه‌ ئه‌منییه‌كانی دیكه‌‪ ،‬وه‌ك ئیداره‌ی‬ ‫ئیتالعات له‌ جیاتی س��اواك‌و سوپای‬ ‫قودس‪ ،‬هه‌موویان له‌ پێناو پاراستن‌و‬ ‫په‌ره‌پێدانی كیان‌و ئامانجه‌ تیۆری‌و‬ ‫ئایدۆلۆژیانه‌ی شیعه‌ی فراوانخوازه‌‬ ‫له‌ ناوخۆو ده‌ره‌وه‌ی ئێران‌و له‌هه‌موو‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ناوین‪.‬‬ ‫ك��ۆم��اری ئیسالمیی ئ��ێ��ران‌و عێراقی‬ ‫دوای رژیمی به‌عس‬ ‫هه‌ر چه‌نده‌ شكست هێنان‌و رووخانی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی به‌عسی ع��ێ��راق ل��ه‌ ساڵی‬ ‫‪٢٠٠٣‬دا له‌ الیه‌ن هێزه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‬ ‫به‌ پرۆسه‌ی رزگاریی عێراق ن��اوزه‌د‬ ‫ده‌كرێت‌و به‌ نه‌مانی ده‌سه‌اڵتی شۆڤێنی‬ ‫به‌عسییه‌كان له‌ عێراق گۆڕانگارییه‌كی‬ ‫زۆر هاته‌ ئاراوه‌‪ ،‬چ له‌ په‌یوه‌ندیی له‌گه‌ڵ‬ ‫گه‌النی بنده‌ست له‌ نێوخۆی عێراق‌و‬ ‫چ له‌ په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ هاوكێشه‌كانی‬ ‫ناوچه‌كه‌و واڵتانی ده‌وروب��ه‌ر‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ده‌سكه‌وته‌ پۆزیتیڤه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌م گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ان��ه‪ ‌،‬ه��ه‌ن��دێ��ک خاڵی‬ ‫م��ه‌ت��رس��ی��داری��ش ل��ه‌ب��ه‌رچ��اون‌و‬ ‫ده‌ستێوه‌ردانه‌كانی واڵت��ان��ی ده‌ره‌وه‌‬ ‫داه��ات��ووو پ��اش��ه‌ڕۆژی عێراقی لێڵ‌و‬ ‫ناڕوون كردووته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ ژیۆپۆلیتیك‌و دیمۆگرافیای‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌و ئایینی‌و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان‌و‬ ‫داهاتووی عێراق سه‌باره‌ت به‌ واڵتانی‬ ‫دراوس��ێ ج��ی��اوازی زۆری ه��ه‌ی��ه‌‌و‬

‫‪43‬‬

‫عێراق له‌ هه‌موو بوارو ره‌هه‌نده‌كاندا‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی خ��ۆی هه‌یه‪ ‌.‬ب��ه‌اڵم ئه‌و‬ ‫پێناسه‌یه‌ی ل��ه‌م س��ااڵن��ه‌ی دوای��ی��دا له‌‬ ‫هه‌یكه‌لی ده‌سه‌اڵت‌و چه‌شنی حوكمڕانی‬ ‫له‌م واڵته‌دا كراوه‌و به‌ له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫ئ��ه‌و ده‌س��ت��ێ��وه‌ردان��ان��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ واڵتانی‬ ‫دراوس��ێ‪ ،‬به‌ تایبه‌ت ئێران له‌ عێراق‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ سیاسیه‌كه‌ی ده‌ك��ه‌ن‌و ئه‌م‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ه‌ ب��ۆ ه��ه‌م��وو الی��ه‌ك روون‌و‬ ‫ئاشكرایه‌‪ ،‬پ��اش��ه‌ڕۆژو داهاتوویه‌كی‬ ‫روون��اك ل��ه‌م واڵت��ه‌ ب��ه‌ دی ناكرێت‪،‬‬ ‫ب��ه‌ الی��ه‌ن��ی ك��ه‌م ت��ا ئ��ه‌وك��ات��ه‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫هاوكێشه‌كانی نێوان ۆژئاواو ئێران له‌‬ ‫عێراق‌و ناوچه‌كه‌ چاره‌سه‌ر نه‌بن‪.‬‬ ‫مه‌ترسیی ده‌ستێوه‌ردانه‌كانی ئێران له‌‬ ‫چاو واڵتانی دیكه‌ی دراوسێ‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫رۆژئ��اواو ئه‌مریكا زۆر جیاوازتره‌و‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر واڵت��ان��ی دیكه‌ ته‌نها ل��ه‌ ی��ه‌ك‪،‬‬ ‫ی��ان دوو‪ ،‬ی��ان چه‌ند بوارێكی ن��ه‌رم‪،‬‬ ‫وه‌ك ب��ازرگ��ان��ی‪ ،‬ی��ان رام��ی��اری‪ ،‬یان‬ ‫دیپلۆماتیك‪ ،‬هه‌وڵی ئه‌وه‌ ده‌ده‌ن تاكو‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی خ��ۆی��ان ل��ه‌ هاوكێشه‌‬ ‫ناوخۆیی‌و ده‌ره‌كییه‌كانی عێراق دابین‬ ‫بكه‌ن‪ .‬كۆماری ئیسالمیی ئێران هه‌موو‬ ‫شتی عێراقی داوه‌ت��ه‌ ب��ه‌ر پ��ه‌الم��ارو‬ ‫هێرشی ده‌س��ت��ێ��وه‌ردان��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی‪.‬‬ ‫به‌ هه‌موو ت��وان��ای��ه‌وه‌‌و به‌ گه‌رمترین‬ ‫ش��ێ��واز‪ ،‬یه‌كه‌ ب��ه‌ یه‌كه‌ ئامانجه‌كانی‬ ‫خۆی ده‌پێكێت‌‪ .‬كه‌س ناتوانێت حاشا‬ ‫له‌مه‌ بكات‪.‬‬

‫ك��ۆم��اری ئیسالمیی ئ��ێ��ران‪ ،‬جیاواز‬ ‫ل��ه‌ ده‌س��ت��ێ��وه‌ردان��ی ڕراس��ت��ه‌وخ��ۆو‬ ‫ن��اڕاس��ت��ه‌وخ��ۆ‪ ،‬ل��ه‌ چنینی خ��ش��ت به‌‬ ‫خشتی هه‌یكه‌ل‌و قه‌باره‌ی سیاسی له‌‬ ‫حكومه‌تی عێراق‌و سه‌پاندنی پرۆژه‌و‬ ‫پ��رۆگ��رام��ه‌ ڕام��ی��اری‌و ب��ازرگ��ان��ی‌و‬ ‫ئ��ای��دۆل��ۆژی��ك��ی��ی��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی ل��ه‌ س��ه‌ر‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��داران‌و زۆری��ن��ه‌ی الی��ه‌ن��ه‌‬ ‫سیاسییه‌كانی ئه‌م واڵت��ه‌‪ ،‬خه‌ریكه‌ به‌‬ ‫هه‌ماهه‌نگی‌و ه��اوك��اری��ی‪ ،‬ب��ه‌ تایبه‌ت‬ ‫لیستی ده‌وڵه‌تی یاسا به‌ سه‌ركردایه‌تی‬ ‫نوری مالیكی‪ ،‬ئه‌زموونه‌ سه‌ربازییه‌كانی‬ ‫خۆیشی به‌ سه‌ر عێراق ده‌سه‌پێنێت‌و‬ ‫له‌ رێگای ده‌سه‌اڵتی نوری مالكی‌یه‌وه‌‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ه‌ س��ه‌رب��ازی��ی��ه‌ك��ان��ێ��ش��ی پێك‬ ‫ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ك��رده‌وه‌و سیاسه‌ته‌كانی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫كۆماری ئیسالمیی ئێران له‌ واڵتانی‬ ‫ده‌ورو پشتی له‌ راب��ردوودا ئاماژه‌ به‌‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬كه‌ یه‌كێك له‌ به‌رنامه‌و‬ ‫سیاسه‌ته‌كانی ك��ۆم��اری ئیسالمی له‌‬ ‫ن��اوچ��ه‌ك��ه‌دا دروستكردنی ئ��ه‌و هێزه‌‬ ‫چ��ه‌ك��داران��ه‌ی��ه‌‪ ،‬كه‌ به‌ ه��ه‌ر شێوه‌یه‌ك‬ ‫بێت په‌یڕه‌وی سیاسه‌ت‌و پیالنه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌و بكه‌ن‪ ،‬جا ئ��ه‌م هێزانه‌ ده‌یه‌وێت‬ ‫نایاسایی بن‪ ،‬یاخود یاسایی‪ ،‬میلیشیا‬ ‫ب��ن‪ ،‬ی��اخ��ود س��وپ��ای ف��ه‌رم��ی ه��ه‌ر‬ ‫ده‌وڵه‌تێك‪ .‬چاوخشاندنێكی كورت له‌‬ ‫هه‌ل‌و مه‌رجی ئاساییشی‌‌و سه‌ربازی‬ ‫واڵتانی ده‌وروبه‌ری ئێران ئه‌م راستییه‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫ده‌رده‌خ��ات‪ ،‬كه‌ به‌شێكی زۆری پاره‌و‬ ‫بودجه‌ی ئێران بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ سه‌رف‬ ‫ك��راوه‌وو ده‌كرێت‪ .‬جا ئه‌گه‌ر بێنین‌و‬ ‫به‌راوردێك بکه‌ین له‌ نێوان سیاسه‌ته‌‬ ‫سه‌ربازییه‌كانی ك��ۆم��اری ئیسالمیی‬ ‫ئ��ێ��ران ل��ه‌ س��ی‌و چ��وارس��اڵ��ی ته‌مه‌نی‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت ل��ه‌ ش��ێ��وه‌و ستراكچه‌ری‬ ‫ئ��ه‌و ه��ێ��زه‌ ئ��ای��دۆل��ۆژی��ی��ان��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ له‌‬ ‫الیه‌ن كۆماری ئیسالمییه‌وه‌ دروست‬ ‫ك��راون ب��ۆ ئه‌لته‌رناتیڤی ئه‌رته‌شی‬ ‫شاهه‌نشاهی‌و باقی هێزه‌ ئاسایشی‌و‬ ‫هزانیارییه‌كانی سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتی‬ ‫پاشایه‌تی‌و په‌هله‌وی له‌گه‌ل ئه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌ دوای رووخانی ده‌وڵه‌تی به‌عس له‬ ‫‌بواری سه‌ربازی‌و ئاساییشی له‌ عێراق‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬به‌ تایبه‌ت دوای هاتنه‌ سه‌ر‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ن��وری مالیكی‪ ،‬ده‌توانین‬ ‫چ��ه‌ش��ن‌و ره‌ن��گ‌و ش��وێ��ن ده‌س��ت‌و‬ ‫ده‌ستكرده‌ سه‌ربازییه‌كانی كۆماری‬ ‫ئیسالمی له‌ هه‌یكه‌ل‌و پێكهاته‌ی هێزه‌‬ ‫سه‌ربازی‌و ئه‌منییه‌كانی ئێستای عێراق‬ ‫ببینین‪.‬‬ ‫جگه‌ ل��ه‌و ج��ی��اوازی��ی��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ سوپای‬ ‫شاهه‌نشایی په‌هله‌وی له‌ كاتی شۆڕشی‬ ‫گه‌النی ئێران له‌ نێو نه‌چووو به‌ سیاسه‌تی‬ ‫پ��ه‌راوێ��ز خ��س��ت��ن‌و ل��ه‌ چ��وارچ��ی��وه‌ی‬ ‫پرۆسه‌یه‌كی درێ��ژخ��ای��ه‌ن ئاڵوگۆڕی‬ ‫بنه‌ڕه‌تیی به‌سه‌ر هات‪ ،‬به‌اڵم سوپای‬ ‫عێراق له‌ گه‌له‌كۆمه‌یه‌كی سه‌ربازی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی تێكشكێندرا‌و له‌ نێو چوو‪:‬‬

‫له‌ پرۆسه‌ی پێكهێنانی سوپای نوێ‌و‬ ‫باقی هێزه‌ ئه‌منییه‌كانی عێراق وه‌ك‬ ‫میلیشیاكانی هێزی سه‌حوه‌ (هه‌رچه‌نده‌‬ ‫به‌ به‌شداریی ئه‌مریكییه‌كانیش دروست‬ ‫كرابێت)و بڕیاری چه‌كداركردنی خێڵ‌و‬ ‫عه‌شیره‌ته‌ ع��ه‌ره‌ب��ه‌ك��ان‌و پێكهێنانی‬ ‫ف��ه‌رم��ان��ده‌ی��ی ئ��ۆپ��ه‌راس��ی��ۆن��ه‌ك��ان‪ ،‬كه‌‬ ‫ل��ه‌ ئێستادا ژم��اره‌ی��ان گه‌یشتۆته‌ نۆ‬ ‫فه‌رمانده‌یی‌و دوور نییه‌ له‌ داهاتووشدا‬ ‫ژم��اره‌ی��ان زیاتر بكرێت‌و به‌ بڕیاره‌‬ ‫نایاساییه‌كانی نوری مالكی پێكهاتوون‪،‬‬ ‫ده‌بینین‪ ،‬كه‌ ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌تی یاسا‌‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌ت نوری مالیكی‪ ،‬خه‌ریكه‌ هه‌مان‬ ‫سیاسه‌ت‌و ئه‌زموونی سه‌ربازی‪ ،‬كه‌‬ ‫كۆماری ئیسالمی بۆ نێوخۆی ئێران‌و‬ ‫شێوه‌ی دروستكردنی هێزه‌ ئه‌منییه‌‬ ‫نوێیه‌كانی به‌ كاری هێناوه‪ ‌،‬ئه‌م هێزانه‌‬ ‫ب��وون به‌ هۆكارو ئامرازێكی به‌هێزو‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی ب��ۆ درێ��ژه‌دان ب��ه‌ ته‌مه‌نی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ك��ه‌ی ن��وری مالیكیش له‌‬ ‫ئاستی عێراق‌و له‌ پ��رۆژه‌و پرۆسه‌ی‬ ‫پێكهێنانی هێزه‌ ئاساییشی‌و سه‌ربازییه‌‬ ‫نوێیه‌كانی عێراقدا پ��ه‌ی��ڕه‌وی ده‌ك��ات‪.‬‬ ‫ب��ه‌م پ��ێ��ن��اس��ه‌ی��ه‌‪ ،‬س��وپ��ای پاشایه‌تی‬ ‫ئ��ێ��ران ل��ه‌ پ��رۆس��ه‌ی��ه‌ك��ی درێ��ژخ��ای��ه‌ن‬ ‫گ��ۆڕدراو پێكهاته‌كه‌ی ب��ه‌ دڵ��خ��وازی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی كۆماری ئیسالمی رێكخرا‪،‬‬ ‫به‌اڵم سوپای نوێ عێراق‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌‬ ‫به‌ سیستمێكی نوێ‌و سه‌رده‌میی‌و به‌‬ ‫گوێره‌ی سیستمی سه‌ربازی ئه‌مریكی‬

‫‪45‬‬

‫رێكخراوه‪ ‌،‬ب��ه‌اڵم پێكهاته‌كه‌ی هێشتا‬ ‫به‌ گوێره‌ی په‌روه‌رده‌یه‌كی فیدراڵی‌و‬ ‫دیموكراتیك نییه‌و چه‌مكه‌ شۆڤێنییه‌‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی‌و ئایینییه‌كان له‌ گیانی ئه‌م‬ ‫س��وپ��ای��ه‌ ئ��اش��ك��ران‌‪ .‬ده‌ت��وان��ی��ی��ن به‌‬ ‫راشكاوی ئه‌وه‌ بڵێن‪ ،‬كه‌ ئه‌م سوپایه‌‬ ‫ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌ی هه‌یه‪ ‌،‬كه‌ دیسان‬ ‫ب��ب��ێ��ت��ه‌ ئ��ام��ڕازێ��ك��ی ده‌س��ت��ی الی��ه‌ن��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌و له‌ هاوكێشه‌ نێوخۆییه‌كانی‬ ‫عێراق له‌ پێناو به‌رژه‌وه‌ندیی ده‌سه‌اڵتدا‬ ‫به‌كار بهێندرێت‪.‬‬ ‫دوای به‌سه‌ركارهاتنه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی‬ ‫یاسا به‌ سه‌ركردایه‌تی نوری مالیكی‪،‬‬ ‫ده‌بینین‌ ئاڵوگۆڕێكی زۆر له‌ كه‌سایه‌تی‌و‬ ‫فه‌رمانده‌ پله‌ به‌رزه‌كان‌و كادیره‌كانی‬ ‫س��وپ��ای ع��ێ��راق��دا ده‌ك��رێ��ت‪ .‬پ��رۆژه‌ی‬ ‫گه‌ڕاندنه‌وه‌ی به‌عسییه‌ شۆڤێنییه‌كان‬ ‫ب��ۆ ری��زی سوپا ده‌س��ت��ی پێكردووه‌و‬ ‫سوپای نوێی عێراق به‌ره‌و وه‌رگرتنی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی‌و چه‌مكه‌ مه‌ترسیداره‌كان‬ ‫هه‌نگاو ده‌نێت‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ ده‌بێته‌ هۆكاری‬ ‫ئه‌وه‌ی مرۆڤ گۆمان له‌ بێ الیه‌نبوونی‬ ‫ئه‌م سوپایه‌ بكات له‌ كاتی پێشهاتنی هه‌ر‬ ‫ئه‌گه‌رو ملمالنێكی رامیاری له‌ نێوان‬ ‫هێزی ده‌سه‌اڵت‌و الیه‌نه‌ سیاسییه‌كانی‬ ‫دیكه‌ له‌ نێوخۆی عێراق‪.‬‬ ‫هه‌نگاوێكی دیكه‌ی مالیكی پێكهێنان‌و‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی ه��ێ��زه‌ میلیشیاكانی‬ ‫(س��ه‌ح��وه)‌ی��ه‌ ب��ه‌ ی��ارم��ه‌ت��ی��ی ه��ێ��زه‌‬ ‫ئه‌مریكییه‌كان‪ ،‬كه‌ ئ��ه‌م هێزه‌ مرۆڤ‬

‫ده‌خاته‌ بیری هێزی میلیشیای (به‌سیجی‬ ‫موسته‌زعه‌فین)‪ ،‬كه‌ له‌ الیه‌ن كۆماری‬ ‫ئیسالمییه‌وه‌ دروست كرا‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك��ی‌ت��ر ل��ه‌ ه��ه‌ن��گ��اوه‌‬ ‫مه‌ترسیداره‌كان‌و به‌ده‌ر له‌ یاساكانی‬ ‫نوری مالیكی‪ ،‬پێكهێنانی فه‌رمانده‌یی‬ ‫ئوپه‌راسیۆنه‌كانه‌ ل��ه‌ ع��ێ��راق‪ ،‬ك��ه‌ له‌‬ ‫ئێستادا ژم��اره‌ی��ان گه‌یشتووه‌ به‌ نۆ‬ ‫فه‌رمانده‌یی‌و ئ��ه‌م هێزانه‌ هه‌رچه‌نده‌‬ ‫به‌ رواڵ��ه‌ت له‌ ژێ��ر ن��اوی به‌شێك له‌‬ ‫س��وپ��ای ع��ێ��راق رێ��ك��خ��راون‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌‬ ‫راستیدا بۆ مه‌به‌ستی تایبه‌ت‌و له‌ پێناو‬ ‫سیاسه‌ته‌كانی لیستی ده‌وڵه‌تی یاساو‬ ‫ئامانجه‌ شاراوه‌كانی كۆماری ئیسالمی‬ ‫كه‌ڵكیان لێ وه‌رده‌گ��ی��رێ��ت‌و شێوازی‬ ‫رێكخستن‌و كه‌سایه‌تیی حقوقی ئه‌م‬ ‫هێزه‌و جۆری جموجۆڵه‌كانی له‌ عێراق‪،‬‬ ‫سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسالمیی‬ ‫ئێرانی وه‌بیر ده‌هێنێت‌و دوور له‌ واقیع‬ ‫نییه‌‪ ،‬كه‌ له‌ داهاتوودا په‌ره‌ی پێبدرێت‌و‬ ‫به‌هێز بكرێت‌و ببێته‌ هێزێكی شۆڤێنی‌و‬ ‫ئامێرو دارده‌ستی الیه‌نی ده‌سه‌اڵت له‌‬ ‫ده‌وڵه‌تی عێراق بۆ سه‌ركوت كردن‌و‬ ‫بێده‌نگكردنی الی��ه‌ن��ه‌ سیاسییه‌كان‌و‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانی دیكه‌ی عێراق‪.‬‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی ی��اس��ا و ن��وری مالیكی‬ ‫ل��ه‌ ب��ه‌رده‌وام��ی س��ی��اس��ه‌ت‌و پیالنه‌‬ ‫س��ه‌رب��ازی��ی��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی��ان ده‌س��ت��ی��ان‬ ‫ب��ه‌ چه‌كداركردن‌ورێكخستنی خێڵ‌و‬ ‫عه‌شیره‌ته‌ عه‌ره‌به‌كانی عێراق کردووه‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫به‌ تایبه‌ت له‌ بابه‌تی به‌ره‌نگاریدا له‌گه‌ڵ‬ ‫حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان‌و كێشه‌ی‬ ‫ناوچه‌ دابڕاوه‌كانی كوردستاندا (ناوچه‌‬ ‫ك��وردی��ی��ه‌ك��ان��ی ده‌ره‌وه‌ی ه��ه‌رێ��م��ی‬ ‫كوردستان) له‌ پێناو مراندنی ماده‌ی‬ ‫‪١٤٠‬ی یاسای عێراقی فیدراڵ‌‪ .‬ده‌یانه‌وێت‬ ‫ب��ه‌م شێوه‌یه‌ ه��ه‌م كارتێكی به‌هێز له‌‬ ‫ده‌س��ت��ی��ان بێت ب��ۆ ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ان��ی‬ ‫داه��ات��وو ل��ه‌ ن��اوخ��ۆی ع��ێ��راق‌و هه‌م‬ ‫ئاسته‌نگ ل��ه‌ب��ه‌رده‌م پراكتیزه‌كردنی‬ ‫ماده‌ی ‪١٤٠‬ی یاسادا دروست بکه‌ن‪ .‬له‌‬ ‫الیه‌كی دیكه‌شه‌وه‌‪ ،‬شوناسی كێشه‌ی‬ ‫ك��ه‌رك��وك‌و باقی ناوچه‌ داب��ڕاوه‌ك��ان‪،‬‬ ‫كه‌ كێشه‌یه‌كی ژیۆپۆله‌تیكه‌ بیگۆڕن‌و‬ ‫بیكه‌ن به‌ كێشه‌ی عێرقی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬یان‬ ‫كێشه‌ی كوردو عه‌ره‌ب‪.‬‬ ‫ب��ه‌ ل��ه‌ب��ه‌رچ��اوگ��رت��ن��ی ئ��ه‌زم��وون��ه‌‬ ‫س��ه‌رب��ازی‌و سیاسه‌ته‌كانی كۆماری‬ ‫ئیسالمیی ئێران له‌ سی‌و چوار ساڵی‬ ‫رابردووداو بڕیاره‌ له‌ته‌ك الیه‌نه‌كان‌و‬ ‫هه‌نگاوه‌ یه‌ك له‌ دوای یه‌كه‌كانی نوری‬ ‫مالیكی له‌ بواری سه‌ربازی‌و ڕێكخستنی‬ ‫هێزه‌ ئه‌منی‌و سه‌ربازییه‌كانی عێراق‬ ‫ئه‌م راستییه‌ بۆ مر‌وڤ ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫كه‌ په‌یوه‌ندی‌و هه‌ماهه‌نگی‌و په‌یڕه‌و‬ ‫كردنێكی ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ‬ ‫هه‌یه‌ له‌ نێوان سیاسه‌ته‌كانی كۆماری‬ ‫ئیسالمی ئێران‌و هه‌ڵسوكه‌وه‌ته‌كانی‬ ‫ن��وری م��ال��ی��ك��ی‪ ،‬وات��ه‌ ل��ه‌ الی��ه‌ك��ه‌وه‌‬ ‫ن��وری مالیكی له‌پێناو درێ��ژه‌دان به‌‬

‫ده‌سه‌اڵتی خۆی خه‌ریكه‌ له‌ ئه‌زموون ‌ه‬ ‫س��ه‌رب��ازی��ی��ه‌ك��ان��ی ك��ۆم��اری ئیسالمی‬ ‫كه‌ڵك وه‌رده‌گرێت‌‪ .‬هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌‪،‬‬ ‫كه‌ كۆماری ئیسالمیی ئێراندا هێزی‬ ‫میلیشیای (به‌سیجی موسته‌زعه‌فین)و‬ ‫هێزی سوپای پاسدارانی دروستكردو‬ ‫خ��ێ��ڵ‌و ع��ه‌ش��ی��ره‌ت��ه‌ك��ان��ی پ��ڕچ��ه‌ك‌و‬ ‫ده‌س��ت��ه‌م��ۆی خ��ۆی ك��رد‪ .‬مالیكێش‬ ‫هێزی میلیشیای سه‌حوه‌و فه‌رمانده‌یی‬ ‫ئۆپه‌راسیۆنه‌كان دروس��ت ده‌ك��ات‌و‬ ‫خێڵ‌و عه‌شیره‌ته‌ عه‌ره‌به‌كان پڕچه‌ك‌و‬ ‫په‌روه‌رده‌ی سه‌ربازی ده‌كات تا بتوانێ‬ ‫ورده‌ ورده‌ ره‌قیب‌و نه‌یاره‌كانی خۆی له‌‬ ‫گۆڕه‌پانی ملمالنێی سیاسی ـ سه‌ربازی‬ ‫عێراقی نوێ پاشه‌كشه‌یان پێ‌ بكات‌و‬ ‫به‌ میلیتاریزه‌كردنی كۆمه‌ڵگای عێراق‪،‬‬ ‫ببێته‌ تاكه‌ فه‌رمانڕه‌وای ره‌هاو ره‌وای‬ ‫عێراق‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ه��ه‌ن��گ��اوه‌ رام��ی��اری‌و‬ ‫سه‌ربازییه‌كانی ن��وری مالیكی جگه‌‬ ‫له‌وه‌ی كه‌ پارێزه‌ری به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی خۆی‌و لیسته‌كه‌یین‪ ،‬به‌شێكن‬ ‫له‌ سیاسه‌تی گشتی كۆماری ئیسالمی‬ ‫ئێران به‌ نیسبه‌ت عێراق‌و سه‌پاندنی‬ ‫حوكمرانی شیعه‌ به‌ سه‌ر ناوچه‌كه‌‌و‬ ‫پێناسه‌كردنی ڕه‌ه��ه‌ن��دێ��ك��ی ن��وێ له‌‬ ‫چه‌مكی هیاللی شیعه‌‪ .‬واته‌ ئه‌گه‌ر پێشتر‬ ‫وشه‌ی هیاللی شیعه‌ ته‌نها له‌ بواری‬ ‫ئایدۆلۆژیك‌و ئایینی به‌ ك��ارده‌ه��ات‪،‬‬ ‫له‌ ئێستادا چه‌مكی هیاللی سه‌ربازی‬

‫‪47‬‬

‫شیعه‌ش خ��ه‌ری��ك��ه‌ په‌ره‌ده‌ستێنێت‌و‬ ‫چڕتر ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ج��ا ئ��ێ��م��ه‌ وه‌ك��و ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ك��ورد‬ ‫به‌گشتی‌و وه‌ك حكومه‌تی هه‌رێمی‬ ‫كوردستان به‌ تایبه‌تی‪ ،‬كه‌ به‌شێكی‬ ‫سه‌ره‌كیین له‌ ئامانجه‌كانی سیاسه‌ت‌و‬ ‫هه‌نگاوه‌ مه‌ترسیداره‌كانی ئاشكرای‬ ‫م��ال��ی��ك��ی‌و م��ه‌ب��ه‌س��ت��ه‌ ن��ه‌ی��اران��ه‌ك��ان��ی‬ ‫كۆماری ئیسالمی له‌ پشتی پ��ه‌رده‌وه‌‪،‬‬

‫ده‌ب��ێ زیاتر له‌ ه��ه‌ر الیه‌نێك وری��ای‬ ‫ه��ه‌ن��گ��اوه‌ ه��ه‌م��اه��ه‌ن��گ��ه‌ك��ان��ی ن��وری‬ ‫م��ال��ی��ك��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ ك��ۆم��اری ئیسالمی‬ ‫ئێران بین‌و له‌مپه‌ره‌ سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫پاراستنی كیانی نه‌ته‌وه‌ییمان له‌ به‌غدا‌و‬ ‫ڕێ��ك��خ��راوه‌ ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان وه‌ك��و‬ ‫نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان‌و دابنین‪ ،‬نه‌ك له‌‬ ‫هه‌ولێرو ناوچه‌دابڕێنراوه‌كان‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫جیهان به‌ره‌و فره‌ جه‌مسه‌ری‬

‫‪Word to ward Multipolarzm‬‬ ‫موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‬

‫‪Mutasam Najmaddin‬‬

‫‪49‬‬

‫س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی ب��ی��س��ت‌وی��ه‌ك‬ ‫سه‌ره‌تای دروستبوون‌و سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫سیستمێكی نوێی جیهانییه‌‪ .‬مرۆڤایه‌تی‬ ‫ئ��ه‌م��رۆ ل��ه‌ قۆناغی پ��ه‌ری��ن��ه‌وه‌ی��ه‌دا له‌‬ ‫جیهانی ت��اك ج��ه‌م��س��ه‌ری��ه‌وه‌ ب��ه‌ره‌و‬ ‫جیهانی فره‌ جه‌مسه‌ری‪ ،‬موده‌تێك له‌‬ ‫ف��ه‌وزا‌و ناجێگیری‌و نائارامیدا ژیان‬ ‫ده‌گوزه‌رێنێت‪ .‬قۆناغی په‌ڕینه‌وه‌‪ ،‬پێش‬ ‫گه‌یشتن ب��ه‌ جیهانێكی ه��اوس��ه‌ن��گ‌و‬ ‫ج��ێ��گ��ی��ر‪ ،‬ب��ه‌ ق��ۆن��اغ��ێ��ك��ی ف��ه‌وزا‌و‬ ‫ن��اج��ێ��گ��ی��ردا ت��ێ��ده‌پ��ه‌رێ��ت‪ .‬ی��ه‌ك��ێ��ک له‌‬ ‫سیما‌و رواڵه‌تی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ نوێیه‌‬ ‫باڵوه‌كردنی فره‌ كولتوور‌و به‌هایی‌و‬ ‫ف��ره‌ پێوه‌ریی ج��ی��اواز‌و هه‌مه‌ره‌نگه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��رۆ ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬روس��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫ئه‌وروپیه‌كان جارێكی دی ده‌گه‌رێنه‌وه‌‬ ‫بۆ خواست‌و پێویستییه‌ ناوخۆیه‌كانیان؛‬ ‫هه‌ر یه‌كه‌یان كاروبارو ژیانی خۆیان‬ ‫به‌ پێی هزر‌و به‌رژه‌وه‌ندی‌و پرانسیپی‬ ‫تایبه‌ت به‌ خۆیان رێكده‌خه‌ن‪ .‬به‌ واته‌‪،‬‬ ‫جارێكیتر رێز‌و حورمه‌ت ده‌گه‌رێننه‌وه‌‬ ‫بۆ س��ه‌روه‌ری نیشتمانی‌و نه‌ته‌وه‌ی‪.‬‬ ‫ل��ه‌ راستیدا ئه‌مه‌ س��ه‌ره‌ت��ای كۆتایی‬ ‫قۆناغی به‌‌جیهانی ب��وون��ی سیستمی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری‌و ب��ه‌ ئه‌مه‌ریكیكردنی‬ ‫ج��ی��ه��ان‌و ب��ااڵب��وون��ی ب��ه‌ه��ا‌و ه��زری‬ ‫ل��ی��ب��راڵ��ی��زم��ی ن��وێ��ی��ه‌‪ .‬ل��ه‌ س��ێ��ب��ه‌ری‬ ‫گ��ۆران��ك��اری��ه‌ك��ان��ی ك��ۆت��ای��ی س��ه‌ده‌ی‬ ‫ب��ی��س��ت��ه‌م‌و س��ه‌ره‌ت��ای ب��ی��س��ت‌وی��ه‌ك��دا‬ ‫مه‌حاڵه‌ بتوانرێت ه��ه‌م��وو ناكۆكی‌و‬

‫جیاوازیه‌كان له‌ سیستمێكی سیاسیی‬ ‫ت��اك ج��ه‌م��س��ه‌ردا رێ��ك��ب��خ��ه‌ی��ت‌و‬ ‫بگونجێنرێت‪ .‬به تێڕامان له‌ گه‌وهه‌ری‬ ‫ستراكچه‌ر‌و هزری سیستمی سیاسیی‬ ‫جیهانی‪ ،‬ئ��ه‌و وێنه‌یه‌ به‌ روون��ی ده‌ر‬ ‫ده‌كه‌وێت‪ ،‬كه‌ واقعی سیستمی سیاسی‬ ‫دوو جه‌مسه‌ری تا ئاستێكی باش‌و دیار‬ ‫سیستمێكی جێگیر‌و ریكخراو ب��ووه‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ هه‌ناویدا ناكۆكی‌و نێواندژی‌و‬ ‫ترس‌و ناعه‌داله‌تی زۆری هه‌ڵگرتبووه‪.‬‬ ‫ل��ه‌ دارم��ان��ی ی��ه‌ك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��ه‌ت‌و‬ ‫جه‌مسه‌ری سۆسیالیستیدا‪ ،‬ئه‌مه‌ریكا‬ ‫وه‌ك ت��اك��ه‌ ه��ێ��ز‌و ت��اك��ه‌ ج��ه‌م��س��ه‌ری‬ ‫نوێ له‌ سه‌ر كورسیی ده‌سه‌اڵتی دنیا‬ ‫م��ای��ه‌وه‌و ب��وو به‌ هێز‌و جه‌مسه‌رێكی‬ ‫ب��ێ رك��ه‌ب��ه‌ر‪ .‬ه��ه‌رچ��ه‌ن��ده‌ ئ��ه‌م شێوه‌‌و‬ ‫مۆدێله‌ له‌ سیسته‌مدا به‌ رواڵ��ه‌ت زۆر‬ ‫س��اده‌‌و س��اك��ار ده‌ر‌ك��ه‌وت‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‬ ‫‌راستیدا سیستمێكی زۆر ماندوو‌و پڕ‬ ‫له قه‌یران‌و كێشه‌و گرفت بوو‪ ،‬هاوكات‬ ‫به‌ به‌راورد به‌ قۆناغی دوو جه‌مسه‌ری‪،‬‬ ‫كه‌ نزیكه‌ی یه‌ك س��ه‌ده‌ ته‌مه‌نی كرد‪،‬‬ ‫ماوه‌ی ته‌مه‌نی ئه‌م زۆر كورت بوو‌ و‬ ‫نه‌یتوانی بۆ زیاتر له‌ دوو ده‌یه‌ وه‌ك‬ ‫ته‌نیا هێز‌و جه‌مسه‌ر بمێنێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫گۆرانكاریانه‌ی ئه‌مرۆ له‌ گۆڕه‌پانی‬ ‫سیاسیی نێوده‌وڵه‌تیدا رووده‌ده‌ن‪ ،‬به‌‬ ‫تایبه‌تی له‌ ه��ه‌ردوو ب��واری ئابوری‌و‬ ‫سه‌ربازی‌‪ ،‬دواتریش كاریگه‌رییان له‌‬ ‫س��ه‌ر نفووزی سیاسی‪ ،‬زه‌مینه‌یه‌كی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫تایبه‌ت ده‌خولقێنێت‪ .‬ئه‌م زه‌مینه تایبه‌ته‬ ‫ئۆباما به‌ (واقعی سیاسیی نوێ) ناوی‬ ‫ده‌ب��ا‪ .‬له‌م ب��اره‌دا به‌ پراكتیكی كار له‌‬ ‫س��ه‌ر دام��ه‌زران��دن��ی مۆدێلێكی ن��وێ‌و‬ ‫قۆناغێكی نوێی رێكخستنه‌وه‌ی كار‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی جیهان‬ ‫ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ل��ه‌م دۆخ��ه‌دا گ��ۆڕان��ی گ��ه‌وه��ه‌ری��ی‬ ‫سه‌رده‌م‪ ،‬گۆڕانی پێگه‌‌و النكه‌ی هێز‌و‬ ‫س��ام��ان��ه‌‪ .‬ئ��ه‌م��رۆ ن��ات��وان��ی نكۆڵی له‌و‬ ‫راستیه‌ بكه‌یت‪ ،‬كه‌ له‌ قۆناغی نوێی‬ ‫سیسته‌می سه‌رمایه‌داریدا سامان‌و هێز‬ ‫له‌ خۆرئاواوه‌ ده‌په‌ڕێته‌وه‌ بۆ خۆرهه‌اڵت‪.‬‬ ‫ل��ه‌م ب��اره‌ی��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌ پ��ێ��ی راپ��ۆرت��ێ��ك��ی‬ ‫په‌یمانگای نیوده‌وڵه‌تی بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫ستراتیژی ل��ه‌ ساڵی ‪٢٠١١‬دا ئاماژه‌‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ ده‌ك��ات‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ریكا‌و هێزی‬ ‫خۆرهه‌اڵتی له‌ باریكدایه‪ ،‬که‌ كۆنترۆڵی‬ ‫خۆی بۆ پاوه‌نكردنی ئابووریی دنیا له‌‬ ‫ده‌ست ده‌دات‪ .‬له‌ سه‌ر ئاستی ئابووری‬ ‫سه‌رۆكی بانكی ن��اوه‌ن��دی ئه‌مه‌ریكی‬ ‫(ب��ن ب��رن��اك��ی) ل��ه‌ م��وح��ازه‌ره‌ی��ه‌ك��دا له‌‬ ‫نۆفه‌مبه‌ری ‪٢٠١٠‬دا ئاشكراییكرد‪ ،‬که‬ ‫له‌ چاره‌كه‌ی دووه‌م��ی ساڵی ‪٢٠١٠‬دا‬ ‫س��ه‌رج��ه‌م به‌رهه‌می ئابووریی واڵته‌‬ ‫سه‌ركه‌وتوه‌كان (ال��دول الصاعدة‌) به‌‬ ‫رێژه‌ی ‪ %١٤‬به‌ به‌راورد به‌ ساڵی ‪٢٠٠٥‬‬ ‫زیادی كردوه‌‪ .‬له‌م رێژه‌یه‌دا‌ چین‌و هند‬ ‫پشكی شێریان ب��ه‌رك��ه‌وت��ووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫واڵت��ه‌ پێشكه‌وتووه‌كان نه‌یانتوانیوه‬

‫رێ��ژه‌ی ‪ %٥‬تێپه‌رێنن‪ .‬ب��ه‌م پێیه‌ش‪،‬‬ ‫واڵته‌ سه‌ركه‌وتووه‌كان زۆر به‌ ئاسانی‬ ‫ده‌ت��وان��ن ك��اری��گ��ه‌ری��ه‌ك��ان��ی ق��ه‌ی��ران��ی‬ ‫ئ��اب��ووری تێپه‌رێنن‪ .‬ب��ه‌اڵم ب��ۆ واڵت��ه‌‬ ‫پێشكه‌وتووه‌كان ئه‌م قه‌یرانه‌ كاره‌ساته‌‪.‬‬ ‫به‌ واته‌یه‌كی‌تر‪ ،‬ئه‌مریكیه‌كان ئه‌مرۆ له‌‬ ‫لووتكه‌ی ده‌س��ه‌اڵت��ی دنیا پاشه‌كشێ‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ب��ه‌اڵم ب��ه‌ ه��ۆی ئ��ه‌و خه‌زێنه‌‬ ‫گه‌وره‌یه‌ی هێزی سیاسی‌و ئابووری‌و‬ ‫سه‌ربازی‌و‪ ..‬هتد‪ ،‬كه‌ به‌ درێژایی سه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌م كۆیانكردوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و هه‌له‌یان‬ ‫بۆ ده‌رخسێت‪ ،‬که له‌ سه‌ده‌ی بیست‌و‬ ‫یه‌كیشدا وه‌ك جه‌مسه‌رێكی سه‌ره‌كیی‬ ‫جیهان بمێننه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌م چوارچێوه‌یه‌دا‬ ‫وه‌ك واڵت��ه‌ س��ه‌رك��ه‌وت��ووه‌ك��ان��ی��ش‬ ‫پ��ێ��ده‌چ��ێ��ت روس��ی��ای ن��وێ‌و چ��ی��ن به‌‬ ‫ه��ۆی ئ��ه‌و گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن‌و پێشكه‌وتنه‌‬ ‫خێرا‌و ب��ه‌رزه‌ی هه‌یانه‪ ‌،‬ببن به‌ دوو‬ ‫جه‌مسه‌ری‌تری جیهان‪.‬‬ ‫م��ێ��ژووی پ��ه‌ڕی��ن��ه‌وه‌ی هێز له‌ نێوان‬ ‫واڵته‌ مه‌زنه‌كانی دنیادا چه‌ندین گۆڕان‌و‬ ‫ئاڵوگۆری به‌ خۆوه‌ بینیوه‌‪ .‬ملمالنێی‬ ‫ئیمپراتۆره‌ داگیركه‌ره‌كانی جیهانی كۆن‬ ‫له‌ سه‌ر دابه‌شكردنی واڵتانی بچووك‌و‬ ‫ب��ێ هێز ل��ه‌ ن��ێ��وان خ��ۆی��ان��دا چه‌ندین‬ ‫سه‌ده‌‌و چه‌رخ ب��ه‌رده‌وام بووه‌‪ .‬به‌اڵم‪،‬‬ ‫ئه‌مرۆ ش��ه‌ڕو ملمالنێكان له‌ سایه‌ی‬ ‫پێشكه‌وتنی ته‌كنولۆژیای چه‌كسانی‌و‬ ‫زان��س��ت��دا‪ ،‬ن��ه‌ك ه��ه‌ر زۆر ترسناك‌و‬ ‫توندتر ب��ووه‪ ،‬به‌ڵكو زۆر فره‌وانتر‌و‬

‫‪51‬‬

‫قووڵتر بۆه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌ده‌ی نۆزده‌ سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتی‬ ‫بریتانیا ب��وو له‌ جیهاندا‪ ،‬له‌ س��ه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌مدا ئ��ه‌م ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ پ��ه‌ڕی��ی��ه‌وه‌‬ ‫ب��ۆ ئه‌مریكا‪ ،‬ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪١٩١٠‬دا پایه‌‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی رژێمی سه‌رمایه‌داری‬ ‫به پله‌ی یه‌كه‌م بریتانیا بوو‪ ،‬به‌ پله‌ی‬ ‫دووه‌م ئ��ه‌م��ری��ك��ا‌‪ ،‬ب��ه پ��ل��ه‌ی سێیه‌م‬ ‫ف��ه‌ره‌ن��س��ا‌و پ��ل��ه‌ی چ��واره‌م ئه‌ڵمانیا‬ ‫بوو‪ .‬له‌ شه‌سته‌كاندا پله‌ی ئه‌م پایانه‌‬ ‫گ��ۆڕاو ئه‌مریكا بوو به‌ پله‌ی یه‌كه‌م‌و‬ ‫رێ��ژه‌ی ‪%٤٧‬ی ده‌س��ه‌اڵت��ی جیهانی‬ ‫گرته‌ ده‌س��ت‌و ژاپۆن‌‌یش بوو بوو به‬ ‫پله‌ی دووه‌م‪ ،‬كه‌ رێ��ژه‌ی ‪ %٢٢‬بوو‪.‬‬ ‫سێیه‌م بریتانیا ‪ %١٠,٥‬ئیتالیا ‪‌%٩‬و‬ ‫فه‌ره‌نسا ‪ .%٦‬له‌م مێژووه‌ به ‌دواوه‪‌،‬‬ ‫تا ئه‌مڕۆش‪ ،‬ئه‌مریكییه‌كان كۆنترۆڵی‬ ‫پله‌ی یه‌كه‌میان كردووه‌‪.‬‬ ‫ل��ه ‌س��اڵ��ی ‪ ،١٩١٣‬ت��ا س��اڵ��ی ‪،١٩١٩‬‬ ‫ره‌سیدی زێڕ له‌ ئه‌مریكا له‌ (‪ )٧٥٠‬ملیون‬ ‫دۆالره‌وه‌ گه‌یشته‌ (‪ )٣٠٠٠‬ملیۆن دۆالر‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی بووه‌ خاوه‌نی چه‌ندین‬ ‫سه‌نه‌دی دارای��ی ئ��ه‌وروپ��ا‪ ،‬له ‌هه‌مان‬ ‫كاتدا به‌رهه‌می پیشه‌سازی به ‌رێژه‌ی‬ ‫‪‌%١٤‬و به‌رهه‌می كشتوكاڵی به‌ رێژه‌ی‬ ‫‪ %١٢‬زیادی كرد‪ .‬ئه‌م گه‌شه‌كردنه‌ش‬ ‫بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی سه‌ركه‌وێت‌ بۆ پله‌ی‬ ‫یه‌كه‌م له‌ جیهاندا‌و ببێت‌ به‌ واڵتێكی‬ ‫خاوه‌ن قه‌رز بۆ ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌كانی‬ ‫خۆی‪ ،‬به‌ تایبه‌تی بۆ ئه‌وروپای قه‌ردار‬

‫له‌ دوای ش��ه‌ری جیهانی دووه‌م‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌ له‌ ساڵی ‪١٩١٩‬دا بڕی (‪)٣٧٠٠‬‬ ‫ملیۆن دۆالر قه‌ردی ده‌ره‌كی تۆماركرد‪.‬‬ ‫ئه‌م گه‌شه‌كردنه‌ی ئه‌مریكاش له‌ پێش‬ ‫هه‌موو شتێكه‌وه‌ له‌ ئاكامی بڕیاردانی‬ ‫ئه‌مریكا بوو به‌ به‌شداری نه‌كردنی له‌‬ ‫شه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌م‪.‬‬ ‫له ‌كۆتایی شه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌مه‌وه‌‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ا ئ��ه‌م��ری��ك��ی��ی��ه‌ك��ان ك��ه‌وت��ن��ه‌‬ ‫ج��م��وج��ۆڵ‌و رووی��ان ك��رده‌ واڵت��ان��ی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ا‌و ژاپ��ۆن‌و ك��اره‌ك��ان��ی��ان له‌و‬ ‫واڵت��ان��ه‌ ج��ێ��گ��ی��ر ك��رد‪ .‬ب��ه‌ت��ای��ب��ه‌ت��ی‬ ‫ل��ه‌ ب��واری پ��ی��ش��ه‌س��ازی��ی (ق��ورس)‬ ‫دا‪ ،‬وه‌ك پیشه‌سازیی چ��ه‌ك��س��ازی‌و‬ ‫به‌ستنه‌وه‌یان به‌ سیاسه‌ته‌ ئابووری‌و‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌و‬ ‫ماوه‌یه‌دا ئه‌مه‌ریكییه‌كان به‌ ته‌واوه‌تی‬ ‫كۆنترۆڵی جه‌مسه‌ری سه‌رمایه‌داریان‬ ‫كرد‌و بوون به‌ رابه‌ر‌و سه‌ركرده‌ی ئه‌و‬ ‫جه‌مسه‌ره‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪١٩١٧‬دا ب��ه‌ سه‌ركه‌وتنی‬ ‫ش��ۆرش��ی ئ��ۆك��ت��ۆب��ه‌رو دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫یه‌كێتیی سۆڤێیه‌ت‪ ،‬ئه‌م واڵته‌ راسته‌خۆ‬ ‫ل��ه‌ رێكه‌وتنه‌كانی (س��ای��ك��س‪ -‬بیکۆ)‬ ‫بۆ داگیركردنی واڵتانی خۆرهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاست له‌گه‌ڵ فه‌ره‌نسا‌و بریتانیا‬ ‫هاته‌ ده‌ره‌وه‌و رێباز‌و ئاڕاسته‌یه‌كی‌تری‬ ‫گ��رت��ه‌ب��ه‌ر‪ .‬ل��ه‌ رووی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌وه‌‬ ‫ب��ه‌ش��داری��ك��ردن��ی ئ��ه‌وروپ��ا ل��ه‌ ش��ه‌ڕی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی��ی ی��ه‌ك��ه‌م ه��ۆی س��ه‌ره‌ك��ی��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫س��ه‌رك��ه‌وت��ن‌و پ��ه‌ڕی��ن��ه‌وه‌ی ه��ێ��ز‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی جیهانی بوو له‌ ئه‌وروپاوه‌‬ ‫ب��ۆ ئه‌مریكا‪ .‬ئ��ه‌وروپ��ای ب��ه‌ش��دار له‌‬ ‫ش��ه‌ڕدا‪ ،‬ب��ه‌ ب��ڕی (‪ )١٨٠‬ملیار دۆالر‬ ‫ق��ه‌رزه‌وه‌ ل��ه‌ ش��ه‌ڕ ه��ات��ه‌ ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ ج��گ��ه‌ ل��ه‌ داب��ه‌زی��ن��ی زۆری��ن��ه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌سازی‌و كشتوكاڵ‌و‬ ‫‪ ..‬هتد‪ .‬به‌مه‌ش ئه‌وروپا ناچار بوو واز‬ ‫له‌ بڕێكی زۆری سه‌نه‌ده‌ ده‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫بهێنێ‌ بۆ ئه‌مریكا‪.‬‬ ‫له‌ ماوه‌ی بیسته‌كاندا به‌شێكی زۆری‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داره‌ ئه‌وروپییه‌كان ب��ه‌ره‌و‬ ‫ئه‌مریكا هه‌ڵهاتن؛ به‌ دوای ئاسایش‌و‬ ‫ئ��ارام��ی��دا ده‌گ��ه‌ڕان‪ ،‬ل��ه‌ ه��ه‌م��ان كاتدا‬ ‫رێژه‌ی كۆنترۆڵكردنی سه‌رمایه‌گوزاری‬ ‫ئه‌وروپی له‌ الی��ه‌ن ئه‌مریكاوه‌ زیادی‬ ‫ك��رد‪ .‬ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪١٩٤٥‬دا ب��ه‌ كۆتایی‬ ‫شه‌ری جیهانی دووه‌م‪ ،‬جیهان چووه‌‬ ‫قۆناغێكی نوێوه‌‪ .‬شه‌ر ته‌رازوی هێزی‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��ی ب��ه‌ ت��ه‌واوه‌ت��ی گ��ۆڕی‪.‬‬ ‫سه‌ركردایه‌تیی جیهان به‌ ته‌واوه‌تی له‌‬ ‫ده‌ستی بریتانیا‌و فه‌ره‌نساوه‌ په‌ڕییه‌وه‌‬ ‫بۆ ده‌ستی ئه‌مه‌ریكا‌و یه‌كێتی سۆڤیه‌ت‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌ هۆی جیاوازی‌و نه‌گونجانی‬ ‫ه��زری‌و ع��ه‌ق��ائ��ی��دی‪ ،‬ئ��ه‌م دوو هێزه‌‬ ‫نوێیه‌‪ ،‬سیسته‌می نوێی جیهان سیمای‬ ‫دوو جه‌مسه‌ری‪ ،‬یان دوو ئاراسته‌و‬ ‫رێ��ب��ازی ه��زری‌و ب��اوه‌ری ج��ی��اواز‌و‬ ‫پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ی��ه‌ك��ت��ری ه��ه‌ڵ��گ��رت‪ .‬ئه‌م‬ ‫ج��ی��اوازی��ه‌ ل��ه‌و س��ات��ه‌وه‌ ب��ووه‌ هۆی‬

‫خوڵقاندنی شه‌رێكی سارد‌و دواتریش‬ ‫ه��ه‌م��وو دن��ی��ای��ان ل��ه‌ ن��ێ��وان خ��ۆی��ان��دا‬ ‫دابه‌شكرد‪ .‬ئه‌م قۆناغه‌ تا ساڵی ‪١٩٨٩‬ی‬ ‫خایاند‪ .‬جه‌مسه‌ری سۆسیالستی به‌‬ ‫سه‌رۆكایه‌تیی سۆڤیه‌ت‌و سه‌رمایه‌داری‬ ‫ب��ه‌ س��ه‌رۆك��ای��ه‌ت��ی��ی ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��ا ش��ه‌ڕ‌و‬ ‫ملمالنێیه‌كی ت��ون��دی خسته‌ ن��ێ��وان‬ ‫خۆرهه‌اڵت‌و خۆرئاواوه‌‪.‬‬ ‫له ‌دوای ش��ه‌ڕی جیهانی دووه‌م��ه‌وه‌‬ ‫سه‌رمایه‌داریی ئه‌مریكا له‌ رێ��ڕه‌وی‬ ‫خ��ۆی ب��ه‌رده‌وام ب��وو‌و زی��ات��ر له‌‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن‌و ب��ه‌رف��ر‌ه‌وان��ب��وون��دا بوو‪.‬‬ ‫له‌م مێژووه‌وه‌ جیهانی سه‌رمایه‌داری‌‌و‬ ‫پ��رۆژه‌ ن��ێ��ون��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی��ه‌ك��ان��ی��ان بوونه‌‬ ‫دارده‌ستی ئه‌مریكا‌و كۆنترۆڵی بڕیاره‌‬ ‫ئابووری‌و سیاسی‌و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی‬ ‫ب��ه‌ شێكی زۆری دن��ی��ای��ان ك��رد‪ .‬له‌‬ ‫الی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌وه‌‪ ،‬ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی ب��ڕی��اره‌‬ ‫ئابووری‌و سیاسی‌و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی نێوده‌وڵه‌تیان بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫خۆیان ق��ۆرخ ك��رد به‌ پێدانی ق��ه‌رز‌و‬ ‫دروستبوونی سۆڤیه‌ت وه‌ك دوژمنی‬ ‫سه‌ر سه‌ختی سیسته‌می سه‌رمایه‌داری ‬ ‫ئه‌مه‌ریكا كۆنترۆڵكردنی ئ��ه‌وروپ��ای‬ ‫م��ان��دوو‌و الواز پ��اش ده‌رچ��وون��ی له‬ ‫‌شه‌ڕ كرد‪ .‬به‌م نه‌خشه‌‌و سیاسه‌ته‌ش‬ ‫له‌زۆربه‌ی واڵته‌ تازه‌ پێگه‌یشتووه‌كان‬ ‫جێگای داگیركه‌ری پێشووی گرته‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‪ ‌،‬جێگای ژاپۆنی له‌ كوریایی‬ ‫باشور گرته‌وه‌‌و جێگای فه‌ره‌نسای له‌‬

‫‪53‬‬

‫ڤیه‌تنامی باشوور گرته‌وه‌‪ .‬له‌په‌نجاكاندا‬ ‫قه‌باره‌ی سه‌رمایه‌گوزاریی ئه‌مریكا به‌‬ ‫ته‌نیا له‌ بریتانیا (‪ )٣٠٠‬ملیۆن دۆالری‬ ‫تۆمار كرد‪ .‬له‌ ساڵی ‪ ١٩٦٦‬له‌ فه‌ره‌نسا‬ ‫(‪ )٦,٨‬ملیار دۆالری تۆمار كرد‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌ ژاپ��ۆن له‌ شه‌سته‌كاندا ته‌نیا (‪)٠,٨‬‬ ‫ملیار دۆالری تۆمار كرد‪.‬‬ ‫ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪ ١٩٥٠‬ت��ا س��اڵ��ی ‪،١٩٦٤‬‬ ‫سه‌رمایه‌گوزاری تایبه‌تی ئه‌مریكا له‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ به‌ رێ��ژه‌ی له‌ ‪ %٣,٨‬زی��ادی‬ ‫ك��رد‪ .‬س��ه‌رم��ای��ه‌گ��وزاری��ی ئه‌مریكا‬ ‫ل��ه‌ ب��ازاڕی ه��اوب��ه‌ش��ی ئ��ه‌وروپ��ادا به‌‬ ‫رێژه‌ی له‌ ‪ %٨,٥‬زیادی كرد‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫گوێزانه‌وه‌ی سه‌رمایه‌ی ئه‌مریكی له‌‬ ‫ماوه‌ی ‪ ١٩٦٤‬بۆ بازاڕی هاوبه‌ش ‪%٢٠‬‬ ‫زیادی كرد‪ .‬بریتانیا به‌شی زۆری ئه‌و‬ ‫سه‌رمایه‌گوزاره‌ی گرته ‌خۆ‪ .‬له‌ هه‌مان‬ ‫كاتدا سه‌رمایه‌گوزاری له‌نێو ئه‌مریكادا‬ ‫به‌رێژه‌ی ‪ %٨,٩‬زیادی كرد‪.‬‬ ‫به‌ گشتی‪ ،‬به‌شداریكردنی ئه‌وروپا‬ ‫له‌ شه‌ڕی جیهانی دووه‌مدا ئه‌وروپای‬ ‫زیاتر الواز‌و ماندوو كرد‌و بووه‌ هۆی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی چه‌ندین مه‌ڵبه‌ندی ئابووری‬ ‫ل��ه‌ ئ��ه‌م��ری��ك��ای ب��اش��وور‌و ك��ه‌ن��داوی‬ ‫عه‌ره‌بی‌و خۆرهه‌اڵت له‌ ده‌ست بدات‌و‬ ‫بۆ ئه‌مه‌ریكای جێبێڵێت‪ .‬ه��ه‌ر دوا به‬ ‫‌دوای شه‌ڕ‪ ،‬له‌ سه‌رده‌می سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫ب��زوت��ن��ه‌وه‌ی رزگ��اری‌و نیشتمانی‌و‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تی چه‌ندین واڵت له‌ جیهانی‬ ‫داگیركراو شۆڕشیان دژی بریتانیا‌و‬

‫واڵت��ان��ی‌ت��ری ئ��ه‌وروپ��ای داگ��ی��رك��ه‌ر‬ ‫ب��ه‌رپ��ا ك��رد‌و ب��ه‌م��ه‌ش ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی‬ ‫كۆمپانیا بریتانی‌و ئ��ه‌وروپ��ای��ی��ه‌ك��ان‬ ‫كه‌وتنه‌ مه‌ترسییه‌وه‌‪ .‬له‌ ئاكامدا بریتانیا‬ ‫ناچار بوو واز له‌ زۆرب��ه‌ی مه‌ڵبه‌نده‌‬ ‫داگیركراوه‌كانی بۆ ئه‌مریكا بهێنێت‌و‬ ‫ن��اچ��ار ب��وو‪ ،‬ك��ه‌ ب��ڕی (‪ )٣٥٧٠‬ملیۆن‬ ‫دۆالر قه‌رز له‌ ئه‌مریكا وه‌ربگرێ‌ت به‌‬ ‫قازانجی (‪‌)%٢‬و له‌ ماوه‌ی (‪ )٥٠‬ساڵ‌و‬ ‫به‌ (قیست)ی سااڵنه‌ بیگێڕیته‌وه‌‪ .‬له‌‬ ‫‪١٩٥١/١/٢٠‬دا ئه‌م رێككه‌وتننامه‌یه‌ی‬ ‫مۆركرد‪ .‬ئه‌مه‌ش سه‌رتای جێگیركردنی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ئه‌مریكا ب��وو له‌ بریتانیا‌و‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ا‪ ،‬چونكه‌ مه‌رجی پێدانی ئه‌م‬ ‫قه‌رزانه‌ بۆ بریتانییه‌كان زۆر قورس‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫هه‌موو ك��ات رژێمی سه‌رمایه‌داری‬ ‫به‌ گشتی‌و سه‌رمایه‌داری ئه‌مریكی به‌‬ ‫تایبه‌تی قه‌رز‌و یارمه‌تیی وه‌ك چه‌كێك‌و‬ ‫سیاسه‌تێك بۆ كۆنترۆڵكردنی واڵتی‬ ‫قه‌رزدار به‌كار هێناوه‌‪ .‬بۆ نموونه‌ دانی‬ ‫قه‌رز به‌ بریتانیا بووه‌ هۆی به‌ستنه‌وه‌ی‬ ‫به‌ بازاڕی ئه‌مریكا‌و چه‌ندین مه‌رجی به‌‬ ‫سه‌ردا سه‌پاند‪ .‬به ‌پێی رێكه‌وتننامه‌كه‌‬ ‫ده‌بووایه‌ بریتانیا ئه‌و بڕه‌ قه‌رزه‌ی له‌‬ ‫ئه‌مریكا وه‌ری گ��رت��ووه‪ ‌،‬ك��ه‌ل‌و په‌لی‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��ی پ��ێ‌ ب��ك��ڕێ��ت‌و س��ه‌رب��ه‌س��ت‬ ‫ن��ه‌ب��وو ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ل��ه ‌به‌كارهێنانی له‌‬ ‫چۆنیه‌تیی بووژاندنه‌وه‌ی پیشه‌سازی‬ ‫پێشكه‌وتوو‪ .‬هه‌روه‌ها پێویست بوو له‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫سه‌ر بریتانیا مامه‌ڵه‌ به‌ دۆالره‌وه‌ بكات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ووه‌ ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی بریتانیا‬ ‫به‌ رێژه‌ی ‪%٢٨‬ی قه‌رزه‌كانی زه‌ره‌ر‬ ‫بكات به ‌هۆی ئه‌و قه‌یرانی‪ ،‬كه‌ به‌سه‌ر‬ ‫دۆالردا هات‪ .‬هه‌روه‌ها پێویسته‌ له‌ سه‌ر‬ ‫بریتانیا پشتگیریی پ��رۆژه‌ی ئه‌مریكی‬ ‫بۆ دامه‌زراندنی رێكخراوی بازرگانی‬ ‫بۆ تاریفه‌‌و بازرگانی ‪ GATT‬بكات‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌و ده‌یان مه‌رجیتر‪ ،‬كه‌ تا ئه‌مڕۆش‬ ‫كاریگه‌رییان له‌ سه‌ر بڕیاری ئابووری‌و‬ ‫سیاسی به‌ریتانیه‌كان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وروپای زه‌لیلی ژێر ده‌ستی ئه‌مریكا‬ ‫له‌ شه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌مه‌وه‌ به‌رده‌وام‪،‬‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌وڵ��ی رزگ��ارب��وون��دا ب��وو ل��ه‌ ژێر‬ ‫كۆنترۆڵی ئه‌مریكا‪ .‬بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش‪،‬‬ ‫چه‌ندین ته‌كه‌توالتی ئابووری‌و سیاسی‬ ‫ده‌ب��ه‌س��ت‪ .‬س��ه‌ره‌ت��ا له‌ پێشنیاركردنی‬ ‫ب��ی��رۆك��ه‌ی ه��اوك��اری��ی ئ��ه‌وروپ��ی��ی��ه‌وه‌‬ ‫ده‌س��ت��ی پ��ێ��ك��رد‌و ل��ه‌ پ��ه‌ن��ج��اك��ان��دا ئه‌م‬ ‫بیرۆكه‌یه‌ ب��وو به‌ (ب��ازاڕی ئه‌وروپی‬ ‫ه��اوب��ه‌ش)‌و دوات��ر ب��ه (ن��ی��زام��ی‬ ‫ه��اوك��اری ئ��ه‌وروپ��ی)‌و (ی��ه‌ك بوونی‬ ‫دراوی ئ��ه‌وروپ��ی)‌و رێككه‌وتننامه‌ی‬ ‫(ماسترێخت)‌و‪ ..‬هتد‪ .‬ب��ه‌اڵم ئه‌مریكا‬ ‫ت��وان��ی ب��ه‌ران��گ��اری‌و رووب��ه‌ڕووی‬ ‫زۆربه‌ی زۆری ئه‌و هه‌واڵنه‌ی ئه‌وروپا‬ ‫ب��ب��ێ��ت��ه‌وه‌ ل��ه‌ رێ��گ��ای گوشارخستنه‌‬ ‫سه‌ریان‪ ،‬وه‌ك چه‌سپاندنی سیاسه‌تی‬ ‫پارێزگاری گومركی له‌ رووی كه‌ل‌و‬ ‫پ��ه‌ل��ه‌ ئ��ه‌وروپ��ی��ی��ه‌ك��ان ل��ه‌ ب��ازاڕه‌ك��ان��ی‬

‫ئه‌مریكا‌و یاریكردن به ‌نرخی دۆالر‌و‬ ‫دروستكردنی ناكۆكی له‌ نێوانیاندا به‬ ‫‌تایبه‌تی له‌ رێگای هاوپه‌یمانی دێرینی‬ ‫(ب��ری��ت��ان��ی��ا)وه‌‪ ،‬ك��ه‌ ب��ه‌ ب��ه‌رده‌وام��ی له‌‬ ‫ب��ڕی��اره‌ ه��اوب��ه‌ش��ه‌ك��ان��ی ئ��ه‌وروپ��ا بۆ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی ئه‌مه‌ریكا ده‌ر ده‌چووه‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪ ،‬ی��ان گ��وش��اری ل��ه‌ رێ��گ��ای‬ ‫به‌كارهێنانی نه‌وته‌وه‌ وه‌ك چه‌ك دژی‬ ‫ئه‌وروپا به‌كار ده‌هێنا‪ ،‬چونكه‌ كۆمپانیا‬ ‫ئه‌مریكییه‌كان كۆنترۆڵی زۆربه‌ی بیره‌‬ ‫نه‌وتییه‌كانی جیهانیان كردبوو‪.‬‬ ‫دوا ب��ه‌ دوای ش��ه‌ڕی ج��ی��ه��ان��ی‬ ‫دووه‌مدا ئه‌ركی به ‌په‌له‌‌و گرنگی واڵته‌‬ ‫سه‌رمایه‌داره‌ ئه‌وروپییه‌كان سه‌ر له‬ ‫‌نوێ‌ دروستكردنه‌وه‌ی ژێرخانی ئه‌و‬ ‫پیشه‌سازییانه‌ بوو‪ ،‬كه‌ به‌ هۆی شه‌ڕه‌وه‌‬ ‫رووخ��اب��وون‪ .‬ئ��ه‌م��ری��ك��اش ب��ه‌ ه��ۆی‬ ‫فر‌وانبوونی كۆمه‌نیزمه‌وه‌ ره‌زامه‌ندیی‬ ‫باشی هه‌بوو بۆ ئه‌م ویسته‌ی ئه‌وروپا‌و‬ ‫ب��ای��ه‌خ��ی زۆری ب��ه ‌گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ی‬ ‫پیشه‌سازی‌و فراوانكردنی بازاڕه‌كانی‌و‬ ‫زیادكردنی مۆڵه‌تی ناردنه‌ ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫سه‌رمایه‌ی ده‌دا‪ .‬به‌مه‌ش پێشكه‌وتنی‬ ‫پیشه‌سازی ئه‌وروپای له ‌الیه‌كی‌تره‌وه‌‬ ‫له‌ ژێر ركێفی خۆی مسۆگه‌ر كرد‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٤٨‬وه‌ پرۆژه‌ی مارشاڵی‬ ‫راگ��ه‌ی��ن��درا‪ ،‬ك��ه‌ خ��اڵ��ی س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی ب��ازاڕی ئ��ه‌وروپ��ی‬ ‫ه��اوب��ه‌ش ب��وو‪ .‬گ��ه‌ڕان��دن��ه‌وه‌ی توانای‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی ئه‌وروپا‌و دروستكردنی‬

‫‪55‬‬

‫ب��ازاڕی ئ��ه‌وروپ��ی ئه‌مریكی وای ل ‌ه‬ ‫كۆمپانیا ئه‌مریكییه‌كان كرد‪ ،‬كه‌ یه‌كه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مهێنان ل��ه‌ ب��ازاڕه‌ ئه‌وروپییه‌‬ ‫سه‌رمایه‌داره‌كان دروست كرد‪.‬‬ ‫له‌ حه‌فتاكاندا ئه‌مریكا سه‌ركه‌وتووبوو‬ ‫له‌ به‌كارهێنانی سیاسه‌تی پووكانه‌وه‌ی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ئ��اوس��ان (ال��رك��ود ال��ت��ض��خ��م��ي)‬ ‫ب��ۆ ق��وت��دان��ی ده‌س��ك��ه‌وت��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ب��اش��وور‪ .‬له‌ ساڵی ‪١٩٧٩‬دا قه‌باره‌ی‬ ‫سه‌رمایه‌گوزاریی ئه‌مریكا له‌ واڵته‌‬ ‫تازه‌ پێگه‌یشتووه‌كاندا گه‌یشته‌ (‪)٣١,١‬‬ ‫ملیار دۆالر‪ .‬ئه‌م گه‌شه‌كردنه‌ی ئه‌مریكا‬ ‫بووه یارمه‌تیده‌ر بۆ زیاتر ملكه‌چكردنی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ا‌و ج��ی��ه��ان‌و ن��اچ��ارك��ردن��ی��ان‬ ‫به‌جێبه‌جێكردنی ب��ڕی��اره‌ ئ��اب��ووری‌و‬ ‫سیاسییه‌كانی‪ .‬له‌ هه‌شتاكاندا سیاسه‌تی‬ ‫پووكانه‌وه‌ی له‌ س��ه‌ر هه‌موو جیهان‬ ‫به‌كار هێنا‪ .‬له ‌رێگه‌ی كۆنترۆڵكردنی‬ ‫سندوقی نه‌خدی نێوده‌وڵه‌تی‌و بانكی‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‌و رێ��ك��خ��راوی بازرگانی‬ ‫جیهانی (‪)wto‬وه‌‪ ،‬رێگای ریفۆرمی‬ ‫به ‌سه‌ر جیهانی سێدا سه‌پاند‌و كۆی‬ ‫ئه‌و واڵتانه‌ی راسته‌وخۆ‌و ناراسته‌خۆ‬ ‫ك��رده‌ پ��اش��ك��ۆی خ��ۆی‌و ل��ه‌ ب��ازن��ه‌ی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌ ئابووری‌و سیاسیه‌كانی‬ ‫خۆیدا دیلی كردن‪ .‬ئه‌مریكا له‌ رێگه‌ی‬ ‫فه‌رمانره‌وایكردنی گه‌وره‌ترین بازاڕی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری جیهانی‌و ب��ه‌ شێكی‬ ‫زۆری خ��اوه‌ن��دارێ��ت��ی ك��ردن��ی ده‌زگ��ا‬ ‫(بانكییه‌ مه‌زنه‌كانی جیهانه‌وه‌) توانی‬

‫كۆنترۆڵی كۆی پرۆسه‌ (دارایی)ه‌كانی‬ ‫جیهانی ب��ۆ خ��ۆی ق��ۆرخ ك��ات‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫ستراتیژه‌ی ئه‌مه‌ریكا دوو سه‌ره‌ بوو‪.‬‬ ‫له‌ الی��ه‌ك بۆ دروستكردنی هه‌ره‌شه‌‬ ‫ب��وو ل��ه‌ س��ه‌ر دۆس��ت��ه‌ك��ان��ی ل��ه‌ كاتی‬ ‫هه‌ڵگه‌رانه‌وه‌ لێی به‌تایبه‌تی به‌ ئامانجی‬ ‫ئیفالسكردن به‌ كۆمپانیا ئه‌وروپییه‌كان‪،‬‬ ‫یان كۆنترۆڵكردنیان له‌ كاتی پێویستدا‪.‬‬ ‫له‌ الیه‌كی‌تر‪ ،‬بۆ پاڵپشتی‌و ته‌عزیزكردنی‬ ‫كۆمپانیا‌و دام��ه‌زراوه‌ ئابوریه‌كانی‬ ‫خۆی‌و زیاتر گۆشه‌گیركردنی ئابووری‬ ‫سۆسیالستی‌و خنكاندنیان‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌ رێگه‌ی لیژنه‌ی (داف��ی��ده‌ر)وه‪ ‌،‬یان‬ ‫لیژنه‌ی س��ێ‌ الی��ه‌ن��ه‌‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ دووس��ه‌د‬ ‫كه‌سایه‌تیی دارای��ی ئه‌مریكی‌و ژاپۆنی‬ ‫پێك هاتبوو‪ ،‬ئه‌مریكا توانی زۆربه‌ی‬ ‫ئه‌و ته‌نگ‌و چه‌ڵه‌مه‌ نێو نه‌ته‌وه‌ییانه‌ی‬ ‫تووشی بووه‪ ،‬چاره‌سه‌ر بكات‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪ ١٩٦١‬تا ‪ ١٩٦٤‬ئه‌وروپای‬ ‫رۆژئ��اوا ل��ه‌ ‪%٥٠‬ی ه��ه‌م��وو‬ ‫سه‌رمایه‌گوزاریی ئه‌مریكای وه‌رگرت‪.‬‬ ‫سه‌ر له‌ نوێ‌ بووژاندنه‌وه‌ی ئابووریی‬ ‫ئه‌وروپای رۆژئاوا‌و ژاپۆن پێشكه‌وتنی‬ ‫گرنگی ب��ه‌ ده‌س��ت هێنا‌و ب��ووه‌ هۆی‬ ‫دروس��ت ب��وون‌و گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ی‬ ‫كۆمپانیاكان به ‌به‌شداریی زانست‌و‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیا به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رفره‌وان‪.‬‬ ‫له‌ سه‌رتای حه‌فتاكاندا مه‌وجه‌یه‌كی‬ ‫نائاسایی دژه‌ دۆالری ده‌ستی پێكرد‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌وكاته‌وه‌ هێز‌و توانای ئه‌مریكا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫له‌ ت��ه‌رازووی هێزه‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان‬ ‫ب��ه‌ره‌و ك��ش��ان��ه‌وه‌ ه��ات‪ .‬ب��ۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫السه‌نگی ته‌رازووی پێدانی ئه‌مریكا له‌‬ ‫ساڵی ‪ )٦( ،١٩٦٩‬ملیار دۆالر بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٧١‬بوو به‌ (‪ )٢٢‬ملیار دۆالر‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ساڵی ‪ ١٩٧٩‬ئ��ه‌وروپ��ای رۆژئ��اوا‬ ‫هه‌زاران به‌شی كۆمپانیا ئه‌مریكییه‌كانی‬ ‫ل��ه‌ واڵت��ان��ی خ��ۆی��دا ت��ۆم��ارك��رد‪ ،‬كه‌‬ ‫(‪ )٨٠٠٠‬ب��ه‌ش��ی ب��ه ‌ته‌نیا ل��ه‌ ب��ازاڕی‬ ‫هاوبه‌شی ئ��ه‌وروپ��ی��دا ب��وو‪ .‬قه‌باره‌ی‬ ‫سه‌رمایه‌ به‌كارهاتووه‌كانیش له‌ به‌شی‬ ‫پ��ی��ش��ه‌س��ازی ل��ه‌ (‪ )٣٩٤‬ملیار دۆالر‬ ‫زیاتر بوو‪ .‬داهاتی ئه‌م كۆمپانیایانه‌ش‬ ‫(‪ )١,١١‬ملیار دۆالر بوو‪ .‬له‌م بڕه‌ (‪)٧,٢‬‬ ‫ملیار دۆالری ب��ه‌ ته‌نیا ده‌گ��ه‌ڕای��ه‌وه‌‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌م��ری��ك��ا‪ .‬ب��ه‌ب��ارێ��ك��ی‌ت��ری��ش��دا‪،‬‬ ‫سۆڤیه‌تییه‌كان س��ن��ووری واڵت��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫خۆیان ب��ڕی‌و كه‌وتنه‌ دروستكردنی‬ ‫ب��ه‌ره‌ی��ه‌ك��ی به‌هێز‌و ف��ره‌وان ل��ه‌ دژی‬ ‫جه‌مسه‌ری ئه‌مه‌ریكی‪ ،‬به‌ یارمه‌تی‌و‬ ‫پاڵپشتی‌و ه��ان��دان��ی سۆڤیه‌تییه‌کان‪،‬‬ ‫شۆرش‌و خه‌باتی رزگای له‌ زۆربه‌ی‬ ‫واڵتانی داگیركراو به‌رپا بوو‪ ،‬زۆرێك‬ ‫له‌و گه‌النه‌ توانییان رزگ��اری��ان بێت‌و‬ ‫ده‌وڵه‌تی تایبه‌ت به‌ خۆیان دامه‌زرێنن‪.‬‬ ‫ك��ۆی ئ��ه‌و واڵت‌و سیستمانه‪ ‌،‬ك��ه‌ به‌‬ ‫هاوكاریی سۆڤیه‌تییه‌‌کان رزگ��اری��ان‬ ‫بوو‪ ،‬بوون به‌ به‌شێك له‌ جه‌مسه‌ری‬ ‫سۆسیالستی‌و هاوپه‌یمانی یه‌كێتی‬ ‫سۆڤیه‌ت‪ ،‬بگره‌ شۆرشی سۆسیالستی‬

‫چ��ه‌ن��د واڵت��ێ��ك��ی ئ��ازاد‌و س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی‬ ‫كرد به‌ دوو له‌ته‌وه‪ ‌،‬كه‌ هه‌ندێكیان تا‬ ‫ئه‌مرۆش نه‌یانتوانیوه‌ یه‌ك بگرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫سۆڤیه‌تییه‌كان شۆڕشێكی هزریی‬ ‫ـ ع��ه‌ق��ائ��ی��دی��ان ل��ه‌ دژی ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��ا‬ ‫ب��ه‌رپ��ا ك��رد‪ ،‬ب��ه‌اڵم گ��رف��ت��ی گ��ه‌وره‌ی‬ ‫جه‌مسه‌ری سۆسیالستی به ‌درێژایی‬ ‫م��اوه‌ی ملمالنێی له‌ گ��ه‌ڵ جه‌مسه‌ری‬ ‫سه‌رمایه‌داریدا ئه‌وه‌ بووه‪ ،‬که زۆربه‌ی‬ ‫توانا‌و ك��اره‌ گرنگ‌و پێشكه‌وتنه‌كانی‬ ‫له‌ ب��واری پێشخستنی ب��واری شه‌ڕ‌و‬ ‫چه‌كسازیدا ته‌رخانكرد‪ .‬بۆیه‌ كاتێک‪،‬‬ ‫كه‌ له خه‌و به ئاگا بۆته‌وه‪ ،‬ته‌ماشای‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬ک��ه ل��ه‌ ب��واری ئ��اب��ووری‌و‬ ‫پیشه‌سازیدا كه‌وتبووه‌ دوای ژاپۆن‌و‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ای��ش‪ .‬ی��ه‌ك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��ه‌ت له‌‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی س��ه‌رۆك ب��ری��ژن��ێ��ڤ‌ه‌وه‌‬ ‫ب��ه‌رده‌وام ق��ه‌ی��ران‌و ك��ێ��ش��ه‌ك��ان��ی له‌‬ ‫زی��ادب��وودا ب��ووه‪ .‬ل��ه‌ س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫گۆڕباچۆڤ‌دا چیتر نه‌یتوانی به‌رگه‌ی‬ ‫ئه‌و قه‌یران‌و گرفتانه‌ بگرێت‪ .‬بۆیه‌ ئه‌و‬ ‫واڵت��ه‌ ب��ه‌ ت��ه‌واوه‌ت��ی ه��ه‌ره‌س��ی هێنا‌و‬ ‫ئه‌مه‌ریكیه‌كانیش مه‌رگی سۆڤیه‌ت‌و‬ ‫جه‌مسه‌ری سۆسیالزمیان به‌ فه‌رمی‬ ‫راگه‌یاند‪ .‬‬ ‫دوا به‌ دوای رووخانی دیواری به‌رلین‪،‬‬ ‫له ‌ساڵی ‪‌١٩٨٩‬و هه‌ره‌سهێنانی بلۆكی‬ ‫خ��ۆره��ه‌اڵت‌و دوای ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان��ه‌وه‌ی‬ ‫یه‌كێتیی سۆڤیه‌ت‌و بوونی به‌ ی��ازده‌‬ ‫كۆماری ج��ی��اواز‌و كشانه‌وه‌ی هێزی‬

‫‪57‬‬

‫سه‌ربازیی له‌ نێوه‌ڕاستی ئه‌وروپا‌و‬ ‫الوازبوونی توانای به‌رگریی ناوخۆیی‪،‬‬ ‫ت��رس��ی س��ه‌رب��ازی��ی ج��ه‌م��س��ه‌ری‬ ‫سۆسیالیستی بۆ واڵته‌ سه‌رمایه‌داره‌كان‬ ‫روای��ه‌وه‌‌و واڵت��ه‌ س��ه‌رم��ای��ه‌داره‌ك��ان‪،‬‬ ‫به‌ تایبه‌تی ئه‌وروپیه‌كان پێویستیان‬ ‫ب��ه‌وه‌ ن��ه‌م��ا‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ ژێ��ر پ��ه‌رده‌ی‬ ‫س��ه‌رب��ازی ئ��ه‌م��ری��ك��ادا ب��م��ی��ن��ن��ه‌وه‌‌و‬ ‫ملكه‌چی بڕیار‌و یاساكانی بن‪ ،‬ته‌وه‌ری‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی (‪‌)C.I.A‬و كۆمپانیا هه‌مه‌‬ ‫ره‌گ��ه‌زه‌ك��ان‪ ،‬كه‌ ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی واڵته‌‬ ‫سه‌رمایه‌داره‌كان بوو‪ ،‬له‌ ژێر ركێفی‬ ‫ئه‌مریكادا كۆتایهات‪ .‬بارودۆخێكی نوێ‌‬ ‫بۆ كۆنترۆڵكردنی بازاڕ په‌یدا بوو‪ .‬له‌‬ ‫سه‌رده‌می نوێدا واڵته‌ ئه‌وروپییه‌كان‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ پیشه‌سازییه‌ پێشكه‌وتووه‌كان‬ ‫رۆژ به‌ رۆژ بۆ خۆ پاراستن له ‌تاك‬ ‫جه‌مسه‌ریی‌و رزگاربوون له‌ ژێر ركێفی‬ ‫ئه‌مریكا چه‌ندین ه��ه‌وڵ‌و نه‌خشه‌یان‬ ‫داده‌ڕش��ت؛ ب��ه‌رده‌وام هاوپه‌یمانی‌و‬ ‫رێككه‌وتننامه‌یان ده‌ب��ه‌س��ت‪ ،‬ب��ه‌ وات��ا‬ ‫قۆناغی ن��وێ‌‪ ،‬س��ه‌رده‌م��ی ملمالنێیی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت ب��وو ل��ه‌ ن��ێ��وان واڵت��ه‌‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داره‌ پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ووه‌ك��ان‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬دواتریش ملمالنێی كۆمپانیا‬ ‫فره‌ ره‌گه‌زه‌كان‪ ،‬كه‌ ئه‌مڕۆ بزووێنه‌ری‬ ‫كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تین‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ی��ی��ه‌ك��ان ب��ۆ رزگ��ارب��وون‌و‬ ‫خ��ۆپ��اراس��ت��ن ل��ه‌ ت��اك ج��ه‌م��س��ه‌ری��ی‬ ‫ئه‌مریكا‪ ،‬بانگه‌شه‌یان بۆ سه‌ربه‌ستی‬

‫ئ��اب��ووری ل��ه‌ ن��ێ��وان ئ��ه‌و واڵت��ان��ه‌دا‬ ‫پارسه‌نگی تێڕوانینی كالسیكیان له‌ سه‌ر‬ ‫دوو بنچینه‌ پێكهێنا‪ ،‬یه‌كه‌م‪ :‬یه‌كبوونی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی‌و دووه‌م‪ :‬هاوسه‌نگی‪.‬‬ ‫له‌ سێبه‌ری ئه‌م دوو بنچینه‌یه‌دا‪ ،‬هه‌ر‬ ‫الیه‌نێك هه‌ستی ب��ه‌وه‌ ده‌ك��رد سوود‬ ‫وه‌رگرتنی له‌و هاوپه‌یمانییه‌ باشتره‌‬ ‫له‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی‌تر بێت‪.‬‬ ‫خێرایی گۆڕانكارییه‌كان له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫زۆر زیادی كرد‪ ،‬جیهان پیشكه‌وتنێكی‬ ‫گرنگی ب��ه‌ خ��ۆوه‌ ‌بینێ‌‪ ،‬ب��ه‌ تایبه‌تی‬ ‫ل��ه‌ ب��واری ئ��اب��ووری‌و ت��ه‌ك��ن��ه‌ل��ۆژی‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ نێونه‌ته‌وییه‌كان له‌ نێوان‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌ نه‌یاره‌كان‌و دژه‌ كۆنه‌كاندا‪،‬‬ ‫وه‌ك سه‌ردانه‌كانی سه‌رۆكی فه‌ره‌نسی‬ ‫ب��ۆ چین‌و رووس��ی��ا‌و ناكۆكیی نێوان‬ ‫ئه‌ندامانی (‪ )UN‬له‌ سه‌ر دوا رۆژی‬ ‫عێراق‌و بارودۆخی ئه‌مڕۆی رێكه‌وتنه‌‬ ‫ئه‌وروپییه‌كان‪ ،‬وه‌ك یه‌كێتیی دراوی‬ ‫ئه‌وروپی‌و رێككه‌وتننامه‌ی (شنگن)‪ .‬له‌‬ ‫راستیدا ئه‌مانه‌‌و ده‌یان هاوپه‌یمانیی‌و‬ ‫رێ��ك��ك��ه‌وت��ن��ن��ام��ه‌ی ن��وێ‌ رووك��ه‌ش��ی‬ ‫سه‌ره‌تای گۆڕانكاریی نوێی لێ‌ به‌دی‬ ‫ده‌كرا‪ .‬ئه‌و كات له‌ گۆڕه‌پانی ستراتیژیی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیدا جموجۆڵێكی سیاسی‌و‬ ‫سه‌ربازیی به‌ روونی به‌ دیده‌كرا‪ .‬له‌‬ ‫رووی��ه‌ك��ه‌وه‌ چ��اوه‌ڕوان��ی��ی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ه��ه‌م��ه‌الی��ه‌ن��ان��ه‌‌و ف��ره‌ جه‌مسه‌ریی لێ‬ ‫ده‌ك��را‪ .‬ب��ۆی��ه‌ ب��ۆ ئیحتواكردنی ئه‌و‬ ‫ه��ه‌وڵ‌و جموجۆاڵنه‪ ‌،‬ئه‌مه‌ریكیه‌كان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫زۆر به‌ خێرای كه‌وتنه‌ خۆیان‌و چه‌ندین‬ ‫نه‌خشه‌‌و پالنیان دارشت‪.‬‬ ‫له‌ راستیدا گه‌شه‌كردن‌و پێشكه‌وتنی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ای رۆژئ��اوا‌و روخ��ان��ی‬ ‫س��ۆش��ی��ال��ی��زم‌و روان��ه‌وه‌ی ت��رس��ی‬ ‫یه‌كێتیی س��ۆڤ��ی��ه‌ت چ��ه‌ن��دی��ن هێزی‬ ‫جیهانی نوێی هێنایه‌ پێشه‌وه‌‌‪ ،‬که بووه‌‬ ‫هۆی هه‌ژانی ده‌سه‌اڵتی سه‌ركردایه‌تیی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی ئ��ه‌م��ری��ك��ا‪ .‬م��ه‌ت��رس��ی��ی له‌‬ ‫ده‌س��ت��دان��ی پۆستی س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی��ی‬ ‫جیهان ئه‌مریكییه‌كانی ناچار كرد‪ ،‬كه‌‬ ‫زۆر به‌ په‌رۆشه‌وه‌ بكه‌ونه‌ خۆیان بۆ‬ ‫پارێزگاریكردن له‌ رۆڵ��ی پێشوویان‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‪ ‌،‬به‌شداریكردنیان له‌ شه‌ڕی‬ ‫كه‌نداو‌و گێڕانی رۆڵی سه‌ركردایه‌تی له‌‬ ‫كێشه‌ (یوگسالفیا)دا له‌ بنه‌ڕه‌تدا هه‌ر‬ ‫بۆ ئ��ه‌م مه‌به‌سته‌بوو‪ .‬ئه‌مه‌ریكیه‌كان‬ ‫هه‌میشه‌ به‌ تێڕوانینێكی فره‌‌وان له‌ سه‌ر‬ ‫ئاستی جیهان به‌ گشتی‌و خۆرهه‌اڵت‬ ‫به ‌تایبه‌تی راده‌وه‌س��ت��ن‪ .‬له ‌الی��ه‌ك له‌‬ ‫رێگای پاشكۆكانی (ئیسرائیل‌و توركیا‌و‬ ‫ك��ه‌ن��داو‪ ..‬هتد)‪ .‬له ‌الیه‌كی‌تر له‌ الیه‌ن‬ ‫پایه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ئابووریی جیهانی‪،‬‬ ‫رێ��ك��خ��راوه‌ ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��ك��ان‌و بانكی‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‌و رێ��ك��خ��راوی بازرگانی‬ ‫جیهانی ‪ .. WTO‬هتد‪ ،‬ب��ه‌ ئامانجی‬ ‫كۆنترۆڵكردنی ناوچه‌ی خۆرهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌راست‪ ،‬له‌ نه‌یارانی‪ ،‬له‌‌مه‌ش زیاتر‬ ‫نه‌خشه‌كانی كۆنترۆڵكردن تا ئاقاری‬ ‫به‌كارهێنانی هیز داك��ش��اب��وو‪ ،‬وه‌ك‬

‫ئه‌وه‌ی سه‌فیری ئه‌مریكی له‌ ئیسرائیل‬ ‫(مارتن ئه‌ندیك) وتی‪« :‬پالن بۆ سه‌ر‬ ‫له‌ نوێ‌ داڕشتنه‌وه‌ی ناوچه‌ی عه‌ره‌بی‪،‬‬ ‫یان ئاماده‌كردنی هێزێكی ستراتیژی‬ ‫ل��ی��دان ب��ۆ گ��ۆش��ه‌گ��ی��رك��ردن��ی ن��اوچ��ه‌‬ ‫نه‌وتاوییه‌كه‌ی (ع��ه‌ره‌ب ـ ئ��ێ��ران) له‌‬ ‫باكوور له‌ رێگه‌ی هاوپه‌یمانی سه‌ربازی‬ ‫توركیا ـ ئیسرائیل‪ ،‬ل��ه‌ باشووریش‬ ‫هاتنه‌ ن��اوه‌وه‌ی ده‌زگ��ا ئه‌مریكییه‌كان‬ ‫ب��ۆ ته‌نگه‌به‌ری (ئ��ێ��ران ـ ه��ورم��ز) كه‌‬ ‫ده‌رگ��ای ده‌ری��ای س��وور‌و ك��ه‌ن��داوی‬ ‫عه‌ره‌بییه‌‪ .‬ئه‌مه‌ له‌ الیه‌كی‌تر ئامانج‬ ‫لێی بۆ وه‌س��ت��ان ب��وو له‌ رووی هه‌ر‬ ‫جموجۆڵێكی سوریا‌و لیبیا‌و س��ودان‪.‬‬ ‫دوورگرتنی میسر له‌ هه‌ر جموجۆڵێكی‬ ‫عه‌ره‌بی‌و ئیسالمی‌و ئه‌فریقی‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ه‌ وردی ب��ڕوان��ی��ن��ه‌ بنكه‌‬ ‫سه‌ربازییه‌كانی ئه‌مریكا‪ ،‬نه‌خشه‌یه‌كی‬ ‫به‌هێز گۆشه‌گیركردنی ئه‌م ناوچه‌یه‌ی‬ ‫هه‌ڵگرتبوو‪ .‬ئه‌مه‌ بنچینه‌ی ستراتیژیی‬ ‫پ��رۆژه‌ی رژێ��م��ی ه��ه‌رێ��م��ای��ه‌ت��ی‌و‬ ‫خۆرهه‌اڵتی نێوه‌ڕاستی ئه‌مه‌ریكا بوو‪.‬‬ ‫هاوكات له‌ ئه‌مریكای التینیش به‌ هه‌مان‬ ‫ش��ێ��واز‪ ،‬ب��ه‌رده‌وام زی��ات��ر ل��ه‌ هه‌وڵی‬ ‫كۆنترۆڵكردندا بوون‪ .‬له‌ ئه‌فریقیاش‌دا‪،‬‬ ‫دوای س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی (م��ان��دێ�ل�ا)‌و‬ ‫ناچاركردنی رژێمی ره‌گه‌زپه‌رستی به‌‬ ‫كشانه‌وه‌ له‌ ده‌س��ه‌اڵت‌و دام��ه‌زرادن��ی‬ ‫حكومه‌تێكی دیموكراتی‪ ،‬ئه‌مریكا له‌‬ ‫هه‌وڵێكی ن��وێ��دا‌و به‌ شێوازێكی نوێ‌‬

‫‪59‬‬

‫دووباره‌ له‌ هه‌وڵی كونترۆڵكردنی ئه‌م‬ ‫ناوچه‌یه‌دا بوو‪ ،‬به‌ تایبه‌تی له‌ رێگای‬ ‫كۆمپانیا فره‌ ره‌گه‌زه‌كانه‌وه‌‌و له‌ ژێر‬ ‫پ��ه‌رده‌ی بازرگانی‌و له‌ ژێر دروشمی‬ ‫ب��ازاڕی ئ��ازاد‌و دی��م��وك��رات��ی��ی‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫راستیه‌ش به‌ وردی له‌ سه‌ردانه‌كه‌ی‬ ‫س��ه‌رۆك��ی ئه‌مریكی (بیل كلنتۆن) له‬ ‫‌ساڵی ‪ ١٩٩٨‬بۆ ئه‌فریقیا‌و داكۆكیكردنی‬ ‫له‌ كۆمپانیا ئه‌مریكییه‌كان‪ ،‬كه‌ جارێكی‬ ‫دی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ب��ازرگ��ان��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ئه‌فریقیادا دروستكه‌ن‪ .‬ده‌رده‌كه‌وێت‌‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی م��ان��دێ�لا ده‌س��ت��ب��ه‌ج��ێ‌ ئه‌م‬ ‫پ��رۆژه‌ی��ه‌ی ره‌ت��ك��رده‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم به‌‬ ‫پ��راك��ت��ی��ك��ی ن��ه‌ی��ان��ت��وان��ی روب��ه‌روی‬ ‫سیاسه‌ت‌و نه‌خشه‌ دوژمنكاریه‌كانی‬ ‫ئه‌مه‌ریكا ببنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ریكا تا ئه‌مڕۆ خاوه‌نی هێزێكی‬ ‫سه‌ربازیی مه‌زنه‌‌و پشت به‌ ته‌كنۆلۆژیا‌و‬ ‫زان��س��ت ده‌ب��ه‌س��ت��ێ��ت‌‌و س��ااڵن��ه‌ بڕێك‬ ‫پ��اره‌ی خه‌یاڵی ل��ه‌م ب��واره‌دا س��ه‌رف‬ ‫ده‌ك��ا‌ت‌و كۆنترۆڵی هێز‌و ئابووریی‌و‬ ‫سیاسیی‌و كۆمه‌اڵیه‌تیی گه‌وره‌ی دنیا‬ ‫تا ئاستێكی زۆر ده‌كات‪ .‬وه‌ك په‌یمانیی‬ ‫ناتۆ‌و سندوقی (نه‌قدی) نێۆده‌وڵه‌تی‌و‬ ‫ب��ان��ك��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‌و رێ��ك��خ��راوی‬ ‫بازرگانی جیهانی ‪‌wto‬و كۆنترۆڵكردنی‬ ‫ده‌زگ��ا راگه‌یانده‌نه‌كانیش تا راده‌ی��ه‌ك‬ ‫ده‌كات‪ .‬سه‌ركه‌وتنی ئه‌مریكا له‌ شه‌ڕی‬ ‫س��ارد‌و ك��ه‌ن��داوی دووه‌م‌و ش��ه‌ڕی‬ ‫عێراقدا هه‌وڵێكی نوێی ئه‌مریكییه‌كان‬

‫ب��وو ب��ۆ ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردن‌و م��ان��ه‌وه‌ ل ‌ه‬ ‫پۆستی سه‌ركردایه‌تی جیهاندا‪ ،‬یان‬ ‫راسته‌وخۆ له‌ به‌ستنی رێككه‌وتننامه‌ی‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ واڵت��ان��ی‌ت��ر‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئ��ه‌و رێ��ك��ك��ه‌وت��ن��ن��ام��ه‌ی��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ك��ه‌ن��داوی م��ه‌ك��س��ی��ك ب��ۆ داه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫ناوچه‌یه‌كی سه‌ربه‌ست له‌ نێوانیاندا‌و‬ ‫رێككه‌وتننامه‌ی ه��اوك��اری ئ��اب��ووری‬ ‫له‌ نێوان واڵتانی ئاسیا‌و ئۆقیانووسی‬ ‫هێمن ‪ .ceap‬له‌ به‌رامبه‌ردا ئه‌وروپا‬ ‫ده‌سته‌ وه‌ستان له‌ رووی ئ��ه‌م پالنه‌‬ ‫س��ه‌رت��اس��ه‌ری��ی��ه‌ ن��ه‌وه‌س��ت��ا‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و‬ ‫به‌رده‌وام له‌ هه‌وڵی یه‌كگرتنه‌وه‌دابوو‪،‬‬ ‫له‌ روویه‌كه‌وه‌ له‌ ب��واری بازرگانی‌و‬ ‫ئابووریدا به‌ خێرای روه‌و ناوچه‌ی‬ ‫خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‌و رۆژه��ه‌اڵت‌و‬ ‫باشوور شۆربوونه‌وه‌‪ ،‬له‌ رویه‌كیتره‌وه‌‬ ‫گرنگیه‌كی زۆری��ان ده‌ده‌ی��ه‌ ده‌ری��ای‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت ب��ه‌ ئامانجی ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌رگایه‌ك له‌ دیواری گه‌مارۆی ئه‌مریكا‬ ‫ل��ه‌ خ��ۆره��ه‌اڵت‪ .‬ل��ه ‌ساڵی ‪١٩٦٦‬دا له‌‬ ‫سه‌رده‌می شه‌ڕی ساردا‪ ،‬به‌ كشانه‌وه‌ی‬ ‫فه‌ره‌نسا له‌ سه‌ركردایه‌تی سه‌ربازی‬ ‫(ناتۆ)‪ ،‬گوشارێكی سه‌ربازیی به‌هێز ی‬ ‫كرده‌ سه‌ر ئه‌وروپییه‌كان‪ ،‬بۆچوونی‬ ‫په‌یمانی ناتۆ‌و فه‌ره‌نسا‌و پێیان وابوو‬ ‫ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ش په‌یوه‌ندی هه‌یه‌ به‌‬ ‫دوا رۆژی ناوچه‌ی ح��ه‌وزی ده‌ری��ای‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت‌و ئاسایشی ئ��ه‌وروپ��اوه‌‪،‬‬ ‫ف��ه‌ره‌ن��س��ی��ی��ه‌ك��ان پ��ێ��ی��ان واب��وو ئ��ه‌م‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪60‬‬

‫ناوچه‌یه‌ ناوچه‌یه‌كی ئه‌وروپییه‌‌و له‌ژێر‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی سه‌ركردایه‌تی باشووری‬ ‫په‌یمانی ناتۆدایه‌‪ .‬ئه‌م ناوچه‌یه‌ تا ده‌گاته‌‬ ‫واڵت��ان��ی ت��ورك��ی��ا وی��ۆن��ان‌و ب��اك��وری‬ ‫ئه‌فریقیا‪ ،‬فه‌ره‌نسییه‌كان به‌تایبه‌تی‬ ‫په‌یوه‌ستبونێكی م��ێ��ژووی‌و سیاس‌و‬ ‫ئابوری كۆمه‌اڵیه‌تیان پێوه‌ هه‌یه‌‪ .‬بۆیه‌‬ ‫وا ئاسان نه‌بوو بۆ ئه‌مه‌ریكا‪ ،‬كه‌ به‌ بێ‬ ‫گرفت كۆنترۆڵی بكات‪.‬‬ ‫ف��ه‌ره‌ن��س��ی��ی��ه‌ك��ان ل��ه‌و ق��ه‌ن��اع��ه‌ت��ه‌دان‬ ‫س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی ب��اش��وور‪ ،‬په‌یوه‌سته‌‬ ‫ب��ه‌ ئ��ه‌م��ن��ی ئ��ه‌وروپ��ا‌و ده‌ب��ێ��ت له‌‬ ‫ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی ئ��ه‌وروپ��ادا ب��ێ��ت‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م هه‌ڵوێسته‌ی ف��ه‌رن��س��ا‪ ،‬ل��ه ‌الی��ه‌ن‬ ‫ئیسپانیاوه‌ پشتیوانیی ل��ی��ده‌ك��را‌و تا‬ ‫راده‌ی��ه‌ك��ی��ش ئیتالییه‌كان پشتیوانینا‬ ‫لێده‌كرد‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌ڵمانییه‌كان بێده‌نگ‬ ‫ب��وون‌و بریتانیه‌کانیش ناڕازیبوون‌و‬ ‫دژایه‌تییان ده‌كرد‪ .‬له ‌سه‌رده‌می نوێدا‬ ‫ئه‌وروپا‪ ،‬به‌ گشتی‌و فه‌ره‌نسا به‌ تایبه‌تی‪،‬‬ ‫بایه‌خێكی زۆر به‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌‌و‬ ‫ب��ارودۆخ��ی جیهان ده‌ده‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ ك��اری ك��ردۆت��ه‌وه‌ سه‌ر‬ ‫رۆڵی جیهانی‌و ئه‌مریكا‪ .‬فه‌رنسییه‌كان‬ ‫له‌م سااڵنه‌ی دواییدا رۆڵێكی گرنگیان‬ ‫له‌ ناوچه‌ی خۆرهه‌اڵت بینیووه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫م��ۆرك��ردن��ی رێ��ك��ك��ه‌وت��ن��ن��ام��ه‌ی ن��ێ��وان‬ ‫یه‌مه‌ن‌و ئه‌ریتریا له‌ باره‌ی دوورگه‌ی‬ ‫(حنیش)ی ستراتیژی‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ ‪/٥/٢١‬‬ ‫‪١٩٩٦‬دا له‌ پاریس م��ۆرك��را‪ .‬ئه‌مه‌ش‬

‫بێگومان له‌گه‌ڵ ویست‌و به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ئه‌مریكییه‌كاندا ناكۆك بوو‪.‬‬ ‫نموونه‌یه‌كی‌تر ئه‌وه‌یه‪ ،‬که هه‌ڵوێستی‬ ‫ئه‌مریكییه‌كان هه‌ر له‌ سه‌رتاوه‌ ناكۆك‬ ‫بوو له‌گه‌ڵ هه‌ڵوێستی فه‌ره‌نسییه‌كاندا‬ ‫ده‌رباره‌ی عێراق‌و به ‌تایبه‌تی له‌ سه‌ر‬ ‫ب��ڕی��اری ‪‌٩٨٦‬و به‌كارهێنانی گ��ورزی‬ ‫سه‌ربازیی دژی عێراق‪ .‬چاره‌نووسی‬ ‫رژێمی ع��ێ��راق‌و س��زا ئابوورییه‌كانی‬ ‫س��ه‌ری‪ ،‬ناكۆكییه‌كانیان ل��ه‌ ب��اره‌ی‬ ‫وه‌س��ت��ان��ی ش��ه‌ڕی ن��ێ��وان ئیسرائیل‌و‬ ‫(حزب الله)ی لوبنانی‪ ،‬رێككه‌وتنامه‌ی‬ ‫(پ��اری��س)ی نێوان یه‌كێتیی نیشتمانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و پ��ارت��ی دی��م��ك��ورات��ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ل��ه‌م ق��ه‌ب��اره‌ی��ه‌دا دی��اری‬ ‫ب��ك��ه‌ی��ن‌و ئه‌مریكییه‌كانیش ه��ه‌ر له‌‬ ‫س��ه‌ره‌ت��اوه‌ ل��ه‌رێ��گ��ه‌ی (ت��ورك��ی��ا)وه‌‬ ‫ده‌ستیان تێوه‌ردا‌و له‌باریان برد‪ .‬دواتر‬ ‫چه‌ندین هه‌وڵی غه‌یره‌ ئه‌مه‌ریكی‪ ،‬به‬ ‫‌تایبه‌تی له‌ الی��ه‌ن رووس��ی��اوه‪ ‌،‬له ‌ژێر‬ ‫گ��وش��اری پشت پ��ه‌رده‌ی ئه‌مه‌ریكادا ‬ ‫له‌م بواره‌دا شكستی هێنا‪.‬‬ ‫رێ��ك��ك��ه‌وت��ن��ن��ام��ه‌ی ن��ێ��وان یه‌كێتیی‬ ‫(ن��ه‌ق��دی) ئ��ه‌وروپ��ی‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ الی��ه‌ن‬ ‫(ئ��ه‌ڵ��م��ان��ی��ا‌و ف��ه‌ره‌ن��س��ا‌و ئیسپانیا‌و‬ ‫پ��رت��وگ��ال‌و ه��ۆڵ��ه‌ن��دا‌و ب��ه‌ل��ج��ی��ك��ا‌و‬ ‫لۆكسمبۆرگ‌و یۆنان‌و ئیتالیا‌و فنله‌ندا‌و‬ ‫ئیرله‌ندا‌و نه‌مساوه‌)‪ ،‬په‌سه‌ندكرا‌و له‌‬ ‫الیه‌ن (بریتانیا‌و سوید‌و دانمارك)ه‌وه‌‬ ‫ره‌زامه‌ندیان له‌ سه‌ر دواخست‪ .‬هه‌ر له‌م‬

‫‪61‬‬

‫بازنه‌یه‌دا‌و له‌ ژێر چاودێری‌و سۆزی‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی ئابووری ئه‌وروپیدا چه‌ندین‬ ‫رێكخراوی ئه‌وروپی‌تر‪ ،‬وه‌ك یه‌كێتیی‬ ‫پیشه‌سازی‌و كۆمه‌ڵگای ئ��اب��ووری‌و‬ ‫گه‌شه‌پێدان دروست بوون‪.‬‬ ‫له‌ كۆتایی ساڵی ‪١٩٩٢‬دا به‌ربه‌ستی نێو‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی ئه‌وروپی رووخ��ا‌و ئه‌وروپا‬ ‫په‌ڕییه‌وه‌ بۆ سه‌رده‌مێكی نوێ‌‌و توانی‬ ‫بازاڕێك داهێنێت‌ بۆ ك��ار‌و كه‌رسه‌ی‬ ‫خزمه‌تگوزاریی‌و سه‌رمایه‌‌و ته‌كنه‌لۆژیا‪.‬‬ ‫ئه‌و بازاڕه‌ش‪ ،‬كه‌ دوازده‌ واڵتی ئه‌وروپی‬ ‫گرته‌خۆ‪ ،‬له‌ خۆئاماده‌كردندا بوو بۆ‬ ‫ب��ه‌ره‌ن��گ��ارب��وون��ه‌وه‌ی س��ه‌رم��ای��ه‌داره‌‬ ‫ركه‌به‌ره‌كانیان‪ ،‬به‌ تایبه‌تی بۆ ملمالنێی‬ ‫سه‌رمایه‌داری ژاپۆن‌و ئه‌مریكا‌و كه‌نه‌دا‬ ‫‪ ..‬هتد‪ .‬ئامانج له‌م پرۆژه‌یه‌ ئه‌وه‌ بوو‬ ‫ئه‌م بازاڕه‌ ببێته‌ قه‌اڵیه‌كی بڵندی رژێمی‬ ‫سه‌رمایه‌داری مه‌زنی جیهان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ب��ازاڕه‌ نوێیه‌ی ئ��ه‌وروپ��ا‪ ،‬كوێ‌‬ ‫به‌رهه‌می ناوچه‌یه‌كه‌ی‪ ،‬به‌ (‪ )٢,٧‬ترلیۆن‬ ‫دۆالر مه‌زه‌نده‌ ده‌كرا‌و هه‌نارده‌ی خۆی‬ ‫له‌ (‪ )٦٨٠‬ملیار ده‌دات‪ ،‬هاورده‌ی (‪)٧,٨‬‬ ‫ملیار ده‌بێ‌‪ )٣٢٠( ،‬ملیۆن»به‌كارهێنه‌ر»‬ ‫ده‌گ��رێ��ت��ه‌ خ��ۆی‪ ،‬ك��ه‌ خ��اوه‌ن��ی هێزی‬ ‫كڕینێكی (القوة الشرائیة) به‌رزن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ب��ازاڕه‌ توانای ب��ه‌رزك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ك��ۆی ب��ه‌ره��ه‌م��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬به‌‬ ‫رێژه‌ی (‪ )%٤,٥‬و(‪ )١,٨‬ملیۆن بواری‬ ‫كاری نوێ‌ دروست ده‌كات‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫به‌ رێژه‌ی ‪ %٦‬توانای كه‌مكردنه‌وه‌ی‬

‫نرخی شمه‌كی بۆ (به‌كاربه‌ر) هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌ی��ت��ی م��ه‌ب��ه‌س��ت ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��ا له‌‬ ‫قۆناغی تاك جه‌مسه‌ریشدا نه‌یتوانی‬ ‫ب��ێ گ��رف��ت‌و ك��ێ��ش��ه‌ ب��ه‌ ئ��س��راح��ه‌ت‬ ‫حوكمرانی دنیا بكات‪ ،‬له‌ گه‌ڵ هه‌موو‬ ‫ه��ه‌وڵ‌و تێكۆشانێكی خ��ێ��را‌و زۆری‬ ‫بۆ كۆنترۆڵكردنی جیهان‌و مانه‌وه‌ له‌‬ ‫لوتكه‌ی ده‌سه‌اڵتی دنیا ئاكامه‌كه‌ی بێ‬ ‫ئومێد بوو‪ .‬له‌ دوای قه‌یرانی ئابووریی‬ ‫نوێی جیهان له‌ ساڵی ‪٢٠٠٨‬ه‌وه‌ ئه‌مه‌ریكا‬ ‫وه‌ك تاكه‌ هێزی دن��ی��ای ب��ێ ركابه‌ر‬ ‫نه‌مایه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو چه‌ند ركابه‌رێكی به‌‬ ‫هێزییشی بۆ په‌یدا بوو‪ .‬ئه‌و هێزانه‌ی‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ت��ا ئ��ه‌م��رۆ س��ی��م��ای��ان ب��ه‌ روون��ی‬ ‫دی��اره‪ ‌،‬ه��ه‌ردوو هێزی ئاسیاییه‌وه‌ی‬ ‫چ��ی��ن‌و روس��ی��ای��ه‌‪ .‬س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی ئه‌م‬ ‫دوو واڵت��ه‌ ب��ه‌و خ��ێ��رای��ی‌و ئاسته‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ م��اوه‌ی ده‌سه‌ڵی دوای��دا روی��دا‪،‬‬ ‫ده‌رهاویشته‌كه‌ی له‌‌ده‌ستدانی برێكی‬ ‫زۆری ده‌سه‌اڵته‌كانی ئه‌مه‌ریكایه‌‪ .‬له‌‬ ‫ساڵی ‪١٩٧٨‬ه‌وه‌ به‌ هاتنه‌ سه‌ر حوكمی‬ ‫سه‌رۆك دینغ چینیه‌كان پێشكه‌وتن‌و‬ ‫سه‌ركه‌تنێكی زۆری��ان ب��ه‌ خۆیانه‌وه‌‬ ‫بینی‪ .‬له‌ ساڵی ‪١٩٨٠‬دا به‌شی چین له‌‬ ‫س��ه‌رج��ه‌م به‌رهه‌می جیهانی به‌ ‪%٢‬‬ ‫مه‌زه‌نده‌ كرا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م رێژه‌یه‌ له‌ ساڵی‬ ‫‪٢٠٠١‬دا بوو به‌ ‪‌%٦،٧‬و وا چاوه‌روان‬ ‫ده‌كرێت له‌ ساڵی ‪٢٠١٥‬دا ئه‌م رێژه‌یه‌‬ ‫بگاته‌ ‪ .%٩،١٦‬له‌ ساڵی ‪٢٠٠٠‬دا كۆی‬ ‫هه‌نارده‌ی چین ‪ ٢٤٩‬ملیار دۆالر بوو‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫له‌ ساڵی ‪٢٠٠٤‬دا ئه‌م بڕه‌ بوو به‌ ‪٥٨٥‬‬ ‫ملیار دۆالر‌و له‌ ساڵی ‪٢٠١٠‬دا گه‌یشته‌‬ ‫‪ ١٢٧٣‬م��ل��ی��ار دۆالر‪ .‬وه‌ك رێ��ژه‌ی‬ ‫گه‌شه‌ی ئ��اب��ووری له‌ كاتێكدا رێ��ژه‌ی‬ ‫گه‌شه‌ی ئابووری ئه‌مه‌ریكا به‌ هۆی‬ ‫قه‌یرانی ئابووریه‌وه‌ دابه‌زی بۆ نزیكه‌ی‬ ‫‪ ،%٧،٢‬به‌اڵم گه‌شه‌ی چین له‌ سه‌روی‬ ‫‪%٨‬ه‌وه‌ م��ای��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌م چوارچێوه‌یه‌دا‬ ‫وه‌ك روسیاش به‌ هاتنه‌سه‌ر حومكی‬ ‫سه‌رۆك پوتین روسیا زۆر به‌ خێرای‬ ‫به‌ تایبه‌تی له‌ رێگای كۆنترڵكردنی به‌‬ ‫شێكی زۆر له‌ وزه‌ی گ��از‌و نه‌وته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌ تایبه‌تی كۆنترۆڵكردنی ده‌ری��ای‬ ‫خ��ه‌زه‌ر‌و بۆریه‌كانی هه‌نارده‌كردنی‬ ‫گاز بۆ ئه‌وروپا (‌هێڵی باشور‌و هێڵی‬ ‫باكور) توانیی جارێكی‌تر وه‌ك یه‌كێک‬ ‫له‌ هێزه‌ مه‌زنه‌كانی دنیا بێته‌وه‌ ناو‬ ‫هاوكێشه‌ی سیاسی‌و ئابوری دنیاه‌وه‌‌و‬ ‫ببێته‌ جه‌مسه‌رێك‌و هێزێكی سه‌ره‌كی‬ ‫سیسته‌می ن��وێ ج��ی��ه��ان‪ .‬ل��ه‌ ب��واری‬ ‫سیاسیدا روسه‌كان زیاتر له‌ چینیه‌كان‬ ‫ده‌ستێوه‌ر ده‌ده‌ن‪ .‬بۆ نموونه‪ ‌،‬ئه‌مرۆ‬ ‫زۆر به‌ جدی پشتی سوریا‌و ئێران‌و‬ ‫هاپه‌یمانه‌كانیان ده‌گرن‪.‬‬ ‫له‌ به‌شی ناوه‌راستی هه‌ره‌می سیستمی‬ ‫نوێدا دوو گروپ واڵت جێگای خۆیان‬ ‫ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬واڵته‌ گه‌وره‌كانی پاشماوه‌ی‬ ‫سیسته‌می ك��ۆن‪ ،‬ل��ه‌وان��ه‌ ئه‌ڵمانیا‪،‬‬ ‫فه‌ره‌نسا‪ ،‬ژاپ��ۆن‪ ،‬بریتانیا‪ ،‬پڵنگه‌كانی‬ ‫ئاسیا ‪ ..‬ه��ت��د‪ .‬گ��روپ��ی دووه‌م واڵت��ه‌‬

‫گ��ه‌ش��ه‌ك��ردوه‌ س��ه‌رك��ه‌وت��وك��ان (ال��دول‬ ‫النامیة‌ الصاعدة‌)‪ ،‬له‌وانه‌ هند‪ ،‬به‌رازیل‪،‬‬ ‫‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫له‌ به‌شی خواره‌وه‌ی هه‌ره‌می سیستمی‬ ‫نوێی جیهان چه‌ندین واڵت ریزبه‌ند‬ ‫ده‌بن‪ .‬ئه‌م واڵتانه‌ به‌ زۆری ده‌بنه‌ النكه‌‌و‬ ‫پێگه‌ی پ��رۆژه‌‌و پ��رۆس��ه‌ ئ��اب��ووری‌و‬ ‫سیاسیه‌كانی جه‌مسه‌ره‌ گه‌وره‌كانی‬ ‫دنیا‪ ،‬له‌مانه‌ واڵتانی هه‌رێمایه‌تی‪ ،‬وه‌ك‬ ‫توركیا‪ ،‬ئێران‪ ،‬میسر‪ ،‬عێراق‪ ،‬سوریا‪،‬‬ ‫‪ ..‬هتد‪ .‬پێموایه‌ له‌ هاوشانی ئه‌مانه‌دا‌‬ ‫كۆمه‌ڵێك واڵت له‌ سه‌ده‌ی بیست‌ویه‌كدا‬ ‫ده‌ك��ه‌ون��ه‌ ده‌ره‌وه‌ی سیسته‌می نوێی‬ ‫جیهان‪ ،‬ل��ه‌ فه‌رهه‌نگی سیاسیدا ئه‌م‬ ‫واڵتانه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی مێژوون‪ .‬كۆی ئه‌م‬ ‫گۆڕانكاریانه‌‌و خواست‌و پێویستیه‌كانی‬ ‫قۆناغی نوێ‌و سیستمی نوێی جیهان‬ ‫شێواز‌و مۆدێلێكی نوێی رێكخستنه‌وه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوان سه‌رجه‌م واڵتان‬ ‫ده‌خوازێت‪ ،‬له‌م سه‌رده‌مه‌دا له‌ هه‌ردوو‬ ‫رووی پراتیكی‌و ه��زری تیۆره‌كانی‬ ‫دبلۆماسییه‌ت‌و به‌ستنی هاوپه‌یمانی‌و‬ ‫رێكه‌وتنامه‌كان گۆڕانكاری گه‌وهه‌ریان‬ ‫به‌سه‌ردا هاتووه‌‪ .‬هاوسه‌نگی په‌یوه‌ندیی‬ ‫نێوان واڵت��ان له‌ هه‌ره‌می سیسته‌می‬ ‫سیاسی ن��وێ��دا‪ ،‬به‌ شێوه‌یه‌كی ت��ه‌واو‬ ‫جیاواز له‌ رابردوو دادررێژرێته‌وه‌‪ .‬له‌‬ ‫دوو توێی كه‌لتوری فره‌ جه‌مسه‌ریدا‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ج��ار دی��م��وك��راس��ی��ه‌ت‌و‬ ‫هه‌ندیكجار عه‌داله‌تیش به‌ بێ خواستی‬

‫‪63‬‬

‫ج��ه‌م��س��ه‌ره‌ك��ان خ��ۆی��ان ده‌س��ه‌پ��ێ��ن��ن‪.‬‬ ‫ل��ه‌م قۆناغه‌دا تا ئه‌مرۆ سیمای سێ‬ ‫جه‌مسه‌ری سه‌ره‌كی (ئه‌مه‌ریكا‪ ،‬چین‪،‬‬ ‫روس��ی��ا) ب��ه‌روون��ی ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪.‬‬ ‫هه‌ریه‌ك له‌م جه‌مسه‌رانه‌ هه‌ڵگری چه‌ند‬ ‫پاشكۆیه‌ك له‌ واڵتانی سه‌ركه‌وتوو‪،‬‬ ‫ی��ان گ��ه‌ش��ه‌ك��ردوو ده‌ب��ن‪ .‬نه‌خشه‌ی‬ ‫سیستمی نوێی جیهان جارێكیتر جیهان‬

‫له‌ نێوان جه‌مسه‌ره‌كاندا دابه‌ش ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌ ئاینده‌ی ئه‌م قۆناغه‌دا ئه‌وه‌ی زۆر‬ ‫ناروونه‌‪ ،‬چاره‌نووسی گه‌النی هه‌ژار‌و‬ ‫ژێرده‌سته‌یه‌‪ ،‬كه‌ تا ئه‌مرۆ دی��ار نییه‌‬ ‫رێكه‌وتنی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��ی جه‌مسه‌ره‌‬ ‫نوێكان به‌ چ ئاقار‌و بۆ چ ئاینده‌یه‌ك‬ ‫په‌لكێشیان ده‌كات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫پێگه‌ی كورد الی‌ رۆژهه‌اڵتناسیی بریتانی‬ ‫له نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬ ‫‪The status of the Kurds in the British Orientalism‬‬ ‫‪in the first half of the twentieth century‬‬

‫د‪.‬سامان حسێن‬ ‫‪Saman Hussain‬‬

‫‪65‬‬

‫ل��ه‌ س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬ ‫م��ل��م�لان��ێ��ی زل��ه��ێ��زه‌ك��ان ل��ه‌ ه��ه‌ردوو‬ ‫رۆژهه‌اڵتی نزیك‌و نێوه‌ڕاستدا گه‌یشته‌‬ ‫ت��رۆپ��ک‌و ه��ه‌ر ی��ه‌ك ل��ه‌ رووس��ی��او‬ ‫فه‌ره‌نساو ئینگلتراو ئه‌ڵمانیا سه‌رشێتانه‌‬ ‫ك��ه‌وت��ب��وون��ه‌ ه��ه‌وڵ��ی ق��ای��م��ك��ردن��ی‬ ‫شوێنپێیان له‌م ناوچانه‌‌و له ناوچه‌كانی‬ ‫ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی عوسمانی‌و‬ ‫ئێرانیش؛ ب��ه‌ ت��ه‌واوی ب��ووب��وون��ه به‬ ‫مایه‌ی گرژبوونی په‌یوه‌ندییه سیاسی‌و‬ ‫ئابوورییه نێوده‌وڵه‌تییه‌کان‪ .‬لێره‌شه‌وه‌‬ ‫به‌ ته‌واوی بیرۆكه‌ی مانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی‬ ‫عوسمانی‌و ئێران به‌ الوازی گۆڕا بۆ‬ ‫بیرۆكه‌ی دابه‌شكردنیان ‪ ،‬كه‌ هه‌ر یه‌ك‬ ‫له‌م زلهێزانه‌ هه‌وڵیده‌دا ده‌ست به‌ سه‌ر‬ ‫زیاترین به‌شدا بگرن‪ .‬كوردستانیش‪،‬‬ ‫به‌و پێیه‌ی به‌شێكی گرنگی ناوچه‌كه‌ی‬ ‫پێكده‌هێنا‪ ،‬رۆژ به‌ رۆژ زیاتر بایه‌خی‬ ‫له‌ هاوكێشه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا په‌یدا‬ ‫ده‌كرد‌و له‌الیه‌ن زلهێزه‌كانه‌وه‌ گرنگیی‬ ‫پێده‌درا‪ .‬له‌م بارو دۆخه‌دا بریتانییه‌كان‪،‬‬ ‫ب��ۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان‌و‬ ‫ج��ێ��گ��ی��رك��ردن‌و ق��ای��م��ك��ردن��ی پێگه‌ی‬ ‫سیاسی‌و بازرگانی‌و سه‌ربازی خۆیان‬ ‫ل��ه‌و ن��اوچ��ان��ه‪ ‌،‬ه��ه‌م��وو رێ��گ��اک��ان��ی��ان‬ ‫گرتبووه‌به‌ر‪ .‬له‌م پێناوه‌دا ئه‌وه‌نده‌ی‌تر‬ ‫گرنگییان به‌ ناوچه‌كانی كوردستاندا‪،‬‬ ‫به‌ تایبه‌تی دوای ئه‌وه‌ی ئه‌ڵمانییه‌كان‬ ‫له‌ ده‌وڵه‌تی عوسمانی نزیك بوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ لێره‌وه‌ گۆڕانێكی گ��ه‌وره‌ به‌ سه‌ر‬

‫سیاسه‌تی بریتانیادا ه��ات به‌رانبه‌ر‬ ‫ب��ه ده‌وڵ��ه‌ت��ی عوسمانی‪ ،‬ک��ه ئه‌ویش‬ ‫نزیكبوونه‌وه‌ی ب��وو ل��ه‌ رووس��ی��ا‪ ،‬به‬ ‫‌تایبه‌تی دوای به‌ستنی رێككه‌وتننامه‌ی‬ ‫ساڵی ‪ ، ١٩٠٧‬كه‌ ئه‌مه‌ش كاریگه‌رییه‌كی‬ ‫گه‌وره‌ی بوو له سه‌ر جۆری بایه‌خدانی‬ ‫بریتانییه‌كان به‌ ناوچه‌كه‌ به‌ گشتی‌و به‌‬ ‫كوردستانیش به‌ تایبه‌تی‪ ،‬چونكه‌ لێره‌‬ ‫به ‌دواوه‌‪ ،‬بریتانییه‌كان هه‌وڵیان ده‌دا‬ ‫بۆ الوازك��ردن��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی عوسمانی‌و‬ ‫ل��ه‌م چوارچێوه‌یه‌شدا زیتكردنه‌وه‌ی‬ ‫سه‌رجه‌م گه‌له‌ ناتوركه‌كانی چوارچێوه‌ی‬ ‫ئیپمراتۆریه‌ته‌كه‌‪ ،‬كه‌ كوردیش یه‌كێك‬ ‫ب��وو ل��ه‌و گ��ه‌الن��ه‌‪ ،‬ل��ه‌و م��اوه‌ی��ه‌ش به‬ ‫‌دواوه‌ بریتانییه‌كان‪ ،‬تا دوای جه‌نگی‬ ‫جیهانی یه‌كه‌میش هه‌ر هه‌وڵیان ده‌دا‬ ‫وه‌ك گه‌لێكی ن��ات��ورك‪ ،‬ك��ورده‌ك��ان له‌‬ ‫ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ده‌وڵ��ه‌ت��ی عوسمانی به‌كار‬ ‫بهێنن‌و ته‌نانه‌ت له‌ دوای جه‌نگیش له‌‬ ‫ناوچه‌كانی باكوری كوردستان هه‌ر‬ ‫هه‌وڵیان ده‌دا به‌م ئاراسته‌یه‌ كار بكه‌ن‬ ‫له‌ به‌رانبه‌ر ده‌وڵه‌تی نوێی توركی‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫جگه‌ له‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ له‌و كاته‌دا ئاراسته‌یه‌ك‬ ‫هه‌بوو له‌ نێو بریتانییه‌كاندا بڕوایان به‌‬ ‫دامه‌زراندنی قه‌واره‌یه‌كی سیاسی بۆ‬ ‫كورد هه‌بوو‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش ره‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫ب��ه‌ س��ه‌ر نووسینه‌كانیانه‌وه‌ هه‌بوو‌‪.‬‬ ‫زۆرجار ئه‌و الیه‌نانه‌یان ده‌وروژاند‪ ،‬كه‌‬ ‫مه‌به‌ست تیایدا جیاكردنه‌وه‌ی كورد بوو‬ ‫له‌ گه‌النی ده‌وروبه‌ر‪ .‬هه‌موو ئه‌مانه‌ش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫وایان كرد له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬ ‫ب��ری��ت��ان��ی��ی��ه‌ك��ان چ��االك��ی��ی��ه‌ سیاسیی‌و‬ ‫دی��ب��ل��ۆم��اس��ی‌و سیخوڕییه‌كانیان له‌‬ ‫ناوچه‌كانی كوردستان به‌ راده‌یه‌كی‬ ‫زۆر فره‌وان كرد و له‌م سۆنگه‌یه‌شه‌وه‌‬ ‫ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی زان��ی��اری‌و لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫ل��ه س��ه‌رج��ه‌م الیه‌نه‌كانی كوردستان‬ ‫بایه‌خێكی زی��ات��ری ب��ۆ بریتانییه‌كان‬ ‫ب��وو‪ .‬وه‌ك له‌ پێشتریشدا باسكرا‪ ،‬به‌‬ ‫ده‌ی��ان ك��ه‌س��ی پ��س��پ��ۆڕ‌و ش��اره‌زا له‌‬ ‫ب��واره‌ زانستییه‌ جیاجیاكان له‌ زانكۆ‬ ‫ن��اوداره‌ك��ان��ی بریتانیاوه‌ هێنرانه‌ نێو‬ ‫باڵوێزخانه‌و نێوه‌نده‌ دیبلۆماسییه‌كانیان‬ ‫له‌م ناوچانه‌‪ .‬هه‌ر ئه‌مه‌ش وایكرد‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا پێگه‌ی‬ ‫كورد له‌ پرۆسه‌ی هه‌وڵه‌كانی ناسینی‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت له‌ الی��ه‌ن بریتانییه‌كانه‌وه‌‬ ‫فره‌وانتر بێت‌و ئه‌وه‌نده‌ی‌تر باڵیۆزو‬ ‫دپ��ل��ۆم��ات��ه‌ك��ان��ی��ان ه��ه‌ڵ��م��ه‌ت��ی گ��ه‌ش��ت‌و‬ ‫گه‌ڕانێكی ف��راوان��ی��ان ب��ه‌ ناوچه‌كانی‬ ‫كوردستاندا ده‌ستپێبكه‌ن‌و له‌ میانه‌یاندا‬ ‫زان��ی��اری��ه‌ك��ی زۆری��ان ل��ه‌ ب��اره‌ی‬ ‫كوردستان كۆكرده‌وه‌و تۆماریان كرد‪.‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ه‌ ی��اری��ده‌ده‌ری كونسوڵی‬ ‫دی��ارب��ه‌ك��ر (ف��ی��رم��ه‌ت��ی) ن��زی��ك��ه‌ی یه‌ك‬ ‫ساڵ به‌ هه‌رێمی به‌تلیس‌و ده‌وربه‌ریدا‬ ‫گ��ه‌ڕاوه‌و زان��ی��اری ك��ۆك��ردۆت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا (ئ��ه‌ن��درس��ن)ی ی��اری��ده‌ده‌ری‬ ‫كونسوڵی سیواسیش چه‌ند جارێك‬ ‫ب��ه‌ ه��ه‌رێ��م��ی دی��ارب��ه‌ك��رو خ��ه‌رب��وت��دا‬

‫گ��ه‌ڕاوه‌و چۆتـه‌ ناوچه‌كانی س��ه‌روی‬ ‫حه‌له‌ب‌و وان‌و موسڵ‌و شه‌نگال‌و چه‌ند‬ ‫شوێنێكی ت��ر‌و به‌مه‌ش ش��اره‌زاب��وون‬ ‫له‌ پێكهاته‌ی جیۆوگرافی‌و سیاسی‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی ئ��ه‌و ناوچانه‌‪ ،‬ه��ه‌ر له‌و‬ ‫ماوه‌یه‌شدا بوو‪ ،‬كه‌ (كاپتن نیدیل)‪ ،‬كه‌‬ ‫ی��اری��ده‌ده‌ری كونسوڵی ئینگلیز بوو‪،‬‬ ‫هه‌ر به‌ هه‌مان مه‌به‌ست گه‌شتێكی به‬ ‫‌ناوچه‌كانی هه‌كاری‌و به‌تلیسدا كردووه‬ ‫‪ .‬هاوكات (برترام دیكسۆن) ی جێگری‬ ‫باڵیۆزی ئینگلیزیش له‌ وان چه‌ند جارێك‬ ‫گه‌شتی به‌ به‌تلیس‌و وان��دا ك��ردووه‌‌و‬ ‫بابه‌تێكی ت��ێ��رو ت��ه‌س��ه‌ل��ی ل��ه‌ ب��اره‌ی‬ ‫ن��اوچ��ه‌ك��ه‌ ن��ووس��ی��وه‌‌و ب��ه‌ ناونیشانی‬ ‫(چه‌ند گه‌شتێك به‌ كوردستاندا)‪ ،‬له‌‬ ‫س��اڵ��ی‪١٩١٠‬دا ب�ڵاوی ك��ردۆت��ه‌وه‌ ‪ ،‬كه‌‬ ‫ب��ه‌ ده‌ی��ان زان��ی��اری‌و ورده‌ك��اری��ی له‌‬ ‫باره‌ی جیۆگرافیا‌و سروشت‌و الیه‌نی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و كولتوور‌و مێژووی كورد‬ ‫له‌ خۆ گرتووه‌‪ .‬هه‌ر له‌و ماوه‌یه‌شدا‬ ‫(س‪ .‬دبلیو ف��اول)‪ ،‬ك��ه‌ ئه‌فسه‌رێكی‬ ‫ئینگلیزی بوو له‌ سوپای هیندی‪ ،‬هاتۆته‌‬ ‫كفری‌و كه‌ركوك‌و سلێمانی‌و قه‌ره‌داغ‌و‬ ‫ب��ه‌ ه��ه‌م��ان ن��اوچ��ه‌دا گ��ه‌ڕاوه‌ت��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ چه‌ندین گه‌شت‌و كاری‬ ‫سیخوڕی‌و گه‌ڕیده‌یی‪ ،‬كه‌ له‌و كاته‌دا‬ ‫ئه‌نجام دراون‪ .‬له‌ الیه‌كی تریشه‌وه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌ر ئ��ه‌م ب��ای��ه‌خ��ه‌ی ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی‬ ‫كوردستان بۆ بریتانیا وایكردووه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫له س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی بیسته‌م‌و به‌ر‬

‫‪67‬‬

‫له‌ ده‌ستپێكی جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌مدا‬ ‫بریتانییه‌كان ب��ۆ زی��ات��ر قوڵبوونه‌وه‌‬ ‫له‌ ناسینی كوردستان‌و به‌كارهێنانی‬ ‫كورد له‌ پێناو به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی وه‌ك‬ ‫گه‌لێكی ناتورك‌و یاخی له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی ع��وس��م��ان��ی‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی‌ت��ر‬ ‫بایه‌خ به‌ لێكۆڵینه‌وه‌‌و قوڵبوونه‌وه‌ له‌‬ ‫سه‌رجه‌م الیه‌نه‌كانی مێژوو‌و كولتوور‌و‬ ‫ئ��ه‌ده‌ب‌و ه��ون��ه‌ر‌و زم��ان��ی ك��ورد‬ ‫ب��دات‌و زیاتر درزه‌ جیاوازییه‌كانیان‬ ‫له‌گه‌ڵ گه‌النی‌تری ناوچه‌كه‌ ف��ره‌وان‬ ‫ب��ك��ات‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه‌م پ��ێ��ن��اوه‌ش��دا‪ ،‬ل��ه‌و‬ ‫ك��ات��ه‌دا ب��ه‌ ده‌ی��ان ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌‌و‬ ‫ك��اری ئ��ه‌ك��ادی��م��ی‌و ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫زان��ی��اری‌و گفتوگۆی زانستییانه‌یی‬ ‫گ��رن��گ ل��ه‌ الی��ه‌ن بریتانییه‌كانه‌وه‌ له‌‬ ‫ب��اره‌ی ك��ورد‌و ك��وردس��ت��ان ئه‌نجام‬ ‫دراوه‌‌و ب�ڵاوك��راون��ه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌ ساڵی‬ ‫‪١٩٠١‬دا بابه‌تێكی كۆلۆنیل مۆنسیل‬ ‫باڵوكراوه‌ته‌وه‌ به ‌ن��اوی (نێوه‌ڕاستی‬ ‫ك��وردس��ت��ان)‌‪ .‬مۆنسیل ل��ه‌م بابه‌ته‌دا‬ ‫ج��ارێ��ك��ی‌ت��ر ق��س��ه‌ ل��ه س��ه‌ر س��ن��وری‬ ‫ك��وردس��ت��ان ده‌ك��ات‌و ب��ای��ه‌خ��ی‬ ‫جیۆگرافیای كوردستان ده‌رده‌خ��ات‪،‬‬ ‫هاوكات به ‌ده‌یان زانیاری جیۆگرافی‬ ‫ل��ه‌ب��اره‌ی چ��ی��او گ��ردو پ��ێ��ده‌ش��ت‌و‬ ‫رووب��ارو ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی ك��وردس��ت��ان‌و‬ ‫ب��ه‌رزی‌و نزمییان ده‌خاته‌ روو ‪ ،‬جگه‌‬ ‫له‌وه‌ی جارێكی‌تر ئاماژه‌ به‌ سروشتی‬ ‫ك��ۆچ��ه‌ری‌و ش��وان��ك��اره‌ی��ی هۆزه‌كانی‬

‫ك��وردس��ت��ان ده‌ك��ات‌و ل��ه‌ ه��ه‌ن��دێ�� ‌‬ ‫ک‬ ‫شوێنیشدا چه‌ند زانیارییه‌كی مێژوویی‬ ‫له‌ باره‌ی هه‌ندێك ناوچه‌ی كوردستان‬ ‫ده‌خاته‌ روو‪ .‬هه‌ر له‌و ساڵه‌شدا ئارسه‌ر‬ ‫جون ماكالن ‪Arther John Maclean‬‬ ‫فه‌رهه‌نگێكی له ‌باره‌ی زمانی هه‌رێمی‬ ‫سریان نووسیوه‌ به‌ ناوی (فه‌رهه‌نگی‬ ‫دیالێكته‌ هه‌رێمه‌ سریانییه‌كان‪ ،‬ئه‌وانه‌ی‬ ‫له‌ رۆژه��ه‌اڵت��ی سوریاو كوردستان‌و‬ ‫ب��اك��وری ف��ارس‌و ه��ه‌ن��دێ��ك ن��اوچ��ه‌ی‬ ‫م��وس��ڵ قسه‌یان پ��ێ‌ ده‌ك��رێ��ت له‌گه‌ڵ‬ ‫چه‌ند رون��ك��ردن��ه‌وه‌ی��ه‌ك ل��ه‌ دیالێكتی‬ ‫ئه‌و جوله‌كانه‌ی زاخۆو ئازه‌ربێجان‌و‬ ‫رۆژئ��اوای سوریا ت��ورب��ادن‌و مالوال)‪.‬‬ ‫له‌ نێوان سااڵنی ‪١٩٠٤-١٩٠٣‬یشدا له‌‬ ‫الیه‌ن ئیچ ـ ئیل ـ رابینو ‪H. L. Rabino‬‬ ‫له‌ ب��اره‌ی دۆخ��ی گشتی‌و بارودۆخی‬ ‫بازرگانی ناوچه‌كانی كرماشان وه‌ك‬ ‫راپ��ۆرت��ی دپلۆماسی كونسوڵخانه‌ی‬ ‫ئینگلیز چ��ه‌ن��د راپ��ۆرت��ێ��ك��ی گرنگی‬ ‫ب�ڵاوك��ردۆت��ه‌وه‌ كه‌ چه‌ندین زانیاریی‬ ‫وردیان له‌م باره‌یه‌وه‌ له‌خۆ گرتووه‌‪.‬‬ ‫ئێچ ـ ئێف ـ ئ��ه‌م��ی��ن��درووس ‪H. F.‬‬ ‫‪ Aminedroz‬یه‌كێكی‌تره‌ له‌و كه‌سانه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ له‌و ماوه‌یه‌دا چه‌ند به‌رهه‌مێكی له‌‬ ‫باره‌ی مێژووی كورد نووسیوه‌ له‌وانه‌‬ ‫له‌ ساڵی (‪)١٩٠٢‬دا بابه‌تێكی له‌ باره‌ی‬ ‫مێژووی میافارقینه‌وه‌ نووسیوه‌‌و له‌‬ ‫گ��ۆڤ��اری رۆی��اڵ ئاسیای به‌ریتانیای‬ ‫م��ه‌زن‌و ئ��ای��رالن��د ب�ڵ�اوی ك��ردۆت��ه‌وه‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫له‌ ساڵی ‪١٩٠٣‬ی��ش��دا بابه‌تێكی‌تری له‬ ‫‌ب��اره‌ی میرنشینی م��ه‌روان��ی ه��ه‌ر له‌‬ ‫ه��ه‌م��ان گ��ۆڤ��اردا ب�ڵاوك��ردۆت��ه‌وه‌ ‪ ،‬كه‌‬ ‫دوات��ر له‌ ساڵی ‪١٩٠٩‬دا بابه‌تێكی له‬ ‫سه‌ر ئه‌م دوو وت��اره‌ باڵوكردۆته‌وه‌‌و‬ ‫تیایدا ره‌خنه‌‌و تێبینی له ب��اره‌ی چه‌ند‬ ‫بڕگه‌‌و گرێژنه‌یه‌كی ئ��ه‌م دوو بابه‌ته‌‬ ‫خستۆته‌ روو‌ و تاوتوێی كردووه‌‪.‬‬ ‫م��ارك س��ای��ك��س ی��ه‌ك��ێ��ك��ی‌ت��ره‌ ل��ه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی‪ ،‬كه‌ ل��ه‌و ك��ات��ه‌دا بایه‌خێكی‬ ‫زۆری��ان به‌ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ ناوچه‌كانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان داوه‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ك خ��ۆی‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬نزیكه‌ی (‪٧٥٠٠‬میل‪١٢٠٠٠/‬كم)‬ ‫له سه‌ر پشتی مایین به‌ كوردستاندا‬ ‫گه‌ڕاوه‌‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی له سه‌ر هۆزه‌‬ ‫كورده‌كان له‌ ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی‬ ‫ئه‌نجام داوه‌‪ .‬ئه‌م كابرایه‌ له‌م ماوه‌یه‌دا‬ ‫چه‌ند گه‌شتێكی كردووه‌ له‌ ناوچه‌كه‌دا‬ ‫له‌ نێوان سااڵنی ‪ ١٨٩٩‬ـ ‪،١٩٠٦ ،١٩٠٢‬‬ ‫ك��ه‌ دوات��ری��ش ه��ه‌ر ل��ه‌ سۆنگه‌ی ئه‌و‬ ‫گه‌شتانه‌وه‌ چه‌ند لێكۆڵینه‌وه‌‌و بابه‌تێكی‬ ‫له ب��اره‌ی ك��ورد‌و كوردستان ئه‌نجام‬ ‫داوه‌ له‌وانه‌ له‌ ساڵی ‪ ١٩٠٧‬بابه‌تێكی به‌‬ ‫سێ‌ به‌ش باڵوكردۆته‌وه‌ به‌ناوی (چه‌ند‬ ‫گه‌شتێك بۆ باكوری میسۆپۆتامیا)‪ ،‬كه‌‬ ‫تیایدا زانیاریه‌كی زۆر ورد له باره‌ی‬ ‫الیه‌نی جوگرافی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و مێژووی‬ ‫كوردو كوردستان باڵو كردۆته‌وه‌ ‪ ،‬له‌‬ ‫ساڵی ‪١٩١٠‬ی��ش��دا بابه‌تێكی به‌ ناوی‬ ‫(چه‌ند تێبینیه‌كی مێژووییانه‌ له باره‌ی‬

‫خوراسان) باڵو كردۆته‌وه‌‪ .‬هه‌ر له‌و‬ ‫ماوه‌یه‌شدا بووه‪ ،‬كه‌ مێجه‌ر سۆن‪ ،‬كه‌‬ ‫سۆزی به‌الی كورددا هه‌بووه‪ ،‬نزیكه‌ی‬ ‫ساڵێك له‌ كرماشان ماوه‌ته‌وه‌و فێری‬ ‫زمانی كوردی بووه‌و له‌ ساڵی ‪١٩٠٧‬‬ ‫به‌ دواوه‌ ده‌ستی ك��ردووه‌ به‌ گ��ه‌ڕان‬ ‫له‌ ناوچه‌كانی كوردستان‌و دواتریش‬ ‫چه‌ند به‌رهه‌مێكی له‌ باره‌ی كولتوورو‬ ‫زم��ان‌و ئ��ه‌ده‌ب‌و م��ێ��ژووی ك��ورد‬ ‫نوسیوه‌ته‌وه‌‪ ،‬له‌وانه‌ له‌ ساڵی ‪١٩٠٩‬دا‬ ‫بابه‌تێكی له سه‌ر كولتووری كوردی‬ ‫ن��ووس��ی��وه‌ ب��ه‌ ناونیشانی (گۆرانییه‌‬ ‫میللییه‌كانی ب��اش��وری كوردستان به‌‬ ‫زاراوه‌ی كرماشانی)‪ .‬هه‌ر له‌و ساڵه‌شدا‬ ‫بابه‌تێكی‌تری له سه‌ر زمانی كوردی‬ ‫نووسیوه‌ ل��ه‌ ژێ��ر ناونیشانی (چه‌ند‬ ‫تێبینیه‌ك له باره‌ی دیالێكتی كوردی لقی‬ ‫كرمانجی)‌و هه‌ر له سه‌ر زمانیش له‌ ساڵی‬ ‫‪ ١٩١٢‬بابه‌تێكی له ب��اره‌ی شێوه‌زاری‬ ‫سلێمانی به‌ ناونیشانی (چه‌ند تێبینیه‌ك‬ ‫له باره‌ی دیالێكتی ك��وردی‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫«ك��وردس��ت��ان��ی ب��اش��وری ت��ورك��ی��ا»‬ ‫نووسیوه‌) ‪ .‬له‌ ساڵی ‪١٩١٣‬شدا هه‌ر له‬ ‫باره‌ی زمانی كوردییه‌وه‌ بابه‌تێكی تری‬ ‫له ب��اره‌ی رێزمانی ك��وردی به‌ ناوی‬ ‫(رێزمانی كرمانجی یان زمانی كوردی) ‬ ‫باڵوكردۆته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر له‌و ماوه‌یه‌شدا ئه‌ی‬ ‫ـ هاوتیوم شاندر ‪A.Houtum Schinder‬‬ ‫بابه‌تێكی له‌ ساڵی ‪١٩٠٩‬دا له باره‌ی‬ ‫گۆرانییه‌ میللییه‌كانی كورد نووسیوه‌‬

‫‪69‬‬

‫به‌ ناونیشانی (گۆرانییه‌ میللییه‌كانی‬ ‫ب��اش��وری ك��وردس��ت��ان ب��ه‌ ش��ێ��وه‌زاری‬ ‫كرماشانی) ‪ .‬جگه‌ ل��ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ هه‌ر له‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی بیسته‌م‌و ب��ه‌ر له‌‬ ‫جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م هینری تروتیرو‬ ‫كۆلۆنیل مۆنسیل‌دا له‌ ساڵی ‪١٩١٠‬دا‬ ‫گفتوگۆیه‌كیان به‌ ناونیشانی (چه‌ند‬ ‫گه‌شتێك له‌ كوردستان) ئه‌نجامداوه‌‌و‬ ‫له‌ گۆڤاری (جوگرافیكه‌ڵ جورنال)دا‬ ‫باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬تیایدا وێرای قسه‌كردن‬ ‫ل��ه س��ه‌ر ب��ای��ه‌خ‌و گرنگی كوردستان‬ ‫چه‌ند زانیارییه‌كی مێژوویی‌و سیاسی‬ ‫له‌ باره‌ی كوردستانه‌وه‌ خراوه‌ته‌ روو‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩١٤‬ه‌ش��دا ل ـ مولینۆكس ـ‬ ‫سیل ‪ L.Molgneux-seel‬بابه‌تێكی‬ ‫به ‌ناونیشانی (گه‌شتێك له‌ ده‌رسیم)‬ ‫باڵوكردۆته‌وه‌‌و له‌ شێوه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫چ��ه‌ن��دی��ن زان��ی��اری‌و ب��ه‌دواداچ��وون��ی‬ ‫ل��ه ب��اره‌ی ج��وگ��راف��ی��ای ن��اوچ��ه‌ك��ه‌و‬ ‫ره‌چ��ه‌ڵ��ه‌ك��ی ئ��ێ��زی��دی��ی��ه‌ك��ان‌و الی��ه‌ن��ی‬ ‫مێژووییانی باسكردووه‌ ‪.‬‬ ‫ب��ه‌م ج��ۆره‌ ل��ه‌گ��ه‌ڵ نزیكبوونه‌وه‌ له‌‬ ‫جه‌نگی جیهانی ی��ه‌ك��ه‌م ئینگلیزه‌كان‬ ‫ئاماده‌گی دپلۆماسییانه‌و سیاسییانه‌و‬ ‫سیخوڕییانه‌ی ته‌واویان له‌ كوردستان‬ ‫هه‌بوو‌و رۆژ به‌ رۆژ زیاتر به ‌چاوی‬ ‫بایه‌خه‌وه‌ روانیویانه‌ته‌ ئه‌م ناوچانه‌و‬ ‫له‌ هه‌وڵی ب��ه‌رده‌وام��دا ب��وون بۆ خۆ‬ ‫قایمكردن لێی‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش به‌ روونی‬ ‫له‌ چه‌ندین شوێنی ئه‌و بابه‌تانه‌ی له‌‬

‫گ��ۆڤ��اره‌ رۆژهه‌اڵتییه‌كانی بریتانیادا‬ ‫باڵوكراونه‌ته‌وه‌‪ ،‬ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‌و زۆر‬ ‫ب��ه‌ گرنگییه‌وه‌ ب��اس��ی ئ��ه‌م ناوچه‌یه‌‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‌و چ��ه‌ن��دی��ن ج��ار ب��اس��ی ئ��ه‌وه‌‬ ‫ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬كه‌ ده‌ی��ان��ه‌وێ��ت خۆینه‌رانی‬ ‫گۆڤاره‌كه‌یان له‌ گرنگترین ناوچه‌كان‬ ‫ئ��اگ��ادار ب��ك��ه‌ن��ه‌وه‌ ‪ .‬ل��ێ��ره‌ش��ه‌وه‌ وه‌ك‬ ‫بینرا له‌الیه‌ن هه‌ندێكیانه‌وه‌‪ ،‬به‌ تایبه‌ت‬ ‫مارك سایكس‌و مێجه‌ر سۆن كار له‬ ‫سه‌رته‌واوی كایه‌كانی جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌ك ده‌كه‌ن‌و له‌ده‌یان‬ ‫شوێندا باسی ل��ه‌ بایه‌خی مێژوویی‬ ‫ئ��ه‌م ن��اوچ��ه‌ی��ه‌و دێ��ری��ن��ی‌و گ��رن��گ��ی‬ ‫مێژوویی كورد‌و خۆراگری له‌ به‌رانبه‌ر‬ ‫داگیركاری‌و جیاوازی له‌ نه‌ته‌وه‌كانی‬ ‫ده‌وروب��ه‌ری‌و ده‌رخستنی مێژووی‬ ‫ك��وردو كوردستان هه‌ر له سه‌رده‌مه‌‬ ‫ك��ۆن��ه‌ك��ان��ه‌وه‌ ده‌ك��رێ��ت‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ ب��ۆ زم��ان‌و ك��ول��ت��وورو‬ ‫هونه‌رو ئه‌ده‌بی كوردو جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫له‌ گه‌النی ده‌وروب��ه‌ری‌و هه‌وڵدان بۆ‬ ‫ناسین‌و زانینی پێكهاته‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫سیاسی‌و توانای سه‌ربازی كوردستان‬ ‫ك��ه‌ ه��ه‌م��وو ئ��ه‌م��ان��ه‌ ل��ه‌و ك��ات��ه‌داو له‌‬ ‫پێناو سوود به‌خشین به‌ ملمالنێكانی‬ ‫بریتانیاو به‌رژوه‌ندییه‌كانیان پێویستیان‬ ‫ب��ه‌ ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی وردو زانستیانه‌‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬هه‌ربۆیه‌ له‌ چه‌ندین شوێندا‬ ‫ه��ان��ی پسپۆڕو ش��اره‌زای��ان��ی خۆیان‬ ‫ده‌ده‌ن روو بكه‌نه‌ ئه‌م ناوچه‌یه‌‌و زۆر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫ب��ه‌ گ��رن��گ��ی��ی��ه‌وه‌ ب��اس��ی ده‌ك��ه‌ن وه‌ك‬ ‫كه‌ره‌سته‌یه‌كی زانستی ب��ۆ مێژوو‌و‬ ‫كۆمه‌ڵناسی‌و ئه‌نترۆپۆلۆجیا‌و هیتر‪،‬‬ ‫كه‌ وه‌ك ناوچه‌یه‌ك تا ئێستا كارێكی‬ ‫وای ل��ه س��ه‌ر ن��ه‌ك��راوه‌ ده‌یناسێنن ‪،‬‬ ‫له‌و ماوه‌یه‌شدا كه‌سانی وه‌ك (مارك‬ ‫سایكس)‌و (مێجه‌ر سون‌و ئیدمۆنز)‌و‬ ‫چه‌ندانی‌تر وه‌ك كه‌سانی ئ��ی��داری‌و‬ ‫س��ه‌رب��ازی‌و دی��ب��ل��ۆم��ات رووده‌ك��ه‌ن��ه‌‬ ‫ناوچه‌كه‌و چه‌ندین لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ باره‌ی‬ ‫كایه‌ جیاجیاكانی ك��وردو كوردستان‬ ‫ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ ،‬كه‌ سه‌رجه‌م ئه‌مانه‌ش‬ ‫كاریگه‌ر ده‌بن له سه‌ر فراوانتربوونی‬ ‫پ��ێ��گ��ه‌ی ك��ورد ل��ه‌ رۆژه��ه‌اڵت��ن��اس��ی��ی‬ ‫بریتانی‌و ده‌ركه‌وتنی كاروبه‌رهه‌می‬ ‫ئه‌كادیمی‌و زانستییانه‌ له باره‌ی كورد‌و‬ ‫كوردستانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ده‌ستپێكی جه‌نگی جیهانی‬ ‫یه‌كه‌مدا ناوچه‌كانی كوردستان زیاتر‬ ‫گرنگ بوون بۆ بریتانییه‌كان‪ ،‬چونكه‌‬ ‫هه‌ر له‌و كاته‌وه‌ كه‌ عوسمانییه‌كان له‌‬ ‫پاڵ ئه‌ڵمانییه‌كانه‌وه‌ دژی بریتانییه‌كان‬ ‫چونه‌ جه‌نگه‌وه‌‪ ،‬بریتانییه‌كان هه‌وڵیاندا‬ ‫زیاتر خۆیان له‌ ناوچه‌كانی كوردستان‬ ‫ن��زی��ك ب��ك��ه‌ن��ه‌وه‌‌و پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫سه‌رۆك هۆزو ناوداره‌كاندا پته‌و بكه‌ن‌و‬ ‫پ��روپ��اگ��ه‌ن��ده‌ ل��ه‌ دژی ئه‌ڵمانییه‌كان‌و‬ ‫عوسمانییه‌كان باڵو بكه‌نه‌وه‌‌و هه‌وڵ‬ ‫بده‌ن كوردیش وه‌كو گه‌له‌ ناتوركه‌كانی‬ ‫تری چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌تی عوسمانی‬

‫ل��ه‌ ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ع��وس��م��ان��ی��ی��ه‌ك��ان زی��ت‬ ‫ب��ك��ه‌ن��ه‌وه‌‪ ،‬ل��ه‌م پ��ێ��ن��اوه‌ش��دا چاالكییه‌‬ ‫سیخوڕییه‌كانیان ل��ه‌م ناوچانه‌ زۆر‬ ‫ف��راوان��ت��ر ك��رد ‪ ،‬ب��ه‌م��ه‌ش ت��ا ده‌ه��ات‬ ‫بریتانییه‌كان زی��ات��ر پێویستیان به‌‬ ‫نزیك بونه‌وه‌‌و ناسینی كورد ده‌بوو‪،‬‬ ‫ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت��ی دوای پێشڕه‌وییه‌كانی‬ ‫ه��ێ��زی ب��ری��ت��ان��ی��ا ل��ه‌ میسۆپۆتامیا‌و‬ ‫نزیكبوونه‌وه‌یان له‌ به‌غدا‌و داگیركردنی‬ ‫له‌ ‪١١‬ی مارتی ‪١٩١٧‬دا‪ ،‬كه‌ لێره‌وه‌‬ ‫ئیتر بریتانییه‌كان كه‌وتنه‌ ناردنی چه‌ند‬ ‫ئه‌فسه‌رێكی به‌ تواناو شاره‌زای خۆیان‬ ‫بۆ ناوچه‌كانی كوردستان به‌مه‌به‌ستی‬ ‫په‌یوه‌ندی گرتن له‌گه‌ڵ ناوچه‌كه‌داو‬ ‫رێخۆشكردن بۆ هێرشه‌كانیان به‌ره‌و‬ ‫ئه‌و ناوچانه‌و كاركردن بۆ دامه‌زراندنی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی س��ی��اس��ی‌و ئ��ی��داره‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫بریتانی له‌و ناوچه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌بوو هێزی‬ ‫بریتانی ل��ه‌ نیسانی ‪١٩١٨‬دا هاتنه‌‬ ‫كفری‌و دووزخ��ورم��ات��وو‌و جارێكی‌تر‬ ‫له‌وێشه‌وه‌ چه‌ند ئه‌فسه‌رێكیان نارده‌‬ ‫كه‌ركوك‌و سلێمانی به‌مه‌به‌ستی زیاتر‬ ‫پته‌وكردنی په‌یوه‌ندییه‌كان‌و دواتریش‬ ‫ب��ه‌ر ل��ه‌ كۆتایی س��اڵ��ی ‪ ١٩١٨‬به‌شی‬ ‫ه��ه‌ره‌ زۆری ناوچه‌كانی ب��اش��ووری‬ ‫ك��وردس��ت��ان راس��ت��ه‌وخ��ۆ ك��ه‌وت��ه‌ ژێر‬ ‫ده‌س��ت��ی ب��ری��ت��ان��ی��ی��ه‌ك��ان‌و ب��ه‌م��ه‌ش‬ ‫په‌یوه‌ندی راسته‌وخۆی نێوان كوردو‬ ‫ئینگلیزه‌كان ده‌ستیپێكرد‪ ،‬تایبه‌ت دوای‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی له‌ ‪١٨‬ی تشرینی دووه‌م��دا له‌‬

‫‪71‬‬

‫ساڵی ‪١٩١٨‬دا میجه‌ر نوئیل ‪Major‬‬ ‫‪ Noel‬ده‌گاته‌ سلێمانی‌و شێخ مه‌حمود‬ ‫به‌ حاكمی سلێمانی راده‌گه‌یه‌نێت ‪.‬‬ ‫ل��ه‌ راس��ت��ی��دا ل��ێ��ره‌ ب��ه‌دواوه‌ ره‌وت��ی‬ ‫رووداوه‌كان تا ده‌هات زیاتر ده‌كه‌وتنه‌‬ ‫خزمه‌ت گه‌شه‌كردنی پێگه‌ی كورد له‌‬ ‫رۆژهه‌اڵتناسیی بریتانیدا‌و رۆژ به‌‬ ‫رۆژ زیاتر ده‌بوونه‌ مایه‌ی گرنگیدانی‬ ‫زی��ات��ری بریتانییه‌كان به‌ناوچه‌كانی‬ ‫كوردستان‌و كێشه‌ی كورد‌و كاروباری‬ ‫ك��وردس��ت��ان الی ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زه‌ك��ان به‌‬ ‫راده‌ی��ه‌ك ب��ای��ه‌خ��دارب��وو‪ ,‬ك��ه‌ پێشتر‬ ‫شتی وای ب��ه‌ خ��ۆی��ه‌وه‌ نه‌بینی ب��وو‪،‬‬ ‫ب��ه‌ ج��ۆرێ��ك ل��ه‌و م��اوه‌ی��ه‌دا ب��ه‌ ده‌ی��ان‬ ‫كاری زانیاری كۆكردنه‌وه‌‌و راپۆرت‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌و كتێب ل��ه ب��اره‌ی الیه‌نه‌‬ ‫جیاجیاكانی كوردستانه‌وه‌ ده‌ركه‌وتن‪،‬‬ ‫كێشه‌ی كوردو كوردستان له‌ ناوه‌نده‌‬ ‫س��ی��اس��ی‌و زان��س��ت��ی��ی��ه‌ك��ان��ی بریتانیا‬ ‫گرنگییه‌كی تایبه‌تی په‌یدا كرد‪ ،‬چونكه‌‬ ‫وه‌ك باسكرا هه‌ر له‌ ساڵی ‪١٩١٨‬ه‌وه‌‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی راس��ت��ه‌وخ��ۆ ل��ه‌ ن��ێ��وان‬ ‫بریتانیا‌و كورد دروست بوو‌و له‌ دوای‬ ‫جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م‌و دامه‌زراندنی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی شێخ مه‌حمودیشه‌وه‌ ئیدی‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی س��ی��اس��ی‌و س��ه‌رب��ازی له‌‬ ‫نێوان ك��وردو ئینگلیزه‌كان بۆ ماوه‌ی‬ ‫چه‌ند ساڵێك درێژه‌ی كێشا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫رووداوه‌ك��ان��ی ن��او كۆنگره‌ی ئاشتی‬ ‫پاریس‌و گفتۆگۆگانی له باره‌ی كوردو‬

‫كوردستان له‌ الیه‌ك‪ ،‬له‌ الیه‌كی تریشه‌و ‌ه‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی ئینگلیزه‌كان له‌‬ ‫ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی ب��اك��وری ك��وردس��ت��ان‌و‬ ‫رۆژهه‌اڵتی كوردستان‌و كێشه‌یان له‌و‬ ‫ناوچانه‌‌و دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی نوێی‬ ‫عێراقی‌و توركیا‌و ئێران‌و كێشه‌كانیان‬ ‫له سه‌ر ئه‌و ناوچانه‌‌و هه‌وڵی لكاندنی‬ ‫ب��اش��وری ك��وردس��ت��ان ب��ه‌ عێراقه‌وه‌‌و‬ ‫كێشه‌ی سنوری له‌گه‌ڵ توركیا‌و هاوكات‬ ‫ده‌ركه‌وتنی سۆڤیه‌ت وه‌ك ترسێك له‬ ‫سه‌ر ناوچه‌كه‌‌و دواتریش ده‌ركه‌وتنی‬ ‫ك��ێ��ش��ه‌ی م��وس��ڵ ل��ه‌ ن��ێ��وان ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫نوێی توركیاو بریتانییه‌كان‪ ،‬كه‌ زیاتر‬ ‫ل��ورد كرزنی نوێنه‌ری بریتانییه‌كان‬ ‫پ��ش��ت ب��ه‌س��ت ب��ه‌ پ��رس��ه‌ م��ێ��ژووی��ی‌و‬ ‫ئه‌سنۆگرافی‌و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان كاری‬ ‫ده‌ك��رد‌و ه��ه‌روه‌ه��ا س��ه‌رج��ه‌م كێشه‌و‬ ‫ش��ه‌ڕو راپ��ه‌ری��ن‌و ش��ۆڕش��ه‌ك��ان��ی‬ ‫كوردستان له‌ دوای جه‌نگی جیهانی‬ ‫یه‌كه‌مه‌وه‌ وایان كرد‪ ،‬كه‌ رۆژ به‌ رۆژ‬ ‫بریتانییه‌كان زیاتر‌و زیاتر بایه‌خ به‌‬ ‫ناسینی ك��وردو كوردستان ب��ده‌ن له‌‬ ‫هه‌موو بواره‌كانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ دوای جه‌نگه‌وه‌‌و دوای هه‌بوونی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی راسته‌وخۆی بریتانییه‌كان له‌‬ ‫به‌شێكی كوردستان‪ ،‬گه‌ڕیده‌و لێكۆڵه‌ره‌‬ ‫بریتانییه‌كان ئازادانه‌ترو سه‌ربه‌ستانه‌‬ ‫تر كاره‌كانیان ل��ه‌م ناوچانه‌ ئه‌نجام‬ ‫بده‌ن‌و پێویستی زیاتریان به‌ راپۆرت‬ ‫ن��ووس��ی��ن‌و ب��ه‌دواداچ��وون ه��ه‌ب��وو له‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫سه‌رجه‌م الیه‌نه‌كانه‌وه‌‪ ،‬وێڕای ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌و ماوه‌یه‌دا بڕێكی زۆر له‌ سه‌رچاوه‌و‬ ‫ك��ه‌ره‌س��ت��ه‌ ل��ه ب��اره‌ی ك��وردس��ت��ان كه‌‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌وه‌‌و س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫س��ه‌ده‌ی بیسته‌م له سه‌ر كوردستان‬ ‫ن��وس��راب��وون وه‌ك س��ه‌رچ��اوه‌ له‌‬ ‫به‌رده‌ستیان ب��وو‪ ،‬ه��اوك��ات ه��ه‌ر له‌و‬ ‫م��اوه‌ی��ه‌دا بڕێكی زۆر له‌ به‌ڵگه‌نامه‌و‬ ‫راپۆرتی باڵیۆزخانه‌و ناوه‌نده‌ سیاسی‌و‬ ‫سیخوڕییه‌كان‌و وه‌زاره‌ت��ی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ب��ری��ت��ان��ی ك��ه‌وت��ن��ه‌ ب��ه‌رده‌س��ت��ی��ان‪ ،‬كه‌‬ ‫هه‌موو ئه‌وانه‌ی باسكران رۆڵێكی زۆر‬ ‫گه‌وره‌یان بینی له‌ فراوانبوونی پێگه‌ی‬ ‫ك��ورد له‌ رۆژهه‌اڵتناسیی بریتانیدا‌و‬ ‫زی��ادب��وون‌و ف��ره‌ ره‌هه‌ندبوونی كارو‬ ‫به‌رهه‌مه‌ بریتانییه‌كان له باره‌ی كورد‌و‬ ‫كوردستان‪ ،‬ل��ه‌م رووه‌ش��ه‌وه‌ ل��ه‌دوای‬ ‫جه‌نگه‌وه‌ تا ساڵی ‪ ١٩٥٠‬به‌ چه‌ندین‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌و كتێب‌و راپ��ورت��ی پ��ڕ له‌‬ ‫زانیاری زانستیانه‌ی بریتانییه‌كان له‬ ‫ب��اره‌ی م��ێ��ژوو‌و ك��ول��ت��وورو هونه‌رو‬ ‫سیاسه‌ت‌و ئ��ه‌ده‌ب‌و الیه‌نه‌كانی تری‬ ‫كوردستان ده‌ركه‌وتوون‪.‬‬ ‫یه‌كێك له‌و كه‌سانه‌ی‌ له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫چه‌ند كارو به‌رهه‌مێكی گرنگی له باره‌ی‬ ‫كورد ئه‌نجامداوه‌ (مێجه‌ر سۆن)ه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫وێڕای ئه‌و كتێبه‌ی له‌ ژێر ناونیشانی‬ ‫(ب��ۆ میسۆپۆتامیا‌و ك��وردس��ت��ان به‌‬ ‫نه‌ناسراوی‪-‬له‌گه‌ڵ چه‌ند تێبینییه‌كی‬ ‫مێژوویی له باره‌ی هۆزه‌ كوردییه‌كان‌و‬

‫ك��ل��دان��ه‌ك��ان��ی ك��وردس��ت��ان) ب�ڵ�اوی‬ ‫كردۆته‌وه‌ ‪ ،‬چه‌ندین راپۆرت‌و بابه‌ت‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی گرنگ‌و ب��ای��ه‌خ��داری له‬ ‫ب��اره‌ی مێژوو‌و الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫كولتوور‌و زمانی كورده‌وه‌ نووسیوه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌وان��ه‌ ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪ ١٩١٨‬راپورتێكی‬ ‫له ب��اره‌ی ش��اری سلێمانی نووسیوه‌‬ ‫ب��ه‌ن��اوی (س��ل��ێ��م��ان��ی ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ك له‌‬ ‫كوردستان)‪ ،‬كه‌ تیایدا به‌ده‌یان زانیاری‬ ‫ورد له باره‌ی پێكهاته‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ه��ۆزای��ه‌ت��ی‌و س��ه‌رب��ازی‌و سیاسی‬ ‫سلێمانی‌و ده‌وروبه‌ری تۆماركردووه‌‪،‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪ ١٩١٩‬شدا بابه‌تێكی له باره‌ی‬ ‫رێزمانی كوردی به‌ ناونیشانی (رێزمانی‬ ‫سه‌ره‌تایی كرمانجی ناوچه‌ی سلێمانی)‬ ‫باڵوكردۆته‌وه‌ ‪ .‬دوای ئه‌وه‌ش له‌ ساڵی‬ ‫‪١٩٢١‬بابه‌تێكی له باره‌ی ئه‌ده‌بی كوردی‬ ‫باڵو كردۆته‌وه‌ كه‌ ئه‌م بابه‌ته‌ له باره‌ی‬ ‫شیعره‌ گ��ۆران��ی��ی��ه‌ك��ان به‌ناونیشانی‬ ‫(گوڵچنێك له باره‌ی شیعری گۆرانی)‪.‬‬ ‫له‌ باره‌ی زمانیشه‌وه‌ له‌ ساڵی (‪)١٩٢٢‬‬ ‫دا بابه‌تێكی باڵوكردۆته‌وه‌ به‌ناونیشانی‬ ‫(چه‌ند تێبینییه‌ك له‌باره‌ی فۆنۆلۆجی‬ ‫كرمانجی ب��اش��ور)‪ ،‬ك��ه‌ ت��ی��ای��دا چه‌ند‬ ‫زانیارییه‌كی له باره‌ی شێوازی كرمانجی‬ ‫ب��اش��وور ت��اوت��وێ��ك��ردووه ‌‪ .‬دوات��ری��ش‬ ‫به‌ هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ (باسیلی نیكیتین)‬ ‫دا بابه‌تێكی ت��ری ل��ه ب��اره‌ی ئه‌ده‌بی‬ ‫كوردییه‌وه‌ نووسیوه‌‪ ،‬كه‌ چیرۆكێكی‬ ‫كوردییه‌ به‌ ناوی (ساتۆ‌و ناتۆ)وه‌یه‌‪،‬‬

‫‪73‬‬

‫وه‌ریانگێڕاوه‌ته‌ سه‌ر زمانی ئینگلیزی‌و‬ ‫چ��ه‌ن��د ت��ێ��ب��ی��ن��ی��ی��ه‌ك��ی��ان ل��ه ب��اره‌ی��ه‌وه‌‬ ‫نووسیوه‌‪ .‬له‌ ساڵی‪١٩٢٣‬یشدا بابه‌تێكی‬ ‫س��ی��اس��ی ل��ه ب��اره‌ی دۆخ��ی سیاسی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و ك��ش��ان��ه‌وه‌ی س��وپ��ای‬ ‫بریتانی ل��ه‌ ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫باڵوكردۆته‌وه‌ به‌ ناونیشانی (كشانه‌وه‌‬ ‫له‌ ك��وردس��ت��ان)‪ .‬س جی ئیدمۆنزیش‬ ‫یه‌كێك بوو له‌و بریتانییانه‌ی‪ ،‬كه‌ له‌و‬ ‫ماوه‌یه‌دا چه‌ند بابه‌ت‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫گرنگی ل��ه ب��اره‌ی كایه‌ جیاجیاكانی‬ ‫ك��وردوك��وردس��ت��ان ن��ووس��ی��وه‌‪ ،‬ل��ه‌م‬ ‫رووه‌وه‌ ناوێكی دیاری هه‌یه‌ به‌ تایبه‌ت‬ ‫له ب��اره‌ی گ��ه‌ڕان‌و پشكنین به‌ شوێن‬ ‫ش��وێ��ن��ه‌وار‌و پ��اش��م��اوه‌ دێرینه‌كانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��دا‪ ،‬ه��اوك��ات تۆماركردنی‬ ‫چه‌ندین راپۆرت‌و بیره‌وه‌ری‪ ،‬كه‌ پڕن‬ ‫له‌ زان��ی��اری كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسیی‌و‬ ‫ئابووری‌و مێژوویی له باره‌ی كورد‌و‬ ‫كوردستان‪ ،‬له‌ ساڵی ‪١٩١٨‬دا یه‌كێك‬ ‫ل��ه‌و ك��اران��ه‌ی بابه‌تێكی مێژووییه‌ له‬ ‫باره‌ی ناوچه‌ی لوڕستان نووسیویه‌تی‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ه��ه‌ر ل��ه‌ ب��ه‌غ��داو ل��ه س��ه‌ر ئه‌ركی‬ ‫حكومه‌ت به‌ناونیشانی (چه‌ند تێبینیه‌ك‬ ‫له ب��اره‌ی لوڕستان) چاپی ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٢٢‬دا بابه‌تێكی به‌ناونیشانی‬ ‫(ل��وڕس��ت��ان‪ :‬پ��ش��ك��وو ب��ااڵ گ��ه‌ری��ف��ی)‬ ‫باڵوكردۆته‌وه‌‪ ،‬جگه‌ له‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ هه‌ر له‌‬ ‫ماوه‌ی نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬ ‫چه‌ند بابه‌تێكی له باره‌ی چه‌ند پاشماوه‌‌و‬

‫ش��وێ��ن��ه‌وارێ��ك��ی دێ��ری��ن��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫باڵوكردۆته‌وه‌‪ ،‬له‌وانه‌ له‌ ساڵی ‪١٩٢٨‬دا‬ ‫بابه‌تێكی ل��ه ب��اره‌ی م��ێ��ژووی كۆنی‬ ‫كوردستان باڵوده‌كاته‌وه‌ به‌ناونیشانی‬ ‫(دوو مۆنۆمێنتی (نصب تذكار) زۆر‬ ‫كۆن له‌ باشوری كوردستان) ‪ .‬له‌ساڵی‬ ‫‪١٩٣١‬ش��دا هه‌ر له‌م رووه‌وه‌ بابه‌تێك‬ ‫ت��ر به‌ناونیشانی (تێبینی سێیه‌م له‬ ‫باره‌ی مۆنۆمێنتی به‌ردینی له‌ باشوری‬ ‫كوردستان) باڵوده‌كاته‌وه‌ ‪ ،‬هاوكات‬ ‫ئ��ێ��دم��ۆن��ز ل��ه ب��اره‌ی رۆژن��ام��ه‌وان��ی‬ ‫ك��وردی��ش��ه‌وه‌ ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪١٩٢٥‬دا‬ ‫بابه‌تێكی له باره‌ی رۆژنامه‌ی رۆژی‬ ‫كوردستان باڵوكردۆته‌وه‌‪ ،‬له‌ سااڵنی‬ ‫‪‌١٩٣٧‬و ‪١٩٤٥‬ی��ش��دا بیبلۆگرافیاییه‌كی‬ ‫له‌ هه‌مان گۆڤاردا له ب��اره‌ی كوردی‬ ‫باشوره‌وه‌ باڵوكردۆته‌وه‌‪ .‬جگه‌ له‌مانه‌‬ ‫ئێدمۆنز چ��ه‌ن��د بابه‌تێكی ل��ه ب��اره‌ی‬ ‫زم��ان‌و ئه‌ده‌بی ك��وردی له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫باڵوكردۆته‌وه‌ له‌وانه‌ له باره‌ی زمان‌و‬ ‫رێنوسی كوردییه‌وه‌ له‌ ساڵی ‪١٩٣١‬دا‬ ‫بابه‌تێكی به‌ناونیشانی (ئاماژه‌یه‌ك بۆ‬ ‫به‌كارهێنانی پیتی التینی له‌ نووسینی‬ ‫ك��وردی��دا) ب�ڵاوك��ردۆت��ه‌وه‌ ك��ه‌ تیایدا‬ ‫پێشنیاری به‌كارهێنانی پیتی التینی‬ ‫ده‌كات له‌ نوسینی كوردیدا‪ ،‬كه‌ هه‌ر له‌و‬ ‫ب��اره‌ی��ه‌وه‌ له‌ ساڵی ‪١٩٣٣‬دا بابه‌تێكی‬ ‫ت��ری ب�ڵ�اوك��ردۆت��ه‌وه‌ به‌ناونیشانی‬ ‫(چه‌ند گه‌شه‌سه‌ندێك له‌به‌كارهێنانی‬ ‫پیتی التینی له‌ نووسینی ك��وردی��دا)‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫تیایدا به‌هه‌مان شێوه‌ باسی چۆنیه‌تی‬ ‫به‌كارهێنانی پیتی التینی له‌ رێنوسی‬ ‫ك��وری��دا ده‌ك��ات‪ .‬له‌ ساڵی ‪١٩٣٤‬ی��ش��دا‬ ‫بابه‌تێكی له باره‌ی هه‌ردوو ئه‌شكه‌وتی‬ ‫ق��زق��ه‌پ��ان‌و چ��ه‌ن��د ش��وێ��ن��ه‌وارێ��ك��ی تر‬ ‫باڵوكردۆته‌وه‌‌و تیایدا باسێكی وردی‬ ‫پێكهاته‌ی ئه‌م دوو ئه‌شكه‌وته‌ ده‌كات‌و‬ ‫چه‌ند زانیارییه‌ك له باره‌یانه‌وه‌ ده‌خاته‬ ‫‌روو‪ .‬له باره‌ی ئه‌ده‌بی كوردیشه‌وه‌ له‌‬ ‫ساڵی ‪١٩٣٦‬دا بابه‌تێكی له باره‌ی شێخ‬ ‫ره‌زای تاڵه‌بانی نووسیوه‌ به‌ناونیشانی‬ ‫(ه��ه‌ج��وی ك��وردی‪ ،‬ش��ی��خ ره‌زای‬ ‫تاڵه‌بانی)‪ .‬یه‌كێكی‌تر له‌و بریتانیانه‌ی كه‌‬ ‫له‌و ماوه‌یه‌دا ده‌ستێكی بااڵی هه‌بوو‬ ‫له‌ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ م��ێ��ژووی ك��ورددا‌و‬ ‫له‌م باره‌یه‌شه‌وه‌ چه‌ندین لێكۆڵینه‌وه‌‌و‬ ‫راپ��ۆرت��ی گ��رن��گ��ی ب�ڵ�اوك��ردۆت��ه‌وه‌‬ ‫گ��ۆدف��ری رۆل��ل��ی��س درای��ڤ��ه‌ر ‪J. R.‬‬ ‫‪ ،Driver‬كه‌ ئه‌فسه‌رێكی بریتانی بوو‬ ‫له‌ ناوچه‌كه‌ هاوكات پسپۆڕی بواری‬ ‫م��ێ��ژوو‌و م��ام��ۆس��ت��ای زان��ك��ۆ ب��ووه‌‪،‬‬ ‫چه‌ند لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی زانستییانه‌‌و به‌‬ ‫شێوه‌یه‌كی ئه‌كادیمی له باره‌ی مێژوو‌و‬ ‫كولتووری كورد نووسیوه‌‪ .‬له‌ ساڵی‬ ‫‪١٩١٩‬دا له ب��اره‌ی ك��وردو كوردستان‬ ‫له‌ روانگه‌ی ئه‌فسه‌ره‌ بریتانییه‌كانه‌وه‌‬ ‫ب��ه‌ن��اون��ی��ش��ان��ی (ك��وردس��ت��ان‌و ك��ورد‬ ‫ل��ه‌ به‌كارهێنانی ئه‌فسه‌رانی سوپای‬ ‫بریتانیدا) ده‌نووسێت‪ ،‬هه‌ر له‌و ساڵه‌شدا‬ ‫بابه‌تێكی ت��ری به ‌ناونیشانی ك��وردو‬

‫كوردستانه‌وه‌ نووسیوه‌ ‪ .‬جگه‌ له‌ مان ‌ه‬ ‫درایڤه‌ر بایه‌خێكی زۆری به‌ مێژووی‬ ‫كۆنی كورد داوه‌‌و له‌ ساڵی ‪ ١٩٢١‬دوو‬ ‫بابه‌تی له‌م باره‌یه‌وه‌ نووسیوه‌‪ ،‬یه‌كێكیان‬ ‫به‌ناونیشانی (باڵوبونه‌وه‌ی ك��ورد له‬ ‫سه‌رده‌مه‌ كۆنه‌كاندا) ‪ .‬ئه‌وی تریشیان‬ ‫له‌ ساڵی ‪ ١٩٢٣‬به‌ناونیشانی (ن��اوی‬ ‫ك��وردو په‌یوه‌ندییه‌ فینۆلۆجیه‌كانی)‬ ‫نووسیوه‌‪ ،‬له‌ ساڵی ‪١٩٢١‬یشدا بابه‌تێكی‬ ‫به‌ناونیشانی (پ��رس��ی ك��ورد)‪ ،‬ك��ه‌ له‌‬ ‫(پیرسیا م��اگ��ه‌زن) ب�ڵاوك��ردۆت��ه‌وه‌‪ .‬له‌‬ ‫نێوان ‪ ١٩٢١‬ـ ‪١٩٢٣‬یشدا بابه‌تێكی له‌‬ ‫ژێر ناونیشانی (لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ مێژووی‬ ‫ك��ورد) ب�ڵ�اوك��ردۆت��ه‌وه‌‌و ه��ه‌ر ل��ه‌و‬ ‫گۆڤاره‌شدا بابه‌تێكی‌تری له باره‌ی ئاینی‬ ‫كورد نووسیوه‌ ‪ ،‬له‌ ساڵی ‪١٩٢١‬یشدا‬ ‫بابه‌تێكی‌تری له باره‌ی الیه‌نی ئابووری‬ ‫كوردستان له‌ گۆڤاری (پێداچونه‌وه‌ی‬ ‫ئاسیایی)دا باڵوكردۆته‌وه‌ به‌ ناونیشانی‬ ‫(ب��ه‌ره��ه‌م��ی سروشتی‌و ب��ازرگ��ان��ی له‌‬ ‫باكوری كوردستان) ‪.‬‬ ‫جگه‌ ل��ه ‌م��ان��ه‌ی ب��اس��ك��ران ه��ه‌ر له‌و‬ ‫ماوه‌یه‌دا چه‌ند بریتانییه‌كی‌تر بابه‌ت‌و‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی��ان ل��ه ب��اره‌ی ك��وردو‬ ‫كوردستان نووسیوه‌‪ ،‬له‌وانه‌ (مێجه‌ر‬ ‫نوئێل)‪ ،‬كه‌ ئه‌فسه‌رێكی ئینگلیز بووه‌‌و‬ ‫م��اوه‌ی��ه‌ك له‌ كوردستان ژی��اوه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ك��اب��رای��ه‌ ج��گ��ه‌ ل��ه‌وه‌ی ك��ه‌ ل��ه‌ چه‌ند‬ ‫راپ��ۆرت��ێ��ك��ی گ��رن��گ��دا ب��ی��ره‌وه‌ری��ی��ه‌ پڕ‬ ‫ل��ه‌ زان��ی��اری‌و بابه‌تی ب��ای��ه‌خ��داری له‬

‫‪75‬‬

‫ب��اره‌ی ك��ورد ن��ووس��ی��وه‌‌و ب��ه‌ ن��اوی‬ ‫ی��اداش��ت��ه‌ك��ان��ی��ی��ه‌وه‌ ب�ڵاوی��ك��ردۆت��ه‌وه‌ ‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات له‌ ساڵی ‪١٩١٩‬دا بابه‌تێكی‬ ‫گرنگی به‌ناونیشانی (تێبینی له باره‌ی‬ ‫دۆخی كورد) نووسیوه‌ كه‌ تیایدا چه‌ند‬ ‫زانیارییه‌كی وردی له ب��اره‌ی الیه‌نی‬ ‫سیاسیی‌و م��ێ��ژووی��ی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ك��ورد ت��ۆم��ارك��ردووه‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا جی‬ ‫ئ��ی ه��وب��ه‌رد ی��ش ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪١٩١٧‬‬ ‫گه‌شتنامه‌یه‌كـی بــه‌ ناونیشانی (له‌‬ ‫كه‌نداوه‌وه‌ بۆ ئ��ارارات) نووسیوه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫تیایدا وێ��ڕای باسكردنی ورده‌ك��اری‬ ‫گه‌شته‌كه‌ی له‌ ناوچه‌كانی كوردستان‬ ‫ه��اوك��ات ب��ه‌ش��ێ��ك ل��ه‌ ك��ت��ێ��ب��ه‌ك��ه‌ی بۆ‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ مێژوو‌و داب‌و نه‌ریت‌و‬ ‫كولتووری كورد ته‌رخانكردوه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ل��ه‌و م��اوه‌ی��ه‌دا ب��ه‌ ه��ۆی‬ ‫بریتانییه‌كانه‌وه‌ چه‌ند ده‌ستنووسێكی‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی گ��ری��ك��ی ل��ه‌ ك��وردس��ت��ان��دا‬ ‫دۆزراون��ه‌ت��ه‌وه‌‌و دوات��ر ره‌وان��ه‌ی‬ ‫زانكۆكانی بریتانیا كراون‌و لێكۆڵینه‌وه‌‌و‬ ‫پشكنینیان ب��ۆ ك��راوه‌‪ ،‬ك��ه‌ یه‌كێك‬ ‫ل��ه‌وان��ه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی ل��ه‌م باره‌یه‌وه‌‬ ‫ك��ردووه‌ ئیالیس ئێچ مینس ‪Ellis H.‬‬ ‫‪Minns‬ه‌‪ ،‬كه‌ له‌ ساڵی ‪١٩١٥‬دا بابه‌تێكی‬ ‫له باره‌ی مێژووی كۆنی كوردستان له‌‬ ‫گۆڤاری (لێكۆڵینه‌وه‌ هیلینستییه‌كاندا)‬ ‫ب��ڵ��اوك��ردۆت��ه‌وه‌ ب��ه‌ن��اون��ی��ش��ان��ی‬ ‫(ده‌ستنوسه‌كانی س��ه‌رده‌م��ی پارسی‬ ‫له‌ هه‌ورامانی كوردستاندا) ‪ ،‬له‌ ساڵی‬

‫‪ ١٩١٩‬ك��اول��ی ‪ Cowley‬بابه‌تێكی له‬ ‫باره‌ی خوێندنه‌وه‌ی ده‌قه‌ ئارامییه‌كانی‬ ‫ه��ه‌ورام��ان ن��ووس��ی��وه‌ به‌ناونیشانی‬ ‫(به‌ڵگه‌نامه‌ی په‌هله‌وی له‌ هه‌ورامان‌و له‌‬ ‫گۆڤاری رویال ئاسیاتیك سۆسایه‌تی‬ ‫ب�ڵ�اوی��ك��ردۆت��ه‌وه‌ ‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه ب��اره‌ی‬ ‫مێژووی كۆنیشه‌وه‌ دبلیو دبلیو تارن‬ ‫‪ w. w. Tarn‬له‌ ساڵی ‪١٩٢٩‬دا بابه‌تێكی‬ ‫له‌ كالسیكه‌ل ریڤیودا باڵوكردۆته‌وه‌‬ ‫به‌ناونیشانی (شوینه‌واره‌ گرنگه‌كان له‌‬ ‫كوردستان) ‪ .‬ئیدوارد نویل ‪Edward‬‬ ‫‪ Noel‬یش له‌ نێوان ‪ ١٩١٧‬ـ ‪١٩٢٠‬دا له‬ ‫باره‌ی كولتووری ك��ورده‌وه‌ بابه‌تێكی‬ ‫(تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‬ ‫ب��ه‌ن��اون��ی��ش��ان��ی‬ ‫ك��ورد ل��ه‌ روان��گ��ه‌ی پ��ه‌ن��دو گ��ووت��ه‌‬ ‫میللیه‌كانه‌وه‌) نووسیوه‌ ‪ ،‬ك��ه‌ تیایدا‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی مێژووییانه‌ی بۆ چه‌ند‬ ‫په‌ندێكی میللی كوردی ك��ردووه‌‪ ،‬جگه‌‬ ‫له‌مانه‌ ئیل ئۆ فوسیۆم ‪L. O. Fosium‬‬ ‫چ��ه‌ن��د ب��اب��ه‌ت��ێ��ك��ی ل��ه ب��اره‌ی ك��ورد‬ ‫نووسیوه‌ ل��ه‌وان��ه‌ به‌ناونیشانی (ئ��ه‌و‬ ‫كوردانه‌ی برینداری شه‌ڕن بابه‌تێكــی‬ ‫باڵوكــردۆتـه‌وه‌‪ ،‬له‌ ساڵـی ‪١٩١٩‬ش��دا‬ ‫بــابه‌تێكــی به‌راوردكارانه‌ی له باره‌ی‬ ‫زمانی كوردی له‌گه‌ڵ زمانی ئینگلیزیدا‬ ‫ن��ووس��ی��وه ‌‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه ب��اره‌ی زم��ان��ی‬ ‫كوردی له‌ ساڵی ‪١٩٢٢‬دا كاپتن ر ئێف‬ ‫جادینی ‪ R. F. Jadine‬كتێبێكی به‌ناوی‬ ‫(كرمانجی بادینانی‪ :‬رێزمانی كرمانجی‬ ‫ئ��ه‌و ك��وردان��ه‌ی ب��ه‌ش��ێ��ك��ی م��وس��ڵ‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫ده‌وروب��ه‌ری هه‌رێمی كوردستان)‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪١٩١٩‬یشدا مێجه‌ر كینس ماسون‬ ‫‪ Kenneth Mason‬بابه‌تێكی به ‌ناوی‬ ‫(كوردستانی ن��اوه‌ن��د) ب�ڵاوك��ردۆت��ه‌وه‬ ‫‌‪ .‬ل��ه‌ ساڵی ‪١٩٢١‬ی��ش��دا ئ��ه‌ی‪ .‬مینگانه‌‬ ‫بابه‌تێكی له باره‌ی كتێبه‌ پیرۆزه‌كانی‬ ‫ئێزیدییه‌كان نووسیوه‌ كه‌ تیایدا ئاماژه‌‬ ‫به‌وه‌ ده‌كات‪ ،‬هه‌ندێك له‌ سروت‌و ده‌قه‌‬ ‫پ��ی��رۆزه‌ك��ان��ی ئێزیدییه‌كان ب��ه‌ زمانی‬ ‫كوردین‌و باس له‌ سروت‌و داب‌و نه‌ریتی‬ ‫ئێزیدییه‌كان ده‌كات‪ .‬هه‌روه‌ها دبلیو ئار‬ ‫هی كتێبێكی له‌ چه‌شنی گه‌شتنامه‌دا به‌‬ ‫ناوی (دوو ساڵ له‌ كوردستان ‪-١٩١٨‬‬ ‫‪)١٩٢٠‬ه‌وه‌ نووسیوه‌‪ ،‬كه‌ تیایدا له‌ پاڵ‬ ‫بیره‌وه‌رییه‌كانی‪ ،‬چه‌ند لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ل��ه ب��اره‌ی ك��ورد‌و ك��وردس��ت��ان��ه‌وه‌‬ ‫نووسیوه‌‪ .‬س ئیچ دی ری��ده‌ر ‪C. H.‬‬ ‫‪D. R. yder‬یش بابه‌تێكی باڵوكردۆته‌وه‌‬ ‫به‌ناونیشانی (دی��اری��ك��ردن��ی سنوری‬ ‫ت��ورك��ی��ا ـ ئ��ێ��ران) ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪ ١٩١٣‬ـ‬ ‫‪١٩١٤‬وه‌ك موحازه‌ره‌یه‌ك بۆ گۆڤاره‌كه‌‬ ‫خ��وێ��ن��دوی��ه‌ت��ی��ی��ه‌وه‌ ك��ه‌ خ��ۆی یه‌كێك‬ ‫بووه‌ له‌ كۆمیسیۆنی دیاریكردنی ئه‌و‬ ‫سنووره‌ و له‌ ساڵی ‪١٩٢٧‬ش��دا دبلیو‬ ‫ـ ئیڤانو بابه‌تێكی به‌ناونیشانی (چه‌ند‬ ‫تێبینیه‌ك له باره‌ی كوردی خۆراسان)‬ ‫ی باڵوكردۆته‌وه‌ ‪ .‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی‬ ‫هه‌ر له‌و ماوه‌یه‌دا هه‌ردوو مام‌و برازا‬ ‫دبلیو ئ��ای وی��گ��رام‌و ئ��ادگ��ار ت��ی ئای‬ ‫ویگرام كتێبێكیان به‌ناونیشانی (النكه‌ی‬

‫م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی (ژی��ان ل��ه‌ رۆژه��ه‌اڵت��ی‬ ‫كوردستان) داناوه‌‪.‬‬ ‫له‌ م��اوه‌ی سییه‌كانی ئه‌و سه‌ده‌یه‌دا‬ ‫به ‌هۆی ئ��ه‌وه‌ی تاڕاده‌یه‌ك كێشه‌كان‬ ‫هێور بوونه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ بوو‪ ،‬كه‌ كێشه‌ی‬ ‫باكووری كوردستان له‌ نێوان بریتانیا‌و‬ ‫ت��ورك��ی��ا ی��ه‌ك�لا ب��ووه‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫كێشه‌كانی رۆژه��ه‌اڵت��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫دامركانه‌وه‌‌و ده‌وڵه‌تی عێراقیش جێگیر‬ ‫ب��وو‌و تاڕاده‌یه‌كیش جوڵه‌كانی شێخ‬ ‫مه‌حمود هێور ب��ووب��وون��ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مانه‌‬ ‫هه‌مووی وایانكرد‪ ،‬كه‌ قسه‌كردن له‬ ‫سه‌ر الیه‌نه‌كانی جیاكردنه‌وه‌ی كورد‬ ‫له‌الی بریتانییه‌كان به‌ره‌و كه‌مبوونه‌وه‌‬ ‫بچێت‪ ،‬به‌اڵم له‌و ماوه‌یه‌دا چه‌ند بابه‌تێك‬ ‫ده‌ركه‌وتن‪ ،‬كه‌ زیاتر خۆیان له‌ تۆماری‬ ‫بیره‌وه‌ری‌و چه‌ند بابه‌تێكی مێژووییدا‬ ‫ده‌بینییه‌وه‌‪ ،‬له‌وانه‌ له‌ ساڵی ‪١٩٣٠‬دا ئیل‬ ‫ئی هوپكنس ‪ L. E. Hopkins‬بابه‌تێكی‬ ‫ل��ه ب��اره‌ی م��ێ��ژوو ب�ڵاوك��ردۆت��ه‌وه‌ له‬ ‫سه‌ر شاری دیاربه‌كر‪ ،‬دواتریش (ئی‪.‬‬ ‫ئێم‪ .‬هامڵتۆن) كتێبێكی به‌ناونیشانی‬ ‫(رێگایه‌ك له‌ كوردستاندا) نووسیوه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫چه‌ندین زانیاری جوگرافی‌و مێژووی‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی گرنگی تێدا باس كردووه‌‪،‬‬ ‫سه‌رگوزه‌شته‌ی م��اوه‌ی م��ان��ه‌وه‌ی له‌‬ ‫ناوچه‌كانی كوردستان وه‌ك ئه‌ندازیاری‬ ‫درووس��ت��ك��ردن��ی رێ��گ��ای ه��ام��ڵ��ت��ۆن‬ ‫ت��ۆم��ارك��ردووه‌‪ .‬ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪١٩٣٢‬ش��دا‬ ‫ج��ه‌ن��رال ج��ی كیلیرت ب��راون ‪G. C.‬‬

‫‪77‬‬

‫‪ Brown‬كتێبێكی به‌ناونیشانی هێزی‬ ‫لیفی عێراقی ‪ ١٩١٥‬ـ ‪ ١٩٣٢‬له باره‌ی‬ ‫سه‌رگوزشته‌ی ئه‌و رووداوانه‌ی‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫نێوان ئه‌و ماوه‌یه‌دا له‌الیه‌ن ئه‌و هێزه‌وه‌‬ ‫له‌ ع��ێ��راق‌و كوردستان ئه‌نجامدراوه‌‬ ‫نووسیوه‌‪ .‬له‌ ساڵی ‪١٩٣٧‬شدا گیوسی‬ ‫فۆرالنی ‪ Giuseppe Furlani‬بابه‌تێكی‬ ‫له باره‌ی گونده‌ ئێزیدییه‌كانی باكوری‬ ‫عێراق باڵوكردۆته‌وه‌ كه‌ تیایدا چه‌ندین‬ ‫زانیاری له باره‌ی جوگرافیا‌و مێژووی‬ ‫الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی گونده‌ ئێزیدییه‌كان‬ ‫ده‌خاته‌ڕوو‌و ئاماژه‌ش به‌وه‌ ده‌كات‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌شی هه‌ره‌ زۆری ناوی ئه‌و گوندانه‌‬ ‫ك��وردی��ن‪ ،‬ته‌نها بڕێكی زۆر كه‌میان‬ ‫نه‌بێت عه‌ره‌بین ‪ .‬له‌ ساڵی ‪١٩٣٨‬ش��دا‬ ‫گ��ی��رال��د رای��ن��گ��ل��ه‌ر ‪Gerald Reitling‬‬ ‫ی��ش بابه‌تێكی زۆر گرنگ ل��ه ب��اره‌ی‬ ‫شوێنه‌واره‌كانی سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست‬ ‫له‌ رۆژئاوای موسڵ وباڵوكردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌رچ��ه‌ن��ده‌ ل��ه‌ چله‌كاندا ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆی بریتانییه‌كان به‌سه‌ر‬ ‫ن��اوچ��ه‌ك��ه‌دا ك��ه‌م ب��ۆوه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا له‌ ماوه‌ی چله‌كاندا بریتانییه‌كان‬ ‫چ��ه‌ن��د بابه‌تێكی گرنگیان ل��ه ب��اره‌ی‬ ‫كورد‌و كوردستان نووسیوه‌ له‌وانه‌ له‌‬ ‫ساڵی ‪١٩٤٠‬دا دوای ئه‌وه‌ی ئی ئار لیچ‬ ‫‪ E. R. leach‬گه‌شتێكی پێنج هه‌فته‌یی بۆ‬ ‫كوردستان ك��ردووه‌‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ب��ه‌ن��اون��ی��ش��ان��ی (ره‌وش��ی ئ��اب��ووری‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی كوردی ره‌واندز) نووسیوه‬

‫‌‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه‌و م��اوه‌ی��ه‌ش��دا كاپتن واالس‬ ‫الین ‪ ،Captain Lyon‬كه‌ ئه‌فسه‌رێكی‬ ‫بریتانی بووه‌‌و له‌ نێوان سااڵنی ‪١٩١٨‬‬ ‫ـ ‪ ١٩٤٤‬له‌ ناوچه‌كانی میسۆپۆتامیا‬ ‫بووه‌‪ ،‬ماوه‌یه‌كیش پشكنه‌ری مه‌ده‌نی‌و‬ ‫م��اوه‌ی��ه‌ك��ی��ش حاكمی ه��ه‌ول��ێ��ر ب��ووه‌‪،‬‬ ‫كتێبێكی ل��ه ب��اره‌ی رووداوه‌ك��ان��ی‬ ‫ب��اش��وری ك��وردس��ت��ان ل��ه‌ ش��ێ��وه‌ی‬ ‫بیره‌وه‌ری نووسیوه‌ته‌وه‌ به‌ ناونیشانی‬ ‫(ك��ورد‪ ،‬ع��ه‌ره‌ب‌و ب��ری��ت��ان��ی��ی��ه‌ك��ان)‪،‬‬ ‫ب��ی��ره‌وه‌ری��ی��ه‌ك��ان��ی ك��اپ��ت��ن الی��ن له‌‬ ‫رووداوه‌ك��ان��ی ب��اش��ووری كوردستان‬ ‫‪ ١٩١٨‬ـ ‪ .١٩٢٩‬له‌ ساڵی (‪)١٩٤٦‬ش��دا‬ ‫دبلیو جی ئێلفنستۆن بابه‌تێكی گرنگ‌و‬ ‫تێروته‌سه‌لی له باره‌ی كێشه‌ی كورد‬ ‫نووسیوه‌ به‌ ناونیشانی (كوردو كێشه‌ی‬ ‫كورد)‌و له‌ (جورنال سه‌نته‌ر پاشایه‌تی‬ ‫ئاسیایی كۆمه‌اڵیه‌تی) باڵویكردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مانه‌ ل��ه‌ پ��اڵ ئ��ه‌وه‌دا ك��ه‌ ه��ه‌ر له‌و‬ ‫م��اوه‌ی��ه‌داو دوای (داب��ه‌ش��ب��وون��ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب��ه‌س��ه‌ر ع��ێ��راق‪ ،‬ئ��ێ��ران‪،‬‬ ‫سوریا‪ ،‬توركیادا)‪ ،‬چه‌ند بابه‌تێك له‬ ‫ب��اره‌ی ه��ه‌ری��ه‌ك ل��ه‌ ع��ێ��راق‌و ئ��ێ��ران‬ ‫ن��ووس��راوه‌ت��ه‌وه‌ ك��ه‌ ت��ی��ای��دا ب��ه‌ چه‌ند‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��ك ی��ان ب��اس��ێ��ك ب��اس��ی ك��ورد‬ ‫ك��راوه‌‌و چه‌ندین زانیاری مێژوویی‌و‬ ‫كولتووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی گرنگیان له‬ ‫س��ه‌ر ك��وردس��ت��ان تێدایه‌‪ ،‬ب��ۆ نموونه‌‬ ‫كتێبه‌ مێژووییه‌ گرنگه‌كه‌ی ستیڤن‬ ‫همسلی ل��ون��گ��ری��ك (چ��وار س��ه‌ده‌ له‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫مێژوویی نوێی ع��ێ��راق)‪ ،‬كه‌ له‌ ساڵی‬ ‫‪١٩٢٥‬دا بۆ یه‌كه‌م جار له‌ چاپدراوه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫كتێبه‌دا له‌ چه‌ندین شوێن زانیاری زۆر‬ ‫گرنگی له باره‌ی مێژووی كوردستان‬ ‫باسكردووه‌‪ .‬هه‌روه‌ها یه‌كێكی تر له‌و‬ ‫كتێبانه‌ی كه‌ له باره‌ی عێراقن‌و باسی‬ ‫ك��وردی تێدایه‌‪ ،‬كتێبه‌ به‌ناوبانگه‌كه‌ی‬ ‫مس گیرترود بیل‪( ،‬چه‌ند به‌شێك له‌‬ ‫مێژووی نزیكی عێراق)‪ ،‬كه‌ زیاتر باسی‬ ‫دۆخی عێراق ده‌كات له‌ نێوان ‪-١٩١٤‬‬ ‫‪‌١٩٢٠‬و ئه‌گه‌رچی مس بیل یه‌كێك بووه‌‬ ‫له‌و كه‌سانه‌ی كه‌ الیه‌نگری سه‌رسه‌ختی‬ ‫دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی عێراقی عه‌ره‌بی‌و‬ ‫لكاندنی باشووری كوردستان پێوه‌ی‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا چه‌ندین‬ ‫زان��ی��اری ورده‌ك��اری م��ێ��ژووی��ی له‬ ‫ب��اره‌ی م��ێ��ژووی ك��وردو ناوچه‌كانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و دۆخ��ی كوردستانی له‌‬ ‫سه‌رده‌می رووداوه‌كانی جه‌نگی جیهانی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م��دا ل��ه‌خ��ۆگ��رت��ووه‌‪ .‬وێ��ڕای ئ��ه‌وه‌‬ ‫كتێبه‌ گرنگه‌ی ئیدوار براون‪ ،‬كه‌ باسی‬ ‫ئێران ده‌كات‌و له‌ چوار به‌ش پێكهاتووه‌‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٢٦‬دا باڵو كراوه‌ته‌وه‌‌و باس‬ ‫له‌ سه‌رده‌مه‌ زۆر كۆنه‌كان‌و تا ساڵی‬ ‫‪‌١٩٢٤‬و ل��ه‌ ب��ه‌ش��ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی‌و به‌رگی‬ ‫یه‌كه‌می كتێبیه‌كه‌دا له‌ چه‌ند شوێنێك‬ ‫باسی مێژووی میدییه‌كان‌و زمانیان‌و‬ ‫ره‌چه‌ڵه‌كیان‌و ئاینی زه‌رده‌شتی كردووه‌‬ ‫‪ .‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی‌ له‌و ماوه‌یه‌دا چه‌ندین‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌و به‌دواداچوونی زانستییانه‌ی‬

‫ورد ل��ه ‌الی��ه‌ن ن��اوه‌ن��ده‌ س��ی��اس��ی‌و‬ ‫دیبلۆماسییه‌كانی بریتانیا له ب��اره‌ی‬ ‫پێكهاته‌ی ئ��اب��ووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫دۆخی سیاسی كوردستان‌و مێژووی‬ ‫ناوچه‌كه‌ ب�ڵاوك��ردۆت��ه‌وه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‬ ‫له‌ ساڵی ‪‌١٩١٩‬و ‪١٩٢٠‬دا دوو نامیلكه‌‬ ‫ل��ه‌ ژێ��ر چ��اودێ��ری ب��ه‌ش��ی مێژوویی‬ ‫نوسینگه‌ی ده‌ره‌وه‌ ب�ڵاوك��رای��ه‌وه‌ به‬ ‫‌ناونیشانی (ئه‌رمینیا‌و كوردستان)‪ ،‬له‌‬ ‫ساڵی ‪١٩١٩‬ش��دا (نوسینگه‌ی جه‌نگی‬ ‫‪ )wore office‬بابه‌تێكی له‌ ژێر ناونیشانی‬ ‫(كوردستان‌و ك��ورد)دا باڵوكردۆته‌وه‌‬ ‫به‌سوود وه‌رگرتن له‌ راپۆرتی ئه‌فسه‌ری‬ ‫سه‌ربازی‌و سیاسی ووللی‪ .‬ئی‪ .‬نویل‬ ‫‪‌woolley. E. Noel‬و مارك سایكس له‌‬ ‫(ئه‌نیستێتوی ئه‌نترۆپۆلۆجیای شاهانه‌)‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٢٠‬ش��دا حكومه‌تی بریتانی‬ ‫بابه‌تێك به‌ناونیشانی (ستافی سه‌ره‌كی‬ ‫ن��ێ��رده‌ی س��ه‌رب��ازی له‌ میسۆپۆتامیا)‬ ‫باڵوده‌كاته‌وه‌‪ ،‬كه‌ راپۆرتێكی سه‌ربازی‬ ‫بووه‌‪ ،‬له‌ نێوان سااڵنی ‪١٩٢٢-١٩٢٠‬شدا‬ ‫له‌الیه‌ن نوسینگه‌ی كومسیۆنی مه‌ده‌نی‬ ‫(عێراق)ه‌وه‌ چه‌ند راپۆرتێك له باره‌ی‬ ‫ئیداره‌ی سلێمانی‌و كه‌ركوك له‌ سااڵنی‬ ‫‪‌١٩١٩‬و ‪ ١٩٢٠‬ل��ه‌الی��ه‌ن حكومه‌ته‌وه‌‬ ‫باڵوكراونه‌ته‌وه‌ ‪ ،‬كونسولێ‌ په‌یوه‌ندییه‌‬ ‫ده‌ره‌كییه‌كانیش له‌ ساڵی ‪١٩٢٥‬دا دوو‬ ‫بابه‌تی به‌ ناونیشانی (پێشنیاری عێراق)‌و‬ ‫(مجادله‌ عیراقیه‌)ه‌وه‌ له‌ ئاماده‌كردنی‬ ‫ل��ورن��س مارتین ‪Lawrence Martin‬‬

‫‪79‬‬

‫باڵوكردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌موو ئه‌ونه‌ی باسكران راده‌ی ئه‌و‬ ‫ف��راوان ب��وون‌و زی��ادب��وون��ه‌ زۆره‌ی‬ ‫پێگه‌ی ك��ورد روون ده‌ك��ات��ه‌وه‪ ‌،‬كه‌ له‌‬ ‫نیوه‌ی یه‌كه‌می س��ه‌ده‌ی بیسته‌مدا له‌‬ ‫رۆژهه‌اڵتناسیی بریتانیدا به‌ خۆیه‌وه‌‬ ‫بینیویه‌تی‪ ،‬ه��اوك��ات ودرب��وون��ه‌وه‌ له‌‬ ‫ناونیشانی بابه‌ت‌و نووسینه‌كان ئه‌وه‌‬ ‫ده‌رده‌خ��ات‪ ،‬كه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ كوردو‬ ‫كوردستان له‌و پرۆسه‌ مه‌عریفییه‌ی كه‌‬ ‫زاده‌ی به‌ریه‌ككه‌وتن‌و نزیك بونه‌وه‌ی‬ ‫رۆژهه‌اڵت‌و رۆژئاوایه‌‌و له‌گه‌ڵ به‌ره‌و‬ ‫پێشچوونی رووداوه‌ مێژووییه‌كان‌و‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ی ك��ای��ه‌ی زان��س��ت��ی‌و میتۆدی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌دا پێگه‌یشتووه‌‪ ،‬له باره‌ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ه‌وه‌ ل��ه‌م م��اوه‌ی��ه‌دا‪ ،‬ك��ه‌ له‌‬ ‫نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه‌ به‌‬ ‫ت��ه‌واوی پێگه‌یشتوه‌‪ ،‬كه‌ له‌م ماوه‌یه‌دا‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ رۆژه��ه‌اڵت��ن��اس��ی��ی��ه‌ك��ان تا‬ ‫راده‌ی��ه‌ك زانستی‌و ئه‌كادیمییانه‌ن له‌‬ ‫ت��ه‌واوی كایه‌كانی كولتوور‌و ئه‌ده‌ب‌و‬ ‫ه��ون��ه‌رو زم��ان‌و جوگرافیاو مێژوو‌و‬ ‫الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسی كوردو‬ ‫كوردستانی گرتۆته‌وه‌ به‌شێكی زۆری‬ ‫ناونیشانه‌كان ناونیشانی ئه‌كادیمیانه‌و‬ ‫میتۆدیانه‌ن له سه‌ر ده‌ستی كه‌سانی‬ ‫پسپۆڕ ده‌ركه‌وتوو ‌ه‌و هه‌ر له‌م ماوه‌یه‌شدا‬ ‫كه‌سانی تایبه‌تمه‌ند به‌ لێكۆڵینه‌وه‌ له‬ ‫ب��اره‌ی ك��وردس��ت��ان وات��ا كوردناسی‬ ‫بریتانی وه‌ك‪ :‬مارك سایكس‌‌و مێجه‌ر‬

‫س��ۆن‌‌و ئ��ه‌دم��ۆن��زو درای��ڤ��ه‌ر)و هیتر‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��وون‪ .‬ل��ه‌ الی��ه‌ك��ی تریشه‌وه‌‬ ‫ب��ه‌ وردب��وون��ه‌وه‌ ل��ه‌ ك��ۆی پ��رۆس��ه‌ی‬ ‫مێژوویی ده‌ركه‌وتن‌و كامڵبوونی پێگه‌ی‬ ‫ك��ورد ل��ه‌ رۆژه��ه‌اڵت��ن��اس��ی��ی بریتانیدا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ب��ه‌دی��ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ك��ه‌ ب��ه‌و پێیه‌ی‬ ‫رۆژهه‌اڵتناسیی وه‌ك پێناسه‌مان كرد‬ ‫به‌شێكه‌ له‌ ملمالنێی نێوان رۆژهه‌اڵت‌و‬ ‫رۆژئ��اوا‌و هه‌وڵی ناسینی رۆژهه‌اڵته‌‬ ‫له‌ الیه‌ن رۆژئاواییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬به‌ حوكمی‬ ‫جۆری په‌یوه‌ندی بریتانیا‌و كورد زیاتر‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت��ن��اس��ی��ی بریتانی ب��ه‌ران��ب��ه‌ر‬ ‫ك��ورد رۆژهه‌اڵتناسییه‌كی سیاسییانه‌‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬چونكه‌ وه‌ك پێشتر باسكرا‬ ‫بریتانییه‌كان كه‌متر له‌ رێی شارستانی‌و‬ ‫زانستی‌و كولتووری‌و سه‌ربازییه‌وه‌ به‌‬ ‫كورد ئاشنا بوون‪ ،‬به‌ڵكو زیاتر وه‌ك‬ ‫ناوچه‌یه‌ك یان شوێنێك كه‌ سه‌ره‌ڕێگا‌و‬ ‫بایه‌خدار بووه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان‬ ‫كوردیان ناسیوه‌‌و ده‌ستیان به‌ ناسینی‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬وه‌ك بینیمان بریتانییه‌كان‬ ‫ه��ه‌ر ل��ه‌ س��ه‌ده‌ی ش��ازده‌وه‌ وه‌ك‬ ‫س��ه‌ره‌ڕێ��گ��ا‌و ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ك��ی ب��ه‌س��وود‬ ‫ب��ۆ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی��ان بایه‌خیان‬ ‫ب��ه‌ ك��وردس��ت��ان داوه‌ ت��ا ب��ه‌ ت��ه‌واوی‌و‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ ك��ه‌وت��ۆت��ه‌ چ��وارچ��ێ��وه‌ی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی��ان��ه‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌ر بۆیه‌‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی ك��ورد ل��ه‌ م��ه‌ع��ری��ف��ه‌ی‬ ‫رۆژهه‌اڵتناسییانه‌ی بریتانییه‌كاندا زیاتر‬ ‫له‌ رێی بازرگان‌و گه‌ڕیده‌‌و دیپلۆمات‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫سیخوڕ‌و سیاسییه‌كانیانه‌وه‌ بووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر رۆژهه‌اڵتناس ئه‌و كه‌سه‌ بێت كه‌‬ ‫هه‌وڵی ناسینی رۆژهه‌اڵت ده‌دات ئه‌وا‬ ‫ده‌كرێت بڵێین كۆی پرۆسه‌كه‌ سه‌ره‌تا له‬ ‫سه‌ر ده‌ستی گه‌ڕیده‌و بازرگانه‌كانه‌وه‌‬ ‫ده‌س��ت��پ��ێ��ده‌ك��ات‌و دوات��ری��ش ل��ه‌ الی��ه‌ن‬ ‫دیپلۆمات‌و ئه‌فسه‌ره‌ ئیداری‌و ده‌زگا‬ ‫دیپلۆماسی‌و سه‌ربازییه‌كانی بریتانیا‬ ‫له‌ناوچه‌كه‌ گه‌شه‌ ده‌كات‌و كامڵ ده‌بێت‌و‬ ‫ل��ه‌م رێ��گ��ای��ه‌ش��ه‌وه‌ ب��ه‌ ت��ێ��پ��ه‌ڕب��وون��ی‬ ‫ك��ات‌و ل��ه‌گ��ه‌ڵ ره‌وت��ی گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ی‬ ‫پێگه‌ی كوردستان بۆ بریتانییه‌كان‪،‬‬ ‫ئ��اره‌زووم��ه‌ن��دو پسپۆڕانی ئ��ه‌م ب��واره‌‬ ‫هاتونه‌ته‌ ناو پرۆسه‌كه‌وه‌‌و پرۆسه‌ی‬ ‫كوردناسییان ئه‌نجامداوه‌ كه‌ گوته‌ی‬ ‫هه‌ندێكیان به‌ روونی ئه‌مه‌ ده‌رده‌خات‪،‬‬ ‫بۆ نموونه‌ (ئی‪.‬بی‪.‬سۆن) ده‌ڵێت‪( :‬كه‌ من‬ ‫چووم بۆ كوردستان راپ��ۆرت نووس‬ ‫نه‌بووم واته‌ كاری سیاسی‌و سه‌ربازیم‬ ‫نه‌كردبوو‪ ،‬به‌ڵكو خۆم به‌ته‌نها مێژوو‬ ‫ن��ووس‌و ئ��ه‌ن��ت��رۆپ��ۆل��ۆگ‌و زم��ان��ه‌وان‬ ‫ب��ووم) هه‌روه‌ها (م��ارك سایكس) له‌‬ ‫شوێنێكدا ئاماژه‌ ب��ه‌وه‌ ده‌ك��ات كه‌ له‌‬ ‫رێی دانانی لیستی هۆزه‌ كورده‌كان‌و‬ ‫پولێن كردنیان‌و دانانی بیبلیۆگرافیایان‬ ‫ده‌ی��ه‌وێ��ت ك��اری خ��وێ��ن��دك��اره‌ك��ان��ی‬ ‫داه��ات��وو ئاسان بكات‪ .‬وات��ه‌ ده‌ی��ه‌وێ‌‬ ‫ك��اری رۆژهه‌اڵتناسیی ئاسان بكات‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ ج��گ��ه‌ ل��ه‌وه‌ی ب��ی��ب��ل��ۆگ��راف��ی��او‬ ‫پ��ۆل��ێ��ن��ك��ردن به‌شێكی گ��رن��گ��ی ك��اری‬

‫رۆژهه‌اڵتناسیی بوو هه‌ر له سه‌ره‌تاو ‌ه‬ ‫هاوكات (لونگریك)یش هه‌مان بۆچوون‬ ‫دووب��اره‌ ده‌ك��ات��ه‌وه‌‌و ده‌ڵێت (ویستم‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌ س��وود ب��ه‌ دان��ه‌رو پ��ی��اوان��ی‬ ‫ده‌وڵه‌ت‌و رۆژهه‌اڵتناسه‌كان بگه‌یه‌نم)‌و‬ ‫(دبلیو‪.‬ار‪.‬هی)‪ .‬له‌ كتێبه‌كه‌یدا (دوو ساڵ‬ ‫له‌ كوردستان) ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات كه‌‬ ‫كه‌م كه‌س هه‌لی گه‌ڕان‌و به‌دواداچونیان‬ ‫بۆ هه‌ڵكه‌وتووه‌ له‌ ناوچه‌ی هۆزیكی له‌‬ ‫دوور نامۆو نه‌ناسراوه‌كان‪ ،‬كه‌ ژیانی‬ ‫نوێ‌ وای��ك��ردووه‌ خه‌ڵكی تامه‌زرۆیان‬ ‫بێت‪ ،‬كه‌ تائێستاش خه‌ڵكێكی زۆری‬ ‫بریتانییه‌كان ئه‌م حه‌زه‌یان هه‌یه‌‪ .‬كه‌واته‌‬ ‫به‌شی زۆری ئه‌م نووسه‌رانه‌ له‌ بواری‬ ‫سیاسی‌و سه‌ربازی كاریان كردووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌ حه‌زێكی رۆژهه‌اڵتناسانه‌وه‌‬ ‫كاره‌كانیان ئه‌نجامداوه‌‪ ،‬كه‌ هه‌رئه‌مه‌ش‬ ‫وا ده‌كات به‌ ده‌گمه‌ن كه‌سێك هه‌بێت‬ ‫له‌و ماوه‌یه‌دا له‌ بواری رۆژهه‌اڵتناسیی‬ ‫بریتانیدا وه‌ك ك��وردن��اس��ێ��ك ك��اری‬ ‫كردبێت‌و له‌ ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی‬ ‫سیاسی‌و سه‌ربازیدا بووبێت‪ ،‬كه‌واته‌‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ه��ات��ن��ی��ان ب��ۆ ك��وردس��ت��ان‬ ‫زیاتر مه‌به‌ستی سیاسیی‌و دیپلۆماسی‬ ‫له‌ پشت ب��ووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم كاره‌كانیان له‌‬ ‫روان��گ��ه‌ی ه��ه‌وڵ��ی ناسینی ك��ورده‌وه‌‬ ‫بووه‌ وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌كی رۆژهه‌اڵتی‌و‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ن��اس��ی��ن��ی پ��ێ��ك��ه��ات��ه‌ی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ئ��ای��ی��ن��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫ب��ووه‪ ‌،‬كه‌ له‌ دوا ئه‌نجامدا سه‌رجه‌م‬

‫‪81‬‬

‫ك��اره‌ك��ان ه��ه‌ر ل��ه‌ لێكۆڵینه‌وه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ب��گ��ره‌ ت��ا ب��ی��ره‌وه‌ری��ی��ه‌ك��ان ب��وون��ه‌ت��ه‌‬ ‫به‌شێك له‌ زانیاری رۆژهه‌اڵتناسیانه‌ی‬ ‫ب��ری��ت��ان��ی��ی��ه‌ك��ان‌و س��ه‌ره‌ن��ج��ام ه��ه‌ر‬ ‫ل��ه‌ چ��وارچ��ێ��وه‌ی رۆژه��ه‌اڵت��ن��اس��ی��دا‬ ‫خوالونه‌ته‌وه‌ جا چ وه‌ك پێویستییه‌كی‬ ‫سیاسیی ی��ان وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی ب��ووب��ن‬ ‫ب��ه‌ س��ه‌رچ��اوه‌ ب��ۆ لێكۆڵینه‌وه‌كانی‬ ‫رۆژهه‌اڵتناسه‌كانی دوای خۆیان‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆیه‌ ئێمه‌ش كار له سه‌ر سه‌رجه‌می‬ ‫پ��رۆس��ه‌ی رۆژهه‌اڵتناسیی ده‌كه‌ین‌و‬ ‫لێره‌یشه‌وه‌ ته‌واوی ئه‌و كارانه‌ی‪ ،‬كه‌ له‌و‬ ‫ماوه‌یه‌دا له‌ الیه‌ن هه‌ر بریتانییه‌كه‌وه‌‌و‬ ‫به‌ هه‌ر ئامانجێك‌و به‌ هه‌ر رێگه‌یه‌كی‬ ‫سیاسیی‌و ئه‌كادیمییه‌وه‌ ئه‌نجام درابێت‪،‬‬ ‫له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و پرۆسه‌یه‌دا ئه‌ژمار‬ ‫ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬چونكه‌ ل��ه‌ ك��ۆی كاره‌كاندا‬ ‫ئه‌نجام هه‌ر فراوانبوونی پێگه‌ی كورد‬ ‫بووه‌ له‌ مه‌عریفه‌ی رۆژهه‌اڵتناسییانه‌ی‬ ‫بریتانییه‌كاندا‪ .‬له‌ میانه‌ی كاره‌كه‌شدا‬ ‫جارێكی‌تر ئه‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬كه‌ چۆن‬ ‫ك��اری ب��اش له‌ خ��راپ جیاده‌كرێته‌وه‌‬ ‫واتا مه‌عقول له ‌نامه‌عقول‪ ،‬میتۆدییانه‌‬ ‫له ‌نامیتۆدییانه‌‪ ،‬كه‌ ره‌نگه‌ هه‌ندێكیان‬ ‫ت��ه‌واو ئامانجی زانستی‌و مه‌عقول له‌‬ ‫پشتیانه‌وه‌ بێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم هه‌ندێكیان به‌‬ ‫پێچه‌وانه‌وه‌ ب��ن‪ ،‬هه‌ندێكی تریشیان‬ ‫له‌و كارانه‌ بن‪ ،‬كه‌ ئه‌گه‌ر به‌ مه‌به‌ستی‬ ‫سیاسییانه‌ش ئه‌نجام دراب��ن‪ ،‬به‌اڵم له‬ ‫‌دواجاردا سوودێكی ئه‌كادیمی‌و زانستی‬

‫ببه‌خشن‪ ،‬هه‌ربۆیه‌ له‌م كاره‌ماندا ئه‌مان ‌ه‬ ‫سه‌رجه‌میان وه‌ك به‌شێك له‌ پرۆسه‌ی‬ ‫رۆژهه‌اڵتناسیی بریتانی داده‌نێین‌و‬ ‫كاریان له سه‌ر ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫م‪.‬س‪.‬الزاریف‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.125-123‬‬ ‫بۆ زانیاری زیاتر لەبارەی ئەم رێككەوتننامەیەوە‬ ‫بڕوانە‪ :‬محمد محمد صالح(الدكتور) وێ‌خرون‪ ،‬الدول‬ ‫الكبری بین حربین العالمیتین ‪ ،1945-1914‬من‬ ‫مگبوعات وزارە التعلیم العالی والبحپ العلمی‪ ،‬جامعە‬ ‫موصل‪ ،‬ص‪.29‬‬ ‫م‪.‬س‪.‬الزاریف‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.157‬‬ ‫بە وەرگرتن لە ‪ :‬م‪.‬س‪.‬الزاریف‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪.158-157‬‬ ‫كاپتنێكی ب��ری��ت��ان��ی ب��ووە‪ ،‬ب��ۆ م��اوەی��ەك ب��ووەت��ە‬ ‫كونسولی بریتانیا لە وان‪ ،‬لەو ماوەیەشدا گەشتێكی‬ ‫بە ناوچەكەدا ك��ردووە و زان��ی��اری زۆری لەبارەی‬ ‫ناوچەكەوە تۆماركردووە‪ .‬‬ ‫‪Bertran Dickson , Journeys in‬‬ ‫”‪Kurdistan, “The Geographical Journal‬‬ ‫‪.387-Vol.35.No.4, Apr.1910,pp357‬‬ ‫‪F.R., Maunsell, Central Kurdistan,“The‬‬ ‫‪Journal”,Vol-18,‬‬ ‫‪.141-No.2.Aug,1901,pp121‬‬

‫‪Geographical‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ 82 E.B.Soane, A southern Kurdish

.313‫ ل‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،‫ نەجاتی عەبدولاڵ‬

Folksong in kermanshahi Dialect, J.R.A.S

.286‫ ل‬،‫ هەمان سەرچاوە‬

.51-Jourary,1909,pp.35

H.F.Amedroz, Three Arabic MSS on the

E.B.Soane, “ Notes on a kurdish

History of the city of Mayya farqin, Journal

dialect” The shadi branch of kermandji,J.

of the Royal Asiatic of Great Britain and

.921-R.A.S,1909,pp.895

.812-Ireland, Oct, 1902,pp.785

E.B.Soane, “ Notes on a kurdish dialect” Sulaimania (southern Turkish Ku .940-rdistan),J.R.A.S,1912,pp.891

H.F.Amedroz, The Marwanid Dynast at Maygafarign in the Tenth and Eleventh

E.B.Soane, Grammar of the kurmandj

Centuries A.D , Journal of the Royal

or Kurdish language, London , Lazac and

Asiatic of Great Britain and Ireland, Jan,

.Co, 1913

.154-1903,pp.123

A.Houtum- Schinder, “ southern Kurdish

Folksong

kermanshahi

.1124-Dialect” J.R.A.S,1909,pp1123 Henry Trotter and Colonel Maunsell, Journeys in Kurdistan: Discassion, “The Geographical

Journal”

Vol.35.

H.F.A., Notes on Two Articles on Mayyafarqin, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, .176-Jan,1909, pp.170

No4.

.379-Apr.1910,pp378

‫ال��ق��ب��ائ��ل ال��ك��ردي��ة في‬،‫ م��ارك س��اي��ك��س‬:‫ ب��ڕوان��ە‬

‫ لە‬،‫ ئەفسەرێكی بریتانی ب��ووە ب��ە پلەی كاپتن‬

،)‫ ترجمة خليل علي مراد(الدكتور‬،‫االمبراطورية العثمانية‬

‫ ب��ۆ م��اوەی س��ێ م��ان��گ گ��ەش��ت��ی بە‬1911 ‫س��اڵ��ی‬

،)‫تقديم ومراجعة وتعليق عبالفتاح علي بوتاني(الدكتور‬

‫ناوچەكانی دەرسیمدا كردووە و بابەتێكی لەبارەیەوە‬

.27‫ص‬،2007،‫ دمشق‬،‫دار الزمان‬

.‫باڵوكردۆتەوە‬ L.Molgneux-seel, The Journey in Dersim, The Geographical Journal” Vol.68-44.No.1, Jul, 1914,pp49

Mark Sykes, Journeys in north Mesopotamia, “The Geographical” , Vol.254-30, No3, sep-19,pp237 Mark Sykes, Historical Notson

.Mark sykes, Journey in North….,p.237

-Kurasan, Journal JRAS, 1910,pp1113

F.R.Maunsell, Central Kurdistan, p.141;

.1154

.Mark sykes, Journey in North….,p.237

‫ خالصەیەكی تاریخی‬،‫ محمد امین زك��ی‬:‫ ب��ڕوان��ە‬

.151-145‫ص‬،‫ المصدر السابق‬،‫ كمال مظهر احمد‬

،‫ چاپخانەی دار السالم‬،)2(‫ جلد‬،‫ك��وردو كوردستان‬

‫؛كمال‬29‫ل‬،‫سەرچاوەی پێشوو‬،‫ئەدمونز‬.‫جی‬.‫ س‬

.16‫ ل‬،1931 ،‫بەغدا‬

‫‪83‬‬ ‫مظهر احمد‪ ،‬المصدر السابق‪،‬ص‪.188-185‬‬

‫‪.106-London, Vol.3.No.1,1923,pp.69‬‬

‫ احمد عثمان ابوبكر(الدكتور)‪ ،‬كردستان في عهد‬ ‫السالم (بعد الحرب العالمية االولي)‪ ،‬رابطة كاوة للثقافة‬

‫ نەجاتی عەبدوڵاڵ ‪،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬ل‪.127‬‬

‫الكردية‪ ،‬اربيل‪،2002،‬ص‪.35‬‬

‫ هەمان سەرچاوە‪،‬ل‪.287‬‬

‫ المصدر نفسه‪،‬ص‪.32‬‬ ‫‪E.B.Soane, To Mesopotamia and‬‬ ‫‪Kurdistan in Disguise with Historical‬‬

‫‪C.J.Edmonds, Luristan: pish-kuh‬‬ ‫‪and Bala Gariveh, “ The Geographical‬‬ ‫‪.356-Journal”, May.1922.pp.355‬‬

‫‪Notices of the Kurdish Tribes and‬‬ ‫‪chaldeans of Kurdistan , Bosto‬‬ ‫ئەم كتێبە لە وەرگێڕدراوە عەرەبیەكەیدا كە فواد جمیل‬ ‫كردویەتی ناونیشانەكەی بە ناتەواوی نوسیوە و بەشە‬

‫‪C.J.Edmonds,, Two more ancient‬‬ ‫‪Kurdistan‬‬ ‫‪”,‬‬

‫‪Journal‬‬

‫‪southern‬‬

‫‪in‬‬

‫‪monument‬‬

‫‪Geographical‬‬

‫‪The‬‬

‫“‬

‫‪.163-Aug.1928,pp162‬‬

‫گرنگەكەی كە بۆ لێكۆڵینەوەكەی ئێمە سود بەخشە‬ ‫پ��چ��ڕان��دووە‪ ،‬ئەویش دی��دی مێژوویانەیە دەرب��ارەی‬

‫‪C.J.Edmonds, A third Note on Rock‬‬

‫هۆزە كوردەكان و كلدانەكانی كوردستان نوسراوە‬

‫‪Monuments in southern Kurdistan, “ The‬‬

‫هەروەها لەچەند شوێنێكی گرنگیش دەربارەی كورد‬

‫‪Geographical Journal ” Vol.LXXVII,Jan to‬‬

‫وەرنەگێڕدراوە بۆیە بەباشمان زانی ئینگلیزییەكەی‬

‫‪.355-JUN,1931,pp350‬‬

‫بەكاربهێنین‪ .‬‬ ‫ ب��ڕوان��ە ب��اب��ەت��ەك��ان��ی‪ :‬مێجەر س��ۆن‪ ،‬سلێمانی‬ ‫ناوچەیەك لە كوردستان‪ ،‬وەرگێرانی مینە‪ ،‬مەڵبەندی‬ ‫كوردولوجی‪ ،‬سلێمانی‪.2007،‬‬ ‫ نەجاتی عەبدوڵاڵ ‪،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬ل‪.314‬‬

‫ نەجاتی عەبدولاڵ‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬ل‪.308‬‬ ‫ هەمان سەرچاوە‪،‬ل‪.317-316‬‬ ‫‪C.J.Edmonds, Tom in Kurdistan, Iraq,‬‬ ‫‪Vol. (1), No (2), British Institute for the‬‬ ‫‪.192-Study of Iraq, 1938, pp.183‬‬

‫‪E.S.Soane, A short Anthology of Guran‬‬ ‫‪.81-porty, J.R.A.S , 1921,pp57‬‬

‫ نەجاتی عەبدولاڵ‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.336‬‬ ‫ نەجاتی عەبدولاڵ‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو ‪،‬ل‪.121‬‬

‫‪E.S.Soane, Notes on the phonology‬‬

‫ ب��ڕوان��ە‪ :‬گ‪ .‬ر‪ .‬درای��ڤ��رو ك��ورد (ك��ۆم��ەڵ��ەی پێنج‬

‫‪of southern kurmandji, J.R.A.S , April,‬‬

‫وت��ار)‪ ،‬وەرگێرانی ئەنوەری سوڵتانی‪ ،‬بنكەی ژین‪،‬‬

‫‪.226-1922,pp191‬‬

‫سلێمانی‪ ،2005،‬ل‪.54-33‬‬

‫‪B.Nikitine and E.S.Soane, The Tale‬‬ ‫‪of suto and Tato: Kurdish text with‬‬ ‫‪Translation and Nots, Bullet in of the‬‬ ‫‪school of Oriental studies, University of‬‬

‫ نەجاتی عەبدولاڵ‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬ل‪.125‬‬ ‫ بڕوانە‪ :‬گ‪ .‬ر‪ .‬درایڤر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪-11‬‬ ‫‪.124-93 ،93-55 ،32‬‬ ‫ بڕوانە‪ :‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪ .137-125‬ناونیشانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪84‬‬ ‫ئەم بابەتە بە هەڵە لە الیەن وەرگێڕەوە‪ ،‬وەرگێڕدراوەتە‬ ‫سەر زمانی كوردی‪ ،‬چونكە ئەو نووسیویەتی بەرهەمی‬

‫‪Edward Noel, The character of the‬‬

‫سروشتی و پیشەسازی‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ە ئینگلیزییەكەدا‬

‫‪kurds as Illus traded by their proverbs‬‬

‫بەمجۆرەیە (‪The Natural and Commercial‬‬

‫‪and popular sayings, Bullelin of the‬‬

‫‪ ،) )Products of Southern Kurdistan‬كە دەكاتە‬

‫‪school of oriential studies, University of‬‬

‫بەرهەمی سروشتی و بازرگانی باشووری كوردستان‪.‬‬

‫‪.90-London, Vol.1.No.4.,1920, pp.79‬‬

‫ بڕوانە بابەتەكانی‪ :‬مەیجەر نوئیل‪ ،‬یاداشتەكانی‬ ‫مەیجەر نوئیل لە كوردستان‪ ،‬وەرگێڕانی حسین احمد‬

‫ نەجاتی عەبدولاڵ‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬ل‪.314،45‬‬

‫جاف و حسین نیركسەجاری ‪ ،‬چاپخانەی اوفیت حسام‪،‬‬

‫ هەمان سەرچاوە‪،‬ل ‪.315‬‬

‫بەغدا‪.1984 ،‬‬

‫ ئەفسەرێكی بریتانی بووە بە پلەی عەقید‪ ،‬لە ساڵی‬

‫ بڕوانە بابەتەكانی‪ :‬المیجر نوئیل‪ ،‬مالحڤە فی الوچعیە‬

‫‪1919‬دا هاتۆتە كوردستان و گەشتێكی بە چەند‬

‫الكوردیە‪ ،‬تقدیم عبدالفتاح علی البوتانی(الدكتور)‪ ،‬مگبعە‬

‫ناوچەیەكی كوردستاندا ك��ردووە‪ ،‬چەند زانیارییەكی‬

‫جامعە دهوك‪،‬دهوك‪.2009،‬‬

‫لەبارەیەوە باڵوكردۆتەوە‪.‬‬

‫ سكرتێری ن��ێ��ردەی بریتانی ب��ووە ل��ە لیژنەی‬

‫‪Major, Kenneth Mason, Central‬‬

‫دیاریكردنی سنووری دەوڵەتی عوسمانی و ئێران لە‬

‫”‪Kurdistan, “ The Geographical Journal‬‬

‫ساڵی ‪1914‬دا و لەو ماوەیەشدا چەند گەشتێكی بە‬

‫‪.342-Vol Liv, No.6,December,pp.329‬‬

‫ناوچەكانی كوردستاندا كردووە و لە كتێبەكەیدا باسی‬ ‫كردووە‪..‬‬

‫‪yezidis, Journal of the Royal Asiatic‬‬

‫‪G.E.Hubbard, from Gulf to Ararat, An.‬‬ ‫‪Expedition through Mesopotamia and‬‬ ‫‪.248-Kurdistan, New York,1917,pp.158‬‬ ‫‪Ellis H.Minns, Parchments of the‬‬ ‫‪in‬‬

‫‪Avroman‬‬

‫‪Hellenic‬‬

‫‪A.Mingana, Secred Books of the‬‬

‫‪of‬‬

‫‪From‬‬

‫‪Period‬‬

‫‪Parthian‬‬

‫‪Journal‬‬

‫‪.The‬‬

‫‪Kurdistan‬‬

‫‪.65-studies.Vol.35,1915,pp.22‬‬

‫‪Social of Great Britain and Ireland ,‬‬ ‫‪.119-No1,Jan,1921,pp.117‬‬ ‫ ب��ڕوان��ە ب��اب��ەت��ەك��ان��ی‪ :‬دب��ی��ل��و‪.‬ار‪.‬ه��ی‪ ،‬سنتان فی‬ ‫كوردستان (‪ ،)1920-1918‬ترجمة فؤاد جميل‪ ،‬دار‬ ‫الجاحظ‪ ،‬بغداد‪1973،‬‬ ‫ نەجاتی عەبدولاڵ‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬ل ‪.46‬‬ ‫ هەمان سەرچاوە‪،‬ل‪.316‬‬

‫‪Cowley A.,The Pahlavi Document from‬‬

‫ بڕوانە بابەتەكانی‪ :‬دبلیو‪.‬ای ویگرام و ادكار‪.‬تی‪.‬ای‪.‬‬

‫‪Arroman : Journal of the Royal Asiatic‬‬

‫ویگرام‪ ،‬مهد البشریە «الحیاە فی شرق كردستان»‪،‬‬

‫‪.154-Society,1919,pp147‬‬

‫ترجمە جرجیس فتح الله‪ ،‬دار ئاراس‪ ،‬اربیل‪2000،‬‬

‫‪W.W.Tarn, A Greek Inscription from‬‬ ‫‪Review,‬‬

‫‪Classical‬‬

‫‪The‬‬

‫‪Kurdistan,‬‬

‫‪.55-Vol.43,No.2,May, 1929.pp53‬‬

‫ نەجاتی عەبدولاڵ‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬ل ‪.287‬‬ ‫ ب��ڕوان��ە بابەتەكانی‪ :‬ای‪.‬ام‪.‬ه��ام��ل��ت��ون‪ ،‬گریق فی‬ ‫كردستان‪،‬ترجمە جرجیس فتح الله‪،‬گ‪،2‬اربیل‪.1999 ،‬‬

‫‪85‬‬ ‫ ب��ڕوان��ە بابەتەكانی‪ :‬جی‪.‬كیلبرت ب��راون‪ ،‬قوات‬

‫‪Iraq‬‬

‫‪The‬‬

‫اللیفی العراقیە ‪ ،1932-1915‬ترجمە وتحقیق د‪.‬مۆید‬

‫‪Vol.3,No.4,‬‬

‫ابراهیم الونداوی‪ ،‬مراجعە رفیق صالح‪ ،‬بنكەی ژین‪،‬‬

‫‪Jul.1925,pp.687.688; Lawrence Martin,‬‬

‫سلێمانی‪.2006،‬‬

‫‪The Iraq Recommendations Foreign‬‬

‫‪Giuseppe Furlani, The Yezidi Villages‬‬

‫‪Affairs,‬‬

‫‪Martin,‬‬ ‫‪foreign‬‬

‫‪Lawrence‬‬ ‫‪Dispute,‬‬

‫‪.Affairs, Vol.4.No.1.Oct, 1925,p.160‬‬

‫‪in Northern Iraq, Journal of the Royal‬‬

‫ ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪،‬سلێمانی‪،...‬ل‪.15‬‬

‫‪Asiatic of Great Britain and Ireland,‬‬

‫ مارك سایكس‪ ،‬القبائل الكردیە‪،...‬ص‪.28-27‬‬

‫‪.491-No.3.Jul.1973,pp.483‬‬

‫ لونكریك‪ ،‬المصدر السابق‪،‬ص‪.11‬‬ ‫ دبلیو‪.‬ار‪.‬هی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬ص‪.11‬‬

‫ بۆ ناوچەكانی كوردستان‪ ،‬كە لە ساڵی ‪1938‬دا‬ ‫چەند هەفتەیەك لە ناوچەكانی شنگال و تەلەعفەر‬ ‫ماوەتەوەو دواتریش بابەتێكی لەبارەی پاشماوەكانی‬ ‫سەدەی ناوەڕاستی ئەو ناوچەیە نووسیوە‪.‬‬ ‫‪Gerald Reitlinger, Medieval Antiquities‬‬ ‫‪.150-west of Mosul, Iraq.Vol.5.1938,pp.143‬‬ ‫ ئی‪.‬ئار‪.‬لیج‪ ،‬رەوشی ئابوری و كۆمەاڵیەتی كوردی‬ ‫رەواندز‪ ،‬وەرگێڕانی عەزیز گەردی‪ ،‬سلێمانی‪.2005،‬‬ ‫ بڕوانە بابەتەكانی‪ :‬كاپتن الی��ن‪ ،‬ك��ورد‪ ،‬ع��ەرەب‪،‬‬ ‫ب��ری��ت��ان��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬ب��ی��رەوەری��ی��ەك��ان��ی ك��اپ��ت��ن الی��ن لە‬ ‫رووداوەكانی باشووری كوردستان ‪،1929-1918‬‬ ‫وەرگێڕانی یاسین سەردەشتی(دكتۆر)‪ ،‬چاپخانەی‬ ‫سیما‪ ،‬سلێمانی‪.2007 ،‬‬ ‫‪W.G.Elphinston, The Kurdish Question,‬‬ ‫‪International Affairs (Royal Institutes of‬‬ ‫‪international Affairs 1944, Vol.22,No.1,‬‬ ‫‪.103-Jan,1946,pp91‬‬ ‫ ادوارد ب��راون‪ ،‬تاريخ االدب في اي��ران‪ ،‬ترجمة‬ ‫احمد كمال الدين حلمي‪ ،‬تقديم عال‌والدين منصور‪،‬ج‪،1‬‬ ‫المجلس االعلي للثقافة‪ ،‬القاهرة‪،2005،‬ص‪.65-57‬‬ ‫ بڕوانە‪ :‬نەجاتی عەبدولاڵ‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪.55،121،125،341‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫رۆشنبیری عه‌ره‌ب‌ و راستی گوتن‬ ‫‪Arab intellectuals and Saying the truth‬‬

‫نووسینی‪ :‬هاشم ساڵح ‬ ‫‪Written by: Hashim Salih‬‬ ‫وه‌رگێڕانی (له عه‌ره‌بییه‌وه)‪ :‬ساالر تاوه‌گۆزی‬ ‫‪Translatred by: Salar Tawagozi‬‬

‫‪87‬‬

‫ویستم ئ��ه‌م گ��وت��اره‌ ن��او بنێم (ئایا‬ ‫ك��ێ��ش��ه‌‌ی ت��ای��ه‌ف��ه‌گ��ه‌ری ل��ه‌ كێشه‌ی‌‬ ‫ن��ه‌ژادی مه‌ترسیدارتره؟) وه‌ل��ێ‌ ته‌نها‬ ‫ب��ه‌ خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی ناونیشانه‌كه‌‬ ‫ترسام بڵێن ئه‌م كابرایه‌ به‌ كرده‌یی به‬ ‫‌دوای كێشه‌دا ده‌گ��ه‌ڕێ��ت‪ ،‬ناهێڵێت بۆ‬ ‫خۆمان بسره‌وین‪ .‬ئه‌و ته‌نها ملمالنێ‬ ‫تایه‌فییه‌كانمان بیر ناهێنێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫كێشه‌ نه‌ژادییه‌ زمانییه‌كانیشی ده‌خاته‌‬ ‫پاڵ‪ .‬به‌ مانایه‌كی دیكه‌‪ ،‬ئه‌و ملمالنێی‬ ‫ك��وردو ع��ه‌رب‌و ملمالنێی ئه‌مازیغی‌و‬ ‫عه‌ره‌بیش ده‌خاته‌ پاڵ ملمالنێی سوننی‌و‬ ‫شیعه‪ ،‬یان ئیسالمی‌و دیانه‌كانی‌تره‌وه‪.‬‬ ‫ب��اش��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌م ك��اب��رای��ه‌ ب��ۆ ل��ه‌ هیچه‌وه‌‬ ‫ئ��ه‌م كێشانه‌ دروس��ت ده‌ك��ات؟ كێ‬ ‫گوتوویه‌تی له‌ پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بیدا كێشه‌ هه‌یه‌؟ مه‌گه‌ر گوتاری‬ ‫ن��ووس��راوی پ��ه‌ه��ل��ه‌وی��ی ك��ۆن فێری‬ ‫ئه‌وه‌ی نه‌كردووین‪ ،‬كه‌ ئێمه‌ له‌ زه‌ریای‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی��ی��ه‌وه‌ ت��ا ك��ه‌ن��داوی ع��ه‌ره‌ب��ی‬ ‫یه‌ك گه‌لین؟ مه‌گه‌ر فێری نه‌كردوین‬ ‫ق��س��ه‌ك��ردن ل��ه‌س��ه‌ر ئ��ه‌م پ��رس��ان��ه‌ به‌‬ ‫ه��ه‌م��وو ش��ێ��وه‌ك��ان ق��ه‌ده‌غ��ه‌ی��ه‌؟ فیتنه‌‬ ‫خه‌وتبوو‪ ،‬نه‌فره‌تی خوا له‌و كه‌سه‌ی‬ ‫به‌ خه‌به‌ری هێنایه‌وه‌‪ .‬ئێمه‌ یه‌ك گه‌لی‬ ‫ی��ه‌ك��گ��رت��ووی��ن‪ ،‬ك��ه‌ یه‌كێتی‌و پێكه‌وه‌‬ ‫گونجانمان له‌گه‌ڵ یه‌كدیدا هیچ كه‌م‌و‬ ‫كوڕیی نییه‌‪ .‬خاڵێك له‌سه‌ر دێڕ ئه‌وه‌یه‬ ‫ب��ه‌ راس��ت��ی ئ��ه‌م ك��اب��رای��ه‌ ب��ێ��زارك��ه‌ره‌‪،‬‬ ‫بۆچی به‌ زمانێكی ساده‌ی وه‌ها قسان‬

‫ناكات‪ ،‬كه‌ تێیبگه‌ین به‌ شێوه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كێشه‌كان بسڕێته‌وه‌و ئاسووده‌یی به‌‬ ‫دڵه‌كان ببه‌خشێت؟ باشه‌‪ ،‬بۆچی زمانی‬ ‫ش��ك��ۆداری ئایدۆلۆجیا ن��ازان��ێ��ت‪ ،‬كه‌‬ ‫زمانێكه‌ بازی به‌سه‌ر چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫كێشه‌كاندا ناوه‌و ماوه‌ی شه‌ست ساڵی‬ ‫به‌رده‌وامه‌ به‌ شێوه‌یه‌ك واقیعی وێنا‬ ‫كردووه‌‪ ،‬كه‌ به‌و جۆره‌ نییه‪ ‌،‬كه‌ هه‌یه‌؟‬ ‫ك��ت��وم��ت ج��ی��اوازی��ی ن��ێ��وان ه��زری‬ ‫ئایدیۆلوژی‌و هزری زانستی ئالێره‌دایه‌‪،‬‬ ‫که ه��زری ئایدیۆلۆژی ب��ه‌و شێوه‌یه‌‬ ‫واق��ی��ع ده‌بینێت‪ ،‬ك��ه‌ پێیخۆشه‌‪ ،‬نه‌ك‬ ‫به‌و شێوه‌یه‌ی‪ ،‬كه‌ هه‌یه‌‪ .‬وه‌لێ‌ هزری‬ ‫زانستی به‌بێ زیادو كه‌م به‌و شێوه‌یه‌‬ ‫واقیع ده‌بینێت‪ ،‬كه‌ هه‌یه‌ به ‌بێ ئاونی‬ ‫ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی رازێ��ن��راوه‌‪ .‬ئ��ی��دی هه‌ر‬ ‫ئه‌مه‌شه‌ وای ك��ردووه‌‪ ،‬كه‌ به‌ خه‌به‌ر‬ ‫هاتنه‌وه‌ ئه‌سته‌م بێت‪ ،‬به‌ ئ��ه‌ن��دازه‌ی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ زه‌وتكردنی عه‌قڵ‌و درۆ‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ خ��ۆدا ك��ردن‌و ل��ه‌ن��ێ��وب��ردن��ی‬ ‫كێشه‌كان درێ��ژو گشتگیر ب��ووه‌‪ .‬بۆیه‌‬ ‫ئه‌وه‌تا ئێستا كێشه‌ شاردراوه‌كان وه‌ك‬ ‫بۆمبه‌ ته‌وقیتكراوه‌كان به‌ رووم��ان��دا‬ ‫ده‌ته‌قنه‌وه‌و دوای ئه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ گوتاری‬ ‫دیماگۆجی ئایدیۆلۆژی بۆ ماوه‌ی چه‌ند‬ ‫ده‌یه‌یه‌ك سڕی كردبوین‪ .‬ئایا ئه‌وان تا‬ ‫ئه‌م ئه‌ندازه‌یه‌ درۆیان له‌گه‌ڵدا كردبوین‪.‬‬ ‫ب��ه‌ڵ��ێ درۆی��ان ل��ه‌ت��ه‌ك��دا ك��ردب��ووی��ن‌و‬ ‫ئێمه‌ش بڕوامان به‌درۆكانیان كردبوو‪.‬‬ ‫بۆیه‌ ئێسته‌ ده‌بێت به‌ ئه‌سته‌م به‌خه‌به‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫بێین‌و به‌ دوای هزرێكی نوێدا بگه‌ڕێین‪.‬‬ ‫ئ��ای هه‌ستانه‌وه‌ له ‌دوای ئ��ه‌و خه‌وه‌‬ ‫درێژه‌و ئه‌و سڕكردنه‌ درۆینه‌یه‌ چه‌نده‌‬ ‫سه‌خته‌!‬ ‫ه��ه‌ن��ووك��ه‌ ده‌ب��ێ��ت ده‌ن��گ��ی راس��ت��ی‬ ‫ببیستین ئه‌گه‌ر چی برینداركه‌ریش بێت‪.‬‬ ‫بۆچی له‌ ناوهێنانی شته‌كان به‌ ناوی‬ ‫خۆیان‌ بترسین‌و بڵێین ئێمه‌ یه‌ك گه‌ل‬ ‫نین‌و ئه‌سڵه‌ن باشیش نییه‌‪ ،‬كه‌ یه‌ك‬ ‫گه‌ل بین؟ ئای‪ ،‬كه‌ هه‌مه‌ڕه‌نگی چه‌نده‌‬ ‫جوانه‌و یه‌ك شێوه‌یی سته‌مكارانه‌ی‬ ‫بێزاركه‌ر چه‌نده‌ ناشیرینه‌! دوات��ر له‌‬ ‫دوای گشت ئه‌و شتانه‌وه‌ ده‌یانه‌وێت‬ ‫بڕوات پێبهێنن‪ ،‬كه‌ ئه‌وان دیموكراتین!‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ بكرێت دیموكراتیه‌تێكی‬ ‫بێ ج��ی��اوازی‌و نا هه‌مه‌ڕه‌نگ هه‌بێت!‬ ‫به‌اڵم تازه‌ كێ بڕوایان پێده‌كات؟ جیهان‬ ‫هه‌مووی ده‌زانێت‪ ،‬كه‌ ئه‌وانه‌ درۆزنن‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ت��ه‌واوی ژی��ان��م��دا ح��ه‌زم ل��ه‌ هیچ‬ ‫گوتارێكی ئایدیۆلۆجی عه‌ره‌بی رزیو‬ ‫ن��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬كه‌ هه‌موو شتێك له ‌ب��اره‌ی‬ ‫هیچه‌وه‌ ده‌ڵێت‪ ،‬یان هیچ له‌باره‌ی هه‌‌ر‬ ‫شتێكه‌وه‌ ده‌ڵێت‪ .‬له‌ هه‌موو ژیانمدا به‌‬ ‫راستم نه‌زانیوه‌‪ ،‬چونكه‌ له ‌باره‌ی هه‌‌ر‬ ‫شتێكه‌وه‌ قسان ده‌كات‪ ،‬ته‌نها ئه‌و شته‌‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬كه‌ پێویسته‌ قسه‌ی له‌ باره‌وه‌‬ ‫بكرێت‪ .‬ل��ه ‌ه��ه‌م��وو ژی��ان��م��دا ب��اوه‌ڕی‬ ‫پ��ێ نه‌هێناوم‌‪ ،‬به‌ڵكو ب��ه‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫جه‌سته‌یی فیزیایی لێی هه‌ڵهاتووم‪ .‬ئه‌م‬ ‫گوتاره‌ گشتییه‌ دیماگۆجییه‌ تووشی‬

‫قورحه ‌(ب��ری��ن)ی گ��ه‌ده‌م ده‌ك��ات‪ .‬من‬ ‫ل��ه‌ گشت شوێنێكدا ب��ه‌ دوای گوتنی‬ ‫ح��ه‌ق��ی��ق��ه‌ت��دا ده‌گ��ه‌ڕام‪ ،‬ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی��ش‬ ‫ده‌بووایه‌ له‌ هه‌موو جیهانی عه‌ره‌بی‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی��ی ده‌رچ��ووب��ام‪ ،‬ت��ا چ��اوم‬ ‫ب��ه ‌بینینی راس��ت��ی چێژی وه‌رگرتبا‪.‬‬ ‫ئ��ای��ا راس��ت��ی خۆشه‌ویستێكی كچه‌‪،‬‬ ‫ی��ان هاوڕێیه‌كی ك��چ؟ داخ��ۆ ده‌كرێت‬ ‫ده‌ستله‌مالنی بكه‌ین؟ ب��ه‌ ه��ه‌ر ح��اڵ‪،‬‬ ‫هه‌ندێك له‌وان له‌ پێناو چاوی ره‌شی‬ ‫حه‌قیقه‌تدا ژی��ان��ی خ��ۆی ك��ردووه‌ت��ه‌‬ ‫قوربانی‪ .‬من چ��اوه‌ڕوان��ی ته‌قینه‌وه‌ی‬ ‫كێشه‌ مه‌زهه‌بی‌و تایه‌فییه‌كان نه‌بووم‪،‬‬ ‫تاوه‌کو ئێستا قسه‌یان له‌باره‌وه‌ بكه‌م‪.‬‬ ‫هه‌موو ئه‌وانه‌ی‌ له‌ سه‌ره‌تای سی ساڵی‬ ‫راب��ردووه‌وه‌ م��وراق��ه‌ب��ه‌ی نووسین‌و‬ ‫وه‌رگێڕانه‌كانی منیان ك��ردووه‪ ‌،‬بۆی‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬ك��ه‌ هه‌میشه‌ راستی‬ ‫سه‌نته‌ری ب��ای��ه‌خ��دان‌و شیكردنه‌وه‌و‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌كانی م��ن ب��ووه‌‪ .‬من‬ ‫ده‌مزانی‪ ،‬كه‌ دواجار راستی هه‌ر دێت‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌وه‌ ه��ه‌ڵ��وه‌س��ت��ه‌ی��ه‌ك ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫رۆشنگه‌ریی ئه‌وروپی ده‌ك��ه‌م‌و وه‌ك‬ ‫نموونه‌یه‌ك ده‌یهێنمه‌وه‌‪ .‬من له‌ باره‌ی‬ ‫ئه‌و رۆشنگه‌رییه‌وه‌ له‌ سه‌ر شێوازی‪:‬‬ ‫مه‌به‌ستم ت��ۆی��ه‌ دراوس��ێ گوێبگره‌‪.‬‬ ‫قسه‌م ده‌ك��رد‪ .‬ده‌مویست بڵێم‪ :‬ئه‌گه‌ر‬ ‫گ��ه‌ل��ه‌ پێشكه‌وتووه‌كانی وه‌ك گه‌لی‬ ‫ف��ه‌ره‌ن��س��ی‌و ئه‌ڵمانی‌و ئینگلیزی‪ ،‬كه‌‬ ‫ئێستا وه‌ها ده‌رده‌ك��ه‌ون‪ ،‬كه‌ ملمالنێی‬

‫‪89‬‬

‫تایفییان تێدانییه‌‌و یه‌كێتیی نیشتیمانییان‬ ‫ره‌گ��ی وه‌ك ش��اخ داك��وت��ی��وه‌‪ ،‬ئ��ه‌وه‌‬ ‫به‌رهه‌می گوتنی راستییه‌ نه‌ك گوتاری‬ ‫ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی س��ڕك��ه‌ر‪ .‬ئ��ه‌م م��ن ئه‌مه‌‬ ‫بۆ شانازی به ‌خۆوه‌ كردنه‌وه‌ ناڵێم‪،‬‬ ‫چونكه‌ ئ��ه‌وه‌ له‌ كن ئه‌من شتێكی بێ‬ ‫ب��ای��ه‌خ‌و ب��ه‌س��ه‌رچ��ووه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و ئ��ه‌وه‌‬ ‫شتێكی بێ مانایه‌ به‌رانبه‌ر قه‌باره‌ی‬ ‫ئ��ه‌و ته‌قینه‌وانه‌ی ئێستا رووده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫هه‌وكه‌ كاتی شانازی به ‌خۆوه‌ كردن‬ ‫ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و ك��ات��ی خ��ه‌م‌و پ��ه‌ژاره‌‌و‬ ‫هه‌ڵگرتنی به‌رپرسیاریه‌تییه‌‪ ،‬كه‌ خه‌ریكه‌‬ ‫به‌ پێیه‌كانی پانمان ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ .‬وه‌لێ‌‬ ‫من ده‌پرسم‪ :‬داخۆ ده‌كرێت رۆشنبیر‬ ‫چ��اوه‌ڕوان��ی ته‌قینه‌وه‌ی كێشه‌كان له‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌دا بكات‪ ،‬ئه‌وجا قسه‌یان له‌‬ ‫باره‌وه‌ بكات؟ باشه‌ پێویست نییه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌ر له‌ ته‌قینه‌وه‌یان پێشبینییان بكات‌و‬ ‫پێشیان بكه‌وێت؟ ئیتر مانای رۆشنببیر‬ ‫چییه‌ ئه‌گه‌ر دوورتر له‌ كه‌پوی نه‌بینێت؟‬ ‫مانای رۆشنبیر چییه‌ ئه‌گه‌ر درۆ له‌‬ ‫ته‌ك خۆی‌و خه‌ڵكانی دیكه‌دا بكات؟‬ ‫رۆشنبیرانی رۆشنگه‌ری ئه‌وروپی‬ ‫درۆیان له‌ ته‌ك گه‌له‌كانیاندا نه‌ده‌كرد‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ئه‌وه‌ی پێیان ده‌وتن حه‌قیقه‌تێكی‬ ‫رووت بوو وه‌ك ئه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ له‌ واقیعدا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬فه‌یله‌سووفی ئینگلیزی (جۆن‬ ‫لۆك) به‌ ئه‌وروپییه‌كانی نه‌گوت كێشه‌ی‬ ‫تایه‌فه‌گه‌ری له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی ئینگلیزیدا نییه‌‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ به‌ ناو رۆشنبیره‌كانی‬

‫عه‌ره‌ب ده‌یكه‌ن! ئاخر جۆن لۆك به‌ر ل ‌ه‬ ‫هه‌ر شتێك دانی به ‌بوونی كێشه‌دا نا‪،‬‬ ‫به‌ر له‌وه‌ی كلیله‌كانی ده‌ستنیشانكردن‌و‬ ‫چاره‌سه‌ركردن‌و تێپه‌ڕاندنی كێشه‌كه‌‬ ‫ب��دات ب��ه‌ گ��ه‌ل��ی ئینگلیز‪ .‬ب��ۆ ئه‌مه‌ش‬ ‫ده‌توانیت سه‌یری كتێبه‌كانی جۆن لۆك‬ ‫بكه‌‌یت وه‌ك كتێبی (په‌یامێك له ‌باره‌ی‬ ‫لێبورده‌ییه‌وه‌)‪ ،‬یان له‌ (لێکۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫دووه‌م له‌باره‌ی حكومه‌ت)ه‌وه‌و ‌‪ ..‬تد‪.‬‬ ‫له پ��اش ج��ۆن ل��ۆك چه‌ند بیریارێكی‬ ‫دیكه‌ هاتن‌و بیردۆزه‌كه‌ی ئه‌ویان له‌‬ ‫ب��اره‌ی كێشه‌ی تایه‌فه‌گه‌رییه‌وه‌ په‌ره‬ ‫‌پێدا ت��اوه‌ك��و كێشه‌كه‌یان له‌ بناغه‌وه‌‬ ‫هه‌ڵكه‌ند‪.‬‬ ‫گوتنی راستی ته‌نهاو ته‌نها شتێكه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ده‌توانێت كێشه‌كان چ��اره‌ بكات‪،‬‬ ‫نه‌ك درۆ له‌گه‌ڵ خۆدا كردن‪ .‬هه‌نووكه‌‬ ‫عه‌ره‌ب له‌ هه‌ر كاتێك زیاترو له‌ (نان‌و‬ ‫خوێ)ش زیاتر پێویستییان به‌ گوتاری‬ ‫حه‌قیقه‌ت هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌مان شتیش‬ ‫ل��ه‌ ب��اره‌ی كێشه‌ی ج��ی��اوازی ل��ه ‌نێو‬ ‫ئه‌مازیغی‌و كورده‌كانیشدا بڵێیت‪ ،‬هه‌ر‬ ‫دروسته‌‪ .‬له‌ یه‌كێك له‌ كۆنفرانسه‌كاندا‬ ‫دیتم نووسه‌رێكی ئافره‌تی ئه‌مازیغی‬ ‫زۆر ب��ه‌ڕێ��ز س��ه‌رك��وت ك��را‪ ،‬ته‌نها‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی قسه‌ی له ‌سه‌ر كێشه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و چه‌پاندنی زمانه‌وانییه‌ ك��رد‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌مازیغییه‌كان هه‌ستی پێده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌و‬ ‫خاتوونه‌ هه‌ر‪ ،‬كه‌ قسه‌ی له‌و باره‌یه‌وه‌‬ ‫ك��رد‪ ،‬ده‌س��ت��ب��ه‌ج��ێ بێده‌نگیان ك��ردو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫نه‌یانهێشت به‌ ت��ه‌واوی گوزارشت ل ‌ه‬ ‫فیكره‌كه‌ی ب��ه‌ك��ات‌و قسه‌كانی ت��ه‌واو‬ ‫ب��ك��ات‪ .‬ه��ه‌ر‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه ‌ش��اره‌ك��ه‌ نزیك‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌‪ ،‬باوكی ب��ه‌و خانمه‌ی گوت‪:‬‬ ‫«ده‌نگت نزم بكه‌ره‌وه‌ كچه‌كه‌م‪ ،‬ده‌نگت‬ ‫نزم بكه‌ره‌وه‌‪ ،‬نه‌وه‌كو گوێیان لێمانبێت!‬ ‫ئای ئا له‌‌و كاته‌دا من چه‌نده‌ هه‌ستم به‌‬ ‫ئ��ازار كرد‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ من ته‌نها یه‌ك‬ ‫وشه‌ش له‌ زمانی ئه‌مازیغی نازانم‪ ،‬وه‌لێ‌‬ ‫به‌قسه‌كانیدا دیار بوو‪ ،‬كه‌ برینداره‌و به‌‬ ‫قووڵی‌و به ‌راستگۆییانه‌ قسان ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌ هه‌مووی برینداركه‌رتر ئ��ه‌وه‌ بوو‬ ‫كاتێك‪ ،‬كه‌ قسه‌ی له‌ سه‌ر كێشه‌كه‌ی‬ ‫كرد‪ ،‬به‌ زمانێكی عه‌ره‌بیی پاراو قسه‌ی‬ ‫ده‌كرد! ئاواته‌خوازم هه‌موومان زمانی‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی ب��ه‌ باشی وه‌ك��و ئ��ه‌و خانمه‌‬ ‫نووسه‌ره‌ بزانین‪ .‬ئه‌رێ برام ئێوه‌ بۆ‬ ‫ئاوها ئه‌و خانمه‌ سه‌ركوت ده‌كه‌ن؟ ئێ‬

‫ده‌ وازی لێ بهێنن با هیچ نه‌بێت قسان‬ ‫بكات‪ ،‬وازی لێ بهێنن با چیرۆكی زام‌و‬ ‫چه‌پاندنه‌كانی خۆی بگێڕێته‌وه‌‪ .‬ئه‌من‬ ‫به‌ هه‌موو ع��ه‌ره‌ب ده‌ڵێم‪ :‬به‌ر له‌وه‌ی‬ ‫ب��اس��ی ره‌گ��ه‌زپ��ه‌رس��ت��ی��ی ف��ه‌ره‌ن��س��ی‌و‬ ‫ئه‌مه‌ریكی‌و (شه‌یاطینه‌كان) بكه‌ن‪ ،‬بۆ‬ ‫ته‌نها جارێكیش بێت له‌ ئاوێنه‌دا سه‌یری‬ ‫خ��ۆت��ان ب��ك��ه‌ن‪ .‬پ��اش��ان ده‌ڵ��ێ��م‪ :‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ ره‌گه‌زپه‌رستانه‌‬ ‫نا مرۆڤانه‌تان تێدا ب��اوه‌‪ .‬ته‌نها یه‌ك‬ ‫شارستانییه‌تیش له‌ سه‌ر زه‌وی عه‌ره‌ب‬ ‫نابووژێته‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها عه‌ره‌ب له‌ سه‌ر‬ ‫شانۆی مێژووی گه‌الندا هیچ رێزێكی‬ ‫لێ نانرێت‪.‬‬ ‫* سه‌رچاوه‌‪ :‬رۆژنامه‌ی (الشرق األوسط)‪،‬‬ ‫ژماره‌ ‪٢٠١٣ /١ /٧ ،١٢٤٥٩‬‬

‫‪91‬‬

‫چاوپێکه‌وتن له‌گه‌ڵ سیاسه‌تمه‌داری کورد‬ ‫فاروق نه‌قشی‬ ‫‪An interview with Faruq Naqshi the‬‬ ‫‪Kurdish politician‬‬

‫ئاماده‌كردنی‪ :‬ئه‌نوه‌ر حسین (بازگر)‬ ‫‪Anwer Hussain‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫ئیسالمیه‌كان س��ه‌ره‌ڕای ده‌وری��ان‪،‬‬ ‫ن��ات��وان��ن ئ��ه‌ڵ��ت��ه‌رن��ات��ی��ڤ ب��ن‪ ،‬چونكه‌‬ ‫دژی دی��م��وك��راس��ی��ن‌و ل��ه‌ ب��اری‬ ‫ئابوریشه‌وه‌ ده‌ستبه‌تاڵن‪ .‬سه‌باره‌ت‬ ‫ب��ه ‌مه‌ترسیه‌كانی س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ه‌وه‌ی‬ ‫گروپه‌ فینده‌مێنتالیسته‌كان به ‌دوای‬ ‫رووداكانی به‌ناو به‌هاری عه‌ره‌بی له‌‬ ‫واڵتانی باكوری ئه‌فریقاو خورهه‌اڵتی‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت‪ ،‬پ��اش��ه‌ك��ش��ه‌ی ج��ه‌ره‌ی��ان��ه‌‬ ‫كۆمۆنیست‌و لیبراڵه‌كان ئاینده‌ ئه‌و‬ ‫ئ��اڵ��وگ��ۆران��ه‌ دی��داره‌ك��ان��م��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫(ف��اروق��ی نه‌قشی‪ ،‬كه‌سایه‌تی چه‌پ‌و‬ ‫سۆسیالیست‌و هه‌ڵسوراوی له‌ مێژینه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵه‌) ساز كردووه‌‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬پ��ێ��ت��ان وای��ه‌ ئ��ه‌و ه��ه‌ڵ�� ‌ه‬ ‫ستراتیژییه‌ی‪ ،‬که له‌ سه‌رده‌می جه‌نگی‬ ‫سارددا‪ ،‬که به‌ ده‌ستگیرۆی‌و پشتیوانی‬ ‫ل��ه‌ ه��ێ��زه‌ ئ��ی��س�لام��گ��ه‌راك��ان ل��ه دژی‬ ‫كۆمۆنیزمی سۆڤیه‌تیدا ک��راوه‪ ،‬ئێستا‬ ‫كاریگه‌رییه‌ نێگه‌تیڤه‌كانی ده‌رده‌كه‌وێت؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬به‌ دوای رووخ��ان��ی دی��واری‬ ‫به‌رلین‌و شكستی ب��ه‌ره‌ی سۆڤییه‌تدا‪،‬‬ ‫كێشه‌ی نێوان دوو به‌ره‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ی جیهان‪ ،‬وات��ه‌ كێشه‌ی‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت‌و رۆژئ��اوا ب��ه‌ شێوه‌یه‌ك‬ ‫كۆتایی پێهات‪ ،‬كه‌ بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی كێشه‌كه‌‪ ،‬وات��ه‌ سته‌م‪،‬‬ ‫ناعه‌داله‌تی‪ ،‬ه��ه‌ژاری‪ ،‬ژێرده‌سته‌یی‌و‬

‫‪ ..‬هتد هه‌ر له‌ جێی خۆیان مابوون‌و‬ ‫ب��گ��ره‌ ب��ه‌ ت��ه‌واوب��وون��ی ئ��ه‌و ش��ه‌‌ڕه‌‬ ‫توندتر‌و زیاتر‌و بێرزاتریش بوونه‌وه‌‪.‬‬ ‫دوو ج��ه‌م��س��ه‌ری ئ��ه‌و ش��ه‌ڕه‌‪ ،‬وات��ه‌‬ ‫واڵتانی كاپیتالیستی رۆژئاواو واڵتانی‬ ‫الیه‌نگری سه‌رمایه‌داری ده‌وڵه‌تی‪ ،‬كه‌‬ ‫خۆیانیان له‌ ژێر نێوی سۆسیالیزمدا‬ ‫تاپۆ كردبوو‪ ،‬مه‌كۆی سازدانی بارو‬ ‫دۆخ��ێ��ك ب��وون ل��ه‌ ج��ی��ه��ان��دا‪ ،‬ك��ه‌ بۆ‬ ‫زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری كۆمه‌اڵنی خه‌ڵكی‬ ‫جیهان‪ ،‬جگه‌ له‌ ماڵ وێرانی‌و برسێتی‪،‬‬ ‫جگه له بێ مافی‌و سته‌م‌و سه‌ركوت‪،‬‬ ‫هیچی دیكه‌ی تێدا به‌سته‌‌وه نه‌بوو‪ .‬به‌‬ ‫دوای شۆڕشی ئوكتۆبه‌ردا‪ ،‬گه‌النی‬ ‫سته‌مدیده‌ له‌ گۆشه‌‌و كه‌ناری دنیا‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌ ژێر باری كۆلۆنیالیزمی راسته‌وخۆ‌و‬ ‫ن��اڕاس��ت��ه‌وخ��ۆ ب��ه‌ت��ه‌ن��گ ه��ات��ب��وون‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا س��ه‌دان م��ل��ی��ۆن ئینسانی‬ ‫به‌شمه‌ینه‌ت‪ ،‬كه‌ سته‌م‌و چه‌وساندنه‌وه‌ی‬ ‫سیستمی سه‌رمایه‌داری برستیی لێ‬ ‫بڕیبوون‪ ،‬چ��اوی ئۆمێدیان بڕیبووه‌‬ ‫ئه‌و شۆڕشه‌‌و پاش سه‌قامگیربوونی‬ ‫واڵتانی سۆڤییه‌ت‪ ،‬هه‌ستان‌و ئاخێزه‌‬ ‫جه‌ماوه‌ریه‌كان بۆ رزگاری‌و سه‌لماندنی‬ ‫مافه‌ زه‌وتكراوه‌كان له‌ چوارگۆشه‌ی‬ ‫دنیا‪ ،‬هه‌ر له‌ ئاسیاوه‌ هه‌تا ئه‌فریقا‌و‬ ‫تا ئه‌مریكای التین‪ ،‬ده‌ستیان پێكرد‌و‬ ‫گه‌لێكیشیان‪ ،‬تاڕاده‌ی كۆتایی هێنان به‌‬ ‫كۆلۆنیالیزمی راسته‌وخۆ‪ ،‬سه‌ركه‌وتنیان‬ ‫به‌ ده‌ستهێنا‌و واڵته‌كانیان رزگار كرد‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫ب��ه‌رده‌وام��ی‌و ب��ێ��زارب��وون��ی س��ت��ه‌م‌و سارد‪ ،‬كه‌ بۆ به‌ربه‌ره‌كانێ له‌ گه‌ڵ نفوز‌و‬ ‫بێ‌مافی‌و س��ه‌رك��وت‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ راستیدا په‌ره‌سه‌ندنی كۆمۆنیزم‌و ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ك��اردان��ه‌وه‌و به‌رچی بێ ئ��ه‌م الو‌ ئه‌و سیاسی‌و ئابووریی سۆڤیه‌ت گه‌اڵڵه‌‬ ‫الی نه‌زم‌و سیستمی سه‌رمایه‌دارییه‌‪ ،‬كرا‪ ،‬كێشانی پشتێنیكی سه‌وز بوو به‌‬ ‫ب��ه‌ دروس��ت‪ ،‬ببوه‌ ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ ده‌ور سۆڤیه‌ت‌دا‪ .‬وات��ه‌ هه‌ڵگیرسانی‬ ‫رق‌و بێزاریی كۆمه‌اڵنی خه‌ڵكی وه‌گیان ئیسالمچیه‌تی‌و هه‌ڵخراندنی هه‌ستی‬ ‫هاتوش‪ ،‬روو بكاته‌ ئه‌وان‪ .‬سه‌رهه‌ڵدانی مه‌زهه‌بی خه‌ڵكانی موسوڵمان له‌ دژی‬ ‫شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ر‌و دروشمه‌كانی‪ ،‬سۆڤیه‌ت‌و كومۆنیزم‪ .‬به‌ سه‌رفكردنی‬ ‫ك��ه‌ ب��اس��ی��ان ل��ه‌ ئ��ازادی‪ ،‬رزگ��اری‌و م��ی��ل��ی��اران دۆالر‌و ب��ه‌ ت��ه‌ی��ارك��ردن��ی‬ ‫به‌رابه‌ری ده‌كرد‪ ،‬ده‌رووی ئاسۆیه‌كی كۆنه‌په‌رستترین‌و دواك��ه‌وت��ووت��ری��ن‬ ‫هیوابه‌خشیان ل��ه‌ رووی كۆمه‌اڵنی به‌شه‌كان‪ ،‬مه‌یدانیان بۆ سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫خه‌ڵكی تامه‌زرۆی ئ��ازادی‌و رزگ��اری كێشه‌‌و ملمالنه‌یه‌كی كولتووری خۆش‬ ‫كرده‌وه‌و به‌و جۆره‌ واڵتانی سۆڤییه‌ت‪ ،‬كرد‪ ،‬كه‌ ئه‌گه‌رچی له‌ سه‌ره‌تادا رووی‬ ‫تا كۆتایی ساڵه‌كانی شه‌ستی زایینی به‌ربه‌ره‌كانێ كردنه‌كه‌ی له‌ سۆڤیه‌ت‬ ‫بووه‌ پیر‌و مورادی ئازادیخوازانی دنیاو ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم دوات��ر‌و وه‌ك ده‌بینین به‌‬ ‫ه��ه‌ر بزووتنه‌وه‌یه‌كی رزگاریخوازی تایبه‌ت به‌ دوای كۆتایی هاتنی شه‌ڕی‬ ‫له‌ هه‌ر گۆشه‌یه‌كی دنیا به‌ شێوه‌یه‌ك سارددا‪ ،‬چونكه‌ هۆكاره‌ سه‌ره‌كه‌یه‌كه‌‪،‬‬ ‫سه‌ری به‌ سۆڤیه‌ته‌وه‌ به‌ندبوو‪ .‬ئه‌مه‌ وات��ه‌ ه��ه‌ژاری‪ ،‬س��ت��ه‌م‪ ،‬ن��اع��ه‌دال��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫له ‌الی��ه‌ك‌و سه‌قامگیربوونی واڵتانی نابه‌رابه‌ری و‪ ..‬وه‌ك خۆی ماونه‌ته‌وه‌‬ ‫سۆڤیه‌ت‌و سه‌ركه‌وتنی ئه‌ڵته‌رناتیڤه‌ كێشه‌كه‌‌و به‌ربه‌ره‌كانێ كردنه‌كه‌ رووی‬ ‫ئابوورییه‌كه‌ی‪ ،‬وات��ه‌ س��ه‌رم��ای��ه‌داری ل��ه‌ چ��وو الی��ه‌ن��ه‌ك��ان‌و ل��ه‌ س��ه‌رووی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی ل��ه‌ ب��ه‌ران��ب��ه‌ر س��ی��اس��ه‌ت��ه‌ چویانه‌وه‌‪ ،‬رووی له‌ ئه‌مریكا كردووه‌‪.‬‬ ‫ئ��اب��ووری��ی��ه‌ ل��ه‌ گ��ێ��ژاو ك��ه‌وت��ووه‌ك��ه‌ی ئه‌و ماره‌ سڕ كه‌وتوه‌ی‪ ،‬كه‌ ئه‌مریكاو‬ ‫بورژوازی رۆژئاوادا‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌وری رۆژئ��اوا ب��ۆ دژای��ه‌ت��ی��ی كومۆنیزم‌و‬ ‫سه‌ره‌كیی سۆڤیه‌ت‌‌و ئه‌رته‌شی سور سۆڤیه‌ت قوتیان كرده‌وه‌‪ ،‬ئێستا له‌ قاڵبی‬ ‫ل ‌ه سه‌ركه‌وتنی هێزه‌ هاوپه‌یمانه‌كان ئه‌لقاعده‌و تاڵیبان‌و ‹إخوان المسلمین›و‬ ‫به‌ س��ه‌ر ئه‌ڵمانی نازیدا مه‌ترسیه‌كی ‹س��ه‌ل��ه‌ف��ی›و‪...‬دا به‌ربینی ب��ه‌ خۆیان‬ ‫گ��ه‌وره‌ی ب��ۆ ب��ۆرژوازی رۆژئ��اوا گ��رت��وه‌‪ .‬ده‌م��ه‌وێ بڵێم‪ ،‬ك��ه‌ ه��ۆك��اری‬ ‫پێكهێنابوو‪ ،‬كه‌ ده‌بوو چاره‌سه‌رێكی بۆ سه‌ره‌كیی سه‌رهه‌ڵدانی بزووتنه‌وه‌كانی‬ ‫ببیننه‌وه‌‪ .‬یه‌كێك له‌ سیناریۆكانی شه‌ڕی ئ��ه‌م دوای��ی��ان��ه‌ی واڵت��ان��ی ع��ه‌ره‌ب��ی‪ ،‬له‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫راس��ت��ی��دا ن��ه‌ك ه��ه‌س��ت��ی م��ه‌زه��ه‌ب��ی‌و‬ ‫ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��س��ت��ی‌و ش��ت��ی‌وا‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و‬ ‫هه‌ژاری‪ ،‬بێكاری‪ ،‬سته‌م‌و ناعداڵه‌تییه‌‪.‬‬ ‫دیاره‌ وه‌ك چۆن له‌ سه‌رده‌می شه‌ڕی‬ ‫س��ارددا‪ ،‬دوو ج��ه‌م��س��ه‌ری سه‌ره‌كی‬ ‫ش��ه‌ڕه‌ك��ه‌ ل��ه‌ ه��ه‌س��ت��ی م��ه‌زه��ه‌ب��ی‌و‬ ‫ناسیۆنالیستی خه‌ڵكان‌و واڵتانی دیكه‌‬ ‫له‌ دژی یه‌كتر كه‌ڵكیان وه‌رده‌گ��رت‪،‬‬ ‫ئ��ێ��س��ت��اش ج��ه‌م��س��ه‌ره‌ ت��ازه‌ك��ان��ی‬ ‫مه‌یدانی كێشمه‌كێشی داسه‌پێندراوی‬ ‫كولتووری‪ ،‬ل��ه‌و هۆكاره‌ سه‌ره‌كیانه‌‬ ‫به‌ قازانجی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خۆیان‬ ‫كه‌ڵك وه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئۆلیڤه‌ر روا شاره‌زا‌و پسپۆر‬ ‫ل��ه‌ب��واری س��ی��اس��ی��دا‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت به‌‬ ‫ئاڵوگۆڕی واڵتانی عه‌ره‌بی‌و ناوچه‌كه‌‬ ‫پێیوایه‌ ئه‌وه‌ به‌ هۆی ئیسالمییه‌كانه‌وه‌‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌ هۆی دیموكراسیه‌وه‌یه‌‌و‬ ‫وه‌ل��ێ ده‌ب��ێ��ت ئیتر ب��اس ل��ه ‌پۆست‬ ‫ئوسووڵیی ئیسالمی بكه‌ین؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ئ��ه‌گ��ه‌ر بمه‌وێت بچمه‌ سه‌ر‬ ‫ده‌قی پرسیاره‌كانتان‪ ،‬ده‌بێت سه‌باره‌ت‬ ‫ب��ه‌ ب��اس��ك��ردن ل��ه‌ پ��ۆس��ت ئوسووڵیی‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی ب��ڵ��ێ��م‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ێ‪ :‬رووی ل��ه‌و‬ ‫كه‌سانه‌یه‌‪ ،‬كه‌ باسی پۆست ئیسالمیزمی‬ ‫كردووه‌‪ .‬باسكردن له‌ پۆست ئیسالمیزم‬ ‫ئ��ام��اژه‌ ب��ه‌م��ه‌ی��ه‪ ‌،‬ك��ه‌ گ��وای��ه‌ ره‌وت��ی‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی ئیسالم له‌ بیست ساڵی‬

‫راب��ردودا به‌ ئاقارێكی‌تردا چووه‌‪ .‬به‌م‬ ‫واتا‌یه‪ ،‬كه‌ جڵه‌وی به‌ ئیسالمی كردنی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ له‌ ده‌س��ت بزوتنه‌وه‌ گه‌وره‌‬ ‫ئیسالمییكان‌و ده‌وڵه‌ته‌كان ده‌رچووه‌‌و‬ ‫ل��ه‌ ئ��ی��راده‌ی ئ��ه‌وان��دا ن��ه‌م��اوه‌‪ .‬ده‌ڵێن‪،‬‬ ‫كه‌ له‌م ده‌وره‌ی دواییدا‪ ،‬له‌ الیه‌كه‌وه‌‬ ‫هه‌ڵسوڕاوان‪ ،‬راب��ه‌ران‌و وته‌بێژانێكی‬ ‫ئیسالمی جیاواز له‌ ده‌وره‌كانی پێشوو‬ ‫هاتوونه‌ته‌ ئ��اراوه‪ ‌،‬كه‌ نه‌ خۆیان بۆ‬ ‫به‌ده‌سته‌وه‌ گرتنی ده‌س��ه‌اڵت ئاماده‌‬ ‫كردوه‌‌و نه‌ چاویان له‌ ده‌سه‌اڵته‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆیه‌ش چ خۆیان له‌ بزوتنه‌وه‌ ئیسالمییه‌‬ ‫كالسیك‌و گه‌وره‌كان دوور گرتووه‌‌و چ‬ ‫له‌ ده‌وڵه‌ته‌كان‪ .‬له‌ الیه‌كی تریشه‌وه‌‪،‬‬ ‫جیهانگیریش كاریگه‌ری راسته‌وخۆی‬ ‫له‌ سه‌ر بزووتنه‌وه‌ ئیسالمییه‌كان‌و له‌‬ ‫سه‌ر ره‌وتی سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی ئیسالم‬ ‫دان��اوه‌‪( .‬روێ‌) ل��ه‌ كتێبی (ئیسالمی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی)‌و ل��ه‌ دووه��ه‌‌زارو دوودا‪،‬‬ ‫ب��ه‌ ل��ێ��ك��دان��ه‌وه‌ی س��ه‌رج��ه‌م��ی ه��ه‌ل‌و‬ ‫مه‌رجه‌كان ئاماژه‌ به‌م خااڵنه‌ ده‌دات‪.‬‬ ‫قبوڵكردنی ده‌وڵ��ه‌ت��ی میللی له‌ الیه‌ن‬ ‫بزوتنه‌وه‌ ئیسالمییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬زیادبوونی‬ ‫رێژه‌ی موسوڵمان له‌ واڵتانی رۆژئاوا‪،‬‬ ‫بوونی مه‌یل‌و بۆچوونی ئیسالمی به‌‬ ‫ئه‌مری تاكه‌كه‌س‪ ،‬پێداگرتن له‌ سه‌ر‬ ‫ئینسان‌دۆستی ئیسالم‪ ،‬سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫گ��روپ��ی س��ه‌ل��ه‌ف��ی ت��ازه‌ (‪New‬‬ ‫ژی��ان��ه‌وه‌ی‬ ‫‪‌)fundamentaists‬و‬ ‫جیهادگه‌رایی ئیسالمی‪ .‬به‌اڵم ئایا وه‌ك‬

‫‪95‬‬

‫چ��ۆن ب��اس ل��ه‌ م��ودێ��رن��ی��زم‌و پۆست‬ ‫مودێرنیزم ك��راوه‌و ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ئ��اواش‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ب��اس ل��ه‌ پۆست ئیسالمیزم‬ ‫بكه‌یت‪ .‬باسكردن به‌ مانای سه‌لماندن‬ ‫مه‌به‌ستمه‌‪ .‬من له‌و باوڕه‌دا نیم ئیسالم‪،‬‬ ‫یان هه‌ر ئایین‌و مه‌زهه‌بێكی‌تر‪ ،‬كۆمه‌ڵێك‬ ‫یاسا‌و ش��ه‌رع‌و ده‌س��ت��ووری تایبه‌تی‬ ‫ل��ه‌ گ��ۆڕان ن��ه‌ه��ات��ووی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك��ه‌ هیچ‬ ‫كه‌س بۆی نییه‌ ته‌نانه‌ت بیانباته‌ ژێر‬ ‫پرسیار تا چ بگات ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ نكۆڵی‬ ‫لێ بكات‪ .‬ته‌نانه‌ت ئه‌و فه‌یله‌سووف‌و‬ ‫زانا ئیسالمییانه‌ش‪ ،‬كه‌ زۆر دوورن له‌‬ ‫چه‌ق‌به‌ستوویی‌و ئاماده‌ن بۆ دیالۆگ‬ ‫له‌ س��ه‌ر خاڵه‌ بنه‌ماییه‌كانی ئیسالم‪،‬‬ ‫هه‌ر پابه‌ندن به‌ ئه‌سڵه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫ئیسالم‪ .‬جگه‌ له‌مه‌‪ ،‬با بچینه‌ سه‌ر ئه‌و‬ ‫خااڵنه‪ ‌،‬كه‌ الیه‌نگرانی پۆست ئیسالمیزم‬ ‫ب��اس��ی��ان��ك��ردوه‌‪ .‬ئ��ای��ا وه‌ك ئ��ه‌وان‬ ‫ئاماژه‌یان پێداوه‌‪ ،‬جیلی تازه‌ی رێره‌وی‬ ‫س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ه‌وه‌ی ئیسالم توانیویانه‌‬ ‫س��ن��ووری ده‌س��ه‌اڵت��ی ب��زووت��ن��ه‌وه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان‌و ده‌وڵه‌ته‌ ئیسالمییه‌كان‬ ‫ببه‌زێنن‌و بیانخه‌نه‌ الوه‌؟ ئایا چاویان له‌‬ ‫ده‌سه‌اڵت نییه‌‌و بۆ ده‌سه‌اڵتی ناكه‌ن؟‬ ‫له‌ ك��وێ واب��ووه‌؟ له‌ ئه‌فغانستان‪ ،‬له‌‬ ‫ئێران‪ ،‬له‌ عێراق‪ ،‬له‌ میسر‪ ،‬له‌ تونس‪،‬‬ ‫له‌ یه‌مه‌ن‪ ،‬له‌ سوریه‌‪ ،‬له‌ كوێ؟ به‌اڵم‬ ‫ئایا ئیسالم ده‌ت��وان��ێ��ت ئه‌ڵته‌رناتیڤی‬ ‫بۆرژوازی بێت؟ ئایدیۆلۆژیی ئیسالمی‬ ‫ئه‌گه‌رچی له‌ مه‌یدانی روو بینایییه‌وه‌‪،‬‬

‫بۆ نموونه‌ له‌ باری كولتووریه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵ بۆرژوازی‌و به‌ تایبه‌ت بۆرژوازیی‬ ‫چه‌پی لیبراڵ جیاوازی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌‬ ‫باری ژێربیناییه‌وه‌‌‪ ،‬به‌ تایبه‌ت له‌ بواری‬ ‫ئابووریدا‪ ،‬هه‌ر ده‌كه‌ونه‌ یه‌ك خانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��اڵ‌و گ��ۆڕی بنه‌ڕه‌تی ل��ه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫ب��ه‌ش��ه‌ری‪ ،‬ئ��ه‌م��ڕۆ ب��ه‌ ب��ڕوای من‬ ‫پێویستی به‌ دوو فاكته‌ری سه‌ره‌كی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌؛ دی��م��وك��راس��ی‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤی‬ ‫ئ��اب��وری‪ .‬ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی ئ��ی��س�لام��ی‌و‬ ‫ج��ه‌ره‌ی��ان��ه‌ ئیسالمییه‌كان‪ ،‬ب��ه‌ چ��وو‬ ‫باڵه‌كانییه‌وه‌‪ ،‬له‌م دوو فاكته‌ره‌ بێبه‌رین‪.‬‬ ‫ئه‌و دروشمه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ندێك له‌ جه‌ره‌یانه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان سه‌باره‌ت به‌ عه‌داله‌تی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ه��ه‌ڵ��ی��ان‬ ‫گرتووه‌‌‪ ،‬بۆ وێنه‌ پێیان وایه‌ له‌ باری‬ ‫ئابوورییه‌وه‌ ئه‌گه‌ر ئ��ه‌وه‌ی شه‌رعی‬ ‫ئیسالم ـ سوننی‌و شیعه‌ ـ وتوویه‌تی‪،‬‬ ‫واته‌ زه‌كات‌و خۆمس‌و سه‌رفیتره‌ جێ‬ ‫به‌ جێ بكرێت‪ ،‬عه‌داله‌تی ئابووری له‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی به‌شه‌ریدا ته‌زمین ده‌بێت‪.‬‬ ‫بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مڕۆ نه‌ك هه‌ر جواب‬ ‫ناداته‌وه‪ ‌،‬به‌ڵكو له‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ له‌ هه‌ندێک‬ ‫له‌ واڵته‌ ئه‌وروپاییه‌كاندا‌و به‌ شێوه‌ی‬ ‫ماڵیات (باج) له‌ داهاتی هاوواڵتیان بۆ‬ ‫دابینكردنی پێداویستییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫وه‌رده‌گیرێت‪ ،‬زۆر كه‌متر‌و له‌ دواتره‌‪.‬‬ ‫چوو ئه‌و خۆمس‌و زه‌كاته‌ی ئیسالم‬ ‫ن��اك��ات��ه‌ (‪ )%٢٥‬داه��ات��ی ك��ه‌س��ه‌ك��ان‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ك��ات��ێ��ك��دا ل��ه‌ ه��ه‌ن��دێ ل��ه‌ واڵت��ه‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫ئه‌وروپاییه‌كان راده‌ی ماڵیات له‌ سه‌ر‬ ‫داهاتی هاوواڵتیان‪ ،‬له‌ (‪ )% ٠‌٥‬تێپه‌ڕ‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ .‬ب��ه‌اڵم ب��ه‌و ح��اڵ��ه‌ش هیشتا‬ ‫عه‌داله‌تی ئابووری له‌و واڵتانه‌ نه‌هاتۆ‌ته‌‬ ‫دی‪ .‬خاڵێكی گرنگی دیكه‌ دیموكراسییه‪‌،‬‬ ‫كه‌ ئایدیۆلۆژی ئیسالمی یه‌كجار لێی‬ ‫دووره‌‪ .‬به‌ بێ باوه‌ڕ به‌ دیموكراسی‌و‬ ‫ه��ه‌ن��گ��او ه��ه‌ڵ��ێ��ن��ان��ی ب��ه‌ ك��رده‌وه‌ بۆ‬ ‫دابینكردنی له‌ چوو بواره‌كاندا‪ ،‬قسه‌‬ ‫ك��ردن ل��ه‌ ع��ه‌دال��ه‌ت��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی له‌‬ ‫دروشمێكی بێ ناوه‌رۆك واوه‌تر هیچی‌تر‬ ‫نییه‌‪ .‬ناكرێت ب��اوه‌ڕت ب��ه‌ یه‌كسانی‬ ‫مافی سیاسی ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ژن‌و پیاو نه‌بێت‌و دروشمی عه‌داله‌تی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌ڵگه‌ری‪ .‬ئه‌وه‌ی ده‌مه‌وێت‬ ‫بیڵێم‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬كه‌ ئه‌گه‌ر بۆ سه‌رده‌می‬ ‫س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی ئ��ی��س�لام‪ ،‬ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی‬ ‫ئیسالمی توانیویه‌تی ئه‌ڵته‌رناتیڤێك بێت‬ ‫بۆ به‌شێك له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌و سه‌رده‌مه‌‪،‬‬ ‫پ��اش ن��زی��ك��ه‌ی ه��ه‌‌زارو چ��وار س��ه‌د‬ ‫ساڵ‌و ئه‌م چوو گۆڕانكاریه‌‪ ،‬ناتوانێت‬ ‫ئه‌ڵته‌رناتیڤی رزگاری ده‌ری كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫ئه‌مڕۆی به‌شه‌ری بێت‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ئ��ای��ا ش��ۆڕش��ێ��ك��ی ن��وێ‌و‬ ‫ب��ه‌ه��ارێ��ك��ی ع��ه‌ره‌ب��ی دژی ئ��ی��خ��وان‌و‬ ‫ئیسالمییه‌كان له‌رێدایه‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬وه‌ك له‌ پرسیاره‌كه‌ی ئێوه‌دا‬ ‫ه��ات��ووه‌‪ .‬ده‌ب��ێ��ت ب��ڵ��ێ��م ب��ێ��گ��وم��ان وا‬

‫ده‌ب��ێ��ت‪ .‬ئ��ه‌م ه��ێ��زه‌ ئیسالمییانه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هاتوونه‌ته‌ ده‌سه‌اڵت‪ ،‬یان له‌ ده‌سه‌اڵتدا‬ ‫به‌شدارن‪ ،‬توانای جوابدانه‌وه‌ به‌ كێشه‌‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ئابورییه‌كانیان نییه‌‪.‬‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م هێزانه‌ له‌ ئه‌ساسدا‬ ‫هه‌ر وه‌ك پێشتر ئاماژه‌م پێداوه‌‪ ،‬به‌‬ ‫هۆی سیاسه‌تی سه‌ركوت‌و داپڵۆسینی‬ ‫هه‌ردوو به‌ره‌كه‌ی به‌شدار له‌ «شه‌ڕی‬ ‫س��ارد» له‌ دژی میلله‌تان‌و كۆمه‌اڵنی‬ ‫خه‌ڵكی به‌ش مه‌ینه‌ته‌وه‌ بوو‪ .‬له‌ ته‌واوی‬ ‫ئ��ه‌و واڵت��ان��ه‌دا وا موسوڵمانه‌كانی لێ‬ ‫نیشته‌جێن‪ ،‬خه‌ڵك له‌ ده‌ست حكومه‌ته‌‬ ‫مله‌وڕ‌و دیكتاتۆره‌كانه‌وه‌ زاڵه‌ هاتبوون‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر جموجووڵێكی ئ��ازادی��خ��وازان��ه‌ی‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك ب��ه‌ ت��ون��دی س��ه‌رك��وت ده‌ك��را‪.‬‬ ‫كه‌سانی شۆڕشگێر‌و ئازادیخواز‪ ،‬ده‌س‬ ‫به‌سه‌ر ده‌ك��ران‪ ،‬ده‌گ��ی��ران‪ ،‬زیندانی‌و‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌ ده‌ك��ران‌و زۆری��ش��ی��ان بێ‬ ‫سه‌روشوێن‌و ئیعدام ده‌كران‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ه��ه‌وڵ��دان ب��ۆ ده‌ره��ات��ن ل��ه‌ ژێ��ر ب��اری‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت‌و حكومه‌ته‌ م��ل��ه‌وڕ‌و ده‌س��ت‬ ‫نیشانده‌كان‌و هاتنه‌ده‌ر له‌ ژێر باری‬ ‫كولۆنیالیزم‪ ،‬له‌گه‌ڵ هیرش‌و ده‌ست‬ ‫تێوه‌ردانی راسته‌وخۆ‌و ناڕاسته‌وخۆی‬ ‫زلهێزه‌كان به‌ره‌و ڕوو ده‌بوو‪ .‬كوده‌تای‬ ‫راسته‌وخۆی ئه‌مریكا‌و ئینگلیز له‌ دكتور‬ ‫موسه‌دیق له‌ ئێران‪ ،‬كوده‌تا له‌ دژی‬ ‫حكومه‌تی تازه‌ به‌ده‌سه‌اڵت گه‌یشتووی‬ ‫عه‌بدولكه‌ریم قاسم له‌ عێراق‪ ،‬كوده‌تای‬ ‫ژن��رال زی��ائ��ول��ح��ه‌ق ل��ه‌ ح��ك��وم��ه‌ت��ی‬

‫‪97‬‬

‫هه‌ڵبژێردراوی زولفه‌قار عه‌لی بۆتۆ‬ ‫له‌ پاكستان‌و ده‌ی��ان نموونه‌ی دیكه‌ی‬ ‫ل��ه‌م چه‌شنه‌ به‌ روون��ی نیشانده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫چۆن زلهێزه‌كانی مه‌یدانی دیاریكردنی‬ ‫سیاسه‌تی نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫ركه‌بڕكێی نێوان خۆیان‌و بۆ دابینكردنی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیان‪ ،‬ده‌ست له‌ وه‌زع‌و‬ ‫كاروباری واڵتانی دیكه‌ له‌ چوارگۆشه‌ی‬ ‫دنیا وه‌رده‌ده‌ن‪ .‬ئه‌م ده‌ست تێوه‌ردانانه‌‬ ‫ب��ه‌ گ��ش��ت��ی ب��ۆ راگ��رت��ن��ی ده‌وڵ��ه‌ت‌و‬ ‫حكومه‌ته‌ مله‌وره‌كانی سه‌ربه‌خۆیان‌و‬ ‫ی��ان ه��ێ��ن��ان��ه‌ س��ه‌رك��اری ده‌وڵ��ه‌ت‌و‬ ‫حكومه‌تی گوێ له‌مست ب��ووه‌‪ .‬دیاره‌‬ ‫ئه‌م سیاسه‌ته‌ ته‌نیا تایبه‌ت به‌و واڵتانه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ موسوڵمان نشینن‪ ،‬ن��ه‌ب��ووه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫سیاسه‌ته‌ له‌ هه‌‌ر شوێنێكی دنیا به‌ڕێوه‌‬ ‫براوه‌‪ ،‬له‌ گواتێماال‪ ،‬هیندوراس‪ ،‬پاناما‪،‬‬ ‫نیكاراگوئه‌‌و ‪ ..‬له‌ ئه‌مریكای التین‪ .‬له‌‬ ‫كونگۆ‪ ،‬زامبیا‪ ،‬مه‌راكش‪ ،‬س��ودان‌و ‪..‬‬ ‫له‌ ئه‌فریقا‪ .‬له‌ پۆڵه‌ندا‪ ،‬چیكۆسلۆڤاكیا‪،‬‬ ‫رۆم��ان��ی‪ ،‬ئه‌ڵمانیای رۆژه��ه‌اڵت‌و ‪ .‬له‌‬ ‫ئه‌وروپا‪ .‬كاردانه‌وه‌ی ئه‌م سیاسه‌ته‌ له‌‬ ‫سه‌ر كۆمه‌اڵنی خه‌ڵكی زوڵ��م لێكراو‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ژی��ان‌و ئ��اس��ووده‌ی��ی‌و ئ��ازادی‌و‬ ‫به‌ڕێچوونی بۆ نه‌هێشتوونه‌ته‌وه‌‪ ،‬بریتی‬ ‫بووه‌ له‌ په‌ره‌سه‌ندنی رق‌و تووره‌یییان‬ ‫ل��ه‌ ح��ك��وم��ه‌ت‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ك��ان��ی��ان له‌‬ ‫الی��ه‌ك��ه‌وه‌‌و ل��ه‌ ده‌وڵ��ه‌ت‌و ده‌س��ه‌اڵت��ه‌‬ ‫زلهێزه‌كان له‌ الیه‌كی‌تره‌وه‌‪ .‬ئه‌م خه‌ڵكه‌‬ ‫سته‌م لێكراوه‌‪ ،‬كه‌ خواست‌و مافه‌كانی‬

‫ژێ��رپ��ێ ن��راوه‌‌و ب��ه‌رده‌وام هه‌ستی‬ ‫ب��ه‌ س��ووك��ای��ه‌ت��ی پ��ێ��ك��ردن ك��ردوه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ساتێكیش ده‌ستی له‌ ه��ه‌وڵ‌و تێكۆشان‬ ‫بۆ رزگاری له‌م بارودۆخه‌ هه‌ڵنه‌گرتوه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك پێشتریش باسم كرد‪ ،‬هۆكاری‬ ‫سه‌ره‌كیی سه‌رهه‌ڵدانی بزوتنه‌وه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌م چه‌ند س��اڵ��ه‌ی دوای��ی��ش‪ ،‬ه��ه‌روه‌ك‬ ‫ج��اران‪ ،‬زوڵ��م‌و س��ت��ه‌م‌و ن��اع��ه‌دال��ه‌ت��ی‌و‬ ‫ه��ه‌ژاری داس��ه‌پ��ێ��ن��دراوه‌ ب��ه‌ س��ه‌ر‬ ‫كۆمه‌اڵنی خه‌ڵكدا‪ .‬هێزه‌ ئیسالمییه‌كانیش‪،‬‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای هاتنه‌ رووی ئه‌م ده‌وره‌ی��ان‪،‬‬ ‫ناتوانن ئه‌ڵته‌رناتیڤ بن‪ .‬یه‌كه‌م به‌ هۆی‬ ‫ئه‌وه‪ ‌،‬كه‌ دژ به‌ دیموكراسین‌‪ ،‬دووچیش‬ ‫له‌ ب��ه‌ر به‌تاڵبوونی ده‌ستیان له‌ باری‬ ‫ئ��اب��ووری��ی��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌ ع��ه‌رزی واقیعیشدا‬ ‫دیتوومانه‌ له‌و شوێنانه‌‪ ،‬كه‌ حكوومه‌تی‬ ‫ئیسالمی هاتوونه‌ته‌ سه‌ر كار‌و تا راده‌یه‌ك‬ ‫كه‌م‌و زۆر به‌پێی شه‌رع‌و یاسای ئیسالم‬ ‫جواڵونه‌ته‌وه‌‪ ،‬وه‌زعی ژیان‌و گوزه‌رانی‬ ‫خه‌ڵكمان دی��وه‌‪ .‬نموونه‌ به‌رچاوه‌كانی ‬ ‫حكومه‌تی تاڵیبان‌و كۆماری ئیسالمی‬ ‫ئ��ێ��ران‌ه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر باسی توركیاش بكرێ‬ ‫ده‌بێت بڵێم ئه‌وه‌ی له‌ توركیا له‌ سه‌ركاره‌‪،‬‬ ‫فڕی به‌ سه‌ر ئیسالم‌و ش��ه‌رع‌و یاسای‬ ‫ئیسالمییه‌وه‌ نییه‌‪ .‬له‌ توركیه‌ ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫لیبراڵ چ له‌ باری سیاسی‌و چ له‌ باری‬ ‫ئ��اب��وری��ی��ه‌وه‌ ل��ه‌ س��ه‌رك��اره‌‪ .‬م��ه‌زه��ه‌ب‌و‬ ‫ئیسالم ل��ه‌وێ ل��ه‌ خ��ان��ه‌ی تاكه‌ كه‌سدا‬ ‫ماوه‌ته‌وه‌‌و ئاسه‌وارێكی له‌ سیاسه‌ت‌و‬ ‫ئابووریدا نییه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫پرسیار‪ :‬ئیسالمی سیاسی تا چه‌ند‬ ‫دژی پ��رۆس��ه‌ی فیكر‌و مۆدێڕنه‌یه‌ له‌‬ ‫كاتێكدا مۆدێڕنیته‌ وه‌كو تێزێكی گرنگ‬ ‫به‌رده‌وامی به‌ ئه‌قاڵنیكردنی جیهان‌و‬ ‫گۆڕانكاری نوێ ده‌دات‌؟‬

‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ئ��ای��دۆل��ۆژی��ای ئیسالمی‬ ‫سیاسی وا پێناسه‌ ك��راوه‪ ،‬که ئیسالم‌‬ ‫په‌یام‌و حوكمڕانیان شمشێر‌و قورئانه‌‌و‬ ‫ئاین‌و ده‌وڵه‌ته‌‪ .‬كه‌واته‌ ژیان له‌ كوێی‬ ‫ئه‌م مه‌مله‌كه‌ته‌دایه‌؟‬

‫وه‌اڵم‪ :‬له‌ باسی ئیسالمی سیاسیدا‬ ‫سه‌ره‌تا پێویسته‌ بڵێم‪ ،‬كه‌ ن��ه‌ك هه‌ر‬ ‫ئیسالم‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ر مه‌زهه‌ب‌و ئاینێكی‬ ‫دی��ك��ه‌ش ل��ه‌ ن��اوه‌رۆك��دا سیاسییه‪.‬‬ ‫ئیسالمیش وه‌ك هه‌ر مه‌زهه‌بێكی دیكه‌‬ ‫بۆ به‌ڕێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگه‌‌و ده‌وری‬ ‫تاك‌و كۆمه‌ڵ له‌ به‌ڕێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫یاسا‌و ده‌ستوری تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا ئه‌گه‌ر باس له‌ ئیسالمی سیاسی‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬زۆرت��ر مه‌به‌ست له‌و تاك‌و‬ ‫گروپانه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ئیسالم به‌ ئه‌ڵته‌رناتیڤی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی‌و ئابووری ده‌زانن‌و‬ ‫بۆی تێده‌كۆشن‪ .‬زۆر جار ئه‌م عینوانه‌‬ ‫به‌ هه‌ڵه‌ ته‌نیا بۆ ئ��ه‌و ك��ه‌س‌و گروپه‌‬ ‫ئیسالمیانه‌ ب��ه‌ك��ار ده‌ب��رێ��ت‪ ،‬ك��ه‌ له‌‬ ‫سیاسه‌تدا لیبڕاڵن‪ .‬ئه‌مه‌ به‌ بڕوای من‬ ‫هه‌ڵه‌یه‌‪ .‬چ حزبی ع��ه‌دال��ه‌ت‌و گه‌شه‌ی‬ ‫ره‌ج��ه‌ب ته‌ییب ئ��ه‌ردۆغ��ان ئیسالمی‬ ‫سیاسییه‌‌و چ تاڵیبانی مه‌ال عومه‌ر له‌‬ ‫ئه‌فغانستان‪ .‬به‌اڵم دیاره‌ ئه‌م دوانه‌ دوو‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی جیاوازیان بۆ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ده‌وری ره‌س��م‌و ی��اس��ای‬ ‫ئیسالمی له‌ به‌ڕێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬

‫وه‌اڵم‪ :‬له‌ پرسیاره‌كانتاندا سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ ئیسالمی سیاسی‪ ،‬جێگای ئیسالم‬ ‫وه‌ك ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی‌و ت��اك‌و گ��روپ��ه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان تێكه‌ڵ كراوه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫تاك‌و گروپه‌كانیش به‌ كۆمه‌ڵ‌و له‌ یه‌ك‬ ‫خ��ان��ه‌دا هه‌ڵسه‌نگێدراون‪ .‬م��ه‌زه��ه‌ب‌و‬ ‫ئایینه‌كان‪ ،‬ل��ه‌وان��ه‌ ئیسالمیش‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ‌،‬كه‌ هه‌ڵكه‌وتووی هه‌لومه‌رجێكی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و م��ێ��ژووی��ی ت��ای��ب��ه‌ت��ن‪،‬‬ ‫جوابیان به‌ پرس‌و كێشه‌كانی ئه‌مڕۆی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی ب��ه‌ش��ه‌ری‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ چ��او‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی ه��ه‌زارو چ��وار س��ه‌د ساڵ‬ ‫له‌وه‌وپێش ئاڵ‌و گۆڕی له‌راده‌به‌ده‌ری‬ ‫چ له ‌باری سیاسی‌و ئابووری‌و چ له‌‬ ‫باری كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌ به ‌خۆوه‌ بینیوه‌‪،‬‬ ‫ناتوانن جوابێكی چاره‌سازیان له الدا‬ ‫هه‌بێت‪ .‬جوابی ئیسالم به‌ پرسی ژن‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی هه‌‌زارو چوارسه‌د ساڵ‬ ‫له‌وه‌به‌ری عه‌ربستاندا‪ ،‬كه‌ منداڵی كچی‬ ‫تێدا زینده‌به‌چاڵ ده‌ك��را‌وه‪ ،‬جوابێكی‬ ‫ش��ی��اوی ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌ ب��ووه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫ب��ه‌و ج��واب��ه‌وه‌ ه��ات��وون��ه‌ت��ه‌ م��ه‌ی��دان��ی‬ ‫كێشه‌ی ژن‪ .‬له‌ دنیای ئه‌مرۆدا‪ ،‬جگه‌‬ ‫ل��ه‌ تاكه‌ ك��ه‌س‌و گ��روپ��ی موسوڵمانی‬

‫‪99‬‬

‫چه‌قبه‌ستوو‪ ،‬ته‌نانه‌ت باقی پێکهاته‌ی‬ ‫موسوڵمانیشی‪ ،‬پێ رازی ناكرێت‪ .‬له‌‬ ‫ب��واری باقی بابه‌ته‌كاندا‪ ،‬وه‌ك بابه‌ته‌‬ ‫ئابووری‌و مه‌ده‌نییه‌كانیش‪ ،‬هه‌روایه‌‪.‬‬ ‫له‌و شوێنانه‌‪ ،‬كه‌ حكومه‌تی ئیسالمی‬ ‫ه��ات��وون��ه‌ت��ه‌ س��ه‌رك��ار‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫دروشمه‌كانیان س��ه‌ب��اره‌ت به‌ یاسا‌و‬ ‫ده‌س��ت��وره‌ ئ��ی��س�لام��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬زۆری‬ ‫نه‌خایاندووه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ل ومه‌رج‌و عه‌رزی‬ ‫واقیع ن��اچ��اری ك��ردون به ‌راده‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫زۆر‌و ته‌نانه‌ت له‌ هه‌ندێ بواریشدا به‌‬ ‫ته‌واوی ده‌ستی لێ هه‌ڵبگرن‪ .‬كۆماری‬ ‫ئیسالمیی ئ��ێ��ران س��ه‌ره‌ڕای ه��ه‌وڵ‌و‬ ‫ته‌قاالكانی سه‌باره‌ت به‌ سوی بانكی‌و‬ ‫دانانی ربحی ئیسالمی له‌ جیاتی‪ ،‬زۆری‬ ‫نه‌خایاند ناچار بوو به‌ ته‌واوی ده‌ستی‬ ‫لێ هه‌ڵبگرێت‌و ئه‌مڕۆ س��وودێ��ك‪ ،‬كه‌‬ ‫بانكه‌كانی ئێران ده‌یده‌ن‌و وه‌ریده‌گرن‪،‬‬ ‫له‌ كه‌م شوێنی دنیادا به‌و راده‌یه‌‪ ،‬یان‬ ‫یاسا مه‌ده‌نییه‌كان چاو لێبكه‌ن‪ .‬هه‌ر‬ ‫له‌ كۆماری ئیسالمیی ئێراندا ده‌وڵه‌ت‬ ‫ناچار بووه‌ شه‌رع‌و یاسا ئیسالمییه‌كان‬ ‫بخاته‌ پشت گ��وێ‌و ی��اس��ای زه‌واج‌و‬ ‫ته‌اڵق‌و حه‌زانه‌تی منداڵ‌و زۆر شتی‌تر‬ ‫بگۆڕێت‪ .‬له‌ واڵتانێكی وه‌ك توركیا‪،‬‬ ‫میسر‌و تونس‪ ،‬كه‌ تووریزم‌و گه‌شتیاری‬ ‫به‌شێكی گ��رن��گ ل��ه‌ داه��ات��ی��ی��ان پێك‬ ‫دێنێت‪ ،‬هه‌ر ده‌وڵه‌تێك بیه‌وێت یاسا‌و‬ ‫ده‌ستوره‌ ئیسالمییه‌كان سه‌باره‌ت به‌‬ ‫حیجاب بباته‌ پێش‪ ،‬هیچ چاره‌نووسێكی‬

‫جگه‌ له‌ شكست نابێت‪ .‬ئه‌مانه‌ بۆی ‌ه‬ ‫باس ده‌كه‌م كه‌ بڵێم ئیسالم‌و حكومه‌تی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای پێشره‌وییه‌كانی‬ ‫ئه‌م چه‌ند ساڵه‌ی گروپه‌ ئیسالمییه‌كان‪،‬‬ ‫ناتوانن بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مڕۆی به‌شه‌ر‬ ‫ئه‌ڵته‌رناتیڤێكی سه‌قامدار‌و درێژخایه‌ن‬ ‫ب��ن‪ .‬ج��گ��ه‌ ل��ه‌وان��ه‌‪ ،‬م��ه‌گ��ه‌ر چ��ه‌ن��د له‌‬ ‫س��ه‌دی خه‌ڵكی دنیا موسوڵمانن‪ .‬خۆ‬ ‫ئه‌مڕۆ وه‌ك له‌ سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫ئیسالمدا ده‌ك��را‪ ،‬ناكرێت ب��ه‌ زه‌ب��ری‬ ‫شمشێر خه‌ڵكی بكه‌ی به‌ موسوڵمان‪.‬‬ ‫وه‌ك فۆكۆیاما ده‌ڵێت‪ ،‬ئیسالم ره‌نگه‌‬ ‫بتوانێت رێ��ره‌وه‌ موئمینه‌كانی خۆی‪،‬‬ ‫كه‌ لێی دوور كه‌وتوونه‌ته‌وه‌‪ ،‬له‌ ده‌ور‬ ‫خۆی كۆ بكاته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم هیچ شتێكی‬ ‫بۆ الوان��ی به‌رلین‌و تۆكیۆ‌و مۆسكۆ‬ ‫پێ نییه‌‪ .‬ئیسالم ته‌نانه‌ت له‌ واڵته‌كانی‬ ‫خۆشیاندا‌و له‌ به‌رامبه‌ر دیموكراسی‬ ‫لیبڕاڵیشدا ده‌ستی به‌تاڵه‌‌و جوابی بۆ‬ ‫پرس‌و كێشه‌كان پێ نییه‌‪ .‬كه‌وابێت چۆن‬ ‫ده‌توانێت ئه‌ڵته‌رناتیڤی به‌ڕێوه‌‌بردنی‬ ‫دنیا بێت‪ .‬به‌ كورتی‪ ،‬منیش له‌ سه‌ر‬ ‫ئه‌م باوڕه‌م‪ ،‬كه‌ له‌ درێژخایه‌ندا‪ ،‬ئه‌وه‌‬ ‫م��ه‌زه��ه‌ب‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤی مه‌زهه‌بییه‪‌،‬‬ ‫ك��ه‌ ك��ه‌م دێ��ن��ێ‌و وه‌ك ده‌وره‌ك��ان��ی‬ ‫پێشووتری مێژووی به‌شه‌ری ‌‌ـ وه‌ك‬ ‫پاش رێنیسانس ـ ناچار ده‌بێت دووباره‌‬ ‫بگه‌ڕێته‌وه‌ چ��وارچ��ێ��وه‌ی م��زگ��ه‌وت‌و‬ ‫كڵێسا‌و كه‌نیسه‌كان‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ت��ی��ۆر ل��ه‌ فیكره‌و ‌ه‬ ‫ده‌ستپێبكات وه‌ك ره‌ف��ع��ه‌ت سه‌عید‬ ‫ده‌ڵێت فكرێك به‌رامبه‌ر قبوڵ ناكات‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ پرنسیپی ك��ارك��ردن��ی گ��روپ��ه‌‬ ‫ئیسالمیه‌كانه‌‪ ،‬چۆن پێش ئه‌وه‌ی فكر‬ ‫تیۆر بكرێت‪ ،‬به‌ر به‌م مه‌ترسیه‌ بگیرێت؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬سه‌باره‌ت به‌ قبوڵكردن‪ ،‬یان‬ ‫نه‌كردنی فیكری ب��ه‌ران��ب��ه‌ر‪ ،‬كه‌ وه‌ك‬ ‫پرنسیبی كاركردنی گروپه‌ ئیسالمییه‌كان‬ ‫ن��ێ��وزه‌دت��ان ك��ردووه‌‪ ،‬پێویسته‌ بڵێم‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬یان هه‌ر ئاینێكی دیكه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئایدیۆلۆژییه‌ك باس بكرێت‪ ،‬ده‌كرێت‬ ‫بڵێین پرنسیپه‌‌و فیكری به‌رانبه‌ر قبوڵ‬ ‫ناكات‪ .‬دیاره‌ ئیسالم‪ ،‬یان مه‌سیحییه‌ت‬ ‫فیكر‌و ب��اوه‌ڕی خۆیانیان پێدروسته‌‌و‬ ‫ق��ب��ووڵ��ی��ان��ه‌‌و ق��ای��ل ب��ه‌ وه‌رگ��رت��ن‌و‬ ‫قبوڵكردنی ئ��ه‌وی‌ت��ر نین‪ .‬ب��ه‌اڵم ئایا‬ ‫ئه‌مه‌ به‌و مانایه‌یه‪ ‌،‬كه‌ ناشتوانن پێكه‌وه‌‬ ‫ب��ژی��ن؟ ل��ێ��ره‌دا دوو ش��ێ��وه‌ تێڕوانین‬ ‫ده‌ت��وان��ن ده‌ور ب��گ��ێ��ڕن‪ .‬تێڕوانینێك‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬كه‌ وه‌ك سیكوالرێك چاو له‌‬ ‫مه‌زهه‌ب‌و ئاین بكه‌یت‌و مه‌زهه‌ب به‌‬ ‫ئه‌مری تاكه‌كان بزانیت‌و رێز له‌ مافی‬ ‫تاك بگریت له‌ قبوڵكردن‌و ده‌ربڕینی‬ ‫بیروباوه‌ڕیدا‪ .‬له‌ وه‌ها حاڵه‌تێكدا وه‌ک‬ ‫م��ه‌زه��ه‌ب‌و ب��ی��روب��اوه‌ڕی��ك ده‌ت��وان��ن‬ ‫پێكه‌وه‌ هه‌ڵكه‌ن‌و كێشه‌كانیشیان له‌‬ ‫ریگه‌ی دانیشتن‌و دیالۆگی مه‌ده‌نیانه‌وه‌‬

‫چ��اره‌س��ه‌ر ب��ك��ه‌ن‪ .‬تێڕوانینی دووه‌م‬ ‫ئه‌و تێروانینه‌یه‪ ‌،‬كه‌ هه‌ندێ له‌ گروپه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان هه‌یانه‌‌و ئیسالم‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ئ��ه‌و ئیسالمه‌ی‪ ،‬كه‌ رێ��ك ئ��ه‌وان پێی‬ ‫ب��اوه‌ڕم��ه‌ن��دن‪ ،‬ب��ه‌ ته‌نیا چ��اره‌س��ه‌ری‬ ‫چوو كێشه‌كان ده‌زان��ن‌و قایل به‌ هیچ‬ ‫شتێكی‌تر نین‪ .‬له‌م روان��گ��ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بڕوانیته‌ دن��ی��ا‌و كائینات‪ ،‬دی��اره‌ هیچ‬ ‫فیكرێكی دیكه‌ قبوڵ ناكه‌یت‌و ئه‌گه‌ر‬ ‫ب��ۆش��ت ب��ك��رێ ب��ه‌ ك��وش��ت��ار‌و ت��ێ��رۆر‌و‬ ‫توندوتیژیش ب��ووب��ێ خ��ۆت ب��ه‌ سه‌ر‬ ‫خه‌ڵك‌و كۆمه‌ڵگه‌دا‪ ،‬ده‌سه‌پێنیت‪ .‬ئه‌م‬ ‫تێڕوانینه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ نییه‌‪ ،‬كه‌ ته‌نیا غه‌یره‌‬ ‫موسوڵمانی قبوڵ نه‌بێت‪ ،‬به‌ڵكو له‌ نێو لق‬ ‫وپۆ به‌رفراوانه‌ ئیسالمییه‌كانیشدا‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫هه‌ر خۆی پێ قبوڵه‌‪ .‬چاو له‌و كوشتاره‌‬ ‫بكه‌ن كه‌ الیه‌نه‌ ئیسالمییه‌ جیاوازه‌كان‬ ‫له‌ عێراق‌و هیند‌و پاكستان له‌ یه‌كیان‬ ‫ك��ردوه‌‌و ده‌ی��ك��ه‌ن‪ .‬ل��ێ��ره‌دا پێویسته‌‬ ‫ئاماژه‌ به‌وه‌ بكه‌م‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ واته‌ یه‌ك‬ ‫قبوڵنه‌كردن‪ ،‬به‌ ته‌نیا كێشه‌ی گروپه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان نییه‌‪ .‬ل��ه‌ نێو گ��روپ‌و‬ ‫حزبه‌ غه‌یره‌ ئیسالمییه‌كانی واڵتانی‬ ‫دواكه‌وتووشدا تا راده‌یه‌ك هه‌ر وایه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر كوردستان چاو لێ بكه‌ین‪ ،‬كامه‌‬ ‫گ��روپ‌و حزبی غه‌یره‌ ئیسالمی هه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ به‌ راستی دانیان به‌ هه‌بوونی ئه‌وی‬ ‫دیكه‌دا نابێت‌و ئه‌گه‌ر هه‌ل‌و مه‌رج به‌‬ ‫سه‌ریدا نه‌یسه‌پاندبێتن‪ ،‬كێشه‌كانیان‬ ‫ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی م��ه‌ده‌ن��ی��ان��ه‌‌و دی��ال��ۆگ��ه‌وه‌‬

‫‪101‬‬

‫چاره‌سه‌ر كردبێت‌و ده‌ستیان بۆ چه‌ك‬ ‫نه‌بردبێت؟ ئ��ه‌و ك��ه‌ش‌و ه��ه‌وای��ه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌ س��ه‌ر یه‌كێتیی‌و پ��ارت��ی‪ ،‬یه‌كێتیی‌و‬ ‫گ��ۆڕان‌و گ��ۆڕان‌و پ��ارت��ی��دا زاڵ��ه‌‪ ،‬له‌‬ ‫چییه‌وه‌ س��ه‌رچ��اوه‌ ده‌گ��رێ��ت‪ ،‬جگه‌ له‌‬ ‫یه‌ك قبوڵ نه‌كردن‪ ،‬یان حزب‌و گروپه‌‬ ‫ك��ورده‌ ئێرانییه‌كان له‌به‌رچاو بگرن‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ چه‌ند كۆمه‌ڵه‌‌و حزبی دیموكرات‬ ‫ب��وون��ی��ان ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬خ��ۆ ئ��ی��ن��ش��ی��ق��اق‌و‬ ‫جیابوونه‌وه‌ شتێكی نا ئاسایی نییه‌‪.‬‬ ‫له‌ ه��ه‌ر شوێنێكی دنیادا له‌وانه‌یه‌ له‬ ‫‌نێو ح��زب‌و گ��روپ��ه‌ك��ان��دا روو ب��دات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی له‌ روانگه‌ی دیموكراسییه‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ئه‌و حزبانه‌ خۆیانی پێ هه‌ڵده‌خه‌ن‪،‬‬ ‫ن��ا ئاساییه‌‪ ،‬ی��ه‌ك قبوڵنه‌كردن‌و دان‬ ‫به‌ یه‌كدا نه‌نانه‌‪ .‬ه��ۆك��اری سه‌ره‌كیی‬ ‫ئ��ه‌م م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی��ه‌ش‪ ،‬س��ێ��ك��ت��اری��زم‪،‬‬ ‫نادیموكراتیك ب��وون‌و قایل نه‌بوونی‬ ‫راسته‌قینه‌یه‌ به‌ دیموكراسی‪ .‬چوو ئه‌م‬ ‫حزب‌و گروپانه‌‌و چوو تاكه‌كه‌سه‌كانیش‬ ‫ل��ه‌ واڵت��ان��ی ئ��ه‌م ن��اوچ��ان��ه‌‪ ،‬ل��ه‌ ك��ه‌ش‌و‬ ‫هه‌وایه‌كی نادیموكراتیانه‌دا له‌ دایك‬ ‫بووین‌و بااڵمان ك��ردووه‌‪ .‬ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاسی زاڵ به‌ سه‌ر ئه‌م واڵتانه‌دا به‌‬ ‫درێژایی مێژوو‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی دیكتاتۆری‌و‬ ‫ملهوڕانه‌ بووه‌‪ .‬ماف‌و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی‬ ‫ئینسانه‌كان به‌ ئاسانی پێشێلكراوه‌‌و‬ ‫ف��ه‌وت��اوه‌‪ .‬ئینسانه‌كان ل��ه‌ ده‌ربڕینی‬ ‫بیرو باوه‌ڕیاندا له‌ هیچ الیه‌كه‌وه‌ ئازاد‬ ‫نه‌بوون‪ .‬ئازادی تاك نه‌ك هه‌ر له‌ الیه‌ن‬

‫ده‌سه‌اڵتی سیاسییه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌ ژێر‬ ‫سێبه‌ری ره‌شی كولتوور‌و فه‌رهه‌نگی‬ ‫ك��ۆن��ه‌پ��ه‌ره‌س��ت��ان��ه‌‌و دواك��ه‌ت��وان��ه‌دا‪ ،‬به‌‬ ‫ت��ه‌واوی زه‌وت ك��راوه‌‪ .‬ئینسانه‌كان‬ ‫زۆرجار بۆ دوور كه‌وتنه‌وه‌ له‌ سزا له‌‬ ‫الیه‌ن ده‌سه‌اڵت یان ته‌نانه‌ت بنه‌ماڵه‌وه‌‬ ‫ب��ه‌ ن��اچ��ار ه��ه‌س��ت‌و ب��ی��روب��اوڕی��ان‬ ‫ش��اردۆ‌ت��ه‌وه‌‌و پ��ه‌ن��ای��ان ب��ۆ درۆ‌و‬ ‫دووڕووی��ی ب��ردوه‌‪ .‬به‌ كورتی تاك‌و‬ ‫كۆمه‌ڵ له‌ واڵتێكی وه‌كو واڵتی ئێمه‌دا‪،‬‬ ‫م��وم��ارس��ه‌ی دی��م��وك��راس��ی ن��ه‌ك��ردوه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ب��ۆی��ه‌ كاتێك ك��ه‌ ق��س��ه‌م��ان لێك‬ ‫هه‌ڵده‌به‌زێته‌وه‌‪ ،‬چ وه‌ك تاك‌و چ وه‌ك‬ ‫حزب یه‌كه‌م شت كه‌ په‌نای بۆ ده‌به‌ین‬ ‫له‌ یه‌ك دان‌و هه‌ڵپرژانه‌ به‌ سه‌روچاوی‬ ‫ی��ه‌ك��ت��ردا‪ .‬ب��ۆی��ه‌ دو ك��ه‌س ئ��ه‌گ��ه‌ر بۆ‬ ‫وێنه‌ سه‌یاره‌كه‌یان لێكده‌دا پێش چوو‬ ‫شتێك له‌ سه‌روچاوی یه‌كده‌ده‌ن‌و دوو‬ ‫حزبیش ئ��ه‌گ��ه‌ر ناكۆكییان ل��ێ په‌یدا‬ ‫ده‌ب��ێ ئه‌گه‌ر ه��ه‌ل وم��ه‌رج ئیجازه‌یان‬ ‫پێبدا به‌ ئاسانی ده‌ست بۆ چه‌ك ده‌به‌ن‪.‬‬ ‫دیاره‌ له‌ كێشه‌ی نێوان حزبه‌كاندا‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌میش هه‌ر هه‌ڵده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ كه‌مه‌ینه‌‬ ‫له‌ مه‌یدانی دیموكراسیدا‪ -‬مه‌سه‌له‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت ده‌ورێكی سه‌ره‌كی ده‌گێڕێت‪.‬‬ ‫كاكڵی كێشه‌كه‌ش ئ��ه‌م��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك��ه‌ هیچ‬ ‫كام له‌م ح��زب‌و گروپانه‌ له‌ چه‌په‌وه‌‪،‬‬ ‫ت��ا راس��ت‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای پ��روپ��اگ��ه‌ن��ده‌‌و‬ ‫هات وهاواری ته‌بلیغاتییان‪ ،‬باوه‌ڕیان‬ ‫ب��ه‌ ده‌س��ه‌اڵت��ی خ��ه‌ڵ��ك��ی‌و ل��ه‌ ن��اوه‌ن��دا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫وه‌ستانی خه‌ڵك ل��ه‌ ده‌س��ه‌اڵت��دا نییه‌‪.‬‬ ‫چ��ووی��ان كاتێك ب��اس ل��ه‌ ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫خه‌ڵك ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬له‌ راستیدا مه‌به‌ستیان‬ ‫ده‌سه‌اڵتی حزبه‌كه‌ی خۆیانه‪ ‌،‬كه‌ گوایه‌‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی ده‌سه‌اڵتی خه‌ڵك ده‌كات‪.‬‬ ‫ك��ه‌واب��وو‪ ،‬وات��ه‌ ح��زب ل��ه‌و قه‌ناعه‌ته‌دا‬ ‫بێت‪ ،‬كه‌ ئه‌و «نوێنه‌ری راسته‌قینه‌ی»‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك��ه‌‪ ،‬ب��ۆ پ��اراس��ت��ن��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫خه‌ڵك‪ ،‬ی��ان له‌ راستیدا بۆ پاراستنی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی خۆی وه‌ك ماكیا‌ڤیللی فتوای‬ ‫داوه‌‪ ،‬ده‌ست بۆ هه‌ر كارێك ده‌با‪ .‬جا‬ ‫ئه‌وكاره‌ ره‌ش��ه‌ك��وژی بێت‪ ،‬یان فێڵ‌و‬ ‫ته‌ڵه‌كه‌ له‌ پ��رۆژه‌ی هه‌ڵبژاردندا‪ .‬هه‌ر‬ ‫به‌م ئیستیدالله‌ بوو كه‌ ده‌سه‌اڵتی تازه‌‬ ‫پێگه‌یشتوی شوراكان له‌ سۆڤیه‌ت به‌‬ ‫ده‌ركردنی یاسایه‌كی تایبه‌ت‪ ،‬نزیكه‌ی‬ ‫ح��ه‌ف��ت��ا ل��ه‌ س��ه‌دی دان��ی��ش��ت��وان��ی ئ��ه‌و‬ ‫واڵت��ه‌ی له‌ مافی ده‌ن��گ��دان بێبه‌شكرد‪.‬‬ ‫له‌م ب��واره‌دا حزب‌و گروپه‌ ئیسالمییه‌‬ ‫توندره‌وه‌كان زه‌قتر‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌ ئاستی‬ ‫ئایدیۆلۆژی خۆیاندا راستگۆترن‪ .‬ئه‌وان‬ ‫ده‌سه‌اڵت به‌ ئه‌مرێكی ئیالهی ده‌زانن‌و‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ر زه‌وی��دا ش��ه‌رع‌و ن��وێ��ن��ه‌ری‬ ‫شه‌رع‪ ،‬كه‌ ئه‌گه‌ر شیعه‌ی ویالیه‌تی بێت‬ ‫ویالیه‌تی فه‌قیه‌و ئه‌گه‌ر سوننه‌ش بێت‬ ‫مه‌ال‌و راب��ه‌ری ئاینی به‌ نوێنه‌ری ئه‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌ ده‌زانن‌و به‌ پانه‌وه‌ خه‌ڵكیان‬ ‫پێ ئومه‌ی‌و نه‌زانه‌و به‌ قابیلی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ن��ازان��ن‪ .‬ب��ه‌اڵم ح��زب‌و گ��روپ��ه‌ غه‌یره‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان له‌م بواره‌دا‪ ،‬دوڕووترن‪.‬‬

‫ئه‌وان له‌ پرۆپاگه‌ندا‌و ته‌بلیغاتیاندا قس ‌ه‬ ‫له‌ خه‌ڵك‌و ده‌سه‌اڵتی خه‌ڵك ده‌ك��ه‌ن‌و‬ ‫خ��ۆی��ان ب��ه‌ خ��زم��ه‌ت��گ��وزاری خ��ه‌ڵ��ك‬ ‫هه‌ڵده‌خه‌ن‪ .‬كه‌چی له‌ مه‌یدانی كرده‌وه‌دا‬ ‫زمانی خه‌ڵكێك كه‌ داوای ده‌سه‌اڵتی‬ ‫زه‌وتكراویان بكه‌ن له‌ پشت ملیانه‌وه‌‬ ‫ده‌ردێنن‪ .‬چ��اره‌ی ئه‌م كێشه‌یه‌‪ ،‬ته‌نیا‪،‬‬ ‫قایل بوونه‌ به‌ دیموكراسی‌و هه‌وڵدانه‌ بۆ‬ ‫جێ خستنی دیموكراسی شۆڕشگێڕانه‌‪.‬‬ ‫هیچ واڵتێك به‌ بێ ئ��ه‌وه‌ی پرۆسه‌ی‬ ‫دی��م��وك��راس��ی ب��پ��ێ��وێ��ت‌و م��وم��ارس��ه‌ی‬ ‫دیموكراسی بكات ناتوانێت به‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫كێشه‌یه‌دا زاڵبێت‪ .‬دیموكراسیش به‌‬ ‫سه‌ر باڵی فرۆكه‌ی شه‌ڕكه‌ر‌و لووله‌ی‬ ‫تۆپی ده‌بابه‌‌و تانكه‌وه‌ بۆ كه‌س به‌دیاری‬ ‫نابردرێت‪ .‬ئه‌وه‌ خۆڵكردنه‌ چاوی خه‌ڵكه‌‪.‬‬ ‫مومارسه‌‌و دامه‌زراندنی دیموكراسی‪،‬‬ ‫ره‌وتێكی پێویست‌و چارهه‌ڵنه‌گره‪ ‌،‬له‌‬ ‫هه‌مان كاتدا سه‌خت‌و ره‌نگه‌ به‌ داخه‌وه‌‬ ‫خوێناویش بێت‪ .‬هۆكاری ئه‌مه‌ش نه‌ك‬ ‫كۆمه‌اڵنی خه‌ڵك‪ ،‬كه‌ گوایه‌ شه‌ڕخواز‌و‬ ‫ن��ه‌ح��ه‌واوه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو ده‌س��ه‌اڵت��داران‌و‬ ‫حكومه‌ته‌كانن‪ ،‬كه‌ حازر نین ده‌ست له‌‬ ‫ته‌خت‌و به‌خت‌و ده‌سه‌اڵت هه‌ڵبگرن‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ئ��ای��ا چ��وو راپ��ه‌ڕی��ن��ێ��ك‬ ‫دیموكراسی به‌رچ دێنن‪ ،‬یاخود هه‌ندێ‬ ‫جار له‌ ژێر په‌رده‌ی دیموكراسی‪ ،‬حزبی‬ ‫ئوسوولی به‌رچ دێنن؟‬

‫‪103‬‬

‫وه‌اڵم‪ :‬وه‌اڵمی ئه‌م پرسیاره‌ روونه‌‪.‬‬ ‫ن��ه‌خ��ێ��ر‪ .‬ه��ی��چ راپ��ه‌ڕی��ن��ێ��ك ل��ه‌ ئاستی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬ناوچه‌یی‌و میللی‪ ،‬له‌م‬ ‫س��ه‌دس��اڵ��ه‌ی راب��ردودا‪ ،‬دیموكراسی‬ ‫ب��ه‌رچ��ن��ه‌ه��ێ��ن��اوه‌‪ .‬ل��ه‌ كاتێكدا ك��ه‌ هه‌ر‬ ‫چووشیان به‌ دروشمی دیموكراسی‌و‬ ‫گه‌لێكیشیان ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ب��ه‌ دروش��م��ی‬ ‫سوسیالیستییه‌وه‌ هاتوونه‌ته‌ ئاراوه‌‪ .‬چاو‬ ‫له‌ شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ر بكه‌ن‪ .‬شۆڕشی‬ ‫چین هه‌روه‌ها‪ .‬ئه‌مانه‌ ئه‌و راپه‌ڕینانه‌‬ ‫بوون‪ ،‬كه‌ ئیدیعای سوسیالیزمیشیان‬ ‫هه‌بوو‪ .‬ده‌سكه‌وتیان بۆ خه‌ڵكی ئه‌و‬ ‫واڵتانه‌‌و بۆ دنیاش چ بوو؟ دابه‌شكردنی‬ ‫ف��ه‌ق��ر‌و ه��ه‌ژاری ب��ه‌ س��ه‌ر خه‌ڵكدا له‌‬ ‫جیاتی به‌هره‌مه‌ند كردنیان له‌ ریفاه‌و‬ ‫خۆشگوزه‌رانی له‌ الیه‌ك‌و داسه‌پاندنی‬ ‫ده‌سه‌اڵتێكی پۆلیسی‌و سه‌ركوتگه‌رانه‌‬ ‫له‌ جیاتی سوسیالیزم له‌ الیه‌كی‌تر‪ .‬له‌و‬ ‫شوێنانه‌ش‪ ،‬كه‌ نیمچه‌ كه‌ش وهه‌وایه‌كی‬ ‫دیموكراتیانه‌ پاش راپه‌ڕینێك سه‌ری‬ ‫هه‌ڵدابێت‪ ،‬ده‌ست تێوه‌ردانی زلهێزه‌كان‬ ‫ل��ه‌ب��اری ب��ردون‌و خنكاندونی‪ .‬وه‌ك‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی له‌ نیكاراگوا پ��اش راپ��ه‌ڕی��ن‌و‬ ‫ه��ات��ن��ه‌ س��ه‌رك��اری ساندێنیسته‌كان‬ ‫رووی��دا‪ .‬ئه‌مریكا چوو هێزی نیزامی‪.‬‬ ‫ج��اس��وس��ی‌و ئ��اب��وری خ��ۆی گ��رت��ه‌‬ ‫ك��ار‌و به‌ یارمه‌تی واڵت��ه‌ نۆكه‌ره‌كانی‬ ‫وه‌ك هیندوراس‌و به‌ هێرشی نیزامی‬ ‫راسته‌وخۆ‪ ،‬راپه‌ڕینه‌كه‌ی له‌ باربرد‌و‬ ‫خنكانی‪ .‬راپ��ه‌ڕی��ن��ه‌ ج��ه‌م��اوه‌ری��ه‌ك��ه‌ی‬

‫ساڵی (‪)٧٩‬ی ئێران چاو لێبكه‌ن‪ .‬چی‬ ‫له‌ گه‌ڵ خۆی هێنا‪ .‬ده‌سه‌اڵتێكی ره‌شی‬ ‫مه‌زهه‌بی‪ ،‬كه‌ به‌ ئاشكرا دژ به‌ چوو‬ ‫بنه‌ما دیموكراتیكه‌كانه‌‌و كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫ئێرانی له‌ چوو بواره‌كاندا سه‌د ساڵ‌‬ ‫وه‌دوا خ��س��ت��وه‌‪ .‬راپ��ه‌ڕی��ن��ه‌ك��ان��ی ئه‌م‬ ‫دوای��ی��ان��ه‌ی واڵت��ه‌ عه‌ره‌بییه‌كانیش‬ ‫هیچ شتێكی باشتریان لێ چ��اوه‌ڕوان‬ ‫ناكرێت‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ئ��ای��ا چ��وو راپ��ه‌ڕی��ن��ێ��ك‬ ‫دیموكراسی ب��ه‌رچ ده‌هێنێت‪ ،‬یاخود‬ ‫هه‌ندێك جار له‌ ژێر په‌رده‌ی دیموكراسی‬ ‫حزبی ئوسووڵی به‌رچدێنن؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬به‌ڵی‪ ،‬ده‌كرێت راپه‌ڕینێك ل ‌ه‬ ‫جیاتی دیموكراسی‪ ،‬ده‌سه‌اڵتێكی چه‌ق‬ ‫به‌ستووی دیكتاتۆر به‌ شوێن خۆیدا‬ ‫بێنێ‪ .‬باشترین نموونه‌ راپه‌ڕینی خه‌ڵكی‬ ‫ئێران‌و ده‌سه‌اڵتی پاش راپه‌ڕین‪ ،‬واته‌‬ ‫كۆماری ئیسالمی ئێرانه‌‪ .‬كه‌وایه‌ ئاكامی‬ ‫چوو راپه‌ڕینێك‪ ،‬حه‌تمه‌ن ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫دیموكراتیك نابێت‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش گه‌لێك‬ ‫ه��ۆك��اری ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ه��ێ��زی رێ��ك��خ��ه‌ری‬ ‫راپ��ه‌ڕی��ن��ه‌ك��ه‌ ك��ام ه��ێ��زه‌؟ چ��ه‌ن��ده‌ به‌‬ ‫راستی باوه‌ڕی به‌ دیموكراسی هه‌یه‌و‬ ‫چه‌نده‌ به‌ده‌ربه‌ستی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی‬ ‫كۆمه‌اڵنی خه‌ڵكه‌؟ كۆمه‌اڵنی خه‌ڵك له‌‬ ‫راپه‌ڕینه‌كه‌دا چ ده‌ورێكیان هه‌یه‌؟ هه‌ر‬ ‫وه‌ك ده‌سه‌ چیله‌ی ئاگری راپه‌ڕینه‌كه‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫به‌كار ده‌برێن‪ ،‬یان خود له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫رێكخراوه‌ جه‌ماوه‌ریه‌كانی خۆیان وه‌ك‬ ‫رێكخراوه‌ سه‌ربه‌خۆ كرێكاریه‌كان‪،‬‬ ‫رێكخراوی سه‌ربه‌خۆی ژنان‪ ،‬سنف‌و‬ ‫پیشه‌ ج��ی��اوازه‌ك��ان‪ ،‬خ��وێ��ن��دك��اران‌و‬ ‫الوان‌و خۆیان رێكخستوه‌‌و خواست‌و‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ه‌ك��ان��ی خۆیان ده‌ناسن‌و‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ب��ه‌ری��ان ك��ردوه‌؟ ریزبه‌ستنی‬ ‫نێوخۆی راپه‌ڕینه‌كه‌ چۆنه‌؟ كامه‌ هێز‬ ‫ده‌ستی بااڵی هه‌یه‌؟ هێزه‌ دیاره‌كانی‬ ‫ج��ه‌رگ��ه‌ی راپ��ه‌ڕی��ن��ه‌ك��ه‌ چ��ۆن مامه‌ڵه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌كتر ده‌كه‌ن‌و چه‌نده‌ ئاماده‌ن بۆ‬ ‫هه‌رزان فرۆش كردنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك؟ ه��ێ��زه‌ ده‌ره‌ك��ی��ی��ه‌ك��ان چ‬ ‫ده‌ورێ��ك��ی��ان ل��ه‌ راپ��ه‌ڕی��ن��ه‌ك��ه‌دا هه‌یه‌‌و‬ ‫چ��ۆن لێی ده‌ڕوان��ن؟ ئه‌مانه‌‌و گه‌لێك‬ ‫ف��اك��ت��ه‌ر‌و ه��ۆك��اری‌ت��ر ه��ه‌ن‪ ،‬ك��ه‌ له‌‬ ‫چاره‌نووسی ه��ه‌ر راپه‌ڕینێكدا ده‌ور‬ ‫ده‌گێڕن‪ .‬چاو له‌ سوریه‌ بكه‌ن‪ .‬خه‌ڵكی‬ ‫وه‌گ��ی��ان ه��ات��وو ل��ه‌ ده‌س دیكتاتۆری‬ ‫حزبی به‌عس خرۆشان‌و بۆ گه‌یشتن‬ ‫ب��ه‌ ئ��ازادی‌و مافه‌ ره‌واك��ان��ی��ان هاتنه‌‬ ‫شه‌قامه‌كان‪ .‬ئه‌مڕۆ پاش ساڵ‌و نیوێك‪،‬‬ ‫جڵه‌وی جواڵنه‌وه‌كه‌ به‌ ده‌س كێوه‌یه‌؟‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی‌وا خۆیان ك��ردوه‌ت��ه‌ خاوه‌نی‬ ‫جواڵنه‌وه‌كه‌ كێن؟ ئه‌مریكا‌و روس چ‬ ‫ده‌ورێك له‌ كێشه‌ی سوریه‌دا ده‌گێڕن؟‬ ‫ده‌وری واڵتانی ناوچه‌كه‌ وه‌ك ئێران‌و‬ ‫ت��ورك��ی��ه‌‌و ع��ه‌ره‌ب��س��ت��ان ل��ه‌م ن��ێ��وه‌دا‬ ‫چییه‌؟ له‌ماوه‌ی ئه‌م یه‌ك ساڵ‌ونیوه‌دا‬

‫نزیكه‌ی بیست هه‌زار كه‌س له‌ خه‌ڵكی‬ ‫سوریه‌ ك��وژراون‌و ژماره‌یه‌كی زۆر‬ ‫له‌وه‌ زیاتریش بریندار‌و ئ��اواره‌‌و ماڵ‬ ‫وێران بوون‪ .‬ئه‌وه‌ی ئه‌مرۆ له‌ سوریه‌‬ ‫ده‌بیندرێت‪ ،‬سه‌ره‌ڕای به‌رحه‌ق بوونی‬ ‫خ��رۆش��ان��ی خ��ه‌ڵ��ك ب��ۆ گ��ه‌ی��ش��ت��ن به‌‬ ‫ئازادی‌و مافه‌ ره‌واكانیان‪ ،‬مامه‌ڵه‌‌و سات‬ ‫وسه‌وداكردنه‌ له‌ نێوان زلهیزه‌كان‌و‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ی ن��اوچ��ه‌دا‌و ف��ڕی به‌سه‌ر‬ ‫ئ��ازادی‌و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خه‌ڵكه‌وه‌‬ ‫نییه‌‪ .‬خه‌ڵكی سوریه‌ ئه‌مڕۆ بوونه‌ته‌‬ ‫دان��ه‌وێ��ڵ��ه‌ی ن��ێ��وان دوو ب��ه‌ردئ��اش��ی‬ ‫زلهێزه‌كان‪ .‬كوا ده‌كرێ له‌وه‌ها شتێك‬ ‫چاوه‌ڕوانی هاتنه‌ ئ��ارای دیموكراسی‬ ‫بكرێت؟‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ه��ێ��زه‌ ئ��ی��س�لام��ی��ی��ه‌ك��ان‌و‬ ‫ئوپۆزیسیۆن تا چه‌ند دڵخۆشكه‌رن بۆ‬ ‫نه‌هیشتنی نادادپه‌روه‌ری‌و هینانه‌ ئاڕای‬ ‫سیستمێك ج��ی��اواز ل��ه‌م��ه‌‪ ،‬ی��ان خود‬ ‫جێگای مه‌ترسین؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ن��ازان��م م��ه‌ب��ه‌س��ت��ان ه��ێ��ز ‌ه‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی��ه‌ك��ان‌و ئ��ۆپ��ۆزی��س��ی��ۆن��ه‌ له‌‬ ‫كوردستان‪ ،‬یان به‌ گشتی له‌و واڵتانه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ كێشه‌یان ت��ێ��دای��ه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ج��ار‪ ،‬هێزه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان‌و باقی ئۆپۆزیسیۆنیش‬ ‫پ��ێ��ك��ه‌وه‌ ه��ه‌ڵ��س��ه‌ن��گ��ان��دن��ی��ان ره‌ن��گ��ه‌‬ ‫ج��ێ��ی خ��ۆی ن��ه‌ب��ێ��ت‪ .‬ل��ه‌ ن��ێ��و ب��اق��ی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆندا ل��ق‌و پ��ۆی ج��ی��اواز له‌‬

‫‪105‬‬

‫راس��ت��ه‌وه‌ ب��ۆ چ��ه‌پ ه��ه‌ن‪ .‬ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی‬ ‫بگه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر هێزه‌ ئیسالمییه‌كان‬ ‫جا چ له‌ كوردستان بێت‪ ،‬یان له‌ هه‌ر‬ ‫شوێنێكی‌تر‪ ،‬هیچ چاوه‌ڕوانییه‌كیان‬ ‫لێناكرێ‪ ،‬كه‌ دادپه‌روه‌ری به‌رچ به‌ینن‌و‬ ‫سیستمێكی باشتر له‌مه‌ی كه‌ له‌ سه‌ر‬ ‫كاره‌ دابمه‌زرێنن‪ .‬له‌ م��اوه‌ی سه‌ده‌ی‬ ‫راب��ردودا به‌ ته‌جره‌به‌ ده‌ركه‌وتوه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌ نێوان دروش��م‌و ئیدیعا له‌الیه‌ك‌و‬ ‫ك��رده‌وه‌ له‌ الیه‌كی‌تردا‪ ،‬جیاوازییه‌كی‬ ‫ب��ێ ئ��ه‌وپ��ه‌ڕ ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬چ��وو ه��ێ��زی��ك تا‬ ‫ل��ه‌ ئ��ۆپ��ۆزی��س��ی��ۆن��دای��ه‌ ب��ه‌ ئیسالمی‌و‬ ‫غه‌یره‌ ئیسالمییه‌وه‌ دڵی ئاوه‌ڵه‌یه‌ له‌‬ ‫ره‌خنه‌ گرتن‌و خستنه‌ به‌رچاوی كه‌م‬ ‫وكووریه‌كان‪ .‬گرنگ ئه‌وكاته‌یه‪ ‌،‬كه‌ خۆی‬ ‫ده‌ستی له‌ ده‌سه‌اڵت گیر ده‌بێ‌و ده‌بێ‬ ‫بزانی چ��ۆن ده‌جووڵێته‌وه‌‪ .‬دروش��م‌و‬ ‫ئیدیعای پێش ده‌سه‌اڵت‪ ،‬پۆلێك ناهینێت‪.‬‬ ‫وه‌عده‌‌و به‌ڵێنییه‌كانی خومه‌ینی كاتێك‬ ‫له‌ پاریس بوو چووكه‌س له‌بیریه‌تی‪.‬‬ ‫كاتێك هاته‌ سه‌ركار ئ��اوای ك��رد‪ ،‬كه‌‬ ‫كردی‪ .‬كه‌وایه‌ هه‌روه‌ك باسم كرد له‌‬ ‫رووی دروشم‌و ئیدیعاوه‌ ناكرێ هیچ‬ ‫هێزێك هه‌ڵسه‌نگێنی‪ .‬ب��ه‌اڵم هه‌ندێ‬ ‫فاكته‌ر‌و بۆچوونی فیكری ه��ه‌ن‪ ،‬كه‌‬ ‫ده‌كرێ هه‌ر هێزێكی پێ لێك بده‌یته‌وه‪‌،‬‬ ‫ك��ه‌ چ��ۆن ره‌ن��گ��ه‌ ل��ه‌ ئ��اس��ت كێشه‌‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪،‬‬ ‫ب��ج��وڵ��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌م ب��اب��ه‌ت��ه‌وه‌ ه��ێ��زه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان‪ ،‬پتر‪ ،‬جێگای مه‌ترسین‬

‫تا دڵخۆشكه‌ر بن‪ .‬هه‌روه‌ك پێشتریش‬ ‫باسم ك��رد‪ ،‬هێزه‌ ئیسالمییه‌كان‪ ،‬به‬ ‫‌تایبه‌ت توندره‌و‌و چه‌ق به‌ستوه‌كانیان‪،‬‬ ‫كه‌ ته‌واو له‌ هه‌وڵی به‌ڕێوه‌بردنی یاسا‌و‬ ‫ده‌س��ت��وره‌ك��ان��ی ئ��ی��س�لام��دان‪ ،‬ناتوانن‬ ‫دیموكرات‌و الیه‌نگری دیموكراسی بن‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��اری دادپ��ه‌روه‌ری ئابووریشه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ئ��ه‌ڵ��ت��ه‌رن��ات��ی��ڤ��ان��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ ش��ه‌رع‬ ‫دیاریكردوون‪ ،‬به‌ پێوانه‌و مه‌زه‌ننه‌ی‬ ‫ه��ه‌زارو چ��وار س��ه‌د س��اڵ ل��ه‌وه‌ب��ه‌ر‬ ‫دی��اری��ك��راون‌و جوابگۆی ب��ارو دۆخ‌و‬ ‫حاڵی ئه‌مڕۆ نین‪ .‬ئه‌وه‌شی بگه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫سه‌ر باقی ئۆپۆزیسیۆن‪ ،‬ده‌بێت بزانین‬ ‫ك��ام‌و له‌ چ روانگه‌یه‌كه‌وه‌ ده‌ڕوانێته‌‬ ‫دنیا‌و چ لێكدانه‌وه‌یه‌كی له‌ كۆمه‌ڵگه‌‌و ئاڵ‬ ‫وگۆڕه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان هه‌یه‌‪ .‬له‌ نێو‬ ‫باقی ئۆپۆزیسیۆندا هه‌روه‌ك ئاماژه‌م‬ ‫پێداوه‌‪ ،‬هێزی جیاواز‪ ،‬به‌ بیروباوه‌ڕی‬ ‫ج��ی��اوازه‌وه‌ ه��ه‌ن‪ .‬ب��ه‌ش��ی زۆری��ان‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ئیدیعاكانیان ك��ه‌ ره‌نگه‌‬ ‫هه‌ندێكیان خۆیان به‌ چه‌پ‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫سوسیالیستیش هه‌ڵبخه‌ن‪ ،‬جێگه‌یان هه‌ر‬ ‫خانه‌ی لێبرالیسمه‌‪ .‬ئه‌مانه‌‪ ،‬له‌ مه‌یدانی‬ ‫سیاسی‌و كۆمه‌اڵیه‌تیدا پۆتانسیێلی‬ ‫دیموكراتیك بوونیان تێدایه‌‌و ده‌توانن‬ ‫بۆ دام��ه‌زران��دن��ی دیموكراسی لیبڕال‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا ه��ه‌وڵ ب��ده‌ن‪ .‬ب��ه‌اڵم له‌‬ ‫م��ه‌ی��دان��ی دی��م��وك��راس��ی ئ��اب��وری‪ ،‬یان‬ ‫باشتر بڵێم‪ ،‬دادپه‌روه‌ری ئابووریدا‪ ،‬نه‌‬ ‫ده‌توانن‌و نه‌ ده‌یانه‌وی ئ��اڵ‌و گۆڕێك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫پێك بێنن‪ .‬ئه‌مانه‌‌و به‌ تایبه‌ت به‌ش ‌ه‬ ‫مودیره‌كانیان‪ ،‬قایل به‌ تیۆری كۆتایی‬ ‫م��ێ��ژوون‌و سیاسه‌تی ب��ازاری ئ��ازادو‬ ‫جیهانگیری به‌ ته‌نیا سیاسه‌تی گونجاو‬ ‫بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ به‌ كێشه‌ كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئابورییه‌كان ده‌زان��ن‪ .‬بۆیه‌‪ ،‬ئه‌م به‌شه‌‬ ‫ل��ه‌ ئ��ۆپ��ۆزی��س��ی��ۆن‪ ،‬ه��ه‌روه‌ك باسم‬ ‫ك��رد‪ ،‬ل��ه‌ ب��واری دی��م��وك��راس��ی‌و به‌‬ ‫دی��م��وك��رات��ی��ك ك��ردن��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌دا به‌‬ ‫شێوه‌ لیبراڵییه‌كه‌ی‪ ،‬ده‌توانن هه‌نگاو‬ ‫هه‌ڵبگرن‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌ ئاستی ئابووریدا‬ ‫پارێزه‌ری وه‌زعی ئه‌مڕۆن‪ .‬دیاره‌ له‌ نێو‬ ‫ئه‌مانه‌دا‪ ،‬هه‌ن كه‌سانێك‪ ،‬كه‌ پێیانوایه‌‬ ‫ده‌ب��ێ ریفۆرمگه‌لێكی ئ��اب��ووری به‌‬ ‫قازانجی توێژه‌ كه‌مده‌سته‌كان بكرێ‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كان پێویسته‌ بۆ به‌رگری كردن‬ ‫له‌ هه‌ستان‌و خرۆشه‌ جه‌ماوه‌رییه‌كان‪،‬‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك س��ه‌ری ك��ی��س��ه‌ك��ان��ی��ان شل‬ ‫ب��ك��ه‌ن��ه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌م��ان��ی��ش ق��ای��ل به‌‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی ل��ه‌ سیاسه‌تی‬ ‫ئ��اب��ووری��دا نین‪ .‬نموونه‌ی ئ��ه‌م كێشه‌‬ ‫نێوخۆییه‌ له‌ نێوماڵی نێئۆ لیبرالیسم‌دا‪،‬‬ ‫ئه‌و كێشه‌یه‪ ‌،‬كه‌ له‌ نێو واڵتانی حه‌وزه‌ی‬ ‫ئۆرۆ دراوی هاوبه‌شی هه‌ندێ واڵتی‬ ‫ئه‌وروپاییدا هاتۆ‌ته‌ پێش‪ .‬دیسان له‌ نێو‬ ‫ئۆپۆزیسۆندا‪ ،‬تروسكێك له‌ هێزێكی‬ ‫سوسیالیست ده‌بیندرێت‪ ،‬كه‌ ئه‌گه‌ر چی‬ ‫به‌ ژماره‌ زۆر‌و فراوانن‌و به‌شی هه‌ره‌‬ ‫زۆری كۆمه‌ڵگه‌ ده‌گرنه‌ به‌ر‪ ،‬به‌اڵم به‌‬ ‫داخ��ه‌وه‌ كز‌و ناڕێكخراوه‌‪ .‬ئه‌م به‌شه‌‪،‬‬

‫ب��ه‌ خ��واس��ت‌و ب��ه‌ وی��س��ت‪ ،‬الیه‌نگری‬ ‫گۆڕانكاری بنه‌ڕه‌تییه‌ چ له‌ سیاسه‌ت‌و‬ ‫چ له‌ ئابووریدا‪ .‬ئه‌گه‌ر هێزێك له‌ نێو‬ ‫ئۆپۆزیسۆندا هه‌بێت‪ ،‬كه‌ چاوه‌ڕوانی‬ ‫پێكهێنانی سیستێمێكی جیاواز له‌مه‌ی‬ ‫ئه‌مڕۆی لێ بكرێت‪ ،‬ئه‌م هێزه‌یه‌‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ده‌كرێت هێزه‌ ئیسالمییه‌كان‬ ‫وه‌ك��و پۆپۆلیست ن��او ب��ه‌ری��ن‪ ،‬چ له‌‬ ‫ناوچه‌كه‌‌و چ له‌ كوردستان؟ وه‌كو چۆن‬ ‫هه‌ندێك له‌ چه‌په‌كان به‌ ریڤیزیۆنیست‬ ‫ناو ده‌برێن‪.‬‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬له‌ نێوه‌رۆكدا هێزێكی ئیسالمی‬ ‫ناتوانێت ته‌نانه‌ت پۆپۆلیست‌یش بێت‪.‬‬ ‫هۆكاره‌كه‌شی ئه‌مه‌یه‪ ‌،‬كه‌ مه‌زهه‌ب‌و‬ ‫ئاینه‌كان‌و ل��ه‌وان��ه‌ ئیسالم‪ ،‬ته‌نیا جێ‬ ‫وشوێنێك‪ ،‬ك��ه‌ ب��ۆ خه‌ڵكی داده‌ن��ێ��ن‪،‬‬ ‫س��ه‌ردان��ه‌وان��دن‌و مل ك��ه‌ج بوونی بێ‬ ‫ئه‌م‌ ال‌و ئه‌و ال‌و سوجده‌ بردنه‌‪ .‬خه‌ڵك‬ ‫ده‌ب��ێ گوێ له‌ مستی ش��ه‌رع‌و راب��ه‌ره‌‬ ‫ئاینییه‌كان بن‌و ئه‌وه‌ی ئه‌وان دایانناوه‌‌و‬ ‫بڕیاری ده‌ده‌ن‪ ،‬بێ پرسكردن‌و دوودڵی‬ ‫ن��ی��ش��ان��دان‪ ،‬ب��ه‌ڕێ��وه‌ی ب��ب��ه‌ن‪ .‬خه‌ڵك‬ ‫به‌رانبه‌ر به‌ م��ه‌زه��ه‌ب‌و ئاین مافێكی‬ ‫سه‌ربه‌خۆی نییه‌‪ .‬كه‌وابێ ئیتر بۆ هێزێكی‬ ‫مه‌زهه‌بی پێویستی به‌ ره‌چاوكردنی‬ ‫سیاسه‌تێكی پۆپۆلیستی ده‌بێت؟ به‌اڵم‬ ‫زۆر جار هه‌ل‌و مه‌رج‌و عه‌رزی واقێع‬ ‫ئ��ه‌م هێز‌و گ��روپ��ه‌ مه‌زهه‌بیانه‌ ج��ا چ‬

‫‪107‬‬

‫ئیسالمی بن‪ ،‬یان سه‌ربه‌ ئاینێكی‌تر‪،‬‬ ‫ن��اچ��ار ل��ه‌ ره‌چ��اوك��ردن��ی سیاسه‌تێك‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌ به‌ پێی ناوه‌رۆكی مه‌زهه‌ب‌و‬ ‫ئاینه‌كه‌یان پێویستییان پێی نییه‌‪ .‬هه‌ل‌و‬ ‫مه‌رجی ئه‌مڕۆ چ له‌ كوردستان‌و چ له‌‬ ‫شوێنه‌كانی‌تر‪ ،‬وایكردوه‪ ‌،‬كه‌ هه‌ندێك‬ ‫له‌ هێز‌و گروپه‌ ئیسالمییه‌كان‪ ،‬نه‌ك‬ ‫چ��ووی��ان وه‌ك تاكتیك‪ ،‬سیاسه‌تێكی‬ ‫پۆپۆلیستی ره‌چاو بكه‌ن‪ .‬ئه‌مڕۆ هه‌ندێك‬ ‫له‌م هێزانه‌ له‌ نێو خه‌ڵكدا‪ ،‬به‌ تایبه‌ت له‌‬ ‫نێو خه‌ڵكی فه‌قیر‌و هه‌ژاردا رێك وه‌ك‬ ‫هێزه‌ چه‌په‌ پۆپۆلیسته‌كانی ساڵه‌كانی‬ ‫شه‌ست‌و حه‌فتای زایینی له‌ ئێران‌و‬ ‫له‌ كوردستانی ئێران ده‌جووڵینه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ب��ه‌م ج��ی��اوازی��ی��ه‌وه‌‪ ،‬كه‌ هێزه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان ئه‌مڕۆ چ رێكخراوترن‌و‬ ‫چ ده‌ست وباڵی ئابوریشیان ئاوه‌ڵه‌تره‌‪.‬‬ ‫له‌م بابه‌ته‌وه‌ به‌ڵێ ده‌ك��رێ بڵێین‪ ،‬كه‌‬ ‫هه‌ندێك له‌ هێزه‌ ئیسالمییه‌كان‪ ،‬ئه‌مڕۆ‬ ‫وه‌ك تاكتیك ‪ ،‬سیاسه‌تێكی پۆپۆلیستی‬ ‫ره‌چاو ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬یه‌كێكی‌تر له‌و بۆچوونانه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ ئۆلیڤه‌ر روا باسی ده‌ك��ات پێیوایه‌‬ ‫ئ��ه‌م هێزه‌ ئیسالمگه‌رایانه‌ ل��ه‌ ئاست‬ ‫كولتوور‌و ئایندا حزبێكی كۆنزه‌رڤاتیڤن‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ رووی ئابووریه‌وه‌ لیبراڵ‌و له‌‬ ‫رووی سیاسیشه‌وه‌ یاسایی؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ل��ه‌ كۆتایی ئ��ه‌م ب��ه‌ش��ه‌ وات��ه‌‬

‫باسی ئیسالمی سیاسدا ب��ه‌ كورتی‬ ‫ئ��ی��ش��اره‌ی��ه‌ك ب��ه‌ پ��ێ��وه‌ن��دی ئیسالمی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و م��ودێ��رن��ی��زم‌و ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ئیسالم‌و دیموكراسی ده‌كه‌م‪ .‬سه‌ره‌تا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ بڵێم‪ ،‬ك��ه‌ ه��ه‌ر وه‌ك پێشتریش‬ ‫ئاماژه‌م پێدا‪ ،‬نابێت هێزه‌ ئیسالمییه‌كان‬ ‫به‌ تۆپه‌ڵ هه‌ڵسه‌نگێندرێن‌و به‌ تایبه‌ت‬ ‫ئه‌و كاته‌ی‪ ،‬كه‌ دێته‌ مه‌یدانی سیاسه‌ت‌و‬ ‫ئ��اب��ووری‪ ،‬چ��ووی��ان ل��ه‌ ی��ه‌ك خ��ان��ه‌دا‪،‬‬ ‫دابنرێن‪ .‬ئه‌و باسه‌ی وا ئۆلیڤه‌ر روا‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ هێزه‌ ئیسالمییه‌كان ده‌یكا‪،‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنێكی به‌ تۆپه‌ڵ نییه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫وا بێت‪ ،‬له‌ جێی خۆیدا نییه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ ده‌ڵێن؛ هێزه‌ ئیسالمییه‌كان له‌ رووی‬ ‫كولتوور‌و ئاینه‌وه‌ كونسێرڤاتیڤن‪ ،‬ده‌بێ‬ ‫بزانین مه‌به‌ست كام هێزی ئیسالمییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست تاڵیبان‌و لق وپۆكانی‬ ‫«ئ��ه‌ل��ق��اع��ده‌«‌و ه��ێ��زه‌ سه‌له‌فییه‌كانه‌‪،‬‬ ‫وایه‌‪ .‬به‌اڵم هێز‌و تاكه‌كه‌سی ئیسالمی‌‬ ‫هه‌ن‪ ،‬كه‌ وه‌ك ئ��ه‌وان چه‌ق به‌ستوو‌و‬ ‫كونسێرڤاتیڤ نین‌و قایل به‌ جیایی دین‬ ‫له‌ ده‌وله‌ت‌و مافی یه‌كسانی ژن وپیاون‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ك��ه‌س��ان��ه‌ م��ه‌زه��ه‌ب ب��ه‌ فه‌رمانی‬ ‫تایبه‌تی مرۆڤ‌و به‌ په‌یوه‌ندییه‌كی نێوان‬ ‫كه‌سه‌كه‌‌و خودای خۆی داده‌نێن‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ل��ه‌ م��ن پ��رس��ن‪ ،‬خ��ۆ پێموایه‌ ئ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫ده‌سته‌ی یه‌كه‌م ئیسالمی راسته‌قینه‌ن‌و‬ ‫ئه‌مانه‌ی ده‌سته‌ی دووچ‪ ،‬رێڤیزیۆنیستن‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌ هه‌رحاڵدا ئه‌م روانینه‌ جیاوازه‌‬ ‫له‌ مه‌زهه‌ب‪ ،‬هه‌یه‌‌و نابێ چوویان به‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫ی��ه‌ك چ��او ته‌ماشا بكرێن‪ .‬ئه‌گینا ل ‌ه‬ ‫تاكتیك‌و ستراتیژی هه‌ڵس‌و كه‌وت له‌‬ ‫گه‌ڵ مه‌زهه‌ب‌و ده‌وری له‌ كۆمه‌ڵگه‌‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��دا ل��ه‌وان��ه‌ی��ه‌ ت��ووش��ی چه‌پ‬ ‫ره‌وی مندااڵنه‌ بین‪.‬‬ ‫له‌ باری سیاسیشه‌وه‌ هه‌ر وایه‌‪ .‬چوو‬ ‫هێزه‌ ئیسالمییه‌كان یاسایی نین‪ .‬به‌شێكی‬ ‫زۆری��ان ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت سه‌له‌فییه‌كان‪،‬‬ ‫تاڵیبان‌و لق وپۆ جیاوازه‌كانی ئه‌لقاعده‌‬ ‫یه‌كجار ت��وون��دره‌و‌و كوسێرڤاتیڤن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��ان��ه‌ ب��ه‌ هیچ كۆلۆنجێك ق��ای��ل به‌‬ ‫هیچ ده‌ستوور‌و یاسایه‌كی دیكه‌ جگه‌‬ ‫ل��ه‌ ی��اس��ا‌و ده‌س��ت��وره‌ك��ان��ی ش��ه‌رع��ی‬ ‫ئ��ی��س�لام‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش ئ��ه‌و ت��ه‌ف��س��ی��ره‌ كه‌‬ ‫خۆیان له‌ شه‌رع‌و له‌ ده‌ستووره‌كانی‬ ‫ه��ه‌ی��ان��ه‌‪ ،‬ن��ی��ن‪ .‬ل��ه‌ ب��اری ئ��اب��وری��ه‌وه‌‬ ‫ه��ه‌روه‌ك پێشتر ئیشاره‌م پێكرد‪ ،‬له‌‬ ‫به‌ر نه‌بوونی ئه‌ڵته‌رناتیڤێكی گونجاو‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ گه‌ڵ بارودۆخی ئابوری زاڵ به‌‬ ‫س��ه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی ئ��ه‌م��ڕۆدا بگونجێت‪،‬‬ ‫چوو هێزه‌ ئیسالمییه‌كان هه‌رچه‌نده‌ش‬ ‫كونسێرڤاتیڤ بن‪ ،‬دره‌ن��گ‪ ،‬یان زوو‪،‬‬ ‫ن��اچ��ار ب��ه‌ م��ل��دان ب��ه‌ ره‌س��م‌و یاسا‬ ‫ئابوورییه‌كانی ب��ازاری ئ��ازاد ده‌ب��ن‌و‬ ‫النیكه‌م له‌م بواره‌دا‪ ،‬ناچار ده‌بن ده‌ست‬ ‫له‌ ده‌ستووره‌ شه‌رعییه‌كان هه‌ڵبگرن‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌ پێوه‌ندی مودێرنیزم‌و‬ ‫ئیسالم‪ ،‬ئه‌وه‌ی شایانی باسه‌ ئه‌مه‌یه‪‌،‬‬ ‫كه‌‪ ،‬به‌ تایبه‌ت به‌ دوای شه‌ڕی ساردو‬ ‫هه‌ره‌سهێنانی س��ۆڤ��ی��ه‌ت‌دا‪ ،‬رۆژ ئاوا‬

‫وه‌ك نوێنه‌ری «لیبڕالیزمی نوێ‪ ،‬پتر‬ ‫له‌ جاران په‌ڕو باڵی به‌ گۆشه‌ وكه‌ناری‬ ‫دنیا‪ ،‬به‌ تایبه‌ت ئاسیای نزیك‌و واڵتانی‬ ‫ناسراو به‌ رۆژه��ه‌اڵت��دا باڵو ك��رده‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م په‌ڕ وباڵ باڵوكردنه‌وه‌ش چه‌ الیه‌نه‌‬ ‫ب��وو‪ .‬چ الیه‌نی س��ه‌رب��ازی‌و میلیتانتی‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬چ الیه‌نی ئابووری‌و چ به‌ تایبه‌ت‬ ‫الیه‌نی كولتووری‪ .‬له‌ باری نیزامییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مریكا‌و «ناتۆ» خۆیان گه‌یانده‌ پشت‬ ‫سنوره‌كانی روسیه‌‌و له‌ چه‌ند شوێن‬ ‫ب��اره‌گ��ا‌و بنكه‌ی سه‌ربازییان دان��ا‪ .‬له‌‬ ‫ب��اری ئ��اب��وری��ی��ه‌وه‌ ل��ه‌ چ��وارچ��ێ��وه‌ی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆیان‌و به‌رته‌سك‬ ‫ك��ردن��ه‌وه‌ی ده‌س��ت وب��اڵ��ی روس��ی��ه‌‌و‬ ‫ه��اوپ��ه‌ی��م��ان��ه‌ك��ان��ی وه‌ك ك��ۆم��اری‬ ‫ئیسالمی ده‌ستیان له‌ پرۆژه‌گه‌لێكی‬ ‫گه‌وره‌ی نه‌وت‌و گاز وه‌ردا‌و له‌ باری‬ ‫كولتووریشه‌وه‌ به‌ كه‌ڵك وه‌رگرتن له‌‬ ‫ئیمتیراتوریه‌تێكی زه‌به‌الحی مێدیاوه‌‪،‬‬ ‫كولتووری رۆژئاوایان كرده‌ مڵۆزمی‬ ‫كولتووری واڵته‌كانی‌تر‪ .‬لێره‌دا جێی‬ ‫ئه‌وه‌ نییه‪ ‌،‬كه‌ له‌ سه‌ر باش بوون‪ ،‬یان‬ ‫خراپ بوونی ئه‌م‪ ،‬یان ئه‌و كولتوور قسه‌‬ ‫بكرێت‪ .‬ئه‌وه‌ی مه‌به‌ستمه‌ بیڵێم ئه‌وه‌یه‪‌،‬‬ ‫كه‌ به‌ڵێ هێزه‌ ئیسالمییه‌كان به‌ گشتی‌و‬ ‫توندره‌وه‌كانیان به‌ تایبه‌تی نیگه‌رانی‬ ‫ئه‌م شه‌ڕه‌ كولتووریه‌ دایگرتن‌و كه‌وتنه‌‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی پاراستنی ئیسالم‌و ئۆمه‌تی‬ ‫ئیسالمی له‌ به‌رانبه‌ر شه‌پۆلی تهاجومی‬ ‫فه‌رهه‌نگی رۆژئاوادا‪ .‬بۆ یه‌كه‌م جار‌و له‌‬

‫‪109‬‬

‫ئاستی جیدیدا‪ ،‬كۆماری ئیسالمی ئێران‬ ‫ئه‌م دروشمه‌ی ب��ه‌رزه‌وه‌ ك��رد‪ .‬دیاره‌‬ ‫پێشتریش كه‌سانێك له‌ رووناكبیرانی‬ ‫م��ه‌زه��ه‌ب��ی ب��ه‌ ن��ووس��راوه‌‌و ل��ه‌ قسه‌‌و‬ ‫باسه‌كانیاندا‪ ،‬ئاماژه‌یان به‌م مه‌سه‌له‌‌و‬ ‫پێویستی ب��ه‌ره��ه‌ڵ��س��ت ب��وون��ه‌وه‌ی��ان‬ ‫دابوو‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬د‪ .‬محه‌مه‌د سه‌بیال ده‌ڵێت‬ ‫مۆدێڕنێته‌ دژی ئ��ای��ن نییه‌‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫هۆكاری پاراستنی موماره‌سه‌ی ئاینیه‌‪،‬‬ ‫ئ��ای��ا ل��ه‌ ك��وردس��ت��ان��دا ب��ه‌م ش��ێ��وه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫یاخود ئیسالمی سیاسی مۆدێڕنێته‌ به‌‬ ‫شه‌ریكی نوێ‌ له‌ دژی ده‌زانێت؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ك��ه‌واب��وو‪ ،‬دی��اره‌‪ ،‬ه��ێ��ز ‌ه‬ ‫ئیسالمییه‌كان‪ ،‬پرۆژه‌‌و سیاسه‌ته‌كانی‬ ‫دن��ی��ای رۆژئ��اوا‌و لیبڕالیزم‌و ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ب��ه‌ مودێرنیزم نێوی ده‌ب��ردرێ��ت‪ ،‬به‌‬ ‫مه‌ترسییه‌ك له‌ سه‌ر خ��ۆی‌و له‌ سه‌ر‬ ‫ئیسالم‌و كولتووری ئیسالمی ده‌زانێت‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئ��ه‌وه‌ش بڵێم‪ ،‬كه‌ ئ��ه‌وه‌ ته‌نیا‬ ‫ئیسالم‌و هێزه‌ ئیسالمییه‌كان نه‌بوون‌و‬ ‫نین‪ ،‬كه‌ ئه‌م نیگه‌رانییهیان لێ په‌یدابووه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو مه‌زهه‌ب‌و ئاینه‌كان‌و كولتوور‌و‬ ‫ته‌مه‌دونه‌كانی دیكه‌ش به‌ پێی گه‌شه‌ی‬ ‫ئابوری‌و قورسایی سیاسی‌و ئابووریان‬ ‫هاتوونه‌ته‌وه‌ م��ه‌ی��دان‪ .‬وه‌ك ساموئل‬ ‫هانتینگتۆن ل��ه‌ كتێبی به‌رانبه‌ركێی‬ ‫ته‌مه‌دونه‌كان‌و سازكردنه‌وه‌ی نه‌زمی‬

‫جیهانی‌دا ده‌ڵێت كۆتایی شه‌ڕی سارد‬ ‫ده‌سپێكی ده‌وران��ێ��ك��ی ت��ازه‌ ب��وو‪ ،‬كه‌‬ ‫تێیدا چ��ی‌دی غ��ه‌ی��ره‌ رۆژئ��اوای��ی��ه‌ك��ان‬ ‫م��ل��ك��ه‌چ��ه‌ ب��ێ��ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ك��ان��ی ج��اران��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی رۆژئ��اوا نه‌بوون‪ .‬له‌ بابه‌ت‬ ‫ه��ۆك��اره‌ك��ان��ی ئ��ه‌م ئ��اڵ‌و گ��ۆڕه‌ش‪،‬‬ ‫ئاماژه‌ به‌ چ��وار هۆكار ده‌دا‪ :‬یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫تا راده‌یه‌ك كزبوونی رۆژئاوا‪ ،‬دووچ‪،‬‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ی ئ��اب��وری ئ��اس��ی��ا‪ ،‬ك��ه‌ بۆته‌‬ ‫هۆی چوونه‌ سه‌ری راده‌ی ب��اوه‌ڕ به‌‬ ‫خۆبوونیان به‌ ج��ۆرێ��ك‪ ،‬كه‌ گۆمانی‬ ‫ئه‌وه‌ هه‌یه‪ ‌،‬كه‌ چین له‌ داهاتوودا ببێته‌‬ ‫گه‌وره‌ترین هێزی م��ێ��ژووی به‌شه‌ر‪،‬‬ ‫سێچ‪ ،‬ته‌قینه‌وه‌ی حه‌شیمه‌ت له‌ جیهانی‬ ‫ئیسالمدا‌و چ��واره‌م��ی��ش ك��اردان��ه‌وه‌ی‬ ‫گلۆبالیزاسیۆن‪ ،‬ك��ه‌ ب��وه‌ت��ه‌ هۆكاری‬ ‫پ��ه‌ره‌گ��رت��ن��ی ت��ی��ج��اره‌ت ل��ه‌ ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ده‌روازه‌ میللییه‌كاندا‪ ،‬په‌ره‌گرتنی‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی زانیاریه‌كان‪ ،‬په‌ره‌گرتنی‬ ‫ه��ات‌و چ��ووی خ��ه‌ڵ��ك‪ .‬ك��ول��ت��وور‌و‬ ‫ف��ه‌ره��ه‌ن��گ هه‌ڵقوڵیوی فورماسیۆنه‌‬ ‫ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانن‪ .‬به‌اڵم به‌‬ ‫فه‌وتانی ئه‌و فورماسیۆنانه‌‪ ،‬كولتوور‌و‬ ‫فه‌رهه‌نگه‌كانیشیان ده‌س��ت به‌ جێ له‌‬ ‫نێو ناچن‌و نافه‌وتێن‪ .‬به‌ڵكو ساڵه‌های‬ ‫س��اڵ پ��اش فه‌وتانی فورماسیۆنه‌كان‬ ‫درێ��ژه‌ ب��ه‌ ژی��ان��ی��ان ده‌ده‌ن‪ .‬چ��او له‌‬ ‫دنیای ئه‌مرۆ بكه‌ن‪ .‬خۆ دووسه‌د ساڵه‌‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری جێگای فێئۆدالیزمی‬ ‫گ��رت��وه‌ت��ه‌وه‌‌و ئ��ه‌م��ڕۆ ل��ه‌ هیچ كوێی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫دنیادا ئاسه‌وارێك له‌ یاسا‌و ده‌ستوور ‌ه‬ ‫ئابووریه‌كانی فێئۆدالیزم نه‌ماوه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫هێشتا زۆر له‌ دیارده‌ كولتووریه‌كانی‬ ‫ف��ێ��ئ��ۆدال��ی��زم‪ ،‬ك��ه‌ ف��ڕی��ان ب��ه‌ س��ه‌ر‬ ‫فرماسیۆنی زاڵی ئه‌مرۆی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫به‌شه‌ری واته‌ سه‌رمایه‌داریه‌وه‌ نییه‌‪،‬‬ ‫له‌ گۆشه‌‌و كه‌ناری دنیا ه��ه‌ر م��اون‌و‬ ‫ده‌ور ده‌گێڕن‪ .‬بۆ نموونه‌ عه‌شیره‌ت‌و‬ ‫ره‌س��م‌و یاسا عه‌شیره‌ییه‌كان‪ .‬دیارده‌‬ ‫ك��ول��ت��ووری��ه‌ك��ان گیانسه‌ختن‪ .‬ت��ۆ به‌‬ ‫دانانی ده‌س��ت��وور‌و یاسا‌و به‌ ئیجبار‬ ‫كردنیان‪ ،‬ده‌توانیت دیارده‌ ئابووریه‌كان‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا جێبه‌جیێ‌و سه‌قامگیریان‬ ‫بكه‌ی‪ .‬به‌اڵم دیارده‌ كولتووریه‌كان ته‌نیا‬ ‫به‌ دانانی یاسا‌و ده‌ستوور ناگۆڕدرێن‪.‬‬ ‫دی��ارده‌ ك��ول��ت��ووری��ه‌ك��ان ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی‬ ‫دوكه‌وتوانه‌ش بن‪ ،‬زۆر جار له‌ ناخ‌و‬ ‫ده‌رونی ئینسانه‌كاندا ره‌گیان كوتاوه‌‌و‬ ‫تێكه‌اڵوی هه‌ست‌و س��ۆزی ئینسانن‪.‬‬ ‫بۆیه‌ ده‌ست بۆ بردنیان‌و گۆڕدرانیان‪،‬‬ ‫ك��ار‌و ماندوبوونی زۆری پێویسته‌‪.‬‬ ‫دی��اره‌ ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ل��ه‌ پ��اڵ ئ��ه‌م ئ��ه‌رك‌و‬ ‫ك��اران��ه‌دا‪ ،‬دان��ان��ی ی��اس��ا‌و ده‌س��ت��ور‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت به‌ ناچار كردنیشیان پێویسته‌‌و‬ ‫ده‌ت��وان��ێ ده‌ور بگێڕێت‪ .‬خاڵێك‪ ،‬كه‌‬ ‫لێره‌دا پێویست به‌ ئاماژه‌ پێدانه‌ ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ه‌ك��ان��ی سیستمی زاڵ‬ ‫به‌ س��ه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مڕۆی به‌شه‌ر‬ ‫واته‌ سه‌رمایه‌داری‪ ،‬زۆر جار له‌م الو‬ ‫ئ��ه‌والی دن��ی��ا‪ ،‬قازانجی ل��ه‌ پاراستنی‬

‫ئ��ه‌و دی��ارده‌ كولتووریه‌ كۆنانه‌دایه‌‪.‬‬ ‫زۆرج��ار زلهێزه‌كانی ئ��ه‌م سیستمه‌‪،‬‬ ‫به‌ راست‌و چه‌پیه‌وه‌‪ ،‬دواكه‌وتوترین‌و‬ ‫كۆنه‌په‌ره‌ست‌ترین هێزیان ل��ه‌ دژی‬ ‫یه‌كتر ته‌یار كردوه‌‌و به‌ كاریان هێناوه‌‪.‬‬ ‫زۆرج��ار ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ك��ان‌و ده‌س��ه‌اڵت��ه‌‬ ‫سیاسییه‌كان‌و ئۆپۆزیسیۆنه‌وه‌‪ ،‬له‌‬ ‫پ��ێ��ن��او ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی��ان��دا‬ ‫ك��ۆن��ه‌پ��ه‌ره‌س��ت��ری��ن الی��ه‌ن��ه‌ك��ان��ی نێو‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی��ان پ��اراس��ت��وه‌‌و ت��ه‌ی��اری��ان‬ ‫ك��ردوون‪ .‬ل��ه‌ بیرمانه‌ چ��ۆن س��ه‌دام‬ ‫حسێن ب��ه‌ش��ێ��ك ل��ه‌ عه‌شیره‌ته‌كانی‬ ‫عیراقی دابوه‌ په‌نای خۆی‌و به‌ پاره‌‌و‬ ‫چه‌ك ته‌یاری ده‌كردن‪ .‬پاش رووخانی‬ ‫س��ه‌دام‌ی��ش‪ ،‬ئه‌مریكا‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ یه‌ك‬ ‫له‌ دوای یه‌كه‌كانی عیراقیش هه‌ر له‌‬ ‫ده‌وڵه‌تی كاتیی برێمه‌ره‌وه‌‪ ،‬تا ده‌وڵه‌تی‬ ‫م��ال��ی��ك��ی ه��ه‌ر ئ��ه‌وك��اره‌ی��ان ك��ردوه‌‪.‬‬ ‫به‌رزترین كاربه‌ده‌ستی ئه‌مریكا‪ ،‬كه‌‬ ‫هاتبێته‌ عیراق به‌ ئاشكرا بووبێ‪ ،‬یان به‌‬ ‫نه‌ینی‪ ،‬ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ عه‌شیره‌ت‌و‬ ‫س��ه‌روك ع��ه‌ش��ی��ره‌ت��ه‌ك��ان��ی عیراقیان‬ ‫دی��وه‌‌و بۆ راگرتنیان پ��اره‌‌و چه‌كیان‬ ‫پ��ێ به‌خشیون‪ .‬ل��ه‌ په‌یوه‌ندیی نێوان‬ ‫م��ودێ��رن��ی��زم‌و ئیسالمیشدا ه��ه‌روای��ه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌ الی م��ن��ه‌وه‌ م��ودێ��رن��ی��زم ن��ازن��اوی‬ ‫لیبڕالیزم‌ه‌‪ .‬سه‌رمایه‌داری‌و روخساره‌‬ ‫سیاسییه‌كه‌ی واته‌ لیبڕالیزم‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫ل��ه‌ گ��ه‌ڵ ه��ه‌ن��دێ دی��ارده‌‌و كولتووری‬ ‫پ��اش��م��اوه‌ی ف��ێ��ئ��ودال��ی��س��م ن��اك��ۆك��ن‪،‬‬

‫‪111‬‬

‫به‌اڵم به‌ گشتی له‌ گه‌ڵیان ناته‌با نین‪.‬‬ ‫لیبرالیسزم پێویستی ب��ه‌ م��ه‌زه��ه‌ب‌و‬ ‫ئاینه‌‪ .‬له‌ هه‌ندێ شوێن ئه‌م پێویستییه‌‬ ‫زۆر ب��ه‌رۆژ‌و ده‌س به‌جێ نییه‌‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫زۆر گرنگی پێنادا‌و بۆ هه‌ست‌و ویستی‬ ‫تاكه‌كانی جێ دێڵێ‪ .‬به‌اڵم له‌و شوێنانه‪‌،‬‬ ‫كه‌ پێویستیه‌تی یان به‌ربینی پێده‌گرێ‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وا وه‌ك م��ح��ه‌م��ه‌د سه‌بیال ده‌ڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫ب��ه‌ ه��ۆك��اری پ��اراس��ت��ن��ی م��وم��ارس��ه‌ی‬ ‫ئاینی ده‌زان��ێ��ت‪ .‬ئ��ه‌م دوو رووییهی‬ ‫مودێڕنیسم‌و لیبڕالیسم به‌رانبه‌ر به‌‬ ‫مه‌زهه‌ب‌و ئایین‪ ،‬له‌ چاو رووناكبیران‌و‬ ‫ه��ێ��زه‌ م��ه‌زه��ه‌ب��ی��ه‌ك��ان ل��ه‌وان��ه‌ هێزه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان ش��اراوه‌ ن��ه‌م��اوه‌ت��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆیه‌ الی ئه‌وانیش له‌ دژی لیبرالیسم‌و‬ ‫ه��ه‌ڵ��س‌و ك��ه‌وت��ه‌ك��ان��ی‪ ،‬دژه‌ك��رده‌وه‌ی‬ ‫دروس��ت ك��ردوه‌‪ .‬دروش��م��ی دژای��ه‌ت��ی‬ ‫له‌گه‌ڵ هوجومی فه‌رهه‌نگی رۆژئاوا‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌ سه‌ره‌تای هاتنه‌ سه‌ركاری كۆماری‬ ‫ئیسالمی ئێرانه‌وه‌ له‌ الیه‌ن خومه‌ینی‌و‬ ‫پاشانیش ب��اق��ی ه��ێ��زه‌ ئیسالمییه‌ به‌‬ ‫تایبه‌ت ت��ون��دره‌وه‌ك��ان��ه‌وه‌ هه‌ڵگیراوه‌‪،‬‬ ‫ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و هه‌لسو كه‌وتانه‌یه‌‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬له‌ نێوان ئیسالمی سیاسی‌و‬ ‫دیموكراسیدا خاڵی هاوبه‌ش هه‌یه‌‪ ،‬خاڵه‌‬ ‫ناكۆكه‌كانیان كامانه‌ن؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ب��اس��ك��ردن ل��ه‌م م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ش‬ ‫هه‌روا به‌ تۆپه‌ڵ‪ ،‬ره‌نگه‌ چوو خاڵه‌كان‬

‫ن��ه‌پ��ێ��ك��ێ��ت‪ .‬ه��ه‌روه‌ك ل��ه‌ س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫باسه‌كاندا ئاماژه‌م پێداوه‌‪ ،‬ئیسالم یان‬ ‫ه��ه‌ر مه‌زهه‌بێكی دیكه‌ ب��ه‌ ن��اوه‌رۆك‬ ‫سیاسین‪ .‬كه‌ وابێت‪ ،‬دابه‌شكردنی هێزه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان به‌ سیاسی‌و ناسیاسی‪،‬‬ ‫ل��ه‌ ج��ێ��ی خ��ۆی��دا ن��ی��ی��ه‌‪ .‬چ��وو ه��ێ��زه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان ل��ه‌ تاڵیبان‌و كۆماری‬ ‫ئیسالمییه‌وه‌ بگره‌ تا حزبواڵی لوبنان‌و‬ ‫ح��ه‌م��اس‌و ئ��ی��خ��وان ‌الموسلمین‌و تا‬ ‫باقی سه‌له‌فییه‌كان‪ ،‬چوویان سیاسین‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی جیاوازیان ده‌ك��ات‪ ،‬بۆچوون‌و‬ ‫تێڕوانینی ئ��ه‌م هێزانه‌یه‌ له‌ پێوه‌ندی‬ ‫م��ه‌زه��ه‌ب‌و ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬ی��ان مه‌زهه‌ب‌و‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ب��گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌ س��ه‌ر‬ ‫ش��ه‌رع��ی ئیسالم‌و ئ��ه‌و ه��ێ��زان��ه‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌ڕێوه‌ بردنی ته‌واوكه‌ماڵی شه‌رعیان‬ ‫بۆ به‌ڕێوه‌ بردنی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مڕۆی‬ ‫به‌شه‌ر له‌ ده‌س��ت��ووری ك��اری خۆیان‬ ‫دان��اوه‌‪ ،‬من خاڵی ه��اوب��ه‌ش له‌ نێوان‬ ‫ئ��ه‌وان‌و دیموكراسیدا نابینم‪ .‬ش��ه‌رع‪،‬‬ ‫ده‌س��ت��ور‌و یاساگه‌لێكن‪ ،‬ك��ه‌ نزیكه‌ی‬ ‫هه‌زارو چوار سه‌د ساڵ له‌مه‌وبه‌ر‌و به‌‬ ‫پێی هه‌ل‌ومه‌رجی بابه‌تی ئه‌و سه‌رده‌مه‌‬ ‫دی��اری��ك��راون‌و دان��راون‪ .‬هێنانی ئه‌و‬ ‫ده‌ستور‌و یاسایانه‌‌و كردنیان به‌ خاڵی‬ ‫ده‌س��ت��وری ب��ۆ ئ��ه‌م��ڕۆ‌و ب��ۆ ب��ه‌ڕێ��وه‌‬ ‫ب��ردن��ی كۆمه‌ڵگه‌ی ئ��ه‌م��ڕۆ ن��ه‌ك هه‌ر‬ ‫ج��واب��ده‌ره‌وه‌ نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو رێگریشه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ه��ه‌ن كه‌سایه‌تی رووناكبیری‬ ‫مه‌زهه‌بی‌و زۆر خه‌ڵكی ئاسایی‪ ،‬كه‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫قایل به‌ جیایی دین له‌ ده‌وڵه‌تن‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫زۆرێ��ك ل��ه‌ خ��اڵ��ه‌ دیموكراتیكه‌كاندا‬ ‫ناته‌با نین‪ .‬ئه‌مانه‌‪ ،‬مه‌زهه‌ب به‌ ئه‌مری‬ ‫خوسووسی خه‌ڵك ده‌زانن‌و قایل به‌وه‌‬ ‫نین‪ ،‬كه‌ به‌ گوشار‌و زۆر‪ ،‬بیروباوڕی‬ ‫خۆیان به‌ س��ه‌ر خه‌ڵكی‌تر‌و به‌ سه‌ر‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌دا بسه‌پێنن‪ .‬ه��ه‌ن��دێ هێزی‬ ‫ئیسالمی دیكه‌ش وه‌ك «ئازادی‌و دادی‬ ‫میسر‌و ئیخوان ولموسلمین‌ی تونس‌و‬ ‫حزبی داد‌و گه‌شه‌ی توركیا هه‌ن‪ ،‬كه‌‬ ‫ه��ه‌ل‌و م��ه‌رج��ی دن��ی��ا‌و ن��اوچ��ه‌ك��ه‌‌و به‌‬ ‫تایبه‌ت بارودۆخی نێوخۆی واڵته‌كان‪،‬‬ ‫ناچاریان ده‌ك��ات خۆ به‌ دیموكرات‌و‬ ‫دیموكراسیخواز هه‌ڵبخه‌ن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬بنیامین بن ئه‌لیعازر ده‌ڵێت‬ ‫وه‌زی��ری پێشووی ئیسرائیل پێویسته‌‬ ‫گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ئیسالمیه‌كاندا بكه‌ین‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ب��ه‌ر له‌مه‌ش ده‌بێت خۆمان بۆ‬ ‫شه‌ڕ ئاماده‌ بكه‌ین‪ ،‬چونكه‌ مۆرسی هه‌ر‬ ‫له‌ ئێستاوه‌ له‌گه‌ڵ ئێران نزیكبۆته‌وه‌‌و‬ ‫داوای گه‌ڕانه‌وه‌ی هاوسه‌نگی ده‌كات‬ ‫بۆ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی میسر؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬هه‌ڵبژاردنه‌كانی میسر هه‌روه‌ك‬ ‫ئ��اگ��ادارن‪ ،‬ب��ه‌ س��ه‌ر ك��ه‌وت��ن��ی‬ ‫ئیخوان‌«یه‌كان كۆتایی پێهات‌و (‪٠‌٣‬‬ ‫ژوئنی ‪ ) ١٢ ٠‌٢‬محه‌مه‌د مورسی پاڵی‬ ‫به‌ كورسی سه‌رۆك كۆماریه‌وه‌دا‪ .‬ئه‌و‬ ‫لێكدانه‌وه‌یه‌ به‌ ب��ڕوای من راسته‌‪ ،‬كه‌‬

‫ده‌ڵێن؛ میسر به‌ دژوارترین هه‌ورازی‬ ‫مێژووی خۆیدا تێده‌په‌ڕێت‪ .‬سه‌ركه‌وتنی‬ ‫م��ورس��ی ل��ه‌ ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ه‌دا‪،‬‬ ‫سه‌ركه‌وتنێكی چڕوپڕ نه‌بوو‪ .‬زیاتر له‌‬ ‫(‪)%٤٨‬خ��ه‌ڵ��ك��ی م��ی��س��ر ده‌ن��گ��ی��ان به‌‬ ‫مورسی نه‌داوه‌‪ .‬تازه‌ ئه‌مه‌ ئه‌و ئاماره‌‬ ‫ره‌سمییهیه‌‪ ،‬كه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا‌و به‌‬ ‫پێی ده‌نگه‌كان هاتوه‌ته‌ ده‌ست‪ .‬ئه‌گینا‬ ‫ئه‌گه‌ر ركه‌به‌ره‌ سه‌ره‌كیه‌كه‌ی مورسی‪،‬‬ ‫ئه‌حمه‌د شه‌فیق نه‌بوایه‌‪ ،‬ژماره‌ی ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی‌ ده‌نگیان به‌ مورسی نه‌ده‌دا‬ ‫زۆر له‌وه‌ تێده‌په‌ڕی‪ .‬بۆیه‌ به‌ راستی‬ ‫م��ورس��ی نوێنه‌ری زۆری��ن��ه‌ی خه‌ڵكی‬ ‫میسر نییه‌‪ .‬مورسی له‌ ده‌وری یه‌كه‌می‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ان��دا كه‌متر ل��ه‌ (‪)%٢٨‬‬ ‫ده‌نگه‌كانی هینابووو‌ ته‌نیا (‪)%١‬ده‌نگی‬ ‫زیاتری له‌ شه‌فیق هه‌بوو‪ .‬جگه‌ له‌وه‌‪،‬‬ ‫واڵتی میسر تایبه‌تمه‌ندی خۆی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م؛ ل��ه‌ خ��ان��ه‌ی ب��ۆچ��وون‌و‬ ‫ئایدیۆلۆژیدا‪ ،‬واڵتێكه‌ له‌ نێوان الیسیته‌‌و‬ ‫كۆنسێرڤاتیزمی مه‌زهه‌بیدا‪ .‬له‌ خانه‌ی‬ ‫س��ی��اس��ی��ش��دا ك��ه‌وت��وه‌ت��ه‌ ن��ێ��وان دوو‬ ‫ب��ه‌ردئ��اش��ی ل��ی��ب��رال��ی��زم‌و ش��ه‌ری��ع��ه‌ت‪.‬‬ ‫دووچ؛ ده‌زگ��ای س��ه‌رب��ازی میسر‪،‬‬ ‫ده‌ورێ��ك��ی گ��رن��گ ل��ه‌ دی��اری��ك��ردن��ی‬ ‫چ��اره‌ن��وس��ی م��ی��س��ردا‪ ،‬ده‌گ��ێ��ڕێ‪ .‬له‌‬ ‫بزوتنه‌وه‌كانی ئه‌م یه‌ك دوو ساڵه‌ی‬ ‫دوایی له‌ میسر‪ ،‬واڵتانی رۆژئ��اوا‌و له‌‬ ‫س��ه‌رووی چ��ووی��ان��ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مریكا‪ ،‬كه‌‬ ‫ت��ه‌ج��ره‌ب��ه‌ی ش��ۆڕش��ی س��اڵ��ی (‪)٧٩‬ی‬

‫‪113‬‬

‫ئێرانیان هه‌بوو‪ ،‬نه‌یانهێشت ده‌زگ��ای‬ ‫س��ه‌رب��ازی ئ��ه‌و واڵت��ه‌ بكه‌وێته‌ به‌ر‬ ‫پ��ه‌الم��اری خ��ه‌ڵ��ك‌و ب��ه‌ ك��ش��ان��ه‌وه‌ی‬ ‫به‌وه‌ختی ئه‌رته‌ش له‌ پاڵپشتی كردنی‬ ‫حوسنی موباره‌ك‌و به‌ قیمه‌تی قوربانی‬ ‫كردنی ئه‌و‪ ،‬ئه‌رته‌شیان پاراست‪ .‬ئه‌مڕۆ‬ ‫ئ��ه‌رت��ه‌ش��ی میسر‪ ،‬ك��ه‌ ب��ه‌ ت��ه‌واوی له‌‬ ‫ژێرچاوه‌دێری ئه‌مریكادایه‌‪ ،‬سه‌نگێكی‬ ‫ق��ورس��ه‌ ل��ه‌ ت��ه‌رازووی ه��ێ��زه‌ك��ان له‌‬ ‫م��ی��س��ردا‌و ده‌ورێ��ك��ی ب��ه‌رچ��او له‌‬ ‫دیاریكردنی سیاسه‌تی نێوخۆ‌و ده‌ره‌وه‌‬ ‫ده‌گ��ێ��ڕێ‪ .‬س��ێ��چ؛ سیستمی ئ��ی��داری‬ ‫(ب��ورۆك��راس��ی) م��ی��س��ر دارێ��ژراوی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی ح��وس��ن��ی م��وب��اره‌ك‌ه‌‌و به‌‬ ‫ت��ه‌واوه‌ت��ی ل��ه‌ ژێ��ر ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی ئ��ه‌و‬ ‫كه‌سانه‌دایه‌‪ ،‬كه‌ له‌و سیستمه‌دا گۆچ‬ ‫ك��راون‌و پ��ه‌روه‌رده‌ ب��وون‪ .‬چ��واره‌م؛‬ ‫میسر ه��او سنووری ئیسرائیل‌ه‌‌و له‌‬ ‫ده‌وره‌ی «ئه‌نوه‌ر سادات»دا‪ ،‬په‌یمانی‬ ‫ه��اوب��ه‌ش��ی��ان پ��ێ��ك��ه‌وه‌ ئ��ی��م��زا ك��ردوه‌‪.‬‬ ‫پێنجه‌م؛ له‌ نێوان (‪ ٧‬تا ‪ )١٥‬میلیۆن‬ ‫قیبتیی له‌ میسر ده‌ژین‪ ،‬كه‌ ده‌توانن له‌‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ان‌و ل��ه‌ چ��اره‌ن��ووس��ی‬ ‫م��ی��س��ردا‪ ،‬ده‌ور ب��گ��ێ��ڕن‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ئه‌م‬ ‫فاكته‌رانه‌ لێك بده‌ینه‌وه‌‪ ،‬ده‌بینین‪ ،‬كه‌‬ ‫م��ورس��ی‪ ،‬ی��ان هه‌ركه‌سێكی دیكه‌‪ ،‬له‌‬ ‫میسر وه‌ك س��ه‌رۆك كۆمار كارێكی‬ ‫ئ��اس��ان��ی ل��ه‌ پ��ێ��ش ن��اب��ێ��ت‪ .‬پاشخانی‬ ‫«مورسی» خۆشی‪ ،‬زێده‌ له‌م فاكتورانه‌‪،‬‬ ‫ده‌س��ت وب��اڵ��ی ده‌ب��ه‌س��ت��ێ��ت‪ .‬مورسی‬

‫ئه‌گه‌رچی خوێندكاری كالیفۆرنیای‬ ‫ئه‌مریكایه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��ه‌ ه��ۆی پاشخانه‌‬ ‫سیاسییه‌كه‌یه‌وه‌‪ ،‬الی ئه‌مریكا‌و واڵتانی‬ ‫رۆژئاوا‪ ،‬خۆشه‌ویست نییه‌‪ .‬له‌ الیه‌كی‬ ‫دیكه‌ش له‌ هه‌ڵویسته‌كانی ئ��ه‌م یه‌ك‬ ‫دووساڵه‌ی دواییدا‪ ،‬مورسی ئه‌م الو‌و‬ ‫ئ��ه‌الی زۆری ك��ردوه‌‪ .‬ل��ه‌ الی��ه‌ك‪ ،‬له‌‬ ‫زوم��ره‌ی ئ��ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ ب��وو ل��ه‌ نێو‬ ‫ئ��ی��خ��وان ول��م��س��ل��م��ی��ن‌دا‪ ،‬ك��ه‌ ه��ه‌وڵ��ی‬ ‫زۆری��ان��دا تا توانیان حزبی ئ��ازادی‌و‬ ‫دادی لێ ده‌ربهینن‪ .‬ئه‌مه‌ش له‌به‌رئه‌وه‌‬ ‫ك��ه‌ خ��ۆی��ان ب��ه‌ حزبێكی سیاسی له‌‬ ‫چه‌شنی حزبی داد‌و گه‌شه‌ی توركیه‌‬ ‫هه‌ڵبخه‌ن‌و دڵی ئه‌مریكا‌و رۆژئ��اوا به‌‬ ‫ده‌س بێنن‪ .‬كه‌چی له‌ چان كاتدا‌و له‌‬ ‫هه‌ندێك له‌ لێدوان‌و قسه‌و باسه‌كانیدا‬ ‫هه‌ڵوێستی وهای گرتوه‪ ‌،‬كه‌ نیگه‌رانی‬ ‫زۆری ل��ه‌ ن��ێ��و دان��ی��ش��ت��وان��ی الئ��ی��ك‌و‬ ‫س��ك��ۆالر ل��ه‌ الی��ه‌ك‌و قیبتی‌یه‌كان له‌‬ ‫الیه‌كی دیكه‌ دروست كردوه‌‪ .‬بۆ وێنه‌‬ ‫ل��ه‌ چ��االك��ی��ه‌ك��ان��ی ده‌وری ی��ه‌ك��ه‌م��ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‪ ،‬مورسی باسی ئه‌وه‌ی‬ ‫كردوه‪ ‌،‬كه‌ قورئان یاسامانه‌‪ ،‬پێغه‌مبه‌ر‬ ‫رابه‌رمانه‌‪ ،‬جیهاد ره‌وشتمانه‌‌و كوژران‬ ‫له‌ رێگه‌ی خودا هیوامانه‌‪ .‬یان له‌ جواب‬ ‫ب��ه‌ پ��رس��ی��ارێ��ك س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌و‬ ‫«قیبتی»یانه‌ ك��ه‌ ده‌ن��گ ب��ه‌ ئه‌حمه‌د‬ ‫شه‌فیق ده‌ده‌ن‪ ،‬گوتوویه‌تی‪ ... :‬ئه‌وان‬ ‫ده‌بێ بزانن‪ ،‬سه‌ركه‌وتن نزیكه‌‪ ،‬میسر‬ ‫ده‌بێت به‌ ئیسالمی‌و ئه‌وان ده‌بێ‪ .‬یان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫جه‌زیه‌ بده‌ن‌و یان لێره‌ برۆن‪ .‬كه‌چی‬ ‫پاش ده‌وری یه‌كه‌م‌و له‌ ده‌وری دووچی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ان��دا ب��ۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ده‌نگی كه‌مایه‌تییه‌كان‌و خه‌ڵكی دیكه‌‪،‬‬ ‫زۆرتر هه‌وڵی ئه‌وه‌ی بوو روخسارێكی‬ ‫لیبراڵ له‌ خۆی نیشان بدات‌و ده‌ستی‬ ‫هاوكاری به‌ره‌و «قیبتی»یه‌كان درێژ‬ ‫بكات‪ .‬له‌ مه‌یدانی سیاسه‌تی نێوخۆییدا‪،‬‬ ‫م��ورس��ی گه‌لێك كێشه‌ی ق��ورس��ی له‌‬ ‫به‌رده‌مدایه‌‪ .‬یه‌كه‌مین كێشه‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی‬ ‫زۆر‌و زه‌به‌ندی ده‌زگ��ای سه‌ربازییه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ئ��ه‌م ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ ت��ه‌ن��ی��ا به‌‬ ‫سیاسه‌تی نێوخۆوه‌ به‌ند نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ده‌س��ت��ێ��ك��ی ب��ااڵش��ی ل��ه‌ س��ی��اس��ه‌ت��ی‬ ‫ده‌ره‌وه‌دا هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ دواتر باسی ده‌كه‌م‪.‬‬ ‫میسر تا ئ��ه‌م ده‌وره‌ی��ه‌ ق��ه‌ت ده‌زگ��ای‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ری��ی��ه‌ك��ه‌ی ب��ه‌ ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫ئازادانه‌ی خه‌ڵك نه‌هاتوه‌ته‌ سه‌ركار‪.‬‬ ‫‪١٨٥٠‬ی زایینی محه‌مه‌د عه‌لی پاشا به‌‬ ‫حوكمی ئیمپیراتۆری عوسمانی هاته‌‬ ‫س��ه‌رك��ار‌و هه‌تا دوای��ی��ن مه‌لیكی ئه‌م‬ ‫ب��ن��ه‌م��اڵ��ه‌ی��ه‌ وات��ه‌ م��ه‌ل��ی��ك ف��ارووق‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌و شتی‌وا له‌ میسر له‌ ئارادا‬ ‫نه‌بوو‪ .‬به‌دوای كوده‌تای ژنراڵ محه‌مه‌د‬ ‫نه‌جیب ل��ه‌ س��اڵ (‪ )١٩٥٢‬ل��ه‌ مه‌لیك‬ ‫فاروق‌یش‪ ،‬تا بزوتنه‌وه‌كه‌ی ئه‌م دواییه‌‪،‬‬ ‫میسر ل��ه‌ ژێ��ر چه‌كمه‌ی ژنڕاڵه‌كاندا‬ ‫ب��ووه‌‪ .‬جگه‌ له‌ م��اوه‌ی ده‌س��ه‌اڵت��داری‬ ‫«جه‌ماڵ عه‌بدولناسر»‪ ،‬واته‌ له‌ ساڵی‬ ‫(‪ )٠‌١٩٧‬به‌مالوه‌‪ ،‬ده‌زگ��ای سه‌ربازی‬

‫میسر‪ ،‬به‌ره‌به‌ره‌‪ ،‬به‌ ته‌واوه‌تی كه‌وتوه‌ت ‌ه‬ ‫ژێر كاریگه‌ری‌و نفووزی ئه‌مریكاوه‌‪.‬‬ ‫بۆیه‌ ئ��ه‌رت��ه‌ش‌و ژنراڵه‌كان ده‌ورێكی‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری��ان ل��ه‌ ده‌س��ه‌اڵت��ی میسر‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌ت ده‌سه‌اڵتی ئابوریدا هه‌یه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ده‌ت��وان��ن موشكیلێكی گ��ه‌وره‌ ب��ن له‌‬ ‫به‌رانبه‌ر هه‌ر ده‌وڵه‌تێكی مه‌ده‌نی‌و به‌‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت ل��ه‌ ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫«مورسی»دا‪ .‬ده‌زگای نیزامی میسر‪،‬‬ ‫ئیمپیراتۆرییه‌كی ئ��اب��وری ت��ه‌واو‌و‬ ‫كه‌ماڵه‌‪)% ٠‌٤( .‬ئابوری میسر به‌ ده‌ست‬ ‫ئه‌رته‌شه‌وه‌یه‌‪ .‬شاده‌ماره‌ ئابورییه‌كانی‬ ‫م��ی��س��ر وه‌ك ك��ه‌ن��داوی س��وئ��ز‪،‬‬ ‫رێگاوبانه‌كان‪ ،‬كارخانه‌ گ��ه‌وره‌ك��ان‌و‬ ‫به‌شێكی زۆری سه‌نعه‌تی گه‌شتیاری‬ ‫میسر ل��ه‌ ژێ��ر ك��ون��ت��ڕۆل��ی ده‌زگ��ای‬ ‫س��ه‌رب��ازی‌و ژنڕاڵه‌كاندایه‌‪ .‬ئه‌رته‌شی‬ ‫میسر ره‌نگه‌ زۆر بۆی گرنگ نه‌بێ كێ‬ ‫ج��ڵ��ه‌وی ده‌زگ��ای س��ی��اس��ی میسر‬ ‫ب��ه‌ده‌س��ت��ه‌وه‌ ده‌گ��رێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ده‌س��ت‬ ‫بردن‌و كۆاڵنه‌وه‌ له‌ ده‌سه‌اڵتی ئابوری‬ ‫ئ��ه‌رت��ه‌ش‪ ،‬خه‌تی س��ووره‌‌و بێگومان‬ ‫ك��ێ��ش��ه‌ی س��ه‌ره‌ك��ی م��ورس��ی‌و ه��ه‌ر‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك��ی م��ه‌ده‌ن��ی دی��ك��ه‌ش ل��ه‌م‬ ‫مه‌یدانه‌دایه‌‪ .‬ل��ه‌م م��اوه‌دا «مورسی»‬ ‫مانۆڕگه‌لێكی داوه‌ بۆ به‌ربه‌ره‌كانێ له‌‬ ‫گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی ژنراڵه‌كان‌و چه‌سپاندنی‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی‪ .‬وه‌ك ده‌زان��ن‪ ،‬هه‌ر پاش‬ ‫هاتنه‌ س��ه‌رك��اری‪ ،‬ب��ڕی��اری ش��ورای‬ ‫نیزامی سه‌باره‌ت به‌ داخستنی پارلیمانی‬

‫‪115‬‬

‫میسری هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌‌و به‌ رواڵه‌تیش‬ ‫بووبێ‪ ،‬پارلیمانی ك��رده‌وه‌‪ .‬دواتریش‪،‬‬ ‫به‌ ده‌ركردنی بڕیارێك‪ ،‬پۆستگه‌لێكی‬ ‫س��ه‌رب��ازی گ��رن��گ��ی ل��ه‌ ده‌س��ت چه‌ند‬ ‫ژنراڵێكی ناسراو‌و پایه‌به‌رز سه‌نده‌وه‌‌و‬ ‫به‌ كه‌سی‌تری سپاردن‪ .‬ئه‌م مانۆڕانه‌‪،‬‬ ‫زۆرت��ر خ��ۆن��وان��دن ب��وون‪ ،‬ت��ا ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ورێكی راسته‌قینه‌یان هه‌بێت‪ .‬چون‬ ‫زۆری نه‌خایاند‪ ،‬دادگای بااڵی میسر‪،‬‬ ‫ب��ڕی��اره‌ك��ه‌ی م��ورس��ی س��ه‌ب��اره‌ت به‌‬ ‫كردنه‌وه‌ی پارلیمانی ره‌ت ك��رده‌وه‌‪‌،‬و‬ ‫مورسیش به‌ بیانوی ئه‌وه‌ی كه‌ گوایه‌‬ ‫پیاوێكی یاساییه‌‪ ،‬ملی پێدا‪ .‬له‌و الشه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ژن��ڕااڵن��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ ك��اره‌ك��ان��ی لێ‬ ‫سه‌ندبوونه‌وه‌‪ ،‬كردنی به‌ راوێژكاری‬ ‫سه‌رۆك كۆمار‪ .‬ئه‌مانه‌م بۆیه‌ باسكرد‪،‬‬ ‫كه‌ بڵێم‪ :‬ده‌زگای سه‌ربازی میسر چ له‌‬ ‫م��ه‌ی��دان��ی س��ی��اس��ی‌و چ ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت له‌‬ ‫مه‌یدانی ئابوریدا‪ ،‬دارای ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫زۆرن‌و م��ورس��ی‌ش‪ ،‬ل��ه‌م ب��اب��ه‌ت��ه‌وه‌‬ ‫كێشه‌‌و موشكیله‌ی زۆری له‌ پێشه‌‪.‬‬ ‫كێشه‌یه‌كی دیكه‌ی مورسی له‌ مه‌یدانی‬ ‫سیاسه‌تی نێوخۆدا‪ ،‬كێشه‌ی ئابووری‬ ‫میسره‌‪ .‬به‌رایی خاكی ئه‌و واڵته‌ زیاتر‬ ‫له‌ یه‌ك میلیون كیلۆمیتری چوارگۆشه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم زی��ات��ر ل��ه‌ (‪)% ٠‌٩‬ی بیابان‌و‬ ‫چۆڵگه‌یه‌‌و ته‌نیا به‌شی به‌ پیتی‪ ،‬درێژایی‬ ‫ق��ه‌راخ��ی رووب��اری ن��ی��ل‌ه‌‪ ،‬ك��ه‌ ته‌نیا‬ ‫(‪)%٥،٢‬ی ب��ه‌رای��ی خاكی میسره‌‪ .‬له‌‬ ‫(‪ )٨١‬م��ی��ل��ی��ۆن ح��ه‌ش��ی��م��ه‌ت��ی میسر‪،‬‬

‫ژماره‌یه‌كی یه‌كجار زۆری��ان بێكارن‌و‬ ‫خه‌ڵكێكی زۆر به‌ ناچار رووی��ان له‌‬ ‫واڵتانی دیكه‌ كردوه‌ بۆ كار‪ .‬سه‌نعه‌تی‬ ‫گ��ه‌ش��ت��ی��اری‪ ،‬ی��ه‌ك��ێ��ك��ه‌ ل��ه‌ س��ه‌رچ��اوه‌‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی داهاتی میسر‌و نزیكه‌ی‬ ‫(‪)%١٢‬ی هێزی كاری ئه‌و واڵته‌‪ ،‬له‌و‬ ‫به‌شه‌دا كارده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌م به‌شه‌ له‌ ئابوری‬ ‫میسر‪ ،‬خۆی كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌یه‌ بۆ‬ ‫ه��ه‌ر ده‌وڵه‌ته‌تێكی ئیسالمی‪ .‬ه��ه‌ر به‌‬ ‫دوای بزووتنه‌وه‌كانی ئه‌م دواییانه‌دا‪،‬‬ ‫سه‌نعه‌تی گه‌شتیاری میسر زیانێكی‬ ‫گه‌وره‌ی لێكه‌وتوه‌‪ ،‬كه‌ هینانه‌وه‌ سه‌ر‬ ‫پێی یه‌كێكه‌ له‌ كێشه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی‬ ‫مورسی‪ .‬كێشه‌یه‌كی دیكه‌ی ئه‌مڕۆی‬ ‫میسر له‌ مه‌یدانی ئابووریدا‪ ،‬كشانه‌وه‌ی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌ ده‌ره‌ك��ی��ی��ه‌ك��ان��ه‌ ل��ه‌و واڵت��ه‌‪.‬‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری عاشقی چ��او وب��رۆی‬ ‫ك��ه‌س نییه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و لێیده‌گه‌ڕێ‪،‬‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی قازانج‌و كه‌ڵه‌كه‌ بوونی‬ ‫سه‌رمایه‌یه‌‪ .‬بۆ ئه‌مه‌ش پێویستیی به‌‬ ‫ئ��ه‌م��ن‌و ئ��اس��ای��ش ب��ه‌م��ان��ای ئ��ارام��ی‌و‬ ‫دڵنیایی هه‌یه‌‪ .‬سه‌رمایه‌داری جیهانی‪،‬‬ ‫له‌ رووداوه‌كانی ئه‌م دواییانه‌ی واڵتانی‬ ‫عه‌ره‌بی‌و شاخی ئه‌فریقا‪ ،‬نیگه‌رانه‌‪ .‬له‌‬ ‫ماوه‌ی دووساڵی راب��وردوودا‪ ،‬راده‌ی‬ ‫سه‌رمایه‌ ده‌ره‌كییه‌كان له‌ میسر‪ ،‬له‌‬ ‫(‪ )٦‌٣‬م��ی��ل��ی��ارده‌وه‌‪ ،‬ب��ۆ (‪ )١١‬میلیارد‪،‬‬ ‫دابه‌زیوه‌‪ .‬ئه‌م دابه‌زینه‌ بۆ ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫وه‌ك میسری ئه‌مڕۆ ته‌حه‌مول ناكرێت‪.‬‬ ‫بۆیه‌ مورسی به‌ په‌له‌ خۆی ده‌گه‌یه‌نێته‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫الی كاربه‌ده‌ستانی بانكی جیهانی‌و بۆ ئیسرائیل‌و نه‌ بۆ واڵتانی رۆژئاوا‌و‬ ‫داوای زیاتر له‌ (‪ )٩٤‬میلیارد قه‌رزیان له‌ سه‌رچوویانه‌وه‌ ئه‌مریكا‪ ،‬شتێكی‬ ‫لێده‌كا‪ .‬بۆ ق��ه‌ره‌ب��وو ك��ردن��ه‌وه‌ی ئه‌و دڵخۆشكه‌ر نه‌بووه‌‌و نابێت‪ .‬چاوه‌ڕوانی‬ ‫ك��ه‌م‌و كورتییه‌ ئ��اب��ووری��ان��ه‌‪ ،‬میسر‌و ئه‌وه‌‪ ،‬كه‌ ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌ سیاسییه‌ تازانه‌‪،‬‬ ‫مورسی ده‌ب��ێ ه��ه‌وڵ ب��ده‌ن ئارامی‌و ت��ه‌واوو ك��ه‌م��اڵ ه��ه‌ر چ��ان سیاسه‌ته‌‬ ‫دڵ��ن��ی��ای��ی پ��ێ��وی��س��ت ب��ۆ س��ه‌رم��ای��ه‌‪ ،‬ده‌ره‌ك��ی��ی��ه‌ك��ان��ی رژی��م��ه‌ك��ان��ی پێشوو‬ ‫بگه‌ڕێیننه‌وه‌ ئه‌و واڵته‌‪ .‬كارێك‪ ،‬ك ‌ه بۆ ره‌چ��او ب��ك��ه‌ن‪ ،‬چ��اوه‌ڕوان��ی��ی��ه‌ك��ی بێ‬ ‫مورسی ئاسان نییه‌‌و یه‌كێكه‌ ل ‌ه كێشه‌ بنه‌مایه‌‪ .‬بۆیه‌ نیگه‌رانی كار به‌ده‌ستانی‬ ‫ئیسرائیل له‌ جێی خۆیدایه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی‪.‬‬ ‫ن��ه‌ك ب��ه‌وم��ان��ای��ه‪ ‌،‬ك��ه‌ ئ��ه‌وان به‌رحه‌ق‬ ‫پرسیار‪ :‬ئه‌و ده‌نگانه‌ش‪ ،‬ك ‌ه شه‌فیق ب��ن‪ .‬ئ��ه‌وان ب��ه‌دروس��ت ن��ی��گ��ه‌ران��ی‬ ‫به‌ده‌ستیهێناون‪ ‌،‬ل��ه‌ خۆشه‌ویستیی ئه‌وه‌ن‪ ،‬كه‌ میسری مورسی‪ ،‬هه‌وڵ بدا‬ ‫بۆ شه‌فیق نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ره‌تكردنه‌وه‌ی هاوسه‌نگییه‌ك له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌یدا‬ ‫ده‌وڵه‌تی دینی‌و ئیخوانییه‌‪ ،‬كه‌ مورسی پێك بێنێت‪ .‬له‌ دنیای واقێعیشدا‪ ،‬میسر‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌رای��ه‌ت��ی ده‌ك��ات‪ ،‬ئ��ای��ا ئ��ه‌م��ه‌ له‌ جا به‌ مورسییه‌وه‌ ی��ان بێ مورسی‪،‬‬ ‫داه��ات��وودا ك��ۆس��پ ن��اخ��ات��ه‌ ب��ه‌رده‌م ئه‌گه‌ر ه��ه‌وڵ ن��ه‌دا بۆ پێكه‌ینانی ئه‌و‬ ‫ئ��ه‌رك��ه‌ك��ان��ی م��ورس��ی ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت له‌ هاوسه‌نگییه‌ ل��ه‌ م��ه‌ی��دان��ی سیاسی‌و‬ ‫دی��پ��ل��ۆم��اس��ی��دا‪ ،‬زه‌ره‌ری ل��ێ ده‌ك��ات‪.‬‬ ‫سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌دات؟‬ ‫م��ورس��ی‌و ئیخوان ولموسلمین هه‌ر‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌ س��ی��اس��ه‌ت��ی زوو‪ ،‬به‌ پێكهێنانی حزبی ئازادی‌و داد‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪ ،‬م��وش��ك�لات��ی م��ورس��ی زۆر ئه‌و رێگه‌یانه‌ هه‌ڵبژاردوه‪ ‌،‬كه‌ نه‌كه‌ونه‌‬ ‫زیاتره‌‪ .‬ئه‌وه‌ چاوه‌ڕوانكراوبوو كه‌ له‌ مه‌یدانی شه‌ڕێكی ن��اب��ه‌راب��ه‌ر‪ ،‬ك��ه‌ به‌‬ ‫هه‌ر ئاڵ‌و گۆڕێك له‌ ده‌سه‌اڵتی سیاسی دڵنیاییه‌وه‌ ده‌یدۆڕێنن‪ .‬په‌یامی مورسی‬ ‫ل��ه‌ واڵت��ه‌ ع��ه‌ره‌ب��ی‌و ئیسالمییه‌كاندا‪ ،‬له‌ قسه‌وباسی پاش هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‪،‬‬ ‫هێزه‌ ئیسالمییه‌كان یان ده‌س��ه‌اڵت به‌ كه‌ وت��ی‪ :‬پابه‌ندین به‌ به‌ڕێوه‌ بردنی‬ ‫ده‌سته‌وه‌ ده‌گرن وه‌ك میسر وتونیس‪ ،‬چوو په‌یماننامه‌ ئیمزاكراوه‌كان‪ ،‬هه‌رله‌و‬ ‫یان له‌ ده‌سه‌اڵتدا به‌شدار ده‌بن‪ .‬دیاره‌ خانه‌دا جێی ده‌بێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم له‌ چانكاتدا‪،‬‬ ‫هاتنه‌ سه‌ركاری هێزه‌ ئیسالمییه‌كان‪ ،‬مورسی هه‌وڵده‌دا بۆ ئاسایی كردنه‌وه‌ی‬ ‫ی��ان ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ب��ه‌ش��دارب��وون��ی��ان له‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌ گ��ه‌ڵ ئێران‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتدا‪ ،‬ئه‌ویش به‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬نه‌ هه‌نگاوێكه‌ بۆ هاوسه‌نگی دیپلۆماسی‌و‬

‫‪117‬‬

‫له‌ چانكاتیشدا‪ ،‬به‌ جۆرێك سیگناڵێك ‌ه‬ ‫به‌ ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬كێشه‌ی‬ ‫هه‌ره‌ سه‌ره‌كی مورسی‪ ،‬كێشه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫دیموكراسییه‌‪ .‬لێره‌دا پێموایه‌ پێویسته‌‬ ‫ئ��ام��اژه‌ی��ه‌ك ب��ه‌وه‌ ب��ده‌م‪ ،‬ك��ه‌ وش��ه‌ی‬ ‫دی��م��وك��راس��ی زۆرج��ار ل��ه‌ ن��اوه‌رۆك‬ ‫ب��ه‌ت��اڵ ده‌ك��رێ��ت‌و ت��ه‌ن��ی��ا ق��اوخ��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫به‌كار ده‌برێ‪ ،‬ئه‌ویش بۆ فه‌خر‌و ایفاده‌‬ ‫فرۆشتن‌و یان سه‌ركۆنه‌ كردنی الیه‌نی‬ ‫به‌رانبه‌ر‪ .‬زۆرج��ار كه‌سان‌و ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫گ��ه‌ل��ێ��ك وش��ه‌ی دی��م��وك��راس��ی ب��ه‌ك��ار‬ ‫دێنن‪ ،‬كه‌ خۆیان تا مێشكی ئێسقانیان‬ ‫نادیموكراتن‌و به‌ ده‌یان جار هه‌ر ئه‌و‬ ‫دیموكراسییه‌ نیوه‌ چڵه‌شیان پێشێل‬ ‫كردوه‌‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ساته‌كانی پێش راگه‌یاندنی‬ ‫ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌كانی میسر‪،‬‬ ‫ده‌ركه‌وت ئه‌م هێزه‌ ئیسالمیانه‌ ئیخوان‪...‬‬ ‫دی��م��وك��راس��ی ق��ب��وڵ ن��اك��ه‌ن‪ ،‬چونكه‌‬ ‫دۆڕاندن قبوڵ ناكه‌ن‌و رایانگه‌یاندبوو‬ ‫گه‌ر مورسی بدۆڕێت ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌‬ ‫قبوڵ ناكه‌ین؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬نامه‌وێت بچمه‌ س��ه‌ر باسی‬ ‫تێئۆریكی دیموكراسی‪ .‬ته‌نیا ئه‌وه‌نده‌‬ ‫ده‌ڵ��ێ��م‪ ،‬ك��ه‌ ئ��ه‌م دی��م��وك��راس��ی��ی��ه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌مڕۆ بوه‌ته‌ بنێشته‌ خۆشكه‌ی ده‌می‬ ‫ته‌نانه‌ت ده‌سه‌اڵته‌ دیكتاتۆره‌كانیش‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ش��ێ��وه‌ی��ه‌ ل��ه‌ دی��م��وك��راس��ی‪ ،‬كه‌‬

‫ئه‌مڕۆ له‌ والتانی رۆژئ��اوا‪ ،‬باوه‌‪ .‬وات ‌ه‬ ‫دی��م��وك��راس��ی پ��ارل��ێ��م��ان��ی‪ ،‬ی��ان خ��ود‬ ‫دیموكراسی ناڕاسته‌وخۆ‪ .‬دیاره‌ هه‌ر‬ ‫ئ��ه‌م دیموكراسیه‌ش س��ه‌ره‌ڕای چوو‬ ‫ك��ه‌م‌و ك��ورت��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‪ ،‬ده‌سكه‌وتێكی‬ ‫خ��ه‌ب��ات‌و تێكۆشانی ب��ه‌ش��ه‌ره‪ ‌،‬كه‌ به‌‬ ‫درێژایی مێژوو بۆ باشتركردنی ژیانی‌و‬ ‫ب��ۆ گه‌یشتن ب��ه‌ ئ��ازادی‪ ،‬ب��ه‌راب��ه‌ری‌و‬ ‫ئ��اس��ووده‌گ��ی‌و خ��ۆش��گ��وزه‌ران��ی‪،‬‬ ‫ك��ردووی��ه‌ت��ی‌و دی��س��ان��ی��ش ده‌ی��ك��ات‪.‬‬ ‫ئه‌م دیموكراسییه‌‪ ،‬دیموكراسی‌یه‌كی‬ ‫ناته‌واوه‌‪ .‬به‌اڵم هه‌ر ئه‌مه‌ش زۆرجار‬ ‫هه‌ر وه‌ك باسمكرد‪ ،‬یان به‌ خراپ به‌كار‬ ‫ده‌برێت یان به‌ته‌واوی پێشێل ده‌كرێت‪.‬‬ ‫چاو لێ بكه‌ن بزانن ده‌سه‌اڵتێكی وه‌ك‬ ‫كۆماری ئیسالمی‪ ،‬ئیدیعای دیموكراسی‬ ‫ده‌كات‪ .‬ئیسرائیل‪ ،‬كه‌ به‌ رۆژی رووناك‬ ‫ره‌شترین جینایه‌ت‌و حه‌قكوژی له‌ دژی‬ ‫فه‌له‌ستینییه‌كان ده‌ك��ا‪ ،‬نه‌ك هه‌رخۆی‬ ‫ئیدیعای دی��م��وك��راس��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫زۆربه‌ی واڵتانی دنیاش وه‌ك واڵتێكی‬ ‫دیموكراتیك نێوی لێده‌به‌ن‪ .‬یان ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫كه‌ بۆ هه‌ندێ كه‌س‌و الیه‌نی سیاسی‬ ‫بوه‌ته‌ قیبله‌ی دیموكراسی‪ ،‬له‌ پێناو‬ ‫پاراستنی قازانج‌و به‌رژه‌وه‌نده‌كانیدا‬ ‫ته‌نانه‌ت هه‌ر ئه‌و بنه‌ما نیوبه‌ندانه‌شی‬ ‫كه‌ بۆ «دیموكراسی» قایله‌‪ ،‬ناوه‌ته‌‬ ‫ژێرپێ‌و پێشیلی ك��ردون‪ .‬چه‌ندجار‌و‬ ‫ل��ه‌ چ��ه‌ن��د ش��وی��ن‪ ،‬ئ��ه‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ه‌ی‬ ‫ك��ه‌ ب��ه‌ پێی بنه‌ما دیموكراتیكه‌كانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫ئه‌و‌و به‌ ده‌نگ‌و هه‌ڵبژاردنی ئازادانه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ رێ��ك��خ��راوه‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كانیش‬ ‫په‌سه‌ندیان كردوه‌ هاتوونه‌ته‌ سه‌ركار‌و‬ ‫ئه‌مریكا به‌ زۆر‌و به‌ پیالن‌و به‌ ده‌ست‬ ‫تێوه‌ردانی راسته‌وخۆ‌و ناڕاسته‌وخۆ‬ ‫ت��ێ��ك��ی��ش��ك��ان��دوون‌و ده‌س��ه‌اڵت��ێ��ك��ی‬ ‫دیكتاتۆری سه‌ر به‌ ئه‌مریكای هیناوه‌ته‌‬ ‫جێگه‌یان‪ .‬واڵته‌ رۆژئاواییه‌كانی‌تریش‬ ‫هه‌روا‪ .‬له‌ ئه‌مریكای التین‪ ،‬له‌ رۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاست‪ ،‬له‌ ئاسیای دور‪ ،‬له‌ ئافریقا‪.‬‬ ‫بۆیه‌‪ ،‬به ‌داخ��ه‌وه‌ ئه‌مڕۆ زۆر جار له‌‬ ‫دیموكراسی ته‌نیا وه‌ك وشه‌یه‌كی نێو‬ ‫ب��ه‌ت��اڵ‌و بۆ موعامه‌له‌‌و ساته‌ س��ه‌ودا‬ ‫كه‌ڵك وه‌رده‌گیرێت‪ .‬بۆیه‌ كه‌سانی وه‌ك‬ ‫مورسی‌ش‪ ،‬كه‌ به‌پێی بنه‌ما فیكریه‌كانی‬ ‫به‌ زه‌ره‌ش له‌گه‌ڵ دیموكراسی نایه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئیدیعای دیموكراسی ده‌ك��ه‌ن‌و خۆیان‬ ‫به‌ دیموكرات هه‌ڵده‌خه‌ن‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی له‌م‬ ‫به‌شه‌دا مه‌به‌ستمه‌ بیلێم ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫هه‌ر وه‌ك باسمكرد‪ ،‬ئه‌م دیموكراسییه‌‬ ‫ده‌س��ك��ه‌وت��ی خه‌باتی س��ه‌دان ساڵه‌ی‬ ‫سه‌دان میلیون ئینسانه‌‪ .‬خوینی زۆری‬ ‫بۆ دراوه‌‌و خۆبه‌ختكه‌ری زۆری بۆ‬ ‫ك��راوه‌‪ .‬ن��اب��ێ بێڵین ه��ه‌رزان ف��رۆش‬ ‫بكرێ‌و ئ��ه‌و خوێن‌و خه‌باته‌ به‌ فیڕۆ‬ ‫بدرێت‪ .‬با بگه‌ڕێمه‌وه‌ س��ه‌ر باسه‌كه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر وه‌ك وت��م‪ ،‬ك��ێ��ش��ه‌ی س��ه‌ره‌ك��ی‬ ‫مورسی كێشه‌ی دیموكراسییه‌‪ .‬میسر‪،‬‬ ‫وه‌ك زۆرب��ه‌ی واڵت��ان��ی ناوچه‌كه‌‪ ،‬به‌‬ ‫درێ��ژای��ی م��ێ��ژووی‪ ،‬دی��م��وك��راس��ی به‌‬

‫خۆیه‌وه‌ ن��ه‌دی��وه‌‪ .‬چ��وو ح��زب‌و الیه‌ن ‌ه‬ ‫س��ی��اس��ی‌و رێ��ك��خ��راوه‌ك��ان��ی میسر‪،‬‬ ‫ل��ه‌ ك��ه‌ش‌و ه��ه‌وای��ه‌ك��ی دیكتاتۆرانه‌‌و‬ ‫نادیموكراتیانه‌دا هاتوونه‌ته‌ ب��وون‌و‬ ‫ب��ااڵی��ان ك��ردوه‌‪ .‬ئ��ه‌وان��ه‌ش ل��ه‌‬ ‫كاربه‌ده‌ستانی ئێستایان‪ ،‬بۆ وێنه‌ خودی‬ ‫مورسی‪ ،‬كه‌ ساڵیانێكی زۆری ته‌مه‌نیان‬ ‫له‌ واڵته‌ دیموكراتییه‌كاندا تێپه‌ڕاندوه‌‌و‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬یان ته‌جره‌به‌ كردوه‌‪ ،‬نه‌ به‌‬ ‫بنه‌مای فیكری باوه‌ڕیان به‌ دیموكراسی‬ ‫هه‌یه‌‌و نه‌ ئ��ه‌و ته‌جره‌به‌شیان ده‌بێته‌‬ ‫م��اڵ ب��ۆ داب��ی��ن��ك��ردن��ی دی��م��وك��راس��ی‪.‬‬ ‫النیكه‌م هیچ نه‌بێت ئێمه‌ خۆمان له‌م‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ه‌وه‌ ل��ه‌ ك��وردس��ت��ان نمونه‌مان‬ ‫زۆره‌‪ .‬له‌ الیه‌كی‌تر‪ ،‬ه��ه‌روه‌ك ئاكامی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان نیشانیداوه‌‪ ،‬ژماره‌یه‌كی‬ ‫زۆر ل��ه‌ خه‌ڵكی میسر‪ ،‬ده‌ن��گ��ی��ان به‌‬ ‫مورسی ن��ه‌داوه‌‪ .‬له‌نێو ئه‌مانه‌دا كه‌م‬ ‫نین ژم��اره‌ی كه‌سانێك‪ ،‬كه‌ سكۆالر‪،‬‬ ‫ئ��ازادی��خ��واز‌و دی��م��وك��رات��ن‪ .‬به‌شێكی‬ ‫به‌رچاوی دانیشتوانی میسر كرێكار‌و‬ ‫زه‌حمه‌تكێشن‪ .‬داهاتی سااڵنه‌ی میسر‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌ سه‌ر دانیشتوانیدا وه‌ك یه‌ك‬ ‫داب��ه‌ش بكرێ‪ ،‬ته‌نیا (‌‪) ٠‌ ٠‌٦٣‬دۆالره‌‪.‬‬ ‫بۆیه‌ به‌شی ه��ه‌ره‌زۆری دانیشتوانی‬ ‫میسر له‌ ژێ��ر هێڵی ه��ه‌ژاری ده‌ژی��ن‪.‬‬ ‫ژن��ان ل��ه‌ م��ی��س��ر ل��ه‌ م��اف��ی ب��ه‌راب��ه‌ر‬ ‫ل��ه‌ هیچ مه‌یدانێكدا بهه‌ره‌مه‌ند نین‪.‬‬ ‫دانیشتوانی قیبتی له‌ میسر له‌ مافی‬ ‫ش��اره‌وم��ه‌ن��دی ی��ه‌ك��س��ان بهه‌ره‌مه‌ند‬

‫‪119‬‬

‫نین‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬هه‌ر وه‌ك كه‌ركووكی‬ ‫ده‌وره‌ی س��ه‌دام‌و گه‌لێك خراپتریش‬ ‫قیبتییه‌كان بۆ دروستكردنی خانه‌وبه‌ره‌‬ ‫ی��ان نوێژه‌نكردنه‌وه‌یان پێویستییان‬ ‫به‌ ئیجازه‌ی تایبه‌ت هه‌یه‌ كه‌ زۆرجار‬ ‫ی��ان ه��ه‌ر ن��ادرێ��ت‌و ی��ان ئ��ه‌گ��ه‌ری��ش‬ ‫بدرێت ده‌یان ساڵ ده‌خایه‌نێت‪ .‬ئه‌مانه‌‬ ‫چوویان كێشه‌ن له‌ ب��ه‌رده‌م مورسی‪،‬‬ ‫یان هه‌ر ده‌وڵتێكی دیكه‪ ‌،‬كه‌ له‌ میسر‬ ‫بێته‌ سه‌ركار‪ .‬به‌ تایبه‌ت‪ ،‬كه‌ ئیخوان‬ ‫ولموسلمین هه‌ر وه‌ك ئێوه‌ش ئاماژه‌تان‬ ‫پێداوه‌‪ ،‬سه‌ره‌ڕای ئیدیعاكانیان‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫دیموكراسی ن��ات��ه‌ب��ان‪ .‬بۆیه‌ مورسی‬ ‫لێره‌شدا ل��ه‌ كێشه‌دایه‌‪ .‬م��ورس��ی له‌م‬ ‫م��ه‌ی��دان��ه‌دا چێوێكی دوس��ه‌ر ت��ه‌اڵی‬ ‫ب��ه‌ ده‌س��ت��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك��ه‌ ده‌س��ت ب��ۆ هه‌ر‬ ‫كامیان ببات به‌ جۆرێك ب��ۆی گران‬ ‫ته‌واو ده‌بێت‪ .‬وه‌اڵمدانه‌وه‌ به‌ چوو ئه‌م‬ ‫كێشانه‌ كارێكی ئاسان نییه‌‌و پێویستی‬ ‫به‌ هه‌ندێ فاكته‌ر هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ده‌وڵه‌تی‬ ‫به‌ بیرۆكه‌ ئیسالمی مورسی سه‌رڕای‬ ‫هه‌ڵگرتنی ئ��ه‌و ه��ه‌ن��گ��اوان��ه‌ی پێشتر‬ ‫ئاماژه‌م پێداون‪ ،‬زه‌حمه‌ت بتوانێ له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌ربێت‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬به‌ سه‌ركه‌وتنی ئیخوانه‌كان‬ ‫یان ئیسالمییه‌كانی واڵتانی عه‌ره‌بی ئه‌و‬ ‫مه‌ترسیانه‌ چین له‌ بواری كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئابوری رووب��ه‌ڕووی خه‌ڵك‬ ‫ده‌بنه‌وه‌ ئه‌و هه‌ڵبژاردنانه‌ی ئیخوان تا‬

‫چه‌ند ئه‌م هێزه‌ ئیسالمیانه‌ درێژ ده‌كه‌ن‌و‬ ‫ده‌توانن له‌ حكومڕانی به‌رده‌وام بن؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ل��ه‌ وه‌اڵم��ی ب��ه‌م ب��ه‌ش��ه‌ ل ‌ه‬ ‫پ��رس��ی��اره‌ك��ه‌ش ك��ه‌ ب��ه‌ س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی‬ ‫ئیخوانییه‌كان ی��ان ئیسالمییه‌كان چ‬ ‫مه‌ترسیگه‌لێك ده‌ت��وان��ێ ب��ه‌ره‌ورووی‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬دی��س��ان ده‌ب��ێ ئ��ه‌وه‌‬ ‫دووپ��ات ب��ك��ه‌م��ه‌وه‌ ك��ه‌ ده‌ب��ێ بزانین‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی دێ��ن��ه‌ س��ه‌رك��ار ك��ێ��ن‌و چۆن‬ ‫ده‌ی��ان��ه‌وێ م��ام��ه‌ڵ��ه‌ ل��ه‌ گ��ه‌ڵ دی��ن‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت بكه‌ن‌و له‌ پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك‌و ده‌س��ه‌اڵت��دا ل��ه‌ زوم��ره‌ی كام‬ ‫به‌ش له‌ هێزه‌ ئیسالمییه‌كانن‪ .‬ئه‌گه‌ر له‌‬ ‫زومره‌ی ئه‌وانه‌ بن‪ ،‬كه‌ وه‌ك كۆماری‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی ئ��ێ��ران‌و ت��اڵ��ی��ب��ان‪ ،‬ئ��ه‌م��ری‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و ح��ك��وم��ه‌ت‪ ،‬ب��ه‌ ئه‌مرێكی‬ ‫ئیالهی‌و جێنشینه‌كانی ئ��ه‌م��ڕۆی له‌‬ ‫س��ه‌رزه‌وی ده‌زان��ن‌و خه‌ڵك له‌ ئه‌مری‬ ‫ده‌سه‌اڵتدا به‌ ناالیق‌و ن��ه‌زان داده‌نێن‬ ‫خۆ ئه‌وه‌ كۆمه‌ڵگه‌‌و كۆمه‌اڵنی خه‌ڵك‌و‬ ‫ب��ه‌ تایبه‌تی ژن��ان‪ ،‬مه‌ترسی زۆری��ان‬ ‫دێ��ت��ه‌ ب��ه‌رده‌م‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه‌ ب��ه‌رت��ه‌س��ك‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌ی ئ��ازادی��ه‌ ف��ه‌ردی��ی��ه‌ك��ان��ه‌وه‌‬ ‫بگره‌ تا به‌رته‌سك ب��وون��ه‌وه‌ی ت��ه‌واو‬ ‫كه‌ماڵی ئازادی ده‌ربڕینی بیرو باوه‌ڕ‌و‬ ‫ئ��ازادی رێكخراوبوون‌و زۆرشتی‌تر‪.‬‬ ‫له‌وه‌ها حاڵێكدا‪ ،‬خه‌ڵك ده‌بێ چاوه‌ڕێی‬ ‫حكومه‌تێك بكه‌ن له‌ چه‌شنی كۆماری‬ ‫ئیسالمی ئێران‪ ،‬یان حكومه‌تی تاڵیبان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫له‌ ئه‌فغانیستان‪ .‬جگه‌ له‌وه‌ ده‌بێ بزانین‬ ‫كام واڵت مه‌به‌سته‌‌و بارودۆخی واڵته‌كه‌‬ ‫چۆنه‌‪ .‬بۆ نموونه‌ ره‌نگه‌ ئه‌و جۆره‌ بۆ‬ ‫«تاڵیبان» له‌ ئه‌فغانیستان ده‌ستیداوه‌‪،‬‬ ‫له‌ «تونیس» بۆ هیچ هێزێكی ئیسالمی‬ ‫ده‌س��ت ن��ه‌دات‪ .‬ی��ان بێمه‌ س��ه‌ر باسی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب��ه‌ تایبه‌ت كوردستانی‬ ‫ئ��ێ��ران‪ ،‬بێگومان هێزه‌ ئیسالمییه‌كان‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ڕێكخراوتربوونیان له‌ چاو‬ ‫ده‌وره‌ی شا‌و شۆڕشی ساڵی (‪‌)٧٩‬و‬ ‫هه‌روه‌ها په‌ره‌گرتنی هه‌ڵسوڕانی ئه‌م‬ ‫چ��ه‌ن��دس��اڵ��ه‌ی��ان ك��ه‌ چ ل��ه‌ كارئاسانی‬ ‫كۆماری ئیسالمی به‌هه‌ره‌مه‌ند بوون‌و‬ ‫چ ی��ارم��ه‌ت��ی ده‌ره‌ك��ی‪ ،‬ب��ه‌اڵم ناتوانن‬ ‫یاسا‌و قانونه‌ تاڵیبانییه‌كان بكه‌ن به‌‬ ‫ی��اس��ای ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌‌و ب��ه‌س��ه‌ر خه‌ڵكیدا‬ ‫بسه‌پێنن‪.‬‬

‫‪farough.n@gmail.com‬‬ ‫پرۆفایل‪:‬‬ ‫فارووق نه‌قشی‬ ‫كورته‌ بیۆگرافییه‌ك‬ ‫له‌ دایكبووی ساڵی ‪ ١٩٥٣‬له‌ شاری سه‌قز‪.‬‬ ‫خوێندنی سه‌ره‌تایی‌و ناوه‌ندیی له‌ شاره‌كانی‬ ‫س��ه‌ق��ز‌و س��ن��ه‌ ت��ه‌واو ك��ردووه‌ لیسانسی‬ ‫پ��ه‌روه‌ده‌‌و راهێنانی له‌ زانكۆی پ��ه‌روه‌رده‌‌و‬ ‫راهێنان‪ ،‬له‌ تاران وه‌رگرتوووه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر له‌ سااڵنی خۆێندكاریێه‌وه‌ تێكه‌اڵوی‬ ‫كاری سیاسی بووم‌‌و پاش رووخانی رژێمی‬ ‫پاشایه‌تی هه‌ڵسووڕانی سیاسی خۆمم له‌‬ ‫پێشدا به‌ کۆمه‌ڵه‌ی یه‌كسانی كوردستانی‬ ‫ئێران‌و پاشان به‌ كۆمه‌ڵه‌وه‌ گرێدا‪ .‬له‌ ساڵی‬ ‫(‪)٨٢‬ه‌وه‌ وه‌ك ئه‌ندامی كۆمه‌ڵه‌‌و پاش پێكهاتنی‬ ‫«حزبی كمونیستی ئێران‪ ،‬تا پاش ده‌ركردنی‬ ‫فراكسیۆنی فه‌عالییه‌ت به‌ ن��اوی كۆمه‌ڵه‌ له‌‬ ‫حزبی كمونیست‪ ،‬وه‌ك ئه‌ندامی ئه‌و حزبه‌‌و‬ ‫ئ��ه‌ن��دام��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌‪ ،‬چ��االك��ی��م ه��ه‌ب��ووه‌‪ .‬پاش‬ ‫ده‌ست به‌كاربوونی راسته‌وخۆی فراكسیۆن‌و‬ ‫پێكهاتنی ره‌وت��ی سوسیالیستی كۆمه‌ڵه‌‬ ‫هه‌ڵسووڕانی سیاسی خۆمم به‌ ره‌وته‌وه‌ گرێ‬ ‫داوه‌‪.‬‬

121

‫خوێندن‌و پێشبینیكردنی ژیان‬

Education and perception of life ‫فه‌یسه‌ڵ عه‌لی‬ Faisal Ali

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫پێشبینیكردنی ژیان‪ ،‬نێوه‌نجی ژماره‌ی‬ ‫ئ��ه‌و سااڵنه‌یه‌‪ ،‬كه‌ پێشبینی ده‌كرێت‪.‬‬ ‫تاكێك له‌ ساتی له‌دایكبوونییه‌وه‌ بژێت‪.‬‬ ‫پێشبینیكردنی له‌وجۆره‌ به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫ف��ره‌وان ل��ه‌ ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك ب��ۆ یه‌كێكی‌تر‬ ‫ب��ه‌ پێی ئاستی گ��ه‌ش��ه‌ی ئ��اب��ووری��ی‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌گۆڕێت‪ .‬چه‌ند ئاسته‌كانی‬ ‫گه‌شه‌ی ده‌وڵه‌تێك به‌رز بێت‪ ،‬له‌گه‌ڵیدا‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی پێشبینیكردنی‬ ‫ژیان به‌رز ده‌بێته‌وه‌‪ .‬پێچه‌وانه‌كه‌یشی‬ ‫راسته‌‪ .‬هه‌روه‌ها له‌و هۆكار‌ی‌تریش‪،‬‬ ‫كه‌ پێشبینیكردنی ژیانی تاك دیاری‬ ‫بكات‪ ،‬ره‌گ��ه‌زه‌‪ ،‬وات��ه‌ ئه‌گه‌ر نێر بێت‪،‬‬ ‫ی��ان م��ێ بێت‪ ،‬ره‌وش��ی كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫ئاستی داهاتی تاك‪ ،‬داهاتی خێزان‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ده‌رفه‌تانه‌ی بۆ تاك ده‌ڕه‌خسێندرێت‪..‬‬ ‫ه��ت��د‪ .‬ب��ه‌پ��ێ��ی ره‌گ��ه‌ز ج��ی��اوازی له‌‬ ‫پێشبینیكردنی ژی��ان��دا ده‌ك��رێ��ت‪ .‬له‌‬ ‫نێوه‌نجدا م��ێ م��اوه‌ی��ه‌ك��ی درێ��ژت��ر له‌‬ ‫نێر ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬وات��ه‌ پێشبینیكردنی‬ ‫ژی��ان��ی م��ێ ل��ه‌ پێشبینیكردنی ژیانی‬ ‫نێر زیاتر ده‌بێت‪ .‬پێشبینیكردنی ژیان‬ ‫به‌رهه‌می چه‌ندین هۆكاره‌‪ .‬گرنگترینی‬ ‫ئه‌و هۆكارانه‌ پرۆسه‌ی گه‌شه‌پێدانه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب��ه‌رده‌وام��ب��وون��ی هه‌وڵه‌كانی‬ ‫گه‌شه‌پێداندا‪ ،‬سروشتی گوزه‌رانیی‬ ‫تاكه‌كان باشتر ده‌ب��ێ��ت‪ .‬له‌گه‌ڵیشیدا‬ ‫خزمه‌تگوزاری‌و ئاسانكارییه‌كانی‌تری‬ ‫ژی��ان باشتر بۆیان ف��ه‌راه��ه‌م ده‌بێت‪.‬‬ ‫هه‌موو ئه‌مانه‌ش ره‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر‬

‫به‌رزبوونی پێشبینیكردنی ژیان ده‌بێت‪.‬‬ ‫به ‌شێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬پێشبینیكردنی‬ ‫ژی��ان ب��ه ‌ت��ێ��پ��ه‌ڕب��وون��ی ك��ات باشتر‬ ‫ده‌بێت‪ .‬به ‌واتایه‌كی‌تر‪ ،‬پێشبینیكردنی‬ ‫ژی��ان��ی ك��ه‌س��ێ��ك‪ ،‬ك��ه‌ ئ��ی��م��ڕۆ ل��ه‌دای��ك‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬باشتره‌ له‌ پێشبینیكردنی ژیانی‬ ‫كه‌سێك‪ ،‬كه‌ له‌ نێوه‌ڕاستی س��ه‌ده‌ی‬ ‫رابردوودا له‌دایك بووه‌‪.‬‬ ‫كه‌ی پێوانه‌ی پێشبینیكردنی ژیان له‌‬ ‫ده‌وڵه‌تێك‪ ،‬یان هه‌رێمێك كرا‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫ل��ه‌وه‌ تێبگه‌ین‪ ،‬ك��ه‌ ئ��ه‌وه‌ نێوه‌نجه‌‪،‬‬ ‫وات��ه‌ م��ه‌رج نییه‌ ه��ه‌‌ر تاكێكی ئ��ه‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ته‪ ‌،‬یان ئه‌و هه‌رێمه‪ ‌،‬ئه‌و ژماره‌‬ ‫دیاریكراوه‌ی ساڵه‌ بژێت‪ .‬زۆرێك به‌ر‬ ‫ل��ه‌وه‌ی ب��ه‌و نێوه‌نجه‌ بگه‌ن ده‌م��رن‪،‬‬ ‫زۆرێكیش دوای ئ��ه‌و نێوه‌نجه‌ش به‌‬ ‫چه‌ندین ساڵ ده‌مێنن‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫پێشبینیكردنی ژیان له‌ ده‌وڵه‌تێكدا (‪)٧٠‬‬ ‫ساڵ بوو‪ ،‬واته‌ له‌ نێوه‌نجدا پێشبینی‬ ‫ده‌كرێت ئه‌وه‌ی ئیمڕۆ له‌دایك ده‌بێت‪،‬‬ ‫ل��ه‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌دا بۆ م��اوه‌ی (‪ )٧٠‬ساڵ‬ ‫بژێت‪ .‬به‌اڵم ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێت‪ ،‬كه‌‬ ‫كه‌سێكی دی��اری��ك��راو‪ ،‬ئ��ه‌و (‪ )٧٠‬ساڵه‌‬ ‫ته‌مه‌نی ده‌بێت‪ .‬ره‌نگه‌ پێش ئه‌و ماوه‌‬ ‫دی��اری��ك��راوه‪ ‌،‬ی��ان دوای ئ��ه‌و ماوه‌یه‌‪،‬‬ ‫ده‌مرێت‪ .‬ب��ه‌اڵم ده‌ڵێین ئ��ه‌وه‌ی ئیمڕۆ‬ ‫له‌ دایك بێت (له‌ نێوه‌نجدا) (‪ )٧٠‬ساڵ‬ ‫ده‌ژێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ره‌وشه‌كه‌ وابێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ئه‌گه‌ر كه‌سێكی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ له‌ ته‌مه‌نی‬ ‫(‪ )٧٠‬ساڵیدا بمرێت‪ ،‬له‌و حاڵه‌ته‌دا ده‌ڵێین‬

‫‪123‬‬

‫ئ��ه‌و ك��ه‌س��ه‌ ب��ه‌ پێی نێوه‌نجی ژیانی‬ ‫تاكه‌ كه‌س له‌و ده‌وڵه‌ته‌دا‪ )٢٥( ،‬ساڵی‬ ‫ته‌مه‌نی پێشبینیكراو‪ ،‬كه‌ ده‌بوو بژێت‬ ‫له‌ ده‌ستدا‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌و كه‌سه‌ تا (‪)٧٥‬‬ ‫ساڵی بمێنێت‪ ،‬ئه‌و كات ئێمه‌ ده‌ڵێین ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌ پێنج ساڵ زیاتر له‌وه‌ی پێشبینی‬ ‫ده‌كرا له‌و ده‌وڵه‌ته‌ زیاتر بمێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫چ��ه‌ن��دی��ن ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ ل��ه‌ س��ه‌ر‬ ‫س��ن��ورداری��ی��ه‌ك��ان��ی پێشبینیكردنی‬ ‫ژی��ان ئه‌نجام دراوه‌‪ ،‬ئه‌ویش له‌میانی‬ ‫شرۆڤه‌كردنی خاسیه‌تی دیمۆگرافی‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ناوخۆیی‌و خوێندن‌و‪ ..‬هتد‬ ‫بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌ رابردوودا مردوون‪.‬‬ ‫ئه‌و توێژینه‌وانه‌ گه‌یشتنه‌ ئه‌وه‌ی چه‌ند‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ك به‌ پێشبینیكردنی ژیانه‌وه‌‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌س��ت��ن‪ .‬ل��ه‌و ت��وێ��ژی��ن��ه‌وان��ه‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫ئێستا له‌ زۆرێكی ده‌وڵه‌تانی جیهاندا‪،‬‬ ‫ب��ه ‌ت��ای��ب��ه‌ت��ی ل��ه ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ی جیهانی‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��وودا‪ ،‬ب��ای��ه‌خ��ی زی��ات��ری��ان‬ ‫پ��ێ��ده‌درێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش ت��اق��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان پێشبینیكردنی ژیان‌و‬ ‫ئ��اس��ت��ی خ��وێ��ن��ده‌واری��ی دان��ی��ش��ت��وان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و توێژینه‌وانه‌ گه‌یشتوونه‌ته‌ ئه‌و‬ ‫ده‌رئه‌نجامه‌ی‪ ،‬كه‌ پێشبینیكردنی ژیان‬ ‫گ��ه‌وره‌ت��ر ده‌ب��ێ��ت ب��ۆ ئ��ه‌و كه‌سانه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ ئاستێكی خوێنده‌واری باشتریان‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ب��ه‌ ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی گ��ش��ت��ی‪ ،‬ئ��ه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی ئاستی خوێندنی باشتریان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ته‌مه‌ن درێژتر ده‌بن‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌‬ ‫چه‌ندین توێژینه‌وه‌ی پراكتیكی‪ ،‬چ له‌‬

‫ده‌وڵه‌تانی پێشكه‌وتوو‪ ،‬چ له‌ ده‌وڵه‌تانی‬ ‫گ��ه‌ش��س��ه‌ن��دوو‪ ،‬س��ه‌ل��م��ێ��ن��دراوه‌‪ .‬زیاتر‬ ‫له‌وانه‌ش‪ ،‬توێژینه‌وه‌كان گه‌یشتوونه‌ته‌‬ ‫ئ��ه‌و ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه ‌نێو‬ ‫ئاسته‌كانی خوێندندا‪ ،‬ئه‌وانه‌ی خوێندنی‬ ‫بااڵیان ته‌واوكردووه‪ ‌،‬ته‌مه‌نیان درێژتر‬ ‫ده‌بێت به‌ ب��ه‌راورد به‌وانه‌ی خوێندنی‬ ‫ئاماده‌ییان ته‌واوكردووه‌‪ ،‬یان له‌وانه‌ی‬ ‫ئاستی خوێندنیان ن��زم��ت��ره‌‪ .‬ب��ه ‌پێی‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی زان��ك��ۆی ه��ارڤ��ارد‪،‬‬ ‫ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ه‌ك��ان ئ��ام��اژه‌ ب��ۆ ئ��ه‌وه‌‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌ ساڵی ‪١٩٩٠‬دا‪ ،‬ئه‌و كه‌سه‌ی‬ ‫ته‌مه‌نی گه‌یشتۆته‌ (‪ )٢٥‬س��اڵ‌و (‪)١٢‬‬ ‫ساڵی خوێندووه‌‪ ،‬پێشبینی كراوه‌ ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌ ته‌مه‌نی بگاته‌ (‪ )٧٥‬ساڵ‪ .‬هه‌مان‬ ‫ئ��ه‌و كه‌سه‌ ئه‌گه‌ر خوێندنی زانكۆی‬ ‫ته‌واوكردبێت‪ ،‬پێشبینی كراوه‌ ته‌مه‌نی‬ ‫بگاته‌ (‪ )٨٨‬ساڵ‪.‬‬ ‫له‌ توێژینه‌وه‌یه‌كی نوێی ئه‌مریكیدا‪،‬‬ ‫گ��ه‌ی��ش��ت��ۆت��ه‌ ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ خ��وێ��ن��دن��ی‬ ‫ب��ااڵ ل��ه‌ ن��ێ��وه‌ن��ج��دا زی��ات��ر ل��ه‌ (‪)١٥‬‬ ‫س��اڵ پێشبینیكردنی ژی��ان��ی م��رۆڤ‬ ‫درێ��ژده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬وات��ه‌ خه‌رجكردن له‬ ‫‌سه‌ر خوێندنی بااڵ چه‌ند ده‌ستهاتێكی‬ ‫ل��ێ��ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌وان��ه‌‪ ،‬ب��ه‌رزب��وون��ی‬ ‫پێشبینیكردنی ژی��ان��ی ك��ه‌س��ێ��ك به‌‬ ‫ب��ه‌راورد به‌وانه‌ی خوێندنی كه‌متر له‌‬ ‫بااڵیان خوێندووه‌‪ .‬بێگومان جیاوازیی‬ ‫پێشبینی ژیان له‌ نێوان نێرو مێدا‪ ،‬له‌‬ ‫نێوان سپی پێست‌و ره‌ش پێستدا‪ ،‬له‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫ن��ێ��وان ئ��ه‌و ئه‌مریكیانه‌ی بنه‌چه‌یان‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ی��ی��ه‌و ئ��ه‌و ئ��ه‌م��ری��ك��ای��ی��ان��ه‌ی‬ ‫بنه‌چه‌یان التینی‪ ،‬یان ئه‌فریقاییه‌‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ئه‌وانه‌ ره‌نگدانه‌وه‌ی له‌ سه‌ر جیاوازی‬ ‫پێشبینیكردنی ژیان هه‌یه‌‪ .‬توێژینه‌وه‌كه‌‬ ‫گ��ه‌ی��ش��ت��ۆت��ه‌ ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ ئ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫خوێندنی بااڵیان ت��ه‌واوك��ردووه‌‪ ،‬سپی‬ ‫پێست‌و نێرن‪ ،‬نۆ بۆ دوانزه ساڵ زیاتر‬ ‫ده‌ژین‪ .‬ژنان له‌ چوار بۆ ده ساڵ زیاتر‬ ‫ده‌ژین‪ ،‬له ‌كاتێكدا ژماره‌ی ئه‌و سااڵنه‌‬ ‫بۆ ئ��ه‌و كه‌سانه‌ی بنه‌چه‌یان التینی‌و‬ ‫ئه‌فریقاییه‌ كه‌م ده‌كات‪ .‬بۆیه‌ هێندێك له‌‬ ‫نووسه‌رانی ئه‌مریكا‪ ،‬له‌ شرۆڤه‌كردنی‬ ‫جیاوازییه‌كانی نێوان پێشبینیكردنی‬ ‫ژی��ان بۆ گروپه‌ هه‌مه‌ره‌نگه‌كان گاپی‬ ‫ئاستی خوێندن به‌كار ده‌هێنن‪ ،‬تاوه‌كو‬ ‫گ��اپ��ی خ��وێ��ن��دن ل��ه‌ ن��ێ��وان ره‌گ��ه‌زه‌‬ ‫جیاوازه‌كانی ئه‌مریكا هه‌بێت‌و به‌رده‌وام‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌وا جیاوازییه‌كانی پێشبینیكردنی‬ ‫ژی��ان��ی ن��ێ��وان ت��وێ��ژه‌ ئتنییه‌ هه‌مه‌‬ ‫جۆره‌كان ده‌مێنێت‪ .‬به‌اڵم به‌رزبوونی‬ ‫ئاستی خوێندنی تاك بۆ ده‌بێته‌ هۆی‬ ‫ب��ه‌رزب��وون��ی پێشبینیكردنی ژی��ان��ی؟‬ ‫تویژینه‌وه‌كان ئاماژه‌ بۆ ئه‌وه‌ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی جه‌خت له‌ سه‌ر په‌یوه‌ندیی‬ ‫نێوان خوێندن‌و پێشبینیكردنی ژیان‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬وه‌ل��ێ ب��ه ‌شێوه‌یه‌كی گشتی‬ ‫ش��رۆڤ��ه‌ك��ردن��ی ه��ێ��ن��ده‌ ئ��اس��ان نییه‌‪.‬‬ ‫زۆرێ��ك ن��ات��وان��ن ل��ه‌و په‌یوه‌ندییه‌ی‬ ‫ن��ێ��وان خ��وێ��ن��دن‌و پێشبینیكردنی‬

‫ته‌مه‌نی م��رۆڤ بگه‌ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم هێندێك‬ ‫ش��رۆڤ��ه‌ ب��ۆ ئ��ه‌و ج��ۆره‌ په‌یوه‌ندییه‌‬ ‫له‌وه‌دایه‌‪ ،‬كه‌ خوێندن گۆڕینی ره‌فتاری‬ ‫ته‌ندروستیی تاكی لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی ئاستی خوێندنیان به‌رزتر‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ره‌فتاری ته‌ندروستییان باشتر‬ ‫ده‌بێت‪ .‬ده‌رئه‌نجامی ئه‌وه‌ش به‌ گشتی‬ ‫مه‌ترسییه‌ ته‌ندروستییه‌كانی هاوكاتی‬ ‫ره‌ف��ت��اره‌ك��ان��ی��ان ك��ه‌م��ت��ر ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫چ��اوه‌ڕوان ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬كه‌ ئ��اره‌زووی��ان‬ ‫ب��ۆ ج��گ��ه‌ره‌ كێشان ك��ه‌م بێته‌وه‪ ‌،‬یان‬ ‫ئالوده‌بوونیان له‌ سه‌ر مه‌ی خواردنه‌وه‌‬ ‫زۆر كه‌م بێته‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫ئاستی خوێندنیان نزمه‪ ‌،‬یان ئه‌وانه‌ی‬ ‫خوێندنی ب��ااڵی��ان ت��ه‌واو ن��ه‌ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫زۆرب��ه‌ی��ان ل��ه‌ وازه��ێ��ن��ان ل��ه‌ جگه‌ره‌‬ ‫كێشان شكست ده‌هێنن‪ .‬توێژینه‌وه‌كان‬ ‫ئ��ام��اژه‌ ب��ۆ ه��ۆك��اره‌ك��ان��ی م��ردن له‌‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ پێشكه‌وتووه‌كان ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬ل��ه‌ ئه‌مریكا‪ ،‬جگه‌ره‌كێشان‪،‬‬ ‫ماده‌ كحولییه‌كان‪ ،‬به‌رزبوونی ئاستی‬ ‫كۆلیسترۆل‪ ،‬فشاری خوێن‌و قه‌ڵه‌وی‬ ‫دیارترین هۆكاری مردنی خێران‪.‬‬ ‫ب��ه‌رزب��وون��ی ئ��اس��ت��ی خ��وێ��ن��دن‬ ‫ده‌بێته‌ ه��ۆی زی��ادب��وون��ی مه‌عریفه‌ی‬ ‫ت��ه‌ن��دروس��ت��ی‌و ن��ه‌خ��ۆش��ی��ی��ه‌ك��ان‌و‬ ‫ه��ۆك��اره‌ك��ان رێ��گ��اك��ان��ی چ��اره‌س��ه‌ر‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها گرنگیدان به‌ پابه‌ندبوون به‌‬ ‫رێساو شێوازه‌كانی خۆپارێزی‌و‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی پێی ده‌گوترێت نه‌خوێنده‌واریی‬

‫‪125‬‬

‫ته‌ندروستی‪ .‬پاشان هه‌ڵگرانی خوێندنی‬ ‫بااڵ‪ ،‬باشتر له‌وانی‌تر ده‌توانن ئیداره‌ی‬ ‫ره‌وش��ی ته‌ندروستی خ��ۆی��ان ب��ده‌ن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها باشتر ده‌توانن له‌وانه‌ بگه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ خزمه‌تگوزارییه‌ ته‌ندروستییه‌كان‬ ‫پێشكه‌ش ده‌ك��ه‌ن‪ .‬وات��ه‌‪ ،‬خوێنده‌واران‬ ‫خه‌سڵه‌تێکی ته‌ندروستی له‌ خوێندن‬ ‫وه‌رده‌گرن‪ ،‬كه‌ ده‌بێته‌ هۆی باشتركردنی‬ ‫پێشبینیكردنی ژیان بۆیان‪.‬‬ ‫هه‌ڵگرانی بڕوانامه‌ی خوێندنی بااڵ‬ ‫ده‌رف��ه‌ت��ی ب��اش��ت��ری دام��ه‌زران��دن��ی��ان‬ ‫ب��ۆ ده‌ڕه‌خ��س��ێ��ت‪ ،‬ل��ه‌م��ه‌ش��ه‌وه‌ داهاتی‬ ‫ب��ه‌رزت��ری��ش م��س��ۆگ��ه‌ر ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ل��ه‌م‬ ‫روان��گ��ه‌ی��ه‌وه‌‪ ،‬خوێندن كاریگه‌ریی له‌‬ ‫سه‌ر ره‌وشی كۆمه‌اڵیه‌تیی تاك ده‌بێت‪.‬‬ ‫خوێندن رێ��گ��ه‌ ب��ه‌ پێدانی پێگه‌یه‌كی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی باشتر ب��ه‌ ت��اك ده‌دات‪.‬‬ ‫توێژینه‌وه‌كان ئاماژه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌‬ ‫ره‌وشی كۆمه‌اڵیه‌تیی تاكه‌كان ده‌شێت‬ ‫رۆڵی له‌ پێشبینیكردنی ژیانیاندا هه‌بێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ ،‬هێندێك له‌ توێژینه‌وه‌كان‬ ‫ئاماژه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬كاتێك تاك له‌‬ ‫توێژێكی كۆمه‌اڵیه‌تی نزمتر ده‌بێت‪،‬‬ ‫گوشارێكی زیاتر ده‌كه‌وێته ‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫تاكه‌‪ .‬ئه‌و گوشاره‌ له‌ماوه‌ی ژیانی ئه‌و‬ ‫تاكه‌دا چه‌ندین كێشه‌ی ته‌ندروستی به‬

‫‌دوای خۆیدا بۆ‌ ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫بێگومان چوونه‌ زانكۆ به ‌ته‌نیا نابێته‌‬ ‫ه��ۆی درێ��ژك��ردن��ی ت��ه‌م��ه‌ن��ی م��رۆڤ‪،‬‬ ‫به‌ڵكو خوێندنی ب��اش ده‌ب��ێ��ت��ه‌ هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی تاكه‌كان په‌نا بۆ بژارده‌ی باشتر‬ ‫ببه‌ن‪ .‬به‌گشتی‪ ،‬ره‌فتاری ته‌ندروستیی‬ ‫تاكه‌ خوێنده‌واره‌كان باشتره‌ له‌ تاكه‌‬ ‫ن��ه‌خ��وێ��ن��ده‌واره‌ك��ان‪ .‬خ��وێ��ن��ده‌واره‌ك��ان‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی كه‌متر جگه‌ره‌‬ ‫ده‌ك��ێ��ش��ن‪ ،‬ل��ه‌ ق��ه‌ڵ��ه‌‌وی خ��ۆی��ان به‌‬ ‫دوور ده‌گ��رن‪ ،‬پشتێنی سه‌المه‌تیی‬ ‫نێو ئوتۆمبیله‌كانیان ده‌به‌ستن‪ ،‬ماده‌‬ ‫ه��ۆش��ب��ه‌ره‌ك��ان به‌كارناهێنن ‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫بێگومان ئ��ه‌م��ه‌ ب��ه‌و وات��ای��ه نییه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫هه‌موو خوێنده‌واره‌كان به‌و جۆره‌بن‪ .‬‬ ‫تیایاندایه‌ قه‌ڵه‌وه‪ ،‬جگه‌ره‌ ده‌كێشه‌‪ ،‬مه‌ی‬ ‫ده‌خواته‌وه‌ ‪ ..‬هتد‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وانه‌ له‌ناو‬ ‫خوێنده‌واراندا زۆرینه‌ نین‪.‬‬ ‫كورتییه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ پێشبینیكردنی‬ ‫ژیان به‌تێپه‌ڕبوونی كات باشتر ده‌بێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌شی گه‌وره‌ی ئه‌و باشتربوونه‌‬ ‫ب��ۆ ت��وێ��ژه‌ خ��وێ��ن��ده‌واره‌ك��ان��ه‌‪ .‬م��اوه‌ی‬ ‫خویندنی تاك چه‌نده درێژه‌ بكێشێت‌و‬ ‫ببێته‌ خاوه‌ن بڕوانامه‌ی به‌رزتر‪ ،‬هێنده‬ ‫سااڵنی ته‌مه‌نی پێشبینیكراوی ته‌مه‌نی‬ ‫زیاتر ده‌كات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫زمان‌و کۆمه‌ڵ‬ ‫‪Language and Society‬‬ ‫نوسینی‪ :‬پیته‌ر تڕادگیل‬ ‫‪Peter Trudgill‬‬

‫وه‌رگێڕانی (له ئینگلیزییه‌وه)‪ :‬حه‌سه‌نی قازی‬ ‫‌‪Translated from English by Hassani Qazi‬‬

‫‪127‬‬

‫هه‌موو که‌س ده‌زان��ن‪ ،‬که ده‌کرێت چ‬ ‫رووب��دات کاتێک دوو که‌سی ئینگلیز‪،،‬‬ ‫که قه‌ت پێشتر یه‌کتریان نه‌دیتووه‪ ‌،‬له‌‬ ‫(شه‌مه‌نده‌فه‌ر)ێکدا رووبه‌رووی یه‌کدی‬ ‫داده‌نیشن به‌ باسی که‌ش‌و هه‌وا ده‌ست‬ ‫به ‌قسه‌‌کردن له‌گه‌ڵ یه‌کتریدا ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ندێک نموونه‌دا ئه‌وه‌ ره‌نگه‌ له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌بێت بابه‌ته‌که‌ ب��ۆ ه��ه‌ردووک��ی��ان‬ ‫خۆشه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی‪ ،‬زۆربه‌ی خه‌ڵک زۆر‬ ‫به‌ تایبه‌تی مرخیان له‌وه‌ نییه‌ ده‌ست‬ ‫به‌ لێکدانه‌وه‌ی بارودۆخی هه‌وا بکه‌ن‪.‬‬ ‫جا بۆیه‌ ده‌بێت هۆی دیکه‌ بۆ له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌ک دوانی له‌و چه‌شنه‌ هه‌بێت‪ .‬یه‌ک له‌‬ ‫شیکردنه‌وه‌کان ئه‌وه‌یه‌ زۆرجار ره‌نگه‌‬ ‫ت��ه‌واو ن��اخ��ۆش بێت م��رۆڤ ب��ه ‌ته‌نیا‬ ‫هاوسه‌فه‌ری که‌سێک بێت‌و نه‌یناسێت‌و‬ ‫قسه‌ی له‌گه‌ڵدا نه‌کات‪ .‬ئه‌گه‌ر هه‌ردووک‬ ‫ال ب��ێ��ده‌ن��گ ب��ن‌و چ م��ت��ه‌ق��ی��ان ل��ه‌ب��ه‌ر‬ ‫ده‌رنه‌یه‌ت‪ ‌.‬فه‌زا‌که‌ له‌وانه‌یه‌ به‌ ته‌واوی‬ ‫زۆره‌ک��ی‌و گرژ بێت‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪،‬‬ ‫به‌ قسه‌کردن له‌گه‌ڵ که‌سه‌که‌ی دیکه‌‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ بابه‌تێکی بێالیه‌ن‪ ،‬وه‌کو‬ ‫ک��ه‌ش‌و ه��ه‌وا‪ ،‬ده‌ره‌ت��ان��ی ئ��ه‌وه‌ پێک‬ ‫دێت مرۆڤ دۆستایه‌تی‌و پێوه‌ندییه‌ک‬ ‫ده‌س��ت پێبکات ب��ه ‌ب��ێ ئ��ه‌وه‌ی ناچار‬ ‫بێت شتێکی زۆر بڵێت‪ .‬قسه‌کردنی‬ ‫ئ��ه‌و ج��ۆره‌ ل��ه‌ (ش��ه‌م��ه‌ن��ده‌ف��ه‌ر)دا‪ ،‬که‬ ‫زۆر ج��ار رووده‌دات‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت نه‌ک‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ زۆریش‪ ،،‬که ئه‌فسانه‌ی میللی‬ ‫پێی وایه‌ نموونه‌ی باشه‌ بۆ جۆره‌یه‌ک‬

‫ل��ه‌ ئ��ه‌رک��ی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ک��ه زۆرج��ار‬ ‫زمان جێبه‌جێی ده‌کا‌ت‌و رایده‌په‌ڕێنێت‪.‬‬ ‫زم��ان‌ ه��ه‌ر ته‌نیا ئ��ام��ڕازی پێوه‌ندی‌و‬ ‫گواستنه‌وه‌ی زانیاری نییه‌ سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ ئاو‌و هه‌وا‪ ،‬یان هه‌ر بابه‌تێکی دیکه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ئامڕازێکی زۆر گرنگیشه‌ بۆ‬ ‫دامه‌زراندن‌و پێکهێنانی پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬ ‫خه‌ڵکی دیکه‌دا‌‪ .‬ره‌نگه‌ شتی هه‌ره‌ گرنگ‬ ‫سه‌باره‌ت به‌و پێکه‌وه‌ قسه‌کردنه‌ی ئه‌و‬ ‫دوو که‌سه‌ ئینگلیزه‌ی ئێمه‌ ئه‌و وشانه‌‬ ‫ن��ه‌ب��ن‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌وان ب��ه‌ک��اری��ان ده‌هێنن‪،‬‬ ‫به‌ڵکو الیه‌نی هه‌ره‌ گرنگ ئه‌وه‌یه‌ ئه‌وان‬ ‫به‌یه‌که‌وه‌ قسه‌ ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫شیکردنه‌وه‌یه‌کی دووه‌م��ی��ش هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ته‌واو ده‌لوێ ‌یه‌که‌م که‌سه‌ ئینگلیزه‌که‌‪،‬‬ ‫ره‌نگه‌ به‌ ئانقه‌ستیش نه‌بێت‪ ،‬بییه‌وێت‌‬ ‫هه‌ندێک شتی دیکه‌ش س��ه‌ب��اره‌ت به‌‬ ‫ئه‌و که‌سه‌ی دووه‌م‪ ،‬که قسه‌ی له‌گه‌ڵدا‬ ‫ده‌کات بزانێت‪ .‬بۆ نموونه‌ کاری چییه‌؟‪،‬‬ ‫ی��ان ه��ه‌ڵ��ک��ه‌وت‌و پ��ل��ه‌ی ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‬ ‫چلۆنه؟ به ‌بێ ئه‌و ج��ۆره‌ زانیارییانه‌‬ ‫ئ��ه‌و نازانێت له‌گه‌ڵ که‌سی دووه‌م��دا‬ ‫چ��ۆن ب��ج��ووڵ��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت که‌سی‬ ‫یه‌که‌م ده‌توانێتت به‌ رێگه‌ی جلوبه‌رگ‌و‬ ‫سه‌ره‌داوی دیکه‌ی رواڵه‌تی ڕا هه‌ندێک‬ ‫گومان سه‌باره‌ت به‌ که‌سی دووه‌م له‌‬ ‫زه‌ینی خۆیدا گه‌اڵڵه‌ بکات – ئه‌وه‌ له‌‬ ‫سه‌ر ئینگلیزتان راسته‌‌و پێویست ناکات‬ ‫له‌ جێگای دیکه‌شدا ئاوا بێت – به‌اڵم‬ ‫بۆی زۆر زه‌حمه‌ته‪ ‌،‬راسته‌و راست‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫هه‌ر نه‌بێت له‌و قۆناخه‌ی ناسیاویدا‪،‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ پاشخانی کۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و‬ ‫پرسیاری لێ بکات‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی‪ ،،‬که ئه‌و‬ ‫ده‌توانێتت بیکات‌و هه‌‌ر شتێکی‪ ،‬که له‌‬ ‫دۆخی ئاوادا ده‌کرێت‪ ،‬به‌ ئانقه‌ست نییه‪‌،‬‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‌،‬که وه‌قسه‌ی بهێنێت‌و له‌گه‌ڵیدا‬ ‫بدوێت‪ .‬دوای‌ که‌سی یه‌که‌م له‌وانه‌یه‌‬ ‫ب��ه ‌ئاسانی هه‌ندێک شتی س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫به‌ که‌سی دووه‌م بۆ ده‌رکه‌وێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫شتانه‌ی زیاتر به‌وه‌یڕا‪ ،‬که که‌سه‌که‌ی‬ ‫دی��ک��ه‌ ده‌ڵ��ێ��ت چ��ی ب��ۆ ده‌رن��اک��ه‌وێ��ت‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ئه‌وه‌ی‪ ،‬که چۆنی ده‌ڵێت‪ ،‬چونکه‌‬ ‫هه‌رکاتێک ئێمه‌ قسه‌ ده‌که‌ین‪ ،‬ناتوانین‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ک ش��ت ب��ۆ گ��وێ��گ��ری خ��ۆم��ان‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌ ره‌چ��ه‌ڵ��ه‌ک��ی خ��ۆم��ان‌و‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ چ جۆره‌ که‌سێکین نه‌درکێنین‪.‬‬ ‫راوێژی ‪ accent‬ئێمه‌‌و قسه‌کردنمان‬ ‫به‌ گشتی نیشانده‌ده‌ن‪ .‬ئێمه‌ خه‌ڵکی‬ ‫کوێین‪ ،‬چ ج��ۆره‌ پاشخانێکمان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌ ئێمه‌ هیندێک نیشانه‌ی بیرو را‌و‬ ‫بۆچوونی خۆشمان ده‌رببڕین‌‌‪ .‬گشت‬ ‫ئه‌و زانیارییانه‌ ده‌کرێت له ‌الیه‌ن ئه‌و‬ ‫خه‌ڵکه‌ی ئێمه‌ قسه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌که‌ین‬ ‫به‌کاربهێندرێت بۆ ئه‌وه‌ی یارمه‌تییان‬ ‫پێبکات بیروڕایه‌ک سه‌باره‌ت به‌ ئێمه‌‬ ‫گه‌اڵڵه‌ بکه‌ن‪ .‬ئه‌و دوو الیه‌نه‌ی (ئاکاری‬ ‫زمانی) له‌ روان��گ��ه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌‬ ‫زۆر گرنگن‪ :‬یه‌که‌م‪ ،‬ئه‌رکی زم��ان بۆ‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی پێوه‌ندیی کۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫دووهه‌م‪ ،‬ئه‌و ده‌وره‌ی زمان ده‌یگێڕێت‬

‫له‌ گواستنه‌وه‌ی زانیاری سه‌باره‌ت به‌‬ ‫ئاخێودا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ئاشکرایه‌‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌و ه��ه‌ر دوو‬ ‫الیه‌نه‌ی (ئاکاری زمانی) ره‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌و راستییه‌ن‪ ،‬که پێوه‌ندییه‌کی دوو‬ ‫الیه‌نه‌ی نێو خۆیی زۆر نزیک هه‌یه‌ له‌‬ ‫نێوان زمان‌و کۆمه‌ڵدا‪ ،‬له‌م نووسینه‌دا‬ ‫به‌ وردی جه‌خت له‌ سه‌ر هه‌ردووکیان‬ ‫ده‌که‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ج��ارێ��ک ب��ا‌ ل��ه س��ه‌ر الی��ه‌ن��ی دووه‌م‬ ‫راوه‌ستین‪ ،‬وات��ه‌ ده‌وری زم��ان وه‌کو‬ ‫هه‌ڵگری س��ه‌ره‌داو ‪.clue-bearing‬‬ ‫ک��ه‌س��ی ی��ه‌ک��ه‌م ب��ه‌ رێ��گ��ه‌ی گ��ه‌ڕان به‌‬ ‫دوای سه‌ره‌داودا سه‌باره‌ت به‌ که‌سی‬ ‫دووهه‌م‪ ،‬له‌و رێگه‌یه‌ که‌ڵک وه‌رده‌گرێت‪،‬‬ ‫که خه‌ڵکی سه‌ر به‌ پاشخانی جیاوازی‬ ‫ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ج��وگ��راف��ی��ای��ی زم��ان��ی‬ ‫جیاواز به‌کاری ده‌هێنن‪ .‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر که‌سه‌ دووه‌مه‌ ئینگلیزه‌که‌ خه‌ڵکی‬ ‫ده‌وه‌ری نۆرفۆڵک ‪ Norfolk‬بێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ره‌نگه‌ به‌ زمانێک قسه‌ بکات‪ ،‬که خه‌ڵکی‬ ‫ئ��ه‌و ب��ه‌ش��ه‌ی واڵت ب��ه‌ک��اری ده‌هێنن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر که‌سی دووه‌مه‌که‌ش بازرگانێکی‬ ‫سه‌ر به‌ چینی نێوه‌ڕاست بێت‪ ،‬ئه‌و به‌‬ ‫شێوه‌ زمانێک قسه‌ ده‌کات‪ ،‬که به‌ هیی‬ ‫ئ��ه‌وان ده‌ناسرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و شێوه‌ قسه‌‬ ‫ک��ردن��ه‌ زۆر ج��ار وه‌ک زار‌‪dialect‬‬ ‫‪ ،‬هێمای پێده‌کرێت‪ ،‬ل��ه‌و نموونانه‌دا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی یه‌که‌میان زاری هه‌رێمییه‌‌و‬ ‫ئه‌وه‌ی دووه‌میان زاری کۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪.‬‬

‫‪129‬‬

‫زاراوه‌ی زار ناسراوه‌‌و زۆربه‌ی خه‌ڵک‬ ‫پێیان وایه‌ ئه‌وان باش ده‌زانن واتی چی‬ ‫ده‌به‌خشێت‪ .‬ئه‌گه‌رچی‪ ،‬له‌ راستیدا‪ ،‬به‌‬ ‫تایبه‌تیش زۆر هاسان نییه‌ واتای ئه‌و‬ ‫زاراوه‌یه‌ دیاری بکرێت‌و ئه‌مه‌ سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ دوو زاراوه‌ی دیکه‌ش‪ ،،‬که پێشتر‬ ‫باسمان کرد‪ ،‬واته‌ زمان ‪‌language‬‬ ‫و راوێژ ‪ accent‬یش هه‌ر وایه‌‪.‬‬ ‫با جارێک سه‌رنجی خۆمان له‌ سه‌ر‬ ‫زاراوه‌گ��ه‌ل��ی زم��ان‌و زار کۆبکه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫هیچ کامیان نوێنه‌رایه‌تیی چه‌مکێکی به‌‬ ‫تایبه‌تی دیاریی‌و بێ ئه‌مالو ئه‌وال ناکه‌ن‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ ،‬تا ئه‌وجێیه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫سه‌ر ‌زار‪ ،‬له‌ ئینگلیزتان ئه‌وه‌ ده‌لوێت‪،‬‬ ‫که باسی زاری نۆرفۆڵک‪ ،‬یان ‌زار‌ی‬ ‫سافۆڵک بکرێت‪ .‬ل��ه‌ الی��ه‌ک��ی دیکه‌وه‌‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬بۆ نموونه‪ ‌،‬ده‌شتوانێت باسی‬ ‫‌زاری زی��ات��ری نۆرفۆڵک بکات‪ ،‬واته‌‬ ‫رۆژهه‌اڵتی نۆرفۆڵک‪ ،‬یان باشووری‬ ‫نۆرفۆڵک‪ .‬ته‌نانه‌ت جیاوازیی نێوان‬ ‫‌زاری نۆرفۆڵک‌و زاری سافۆڵک‌یش‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ ب��ه‌ده‌ره‌وه‌‌و ئاشکرا نییه‌‪ ،‬که‬ ‫م��رۆڤ ب��ی��ری ل��ێ ده‌ک��ات��ه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئێوه‌ له‌ نۆرفۆڵک‌ه‌وه‌ ب��ه‌ره‌و سافۆڵک‬ ‫سه‌فه‌ر بکه‌ن‪ ،‬ئه‌و ده‌ور‌و ب��ه‌ره‌ی‪ ،‬که‬ ‫به‌ره‌و باشوور پێیدا ده‌چن‪ .‬ئه‌گه‌ر لێی‬ ‫بکۆڵنه‌وه‌ گوێتان له‌‌زارگه‌لی گوندانه‌ی‬ ‫خۆپارێز ده‌بێت‪ ،‬به ‌الیه‌نی که‌مه‌وه‌ له‌‬ ‫هه‌ندێک شوێندا بۆتان ده‌رده‌که‌وێت‪،‬‬ ‫که خه‌سڵه‌ته‌کانی زمانی ئ��ه‌و زاران��ه‌‬

‫ب��ه‌ره‌ ب��ه‌ره‌ ده‌گ��ۆڕدرێ��ن له‌ جێیه‌که‌و ‌ه‬ ‫تا شوێنێکی دیکه‌‪ .‬له‌ نێوان ‌زارگه‌لی‬ ‫ن��ۆرف��ۆڵ��ک‌و س��اف��ۆڵ��ک‌دا داب��ڕان��ێ��ک��ی‬ ‫ئاشکرای زمانی به‌دی ناکرێت‪ .‬ئه‌وه‌‬ ‫نالوێت به‌ رێگه‌ی زاراوه‌ی زمانناسانه‌دا‬ ‫دی��اری بکرێت‌و رابگه‌یه‌نرێت‪ ،‬که له‌‬ ‫کوێ ئیدی خه‌ڵک به‌ ‌زاری نۆرفۆڵک‬ ‫قسه‌ ناکه‌ن‌و له‌ کوێ ده‌ست ده‌که‌ن به‌‬ ‫قسه‌ کردن به‌ ‌زاری سافۆڵک‪ .‬لێره‌دا‪،‬‬ ‫زنجیره‌یه‌کی ‌زاری��ی جوگرافیایی له‌‬ ‫گۆڕێدایه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئێمه‌ بێین‌و ئ��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫که ئه‌و دوو زاره‌ له‌یه‌کتری داده‌بڕێت‬ ‫ب��ه‌ س��ن��ووری ن��ێ��وان دوو ئه‌ستانه‌که‌‬ ‫دابنێین‪ ،‬بڕیاره‌که‌مان له‌ سه‌ر بنه‌مای‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی (له‌م نموونه‌یه‌دا حکومه‌تی‬ ‫ناوچه‌یی ــ سیاسی)یه‌‪ ،‬تا ئه‌وه‌ی‪ ،‬که له‌‬ ‫سه‌ر بنه‌مای راستییه‌ زمانییه‌کان بێت‪.‬‬ ‫هه‌مان جۆره‌ گیروگرفت له‌گه‌ڵ زاراوه‌‌و‬ ‫کوته‌ی زمان دێته‌ گۆڕێ‪ .‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫ه��ۆڵ��ه‌ن��دی‌و ئه‌ڵمانی ب��ه‌ دوو زمانی‬ ‫جیاواز داده‌ندرێن‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬له‌‬ ‫هه‌ندێک شوێندا له‌ سه‌ر سنووره‌کانی‬ ‫هۆڵه‌ند ــ ئه‌ڵمان ئه‌و زارانه‌ی له‌مبه‌ر‌و‬ ‫له‌وبه‌ری سنوور قسه‌یان پێده‌کرێت‪،‬‬ ‫یه‌کجار زۆر وه‌یه‌کتری ده‌چن‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئێمه‌ بڵێین‪ ،‬ک��ه خ��ه‌ڵ��ک ل��ه‌ به‌رێکی‬ ‫سنوور به‌ زمانی ئه‌ڵمانی‌و له‌وبه‌ری‬ ‫به‌ زمانی هۆڵه‌ندی قسه‌ ده‌که‌ن‪ ،‬بڕیار‬ ‫دان��ه‌ک��ه‌م��ان دی��س��ان ل��ه‌ س��ه‌ر بنه‌ما‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسییه‌ تا ئه‌وه‌ی‪ ،‬که به‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫پێی هۆکاره‌ زمانناسییه‌کان بێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫پنکته‌ ئه‌وه‌نده‌یی دیکه‌ش به‌ هۆی ئه‌و‬ ‫راستییه‌وه‌ داده‌گیرێته‌وه‌‪ ،‬که ئاخێوان‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌ر دووک ب��ه‌ری س��ن��وور زۆر‬ ‫جار زۆر زیاتر له‌ یه‌کتری تێده‌گه‌ن‬ ‫تا ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که ئاخێوانی ئه‌ڵمانی ئه‌و‬ ‫ناوچه‌یه له‌ ئاخێوانی ‌زارکانی ئه‌ڵمانی‬ ‫‌ش��وێ��ن��ه‌ دوورت��ره‌ک��ان��ی ن��ه‌م��س��ا‪ ،‬ی��ان‬ ‫سویسرا تێبگه‌ن‪ .‬که‌وابوو‪ ،‬له‌ هه‌وڵدان‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه م��رۆڤ ب��ڕی��ار ب��دات‬ ‫که‌سێک به‌ چ زمانێک قسه‌ ده‌کات‪ ،‬ئێمه‌‬ ‫ده‌توانین بڵێن ئه‌گه‌ر دوو ئاخێوی‪ ،‬که‬ ‫تووشی یه‌ک دێن له‌ یه‌کتری تێنه‌گه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌وان به‌ زمانی جیاواز قسه‌ ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ئ��اواش‪ ،‬ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین ئه‌گه‌ر‬ ‫ئ��ه‌وان ل��ه‌ یه‌کتری تێبگه‌ن‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ به‌‬ ‫هه‌مان زمانی وه‌ک یه‌ک قسه‌ ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ئاشکرایه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ ده‌مانگه‌یه‌نێته‌ ئاکامێکی‬ ‫سه‌یر سه‌باره‌ت به‌ هۆڵه‌ندی‌و ئه‌ڵمانی‪.‬‬ ‫له‌ راستیدا له‌ زۆر نموونه‌ی دیکه‌شدا‪.‬‬ ‫بۆیه‌‪ ،‬به‌کارهێنانی پێوانه‌ی (له‌ یه‌ک‬ ‫تێگه‌یشتنی دووالی��ه‌ن��ه‌)‪ ،‬یان پێوانه‌ی‬ ‫دی��ک��ه‌ی ب��ه‌ ت��ه‌واوی زم��ان��ن��اس��ان��ه‌ له‌‬ ‫هۆکارگه‌لی سیاسی‌و کولتووری که‌متر‬ ‫گرنگن‪ ،‬که دوو خه‌سڵه‌تی هه‌ره‌ گرنگیان‬ ‫بریتین له سه‌ربه‌خۆیی‌ ‪autonomy‬و‬ ‫به‌سترانه‌وه‌یی ‪.heteronomy‬‬ ‫ئێمه‌ ده‌کرێت بڵێین زمانی هۆڵه‌ندی‌و‬ ‫زمانی ئه‌ڵمانی ئۆتۆنۆمن‪ ،‬چونکه‌ هه‌ر‬ ‫دووک��ی��ان س��ه‌رب��ه‌خ��ۆن‪ ،‬ش��ێ��وه‌زاری‬

‫س��ت��ان��داردک��راوی زمانێکن‪ ،‬ک��ه هه‌ر‬ ‫کامه‌یان ژیانی له‌ مه‌ڕ خۆیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ الی��ه‌ک��ی دی��ک��ه‌وه‌‪‌ ،‬زار س��ت��ان��دارد‬ ‫نه‌کراوه‌کانی ئه‌ڵمان‪ ،‬نه‌مسا‪ ،‬به‌شی‬ ‫ئه‌ڵمانیی زمانی سویسرا‪ ،‬هه‌موویان‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت به‌ ئه‌ڵمانیی ستاندارده‌وه‌‬ ‫هێترۆنۆمن‪ ،‬واته‌ پێی به‌ستراونه‌ته‌‌وه‌‪.‬‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ئه‌و راستییه‌ی‪ ،‬که ده‌شێت‬ ‫ئ��ه‌وان زۆر وه‌یه‌کتری نه‌چن‌و ره‌نگه‌‬ ‫هه‌ندێکیان زۆر وه‌ ‌زاره هۆڵه‌ندییه‌کان‬ ‫ب��چ��ن‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‌،‬که‬ ‫ئاخێوانی ئه‌و ‌زاره ئه‌ڵمانییانه‪ ‌،‬زمانی‬ ‫ئه‌ڵمانی وه‌ک زمانی ستانداردی خۆیان‬ ‫چاو لێده‌که‌ن‪ .‬به‌ ئه‌ڵمانی ده‌خوێننه‌وه‌‌و‬ ‫ده‌نووسن‪ .‬له‌ رادیۆ‌و تێلێڤیزیۆندا گوێ‬ ‫له‌ ئه‌ڵمانی ده‌گرن‪ .‬ئاخێوانی‌زارکان له‌‬ ‫به‌ریی هۆڵه‌ندی سنوور‪ ،‬به‌ هه‌مان شێوه‌‬ ‫رۆژنامه‌ هۆڵه‌ندییه‌کان ده‌خوێننه‌وه‌‌و‬ ‫به‌ هۆڵه‌ندی نامه‌ ده‌نووسن‪ ،‬هه‌ر جۆره‌‬ ‫گۆڕانێکی ستانداردکردن له‌‌زارکانیاندا‬ ‫روو ب��دات‪ ،‬ب��ه‌ ئ��اراس��ت��ه‌ی هۆڵه‌ندی‬ ‫ستاندارددا ده‌کرێت‪ ،‬نه‌ک به‌ رێبازی‬ ‫ئه‌ڵمانی ستاندارد‪.‬‬ ‫نموونه‌یه‌کی زۆر تیژپه‌ڕ‪ ،‬که سروشتی‬ ‫ئه‌و دوو زاراوه‌یه‌‪ ،‬واته‌ زمان‌و زار له‌‬ ‫روانگه‌ی زمانناسیی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌‬ ‫ده‌رده‌خ��ات‪ ،‬ده‌ک��رێ��ت له‌ سکاندیناڤیا‬ ‫وه‌رب��گ��ی��رێ��ت‪ .‬ن��ه‌روێ��ژی‪ ،‬س��وێ��دی‌و‬ ‫دانیمارکی گشتیان ئۆتۆنۆم‌و زمانی‬ ‫ستانداردن‪ .‬هه‌ر کامه‌یان زمانی سێ‬

‫‪131‬‬

‫ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه‌ی جیاوازن‪ .‬سه‌رباقی‬ ‫ئه‌وه‌ش‪ ،‬خه‌ڵکی خوێنده‌وار‌و په‌روه‌رده‌‬ ‫دیتووی هه‌ر سێکیان ده‌توانن به‌ ئاسانی‬ ‫له‌ یه‌کتری تێبگه‌ن‪ .‬به‌اڵم سه‌ره‌ڕای ئه‌و‬ ‫تێگه‌یشتن‌و له‌ یه‌ک حاڵی بوونه‌ی دوو‬ ‫الی��ه‌ن��ه‌ش‪ ،‬هیچ وات��ای نییه‌ بگوترێت‪.‬‬ ‫ن��ه‌روێ��ژی‌و س��وێ��دی‌و دانیمارکی له‌‬ ‫راس��ت��ی��دا ی��ه‌ک زم��ان��ن‪ ،‬چونکه‌ ئه‌مه‌‬ ‫ناکۆکییه‌کی راسته‌وخۆ سه‌باره‌ت به‬ ‫راستییه‌ سیاسی‌و کولتوورییه‌کان ساز‬ ‫ده‌کات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ل��ێ��دوان‌و قسه‌ له‌ سه‌رکردنه‌ی‬ ‫ته‌نیا به‌کارهێنانی پێوه‌ری زمانناسانه‌‪،‬‬ ‫بۆ دابه‌شکردنی شێوه‌زاره‌ زمانییه‌کان‪،‬‬ ‫به‌ زمانان‪ ،‬یان ‌زارگه‌لی جیاواز‪ ،‬که‬ ‫ئێمه‌ دوات��ر دی��س��ان ل��ه‌م نووسینه‌دا‬ ‫لێیان ده‌دوێ��ی��ن‪ ،‬ی��ه‌ک��ه‌م رووب��ه‌ڕوو‬ ‫هاتنی ئێمه‌ له‌گه‌ڵ گیروگرفتێکه‪ ،‬که‬ ‫له‌ لێکۆڵینه‌وه‌‌و توێژینه‌وه‌ی زم��ان‌و‬ ‫کۆمه‌ڵدا زۆر باوه‌‪ ،‬ئه‌ویش گیرو گرفتی‬ ‫ناپه‌یوه‌ستی‌و ب��ه‌رده‌وام��ێ��ت��ی��ی��ه‌‪ ،‬وات��ه‌‬ ‫داخ��ودا دابه‌شبوونی دی��ارده‌ زمانی‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان به‌ سه‌ر‌بوونی جیاواز‬ ‫له‌ راستیدا چ بناخه‌یه‌کی هه‌یه‌‪ ،‬یان‬ ‫ته‌نیا بریتییه‌ له‌ ئه‌فسانه‌یه‌کی خۆش‪.‬‬ ‫لێره‌دا وا باشه‌ هێمای پێ بکرێت‪ ،‬که‬ ‫ئ��ه‌وه‌ گیروگرفتێکه‌‪ ،‬چونکه‌ زاراوه‌ی‬ ‫وه‌کو کۆکنی ‪ ،‌Cockney‬برووکله‌ینی‬ ‫‪ ،Brooklynese‬راوێ��ژی یۆرکشێر‬ ‫‪ ،Yorkshire accent‬ئینگلیزیی‬

‫ئوسترالیایی ‪Australian English‬‬ ‫زۆر ج��اروه‌ک ئ��ه‌وه‌ی‪ ،،‬ک��ه ئ��ه‌وان‬ ‫ش��ێ��وه‌زاری خۆسه‌لمێن‌و خۆبه‌سی‬ ‫ج��وێ ج��وێ ب��ن ب��ه‌ک��ار ده‌ه��ێ��ن��درێ��ن‪،‬‬ ‫ب��ه‌ خ��ه‌س��ڵ��ه‌ت��ی ب��ه‌ ت��ه‌واوی س��ن��وور‬ ‫دیاریکراوی ئاشکراوه‪ ،‬زۆر جار ئاسانه‌‬ ‫م��رۆڤ بڵێ ئ��ه‌وه‌ وای��ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم مرۆڤ‬ ‫ده‌بێت هه‌میشه‌ له‌ بیری بێت‪ ،‬که وێنه‌ی‬ ‫راسته‌قینه‌ ده‌کرێت تا راده‌یه‌کی به‌رچاو‬ ‫زۆر له‌وه‌ ئالۆزتر‌و پێچه‌ڵپێچتر بێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬ئێمه‌ ده‌توانین باسی ئینگلیزیی‬ ‫که‌نه‌دایی‌و ئینگلیزیی ئه‌مریکایی بکه‌ین‬ ‫وه‌ک ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه ب��ه‌ ت��ه‌واوی دوو‬ ‫هه‌بوونی جیاواز بن‪ ،‬به‌اڵم له‌ راستیدا‬ ‫زۆر سه‌خته نیشانه‌یه‌کی تاقانه‌ی‬ ‫زمانناسانه‌ په‌یدا بکرێت‪ ،‬که له‌ گشت‬ ‫شێوه‌زاره‌کانی ئینگلیزی که‌نه‌داییدا‬ ‫هاوبه‌ش بێت‌و له‌ هیچ شێوه‌زارێکی‬ ‫ئینگلیزیی ئه‌مریکاییدا نه‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌م خاڵیه‌‌دا ته‌نیا هه‌ر باده‌ینه‌وه‌‬ ‫س��ه‌ر راستییه‌ زم��ان��ی��ی��ه‌ک��ان‪ ،‬ل��ێ��ره‌دا‬ ‫جوێکردنه‌وه‌یه‌کی دیکه‌ش ده‌بێ بکرێت‪.‬‬ ‫مه‌به‌ست له‌ زاراوه‌ی‌زار‪ ،‬ئه‌گه‌ر زۆر به‌‬ ‫چڕی باسی لێوه‌ بکه‌ین‪ ،‬ئاماژه‌یه‌ به‌و‬ ‫شێوه‌یه‌ له‌ جیاوازییان ده‌نێوان زماندا‪،‬‬ ‫که جیاوازییه‌کانی وشه‌یی‌و رێزمان‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا گ��ۆک��ردن وه‌ب��ه‌ر ده‌گ��رێ��ت‪.‬‬ ‫ل��ه‌ الی��ه‌ک��ی دی��ک��ه‌وه‌‪ ،‬زاراوه‌ی راوێ��ژ‬ ‫‪ accent‬ته‌نیا هێمایه‌ به‌ جیاوازی له‌‬ ‫گۆ کردندا‪ .‬زۆر جاریش گرنگه‪ ‌،‬که ئه‌م‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫دوانه‌ به‌ ته‌واوی له‌ یه‌کتری بکرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ب��ه‌ ت��ه‌واوی ل��ه‌ ب��اس��ی زم��ان��ی‬ ‫ئینگلیزیدا راسته‌‪ ،‬سه‌باره‌ت به‌و‌زاریه‌ی‪،‬‬ ‫که به‌ ئینگلیزیی ستاندارد ده‌ناسرێت‪.‬‬ ‫له‌ زۆر الیه‌نی گرنگه‌وه‌ ئه‌و ‌زاریه‌ له‌‬ ‫‌زارکانی دیکه‌ی ئینگلیزی جیاوازه‌‪ ،‬له‌‬ ‫جێدا زۆر که‌س له‌وانه‌یه‌ پێیان سه‌یر‬ ‫بێت‪ ،‬که وه‌ک ‌زار ئاماژه‌ به‌ ئینگلیزیی‬ ‫ستاندارد بکرێت‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬تا‬ ‫ئه‌و جێگه‌یه‌ی‪ ،‬که ئینگلیزیی ستاندارد‬ ‫ل��ه‌ رووی رێ��زم��ان‌و فه‌رهه‌نگییه‌وه‌‬ ‫ل��ه‌ ش��ێ��وه‌زاره‌ک��ان��ی دی��ک��ه‌ی ئینگلیزی‬ ‫جیاوازه‌‪ ،‬ته‌واو ره‌وای��ه‪ ،‌،‬که وه‌ک ‌زار‬ ‫له‌به‌رچاو بگیرێت‪ :‬زاراوه‌ی ‌زار بۆ‬ ‫ئاماژه‌کردن به‌ هه‌موو شێوه‌زاره‌کان‬ ‫ده‌ک��رێ��ت به‌کار بهێندرێت‪ ،‬ن��ه‌ک هه‌ر‬ ‫ته‌نیا ب��ۆ ئ��ام��اژه‌ک��ردن ب��ه‌ ش��ێ��وه‌زاره‌‬ ‫ناستاندارده‌کان‪ .‬سه‌رنج ب��ده‌ن ئێمه‌‬ ‫زاراوه‌ی ش��ێ��وه‌زار ‪ variety‬وه‌ک��و‬ ‫زاراوه‌یه‌کی بێ الیه‌ن به‌کار ده‌هێنین‬ ‫بۆ ئاماژه‌کردن به‌ هه‌ر شێوه‌‌زمانێک‪،‬‬ ‫که ده‌مانه‌وێت قسه‌ی له‌ سه‌ر بکه‌ین‪.‬‬ ‫ئینگلیزیی س��ت��ان��دارد ئ��ه‌و ش��ێ��وه‬ ‫ش��ێ��وه‌زاره‌ی��ه‌‪ ،،‬ک��ه ب��ه‌ ئ��اس��ای��ی له‌‬ ‫چاپکردندا به‌کار ده‌برێت‪ ،‬به‌ ئاسایی‬ ‫له‌ مه‌دره‌سان به‌ ده‌رس ده‌گوترێته‌وه‌‌و‬ ‫فێری ئه‌و که‌سانه‌ ده‌کرێت‪ ،‬که ئاخێوی‬ ‫خۆجێیی زمانه‌که‌ نین‌و ده‌یانه‌وێت‬ ‫فێری بن‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌و شێوه‌زاره‌شه‌‪،‬‬ ‫ک��ه ب��ه‌ ئاسایی خه‌ڵکی خ��وێ��ن��ده‌وار‌و‬

‫پ��ه‌روه‌رده‌ دیتوو قسه‌ی پێده‌که‌ن‌و ل ‌ه‬ ‫باڵوکردنه‌وه‌ی ده‌نگوباس‌و بارودۆخه‌‬ ‫ه��اوش��وب��اره‌ک��ان��دا به‌کارده‌هێندرێت‪.‬‬ ‫ده‌بێت جه‌خت له‌‌و خاڵه‌ بکرێته‌وه‌‪ ،‬که‬ ‫جیاوازی له‌ نێوان زمانی ستاندارد‌و نا‬ ‫ستاندارددا له‌ پره‌نسیپدا هیچ پێوه‌ندیی‬ ‫به‌ ج��ی��اوازی نێوان زمانی ره‌سمی‌و‬ ‫زمانی قسه‌ پێکردن‌و زاره‌کییه‌وه نییه‌‪،‬‬ ‫یان چه‌مکی وه‌ک زمانی خراپ‪ .‬ئینگلیزیی‬ ‫ستاندارد هه‌م شێوه‌ی ره‌سمی‌و هه‌م‬ ‫ش��ێ��وه‌ی زاره‌ک��ی��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ئاخێوانی‬ ‫ئینگلیزیی ستاندارد وه‌ک ئاخێوانی‬ ‫شێوه‌زاره‌کانی دی جنێو ده‌ده‌ن‪ .‬ئه‌وه‌‬ ‫پێویسته‌ ئاماژه‌ی پێ بکرێت‪ ،‬چونکه‌ وا‬ ‫وێده‌چێت هه‌ندێک که‌س پێیان وابێت‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ک��ه‌س��ێ��ک زاراوه‌ی ره‌م��ه‌ک��ی‬ ‫‪ ،،Slang expressions‬یان ده‌سته‌‬ ‫وش��ه‌‌و رسته‌ی ناڕه‌سمی به‌کار برد‪،‬‬ ‫ئ��ی��دی ئ��ه‌وه‌ ب��ه‌ ئینگلیزیی ستاندارد‬ ‫قسه‌ ن��اک��ات‪ .‬له‌ رووی مێژووییه‌وه‌‪،‬‬ ‫شێوه‌زاری ستانداردی زمانی ئینگلیزی‬ ‫له‌ سه‌ر بنه‌مای ئه‌و ‌زار ئینگلیزییانه‌‬ ‫پێشکه‌وت‪ ،‬که له‌ له‌نده‌ن‌و ده‌وروبه‌ری‬ ‫قسه‌یان پێده‌کرا‌و ئه‌و زاران��ه به‌ ده‌م‬ ‫س��ه‌ده‌ی��ان��ه‌وه‌ ب��ه‌ ب��ه‌ک��اره��ێ��ن��ان��ی��ان له‌‬ ‫الی��ه‌ن ئ��اخ��ێ��وان��ه‌وه‌ل��ه‌ دادگ��ه‌ی��ان‪ ،‬له‬ ‫‌الیه‌ن زانایانی زانکۆکان‌و نووسه‌رانی‬ ‫دیکه‌ ئاڵوگۆڕیان تێدا ک��را‪ ،‬دواتریش‬ ‫ل��ه‌ خوێندنگه‌ گشتییه‌کاندا ‪Public‬‬ ‫‪( Schools‬ب��ڕوان��ه‌ خ��واره‌وه‌ت��ر)‪ .‬به‌‬

‫‪133‬‬

‫تێپه‌ڕینی زه‌م��ان‪ ،‬ئ��ه‌و ئینگلیزییه‌ی‬ ‫له‌ الی��ه‌ن ئه‌ندامانی چینی س��ه‌ره‌وه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵدا له‌ شاری پێته‌خت به‌کار ده‌برا‪،‬‬ ‫ب��ه‌ شێوه‌یه‌کی ت��ه‌واو چ��اوڕاک��ێ��ش له‌‬ ‫زمانی ده‌سته‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی دیکه‌‬ ‫دوور ک��ه‌وت��ه‌وه‌‌و ل��ه‌ ره‌وت��ی خۆیدا‬ ‫ب��ووه ب��ه‌ م��ۆدێ��ل‌و سه‌رمه‌شقێک بۆ‬ ‫گشت ئه‌وانه‌ی ویستوویانه به‌ باشی‬ ‫قسه‌ بکه‌ن‌و بنووسن‪ .‬کاتێک چاپکردن‬ ‫ب��ه‌ ب��ه‌رب�ڵاوی داه��ات��ووه‪ ،‬ئ��ه‌و فۆرمه‌‬ ‫ئینگلیزییه‌ی به‌ به‌رباڵوی له‌ کتێبه‌کاندا‬ ‫به‌کاربراوه‪ ،‬ئه‌گه‌رچی زۆر گۆڕانیشی‬ ‫به‌خۆیه‌وه‌ دی��وه‪ ،‬هه‌میشه‌ خه‌سڵه‌تی‬ ‫خۆی وه‌ک به‌رزترین سیمای زمانی‬ ‫ئینگلیزی پاراستووه‌‪.‬‬ ‫له‌ نێو ئینگلیزیی ستاندارددا ژماره‌یه‌ک‬ ‫جیاوازی هه‌رێمی هه‌ن‪ ،،‬که سه‌رنجی‬ ‫مرۆڤ به‌ره‌و الی خۆیان راده‌کێشن‪.‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ه‌ ئینگلیزیی س��ت��ان��داردی‬ ‫سکوتله‌ندی به‌ هیچ جۆرێک عه‌ینی‬ ‫هه‌مان ئینگلیزیی ستانداردی ئینگلیزی‬ ‫نییه‌‪ .‬ئینگلیزیی ستانداردی ئه‌مریکایی‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌ن��دێ��ک رووه‌وه‌ ت��ه‌ن��ان��ه‌ت زۆر‬ ‫ل��ه‌ ئینگلیزیی س��ت��ان��داردی ئینگلیزی‬ ‫جیاوازتره‌‪ .‬جیاوازییه‌کان بریتین له‌‬ ‫ژم��اره‌ی��ه‌ک��ی زۆری وش��ه‌ی ن��اس��راو‬ ‫وه‌ک ‪( lift‬ئاسانسۆر)ی بریتانیایی‪،‬‬ ‫‪elevator‬ی ئینگلیزی‪ ،‬هه‌ندێک ورده‌‬ ‫ریشاڵی رێزمانی‪ :‬بریتانیایی‪I have( :‬‬ ‫‪ ،)got‬ئه‌مریکایی‪)I have gotten( .‬‬

‫ئینگلیزی‪.)It needs washing( :‬‬ ‫سکوتله‌ندی (‪.)It needs washed‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ژم��اره‌ی��ه‌ک��ی دی��ک��ه‌ش‬ ‫ج��ۆره‌ج��ۆره‌ی��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،،‬ک��ه تایبه‌تی‬ ‫هه‌رێمه‌ بچووکتره‌کانن‪ ،‬وه‌کو هه‌ندێک‬ ‫به‌شی باکوور‌و نێوه‌راستی ئینگلیزتان‬ ‫به‌ ب��ه‌راوه‌ردک��ردن له‌گه‌ڵ شیوه‌زاری‬ ‫باشوور‪ .‬باکووری ئینگلیزتان (‪You‬‬ ‫‪).need your hair cutting‬‬ ‫(پێویستیت به‌ کورتکردنه‌وه‌ی مووی‬ ‫سه‌رت هه‌یه‪ .).‬باشوور‪You need( :‬‬ ‫‪ .).your hair cut‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬به‌‬ ‫گشتی‪ ،‬ئینگلیزیی ستاندارد رێزمانێکی‬ ‫به‌ به‌رباڵوی په‌ژرێندراو‌و کۆکراوه‌ی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬له‌ نێو خه‌ڵکی په‌روه‌رده‌ دیتوو‌و‬ ‫خوێنده‌وار‪ ،‬به‌ تایبه‌تی ئه‌وکه‌سانه‌ی‪،،‬‬ ‫ک��ه پ��ل��ه‌وپ��ای��ه‌ی��ه‌ک��ی پ��ت��ه‌وی��ان ه��ه‌ی��ه‌‌و‬ ‫ب��ه‌ ده‌س��ت��ه‌اڵت��ن‪ ،‬ت��ه‌واف��وق��ێ��ک��ی گشتی‬ ‫هه‌یه‪ ،‬که چ ئینگلیزیی ستاندارده‌‌و چ‬ ‫ئینگلیزیی ستاندارد نییه‌‪ .‬ئینگلیزیی‬ ‫ستاندارد ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که له‌ سه‌ره‌وه‌ڕا به‌‬ ‫س��ه‌ر زنجیره‌یه‌ک ‌زارگ��ه‌ل��ی هه‌رێمی‬ ‫داس��ه‌پ��اوه‌‪ .‬ه��ه‌رب��ۆی��ه‌ش ده‌ک��رێ به‌‬ ‫ش��ێ��وه‌زارێ��ک��ی زم��ان��ی ل��ه س��ه‌ره‌وه‌ڕا‬ ‫داندراو نێوزه‌د بکرێت‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ته‌وافوقی گشتییه‌ س��ه‌ب��اره‌ت به‌‬ ‫گۆکردن ‪ pronunciation‬له‌ گۆڕێدا‬ ‫نییه‌‪ .‬چ ستانداردێکی هه‌مووگره‌وه‌ی‬ ‫ددانپێداهێندراو بۆ راوێژی ئینگلیزیی‬ ‫س��ت��ان��دارد ل��ه‌ ئ��ارادا نییه‌‪ ،‬ب��ه‌ الیه‌نی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫که‌مه‌وه‌‪ ،‬به‌ قسه‌‪ .‬ئه‌وه‌ ده‌ست ده‌دات‪،‬‬ ‫ک��ه ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زی��ی س��ت��ان��دارد ب��ه‌ ه��ه‌ر‬ ‫راوێژێکی هه‌رێمی‪ ،،‬یان کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫قسه‌ی پێ بکرێت‪( .‬له‌ کرده‌وه‌دا هه‌ندێک‬ ‫راوێ��ژگ��ه‌ل ‪ accents‬هه‌نه‌‪ ،‬که زۆر‬ ‫ناوچه‌یین‌و هی ئه‌و جۆره‌ ده‌ستانه‌ن‪،‬‬ ‫ک��ه ب��ه‌رێ��ژه‌ ک��ه‌م��ی��ان خ��وێ��ن��دووه‌‌و‬ ‫پ��ه‌روه‌رده‌ی��ه‌ک��ی ئ��ه‌وت��ۆی��ان ن��ه‌ب��ووه‌‪.،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش له‌ ئینگلیزیی ستاندارددا زۆر‬ ‫روو ن��ادات‪ .‬ب��ه‌اڵم‪ ،‬به‌ پێویستیی هیچ‬ ‫پ��ێ��وه‌ن��دی��ی��ه‌ک ل��ه‌ ن��ێ��وان راوێ��ژ‪ ،‬ی��ان‬ ‫راوێژگه‌لێکی تایبه‌تدا نییه‌‪ ).‬هه‌روه‌ها‬ ‫ته‌نیا راوێژێک هه‌یه‌‪ ،‬که له‌ ئینگلیزیی‬ ‫ستاندارددا ده‌بیندرێت‪ .‬ئه‌ویش راوێژی‬ ‫ئینگلیزیی بریتانیاییه‌‪ ،‬یان زۆر وردتری‬ ‫بڵێین‪ ،‬راوێ��ژی ئینگلیزیی ئینگلیزییه‪،‬‬ ‫ک��ه زمانناسان ب��ه (‪ ،‌)RP‬ی��اخ��ود به‬ ‫‪ ،received pronunciation‬واته‌‬ ‫(گۆکردنی به‌خۆکراو)ی ده‌ناسن‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫ئه‌و راوێژه‌یه‌یه‪ ‌،‬که تا راده‌یه‌کی زۆر له‌‬ ‫خوێندنگه‌ گشتییه شه‌وو رۆژی‌و گرانه‌‬ ‫ئینگلیزییه‌کاندا پێش خرا‌وه‌و ئه‌شراف‌و‬ ‫توێژی س��ه‌ره‌وه‌ی چینه‌ سه‌ره‌وه‌کان‬ ‫الیه‌نگریان لێ ده‌ک��رد‪ ،‬هه‌ر نه‌بێت بۆ‬ ‫کوڕه‌کانی خۆیان‪ ،‬هه‌ر ئه‌و راوێژه‌شه‪‌،‬‬ ‫که تا ئه‌و نزیکانه‌ش پێویست بوو بۆ‬ ‫ئه‌و که‌سانه‌ی له‌ (بی بی سی)دا بێژه‌ری‬ ‫بکه‌ن‪ .‬ئ��ه‌م راوێ��ژه‌ له‌ زمانی خه‌ڵکدا‬ ‫ن��ێ��وی ج��ۆر ب��ه‌ ج��ۆری ه��ه‌ی��ه‪ ‌،‬وه‌ک‬ ‫ئینگلیزیی ئۆکسفۆردی‪ ،‬ئینگلیزیی (بی‬

‫بی سی)و هێشتاش ئه‌و راوێژه‌یه‌‪ ،‬که‬ ‫فێری ئه‌و که‌سانه‌ی ده‌کرێ‪ ،‬که زمانی‬ ‫زگماکیان ئینگلیزی نییه‌‌و ده‌یانه‌وێت‬ ‫گۆکردنی بریتانیایی فێر بن‪ )RP( .‬له‌‬ ‫روویه‌که‌وه‌ به ‌رێژه‌ نائاساییه‌‪ ،‬چونکه‬ ‫ژم��اره‌ی��ه‌ک��ی ک��ه‌م ل��ه‌و ئ��اخ��ێ��وه‌ران��ه‌ی‬ ‫به‌کاری ده‌هێنن‪ ،‬خۆیان به‌ هه‌رێمێکی‬ ‫جیۆگرافیی تایبه‌تییه‌وه‌ ده‌به‌ستنه‌وه‌‌و‬ ‫خۆیانی پێوه‌ ده‌ن��اس��ن��ه‌وه‌‪ )RP( .‬تا‬ ‫راده‌یه‌کی زۆر هه‌ر به‌ ئینگلیزتانه‌وه‌‬ ‫ب��ه‌رت��ه‌ن��گ��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ل��ه‌ پاشماوه‌ی‬ ‫دورگه‌کانی بریتانیادا ‪British Isles‬‬ ‫‪ ،‬تا راده‌یه‌کی که‌متریش له‌ ئوسترالیاو‬ ‫نیوزیالند‌و ئه‌فریقای خ��واروودا به‌‬ ‫پرێستیژه‌‪ .‬تا ئه‌و جێگه‌ی بگه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫سه‌ر ئینگلیزتان‪ )RP( ،‬راوێژێکی نا‬ ‫ناوچه‌ییه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌ پێویستی‬ ‫قسه‌کردن به‌ (‪ )RP‬به‌ واتای قسه‌کردن‬ ‫به‌ ئینگلیزیی ستاندارد نییه‌‪ .‬ئینگلیزیی‬ ‫س��ت��ان��دارد ده‌ک��رێ��ت ب��ه‌ ه��ه‌ر ک��ام له‌‬ ‫راوێژه‌ هه‌رێمییه‌کان قسه‌ی‌ پێ بکرێت‪.‬‬ ‫له‌ ژماره‌یه‌کی هه‌ره‌ زۆری نموونانیشدا‬ ‫به‌ ئاسایی هه‌ر ئاوایه‌‪.‬‬ ‫زم��ان ل��ه‌ ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی دی��ارده‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‪ ‌،‬زۆر ل��ه‌ ن��زی��ک��ه‌وه‌ به‌‬ ‫بناخه‌ی کۆمه‌ڵ‌و سیستمه‌کانی نرخ‌و‬ ‫به‌های کۆمه‌ڵه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌‪‌ .‬زار‌و‬ ‫راوێژگه‌لی جیاواز به‌ رێگه‌ی جیاوازه‌وه‌‬ ‫هه‌ڵده‌سه‌نگێندرێن‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ئینگلیزیی‬ ‫ستاندارد پله‌‌و پرێستیژی زۆر له‌ هه‌ر‬

‫‪135‬‬

‫کام له‌‌زار ئینگلیزییه‌کانی دیکه‌ زیاتره‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ ‌زارێکه‪ ،‌.‬که خه‌ڵکێکی زۆر‪ ،‬زۆر‬ ‫ب��ه‌ ب��ه‌رزی ده‌ن��رخ��ێ��ن��ن‪ .‬ه��ه‌ن��دێ��ک به‬ ‫‌رژه‌وه‌ن��دی��ی ئ��اب��ووری‌و کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫سیاسی ب��ۆ ئ��ه‌و که‌سانه‌ ب��ه‌ دیاریی‬ ‫ده‌هێنن‪ ،،‬که به‌و ‌زاره‌ قسه‌ ده‌ک��ه‌ن‌و‬ ‫ده‌ن��ووس��ن‪)RP( .‬ی��ش پرێستیژێکی‬ ‫ی��ه‌ک��ج��ار ب��ه‌رزی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫هه‌ندێک ل��ه‌ راوێ��ژه‌ ئه‌مریکاییه‌کان‪.‬‬ ‫ل��ه‌ راستیدا عه‌قڵی نه‌ریتی زۆرب��ه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵه‌ ئینگلیزی ئاخێوه‌ره‌کان زۆر‬ ‫ل��ه‌وه‌ی زیاتر تێده‌په‌ڕێنێت‪ .‬ئینگلیزیی‬ ‫ستاندارد‌و راوێ��ژه‌ به‌ پڕێستیژه‌کان‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ ب��ه‌ پ��ل��ه‌‌و پ��ای��ه‌‌و ش��ان‌و‬ ‫شه‌وکه‌تن‪ ،‬که ئه‌وان به‌ به‌رباڵوی به‌‬ ‫(دروس��ت)‪( ،‬جوان)‪( ،‬خۆش)‪( ،‬پاک)و‪..‬‬ ‫هتد‪ ،‬داده‌ندرێن‪ .‬شێوه‌زاره‌کانی دیکه‌ی‬ ‫ناستاندارد‌و بێ پڕێستیژ زۆر جار به‌‬ ‫(هه‌ڵه‌)‪( ،‬ناحه‌ز)‪( ،‬تێکچوو)و (ناخۆش)‬ ‫ده‌نرخێندرێن‪ .‬له‌وه‌ش زیاتر‪ ،‬ئینگلیزیی‬ ‫ستاندارد جارجار هه‌ر خۆی به‌ زمانی‬ ‫ئینگلیزی داده‌ن��درێ��ت‌و ب��ه‌س‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫بێ ئه‌وه‌ی خۆی لێ بپارێزرێت‪ ،‬ده‌گاته‌‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه ش��ێ��وه‌زاره‌ک��ان��ی دیکه‌ی‬ ‫ئینگلیزی به‌ جۆره‌یه‌ک الدان له‌ پێوه‌ر‬ ‫بژمێردرێن‪ .‬ئه‌و الدان��ه‌ش به‌ ته‌مه‌ڵی‪،‬‬ ‫نه‌زانی‌و نه‌بوونی هوشیاری‌و ژیری‬ ‫ده‌قه‌بڵێندرێت‪ .‬به‌ شێوه‌یه‌کی ئه‌وتۆ به‌‬ ‫میلیۆنان ئینسان‪ ،‬که زمانی دایکییان‬ ‫ئینگلیزییه‪ ‌،‬ه��ان ده‌درێ��ن‪ ،‬وا بیر‬

‫بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬که ئه‌وان ناتوانن به‌ ئینگلیزی‬ ‫قسه‌ بکه‌ن‪ .‬له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا‪ ،‬راستی‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که ئینگلیزیی ستاندارد ته‌نیا‬ ‫شێوه‌زارێکه‌ له‌ نێو ژماره‌یه‌کی زۆر‬ ‫شێوه‌زاردا‪ ،‬ئه‌گه‌ر چیش یه‌کی به‌ تایبه‌تی‬ ‫گرنگیانه‌‪ .‬له‌ روانگه‌ی زمانناسانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ ناکرێت ره‌وایه‌تیی ئه‌وه‌ی بداتێ‪،‬‬ ‫که له‌ شێوه‌زاره‌کانی دیکه‌ باشتره‌‪.‬‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ی زانستییانه‌ی زمان زانایانی‬ ‫گه‌یاندووه‌ته‌ ئه‌و ب��اوه‌ڕه‌ی‪ ،‬که گشت‬ ‫زم��ان��ان‪ ،‬په‌یوه‌ست به‌ گشت ‌زارک��ان‬ ‫وه‌کو سیستمگه‌لی زمانی به‌ یه‌کسانی‬ ‫(ب��اش)ن‪ .‬هه‌موو شێوه‌زاره‌کانی هه‌ر‬ ‫زمانێک خاوه‌نی سیستمگه‌لی بناخه‌‬ ‫داڕێ��ژراو‪ ،‬پ��ێ��چ��ه‌ڵ��پ��ێ��چ‌و ئ��اڵ��ۆز‪ ،‬خۆ‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ر‌ن‪ ،‬که به ‌ت��ه‌واوی به‌جێ‌و‬ ‫له‌بارن بۆ راپه‌ڕاندنی پێداویستییه‌کانی‬ ‫ئاخێوانیان‪ .‬ئه‌وه‌ ده‌گاته‌ ئه‌و خاڵه‌ی‪،‬‬ ‫که داوه‌ری��ک��ردن س��ه‌ب��اره‌ت به‌ نرخ‌و‬ ‫ب��ه‌ه��ای دروس��ت��ی‌و پ��اك��ی ش��ێ��وه‌زاره‌‬ ‫زمانییه‌کان کۆمه‌اڵیه‌تییه‪ ‌،‬تا ئه‌وه‌ی‪ ،‬که‬ ‫زمانناسانه‌ بێت‪ .‬هیچ شتێکی ئه‌وتۆ له‌‬ ‫زاتی شێوه‌زاره‌ ناستاندارده‌کاندا نییه‌‪،‬‬ ‫که که‌م نرختر‌و بچووکتریان کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ج��ۆره‌ ک��ه‌م ن��رخ��ی‌و بچووکتر‬ ‫بوونی رواڵه‌تیان له‌ به‌ر ئه‌وه‌یه‪ ،‬که‬ ‫ئ��ه‌وان زمانی ئاخێوانی که‌م ئیمتیاز‌و‬ ‫ده‌سته‌ی پله‌ نزمن‪ .‬به‌ گوتنێکی دی‪،‬‬ ‫بۆچوون‌و دیتن سه‌باره‌ت به‌ ‌زارگه‌لی‬ ‫ناستاندارد ئه‌و بۆچوون‌و دیتنانه‌ن‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫که بناخه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی کۆمه‌ڵ تێیاندا‬ ‫ره‌نگ ده‌ده‌نه‌وه‌‪ .‬به‌ هه‌مان شێوه‌‪ ،‬نرخ‌و‬ ‫بایه‌خه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‌ ده‌کرێت له‌و‬ ‫داوه‌ری��ک��ردن��ان��ه‌دا ره‌ن��گ ب��ده‌ن��ه‌وه‪ ‌،‬که‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت به‌ ش��ێ��وه‌زاره‌ زمانییه‌کان‬ ‫ده‌کرێن‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬له‌ شوێنێکی وه‌کو‬ ‫بریتانیا‪ ،‬که شارنشینی ت��ه‌واو تێیدا‬ ‫پێشکه‌وتووه‌‪ ،‬راوێژه‌ گوندییه‌کان‪ ،‬وه‌کو‬ ‫راوێژه‌کانی دێڤۆنشایر ‪،Devonshire‬‬ ‫نۆرثامبرله‌ند ‪ ، Northumberland‬یان‬ ‫هی به‌رزاییه‌کانی سکوتله‌ند ‪Scottish‬‬ ‫‪ ،Highlands‬به‌ له‌گوێیان خۆش‪ ،‬دڵگر‪،‬‬ ‫سه‌رنجڕاکێش‌و به‌ تام داده‌درێ��ن‪ .‬له‌‬ ‫الیه‌کی دیکه‌وه‪ ‌،‬راوێژگه‌لی شارییانه‌‪،‬‬ ‫وه‌ک��و ئه‌وانه‌ی بێرمنگهام‪ ،‬نیوکاسڵ‪،‬‬ ‫ی��ان ل��ه‌ن��ده‌ن‪ ،‬زۆر ج��ار وه‌ک ناحه‌ز‪،‬‬ ‫سه‌رچڵ‌و ناخۆش ده‌قه‌بڵێندرێن‪ .‬ئه‌و‬ ‫جۆره‌ بۆچوونه‌ سه‌باره‌ت به‌ شێوه‌ی‬ ‫ق��س��ه‌ک��ردن��ی گ��ون��دی��ان��ه‌ ل��ه‌ وی�لای��ه‌ت��ه‌‬ ‫یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا زۆر باو نییه‪،‬‬ ‫ئه‌و جیاوازییه‌ ده‌کرێت به‌ باشی له‌وه‌دا‬ ‫ره‌ن��گ ب��دات��ه‌وه‌‪ ،‬ک��ه نرخاندنی ژیانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ش��اری ل��ه‌و دوو واڵت��ان��ه‌دا‬ ‫جیاوازه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م نموونانه‌ی خ��واره‌وه‌ تا راده‌ی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه داوه‌ری��ک��ردن س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫به‌ دروس��ت ب��وون‌و پاکیی شێوه‌زار‌‌و‬ ‫خ��ه‌س��ڵ��ه‌ت��ه‌ زم��ان��ی��ی��ه‌ک��ان چ��ه‌ن��ده‌‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ن تا ئه‌وه‌ی زمانناسانه‌‬ ‫ب��ن ده‌رده‌خ��ه‌ن‪ .‬گشت راوێ��ژه‌ک��ان��ی‬

‫‪ accents‬ئینگلیزی ده‌نگێکی ‪ ،/r/‬یان‬ ‫له‌ وش��ه‌ی وه‌ک��و ‪ rat، rich‬دا هه‌یه‌‌و‬ ‫زۆربه‌یان له‌ وشه‌ی وه‌کو ‪carry، sorry‬‬ ‫دا ‪ r//‬ه‌ که‌یان ده‌بیسترێت‪ .‬له‌ الیه‌کی‬ ‫دیکه‌وه‌‪ ،‬ژماره‌یه‌ک راوێژ هه‌ن‪ ،‬که له‌‬ ‫وش��ه‌ی وه‌ک��و ‪ ‌cart‬و ‪ car‬دا ده‌نگی‬ ‫‪/r/‬یان نییه‌‪ .‬ئه‌و وشانه‌ له‌ راب��ردوودا‪،‬‬ ‫وه‌ک نووسینه‌که‌یان نیشان ده‌دات‪،‬‬ ‫ده‌نگێکی ‪ ،/r/‬یان هه‌بووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌و‬ ‫راوێژانه‌دا ئه‌و ده‌نگه‌ کلۆر بووه‌ جگه‌‬ ‫له‌و وشانه‌دا نه‌بێت‪ ،‬که به‌ر له‌ ڤاوێلێک‬ ‫هه‌ڵده‌که‌وێت‪ .‬ده‌نگی ‪ /r/‬له‌ هه‌ڵکه‌وتی‬ ‫دی��ک��ه‌دا – وه‌ک��و ل��ه‌ ک��ۆت��ای��ی وش��ه‌ی‬ ‫(‪ ،)car‬یان به‌ر له‌ کۆنسۆنانت (‪)cart‬‬ ‫ده‌کرێت وه‌کو ‪ /r/‬ێکی (نا به‌ر له‌ واڤێل)‬ ‫باسی لێوه‌ بکرێت‪ .‬ئه‌و راوێژانه‌ی‪ ،‬که‬ ‫‪/r/‬ی نا – به‌ر له‌ واڤێلیان نییه‌ بریتین‬ ‫ل��ه‌ هه‌ندێک ل��ه‌ راوێ��ژان ل��ه‌ ویالیه‌ته‌‬ ‫ی��ه‌ک��گ��رت��ووه‌ک��ان��ی ئ��ه‌م��ری��ک��او هێندی‬ ‫رۆژئاوا‪ ،‬زۆر له‌ راوێژه‌کانی ئینگلیزتان‪،‬‬ ‫زۆر له‌ راوێژه‌کانی وێلز‌و نیوزیله‌ندو‪،‬‬ ‫گشت راوێژه‌کانی ئوسترالیا‌و ئه‌فریقای‬ ‫خواروو‪ .‬له‌و راوێژانه‌دا جووته‌ وشه‌ی‬ ‫وه‌ک ‪‌ma‬و ‪ mar‬ب��ه‌ ت��ه‌واوی وه‌ک��و‬ ‫یه‌ک گۆ ده‌کرێن‪ .‬جا ئێستا ئێمه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫راوێژه‌کانی ئینگلیزتان‌و ئه‌مریکا له‌مه‌ڕ‬ ‫ئ��ه‌و نیشانه‌یه‌ ب��ه‌ ی��ه‌ک��ه‌وه‌ ب��ه‌راورد‬ ‫بکه‌ین‪ ،‬راستییه‌کی چاوڕاکێشمان بۆ‬ ‫ڕوون ده‌بێته‌وه‌‪ .‬له‌ ئینگلیزتان‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌کسان بوونی شته‌کانی دیکه‌‪ ،‬ئه‌و‬

‫‪137‬‬

‫راوێژانه‌ی‪ ،،‬که ‪/r/‬ی نا‪-‬به‌ر له‌ واڤێلیان‬ ‫نییه‌ پله‌یه‌یان به‌رزتره‌‌و به‌ (دروست)‬ ‫تر له‌و راوێژانه‌ داده‌ندرێن‪ ،‬که هه‌یانه‌‪.‬‬ ‫(‪( )RP‬گ��ۆی کردنی به‌خۆکراو) واته‌‬ ‫راوێژی به‌ پرێستیژ ئه‌و ‪/r/‬ه‌ی نییه‌‪‌،‬و‬ ‫‪/r/‬ی ن��ا ب��ه‌ر ل��ه ‌واڤ��ێ��ل زۆر ج��ار له‌‬ ‫رادی��و‌و تێلێڤیزیۆن‌و تیاتردا ب��ه‌ کار‬ ‫ده‌ه��ێ��ن��درێ��ت ب��ۆ نیشاندانی ئ��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫که که‌سه‌که‌ خه‌ڵکی ده‌ره‌وه‌ی شار‪،‬‬ ‫پ��ه‌روه‌رده ‌نه‌دیتوو‪ ،‬یان هه‌ردووکیانه‌‬ ‫زۆر ج��ار م��رۆڤ ل��ه‌ زن��ج��ی��ره‌ی‬ ‫کۆمێدی رادیۆوه‌ ده‌یبیستێ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫خه‌سڵه‌تی گاڵته‌ئامالی بدرکێنرێت‪ .‬له‌‬ ‫الیه‌کی دیکه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی بارودۆخی‬ ‫ئه‌و ده‌نگه‌ له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی‬ ‫ئه‌مریکا زۆر ئاڵۆزتره‌‪ ،‬له‌ هه‌ندێک له‌‬ ‫به‌شه‌کانی واڵتدا ته‌واو به‌ پێچه‌وانه‌ی‬ ‫راس��ت��ه‌‪ .‬ل��ه‌ ش��اری ن��ی��ۆی��ۆرک‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌کسان بوونی شته‌کانی دیکه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫راوێژانه‌ی‪ ،‬که ‪/r/‬ی نا‪-‬به‌ر له‌ واڤێلیان‬ ‫هه‌یه‌ زۆر به‌ پرێستیژتر‌و (دروست)تر‬ ‫له‌و راوێژانه‌ی داده‌ن��درێ��ن‪ ،‬که نییانه‌‪.‬‬ ‫گۆکردنی وش��ه‌ی وه‌ک ‪‌car‬و ‪cart‬‬ ‫به‌ بێ ‪ /r/‬له‌ رووی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌ به‌‬ ‫نزمی ده‌زاندرێت‌و به گشتی‪ ،‬ئاخێوان‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی له‌ ت��ه‌رازووی کۆمه‌اڵیه‌تیدا‬ ‫ل��ه س��ه‌ره‌وه‌ت��ر ب��ن‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ش رێی‬ ‫تێده‌چێ‪ ،‬که زیاتر ‪ /r/‬نا به‌ر له‌ واڤێل‬ ‫به‌کار بهێنن‪ .‬له‌ شاره‌کانی ئینگلیزتاندا‪،‬‬ ‫که هه‌ر دوو جۆره‌ گۆکردنه‌که‌ ده‌کرێت‬

‫ببیسترێن‪ ،‬وه‌ک له‌ بریستۆل‌و ریدینگ‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و نموونه‌یه‌ ت��ه‌واو به‌پێچه‌وانه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌ گوتنێکی دی‪ ،‬داوه‌ریکردنی نرخ‌و‬ ‫به‌ها سه‌باره‌ت به‌ زم��ان‪ ،‬له‌ روانگه‌ی‬ ‫زمانناسانه‌وه‌‪ ،‬به‌ ت��ه‌واوی خۆسه‌رانه‌‬ ‫وب��ێ ه��ۆی��ه‌‪ .‬ل��ه‌ ‪ /r/‬ی ن��ا‪-‬ب��ه‌ر له‌‬ ‫واڤێل‌دا شتێکی زاتی باش‪ ،‬یان خراپ‪،‬‬ ‫دروس��ت‪ ،‬یان هه‌له‌‪ ،‬هه‌ڵکه‌وتوو‪ ،‬یان‬ ‫بێ کولتوور نییه‌‪ .‬داوه‌ری��ک��ردن��ی ئه‌و‬ ‫شێوه‌یه‌ داوه‌ریکردنی کۆمه‌اڵیه‌تین‪ ،‬که‬ ‫له‌ سه‌ر بناوانی ماناپێدانی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫هه‌ڵنراون له‌ مه‌ڕ خه‌سڵه‌تێکی زمانی‬ ‫تایبه‌تی له‌ ناوچه‌یه‌کی به‌رباسدا‪.‬‬ ‫ئه‌و راستییه‌ی‪ ،‬که ئاوایه‌‪ ،‬به‌و واتایه‬ ‫نییه‌ زمانناسان پ��ێ ل��ه‌وه‌ نانێن‪ ،‬که‬ ‫کۆمه‌ڵ شێوه‌زاره‌ زمانییه‌ جیاوازییه‌کان‬ ‫ب��ه‌ ش��ێ��وه‌ی ج��ی��اواز ده‌ن��رخ��ێ��ن��ێ‪.‬‬ ‫شێکردنه‌وه‌ی زمانی باسی له‌باربوونی‬ ‫شێوه‌زاره‌کان‌و (نه‌ک دروست بوونیان)‬ ‫بۆ هه‌لومه‌رجی جیاواز ده‌هێنێته‌ گۆڕێت‪،‬‬ ‫به‌رنامه‌ی فێرکردنی زمانی بێگانه‌ به‌‬ ‫ئاسایی وا پێشخراوه‌‪ ،‬که شێوه‌زاری‬ ‫ستانداردی زمانێک فێری فێرخوازان‬ ‫ب��ک��ات‪ .‬ل��ه‌ ه��ه‌م��ان ک��ات��دا‪ ،‬زۆرێ��ک له‌‬ ‫زمانناسان ل��ه‌و ب��اوه‌ڕه‌دان‪ ،‬ک��ه ئه‌و‬ ‫جۆره‌ بۆچوون‌و دیتنه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌دا‬ ‫باسی لێوه‌ کرا هه‌ندێک جار ده‌کرێت‬ ‫سه‌ده‌مه‌ بگه‌یێنێت‪ .‬بۆنموونه‌ ده‌توانێتت‬ ‫ئاکامی دڵ��ن��ه‌خ��وازی دروون��ن��اس��ان��ه‌ی‬ ‫ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و پ��ه‌روه‌رده‌ی��ی لێ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫بکه‌وێته‌وه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و مامۆستایانه‌ی‪،‬‬ ‫که ئینگلیزیی ستاندارد فێری ئاخێوانی‬ ‫ش��ێ��وه‌زاره‌ ن��اس��ت��ان��دارده‌ک��ان ده‌ک��ه‌ن‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌ ش��ێ��وه‌ی ق��س��ه‌ک��ردن��ی‬ ‫شاگرده‌کانیان دوژمنایه‌تی بنوێنن‪.‬‬ ‫زمانناسان ه��ه‌روه‌ه��ا ل��ه‌ ب��ه‌ر هۆی‬ ‫دیکه‌ سه‌رنج ده‌ده‌ن��ه‌ سه‌ر بۆچوونی‬ ‫زه‌ی��ن��ی��ش س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌ زم��ان‪ .‬ئ��ه‌و‬ ‫ج��ۆره‌ بۆچوونانه‌ گرنگن‪ .‬بۆ نموونه‌‬ ‫ل��ه‌ ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی گ��ۆڕان��ی زم��ان��داو‪،‬‬ ‫زۆر جار ده‌توانن یارمه‌تی بکه‌ن بۆ‬ ‫شیکردنه‌وه‌ی ئ��ه‌وه‌ی بۆچی ‌زارک��ان‬ ‫ده‌گ��ۆڕێ��ن‪ ،‬که‌نگێ‌و چ��ۆن ده‌گ��ۆرێ��ن‪.‬‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک سه‌باره‌ت به‌ شێوه‌ی‬ ‫ئاخاوتنی ش��اری نیۆیۆرک له‌ الیه‌ن‬ ‫زمانناسی کۆمه‌اڵیه‌تی پێشه‌نگ ویلیام‬ ‫البۆڤ‪ William Labov‬نیشان ده‌دات له‌‬ ‫شه‌ڕی دنیاگره‌وه‌ی دووه‌م به‌مالیه‌وه‌‬ ‫ده‌نگی ‪/r/‬ی نا‪-‬به‌رله‌ واڤێل له‌و شاره‌‬ ‫ل��ه‌ ق��س��ه‌ک��ردن��ی ت��وێ��ژی س��ه‌ره‌وه‌ی‬ ‫چینی مامنێونجی دا ی��ه‌ک��ج��ار زۆر‬ ‫زی��ادی ک��ردووه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی بووه‌ته‌ هۆی‬ ‫ئ��ه‌و گ��ۆڕان��ه‌ ده‌ک��رێ له‌به‌ر هاتنی به‬ ‫‌لێشاوی ئاخێوان‌ له‌و جۆره‌ شوێنانه‌وه‌‬ ‫بێ بۆ شار له‌ م��اوه‌ی ش��ه‌ڕدا‪ ،‬که له‌‬ ‫قسه‌کردنی ئه‌واندا ‪/r/‬ی نا‪-‬به‌رله واڤێل‬ ‫ستانداردیان نیشانه‌یه‌کی پرێستیژ بووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌و گۆڕانه‌ زۆر ئاشکراتر له‌به‌ر‬ ‫گۆڕانێکی پێوه‌ندیداره‌ له‌ بۆچوونی‬ ‫زه‌ینیدا س��ه‌ب��اره‌ت به‌ گۆکردنی ئه‌و‬

‫جۆره‌ له الیه‌ن گشت ئاخێوانی شاری‬ ‫ن��ی��ۆی��ۆرک��ه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌ ده‌م لێکۆڵینه‌که‌وه‌‬ ‫ب��ۆچ��وون��ی زه‌ی��ن��ی��ی زان��ی��اری��ده‌ره‌ک��ان‬ ‫ت��اق��ی ده‌ک��راوه‌ ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی بزانرێت‬ ‫داخ��ودا ئه‌وان ‪ / r/‬ی نا‪-‬به‌رله‌ واڤێل‬ ‫به‌ نیشانه‌یه‌کی پرێستیژ داده‌نێن‪ ،‬یان‬ ‫نا‪ .‬ئه‌وانه‌ی‪ ،‬که واڵمه‌کانیان نیشانی‬ ‫ده‌دا‪ ،‬که ئه‌و ‪ / r/‬ه‌ بۆیان نیشانه‌یه‌کی‬ ‫پرێستیژه‌ به‌ ‹ ‪ -r‬پۆزیتیڤ› به‌ نێو‬ ‫ک��ران‪ .‬خشته‌ی ژم��اره‌ ‪ ١‬ل��ه‌ س��ه‌دی‬ ‫ت��وێ��ژی س��ه‌ره‌وه‌ی ئاخێوانی چینی‬ ‫مامنێونجی له‌ سێ ده‌سته‌ی ته‌مه‌نی‬ ‫نیشان ده‌دا‪ ،‬که ‹‪ – r‬پۆزیتیڤ› بوون‬ ‫له‌گه‌ڵ له‌سه‌دی مامنێونجی به‌کارهاتنی‬ ‫‪ / r/‬ی نا‪-‬به‌ر له‌ واڤێل له‌ قسه‌کردنی‬ ‫ئاسایی له‌ نێو هه‌ر هه‌مان سێ ده‌سته‌‬ ‫دا‪ .‬ل��ه‌ خ��ش��ت��ه‌ک��ه‌دا ده‌ب��ی��ن��رێ ب��ۆ ئه‌و‬ ‫ئاخێوانه‌ی‪ ،‬که ته‌مه‌نیان له‌ خواره‌وه‌ی‬ ‫چ��ل س��ااڵن ب��ووه‌ ب��ه‌ک��اره��ێ��ن��ان��ی ‪/r/‬‬ ‫ی نا‪-‬به‌ر له‌ واڤێل له ‌قسه‌کردنیاندا‬ ‫زێ��ده‌ بوونێکی زۆری پ��ێ��وه‌ دی��اره‌‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت به‌ کار هێنانی ‪ / r/‬له الیه‌ن‬ ‫ئاخێوه‌رانی گه‌نجیشه‌وه‌ زۆر زیادی‬ ‫کردووه‌‪ .‬به‌ڵگه‌کانی دیکه‌ ده‌یسه‌لمێنن‪،‬‬ ‫که گۆڕانی بۆچوونی زه‌ینی هۆی ئه‌و‬ ‫گۆڕانه‌ بوون تا ئه‌وه‌ی‪ ،‬که ئاکامی بن‪.‬‬ ‫واته‌ گۆڕان له‌ بۆچوون‌و دیتنی زه‌ینیدا‪،‬‬ ‫گه‌یوه‌ته‌ گۆڕان له‌ نموونه‌ی قسه‌کردندا‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی له‌ راستیدا ته‌نیا ئه‌وه‌ توێژی‬ ‫سه‌ره‌وه‌ی چینی مامنێونجی بووه‌‪ ،‬که‬

‫‪139‬‬

‫گۆڕانێکی گرنگی له‌ قسه‌کردنی خۆیدا‬ ‫پێک هێناوه‌‪.‬‬ ‫خ��ش��ت��ه‌ی ‪ .١‬ب��ۆچ��وون س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫ب��ه‌ به‌کارهێنانی ‪/ r /‬ی ن��ا‪ -‬ب��ه‌ر له‌‬ ‫ڤۆکال‪ :‬له‌ نێو توێژی سه‌ره‌وه‌ی چینی‬ ‫مامنێونجی له‌ شاری نیۆ ی��ۆرک‌دا له‌‬ ‫نێو ‪ ١٠٠‬زانیاریده‌ردا‪ ،‬که ته‌مه‌نیان له‌‬ ‫نێوان ‪ ١٩-٨‬سااڵن بووه‌ ‪ ٤٨‬که‌سیان‬ ‫‪/r/‬ی به‌ر‪ -‬له‌ ڤۆکاڵیان به‌کار هێناوه‌‬ ‫له‌ نێو ‪ ١٠٠‬زانیاریده‌ر دا‪ ،‬که ته‌مه‌نیان‬ ‫له‌ نێوان ‪ ٣٩ – ٢٩‬س��ااڵن ب��ووه‌ ‪٣٤‬‬ ‫که‌سیان ‪/r/‬ی به‌ر‪ -‬له‌ ڤۆکاڵیان به‌کار‬ ‫هێناوه‌ ل��ه‌ نێو ‪ ٦٢‬زان��ی��اری��ده‌ردا‪ ،‬که‬ ‫ته‌مه‌نیان له‌ سه‌ره‌وه‌ی ‪ ٤٠‬سااڵن بووه‌‬ ‫‪ ٩‬که‌سیان ‪/r/‬ی به‌ر له‌ڤۆکاڵیان به‌کار‬ ‫هێناوه‪‌.‬‬ ‫ب��ۆچ��وون��ی زه‌ی��ن��ی س��ه‌ب��اره‌ت به‌‬ ‫شێوه‌ زمانییه‌کان هه‌میشه‌ ئه‌وجۆره‌‬ ‫کارتێکه‌رییه‌ی نابێ‪ .‬نموونه‌ی سه‌ره‌وه‌‬ ‫نیشان ده‌دا ئه‌گه‌ر گۆکردنێکی تایبه‌تی‬ ‫ل��ه‌ ن��ێ��و ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی��ه‌ک��ی ت��ای��ب��ه‌ت��ی��دا به‌‬ ‫نیشانه‌ی پرێستیژ داب��ن��درێ��ت‪ ،‬ئیدی‬ ‫ئه‌و ده‌می السای ده‌کرێته‌وه‌‌و گه‌وره‌‬ ‫ده‌کرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و جۆره‌ پێواژۆیه‌ ده‌کرێ‬ ‫به‌ره‌و ئاراسته‌ی پێچه‌وانه‌ش بڕوات‪ .‬له‌‬ ‫ڤاینیاردی مارتا ‪،Martha’s Vineyard‬‬ ‫که له‌ راب��ردوودا دورگه‌یه‌کی ته‌ریک‬ ‫ب��وو ل��ه‌ ن��زی��ک ق��ه‌راغ��ی نیوئینگله‌ند‬ ‫ل��ه‌ ب��اک��ووری ڕۆژه��ه‌اڵت��ی وی�لای��ه‌ت��ه‌‬ ‫یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا‪ ،‬له‌ ئاکامی زێده‌‬

‫بوونی سه‌ردانی خه‌ڵک له‌و دورگه‌یه‌‪،‬‬ ‫که له‌ مانگه‌کانی هاویندا بۆ حه‌سانه‌وه‌‬ ‫ده‌چوونه‌ ئ��ه‌وێ گۆڕانی چاوڕاکێشی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی پێک ه��ات‪ .‬ئ��ه‌و گۆڕانه‌‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ ئاڵوگۆڕی زمانیشیان‬ ‫به‌ دوو داهات‪ .‬ئه‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ی‪ ،‬که‬ ‫کراون‪ ،‬دیسان له‌ الیه‌ن البۆڤه‌وه‌‪ ،‬نیشان‬ ‫ده‌ده‌ن ده‌نگی ڤاوێل له‌ وشه‌کانی وه‌ک‬ ‫‪ house، mouth، loud‬له‌و دورگه‌یه‌‬ ‫دا به‌دوو جۆری جیاواز گۆ ده‌کرێن‪.‬‬ ‫(ئه‌وه‌ له‌ سه‌ر گۆ کردنی وشه‌ی وه‌ک‬ ‫‪ ‌ride‬و ‪ right‬یش ه��ه‌ر وای��ه)‌‪ .‬یه‌ک‬ ‫له‌و گۆانه‌ که‌متر به‌ پرێستیژ‌و گۆی‬ ‫کۆنه‌باوی تایبه‌تی له‌ مه‌ڕ دورگه‌که‌یه‌‌و‬ ‫به‌ ته‌قریب ئ��اوا گۆ ده‌ک��رێ [‪،،]hus‬‬ ‫که یه‌که‌م کوتی دیفتۆنگه‌که‌‪ ،‬زۆر وه‌‬ ‫ده‌نگی ڤاوێلی وشه‌ی ‪ shirt‬ده‌چێت‪،‬‬ ‫ی��ان ی��ه‌ک��ه‌م ڤ��اوێ��ل ل��ه‌ وش��ه‌ی ‪about‬‬ ‫‪][baut‬دا‪ .‬ئ��ه‌و گ��ۆک��ردن��ه‌ی دووه‌م‌‬ ‫ل��ه‌ دورگ��ه‌ک��ه‌دا زۆر ت��ازه‌ی��ه‌‪ ،‬زۆر له‌‬ ‫نزیکه‌وه‌‌و شێوه‌ی ده‌ربڕینی ڤاوێل له‬ ‫(‪( ‌)RP‬گ��ۆی به‌خۆکراو)‌و هه‌ندێک له‌‬ ‫راوێژه‌کانی به‌ پرێستیژی به‌ژاییه‌کانی‬ ‫ئه‌مریکا ده‌چێ‪ :‬وه‌ک [‪‌]hus‬و [‪.]baut‬‬ ‫سه‌یره‌‪ ،‬ئه‌و کارانه‌ی له‌ سااڵنی‪١٩٦٠‬‬ ‫کاندا ک��راون نیشانی ده‌ده‌ن شێوه‌ی‬ ‫(کۆنه‌ باو)ی گۆ کردن له‌ زیاد بوون‬ ‫بووه‌‪ .‬گۆی [‪ ]au‬گه‌وره‌ ده‌کرایه‌وه‌‌و‬ ‫زۆر زیاتر له‌ ئاخاوتنی خه‌ڵکێکی زیاتردا‬ ‫ده‌بیتسرا‪ .‬ده‌رکه‌وت‪ ،‬که ئه‌و ئاڵوگۆڕه‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫زمانییه‌ له‌ به‌ر بۆچوون‌و دیتنی زه‌ینی‬ ‫ئاخێوانی دورگه‌که‌ سه‌باره‌ت به‌ ئه‌و‬ ‫شێوه‌ زمانییه‌ ب��ووه‌‪ .‬خه‌ڵکی خۆجێی‬ ‫دورگه‌که‌ هه‌ستی بێزارییان به‌رانبه‌ر‬ ‫هێرشی به‌لێشاوی خه‌ڵکی ده‌ره‌وه‌‌و‬ ‫ئه‌و گۆڕان‌و دادۆشینه‌ ئابوورییه‌ی له‌‬ ‫ته‌ک خۆیدا هێنابووی تێدا پێکهاتبوو‪.‬‬ ‫جا بۆیه‌ ئ��ه‌و خه‌ڵکانه‌ی‪ ،‬که زۆر له‌‬ ‫ن��زی��ک��ه‌وه‌ خ��ۆی��ان ب��ه‌ ش��ێ��وه‌ی ژیانی‬ ‫دورگ��ه‌ک��ه‌وه‌ ده‌ن��اس��ی��ی��ه‌وه‌ ده‌ستیان‬ ‫ب��ه‌ گ��ه‌وره‌ک��ردن��ه‌وه‌ی گ��ۆی تایبه‌تی‬ ‫دورگ��ه‌ک��ه ک��رد‌‪ ،‬ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ناسێنه‌ی‬ ‫ج��ی��اوازی ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ک��ول��ت��ووری‬ ‫خۆیان نیشان بده‌ن‪ ،‬باوه‌ڕی خۆیان به‌‬ ‫نرخ‌و به‌های کۆن جه‌خت بکه‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌‬ ‫مانای ئ��ه‌وه‌ ب��وو‪ ،‬که گۆکردنی (کۆنه‌‬ ‫باو) له‌ راستییدا له‌ الیه‌ن هه‌ندێک به‌شی‬ ‫جه‌وانتری کۆمه‌ڵگه‌که‌ بووژێندرایه‌وه‌‌و‬ ‫وه‌بره‌و خرا‪ .‬ئه‌و مه‌یله‌ زۆر زه‌قتر به‌‬ ‫شێوه‌ قسه‌کردنی ئه‌و جه‌وانانه‌وه‌ دیار‬ ‫بوو‪ ،‬که له‌ دورگه‌که‌و بۆ کار چووبوونه‌‬ ‫شاران‌و گه‌ڕابوونه‌وه‌ به‌به‌دوا دانه‌وه‌ی‬ ‫ژیان له‌واندا‪ .‬به‌اڵم ئه‌وه‌ له‌ نێو ئه‌وانه‌یدا‬ ‫ئاره‌زوویان بوو له‌ دورگه‌که‌ بارکه‌ن‌و‬ ‫ل��ه‌ ب��ه‌ژای��ی��ه‌ک��ان بژین الن��ی ه��ه‌ره‌ک��ه‌م‬ ‫بوو‪ .‬ئه‌و پێواژۆیه‌ تا راده‌یه‌ک الیه‌نی‬ ‫وشیارانه‌ی هه‌بوو له‌وه‌یدا‪ ،‬که ئاخێوان‬ ‫به‌و راستییه‌یان ده‌زان��ی‪ ،‬که راوێ��ژی‬ ‫دورگه‌که‌ جیاوازه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و وشیارییه‌‬ ‫نه‌ده‌گه‌یشته‌ ناسینی گرنگی دیفتۆنگه‌که‌‬

‫خ��ۆی‪ .‬له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا‪ ،‬ئاخێوان‪ ،‬بێ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی هه‌ستی پێبکه‌ن س��ه‌ب��اره‌ت به‌‬ ‫گرنگیی کۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و گۆ کردنه‌یان‬ ‫ده‌زان��ی‪ ،‬بۆچوونیان سه‌باره‌ت به‌و له‌‬ ‫ب��ه‌ر ب��ۆچ��وون‌و دیتنی کۆمه‌اڵیه‌تییان‬ ‫ئه‌رێیی بوو‪ .‬به‌ گوتنێکی دی‪ ،‬گۆڕانی‬ ‫زمانی هه‌میشه‌ به‌ ئاڕاسته‌ی پێوه‌ری‬ ‫ب��ه‌ پرێستیژدا ناچێت‪ .‬ب��ه‌ پێچه‌وانه‌‪،‬‬ ‫هه‌موو جۆره‌ دیتن‌و بۆچوونی دیکه‌ی‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ زمان ده‌بێت له‌به‌ر چاو‬ ‫بگیرێن‪ .‬زم��ان ده‌توانێتت هۆکارێکی‬ ‫زۆر گرنگ بێ بۆ ناسینه‌وه‌ی ده‌سته‌یی‪،‬‬ ‫هاوپێوه‌ندیی ده‌س��ت��ه‌ی��ی‌و ده‌رب��ڕی��ن‌و‬ ‫نیشاندانی جیاوازی‪ ،‬کاتێک ده‌سته‌یه‌ک‬ ‫بکه‌وێته‌ به‌ر هێرشی ده‌ره‌وه‌ی خۆی‪،‬‬ ‫ن��ی��ش��ان��ه‌‌و ده‌رب��ڕی ج��ی��اوازی��ی��ه‌ک��ان‬ ‫له‌وانه‌یه‌ گرنگییه‌کی زۆرتر په‌یدا بکه‌ن‌و‬ ‫گه‌وره‌تر بکرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ێ��م��ه ل��ه‌م ن��ووس��ی��ن‌‌دا ه��ه‌ن��دێ��ک له‬ ‫په‌یوه‌ندییه ئاڵۆزه نێوکۆییه‌کانی زمان‌و‬ ‫کۆمه‌ڵ ده‌کۆڵینه‌وه‌‪ ،‬که له‌نێو ئه‌واندا‬ ‫بۆچوونه‌ زه‌ینییه‌کان هه‌ر ڕه‌هه‌ندێکیانن‪.‬‬ ‫ئه‌و جۆره‌ پێوه‌ندییه‌ نێوکۆییانه‌ زۆر‬ ‫شێوه‌یان هه‌یه‌‪ .‬له‌ زۆر نمووناندا ئێمه‌‬ ‫هاو‪-‬چه‌شناوچه‌شنی زمانی‌و دیارده‌‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان به‌دی ده‌که‌ین‪ ،‬باوه‌کو‬ ‫ئ��ه‌وه‪ ،‬ل��ه‌ ه��ه‌ن��دێ��ک ن��م��وون��ه‌ دا‪ ،‬زۆر‬ ‫به‌جێتره‌ پێوه‌ندییه‌که‌ هه‌ر ته‌نیا به‌ره‌و‬ ‫ئاراسته‌یه‌که‌وه‌ له‌به‌رچاو بگیرێ – واته‌‬ ‫بااڵده‌ستی‌و کارلێکه‌ری کۆمه‌ڵ له سه‌ر‬

‫‪141‬‬

‫زم��ان‪ ،‬ی��ان به‌ پێچه‌وانه‌‪ .‬ئێمه‌ لێره‌دا‬ ‫ده‌کرێت له‌ نموونه‌یه‌کی ئه‌و پێوه‌ندییه‌‬ ‫یه‌ک الیه‌نه‌یه‌وه‌ ده‌ست پێبکه‌ین‪ ،‬که وا‬ ‫داندراوه‌ له‌ مه‌ڕ کاردانه‌وه‌ی زمانه‌ له‌‬ ‫سه‌ر کۆمه‌ڵ‪ .‬روانگه‌یه‌ک هه‌یه‌‪ ،،‬که به‌‬ ‫شێوه‌ی جیاواز له الیه‌ن زمانناسانی‬ ‫جۆربه‌جۆره‌وه‌ پێش خراوه‌‪ ،‬که زۆر جار‬ ‫وه‌کو گریمانه‌ی ساپیر وۆرف ‪Sapir-‬‬ ‫‪ Whorf hypothesis‬ئاماژه‌ی پێده‌کرێ‪،‬‬ ‫ن��ێ��وی دوو م��ه‌ردم��ن��اس‌و زمانناسی‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ک��ای��ی وات��ه‌ ئ��ێ��دوارد ساپیر‌و‬ ‫بێنیامین لی وۆرف‌ی لێنراوه‌‪ ،‬زۆر جار‬ ‫پێوه‌ندی ده‌درێته‌وه‌ به‌ نێوی ئه‌و دوو‬ ‫زانایه‌‪ .‬ئه‌وگریمانه‌یه‌ ته‌قریبه‌ن ده‌ڵێ‬ ‫ئاخێوانی خۆجێیی زمان زنجیره‌یه‌ک‬ ‫ک��ات��اگ��ۆری پ��ێ��ک��ده‌ه��ێ��ن��ن‪ ،‬ک��ه وه‌ک��و‬ ‫جۆره‌یه‌ک شه‌به‌که‌ هه‌ڵده‌سووڕێن‌و به‌‬ ‫رێی ئه‌مه‌دا له‌ دنیا تێده‌گه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئ��ه‌و شه‌بکه‌یه‌ ش��ێ��وه‌ی پۆلێنکردن‌و‬ ‫چه‌مکاندنی دی��ارده‌ ج��ی��اوازه‌ک��ان له‌‬ ‫الیه‌ن ئه‌وانه‌وه‌ به‌رته‌نگ ده‌کا‪ .‬زمانێک‬ ‫ده‌توانێت به‌ڕیگه‌ی کارتێکردن‪ ،‬یان‬ ‫ته‌نانه‌ت کۆنترۆڵ کردنه‌وه فۆرم بدا به‌‬ ‫‌روانگه‌ی جیهانی قسه‌پێکه‌رانییه‌وه‌‪ .‬له‌و‬ ‫باره‌یه‌وه‌ زۆرب��ه‌ی زمانه‌ به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ک‬ ‫ئه‌وروپییه‌کان زۆر وه‌یه‌کتری ده‌چن‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ره‌نگه‌ له‌به‌ر پێوه‌ندی هاوبه‌شی‬ ‫ژێنێتیکییان‪ ،‬زۆر گرنگتر ل��ه‌وه‌ش‪،‬‬ ‫پ��ێ��وه‌ن��دی‌و ت��ێ��ک��ه‌اڵوی دوورودرێ��ژی‬ ‫کولتووریی ئه‌وان له‌گه‌ڵ یه‌کتر‌و ئه‌و‬

‫ک��ۆم��ه‌اڵن��ه‌دا بێت‪ ،‬که تێیاندا قسه‌یان‬ ‫پ��ێ��ده‌ک��رێ؛ ره‌ن��گ��ه‌ دی��ت��ن‌و روان��گ��ه‌ی‬ ‫جیهانی ئاخێوانیان‌و کۆمه‌ڵه‌کانیان له‌‬ ‫به‌ر ئه‌و هۆیه‌ به‌هیچ جۆر زۆر له‌ یه‌ک‬ ‫دوور نه‌بن‪ .‬جا‪ ،‬ئه‌گه‌ر‪ ،‬جیاوازیی زمانی‬ ‫جیاوازیی تێگه‌یشتن‌و ناسین به‌رهه‌م‬ ‫بهێنێت‪ ،‬ئێمه‌ ده‌بێت ئ��ه‌وه‌ به‌ رێگه‌ی‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ری��ه‌ک رۆن��ان‌و ب��ه‌راوردک��ردن��ی‬ ‫کۆمه‌ڵێک ل��ه‌ زم��ان��ان لێک ده‌ی��ن��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫که له‌ رووی کولتوورییه‌وه‌ زمانانی‬ ‫زۆر جیاواز‌و له‌یه‌کتری داب��ڕاون‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬زمانه‌ ئه‌وروپییه‌کان‪ ،‬زمان‬ ‫به‌کارده‌هێنن‪ .‬دی��اره‌ ئه‌و به‌کارهێنانه‌‬ ‫وه‌نه‌بێت ب��ه‌ت��ه‌واوی وه‌ک��و ی��ه‌ک بێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌ ئاسایی زۆر دژوار نییه‌‪ ،‬بابڵێین‬ ‫شێوه‌یه‌کی ئینگلیزی وه‌ربگێردرێته‌‬ ‫س��ه‌ر هاوتاکه‌ی به‌ فه‌ڕانسایی‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌ڵمانی‪ .‬له‌ الیه‌کی دیکه‌وه‌‪ ،‬هه‌ندێک‬ ‫له‌ زمانان له‌ به‌شه‌کانی دیکه‌ی دنیا‪،‬‬ ‫زه‌م��ان��ی��ان نییه‌‪ ،‬ب��ه‌ الی��ه‌ن��ی ک��ه‌م��ه‌وه‌‬ ‫به‌و شێوه‌یه‌ی ئێمه‌ ده‌یزانین‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش��دا‪ ،‬ئ��ه‌وان ل��ه‌ زم��ان��ه‌ک��ان��ی��ان��دا‬ ‫ده‌کرێت دووشێوه‌ی ک��ردار‌و شێوه‌ی‬ ‫چ��االک��ی��ی��ه‌ ج��ی��اوازه‌ک��ان ل��ه‌ یه‌کتری‬ ‫بکه‌نه‌وه‌که‌ ئاخێوانی ئه‌وروپایی ئه‌مه‌‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌کی دیکه‌ نیشان ده‌ده‌ن‌و‬ ‫به‌ ده‌وری��دا ده‌خولێنه‌وه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫ش��ێ��وه‌ی ک��ردار‪ ،‬ده‌ک��رێ��ت هه‌ست به‌‬ ‫جیاوازییان بکرێت به‌ پێی ئه‌وه‌ی‪ ،‬که‬ ‫ئاخێو باسی بارودۆخێک ده‌گێڕێته‌وه‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫یان چاوه‌ڕێی بارودۆخێک ده‌کات‪ ،‬یان‬ ‫به ‌پێی م��ه‌ودای رووداوه‌ک��ه‌‪ ،‬خێرایی‪،‬‬ ‫ی��ان خه‌سڵه‌ته‌کانی دی��ک��ه‌‪ .‬ج��ا بۆیه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ سه‌یر نییه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر تێڕوانینی ئه‌و‬ ‫خه‌ڵکه‌ی‪ ،‬که زمانه‌که‌یان (زه‌م��ان��ان)‬ ‫گه‌ردان ناکا له‌ تێڕوانینی ئێمه‌ بۆ جیهان‬ ‫تا راده‌ی��ه‌ک ج��ی��اواز ب��ێ‪ :‬تێگه‌یشتنی‬ ‫ئه‌وان له‌ کات‌و‪ ،‬ته‌نانه‌ت له‌ مه‌ڕ عیله‌ت‌و‬ ‫مه‌علوولیش‪ ،‬له‌وانه‌یه‌ تاڕاده‌یه‌ک جیاواز‬ ‫بێ‪ .‬نموونه‌یه‌کی زۆر به‌ ورده‌ڕیشاڵتر‬ ‫ئه‌و بارودۆخه‌ ڕوون ده‌ک��ات��ه‌وه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫شێوانه‌ی کردار له‌ خواره‌وه‌ له‌ به‌رچاو‬ ‫بگرن له‌ زمانی هۆپی‌دا‪ ،‬که یه‌کێک له‌‬ ‫زمانه‌ ڕه‌سه‌نه‌کانی ئه‌مریکایییه‌‪،cami :‬‬ ‫واته‌ (شتێک) له‌و سه‌ری ئه‌و سه‌ره‌وه‌‬ ‫به‌ره‌و نێوه‌وه‌ دڕاوه»‪ camimita ،‬واته‌‬ ‫(شتێک) (پ��ه‌راوێ��زی لێندراوه‌)‪hani ،‬‬ ‫وات��ه‌ (ش��ت��ێ��ک) (ب��ه‌ ش��ێ��وه‌ی ئاڵقه‌یی‬ ‫خ��وار ب��ووه‌ت��ه‌وه)‪ haririta ،‬وات��ه‌ (له‌‬ ‫سه‌ر هێڵێکی پێچاوپێچ هه‌ڵکه‌وتووه)‪،‬‬ ‫‪ paci‬واته‌ (هه‌ڵدڕاوه‌) ‪ pacicita‬واته‌‬ ‫(شتێک) مشار مشار ک��راوه‌‪roya ،‬‬ ‫واته‌ (هه‌ڵده‌گه‌ڕێته‌وه)‪ royayata ،‬واته‌‬ ‫(ده‌سووڕێته‌وه)‪.‬‬ ‫به‌ر له‌ هه‌‌ر شت‪ ،‬بۆ ئاخێوانی زمانانی‬ ‫ئه‌وروپایی سه‌رنجڕاکێشه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫له‌ زمانی هۆپی‌دا ‪ ،it is bent‬واته‌‬ ‫خ��وارب��ووه‌ت��ه‌وه‌ ک��ردارێ��ک��ه‌‌و ئاوه‌ڵناو‬ ‫ن��ی��ی��ه‌‪ .‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش‪ ،‬ش��ت��ی ه��ه‌ره‌‬ ‫س��ه‌رن��ج��ڕاک��ێ��ش‪ ،‬ئ��ه‌و ش��ێ��وه‌ی��ه‌ی��ه‌‪ ،‬که‬

‫زمانی هۆپی بۆ ده‌ربڕینی پێوه‌ندییه‌کی‬ ‫رێزمانی به‌کاری ده‌هێنێت‪ ،‬به‌ ڕێگه‌ی‬ ‫پ��ێ��واژۆی��ه‌ک��ی ئ��اس��ای��ی زم��ان��دا (وات��ه‌‬ ‫دووپاته‌ کردنه‌وه‌ی بڕگه‌ی کۆتایی‌و لێ‬ ‫زیادکردنی ‪ )ta‬له‌ نێوان ئه‌و واتایانه‌دا‪،‬‬ ‫که ئێمه‌ ده‌بینین پێوه‌ندییان به ‌یه‌که‌وه‌‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌؛ ئ��ه‌گ��ه‌ر بیریان ل��ێ بکه‌ینه‌وه‌‪،،‬‬ ‫ک��ه ئێمه‌ ب��ه‌ ئ��اس��ای��ی نایانبینین‪ ،‬که‬ ‫پێوه‌ندییان به‌یه‌که‌وه‌ هه‌بێ‪ .‬ڕیشوو له‌‬ ‫راستیدا زنجیره‌یه‌کی لێک دابڕاوه‌‪ ،‬ددانه‌‬ ‫ددانه‌یه‌تی له‌ راستیدا له‌ ژم��اره‌ی��ه‌ک‬ ‫قه‌ڵشت پێک دێ��ت‪ ،‬پێچێک هه‌ڵبه‌ت له‌‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��ی خواربوونه‌وه‌ پێک دێت‪.‬‬ ‫شته‌که‌ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬له‌ به‌ر ئ��ه‌وه‌ی زمانی‬ ‫ه��ۆپ��ی رێ��گ��ه‌ی��ه‌ک��ی زم��ان��ی ده‌هێنێته‌‬ ‫گۆڕێ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و پێوه‌ندییانه‌ی تێدا‬ ‫دامه‌زرێنێت‪ ،‬ئێمه‌ ده‌کرێ وای دانێین‪،‬‬ ‫که ئاخێوانی زمانی هۆپی زۆر زیاتر له‌‬ ‫ئاخێوانی زمانانی دی له‌و پێوه‌ندییانه‌‬ ‫ئاگادارن‪.‬‬ ‫مه‌به‌ست له‌م نموونه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ نیشان‬ ‫ب��درێ��ت‪ ،‬ک��ه ل��ه‌ ه��ه‌ن��دێ��ک ن��م��وون��ان��دا‬ ‫جیاوازی نێو زمانه‌کان ده‌کرێ بگاته‌‬ ‫جیاوازی له‌ تێگه‌یشتنی دنیا‪ .‬ئه‌وه ده‌ری‬ ‫ده‌خ��ات‪ ،‬که زمانی هۆپی به‌شێوه‌ی‬ ‫ئاسایی له‌ پێوه‌ندیی مانایی ئه‌و چه‌شنه‌‬ ‫بڕێک به‌ جیاواز له‌ ئاخێوانی ئینگلیزی‬ ‫تێده‌گات‪ ،‬که هه‌ندێک بۆیان دژواره‌‬ ‫س��ه‌ره‌ده‌ر ل��ه‌و‌ پێوه‌ندییه‌ رێزمانیانه‌‬ ‫بکه‌ن‪ ،‬که له‌ زمانی هۆپی‌دا شیاون‪.‬‬

‫‪143‬‬

‫له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا‪ ،‬به‌ ت��ه‌واوی بۆ ئێم ‌ه‬ ‫ده‌ل��وێ ل��ه‌و پێوه‌ندییانه‌ س��ه‌ر ده‌ر‬ ‫بهێنین‪ .‬ل��ه‌وه‌ش زیاتر‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان له‌‬ ‫نێوان زمانی هۆپی‌و زمانی ئینگلیزیدا‬ ‫به‌ ت��ه‌واوی هه‌ڵده‌سووڕێ‌و گونجاوه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ نیشان ده‌ده‌دا‪ ،‬که ه��ه‌ر جۆره‌‬ ‫شێوه‌یه‌کی پته‌وی گریمانه‌ی ساپیر‬ ‫وۆرف ‪ – Sapir- Whorf‬ل��ه‌ م��ه‌ڕ‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬که‌ بابڵێین‪ ،‬زمان بیر به‌رته‌نگ‬ ‫ده‌کاته‌وه‌ ناکرێت بپه‌ژرێندرێت‌و قۆڵی‬ ‫له‌ س��ه‌ر بکێشرێت‪ .‬له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و نموونه‌یه‌ ده‌ک��رێ ئ��اوا دابندرێ‪،‬‬ ‫که بیری عاده‌تی تاڕاده‌یه‌ک له‌ الیه‌ن‬ ‫زمانه‌وه‌ به‌ سنوور ده‌کرێت‪ .‬ئاخێوانی‬ ‫زمانی ئینگلیزی به‌ شێوه‌ی ئاسایی له‌و‬ ‫پێوه‌ندییه‌ ماناییانه‌ی وا له‌ سه‌ره‌وه‌ دا‬ ‫نیشان درا ئاگادار نین‪ ،‬به‌اڵم به‌رته‌نگی‬ ‫ئه‌وتۆ ئه‌گه‌ر پێویست بێ ده‌کرێت زۆر‬ ‫به‌ ئاسانی یه‌کال بکرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫گ��ری��م��ان��ه‌ی س��اپ��ی��ر وۆرف ل��ه‌‬ ‫ئه‌گه‌ری ئ��ه‌وه‌ ده‌دوێ‪ ،‬که بۆچوون‌و‬ ‫تێڕوانینی ئینسانه‌کان سه‌باره‌ت به‌و‬ ‫ده‌وروب��ه‌ره‌ی تێیدا ده‌ژی��ن ده‌ک��رێ‬ ‫به‌ رێگه‌ی زمانه‌کانیانه‌وه‌ سنووری‬ ‫بۆ دابندرێت‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که که‌متر قسه‌‬ ‫هه‌ڵده‌گرێت پێوه‌ندی یه‌کالیه‌نه‌یه‌‪ ،‬که به‌‬ ‫ئاڕاسته‌یه‌کی پێچه‌وانه‌دا هه‌ڵده‌سووڕێت‬ ‫– وات��ه‌ ک��اردان��ه‌وه‌ی کۆمه‌ڵ له‌ سه‌ر‬ ‫زم��ان‪ ،‬ئ��ه‌و شێوه‌یه‌ی‪ ،‬که ده‌وروب��ه‌ر‬ ‫ل��ه‌ زم��ان��دا ره‌ن��گ ده‌دات��ه‌وه‌‪ .‬ی��ه‌ک��ه‌م‪،‬‬

‫زۆر نموونه‌ هه‌ن بۆ ئه‌و ده‌وروب��ه‌ر ‌ه‬ ‫فیزیکییه‌ی‪ ،‬که کۆمه‌ڵ تێیدا ده‌ژی‪ ،‬که له‌‬ ‫زمانه‌که‌یدا ره‌نگی دابێته‌وه‌‪ ،‬به‌ ئاسایی‬ ‫له‌ بناوانی هه‌نبانه‌ی وش��ان��ی‌دا‪ -‬به‌و‬ ‫شێوه‌یه‌ی‪ ،‬که جیاوازی نێوان ماناکان‬ ‫به‌ وش��ه‌ی س��اده‌وه‌ ده‌رده‌ب��ڕدرێ‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬له‌ کاتێکدا زمانی ئینگلیزی‪،‬‬ ‫ته‌نیا تاقه‌ وشه‌یه‌کی هه‌یه‌ بۆ ‪،reindeer‬‬ ‫(به‌رانه‌‌کێوی)‪ ،‬زمانی سامی (زمانی‬ ‫الپ��ل��ه‌ن��دی) ل��ه‌ ب��اک��ووری سکاندیناڤی‬ ‫چه‌ندین وش��ه‌ی بۆ ئه‌و ئاژه‌ڵه‌ هه‌یه‪.‬‬ ‫هۆی ئه‌مه‌ ئاشکرایه‌‪ ،‬بۆ زمانی سامی‬ ‫پێویسته‌ بتوانێ به‌ شێوه‌یه‌کی کاریگه‌ر‬ ‫چه‌شنه‌ ج��ی��اوازه‌ک��ان��ی ب��ه‌ران��ه‌ک��ێ��وی‬ ‫له‌ یه‌کتری بکاته‌وه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‪ ،‬زمانی‬ ‫ئینگلیزیش‪ ،‬ته‌واو له‌ وزه‌یدا هه‌یه‌ هه‌مان‬ ‫له‌ یه‌ک کردنه‌وه‌یه‌ بکات‪ ،‬بۆ نموونه‌‬ ‫بڵێ ‪ ‌immature reindeer‬به‌رانه‌کێوی‬ ‫س��اوا‪،two year-old reindeer ،‬‬ ‫به‌رانه‌ کێوی دوو ساڵه‌و‪ ..‬هتد‪ .‬به‌اڵم‬ ‫له‌ زمانی سامی‌دا ئه‌و له‌ یه‌ککردنه‌وانه‌‬ ‫وشێندراون ‪ – lexicalized‬وات��ه‌ به‌‬ ‫وشه‌یه‌کی ساده‌‌و تاکانه‌ ده‌رده‌بڕدرێن‪.‬‬ ‫خاڵی دووه‌م ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که ده‌وروبه‌ری‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیش ده‌کرێ له‌ زماندا ره‌نگ‬ ‫بداته‌وه‌‪ ،‬ده‌توانێت زۆر جار کارلێکه‌ری‬ ‫له‌ س��ه‌ر بناوانی په‌یڤ ‪vocabulary‬‬ ‫یشدا هه‌بێت‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ه‌‪ ،‬سیستمی‬ ‫خزمایه‌تی له‌ کۆمه‌ڵێک دا به‌ گشتی له‌‬ ‫په‌یڤه‌کانیدا بۆ دیاریکردنی خزمه‌کان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫ره‌نگ ده‌داته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ یه‌ک له‌و هۆیانه‌یه‌‪،‬‬ ‫که ئه‌نترۆپۆلۆجیسته‌کان ب��ه‌ره‌و ئه‌و‬ ‫ره‌هه‌نده‌ تایبه‌تییه‌ی زمان راده‌کێشێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ ،‬ئێمه‌ ده‌کرێ وای دابنێین‪،‬‬ ‫که ئه‌و تایانه‌ی‪ ،‬که پێوه‌ندی خزمایه‌تی‬ ‫گرنگ له‌ کۆمه‌ڵه‌کانی ئینگلیزی زمانه‌وه‌‬ ‫به‌یه‌که‌وه‌ ده‌به‌ستنه‌وه‌ به‌ تێگه‌ی په‌یڤی‬ ‫ساده‌ی سه‌ربه‌خۆوه‌ نیشان ده‌درێن‪:‬‬ ‫‪ son‬کوڕ‪ daughter ،‬کچ‪grandson ،‬‬ ‫نه‌وه‌ی کوڕ‪ granddaughter ،‬نه‌وه‌ی‬ ‫ک��چ‪ brother ،‬ب��را‪ sister ،‬خوشک‪،‬‬ ‫‪ father‬ب��اب‪ mother ،‬دای��ک‪ .‬مێرد‬ ‫‪ husband، wife‬ژن‪grandfather ،‬‬ ‫باپیر‪ grandmother ،‬نه‌نک‪uncle ،‬‬ ‫م��ام‪ ،‬خ��اڵ‪ aunt ،‬پ��وور‪cousin ،‬‬ ‫ئامۆزا‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‪ ،‬ئێمه‌ ده‌توانین باسی‬ ‫خزمایه‌تی دیکه‌ش بکه‌ین وه‌ک��و‪eldest‬‬ ‫‪ son‬ک��وڕی گ��ه‌وره‌‪maternal aunt ،‬‬ ‫پوور له‌ الیه‌نی دایکه‌وه‌‪great uncle ،‬‬ ‫م��ام��ه‌ گ��ه‌وره‌‌و‪ second cousin‬بن‬ ‫ئ��ام��ۆزا‪ ،‬ب��ه‌اڵم ج��ی��اوازی نێوان پوور‬ ‫(ل��ه‌ دای��ک��ه‌وه‌)و پ��وور (ل��ه‌ ب��اب��ه‌وه‌) له‌‬ ‫کۆمه‌ڵی ئێمه‌دا گرنگ نییه‌‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ش‬ ‫له‌ هه‌نبانه‌ی وشه‌ی ئینگلیزی‌دا ره‌نگ‬ ‫ناداته‌وه‌‌و نییه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و خاڵه‌ ده‌ک��رێ��ت ب��ه‌ ئ��ام��اژه‌ک��ردن‬ ‫ب��ه‌ په‌یڤه‌کانی‪ ،‬ک��ه ب��ۆ خزمایه‌تی له‌‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی دیکه‌دا به‌کار ده‌هێندرێن به‌‬ ‫ورده‌ ریشاڵتر شی بکرێته‌وه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‬ ‫له‌ زمانی خۆجێیی ره‌سه‌نی ئوسترالیایی‬

‫‪ Njamal‬نیامال‌دا‪ ،‬وه‌کو زمانی ئینگلیزی‪،‬‬ ‫پ��ازده‌ وش��ه‌ی وشێندراو بۆ له ‌یه‌ک‬ ‫کردنه‌وه‌ی خزمایه‌تی هه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و‬ ‫ش��ێ��وه‌ی��ه‌ی‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌و زاراوان��ه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫هاوتا ئینگلیزییه‌کانیان به‌راورد ده‌کرێن‬ ‫جیاوازییه‌کی زۆر له‌ نێوان ئه‌و دوو‬ ‫کۆمه‌اڵنه‌دا ئاشکرا ده‌ک��ه‌ن‪ .‬زاراوه‌ی‬ ‫‪ mama‬له‌ زمانی نیامال‌دا پێوه‌ندییه‌کی‬ ‫س��اده‌ی خزمایه‌تی ده‌رده‌ب��ڕێ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ده‌بێت به‌ زمانی ئینگلیزی به‌ پێی ئه‌و‬ ‫چوار چێوه‌یه‌ی باسی لێوه‌ ده‌کرێت به‌‬ ‫مانای جیاواز وه‌ربگێڕدرێت وه‌کو‪ :‬باب‪،‬‬ ‫م��ام‪ ،‬ئ��ام��ۆزای نێرینه‌ی دای��ک وب��اب‌و‬ ‫ئیتر‪ .‬به‌ گوتنێکی دی‪ ،‬ئ��ه‌و زاراوه‌ی��ه‌‬ ‫بۆ گشت ئه‌و نێرینانه‌ به‌کار ده‌برێت‪،‬‬ ‫که خزمی بابن‌و سه‌ر به‌ وه‌چه‌یه‌کن‪.‬‬ ‫بۆ ئاخێوی ئینگلیزی‪ ،‬راستی هه‌ره‌‬ ‫چ��اوڕاک��ێ��ش ل��ێ��ره‌دا ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ه دوو‬ ‫وشه‌ی ئینگلیزی ‪ father‬باب‌و ‪uncle‬‬ ‫مام به‌ زمانی نیامال ده‌کرێ وه‌کو یه‌ک‬ ‫به‌ زاراوه‌یه‌ک وه‌ربگێڕدرێن‪ .‬ئاشکرایه‌‪،‬‬ ‫ک��ه ل��ه‌ی��ه‌ک ک��ردن��ه‌وه‌ی ‪ father‬ب��اب‌و‬ ‫‪ father’s brother‬برای باب له‌ کۆمه‌ڵی‬ ‫نیامال‌دا ناکرێ هه‌مان گرنگی هه‌بێ‪ ،‬که‬ ‫له‌ کۆمه‌ڵی خۆماندا هه‌یه‌تی‪ .‬له‌الیه‌کی‬ ‫دی��ک��ه‌وه‌‪ ،‬له‌ کاتێکدا زمانی ئینگلیزی‬ ‫زاراوه‌ی ‪ uncle‬بۆ برای باب‌و مێردی‬ ‫خوشکی دایک‪ ،‬هه‌روه‌ها برای دایک‌و‬ ‫مێردی خوشکی باب به‌کار ده‌هێنێت‪،‬‬ ‫زمانی نیامال بۆ جووتۆکه‌ی یه‌که‌م‪،‬‬

‫‪145‬‬

‫زاراوه‌ی ‪‌mama‬و بۆ ئه‌وی دووه‌میان‬ ‫‪ karna‬به‌ کار ده‌هێنێت‪ .‬زاراوه‌ک��ان��ی‬ ‫دیکه‌ی نێولێنانی خزمان وه‌کو ئینگلیزی‬ ‫وه‌چ��ه‌ ل��ه ‌ی��ه‌ک��ت��ری ن��اک��ات��ه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫دووری وه‌چ��ان له‌ یه‌کتر ده‌ک��ات��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ ،‬له‌ زمانی نیامال‌دا پیاوێک‬ ‫ده‌توانێت هه‌مان زاراوه‌ی ‪ maili‬بۆ‬ ‫نێوهێنانی بابی بابی خۆی‌و خوشکی‬ ‫ژنی ک��وڕی کچی خۆی به‌کار بهێنێ‪،‬‬ ‫ل��ێ��ره‌دا مه‌به‌ست ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ه که‌سی‬ ‫به‌رباس له‌ دوو وه‌چانی تێپه‌ڕاندووه‌‌و‬ ‫ب��ۆی��ه‌ ئ��ه‌و زاراوه‌ خ��زم��ای��ه‌ت��ی��ی��ان��ه‌‬ ‫دووالیه‌نه‌ن – جا ئه‌گه‌ر ئه‌من ‪ maili‬تۆ‬ ‫بم‪ ،‬ئه‌تۆش ‪‌ maili‬منی‌و به‌ پێچه‌وانه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ئینگلیزیش‌دا ئێمه‌ زاراوه‌ی دوو‬ ‫الیه‌نه‌مان هه‌یه‌‪ ،‬وه‌کو ‪ cousin‬ئامۆزا‌و‬ ‫‪ brother‬برا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وانه‌ ته‌نیا له‌ نێو‬ ‫عه‌ینی وه‌چه‌ دا ئاوان‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر وه‌ک ک��ۆم��ه‌ڵ ب��ه‌و ش��ێ��وه‌ی��ه‌‬ ‫ل��ه‌ زم��ان��دا ره‌ن��گ ده‌دات��ه‌وه‌‪ ،‬گۆڕانی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیش ده‌توانێت گۆڕانی زمانی‬ ‫لێ بزێته‌وه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ربناوانی‬ ‫کۆمه‌ڵی نیامال به‌ شێوه‌یه‌کی ریشه‌یی‬ ‫گ��ۆڕاب��ا‌و زۆر زی��ات��ر‌و ن��زی��ک��ت��ر به‌‬ ‫کۆمه‌ڵی ئینگلیزیی زمانی ئوسترالیایی‬ ‫چ��ووب��ا‪ ،‬ئ��ه‌و ده‌م��ی ئێمه‌ چ��اوه‌ڕوان��ی‬ ‫ئه‌وه‌مان ده‌ک��رد‪ ،‬که سیستمی زمانی‬ ‫خزمایه‌تیش هه‌ر ئاوا گۆڕانی به‌ سه‌ر‬ ‫داب��ێ‪ .‬ئ��ه‌وه‌ ل��ه‌ م��ه‌ر زم��ان��ی رووس��ی‬ ‫رووی��داوه‌‪ .‬ل��ه‌ م��اوه‌ی س��ه‌روب��ه‌ن��دی‬

‫سااڵنی ن��ێ��وان‪ ١٨٦٠‬تا ئ��ه‌م ڕۆژگ��ار ‌ه‬ ‫بناوانی سیستمی خزمایه‌تی رووسی‬ ‫له‌ ئاکامی چه‌ندین ڕووداوی گرنگ دا‬ ‫ئالوگۆڕێکی ڕیشه‌یی تێدا پێک هاتووه‌‪:‬‬ ‫رزگ��اری سێرفه‌کان له‌ ساڵی ‪،١٨٦١‬‬ ‫شه‌ڕی یه‌که‌می دنیا گره‌وه‌‪ ،‬شۆڕشی‬ ‫کۆمۆنیستی ‪ ،١٩١٧‬هه‌روه‌زیکردنی‬ ‫کشتوکاڵ‪ ،‬شه‌ڕی دووه‌می دنیا گره‌وه‌‪.‬‬ ‫شۆڕشێکی ب��ه‌رچ��اوی کۆمه‌اڵیه‌تی‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا س��ی��اس��ی رووی��داوه‌‪‌،‬و‬ ‫ئ��ه‌وه‌ گ��ۆڕان��ی پێوه‌لکاوی زمانیشی‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیدا هێناوه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬له‌‬ ‫نێوه‌راستی س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌ه��ه‌م��دا‪ ،‬به‌‬ ‫برای ژنیان ده‌گوت ‪ ،shurin‬له‌ کاتێکدا‬ ‫ئێستا ده‌ڵێن ‪ brat zheny‬وات��ه‌ برای‬ ‫ژن‪ .‬هه‌ر ئاواش پێشوو به‌ ژنی برایان‬ ‫ده‌گوت ‪ ،nevestka‬ئێستا ده‌ڵێن ‪zhena‬‬ ‫‪ brata‬ژنی برا‪ .‬به‌ گوتنێکی دیکه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫له‌ یه‌ک کردنه‌وانه‌ی‪ ،‬که له‌ پێشوودا‬ ‫وش��ێ��ن��دراب��وون‪ ،‬ل��ه‌ ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که‬ ‫گرنگ بوون‪ ،‬ئێستا به‌ ڕێگه‌ی ده‌سته‌‬ ‫وشه‌وه‌ ده‌رده‌بڕدرێن‪ .‬نه‌مانی گرنگی‬ ‫ئه‌و خزمایه‌تییه‌ تایبه‌تییانه‌‪ ،‬ئه‌و گۆڕانه‌‬ ‫زمانییانه‌ی له‌ ته‌کیاندا هاتوون‪ ،‬له‌ به‌ر‬ ‫ئه‌و راستییه‌ن‪ ،‬که گۆڕانی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫له‌ رووسییا‌ ئاکامی گه‌یشته‌ سازبوونی‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی بچووکی ناوکی‪ .‬له‌ سه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌هه‌مدا زۆرب��ه‌ی ڕووس��ه‌ک��ان له‌‬ ‫خێزانی بابمه‌زنی گه‌وره‌دا به‌ یه‌که‌وه‌‬ ‫ده‌ژیان‪ .‬له‌و سه‌روبه‌ندی‌دا‪ ،‬دش (ژنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫برا) هه‌موویان سه‌ر به‌خێزانێک بوون‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئێستا به‌ ئاسایی به‌ جیاوازی‬ ‫ده‌ژین‌و هه‌رکه‌س ماڵی خۆی هه‌یه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫ئاواش‪ ،‬زاراوه‌ی ‪ ،،yatrov‬که به‌ مانای‬ ‫ژنی برای مێرد بوو به‌ ته‌واوی کوێر‬ ‫بووه‌ته‌وه‌‌و بزر بووه‌‪ .‬له‌ زه‌مانی کۆندا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ زاراوه‌ی��ه‌ک��ی دووالی��ه‌ن��ه‌ی گرنگ‬ ‫بوو‪ ،‬بۆ ژنێک هه‌بوو‪ ،‬که بۆ نێولێنانی‬ ‫که‌سێک به‌کاری بهێنێت‪ ،‬که له‌ شانی‬ ‫خۆیدا ب��وو وات��ه‌ ژنێک له‌ ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫رایه‌ڵه‌ی سه‌ر به‌ باب مه‌زنی خێزان‪ ،‬که‬ ‫هاتبووه‌ نێو خێزانه‌که‌وه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫که گرنگیی ئه‌و شان‌و پله‌یه‌ ئیدی بزر‬ ‫بووه‌ (هه‌ڵبه‌ت خزمایه‌تییه‌که‌ خۆی نا)‪،‬‬ ‫بۆیه‌ په‌یڤه‌ پێوه‌لکێنه‌که‌ش نه‌ماوه‌‪.‬‬ ‫خ��اڵ��ی س��ێ��ی��ه‌م ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ .‬ج��گ��ه‌ له‌‬ ‫ده‌وروب��ه‌ر‌و ب��ن��اخ��ه‌ی ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫بایه‌خ‌و به‌هاکانی کۆمه‌ڵیش ده‌توانێت‬ ‫کارلێکه‌ری له‌ سه‌ر زمانه‌که‌ی هه‌بێ‪.‬‬ ‫شێوه‌ی هه‌ره‌ سه‌رنجڕاکێشی‪ ،‬که ئه‌وه‌‬ ‫رووده‌دا به‌ رێگه‌ی دیارده‌یه‌که‌وه‌یه‌‪ ،‬که‬ ‫به‌ ‪ ‌taboo‬بڤه‌ به‌نێوبانگه‌‪ .‬بڤه‌ ده‌کرێ‬ ‫ئ��اوا بناسێندرێت مه‌به‌ست ئاکارێکه‌‪،‬‬ ‫ک��ه وا ده‌زان��درێ ب��ه ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫سه‌ره‌وه‌ی خۆڕسکی قه‌ده‌خه‌ بێت‪ ،‬یان‬ ‫به‌ نائه‌خالقی‌و نابه‌جێ دابندرێت‪ ،‬بڤه‌‬ ‫سه‌روکاری له‌گه‌ڵ ئاکارێکه‌‪ ،‬که پاوانه‌‪،‬‬ ‫یان به‌ رواڵه‌ت کرده‌وه‌یه‌کی نامه‌نتیقی‬ ‫ت��ێ��دای��ه‌‪ .‬ل��ه‌ زم��ان��دا‪ ،‬بڤه‌ به‌وشتانه‌وه‌‬ ‫ب��ه‌س��ت��راوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک��ه ن��اگ��وت��رێ��ن‌و‬

‫ده‌رن��اب��ڕدرێ��ن‪ ،‬به‌ تایبه‌تی ئه‌و جۆر ‌ه‬ ‫وشه‌‌و زاراوانه‌ی‪ ،‬که به‌کارناهێندرێن‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت‪ ،‬ل��ه‌ ک��رده‌وه‌دا‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ به‌‬ ‫ساده‌یی واتای وایه‌‪ ،‬که سه‌باره‌ت به‌‬ ‫به‌کارهێنانی ئاسایی ئه‌وجۆره‌ شتانه‌‬ ‫قه‌ید‌و به‌ند هه‌نه‌ ئه‌گه‌رئه‌وان هه‌ر قه‌ت‬ ‫نه‌گوترێن ئاسته‌مه‌ له‌ زماندا بمێننه‌وه‌!‬ ‫وش��ه‌ی بڤه‌ له‌ زۆرب��ه‌ی زمانه‌کاندا‬ ‫هه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر زۆر جار ئه‌و رێسایانه‌ی‪،‬‬ ‫ک��ه به‌کارهێنانیان به‌سنوور ده‌ک��ه‌ن‬ ‫ره‌چاو نه‌کرێن ئه‌وه‌ ده‌کرێت بگاته‌ سزا‬ ‫دان‪ ،‬یان شه‌رم‌و شووره‌یی سازکردن‬ ‫له‌ کۆمه‌ڵدا‪ .‬زۆر له‌خه‌ڵک قه‌ت وشه‌ی‬ ‫ئه‌و چه‌شنه‌ به‌کارناهێنن‪ ،‬زۆر خه‌ڵکی‬ ‫دی��ش ت��ه‌ن��ی��ا ل��ه‌ ب��ارودۆخ��ی زۆر به‌‬ ‫سنوورداردا به‌کاریان ده‌هێنن‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا‪ ،‬بۆ ئه‌و که‌سانه‌ی‌ وشه‌ی بڤه‌‬ ‫به‌کار ده‌به‌ن (شکاندنی رێسایان وپێ‬ ‫له‌ به‌ڕه‌ی خۆ زیاتر راکێشان) له‌وانه‌یه‌‬ ‫ناڕاسته‌وخۆ به‌ نیشانه‌ی توانایی‪ ،‬یان‬ ‫ئ��ازادی دابندرێ‪ ،‬که ئه‌وان به‌ ئاواتی‬ ‫ده‌خوازن‪.‬‬ ‫ب��ه گ��ش��ت��ی‪ ،‬ئ��ه‌و ج��ۆره‌ وش��ه‌ی��ه‌ی‪،‬‬ ‫ک��ه ل��ه‌ زمانێکی تایبه‌تی دا بڤاوییه‌‪،‬‬ ‫ره‌نگدانه‌وه‌یه‌کی باشه‌ به‌النی که‌مه‌وه‌‬ ‫له‌ سیستمی ئ��ه‌و ب��ای��ه‌خ‌و ب��اوه‌ڕان��ه‌ی‬ ‫له‌ کۆمه‌ڵی به‌رباسدا هه‌ن‪ .‬له‌ هه‌ندێک‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی��ان��دا‪ ،‬وش��ه‌ی ج��ادووی��ی‬ ‫ده‌ورێ��ک��ی گرنگ ده‌گ��ێ��ڕێ ل��ه‌ دی��ن‌دا‪،‬‬ ‫هه‌ندێک وشه‌ی تایبه‌تی‪ ،‬که به‌ ‌به‌هێز‬

‫‪147‬‬

‫داده‌ن��درێ��ن له‌ ئه‌فسوون‌و ج��ادوو دا‬ ‫به‌کار ده‌برێن‪ .‬له‌ به‌شه‌ جیاوازه‌کانی‬ ‫دنیا وشه‌گه‌لی بڤه‌ بریتین له‌و‌ وشانه‌ی‬ ‫له‌مه‌ڕ ده‌ستی چ��ه‌پ‪ ،‬پێوه‌ندی مێ‪،،‬‬ ‫ی��ان ل��ه‌ م��ه‌ڕ ه��ه‌ن��دێ��ک ئ��اژه‌ڵ��ی کێوی‬ ‫به‌ کار ده‌هێندرێن‪ .‬هه‌ندێک وشه‌ش‪،‬‬ ‫زۆر توند بڤاویترن له‌ هه‌ندێک وشه‌ی‬ ‫دیکه‌‪ .‬له‌ دنیای ئینگلیزی زماندا‪ ،‬زۆر‬ ‫له‌ وشه‌ ه��ه‌ره‌ بڤاوییه‌کان ئێستا ئه‌و‬ ‫ج��ۆره‌ وش��ان��ه‌ن‪ ،‬ک��ه پ��ێ��وه‌ن��دی��ی��ان به‌‬ ‫س��ێ��ک��س‪ ،‬ب��ه‌ دوای ئ��ه‌ودا ئ��ه‌وج��ۆره‌‬ ‫وشانه‌ی‪ ،‬که پێوه‌ندییان به‌ پیسایی‌و‬ ‫دینی مه‌سیحییه‌وه‌ هه‌یه‌ دێن‪ .‬ئه‌وه‌ش‬ ‫ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و جه‌خته‌ گه‌وره‌یه‌یه‌‪،‬‬ ‫که له‌ رووی نه‌ریتییه‌وه‌ له‌ کولتووری‬ ‫ئێمه‌ دا له‌ سه‌ر ئه‌خالقی سێکسایه‌تی‬ ‫ک��راوه‌‪ .‬له‌ کولتووره‌کانی دی��ک��ه‌دا‪ ،‬به‌‬ ‫تایبه‌تی ده‌ن��او پێڕۆیانی رۆم��ان –‬ ‫کاتۆلیک‌دا بڤه‌ هه‌ره‌ به‌هێزه‌کان ده‌کرێ‬ ‫پێوه‌ندیان به‌ دینه‌وه‌ هه‌بێ‪ ،‬له‌ نه‌روێژ‌و‬ ‫سوێدی پرۆتێستانتیشدا‪ ،‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫زاراوه‌‌و ک��وت��ه‌ی ب��ه‌ پ��ت��ه‌وی ب��ڤ��اوی‬ ‫ئه‌وجۆره‌ وشانه‌ن‪ ،‬که له سه‌ر ئیبلیس‬ ‫ده‌گوترێت‪.‬‬ ‫تا ئه‌م دواییانه‌‪ ،‬رێسای زۆر توندوتیژ‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌ به‌کارهێنانی هه‌ندێک‬ ‫وشه‌ی بڤه‌ له‌ زمانی ئینگلیزیدا له‌ باری‬ ‫قانوونییه‌وه‌ له‌ گۆڕێدا بوو‌و له‌ رووی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیشه‌وه‌ پشتیان ده‌گیرا‪ .‬هێنده‌‬ ‫له‌مێژ نییه‌‪ ،‬به‌کارهێنانی وشه‌ی وه‌کو‬

‫‪ fuck‬کرده‌وه‌ی سێکسی‪ cunt ،‬جێی‬ ‫شه‌رمێ له‌ چاپ دا ده‌کرا بگاته‌ راوه‬ ‫‌دوونرانی قانوونی‌و ته‌نانه‌ت زیندانی‬ ‫ک��ران��ی��ش‪ ،‬ئ��ه‌و وش��ان��ه‌ هێشتاش له‌‬ ‫زۆرێک له‌ رۆژنامه‌کاندا به‌ به‌رباڵوی‬ ‫به‌کارناهێندرێن‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‪ ،‬راده‌یه‌کی‬ ‫زۆر (له‌ دیسان بیر له‌ سه‌ر کردنه‌وه‌)‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ به‌کارهێنانی ئه‌و چه‌شنه‌‬ ‫وش��ان��ه‌ ل��ه‌ گ��ۆڕێ��دای��ه‌‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی‬ ‫به‌کارهێنانیان له‌ رووی تێکنیکییه‌وه‌ له‌‬ ‫هه‌ندێک نمووناندا قه‌ده‌غه‌ بوو‌و ئێستاش‬ ‫ده‌توانێت قه‌ده‌غه‌ بێ‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و جۆره‌‬ ‫وشانه‌ له‌ قسه‌کردنی رۆژان��ه له‌ نێو‬ ‫هه‌ندێک به‌شی کۆمه‌ڵگه‌دا به‌ به‌رباڵوی‬ ‫به‌کارده‌برێن‪ .‬ئه‌وه‌ش تا راده‌یه‌کی زۆر‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که وشه‌ بڤه‌کان زۆر جار‬ ‫وه‌کو وشه‌ی جنێو به‌کار ده‌هێندرێن‌و‬ ‫ه��ه‌ر له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ش به‌هێزن‪ .‬زۆر له‌‬ ‫خه‌ڵک له‌کۆمه‌ڵه‌ مۆدێڕنه‌کاندا‪ ،‬که له‌‬ ‫رووی ته‌کنه‌لۆژییه‌وه‌ پێشکه‌وتوون‬ ‫ئیدیعا ده‌ک��ه‌ن ب��اوه‌ڕی��ان ب��ه‌ سیحر‌و‬ ‫جادوو نییه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬هێشتاش‪،‬‬ ‫شتێک هه‌یه‌‪ ،‬که زۆر له‌ نزیکه‌وه‌وه‌‬ ‫ده‌وروب��ه‌ری ج��ادووی��ی ده‌چ��ێ��ت به‌‬ ‫به‌کارهێنانی وشه‌ی بڤاویی له‌ زمانی‬ ‫ئینگلیزیدا‪ .‬به‌کارهێنانی وشه‌ی بڤاوی له‌‬ ‫هه‌ڵکه‌وت‌و چوارچێوه‌ی ماوه‌ پێنه‌دراو‬ ‫دا‪ ،‬وه‌ک له‌ به‌رنامه‌ی تێلێڤیزیۆنی‌دا‪،‬‬ ‫ک��اردان��ه‌وه‌ی زۆر ت��ون��دوت��ی��ژی زۆر‬ ‫خه‌ڵک ده‌ورووژێنێ‌و به‌ رواڵه‌ت ده‌بێته‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫مایه‌ی راتڵه‌کان‌و بێزوقێزی زۆر له‬ ‫‌خ��ه‌ڵ��ک‪ .‬ل��ه‌وه‌ش زی��ات��ر‪ ،‬ئ��ه‌و به‌رته‌ک‬ ‫ن��ی��ش��ان��دان��ه‌‪ ،‬ب��ه‌رت��ه‌ک نیشاندانێکی‬ ‫ناژیرانه‌یه‌ له‌ ئاست وش��ه‌ی��ه‌ک‪ ،‬نه‌ک‬ ‫چه‌مکێک‪ .‬له‌ به‌رنامه‌یه‌کی تێلێڤیزیۆنی‌دا‬ ‫ب��ه‌ ت��ه‌واوی م��اوه‌ ده‌درێ��ت بگوترێت‬ ‫‪ sexual intercourse‬جووتبوونی‬ ‫س��ێ��ک��س��ی‪ .‬ج��اب��ۆی��ه‌ وش��ه‌ی ب��ڤ��ه‌ به‌‬ ‫روونی هه‌م راستییه‌کی زمانی‌و هه‌م‬ ‫ده‌روونناسانه‌یه‌‪ .‬ئه‌وه‌ وشه‌کانن‪ ،‬که‬ ‫هه‌ستیان پ��ێ��ده‌ک��رێ ه��ه‌ڵ��ه‌ ب��ن‌و هه‌ر‬ ‫بۆیه‌شه‌ ئه‌وه‌نده‌ به‌ هێز‌و به‌کارن‪.‬‬ ‫توانایی‌و ده‌سته‌اڵتی ئه‌و سیحره‌ له‌‬ ‫بریتانیا ب��ه‌و ڕێگه‌یه‌دا ده‌رده‌ک��ه‌وێ‪،‬‬ ‫ک��ه ب��ی ب��ی س��ی ل��ه‌ هه‌ندێک ب��ۆن��ان‌دا‬ ‫تا ئه‌و راده‌ی��ه‌ له‌ ئاماده‌یی تێکنیکیدا‬ ‫چووه‌ته‌ پێشێ‪ ،‬که به‌شداریی ته‌له‌فۆنی‬ ‫گ��وێ��گ��ران ل��ه‌ ه��ه‌ن��دێ��ک ب��ه‌رن��ام��ه‌ی‬ ‫زیندوویی رادیۆیی‌دا ببرێ ئه‌گه‌ر له‌‬ ‫قسه‌کانیاندا وشه‌ی بڤه‌ هه‌بن‪ .‬کاناڵه‌‬ ‫تێلێڤیزیۆنییه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی ئه‌مریکا‬ ‫به‌ شێوه‌ی ب��ه‌رده‌وام ده‌ن��گ ده‌خه‌نه‌‬ ‫سه‌ر وشه‌ی بڤه‌و کپی ده‌که‌ن‪ .‬مرۆڤ‬ ‫ده‌توانێت وای لێ تێبگات‪ ،‬که ئه‌وان له‌‬ ‫ئاکامی به‌کارهێنانی هه‌ندێک وشه‌‪ ،‬یان‬ ‫کاردانه‌وه‌ی به‌کارهێنانیان په‌شێون‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت ترسیشیان لێ ده‌نیشێ‪ .‬وشه‌ی‬ ‫بڤه‌ی ئه‌و چه‌شنه‌ له‌وانه‌یه‌ له‌ هه‌ندێک‬ ‫بارو دۆخدا ته‌واو له‌ جێی خۆیاندا بن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وان هێشتا له‌ زۆربه‌ی ئامرازی‬

‫راگ��ه‌ی��ێ��ن��ه‌ری گشتی ب�ڵاوک��ردن��ه‌وه‌دا‬ ‫قۆڵیان له‌ سه‌ر نه‌کێشراوه‪.‬‬ ‫ده‌سته‌ وشه‌ی (هێشتا جارێ نا) ئه‌و‬ ‫خێراییه‌ نیشان ده‌دا‪ ،‬که نموونه‌کانی‬ ‫وش��ه‌ی ب��ڤ��اوی ده‌ک��رێ��ت ب��گ��ۆڕدرێ��ن‪.‬‬ ‫س��زای ق��ان��وون��ی ب��ه‌ دژی وشه‌گه‌لی‬ ‫ه��ه‌رزه‌‌و قێزه‌وه‌ن له‌ دنیای ئینگلیزی‬ ‫زماندا خه‌ریکه‌ ب��زر ده‌ب��ێ‌و مه‌یلێکی‬ ‫زۆر له‌مه‌ڕ هه‌بوونی بۆچوونێکی زۆر‬ ‫ژیرانه‌ترو که‌متر سیحراوی له‌ ئاست‬ ‫وشه‌ بڤه‌کان له‌ په‌ره‌سه‌ندن دایه‌ ئێستا‬ ‫(شکاندنی ڕێساکان) که‌متر دراماتیکه‌‬ ‫له‌وه‌ی‪ ،‬که هه‌بوو‪ ،‬هه‌ر نه‌بێ له‌ هه‌ندێک‬ ‫بارودۆخاندا‪ .‬نموونه‌یه‌کی بریتانیایی‬ ‫به‌نێوبانگی ئه‌وه‌ به‌کارهێنانی ئاوه‌ڵناوی‬ ‫‪‌bloody‬خوێناوی‪ ،‬له الیه‌ن بێرناردشۆ‬ ‫رایه‌ وه‌کو وشه‌یه‌کی هه‌ژێنه‌ر له‌ فیلمی‬ ‫(پیگمالیۆن)دا‪ ،‬که ئیدی ئێستا که‌س‬ ‫لێی ن��اڕه‌وێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ل��ێ��ره‌ش��دا‪ ،‬گ��ۆڕان��ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬له‌ گۆڕانێک له‌ ئاکاری‬ ‫زمانیدا ره‌ن��گ ده‌دات��ه‌وه‪ .‬ل��ه‌ الیه‌کی‬ ‫دی��ک��ه‌وه‌‪ ،‬ه��اوک��ات له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که‬ ‫جیهانی ئینگلیزیی زمان زۆر ناسکتر‬ ‫ده‌بێ به‌دژی ئه‌و جۆره‌ بابه‌تانه‌ی‪ ،‬که‬ ‫فه‌رق‌و جیاوازی نایه‌کسانانه‌ ده‌خه‌نه‌‬ ‫نێو خه‌ڵک له‌ سه‌ربنه‌مای خه‌سڵه‌تی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ی��ان فیزیکییان‪ ،‬وشه‌ی‬ ‫وه‌ک��و ‪‌ ‌niger‬ق��ول��ه‌ڕه‌ش‪cripple ،‬‬ ‫سه‌قه‌ت‪ poof ،‬قونده‌ر‪ ،‬هه‌تا دێ زیاتر‬ ‫بڤاوی ده‌بن‌و به‌کارهێنانیان هه‌تا دێ‬

‫‪149‬‬

‫زیاتر هه‌ژێنه‌رن‪.‬‬ ‫پنکتێکی دیکه‌ی سه‌رنجڕاکێش ئه‌و‬ ‫کارلێکه‌رییه‌ دووه‌مه‌یه‌‪ ،‬که وشه‌ی بڤه‌‬ ‫ده‌کرێت له‌ سه‌ر زمان خۆی هه‌یانبێ‪.‬‬ ‫له‌به‌ر بێمه‌یلی زۆری ئاخێوه‌ران بۆ‬ ‫ده‌ربڕینی وشه‌ی بڤه‌‪ ،‬یان وشه‌گه‌لی‬ ‫نزیک له‌وان‪ ،‬له‌ هه‌ندێک بارودۆخدا ئه‌و‬ ‫وشانه‌ی‪ ،‬که له‌رووی ده‌نگسازییه‌وه‌‌و‬ ‫وشه‌ بڤه‌کان ده‌چن له‌وانه‌یه‌ له‌ زماندا‬ ‫نه‌مێنن‌و ده‌رهاوێژرێن‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬زۆر‬ ‫جار ده‌گوترێ له‌ زمانی ئینگلیزی‌دا له‌‬ ‫به‌ر ئه‌و هۆیه‌ وشه‌ی ‪[ rabit‬که‌روێشک]‬ ‫ج��ێ��ی وش��ه‌ی ک��ۆن��ی ‪ ،[ coney‬که‬ ‫وه‌ک که‌نی گۆ ده‌کرێت] گرتووته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر هه‌مان شێوه‌ شیکردنه‌وه‌ له‌مه‌ر‬ ‫به‌کارهێنانی به‌رباڵوی وشه‌ی ‪rooster‬‬ ‫که‌ڵه‌شێر له‌ ئینگلیزی ئه‌مریکایی‌دایه‌ له‌‬ ‫بری ‪ cock‬که‌ڵه‌شێر‪ ،‬که ئه‌م وشه‌یه‌ی‬ ‫دووه‌م ل��ه‌ رووی ده‌نگسازییه‌وه‌ له‌‬ ‫وش��ه‌ی ئه‌ندامی زایه‌ندیی پیاو زۆر‬ ‫نزیکه‌‪ .‬سه‌باره‌ت به‌و تاکانه‌ی‪ ،‬که دوو‬ ‫زمانه‌ن‪ ،‬به‌ رواڵه‌ت ئه‌وه‌ ده‌کرێ له‌ نێو‬ ‫دوو زمانانیشدا رووبدات‪ .‬مامۆستایان‬ ‫باسیان کردووه‌‪ ،‬که ئاخێوه‌رانی کچی‬ ‫ئه‌مریکایی ئیندییه‌نی زمانی نووتکا‬ ‫به‌ ته‌واوی پێیان ناخۆشه‌‌و نایانه‌وێت‬ ‫وشه‌ی ئینگلیزی ‪[ such‬ئاوا] به‌کاربهێنن‬ ‫له‌ به‌ر وه‌یه‌کچوونی ده‌نگی ئه‌و وشه‌یه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ وشه‌ی ‪( vagina‬جیی شه‌رمێ)‬ ‫له‌ زمانی نووتکادا‪ .‬هه‌ر ئاواش‪ ،‬باس‬

‫ده‌ک��رێ��ت خوێندکارانی تایله‌ندی ل ‌ه‬ ‫ئینگلیزتان کاتێک به‌ زمانی خۆیان به‌‬ ‫یه‌که‌وه‌ قسه‌ ده‌ک��ه‌ن ئه‌گه‌ر ئاخێوانی‬ ‫ئینگلیزییان به‌الوه‌ بێ له‌ به‌کارهێنانی‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ک وش��ه‌ خ��ۆ ده‌پ��ارێ��زن وه‌ک��و‬ ‫[‪ ،]kha:n‬که له‌ زمانی تاییدا به‌ واتای‬ ‫(رووخان)ه‌‌و له‌ ئینگلیزیدا به‌ جۆرێکی‬ ‫دی��ک��ه‌ ده‌ب��ی��س��ت��رێ‪ ،‬ن��ه‌ک��ات ئ��ه‌وه‌ به‌‬ ‫سووکایه‌تی بزاندرێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��ان��ه‌ی ب��اس ک��ران‪ ،‬هه‌ندێک له‌و‬ ‫ڕێگایانه‌ن‪ ،‬که پێیاندا کۆمه‌ڵ کار له‌‬ ‫س��ه‌ر زم��ان ده‌ک��ات‪ ،‬ده‌ش��ی پێیاندا‬ ‫زمانیش کار له‌ سه‌ر کۆمه‌ڵ بکا‪ .‬ئێمه‌‬ ‫وه‌ک دیتمان ژماره‌یه‌ک شێوه‌‌و رێگه‌‬ ‫ه��ه‌ن‪ ،‬که زم��ان‌و کۆمه‌ڵ به‌ یه‌کتری‬ ‫ده‌به‌ستنه‌وه‌‪ ،‬الیه‌نی زیاتری ئ��ه‌و به‌‬ ‫یه‌کدی به‌سترانه‌وه‌یه‌ ده‌کۆڵینه‌وه‌‪ .‬له‌‬ ‫ماوه‌ی چل‌و کسوور ساڵی رابردوودا‪،‬‬ ‫زانین‌و فه‌رق پێکردنی له‌ زێده‌ی گرنگی‬ ‫ئه‌و پێوه‌ندی‌و به‌یه‌ک به‌سترانه‌وه‌یه‌‬ ‫گه‌یشته‌ پێگه‌یشتن‌و په‌یدابوونی رێباز‌و‬ ‫ب��ن دیسیپلینی ن��وێ ل��ه‌ زمانناسیدا‪:‬‬ ‫ئه‌ویش زمانناسیی کۆمه‌اڵیه‌تی یه‌‌‪ .‬ئه‌وه‌‬ ‫ره‌نگه‌ گشتاندنێکی به‌رباڵو‪ ،‬به‌اڵم به‬ ‫‌جێ بێت ئه‌گه‌ر بگوترێت‪ ،‬که زۆربه‌ی‬ ‫به‌شه‌کانی پێکهێنه‌ری زمانناسی به‌ر‬ ‫ل��ه‌ ف��رچ��ک گ��رت��ن‌و سه‌قامگیربوونی‬ ‫زامانناسیی کۆمه‌اڵیه‌تی به‌ ت��ه‌واوی‬ ‫چاویان له‌ پێوه‌ندی نێوان زمان‌و کۆمه‌ڵ‬ ‫هه‌ڵده‌بوارد‪ .‬له‌ زۆر نمووناندا ئه‌وه‌ له‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫به‌ر هۆی باش بوون‪ .‬جه‌خت کردنه‌و ‌ه‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ر (ئیدیۆلێکت) – قسه‌کردنی‬ ‫تاکه‌ که‌سێک له ‌کاتێکدا‌و به‌ شێوازێک‬ ‫ـ س��اده‌ کردنه‌وه‌یه‌کی پێویست بوو‪،‬‬ ‫ک��ه گ��ه‌ی��ش��ت��ه‌ پ��ه‌ی��داب��وون��ی چ��ه‌ن��دی��ن‬ ‫ب��ه‌ره‌وپ��ێ��ش��چ��وون��ی ت��ی��ۆری‪ .‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا‪ ،‬هه‌ر وه‌ک تا ئێستا نیشانمان‬ ‫داوه‌‪ ،‬زم��ان زۆر زیاتر دیارده‌یه‌کی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪ .‬لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک له‌ سه‌ر‬ ‫زم��ان ل��ه‌ س��ه‌ری��ه‌ک ب��ه‌ ب��ێ ئ��ام��اژه‌‬ ‫کردن به‌ چوارچێوه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌که‌ی‬ ‫بمانه‌وێ‌و نه‌ماونه‌وێ ده‌گاته‌ فتکردن‌و‬ ‫ده‌رهاویشتنی هه‌ندێک له‌ ڕه‌هه‌نده‌کانی‬ ‫زۆر ئ��اڵ��ۆز‌و سه‌رنجڕاکێشی زم��ان‌و‬ ‫ل��ه‌ کیسدانی ده‌رف��ه‌ت‌و ده‌ره‌ت��ان بۆ‬ ‫به‌ره‌وپێشچوونی زی��ات��ری تیۆریک‪.‬‬ ‫ی��ه‌ک له‌ ه��ۆک��اره‌ سه‌ره‌کییه‌کانی‪ ،‬که‬ ‫گه‌یوه‌ته‌ پ��ه‌ره‌گ��رت��ن‌و گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ی زمانناسیی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫تێگه‌یشتن‌و ف��ه‌رق پێکردنی گرنگی‬ ‫ئه‌و راستییه‌یه‌‪ ،‬که زمان دیارده‌یه‌کی‬ ‫زۆر ل��ه‌گ��ۆڕان��ه��ات��ووی��ه‌و ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که‬ ‫ئ��ه‌و له‌گۆڕانهاتووییه‌ ده‌ک��رێ��ت هه‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی‪ ،‬که له‌به‌ر گۆڕانی کۆمه‌ڵه‌‬ ‫ئاواش له‌ به‌ر گۆڕانی زمان بێ‪ .‬زمان‬ ‫هه‌ر کۆدێکی ساده‌‌و ئاسان نییه‌‪ ،‬که به‌‬ ‫یه‌ک شێوه‌ له الیه‌ن گشت خه‌ڵکه‌وه‌ له‌‬ ‫هه‌موو بارو دۆخێکدا به‌کاربهێندرێت‪،‬‬ ‫ئێستا زمانناسان له‌وه‌ تێده‌گه‌ن‪ ،‬که هه‌م‬ ‫هه‌ڵده‌سووڕێ‌و هه‌م به‌ قازانجه‌ حه‌ول‬

‫بده‌ن بۆ پێوه‌چاران‌و لێککردنه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫پێچه‌ڵپێچییه‌‪.‬‬ ‫که‌وابوو‪ ،‬زمانناسیی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌و‬ ‫به‌شه‌یه‌ له‌ زمانناسی‪ ،‬که زمان وه‌کو‌‬ ‫دیارده‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و کولتووری‬ ‫شی ده‌کاته‌وه‌‪ .‬ئه‌و زانسته‌ بواری زمان‌و‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ ده‌ت��وێ��ژێ��ت��ه‌وه‌‌و پێوه‌ندییه‌کی‬ ‫نزیکی له‌گه‌ڵ زانسته‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت��ی ده‌روون��ن��اس��ی��ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬مه‌ردمناسی‪ ،‬جوگرافیایی‬ ‫ئینسانی‪ ،‬کۆمه‌ڵناسی‪ .‬لێکۆڵینه‌وه‌ له‌و‬ ‫دی��ت��ن‌و ب��ۆچ��وون��ان��ه‌ی‪ ،‬ک��ه س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫ب��ه‌ ف��ۆرم��ه‌ک��ان��ی زم��ان ه��ه‌ن‪ ،‬وه‌ک��و‬ ‫به‌کارهێنانی ‪ /r/‬ی نا‪-‬به‌رله‌ ڤاوێل‪.‬‬ ‫یه‌ک له‌ نموونه‌ی ئه‌وکارانه‌یه‌‪ ،‬که له‌‬ ‫بن بانی ده‌روونناسیی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫زم��ان��دا ک��راوه‌‪ .‬ل��ه‌ الی��ه‌ک��ی دی��ک��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ زاراوه‌گ��ه‌ل��ی خزمایه‌تی‬ ‫ل��ه‌ زم��ان��ی ن��ی��ام��ال‌دا‪ ،‬ن��م��وون��ه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫باشه‌‪ ،‬که ده‌که‌وێته‌ بواری زمانناسیی‬ ‫م��ه‌ردم��ن��اس��ان��ه‌‪‌،‬و ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ ل��ه‌و‬ ‫رێگه‌یه‌ی‪ ،‬که پێیدا‌زارکان به‌ره‌ به‌ره‌ له‌‬ ‫هه‌رێمێکه‌وه‌ تا هه‌رێمێکی دیکه‌ له‌یه‌ک‬ ‫دوورده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬وه‌ک له‌ نۆرفۆڵکه‌وه‌ تا‬ ‫سافۆڵک‪ ،‬یان له‌ هۆڵه‌نده‌وه‌ بۆ ئه‌ڵمان‪،‬‬ ‫ده‌ک��ه‌وێ��ت��ه‌ ب��ه‌ر ب��واری زمانناسیی‬ ‫جیۆگرافیای‪ ،‬هه‌ر وه‌ک ژماره‌یه‌ک له‌و‬ ‫بابه‌تانه‌ی‪ ،‬که ئێمه‌ له‌ به‌نده‌کانی ‪‌٨‬و ‪٩‬ی‬ ‫ئه‌م کتێبه‌دا لێیان ده‌دوێین‪ .‬به‌ندی ‪٦‬‬ ‫ئه‌و شێوه‌‌و ڕێگه‌ی به‌کارهێنانی زمان‬

‫‪151‬‬

‫تاوتوێ ده‌کا‪ ،‬وه‌ک ئه‌وه‌ی له‌ نموونه‌ی‬ ‫سه‌فه‌ری (شه‌مه‌نده‌فه‌ر)دا باسمان کرد‪،‬‬ ‫واته‌ تێکه‌اڵوی‌و ته‌عامولی کۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ هه‌ندێک الیه‌نی شیکردنه‌وه‌ی‬ ‫وێ��ژی��اک‌و ئێتنۆگرافیی ئاخافتن‪ .‬له‌‬ ‫به‌ندی ‪ ٧‬دا (نه‌ته‌وه‌‌و زمان)‪ ،‬له‌ به‌ندی‬ ‫‪ ١٠‬دا (زمان ومرۆڤایه‌تی)و له‌ شوێنی‬ ‫دی‪ ،‬ئێمه‌ باسی ئه‌و بابه‌تانه‌ ده‌که‌ین‪،‬‬ ‫که ده‌که‌ونه‌ خانه‌ی لێکۆڵینه‌وه‌ له‌مه‌ڕ‬ ‫زم��ان ل��ه‌ هه‌ڵکه‌وتی کۆمه‌اڵیه‌تییان‬ ‫دا‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش بریتییه‌ ل��ه‌ لێکۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه ک��ێ ب��ه‌ چ زم��ان��ێ��ک (ی��ان‬ ‫ش��ێ��وه‌زارێ��ک) ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی��ه‌ک��ێ��ک��دا قسه‌‬ ‫ده‌کات‪ ،‬به‌ دابه‌زاندن‌و پێوه‌لکاندنی ئه‌و‬ ‫دۆزینه‌وانه‌ به‌ گیروگرفته‌ کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫س��ی��اس��ی‌و پ��ه‌روه‌رده‌ی��ی��ه‌ک��ان‪ ،‬له‌‬ ‫گشت کتێبه‌که‌شدا ئێمه‌ خۆمان به‌و‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ه‌ش��ه‌وه‌ خ��ه‌ری��ک ده‌ک��ه‌ی��ن‪ ،‬که‬ ‫هه‌ندێک له‌ نووسه‌ران وه‌ک (زمانناسیی‬ ‫مه‌یدانی) ئاماژه‌یان پێکردووه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ زمانییه‌کان له‌ هه‌ڵکه‌وتی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییاندا وه‌ب��ه‌ر ده‌گ��رێ زمان‬ ‫به‌وجۆره‌ی له الیه‌ن خه‌ڵکی ئاساییه‌وه‌‬ ‫له‌ ژیانی رۆژانه‌یاندا قسه‌ی پێده‌کرێت‪،‬‬ ‫که به‌ شێوه‌ی سه‌ره‌کی مه‌به‌ستێتی‬ ‫واڵمی پرسیاره‌کانی‪ ،‬که بۆ زمانناسان‬

‫جێی سه‌رنجن بداته‌وه‌‪ ،‬وه‌ک ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫که زم��ان چ��ۆن‌و بۆچی ده‌گ��ۆڕدرێ��ت‬ ‫(ئ��ێ��م��ه‌ ه��ه‌رل��ه‌م ب��ه‌ن��ده‌ی ئ��ێ��س��ت��ادا به‌‬ ‫ک��ورت��ی ئ��اک��ام��ی چ��ۆن��ێ��ت��ی گ��ۆڕان��ی‬ ‫زمانیمان سه‌باره‌ت به‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ی‬ ‫له‌ نیوئینگله‌ند‌و نیۆیۆرک وه‌ده‌س��ت‬ ‫ه��ات��وون ب��اس ک��رد)‌و چ��ۆن ئێمه‌‬ ‫ده‌توانین تێورییه‌کانی خۆمان باشتر‬ ‫بکه‌ین سه‌باره‌ت به‌ سروشتی زمان به‬ ‫تایبه‌تی له‌ گۆڕانهاتنی‪ .‬ره‌نگه‌ باشترین‬ ‫نێولێنان بۆ ئه‌و جۆره‌یه‌ له‌ لێکۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫زمان چه‌شناوچه‌شنی زمانی‌و گۆڕان‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬به‌ندی یه‌که‌می کتێبی ‪:‬‬ ‫‪Sociolinguistics An introduction‬‬ ‫‪to language and society‬‬ ‫‪Peter Trudgill‬‬ ‫‪Fourth Edition, Pengun Books,‬‬ ‫‪2000, pp.122-‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫مێتود‌و رێگاکانی ستانداردکردنی زمانی کوردی‬ ‫‪Standardization of the Kurdish language‬‬ ‫‪Approaches and Methods‬‬

‫د‪.‬حسێن خه‌لیقی‬

‫‪Hussein Khalighi‬‬

‫‪153‬‬

‫ل��ه‌ ده‌س��پ��ێ��ک��دا پ��ێ��وی��س��ت��ه‌ ب��ه‬ ‫‌ج��ۆراوج��ۆرب��ون��ی زم��ان ب�� ‌ه گشتی‬ ‫ئ��ام��اژه ب��ک��ه‌م‪ .‬وه‌ک زم��ان��زان��ه‌ک��ان‬ ‫ده‌بێژن‪ ،‬زمانه‌کانی جیهان ب ‌ه گشتی‬ ‫س��ێ ج��ۆرن‪ :‬ی��ه‌ک��ه‌م‪ :‬هیجائی‪ ،‬یان‬ ‫ی وه‌ک چینی‌و سیامی‪ .‬دووه‌م‪:‬‬ ‫ریشه‌ی ‌‬ ‫زمانه ‌چه‌سپاوه‌کان‪ ،‬ک ‌ه یه‌ک هیجایی‬ ‫نیین‪ ،‬چونک ‌ه ل ‌ه کاتی گوڕاندا چه‌ند‬ ‫هیجا ل�� ‌ه پ��اش‌و پێش ریشه‌که‌ی لێ‬ ‫زی��اد ده‌کرێت‌و رێشه‌ک ‌ه وه‌ک خۆی‬ ‫ده‌م��ی��ن��ی��ت��ه‌و ‌ه وه‌ک زم��ان��ی ئ��ورال��ی‌و‬ ‫ئ��ال��ت��ای��ی‌و م��غ��ول‪ .‬س��ێ��ی��ه‌م‪-:‬زم��ان��ی‬ ‫پێوه‌ندییه‌‪ ،‬که ‌ل��ه‌ودا چه‌ند هیجا ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تا‌و کۆتایی ریشه‌که‌یه‌و ‌ه زیاد‬ ‫ده‌کرێت‌و رێشه‌ک ‌ه گۆڕانی به‌سه‌ردا‬ ‫دێت‪ ،‬ب ‌ه جۆرێک له‌گه‌ل زیادکراوه‌کان‬ ‫به ‌باشی جۆش ده‌خوات وه‌ک زمان ‌ه‬ ‫سامییه‌کان‌و هیندوـ ئورووپاییه‌کان‪،‬‬ ‫یان ئاریاییه‌کان‪ .‬یه‌ک له‌وان ‌ه زمانی‬ ‫کوردی‪ .‬به‌م پێیه‌‪ ،‬به‌شی سییه‌م له‌وانی‬ ‫دیکه‌ پێشکه‌وتووتره‌‪.‬‬ ‫زمانی کوردی ل ‌ه کۆنه‌و ‌ه پاشماوه‌‪،‬‬ ‫ی��ان لقێک ب��وو ‌ه ل��ه ‌زم��ان��ی م��ادی‪،‬‬ ‫ک��ه‌‪ ٢٧٠٠‬س��اڵ پێش له ‌س��ه‌ر زه‌وی��ی‬ ‫خ��ۆی��دا ب��ن��اخ��ه‌ی ئ��ی��م��پ��رات��وری��ی��ه‌ک��ی‬ ‫مه‌زنی پێک هیناوه‪ .‬ئ��ه‌م زم��ان��ه‌‪ ،‬که‬ ‫‌له ‌سه‌ره‌تادا وه‌ک لق ل ‌ه رۆژ ئاوای‬ ‫ئیمپراتوری ئێرانی ئه‌و کاتدا که‌ڵکی‬ ‫ل��ێ��وه‌رده‌گ��ی��ردراوه‪ ،‬ب��ه‌ر ‌ه ب��ه‌ره‌ له‬ ‫‌درێ��ژای��ی ک��ات��دا‪ ،‬س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ ب��وو‌و‬

‫خۆی له ‌زمان ‌ه ئێرانییه‌کانی دیک ‌ه جیا‬ ‫کرده‌وه‌‌؛ ورد ‌ه ورده‌ بوو ‌ه به خاوه‌ن‬ ‫زاراوه‌گ��ه‌ل��ی وه‌ک ل��وڕی‪ ،‬پشتکویی‪،‬‬ ‫س��واران��ی‪ ،‬ک��رم��ان��ج��ی‪ ،‬ه��ه‌ورام��ی‪،‬‬ ‫گوران‌و زازاکی‪.‬‬ ‫گوترا‪ ،‬که زمانی کوردی پاشماوه‌ی‬ ‫زمانی مادییه‌‪ ،‬چونک ‌ه به ‌گشتی کورد‬ ‫ن��ه‌وه‌ی م��اده‌‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ه ‌ک��ۆن��ه‌و ‌ه دوای‬ ‫س��ێ ج��ار ک��ۆچ ل��ه‌(ئ��ێ��ران وی��چ)ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ه��ات��ووه‌ت�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌م خ��اک��ه‌‌و ب��ه‌ره‌و‬ ‫زه‌ری��ا ت��ا ده‌ش��ت��ه‌ک��ان��ی ل��وڕس��ت��ان‌و‬ ‫کێوه‌کانی ئ��ه‌س��ف��ه‌ه��ان‌و کۆکیلویه‌‌و‬ ‫لێواره‌کانی که‌نداوی فارس نیشته‌جێی‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬زم��ان‌و ک��ول��ت��ووری کۆنترین‬ ‫زمان‌و کولتوری ئه‌و خاکه‌یه‌‌‪ .‬شێعری‬ ‫ک��وردی یه‌کێک ل ‌ه به‌شه‌کانی شێعر ‌ه‬ ‫چ��ه‌ن��د هیجاییه‌کان‌‌‪ .‬زم��ان��ی ک��وردی‬ ‫یه‌کێک ل ‌ه لقه‌کانی زمانه‌ئێرانییه‌کانه‌‪.‬‬ ‫ل��ه ‌ب��ه‌رده‌ن��ووس��راوه‌ک��ان��ی پاشاکانی‬ ‫ئاشوردا هه‌روه‌ها‪ ،‬که له‌نووسراوه‌ی‬ ‫گزنفون‌دا ناوی (ک��وردو) هاتووه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫په‌ڕتوکێکی په‌هله‌ویدا به ناونیشانی‬ ‫(شاره‌کانی ئێران)‪ ،‬ناوی (یارانی کێو‬ ‫ک��وردو) هاتووه‌‪ .‬ل ‌ه زمانی ئاشوریدا‬ ‫(که‌ردو) به واتای (جه‌نجگجو) هاتووه‪.‬‬ ‫ل ‌ه به‌رد ‌ه نووسراوه‌کانی (سرجون)ی‬ ‫پاشای ئ��اش��وردا به ‌خه‌تی بزماریی‬ ‫ئاشوری (ک��ه‌ردو)‪ ،‬یان (ک��اردو) به‌م‬ ‫واتایه هاتووه‌‪.‬‬ ‫(ئ��ه‌ل ـ ت��ه‌ب��ه‌ڕی) له کتێبه‌که‌یدا‪ ،‬که‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫به ناونیشانی (م��ێ��ژوو)ه‪ ،‬ده‌بێژێت‪،‬‬ ‫که‪ :‬ئه‌رده‌شێری بابه‌کان‌ی باپیره‌ی‬ ‫س��اس��ان��ی��ی��ه‌ک��ان‪ ،‬ل��ه‌ک��ورده‌ک��ان��ی‬ ‫سه‌رزه‌نگی‪ ،‬یان به‌رزه‌نجیی ‌ه ل ‌ه خاکی‬ ‫پ��ارس��دا ژی��اوه‌‌و بنه‌ماڵه‌که‌ی دوای‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی ئیسالمیش له‌وێ بوون‪.‬‬ ‫ک��وڕی خ��وردادو ئیسته‌خری‪ ،‬ناوی‬ ‫به‌رزه‌نگییه‌کانیان هیناوه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌ وت��ه‌ی زه‌رده‌ش��ت‪ ،‬ئ��اری��ای��ی�� ‌ه‬ ‫ک��ۆچ��ه‌ر ‌هک��ان خ��اوه‌ن خ��ه‌ت‌و کتێب‌و‬ ‫ئایین‌و داب��ی باژێڕنشینی نه‌بوون‌و‬ ‫هیزه‌کانی سروشتیان ده‌په‌رست‪ .‬له‌و‬ ‫پیوه‌ندییه‌دا ب��وو‌‪ ،‬ک ‌ه بۆ راگه‌یاندنی‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت خ��ه‌ت��ی س��ام��ی��ی�� ‌هک��ان��ی��ان‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردووه‌‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا ه��ی��ن��دو ـ‬ ‫ئه‌ورووپاییه‌کان‪ ،‬به ‌گشتی‪ ،‬السایی‬ ‫خه‌تی ئه‌وانیان ک��ردۆت��ه‌‌وه‌‪ .‬وات��ه ل ‌ه‬ ‫به‌شێک ل ‌ه دراوسێیه‌کانی سه‌رزه‌وی‬ ‫خانه‌خۆێی‪ ،‬خه‌تیان وه‌رگرتووه‌‪ .‬دیار ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ش دوای وه‌رگرتنی خه‌تی وێنه‌یی‪،‬‬ ‫خه‌تی نیشانه‌یی‌و دواتر خه‌تی ده‌نگی‌و‬ ‫ل ‌ه ئاکامدا خه‌تی خ��اوه‌ن ئه‌لف‌و بێ‬ ‫هاتووه‌ته‌ئاراوه‌‪.‬‬ ‫ی مادده‌کان‬ ‫وه‌ک ده‌زانین‪ ،‬ئه‌و کاته‌ ‌‬ ‫ل ‌ه ژی��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی ئ��اش��ووردا ب��وون‪،‬‬ ‫ل��ه‌وێ��دا ل��ه‌گ��ه‌ڵ خ��ه‌ت��ی م��ێ��خ��ی‪ ،‬ی��ان‬ ‫بزماری ئاشوری ئاشنا بوون‪ .‬دوای‬ ‫رزگ��ارب��وون‌و پێکهێنانی ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬خۆیان خه‌تی بزمارییان‬ ‫ت��ه‌واو‌و رێکوپێک ک��ردووه‪ .‬دوات��ر‬

‫ه��ه‌خ��ام��ه‌ن��ش��ی��ی��ه‌ک��ان گ��وای�� ‌ه وه‌ک‬ ‫خ��ه‌ت��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی خ��ۆی��ان‪ ،‬که‌ڵکیان‬ ‫لێوه‌رگرتووه‪ .‬هه‌ندێک دواتر ئه‌لف‌و‬ ‫ب��ێ م��اده‌ک��ان‪ ،‬ب��ووه‌ت�� ‌ه ‪ ٢٤‬پ��ی��ت‪،‬‬ ‫نووسینیشیان ب��زوێ��ن ب�� ‌ه پیت یان‬ ‫(ئ��ێ��ع��راب ب�� ‌ه ح��روف) ب��ووه‪ .‬وه‌ک‬ ‫ئێستای ک��وردی‌و زم��ان�� ‌ه هیندی‌وـ‬ ‫ئ��ه‌ورووپ��ای��ی��ه‌ک��ان‪ .‬خ��ه‌ت��ی زم��ان��ی‬ ‫په‌هله‌ویش ل ‌ه سامییه‌کان وه‌رگیراوه‌‪.‬‬ ‫خه‌تی ماده‌کان‌‪ ،‬ل ‌ه چه‌رخی شه‌شه‌می‬ ‫پێس زایینیدا ل ‌ه قاپۆڕی ئه‌لف‌و بێ‌دا‬ ‫خۆی نواندووه‌‪ .‬به‌ره‌به‌ر ‌ه ‌بووهته‌ ‪٣٦‬‬ ‫پیت ک ‌ه پێنجیان ده‌نگدار‌و شه‌شیان‬ ‫نیشان ‌ه بوون‌‪ .‬له ‌به‌ر دژواریی خه‌تی‬ ‫ب��زم��اری‪ ،‬خه‌تی ئ��ارام��ی ل�� ‌ه چه‌رخی‬ ‫دووه‌می پێش زایینی جێگرتووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫رێشه‌ی خه‌تی ئارامی‪ ،‬خه‌تی فینیقی‌و‬ ‫عیبرییه‌‪ .‬ئه‌لف‌و بێ‌ی ئارامی‪ ،‬به‌ری‬ ‫کاری فینیقیانه‌‪ .‬ل ‌ه ئێرانی کۆنی پێس‬ ‫ئیسالمد ح��ه‌وت خ��ه‌ت ه��ه‌ب��ووه‌‪ :‬ک ‌ه‬ ‫هام ده‌بیره‌که‌ی هه‌ر به‌و ج��ۆره‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫به ‌زم��ان گ��وت��راوه‌‪ ،‬ن��ووس��راوه‌‪ .‬وه‌ک‬ ‫زم��ان��ی ک��وردی ئ��ێ��س��ت��ا‪ .‬ه��ه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫وێده‌چێت کورد بۆ نووسین‪ ،‬له‌مه‌یاندا‬ ‫که‌ڵکی وه‌رگرتبێت‪.‬‬ ‫نووسراو ‌ه ب ‌ه خه‌تی سریانی بابل‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫وه‌زوارش (واتا وشه‌)‪ ،‬ک ‌ه وشه‌یه‌کی‬ ‫هه‌ورامییه‌‪ ،‬خ��وێ��ن��دراو ‌هت��ه‌‌وه‌‪ .‬زمانی‬ ‫په‌هله‌وی‪ ،‬یان په‌هله‌وی که‌لدانی‪ ،‬له‬ ‫‌ئازه‌ربایجان‪ ،‬خوراسان‪ ،‬ئه‌سفه‌هان‬

‫‪155‬‬

‫ک��وردس��ت��ان‪ ،‬به‌شێک ل��ه ‌لێواره‌کانی‬ ‫ده‌ری��ای خ��ه‌زه‌ر‌و ئه‌رمه‌نستان‪ ،‬باو‬ ‫ب��ووه‌‪ .‬په‌هله‌وی ده‌وره‌ی ساسانی‪،‬‬ ‫پاشماوه‌ی ئه‌م زمانه‌یه‌‪ .‬ماوه‌یه‌ک پێش‬ ‫ئێستا‪ ،‬چه‌ند رووپه‌لی چه‌رمی بزن ‌ه‬ ‫کێوی به‌م زمان ‌ه وه‌ک قه‌باڵه‌ی باخ‌و‬ ‫مڵک‌له‌هه‌ورامان وه‌ده‌ست که‌وتووه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ب��ۆی�� ‌ه ب��ه‌رده‌ن��ووس��راوه‌ک��ان��ی‬ ‫شوێنه‌واری ماده‌کان ب ‌ه سێ زمانی‬ ‫که‌لدانی‪ ،‬ئیالمی‌و مادی نه‌خشێندراون‪.‬‬ ‫(به‌رگی ‪ ١‬سه‌بکشناسی‪ ،‬به‌هار)‪.‬‬ ‫هه‌ر جۆرێک بێت‪ ،‬با بچینه‌و ‌ه سه‌ر‬ ‫بابه‌تی مه‌به‌ست‪ .‬ه��ه‌ر چه‌ند ئێستا‬ ‫بوونی چه‌ند زاراو ‌ه له ‌زمان ‌ه که‌ماندا‪،‬‬ ‫نیشانه‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندییه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌ر‬ ‫هۆ‌و پرسگری جۆراوجۆری ناسراو‬ ‫ب��ۆ گشتمان‪ ،‬زم��ان��ه‌ک��ه‌م��ان‪ ،‬ب�� ‌ه هۆی‬ ‫لێکدابڕانی ن��او ‌ه ن��اوه‌‌و تێکاڵوییمان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ دراوس��ێ��ی��ه ‌زم��ان‌و کولتوور‬ ‫جیاوازه‌کان‪ ،‬زمانه‌که‌مان وه‌ک جه‌بات‪،‬‬ ‫ی��ان کۆمه‌لگاکه‌مان تووشی ته‌نگ‌و‬ ‫چ��ه‌ڵ��ه‌م��ه‌‌و په‌رێشانی ب��ووه‌‪ .‬ل�� ‌ه به‌ر‬ ‫نه‌بوونی کیانێکی سیاسیی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ب��ه‌رپ��رس��ی��ار‌و ک��ه‌ڵ��ک وه‌رن��ه‌گ��رت��ن��ی‬ ‫ب��ه‌رف��راوان ل��ه‌م زمان ‌ه بۆ نووسین‌و‬ ‫خوێندن‪ ،‬وه‌رگێران‪ ،‬راگه‌یاندنی بیر‌و‬ ‫هه‌ست‌و رامان و‪ ..‬ئه‌ده‌بی سه‌رزاره‌کی‬ ‫جیاوازمان هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه له ‌به‌ره‌یه‌که‌و ‌ه‬ ‫بۆ ئه‌ویتر‪ ،‬راگوێزراوه‌‪ .‬تاز ‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫به ‌هۆی ناسراو‪ ،‬تووشی شپرزه‌یی‬

‫بووه‌‌و به‌شێکی له‌تاریکایی زه‌ینه‌کاندا‬ ‫ون ب��ووه‌‪ .‬ه��ه‌ر بۆی ‌ه ئه‌وه‌شی ماو ‌ه‬ ‫ناکارین بێژین کوتومت هه‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫که‌ له‌ پێشدا گوتراوه‌‪.‬‬ ‫گ��ش��ت ئ��ه‌م��ان��ه‌‌و گ��ه‌ل��ێ��ک ه��ۆک��اری‬ ‫دیک ‌ه بوونه‌ت ‌ه هۆی ئه‌وه‌‪ ،‬که زاراو ‌ه‬ ‫کوردییه‌کان به‌ره‌و پێکهێنانی زمانێکی‬ ‫یه‌کگرتوو‌و به‌په‌یڤان ‌ه هه‌نگاویان نه‌ناوه‌‌‪.‬‬ ‫هه‌ر زاراوه‌‪ ،‬ئه‌ویش ب ‌ه که‌موکوڕی‪،‬‬ ‫ل ‌ه چ��وار چێوه‌ی به‌رته‌سکی خۆیدا‪،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ن��ه‌ی��اران هێشتبێتیان‪ ،‬م��ژار‌و‬ ‫مه‌به‌ستی ساکاری راگه‌یاندووه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫جۆرێک بێت‪ ،‬ئاویته‌بوونی زاراوه‌کان‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه میکانیزمی ب��ه ‌په‌یڤان ‌ه ب��وون‌و‬ ‫یه‌کگرتنیانه‌‪ ،‬هه‌تا هه‌نووک ‌ه که‌متر‬ ‫گونجاوه‌!‬ ‫ب ‌ه هۆی ئه‌م لێکدابڕانه‌‪ ،‬فۆلکلۆری‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر‌و به‌رهه‌م ‌ه فه‌رهه‌نگیی ‌ه‬ ‫ج��ۆراوج��ۆره‌ک��ان��ی دی��ک��ه‌ش��م��ان ل��ه‌و‬ ‫پێوه‌ندییه‌دا‪ ،‬لێک ترازاون‪ .‬بێجگ ‌ه له‌دوو‬ ‫شێو ‌ه تێکۆشان‪ ،‬ئه‌ویش له‌م دوایانه‌دا‌و‬ ‫له ‌هه‌ل‌و مه‌رجی جیاوازادا‪ ،‬ک ‌ه دواتر‬ ‫ئ��ام��اژه‌ی��ان پێده‌که‌م‪ ،‬له‌به‌ر چه‌ندین‬ ‫هۆی حاشاهه‌ڵنه‌گر‪ ،‬تێکۆشان بۆ ب ‌ه‬ ‫پێزکردن‌و گه‌شه‌پێدان‌و رێکوپێککردنی‬ ‫زم��ان��ی ن��ووس��ی��ن‌و پ��ه‌ره‌پ��ێ��دان‌و‬ ‫شیاوکردنی بۆ په‌روه‌رده‌و فێرکردن‌و‬ ‫راگه‌یاندنی مه‌به‌ست‌و مژاری ئه‌ده‌بی‪،‬‬ ‫ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪ ،‬فه‌لسه‌فی‌و زانستی‌و‬ ‫راگه‌یاندن‌و ئه‌وانی دیکه‌‪ ،‬به‌و شێوه‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫که‌ده‌بوو هه‌بێت‪ ،‬به‌رچاو ناکه‌وێت!‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای گ��ش��ت ئ��ه‌م��ان��ه‌‪ ،‬م��ێ��ژوو‬ ‫نیشانی ن��ادات ت��ا ئیستا بنکه‌یه‌کی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی م��ه‌زن‌و چ��االک‌و دوور ل ‌ه‬ ‫چاوه‌دێری نه‌یاران‪ ،‬بۆ ئه‌و مه‌به‌ست ‌ه‬ ‫چێ کرابێت! هه‌ر بۆیه‌‪ ،‬وه‌ک ئاماژه‌م‬ ‫پیکرد‪ ،‬دۆخی زمانه‌که‌مان له ‌دۆخی‬ ‫سیاسی‌و کۆمه‌اڵیه‌تی کۆمه‌لگاکه‌مان‬ ‫په‌رێشانتره‌‪ .‬ک��ه‌وا ب��وو‪ ،‬ئیستا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ش��ه‌پ��ۆل��ی سێیه‌می شارستانییه‌تی‬ ‫جیهانی مرۆڤایه‌تی‪ ،‬سه‌ری هه‌ڵداوه‌‌و‬ ‫ب��م��ان��ه‌وێ��ت‌و ن��ه‌م��ان��ه‌وێ��ت ئ��ی��م��ه‌ش‬ ‫به‌شێکین له‌م جیهانه‌‪ .‬پێویست ‌ه بۆ رێک‌و‬ ‫پێککردن‌و یه‌کگرتن‌و ب ‌ه په‌یڤانه‌کردن‪،‬‬ ‫یان ستانداردکردنی زمانه‌که‌مان‪ ،‬به‌م‬ ‫جۆر ‌ه هه‌و‌ڵی چاالکانه‌‌و به‌رپرسیاران ‌ه‬ ‫بده‌ین‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬به‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌م کورته‬ ‫‌باسه‌‪ ،‬پێویست بوونی پێکهێنانی بنکه‌‪،‬‬ ‫‌یان ئاکادێمییه‌ک بۆ وه‌ئه‌ستۆگرتنی‬ ‫ئه‌م ئه‌رک ‌ه گرنگه‌‪ ،‬به‌رچاو ده‌که‌وێت‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠١‬له ‌به‌رلین له به‌رنامه‌ی‬ ‫‌ک��ۆن��ف��ران��س��ی زم��ان��ی ک��وردی��دا‪،‬‬ ‫پێویستبوونی پێکهینانی ئاکادیمییه‌کی‬ ‫ل��ه‌و چ��ه‌ش��ن��ه‌م خست ‌ه ب��ه‌رچ��او‪ .‬ب ‌ه‬ ‫داخه‌و ‌ه هیچ کۆڕ‌و کۆمه‌ڵێکی کوردی‬ ‫خاوه‌ن ده‌سه‌اڵت هه‌وڵی بۆ نه‌دا‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ��ه‌م ب��ن��ک��ه‌ی��ه پێک‬ ‫ب��ێ��ت‌و زم��ان��زان��ان‌‌و پ��س��پ��ۆڕان��ی ئ��ه‌و‬ ‫ب��واره‌ ب��ه‌ک��ه‌ره‌س��ت��ه‌ی ش��ی��اوی‬

‫س��ه‌رده‌م��ه‌و ‌ه ته‌یاربن‪ ،‬له ‌س��ه‌ره‌ت��ادا‬ ‫ئ��ه‌رک�� ‌ه ه��ه‌ن��ووک��ه‌ی��ی��ه‌ک��ان��ی ده‌ب��ی��ت�� ‌ه‬ ‫ک��ۆک��ردن��ه‌وه‌ی ن��م��وون��ه‌ی پ��ه‌ل‌و پۆ‪،‬‬ ‫یان به‌ش ‌ه جۆراوجۆره‌کانی زاراوه‌‌و‬ ‫ب��ن��زاراوه‌ک��ان��ی زم��ان��ی ک��وردی له‬ ‫‌قاپۆڕی فولکلور‪ ،‬ئه‌ده‌بی سه‌رزاره‌کی‪،‬‬ ‫ش��ێ��ع��ر‪ ،‬ب��ه‌ی��ت‌و ب��ال��ۆره‌‪ ،‬ئ��ه‌ده‌ب��ی‬ ‫ن��ووس��راو‪ ،‬چ��ی��رۆک‪ ،‬ح��ی��ران‌و الوک‪،‬‬ ‫ه��ۆره‌و س��ی��اچ��ه‌م��ان��ه‪ ،‬الوان��دن��ه‌وه‌‌و‬ ‫به‌شه‌کانی دیکه‌ی کولتوری کوردی‪.‬‬ ‫ئه‌و جار پسپۆڕه‌کان له‌و بوارانه‌دا‪،‬‬ ‫بۆ لێکگرێدان‌و پاقژکردنیان‪ ،‬ئه‌رکی‬ ‫خۆیان ب ‌ه ئه‌نجام ده‌گه‌ینن‪ .‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫عه‌ره‌به‌کان ل ‌ه ده‌وره‌ی عه‌باسییه‌کاندا‪،‬‬ ‫جۆریک کاری له‌و چه‌شنه‌یان ئه‌نجامدا‪.‬‬ ‫ک وپێککردنی ئه‌لف‌و بێ‌ی‬ ‫دوای رێ ‌‬ ‫ئارامی‪ ،‬ملیان ل ‌ه وه‌رگێڕانی بابه‌تی‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر‪ ،‬ب��ه ‌تایبه‌ت فه‌ڵسه‌فه‌ی‬ ‫یۆنان‪ ،‬نا‪ .‬له‌و پێوه‌ندییه‌دا له ‌زاراو ‌ه‬ ‫جۆراوجۆره‌و به‌رفراوانه‌کانی زمانی‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی‪ ،‬که‌ڵکیان وه‌رگ��رت‌و دوات��ر‬ ‫ب�� ‌ه ن��ووس��ی��ن��ی ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی زم��ان��ی‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر‌و گ��ه‌ش��ه‌دان ب ‌ه ریزمانی‬ ‫خۆیان‪ ،‬زمانه‌که‌یان ده‌وڵه‌مه‌ندترکرد‌و‬ ‫ب��ه‌م ج��ۆره‌ زم��ان��ی ی��ه‌ک��گ��رت��ووی‬ ‫ن��ووس��ی��ن��ی��ان پ��ی��ک ه��ێ��ن��ا‪ .‬ل��ه‌ ره‌وت��ی‬ ‫ک��ات��دا‪ ،‬دیتمان قفه‌رهه‌نگێکی زمانی‬ ‫گشتگر‌و به‌رفراوانیان چێکرد‌و له‌و‬ ‫پێوه‌ندییه‌شدا له ‌گشت زاراوه‌‌و بن‬ ‫زاراوه‌ک��ان��ی زمانی عه‌ره‌بی که‌لکیان‬

‫‪157‬‬

‫وه‌رگ��رت‌و ناوه ‌ناوه‌ش دمه‌زه‌ردیان‬ ‫ک��رده‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ت��ا (المنجد) باشترین‬ ‫نموونه‌ی ئه‌و کاره‌یه‌‪ .‬که‌ وابوو‪.‬‬ ‫س��ی��ی��ه‌م‪ :‬س��ازک��ردن��ی فه‌رهه‌نگێکی‬ ‫زم��ان��ی ک��وردی وه‌ب��ه‌رگ��ری گشت‬ ‫زاراوه‌و بن زاراوه‌‌کان‪.‬‬ ‫چ��واره‌م‪ :‬هه‌نگاونان بۆ وه‌رگێڕانی‬ ‫بابه‌تی جۆراوجۆر‪ ،‬به‌که‌ڵک وه‌رگرتن‬ ‫ل ‌ه وشه‌ره‌سه‌نه‌کانی گشت زاراوه‌کان‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن پسپۆرانی ئه‌وکاره‌وه‌‪ .‬چونک ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و ب��اب��ه‌ت��ان��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ب�� ‌ه زم��ان��ی دیک ‌ه‬ ‫نووسراون‪ ،‬بۆ خه‌ڵکی کورد ب ‌ه گشتی‬ ‫خوێندن‌و لێک تێگه‌یشتنیان نه‌گونجه‪،‬‬ ‫ه��ه‌ر بۆی ‌ه ده‌بێت له‌به‌ر دوو ئامانج‬ ‫ئه‌وان ‌ه بێن ‌ه سه‌ر که‌سم‌و بیچمی زمانی‬ ‫کوردی‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪-:‬بۆ تێگه‌یشتن له‌ناوه‌ڕۆکیان‌و‬ ‫چوونه‌سه‌ری شعوری گشتی‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬هه‌م له‌و وه‌رگێڕانانه‌دا وه‌رگێر‬ ‫ل ‌ه سه‌دان هه‌زار وشه‌ی جۆراوجۆری‬ ‫ک��وردی ب�� ‌ه ه��ه‌م��وو زاراوه‌ک��ان‬ ‫ب��ۆ راگ��ه‌ی��ان��دن��ی م��ه‌ب��ه‌س��ت‌‪ ،‬ک��ه‌ل��ک‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت ئه‌وکات‪ ،‬ک ‌ه به‬ ‫‌ده‌ست ئاوه‌اڵیی له‌و وشان ‌ه ده‌ڕژێنه‬ ‫‌س��ه‌ر رووپ��ه‌ل��ی وه‌رگ��ێ��رراوه‌ک��ان‪.‬‬ ‫ن��م��وون��ه‌ی ئ��ه‌م دی��م��ه‌ن�� ‌ه وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‬ ‫ئ��ی��ن��ج��ی��ل‌و ت��ه‌ورات ل��ه‌ده‌م��ده‌م��ه‌ی‬ ‫رنسانس‪ ،‬یان هۆرێزاندا بۆ سه‌رزمان ‌ه‬ ‫جۆراوجۆره‌کانی ئه‌ورووپا‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫وه‌رگێڕانی ئینجیل له ‌الی��ه‌ن مارتین‬

‫لوتێره‌و ‌ه بۆ سه‌ر زمانی ئاڵمانی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خ��اوه‌ن زاراوه‌ی ج��ۆراوج��ۆر ب��وو‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه بوو ناوبراو له‌م ریگایه‌وه‪ ،‬بۆ‬ ‫یه‌که‌م جار بناخه‌ی به ‌په‌یڤانه‌کردنی‬ ‫نووسینی زمان‌و رێزمانی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ی دام��ه‌زران��د‪ .‬هه‌روه‌ها رێگای‬ ‫ئالمان ‌‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م په‌رتوکه‌ی بۆ گه‌لێک‬ ‫خه‌ڵکی خوێنده‌واری ئه‌و کات‪ ،‬ته‌خت‬ ‫ک��رد ده‌ستیانی ل��ه ‌ی��ه‌خ��ه‌ی کلیسای‬ ‫پاوانخواز کرده‌وه‌‪.‬‬ ‫جێی سه‌رنجه‌! لێره‌دا چوارسه‌د ساڵ‬ ‫دوای مارتین لوتێر‪ ،‬مامۆستا هه‌ژاری‬ ‫م��وک��ری��ان��ی ب�� ‌ه ک��ه‌ڵ��ک وه‌رگ��رت��ن ل ‌ه‬ ‫گشت زاراوه‌‌و بن زاراوه‌کانی زمانی‬ ‫ک��وردی‪ ،‬ق��ورئ��ان��ی وه‌رگ��ی��ڕای�� ‌ه سه‌ر‬ ‫زمانی کوردی‪ ،‬ک ‌ه وه‌ک لوتێر له‌باری‬ ‫کێشی زمان‌و دانانی چوارچێو‌ه‌یه‌کی‬ ‫زم��ان��ه‌وان��ی��ی��ه‌وه‌‪ ،‬ک��اری ل��وت��ێ��ری ب ‌ه‬ ‫واتای وه‌پێشخستنی زمانی هه‌رێمی‪،‬‬ ‫ناوچه‌یی یان نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬ب ‌ه سه‌ر زمانی‬ ‫الت��ی��ن��دا‪ ،‬ب�� ‌ه پ��ێ دۆخ��ی چه‌رخه‌کانی‬ ‫هۆرێزان‪ ،‬خسته‌ سه‌ر شانی خۆی‪.‬‬ ‫هه‌ر چه‌ند له ‌رۆژهه‌اڵتی ناویین ب ‌ه‬ ‫گشتی‌و ل ‌ه کوردستانی پرژ‌و باڵوی‬ ‫ئێمه‌دا‪ ،‬به ‌تایبه‌تی‪ ،‬هێشتا رنسانس‪،‬‬ ‫یان بووژانه‌وه‌‌و هه‌ستانه‌و ‌ه له‌بواری‬ ‫ک��ول��ت��وری‌و رووناکبیری ب�� ‌ه گشتی‪،‬‬ ‫ی��ان ئایینی‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی‌و زانستی‌و‬ ‫ه��ون��ه‌ری‌و ئ��ه‌ده‌ب��ی��دا ب��ه‌ت��ای��ب��ه‌ت��ی‬ ‫رووی ن��ه‌داوه‌‌و هێشتا له‌و بوارانه‌دا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫دواک��ه‌وت��ووی��ن‌و چ��اوم��ان ب ‌ه تیشکی‬ ‫شارستانییه‌تی ن��وێ‪ ،‬هه‌ڵنه‌هێناوه‌‪،‬‬ ‫به ‌زات��ه‌و ‌ه ئ��ه‌و ‌ه ده‌ب��ێ��ژم‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌و‬ ‫بوارانه‌دا‪ ،‬نه‌چووینه‌ت ‌ه پێش‪ ،‬وه‌ک وتم‪،‬‬ ‫له ‌چوارچێوه‌ی کێشی زمانی زگماگی‬ ‫ئیمه‌دا‪ ،‬ه��ه‌ژاری زان��ا‪ ،‬رنسانسێکی‬ ‫بۆ له ‌دارخستین‌و قورئانی به ‌گشت‬ ‫زاراوه‌ک��وردی��ی��ه‌ک��ان وه‌رگێڕایه ‌سه‌ر‬ ‫زم��ان��ی ک��وردی‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر ئێمه‌ش‬ ‫فه‌رهه‌نگێک وه‌ک (المنجد)ی عه‌ره‌بی‬ ‫چێ بکه‌ین‪ ،‬هه‌موومان له‌و وه‌رگێڕان ‌ه‬ ‫تێده‌گه‌ین‪ .‬بێجگ ‌ه له‌وه‌‪ ،‬له ‌نێوه‌ڕۆکی‬ ‫ئ��ه‌م پ��ه‌ڕت��ووک��ه‌ش‪ ،‬ک��ه ‌‪ ١٤٠٠‬ساڵ ‌ه‬ ‫ره‌شخوێنی ده‌که‌ی بێ ئه‌و ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫زۆرمان ل ‌ه واتاکه‌ی تێبگه‌یین‪ ،‬بالۆره‌ی‬ ‫پێی ده‌بێژین‪ ،‬ئاگادار ده‌بین‪ .‬ئیتر بۆ لێ‬ ‫تیگه‌شتنی‪ ،‬پێویستمان ب ‌ه مه‌اڵ‌و فه‌قێ‬ ‫نابێت‪ ،‬تا واتای وشه‌‌و رسته‌کانیمان‬ ‫بۆ لێک بده‌نه‌وه‌‪.‬‬

‫تایبه‌تمه‌ندی وه‌رگێڕانه‌که‌‬

‫یه‌که‌م‪ :‬ده‌بینین رست ‌ه کوردییه‌کان‬ ‫وه‌ک رست ‌ه عه‌ره‌بییه‌کان‪ ،‬له ‌باری‬ ‫کێشه‌وه‌‪ ،‬ده‌ق��اوده‌ق دارێ��ژراون‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ب��ه ‌ل��ه‌ب��ه‌رچ��اوگ��رت��ن��ی کێشی زم��ان��ی‬ ‫عه‌ره‌بی بۆ گه‌یاندنی واتا ل ‌ه وشه‌گه‌لی‬ ‫کورتدا‌و به‌و گشت خزمه‌ته‌وه‌‪ ،‬نه‌ته‌و ‌ه‬ ‫جۆراوجۆرکان پێیان کردووه‌‪ ،‬هه‌وڵی‬ ‫هه‌ژار‪ ،‬کارێکی دانسقه‌یه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ل��ه‌و پ��ێ��وه‌ن��دی��ی��ه‌دا بناخه‌ی‬ ‫زمانی یه‌کگرتووی دامه‌زراندووه‌‌و تا‬

‫راده‌یه‌ک میتودێکی بۆ ب ‌ه په‌یڤانه‌‪ ،‬یان‬ ‫ستانداردکردنی ئه‌و زمان ‌ه ده‌سنیشان‬ ‫کردووه‌‪ .‬به‌م جۆره‌‪ ،‬کێش‌و هێز‌و توانایی‬ ‫زمانه‌که‌مانی بۆ وه‌رگێڕان‌و داڕشتن‌و‬ ‫ئاماژه‌کردن به‌ده‌وڵه‌مه‌ندیی ئه‌و زمانه‬ ‫ب ‌ه باشی نیشانداوه‌‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ده‌بێژم‬ ‫مامۆستا ه��ه‌ژار ده‌ستی نووسه‌رانی‬ ‫کوردی گرتووه‌و له ‌رێ هه‌ڵه‌مووتی‬ ‫تێکۆشان ب��ۆ پێکهینانی ق��ه‌واره‌ی‬ ‫ی‬ ‫زمانی یه‌کگرتوو‌و به ‌په‌یڤانه‌کردن ‌‬ ‫تێپه‌راندووه‌‌‪ .‬که‌وا بوو‪ ،‬هه‌ر ئه‌و ‌ه ماو ‌ه‬ ‫کۆڕێکی پسپۆڕ به‌م خه‌رمان ‌ه وشه‌و‬ ‫به‌رهه‌مه‌دا بچێته‌وه‌‌و به ‌وردی تێیایدا‬ ‫بگه‌ڕێت‌و له‌شێوه‌کاره‌که‌ی تێ بگات‌و‬ ‫له‌م ده‌ری��ا پر له ‌گ��ه‌وه��ه‌ره‌ی وشه‌ی‬ ‫ره‌سه‌نی کوردییه‌‪ ،‬به ‌له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫راس��پ��ارده‌ک��ان��ی دی��ک��ه‌ی ه��ات��وو له‌م‬ ‫کورت ‌ه وتاره‌دا‪ ،‬زمانی یه‌کگرتوو‪ ،‬یان‬ ‫په‌یڤانه‌یه‌ک بۆ نووسین‪ ،‬ده‌ستنیشان‬ ‫بکا‌ت‌و کۆشکی زمانی نه‌ته‌وه‌یی له‌دار‬ ‫بخات‪ .‬نموونه‌ی ئه‌م کاره ‌به‌نرخ ‌ه له‬ ‫‌(سوره‌ی یوسف)دا ده‌خه‌ینه‌ به‌رچاو‪:‬‬ ‫وه‌ختی یوسف ب ‌ه باوکی گوت‪ :‬بابۆ!‬ ‫م��ن ی��ازد ‌ه ئه‌ستێره‌و خ��ۆر‌و هه‌یڤم‬ ‫به‌خه‌و دیتن‪ ،‬که‌سه‌ر بۆ من ده‌چه‌مێنن‪.‬‬ ‫گوتی‪ :‬ئه‌ی کوڕیژگه‌که‌ی خ��ۆم! ئه‌م‬ ‫خه‌ون ‌ه الی براکانت مه‌گێڕه‌و ‌ه نه‌وه‌ک‬ ‫گه‌ڕێکت پێ بکه‌ن‪ ...،‬گوتیان بابۆ! چۆنه‌‪،‬‬ ‫که‌تۆ له‌مه‌ڕ یوسف ل ‌ه ئێم ‌ه ئه‌رخایان‬ ‫نابی‪‎‬؟ خۆ ئێم ‌ه خۆشمان گه‌ره‌که‌‪ ،‬سۆ‬

‫‪159‬‬

‫ده‌گ��ه‌ڵ ئێمه‌ی بنێر ‌ه گه‌شت بکا‌ت‌و‬ ‫گ��ه‌پ ب��دات‪ ...‬ئ��ه‌و ک��ه‌س��ی ل�� ‌ه میسر‬ ‫س��ه‌ن��دی ب��ه ‌ژن��ی خ��ۆی وت‪ :‬ق��ه‌دری‬ ‫بگر ‌ه به‌شکو ‌قازانجی لێ بکه‌ین‪ ،‬یان‬ ‫بیکه‌ین ‌ه زاڕۆی خ��ۆم��ان‪ ،‬ب��ه‌م ئاوای ‌ه‬ ‫ل��ه‌و ه��ه‌رده‌دا‪ ،‬یوسفمان زۆرب��اش‬ ‫دامه‌زراند‪ ...‬ئه‌و ژن ‌ه وا یوسف له‌ماڵی‬ ‫ئه‌وا بوو‪ ،‬ته‌مای تێکرد‪ .‬درگاکه‌ی لێ‬ ‫گاڵه‌دا‌و گوتی‪ :‬به‌له‌ز ئاماده‌به‌‪ .‬گوتی‬ ‫ئ��ه‌ی په‌نا به ‌خ��ودا‪ ...‬بێ ئه‌مه‌گان‪...‬‬ ‫ناخه‌له‌سێن‪ .‬وێ په‌الماری ئه‌می‌دا‪...‬‬ ‫گجی یوسفی الی پشته‌و ‌ه دادڕی‪...‬‬ ‫تووشی س��ه‌روه‌ری وێ هاتن‪ ...‬گه‌ر‬ ‫گجی ئ��ه‌م الی پێشه‌و ‌ه دڕاوه‌‪ ،‬وێ‬ ‫راست ئه‌کات‌و ئه‌م ڤڕۆیه‌‪ ...‬یوسف!‬ ‫واز له‌م باس ‌ه بێنه‌‪ ،‬حورمێ! بۆردن‬ ‫ل ‌ه خه‌تات داوا بکه‌‪ ...‬من شوێن دینی‬ ‫باوانی خ��ۆم‪ ...‬که‌فتگم‪ ...‬که ‌خۆتان‌و‬ ‫ب��اب‌و گاڵتان سه‌ر‌به‌خۆ ن��اوت��ان لێ‬ ‫ن��اون‪ .‬یه‌ک ل ‌ه ئێو ‌ه ده‌بێت ‌ه مه‌یگێڕی‬ ‫خێوی‪ ...‬شا گوتی‪ :‬ل ‌ه خه‌وما دیتم حه‌و‬ ‫گای قه‌ڵه‌و حه‌و چیڵی له‌ڕیان خوارد‪.‬‬ ‫خواڵمی خۆی تێگه‌یاند ئه‌و دراڤ��ه‌ی‬ ‫ب��ده‌ن��ه‌وه‌‪ .‬ک��ه ‌چ��وون�� ‌ه الی ب��اوی��ان‪،‬‬ ‫گوتیان‪ :‬باڤو! گوتی‪ :‬ره‌گه‌ڵتانی ناخه‌م‬ ‫مه‌گین ده‌رتانێکو لێگیرابێت‪ .‬کاتێک ل ‌ه‬ ‫ماڵ ‌ه یوسف چوون ‌ه هۆندور‪ ...‬وه‌ختێک‬ ‫هاتنه‌ جه‌م یوسف‪...‬‬ ‫له‌م نموونانه‌مان به ‌ه��ه‌زاران له‌وێ‬ ‫وه‌ده‌س ده‌ک��ه‌وێ��ت‌و ت��ێ��ده‌گ��ه‌ی��ن‪ ،‬ک ‌ه‬

‫چ��ل��ۆن م��ام��ۆس��ت��ای زم��ان��پ��اراو له‬ ‫‌لوڕی‌و گورانی‪ ،‬سورانی‪ ،‬کورمانجی‪،‬‬ ‫ه��ه‌ورام��ی‌و زاراوه‌و ب��ن��زاراوه‌گ��ه‌ل��ی‬ ‫ناوچه‌کان بۆ راگه‌یاندنی مه‌به‌ست‪،‬‬ ‫که‌ڵکی وه‌رگرتووه‌‪ .‬به‌له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫ئ��ه‌م ش��ێ��وه‌ک��اره‌‪ ،‬ئ��اگ��ادار ده‌ب��ی��ن‬ ‫‌چ��ل��ۆن ه��ه‌ژاری ب��ل��ی��م��ه‌ت‪ ،‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئاکامی ئاوێته‌بوونی له‌گه‌ڵ خ��اوه‌ن‬ ‫زاراوه‌گ��ه‌ل��ی ج��ۆراوج��ۆر‌و چه‌شتنی‬ ‫کوێره‌وه‌ری‌و ده‌ربه‌دری‪ ،‬توانیویه‌تی‬ ‫گ��ش��ت وش��ه‌ک��ان��ی ک��وردی ب��ه‌س��ه‌ر‬ ‫ب��ک��ا‌ت��ه‌و ‌ه وه‌ک ش��وان��ێ��ک��ی ک��ارام��ه‌‌و‬ ‫لێهاتوو‌و به‌رپرسیار‪ ،‬ئاژه‌ڵه‌که‌ی واتا‬ ‫وش ‌ه ره‌سه‌نه‌کانی ئه‌و گه‌ل‌و هۆز‌و‬ ‫نه‌ته‌و ‌ه که‌ونارای ‌ه پ��رژ‌و ب�ڵاوک��راوه‌‪،‬‬ ‫ل��ه ‌گ��وڕه‌پ��ان��ی زه‌ینیدا ک��ۆ بکاته‌وه‌‌و‬ ‫پ��ه‌روه‌رده‌ی��ان بکات‪ ،‬ده‌م��ی گورگیان‬ ‫ل��ێ ب��ب��ه‌س��ت��ێ��ت‌و ن��ه ه��ێ��ڵ��ێ��ت زک��ی��ان‬ ‫ه��ه‌ڵ��درن‌و ئێسک‌و پروسکیان فڕێ‬ ‫بده‌ن‌‪ .‬ل ‌ه وه‌رگێڕانه‌کانیدا‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫له‌وه‌رگێرانی قورئاندا‪ ،‬به‌ده‌سته‌به‌ری‬ ‫ب��ه‌خ��اوه‌ن��ه‌ک��ان��ی��ان‪ ،‬وات�� ‌ه رۆڵ��ه‌ک��ان��ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌که‌‌ی بسپێرێت‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ :‬چونک ‌ه ب�� ‌ه په‌یڤانه‌کردنی‬ ‫زمان ته‌نیا له ‌رێگای وه‌رگیرانی له‌و‬ ‫چ��ه‌ش��ن��ه‌‌و ن��ووس��ی��ن��ی ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ه‌وه‪،‬‬ ‫ب��ه ‌ش��ێ��وه‌ی دڵ��خ��واز پێش ناکه‌وێت‪،‬‬ ‫پیوێست ‌ه تێبکۆشین‪ ،‬زمانی پڕوپاگه‌ند‌و‬ ‫راگه‌یاندن‌و رۆژنامه‌‌و (ماس میدیا) ب ‌ه‬ ‫گشتی‪ ،‬له‌و ره‌وت ‌ه په‌یڕه‌وی بکه‌ن‪ ،‬به‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪160‬‬

‫‌تایبه‌ت هاوپه‌یوینی‌و بازرگانی‌و بازاڕ‌و‬ ‫له ‌گشت گرنگتر‪ ،‬زمانی پ��ه‌روه‌رده‌و‬ ‫فێرکردن له ‌باخچه‌ی منااڵنه‌و ‌ه هه‌تا‬ ‫دوایین پله‌ی زانکۆه‌کان‪ .‬ئه‌مه‌ش له‬ ‫‌ژێ��ر س��ی��ب��ه‌ری ده‌س��ه‌اڵت��ی سیاسیدا‬ ‫گونجاو ده‌بێت‪.‬‬ ‫ناڕه‌وای ‌ه ئه‌گه‌ر لێره‌دا ب ‌ه پێکهێنانی‬ ‫دوو ک��وڕی زان��ی��اری ل��ه ‌ب��اش��ووری‬ ‫ک��وردس��ت��ان ئ��ام��اژ ‌ه ن��ه‌ک��ه‌ی��ن‪ .‬وه‌ک‬ ‫ده‌زان��ی��ن ل ‌ه ساڵی ‪ ١٩٧٠‬ب��ه‌والو ‌ه له‬ ‫‌به‌غداد له ‌ژی��ر کاریگه‌ریی شۆڕش ‌ه‬ ‫م��ه‌زن��ه‌ک��ه‌ی ب��اش��ووردا بنکه‌یه‌ک به‬ ‫‌ن��اوی(ک��وڕی زان��ی��اری��ی ک��ورد) پێک‬ ‫ه��ات‌و له ‌درێژایی ته‌مه‌نیدا هه‌ندێک‬ ‫ک��اری ب ‌ه پیزی ئه‌نجامدا‪ .‬مامۆستا‌و‬ ‫پ��س��پ��ۆران‪ ،‬گه‌لێک زاراوه‌ی نوێیان‬ ‫دان��ا‌و گه‌لێک پ��ه‌رت��وک��ی��ان ب�� ‌ه خه‌تی‬ ‫کوردی ئارامی په‌سندکراوی ئه‌وکات‪،‬‬ ‫خسته‌سه‌ر رووپه‌لی کاخه‌ز‪ .‬به‌اڵم له‬ ‫‌به‌رئه‌و ‌ه زۆرتر له وه‌رگێڕانی ‌زمانی‬ ‫عه‌ره‌بییه‌و ‌ه زاراوه‌کانیان‪ ،‬چێ ده‌کرد‌و‬ ‫ی‬ ‫که‌متر ده‌چ��وون�� ‌ه نێو کێشی زمان ‌‬ ‫کوردییه‌وه‌‪ ،‬هه‌ندێک ل ‌ه کوردی ره‌سه‌ن‬ ‫دوورک��ه‌وت��ن��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌م دوای��ان��ه‌ش��دا له‬ ‫‌هه‌ولێر‪ ،‬بنکه‌یه‌ک هه‌ر به‌وناو ‌ه دامه‌زرا‬ ‫که‌جێی خۆیه‌تی له‌مامۆستای زمانزان‬ ‫وکۆچکردوو‪ ،‬مامۆستا شوکر مسته‌فا‬ ‫به‌رپرسی ئه‌وبنکه‌‪ ،‬یادێک بکه‌ین‪.‬‬ ‫هه‌ر جۆرێک بێت‪ ،‬به ‌کورتی ئاماژ ‌ه‬ ‫به‌پێشنیاره‌کان ده‌که‌مه‌وه‌‪:‬‬

‫ی��ه‌ک��ه‌م‪ :‬دی��اری��ک��ردن��ی ش��وێ��ن��ێ��ک‬ ‫وه‌ک ئاکادیمیی زم��ان ب ‌ه کۆمه‌ڵێک‬ ‫زمانزانه‌و ‌ه بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌و ئه‌رکه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬داڕشتنی به‌رنامه‌ی کار‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ه‌م‪-:‬ک��ۆک��ردن��ه‌وه‌ی ه��ه‌م��وو‬ ‫به‌رهه‌مه‌کانی کوڕه‌کانی زانیاری‪.‬‬ ‫چ��واره‌م‪ :‬ک��ۆک��ردن��ه‌وه‌ی گشت‬ ‫میراتی‪ ،‬کولتووری ب ‌ه جۆره‌کانیه‌وه‌‪‌،‬و‬ ‫تووێژ له‌گه‌ڵ به‌ساڵداچووان‌و گه‌ڕان‬ ‫ب��ه ‌دوای وش��ه‌ی ره‌س��ه‌ن‌و شتی‬ ‫فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌که‌مان‪ ،‬به ‌تایبه‌ت‬ ‫ل�� ‌ه گ��ون��ده‌ک��ان��دا‌و ت��ۆم��ارک��ردن��ی��ان‪ .‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌ت س��ه‌ره‌وده‌رک��ردن ل ‌ه مێژووی‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ک��ردن��ی خ��ه‌ت��ی ک��وردی‌و‬ ‫په‌یداکردنی کونترین نووسراو ‌ه به‌و‬ ‫زمانه‌‪.‬‬ ‫پ��ێ��ن��ج��ه‌م‪ :‬راس‌و رێ��س��ک��ردن‌و‬ ‫ساخکردنه‌وه‌ی ریزمانێکی ک��وردی‬ ‫وه‌به‌رگرو ده‌وڵه‌مه‌ند‌و یه‌کگرتوو‪.‬‬ ‫ش��ه‌ش��ه‌م‪ :‬دان��ان��ی فه‌ره‌‌نگێکی زمان‬ ‫ب ‌ه گشت زاراوه‌ک��ان‌و باڵوکردنه‌وه‌ی‬ ‫به ‌به‌رفره‌وانی بۆ ئه‌وه‌ی کورمانج‌و‬ ‫س��ۆران‌و پشتکویی‌و گ��وران‌و لوڕ‌و‬ ‫ه��ه‌ورام��ی‌و زازاک��ی ب��ت��وان��ن وش��ه‌ی‬ ‫گومانلێکراوی خ��ۆی��ان ل��ه‌ودا په‌یدا‬ ‫ب��ک��ه‌ن‌و ده‌ق��ی رۆژن��ام��ه‌‌و پ��ه‌رت��وک‌و‬ ‫گوڤارو راگه‌یندراوه‌کانی پێی بخوێنن‪.‬‬ ‫ح��ه‌وت��ه‌م‪ :‬نووسین به ‌ی��ه‌ک پیت ل ‌ه‬ ‫رۆژن��ام��ه‌و گ��وڤ��ار‌و راگه‌یاندنه‌کاندا‪،‬‬ ‫دی��اره ‌ت��ا م��اوه‌ی��ه‌ک ب�� ‌ه دوو پیتی‬

‫‪161‬‬

‫ئارامی‌و التینی‌و داواکردن له ‌زانایان‬ ‫بۆ راگه‌یاندنی بیر‌و ره‌خنه‌‌و تێرامانی‬ ‫خۆیان به‌ مه‌به‌ستی چاکسازی‪.‬‬ ‫ه��ه‌ش��ت��ه‌م‪ :‬ه��ه‌وڵ��دان ب��ۆ نووسینی‬ ‫م��ێ��ژووی��ه‌ک��ی ج��وگ��راف��ی��ای‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪ ،‬ئ��اب��ووری‪ ،‬فه‌رهه‌نگی‬ ‫ب�� ‌ه ب��ه‌ڵ��گ��ه‌وه‌‪ ،‬چ��ون��ک�� ‌ه ه��ه‌ر کۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫خه‌ڵکێک نه‌توانی مێژووی رووداوه‬ ‫‌ج��ۆراوج��ۆره‌ک��ان��ی ژی��ان‌و ژی��واری‬ ‫کۆمه‌ڵگای خۆی تۆمار بکات‪ ،‬رێگای‬ ‫به‌نه‌ته‌وه‌بوون ناپێوێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪162‬‬

‫سه‌ره‌تاكانی لۆجیكی سه‌رده‌م‬ ‫‪The Beginnings of Contemporary Logic‬‬

‫د‪.‬حه‌مید عه‌زیز‬ ‫‪Hamid Aziz‬‬

‫‪163‬‬

‫‪١‬ـ ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ل��ه‌ ك��ۆت��ای��ی س��ه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌وه‌‪ ،‬به‌ تایبه‌تی دوای ئه‌و ته‌نگژه‌‌و‬ ‫قه‌یرانه‌ی یه‌خه‌ی بیركاری گرتووه‌‪،‬‬ ‫كێشه‌ له‌ سه‌ر ئ��ه‌وه‌ هه‌بووه‪ ،‬که ئایا‬ ‫لۆجیكی ن��وێ‌‪ ،‬كه‌ به‌ الی سیمبۆلیدا‬ ‫چووه‌‪ ،‬په‌یوه‌ندیی به‌ كام لقی زانسته‌وه‌‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌؟ ئ��ای��ا پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ب��ه زانستی‬ ‫روخساریه‌وه هه‌یه‪ ،‬یان ئه‌زموونی؟‬ ‫ئایا ئه‌و كه‌رسه‌یه‌ی ده‌یكات به‌ بابه‌تی‬ ‫توێژینه‌وه‌‪ ،‬ی��ان ئ��ه‌و میتۆده‌ی پشتی‬ ‫پێ ده‌به‌ستێت‪ ‌،‬ك��ام��ه‌ن‌و چۆنن؟ ئایا‬ ‫لۆجیك به ‌الی بیركاریدا‪ ،‬یان به‌ الی‬ ‫سایكۆلۆجیدا ده‌شكێنێت؟‬ ‫وه‌اڵم��ی ئ��ه‌م پرسیارانه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫ب��ه ‌پێی ئ��ه‌و سۆنگه‌یه‌وه‌ ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬كه‌‬ ‫ل��ێ��وه‌ی سه‌رنجی بابه‌ته‌كه‌ ده‌درێ‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم له‌ هه‌مان كاتدا ده‌كرێت‌ كات‌و‬ ‫سه‌ره‌تای ده‌ستپێكی ده‌ركه‌وتنی ئه‌و‬ ‫لۆجیكه‌ی ب��ه‌ س��ه‌رده‌م ن��اوده‌ب��رێ��ت‪،‬‬ ‫دی��ارو ده‌ستنیشان بكرێت‪ .‬ه��ه‌ر ئه‌و‬ ‫ب��ڕی��اره‌ی ده‌ستنیشانكردنه‌ خ��ۆی له‬ ‫خۆیدا روخسار‌و ناوه‌ڕۆكی ئه‌و لقه‌‬ ‫فه‌لسه‌فییه‌ روون ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫راستیه‌ك هه‌یه‪ ،‬که‌ ده‌بێت‌ ه��ه‌ر له‌‬ ‫سه‌رتاوه‌ ئاماژه‌ی پێ‌ بدرێت‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که لۆجیكی ئه‌رستۆ‪ ،‬كه‌ به‌ روخساره‌كی‬ ‫ناوده‌برێت‪ ‌،‬له‌ چوارچێوه‌‌و باوه‌شی‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی ی��ۆن��ان��ی��دا گ��ۆش ك��راوه‌و‬ ‫دوا روخسار‌و ن��اوه‌ڕۆك��ی پێ‌ ب��ڕاوه‌‪،‬‬ ‫پ��ه‌ن��ای ب��ردۆت��ه‌ ب��ه‌ر زم��ان��ی ئاسایی‬

‫(ی��ۆن��ان��ی)ی ئ��ه‌وس��او ك��ردووی��ه‌ت��ی‬ ‫ب��ه‌ بابه‌تی ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌‌و لێكۆڵینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ره‌وش‌و ه��ه‌ڵ��ك��ه‌وت��ه‌‪ ،‬سروشتی‬ ‫لۆجیكه‌كه‌و پێكهاته‌و رۆڵ‌و ئه‌ركی پێ‌‬ ‫سپێردراوی دی��اری ك��ردووه‌‌و ره‌نگی‬ ‫رش��ت��وه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم لۆجیكی س��ه‌رده‌م له‌‬ ‫ئه‌نجامی په‌ره‌سه‌ندنی زانسته‌كان‌و‬ ‫ئه‌و گۆڕانانه‌ی به‌ سه‌ریداندا هاتووه‌و‬ ‫ئ��ه‌و ك��ێ��ش��ه‌‌و ب��ه‌ره‌ی��ه‌ی دوو چ��اری‬ ‫بوونه‌ته‌وه‪ ‌،‬گه‌شه‌ی ك��ردووه‌‌و خه‌ت‌و‬ ‫خاڵی داوه‌‪ .‬ئه‌و كێشه‌یه‌ی له‌ كۆتایی‬ ‫س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌وه‌ ده‌رك��ه‌وت��ووه‌‌و به‌‬ ‫قه‌یران‌و ته‌نگژه‌ی بیركاری ناوبراوه‪‌،‬‬ ‫ه��ۆك��اری س��ه‌ره‌ك��ی��ی پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��ی‬ ‫لۆجیكه‌كه‌ بووه‌‪ .‬كه‌وابوو ئه‌و ته‌نگژه‌یه‌‬ ‫چی‌و چۆن بووه‌؟‬ ‫‪٢‬ـ به ‌پێی سه‌رچاوه‌كان‪ ،‬ئه‌و كێشه‌‌و‬ ‫ب��ه‌ره‌ی��ه‌ ل��ه ‌ن��ێ��وان دوو فه‌یله‌سوفدا‬ ‫بووه‌‪ ،‬گۆتلۆب فرێگه‌ (‪ ١٨٤٨‬ـ ‪‌)١٩٢٥‬و‬ ‫ئیدمۆند هوسرڵ (‪ ١٨٥٩‬ـ‪ ،)١٩٣٨-‬كه‌‬ ‫ه��ه‌ر له ‌س��ه‌رت��اوه‌ پسپۆڕی بیركاری‬ ‫بوون‪ ،‬به‌اڵم شاره‌زاییه‌كی تێروپڕیان‬ ‫له‌ فه‌لسه‌فه‌ به‌ گشتی‌و له‌ لۆجیكدا به‌‬ ‫تایبه‌تی هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫راسته‌ هه‌ردوو هزرمه‌ند بیركار بوون‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ه��ه‌ر یه‌كه‌یان به‌ ئاراسته‌یه‌كی‬ ‫جیاواز له‌وی‌تر هه‌نگاوی هه‌ڵگرتووه‌‌و‬ ‫ته‌كانی داوه‌‪ .‬بۆیه‌ گه‌یشتونه‌ته‌ دوو‬ ‫ئه‌نجامی ل��ه ‌یه‌كتر ج��ی��اواز! ب��ه‌ الی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪164‬‬

‫فرێگه‌وه‌ لۆجیك‌و بیركاری توندوتۆڵ‬ ‫ب��ه‌ ی��ه‌ك��ت��ره‌وه‌ ب��ه‌س��ت��راون��ه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬بگره‌‬ ‫ته‌واوكه‌ری یه‌كترین‌و به‌ هیچ شێوازێك‬ ‫ناكرێت‌ له‌یه‌كتری دابڕێن‪ .‬بۆیه‌ تێكڕا‌و‬ ‫سه‌رانسه‌ری ژیانی ئا‌كادیمیی خۆی‬ ‫بۆ ئ��ه‌‌و مه‌به‌ست‌و ئه‌نجامه‌ دان��اوه‌‌و‬ ‫كۆششی بۆ كردووه‌‌و هه‌وڵی له‌ پێناویدا‬ ‫داوه‌‪ .‬ئه‌نجامه‌كه‌شی په‌یدابوونی ئه‌و‬ ‫بابه‌ته‌ی له‌و سه‌رده‌مه‌ماندا به‌ لۆجیكی‬ ‫بیركاری‪ ،‬لۆجیكی سیمبوڵی سه‌رده‌م‬ ‫داده‌نرێت‌‪ .‬به‌ پێچه‌وانه‌وه‪ ‌،‬هوسرڵ ئیتر‬ ‫به‌ هۆی خوێندنی فه‌لسه‌فه‌وه‌ بووبێت‌‬ ‫ل��ه‌ الی فه‌یله‌سوفی نه‌مسایی فڕانز‬ ‫برێنتانۆ‪ ،‬یان له‌ به‌ر هۆكاری‌تر به‌ الی‬ ‫سایكۆلۆجیدا شكاندویه‌تی‌و له‌و باوه‌ڕه‌‬ ‫دابووه‪ ‌،‬كه‌ لۆجیك به‌بنه‌ما بنه‌ڕه‌تییه‌كانی‬ ‫ده‌رون��زان��ی پشت ئه‌ستوره‌‌و ل��ه‌وه‌وه‌‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ ده‌گ��رێ��ت‌‪ .‬چ��ۆن هوسرڵ‌ی‬ ‫بیركاری‌و ئینجا له‌دواییدا فه‌یله‌سوف‪،‬‬ ‫راب��ه‌ر‌و دام��ه‌زرێ��ن��ه‌ری ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬ ‫فینۆمینۆلۆجی ئ��ه‌و ب��ۆچ��وون��ه‌ی له‌‬ ‫الدا دروس��ت ب��ووه‌‌و چ ه��ان��ده‌رێ��ك‬ ‫بۆته‌ مایه‌ی ئ��ه‌وه‌ی به ‌دڵنیاییه‌وه‌ له‌‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای چ��االك��ی ئه‌كادیمیانه‌یدا‪،‬‬ ‫پشتگیری ل��ه‌وه ‌ب��ك��ات‪ ،‬ك��ه‌ لۆجیك‬ ‫له‌ ده‌رون��زان��ی ناكرێ‌ جیابكرێته‌وه‌‌و‬ ‫بۆچی له ‌دواییدا‪ ،‬به ‌تایبه‌تی له ‌چه‌ند‬ ‫به‌رهه‌مێكدا ده‌س��ت��ب��ه‌رداری ئ��ه‌و را‌و‬ ‫بیر‌و چوونه‌ی بووه‌‪ .‬پرۆفیسۆر فرانز‬ ‫برێنتانۆ مامۆستای فه‌لسه‌فه‌ له‌ زانكۆی‬

‫ڤیه‌ننا‪ ،‬كه‌ هۆسه‌رڵ گوێی له‌ وانه‌كانی‬ ‫گ��رت��ووه‌‪ ،‬تێوری زان��ی��ن‌و لۆجیك‪ ،‬كه‌‬ ‫دوو بابه‌تی سه‌ره‌كی فه‌لسه‌فه‌ن له‌گه‌ڵ‬ ‫س��ای��ك��ۆل��ۆج��ی ئ��ه‌زم��وون��ی��ی ئ��اوێ��ت��ه‌ی‬ ‫یه‌كتری ك��ردوون‪ .‬ئ��ه‌و هه‌ڵوێسته‌ی‬ ‫ل��ه‌ دوو الوه‌ ب��ه‌ روون‌و ئاشكرایی‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ووه‌‪ :‬یه‌كه‌م‪ :‬چاالكی‌و كاری‬ ‫ئه‌زموونی زیندوو‪ ،‬وات��ه دیارده‌كانی‬ ‫هۆش‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی لۆجیكه‌‪ ،‬که له‌ سێ‌‬ ‫ك�لاس پێكدێت‪ :‬ب��ۆچ��وون‪ ،‬ب��ڕی��اردان‬ ‫‪ ، judgment‬دی��ارده‌ی هه‌ست‌و سۆز‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬تێوری ئامانجه‌كی‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ج��ۆره‌ پ��ۆل��ێ��ن ك��ردن��ه‪ ‌،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر‬ ‫ت��ێ��وری ئ��ام��ان��ج��ه‌ك��ی ب��خ��رێ��ت��ه‌ س��ه‌ر‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ئاڕاسته‌یه‌ ده‌رده‌خ��ات‪ ،‬ك��ه‌ ئه‌و‬ ‫فه‌یله‌سوف په‌یڕه‌وی كردوه‌‪ .‬ئاڕاسته‌ی‬ ‫ده‌روون��زان��ی‌و زان��س��ت��ی ئ��ه‌زم��وون��ی‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ه‌وه‌! ئ��ه‌و دوو ره‌ه��ه‌ن��ده‌ش‬ ‫ب��ه‌ ب��ۆچ��وون��ی ش��اره‌زای��ان��ی فه‌لسه‌فه‌‬ ‫له‌ لۆجیك ج��ۆره دووركه‌وتنه‌وه‌یه‌ك‬ ‫ن��ی��ش��ان ده‌دات! ئ��ای��ا ده‌ك��رێ��ت‬ ‫ده‌روونزانی بنه‌مای لۆجیك بێت؟ ئایا‬ ‫ده‌كرێت ساغ بكرێته‌وه‪ ‌،‬كه‌ لۆجیك له‌‬ ‫سایكۆلۆجی كه‌وتۆته‌وه‌؟ ئه‌و رێبازه‌ی‬ ‫الفی ئه‌و كاره‌ لێده‌دات‪ ،‬له‌ سه‌رده‌می‬ ‫ه��وس��رڵ‌دا ب��ه‌ رێ��ب��ازی سایكۆلۆجی‬ ‫‪ Psychologismus‬ن��اوب��راوه‌! هیچ‬ ‫گومان ل��ه‌وه‌دا نییه‪ ‌،‬كه‌ ده‌روون��زان��ی‬ ‫زانستێكی ئه‌زموونییه‌‌و بابه‌ته‌كه‌ خۆی‬ ‫چۆنه‌‪ ،‬ئه‌وا پشت ئه‌ستور به‌ میتۆده‌ی‬

‫‪165‬‬

‫ئه‌زموونی‌و تاقیكردنه‌وه‌‪ ،‬ده‌یكات ب ‌ه‬ ‫ك��ه‌ره‌س��ه‌ی توێژینه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم لۆجیك‬ ‫ل��ه‌ ك��ۆڕ‌و كۆمه‌ڵه‌ ئه‌كادیمیه‌كاندا وا‬ ‫ناسراوه‌‪ ،‬كه‌ نه‌زمێكی پێوه‌ری تێورییه‌‌و‬ ‫«ب��اب��ه‌ت��ه‌ك��ه‌ پێویسته‌‌و ده‌ب��ێ��ت‌ چۆن‬ ‫بێت‌؟» ده‌یكات به‌ كه‌رسه‌ی توێژینه‌وه‌!‬ ‫ل��ه‌و سۆنگه‌یه‌وه‌ چ��ۆن ده‌ك��رێ��ت‌ دوو‬ ‫بابه‌تی روخسار‌و ناوه‌ڕۆك له‌یه‌كتری‬ ‫ج��ی��اواز پیكه‌وه‌ كۆببنه‌وه‌‌و بێنه‌وه‌؟‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ب��ه‌ ل��ۆج��ی��ك��ه‌وه‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر له‌ بۆچوون‌و بڕیاردانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ت��اوه‌ك��و دی��ارده‌ی ه��ه‌س��ت‌و س��ۆز‪ ،‬له‌‬ ‫جیهاندیده‌كه‌ی برێنتانۆدا پتر پرۆسه‌ی‬ ‫هزرو بیركردنه‌وه‌ به‌رجه‌سته‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫بڕیاردان‪ ،‬خۆی له ‌خۆیدا‪ ،‬له‌ پوخته‌و‬ ‫گه‌وهه‌ره‌كه‌یدا بریتییه‌ له‌ به‌یه‌كه‌وه‌‬ ‫به‌ندكردنی چه‌ند بۆ چوونێك‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌ك��رێ‌ له‌ الیه‌كی دی��ك��ه‌وه‌ ب��ڕی��اردان‬ ‫(حوكم) خۆی ببرێته‌وه‌ سه‌ر بۆچوون‌و‬ ‫وێناكردن‪ .‬ئه‌و پرسیاره‌ی دیسانه‌وه‌‬ ‫لێره‌دا دوای ئه‌و روونكردنه‌وه‌یه‌‪ ،‬که‬ ‫ی��ه‌خ��ه‌ی ن��ووس��ه‌ر ده‌گ��رێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫که ئایا ده‌كرێ‌ له‌ هه‌موو دۆخ‌و بار‌و‬ ‫ره‌وشێكدا له ‌به‌یه‌كه‌وه‌ به‌ندكردن‌و‬ ‫پ��ێ��ك��ه‌وه‌ گ��رێ��دان��ی چ��ه‌ن��د بۆچوونێك‬ ‫بڕیار‌و حوكم دان بكه‌وێته‌وه‌؟ وه‌ك‬ ‫ئاشكرایه‪ ‌،‬بڕیارێك ئه‌گه‌ر خه‌سڵه‌ت‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی لۆجیكی هه‌بێت‪ ‌،‬به‌وه‌ له‌‬ ‫بۆچوون ‪ vorsteeung‬جیا ده‌كرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ تێیدا شتێك‪ ،‬یاخود بابه‌تێك (ئا) ‬

‫یان (نا) ده‌كرێت‪( ،‬دانی پێدا ده‌نرێت‌‪،‬‬ ‫په‌سه‌ند ده‌كرێت‌)‪ ،‬یان (به‌الوه‌ ده‌نرێت‌‪،‬‬ ‫په‌سه‌ند ناكرێت‌و نكوڵی له‌ راستی‌و‬ ‫دروس��ت��ی��ه‌ك��ه‌ی ده‌ك��رێ��ت)‪ .‬ب��ه‌و پێیه‌‪،‬‬ ‫لۆجیك به‌خۆی‌و بابه‌ته‌كانییه‌وه‌ نه‌زم‌و‬ ‫دیسپلینێكی تێورییانه‌یه‌و له‌وه‌ی هه‌یه‌‌و‬ ‫له ‌ئارادایه‌ له ‌باره‌یه‌وه‌ بڕیار ده‌بێت‌‬ ‫بدات‪ :‬پێویسته‌ چۆن بێت؟‬ ‫ده‌رب��اره‌ی ت��ێ��وری ئ��ام��ان��ج��ه‌ك��ی‪،‬‬ ‫ب��رێ��ن��ت��ان��ۆ‪ ،‬ك��ه‌ ب��ه‌ الی ه��وس��رڵ‌ه‌وه‌‬ ‫په‌سه‌ند بووه‪ ‌،‬به‌ ئاڕاسته‌یه‌كی دیكه‌دا‬ ‫ته‌كانی پ��ێ��داوه‌‪ ،‬كه‌ له‌گه‌ڵ جیهاندیده‌‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ییه‌كه‌یدا بگونجێت‌‪ .‬هه‌‌ر كارو‬ ‫چاالكییه‌كی ده‌روون��ی خۆی له خۆیدا‬ ‫ئامانج‌و ئامرازێكی دیاریكراوی هه‌یه‪‌،‬‬ ‫كه‌ هه‌وڵی بۆ ده‌دات‪ .‬ئیتر ئه‌و كاره‌‬ ‫ژیریی بێت‪ ‌،‬یان هه‌سته‌كی بێت‪ ،‬وا له‌‬ ‫خاوه‌نه‌كه‌ی ده‌كات‪ ،‬که په‌یوه‌ندییه‌كی‪،‬‬ ‫ب��ه‌ ش��ێ��وازێ��ك ل��ه‌ ش��ێ��وازه‌ك��ان‪ ،‬به‌‬ ‫بابه‌تێكه‌وه‌ هه‌بێت‪ ‌،‬كه‌ به‌ په‌یوه‌ندیی‬ ‫ئامانجه‌كی ن��اوده‌ب��رێ��ت‪ .‬هیچ كاتێك‬ ‫چاالكیی خۆشه‌ویستی‌و خۆشویستن‬ ‫به‌بێ‌ بابه‌تێك‪ ،‬به‌ بێ‌ بوونه‌وه‌رێك‪ ،‬به‬ ‫‌بێ‌ كه‌سێك نابێت‌‪ ،‬كه‌ خۆشده‌ویسترێت‪‌،‬‬ ‫یان چاالكیی خۆشویستنه‌كه‌ ئاڕاسته‌ی‬ ‫ده‌كرێت‌‪ .‬بوویه‌ ئاساییه‌كه‪ ‌،‬كه‌ باسی‬ ‫په‌یوه‌ندیی بوون به‌ ناوه‌ڕۆكێكه‌وه‌ به‬ ‫‌ئاڕاسته‌ بوون به‌ره‌و بابه‌تێك بكرێت‪.‬‬ ‫برێنتانۆ ل��ه‌و ب��اره‌ی��ه‌وه‌ گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫هه‌‌ر شتێك خۆی له‌ خۆیدا بابه‌تێكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪166‬‬

‫تێدایه‌‪ ،‬به‌اڵم نه‌ك وه‌ك یه‌ك‌و هه‌مان‬ ‫شێواز‌و شێوه‌‪ .‬له‌ بۆچووندا بابه‌تێك‬ ‫وێنا ده‌ك��رێ��ت‪ .‬له‌ ب��ڕی��ار‌و حوكمداندا‬ ‫ش��ت��ێ��ك دان��ی پ��ێ��دا ده‌ن��رێ��ت‪( ،‬ئ��ا)‬ ‫ده‌كرێت‌‪ ،‬یاخود‪( ،‬نا) ده‌كرێت‌‌و به‌الوه‌‬ ‫ده‌ن��رێ��ت‪ .‬ل��ه‌ خ��ۆش��ه‌وی��س��ت��ی��دا شتێك‬ ‫خۆشده‌ویسترێت‪ ‌.‬له‌ رق ب��وون��ه‌وه‌دا‬ ‫م��رۆڤ رك��ی ل��ه‌ ی��ه‌ك��ێ��ك‪ ،‬ی��ان شتێك‬ ‫ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌ ح��ه‌ز‌و په‌سه‌ندكردندا‬ ‫بابه‌تێك په‌سه‌ند ده‌كرێت‪ ،‬یان ده‌بێته‌‬ ‫بابه‌تی حه‌زكردنه‌كه‌‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ ئه‌م پرسیاره‌ی لێره‌دا به‌بیردا دێت‌‌و‬ ‫پتر شێوه‌ی گازنده‌‌و روونكردنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ئایا ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌‬ ‫چ��ی��ی��ه‪ ‌،‬ك��ه‌ ئ��ه‌و ج��ۆره‌ ئامانجه‌كییه‌‬ ‫ب��ه‌ ل��ۆج��ی��ك��ه‌وه‌ ه��ه‌ی��ه‌ت��ی؟ ت��ه‌ن��ی��ا ئ��ه‌و‬ ‫دی��ارده‌‌و چاالكییه‌ ده‌روونییانه‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫برێنتانۆ تایبه‌تمه‌ندیی ئامانجه‌كییانی‬ ‫داوه‌ت��ه‌ پ��اڵ‌و ل��ه‌ دوای��ی��دا ه��وس��رڵ له‌‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانیدا به‌ چه‌مكی (ئامانجیكی‬ ‫هۆش) ناوی بردون‪ ،‬كاتێك‪ ،‬که ده‌بن‬ ‫به‌ كه‌رسه‌و بابه‌تی لۆجیك‪ ،‬كه‌ تێیاندا‬ ‫ب��ڕی��ارێ��ك دراب��ێ��ت‪ ،‬شتێك دان��ی پێدا‬ ‫نرابێت‪ ،‬یان ره‌تكرابێته‌وه‌‪ ،‬بابه‌تێك (ئا)‬ ‫یاخود (نا) كرابێت‪ ،‬له‌و بار‌و ره‌وشه‌دا‬ ‫ل��ه‌و چاالكییه‌دا (ب��ار)ی راس��ت‪ ،‬یان‬ ‫هه‌ڵه‌ی تێدا ده‌بێت‌و ده‌كرێت‌ بگوترێت‌‬ ‫ده‌بێ‌ به‌ كه‌رسه‌ی لۆجیك‪ .‬به‌و پێیه‌‪،‬‬ ‫لۆجیك جۆره‌ ته‌كنیكێكه‌‪ ،‬که پشت به‌‬

‫چه‌ند بنه‌مایه‌ك ده‌به‌ستێت‪ ،‬که بۆ له‬ ‫‌یه‌كتر جیاكردنه‌وه‌ی راس��ت‌و چه‌وت‬ ‫ب��ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ��ن‪ .‬ب��ۆی��ه‌ ده‌گ��وت��رێ��ت‌‬ ‫لۆجیك ته‌كنیكی ئه‌و پێوه‌رانه‌یه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫راستی‌و ناراستیی بڕیاردانی پێ‌ ساغ‌و‬ ‫پشت راست ده‌كرێته‌وه‌‪ .‬لۆجیك له‌گه‌ڵ‬ ‫سایكۆلۆجیدا دوو بابه‌ت‌و زانستی له‌‬ ‫یه‌كتر ج��ی��اوازن‪ .‬ئیتر ئه‌و جیاوازییه‌‬ ‫م��ی��ت��ۆده‌ ب��ێ��ت‪ ‌،‬ی��ان ك��ه‌رس��ه‌‌و بابه‌تی‬ ‫توێژینه‌وه بێت‪ ١‌.‬ئه‌و دوو زانسته‌ له‌‬ ‫یه‌كتر جیاوازن‪ .‬سایكۆلۆجی زانستێكی‬ ‫ئه‌زموونیی (ئینده‌كشن)ییه‌‪ ،‬دیارده‌كه‌‬ ‫چۆنه‪ ‌،‬به‌بێ‌ ده‌سكاری كردن‌و گۆڕین‬ ‫وه‌رده‌گیرێت‌‌و ده‌كرێت‌ به‌ كه‌ره‌سه‌ی‬ ‫توێژینه‌وه‌‪ .‬به ‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬لۆجیك له‌‬ ‫میتۆدو ناوه‌ڕۆكدا شتێكی دیكه‌یه‌‪ .‬لقێكی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌یه‪ ،‬که‌ پشت به‌ نۆرم ده‌به‌ستێت‪‌.‬‬ ‫زانستێكی تێوریی پێشیانه‌ی پشت‬ ‫به‌ستو به ‌ساغ كردنه‌وه‌‌و سه‌لمێنه‌یه‌‪.‬‬ ‫هیچ كاتێك كێشه‌ی وات��ا‌و ده‌الل��ه‌ت‪،‬‬ ‫كێشه‌ی كه‌رسه‌ بابه‌تییه‌كانی پرۆسه‌ی‬ ‫زانین به‌هۆی پێشه‌كییه‌ گریمانه‌ییه‌كانی‬ ‫زانستی ده‌روونییه‌وه‌ روون بكرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و زان��س��ت��ه‌ ه��ه‌م��ی��ش��ه‌ ره‌ه��ه‌ن��دێ��ك��ی‬ ‫خ��ودی (زات��ی) زان��ی��ن ده‌س��ت��ه‌ب��ه‌ر‬ ‫ده‌بێت‌‪ .‬پشت ئه‌ستور به‌و راستیانه‪‌،‬‬ ‫ك��ه‌ ل��ه‌ س��روش��ت��ی ه��ه‌ردوو ب��اب��ه‌ت��ی‬ ‫سایكۆلۆجی‌و لۆجیكه‌وه‌ ده‌كه‌ونه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وجا به‌ هۆی ئه‌و ره‌خنانه‌وه‌ فرێگه‌‬ ‫له‌ جیهاندیده‌كه‌ی هوسرڵ‌دا گرتویه‌تی‪،‬‬

‫‪167‬‬

‫که راب��ه‌ری فه‌لسه‌فه‌ی فینۆمینۆلۆجی‬ ‫ده‌ستبه‌رداری ئه‌و بۆچوونه‌ی بووه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫لۆجیك له‌ ده‌روونزانییه‌وه‌ كه‌وتبێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم هیچ جارێك له‌ هیچ نووسینێكیدا‬ ‫بۆچوونی فرێگه‌ی په‌سه‌ند نه‌كردووه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ هه‌میشه‌ لۆجیكی به‌ كه‌رسه‌یه‌ك‬ ‫به‌كارهێناوه‌‪ ،‬که خزمه‌تی پته‌وكردنی‬ ‫ب��ن��ه‌م��ای ج��ی��ه��ان��دی��ده‌ ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی��ی��ه‌‬ ‫فینۆمینۆلۆجیه‌كه‌ی ب��ك��ات‪ .‬بنه‌مای‬ ‫ئامانجه‌كیش به‌و پێیه‪ ،‬که‌ په‌نای بردۆته‌‬ ‫به‌ر‪ ،‬به‌ پێچه‌وانه‌ی برێنتانۆوه بووه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫هه‌لومه‌رجه‌كانی پرۆسه‌ی بیركردنه‌وه‌‬ ‫‪ noetisch‬بۆ روونكردنه‌وه‌ی راستیی‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ی ل��ه‌ ت��ێ��وری گ��ه‌وه��ه‌ره‌ك��ان��دا‬ ‫سوودی لێ‌ وه‌ربگیرێت‪ .‬هه‌ر لێره‌وه‌‪،‬‬ ‫ل��ه ‌به‌رهه‌مه‌كانی دوات��ری��دا‪ ،‬چه‌مكی‬ ‫دی��ارده‌ ده‌روون��زان��ی��ی��ه‌ك��ان��ی هیچی‌تر‬ ‫به‌كارنه‌هێناوه‌‌و پ��ه‌ن��ای ب��ردۆت��ه‌ به‌ر‬ ‫چ��ه‌ك��م��ی ت��اق��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی زی��ن��دووی‬ ‫ئامانجه‌كی‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ لۆجیكی س��ه‌رده‌م له ‌ناوه‌ڕاستی‬ ‫س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌وه‌ ده‌رك��ه‌وت��ووه‪ ‌،‬به‌‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��ی ل��ه دوای ده‌رك��ه‌وت��ن��ی ئ��ه‌و‬ ‫دی��ارده‌ی��ه‌ی‪ ،‬که به‌ ته‌نگژه‌‌و قه‌یرانی‬ ‫بیركاری ن��اوب��راوه‌‌و ن��اس��راوه‌‪ .‬بۆیه‌‬ ‫ب��ه‌ ل��ۆج��ی��ك��ی ب��ی��رك��اری‌و ل��ۆج��ی��ك��ی‬ ‫سیمبۆلیش ناوده‌برێت‌‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا به‬ ‫‌پێی س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان‪ ،‬ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫شاكاره‌كه‌ی گۆتلۆب فرێگه‌ ساڵی ‪١٨٧٠‬‬

‫به‌ ناونیشانی (تۆماری چه‌مكه‌كان) به‬ ‫‌زمانی ئه‌ڵمانی ‪ Begriffsschrift‬بووه‪.‬‬ ‫ئه‌وجا كتێبی ره‌سڵ‌و وایتهێد بنه‌ماكانی‬ ‫بیركاری به‌ سه‌ره‌تاو ده‌ستپێكی ئه‌و‬ ‫لۆجیكه‌ ب��ی��رك��اری��ی��ه‌ داده‌ن��رێ��ت‌‪ .‬ل��ه‌م‬ ‫دوو ش��اك��اره‌دا‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ئه‌و په‌ڕی‬ ‫ته‌كنیكی‌و پسپۆڕین‌‪ .‬تێگه‌یشتنیان بۆ‬ ‫كه‌سانی ناپسپۆڕ وا س��وك‌و ئاسان‬ ‫نییه‌‪ .‬تا راده‌یه‌كی به‌رچاو‌و قه‌یرانه‌كه‌‬ ‫یه‌كالیی كراونه‌ته‌وه‌‪ .‬تێزه‌كه‌ی برێنتانۆ‌و‬ ‫سه‌رده‌می الوێتیی هوسرڵ‪ ،‬كه‌ وادانراوه‌‬ ‫بیركاری په‌یوه‌ندی به‌ لۆجیكه‌وه‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫لۆجیكیش له‌ ماتماتیكه‌وه‌ كه‌وتۆته‌وه‪‌.‬‬ ‫كه‌وا بوو‪ ،‬بیركاریش خۆی له خۆیدا له‌‬ ‫ده‌روونزانییه‌كی په‌ره‌سه‌ندوو به‌والوه‌‬ ‫هیچی‌تر نییه‌‪ .‬پ��ووچ��ه‌ڵ ك��راوه‌ت��ه‌وه‌‌و‬ ‫هه‌وڵ دراوه‌ ساغ بكرێته‌وه‌؛ پێناسه‌یه‌كی‬ ‫لۆجیكی بیركاری بۆ ژماره‌ دابنرێت‌‪ .‬به‬ ‫‌پێی ئه‌و پێناسه‌یه‪ ‌،‬په‌یوه‌ندیی ژماره‌ له‌‬ ‫پرۆسه‌ی زانین‌و ئۆنتۆلۆجی داببڕێ‌‌و‬ ‫له‌ سۆنگه‌ی لۆجیكه‌وه‌ پیاده‌بكرێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و كێشه‌یه‌ ه��ه‌ر له ‌سه‌رتای ژیانی‬ ‫ئ��ه‌ك��ادی��م��ی��ه‌وه‌ سه‌رنجی فرێگه‌ی بۆ‬ ‫الی خ��ۆی راك��ێ��ش��اوه‌‌و س��ه‌رگ��ه‌رم��ی‬ ‫چاره‌سه‌ركردن‌و یه‌كالیی كردنه‌وه‌ی‬ ‫ب��ووه‌‪ .‬ف��رێ��گ��ه‌ پ��رس��ی��اری ک��ردووه‪:‬‬ ‫ئ��ای��ا شتێكی س��ه‌ی��ر‌و س��ه‌م��ه‌ره‌ نییه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ زان��س��ت��ی ژم��ێ��ره‌‌و س��اك��ارت��ری��ن‬ ‫بابه‌ته‌كه‌ی ژم��اره‌ ته‌مومژاوی بێت؟‬ ‫ئه‌گه‌ر چه‌مكی بنه‌ڕه‌تیی زانستێكی له‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪168‬‬

‫جۆره‌ به‌و شێوه‌یه‌ كێشه‌ بورووژێنێت‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وا چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی ك��ێ��ش��ه‌ك��ه‌‬ ‫پێداچوونه‌وه‌یه‌كی وردی چه‌مكه‌كه‌‬ ‫پێویست ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌و توێژینه‌وه‌یه‌ی سروشتی ژماره‪‌،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی هه‌میشه‌ ل��ه‌ چ��وارچ��ێ��وه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌دا بووه‪ ،‬به‌اڵم خۆی له‌ خۆیدا‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ێ��ك��ی ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی ه��اوب��ه‌ش‌و‬ ‫ناوكۆیی ب��ی��رك��اری‌و فه‌لسه‌فه‌ ب��ووه‌‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‪ ‌،‬ره‌خنه‌یه‌كی توندی‬ ‫له‌ میتۆده‌ی سایكۆلۆجی گرتووه‌ به‌و‬ ‫پ��اس��اوه‌ی‪ ،‬ک��ه لۆجیك‌و بیركاری به‌‬ ‫هیچ جۆرێك په‌یوه‌ندییان به‌ هه‌ست‌و‬ ‫س��ۆز‌و دی��ارده‌ ده‌رونییه‌كانه‌وه‌ نییه‌‪.‬‬ ‫به‌و پێیه‌ ژماردن‌و ژمێره‌ش له‌ هه‌ست‌و‬ ‫ده‌روون��ه‌وه‌ دوورن‪ .‬ل��ه‌ كاتێكدا ئه‌و‬ ‫چاالكییه‌ ده‌رونیانه‌ روون‌و ره‌وان نین‌و‬ ‫بگره‌ ئ��ال��ۆز‌و ته‌مومژاوین‪ .‬كه‌رسه‌‌و‬ ‫بابه‌تی توێژینه‌وه‌ی لۆجیك‌و بیركاری‬ ‫وردو روون‌و ئاشكران‪ .‬بۆیه‌ ده‌كرێ‌‬ ‫ب��ه‌و پێیه‌ دوو بابه‌ت له ‌یه‌كتری جیا‬ ‫بكرێته‌وه‌‪ :‬ئه‌و كه‌رسه‌ (داتا) بابه‌تیانه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ پابه‌ندی هه‌ستی مرۆڤ نین‌و ئه‌گه‌ر‬ ‫مرۆڤ هه‌بێت‪ ‌،‬یان نه‌بێت‌‪ ،‬هه‌ست به‌‬ ‫بوونیان بكات‪ ،‬یان نه‌كات‪ ،‬ناگۆڕێن‌و‬ ‫ه��ه‌ر وه‌ك خ��ۆی��ان چ��ۆن��ن‪ ،‬ئ��اوه‌ه��ا‬ ‫به‌رده‌وام ده‌بن‌و له‌ بووندا ده‌مێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و كه‌رسه‌‌و داتایانه‌ی په‌یوه‌ندییان‬ ‫ب��ه‌ خ��ود (زات��ی) م��رۆڤ��ه‌وه‌ ه��ه‌ی��ه‌‌و له‌‬ ‫كه‌سێكه‌وه‌ بۆ كه‌سێكی دیكه‌ ده‌گۆڕێن‬

‫وه‌ك بۆچوون‌و یاد‌و هه‌ست‌و سۆز‪.‬‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ه‌ك��ان��ی ل��ۆج��ی��ك‌و ب��ی��رك��اری‬ ‫ئه‌گه‌رچی چه‌ند پێكهاته‌‌و بوونه‌وه‌رێكی‬ ‫روخساره‌كیی په‌تین (ئه‌بستراكتن)‌و نه‌‬ ‫ته‌نیا هه‌ر له‌ مێشكدا ه��ه‌ن‌و بوونیان‬ ‫ه��ه‌ی��ه‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و‌ ئ��ه‌و ئ��ه‌ن��ج��ام��ه‌ی لێیان‬ ‫ده‌كه‌وێته‌وه‪ ‌،‬به‌ هیچ جۆرێك په‌یوه‌ست‬ ‫ب��ه ك��ات‌و ش��وێ��ن ن��ی��ن‪ .‬ب��ۆی��ه‌ هه‌رگیز‬ ‫ناگۆڕێن‌و له‌ هه‌موو كات‌و شوێنێكدا‬ ‫بایه‌خی لۆجیكی خۆیان له‌ ده‌ست ناده‌ن‪.‬‬ ‫به ‌پێچه‌وانه‌وه‪ ‌،‬دیارده‌ ده‌روونییه‌كان‬ ‫سروشتی گۆڕانی هه‌میشه‌ییان پێوه‌‬ ‫دیاره‪ ‌.‬بۆیه‌ ده‌بێت له‌ ده‌ڤه‌ری لۆجیك‌و‬ ‫بیركاریدا جێگایان بۆ نه‌كرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ژم��اره‌ به‌و پێیه‌‪ ،‬كه‌ خۆی له‌ خۆیدا‬ ‫بابه‌تێكی بیركارییه‌‪ ،‬ده‌كرێت‌ به‌و جۆره‌‬ ‫پێناسه‌ بكرێت‪ ،‬كه‌ بریتییه‌ له‌ به‌دوایه‌كتر‬ ‫هاتنی به‌هاكان‪ .‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌و پێناسه‌یه‌‬ ‫وه‌ك ره‌سڵ هه‌ستی پێ‌ كردوه‌‪ ،‬ژماره‌‌و‬ ‫ژم��اردن تێكه‌اڵو ده‌ك��ات‪ .‬بۆیه‌ ده‌بێت‌‬ ‫بگوترێت‪ ،‬که‌ ژماره‌ به‌هایه‌‪.‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی فرێگه‌ پێناسه‌ی ژماره‌ی‬ ‫ب��ه‌و ج��ۆره‌ ك��ردوه‌‌و ب��ه‌م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی‬ ‫به‌كالیی كردنه‌وه‌ی ته‌نگژه‌ی بیركاری‬ ‫ب��ه ‌پ��رۆس��ه‌ی��ه‌ك��ی وردی شیكردنه‌وه‌‬ ‫ك��ۆش��اوه‪ ‌،‬چ��ه‌م��ك��ه‌ س��ه‌ره‌ك��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‬ ‫بیركاری بباته‌وه‌ سه‌ر چه‌ند چه‌مكێكی‬ ‫بنه‌ڕه‌تی‪ ،‬كه‌ به ‌ژماره‌ كه‌م بن‪ .‬ئه‌وجا‬ ‫هه‌وڵی داوه‌ ساغی بكاته‌وه‌‪ ،‬كه‌ ئه‌و‬ ‫چ��ه‌م��ك��ه‌ ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی��ان��ه‌ی ب��ی��رك��اری به‬

‫‪169‬‬

‫‌ه��ۆی چ��ه‌ن��د چه‌مكێكی لۆجیكیه‌و ‌ه‬ ‫پێناسه‌ بكرێن‪ .‬فرێگه له‌و ئه‌ركه‌شیدا‬ ‫سه‌ركه‌وتوو بووه‪ ‌.‬بۆیه‌ گه‌یشتۆته‌ ئه‌و‬ ‫ئه‌نجامه‌ی بڵێت‌‪« :‬بیركاری بریتییه‌ له‌‬ ‫لۆجیكی پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دوو‪ ».‬ئ��ه‌وه‌ بووه‌‬ ‫ب��ه مه‌به‌ستی ره‌س��ڵ‪ ،‬ك��ه‌ گوتویه‌تی‪:‬‬ ‫«ب��ی��رك��اری‌و ل��ۆج��ی��ك ب��ه‌ درێ��ژای��ی‬ ‫مێژوو دوو كایه‌‌و ده‌ڤ��ه‌ری له ‌یه‌كتر‬ ‫داب��ڕاوی توێژینه‌وه‌ ب��وون‪ .‬بیركاری‬ ‫په‌یوه‌ستی زانسته‌ سروشتیه‌كان بووه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم لۆجیك به‌شێك بووه‌ له‌ زانسته‌‬ ‫م��روڤ��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل��ه‌ س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫م��ۆدێ��رن��دا ه��ه‌ردووك��ی��ان پ��ه‌ره‌ی��ان‬ ‫سه‌ندووه‌‪.‬‬ ‫لۆجیك پتر له‌ جاران به‌ الی بیركاری‌و‬ ‫بیركاریش پتر به‌ الی لۆجیكدا هاتووه‌‪.‬‬ ‫له‌ ئه‌نجامی ئه‌مه‌دا‪ ،‬له‌ توانادا نییه‌ له‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا هێڵێكی دابڕاندن‌و له‌ یه‌كتر‬ ‫جیاكردنه‌وه‌ له‌ نێوان هه‌ردووكیاندا‬ ‫بكێشرێت‌‪ .‬به‌ راستی هه‌ردووكیان یه‌كن‪.‬‬ ‫جیاوازیی نێوانیان وه‌ك الو‌و پیاوی‬ ‫كامڵ وایه‌‪ :‬لۆجیك سه‌رده‌می الوێتیی‬ ‫بیركارییه‌‪ ،‬بیركاریش سه‌رده‌می كامڵ‬ ‫بوونی لۆجیكه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌و قسه‌یه‌ی ره‌س��ڵ‪ ،‬كه‌ پشتگیریی‬ ‫ف��رێ��گ��ه‌ی م��ام��ۆس��ت��ای ک��ردووه‌و له‌‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ لۆجیكیه‌كانیدا ك��اری بۆ‬ ‫كردووه‪ ‌،‬جۆره‌ ئاماژه‌یه‌ك به‌سێ‌ خاڵ‬ ‫ده‌دات‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬زمانی ژیانی رۆژانه‌‪ ،‬كه‌ بابه‌تی‬

‫سه‌ره‌كیی لۆجیكی مامۆستای یه‌كه‌م‬ ‫(ئ��ه‌رس��ت��ۆ) ب��ووه‌‌و زم��ان��ی بنه‌‌و ب��اره‌‬ ‫لۆجیكی نوێ‌ سوودی لێ‌ وه‌رناگرێت‪‌.‬‬ ‫بۆیه‌ ده‌بێت‌‪:‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬زم��ان��ێ��ك��ی‌ت��ر داب��ن��رێ��ت‪ ،‬که‌‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��ی��ه‌ت��ی‌و ت��ه‌س��ك‌و ب��ه‌رت��ه‌ن��گ��ی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی ن��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬به‌ڵکو خه‌سڵه‌تی‬ ‫جیهانیی تیادا هه‌بێت‌‪ .‬له‌و زماندا له‌ جیاتی‬ ‫وش��ه‌ی ئاسایی‪ ،‬كه‌ ده‌سته‌واژه‌كانی‬ ‫وات��ا‌و ده‌الل��ه‌ت��ی��ان ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬سیمبۆل‌و‬ ‫هێما به‌كاربهێنرێن‪ .‬ئه‌و به‌كارهێنانی‬ ‫سیمبۆڵه‌ پتر بابه‌تێكه‌ له‌ ورده‌كاریی‬ ‫بیركاری نزیكمان ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ه‌م‪ :‬ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی‌ س��روش��ت��ی‬ ‫زان��س��ت��ی پ��ێ��ده‌ب��ڕێ��ت‌‌و ئه‌نجامه‌كانی‬ ‫ب��وار ب��ه گ��وم��ان��ك��ردن ن��اده‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫چییتر دی��ارده‌ك��ان��ی چاالكی ده‌روون‬ ‫(سایكۆلۆجی)‪ :‬بۆچوون‌و وێناكردن‌و‬ ‫ب��ڕی��اردان ن��ه‌ك��ه‌ی��ن ب��ه‌ ك��ه‌رس��ه‌ی‬ ‫توێژینه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌بێت‌ پێكهاته‌كانی‬ ‫زمانی ته‌كنیكی رۆن��راوه‪ ‌،‬به‌ تایبه‌تی‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژه‌ك��ان‪ ،‬ب��ب��ن ب��ه‌ ب��اب��ه‌ت��ی‬ ‫توێژینه‌وه‌ی لۆجیك‪.‬‬

‫لۆجیك‌و زانست‬

‫‪١‬ـ لۆجیك لقێكی سه‌ره‌كیی فه‌لسه‌فه‌یه‌‪.‬‬ ‫لۆجیكی ب��ی��رك��اری��ش‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی به‌‬ ‫یه‌گجاره‌كی له‌ فه‌لسه‌فه‌ جیانه‌بۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم روخ��س��ار‌و ن��اوه‌ڕۆك��ی تایبه‌تی‬ ‫سه‌ربه‌خۆی هه‌یه‌‌و چۆته‌ نێو پاوان‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪170‬‬

‫ده‌ڤه‌ری زانسته‌وه‌‪ .‬هه‌ر له‌ سه‌رده‌می‬ ‫ك��ان��ت‌ه‌وه‪ ،‬ت��ا راده‌ی��ه‌ك��ی��ش پێشتر‪،‬‬ ‫بیرۆكه‌ی به‌ زانستكردنی فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬یان‬ ‫به‌زانستكردنی لقێك له‌ لقه‌كانی‪ ،‬خه‌می‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‌و فه‌یله‌سوفه‌كان بووه‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ ئ��ه‌گ��ه‌ر م��رۆڤ ق��س��ه‌ ل��ه س��ه‌ ‌ر‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان لۆجیك‌و زانست بكات‪،‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئه‌و قسه‌كردنه‌ دوو ره‌هه‌ندی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ :‬ره‌ه��ه‌ن��دی ل��ه‌ ی��ه‌ك��ت��ر چ��وون��ی‬ ‫هه‌ردووك بابه‌ت‪ .‬یان جیاوازیی نێوان‬ ‫هه‌ردووكیان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی من لێره‌دا مه‌به‌ستمه‌‪ ،‬خاڵی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م��ی��ان��ه‌‪ .‬ك��ه‌واب��وو ئ��ه‌و الی��ه‌ن��ه‌ی‬ ‫له ‌یه‌كتری چ��وون��ه‌‪ .‬چۆنه‌‌و كامه‌یه‌؟‬ ‫روون‌و ئ��اش��ك��رای��ه‪ ‌،‬ك��ه‌ زان��س��ت��ه‌ك��ان‬ ‫ده‌كرێن به‌ زانسته‌ روخسارییه‌كان‪:‬‬ ‫ل��ۆج��ی��ك‪ ،‬ب��ی��رك��اری‪ ،‬ئ��ه‌ن��دازه‌‪ .‬ئ��ه‌و‬ ‫ن��اوه‌ ل��ه‌وه‌وه‌ ك��ه‌وت��ۆت��ه‌وه‪ ،‬که‌ بابه‌تی‬ ‫توێژینه‌وه‌ی ئه‌و زانستانه‌ی روخساری‬ ‫بێ‌ ن��اوه‌ڕۆك��ن‪ ،‬ی��ان روخساره‌كه‌یان‬ ‫به‌هه‌ند وه‌رده‌گیرێت‌‌و ناوه‌ڕۆكیان به‌‬ ‫زانستی‌تر ده‌سپێردرێت‌‪ .‬بۆ نموونه‪:‬‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬ک��ه ده‌ڵ��ێ��ت‪ ‌:‬ژم��اره‌ ‪٣، 2،١‬‬ ‫‪ ، ٤،‬ی��ان س��ێ‌ گ��ۆش��ه‌‪ ،‬چ��وار گۆشه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وا ئه‌و ژم��اره‌‌و پێكهاتانه‌ ته‌نیا هه‌ر‬ ‫پێكهاته‌ی په‌تی‌و رووت��ی ئه‌بستراكت‬ ‫كراون‌و هه‌ر له‌ مێشكدا بوونیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌بستراكت‌و په‌تی كردن پرۆسه‌یه‌كی‬ ‫میتۆده‌یی زانستییه‌‪ ،‬بریتییه‌ له‌ دابڕان‌و‬

‫ج��ی��اك��ردن��ه‌وه‌ی وێ��ن��ه‌ ل��ه‌ ك��ه‌رس��ه‌‌و‬ ‫بابه‌ته‌كه‌ی‪ .‬ئه‌و جۆره‌ زانستانه‌ پشت به‌‬ ‫كه‌ره‌سه‌یه‌ك ده‌به‌ستن ده‌سته‌واژه‌كانی‬ ‫سروشت‌و خه‌سڵه‌تی شیكارییان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫له‌ لۆجیكدا به‌ هه‌مانگۆیی ناوده‌بێن‪.‬‬ ‫چونكه‌ شتێكی نوێ‌‪ ،‬هیچ زانینێكی نوێ‌‬ ‫له‌وه‌ به‌ده‌ر‪ ،‬كه‌ گریمانه‌‌و پێشه‌كییه‌كه‌دا‬ ‫هاتووه‪ ‌،‬ناده‌نه‌ ده‌ست! له‌الیه‌كی‌تره‌وه‌‪،‬‬ ‫ه��ی��چ شتێك ده‌رب��اره‌ی ه��ه‌ڵ��ك��ه‌وت��ی‬ ‫ده‌وروب��ه‌ر ناڵێن‌و په‌یوه‌ستی كات‌و‬ ‫شوێن نین‪ .‬له‌ هه‌ر كات‌و سه‌رده‌مێكدا‬ ‫ئه‌نجامه‌كانیان هه‌ر یه‌كه‌‌و راسته‌‪.‬‬ ‫زانسته‌ ئه‌زموونییه‌كان‪ :‬فیزیك‪ ،‬كیمیك‪،‬‬ ‫بیۆلۆجین‪ .‬ئه‌م زانستانه‌ به‌ ریالیستیش‬ ‫ناوده‌برێن‪ ،‬چونكه‌ له‌ ده‌وروب��ه‌ره‌وه‌‬ ‫دات��ا‌و ك��ه‌رس��ه‌ی ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ك��ه‌ی��ان‬ ‫ده‌ستگیر ده‌ب��ێ��ت‌‌و په‌یوه‌ستی ك��ات‌و‬ ‫جێگان‪ ،‬رێژه‌یین‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌و ئه‌نجامانه‌ی‬ ‫پ��ێ��ی��ان ده‌گ��ه‌ن هه‌میشه‌ س��روش��ت‌و‬ ‫خه‌سڵه‌تی رێتێچوونیان هه‌یه‌‪ .‬راست‌و‬ ‫دروس��ت��ن تا ئ��ه‌و كاته‌ی دی��ارده‌ی��ه‌ك‪،‬‬ ‫ئه‌نجامێك ده‌ستگیر ده‌ب��ێ��ت‌‪ ،‬بنه‌ما‬ ‫هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫په‌سه‌ندكراوه‌كه‌‬ ‫ئ��ه‌و كاته‌ ده‌ب��ێ��ت‌ چ��او ب��ه‌و ئه‌نجام‌و‬ ‫بنه‌مایانه‌دا بخشێنرێنه‌وه‪ ‌،‬كه‌ تاوه‌كو‬ ‫ئه‌و كاته‌ به‌ده‌ست هاتوون‌و كاریان پێ‌‬ ‫كراوه‪ ،‬وه‌ك‪ :‬بنه‌مای هۆیه‌كی‪ ،‬تێوری‬ ‫ئه‌تیر‪ ،‬خێرایی تیشك‪.‬‬ ‫زانستیه‌ ئ��ه‌زم��وون��ی��ه‌ك��ان ب��ه‌و پێیه‌‬ ‫ده‌سته‌واژه‌ی كه‌ره‌سه‌ ده‌ربڕینه‌كانیان‬

‫‪171‬‬

‫به‌ ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی لێكدراو ناوده‌برێت‌‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ه‌ ش��ت ده‌رب��اره‌ی ده‌وروب��ه‌ر‬ ‫ده‌ڵێن‌و ئه‌نجامی نوێ‌‪ ،‬زانیاریی نوێ‌‬ ‫ده‌ده‌نه‌ ده‌ست‪ .‬ده‌سته‌واژه‌ی لێكدراو به‌‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ده‌سته‌واژه‌ی شیكارییه‌وه‌‪،‬‬ ‫س��اده‌‌و س��اك��ار نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل��ه‌ چه‌ند‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی��ه‌ك پێكهاتووه‪ ‌.‬ده‌ك��رێ‌‬ ‫بۆ پشت راس��ت ك��ردن��ه‌وه‌ی راستی‌و‬ ‫ناراستییان‪ ،‬پشت به‌ بنه‌مای تایبه‌تی‬ ‫ببه‌سترێ‪ ‌،‬كه‌ به‌ بنه‌مای ساغ كردنه‌وه‬ ‫‌‪ Verifikationsprinzip‬ناوده‌برێت‌‪.‬‬ ‫پشت ئه‌ستور ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬که تا ئیستا‬ ‫گ��وت��را‪ ،‬ده‌ك��رێ��ت‌ زانسته‌كان ب��ه‌ دوو‬ ‫ره‌هه‌ند له‌ یه‌كتری جیا بكرێنه‌وه‌‪:‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬ئ��ه‌و م��ی��ت��ۆده‌ی پ��ه‌ی��ڕه‌وی‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ئه‌زموونه‌‪( ،‬دیده‌كشن)ه‪ ‌،‬یان‬ ‫(ئینده‌كشن)ه‪ .‬ب��ه‌و پێیه‌‪ ،‬ئه‌زموونی‪،‬‬ ‫پێشیانه‌(ئه‌پریۆری) ده‌بێت‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئه‌و بابه‌ته‌ی كردوویانه‌ به‌‬ ‫پ��اوان‌و توێژینه‌وه‌ی له‌سه‌ر ده‌ك��ه‌ن‪،‬‬ ‫به‌ پێی ئه‌و ئه‌نجامه‌ی پێ‌ ده‌گه‌ن‌و له‌‬ ‫توێژینه‌وه‌كه‌یانه‌وه‌ ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌وه‪ ‌،‬به‌‬ ‫ئایدیالیستی‪ ،‬یان ریالیستی ناوده‌برێن ‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ ئه‌گه‌ر زانسته‌كان به‌و شێوازه‌ له‌‬ ‫یه‌كتر جیابكرێنه‌وه‌‌و ئه‌گه‌ر دوو میتۆدی‬ ‫(دیده‌كشن) پشتیان پێ‌ ببه‌سترێت‌‌و‬ ‫ئه‌نجامی زانسته‌كان رێتێچوون بێ‌‬ ‫بێت‪ ،‬چ په‌یوه‌ندییه‌ك له‌ نێوان لۆجیك‌و‬ ‫ئ��ه‌و زانسته‌ ج��ۆراوج��ۆرران��ه‌ ده‌بێت‌؟‬ ‫ئ��ه‌و رۆڵ��ه‌ چییه‌ له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و‬

‫په‌یوه‌ندییه‌دا له‌ لۆجیك ده‌سپێردرێت‌؟‬ ‫له ‌وه‌اڵم��ی ئه‌و پرسارانه‌دا پشت به‌و‬ ‫س��ۆن��گ��ه‌ی��ه‌ ده‌ب��ه‌س��ت��رێ��ت‌‪ ،‬ك��ه‌ ل��ێ��وه‌ی‬ ‫س��ه‌رن��ج��ی ل��ۆج��ی��ك ده‌درێ��ت‌‌و پێی‬ ‫ده‌س��پ��ێ��ردرێ��ت‌‌و ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌ ئه‌ستۆی!‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی به ‌الی ئێمه‌وه‌ لێره‌دا گرنگه‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵوێستی فه‌لسه‌فه‌ی كۆڕی ڤیه‌ننای‬ ‫ئیمپریزمی لۆجیكییه‌ ب��ه‌ رابه‌رێتیی‬ ‫پرۆفیسۆر مۆریس شلیك‌و رۆدۆلف‬ ‫كارناپ‪ ،‬كه‌ ئیمه‌ له‌ نووسینه‌كانماندا به‌‬ ‫زمانی كوردی الیه‌نگیری لێ ده‌كه‌ین‪:‬‬ ‫به‌ سایه‌ی ئه‌و توێژینه‌وه‌ زانستی‌و‬ ‫فه‌لسه‌فه‌یی‌و لۆجیكیانه‌ی‪ ،‬که له ‌الیه‌ن‬ ‫راب��ه‌ران��ی ئ��ه‌و ك��ۆڕه‌وه‌ ن��ووس��راون‌و‬ ‫باڵوكراونه‌ته‌وه‪ ‌،‬چ به ‌شێوه‌ی نامیلكه‌‬ ‫بووبێت‪ ،‬له‌ الیه‌ن ریكخراوی ئێرنست‬ ‫م��اخ‌ه‌وه‪ ‌،‬ی��ان ئ��ه‌وان��ه‌ی ل��ه‌ گ��ۆڤ��اری‬ ‫ب��ه‌ن��اوب��ان��گ��ی زان��ی��ن ‪ krkenntnis‬له‌‬ ‫ب��اژێ��ری الپ��ت��س��ی��گ ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪١٩٣٠‬‬ ‫تاوه‌كو ساڵی ‪ ١٩٣٦‬باڵوكراونه‌ته‌وه‪‌،‬‬ ‫یان به‌ كتێب له‌ الیه‌ن فه‌یله‌سوفه‌كانه‌وه‌‬ ‫چ��اپ‌و په‌خش ك��راون‪ ،‬ئ��ه‌رك��ی نوێی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ ب��ه‌ گشتی‌و ه��ی لۆجیك به‌‬ ‫تایبه‌تی‌و په‌یوه‌ندی هه‌ردووكیان به‌‬ ‫زان��س��ت��ه‌ ج��ۆرب��ه‌ج��ۆره‌ك��ان��ه‌وه‌ دی��ارو‬ ‫ده‌ست نیشانكراوه‌‪ .‬ئه‌وی ئێمه‌ لێره‌دا‬ ‫پ��ش��ت��ی پ��ێ ده‌ب��ه‌س��ت��ی��ن‪ ،‬مانیفێستی‬ ‫كۆڕه‌كه‌ خۆیه‌تی‪ ،‬كه‌ له‌ ژێر ناونیشانی‪:‬‬ ‫مانیفێستی ك��ۆڕی ڤیه‌ننا‪ :‬تێگه‌یشتنی‬ ‫زانستیانه‌ی جیهان ساڵی ‪ ١٩٢٩‬له‌ الیه‌ن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪172‬‬

‫پرۆفیسۆر هانزهان‪ ،‬پرۆفیسۆر ئۆتتۆ‬ ‫نوێرات‪ ،‬پرۆفیسۆر رۆدۆل��ف كارناپ‬ ‫له‌ زانكۆی ڤیه‌ننای پایته‌ختی نه‌مسا‬ ‫ب�ڵاوك��راوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ شاكاره‌كه‌ی‬ ‫كارناپ‪ ،‬كه‌ له‌ ژێر ناونیشانی لۆجیكی‬ ‫ك��ۆن‌و ن��وێ‌ له‌ ژم��اره‌ (‪)١‬ی گۆڤاری‬ ‫زانین ساڵی ‪ ١٩٣٠‬ـ ‪ ١٩٣١‬له‌ الیبزیخ‬ ‫باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌و دوو ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌دا لۆجیك وه‌ك‬ ‫ئامرازێكی میتۆدی چاالكیی فه‌لسه‌فه‌‬ ‫دانراوه‌‪ .‬فه‌لسه‌فه‌ش خۆی له‌ لۆجیك‌و‬ ‫تێوری زانیندا كورت كراوه‌ته‌وه‌‪ .‬تێوری‬ ‫زانینیش رۆڵ��ی لۆجیكی پراكتیكی‌و‬ ‫پراكتیزه‌كردنی پێ‌ سپێردراوه‌‪ .‬به‌ پێی‬ ‫ئه‌و ده‌ستنیشانكردنه‌ی لق‌و ناوه‌ڕۆكی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‌و پۆلێنكردنی زانسته‌كان‪،‬‬ ‫ئ��ه‌رك��ی فه‌لسه‌فه‌ ج��ۆره‌ چاالكییه‌كی‬ ‫ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی لۆجیكیی ب��ه‌م ج��ۆره‬ ‫بووه‌‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬ئه‌و جۆره‌ ئه‌رك‌و چاالكییه‌ی‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‪ ‌،‬ت��ون��دوت��ۆڵ ب��ه‌ زان��س��ت��ه‌‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��ی��ی��ه‌ك��ان��ه‌وه‌ پ��ه‌ی��وه‌س��ت��ه‌‌و به‬ ‫‌هۆیانه‌وه‌ پیاده‌ ده‌ك��رێ��ت‌‪ ،‬ئیتر بۆیه‌‬ ‫دان به‌وه‌دا نانرێت‪ ‌،‬كه‌ فه‌لسه‌فه‌ شان‬ ‫ب��ه ‌ش��ان��ی‪ ،‬ی��ان ل��ه‌ س��ه‌روو‌ی زانسته‌‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��ی��ه‌ك��ان��ه‌وه‌ ك��ای��ه‌‌و پ��اوان‌و‬ ‫ده‌ڤه‌ری تایبه‌تی زانینی هه‌بێت‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئه‌ركی فه‌لسه‌فه‌ له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫زان��س��ت��ی ئ��ه‌زم��وون��ی��دا ب��ری��ت��ی��ی��ه ‌له‌‬ ‫روون��ك��ردن��ه‌وه‌ی ده‌س��ت��ه‌واژه‌ك��ان به‬

‫‌ه��ۆی ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی لۆجیكیانه‌ به‬ ‫‌تایبه‌تی تاوتوێكردنی ده‌سته‌واژه‌كان‬ ‫بۆ به‌شه‌ ده‌سته‌واژه‌كان‌و چه‌مكه‌كان‪.‬‬ ‫ئه‌وجا هه‌نگاو به‌ هه‌نگاو ب��ردن��ه‌وه‌‌و‬ ‫گ��ێ��ڕان��ه‌وه‌ی چ��ه‌م��ك��ه‌ك��ان ب��ۆ س��ه‌ر‬ ‫چه‌مكه‌ ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان‌و گ��ێ��ڕان��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژه‌ك��ان بۆ س��ه‌ر ده‌س��ت��ه‌واژه‌‬ ‫بنچینیه‌كان‪ ،‬كه‌ لێیانه‌وه‌ كه‌وتوونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و رۆڵه‌ی به‌ لۆجیكی نوێ‌ سپێرداروه‌‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ی به ‌زانسته‌وه‌‬ ‫ه��ه‌ی��ب��ووه‌‪ ،‬ت��اراده‌ی��ه‌ك كێشه‌كانی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‌و میتافیزیكی ل��ه ‌روان��گ��ه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و رێ��ب��ازه‌ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌وه‌ یه‌كالیی‬ ‫كردۆته‌وه‌‪ ،‬چونكه‌‪:‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬ب��ه‌ه��ۆی ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫لۆجییكه‌وه‌ ده‌رك��ه‌وت��ووه‪ ‌،‬ك��ه‌ چه‌ند‬ ‫كێشه‌یه‌ك‪ ،‬كه‌ ن��اوه‌ڕۆك‌و روخساری‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��ی��ی��ان ه��ه‌ی��ه‪ ‌،‬ده‌ك��رێ��ت‌‬ ‫پ��ش��ت ئ��ه‌س��ت��ور ب��ه‌ م��ی��ت��ۆدی زانسته‌‬ ‫ئه‌زموونییه‌كان یه‌كالیی بكرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬كێشه‌یتر ه��ه‌ن‪ ،‬كه‌ به‌ هۆی‬ ‫جۆرێكی تایبه‌تی به‌كارهێنانی زمانه‌وه‌‬ ‫ك��ه‌وت��وون��ه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر چ��ه‌م��ك‌و‬ ‫ده‌سته‌واچه‌كان به‌ هۆی شیكردنه‌وه‌ی‬ ‫لۆجیكی زم��ان‌و زانستییانه‌ پێناسه‌‌و‬ ‫روون بكرینه‌وه‪ ،‬ئه‌وا‌ كێشه‌كان یه‌كالیی‬ ‫ده‌ك��رێ��ن��ه‌وه‌‌و وه‌اڵم��ی پ��رس��ی��اره‌ك��ان‬ ‫ده‌درێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ه‌م‪ :‬ج��ۆره‌ك��ه‌ی‌ت��ر ك��ێ��ش��ه‌‬ ‫میتافیزیكیه‌كانن‪ ،‬ئه‌و كێشانه‌ هه‌ندێكیان‬

‫‪173‬‬

‫به‌ شێوه‌ی پرسیار دێنه‌ به‌رچاو‌‪ .‬سه‌خت ‌ه‬ ‫وه‌اڵم بدرێنه‌وه‌‌‪ .‬بگره‌ ناكرێت‌ وه‌اڵم‬ ‫بدرێنه‌وه‌‪ .‬ناشكرێت‌ به ‌زمانی زانست‬ ‫ده‌رببڕدرێن‪ ،‬یان به‌چه‌مكی زانستییانه‌‬ ‫دابڕێژرێنه‌وه‌‪ .‬شیكردنه‌وه‌ی لۆجیكی‬ ‫زمان ده‌ری ده‌خات‪ ،‬كه‌ ئه‌وانه‌ كێشه‌ی‬ ‫راسته‌قینه‌ نین‪ ،‬به‌ڵكو زڕه‌ كێشه‌ن‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫ده‌سته‌واژانه‌ش‪ ،‬كه‌ ده‌ریانبڕیون‪ ،‬بێ‌‬ ‫واتان‪.‬‬ ‫ب��ه‌ پێی پۆلێن ك��ردن��ی زانسته‌كان‌و‬ ‫ج��ۆری ك��ێ��ش��ه‌‌و ده‌س��ت��ه‌واژه‌‌و‬ ‫پڕۆپۆزیشنه‌كان دوو ج��ۆر رێبازی‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی زان��س��ت��ی ه��ه‌ن‪ ‌،‬ك��ه‌ له‬ ‫‌چاالكیی زانسته‌كاندا به‌كارده‌هێنرێن‌و‬ ‫پشتیان پێ‌ ده‌به‌سترێت‌‪:‬‬ ‫(ئ��ی��ن��ده‌ك��ش��ن) ب��ه‌رام��ب��ه‌ر ب��ه‌ وش��ه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بی باو (ئیستقراء)‪.‬‬ ‫(دی��ده‌ك��ش��ن)‪ ،‬كه‌ به ‌زمانی عه‌ره‌بی‬ ‫وشه‌ی (ئیستیداللی) بۆ دانراوه‌‪.‬‬ ‫(ئینده‌كشن) میتۆده‌ی ئاسایی زانسته‌‬ ‫ئه‌زموونییه‌كان‪ :‬فیزیك‪ ،‬كیمیك‪ .‬له‌‬ ‫پێشه‌كیه‌ك‪ ،‬یان چه‌ند پێشه‌كییه‌كی تاك‌و‬ ‫هه‌نده‌كی ده‌ست پێ‌ ده‌كات بۆ گه‌یشتن‬ ‫ب��ه‌ بنه‌ما‌و قانونێكی گشتی‪ .‬ئه‌وه‌یه‌‬ ‫مه‌به‌ست له‌ پێناسه‌ی ئه‌و میتۆده‌یه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫بریتییه‌ له‌وه‌ی پرۆسه‌یه‌كی زانستییه‌‪،‬‬ ‫ک��ه زان��ا ب��ه‌ ه��ۆی��ه‌وه‌ ره‌ن��گ��ی تێورێك‬ ‫ده‌رێ��ژرێ��ت‌ بۆ ئ��ه‌وه‌ی راستییه‌ تاكه‌‬ ‫دیتراوه‌كانی پێ‌ لێكبداته‌وه‌‪ .‬ساكارترین‬ ‫ن��م��وون��ه‌ ل��ه‌و ك��ای��ه‌ی��ه‌دا‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬که‬

‫ك��ان��زا‪ ،‬ت��اك ب��ه‌ت��اك‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر گ��ه‌رم‬ ‫بكرێن‪ ،‬ده‌كشێن‪ .‬ئه‌و ئه‌نجامه‌ی له‌و‬ ‫پرۆسه‌ی (ئینده‌كشن)ه‌ ده‌كه‌وێته‌وه‪‌،‬‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که‌ هه‌موو كانزاكان به‌ گه‌رم‬ ‫كردن ده‌كشێن‪ .‬ئه‌و پرۆسه‌یه‌ له‌ سێ‌‬ ‫هه‌نگاو پێكهاتووه‌‪ :‬ئه‌زموونكردن‌و‬ ‫تێبینی‪ ،‬رۆنانی گریمانه‌‪ ،‬ئینجا هه‌وڵدان‬ ‫ب��ۆ س��اغ‌و پشت راس��ت��ك��ردن��ه‌وه‌ك��ه‌ی‪.‬‬ ‫ب��ه‌پ��ێ��ی س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان‪ ،‬ئ��ه‌رس��ت��ۆ‬ ‫یه‌كه‌م فه‌یله‌سووفه‌‪ ،‬که ئه‌و وشه‌یه‌ی‬ ‫به‌كارهێناوه‌‌و به‌ هۆیه‌وه‌ ئاماژه‌ی به‌و‬ ‫پرۆسه‌یه‌ داوه‪ ‌،‬كه‌ له‌ نموونه‌ی تاكی‬ ‫هه‌نده‌كییه‌وه‌ به‌ره‌و بنه‌مایه‌كی گشتی‬ ‫هه‌مه‌كی هه‌نگاو ده‌نێت‌‪.‬‬ ‫(دی��ده‌ك��ش��ن)‪ :‬م��ی��ت��ۆده‌ی زان��س��ت��ه‌‬ ‫روخ��س��اری��ی��ه‌ك��ان��ه‌‪ :‬ل��ۆج��ی��ك‪ ،‬لۆجیكی‬ ‫بیركاری‪ ،‬ژمێره‌‪ ،‬میكانیك‪ ،‬بیركاری‌و‬ ‫ئ��ه‌ن��دازه‌ ه��ه‌ر ل��ه‌ س��ی��س��ت��م��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫ئیكلیدس‌ه‌وه‪ ‌،‬تا ئ��ه‌م س��ه‌رده‌م��ه‪ ‌،‬ئه‌و‬ ‫پ��ه‌ی��ڕه‌وه‌ پرۆسه‌یه‌كه‌ ل��ه‌ بنه‌مایه‌كی‬ ‫گشتییه‌وه‌ به‌رو تاك‌و هه‌نده‌كی هه‌نگاو‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌گ��رێ��ت‌‪ .‬ئه‌نجامه‌كانی هه‌میشه‌‬ ‫راستن‌و گومان هه‌ڵناگرن‪ .‬بنه‌مای ئه‌و‬ ‫پرۆسه‌یه‌ قانونی خۆیه‌تی‌و بێ‌ ناكۆكییه‌‪،‬‬ ‫گونجانی ه��زر له‌گه‌ڵ خۆیدا‪ ،‬چونكه‌‬ ‫بابه‌ته‌كه‌ په‌یوه‌ندیی ب��ه‌ روخ��س��اری‬ ‫ه��زره‌وه‌ ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ن��ه‌ك ن��اوه‌ڕۆك��ه‌ك��ه‌ی‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا پێشیانه‌یه‌‪ ،‬وات��ه‌ ل��ه‌ پێش‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ خۆی پێویستی به‌و بنه‌مایه‌‬ ‫هه‌یه‌‌و وه‌ك هه‌لومه‌رجی دروستیه‌كه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ 174 .Edo Pivcevic: Ebend. S. 66. ff_4 Gottlob Frege: Grundgesetze der_5 Arithmetik.

Hildesheim.

Olm

verlag.

.1962.s. 1- 11. Ff .Gottlob frege: Ebenda. A. o_6 Bertrand Russell: Philosophie des_7 Abendlandes. Munchen- wien. 2000. S. .837. ff Berrtrand Russell: Einfuhrung in die_8 mathmatisch Philosophie. Holl Verlag .Darmstadt und Genf 1964 Wolfgang Stegmuller، Ebenda. S._9 .412. Ff .Berrtrand Russell: Ebenda. S. 798_10 Rudolf Carnap: Die alte und neue_11 logik. In: Erkenenntnis. Bd. I. Leipzig. 1930- 1931. S12- 13 Wiener Kreis:- Wissen schaftliche_12

.‫ ده‌سته‌واژه‌كانیشی شیكارین‬.‫داده‌نرێت‬ ‫ که ئه‌نجامه‌كان هه‌ر له‬،‫به‌و واتایه‌ی‬ ‫‌س��ه‌رت��اوه‌ ل��ه‌ پێشه‌كیه‌كانیدا تێبینی‬ ‫ده‌كه‌ین‌و به‌ ناچاریی له‌ پێشه‌كیه‌كان‬ ‌‫ ن��اراس��ت��ی ئه‌نجامه‌كه‬.‌‌‫ده‌ك��ه‌ون��ه‌وه‬ ‫ه��ه‌ڵ��ه‌و چ��ه‌وت��ی��ی پێشه‌كییه‌كه‌ پشت‬ )‫‌ (دیده‌كشن‬،‫ به‌م پێیه‬.‌‫راست ده‌كاته‌وه‬ ‌‫ له‌ گشتیه‌وه‬،‌‫پرۆسه‌یه‌كی شیكارییه‬ ‫ ده‌كرێت‌ میتۆده‌ی‬،‌‫بۆ تایبه‌تی ده‌چێت‬ ‫‌ وه‌ك‬،‫‌ كه‌ ئه‌رستۆ دایهێناوه‬،‫پێوانه‬ ‫یه‌كه‌مین نموونه‌ له‌و ده‌ڤه‌ره‌دا سه‌رنج‬ ‫ ب��ی��رك��اری‌و ئ��ه‌و م��ی��ت��ۆده‌ی‬.‫ب��درێ��ت‬ ‫ ئ��ه‌و پ��رۆس��ه‌ی��ه‌ی‬،‫پ��ه‌ی��ڕه‌وی ده‌ك��ات‬ ‌‫ چونكه‬،‫(دیده‌كشن)ه به‌رجه‌سته‌ ده‌كات‬ ‫تێوری بیركاری هه‌میشه‌ راست ده‌بێت‬ ‌‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ��ه‌و گ��ری��م��ان��ه‌ی��ه‌ی پشتی پێ‬ .‫به‌ستوه‌ راست بێت‬

Welt auffasung.( Hrsg) von: verin Ernst

:‫سه‌رچاوه‌‌و په‌راویز‬

Mach. Arthur wolf Verlag Wien 1929. S. .13. Ff Wolfgang

Hauptstromungen

stegmuller:_1 der

Gegenwarts

philosophie. Bd. I. Aufl. 6. Stuttgart 1987. .ff 5-S.4 Edo Pivcevic: von Husserl zu Sartro._2 .List Verlag Munchen 1972. S. 59. Ff Franz Brentano: Psychologie vom_3 empirischen Standpunkt. Meiner Verlag 1924. B. I. S. 124. Edo Pivce vic . A. 0

‫‪175‬‬

‫زانستی لۆجیك‬

‫‪Logic‬‬

‫د‪.‬حه‌سه‌ن حسێن سدیق ‬ ‫‪Hassan Hussin Sidiq‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪176‬‬

‫زانستی لۆجیك وه‌ك هه‌ر زانستێكی‌تر ئێمه له‌ هه‌‌ر لقێكی زانیندا سوودیان ل ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئامانجه‌ س��ه‌ره‌ك��ی��ی��ه‌ک��ه‌ی بریتییه‌ له‌ وه‌ربگرین‪ .‬وه‌ك چۆن بێرتراند ره‌سل‬ ‫دان��ان��ی ئ��ه‌و ی��اس��او رێ��س��ای��ان��ه‌ی‪ ،‬كه‌ ده‌ڵێت‪« :‬لۆجیك بناغه‌یه‌ بۆ فه‌لسه‌فه‌«‪.‬‬ ‫هزر له‌ هه‌ڵه‌كردن ده‌پارێزن له‌ كاتی كه‌واته‌ له‌ رووی لۆجیكییه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بیركردنه‌وه‌دا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا له‌ راستی‌و فه‌لسه‌فه‌ دای��ك��ی ه��ه‌م��وو زانسته‌كان‬ ‫هه‌ڵه‌یی هزر ده‌كۆڵیته‌وه‌‪ ،‬به ‌تایبه‌تی بێت‪ ،‬لۆجیكیش بناغه‌ی فه‌لسه‌فه‌ بێت‪،‬‬ ‫ك��ات��ێ��ک‪ ،‬ک��ه‌ ه��زر پ��اب��ه‌ن��د ب��ه‌ ی��اس��او ئ��ه‌وا لۆجیك ده‌بێته‌ بناغه‌ بۆ هه‌موو‬ ‫رێساوه نابێت‌‪ .‬كه‌واته‌‪ ،‬هزر ئه‌گه‌ر له زانسته‌كان‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تای درووستبوونی ئه‌م زانسته‪‌،‬‬ ‫‌چ��وارچ��ێ��وه‌ی یاساكانی بیركردنه‌وه‌‬ ‫ده‌رنه‌چوو‪ ،‬ئه‌وا ئیتر له‌ هه‌ڵه‌كردنه‌وه وه‌ك زانستێكی خاوه‌ن یاسای تایبه‌ت‬ ‫ب��ه دوور ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت��ی له‌ به‌ خودی خۆی‪ ،‬مێژووی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫پڕۆسه‌ی بیركردنه‌وه‌دا‪ .‬لۆجیك گرنگی بۆ فه‌یله‌سوفی یۆنانی (ئه‌رستۆتالیس)‪،‬‬ ‫ته‌نها ب��ه‌ ف��ۆڕم��ی ه��زر ده‌دات‪ ,‬نه‌ك له‌ كتێبی (شیکردنه‌وه‌کان)‌دا باسی له‌م‬ ‫به‌ بابه‌تی بیركردنه‌وه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬زانسته ک��ردووه‪ .‬ب��ه‌اڵم‪ ،‬مه‌رج نییه‌ له‌‬ ‫كاتێک ده‌ڵێین‪( :‬س��ه‌رج��ه‌م مرۆڤه‌كان پێش (ئه‌رستۆ)وه‌ هیچ فه‌یله‌سوفێكی‌تر‬ ‫بــمرن)‪ ،‬ده‌بینین ئه‌م جۆره‌ ده‌ربڕینه‌ له‌ نێو فه‌لسه‌فه‌كه‌یدا باسی له لۆجیک‬ ‫له‌ رووی لێ‌ تێگه‌یشتن‌و روونییه‌وه‌ نه‌كردبێت‪ .‬بۆ نموونه‪( ‌،‬پارمینیدس)‬ ‫هیچ كیشه‌یه‌كی نییه‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا هیچ باسی له یاسای (خۆیه‌تی) ك��ردووه‌‬ ‫ئ��اڵ��ۆزی��ی��ه‌ك��ی پ��ێ��وه‌ دی��ار ن��ی��ی��ه‌‪ .‬بۆیه‌ ب��ه‌و پێناسه‌یه‌‌ی‪ ،‬ک��ه (ب��وون هه‌یه)‌و‬ ‫ده‌بینین هیچ پاساویك نییه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‪( ،‬نه‌بوون نییه)‪ .‬هه‌روه‌ها له‌ ده‌قه‌كانی‬ ‫ئه‌گه‌ر هاتوو رووداوه‌ك��ان‪ ،‬له‌ جیهانی فه‌لسه‌فییه‌کانی (هیراكلیتۆس)یشدا باس‬ ‫ده‌ره‌وه‪ ‌،‬پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ده‌ربڕینه‌ بن‪ ،‬له لۆجیك ده‌بینرێت‪ .‬ئه‌م فه‌یله‌سوفه‌‬ ‫ئ��ه‌وا بڵێین ده‌سته‌واژه‌كه‌ نادروسته‌‪ .‬ئاماژه‌ی به‌ یاسای (نه‌سازان) كردووه‌‪.‬‬ ‫چۆنكه‌ ئێمه لێره‌دا باس له‌ دروستی‪ ،‬هه‌روه‌ها (سوكرات)‌و پالتۆ (ئه‌فاڵتون)‬ ‫یان نادروستیی بڕیاره‌كه‌ ناكه‌ین‪ .‬به‌م به‌ هه‌مان شێوه‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌كه‌یاندا‬ ‫لۆجیكه‌ ده‌گوترێت لۆجیكی فۆڕماڵ‪ .‬ئاماژه‌یان به‌ هه‌ندێک بنه‌مای لۆجیكی‬ ‫به ‌هۆی ئه‌م هۆكاره‌شه‌وه‌ یاساكانی ك��ردووه‌‪ .‬ك��ه‌وات��ه‌ فه‌یله‌سوفانی پێش‬ ‫لۆجیك گشتی‌و ره‌هان‌و په‌یوه‌ست به‌ (ئ��ه‌رس��ت��ۆ)‪ ،‬ك��ه‌م ت��ا زۆر‪ ،‬باسیان له‬ ‫بابه‌تێك نین له‌ بابه‌ته‌كانی زانین‌‪ ،‬به‌ڵكو لۆجیك كردووه‌‪ ،‬به‌اڵم وه‌ك زانستێك‬ ‫بۆ هه‌ر بابه‌تێك شیاو ده‌بن‌و ده‌كرێت‌ ن��ا‪ .‬ب��ۆی��ه‌ ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین (ئه‌رستۆ)‬

‫‪177‬‬

‫دامه‌زرێنه‌ری لۆجیكه‌‪ .‬ئه‌رستۆ لۆجیكی‬ ‫وه‌ك ئ��ۆرگ��ان��ون��ی زان��س��ت پێناسه‬ ‫کردووه‪ ،‬نه‌ك وه‌ك به‌شێك له‌ زانست‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ت��ه‌ن��ان��ه‌ت لۆجیكی وا پێناسه‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬که وه‌ک ده‌روازه‌ بێت‪ ‌،‬یان‬ ‫وه‌ک بناغه‌ی بێت بۆ زانست‌‪.‬‬ ‫لۆجیك وه‌ك زاراو ‌ه‬ ‫زان��ای��ان‌و فه‌یله‌سوفان‌‌و لۆجیكزانان‬ ‫پێناسه‌ی جیاجیایان بۆ لۆجیك دیاری‬ ‫ك��ردووه‌‪ .‬هه‌ندێكیان لۆجیكیان وه‌ك‬ ‫به‌شێك‪ ،‬یان ده‌روازه‌یه‌ك بۆ فه‌لسه‌فه‌‬ ‫پێناسه‌كردووه‌‪ ،‬هه‌ندێكی‌تریان وه‌ك‬ ‫به‌شێك له‌ دانایی ئاماژه‌ پێكردووه‌‪ ،‬یان‬ ‫وه‌ك ئامڕازێك بۆ زانسته‌كان‌و فه‌لسه‌فه‌‬ ‫پێناسه كردووه‌‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬هه‌ندێكی‌تریان‬ ‫وه‌ك زان��س��ت��ی ی��اس��اك��ان پێناسه‌یان‬ ‫ك��ردووه‌‪ .‬هه‌ندێكی‌تریشیان پێیان وا‬ ‫ب��ووه‪ ‌،‬كه‌ لۆجیك ئامڕازی یاساكانی‬ ‫ئاوه‌زو هزره‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬لۆجیك الی‬ ‫ئه‌رستۆتالیس به‌شێك نییه‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌ڵ��ك��و ده‌روازه‌ی��ه‌ك��ه‌ ب��ۆ فه‌لسه‌فه‌‪.‬‬ ‫كه‌واته‪ ‌،‬تێگه‌یشتن له‌ فه‌لسه‌فه‌ به‌ بێ‬ ‫زانستی لۆجیك كاریكی ئاسان نییه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ فه‌لسه‌فه‌ هزرینه‌ له‌ سه‌رجه‌م‬ ‫بابه‌ته‌كانی ب��وون‪ ،‬گ��ه‌ردوون‪ ،‬مرۆڤ‪.‬‬ ‫ئه‌ركی لۆجیكیش بریتییه‌ له‌ پاراستنی‬ ‫ئاوه‌زی مرۆڤ له‌ كاتی هزریندا‪ .‬بۆیه‌‬ ‫ب��ه‌ ب��ێ لۆجیك فه‌لسه‌فاندن كارێكی‬ ‫ئاسان نییه‌‪.‬‬

‫الی دااڵنییه‌کان (ریواقییه‌كان) لۆجیك‬ ‫به‌شێكه‌ له‌ دانایی‪ .‬دانایی ئه‌گه‌ر رێگا‬ ‫بێت بۆ گه‌یشتن به‌ ئاسوده‌یی گیان‪،‬‬ ‫ئه‌وا پێویستی به‌ ئاوه‌زێکی ته‌ندروست‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬که دووره بێت له‌ سه‌رجه‌م‬ ‫نه‌خۆشییه‌كانی زانین‪ .‬تاكه‌ جۆرێکیش‬ ‫ل��ه زان��س��ت‪ ،‬ک��ه ئ��اوه‌ز ل��ه‌و ج��ۆره‬ ‫نه‌خۆشییانه بپارێزیت‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت لۆجیکه‪.‬‬ ‫الی ی��ه‌ک��ه‌م فه‌یله‌سووفی ع��ه‌ره‌ب��ی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬که (ئه‌ل ‌ـ‌ كیندی)ه‪ ،‬لۆجیك‬ ‫ئ��ام��رازی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی��ه‌‪ .‬ه��ه‌ر ك��ارێ��ك‬ ‫ئامرازی خۆی هه‌یه‌‪ .‬شیاو نییه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫ئامڕازێک به‌‌كاربهێنرێت بۆ کارێک‪،‬‬ ‫که گونجاو نه‌بێت‪ .‬فه‌لسه‌فه‌یش وه‌ك‬ ‫هه‌ر پیشه‌یه‌كی‌تر ئامرازه‌كه‌ی بریتییه‌‬ ‫له‌ زانستی لۆجیك‪ .‬الی (ئه‌‌ل ـ فارابی)‬ ‫لۆجیك به‌شێه‌كه‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌‪ .‬تێگه‌یشتن‬ ‫له‌ فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬یاخود خوێندنی فه‌لسه‌فه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌ ب��ێ‌ ش��اره‌زا ب��وون ل��ه‌ زان��س��ت��ی‬ ‫لۆجیك‪ ،‬م��رۆڤ رووب��ه‌ڕووی گرفتی‬ ‫زور ده‌کاته‌وه‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه لۆجیک به‬ ‫به‌شێك له‌ فه‌لسه‌فه‌ دانراوه‌‪.‬‬ ‫الی (ئ��ه‌ب��و حامید‌ی ئ��ه‌ل ـ غ��ه‌زال��ی)‬ ‫لۆجیك یاسایه بۆ جیاكردنه‌وه‌ی تێگه‌ی‬ ‫دروست له‌ نادروست‌‪ ،‬یان ته‌رازووی‬ ‫ئ��اوه‌زه بۆ پێوانه‌كردنی بابه‌ته‌كان‌و‬ ‫بۆ جیاكردنه‌وه‌ی چه‌مکی چاكه‌‌یه له‌‬ ‫چه‌مکی خراپه‌‪.‬‬ ‫الی (ئیمانوێل ك��ان��ت) ل��ۆج��ی��ک‪ ،‬به‌‬ ‫ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی گ��ش��ت��ی‪ ،‬زان��س��ت��ی یاسا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪178‬‬

‫ده‌بینه‌وه‌‪ ،‬كه‌ له‌ راستییدا شتێك نییه‌ ب ‌ه‬ ‫پێویستیه‌كانی ئاوه‌زو (زه‌ین)ه‌‪.‬‬ ‫الی ئ��ه‌ل��ف��رێ��د ت��ارس��ك��ی ل��ۆج��ی��ك ناوی گرفتی فه‌لسه‌فییه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ته‌نها‬ ‫بناغه‌ی زانسته‌كانی‌تره‌‪ ،‬چونكه‌ ئێمه‌ بریتییه‌ له‌ خراپ به‌كارهێنانی لۆجیكی‬ ‫به‌ الی كه‌مه‌وه‌ له‌ ه��ه‌ر پرۆسه‌یه‌كی زمان‪.‬‬ ‫ئه‌ركی زانستی لۆجیك‬ ‫ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ه��ێ��ن��ان��ه‌وه‌‌دا پ��ه‌ن��ا ب��ۆ ه��زرۆك��ه‌‬ ‫لۆجیك دوو ئه‌ركی سه‌ره‌كیی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫لۆجیكیه‌كان ده‌به‌ین‪ .‬هه‌‌ر (ئیستدالل)‬ ‫ێ��ك‪ ،‬ب��ه‌ پێی یاساكانی تویژێنه‌وه‌ی یه‌که‌م‪ :‬روونكردنه‌وه‌ی ئه‌و یاسایانه‌ی‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ده‌ب��ێ��ت ئ��اوه‌ز‪ ،‬ب��ۆ جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫لۆجیكی به‌ڕێوده‌چێت‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه��ا ل��ه‌ ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی فه‌لسه‌فی هزری دروست له‌ نادروست‪ ،‬په‌یڕه‌وی‬ ‫(الالند)دا هاتووه‌‪ ،‬كه‌ لۆجیك بریتییه‌ له‌ بكات‪ .‬دووه‌م‪ :‬دۆزی��ن��ه‌وه‌ی هه‌ڵه‌كانی‬ ‫گونجاندنی هزر له‌گه‌ڵ خود‌و جیهانی بیركردنه‌وه‌‌و جۆرو هۆكاره‌كانی‪.‬‬ ‫نموونه‌ی یه‌که‌م‪‌:‬‬ ‫ده‌ره‌وه‌‌ی��دا‪ .‬ه��ه‌م��ان ب��ۆچ��وون الی‬ ‫سه‌رجه‌م قوتابیانی قۆناغی یه‌كه‌می‬ ‫فه‌یله‌سووفی پراگماتیزم (جون دیوی)‬ ‫دا هه‌یه‪ ،‬كه‌ ده‌ڵێت‪« :‬لۆجیك بریتییه‌ فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬له‌ وان��ه‌ی زانستی لۆجیكدا‬ ‫له‌ گونجاندنی ئ��اوه‌ز له‌گه‌ڵ خ��وددا‪ ،‬ئاماده‌ ده‌بن‪.‬‬ ‫ه��ه‌ژار ق��وت��اب��ی��ی ق��ۆن��اغ��ی یه‌كه‌می‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا گ��ون��ج��ان��دن��ی خ��ود ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫فه‌لسه‌فه‌یه‌‪.‬‬ ‫داکه‌وتدا (واقیعدا)‪.‬‬ ‫ه��ه‌ژار ب��ه‌رده‌وام له‌ وان��ه‌ی زانستی‬ ‫ب��ه‌م ش��ێ��وازه‌ ب��ۆم��ان ده‌رك��ه‌وت‪ ،‬كه‌‬ ‫خوێندنی زانستی لۆجیك زۆر گرنگه‪ ،‬لۆجیكدا ئاماده‌ ده‌بێت‪.‬‬ ‫نموونه‌ی دووه‌م‌‪:‬‬ ‫ب��ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی‌ ب��ۆ ئ��ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ی‪ ،‬که‬ ‫سه‌رجه‌م قوتابیانی قۆناغی یه‌كه‌می‬ ‫خ��وازی��ارن فه‌لسه‌فه‌ فێرببن‪ ،‬ی��ان له‌‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌‪ ،‬ته‌نها ل��ه‌ وان��ه‌ی زانستی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ تێ بگه‌ن‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ه‌ ده‌ڵ��ی��ن زان��س��ت��ی ل��ۆج��ی��ك بۆ لۆجیك به‌رده‌وام ئاماده‌ ده‌بن‪.‬‬ ‫ه��ه‌ژار ق��وت��اب��ی ق��ۆن��اغ��ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی‬ ‫خویندنی فه‌لسه‌فه‪ ‌،‬یان بۆ فه‌لسه‌فاندن‪،‬‬ ‫زور گرنگه‪ ‌.‬هه‌ر وه‌ك چۆن لۆدڤیگ فه‌لسه‌فه‌یه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ژار ب��ه‌رده‌وام له‌ وان��ه‌ی زانستی‬ ‫فیتگنشتاین‪ ،‬ک��ه ب��اس��ی ل��ه لۆجیكی‬ ‫ش��ی��ك��اری ك��ردووه‌ ل��ه‌ ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی لۆجیك ئاماده‌یه‌‪.‬‬ ‫زماندا‪ ،‬پێی وا ب��ووه‪ ،‬که‌ ئه‌گه‌ر ئێمه‌‬ ‫نموونه‌ی سێیه‌م‌‪:‬‬ ‫ئاشنا به‌ لۆجیكی شیكاری نه‌بین‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌ژار كوردستانی بێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫هه‌ڵبه‌ت رووبه‌ڕووی گرفتی فه‌لسه‌فی‬

‫‪179‬‬

‫ده‌بێت له‌ كوردستان بژێت‪.‬‬ ‫هه‌ژار له‌ كوردستان ده‌ژێت‬ ‫كه‌واته‌ هه‌ژار كوردستانییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م جۆره‌ (ئیستدالل)ه‌ دروست نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو (فاسد)ه‪ ،‬چونكه‌ مه‌رج نییه‌ هه‌ر‬ ‫كه‌سێک‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌ كوردستان بژێت‪،‬‬ ‫ده‌بێت ك��ورد بێت‪ .‬هه‌روها ته‌نها ئه‌و‬ ‫که‌سانه كوردستانی نین‪ ،‬كه‌ له‌ زه‌وی‬ ‫كوردستاندا ده‌ژین‪ .‬ئێمه ئه‌گه‌ر بڕاونینه‌‬ ‫ئه‌و نموونانه‌ی سه‌ره‌وه‪ ‌،‬ئه‌وا ده‌بینین‪،‬‬ ‫كه‌ ئێمه‌ به ‌هه‌مان یاسای نموونه‌كانی‬ ‫(یه‌كه‌م‌و دووه‌م)‪ ،‬نموونه‌ی (سێیه‌م)‬ ‫م��ان ده‌رب��ڕی��وه‌‪ .‬چونكه‌ ده‌ت��وان��ی��ن به‬ ‫‌هه‌مان شێوه‌ بڕیار ل��ه‌وه‌ ب��ده‌ی��ن‪ ،‬كه‌‬ ‫هه‌ر كه‌سێك له‌ كوردستان بژێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌بێت كوردستانی بێت‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫بڵێین هه‌ر قوتابییه‌ك‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌ وانه‌ی‬ ‫لۆجیك ئاماده‌ بێت‪ ،‬ئه‌وا قوتابیی به‌شی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئامانجی لۆجیك‬ ‫وه‌ك باسمان ك��رد‪ ،‬لۆجیك هزرینی‬ ‫دروس��ت ل��ه‌ هزرینی ن��ادروس��ت جیا‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها یاساكانی هزرینی‬ ‫دروس��ت بۆ م��رۆڤ روون ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫مرۆڤیش به‌وه رادێت‪ ،‬که نه‌ك په‌نا بۆ‬ ‫پاساوو خواست‌و سۆز به‌رێت له‌ كاتی‬ ‫بیركردنه‌وه‌دا‪ ،‬به‌ڵكو به‌ڵگه‌ی زانستی‬ ‫به‌كاربهێنیت‪ .‬بۆیه‌ لۆجیك گرنگی به‌‬ ‫بڕیارو وشه‌‌و پێناسه ده‌دات‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫یارمه‌تی مرۆڤ بدات له‌ ده‌ربڕیندا‪ ،‬كه‌‬

‫دوور بێت له‌ ك��ه‌م‌و كورتی‌و هه‌ڵه‌ی‬ ‫زمانه‌وانی‪.‬‬ ‫گرنگیی لۆجیك‬ ‫ل��ۆج��ی��ك ئ��ام��رازی��ك��ی پ��ێ��وی��س��ت��ه‌ بۆ‬ ‫خوێندنی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌‪ .‬ک��ه‌وات��ه‪ ،‬دی��اره‬ ‫ه��ه‌ر ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌رس��ت��ۆ به‬ ‫وات��ای ئامڕاز ن��اوی (ئۆرگانون)ی له‌‬ ‫لۆجیك نا‌وه‪ .‬كه‌واته‌ لۆجیك ئامڕازی‬ ‫زانسته‌‪ ،‬واته ئه‌و ئامڕازه‌یه‪ ،‬که ئێمه‌‬ ‫بۆ فه‌لسه‌فاندن پشتی پێ‌ ده‌به‌ستین‪.‬‬ ‫ره‌نگه‌ له‌ گرنگییه‌كانی لۆجیك ئه‌وه‬ ‫بێت‪ ،‬که بۆ ناساندنی راستییه‌كان بێت‪.‬‬ ‫واته بۆ ئه‌وه بێت‪ ،‬كه‌ مرۆڤ‪ ،‬له‌ ژیانیدا‬ ‫پێویسته‌ لۆجیكیانه‌ رف��ت��ار ب��ك��ات‪ ،‬به‌‬ ‫مه‌به‌ستی گه‌یشتنی به‌ راستی شته‌كان‪.‬‬ ‫چونكه‌ راس��ت��ی ه��اوش��ێ��وه‌ی چاكه‌یه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا یه‌كێكی‌تر له‌ گرنگییه‌كانی‬ ‫ل��ۆج��ی��ك پ��اراس��ت��ن��ی زه‌ی��ن��ی م��رۆڤ��ه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ل��ه‌ ك��ات��ی ه��زری��ن��دا ل��ه‌ ه��ه‌ڵ��ه‌ك��ردن‬ ‫ده‌ی��پ��اری��زێ��ت‪ .‬ب��ۆ نموونه‌‪ :‬كاتێک‪ ،‬که‬ ‫ده‌ڵێین‪ :‬گه‌ردوون‪ ،‬یان دروست كراوه‌‪،‬‬ ‫یان دروس��ت ن��ه‌ك��راوه‌«‪ .‬که‌واته ئێمه‬ ‫ل��ێ��ره‌دا پێویسته‌ وات��ای ه��ه‌ری��ه‌ك له‌‬ ‫(دروستكراو)و (دروست نه‌كراو) روون‬ ‫بكه‌ینه‌وه‌ بۆ ئ��ه‌وه‌ی بزانین‪ ،‬كه‌ چۆن‬ ‫وه‌اڵم��ی پرسیاره‌كه‌ بدینه‌وه‌‪ .‬چونكه‌‬ ‫ئ��ه‌و ج��ۆره‌ پ��رس��ی��اران��ه‌ وه‌اڵم��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫ل��ه‌ پێكهاته‌ی ده‌س��ت��ه‌واژه‌ك��ه‌دا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر دروستكراو بێت‪ ،‬ئه‌وا‌ وه‌اڵمی‬ ‫ئه‌وه‌ی دروست نه‌كراوه‌ رتده‌كرێته‌وه‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪180‬‬

‫هه‌روه‌ها به‌ پێچه‌وانه‌شه‌‌وه‌‪.‬‬ ‫وێناکردن‌و پشت راستكردنه‌وه‌‬ ‫تێگه‌ی وێناكردن‪ ،‬بریتییه‌ له‌و فۆرمه‌ی‪،‬‬ ‫یان له‌و واتایه‌یی‪ ،‬كه‌ له‌ زه‌ینی مرۆڤدا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم پشتڕاستكردنه‌وه‌ی وێناكه‪‌،‬‬ ‫یان تێگه‌كه‪ ‌،‬له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئاوه‌زدا هه‌یه‌؛‬ ‫ئه‌و شته‌یه‌‪ ،‬كه‌ له‌گه‌ڵ تێگه‌ی وشه‌كه‌دا‬ ‫ده‌گونجێت‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬واتا‪ ،‬یان تێگه‌ی‬ ‫(م��رۆڤ) زینده‌وه‌رێكی هزرڤانه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫تێگه‌یه‌ هاوتاكه‌ی بریتییه‌ له‌ تاكه‌كانی‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ جیهانی راسته‌قینه‌دا‬ ‫بوونیان هه‌یه‪ .‬وه‌ك (كابان ـ ق��ادر ـ‬ ‫جه‌نگیز)‪ .‬به‌اڵم ده‌رب��اره‌ی په‌یوه‌ندیی‬ ‫نێوان وێناكردن‌و پشتڕاستكرنه‌وه‌دا‬ ‫ن��م��وون��ه‌ی (م��رۆڤ) وه‌رده‌گ��ری��ن‪.‬‬ ‫م��رۆڤ بوونه‌وه‌ریكی زی��ن��دووه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫پێناسه‌یه‌ ب��ۆ ه��ه‌ر ی��ه‌ك ل��ه‌ م��رۆڤ‌و‬ ‫ئ��اژه‌ڵ‌و رووه‌ك��دا ده‌گونجێت‪ ،‬چونكه‌‬ ‫سه‌رجه‌میان ب��وون��ه‌وه‌ری زی��ن��دوون‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئه‌گه‌ر ئێمه‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كی‌تر‬ ‫بخه‌ینه‌ پاڵ پێناسه‌كه‪ ‌،‬وه‌ك (له‌ سه‌ر‬ ‫دوو پ��ێ ده‌ڕوات)‪ ،‬ئ��ه‌وا رووه‌ك له‌‬ ‫چوارچێوه‌ی پێناسه‌كه‌مان ده‌رده‌چێت‪،‬‬ ‫ت��ه‌ن��ه��ا م��رۆڤ‌و ئ��اژه‌ڵ ده‌م��ێ��ن��ن��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه��ا ئ��ه‌گ��ه‌ر تایبه‌تمه‌ندیه‌كی‌تر‬ ‫بخه‌ینه‌ پ��اڵ پێناسه‌كه‌‪ ،‬وه‌ك (ژی��ر)‪،‬‬ ‫ئه‌وا ته‌نها مرۆڤ ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬كه‌واته‌‬ ‫كاتێک ده‌ڵێین‪« :‬مرۆڤ بوونه‌وه‌رێكی‬ ‫زی��ن��دووه‌‪ »،‬ئ��ه‌وا ئ��ه‌م پێناسه‌یه‌ بۆ‬ ‫مرۆڤ‌و ئاژه‌ڵ‌و رووه‌ك شیاوه‌‪.‬‬

‫م��رۆڤ‪ :‬ب��وون��ه‌وه‌رێ��ك��ی زی��ن��دووه‌ ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر دوو پ��ی ده‌روات‪ .‬ب��ۆ م��رۆڤ‌و‬ ‫ئاژه‌ڵ شیاوه‌‪.‬‬ ‫مرۆڤ‪ :‬بوونه‌وه‌رێكی زیندووو ژیره‌‌و‬ ‫له ‌سه‌ر دوو پی ده‌ڕووات‪ .‬ئه‌وا ته‌نها‬ ‫بۆ مرۆڤ شیاوه‌‪.‬‬ ‫كه‌واته‌ ده‌توانین بڵێین به‌ زیادكردنی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی پشت راس��ت��ک��راوه‌ک��ان‪،‬‬ ‫تێگه‌كان ك��ه‌م ده‌ب��ک��ه‌ی��ن��ه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم به‌‬ ‫ك��ه‌م��ب��وون��ه‌وه‌ی پشتڕاستکراوه‌کان‪،‬‬ ‫تێگه‌كان زیاد ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫یاساكانی هزر‬ ‫زان��ای��ان��ی لۆجیك‪ ،‬كاتێک پێناسه‌ی‬ ‫لۆجیكیان ک��ردووه‪ ،‬گوتوویانه‪ ،‬که‪:‬‬ ‫لۆجیک ئه‌و زانسته‌یه‌‪ ،‬كه‌ گرنگی به‌‬ ‫یاساكانی ه��زر ده‌دا ت‪ .‬ك��ه‌وات��ه‌ ئه‌و‬ ‫یاسایانه‌ چ��ی��ن‪ ،‬ك��ه‌ لۆجیك باسیان‬ ‫لێوه ده‌كات؟ هه‌ڵبه‌ت ئه‌مانه‌ن‪ :‬یه‌که‌م‪:‬‬ ‫ی��اس��ای خ��ۆی��ه‌ت��ی‪ ،‬ک��ه ب��ه‌م شێوه‌یه‌‬ ‫گوزارشتی لێده‌كرێت‪ ( :‬س هه‌ر س )‬ ‫( س = س )‪ .‬لێره‌دا ئه‌گه‌ر بڕیاره‌كه‌‬ ‫دروست بێت‪ ،‬ئه‌وا دروسته‌‪ .‬به‌ نموونه‌‪:‬‬ ‫(ئ��ه‌وه‌ی رۆژی پێشتر من ب��ووم‌و بۆ‬ ‫رۆژی دوات��ر هه‌ر من ده‌ب��م)‪( ،‬مرۆڤ‬ ‫مرۆڤه‌)‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬یاسای ناكۆك‪ ،‬که به‌م شێوه‌یه‌‬ ‫گوزارشتی لێده‌كرێت‪( :‬س شیاو نییه‌‬ ‫ببێت به‌ ص‌و نه‌فی ص) بۆ نموونه‌‬ ‫ناكرێت‌ (س ل��ه‌ ی��ه‌ك ك��ات��دا هه‌بێت‌و‬ ‫نه‌بێت)‪ .‬كه‌واته‌ ئه‌م یاسایه‌ رێگره‌ له‌‬

‫‪181‬‬

‫به‌رده‌م كۆبوونه‌وه‌ی دوو دژ له‌ یه‌ك‬ ‫شتدا‪ .‬بۆ نموونه‪ ‌،‬گونجاو نییه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫بڵێین ئه‌م كه‌سه‌ قوتابییه‌‌و قوتابی نییه‌‪.‬‬ ‫مرۆڤ زینده‌وه‌ره‌و زینده‌وه‌ر نییه‌‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬یاسای بێ مام ناوه‌ندی‪ ،‬که‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ گوزارشتی لێ ده‌كرێت‪:‬‬ ‫(س‪ ،‬ی��ان ده‌ب��ێ��ت ص ب��ێ��ت‪ ،‬ی��ان ص‬ ‫نه‌بێت)‪ .‬دژه‌ك��ان به‌ درۆ ناخرێنه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ده‌ب��ێ��ت یه‌كێكیان راس��ت بێت‪.‬‬ ‫چونكه‌ له‌م یاسایه‌دا شته‌كان بۆ دوو‬ ‫جۆر دابه‌ش ده‌كرێن‪ .‬ئه‌گه‌ر له‌ یه‌كێكیان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا له‌ به‌شه‌كه‌ی‌تریان نابێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪« :‬مرۆڤ نێره‪ ‌،‬یان مێیه‌«‪.‬‬ ‫چونكه‌ ناكرێت هیچیان نه‌بێت‪.‬‬ ‫كاتیگوریه‌كان‪:‬‬ ‫ل��ه‌ ژێ��ر رۆش��ن��ای��ی داب��ه‌ش��ب��وون��ی‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‌ك��ان ب��ۆ دوو ج��ۆر‪ ،‬هه‌بووی‬ ‫دی��اری��ك��راو (ب��ی��ن��راو ـ هه‌ستپێكراو)‪،‬‬ ‫ه��ه‌ب��ووی (دی��اری ن��ه‌ك��راو ـ‬ ‫هه‌ستپێنه‌كراو)‪ ،‬تێگه‌كان دابه‌شده‌كرێن‬ ‫ب��ۆ تێگه‌ی به‌شه‌كی‌و گشتی‪ ،‬تێگه‌ی‬ ‫به‌شه‌كی وه‌ك (پالتۆ ـ فارابی)‪ ،‬تێگه‌ی‬ ‫گشتی وه‌ك (مرۆڤ)‪.‬‬ ‫بۆیه‌ ئ��ه‌ل ـ غه‌زالی بۆ پێناسكردنی‬ ‫گشتی ده‌ڵێت‪« :‬گشتی ناوێكی هاوبه‌شه‌‬ ‫به‌ دوو واتا ده‌وترێ‪ ،‬یه‌كێك له‌و واتایانه‌‬ ‫له‌ جیهانی بینراودا هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی‌تریان‬ ‫ل��ه‌ زه‌ی��ن��دا ب��وون��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ب��ۆ نموونه‌‪:‬‬ ‫(م��رۆڤ ـ س��پ��ی‪ -‬ئ��ازادی‪ ).‬ل��ێ��ره‌وه‌‬ ‫پێنج كاتیگوریه‌كان دابه‌شده‌كرێن بۆ‬

‫(خۆیه‌تی‌و ده‌رخستن) (ذاتی وعرضي)‪.‬‬ ‫خۆیه‌تی دابه‌شده‌كرێت بۆ سێ جۆر‪،‬‬ ‫وه‌ك (ره‌گ��ه‌ز ـ ج��ۆر ـ ج��ی��اك��ه‌ره‌وه‌ )‬ ‫(جنس ـ نوع ـ فصل)‪.‬‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌م‪ :‬ج��ۆر‪ ،‬وت��ه‌ی��ه‌ك��ی گشتییه‌ به‌‬ ‫كۆمه‌ڵێكی زۆری��ن��ه‌ ده‌وت��رێ‪ ،‬ك��ه‌ له‌‬ ‫راستیدا كۆكن‪ ،‬یان ئه‌و گشتیه‌ییه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫كۆمه‌ڵێک تاك له‌ ژێریدا ریزده‌كرین له‬ ‫‌به‌رامبه‌ر پرسیاری ئه‌وه‌ چییه‌؟‬ ‫بۆ نموونه‌ له‌ پرسیاری هه‌ژار چییه‌؟‬ ‫هه‌ژار مرۆڤه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ره‌گ��ه‌ز‪ :‬وت��ه‌ی��ه‌ك��ی گشتییه‌‬ ‫به‌ كۆمه‌ڵه‌یه‌كی زۆرینه‌ ده‌وترێت‪ .‬له‌‬ ‫راستیدا ك��ۆك نین‪ ،‬ی��ان ب��ه‌و گشتییه‌‬ ‫ده‌وت��رێ��ت‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ ژێ��ر چه‌مكێكی‬ ‫گشتی‌تردا ریزده‌كرێن‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ :‬زینده‌وه‌ر‪ ،‬له‌ ژێر زینده‌وه‌ر‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬ی��ان ئ��ه‌س��پ پولێن ده‌ك��رێ��ن‪.‬‬ ‫ره‌گه‌ز له‌ جۆر گشتی‌تره‌‪.‬‬ ‫ب��ۆن��م��وون��ه‌‪( :‬زێ��ڕ) ل��ه‌گ��ه‌ڵ (م��س)‪،‬‬ ‫ه��ه‌ردووك��ی��ان ل��ه‌ ژێ��ر ن��اوی ك��ان��زا‬ ‫داده‌نرێن‪ ،‬به‌اڵم له‌ كانزا گشتی‌ترمان‬ ‫هه‌یه‪ ،‬که‌ ئه‌ویش كه‌رسه‌یه‌‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬جیاكه‌ره‌وه‌‪ ،‬ئه‌و وته‌یه‌یه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫له‌ راستیدا به‌ كۆمه‌ڵێك تاك ده‌وترێت‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ ژێر گشتییه‌كدا كۆده‌كرێنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫گشتییه‌ جۆره‌‪ ،‬ئه‌م جۆره‌ جیاده‌كرێته‌وه‌‬ ‫له‌ جۆره‌كانی‌تر وه‌ك ج��ۆری مرۆڤ‪،‬‬ ‫ج��ۆری ئ��اژه‌ڵ‪ .‬لێره‌دا به‌شێك ده‌بێته‌‬ ‫هۆی جیاكرده‌نه‌وه‌ی تاكی جۆره‌كان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪182‬‬

‫له‌گه‌ڵ یه‌كتردا‪.‬‬ ‫نموونه‌‪ :‬جۆر‪ :‬وه‌ك مرۆڤ‪ .‬سوكرات‬ ‫مرۆڤه‌‪ .‬ره‌گه‌ز‪ :‬وه‌ك زینده‌وه‌ر‪ :‬مرۆڤ‬ ‫زینده‌وه‌ره‌‪ .‬جیاكه‌ره‌وه‌‪ :‬وه‌ك هه‌ستیار‪:‬‬ ‫مرۆڤ زینده‌وه‌ریكی هه‌ستیاره‌‪.‬‬ ‫چ��واره‌م‪ :‬ده‌رخ��س��ت��ه‌ی ت��ای��ب��ه‌ت‪ ،‬که‬ ‫ئاماژه‌ به‌ تایبه‌تمه‌ندیه‌ك ده‌ك��ات‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌ ده‌ره‌وه‌ی ناوه‌رۆكی بابه‌ته‌كه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫ك��ه‌وات��ه‌ ش��ت��ێ��ك��ی زی��اده‌ی��ه‌ ده‌ك��رێ‬ ‫هه‌بێ یان نه‌بێ‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬داهێنه‌ر‪،‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌ بڵێین مرۆڤ داهێنه‌ره‌‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی داهێنه‌ر شتێكی تازه‌یه‌ له‌‬ ‫سروشتی هه‌ڵگری بابه‌ته‌كه‌‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ه‌ ئێمه‌ ن��ات��وان��ی��ن بیربكه‌ینه‌وه‌‬ ‫ده‌رباره‌ی مرۆڤ‌و بڵێین زینده‌وه‌ر نی‬ ‫یه‌‪ ،‬به‌اڵم زۆر ئاساییه‌‪ ،‬كه‌ بیر له‌ مرۆڤ‬

‫بكه‌یته‌وه‌ بڵێی داهێنه‌ر نی یه‌‪ .‬مه‌رج ‌ه‬ ‫مرۆڤ قسه‌كه‌رو زینده‌وه‌رو هه‌ستیار‬ ‫بێت‪ .‬ل��ێ��ره‌دا ده‌ڵێین تایبه‌تمه‌ندییه‌كه‌‬ ‫پێش هاتنه‌ نێو جیهانه‌وه‌ له‌ سروشتی‬ ‫ناوه‌رۆكی بابه‌ته‌كه‌دا نییه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫پێكه‌نین شتێكی تایبه‌ته‌‪ ،‬چونكه‌ مرۆڤ‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی زینده‌وه‌ری هه‌یه‪ ‌،‬به‌اڵم‬ ‫مه‌رج نییه‌ هه‌‌ر كات به‌ مرۆڤ بگوترێت‬ ‫مرۆڤێكی پێكه‌نیناویه‌‪.‬‬ ‫ش��ه‌ش��ه‌م‪ :‬ده‌رخ��س��ت��ه‌ی گ��ش��ت��ی‪ ،‬که‬ ‫ئاماژه‌ به‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌ك ده‌كات‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ناوه‌رۆكی بابه‌ته‌كه‌دایه‌‪ ،‬ئه‌مه‌‬ ‫له‌ نێوان بابه‌ته‌كاندا هه‌یه‌ ئه‌گه‌ر جیاواز‬ ‫بن وه‌ك مرۆڤ‪ ،‬ئه‌سپ‪ ،‬جیاده‌كرێنه‌وه‌‬ ‫له‌ ئاخه‌فتن‪.‬‬

‫‪183‬‬

‫لێكۆڵینەوەیەك لەسەر چەمكی‬ ‫بەرپرسیاریی ره‌‌وشتی‬ ‫‪An essay on the issue of moral responsibility‬‬

‫سەعید كاكی‬ ‫‪Saeed Kakee‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪184‬‬

‫سەرەتا‬ ‫ئ��ەوەی ل��ە س��ەرەت��ادا پ��ێ��وی��س��ت��ە‬ ‫ئ��ام��اژەی پ��ێ بكەین‪ ،‬ک��ه ب��ە ت��ەوەری‬ ‫بابەتەكەوە په‌یوه‌ست بێت‪ ،‬پرسیاری‬ ‫ره‌وشتمه‌ندییه‪ .‬دی��ارە ناکرێت هیچ‬ ‫كۆمەڵگایەك خۆی لە قەرەی مه‌سه‌له‌ی‬ ‫ره‌وش��ت��م��ه‌ن��دی ن��ه‌دات‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە‪،‬‬ ‫پ��رس��ی��ار ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ئ��ای��ا بەهاکانی‬ ‫ره‌وش��ت��ی م��رۆڤ ك��ام��ان��ەن؟ ئ��ای��ا‬ ‫دادپ��ەروەری چییە؟ كرداری ره‌وشتی‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی لە كوێوە گ��رت��ووە؟ ئه‌م‬ ‫ج��ۆره پرسیارانه‌و سەدانی‌تر لە نێو‬ ‫بازنەی فەلسەفەی ره‌وشتدا كۆدەبنەوە‪.‬‬ ‫ورووژان��دن��ی باسێك س��ه‌ب��اره‌ت به‬ ‫بەرپرسیاریی ره‌وش��ت��ی ل��ە ئێستای‬ ‫كۆمەڵگای خۆماندا گرینگی‌و بایەخی‬ ‫خۆی هەیە‪ .‬هەر تاكێكی كورد پێویستە‬ ‫خ��ۆی ل��ە ق��ەرەی ئ��ەم چه‌مکه ب��دات‪،‬‬ ‫چونکه ئەركێتی‪ ،‬که لێی به‌رپرسیاره‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ه��ەر سیستمێكی سیاسی‪،‬‬ ‫ئابووریی‪ ،‬تەنانەت که‌‌سه‌کانیش‪ ،‬که لە‬ ‫دام‌و دەزگا ئیدارییەكاندا کار دەكەن‪،‬‬ ‫رووبه‌ڕووی بەرپرسیاریی ره‌وشتی‌‪١‬‬ ‫دەب��ن��ەوە‪ .‬ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ح��اش��ا ل��ە بوونی‬ ‫ئەم چەمكە ناكرێت‪ .‬بۆیه بۆ ئه‌‌وه‌ی‬ ‫ئامانجمان لەم لێكۆڵینەوەیە روون‌و‬ ‫راشكاوتر بێت‪ .‬پێویستە ‌پێناسەیەك‬ ‫لەسەر فەلسەفەی ره‌وشت بخه‌ینه روو‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ئەم چه‌مکه‌مان به باشی بۆ‬ ‫روون بێتەوە‪ ،‬كە ئێمە چیمان مەبەستە‪.‬‬

‫‌یه‌که‌م‪ :‬پێناسەی فەلسەفەی فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫ره‌وشت‪٢‬‬ ‫ئ��ا) ره‌‌وش��ت��ی ش��ی��ك��اری‪ ،٣‬ی��ان‬ ‫م��ێ��ت��ا‌ڕه‌وش��ت‪ :‬ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ب��اس‌و‬ ‫لێكۆڵینەوە‌ لە چه‌مکی ره‌وشتدا هه‌ن‪.‬‬ ‫هە‌ره گرنگترینیان ئه‌مه‌یه‪ ،‬که ماناناسی‬ ‫هه‌ندێک وش��ە‌ی تایبه‌تن ل��ه چەمكی‬ ‫ره‌وشتدا‪ ،‬که بریتین لە‪ :‬چاكە‌و خراپە‪،‬‬ ‫‌راس��ت��ی‌و ن��ا‌راس��ت��ی‪ ،‬د‌ەب��ێ��ت‌‌و نابێت‌‪،‬‬ ‫ئەرك‌و بەرپرسیاریی‪ .‬ئەم بەشە ئه‌گه‌ر‬ ‫چی پێوەندیی بە الیەنەكانی دیكە‌وه‬ ‫هه‌یه‪ ،‬وه‌ک‪ :‬سیاسەت‌و یاسا‪ ،‬مه‌به‌ست‬ ‫لێی ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ئایا چه‌مکی ره‌وشت چ‬ ‫پێوەندییەكی لەگەڵ ئه‌م چەمكەكانه‌ی‬ ‫دی��ك��ە‌وه ه��ەی��ە؟ ی��ان چ پ��ێ��وەرێ��ك بۆ‬ ‫بەكارهێنانی ئەم چەمكانە لە ره‌وشتدا‬ ‫پێویستن؟‬ ‫ب) ش��ی��ك��ردن��ەوەی ده‌‌س��ت��ه‌واژه‌ی‬ ‫ره‌وشتی‪ :‬واتە ئه‌و ده‌سته‌واژانه‌ی‪ ،‬که‬ ‫هەڵگری چەمكی ره‌وشتین‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫ئایا ده‌س��ت��ه‌واژه ره‌وشتییه‌کان وات��ا‬ ‫ده‌به‌خشن‪ ،‬یان مه‌به‌ست ده‌گه‌یه‌‌نن؟‪٤‬‬ ‫یاخود ئایا وێنا ده‌کرێن‪ ،٥‬یان له کاتی‬ ‫شیکردنه‌وه‌یاندا باس لە واقیع‪ ٦‬دەكەن؟‬ ‫یان ئایا هه‌ڵگری بەها‪‌٧‬و ئەركن؟‪٨‬‬ ‫ج) ئیپستیمۆلۆجیی ره‌وشت‪ :‬واته ئایا‬ ‫ره‌وشت راستییه‌کی فینۆمینۆلۆجییه؟‬ ‫واته ئایا ده‌کرێت لە دەرەوەی جیهانی‬ ‫مێشکی مرۆڤدا بسەلمێندرێت؟ ئەگەر‬ ‫بێت‌و وا بێت‪ ،‬ئایا لە چ سۆنگەیەكەوە‌و‬

‫‪185‬‬

‫ب��ە چ ش��ێ��وەی��ەك ب��ەڵ��گ��ەی ل��ەس��ەر‬ ‫ده‌هێنینەوە؟ چەمكی ره‌وش��ت ب��ه چ‬ ‫رێ��گ��ەی��ەك دەس��ەل��م��ێ��ن��درێ��ت؟ ئ��ای��ا به‬ ‫رێگەی ئ��اوه‌ز؟‪ ٩‬هەست؟‌‪ ١٠‬سۆز؟‌‪١‌١‬‬ ‫یان ویژدان؟‌‪١٢‬‬ ‫د) ره‌وش��ت��ی ن��ۆڕم��ات��ی��ڤ‪ ،‬وات��ه‬ ‫دەس��ت��ووری‌‪ .١٣‬مەبەست ل��ەم باسە‬ ‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ئایا ره‌وش��ت په‌یوه‌سته به‬ ‫خودێکه‌وه‪ ،‬یان بابه‌تێکی تایبه‌ته‌وه؟‬ ‫بۆ نموونە كام كردەی مرۆڤ چاكە؟‬ ‫واتای ژیان چییە؟ ئایا مافی سروشتی‬ ‫له‌گه‌ڵ مافی پەیمان به‌ستن‌و په‌یماندان‌و‬ ‫بڕیارداندا یه‌ک ده‌گرنه‌وه؟ ئایا ئاژەڵ‬ ‫ماف هەیە؟ ئایا ره‌وشت په‌یوه‌سته به‬ ‫پیشه‌وه؟ بۆ نموونه‪ ،‬ئایا شتێک هه‌یه‬ ‫به ناوی ره‌وشتی پزیشكی‌و ره‌وشتی‬ ‫پ��ەروەردە‌ی��ی‌و ره‌وش��ت��ی سیاسی‌و‬ ‫ره‌وش��ت��ی ژینگە پ��ارێ��زی��ی؟(گ��ی��ب��اردو‬ ‫داروال‪١٢‌١٣٧٩:‌ ،‬ـ‌‪ )١٠‬ئایا چەمكی‬ ‫بەر پرسیاریی ره‌وشتیدا‪ ،‬که ئێمه لەم‬ ‫باسە‌دا دەمانەوێت لێی بكۆڵینه‌وه‪ ،‬هیچ‬ ‫پێوەندیی ب��ە ره‌وش��ت��ی نۆرماتیڤەوە‬ ‫هەیە؟‬ ‫ل��ێ��رەدا دەم��ه‌وێ��ت‪ ،‬ب��ە شێوەیەكی‬ ‫ش��ی��ك��اری��ی��ان��ە‌و ب��ە ل��ەب��ەرچ��اوگ��رت��ن��ی‬ ‫م��ی��ت��ۆدێ��ك��ی وەس��ف��ی‪ ،‬رەخ��ن��ەی��ی‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌‌ه��ای��ی‪ ،‬چ��ەم��ك��ی ب��ەرپ��رس��ی��اری��ی‬ ‫ره‌وش��ت��ی لێكبدەینەوە‪ .‬ب��ەاڵم لێرەدا‬ ‫پرسیارەكانمان بە پێی ئه‌‌م میتۆده‌ی‬ ‫دەمانەوێت بیگرینە بەر‪ ،‬ئەمانەن ‪:‬‬

‫‌‪١‬ـ بەرپرسیاریی ره‌وشتمه‌ندی چییە؟‬ ‫‪٢‬ـ بەرپرسیاریی ره‌وشتمه‌ندی پێوەندی‬ ‫بە كام چەمكی ره‌وشتمه‌ندییەوە هەیە؟‬ ‫‪٣‬ـ ل��ەم��پ��ەڕەك��ان��ی پ��رس��ی��اری��ی‬ ‫ره‌وش��ت��م��ه‌ن��دی ك��ام��ان��ەن‌و ف��ۆڕم��ی‬ ‫بیركردنەوە لە كۆمەڵگای ئێمەدا لە‬ ‫كوێوە سەرچاوەی گرتووە؟‬ ‫دووه‌م‪ :‬پێناسەی چەمكی بەرپرسیاریی‬ ‫ره‌وشتی‬ ‫م��ن ب��ه‌رپ��رس��ی��ارم س��ەب��ارەت ب��ەو‬ ‫ش��ت��ان��ەی ل��ە ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی مندایه‪.‬‬ ‫زۆر جار که‌سان ه��ه‌ن‪ ،‬که بەڵگەیان‬ ‫هێناوەتەوە‪ ،‬که من به‌رپرسیار نین‬ ‫سەبارەت بەو بابه‌تانه‌ی‪ ،‬که هۆکارن‬ ‫بۆ بەختەوەریی ئێمە‪ ،‬بەاڵم ئەم وتەیە‬ ‫روون نییە‪ ،‬ئێمە دەبێت‌ هەوڵ بدەین‬ ‫ب��اس ل��ه‌ ب��ەرپ��رس��ی��اری��ی ب��ە‌دەر ل��ەو‬ ‫بابەتانەی پێوەندییان بە بەختەوەرییەوە‬ ‫ه��ەی��ە ب��ك��ەی��ن‪ .‬ب��ەرپ��رس��ی��اری��ی ئێمە‬ ‫ت��اك��ەك��ەس��ی��ان��ە ن��ی��ی��ە‪ ،‬ه��ەروەه��ا ئێمە‬ ‫ئ��ەن��دام��ێ��ك��ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ن‪ ،‬ئ��ێ��م��ە تا‬ ‫رادەیەكیش به‌رپرسیار نین بەرانبەر به‬ ‫ك��رداری ئەندامێکی کۆمه‌ڵگایه‌ک‪ ،‬یان‬ ‫كۆمەڵگایەك‪ ،‬که ئێمه پێوەی بەندین‪.‬‬ ‫(‪, Rotledge, Responsibility٢٠٠٥‬‬ ‫‪)P٩٠٦‬‬ ‫بەرپرسیاری خۆی له خۆیدا واتای‬ ‫بە ئەنجام گەیاندنی‌ بابەت‪ ،‬یان شتێك‬ ‫دەگەێنێت‌‪ .‬ب��ۆ نموونە‪ ،‬كەسێك‪ ،‬که‬ ‫‌ده‌ڵ��ێ��ت��ت‌‪« :‬م��ن ب��ه‌رپ��رس��ی��ار نیم لەو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪186‬‬

‫ك��ارەی‪ ،‬ك��ە ك��ردووم��ە‪ .‬ب��ه که‌سێک‬ ‫ده‌گوترێت بەرپرسیار‪ ،‬که کارێکی پێ‬ ‫سپێردرابێت‌و لە بەرانبەر ئەو كارەدا‬ ‫بەر پرسیار بێت‪ .‬مەرجی بەرپرسیاریی‬ ‫راستەقینە ئەوەیە‪ ،‬که لە كۆمەڵگایەدا‬ ‫یاسایەك ل��ە ئ��ارادا بێت‪ .‬ل��ەم س��ەرو‬ ‫ب��ەن��دەدا پێویستە س��ێ ‌ج��ۆر ل��ه بەر‬ ‫پرسیاری لێكبدرێته‌وه‪:‬‬ ‫‪١‬ـ بەرپرسیاریی مەدەنی‬ ‫‪٢‬ـ بەرپرسیاریی ره‌وشتی‬ ‫‪٣‬ـ بەرپرسیاریی كوشتن‬ ‫‌بەرپرسیاریی م��ەدەن��ی ئ��ەوەی��ە‪ ،‬که‬ ‫كەسێك خەسار بە كەسێك نه‌گەیێنێت‌‪.‬‬ ‫بۆ نموونە ‪ A‬خەسار ل��ە ‪ B‬ن��ەدات‪.‬‬ ‫لێرەدا پێویستە ئه‌گه‌ر ‪ A‬خەسارێكی‬ ‫بە ‪ B‬گەیاندبێت‪ ،‬مه‌رجه خه‌سارده‌ره‌که‬ ‫قەرەبووی خه‌سار لێکراوه‌که بكاتەوە‌‪.‬‬ ‫وات��ه خه‌سارده‌ره‌که به‌رپرس ده‌بێت‬ ‫له‌و خه‌ساره‌ته‌ی داوێتی‪ .‬ئەم شێوە‬ ‫لە بەرپرسیارییه پێوەندی بە تاكەكانی‬ ‫ناو كۆمەڵگاوە هەیە‪ .‬بۆ نموونە هەر‬ ‫باوكێك لە بەرانبەر خستنەوەی منداڵدا‬ ‫ب��ەرپ��رس��ی��ارە‪ ،‬مامۆستا ل��ە بەرانبەر‬ ‫خوێندكار‪ ،‬دەس��ەاڵت��دار ل��ە بەرانبەر‬ ‫پاراستنی واڵتەكەی بەرپرسیاره‪.‬‬ ‫بەرپرسیاریی كوشتنیش‪ :‬ئە‌وه‌یه‪ ،‬که‬ ‫شێوەیە لە بەرپرسیاریی لەسەر كەسێك‬ ‫ساخ دەبێتەوە‪ ،‬که تاوانێكی كردبێت‌‪.‬‬ ‫ئەم بەرپرسیارییە پێوەندییەكی پتەویی‬ ‫به ره‌وشته‌وه هەیە‪ .‬بۆ نموونە كەسێك‬

‫تاوانی نەكردبێت‪ ،‬لە خۆڕا یاسا لێی‬ ‫ناكۆڵێتەوە‪ ،‬مەگەر ئ��ه‌وه‌ی لە روویی‬ ‫هۆشیاری‌و ویستی خۆیەوە تاوانێكی‬ ‫كردبێت‪ .‬ل��ەم شێوە بەرپرسیارییەدا‬ ‫سزاگەلێكی دی��اری��ك��راو هەیە‪ ،‬بە بێ‌‬ ‫ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە بەرپرسیاریی ره‌وشتی‬ ‫لەبەر چاو بگرین‪ ،‬كەسی تاوانبار سزا‬ ‫دەدرێت‪ .‬بۆ نموونە شۆفیڕێك لە كاتی‬ ‫لێخوڕینی ماشین‌دا كەسێك ده‌ک��ات‬ ‫به ژێ��ره‌وه‌و دەكوژێت‪ .‬هەر لێرەدایە‬ ‫بەرپرسیاریی مەدەنی‌و بەرپرسیاریی‬ ‫كوشتن لێك نزیك دەبنەوە‪ .‬چونكه بە‬ ‫پێی یاسا شۆفیرەكە سەرەڕای ئەوەی‪،‬‬ ‫كە پێویستە لە الی��ەن یاسای هاتوو‬ ‫چۆوە سزا بدرێت‪ ،‬هەروەها تاوانێك‬ ‫ئه‌گه‌ر كردبێتی‪ ،‬پێویسته قەرەبوویی‬ ‫بداتەوە‪.‬‬ ‫بەرپرسیاریی ره‌وشتمه‌ندی‪ :‬پێناسەی‬ ‫ئەم شێوەیە لە بەرپرسیاریی لەوەدایە‪،‬‬ ‫ك��ە پ��ێ��وەن��دی��ی ب��ەزەرورەت��ی یاسای‬ ‫ره‌وش��ت‌و وی��س��ت��ی ئ��ازادەوە ه��ەی��ە‪.‬‬ ‫واتە كردەیەك زەروورەت��ی هەیە‌‪ ،‬که‬ ‫هۆكارەكەی بگەڕێتەوە بۆ هاندەرێكی‬ ‫سروشتی‪ ،‬ی��ان ئ��ەو ك��ردەی��ە ل��ە ژێر‬ ‫كاریگەریی ویستی كەسێكی دیكە‌دا‬ ‫ب��ێ��ت‌و ئ��ەو ك��ەس��ە خ��ۆی ب��ەرپ��رس��ی‬ ‫كردەوەكانی خۆی نه‌بێت‪ .‬جیاوازیی‬ ‫ئەم شێوە‌یه پرسیارییه دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫بكەری كارەكە‌‪ ،‬هەروەها بۆ ئه‌و كارەی‌‪،‬‬ ‫ک��ه بکه‌ره‌که كردبێتی‪ .‬ب��ه مه‌رجێک‪،‬‬

‫‪187‬‬

‫ک��ه ب��ه ه��ۆش��ی��ار‌ی‌و سەربەستی ئە‌و‬ ‫ک��رداره‌ی ئه‌نجام دابێت‪ ،‬واته لە ژێر‬ ‫گ��وش��اردا ن��ه‌ب��ووب��ێ��ت‌و چاوبەستانە‬ ‫ك��ارە‌ک��ه‌ی ئ��ه‌ن��ج��ام ن��ه‌داب��ێ��ت‪ .‬ل��ێ��رەدا‬ ‫چەمكی تێگەیشتنی بەرپرسیاریی دێتە‬ ‫ئ��اراوە‌‪ ،‬که مه‌به‌ست لێی ئەوەیە‪ ،‬که‬ ‫بەها‌یه‌ک هه‌بێت‪ ،‬كە بكەری كارەكە‬ ‫بۆ كردەكەی خۆی داینابێت‪ .‬هەروەها‬ ‫بڕیارێكی دابێت‪ ،‬که له کاره‌که‌یدا‪ ،‬که‬ ‫پێی هه‌ڵبستێت‪ ،‬سەركەوتوو بێت‪ .‬دیارە‬ ‫تێگەیشتن ل��ە چەمكی بەرپرسیاری‬ ‫دووالی��ەن��ەی��ە‪ :‬لە الی��ەك پێوەندیی بە‬ ‫ڕاب��ردووه‌وه هەیە‌‪ ،‬که بریتییە لەوەی‪،‬‬ ‫كە ئەو كەسە لەو هەاڵنەی لە رابردوودا‬ ‫ك��ردوون��ی‪ ،‬ئ��اگ��ادار بووبێت‪ .‬دووەم‪:‬‬ ‫پێوەندیی بە داه��ات��ووه‌وه هه‌بێت‪ ،‬که‬ ‫بریتی بێت ل��ەوەی‪ ،‬كە مرۆڤ بە پێی‬ ‫پێویست لە هەندێك كاردا پسپۆڕ بێت‬ ‫تاوه‌ک هەندێك دەستكەوتی باشی بۆ‬ ‫دابین بێت (سەلیبا‪.)١:٥٨٩‌١٣٦‌،‬‬ ‫ویستی ئازاد‌و هه‌ڵبژاردن‬ ‫لە كۆمەڵگاكانی ئێمەدا تا وه‌ک ئێستا‬ ‫ئەو الیەنانەی پێوەندییان بە ره‌وشت‌و‬ ‫یه‌زدانناسی‌و فەلسەفەوە هەیە‪ ،‬لێك‬ ‫ن��ەدران��ەت��ەوە‪ .‬بۆ نموونە ئایا مرۆڤ‬ ‫ئ��ێ��خ��ت��ی��اری ه��ەی��ە‪ ،‬ی��ان ئ��ەوەی��ه‪ ،‬كە‬ ‫جەبرێكی مێتافیزیكی‪ ،‬یان كۆمەاڵیەتیی‬ ‫ب��ە س��ەردا زاڵ��ە؟ ه��ەر ل��ێ��رەدای��ە‪ ،‬که‬ ‫ب��اس ل��ە ئێختیار‌ی‌و ویستی ئ��ازاد‬

‫دێتە ئ��اراوە‪ .‬دی��ارە ت��ا وەك م��رۆڤ‬ ‫ئ��ەو رەه��ەن��دە مێتافیزیكییانەی‪ ،‬كە‬ ‫ل��ە مێشكی م��رۆڤ��دا وەك دنیابینی‬ ‫قۆزاخەی بەستووە‪ ،‬لێك نەدرێنەوە‪،‬‬ ‫مرۆڤه‌که ناتوانێت‌ خۆی بە كەسێكی‬ ‫ئ��ازادو سەربەست بزانێت‌‪ .‬ئەوانەی‬ ‫باوەڕیان بە کامه‌رانی هەیە‪ ،‬الیان وایە‬ ‫مرۆڤ خۆی لە ئەنجامدانی كارەكانیدا‬ ‫سەربەستە‌و هیچ ناچارییه‌ک (جەبرێك)‬ ‫لە ئ��ارادا نییە‪ .‬واته الیان وایه مرۆڤ‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئێختیاری نەبێت‪ ‌،‬هەست بە‬ ‫بەرپرسیاریی ناكات‌و دواتر پەنا دەباتە‬ ‫بەر جەبریی كۆمەڵگا‌‪ .‬لە هەموو خراپتر‬ ‫جەبریی مێتافیزیكییه‪ ،‬واتە ئەو شتانەی‬ ‫وەك پێش گریمانە‌و بێ‌ هەڵسەنگاندن‬ ‫لە مێشكدا بناغەیان داڕشتووە‪ .‬ئێمە‬ ‫ب��اس��ی ج��ەب��ر ل��ە پ��رس��ی��اری سێیەمدا‬ ‫شیدەكەینەوە‪« .‬ئێمه پێویستە دوو‬ ‫گریمانە لەبەر چاو بگرین‪ :‬یه‌که‌میان‬ ‫‌دان بەوەدا بنێین خەڵكی لەو شتانەی‬ ‫هەڵیانبژاردووە‪ ،‬ئ��ازاد‌و سەربەستن‪.‬‬ ‫دی��ارە م��رۆڤ سروشتی وه‌ک ئ��اژەڵ‬ ‫نییە‪ .‬دووه‌میان ـپێویستە ئەم بۆچوونە‬ ‫پ��ەس��ەن ب��ك��ەی��ن‪ ،‬ك��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و‬ ‫ك��ردەوەك��ان��ی م��رۆڤ سەرچاوەیەكی‬ ‫روون‌و عەقاڵنییان هەیە‌و الیەنێكی‬ ‫ناهۆشیارانەی نییە‌؛ مرۆڤ ئەوكارەی‬ ‫ئەنجامی دەدات‪ ،‬چاوبەستووانە نییەو‬ ‫بە بابەتێكی مێتافیزیكیی ئاسمانییەوە‬ ‫گرێ نادرێت‪( ».‬فرانكنا‪.)١٦٥‌١٣٨٣:‌،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪188‬‬

‫پێناسەی ئازادی‬ ‫ل��ێ��رەدا پێناسەی ئ��ازادی��ی پێوەندیی‬ ‫راس��ت��ەوخ��ۆی ب��ە ئ��ێ��خ��ت��ی��ارەوە‬ ‫ه��ەی��ە‌‪ ،‬ئ��ەم��ەش رێ��گ��ە‌ خ��ۆش��ک��ه‌ره بۆ‬ ‫ب��ەرپ��رس��ی��اری‪ ،‬ی��ان ن��اب��ەرپ��رس��ی��اری‪.‬‬ ‫بەاڵم مەبەست لە ئازادی چییە؟ لێرەدا‬ ‫پێویستە چ��ەن نموونەیەك بێنمەوە‪.‬‬ ‫ئایا شۆفیڕێك ئ��ازادە بە پێی حەزی‬ ‫خ��ۆی ماشینەكەی لیبخۆڕێت؟ یان‬ ‫سیاسەتمەدارێك ئازادە حه‌زی له هەر‬ ‫چییەك بێت ئەنجامی بدات؟ ئایا پیاوێكی‬ ‫ئایینی ئازادە سنوور بۆ یاسا دابنێت‪،‬‬ ‫یان داینه‌نێت؟ ئایا مرۆڤ لە كۆمەڵگادا‬ ‫ئ��ازادە بە ح��ەزی خ��ۆی هەرچیی پێ‬ ‫خ��ۆش بێت بیكات؟ ل��ێ��رەدا پێویستە‬ ‫ئەمە له به‌ رچ��او بگرین‪ ،‬كە ئ��ازادی‬ ‫هۆشیارییەكی مەدەنیانەیە‌‪ ،‬لە پێشدا‬ ‫بارهێنان‌و پ��ەروەردەی هۆشیارانە‪،‬‬ ‫ئازادیی مرۆڤەكان دەستەبەر دەكات‪.‬‬ ‫پێویستە بۆ لێكدانەوەی بابەتەكە‪ ،‬لە‬ ‫روانگه‌ی دوو فەیلەسووفی جیاواز لە‬ ‫یه‌کتر ئاماژه به ئازادی بكەین‪ .‬یەكەمیان‬ ‫روانگه‌ی فه‌لسه‌فیی ئیسایا به‌رلین‌ەو‬ ‫ئ��ەوی��ت��ری��ش روان��گ��ه‌ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی��ی‬ ‫سارتەرە‪ .‬ئایزایا به‌رلین سه‌باره‌ت به‬ ‫ئ��ازادی پێناسەیەكی ژی��ران��ەی هەیە‪.‬‬ ‫لە فەلسەفەكەیدا باس لە دوو شێوە‬ ‫ئازادی دەكات‪ :‬یەكەم‪ ،‬ئازادیی ئەرێنی‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬ئ��ازادی��ی ن��ەرێ��ن��ی‪ .‬ئ��ازادی��ی‬ ‫ئەرێنی وات��ای سەربەستی عەقاڵنی‬

‫دەگەێنێت‌و ئ��ازدای��ی نەرێنی‪ ،‬وات��ای‬ ‫نەبوونی ك��ۆت‌و ب��ەن��دی داس��ەپ��او لە‬ ‫الیەن كەسانێكی دیکه‌وه هەیە‪ .‬ئێمه بۆ‬ ‫ئ��ەوەی خ��اوەن ئ��ازادی بین‪ ،‬لە ‌پێشدا‬ ‫توانای هەڵبژاردنمان هه‌بێت‌‪ .‬ئەمەش‬ ‫دژ ب��ە ه��ەر چ��ەش��ن��ە چ��ارەن��ووس‌و‬ ‫ج��ەب��رێ��ك دەوەس��ت��ێ��ت��ەوە‪( .‬ب��رل��ی��ن‪،‬‬ ‫‌‪ )١٤‌١٣٧٩:‬ئ��ازادی س��ەرچ��اوەی��ەك��ی‬ ‫گرنگ‌و بنەڕەتییه بۆ بەرپرسیارێت‪.‬‬ ‫ئەگەر مرۆڤ خۆی لە جەبریی ئایینی‌و‬ ‫مێتافیزیكی رزگ��ار نەكات‪ ،‬باسکردن‬ ‫ل��ە بەرپرسیارێتی ده‌بێته ئه‌ندێشه‪.‬‬ ‫هەروەها پێویستە مرۆڤ لە كۆمەڵگادا‬ ‫خ��اوەن ئ��ازدای بێت بۆ ئ��ەوەی خوی‬ ‫ب��ە ب��ەرپ��رس��ی��ار ب��زان��ێ��ت‌‪( ».‬فرانكنا‪،‬‬ ‫‌‪ )١٦٥‌١٣٨٣:‬كەسێكی وەك سارتەر لە‬ ‫فەلسەفە بوونگه‌راییه‌که‌یدا الی وایە‪ ،‬که‬ ‫مرۆڤ خۆی بەرپرسی بوونی خۆیەتی‪.‬‬ ‫بۆیه ‌ده‌ڵێت‌‪« :‬بوون له پێش (چییەتی)‬ ‫ه‌وه‌ی��ه‌و م��رۆڤ ب��ەرپ��رس��ی ب��وون��ی‬ ‫خۆیەتی‪ .‬مرۆڤی ت��اک خ��وی خاوەنی‬ ‫خۆیەتی‌و له هه‌مان کاتدا سەربەستیشە‪.‬‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬س��ەرەڕای ئەمانە‪ ،‬بەرپرسی‬ ‫س��ەرج��ەم م��رۆڤ��ەك��ان��ی‌ت��ری��ش��ە‪».‬‬ ‫(رح��ی��م��ی‪١٣٤٦:٣٢‌ ،‬ـ‪ .)١‌٣‬ل��ێ��رەدا‬ ‫مرۆڤ لە هەڵبژاردنی خۆیدا ئ��ازادە‌و‬ ‫هەركام لە ئێمە لە رێگەی ئازدایی‌و‬ ‫وی��س��ت��ی س��ەرب��ەس��ت��ی خ��ۆی‪‌،‬ب��وون��ی‬ ‫خ��ۆی ه��ەڵ��دەب��ژێ��رێ��ت‪ .‬م��رۆڤ��ی ت��اک‬ ‫ل��ە رێ��گ��ەی هەڵبژاردنەكانی خۆیه‌وه‬

‫‪189‬‬

‫سەرجەم مرۆڤەكانی‌تری هەڵبژاردووە‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و س��ەرب��ەس��ت��ی‌و ئ��ازادی��ی‬ ‫لە ك��ردەدا خۆی دی��اری دەك��ات‌‪ ،‬واته‬ ‫ئاوه‌زی نییه‪ .‬زەینی بەرپرسیاربوونی‬ ‫ئێمە بەرفراوانتر ل��ەوەی��ە ئێمە بیری‬ ‫لێ دەكەینەوە‪ .‬زۆڵم‌و زۆر‌و كوشتن‌و‬ ‫بڕینی مرۆڤەكان لە الیەن دەسەاڵتێكی‬ ‫س��ەرك��وت��ك��ارەوە ئ��ەوە نییە ه��ەم��وو‬ ‫ب��ێ‌دەن��گ ب��ن‌و پ��ش��ت گ��وێ��ی ب��خ��ەن‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەركی سەرشانی هە‌ر مرۆڤێكە‬ ‫پێشی پ��ێ بگرێت‪ .‬م��رۆڤ س��ەرەڕای‬ ‫ئەوەی ئازادە‪ ،‬لە پێناو ئه‌‌م ئازادییه‌ی‬ ‫هەیەتی بەرپرسیارە‌و مرۆڤەكانی‌تر‬ ‫به‌شێکن لەو بڕیارەی ئه‌م دەیدات‌‪ .‬واته‬ ‫بەرپرسیاربوون بەرانبەرێكی هەیە‌‪ ،‬که‬ ‫ئەویش مرۆڤەكانی‌ترە‪ .‬مرۆڤ ئەگەر لە‬ ‫دنیایەكی داخراودا ژیان بەسەر به‌رێت‪،‬‬ ‫تووشی تەریك بوون دەبێت؛ هەر لە‬ ‫ناخی خۆیدا تووشی دووفاقی دەبێت‪.‬‬ ‫ئەركی ره‌وشتی‬ ‫لە فەلسەفەی ره‌وشتدا‪ ،‬سێ‌ وشەی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‪Deontologist, obligation, :‬‬ ‫‪ ،١٧‌duty‬ک��ه پێوەندییەكی پتەویان‬ ‫ب��ه ی��ه‌ک��ت��ره‌وه ه��ه‌ی��ه‪ .‬ی��ه‌ک��ێ��ک ل��ەو‬ ‫فەیلەسووفانەی بە باشی لەسەر ئەم‬ ‫باسە دواون‪ ،‬فه‌یله‌سووفی ئه‌ڵمانی‬ ‫ئێمانوێل ك��ان��ت‌ه‪ ،‬ک��ه ‌ده‌ڵ��ێ��ت��ت‌‪« :‬هیچ‬ ‫شتێك لەم دنیایەو لە دەرەوەی دونیادا‬ ‫نییە‪ ،‬ته‌نها ویستی چ��اك��ە نەبێت‪».‬‬

‫(كانت‪ )١٢‌١٣٦٩:‌ ،‬مەبەست لە ویستی‬ ‫چاكە‌‪ ١٨‬الی کانت بە ئەنجام گەیاندنی‬ ‫ئەرك‌و بەڵێنە‪ .‬ئەگەر یاسایەك هه‌بێت‬ ‫بۆ ره‌وشت‪ ،‬پێویستە ئه‌و یاسایه بە بێ‌‬ ‫هیچ مەرجێك خۆی لە خۆیدا چاك بێت‌و‬ ‫ناوه‌ڕۆکه‌که‌ی بەهای تیادا هەبێت‪ .‬واتە‬ ‫ویستی چاكە بە پێی دەرەنجامەكانی‬ ‫ن��ان��اس��رێ��ت‪ ،‬وات��ه ب��ە س��ەرچ��اوەی‬ ‫ویستی چاكە لە ده‌رەنجامی کرداره‌وه‬ ‫سەرچاوە ناگرێت‪ .‬بۆ نموونە بكوژێك‬ ‫هیچ هاندرەرێكی جگە لە کاری كوشتن‌و‬ ‫بڕین لە ژیانیدا نییە‌‪ .‬بۆی هەیە لە خۆوە‬ ‫كارێكی ب��اش بكات‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەم كارە‬ ‫واتای ئەوە نییە ئیدی بكوژ نەبێت‪ .‬تەنیا‬ ‫چاكەی كردەیەك واتای ره‌وشتمه‌ندی‬ ‫ناگەێنێت‌و پێویستی بە نییەتی بكەری‬ ‫كارەكەش هەیە‪ ،‬كه تا چ رادەیەك ئەو‬ ‫بكەرە ویستێكی چاك‌و ئینسانی هەیە‪.‬‬ ‫هەر لێرەوە كانت پەل بۆ چەمكی (نییەتی‬ ‫جێبەجێ‌ ك��ردن��ی) ئ��ەرك ده‌کێشێت‪.‬‬ ‫كانت الی وایە هه‌‌ر ره‌وشتمه‌ندییه‌ک‬ ‫ب��ه‌‌ه��ای ت��ێ��دای��ه‪ .‬س��ەرەڕای ئ��ەوەی‪،‬‬ ‫كە ئ��ەو ه��ه‌ر كارێک پێویستە لەگەڵ‬ ‫ئەركی نییەتی ره‌وشتمه‌ندیدا هاوسان‬ ‫بێت‌و یەك بگرنەوە‪ .‬پێویستە نییەتی‬ ‫ره‌وش��ت��م��ه‌ن��دی��ش��ی ل��ه ‌پ��ش��ت��ەوە بێت‌‪.‬‬ ‫(نییەت)یش هەمان هاوسانییان له‌گه‌ڵ‬ ‫ع��ەق��ڵ‌دا ه��ه‌ی��ه‪ ..‬ك��ان��ت دوو ك��ردەی‬ ‫ره‌وشتمه‌ندیی لێكتر جیا ک��ردۆت��ه‌وه‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬كردەیەك‪ ،‬که لە پێناو ئەركدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪190‬‬

‫بێت‪ .‬دووه‌م‪ :‬ك��ردەی��ەك‪ ،‬که لە پێناو‬ ‫جێبەجێ‌كردنی ئ��ەرك��دا ب��ێ��ت‪ .‬کانت‬ ‫نموونەیەك بۆ جیاكردنەوەی ئەم دوو‬ ‫ك��ردەی��ە دێنێتەوە‪ .‬ده‌ڵ��ێ��ت‪« :‬گریمان‬ ‫دووكاندارێك پاره‌ی زۆر لە كڕیارێك‬ ‫ناسێنێت‌‪ .‬ئەم ك��ارەی دووك��ان��دارە‪ ،‬بە‬ ‫پێی ئ��ەرك��ە‪ ،‬وات��ە لە پێناو ئەركدایە‪.‬‬ ‫بەاڵم لە پێناو جێبەجێ‌كردنی ئەركدا‬ ‫نییە‪ .‬چونکه ب��ۆی هەیە ئ��ەم گ��ەڕان‬ ‫نەفرۆشتنە ب��ە ه��ۆی كۆنە پارێزیی‪،‬‬ ‫ی��ان ت��رس لە خ��ودا‪ ،‬ی��ان دووڕووی��ی‬ ‫بێت‪( ».‬كۆپلستن‪ )١٣٨٠:٣٢٤‌ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەم ك��ارە ره‌وشتمه‌ندانه نییە‌و كانت‬ ‫لەم سەرو بەندەدا ره‌وشتێکی رەهای‬ ‫بە پێی بنەمای عەقڵ دێنێتە ئ��اراوە‌و‬ ‫‌ده‌ڵێتت‌‪« :‬ك��ردارت بە پێی یاسایەك‬ ‫بێت‪ ،‬كە مرۆڤ نەك وەك كەرەسەێك‪،‬‬ ‫بەڵكو وه‌ک ئامانجێك چاو لێ بكەێت‪».‬‬ ‫یاسای دووەم ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک��ه‪« :‬ب��ە پێی‬ ‫ی��اس��ای��ەك ه��ەڵ��س��ووك��ەوت ب��ك��ە‪ ،‬كە‬ ‫ك��ردارت ببێته‌ ی��اس��ای��ەك��ی گشتی‪».‬‬ ‫(ك��ورن��ر‪ )١٣٨٠:٢٨٤‌ ،‬كانت م��رۆڤ‬ ‫وەك كەرەسەێك چاو لێناكات‌و الی‬ ‫وایە هەر مرۆڤێكی ژیر پێویستە خۆی‬ ‫لە رێگەی هەڵسووكەوتەكانی خۆی‬ ‫لە جێگەی یاسا گشتیەكان دابنێت‌و‬ ‫ه��ەر لە رێگەی ئ��ەم بۆ چ��وون��ەوە لە‬ ‫س��ەر ك��ردەوەك��ان��ی خ��ۆی داوەری��ی‬ ‫بكات‪ .‬ئ��ەم هەڵوێستەی كانت ب��ەرەو‬ ‫(واڵتی ئامانجەكان)‌‪ ١٩‬پەل دەكێشێت‌‪.‬‬

‫مەبەستی كانت لە واڵتی ئامانجەكان‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬که م��رۆڤ س��ەرەڕای ئەوەی‬ ‫خ��ۆی ی��اس��ا دان��ەرە‪ ،‬ه��ەر خۆیشی‬ ‫پ��ەی��ڕەوک��ه‌ری ئ��ەم یاسایە‌یه‪ .‬وات��ە لە‬ ‫الی��ەك ئەندامی ئەم واڵتەیەو ئەویش‬ ‫لە كاتی یاسا دان��ان��دا‌و ه��ەر خۆیشی‬ ‫الیەنگری‌و پەیڕەوی لێدەكات‌‪ .‬دووەم‬ ‫ئ��ەوەی��ه‪ ،‬كە حاكم‌و س��ەرك��ردەی ئەم‬ ‫واڵتەیە‪ .‬م��رۆڤ زاتێكی سەربەست‌و‬ ‫خ��اوەن عەقڵە‪ .،‬ئەمەش زات��ی مرۆڤی‬ ‫ره‌وشتمه‌ندی مۆدێڕنە‌‪ .‬هەر لێرە‌شه‌وە‬ ‫م��رۆڤ ب��ەرەو بەرپرسیاریی مەدەنی‬ ‫هەنگاو دەنێت‪ .‬واتە لە ره‌وشتمه‌ندیی‬ ‫مۆدێڕندا‪« :‬م��رۆڤ س��ەرەڕای ئەوەی‬ ‫بكەر‌و سه‌بجێکته‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا خ��اوەن‬ ‫ئ��اوه‌زو ئ��اگ��ام��ەن��دی��ش��ە‪ »٢٠.‬ئ��ەرك��ی‬ ‫ره‌وش��ت��م��ه‌ن��دی ل��ە ه��ەن��اوی خ��ۆی��دا‬ ‫بەرپرسیاریی لێ دەكەوێتەوە‪ .‬دەتوانین‬ ‫لە مودێلێكدا مرۆڤی ره‌وشتمه‌ند دیاریی‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫مرۆڤی ره‌وشتمه‌ندی←خاوەن عەقڵە‌و‬ ‫سەر بەخۆیە‬ ‫خاوەن بەرپرسیارییە ‬ ‫خاوەن ئازادییە‬ ‫خاوەن ئەركە →خ��اوەن وی��س��ت��ی‬ ‫ئازاد‌و هه‌ڵبژاردنه‬ ‫«ل��ە س��ەردەم��ی رۆش��ن��گ��ەری��دا‪،‬‬ ‫مەعریفەی عەقاڵنی دژ بە دەمارگرژی‌و‬ ‫پێش داوەری��ی گەمژانە رادەوەس��ت��ا‪.‬‬ ‫كولتووری رۆشنگەری چاك كردنەوەی‬

‫‪191‬‬

‫ره‌وشتمه‌ندیی بە دواوە بوو‌و داوا لە‬ ‫مرۆڤەكان دەكات بە شێوەیەكی بوێرانە‬ ‫لە عەقڵی خۆیان كەڵك وەربگرن تا بە‬ ‫سەربەخۆیی عەقاڵنی بگەن‪ .‬عەقڵی‬ ‫ڕۆشنگەریی‪ ،‬نەك هەر ره‌وشتمه‌ندیی‬ ‫تاكەكەسی چاك دەكاتەوە‪ ،‬هەر وەها‬ ‫كاریگەریی ل��ە س��ەر چاككردنەوەی‬ ‫ره‌وشتمه‌ندیی كۆمەاڵیەتیش دادەنێت‪».‬‬ ‫(اباژری‪)١‌١‌١٣٨٥:‌،‬‬ ‫ت��ا ئ��ێ��رەی ب��اس��ەك��ە پێوەندییەكانی‬ ‫بەرپرسیاری ره‌وشتمه‌ندیمان لەگەڵ‬ ‫چ��ەم��ك��ەك��ان��ی‌ت��ری ره‌وش��ت��دا ب��اس‬ ‫ك��رد‪ .‬ب��ەاڵم هیچ بەرپرسیارییەك لە‬ ‫چوارچێوەیەكی داخ��راودا نامێنێته‌وه‪.‬‬ ‫م��رۆڤ پێویستە ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ادا بە‬ ‫شێوەیەكی ره‌وشتمه‌ندی پ��ەروەردە‬ ‫كرابێت‪‌ .‬داماڵینی ره‌وش��ت لە ئاییندا‬ ‫كارێكی ئاسان نەبوو‪ ،‬بەاڵم ره‌وشت‬ ‫لەم باسەدا پێوەندییەكی توندو تۆڵی بە‬ ‫ئاوه‌زێکی فەلسەفییەوە هەیە‌و یەكێك‬ ‫لە بابەتە گرینگەكانی مۆدێڕنیتەیە‪.‬‬ ‫بیرمەندانی م��ۆدێ��ڕن ه��ەوڵ��ی��ان ئ��ەوە‬ ‫بووه بە پێی بنەماكانی عەقڵی مرۆڤ‬ ‫لە سەر بابەتە جۆراوجۆرەكانی وه‌ک‪،‬‬ ‫ره‌وشت‪ ،‬سیاسەت‪ ،‬زانست‪ ،‬هونەر ‪..‬‬ ‫بجووڵێنەوە‌و متمانەیان بە هاندەرە‬ ‫دەرەكییەكان نەما‌و خۆیان لە ئه‌فسانه‌و‬ ‫(ج��ەب��ر)ی س��ی��اس��ی‌و ئایینی رزگ��ار‬ ‫كرد‪ .‬هەروەها بنەمایەكی عەقاڵنییان‬ ‫لە كۆمەڵگادا دام��ەزران��د‪ .‬ئێستا ئێمە‬

‫دەچینە سەر پرسیاری سێیەم‪ ،‬ئەویش‬ ‫ش��ێ��وەی ب��ی��رك��ردن��ەوەی ئێمە‌یه وەك‬ ‫كورد لە سەر بیركردنەوه‪ .‬وروژاندنی‬ ‫فۆڕمی بیركردنەوە گرینگیی لەوەدایە‪،‬‬ ‫که شێوەی دنیابینی‌و ئەو مێتافیزیكەی‬ ‫ل��ە مێشكی ئ��ێ��م��ە‌دا ب��ن��اغ��ەی دان��اوە‪،‬‬ ‫روون بێتەوە‌‪ ،‬که كاریگەریی لە سەر‬ ‫كرداریی ئێمە‌دا داناوە‪ .‬بەرپرسیاریی‬ ‫ره‌وش��ت��م��ه‌ن��دی پ��ێ��وەن��دی ب��ە شێوەی‬ ‫بیركردنەوە‌و ڕامانەكانی ئێمەوە هەیە‪.‬‬ ‫ل��ەم��پ��ەرەك��ان��ی ب��ەرپ��رس��ی��اری��ی‬ ‫ره‌وشتمه‌ندی‌و فۆڕمی بیركردنەوەی‬ ‫ره‌وشتمه‌ندی‬ ‫جەبریی ئایینی‌و نابەرپرسیاریی‬ ‫فۆڕمی‪ ١‌٢‬بیركردنەوەی ئێمە وه‌ک‬ ‫ك��ورد پشتی ب��ە دون��ی��اب��ی��ن��ی ئایینی‬ ‫ب��ەس��ت��ووە‪ .‬دی��ارە ئێمە ئ��ەزم��وون��ی‬ ‫م��ۆدێ��ڕن��م��ان ب��ەو ش��ێ��وە‌‌ی��ه‌ی ل��ە‬ ‫خۆرئاوادا باو بووە نەبووە‌‪ .‬ئەمەش‬ ‫پێویستی بە لێكۆڵینەوە هەیە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئێمە لە كۆمەڵگایەكی ئایینیدا دەژین‪.‬‬ ‫پ��ەروەردەی نێو خ��ێ��زان‌و كۆمەڵگا‬ ‫ئاینییە‪ .‬ه��ەر بۆیە ك��ردارەك��ان��ی ئێمە‬ ‫لە ئامۆژگاریی‌ كردن تێناپەڕێت‌‪ .‬هیچ‬ ‫چەشنە پرسیارێكی فەلسەفی‌و دنیابینیی‬ ‫فەلسەفی‌و زانستیی تێدا نییە‪ .‬ئەوەی‬ ‫لە دنیای مۆدێڕن وەرمانگرتووە‪ ،‬بە‬ ‫بای سیاستەوە هاتووە‪ .‬هیچ چەشنە‬ ‫مەعریفەیەكی زانستیی ب��ە پشتەوە‬ ‫نییە‪ ،‬واتە هیچ چەشنە لێكۆڵینەوەیەك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪192‬‬

‫لە ب��واری زانستە مرۆییەكاندا نییە‪،‬‬ ‫چونكه زانستی مرۆییمان ن��ەب��ووە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی پێوەندیی بە بابەتەكەی‬ ‫ئ��ێ��م��ەوە ه��ەی��ە‪ ،‬وات��ە ب��ەرپ��رس��ی��اری��ی‬ ‫ره‌وشتمه‌ندی‪ ،‬لە ره‌وشتمه‌ندی ئێمەدا‬ ‫رەگ‌و ریشەی لە یه‌زدانناسیدا‌یه‪ .‬واتە‬ ‫دنیابینی ئێمە فۆڕمی ئایینی هەیە‌و لە‬ ‫زانستە مرۆییەكانی وه‌ک كۆمەڵناسی‪،‬‬ ‫ف��ەل��س��ەف��ە‪ ،‬زان��س��ت‪ ،‬دەروون��ن��اس��ی‌و‬ ‫سیاسەت بە دوورە‪ .‬دنیابینی ئایینی‬ ‫په‌یوه‌ندیی به كێشە ره‌وشتمه‌ندییەكانی‬ ‫وه‌ک‪ ،‬جەبر‌و ئێختیاره‌وه هەیە‪ .‬دیارە‬ ‫س��ەرچ��اوەی ره‌وشتمه‌ندیی ئێمە لە‬ ‫ج��ەب��ری ئ��ەش��ع��ەری��ی��ەوە داك��ەوت��ووە‪.‬‬ ‫گەرچی الیەنێكی وه‌ک موعتەزلەیشی‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ب��ەاڵم ج��ەب��ری ئ��ەش��ع��ەری‬ ‫پەڕگیرە‪ .‬ئێمه كاتێك کارێک دەكەین‪،‬‬ ‫سەرچاوەی کاره‌که دەگەڕێنینەوە بۆ‬ ‫خودا‪ .‬كاتێك مرۆڤ چاكە‪ ،‬یان خراپە‬ ‫دەكات‪ ،‬وای بۆ دەچین‪ ،‬که خودا رەزایی‬ ‫لە سەر بووە‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬فاڵن كەس‬ ‫ئەو كارەی ك��ردووە‪ .‬ئەمەش ریشەی‬ ‫لە ج��ەب��ردای��ە‌و وات��ای ئ��ەوەی��ە مرۆڤ‬ ‫هەر‪ ،‬كە ویستی كارێك بكات‪ ،‬لە كاتی‬ ‫كارەكەدا خودا ئەو كردەیەی‪ ،‬سا چاك‬ ‫بێت‪ ‌،‬یان خراپ‪ ،‬بۆی دەخولقێنێت‪‌.‬واتە‬ ‫مرۆڤ لە هەڵبژاردنەكانیدا سەربەستە‬ ‫تا ئەوكاتەی دەیەوێت ئەو كارە بكات‪.‬‬ ‫بەاڵم لە ئەنجامی ئەو كارەدا سەربەست‬ ‫نییە‪ .‬چونکه جەبرێكی مێتافیزیكی‪ ،‬كە‬

‫هەمان خودایە‪ ،‬لە پشتی كارەكەدایە‌و‬ ‫لە راستای یەكتردا کار دەك��ەن‪ .‬واته‬ ‫دنیابینی ئێمە لە نێوەڕۆكدا ئاینییە‪.‬‬ ‫نموونەیەك دێنینەوە‪ .‬كاتێک‪ A‬تووشی‬ ‫ك��ارەس��ات��ێ��ك دەب��ێ��ت‪‌ ،‬ده‌ڵێتین خ��ودا‬ ‫كوشتی‪ ،‬خودا وای بەسەر هێنا‪ ،‬یان‬ ‫ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەوە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر چ��اک��ه‌ی لێ‬ ‫بوه‌شێته‌وه‪‌ ،‬ده‌ڵێتین خ��ودا نایە دڵی‪،‬‬ ‫بۆیە ئ��ەو ك��ارە باشەی ك��رد‪ .‬وات��ە لە‬ ‫ه��ەر دوو الی��ەن��ەوە خ��ودا ل��ە پشتی‬ ‫جەبر‪‌١‌٢‬و ئێختیاردایە‪ .‬گەرچی ئه‌مه‬ ‫زۆرب��ەم��ان الم��ان وای��ە م��رۆڤ خۆی‬ ‫لە ئەنجامی كردەوەكانی بەرپرسیارە‪.‬‬ ‫بەاڵم هۆشی ئێمە بە چەمكی جەبرەوە‬ ‫بەندە‪« .‬بۆ نموونە‪ ،‬لە ره‌وشتمه‌ندیی‬ ‫دی��ن��ی��دا‌ده‌ڵ��ێ��ت��ی��ن م��رۆڤ��ای��ەت��ی م��رۆڤ‬ ‫لە نێو روح��دای��ە‌و ئ��ەوەی ن��اوەڕۆك��ی‬ ‫مرۆڤایەتی پێك ده‌هێنێت‪ ‌،‬روحانییە‌و‬ ‫ك��ردەوەك��ان��ی‪ ،‬م��رۆڤ پێویستە خۆی‬ ‫ب��ە بابەتێكی پتەویی وه‌ک ئیمانه‌وه‬ ‫گرێبدات‪( ».‬شەریفی‪)١٣٨٤:٣٣٢‌،‬‬ ‫ئەم جەبرەش كاریگەریی نەرێنی لە‬ ‫سەر دنیابینی ئێمە‌دا دان��اوە‌و مرۆڤی‬ ‫ئێمەی دەستەمۆ‌و ترسەنۆك بارهێناوە‌‪.‬‬ ‫بە داخ��ەوە تا وه‌ک ئێستا تەنیایەك‬ ‫رەهەندی بیركردنەوەی لە كۆمەڵگادا‪،‬‬ ‫كە هەمان زەینی دینییە باو بووە‪ .‬هەر‬ ‫بۆیە لە بیریی ئه‌وه‌ی بیرێكی نوێ‌ بێتە‬ ‫نێو مێشكمان‪ ،‬که‌چی سڵ دەكەینەوە‌و‬ ‫دەترسین‪.‬‬

‫‪193‬‬

‫ل��ێ��ن��ەپ��رس��ی��ن��ەوە‌و ن��اب��ەرپ��رس��ی��اری��ی‬ ‫ره‌وشتمه‌ندی‬ ‫هەر مرۆڤێك‪ ،‬یان هەر سیستمێكی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ ،‬ئ��ەگ��ەر لە‬ ‫س��ەر ئ��ەو ئ��ەرك��ان��ەی ل��ە ئەستۆیدایە‬ ‫خۆی بە بەرپرسیار نەزانێت‌‪ ،‬شەڕی‬ ‫ره‌وشتمه‌ندی‌و كۆمەاڵیەتی ساز دەكات‪.‬‬ ‫چ��ەن��د وش��ە‌و دەرب��ڕی��ن ل��ە وت��ەك��ان��دا‬ ‫هەیە‪ ،‬رۆژانە بە سەر زاردا دووپاتی‬ ‫دەكەینەوە‌و پڕن لە مەترسی‌و شەڕی‬ ‫ره‌وشتمه‌ندی‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫(ب��ە م��ن چ��ی)‪( ،‬ب��ا ب��ڕوخ��ێ‌)‪( ،‬ك��ێ‌ بە‬ ‫كێیە)‪( ،‬بیر لە بەرژەوەندییەكانی خۆت‬ ‫بكەوە)‪( ،‬كەس لە كەسە)‪( ،‬متمانەم بە‬ ‫دەسەاڵت نییە)‪( ،‬دادپەروەریی‌و ئازادی‬ ‫بوونیان نییە‪.‬‬ ‫ئەگەر بە سەرنجەوە بڕوانینە ئە‌و‬ ‫وتانە‪ ،‬ده‌بینین جۆرێك لە بێ ‌هیوایی‬ ‫پێوە دی��ارە‪ .‬ئەگەر كۆمەڵگا متمانەی‬ ‫ب��ە دەس��ەاڵت ن��ەم��ێ��ن��ێ‌ت��و خ��ەڵ��ك لە‬ ‫ژیانی رۆژانەیاندا لە گێرەو كێشەدا‬ ‫بن‪ ،‬ش��ەڕی كۆمەاڵیەتی ساز دەبێت‪.‬‬ ‫ئەگەر یاسا سەروەر نەبێت‌و بەردەوام‬ ‫دەسەاڵت گاڵتە بە خەڵك بكات‪ ،‬رۆژێك‬ ‫ئەمانە كۆدەبنەوەو بونیادی دەسەاڵت‌و‬ ‫كۆمەڵگا دەڕووخێنن‪ .‬که‌واتە ئاڵۆزیی‬ ‫سیاسی‌و دۆخی نالەباری كۆمەڵگا رێگە‬ ‫بۆ هەلپەرەستی‌و شەڕی ره‌وشتمه‌ندی‬ ‫س��از دەك��ات‌‪ .‬م��رۆڤ ب��ەرەو‬ ‫نابەرپرسیاربوون دەب��ات‪ .‬هەروەها‪،‬‬

‫وه‌ک پێشتر ئاماژەمان پێ كرد‪ ،‬قەدەر‌و‬ ‫ج��ەب��ری مێتافیزیكی م��رۆڤ ب��ەرەو‬ ‫ئینفعال هان دەدات‌و مرۆڤ خۆی لە‬ ‫قەرەی كێشە ره‌وشتمه‌ندییەكان نادات‌‪.‬‬ ‫هەر ئەمەش وای لێ دەكات خوی لە‬ ‫بەرپرسیاربوون بدزێتەوە‪ .‬کۆمه‌ڵگاش‬ ‫ئ��ەگ��ەر ل��ە الی��ەن��ی س��ی��اس��ی��ەوە ئاڵۆز‬ ‫بێت‌‪ ،‬متمانەی نێوان خەڵك‌و دەسەاڵت‬ ‫ه��ەرەس دێنێت‪ ‌.‬بەرپرسیاری لە نێو‬ ‫دەچێت‌‪ .‬متمانە نامێنێت‌‪ .‬هەر ئەمەش‬ ‫نابەرپرسیاریی لێ دەكەوێتەوە‪ .‬ئه‌لبێر‬ ‫كامۆ لە كتێبه‌که‌یدا‪ ،‬که به ناونیشانی‬ ‫(م��رۆڤ��ی ی��اخ��ی)ه‪ ،‬دژ ب��ە ج��ەب��ری‬ ‫مێتافیزیك بۆ چوونێكی سەرنجڕاكێشی‬ ‫هەیە‌‪ .‬ئەویش ئەمەیە‪ ،‬كە‪« :‬نێوەرۆكی‬ ‫یاخیبوونی مێتافیزیكی لە ناڕەزایەتی‬ ‫دژ ب��ە ش��ەڕ‌و رەنجێكە‪ ،‬ک��ه ب��ە هیچ‬ ‫شێوەیەك پاساو نادرێت‌‪ ،‬خوازیاری‬ ‫جۆرێك لە یەكبوون‌و یەكگرتنەوەیە‪.‬‬ ‫خ��ودا چ پ��اس��اوێ��ک��ی ه��ه‌ی��ه ش��ه‌ڕ بۆ‬ ‫مرۆڤ نه‌هێڵێت؟ ئەم ئەركی شه‌ڕه‌ی لە‬ ‫سەر شان البه‌رێت‪ .‬كەواتە یاخیبوونی‬ ‫مێتافیزیكی رێگە بۆ ش��ۆڕش دژ بە‬ ‫ه��ەر چەشنە جەبرێكی مێتافیزیكی‬ ‫خۆش دەكات‪ .‬که‌واتە شەڕ دووالیەنی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەو كارانەی مرۆڤەكان ئەنجامی‬ ‫دەدەن‌‪ ،‬شەڕێكە مرۆڤەكان تووشی‬ ‫دەب��ن��ەوە‪ ،‬وه‌ک رەن��ج‌و ک��ارک��ردن‪».‬‬ ‫(كمبر‪)١٣٨٥:٤٣‌،‬‬ ‫لێرەدا پێویستە ئاوڕێك لە سەردەمی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪194‬‬

‫رۆشنگەری بدەینەوە‪ ،‬که چۆن دژ بە‬ ‫جەبری مێتافیزیكی جوواڵونه‌ت‌‌وه‪ .‬لە‬ ‫سەردەمی رۆشنگەریدا مرۆڤ دژ بە‬ ‫ج��ەب��ری ئایینی‌و دم��ارگ��رژی��ی ئایینی‬ ‫كەڵكی لە عەقڵی خ��وی وەرگ��رت��ووه‪،‬‬ ‫چونکه ئەرك‌و بەرپرسیاری كەوتۆته‬ ‫س��ەر شانی خ��ۆی‌و خ��ۆی لە جەبری‬ ‫مێتافیزیكی رزگ��ار ك��رد‪ .‬بەڵگەش‬ ‫ئەمە ئێستا م��رۆڤ ل��ەم دۆنیایەدا بە‬ ‫تەواویی رەنج‌و ئازار‌و خۆشیەكانیشی‬ ‫لەگەڵ بێت ژی��اوە لەو كاتەوە چاویی‬ ‫بەم دنیایە هەڵهێناوە تاڵی‌و سوێری‬ ‫چێشتووە‪ .‬ئایا كەسێك لە دەرەوەی‬ ‫ئ��ەم دنیایە داڵ��دەی داوە‪ ،‬ی��ان ئێش‌و‬ ‫ئازارێكی لـێ‌ كەم ك��ردووەت��ەوە‪ ،‬هەر‬ ‫وتوویانە لە دۆنیایەكی‌تردا بۆت قەرە‬ ‫ب��وو دەب��ێ��ت��ەوە ئەمە تاقیكردنەوەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم هیچ كام لەم بۆ چوونانە لەگەڵ‬ ‫عەقڵی سەلیمدا ناگونجێن‪ .‬ئایین تەنیا‬ ‫كارێكە كردوویەتی سڕینەوەی ئاستی‬ ‫هۆشیاری‌و عەقڵی مرۆڤ بووە تا وه‌ک‬ ‫رێگە ب��ۆ دەس��ەاڵت��ی ئیماندار خۆش‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫ئایین ← عەقڵ ‬ ‫جیهانی ئیالهی ← جیهانی مرۆڤایەتی‬ ‫دەمار گرژی ← ڕەخنە‬ ‫ئیمان ← هەڵسەنگاندن‬ ‫تەسلیم ← بڕیار‬ ‫م��ل دان��ەوان��دن‌و گ��ی��رۆدەب��وون ←‬ ‫سەربەخۆیی‌و ئێختیار‬

‫خ��ۆش وی��س��ت��ن��ی خ��ودا ← خ��ۆش‬ ‫ویستنی مرۆڤ‬ ‫بیریی تیۆریكی ره‌ها ← هەنگاونانی‬ ‫كردەكی‬ ‫جەبریی كۆیی ← ئازادیی تاكەكەسی‪.‬‬ ‫بابەتی بیركردنەوەی مرۆڤ عەقلە‌‌و‬ ‫كەرەسەی ئەم بیركردنەوەیەش عەقڵە‌و‬ ‫ئامانجەكەیشی ژیانی ئەم دنیایە‪( .‬كانت‪،‬‬ ‫‌‪)١٩‌ : ١٣٨٨‬‬ ‫ئەگەر فۆڕمی بیركردنەوە نامەنتیقی‬ ‫بێت‌و پشت بە یاسا‌و رێسای عەقڵ‬ ‫نەبەستێت‪ ‌،‬پرسیارەكان بە هەڵواسراوی‬ ‫دەمێننەوە‪ .‬لێرەدا پێویستە پشت بە‬ ‫ئەزموونی مۆدێڕنیتی ببەستین‌و له‬ ‫رێ��گ��ای م��ی��ت��ۆدەك��ان��ی��ی��ه‌وه رەخ��ن��ە لە‬ ‫نەریتی خۆمان بگرێن‪ .‬ئەگەر فۆڕمی‬ ‫بیركردنەوە پشت بە ئه‌فسانه‌و نەریتی‬ ‫كۆنباو‌و هەڵنەسەنگێندراو ببەستێت‌‪،‬‬ ‫پێش گریمانە ناعەقاڵنییەكان بە سەر‬ ‫كۆمەڵگادا بە هەڵواسراوی دەمێننەوە‌و‬ ‫بتی زەی��ن��ی س��از دەك��ەن‪ .‬م��رۆڤ لە‬ ‫جیاتیی ئەوەی بە شێوەیەكی هۆشیارانە‬ ‫ب��اب��ەت‌و ك��ێ��ش��ە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��ان‬ ‫لێكبداتەوە‪ ،‬پەنا بۆ نۆستالۆژی دەبات‪،‬‬ ‫نۆستالۆژی هەستێكە م��رۆڤ ب��ەرەو‬ ‫خەیاڵ‌و هەستی راب��ردوو دەكێشێت‪.‬‬ ‫هەر بۆیە هه‌ستی فەرامۆشی دەبێت‌‬ ‫بە شێك لە كولتووری كۆمەڵگا‌و ئیدی‬ ‫ب��واری ب��ی��رك��ردن��ەوە ب��ە كەساسی‌و‬ ‫لێڵی دەمێنێتەوە‪ .‬ئیدی م��رۆڤ هەوڵ‬

‫‪195‬‬

‫‌‪١‬ـ ئاڵۆزیی سیاسی‌و ئابووریی‬ ‫‪٢‬ـ ن��اب��ەرپ��رس��ی��اری��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫ئەویش ‬ ‫‪٢‬ـ پەروەردەی سەقەت‌و دواكه‌وتووانە‬ ‫ڕیشەی لەم خااڵنەدایە ‪ :‬‬

‫ن��ادات لە س��ەر كێشەو گرفتەكان بە‬ ‫شێوەیەكی عەقاڵنی بیر بكاتەوە‪ .‬هەر‬ ‫بۆیە (هونەری بیرنەكردنەوە)‪٢٤‬و بێ‬ ‫‌خەیاڵی‌و ئەو وشانەی‌ پێشتر باسمان‬ ‫ك��ردن‪ ،‬وه‌ک (بە من چ��ی؟)‪( ،‬باوێران‬ ‫بێت)‪ ‌،‬ئێنفعال بە سەر كۆمەڵگادا زاڵ ‬ ‫‪٣‬ـ نەبوونی متمانە لە نێوان خەڵك‌و‬ ‫دەب��ێ��ت‪ .‬ی��ەك ش��ێ��وە ب��ی��رك��ردن��ەوە لە‬ ‫كۆمەڵگادا وه‌ک ئ��ەوە وای��ە كەس بیر دەسەاڵت‌و خەڵك لەناو خۆیاندا‪.‬‬ ‫لە فۆڕمی بیركردنەوەدا دوو شێوە‬ ‫نەكاتەوە‪ .‬كراوەیی كۆمەڵگا لەوەدایە‬ ‫مرۆڤەكان بە چ شێوەیەك پ��ەروەردە بیركردنەوە هەیە ‬ ‫ب��ك��رێ��ن‪ .‬ك��ۆم��ەڵ��گ��ای ك��راوە رێ��گ��ە بۆ ‌‪١‬ـ مەنتێقی‌و زانستیی‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ ئۆستوورەیی‪.‬‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوە خ��ۆش دەك��ات‪ .‬م��رۆڤ‬ ‫دیارە مرۆڤ لە پێشدا هەڵوێستەكانی‬ ‫ئەگەر ئاستی هۆشیاریی بچێتە سەر‪،‬‬ ‫ئیدی وەه��م‌و بتی زەینی لە مێشكیدا دوو فۆڕمیان هەیە‪:‬‬ ‫قۆزاخە نابەستێت‌و یەخسیر‌و كۆیلەی ‌‪١‬ـ هەڵوێستی دەرونناسیانە‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ هەڵوێستی مەنتێقیانە‪ :‬ئ��ەوەی��ە‪،‬‬ ‫نەریتی ك��ۆن نابێت‪ .‬ب��ەاڵم كانت بە‬ ‫ش��ێ��وەی��ەك��ی‌ت��ر چ��اوی ل��ە ك��ێ��ش��ەی که م��رۆڤ متمانە بە بەڵگە دەك��ات‌و‬ ‫ره‌وشتمه‌ندی كردووە‪ .‬الی وایە مرۆڤ لە بیركردنەوەكانیدا تووشی یاسای‬ ‫کاتێک ك��رداری بە پێی ئەرك نەبێت‌‌و ناكۆكی نابێتەوەو پشت بە زانست‌و‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی تاكەكەسیی خ��ۆی لە گریمانەی عەقڵ دەبەستێت‪ .‬ب��ەاڵم لە‬ ‫ه��ەر چ��ەش��ن��ە ئ��ەرك��ێ��ك��دا ب��دزێ��ت��ەوە‪ ،‬هەڵوێستی دەرون��ن��اس��ی��ان��ەدا‪ ،‬م��رۆڤ‬ ‫تووشی شەڕێكی ریشەیی دەبێتەوە‪ .‬پ��ش��ت ب��ە ه��ەڵ��وێ��س��ت��ی نامەنتێقیانە‬ ‫كانت وەبیرمان دێنێتەوە‪ ،‬که مێژوو دەبەستێت‌‪ .‬بۆ نموونە ‪‌ A‬ده‌ڵێت‌ من‬ ‫شایەدحاڵی ح��ەز‌و ئ��ارەزووی��ی ئەو بۆیە ب��اوەڕم بە شێخ هەیە چونکه ‪B‬‬ ‫مرۆڤانەبووە‌‪ ،‬که كارەساتی گەورەیان وتوویەتی‪ .‬ل��ەم شێوە بیركردنەوەدا‬ ‫ئیدی مەنتێقی بیركردنەوە واتای نییە‬ ‫سازكردووە‪(».‬سالیوان‪)١٨٩‌١٣٨٠:‌،‬‬ ‫نابەرپرسیاریی ره‌وشتمه‌ندی دوو هەر بۆیە فۆڕمی بیركردنەوەی مەنتێقی‬ ‫پشت ب��ە ی��اس��ای عەقڵ دەب��ەس��ت��ێ‌ت‪،‬‬ ‫شێوەی هەیە‪:‬‬ ‫‌‪١‬ـ مێتافیزیكی‪ ،‬ك��ە ه��ەم��ان فۆڕمی بەاڵم هەڵوێستی ‌دەروونناسیانە پشت‬ ‫ب��ە ئ��ۆس��ت��وورەو ف��ۆڕم��ی نامەنتێقی‬ ‫بیركردنەوەیە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪196‬‬

‫دەبەستێت‌‪« .‬مرۆڤێكە نامەنتێقی بیر‬ ‫دەكاتەوە تووشی یاسای تێكەاڵوكردن‬ ‫دەب��ێ��ت��ە‌و س��ن��وورەك��ان��ی م��ەن��ت��ێ��ق‬ ‫دەب��ەزێ��ن��ێ��ت‌‌و ب��ی��رن��اك��ات��ەوە‪( ».‬موقن‪،‬‬ ‫‌‪ )١٣٧٨:٢٠٢‬هەر بۆیە نابەرپرسیاریی‬ ‫ره‌وشتمه‌ندی لەگەڵ بیرنەكردنەوە‌و‬ ‫بەرژەوەندی تاكەكەسی‌و ئێنفعالدا خۆی‬ ‫دەگونجێنێت‌‪ .‬مێتافیزیكی ناعەقاڵنی‬ ‫لەگەڵ جەبر‌و ش��ەڕی ره‌وشتمه‌ندیدا‬ ‫كۆدەبنەوە‌و هەستی نۆستالۆژیك لە‬ ‫رێگەی بیركردنەوەی ئۆستوورەییەوە‬ ‫م��رۆڤ��ی ن��اه��ۆش��ی��ار‌و ن��اب��ەرپ��رس��ی��ار‬ ‫دەخولقێنێت‌‪ ،‬مرۆڤێكە ناتوانێ‌ خێر‌و‬ ‫شەڕ لێكبداتەوە‌و بە پێی بەرژەوەندیی‬ ‫خ��ۆی خێر‌و ش��ەڕ هەڵدەسەنگێنێت‌‪،‬‬ ‫هەر بۆیە مرۆڤی تەریك‌و تاك جێگەی‬ ‫م��رۆڤ��ی ب��ەرپ��رس��ی��ار‌و س��ەرب��ەخ��ۆ‬ ‫دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ بەرپرسیاریی كۆیی‌و تاكەكەسی‬ ‫ژیان لە كۆمەڵگادا ئەرك لە سەر شانی‬ ‫مرۆڤ ساز دەكات‪ ،‬واتە ژیان بەسەر‬ ‫ب��ردن لەگەڵ مرۆڤەكانی‌تر هەڵگری‬ ‫ئەرك‌و بەرپرسیارییە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر‬ ‫ژیانی سیاسی‌و ئاسایی لەو كۆمەڵگایەدا‬ ‫بە دڵمان نەبێت‪ ،‬النیكەم ئەم ئەركەمان‬ ‫لە سەر شانە بە راشكاویی هەڵوێستێكی‬ ‫نەیارانە دژ بەو هەلومەرجە دەرببڕین‪.‬‬ ‫پێویستە بزانین ئ��ازادی��ی بەهایەكی‬ ‫رەخنەگرانەی هەیە‪ .‬مرۆڤ سەرەڕای‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی لە كۆمەڵگادا ئەركی لەسەر‬

‫شانە‪ ،‬بەاڵم كاتێك هەست بە ئەرك‌و‬ ‫بەرپرسیاریی دەكات كەشی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی لە بار‌و گونجاو بێت‪ ،‬واتە‬ ‫سیستەمێكی سیاسی دێموكڕات‌و یاسا‬ ‫س��ەروەری��ی ل��ەو كۆمەڵگایەدا جێگیر‬ ‫ب��وو ب��ێ��ت‌و ئ��ەو سیستەمە رێ��گ��ه بۆ‬ ‫بەشداربوونی جەماوەر خوش بكات‪.‬‬ ‫هانا ئارێنت سەبارەت بە بەرپرسیاریی‬ ‫كۆیی هەڵوێستێكی ژیرانەی هەیە‌و لە‬ ‫نووسراوەكانیدا بە چ��ڕوپ��ڕی باسی‬ ‫ل��ەس��ەر ك��ردووە‪ .‬ئ��ەو دەن��ووس��ێ‌‪:‬‬ ‫كەسێكە سەر پێچی لە كارێك دەكات‪.‬‬ ‫وات��ە كارێكە لە ئەستۆیدایە پێویستە‬ ‫ب��ە ئەنجامی بگەێنێت ئ��ەگ��ەر خۆی‬ ‫لـێ‌ بدزێتەوە بەرپرسیارە یان ئەگەر‬ ‫كارێكی نامرۆڤانە لە كۆمەڵگادا كرا‬ ‫ب��ێ��ت‌و ئ��ەو م��رۆڤ��ەی ت��ێ��دا ب��ەش��دار‬ ‫نەبووبێت‪ ،‬پێویست بەوە ناكات خوی‬ ‫بە گوناهبار‪ ،‬یان تاوانبار بزانێت‌‪« .‬ئەو‬ ‫ك��ەس��ان��ەی ‌ده‌ڵ��ێ��ت��ن ئێمە ه��ەم��ووم��ان‬ ‫تاوانبارین‪ ،‬بەرپرسیاریی ره‌وشتمه‌ندی‬ ‫لە خشتە دەبەن‌‌و چاوپۆشی لەو كەسانە‬ ‫دەك��ات‌‪ ،‬که تاوانێكی نائێنسانانەیان‬ ‫كردووە‪ .‬هەر بۆیە ئارێنت ‌ده‌ڵێت‌‪« :‬لە‬ ‫شوێنێكدا‪ ،‬که هەموو كەس گوناهبار‬ ‫بن‪ ،‬هیچ كەس گوناهبار نییە‪(».‬ئارێنت‪،‬‬ ‫‌‪ .)١٣٨٥:٤٢‬واته ئارێنت پێداگری لەوە‬ ‫دەك��ات‌‪ ،‬که پێویستە لە سەر خۆتان‌و‬ ‫مرۆڤەكانی‌تری نێو كۆمەڵگا داوەری‬ ‫ب��ك��ەن‪ .‬ل��ێ��رەدا ئارێنت ب��ە دڵنیاییەوە‬

‫‪197‬‬

‫باوەڕی بە بەرپرسیاریی تاكەكەسی‌و‬ ‫ئێختیاری مرۆڤ لە بواری فەلسەفەی‬ ‫ره‌وشتدا هەیە‪ .‬لە كۆمەڵگای بەرباڵویی‬ ‫ج��ەم��اوەری��ی��دا ه��ەر ك��ەس��ێ��ك ئ��ه‌گ��ه‌ر‬ ‫تووشی ئەم بێ‌ ره‌وشتمه‌ندییە بێتەوە‌و‬ ‫پێمان بڵێت‌ من تەنیا كەسێكی بەرپرس‬ ‫ب��ووم‌و قوربانی دۆخی نالەباری ئەم‬ ‫س��ەردەم��ە ب��ووم‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت مرۆڤێكی‬ ‫ن��اب��ەرپ��رس��ی��ارە‪« ٢٣.‬ئ��ەو مرۆڤانەی‬ ‫ب��ەه��وی ب��ەرژەوەن��دی��ی تاكەكەسی‌و‬ ‫بەهوی ئه‌وه‌ی مەعاشی مانگانەی ماڵ‌و‬ ‫منداڵیان دابین بكەن‪ ،‬لەگەڵ دڕندەكانی‬ ‫سەردەمی خۆیاندا لە كاسەێكدا نان‬ ‫دەخۆن‪ ،‬شەرافەت‌و مرۆڤایەتی خۆیان‬ ‫ژێر پێ‌ دەنێن‪( ».‬واتسن‪)٣٤ : ١٣٨٥‌،‬‬ ‫بە پێی ئەم وتانە هەر مرۆڤێك كاتێک‬ ‫كەسایەتی گەشە دەكات‪ ،‬هەست بەوە‬ ‫بكات لە كۆمەڵگا خ��اوەن مافە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە چاوەڕێی ئەوەش دەكات رێز لە‬ ‫كەسایەتی بگرن‪ .‬نەبوونی ئازادیی‌و‬ ‫دادەپ��ەروەری��ی م��رۆڤ ل��ە كۆمەڵگا‬ ‫ن��ام��ۆ دەك��ات‪ .‬ب��ۆی��ە م��رۆڤ ب��ەرگ��ی‬ ‫بەرپرسیاریی لەخۆی دادەماڵێت‌‌و پەنا‬ ‫بۆ نابەرپرسیاریی دەب��ات‌و خ��ۆی لە‬ ‫بەرانبەر كەسدا بە بەرپرسیار نازانێت‌‌و‬ ‫بایەخ بە هیچ شتێك نادات‪ .‬كاتێك تاكێك‬ ‫خۆی بە بەرپرسیار دەزانی مەزندەی‬ ‫ئ��ەوەش دەك��ات‌‪ ،‬که پێویستە كۆمەڵگا‬ ‫رێ��زی ل��ێ��ب��گ��رێ��ت‪ .‬ئ��ەگ��ەر ك��ەرام��ەت��ی‬ ‫ئینسانی ل��ە مرۆڤێك ب��س��ڕن��ەوە یان‬

‫ئ��ه‌وه‌ی لە ژیانیدا تەنیا خولیای ئەوە‬ ‫بێ‌نانی ش��ەوی دابین بێت مرۆڤێكی‬ ‫ژی��ر‌و ب��ەرپ��رس��ی��اری لـێ‌ دەرن��ای��ەت‪.‬‬ ‫ئەوەی ئا ئێستا لە كۆمەڵگاكانی ئێمەدا‬ ‫پ��ەرەی س��ەن��دووە داب��ڕان��ی ئ��ازادی��ی‬ ‫لە دادپ��ەروەری��ی ب��ووە‪ .‬هەر مرۆڤێك‬ ‫ئەگەر خۆی بە ره‌ها لە هەموو شتێك‬ ‫ل��ە قەڵەمبدا «دۆخ��ی ن��ائ��اس��ای��ی»‪٢٥‬‬ ‫س��از دەك��ات ئ��ەو ك��ەس��ەی فێركراوە‬ ‫تەنیا لە پێناو بەرژەوەندی تاكەكەسی‬ ‫خ��ۆی هەنگاو بنێ‌‌و ئەگەر ئەركێكی‬ ‫قورسی لە سەر شان بێت كارەسات‬ ‫دەخ��ول��ق��ێ��ن��ێ��ت‌‪ .‬ئ��اس��ت��ی ه��ۆش��ی��اری��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و هەبوونی دام‌و دەزگا‌و‬ ‫ڕێكخراوەی سەربەخۆ‌و لێپرسینەوە‬ ‫زۆرێ��ك لەو نابەرپرسیاریانە دەخاتە‬ ‫ڕوو‪ ،‬كەرەسەكانی جیهانی مۆدێڕن‬ ‫وه‌ک رۆژن��ام��ه‪ ،‬گ��ۆڤ��ار‪ ،‬جیهانی‬ ‫ئەنتێرنێت‪ ،‬پێویستی بە ئازادیی هەیە‪،‬‬ ‫تاوه‌ک نادادپەروەریی لە كۆمەڵگادا بە‬ ‫بێ‌ سڵ كردنەوە بخەنە روو‪ .‬مرۆڤ‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە هەست ب��ە بەرپرسیاری‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬ئ��ەوەن��دەش ئ��ەرك��ی ل��ە س��ەر‬ ‫شانە‪ .‬ئەمەش پێوەندی بە كراوەبوونی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��اوە ه��ەی��ە‪ .‬ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ای‬ ‫داخراودا مرۆڤ خۆی لە هەموو شتێك‬ ‫دەدزێ��ت��ەوە‌و تەنیا لە ه��ەل‌و دەرف��ەت‬ ‫دەگەڕێت‌و بەس‪ .‬ئیدی بەرپرسیاریی‬ ‫هیچ واتایەكی نابێت‪.‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل��ەو گ��رف��ت��ە س��ەرەك��ی��ی��ان��ەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪198‬‬

‫ل��ە ن��ێ��و ك��ۆم��ەڵ��گ��اك��ان��ی ئ��ێ��م��ەدا ب��اوە‪،‬‬ ‫«داماڵینی بەرپرسیاریی لە خۆمانە»‌و‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ە ت��اوان��ب��ار ل��ە قەڵەمدانی‬ ‫كەسێكی‌ترە‪ ،‬ئەویش بۆ ئەوەیە خۆمان‬ ‫لە بەرپرسیاربوون دەرباز بكەین‪ .‬زۆر‬ ‫جار پێش دێت ئاڵۆزییەك ساز دەبێت‪،‬‬ ‫یان ئه‌وه‌ی كەسێك تاوانێك دەكات‪ ،‬یان‬ ‫گەندەڵییەك لە شوێنێك روو دەدات‪ ،‬بە‬ ‫پێی ئەو عادەتە زەینیەی‪ ،‬که خوومان‬ ‫پێوەگرتووە‪ .‬بێ‌ ئه‌وه‌ی بیر بكەینەوە‬ ‫ئ��ای��ا خ��ۆم��ان ب��ەرپ��رس��ی��اری��ن ی��ان نا؟‬ ‫دەست بە جێ‌ كەسێكی‌تر بە تاوانبار‬ ‫دەزانین‌و زۆر جار بۆ ئه‌وه‌ی خۆمان لە‬ ‫كێشەكە رزگار بكەین پاساو دێنینەوە‌و‬ ‫بۆ ئەوەی خۆمان لە قەیرانەكە دەرباز‬ ‫ب��ك��ەی��ن دەس دەدەی��ن��ە ه��ەرك��ارێ��ك��ی‬ ‫ناڕەوا‪ ،‬یان ئەگەر كەسێكی بااڵ دەست‬ ‫كارێكی ناڕەوا دەكات‌و لە دەسەاڵت بۆ‬ ‫بەرژەوەندی خۆی كەڵك وەردەگرێت‬ ‫بێدەنگ دەبین‪ ،‬دیسان لە شەڕی زمانەدا‬ ‫بەشدارین‪ .‬بێدەنگی جۆرێك لە شەڕە‌و‬ ‫هانا ئارێنت پەڕپووتی ش��ەڕی��ی»‪٢٦‬‬ ‫داوەت��ە پ��اڵ‪ .‬ئارێنت لە لێكدانەوەیەك‬ ‫لە سەر «(ئایخمان) لە ئەورشەلیم»‬ ‫وتەیەكی بە نرخی ره‌وشتمه‌ندیمان بۆ‬ ‫ڕووندەكاتەوە‪ ،‬ئەویش بیرنەكردنەوە‌و‬ ‫كەڵك وەرگرتن لە هێزی خەیاڵە‪ .‬لە‬ ‫ره‌وش��ت��دا چەمكێك ه��ەی��ە «رێ��س��ای‬ ‫زێ��ڕی��ن��ی»‪ ٢٧‬پێ ‌ده‌ڵ��ێ��ت‪ .‬مەبەست لە‬ ‫یاسای زێڕین ئەوەیە‪« :‬ئەگەر ناتەوێت‬

‫‌ئ��ازار بدرێت ئ��ازاری��ی ك��ەس م��ەدە»‪،‬‬ ‫یان ئەگەر دەتەوێ‌ زوڵمت لـێ‌ نەكەن‪،‬‬ ‫زوڵم لە كەس مەكە»‪ .‬بەاڵم ئێمە زۆر‬ ‫جار لە بیرمان نامێنێت‌‌‪ ،‬که زوڵ��م لە‬ ‫ك��ەس ن��ەك��ەی��ن‪( .‬ئ��ای��خ��م��ان) كەسێك‬ ‫ب��وو تەنیا ئ��ەو ئ��ەرك��ەی ل��ە ئەستۆدا‬ ‫ب��وو ج��ێ��ب��ەج��ێ‌ دەك��رد‪ ،‬ب��ەاڵم هیچ‬ ‫كات بیری ل��ەوە ن��ەدەك��ردوە‌‪ ،‬که ئەو‬ ‫كەسانەی دیانكوژیت كەسانێكی بێ‌‬ ‫تاوانن‪ .‬چونکه لە هێزی خەیاڵی كەڵكی‬ ‫وەر ن��ەدەگ��رت‪ ،‬ئەگەرچی لە الیەنی‬ ‫دەروونییەوە (ئایخمان) مرۆڤێكی ساخ‬ ‫بوو‌و هیچ چەشنە الدانێكی نائاسایی‬ ‫لە ك��رداری��دا بەدیی ن��ەدەك��را‪‌ ،‬بە پێی‬ ‫ئەو ئەركەی لە سەر شانی بوو ئیشی‬ ‫دەكرد‪ .‬زور جار ئێمەش بەبێ‌ ئه‌وه‌ی‬ ‫ب��ی��رب��ك��ەی��ن��ەوە‌و خ��ۆم��ان ل��ە جێگەی‬ ‫رەن��ج‌و ئازاریی كەسانێكی‌تر دابنێین‪،‬‬ ‫حاشا لە هەموو شتێك دەكەین‪ .‬جار‌و‬ ‫بار هەستێكی ساویلكەی فریودەر لە‬ ‫خۆمان دەردەب��ڕی��ن ئەویش تەنیا بۆ‬ ‫منەت كردن بە شێوەیەكی نامرۆڤانەیە‌و‬ ‫كەسایەتیی ئەو كەسە دەسڕینەوە‪.‬‬ ‫ئەنجامی باسەكە‬ ‫لە كۆتایی باسەكەدا پێویستە ئەوەی‬ ‫تا ئێستا لە سەر بەرپرسیاریی ره‌وشت‬ ‫باسمان هێناوە‪ ،‬ك��ۆی بكەینەوە‪ .‬بۆ‬ ‫دابینكردنی كۆمەڵگایەكی پێشكەوتوو‬ ‫م��ۆدێ��ڕن‪ ،‬پ��ێ��وی��س��ت��ە م��رۆڤ��ەك��ان بە‬

‫‪199‬‬

‫شێوەیەكی پێشكەوتووانە پ��ەروەردە شوێنێك كە ئیش دەك��ات س��ەرەڕای‬ ‫ب��ك��ەی��ن‪ .‬ب��ەرەی ن��وێ‌‌و ه��ۆش��ی��ار لە ئه‌وه‌ی بەر پرسیارییەكی لە ئەستۆدایە‬ ‫پەروەردەی هۆشیارەوە سەرهەڵدەدەن‪ .‬پێویستە لێپرسینەوەیشی هەبێت تا‬ ‫پێویستە سنوورێك بۆ ئ��ەو كەسانە وه‌ک ئاستی هۆشیاری مرۆڤەكان تاقی‬ ‫دابنرێت‪ ،‬که دەیانەوێت سنوورەكانی بكرێتەوە‪ .‬دیارە كەسێك پزیشكە‪ ،‬یان‬ ‫ی��اس��ا ب��ب��ەزێ��ن‪ ،‬ی��ان دەی��ان��ەوێ��ت لە مامۆستایە‪ ،‬ی��ان كەسێكی سیاسیە‪،‬‬ ‫ی��اس��ا ب��ۆ ب��ەرژەوەن��دی تاكەكەسی پێویستە چاودێرییەك لە ئارا بێت‪ ،‬تا‬ ‫كەڵك وەرب��گ��رن‪ .‬ب��ەاڵم هه‌موو که‌س وه‌ک نیشانی ب��دات ئەوكەسانە تا چ‬ ‫ن��اخ��رێ��ت��ه ژێ��ر ب��اری چ��اودێ��ری��ی��ەوە‪ .‬ئاستێك لە ئیشەكانیان‌داسەركەوتوون‪،‬‬ ‫وه‌ک كانت وتەنی هەركەس خۆی لە بۆ‌نموونە پزیشكێكە سی ساڵ ئەركی‬ ‫جێگەی یاسا دان��ەر دابنێت‌و ئەویش پزیشكی لەسەر شانەو تاقی ناكرێتەوە‬ ‫ئەوەیە پ��ەی��ڕەوی لە یاسای دەرون��ی گەمە بە كۆمەڵگا دەكات‪ ،‬دەبێت‌ خەڵكی‬ ‫كە هەمان ره‌وشتە بكات‌و هەروەها بەشێوەیەك پەروەردە بكرێن‌و ئاستی‬ ‫ی��اس��ا ل��ە دەرەوەی ك��ۆم��ەڵ��گ��ا چ��او هۆشیارییان هێندە ل��ەس��ەرەوە بێت‬ ‫لێنەكات‌و ل��ی بترسێ‌ بەڵكوو وه‌ک پێویستییان بە پزیشك نەبێت مەگەر‬ ‫ئەندامێكی كۆمەڵگا پەیڕەوی لێبكات بۆ نەشتەرگەرییەكی ق��ورس‪ .‬ئەگەر‬ ‫م��رۆڤ ت��اوه‌ک بەشێوەیەكی ژیرانە خەڵك هۆشیار بێتەوە‪ ،‬پێویست بەوە‬ ‫پ��ەروەردە نەكرێتمەحاڵە مرۆڤێكی ناكات روو لە خانەی داد بكەن‪ ،‬یان‬ ‫ره‌وش��ت��م��ه‌ن��دی ل��ێ��دەرب��ێ��ت‪ .‬پێویستە م��ام��ۆس��ت��ای��ەك��ە ب��ە درێ��ژای��ی ژی��ان��ی‬ ‫ئازادیی‌و دادپەروەریی بۆ دابینكردنی دوو كتێبی باشی نییە چۆن دەتوانێ‌‬ ‫م��رۆڤ��ای��ەت��ی‌و ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ەك��ی ك��راوە بەرەیەكی ژی��ر‌و هۆشیار پ��ەروەردە‬ ‫كەڵكی لێبگیردرێت‪ ،‬هیچ كۆمەڵگایەك بكات‪ .‬لە كۆمەڵگاكانی ئێمەدا چونکه‬ ‫بەبێ‌ رەخنەگرتن پێش ناكەوێت‪ ،‬ڕەخنە ب��واری��ی ئ��اب��ووری��ی ب��ە ه��ەژاری��ی‬ ‫زۆرج��ار پێویستە رووخ��ێ��ن��ەر بێت‪ ،‬م��اوەت��ەوە‌و ك��ێ��ش��ە‌و گ��رف��ت��ی س��از‬ ‫تا وه‌ک لە پشتی یاسا‌و كۆمەڵگاوە كردووە‌و ئەمەش لەگەڵ بیرنەكردنەوە‌و‬ ‫دەس��ت��ێ��ك��ی ن��ەی��ار گ��ەم��ە ب��ە‌ژی��ان��ی بێ‌ فەرهەنگیدا یەكیان گرتووەتەوە‌و‬ ‫مرۆڤەكان نەكات‪ .‬ئەوەی زۆرگرینگە م��رۆڤ��ی ك��ۆی��ل��ە‌و ه��ەل��پ��ەرەس��ت‌و‬ ‫چاودێریی‌‌و لێپرسینەوەیە‪ .‬بەداخەوە نابەرپرسیاریی بار هێناوە‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫ئێمە لێپرسینەوەمان بە سیاسەتەوە ئەبێ‌ ژێرخانی ئابووریی بەشێوەیەكی‬ ‫گ��رێ��داوە‪ ،‬دی��ارە هەر كەسێك لە هەر دادپەروەرانە گەشە بكات‪ .‬الیەنێكی‌تر‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪200‬‬

‫که پێویستی بە لێكۆڵینەوەیە ژینگە‬ ‫پارێزییەو پێویستە چاودێریی ژینگە‬ ‫بكرێت تا وه‌ک مرۆڤەكان سروشت‬ ‫بۆ بەرژەوەندی خۆیان وێران نەكەن‪.‬‬ ‫الیەنی راگەیاندنەكان بدرێتە دەستی‬ ‫ك��ادرێ��ك��ی ژی��ر‌و ه��ۆش��ی��ار‪ ،‬ن��ەك بۆ‬ ‫ب�ڵاوك��ردن��ەوەی ه��ەن��دێ��ك ب��ەرن��ام��ەی‬ ‫ساویلكە بەكار بهێنرێت‪ .‬بەرپرسیاریی‬ ‫چەمكێكی گشتگرەو لە كۆمەڵگادا بناغە‬ ‫دادەنێت‪ .‬واتە بوارێك لە كۆمەڵگادا نییە‬ ‫پێوەندیی بە بەرپرسیارییەوە نەبێت‪.‬‬ ‫گەر وا بێت‪ ،‬پێویستە ئێمە‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫هیوابڕاویی‌و ناهومێدی‪ ،‬ئ��ەوەی بۆ‬ ‫پێشخستن‌و پێشكەوتنی كۆمەڵگا‬ ‫پێویستە‪ ،‬ئەنجامی ب��دەی��ن‪ ،‬گەرچی‬ ‫لە نێو ئێش‌و ئازاریشدا ژیان بەسەر‬ ‫ببەین‪.‬‬ ‫پەڕاوێزەكان‬ ‫‪١‬ـ ‪Moral Responsibility‬‬ ‫‪٢‬ـ ‪ Moralphilosophy‬م��ەب��ەس��ت ل��ە چەمكی‬ ‫فەلسەفەی ره‌وشت ئەو باس‌و لێكۆڵینەوە‌و هەروەها‬ ‫ئەو پرسیارانەیە كە فەیلەسووفەكان لەسەر ره‌وشت‬ ‫هێنایانەتە ئاراوە‪ .‬بۆ نموونە چاكە چییە؟ دادپەروەریی‬ ‫چییە؟ ئەرك چییە؟ بەختەوەریی چییە؟‌و ‪ ..‬هتد‪Moral .‬‬ ‫واتای ره‌وشت دەگەێنێت‌‌و‪ Ethics‬زانستی ره‌وشتە‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ ‪Meta Ethics‬‬ ‫‪٤‬ـ ‪Prescriptive‬‬ ‫‪٥‬ـ ‪descriptive‬‬ ‫‪٦‬ـ ‪Facts‬‬

‫‪٧‬ـ ‪values‬‬ ‫‪٨‬ـ ‪Obligation‬‬ ‫‪٩‬ـ ‪Reason‬‬ ‫‌‪١٠‬ـ ‪Feeling‬‬ ‫‌‪١١‬ـ ‪emotion‬‬ ‫‌‪١٢‬ـ ‪Conscience‬‬ ‫‌‪١٣‬ـ ‪Normative Ethics‬‬ ‫‌‪١٤‬ـ ‪Free Will‬‬ ‫‌‪١٥‬ـ ‪Moralduty‬‬ ‫‌‪١٦‬ـ ‪Duty‬‬ ‫‌‪١٧‬ـ ‪deontologist‬‬ ‫‌‪٨‬ـ ‪Good Will‬‬ ‫‌‪١٩‬ـ ‪Kingdomofends‬‬ ‫‪٢٠‬ـ ل��ە ف��ەل��س��ەف��ەی م��ۆدێ��ڕن��دا چ��ەن وش��ە بەكار‬ ‫هێنراون‌و پێویستە لێكیان بدەینەوە‪ :‬ئا ) ‪،Reason‬‬ ‫ب) ‪ ،Rational‬ت) ‪ .intelictual‬وش��ەی یەكەم‬ ‫وات��ە (ری��زن) وات��ای بەڵگە دەگ��ەێ��ن��ێ‌‪ ،‬ب��ەاڵم وش��ەی‬ ‫ڕاشناڵ واتای بەڵگە داتاشین دەگەێنێ‌‪ .‬راسیۆنالیزم‬ ‫‪ Rationalize‬وات��ای عەقڵگەرایی یان عەقڵخوازیی‬ ‫ناگەێنێ‌‌و زیاتر وات��ای بەڵگەخوازیی دەگەێنێ‌‌و لە‬ ‫تایبەتمەندییەكانی مرۆڤی مۆدێڕنە‪ .‬جیاوازیی بەڵگە‬ ‫‪ Reason‬لەگەڵ ‪ Rationalization‬ل��ەوەدای��ە‪ ،‬لە‬ ‫بەڵگەهێنانەوەدا مرۆڤ هیچ هەڵوێستێكی نییە‪ .‬دوای‬ ‫ئه‌وه‌ی بەڵگە دێنینەوە هیچ هەڵوێستێكی نییە‪‌،‬و دوای‬ ‫ئ��ەوە بەڵگەی پڕۆسەكە ت��ەواو دەب��ێ‌‪ .‬وه‌ک ‪B ← A‬‬ ‫یەو ئیدی تەواوە‪ .‬بەاڵم لە بەڵگەداتاشیندا من لە یەكەم‬ ‫هەنگاودا ‪ A‬هەڵدەبژێرم‌و دوات��ر لە مێشكم كەڵك‬ ‫وەردەگرم تا وه‌ک ئەوەی پێویستی بە سەلماندنی ‪B‬‬ ‫‪, A‬بێت دابینیبكەم‪ .‬واتە لە بەڵگەداتاشیندا هەڵوێستێكم‬ ‫ه��ەی��ە‌و دوات��ر ب��ۆ سەلماندنی هەڵوێستەكەم بەڵگە‬ ‫دێنمەوە‪ ،‬ب��ەاڵم ‪ intelictual‬وات��ای ئەوەیە تاكێك‬

‫‪201‬‬ ‫بەهۆی ویژدانی ره‌وشتمه‌ندی تایبەتی خۆی باوەڕی‬ ‫بە بنەمایەكی گشتی‌و جیهانی هەیە‪ .‬هەر بۆیە رۆشنبیر‬ ‫كەسێكە‪ ،‬خاوەن ویژدانی ره‌وشتمه‌ندییە‌و مرۆڤێكی‬ ‫سەربەست‌و ئازادە «مستەفا مەلەكیان‪ ،‬وتاری نەرێت‪،‬‬ ‫مۆدێڕن‪ ،‬پۆست مۆدێڕن‪».‬‬ ‫‪١‌٢‬ـ مەبەست لە فۆڕمی بیركردنەوە ئەوشێوەیە لە‬ ‫بۆچوونەكانی ئەرنێست كاسیرەر‌و لوویی بڕۆڵدایە‪.‬‬ ‫‪٢٢‬ـ ‪determin‬‬

‫صانعی دره‌بیدی‪ : ١‌١٣٦‌،‬حكمت‬ ‫‪٦‬ـ كمبر‪ ،‬ریچارد‪ ،‬كامو‪ ،‬ترجمه ‪ :‬خشایار دیهیمی‪،‬‬ ‫‌‪ ،١٣٨٥‬گرح نو‬ ‫‪٧‬ـ كانت‪ ،‬ایمانوئیل‪ ،‬اشتفان كورنر‪ ،‬ترجمه ‪ :‬عزت الله‬ ‫فوالدوند‪ : ١٣٨٠‌،‬خوارزمی‬ ‫‪٨‬ـ كانت‪ ،‬كاپلستون‪ ،‬ج‪ ،٦‬ترجمه ‪ :‬اسماعیل سعادت‌و‬ ‫بزرگمهر‪ : ١٣٨٥‌،‬انتشارات علمی فرهنگی‬ ‫‪٩‬ـ كانت‪ ،‬بنیاد مابعدالگبیعه اخ�لاق‪ ،‬ترجمه ‪ :‬حمید‬

‫‪٢٣‬ـ‬

‫عنایت‌و علی قیصری‪ : ١٣٦٩‌،‬خوارزمی‬

‫‪٢٤‬ـ چ��ەم��ك��ی (ه��ون��ەری��ی ب��ی��رن��ەك��ردن��ەوە)‌و (دی��ن‬

‫‌‪١٠‬ـ كانت‪ ،‬دین در محدود عقل تنها‪ ،‬ترجمه ‪ :‬منوچهر‬

‫خوویی) لە وتەكانی ئارامشی دووستدار فەیلەسووفی‬

‫صانعی دره‌بیدی‪ : ١٣٨٥‌،‬نقش‌و نگار‬

‫ئێرانییە كە لە كتێبی (امتناع تفكر در فرهنگ دینی) بۆ‬

‫‌‪١‌١‬ـ كانت‪ ،‬راجر سالیوان‪ ،‬ترجمه ‪ :‬عزت الله فوالدوند‪،‬‬

‫شیكردنەوەی بیرنەكردنەوە لە كۆمەڵگای ئیسالمی‌و بە‬ ‫تایبەت ئێراندا بە كاریی هێناوە‪.‬‬ ‫‪٢٥‬ـ ئ��ەم وش��ەی��ەم لە (ئالێن ب��ەدی��ۆ) وەرگ��رت��ووە‌و‬

‫‌‪‌: ١٣٨٠‬گرح نو‬ ‫‌‪١٢‬ـ یوسف‪ ،‬اب��اژری‪ ،‬خرد جامعه‌شناسی‪: ١٣٨٥‌ ،‬‬ ‫گرح نو‬

‫ێ یاسا‬ ‫مەبەستی ئ��ەوە ب��ووک��ه دەس��ەاڵت��دار دەت��وان�� ‌‬

‫‌‪١٣‬ـ موقن‪ ،‬یدالله‪ ،‬زب��ان‪ ،‬اندیشه‌و فرهنگ‪: ١٣٧٨‌ ،‬‬

‫رابگرێت‌و دۆخێكی سیاسی توتالیتەر بەسەر كۆمەڵگادا‬

‫هرمس‬

‫داسەپێنێت‪.‬‬

‫‌‪١٤‬ـ محمدحسین‪ ،‬شریفی‪ ،‬مكاتب اخالقی‪: ١٣٨٤‌ ،‬‬

‫‪٢٦‬ـ ‪Banality of Evil‬‬

‫بوستان كتاب‬

‫‪Golden rule .٢٧‬‬

‫‌‪١٥‬ـ مصطفی‪ ،‬رحیمی‪ ،‬اگزیستانسیالیسم‌و اصالت‬ ‫بشر‪ ،١٣٤٤‌،‬نیلوفر‪.‬‬

‫سەرچاوەكان ‪:‬‬ ‫‌‪١‬ـ ێ‌یزایا برلین‪ ،‬جان گری‪ ،‬ترجمه ‪ :‬خشایار دیهیمی‪،‬‬ ‫‌‪ : ١٣٧٩‬گرح نو‬ ‫‪٢‬ـ ئارێنت‪ ،‬ه��ان��ا‪ ،‬مفهوم ش��ر‪ ،‬ترجمه ‪ :‬ع��زت الله‬ ‫فوالدوند‪ : ١٣٨٥‌،‬خوارزمی‬ ‫‪٣‬ـ ئارێنت‪ ،‬هانا‪ ،‬دیوید واتسن‪ ،‬ترجمه ‪ :‬فاگمه ولیانی‪،‬‬ ‫‌‪ ،١٣٨٥‬هرمس‬ ‫‪٤‬ـ فرانكنا‪ ،‬ویلیام‪ ،‬فلسفه اخ�لاق‪ ،‬ترجمه ‪ :‬هادی‬ ‫صادقی‪ : ١٣٨٣‌،‬گه‬ ‫‪٥‬ـ صلیبا‪ ،‬جمیل‪ ،‬فرهنگ فلسفی‪ ،‬ترجمه ‪ :‬منوچهر‬

‫‌‪١٦‬ـ‬

‫‪.‬‬

‫‪of‬‬

‫‪Encyclopedia‬‬

‫‪Rotledge‬‬

‫‪٩٠٦ : p ,٢٠٠٥ philosophy, responsibility‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪202‬‬

‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی مێتافیزیک‬ ‫له پۆزیتیڤیزمه‌وه به‌ره‌ و فه‌لسه‌فه‌ی زمان‬ ‫‪The Dismantling of Metaphysics‬‬ ‫‪From Positivism towards Philosophy of Language‬‬

‫فوئاد عه‌بدولڕه‌حمان‬ ‫‪Fuad A. ommer‬‬ ‫به‌شی دووه‌م‬ ‫‪Chapter Two‬‬

‫‪203‬‬

‫پێناسه‌ی لۆجیک‬ ‫‪Definition of Logic‬‬

‫ل��ه ب��ه‌ش��ی یه‌که‌می ئ��ه‌م کتێبه‌دا به‬ ‫درێ��ژی ئ��ه‌وه‌م روون��ک��رده‌وه‪ ،‬که‬ ‫مه‌به‌ست له پۆزیتیڤیزم ‪Positivism‬‬ ‫روانینی زانستییانه‌یه له الیه‌ن مرۆڤه‌وه‬ ‫سه‌باره‌ت به هه‌ر بابه‌تێک‪ ،‬یاخود هه‌ر‬ ‫جیهانێک‪ ،‬که بوونی هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم له‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی هۆشی م��رۆڤ��دا بێت‪ ،‬نه‌ک‬ ‫له نێو هۆشی مرۆڤدا بێت‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئ��ه‌وه‌م روون��ک��رده‌وه‪ ،‬ک��ه مه‌به‌ست‬ ‫له لۆجیکی ‪ Logical‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که هه‌ر‬ ‫بابه‌تێک‪ ،‬یاخود هه‌ر جیهانێک‪ ،‬پێویسته‬ ‫به هه‌ستکردن پرسیڤ بکرێت‪ ،‬واته‬ ‫ی��ان به چ��او ببینرێت‪ ،‬یاخود ده‌ستی‬ ‫ب��ه‌ر ب��ک��ه‌وێ��ت‪ .‬ب��ه وات��ای��ه‌ک��ی‌ت��ر‪ ،‬هه‌ر‬ ‫شتێک ئه‌گه‌ر م��رۆڤ به هه‌ستکردن‬ ‫تاقیی نه‌کاته‌وه‪ ،‬که‌واته ئ��ه‌و شته له‬ ‫جیهاندا نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو به‌ده‌ره له جیهان‌و‬ ‫م��رۆڤ ن��ات��وان��ێ��ت هیچ زانیارییه‌کی‬ ‫له‌باره‌وه هه‌بێت‌و هیچ شتێکی له‌باره‌وه‬ ‫بزانێت‪ .‬واته هه‌ر هه‌وڵ‌و ته‌قه‌لالیه‌ک‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر به ئاوه‌زیش بێت مرۆڤ بیه‌وێت‬ ‫بیدات بۆ ئ��ه‌وه‌ی له‌ ب��اره‌ی جیهانێکی‬ ‫ده‌ره‌کییه‌وه زانیاریی ده‌ست بکه‌وێت‪،‬‬ ‫کارێکی بێ هوده ده‌کات‌و مه‌حاڵه هیچ‬ ‫زانینێکی لێوه ده‌ست بکه‌وێت‪ .‬دیسان‬ ‫ب��ه وات��ای��ه‌ک��ی‌ت��ر‪ ،‬جیهانی ده‌ره‌ک��ی له‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی سنووری زانینی مرۆڤدایه‌و‬ ‫به زانست مرۆڤ که‌م‌و زۆر هیچی له‌‬

‫باره‌وه نازانێت‪.‬‬ ‫ڵۆجیک وشه‌یه‌که له کۆندا بۆ یه‌که‌مجار‬ ‫یۆنانییه کۆنه‌کان (گریکه‌کان) به‌کاریان‬ ‫هێناوه به شێوازی لۆغیکێ (‪،)Logike‬‬ ‫که له فه‌رهه‌نگی زمانی ک��وردی��دا به‬ ‫(ژیربێژی) به‌کارهاتووه‪.‬‬ ‫ل��ۆج��ی��ک وات��ه ه��ون��ه‌رو زان��س��ت��ی‬ ‫چ��ۆن��ی��ه‌ت��ی��ی ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‌ی راس��ت‪،‬‬ ‫یاخود چۆنیه‌تیی به‌کارهێنانی ئاوه‌ز‬ ‫(‪ )reasoning‬به شێوه‌یه‌کی راست‌و‬ ‫دروس��ت‌و ب��ێ ه��ه‌ڵ��ه‌ک��ردن ل��ه کاتی‬ ‫‪argumentation‬‬ ‫گ��ف��ت��وگ��ۆک��ردن��دا‬ ‫ده‌رب��اره‌ی چ��ه‌م��ک��ێ��ک‪ ،‬ک��ه م��ش��ت‌و‬ ‫م��ڕی ‪ controversy‬له‌سه‌ر بکرێت‌و‬ ‫مرۆڤه‌کان رای جیاوازیان ده‌رب��اره‌ی‬ ‫هه‌بێت‌و رێکنه‌که‌ون له‌سه‌ری‪ .‬به تایبه‌ت‬ ‫ئه‌و چه‌مکانه‌ی‪ ،‬که ده‌که‌ونه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫جیهانی فیزیک‌‪ ،‬یاخود سروشت‪ ،‬یان‬ ‫ده‌که‌ونه ده‌ره‌وه‌ی سنووری هه‌ست‌و‬ ‫ئه‌زموون‌و تاقیکردنه‌وه‌ی م��رۆڤ‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه مه‌سه‌له‌ی بوون‌و نه‌بوونی خوا‪.‬‬ ‫م��رۆڤ ه��ه‌ر له کۆنه‌وه له زۆرب��ه‌ی‬ ‫چ��االک��ی��ی��ە ژی��ران��ەک��ان��ی��دا ل��ۆج��ی��ک��ی‬ ‫بەکارهێناوه‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ه پلەی یەکەم‬ ‫ل��ه ب��وارەک��ان��ی فەلسەفە‌و بیرکاریدا‬ ‫به‌کاری هێناوه‪ .‬له‌ سه‌رده‌می نوێشدا‬ ‫له سیمانتیک‌و زانستی کۆمپیوتەردا‬ ‫به‌کاری ده‌هێنێت‌و تۆژینەوەی لەسەر‬ ‫ده‌کات‪ .‬ده‌کرێت بڵێین لۆجیک چەشنێک‬ ‫ل��ه ب��ی��رک��ردن��ەوەی رەخنەییانەیە‪ ،‬که‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪204‬‬

‫ب��ۆ یه‌که‌مجار فه‌یله‌سووفی یۆنانی‬ ‫ئه‌ریستۆتاڵیس ‪٣٢٢ – ٣٨٤( Aristotle‬‬ ‫پ‪.‬ز) وه‌ک لقێک له فه‌لسه‌فه له کۆمه‌ڵه‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ک��ه‌ی��دا‪ ،‬ک��ه ب��ه ناونیشانی‬ ‫گۆرگانۆن ‪ Organon‬ه‪ ،‬واته ئامێری‬ ‫ژیری‪ ،‬به‌کاری هێناوه‪.‬‬ ‫ل��ۆج��ی��ک ل��ه رووی ش��ێ��وازه‌وه به‬ ‫گشتی دوو جۆری هه‌یه‪ ،‬که یه‌که‌میان‬ ‫پێی ده‌گوترێت‪ :‬لۆجیکی وێنایی‪ ،‬که‬ ‫ناسراوه به لۆجیکی ئه‌ڕستۆ‪ .‬دووه‌میان‬ ‫پێی ده‌گوترێت‪ :‬لۆجیکی هێمایی‪ ،‬که‬ ‫ن��اس��راوی��ش��ه ب��ه لۆجیکی پراکتیکی‪،‬‬ ‫یاخود په‌یڕه‌وکردن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها لۆژیک له رووی ناوه‌ڕۆکه‌وه‬ ‫به گشتی دەکرێت به سێ بەشه‌وه‪،‬‬ ‫یه‌که‌میان‪ :‬هه‌ڵێنجاندن ‪.Induction‬‬ ‫دووه‌م��ی��ان‪ :‬دوورخ��س��ت��ن��ه‌وه‬ ‫‪.Abduction‬‬ ‫سێیه‌میان‪ :‬ده‌رهاویشتن ‪.Deduction‬‬ ‫هه‌ڵێنجاندن به واتای ئه‌وه دێت‪ ،‬که‬ ‫م��رۆڤ پرسیڤی چه‌مکێک بکات‌‪ ،‬یان‬ ‫بیری لێ بکاته‌وه‌و جستوجۆی بۆ بکات‪،‬‬ ‫یان ئارگیومێنتی له‌سه‌ر بکات‌و چه‌ند‬ ‫نموونه‌یه‌کی جیاجیای تایبه‌ت وه‌ک‬ ‫به‌ڵگه‌و پاساوو بیانوو بۆ بهێنێته‌وه‌و‬ ‫پێکه‌وه گرێیان ب��دات‌و لێیانه‌وه بگاته‬ ‫ده‌ره‌نجامێکی گشتی‪ ،‬که ره‌هایی بێت‌و‬ ‫گ��وم��ان نه‌بێت ل��ه راس��ت��ی��ی��ه‌ک��ه‌ی‪ .‬به‬ ‫واتایه‌کی‌تر‪ ،‬هه‌ڵێنجاندن واته هه‌نگاونان‬ ‫له تایبه‌ته‌و بۆ گه‌یشتن به گشت‪.‬‬

‫دوورخستنه‌وه‌ش ب��ه‌و واتایه دێت‪،‬‬ ‫که هه‌رچی ئه‌رگیومێنتێک‪ ،‬که ئه‌گه‌ر‬ ‫گوماناوی بێت‌و ته‌نها بیانووو پاساو‬ ‫بێت‪ ،‬له چه‌مه‌که‌کان دوور بخرێنه‌وه‌‌و‬ ‫به راست نه‌زانرێن‪.‬‬ ‫ده‌رهاویشته‌ش به‌و واتایه دێت‪ ،‬که‬ ‫مرۆڤ به بێ ئارگیومێنت له پێناسه‌ی‬ ‫گشتگیری به‌ڵگه‌نه‌ویسته‌وه بگاته یه‌ک‬ ‫ده‌ره‌نجامی راسته‌قینه‌ی ره‌هایی‪ .‬واته‬ ‫هه‌نگاونان له گشته‌وه بۆ تایبه‌ت‪.‬‬ ‫بیرکردنه‌وه‌ی لۆجیکانه‬ ‫‪Logical Thinking‬‬

‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت رێ��ب��ازی‪ ،‬ی��اخ��ود ت��ی��ۆری‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‌ی ل��ۆج��ی��ک��ان��ه‪ ،‬ی��اخ��ود‬ ‫بیرکردنه‌وه‌ی راس��ت‌و دروس��ت‌و بێ‬ ‫ه��ه‌ڵ��ه‌ک��ردن‪ ،‬ل��ه الی��ه‌ن فه‌یله‌سووفی‬ ‫ی��ۆن��ان��ی ک��ۆن (ئ��ه‌ڕس��ت��ۆت��اڵ��ی��س‌)‬ ‫ه‌وه داه��ات��ووه‪ ،‬ک��ه ی��ه‌ک��ه‌م��ی��ن ک��ه‌س‬ ‫ب��ووه له م��ێ��ژوودا یاساو رێسای بۆ‬ ‫بیرکردنه‌وه‌ی ئاوه‌زی چه‌سپاندووه‌و‬ ‫ده‌س��ت��ن��ی��ش��ان ک��ردووه‪ .‬ئ��ه‌م ت��ی��ۆری‬ ‫بیرکردنه‌‌وه‌ی لۆجیکییانه‌یه‌ی ئه‌ڕستۆ‬ ‫دوات��ر ن��اس��راوه ب��ه لۆجیکی وێنایی‬ ‫‪ .Formal Logic‬هه‌ندێک جاریش‬ ‫پێی گ��وت��راوه لۆجیکی ئه‌ڕستۆیی‌‪،‬‬ ‫یان لۆجیکی ماتماتیکی‌‪ ،‬یان لۆجیکی‬ ‫شێوه‌یی‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬ئه‌وه‌ی شایانی باسه‪،‬‬ ‫ئه‌م تیۆره‪ ،‬که له سه‌رده‌می مێژووی‬ ‫کۆن‌و سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاستدا‪ ،‬به تایبه‌تی‬

‫‪205‬‬

‫له بواری فه‌لسه‌فه‌ی یۆنان‌و فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫مه‌سیحیی س��ه‌ده‌ک��ان��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت��ی‬ ‫رۆژئ��اواو ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی ئ��ی��س�لام��ی‬ ‫سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاستدا به ته‌واوی‌و به‬ ‫شێوه‌یه‌کی گشتی کاریگه‌ریی هه‌بووه‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ئ��اس��ت‌و ش��ێ��وازو پ��ێ��وان��ه‌ی‬ ‫بیرکردنه‌وه‌‌و فه‌لسه‌فه‌و رۆشنبیریی‬ ‫تێکڕای مرۆڤه‌کان‪ ،‬واته ئه‌م لۆجیکی‬ ‫وێناییه ئ��اوه‌زی مرۆڤه‌کانی ئاڕاسته‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬که به جۆرێکی راس��ت‌و بێ‬ ‫هه‌ڵه‌ بیر بکه‌نه‌وه‌و راو بۆچوونه‌کانیان‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ هه‌ر چه‌مکێک بیری لێ‬ ‫بکه‌نه‌وه گومان‌و ناکۆکی‌و دووفاقی‌و‬ ‫دژ به یه‌کیی تیادا نه‌بێت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‪،‬‬ ‫لۆجیکی وێ��ن��ای��ی ب��ۆ م��اوه‌ی پتر له‬ ‫دوو هه‌زار وه‌ک گرنگترین به‌رهه‌می‬ ‫ئ��اوه‌زی��ی مرۆڤایه‌تی پ��ه‌ی��ڕه‌و ک��راوه‪.‬‬ ‫به‌اڵم له دوای سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاسته‌وه‪،‬‬ ‫ده‌رکه‌وتووه‪ ،‬که ئه‌م تیۆره‪ ،‬واته تیۆری‬ ‫لۆجیکی ئه‌ڕیستۆیی پ��ڕه ل��ه هه‌ڵه‌ی‬ ‫گ��ه‌وره‌و زی��اده‌ڕۆی��ی‌و زیاده‌پێوه‌نان‪.‬‬ ‫ئه‌م راستییه‌ش کاتێک ده‌رک��ه‌وت��ووه‪،‬‬ ‫که فه‌یله‌سووفه‌کانی سه‌رده‌می نوێی‬ ‫رۆژئاواو ئیسالم‪ ،‬که دژ به‌م لۆجیکی‬ ‫ئه‌ڕستۆیه‌ بوون‪ ،‬ره‌خنه‌ی زۆر توندیان‬ ‫ئاڕاسته کردووه‌و هه‌ڵوێستیان له دژی‬ ‫ن��وان��دووه‪ .‬وات��ه‪ ،‬ده‌ریانخستووه‪ ،‬که‬ ‫لۆجیکی وێنایی‪ ،‬یاخود ئه‌ڕستۆیی‪،‬‬ ‫رێ��گ��ای راس��ت‌و ب��ێ ه��ه‌ڵ��ه ن��ی��ی��ه‪ ،‬که‬ ‫ئاوه‌زی مرۆڤ بیگرێته به‌ر بۆ زانینی‬

‫ه��ه‌ر راس��ت��ی��ی��ه‌ک‪ ،‬ک��ه ل��ه دووت��وێ��ی‬ ‫چه‌مکێکدا بێت‪.‬‬ ‫وه‌کو له ماوه‌ی نزیکه‌ی دوو هه‌زارو‬ ‫پێنج سه‌د ساڵدا مرۆڤ بیری کردۆته‌وه‪،‬‬ ‫که لۆجیکی وێنایی باشترین رێگا بووه‪،‬‬ ‫که مرۆڤ بپارێزێت‪ ،‬که له‌گه‌ڵ خۆیدا‬ ‫نه‌که‌وێته هه‌ڵه‌وه‌ له تێگه‌یشتن له هه‌ر‬ ‫چه‌مکێک بیه‌وێت بیری لێ بکاته‌وه‪.‬‬ ‫واته راست له هه‌ڵه جیا بکاته‌وه‪ ،‬یان‬ ‫راستی ‪ truth‬له ناراستی ‪ fallacy‬جیا‬ ‫بکاته‌وه‪.‬‬ ‫م��رۆڤ ب��ۆ م��اوه‌ی زی��ات��ر ل��ه دوو‬ ‫هه‌زارو پێنج سه‌د ساڵ وای زانیوه‪ ،‬که‬ ‫لۆجیکی وێنایی به راستی‪ ،‬ئۆرگانۆنه‪،‬‬ ‫واته ئامێری ژیرییه‪ ،‬یان وێنای زانسته‪.‬‬ ‫ئه‌رستۆ له‌به‌ر ئه‌وه بیری له ئۆرگانۆن‬ ‫ک��ردۆت��ه‌وه‪ ،‬چ��ون��ک��ه ب��اوه‌ڕی وه‌ه��ا‬ ‫بووه‪ ،‬که مرۆڤ کاتێک بیر ده‌کاته‌وه‪،‬‬ ‫سروشتی بیرکردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌یه‪ ،‬بشێ‬ ‫به راست بیر بکاته‌وه‪ ،‬یان به هه‌ڵه بیر‬ ‫بکاته‌وه‪ .‬به‌اڵم بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤ راست‬ ‫بیر بکاته‌وه‌و هه‌ڵه له بیرکردنه‌وه‌یدا‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬یان ده‌ره‌نجامی بیرکردنه‌وه‌ی‬ ‫راست بێت‌و هه‌ڵه نه‌بێت‪ ،‬پێویستی به‬ ‫یاساو رێسای بیرکردنه‌وه‌ی راست‬ ‫هه‌یه‪ .‬ئه‌ڕستۆ له‌به‌ر ئه‌م هۆیه هه‌وڵیداوه‬ ‫تیۆری لۆجیکی وێنایی دابمه‌زرێنێت‪،‬‬ ‫ک��ه م��رۆڤ ل��ه ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‌ی هه‌ڵه‬ ‫دوور بخاته‌وه‌و ئاڕاسته‌ی بکات بۆ‬ ‫بیرکردنه‌‌وه‌ی راست‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪206‬‬

‫بزانێت چۆن ئاوه‌زی خۆی به راستی‬ ‫به‌کاربهێنێت‪ .‬ئه‌ڕستۆ بۆ لۆجیکی بیر‬ ‫ک��ردن��ه‌وه‌ی راس��ت چه‌ند بنه‌مایه‌کی‬ ‫دی��اری ک��ردووه‪ ،‬وه‌ک‪ :‬ب��ن��ه‌م��ای‬ ‫پ��ێ��ن��اس��ه‌ک��ردن‪ ،‬ب��ن��ه‌م��ای ناپێچه‌وانه‌و‬ ‫نادژیه‌کبوون‪ ،‬بنه‌مای هۆکاری ته‌واو‪،‬‬ ‫ب��ن��ه‌م��ای ن��اچ��اری ‪ determinism‬و‬ ‫بنه‌مای م��ه‌ب��ه‌س��ت‪ .‬ئ��ه‌م بنه‌مایانه له‬ ‫راستیدا ئه‌ڕستۆ ده‌ستنیشانی کردوون‬ ‫بۆ به‌رپه‌رچدانه‌وه‌و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی هه‌ڵه‌‌کاریی سۆفستایه‌کان‪،‬‬ ‫که ماوه‌یه‌کی زۆر کاریگه‌ریی به‌جێ‬ ‫هێشتووه له بیرو ئاوه‌زی یۆنانییه‌کاندا‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ئ��ه‌ڕس��ت��ۆ ل��ه‌و‬ ‫به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه‌دا سه‌رکه‌وتووه‌و‬ ‫ب��ه‌ ه��ۆی ئ��ه‌وه‌وه لۆجیکه‌که‌ی بۆته‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی ب��ی��ری راس��ت ل��ه دوای‬ ‫س��ۆف��س��ت��ای��ه‌ک��ان‌و ل��ه س��ه‌ده‌ک��ان��ی‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت��دا‪ ،‬ب��ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی الی‬ ‫مه‌سیحیه‌کان‌و موسوڵمانه‌کان‪ ،‬که‬ ‫ک��اری��گ��ه‌ری��ی��ان ل��ه الی��ه‌ن ئ��ه‌ڕس��ت��ۆوه‬ ‫هاتۆته‌ س��ه‌ر‪ ،‬به تایبه‌تی ئه‌لفاڕابی‌و‬ ‫ئ��ی��ب��ن س��ی��ن��ا‌و ئ��ه‌ل��غ��ه‌زال��ی‪ .‬ت��ه‌ن��ان��ه‌ت‬ ‫لۆجیکه‌که‌ی ئه‌ڕستۆ به زۆرداره‌ک��ی‬ ‫له قوتابخانه‌کاندا به قوتابیه‌کان وه‌ک‬ ‫وانه‌یه‌کی گرنگ گوتراوه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی شایانی باسه‪ ،‬لۆجیکی ئه‌ڕستۆ‪،‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی چ��ه‌ن��د س��ه‌ده‌ی��ه‌ک له‬ ‫الیه‌ن بیرمه‌نده‌کانی سه‌رده‌می یۆنان‌و‬ ‫سه‌ده‌‌کانی نێوه‌ڕاست په‌سه‌ند کراوه‌و‬

‫به راستترین لقی فه‌لسه‌فه‌و زانست‌و‬ ‫په‌روه‌رده ناوبانگی ده‌رکردووه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا به دوور نه‌بووه له‬ ‫ره‌خنه‌گرتن لێی‪.‬‬ ‫ره‌خنه‌ی توند له لۆجیکی ئه‌ڕستۆیی‬ ‫ئ��ه‌وه ب��ووه‪ ،‬ک��ه چ��ه‌ن��د س��ه‌ده‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫دوورو درێژ بۆته هۆی قه‌تیسکردن‌و‬ ‫کۆت‌و به‌ندکردن‌و له‌ کارخستنی بیری‬ ‫زانستییانه‌‪ .‬ب��ه وات��ای��ه‌ک��ی‌ت��ر‪ ،‬زانست‬ ‫دروس��ت ن��ه‌ب��ووه ت��ا ئ��ه‌و ک��ات��ه‌ی له‬ ‫لۆجیکی ئه‌ڕستۆ رزگاری بووه‪.‬‬ ‫ره‌خنه‌گران له لۆجیکی ئه‌ڕستۆ به‌وه‬ ‫ت��اوان��ب��اری��ان ک��ردووه‪ ،‬ک��ه لۆجیکێکی‬ ‫روواڵه‌تی بێت‌و دوور بێت له ناوه‌ڕۆک‪.‬‬ ‫ی��ه‌ک��ێ��ک ل��ه‌و ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ان��ه‌ی‪ ،‬که‬ ‫به‌ره‌نگاری لۆجیکی ئه‌ڕستۆ بۆته‌وه‪،‬‬ ‫ری��ن��ێ دێ��ک��ارت ‪Rene Descartes‬‬ ‫(‪ )١٦٥٠ -١٥٩٦‬بووه‪.‬‬ ‫ئه‌م فه‌یله‌سووفه‪ ،‬که باسی له لۆجیکی‬ ‫ئ��ه‌ڕس��ت��ۆی��ی ک��ردووه‪ ،‬گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪:‬‬ ‫«ل��ۆج��ی��ک پ��ێ��وان��ه‌ک��ان��ی‌و ه��ه‌م��وو‬ ‫وێناکانی‌تری به س��ووده‌و به‌کار دێت‬ ‫ته‌نها بۆ ئه‌و چه‌مکانه‌ی خه‌ڵکی ده‌یزانن‪.‬‬ ‫ته‌نها به‌هره‌و هونه‌‌ری قسه‌کردنی ئه‌و‬ ‫که‌سانه‌یه‪ ،‬که زانیارییه‌کان ده‌زانن‪ ،‬نه‌ک‬ ‫ئه‌و که‌سانه‌ی‪ ،‬که نایزانن‪ ».‬به‌ڵگه‌ی‬ ‫دێکارت بۆ راستیی قسه‌که‌ی ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که ده‌ڵێ‪« :‬پێوانه‌ی لۆجیکی ‪syllogism‬‬ ‫راستییه‌کی شاراوه‌مان ‌بۆ ده‌رناخات‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ته‌نها ئه‌و شتانه‌مان پێ ده‌ڵێت‪،‬‬

‫‪207‬‬

‫که ئێمه به خۆرسک ده‌یانزانین‪».‬‬ ‫هێنری پوانکارێ ‪Henri Poincare‬‬ ‫(‪ )١٩١٢ -١٨٥٤‬ل��ه‌م ب��ۆچ��وون��ه‌دا‬ ‫پشتگیریی ل��ه ره‌خ��ن��ه‌ک��ه‌ی دێ��ک��ارت‬ ‫ک��ردووه‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ه گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪:‬‬ ‫«پێوانه هه‌رگیز زانیارییه‌کمان پێ‬ ‫نابه‌خشێت‪ ،‬که نایزانین‪ .‬له نێوه‌ندی‬ ‫بیرمه‌ندانی ئیسالمیشدا ره‌خنه‌گران‬ ‫هه‌بوون به جۆرێک له ج��ۆره‌ک��ان له‬ ‫دژی لۆجیکه‌که‌ی ئه‌ڕستۆ ب��وون‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه ئیبن سه‌اڵحی ش��اره‌زووری‬ ‫(‪ ٦٤٣ – ...‬کۆچی) گوتوویه‌تی‪ ،‬که‪:‬‬ ‫«ئه‌بو به‌کر‌و فاڵن‌و فاڵن گه‌یشتوونه‌ته‬ ‫ئه‌وپه‌ڕی یه‌قین بێ ئه‌وه‌ی دێڕێک له‬ ‫لۆجیکی ئه‌ڕستۆیان خوێندبێته‌وه‪».‬‬ ‫ش��اره‌زووری ره‌خ��ن��ه‌ک��ه‌ی ب��ه‌و‬ ‫راده‌ی��ه ب��ووه‪ ،‬ک��ه گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪:‬‬ ‫«ل��ۆج��ی��ک ده‌روازه‌ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی��ه‌‌و‬ ‫ده‌روازه‌ی مێشک ته‌مه‌ڵکردنیشه‪ ».‬له‬ ‫الیه‌کی‌تره‌وه ئیبن ته‌یمییه (‪٦٦١‬ـ ‪٧٢٨‬‬ ‫کۆچی)‌‪ ،‬که باسی لۆجیکی ئه‌ڕستۆیی‬ ‫کردووه‪ ،‬گوتوویه‌تی‪ ،‬که‪« :‬لۆجیکێکی‬ ‫نه‌زۆک‌و بێ به‌رهه‌مه‪ .‬هیچ په‌یوه‌ندیی‬ ‫به ئیسالمیشه‌وه نییه‌و ته‌نها تایبه‌ته‬ ‫به په‌روه‌رده‌ی یۆنانییه کۆنه‌‌کانه‌وه‪».‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ ،‬ک��ه‪ :‬ی��اس��او‬ ‫رێ��س��ای ت��ای��ب��ه‌ت ب��ه ب��ی��ری ئیسالم‬ ‫خۆرسکه‌و له ناخی خودی مرۆڤدایه بێ‬ ‫ئه‌وه‌ی دابهێنرێت‪ ،‬چونکه خۆی هه‌یه‪».‬‬ ‫ئیبن ته‌یمییه‪ ،‬ب��ه‌رام��ب��ه‌ر ب��ه لۆجیکی‬

‫ئه‌ڕستۆیی لۆجیکێکی نوێی داهێناوه‪،‬‬ ‫که پێی گوتووه لۆجیکی ئیسالمی‪.‬‬ ‫به بۆچوونی ئیبن ته‌یمییه‪ ،‬لۆجیکی‬ ‫ئ��ه‌ڕس��ت��ۆی��ی زۆر ب��ه‌رت��ه‌س��ک‌و ک��ه‌م‌و‬ ‫کورت بووه‪ ،‬چونکه له بازنه‌‌و سنووی‬ ‫زمانه‌وانی نه‌چۆته ده‌ره‌وه‪ .‬به‌ڵکو ته‌نها‬ ‫روونکردنه‌وه‌ی ئاڵۆزییه‌کانی زمانه‌وانی‬ ‫ب��ووه‌و ه��ی��چ��ی‌ت��ر‪ ،‬ی��ان ده‌ره‌ن��ج��ام��ی‬ ‫رێکنه‌که‌وتن ب��ووه له‌سه‌ر چه‌مکێک‪.‬‬ ‫ئه‌و رێکنه‌که‌وتنه زۆر جار بۆته هۆی‬ ‫گه‌یشتن به ده‌ره‌نجامی هه‌ڵه‪ .‬دیاره هه‌ر‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه سابت ئه‌فه‌ندی پێداگریی‬ ‫له‌سه‌ر ئ��ه‌وه ک��ردووه‪ ،‬ک��ه‪« :‬لۆجیک‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌میشه مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌سته‌واژه‌‌کانی زماندا ک��ردووه‪ ،‬نه‌ک‬ ‫هێماکان‪ ،‬بۆیه ب��ه‌رده‌وام هه‌ر له نێو‬ ‫بازنه‌ی مشت‌و مڕ له‌سه‌ر کۆنسێپت‌و‬ ‫وات��اک��ان��دا‪ ،‬ک��ه ل��ه نێو زم��ان��دا به‌کار‬ ‫دێن‪ ،‬ماوه‌ته‌وه‪ .‬به شێوه‌یه‌کی گشتی‪،‬‬ ‫لۆجیکی ئه‌ڕستۆیی ته‌نها هه‌ر بایه‌خی‬ ‫به وێنای هزر داوه نه‌ک داکه‌وتی‪ ،‬یان‬ ‫بابه‌تی‪ ،‬یان هزر‪ .‬واته بیر ره‌نگه له‌گه‌ڵ‬ ‫هزردا یه‌ک بگرێته‌وه له وێنادا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ جیهانی داکه‌وتدا یه‌ک ناگرێته‌وه‪،‬‬ ‫چونکه لۆجیکی ئه‌ڕستۆیی ب��ه ئێمه‬ ‫ده‌ڵێت‪ ،‬که له‌سه‌ر بنه‌مای پێناسه (س)‬ ‫ده‌کاته (س)‌و ناکاته (ش)‪ .‬واته (س)‬ ‫یان ده‌بێت هه‌میشه‌و به ره‌هایی هه‌ر‬ ‫(س) بێت‪ ،‬یان له هه‌مان کاتدا نابێت‬ ‫(س) بێت‌و (س) نه‌بێت‌و شتێکی‌تر بێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪208‬‬

‫ب��ه‌اڵم جیهانی داک��ه‌وت هه‌میشه هه‌ر‬ ‫له گ��ۆڕان‌و نوێبوونه‌وه‌دایه‌و ر‌ه‌نگه‬ ‫جارێک به‌م جۆره‌ بێت‌و جارێکی‌تر به‬ ‫جۆرێکی‌تر بێت‪.‬‬ ‫که‌واته ئه‌ڕستۆ‪ ،‬که لۆجیکی وێنایی‬ ‫داهێناوه‪ ،‬مه‌به‌ستی بۆ ئه‌وه‌ی نه‌بووه‪،‬‬ ‫که راستیی په‌نهان‌و شاراوه بدۆزێته‌وه‪،‬‬ ‫به‌ڵکو مه‌به‌ستی ب��ۆ ئ��ه‌وه ب��ووه‪ ،‬که‬ ‫وه‌کو چه‌کێک‪ ،‬یاخود ئامڕازێک به‌کاری‬ ‫بهێنێت‌و له چواچێوه‌ی زمانه‌وانیدا‬ ‫به‌ربه‌ره‌کانێی نه‌یاره سۆفستایه‌کانی پێ‬ ‫بکاته‌وه‌و له گه‌مه‌که‌دا به‌سه‌ریاندا زاڵ‬ ‫بێت‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬ئه‌ڕستۆ له لۆجیکی‬ ‫واناییه‌که‌یدا ئه‌و‌‌نده‌ی بایه‌خ‌و گرنگیی‬ ‫ب��ه چه‌مکه ش��ێ��وه‌ی��ی‌و رواڵه‌تییه‌کان‬ ‫داوه‪ ،‬ئه‌وه‌ند بایه‌خ‌و گرنگیی به چه‌مکه‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ی‌و ن��اوه‌ڕۆک��ی��ی��ه‌ک��ان ن��ه‌داوه‪.‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه ه��ه‌ر ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و هۆیه ب��ووه‪،‬‬ ‫ک��ه لۆجیکی ئه‌ڕستۆیی ب��ۆ س��وودو‬ ‫قازانجی دۆزینه‌وه‌ی راستیی بابه‌تییانه‬ ‫نه‌بووه‪ ،‬ئۆرگانۆنێک بووه نه‌گونجاوه‬ ‫بۆ توێژینه‌وه‌ی زانستییانه‌ی نوێ‪ .‬هه‌ر‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‪ ،‬پێوانه‌ی‪ ،‬یاخود پێوه‌ری‬ ‫زانین الی فه‌یله‌سووفێکی وه‌کو جۆن‬ ‫ستیوارت مێل ئه‌زموونه‪ ،‬نه‌ک گونجانی‬ ‫بیر له‌گه‌ڵ هزردا‪ ،‬چونکه گونجانی بیر‬ ‫له‌گه‌ڵ هزردا به‌س نییه بۆ زانینی ئه‌و‬ ‫چه‌مکانه‌ی‪ ،‬که نازانرێن‪ .‬دیاره له‌به‌ر‬ ‫ئه‌م بنه‌مایه‌شه‪ ،‬که لۆجیکی ئه‌ڕستۆیی‬ ‫ب��ه ن��اڕاس��ت زان��راوه‌و ل��ه‌ بریی ئ��ه‌وه‬

‫ل��ۆج��ی��ک��ی ه��ه‌ڵ��ێ��ن��ج��ان��دن ‪induction‬‬

‫داهێنراوه‪ ،‬که توێژینه‌وه‌ی لۆجیکییانه‌ی‬ ‫تیۆریی گۆڕیوه بۆ بواری ئه‌زموونی‬ ‫هه‌ستکردن‪ ،‬یان بواری لۆجیکی هێمایی‬ ‫(ماتماتیکی)‪ ،‬که له بریی زمانی ئاسایی‪،‬‬ ‫زم��ان��ی ه��ێ��م��ای��ی (م��ات��م��ات��ی��ک��ی) وه‌ک‬ ‫زمانێکی هه‌ره کورت‌و ورد به‌کاربێت‬ ‫بۆ سه‌لماندنی راستیی چه‌مکه‌کان‪.‬‬ ‫له گرنگترین خه‌سڵه‌ته‌‌کانی زمانی‬ ‫هێماییش ئه‌وه‌یه‪ ،‬که به پێی گۆڕانی‬ ‫ب��ارودۆخ��ی پ��ێ��ش��ک��ه‌وت��ن��ی زان��س��ت‌و‬ ‫رۆشنبیری‪ ،‬گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت‪ .‬له‌م‬ ‫روانگه‌یه‌وه فه‌یله‌سووفی ئه‌مریکایی‬ ‫ج��ۆن دی��وی ‪-١٨٥٩( John Dewey‬‬ ‫‪ )١٩٥٢‬هه‌ولێ داوه لۆجیکی پراگماتی‪،‬‬ ‫یاخود ئامڕازی‪ ،‬یان کرداری دابهێنێت‪.‬‬ ‫دیوی باوه‌ڕی به‌وه بووه‪ ،‬که هه‌ر کاتێک‬ ‫بارودۆخێک بگۆڕێت‪ ،‬وێنا لۆجیکیشی‬ ‫له‌گه‌ڵدا ده‌گۆڕێت‪ .‬که‌واته لۆجیک له‌و‬ ‫س��ن��ووره‌دا ناوه‌ستێته‌وه‪ ،‬که چه‌مکی‬ ‫راست له جه‌مکی هه‌ڵه جیا بکاته‌وه‪ ،‬که‬ ‫ئه‌مه‌ش وات��ای ئه‌و‌ه‌یه‪ ،‬که ته‌نها دوو‬ ‫گریمانه نییه بۆ چه‌مک‪ ،‬که یه‌کێکیان‬ ‫راس��ت بێت‌و ئه‌وی‌تریان هه‌ڵه بهێت‪،‬‬ ‫به‌ڵکو تا گ��ۆڕان‌و ج��وواڵن��ی شته‌کان‬ ‫زۆرتر بن‪ ،‬گریمانه‌کانیش زۆرتر ده‌بن‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌م زۆره گریمانه‌یه‌شه‌وه ئیتر‬ ‫لۆجیکی دیالیکتیکی داه��ات��ووه‪ ،‬که به‬ ‫جۆرێک ده‌ڕوانێته جیهانی سروشتی‪،‬‬ ‫که پڕ بێت له به‌ربه‌ره‌کانێ‌و ملمالنێ‌و‬

‫‪209‬‬

‫دژ به‌ یه‌کبوون‌و ئۆپۆزیسیۆن بوون‪،‬‬ ‫که هه‌موو ئه‌م دی��اردان��ه نیشانه‌ن بۆ‬ ‫ب��زاوت‌و چ��االک��ی‌و ب��ه‌رده‌وام��ب��وون��ی‬ ‫ژی��ان‪ ،‬که تیایدا بیر ره‌هایی‌و جێگیر‬ ‫ن��اب��ێ��ت‌و ب��ه‌رده‌وام ت��ه‌ق��ه‌ل�لا دروس��ت‬ ‫ده‌بێت بۆ زانینی زیاترو زیاتر‪ .‬هه‌ر‬ ‫له‌م روانگه‌یه‌شه‌وه باوه‌ڕ‪ ،‬بۆ نموونه‬ ‫ب��اوه‌ڕی ئایینی‪ ،‬ده‌بێته مه‌سه‌له‌یه‌کی‬ ‫بێ وات��ا‌و ره‌هابوونیش هیچ واتایه‌ک‬ ‫نه‌به‌خشێت‪ .‬ئه‌مه ئه‌وه‌ش ده‌گه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫ک��ه ب��ی��ر پ��ه‌ی��وه‌س��ت��ه ب��ه چ��ۆن��ی��ه‌ت��ی��ی‬ ‫دژبه‌یه‌کبوونی ‪ contrast‬شته‌کانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��ن��ه‌م��ای دژب��ه‌ی��ه‌ک��ب��وون��ی��ش گرنگیی‬ ‫ل��ه‌و‌‌دای��ه‪ ،‬چ��ون��ک��ه ب��واری دژای��ه‌ت��ی‌و‬ ‫ج��ووڵ��ه‌و چ��االک��ی‌و ب��ه‌رده‌وام��ب��وون��ه‪.‬‬ ‫ب��ۆ نموونه هێگڵ ‪Georg Wilhelm‬‬ ‫‪)١٨٣١ -١٧٧٠( Friedrich Hegel‬‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬بیرۆکه‌یه‌ک دژێکی ده‌بێت‪ ،‬له‬ ‫ئه‌نجامی ئه‌م دژایه‌تییه بیرۆکه‌یه‌کی‌تر‬ ‫ل��ه‌دای��ک ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ک��ه ل��ه‌دای��ک ده‌ب��ێ��ت‬ ‫بیرۆکه‌ی‌‌کی‌تر ده‌بێته دژی‌‌و له‌ئه‌نجامی‬ ‫ئ��ه‌م دژایه‌تییه‌ش بیرۆکه‌یه‌کی‌تریش‬ ‫له‌دایک ده‌بێت‌و ئه‌م پڕۆسه‌یه ئیتر به‬ ‫شێوه‌یه‌کی ب��ه‌رده‌وام‌و هه‌میشه‌یی‌و‬ ‫هه‌تاهه‌تایی ه��ه‌ر ب��ه‌رده‌وام ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬که هه‌ڵه کردن‬ ‫له بیری مرۆڤدا دیاره‌یه‌کی حه‌تمییه‌‪،‬‬ ‫چونکه بیر خ��ۆی له خۆیدا هه‌ڵگری‬ ‫تۆوی گریمانه‌یه به جۆرێکی حه‌تمی‪،‬‬ ‫که ئه‌م حه‌تمیه‌ته‌ش له هه‌موو بوارێکی‬

‫ده‌روونی‌و کۆمه‌اڵیه‌تیی مرۆڤدا ره‌نگ‬ ‫ده‌دات��ه‌وه‪ .‬ه��ه‌ر ئ��ه‌م حه‌تمیه‌ته‌ش وا‬ ‫ل��ه م��رۆڤ ده‌ک��ات گ��ۆڕان ب��ه س��ه‌ر‬ ‫رێچکه‌ی ژیانیدا بێت‌و له دۆخێکه‌وه‬ ‫بگۆڕێت بۆ دۆخێکی‌تر‪ ،‬وات��ه هه‌ر له‬ ‫دۆخێکدا نه‌کرێت بمێنێته‌وه‪ .‬له‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫بنه‌مایه‌ش دیار سه‌رده‌م‌و قۆناغه‌کانی‬ ‫م��ێ��ژوو ده‌‌گ��ۆڕێ��ن‌و ج��ێ��گ��ی��ر ن��ی��ن‌و‬ ‫هیچیان له هیچیان ناچن‪ .‬جگه‌ له‌وه‌ش‬ ‫ئ��ای��دی��ای م��رۆڤ��ه‌ک��ان‌و ئایدۆلۆجیای‬ ‫کۆمه‌ڵگاکانیش هیچیان ل��ه هیچیان‬ ‫ناچن‪ .‬ئه‌مانه‌ش ده‌بنه ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ژیانی مرۆڤه‌کان ئاڕاسته‌ی جیاجیا‬ ‫وه‌ربگرن‌و به‌هاو ره‌وشت‌و کولتوورو‬ ‫داب‌و ن��ه‌ری��ت��ی ج��ی��اج��ی��ای��ان هه‌بێت‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ئایین‌و فه‌لسه‌فه‌و رۆشنبیری‌و‬ ‫زانست‌و یاساو رێسای جیاجیاشیان‬ ‫هه‌بێت‪ .‬کاتێکیش‪ ،‬که جیاجیایی هه‌بوو‪،‬‬ ‫ئیتر ش��ۆڕش‌و دژ به یه‌کتری بوونی‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئیتر له‌مه‌وه ده‌گه‌ینه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی‪،‬‬ ‫ک��ه بڵێین ل��ۆج��ی��ک��ی ئ��ه‌ڕس��ت��ۆی��ی بۆ‬ ‫ده‌ستنیشانکردنی گریمانه‌ی هه‌ڵه‌و‬ ‫گریمانه‌ی راس��ت‪ ،‬تیۆرێکی په‌سه‌ند‬ ‫نییه‌و مرۆڤ ناتوانێت بۆ زانینی چه‌مکی‬ ‫راستی پشتی پێ ببه‌ستێت‪ .‬‬ ‫بێگومانی‌و پێوانه‌گه‌رایی‬ ‫‪Certainty and Syllogism‬‬

‫له سه‌رده‌می ئه‌ڕستۆدا بۆ گه‌یشتن‬ ‫ب��ه ب��ێ��گ��وم��ان��ی (ی��ه‌ق��ی��ن)‪ ،‬رێ��ب��ازی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪210‬‬

‫لۆجیکی پ��ێ��وان��ه‌ک��رد ‌‬ ‫ن‬ ‫‪ Logic‬به‌کارهاتووه‪ .‬بێگومانیش به‬ ‫س��ه‌ل��م��ان��دن��ی ‪ Proof‬راس��ت نیشان‬ ‫دراوه‪ .‬ئه‌وه‌ی شایانی باسه‪ ،‬ئه‌ڕستۆ‬ ‫داهێنه‌ری لۆجیکی پێوانه‌کردن‪ ،‬واته‬ ‫داهێنه‌ری پێوانه‌گه‌رایی بووه‪ .‬پێناسه‌ی‬ ‫ئه‌م لۆجیکی پێوانه‌گه‌راییه ئه‌وه‌یه‪ ،‬که‬ ‫ئه‌گه‌ر مرۆڤ بیه‌وێت له راستی تێبگات‪،‬‬ ‫پێویسته ئاوه‌ز به‌کار بهێنێت بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫لۆجیکانه ل��ه ه��ه‌ره سه‌ره‌تاییترین‬ ‫پێشئه‌نجامه‌وه ده‌ست پێبکات‌و هه‌نگاو‬ ‫به هه‌نگاو به هه‌ڵێنجاندن بڕوات تاکو‬ ‫بگاته ده‌ره‌نجامی گشتی‪.‬‬ ‫ل��ه ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌دا س��ه‌ل��م��ان��دن ‪proof‬‬ ‫ن��ی��ش��ان��ه‌‌دان��ه ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه چه‌مکێک‬ ‫‪ proposition‬راست بێت‪ ،‬یان راست‬ ‫نه‌بێت‪ .‬نیشانه‌دانیش پاش پرۆسه‌یه‌کی‬ ‫لۆجیکی‌ دێ��ت‪ ،‬ک��ه پ��ێ��ی ده‌گ��وت��رێ��ت‬ ‫ئارگیومێنیت ‪ .argument‬هه‌ر چه‌مکێک‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی بسه‌لمێنرێت‪ ،‬که راسته‌و‬ ‫هیچ گومانێک هه‌ڵ ناگرێت‪ ،‬پێویسته‬ ‫ب��ه ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ی راس��ت‌و ن��اگ��وم��ان��اوی‬ ‫بسه‌لمێنرێت‪ .‬پڕۆسه‌ی ئارگیومێنتی‬ ‫لۆجیکانه ئه‌وه‌یه‪ ،‬که مرۆڤ له سه‌ره‌تادا‬ ‫ل��ه‌و د‌‌ستپێکانه‌وه ده‌ستپێبکات‪ ،‬که‬ ‫ل��ه چه‌مکێکدا ه��ه‌ن‪ .‬ئ��ه‌و ده‌ستپێکانه‬ ‫بپێوێت‌و پاشان له‌سه‌ر پێوانه‌ی ئه‌و‬ ‫ده‌سپێکانه بتوانێت بسه‌لمێنێت‪ ،‬که‬ ‫ده‌ره‌ن��ج��ام��ی پ��ێ��وان��ه‌ک��ان راس��ت ب��ن‪،‬‬ ‫یاخود هه‌ڵه‌ بن‪.‬‬ ‫‪Normative‬‬

‫ئه‌ڕستۆ ده‌ستپێکه‌کانی (مقدمات)‬ ‫ن��اون��اوه (ب��ن��ه‌م��اک��ان)‪ .‬سه‌لماندیشی‬ ‫ناوناوه هۆکاری مه‌به‌ستانه‌یی (العلة‬ ‫ال��غ��ائ��ی��ة)‪ .‬س��ه‌ل��م��ان��دن هه‌ڵێنجاندنی‬ ‫ده‌ره��اوی��ش��ت��ه‌ی رووت��ه ‪،Deduction‬‬ ‫چونکه پڕۆسه‌یه‌که پشت د‌ه‌به‌ستێت‬ ‫به نیشانه به وێناکردن‪ .‬له‌م رێگایه‌وه‬ ‫راستیی ده‌رهاویشته‌ بسه‌لمێنێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه به پشت به‌ستن به‌ نیشانه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬که چوارگۆشه‌یه‌ک چوار الی‬ ‫هه‌یه‪ ،‬وێنا ده‌کرێت‪ ،‬که ئه‌و چوارگۆشه‌یه‌‬ ‫چوار الی هه‌یه‌و که‌مترو زیاتری نییه‪.‬‬ ‫که‌واته سه‌لماندن پڕۆسه‌ی هه‌ڵێنجاندنه‬ ‫به وێناکردن به ئاوه‌ز‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت هه‌ر له سه‌رده‌می ئه‌ڕستۆوه‬ ‫تاکو س��ه‌رده‌م��ی ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی له‬ ‫س��ه‌ده‌ی ه��ه‌ژده‌ه‌‌م��دا ل��ه ئ��ه‌ورووپ��ا‪،‬‬ ‫پێوانه‌‌کردنی چه‌مکی فه‌لسه‌فی به ئاوه‌ز‬ ‫(‪ )syllogism‬وه‌ک رێباز بۆ گه‌یشتن‬ ‫به حه‌قيقه‌تی لۆجیکی باو بووه‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی‪ ،‬که ئه‌زموونگه‌رایی له‬ ‫تیۆری زانیندا زاڵ بووه‪ ،‬به تایبه‌تی له‬ ‫فه‌لسه‌فه‌که‌ی (ده‌یڤید هیوم)ه‌وه‪ ،‬رێگای‬ ‫خۆش کردووه بۆ داهاتنی فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی‪ ،‬که هه‌وڵی داوه‬ ‫بۆ دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ر بۆ کێشه‌ی‬ ‫درێ��ژخ��ای��ه‌ن��ی لۆجیکی هه‌ڵێنجاندن‬ ‫(‪ .)induction‬لۆجیکی ئه‌رستۆیی وای‬ ‫نیشانداوه‪ ،‬که ه��ه‌ر کۆده‌ره‌نجامێک‬ ‫راست ده‌بێت ئه‌گه‌ر پێشده‌ر‌‌نجامه‌کانی‬

‫‪211‬‬

‫راس��ت ب��ن‪ .‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ده‌رخ��س��ت��ووه‪ ،‬که ئ��ه‌و جۆره‬ ‫لۆجیکه ه��ه‌ڵ��ه‌ی��ه‪ .‬ب��ه‌و وات��ای��ه‌ی‪ ،‬که‬ ‫مه‌رج نییه هه‌موو کاتێک کۆده‌ره‌نجام‬ ‫د‌‌ق��اوده‌ق بکاته پێشده‌ره‌نجام‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ک��ۆده‌ره‌ن��ج��ام ب��ه پ��ێ��وان��ه له‬ ‫پێشده‌ره‌نجام گه‌روه‌تره‪ .‬پێشده‌ره‌نجام‬ ‫به‌شێکه له کۆده‌ره‌نجام‪ ،‬که به‌ش بوو‬ ‫کۆده‌ره‌نجام‪ ،‬که‌واته به پێوانه بچووکتر‬ ‫ده‌بێت له کۆده‌ره‌نجام‪ .‬بۆچوونی (مه‌رج‬ ‫نییه) لێره‌دا ده‌بێته تیۆری گریمانه‌و له‬ ‫ره‌هایی نامێنێت‪ .‬ئه‌م تیۆری گریمانه‌یه‬ ‫ل��ه الی پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی بۆته‬ ‫ئامڕازێکی فه‌لسه‌فی بۆ چاره‌سه‌ری‬ ‫ئێپستیمۆڵۆجی‪.‬‬ ‫گروپی ڤیه‌نناو پێناسه‌‌یان بۆ لۆجیک‬

‫‪Vienna Circle and its Definition‬‬ ‫‪of Logic‬‬

‫ب��ۆ ئ��ه‌م پێناسه‌یه‪ ،‬ل��ه‌وه ده‌س��ت پێ‬ ‫بکه‌م‪ ،‬که لۆجیک به‌الی گروپی ڤیه‌نناوه‬ ‫به‌و جۆره راسته‪ ،‬که ده‌بێت پراکتایز‬ ‫بکرێت‪ ،‬ن��ه‌ک وێنا بکرێت‪ ،‬وه‌ک��و له‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ک��ه‌ی ئ��ه‌رس��ت��ۆدا ه��ه‌ب��ووه‪.‬‬ ‫لۆجیکی پراکتایزکردنیش له زماندا‬ ‫دوو به‌شه‪ ،‬یه‌که‌میان‪ :‬جیاکردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سته‌واژه‌ی هه‌ڵه‌یه له ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫راست‪ ،‬واته هه‌ر ده‌سته‌واژه‌یه‌ک ئه‌گه‌ر‬ ‫هه‌ڵه بێت وات��ای راس��ت نابه‌خشێت‪.‬‬ ‫بۆ سه‌لماندنی هه‌ر ده‌سته‌واژه‌یه‌کی‬

‫راستیش ده‌ب��ێ م��رۆڤ (ه��ه‌س��ت) به‬ ‫راستییه‌که‌ی بکات‪ .‬بۆ نموونه‪« :‬خۆر‬ ‫ل��ه رۆژه��ه‌اڵت��ه‌وه ه��ه‌ڵ��دێ‪ ».‬م��رۆڤ‬ ‫ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ به راست ده‌زانێت‪،‬‬ ‫چونکه هه‌میشه هه‌ست ده‌ک��ات‪ ،‬که‬ ‫خ��ۆر ل��ه رۆژه��ه‌اڵت��ه‌وه ه��ه‌اڵت��ووه‪.‬‬ ‫دووه‌م��ی��ن��ی��ان‪ :‬ده‌س��ت��ه‌واژه‌‌ی��ه‌ک��ه‪ ،‬که‬ ‫هه‌رگیز هیچ واتایه‌ک نابه‌خشێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‪« :‬شه‌هید گیانی نه‌مره‪ ».‬ئه‌م‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی��ه ب��ه‌و وات��ای��ه دێ��ت‪ ،‬که‬ ‫هه‌ندێک م��رۆڤ هه‌بن گیانیان نه‌مر‬ ‫بێت‪ ،‬واته هه‌رگیز نه‌مرن‌و مرۆڤی‌تر‬ ‫ب��م��رن‌و ئ��ه‌م��ان ه��ه‌ر ب��ژی��ن‪ .‬ب��ه‌اڵم له‌‬ ‫رووی هه‌سته‌وه ئ��ه‌م ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی��ه‌‬ ‫هیچ راستییه‌کی تێدا نییه‌و هه‌رگیز هیچ‬ ‫واتایه‌ک نابه‌خشێت‪ ،‬چونکه به هه‌ست‬ ‫زانراوه‪ ،‬که هیچ مرۆڤێک نییه له ژیاندا‬ ‫به هه‌میشه‌یی بمێنێته‌وه‌و نه‌مرێت‪ .‬ئێمه‬ ‫ب��ه‌وه ده‌زان��ی��ن‪ ،‬که ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‬ ‫هه‌رگیز راست نییه‪ ،‬چونکه هه‌رگیز به‬ ‫هه‌ست بۆمان ناسه‌لمێنرێت‪ ،‬که گیان‬ ‫به نه‌مری له ژیان بمێنێته‌وه‌ نه‌مرێت‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ده‌سته‌واژه‌یه‌کی ل��ه‌و جۆره‬ ‫به میتافۆریش ده‌ریببڕین‪ ،‬واتاکه‌ی‬ ‫نابینین راس��ت بێت‪ .‬نموونه‌یه‌کی‌تر‪،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر بڵێین‪« :‬ب��ه‌رد دێ��ت��ه زم��ان‪».‬‬ ‫دیسان هه‌رگیز هیچ واتایه‌کی‌ راستی‬ ‫نابه‌خشێت‪ ،‬چونکه به‌رد زمانی نییه تاکو‬ ‫بێته زمان‪ .‬ئێمه‪ ،‬که ده‌ڵێین به‌رد دێته‬ ‫زمان‪ ،‬ئێمه خۆمان ته‌نها به زمانیمان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪212‬‬

‫به‌رد دێنینه زمان‪ ،‬ئه‌گینا مه‌حاڵه به‌رد‬ ‫هه‌بێت زمانی هه‌بێت‪ ،‬یان بێته زمان‪.‬‬ ‫که‌واته زمانی به‌رد هه‌ر زمانی ئێمه‌یه‪،‬‬ ‫نه‌ک زمانی به‌رد‪ .‬واته بیرکردنه‌وه‌ی‬ ‫ئێمه له زمانی به‌رد ته‌نها هه‌ر زمانی‬ ‫بیرکردنه‌وه‌ی ئێمه‌دایه‌و له‌م راستییه‬ ‫به دواوه هیچی‌تر نییه‪.‬‬ ‫له‌م روانگه لۆجیکییانه‌وه هه‌ر مرۆڤێک‬ ‫بیه‌وێت زانستییانه زانیاری له‌باره‌ی‬ ‫س��روش��ت��ه‌وه ده‌رخ��ات‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت به‬ ‫هه‌ست زانیارییه‌کان بسه‌لمێنێت‪ ،‬ئه‌گینا‬ ‫زانیاریی راس��ت نابن‌و هیچ واتایه‌ک‬ ‫ن��اب��ه‌خ��ش��ن‪ .‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫پۆزیتیڤیزم بۆ زانین په‌نا ده‌‌باته‌ به‌ر‬ ‫ک��اری شیکردنه‌وه‌ی ده‌سته‌واژه‌کانی‬ ‫نێو زمان‪ ،‬ئه‌وجا تۆماریان ده‌کات‌‪ ،‬یان‬ ‫نیشانی ده‌دات‪ ،‬که هه‌ر ده‌سته‌واژه‌یه‌ک‬ ‫ئه‌گه‌ر وات��ا نه‌به‌خشێت‪ ،‬ه��ه‌ر قسه‌ی‬ ‫به‌تاڵه‌و هیچی‌تر‪ ،‬یان له زمانی ئاژه‌ڵ‌و‬ ‫باڵنده ده‌چ��ێ��ت‪ ،‬ک��ه ب��ۆ ئێمه مه‌حاڵه‬ ‫بزانین ده‌ڵێن چی‪.‬‬ ‫ئێمه له‌مه‌وه ده‌گه‌ینه ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ی‪،‬‬ ‫ک��ه پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی مه‌به‌ستی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه به ئێمه بڵێت‪ ،‬که ته‌نها هه‌ر‬ ‫هه‌ست س��ه‌رچ��اوه‌ی زانینه‌‪ .‬هه‌ست‌و‬ ‫ه��ۆش‪ ،‬ی��ان هه‌ستکردن‌و هۆشکردن‬ ‫هه‌ر یه‌ک شتن‪ .‬هه‌ر بابه‌تێکیش‪ ،‬یان‬ ‫هه‌ر شتێکیش مرۆڤ هه‌ستی پێ بکات‪،‬‬ ‫یاخود پرسیڤی بکات‪ ،‬ته‌نها ه��ه‌ر له‬ ‫جیهانی سروشتدایه‌‪ ،‬واته له جیهانی‬

‫فیزیکدایه‪ .‬هه‌ر بابه‌تێکیش به‌ده‌ر بێت‬ ‫له جیهانی س��روش��ت‪ ،‬که ئێمه ناوی‬ ‫لێ ده‌نێین جیهانی میتافیزیک‪ ،‬مه‌حاڵه‬ ‫م��رۆڤ زانینی‪ ،‬یاخود زان��ی��اری‪ ،‬یان‬ ‫زانستی له‌باره‌وه ده‌ست بکه‌وێت‪ .‬به‬ ‫واتایه‌کی‌تر‪ ،‬ئه‌وه‌ی مرۆڤ له‌باره‌یه‌وه‬ ‫ب��ی��زان��ێ��ت‪ ،‬ت��ه‌ن��ه��ا جیهانی دی��ارده‌ی��ه‪،‬‬ ‫(فینۆمینا)یه‪ .‬هیچ شتێک نییه نادیارده‬ ‫(نۆمینا) بێت‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر هه‌شبێت ئێمه‬ ‫م��ه‌ح��اڵ��ه ه��ی��چ��ی ل��ه‌ب��اره‌وه ب��زان��ی��ن‪.‬‬ ‫ئه‌نشتاین ده‌ڵێت‪« :‬جیهانێکی‌ تریش‬ ‫هه‌یه‪ ،‬که له ده‌ره‌وه‌ی جیهانی هه‌ستی‬ ‫ئ��ێ��م��ه‌دا ب��ێ��ت‪ ».‬ب��ه‌اڵم پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی‌ ده‌یه‌وێ ئه‌نشتاین پێمان بڵێت‪،‬‬ ‫ئه‌و جیهانه چییه‌و له‌ باره‌یه‌وه بۆمان‬ ‫باس بکات‪ ،‬که چییه‌وه چۆنه‪.‬‬ ‫شتێکی ب��ه‌ڵ��گ��ه ن��ه‌وی��س��ت��ه‪ ،‬ک��ه زۆر‬ ‫په‌نهان هه‌یه‪ ،‬که مرۆڤ توانای نییه‪ ،‬نه‬ ‫به هه‌ست‌و نه به هۆش‌و نه به ئاوه‌ز‬ ‫بیزانێت‪ ،‬به‌اڵم به باوه‌ڕی ئایینیش بۆ‬ ‫مرۆڤ ناسه‌لمێنرێت‪ ،‬که ئه‌و په‌نهانه‬ ‫چییه‌و چۆنه‪.‬‬ ‫دێکارت ‪-١٥٩٦( René Descartes‬‬ ‫‪ ،)١٦٥٠‬که ده‌ڵیت‪« :‬من بیر ده‌که‌مه‌وه‪،‬‬ ‫که‌واته من ه��ه‌م‪ ».‬مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه‬ ‫بڵێت‪ ،‬که گه‌یشتۆته یه‌قین‪ ،‬که بوونی‬ ‫بیری پێش بوونی جه‌سته‌یه‌تی‪ .‬واته‪،‬‬ ‫ک��ه ب��ه ب��وون��ی ب��ی��ری ده‌زان��ێ��ت‪ ،‬که‬ ‫جه‌سته‌ی بوونی هه‌یه‪ .‬راسته دێکاری‬ ‫ل��ه‌م کۆجیتۆیه‌یدا ده‌ت��وان��ێ��ت بۆمان‬

‫‪213‬‬

‫بسه‌لمێنێت‪ ،‬که بیری بوونی هه‌یه‌و به‬ ‫بیری هه‌ست به بوونی جه‌سته‌ی خۆی‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬ب��ه‌اڵم مه‌حاڵه بتوانێت هیچ‬ ‫زانیارییه‌کمان له باره‌ی ئه‌و جیهانه‌وه‬ ‫پێ بڵێت‪ ،‬که له ده‌ره‌وه‌ی سنووری‬ ‫جیهانی بیریه‌وه بێت‪ .‬دێکارت راسته‪،‬‬ ‫که گومانی نه‌ماوه‌و ب��اوه‌ڕی ره‌های‬ ‫ال دروست بووه‪ ،‬که به بوونی بیری‬ ‫ده‌زان��ێ��ت‪ ،‬که جه‌سته‌ی بوونی هه‌یه‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ��ه‌ی ئ��اخ��ۆ ب��ه چ��ی ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫بۆمان بسه‌لمێنێت‪ ،‬که ئه‌و جیهانه‌ی‬ ‫له ده‌ره‌وه‌ی جیهانی بیریدایه‪ ،‬چییه‌و‬ ‫جۆنه‪ ،‬یان چیی له‌باره‌وه ده‌زانێت‪.‬‬ ‫ئ��ێ��م��ه ئ��ه‌گ��ه‌ر پ��ێ��ن��اس��ه‌ی ل��ۆج��ی��ک‬ ‫بکه‌ین‪ ،‬ده‌توانین بڵێین‪ ،‬که رێگایه‌کی‬ ‫هونه‌رییانه‌یه‪ ،‬ی��ان نه‌خشه‌ڕێگایه‌که‬ ‫ب��ۆ گه‌یشتن ب��ه زان��ی��ن��ی راسته‌قینه‪،‬‬ ‫ی��ان زانینێک‪ ،‬که وات��ای راسته‌قینه‌و‬ ‫ناگوماناوی ببه‌خشێت‪ .‬هونه‌ری لۆجیک‪،‬‬ ‫که له س��ه‌ره‌ت��ادا وێنایی ب��ووه‪ ،‬که به‬ ‫لۆجیکی کۆنی ئه‌ڕستۆیی ن��اس��راوه‪،‬‬ ‫باس له‌ وێناکانی هزر ده‌کات‪ ،‬که چۆن‬ ‫گونجاون‌و هاوتان‌ له‌گه‌ڵ بیردا‪ .‬واته‬ ‫ب��اس ل��ه‌و وێنایانه‌ی ه��ز ده‌ک��ات‪ ،‬که‬ ‫دێنه نێو بیری نێو مێشکی مرۆڤه‌وه‌و‬ ‫ه��ی��چ پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ان ب��ه‌و ش��ت��ان��ه‌وه‬ ‫(ئۆبجێکتانه‌وه) نییه‪ ،‬که له ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫بیری مرۆڤدان‪ .‬به‌اڵم له دوای لۆجیکی‬ ‫ئه‌ڕستۆیی کۆن‪ ،‬لۆجیکێکی‌تر هاتۆته‬ ‫کایه‌وه‪ ،‬که ئه‌ویش لۆجیکی پراکتیکییه‪،‬‬

‫که باس باس له بیری مرۆڤ ده‌کات‪،‬‬ ‫که چۆن گونجاو ده‌بێت‌و هاوتا ده‌بێت‬ ‫له‌گه‌ڵ شته ده‌ره‌کییه‌کاندا‪ ،‬وات��ه ئه‌و‬ ‫شتاته‌ی (ئ��ه‌و ئۆبجێکتانه‌ی)‪ ،‬ک��ه له‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی جیهانی بیردان‪ .‬به‌م لۆجیکه‬ ‫پراکتیکییه‌ش‪ ،‬که جیهانی ناوه‌وه‌ی بیر‬ ‫ده‌به‌ستێته‌وه به جیهانی ده‌ره‌وه‌ی بیر‪،‬‬ ‫کردارێک دروس��ت ده‌بێت‪ ،‬که زانینی‬ ‫راسته‌قینه‌ دێنێته به‌رهه‌م‪ ،‬نه‌ک زانینێکی‬ ‫ئه‌ندێشه‌ی‌و په‌نهان‌و باوه‌ڕی ئایینییانه‪.‬‬ ‫کێشه‌ی لۆجیکییانه‌ی هه‌ڵێنجاندن‬ ‫‪Logical Problem of Induction‬‬

‫یه‌کێک له هه‌ره سه‌ره‌کیترین چه‌مکی‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی��ی پ��ۆزی��ت��ی��ڤ��ی��زم��ی لۆجیکی‬ ‫ئه‌وه ب��ووه‪ ،‬که بینیویه‌تی کێشه‌یه‌کی‬ ‫لۆجیکییانه هه‌یه له هه‌ڵێنجاندنی راستیی‬ ‫گشتی‪ .‬واته کێشه‌یه‌کی لۆجیکییانه له‬ ‫فه‌لسه‌فه‌دا بوونی هه‌یه‪ ،‬که مرۆڤ له‬ ‫ده‌رهاویشته‌ی راستییه‌ بچووکه‌کانه‌وه‬ ‫بتوانێت بگات به ده‌ره‌نجامی راستییه‌کی‬ ‫گ��ش��ت��ی‌و ره‌ه��ا‪ .‬ل��ه راس��ت��ی��دا‪ ،‬پێشتر‬ ‫ده‌یڤید هیوم ب��ه‌‌م کێشه لۆجیکییه‌ی‬ ‫زانیوه‪ ،‬به‌اڵم نه‌یتوانیوه چاره‌سه‌ری‬ ‫بۆ بدۆزێته‌وه‪ .‬هیوم ته‌نها توانیویه‌تی‬ ‫جیاوازی له نێوان مه‌عریفه ئاوێته‌ییه‌کان‬ ‫(سینتاتیکییه‌کان ‪‌)synthetic‬و مه‌عریفه‬ ‫شیکاره‌ییه‌کان (ئاناڵیتیکه‌کان ‪)analytic‬‬ ‫دا ده‌ستنیشان بکات‪ .‬واته توانیویه‌تی‬ ‫جیاوازی له نێوان دوو جۆر گه‌یشتن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪214‬‬

‫به زانین بکات‪ ،‬که یه‌کێکیان گه‌یشتن‬ ‫به زانینه به رێگای ئاوێته‌کردنی به‌شه‬ ‫بچووکه‌کان‌و گرێدانیان به یه‌کتره‌وه‪،‬‬ ‫ئه‌وی‌تریان گه‌یشتن به زانینه به رێگای‬ ‫شیکردنه‌وه‌ی هه‌ر شتێک‪ ،‬یاخود هه‌ر‬ ‫بابه‌تێک بۆ بچووکترین به‌شه‌کانی‪‌.‬‬ ‫به بڕوای هیوم‪ ،‬جگه له‌م دوو جۆره‬ ‫مه‌عریفه‌یه‪ ،‬هیچ جۆره‌ مه‌عرفه‌یه‌کی‌تر‬ ‫ن��ی��ی��ه‪ ،‬ج��گ��ه ل��ه م��ی��ت��اف��ی��زی��ک ن��ه‌ب��ێ��ت‪،‬‬ ‫ک��ه هیچ وات��ای��ه‌ک نابه‌خشێت‪ .‬هه‌ر‬ ‫بابه‌تێکی ئاوێته‌ییش (‪constructed‬‬ ‫‪ ،)proposition‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که به روون‌و‬ ‫ئاشکرا بوونی هه‌یه له داکه‌وتدا‪ ،‬یاخود‬ ‫له جیهانی دیاردا‪ .‬واته بابه‌تێکه مرۆڤ‬ ‫به زانین له‌ باره‌ی بچووکترین به‌شییه‌وه‬ ‫ده‌یزانێت‪ .‬بۆ نموونه‪ :‬من ب��ه‌وه سێ‬ ‫گۆشه ده‌ناسمه‌وه‪ ،‬که ده‌زانم ته‌نها سێ‬ ‫الی هه‌یه‌و سێ سووچی هه‌یه‪ .‬واته من‬ ‫له شته‌ بچووکه‌کانیه‌وه ده‌زانم‪ ،‬که ئه‌و‬ ‫شته‌ ئه‌وه‌یه‪ .‬نموونه‌یه‌کی‌تر‪ :‬من ده‌زانم‬ ‫هاوڕێکه‌م که‌م ئه‌ندامه‪ ،‬چونکه ده‌بینم‪،‬‬ ‫که قاچێکی نییه‌و به دارشه‌ق ئه‌ڕوات‪.‬‬ ‫هه‌ر بابه‌تێکی (چه‌مکێکی) شیکاره‌ییش‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ده‌رباره‌ی جیهانی داکه‌وت‬ ‫هیچ زانیارییه‌کی ن��وێ نابه‌خشێت‪،‬‬ ‫چونکه‪ ،‬بۆ نموونه‪ :‬کاتێک بابه‌تێک شی‬ ‫ده‌که‌مه‌وه‪ ،‬ده‌بینم ئه‌وه‌ی شیمکردۆته‌وه‬ ‫هه‌ر به‌شێکه له بابه‌ته‌که خۆی‪.‬‬ ‫ج��ۆن ل��ۆک‪ ،‬ک��ه پێش ده‌یڤید هیوم‬ ‫بووه‪ ،‬بابه‌تی‪ ،‬یاخود چه‌مکی ئاوێته‌یی‬

‫ناوناوه چه‌مکی راسته‌قینه‌و چه‌مکی‬ ‫ش��ی��ک��اره‌ی��ی��ش��ی ن��اون��اوه چ��ه‌م��ک��ی‬ ‫ناڕاسته‌قینه‪ .‬ئیتر دوای ئ��ه‌وه هیوم‬ ‫باوه‌ڕی به‌م جیاوازییه هێناوه‌و دوای‬ ‫(ه��ی��وم)ی��ش کانت ‪Immanuel Kant‬‬ ‫(‪١٧٢٤‬ـ‪ )١٨٠٤‬باوه‌ڕی پێ هێناوه‪ ،‬دوای‬ ‫کانتیش پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی‪.‬‬ ‫دیاره به پێی فه‌لسه‌فه‌ی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی به‌ڵگه‌ی هه‌ڵێنجراو له چه‌مکی‬ ‫شیکارییه‌وه نایه‌ته به‌رهه‌م‪ ،‬چونکه هیچ‬ ‫زانیارییه‌کی نوێ به ده‌ست ناهێنێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‪ ،‬کاتێک ده‌ڵێین‪ :‬سێۆ سێوه‪،‬‬ ‫که‌واته هیچ زانیارییه‌کی نوێمان بۆ‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ه‌ک��ه زی��اد ن��ه‌ک��ردووه‪ ،‬چونکه‬ ‫ده‌ره‌نجامه‌که هه‌ر بابه‌ته‌که خۆی بوو‪.‬‬ ‫وه‌کو ریشنباخ ده‌ڵێ‪« :‬کاتێ‪ ،‬که ده‌ڵێین‬ ‫هه‌ر ده‌سته‌واژه‌یه‌ک یان هه‌ڵه‌یه‪ ،‬یان‬ ‫راسته‪ ،‬یاخود‪ ،‬که ده‌ڵێین شتێک یان‬ ‫هه‌یه‪ ،‬یان نییه‪ ،‬ده‌سته‌واژه‌یه‌که هیچ‬ ‫گومان هه‌ڵناگرێت‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬خراپییه‌که‌ی‬ ‫ئ��ه‌م ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی��ه ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه هیچ‬ ‫رۆڵ��ێ��ک��ی نییه ل��ه گ��ه‌ی��ان��دن��ی زان��ی��ن‪،‬‬ ‫چونکه هیچ زان��ی��اری��ی��ه‌ک ناگه‌یه‌نێت‬ ‫ده‌رباره‌ی جیهانی فیزیک‪ ،‬به‌ڵکو ته‌نها‬ ‫وێناکردنی جیهانی فیزیکه‌و هیچی‌تر‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌ی گرنگه به‌المانه‌وه ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که ن��اوه‌ڕۆک��ی وێناکه نازانین چییه‪.‬‬ ‫ته‌نها له ده‌سته‌واژه‌ماندایه‌و هیچی‌تر‪.‬‬ ‫ته‌نها له سنووری زمانماندایه‪ .‬که‌واته‬ ‫چ��ه‌م��ک��ی ش��ی��ک��راوه‌ی��ی یه‌قینێکمان‬

‫‪215‬‬

‫ده‌دات��ێ‪ ،‬که ده‌سته‌واژه‌یه‌ک یان هه‌ڵه‬ ‫بێت‪ ،‬ی��ان راس��ت‪ ،‬وات��ه ته‌نها گریمان‬ ‫پ��ێ ده‌ب��ه‌خ��ش��ێ��ت‌و ه��ی��چ��ی‌ت��ر‪ .‬وات��ه‬ ‫نامانگه‌یه‌نێته یه‌قینی ره‌هایی‪.‬‬ ‫هه‌ڵێنجاندن‌و گریمانه‬ ‫‪Induction and potentiality‬‬ ‫ریشنباخ ده‌ڵ��ێ‪« :‬ئ��ه‌گ��ه‌ر یه‌قینمان‬ ‫به ده‌سته‌وه نه‌بوو‪ ،‬ناچار ده‌ست بۆ‬ ‫گریمانه ده‌ب��ه‌ی��ن‪ ».‬بۆ نموونه ئه‌گه‌ر‬ ‫ب��ه پ��اره‌ی��ه‌ک ش��ێ��رو خ��ه‌ت��م��ان ک��رد‪،‬‬ ‫ئ��ای��ا ش��ێ��رم��ان ب��ۆ ده‌رده‌چ��ێ��ت‪ ،‬ی��ان‬ ‫خه‌ت؟ بێگومان نازانین کامیانمان بۆ‬ ‫ده‌رده‌چ��ێ��ت‪ .‬هیچ رێگایه‌کیشم نییه‬ ‫ب��اوه‌ڕم ال دروس��ت بکات‪ ،‬که شێرم‬ ‫بۆ ده‌رده‌چ��ێ‌و خه‌تم بۆ ده‌رناچێت‪،‬‬ ‫ی��ان خه‌تم بۆ ده‌رده‌چ��ێ��ت‌و شێرم بۆ‬ ‫ده‌رناچێت‪ .‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‪ ،‬ناچار ده‌بم‬ ‫ه��ه‌ردوو ده‌ره‌ن��ج��ام��ه‌ک��ه وه‌ک��و یه‌ک‬ ‫ب��ه گریمانه ب��زان��م‪ .‬ی��ان ن��اچ��ار ده‌ب��م‬ ‫گریمانه‌که ب��ک��ه‌م ب��ه دوو ب��ه‌ش��ه‌وه‪،‬‬ ‫نیوه‌ی بۆ شێره‌که بێت‌و نیوه‌که‌ی‌تری‬ ‫بۆ خه‌ته‌که بێت‪ .‬ب��ه‌اڵم بۆچی ناچار‬ ‫ده‌بم گریمانه‌که بکه‌م به دوو به‌شه‌وه؟‬ ‫چونکه به‌ڵگه‌ی یه‌قینم به‌ده‌سته‌وه نییه‪.‬‬ ‫ی��ان ده‌ت��وان��م بڵێم‪ ،‬که به‌ڵگه سفره‌و‬ ‫ب��وون��ی ل��ه ئ��ارادا نییه‪ .‬ب��ه‌اڵم کاتێک‪،‬‬ ‫که به‌ڵگه سفر بوو‪ ،‬ئه‌وه ناگه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫که هه‌رگیز بوونی نه‌بێت‪ ،‬به‌ڵکو ته‌نها‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که له ئارادا نییه‪ .‬چونکه ئێمه‬

‫کاتێک‪ ،‬که یاریی شێرو خه‌ت ده‌که‌ین‪،‬‬ ‫گریمانه نامانباته ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه هیچ‬ ‫ده‌ره‌نجامێک نه‌بێت‪ ،‬که ببێته شێر‪،‬‬ ‫ی��ان خ��ه‌ت‪ .‬چونکه پ��اش له‌ئارا بوون‬ ‫چه‌مکێکی‌ترمان له‌ به‌رده‌مدا ده‌مێنێت‪،‬‬ ‫که ئه‌ویش داهاتووه‪ ،‬یان ئاینده‌یه‪ ،‬یان‬ ‫چاره‌نووسه‪ ،‬که له‌گه‌ڵ ده‌ره‌نجامه‌که‌دا‬ ‫دێت‪ .‬که‌واته گریمانه به‌ستراوه‌ته‌وه به‬ ‫رووداوه‌وه‪ .‬واته ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ی ئێستا‬ ‫ب��ه‌م ج��ۆره رووب��دات‪ ،‬ل��ه داه��ات��وودا‬ ‫ب��ه ج��ۆرێ��ک��ی‌ت��ر روو ده‌دات‪ .‬وات��ه‬ ‫جۆری رووداوی داهاتوو مه‌رج نییه‬ ‫ل��ه ج��ۆری رووداوی ئێستا بچێت‪.‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه ل��ه ئێستادا ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی��ه‌ک‬ ‫به‌کارده‌هێنین بۆ چه‌مکێک‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‬ ‫داه��ات��وودا ره‌نگه ده‌سته‌واژه‌یه‌کی‌تر‬ ‫ب��ه‌ک��ارب��ه��ێ��ن��ی��ن ب��ۆ ه��ه‌م��ان چ��ه‌م��ک‪.‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه چه‌مکه‌کان ن��اگ��ۆڕێ��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژه‌ک��ان��م��ان ب��ۆ ده‌رب��ڕی��ن��ی‬ ‫چه‌مکه‌کان ده‌گۆڕێن‪ .‬که‌واته ئێمه‪ ،‬که‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی گریمانه به‌کارده‌هێنین‬ ‫بۆ چه‌مکێک‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‪ ،‬که چه‌مک‬ ‫په‌یوه‌سته به رووداوی ئایینده‌ییه‌وه‪.‬‬ ‫کێشه گه‌وره‌که ئیتر لێره‌دا دروست‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬که ئێمه هه‌رچییه‌ک بزانین‪،‬‬ ‫ته‌نها ده‌رب��اره‌ی رووداوی ئێستایه‌وه‬ ‫هیچ شتێک ده‌رب��اره‌ی رووداوه‌ک��ان��ی‬ ‫ئایینده نازانین‪ .‬ئ��ه‌م نه‌زانینه‌مان بۆ‬ ‫ئایینده ده‌ب��ێ��ت��ه گ��ه‌وره‌ت��ری��ن کۆسپ‬ ‫ل��ه ئ��اوه‌زم��ان��دا‪ ،‬ک��ه نه‌توانین لێیه‌وه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪216‬‬

‫بگه‌ین به یه‌قینی ره‌هایانه‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‬ ‫هه‌ر زانینێکمان هه‌بێت‪ ،‬ته‌نها زانینی‬ ‫گریمانه‌ییه‌و هیچی‌تر‪ .‬ک��ه‌وات��ه هه‌ر‬ ‫له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌شه‪ ،‬که ئاوه‌زگه‌راکان‬ ‫به به‌رده‌وامی سه‌ختییان هاتۆته پێش‬ ‫بۆ لێکدانه‌وه‌ی مه‌عریفه‌ی یه‌قینییانه‬ ‫ل��ه درێ��ژای��ی م��ێ��ژووی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌دا‪.‬‬ ‫گه‌روه‌ترین پرسیاریش لێره‌دا ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫ک��ه ئایا م��رۆڤ بۆچی وه‌ک��و خ��وا به‬ ‫ئ��اوه‌زی ه��ه‌م��وو شتێک ب��ه ره‌ه��ای��ی‬ ‫ن��ازان��ێ��ت؟ ب��ۆ نموونه م��ن ل��ه رێگای‬ ‫ق��ورئ��ان��ه‌وه ده‌زان��م‪ ،‬ک��ه ب��ه‌ه��ه‌ش��ت‌و‬ ‫دۆزه‌خ هه‌یه‪ .‬له‌باره‌ی به‌هه‌شته‌وه ته‌نها‬ ‫هه‌ر ئه‌و شتانه ده‌زانم‪ ،‬که له قورئاندا‬ ‫بۆمن باس کراوه‪ .‬به‌اڵم بۆچی من تاکو‬ ‫نه‌مرم‌و نه‌مێنم‪ ،‬به ئاوه‌زی خۆم نازانم‬ ‫حه‌قیقه‌تی به‌هه‌شت‪ ،‬یان دۆزه‌خ چۆنه؟‬ ‫به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬من بۆچی به ئ��اوه‌ز‬ ‫ته‌نها رووداوه‌ک��ان��ی ئێستا ده‌زان��م‌و‬ ‫رووداوه‌کانی ئایینده نازانم؟ ئایا له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که رووداوه‌کانی ئێستاو ئایینده‬ ‫ل��ه یه‌کتر ن��اچ��ن‪ ،‬ی��ان ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی��ه‪،‬‬ ‫ک��ه ئ��اوه‌زی م��ن ته‌نها گریمانه‌کان‬ ‫ده‌خوێنێته‌وه‌و ت��وان��ای خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫چه‌مکه ره‌هاییه‌کانی نییه؟ ئه‌گه‌ر وابێت‪،‬‬ ‫که‌واته من هه‌رگیز به ئاوه‌ز شته‌کان‬ ‫نازانم‪ ،‬ئ��اوه‌ز هیچ رۆڵێک نابینێت له‬ ‫زانینی من بۆ شته‌کان‪ ،‬به‌لکو ئه‌وه‌ی‬ ‫رۆڵ ده‌بینێت له زانینی من بۆ شته‌کان‪،‬‬ ‫ته‌نها هه‌سته‌و هیچی‌تر‪ .‬پرسیاری‬

‫گه‌وره لێره‌دایه‪ ،‬که بۆ نموونه قورئان‬ ‫پێم ده‌ڵێت‪ ،‬که به‌هه‌شت‌و دۆزه‌خ هه‌ن‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئاوه‌زم پێم ده‌ڵێت خۆ گریمانه‌ش‬ ‫هه‌یه‪ ،‬که نه‌بن‪ .‬کێشه‌ لۆجیکییه‌که‌ش بۆ‬ ‫من ئه‌وه‌یه‪ ،‬که قورئان پێم ده‌ڵێت‪ ،‬که‬ ‫به‌هه‌شت‌و‌ دۆزه‌خ هه‌ن‌و به من ده‌ڵیت‬ ‫ده‌بێ من یه‌قینم هه‌بێت‪ ،‬که هه‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب��ه راس��ت��ه‌وخ��ۆ ئ��اوه‌زم ن��اب��ات��ه سه‌ر‬ ‫ئه‌و یه‌قینه‪ ،‬به‌ڵکو به نیشانه‌‌و به‌ڵگه‌ی‬ ‫ده‌رهاویشته‌و ده‌ره‌مجامی ئاوێته‌ییانه‌و‬ ‫شیکارییانه‪ .‬ئه‌ندامه‌کانی هه‌ستیشم ئه‌و‬ ‫تواناییه‌م پێ نابه‌خشن بۆ گه‌یشتن‬ ‫راسته‌وخۆ به‌ یه‌قین‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت مرۆڤ‬ ‫ب��ۆ گه‌یشتن ب��ه یه‌قین پێویستی به‌‬ ‫پله‌ی ترانسندنتاڵ هه‌یه‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪،‬‬ ‫م��رۆڤ پیویستی ب��ه‌وه ه��ه‌ی��ه بچێته‬ ‫دۆخی پێغه‌مبه‌رایه‌تییه‌وه‪ .‬وه‌ک چۆن‬ ‫پێغه‌مبه‌ره‌کانی‪ ،‬که له کتێبی پیرۆزی‬ ‫مه‌سیحیه‌کاندا راسته‌وخۆ گفتوگۆیان‬ ‫له‌گه‌ڵ خوادا کردووه‌‪ ،‬یان پێغه‌مبه‌ری‬ ‫ئیسالم له شه‌وی میعراجدا گه‌یشتۆته‬ ‫الی خواو گتفوگۆی له‌گه‌لدا کردووه‪.‬‬ ‫ئه‌گینا ئه‌گه‌ر به‌م دۆخه پیغه‌مبه‌رایه‌تییه‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬مرۆڤ له ئاوه‌زی گریمانگه‌رایی‬ ‫رزگ��اری نابێت‪ .‬باشه ئه‌گه‌ر ئ��اوه‌زی‬ ‫م��رۆڤ ل��ه‌م دۆخ��ی ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫گریمانه‌ییه رزگاری نه‌بیت‪ ،‬ئه‌ی که‌واته‬ ‫به چ رێگایه‌ک یه‌قینی ره‌هایی هه‌بێت؟‬ ‫ئ��ه‌ی ب��ه ب��اوه‌ڕی ئایینی؟ ب��ه‌اڵم خۆ‬ ‫چه‌مکی باوه‌ڕی ئایینیش هه‌ر چه‌مکی‬

‫‪217‬‬

‫یه‌قینه‪.‬‬ ‫رێ��ش��ن��ب��اخ ده‌ڵ��ێ��ت‪« :‬ل��ه راس��ت��ی��دا‬ ‫لێکدانه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی‪ ،‬که تیۆری گه‌یشتن‬ ‫ب��ه دۆخ��ی پ��ێ��غ��ه‌م��ب��ه‌رای��ه‌ت��ی ه��ه‌م��وو‬ ‫کێشه‌کانی گه‌یشتن به یه‌قین چاره‌سه‌ر‬ ‫بکات‪ ،‬هێشتا له به‌رده‌م ئه‌زموونگه‌راییدا‬ ‫هه‌ر ناته‌واوه‪ ،‬چونکه هیچ به‌ڵگه‌یه‌ک‬ ‫نیشان نادات‪ ،‬که له دۆخی گریمانه‌وه‬ ‫بمانپه‌ڕێنێته‌وه بۆ دۆخی یه‌قین‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫دۆخی پێغه‌مبه‌رایه‌تیش دیسان هه‌ر له‬ ‫دۆخی گریمانه‌دایه‪ ».‬واته ئه‌گه‌ر من‬ ‫پێغه‌مبه‌ر بم‪ ،‬ئایا چۆن وێنای به‌هه‌شت‌و‬ ‫دۆزه‌خ بکه‌م ئه‌گه‌ر خودی خۆم تیایاندا‬ ‫ئه‌زموونم نه‌بووبێت؟ که‌واته مرۆڤ‬ ‫بۆ زانینی راستیی ره‌هایی‪ ،‬یان ئه‌بێت‬ ‫توانای ئاوه‌زیی هه‌بێت سنووری تیۆری‬ ‫گریمانه تێپه‌ڕ بکات به‌ره‌و ترانسندنس‬ ‫تا بگاته پێغه‌مبه‌رایه‌تی‪ ،‬یاخود ده‌بێت‬ ‫خۆی خوا بێت‪.‬‬ ‫گریمانه‌و بێ گومانی‬

‫‪Potentiality and certainty‬‬

‫له فه‌لسه‌فه‌ی پۆزیتیڤیزمی لۆجیکیدا‬ ‫هیچ چه‌مکێک نییه یه‌قین بێت‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫گریمانه‌یی هه‌یه‪ .‬شتێک له شتێک باشتره‪،‬‬ ‫به‌اڵم هیچ شتێک نییه به پله‌ی ره‌هایانه‬ ‫باش بێت‪ .‬ئه‌م ره‌هاگه‌راییه ته‌نها له‬ ‫باوه‌ڕی ئایینیدا جێگای ده‌بێته‌وه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ته‌نها هه‌ر له چوارچێوه‌ی زماندا‪ ،‬یان‬ ‫له چوارچێوه‌ی لۆجیکی وێناییدا‪ ،‬نه‌ک‬

‫له چوارچێوه‌ی چوارچێوه‌ی لۆجیکی‬ ‫پراکتیکیدا‪ .‬هه‌ڵبه‌ت دۆخی یه‌قین‪ ،‬یان‬ ‫ره‌هاگه‌رایی به به‌ڵگه ناسه‌لمێنرێت‪،‬‬ ‫به‌ڵکو به (پ��اس��او) ده‌سه‌لمێنرێت‪ .‬بۆ‬ ‫نممونه‪ :‬به پ��اس��اوی ئ��ه‌وه‌ی من بیر‬ ‫ئ��ه‌ک��ه‌م��ه‌وه‪ ،‬ک��ه‌وات��ه م��ن ه��ه‌م‪ ،‬ی��ان به‬ ‫پاساوی ئه‌وه‌ی من هه‌م‪ ،‬ده‌بێ خوایه‌ک‬ ‫هه‌بێت منی خوڵقاندبێت‪ .‬ب��ه‌اڵم ئه‌م‬ ‫سه‌لماندنی به پاساوه ته‌نها لۆجیکێکه‬ ‫له مێشکی مرۆڤ خۆیدا هه‌یه‪ ،‬واته له‬ ‫جیهانی بیری مرۆڤ خۆیدا هه‌یه‌و له‬ ‫هیزردایه‪ ،‬نه‌ک له جیهانی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫هزردا بێت‪.‬‬ ‫ل��ه الی پۆزیتیڤیزمیی لۆجیکیش‬ ‫یه‌قین به پاساو ناسه‌لمێنرێت‪ ،‬چونکه‬ ‫کاردانه‌وه‌یه‌کی هزره‪ ،‬که سه‌رچاوه‌که‌ی‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ کاردانه‌وه‌ی سایکۆڵۆجی‬ ‫له مێشکی مرۆڤدا به‌رامبه‌ر به جیهانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی مێشکی مرۆڤ‪ .‬له‌به‌ر ئه‌مه‪،‬‬ ‫پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی باوه‌ڕی به یه‌قین‬ ‫نییه‪ ،‬ک��ه په‌یوه‌ست بێت ب��ه جیهانی‬ ‫میتافیزیکه‌وه‪ ،‬واته هیچ زانینێک نییه‬ ‫خه‌سڵه‌تی یه‌قینی هه‌بێت‪ ،‬به‌ڵکو باوه‌ڕی‬ ‫به‌وه هه‌یه‪ ،‬که هه‌ر زانینێک پاساوی‬ ‫گ��ری��م��ان��ه‌ی ه��ه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ب��ه پ��رۆس��ه‌ی‬ ‫هه‌ڵێنجاندندا تێده‌په‌ڕێت‪ .‬هه‌ڵێنجاندن‬ ‫دوای هه‌ڵێنجاندن‪ ،‬پاساو دوای پاساو‪،‬‬ ‫که پرۆسه‌یه‌که نه سه‌ره‌تای هه‌یه‌‪ ،‬نه‬ ‫کۆتایی‪ .‬ل��ه‌م پرۆسه‌یه‌شدا ئیتر هیچ‬ ‫جێگایه‌ک ب��ۆ دۆخ��ی پێغه‌مبه‌رایه‌تی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪218‬‬

‫نامێنێت‪ .‬واته هیچ جێگایه‌ک نامێنێت‪،‬‬ ‫که سۆنگه‌ی ره‌هایی تیادا ده‌رکه‌وێت‪،‬‬ ‫ی��ان ن��ه پێویسته (‪ )necessity‬له‬ ‫خ��ۆ ده‌گ��رێ��ت‌و ن��ه ح��ه‌ت��م��ی��ه‌ت��ی��ش‬ ‫(‪ )determinism‬له خۆ ده‌گرێت‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫چه‌مک به پێی رووداو ده‌گۆڕێت‪.‬‬ ‫ب��ه پ��ێ��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی به‌ڵگه‌ی هه‌ڵێنجێنراوه هه‌رگیز‬ ‫مرۆڤ ناگه‌یێنێته پله‌ی یه‌قین‪ ،‬چونکه‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ب��ن��اغ��ه‌ی پ��ێ��ش��ی (‪)prior‬‬ ‫دان��ه‌م��ه‌زراوه‪ ،‬به‌ڵکو له‌سه‌ر بناغه‌ی‬ ‫بینینی دووب��اره‌ب��وون��ه‌وه‌‌ی رووداو‬ ‫دام��ه‌زراوه‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ه‪ :‬ب��ه‌رده‌وام‬ ‫ده‌بینین خ��ۆر ه��ه‌م��وو به‌یانییه‌ک له‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت��ه‌وه هه‌ڵدێت‪ ،‬بۆ جارێکیش‬ ‫نه‌مانبینیوه‪ ،‬که له رۆژئاواوه هه‌ڵبێت‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئه‌مه به‌ڵگه‌ی یه‌قینی ب��ه ئێمه‬ ‫نابه‌خشێت‪ ،‬که بکاته ئ��ه‌وه‌ی هه‌رگیز‬ ‫رۆژێ��ک ن��ه‌ی��ه‌ت خ��ۆر ل��ه رۆژئ��اواوه‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ێ��ت‪ .‬چ��ون��ک��ه چ��ه‌م��ک��ی حه‌قیقه‌ت‬ ‫(‪ )matter of fact‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ره‌نگه‬ ‫جارێکیش بێت خ��ۆر ل��ه رۆژئ��اواوه‬ ‫هه‌ڵبێت‪ .‬ئێمه چووزانین‪ ،‬ره‌نگه بشێ‬ ‫روو بدات‪ .‬خۆ ئێمه خوا نین بتوانین‬ ‫پێشبینی بکه‌ین‪ ،‬که خۆر هه‌رگیز له‬ ‫رۆژئ��اوه‌وه نه‌شی هه‌ڵبێت‪ .‬واته ئێمه‬ ‫ناتوانین ئ��ه‌وه‌ی هه‌میشه دووب��اره‬ ‫ب��ۆت��ه‌وه ل��ه‌ب��ه‌رچ��اوم��ان‪ ،‬گشتگیری‬ ‫ب��ک��ه‌ی��ن‌و ب��ه یه‌قین لێکی ب��ده‌ی��ن��ه‌وه‪،‬‬ ‫چونکه دووباره‌بوونه‌وه شتێکه‌و یه‌قین‬

‫شتێکی‌تره‪ .‬دووباره‌بوونه‌وه گریمانه‌ی‬ ‫تێدایه‪ ،‬به‌اڵم یه‌قین گریمانه‌ی تێدا نییه‪.‬‬ ‫هه‌ڵێنجاندن‌و بێ گومانی‬

‫‪Induction and Certainty‬‬

‫دی��اره کرۆکی کێشه‌ی هه‌ڵێنجاندن‬ ‫پاساوهێنانه‌وه‌یه بۆ گه‌یشتن به یه‌قین‌و‬ ‫گه‌یشتن ب��ه دۆخ��ی پێغه‌مبه‌رایه‌تی‌و‬ ‫بینینی ئه‌وه‌ی له ئاینده‌دا روو ده‌دات‪،‬‬ ‫ی��ان بینینی به‌هه‌شت‌و دۆزه‌خ‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وه‌ی مرۆڤ له توانیایدا هه‌یبێت بۆ‬ ‫به‌کارهێنانی له پڕۆسه‌ی بیرکردنه‌وه‌دا‬ ‫بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‪ ،‬ئامڕازه‌کانی هه‌سته‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر بیه‌وێت زی��ات��ر ل��ه‌و ئامڕازانه‬ ‫ب��ه‌ک��ار ب��ه��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬پ��ه‌ن��ا ده‌ب��ات��ه ب��ه‌ر‬ ‫ک��اری ئ��اوه‌ز‪ .‬کێشه‌که ل��ه‌وه‌دای��ه‪ ،‬که‬ ‫ئامڕازه‌کانی هه‌ستکردن سنووریان‬ ‫هه‌یه بۆ ئه‌زموون‌و بۆ زانین‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫ده‌مێنێته‌وه ک��اری ئ��اوه‌زه‪ ،‬که رێگای‬ ‫هه‌ڵێنجاندن ده‌گ��رێ��ت��ه‌ ب��ه‌ر‪ .‬رێ��گ��ای‬ ‫هه‌ڵێنجاندنیش پڕه له پاساوو گریمانه‪.‬‬ ‫وات��ه ئ��اوه‌ز خ��اوێ��ن نییه ل��ه پاساوو‬ ‫گریمانه‪ .‬ئاوه‌ز ئه‌گه‌ر خاوێنیش نه‌بوو‪،‬‬ ‫ئیتر چ��ۆن ره‌ه��ای��ی ده‌بینێت‪ .‬ئایین‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ناتوانێت ئاوه‌زی خاوێن‬ ‫بكات به ئامڕاز بۆ گه‌یشتن به یه‌قین‪،‬‬ ‫پاساوی ئ��ه‌وه‌ ده‌هێنێته‌وه‪ ،‬که ئاوه‌ز‬ ‫یه‌ک ج��ۆری نییه‪ ،‬به‌ڵکو دوو جۆری‬ ‫ه��ه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ئ��اوه‌زی دی��ارو ئ��اوه‌زی‬ ‫په‌نهانه‪ .‬ئایین به ئێمه ده‌ڵێ چۆن باوه‌ر‬

‫‪219‬‬

‫به ئاوه‌زی دیار ئه‌هێنین‪ ،‬ده‌بێ ئاوهاش‬ ‫باوه‌ڕ به ئاوه‌زی په‌نهان بهێنین‪ .‬ئێمه‬ ‫کێشه‌مان نییه بزانین‪ ،‬که ئاوه‌زی دیار‬ ‫چییه‪ ،‬چونکه ئه‌زموون یارمه‌تیده‌رمانه‬ ‫بۆ زانینی ئه‌و راستییه‪ .‬به‌اڵم کێشه‌که‌‬ ‫ل��ێ��ره‌دای��ه‪ .‬ک��ه چ��ۆن ب��زان��ی��ن ئ��اوه‌زی‬ ‫په‌نهان چییه‪ .‬ریشنباخ ده‌ڵێت‪« :‬ئاوه‌زی‬ ‫په‌نهان بوونی نییه‪ ،‬چونکه ئه‌گه‌ر بوونی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ده‌بێت پڕۆسه‌ی هه‌ڵێنجاندن‬ ‫ن��ی��ش��ان��م��ان��ی ب��دات‪ ».‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ریشنباخ ل��ه پ��ڕۆس��ه‌ی هه‌ڵێنجاندندا‬ ‫به‌دیی ده‌کات‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که هزری پاساو‬ ‫دروستکردنه له مێشکی ئێمه‌دا‪ ،‬که‬ ‫له ئه‌نجامدا ده‌بێت به ب��اوه‌ڕو داب‌و‬ ‫نه‌ریت‌و راهاتنمان له‌سه‌ری‪ .‬بۆ نموونه‪:‬‬ ‫هێنده ده‌سته‌واژه‌ی پاساوئامێزی وه‌کو‬ ‫(له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شاخ‌و رووبارو زه‌وی‌و‬ ‫ئاسمان هه‌یه‪ ،‬داهێنه‌ریشی هه‌یه) له‬ ‫مێشکی ئێمه‌دا‌و ل��ه ه��زری مێژووی‬ ‫مرۆڤایه‌تیدا دووب��اره ده‌بێته‌وه‪ ،‬ئیتر‬ ‫ب��اوه‌ڕ الی ئ��ێ��م��ه‌دا دروس��ت ده‌ب��ێ��ت‪،‬‬ ‫که داهێنه‌ر هه‌یه‪ .‬هه‌ر ئایینێکیش‪ ،‬که‬ ‫مۆنیزم ‪Monism‬ه‪ ،‬پ��اس��او دروس��ت‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬ک��ه ت��اق��ه داه��ێ��ن��ه‌رێ��ک هه‌یه‬ ‫بۆ هه‌موو شته‌کان‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪،‬‬ ‫وه‌ک ئ��ه‌وه وای��ه بڵێین‪ ،‬خ��وا هه‌مه‬ ‫داهێنه‌ره‪ ،‬یان هه‌مه پیشه‌یه‪ :‬دارتاشه‪،‬‬ ‫ئاسنگه‌ره‪ ،‬ئه‌ندازیاره‪ ،‬جوتیاره‪ ....‬هتد‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬که ئێمه له‬ ‫چه‌مکێکی هه‌ڵێنجراوه‌وه چه‌مکێکی‌تر‬

‫هه‌لئه‌هێنجێنین‪ ،‬ئیتر ی��ه‌ک ب��ه دوای‬ ‫ی��ه‌ک‪ ،‬تا ده‌گاته هه‌تا هه‌تایی‪ ،‬یان تا‬ ‫رۆژی قیامه‌ت‪.‬‬ ‫ره‌خنه‌گرتن‌ له فه‌لسه‌فه‌ی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی‬ ‫‪Criticizing Logical Positivism‬‬

‫ئ��ه‌وه‌ی شایانی باسه‪ ،‬پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی ک��ه‌وت��ۆت��ه ب��ه‌ر ره‌خنه‌یه‌کی‬ ‫ت��ون��د ل��ه الی��ه‌ن دوو ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ی‬ ‫مه‌زنی سه‌ده‌ی بیسته‌وه‪ ،‬که یه‌که‌میان‬ ‫فه‌یله‌سووفی ئینگلیزی برتڕاند ره‌سڵ‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬ک��ه ن��اس��راوه ب��ه فه‌یله‌سووفی‬ ‫ش��ی��ک��اری‌و دووه‌م��ی��ان فه‌یله‌سووفی‬ ‫نه‌مساوی کارڵ پۆپه‌ر‪ ،‬که ناسراوه به‬ ‫خاوه‌نی فه‌لسه‌فه‌ی سروشتی رێبازی‬ ‫زان��س��ت��ی‌و ب��ن��ه‌م��ای ه��ه‌ڵ��خ��ه‌ڵ��ه‌ت��ێ��ن��ه‌ر‪.‬‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌ی ئ��ه‌م دوو ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ه له‬ ‫دژی فه‌یله‌سووفه‌کانی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی زۆر به روون‌و به ساده‌یی‬ ‫بووه‪ ،‬ته‌نها له یه‌ک دێڕدا کۆبۆته‌وه‪،‬‬ ‫که ئه‌‌ویش ئه‌مه‌یه‌‪ ،‬که پێیان وتوون‪:‬‬ ‫(ئێوه‌ی فه‌یله‌سووفانی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی هه‌میشه بیرۆکه‌یه‌کی گشتییانه‬ ‫دووباره ده‌که‌نه‌وه‪ ،‬ده‌ڵێن هه‌ر چه‌مکێک‬ ‫هه‌رگیز (راستییه‌که‌ی) ناسه‌لمێنرێت‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ی��گ��ه‌ڕێ��ن��ن��ه‌وه ب��ۆ ده‌‌ره‌وه‌ی‬ ‫جیهانی ه��ه‌س��ت‪ ،،‬ی��ان ب��ه‌ده‌ر بێت له‬ ‫سنووری هه‌ست‪ ،‬چونکه ریزێکه له‬ ‫قسه‌ی پڕوپووچ‌و له بنه‌ڕه‌ته‌وه‪ ،‬یان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪220‬‬

‫له بنچینه‌وه هیچ واتایه‌کی نییه‪ .‬نه‌ک‬ ‫ئه‌وه بێت‪ ،‬که چه‌مکێک بێت (درۆیین)‬ ‫بێت‪ ،‬چونکه (درۆی��ی��ن) ب��ه‌رام��ب��ه‌ر به‬ ‫(راس��ت��ی) دێ��ت‌و ج��ی��اوازه ل��ه (وات��ا‬ ‫نه‌به‌خشین)‪ .‬به‌اڵم ئه‌م بیرۆکه‌یه‌ی‪ ،‬که‬ ‫ئێوه به‌م ده‌سته‌واژه‌یه ده‌یخه‌نه قاڵبی‬ ‫گشتاندنه‌وه‪ ،‬خۆی له خۆیدا چه‌مکێکی‬ ‫شیکاری نییه‪ ،‬چونکه به‌ر له‌وه‌ی ئێوه‬ ‫باسی لێوه بکه‌ن خه‌ڵکی زانینیان له‬ ‫باره‌یه‌وه نه‌بووه‪ ،‬چه‌مکی شیکاریش‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که مرۆڤ زانینی‪ ،‬یاخود زانستی‬ ‫له‌باره‌یه‌وه هه‌بێت‪ ،‬وه‌کو چۆن مرۆڤ‬ ‫به خۆرسک ده‌زانێت‪ ،‬که (‪ )٢+٢‬ده‌کاته‬ ‫(‪ .)٤‬ه��ه‌روه‌ه��ا ئ��ه‌م چه‌مکه چه‌مکێکی‬ ‫ئاوێته‌یی نییه‪ ،‬چونکه ئێوه ده‌ڵێن‪،‬‬ ‫که چه‌مکی ئاوێته‌یی ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬که به‬ ‫ئه‌زموون‌و تاقیکردنه‌وه‌ی راستییه‌که‌ی‬ ‫ب��س��ه‌ل��م��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ل��ه جیهانی‬ ‫هه‌ستیش به‌ده‌ربێت‌و زانیاری‪ ،‬یاخود‬ ‫زانستێکی نوێ به مرۆڤ ببه‌خشێت‪،‬‬ ‫که پێشتر نه‌یزانیبێت‪ .‬هه‌روه‌ها ده‌بێت‬ ‫پێشتر مشت‌و م��ڕی له‌سه‌‌ر بێت‪ ،‬که‬ ‫ئاخۆ له هه‌موو روویه‌کییه‌وه راست‬ ‫(راستی) بێت‪ ،‬یان ناڕاست (درۆیین)‬ ‫ب��ێ��ت‪ .‬ب��ۆ نموونه ئ��ه‌گ��ه‌ر که‌سێک له‬ ‫بیابانێکه‌وه بۆ المان هاتبێت‌‌و له بیابان‬ ‫به چاو شه‌ونمی نه‌بینیبێت‌و ئێمه پێی‬ ‫بڵێین‪ ،‬که زه‌وی کاتێک نمه‌ی بارانی‬ ‫ب��ه‌ر بکه‌وێت‪ ،‬نمه‌ی بارانه‌که ده‌بێت‬ ‫به شه‌ونم‪ ،‬ره‌نگه باوه‌ڕ به‌م قسه‌یه‌ی‬

‫ئێمه نه‌بێت‪ ،‬یان نه‌زانێت بۆچی نمه‌ی‬ ‫باران‪ ،‬که به‌ر زه‌وی بکه‌وێت‪ ،‬شه‌ونم‬ ‫دروس��ت ده‌ک��ات‪ .‬یان نه‌زانێت‪ ،‬که به‬ ‫هۆی تێکه‌اڵوبوونی ‪ interaction‬نمه‌ی‬ ‫ب��اران له‌گه‌ڵ خۆڵدا شه‌ونم دروس��ت‬ ‫ده‌بێت‪ .‬ره‌نگه دواییش ببێت به قوڕ‪.‬‬ ‫ئێمه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌مان ئه‌زموون‬ ‫ک��ردووه به دووب��اره‌ب��وون��ه‌‌وه‌ی زۆر‪،‬‬ ‫ن��ه‌ک ب��ه خ��ۆرس��ک‌و ب��ه هه‌ڵێنجاندن‪،‬‬ ‫زان��ی��وم��ان��ه‪ ،‬ک��ه راس��ت��ه‪ .‬ب��ه‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫که‌سه‌که‌ی له بیابانه‌که‌وه هاتووه‪ ،‬که‬ ‫ببینێت‪ ،‬نمه‌ی باران ببارێت‌و به‌ر زه‌وی‬ ‫ب��ک��ه‌وێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��ه رێ��ک��ه‌وت نه‌بێت‬ ‫به شه‌ونم‪ ،‬به ئێمه بڵێت ئێوه راست‬ ‫ناکه‌ن‪ ،‬ئه‌مه وا نییه‌و راست نییه‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئێمه هه‌ر ده‌ڵێین راسته‪ ،‬چونکه تاقیمان‬ ‫ک��ردۆت��ه‌وه‪ ،‬ئه‌و که‌سه‌ی‌تریش ده‌ڵێت‬ ‫راست نییه‪ ،‬چونکه تاقیی نه‌کردۆته‌وه‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئه‌گه‌ر چه‌ند جارێک دیارده‌که‬ ‫له‌ به‌ر چاوی دووباره بووه‌وه‌و بۆی‬ ‫تاقی بووه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ساته ئه‌ویش وه‌کو‬ ‫ئێمه باوه‌ڕ ده‌کات‌و ناڵێت راست نییه‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ده‌ڵێت راس��ت��ه‪ .‬نموونه‌یه‌کی‌تر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌گ��ه‌ر بڵێین ل��ه وه‌رزی‬ ‫هاویندا دنیا گه‌رمتر ده‌بێت‪ ،‬له وه‌رزی‬ ‫زستانیشدا دنیا ساردتر ده‌بێت‪ .‬ئه‌مانه‬ ‫چه‌مکی ئاوێته‌یین‪ ،‬چونکه ره‌نگه واش‬ ‫نه‌بێت‌و ب��ه پ��ێ��ش��ه‌وان��ه‌وه‪ ،‬ب��ه ویستی‬ ‫یه‌زدان وه‌رزی هاوین ساردتر بکات‌و‬ ‫وه‌رزی زستان گه‌رمتر بکات‪ .‬واته ئێمه‬

‫‪221‬‬

‫ئه‌گه‌ر ده‌سته‌واژه‌یه‌کی وا به‌کار بهێنین‬ ‫بڵێین (له هاویندا دنیا گه‌رمتر ده‌بێت‌و‬ ‫له زستاندا ساردتر ده‌بێت)‪ ،‬بۆ ئێمه‬ ‫چه‌مکێکی راسته‪ .‬ئه‌گه‌ر پێچه‌وانه‌که‌ی‬ ‫بڵێین‪ ،‬بۆ ئێمه چه‌مکه‌که بۆ ئێمه ده‌بێت‬ ‫به هه‌ڵه‌و ن��اڕاس��ت‪ .‬ب��ه‌اڵم ره‌نگه دنیا‬ ‫بشێت جیاواز بێت له بۆچوونی ئێمه‪.‬‬ ‫برتڕاند ره‌سڵ‌و کارڵ پۆپه‌ر ده‌ڵێن ئه‌م‬ ‫جۆره بۆچوونه‌ له‌الی فه‌یله‌سووفیانی‬ ‫پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی بۆته بنه‌مای‬ ‫ساغکردنه‌وه ‪ .verification‬وات��ه به‬ ‫الیانه‌وه وایه‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌ر چه‌مکێک له‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی جیهانی هه‌ست ساغبکرێته‌وه‪،‬‬ ‫هیچ وات��ای��ه‌ک ناگه‌یه‌نێت‌و خه‌رافاته‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م دوو فه‌یله‌سووفه ده‌پرسن‪،‬‬ ‫ئ��ای��ا ئ��ه‌گ��ه‌ر چه‌مکێک م��ش��ت‌و م��ڕی‬ ‫له‌سه‌ر بێت‌و مرۆڤه‌کان رێک نه‌که‌ون‬ ‫له‌سه‌ری‪ ،‬که راس��ت بێت‪ ،‬یان راست‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬وات��ه ئه‌گه‌ر شیکاری نه‌بێت‌و‬ ‫ئاوێته‌ییش نه‌بێت‌و خه‌رافیاتیش نه‌بێت‌و‬ ‫بۆ ته‌نه‌که‌ی خۆڵ نه‌بێت‪ ،‬ئه‌ی ناوی‬ ‫بنێین چ��ی؟ ئ��ه‌ی ئ��ه‌و ج��ۆره چه‌مکه‬ ‫ن��او بنێین چی ئه‌گه‌ر ئێمه له‌سه‌ری‬ ‫رێککه‌وتووین‪ ،‬که راس��ت نییه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ک��ه‌س��ان��ی‌ت��ر ه��ه‌ن‪ ،‬ک��ه رێ��ک��ک��ه‌وت��وون‬ ‫له‌سه‌ری‪ ،‬که راسته؟ له‌م روانگه‌یه‌وه‪،‬‬ ‫ره‌خنه‌ی برتڕاند ره‌سڵ‌و کارڵ پۆپه‌ر‬ ‫له دژی فه‌یله‌سووفه‌کانی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی ئه‌وه بووه‪ ،‬ئه‌مانه هه‌ر که‌سێک‬ ‫به گ��وێ��ره‌ی بنه‌ماکه‌یان‪ ،‬که بنه‌مای‬

‫ساغکردنه‌وه‌یه بیرنه‌کاته‌وه‌‪ ،‬واته به‬ ‫پاساوه‌کانیان بیرنه‌کاته‌وه‪ ،‬به راستی‬ ‫نازانن‪.‬‬ ‫ره‌س��ڵ‌و پ��ۆپ��ه‌ر ده‌ڵ��ێ��ن ه��ه‌ن��دێ��ک‬ ‫راستی ه��ه‌ن‪ ،‬که زۆر س��اده‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ده‌رباره‌ی چه‌مکی زۆر ئاڵۆزو قووڵ‌و‬ ‫ته‌مومژاوین‪ .‬ده‌ڵێن ئه‌م راستییه سادانه‪،‬‬ ‫م��رۆڤ چه‌ند ه��ه‌وڵ ب��دات پشتگوێیان‬ ‫بخات‌و چه‌ند فه‌رامۆشیان بکات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بێگومان ه��ه‌ر ب��اس ل��ه چه‌مکی زۆر‬ ‫ق��ورس‌و گ��ران ده‌ک��ه‌ن‪ .‬ل��ێ��ره‌وه ئه‌م‬ ‫الیه‌نه ده‌مانخاته ئه‌و راستییه‌ی‪ ،‬که‬ ‫ده‌بێت بزانین‪ ،‬که باوه‌ڕهێنان به‌وه‌ی‪،‬‬ ‫که زۆر چه‌مک هه‌بن‪ ،‬که بۆ ئێمه راست‬ ‫ب��ن‪ ،‬ی��اخ��ود راس��ت ن��ه‌ب��ن‪ ،‬په‌یوه‌سته‬ ‫به سایکۆلۆجیاوه‪ ،‬واته په‌یوه‌سته به‬ ‫رووی‪ ،‬یان باری ده‌روونییه‌وه‪ .‬ده‌ڵێن‬ ‫بۆ نموونه له ئایینی مه‌سیحیدا خه‌ڵکی‬ ‫زۆر ه��ه‌ن‪ ،‬که ب��اوه‌ڕی��ان ب��ه‌وه هه‌یه‪،‬‬ ‫که عیسا ئاده‌میزاده‌و خواشه‌و کوڕی‬ ‫خواشه‪ .‬به‌اڵم زۆر خه‌ڵکی‌تریش هه‌ن‪،‬‬ ‫ک��ه ب��اوه‌ڕی��ان ب��ه‌وه ه��ه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه عیسا‬ ‫ئاده‌میزاد بێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم باوه‌ڕیان به‌وه‬ ‫نییه‪ ،‬ک��ه خ��وا بێت‪ ،‬ی��ان ک��وڕی خوا‬ ‫بێت‪ ،‬چونکه عیسا ئه‌گه‌ر خوا بووایه‪،‬‬ ‫ی��ان ک��وڕی خ��وا ب��ووای��ه‪ ،‬ئ��ه‌ی چۆن‬ ‫چۆته ئاود‌ه‌ستخانه‪ ،‬که شوێنێکی پاک‬ ‫نییه‪ .‬ئه‌و خه‌ڵکه زۆر به ئاسانی ئه‌وه‬ ‫باوه‌ڕیان بووه‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪222‬‬

‫دات��ای راس��ت��ه‌وخ��ۆ‌و دات��ای‬ ‫ناڕاسته‌وخۆی هه‌ست‬

‫‪Direct and Indirect Sensation‬‬ ‫‪Datas‬‬

‫فه‌یله‌سووفه‌کانی پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی‬ ‫گوتوویانه‪ ،‬ب��ۆ س��اغ��ک��ردن��ه‌وه‌ی هه‌ر‬ ‫چه‌مکێک‪ ،‬که بزانرێت‪ ،‬که راسته‪ ،‬یان‬ ‫راست نییه‪ ،‬پێویسته مرۆڤ بگه‌ڕێته‌وه‬ ‫بۆ هه‌ست‪ .‬واته ئه‌گه‌ر هه‌ر چه‌مکێک‬ ‫به هه‌ست ده‌رکه‌وێت‪ ،‬که راسته‪ ،‬ئیتر‬ ‫ئه‌و کاته چه‌مکه‌که له رووی لۆجیکه‌وه‬ ‫راسته‪ .‬به پێچه‌وانه‌شه‌وه‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‬ ‫هه‌ستیش ده‌رکه‌وێت‪ ،‬که راست نییه‌و‬ ‫درۆیینه‌یه‪ ،‬ئیتر له رووی لۆجیکه‌وه‬ ‫درۆی��ن��ه ده‌ب��ێ��ت‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬هه‌ر‬ ‫چه‌مکێک ئه‌گه‌ر هیچ بواری تیادا نه‌بێت‬ ‫بۆ تاقیکردنه‌وه‌ی‪ ،‬ئیتر ئ��ه‌وه ده‌بێت‬ ‫به چه‌مکێک هیچ واتایه‌کی نه‌بێت‌و به‬ ‫خه‌رافیات ده‌ژمێردرێت‪ ،‬واته هه‌ر ئه‌وه‬ ‫نییه‪ ،‬که چه‌مکێکی راس��ت بێت‪ ،‬یان‬ ‫راس��ت نه‌بێت‪ ،‬به‌ڵکو خ��ۆی له خۆیدا‬ ‫ه��ه‌ر چ��ه‌م��ک ن��ی��ی��ه‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ه روح‬ ‫هه‌رگیز چه‌مک نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو خه‌رافیاته‪،‬‬ ‫وات��ه قسه‌ی پڕوپووچه‪ ،‬چونکه روح‬ ‫ب��ه هه‌ست ئ��ه‌زم��وون ناکرێت‌‌و تاقی‬ ‫ن��اک��رێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬چونکه خه‌سڵه‌تی نییه‪.‬‬ ‫چه‌مکێکیش ئه‌گه‌ر خه‌سڵه‌تی نه‌بوو‪،‬‬ ‫ئیتر به چی تاقی بکرێته‌وه‪ .‬که‌سێک‬ ‫ئه‌گه‌ر بڵێت روح بوونی هه‌یه‌و نه‌مره‪،‬‬ ‫ئه‌وه هه‌ڵبه‌ت به قسه‌یه‌کی له‌و جۆره‬

‫خه‌ڵه‌تاوه‪ ،‬چونکه ئه‌و قسه‌یه خۆی له‬ ‫خۆیدا چه‌مک نییه‪ ،‬چونکه ده‌بێت ئه‌و‬ ‫قسه‌یه یان شیکاری بێت‪ ،‬یان ئاوێته‌یی‪،‬‬ ‫ئه‌گینا به چه‌مک ناژمێردرێت‪ .‬ئه‌وجا‬ ‫ئیتر ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی ب��وون��ی روح له‬ ‫بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ لۆجیکی نییه‪ ،‬چونکه چه‌مک‬ ‫نییه‌و هیچ واتایه‌کی تیادا نییه‪ .‬ئه‌وجا‬ ‫ئیتر نه راسته‌و نه ناڕاستیشه‪.‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه ب��ۆ سه‌لماندنی ب��وون��ی هه‌ر‬ ‫چ��ه‌م��ک��ێ��ک م��رۆڤ ده‌ب��ێ��ت دات��ای��ه‌ک��ی‬ ‫له‌به‌رده‌ستدا ‌بێت‪ ،‬که سه‌رچاوه‌که‌ی‬ ‫ل��ه ه��ه‌س��ت��ه‌وه ب��ێ��ت‪ .‬ئ��ه‌م��ه م��ه‌رج��ی‬ ‫فه‌یله‌سووفه‌کانی پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی‬ ‫بووه‪ .‬باشه گریمان ئێمه با له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫بۆچوونه‌دا بین‪ ،‬که هه‌ست به هه‌ڵه‌مان‬ ‫ن��اب��ات‌و هه‌میشه ه��ه‌ر راس��ت��م��ان پێ‬ ‫ده‌ڵێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم لێره‌دا پرسیار ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که ئایا فه‌یله‌سووفه‌کانی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی م��ه‌رج��ی��ان ب��ۆ ب��وون��ی‪ ،‬یان‬ ‫ن��ه‌ب��وون��ی چه‌مک پ��ه‌ی��وه‌س��ت ده‌ىێ��ت‬ ‫به داتای راسته‌وخۆی هه‌سته‌وه‪ ،‬یان‬ ‫رازی ده‌بن‪ ،‬که په‌یوه‌ست بێت به داتای‬ ‫ناڕاسته‌وخۆی هه‌سته‌وه؟‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه دات��ای راس��ت��ه‌وخ��ۆو‬ ‫ن��اڕاس��ت��ه‌وخ��ۆی ه��ه‌س��ت‪ ،‬ب��ۆ نموونه‬ ‫چه‌مکی یاسای راکێشانی موگناتیزی‬ ‫‪ ،gravitation‬که چه‌مکێکی زانستییه‪،‬‬ ‫چونکه به‌شێکه له یاسای سروشتی‌و‬ ‫ه��ی��چ گ��وم��ان ه��ه‌ڵ��ن��اگ��رێ��ت‌و ب��ه زۆر‬ ‫شێو‌‌ازی جۆراوجۆر سه‌لمێنراوه‪ ،‬که‬

‫‪223‬‬

‫له رووی لۆجیکی‌و زانستییه‌وه راسته‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م چه‌مکه داتای راسته‌وخۆی‬ ‫ه��ه‌س��ت ن��ی��ی��ه‪ ،‬چ��ون��ک��ه ک��ات��ێ��ک (ش��ت)‬ ‫ێک به ده‌ستمانه‌وه‌یه‌و له ده‌ستمان‬ ‫ب��ه‌ری ده‌ده‌ی��ن‪ ،‬ده‌بینین ده‌ک��ه‌وێ��ت��ه‬ ‫خواره‌وه بۆ سه‌ر زه‌وی‪ .‬له‌م دیمه‌نه‌دا‬ ‫ئێمه ده‌توانین به چاو شته‌که ببینین‪،‬‬ ‫زه‌وییه‌که‌ش ببینین‪ ،‬شته‌که‌ به سه‌ر‬ ‫زه‌وی��ه‌ک��ه‌ش��ه‌وه ببینین‪ .‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫نایبینین راکێشانه موگناتیزیه‌که‌یه‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ئ��ه‌وه‌ی نایبینین ی��اس��ای‬ ‫راکێشانی موگناتیزییه‪ .‬لێره‌دا ده‌زانین‪،‬‬ ‫که راکێشانی موگناتیزی‌و یاساکه‌ی‬ ‫بوونی هه‌یه‪ ،‬ب��ه‌اڵم به دات��ای هه‌ست‬ ‫ئه‌م زانیارییه‌مان ده‌ست نه‌که‌وتووه‪،‬‬ ‫به‌ڵکو به شتێکی‌تر‪ ،‬که ئه‌ویش ئێمه‬ ‫پ��ێ��ی ده‌ڵ��ێ��ن ئ��اوه‌ز ‪ .reasoning‬به‬ ‫واتایه‌کی‌تر‪ ،‬به په‌نا بردن بۆ‪ ،‬یاخود‬ ‫پشت به‌ستن به داتاکانی هه‌ست‪ ،‬به‬ ‫ئاوه‌زمان یاساکانی درک ‪conscious‬‬ ‫به راکێشانی موگناتیزی ده‌که‌ین‪ .‬واته‬ ‫یاسای راکێشانی موگناتیزی خۆی له‬ ‫خۆیدا‪ ،‬یان راسته‌وخۆ داتای هه‌ستی‬ ‫نییه‪ ،‬به‌ڵکو دات��ای ه��ۆش��ه ب��ه پشت‬ ‫به‌ستن به دات��ای هه‌ست‪ .‬وات��ه داتای‬ ‫هه‌ستی ناڕاسته‌وخۆیه‪.‬‬ ‫ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ه‌ک��ان��ی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی لێره‌دا نکولییان له بوونی داتای‬ ‫هه‌ستی ناڕاسته‌وخۆ نه‌کردووه‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫باوه‌ڕیان به‌وه هه‌بووه‪ ،‬که دوو جۆر‬

‫له داتای هه‌ست هه‌بێت‪ :‬راسته‌وخۆو‬ ‫ن��اڕاس��ت��ه‌وخ��ۆ‪ .‬ئ��ه‌م نانکولیکردنه له‬ ‫بوونی دات��ای ناڕاسته‌وخۆی هه‌ست‬ ‫بۆته به‌ڵگه‌یه‌ک‪ ،‬که مرۆڤی ئایینی پشتی‬ ‫پێ ببه‌ستێت‪ ،‬که بیکات به پاساوی‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬که وه‌ک چۆن یاسای راکێشانی‬ ‫موگناتیزی هه‌یه‪ ،‬ده‌ب��ێ وه‌ه��اش خوا‬ ‫بوونی هه‌‌بێت‪ .‬له الیه‌کی‌تره‌وه مرۆڤی‬ ‫ئایینی ده‌ڵ��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��اوه‌ڕم��ان به‬ ‫ب��وون��ی ب��ن��ه‌م��ای (ه��ۆک��ار) هه‌بێت له‬ ‫ب��وون��ی ه��ه‌ر شتێکدا‪ ،‬ک��ه‌وات��ه ده‌بێت‬ ‫بڕواشمان به‌وه هه‌بێت‪ ،‬که هیچ شتێک‬ ‫به (رێکه‌وت) نه‌هاتۆته بوونه‌وه‪ .‬واته‬ ‫ه��ه‌ر دی��اره‌ی��ه‌ک ل��ه‌م ب��وون��ه‌دا هه‌بێت‪،‬‬ ‫ده‌ب��ێ��ت هۆکارێک هه‌بێت ب��ۆ بوونی‪.‬‬ ‫مرۆڤی ئایینی ناوی له‌و هۆکاره ناوه‬ ‫خوا‪ .‬ئه‌و هۆکاره‌ش به‌وه لێکده‌داته‌وه‪،‬‬ ‫که به هه‌مان شێوه‌ی موگناتیز‪ ،‬که‬ ‫راسته‌وخۆ له الیه‌ن مرۆڤه‌وه هه‌ستی‬ ‫پ��ێ ناکرێت ب��ه رێ��گ��ای ئۆرگانه‌کانی‬ ‫هه‌ست‪ ،‬ب��ه‌اڵم هۆشی پێ ده‌کرێت به‬ ‫ئ��اوه‌ز‪ .‬وات��ه ه��ۆش هه‌ڵیده‌هه‌نجێنێت‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا وه‌ه��ا ل��ێ��ک��ده‌درێ��ت��ه‌وه‪ ،‬که‬ ‫چۆن یاساکانی راکێشانی موگناتیزی‬ ‫ه��ۆک��ارن بۆ رێکخستنی دیارده‌کانی‬ ‫سروشت‪ ،‬به‌و ج��ۆره‌ش خوا هۆکاره‬ ‫بۆ رێکخستنی هه‌موو بوون‪.‬‬ ‫چوونیه‌کی‌و هاوتایی‬ ‫‪Consistencyand Correspondency‬‬

‫ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ه‌ک��ان��ی‬

‫پۆزیتیڤیزمی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪224‬‬

‫لۆجیکی کاتێک‪ ،‬که چه‌مکی شیکارییان‬ ‫له چه‌مکی ئاوێته‌یی ج��ی��اک��رده‌وه‪ ،‬به‬ ‫جۆرێک‪ ،‬که چه‌مکی شیکاری یه‌قینی‬ ‫بێت وه‌کو چۆن له ماتماتیکدا هه‌یه‪ ،‬که‬ ‫(‪ )١+١‬ده‌کاته (‪ ،)٢‬چه‌مکی ئاوێته‌ییش‬ ‫گریمانه‌یی بێت‪ ،‬به‌اڵم پێیان نه‌وتووین‪،‬‬ ‫که له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌ک گه‌یشتوونه‌ته‬ ‫ئه‌‌و ده‌ره‌ه‌نجامه‌ی‪ ،‬که هه‌ر ئه‌م دوو‬ ‫چ��ه‌م��ک��ه ب��وون��ی��ان ه��ه‌‌ی��ه‌‌و چه‌مکی‌تر‬ ‫بوونی نییه؟ به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬به چی‬ ‫گه‌یشتوونه‌ته ئ��ه‌و ده‌ره‌ن��ج��ام��ه‌ی‪ ،‬که‬ ‫هه‌ر چه‌مکێکی شیکاری‪ ،‬یه‌قینی بێت؟‬ ‫یان چۆن گه‌یشتوونه‌ته ئه‌و بڕوایه‌ی‪،‬‬ ‫ک��ه چه‌مکی ج��وی��ن��ه‌وه‌و دووب��اره‌ی��ی‬ ‫یه‌قینی بێت؟ چ گه‌ر‌‌نتییه‌کیان به ئێمه‬ ‫داوه‪ ،‬که ئه‌مه وا بێت‌و به‌م جۆره بێت‌و‬ ‫به جۆرێکی‌تر نه‌بێت‪ .‬ئه‌مانه پرسیاری‬ ‫فه‌لسه‌فیی زۆر گرنگن‪ .‬فه‌یله‌سووفه‌کانی‬ ‫پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی وه‌اڵمیان بۆ ئه‌مه‬ ‫ئه‌وه بووه‪ ،‬که به روون‌و ئاشکرا‪ ،‬که‬ ‫پێوه‌ری راسته‌قینه‌ له هه‌ر چه‌مکێکی‬ ‫شیکاری هۆکاره‌که‌ی چوونیه‌کبوونیی‬ ‫خۆبه‌خۆیه ‪ .consistency‬بۆ نموونه‬ ‫چ��وون��ی��ه‌ک��ب��وون��ی ب��ی��ر ل��ه‌گ��ه‌ڵ خ��ۆی��دا‬ ‫سه‌باره‌ت به ده‌ستپێکی هه‌ر چه‌مکێک‪.‬‬ ‫یاخود بۆ نموونه‪ ،‬هه‌میشه‌و به راستی‬ ‫ل��ه ه��ه‌ر ساتێکداو ل��ه ه��ه‌ر شوێنێکدا‬ ‫(‪ )١+١‬ده‌ک��ات��ه (‪ .)٢‬ی��ان ئه‌گه‌ر بڵێین‬ ‫(‪ )٢‬ده‌ک��ات��ه (‪ ،)١+١‬ه��ه‌ر هه‌مان شت‬ ‫ده‌کات‪ .‬ئه‌مه وه‌کو ئه‌وه وایه بڵێین ئاو‬

‫هه‌ر ئاوه‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪( ،‬س) ده‌کاته‬ ‫(س)‌و ناکاته (ش)‪ .‬ئه‌مه یاسایه‌کمان‬ ‫ده‌خ��ات��ه مێشک‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌وی��ش یاسای‬ ‫(نادژیه‌کبوون)ه‪ .‬واته (س)‌و (س) دژی‬ ‫یه‌کتر نین‪ ،‬یان ئاو دژی ئاو نییه‪ .‬به‌اڵم‬ ‫پێوه‌ری راسته‌قینه‌یی له هه‌ر چه‌مکێکی‬ ‫ئاوێته‌ییدا هاوتاییه ‪.correspondency‬‬ ‫بۆ نموونه ئاسن به گه‌رمی ده‌کشێت‌و‬ ‫ب��ه س��ه‌رم��ا گ��رژ ده‌ب��ێ��ت‪ .‬ه��ه‌‌ر پارچه‬ ‫ئاسنێک بگرین‪ ،‬ده‌بینین‌و به ئه‌زموون‬ ‫بۆمان تاقی بۆته‌وه‌‪ ،‬که ئه‌م دۆخه‌‌یان‬ ‫تێدایه‪ .‬لێره‌دا یاسای کشان‌و گرژبوونی‬ ‫هه‌ر پارچه ئاسنێک به سه‌ر هه‌ر پارچه‬ ‫ئاسنێکی‌تردا ده‌چه‌سپێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم لێره‌دا پرسیارێکی‌تر دێته پێشه‌وه‪،‬‬ ‫که له فه‌یله‌سووفه‌کانی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی بکرێت‪ ،‬که ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫ل��ه چه‌مکی شیکاریدا ب��ۆچ��ی یاسای‬ ‫(نادژیه‌کبوون)تان سه‌لماند‌و به ره‌هایی‬ ‫باوه‌ڕتان پێیه‌تی؟ یان چۆن باوه‌ڕتان‬ ‫به‌وه‌ هێنا‪ ،‬که هه‌رگیز دوو (دژ) پێکه‌وه‬ ‫(ک��ۆ) نابن؟ بۆ نموونه مرۆڤێک یان‬ ‫زیندووه‪ ،‬یاخود مردووه‪ .‬واته هه‌رگیز‬ ‫ناکرێت‪ ،‬مرۆڤێک له یه‌ک کاتدا مردوو‬ ‫بێت‌و زیندووش بێت‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‬ ‫(دژ) نه‌گه‌تیڤه‪ ،‬دوورخه‌ره ‪،expatriate‬‬ ‫له‌نێوبه‌ره‪ .‬نهێڵه ‪ .exhaust‬یه‌کێک‬ ‫له دژه‌ک��ان دژی ئه‌وی‌تریانه‪ ،‬هه‌رگیز‬ ‫ی��ه‌ک ن��اگ��رن��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��ه‌رز ده‌بنه‌وه‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ی��ه‌ک��ێ��ک��ی��ان ب��ه‌رزت��ر بێت‬

‫‪225‬‬

‫له‌وی‌تریان‪ .‬ته‌نها ئه‌مه رێی تێده‌چێت‪.‬‬ ‫م��رۆڤ ده‌ب��ێ ی��ان زی��ن��دوو بێت‪ ،‬یان‬ ‫نازیندوو بێت‪ ،‬یان وه‌ستاو بێت‪ ،‬یان‬ ‫ناوه‌ستاو بێت ‪ ..‬هتد‪ .‬هه‌ندێک جار‪ ،‬که‬ ‫گوێمان له که‌سێک ده‌بێت ده‌ڵێت من‬ ‫زیندووی مردووم‪ ،‬ئه‌م قسه‌یه راست‬ ‫نییه‪ ،‬ته‌نها میتافۆره‌و هیچی‌تر‪ ،‬چونکه‬ ‫مه‌حاڵه مرۆڤ زیندووی مردوو بێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر شتێکیش نه زیندوو بێت‌و نه‬ ‫مردوو بێت‪ ،‬ئه‌وه بوونی هه‌ر نییه‪ ،‬شت‬ ‫نییه‪ ،‬هیچ نییه‪ ،‬هیچییه ‪،nothingness‬‬ ‫نه‌بوونه ‪.nonexistence‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌‌ی شایانی ب��اس��ه‪ ،‬بنه‌مای بیر‬ ‫که‌سایه‌تی نییه‪ ،‬وات��ه ب��ی��ری م��رۆڤ‬ ‫په‌یوه‌ست نییه به که‌سایه‌تییه‌وه‪ ،‬وه‌کو‬ ‫فرێدریک ئه‌نگلزی هاوڕێی کارڵ مارکس‬ ‫بۆی چووه‪ ،‬به‌ڵکو یاسای نادژیه‌کبوون‬ ‫یه‌که‌م بنه‌مای‪ ،‬یاخود زه‌مینه‌ی بیره‪.‬‬ ‫ئیتر دوای ئ��ه‌وه که‌سایه‌تی ‪identity‬‬ ‫دێ��ت‪ ،‬ک��ه پ��ش��ت ب��ه ب��ن��ه‌م��ای ی��اس��ای‬ ‫نادژ‌یه‌کبوون ده‌به‌ستێت‪ .‬بۆ نموونه‬ ‫خودی من که‌سایه‌تیی منه‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫ی��اس��ای ن��ادژی��ه‌ک��ب��وون ن��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬خود‬ ‫که‌سایه‌تیی نابێت‪ ،‬چونکه ئ��ه‌و کاته‬ ‫خود خود ده‌بێت‌و خودیش نابێت‪ ،‬ئیتر‬ ‫له‌م دۆخ��ه‌دا که‌سایه‌تی بوونی نابێت‪،‬‬ ‫چونکه که‌سایه‌تی به واتای خود دێت‪،‬‬ ‫نه‌ک ناخود‪ .‬چونکه (‪ )١‬یه‌که‌و (‪ )٢‬نییه‪.‬‬ ‫ئه‌سپ ئه‌سپه‌و سه‌گ نییه‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌وه کێشه‌ فه‌لسه‌فییه‌که ده‌ست‬

‫پێده‌کات‪ .‬ئایا بنه‌مای یه‌قینی مرۆڤ‬ ‫چییه سه‌باره‌ت به یاسای نادژیه‌کبوون؟‬ ‫ئایا چه‌مکێکی شیکارییه‌‪ ،‬یان چه‌مکێکی‬ ‫ئاوێته‌ییه؟ واته ئایا هه‌ستییه؟‬ ‫پۆزه‌تیڤیزمی لۆجیکی نه‌یتوانیوه‬ ‫وه‌اڵم��ی ئ��ه‌م پرسیاره ب��دات��ه‌وه‪ .‬ئێمه‬ ‫ئه‌گه‌ر بگه‌ڕیینه‌وه الی کانت‪ ،‬ده‌بینین‬ ‫وه‌اڵمه‌که‌ی بۆ ئه‌م پرسیاره به‌م جۆره‬ ‫بووه‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬هیچ مشتومڕێکی ناوێت‪،‬‬ ‫ئ��اوه‌ز هه‌ندێک دات��ای (بیرکردنه‌وه‌ی)‬ ‫خۆرسکی تێدایه‪ ،‬که پێش ئه‌زموون‬ ‫ده‌ک��ه‌وێ��ت��ه‌وه‪ ،‬هیچ واب��ه‌س��ت��ه‌ش نییه‬ ‫ب��ه ئ��ه‌زم��وون��ی ه��ه‌س��ت��ه‌وه‪ ،‬به‌ڵکو له‬ ‫س��ه‌رووی ئه‌زموونی هه‌سته‌وه‌یه‪ ،‬که‬ ‫کانت ناوی لێ ناوه (ترانسندنتاڵ)‪.‬‬ ‫ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ه‌ک��ان��ی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی باسیان ل��ه‌وه ک��ردووه‪ ،‬که‬ ‫پ��ێ��وه‌ر ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ب��گ��ه‌ڕێ��ی��ن��ه‌وه بۆ‬ ‫هه‌ست بۆ تاقیکردنه‌وه‌ی هه‌ر چه‌مکێک‪،‬‬ ‫به‌اڵم ره‌خنه‌ی سێیه‌م لێره‌دا له دژی‬ ‫پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی‌ له پرسیارێکه‌وه‬ ‫ده‌ست پێده‌کات‪ ،‬که له گه‌ڕانه‌وه‌دا بۆ‬ ‫هه‌ست بۆ تاقیکردنه‌وه‌ی هه‌ر چه‌مکێکی‬ ‫لۆجیکی‪ ،‬ئایا ده‌بێت مه‌رج بێت‪ ،‬که ئه‌و‬ ‫چه‌مکه به راستی رووی��دا بێت‪ ،‬یان‬ ‫وه‌کو رووداوێکی راستی بێت ‪as a‬‬ ‫‪matter of fact‬؟ ئه‌ی ئه‌گه‌ر به راستی‬ ‫رووی نه‌دابێت‪ ،‬ئایا ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫که ئه‌و چه‌مکه به‌تاڵه‌و هیچ ناگه‌یه‌نێت؟‬ ‫بۆ نموونه تاکو ئه‌م ده سااڵنه‌ی دوایی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪226‬‬

‫زانایان باوه‌ڕیان وه‌ها بووه‪ ،‬که له سه‌ر‬ ‫ئه‌ستێره‌ی مه‌ریخ ‪ Mars‬دۆڵ‌و شیوو‬ ‫رووب��اری ئ��اوو ده‌ری��اچ��ه‌ی هه‌یه‪ ،‬که‬ ‫ره‌نگه به هۆی ئه‌وه‌وه ژیان‌و ئاوه‌دانیی‬ ‫تێدابێت‪ .‬یان باوه‌ڕیان وه‌ها بووه‪ ،‬که‬ ‫رووی دووه‌می مانگ‪ ،‬که ئێمه نایبینین‪،‬‬ ‫ره‌نگه بیابان بێت‪ .‬ب��ه‌اڵم ئه‌و ب��اوه‌ڕه‬ ‫زانستییانه له سه‌ره‌تادا بێ گومان نه‬ ‫چه‌مکی شیکاری‌و نه چه‌مکی ئاوێته‌یی‬ ‫ب��وون‪ ،‬چونکه م��رۆڤ نه‌یتوانیبوو به‬ ‫ئه‌زموونی زانستی بگاته سه‌لماندنی‬ ‫ئه‌و بڕوا زانستییانه‪ .‬مرۆڤ تاکو مانگی‬ ‫سه‌بته‌مبه‌ری ‪ ١٩٦٩‬پێی نه‌نابووه سه‌ر‬ ‫رووب��ه‌ری م��ان��گ ت��اک��و ئ��ه‌و ب��اوه‌ڕه‬ ‫بسه‌لمێنێت‪ .‬که‌واته ئایا ئه‌و باوه‌ڕانه‬ ‫له‌و سه‌رده‌مه‌دا چه‌مکی به‌تاڵ‌و بێ واتا‬ ‫بوون؟ بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیاره‬ ‫فه‌یله‌سووفی ئینگلیزی ئایێر وتوویه‌تی‬ ‫با ئێمه له پێشدا ده‌ستکاری بنه‌مای‬ ‫س��اغ��ک��ردن��ه‌وه بکه‌ین‪ .‬ئێمه ب��ا م��ه‌رج‬ ‫دانه‌نێین بۆ هه‌ر چه‌مکێکی لۆجیکی‪،‬‬ ‫که ده‌بێت به راستی روویدابێت‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫بتوانین رێگه به خۆمان بده‌ین‪ ،‬که هه‌ر به‬ ‫ئه‌زموون نه‌بێت‌و ته‌نانه‌ت به لۆجیکیش‬ ‫بێت بگه‌ینه راستی‪ .‬واته بڕوامان به‌وه‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬که هه‌ر چه‌مکێک به لۆجیکیش‬ ‫بۆمان ده‌رکه‌وێت‪ ،‬که راسته‪ ،‬پێی رازی‬ ‫بین‪ ،‬چونکه زۆر چه‌مک هه‌ن‪ ،‬ره‌نگه‬ ‫ئیمڕۆ ب��ه زان��س��ت��ی ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی‬ ‫نه‌گه‌ینه راس��ت��ی��ی��ه‌ک��ه‌ی��ان‌و ره‌ن��گ��ه له‬

‫ئاینده‌دا بگه‌ینه راستییه‌که‌یان‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫گرنگ ئه‌وه‌یه ئیمڕۆ به لۆجیک ده‌توانین‬ ‫بگه‌ینه راستییه‌که‌یان‪ .‬بۆ نموونه ئه‌گه‌ر‬ ‫بڵێین ه��ه‌ن��دێ زه‌وی ه��ه‌ی��ه ب��اران��ی‬ ‫به‌سه‌ردا باریوه‪ ،‬به‌اڵم تاکو ئێستا هیچ‬ ‫مرۆڤێک به چاو نه‌یبینیوه‪ .‬بێگومان ئه‌م‬ ‫چه‌مکه له رووی لۆجیکییه‌وه راسته‪ ،‬که‬ ‫ئه‌گه‌رچی له رووی ئه‌زموونگه‌راییه‌وه‬ ‫راست نه‌بێت‪ .‬که‌واته ده‌شی بڵێین‪ ،‬که‬ ‫ته‌نها چه‌مکی ئ��ه‌زم��وون��ی شیکاری‌و‬ ‫ئاوێته‌یی نییه‪ ،‬به‌ڵکو چه‌مکی لۆجیکیش‬ ‫شیکاری‌و ئاوێته‌ییه‪ .‬ئه‌مه ده‌مانگه‌یه‌نێته‬ ‫ئه‌و بڕوایه‌ی‪ ،‬زۆر چه‌مک هه‌ن وه‌ک‬ ‫راستی مرۆڤ به ئه‌زموون تاکو ئه‌م‬ ‫ساته نه‌یتوانیوه بیانسه‌لمێنێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ره‌نگه له ئاینده‌یه‌کی دوور‪ ،‬یان نزیکدا‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��ی زان��س��ت��ی بیانسه‌لمێنێت‪.‬‬ ‫که‌واته ده‌توانین بیر له‌وه بکه‌ینه‌وه‪ ،‬که‬ ‫زۆر چه‌مک هه‌ن‪ ،‬که ئیمڕۆ بتوانین به‬ ‫لۆجیک بیانسه‌لمێنین‌و له ئایینده‌دا به‬ ‫ئه‌زموون بیانسه‌لمێنین‪.‬‬ ‫به‌اڵم کێشه‌که لێره‌دایه‪ ،‬که ئایا بڕوا‬ ‫به گریمانه‌ی لۆجیکی‪logical possibility‬‬ ‫بکه‌ین؟ واته ئایا باوه‌ڕ بکه‌ین‪ ،‬که ئه‌و‬ ‫چه‌مکه‌ی ئیمڕۆ له رووی لۆجیکه‌وه به‬ ‫راستی ده‌زانین‪ ،‬له ئایینده‌دا بتوانین‬ ‫به ئه‌زموونی هه‌ست بیزانین؟ چونکه‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��اوه‌ڕ ب��ه گریمانه‌ی لۆجیکی‬ ‫ب��ک��ه‌ی��ن‪ ،‬ک��ه م��رۆڤ ب��ه ئ��ه‌زم��وون��ی‬ ‫ه��ه‌س��ت��ی��ش ن��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��ه ئ��اوه‌ز‬

‫‪227‬‬

‫ده‌توانێت بگات به راستییه‌کان‪ .‬واته‬ ‫ده‌توانین ئه‌زموونگه‌را بین‌و له هه‌مان‬ ‫کاتیشدا ئاوه‌زگه‌را بین هه‌ر وه‌کو کانت‬ ‫بۆچوونی وا بووه‪.‬‬ ‫لێره‌دا ئه‌مه ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌خات‪،‬‬ ‫ک��ه فه‌یله‌سووفه‌کانی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫ل��ۆج��ی��ک��ی ل��ه س��ه‌ره‌ت��ادا ت��ه‌ن��ه��ا ه��ه‌ر‬ ‫ئامێزیان به ئه‌زموونگه‌راییدا گرتووه‪،‬‬ ‫به‌اڵم له کۆتاییدا ناچار بوون دیسانه‌وه‬ ‫ب��ک��ه‌ون��ه‌وه ئامێزی ئ��اوه‌زگ��ه‌رای��ی��ه‌وه‪،‬‬ ‫چونکه به الیانه‌وه مه‌حاڵ بووه‌و هه‌رگیز‬ ‫نه‌یانتوانیوه بگه‌نه ئه‌و تواناییه‌ی‪ ،‬که به‬ ‫رێگای ئه‌زموونی هه‌ست راستییه‌کانی‬ ‫چه‌مکی لۆجکی ئاوه‌زی بسه‌لمێنن‪.‬‬ ‫ئه‌و به‌شه‌ی دابه‌ش ناکرێت‬

‫‪The part which is an integral part‬‬

‫یه‌کێک له موعته‌زیله‌کان له‌گه‌ڵ یه‌کێک‬ ‫له سونیه‌کان ده‌که‌وێته مشت‌ومڕه‌وه‬ ‫ده‌رب��اره‌ی چه‌مکی ئ��ه‌و ب��ه‌ش��ه‌ی‪ ،‬که‬ ‫داب��ه‌ش ناکرێت‪ .‬سونیه‌که ده‌ڵێت من‬ ‫ب��اوه‌ڕم وه‌ه��ای��ه‪ ،‬که ه��ه‌ر به‌شێک به‬ ‫قودره‌تی خوا به چه‌شنی هه‌تاهه‌تایی‬ ‫داب��ه‌ش ده‌‌ب��ێ��ت‪ .‬موعته‌زیلیه‌که پێی‬ ‫ده‌ڵێت نه‌خێر ئێمه هه‌ر ده‌بێت بگه‌ینه‬ ‫ئه‌و به‌شه‌ی‪ ،‬که مه‌حاڵ بێت هه‌رگیز‬ ‫داب��ه‌ش ب��ێ��ت‪ .‬س��ون��ی��ه‌ک��ه‌ ده‌ڵ��ێ خ��وا‬ ‫فه‌رموویه‌تی‪( :‬فمن عمل مثقال ذرة‬ ‫خ��ی��را ی��ری‪ ،‬وم��ن ع��م��ل م��ث��ق��ال ذرة‬ ‫شرا ی��ری)‪ .‬که‌واته (مثقال) له (ذرة) ‬

‫بچووکتره‪ .‬ک��ه‌وات��ه (ذرة)‌ش داب��ه‌ش‬ ‫ده‌بێت بۆ (مثقال)‪ .‬که‌واته تۆ ده‌بێت‬ ‫ب��اوه‌ڕ ب��ه‌وه بهێنت‪ ،‬که (ذرة) دابه‌ش‬ ‫ده‌بێت بۆ نیوه‌ی‌و نیوه‌که‌ی بۆ دوو‬ ‫نیوی‌ترو ‪ ..‬هتد‪ .‬موعته‌زیله‌که تێده‌گات‪،‬‬ ‫که خێرا ناتوانێت وه‌اڵم��ی سونیه‌که‬ ‫بداته‌وه‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه پێی ده‌ڵێت مۆڵه‌تم‬ ‫ب��ده‌رێ بیر بکه‌مه‌وه‪ .‬سونیه‌که پێێ‬ ‫ده‌ڵێت فه‌رموو ئه‌وه مۆڵه‌ت به درێژایی‬ ‫هه‌موو م��ێ��ژووی دنیا‪ .‬موعته‌زیله‌که‬ ‫ده‌ڵێ رێم بده با تفه‌که‌م قووت بده‌‌م‪.‬‬ ‫سونیه‌که پێی ده‌ڵێت فه‌رموو ئه‌وه ئاوی‬ ‫رووب��اری دیجله هه‌مووی بخۆره‌وه‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ر ناگه‌یته وه‌اڵم‪.‬‬ ‫لێره‌دا فه‌یله‌سووفی پۆزیتیڤیڤیزمی‬ ‫ل��ۆج��ی��ک��ی س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه گ��ری��م��ان��ه‌ی‬ ‫لۆجیکی وه‌ک��و موعته‌زیله‌که وه‌اڵم��ی‬ ‫به‌ده‌سته‌وه نامێنێت‪ ،‬که بڵێت (گه‌وهه‌ر)‪،‬‬ ‫قسه‌ی به‌تاڵه‪ .‬ئیتر قۆناغی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی کۆتایی پێ دێ��ت‌و دیسانه‌وه‬ ‫لۆجیکی ئاوه‌ز زاڵ ده‌بێته‌وه به‌ سه‌ر‬ ‫لۆجیکی هه‌ستدا‪.‬‬ ‫گه‌وهه‌رو بوون‬ ‫‪Essence and Being‬‬ ‫باسێکی‌تر له‌سه‌ر میتافیزیک‪ ،‬یاخود‬ ‫ئۆنتۆڵۆجی ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ه بزانین ئایا‬ ‫گه‌وهه‌ر چییه‌و بوون چییه؟ ئایا کامیان‬ ‫ره‌سه‌نترن؟ گه‌وهه‌ر ره‌سه‌نتره‪ ،‬یاخود‬ ‫بوون؟ شێخی گه‌وره عه‌لی ئیبن سینا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪228‬‬

‫ده‌ڵێت‪( :‬الله لم یمشمش المشمشة‪ ،‬وإنما‬ ‫أوج��ده��ا)‪ .‬وات��ه خ��وا ن��اوی له قه‌یسی‬ ‫نه‌ناوه‪ ،‬به‌ڵکو دایهێناوه‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪،‬‬ ‫خوا نه‌یوتووه قه‌یسی تا قه‌یسی ببێت‪.‬‬ ‫به‌ڵکو قه‌یسیی داهێناوه (خه‌ڵق کردووه)‌‬ ‫‪ ،‬ئه‌وجا ئێمه‌ی ئاده‌میزادیش ناومان‬ ‫لێناوه قه‌یسی‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬بوونی‬ ‫شته‌کان ره‌سه‌نایه‌تیه‌که‌یانه‪ ،‬مرۆڤیش‬ ‫پێناسه‌ی ئه‌و شته ره‌سه‌نانه ده‌کات‌و‬ ‫ناویان لێ ده‌نێت‪ .‬واته شته‌کان خۆیان‬ ‫بوونیان هه‌یه‪ ،‬مرۆڤ ته‌نها ناویان لێ‬ ‫ده‌نێت‪ .‬به‌اڵم له چ کاتێکدا مرۆڤ ناو‬ ‫له شته‌کان ده‌نێت؟ ئه‌و کاته ناویان لێ‬ ‫نانێت‪ ،‬که له جیهانی ده‌ره‌وه‌ی هۆشی‬ ‫م��رۆڤ��دان‌و م��رۆڤ ئه‌ندێشه‌یان ناکا‪،‬‬ ‫یان درکیان پێ ناکات‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌و ساته‬ ‫ناویان لێ ده‌نێت‪ ،‬که وه‌ک ساده‌ئه‌ندێشه‌‬ ‫دێنه نێو مێشکی مرۆڤه‌وه‌و ده‌بنه وێنا‌و‬ ‫ده‌بنه بیر‪ .‬که‌واته ره‌سه‌نایه‌تییه‌که له‬ ‫بیره‌که‌دا نییه‪ ،‬به‌ڵکو له خودی بوونی‬ ‫شته‌که‌دایه‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬هه‌ر شتێک‬ ‫ئێمه ب��ه ه��ۆش درک��ی پ��ێ بکه‌ین‌‪ ،‬له‬ ‫پێشدا بوونی خ��ۆی له خۆیدا هه‌یه‪،‬‬ ‫ئه‌وجا ئێمه بیری لێ ده‌که‌ینه‌وه‪ .‬واته‬ ‫هه‌ر شتێک ئه‌گه‌ر بوونی نه‌بێت‪ ،‬ئێمه‬ ‫ناتوانین هه‌رگیز بیری لێ بکه‌ینه‌وه‪ ،‬که‬ ‫نه‌مانتوانی هه‌رگیز بیری لێ بکه‌ینه‌وه‪،‬‬ ‫ئه‌وجا چۆن ده‌توانین ناوی لێ بنێین‪.‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه مه‌حاڵه ئێمه بتوانین ن��او له‬ ‫شتێک بنێین‪ ،‬ک��ه ب��وون��ی نه‌بێت‌و له‬

‫مێشکماندا نه‌بووبێت به بیر‪ .‬ئه‌مه ئه‌وه‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬که له پێشدا بوون هه‌یه‪،‬‬ ‫ئه‌وجا دوای ئ��ه‌وه بیر هه‌یه‪ ،‬که بیر‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬ئه‌وجا ناو ده‌بێت‪ .‬ئه‌م باوه‌ڕه‬ ‫ل��ه فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمیدا دی��اره الی‬ ‫ئیبن سینا هه‌بووه‪ ،‬پاشان ئه‌م باوه‌ڕه‬ ‫گ��وازراوه‌ت��ه‌وه ب��ۆ مولال س��ه‌درا‪ .‬به‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌م دوو فه‌یله‌سووفه‌وه‪،‬‬ ‫س��وه��ره‌وه‌ردی گ��وت��ووی��ه‌ت��ی نه‌خێر‪،‬‬ ‫ب��وون ناکه‌وێته پێش ب��ی��ره‌وه‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ده‌که‌وێته دوای بیره‌وه‪ .‬واته به‌الیه‌وه وا‬ ‫بووه‪ ،‬که ئه‌گه‌ر بیر نه‌بێت‪ ،‬بوون نابێت‪.‬‬ ‫واته وه‌کو دێکارت بیری کردۆته‌وه‪ ،‬که‬ ‫له رێبازی گومانییه‌که‌یدا (کۆگیتۆکه‌یدا)‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬من گومان د‌ه‌که‌م‪ ،‬که هه‌م (که‬ ‫بوونم هه‌یه)‪ ،‬مادام گومان ده‌که‌م‪ ،‬که‬ ‫هه‌م‪ ،‬که‌واته بیر ده‌که‌مه‌وه‪ ،‬مادام بیر‬ ‫ده‌که‌مه‌وه‪ ،‬که‌واته من هه‌م‪ .‬ئه‌مه ئه‌و‬ ‫چاره‌سه‌ره‌یه له دێکارت بۆ کێشه‌‌ی‬ ‫دواڵیزمی بیرو ئه‌ستوو دۆزیویه‌تیه‌وه‪.‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه ل��ێ��ره‌وه ده‌ت��وان��ی��ن بگه‌ینه‌‬ ‫باوه‌ڕێک‪ ،‬که خوا بیرۆکه‌یه‌‌و روح نییه‪.‬‬ ‫ئێمه‌ی م��رۆڤ ناومان لێ ن��اوه روح‪.‬‬ ‫مرۆڤیش هه‌ر بوونه‌و روح نییه‪ .‬ئێمه‬ ‫له‌‌به‌ر ئه‌وه‌ی بوونمان هه‌یه‌و بوونمان‬ ‫بووه به هزر له بیرماندا‪ ،‬ناومان له‌و‬ ‫هزره‌مان ن��اوه‪ ،‬چ ناوێکمان لێ ناوه‪،‬‬ ‫ن��اوم��ان ل��ێ ن��اوه روح‪ .‬وه‌ک��و چۆن‬ ‫ناوی قه‌یسیمان نا له میوه‌یه‌ک‪ ،‬که له‬ ‫خه‌سڵه‌تێکی‌ تایبه‌تدایه‌و بوونی هه‌یه‪.‬‬

‫‪229‬‬

‫بوونه‌که‌ی ره‌سه‌نایه‌تییه‌که‌یه‌تی‪ ،‬نه‌ک‬ ‫وێنه‌که‌ی وه‌ک هزر له هۆشماندا‪ ،‬یان‬ ‫ناوه‌که‌ی له سه‌ر زمانماندا‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل��ێ��ره‌دا پرسیارێک هه‌یه‪ ،‬ئایا‬ ‫خوا بوونی راسته‌قینه‌ی هه‌یه؟ ئه‌گه‌ر‬ ‫ب��وون��ی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی ه��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬چ��ۆن‬ ‫بزانین هه‌یه‌تی؟ کێشه‌که له‌وه‌‌دایه‪ ،‬که‬ ‫ئێمه بیر له بوونی خوا ده‌که‌ینه‌وه وه‌ک‬ ‫بیرۆکه‌یه‌ک‪ ،‬ته‌نانه‌ت وه‌ک هزریش له‬ ‫ئاوه‌زماندا‪ ،‬ته‌نانه‌ت ناویشی لێ ده‌نێن‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم کێشه‌که ئ��ه‌‌وه‌ی��ه‪ ،‬خ��وا ته‌نها‬ ‫ده‌توانین وێنای بکه‌ین له بیرماندا‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم م��ه‌رج نییه ئ��ه‌و وێنایه‌ی ئێمه‬ ‫ده‌یکه‌ین له بیرماندا خ��وا ب��ه‌و جۆره‬ ‫بێت‪ .‬کێشه‌که لێره‌دایه‪ ،‬که ئێمه چۆن‬ ‫بزانین وێنه‌ی راسته‌قینه‌ی خوا چییه؟‬ ‫بێ گومان هه‌رگیز ناگه‌ینه ئه‌و ئاستی‬ ‫زانینه‌‪ ،‬که بزانین وێنه‌ی راسته‌قینه‌ی‬ ‫خوا چییه‪ ،‬چونکه وێنه‌ی ئه‌و هزره‌ی‬ ‫له مێشکماندایه سه‌باره‌ت به خوا‪ ،‬له‬ ‫ساده‌ ئه‌ندێشه‌یه‌ک تێناپه‌ڕێت‪ ،‬بۆچی؟‬ ‫چ��ون��ک��ه ب��ه ئ��ه‌زم��وون��ی ه��ه‌س��ت پێی‬ ‫ناگه‌ین‪ ،‬بۆیه ناچارین په‌نا به‌رینه به‌ر‬ ‫لۆجیکی ئ��اوه‌زی��ی��ان��ه‌و ل��ه‌م رێگایه‌وه‬ ‫وێنای بوونی خوا بکه‌ین‪.‬‬ ‫ (مثقال) به زمانی الیبنیز (مۆناد)ه‪،‬‬ ‫که ئێمه به (گه‌وهه‌ر) نای ده‌به‌ین‪ ،‬که‬ ‫ئه‌و شته‌یه‪ ،‬که خه‌سڵه‌ت نییه‪.‬‬

‫ (ذرة) ب��ه زم��ان��ی ئه‌تۆمیسته‌کان‬ ‫(ئه‌تۆم)ه‪.‬‬ ‫ وات��ه خ��وا‪ ،‬له کاتێکدا‪ ،‬که ده‌غڵی‬ ‫گ��ه‌ن��م‌و ئ��ه‌ف��ران��دووه‪ ،‬ن��ه‌ی��وت��ووه تێژ‬ ‫ت��ێ��ژ ک��ول ک��ول ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ه��ه‌م��وو‬ ‫گوڵه‌نمه‌کان تیژ بکات‪ .‬ئه‌م نموونه‌یه‌م‬ ‫بۆ ئه‌مه‌ له‌و چیرۆکه‌وه هێنایه‌وه‪ ،‬که‬ ‫به‌هارێک کابرایه‌کی جوتیار له سه‌ر‬ ‫ده‌غڵێک ئه‌بێت‪ ،‬لچاوه‌ڕی ئه‌کات بۆی‬ ‫بێته به‌رهه‌م‪ .‬له هاوڕێکه‌ی ئه‌پرسێت‬ ‫ئاخۆ خوای گه‌وره چۆن فریا ئه‌که‌وێت‬ ‫له مانگێکدا گوڵه‌گه‌نمی ئ��ه‌م هه‌موو‬ ‫ده‌غڵه تیژ بکات‪ ،‬هاڕێکه‌شی ده‌ڵێت‪،‬‬ ‫تۆ خوا به چی ئه‌زانیت‪ ،‬خوا قودره‌تی‬ ‫ئه‌وه‌نده گه‌وره‌یه‪ ،‬که وتی تێژ تێژ‪ ،‬که‬ ‫وتی کول کول‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪230‬‬

‫هێـــرش بــردن ‌ه سه‌ر میـتـافیزیـك‬ ‫‪Attacking The Metaphysics‬‬ ‫ته‌حسین ته‌ها چۆمانی‬ ‫‪Tahseen Taha Chomany‬‬

‫‪231‬‬

‫پێشه‌كی‬ ‫م��ی��ت��اف��ی��زی��ك وه‌ك ل��ق��ێ��ك ل��ه‌ لقه‌‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی��ه‌ك��ان��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ هه‌میشه‌‬ ‫ئه‌و بابه‌ته‌ گرنگه‌ ب��ووه‌‪ ،‬که بیروڕای‬ ‫ج��ی��اوازی ل��ه‌س��ه‌ره‌ ب��ووه‌؛ ئ��ه‌وپ��ه‌ری‬ ‫بیرو ه��زری فه‌یله‌سوفانی له‌ قۆناغ‌و‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی ل��ه‌ی��ه‌ك��ت��ر ج��ی��اوازدا به‌‬ ‫خۆیه‌وه‌ سه‌رقاڵ كردووه‌‪ ،‬به ‌جۆرێك‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ری��ش��ه‌ م��ێ��ژووی��ی��ه‌ك��ه‌ی ه��اوك��ات��ه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی فه‌لسه‌فه‌ له‌ یۆنانی‬ ‫ك��ۆن��دا‪ .‬ب��ه‌م ه��ۆی��ه‌ش��ه‌وه‌ ل��ه‌و ك��ات��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫(ل��ه‌ دوا س��روش��ت)‪ ،‬ی��ان میتافیزیک‬ ‫‪ Metaphysik‬هه‌میشه‌‌و ب��ه‌رده‌وام‬ ‫ده‌س��ت‌و پ��ه‌ن��ج��ه‌ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ کۆمه‌ڵێک‬ ‫پ��رس��ی��اردا ن��ه‌رم ک��ردووه س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫به‌ جیهانی بوون‌و په‌یدابوونی ژیان‌و‬ ‫مرۆڤ‌و سه‌ره‌تاو كۆتایی جیهان‪ ،‬كه‌‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی میتافیزیك دیارو ده‌ست‬ ‫نیشانی ده‌كات‪.‬‬ ‫ب��ۆ روون��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م ب��اب��ه‌ت��ه‌‪،‬‬ ‫ده‌مانه‌وێت‌ به وردی سه‌رنج له‌ سێ‌‬ ‫قۆناغی ئاسمان‌و زه‌وی له‌ یه‌كتر جیاواز‬ ‫ب��ده‌ی��ن‪ ،‬ك��ه‌ گ��رن��گ��ی‌و ه��اوك��ات بایه‌خ‬ ‫پێنه‌دانی میتافیزیكن‪ .‬به‌م هۆیه‌شه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ درێ��ژه‌ی ب��اس��دا‪ ،‬چه‌ند پرسیارێك‬ ‫ب��ه‌ڕه‌وڕووم��ان ده‌ب��ن��ه‌وه‌‪ .‬گ��ه‌ره‌ك به‌‬ ‫وه‌اڵمدانه‌وه‌یانن‪ ،‬که میتافیزیك چییه‌‌و‬ ‫چ��ۆن ل��ه‌ ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌دا ج��ێ��گ��ه‌ی خ��ۆی‬ ‫ك��ردۆت��ه‌وه‌و چ��ۆن بۆته‌ مایه‌ی بایه‌خ‬ ‫پ��ێ��دان ل��ه‌ الی��ه‌ن فه‌یله‌سوفه‌كانه‌وه‌؟‬

‫بیرمه‌ندان له‌م بایه‌خ پێدانه‌دا تا ئاستی‬ ‫چ��ه‌ن��د ت��وان��ی��وی��ان��ه‌ ل��ه‌ ب��اب��ه‌ت��ه كێشه‌‬ ‫له‌سه‌ره‌كانی میتافیزیك قووڵ ببنه‌وه‌؟‬ ‫كێن ئه‌وانه‌ی سه‌باره‌ت به‌ میتافیزیكی‬ ‫ب��او هه‌وڵوێستیان ه��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ره‌خنه‌و‬ ‫به‌ڵگه‌ی ئه‌وان له‌م باره‌یه‌وه‌ چی بووه؟‬ ‫ئه‌و ره‌وش��ه‌ی له‌ س��ه‌ده‌ی بیستدا له‬ ‫‌الیه‌ن رێبازی پۆزیتیڤیزمی لۆجیكی‌دا‬ ‫رووب��ه‌ڕووی میتافیزیك بوته‌وه‌‪ ،‬تا چ‬ ‫ئاستێک له‌ گرنگی‌و بایه‌خی كه‌مكرده‌وه‌؟‬ ‫ئایا ده‌كرێت‌ بڵێین له‌ ئه‌نجامی هێرشی‬ ‫به‌شێك له‌ فه‌یله‌سوفانی سه‌ده‌ی بیست‬ ‫میتافیزیك بارگه‌ی خۆی پێچا‌وه‌ته‌وه‌و‬ ‫كۆتایی پێهاتووه؟‬ ‫ره‌ن��گ ب��ێ��ت وروژان��دن��ی ئ��ه‌م‬ ‫پ��رس��ی��اران��ه‌ م��رۆڤ ب��خ��ات��ه‌ ب��ه‌رده‌م‬ ‫ه��ه‌ڵ��وم��ه‌رج��ێ��ك��ی ت��ه‌م��ووم��ژاوی‌و‬ ‫ئه‌وپه‌ری به‌رپرسیاره‌تییه‌وه‌‪ ،‬به‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ک��ه ئایا ده‌ك��رێ��ت ل��ه‌م مه‌یدانه‌ كێشه‌‬ ‫ئامێزه‌دا بتوانین وه‌اڵمی پڕ به‌ پێستیان‬ ‫بده‌ینه‌وه‌؟ به‌م هۆیه‌وه‌ بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫من س��ه‌ب��اره‌ت به‌ وه‌اڵم��دان��ه‌وه‌ی ئه‌م ‬ ‫پ��رس��ی��اران��ه‪ ‌،‬پ��ش��ت ب��ه‌ ب��ه‌ش��ێ��ك ل��ه‌و‬ ‫سه‌رچاوانه‌ ده‌به‌ستێت‪ ،‬که‪ ‌،‬كه‌م تا زۆر‪،‬‬ ‫له‌م رووه‌وه‌ خزمه‌ت به‌ شیكردنه‌وه‌‌ی‬ ‫ئه‌م بابه‌ته‌ ده‌كه‌ن‪ .‬بۆیه‌ هه‌وڵ ده‌ده‌م به‌‬ ‫پشت به‌ستن به‌ میتۆدێكی شیكاریانه‪‌،‬‬ ‫دی��ك��ارت وت��ه‌ن��ی‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی پێویست‬ ‫بێت بابه‌ته‌كه‌ بۆ چه‌ند به‌شێك دابه‌ش‬ ‫ده‌كه‌م‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی به‌ره‌نجامێكی روون‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪232‬‬

‫ئاشكرا ده‌سگیر ببێت‪.‬‬ ‫سیسته‌می باوی میتافیزیكی‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ا ده‌م��ه‌وێ��ت‌ ئ��ه‌وه‌ روون‬ ‫بكه‌مه‌وه‌‪ ،‬که مه‌به‌ست له‌ سیسته‌می‬ ‫باوی میتافیزیكی‪ ،‬ئه‌و میتافیزیكه‌یه‪‌،‬‬ ‫كه‌ له‌گه‌ڵ پارمینیدس‌دا سه‌ریهه‌‌ڵداوه‌و‬ ‫دوات��ر وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی ره‌س��ڵ ئاماژه‌ی‬ ‫پ��ێ��داوه‪ ،‬ئ��ه‌م ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی��ی��ه‌ی‬ ‫پارمینیدس ت��ا س��ه‌رده‌م��ی هیگڵ به‌‬ ‫ش��ێ��وازی ج��ۆراوج��ۆر مۆركی خۆی‬ ‫ل��ه‌ ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی فه‌یله‌سوفه‌كاندا‬ ‫به‌جێهێشتووه‌‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ به‌ره‌نجامی‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی��ی پێش‬ ‫خ��ۆی‌و به ‌تایبه‌تیش هیراكلیتۆس‌ی‬ ‫داهێنه‌ری بیرۆكه‌ی گۆڕان‌و دیالێكتیك‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ بوون كه‌وته‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫پێویسته‌ ئه‌وه‌ش روون بكرێته‌وه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫مه‌به‌ست له‌ میتافیزیكی باو تاوتوێ‌‬ ‫ك��ردن��ی م��ێ��ژووی میتافیزیك نییه‌‪،‬‬ ‫هێنده‌ی ئه‌وه‌ی خستنه‌ رووی گرنگی‬ ‫ئ��ه‌م ب��اب��ه‌ت��ه‌ی��ه‌ ل��ه‌ مشتومڕی نێوان‬ ‫فه‌یله‌سوفان س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌ جیهانی‬ ‫ب��وون‪ ،‬ك��ه‌ دوات��ر ب��ۆ فه‌یله‌سوفێكی‬ ‫وه‌ك ماركس ده‌بێته‌ مایه‌ی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫بڵێت‌ فه‌لسه‌فه‌ له‌ راب��ردوودا خۆی به‌‬ ‫چه‌ند كێشه‌یه‌كه‌وه‌ سه‌رقاڵ كردووه‪‌،‬‬ ‫هیچ په‌بوه‌ندییه‌كیان به‌ ژیانی مرۆڤ‌و‬ ‫كاروباره‌كانی نێو كۆمه‌ڵگه‌وه‌ نییه‌‪.‬‬ ‫ك��ه‌وات��ه‌ میتافیزیك چییه‌؟ هه‌ندێك‬ ‫له‌ مێژوونووسانی فه‌لسه‌فه ‌(بوون)‬

‫و (میتافیزیك) به ‌یه‌ك چاو سه‌رنج‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬ب��ه ‌ج��ۆرێ��ك��ی ئ��ه‌وت��ۆ‪ ،‬كه‌‬ ‫هه‌ردووكیان له‌ یه‌ك جۆر بابه‌ت بن‪.‬‬ ‫به‌و پێیه‌ ده‌توانین بڵێین میتافیزیك‬ ‫ب��ری��ت��ی��ه‌ ل��ه‌«ب��اس‌و ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫مه‌سه‌له‌‌و بابه‌ته‌كانی بوونی ناماددی‌و‬ ‫گه‌ڕانه‌ به‌ شوێن یه‌كه‌م هۆكاو هۆیه‌‬ ‫دووره‌كانی ئه‌م كێشه‌و بابه‌تانه‌ی له‌‬ ‫سه‌رو مادده‌و له‌و دیو سروشته‌وه‌ن‌و‬ ‫لێوه‌یان جیاوازه‌«‪ ١‬كه‌واته‌ میتافیزیك‬ ‫گ��ه‌ڕان‌و لێ‌ ووردبوونه‌وه‌ی هۆكارو‬ ‫هۆیه‌ دووره‌كانی بوون‌و دۆزینه‌وه‌ی‌‬ ‫ج��ه‌وه��ه‌رێ��ك��ه‌‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌وپ��ه‌ڕی كامڵ‌و‬ ‫ت��ه‌واو ب��ێ��ت‪ ،‬رێ��گ��ه‌ی ه��ی��چ ج��ۆره‌‬ ‫ئه‌گه‌رو گومانێك نه‌دات‪ .‬به‌م هۆیه‌وه‌‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن پرسیاره‌كانی میتافیزیك‬ ‫بریتین ل��ه‌وه‌ی «ئایا جیهانی بوون‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای��ه‌ك��ی دی��اری��ك��راوو كۆتایی‬ ‫هه‌یه‪ ‌،‬ی��ان ن��ا؟ ده‌بێت‌ بۆچی جیهان‬ ‫كۆن بێت‌و سه‌ره‌تای نه‌بێت‌‌و ئینجا‬ ‫بێ‌ كۆتایی بێت‪ ٢».‬كاتێك به‌م جۆره‌‬ ‫ل��ه‌ میتافیزیك وردب��ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌ پشت‬ ‫به‌ستن ب��ه‌ بانگه‌شه‌كه‌ی ره‌س��ڵ‪ ،‬له‌‬ ‫پارمینیدس‌ی فه‌یله‌سوفی ئیلیاییه‌وه‌‬ ‫ده‌س��ت ب��ه‌ وت��ووێ��ژو بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫سیسته‌می میتافیزیكی ب��او بكه‌ین‪،‬‬ ‫كاتێك ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی پشت به‌ستن به‬ ‫‌(ژی��ر) وه‌ك ت��اك��ه‌ رێ��گ��ه‌ی زان��ی��ن‌و‬ ‫به‌ڵگه‌ی لۆژیكییه‌وه‌ هه‌ڵوێستی خۆی‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ فه‌لسه‌فه‌ی فه‌یله‌سوفی‬

‫‪233‬‬

‫ته‌مومژاویی هیراكلیتۆس ساغ‌و پشت‬ ‫راست كردووه‌‪ ،‬به‌م جۆره‌ بوون الی‬ ‫پارمینیدس ل��ه‌ ه��ه‌ر ج��ۆره‌ گۆڕانێك‬ ‫ب��ه‌دووره‌‌و ه��ه‌ر ب��ووه‌‌و هه‌تاهه‌تاییه‌‪،‬‬ ‫گۆڕانیش نییه‌‌و بوون له‌ به‌رده‌وامی‌و‬ ‫ت��ه‌واوه‌ت��ی خ��ۆی ن��اگ��ۆڕێ��ت‌‪ .‬الی‬ ‫پارمینیدس سه‌رنجدان له‌ بابه‌تی بوون‬ ‫په‌یوه‌سته‌ به‌ (ژیر)‪ .‬به‌م هۆیه‌ خۆی له‌‬ ‫هه‌ر جۆره‌ كارتێكردنێكی هه‌سته‌كانه‌وه‌‬ ‫دوورخ��س��ت��ۆت��ه‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ پێی وای��ه‌‬ ‫ه��ه‌س��ت «رێ��گ��ای گ��وم��ان��ه‌‌و شایه‌نی‬ ‫ئه‌وه‌نییه‌ پێی بوترێت‌ زانین»‪٣‬‬ ‫ب��ۆ پ��ارم��ی��ن��ی��دس (ه��ه‌ب��وون ـ ب��ۆ ـ‬ ‫خ��ۆی)‪ ،‬ك��ه‌ خه‌سڵه‌تی ن��ه‌گ��ۆرو هه‌تا‬ ‫ه��ه‌ت��ای��ی‌و نه‌مریی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌ده‌ره‌ له‌‬ ‫هه‌ر سه‌ره‌تایه‌ك‌و دووره‌ له‌ هه‌ر به‌‬ ‫كۆتایی هاتنێك‪ .‬ئ��ه‌وا له‌ به‌رامبه‌ردا‬ ‫نه‌بوون نییه‌‌و ناكرێ‌ بڵێین هه‌بوون له‌‬ ‫نه‌بوونه‌وه‌ په‌یدا بووه‌‪.‬‬ ‫ب��ێ‌ گ��وم��ان كۆششی فه‌لسه‌فیانه‌ی‬ ‫پارمینیدس له‌ دوو الیه‌نه‌وه‌ بۆ ئێمه‌‬ ‫گرنگه‪ ‌،‬كه‌ وام��ان لێ ده‌ك��ات بڵێین به‌‬ ‫مه‌به‌سته‌وه‌ له‌ ئ��ه‌وه‌وه‌ ده‌ستمان به‌م‬ ‫گه‌شته‌ ك��ردووه‌‪ .‬ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬ب��ڕوا بوون‬ ‫ب��ه‌ ه��ه‌ب��وون��ێ��ك‪ ،‬ك��ه‌ داب��ه‌ش نابێت‌و‬ ‫به‌ شێویه‌كی تێكهه‌ڵكێش له‌ هه‌موو‬ ‫شوێنێكدا ب�ڵاوه‌ بێته‌وه‌‪ .‬دووه‌م‪ :‬په‌نا‬ ‫بردنه‌ به‌ر (ژیر)و دووركه‌وتنه‌وه‌یه‌ له‌‬ ‫هه‌سته‌كان‪ .‬لێره‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌ بیروبۆچوونه‌‬ ‫فه‌لسه‌فیه‌كانی پارمینیدس الی هه‌ر‬

‫یه‌كێ‌ له‌ فه‌یله‌سوفه‌كان‪ ،‬كه‌ دمانه‌وێ ‌‬ ‫ت‬ ‫ئ��اوڕی ل��ێ��ب��ده‌ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌ئ��اش��ك��را‬ ‫رووبه‌ڕوومان ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌فالتوون یه‌كێكه‌ له‌و بیرمه‌ندانه‌ی‬ ‫ك��ه‌وت��ۆت��ه‌ ژێ��ر ك��اری��گ��ه‌ری��ی‬ ‫پارمینیدس‌ه‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ وه‌ك ده‌زانرێت‌‬ ‫پێكهاته‌ی سیسته‌می فه‌لسه‌فیانه‌كه‌ی‬ ‫ئاوێته‌یه‌كه‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌ی هیراكلیتۆس‌و‬ ‫پ��ارم��ی��ن��ی��دس‪ .‬ب��ه‌م پ��ێ��ی��ه‌ ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬ ‫ئه‌فالتوون له‌نێو جۆرێك له‌ دوالیزمیدا‬ ‫سه‌ر هه‌ڵده‌دات‪ .‬هه‌ر ئه‌مه‌شه‌ وای لێ‬ ‫ده‌كات وردبوونه‌وه‌ی له‌ بابه‌تی بوون‬ ‫به‌ دوو جۆر بیركردنه‌وه‌ی بگه‌یێنێت‌‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬جیهانی ئایدیاڵ (نموونه‌ی به‌رز)‪،‬‬ ‫ك��ه‌ جیهانێكی راسته‌قینه‌یه‌و بوونی‬ ‫شته‌كانی‌تری ل��ه‌س��ه‌ر راده‌وه‌س��ت��ێ��ت‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬جیهانی هه‌سته‌كانه‪ ‌،‬که جیهانی‬ ‫م��اددی‌و هه‌ستپێكراوی ئێمه‌یه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ب��ه‌رده‌وام ل��ه‌ گ��ۆڕان��دای��ه‌و هه‌میشه‌‬ ‫له‌سه‌ر ی��ه‌ك ج��ۆر شێوه‌ نامێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا بۆ ئه‌فالتوون «راسته‌قینه‌ بوون‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو كۆمه‌ڵێك ف��ۆڕم‌و ئایدیای‬ ‫ه��ه‌م��ه‌ك��ی‌و ب��ه‌رزن‌‪ ،‬ئ��ه‌و ف��ۆرم��ان��ه‌ش‬ ‫ناوه‌رۆكی هه‌موو شتێكن‌و هیچ شتێك‬ ‫به‌ بێ‌ ئ��ه‌و نییه‌‌و نابێت‪ ٤».‬كه‌وابێت‌‬ ‫بوونی كۆمه‌ڵێك ئایدیا‪ ،‬یان فۆڕم‪ ،‬به‌نده‌‬ ‫به‌ پێكهاته‌ی سیسته‌مه‌ میتافیزیكیه‌كه‌ی‬ ‫ئ��ه‌ف�لات��وون��ه‌وه‪ ،‬ك��ه‌ ب��ه‌ راسته‌قینه‌یان‬ ‫ده‌زان��ێ��ت‌و‌ ك��ردوون��ی ب��ه‌ ن��اوه‌ڕۆك��ی‬ ‫ه��ه‌‌ر ش��ت��ێ��ك‪ ،‬ك��ه‌ (ب��وون��ی)‪ ،‬ب��وون��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪234‬‬

‫شته‌كانی‌تری ل��ه‌س��ه‌ردا راوه‌س��ت��اوه‌‪.‬‬ ‫كه‌واته‌ یه‌كه‌م شت‪ ،‬كه‌ الی ئه‌م بیرمه‌نده‌‬ ‫ب��ه‌دی ده‌ك��رێ��ت‌‪ ،‬دوورك��ه‌وت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ له‌‬ ‫خودی بوون خۆی‌و په‌نابردنه‌ بۆ به‌ر‬ ‫هه‌بوویه‌كی سه‌رووسروشتی‪ ،‬كه‌ به‌‬ ‫راسته‌قینه‌‌و نه‌گۆڕو به‌رزی داده‌نێت‪.‬‬ ‫هه‌مان شت گه‌ڕان به‌ شوێن هۆكاری‬ ‫یه‌كه‌م‌و بنه‌ڕه‌تی بوون بۆ ئه‌رستۆش‬ ‫كێشه‌یه‌كه‌‌و ه��ه‌روا ب��ه‌ ئاسنی یه‌كال‬ ‫نه‌بۆته‌وه‌‪ .‬كۆششی ئه‌رستۆ له‌ تیۆلۆژی‬ ‫‪Theology‬دا هه‌وڵدانه‌ بۆ ساغكردنه‌وه‌و‬ ‫ده‌ستنیشانكردنی سێ‌ جۆر له گه‌وهه‌ر‪.‬‬ ‫«ئ��ه‌وان��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ هه‌ستپێكراوو فانین‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی ه��ه‌س��ت��پ��ی��ك��راوو ف��ان��ی نین‪،‬‬ ‫ئه‌وانه‌ش نه‌ هه‌ستپێكراوو نه‌ فانین‪٥».‬‬ ‫بۆ ئه‌رستۆ ئه‌وانه‌ی نه‌ هه‌ستپێكراوو‬ ‫نه‌ فانین‪ ،‬ئا‌رگیومێنتێكی سه‌ره‌كییه‌ بۆ‬ ‫گه‌یشتن به‌ سه‌لماندنی هۆكاری یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫كه‌ بزووتنه‌وه‌ی لێوه‌ دروس��ت بووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م هۆكاره‌ش بێ‌ گومان ده‌بێت نه‌مرو‬ ‫گه‌وهه‌رانه بێت‪ .‬كه‌واته‌ ده‌بێت‌ به‌ الی‬ ‫ئه‌رستۆوه چ شتێك نه‌مرو گه‌وهه‌رانه‬ ‫بێت‪ .‬بوونی خوا‪( ،‬جولێنه‌ری نه‌جواڵو)‬ ‫وه‌ك ه��ۆك��اری ی��ه‌ك��ه‌م ب��ۆ ئه‌رستۆ‬ ‫جێگه‌ی قبووڵه‌‪ ،‬چونكه‌ «خوداوه‌ندی‬ ‫ئه‌رستۆ ته‌نیا ف��ۆرم‪ ،‬ئه‌قلی رووت��ه‌‪،‬‬ ‫م��اددو هیوال نییه‌‪ ،‬س��اده‌ی��ه‌و داب��ه‌ش‬ ‫نابێت‌‪ ،‬هه‌موو شتێك ئه‌بزوێنێت‌و خۆی‬ ‫ناجوڵێته‌وه‌‪٦».‬‬ ‫ئێمه‌ ده‌توانین زیاتر له ‌ب��اره‌ی ئه‌م‬

‫سیسته‌مه‌ میتافیزیكیه‌‌وه بدوێن‌‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ده‌توانین هه‌مان ئه‌و نه‌ریته‌ میتافیزیكییه‌‬ ‫له‌ فه‌لسه‌فه‌ی سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستیش‬ ‫ببنینه‌وه‌ له‌ به‌رگێكی ئایینیدا‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫به ‌تایبه‌ت الی هه‌ریه‌كه‌ له ‌ئه‌لبیرتۆس‬ ‫م��اگ��ن��وس‪ ،‬سیگه‌ر برابانتی‪ ،‬تۆماس‬ ‫ئه‌كویناس‪...‬هتد‌دا به‌ شێوه‌یه‌كی روون‬ ‫بخه‌ینه‌ به‌رچاو‪.‬‬ ‫ده‌ڵێین ئه‌گه‌ر بۆ ئه‌فالتوون جیهانی‬ ‫ئایدیاكان‪ ،‬بۆ ئه‌رستۆش جۆلێنه‌ری‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م ب��ن��ه‌م��ای میتافیزیكیه‌كه‌یان‬ ‫بێت‪ ،‬ئ��ه‌وا بۆ فه‌یله‌سوف‌و داهێنه‌ری‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی م��ۆدێ��رن ری��ن��ێ‌ دی��ك��ارت‬ ‫(‪ ١٥٩٦‬ـ ‪ )١٦٥٠‬ه��زرو بیر ئه‌و بنه‌ما‬ ‫دڵنیا لێكراوو گومان هه‌ڵنه‌گره‌ ده‌بن‪،‬‬ ‫که كۆشكی فه‌لسه‌فه‌كه‌ی له‌سه‌ر بنیاد‬ ‫ده‌نێت‪.‬‬ ‫كۆگیتۆكه‌ی دیكارت «من بیرده‌كه‌مه‌وه‌‬ ‫ك��ه‌وات��ه‌ م��ن ه��ه‌م» ب��ه‌ پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی س��ه‌ده‌ك��ان��ی ن��اوه‌ڕاس��ت‬ ‫ب��ووه‪ ،‬بوونی مرۆڤێكی بیركه‌ره‌وه‌ی‬ ‫كردووه‌ به‌ بنه‌ماو فه‌لسه‌فه‌كه‌ی له‌سه‌ر‬ ‫داڕش��ت��ووه‌‪« ،‬دی��ك��ارت ل��ه‌ ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌‬ ‫فه‌لسه‌فیه‌كانیدا‪ ،‬راسته‌ په‌نای بردۆته‌‬ ‫به‌ر گومان‪ ،‬به‌اڵم گومانه‌كه‌ی ئامراز‬ ‫ب��ووه‌ ن��ه‌ك م��ه‌ب��ه‌س��ت‌و ئ��ام��ان��ج‪ .‬ئ��ه‌و‬ ‫گومانه‪ ‌،‬كه‌ به ‌میتۆده‌یی ناو ده‌برێت‪‌،‬‬ ‫ئامڕازێك ب��ووه‪ ،‬که‌ بوونی خۆیه‌كی‬ ‫ب��ی��رك��ه‌ره‌وه‌ی پێ‌ س��اغ‌و پشت راست‬ ‫كردۆته‌وه‌‪٧».‬‬

‫‪235‬‬

‫فه‌لسه‌فه‌ی دیكارت له‌ خۆیدا جۆر ‌ه‬ ‫دوو ره‌ن��گ��ی��ه‌ك‪ ،‬ی��ان دوالیزمییه‌كی‬ ‫ه��ه‌ڵ��گ��رت��ووه‌‪ ،‬ك��ه‌ بریتیه‌ ل��ه‌ (ل��ه‌ش‌و‬ ‫ده‌روون)‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ل��ه‌ ب��ه‌رن��ج��ام��ی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ك��ه‌وت��ۆت��ه‌وه‪ ‌،‬ك��ه‌ «ج��ی��ه��ان له‌و‬ ‫س��ه‌رده‌م��ه‌دا وا لێكدراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬كه‌ له‬ ‫‌مادده‌و بزووتنه‌وه‌ پێكهاتووه‌‪ ،‬ئه‌مانه‌‬ ‫دوو خ��ه‌س��ل��ه‌ت��ی ج��ی��اوازی��ان ه��ه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫ده‌كرێ‌ له‌گه‌ڵ نه‌فس‌و له‌ش‌دا بخرێنه‌‬ ‫نێو دووتای یه‌ك ته‌رازویه‌كه‌وه‌«‪٨‬‬ ‫ن��ه‌ف��س الی دی��ك��ارت گ��ه‌وه��ه‌رێ��ك��ی‬ ‫بیركه‌ره‌وه‌یه‌‪ ،‬الی خۆشیه‌وه‌ له‌ش له‌‬ ‫درێژبوونه‌وه‌و كشان پێكدێت‪ .‬لێره‌دا‪،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر چ��ی ب��اس ل��ه‌وه‌ ده‌ك��رێ��ت‪ ‌،‬كه‌‬ ‫دیكارت سنووری فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌رستۆی‬ ‫ب��ه‌زان��دووه‌ سه‌باره‌ت به‌ جووڵێنه‌ری‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬به‌اڵم به‌ هۆی ئه‌و جیهاندیده‌ دوو‬ ‫ره‌نگیه‌یه‌وه‪ ‌،‬ئه‌ویش سۆراغی بوونێكی‬ ‫به‌رز ده‌ك��ات به‌ جۆرێك‪ ،‬که «بوونی‬ ‫مرۆڤ‪ .‬وه‌كو ناوه‌ڕۆكێكی هۆشه‌كی‌و‬ ‫گرێدانی به‌ له‌شه‌وه‌ ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫ك��ه‌ م��رۆڤ بوونێكی ب��ه‌رزی هه‌یه‌و‬ ‫خزێنراوه‌ته‌ نێو ل��ه‌ش��ه‌وه‌‪ .‬به ‌رێگه‌ی‬ ‫له‌شه‌وه‌ له‌ نێو كات‌و شوێندا مامه‌ڵه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ رووداوه‌كاندا ده‌كات‪ ٩».‬دیكارت‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی ك��ردووه‌ به‌ چییه‌تێک‬ ‫(ماهیه‌تێك)‪ ،‬ی��اخ��ودن��اوه‌ڕۆك��ێ��ک‪ ،‬كه‌‬ ‫بوونی مرۆڤی پێ ساغ‌و پشت راست‬ ‫كردۆته‌وه‌‪ .‬به‌ واتای ئه‌وه‌ی ماهیه‌تی‬ ‫م��رۆڤ ل��ه‌ ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی��ه‌ت��ی‪ .‬ب��ه‌م‬

‫ج��ۆره‌ ئه‌گه‌ر به ‌شێوه‌یه‌كی ك��ورت‌و‬ ‫پچر پچریش بێت‪ ،‬باسكردنی بیرو‬ ‫بۆچوونی ئ��ه‌م چه‌ند فه‌یله‌سوفه‌ بۆ‬ ‫ئێمه‌ ته‌نیا وه‌رگرتنی چه‌ند بۆچوونێكی‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‪ ‌،‬كه‌ فه‌لسه‌فه‌كه‌یان له‌سه‌ری‬ ‫بینا ك��ردووه‌‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی له‌ رێیانه‌وه‌‬ ‫بگه‌ینه‌ چه‌ند به‌ره‌نجامێك‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ئ��ه‌ن��ج��ام��ان��ه‌ی ل�� ‌ه سیسته‌می‬ ‫میتافیزیكی باو ده‌كه‌ونه‌وه‌‬ ‫كاتێك باس له‌ سیسته‌می میتافیزیكی‬ ‫باو ده‌كه‌ین‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت هێنده‌ی ئه‌وه‌ی‬ ‫مه‌به‌ستمانه‌ چ��ه‌ن��د ئه‌جامگیرییه‌ك‬ ‫بخه‌ینه‌ روو‪ ،‬هێنده‌ مه‌به‌ستمان نییه‪‌،‬‬ ‫ك��ه‌ وه‌ك بابه‌تێكی م��ێ��ژووی��ی باسی‬ ‫بكه‌ین‪ .‬بۆیه‌ ل��ه‌م م��ه‌ی��دان��ه‌دا‪ ،‬هێنده‌ی‬ ‫كراوه‌‪ ،‬هه‌وڵدراوه‌ چه‌ند خاڵێك روون‬ ‫بكرێته‌وه‌‪:‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬میتافیزیكی ب��او گ��ه‌ڕان‌و‬ ‫وردب��وون��ه‌وه‌ی��ه‌ ب��ه‌ داوی ه��ۆی��ه‌‬ ‫دووره‌كانی بوون‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬په‌نا بردنه‌ به‌ر هه‌بوویه‌ك‌و‬ ‫كردنی به‌ بنه‌ڕه‌تی بوون‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ه‌م‪ :‬پ��ش��ت��ك��ردن��ه‌ ل��ه ب��وون‌و‬ ‫په‌نابردنه‌ به‌ر ناوه‌ڕۆكێكه‪ ،‬كه‌ بوونی‬ ‫هه‌موو شتێكی له‌سه‌ر راوه‌ستابێت‪.‬‬ ‫«ئه‌فالتوون یه‌كێكه‌ له‌و بیریارانه‌ی به‌م‬ ‫ب��اوه‌ڕه‌ گه‌یشتووه‌‪ ،‬که ئایدیا فۆڕمی‬ ‫هه‌مه‌كی‌و راسته‌قینه‌ی ه��ه‌‌ر شتێكه‌‪.‬‬ ‫هیچ شتێك به ‌بێ‌ ئه‌و ناوه‌ڕكه‌ به‌رزه‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪236‬‬

‫نییه‪١٠«‌.‬‬ ‫چ��واره‌م‪ :‬خ��ۆ دوررخ��س��ت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫بیریارانی میتافیزیكی باو «له‌ گه‌ڕان‬ ‫ب��ه‌ دوای وات��ای ب��وون��دا ل��ه‌س��ه‌ر سێ‌‬ ‫بنه‌ما وه‌ستاوه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ له‌و باوه‌ڕه‌دان‪،‬‬ ‫ك��ه‌ (ب��وون) ه��ه‌م��ه‌ك��ی��ت��ری��ن چ��ه‌م��ك��ه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵگه‌ نه‌ویسته‌‌و پێناسه‌ناكرێت‪١١».‬‬ ‫ه��ه‌ر ئه‌مه‌شه‌ وای��ك��ردووه‌ خ��ۆی��ان له‌‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی (ب��وون) ببوێرن‌و په‌نا‬ ‫بۆ به‌ر هه‌بوویه‌كی‌تر به‌رن‪ ،‬كه‌ بوونی‬ ‫هه‌ر شتێكی له‌سه‌ر راوه‌ستاوه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫بۆ ئ��ه‌وان ب��وون له‌ هه‌موو شوێنێك‬ ‫خۆی ده‌رخستووه‌‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ :‬بڕوابوون به‌ بنه‌ره‌تێكی له‌‬ ‫ب��ن��ه‌ڕه‌ت ب��ه‌ده‌ر‪ .‬وات��ه نابێت جگه‌ له‌‬ ‫خۆی هیچ بوونێكی‌تر له‌ پێشیه‌وه‌بێت‪.‬‬ ‫(هۆكاری یه‌كه‌م)م بێت‪« .‬ئه‌م هۆكاره‌‬ ‫ه��ۆش��ه‌ك��ی��ه‌ش وه‌ك��و ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ێ��ك��ی‬ ‫میتافیزیكی نابێت هیچ بوونێكی دیكه‌‬ ‫جگه‌ له‌خۆی له‌ پێشه‌وه‌ بێت‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئه‌گه‌ر هۆكارێكی دیكه‌ له‌ پێش ئه‌وه‌وه‌‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ئ��ه‌وا نابێت ب��ه‌ بنه‌ڕتێكی له‌‬ ‫بنه‌ڕه‌ت به‌ده‌ر‪ ،‬یان دوا بنه‌ڕه‌ت‪١٢».‬‬ ‫ره‌ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬

‫ئیگزیستێنچیالزم‌و‬ ‫میتافیزیكی باو‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌و رێ��ب��ازان��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی س��ه‌رده‌م‬ ‫س��اغ‌و پشت راس��ت��ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬رێبازی‬ ‫ئیگزیستێنچیالزمه‪ ‌،‬كه‌ به‌ جیاواز له‌‬

‫ه��ه‌ر بابه‌تێكی‌تر ئ��اوڕی��ان ل��ه‌ بوونی‬ ‫م��رۆڤ خ��ۆی داوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬بۆیه‌ «ئ��ه‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌ی ئه‌و رێبازه‌ له‌ رێبازه‌‬ ‫فه‌لسه‌فه‌كانی‌تر جیاده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪‌،‬‬ ‫كه‌ بوونی مرۆڤ‪ ،‬خودی مرۆڤ خۆی‪،‬‬ ‫ب��ووه‌ت��ه‌ كێشه‌یه‌كی ب��ه‌رده‌وام له‌به‌ر‬ ‫چاوو دیدو له ‌به‌رده‌م خۆیدا‪ ١٣».‬ئه‌م‬ ‫رێ��ب��ازه‪ ‌،‬ك��ه‌ ل��ه ‌الی��ه‌ن س��ورێ��ن ئابای‬ ‫كێركێگارده‌وه دامه‌زراوه‌‪ ،‬دواتریش له‬ ‫‌الیه‌ن هه‌ر یه‌كه‌ له‌ مارتین هایدیگه‌رو‬ ‫سارتر وه‌ك دوو فه‌یله‌سوفی دیاری‬ ‫ئ��ه‌م رێ��ب��ازه‌‪ ،‬گرنگی‌و تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫خۆی پێبڕاوه‌‪.‬‬ ‫ئێمه‌ كاتێك باس له‌م رێبازه‌ ده‌كه‌ین‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ ره‌تدانه‌وه‌ی میتافیزیكی‬ ‫باو‪ ،‬پێویسته‌ ئه‌م پرسیاره‌ بكه‌ین‪ ،‬که‬ ‫ئاخۆ هه‌ڵوێستی رابه‌رانی ئه‌م رێبازه‌‪،‬‬ ‫به‌ تایبه‌تیش هایدیگه‌و سارتر‪ ،‬له‌ كوێدا‬ ‫ئامانجی خ��ۆی پێكاوه‌ ل��ه ‌به‌رانبه‌ر‬ ‫ره‌ت��دان��ه‌وه‌ی میتافیزیكی ب��اودا؟ ئایا‬ ‫ل��ه‌ ك��ات��ێ��ك��دا راب��ه‌ران��ی ئ��ه‌م رێ��ب��ازه‌‬ ‫هه‌لوێستی توند له ‌به‌رانبه‌ر بیرۆكه‌ی‬ ‫دووره‌نگی (دوالیزمی) وه‌رده‌گرن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫هه‌ولوێسته‌یان بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫بیرۆكه‌ی دوالیزمی به ‌ته‌واوه‌تی بنه‌بڕ‬ ‫بكه‌ن؟‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ه��ه‌ڵ��وێ��س��ت��ی راب��ه‌ران��ی‬ ‫رێبازی‌ ئیگزیستێنچیالزم له ‌به‌رانبه‌ر‬ ‫میتافیزیكی ب��اودا زیندووكردنه‌وه‌ی‬ ‫پرسیاره‌ گرنگه‌كه‌ی بوون ”‪ ”Being‬‬

‫‪237‬‬

‫ب��ووه‌‪ ،‬چونكه‌ الی ئ��ه‌وان بوون خۆی بوونی مرۆڤدا راستی‌و راسته‌قینه‌ی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬بۆیه‌ ناكرێت‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م ده‌ره‌كی دوور له‌ یه‌كه‌وه‌ نین‪ .‬مرۆڤ‬ ‫بوونه‌‪ ،‬بوون به‌ به‌ر شتێكی‌تردا ببرێت‪ .‬ئ��ه‌و بوونه‌یه‌‪ ،‬كه‌ له ‌نێو راستیدایه‌و‬ ‫ه��ه‌روه‌ك ئ��ه‌وه‌ی الی ئ��ه‌ف�لات��وون‌و راستیش له‌ نێو ئه‌ودایه‪١٥«‌.‬‬ ‫یه‌كێكی‌تر ل��ه‌ هه‌وڵوێسته‌كانی ئه‌م‬ ‫ئه‌رستۆو دیكارت‌دا بوون له‌ ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫خۆیدا به‌ ب��ه‌ر ه��ه‌ب��ووی��ه‌ك��ی”‪ ”being‬رێبازی ئیگزیستێنچیالزم‪ ،‬ره‌تدانه‌وه‌ی‬ ‫تردا برێنراوه‌‪ ،‬بۆ ئه‌م رێبازه‪ ‌،‬بوون له‌ بیرۆكه‌ی دوو ره‌نگیه ‌(دوالیزمه‌) له‌‬ ‫نێو خودی مرۆڤ خۆی دایه‌‪« ،‬چونكه‌ فه‌لسه‌فه‌دا‪ ،‬چونكه‌ به‌ بۆچوونی ئه‌وان‬ ‫ب��ه‌رده‌وام بوونی خ��ۆی ده‌خ��ات��ه‌ ژێر بیرۆكه‌ی دوالیزم هه‌ر له ‌سه‌ره‌تاوه‌‬ ‫پ��رس��ی��اره‌وه‌و وێ��ڵ‌و س��ه‌رگ��ه‌ردان��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی ت��ووش��ی ش��ه‌رم��ه‌زاری‬ ‫وه‌اڵم��ه‌ك��ه‌ی��ه‌ت��ی! پ��رس��ی��ن ل��ه‌ب��اره‌ی ك��ردووه‌‪ .‬س��ارت��ر ل��ه‌ كتێبی ب��وون‌و‬ ‫بوونه‌وه‌ رووبه‌ڕووی ئه‌و بوونه‌وه‌ره‌ نه‌بووندا ئ��ه‌م بۆچوونه‌ی به‌ ئاشكرا‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ ده‌پرسێت‪ ،‬که خۆی ئه‌و خستۆته‌ روو‪ ،‬ده‌ڵێت‌‪« :‬بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌ره‌ی��ه‌‪ ،‬كه‌ پرسی بوونیه‌تیی ن��وێ‌‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی ب��وون بۆ‬ ‫بوون ده‌وروژێنێت‪ ١٤«‌.‬م��ادام بوون زنجیره‌یه‌ك دی��ارده‌‪ ،‬كه‌ خۆی تیایاندا‬ ‫‪ Dasien‬له‌ نێو خودی مرۆڤ خۆی به‌رجه‌سته‌ ده‌ك��ات‪ ،‬ب��ه‌ره‌و پێشه‌وه‌‬ ‫دای��ه‌‌و وات��ای ب��وون��ی م��رۆڤ لێره‌ له‌ چ��ووه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ۆ له‌نێوبردنی ئه‌و‬ ‫نێو جیهاندا ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ئه‌وا ده‌توانین بۆچوونه‌ خراوه‌ته‌ گه‌ڕ‪ ،‬كه‌ فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫بڵێین مرۆڤ بنه‌ڕه‌تێكی جیهانی هه‌یه‌‪ .‬شه‌رمه‌زار ك��ردوه‌و له‌ جێگه‌ی ئه‌ودا‬ ‫لێره‌دا سه‌باره‌ت به‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ رابه‌رانی ب��ۆچ��وون��ێ��ك��ی ی��ه‌ك��ان��ه‌گ��ی��ی دی��ارده‌ی��ی‬ ‫ئ��ه‌م رێ��ب��ازه‌ ل��ه‌ ك��وێ��دا هه‌ولوێستی دام��ه‌زران��دووه‌‪ ١٦».‬لێره‌دا بۆ سارتر‬ ‫خۆیان به‌رانبه‌ر به‌ میتافیزیكای باو بیركردنه‌وه‌ی ن��وێ‪ ‌،‬كه‌ بۆچوونێكی‬ ‫نیشانداوه‌‪ ،‬ده‌توانین بڵێین لێكۆلینه‌وه‌ یه‌كانه‌گی دی��ارده‌ی��ی دام��ه‌زران��دووه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌ ب��وون��ی م��رۆڤ ل��ه‌ نێو جیهانداو هه‌وڵێكه‌ بۆ كۆتایی هێنان به‌ بیرۆكه‌ی‬ ‫نه‌به‌ستنه‌وه‌ی به‌ راستییه‌كی له‌ خۆی دوالیزمیانه‌ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ بوونی مرۆڤ‬ ‫ب��ه‌رزت��ر م��رۆڤ��ی ل��ه‌و نامۆییه‌ رزگ��ار خ��ۆی‪ ،‬چ��ون��ك��ه‌ ب��ۆ س��ارت��ر ت��ه‌ن��ی��ا له‌‬ ‫كردووه‌‪ ،‬كه‌ بیریارانی پێشتر هه‌میشه‌ رێگه‌ی هه‌ڵوێستی مرۆڤه‌وه ده‌توانین‬ ‫كاریان له‌سه‌ر هه‌بوویه‌كی‌تر كردوه‌‪ ،‬په‌یوه‌ندیی نیوان بوون له ‌نێو جیهاندا‬ ‫كه‌ راسته‌قینه‌یه‌‌و بوونی شته‌كانی‌تری دی��اری ب��ك��ه‌ی��ن‪« .‬ه��ه‌ر هه‌ڵوێستێكی‬ ‫له‌سه‌ر وه‌س��ت��اون‪ .‬بۆ هایدیگه‌ر «له‌ م��رۆڤ‪ ،‬هه‌ڵوێسته‌ ل��ه‌ نێو جیهانداو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪238‬‬

‫بوونی مرۆڤ‌و جیهان‌و په‌یوه‌ندیه‌كه‌ی‬ ‫نێونایان به‌ده‌ر ده‌خات‪١٧».‬‬ ‫پرسیاری (بوون) گرنگترین پرسیاره‌‬ ‫به‌ الی هایدیگه‌ره‌وه‌‪ ،‬به‌و پێیه‌ بوون‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌‌و بنه‌ڕه‌تی هه‌موو شتێكه‌‪،‬‬ ‫كه‌ هه‌بوو ‪ being‬ه‌كانی‌تری له‌سه‌ر‬ ‫راوه‌س��ت��اون‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش راس��ت��ه‌وخ��ۆ‬ ‫ده‌مانخاته‌ ب��ه‌رده‌م وت��ه‌ ئاشكراكه‌ی‬ ‫س��ارت��ر‪ ،‬ك��ه‌ ده‌ڵ��ێ��ت‪«‌:‬ب��وون ل��ه‌ پێش‬ ‫ماهییه‌ته‌وه‌ دێ��ت»‪ .‬هایدیگه‌ریش بۆ‬ ‫ره‌خنه‌كردنی بیرۆكه‌ی دوالیزم له‌گه‌ڵ‬ ‫سارتردا هاوهه‌ڵوێسته‌‪ .‬بۆ ئه‌م راستی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ‌،‬ك��ه‌ خ��ۆی ب��ۆ م��رۆڤ ل��ه‌ نێو‬ ‫جیهاندا به‌ده‌رده‌خات‪ ».‬راستی له ‌نێو‬ ‫پڕۆسه‌ مێژووییه‌كه‌ی بوونی ره‌سه‌ندا‬ ‫سه‌رهه‌ڵده‌دات‪ .‬شتێك نییه‌ وه‌ك فۆڕمه‌‬ ‫به‌رزه‌كانی ئه‌فالتوون له‌ ژوور ئه‌م‬ ‫راسته‌قینه‌یه‌ی ئێمه‌وه‌ هه‌ڵواسرا بێت‌و‬ ‫هه‌موو كه‌سێكیش نه‌توانێت ده‌ستی‬ ‫پێیان بگات‌و بیانناسێت‪ ١٨».‬هایدیگه‌ر‬ ‫كاتێك باس له‌ بوونی ره‌سه‌ن ده‌كات‪،‬‬ ‫كه‌ راستی له‌ نێو پڕۆسه‌یی مێژووی‬ ‫ئه‌و سه‌رهه‌ڵده‌دات‪ ،‬جه‌ختێكه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ خه‌سڵه‌تی بوونی ره‌سانانه‪،‬‬ ‫که ‌(دازاین)ه‪ ،‬ناسینه‌وه‌ی تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫بوونه‌ به‌ جیاوازییه‌كانیه‌وه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫دازای��ن بوونێكی ئاگامه‌نده‌ به‌ خۆی‬ ‫له‌ نێو راستیدایه‌‌و راستیش بۆ ئه‌م‬ ‫بوونه‌ خۆی به‌ده‌ر ده‌خات‪ .‬كه‌واته‌ بۆ‬ ‫هایدیگه‌ر «ئ��ه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی بوون‬

‫به‌ جیهانه‌وه‌ نیشانده‌دات‪ ،‬بوونه‌وه‌ر‬ ‫خ��ۆی ن��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬هیچی‌تر نییه‪ .‬ئ��ه‌وی‬ ‫ه��ه‌م��وو هه‌ڵوێسته‌كان رێنمایی لێ‌‬ ‫وه‌رده‌گرن‪ ،‬له بوونه‌وه‌ر خۆی نه‌بێت‪،‬‬ ‫هیچی‌تر نییه‪ ١٩».‬كاتێك په‌یوه‌ندیی‬ ‫بوون به‌ جیهانه‌وه‌ ئاشكرا ده‌بێت‌‪ ،‬واته‬ ‫كاتێک‌ مرۆڤ له‌ بوونی خۆی هۆشیار‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬به‌م ج��ۆره‌ ده‌ب��ێ‌ت هه‌ر له‌‬ ‫بوونی بوونه‌وه‌ر خۆی‪ ‌،‬نه‌ك شتێكی‌تر‬ ‫بكۆڵێته‌وه‌‪.‬‬ ‫خ��اڵ��ی ه��ه‌ره‌ ج��ی��اك��ه‌ره‌وه‌ی ن��ێ��وان‬ ‫راب��ه‌ران��ی س��ی��س��ت��ه‌م��ی میتافیزیكی‬ ‫باوو ئیگزیستێنچیالزم‪ ،‬له‌ یه‌ك شتدا‬ ‫زۆر به‌ ئاشكرا ب��ه‌ده‌ر ده‌ك��ه‌وێ��ت‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ئیگزیستێنچیالیسته‌كان «پرسیاره‌كه‌‬ ‫وه‌ك پرسیار لێكه‌رێك خۆی له‌ خۆیدا‬ ‫له‌ نێو پرسیاره‌كه‌دا بێت‪ ٢٠».‬ئه‌مه‌ له‌‬ ‫كاتێكدایه‪ ،‬که‌ بۆ بیرمه‌ندانی میتافیزیكی‬ ‫باو پرسیاركه‌رو پرسیار لێكراو دوو‬ ‫شتی له‌ یه‌كتر جیاواز بوون‪.‬‬ ‫هێرش بردنه‌ سه‌ر میتافیزیك‬ ‫م��ی��ت��اف��ی��زی��ك ه��ه‌م��ی��ش��ه‌ ئ��ه‌و ب��اب��ه‌ت��ه‌‬ ‫بیرلێكراوه‌و جێی سه‌رنجدانه‌ بووه‌‪ ،‬چ‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی بابه‌تێكی گرنگه‌و ده‌بێت‬ ‫بایه‌خی پێبدرێت‪ ،‬ی��ان ئ��ه‌وه‌ی ده‌بێت‌‬ ‫ره‌تبكرێته‌وه‌‪ ،‬ك��ه‌ ئ��ه‌وپ��ه‌ڕی بایه‌خی‬ ‫خ��ۆی ل��ه‌ ك��ۆڕو ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ فه‌لسه‌فی‌و‬ ‫به‌رهه‌می فه‌یله‌سوفاندا هه‌بووه‌‪ .‬چونكه‌‬ ‫كێشه‌و بابه‌ته‌كانی میتافیزیك شیاوه‌كی‬

‫‪239‬‬

‫ن��ی��ن‌و ب��ه‌ هیچ ج��ۆرێ��ك پشت راس��ت‬ ‫ناكرێنه‌وه‌‪ .‬هێرشكردنه‌ سه‌ر میتافیزیك‬ ‫وه‌ك ته‌وه‌ری سه‌ره‌كیی باسه‌كه‌مان‪،‬‬ ‫ه��ه‌وڵ��دان��ه‌ ب��ۆ روون��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و‬ ‫هه‌ڵوێسته‌ سه‌ختانه‌ی‪ ،‬كه‌ له ‌به‌رانبه‌ر‬ ‫میتافیزیك ن��وێ��ن��راون‪ ،‬ج��ا‪ ،‬چ وه‌ك‬ ‫هه‌ڵوێستی تاك‌و ته‌رای فه‌یله‌سوفان‪،‬‬ ‫یان كاری به‌كۆمه‌ڵی فه‌یله‌سوفان بێت‬ ‫له‌ نێو رێبازێكی دیاریكراودا‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ی��ه‌ك��ه‌م ه��ه‌ڵ��وێ��س��ت��ی ل��ه‌م‬ ‫جۆره‌ الی ده‌یڤید هیوم‌ی فه‌یله‌سوفی‬ ‫ئه‌زموونگه‌رادا ده‌بینینه‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ بۆ‬ ‫ئه‌م هێزو ده‌سه‌اڵتی (ژیریی) مرۆڤ‬ ‫ن��ات��وان��ێ��ت‌ ل��ه‌ س��ن��ووری ئ��ه‌زم��وون‌و‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ ب��ه‌والوه‌ بڕ بكات‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ئه‌مه‌ش وای لێ ده‌كات‪ ،‬كه‌ بڵێت‌‪ :‬ئه‌گه‌ر‬ ‫هه‌ر كتێبێكت به‌ ده‌سته‌وه‌ گرت‌‪ ،‬که له‌‬ ‫بابه‌ت‌و كێشه‌كانی میتافیزیك به‌والوه‌‬ ‫هیچ باسێكی‌تری تێدا نه‌بوو‪ ،‬بێ‌ یه‌ك‌و‬ ‫دوو بیخه‌‌ره نێو نێو ته‌نه‌که‌ی زبڵه‌وه‪،‬‬ ‫چونكه‌ بۆ ئه‌م‪ ،‬چه‌مك‌و بۆچوونه‌كان‬ ‫ل��ه‌ چ��ه‌ن��د ورێ��ن��ه‌و ئه‌ندێشه‌یه‌ك به‌و‬ ‫الوه‌ هیچی‌تر نین‪ ،‬كه‌ له‌ راب��ردوودا‬ ‫به ‌شێوه‌یه‌كی هه‌ڵه‌ به‌كار هێنراون‪ .‬بۆ‬ ‫كانت‌یش بابه‌ت‌و كێشه‌كانی میتافیزیك‬ ‫جێگه‌ی گرنگی‌و ئ��اوڕ لێدانه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ب��ه ب��ای��ه‌خ ب��ووه‌‪ .‬ه��ه‌وڵ��وێ��س��ت��ی ئ��ه‌م‬ ‫فه‌یله‌سوفه‌ بۆ میتافیزیك‪ ،‬هه‌ڵوێست‬ ‫ب��ووه‌ ب��ۆ م��ان��ه‌وه‌‌و ب��ه‌رده‌وام��ی��دان��ی‬ ‫میتافیزیك‪ .‬چونكه‌ ئه‌م «له‌و باوه‌ڕه‌دا‬

‫ب��ووه‪ ‌،‬ك��ه‌ ل��ه‌ب��ه‌ر چ��ه‌ن��د هۆكارێکی‬ ‫ت��ی��ۆڕی‌و ك��رده‌ك��ی ناكرێت‌و ناشێ‌ت‬ ‫مرۆڤ ده‌ستبه‌رداری ئه‌م جۆری بیرو‬ ‫چاالكییه‌ی بیره‌ بێت‪ ٢١«‌.‬هه‌ڵوێستی‬ ‫كانت وه‌ك هه‌ڵوێستی هیوم هێنده‌ توند‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو كانت پێی واییه‌‪ ،‬که دبێت‌‬ ‫میتافیزیك هاوتا بێت له‌گه‌ڵ فیزیك‌‌و‬ ‫بیركاری‪ ،‬به‌ جۆرێكی زانستیانه‌ به‌ره‌و‬ ‫پێشه‌وه‌ بچێت‌‪.‬‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ر ئاستی ك��اری ب��ه‌ كۆمه‌ڵی‬ ‫فه‌یله‌سوفان‪ ،‬ده‌توانین بڵێین‪ :‬گه‌ره‌ترین‬ ‫گ��ورز‪ ،‬كه‌ ب��ه‌ر میتافیزیك كه‌وتبێت‪‌،‬‬ ‫ل��ه ‌الی��ه‌ن فه‌لسه‌فه‌ی ك��ۆڕی ڤیه‌ننای‬ ‫پۆزیتیڤیزمی لۆجیكی بووه‌‪ .‬به‌ جۆرێك‪،‬‬ ‫که له‌ ساڵی (‪١٩٢٩‬زدا نامیلكه‌یه‌ك له‌‬ ‫ژێر ناونیشانی (تێگه‌یشتنی زانستیانه‌ی‬ ‫ج��ی��ه��ان‪ :‬ك��ۆڕی ڤ��ی��ه‌ن��ن��ا) ل��ه‌ الی��ه‌ن‬ ‫رێكخراوی ئێرنست ماخ‌ه‌وه له‌ شاری‬ ‫ڤیه‌ننا باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪ .‬له‌ پێشه‌كیه‌كه‌یدا‬ ‫ناوی هانز هان‪ ،‬ئۆتتۆ نویرات‪ ،‬رۆدۆڵف‬ ‫كارناپ نووسراوه‪ ٢٢‌.‬هه‌ڵبه‌ت كاتێک‪،‬‬ ‫که مرۆڤ له‌ بانگه‌شه‌كانی ئه‌م نامیلكه‌یه‌‬ ‫ورد ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ده‌بینیت ب��ه‌ ئاشكرا‬ ‫ئ��ه‌و دی��دو بۆچوونه‌ خراونه‌ته‌ روو‪،‬‬ ‫كه‌ ئه‌ركی سه‌ره‌كیی ئ��ه‌م رێكخراوه‌‬ ‫به‌گژداچوونه‌وه‌ی میتافیزیك‌و دانانی‬ ‫به‌ردی بناغه‌یه‌كی نوێی فه‌لسه‌فیانه‌یه‌‪،‬‬ ‫كه‌ فه‌لسه‌فه‌ی زانسته‌‪ .‬بۆیه‌ چه‌ند خاڵێك‪،‬‬ ‫ك��ه‌ تایبه‌تمه‌ندیی ئ��ه‌م رێ��ب��ازه‌ دی��ارو‬ ‫ده‌ست نیشانی ده‌كات‪ ،‬ده‌ریده‌خات‪ ،‬كه‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪240‬‬

‫ئه‌ركی ئه‌م ڕێبازه‌ بریتیی بووه‌ له‌‪ :‬چاو‬ ‫خشاندنه‌وه‌ به‌ ن��اوه‌ڕۆك‌و روخساری‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬س��ه‌ر له‌ ن��وێ‌ دیاریكردنی‬ ‫ئه‌رك‌و ئامانجی فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬گرنگی دان‬ ‫به‌ په‌یوه‌ندیی نێوان فه‌لسه‌فه‌‌و زانست‪،‬‬ ‫هه‌ڵوێست وه‌رگرتن به‌رامبه‌ر به زمان‌‌و‬ ‫هزرو میتافیزیك‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر بڵێین «دوورخ��س��ت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫میتافیزیك وه‌ك بابه‌تێك له‌ قه‌ده‌غه‌و‬ ‫پاوانی فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬خاڵێكه‌ له‌و خااڵنه‌ی‬ ‫ه��ه‌ر ل��ه‌ س��ه‌ره‌ت��اوه‌ ب��ه‌ن��ێ��وچ��اوان��ی‬ ‫رێبازی فه‌لسه‌فه‌ی پۆزیتیڤیزمه‌وه‌ دیار‬ ‫بووه‪ ٢٣«‌.‬ئه‌وا ده‌بێت بزانین بۆچی ئه‌م‬ ‫رێبازه‌ نوێیه‌ میتافیزیكی له‌ مه‌یدان‌و‬ ‫پاوانی فه‌لسه‌فه‌ وه‌ده‌ر ناوه‌وو په‌نای‬ ‫ب��ۆ تێگه‌یشتنی زانستیانه‌ ب��ردووه‌؟‬ ‫گرنگترین ئه‌و دووپه‌یڕه‌وانه‌ كامانه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ راب��ه‌ران��ی ئ��ه‌م رێ��ب��ازه‌ په‌نایان بۆ‬ ‫بردوه‌ بۆ قه‌ده‌غه‌و پاكتاوكردنی هزری‬ ‫میتافیزیكی؟‪.‬‬ ‫بێگومان هه‌وڵوێستی توندی رابه‌رانی‬ ‫كۆڕی ڤیه‌ننا سه‌باره‌ت به‌ هێرشكردنه‌‬ ‫سه‌ر میتافیزیك‌و دوورخستنه‌وه‌ پشت‬ ‫ئه‌ستوور ب��ووه‌ به‌ دوو چوونی پێش‬ ‫خۆی‪ ،‬كه‌ له ‌الی هه‌ر یه‌ك‌ له‌ البینیز‌و‬ ‫ده‌ی��ڤ��ی��د ه��ی��وم‌دا خ��واس��ت��راون��ه‌ت��ه‌وه‌و‬ ‫په‌ره‌یان پێدراوه‌‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬الیبنیز ‪ ١٦٤٦‬ـ‪ ١٧١٦-‬له‌وه‌دا‬ ‫گرنگیه‌كه‌ی بۆ رابه‌رانی كۆڕی ڤیه‌ننا‬ ‫خواستراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬كه‌ پرۆژه‌ی لۆژیكی‬

‫بیركارییه‌كه‌ی له‌ سه‌ر دوو بنه‌ما به‌ند‬ ‫بووه‌‪ :‬هه‌مه‌كی گشتی بێت‪ .‬سیسته‌مێكی‬ ‫شرۆڤه‌ هه‌ڵنگری به‌ڵگه‌ نه‌ویست بێت‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل��ه‌ الی��ه‌ك��ه‌ی‌ت��ری��ه‌وه‪ ‌،‬خ��ۆی بۆ‬ ‫شرۆڤه‌كردنی بابه‌تی دیكه‌وه‌ بگونجێ‌‌و‬ ‫ده‌ست بدات‌و به‌كاربهێنرێت‌و پوخته‌و‬ ‫كاكڵه‌ی زانستی لێ‌ پێك بێت‪٢٤.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ده‌یڤید هیوم‌یش به‌مه‌ كاری‬ ‫كردۆته‌ سه‌ر فه‌لسه‌فه‌ی كۆڕی ڤیه‌ننای‬ ‫پۆزیتیڤیزمی لۆجیكی‪ ،‬كه‌‪ :‬زانینی مرۆڤ‬ ‫له‌ توانایدا نییه‌ سنووری ئه‌زموون‌و‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ ببه‌زێنێت‌و له‌وه‌ به‌والوه‌‬ ‫بڕ ناكات‪ .‬هه‌ر شتێك له‌ مادده‌ بێت‪ ،‬یان‬ ‫گیانی بێت‪ ،‬كه‌ له ‌ده‌ره‌وه‌ی سنووری‬ ‫پ��ه‌ی��ب��ردن��ی مێشكی م��رۆڤ��دا ب��ێ��ت‪ ،‬كه‌‬ ‫ل��ه‌ هه‌ندێک‌ فه‌لسه‌فه‌دا ب��ه‌ گ��ه‌وه��ه‌رو‬ ‫پوخته‌ی شت ناوبراوه‌‪ .‬له‌ توانادا نییه‌‬ ‫بزانرێت‪٢٥‌.‬‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م ب��اس��ه‌ زۆر درێ��ژ‬ ‫ن��ه‌ك��ه‌ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌ پ��ێ��وی��س��ت��ی ده‌زان��م‬ ‫باسی هه‌وڵوێست‌و بۆچوونی یه‌كێك‬ ‫ل��ه‌ ك��اری��گ��ه‌رت��ری��ن راب��ه‌ران��ی ك��ۆڕی‬ ‫ڤیه‌ننا سه‌باره‌ت به‌ پوچه‌ڵكردنه‌وه‌ی‬ ‫میتافیزیك له‌ پاوانی فه‌لسه‌فه‌دا بكه‌م‪.‬‬ ‫رۆدۆڵف كارناپ ‪ ١٨٩١‬ـ‪١٩٧٠-‬ز وه‌ك‬ ‫یه‌كێک‌ له‌ دامه‌زرێنه‌رانی پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیكی‪ ،‬له‌ وتاری (به‌زاندنی میتافیزیك‬ ‫ب��ه‌ ه��ۆی ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی لۆژیكیانه‌ی‬ ‫زمانه‌وه‌) ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات‪ ،‬كه‌ ناكرێت‌‬ ‫مرۆڤ خۆی به‌ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی پرسیاره‌‬

‫‪241‬‬

‫میتافیزیكیه‌كانه‌وه‌ سه‌رقاڵ بكات‪ .‬به‌ڵكو‬ ‫ده‌بێت سه‌رقاڵی راپ��ه‌ڕان��دن��ی ئه‌ركی‬ ‫رۆژانه‌ی بێت‪ ،‬كه‌ كه‌وتونه‌ته‌ ئه‌ستۆی‪.‬‬ ‫بۆ كارناپ هه‌‌ر رسته‌یه‌كی میتافیزیكی له‌‬ ‫رێگه‌ی شیكردنه‌وه‌ی لۆژیكیانه‌وه‌ وه‌ك‬ ‫زه‌ڕه رسته‌ ده‌رده‌كه‌ون‪ .‬هه‌روه‌ها الی‬ ‫كارناپ زمان له‌ چه‌مك‌و سینتاكسه‌وه‌‬ ‫پێك دێت‪ ،‬كه‌ واتاو ده‌الله‌تێكی تایبه‌ت‬ ‫به‌ خۆیان هه‌یه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم ئه‌و رستانه‌ی‬ ‫به‌ زه‌ڕه‌ رسته‌ ناو ده‌برێن‪ ،‬بێ واتان‌و‬ ‫ن��ات��وان��رێ‌ ب��ه‌ ه��ی��چ رێ��گ��ای��ه‌ك س��اغ‌و‬ ‫پشت راس��ت بكرێنه‌وه‌‪ .‬بۆیه‌ كارناپ‬ ‫پێی وای��ه ‌«میتافیزیك ده‌ربڕینێكی‬ ‫نه‌گونجاوو نابه‌جێی هه‌ستی ژیانه‌‪،‬‬ ‫دانه‌ری سیسته‌می میتافیزیكی كه‌سێكه‌‬ ‫له‌ مۆسیقاژه‌نێكی بێ‌ به‌هره‌ی هونه‌ری‬ ‫مۆسیقا ده‌چ��ێ��ت‌‪ ،‬ی��اخ��ود شاعیرێكه‌‬ ‫بێ‌ ت��وان��او بێ‌ سه‌لیقه‌و بێ‌ به‌هره‌ی‬ ‫شاعیرێتیه‪.٢٦«‌.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌وه‌ م��ی��ت��اف��ی��زی��ك ب��ه‌وه‌ دوور‬ ‫خراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬كه‌ مرۆڤ چیتر ناتوانێت‌‬ ‫به‌ هۆی سه‌رنج دان‌و تێرامانه‌وه‌ بگاته‬ ‫‌راس��ت��ی‌و راسته‌قینه‌ ب��ه‌و شێوه‌یه‌ی‬ ‫فه‌یله‌سوفانی پێشتر‪ ،‬كه‌ پشتگیری ئه‌م‬ ‫ج��ۆره‌ له‌ میتافیزیكیان ك��ردوه‌‪ .‬بۆیه‌‬ ‫ئه‌م رێبازی‌ (پۆزیتیڤیزمی لۆجیكی)یه‬ ‫ته‌نیا بڕوای به‌ جۆرێك له‌ زانین هه‌یه‌‪،‬‬ ‫كه‌ پشت به‌ ئه‌زموون‌و شاره‌زاییه‌وه‌‬ ‫ك��ه‌وت��ب��ن��ه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌م��ه‌ش «ئ��ه‌و رێ��ب��ازه‌‪،‬‬ ‫ج��گ��ه‌ ل��ه‌وه‌ی س��روش��ت��ی ئیمپیری‬

‫پۆزیتیڤیستی هه‌یه‌و ته‌نیا ب��ڕوای ب ‌ه‬ ‫دروستی زانینێك هه‌یه‪ ‌،‬كه‌ به‌ هۆی‬ ‫ئ��ه‌زم��وون‌و شاره‌زاییه‌وه‌ كه‌وتبێته‌و‪،‬‬ ‫په‌نا ده‌باته‌ به‌ر میتۆده‌یه‌كی تایبه‌ت‪،‬‬ ‫كه‌ به‌ سایه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی لۆژیكی‬ ‫ب��ی��رك��اری ده‌ستگیر ب��ووه‌‌و ده‌كرێت‌‬ ‫وه‌اڵم��ی پرسیاره‌كانی پێ‌ بدرێته‌وه‌و‬ ‫كێشه‌كانیش یه‌كالیی بكرێنه‌وه‪٢٧».‬‬ ‫له‌ سه‌رێكی‌تره‌وه‌ دوو په‌یڕه‌وی گورز‬ ‫وه‌شێن له‌ الیه‌ن ئه‌م رێبازه‌ سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردن‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‬ ‫میتافیزیك ل��ه ‌الی��ه‌ن ه��ه‌ر ی��ه‌ك��ه‌ له‌‬ ‫م��ۆری��س شلیك‌و ك��ارن��اپ خراونه‌ته‌‬ ‫گه‌ر‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی به‌ ته‌واوی هه‌ڵوێستی‬ ‫ئیمپیری‪ ،‬واته ئه‌زموونگه‌رایی خۆیان‬ ‫خه‌ت‌و خاڵ بده‌ن‪:‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬مۆریتس شلیك پێشنیازی‬ ‫ك��ردووه‪ ،‬ک��ه ب��ه‌ ن��اوی ب��ن��ه‌م��ای‬ ‫ساغكردنه‌وه‌وه‌‪ ،‬وات��ای رسته‌یه‌ك له‌‬ ‫رس��ت��ه‌ك��ان پ��ێ��وان��ه‌ی س��اغ��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫خۆیه‌تی‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئه‌و په‌یڕه‌وه‌یه‪ ‌،‬كه‌ رۆدۆڵف‬ ‫كارناپ له‌ باسێكدا له‌ ژم��اره‌ دووی‬ ‫گۆڤاری (زان��ی��ن)دا له‌ ژێر ناونیشانی‬ ‫(قه‌اڵچۆڵكردنی میتافیزیك ب��ه‌ هۆی‬ ‫ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی مه‌نتیقیانه‌ی زم��ان)‬ ‫باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪٢٨».‬‬ ‫لێره‌وه‌ ده‌مانه‌وێت‌ چه‌ند خاڵێك بخه‌ینه‌‬ ‫روو‪ ،‬كه‌ هه‌ڵوێستی ئ��ه‌م رێبازه‌مان‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ ره‌تدانه‌وه‌ی میتافیزیك بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪242‬‬

‫دیارو ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫‪١‬ـ ره‌ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی میتافیزیك الی‬ ‫ئ��ه‌وان ل��ه‌وه‌‌دا خ��ۆی ده‌ب��ی��ن��ی��ه‌وه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ناكرێت‌و شیاوه‌كی نییه‌‪ ،‬که بوونی‬ ‫ئه‌و بوونه‌وه‌رانه‌ بسه‌لمێنرێت‌‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئ��ه‌زم��وون‌و بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫ئێمه‌دا‌ن‪ ،‬وه‌ك ساغكردنه‌وه‌ی (شت‬ ‫ل��ه‌ خ��ۆی��دا) ب��ۆ ئ��ه‌وان هیچ واتایه‌كی‬ ‫نییه‌و ناكرێت‌ مرۆڤ له‌وه‌ زیاتر خۆی‬ ‫س��ه‌رق��اڵ��ی ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی ل��ه‌م ج��ۆره‌‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ به‌ كارهێنانی لۆجیك‌و شرۆڤه‌ی‬ ‫لۆجیكی‪ :‬تێگه‌یشتنی پۆزه‌تیڤیزمه‌‬ ‫لۆجیكیه‌كان بۆ ده‌ربرینه‌كانی زمان‬ ‫بریتیه‌ له‌ ده‌ربرینی لێكدراو (ئاوێته‌یی)‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی دروستی‪ ،‬یان نادروستییان‬ ‫بسه‌لمێنین‪ .‬ئه‌وه‌ ده‌بێت بۆ ساده‌ترین‬ ‫ئ��ه‌و ده‌ربرینانه‌ی لێوه‌ی پێكهاتووه‪‌،‬‬ ‫ش��ی��ب��ك��ه‌ی��ن��ه‌وه‌‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا س��اده‌ت��ری��ن‬ ‫ج��ۆری ده‌ربرینه‌كان بریتین ل��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ ده‌توانرێت ب��ه‌راورد بكرێت له‌گه‌ڵ‬ ‫رووداوی ده‌رك��ی (ف��اك��ت��ه‌ی جیهانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪٢٩ ).‬‬ ‫‪٣‬ـ ناكرێت‌و له‌ توانادا نییه‌ بنچینه‌یه‌كی‬ ‫زانستی ب��ۆ میتافیزیك داب��رێ��ژرێ��ت‌‪.‬‬ ‫دوورخستنه‌وه‌ی میتافیزیك ل��ه‌وه‌وه‌‬ ‫په‌یدا نه‌بووه‌‪ ،‬چونكه‌ كێشه‌و بابه‌ت‌و‬ ‫بڕیاره‌كانی درۆن‪ ،‬یاخود راستن‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ل��ه‌وه‌وه‌ ك��ه‌وت��ۆت��ه‌وه‪ ‌،‬ك��ه‌ كێشه‌كانی‬ ‫ب��ه‌ ه��ه‌ردوو ش��ێ��وازه‌ م��ه‌ن��ت��ی��ق��ی‌و‬

‫ئه‌زموونییه‌كه‌ی پوچ‌و بێ‌ واتان‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ وات��ای كێشه‌یه‌ك له‌وه‌دایه‌‪ ،‬که تا‬ ‫چه‌ند ده‌كرێت‌ راستی‌و ناڕاستییه‌كه‌ی‬ ‫س��اغ بكرێته‌وه‌‪ .‬ساغكردنه‌وه‌كه‌یان‬ ‫مه‌نتیقیانه‪ ‌،‬یاخود ئه‌زموونی ده‌بێت‌و‬ ‫له‌م دووانه‌ به‌ده‌ر نییه‌‪٣٠.‬‬ ‫لێره‌وه‌ ده‌توانین بڵێین‪ ،‬که رابه‌رانی‬ ‫ك��ۆڕی ڤ��ی��ه‌ن��ن��ا ل��ه‌ ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ك��ه‌ی��ان��دا‬ ‫دی��اری��ت��ری��ن ش��ت��ێ��ك‪ ،‬ك��ه‌ ب��ه‌الی��ان��ه‌وه‌‬ ‫جێگه‌ی ب��ای��ه‌خ��دان‌و ئ��اوه‌ڕ لێدانه‌وه‌‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬هێرشكردنه‌ سه‌رمیتافیزیك‌و‬ ‫ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان��دن��ه‌وه‌و ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردن��ی‬ ‫ل��ه‌ پ��اوان‌و م��ه‌ی��دان��ی فه‌لسه‌فه‌ ب��ووه‌‪.‬‬ ‫بۆیه‌ خ��ۆری میتافیزیك ل��ه‌ الی ئه‌م‬ ‫رێ��ب��ازه‌ روه‌و ئ��اواب��وون ده‌چ��ێ��ت‌و به‌‬ ‫هه‌موو شێوه‌یه‌ك دوور ده‌خرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ئه‌نجامی ئ��ه‌م هێرشه‌دا فه‌لسه‌فه‌‬ ‫خۆیشی رووب��ه‌ڕووی جۆڕه‌ گۆڕانێك‬ ‫بویه‌وه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ڵ‌و مه‌رجه‌كه‌ی رێگه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ی پێ نه‌دا چیتر په‌ره‌ به‌ خوێندنه‌وه‌‬ ‫كالسیكیه‌كانی بدات‌و كێشه‌كانی چاره‌‬ ‫س��ه‌ر بكات‪ ،‬بۆیه‌ له‌به‌رامبه‌ر ئ��ه‌وه‌دا‬ ‫هه‌ردوو به‌شی تیۆری زانین‌و لۆژیك‬ ‫ئه‌وپه‌ڕی گرنگییان پێ دراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌نجام‬ ‫دوا ج��ار ئ��ه‌و ب��ه‌ره‌ن��ج��ام��ان��ه‌ی له‌‬ ‫خواره‌وه‌ ده‌یانخه‌ینه‌ روو‪ ،‬به‌ره‌نجامی‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی چ��روپ��ڕی چ��ه‌ن��د‬ ‫فه‌یله‌سوفێكه‌ له‌ قۆناغ‌و سه‌رده‌مێكی‬

‫‪243‬‬

‫ئ��اس��م��ان‌و زه‌وی ج��ی��اواز‪ ،‬ك��ه‌ ره‌ن��گ‬ ‫ب��ێ��ت ل��ه‌م ب��اس��ه‌دا ئ��ه‌وپ��ه‌ڕی هه‌قی‬ ‫خ��ۆی پ��ێ��ن��ه‌ب��ڕا ب��ێ��ت‪ ،‬چ��ون��ك��ه‌ ه��ه‌م‬ ‫كێشه‌و به‌ره‌ی بابه‌ته‌كه‌ كورد وته‌نی‬ ‫(هه‌ویرێكه‌و ئاوێكی زۆری ده‌وێ‌)‪،‬‬ ‫ه��ه‌م ك��ورت��ك��ردن��ه‌وه‌ی سه‌رنجه‌كان‪،‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ته‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‪‌،‬‬ ‫ك��ار ده‌كاته‌ س��ه‌ر گرنگی‌و قوڕسایی‬ ‫هه‌ر فه‌یله‌سوفێك له‌ فه‌یله‌سوفه‌كان‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ئ��اوڕی��ان ل��ێ��دراوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ب��ۆی��ه‌ له‌‬ ‫شیكردنه‌وه‌‌و خستنه‌ڕووی ئه‌م بابه‌ته‌دا‌‬ ‫چه‌ند خاڵێكی گرنگ‪ ،‬كه‌ داوام��ان لێ‬ ‫ده‌كه‌ن وه‌ك ئه‌نجام بخرێنه‌ روو‪ ،‬ره‌نگ‬ ‫بێت ئه‌م چه‌ند پێگه‌یشتنه‌ی خواره‌وه‌‬ ‫بێت‪:‬‬ ‫‪١‬ـ میتافیزیك وه‌ك لقێك ل��ه‌ لقه‌‬ ‫سه‌ره‌كیه‌كانی فه‌لسه‌فه‌ هه‌میشه‌ بیروڕا‬ ‫ج��ی��اواز ل��ه‌ س��ه‌ره‌ ب��ووه‌‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر چی‬ ‫ئه‌وپه‌ری بیرو هزری فه‌یله‌سوفانی له‌‬ ‫قۆناغ‌و سه‌رده‌می له ‌یه‌كتر جیاواز‬ ‫به‌خۆیه‌وه‌ سه‌رقاڵ كردووه‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ ده‌س��ت‌و پ��ه‌ن��ج��ه‌ ن��ه‌رم��ك��ردن��ی‬ ‫م��ی��ت��اف��ی��زی��ك ل��ه‌گ��ه‌ڵ پ��رس��ی��اره‌ك��ان��ی‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت‪ ،‬ب��ه‌ ج��ی��ه��ان��ی ب��وون‌و‬ ‫په‌یدابوونی ژیان‌و مرۆڤ‌و سه‌ره‌تاو‬ ‫كۆتایی جیهان‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندیی میتافیزیك‬ ‫وه‌ك لقێكی فه‌لسه‌فه‌ دیارو ده‌ستنیشانی‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ وه‌ك چ��ۆن ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ س��ه‌ره‌ت��ا‬ ‫ل��ه ‌ی��ۆن��ان��ی ك��ۆن دای��ك ب��ووو یه‌كه‌م‬

‫وێستگه‌ی خ��ۆی ده‌س��ت پ��ێ��ك��رد‌ووه‪،‬‬ ‫ب��ه‌م ه��ۆی��ه‌ش��ه‌وه‌ ری��ش��ه‌ی میتافیزیك‬ ‫ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌ ب��ۆ فه‌یله‌سوفانی ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‪ ،‬که كاتێك پرسیاره‌كانیان‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ واتای (بوون) له‌ ال گه‌اڵڵه‌‬ ‫بووه‌‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ سیسته‌می باومیتافیزیكی‪ ،‬كه‌‬ ‫ل��ه‌ الی��ه‌ن فه‌یله‌سوفانی كالسیكیه‌وه‌‬ ‫ب��ه‌ردی بناغه‌ی بۆ دان��راوه‌‪ ،‬هه‌میشه‌‬ ‫گ��ه‌ڕاون��ه‌ت��ه‌وه‌ ب��ۆ (ه��ه‌ب��وو)ی��ه‌ك��ی له‌‬ ‫جیهان به‌ده‌ر‪ ،‬كه‌ بوونی ئه‌م جیهانه‌‌و‬ ‫شته‌كانی ل��ێ‌ پ��ه‌ی��دا ب��ووه‌‪( .‬ه��ه‌ب��وو)‬ ‫ی��ه‌ك‪ ،‬ك��ه‌ راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی��ه‌و ب��ه‌ هیچ‬ ‫جۆرێک‌ ئه‌گه‌رو گومان‌و گۆڕانێك له‌‬ ‫خۆیدا هه‌ڵناگرێت‪ .‬جیهانی ئایدیاكانی‬ ‫ئ��ه‌ف�لات��وون‌و جووڵێنه‌ری نه‌جواڵوی‬ ‫ئه‌رستۆو ل��ه‌ش‌و ده‌روون��ی دیكارت‬ ‫راستی ئه‌م بۆچوونه‌ ساغ ده‌كه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ خۆ دوورخستنه‌وه‌‌ی فه‌یله‌سوفانی‬ ‫سیسته‌می میتافیزیكای باو له‌ خودی‬ ‫(بوون) خۆی له خۆیدا گه‌ڕانه به‌ دوای‬ ‫(هه‌بوو)یه‌كدا‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ بوون الی ئه‌وان (هه‌مه‌كییه)‌‪،‬‬ ‫به‌ڵگه‌ نه‌ویسته‌‪ ،‬پێناسه‌ ناكرێت‪.‬‬ ‫‪٦‬ـ سه‌رهه‌ڵدان‌و ده‌ركه‌وتنی رێبازێكی‬ ‫ن��وێ��ی وه‌ک‌ ئیگزیستێنچیالزم‪ ،‬كه‌‬ ‫خه‌سله‌تێكی تایبه‌تمه‌ندی به‌ فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫س��ه‌رده‌م به‌خشیووه‌‪ ،‬ل��ه‌وه‌دا جێگه‌ی‬ ‫خۆی كردۆته‌وه‌‪ ،‬كه‌ ئاوڕی له‌ مرۆڤ‌و‬ ‫كێشه‌كانی داوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬كۆششی ئه‌م‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪244‬‬

‫رێ��ب��ازه‌ ه��ێ��ن��ده‌ی ك��راب��ێ��ت بۆچوونی‬ ‫فه‌یله‌سوفانی پێش خۆی ره‌تكردۆته‌وه‌و‬ ‫گ��ه‌ڕاوه‌ت��ه‌وه‌ ب��ۆس��ه‌ر م��رۆڤ‪ .‬چونكه‌‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر م��رۆڤ پێشتر ه��ه‌وڵ��ی دابێت‬ ‫بوونی (هه‌بوو)یه‌كی سه‌روسروشتی‬ ‫ساغ بكاته‌وه‌‪ ،‬به ‌جۆرێك هه‌میشه‌ ئه‌و‬ ‫هه‌بووه‌ی ویستوویه‌تی له ‌باره‌یه‌وه‌‬ ‫پرسیار بكات‪ ،‬له‌ ده‌ره‌وه‌ی بوونی خۆی‬ ‫ب��ووه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم ئیگزیستێنچیالیشته‌‌كان‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ل��ه‌ الی��ه‌ن ه��ای��دی��گ��ه‌رو س��ارت��ره‌وه‌‬ ‫ئه‌وپه‌ڕی گه‌شه‌ی پێدراوه‌‪ ،‬ویستوویانه‌‬ ‫بوونی (خ��ۆ)ی��ه‌ك س��اغ بكه‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫(خ��ۆ)ی��ه‌ش خ��ودی م��رۆڤ خۆیه‌تی‪.‬‬ ‫بوونی مرۆڤێكه‪ ،‬كه‌ هۆشیاره به‌رامبه‌ر‬ ‫به بوونی خۆی‪ ،‬له‌م قۆناغه‌دا مرۆڤ‬ ‫پ��رس��ی��اره‌ك��ان��ی هه‌میشه‌ ئ��اراس��ت��ه‌ی‬ ‫شتێك ده‌ك��ات‪ ،‬كه‌ له ‌نێو ب��وون‪ ،‬واته‬ ‫جیهان خۆیدا بێت‪.‬‬ ‫‪٧‬ـ وێ��ڕای ه��ه‌ڵ��وێ��س��ت��ی ت��اك‌و‬ ‫ت��ه‌رای ف��ه‌ی��ل��ه‌س��وف��ان��ی وه‌ك ه��ی��وم‌و‬ ‫ك��ان��ت‪ ،‬س��ه‌ده‌ی ب��ی��س��ت ب��ه‌و س��ه‌ده‌‬ ‫چ��اره‌ن��ووس��س��ازه‌ ه��ه‌ژم��ار ده‌ك��رێ��ت‪،‬‬ ‫كه‌ فه‌لسه‌فه‌و به ‌تایبه‌تیش میتافیزیك‬ ‫رووبه‌ڕووی هێرشی پۆزیتیڤیسته‌كان‬ ‫ب��ۆت��ه‌وه‌‪ ،‬به ‌بیانووی ئ��ه‌وه‌ی رسته‌و‬ ‫ده‌سته‌واژه‌كانی میتافیزیك بێ‌ بنه‌مان‌و‬ ‫به ‌هیچ جۆرێك ناتوانرێت‌ راستی‌و‬ ‫دروستیان ساغ بكرێته‌وه‌‪ .‬چونكه‌ هه‌ر‬ ‫رسه‌ته‌یه‌ك‪ ،‬یان هه‌ر كێشه‌یه‌ك‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫‌لۆجیكیانه‌ بێت‪ ‌،‬یاخود ئه‌زموونی بێت‌و‬

‫نابێت له‌م دووانه‌ به‌ده‌ر بێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌و په‌ڕاوێزه‌كان‪:‬‬ ‫‪١‬ـ د‪.‬ح��ه‌م��ی��د ع��ه‌زی��ز‪ ،‬س��ه‌ره‌ت��ای��ه‌ك ل��ه ‌فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫كالسیكی یۆنان‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬چاپی سێیه‌م‪،‬‬ ‫هه‌ولێر‪ ،٢٠٠٨ ،‬ل‪٣٨‬‬ ‫‪٢‬ـ د‪ .‬ح��ه‌م��ی��د ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ب��ن��ه‌م��اك��ان��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی مه‌نتیقی‪ ،‬چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌‪،‬‬ ‫چاپی یه‌كه‌م‪ .٢٠٠٥ ،‬ل‪٨٢‬‬ ‫‪٣‬ـ د‪ .‬حه‌مید ع��ه‌زی��ز‪ ،‬س��ه‌ره‌ت��ای��ه‌ك ل��ه ‌فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫كالسیكی یۆنان‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬چاپی سێیه‌م‪،‬‬ ‫هه‌ولێر‪ ،٢٠٠٨ ،‬ل‪٩١‬‬ ‫‪٤‬ـ د‪ .‬محه‌مه‌د كمال‪ ،‬هایدیگه‌رو شۆڕشێكی فه‌لسه‌فی‪،‬‬ ‫ده‌زگ��ای چ��اپ‌و په‌خشی س��ه‌رده‌م‪ ،‬چ��اپ��ی ی��ه‌ك��ه‌م‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،٢٠٠٧ ،‬ل‪١٩٣‬‬ ‫‪٥‬ـ بێرتراند ره‌سڵ‪ .‬مێژووی فه‌لسه‌فه‌ی خۆرئاوا‪ ،‬و‪.‬‬ ‫فازڵ مه‌حمود وه‌ل��ی‪ ،‬ده‌زگ��ای چاپ‌و باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫رۆژهه‌اڵت‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،٢٠١١ ،‬ل‪٢٨٢‬‬ ‫‪٦‬ـ د‪ .‬حه‌مید ع��ه‌زی��ز‪ ،‬س��ه‌ره‌ت��ای��ه‌ك ل��ه ‌فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫كالسیكی یۆنان‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬چاپی سێیه‌م‪،‬‬ ‫هه‌ولێر‪ ،٢٠٠٨ ،‬ل‪١٧٢‬‬ ‫ێ ل ‌ه ئه‌وروپا‪،‬‬ ‫‪٧‬ـ د‪ .‬حه‌مید عه‌زیز‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ی نو ‌‬ ‫چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،٢٠١٢ ،‬ل‪٨٦‬‬ ‫‪٨‬ـ هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪٧٥‬‬ ‫‪٩‬ـ د‪ .‬محه‌مه‌د كمال‪ ،‬هایدیگه‌رو شۆڕشێكی فه‌لسه‌فی‪.‬‬ ‫ده‌زگ��ای چ��اپ‌و په‌خشی س��ه‌رده‌م‪ ،‬چ��اپ��ی ی��ه‌ك��ه‌م‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،٢٠٠٧ ،‬ل‪ ٦٢‬ـ‪٦٣-‬‬ ‫‪١٠‬ـ هه‌مان سه‌رچاوه‪‌،‬ل‪٤٩‬‬ ‫‪١١‬ـ هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪٤٨‬‬ ‫‪١٢‬ـ د‪ .‬محه‌مه‌د كه‌مال‪ ،‬ئۆنتۆلۆجیی بنه‌ڕه‌تی‌و بوونی‬

‫‪245‬‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬چاپخانه‌ی یاد‪ ،‬چاپی سێیه‌م‪ ،‬سلێمانی‪،٢٠١١ ،‬‬ ‫ل‪١٤‬‬ ‫‪١٣‬ـ د‪ .‬ح��ه‌م��ی��د ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی س��ه‌رده‌م ل ‌ه‬ ‫ئه‌وروپا‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ .‬چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،‬‬ ‫‪٢٠١٢‬ل‪27‬‬ ‫‪١٤‬ـ هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪٩١‬‬

‫‪٢٦‬ـ د‪ .‬ح��ه‌م��ی��د ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ب��ن��ه‌م��اك��ان��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی مه‌نتیقی‪ ،‬چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌‪،‬‬ ‫چاپی یه‌كه‌م‪ ،٢٠٠٥ ،‬ل‪٦٤‬‬ ‫‪٢٧‬ـ د‪ .‬حه‌مید عه‌زیز‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ی سه‌رده‌م ل ‌ه ئه‌وروپا‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ی رۆژه��ه‌اڵت‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬هه‌ولێر‪،٢٠١٢ ،‬‬ ‫ل‪١٦٥‬‬

‫‪١٥‬ـ د‪ .‬م��ح��ه‌م��ه‌د ك��م��ال‪ ،‬ه��ای��دی��گ��ه‌رو شۆڕشێكی‬

‫‪٢٨‬ـ د‪ .‬ح��ه‌م��ی��د ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ب��ن��ه‌م��اك��ان��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬

‫فه‌لسه‌فی‪ ،‬ده‌زگ��ای چ��اپ‌و په‌خشی س��ه‌رده‌م‪ ،‬چاپی‬

‫شیكردنه‌وه‌ی مه‌نتیقی‪ ،‬چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌‪،‬‬

‫یه‌كه‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،٢٠٠٧ ،‬ل‪ ١٦٤‬ـ ‪١٦٥‬‬

‫چاپی یه‌كه‌م‪ ،٢٠٠٥ ،‬ل‪٩٤‬‬

‫‪١٦‬ـ ژان پۆل سارته‌ر‪ .‬بوون‌و نه‌بوون‪ ،‬و‪ .‬د‪ .‬محه‌مه‌د‬ ‫كه‌مال‪ ،‬ده‌زگای چاپ‌و په‌خشی سه‌رده‌م‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،٢٠١١ ،‬ل‪١٣‬‬

‫‪٢٩‬ـ زنجیر ‌ه ده‌رس گوتاره‌كانی‪ ،‬م‪ /‬حه‌سه‌ن حسێن‬ ‫سدیق‪ ،‬مامۆستای لۆجیك‌و فه‌لسه‌فه‌ی زانست‬ ‫‪٣٠‬ـ د‪ .‬ح��ه‌م��ی��د ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ب��ن��ه‌م��اك��ان��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬

‫‪&١٧‬ـ هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪٣٨‬‬

‫شیكردنه‌وه‌ی مه‌نتیقی‪ .‬چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌‪،‬‬

‫‪١٨‬ـ د‪ .‬م��ح��ه‌م��ه‌د ك��م��ال‪ ،‬ه��ای��دی��گ��ه‌رو شۆڕشێكی‬

‫چاپی یه‌كه‌م‪ .٢٠٠٥ ،‬ل‪١٠٠‬‬

‫فه‌لسه‌فی‪ ،‬ده‌زگ��ای چ��اپ‌و په‌خشی س��ه‌رده‌م‪ ،‬چاپی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،٢٠٠٧ ،‬ل‪١٥٦‬‬ ‫‪١٩‬ـ مارتین هایدیگه‌ر‪ ،‬میتافیزیك چییه‌‪ .‬و‪ .‬د‪.‬حه‌مید‬ ‫عه‌زیز‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،٢٠١٢ ،‬ل‪١٢‬‬ ‫‪٢٠‬ـ هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪٩‬‬ ‫‪٢١‬ـ د‪ .‬ح��ه‌م��ی��د ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ب��ن��ه‌م��اك��ان��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی مه‌نتیقی‪ ،‬چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌‪،‬‬ ‫چاپی یه‌كه‌م‪ ،٢٠٠٥ ،‬ل‪٦٩‬‬ ‫‪٢٢‬ـ د‪ .‬حه‌مید عه‌زیز‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ی سه‌رده‌م ل ‌ه ئه‌وروپا‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ی رۆژه��ه‌اڵت‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬هه‌ولێر‪،٢٠١٢ ،‬‬ ‫ل‪٦٠١‬‬ ‫‪٢٣‬ـ د‪ .‬ح��ه‌م��ی��د ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ب��ن��ه‌م��اك��ان��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی مه‌نتیقی‪ ،‬چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌‪،‬‬ ‫چاپی یه‌كه‌م‪ ،٢٠٠٥ ،‬ل‪١٠١‬‬ ‫ێ ل ‌ه ئه‌وروپا‪،‬‬ ‫‪٢٤‬ـ د‪ .‬حه‌مید عه‌زیز‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ی نو ‌‬ ‫چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،٢٠١١ ،‬ل‪١٤٠‬‬ ‫‪٢٥‬ـ هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪٢٢٩‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪246‬‬

‫ئينسكلؤثيدياى ناوداران‬

247

‫لویس بالن‬ Louis Blanc ‫سەالح رەنجدەر‬

Salah Ranjder

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪248‬‬

‫له دوای شۆڕشی فه‌ڕه‌نسی (‪١٧٨٩‬‬ ‫ـ ‪ )١٧٩٩‬به چل ساڵ‪ ،‬له ساڵی ‪١٨٣٩‬دا‬ ‫راپه‌ڕینێکی کرێکاران هه‌ر له فه‌ڕه‌نسادا‬ ‫درووست بووه‪ .‬له دوای ئه‌و راپه‌ڕینه‌وه‬ ‫دەستەیەك سەركردەی سیاسی لە نێو‬ ‫بزووتنەوەی ناڕەزایەكانی ئه‌و راپه‌ڕینی‬ ‫كرێكارانەوە لە سەر شانۆی سیاسیی‬ ‫ئەو واڵت��ە‌دا دەرك��ەوت��وون‪ ،‬كە (لویس‬ ‫ب�لان) یەكێك ب��ووه لە گرنگترینیان‪،‬‬ ‫ب��ەو پ��ێ��ی��ەی‪ ،‬ک��ه ك��رێ��ك��اره‌ک��ان وەك‬ ‫س��ەرك��ردەی��ەك��ی ل��ێ��وەش��اوە متمانەی‬ ‫زۆری��ان پێ‌ ه��ەب��ووه‪ .‬لویس ب�لان له‬ ‫ساڵی ‪١٨١١‬دا له ئیسپانیا له‌داکبووه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و س��ه‌ره‌ده‌م��ه‌ی‪ ،‬ک��ه ب��ن��ه‌م��اڵ��ه‌ی‬ ‫(ب��ۆڕب��ۆن) دووب��اره گ��ه‌ڕاون��ه‌ت��ه‌وه بۆ‬ ‫سه‌ر ته‌ختی پادشایه‌تی له فه‌ڕه‌نسا‪،‬‬ ‫ب��ل�ان چ��ووه ل��ه ف��ه‌ڕه‌ن��س��ادا وه‌ک‬ ‫پارێزه‌ر کاری کردووه‪ .‬هه‌روه‌ها وه‌ک‬ ‫رۆژنامه‌نووسیش چاالکیی هه‌بووه‪.‬‬ ‫س��ەرەت��ا رۆژن��ام��ەی��ەك��ی ب��ۆ خ��ۆی بە‬ ‫ناونیشانی کولتوور دەركردووه‪ .‬دواتر‬ ‫گۆڤارێکی به ناونیشانی پێشكەوتن‬ ‫دەردەك��ردووه‪ .‬ل��ە س��اڵ��ی ‪١٨٣٩‬دا‬ ‫کتێبێکی ب��ه ناونیشانی (رێکخستنی‬ ‫کار) باڵوكردەوە‪ ،‬كە ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی‬ ‫خۆی دەنگدانەوەی هەبووه‌و ناوبانگی‬ ‫پ��ێ ده‌رک��ردووه‪ .‬ه��ه‌ر ب��ه ه��ۆی ئه‌م‬ ‫کتێبه‌یه‌وه ناوبانگی لە نێو كرێكاران‌و‬ ‫گەلی ف��ەرەن��س��ادا ب��ۆ پ��ه‌ی��دا ب��ووه‪ .‬لە‬ ‫دوای ئەمەشەوە چەند كتێبێكی‌تری‬

‫باڵوكردەوە‪ .‬لەوانە (سوسیالیزم‌و مافی‬ ‫كاركردن)و (سۆسیالیزمی فێركاری)‌و‬ ‫(مێژووی شۆڕش فەرەنسا)‌و (مێژووی‬ ‫شۆڕش)‌و (مێژووی ده ساڵ)‪.‬‬ ‫ل��ه دوای س��ەرن��ەك��ەوت��ن‌و شكست‬ ‫خواردنی شۆڕشی فه‌ڕه‌نسای ساڵی‬ ‫‪ ،١٨٤٨‬بالن رووی له تاراوگه کردووه‬ ‫بۆ بریتانیا‪ .‬لەوێشدا هه‌ر به به‌رده‌وامی‬ ‫سەر گەرمی نووسین‌و دانانی كتێب‬ ‫ب��ووە‪ .‬زۆرب��ەی ئ��ەو ك��ت��ێ��ب��ان��ە‌ی‪ ،‬که‬ ‫ئینگلترا ن��ووس��ی��ون��ی‪ ،‬ی��ان مێژوویی‬ ‫بوون‪ ،‬یان كێشەكانی ئەو سەردەمەی‬ ‫ئینگلتەرەی تیادا راڤە كردووە‪.‬‬ ‫م��ان��ەوەی (ب��ل��ان) ل��ە ئ��ی��ن��گ��ل��ت��ه‌رادا‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی زۆری ب��وو ل��ە س��ەر‬ ‫ئالوگۆڕە فیكریەكان‪ ،‬بە تایبەتی لە‬ ‫دوای نوسینی كتێبی (چەند نامەیەك‬ ‫لە ب��ارەی ئینگلتەراوە) (‪Letters on‬‬ ‫‪ ،)England‬كە لە ساڵی ‪١٨٦٦‬دا به چاپی‬ ‫گه‌یاندووه‪ .‬ئیتر لێرەوە ب�لان ب��ەرەو‬ ‫بیرو بۆچوونی میانڕه‌وانه‌و كۆتایی‬ ‫هێنان بە قۆناخێك لە باوەڕ بوون بە‬ ‫میتۆدی توندڕەوانەی شۆرشخوازی‬ ‫هەنگاوی دەس��ت پێكردووه‪ .‬ئەمەش‬ ‫ت��ا ه��ات��ووه‪ ،‬زی��ات��ر ل��ە پەرنسیپەكانی‬ ‫ش��ۆڕش��ی دوور دەخ��س��ت��ەوە‪ .‬ت��اوای‬ ‫لێ‌ هاتووه لە ساڵی ‪١٨٧٠‬دا دووباره‬ ‫گه‌ڕاوه‌ته‌وه بۆ فەرەنسا‪ .‬له‌وێ نەیاریی‬ ‫خۆی راگه‌یاندووه له دژی کۆمۆنه‌ی‬ ‫پ��اری��س‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش س��ه‌ره‌ت��ای��ه‌ک ب��ووه‬

‫‪249‬‬

‫ب��ۆی وه‌ک دەنگێكی‌ترو میتۆدێكی‌تر‬ ‫بۆ هێنانەدیی گۆڕانكاریی له تیۆری‬ ‫س��ۆس��ی��ۆل��ۆژی��دا‪ .‬ل��ێ��رەش��ەوە لویس‬ ‫ب�لان گ��ۆڕاوه ب��ۆ که‌سایه‌تییه‌کی‌تر‪.‬‬ ‫که‌سایه‌تییه‌ک‪ ،‬که ده‌کریت له مێژوودا‬ ‫ده‌ستنیشان بکرێت وه‌ک پێشه‌وایه‌کی‬ ‫دی��م��وك��رات��ی��خ��وازی سۆسیالیستی‬ ‫م��ۆدێ��رن‪ ،‬چونکه ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه پێی‬ ‫وا ب��ووه‪ ،‬ک��ه باشتر بێت نه‌خشه‌ی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و پ��رۆس��ه‌ی گەشەپێدانی‬ ‫ئ��اراس��ت��ەك��راوی خزمەتگوزاریەكان‪،‬‬ ‫ب��ۆ خ��ۆش��گ��وزەران��ی‪ ،‬ب��ە دەوڵ��ەت‬ ‫بسپێردرێت‪ .‬له‌مه‌وه ئیتر بالن به یه‌کیک‬ ‫له دوژمنە سەرسەختەكانی سیستمی‬ ‫سەرمایەداری دەژم��ێ��ردراوه‪ ،‬چونکه‬ ‫تا سەر ئێسقان الیەنگری بزوتنەوەی‬ ‫كرێكاران‌و پاڵپشتی خەباتی چینایەتییان‬ ‫ب��ووه‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ه ه��ه‌م��ان ک��ات��دا دژی‬ ‫جەنگ‌و توندوتیژیش بوو‪ ،‬كە هەندێك‬ ‫لە س��ەرك��ردە سۆسیالیسته‌کانی ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه بانگەشەیان بۆ دەركردووه‪.‬‬ ‫ب�لان‪ ،‬جگه ل��ه‌وه‪ ،‬ب��ڕوای پتەوی بە‬ ‫دیموكراسیی پەرلەمانی هه‌بووه‪ ،‬که لە‬ ‫سەر بناغه‌ی مافی هەڵبژاردنی هەمە‬ ‫الیەنە دابمه‌زرێت‪ .‬لە نووسینەكانیدا‬ ‫ب��ل�ان ج��ەخ��ت��ی ل��ه‌‌وه ك��ردووە‪ ،‬که‬ ‫خ��ەب��ات��ی ئ��اش��ت��ی��ان��ەو پ��ێ��ك��ەوە ژی��ان‌و‬ ‫سۆڵیدارێتی ب��ه‌رق��ه‌را بێت لە پێناوی‬ ‫بەدیهێنانی پێشكەوتنی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫هەربەمەشەوە ن��ەدەوەس��ت��اوه‪ ،‬بەڵكو‬

‫ب��ە گ��ەرم��ی داوای خ��ۆم��اڵ��ی ك��ردن��ی‬ ‫هێڵی شەمەندوفەرو كەرتەكانی‌تری‬ ‫كردووه‪ ،‬که بۆ سازكردنی سیاسەتێكی‬ ‫ئابووریی باش‌و بێتە فاكتەرێكی كارای‬ ‫بەدی هاتنی خۆشگوزەرانی‪.‬‬ ‫لە نووسینەكانیدا بالن سەبارەت بە‬ ‫پێناسه‌ی م��ێ��ژوو ب��ە ت��ەواوی لەگەڵ‬ ‫تیۆریە مێژویەكەی ک��ارڵ ماركس‌دا‬ ‫ناكۆك بووه‪.‬‬ ‫ب��ەڕای ب�لان ئ��ای��دی��اك��ان م��ێ��ژووی��ان‬ ‫دروست ك��ردوە‪ .‬له‌ سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‬ ‫پێشبینیی كردووه‪ ،‬که رۆشنگەری پلە‬ ‫بە پلە لە عەقڵی خەڵكدا ئەو چه‌شنه‬ ‫گۆڕانكاریە كۆمەاڵیەتیانە بەدی بێنێت‪ ،‬كە‬ ‫ئارەزووی بەدیهاتنی دەكردن‪ .‬ئامانجی‬ ‫بالن به‌دیهاتنی كۆمارێکی كۆمەاڵیەتی‬ ‫بووه‪ ،‬كە له هه‌ر ناکۆکییه‌کی چینایه‌تی‬ ‫به‌ده‌ر بێت‪ .‬بالن ئه‌گه‌رچی له رووی‬ ‫تێورییه‌وه پشتی بە بوونی دەوڵەتێك‬ ‫بەستووه‪ ،‬كە مۆركێكی دێمۆكراتییانه‌ی‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەاڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌‌دا خوازیاری‬ ‫سۆسیالیزمی دەوڵ��ەت��ی ن��ەب��وو‪ .‬بالن‬ ‫خوازیاری ئ��ه‌وه نه‌بووه‪ ،‬که ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫ئه‌رکی بەڕێوەبردنی پیشەسازی وە‬ ‫ئەستۆ بگرێت‪ ،‬بەڵكو دەیویست دەوڵەت‬ ‫ه��اوك��اری��ی پێكهێنانی دەستەگەلێكی‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆ ب��ێ��ت‪ ،‬ك��ە ك��رێ��ك��اران‬ ‫ب��ت��وان��ن ل��ە رێ��گ��ه‌ی��ان��ەوە ك��اروب��اری‬ ‫پیشەسازی بۆ خۆیان بەڕێوە ببەن‪.‬‬ ‫بۆ ئەمەش رابەرانی خۆیان هەڵبژێرن‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪250‬‬

‫پاداشتەكان لە سەر چەند بنەمایەك‬ ‫داب��ەش ب��ك��ەن‪ ،‬ك��ە ل��ەگ��ەڵ كۆمەڵێك‬ ‫پرەنسیپدا بگونجێت‪ ،‬كە لە بنەرەتەوە‬ ‫بۆ دابەشكردنی دادپەروەرانەی داهات‬ ‫داهێنراون‪.‬‬ ‫ب�ل�ان ڕای وا ب��ووه‪ ،‬ک��ه دەوڵ��ەت‬ ‫دەس��ت وەرن��ەدات��ە خ��زم��ەت��گ��وزاری��ە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان‌‪ ،‬به‌ڵکو ئە‌م ب��وارە بە‬ ‫دەستەو كۆمەڵە‌ی كرێكاری‌و جەماوەر‬ ‫بسپێردرێت‪ .‬لە بەرامبەریشدا بانكێك‬ ‫بۆ بە قەرزدان‌و دابەشكردن دامەزرێت‪،‬‬ ‫كە خاوەندارێتیەكەی هینی كۆمەڵگا‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ب�لان ه��ەروەه��ا پالنی ن��ەت��ەوەی��ی بۆ‬ ‫بەرهەمهێنان بە پێویست زانیوه‪ .‬بەاڵم‬ ‫بڕواشی وابووه‪ ،‬كە نەهێشتنی دەست‬ ‫بەسەراگرتن‌و چەوساندنەوەو البردنی‬ ‫ئەو كۆت‌و بەندانەی سەرمایەداری بە‬ ‫سەر هێزی كڕینی چینە بندەستەكاندا‪،‬‬ ‫بە تایبەتی كرێكاراندا سەپاندوێتی‪،‬‬ ‫ببێتە هۆی پێشكەوتن‌و بەرزبونەوەی‬ ‫ئاستی بەرهەم هێنان‪ .‬لە راستیدا له‌و‬ ‫س��ه‌رده‌م��ه‌دا دەس��ت بەسەرداگرتن‌و‬ ‫ركابەرێتی كۆسپی گ��ەورە ب��وون لە‬ ‫بەردەم دان نان بە مافی هه‌لی كارکردندا‬ ‫(‪ .)The right of work available‬بۆیه‬ ‫ب�ل�ان ل��ە كتێبەكەیدا ب��ە ناونیشانی‬ ‫(رێكخستنی ك��ار)‪ ،‬وێ��رای جەخت‬ ‫كردنی لە سەر پرەنسیپی سۆڵیدارێتی‌و‬ ‫سەلماندنی مافی كرێكاران‪ ،‬بە رێگاو‬

‫شێوازی دوور لە شەڕو هەڵچوون‪ ،‬دوو‬ ‫بیرۆکه‌که‌ی خۆیشی روونكردۆتەوە‪،‬‬ ‫كە یەكەمیان ناسراوه به‌ بەشداركردن‌‬ ‫‪association‬و ئەوی‌تریان ناسراوه به‬ ‫مافی كارکردن‪ .‬لەم كتێبەشدا چەندین‬ ‫میتۆدی ن��وێ‌‌و میكانیزمی گونجاوی‬ ‫بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان‬ ‫كرێكاران‌و دەوڵەت خستۆتە روو‪.‬‬ ‫ئ��ەو س��ی��س��ت��م��ەی��ب�لان) ب��ۆ دەوڵ��ەت‬ ‫پێشنیاری دەك��ردووه‪ ،‬هەموو مەرجە‬ ‫دیفاكۆییەكانی تێدا رەچاو كردووه‪ ،‬بە‬ ‫چەشنێك‪ ،‬كە لە رووی فیكریەوە لە‬ ‫تۆباویزمی (فۆرێ)و (سان سیمون)ی‬ ‫دوور بخاتەوە‪.‬‬ ‫كۆمەڵگای خۆشگوزەران‪ ،‬كە حاڵی‬ ‫ح��ازرو ل��ە س��ەدەی بیست‌و یەكەمدا‬ ‫خواستی زۆرێ��ك ل��ەگ��ەالن��ی دنیایەو‬ ‫سۆسیالیزمی دیموكراتی بانگەشەی بۆ‬ ‫دەك��ات‌و رابەرایەتی تێزە فیكریەكانی‬ ‫دەك��ات‪ ،‬لە ه��زرو بیری (لویس بالن)‬ ‫ش��وێ��ن��گ��ەی م��ك��ۆم��ی ه��ەب��ووە‪ .‬ب�لان‬ ‫دەی��ەوێ��ت بڵێت ل��ە س��ای��ەی سیستمی‬ ‫س��ۆڵ��ی��دارێ��ت��ی‌و ب��ەش��داری��خ��وازی��دا‬ ‫دەكرێت ركابەریی نێوان سەرمایەدارە‬ ‫تایبەتەكان‌و ئەو گ��روپ‌و كۆمەاڵنەدا‬ ‫نەمێنێت‪ ،‬كە داكۆكی لە مافی زۆرینەی‬ ‫خەڵك دەكەن‌‪ .‬بەرهەمیش كاتێك زیاد‬ ‫دەك��ات‪ ،‬كە كرێكاران بە گیانی پڕ لە‬ ‫ئ��ی��رادەی خزمەتكردنەوە ك��ار بكەن‌و‬ ‫لە تەلیسمی ت��رس رزگ��ار بكرێن‪ ،‬كە‬

‫‪251‬‬

‫پێویستە دام��ەزراوەك��ان��ی كارخانە‬ ‫نەتەوەییەكان‪ ،‬كە كۆمەڵەو یەكێتییەكان‬ ‫سەرپەرشتییان دەكەن‪ ،‬بخرێنە خزمەتی‬ ‫بەرژەوەندیی سۆڵیدارێتیەوە‪ .‬هەموو‬ ‫ئەمانە رێگا خۆشكەرن بۆ هێنانەدیی‬ ‫پێشكەوتنی زانستی‌و پراكیتزەكردنی‬ ‫ئەو پرەنسیپەی دەڵێت‪« :‬لە هەر كەس‬ ‫بە پێی تواناو بۆ ه��ەر ك��ەس بە پێی‬ ‫پێویست)‪ .‬بەم شێوەیە بالن ئینجیلی‬ ‫ئابوریی سوسیالیستیی بە شێوەیەكی‬ ‫ب��ێ‌ ه��اوت��ا داڕش��ت��و‌وه‌و ل��ە (س��ان‬ ‫سیمونیستییه‌کان‌)و (فۆریستییەكان)ی‬ ‫جودا كردۆتەوە‪.‬‬ ‫لە دەیەی پێنجەمی سەدەی نۆزدەدا‪،‬‬ ‫وەك یەكێك لە دیارترین بانگخوازانی‬ ‫ئەركی پالنڕێژیی دەوڵەت بۆ داڕشتنی‬ ‫ه��ەق��دەس��ت��ی ت��ەواوی ك��رێ��ك��اران‪،‬‬ ‫دەركەوت‪ .‬بالن دەیویست دەوڵەت ببێتە‬ ‫بانكی هەژاران‌و لە ئێش‌و ئازارەكانیان‬ ‫كەم بكاتەوە‪ .‬هەر چەندە پێودانگی ئەم‬ ‫لەگەڵ پێودانگی (ماركس‌و بالنكی)دا‬ ‫بۆ پووكاندنەوەی دەوڵ��ەت یەكتریان‬ ‫ن��ەدەگ��رت��ەوەو داوای روخ��ان��دن��ی‬ ‫دەوڵ��ەت��ی ن��ەدەك��ردو زیاتر مۆركێكی‬ ‫مۆراڵی بە بانگەشەكەی داب��وو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ل��ەگ��ەڵ م��ارك��س‌دا ل��ەوەدا ه��اوڕاب��وو‪،‬‬ ‫كە بێكاری‌و قەیرانەكان‪ ،‬هەتا زیاتر‬ ‫پەرەبسێنن‌و گەورەبن‪ ،‬كاپیتاڵیزم لە‬ ‫دارووخان نزیكتر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٨٤٨‬دا بالن لەگەڵ (ئەلبێر)‬

‫ی س��ەرك��ردەی ك��رێ��ك��اران��دا هەلی‬ ‫بەشداریكردنی لە حكومەتی كاتیدا بۆ‬ ‫هاتۆته پێشەوە‌و وەك نوێنەری باڵی‬ ‫چ��ەپ��ی ك��ۆم��اری��ەك��ان ب��ەش��دار ب��ووه‪.‬‬ ‫زۆر ب��ە خێرایی گ��وش��اری خستۆته‬ ‫سەر هاوڕێكانی بۆ ئ��ەوەی تیڕوانینە‬ ‫سوسیۆلوژیەكانی بە هەند وەربگرن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم حكومەت هیچ كاردانەوەیەكی‬ ‫پۆزەتیڤی لەو رووەوە پیشان نەداوه‪،‬‬ ‫چونكە حكومەت بەشداریكردنی بالن‌ی‬ ‫بۆ كەم كردنەوەی توڕەیی كرێكاران‌و‬ ‫بێدەنگكردنیان بەكاردەهێناو نەیتوانیوه‬ ‫بچێتە ژێ��ر ب��اری پ��رۆژەك��ان��ی��ەوە‪.‬‬ ‫لەراستیدا كرێكاران بە چاوی ئارامیەوە‬ ‫لێیان روانیوه‪ ،‬بەاڵم زۆربەی ئەندامانی‬ ‫ح��ك��وم��ەت وەك��و كەسێكی ت��ۆب��اوی‬ ‫ناوزەدیان كردووه‪ .‬سەرباری ئەوەش‪،‬‬ ‫بوونی ئەمیان لە حكومەتدا بە پێویست‬ ‫زانیوه‪ ،‬كە پێیان وابووه لە سەركەوتنی‬ ‫سەركردە توندڕەوەكانی وەكو بالنك‌ی‬ ‫رێ��گ��ر دەب��ێ��ت‪ .‬س��ەرەن��ج��ام حكومەت‬ ‫لیژنەی (لۆكسمیرۆگ)ی بۆ توێژینەوەی‬ ‫ورد لە پرسە كرێكارییەكان پێكهێناوه‪،‬‬ ‫ك��ە ئ��ەرك��ی س��ەرۆك��ای��ەت��ی لیژنەكەی‬ ‫ب��ە (ئ��ەل��ب��ێ��ر) س��پ��اردووه‌و ب�لان‌ی��ش‬ ‫وەك��و جێگر دی��اری ك��راوه‪ .‬ب��ەاڵم ئەم‬ ‫لیژنەیە تەنیا بۆ دوورخستنەوەی بالن‬ ‫لەكارەكانی بەكارهێنراوه‌وه‪ .‬لە راستیدا‬ ‫نە رێگەی پێ‌ دراوه هیچ كارێك بكات‌و‬ ‫نە هیچ پارەیەكی بۆ خەرج كراوه‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪252‬‬

‫لیژنەی (لۆكسیمبۆرگ) پێكاتووه لە‬ ‫نوێنەرانی خاوەنكارەكان‌و نوێنەرانی‬ ‫كرێكارانیش لە یەك كاتداو ژمارەیەك‬ ‫ئ��اب��ووری��ن��اس‌و ت��وێ��ژەران��ی پ��رس��ە‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��ان��ی��ش ت��ی��ای��دا ب��ەش��دار‬ ‫ب��وون‪ .‬ئ��ەم لیژنەیە چەندین لیژنەی‬ ‫الوەك��ی��ی پێكهێناوه ب��ۆ ئامادەكردنی‬ ‫راپۆرتەكان دەربارەی كۆمەڵێك بابەت‌‪،‬‬ ‫لە نێویشیاندا خودی پرۆژەكانی بالن‌و‬ ‫چەندین پالنی دیكەی دامەزراو لە سەر‬ ‫بنچینەی سۆڵیدارێتی‌و هاوبەشیكردنی‬ ‫كرێكاران لە ق��ازان��ج��دا‪ .‬ب��ەاڵم خودی‬ ‫ب�لان ئەركی سەرەكیی ل��ەوەدا ب��ووه‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ەوڵ��ی رێ��گ��ەگ��رت��ن��ی داوه لە‬ ‫مانگرتن‌و وازیكردنی رۆڵی نێوانگیری‬ ‫كرێكاران‌و خاوەنكارەكان‪ .‬لەمەشدا‬ ‫زۆر سەركەوتوو بووه‪ .‬هەرچەندە لە‬ ‫دامەزراندنی (فاكتۆرە نەتەوەییەكان)دا‪،‬‬ ‫كە پرۆژەی بەناوبانگی خۆی بووه‪ ،‬هیچ‬ ‫ئەنجامێكی بە دەست نەهێناوه‌و (ماری‌و‬ ‫ئێمیل تۆماس) ركابەریی بە پێكهێنانی‬ ‫چەند رێكخراوێكی فریاگوزاری وەك‬ ‫ئەلتەرناتیڤی پرۆژەكەی بالن شكستیان‬ ‫پێ‌ هێناوه‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا زۆر‬ ‫گەشبینانە بڕوای خۆی بە دیموكراسی‬ ‫پەرلەمانی دەخستە روو‪.‬‬ ‫ب��ل�ان ک��ه‌س��ێ��ک��ی س��ۆس��ی��ال��ی��س��ت‌و‬ ‫سوسیال دیموكرات بووه‪ .‬بانگەشەی‬

‫بۆ جۆرێک له سیستم كردووه‪ ،‬ئێستا‬ ‫ل��ە دن��ی��ادا شوێنكەوتوانی ب��ە هەمان‬ ‫م��ی��ت��ۆد ك��ار دەك��ەن‌و ل��ە زۆرێ��ك لە‬ ‫واڵتانی دنیادا فەرمانڕەوایی بە دەست‬ ‫دەه��ێ��ن��ن‪ .‬ه��ەر چ��ەن��دە ب�لان ل��ە الی��ەن‬ ‫ماركس‌و خەڵكانی دیكەی نێو بزاڤی‬ ‫سوسیالیزمدا دژایەتی دەكراوه‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ل��ە بیروبۆچونەكانی خ��ۆی��دا پاشگەز‬ ‫نەبۆته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو توانیویه‌تی بەداهێنانی‬ ‫دروشمێك‪ ،‬كە دەڵێت‪( ‌:‬لە هەر كەس‬ ‫بە پێی ت��وان��او بۆ ه��ەر ك��ەس بە پێی‬ ‫پێویست) تا هەتا هەتایە ن��اوی خۆی‬ ‫بەزیندوویی بهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‌کان‬ ‫لویس بالن ونظریە تنظیم العمل‪ ،‬بروفیسور‪-‬ج‪ ،‬د‪ .‬ه‪،‬‬ ‫كول‪ ،‬وه‌رگێڕانی بۆ عه‌ره‌بی‪ :‬منیر البعلبكی‪-،‬دار العلم‬ ‫للمالیین‪ ،‬بیروت‪ ،‬لبنان‪.١٩٧٨ ،‬‬ ‫الموسوعة العربیة‪-‬‬ ‫‪http://www.1902encyclopedia.com/S/‬‬ ‫‪SOC/socialism.html‬‬ ‫ثورة فبرایر ‪ ،١٨٤٨‬الموسوعە العربی< المیسرة‪.‬‬ ‫‪http://encyc.reefnet.gov.sy/?page=entry‬‬ ‫‪&id=188743‬‬

253