kawana_25

‫ژمارە(‪ )25‬تشرینی دووەم ‪2013‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دەستەی نووسەران‪ :‬م‪ .‬عبدالرحمن كریم درویش‬ ‫نەجمەدین فەقێ عەبدواڵ‬

‫بەڕێوەبەری هونەری‬ ‫ئازەر عوسمان‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە‬ ‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫نووسه‌ران‌و خوێنه‌رانی خۆشه‌ویست ئاگادار ده‌که‌ین بابه‌ت‌و سه‌رنچ‌و‬ ‫تێبینیه‌کانتان بۆ ئه‌م ئیمه‌یاڵنه بنێرن‌‪:‬‬ ‫‪kawanakurd@yahoo.com‬‬ ‫‪kawana@kawanakurd.com‬‬

‫گۆڤاری كـەوانــە‬ ‫لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە‬

‫تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە‬ ‫لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬

‫نــــاوةرِؤكــــــ‬

‫وته‌ی که‌وانه‪6........................................................................................................................‬‬ ‫رامیاری‪:‬‬ ‫ــ چەمكی دەوڵەت لە بیری سیاسیدا‬ ‫نووسینی‪ :‬شاکار جه‌الل‪10..................................................................................................‬‬ ‫ــ چەمكی دەوڵەت الی مەلیك مه‌حمودی حەفید‬ ‫نووسینی‪ :‬ته‌رز ‌ه سلێمان حه‌مه‌جان‪31..............................................................................‬‬ ‫ــ ئەوەی به کوردی قسە بکات‪ ،‬با بچێت بۆ سەنتەری ره‌هابیلیتاسیۆن‬ ‫وەرگێڕانی (لە تورکییەوە)‪ :‬عەبدوڵاڵ بابەکر‪63................................................................‬‬ ‫ــ دواهاته‌کانی سه‌رمایه‌داری‬ ‫نووسینی‪ :‬فه‌رید زه‌که‌ریا‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬جه‌هانگیر که‌سنه‌زانی‪ ،‬لوقمان ئه‌حمه‌دیان‪75.............................................‬‬ ‫کۆمه‌ڵناسی‪:‬‬ ‫ــ خاڵه‌ لێكچووه‌كانی رێنیسانس‌و ریفۆرمی ئایینی‬ ‫نووسینی‪ :‬خێاڵن له‌تیف پیرۆت‪91...................................................................................‬‬ ‫ــ هونه‌ری په‌روه‌رده‌و فێرکردنی چه‌وساوه‌کان‬ ‫نووسینی‪ :‬پاوڵۆ فرێری‬ ‫وه‌رگێڕانی (له عه‌ره‌بییه‌وه)‪ :‬جیهاد محه‌مه‌د‪107..............................................................‬‬

‫ــ سوژه‌ی کۆمه‌ڵگاو ده‌وڵه‌ت‌و شۆڕش‬ ‫نووسینی‪ :‬به‌فراو نوری‪138...............................................................................................‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‪:‬‬ ‫ــ میتافیزیک‪ ..‬ره‌هه‌ندو ئاسۆ‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬حه‌مید عه‌زیز‪152.........................................................................................‬‬ ‫ــ فەلسەفەی زانستی الی بێرتراند رەسڵ‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬حه‌سه‌ن حوسێن سدیق‪165.......................................................................‬‬ ‫ــ تێگەیشتن لە لۆجیکی فه‌لسه‌فییانه‌ی زەردەشت‬ ‫نووسینی‪ :‬لوقمانی حاجی که‌ریم‪180...............................................................................‬‬ ‫ــ میتافیزیک الی دێکارت‬ ‫نووسینی‪ :‬ئیمام عه‌بدولفه‌تاح ئیمام‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬سه‌رکه‌وت جه‌لیل‪201...................................................................................‬‬ ‫مێژوو‪:‬‬ ‫ــ مێجه‌رسۆن‌و كوردناسی‬ ‫نووسینی‪ :‬نیشتمان محه‌مه‌د ئه‌مین‪209..........................................................................‬‬ ‫ــ دەركەوتنی زانكۆ لە كۆتایی سەدەكانی ناوڕاست لە ئەوروپادا‬ ‫نووسینی‪ :‬کۆچه‌ر مه‌ال ره‌سوڵ‪255................................................................................‬‬ ‫راگه‌یاندن‪:‬‬ ‫ــ جیاوازیی نێوان زمانی تەلەڤیزیۆن‌و رۆژنامە لە هەواڵدا‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬رێبەر گۆران مستەفا‪274...........................................................................‬‬

‫‪6‬‬ ‫وته‌ی که‌وانه‬

‫‪Editorial‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬

‫سه‌رنو‌سه‌ر‬

‫كورد لە سەر نوێنی گۆڕانكارییەكانی خۆرهەاڵتی نێوەڕاستدا‬ ‫لە خەونی بێ ئاگاییدا سەرقاڵی دابەشكردنی پۆست‌و داهاتی نەوتە‬ ‫ئەمرۆ لە سەروبەندی كۆمەڵێك گۆڕانكاریی زۆر گرنگ‌و گەورەی چۆنایەتی‌‪ ،‬لە نێو چەقی‬ ‫وەرچەرخانێكی مێژوویی نێودەوڵەتی‌و هەرێمایەتیدا‪ ،‬كورد لە شیرینیی خەونێكی بەتاڵدا سەرقاڵی‬ ‫دابەشكردنی سامانی نەوت‌و پۆستی حكومەتە الوازو بێ دەسەاڵتەكەیدایە‪.‬‬ ‫مشتومڕو ملمالنێی نێوان حیزبە كوردییەكان بۆ دەستخستنی پۆست‌و داهاتی نێوخۆیی‬ ‫وایكردووە خەون‌و خولیای مێژووی نەتەوەیی‌و نیشتمانی ماف‌و ئایندەی لە نێو خواست‌و‬ ‫بەرژەوه‌ندیی كەسایەتی‌و ركەبەرایی بەرپرسانیدا‪ ،‬نەك هەر تۆزی لێ بنیشێت‌و كەس ب ‌ه بیری‬ ‫نەكەوێتەوە‪ ،‬بەڵكو لە هەناوی ئەو خواست‌و بەرژەوه‌ندییانەدا بخنكێت‪.‬‬ ‫رێكکەوتننامەی نێوان ئێران‌و ئەمریكا‪ ،‬كە كوردیش ناڕاستەخۆ لەم رێكکەوتننامەیەدا پێگەیەكی‬ ‫هەیە‌و بە نەرێنی‌و ئەرێنی پریشكی ئاكامه‌كانی بەردەكەوێت‪ .‬ئێمە لەم بارەدا نەك هەر بێ ئاگاین‬ ‫لە نێوەڕۆك‌و ئامانجەكانی رێكکەوتن‪ ،‬بگرە هەر هەست بە گرنگی‌و كاریگەرییه‌که‌ی ناكەین‪ ،‬هیچ‬ ‫قسە‌و بۆچوونێكیشمان‪ ،‬ئەگەر بچووكیش بێت‪ ،‬بە قەباری سەنگی خۆمان نییە‪.‬‬ ‫ی گۆڕانێكی گەوهەری‌و وەرچەرخانێكی مەزن‬ ‫لە هەناوی ئەم رووداوەدا ئاماژە‌و تارمای ‌‬ ‫لە نەخشەی جیۆسیاسی ئەم ناوچەیەو جیهان دەخوڵقێت‪ .‬لە دووتوێی ئەم رێککەوتنەو لە‬ ‫سێبەری گەڕانەوەی ئێران بۆ نێو بازنەی گەمەی سیاسیی هەرێمایەتی‌و خێزانی نێودەوڵەتی‌و‬ ‫بە بەرجەستەبوونی گۆڕانێكی چۆنایەتی‌و گەوهەریی لە دۆخی هاوسەنگی هێزو هاوكێشەی‬ ‫سیاسی‪ ،‬گۆڕان لە دۆخ‌و پێگەو سەنگی زۆربەی واڵتانی ئەم ناوچەیەدا دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه ستراتیجی ئه‌م رێککه‌وتنه‌دا گۆڕانی هاوکێشه‌ی سیاسیی هه‌رێمایه‌تی له‌کرۆکیدا گۆڕانکاریی‬ ‫ل ‌ه پێگه‌و ل ‌ه دۆخی سیاسیی کوردیشدا به‌رجه‌سته‌ده‌کات‪ .‬لەم ئاڕاستەیەدا‪ ،‬هه‌روه‌ها لە بواری‬ ‫الیەنە نەرێنییەكەی دووبارەبوونەوەی ئەگەری كارەساتی رێکكەوتننامەی جەزائیر ئاسته‌م نییە‪.‬‬ ‫ئێران ــ سوریا‬ ‫دەستتێوەردانی ئێران لە كێشەی سوریاو دامەزراندنی پایەیەكی گرنگی سەركەوتنی رژێمی‬ ‫سوریا لە بەرامبەر ئۆپۆزسیۆندا‪ ،‬نەك تەنیا بە بەرژەوەندیی رژێمی ئەسەد شكاوه‌ته‌وه‌‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە كرۆكدا ئێرانییەكان شەڕێكی چارەنووسسازیی خۆیان لەو واڵتە ئەنجامداوه‌‪ .‬سوریا وەك‬

‫‪7‬‬

‫ئەوەی پێگەیەكی گرنگی جیۆستراتیجی هەیە‪ ،‬كە دەكەوێتە خۆرهەاڵتی واڵتی نێوان هەردوو‬ ‫رووبارو باكووری ئەنادۆڵ‌و باشووری میسرو دورگەی عەرەبی‪ ،‬پێگەیەكی بەهێزی لە نێو‬ ‫نەخشەی ركەبەرایی‌و ملمالنێی هێزە نێودەوڵەتی‌و هەرێمایەتییه‌كاندا هەیە‪.‬‬ ‫ئێران ــ لوبنان‬ ‫واڵتی لوبنان‪ ،‬كە بە درێژایی مێژووی سیاسیی ئەو دەرگایە بووە‪ ،‬كە هێزو داگیركەرانی خۆرئاوا‬ ‫لێیەوە دەستیان خستۆتە نێو كاروباری سوریاو ئەو واڵتەیان بەو ئاڕاستەیەدا بردووە‪ ،‬كە خۆیان‬ ‫ویستوویانە‪ .‬بەاڵم لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستەمەوە تا ئەمرۆ ئەم دەرگایە كەوتووه‌تە دەست‬ ‫ئێرانییەكان‪ .‬لە رێگای حیزبولاڵی لوبنانی‌یەوە‪ ،‬نەك هەر ئەو دەرگایە لە ئەمریكاو خۆرئاواییەكان‬ ‫داخراوه‌‪ ،‬بەڵكو بە تەواوی دەستی خستووه‌ت ‌ه نێو كاروباری سوریاو پێشتیوانییەكی بەهێزی‬ ‫بۆ بەرگری لە رژێمەكەی ئەسەد دامەزراندووه‌‪ .‬كۆنتڕۆڵكردنی لوبنان بە واتای كۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫سوریا دێت‪ .‬كۆنتڕۆڵكردنی سوریاش بە واتای ب ‌ه الیه‌نی كەمه‌و ‌ه دروستكردنی درزێكی گەورە‬ ‫لە كەوانە بە پیتەكەی خۆرهەاڵتی نێوەڕاست‪.‬‬ ‫ئێران ــ عێراق‬ ‫لە بواری عێراقدا بە هۆی بوونی قواڵییەكی ستراتیجی ئایدیۆلۆجی (باوەڕی مەزهەبی) لە نێوان‬ ‫هەردوو واڵتدا بەردەوام ئێرانییەكان توانیویانە دەستیان لە عێراقدا هەبێت‪ .‬بگرە بەردەوام‬ ‫چاوتێبڕینی قووڵیان بۆ ئه‌م واڵتە هەبووە‪ .‬لە دوای رووخانی رژێمی بەعسەوە بە هەموو هەوڵ‌و‬ ‫توانایەكی ئەمریكاو ‌ه نەیتوانی عێراق كۆنتڕۆڵ بكات‪ .‬بۆیە لە كۆتاییدا بە تەواوی دەستبەرداری‬ ‫بوو ‌ه ل ‌ه گەڕانەوە بۆ الی ئێرانییەكان‪ .‬ئەمڕۆ نەخشەو ستراتیجی سیاسیی عێراق بە پلەی یەكەم‬ ‫ن ــ عێراق لە رووی ستراتیجییەوە‬ ‫لە الیەن ئێرانەوە دادەڕێژرێت‪ .‬بە شێوەیەكی گشتی ئێرا ‌‬ ‫تەواوكەری یەكترن‪.‬‬ ‫لە دوای سەركەوتنی ئەمریكا بە سەر یەكێتی سۆڤی ‌هت‌و مانەوەی وەك تاكەهێزو بەرجەستەبوونی‬ ‫سیستمی تاك جەمسەری لە جیهاندا كۆنتڕۆڵی تەواوی ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەراستی كرد‪ .‬لە‬ ‫سەرەتای سەدەی بیست‌و یەكدا لە بازنەی پڕۆژەی سەدەی نوێی ئەمریكادا‪ ،‬نەخشەرێگای بۆ‬ ‫بەردەوامبوون لە سەر كۆنتڕۆڵكردنی ئەم ناوچەیە لە پڕۆسەی گۆڕینی سیستمە سیاسییەكانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫چەند واڵتێكی عەرەبییەوە دەستپێكرد‪ .‬لەم چوارچێوەیەدا بێجگە لە تووندكردن‌و فره‌وانكردنی‬ ‫گوشارەكانی لە سەر ئێران‪ ،‬دەستی خستە كاروباری سوریاو شەڕێكی ناوخۆی بە هاندانی‬ ‫ئەمریكا بۆ نزیكەی سێ ساڵ بەرپاكرد‪ .‬لە دەیەی دووەمی سەدەی بیست‌و یەكەوە بە گەڕانەوەی‬ ‫روسیا وەك هێزێكی مەزنی گۆڕەپان‌و ملمالنێی نێودەوڵەتی لە شەڕی سوریادا‪ .‬ئاڕاستەی‬ ‫رووداوەكان‌و هاوكێشە‌و هاوسەنگی هێز بە تەواوی گۆڕا‪ .‬لەم چوارچێوەیەدا پاشەكشێی‬ ‫ئەمریكا لە زۆربەی واڵتانی عەرەبی‌و خۆرهەاڵت بە تایبەتی عێراق‌و ئەفغانستان‌و تا ئاستێك‬ ‫میسرو لیبیا‪ ..‬هتد‪ .‬سەركەوتنی ئەجندای روسی – ئێرانی‪ ،‬ئەمریكاو خۆرئاوای ناچاركرد بە‬ ‫رازیبوون بە دانوستان‌و رێكکەوتن‪ .‬لەم بازنەیەدا ئەوەی دانوستانەكەی تووشی هەندێك كێشەو‬ ‫گرفت كرد ئەوە بووه‌‪ ،‬كە پاشەكشێی ئەمریكا لە هەناویدا پاشەكشێی لە رۆڵ‌و كاریگەری بۆ‬ ‫هێزە هەرێمایەتییەكانی بەرەی خۆیشی لەگەڵ خۆیدا هێنا‪ .‬بە تایبەتی واڵتانی وه‌ک‪ :‬ئیسرائیل‌و‬ ‫توركیا‌و سعودیه‌‪ ،‬كە لە لە دوو رووەوە كاریگەری نەرێنی ئەم دانوستانەیان دەكەوێتە سەر‪ .‬لە‬ ‫الیەك پاشەكشێی ئەمریكا ناڕاستەخۆ بە واتای پاشەكشێی رۆڵ‌و كاریگەرییەكانی ئەمانیش دێت‪.‬‬ ‫لە الیەكی‌تره‌و ‌ه بە نزیكبوونەوەی ئەمریكا لە ئێران‌و بەرجەستەبوونی شێوە جێگیرییەك خودی‬ ‫پێویستییەكانی ئەمریكاش بەم پاشكۆیانە كەم دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لە هەناوی ئەم گۆڕانكارییانەدا جگە لە كورد‪ ،‬كە تەواو بێ ئاگایە لەوەی‪ ،‬چی روودەدات؟ كۆی‬ ‫هێز‌و واڵتە هەرێمایەتییەكان لە ترس‌و دڵەڕاوكێدان‌و گومانیان لە نەخشەو ستراتیجی نوێی‬ ‫نێودەوڵەتی‌و جێگیربوونەوەی رۆڵ‌و پێگەیان لەو نەخشە سیاسیی ‌ه نوێیەدا هەیە‪.‬‬ ‫رێكکەوتننامەی جنیف‬ ‫ریشاڵ‌و مێژووی دانوستان‌و لێكتێگەیشتنی نێوان ئێران‌و ئەمریكا لەگەڵ ئەوەی بۆ ماوەی زیاتر‬ ‫لە دە ساڵە ناوبەناو سەری هەڵده‌دایه‌وە‪ ،‬بەاڵم وەك دانوستانێكی جدی‌و هاوتەبا تەنیا ماوەی‬ ‫كەمتر لە دوو مانگە دەستیپێكردووه‌ته‌وە‪ .‬لەگەڵ دەركەوتنی ئاماژەو تارماییەكانی شكستی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوری لە رووخانی رژێمی ئەسەد‪ ،‬دانوستان‌و رێکكەوتننامەی نێوان هەردوو‬ ‫بەرە لە هەر سێ ئاستەكەیدا (نێودەوڵەتی‪ ،‬هەرێمایەتی‪ ،‬ناوچەیی) زۆر بە خێرایی پێشكەوتنی‬ ‫بە خۆیەوە بینی‪ ،‬تا لە كۆنفڕانسی جنیف توانیان بگەنە رێكکەوتنێكی گرنگ‪ .‬ئەم دانوستانە‪،‬‬ ‫كە لە نێوان ئێران‌و كۆمەڵەی ‪( 1+5‬ئەمریكا‪ ،‬فەرەنسا‪ ،‬روسیا‪ ،‬بریتانیا‪ ،‬چین)و ئەڵمانیا‪ .‬بە‬ ‫ئامانجی كۆتایی هێنان بە كێشەی بەرهەمهێنانی چەكی ئەتۆمیی ئێران‪ .‬بەرپەرچدانەوەی ئەم‬ ‫دانوستانە لە الیەن چەند هێزێكی هەرێمایەتی‌و نێودەوڵەتی شێوە ئاڵۆزی‌و مشتومڕو گرفتی بۆ‬ ‫دانوستانەكە دروستكرد‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫لە سەروبەندی دانوستانەكاندا فەرەنسییەكان زۆر بە توندی دژی رێكکەوتنەكە وەستانەوەو‬ ‫بە هاندانی ئیسرائیل گوشارەكانیان بۆ سەر كۆمەڵی ‪ 1+5‬زۆر زیادی كرد‪ .‬تا ئەو ئاستەی‪ ،‬که‌‬ ‫توانیان شێوە شكستێك بە خولی دووەمی دانوستانەكان بهێنن‪ ،‬یان هیچ نەبێت دوای بخەن‪ .‬هۆی‬ ‫سەرەكی تووڕەبوون‌و ناڕازیبوونی فەرەنسییەكان لە دانوستانەكە لە كڕۆكدا بە هۆی دواكەوتنیان‬ ‫لە نزیكبوونەوە لە گرێدانی پەیوەندیی ئابووری‌و سیاسی لەگەڵ ئێران‌و عێراق‌و ناوچەكانی‌تری‬ ‫نفوزی ئێران بوو‪ .‬هاوكات بە بارێكی‌تریشدا سەركەوتنی دانوستانەكەو رێگه‌دان بە ئێران بە‬ ‫بەردەوامبوون لە پڕۆژەی وزەی ئەتۆمی (الما‌ء الثقیل) لە بواری مەدەنی‌و بەرهەمهێناندا‪ ،‬كە وا‬ ‫پێشبینی دەكرێت ببێتە ركەبەرێكی بەهێزی فەرەنسییەكان هۆیەكی‌تری نارازیبوون‌و بیانووەكانی‬ ‫فەرەنسا بوو‪ .‬ئەم راستییە هۆکاری سەرەكیی تەحەفوزی فەرەنسییەكان بوو ‌ه لە سەرەتاوە لە‬ ‫سەر دانوستانەكە‪ ،‬بەاڵم دواتر توانیان ئەمیش رازی بكەن‪.‬‬ ‫وەك هەردوو هێزی هەرێمایەتی سعودیەو ئیسرائیلیش لەگەڵ ئەوەی بەردەوام ئەمریكییەكان‬ ‫هەوڵی دڵنیاكردنەوەیان دەدەن‪ ،‬بەاڵم هه‌تا ئەمڕۆش ناڕازین‌و هەوڵدەدەن كێشەو گرفت‬ ‫دروستبكەن‪ .‬لە دواین راگەیاندنی فەرمی ئەمریكادا خودی ئۆباما بۆ خۆی ئیسرائیل‌و هەموو‬ ‫ئەو واڵتانەی ئاگاداركردەوە لە عاقیبەتی خراپی تێكدانی ئەم دانوستان‌و رێكکەوتنە‪.‬‬ ‫بەیتی قەسید لەم رووداوەدا‪ ،‬كە ئاماژەی دەستپێكردنی قۆناغێكی نوێ لە پەیوەندییە نێودەوڵەتی‬ ‫هەرێمایەتییەكان دەخاتەڕوو‪ ،‬لە هەناویدا تارمایی شەڕێكی ساردی نوێش دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫ئەم رێكکەوتنە كۆی هاوكێشەی سیاسی دەگۆڕێت‌و هاوسەنگی هێز جارێكی‌تر لە سەر‬ ‫بەرەی سیستمێكی نوێی جیهانی دادەڕێژرێتەوە‪ .‬لەم قۆناغەداو لە سێبەری ئەم گۆڕانكارییە‬ ‫گەوهەرییانەدا كورد ئەگەر بە وریایی‌و چاالكانە ستراتیجێكی سیاسیی روون‌و دیاری نەبێت‪ ،‬كە‬ ‫لەگەڵ ئاڕاستە‌و رەوتی گۆڕانكارییەكاندا بگونجێت ئەوە ئەگەری دووبارەبوونەوەی سیناریۆی‬ ‫رێكکەوتننامەی جەزائیر جارێكی‌تر دەبێتەوە دیفاكتۆ‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫چەمكی دەوڵەت له‌ بیری سیاسیدا‬ ‫بیری سیاسیی عه‌بدولاڵ ئۆجه‌اڵن بە نموونە‬

‫نووسینی‪ :‬شاكار جەالل‬

‫‪11‬‬

‫پێشەكی‪:‬‬ ‫دەوڵ��ەت یەكێكە له‌و دی��اردە دەستكردانەی‬ ‫ه��ەر ل ‌ه مێژەوە م��رۆڤ وابەستەی ب��ووەو‬ ‫هەر ل ‌ه كۆنەوە بە پشتبەستن بە دەسەاڵتی‬ ‫دروس���ت���ك���ەری گ�������ەردوون دەس���ەاڵت���ی���ان‬ ‫وەرگ��رت��ووەو دەوڵ��ەت��ی��ان ب��ەڕێ��وەب��ردووە‪.‬‬ ‫پاشان بە پشتبەستن بە رێكکەوتن ل ‌ه نێوان‬ ‫ه��اوواڵت��ی‌و ف��ەرم��ان��ڕەوادا هۆكار ب��ووە بۆ‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی دەوڵ����ەت‪ .‬گ��ه‌ر ب��ه چەندین‬ ‫شێوەو پاساوی‌تر بۆ دروستبوونی دەوڵەت‌و‬ ‫پ��اش��ان ل�� ‌ه روان��گ��ەی ئیسالمەوە سەیری‬ ‫دەوڵ���ەت بكەین‪ ،‬دەبینین دەوڵ���ەت جێگای‬ ‫ی الی دینی ئیسالمدا نییه‪ .‬ئەوەی له‌م‬ ‫گرنگ ‌‬ ‫قۆناغەدا گرنگیی هەیە‪ ،‬بەدیهێنانی خواستی‬ ‫خ����ودای گ���ەورە‌ی���ه‪ .‬پ��اش��ان دەوڵ����ه‌ت الی‬ ‫سۆسیالیزم ل ‌ه كۆتاییدا دەبێتە کۆمۆنیزم‌‪.‬‬ ‫الی لیبراڵییەكانیش ده‌بێته دەوڵەتی تاكە‌کان‪.‬‬ ‫له بارو دۆخۆی نەتەوەی بێ دەوڵەتیشدا‪‌،‬بۆ‬ ‫نموونه نه‌ته‌وه‌ی کورد‪ ،‬ده‌بێته داگیركراوو‬ ‫داب���ەش���ك���راو ب�� ‌ه س���ەر چ��ه‌ن��د ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ک��ی‬ ‫بێگانه‌دا‪ .‬لێره‌دا پرسیار ئه‌وه‌یه‪ ،‬ئایا ده‌وڵه‌ت‬ ‫چییه؟ ل ‌ه سەر چ بنەمایەك دەردەكەوێت‌و‬ ‫دادەمەزرێت؟ بۆچی دەس��ەاڵت بۆ دەوڵەت‬ ‫پێویستە؟ دەوڵ����ەت وه‌ک بیر چ��ۆن شی‬ ‫دەكرێتەوە؟‬ ‫گرنگیی بابەتەكە‬ ‫گرنگی ئ��ەم بابەتە‌و ه��ۆی هەڵبژاردنی به‬ ‫مه‌به‌ستی روون��ك��ردن��ەوەی وه‌ک چەمكێک‬

‫نموونه‌یه‌ک ده‌خه‌ینه روو‪ ،‬که بە شێوەیه‌کی‬ ‫تایبەت نزیک له بابه‌ته‌که له بیری عه‌بدولاڵ‬ ‫ئۆجه‌اڵن‌ه‌وه وەك سیاسەتمدارێكی كوردو‬ ‫ده‌یخه‌ینه رووو بۆ لێکۆڵینه‌وه له باره‌یه‌وه‬ ‫س���وودی ل��ێ وه‌رده‌گ���ری���ن‪ .‬ب��ه ت��ای��ب��ه‌ت بۆ‬ ‫مه‌به‌ستی تێگەیشتنمان ل ‌ه چەمكی دەوڵەت‌و‬ ‫له په‌ناشیدا بەدەستهێنانی زانیاری ل ‌ه سەر‬ ‫دۆخ��ی سیاسی‌و ئ��اب��ووری‌و كومەاڵیەتی‬ ‫ك���وردان���ی ب���اك���وور‪ ،‬چ��ون��ك��ە ت��اک��و ئێستا‬ ‫لێكۆڵینەوەیەكی روون‌و ئاشكرا ل ‌ه سەر‬ ‫ئەم بابەتە بۆ خوێنه‌ری ک��ورد نەخراوەتە‬ ‫بەردەست‪.‬‬ ‫پالنی لێكۆڵینەوەكە‬ ‫لێكۆڵینەوەكە پێكهاتووە ل ‌ه پێشەكییەك‌و‬ ‫ێ ب���ەش‌و ئ��ەن��ج��ام‌و س��ەرچ��اوەك��ان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫س�� ‌‬ ‫ت��ی��ای��دا رێ��ب��ازی ش��ی��ك��ردن��ەوەی سیاسیی‬ ‫نیشانه‌هه‌ڵده‌ر ‪ descriptive‬بەكارهاتووە‬ ‫ب��ۆ م��ه‌ب‌س��ت��ی گەیشتن ب��ە ئ��ەن��ج��ام��ەك��ان‌‪.‬‬ ‫بەشەكانیش پێكهاتوون ل�� ‌ه چەند پارێك‪،‬‬ ‫بەشی یەكەم پێكهاتووە ل ‌ه چوار پار‪ ،‬پاری‬ ‫یەكەم باس ل ‌ه پێشینەی مێژوویی چەمكی‬ ‫دەوڵ���ەت دەك���ات‪ ،‬ک�� ‌ه تیایدا سەرهەڵدانی‬ ‫دەوڵەت بە شێوەیەكی گشتی خراوەتەڕوو‪،‬‬ ‫پاری دووەمیش باسكردنی دەوڵەت ل ‌ه بیری‬ ‫سیاسیی ئیسالمیداو باس ل ‌ه شێوازی دانانی‬ ‫سەركردەی پێشڕەو كراوە ل ‌ه الی ئیسالم‌و‬ ‫باسی ل ‌ه (خێڵ) الی ئیبن خه‌لدوون كراوە‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه پ��اری سێیەمیشدا چەمكی دەوڵ���ەت ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫الی سۆسیالیزم روون��ك��راوەت��ەوە لەگەڵ‬ ‫روون��ك��ردن��ەوەی بیری رامیاری الی كارل‬ ‫م��ارك��س س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه بابەتی چینایەتی‌و‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی دەوڵ�����ەت‌و گ���ەڕان���ەوە بۆ‬ ‫ک��ۆم��ۆن��ی��زم‪ .‬پ����اری چ��وارەم��ی��ش چەمكی‬ ‫دەوڵ��ەت الی لیبراڵییە هاوچەرخەكان باس‬ ‫دەك����ات‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ب��اس��ك��ردن��ی قوتابخانەی‬ ‫ئەزموونگەرایی‪ ،‬که ل ‌ه نێوانیاندا ده‌یڤید هیوم‬ ‫بیرو ب��اوەڕە فه‌لسه‌فییه‌كانی‪ ،‬ک ‌ه ئاماژە بە‬ ‫گرنگیی سەلماندن بە نموونەوە دەكات بۆ‬ ‫گەیشتن بە راستی‌و دەرخستنی راستییەكان‬ ‫ل ‌ه جیاتی بە تەنها پشتبەستن بێت بە ئاوه‌ز‬ ‫بۆ بەدەستخستنی راستییەكان‪.‬‬ ‫ێ پار‪.‬‬ ‫بەشی دووەم��ی��ش پێكهاتووە ل ‌ه س ‌‬ ‫پ��اری یەكەم ب��اس ل ‌ه ب��ارودۆخ��ی سیاسی‬ ‫دەك��ات بە شێوەیەكی گشتی‌و ئ��ام��اژەدان‬ ‫بە دۆخی سیاسی ل ‌ه سەردەمی سەفەوی‌و‬ ‫ع��ەب��اس��ی��ی��ەك��ان‌ەوە‪ ،‬ت��اك��و ك��ات��ی ئێستای‬ ‫ئیسالم‪ .‬پ��اری دووەم��ی��ش باسی ل ‌ه دۆخی‬ ‫سەقامگیریی الیەنی كلتووری‌و كۆمەاڵیەتیی‬ ‫كوردانی باكوور دەکات لەگەڵ بەكارهێنانی‬ ‫سیاسەتەكانی ل ‌ه خۆچوواندن ‪assimilation‬‬ ‫ل ‌ه الی��ەن داگیركەرانەوە‪ .‬پ��اری سییەمیش‬ ‫واق��ی��ع��ی ئ��اب��ووری��ی ك��وردس��ت��ان��ی ب��اك��وور‬ ‫باس دەکات؛ ئاماژە بە دواكەوتوویی باری‬ ‫ئ��اب��ووری ن��اوچ��ە كوردنشینەكان دەك��ات‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئ���ەو ن��اوچ��ە ك��وردن��ش��ی��ن��ان��ە ل�� ‌ه رووی‬ ‫ئابوورییەوە دواكەوتووترین ناوچەبوون ل ‌ه‬ ‫گشت توركیادا‌و ئاماژەدان بە وتەكانی (جی‬ ‫مۆرگان)ی پەیامنێری رۆژنامه‌ی واشنتۆن‬

‫پۆست له‌ سەر ئەو بابەتە‪.‬‬ ‫ب��ەش��ی س��ێ��ی��ەم��ی��ش پ��ێ��ك��ه��ات��ووە ل��� ‌ه دوو‬ ‫پ���ار‪ .‬پ���اری ی��ەك��ەم ل�� ‌ه س��ەر ژی���ان‌و رۆڵ��ی‬ ‫سیاسیی عه‌بدولاڵ ئۆجه‌اڵن‌ە‪ .‬هه‌روه‌ها ئەو‬ ‫رێگرییانەی هاتوونەتە بەردەمی تا هەنگاو‬ ‫بنێت ب���ەرەو س��ەرك��ەوت��ن‌و خستنەڕووی‬ ‫وتووێژی نێوان یاڵچین كۆچۆك‌و عه‌بدولاڵ‬ ‫ئۆجه‌اڵن سەبارەت بە ژیان‪ .‬پاری دووەمیش‬ ‫باس ل ‌ه رەتكردنەوەی بیرۆكەی خێاڵیه‌تی‌و‬ ‫نەتەوە پەرستی ده‌کات وەك بنەمایەك بۆ‬ ‫دروستكردنی دەوڵ��ەت ل ‌ه الی��ەن عه‌بدولاڵ‬ ‫ئۆجه‌اڵنەوە‪ .‬هه‌روه‌ها گرنگیدان بە كۆنفیدراڵی‬ ‫وەك بنەمایەك بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی‬ ‫س��ەرك��ەوت��وو‪ .‬ل ‌ه كۆتاییشدا ئەنجامەكانی‬ ‫توێژینەوەكە خراونەتە روو‪.‬‬ ‫گرفتەكانی لێكۆڵینەوەكە‬ ‫دەستنەكەوتنی سەرچاوەی تەواوو پێویست‪،‬‬ ‫ک ‌ه راستەوخۆ پەیوەندیی بە بابەتەكەوە‬ ‫هەبێت‌و كەمی سەرچاوە بۆ دەستكەوتنی‬ ‫زان��ی��اری��ی پێویست س���ەب���ارەت ب��ە ب��اری‬ ‫ئابووریی كوردستانی باكوور‪.‬‬ ‫پاری یەكەم‬ ‫پێشینەی مێژوویی‌ی چەمكی دەوڵەت‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب��وون��ی ج��ی��اوازی��ی ل�� ‌ه ن��ێ��وان بیرو‬

‫ب��ۆچ��وون��ەك��ان��دا ل��� ‌ه الی����ەن ب��ی��رم��ەن��دان‌و‬ ‫سیاسەتمەداران ل ‌ه سەر چەمكی دەوڵەت‌و‬

‫‪13‬‬

‫سەرهەڵدانی دەوڵ��ەت‪ ،‬جۆرێك ل ‌ه یەكڕایی‬ ‫دروس���ت���ب���ووە ل�� ‌ه س���ەر ه��ەن��دێ��ک‌ ب��ن��ەم��ای‬ ‫س��ەرەك��ی ل ‌ه سەرهەڵدانی دەوڵ���ەت‪ ،‬وەك‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی‪ ،‬لەگەڵ بوونی جیاوازیی‬ ‫ل ‌ه سەر دروستبوونی بیرۆكەی دەوڵ��ەت‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��ن��ی دەوڵ�������ەت‌و دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی سیاسی‌و پەرەسەندنی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوەی سەرهەڵدانی دەوڵ��ەت خاسییەتێكی‬ ‫مێژوویی وەردەگرێت‪ .‬بەاڵم دروستبوونی‬ ‫دەسەاڵتی سیاسیی تایبەت هەندێک یاسایی‪.‬‬ ‫ێ رون��گ��ە ل�� ‌ه سەر‬ ‫وەردەگ���رێ���ت ل��ێ��رەدا س�� ‌‬ ‫دروستبوون‌و سەرهەڵدانی دەوڵەت دیاری‬ ‫(‪)1‬‬ ‫ده‌کرێت‪ .‬ئەوانیش‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬بیردۆزە ئاینییەكان‪ :‬ئەم بیردۆزانە‬ ‫دەگ����ەڕێ����ن����ەوە ب���ۆ ب���ن���ەم���ای دەس���ەاڵت���ی‬ ‫دروستكەری گ��ەردوون��ی‪ .‬پاشان گرێدانی‬ ‫دەسەاڵتی واڵت بە دەسەاڵتی یه‌زانییه‌وه‪،‬‬ ‫یاخود ئاسمانییه‌وه‪ .‬پاشان بە هەڵبژاردنی‬ ‫خودا بۆ دەسەاڵت بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ‬ ‫(‪)2‬‬ ‫بۆ دەسەاڵت به‌ڕێوه‌بردن له‌ سەر زەوی‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ب��ی��ردۆزی رێكکەوتننامە‪ :‬لێرەدا‬ ‫دێینە س��ەر باسی دروستبوونی دەوڵ��ەت‬ ‫ل ‌ه الی��ەن م��رۆڤ��ەوە‪ ،‬که وەك دەرئەنجامی‬ ‫رێكکەوتنێكی دووالی��ەن��ی دروس��ت ب��ووە‌و‬ ‫ژی��ان ل ‌ه سایەی كۆمەڵگەیەكی ریكخراوی‬ ‫رام��ی��اری‪ ،‬ک�� ‌ه رەف��ت��اری یاساییان دی��اری‬ ‫دەك��ات‪ ،‬لەگەڵ ئ��ەوەی هەندێک پێیان وایە‪،‬‬

‫ک ‌ه ئەم رێكکەوتننامەیەی نێوان دەوڵ��ەت‌و‬ ‫ت��اك��ەك��ان دروس���ت ب��ووب��ێ��ت‪ ،‬ی��ان خاوەنی‬

‫ریكکەوتنی دووالیەنە بێت ل ‌ه الیەن تاك‌و‬ ‫(‪)3‬‬ ‫دەوڵەتەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬بیردۆزە بەدەر ل ‌ه رێكکەوتننامەكان‪:‬‬ ‫هەندێک بەشی لێ‌ جیادەبێتەوە‪ ،‬له‌وانه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ب��ی��ردۆزی هێز‪ :‬ئ��ەم ب��ی��ردۆزە ل��ەوەوە‬ ‫وەرگ��ی��راوە‪ ،‬کە خ��اوەن دەس��ەاڵت بە هێزو‬ ‫زۆرداری فەرمانڕەوایی دەكات‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا‬ ‫كۆمەڵگە سەرەتاییەكان ل ‌ه ش��ەڕو جەنگدا‬ ‫دەژی���ان لەگەڵ ی��ەك��داو دەرئەنجامی ئەمە‬ ‫فەرمانڕەواییەكی بەهێز دروس��ت دەبێت‪.‬‬ ‫دروستبوونی دەوڵ��ەت سەرچاوەی یاسای‬ ‫بەهێزەكانە‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بیردۆزی پەرەسەندنی خێزانی‪ :‬بنەمای‬ ‫دەوڵ��ەت��ەی ل��ه‌م ب��ی��ردۆزەدا دەگ��رێ��ت��ەوە بۆ‬ ‫ئ����ەوەی خ��ێ��زان ف����ره‌وان دەب��ێ��ت‌و دەبێتە‬ ‫بنەماڵەو پاشان خێڵ‪ ،‬که دەبنە هۆزو دواتر‬ ‫شاری رامیاری پێكدەهێنن‌و دەیكەنە دەوڵەت‪.‬‬ ‫‪3‬ــ بیردۆزی پەرەسەندنی مێژوویی‪ ،‬یاخود‬ ‫سروشتی‪ :‬ئەم بیردۆزە بانگەواز بۆ ئەوە‬ ‫دەكات دروستبوونی دەوڵەت دەرئەنجامی‬ ‫چەندین هۆكارە ل ‌ه ئ��اب��ووری‌و رامیاری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و رۆشنبیری‌و ئایینی‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ب��ی��ردۆزی م��ارك��س‪ :‬ب��ی��ردۆزی ماركس‬ ‫لە دوو خاڵدا ك��ۆدەك��ات��ەوە‪ :‬خاڵی یەكەم‪:‬‬ ‫شیكردنەوەی ماددی ئابووری‌‪ .‬خاڵی دووەم‪:‬‬ ‫تایبەتمەندییەكانی قۆناغەكانی پێشكەوتنی‬ ‫(‪)4‬‬ ‫دەوڵەت‪.‬‬ ‫ک ل ‌ه ئێمە دەوڵەت الی ئاشكرا دەبیت‬ ‫هەر یەكێ ‌‬ ‫پێش ئەوەی سەربەستی ل ‌ه الی ئاشكرابێت‪،‬‬ ‫م��ان��ای��ەك��ی‌ت��رو روون����ت����ری ب��ەدی��ه��ی��ن��ان��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫س��ەرب��ەس��ت��ی ل�� ‌ه ن��اوەخ��ن��ی��دا س��ەره��ەڵ��دان��ی‬ ‫دەوڵ��ەت��ە‪ )5(.‬دەتوانین بڵێین‪ ،‬ک ‌ه كۆرپەلەی‬ ‫دەوڵەت گەورەبووە بە دابەشكردنی پلەبەندی‬ ‫ئەرك‌و كارە تایبەتییەكان بە سەر تاكەكاندا‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه بەشێكە ل�� ‌ه پێشكەوتنی دابەشكردنی‬ ‫كار‪ ،‬فەرمانڕەوا بوو بە كارێكی دیاریكراوو‬ ‫گرنگییەكەی بەڕێوەبردنی تاكەكانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جیاوازبوو ل ‌ه گشت كارەكانی‌تر‪ ،‬ک ‌ه گرنگی‬ ‫تایبەتی دەدای��ە‪ ،‬چونكە ك��اری سەروەریی‬ ‫كۆمەاڵیەتی گشتگیر دەدات‪ )6(،‬بە جۆرێك‬ ‫دەوڵ�����ەت دەرك���ەوت���ەی���ەك���ە ب��ۆ س��روش��ت��ی‬ ‫رام��ی��اری جیهانی‪ .‬وات��ە ئ��ەم سروشتە وا‬ ‫ت ل ‌ه سەر كۆمەڵگەو تاكەكان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەخوازێ ‌‬ ‫بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانیان پەنا دەبەنە بەر‬ ‫بوونێكی بەهێزترو خاوەن دەنگێكی بااڵتر‪،‬‬ ‫(‪)7‬‬ ‫که‌ ئەوەش دەوڵەتی خاوەن سەروەرییە‪.‬‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬ک ‌ه وابەستەی بوون‌و سەرهەڵدانی‬ ‫ک ج��ار دەس��ەاڵت��ی تاكە‪،‬‬ ‫دەوڵ��ەت��ە‪ ،‬ه��ەن��دێ�� ‌‬ ‫یاخود كۆمەڵێك ل ‌ه تاكەكان‪ ،‬ک ‌ه بابەتێك نیی ‌ه‬ ‫داهێنانی مێشك بێت‪ ،‬بەڵكو بوونی بابەتێكی‬ ‫حەتمی وەك ب��وون��ی ی��اس��ای رێكخستنی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی تاكە كۆمەاڵیەتییەكانە ل�� ‌ه نێو‬ ‫كۆمەڵگادا‪ ،‬كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی كاتێك‬ ‫ک ل ‌ه تاكەكان توانیان ئیرادەی خۆیان‬ ‫هەندێ ‌‬ ‫ب��ە س��ەر ئ��ەوان��ی‌ت��ردا بسەپێنن‪ ،‬تەنانەت‬ ‫بە سەر الدەرانیشدا له یاسا‪ ،‬که ئیرادەی‬ ‫خۆیان بسەپێنن‪ ،‬ئەوا كۆمەڵگەیەكی سیاسی‬ ‫دەبێت‪ ،‬تایبەتمەندیی دەوڵەت هەڵدەگرێت‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫فەرمانڕەواو فەرمانپێكراو ل ‌ه خۆ دەگرێت‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ف��ەرم��ان دەك����ەن‌و ملكەچی دروس���ت‬

‫دەبێت‌‌‪ .‬ئەم دەسەاڵتە بە شێوەیەكی رەها‬ ‫به سه‌ر تاکه‌کاندا نه‌سەپێت‪ ،‬چونکە دەبینین‬ ‫كاتێك تاكەكانی سەربەستی‌و ئامانجەكانیان‬ ‫بەدەست بهنێنن‪ ،‬ئەو دەسەاڵتە نەمێنێت‌‪ .‬واتە‬ ‫كاتی نییه‌‪ ،‬بەڵكو بەڕێوەبردنێكی پێویستی‬ ‫ب����ەردەوام����ە ب��ۆ ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ی ب��ن��ەم��ای‬ ‫(‪)8‬‬ ‫رێكخستن‪.‬‬ ‫سروشتی مرۆڤ وایه‪ ،‬ک ‌ه كۆمەڵگا دروست‬ ‫دەكات‌و یاساو دەسەاڵت دێنێتە بەرهەم‪ .‬بۆیە‬ ‫كۆمەڵگای بەدەر ل ‌ه دەسەاڵت‌و یاسا بوونی‬ ‫راست نییە‪ .‬لێرەوە بە پێی ئەو سروشتەی‬ ‫ی سەرەنجامی بیردۆزی‬ ‫مرۆڤ هه‌یه‌تی‪ ،‬به پێ ‌‬ ‫ماركسیزم‪ ،‬ئه‌گه‌ر پێچەوانەكەی بكات‪ ،‬واته‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ی��ه‌وێ��ت كۆمەڵگەیەكی ب���ەدەر ل ‌ه‬ ‫دەسەاڵت دروست بکات‪ ،‬ئه‌وه کۆمه‌ڵگاکه‌ی‬ ‫ده‌بێته کۆمه‌ڵگایه‌کی سه‌ره‌تایی‪ .‬کۆمه‌ڵگای‬ ‫سه‌ره‌تاییش هه‌ڵبه‌ت به‌ده‌ره ل ‌ه دابەشبوونی‬ ‫چینایەتی‪.‬‬ ‫ب��اری دووەم ل ‌ه قۆناغی کۆمۆنیزمدا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێویستی بە بوونی دەوڵەته‪ ،‬که دەسەاڵتی‬ ‫گشتیی هه‌بێت بە سه‌ر ت��اك‌و كۆمەڵگاوه‪،‬‬ ‫(‪)9‬‬ ‫ێ گوشارو زۆرەملێ‪.‬‬ ‫به‌اڵم ب ‌‬ ‫ل��ێ��رەدا ب��اس ل ‌ه پەیڕەوكردنی دەس��ەاڵت‌و‬ ‫دەوڵ�����ەت دەک���رێ���ت ب��ە ج��ۆرێ��ك ب��ێ��ت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫جیاوازیكردن ل ‌ه نێوان دەسەاڵت‌و دەوڵەتدا‬ ‫بکرێت‪ ،‬به تایبه‌ت ل ‌ه كارە سەرەكییەكانی ل ‌ه‬ ‫رووی یاساو سیاسەته‌وه‪ .‬بەاڵم جیاكاری‬ ‫نێوانیان گرنگییەكی زۆری ك��رداری نییه‌‪،‬‬ ‫ئەوەندەی گرنگی هەیە وەك بیردۆز‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەر كارێك دەدرێتە پاڵ دەوڵ��ەت ئ��ەوا ل ‌ه‬

‫‪15‬‬

‫راستیدا ئەمە دەبێتە ك��اری دەس���ەاڵت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫فەرمانڕەوایی ل ‌ه ئەستۆیە له‌‌و واڵتەداو هەر‬ ‫رەفتارێك‌و جواڵنێك ل ‌ه گشت بووارەكاندا‬ ‫ل�� ‌ه الی��ەن دەس��ەاڵت��ەوە‪ ،‬ئ��ەوا دەدرێ��ت��ە پاڵ‬ ‫دەوڵ��ەت‪ .‬بۆیە لێرەدا دەس��ەاڵت‌و حكومەت‬ ‫بە بەڵێندەری (وك��ی��ل) دەوڵ���ەت دادەن��رێ��ن‌‪.‬‬ ‫بەاڵم دەس��ەاڵت‪ ،‬ک ‌ه بە شێوەیەكی رەسمی‬ ‫ل ‌ه دەوڵەتدا ل ‌ه الیەنە كردارییەكەی خۆی ل ‌ه‬ ‫حكومەت دەبینێتەوە‪ ،‬خاوەنی تایبەتمەندی‬ ‫سەروەری نییه‌‪ .‬واتە به بوونی دەسەاڵتی‪،‬‬ ‫(‪)10‬‬ ‫سەروەریی ئەو واڵتە‌ی ده‌بێت‪.‬‬ ‫پاری دووەم‬ ‫دەوڵەت ل ‌ه بیری سیاسیی ئیسالمی‬ ‫لە سەرەتاكانی سەرهەڵدانی ئایینی ئیسالمدا‬ ‫ه��ی��چ گ��رن��گ��ی��ی��ه‌ک ب���ە دەوڵ�����ەت ن�����ەدراوه‌‪.‬‬ ‫تەنانەت كەیسی دەوڵ��ەت بابەتێك نەبوو ‌ه‬ ‫جێی بایه‌خ بووبێت‪ ،‬بەڵكو گرنگی تەنها بە‬ ‫باڵوكردنەوەی ئایین دراوه‌‪ ،‬له كاتێكدا‪ ،‬که له‬ ‫باڵوکردنه‌وه‌یدا سەركەوتوو بووه‌‪ .‬ئه‌وه‌ش‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان دەرئ��ەن��ج��ام��ی الیەنگیریکردنی‬ ‫ئایین ب���ووه‌‪ .‬وات��ە دروستبوونی دەوڵ��ەت‬ ‫تەنها دەرئەنجامێكی ناڕاستەوخۆ بوو ‌ه ل ‌ه‬ ‫سەركەوتنی دینی ئیسالم ل ‌ه باڵوبوونەوەیدا‪.‬‬ ‫ئیسالم باسی سیاسەتی ن��ەك��ردووە‪ ،‬رای‬ ‫خۆی سەبارەت بە سیاسەت دەرنەبڕیوە‪،‬‬ ‫تەنها گرنگی بە الیەنی رووح���ی‌و دنیایی‬ ‫ئایینی داوه‌‪ .‬له‌بەر ئەوەی سیاسەت باس ل ‌ه‬ ‫ێ دەكات‌‪،‬‬ ‫هەلخەڵەتاندن‌و ناڕاستی‌و زۆرەمل ‌‬

‫ێ الداوەو‬ ‫بە مەبەست ل ‌ه قورئاندا خۆی ل ‌‬ ‫ئەم خۆالدانە بۆ هەڵبژاردنی الیەنی ئایینی‌و‬ ‫(‪)11‬‬ ‫ده‌روونی‌و خواست سەربەستە‪.‬‬ ‫هەر وەك پێشتر ل ‌ه باسەكەماندا ئاماژەمان‬ ‫ێ ك�����ردووە‪ ،‬ك��ات��ێ��ك ب���اس ل��ه‌ دەوڵ����ەت‌و‬ ‫پ�� ‌‬ ‫سەرهەڵدانی دەكەن‪ ،‬ئاماژە بە دیاردەیەكی‬ ‫وابەستەی دەوڵ���ەت دەك���ەن‪ ،‬ئەویش باس‬ ‫ل��ە دەس�����ەاڵت‪ ،‬ی���ان دەس���ەاڵت���ی سیاسی‌و‬ ‫س��ەرچ��اوەك��ەی دەك���ەن‪ ،‬ب��ە ه��ەم��ان شێوە‬ ‫الی بیرمەندان بە تایبەتی ل ‌ه ئیسالمدا باس‬ ‫ل ‌ه ئیمام‪ ،‬خەلیفە‌و مەلیك دەك��ەن‪ ،‬شێوازی‬ ‫چوونە دەس���ەاڵت‌و ئ��ەو تایبەتمەندییانەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه پێویستە ل�� ‌ه ك��ەس��ی راب����ەردا هەبێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لێرەدا دکتۆر سابیر توعمه باس ل ‌ه‬ ‫دەس��ەاڵت‌و دەوڵەت دەكات‪ .‬سەرچاوەكەی‬ ‫دەگەڕێنێتەوە بۆ ئ��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه كۆمەڵێك ل ‌ه‬ ‫ت��اك��ەك��ان‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ە ی��ەك��ەوە ژی��ان دەك���ەن ل ‌ه‬ ‫سەرەتای دروست بوونیانەوە رێكکەوتوون‬ ‫ی پێشڕەوێك دیاری بكەن بۆ‬ ‫ل ‌ه سەر ئەوە ‌‬ ‫گرنگیدان بە كاروبارەكانیان‪ ،‬که خاوەنی‬ ‫بڕیاردان بێت‪ .‬ئه‌مه دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫ئە‌و بارە‌ی‪ ،‬که سەرچاوە‌ک‌‌ی ل ‌ه سروشتی‬ ‫ی‬ ‫م��رۆڤ��ەوەی��ە‪ )12(،‬بە جۆرێك‪ ،‬ک ‌ه ئەو شتە ‌‬ ‫ل�� ‌ه ناخی م��رۆڤ��دا ه��ەی��ە‪ ،‬ل�� ‌ه ه��ەس��ت‌و سۆز‬ ‫پاڵ بە بچووكەكان (مناڵەكان)ەوە بنێت بۆ‬ ‫پێویستی رێزگرتن ل ‌ه گەورەكان‌و گوێڕایەڵی‬ ‫بۆیان‌و بۆ بەجێهێنانی فەرمانەكانیان‌‪ .‬هەر‬ ‫ل ‌ه سەرەتاوە سەرۆكی خێزان هەڵد‌‌ستێت‬ ‫بە بەڕێوەبردنی كارەكانیان‌و سەرپەرشتی‬ ‫هەموو الیەنەكانی خێزانیش دەگرێتە ئەستۆ‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫ه���ەر وەك ل�� ‌ه ع��ەش��ی��رەت��دا (خ���ێ���ڵ)دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫سەرۆكێكی هەیە‪ ،‬یاخود كۆمەڵێك ل ‌ه كەسانی‬ ‫بە تەمەن رابەرایەتی دەكات‪ .‬بە هەمان شێوە‬ ‫ل ‌ه دروست بوونی دەوڵەتدا پێویستمان بە‬ ‫رابەرێك هه‌یه‪ ،‬ک ‌ه پێشڕەوی دەوڵەت بكات‌و‬ ‫ئاراستەی چاالكییەكانی بكات بەو شێوەیەی‬ ‫(‪)13‬‬ ‫پێویستە‪.‬‬ ‫كۆمەڵێك ل ‌ه بیرمەندان‌و نووسەرانی ئیسالمی‬ ‫ل ‌ه بارەی بیری سیاسی‌و دەوڵەتی‌و كۆمەڵگە‬ ‫نووسیویانە‪ ،‬وەك فارابی‌و رازی‌و غەزالی‌و‬ ‫ئبن خلدون‌و م��اوەردی‌و كۆمەڵێكی‌تر‌‪ .‬ئیبن‬ ‫خەلدوون یەكێكە له‌وانەی بە باشی ل ‌ه سەر‬ ‫چەمكی دەوڵ��ەت نووسیویەتی‪ )14(،‬ک ‌ه الی‬ ‫ئ���ەودا وات���ای دەوڵ���ەت س��ەروەری��ی یاساو‬ ‫پارێزگاری كردن له‌ یاسا دێت‪.‬‬ ‫دەوڵ�����ەت پ��ێ��ك��ه��ات��ەی��ەك��ی س��روش��ت��ی��ی��ە‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫دەمارگیریی خێڵەكییه‌وه سەرچاوە دەگرێت‪.‬‬ ‫ئیبن خ��ەل��دون دەوڵ���ەت ب��ە بوونەوەرێكی‬ ‫زیندوو دەناسێنێت‪ ،‬ک ‌ه تەمەنیكی دیاریكراوی‬ ‫هه‌بێت؛ له‌دایک بێت‌و بچێته قۆناغی گەنجی‌‪.‬‬ ‫پاشان پیر بێت‌و بمرێت‪ .‬هەستكردنی دەوڵەت‬ ‫بە نامۆیی وات��ای ئ‌‌وه‌ی��ه بۆ خۆی مه‌رگی ‬ ‫ک ئیبن خەلدون باس‬ ‫خۆی دیاری بكات‪ .‬كاتێ ‌‬ ‫ل ‌ه دەوڵ��ەت دەك��ات‪ ،‬وەك فه‌رمه‌نڕه‌وایی‌و‬ ‫(‪)15‬‬ ‫پاشایه‌تی باسی لێوه ده‌کات‪.‬‬ ‫دەوڵ�����ەت ل��� ‌ه ب��ی��ری ع���ەرەب���ی ئیسالمیدا‬ ‫تایبەتمەندیی له‌مانه‌ی خواره‌وه‌دایه‪:‬‬ ‫‪1‬ــ دادپەروەری‪ ،‬واته ل ‌ه الیەن پێشەوایەكی‬ ‫دادپەروەرەوە بەڕێوە ببرێت‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ب��ەڕێ��وەب��ەری‪ ،‬ک��ه ئیسالم جەختی ل ‌ه‬

‫ملكەچبوون کردووه بۆ فەرمانڕەواكان‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ راوێ��ژك��ردن‪ ،‬ک ‌ه یەكێكە ل ‌ه بنەماكانی‬ ‫ئیسالم‪.‬‬ ‫‪4‬ــ یەك دەنگی‪ ،‬ک ‌ه بنەمای بوونی ئیسالمە‪.‬‬ ‫له بیری ئیسالمیدا چەمكی دەوڵەتدا بە مافی‬ ‫(‪)16‬‬ ‫یه‌زدانییه‌وه وابه‌سته بووه‪.‬‬ ‫دی��اری��ك��ردن��ی ه��ۆك��اری ب��وون��ی دەس���ەاڵت‬ ‫ئەو بنەمایانە دی��اری دەك��ات‪ ،‬ک ‌ه روانگەی‬ ‫ئیسالمن‪ ،‬چونكە پ��ەی��وەس��ت��ی دەك���ات بە‬ ‫پێداویستی ئەنجامدانی فەرمانەكانی خودا‬ ‫ل ‌ه سەر زەوی‪ ،‬ک ‌ه ئەمەش بنەمای گشتگیرە‬ ‫بۆیە رێکدەكەوێت لەگەڵ بیرۆكەی ئیسالمدا‪.‬‬ ‫ل ‌ه سەر ئەم بنەمایانە سیستمی فەرمانڕەوایی‬ ‫ئیسالم له مێژووی دەوڵەتی ئیسالمیدا پابه‌ند‬ ‫بووه پێوه‌ی‪ .‬ل ‌ه سەرەتادا یەكەم فەرمانڕەوای‬ ‫ئیسالم پێغەمبەر بووه‪ ،‬ک ‌ه دەسەاڵته‌که‌ی به‬ ‫سه‌ر خه‌ڵکیدا سه‌‌پێنراوه‪ .‬خەڵكی ملكەچی‬ ‫ب��وون ل��ه‌و ب��ۆچ��وون��ه‌وه‪ ،‬که ئ��ه‌م نێرراوی‬ ‫خ��ودای گ��ەورە بێت بۆیان‪ .‬ئ��ه‌م بۆته ئه‌و‬ ‫ی موسڵمانەكانی ل ‌ه‬ ‫که‌سه‌ی فەرمانڕەوایە‌ی ‌‬ ‫ئەستۆدا بێت‪ .‬ئەنجامده‌ری فەرمانەكانی‬ ‫خوا (شرع الله‌) بێت‪ .‬بەاڵم له دوای خۆی‬ ‫دەس���ەاڵت گ��وازراوه‌ت��ه‌وه بۆ که‌سانێک به‬ ‫رێگای دیاریكردنی سەركردەكان ب ‌ه رێگای‬ ‫(اهل الحق والعقد او من الخاصة أو االنتخاب‬ ‫المباشر او غیر المباشر)‪.‬‬ ‫ئەگەر پرسیار ل ‌ه ه��ۆك��اری دروستبوونی‬ ‫دەوڵ���ەت بکرێت ل�� ‌ه م��ێ��ژووی مرۆڤایەتیدا‬ ‫ب��ە گشتی‪ ،‬ئ��ەوا وەاڵم���ی ئ��ەم پرسیارە ل ‌ه‬ ‫رێگەی روانگەی ئیسالمییەوە ده‌دۆزینه‌وه‪،‬‬

‫‪17‬‬

‫ک ‌ه دەڕوانێتە سروشتی م��رۆڤ‪ ،‬هەر وەك‬ ‫چۆن خودا دروستی كردووە‪ .‬وابەستە بەو‬ ‫ئاماژەیەی سەرەوە هۆكاری دروستبوونی‬ ‫دەوڵ��ەت ل ‌ه روانگەی ئیسالمەوە سەرچاوە‬ ‫ت بێ مرۆڤەكانی‌تر‬ ‫دەگرێت‪ ،‬ک ‌ه مرۆڤ ناتوانێ ‌‬ ‫ب��ژی‪ .‬وات��ه هۆی دروستبوونی دەس��ەاڵت‌و‬ ‫دەوڵ����ەت س��ه‌رچ��اوه‌ک��ه‌ی دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ‬ ‫سروشتی خودی مرۆڤ‌و ئەو خۆڕسکانه‌ی‪،‬‬ ‫(‪)17‬‬ ‫ک��ه ل��ه س��روش��ت��ی ب��وون��ای��ه‌ت��ی��ی��دا ه��ه‌ی��ه‪.‬‬ ‫ئیسالمی دان ب���ەوەدا ده‌ن��ێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه م��رۆڤ‬ ‫بااڵترین جۆری بوونەوەرە بە پابەندبوون‬ ‫ب���ە ئ�������اوه‌زه‌وه‪ .‬ب���وون���ی م����رۆڤ ل��� ‌ه س��ەر‬ ‫زەوی پابەندە بە دروستبوونی رێكخستنی‬ ‫پەیوەندییەكان‪ ،‬ک ‌ه سەرچاوەكەی خودایە‌‪.‬‬ ‫مرۆڤ کاتێ‌ک ملكەچ په‌یانه‌کانی خودا ده‌بێت‪،‬‬ ‫واتای ئه‌وه‌یه مرۆڤایەتی خۆی دەسەلمێنێت‌‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئەگەر دوای ئارەزووەكانی بكەوێت‪،‬‬ ‫(‪)18‬‬ ‫ئەوا له‌ رێبازی خودا دوورده‌که‌وێته‌وه‪.‬‬ ‫پاری سێیەم‬ ‫ی‬ ‫چەمكی دەوڵەت له‌ بیری رامیاری ‌‬ ‫سۆشیالیزمدا‬ ‫ل��ێ��رەدا ل ‌ه روان��گ��ەی سۆشیالیزمه‌وه باس‬ ‫ل���ه چ��ه‌م��ک��ی دەوڵ������ەت‌و گ��ەش��ەك��ردن��ی‌و‬ ‫دروستبوونی ده‌که‌ین‪.‬‬ ‫كاتێك باس ل ‌ه ئەم روانگەیە دەكەین‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫باس له یەكێك ل ‌ه دامەزرێنەران‌و بنیادانەرانی‬ ‫ئەم رەوتە بکه‌ین‪ ،‬ک ‌ه كارل ماركس‌ە‪ ،‬ک ‌ه باس‬ ‫ل ‌ه رێبازی کۆمۆنیزم بۆ گشت مرۆڤایەتی‬

‫ده‌کات‪ ،‬به تایبه‌تی ماتریالیزمی مێژوویی‌و‬ ‫دیالیکتیکیدا‪ )19(،‬که ئ��ه‌وه ده‌خاته روو‪ ،‬که‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬چ تاک‌و چ وابەستەی بارو دۆخی‬ ‫م��اددی‌و ئابوورین‌و رێ��ژەی شارستانیش‬ ‫به رێژه‌ی سەرمایە‌ی به‌رهه‌می كشتوكاڵ‌و‬ ‫كانزاوه به گشتی ده‌ثیورێت‪ ،‬ک ‌ه ده‌بنه مەرج‬ ‫بۆ پێشكەوتنی ژیانی سیاسی‌و ئابووری‌و‬ ‫توانای بیركردنەوە بە شێوەیەكی گشتی‪.‬‬ ‫واته الیه‌نی ویژدانی نییه‪ ،‬که بوونی دیارده‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی دیاری ده‌کات‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫(‪)20‬‬ ‫الیه‌نی ماددییه‌تی‪.‬‬ ‫ك��ارڵ ماركس له به‌یاننامه‌ی کۆمۆنیزمدا‬ ‫رای��گ��ه‌ی��ان��دووه‪ ،‬ک�� ‌ه م��ێ��ژووی كۆمەڵگەی‬ ‫مرۆڤایەتی ل��ە ك��ۆن‌و ت���ازەد‌ا ل�� ‌ه ملمالنێی‬ ‫ن��ێ��وان چینەكان ب����ه‌والوه هیچی‌تر نییه‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا رایگه‌یاندووه‪ ،‬که دەوڵەتیش له‬ ‫ده‌ره‌نجامی ملمالنێی ‌چین ‌ە کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬ ‫ب���ه‌والوه هیچی‌تر نییه‪ .‬ب��ه‌و وات��ای��ه‌ی‪ ،‬که‬ ‫دەوڵ�����ەت بریتییە ل�� ‌ه س���ەروەری���ی چینی‬ ‫بااڵدەست‌و زوڵم‌و زۆرداری بە سەر چینی‬ ‫ژێ��ر دەس���ت���ەدا‪ .‬ب��ەم پ��ێ��وەرەش دەوڵ���ەت‌و‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەواك��ەی ب��ە ئ���ی���رادەی ك��ۆم��ەاڵن��ی‬ ‫خەڵك دان��ان��رێ��ت‪ )21(،‬بەڵكو بناغه‌ی ته‌نها‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ویست‌و ئ���ارەزووی چینی‬ ‫بەهێز‪ ،‬ک ‌ه خاوەنی سەرچاوەی ئابووریی‬ ‫واڵت ده‌ب���ن‪ .‬وات��ه دەوڵ���ەت كەرەستەیەكە‬ ‫ب��ۆ بەدەستهێنانی بااڵدەستیی چینێک بۆ‬ ‫خ���ۆی ب��ە س���ەر چ��ی��ن��ێ��ک��ی‌ت��ردا‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫بەدەستهێنانی بەرژەوەندیی ب��ااڵ‪ .‬دەوڵ��ەت‬ ‫هەروەك لینین دەڵێت‪ :‬به تەنها ئامڕازێكە بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫دەس��ت بەسەرداگرتن‌و س��ەروەری چینێك‬ ‫بە سەر چینێكی‌تردا‪ .‬دەڵێت دەوڵەتی كۆن‬ ‫تەنها دەوڵەتی خاوەن كۆیلە‌و ل ‌ه سەردەمی‬ ‫دەرەب��ەگ��ەك��ان��دا ناوچەگەرایی دەوڵ���ەت بۆ‬ ‫فەرمانڕەوایی دەرەبەگییەكان‌و ناوچەكان‬ ‫بووه‪.‬‬ ‫ل���ە ئ����ەم����ڕۆدا دەوڵ������ەت ب���ه ب��االدەس��ت��ی��ی‬ ‫(بۆرجوازەكان)‪ ،‬به ده‌ست نایه‌ت‪ .‬واته ئەگەر‬ ‫شۆڕشێك نه‌کرێت نەبێت ل ‌ه الی��ەن چینی‬ ‫ژێ��ردەس��ت��ە‌وه‪ ،‬که چینی پرۆلیتاریا‌یه‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێویست بێت شۆڕشێكی پیشەیی ل ‌ه گشت‬ ‫بنەماكانی بەرهەمهێناندا بكات‌و دەست بە‬ ‫سەر هەموو كەرەستەكانی بەرهەمهێنان‌و‬ ‫س��ەرم��ای��ەو س���ەرچ���اوە سروشتییەكان‌و‬ ‫دەس����ەاڵت����دا ب��گ��رێ��ت‌و ل��� ‌ه دەس���ت���ی چینی‬ ‫بۆرجوازی بسەنێتەوە‪ ،‬ک ‌ه بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ئ��ه‌و چینه که‌مینه‌یه‌ی خ��ۆی��ان ب��ەك��اری��ان‬ ‫ت نەمانی خاوەنداریی تایبەت‬ ‫هێناوە‪ .‬هه‌ڵبه‌ ‌‬ ‫ب��ۆ ئ���ام���ڕازه‌ک���ان���ی‪ ،‬ی��اخ��ود ه��ۆك��ارەك��ان��ی‬ ‫بەرهەمهێنان رێگری له قۆرخكردن ده‌کات‪.‬‬ ‫ك��ۆت��ای��ی��ش ب��ە ن��اك��ۆك��ی‌و ملمالنێی ن��ێ��وان‬ ‫چینەكانی كۆمەڵگا‌ش ده‌هێنێت‪ .‬رێگا له‬ ‫هۆكارەكانی سەرهەڵدان‌و بەردەوامبوونی‬ ‫ملمالنێی نێوان كۆمەڵگا دەگ��رێ��ت‪ .‬كاتێك‬ ‫ئەمە دێتە دی‪ ،‬ک ‌ه سیستمی دیمۆکراسی ل ‌ه‬ ‫چینی بۆرجوازییه‌وە بگوازریتەوە ب ‌ۆ چینی‬ ‫ت کاتی نەمانی دێت‪.‬‬ ‫پرۆلیتار‪ ،‬ئیتر دەوڵ��ە ‌‬ ‫ێ بكرێت‬ ‫بەاڵم ئه‌م بیرۆکه‌یه مه‌حاڵه جێبەج ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر کۆمۆنیزم له یه‌ک قه‌واره‌ی سیاسیی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی��دا ب�� ‌ه ب���ه‌رده‌وام���ی ه��ه‌ر ئابڵووقە‬

‫درابێت‪.‬‬ ‫گرنگیی ماركس له‌وه‌دایه‪ ،‬که سه‌باره‌ت به‬ ‫دەوڵ��ەت ویستوویه‌تی بڵێت‪،‬که به کۆتایی‬ ‫ملمالنێی چینایه‌تی‪ ،‬کۆتایی به مێژووش‬ ‫دێت‪ .‬له‌مه‌دا زۆربەی نووسین‌و كتیبەكان ل ‌ه‬ ‫ماركسییەتدا بەرەو ئەو ئاڕاستەیە چوون‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫كۆتایی مێژوو‪ ،‬به کۆتایی ملمالنێی چینایەتی‬ ‫رووکردنه قۆناغی کۆمه‌ڵگای کۆمۆنیزمی‬ ‫به ئه‌نجام دێت‪ .‬ئه‌مه ئه‌وه نیشان ده‌دات‪،‬‬ ‫که له قۆناغی کۆمۆنیزمدا کۆمه‌ڵگا پێویستی‬ ‫به ده‌وڵ��ه‌ت نامێنێت‪ .‬لێرەدا ماركسییەكان‬ ‫هەوڵیان داوه خۆیان ل ‌ه گێرەشێوینەكان‬ ‫جیابكەنەوە‪ .‬ئەو خاڵە گرنگەی‪ ،‬ک ‌ه پێویستی‬ ‫ب��ە س��ەرن��ج ه��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەوی��ە‪ ،‬ک��ه روان��ی��ن له‬ ‫چه‌مکی دەوڵەت دەرهاویشتەیەكی جیهانییە‪.‬‬ ‫وووووب���ه‌اڵم له هه‌مان کاتدا دیاردەیەكی‬ ‫كاتییە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه كۆتاییدا ئامانجی مرۆڤایەتی‬ ‫(‪)22‬‬ ‫ئەوە ده‌بێت‪ ،‬به بێ دەوڵەت گوزەران بكات‪.‬‬ ‫له‌م خاڵەدا هەندێک ل ‌ه مارکسییەکان ل ‌ه سەر‬ ‫بنەمای(‪ )23‬نووسینەكانی ماركس‌و ئینجلس‬ ‫بۆ چه‌ند ره‌وتێکی‌تر ال ده‌ده‌ن‪ .‬بۆ نموونه‬ ‫هه‌ڵگرانی ب��اوه‌ڕی دكتاتۆریی پرۆلیتاری‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود‌ ت��رۆت��س��ك��ی‪ ،‬ک��ه ه��ه‌ڵ��گ��ری ب���اوه‌ڕی‬ ‫دروستکردنی (واڵتی كرێكاران) بووه‪ .‬کاتێک‬ ‫شیكردنەوە بۆ كتێبەكانیان‌و نووسینەكانیان‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ده‌بینرێت‪ ،‬که لەگەڵ ئەم هەموو‬ ‫جیاوازییە ج��ۆراوج��ۆران��ە‌دا‪ ،‬ل ‌ه بیردۆزی‬ ‫ماركسیزمدا هەیە‪ ،‬ی��ەك چەمكی بنەڕەتی‬ ‫هەیە‪ ،‬ک ‌ه شێوەیەكی ناوەخنی بە دەوڵ��ەت‬ ‫ده‌به‌خشێت‪ ،‬که ئەویش بیرۆكەی چینایەتییە‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫س��ەی��رك��ردن��ی دەوڵ����ەت ل���ه‌م روان��گ��ەی��ەوە‬ ‫گوزارشتە بۆ خودی پەیوەندیی چینایەتی‪،‬‬ ‫که خۆی له خۆید‌ا بااڵدەستییه‪ .‬بیرۆكەی‬ ‫په‌یوه‌ندیی چینایەتی هه‌ڵبه‌ت پەیوەسته بە‬ ‫چاالکیی مرۆڤایه‌تییه‌وه‪ ،‬که تایبەته بە خودی‬ ‫(‪)24‬‬ ‫سروشتی مرۆڤ له‌ مێژوودا‪.‬‬ ‫بۆچوونی جیاواز زۆرن سەبارەت بە چەمكی‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬به‌اڵم پوخته‌که‌ی بەم جۆره‌یه‪:‬‬ ‫‪1‬ـ���ـ ی��ۆت��ۆپ��ی��ا‪ ،‬ک�� ‌ه ك��ۆن��ت��ری��ن رەوت��ەك��ان��ی‬ ‫سۆشیالیزمه‪ ،‬ک��ه ب��ە رەوت���ی ئەفاڵتۆنیش‬ ‫ناودەبرێت‌‪ ،‬ک ‌ه ئاماژە بە دەوڵەتی نموونەیی‌و‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ای ن��م��وون��ەی��ی‌و ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی‬ ‫نموونەیی ده‌ک��ات‪ .‬له‌م رەوت��ەدا ئاماژه به‬ ‫ه��ەوڵ��ی بەدیهێنانی دەوڵ��ەت��ی نموونەیی‬ ‫دەدرێ���ت‌‪ .‬ب��ه‌اڵم ئ��ەم رەوت���ە نەیتوانیوه له‬ ‫مێژوودا رێگای خۆی بدۆزێتەوە‌و بەرەو‬ ‫ریالیزم بڕوات‌و بوونی خۆی بسەلمێنێت‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ����ـ ئ���ان���ارخ���ی���زم‪ ،‬وات�����ه س��ۆش��ی��ال��ی��زم��ی‬ ‫پاشاگه‌ردانی‪ ،‬كە ل ‌ه سەر دەستی بیرمەند‌ی‬ ‫فەڕەنسی (برودون)دا ل ‌ه نێوەڕاستی سەدەی‬ ‫ت‬ ‫نۆزدەهەمدا داهاتووه‪ ،‬ک ‌ه باس له‌وە دەكا ‌‬ ‫بوونی دەوڵەت رێگرە ل ‌ه بەردەم بەدەستهێنانی‬ ‫كۆمەڵگایەكی سۆشیالیزم‪ .‬هه‌روه‌ها كار بۆ‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی دەوڵ���ەت‌و خاوەنداریی‬ ‫تایبەت ده‌کات‪ .‬هه‌ڵبه‌ت رێكخستنی كۆمەڵگا‬ ‫ل ‌ه سەر بنەمای دادپەروەری‌و سەربەستی‌و‬ ‫ی��ەك��س��ان��ی‌و ه���اوك���اری‌و ه��اوب��ەش��ی‌و ئ��ەم‬ ‫ب��ی��ردۆزەش رێ��گ��ای خ��ۆی ن��ەدۆزی��ەوە بۆ‬ ‫(‪)25‬‬ ‫هاتنەدی‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ سۆشیالیزمی ه��اوب��ه‌ش‪ ،‬که هاوبەشی‬

‫ل ‌ه نێوان كرێكارو خ��اوەن دامەزراوەکاندا‬ ‫دەخاته روو ل ‌ه ب��واری بەرهەمهێناندا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه سەردەمی هەر یەك ل ‌ه سان سیمون‌و‬ ‫ف��ورێ‌و لوی پ�لان‌ی فەڕەنسی‌و روب��ه‌رت‬ ‫ئه‌وین‌ی بریتانی‪ ،‬ک ‌ه ه��ەر یەكەیان باسی‬ ‫ل�� ‌ه كۆمەڵەیەكی جیهانی ك���رد‌وه‌و دووەم‬ ‫باسی ل ‌ه رێكخستنەوەی كۆبەرهەمهێنەرو‬ ‫بەكارهێنەر‌و ل ‌ه نیرو مێ‌‌و سیستم‌و باسی ل ‌ه‬ ‫(‪)26‬‬ ‫كارگەی نەتەوەیی كردووه‪.‬‬ ‫پاری چوارەم‬ ‫چەمكی دەوڵەت ل ‌ه بیری رامیاریی‬ ‫لیبراڵیزمی هاوچەرخدا‬ ‫لێرەدا باس ل ‌ه لیبراڵیزم دەكەین‌و روانگەو‬ ‫دی���دی ئ��ەم رەوت���ە س��ەب��ارەت ب��ە چەمكی‬ ‫دەوڵەت‪ .‬هەر ل ‌ه سەرەتاوە واتای لیبرالیزم‪،‬‬ ‫که به واتای سەربەستی دێت له بواره‌کانی‬ ‫ژیاندا‪ ،‬چ ‪ ،‬سیاسی‌‪ ،‬چ ئابووری‪.‬‬ ‫ناوەرۆكی لیبراڵیزم ئه‌وه‌یه‪ ،‬که جەخت ل ‌ه‬ ‫سەر گرنگیی تاك‌و پێویستی سەربەخۆكردنی‬ ‫ل ‌ه هەموو جۆرە زۆرەملێییەك‌و زۆردارییەك‬ ‫ده‌کاته‌وه‪.‬‬ ‫لیبراڵیزم له داهێنانی یەك بیرمەند نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ژمارەیەكی زۆر ل ‌ه بیرمەندان بەشدارییان‬ ‫تیادا ك���ردووە‌و ئ��ه‌م رەوت��ە‌ی��ان دەوڵەمەند‬ ‫ك���ردووە‪ .‬ه��ه‌ر یه‌که ل��ه الیه‌نێکه‌وه‪ .‬جۆن‬ ‫لۆک له ال‌یه‌نی سیاسییه‌وه‪ .‬ئادەم سیمس له‬ ‫الیه‌نی ئابوورییه‌وه‪‌ .‬هەریەك ل ‌ه جان جاك‬ ‫رۆس��ۆو جۆن ستیوارد مل له پێشڕەوانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫ئه‌م ره‌وته بوون‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم کاتێک دێینە س��ەر لیبرالیزمی نوێ‌‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ل�� ‌ه س����ەدەی ه���ەژدەی���ەم���دا ل��ه‌ واڵت��ان��ی‬ ‫ئەوروپی‌و واڵتی بریتانیادا سەری هەڵداوه‪،‬‬ ‫ن بیرمەندەكانی ل ‌ه هەندێک ل ‌ه بیرو‬ ‫ده‌بینی ‌‬ ‫باوەڕیاندا كاڵبوونە‌ته‌وە‪ .‬ئاوه‌ز بۆ گه‌یشتن‬ ‫به راستیەكان بووە به جێگای گومان الیان‪.‬‬ ‫بۆیە رووای��ان له ئه‌زموونگه‌‌رایی ک��ردووه‪.‬‬ ‫ده‌یڤید هیوم ب��اوه‌ڕی وا ب��ووه‪ ،‬که مرۆڤ‬ ‫ته‌نها به به‌کارهێنانی ئ��اوه‌ز مه‌حاڵه بگاته‬ ‫سه‌لماندنی راستی‪ ،‬چونک ‌ه دەبێت نموونە‌ش‬ ‫له به‌رده‌ستدا هه‌بێت‪.‬‬ ‫بیرمه‌ندانی ب��ه‌ر له ده‌یڤید هیوم ته‌نها له‬ ‫رووی ئ��اوه‌زگ��ه‌رای��ی��ه‌وه لێکدانه‌وه‌یان بۆ‬ ‫چه‌مکی ده‌وڵ���ه‌ت ک���ردووه‪ .‬ل��ه‌م ب��اره‌ی��ه‌وه‬ ‫پشتیان به یاسای سروشتی‌و رێكکەوتنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و مافە سروشتییەكان به‌ستووه‬ ‫بۆ دروستبوونی دەوڵەت‌و دەسەاڵت‪ .‬بەاڵم‬ ‫هه‌موو ئەوانە بوون به هۆکار بۆ(‪ )28‬داڕمانی‬ ‫بنەمای تیۆری رەوتی لیبرالیزم‌و که‌وتنه بە ‌ر‬ ‫ره‌خنه‌ی جۆن لۆک‌و هیوم‪ ،‬که به الیانه‌وه‬ ‫ێ ب��ووه‪.‬‬ ‫ده‌وڵ���ه‌ت پێویستی ب��ە بنەمای ن��و ‌‬ ‫ئه‌وجا ل ‌ه رای رادیكاڵییەكاندا‌‪ ،‬بە تایبەتی الی‬ ‫جێرمی بێنتام‪ ،‬م��رۆڤ وه‌ک بوونەوەرێكی‬ ‫خۆپەرست پێناسه ک��راوه‪ ،‬که سروشتی وا‬ ‫بێت تەنها بە دوای خۆشی خۆیدا بگەڕێت‌و‬ ‫خۆی ال ل ‌ه هە‌ر چه‌شنه ئازارێك دووره‌په‌رێز‬ ‫بگرێت‪ .‬بنه‌مای هە‌ر رێكخستنێكی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیش به الیه‌وه ته‌نها بەدەستهێنانی‬ ‫خۆشیی گ��ەورەو خۆشگوزەرانیی تاکه‌‌کان‬ ‫(‪)27‬‬

‫بێت‪ .‬ئ��ه‌م ب��ۆچ��وون��ه‌ی بینتام ن��اس��راوه به‬ ‫سوودگه‌رایی ‪ ،opportunism‬که بۆته پێوەر‬ ‫بۆ هەر دەسەاڵتێكی سیاسی‪ .‬بە جۆرێك‪ ،‬که‬ ‫ئەم رێبازە الی هیوم كەوتە به‌ر رەخنەگرتن‬ ‫ل ‌ه بیرۆكەی رێكکەوتننامەی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بنەمای دروستبوونی دەس��ەاڵت‌و دەوڵەتە‬ ‫ب��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه هیچ بەڵگەیەك ل ‌ه بەر دەستدا‬ ‫نییە‪ ،‬ک ‌ه ئەم بابەتە بسەلمێنێت‌(‪)29‬و دەڵین‪،‬‬ ‫ک ‌ه كۆمەڵگەی سیاسی‌و دەسەاڵتی سیاسی‌و‬ ‫دەوڵەت دەڕوانێتە سەر سوودی تاكەكان‌و‬ ‫مافە سروشتییە رەه��اك��ان تەنها خەیاڵەو‬ ‫هەموو مافی تاكێكی ل ‌ه بەرانبەریدا مافی‬ ‫تاكەكانی‌تر هەیەو بۆ دیاریكردنی ئەو مافانەو‬ ‫گونجاندنیان لەگەڵ یەكدا پێویست بەو یاسایە‬ ‫هەیە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه الی��ەن كۆمەڵگەوە دادەن��رێ��ت‪،‬‬ ‫یاخود هەر كەس‌و الیەنێك‪ ،‬ک ‌ه نوێنەرایەتییان‬ ‫بكات‌و ب��اوەڕی��ان بە دەس��ەاڵت��ی پاشایەتی‬ ‫هەبوو بەوەی هەستی پارێزگارییان بۆ دابین‬ ‫دەک��ات‪ ،‬گرنگترین پێكهێنەرەكانی خۆشییە‪،‬‬ ‫الی بێنسام دەوڵ����ەت كۆمەڵێك ل�� ‌ه تاكی‬ ‫ریكخراوە بۆ بەدەستهێنانی سوود‌و خۆشی‌و‬ ‫خ��ۆش��گ��وزەران��ی‌و بەدەستهێنانی س��وودو‬ ‫خۆشی‌و خ��ۆش��گ��وزەران��ی‌و بەدەستهێنانی‬ ‫س���وودو ب����ەردەوام ب��وون ل��ه‌م ك���ارە‪ ،‬ئ��ەوە‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ی ب��وون��ی دەوڵ���ەت���ەو ب�����اوەڕی بە‬ ‫رێكکەوتنی كۆمەاڵیەتی نییەو ئەوەی دەوڵەت‬ ‫جیادەکاتەوە ل ‌ه رێكخستنەكانی‌تر‪ ،‬ک ‌ه هەن‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه توانای دەركردنی یاسی هەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫یاسایانە بۆ بەدەسهێنانی خۆشگوزەرانییە‌و‬ ‫دەوڵ���ەت ه��ەوڵ��ی ئ��اراس��ت��ەك��ردن��ی تاكەكان‬

‫‪21‬‬

‫دەكات بەرەو بەدەستهێنانی خۆشیی گشتی‌و‬ ‫س���وودی گشتی‌و دووری���ان دەخ��ات��ەوە ل ‌ه‬ ‫بەدەستهێنانی خۆشی تەنها بۆ خۆیان‪ ،‬بۆ‬ ‫یەك كەسە‪ )30(.‬دەسەاڵتێكی فره‌وانی دا بە‬ ‫دەوڵ��ەت ب��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه خاوەنی دەسەاڵتێكی‬ ‫زۆر فره‌وانەو سەرچاوەی مافەكانەو تاك‬ ‫ت ناڕەزایی دەرببڕێت بە پشتبەستن‬ ‫ناتوانێ ‌‬ ‫بە یاساو مافە سروشتییەكان‪ ،‬بەاڵم مانای‬ ‫ئەوە نیی ‌ه هیچ گرەنتییەكی تاك نیی ‌ه بەرانبەر‬ ‫بە دەس��ەاڵت‪ ،‬بەڵكو دەوڵ��ەت دەستناگرێت‬ ‫بە سەر موڵكی تایبەتدا بێ دان��ەوەی ماف‬ ‫بۆ كردنەوەی بە شیوەیەكی دادپەروەرانەو‬ ‫دەوڵەت هەوڵی بەدەستهێنانەی سەربەستی‬ ‫ن��ادات وەك ئامانجێكی سەربەخۆ ل ‌ه بەر‬ ‫ئ���ەوە ئ��ام��ان��ج��ە س��ەرەك��ی��ی��ەك��ە ب��ری��ت��ی��ە ل ‌ه‬ ‫بەدەسهێنانی کامه‌رانی‌و خۆشی‌و جیاوازی‬ ‫ل ‌ه نێوان دوو ج��ۆر سەربەستیدا دەك��ات‪،‬‬ ‫یەکەم سەربەستیی سروشتییەو به‌دیهێنانی‬ ‫ل ‌ه كۆمەڵگەدا ئه‌سته‌مه‌‪ ،‬چونكە بنەمای ئەم‬ ‫سەربەستییە بریتییە له‌وەی‪ ،‬ک ‌ه ئەو كردارە‪،‬‬ ‫ک ‌ه دەتەوێت هیچ هاوكار نابێت بۆ بونیادنانی‬ ‫كۆمەڵگەو دەس����ەاڵت‪ ،‬ب���ەاڵم سەربەستی‬ ‫دووەم سەربەستی مەدەنییە واتە ئەوە بكە‪،‬‬ ‫ک گونجاو‬ ‫ک�� ‌ه دەت��ەوێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ە مەرجێ ‌‬ ‫بێت ل��ەگ��ەڵ ب��ەرژەوەن��دی��ی گشتی‌و ئەمە‬ ‫س��ەرب��ەس��ت��ی زی���اد ن��اک��ات‪ ،‬بەڵكو خۆشی‬ ‫(‪)31‬‬ ‫فره‌وان‌و زیاتر دەكات‪.‬‬ ‫هەروەها لێرەدا باس ل ‌ه هیگڵ دەكەین وەك‬ ‫یەكێك ل ‌ه بیرمەندو فەیلەسووفە بەتواناكانی‬ ‫س��ەردەم��ی خ��ۆی‪ ،‬ک ‌ه خ��اوەن��ی فەلسەفەی‬

‫ێ قۆناغەی‬ ‫تایبەت بە خۆی بوو‪ .‬هیگڵ ئەو س ‌‬ ‫ل ‌ه پرۆسیسی بەرەو پێشەوەچوونی عەقڵ‪،‬‬ ‫ک ‌ه بە درێ��ژای��ی مێژوو سروشت بوونیان‬ ‫هەیە (جەوهەر‪ ،‬دژایەتی‪ ،‬هاوبنیات) ناوی‬ ‫دەب��ات‪ ،‬ل ‌ه سەر ئەم بنەمایە هەر بابەتێك‬ ‫دەخرێتە روو هیچ كاتێك حەقیقەتی تەواو‬ ‫ێ دژایەتی خۆی‬ ‫نیی ‌ه له‌بەر ئەمە دەستبەج ‌‬ ‫دەدۆزێ����ت����ەوە‪ ،‬ل�� ‌ه ن��ێ��وان دوو خەسڵەتی‬ ‫راستی‌و ناڕاستی ملمالنێیەك هەیە ئاخۆ‬ ‫چارەسەر دەكرێت‪ ،‬یان بە واتایەكی‌تر خۆی‬ ‫خۆی چارەسەر دەكات‪ .‬كەوابوو دیالەكتیك‬ ‫چارەسەر ل ‌ه ناو خۆیدایە‪ ،‬واتە بزوێنەری ل ‌ه‬ ‫ناو خودی خۆیدایە بە شرۆڤەكردنی تایبەت‬ ‫بۆ ئەم حاڵەتە دەتوانێت دوو بابەتی دژ یەك‬ ‫واتە جەوهەرو دژایەتی ئاشكرا بكرێت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫ێ دەكاتەوەو ل ‌ه‬ ‫بنەمای هزریدا هیگڵ بیری ل ‌‬ ‫(‪)32‬‬ ‫سیستمی فەلسەفی خویدا خستویەتیەڕوو‪،‬‬ ‫ک ‌ه دژایەتی چۆن بەرز دەبێتەوە بابەتێكی‬ ‫نوێترو دروستتر دەستەبەر دەكات‪ ،‬بابەتێك‪،‬‬ ‫ک ‌ه هەردوو بابەتەكەی پێشتر له‌خۆدەگرێت‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه زمانحاڵی هیگڵدا جەوهەرییەت دەچێتە‬ ‫ن��اخ��ی دژای��ەت��ی��ی��ەوە ل�� ‌ه ئ��اك��ام��دا هاوبنیات‬ ‫دروست دەبێت‌و ئەو هاوبونیاتە‪ ،‬ک ‌ه تەواوەتی‬ ‫راستییەكان نییە‪ ،‬ک ‌ه دەبێتە جەوهەرێكی‬ ‫ێ‬ ‫ن��وێ‌‌و ل ‌ه بیری هیگڵ‌دا سیاسیەكەی گر ‌‬ ‫ێ كۆڵەكە‬ ‫داو ب��ەو ل��ۆژی��ك��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر س�� ‌‬ ‫ك��ۆت��ای��ی��ەك��ەی‪ ،‬وات���ە ب��ن��ەم��اڵ��ە‪ ،‬كۆمەڵگای‬ ‫شارستانی‪ ،‬دەوڵەت بە شێوەیەكی دیالەكتیك‬ ‫دەریببڕین‪ ،‬دەتوانین ئەو وابەستەییبوونە‬ ‫ب��ب��ی��ن��ی��ن‪ ،‬خ���ێ���زان ل���ێ���رەدا ب���ە ی��ەك��ب��وون‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫كۆمەڵگای شارستانیش‪ ،‬وەك تایبەت‌و‬ ‫دەوڵەتیش بە گشتگیری ناو دەبردرێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بە واتایەكی‌تر هەمان جەهەرو دژایەتی‌و‬ ‫ه��اوب��ون��ی��ات‪ ،‬ملمالنێی ن��ێ��وان (یەكبوونی)‬ ‫بنەماڵەو بەشبوونی كۆمەڵگەی شارستانی‬ ‫ل ‌ه پەیكەرەی دەوڵ��ەت��دا وەك راستیەكانی‪،‬‬ ‫ێ دك��رێ��ت‪،‬‬ ‫ب���ەرژەوەن���دی گشتی چ���اوی ل�� ‌‬ ‫بنەماڵەو كۆمەڵگای شارستانی هەردووكیان‬ ‫تا رادەیەك عەقاڵنیین‪ ،‬بەاڵم تەنیا دەوڵەت ل ‌ه‬ ‫سەرووی هەردووكیان دادنرێت‪ ،‬بە گشتی‬ ‫(‪)33‬‬ ‫هەم عەقاڵنییەو هەمیشەش ئەخالقییە‪.‬‬ ‫پاری دووەم‬ ‫دەوڵەت الی عه‌بدولاڵ ئۆجه‌اڵن‬ ‫لە مێژووی جیهاندا كۆمەڵگەی ناوین بەر‬ ‫ل�� ‌ه س��ەرج��ەم كۆمەڵگاكانی دیكە ئاشنای‬ ‫كێشەكانی چین‪ ،‬پلەداری‌و دەسەاڵت بووە‪،‬‬ ‫وەك دەزانین یەكەمین سستەمی پلەداری‬ ‫ب��ەر ل�� ‌ه دەس����ەاڵت ل�� ‌ه س��ەر الوان‌و ژن��ان‬ ‫ئ��اواك��راوە‪ ،‬رێكکەوتنی پیاوانی زۆردارو‬ ‫فێڵباز‪ ،‬شامان‪ ،‬یان راهیب پیاوانی خاوەن‬ ‫ئەزموون‌و بەساڵداچوو شێوەیەكی بەرایی‬ ‫سەرجەم دەسەاڵتەكانی ل ‌ه دەست دابوو‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هەر ل ‌ه سەردەمانی پێش زاینیەوە سیستمی‬ ‫كۆیالیەتی ل ‌ه تەواوی میزۆپۆتامیادا بوونی‬ ‫هەبووە‪ ،‬سیستمێكە ل ‌ه دەوروب���ەری ماڵ‌و‬ ‫خێزانی گ��ەورەدا‪ ،‬هۆنراوەتەوەو سەرەتای‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��ك��ردن��ی سیستمی خ��ان��ەدان��ی��ە ل ‌ه‬ ‫دەرەوەی ژن���ان‌و الوان‌و چینی پ��ل��ەداری‬

‫س����ەرووی ئ��ەم��ان��ی دی��ك��ە خ��راون��ەت��ە ژێ��ر‬ ‫پ��ەی��ڕەوی كۆیالیەتی سیستماتیكەوە‪ ،‬له‌م‬ ‫سۆنگەیەوە خ��ەی��اڵ‌و پراكتیكی دونیایەك‬ ‫فەراهەم دەبێت‪ ،‬ک ‌ه بۆ یەكەمین جار بناغەی‬ ‫ت هەروەها‬ ‫كێشەی كۆمەاڵیەتی تێدا دادەنرێ ‌‬ ‫ن��اوچ��ەی م��ی��زۆپ��ۆت��ام��ی��ا خ��اوەن��ی واق��ی��ع‌و‬ ‫(‪)34‬‬ ‫رێبەرایەتی جیهانگیری ئەو سیستمەیە‪.‬‬ ‫ب��ن��چ��ی��ن��ەی ئ���ای���دۆل���ۆج���ی���ای خ����ان����ەدان‌و‬ ‫بنەماڵەگەریش ل��ه‌م شارستانیانەی ئەم‬ ‫ن��اوچ��ەی��ە س��ەری��ان ه���ەڵ���داوە‪ ،‬كۆمەڵگاكە‬ ‫ب��ە درێ���ژای���ی م��ێ��ژوو پ��ی��او پێشەنگایەتی‬ ‫ك����ردووە‌و ب��ە درێ��ژای��ەت��ی م��ێ��ژوو پ��ەرەی‬ ‫س��ەن��دووە ل ‌ه كاتێكدا خانەدانێتی دەكرێتە‬ ‫كۆڵەكەی س��ەرەك��ی دەس���ەاڵت‌و دەوڵ���ەت‪.‬‬ ‫بنەماڵەگەرێتیش دەكرێتە خانەی سەرەكی‬ ‫فەرمی كۆمەڵگاكان‪.‬‬ ‫‌ئ��ەو ش��ەڕان��ەی دەس��ەاڵت ل ‌ه ژم��ارە نایەن‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ب��ە درێ��ژای��ی م��ێ��ژوو ئەنجامی داوە ل ‌ه‬ ‫پێناو دام��ەزران��دن‌و رووخاندنی بنەماڵەو‬ ‫خانەدانەكان بەڕێوەبراون‪ )35(.‬سەبارەت بە‬ ‫دەوڵەت‌و دەسەاڵت ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سەرەوە‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��او ل�� ‌ه ن���اوەوەش���ی ق��ەب��ارەی��ەك��ی‬ ‫نائاسایی پەیداكردووە‪ .‬تا سەدەی شازدەیەم‬ ‫حوكومڕانی زیاتر ل ‌ه دەرەوەی كۆمەڵگا‬ ‫بە شێوەیەكی تۆقێنەرو چاوترسێنەر ئاوا‬ ‫دەك���ران‪ ،‬ک ‌ه دەوڵ���ەت گوزارشتی رەسمی‬ ‫دەس��ەاڵت��ە وات��ە شێوەی فەرمی دەس��ەاڵت‬ ‫نوواندن ل ‌ه دەوڵەتدا دەردەكەوێت‌‪ ،‬بە دووی‬ ‫هێڵەكانی سنووری خۆی دەكێشا‪ ،‬چونكە‬ ‫چەند ج��ی��اوازی نێوان دەوڵ���ەت‌و كۆمەڵگا‬

‫‪23‬‬

‫بە تیژی بكێشرێت‪ )36(،‬بەو ئەندازیە هیواو‬ ‫چ��اوەڕوان��ی��ی��ان ب��ۆ س��وودوەرگ��رت��ن زی��اد‬ ‫دەب��ێ��ت‪ ،‬وەك دی��اردەی��ەك��ی ن��او كۆمەڵگاو‬ ‫هێڵەكان لەگەڵ دەس���ەاڵت‪ ،‬زۆر ئاشكراو‬ ‫ب��راوەب��وون هێڵەكانی راوەستەی بەرانبەر‬ ‫پیاو‪ ،‬الوان بەرانبەر بەسااڵچوو‪ ،‬ئەندامە‬ ‫ئاساییەكانی ن��او خێڵ بەرانبەر س��ەرۆك‬ ‫خ��ێ��ڵ‌و دەس��ت��ەی ب���اوەڕم���ەن���دان ب��ەران��ب��ەر‬ ‫بە نوێنەرانی ئایین‌و مەزهەب ل ‌ه میانەی‬ ‫ئاداب‌و رێسای زۆر روونەوە دیاریكراون‪،‬‬ ‫لێرەدا هەست بە گرنگی بنەماڵەو خانەدان‌و‬ ‫خێزان دەكرێت‪ ،‬وەك بنەمای دامەزراندنی‬ ‫دەس���ه‌اڵت‌و دەوڵ���ەت ل�� ‌ه واقیعی مێژوویی‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی ناوین‪ .‬بە جۆرێك‪ ،‬ک ‌ه دەڵێن‪:‬‬ ‫لەگەڵ خانەدانیەتی ب��وو بە ئایدۆلۆجیای‬ ‫فەرمی مۆركی خۆی ل ‌ه بونیادو پێكهاتەی‬ ‫خێزانیش دایەوە‪ ،‬بەشێوەیەك بنەماڵەگەرێتی‬ ‫رێگای ل ‌ه بەردەم ئایدۆلۆجیایەكی خوارووتر‬ ‫كردۆتەوە‪ ،‬ک ‌ه جیاوازیی نێوان خێزانێك‌و‬ ‫خ��ێ��زان��ێ��ك��ی‌ت��ردا دەك��ەوێ��ت��ە ج��ێ��گ��ەی ب��اس‪،‬‬ ‫کاتێک سیستمی بنەماڵەگەری دەردەكەوێت‬ ‫دی������اردەی ف���رەژن���ی‌و م��ن��داڵ��ی زۆر دێتە‬ ‫بەرچاو بە جۆرێك‪ ،‬ک ‌ه تێیدا مافی ژن –‬ ‫پیاو زۆر جیاوازە‪ )37(،‬ک ‌ه پیاوساالری تێیدا‬ ‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ب��ەرچ��او ب���اوب���وو‌‪ ،‬کاتێک‬ ‫خانەدانەكان پەنادەبەن بۆ فرەژنی‌و منداڵی‬ ‫زۆر‪ ،‬پ��اس��او ب��ۆ ئ��ەم ك���ارە ه��ەر س��ەرۆك‬ ‫خ��ێ��زان��ێ��ك ب���وو ب��ە خ���اوەن���ی ژم��اره‌ی��ەك��ی‬ ‫زۆر ل�� ‌ه ژن‌و م���ن���داڵ‪ ،‬ئ���ەوا ئ���ەم حاڵەتە‬ ‫وەك هێزێك‌و گەرەنتییەكی كۆمەاڵیەتی‌و‬

‫ژیان دەبینێت‌و زهنیەتی زاڵبوون بە سەر‬ ‫كۆمەڵگادا ب��ەردەوام ئەم الیەنەی هاندەداو‬ ‫هەوڵی بۆ دەدات ه��ەروەه��ا دەبێتە هۆكار‬ ‫ب��ۆ داخ����وازی ب��ەدەس��ت هێنانی پشك ل ‌ه‬ ‫دەس���ەاڵت‌و دەوڵ���ەت‌و ئەگەر ل ‌ه ت��ەوەرەی‬ ‫دەسەاڵتدا ئاواكردبێ‌‪ ،‬ئەوا خێزان‌و خانەدان‬ ‫بەرچاوترین بابەتی ئایدۆلۆجیاو پراكتیكی‬ ‫دەسەاڵتگەرایی‌و دەوڵەتگەراییە‪ ،‬هەمیشە‬ ‫ب����ەردەوام ب��وون��ی كێشەكانی دەس���ەاڵت‌و‬ ‫دەوڵ��ەت ل ‌ه ناوچەكانی خۆرهەاڵتی ناویندا‬ ‫هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە (واتە ئەم‬ ‫ناوچانەی‪ ،‬ک ‌ه خاوەن نەتەوە جیاوازەكانە)‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئەو كۆمەڵگایانە بناخەكەیان پێك دێت ل ‌ه‬ ‫(‪)38‬‬ ‫بنەماڵەگەری‌و خانەدانگەرێتی دایپۆشیوە‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەوەی بەدەردەكەوێت‪ ،‬ک ‌ه عه‌بدولاڵ‬ ‫ئۆجه‌اڵن شارەزایی هەبوو ل ‌ه خوێندنەوەی‬ ‫مێژووییدا کاتێک بە جیاوازی لەگەڵ ئەوەی‬ ‫دەڵێن مێژووو خاوەنداری مێژوو وابەستەیە‬ ‫بە خاوەنداری واڵت��ەوە‪ ،‬چونكە بە پێی ئەم‬ ‫ب��ی��ردۆزە م��ێ��ژوو دەن��ووس��رێ��ت��ەوە کاتێک‬ ‫ت بنووسرێتەوە‪،‬‬ ‫خواستی دەوڵ���ەت بیەوێ ‌‬ ‫وات����ە م���ێ���ژوو ل��� ‌ه الی����ەن ب��ەه��ێ��زەك��ان��ەوە‬ ‫دەنووسرێتەوە‪ ،‬چونكە خاوەنی دەسەاڵت‌و‬ ‫س���ەرچ���اوەی ئ��اب��ووری��ن‪ ،‬ب���ەاڵم عه‌بدولاڵ‬ ‫ئۆجه‌اڵن نائارامی ب��اری ك��وردو نەبوونی‬ ‫دەوڵ���ەت پ��ێ��ك��ەوە(‪ )39‬نالكێنێت بۆ نەتەوەی‬ ‫ك�����ورد‌و ل��� ‌ه س���ەر ب��ون��ی��ات��ن��ان��ی دەوڵ���ەت���ی‬ ‫نەتەوەیی‌و شیكردنەوەی دەوڵەتی نەتەوەیی‬ ‫باس له‌‌و دەكات‪ ،‬ک ‌ه تا ئێستا زەحمەتە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بە شێوەیەكی تەواو مانابەخش شیكارییەكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫كۆتایی پێهاتوو دەرب��ارەی دەوڵەت بكەین‪،‬‬ ‫چونكە دی��اردەی��ەك��ی ب���ەردەوام���ەو هێشتا‬ ‫ل�� ‌ه پ��رۆس��ەی بەكارهێنانەو كۆتاییەكەی‬ ‫دی��اری��ك��راو نییە ب��ە ج��ۆرێ��ك شیكاری ئەم‬ ‫بابەتە ل ‌ه الی��ەن ماركسییەكی وەك لینین‬ ‫کاتێک بەرەو یەكێك ل ‌ه گەورەترین شۆڕشە‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان دەچ��ێ��ت ل�� ‌ه م��ێ��ژووی‬ ‫م��رۆڤ��ای��ەت��ی��دا‪ )40(،‬س��ەرك��ەوت��وو ن��اب��ێ��ت ل ‌ه‬ ‫شیكاركردنەی كێشەی دەوڵەت – دەسەاڵت‬ ‫ل ‌ه پێچكەی دەوڵەت‪ ،‬نەتەوەی مۆدێرنێتەوە‪.‬‬ ‫وە بەر ل ‌ه هەموو شتێك پێویستە دەسەاڵتی‬ ‫دەوڵ����ەت����ی ن����ەت����ەوە وەك گ���ەورەت���ری���ن‬ ‫(ب��ەرزت��ری��ن) ف��رۆڕب��وو ش��ێ��وەی دەس��ەاڵت‬ ‫ێ بكرێتەوە‪ ،‬چونكە هیچ شێوەیه‌كی‬ ‫بیری ل ‌‬ ‫دەوڵ��ەت هێندەی دەوڵ��ەت��ی نەتەوە (ئه‌گەر‬ ‫ت راستتر‬ ‫بووترێت نەتەوەی‪-‬دەوڵەت دەشێ ‌‬ ‫بێت)‪ .‬چوارچێوەو بەرفره‌وانی دەسەاڵتی‬ ‫نییه‌‪ ،‬س��ەرەك��ی‌ت��ری��ن ه��ۆك��اری ئ���ەوەش بە‬ ‫رادەیەكی زیادەوە وابەستەبوونەی توێژی‬ ‫سەرووی چینی ناوینە بە قۆناخ‌و پرۆسەی‬ ‫تاكانەییەوە‪ .‬دەوڵەتی نەتەوە سەرتاسەری‬ ‫هەموو زەوتكردنەكانە‪ ،‬چونكە ل ‌ه قۆناغی‬ ‫دەوڵەتی نەتەوەدا زەوتكردنی بازرگانی‌و‬ ‫پیشەسازی لەگەڵ زەوتكردنی دەسەاڵتی‬ ‫زۆرترین دۆخی رێكکەوتنیان هەیە‪ ،‬یەكێك‬ ‫له‌‌و گۆڕەپانانەی‪ ،‬ک ‌ه زانستی كۆمەاڵیەتی‬ ‫زیاتر قسەی ل ‌ه سەر دەك��ات سەبارەت بە‬ ‫پاوانەكان گرنگییەكی تایبەت ب��ەوەوەن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئامێرەكانی (دەزگاكانی) دەسەاڵت‪ ،‬دەسەاڵت‬ ‫ل ‌ه رەرووی ئابووری‌و زەوتكردنی بارزگانی‪،‬‬

‫پیشەسازی جێگیر نەبن‪ ،‬بەم جۆرە دەخوازن‬ ‫بە گشتی‌و دەس��ەاڵت بە تایبەتی دەوڵ��ەت‬ ‫وەك دی��اردەی��ەك��ی جیاوازتر ل ‌ه دی��اردەی‬ ‫پاوان پێشكەش بكەن‌و دیاردەیەكی‌تر لێرەدا‬ ‫کاتێک عه‌بدولاڵ ئۆجه‌اڵن قسەی بیرمەندی‬ ‫ت کاتێک دەڵێت(‪:)41‬‬ ‫فرناند براودیل وەردەگرێ ‌‬ ‫دەسەاڵتیش وەك سەرمایە كەڵەكە دەكرێت‌‪،‬‬ ‫عه‌بدولاڵ ئۆجه‌اڵن دوای ئەم وتەیە دەڵێت‪:‬‬ ‫دەس����ەاڵت تەنها وەك س��ەرم��ای��ە كەڵەكە‬ ‫ناكرێت‪ ،‬بەڵكو هەمان دۆخ��ی هۆمۆژەن‌و‬ ‫پاڵوتەو كەڵەكەبوونەی مێژوویی سەرمایەی‬ ‫ل ‌ه بەرزترین ئاستدا هەیەو دەوڵەتی نەتەوە‬ ‫ل ‌ه میانەی ناسنامەی نەتەوەپەرستییەوە‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ه��ەر زێ���دە ب��ەك��اردێ��ن��ێ��ت‌و ل��ه‌وان��ەی��ە ل ‌ه‬ ‫مێژووداو بەكرێگیراوترین نوێنەری هێزی‬ ‫هەژموونگەرایی بووبێت‪ ،‬واتە ل ‌ه ژێر كراسی‬ ‫میلەتگەراییدا دڵسۆزترین بەكرێگیراوی‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی س����ەرم����ای����ەداری ب���ێ���ت‌و هیچ‬ ‫دەزگایەك وەك دەزگ��ای دەوڵەتی نەتەوە‬ ‫واب��ەس��ت��ە نیی ‌ه ب��ۆ خزمەتكاری دەس��ەاڵت��ە‬ ‫(‪)42‬‬ ‫هەژموونگەراییەكان‪.‬‬ ‫ه��ەروەك پیشتر ل ‌ه باسكردن ل ‌ه وتەكانی‬ ‫خۆی سەبارەت بە دروستكردنی دەوڵەت ل ‌ه‬ ‫سەر بنەمای خێزان‪ ،‬بنەماڵەو خانەدانەكان‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه كۆمەڵگاكانی ئەم ناوچەیەدا هێشتا ئەم‬ ‫شێوازە وەك كرۆكی دەسەاڵت‌و بەردەوامی‬ ‫ێ دەك��رێ��ت‌و‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەوڵ���ەت م���اوەو ك���اری پ�� ‌‬ ‫ێ دەب��ێ��ت��ەوەو‬ ‫چەندین الی��ەن��ی نێگەتیڤی ل�� ‌‬ ‫باسی ل ‌ه پێشێل كردنی تەواوی مافی ئافرەت‬ ‫ك����ردووە ل�� ‌ه روان��گ��ەی وەك س��ەرچ��اوەی‬

‫‪25‬‬

‫سەرەكی بۆ دەوڵ���ەت‌و دەس���ەاڵت‌و پاشان‬ ‫هێرشێكی روون‌و ئاشكرا دەك��ات بۆ سەر‬ ‫وەرگرتنی بنەمای دەوڵەتی نەتەوایەتی وەك‬ ‫بنەمایەك بۆ دروست بوونی دەوڵەت‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوە دەدات ئەم سیستمە تەنها خزمەتكارێكە‬ ‫بۆ هەژموونەی سەرمایەدارە بەهێزەكان‌و‬ ‫دەڵێت‪ :‬دەوڵەتی نەتەوە ل ‌ه بنەڕەتدا سیستمێكی‬ ‫سەربازییەو سەرجەم دەوڵەتی نەتەوەكان‬ ‫بەرهەمی ئەو شەڕانەن‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ناوخۆو ل ‌ه‬ ‫دەرەوە بە شێویەكی دژوارو هەمەالیەن‌و‬ ‫درێژخایەن دام���ەزراون‌و دەوڵەتی نەتەوە‬ ‫سەرجەم كۆمەڵگا بە قەڵغانێكی میلیتاریست‬ ‫(سەربازی) داپۆشیوە‪.‬‬ ‫ب���ەم ج����ۆرە ت�����ەواوی ك��ۆم��ەڵ��گ��ا دەك��رێ��ت‬ ‫ب��ە س��ەرب��از‪ ،‬ه��ەرچ��ی ئ��ەو دەزگ��ای��ان��ە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ب��ە ئ��ی��دارەی سڤیلی دەس����ەاڵت‌و دەوڵ���ەت‬ ‫ن��اودەب��رێ��ن ل�� ‌ه راستیدا ئ��ەوە پ��ەردەی��ەك��ە‪،‬‬ ‫ئ���ەم ق��ەڵ��غ��ان��ە س��ەرب��ازی��ی��ە ف���ره‌وان���ە وەك‬ ‫مەیدانی جەنگ دادەپۆشێت‌و ئەو دامەزراوو‬ ‫ئامێرانەش‪ ،‬ک ‌ه بە دیمۆکراسی ب��ۆرژوازی‬ ‫ت تەنها رووكەشی دیمۆکراسی‌و‬ ‫ناوەدەبرێ ‌‬ ‫ئ��ەم زهنییەتە‌و ئ��ەم بونیادە میلیتارستیە‬ ‫دادەپۆشرێت‌و پڕوپاگەندەی ئەوە دەكات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫سیستمێكی دیموکراسی لیبڕاڵی ل ‌ه كۆمەڵگەدا‬ ‫ل ‌ه ئ��ارادای��ە‪ .‬خ��ان��ەدان – بنەماڵە‪ ،‬ک ‌ه وەك‬ ‫بنەمای دەوڵەت‪ ،‬ک ‌ه گەلێك كێشەیان لەگەڵ‬ ‫خۆیاندا هێنایە ناو كۆمەڵگاوە ل ‌ه بەرانبەریان‬ ‫دەستەواژەی كۆنفدرالی– دیموکراسی دێتە‬ ‫ئ��اراوە وەك چارەسەرێك بە جۆرێك‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫عه‌بدولاڵ ئۆجەاڵن سەبارەت بەم بیرۆكەی‬

‫خ��ۆی دەڵ���ێ���ت(‪ :)43‬جارێكی ئ��ەو فاكتەرانە‬ ‫نیشانی دەدەن‪ ،‬ک ‌ه كۆنفیدرالی دیموکراسی‬ ‫وەك بژاردەیەكی بەهێز بۆتە رۆژەڤ‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئەم كۆنفیدرالیزمەی ل ‌ه سەرەتای ئەزموونی‬ ‫رووسیای سۆڤیەتدا ل ‌ه رەواجدا بوو‪ ،‬بە خێرا‬ ‫ل ‌ه ناوبردنی ل ‌ه ژێر دەوڵەتی ناوەندیدا هۆكاری‬ ‫سەرەكی هەڵوەشاندنەوەی سۆسیالیزمی‬ ‫بونیادنراوە‌و ئەو خراپەكارییانەی‪ ،‬ک ‌ه هەیە‬ ‫سەرچاوەی دەوڵەتی نەتەوەیە‪ ،‬ل ‌ه هەمان‬ ‫كاتدا گونجاوترین ئامرازی پۆلیتیزەكردنی‬ ‫ێ بكرێت‬ ‫كۆمەڵگە سادەیەو دەتوانێت جێبەج ‌‬ ‫هەر جڤات‌و ئەتنێك‌و كلتوورێك‌و گروپی‬ ‫دی��ن��ی‌و ب��زاوت��ی رۆش��ن��ب��ی��ری‌و یەكەیەكی‬ ‫ئ���اب���ووری‪ ..‬ه��ت��د ل�� ‌ه ك��ات��ی دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫سیستمێكی كۆنفیدرالی دیموکراسیدا ئەوا‬ ‫بە شێوەیەكی سەربەخۆ دەتوانن یەكینەی‬ ‫سیاسی خۆیان بونیاد بنێن‌و گوزارشت ل ‌ه‬ ‫خۆیان بكەن‪ .‬پێویستە زاراوەی خۆیەتی له‌م‬ ‫چوارچێوەیەدا هەڵسەنگێنرێت‪ ،‬ئینجا ئەمە‬ ‫ێ یاخود ئۆتۆنۆمی‪ ،‬خاڵێكی‌تر‪،‬‬ ‫فیدراڵییەت ب ‌‬ ‫ێ ل ‌ه چوارچێوەی‬ ‫ک ‌ه پێویستە سەرنجی بدرێت ‌‬ ‫ک ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ە ل ‌ه‬ ‫دەوڵ����ەت����دا‪ ،‬ه��ەن��دێ�� ‌‬ ‫چوارچێوەی فیدراسیۆندا‪ ،‬زۆر گرنگە درك‬ ‫بەم خاڵە بكرێت ئەویش تەنانەت ل ‌ه گوندێك‬ ‫یاخود گەڕەكێكی شاریشدا‪ )44(،‬پێویستی بە‬ ‫یەكێتی فیدراڵییەكان هەیەو هەر گوندێک‌‪،‬‬ ‫ک بە ئاسانی دەتوانێت ببێتە‬ ‫ی��ان گەڕەكێ ‌‬ ‫یەكەیەكی كۆنفیدراڵی‪ ،‬بۆ نموونە ژمارەیەكی‬ ‫زۆری یەكێتییەكانی دیمۆکراسی راستەوخۆ‬ ‫ل ‌ه جۆری یەكینە یاخود فیدراسیۆنی ئیكۆلۆژ‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫ت��ا یەكینەی ژن��ی ئ����ازاد‪ ..‬هتد ك��ۆی ئەم‬ ‫یەكینانە یەكێتی كۆنفیدراڵی‌و دەری دەخات‪،‬‬ ‫ک ‌ه سیستمی كۆنفیدراڵی دیموکراسی چەندە‬ ‫ب���ەرف���ره‌وان‌و س��ەرت��اس��ەری��ی��ە‌و ل�� ‌ه رێگەی‬ ‫سیستمی كۆنفیدراڵیزمی دیموکراسییەوە‬ ‫ێ‬ ‫ب��اش��ت��ر دەرك����ی پ��ێ��دەك��رێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ه��ەرس�� ‌‬ ‫رەگ���ەزەك���ەی ت���ازەگ���ەری‌و دی��م��ۆک��راس��ی‬ ‫یەكتری ت��ەواودەك��ەن‌و پەیڕەوكردنی ئەم‬ ‫سیستمە بەرگری گەوهەرییەو كۆنفیدراڵی‬ ‫دیموکراسی دەتوانێت ئەم میلیتاریستبوونە‬ ‫(سەربازیبوون) بەربەست بكات‪ ،‬ک ‌ه بنەماو‬ ‫س���ەرچ���اوەی دروس��ت��ب��وون��ی ئ���ەم ج��ۆرە‬ ‫دەس��ەاڵت��ە سەربازیانە دەگەڕێنێتەوە بۆ‬ ‫سیستمی دەوڵەتی – نەتەوە‌و ئەم كۆمەڵگایانە‬ ‫ێ بەشن‪ ،‬ناسنامە‪،‬‬ ‫ل ‌ه بەرگی گەوهەری ب ‌‬ ‫تایبەتمەندێتی سیاسی‌و دیموکراسیزەكردنی‬ ‫خۆیان له‌ دەست دەدەن‪.‬‬ ‫دەرئەنجام‬ ‫ل����ێ����رەدا دێ��ی��ن��ە س����ەر ب���اس���ك���ردن���ی ئ��ەو‬ ‫دەرئەنجامانەی‪ ،‬ک ‌ه دوای ئەنجامدانی ئەم‬ ‫لێكۆڵینەوەیە هاتووەتە بەرهەم‪ ،‬بە جۆرێك‬ ‫هەر ل ‌ه بەشەكانی سەرتاوە کاتێک باس ل ‌ه‬ ‫ێ جۆر‬ ‫مەفهوومی دەوڵ��ەت دەكەین‪ ،‬ک ‌ه س ‌‬ ‫بنەمامان بۆ دەردەكەوێت‪ ،‬بۆ دروستبوونی‬ ‫دەوڵ��ەت‪ ،‬ک ‌ه بریتیین ل ‌ه بیردۆزی ئایین‌و‬ ‫بیردۆزی رێكکەوتننامەو بیردۆزی بەدەر ل ‌ه‬ ‫رێكکەوتننامە‪.‬‬ ‫وە ل ‌ه بیری رامیاری ئیسالمیدا‪ ،‬زیاتر گرنگی‬

‫ێ‬ ‫دەدەن بە ئیمام‌و خەلیفەو مەلیك‪ ،‬وەك ر ‌‬ ‫نیشاندەری الیەنی دینی‌و دنیایی‌و سروشتی‬ ‫ئەو هەستەی ل ‌ه بچووكدا هەیە بۆ رێزگرتن‬ ‫ل ‌ه گەورەو گوێڕایەڵبوون بۆ فەرمانەكانی‌و‬ ‫الی ئیبن خ��ەل��دون دەوڵ���ەت پێكهاتەیەكی‬ ‫سروشتییە ل ‌ه دەمارگیری خێڵەكی‌و بابەتێكی‬ ‫باوەو سەرچاوەدەگرێت ل ‌ه بوونی دەوڵەت‪،‬‬ ‫ئیبن خەلدون وەك بوونەوەرێكی زیندوو‬ ‫دەڕوانێتە دەوڵ��ەت‪ ،‬ک ‌ه خاوەنی تەمەنێكی‬ ‫دیاریكراوە‪ ،‬ک ‌ه ژیانی دەوڵەت دەبەستینەوە‬ ‫بە ژیانی كەسی پێشڕەوو فەرمانڕەوا‪.‬‬ ‫وە کاتێک دەڕوان��ی��ن��ە سۆسیالیزم‌و بنەما‬ ‫فكرییەكانی چەندین رەوت��ی جیاواز هەیە‪،‬‬ ‫ک ‌ه هەوڵی شیكردنەوەی بابەتەكان دەدەن‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه روان��گ��ەی خ��ۆی��ان��ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم ب��ە گشتی‬ ‫روانگەیەكی ماددیان هەیە بۆ سەیركردنی‬ ‫گ��ش��ت ب���اب���ەت‌و رووداوەك���������ان‪ ،‬وات����ە ل ‌ه‬ ‫دیدگایەكی مادیانە سەیری دونیا دەك��ەن‪،‬‬ ‫شیكردنەوەكانیان ئەنجام دەدەن‌و بنەما‬ ‫ف��ك��ری‌و ئایدیۆلۆجییەكانیان دادەڕێ���ژن‌و‬ ‫روانگەیەكی شموولی دەبەخشن بە جۆرێك‬ ‫كارڵ ماركس کاتێک باس ل ‌ه دەوڵەت دەكات‪،‬‬ ‫دەوڵەت یەكسان دەكات بە سەروەری چینی‬ ‫فەرمانڕەوا بە سەر چینی زۆرینەی ملكەچ‪،‬‬ ‫ک ‌ه چینی فەرمانڕەوە خاوەنی سەرچاوەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانی ئابووری واڵتن‌و لینین دەڵێت‪:‬‬ ‫(دەوڵەت ئامڕزێكە مەبەست لێی دەست بە‬ ‫سەرداگرتن‌و س��ەروەری چینێكە بە سەر‬ ‫چینێكی‌تردا)‬ ‫ل��ە ب��ی��ردۆزی م��ارك��س ب��ۆ دەوڵ����ەت‪ ،‬وات��ە‬

‫‪27‬‬

‫بیردۆزی چینایەتی‪ ،‬ک ‌ه چینی بۆرجوازەكان‌و‬ ‫چینی پرۆلیتاریا ل ‌ه كاتی ئێستادا ل ‌ه ملمالنێی‬ ‫چ��ی��ن��ای��ەت��ی��دان‌و ب��ە دەس��ت��گ��رت��ن ب��ە س��ەر‬ ‫سەرچاوەكانی بەرهەمهێنان‌و ئەنجامدانی‬ ‫شۆڕشێكی ریشەیی ه��ەم��ەالی��ەن‌و نەمانی‬ ‫خ��اون��دارێ��ت��ی ت��ای��ب��ەت ب���ۆ ه��ۆك��ارەك��ان��ی‬ ‫بەرهەمهێنان‪ ،‬ئ��ەوا ب��وون��ی دەوڵ��ەت��ی كاڵ‬ ‫دەبێتەوەو پاشان بە هۆی دیموکراسی چینی‬ ‫پرۆلیتاریا دەوڵەت ل ‌ه ناودەچێت‌و شیوعییەت‬ ‫دێتە بەرهەم‪.‬‬ ‫بەاڵم بوونی سیستمی لیبراڵی‌و بەهیزیی بنەما‬ ‫فكرییەكانی‌و سەركەوتنی ل ‌ه كۆمەڵگاكاندا‬ ‫رێگربوو ل ‌ه بەردەم بەهێزبوونی سۆسیالیزم‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ل ‌ه لیبراڵی ه��اوچ��ەرخ‌و سەرهەڵدانی‬ ‫دروس���ت���ب���وون���ی رەوت������ی رادی���ك���اڵ���ەك���ان‬ ‫شیكردنەوەكانی پێش خۆیان ل ‌ه زانایانی‬ ‫رەوتی لیبراڵی سەبارەت بە دەوڵەت خستە‬ ‫گومانەوە‪ ،‬کاتێک بوونی نموونەی واقیعی‌و‬ ‫عەقڵییان كرد بە بنەما بۆ شیكردنەوەكانیان‪،‬‬ ‫ک ‌ه قوتابخانەی سوودگەرایی سەیری دەوڵەت‬ ‫دەكات بەوەی كۆمەڵێك ل ‌ه تاكی رێكخراون‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی سوودو خۆشی بەردەوامن‬ ‫له‌‌و كارە‪ ،‬ئامانجی بوونی دەوڵەت الی هیگڵ‪،‬‬ ‫ک ‌ه پشت بە دیالێكتی مێژوویی دەبەستێت‌‌و‬ ‫خێزان بە یەكبوونی كۆمەڵگای شارستانی بە‬ ‫تایبەت‌و دەوڵەت بە گشتی دەروانێت‌‪.‬‬ ‫پ��اش��ان واق��ی��ع��ی ژی��ان��ی ك���ورد ل�� ‌ه الی��ەن��ی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ئ���اب���ووری ب��اس‬ ‫كراوەو‪ ،‬ک ‌ه تێیدا ئەو زەمینەیە خراوەتەڕوو‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ك��ەس��ای��ەت��ی ع��ه‌ب��دول�ڵا ئ��ۆج��ه‌اڵن��ی پێدا‬

‫رۆیشتووە ل ‌ه نەهامەتی‌و ن��ادادپ��ەروەری‬ ‫دەمارگیری نەتەوایەتی‌و هەوڵی سڕینەوەی‬ ‫ن��اس��ن��ام��ە‌‪ ،‬ئ���ەم واق��ی��ع��ە ن���ال���ەب���ارەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫كوردانی باكووری تێكەوتوون‪ ،‬پاشان ئەو‬ ‫كاریگەرییانەی‪ ،‬ک ‌ه دروس��ت��ی ك���ردووە ل ‌ه‬ ‫سەر الیەنی فكری‌و دروستبوونی ل ‌ه رێگای‬ ‫ناڕەزایی‌و بەرەنگاربوونەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەوەی ل��ێ��رەدا جێگەی س��ەرن��ج��ە هەوڵی‬ ‫خستنەڕووی دەدەی��ن ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه شیكاری‬ ‫ك��ردن بۆ چەمكی دەوڵ��ەت ل ‌ه هەر یەك ل ‌ه‬ ‫بیری رام��ی��اری ئیسالمی‌و بیری رامیاری‬ ‫ئیشتراكی‌و ب��ی��ری رام��ی��اری لیبراڵی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫چ��ەم��ك��ی دەوڵ�������ەت‌و ش���ێ���وەی دەوڵ���ەت���ە‪،‬‬ ‫هەرسێكیان خ��راون��ەت��ەڕووە لەگەڵ مەیلی‬ ‫ت��ەواوی��دا ب��ەالی سیستمی سۆسیالیزمی‌و‬ ‫رەخنەگرتن ل ‌ه دروستبوونی دەوڵ���ەت ل ‌ه‬ ‫سەر بنەمای بنەماڵەو خێڵ‪ ،‬ک ‌ه بە كێشەی‬ ‫كۆمەڵگای رۆژهەاڵتی ناوین ناوی دەبات ئەم‬ ‫شێوە دەوڵەتەو رەتكردنەوەی بۆ دەوڵەتی‬ ‫نەتەوەیی بە پاساوی ئ��ەوەی خزمەتكاری‬ ‫سیستمی سەرمایەدارییە‪ ،‬ل��ێ��رەدا واقیعی‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و كەلتووری‌و ئابووری‬ ‫نەتەوایەتی‪ ،‬ک ‌ه عه‌بدولاڵ ئۆجه‌اڵن نەوەك‬ ‫هەر خێڵی وەك بنەمایەك بۆ دامەرزاندنی‬ ‫دەوڵ��ەت رەف��ز ك��ردووەت��ەوە‪ ،‬بەڵكو هەموو‬ ‫بنەمایەكی دەم��ارگ��ی��ری‌و بنەماڵەو خێڵ‌و‬ ‫ناوچەگەری رەفز دەكاتەوە بە جۆرێك پێی‬ ‫وایە‪ ،‬ک ‌ه هۆكارە بۆ دروستبوونی جیاكاری‌و‬ ‫جیاوازی ل ‌ه نێوان تاكەكاندا‪ ،‬دروستبوونی‬ ‫سیستمیكی بنەماڵەگەری‌و ناوەچەگەری‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫ک ‌ه دەبێتە پێشێلكردنی مافەكانی هاوواڵتی‌و‬ ‫س��ەرب��ەس��ت��ی ت����اك‌و خ��ۆش��گ��وزەران��ی بۆ‬ ‫تاكەكان‌و هەروەها دەوڵەتی نەتەوە رەفز‬ ‫دەكاتەوە بە جۆریك‪ ،‬ک ‌ه دەبێتە دەوڵەتێك‬ ‫بۆ تەنها نەتەوەیەكی دیاریكراو‪ ،‬ئەو كاتە‬ ‫نەتەوەكانی‌تر دەكەونە ژێر فەرمانڕەوایی‬ ‫نەتەوەی بااڵدەست‌و فرەمانڕەوا بە هامان‬ ‫شێوەی پێشوو دەبێتە مایەی نادادپەروەری‬ ‫ل ‌ه مافدا‪ ،‬جیاكاری ل ‌ه نێوان تاكەكاندا ل ‌ه سەر‬ ‫بنەمای جیاوازی نەتەوایەتی‌و ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه بە‬ ‫دەردەكەویت ئەوە لە دەوڵەتی مەركەزیدا‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه دەس���ەاڵت ك��ۆدەك��ری��ت��ەوە ل�� ‌ه شوێنێكی‬ ‫دی���اری���ك���راودا ه��ۆك��ارە ب��ۆ دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫دەسەاڵتی دیكتاتۆری‪ ،‬بەاڵم كۆنفیدرالی –‬ ‫دیموکراسی زیاتر خ��وازراوە الی عه‌بدولاڵ‬ ‫ئۆجه‌اڵن‪ ،‬بەوەی دەسەاڵت ل ‌ه مەركەزییەت‌و‬ ‫دیكتاتۆرییەت دوور دەخ��ات��ەوە‪ ،‬هۆكارە‬ ‫ب��ۆ بەدیهێنانی مافی ك��ەل��ت��ووری‌و ئیتنی‌و‬ ‫ك���ۆم���ەاڵی���ەت���ی‌و س���ی���اس���ی‌و ئ����اب����ووری‌و‬ ‫نەتەوایەتی‪.‬‬ ‫په‌راوێزو سه‌رچاوە‌‪:‬‬

‫االولی‪ ،2002 ،‬ص‪.11‬‬ ‫‪7‬ــ استراتیجیات سیاسة القوة‪ ،‬د‪ .‬محمد احمد عقلة المومنی‪،‬‬ ‫دار الکتابة الثقافي‪ ،‬أردن‪ ،‬أربي‪ ،‬الطبعة األولی‪ ،2007 ،‬ص‪.62‬‬ ‫‪8‬ــ الدولة والنظم السیاسیة د‪ .‬ابراهیم عبدالكریم العازی‪ ،‬دار‬ ‫المتنبي للنشر‪ ،‬الطبعة االولی‪ ،1989 ،‬ص‪15‬ــ‪.18‬‬ ‫‪9‬ــ الدولة والنظم السیاسیة‪ ،‬د‪ .‬ابراهیم عبدالكریم العازي‪ ،‬دار‬ ‫المتنبي للنشر‪ ،‬الطبعة االولی ‪ ،1989‬ص‪15‬ــ‪.18‬‬ ‫‪10‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪ 15‬ــ ‪.18‬‬ ‫‪11‬ــ الدولة‪ ،‬الدین بورهان غلیون‪ ،‬المركز الثقافي العربي‪ ،‬دار‬ ‫البیضا‌ء المغربي‪ ،‬الطبعة الثالثة‪ ،2004 ،‬ص‪.45‬‬ ‫‪12‬ــ الدولة والسلطة في اإلس�لام‪ ،‬د‪ .‬صابر طعیمة‪ ،‬مكتبة‬ ‫مدبولي‪ ،‬الطبعة االولی‪ ،‬طلعت حرب‪ ،‬القاهرة‪ ،2005 ،‬ص‪.17‬‬ ‫‪13‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ص‪.17‬‬ ‫‪14‬ـ��ـ استراتیجیات السیاسة ال��ق��وة‪ ،‬د‪ .‬محمد احمد عقلة‬ ‫المومني‪ ،‬دار الكتاب الثقافي‪ ،‬األردن‪ ،‬عمان‪ ،2006 ،‬ص‪.65‬‬ ‫‪15‬ــ الدولة والسلطة في اإلسالم‪ ،‬د‪ .‬صابر طعیمة‪ ،‬الطبعة‬ ‫االولی‪ ،‬طلعت حرب‪ ،‬القاهرە‪ ،2005 ،‬ص‪.18‬‬ ‫‪16‬ــ هەمان سەرچاوە‪ .‬ص‪.18‬‬ ‫‪17‬ــ الدولة والنظام السیاسي‪ ،‬د‪ .‬ابراهیم عبدالكریم الغازي‪،‬‬ ‫دار المتنبي للنشر‪ ،‬الطبعة االولی‪ ،1989 ،‬ص‪ 201‬ــ ‪.211‬‬ ‫‪18‬ــ هەمان سەرچاوە‪.‬‬ ‫‪19‬ــ الفلسفة والسیاسة‪ ،‬موسوعة العالم السیاسیة‪ ،‬اسعد‬

‫‪1‬ــ استراتیجیات سیاسة القوة‪ ،‬د‪ .‬محمد احمد عقلة المؤمني‪،‬‬

‫فردج ولجنة من الباحثین‪ ،‬الجز‌ء الثانی‪ ،‬بیروت‪،Noblis ،‬‬

‫دار الكتابة الثقافي‪ ،‬أردن‪ ،‬الطبعة األولی‪ ،2007 ،‬اربد‪ .‬ص‪.59‬‬

‫ص‪ 176‬ــ ‪.180‬‬

‫‪2‬ــ هەمان سەرچاوە‪.‬‬

‫‪20‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪ 176‬ــ ‪.180‬‬

‫‪3‬ــ هەمان سەرچاوە‪.‬‬

‫‪21‬ــ االشتراكیة‪ ،‬موسوعـة العالم السیاسیة‪ ،‬اسعد فرج ولجنة‬

‫‪4‬ــ سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.59‬‬

‫من الباحثین‪ ،‬بیروت‪ ،‬الجز ‌ء السادس عشر‪ ،Nobils ،‬ص‪29‬‬

‫‪5‬ــ مفهوم الدولة‪ ،‬د‪ .‬عبدلله العروي‪ ،‬المركز الثقافي العربي‪،‬‬

‫ــ ‪.30‬‬

‫أردن الطبعة األولی‪ ،‬ص‪.5‬‬

‫‪22‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪ 29‬ــ ‪.30‬‬

‫‪6‬ــ العولمة والدولة‪ ،‬كمال مجید‪ ،‬دار الحكمة‪ ،‬لندن‪ ،‬الطبعة‬

‫‪23‬ــ نظریات الدولة‪ ،‬اندرو فنسنت‪‌ ،‬ترجمة‪ :‬د‪ .‬مالك ابوە‬ ‫شهیوە ومحمد خلف‪ ،‬الطبعة االولی‪ ،1997 ،‬نشر دار الجیل‪،‬‬

‫‪29‬‬ ‫بیروت‪ ،‬لوبنان‪ ،‬ص‪ 191‬ــ ‪.194‬‬

‫رۆشنبیری‌و گ���وزەران‪ ،‬ام مینیشا سڤیلی‪ ،‬وەرگێڕانی‪:‬‬

‫‪24‬ــ اندرو فلنسنت‪ ،‬هەمان سەرچاوی پێشوو‪ .‬ل‪ 191‬ــ ‪.194‬‬

‫عیزه‌دین مستەفا رەسوڵ‪ ،‬چاپخانەی خانی‪ ،‬دهۆك‪ ،‬چاپی‬

‫‪25‬ــ االشتراكیة‪ ،‬موسوعة العالم السیاسیة‪ ،‬اسعد فرج ولجنة‬

‫دووەم‪ ،2008 ،‬ل‪.158‬‬

‫من الباحثین‪ ،‬الطبعة األولی‪ ، 2006 ،‬الجز‌ء ‪ ،16‬ص‪ 19‬ــ ‪.22‬‬

‫‪41‬ــ سۆسیۆلۆژیای ئازادی‪ ،‬عه‌بدولاڵ ئۆجه‌اڵن‪ ،‬وەرگێڕانی‪:‬‬

‫‪26‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ص‪ 19‬ــ ‪.22‬‬

‫لوقمان عەبدولاڵ‪ ،‬چاپخانەی رەن��ج‪ ،‬چاپی یەكەم‪،2010 ،‬‬

‫‪27‬ــ مفهوم اللیبرالیة د‪ .‬عبدللە احمد‪ ،‬سەرچاوە‪:‬‬

‫ل‪.245‬‬

‫ئینتەرنێت‪:‬‬

‫‪42‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪ 252‬ــ ‪.255‬‬ ‫‪ surumsgraam، 6/5/2012.‬ــ‬

‫‪43‬ــ مێژوویەك ل ‌ه ئاگر‪ ،‬حەسەن جودی‪ ،‬ئاراز رۆژهەاڵت‪،‬‬

‫‪28‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬

‫كاروخ‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،2008 ،‬ل‪ 623‬ــ ‪.650‬‬

‫‪29‬ــ اللیبرالیة الجدیدة‪ :‬احسان عبدالهادي سلمان‪ ،‬محاضرات‬

‫‪44‬ــ سۆسۆلۆجیای ئازادی‪ ،‬عه‌بدولاڵ ئۆجه‌اڵن‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬

‫غیر منشورة ألقیت علی ط�لاب الجامعة‪ ،‬قسم القانون‬

‫لوقمان عەبدولاڵ‪ ،‬چاپخانەی رەن��ج‪ ،‬چاپی یەكەم‪،2010 ،‬‬

‫والسیاسة‪ ،‬فرع العلوم السیاسیة‪ ،‬جامعە السلیمانیة‪.‬‬

‫ل‪ 309‬ــ ‪.312‬‬

‫‪30‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬ ‫‪31‬ــ هەمان سەرچاوە‪.‬‬ ‫‪32‬ــ خواوەندانی هزری سیاسی‪ ،‬لین‌و لینكستەر‪ ،‬وەرگێڕانی‬ ‫(ل ‌ه فارسییەوە)‪ :‬كامەران محەمەد پور‪ ،‬چاپی یەكەم‪،2007 ،‬‬ ‫ص‪ 26‬ــ ‪.29‬‬ ‫‪33‬ــ هەمان سەرچاوە‪.‬‬ ‫‪34‬ــ قەیرانی شارستانی ل ‌ه خۆرهەاڵتی ناوین‌و چارەسەری‬ ‫شارستانی دیمۆکراسی‪ ،‬عه‌بدولاڵ ئۆجه‌اڵن‪ ،‬وەرگێڕانی‪:‬‬ ‫لوقمان عەبدولاڵ‪ ،‬چاپخانەی رەن��ج‪ ،‬چاپی یەكەم‪،2011 ،‬‬ ‫ل‪.79‬‬ ‫‪35‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.79‬‬ ‫‪36‬ــ سۆسیۆلۆجیای ئازادی‪ ،‬عه‌بدولاڵ ئۆجه‌اڵن‪ ،‬وەرگێڕانی‪:‬‬ ‫لوقمان عەبدولاڵ‪ ،‬چاپخانەی رەنج‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬ل‪.98‬‬ ‫‪37‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.80‬‬ ‫‪38‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪ 82‬ــ ‪.84‬‬ ‫‪39‬ــ اوجالن‌‪ ،‬تركیا‪ ،‬كمال شفیق‪،‬‬ ‫سەرچاوەی ئەنتەرنێت‪:‬‬ ‫‪www.alittihad.com‬‬ ‫ی ئابووری‪،‬‬ ‫‪40‬ـ��ـ ك��ورد‪ ،‬كورتە پەیوەندییەكی كۆمەاڵیەت ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫چەمكی دەوڵەت الی مەلیك مه‌حموودی حەفید‬

‫نووسینی‪ :‬تەرزە سلێمان حه‌مەجان‬

‫‪31‬‬

‫پێشەكی‪:‬‬ ‫كوردستانی باشوور ل ‌ه كۆتایی جەنگی‌ی‬ ‫جیهانی ی��ەك��ەم��دا س��ەرب��ەخ��ۆی��ی‌ی خ��ۆی‬ ‫راگەیاندووه‌‪ .‬شێخ مه‌حموودی حەفید وەك‬ ‫حاكمداری گشتیی كوردستان راگەیه‌ندراوه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم زۆری پ��ێ ن��ەب��ردوو ‌ه ئ��ەم دەوڵ��ەت��ە‬ ‫رووب��ەڕووی جەنگ بۆته‌وه‌‪ .‬لە ئەنجامدا ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن ده‌وڵه‌تی بڕیتانیاو ‌ه داگیر كراوه‌‪ .‬دواتر‬ ‫له رێگای خەباتی سیاسی‌و چەكدارییه‌و ‌ه‬ ‫شێخ م��ه‌ح��م��وود شانشینی كوردستانیی‬ ‫راگ����ەی����ەن����دراوه‌‪ .‬ئ���ه‌وج���ا وه‌ک م��ەل��ی��ك��ی‬ ‫كوردستان ل ‌ه ژێر ناوی مەلیك مەحموودی‬ ‫یەكەم ناسراوه‪ .‬به‌اڵم دواتر ب ‌ه هۆی جەنگی‬ ‫ك���وردی ـ��ـ بڕیتانیی دووەم����ه‌وه شانشینی‬ ‫كوردستان رووخ���اوه‌‪ .‬مەلیك مه‌حموودی‬ ‫یەكەم ده‌ستی ک��ردووه بە هەڵگیرساندنی‬ ‫خەباتی چەكداری‪ ،‬له دوای چەند ساڵێک ل ‌ه‬ ‫خەبات‌و تێكۆشان‪ ،‬تەواوی دامودەزگاكانی‬ ‫مەملەكەتی كوردستان رووخ��اون‪ .‬مەلیكی‬ ‫كوردستان ل ‌ه ساڵی ‪1956‬دا ل ‌ه دۆخێكی‬ ‫تەم‌و مژاویدا گیانی له‌ده‌ستداوه‌‪.‬‬ ‫ئەم توێژینەوەیە تایبەتە بە ده‌رخستن‌و زانینی‬ ‫چەمكی دەوڵ��ەت ‪ state‬ل ‌ه بیری رامیاریی‬ ‫مەلیك م��ه‌ح��م��وود‌دا وەك دام��ه‌زرێ��ن��ەری‬ ‫مەملەكەتی كوردستانی یەكەم‪.‬‬ ‫كورتە باسێك ل ‌ه سەر ژیانی شێخ‬ ‫مه‌حموودی قارەمان‬ ‫ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��وود یەكێكە ل�� ‌ه كەسایەتییە‬

‫یەكەمینەكانی ب��زووت��ن��ەوەی نەتەوایەتیی‬ ‫كورد‪ .‬ل ‌ه هەمان كاتدا سومبولی نەتەوایەتیی‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ەك��ی��ش��ە‪ ،‬ک��ه دژ ب��ە گ��ەورەت��ری��ن‌و‬ ‫پڕچەكترین دەوڵەتی كۆلۆنیالیستی جیهانی‬ ‫وه‌ستاوه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫كاتێك تەماشای ئەو سەركردەیە دەكه‌ین‬ ‫ب��ەو رۆح��ە ك��وردان��ەی��ەی‪ ،‬كە لە بەرامبەر‬ ‫گ��ەورەت��ری��ن دەوڵ��ەت��ان��ی ج��ی��ه��ان ش��ەڕی‬ ‫كردووە‪ ،‬تەنانەت ل ‌ه نێو زیندان‌و ل ‌ه ژووری‬ ‫دادگ��اش��دا كۆتایی تەمەنیشی رق��ی زۆری‬ ‫خ��ۆی ب��ەرام��ب��ەر ئینگلیز ن��ەش��اردۆت��ەوە‪،‬‬ ‫ئەوەمان بۆ ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬که هەر بە كوردی‬ ‫ژی��اوەو ه��ەر بە كوردیش م���ردووە‪ .‬ب��ه‌اڵم‪،‬‬ ‫ئەمە هەرگیز بەو واتایە نایەت‪ ،‬ک ‌ه هەرگیز‬ ‫هیچ هەڵەیه‌کی نەكردبێت‪ ،‬بەڵكو وەك هەر‬ ‫س��ەرك��ردەی��ەك��ی دیكە ل�� ‌ه ژی��ان��ی سیاسیی‬ ‫خۆیدا هەڵەی ك��ردووەو تێزو خوێندنەوەی‬ ‫(‪)1‬‬ ‫هەڵەی هەبووە بۆ رووداوەكان‪.‬‬ ‫شێخ مه‌حموود بەرزنجی ل ‌ه نێوان سااڵنی‬ ‫‪ 1881‬بۆ ‪1956‬دا ژی��اوە‪ .‬یەكێك ب��ووه ل ‌ه‬ ‫ن��ەوەك��ان��ی بنه‌ماڵه‌ی شێخانی ق���ادری‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫چەند سەدەیەك بەر ل ‌ه ئێستا رەچەڵكیان‬ ‫ه��ەب��ووە‪ .‬ل�� ‌ه ساڵی ‪1918‬دا بڕیتانییەكان‬ ‫كردوویانه به فەرمانڕەوای شاری سلێمانی‌و‬ ‫دەوروب��ەری‪ .‬به‌اڵم كاتێك ل ‌ه ئینگلیز یاخی‬ ‫بووه‌‪ ،‬شۆڕشی زۆری بەرپاكردووه‌‪ .‬دواجار‬ ‫ن��اوی ل��ه خ��ۆی ن��او ‌ه مەلیكی كوردستان‪.‬‬ ‫دەركەوتووه‪ ،‬که شێخ پشتیوانییەكی كەمی‬ ‫هەبووە‪ .‬بڕیتانییەكان بە فڕۆكەكانیان چەند‬ ‫شۆڕشێكی ئ��ه‌وی��ان ب��ۆردوم��ان ك���ردووه‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫تێكیان شكاندووه‌‪ .‬ل ‌ه دوای دامركانەوەی‬ ‫دوا ش��ۆڕش��ه‌ک��ه‌ی‪ ،‬ل�� ‌ه ساڵی ‪1931‬ه‌وه ل ‌ه‬ ‫ب��اش��ووری عێراقدا زیندانی ك���راوه‌‪ ،‬ک ‌ه بە‬ ‫زام��داری��ش دەستگیركراوه‌‪ .‬بریتانییەكان‬ ‫فرمانی ل ‌ه سێدارەدانیان بۆ دەرك���ردووه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم‪ ،‬پاشان ئەفسەری سیاسیی بڕیتانی‬ ‫نەیویستوو ‌ه ئیعدام بكرێت بۆ ئەوەی نەبێتە‬ ‫پاڵەوانێكی نەتەوەی كورد‪.‬‬ ‫ش��ۆڕش��ەك��ان��ی ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��وود ب��ە هێما‬ ‫س��ەرەت��ای��ی��ەك��ان��ی ب��ی��ری ك���وردای���ەت���ی ل ‌ه‬ ‫باشووری كوردستان ناسراوه‌‪ )2(.‬بنەماڵەی‬ ‫شێخانی بەرزنجی ل ‌ه رێگای شێخایەتییەوە‬ ‫بۆ ماوەیەكی زۆر بوون بە خاوەن موڵك‌و‬ ‫زەوی��ی زۆر‪ ،‬ک ‌ه بۆ م��اوه‌ی س��ەدو پەنجا‬ ‫ساڵ بەوپەڕی دەس��ەاڵت‌و هێزەوە جێگای‬ ‫متمانەو ب���ڕوای سوڵتانەكانی عوسمانی‬ ‫بوون‌؛ توانیویانه ئەو بۆشاییە سیاسییە پڕ‬ ‫بکه‌نه‌وه‪ ،‬ک ‌ه بابانییەكان ل ‌ه ناوچەی سلێمانیدا‬ ‫بەجێیانهێشتووه‪.‬‬ ‫شێخ مه‌حموود خاوەن موڵك‌و که‌سایه‌تییه‌کی‬ ‫نیمچە خوێندەوار بووه‌‪ .‬میراتیی شێخایەتی‬ ‫ب��ۆ ب��ەج��ێ��م��اووه‪ .‬زۆری���ش ن��ەب��ووه‌ ب��اوك‌و‬ ‫هەندێک ل ‌ه خزمانی ل ‌ه پالنێكدا بە دەستی‬ ‫ت��ورك��ەك��ان ك����وژراون‪ .‬دۆخ��ی ئ��ەو كاتەی‬ ‫كوردستان بۆ شێخ مه‌حموود هەڵكەوتووه‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ب��ت��وان��ێ��ت رێ��ب��ەرای��ەت��ی��ی ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫كوردستانی خ��واروو بەدەستەوە بگرێت‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه ب��ارەی نێونەتەوەییشەوە هەلێكی باش‬ ‫ی ل ‌ه‬ ‫ب��ۆ ك��ورد رەخ��س��اوه‪ ،‬ت��ا ئ��ەو رادەی����ە ‌‬

‫پەیماننامە جیهانییەكاندا بخرێته بەر باس‌و‬ ‫لێكۆڵینەوە‪.‬‬ ‫بزووتنەوەی شێخ مه‌حموود بۆ ماوەیەك‬ ‫دەسەاڵتێكی نیشتمانی‌و رۆڵێکی میللیی‬ ‫هێناوه‌ته ك��ای��ەوە‪ ،‬ک�� ‌ه ب���ووە ب��ه چ��اوگ��ەی‬ ‫خۆزگەو ئاواتی جەماوەریی گەلی کورد‪.‬‬ ‫روون���اك���ب���ی���ران‌و رۆش��ن��ب��ی��ران��ی ك����ورد له‬ ‫سه‌رده‌می ئەودا بە دڵێكی پڕ هیواو ئومێدەوە‬ ‫ب��ەرەو پیریی ب��زووت��ن��ەوەك��ەی ئ��ه‌و شێخه‬ ‫چوون‪ .‬بزووتنەوەكەش هەر ل ‌ه سەرەتاوە‬ ‫دووچ���اری ت��ەن��گ‌و چەڵەمەی ج��ۆراوج��ۆر‬ ‫(‪)3‬‬ ‫بۆته‌وه‪.‬‬ ‫یەكەمین حوكمداریی شێخ مه‌حموود ل ‌ه‬ ‫كوردستانی باشووردا ل ‌ه ساڵی ‪1919‬ه‌وه‬ ‫بووە‪ .‬ئەو كاتە ئه‌و وەك مەلیكی كوردستان‬ ‫دیاریكردووە‪ .‬هەروەها حوكمداریی دووەمی‬ ‫شێخ ل ‌ه ‪18‬ی‪11‬ی‪1922‬ەوە وەك مەلیكی‬ ‫كوردستان خۆی ناساندووە‪ .‬بە جۆرێك‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئااڵی حوكمدارییەكەی هەمان ئەوەی ساڵی‬ ‫‪1919‬دا بووه‌‪ ،‬ک ‌ه رەنگێكی سەوزو بازنەیەكی‬ ‫س��وورو ل ‌ه ناو بازنەكەشدا مانگێكی سپی‬ ‫ل ‌ه سەر بووه‌‪ .‬ئەم ئااڵیە تا رادەیەك نزیك‬ ‫بووە له‌و ئااڵیەی پێشتر دەوڵەتی عوسمانی‬ ‫(‪)4‬‬ ‫هەیبووه‪.‬‬ ‫ه��ەوڵ‌و ویستەكانی شێخ مه‌حموود زیاتر‬ ‫له‌وه‌و ‌ه سەرچاوەی گرتووه‌‪ ،‬ک ‌ه ئەو ناوچەو‬ ‫ش���ارو ش��ارۆچ��ك��ان��ەی‌ت���ری ك��وردس��ت��ان‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ل�� ‌ه ژێ��ر دەس��ەاڵت��ی��دا ن��ەب��وون‪ ،‬بیانخاتە‬ ‫ژێ���ر دەس���ەاڵت���ی خ���ۆی���ەوە‪ .‬خ��ۆی��ش��ی بە‬ ‫ت له‌و پالن‌و گەمە سیاسییانەی‪،‬‬ ‫دووربگرێ ‌‬

‫‪33‬‬

‫ک ‌ه هەر یەك ‌ه ل ‌ه حكومەتی عێراق‌و بڕیتانیا‬ ‫ویستوویانه جێبەجێی بكەن‪ .‬پیاوێكی وەك‬ ‫شێخ مه‌حموود ل ‌ه نێو شەپۆلی ئه‌م هەموو‬ ‫ت چۆن رزگاری بووبێت‌؟‬ ‫بیروباوەڕەدا‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫چۆن سەری دەرك��ردووه‌؟ چۆن بگاتە ئەو‬ ‫ئامانجەی‪ ،‬ک ‌ه چه‌ندین ساڵ بۆی جەنگاوه؟‬ ‫تا ل ‌ه ب���اوەڕی دەستەیەك رزگ���اری ب��ووه‌‪،‬‬ ‫(‪)5‬‬ ‫باوەڕی دەستەیەكی‌تر رێیان پێ‌ گرتووه‌‪.‬‬ ‫ێ ساڵی‬ ‫شێخ مه‌حموود ل ‌ه پاش نزیكەی س ‌‬ ‫دیلییه‌تی ل ‌ه كۆتایی ‪1922‬دا گ��ەڕاوه‌ت��ه‌وه‬ ‫ێ ب���ە رێ ك���ەوت���ووه بۆ‬ ‫ب���ۆ ب���ەغ���دا‪ .‬ل����ه‌و ‌‬ ‫سلێمانی‪ .‬پێشوازیكردنی شێخ مه‌حموود ل ‌ه‬ ‫سلێمانی دەستیپێكردووه‌‌و پێشوازیكەران‬ ‫(‪)6‬‬ ‫گەیشتوونه‌ته‌ بەغدا‪.‬‬ ‫شێخ مه‌حموود بەم ج��ۆرە بە گۆشەگیری‬ ‫پ��ەردەك��ان��ی رۆژگ����اری ه���ەاڵوه‌ت���ه‌وه‪ .‬ئەو‬ ‫که‌سایه‌تییه ق��اره‌م��ان‌و ب��ە ج��ەرگ��ە‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫رۆژەك��ان��ی دیلییه‌تیدا‌و ه��ەر ب��ە دیلییه‌تی‬ ‫بردوویه‌تییه س��ه‌ر‪ ،‬که ب��راوه‌ت��ه به‌رده‌می‬ ‫بەردەمی مەلیك فەیسەڵی یەكەم ل ‌ه بەغداد‪،‬‬ ‫مه‌لیک فه‌یسه‌ڵ پێی گوتووه‌‪ :‬مه‌حموود ئەم‬ ‫زوڵ��م‌و ستەمە چی ب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه تۆ ل ‌ه رووی‬ ‫م��ن��دا دەس��ت��ت��ك��ردوو ‌ه ب��ە ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕان‌و‬ ‫ئاژاوەنانەوە؟ ئەویش پێی گوتووه‌‪ :‬مه‌لیک‬ ‫ف��ه‌ی��س��ه‌ڵ! ه��ەن��دێ��ک ك���ەس ك��اف��ر دەب��ات��ە‬ ‫ماڵی كەعبەو خوێنی موسوڵمانان له‌وێدا‬ ‫دەڕێژێت‌‌و ماڵی خودا ده‌دات بە كافر‪ ،‬ئەوە‬ ‫بە زوڵ��م ن��ازان��ی‪ ،‬ئەگەر من ل ‌ه نێو خاك‌و‬ ‫ئاوی خۆمدا‌و له‌واڵتی خۆمدا‌و داوای حەقی‬ ‫خوراوی خۆم بكەم؟ ئەوە بە زوڵم دەزانی؟‬ ‫دە تف ل ‌ه چارەت گەردوون!‬

‫ئەو شێخ مه‌حموودە ژیان پڕ ل ‌ه چەوسانەوەیە‬ ‫ب��ەو گۆشەگیرییە م��اوه‌ت��ه‌وه ت��ا ل�� ‌ه ساڵی‬ ‫‪ .1956‬پاشان بە نەخۆشی چۆته بەغداد‌و‬ ‫ل�� ‌ه نه‌خۆشخانه‌ی (ح��ەی��دەری��ه‌) ل�� ‌ه ش��ەوی‬ ‫‪1956/10/9‬دا كۆچی دوایی كرد‌ووه‪ .‬دونیای‬ ‫پڕ مەینەت‌و دەردەس��ەری��ی بەجێهێشتووه‪.‬‬ ‫ب��ە داخ��ی سەربەخۆیی ك����وردەوە س��ەری‬ ‫ن��اوه‌ت��ه‌وه‌و تەرمەكەی گه‌ڕێنراوه‌ته‌وه بۆ‬ ‫(‪)7‬‬ ‫سلێمانی‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی بزانرێت شێخ مه‌حموود ل ‌ه بێشكەی‬ ‫دارەوە تا بێشكەی خاك هەموو الپەڕەیەكی‬ ‫ژیانی هەر ش��ۆڕش‌و خەباتكردن ب��ووە‪ .‬ل ‌ه‬ ‫پێناو سەربەخۆیی‌ی كوردستاندا ل ‌ه شەوی‬ ‫‪9‬ی‪10‬ی‪1956‬دا شێخ م��ه‌ح��م��وود كۆچی‬ ‫دوایی ك��ردووه‪ .‬ئێزگەی بێ تەلی عێراق ل ‌ه‬ ‫بەرەبەیانیدا ئەم ماتەمەی باڵوكردۆته‌وه‪.‬‬ ‫ك��ورد بە گ��ەورەو بچووك به‌ره‌یانی زوو‬ ‫ل ‌ه نه‌خۆشخانه‌ی (حەیدەریە) كۆبوونە‌ته‌وە‪.‬‬ ‫ب����ەرە ب����ەرە پ���ێ���ش���وازی���ك���ەران ل���ه‌واڵت���ی‬ ‫كوردەوارییەوە گه‌یشتوونه‌ته بە تەرمەكەو‬ ‫هەر الیەك ل ‌ه پێگەیشتنی تەرمەكە‌دا ئەهلی‬ ‫ئەو شارە هاتوونە‌ته سەر رێگاكەو ماتەمیی‬ ‫خۆیان بۆ نەمانی پێشەوایەكی كوردی وەك‬ ‫شێخ م��ه‌ح��م��وود دەردەب���ڕی���وه‪ .‬کاتژمێری‬ ‫حه‌وتی پاش نیوەڕۆ ل ‌ه نێو نزیكەی پێنج‬ ‫سه‌د ئۆتۆمبێلی پێشوازیكەراندا تەرمی شێخ‬ ‫مه‌حموود گ��ه‌ی��ه‌ن��دراوه‌ت��ه سلێمانی‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫چ سلێمانییەك! ئەو سلێمانییەی‪ ،‬ک ‌ه ژن‌و‬ ‫پیاوو گەورەو بچووكی بە شین‌و شەپۆڕو‬ ‫گریان جادەكانیان گرتووه‪ .‬چاوەڕێی ئەو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫پێشەوایەیان كردووه‪ ،‬ک ‌ه زیاتر ل ‌ه حه‌فتا ساڵ‬ ‫بۆ كورد ل ‌ه جەنگدا بووە‪ .‬ئەو سلێمانییەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه هەموو ناوچەكانی هەولێر‌و رەواندوزو‬ ‫كۆیەو هەڵه‌بجەو پێنجوێنەوە داباریون بە‬ ‫سەر تەرمی شێخی جەنگاوەردا‪.‬‬ ‫رەچەڵەكی مێژوویی چەمكی دەوڵەت‬ ‫دەوڵ������ەت دی���اردەی���ەك���ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەو‬ ‫رەچ��ەڵ��ەك��ی دەگ���ەڕێ���ت���ەوە ب��ۆ ف��ەره��ەن��گ��ە‬ ‫دێرینەكان‪ .‬بارودۆخی سیاسی‌و ئابووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی كاریگەریی ل ‌ه سەر گەشەكردنی‬ ‫هەیە‪ .‬مێژووی مرۆڤایەتی چەندین جۆری‬ ‫جیاواز ل ‌ه رێكخراوی بە خۆوە بینیوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫حكومڕانی میللەتان‌و گەالنیان ك��ردووە‪ ،‬بە‬ ‫پێی مەزهەب‌و تیۆرییە جیاجیاكان‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫دەرئەنجامی تەشریع‌و دەستوورو فەرهەنگە‬ ‫دێرینەكان دامەزران‪ .‬ئەو رێكخراوانەی ژیانی‬ ‫مرۆڤایەتییان رێكخستووە بە ی��ەك شێوە‬ ‫مامەڵەیان ن��ەك��ردووە‪ ،‬بەڵكو جۆراوجۆرو‬ ‫جیاواز بوونە ل ‌ه مامەڵەكردندا‪ .‬فەرهەنگی‬ ‫گ���ەش���ەك���ردوو پ��ێ��وی��س��ت��ی ب��ە ئ��اس��ۆی��ەك��ی‬ ‫سیاسی گونجاو ه��ەی��ە‪ .‬یۆنانی دێ��ری��ن ل ‌ه‬ ‫س��ەر بنەمای دیمۆكراسیەت دام����ەزراوه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه دەس��ت��وورو ئ��ازادی بیروڕاو بەشداری‬ ‫ه��اوواڵت��ی��ان��ی ل��ه‌ ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی دەوڵ���ەت‬ ‫پ���ەی���ڕەوك���ردووه‌‪ ،‬ئ��ەو ه��ەن��گ��اوە گرنگەش‬ ‫بووە هۆكاری سەرەكیی گەشەكردنی ئەو‬ ‫فەرهەنگە دێرینە‪ .‬ئەمەش ب��ووە پاڵنەرێك‬ ‫بۆ بیرمەندان‌و فەیلەسووفەكان‪ ،‬كە گرنگی‬

‫ب��دەن ب��ە رەچ��ەڵ��ەك��ە ش��اراوەك��ان��ی كۆمەڵە‬ ‫سیاسییەكان‌و ب��ەدواداچ��وون��ی ب��ۆ بكەن‪.‬‬ ‫پاشان تیۆری گرێبەستی كۆمەاڵیەتی ل ‌ه‬ ‫الی بیرمەندان‌و فەیلەسووفەكانی سەدەكانی‬ ‫حەڤدەو هەژدە (تۆماس هۆبز‪ ،‬جۆن لۆك‪،‬‬ ‫جان جاك رۆسۆ) گەاڵڵە بووه‌‪ .‬بە پێی ئەم‬ ‫تیۆرییە دەوڵ��ەت ل ‌ه دروستكردنی مرۆڤەو‬ ‫ل�� ‌ه دەرئ��ەن��ج��ام��ی ئ��ی��رادەو پەیمانبەستنی‬ ‫تاكەكان دام����ەزراوه‌‪ .‬ل ‌ه روان��گ��ەی هۆبزدا‬ ‫دەوڵەت ل ‌ه رەچەڵەكدا ل ‌ه ئاكامی گرێبەستی‬ ‫ن��ێ��وان تاكەكاندا دروس��ت��ب��ووە‪ .‬ل�� ‌ه میانەی‬ ‫ئەو گرێبەستەوە كاری بەڕێوەبردنیان بە‬ ‫دەسەاڵتێكی رەها سپاردووە‪ ،‬ک ‌ه دەسەاڵتی‬ ‫(‪)8‬‬ ‫حاكمی دەوڵەتە‪.‬‬ ‫پێناسەی دەوڵەت ل ‌ه بیری رامیاریی‬ ‫هاوچەرخدا‬ ‫دەوڵ���ەت وات��ە ئاوێتەبوونی كۆمەڵگایەك‌‪،‬‬ ‫ه��ەوڵ��دان ب��ۆ ك��ۆك��ردن��ەوەی��ان ل�� ‌ه ب��ازن��ەی‬ ‫دام��ودەزگ��ای��ەك��ی یاساییدا‪ ،‬ک�� ‌ه ك��اروب��اری‬ ‫مرۆڤایەتی رابپەڕێنێت‪ ،‬که‌ ل ‌ه الیەن خودی‬ ‫م��رۆڤ��ەوە رێ��ك��ك��ەوت��وون ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ەك��ی س��ی��اس��ی پێكبهێنن‌و ل��ه‌و‬ ‫نێوەندەشدا دەوڵەت دابمەزرێنن‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫دەوڵەتیان هێناوه‌ته گۆڕێ‌‪ .‬یەكێك له‌وانەی‬ ‫تیۆری دامەزراندنی دەوڵەتی داناوه (تۆماس‬ ‫هۆبز) بووه‌‪ .‬ئەم پێی وا بوو ‌ه هۆكاری ئەو‬ ‫رێكکەوتنە ئەو گێژاوو ئاژاوەو مەرگەساتانە‬ ‫بووه‌‪ ،‬ک ‌ه مرۆڤ بە دەستییانەوە نااڵندوویه‌تی‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫پێناسەی دەوڵ���ەت ل�� ‌ه الی فه‌یله‌سووفانی‬ ‫(‪)9‬‬ ‫مۆدیرنیزم وه‌ک‪( :‬هۆبز‪ ،‬ل��ۆك‪ ،‬رۆس��ۆ)‪،‬‬ ‫بریتییە ل�� ‌ه ئ��ی��رادەی ه��اوب��ەش��ی تاكەكانی‬ ‫كۆمەاڵنی خەڵك‪ .‬تاكەكان كۆدەبنەوە‌و ل ‌ه‬ ‫س��ەر دام��ەزران��دن��ی كۆمەڵگەیەكی سیاسی‬ ‫رێكدەكەون‪ ،‬ک ‌ه ملكەچی دەسەاڵتێكی بااڵ‬ ‫دەب��ێ��ت‪ .‬ب��ە پێی ئ��ەم بنەمایە دەوڵ����ەت ل ‌ه‬ ‫دەرئەنجامی گرێبەستی كۆمەاڵیەتی بونیاد‬ ‫نراوە‪ .‬بەو هۆیەوە زانایانی بواری رامیاری‬ ‫ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی چ��ۆن��ی��ەت��ی س��ەره��ەڵ��دان��ی‬ ‫ت هەوڵیانداوه‌و ل ‌ه تەفسیرەكانیاندا‬ ‫دەوڵ��ە ‌‬ ‫پشتیان بە ئەگەرەكان بەستووه‌‪ ،‬هەروەها‪،‬‬ ‫چەندین تیۆرو تێڕامانی فەلسەفی ‌تر هەیە‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب��ەدواداچ��وون بۆ سەرهەڵدانی دەوڵەت‬ ‫دەكەن له‌و تێڕامانانەش بونیادنانی دەوڵەت‬ ‫پەیوەستە بە بونیادنانی دەس��ەاڵت��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ كۆمەڵگەدا پەیوەندییەكی ئاڵوگۆڕ ل ‌ه‬ ‫نێوانیاندا هەیە‪ .‬جیاكاری سیاسی ل ‌ه نێوان‬ ‫ئ��ەو دوو الی��ەن��ەدا ج��ەوه��ەری دەس��ەاڵت��ی‬ ‫سیاسییە‪ ،‬ئەمەش دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتییە‪.‬‬ ‫ئەگەر‪ ،‬چڕتر بچینە نێو ئ��ەم پێناسەیەوە‪،‬‬ ‫چەندین شێوازی دامەزراندنی دەوڵەت هەن‪.‬‬ ‫له‌وانه‌‪ :‬دەوڵەتی ئایینی‪ ،‬دەوڵەتی دیمۆكراسی‪،‬‬ ‫دەوڵەتی نەتەوەیی‪ ،‬دەوڵەتی سۆسیالیستی‪.‬‬ ‫پێكهێنانی دەوڵ����ەت ل�� ‌ه دی���دی ئ���ەو چ��وار‬ ‫فه‌یله‌سووفه‌ی الی س��ه‌ره‌وه‌دا ناویان هات‪،‬‬ ‫دیاره تێڕوانینی تایبەتی خۆیان بۆ درێژەدان‬ ‫بە رەوڕەوەی ژیان هه‌یه ل ‌ه نێو كۆمەڵگایەكدا‪،‬‬ ‫ک ‌ه هەست بە لێپرسینەوە بكەن‪ .‬دەوڵەت‌و‬ ‫كۆمەڵگا دوو كۆڵەكەی بنەڕەتیی‌و بناغەی‬

‫ی��ەك س��ەرچ��اوەن ب��ۆ ك��اری مرۆڤایەتی‌و‬ ‫(‪)10‬‬ ‫كاروانەكەی‪.‬‬ ‫(بۆدان) پێی وابووه‪ ،‬ک ‌ه دەوڵەت ل ‌ه خێزانەوە‬ ‫دروست بووە‪ ،‬ک ‌ه بە یەكەم شانەی سیاسی‬ ‫دەداتە قەڵەم‪( .‬بودان) بڕوای وابوو ‌ه هێز ئەو‬ ‫بنەما سەرەكییەیە‪ ،‬كە لە پشت دروستبوونی‬ ‫کاری دەوڵەتەوەیە‌و پێشی وایە موڵكیەتی‬ ‫تایبەت تەنها ل ‌ه خێزاندا هەیە‪ )11(،‬هەروەها‬ ‫پێی وایە هاوواڵتی ئازاد ملكەچی دەسەاڵتی‬ ‫كەس نابێت‪ .‬ئەوەش‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه كەسانی‌تر جیای‬ ‫ک��ردۆت��ه‌وە ملكەچكردنیەتی بۆ دەسەاڵتی‬ ‫دەوڵەتێك‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه كۆمەڵگاکانی‌تردا جیاوازترە‪.‬‬ ‫بە رای بودان دەوڵەت خاوەن سەروەرییە‪.‬‬ ‫بۆیە دەبێت هەموو الیەك ملكەچی دەوڵەت‬ ‫بن‌و بوونی دەسەاڵتی سەروەری سەرجەم‬ ‫رێكخراوە مەدەنییەكان رەتدەكاتەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫بە ئامانجی ئەوەی هەموویان ملكەچ بكات بۆ‬ ‫دەسەاڵتی دەوڵەت‪ ،‬ک ‌ه خاوەن دەسەاڵتێكی‬ ‫(‪)12‬‬ ‫بااڵیە‪.‬‬ ‫ئاڵتۆسیۆس پێی وابوو ‌ه دەوڵەت راستەوخۆ‬ ‫ل�� ‌ه رێكکەوتنی ن��ێ��وان خەڵكێكی زۆرەوە‬ ‫دروس����ت ن��اب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و ل��ه‌ دەرئ��ەن��ج��ام��ی‬ ‫پەیمان‌و رێكکەوتنێكە‪ ،‬که‌ ل ‌ه نێوان هەرێمە‬ ‫ج��ی��اج��ی��اك��ان‌و دەس���ەاڵت���ە ل��ۆك��اڵ��ی��ی��ەك��ان��دا‬ ‫م��ۆردەك��رێ��ت‪ .‬ئاڵتۆسیلۆس كاتێك باسی‬ ‫ل ‌ه دەوڵ��ەت ك��ردووه‌‪ ،‬وەك دامەزراوەیەكی‬ ‫گ��رن��گ‌و تایبەت باسی ک����ردووه‌‪ ،‬ک�� ‌ه جگە‬ ‫(‪)13‬‬ ‫ل�� ‌ه خ��ۆی پێویستی ب��ە ك��ەس��ی‌ت��ر ن��ی��ی��ه‌‪.‬‬ ‫گرۆسیۆس پێی وابوو دەوڵەت فیدراسیۆنێكی‬ ‫ته‌واوی نێوان كەسە ئازاد‌و سەربەخۆكانە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫بە مەبەستی بەهرەمەندبوون ل ‌ه دەسەاڵتی‬ ‫ی��اس��او ك���ارك���ردن ب��ۆ دەس��ت��ه‌ب��ەرك��ردن��ی‬ ‫خ��ۆش��گ��وزەران��ی‪ .‬گرۆسیۆس پێی واب��وو ‌ه‬ ‫سەرەتای دروستبوونی دەوڵەت دەگەڕێتەوە‬ ‫ب���ۆ ئ������ەوەی‪ ،‬ک��� ‌ه م�����رۆڤ ب���ە س��روش��ت��ی‬ ‫بوونەوەرێكی كۆمەاڵیەتییە‪ .‬ئ��ەم غەریزە‬ ‫خۆڕسكەش بۆ بەرژەوەندی هاوبەش هانی‬ ‫داو ‌ه له‌گه‌ڵ تاكەكانی‌تردا‪ .‬كەوات ‌ه دەوڵەت‬ ‫ل ‌ه رێگەی گرێبەستەوە دروستدەبێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئامانجی ب��ەرژەوەن��دی گشتی هاوواڵتیانە‪.‬‬ ‫دەوڵ�����ەت گ��ردب��وون��ەوەی��ەك��ی سیاسییەو‬ ‫كیانێكی پسپۆڕی سیاسی ل ‌ه پشتێنەیەكی‬ ‫هەرێمی دی��اری��ك��راودا دادەم��ەزرێ��ن��ێ��ت‌و ل ‌ه‬ ‫رێگەی رێكخراوێكەوە‪ ،‬كە چەندین دەزگای‬ ‫ب��ەردەوام��ی هەیە دەس��ەاڵت��ەك��ان��ی پەیڕەو‬ ‫دەكات‪ .‬دەوڵەت چەند بنەمایەكی سەرەكی‬ ‫هەیە‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ هەرێم‌و دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫پێكهاتووە‪ .‬ئەمە جگە ل���ه‌وەی‪ ،‬ک�� ‌ه دەبێت‬ ‫ل ‌ه الی��ەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دان‬ ‫بە بوونی ئ��ەو دەوڵ��ەت��ەدا بنرێت‪ .‬ب��ەوەش‬ ‫ناسنامەی یاسای نێودەوڵەتی بە دەست‬ ‫ت م��وم��ارەس��ەی‬ ‫دەه��ێ��ن��ێ��ت‪ .‬ئ��ی��دی دەت��وان��ێ�� ‌‬ ‫پسپۆڕییەكانی بكات‪ .‬دەوڵەت پێنج خەسڵەتی‬ ‫س���ەرەك���ی ه���ەی���ە‌ ‌و ج��ی��ای دەك����ات����ەوە ل ‌ه‬ ‫دەزگاكانی‌تر‪ .‬سەروەریی دەوڵ��ەت خاوەن‬ ‫هێزی بااڵیە ل ‌ه نێو كۆمەڵگاداو ل ‌ه سەرووی‬ ‫ه��ەم��وو رێ��ك��خ��راوو كۆمەڵەكانی‌ترەوەیە‪.‬‬ ‫ئەمەش هۆكارە‪ ،‬ک ‌ه (تۆماز هۆبز) دەوڵەتی‬ ‫(‪)14‬‬ ‫بە ئەژدیهای دەریا شوبهاندووه‌‪.‬‬

‫ن لە دوای جەنگی جیهانیی‬ ‫دۆخی كوردستا ‌‬ ‫یه‌که‌مه‌وه‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��اوڕێ��ك ل�� ‌ه م��ێ��ژووی ك��وردس��ت��ان‬ ‫ب��دەی��ن��ەوە‪ ،‬ک�� ‌ه قۆناغی م��ێ��ژووی نوێی پێ‬ ‫دەڵێن‌و ئاوڕێكی بە ویژدانانه‌ی دوور ل ‌ه‬ ‫سۆز‌و خۆشەویستی بدەینەوە‪ ،‬تا لە نزیكەوە‬ ‫چ���وار س���ەد س��اڵ��ی داگ��ی��رك��اری ل�� ‌ه س��ەر‬ ‫گ��وزەران��ی كۆمەاڵنی خەڵكی كوردستان‌و‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ای ك������وردەواری هەڵبسەنگێنین‬ ‫شتێكی وام��ان بەرچاو ناكەوێت جیاواز ل ‌ه‬ ‫سەدەكانی راب���ردوو (قۆناغە مێژوویی‌یە‬ ‫كۆن‌و ئیسالمییەكان) بێت‪.‬‬ ‫كوردستان هەرێمێكی ب��ەش ب��ەش ك��راو‌و‬ ‫داگ���ی���رك���راوه‌‪ ،‬گ��ەل��ی ك��وردی��ش ب����ەردەوام‬ ‫قوربانیی سیاسەت‌و مەرامی داگیركەران‬ ‫بووه‪ .‬قەڵەمڕەویی عوسمانی ل ‌ه كوردستان‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ ماوەیەكی دوور‌و درێ��ژ‪،‬‬ ‫ک ‌ه چوار سەدە دەخایەنێت ل ‌ه ساڵی ‪1515‬‬ ‫هه‌تا ساڵی ‪1923‬ز‪ ،‬ئەم ماوەیە بە مێژووی‬ ‫نوێی كوردستان‌و گەلی كورد ناودەبرێت‪.‬‬ ‫ل��ه‌و ك��ات��ەوە دەستپێدەكات‪ ،‬ک�� ‌ه (محەمەد‬ ‫بیفلۆ پادشای ئامێدی) بە فەرمانی سوڵتان‬ ‫سەلیمی یەكەم ل ‌ه دەرئەنجامی سەركەوتنی‬ ‫عوسمانییەكان ل�� ‌ه ن��ەب��ەردی��ی چ��اڵ��دێ��ران‬ ‫س��اڵ��ی ‪1514‬ز‪ .‬ك��وردس��ت��ان��ی ب��اش��ووری‬ ‫داگ��ی��رك��ردووه‌و شێخ ئیدلیسی بەدلیسی‬ ‫ناوچەكانی باکووری خۆرهەاڵتی كوردستان‬ ‫ێ ن��رخ خستە ب��ەردەم‬ ‫وەك دی��اردەی��ەك��ی ب ‌‬ ‫سوڵتان سەلیمی ی��ەك��ەم‪ .‬ل��ێ��رە ب��ە دواو ‌ه‬

‫‪37‬‬

‫ت��ا ساڵی ‪1918‬ز‌و كۆتایی هاتنی ش��ەڕی‬ ‫یەكەمی جیهانی‪ ،‬كە نەخشەی ناوچەكەیان‬ ‫گ��ۆڕی��وه‌‪ .‬كۆمەاڵنی خەڵكی كوردستان ل ‌ه‬ ‫(‪)15‬‬ ‫بارێكی ناهەمواردا ژیاون‪.‬‬ ‫عوسمانییەكان حوكمیكی بەهێزیان هەبووه‌‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە هەوڵیانداو ‌ه ئەم شێوە حوكمە ل ‌ه‬ ‫هەموو شوێنەكانی دیكەی ئیمپڕاتۆریەتەكەدا‬ ‫ب�ڵاوب��ك��ەن��ەوەو ری��ش��ەك��ێ��ش��ی ب��ك��ەن‪ .‬ب��ەم‬ ‫كارەشیان شێوەی سیستمی نیمچە فیوداڵیان‬ ‫خ��وڵ��ق��ان��دووه‌‪ .‬ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان��دا ب��ە گشتی‬ ‫سیستمی كارگێڕیی عوسمانی الوازو پڕ ل ‌ه‬ ‫گەندەڵی‌و بەرتیلخواردن‌و قۆرخكاری بووە‪.‬‬ ‫وەك محه‌مه‌د ئەمین زەكی گوتوویه‌تی‪ :‬لەم‬ ‫دەورەدا ئیدارەی كوردستان زۆر پەرێشان‬ ‫بووه‌‪( ،‬ئەهالی) بە خۆیان‌و ماڵ‌و رۆحیانەوە‬ ‫دایمە ل ‌ه ژێر (تەهلوكە)دا ب��وون‪ .‬ئومەراو‬ ‫مەئمورین دایمە جاویان ل ‌ه رووتاندنەوەیان‬ ‫ب��ووه‌‪ ).‬بۆیە ل ‌ه ئەنجامدا پشێوی‌و ئاڵۆزی‬ ‫ل��� ‌ه ن���اوچ���ەك���ەدا س���ەری���ه���ەڵ���داوه‌‪ .‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ئەمانەشدا عوسمانییەكان جەختیان ل ‌ه سەر‬ ‫جێبەجێكردنی سیاسەتی سەركوتكردنی‬ ‫میرانی كوردو سەپاندنی كارگێڕیی ناوەندی‬ ‫دەك���ردەوە‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا ئامانجی یەكەمیان‬ ‫ێ كردبوو‪ ،‬به‌اڵم بە گشتی نەیانتوانیو ‌ه‬ ‫جێبەج ‌‬ ‫ئامانجی دووەم بهێننەدی‪.‬‬ ‫س���ەرەت���ای س����ەدەی ب��ی��س��ت��ەم ی��ەك��ێ��ك ل ‌ه‬ ‫دژوارترین جەنگەكان دووچاری دانیشتووانی‬ ‫سەر زەوی بۆته‌وه‪ ،‬جەنگی جیهانی یه‌که‌م‬ ‫بووه‪ ،‬که ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪ 1914‬ــ ‪1918‬ز دا‬ ‫به‌رده‌وام بووه‌‪ .‬وات ‌ه چوار ساڵی خایاندووه‌‪.‬‬

‫ئه‌مه‌ش ل ‌ه نێوان دوو كۆمەڵەی زلهێزدا بووه‌‪.‬‬ ‫ئەگەر جەنگێك ئەو كاریگەرییەی بە سەر‬ ‫جیهاندا هێنابێت رووداوێكی سەرنجراكێش‬ ‫ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ك��وردس��ت��ان‌و گ��ەل��ی ك��وردی��ش��ی‬ ‫گرتبێتەوە له‌بەر ئەم هۆیانە(‪:)16‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬بەشی خۆرهەاڵتی خاكی كوردستان‬ ‫ل ‌ه ژێر دەسەاڵتی بنەماڵەی قاجاریدا بووه‌‪.‬‬ ‫ئەو بنەماڵەیە داردەستی روسیای قەیسەری‌و‬ ‫بڕیتانیا بووه‌‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا بەشی خۆرئاوای‬ ‫ل ‌ه ژێر دەسەاڵتی دەوڵەتی عوسمانی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هەردووكیان دوو الیەنی بەشی باکووری‬ ‫خ��ۆره��ەاڵت��ی ك��وردس��ت��ان ل�� ‌ه ژێ��ر دەستی‬ ‫روسیای قەیسەریدا بووه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬لە سەرەتای س��ەدەی ن��ۆزدەو ‌ه تا‬ ‫بەرپابوونی جەنگی یەكەمی جیهان دەوڵەتە‬ ‫ئ��ەوروپ��ی��ی��ەك��ان��ی وەك‪ :‬بڕیتانیا‪ ،‬روس��ی��ا‪،‬‬ ‫فەرەنسا‪ ،‬ئەلمانیا) بە دەرامەتی ئابووری‌و‬ ‫ستراتیجییەتی خاكی كوردستان ئاشناببوون‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪1914‬دا یەكەمین جەنگی جیهانی‬ ‫ل��� ‌ه الی�����ەن دەوڵ����ەت����ە رۆژئ���اوای���ی���ەك���ان‌و‬ ‫ئ��اس��ی��ای��ي��ی��ەك��ان��ەوە دژی ئ��ی��م��پ��رات��ۆری‬ ‫عوسمانی‌و جەرمەنی هەڵگیرساوه‌‪ .‬هۆی‬ ‫راستەقینەی جەنگەكەش الیه‌نی ئابووری‬ ‫بووه‌‪ .‬بۆ ئەوەی دەست بەسەر بازاڕەكانی‬ ‫جیهان‌و خێرو بەرەكەتی گەالندا بگرن‪ .‬ب ‌ه‬ ‫ێ شومار خەڵكی‬ ‫هۆی ئەمەوە ژمارەیەكی ب ‌‬ ‫(‪)17‬‬ ‫بێ گوناح بوونە سوته‌مەنی جەنگەكە‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ه‌م‪ :‬داگ��ی��رك��ردن��ی ب��ڕی��ت��ان��ی��ا ل�� ‌ه س��ەر‬ ‫كوردستان‬ ‫لەوانەیە بە هەڵەدا نەچووبین ئه‌گەر بڵێین‪:‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫ئ��ەم جه‌نگ ‌ه (ج��ه‌ن��گ��ی جیهانی ی��ه‌ک��ه‌م) ل ‌ه‬ ‫س��ەر خاكی كوردستان ب��ووه‌‪ .‬ئەویش ب ‌ه‬ ‫ئاشكراكردنی هەندێک هۆكار‪ )18(.‬له‌وانه‌‪:‬‬ ‫ب��ڕی��ت��ان��ی��ا وەك ه��ێ��زێ��ك��ی س��ی��اس��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫سەرەتاكانی ش��ەڕدا ل ‌ه باشووری عێراق‌و‬ ‫ل ‌ه كەنداوی عەرەبییەوە پەالماری باشووری‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی��ان دا‪ .‬ل�� ‌ه دواس���اڵ���ی ش���ەڕدا‬ ‫سەرجەم ناوچەكانی كوردستانی باشوور‌و‬ ‫ب���اش���ووری ك��وردس��ت��ان��ی خ��ۆره��ەاڵت��ی��ان‬ ‫داگیركردووه‌‪ .‬كەواتە دانانی كاربەدەستانی‬ ‫سیاسیی بڕیتانیا ل ‌ه ناوچە كوردییەكان بۆ‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی ن��اوچ��ەك��ە ب���ووه‌‪ ،‬ه��ەروەه��ا‪،‬‬ ‫روس��ی��ای ق��ەی��س��ەری ل�� ‌ه الی��ەك��ی‌ت��رەوە ل ‌ه‬ ‫ب��اک��ووری ئ��ێ��ران��ەوە پ��ەالم��اری ب��اک��ووری‬ ‫كوردستانی خۆرهەاڵتی داوه‌و تا ناوچەكانی‬ ‫ێ‬ ‫ب��ان��ەو س��ەق��زی داگ��ی��رك��ردووه‌‪ .‬دی���ارە ب ‌‬ ‫دەس��ەاڵت��ی بنەماڵی ق��اج��اری ل��ه‌و بەشەی‬ ‫ك��وردس��ت��ان رێ��گ��ای��ان ب��ۆ ه��ات��ن��ەن��اوەوەی‬ ‫س��وپ��ای داگ��ی��رك��ەران��ی بڕیتانیاو روسیا‬ ‫خ��ۆش��ك��ردووه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئەڵمانیا ل�� ‌ه كۆتایی‬ ‫سەدەی نۆزده‌و سەرەتای سەدەی بیست بە‬ ‫خاكی كوردستان تەواو ئاشنا بووه‌‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه كەوتۆته دژایەتیكردنی دەوڵەتانی‬ ‫هاوپەیمان بۆ جێكردنەوەی شوێن پێی خۆی‬ ‫ل ‌ه كوردستاندا‪ .‬هەر ئەمەش وای كردوو ‌ه‬ ‫زیاتر ل ‌ه عوسمانییەكان نزیك ببنەوەو هانی‬ ‫داون بچێتە شەڕەوەو پڕۆژەی هێڵی ئاسنی‬ ‫(بەغدا ــ بەرلین)‪ ،‬كە بە كوردستاندا تێپەڕ‬ ‫بووه‪ ،‬بخاتە بەردەم دەوڵەتی عوسمانی بۆ‬ ‫جێبەجێكردنی‌و بۆ یارمەتی عوسمانییەكان ل ‌ه‬

‫بەگژداچوونەوەی هاوپەیمانان ل ‌ه بەرامبەر‬ ‫ک بەرژەوەندیی خۆی ل ‌ه ناوچەكەدا‪.‬‬ ‫كۆمەڵێ ‌‬ ‫گ��وت��راوه‌‪ :‬بڕیتانیا كوردستانی باشووری‬ ‫ێ س��ەرك��ردای��ەت��ی��ك��ردن��ی شێخ مەحموود‬ ‫ب�� ‌‬ ‫ناوێت‪ .‬گرتن‌و ناردنیشی بۆ هیندستان هەر‬ ‫بۆ ئ��ەوە ب��ووە بیخاتە سەر رێی خ��ۆی‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەشەوە گوتراوه‌‪ :‬بڕیتانیا دەستی ل ‌ه‬ ‫شێخ مه‌حموود شوشتووە‪ .‬بۆیان روون‬ ‫ێ ئ���ەوەی‬ ‫ب���ۆت���ه‌وه‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ام��ادە ن��ه‌ب��ووه ب�� ‌‬ ‫سوودی بۆ كورد تێدا بێت سیاسەتی ئەوان‬ ‫ێ ب��ك��ات‪ .‬رەوان���ەی‬ ‫ل�� ‌ه كوردستاندا جێبەج ‌‬ ‫هیندستانیان ك��ردووه تا چوونی هەبێت‌و‬ ‫هاتنەوەی نەبێت! ل ‌ه راستیشدا ئیمپرالیزمی‬ ‫بڕیتانی بڕوای بە مەسەلەی كورد نەبووه‌‪.‬‬ ‫نە كوردستانی وەك دەوڵەت ویستووه‌‪ ،‬نە‬ ‫شێخ مەحموودی وەك مەلیك ویستووه‌‪.‬‬ ‫(‪ )19‬زۆریشی هەوڵداو ‌ه خەڵك ب ‌ه شێوه‌یه‌ک‬ ‫تێبگەیەنێت‪ ،‬ک ‌ه بە پێی بەرژەوەندیی ئەوان‬ ‫رەفتار بكات‪ .‬به‌اڵم كەم هەبوو ‌ه ئامادە بێت‬ ‫شوێنی شێخ بگرێتەوە‪ .‬ئ��ەوان��ەی رازی��ش‬ ‫دەبوون دەسەاڵتیان نەدەگەیشتە دەسەاڵتی‬ ‫شێخ م��ه‌ح��م��وود‪ ،‬چونكە شێخ مه‌حموود‬ ‫مێژوویەكی نیشتمانپەروەریی بۆ خۆی‌و‬ ‫بنەماڵەكەی تۆماركردبوو‪ ،‬ل ‌ه هەمان كاتدا‬ ‫خەڵكی ناوچەكە باوەڕیان زۆر پێی هەبووه‌‪.‬‬ ‫هەر بۆیە بڕیتانیا ناچاربووه‌ روو بكات ‌ه قاپیی‬ ‫ک درۆو دەلەسەی بۆ‬ ‫شێخ مه‌حموود‌و هەندێ ‌‬ ‫هەڵبەستن‌و چەند بەڵێنێكی بداتێ‌! نوێنەری‬ ‫بااڵی بڕیتانیا ل ‌ه (شێخ عبدولكریم)ی قادر‬ ‫كەرەم‌و (مستەفا پاشای یاموڵكی) باشتری‬

‫‪39‬‬

‫نەدۆزیوه‌ته‌وژه بە شێخیەوە بنێت‌‌و بیانووی‬ ‫بۆ بدۆزنەوەو له‌گه‌ڵ ئینگلیز ئاشتی بكەنەوە‪.‬‬ ‫تا ئ��ەم ك��ارە س��ەری گ��رت��ووه زۆر پێوەی‬ ‫خ��ەری��ك ب����وون‪ .‬ئ���ەم ج����ارەش ت��ووش��ی��ان‬ ‫ك���ردەووە‪ .‬بە ه��ەڵ��ەداوان ب��ارو بارخانەیان‬ ‫بۆ پێچاوه‌ته‌وه‌و ب��ەرەو (كوێت) بە رێیان‬ ‫ك���ردووه‌‌و دەن��گ‌و باسی گ��ەڕان��ەوەش��ی ل ‌ه‬ ‫گۆڤارو رۆژنامەكانی بەغدا باڵوكراوه‌ته‌وه‪،‬‬ ‫(‪)20‬‬ ‫که ل ‌ه ‪12‬ی‪9‬ی‪1922‬دا گەیشتۆتە بەغداد‪.‬‬ ‫شێخ م��ەح��م��وود وەك ن��اودارێ��ك��ی ك��وردو‬ ‫لێپرسراوێكی كوردستانی باشوور چەند‬ ‫ک ل ‌ه میوانداریی حكومەتی عێراقیدا بە‬ ‫رۆژێ ‌‬ ‫شێوەیەكی رەسمی ماوه‌ته‌وه‌‪ .‬دۆستانەش‬ ‫چ��اوی بە زۆرب��ەی لێپرسراوانی دەوڵەتی‬ ‫ع��ێ��راق‌و ب��ڕی��ت��ان��ی��ا ك���ەوت���ووه‌‪ .‬دەرب����ارەی‬ ‫مەسەلەی كورد‌و پاشەرۆژی كورد دواون‪.‬‬ ‫تا ئه‌مڕۆش بە تەواوی نێوەڕۆكی گۆڤارەكان‬ ‫نەكراونەتەوە‪ .‬بۆیە هەر نووسەرە بە جۆرێك‬ ‫ب��ۆی چ���ووه‌‌و ل�� ‌ه ش��ی��ك��ردن��ەوەی ئەنجامی‬ ‫حكومەتی دووەم��ی كوردستانی باشووردا‬ ‫(‪)21‬‬ ‫هەندێک شت هەڵدەهێنجرێت‪ ،‬وەك ئەمانە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ شێخ مەحموود وەك سەركردەیەكی كورد‬ ‫نابێت داوای سەربەخۆیی‪ ،‬یان خودموختاری‬ ‫كوردستانی باشوور بكات‪.‬‬ ‫‪2‬ــ دەبێت ل ‌ه دڵەوە بڕیار بدات‪ ،‬ک ‌ه ئیتر بە گژ‬ ‫بڕیتانیاو عێراقی دۆستیدا نەچێت‌و هەرچی‬ ‫ل ‌ه بەرژەوەندیی ئەوان نەبێت نەیكات‪.‬‬ ‫‪3‬ــ هەر‪ ،‬كە گەیشتەوە سلێمانی خەڵكی ئامادە‬ ‫دەكات‌و له‌شكر دەكاتە سەر سوپای تورك‌و‬

‫تا ئەودیو سنووری ویالیەتی موصل راویان‬ ‫دەنێت‪.‬‬ ‫‪4‬ــ پاش ئەوەی كوردستانی باشوور دەخرێتە‬ ‫س��ەر عێراقی ع��ەرەب��ی‪ ،‬مەسەلەی موسڵ‬ ‫تەواو دەبێت‪ .‬ل ‌ه پاداشتی ئەو هاریكارییەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه شێخ کردوویه‌تی بۆ عێراق‌و بڕیتانیا‪،‬‬ ‫حكومەتی بڕیتانیا‌و عێراق بەڵێنیان داوه‌تێ‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه هەندێك مافی روناكبیری بۆ ك��وردی‬ ‫عێراق مەیسەر بكەن‪.‬‬ ‫ئ�����ەوەی راس���ت���ی ب��ێ��ت ش��ێ��خ م��ەح��م��وود‌و‬ ‫نوێنەری بااڵی بڕیتانیا ل ‌ه یەك بە فێاڵ بوون‪.‬‬ ‫بڕیتانیا بۆ مەبەستی تایبەتی خۆی شێخی‬ ‫هێنابوو‪ ،‬هەروەها‪ ،‬شێخیش دەیویست بە‬ ‫ن‬ ‫ک بێت دەس��ت��ی ب�� ‌ه كوردستا ‌‬ ‫ه��ەر نرخێ ‌‬ ‫ب��گ��ات��ەوەو داری شوانێتی هەڵبگرێتەوە‪.‬‬ ‫ێ مەرجی دەبێت!‪،‬‬ ‫ئەوسا دەردەك��ەوێ��ت ك ‌‬ ‫به‌اڵم ئەو مەرجانە ئەوەندە قورس بوون‪،‬‬ ‫ت بیخاتە‬ ‫ک ‌ه نەك شێخ‪ ،‬كەس نەبوو ‌ه بوێرێ ‌‬ ‫ئەستۆی خۆی‪ ،‬چونكە هەتا بۆ فێڵیشی بێت‬ ‫ج��ۆرە پەیوەندییەك ه��ەر دروس��ت دەك��ات‬ ‫بە تایبەتی له‌گه‌ڵ ئیمپریالیزمی بەریتانی‌دا‪،‬‬ ‫ک ‌ه نیوەی زیاتری دنیای خواردبوو‪ .‬شێخ‬ ‫مەحموود‌و بڕیتانیا ل ‌ه سەر ئەوە رێكکەوتن‪،‬‬ ‫ت ت��ورك دەربكرێت‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ک ‌ه ئینگلیز دەیەوێ ‌‬ ‫پاراستنی ئەمەشدا شتێك بە كورد بدرێت‬ ‫ئەم جۆرە ل ‌ه شێوەی حوكمداری بێت‪ .‬كاتێك‬ ‫شێخ گەڕاوه‌ته‌وه بۆ سلێمانی بە گەورەترین‬ ‫ێ ك����راوه‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان پ��ێ��ش��وازی��ی ل�� ‌‬ ‫م��ێ��ژووی خەباتی سیاسیی كوردستان تا‬ ‫ئێستا ت��ۆم��اری ن��ەك��ردووە‪ .‬نێوان كفری‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫س��ل��ێ��م��ان��ی ه����ەزار س����وار ن��ەخ��ش��ان��دب��ووی‬ ‫ئ���ەو رۆژە گ����ورگ‌و م���ەڕ پ��ێ��ك��ەوە ئ��اوی��ان‬ ‫ێ‬ ‫دەخ��واردەوە (ت��ورك)‌و (ئینگلیز)و كورد ب ‌‬ ‫ج��ی��اوازی ئاهەنگیان دەگ��ێ��ڕا‪ )22(.‬زەقترین‌و‬ ‫روونترین بەڵگە بۆ ئەو ناڕاستی‌و ناپاكییەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئینگلیز بەرانبەر بە كورد‌و شێخ مه‌حموود‬ ‫كردی بریتییە له‌و دانپێدانانە ئاشكرایەی مس‬ ‫بێاڵ‪ ،‬ک ‌ه ئاگاداری هەموو سیاسەتێكی بڕیتانیا‬ ‫بووەو ماوەیەك ل ‌ه كاربەدەستانی ئینگلیز‪ ،‬كە‬ ‫لە بەغداد بوون زۆر نزیك ب��ووەو ل ‌ه زۆر‬ ‫راوێژكردن‌و سەرنج نیشانداندا هاریكاری‌و‬ ‫(‪)23‬‬ ‫بەشداریكردووە‪ ،‬ک ‌ه له‌و رووەوە وتویەتی‪:‬‬ ‫پێكهێنانی ئەو دەزگایەی‪ ،‬ک ‌ه بۆ بەرێوەبردنی‬ ‫كاروباری سلێمانی پێكهاتبوو ل ‌ه سلێمانیدا‬ ‫ب��ە حوكمدارێتی شێخ م��ه‌ح��م��وود شتێكی‬ ‫كاتی ب��ووەو بۆ ئ��ەوە ب��ووە‪ ،‬كە لە دواییدا‬ ‫دەس��ەاڵت ل ‌ه شێخ مه‌حموود بسێنرێتەوەو‬ ‫بڕیتانیا دەسەاڵتی خۆی بە سەر ناوچەكەدا‬ ‫بسەپێنێت‪ .‬ئینگلیزەكان ل�� ‌ه س��ەرەت��اوە بۆ‬ ‫رواڵ���ەت زۆرج���ار دەی��ان وت ئێمە نایەڵین‬ ‫ێ بەش بكرێت‌‪ .‬پێویستە‬ ‫كورد ل ‌ه مافی خۆی ب ‌‬ ‫كورد پشت ببەستێت بە عەدالەتی بڕیتانیاوە‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم هیچ یەكێك له‌مانە بە راستی له‌بەر‬ ‫ک��وردی��ان ن��ەب��ووەو مەسڵەحەتی كوردیان‬ ‫نەویستووە‪ .‬تەنها بۆ ئەوە بووە وا دەربخەن‪،‬‬ ‫ک ‌ه دڵسۆزن‌و سەربەخۆیی كوردیان دەوێت‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا ج��گ��ە ل�� ‌ه م��ەس��ڵ��ەح��ەت‌و‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی خ��ۆی��ان هیچ شتێكی‌تریان‬ ‫مەبەست نەبووه‌‪ .‬ئینگلیزەكان دوای گرتنی‬ ‫ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��وود ل�� ‌ه دەرب���ەن���دی ب��ازی��ان��دا‬

‫هێزەكانیان رژانە ناو شاری سلێمانییەوەو‬ ‫دەستیانكرد بە تااڵنی‌و دەستگرتن بە سەر‬ ‫ماڵ‌و موڵكی زۆر كەسدا له‌وانەی الیەنگری‬ ‫(‪)24‬‬ ‫شێخ مه‌حموود‌و شۆڕشەكەی بوون‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی شێخ مه‌حموود ئاوارە كرایەو ‌ه‬ ‫بۆ هیندستان‪ .‬ئینگلیزەكان هاتنەوە نێو شارو‬ ‫ك��اروب��اری��ان گ��رت��ەوە دەس��ت‪ .‬ئیتر رۆژ ل ‌ه‬ ‫دوای رۆژ كردەوەو رەفتاریان بەرانبەر بە‬ ‫كورد نالەبارترو چەوتتر دەبوو‪ .‬ل ‌ه ئەنجامی‬ ‫ئ����ەوەدا زۆرب����ەی دان��ی��ش��ت��وان��ی خ���وارووی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب��ێ��زارب��وون��ی خ��ۆی��ان بەرانبەر‬ ‫رەف���ت���ارو هەڵوێستی ئینگلیزو ئ��ەف��س��ەرە‬ ‫سیاسییەكان دەرب���ڕی���وه‌‪ .‬ئینگلیزەكان بە‬ ‫تایبەتی مێجەرسۆن‌و دارو دەستەكەی‌و‬ ‫كاپتن بیل بە خ��ۆی‌و ئ��ەو دەس��ەاڵت��ەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هەیبوو ل ‌ه الیەكەوە بە هەڕەشەو گوڕەشە‬ ‫خەڵكیان چاوترسێن دەكرد‌و مێجەرسۆن بە‬ ‫خوێنی سەری شێخ مه‌حموود تینوو بووه‌‪.‬‬ ‫هەرچی بۆنی ئەوی لێ بهاتایە‪ ،‬كە الیەنگری‬ ‫شێخ مه‌حموود‌و شۆڕشەكەی كورد بووە‌و‬ ‫بەشداری تێدا ك��ردووە‪ ،‬یان یارمەتی داوە‬ ‫سزای دا‌وه‌و ل ‌ه الیەكی‌تریشەوە مێجەرسۆن‌و‬ ‫ئەفسەرە سیاسیەكانی‌تری بڕیتانیا وایان ل ‌ه‬ ‫خەڵك گەیاندووه‌‪ ،‬ک ‌ه ئینگلیز دژی كورد نییه‌و‬ ‫(‪)25‬‬ ‫دەیەوێت خزمەتی میللەتی كورد بكات‪.‬‬ ‫بڕیتانیا ل ‌ه ئەیلولی ‪1922‬دا بە مەبەستی‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەی توركەكان‬ ‫ل ‌ه شێخ مه‌حموود خ��ۆش ب��ووه‌‪ ،‬هێنایەوە‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ .‬ئ���ەم ك���ارە ل�� ‌ه س���ەر بنەمای‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی‌و سوود وەرگرتن ل ‌ه هەستی‬

‫‪41‬‬

‫رۆژب����ەرۆژ گەشەسەندنی ناسیۆنالیزمی‬ ‫كورد وەك سپەرێك ل ‌ه بەرانبەر پڕوپاگەنده‌ی‬ ‫توركچییەكان ب��ووه‌‪ .‬بڕیتانیا پێویستی بە‬ ‫شێخ مه‌حموود ه��ەب��ووه‌‪ ،‬چونكە ب ‌ه هۆی‬ ‫سیاسەتی كەمكردنەوەی بودجەو ‌ه هێزێكی‬ ‫(‪)26‬‬ ‫نەبوو ‌ه ل ‌ه كوردستاندا هه‌تا بەكاریبهێنێت‪.‬‬ ‫بڕیتانیا هەمیشە بە دوای بەرژەوەندییەكانی‬ ‫ێ بەرژەوەندیی خۆی‬ ‫خۆیدا گەڕاوه‌‪ .‬ل ‌ه كو ‌‬ ‫ێ ب��ەدی ب��ك��ردای��ە دەچ���ووە ئ��ەو شوێنەو‬ ‫ل�� ‌‬ ‫تەنانەت له‌گه‌ڵ دوژمنەكانیدا رێكدەكەوت‪،‬‬ ‫ت��اوەك��و ل��ه‌و رێ��گ��ەی��ەوە بتوانێت بگات بە‬ ‫ك ه��ێ��زی كەمی‬ ‫ئامانجەكانی خ���ۆی‪ .‬كاتێ ‌‬ ‫ه��ەب��ووە بودجەیەكی كەمی له‌بەردەستدا‬ ‫بوو‪ ،‬بەشی ئەوەی نەكردوو ‌ه هێزێكی تەواو‬ ‫تۆكمە دروستبكات بۆ بەرەنگاربوونەوە‪.‬‬ ‫بۆیە رووی كردە شێخ مه‌حموود‌و له‌گه‌ڵی‬ ‫رێكکەوت تاوەكو ل ‌ه كاتی شەڕو هێرشەكاندا‬ ‫یارمەتی سوپای بریتانییەكان بدات‪ .‬شەڕو‬ ‫پ��ێ��ك��دادان��ەك��ان��ی ن��ێ��وان ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��وود‌و‬ ‫دەسەاڵتدارانی بڕیتانیا ب��ەردەوام بوو ‌ه بە‬ ‫درێژایی هاوینی ‪ .1925‬پاش ئ��ەوەی شێخ‬ ‫مه‌حموود كشایەوە بۆ سنوورەكانی عێراق‬ ‫ـ��ـ ئ��ێ��ران‪ ،‬پ��اش ب��ۆردوم��ان ك��ردن��ی ش��اری‬ ‫سلێمانی ل ‌ه الیەن هێزی ئاسمانی بڕیتانیاوە‬ ‫ب�� ‌ه ه��ۆی ئ��ەم گ���رژی‌و ئالۆزییانەوە شێخ‬ ‫مه‌حموود له‌گه‌ڵ بڕیتانییه‌کاندا رێکدەكەوێت‬ ‫ب��ۆ كۆتاییهێنان ب��ە ش��ەڕو پێكدادانەكانی‬ ‫(‪)27‬‬ ‫نێوانیان هه‌تا ساڵی ‪.1926‬‬

‫شێخ مه‌حموود ل ‌ه نامەیەكی زارەك��ی��دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ن��اردب��ووی بۆ (مەندوبی سامیی بڕیتانی)‪.‬‬

‫یەكێك ل ‌ه كەسایەتییەكانی سلێمانی ئەم‬ ‫نامەی گەیاندوو ‌ه (مەندووبی سامی) شێخ‬ ‫مه‌حموود ل ‌ه مەندوبی سامی دەگەیەنێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه كوردەكانی باشوور رەزام��ەن��دن شێخ‬ ‫م��ه‌ح��م��وود ب��ە حاكمی سلێمانی دابنرێت‪.‬‬ ‫بۆیە ئەگەر دەسەاڵتدارانی بڕیتانیا لێبوردن‬ ‫دەربكەن بۆ شێخ ئەمانیش پاڵپشتیی خۆیان‬ ‫بۆ بڕیتانیا دەردەبرن‪ .‬دەسەاڵتدارانی بڕیتانیا‬ ‫رازی ب��وون ب��ەو م��ەرج��ەی‪ ،‬ک�� ‌ه شێخ ئەو‬ ‫دیالنەی‪ ،‬ک ‌ه گرتوونی رەوانەیان بكاتەوەو‬ ‫ب��ێ جێبەجێكردنی ئ��ەو م��ەرج��ە بڕیتانیا‬ ‫ێ ل ‌ه هیچ شتێك ناگرێت‪ )28(.‬دانیشتوانی‬ ‫گو ‌‬ ‫ش��اری سلێمانی ب��ەوپ��ەڕی راستگۆییەوە‬ ‫داوای سەربەخۆیی كوردستانی عێراقیان‬ ‫كردوو ‌ه ل ‌ه ژێر راسپاردەی بڕیتانیادا‪ .‬لەگەڵ‬ ‫هەموو ئەو شەڕو پێكدادانانەی‪ ،‬كە لە نێوان‬ ‫بڕیتانیاو شێخ مه‌حموود هەبوو ‌ه یاخود بڵێین‬ ‫(كوردستان)دا هەبووه‌‪ ،‬به‌اڵم شێخ مه‌حموود‬ ‫ێ باشتر بوو ل ‌ه دەسەاڵتی حكومەتی‬ ‫ئەوەی پ ‌‬ ‫عێراق‌و سوپاكەی‪ ،‬ک ‌ه زۆر بە نامرۆڤانە‬ ‫رەفتاریان له‌گه‌ڵ ك��وردا ك��ردووە‪ ،‬شێخ ل ‌ه‬ ‫نامەیەكدا بۆ (مەندوبی سامی) بریتانی ل ‌ه‬ ‫عێراق بە توندی رەخنەی ل ‌ه سوپای عێراق‬ ‫گرتوو ‌ه (بەو قەسابخانەو كارە ناڕەوایانەی)‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه سلێمانی دژ بە كوردەكان كراوە‪ ،‬كە لە‬ ‫مێژووی كوردستاندا تا ئەو سەردەمە رووی‬ ‫نەداوە‪ .‬شێخ ل ‌ه نامەكەیدا بۆ مەندوبی سامی‬ ‫بریتانی گوتوویه‌تی‌‪ :‬التان روون‌و ئاشكرایەو‬ ‫بەڵگەنەویستە‪ ،‬ک ‌ه مەحاڵە ئیتر كورد‌و عەرەب‬ ‫پێكەوەبژین‪ ،‬ل ‌ه دوای ئەم تاوانە سامناكانەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫ع��ەرەب بە ك��وردی ك���ردووه‌‪ ،‬ئیتر سەبرو‬ ‫پشووی كورد نەماوه‌‪ .‬دواجار نامەكەی بەم‬ ‫دێڕە كۆتایی پێدەهێنێت‪ :‬بە ناوی ئەم گەلە‬ ‫ئارییەوە‪ ،‬هەموو كوردان داواتان لێدەكەن‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه رزگ��اری��ان ب��ك��ەن‌و ل�� ‌ه ع���ەرەب جیایان‬ ‫(‪)29‬‬ ‫بكەنەوە بیانخەنە ژێر سایەی بڕیتانیاوە‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەدا بڕیتانیا له‌گه‌ڵ‬

‫حكومەتی عێراقدا رێكکەوتبوو‪ ،‬ک ‌ه شێخ‬ ‫مه‌حموود دەربپه‌ڕێنێت‌‌و دووری بخاتەوەو‬ ‫وای لێبكات‪ ،‬ک ‌ه دروستكردنی كوردستانێكی‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆ ل���ه‌ ب��ی��ری خ���ۆی دەرب���ك���ات‌و‬ ‫نەهێڵرێت‌و وای لێبكرێت مەجالی هەوڵدانی‬ ‫نەبێت ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی كوردستانێكی‬ ‫سەربەخۆ‪ .‬له‌گه‌ڵ هەموو ئەمانەشدا شێخ‬ ‫ب���ەدەس���ت ب���ەس���ەرداگ���رت���ن‌و ه��ەژم��وون��ی‬ ‫بڕیتانیا رازی ب��ووه ته‌نها ب��ۆ ئ���ەوەی ل ‌ه‬ ‫دەس��ەاڵت��ی حكومەتی ع��ێ��راق��ی رزگ��اری��ان‬ ‫ببێت‪ .‬ئ��ەم هەڵوێستانەی شێخ مه‌حموود‬ ‫وای ل�� ‌ه دەس��ەاڵت��داران��ی بڕیتانیا ك��ردووه‬ ‫تا بااڵدەستیی خۆی بە سەر كوردستاندا‬ ‫بسه‌پێنێت‌و دەس��ەاڵت فره‌وانتر بكات‪ .‬بەم‬ ‫جۆرە تا هاتووه دەسەاڵتی بڕیتانیا فره‌وانتر‬ ‫‌بووه‪ .‬كاتێك شێخ مه‌حموود ل ‌ه سلێمانی بە‬ ‫هاوكاری توركەكان ل ‌ه رۆژی ‪18‬ی تشرینی‬ ‫دووەم���ی ساڵی ‪ 1922‬ل ‌ه سلێمانی جاڕی‬ ‫مەملەكەتی كوردستانی ب��ە سەربەخۆیی‬ ‫(‪)30‬‬ ‫داوه‪ ،‬ک�� ‌ه خ��ۆی مەلیكی ك��وردس��ت��ان��ە‪،‬‬ ‫ب��ڕی��ت��ان��ی��ی��ەك��ان پ��ێ��ی��ان ن��اخ��ۆش��ب��ووه‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بیستوویانه شێخ مه‌حموود ج��اڕی خۆی‬ ‫بە مەلیككردن داوه‌و حكومەتێكی كوردیی‬ ‫دامەزراندووە‪ ،‬ک ‌ه پێدەچێت سەر بە توركیا‬

‫ب��ێ��ت‪ )31(.‬ئەمە س���ەرەڕای پێناخۆشبوونیان‬ ‫ل ‌ه (كوردە تاڵەبانییەكان)‪ ،‬ک ‌ه چوونەتە پاڵ‬ ‫شێخ‌و وەفدێكیشیان ناردووە بۆ سلێمانی تا‬ ‫پشتگیری بۆ شێخ تازە بكەنەوەو ئیتاعەتی‬ ‫فەرمانەكانی بكەن‪ .‬دیارە ئەم كارەی شێخ‬ ‫هۆكاری خۆی هەبووه‌‪ ،‬ئەویش ئەوە بووه‪،‬‬ ‫ک ‌ه ماوەیەكی زۆر بووه بڕیتانییه‌کان گوێیان‬

‫ل ‌ه ئاستی داخوازیی كوردەكان كەڕ كردبوو‪.‬‬ ‫ئەمە سەرەڕای ئەوەی كوردەكان الیەنگری‌و‬ ‫پشتیوانییان ل ‌ه حكومەتی بڕیتانیا دەك��رد‪.‬‬ ‫كاتێك كاربەدەستانی بڕیتانیا هەستیان‬ ‫بە بەهێزبوونی گیانی نیشتمانپەروەریی‬ ‫كورد کرد ل ‌ه شارەكەداو رق لێبوونەوەی‬ ‫كوردەكان ل ‌ه بڕیتانیا ل ‌ه ئەنجامی وازهێنانیان‬ ‫ل ‌ه كوردەكان ئەم هەڵوێستە‌و رق لێبوونەوەی‬ ‫كوردەكان بەرانبەر بڕیتانیا وای ل ‌ه (مەندوبی‬ ‫سامی) كرد كە‪ ،‬داوا ل ‌ه خاوەنشكۆ جەاللەتی‬ ‫مەلیكی بڕیتانیا بكات‌و بە پێویستی دەزانێت‬ ‫بەیاننامەیەك دەربكرێت بە دانپیانانی بڕیتانیا‬ ‫بە مافەكانی ك��وردا‪ .‬بۆ ئ��ەوەی كوردەكان‬ ‫الی��ەن��گ��ری��ی ئ���ەم���ان ب���ك���ەن‌و ه��ەوڵ��ەك��ان��ی‬ ‫ت��ورك��ەك��ان سەرنەگرێت ب��ە ی��اری��ك��ردن بە‬ ‫كارتی ك��وردەك��ان‪ .‬دەسەاڵتدارانی بڕیتانیا‬ ‫الرییان ل��ه‌وە ن��ەب��ووه‪ ،‬كە شێخ مه‌حموود‬ ‫ران��ی��ەو كۆیە بخاتە س��ەر ئ��ی��دارەی خۆی‬ ‫پاش ئ��ەوەی توركەكان تیایدا دەكشێنەوە‪،‬‬ ‫س����ەرەڕای ئ���ەوه‌ی‪ ،‬ك��ە ل���ەوەو پێش كۆیە‬ ‫س��ەر بە دەس��ەاڵت��ەك��ەی شێخ ن��ەب��ووەو ل ‌ه‬ ‫الیەن هێزی ئاسمانی بڕیتانیاوە توركەكانی‬ ‫تێدادەركرا‪ ،‬به‌اڵم مەندوبی سامی بڕیتانیا‬ ‫ل ‌ه بەغداد رازیە بە حكومڕانیكردنی كۆیە ل ‌ه‬

‫‪43‬‬

‫الیەن شێخەوە ئەمەش هەر بۆ ئەوە بوو‪ ،‬كە‬ ‫شێخ بە الی خۆیاندا بهێنن‪ )32(.‬پەیماننامەی‬ ‫مۆدرۆس ل ‌ه بەرواری ‪31‬ی ئۆكتۆبەری ساڵی‬ ‫‪1918‬ز‪ .‬دا ل ‌ه الیەن هێزەكانی هاوپەیمانان بە‬ ‫سەركردایەتی (كالسۆرب)‌و الیەنی حكومەتی‬ ‫كاتی توركیا بە سەرۆكایەتی حسێن رەئوف‬ ‫ب��ەگ‌و(‪ )33‬رەش��اد ب��ەگ‌و سەعدولاڵ بەگەوە‬ ‫ب��ەس��ت��راوه‪ ،‬ل ‌ه س��ەر ب��ەن��دەری (م���ۆدرۆس)‬ ‫ل�� ‌ه س��ەر دەری���ای ئیجە‌و ب��ە سەرپەرشتی‬ ‫(ئ��اگ��ا م��ەم��ن��ون)‪ .‬ب�� ‌ه ه��ۆی ئ��ەم رێكکەوتنە‬ ‫راگ��ەی��ەن��دراوه‌ی ئاگربڕی جەنگ ب��ووه‌‪ .‬بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی ل ‌ه خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا‬ ‫ل�� ‌ه وادەی واژۆك���ردن���ی ئ���ەم رێككەوتنە‬ ‫(تەلعەت‌و ئەنوەر پاشا‌) هەندێك ل ‌ه فەرماندە‬ ‫گشتییەكان هەڵهاتن بۆ سنووری ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫ل��ه‌م رێككەوتنەدا (بڕیتانیا) الیەنی یەكەم‬ ‫بووە‪ .‬دەبوو عوسمانییەكان بە ئاسانی مل‬ ‫بنێن بە داواكانیەوە‪.‬‬ ‫دەق����ی رێ��ك��ك��ەوت��ن��ەك��ە ل���ه‌م خ���ااڵن���ەی الی‬ ‫خوارەوە پێكهاتووە(‪:)34‬‬

‫دۆخی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسیی كوردستان ل ‌ه‬ ‫كاتی داگیركردنی له الیه‌ن بریتانیاوه‬

‫‪1‬ـ��ـ رێككەوتنەكە باسێك ب��وو ‌ه دەرب��ارەی‬ ‫ش��ك��س��ت��ەك��ان��ی ع��وس��م��ان��ی‌و داگ��ی��رك��ردن��ی‬ ‫خاكەكەی‪ .‬بە شێوەیەكی گشتی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی ئ��ەو پ��ێ��ن��اوان��ەی ل��ه‌دەس��ت��دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەك��ەوت��ە (دەردەن��ی��ل‌و بۆسفۆر‌و حیجاز‌و‬ ‫میزۆپۆتامیا‌و باشووری ئەزمیر‌و سوریا‌و‬ ‫بانی یەمەن‌و باکووری خۆرئاوای ئێران‌و‬

‫رێكخراوو پارتە كوردییەكان ل ‌ه سۆنگەی‬ ‫ك����ەش‌و ه�����ەوای ت���ۆق���ان���دن‌و داپ��ڵ��ۆس��ی��ن‪،‬‬ ‫ن��ەی��ان��دەت��وان��ی خەڵكی ك���ورد ب��ۆ ب��ەش��دار‬ ‫نەبوون ل ‌ه شەڕ هانبدەن‪ ،‬چونک ‌ه ئەو دەمە‬ ‫كوردەكان كەوتوونە‌ته نێو گێژاوی دەوڵەتە‬ ‫زلهێزەكان ل ‌ه حاڵی هەڵگیرساندنی جەنگی‬ ‫جیهانی یه‌که‌مدا بە شێوەیەكی ف��ره‌وان ل ‌ه‬

‫ناوچەكانی دەوروبەری‌و قەفقاز‌و سیلیسیا)‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ئەم پەیماننامەیە بووە هۆی له‌دەستدانی‬

‫ب��ەش��ێ��ك��ی زۆری ی��ەك��ە س��ەرب��ازی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫دەوڵەتی عوسمانی‪.‬‬ ‫‪3‬ــ یەكێك ل ‌ه بەندە ئاستەمەكانی ئاگربەستەكە‬ ‫پێدانی مافی بەڕێوەبردن‌و كۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫ه��ەر خاكێك‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ە ب���ڕوای هاوپه‌یمانان‬ ‫پێگەیەكی ستراتیجی باشیان هەبێت‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ دەوڵ��ەت��ی عوسمانی ل��ه‌م رێكکەوتنەدا‬ ‫ه��ەم��وو رێ��گ��اك��ان��ی دەری���ای���ی‌و هێڵەكانی‬ ‫گواستنەوەی ئاسنی له‌دەستدا‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ س���ەره‌ڕای ئ��ەوەی س��ەرج��ەم هێڵەكانی‬ ‫پۆستە‌و گه‌یاندن‌و تەلەگرافەكان خرانە ژێر‬ ‫چاودێری هاوپه‌یمانانه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪6‬ـ���ـ ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ك��ات��ی دەق��ێ��ك��ی‌ت��ری‬ ‫رێكکەوتنەكە ئازادكردنی دیلكراوانی ئەمان‬ ‫بووه‌‪ ،‬ک ‌ه نزیكەی شەش هەزار كەس بوون‬ ‫له‌گه‌ڵ پچڕانی هاوپەیمانێتی دیبلۆماسی‬ ‫له‌گه‌ڵ بەری ناوەند واتە (ئەڵمانیا‌و نەمسا)‪.‬‬

‫رووی ب��زووت��ن��ەوەو جموجۆلی سیاسی‌و‬ ‫سوپایی كوردەكانی وروژاندوو الپەڕەیەكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫نوێی ل ‌ه م��ێ��ژووی ناوچەكانی كوردستان‬ ‫ك��ردەوە‪ ،‬ئەو دەمانەی‪ ،‬ک ‌ه شێخ مه‌حموود‬ ‫دەستبەسەركراوه‌و دوورخراوه‌ته‌وه‪ ،‬دۆخی‬ ‫كوردستان بە گشتی‌و سلێمانی بە تایبەتی‬ ‫زۆر ناهەموار بووه‌‪ ،‬چونک ‌ه ئینگلیزەكان بە‬ ‫هەموو جۆر دەستیان بە س��ەردا گرتووه‪.‬‬ ‫نەیانهێشتووه هیچ جموجوڵێك هەبیت‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەش ماڵ‌و سامانیان بە تااڵن‬ ‫براون‌و دەستیان بەسەردا گیراوه‌‪ .‬هەر ل ‌ه‬ ‫م��اوەی دوورخ��ران��ەوەی شێخ مه‌حمووددا‬ ‫مێجەرسۆن بە نێو شاری سلێمانیدا جاڕی‬ ‫دا‪ ،‬ک ‌ه شێخ مه‌حموود گیراوەو دەستبەسەرە‪.‬‬ ‫ئ���ەوەی‪ ،‬ك��ە ل��ە ن��ێ��وش��اردای��ەو چ��ەك��ی الیە‬ ‫پێویستە ل ‌ه ماوەی ‪ 24‬كاتژمێردا بیدات بە‬ ‫پۆلیسخانەو دوای ئەو ماوەیە چەك الی هەر‬ ‫كەسێك بگیرێت ل ‌ه نێو شاردا بێ لێپرسینەوە‬ ‫بە پێنج سه‌د روپییە‪ ،‬یان بە گرتنی شه‌ش‬ ‫م��ان��گ‪ ،‬ی��ان ب��ە ه��ەردوك��ی��ان س��زادەدرێ��ت‪.‬‬ ‫لە ئەنجامی ئ���ەوەدا هەرچی چەكی كۆنی‬ ‫ه���ەب���ووه‪ ،‬ب��ردووی��ه‌ت��ی��ی��ە پۆلیسخانە‌و بە‬ ‫ه���ەم���ووی گ��ردێ��ك��ی ل��ێ��ك��ۆك��رای��ەوە‌و ل��ه‌و‬ ‫رۆژان������ەدا ب��ن��اغ��ەی خ���ان���ووی ش���ارەوان���ی‬ ‫سلێمانی هەڵكەندراوه‪ .‬مێجەرسۆن هەموو‬ ‫ئ��ەو چ��ەك��ان��ەی خستۆته نێو بناغەی ئەو‬ ‫خانووەوە‪ .‬لەو سەردەمانەدا دۆخی سیاسیی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب��ە گشتی تێكچووه ب�� ‌ه هۆی‬ ‫ئ��ەوەی شێخ مه‌حموود دەستبەسەركراوه‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها دوورخراوه‌ته‌وه‪ .‬الیەنگرەكانیشی‬ ‫ب ‌ه هۆی هەڕەشەی زۆری ئینگلیزەكانەوە‬ ‫س��ەرك��وت��ك��راب��وون‌و م��ەج��ال��ی��ان ب��ە هیچ‬

‫جموجۆڵیكی ك��وردەك��ان ن����ەداوه‪ ،‬چونكە‬ ‫ئینگلیز زانیویه‌تی الیەنگرانی شێخ مه‌حموود‬ ‫ت‬ ‫ل ‌ه هەوڵدا بوون‌‪ ،‬ئەگەر رێگایان لێنەگیرێ ‌‬ ‫ئ��ەوا بەرژەوەندییەكانی ئینگلیز دەكەوێتە‬ ‫مەترسییەوە‪ .‬بۆیە هەمیشە ل ‌ه هەوڵدابوون‬ ‫ك����وردەك����ان ئ����ەوەن����دە ب��چ��ەوس��ێ��ن��ن��ەوە‌و‬ ‫سەركوتیان بكەن‪ ،‬ک ‌ه هیچ بیر ل ‌ه سیاسەت‬ ‫نەكەنەوە‪ ،‬بەڵكو سەرقاڵ بكرێن بەدابینكردنی‬ ‫بژێویی ژیانیانەوە‪ .‬بە دەستبەسەرداگرتنی‬ ‫چەكی كوردەكان‪ ،‬بەس داگیركردنی چەكی‬ ‫ك���وردەك���ان ن���ەب���ووه‌‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و ت��ەوق��ك��ردن��ی‬ ‫ك����وردەك����ان ب����وو ‌ه ل��� ‌ه چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی‬ ‫داخ��راوداو ئیهانەكردنیان بووه‌‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا‬ ‫سەركردەكەیان دەستبەسەربوو ‌ه ل ‌ه حاڵێكی‬ ‫زۆر دژوارو ناهەمواردا بوون‪ .‬له‌گەڵ ئەوەشدا‬ ‫سیاسەتی ئینگلیزەكان ب��ارودۆخ��ەك��ەی��ان‬ ‫خراپتر دەك���رد‪ .‬له‌گه‌ڵ هەموو ئەمانەشدا‬ ‫كوردەكان كۆڵیان نەداوه‌و چۆكیان نه‌داو ‌ه‬ ‫بۆ ئینگلیز‪ ،‬هەر ل ‌ه هەوڵدابوون‌و خەباتیان‬ ‫دەك���رد ب��ۆ رزگ��ارب��وون��ی��ان ل��ه‌و دەس��ەاڵت�� ‌ه‬ ‫قێزەونەی ئینگلیزو بەریتانییەكان‌و هەوڵی‬ ‫گ��ەڕان��دن��ەوەی شێخ م��ه‌ح��م��وودی��ان داوه‌‌و‬ ‫ب��ەردەوام بوون ل ‌ه چاالكی‌و كاركردن له‌و‬ ‫رووەوە‪ .‬بۆیە وایان لێهاتبوو‪ ،‬كە ئینگلیزەكان‬ ‫ن��ەت��وان��ن كۆنتڕۆڵیان ب��ك��ەن‪ .‬گۆڕانكاریی‬ ‫ئابووری‌و سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی ل ‌ه كۆمەڵگای‬ ‫مرۆڤایەتیدا‪ ،‬ل ‌ه هەموو چەرخ‌و سەردەمێك‬ ‫كار ل ‌ه یەكتری دەكەن‪ .‬ئەو پێشكەوتنەی ل ‌ه‬ ‫سایەی شۆڕشی پیشەسازییەوە هاتەئاراوە‬ ‫كار ل ‌ه یەكتر كردنەكەی گەورەتر كردووه‌‪،‬‬

‫‪45‬‬

‫ێ ل ‌ه سەر بەرژەوەندییەكان گەیشتە‬ ‫ملمالن ‌‬ ‫هەموو شوێنێك جیهان بوو ‌ه بە ناوچەیەكی‬ ‫(‪)35‬‬ ‫بچووك‪.‬‬ ‫دۆخی كۆمەاڵیەتی‬ ‫یەكێك ل ‌ه دیارترین فاكتەرە بزوێنەرەكانی‬ ‫ژی��ان��ی س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫عوسمانی سۆفیزم ب��ووه‪ ،‬تەریقەتەكان ل ‌ه‬ ‫سەر دەوڵ��ەت‌و كۆمەڵگا تێكڕا سروشتێكی‬ ‫سۆفیگەرانەی تایبەتی بە ژیان بەخشیوه‌‪،‬‬ ‫كە لە نەریت‌و رێوڕەسمەكاندا بە روونی‬ ‫رەن��گ��ی��داوه‌ت��ه‌وه‪ .‬ب��ە گشتی تەریقەتەكان‬ ‫ل��� ‌ه س����ەردەم����ی ع��وس��م��ان��ی��دا خ��زم��ەت��ی‬ ‫گ��ەورەی��ان پێشكەش بە دەوڵ��ەت ك��ردووە‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ەش وای��ك��ردووە شێخەكانی تەریقەت‬ ‫پ��ێ��گ��ەو ب��ای��ەخ��ی ت��ای��ب��ەت��ی��ی��ان پ��ێ‌ ب��درێ��ت‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە م��س��ۆگ��ەری��ی پ��ش��ت��ی��وان��ی ئ���ەوان‌و‬ ‫ن��زی��ك��ك��ردن��ەوەی��ان ل�� ‌ه دەوڵ����ەت‪ ،‬ب��ە وات��ای‬ ‫مسۆگەركردنی الی��ەن��گ��رو موریدەكانیان‬ ‫ل�� ‌ه خوێندكارانی خوێندنگا ئایینییەكان‌و‬ ‫تەنانەت خەڵكی رەش��ۆك گ��ەی��ان��دووه‌‪ .‬له‌و‬ ‫سەردەمەدا ئاسایشی ناوخۆی سلێمانی زۆر‬ ‫تێكچوو بوو‪ ،‬بەریتانییەكانیش نەیاندەتوانی‬ ‫ئاسایش بۆ سلێمانی دابین بكەن‪ .‬بارودۆخ‬ ‫ئەوەندە خراپ ببوو‪ ،‬ک ‌ه تا ئەو رادەیەی رێی‬ ‫هاتوچۆی شارەكان بە جەردە گیراوه‪ ،‬ئەو‬ ‫كاروانانەی بەو رێگایانەدا بهاتنایە رووت‬ ‫دەك��ران��ەوە‌و خەلەو خ��ەرم��ان دەسوتێنرا‪،‬‬ ‫دارو دارس��ت��ان دەب��ڕان��ەوە‪ ،‬بێستانەكان‌و‬

‫دارمێو هەڵدەكێشران‪ ،‬ل ‌ه شاریشدا ماڵ‌و‬ ‫دوكانەكان دەب���ڕان‌و پیاوو ژن بە رۆژی‬ ‫ن���ی���وەڕۆ ل�� ‌ه ن���او ب������ازاڕوو ش��ەق��ام��ەك��ان��دا‬ ‫دەك��وژران‪ ،‬سەردەبڕان‪ ،‬بەم جۆرە ئاژاوە‬ ‫ل�� ‌ه ه��ەم��وو الی���ەك س��ەری��ه��ەڵ��دا‪ ،‬چونكە نە‬ ‫ژی���ان‌و گ��وزەران��ی خ��ەڵ��ك داب��ی��ن ك��راب��وو‪،‬‬ ‫نە ژیانی كۆمەاڵیەتییان هێمنی تێكەتبوو‪،‬‬ ‫هەر له‌و دەمانەدا بەریتانییەكان سلێمانیان‬ ‫جێهێشت‪ ،‬چونكە دەیانزانی كەلە توانایاندا‬ ‫نیی ‌ه ئ��اش��ت��ی‌و ئ��اس��ای��ش ب��پ��ارێ��زن‌و ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی خەڵكی بپارێزن‪ .‬ئەو بەڕەاڵیی‌و‬ ‫رووت كردنەوەو جەردەییەی سەریهەڵدا له‌و‬ ‫سەردەمەدا ل ‌ه ئامێزی دێ‌‌و شارۆچكەكان‬ ‫ب���وو‪ ،‬رووت���ك���ردن���ەوەو ج���ەردەی���ی‌و پیاو‬ ‫كوژی گەشەی كرد‪ ،‬دادپ��ەروەری كز بوو‪،‬‬ ‫ئەوانی ل ‌ه سەر تاوانی گەورە دەگیران زوو‬ ‫بەردەبوون‪ ،‬یان هەر نەدەگیران‪ ،‬بێكەس‌و‬ ‫ه��ەژارەك��ان��ی��ش ل�� ‌ه س���ەر ك��ەم��ت��ری��ن شت‬ ‫ماوەیەكی زۆر ل ‌ه زیندان حەپس دەك��ران‪،‬‬ ‫ك��ار گەیشتە ئ��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه پادشا ناچاربوو‬ ‫ک دەركا‪ ،‬ک ‌ه داوایان لێبكات واز له‌م‬ ‫بانگەوازێ ‌‬ ‫كردەوانە بهێنن‪ ،‬به‌اڵم كار ل ‌ه كار ‌ترازابوو‪،‬‬ ‫بارودۆخی كۆمەاڵیەتی زۆر تێكچوو بوو‪،‬‬ ‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك ک��ە‪ ،‬ن��ەك شێخ م��ه‌ح��م��وود‪،‬‬ ‫ک نەیدەتوانی خەڵكی برسی‌و‬ ‫هیچ كەسێ ‌‬ ‫ت له‌و بارودۆخە ناهەموارەدا‪،‬‬ ‫رووت رابگرێ ‌‬ ‫هەر دەب��وو واڵت بەو دەردە بچێ‌‪ ،‬چونكە‬ ‫بڕیتانیاو توركیا بە تایبەت دەوریان هەبوو‬ ‫ل ‌ه تێكدانی بارودۆخی كۆمەاڵیەتی‌و هەموو‬ ‫بوارەكانی‌تر له‌و س��ەردەم��ەدا‪ )36(.‬ویالیەتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫كوردستان‪ ،‬یان كوردستانی باشوور ب ‌ه هۆی‬ ‫هاوبەشی رەگەزی خۆجێیی ل ‌ه ده‌سه‌اڵتداو‬ ‫دراوسێیەتی خەڵكی ئ��ەو ناوچەیە لەگەڵ‬ ‫كوردە شیعە مەزهەبەكان‪ ،‬ک ‌ه دەمارگیریان‬ ‫زۆر كەمترە ل ‌ه شیعە ئازەریەكان‪ ،‬بوونی‬ ‫پەیوەندیەكی پتەوی كۆمەاڵیەتی‌و ئابووری‌و‬ ‫ک��ل��ت��ووری ل�� ‌ه ن��ێ��وان ئ��ەو ن��اوچ��ەی��ە له‌گه‌ڵ‬ ‫ناوچەكانی‌تری ئێراندا كوردەكانی باشووری‬ ‫كوردستانی نزیك ك��ردب��ۆوە ل ‌ه دەوڵ��ەت‌و‬ ‫كۆمەڵگاو کلتووری ئێرانی‪ )37(.‬ل ‌ه سەردەمی‬ ‫قۆناغی كۆچەرێتیدا ژیانی خێاڵیەتی ژیانێكی‬ ‫ئێجگار سەخت‌و تاڵ ب��ووە‪ ،‬كۆچەرییەكان‬ ‫ن��ەی��ان��ت��وان��ی��وە ل�� ‌ه ن��او ی��ەك��دا جێگیر ببن‌و‬ ‫بگیرسێنەوە‪ ،‬بەڵكو ناچاربوون بۆ تێركردنی‬ ‫مەڕومااڵتەكانیان ب��ە پێی وەرزی س��اڵ‌و‬ ‫گ��ۆڕان��ی س��ەرم��او گ��ەرم��ا ب���ەدوای شوێنی‬ ‫ل��ه‌وەڕو پوش‌و پاوەنا گەرمیان‌و كوێستان‬ ‫بكەن‪ .‬ل ‌ه خ��وارووی كوردستاندا هەروەكو‬ ‫ن��اوچ��ەك��ان��ی ‌ت���ری ك��وردس��ت��ان ژن‌و پیاو‬ ‫پێكەوە هاوبەشییان كردووە‪ .‬پیاو خەریكی‬ ‫م���ەڕو م���ااڵت ل���ه‌وەڕان���دن‌و سەرپەرشتی‬ ‫ك��ردن��ی ه����ەوارو ه���ەوارگ���ە س���از ك���ردن‌و‬ ‫بردنی بەرهەم‌و كەل‌و پەلەكانیان بووە بۆ‬ ‫ئاڵوگۆڕپێكردنیان بە پێویستیەكانی ‌تری‬ ‫ژی��ان‪ .‬ژنیش وەكو كەیبانوویەكی ناو ماڵ‬ ‫خەریكی مەڕو بزن‌و مانگا دۆشین بوون‪،‬‬ ‫ژنی كورد زۆرج��ار‪ ،‬ک ‌ه میوانیان هاتووە‌و‬ ‫پیاوەكەی ل ‌ه م��اڵ��ەوە ن��ەب��ووە خ��ۆی وەكو‬

‫ژنێكی سەربەست بە پیر میوانەكەوە چووەو‬ ‫خزمەتی كردووە ئەمەش سەرنجی گەلێك ل ‌ه‬

‫گەڕۆكە بیانییەكانی راكێشاوە‪.‬‬ ‫ب ‌ه پێی گۆڕانی باری ئابووری ل ‌ه خوارووی‬ ‫كوردستاندا باری كۆمەاڵیەتیش گۆڕانێكی‬ ‫بەرچاوی بەخۆوە بینی‌و خەڵك وایلێهات‪،‬‬ ‫ک ‌ه بە ژیانی رابردوو رازی نەدەبوو‪ ،‬هەوڵی‬ ‫دەدا بە پێی ئەو دەرام��ەت‌و دەستكەوتەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه رۆژان��ە دەستیكەوتووە ژیانی رۆژانەی‬ ‫ب���ەرەو باشترو رێكو پێك‌تر بباتبەڕێوە‪.‬‬ ‫(‪ )39‬ل ‌ه ناو كۆمەڵگاكانی كوردستاندا ئەگەر‬ ‫ت ل ‌ه نێوان پلەی‬ ‫جیاوازییەكیش هەبووبێ ‌‬ ‫دەرامەتی‌و دەسەاڵتدارێتی هەندێک كەسدا ل ‌ه‬ ‫ناو شارەكان‌و ل ‌ه نێوانی فیوداڵ‌و جوتیارو‬ ‫رەنجبەراندا هەبووە‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌گه‌ڵ هەموو‬ ‫ئەمانەشدا جیاوازییەكی ئ��ەوەن��دە زەق‌و‬ ‫ئاشكرا ن��ەب��ی��ن��راوە‪ ،‬وەك���و واڵت��ان��ی‌ت��ر ئەو‬ ‫جیاوازیە نەبۆتە هۆی لێكدوورخستنەوەی‬ ‫چینەكان ل ‌ه یەكترو وایان لێبكات‪ ،‬ک ‌ه تێكەڵ‬ ‫بەیەكتر نەبن‌و بە لوت بەرزیەوە چینی بااڵ‬ ‫(‪)40‬‬ ‫سەیری چینی ه���ەژارو خ���واروو ب��ك��ات‪.‬‬ ‫ێ ل ‌ه یاداشتەكانیدا‬ ‫بۆ نموونە ئەحمەد تەق ‌‬ ‫وت��ووی��ه‌ت��ی‪( )41(:‬ج��ارێ��ك ب��ۆ چاوپێكەتنێك‬ ‫چوومە خزمەت شێخ مه‌حموود‪ ،‬ک ‌ه ئەوسا‬ ‫ل ‌ه سلێمانیدا حوكمداری كوردستان بوو‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫مزگەوتی گ��ەورە ل ‌ه سەر ب��ەردە نوێژەكان‬ ‫ل ‌ه دوای تەواو بوونی نوێژ چاوم پێكەوت‌و‬ ‫هەندێک شت هەبوو عەرزم كرد)‪ .‬بەو جۆرە‬ ‫شێخ مه‌حموود حوكمداری ئەو سەردەمە‬ ‫هەروەكو ئەو خەڵكە ل ‌ه سەر بەردە نوێژە‬ ‫(‪)38‬‬

‫رەقەكانی مزگەوتی گ��ەورە شان بە شانی‬ ‫ئ���ەو خ��ەڵ��ك��ە ن��وێ��ژی ك�����ردووەو خ���ۆی ل ‌ه‬

‫‪47‬‬

‫خەڵكەكە جیانەكردۆتەوە‪ .‬جگە له‌و گرانیەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ب�� ‌ه ه��ۆی ش���ەڕی ی��ەك��ەم��ی جیهانیەوە‬ ‫رووی��داب��وو‪ ،‬ب��وو ب ‌ه ه��ۆی روودان���ی قات‌و‬ ‫ێ سەدەی رابردوو ل ‌ه‬ ‫قڕی‪ ،‬بەر ل ‌ه دووـ س ‌‬ ‫ناوچەكانی ئەمارەتی باباندا گەلێك دەردو‬ ‫ب��ەاڵو نەخۆشی كوشندە ب�ڵاوب��ۆت��ەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫(‪)42‬‬ ‫خەڵكێكی زۆر بە ه��ۆی��ەوە ل��ه‌ن��اوچ��ووە‪.‬‬ ‫له‌و سەردەمەدا ل ‌ه زەمانی عوسمانلییەكاندا‬ ‫وێنەگرتن ح���ەرام ب����ووە‪ )43(،‬ه��ۆی ح��ەرام‬ ‫بوونی وێنەگرتن ل ‌ه كوردستاندا ئەوە بووە‪،‬‬ ‫ک ‌ه خستوویانەتە مێشكی خەڵكەوە‪ ،‬ک ‌ه ئەم‬ ‫وێ��ن��ەی��ەی‪ ،‬ک�� ‌ه دروس��ت��ی دەك���ەن دەب��ێ��ت ل ‌ه‬ ‫رۆژی دواییدا بتوانن رۆحی بكەن بە بەردا‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئەمەش ل ‌ه توانای مرۆڤدا نییه‌و ئەمەش‬ ‫دەبێتە هۆی دروستبوونی تاوان‪ ،‬ب ‌ه هۆی ئەو‬ ‫ێ رۆحەوە ل ‌ه تاوانێكدا بەشداردەبیت‬ ‫شتە ب ‌‬ ‫وەك���و ئ���ەوە وای���ە‪ ،‬ک�� ‌ه تاوانێكی گ���ەورەت‬ ‫ئەنجامدابێت‪ .‬خەڵكی ئ��ەو كاتەش تا ئەو‬ ‫رادەیە ساویلكەو ئەقڵ فەقیر بوون‪ ،‬ک ‌ه هەر‬ ‫ت باوەڕیان كردووەو‬ ‫ک شتێكی وتبێ ‌‬ ‫كەسێ ‌‬ ‫ئەگەر پێویستیشیان بووبێ‌ت نەیانكردووە‪،‬‬ ‫چونكە ل ‌ه رووی دینەوە بە كارێكی خراپ‬ ‫دان��راوە‪ .‬بەم هۆیەشەوە خەڵك ل ‌ه بەغدادو‬ ‫ئەستەمبوڵ توانیویانە وێنەی خۆیان بگرن‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌گه‌ڵ هاتنی ئینگلیزەكان وێنەگرتنیش‬ ‫باڵوبۆوە‪ .‬یەكەم وێنەگرێك ل ‌ه كوردستاندا‬ ‫(‪)44‬‬ ‫(حوسێن حوزنی موكریانی) بووە‪.‬‬

‫دۆخی سیاسی‬ ‫ل�� ‌ه ن��ی��وەی دووەم����ی س���ەدەی ن��ۆزدەی��ەم‌و‬ ‫سەرەتای س��ەدەی بیستەم‪ ،‬تا بەرپابوونی‬ ‫ج��ەن��گ��ی جیهانی ی��ەك��ەم س��اڵ��ی (‪1914‬ز)‬ ‫س����ەرەت����ای ق��ۆن��اغ��ێ��ك��ی ن���وێ���ی م���ێ���ژووی‬ ‫گ��ەل��ەك��ەم��ان��ە‪ ،‬ك��ە ب��ە م��ێ��ژووی ه��اوچ��ەرخ‬ ‫ناسراوە‪ .‬سەرهەڵدان یاخود دەركەوتنی ئەم‬ ‫قۆناغە مێژوو‌ییە‪ ،‬پاش شكستی سەرجەم‬ ‫ش��ۆڕش��ەك��ان��ی س����ەدەی ن���ۆزدەه���ەم دێ��ت‬ ‫كەلەدەرەنجامی دەركەتنی كۆمەڵێك زاناو‬ ‫رۆشنبیری كورد بوو‪ ،‬ل ‌ه ناوچە جیاجیاكانی‬ ‫كوردستان‌و ل ‌ه ه��ەردوو پایتەختی (ت��اران)‬ ‫ی ق���اج���اری‌و (ئ��ی��س��ت��ەن��ب��ول)ی عوسمانی‬ ‫دەركەوتن‪ ،‬ئەو زاناو خوێندەوارانە ئەوانە‬ ‫ب��وون‪ ،‬ک ‌ه دوورخ��راب��وون��ەوە بۆ ئ��ەو دوو‬ ‫پایتەختە‪ ،‬ل��ه‌وان��ەی رۆڵ��ی س��ەرۆك هۆز‌و‬ ‫میرە ك���وردی‌و كەسایەتیە ناسراوەكانی‬ ‫گەلەكەمان بون‪ .‬سەرەتای سەدەی بیستەم‬ ‫چ��ەن��د ك��ۆم��ەڵ��ەو رێ��ك��خ��راوێ��ك دروس���ت‬ ‫ب��وون‪ ،‬ک ‌ه دەك��را ل ‌ه رێگەی ئەم رێكخراوو‬ ‫كۆمەاڵنەوە درێژە بەخەباتی خۆیان بدەن‪،‬‬ ‫(‪)45‬‬ ‫له‌وانە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ كۆمەڵەی وزەی هێزی كوردستان‪ .‬ساڵی‬ ‫(‪ 1900‬ز) ل ‌ه ئەستەنبوڵدا ل ‌ه الیەن (ئەمین‬ ‫عالی بەدرخان) دامەزرێنرا‪.‬‬ ‫‪2‬ــ كۆمەڵەی تعاون‌ترقی كوردستان‪ .‬ساڵی‬ ‫(‪ 1908‬ز) ل ‌ه ئەستەنبول ل ‌ه الی��ەن (ئەمین‬ ‫ع��ال��ی‪ ،‬ش��ەری��ف پ��اش��ا‪ ،‬شێخ ع��ب��دال��ق��ادری‬ ‫شەمزینی)‪ ،‬دامەزرێنرا‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫‪3‬ــ كۆمەڵەی هێڤی كوردستان‪ .‬ساڵی‪1910‬ز‬ ‫ل ‌ه الی��ەن (ع��وم��ەری جەمیل پاشا‪ ،‬فوئادی‬ ‫تەمۆ بەگ) دامەزرێنرا‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ كۆمەڵەی جیهانزانی‪ .‬س��اڵ��ی‪1920‬ز ل ‌ه‬ ‫مەهاباد ل ‌ه الیەن (عبدالرزاق بەگی بەدرخان)‬ ‫دامەزرێنرا‪.‬‬ ‫‪5‬ـ���ـ ك��ۆم��ەڵ��ەی اس��ت��خ�لاص��ی ك��وردس��ت��ان‪.‬‬ ‫ساڵی‪ 1912‬ل ‌ه مەهاباد ل ‌ه الیەن (سەید تەهای‬ ‫شەمزینی) دامەزرێنرا‪.‬‬ ‫دام���ەزران���دن���ی ئ���ەو ك��ۆم��ەڵ��ە ك��وردی��ی��ان��ە‬ ‫مەترسییەكی گەورە بوو ‌ه بۆ دەسەاڵتدارانی‬ ‫ق��اج��اری‌و عوسمانی‪ ،‬بەتایبەت (كۆمەڵەی‬ ‫یەكێتیی پێشكەوتن)‪ ،‬ک ‌ه پێشرەوی سەپاندن‬ ‫(سیاسەتی تەتریك) بوون‪ .‬ئەوەش مەترسی‬ ‫ب��وو ب��ۆ ئ���ەوان ك��ردن��ەوەی چەند ب��ارەگ��او‬ ‫یانەی كوردی ل ‌ه ناوچەكانی (بەتڵیس‪ ،‬موش‪،‬‬ ‫دی��ارب��ەك��ر‪ ،‬ئ��ەرزن��ج��ان)و دەرك��ردن��ی چەند‬ ‫گۆڤارێك بوو له‌وانە (گۆڤاری رۆژی كورد)‬ ‫كەلەالیەن كۆمەڵەی هێڤی كوردستانەوە‬ ‫دەرچ���وو‪ ،‬ئ��ەم كۆمەڵە كوردییە هۆكاری‬ ‫وشیاربوونەوەی میللەتی كوردبون‪ ،‬كەوای‬ ‫ك��رد اتحادییەكان بكەونە گیانی ه��ەزاران‬ ‫ك����ورد‌و ئ��ەن��دام��ان��ی ئ���ەو ك��ۆم��ەاڵن��ە‪ .‬ئ��ەو‬ ‫سیاسەتە هەڵەیەی اتحادییەكان وای كرد‬ ‫ل ‌ه چەند ناوچەیەكی كوردستاندا شۆڕش‌و‬ ‫(‪)46‬‬ ‫راپەرین بەرپا ببێت‪:‬‬ ‫ی���ه‌ک���ه‌م‪ :‬ش���ۆڕش���ی ن���اوچ���ەی دەرس���ی���م‪.‬‬ ‫ساڵی‪ 1909‬ز ل ‌ه ناوچەی دەرسیم بەرپابوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم هەر زوو دامركایەوە‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬راپەرینی ن��اوچ��ەی موسڵ‪ .‬ساڵی‬

‫(‪ 1909‬ز) بە رێبەرایەتی (شێخ مه‌حموودی‬ ‫ن���ەم���ر)‌و ه��اوك��اری��ی ه��ۆزەك��ان��ی زێ��ب��اری‬ ‫بەرپا بوو‪ ،‬به‌اڵم زۆری نەخایاند ل ‌ه الیەن‬ ‫اتحادییەكان دامركایەوە‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬راپەرینی ناوچەی ب���ارزان‪ .‬ساڵی‬ ‫(‪ 1910‬ز) ل ‌ه ناوچەی بارزان ل ‌ه الیەن (شێخ‬ ‫عبدالسالمی ب��ارزان��ی) ب��ەرپ��اب��ووە‪ ،‬ک�� ‌ه بە‬ ‫له‌سێدارەدانی شێخ عبدولسه‌الم ل ‌ه ساڵی‬ ‫(‪ 1914‬ز) راپەرینەكە دامركایەوە‪.‬‬ ‫چ��واره‌م‪ :‬شۆڕشی ناوچەی بەتلیس‪ .‬ساڵی‬ ‫(‪ 1910‬ز) ل ‌ه الیەن (شێخ سەلیم عەلی خەلیفە)‬ ‫بەرپاكرا‪ ،‬سەرهەڵدانی ئەو شۆڕشانە بە گژ‬ ‫ئیتیحادییه‌کاندا (سەرەتای الپەرەیەكی‌تر بوو‬ ‫بۆ گەلی كوردو درێ��ژەدان بە بزووتنەوەی‬ ‫رزگاری گەلی كورد)‪.‬‬ ‫ستراتیجی شێخ مه‌حموودی حەفید ل ‌ه پێناو‬ ‫سەربەخۆییدا‬ ‫خ��ەب��ات��ی شێخ م��ه‌ح��م��وودو ه��ەوڵ��دان��ی بۆ‬ ‫سەربەخۆیی كوردو دامەزراندنی دەوڵەتی‬ ‫كوردی پێویستی بە یەكڕیزی‌و یەكێتی هەبوو‬ ‫ل ‌ه ن��او ك��وردەك��ان��دا‪ ،‬چونكە شێخ بە تەنها‬ ‫نەیدەتوانی بەرپەرچی داگیركەرە زلهێزەكان‬ ‫بێتەوە‪ ،‬پێویستی بە یارمەتی هۆزو خێڵ‌و‬ ‫عەشیرەتە كوردیەكان هەبووە‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫ێ س��ەرب��ك��ەوێ‌‌و ئامانجەكانی گەلی‬ ‫بتوان ‌‬ ‫كورد بەدیبهێنێ‌‪ ،‬به‌اڵم نەبوونی یەكڕیزی‬ ‫ل ‌ه ناو دانیشتوانی كوردستاندا هۆكارێكی‬ ‫زۆر كاریگەرو بەهێز بووە بۆ سەرنەكەوتنی‬

‫‪49‬‬

‫شێخ مه‌حموود ل ‌ه شۆڕش‌و راپەرینەكانیدا‪،‬‬ ‫ب���ووە ه��ۆی شكستهێنانی ه��ەم��وو پ�لان‌و‬ ‫بەرنامەكانی‪ ،‬ک ‌ه بۆ سەربەخۆیی‌و پاراستنی‬ ‫ك����وردو ح��ك��وم��ەت��ی ك����وردی دای��ڕش��ت��ب��وو‪.‬‬ ‫شێخ ل ‌ه ناوچەی سلێمانی دووج��ار بوو بە‬ ‫حوكمدارو مەلیك هەردووجارەكە ب ‌ه هۆی‬ ‫گەلێك هۆی ناوخۆو الوەك��ی دەرەوە ئەو‬ ‫هەموو تەقەالو تێكۆشانەی شێخ مه‌حموودو‬ ‫هاوكارەكانی له‌و رۆژانەدا كوردی نەگەیاندە‬ ‫ئ��ەن��ج��ام‌و گەلێك رووداوی ت���اڵ‌و ‌ت��رش‌و‬ ‫ناخۆشی ل ‌ه دواڕۆژدا لێ پەیدا بوو‪ ،‬ک ‌ه هەتا‬ ‫ئێستاش ئێمەی ك��ورد ه��ەر ل�� ‌ه ژێ��ر ب��اری‬ ‫سەرنەگرتنی ئەو تەقەالیانەدا دەناڵێنین‪ .‬ب ‌ه‬ ‫پێی تێڕوانینی من بۆ بارودۆخەکە دەكاتە‬ ‫هۆكارە ناوخۆییەكان‪ ،‬ک ‌ه یارمەتیدەربوون‬ ‫ب��ۆ شكستهێنانی ش����ۆڕش‌و ح��ك��وم��ەت‌و‬ ‫دەس��ەاڵت��دارێ��ت��ی��ی��ەك��ەی ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��وود‪،‬‬ ‫م��ل��م�لان��ێ��ی ن��اوخ��ۆی��ی ك����وردو ه���ەروەه���ا‪،‬‬ ‫ملمالنێی بنەماڵەی شێخ ب���وون‪ ،‬هۆكارە‬ ‫دەرەكییەكانیش بریتی ب��وون ل ‌ه دژایەتی‬ ‫كردنی دەوڵ��ەت��ە زلهێزەكان‌و ه��ەوڵ��دان بۆ‬ ‫سەركوت كردنی هەر جواڵنەوەو رزگاری‬ ‫خوازیەك‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه الیەن كوردەكانەوە دەكرا‪،‬‬ ‫ئەمانە هۆكارگەلێكی گرنگ ب��وون ب��ۆ ل ‌ه‬ ‫ناوچوونی دوو جاری حكومەتەكانی شێخ‬ ‫مه‌حموود‪.‬‬

‫پەیوەندیی شێخ مه‌حموود له‌گه‌ڵ میللەت‬ ‫(پەیوەندیی جەماوەری)‬ ‫خ��ەب��ات‌و یاخیبوونی شێخ م��ه‌ح��م��وود ل ‌ه‬ ‫سەربەخۆیی خوازترین ناوچەی كوردستان‬ ‫رووی��دا دانیشتوانی ئەم ناوچەیە پێشتر بە‬ ‫روون��ی نیشاندانیان داب��وو‪ ،‬ک ‌ه نایانەوێت‬ ‫ل�� ‌ه ژێ���ر ح��وك��م��ی ع��ەرەب��ەك��ان��دا ب���ن‪ ،‬شێخ‬ ‫مه‌حموود له‌گه‌ڵ ئەوەی بە راستی نوێنەری‬ ‫هیوا‌و ئ��ارەزوەك��ان��ی ن��ەت��ەوەی ك��ورد بوو‪،‬‬ ‫م��رۆڤ بێگومان چ��اوەڕوان بوو ل ‌ه خودی‬ ‫شاری سلێمانی دا پشتگیرییەكی زۆرتری‬ ‫لێبكرێت‪ ،‬به‌اڵم ئەو نەیتوانی لێرە راپەڕینێكی‬ ‫سروشتی ئەنجام بدات‪ ،‬بێجگە ل ‌ه الیەنگرە‬ ‫شەخسییەكانی هێزە ناوخۆییەكانی بە زۆری‬ ‫رەعیەتی بەرزنجە‌و ئەندامانی هۆزەكان‬ ‫ب���وون‪ ،‬ه��ەم��ەوەن��دەك��ان ب��ە سەرۆكایەتیی‬ ‫(كەریمی فەتاح بەگ‌و كۆمەڵە ناڕەزاییەكانی‬ ‫ج���اف‌و ج��ەب��اری‌و شێخ ب��زی��ن��ی‌و ش���وان)‪،‬‬ ‫ک ‌ه هەموویان ل ‌ه سلێمانییەوە دورب���وون‪،‬‬ ‫(جافەكان‌و پشدەریەكان)‪ ،‬ک ‌ه بەهێزترین‬ ‫یەكێتی ناوچەكە ب��وون‪ ،‬چونكە جافەكان‌و‬ ‫پشدەرییەكان ناوچەكانیان كۆنترۆڵ كردبوو‬ ‫زۆرب��ەی خەڵكی ناوچەكە الیەنگری ئەمان‬ ‫ب��وون‪ ،‬ئەمانە بۆ س��ەرك��وت كردنی یاخی‬ ‫ب���ووان ئ��ام��ادەی��ی خ��ۆی��ان ب��ۆ ئینگلیزەكان‬ ‫راگ��ەی��ان��د‪ ،‬ئ��ەم��ەش وات���ای ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک�� ‌ه بە‬ ‫زەحمەت دەتوانرێت باس ل ‌ه یەكێتی كوردان‬ ‫ب��ك��رێ��ت‪ ،‬چونكە ل�� ‌ه ه��ەم��وو س��ەردەم��ێ��ك��دا‬ ‫كەسانێك ل ‌ه ناو كوردەكان دەركەوتوون‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫ک ‌ه بۆ هەندێك بەرژەوەندی خۆیان پشتیان‬ ‫له ‌گه‌لەكەیان كردووە‌و كاریان بۆ دوژمن‌و‬ ‫داگ��ی��رك��ەران ك���ردووە‪ ،‬ئەمەش هۆكارێكی‬ ‫گرنگە تاكو كورد نەتوانێت سەربكەوێت‌و‬ ‫(‪)47‬‬ ‫بگات بە ئامانجەكانی خۆی‪.‬‬ ‫ل���ە س��اڵ��ی ‪1923‬دا دوای ئ�����ەوەی شێخ‬ ‫مه‌حموود ل ‌ه مانگی تەموزدا ل ‌ه ئەشكەوتی‬ ‫جاسەنەو دەرەوەی سلێمانیەوە گەڕاوه‌‌ته‌وه‬ ‫بۆ پایتەختی دەوڵەتەكەی؛ دووبارە دەستی‬ ‫ك��ردۆت��ه‌وه بە دام��ەزران��دن��ی دەزگاكانی بۆ‬ ‫بەڕێوەبردنی كاروبارەكان‪ ،‬ک ‌ه ئەم جارە‬ ‫وەك ئ��ەح��م��ەد خ��واج��ە ل�� ‌ه یاداشتەكانیدا‬ ‫باسی كردووە‪ :‬پولی مالیەی كوردستانیش‬ ‫خراوەتە بەردەست‌و ل ‌ه كاروباری رۆژانەدا‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��راوه‪ )48(.‬شێخ مه‌حموود هەوڵی‬ ‫زۆریدا بێ وچان تا بە شێوەیەكی رەسمی‬ ‫دانی پیادا بنرێت‌‌و وەك سەرۆكی دەوڵەتێكی‬ ‫كوردیی فره‌وان حسابی بۆ بكرێت‪ )49(،‬ئەوە‬ ‫بووه‪ ،‬كە بووه بە حوكمدارو ئااڵی شۆڕشی‬ ‫ه��ەڵ��ك��ردووه‌و داوای م��اف��ی میللەتەكەی‬ ‫كردووه‪.‬‬ ‫پەیوەندیی شێخ مه‌حموود له‌گه‌ڵ سمكۆی‬ ‫شكاك‬ ‫بە ئاشكرا بەڵگەنامەكانی بڕیتانیا ئاماژەی‬ ‫پێكراوەو تێیدا هاتووە‪ :‬سمكۆ رەهبەرێكی‬ ‫بەناوبانگە‪ ،‬ساڵ‌و نیوێك دەبێت ناوی زۆر‬ ‫ل�� ‌ه ن��او ن��اوان��دا ن��ەم��اوە‪ ،‬ب��ه‌اڵم هەرچۆنێك‬ ‫بێت هەموو كات له‌وانەیە بێتەوە مەیدان‌و‬

‫ه��ێ��ن��دەی ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��وود ل�� ‌ه سلێمانی‌و‬ ‫باشوور گێرمەو كێشە بۆ حكومەتی ئێران‌و‬ ‫تەنانەت عێراقیش دروست بكات‪ .‬هەر وەك‬ ‫ل ‌ه بەڵگەنامەكانی بڕیتانیادا پێشبینی كرابوه‌و‬ ‫ئاماژەی بۆ كراوه‪ ،‬دەبینین دوای دوو ساڵێك‬ ‫سمكۆ هاتۆتەوە مەیدانی خەبات‌و ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1923‬دا چووه بۆ سلێمانی‌و سەردانی شێخ‬ ‫مه‌حموودی كردووه بۆ باس‌و مەسەلەكان‌و‬ ‫ستراتیجیەتێكی هاوبەش بۆ بزووتنەوەی‬ ‫(‪)50‬‬ ‫كوردایەتی له‌ كوردستاندا‪.‬‬ ‫پەیوەندیەكانی شێخ مه‌حموود له‌گه‌ڵ سمكۆی‬ ‫شوكاك پەیوەندییەكی تا بڵێیت باش بووه‪،‬‬ ‫ل ‌ه هەموو رویەكەوە یارمەتیدەری یەكتری‬ ‫ب��وون‪ ،‬ل ‌ه حاڵی ملمالنێكردنی ئینگلیزەكان‬ ‫له‌گه‌ڵ شێخ مەحموود‪ ،‬شێخ مەحموود هەوڵی‬ ‫ئەوەی دەدا‪ ،‬ک ‌ه الیەنگرێك‌و پشتگیرێك بۆ‬ ‫خۆی دروس��ت بكات‪ ،‬بۆ ئەمەش كەوتۆتە‬ ‫هەوڵدان بۆ نزیكبوونەوە ل ‌ه سمكۆ‪ ،‬كاتێ‬ ‫سمكۆ ل ‌ه بەحركە بووه‪ ،‬بە تەلەگراف له‌گه‌ڵ‬ ‫شێخ مەحموود كەوتۆتە بیرو را گۆڕینەوە‌‪.‬‬ ‫پەیامەكانی ه��ەردوو ال نرخێكی مێژوویان‬ ‫هەیە به‌و جۆره‌ی تەقەالی نەتەوەی كورد ل ‌ه‬ ‫پێناو سەربەخۆییدا بێت‪ )51(.‬هاتنی سمكۆ بۆ‬ ‫كوردستانی باشوور بە ئامانجی ئەوە بووه‬ ‫بڕیتانیا پشتیوانی له بزووتنەوەی نەتەوەی‬ ‫كورد بكات ل ‌ه ئێران وتوركیاو عیراقدا بە‬ ‫(‪)52‬‬ ‫ئامانجی دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردی‬ ‫هاتنی سمكۆ بۆ كوردستانی ب��اش��وور بە‬ ‫گشتی‌و سلێمانی بە تایبەتی هیوایەكی زۆری‬ ‫خستە دڵ��ی ك���وردەك���ان���ەوەو دەیانویست‬

‫‪51‬‬

‫زۆرت���ر ب��ە دی���داری ش��ادب��ن‪ ،‬ئ��ەوان��ەی که‌‪،‬‬ ‫كوردو نیشتیمان پەروەر بوون‪ ،‬سمكۆیان‬ ‫ب��ە ق��ارەم��ان��ێ��ك��ی میللی دەه��ات��ە ب��ەرچ��او‪،‬‬ ‫هیوای ئەوەیان لێ دەك��را‪ ،‬ک ‌ه ئەم هاتنەی‬ ‫بۆ كوردستان ببێتە هۆی گۆڕینی (مەجرای‬ ‫س��ی��اس��ەت) ت���ا ت�������ەرازووی ك��وردای��ەت��ی‬ ‫سەركەوێ‌و شێخ مەحموود بخرێتە سەر رێی‬ ‫مەبەست‪ .‬سمكۆ بەو مەبەستە هاتە سلێمانی‬ ‫بۆ گفتوگۆكردن له‌گه‌ڵ نوێنەرانی ئینگلیز‬ ‫س��ەب��ارەت بە بەدیهێنانی مافی نەتەوەیی‬ ‫ك��ورد‪ ،‬ب��ه‌اڵم هیچ بەڵێنێكی ل��ه‌و ب��ارەی��ه‌وە‬ ‫وەرن��ەگ��رت��وو ‌ه ل��ه‌ب��ەر ئ��ەوە ل�� ‌ه چ��وون��ی بۆ‬ ‫سلێمانی نەك هەر نەیتوانی شێخ مه‌حموود‌و‬ ‫ئینگلیز پێكبهێنێتەوە‪ ،‬بەڵكو خۆشی ل ‌ه ئینگلیز‬ ‫هەڵگەرایەوە‪ ،‬چونكە لە ‌و رۆژان��ەدا نێوانی‬ ‫شێخ مه‌حموود‌و بڕیتانیا بە تەواوی تێكچوو‬ ‫بوو‪ .‬له‌بەر ئەوەی بەریتانییەكان دەیانوویست‬ ‫شێخ مه‌حموود لێ بخەن‌و سلێمانی ل ‌ه ژێر‬ ‫دەستی دەربهێنن‪ ،‬دواتریش بیخەنە سەر‬ ‫(‪)53‬‬ ‫دەوڵه‌تی تازە دامەزراوەی عێراق‪.‬‬ ‫پەیوەندیی شێخ مه‌حموود له‌گه‌ڵ‬ ‫ئینگلیزەكاندا‬ ‫شێخ مه‌حموود ئازادی ل ‌ه بەندی حكومەتی‬ ‫ئینگلستانی ب��ۆ خ��ەڵ��ك دەخ��واس��ت نەك‬ ‫ئ�����ازادی ل��ه‌ ب��ەن��دی ح��وك��ەت��ەك��ەی خ��ۆی‪.‬‬ ‫ه���ۆك���اری ت��ێ��ك��چ��وون��ی پ��ەی��وەن��دی��ی شێخ‬

‫مه‌حموود‌و نوێنەرانی بڕیتانیا ئەوە بوو‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫شێخ مه‌حموود سنووری قەڵمڕەوییەكەی‬

‫بە بەرتەسك‌و دەسەاڵتەكانی خۆی بە كەم‬ ‫دەزان��ی‪ ،‬چونكە خۆی بە نوێنەری هەموو‬ ‫ك��وردەك��ان��ی وی�لای��ەت م��وس��ڵ‌و هەندێك‬ ‫ل�� ‌ه عەشیرەتە ك��وردەك��ان��ی ئ��ێ��ران دادەن���ا‪،‬‬ ‫س���ەرب���اری ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی ك��ردن��ی ه��ەم��وو‬ ‫ك��وردەك��ان��ی ب��اش��وور‪ ،‬ب��ۆی��ە ئ��ەم حاڵەی‬ ‫قبوڵ نەبوو نەیدەویست بە پێی خواستی‬ ‫ئینگلیزەكان هەڵسوكەوت بكات‌و ل ‌ه ژێر‬ ‫دەس��ەاڵت��ی ئ��ەوان��دا بێت‪ ،‬بەڵكو دەیویست‬ ‫دەس��ەاڵت��ێ��ك��ی س��ەرب��ەخ��ۆی ه��ەب��ێ��ت‌و هیچ‬ ‫الیەك دەست وەرنەداتە كاروبارەكانیەوە‪،‬‬ ‫بەریتانییەكانیش ل ‌ه رەفتاری شێخ مه‌حموود‌و‬ ‫جۆری بەڕێوەبردنی كاروباری ناوچەكە‌و‬ ‫خواستەكانی رازی ن��ەب��وون‪ ،‬ل ‌ه ئەنجامدا‬ ‫شێخ مه‌حموود پەنای بردە بەر بەكارهێنانی‬ ‫چ���ەك دژی ه��ێ��زی ب��ەری��ت��ان��ی‪ ،‬ب��ەم��ەش‬ ‫پەیوەندییەكانی نێوان ه��ەردووال تێكچوو‪،‬‬ ‫چونكە هەریەكەیان دەیانویست خۆی بااڵ‬ ‫دەست بێت‌و دەسەاڵت بگرێتە دەست‪ ،‬ئەمە‬ ‫سەرەڕای ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه كوردەكان له‌گه‌ڵ شێخ‬ ‫مه‌حموود بوون دەسەاڵت‌و حوكمەتەكەیان‬ ‫قبوڵ ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم بڕیتانیا نەیدەویست که‌‪،‬‬ ‫دان بەوەدا بنێت‪ ،‬ک ‌ه كوردەكان دەسەاڵت‌و‬ ‫حوكمی بەریتانییەكانیان ناوێت‌و پشتگیری‬ ‫شێخ مه‌حموود دەك��ەن ب��ەم ج��ۆرە شەڕ‌و‬ ‫(‪)54‬‬ ‫پێكدادان ل ‌ه نێوان هەردوو الدا سەریهەڵدا‪.‬‬ ‫ن��اح��ەزان��ی ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��وود‌و دوژم��ن��ان��ی‬ ‫دەوڵەتەكەی كوردستان هەریەكە بە جۆرێك‬ ‫دژی شێخ م��ه‌ح��م��وود دواون‌و زۆرش��ت��ی‬ ‫راستیان ئاوەژوو كردووەو بە پڕوپاگەندەو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫ب��ە نوسین وای���ان پیشان داوە‪ ،‬ک�� ‌ه شێخ‬ ‫مه‌حموود كابرایەكی گێرەشێوێن بووەو بە‬ ‫شێوەیەكی عەشایەری رەفتاری كردووەو‬ ‫رێ��گ��ەی ل�� ‌ه زۆر ك���وردی لێهاتوو ك��ارام��ە‬ ‫گرتووە‪ ،‬ک ‌ه بەشداری بكەن ل ‌ه بەرێوەبردنی‬ ‫دەوڵەتەكەی كوردستاندا‌و وایان پیشانداوە‬ ‫ئینگلیزەكان مەبەستیان باش بووەو بەڕاستی‬ ‫وی��س��ت��وی��ەت��ی ح��ك��وم��ەت��ێ��ك ل�� ‌ه خ����وارووی‬ ‫كوردستاندا بۆ كورد دروست بكات‪ .‬شێخ‬ ‫مه‌حموود هەر ل ‌ه سەرەتای هێنانەوەیەوە‬ ‫ب��ۆ ك��وردس��ت��ان ل�� ‌ه مەبەستی ئینگلیزەكان‬ ‫ت ب��ۆ مەبەستی‬ ‫گەیشتبوو‪ ،‬ک�� ‌ه دەی��ان��ەوێ�� ‌‬ ‫كاتی بەكاری بهێنن‪ ،‬هەر كاتێك ئیشیان پێی‬ ‫نەما هەزار بیانووی پێدەگرن‌و بەهانەی بۆ‬ ‫دەدۆزنەوە بۆ ئەوەی ل ‌ه بەڵێنەكانیان پاشگەز‬ ‫ببنەوە‪ ،‬شێخ مه‌حموود هەڵوێستی زیرەكانەی‬ ‫هەبووەو نەیویستووە بە ئاشكرا شتێكی وا‬ ‫ێ‬ ‫دەرببڕێت‌‪ ،‬ک ‌ه نە ت��ورك‌و نە ئینگلیزی ل ‌‬ ‫بڕەنجێت‪ ،‬بە ئومێدی ئ��ەوەی هەڵوێستی‬ ‫راستی الیەكیانی بۆ ساغ ببێتەوەو بەڵێنێكی‬ ‫ێ بۆ ئەوەی‬ ‫راستی له‌و الیەوە دەستگیر بب ‌‬ ‫ل�� ‌ه الی میللەتەكەی ش��ەرم��ەزار نەبێت‌و‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه داوای كارێكی لێكردن ب��ۆی��ان روون‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬ک ‌ه ئەو كارە سوودو بەرژەوەندی‬ ‫كوردو كوردستانی تێدایە‪ .‬بە كورتی شێخ‬ ‫مه‌حموود ویستوویه‌تی الیەكی دەسەاڵتدار‬ ‫بە شێوەیەكی رەسمی دان بە مافی كوردو‬ ‫دەوڵەتەكەیدا بنێت‪ ،‬ئەوسا ئەویش خۆی‬ ‫س��اغ ب��ك��ات��ەوە‌و هەڵوێستی وا بگرێتەبەر‬ ‫له‌گه‌ڵ بەجێهێنانی هیواو ئاواتی كورددا یەك‬

‫بگرێتەوە‪ )55(،‬ک ‌ه شێخ مه‌حموود بە تەواوی ل ‌ه‬ ‫ئینگلیزەكان نائومێد بوو دەستی لێشتن‌و بۆی‬ ‫دەرك��ەوت ئینگلیزەكان ل ‌ه ژێرەوە سەرۆك‬ ‫عەشیرەتەكانی لێ هان دەدەن‌و (سید تەهای‬ ‫شەمزینیان ) راس��ت ك����ردەوەو ئەفسەرە‬ ‫سیاسیەكانیان ل ‌ه ناوچەكەدا دەستیانكرد‬ ‫بە جموجۆڵ‌و ب�ڵاوك��ردن��ەوەی پڕوپاگەندە‬ ‫دژی شێخ مه‌حموودو هەڕشە لێكردنی‪ ،‬ئیتر‬ ‫شێخ مه‌حموود جگە له‌و پەیوەندییەی له‌گه‌ڵ‬ ‫توركەكاندا هەیبوو‪ ،‬هەوڵێكی زۆریشیدا‬ ‫پەیوەندی بە باڵیۆزخانەو كونسوڵخانەكانی‬ ‫واڵتانەوە بكات بۆئەوەی راستی هەڵوێستی‬ ‫ئینگلیزەكانیان بۆ روون بكاتەوە‪ ،‬ک ‌ه چۆن‬ ‫ل ‌ه بەڵێن‌و پەیماننامەكانیان پاشگەزبوونەوە‬ ‫بەرامبەر بە كورد‌و هەوڵیدا داوای یارمەتی‬ ‫له‌و دەوڵەتانە بكات بەرامبەر دەست درێژی‬ ‫ئینگلیزەكان بۆ سەر ك��وردس��ت��ان‪ )56(.‬شێخ‬ ‫له‌گه‌ڵ ژمارەیەك ل ‌ه كەسایەتی باشووری‬ ‫كوردستان دەستی بە ناردنی نامەی سكااڵ‬ ‫ئامێز كردووە‪ ،‬بۆ باڵیۆزی واڵتانی بیانی‪ ،‬له‌و‬ ‫نامانەدا تێیدا خراپی بارودۆخی كوردستان‌و‬ ‫ێ نەكردنی بەڵێنەكانی‪ ،‬ک�� ‌ه پێی‬ ‫ێ بەج ‌‬ ‫ج�� ‌‬ ‫(‪)57‬‬ ‫دراب����وو دەخ����ات����ەڕوو‪ .‬شێخ مه‌حموود‬ ‫هەرگیز نەیویستوە توركەكان بكاتە دوژمنی‬ ‫خۆی‪ ،‬چونكە هیج هاوكارییەكی پێشكەش‬ ‫نەكرا ل ‌ه الی��ەن حكومەتی عێراق‌و بڕیتانیا‬ ‫له‌‪ .‬كاتی گ��ەران��ەوەی بۆ كوردستان‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئامادەش نەبوو‪ ،‬ک ‌ه بە قسەیەكی بڕیتانیا‬ ‫وابكات‪ ،‬ک ‌ه توركەكان ل ‌ه خۆی بكات‌و بیانكاتە‬ ‫دوژمنی خۆی‪ ،‬چونكە چ��اوەڕوان دەكرا ل ‌ه‬

‫‪53‬‬

‫حكومەتی عێراقی‌و بڕیتانیا بە كردەوە دان‬ ‫بنێن بەحكومەتی كوردی دا‪ .‬ل ‌ه دانیشتنێكی‬ ‫س��ێ‌ ق��ۆڵ��ی��دا ل�� ‌ه ن��ێ��وان ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��وود‌و‬ ‫ئیسماعیل ئ��اغ��ای سمكۆ‌و رەف��ی��ق حیلمی‬ ‫دا ل ‌ه سلێمانی‌و ل ‌ه ماڵی شێخ مه‌حمووددا‬ ‫ب���ەڕێ���وەچ���وو‪ ،‬ئ����ەوەی روون���ك���ردۆت���ەوە‌و‬ ‫وت���وی���ەت���ی‪( :‬ت���ا راس�����ت‌و رەوان دان بە‬ ‫حكومەتی كوردی دا نەنێن بۆ دامەزراندنی‬ ‫ئەم حكومەتە‪ ،‬یارمەتییەك‪ ،‬ک ‌ه پێویستە بە‬ ‫ئێمەی نەبەخشن‪ ،‬بە تەمای ئ��ەوە نیم‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خۆمیان بە خۆڕایی بۆ بخەمە ئاگرەوە)‪ .‬لە‬ ‫بڕگەیەكی‌تریشدا ئەوەی باسكردووە ئەگەر‬ ‫هاتوو ئینگلیزەكان ئەم داوایەیان بەجێهێنا‬ ‫ئەوا ئەمیش بە هەموو هێزێكیەوە هەوڵدەدات‬ ‫بۆ پاككردنەوەی خاكی كوردستانی عێراق‬ ‫ل ‌ه دوا نەفەری تورك‪ )58(،‬به‌اڵم ئینگلیزەكان‬ ‫ئەمەیان بەجێنەهێناو بەردەوام دەیانویست‬ ‫سنوورێك بۆ دەسەاڵتەكەی شێخ دابنێن‪ .‬لە‬ ‫راستیدا ئەو ناجێگیریەی ل ‌ه سیاسەتی شێخ‬ ‫مه‌حمووددا هەبووە‪ ،‬وای كردووە‪ ،‬ک ‌ه خۆیی‌و‬ ‫گەلی كوردیش بخاتە نێوان دوو بەرداشی‬ ‫ێ‬ ‫توركەكان‌و ئینگلیزەوە‌و هەریەكە بەجۆر ‌‬ ‫(‪)59‬‬ ‫كوردو دەسەاڵتی كوردیان دەهاڕی‪.‬‬ ‫تێگەیشتنی شێخ مه‌حموود دەرباره‌ی‬ ‫دەوڵەت‬ ‫پێویستە بپرسین ئ��ەو دەوڵ��ەت��ان��ەی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ژم��ارەی دانیشتوانیان كەمتر ل ‌ه ملێونێكە‪،‬‬ ‫ی��ان ژم��ارەی��ان ئ��ەوپ��ەڕی دەگ��ات��ە چ��ل بۆ‬

‫په‌نجا ه���ەزار ك���ەس‪ ،‬ب��ە چ جورئەتێكەوە‬ ‫بڕیار ل ‌ه سەر میللەتێكی خاوەن چل ملیۆن‬ ‫دانیشتوانی وەكو كورد دەدەن؟ هەندیك له‌و‬ ‫دەوڵەتانەی‪ ،‬ک ‌ه بڕیاری بوون بە دەوڵەتیان‬ ‫ب��ۆ دراوە وش���ەی دەوڵ����ەت ل��ك��ێ��ن��راوە بە‬ ‫نیشتمانەكەیانەوە بەقەد شارۆچكەیەكی ئەم‬ ‫كوردستانەش دانیشتوانی نەبێت‪ ،‬به‌اڵم بەو‬ ‫شێوەیە بڕیار دەدەن؟ دەكرێت هیچ جۆرە‬ ‫ئەخالقێكی سیاسی‌و نێودەوڵەتی له‌م جۆرە‬ ‫پەیوەندیانەدا بەدیبكرێن!(‪ )60‬هەموو ئه‌م‬ ‫كاروكردەوانە بۆمان دەسەلمێنن‪ ،‬ک ‌ه عصبە‬ ‫االم��م‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪ 1920‬دام���ەزرا چەندە‬ ‫ل ‌ه دژی كورد كاری ك��ردوەو سەركەوتوو‬ ‫نەبووە ل ‌ه پاراستنی ئاسایش‌و ئاشتی نێوان‬ ‫گەالندا‪ ،‬ئەم كۆمەڵەیە‪ ،‬ک ‌ه ئامانجی پاراستنی‬ ‫ئاشتی‌و ئاسایشی نێوان گەالن بوو هاوكات‬ ‫الیەنێكی سەرەكی بوو بۆ بوونی گەالنێك‬ ‫بۆ دانپیانانیان بە دەوڵ��ەت ل ‌ه سەر ئاستی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ەم كۆمەڵەیە‪ ،‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫س��اڵ��ی ‪1945‬دا ن���ەت���ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان‬ ‫دامەزرا هیچ شتێك ل ‌ه بارەی كوردەكانەوە‬ ‫گ���ۆڕان���ی ب��ە س����ەردا ن���ەه���ات‌و ب��ە ه��ەم��ان‬ ‫ریتمی سااڵنی بیست كێشەكان ب��ەردەوام‬ ‫بوو هیج كێشەیەكی تایبەت بە كوردەكانی‬ ‫چ��ارەس��ەر نەكرد‪ .‬بە پێی پەیمانی سیڤەر‬ ‫بەڵێنی ئۆتۆنۆمی بە كوردستان درا‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫سنوورێكی بچووكدا‪ ،‬ماوەی سالێك درا بە‬ ‫كوردەكان بەڵگەنامەی توانای دامەزراندنی‬ ‫دەوڵەت پێشكەش بە كۆمەڵەی گەالن بكات‪،‬‬ ‫دوای هاتنە پێشەوەی پەیماننامەی لۆزان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫ك���وردەك���ان زۆرت��ری��ن كەمینە ب���وون له‌و‬ ‫واڵتەدا‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه پەیماننامەكەدا ناویان نەهاتوو‬ ‫باسی دەڵەتە سەربەخۆكەیان نەكرایەوە‪،‬‬ ‫ن��اوچ��ە كوردییەكانیش ب��ەس��ەر توركیاو‬ ‫ع��ێ��راق‌و ئێران دا دابەشكرا‪ ،‬ب��ەم شێوەیە‬ ‫ئەو هیوایەی‪ ،‬ک ‌ه كورد هەیبوو بۆبوونی بە‬ ‫دەوڵەتێكی خاوەن سەروەی وسەربەخۆیی‬ ‫(‪)61‬‬ ‫ت��ەواو هەر زوو له‌ناوچوو نەهاتە دی‪.‬‬ ‫سیاسەتی دژ بە ك��وردی بڕیتانیا هەرگیز‬ ‫ل���ه‌گ���ه‌ڵ خ���واس���ت���ەك���ان���ی ك�����ورد ی��ەك��ی��ان‬ ‫ن��ەدەگ��رت��ەوە‌و دواج��ار شێخ مه‌حموودیان‬ ‫ناچاركرد‪ ،‬ک ‌ه پەنا بباتە بەر كەمالیستەكان‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئەمە یەكێكە ل ‌ه هەڵە سیاسیە گەورەكانی‬ ‫شێخ مه‌حموود‪ ،‬ک ‌ه دواتر باجەكەی گەلێك‬ ‫ق��ورس ب���وو‪ )62(.‬ئینگلیزەكان ل ‌ه س��ەرەت��ادا‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ك��ورد رێككەوتبوون‌و دژایەتییان‬ ‫ن����ەدەك����ردن ب���ەو م���ەرج���ەی‪ ،‬ک���ه‌ ب��ت��وان��ن‬ ‫بەرژەوەندییەكانی خۆیان بهێننە دی‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئەوەشدا رێكکەوتنی شێخ له‌گه‌ڵ ئینگلیزەكان‬ ‫بەو مەرجە بوو که‌‪ ،‬دان بە مافی ك��ورددا‬ ‫بنێن‌و سەربەخۆ بكرێن‪ ،‬به‌اڵم ئەم بەڵێنانەی‬ ‫ئینگلیز تا سەر نەبوو بەڵكو سیاسەتەكانیان‬ ‫بەرامبەر كورد گۆڕی‌و ئەمەش ل ‌ه ئەنجامی‬ ‫ئەم هۆكارانە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ دەركەوتنی سوپای تورك ل ‌ه كوردستاندا‪.‬‬ ‫(‪)63‬‬

‫‪2‬ـ���ـ ك��وش��ت��ن��ی چ��ەن��د ح��اك��م‌و نوێنەرێكی‬ ‫رام��ی��اری‌و ع��ەس��ك��ەری ئینگلیز ل�� ‌ه ناوچە‬

‫جیاجیاكانی كوردستاندا‪.‬‬ ‫ئەم هۆیانە وایان ل ‌ه ئینگلیز كرد سیاسەتی‬

‫خۆیان ل ‌ه كوردستاندا بگۆڕن‪ .‬شێخ ویستی‬ ‫بیری ئینگلیزی بخاتەوە‪ ،‬ک ‌ه ئەو پەیمانانەی‬ ‫که‌‪ ،‬بە كوردیان داب��وو بۆ ئ��ەوەی دواڕۆژ‬ ‫چاو بە بڕیارەكانی یەكەمی كۆمەڵەی گەالندا‬ ‫بگێڕنەوە دەرح���ەق ب��ە مەسەلەی ك��ورد‌و‬ ‫بیخاتەوە ب��ەرچ��اوی��ان‪ .‬ه��ەر له‌وكاتەشدا‬ ‫پشتگیری‌و الیەنگیری ل ‌ه الیەن خوێندكارانی‬ ‫ك����وردەوە ل��ه‌ ب��ەغ��داد ب��ۆ ب��زووت��ن��ەوەك��ەی‬ ‫شێخ مه‌حموود دەرك���ەوت‪ ،‬ک ‌ه ببوون بە‬ ‫دوو كۆمەڵەی رامیاری ئەویش كۆمەڵەی‬ ‫زەردەش��ت‌و كۆمەڵەی سەربەخۆیی كورد‪،‬‬ ‫ئ��ەم ك��ۆم��ەاڵن��ە ك��ەوت��ن��ە ه��ان��دان��ی شێخ بۆ‬ ‫ت���ازەك���ردن���ەوەی جموجۆڵی سیاسی له‌م‬ ‫ك��ات��ەش��دا شێخ دارای����ی‌و هێزێكی وەه��ای‬ ‫بەدەستەوە نەبوو باری سیاسیش زۆر ل ‌ه‬ ‫كزیدا ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئیمانی بەرامبەر خەبات‬ ‫ب��ۆ بەدەستهێنانی مافی ك��ورد ل�� ‌ه هەموو‬ ‫شتێك زیاتر پتەوتر بوو‪ )64(.‬دوای هاتنەوەی‬ ‫شێخ مه‌حموود بۆ سلێمانی ل ‌ه ساڵی ‪1924‬‬ ‫ب���ڕی���اری داب�����وو‪ ،‬ک�� ‌ه ح��ك��وم��ەت ب��ۆج��اری‬ ‫سێیەم دابمەزرێنێ‌‪ ،‬هەولێكی زۆر درا بۆ‬ ‫نەمانی ناكۆكی ل ‌ه نێوان حكومەتی بڕیتانیاو‬ ‫حكومەتی كوردستانی خواروودا‪ ،‬به‌اڵم بێ‬ ‫سوود بوو‪ ،‬چونكە ئینگلیز دەیویست بە تەنیا‬ ‫بە تەماع شێخ مه‌حموود بكڕن گوێی خۆیان‬ ‫له‌و هەموو پەیماننامانەی‪ ،‬ک ‌ه بە كوردیان‬ ‫(‪)65‬‬ ‫دابوو كەڕ كرد‪.‬‬ ‫یەكێك له‌و پلەو پایە ئایینییانەی‪ ،‬ک ‌ه كایەو‬ ‫كاریگەرێتی سیاسی هەیە‪ ،‬شێخە‪ .‬ئەگەر‬ ‫وردتر تێڕوانین بكەین مەسەلەكە تەنها پلەو‬

‫‪55‬‬

‫ک ئ��ەرك‌و كایەو‬ ‫پایە نییه‌‪ ،‬بەڵكو كۆمەڵێ ‌‬ ‫رۆڵە‪ ،‬گوێڕایەڵی‌و ملكەچی ل ‌ه ئاستیدا دەگاتە‬ ‫رادەی پەرستن‪ ،‬الیەنگران‌و شوێنكەوتوان‬ ‫وەك پەیامبەرێك له‌و كەسایەتییە دەڕوانن‌و‬ ‫ب���ڕوای���ان پ��ێ��ی��ەت��ی‪ ،‬ب���ه‌ ه���ۆی ئ���ەو رێ���زو‬ ‫سەروەرییانەوە ئەو باوەڕەیانەوە هەمیشە‬ ‫وەك ناوبژیوان سەیریان دەك��رد ل ‌ه كاتی‬ ‫دروستبوونی كێشەو گیروگرفتدا‪ ،‬ئەوەش‬ ‫(‪)66‬‬ ‫كێش‌و بەهای سیاسییان زیاتر دەك��ات‪.‬‬ ‫شێخ مه‌حموود ل ‌ه ‪ 1882‬ــ ‪ 1956‬ژیاوە‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بنەماڵەیەكی دی��ارو پ��ای��ەداری كوردستانە‪.‬‬ ‫شێخ مه‌حموود ل�� ‌ه س��ەر زەمینەی دی��ارو‬ ‫ئ��ام��ادەی ئ��ەم بنەماڵە ئاینییە ن��اس��راوەی‬ ‫كوردستان پەروەردە بووەو خۆیشی خاوەن‬ ‫تواناو لێهاتویی‌یەكی ئەوتۆ بووە‪ ،‬ک ‌ه هەم ل ‌ه‬ ‫نێو ئەندامانی بنەماڵەكەیی‌و هەم ل ‌ه سنوری‬ ‫سلێمانی‌و هەم ل ‌ه سەر ئاستی كوردستانی‬ ‫ئەو كاتەش بووەتە كەسێتیەكی ناسراو‌و‬ ‫دیار‌و بەناوبانگ‪ ،‬وەكو سەرۆك‌و رابەر بە‬ ‫تایبەتی ل ‌ه خوارووی كوردستاندا ناسراوە‪.‬‬ ‫ل��ە رووی م��ەع��ن��ەوی��ش��ەوە شێخ پیاوێكی‬ ‫بەهێز ب��وو‪ ،‬چونكە ل ‌ه دەرەوەی كەسێتی‬ ‫خۆیشی دوو هۆكاری بەهێز كاریان ل ‌ه باری‬ ‫مەعنەوی ئ��ەو ك���ردووە‪ ،‬یەكەمیان پێگەو‬ ‫ئامادەبوونی ه��ەرە دی��اری بنەماڵەكەیان‪،‬‬ ‫دووەم‪‌ :‬تراجیدیای شەهیدكردنی باوكی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئ����ەوەش ب��ۆ ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��وود ب��ووەت��ە‬ ‫خاڵێكی بەهێز ل ‌ه رووی مەعنەوییەوە‪ .‬شێخ‬ ‫مه‌حموود ل ‌ه ژێر تاسیری ئیسالمیدا گەورە‬ ‫ب��ووەو كاریگەری ئاینی ئیسالمی زۆر ل ‌ه‬

‫سەر بووە ب ‌ه هۆی ئەوەی ل ‌ه بنەماڵەیەكی‬ ‫ئاینی چاوی بەدنیا هەڵهێناوە‌و گەورە بووە‪،‬‬ ‫باووباپیرانی سۆفی‌و م��ەالو شێخ ب��وون‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه باپیرە گ���ەورەی ك��اك ئەحمەدی شێخ‬ ‫دەكات‪ ،‬ک ‌ه پیاوێكی بەناوبانگی ئاینی بووە‬ ‫خەڵكی بەچاوێكی پرخۆشەویستی‌و رێزەوە‬ ‫ل��ه‌و پ��ی��اوە گ��ەورەی��ان روان��ی��وە‪ ،‬ت��ا رادەی‬ ‫پەرستن خۆشیان ویستووە‪ ،‬زانایەكی ئاینی‬ ‫ل ‌ه خ��وات��رس‌و رەوش��ت ب��ەرز ب��ووە له‌گه‌ڵ‬ ‫هەژاراندا باش بووەو خەڵكی رێزیان لێدەگرت‪،‬‬ ‫ئەویش حەزی بە ژیانی دنیایی نەدەكرد‌و‬ ‫خۆی بۆ خواپەرستی تەرخان كردبوو‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پێی توانا گیروگرفتی ناوكۆمەڵی چارەسەر‬ ‫دەك����رد‪ )67(.‬حاجی ك��اك ئەحمەدی شێخ ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪ 1887‬زاینی كۆچی دوایی كرد‪ )68(.‬شێخ‬ ‫مه‌حموود وتوویه‌تی‪( :‬من مسوڵمانم‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هەر كەسێك‪ ،‬هەر گەلێك‪ ،‬هەر حكومەتێك‬ ‫بە جیاوازی ئاینیان‪ ،‬بەرژەوەندی كوردی‬ ‫بوێت‪ ،‬ئێمە ب��رای ئەوین‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئەوەشدا‬ ‫وەفاو دۆستایەتی شەخسی رێزم بۆ گەلی‬ ‫تورك‌و حكومەتەكەی ل ‌ه دڵدایە)‪ )69(.‬كۆلۆنێل‬ ‫ئیلفینستۆن که‌‪ ،‬خۆی له‌و دەمەدا ل ‌ه عێراق‬ ‫خەریكی راژەك����ردن ب���ووە‪ ،‬س��ەب��ارەت بە‬ ‫یارمەتی ماددی چاالكیەكانی شێخ مه‌حموود‬ ‫ئەم تێبینیە سەرنجراكێشەی خوارەوەی دا ‪:‬‬ ‫ل ‌ه بیرمە ساڵی ‪ 1927‬كاتێك شێخ مه‌حموود‬ ‫ل�� ‌ه س��ەر س��ن��ووری ئ��ێ��ران پ����ەروازە ب��ووە‪،‬‬ ‫بەرنامەی ئەوەمان دانا‪ ،‬ک ‌ه ئەو سەرچاوەیە‬ ‫سنووردار بكەین‪ ،‬ک ‌ه شێخ ب ‌ه هۆی ناردنی‬ ‫ب��اج��گ��رەك��ان��ی��ی��ەوە ل�� ‌ه ن��ێ��و خ��ێ��ڵ��ەك��ان��دا ب��اج‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫كۆدەكەنەوە‪ ،‬پاشتر بۆمان دەركەوت‪ ،‬ک ‌ه ئەو‬ ‫خێڵەكییانەی بە رۆژ وا خۆیان پیشان دەدا‪،‬‬ ‫ک ‌ه له‌و كارانەمان بۆ رێگری ل ‌ه باجگرەكانی‬ ‫شێخ سوپاسگوزاربوون‪ ،‬ه��ەر‪ ،‬ک ‌ه شەوی‬ ‫بەسەردا دەه��ات بۆخۆیان چییان لێ داوا‬ ‫كرابوو بۆیان رەوانە دەكردن‪ ،‬بەڕاستی ئەو‬ ‫(‪)70‬‬ ‫كابرایە شكۆیەكی ئایینی مەزنی هەبووە‪.‬‬ ‫سەركردایەتی شۆڕش بەسەرۆكایەتی شێخ‬ ‫مه‌حموود بڕیاری كۆكردنەوەی هێزێكی زۆر‬ ‫گەورەیداوه ل ‌ه نێو عەشایەرەكاندا‌و بینێرێتە‬ ‫سەر دوژم��ن‪ ،‬که‌‌ترس بخاتە دڵیانەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەمەش هەموو سەرۆك عەشایەرەكان رازی‬ ‫(‪)71‬‬ ‫ێ كردنی ب��ڕی��ارەك��ە‪.‬‬ ‫ێ بەج ‌‬ ‫ب��وون بە ج ‌‬ ‫شێخ بەر ل ‌ه جەنگ فەرمانی دەركرد ئەگەر‬ ‫ت پێش‬ ‫ل ‌ه ش��ەڕەك��ەدا سەرنەكەوتین دەبێ ‌‬ ‫بەدیل گرتنی ژن‌و مناڵمان‪ ،‬بەدەستی خۆمان‬ ‫خۆمان بكوژین‪ ،‬ئەم دەنگە تۆقێنەرە‪ ،‬ک ‌ه پڕ‬ ‫بوو ل ‌ه مەردایەتی‌و خۆشەویستی كوردو‬ ‫ك��وردس��ت��ان دادپ�����ەروەری هێنایە ج��ۆش‌و‬ ‫خرۆشی نیشتیمان پ���ەروەری‌و خۆفیدایی‬ ‫ل�� ‌ه پێناو گ��ەل‌و واڵت�����دا‪ )72(.‬ل��ه‌م��ه‌و ‌ه بۆمان‬ ‫دەردەك���ەوێ���ت‪ ،‬ک�� ‌ه حكومەت حكومەتێكی‬ ‫مەلەكی ب��ووەو ئامانج لێی دروستكردنی‬ ‫دەوڵەتێكی مەلەكی سەربەخۆو ئازاد بووە‬ ‫تایبەت بە ك��وردەك��ان‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستەش‬ ‫گەلێك هەوڵی گ��ەورە دراوە له‌و پێناوەدا‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ب ‌ه هۆی گەلێك هۆكاری ناوخۆیی‌و‬ ‫ێ ئەنجام مانەوە‪.‬‬ ‫دەرەكی یەوە دواجار ب ‌‬ ‫وەك دی���ارە ل�� ‌ه س��ەرچ��اوە مێژووییەكاندا‬ ‫تێگەیشتنی شێخ مه‌حموود ب��ۆ وەزی��ف��ەی‬

‫دەوڵ��ەت له‌و روان��گ��ەوە دێت که‌‪ ،‬وەزیفەی‬ ‫دەوڵەت هەم پارێزگاریە هەم دادپەروەرییە‪،‬‬ ‫ێ دەوڵ��ەت كاربكات بۆ بەدیهێنانی ئەم‬ ‫دەب ‌‬ ‫دوو ئامانجە تاوەكو پێگەو بایەخی دەوڵەت‬ ‫بمێنێتەوەو گ��ەش��ە ب��ك��ات‪ .‬ل�� ‌ه س��ەردەم��ی‬ ‫حوكمڕانی شێخ مه‌حمووددا دەست كرابوو‬ ‫بە یارمەتیدانی خەڵك بۆ هاندانیان بەرەو‬ ‫كشتوكاڵ ك���ردن ب��ە ش��ێ��وەی��ەك‪ ،‬ک�� ‌ه ئەو‬ ‫زەوی��ی��ەی ك���اری ل�� ‌ه س��ەر دەك���ەن نیوەی‬ ‫داهاتەكەی بۆ خاوەنەكەیی‌و نیوەكەی‌تری‬ ‫بۆ خزمەتی دەوڵەت دادەنرێت‪ ،‬ک ‌ه ئەمەش‬ ‫ئ��ەرك��ێ��ك��ی نیشتمانیی دەوڵ����ەت ب���وو‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ه��اوك��اری دانیشتوان بكات ل ‌ه بەرامبەردا‬ ‫ێ بۆ جێبەجێكردنی‬ ‫بڕێك ل ‌ه داهات وەربگر ‌‬ ‫كاروبارەكانی دەوڵ��ەت‌و دام‌و دەزگاكانی‪،‬‬ ‫ل��ه‌و س��ەردەم��ەدا بە شێوەیەك تەفسیر بۆ‬ ‫دەوڵەت كراوە‪ ،‬ک ‌ه وەك داگیركەر ل ‌ه قەڵەم‬ ‫دراوە‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه راستیدا دەوڵەت بۆ پاراستن‌و‬ ‫مانەوەی خۆی پێویستە بەوشێوەیە بێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێویست دەكات‌و یارمەتی مانەوەی دەدات‪.‬‬ ‫وەزیفەی دەوڵەت ل ‌ه بیری شێخ بریتی بووە‬ ‫ل ‌ه (پارێزگاری ك��ردن)‪ ،‬ئەم پارێزگاریەش‬ ‫بە واتای پاراستنی ئاسایش‌و ئاشتی نێوان‬ ‫هەر تاكێكی كورد هەوڵدان بۆ گەیشتن بە‬ ‫ئامانجە رەواكان‌‪ ،‬هەروەها پارێزگاری كردن‬ ‫ل ‌ه بەرژەوەندیەكانیان‌و دەست درێژیكردنە‬ ‫س���ەری���ان ل��� ‌ه الی����ەن دوژم���ن���ان���ەوە‪ ،‬شێخ‬ ‫مه‌حموود پاریزگاری بە ئەركێكی سەرەكی‬ ‫دەوڵەت زانیوەو پێی وا بووە هەر حكومەتێك‬ ‫پێش ئ���ەوەی ب��ڕی��اری ب���وون ب��ە دەوڵ��ەت��ی‬

‫‪57‬‬

‫ل ‌ه س��ەر بدرێت پێویستە ئ��ەم وەزیفەیەی‬ ‫جێبەجێ‌كردبێت‌‌و بە ئەركێكی هەمیشەیی‬ ‫خۆی بزانێت‌‌و ب��ەردەوام كار بكات ل ‌ه پێناو‬ ‫پاراستن‌و مانەوەی میللەتەكەیدا بە ئامانجی‬ ‫پاراستن‌و مانەوەی خۆی‪.‬‬ ‫تێگەیشتنی شێخ مه‌حموود ب��ۆ دەوڵ���ەت‌و‬ ‫وەزی���ف���ەی دەوڵ����ەت ب���ەو ش��ێ��وەی��ە ب���ووە‌و‬ ‫ب����ەردەوام ب��ەو ئامانجەوە ش��ۆڕش��ی دژی‬ ‫دەوڵەتە داگیركەرەكان ئەنجام داوە‪ ،‬تاوەكو‬ ‫پارێزگاری بكات ل ‌ه بەهاو مافی كوردەكان‪،‬‬ ‫بۆیە ل ‌ه كارو كردەوەكانیدا ئەم جۆرە بیرانە‬ ‫رەنگی داوەتەوە‪ .‬كاتێك كوردەكان ل ‌ه هەوڵ‌و‬ ‫خەباتدا ب��وون بۆ بەدەستهێنانی ئ��ازادی‌و‬ ‫یەكێتی‪ ،‬دەردی جەهالەت زەبرێكی گەورەی‬ ‫پێگەیاندن‪ ،‬دوو دۆستە راستگۆكەی شێخ‬ ‫ل ‌ه سەر موڵك له‌شكریان بۆ یەكتر نارد‌و ل ‌ه‬ ‫یەكیاندا‪ ،‬بەم هۆیەشەوە ش��ەڕی براكوژی‬ ‫س��ەری��ه��ەڵ��دا‪ ،‬دوای ئ��ەو ش���ەڕەو كوشتنی‬ ‫چەند كەسێك‪ ،‬دوژمنانی ك��ورد ویستیان‬ ‫دەستوەربدەنە ئەو ناكۆكییەو بە مەبەستی‬ ‫الوازك���ردن���ی ش��ۆڕش��ەك��ەو جێپێلەقكردنی‬ ‫شێخ‌و له‌شکرەكەی‪ ،‬له‌به‌ر ئ��ەوە شێخ بۆ‬ ‫كوژاندنەوەی ئەو فیتنەیە بڕیاریدا وەفدێك‬ ‫پێكبهێنێت‌و هەوڵبدات بۆ ئاشتبوونەوەی ئەو‬ ‫دوو هێزە گەورە كوردییە‪ )73(.‬سەركردایەتی‬ ‫له‌شکری كوردستان بە ناچاری‌و بە فەرمانی‬ ‫شێخ مه‌حموود هێزێكی له‌شکری پێشمەرگەی‬ ‫ك��ورد بە م��ەت��رەل��ۆزەوە ن���اردوو ئابڵوقەی‬ ‫هەردوو هێزەكەیانداو دواتر ل ‌ه سەر داوای‬ ‫شێخ ه��ەردوو ال ئاشتبوونەوە‌و جارێكی‌تر‬

‫دوژمن نەیتوانی ل ‌ه پالنەكەیدا سەربكەوێت‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئامانجی ئ��اژاوەن��ان��ەوەو دووب��ەرەك��ی‬ ‫خستنەوەبوو ‌ه ل�� ‌ه ن��او ك���وردا‪ ،‬ئ��ەم ش��ەڕو‬ ‫براكوژییانە ل ‌ه ناوخۆی ك��ورددا هۆكارێك‬ ‫ب���ووە ب��ۆ س��ەرق��اڵ��ك��ردن��ی شێخ مه‌حموود‬ ‫ل�� ‌ه س���ەر ئ��اس��ت��ی ن���اوخ���ۆ‌و س���ەرب���اری بە‬ ‫گژداچوونەوەی بە دژی پالنەكانی دوژمندا‪.‬‬ ‫(‪ )74‬لێرەدا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت‪ ،‬ک ‌ه وەك‬ ‫ل ‌ه سەر ئاستی دەرەوە دوژمنەكان وازیان ل ‌ه‬ ‫كورد نەهێناوە‌و هەمیشە هەوڵی له‌ناوبردنیان‬ ‫داون‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئ��ەوەش��دا ب��ارودۆخ��ی ناوخۆ‬ ‫زۆر هێمن‌و ئارام نەبووەو شەڕو كوشتار‬ ‫ل�� ‌ه ن��او خێڵ‌و عەشیرەتەكان‌و هۆزەكاندا‬ ‫هەڵگیرساوە‪ ،‬ک ‌ه ئەمە خاڵێكی الوازی كورد‬ ‫بووە له‌و سەردەمەدا‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه بری یەكگرتنیان‌و‬ ‫پێكەوە بوونیان دژی داگیركەران هەندێكجار‬ ‫دژی یەكتری وەستاون‌و شەڕو پێكدادان ل ‌ه‬ ‫نێوانیادا رویداوە‪.‬‬ ‫دەرئەنجام‬ ‫دەوڵ������ەت دی���اردەی���ەك���ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەو‬ ‫رەچ��ەڵ��ەك��ی ده‌گ���ه‌ڕێ���ت���ەوە ب��ۆ ف��ەره��ەن��گ��ە‬ ‫دێ��ری��ن��ەك��ان‪ ،‬ئ��ەم��ەش ب���ووە پ��اڵ��ن��ەرێ��ك بۆ‬ ‫ب��ی��رم��ەن��دان‌و فەیلەسووفەكان‪ ،‬ك��ە گرنگی‬ ‫ب��دەن ب��ە رەچ��ەڵ��ەك��ە ش��اراوەك��ان��ی كۆمەڵە‬ ‫سیاسییەكان‌و ب��ەدواداچ��وون��ی ب��ۆ بكەن‪.‬‬ ‫دەوڵەت بە بەردەوامی جێگەیەكی خولگەیی‬ ‫هەیە‪ ،‬ل ‌ه توێژینەوەی سیاسیدا بۆ گەیشتن‬ ‫بە هاو وات��ای نێوان دیراسەتی سیاسەت‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫دەوڵەت‪ .‬ئەو پایەیە ل ‌ه دوو بانگەشەی گرنگدا‬ ‫دەردەك���ەوێ���ت ك��ە پێویستە ب��ە بنەماكانی‬ ‫پابەندبوونی سیاسی‌و سروشتیی هێزی گەل‪.‬‬ ‫گەڕان بە دوای هۆكارەكانی پێویستبوونی‬ ‫دەوڵ��ەت‌و بنەماكانی پابەندبوونی سیاسی‪،‬‬ ‫تیۆری گرێبەستی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئەو هۆكارە‬ ‫كالسیكییە دەخ��ات��ەڕوو‪ ،‬كە شێوازی ژیان‬ ‫ێ دەوڵەتدا‪ ،‬عوسمانییەكان‬ ‫ل ‌ه كۆمەڵگەی ب ‌‬ ‫حوكمیكی بەهێزیان ه��ەب��ووه‌‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫هەوڵیانداو ‌ه ئ��ەم شێوە حوكمە ل ‌ه هەموو‬ ‫ش��وێ��ن��ەك��ان��ی دی��ك��ەی ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆری��ەت��ەك��ەدا‬ ‫ب�ڵاوب��ك��ەن��ەوەو ری��ش��ەك��ێ��ش��ی ب��ك��ەن‪ ،‬ب��ەم‬ ‫كارەشیان شێوەی سیستمی نیمچە فیوداڵیان‬ ‫خوڵقاندووه‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪1914‬دا یەكەمین جەنگی‬ ‫جیهانی ل ‌ه الیەن دەوڵەتە رۆژئاواییەكان‌و‬ ‫ئاسیاییەكانەوە دژی ئیمپراتۆری عوسمانی‌و‬ ‫جەرمەنی هەڵگیرسا‪ ،‬هۆکاری راستەقینەی‬ ‫جەنگەكەش ئابووری بووه‌‪ ،‬بۆ ئەوەی دەست‬ ‫بە سەر بازاڕەكانی گێتی‌و خێرو بەرەكەتی‬ ‫ێ‬ ‫گەالندا بگرن‪ .‬ب ‌ه هۆی ئەمەوە ژمارەیەكی ب ‌‬ ‫شومار خەڵكی بێ گوناح بوونە سوته‌مەنی‬ ‫جەنگەكە‪ .‬ریكخراوو پارتە كوردییەكان ل ‌ه‬ ‫سۆنگەی كەش‌و هەوای تۆقاندن‌و داپلۆسین‬ ‫نەیاندەتوانی خەڵكی كورد بۆ بەشدار نەبوون‬ ‫له‌ شەڕ هانبدەن له‌و سەردەمەدا‪.‬‬ ‫یەكێك ل ‌ه دیارترین فاكتەرە بزوێنەرەكانی‬ ‫ژی��ان��ی س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫عوسمانی‪ ،‬سۆفیزم ب��ووه‪ .‬تەریقەتەكان ل ‌ه‬ ‫سەر دەوڵ��ەت‌و كۆمەڵگا تێكڕا سروشتێكی‬ ‫سۆفیگەرانەی تایبەتی بە ژیان بەخشیوه‪ ،‬كە‬

‫لە نەریت‌و رێوڕەسمەكاندا بە وونی رەنگی‬ ‫داوه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫ب��ە گ��ش��ت��ی ت��ەری��ق��ەت��ەك��ان ل�� ‌ه س��ەردەم��ی‬ ‫عوسمانیدا خزمەتی گ��ەورەی��ان پێشكەش‬ ‫بە دەوڵ��ەت ك��ردووە‪ ،‬ئەمەش وای كردووە‬ ‫شێخەكانی تەریقەت پێگەو بایەخی تایبەتییان‬ ‫ێ ب��درێ��ت‪ ،‬چونكە مسۆگەریی پشتیوانی‬ ‫پ‌‬ ‫ئ���ەوان ب���ووه‌‌و نزیككردنەوەیان ب��ووه بۆ‬ ‫دەوڵەت‪.‬‬ ‫ك��ورد ل�� ‌ه الپ���ەڕەی م��ێ��ژووی��دا ه��ە‌ر دەمێك‬ ‫كۆششی بۆ سەربەخۆیی خ��ۆی ك��ردووە‪.‬‬ ‫خ��ەب��ات��ی شێخ م��ه‌ح��م��وودو ه��ەوڵ��دان��ی بۆ‬ ‫سەربەخۆیی كوردو دامەزراندنی دەوڵەتی‬ ‫ك���وردی پێویستی ب��ە ی��ەك��ڕی��زی‌و یەكێتی‬ ‫ه��ەب��وو ل�� ‌ه ن��او ك��وردەك��ان��دا‪ ،‬چونكە شێخ‬ ‫بەتەنها نەیدەتوانی بەرپەرچی داگیركەرە‬ ‫زلهێزەكان بێتەوە‪ ،‬به‌اڵم نەبوونی یەكڕیزی‬ ‫ل ‌ه نێو دانیشتوانی كوردستاندا هۆكارێكی‬ ‫زۆر كاریگەرو بەهێز بووە بۆ سەرنەكەوتنی‬ ‫شێخ مه‌حموود ل ‌ه شۆڕش‌و راپەڕینەكانیدا‪.‬‬ ‫شێخ مه‌حموود ل ‌ه ژێر کاریگەریی ئیسالمیدا‬ ‫ب���ووەو گ���ەورە ب���ووەو ك��اری��گ��ەری��ی ئاینی‬ ‫ئیسالمی زۆر ل ‌ه سەر بووە ب ‌ه هۆی ئەوەی‬ ‫ل ‌ه بنەماڵەیەكی ئاینی چاوی بەدنیا هەلهێناوە‌و‬ ‫گ��ەورە ب��ووە‪ .‬تێگەیشتنی شێخ مه‌حموود‬ ‫بۆ وەزیفەی دەوڵ��ەت له‌و روان��گ��ەوە دێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه وەزیفەی دەوڵەت هەم پارێزگاریە هەم‬ ‫ت دەوڵ��ەت كاربكات بۆ‬ ‫دادپ��ەروەری��ە‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫بەدیهێنانی ئەم دوو ئامانجە تاوەكو پێگەو‬ ‫بایەخی دەوڵ��ەت بمێنێتەوەو گەشە بكات‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت‪ ،‬ک ‌ه وەك ل ‌ه سەر‬ ‫ئاستی دەرەوە دوژمنەكان وازیان ل ‌ه كورد‬ ‫نەهێناوە‌و هەمیشە هەوڵی ل ‌ه ناوبردنیان‬ ‫داون‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئ��ەوەش��دا ب��ارودۆخ��ی ناوخۆ‬ ‫زۆر هێمن‌و ئارام نەبووەو شەڕو كوشتار‬ ‫ل�� ‌ه ن��او خێڵ‌و عەشیرەتەكان‌و هۆزەكاندا‬ ‫هەڵگیرساوە‪ ،‬ک ‌ه ئەمە خاڵێكی الوازی كورد‬ ‫بووە له‌و سەردەمەدا‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه بری یەكگرتنیان‌و‬ ‫پێكەوە بوونیان دژی داگیركەران هەندێك‬ ‫ج���ار دژی ی��ەك��ت��ری وەس���ت���اون‌و ش��ەڕو‬ ‫پێكدادان له‌ نێوانیادا رویداوە‪.‬‬ ‫په‌راوێزو سه‌رچاوه‌‬

‫نوێبوون (گۆڤاریكی سیاسیی روناكبیری وەرزییە)‪ .‬ژمارە‬ ‫پانزه‌‪ ،‬نیسانی ساڵی ‪ .2012‬ل‪.224‬‬ ‫‪9‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشو‪ ،‬ل‪.231‬‬ ‫‪10‬ـ���ـ ك���وردو م��ێ��ژوو دەوڵ����ەت‪ ،‬ع��ه‌ب��دول��ره‌ح��م��ان كه‌ریم‬ ‫ده‌روێش‪ ،‬گۆڤاری كەوانە (گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسی‬ ‫گشتییە) ژمارە پێنج‪ ،‬كانوونی یەكەمی ‪ 2011‬ساڵی یەكەم‪،‬‬ ‫ل‪.15‬‬ ‫‪11‬ــ فكری سیاسی خۆرئاوا ل ‌ه ماكیافیللی (مایکاڤێللی)یەوە‬ ‫تا ماركس‪ ،‬د‪ .‬موسا ئیبراهیم‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬شوان ئەحمەد‪،‬‬ ‫چ‪ ،2‬سلیمانی ‪ ،2007‬ل‪.71‬‬ ‫‪12‬ــ هەمان سەرچاوەی پیشوو‪ ،‬ل‪.72‬‬ ‫‪13‬ــ هەمان سەرچاوەی پیشوو‪ ،‬ل‪ 103‬ــ ‪.104‬‬ ‫‪14‬ــ هەمان سەرچاوەی پیشوو‪ .‬ل‪.115‬‬

‫‪1‬ــ شێخ مه‌حموودی حەفید زادە ل ‌ه بەڵگەنامەی فرانسی‌دا‬

‫‪15‬ــ چەند الپەڕەیەك ل ‌ه مێژووی نوێ‌‌و هاوچەرخی كورد‪،‬‬

‫‪ 1919‬ــ ‪ ،1934‬د‪ .‬نەجاتی عه‌بدولاڵ‪ ،‬بنكەی ژی��ن‪ ،‬چ‪،1‬‬

‫كەیوان ئازاد ئەنوەر‪ ،‬چ ‪ ،1‬سلێمانی‪ .‬ل‪.28‬‬

‫سلێمانی ‪ ،2006‬ل‪.5‬‬

‫‪16‬ــ ل ‌ه دووتوێی یاداشتی شاردا‪ ،‬عه‌لی خالید حه‌مید (كاكە‬

‫‪2‬ــ فەرهەنگی مێژووی كورد‪ ،‬مایكڵ گانتەر‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬

‫مەم بۆتانی)‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.37‬‬

‫مامكاك‪ ،‬دەزگای چاپ‌و پەخشی ئارام‪ ،‬چ‪ ،1‬هەولێر ‪،2007‬‬

‫‪17‬ــ یاداشتەكانی شێخ له‌تیفی حەفید ل ‌ه سەر شۆڕشەكانی‬

‫ل‪.183‬‬

‫شێخ م��ه‌ح��م��وودی حەفید‪ ،‬ل�� ‌ه ب�ڵاوك��راوەك��ان��ی مەكتەبی‬

‫‪3‬ــ بزووتنەوەكەی شێخ مه‌حموود ل ‌ه بەڵگەنامە نهێنییەكانی‬

‫ن��اوەن��دی رۆش��ن��ب��ی��ری‌و راگ��ەی��ان��دن��ی پ��ارت��ی دیموكراتی‬

‫وەزارەتی دەرەوەی ئێراندا‪ ،‬عەبدولاڵ مەردۆخ‪ ،‬كوردۆلۆجی‬

‫كوردستان‪ ،‬چ ‪ ،1995 ،1‬ل‪.25‬‬

‫گۆڤاری مەڵبەندی كوردۆلۆجی‪ ،‬ژ‪ ،2‬ساڵی ‪ ،2009‬ل‪.90‬‬

‫‪18‬ــ ل ‌ه دووتوێی یاداشتی شاردا‪ ،‬عه‌لی خالید حه‌مید (كاكە‬

‫‪4‬ـ��ـ ك��ورد ل�� ‌ه س���ەدەی ن���ۆزدەو بیستدا‪ ،‬كریس كۆچێرا‪،‬‬

‫مەم بۆتانی)‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.37‬‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬حه‌مە كه‌ریم عارف‪ ،‬هەولێر ‪ 2006‬ل ‪ 78‬ــ ‪79‬‬

‫‪19‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪.51‬‬

‫‪5‬ـ��ـ ش��ۆڕش��ەك��ان��ی ك���وردو ك��ۆم��اری ع��ێ��راق‪ ،‬ع��ەالئ��ەدی��ن‬

‫‪20‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪.52‬‬

‫سوجادی‪ ،‬ل ‌ه چاپدانەوەی ئەحمەدی موحەمەدی‪ ،‬تاران‪،‬‬

‫‪21‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪.53‬‬

‫‪ ،2005‬ل‪.97‬‬

‫‪22‬ــ ل ‌ه دوتوێی یاداشتی شاردا‪ ،‬عه‌لی خالید حه‌مید (كاكە‬

‫‪6‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.94‬‬

‫مەم بۆتانی)‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪.54‬‬

‫‪7‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.138‬‬

‫‪23‬ــ شێخ مه‌حموودی قارەمان‌و دەوڵەتەكەی خوارووی‬

‫‪8‬ــ چەمكی دەوڵ��ەت‌و بنەماكانی‪ ،‬یوسف عومەر‪ ،‬گۆڤاری‬

‫كوردستان‪ ،‬م‪ .‬ر‪ .‬هاوار‪ ،‬بەرگی ‪ ،2‬لندن ‪ .1991‬ل‪.52‬‬ ‫‪24‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪.131‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪60‬‬ ‫‪25‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪.129‬‬

‫‪39‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.52‬‬

‫‪26‬ــ مێژووی هاوچەرخی كورد‪ ،‬دیفید ماكداول‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬

‫‪40‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.54‬‬

‫ئەبوبەكر خۆشناو‪ ،‬بەرگی ‪ ،1‬سلیمانی‪،‬كۆتایی ساڵی ‪.2002‬‬

‫‪41‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.55‬‬

‫ل‪.335‬‬

‫‪42‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشو ل‪.58‬‬

‫‪27‬ــ د‪ .‬ولید حمدی‪ ،‬كوردوكوردستان ل ‌ه بەڵگەنامەكانی‬

‫‪43‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.60‬‬

‫بڕیتانیادا‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬محمد نوی تۆفیق‪ ،‬چ‪،2‬سلیمانی‪،‬‬

‫‪44‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.61‬‬

‫‪ .1999‬ل‪.168‬‬

‫‪45‬ــ چەند الپەڕەیەك ل ‌ه مێژووی نوێ‌‌و هاوچەرخی كورد‪،‬‬

‫‪28‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪.169‬‬

‫كەیوان ئازاد ئەنوەر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.35‬‬

‫‪29‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪.194‬‬

‫‪46‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.36‬‬

‫‪30‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪.131‬‬

‫‪47‬ــ مێژووی هاوچەرخی كورد‪ ،‬دیفد ماكداول‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬

‫‪31‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.132‬‬

‫ئەبوبەكر خۆشناو‪ ،‬بەرگی ‪ ،1‬سڵێمانی ‪ ،2002‬ل‪.333‬‬

‫‪32‬ــ كوردو كوردستان ل ‌ه بەڵگەنامەكانی بڕیتانیادا‪ ،‬د‪ .‬ولید‬

‫‪48‬ــ شێخ مه‌حموودی قارەمان‌و دەوڵەتەكەی خوارووی‬

‫حمدی‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪ 134‬ــ ‪.135‬‬

‫كوردستان‪ ،‬م‪ .‬ر‪ .‬ه��اوار‪ ،‬بەرگی ‪ ،2‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬‬

‫‪33‬ـ��ـ م��ێ��ژووی نوێی ئ��ەوروپ��ا (ن��ی��وەی دووەم���ی س��ەدەی‬

‫ل‪.320‬‬

‫نۆزدەهەم تاكۆتایی جەنگی جیهانی یەكەم)‪ ،‬ژیلوان له‌تیف‬

‫‪49‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪.321‬‬

‫یار ئەحمەد‪ ،‬چ‪ ،1‬دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم‪ ،‬سلێمانی‬

‫‪Net/k21d.‬‬

‫‪ ،2013‬ل‪.555‬‬

‫‪Kurdistan-21.‬‬

‫‪http://www.‬‬

‫‪50-‬‬

‫‪Php? SecondID=343‬‬

‫‪34‬ــ تأریخ العالم ااحدیث‪ ،‬عبدالوهاب القیسي‌و طارق نافع‬

‫‪51‬ــ كوردو عەجەم‪ ،‬نەوشیروان مستەفا ئەمین‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫الحمداوي‌و المجموعة من المؤلفین‪ ،‬ط األولی‪ ،‬س ‪1983‬م‪،‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.461‬‬

‫ص‪.49‬‬

‫‪52‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.463‬‬

‫‪35‬ــ كوردستان ل ‌ه نێو ملمالنێی نێودەوڵەتی‌و ناوچەیدا‪1890‬‬

‫لە سەردانی سمكۆ بۆ سلێمانی رەفیق حیلمی له‌م بارەیەوە‬

‫ــ ‪ ،932‬كامەران ئەحمەد محه‌مەد ئەمین (كامەران مانتك)‪،‬‬

‫وتوویه‌تی‪ :‬تەلەگرافەكانی بێوانی سمكۆ‌و شێخ مەحموود‪،‬‬

‫دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم‪ ،‬چ‪ ،1‬سلێمانی ‪ ،2000‬ل‪.31‬‬

‫ئینگلیزەكانی خستبووە هیواوە له‌بەر ئ��ەوەی رێگایاندا‪،‬‬

‫‪36‬ــ ل ‌ه دووتوێی یاداشتی شاردا‪ ،‬عەلی خالید حەمید (كاكە‬

‫ک ‌ه سمكۆ بێتە سلێمانییه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئەم دەنگەش باڵوبووه‌وە‪،‬‬

‫مەم بۆتانی)‪ ،‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪.87‬‬

‫سلێمانی بە جارێک خرۆشا‪ .‬ناوو شۆڕشی سمكۆ‌و باسی‬

‫‪37‬ـ��ـ چەند الپ��ەڕەی��ەك ل ‌ه م��ێ��ژووی گەلی ك��ورد‪ ،‬كەمال‬

‫حیكایەتەكانی ئازایی‌و قارەمانی ئەم كوردە ناودارە دەمێك‬

‫مەزهەر ئەحمەد‪ ،‬بەرگی‪ ،2‬چاپخانەی ئەدیب‪ ،‬بغداد ‪،1985‬‬

‫بوو گەیشتبووە كوردستانی عێراق‪.‬‬

‫ل‪ 109‬ــ ‪.113‬‬

‫‪53‬ــ كوردو عەجەم‪ ،‬نەوشیروان مستەفا ئەمین‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫‪38‬ــ شێخ مه‌حموودی قارەمان‌و دەوڵەتەكەی خوارووی‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.463‬‬

‫كوردستان‪ ،‬م‪ .‬ر‪ .‬ه��اوار‪ ،‬بەرگی ‪ ،2‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬‬

‫‪54‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.464‬‬

‫ل‪.51‬‬

‫‪55‬ــ شێخ مه‌حموودی قارەمان‌و دەوڵەتەكەی خوارووی‬

‫‪61‬‬ ‫كوردستان‪ ،‬م‪ .‬ر‪ .‬ه��اوار‪ ،‬بەرگی‪ ،2‬س��ەرچ��اوەی پێشوو‪،‬‬

‫ک ‌ه خەڵكی كوردستانی خ��وارووی��ن ل ‌ه یەكەمین جەنگی‬

‫ل‪.358‬‬

‫جیهانییەوە داوای مافی نەتەوایەتیمان ل ‌ه ئینگلیز دەكەین‪.‬‬

‫‪56‬ــ‪ .‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.418‬‬

‫بەرانبەر ئ��ەم داواك��ردن��ەم��ان ب ‌ه ه��ۆی هێزی ئاسمانی‌و‬

‫‪57‬ـ��ـ‪ .‬ناوچەی پشدەر ل ‌ه شۆڕشەكانی شێخ مه‌حمووددا‬

‫له‌شکرەكەیانەوە قڕیان تێخستین‪ ،‬تەنانەت رێگای هاوار‌و‬

‫‪ 1922‬ـ��ـ ‪ ،1925‬دارا ت��ۆف��ی��ق ك��اك��ە ئ��ەم��ی��ن‪ ،‬ک��ل��ت��وور‬

‫شكاتیشیان لێگرتین‪ .‬ل ‌ه مانگی مایسی ‪1924‬دا حكومەتی‬

‫(وەرزنامەیەكی سیاسی فیكری رۆشنبیرییە)‪ ،‬ئەكادیمیای‬

‫ئینگلیز هەموو ج��ۆرە چ��ەك‌و كەرەستەیەكی جەنگی ل ‌ه‬

‫هۆشیاری پێگەیاندنی كادیران‪ ،‬ژ‪4‬ی ساڵی دووەم ‪،2011‬‬

‫دژم��ان بەكارهێنا‪ .‬بە ئامانجی داگیركردنی كوردستان‌و‬

‫ل‪.76‬‬

‫بەستنەوەی ب��ە رەوڕەوەی عێراقی ع��ەرەب��ی��ی��ەوە‪ ،‬ئەو‬

‫‪58‬ـ���ـ‪ .‬ی��اداش��ت‪ ،‬رەف��ی��ق حیلمی‪ ،‬دەزگ���ای چ��اپ‌و پەخشی‬

‫كوشتارو ویرانكاری‌و زۆرداران��ەی بە سەر واڵتەكەماندا‬

‫سەردەم‪ ،‬چ ‪ ،3‬سلێمانی ‪ ،2003‬ل‪.356‬‬

‫هات‪ ،‬گشتی بە ناوی مافی مرۆڤایەتییەوە بووه‌‪ ،‬دوور ل ‌ه‬

‫‪59‬ـ���ـ‪ .‬شۆڕشەكانی شێخ م��ه‌ح��م��وودو رەن��گ��دان��ەوەی ل ‌ه‬

‫هەموو یاسایەكی مەدەنی‪ .‬بۆ ئەوەی بە چاوی خۆتان ئەم‬

‫پەیوەندییەكانی عێراق‌و ئێران‌دا‪ ،‬ئەحمەد ب��اوەڕ‪ ،‬دۆسێی‬

‫راستییانە ببینن‪ ،‬داواتان لێدەكرێت هەیئەتێكی دادپەروەرانە‬

‫ئێران (گۆڤارێكی تایبەت بە كاروباری ئێرانە)‪ ،‬سەنتەری‬

‫ب��ۆ ك��وردس��ت��ان بنێرن‪ .‬س��ەرۆك��ی ش���ۆڕش‌و حوكمرانی‬

‫لێكۆڵینەوەی ستراتیجی كوردستان‪ ،‬ژ‪ ،2009 14‬ل‪.42‬‬

‫كوردستان‪ :‬مه‌حموود‪.‬‬

‫‪60‬ـ��ـ‪ .‬كوردەكان‌و مافی چ��ارەی خۆنووسینی نەتەوەكان‪،‬‬

‫‪66‬ــ ئاغا‌و شێخ‌و دەوڵەت‪ ،‬مارتین فان برونەسن‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬

‫ئیسماعیل بێشكچی‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬رەوا حاجی‪ ،‬ئەكادیمیای‬

‫د‪ .‬ك���وردۆ ع��ەل��ی‪ ،‬ب��ەرگ��ی ‪ ،2‬ئ��ەك��ادی��م��ی��ای ه��ۆش��ی��اری‌و‬

‫هۆشیاری‌و پێگەیاندنی كادیران‪ ،‬سلێمانی ‪ ،2010‬ل‪.28‬‬

‫پێگەیاندنی كادیران‪ ،‬سلێمانی ‪ ،2011‬ل‪.115‬‬

‫‪61‬ــ‪ .‬ئینگونۆیمایەر‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬رێبوار تۆفیق‪ ،‬ئەكادیمیای‬

‫‪67‬ــ یاداشتەكانی شێخ له‌تیفی حەفید ل ‌ه سەر شۆڕشەكانی‬

‫هۆشیاری‌و پێگەیاندنی كادیران‪ ،‬سلێمانی ‪ ،2011‬ل‪.20‬‬

‫شێخ مه‌حموودی حەفید‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.15‬‬

‫‪62‬ـ‪ .‬شێخ مه‌حموودی حەفید زادە ل ‌ه بەڵگەنامەی فرانسی‌دا‬

‫‪68‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.16‬‬

‫‪ 1919‬ــ ‪ ،1934‬د‪ .‬نەجاتی عبدللە‪ ،‬بنكەی ژین‪ ،‬چ‪ ،1‬سلێمانی‬

‫‪69‬ـ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.143‬‬

‫‪ ،2006‬ل‪.8‬‬

‫‪70‬ــ جواڵنەوەی نەتەوەی كورد بنەمای پەرەسەندنی‪ ،‬پ‪.‬‬

‫‪63‬ــ یاداشتەكانی شێخ له‌تیفی حەفید ل ‌ه سەر شۆڕشەكانی‬

‫د‪ .‬وەدیع جوەیدە‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬د‪ .‬یاسین سەردەشتی‪ ،‬چ‪،1‬‬

‫شێخ م��ه‌ح��م��وودی حەفید‪ ،‬ل�� ‌ه ب�ڵاوك��راوەك��ان��ی مەكتەبی‬

‫سلێمانی ‪ ،2008‬ل‪.432‬‬

‫ن��اوەن��دی رۆش��ن��ب��ی��ری‌و راگ��ەی��ان��دن��ی پ��ارت��ی دیموكراتی‬

‫‪71‬ــ یاداشتەكانی شێخ له‌تیفی حەفید ل ‌ه سەر شۆڕشەكانی‬

‫كوردستان‪ ،‬چ‪ ،1‬ساڵی ‪ ،1995‬ل‪.81‬‬

‫شێخ مه‌حموودی حەفید‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.153‬‬

‫‪64‬ــ هەمان سه‌رچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.179‬‬

‫‪72‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.157‬‬

‫‪65‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.128‬‬

‫‪73‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.141‬‬

‫ب��ڕوان�� ‌ه ه��ەم��ان س��ەرچ��اوەی پێشوو‪ ،‬ل‪ ،137‬بروسكەی‬

‫‪74‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.142‬‬

‫شۆڕشگێرانی كوردستان بە سەرۆكایەتی شێخ مه‌حموود‬ ‫بۆ واڵتە گەورەكان‌و كۆمەڵەی گەالن ل ‌ه ‪1925/3/2‬دا‪ ،‬ئیمە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫ئەوەی به کوردی قسە بکات‪ ،‬با بچێت بۆ سەنتەری‬ ‫ره‌هابیلیتاسیۆن‬

‫وەرگێڕانی (لە تورکییەوه‌‌)‪ :‬عەبدوڵاڵ بابەکر‬

‫‪63‬‬

‫ره‌هابیلیتاسیۆن چییه؟‬ ‫ئه‌م وشه‌یه له بنچینه‌دا له فه‌رهه‌نگی زمانی‬ ‫التینی سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاسته‌وه خوازراوه‪ ،‬که‬ ‫به واتای (گێڕاندنه‌وه‌ی مرۆڤێک بۆ ژیانێکی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیی ئاسایی‌و سوود به‌خش) هاتووه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م پ��ڕۆس��ه‌ی گ��ێ��ڕان��ه‌وه‌ی��ه‌ش��ی ب��ه رێگای‬ ‫چاره‌سه‌ری پ��ه‌روه‌رده‌و زانینه‌وه ده‌کرێت‬ ‫ئه‌گه‌ر پێشتر له بارێکی نا ئاساییدا ره‌فتاری‬ ‫ناهه‌مواری کردبێت‪ .‬بۆ نموون ‌ه ئه‌گه‌ر به‬ ‫تاوانێک هه‌ڵسابێت‪ ،‬یاخود تووشی بارێکی‬ ‫ده‌روونیی ناهه‌موار بووبێت‪ .‬پزیشکه‌کانیش‬ ‫ئێستا ئ���ه‌م زاراوه‌ی�����ه ب��ه‌ک��ار ده‌ه��ێ��ن��ن به‬ ‫مه‌به‌ستی جۆرێک له چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی‬ ‫ده‌روون���ی‪ ،‬یاخود فیزیکی‪ ،‬که نه‌خۆشه‌که‬ ‫پاش چاره‌سه‌ری پزیشکی هه‌‌وڵی له‌گه‌ڵدا‬ ‫ی‬ ‫بدرێت بگه‌ڕێنرێته‌وه بۆ باری ژیانی ئاسای ‌‬ ‫پێشووی‪.‬‬ ‫له هه‌ندێک سیستمی زیندانیدا تاوانبار به‌و‬ ‫مه‌به‌سته له زیندانه‌که‌یدا سزای جه‌سته‌یی‬ ‫نادرێت‪ ،‬که تۆڵه‌ی لێ بسێنرێته‌وه‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬که چ��اک بکرێته‌وه‌و دووب��اره‬ ‫له دوای سزادانی جه‌سته‌یی بگه‌ڕێنرێته‌وه‬ ‫نێو ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تیی ئاساییه‌وه‪ .‬واته به‬ ‫ره‌هابیلیتاسیۆن زاراوه‌ی��ه‌ک��ه به مه‌به‌ستی‬ ‫س���زای جه‌ستیی ب��ه‌ک��ار ن��ای��ه‌ت ب��ۆ تۆڵه‬ ‫سه‌ندنه‌وه له مرۆڤێکی تاوانبار‪ ،‬به‌ڵکو بۆ‬ ‫فێرکردن‌‌و په‌‌روه‌رده‌‌کردنێتی بۆ ئه‌وه‌ی به‬ ‫قازانج بگه‌ڕێنرێته‌وه بۆ نێو ژیانی کۆمه‌ڵگایی‪.‬‬ ‫ــ که‌وانه ــ‬

‫تا چەند ساڵێک له‌مەوبەر مندااڵنی کورد له‬ ‫کوردستانی باکوور به هۆی قسە‌کردنیان‬ ‫به زمانی کوردی نێرراون بۆ سەنتەرەکانی‬ ‫ی مێشکیان‬ ‫رەهابیلیتاسیۆن‪ ،‬به بیانووی ئەوە ‌‬ ‫تەواو نییە‪.‬‬ ‫ب��ە پ��ێ��ی ئ���ەو ل��ێ��دوان��ەی (ک����ەژێ ب��ێ��م��اڵ‌)ی‬ ‫نووسەری کوردی کوردستانی باکوور به‬ ‫رۆژنامەی (ئەڤرەنسەل)ی تورکی دابووی‪،‬‬ ‫م��ن��دااڵن��ی ک���ورد ب��ه‌ ه��ۆی زم��ان��ی دای��ک��ەوە‬ ‫حیسابی کەمهۆشییان بۆ کراوە‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫بۆ سەنتەرەکانی رەهابیلیتاسیۆن رەوان��ە‬ ‫ک��راوون‪ .‬ئە‌‌و بابەتە وای له (ڤەنت توزەل)‬ ‫ی پەرلەمانتار کرد‪ ،‬ک ‌ه داوا له سەرۆکایەتی‬ ‫پەرلەمانی تورکیا بکات بۆ ئەوەی وەزیری‬ ‫پەروەردە بۆ روونکردنەوەی ئەو مەسەلەیە‬ ‫بانگهێشتی پەرلەمان بکرێت‪.‬‬ ‫کەژێ بێماڵ به رۆژنامەی ناوبراوی گوتبوو‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه سەنتەری رەهابیلیتاسیۆن چاوی به‬ ‫کچێکی منداڵ که‌وتووه‪ ،‬ک ‌ه ناوی (روکەن)‬ ‫بووە‪ .‬رووکەن به (کەژێ)‌ی گوتووە له‌به‌ر‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ب�� ‌ه ک���وردی قسەی ک���ردوە‪ ،‬پێیان‬ ‫گوتووە شێتە‪ .‬رووکەن ماوەی بیست رۆژ‬ ‫ب��وو دەستی به خوێندن ک��ردب��وو‪ .‬پ��ووری‬ ‫رووکەنیش گوتی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه الیەن مامۆستای‬ ‫(روک�������ەن)ەوە ب��ان��گ��ک��راوە ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫(روک��ەن) تورکی نەزانیووە داوای لێکراوە‬ ‫له‌گەڵی بچێت بۆ قوتابخانە‪.‬‬ ‫ی بۆ‬ ‫ل��ە راستیشدا (روک���ەن) ل��ه‌و ک��ات��ه‌وه‌ ‌‬ ‫قوتابخانە دەچێت‪ ،‬هەڵسوکەوتی نامۆی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هەمیشە ماتەو هیچ قسە ناکات‪ .‬هەر چەند ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫زۆر ج��ار پرسیاری لێکراوە‪ ،‬ب��ه‌اڵم باسی‬ ‫کێشەکەی ناکاو بۆ م��اوەی هەفتەیەکیش‬ ‫دەبێت یەک وشەش قسەی نەکردووە‪.‬‬ ‫کە چ��ووم بۆ قوتابخانەکە مامۆستایەکی‬ ‫کچم بینی زۆر گەنج بوو‪ .‬وا دیاربوو تازە‬ ‫ل��ه‌و ک��ارە دام��ەزراب��وو‪ .‬له شارۆچکەیەکی‬ ‫کوردستان دەستبه‌کار بوو‪ .‬کچێکی ئێسک‬ ‫س��ووک ب��وو‌‪ .‬ب��ه تورکییەکی زۆر رەوان‬ ‫قسەی دەکرد‪ .‬پێم گوت‪ ،‬که ‌(روکەن) کچی‬ ‫پوورمە‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پوورم نەخۆش‬ ‫بوو من له شوێنی ئەو هاتووم‪ .‬ئەو کچە‬ ‫م��ام��ۆس��ت��ای��ە ب��ێ ه��ی��چ پ��ێ��چ‌و پ��ەن��ای��ەک‌‪ ،‬به‬ ‫شێوەیەکی راستەوخۆ به رووی مندا گوتی‪:‬‬ ‫له‌و ب��ڕوای��ەدام‪ ،‬ک ‌ه (روک��ەن) عەقڵی تەواو‬ ‫نەبێت‪ .‬کاتێک وای گوت من سەرسام بووم‪.‬‬ ‫هیچ چاوەڕێی ئەوەم نەدەکرد کچێکی ئاوا‬ ‫گەنج‌و جوان به‌و شێوە ناخۆشە قسە بکات‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و ‌ه ئەو هەستە جوانه‌ی سەبارەت‬ ‫به‌وەوە الی من دروست ببوو‪ ،‬هەمووی له‬ ‫دڵ‌و مێشکمدا سڕایەوە‪.‬‬ ‫لێم پرسی‪ :‬چۆن گەیشتوویتە ئەم قەناعەتە؟‬ ‫ئ��ەوی��ش وەاڵم���ی دام����ەوەو گ��وت��ی‪ :‬ب��ۆ هیچ‬ ‫قسەیەک‪ ،‬ک ‌ه له‌گەڵی دەک��ەم ک��اردان��ەوەی‬ ‫نییە‪ .‬من ل ‌ه ژیانمدا منداڵی ل��ه‌و شێوەیەم‬ ‫نەبینیوە‪ .‬چۆن دەبێت هیچ کاردانەوەیەک‪،‬‬ ‫ی��ان وەاڵم��ێ��ک��ی ن��ەب��ێ��ت‪ .‬ه��ەر وه‌ک له‌گەڵ‬ ‫دیوارێک قسە بکەم‪ .‬ئەوە منداڵ نییە‪( ،‬به‌اڵ)‬ ‫یە‌و تووشمان بووە‪.‬‬

‫بە وردی سەیری دەم‌و چاویم کردو پێمگوت‪:‬‬ ‫مامۆستا هیچ بیرت له‌وە نەکردۆتەوە‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ئەو منداڵە ل ‌ه تۆ تێناگات؟‬ ‫بە سەرسووڕمانییەوە گوتی‪ :‬تێنەگەیشتم‪.‬‬ ‫گوتم‪ :‬ئەوە شتێک نییە نەتوانی تێیبگەیت‪.‬‬ ‫(روک����ەن) هیچ ت��ورک��ی ن��ازان��ێ��ت‪ .‬دای��ک��ی‌و‬ ‫باوکی‌و نەنکی‌و باپیری‌و پوورەکانی هەموو‬ ‫خزمەکانی‌و خەڵکی گ��ەڕەک تا ئێستا به‌و‬ ‫زم��ان��ە قسەیان ل��ه‌گ��ەڵ ن��ەک��ردووە‪ ،‬ک�� ‌ه تۆ‬ ‫ق��س��ەی پ��ێ��دەک��ەی��ت‪ .‬ت��ۆ ب�� ‌ه زمانێک قسەی‬ ‫له‌گەڵ دەکەیت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و هیچ نەیبیستووەو‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ل ‌ه تۆ تێیناگات فشارێکی زۆرت‬ ‫خستۆتەسەر‪ .‬پیرۆزباییت لێ دەک���ەم‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫راستی تۆ مامۆستایەکی باشی!‬ ‫دوای ئەوە رووم کردە (روک��ەن‌)و دەستیم‬ ‫گرت‌و گوتم‪ :‬رابە (روکەن) ئەم دچین‪.‬‬ ‫(روکەن) دوای ئەوە نەگەڕایەوە بۆ قوتابخانە‪.‬‬ ‫دەت���وان���م ب��ڵ��ێ��م‪( :‬روک�����ەن) ی��ەک��ێ��ک ب���وو له‬ ‫ج��وان��ت��ری��ن‌و ئێسکسووکترین م��ن��دااڵن��ی‬ ‫جیهان‪( .‬روک��ەن) ئەوەندە ترسابوو‪ ،‬دوای‬ ‫تێپەڕبوونی بیست ساڵیش من ئەو ترسەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه دەم��ووچ��اوی (روک���ەن)م بینیبوو‪ ،‬تا‬ ‫ئێستا هەر له‌ یادم ماوەتەوە‪.‬‬ ‫دوای ماوەیەکی ک��ورت ک��ەس‌و کارەکەی‬ ‫ناچار بوون واڵت ب ‌ه جێ بهێڵن‌و روو بکەنە‬ ‫واڵتێکی ئەوروپا‪ ،‬ک ‌ه رووکەنیشیان له‌گەڵ‬ ‫ب��وو‪ .‬رووک��ەن ئێستا تەمەنی بیست ساڵە‪.‬‬ ‫زمانی ک���وردی‌و ئەڵمانی‌و ئینگلیزی زۆر‬ ‫ب ‌ه باشی دەزان��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم تا ئێستا تورکی‬ ‫نازانێت‪ .‬له‌و واڵتەی‪ ،‬ک ‌ه تیایدا دەژی‪ ،‬تورکی‬ ‫ب ‌ه کەڵکی هیچ نایه‌ت‪.‬‬ ‫دوای چەندین ساڵ‪ ،‬ک ‌ه خەریکی کار کردن‬

‫‪65‬‬

‫بووم ل ‌ه سەر ئەم کەیسە‪ ،‬نەمدەزانی ئەو‬ ‫رووداوە دەبێت ب ‌ه راب��ەرێ��ک بۆ م��ن‪ .‬له‌و‬ ‫سااڵنەدا چەندین کەسی وەک روکەن له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی زمانی دەس��ەاڵت��داران��ی��ان نەزانیوە‪،‬‬ ‫راپۆرتی کەم‌و کورتیی عەقڵیان دراوەت��ێ‌و‬ ‫نێردراون بۆ سەنتەرەکانی رەهابیلیتاسیۆن‪.‬‬ ‫شێوە قسەکردنەکەی ئەو مامۆستا گەنجە‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب ‌ه شێوەیەکی رەق‌و نەگونجاو باسی‬ ‫روکەنی کرد‪ ،‬هەر هەمان سیاسەت‌و رەفتاری‬ ‫دەوڵ���ەت ب���وو‪ .‬ب�� ‌ه ه��ۆی ناسنامەکەمەوە‪،‬‬ ‫هەروەها ب ‌ه هۆی ئەو ب��وارەی کارم تیایدا‬ ‫دەکرد‪ ،‬بابەتی زۆر زەحمەت هاتە به‌ردەمم‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ک ل��ه‌وان��ە چ��ۆڵ��ک��ردن��ی گ��ون��دەک��ان‌و‬ ‫سووتاندنی شارۆچکەکان‌و کۆمەڵکوژیی‌و‬ ‫دوورخستنەوەبوون‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هیچ کامێک‬ ‫ل��ه‌و بابەتانە وه‌ک ئ���ەوەی روک���ەن ک��اری‬ ‫لێنەکردم‌و تووڕە نەبووم‪ .‬من له سەرەتادا‬ ‫ب�� ‌ه ن��ی��ازی ئ���ەوە ب���ووم‪ ،‬ک�� ‌ه راپ��ۆرت��ێ��ک ل ‌ه‬ ‫س��ەر م��اف��ی خ��وێ��ن��دن ب�� ‌ه زم��ان��ی دای���ک بۆ‬ ‫منداڵە کەمئەندامەکان س��از ب��ک��ەم‪ .‬دی��ارە‬ ‫بۆ ئ��ەو مەبەستە یەکەم شوێن سەردانی‬ ‫بکەم سەنتەرەکانی رەهابیلیتاسیۆنە‪ .‬ئەو‬ ‫سەنتەرانەی له سەرەتادا سەردانم کردن‬ ‫له شاری ئەستەنبوڵ بوون‪ ،‬ک ‌ه شارێکە ب ‌ه‬ ‫هۆی کۆچی کوردەکانەوە ئێستا زیادترین‬ ‫ژمارەی کوردی تێدا دەژی‪.‬‬ ‫هەر ل ‌ه یەکەم هەنگاومداو له ماوەیەکی زۆر‬ ‫کەمدا‌‪ ،‬به ناخۆشییەکی زۆرەوە هەستم کرد‪،‬‬ ‫ئاڕاستەی کارەکەم به خێرایی شێوەکەی‬ ‫دەگۆڕێت‪ .‬له‌و سەنتەرانەی رەهابیلیتاسیۆن‪،‬‬

‫ک�� ‌ه ب�� ‌ه تایبەتی ل��ه گ��ەڕەک��ە ه��ەژارەک��ان��دا‬ ‫دام��ەزراب��وون‌و به‌شی زۆری منداڵی کورد‬ ‫ب��وون‪ ،‬ک ‌ه رووب���ەڕووی ئەوانە بوومەوەو‬ ‫قسەم له‌گەڵ ک��ردن یەکسەر هەستم به‌وە‬ ‫کرد نا تێگەیشتنێکی گەورە له مەسەلەکەدا‬ ‫هەیە‪ .‬دی��ارە ئ��ەوە شتێک نییە هەستی پێ‬ ‫نەکرێت‪ ،‬چونکە منداڵەکان قسەکردنیان‬ ‫زۆر ئاساییە‌و هەموو چاالکییەکی به‌دەنی‬ ‫به باشترین شێوە ئەنجام دەدەن‌و دڵیان‬ ‫خۆشەو له ئەنەرژییەکی تەواودان‪ .‬هەر وه‌ک‬ ‫چۆن الی من گومانی زۆر دروستبوون ب ‌ه‬ ‫هەمان شێوە هەر کەسێک لەوە ورد ببێتەوە‬ ‫گومانی ل ‌ه ال دروست دەبێت‪.‬‬ ‫لە یەکەم راپۆرتدا‪ ،‬ک ‌ه له‌گەل مامۆستاکانیاندا‬ ‫ک������ردم‪ ،‬الی���ەن���ە س���ەرس���وڕه���ێ���ن���ەرەک���ەی‬ ‫رووداوەکە ئاشکرا بوو‪.‬‬ ‫ئەو مندااڵنە نێچیری ئاسان ب��وون‪ .‬چونکە‬ ‫ب ‌ه گوێرەی یاسا ئەگەر منداڵێک تا پۆلی‬ ‫دوو نووسین‌و خوێندنەوە فێر نەبێت ئەوە‬ ‫ب�� ‌ه منداڵێک ئ��ەژم��ار دەک��رێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه کێشەی‬ ‫فێربوونی هەیە‪ .‬ئیتر دوای ئەوە هەڵەکان‬ ‫یەک ب ‌ه دوای یەکدا دێت‪ .‬ئەو مندااڵنە له‌به‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه له‌و سەنتەرانە دانراون‪ ،‬چونکە زمانی‬ ‫تورکی نازانن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ەوان تاقیکردنەوەو‬ ‫گویا چاک کردنەوەیان‌و فێرکردنیان هەر‬ ‫به‌و زمانەیە‪ ،‬ک ‌ه تێی ناگەن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫ئەو کچەی‪ ،‬ک ‌ه رقی له زمانی دایک‬ ‫دەبێتەوە‬ ‫سەختترین راپ��ۆرت ل ‌ه ژیانمدا له‌گەڵ ئەو‬ ‫کچە بوو‪ ،‬ک ‌ه ناوی سیبەل بوو‪ ،‬ک ‌ه یەکێک‬ ‫بوو له هەزاران له‌و کچانەی‪ ،‬ک ‌ه خراونەتە‬ ‫ئ��ەو ب��ارودۆخ��ە ت��رس��ن��اک��ەوە‪ .‬سیبەل‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫راپۆرتەکەی له خوارەوەیە تەمەنی سیانز ‌ه‬ ‫س��اڵ ب��وو‪ .‬سیبەل کچی خێزانێکی ک��ورد‬ ‫ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ه گوندێکی س��ەر ب��ه پارێزگای‬ ‫ئەرزەڕوومەوە کۆچیان کردبوو‪.‬‬ ‫ــ ناوت چییە؟‬ ‫ــ سیبەل‬ ‫ــ تەمەنت چەندە؟‬ ‫ــ سیانزه‌ ساڵ‬ ‫ــ دەزانی ب ‌ه کوردی قسە بکەیت؟‬ ‫ــ نەخێر‪ .‬کوردی زمانێکی پیسە‪.‬‬ ‫ــ زمانی کوردی بۆچی پیسە سیبەل؟‬ ‫ــ چونکە زمانێکی زۆر خراپە مامۆستا‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه من قسەی پێ ناکەم‪.‬‬ ‫ــ بۆچی خراپە گیانەکەم؟‬ ‫ــ چونکە زۆر هینە مامۆستا‪.‬‬ ‫ــ چی؟ زۆر چییە؟‬ ‫ئەگەر له قوتابخانە به کوردی قسە بکەین‬ ‫هاوڕێکانمان قسەمان له‌گەڵ ن��اک��ەن‪ .‬الی‬ ‫مامۆستاکە شکایەتمان لێ دەک��ەن‪ .‬هەموو‬ ‫کەس گاڵتەمان پێ دەکات‪ .‬پێمان دەڵێن بۆچی‬ ‫تورکی فێر نابن‪ .‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی هاوڕێکانم‬ ‫گاڵتەم پێدەکەن ئیتر منیش نامەوێت ب ‌ه‬ ‫کوردی قسە بکەم‪ .‬کوردی زمانێکی پیسە‪.‬‬

‫ــ باشە ل ‌ه ماڵەوە دایک‌و باوکت به کوردی‬ ‫قسە دەکەن؟‬ ‫بەڵێ‬ ‫ــ ت��ۆ‪ ،‬کە دەچیتە ماڵەوە له‌گەڵ دایکت ب ‌ه‬ ‫کوردی قسە دەکەیت؟‬ ‫مامۆستا ئیتر من نامەوێت به کوردی قسە‬ ‫بکەم! ک��وردی شتێکی پیس‌و خراپە‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی به کوردی قسەم کرد پێیان وتم تۆ‬ ‫شێتی له‌به‌ر ئه‌و ‌ه منیان نارد بۆ ئێرە‪.‬‬ ‫ئەگەر خوێندن به زمانی دای��ک نەبێت له‬ ‫زمانەکەی‌تریش ناتوانیت سەرکەوتن ب ‌ه‬ ‫دەست بهێنیت‪ .‬لە یەکێک له سەنتەرەکانی‬ ‫رەهابیلیتاسیۆن‪ ،‬ک ‌ه له گەڕەکێکی قەراغ شاری‬ ‫ئەستەنبوڵ ب��وو‌‪ ،‬زۆرب��ەی دانیشتووه‌کانی‬ ‫کورد بوون چاومان کەوت به مامۆستایەک‪،‬‬ ‫که‌ له‌وێ ئەرکی پێ سپێردرابوو‪.‬‬ ‫لێمان پرسی‪:‬‬ ‫بەڕێزت مامۆستای ئ��ەوان��ەی‪ ،‬ک ‌ه عەقڵیان‬ ‫ن��ات��ەواوە‪ ،‬ئایا دەت��وان��ی��ت پێمان بڵێی چی‬ ‫کەسانێکن ئەوانەی کێشەی کەموکورتیی‬ ‫عەقڵییان هەیە؟‬ ‫ئەو کەسانەن‪ ،‬ک ‌ه ئاستی هۆش‌و زیرەکییان‬ ‫ل ‌ه خ��وار ئاستی ه��ۆش‌و زیرەکی کەسانی‬ ‫ئاساییە‪ .‬وات���ە ب��ه‌وان��ە دەووت���رێ���ت‪ ،‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫دەرەوەی ئ��ەو کەسانەن‪ ،‬ک ‌ه ژیانییان به‬ ‫شێوەیەکی ئاسایی به ئەنجام دەگەیه‌نن‪.‬‬ ‫فێرکردنی ئەو کەسانە (ل ‌ه رووی هۆش‌و‬ ‫زیرەکییەوە ت��ەواو نین) ئەرکێکی تایبەتی‬ ‫پێویستە‪ .‬ل���ه‌و ح��اڵ��ەت��ەدا ف��ێ��رک��ردن��ی ئ��ەو‬ ‫ک��ەس��ان��ەی‪ ،‬ک�� ‌ه ک��ەم��ی‌و کوورتیی عەقڵیان‬

‫‪67‬‬

‫ه��ەی��ە ئ��ەگ��ەر ب�� ‌ه زم��ان��ی بێجگە ل��ه زمانی‬ ‫دایک ئەنجام بدرێت ئیتر بزانە چەند کێشە‬ ‫دروست دەبێت‪.‬‬ ‫ئەوە زۆر گرنگە‪ .‬منداڵێک‪ ،‬ک ‌ه له ماڵەوە به‬ ‫زمانی خۆی قسە دەکات‪ ،‬به‌اڵم له قوتابخانە‬ ‫زمانێکی‌تر ب ‌ه کارده‌هێنێت‪ ،‬فشارێکی زۆری‬ ‫ل ‌ه سەر دروست دەبێت‌و خۆی دوورەپەرێز‬ ‫دەگرێت‪ .‬بۆ نموونە ئەگەر منداڵێک وشەیەک‬ ‫ل�� ‌ه م��اڵ��ەوە ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ک‌و ل��ه قوتابخانە ب ‌ه‬ ‫جۆرێکی‌تر ب ‌ه کاربهێنێت‪ ،‬ئەو کاتە ل ‌ه هیچ‬ ‫کام له‌و دوو زمانە سەرکەوتن ب ‌ه دەست‬ ‫ناهێنێت‪ .‬له‌و حاڵەتەدا ئەو منداڵە ل ‌ه قوتابخانە‬ ‫دووچ��اری رووخانی دەروون��ی دەبێت‪ .‬ل ‌ه‬ ‫کاتێکدا‪ ،‬ک ‌ه دەچێتە ماڵەوەش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫له قوتابخانەدا سەرکەوتوو نییە ل ‌ه الیەن‬ ‫کەس‌و کارەکەیەوە تووشی فشار دەبێت‪.‬‬ ‫ــ ئایا ئێستا له‌م سەنتەرەی رەهابیلیتاسیۆنەدا‬ ‫منداڵی وای لێیه‌‪ ،‬ک ‌ه کێشەی زمانیان هەبێت‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سەر به نەتەوەی‌ترن؟‬ ‫ــ بەڵێ هەیە‪.‬‬ ‫ــ ئایا زۆرینەن؟‬ ‫ــ بەڵێ‪.‬‬ ‫ـ��ـ مامۆستا ئ��ای��ا ت��ۆ ل��ه‌و ب���ڕوای���ەدای ئەو‬ ‫م��ن��دااڵن��ەی‪ ،‬ک��ه‌ ل�� ‌ه م��اڵ��ن‌و ب��ه‌ زم��ان��ی دای��ک‬ ‫قسە دەکەن‪ ،‬به‌اڵم کاتێک دێنە قوتابخانە ــ‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زمانێکی جیاواز به‌کارده‌هێنن‬ ‫ناساندنێکی هەڵەیان بۆ بکرێت؟‬ ‫ــ بەڵێ هەیە‪ ،‬چونکە ئەو زمانەی‪ ،‬ک ‌ه دایک‌و‬ ‫باوک قسەی پێدەکەن رەنگدانەوەی بۆ سەر‬ ‫منداڵەکانیان دەبێت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زمانیش‬

‫رەنگدانەوەی لۆجیک‌و کلتوورێکە‪ ،‬ئەوە بۆ‬ ‫منداڵەکە دەگوازرێتەوە‪ .‬ئه‌و کاته‌ی دەست به‬ ‫قوتابخانە دەکات بێجگە له‌و کلتوورەی‪ ،‬کە‬ ‫وەریگرتووە کلتوورێکی‌تری دێتە به‌ردەم‪،‬‬ ‫کە ئ��ەوەش دەبێت ب ‌ه هۆی سەرلێشێوانی‬ ‫منداڵەکەو ملمالنێی دوو زم��ان‪ .‬ئەگەر ئەو‬ ‫منداڵە بێجگە له زمانی دایک رووب��ەڕووی‬ ‫زمانێکی‌تر ببێتەوە‪ ،‬ک ‌ه زمانی دەسەاڵتدارە‪،‬‬ ‫ئەو کاتە تووشی جۆرێک له دوورەپەرێزی‌و‬ ‫بێ متمانەیی دەبێت‪.‬‬ ‫لە هەر د ‌ه منداڵێکی کورد‪ ،‬پێنجیان ب ‌ه هۆی‬ ‫کێشەی زمانەوە هاتوون بۆ ئێرە‪.‬‬ ‫ــ مامۆستا دەتوانم پلەی خوێندنت لێبپرسم؟‬ ‫ــ من دەرچووی پەیمانگای مامۆستایانم‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪٢٠٠٧‬دا کۆرسێکی مامۆستایەتی پۆلی‬ ‫هۆش ناتەواوەکانم وەرگرت‪ .‬له‌و ساڵەوە تا‬ ‫ئێستا له چەندین دەزگادا له‌و بوارەدا کارم‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫ــ لەو سەنتەرەدا‪ ،‬ک ‌ه تۆ ئەرکی فێرکردنی‬ ‫تیادا دەبینی چی جۆرە منداڵێک ئامادە دەبن؟‬ ‫ــ زیاتر ئەو مندااڵنەن‪ ،‬ک ‌ه کەمی‌و کورتی له‬ ‫هۆش‌و عەقڵیاندا هەیە‪.‬‬ ‫ـ���ـ م��ام��ۆس��ت��ا ل����ه‌و گ����ەڕەک����ەی‪ ،‬ک��� ‌ه ئ��ەم‬ ‫سەنتەرەی رەهابیلیتاسیۆنی تێدایە زۆربەی‬ ‫دانیشتووەکانی ک��وردە کۆچکردووەکانن‌‪،‬‬ ‫له‌م سەنتەرەشدا ژمارەیەکی زۆر منداڵی‬ ‫کوردی لێیه‪ .‬من له‌و بڕوایەدام ئەو مندااڵنە‬ ‫ب ‌ه هۆی کێشەی زمانەوە نێردراون بۆ ئێرەو‬ ‫ده‌ستنیشانکردنی هەڵەیان بۆ کراوە‪ .‬ئایا ب ‌ه‬ ‫رای تۆش وانییە؟‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫ــ ئەوەی من بینیومە‪ ،‬بۆ نموونە له هەر دە‬ ‫منداڵی کورد پێنجیان ب ‌ه هۆی کێشەی زمانەوە‬ ‫بۆ ئێرە نێردراون‪ .‬ئەو کوردە کۆچکردووانەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه له گەڕەکەکانی قەراغ شاردا نیشتەجێن‬ ‫ژیانێکی دوورەپەرێزخراویی به‌سەردەبەن‌و‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی له هەمان ژینگەو پێکهاتەی‬ ‫کۆمەاڵیەتییەوە هاتوون ل ‌ه نێوان خۆیاندا ب ‌ه‬ ‫زمانی خۆیان قسە دەکەن‪ .‬واتە له ئەستەنبوڵ‬ ‫ل��ه‌و شوێنانەی‪ ،‬ک�� ‌ه زورب���ەی دانیشتوانی‬ ‫کوردن‪ ،‬ک ‌ه منداڵەکانیان دەچن بۆ قوتابخانە‬ ‫رووب������ەڕووی زم��ان��ێ��ک��ی ب��ی��ان��ی دەب��ن��ەوە‪.‬‬ ‫ئ����ەوەش دەب��ێ��ت ب��ه‌ ه���ۆی دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫نەگونجان‌و نامۆیی له ‌منداڵەکەدا‌و له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی له مامۆستاکە تێناگات‪ ،‬وانه‌که‌ش‬ ‫فێر نابێت‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌گەڵ هاوڕێکانی‬ ‫ناتوانێت پەیوەندی پەیدابکات‪ ،‬دوورەپەرێز‬ ‫ده‌خرێت‌و نەگونجاوییەک دروست ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌به‌ر هەموو ئەو هۆیانە ئەو منداڵە ل ‌ه الیەن‬ ‫کەسانێکەوە‪ ،‬ک ‌ه ناتوانن ب ‌ه زمانی ئەو منداڵە‬ ‫قسە بکەن‪ ،‬مۆری کەمی‌وکورتی له هۆش‌و‬ ‫عەقڵدا ب ‌ه سەردا ده‌کرێت‪ .‬ئەو مندااڵنەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دێن بۆ ئێرە ل ‌ه سەرەتادا زمانی تورکییان‬ ‫فێر دەکەین پاشان هەوڵ دەدەی��ن‪ ،‬ک ‌ه ئەو‬ ‫وانانەی له پڕۆگرامدا هەن فێریان بکەین‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئ��ەوەش دەبێت ب ‌ه هۆی ئ��ەوەی ئەو منداڵە‬ ‫کاتێکی زۆری ل ‌ه دەست بچێت‌و دوابکەوێت‪.‬‬ ‫ــ مامۆستا‪ ،‬ئایا ئ��ەو مندااڵنە‪ ،‬ک ‌ه گ��ەورە‬ ‫بوون‌و دەستیان به کارێک کرد ئەو راپۆرتانە‬ ‫دەخرێنە به‌ردەم؟‬ ‫ـ����ـ ئ�����ەو راپ����ۆرت����ان����ە ه����ەم����وو س��اڵ��ێ��ک‬

‫هەڵدەسەنگێنرێن‌‪ ،‬ئەگەر ئەو قوتابییە به‌رەو‬ ‫باش بوون بچێت‌و ئەرکەکانی بهێنێتە دی‪،‬‬ ‫ئەو کاتە راپۆرتەکە ب ‌ه الوە دەنرێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫جێی گومانە منداڵێک له‌و هەموو زنجیرە‬ ‫هەڵەیەی به‌رانبەری دەکرێت‪ ،‬بگاتە ئاستی‬ ‫هاوڕێکانی‪ .‬ل��ه‌و حاڵەتەدا راپۆرتەکە هەر‬ ‫ب���ه‌ردەوام دەب��ێ��ت‌و ل ‌ه هەموو بوارێکدا له‬ ‫‌به‌ردەم ئەو قوتابییە قوت دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ــ دەتوانیت باسی خۆتمان بۆ بکەیت؟‬ ‫ــ من مامۆستای ئەو ج��ۆرە کەسانەم‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫کێشەی گوێ لێ ب��وون‌و کێشەی عەقڵییان‬ ‫ه���ەی���ە‪ ،‬ه���ەروەه���ا چ���ارەس���ەرک���ەری ئ��ەو‬ ‫کەسانەم‪ ،‬ک ‌ه کێشەی قسەکردنیان هەیە‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪ ١٩٩٧‬ل ‌ه زانکۆی ئەنەدۆڵ به‌شی‬ ‫پەروەردەم تەواو کردووە‪.‬‬ ‫م��ن بینیومە‪ ،‬ک�� ‌ه مندااڵنی خێزانە ک��وردە‬ ‫کۆچکردووەکان ب ‌ه هۆی کێشەی زمانەوەو‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ناتوانن له‌گەڵ قوتابخانەکانیاندا‬ ‫بگونجێن دەیاننێرن بۆ دەزگاکانی خوێندنی‬ ‫تایبەت واتە ئەو قوتابخانانەی تایبەتن به‌و‬ ‫مندااڵنەی کێشەی عەقڵی‌و فێربوونیان هەیە‪.‬‬ ‫ــ ئایا تۆ له کاری پیشەیی خۆتدا ئەو جۆرە‬ ‫حاڵەتانەت رووبەڕوو بۆتەوە؟‬ ‫ــ من ل ‌ه دوای ساڵی ‪ ،١٩٩٩‬به‌رپرسیاری‬ ‫رێکخراوێکم‪ ،‬ک ‌ه تایبەتە به پاراستنی ئەو‬ ‫مندااڵنەی کەمی‌و کورتیی عەقڵییان هەیە‪.‬‬ ‫ئەم رێکخراوەیە له بیست پارێزگای تورکیادا‬ ‫چ��االک��ی دەنوێنێت‪ .‬ل��ه‌و ک��ات��ەوە ت��ا ئێستا‬ ‫چەندین له‌و حاڵەتانە رووبەڕووم بوونەتەوە‪.‬‬ ‫ئ����ەگ����ەر س����ەی����ری ئ�����ەو س���ەن���ت���ەران���ەی‬

‫‪69‬‬

‫رەهابیلیتاسیۆن بکەین‪ ،‬ک ‌ه له شارەکانی‬ ‫رۆژئاوای تورکیادان‪ ،‬دەبینین‪ ،‬ک ‌ه ژمارەیەکی‬ ‫زۆر له مندااڵنی کوردی کۆچکردووی لێیە‪.‬‬ ‫ئەو مندااڵنە زمانی دایک‌و زمانی فێرکردنیان‬ ‫له قوتابخانە جیاوازە له‌به‌ر ئه‌و ‌ه دووچاری‬ ‫ناڕەحەتییەکی زۆر دەبنه‌وه‌‪ .‬به‌رپرسانیش ل ‌ه‬ ‫بری ئەوەی زمانیان فێربکەن‪ ،‬دەیاننێرن بۆ‬ ‫سەنتەرەکانی رەهابیلیتاسیۆن له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫بۆ ئ��ەوان ئاسانترەو نایانەوێت خۆیان ب ‌ه‬ ‫ئه‌وانەوە ماندوو بکەن‪ .‬هەموو ئەوانەی بۆ‬ ‫سەنتەرەکانی رەهابیلیتاسیۆن دەنێررێن‬ ‫م��ەرج نییە له‌به‌ر ئەم هۆیە بێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫میانی ک��ارەک��ەی خۆمدا کەسانێکی زۆرم‬ ‫بینیوون‪ ،‬ک ‌ه به‌و هۆیەوە نێردراون بۆ ئەو‬ ‫سەنتەرانە‪ .‬ئەو مندااڵنە‪ ،‬ک ‌ه ناچار دەکرێن‬ ‫له ب��ری زمانی دای��ک به زمانێکی نامۆ له‬ ‫قوتابخانەکان خوێندنیان فێر بکرێن‪ ،‬ب ‌ه هۆی‬ ‫کێشەی زمانەوە دەنێررێن بۆ سەنتەرەکانی‬ ‫رەهابیلیتاسیۆن‌و مامەڵەیەکی تایبەتیان‬ ‫له‌گەڵدا دەکرێت‪ .‬ب ‌ه بیانووی ئەوەی توانای‬ ‫فێربوونیان الوازە‪ .‬وات��ە منداڵێکی تەمەن‬ ‫شەش ساڵ‪ ،‬ک ‌ه دەستدەکات به قوتابخانە‬ ‫چاوەڕێی ئ��ەوەی لێدەکەیت زمانی تورکی‬ ‫بزانێت‌‪ ،‬به‌اڵم نایزانێت‪ .‬ل ‌ه کاتێکدا دەزانێت تا‬ ‫ژمارە د ‌ه بژمێرێت‌و شێوە گیۆمەترییەکان‬ ‫وه‌ک چوارگۆشەو سێگۆشەو بازنەییەکان‬ ‫بزانێت‪ ،‬ک ‌ه پێی بڵێی دابنیشە دابنیشێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێی بڵێی هەڵبسە بتوانێت هەڵبسێت‌و بتوانێت‬ ‫پێنووس ب ‌ه دەستییەوە بگرێت‪ ،‬به‌اڵم ئەگەر‬ ‫یەكێک له‌و شتانەت لێ داواک��ردو نەیتوانی‬

‫بیکات دەبێت بزانی‪ ،‬ک ‌ه ئایا ئەو منداڵە ب ‌ه‬ ‫راستی توانای تێگەیشتن‌و هۆشی کەمە‪،‬‬ ‫ی��ان تێنەگەیشتنەکەی ب�� ‌ه ه��ۆی کێشەی‬ ‫زمانەوەیە‪.‬‬ ‫ــ ئایا ئەو مندااڵنە مافی خۆیان نییە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫الی��ەن ئ��ەو مامۆستایانەوە تاقیکردنەوەی‬ ‫ئاستی زیرەکییان ب��ۆ بکرێت‪ ،‬ک�� ‌ه زمانی‬ ‫کوردی دەزانن بۆ ئەوەی روون ببێتەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئایا ئه‌و مندااڵنە ب ‌ه راستی ئاستی زیرەکییان‬ ‫الوازە‪ ،‬یان کێشەکەیان ب ‌ه هۆی تێنەگەیشتنە‬ ‫له زمانی تورکی؟‬ ‫ــ بەڵێ بێ گومان زۆر راس��ت��ە‪ .‬پێویستە‬ ‫ب��ه به‌کارهێنانی زم��ان��ی ک���وردی ئاستی‬ ‫زی��رەک��ی��ی��ان هەڵبسەنگێنرێت‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەوەی‬ ‫بزانرێت کێشەکە له کوێدایە‪ .‬دیارە له‌گەڵ‬ ‫هەموو ئ��ەو شتانەشدا پێویستە منداڵ ب ‌ه‬ ‫زمانی دایک فێربکرێت‌و بخوێنێت‪.‬‬ ‫نموونەی زۆر هەن سەبارەت به‌و زوڵم‌و‬ ‫زۆری��ی��ەی‪ ،‬ک ‌ه له ک��وردی باکوورو زمانی‬ ‫ک���وردی ک����راوە‪ .‬ب�� ‌ه تایبەتی ئ��ەو فشارو‬ ‫ق��ەدەغ��ەی��ەی‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه س��ەر زم��ان��ی ک��وردی‬ ‫ه���ەب���ووه‌‪ .‬دوای دام���ەزران���دن���ی ک��ۆم��اری‬ ‫تورکیاو به‌رپابوونی شۆڕشی شێخ سەعید‬ ‫دەستیپێکردو تا چەند ساڵێکیش له‌مەوبەر‬ ‫هەر به‌ردەوام بوو‪ .‬ئایشە هویر نووسەری‬ ‫ت��ورک له رۆژن��ام��ەی رادیکاڵی تورکی له‬ ‫نووسینێکیدا‪ ،‬کە چەند مانگێک له‌مەوبەر‬ ‫له رۆژنامەی رادیکاڵی تورکیدا باڵوببۆوە‬ ‫چەند نموونەیەکی له‌م بارەیەوە خستەڕوو‪.‬‬ ‫ئایشە هویر دەڵ��ێ��ت‪ :‬بیرۆکەی سەپاندنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫سزا ب ‌ه سەر قسەکردنی کوردیدا‪ ،‬ب ‌ه تایبەتی‬ ‫دوای شۆڕشەکەی شێخ سەعید له ساڵی‬ ‫‪ ١٩٢٥‬پەیڕەوکرا‪ .‬کادێرانی کەمالیستەکان ب ‌ه‬ ‫هۆی ئەو شۆڕشەوە زۆر شپرزە بووبوون‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌و ‌ه له ‪٨‬ی ئەیلولی ساڵی ‪١٩٢٥‬دا‬ ‫پ�لان��ی چ��اک��س��ازی��ی رۆژه���ەاڵت���ی���ان خستە‬ ‫ک��ارەوە‪ ،‬ک ‌ه هەتا ئەم سااڵنەی راب��ردووش‬ ‫چوارچێوەی سەرەکیی سیاسەتی دەوڵەتی‬ ‫تورکیای پێکدەهێنا‪ ،‬ک ‌ه له نێوەڕۆکەکەیدا‬ ‫ئیجرائاتی زۆر ترسناکی ل ‌ه خۆ گرتبوو‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی پەیوەندە به بابەتەکەی ئێمەوە ب ‌ه‬ ‫ندی ‪١٤‬یە‪ ،‬ک ‌ه دەڵێت‪ :‬ئەوانەی‪ ،‬ک ‌ه له ئەسلدا‬ ‫تورکن‪ ،‬به‌اڵم خۆیان دۆڕاندووەو دەڵێن ئێمە‬ ‫کوردین ئەگەر له شارو شارۆچکەکانی وه‌ک‬ ‫ماالتیا‪ ،‬ئەلعەزیز‪ ،‬دیاربەکر‪ ،‬بیتلیس‪ ،‬وان‪،‬‬ ‫مووش‪ ،‬ئورفە‪ ،‬ئەرگانی‪ ،‬هۆزات‪ ،‬ئەرجیش‪،‬‬ ‫عادیلجەواز‪ ،‬ئ��اه�ڵات‪ ،‬پاڵو‪ ،‬چارسانجاک‪،‬‬ ‫چەمیشکەزەک‪ ،‬ئۆڤاجک‪ ،‬هیسنیمەنسور‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫هیسنی‪ ،‬حەکیمخان‪ ،‬بیرەجیک‌و چەرمیک‌‪ ،‬له‬ ‫فەرمانگەکانی حکومەت‌و شارەوانییەکانداو له‬ ‫دام‌و دەزگاکانی‌تری دەوڵەتدا‌و له قوتابخانەو‬ ‫بازاڕەکاندا ئەگەر بێجگە له زمانی تورکی به‬ ‫زمانێکی‌تر قسەبکەن ئەوا سزا دەدرێن له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی سەرپێچیان به‌رانبەر به فرمانەکانی‬ ‫حکومەت‌و شارەوانییەکان کردووە‪.‬‬ ‫ل��ە ک��ۆب��وون��ەوەی ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی یانەکانی‬ ‫ت��ورک��ی س��اڵ��ی‪ ١٩٢٦‬باسی قەدەغەکردنی‬ ‫قسەکردن به زمانی کوردی کرا‪ .‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫له دانیشتنێکی ئەنجومەنەکە له رۆژی ‪٢٨‬ی‬ ‫نیسان‪ ،‬ئیسحاق رەفعەت‌ی پەرلەمانتاری‬

‫ن��وێ��ن��ەری وان‪ ،‬ب��اس��ی ئ����ەوەی ک���رد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫سەرەڕای ئەوەی ئەو پێکهاتە کوردییانەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه له رۆژهەاڵتی ئەنەدۆڵ نیشتەجێن زمانی‬ ‫خۆیان پاراستووە‪ ،‬کۆمەاڵنی به رەچەڵەک‬ ‫ت��ورک وه‌ک کاراکەچیلیلەر‌و سەرکانالر‌و‬ ‫ت��ورک��ان�لار‪ ،‬ب��وون ب��ه ک���ورد‪ ،‬ک�� ‌ه پێویستە‬ ‫ب��ه‌ران��ب��ەر ب��ه‌وە ئیجرائاتی س��زا سەپاندن‬ ‫وەرب��گ��ی��رێ��ت‪ .‬ئ��ەو ج��ۆرە ک��ۆب��وون��ەوان��ە له‬ ‫س��اڵ��ی دوات��ری��ش��دا ه��ەر ب����ه‌ردەوام ب��وون‪.‬‬ ‫کۆبوونەوەی لوتکەی پەیوەند به سەپاندنی‬ ‫ب ‌ه زۆری زمانی تورکی ب ‌ه سەر زمانانی‌تردا‪،‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪١٩٢٨‬دا ئەنجام درا‪ ،‬ک ‌ه له ئەنجامی‬ ‫ئەوەدا کەمپەینی ئەی هاوواڵتی به تورکی‬ ‫قسە بکە پێکهێنرا‪.‬‬ ‫پێنج قڕوش سزا‬ ‫بۆ هەر وشەیەکی کوردی‬ ‫دەرب���ارەی ئ��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه ئ��ەو سزایانە چۆن‬ ‫سەپێندراوون با نموونەیەک له مێژووەوە‬ ‫بهێنینەوە‪ :‬کۆزلوکلو م��ەال عەبدوڵاڵ باس‬ ‫دەکات دەڵێت‪ :‬له سااڵنی چلەکاندا‪ ،‬ک ‌ه چۆتە‬ ‫دیاربەکر‪ ،‬له‌وێ ل ‌ه نێو بازار له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫تورکی نەزانیووە به کوردی قسەیکردووە‪،‬‬ ‫ل��ه‌و ک��ات��ەدا یەکێک ق��ۆڵ��ی گ��رت��ووەو پێی‬ ‫وت��ووە وەرە‪ ،‬له شارەوانی داوات دەکەن‪،‬‬ ‫مامۆستا له‌و کەسە دەپرسێت تۆ کێی؟ ئەو‬ ‫کەسەش پێی دەڵێت‪ :‬من پۆلیسی شارەوانیم‪.‬‬ ‫مامۆستاش دەڵ��ێ��ت‪ :‬ب��اش��ە خ��ۆ س��ەرۆک��ی‬ ‫ش��ارەوان��ی من ناناسێت‪ ،‬بۆچی بانگی من‬

‫‪71‬‬

‫دەکات؟ مەال له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌ش دەڵێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم هیچ سوودێکی نابێت‌و ب ‌ه زۆر دەیبەنە‬ ‫ب����ه‌ردەم س��ەرۆک��ی ش���ارەوان���ی‪ .‬س��ەرۆک��ی‬ ‫شارەوانیش پێی دەڵێت‪ :‬تۆ له نێو بازار به‬ ‫کوردی قسەت کردووە‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه دەبێت‬ ‫بۆ ه��ەر وشەیەکی ک��وردی پێنج ق��ڕووش‬ ‫س��زا ب��درێ��ی‪ .‬مامۆستاش یەکسەر پارەکە‬ ‫دەرده‌هێنێت‌و دەڵێت‪ :‬فەرموو ئەوە پارەکەیە‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی پارەکە له ژم��ارەی وشەکان‬ ‫زیاتر ب��ووە‪ ،‬ه��ەوڵ دەدەن باقی بدەنەوە‪،‬‬ ‫به‌اڵم مامۆستا پێیان دەڵێت‪ :‬با ئەو پارەیەی‬ ‫ماوە الی ئێوە بمێنێتەوە‪ .‬من تورکی نازانم‪.‬‬ ‫ئێستا دەچمەوە بۆ ب��ازارو تا ئێوارە له‌وێ‬ ‫دەمێنمەوەو به کوردی قسەدەکەم‪ .‬با یەکێک‬ ‫له پۆلیسەکانی شارەوانیش له‌گەڵم بێت‪ ،‬تا‬ ‫ئێوارە چەند وشە کوردیم قسەکرد ئەوەندە‬ ‫پ���ارەم ل��ێ بگێڕنەوەو ئ���ەوەی دەمێنێتەوە‬ ‫بمدەنەوە‪.‬‬ ‫نانێک به زمانی تورکی‬ ‫ن���م���وون���ەی���ەک���ی‌ت���ر‪ ،‬ش��ێ��خ��م��وس دی���ک���ەن‬ ‫ل���ێ���ک���ۆڵ���ەرەوەو ن���ووس���ەری دی��ارب��ەک��ری‬ ‫ئەگێڕێتەوەو دەڵێت‪ :‬ئەوه‌ی هەمیشە ل ‌ه بیرمە‬ ‫ئەو سزا ب ‌ه سەردا سەپاندنانەی سەردەمی‬ ‫حوکمڕانی یەک پارتی ب��وو‪ .‬قسەکردن به‬ ‫کوردی قەدەغە بوو‪ .‬ئەگەر یەکێک وشەیەکی‬ ‫ک��وردی ل ‌ه دەم دەرچووبایە‪ ،‬ب ‌ه پارە سزا‬ ‫دەدرا‪ .‬پیاوێک دەچێت بۆ بازار بۆ ئەوەی له‬ ‫نانەواخانە نان بکڕێت‪ .‬نان داواکردنەکەش‬

‫دەبوایە به زمانی تورکی بێت‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ئەو پیاوە تورکی نازانێت ناچار به‬ ‫ک��وردی به نانەواکە دەڵێت‪ :‬نانێکم بدەرێ‬ ‫ب��ه‌ زم��ان��ی ت��ورک��ی‪ .‬ن��ان��ەواش ل��ه وەزع��ەک��ە‬ ‫تێدەگات‌و به ک��وردی پێی دەڵێت‪ :‬فەرموو‬ ‫ئەوە نانێک بۆ تۆ به زمانی تورکی‪.‬‬ ‫ئەگەر بنووسرێت ‪ welcome‬کێشە نییە‬ ‫ل��ە رۆژی ‪٦‬ی ئ��ەی��ل��ول��ی س��اڵ��ی ‪ ١٩٥٩‬له‬ ‫رۆژن����ام����ەی ج��م��ه��وری��ی��ەت��ی ت���ورک���ی ئ��ەم‬ ‫ه��ەواڵ��ە ب�ڵاوب��ب��ۆوە‪ :‬ل��ه رۆژن��ام��ەی��ەک��دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫له یەکێک له پارێزگاکانمان له رۆژه��ەاڵت‬ ‫دەردەچ��ێ��ت‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر چەند هۆیه‌کی نادیار‬ ‫شیعرێکی ک��وردی باڵودەبێتەوە‪ .‬ل ‌ه رۆژی‬ ‫‪١٩‬ی ئەیلولی ‪١٩٥٩‬دا رۆژن��ام��ەی ئوڵوس‬ ‫نووسیبووی‪ :‬ب��ا منیش پرسیارێک بکەم‪:‬‬ ‫ک��ێ ک��اغ��ەز دەدات ب��ه‌و رۆژن��ام��ەی��ە؟ هەر‬ ‫وه‌ک چ���اوەڕێ دەک��را داوا ل ‌ه س��ەر موسا‬ ‫عەنتەرو رۆژنامەی ئیلەری یورد تۆمارکرا‪.‬‬ ‫رووداوەک�������ە ل��ه چ���وارچ���ێ���وەی ن��اوچ��ەی��ی‬ ‫دەرچ��وو‌‪ ،‬بوو به مەسەلەیەکی نەتەوەیی‪.‬‬ ‫ب��ۆ داک��ۆک��ی��ک��ردن ل��ه تۆمەتبار ک��راوەک��ان‪،‬‬ ‫پارێزەری شارەکانی‌تریش هاتبوون‪ .‬هۆڵی‬ ‫دادگاو به‌ردەم بینای دادگا وه‌ک گۆڕەپانی‬ ‫خۆپێشاندانی لێهاتبوو‪ .‬رۆژنامەی جەبهە‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ل��ه ش��اری ئۆدەمیش دەردەچ����وو‪ ،‬به‌م‬ ‫ش��ێ��وەی��ە پشتگیری ل��ه دی��ارب��ەک��رو موسا‬ ‫عەنتەر دەک���رد‪ :‬رۆژنامەکانی ئەستەنبوڵ‬ ‫کردوویانە به هەرا‪ .‬رۆژنامەی ئیلەری یورد‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫ک ‌ه له دیاربەکر دەردەچ��ێ��ت‪ ،‬شیعرێکی به‬ ‫زمانی کوردی باڵوکردۆتەوە‪ .‬سەیری ئەو‬ ‫ل ‌ه خۆباییبوون‌و بێشەرمییە بکەن‪ .‬له واڵتی‬ ‫ئێمە ل ‌ه هەموو شوێنێک تەنانەت له شوێنێک‬ ‫له‌ش فرۆشەکانیش به ئینگلیزی دەنووسرێت‬ ‫‪ ،welcome‬به‌اڵم ئەگەر شیعرێک ب ‌ه کوردی‬ ‫باڵوببێتەوە‪ ،‬دەبێت به کێشە‪.‬‬ ‫بە پێی ئەو هەوااڵنەی‪ ،‬ک ‌ه باڵوبوبوونەوە‬ ‫ئ��ەن��ک��ەرە ب���ه‌وە زۆر س��ەغ��ڵ��ەت ب��ووب��وو‪.‬‬ ‫ج��ەالل بایاری س��ەرۆک کۆماری ئەو کاتە‬ ‫تەلەفۆنی بۆ پارێزگاری دیاربەکر کردبوو‬ ‫داوای له‌ناوبردنی موسا عەنتەری کردبوو‪.‬‬ ‫موسا عەنتەر ل ‌ه الی��ەن یەشار کەمال‌ەوە‬ ‫ب��ه‌و ک����وردەی‪ ،‬ک�� ‌ه ت���وڕە نابێت‌‪ ،‬ل�� ‌ه الی��ەن‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ان��ی��ش��ی��ەوە ب���ه م��ام��ە م��وس��ا‬ ‫ن��اوب��راب��وو‪ ،‬ل��ه‌و رووداوەو رووداوەک��ان��ی‬ ‫دوای ئ��ەوە ب��ه س��ەالم��ەت��ی رزگ���اری ب��وو‪،‬‬ ‫به‌اڵم له هەموو وتارێکیدا‪ ،‬ک ‌ه دەینووسی‌و‬ ‫له راپۆرت ‌ه خەیاڵییەکانیدا هەندێک رستەی‬ ‫کوردی دەخستە ناوەوە‪ ،‬ک ‌ه دەبوو ب ‌ه هۆی‬ ‫ئەوەی زوربەی ژیانی له دادگاکاندا ب ‌ه سەر‬ ‫ببات‪ .‬ل ‌ه یەکێک له‌و دادگایانەدا دادوەر لێی‬ ‫پرسیبوو تۆ بۆچی ب ‌ه کوردی دەنووسی؟‬ ‫م���وس���ا ع���ەن���ت���ەری���ش وەاڵم������ی داب������ۆوەو‬ ‫وت��ب��ووی‪ :‬جەنابی دادوەر‪ ،‬له ئەستەنبول‪،‬‬ ‫جوولەکەکان‌و رووم��ەک��ان‌و ئەرمەنییەکان‬ ‫رۆژنامە دەردەکەن‪ .‬بێجگە له‌وانە رۆژنامە به‬ ‫زمانەکانی ئینگلیزی‌و فەڕەنسیش دەردەچێت‪.‬‬ ‫چی دەبێت ئەگەر من به کوردی بنووسم؟‬ ‫دادوەریش وتبووی‪ :‬ئەوانە کەمینەن‪ .‬موسا‬

‫عەنتەریش وتبووی‪ :‬جەنابی دادوەر‪ ،‬ئایا‬ ‫له‌م واڵتەدا کەمینەکان له زۆرینەکان مافیان‬ ‫زیاترە؟ ئەگەر وه‌ک کەمینەیەک مافم نەبێت‪،‬‬ ‫من چی له‌و زۆرینەیە بکەم؟ تکایە بڕیارێک‬ ‫ب��دەن منیش وه‌ک کەمینەیەک حیسابم بۆ‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫موسا عەنتەرو هاوڕێکانی له سالی ‪١٩٦٥‬‬ ‫له‌و کێشانە رزگاریان بوو‪ .‬موسا عەنتەر‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫چەندین شتی‌تری له‌و بابەتانە باس دەکرد‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه رۆژی ‪٢٠‬ی ئەیلولی ‪ ١٩٩٢‬ل�� ‌ه الی��ەن‬ ‫سیخورەکانی دەزگای هەواڵگری جه‌ندرم ‌ه‬ ‫(پ��ۆل��ی��س)ی ت��ورک��ی��اوە کەمینی ب��ۆ دان���را‌و‬ ‫کوژرا‪ .‬له‌و کاتەی‪ ،‬ک ‌ه کوژرا تەمەنی حه‌فتاو‬ ‫چوار ساڵ بوو‪.‬‬ ‫قەدەغەکانی ‪١٢‬ی ئەیلول‬ ‫توندترین هەڵوێست ب��ه‌ران��ب��ەر ب��ه زمانی‬ ‫کوردی‌‪ ،‬هەروەها به‌رانبەر به زمانی کەمە‬ ‫نەتەوایەتییەکانی‌تر ل ‌ه دوای کودەتاکەی‬ ‫‪١٢‬ی ئەیلولی ساڵی ‪ ١٩٨٠‬وەرگیرا‪ .‬ئەوانەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه کودەتاکەیان کردبوو‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪١٩٨٢‬‬ ‫دەستوورێکیان ئ��ام��ادەک��رد‪ ،‬ک ‌ه یەکێک له‬ ‫به‌ندەکانی به‌م شێوەیە بوو‪ :‬نابێت هیچ بیرو‬ ‫باوەڕێک ئاشکرا بکرێت‌و باڵوبکرێتەوە به‌و‬ ‫زمانەی‪ ،‬ک ‌ه به پێی یاسا قەدەغە کراوە‪ .‬له‬ ‫‪١٩٨٣‬ش��دا یاسایەک دەرچ��وو ب ‌ه پێی ئەوە‬ ‫سنوورێک بۆ ئ��ەو ب�ڵاوک��راوان��ە دان���را‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بێجگە له زمانی تورکی باڵودەکرێنەوە‪ .‬ب ‌ه‬ ‫پێی یاساکە هاوواڵتیانی ت��ورک زمانیان‬

‫‪73‬‬

‫تورکییە‪ ،‬بێجگە له زمانی تورکی به‌کارهێنان‌و‬ ‫ب�ڵاوک��ردن��ەوەو ه��ەم��وو ج��ۆرە چاالکییەک‬ ‫به زمانی‌تر قەدەغەیە‪ .‬ئەو یاسایە له ‪١٢‬ی‬ ‫نیسانی ساڵی ‪١٩٩١‬دا هەڵوەشایەوە‪ ،‬به‌اڵم له‬ ‫‪٦‬ی نۆڤێمبەری ‪١٩٩١‬دا ب ‌ه هۆی پڕۆسێسی‬ ‫سوێند خ��واردن��ی پ��ەرل��ەم��ان��ی��ی ب��ه زمانی‬ ‫کوردی ل ‌ه الیەن پەرلەمانتارە کوردەکانەوە‪،‬‬ ‫حەوت پەرلەمانتاری پارتی دەپ‌ی کوردی‬ ‫(کە ئێستا پارتی به‌دەپە جێگای گرتۆتەوە)‬ ‫له‌گەڵ پەرلەمانتارێکی سەربەخۆ‪ ،‬سزای‬ ‫زیندانیی قورسیان ب ‌ه سەردا سەپێندرا‪ .‬له‬ ‫سااڵنی هەشتاکان‌و ن��ەوەدەک��ان‌و تەنانەت‬ ‫تا مێژوویەکی نزیکیش له به‌ندیخانەکاندا‬ ‫ق��س��ەک��ردن ب�� ‌ه ک���وردی ق��ەدەغ��ە ب���وو‪ .‬ئەو‬ ‫دایکانەی‪ ،‬ک ‌ه سەردانی کوڕەکانیان دەکرد‬ ‫ل��ه ب��ه‌ن��دی��خ��ان��ەک��ان‌و ت��ورک��ی��ی��ان ن��ەدەزان��ی‬ ‫ن���ەی���ان���دەت���وان���ی ه��ی��چ ق���س���ەی���ەک ل��ه‌گ��ەڵ‬ ‫کوڕەکانیاندا بکەن‪.‬‬ ‫لەم بارەیەوە له‌م سااڵنەی دواییدا هەنگاوی‬ ‫پۆزەتیڤ نرا‪ ،‬به‌اڵم ئەوانەی ب ‌ه کوردی قسە‬ ‫دەکەن‪ ،‬هەمان مافی ئەو کەسانەیان نییە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫به تورکی قسە دەکەن‪ .‬تەنانەت به‌ندەکانی‬ ‫رێککەوتننامەی لۆزانیش پەیڕەو ناکرێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه رووی مافی م��رۆڤ��ەوە ل ‌ه ئاستێکی‬ ‫زۆر نزمدایە‪ .‬بوونی زمانی دایک ب ‌ه زمانی‬ ‫فێرکردن‌و خوێندن‪ ،‬مافی هەموو مرۆڤێکە‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ت��ا ئێستا ل�� ‌ه الی��ەن حکومەت‌و زۆر‬ ‫الیەنی‌تریشەوە پەسند ناکرێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫دواهاته‌کانی سه‌رمایه‌داری‬

‫نووسینی‪ :‬فه‌رید زه‌که‌ریا‬ ‫وه‌رگێڕانی (له فارسییه‌وه)‪ :‬جه‌ھانگیر که‌سنه‌زانی‌و لوقمان‬ ‫ئه‌حمه‌دیان‬

‫‪75‬‬

‫ک��ل��ت��ووری سیاسی نائاسایی بڕیتانیا ل ‌ه‬ ‫س��������ه‌ده‌ی ه�����ه‌ژده‌ی�����ه‌م�����دا‌گ��ه‌ی��ش��ت��ۆت��ه‌‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌کی ده‌سه‌اڵتی زۆر گرنگ‪ ،‬ئه‌ ‌و‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ی���ه‌ش س���ه‌رم���ای���ه‌داری ب���ووه‪.‬‬ ‫مشتومڕه‌کانی نێوان ده‌س��ه‌اڵت��ی کەنیسە‌‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی حکومه‌ت‪ ،‬خانه‌کان‌و پاڵشا (هێز‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵت)کان‌و کاتۆلیکه‌کان‌و پڕوتێستانه‌کان‬ ‫ده‌رک����ه‌ی ب�� ‌ه رووی ئ����ازادی تاکه‌که‌سیدا‬ ‫کرده‌وه‌‌‪ .‬هیچ شتێک هنده‌ی سه‌رمایه‌داری له‬ ‫‌فۆڕمگرتنی دنیای مۆدێرندا کاریگه‌ر نه‌بووه‌‌و‬ ‫ه��ی��چ ش��ت��ێ��ک��ی��ش وه‌ک س����ه‌رم����ای����ه‌داری‬ ‫سه‌رمه‌شقه‌کانی ه���ه‌زاران س��اڵ��ه‌ی ژیانی‬ ‫ئ������اب������ووری‌و ک����ۆم����ه‌اڵی����ه‌ت����ی‌و س��ی��اس��ی‬ ‫دانه‌ڕماندووه‌‪ .‬سه‌رمایه‌داری توانی ماوه‌ی‬ ‫چه‌ند سه‌د ‌ه فیودالیزم‌‌و سیستمی پاڵشایی‪،‬‬ ‫کە پێداگرییان ل ‌ه سه‌ر بنچینه‌و ره‌چه‌ڵه‌ک‬ ‫کردووه‪ ،‬وێران بکات‪ .‬سه‌رمایه‌داریی چینێکی‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی ل�� ‌ه خ��اوه‌ن��ه‌ک��ان��ی ک��ار‌و پیش ‌ه‬ ‫هێنای ‌ه ئاراوه‌‪ ،‬کە زۆر قه‌رزدار‌و چاوله‌ده‌ستی‬ ‫ح��ک��وم��ه‌ت ن���ه‌ب���وون‌و ه��ه‌ن��ووک��ه‌ش هێزی‬ ‫سه‌ره‌کین ل ‌ه هه‌ر کۆمه‌ڵگایه‌کی پێشکه‌وتووی‬ ‫دن��ی��ادا‪ .‬س��ه‌رم��ای��ه‌داری ل ‌ه دنیادا ئاڵوگۆڕو‬ ‫سه‌قامگیریی ل ‌ه جیاتی ن��ه‌ری��ت‌و ته‌کوزی‬ ‫کرد ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی ده‌سه‌اڵتدار‪ .‬سه‌رمایه‌داری‬ ‫دنیایه‌کی نوێی خوڵقاندووه‌‪ ،‬کە ب ‌ه ته‌واوی‬ ‫له‌و دنیای ‌ه جیاواز بووه‌‪ ،‬کە هه‌زاران ساڵ ب ‌ه‬ ‫شێوازێک به‌ڕێو ‌ه چووه‌‪ .‬به‌ر ل ‌ه هه‌‌ر شتێک‬ ‫ل ‌ه ئینگلیزتان ره‌گی داکوتاوه‌‪ .‬سه‌رمایه‌داری‬ ‫ل ‌ه شوێنێکی دیک ‌ه هات ‌ه ئ��اراوه‌‪ .‬ل ‌ه سه‌ده‌ی‬ ‫چوارده‌یه‌م بازرگانی‌و کڕین‌و فرۆشتن‪ ،‬کە‬

‫ل ‌ه زۆرب��ه‌ی ساڵه‌کانی س��ه‌ده‌ی نێوه‌ڕاستدا‬ ‫وه‌ک راوه‌س���ت���اوو ب��ێ گیانی ل��ێ هاتبوو‪،‬‬ ‫جارێکی دیک ‌ه ورد ‌ه ورد ‌ه ل�� ‌ه ئ��ه‌وروپ��ادا‬ ‫گه‌شه‌ی سه‌ندووه‌‪ .‬شۆڕش ل ‌ه ته‌کنۆلۆجی‬ ‫وه‌رزێ���ڕی دا رێ���ژه‌ی به‌رهه‌مهێنانی زی��اد‬ ‫ک��ردووه‌‪ ،‬تا راده‌ی��ه‌ک‪ ،‬کە زیاتر ل ‌ه پێوست‬ ‫بووه‌‪ .‬ل ‌ه ئاکامیشدا ئه‌م زیادییه‌یان ده‌بوای ‌ه‬ ‫ب��ف��رۆش��ت��ای��ە‪ ،‬ی��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ پێویستییه‌کاندا‬ ‫بگۆڕدرێته‌وه‌‪ .‬شار ‌ه بازرگانییه‌کان به‌نده‌ر‬ ‫گه‌لێکی وه‌ک ل ‌ه ئانت‪ ،‬وێ��رپ‪ ،‬برۆکسێل‪،‬‬ ‫ڤێنیز‌و جێنوا ب��وون�� ‌ه ن��اوه‌ن��دی��ی چاالکیی‬ ‫ئابووری‪ .‬ژمێریاری دوو به‌رانبه‌ر (چه‌شنێک‬ ‫ژمێریاریی داڕێژراو‌و ل ‌ه سه‌ر دوو چه‌شنی‬ ‫ح���ی���س���اب) ب����اوب����وون����ی ژم��������اره‌ی ه��ن��د‪/‬‬ ‫عه‌رەبییه‌کان‌و سه‌رهه‌ڵدانی بانکداری‪ ،‬دراو‬ ‫ده‌رهێنانی ل ‌ه کارێکی ناپسپۆڕانه‌و ‌ه گۆڕی‬ ‫ی هۆشیارانه‌ی رێ‌و شوێندار‪.‬‬ ‫بۆ چاالکییه‌ک ‌‬ ‫زۆری نه‌خایاندوو ‌ه ئه‌م حه‌زی بازرگانیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ش���ار ‌ه ب��ه‌ن��ده‌ری��ی�� ‌هک��ان��ه‌و ‌ه گ��وێ��زرای��ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ناوه‌ندی واڵته‌کانیش‪ .‬سه‌ره‌تا ل ‌ه فرۆ بومان‬ ‫(هۆڵه‌ندا‪ ،‬به‌لجیکا‪ ،‬لۆکسمبۆرگ)‌و پاشتر ل ‌ه‬ ‫ئینگلستان‌و ت��ه‌واوی به‌رهه‌م ‌ه وه‌رزێ��ڕی‌و‬ ‫پیشه‌یی‪ ،‬که‌ره‌سته‌ی ب ‌ه ده‌ست دروستتکراو‌و‬ ‫خزمه‌تگوزاریشی گرته‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی‪ ،‬کە ب ‌ه چ‬ ‫هۆیه‌ک سه‌ره‌تا له‌م هه‌رێمان ‌ه سه‌رمایه‌داری‬ ‫ب��ڕه‌وی په‌یدا ک��ردووه‌‪ ،‬هه‌نووکه‌ش باس‌و‬ ‫م��ش��ت‌وم��ڕی ل�� ‌ه س����ه‌ره‌‪ ،‬ب����ه‌اڵم زۆرب����ه‌ی‬ ‫م��ێ��ژوون��ووس��ان��ی ئ��اب��ووری ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫کۆکن یه‌کێک ل ‌ه هۆ گرینگه‌کانی ئه‌م ره‌وت ‌ه‬ ‫حکومه‌تێکی ب ‌ه هێز بووه‌‪ ،‬کە پشتیوانیی ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫خ��اوه‌ن��داری��ه‌ت��ی ت��ای��ب��ه‌ت��ی ک�����ردووه‌‪ .‬دوو‬ ‫م��ێ��ژوون��ووس��ی ب��ه‌ن��اوب��ان��گ ل��ه‌م ب��اب��ه‌ت��ه‌دا‪،‬‬ ‫(دۆگ���ڵ��اس ن�����ۆرس‌و رۆب���ێ���رت ت��ۆم��اس)‬ ‫ده‌نووسن ل ‌ه هه‌ر شوێنێک سه‌رمایه‌داری‬ ‫گه‌شه‌ی ستاندوو ‌ه (زۆرب��ه‌ی کات ب ‌ه هۆی‬ ‫چه‌شنێک مافی خاوه‌نداری بوو‪ ،‬کە دروستت‬ ‫ب��ووه‌)‪ .‬ل ‌ه سه‌ده‌ی شانزه‌‌یه‌مدا ورد ‌ه ورد ‌ه‬ ‫باوه‌ڕێکی گشتیی ل ‌ه سه‌رانسه‌ری ئه‌وروپادا‬ ‫ی هه‌ڵداوه‌‪ ،‬کە موڵک‌و ماڵ خاوه‌نه‌که‌ی‬ ‫سه‌ر ‌‬ ‫بنه‌ماڵه‌یه‌‌و ده‌سه‌اڵتیش خاوه‌نه‌که‌ی پاڵشا‌و‬ ‫فه‌رمانبه‌ره‌کانییه‌تی‪ .‬مافپه‌روه‌رێکی سه‌ده‌ی‬ ‫پ���ان���زه‌ی ئ��ی��س��پ��ان��ی��ا گ���وت���ووی���ه‌ت���ی‪ :‬ت��ه‌ن��ی��ا‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی واڵته‌ک ‌ه ده‌درێت ‌ه پاڵشايه‌کی‬ ‫خاوه‌نداری ره‌ها ب ‌ه سه‌ر هه‌موو شتێک دا‪،‬‬ ‫به‌اڵم ته‌نیا ل ‌ه ئینگلستان بووه‌‪ ،‬کە پاڵشایه‌ک‬ ‫(چاڕڵسی یه‌که‌م) ب ‌ه کرده‌و ‌ه له‌سێدار ‌ه دراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ویش زیاتر ب ‌ه هۆی داڕشتنی السارانه‌ی‬ ‫ماڵیات‪ .‬پارێزگاریی رێی‌و شوێندار ل ‌ه مافی‬ ‫خ����اوه‌ن����داری����ه‌ت����ی ئ���اڵ���وگ���ۆڕی ب��� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫کۆمه‌ڵگاکاندا هێناوه‌‪ .‬ئه‌مه ب ‌ه واتای ئه‌وه‌بوو ‌ه‬ ‫ی فیوداڵی سڕییه‌وه‌‪.‬‬ ‫رایه‌ڵه‌ی ئاڵوزی نه‌ریت ‌‬ ‫نه‌ریتێک‪ ،‬ک��ە ب��ه ت���ه‌واوی وه‌ک ئاسته‌نگ‬ ‫بووه‌‌و که‌ڵکوه‌رگرتنی کاریگه‌ر ل ‌ه داراییه‌کان‪.‬‬ ‫بلیمه‌ت ‌ه خاوه‌ن زه‌وییه‌کانی ئینگلیز دیارترین‬ ‫ده‌وری���ان ل ‌ه مۆدێرنیزاسیونی وه‌رزێ��ڕی��دا‬ ‫هەبووه‌‪ .‬ئه‌وان ل ‌ه رێگه‌ی سیستمی په‌رژین‬ ‫چنین‪ )1(.‬ره‌وتی بێ به‌زه‌ییانه‌ی دابینکردنی‬ ‫مافی خۆیان ل ‌ه سه‌ر له‌وه‌ڕگ ‌ه گشتییه‌کانی‬ ‫زه‌ویه‌کانیان ــ ره‌عییه‌ت‌و وه‌رزێڕانیان ناچار‬ ‫ب ‌ه ک��اری لێزانانه‌تر‌و به‌که‌ڵکتر ‌ک��ردوو ‌ه ـــ‬

‫ره‌ع��ی��ه‌ت‌و وه‌رزێڕگه‌لێک‪ ،‬کە ژیانیان به‌م‬ ‫ل��ه‌وه‌ڕگ��ان��ه‌وە گ��رێ دراب����وو‪ .‬پ��اش��ان ئه‌م‬ ‫له‌وه‌ڕگان ‌ه بۆ له‌وه‌ڕاندنی مه‌ڕ که‌ڵکیان لێ‬ ‫وه‌رگ��ی��راوه‌‪ ،‬کە یارمه‌تی ب ‌ه بازرگانی پڕ‬ ‫ده‌ستکه‌وت‌و ب ‌ه قازانجی خ��وری ک��ردووه‌‪.‬‬ ‫چین ‌ه خ��اوه‌ن زه‌وییه‌کانی ئینگلیز خۆیان‬ ‫له‌گه‌ڵ شۆڕشی سه‌رمایه‌داریدا رێکخستووه‌‪،‬‬ ‫کە خه‌ریک ب��وو رووی ده‌دا‌‪ .‬ب��ه‌م چه‌شن ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی خۆیان پته‌وتر کردووه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫هه‌مان کاتدا یارمه‌تییان ب ‌ه مۆدێرنیزاسیۆنی‬ ‫واڵتی خۆشیان کردووه‌‪ .‬ل ‌ه به‌رانبه‌ردا خان ‌ه‬ ‫فه‌ڕه‌نسا‌ییه‌کان خاوه‌ن زه‌وی گه‌لێک بوون‪،‬‬ ‫کە زۆر که‌م ل ‌ه سه‌ر زه‌وییه‌کانیان ‌بوون‌و‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی ئ��ه‌وت��ۆی��ان ب��ۆ ب��ه‌ره��ه‌م‌ت��رک��ردن��ی‬ ‫زه‌وی��ی��ه‌ک��ان��ی��ان ‌داوه‌‪ .‬ل��ه ‌ه��ه‌م��ان کاتیشدا‬ ‫درێژه‌یان ب ‌ه ستاندنی ماڵیاتی فره‌وانتر ل ‌ه‬ ‫ره‌عیه‌ته‌کانیان دەدا‪ .‬ئه‌وانیش وه‌ک زۆربه‌ی‬ ‫خانه‌کانی دیکه‌ی ئه‌وروپا بازرگانییان پێ‬ ‫ک���ارێ���ک���ی س������ووک‌و ب���ێ ب���ای���ه‌خ ب����ووه‌‪.‬‬ ‫سه‌رمایه‌داری بێجگ ‌ه خانه کارخوڵقێنه‌کان‬ ‫ده‌سته‌یه‌کی دیکه‌شی ل ‌ه پیاوانی ساماندار‌و‬ ‫ب ‌ه ده‌سه‌اڵتی هێنای ‌ه ئ��اراوه‌‪ ،‬کە سه‌روه‌ت‌و‬ ‫س��ام��ان��ی زه‌ب���ه‌ن���ده‌ی خ��ۆی��ان ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی‬ ‫به‌خشینی زه‌وی ل�� ‌ه الی���ه‌ن دام���وده‌زگ���ای‬ ‫س��ه‌ڵ��ت��ه‌ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه ب��ه‌‌ده‌س��ت��ن��ه‌ه��ێ��ن��اب��وو‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫س�����ه‌روه‌ت‌و س��ام��ان��ی��ان ئ��اک��ام��ی چاالکیی‬ ‫سه‌ربه‌خۆی ئابووریی خۆیان بووه‌‪ .‬له‌وته‌ی‬ ‫یه‌کێک ل ‌ه مێژوونووسان ئه‌م ورد ‌ه مالیکه‬ ‫ئینگلیزیيانه ‌بریتی بوون ل ‌ه ده‌سته‌یه‌ک ل ‌ه‬ ‫ئاغا روته‌ڵه‌کان‪ .‬وەر‌زێ��ڕ ‌ه داهێنه‌ره‌کان ب ‌ه‬

‫‪77‬‬

‫وات��ای��ه‌ک کۆمه‌ڵێک ورد ‌ه س��ه‌رم��ای��ه‌داری‬ ‫سه‌رخوازیی نه‌ترس بوون‪ .‬ئه‌وان یه‌که‌مین‬ ‫ئه‌ندامه‌کانی ب��ۆرج��وازی��ی ب���وون‪ .‬چینێکی‬ ‫خاوه‌ن دارایی تێکۆشه‌ر‪ ،‬کە کارل مارکس ب ‌ه‬ ‫خ��اوه‌ن�� ‌هک��ان��ی ک��ه‌ره‌س��ت��ه‌ی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫کۆمه‌ڵگاو خ��اوه‌ن��ک��اران��ی ک��رێ��ک��اران ن��اوی‬ ‫ب��ردوون‪ .‬مارکس ب ‌ه درووستی تێگه‌یشت‬ ‫ئه‌م چین ‌ه پێشه‌نگی لیبرالیزاسیۆنی سیاسیی‬ ‫ل ‌ه ئه‌وروپان‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بورجوازیی ل ‌ه‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری‌دا‪ ،‬ده‌سه‌اڵتدارییه‌تی یاسا‪،‬‬ ‫ب��ازاڕی ئ��ازاد‌و سه‌رهه‌ڵدانی پسپۆڕیی ل ‌ه‬ ‫پیشه‌دا قازانجی زۆری ک��ردووه‌‪ .‬پشتیوانی‬ ‫چ���اک���س���ازی ه���ه‌ن���گ���اوب���ه‌ه���ه‌ن���گ���او ب����ووه‌‪.‬‬ ‫چاکسازییه‌ک‪ ،‬کە ئه‌م ره‌و‌ته‌ی به‌ره‌و پێش‬ ‫بردووه‌‪ .‬لێکۆڵه‌ری هارڤارد‪ ،‬برینگتون مۆڕ‬ ‫له ‌په‌ڕتۆکێکی زانستی کۆمه‌اڵیه‌تی دا‪ ،‬کە‬ ‫ئێستا زۆر به‌ناوبانگه‌‪ .‬ئه‌و رێگايانه‌ي‪ ،‬کە‬ ‫ده‌گ���ه‌ن ب�� ‌ه دی��م��ۆک��راس��ی‌و دیکتاتۆریی ل ‌ه‬ ‫ت�����ه‌واوی دن���ی���ادا ل���ێ���ک���داوه‌ت���ه‌وه‌‌و ئ��اک��ام��ی‬ ‫سه‌ره‌کیی لێکۆڵینه‌وه‌که‌ی ل ‌ه چوار وشه‌دا‬ ‫کورتکرده‌و ‌ه (بورجوازی نه‌بێت‪ ،‬دیمۆکراسی‬ ‫نییه‌‪ ).‬کاتێک چاالکیی ئابووریی کارخوڵقێن‌و‬ ‫م��ه‌ت��رس��ی��دار ب���وو ‌ه ک��ه‌ره‌س��ت��ه‌ی س��ه‌ر ‌هک��ی‬ ‫به‌ره‌وپێشچوونی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ .‬سیاسه‌تی‬ ‫بەریتانیایش ل ‌ه ره‌گ‌و ریشه‌و ‌ه ئاڵوگۆڕی‬ ‫ب���ه‌س���ه‌ردا ھات‪ .‬پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ی ع�����ه‌وام‪ ،‬کە‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ل ‌ه سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌یه‌مدا ل ‌ه ده‌ست‬ ‫پاڵشا ده‌رهێنابوو‌‪ ،‬واڵت��ی ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردوو ‌ه‬ ‫هه‌نووک ‌ه پڕ بوو ل ‌ه بازرگان‌و سه‌وداگه‌ران‪،‬‬ ‫ک��ە ب�� ‌ه ت��ازه‌ی��ی گه‌یشتبوون ‌ه س����ه‌روه‌ت‌و‬

‫س��ام��ان‪ .‬رێ���ژه‌ی خ��ان��ی (ئ���اغ���ای)‪ ،‬خ��اوه‌ن‬ ‫سه‌رناو له ئینگلیز زۆر که‌م بوو‪ ،‬تا کوتایی‬ ‫سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌م که‌متر ل ‌ه دوو سه‌د که‌س‬ ‫بووه‌‪ ،‬به‌اڵم خوارتر ل ‌ه ئه‌وان چینێکی به‌رباڵو‬ ‫هه‌بوون‪ ،‬کە زۆربه‌یان ب ‌ه جێفێتری ئینگلیز‬ ‫ن����اوده‌ب����ران‪ .‬ج��ێ��ف��ێ��ت��ری��ی��ه‌ک��ان زۆرب���ه‌ی���ان‬ ‫پێوه‌ندییان له‌گه‌ڵ ئاغاکان بوو‌‪ ،‬زۆربه‌ی کات‬ ‫به‌رپرسیاريیه‌تییان ل ‌ه حکومه‌ت ‌ه ناوچه‌ییه‌کاندا‬ ‫ل�� ‌ه ئه‌ستۆ ده‌گ���رت‪ ،‬ب���ه‌اڵم ب��ڕواپ��ێ��ک��راوی‌و‬ ‫ن��اوب��ان��گ��ي خ��ۆی��ان ل��ه‌ ب��ازرگ��ان��ی‌و ک��اری‬ ‫پ��س��پ��ۆڕان��ه‌ی��ان ل��ە وه‌رزێ������ری پ��ڕ داه���ات‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪ .‬زۆربه‌ی ئه‌م که‌سان ‌ه ده‌چوون ‌ه‬ ‫کاری حکومه‌ته‌و ‌ه ب ‌ه پاراستنی سه‌ودایه‌کی‬ ‫ش��ی��او ل�� ‌ه ت���ه‌ک���وزی ک����ۆن‪ ،‬ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی ب ‌ه‬ ‫کرده‌وه‌یی چاکسازیی ‌ه پێشکه‌وتنخوازه‌کاندا‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی��ان ‌داوه‌‪ ،‬چ��اک��س��ازی گه‌لێک وه‌ک‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی ئ���ازاد‪ ،‬ب��ازاڕگ��ه‌ل��ی ئ���ازاد‪ ،‬مافی‬ ‫تاکه‌که‌سی‌و ئ���ازادی ئایین‪ .‬سێ ک��ه‌س ل ‌ه‬ ‫به‌هێزترین سه‌رۆکوه‌زیره‌کانی ئینگلستان له‬ ‫س���ه‌ده‌ی ن���ۆزده‌ی���ه‌م‪ ،‬راب��ێ��رت پ��ێ��ل‪ ،‬ویلیام‬ ‫گێڵدستۆن‌و بنجامین دیزرايیلی‪ ،‬ته‌واویان له‬ ‫‌چینی جێنتێری ب��وون‪ .‬ئ��ه‌م چینه ت��ازه به‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت گه‌یشتوو ‌ه زۆر ل ‌ه تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫چینی سه‌رتریان تێدا بوو ‌ه وه‌ک خانووی‬ ‫گ���ه‌وره‌‌و ئاغانه‪ ،‬باڵتای ئاغانه‌و میوانی‌و‬ ‫راوکردن‪ ،‬به‌اڵم وه‌ک ئه‌وان ل ‌ه ره‌چه‌ڵه‌کێکی‬ ‫تایبه‌ت نه‌بوون‪ .‬جێنتێلمه‌نه‌کان زۆر رێزیان‬ ‫لێ گیراوه‌‌و ته‌نانه‌ت زیاتر ل ‌ه لۆرده‌کانیش‬ ‫پێشه‌نگ‌و رێخۆشکه‌ر‌و به‌ناوبانگ‌تر بوون‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ل ‌ه سه‌ده‌ی هه‌ژده‌ه‌مدا جێنتێلمه‌نی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫ئینگلیز بوو ‌ه به که‌سایه‌تییه‌کی دیرۆکی‪ ،‬کە‬ ‫کومه‌ڵگا ل ‌ه خه‌ونی گه‌یشتن ب ‌ه پله‌و پایه‌‌کاندا‬ ‫ب���ووه‌‪ .‬ده‌گ��ێ��ڕن��ه‌وه‌‪ :‬په‌رستارێک داوای ل ‌ه‬ ‫پاڵشا جیمزی یه‌که‌م کردووه‌‪ ،‬کە کوڕه‌که‌ی‬ ‫بکات به جێنتێلمه‌ن‪ .‬پاڵشا به‌رسیڤی داوه من‬ ‫هیچ کات ناتوانم بی که‌م ب ‌ه جێنتێلمن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ده‌توانم بیکه‌م ب ‌ه ل��ۆرد‪ .‬فه‌ڕه‌نسا‌ییه‌ک‪ ،‬کە‬ ‫چ��وو ‌ه بۆ ل��ه‌ن��ده‌ن ئ��اوه‌ه��ا گاڵته ب ‌ه حه‌زی‬ ‫ئ��اغ��ای ئینگلیزی ب��ۆ الس��ای��ی��ک��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫جێنتێلمه‌نه‌کان ک��ردووه‌‪ .‬ل ‌ه له‌نده‌ن ئاغاکان‬ ‫ه����اوش����ێ����وه‌ی ن���ۆک���ه‌ره‌ک���ان���ی���ان ج��ل��ی��ان‬ ‫ل���ه‌ب���ه‌ر‌ک���ردووه‌‌و ژن��ه‌ک��ان��ی��ش��ی��ان الس��ای��ی‬ ‫کاره‌که‌ره‌کانیان کردووه‌ته‌وه‌‪ .‬وێنه‌یه‌ک‪ ،‬کە‬ ‫هه‌نووک ‌ه ل ‌ه جێنتێلمه‌نێکی ئینگلیزیمان هه‌ی ‌ه‬ ‫وێنه‌ی پیاوێکی رێکپۆش‪ ،‬کە هه‌ست ‌ه جوان‬ ‫ناسییه‌که‌ی (رالف لۆرنی) بۆ سه‌رانسه‌ری‬ ‫دنیا هه‌نارد ‌ه ک��ردووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫جێنتێلمنه‌کان پێوه‌ندییه‌کی زۆرت��ری له‌‌گه‌ڵ‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی ئازادی ل ‌ه ئینگلیز هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئانگلۆ ــ ئه‌مریکا‬ ‫س�����ه‌ره‌ڕای س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی س��ه‌رم��ای��ه‌داری‬ ‫حکومه‌تی به‌رته‌سککراوه‌‪ ،‬مافی خاوه‌نداری‌و‬ ‫ی��اس��اس��ه‌روه‌ری ل�� ‌ه زۆرب����ه‌ی ناوچه‌کانی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ای س��ه‌ده‌ی ه��ه‌ژده‌ی��ه‌م‪ ،‬ئینگلستان‬ ‫بابه‌تێکی تاقانه‌یه‌‪ .‬ئه‌م واڵت��ه ساماندارتر‪،‬‬ ‫راهێنه‌تر‪ ،‬ئازادتر‌و سه‌قامگیرتر ل ‌ه واڵتانی‬ ‫دیکه‌ی ئه‌وروپایی بوو‪ .‬هه‌ر به‌و چه‌شنه‌ی‬ ‫گوئیدو دورودجێر وه‌بیری دێنیته‌وه‌‪ :‬ئازادی‬

‫ت��اک�� ‌ه ک��ه‌س��ی ب�� ‌ه ت��ای��ب��ه‌ت پاراستنی ت��اک‌و‬ ‫س����ه‌روه‌ت س��ام��ان��ی ب�� ‌ه راس��ت��ی مسۆگه‌ر‬ ‫کرابوو‪ ،‬دام��وده‌زگ��ای ئیداری ناناوه‌ندی‌و‬ ‫سه‌ربه‌خۆ ب��و‌و رێ��ک��خ��راوه‌ی دادوه‌ری ب ‌ه‬ ‫ت���ه‌واوی ج��ی��اواز‌و سه‌ربه‌خۆ ل ‌ه حکومه‌ت‬ ‫ب���وو‪ .‬نه‌ریته‌کانی تایبه‌تبه دام���وده‌زگ���ای‬ ‫سه‌ڵته‌نه‌ت ب ‌ه ت��ه‌واوی به‌رته‌سک کرابوو‪،‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی ل ‌ه ده‌ستی پەڕلەمان کۆ‬ ‫ک��راب��وو‪ .‬ئ��ەوروپ��ا ک��ام دیمه‌نی وێکچووی‬ ‫ده‌توانی بخات ‌ه روو‪ .‬چ��اوه‌دێ��ری زۆر له‌و‬ ‫کاتەدا ئاکامی هاو شێوه‌یان ل ‌ه بار‌ودۆخه‌ک ‌ه‬ ‫وه‌رده‌گ���������رت‌و پ��ێ��ک��ه��ات��ه‌ی ئ��ی��ن��گ��ل��س��ت��ان‌و‬ ‫که‌سایه‌تیی ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌که‌یان به‌رز ده‌نرخاند‪.‬‬ ‫هه‌ندێک ب ‌ه دیاری کراوی ئابووریان ده‌خسته‬ ‫ناوه‌ندی سه‌رنجیانه‌و ‌ه ب ‌ه ب��اوه‌ڕی ڤۆڵتێر‪:‬‬ ‫ک��ڕی��ن‌و ف��رۆش��ت��ن��ێ��ک‪ ،‬ک��ە ش��ارۆم��ه‌ن��دان��ی‬ ‫ئینگلیزی ساماندار کردبوو یارمه‌تی داوه‪ ،‬کە‬ ‫ئازادیش بن‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه به‌رانبه‌ریشدا ئه‌م‬ ‫ره‌وت�� ‌ه پ��ه‌ره‌ی ب ‌ه ئ��ازادی کڕین‌و فرۆشتن‬ ‫داوه‌)‪ .‬زانایی ئایینی وردبینی فه‌ره‌نسا‌یی‬ ‫ئاب ‌ه کوایڕ گوتوویه‌تی‪ :‬حکومه‌تی ئینگلیز ل ‌ه‬ ‫جیاتی ه��ان��دان‌و په‌ره‌پێدانی چێژ ن ‌ه گه‌لی‬ ‫ب���ه‌الڕێ���داچ���ووی چینی ئ��ه‌ش��راف ده‌س��ت��ی‬ ‫یارمه‌تی به‌ره‌و چینی نێوه‌نجی دروستکارتر‪،‬‬ ‫(ئه‌و به‌ش ‌ه ب ‌ه بایه‌خەی نه‌ته‌وه‌که‌ی) درێژ‬ ‫کرده‌وه‪ .‬بازاڕ ‌ه ئازاده‌کان یارمه‌تیانداوه‌‪ ،‬کە‬ ‫چینی نیوه‌نجی سامانداربن‪ ،‬چینێک‪ ،‬کە خۆی‬ ‫یارمه‌تی ب�� ‌ه به‌ره‌وپێشبردنی داخ���وازی ـ‬ ‫ئارمانی ـ ئازادی‌دوه‌ا‪ .‬ئه‌م بازن ‌ه ب ‌ه رواڵه‌ت‬ ‫بازنه‌یه‌کی بونیادنه‌ربوو‪ .‬واڵتێکی دیکه‌‪ ،‬کە‬

‫‪79‬‬

‫زیاترین وێکچووی لەگەڵ ئینگلستان بوو‬ ‫کۆچه‌واره‌کانی ئه‌مریکا بوو‪ .‬ئه‌م کۆچه‌واران ‌ه‬ ‫حکومه‌تگه‌لێکیان ب��ون��ی��ادن��ا‪ ،‬ک��ە زۆر ل ‌ه‬ ‫حکومه‌ته‌کانی سه‌ده‌ی شانزه‌ی ئینگلستان‬ ‫‌چووه‌‪ .‬کاتێک کۆچه‌واره‌کان ل ‌ه ساڵی ‪1766‬‬ ‫دژی جۆرجی سێیه‌م راپه‌ڕین‪ ،‬شۆڕشه‌که‌یان‬ ‫ل ‌ه چوارچێوه‌ی داخوازیگه‌لێکدا بوو بۆ ئه‌و‬ ‫م��اف��ان��ه‌ی‪ ،‬ک��ە پێشتر وه‌ک ھاوواڵت��ێ��ک��ی‬ ‫ئینگلیزی خاوه‌نی بوون‌و دواتر لێیان زه‌وت‬ ‫ک����راوه‌‪ .‬ل��ه‌ روان��گ��ه‌ی ئ���ه‌وان���ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ازادی��ی�� ‌ه‬ ‫ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی��ی��ه‌ک��ان��ی��ان ل�� ‌ه الی����ه‌ن پاڵشایه‌کی‬ ‫ملهوڕه‌و ‌ه پێشیلکراوه‌‌‪ .‬له ئاکامدا ناچاربوون‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی رابگه‌یه‌نین‌و ئه‌م ک��رده‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێک الی��ه‌ن��ه‌و ‌ه ه��ه‌ر ئ��ه‌و دژک����رده‌وه‌ی‬ ‫شۆڕشی به ‌شکۆی ئینگلستان ب��ووه‌‪ ،‬دژ‬ ‫ک���رده‌وه‌ی���ه‌ک‪ ،‬ک��ە ل����ه‌ودا پ��ەڕل��ەم��ان دژی‬ ‫پاڵشایه‌کی پاوانکاریی ده‌س��ه‌اڵت راپ��ه‌ڕی‪.‬‬ ‫پاڵشایه‌ک‪ ،‬کە تاوانه گه‌وره‌که‌ی زۆرکردنی‬ ‫ماڵیات بێ راکێشانی ره‌زامه‌ندی شارۆمه‌ندان‪،‬‬ ‫ی��ان ب ‌ه وته‌یه‌کی راستتر‪ ،‬ماڵیاتده‌ره‌کان‬ ‫ب��ووه‌‪ .‬سه‌رکه‌وتووانی هه‌ر دوو شۆڕشی‬ ‫‪1688‬ی ئینگلستان‌و ‪1766‬ی ئه‌مریکا بلیمه‌ت ‌ه‬ ‫ی مۆدرنیزم‌و‬ ‫پێشکه‌وتنخوازه‌کان‪ ،‬خوازیاران ‌‬ ‫ب����وون‪ .‬دۆڕاوه‌ک���ان���ی���ش بێجگ ‌ه ل�� ‌ه پاڵشا‬ ‫خۆپارێزە کۆنه‌کان بوون‪ ،‬کە ل ‌ه ئینگلستانی‬ ‫سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌و ئه‌مریکای سه‌ده‌ی هه‌ژدەدا‬ ‫هێشتا وه‌ف���اداری دا‌م��وده‌زگ��ای سه‌ڵته‌نه‌ت‬ ‫بوون‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئینگلستان ن��اواز ‌ه بوو‪،‬‬ ‫ئه‌مریکا بابه‌تێکی تایبه‌ت ب��وو‪ .‬ئه‌مریکا‪،‬‬ ‫ئینگلستان بوو بێ ده‌ره‌به‌گایه‌تی‪ .‬هه‌رچه‌ند ‌ه‬

‫ئ��ه‌م��ری��ک��اش ب��ن��ه‌م��اڵ��ه‌ی خ�����اوه‌ن زه‌وی���ی‬ ‫سامانداری هه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌وان سه‌رناو‌و مافي‬ ‫میراتیان ن��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ب�� ‌ه ب��ه‌راوردی��ش لەگەڵ‬ ‫ئه‌ندامانی ل��ۆڕدی ئینگلستان ده‌سه‌اڵتێکی‬ ‫س��ی��اس��ی��ی ئ���ه‌وت���ۆی���ان ن���ه‌ب���ووه‌‪ .‬ری��چ��ارد‬ ‫هۆفستاتێری مێژوونووس وتوویه‌تی‪ :‬بۆ‬ ‫تێگه‌یشتن ل ‌ه ئه‌مریکای سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌م‬ ‫ده‌بێت شوێنێکی ناواز ‌ه وێنا بکه‌ین (دنیایه‌کی‬ ‫پێکهاتوو ته‌نیا ل ‌ه چینی نێوه‌نجی)‪ .‬توخم‬ ‫ئه‌شرافی‪ ،‬هه‌رچه‌ن ل ‌ه ئابووری‌و کۆمه‌ڵگادا‬ ‫چ���االک ب���وون‪ ،‬ب���ه‌اڵم ب�� ‌ه ده‌گ��م��ه‌ن الیه‌نی‬ ‫ده‌ستڕۆیشتووبوون‪ .‬ئه‌م هێزان ‌ه ل ‌ه باکووردا‬ ‫ل ‌ه کۆتایی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌مه‌و ‌ه ورد ‌ه ورد ‌ه‬ ‫الواز ب��وون‪ .‬گ���ۆردۆن ودی مێژوونووس‬ ‫نووسیویه‌تی‪ :‬ده‌توانین ل ‌ه ساڵه‌کانی ‪1780‬‬ ‫تێبپه‌ڕین ل ‌ه کۆمه‌ڵگایه‌کی به‌ر ل ‌ه مۆدێرن بۆ‬ ‫ک���وم���ه‌ڵ���گ���ای���ه‌ک���ی م����ۆدێ����رن ب���� ‌ه راس���ت���ی‬ ‫هه‌ستپێبکه‌ین‪ .‬ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ه‌ک‪ ،‬ک��ە ل���ه‌ودا‬ ‫قازانجی بازرگانی‌و چێژگه‌ی به‌کارهێنانی‬ ‫خ��ه‌ڵ��ک��ی ئ��اس��ای��ی ورد ‌ه ورد ‌ه ده‌ب����وو ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتدار‪ .‬شۆڕشی ئه‌مریکا‪ ،‬کە ب ‌ه وته‌ی‬ ‫ود ب��ب��وو ‌ه ه��ۆی په‌ره‌سه‌ندنی ل�� ‌ه ناکاوی‬ ‫هێزی کار خوڵقێن‪ ،‬که‌لێنی نێوان ئه‌مریکا‌و‬ ‫ئه‌وروپای قووڵتر کرد‪ .‬ئه‌مریکا هه‌نووک ‌ه ب ‌ه‬ ‫ئاشکرا کۆمه‌ڵگایه‌کی بورجوازیی ب��ووه‌‌و‬ ‫شانازیشی پێو ‌ه ک��ردووه‌‪ .‬تۆ کوویل چەند‬ ‫رۆژ ب����ه‌ر ل��� ‌ه چ���وون���ی ب���ۆ وی�لای��ه‌ت��ه‌ی�� ‌ه‬ ‫کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ل ‌ه ساڵی ‪ 1831‬ل ‌ه‬ ‫بیره‌وه‌رییه‌کانیدا نووسیویه‌تی‪ :‬ل ‌ه ئه‌مریکا وا‬ ‫دێت ‌ه به‌رچاو ته‌واوی کۆمه‌ڵگا ورد ‌ه ورد ‌ه ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫چینێکی نیوه‌نجیدا تواوه‌ته‌وه‌‪ .‬بواری تێپه‌ڕینی‬ ‫ئه‌مریکا بۆ دیمۆکراسی لیبراڵی ناوازه بووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌زموونی نه‌ته‌وه‌یي که‌م واڵت چوون ‌ه ناو‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای ن��وێ��ي�� ‌ه ب��ێ ه��ی��چ م��ێ��ژووی��ه‌ک��ی‬ ‫ده‌ره‌ب���ه‌گ���ای���ه‌ت���ی‪ .‬ئ��ه‌م��ری��ک��ای��ی��ه‌ک��ان ـ���ـ کە‬ ‫رابردوویه‌کی چەند سه‌د ساڵه‌ی پاڵشایه‌تی‌و‬ ‫ئاغایه‌تییان ن��ه‌ب��وو ‌ه ـ��ـ ب��ۆ ب��ه ‌الداخستنی‬ ‫ت�� ‌هک��وزی ک��ۆن پێويستیان ب�� ‌ه حکومه‌تێکی‬ ‫ناوه‌ندی به‌هێز‪ ،‬یان شۆڕشێکی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫توند‌و تیژ هه‌بووه‌‪ .‬ل ‌ه ئه‌وروپا لیبراڵه‌کان ل ‌ه‬ ‫هه‌مان کاتدا ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی حکومه‌ت ده‌ترسان‪،‬‬ ‫خه‌ون‌و خه‌یاڵیشیان پێو ‌ه ده‌بینی‪ .‬ئه‌وان ل ‌ه‬ ‫دووی کۆت‌و به‌ندکردنی ده‌سه‌اڵتی حکومه‌ت‬ ‫بوون‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان کاتیشدا بۆ مۆدێڕانیزاسیۆنی‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا پ��ێ��وی��س��ت��ی��ان ن��ی��ی�� ‌ه ه��اوس��ان��ی‬ ‫وه‌ده‌س��ت��ب��خ��ه‌ن‪ .‬گ��ه‌وره‌ی��ی ئه‌مریکاییه‌کان‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬کە ئازادییان ل ‌ه باوه‌ش گرتووه‌‪ ،‬بێ‬ ‫ئه‌وه‌ی پێویستیان ب ‌ه شۆڕشی دیمۆکراتیک‬ ‫بێت‪ .‬ئه‌وان به‌رانبه‌ر له‌دایکده‌بن‪ .‬پێویستیان‬ ‫ب ‌ه شۆڕش بۆ به‌‌ده‌ستھێنانی به‌رانبه‌ر نییه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مه‌و ‌ه ئیدی ل ‌ه‬ ‫بەریتانیا‌و زۆرب���ه‌ی شوێنه‌کانی ویالیه‌ت ‌ه‬ ‫یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ئازادی تاکەکه‌سی‬ ‫هاوسانی له‌به‌رانبه‌ر یاسادا ببووه سه‌روه‌رو‬ ‫ده‌سه‌اڵتدار‪ ،‬به‌اڵم هیچ واڵتێکیان ب ‌ه شێوازی‬ ‫دیمۆکراسی به‌ڕێوه‌نه‌چووه‌‪ .‬ل ‌ه ئینگلستان‬ ‫ب��ه‌ر ل ‌ه یاسای چاکسازی ‪ ،1832‬ته‌نیا به‬ ‫رێ����ژه‌ی ‪ 1/8‬م��رۆڤ��ی گ����ه‌ور ‌ه س���اڵ مافی‬ ‫ده‌نگدانی بووه‌‪ .‬پاش په‌سندکردنی ئه‌م یاسا‬ ‫ئه‌م رێژه گه‌یشت ‌ه ‪ 2/7‬ل ‌ه سه‌د‪ .‬ب ‌ه په‌ره‌پێدانی‬

‫دواتری مافی ده‌نگدان ل ‌ه ‪ 6/4 ،1867‬ل ‌ه سه‌د‬ ‫مافی ده‌نگدانیان به‌ده‌ستهێنا‌و پاش ‪،1884‬‬ ‫‪ 12/1‬ل ‌ه سه‌د پاشان‌و ل ‌ه ساڵی ‪ 1930‬ته‌واوی‬ ‫ژن��ه‌ک��ان م��اف��ی ده‌ن��گ��دان��ی��ان به‌ده‌ستهێنا‌و‬ ‫بەریتانیا پێوه‌ره‌کانی دیمۆکراسی سه‌رده‌می‬ ‫به‌‌ده‌ستهێنا ب ‌ه وات��ای��ه‌ک مافی ده‌ن��گ��دان بۆ‬ ‫ت��ه‌واوی گه‌وره ساڵه‌کان‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای ئه‌مانه‬ ‫بەریتانیا ب ‌ه گشتی وه‌ک واڵتێکی لیبراڵی‬ ‫یاساسه‌ره‌وه‌ر حیسابی بۆ‌کراوه‌‪ .‬واڵتێک‪ ،‬کە‬ ‫پارێزگاری ل ‌ه ماف‌و ئازادییه‌کان کردووه‌‌و‬ ‫ی��اس��ا ت��ێ��ی��دا ده‌س���ه‌اڵت���دار ب����ووه‌‪ .‬وی�لای��ه‌ت�� ‌ه‬ ‫ی��ه‌ک��گ��رت��ووه‌ک��ان��ی ئ��ه‌م��ری��ک��ا ل�� ‌ه ب��ەری��ت��ان��ی��ا‬ ‫دیمۆکراتیکتر بووه‌‪ ،‬به‌اڵم نه‌ک ب ‌ه رێژه‌یه‌کیش‪،‬‬ ‫کە خه‌ڵک بیری لێ ده‌که‌نه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه چەند ده‌یه‌ی‬ ‫سه‌ره‌تای دروستکردنی ئه‌مریکا‪ ،‬ته‌نیا پیاو ‌ه‬ ‫سپی پێسته‌کان‌و خ��اوه‌ن زه‌وییه‌کان مافی‬ ‫ده‌نگدانیان هه‌بووه‌‪ .‬سیستمێک به ت��ه‌واوی‬ ‫له‌و واڵت ‌ه چووه‌‪ ،‬کە ب ‌ه تازه‌یی ل ‌ه ژێر چه‌پۆکی‬ ‫هاتبوونه ده‌ره‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪ 1824‬وات ‌ه هه‌شت‬ ‫ساڵ پاش سه‌ربه‌خۆیی‪ ،‬ته‌نیا پێنج ل ‌ه سه‌دی‬ ‫گ��ه‌وره‌س��ااڵن��ی ئه‌مریکایی ل��ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رۆک کۆماریی‌دا ده‌نگیان داوه‌‪ ،‬ئه‌م رێژ ‌ه‬ ‫پ��اش ش��ۆڕش��ی ج�� ‌هک��س��ۆن��ی(‪)2‬و سڕینه‌وه‌ی‬ ‫زۆرب��ه‌ی دۆخی پیوه‌ندی دار به دارای��ی ب ‌ه‬ ‫رێژه‌یه‌کی به‌رچاو پ��ه‌ره‌ی سه‌ند‪ ،‬ب��ه‌اڵم تا‬ ‫ب��ه‌رب��ه‌ره‌ی ش��ه‌ڕ ‌ه ناوخۆییه‌کان ‪1861‬ی��ش‬ ‫نه‌ده‌کرا بڵێن ته‌واوی پیاوانی سپی پێست ل ‌ه‬ ‫وی�لای��ه‌ت�� ‌ه ی��ه‌ک��گ��رت��وو ‌هک��ان��ی ئه‌مریکا مافی‬ ‫ده‌نگدانیان هه‌یه‌‪ .‬ره‌ش پێسته‌کان ل ‌ه وته‌دا‌و‬ ‫ب ‌ه سه‌ر زاره‌ک��ی ل ‌ه ‪ 1870‬مافی ده‌نگدانیان‬

‫‪81‬‬

‫به‌ده‌ستهێنا‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه باشووری ئه‌مریکا تا‬ ‫سه‌ده‌یه‌ک پاشتریش ب ‌ه کرده‌و ‌ه به‌ڕێوه‌نه‌برا‪.‬‬ ‫ژنه‌کانیش ل ‌ه ساڵی ‪1920‬دا بوونه خاوه‌ن‬ ‫مافی ده‌نگدان‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌م که‌می‌و کورتیی ‌ه‬ ‫دیمۆکراسییه‌‪ ،‬ه��ه‌رێ��م��ه ‌یه‌کگرتووه‌کانی‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ک��ا‪ ،‬سیستمی م���اف‌و ی��اس��اک��ان ل ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌دا خه‌ڵکی دیکه‌ی دنیا‬ ‫ئ��ێ��ره‌ی��ان پ��ێ ب����ردووه‌‪ .‬ب�� ‌ه تێپه‌ڕینی کات‬ ‫لیبرالیسمی یاسا س��ه‌روه‌ر ب��ووه‌‪ ،‬ب ‌ه هۆی‬ ‫دیمۆکراسی‌و دیمۆکراسیش به نۆبه‌ی خۆی‬ ‫بوو ‌ه هۆی ئازادی زیاتر‌و ئه‌م بازن ‌ه هه‌ر به‌م‬ ‫چه‌شنه درێژه‌ی بووه‪ .‬بوارێک‪ ،‬کە واڵتانی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ای��ی ب��ه‌ره‌و دیمۆکراسی لیبرالیان‬ ‫پێواوه‌‪ ،‬ئاڵۆزتر ل ‌ه بواری بەریتانیا‌و ویالیه‌ت ‌ه‬ ‫یه‌کگرتووه‌کانی ب���وو‪ ،‬ب���ه‌اڵم ل��ه کۆتاییدا‬ ‫پێگه‌یشتن‪ .‬ئه‌وه‌ی‪ ،‬کە له ئینگلستان‌و ئه‌مریکا‬ ‫ی ئه‌وروپایی‌دا‬ ‫به هێمنی‌و ل ‌ه واڵتانی دیکه‌ ‌‬ ‫ئازادی ب ‌ه شه‌ڕ‌و کێشه‌‌و شۆڕش ده‌سته‌به‌ر‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬له ئاشتی‌و هێوریدا ب��ه‌ڕێ��وه‌چ��ووه‌‪.‬‬ ‫س���ه‌ره‌ڕای ئه‌مانه زۆرب��ه‌ی ئ��ه‌م واڵتان ‌ه تا‬ ‫کۆتایی ده‌یه‌ی ‪ 1940‬دیمۆکراسی لیبڕاڵیان‬ ‫به‌ده‌ستهێنابوو‪ ،‬ئه‌وانی دیکه‌ش پاش ساڵی‬ ‫‪ 1989‬ب ‌ه سیستمێکی ھاوچه‌شه‌ن گه‌ییشتن‌و‬ ‫جێگربوونی دێمۆکراسی لیبراڵی ب ‌ه خێرایی‌و‬ ‫ب��ڕش��ت ب��ه‌ره‌وپ��ێ��ش��چ��وو‪ .‬ه��ۆک��ه‌ی روون���ه‪:‬‬ ‫ته‌واوی واڵت ‌ه رۆژئاواییه‌کان ل ‌ه رابردوویه‌کدا‬ ‫هاوبه‌شن‪ ،‬کە سه‌ره‌ڕای ته‌واوی جیاوازیی ‌ه‬ ‫الوه‌کییه‌کان‪ ،‬ل ‌ه پێکهێنانی نه‌ریتێتکی لیبراڵی‬ ‫یاسا سه‌روه‌ر ده‌وری سه‌ره‌کییان هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫لێکۆڵه‌ران ن��م��وون��ه‌ی ئینگلیزی ب�� ‌ه ج��ۆر ‌ه‬

‫ئارمانێک ناوده‌به‌ن‌و هه‌ر به‌م هۆی ‌ه ناوبردن‌و‬ ‫گ��ه‌وره��ک��ردن��ه‌وه‌ی ب�� ‌ه ق��ازان��ج��ه‪ ،‬ب���ه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫س��������ه‌ده‌ی ه������ه‌ژده‌ی������ه‌م������ه‌وه‌‪ ،‬ت���ه‌ن���ان���ه‌ت‬ ‫دواکه‌وتووترین ده‌سه‌اڵتیش ل ‌ه ئه‌وروپا ب ‌ه‬ ‫ب���������ه‌راورد ل����ەگ����ەڵ ه����اوت����ا ئ��اس��ی��ای��ی‌و‬ ‫ئه‌فریقاییه‌کانیان خاوه‌ن سیستمێکی لیبڕالی‬ ‫بوون‪ .‬شارۆمه‌ندان ماف‌و ده‌سه‌اڵتی ده‌ست‬ ‫نیشان ک��راوی��ان ه��ەب��وو‪ ،‬ک��ە ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ب ‌ه‬ ‫م��ێ��ش��ک��ی ه����اوواڵت����ی ن����ارۆژئ����اوای����ش دا‬ ‫تێپه‌ڕنه‌‌بووه‌‪ .‬یاساو نه‌ریت کۆت‌و به‌ندیان ل ‌ه‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی پاڵشاکان داوه‌‪ .‬کۆمه‌ڵگایه‌کی‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی پ��ێ��ک��ه��ات��وو ل��� ‌ه ن��ووس��ی��ن��گ��ه‌ی‬ ‫ئابووریی تایبه‌تی‪ ،‬کەنیسە‌کان‪ ،‬زانستگه‌کان‌و‬ ‫سینف‌و لێژنه‌کان ب��ه‌دی ه��ات ب��ێ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫حکومه‌ت ده‌ستتێوه‌ردانێکی ئه‌وتۆی تێدا‬ ‫ببێت‪ .‬خاوه‌نداریه‌تی پ��ارێ��زدراووه‌‌و کار‌و‬ ‫پیشه‌ی ئازاد په‌ره‌ی سه‌ندووه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ئه‌م‬ ‫ئازادییانه زۆربه‌ی کات ل ‌ه زاردا پێگه‌یه‌کی‬ ‫پارێزراوتر‌و دڵنیاتریان بوو تا له کرده‌وه‌دا‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پاڵشا ملهوڕه‌کانی ل ‌ه کرده‌وه‌دا‬ ‫ده‌خستنه مه‌ترسییه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب ‌ه ب��ه‌راورد‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ شوێنه‌کانی دی��ک��ه‌ی دن��ی��ا‪ ،‬رۆژئ���اوا‬ ‫به‌ڕاستی هه‌رێمێکی ئازاد بوو‪.‬‬ ‫کلتوور وه‌ک چاره‌نووسێک‬ ‫ره‌نگ ‌ه ئه‌م کورته مێژووی ئازادییه وه‌ک‬ ‫رێنوێن نائومێدکه‌ر بێت ‌ه به‌رچاو‪ .‬له‌م کورته‬ ‫مێژووه‌و ‌ه وا دێت ‌ه به‌رچاو‪ ،‬کە هه‌ر واڵتێک‬ ‫ببێت ‌ه دیمۆکراسی لیبرالی ناچاره هه‌ر له‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪82‬‬

‫بواره‌و ‌ه بڕوات‪ ،‬کە رۆژئاوا رۆیی‪ ،‬یان خۆی‬ ‫بچێته رۆژئاوا‌و بێ گومان به‌شێک بوون ل ‌ه‬ ‫دنیایی رۆژئاوا‪ ،‬یان ته‌نانه‌ت ل ‌ه لێره‌و ل ‌ه پاڵ‬ ‫رۆژئاوادا بوون نه‌ریتێکی سیاسییه‌‪ .‬ل ‌ه نێوان‬ ‫ت���ه‌واوی ئ��ه‌و واڵت��ان��ه‌ی‪ ،‬کە پ��اش داڕمانی‬ ‫ئیمپڕاتۆری یه‌کییه‌تی سۆڤیه‌ت سه‌ربه‌خۆیان‬ ‫ب��ه‌‌ده‌س��ت��ه��ێ��ن��ا‪ ،‬ئ��ه‌وان��ه‌ی��ان ل�� ‌ه گه‌یشتن به‬ ‫دیمۆکراسی لیبرالیدا سه‌رکه‌وتووتر بوون‪،‬‬ ‫کە ل ‌ه ئه‌زموونی رۆژئاوایی‌دا به‌شدار بوون‪،‬‬ ‫وات ‌ه واڵته‌کانی پێشووی ئیمپڕاتۆرییه‌کانی‬ ‫ئۆتریش‌و ئاڵمان‪ .‬هێڵێک‪ ،‬کە ل ‌ه ساڵی ‪1500‬ي‬ ‫زایینیدا واڵت گه‌لی مه‌سیحیی رۆژئاوایی‌و‬ ‫خۆرهه‌اڵتی لێک جييا ده‌ک��رده‌وه‌‪ ،‬هه‌نووک ‌ه‬ ‫سیستم‌گه‌لی لیبرالی س��ه‌رک��ه‌وت��ووی ل ‌ه‬ ‫سیست ‌م گه‌لی نالیبڕاڵی سه‌رنه‌که‌وتوو جیا‬ ‫کردووه‌ته‌وه‌‪ .‬پۆڵه‌نداو مه‌جارستان‌و کۆماری‬ ‫چ��ێ��ک‪ ،‬ک��ە ب��ێ ئ��ه‌م�لاو ئ���ه‌وال به‌شێکن ل ‌ه‬ ‫ئه‌وروپا‪ ،‬ل ‌ه سه‌قامگیرکردنی دیمۆکراسی‬ ‫خۆیاندا له‌وانی دیک ‌ه ل��ه‌ب��ه‌رت��ره‌وه‌ن‪ ،‬پاش‬ ‫ئه‌مانه‌ش واڵت��ان��ی ده‌ورو پشتی باڵکانن‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ل ‌ه ن��اوچ��ه‌ی باڵکان‪ ،‬ئێسلۆڤانی‌و‬ ‫ک��وڕوات��ی‪ ،‬ک��ە ل�� ‌ه به‌شی رۆژئ����اوای هێڵی‬ ‫خۆرهه‌اڵت ــ رۆژئاوایی دان‪ ،‬سه‌رکه‌وتوون‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم سێربستان‌و ئاڵبانی (خ��ۆره��ه‌اڵت)‬ ‫سه‌رده‌می تێپه‌ڕینيان یه‌ک جار دژوارتر‌و ب ‌ه‬ ‫ئازارتر تێپه‌ڕاند‪ .‬ئاخۆ ئه‌م ‌ه به‌و واتایه‌‪ ،‬کە‬ ‫کلتوور چاره‌نووسه‌؟ بیرمه‌ندانی به‌ناو بانگ‪،‬‬ ‫هه‌ر ل ‌ه ماکس ڤیبه‌ره‌و ‌ه بگر ‌ه تا سامۆئێل‬ ‫هینتینگتۆن‪ ،‬ئ��ه‌م به‌ڵگه به‌هێزه‌یان هێنایە‬ ‫ئ����اراوه‌‪ .‬ئ��ه‌م به‌ڵگاندنانه ج��ارێ��ک ه��زری‬

‫ق��ه‌ب��ووڵ��ک��راو‌و ب��اوی رۆژه‪ .‬زۆر ک��ه‌س ل ‌ه‬ ‫راوێ����ژک����اران����ی ب��ازرگ��ان��ی��ی��ه‌و ‌ه ب��گ��ر ‌ه تا‬ ‫ئیستراتیجیست ‌ه سه‌ربازییه‌کان‪ ،‬واب��اس ل ‌ه‬ ‫ک��ل��ت��وور ده‌ک�����ه‌ن‪ ،‬ک��ە ده‌ڵ��ێ��ی ک��ل��ت��ووری��ش‬ ‫راژه‌‌ی���ه‌ک���ی س���اک���اره ب��ۆ زۆرب�����ه‌ی پرس ‌ه‬ ‫ئاڵۆزه‌کان‪ .‬له‌به‌رچی ئابووری ئه‌مریکا ل ‌ه‬ ‫ماوه‌ی دوو ده‌یه‌ی رابردوودا گه‌شه‌ی سه‌ر‬ ‫سووڕهێنه‌ری ب ‌ه خۆوه بینیوه‌؟ ئاشکرای ‌ه به‬ ‫‌هۆی کلتووری کار خوڵقێنی بێ هاوتا‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫چ هۆیه‌ک رووسیا ناتوانێت خ��ۆی لەگەڵ‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری رێ��ک��ب��خ��ات؟ ئ��ه‌م��ه‌ش هه‌ر‬ ‫ئاشکرای ‌ه ب ‌ه هۆی کلتووری فئوداڵی‌و دژ ‌ه‬ ‫ب��ازاڕ ‌هک��ه‌ی‪ .‬به ‌چ هۆیه‌ک ئه‌فریقا تووشی‬ ‫ه���ه‌ژاری ب���ووه ‌؟ له‌به‌رچی دن��ی��ای ع��ه‌ره‌ب‬ ‫ت��ی��رۆرس��ت راده‌ه��ێ��ن��ێ��ت؟ دی��س��ان ب��ه هۆی‬ ‫کلتوور‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م وه‌اڵمانه زۆر ساویلکانه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچییەک بێت کلتووری ئه‌مریکایی بووه‌ت ‌ه‬ ‫ه��ۆی ه��ه‌ڵ��ئ��اوس��ان��ی ب��ێ وێ��ن��ه‌و نه‌جواڵنی‬ ‫ئ����اب����ووری ب���ێ وێ���ن���ه‌‪ .‬وا دێ��ت�� ‌ه ب��ه‌رچ��او‬ ‫کلتووره‌کانی ژاپۆن‌و ئاڵمان‪ ،‬کە سه‌رده‌مانێک‬ ‫ده‌ره‌به‌گایه‌تی بوون ب ‌ه باشی خۆیان له‌گه‌ڵ‬ ‫س����ه‌رم����ای����ه‌داری گ���ون���ج���ان���دووه‌‌و ب��وون��ه‬ ‫دووه‌مین‌و سێیه‌مین واڵتی سامانداری دنیا‪.‬‬ ‫یه‌ک واڵتی دیاریکراو ده‌کرێت ل ‌ه قۆناغ گه‌لی‬ ‫جیاوازدا‪ ،‬بڕێک کات ته‌نیا ل ‌ه ماوه‌ی چەند‬ ‫ده‌ی����ه‌دا‪ ،‬س��ه‌رک��ه‌وت��وو ب��ێ��ت‌و پ��اش��ان تێک‬ ‫بشکێت‪ ،‬کە نیشانی ده‌دات هۆیه‌کی دیکه‌یش‬ ‫جیا ل ‌ه کلتوور‪ ،‬کە ده‌کرێت بڵێن تاڕاده‌یه‌کی‬ ‫زۆر ن ‌ه گ��ۆڕ ‌ه ـ ل ‌ه ئ��ارادای��ه‌‪ .‬بناغ ‌ه دان��ه‌ری‬ ‫سنگاپوور‪ ،‬لی ک��وان ی��و(‪ )3‬جارێکیان بۆی‬

‫‪83‬‬

‫شیکردمه‌وه‌‪ ،‬کە ئه‌گه‌ر ده‌ته‌وێت کاریگه‌ری‬ ‫کلتوور ببینی‪ ،‬کرێکارانی ئاڵمانی‌و زامیبيایی‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌ر شوێنێکی دن��ی��ا ه��ەب��وون پێکه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ڵیانبسه‌نگێنه‪ .‬ب�� ‌ه خێرایی ب��ه‌و ئاکامه‬ ‫ده‌گه‌یت‪ ،‬کە له‌م دوو کلتووره‌دا شتێکی ب ‌ه‬ ‫ت���ه‌واوی ج��ی��اواز ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ە پ��اس��او ب��ۆ ئه‌م‬ ‫جیاوازییانه ده‌هێنێته‌وه‌‪ .‬لێکۆڵه‌ران به‌ڵگاندنی‬ ‫هاوشێوه دێ��ن��ن��ه‌ئ��اراوه‌‪ ،‬جۆئێل کاتکین ل ‌ه‬ ‫پ��ه‌ڕت��ووک�� ‌ه سه‌رنجڕاکێشه‌که‌یدا ب��ه ن��اوی‬ ‫خێڵه‌کان وتوویه‌تی‪ :‬ئه‌گه‌ر ده‌تانه‌وێت ل ‌ه‬ ‫دن��ی��ای م��ۆدێ��رن��دا بگه‌ن ب�� ‌ه سه‌رکه‌وتویی‪،‬‬ ‫ئابووری رێگه‌ی ده‌ستپێڕاگه‌یشتنی ساکاره‪.‬‬ ‫ی��ه‌ه��وودی ب��ن‪ ،‬هیندی ب��ن‪ ،‬ی��ان سه‌رتر ل ‌ه‬ ‫هه‌مووی چینی بن‪ .‬لی‪ .‬و‪ .‬کاتکین ب ‌ه ته‌واوی‬ ‫وت����ه‌ک����ه‌ی راس����ت����ه‪ ،‬ک����ە الی��ه‌ن��گ��ه‌ل��ێ��ک��ی‬ ‫ده‌ستنیشانکراوی ـ چینییه‌کان ـ هندییه‌کان‌و‬ ‫یه‌هودییه‌کان له هه‌ر دۆخێکدا زۆر باش کار‬ ‫ده‌ک����ه‌ن‪( .‬ل��ه راس��ت��ی��دا ئ��ه‌م تێگه‌یشتنه ل ‌ه‬ ‫بیرۆکه‌ی کلتوور ب ‌ه تایبه‌ت بۆ من سه‌رنج‬ ‫راکێشه‌‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی م��ن ب�� ‌ه ره‌چ��ه‌ڵ��ه‌ک‬ ‫هندیم)‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ته‌نیا هندیبوون کلیلی‬ ‫ده‌ستراگه‌یشتن ب ‌ه سه‌رکه‌وتنی ئابوورییه‌‪ ،‬چ‬ ‫هۆیه‌ک پاساو بۆ کرده‌وه‌ی یه‌ک جار خراپی‬ ‫ئ��اب��ووری هیند ل�� ‌ه چ���وار ده‌ی���ه‌ی یه‌که‌می‬ ‫سه‌ربه‌خۆیدا ده‌هێنێته‌وه‌‪ ،‬یان باشتره بڵێم ل ‌ه‬ ‫س��ه‌دان س��اڵ پێشتریشدا؟ م��ن‪ ،‬کە له هند‬ ‫گه‌ور ‌ه بووم ب ‌ه دڵنیایی‌یه‌و ‌ه هندییه‌کان ل ‌ه‬ ‫روانگه‌ی ئابوورییه‌و ‌ه ب ‌ه سه‌رکه‌وتوو نازانم‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ‌من رۆژێک به ‌‌بیرده‌هێنمه‌وه‌‪ ،‬کە‬ ‫یه‌کێک ل�� ‌ه ئ��ه‌ن��دام�� ‌ه زۆر به‌ناوبانگه‌کانی‬

‫پەڕلەمانی هند ـ پیلۆمۆدیی ـ ئه‌م پرسیاره‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵ ئیندرا گاندی ل ‌ه دێلهی نوێ هێنایە‬ ‫ئ����اراوه‌‪ :‬ئ��اخ��ۆ س���ه‌رۆک وه‌زی���ر ده‌توانێت‬ ‫شیبکاته‌وه‌‪ ،‬ئایا به ‌چ هۆیه‌ک هندییه‌کان ل ‌ه‬ ‫ژێر ئااڵی هه‌ر ده‌سه‌اڵتێک ل ‌ه دنیادا ل ‌ه بواری‬ ‫ئ��اب��ووری��دا س��ه‌رک��ه‌وت��وون‪ ،‬بێجگ ‌ه ل�� ‌ه ژێر‬ ‫ده‌سه‌اڵتی حکومه‌تی خۆیاندا؟ پرسیاری له‌م‬ ‫چه‌شن ‌ه ده‌کرێت ل ‌ه باره‌ی چینییه‌کانیشه‌و ‌ه‬ ‫بپرسرێت‪ ،‬واڵتێکی دی��ک��ه‌‪ ،‬ک��ە ل�� ‌ه م��اوه‌ی‬ ‫سه‌دان ساڵدا چاالکی ئابووریی زۆر خراپی‬ ‫هەبووه تا دوو ده‌ی ‌ه به‌ر له‌مه‌ش ئه‌م ره‌وت ‌ه‬ ‫هه‌ر درێ��ژه‌ی هەبووه‪ ،‬ئه‌گه‌ر ت��ه‌واوی ئه‌و‬ ‫شته‌ی‪ ،‬کە پێویسته‌‪ ،‬مرۆڤی چینییه‌‪ ،‬چین‬ ‫س����ه‌دان ملیۆنی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا ل��ه‌م��ه‌ڕ‬ ‫یه‌هودییه‌کان‪ ،‬هه‌رچه‌ند ئه‌وان ل ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫شوێنه‌کانی دن��ی��ادا س��ه‌رک��ه‌ت��وون‪ ،‬ل ‌ه ته‌نیا‬ ‫واڵت��ێ��ک��دا‪ ،‬ک��ە زۆری���ن���ه‌ن‪ ،‬وات��� ‌ه ئیسرائیل‪،‬‬ ‫بار‌ودۆخی ئابوورییان تا ئه‌م دوایی‌یانه‌ش‬ ‫زۆر خ��راپ ب��ووه‌‪ .‬سه‌یره‌‪ ،‬کە بارودۆخی‬ ‫ئ��اب��ووری ه��ه‌ر سێ واڵت�� ‌هک�� ‌ه (هیند‪ ،‬چین‌و‬ ‫ئیسرائیل) ل ‌ه ده‌وروبه‌ری ‪1980‬و ‌ه گه‌شه‌ی‬ ‫به‌رچاویان ب ‌ه خۆو ‌ه بینیووه‪ ،‬به‌اڵم نه‌ک به‌م‬ ‫هۆیەوە‪ ،‬کە کلتووره‌که‌یان گۆڕدراوه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫به‌و هۆیه‌وە‪ ،‬کە حکومه‌ته‌کانیان ده‌ستیان ل ‌ه‬ ‫بڕێک سیاسه‌ت کێشایەوه‌‌و سیستمێکی‬ ‫گ��ون��ج��اوت��ری��ان ل��ەگ��ەڵ ب���ازاڕ دروس��ت��ک��رد‪.‬‬ ‫هه‌نووک ‌ه چین خێراتر ل ‌ه هند خه‌ریک ‌ه به‌ره‌و‬ ‫پێش ده‌چێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م ‌ه زیاتر پەیوه‌ندی به‌و‬ ‫راستییه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬کە چین ل ‌ه ئابوورییه‌که‌یدا‬ ‫زیاتر ل ‌ه هند چاکسازی ده‌کات‪ ،‬نه‌ک له‌به‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪84‬‬

‫ئ���ه‌وه‌ی ئ��اک��اری کۆنفوسیونی س��ه‌رت��ر ل ‌ه‬ ‫هزری هندویی بێت‪ .‬سه‌یره‌‪ ،‬کە لی‪ .‬کوان‪ .‬یو‬ ‫ئاوه‌ها پێداگراییان ‌ه الیه‌نگری به‌ڵگاندنه‌کانی‬ ‫کلتوورییه‌‪ .‬سنگاپوور له باری کلتووره‌و ‌ه‬ ‫ج��ی��اوازی��ی ئ��ه‌وت��ۆی ل�� ‌هگ��ه‌ڵ مالیزیا نییه‪.‬‬ ‫سنگاپوور زیاتر چینی‌و که‌متر مالیزیایه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه به‌راورد لەگەڵ شوێنه‌کانی دیکه‌ی‬ ‫دنیا ئ��ه‌م دوو واڵت�� ‌ه دراوس��ێ��ي��ه‌ک چوونی‬ ‫زیاتریان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم سەنگاپوور حکومه‌تێکی‬ ‫زۆر کارامه‌تری ل ‌ه دراوسێکانی هەبووه‪ ،‬کە‬ ‫س���ی���اس���ه‌ت���ی ئ����اب����ووری����ی زی����ره‌ک����ان����ه‌ی‬ ‫ره‌چ�����اوک�����ردووه‌‪ .‬ئ���ه‌م ب��اب��ه‌ت�� ‌ه زی���ات���ر ل ‌ه‬ ‫جیاوازیزانی کلتووری‪ ،‬پاسا‌و بۆ سه‌رکه‌وتنی‬ ‫سەنگاپور ده‌هێنێته‌وه‌‪ .‬ب ‌ه وته‌یه‌کی دیک ‌ه‬ ‫کلیلی سه‌رکه‌وتنی سه‌نگاپوور لی‌‪ .‬کوان‪.‬‬ ‫یۆی ‌ه نه‌ک کۆنفۆشێوس‪ .‬بابه‌ت ئه‌و ‌ه نییه‌‪ ،‬کە‬ ‫کلتوور ب��ێ بایه‌خه‌‪ ،‬ب�� ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه زۆر‬ ‫گرنگه‌‪ ،‬به‌اڵم کلتوور ده‌توانێت ئاڵوگۆڕی ب ‌ه‬ ‫سه‌ردا بێت‪ .‬کلتووری ئاڵمانی ل ‌ه ساڵی ‪1939‬‬ ‫زۆر جیاوازە لەگەڵ ساڵی ‪ .1959‬یانی ته‌نیا‬ ‫پ����اش ب��ی��س��ت س����اڵ ب����وو‪ .‬ئ����ه‌وروپ����ا‪ ،‬کە‬ ‫س��ه‌رده‌م��ان��ێ��ک ن��اوه‌ن��دی��ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی‬ ‫ب��ه‌رچ��او ت��ه‌ن��گ ب���ووه‌‪ ،‬ه��ه‌ن��ووک�� ‌ه قۆناغی‬ ‫نه‌ته‌وه‌په‌ر‌ستی تێپه‌ڕاندووه‌(‪)4‬و حکومه‌ته‌کانی‬ ‫ب ‌ه رێژه‌یه‌کی خۆویستانه ده‌سه‌اڵتی خۆیان‬ ‫داو ‌ه ب ‌ه رێکخراو ‌ه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کان‪ ،‬کە‬ ‫ت����ه‌ن����ان����ه‌ت ب���ی���رل���ێ���ک���ردن���ه‌وه‌ک���ه‌ش���ی ب��ۆ‬ ‫ئ���ه‌م���ری���ک���ای���ی��� ‌هک���ان دژواره‌‪ .‬وی�ل�ای���ه‌ت��� ‌ه‬ ‫ی��ەک��گ��رت��وو ‌هک��ان��ی ئه‌مریکا س��ه‌رده‌م��ان��ێ��ک‬ ‫ک���ۆم���ارێ���ک���ی ت���ه‌ری���ک���ک���ه‌وت���وو ب�����وو ‌ه ب ‌ه‬

‫ره‌شبینییەکی زۆر بۆ ئه‌رته‌شی هه‌میشه‌یی‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئێستا ده‌س��ه‌اڵت��ی زاڵ��� ‌ه ب�� ‌ه پایگای‬ ‫سه‌ربازی ل ‌ه سه‌رانسه‌ری دنیادا ناوبانگی‬ ‫رۆیشتووه‪ .‬چینییه‌کان سه‌رده‌مانێک وه‌رزێڕ‬ ‫گه‌لێکی دواک��ه‌وت��وو ب��وون‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌مڕۆک ‌ه‬ ‫بوونه‌ت ‌ه بازرگان گه‌لێکی زی��ره‌ک‪ .‬قه‌یرانی‬ ‫ئابووری‪ ،‬شه‌ڕ‪ ،‬رێبه‌ری سیاسی‌و هه‌موو‬ ‫ش��ت��ه‌ک��ان��ی ل���ه‌م ب��اب��ه‌ت�� ‌ه ئ��اڵ��وگ��ۆڕ ب�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫کلتووردا ده‌هێنن‪ .‬س��ه‌د س��اڵ پێش ئێستا‬ ‫کاتێک وا ده‌هات ‌ه به‌رچاو‪ ،‬کە خۆرهه‌اڵتی‬ ‫ئاسیا تووشی هه‌ژارییه‌کی هه‌تاهه‌تاییه‌‪ ،‬زۆر‬ ‫ل ‌ه لێکۆڵه‌ران‌و به‌ناوبانگ‌ترینیان ماکس ڤێبێڕ‬ ‫وت���ووی���ان���ه‌‪ :‬ک��ە ک��ل��ت��ووری کۆنفۆشیۆس‬ ‫ئ��اس��ت��ه‌ن��گ��ن ب��ۆ ت����ه‌واو پێداویستییه‌کانی‬ ‫سه‌رکه‌وتن ل ‌ه س��ه‌رم��ای��ه‌داری��دا‪ ،‬ده‌یه‌یه‌ک‬ ‫پێش‪ ،‬کە خۆرهه‌اڵتی ئاسیا گه‌شه‌ی ستاند‪،‬‬ ‫ل��ێ ک��ۆڵ��ه‌ران ئ��ه‌م پ��اس��اوه‌ی��ان س���ه‌ر‌و بن‬ ‫ک��رده‌وە ‌و وتیان‪ :‬کە ل ‌ه راستیدا کلتووری‬ ‫کۆنفوسیوسی پێداگری ل ‌ه سه‌ر تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫گه‌لێک ده‌کات‪ ،‬کە بۆ پێشکه‌وتنی ئابووری‬ ‫پێویستن‪ .‬ئه‌مڕۆک ‌ه ئ��ه‌م بازن ‌ه دیسانه‌و ‌ه‬ ‫ه����ه‌ڵ����س����وڕاوه‌‌و زۆر ک����ه‌س ل��� ‌ه ب��ای��ه‌خ�� ‌ه‬ ‫ئ��اس��ی��ای��ی��ه‌ک��ان��دا ت������ه‌واوی ت���وخ���م گ��ه‌ل��ی‬ ‫سه‌رمایه‌دارییه‌کی رانتی به‌دی ده‌که‌ن‪ .‬ڤێبێر‬ ‫ل ‌ه خوێندنەوه‌کانیدا سه‌رکه‌وتنی ئابووریی‬ ‫باکووری ئه‌وروپا گرێ ده‌داته‌و ‌ه ب ‌ه ئاکاری‬ ‫پڕوتێستانی‌و به‌ربوری ده‌کرد‪ ،‬کە باشووری‬ ‫کاتۆلیک هه‌ژار ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه راستیدا‬ ‫ئیتاڵیا‌و فه‌ڕەنسا ل ‌ه نیو سه‌ده‌ی رابردوودا‬ ‫خێراتر ل ‌ه ئه‌وروپایی پڕۆتێستانی گه‌شه‌یان‬

‫‪85‬‬

‫ک����������ردووه‌‪ .‬ده‌گ���ون���ج���ێ���ت ک���ه‌س���ێ���ک ب��ۆ‬ ‫پاساوهێنانه‌وه‌ی کرده‌وه‌ی الوازی هه‌ندێک‬ ‫ل ‌ه واڵته‌کان که‌ڵک ل ‌ه به‌ڵگاندن ‌ه سواوه‌کان‬ ‫وه‌ک دوورووی���ی التینه‌کان (ئ��اک��اری کار‬ ‫خستنه سبه‌ینێی) وه‌رب���گ���رن‪ ،‬ب���ه‌اڵم به‌م‬ ‫چه‌شن ‌ه چ��ۆن پاساو بۆ ب��ارودۆخ��ی چیلی‬ ‫ده‌هێنرێته‌وه‌؟ ک��رده‌وه‌ی ئابووری چیلی ب ‌ه‬ ‫راده‌ی کرده‌وه‌ی به‌هێزترین ئابوورییه‌کانی‬ ‫(ب��ه‌ب��ره‌ک��ان��ی) ئ��اس��ی��ای��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌م سه‌رکه‌وتن ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی کات پێوه‌ندی ده‌ده‌نه‌و ‌ه ب ‌ه الیه‌نێکی‬ ‫دیکه‌ی بابه‌ته‌کانی کلتووری التینی‪ :‬بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫یه‌کگرتوو‪ ،‬بایه‌خی ئایینی‪ ،‬بڕیاری پته‌وو‬ ‫نه‌گۆڕ‪ .‬ل ‌ه راستیدا ناتوانم به‌رسڤێکی ساکار‬ ‫ب��دۆزم��ه‌وه‌‪ ،‬کە به ‌چ هۆیه‌ک کۆمه‌ڵگایه‌کی‬ ‫تایبه‌ت ل ‌ه کاتی تایبه‌تدا سه‌رکه‌وتوو بووه‌‪.‬‬ ‫ک��ات��ێ��ک ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ه‌ک س���ه‌رده‌ک���ه‌وێ���ت‪،‬‬ ‫به‌ره‌وپێشچوونه‌که‌ی ب��ێ ئ��اوڕدان��ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫راب���ردوو ئیمکانی نییه‌‪ .‬ک��ه‌واب��وو سه‌ره‌تا‬ ‫کۆمه‌ڵگاکان ب ‌ه سه‌رکه‌وتوو ده‌زانین‌و پاشان‬ ‫ل ‌ه کلتووره‌که‌یاندا ب ‌ه دوای ئه‌م هۆکارانه‌دا‬ ‫ده‌گه‌ڕێین‪ ،‬به‌اڵم کلتووره‌کان ئاڵۆزن‪ .‬هه‌ر‬ ‫که‌سێک ئه‌و شت ‌ه ل ‌ه کلتوورێکدا ده‌بینێته‌وه‌‪،‬‬ ‫کە خۆی ده‌یه‌وێت‪ .‬ئه‌گه‌ر که‌سێک ب ‌ه دوای‬ ‫دیتنه‌و ‌ه تایبه‌تمه‌ندیی کلتووری وه‌ک هه‌وڵی‬ ‫زۆر‌و ده‌ستپێوه‌گرییه‌و ‌ه ل�� ‌ه واڵت گه‌لی‬ ‫خۆرهه‌اڵتی ئاسیادا بێت‪ ،‬ب ‌ه ئاسانی ئه‌م‬ ‫دیاردان ‌ه له‌و کلتووره‌دا ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫به پێچه‌وانه‌شه‌و ‌ه ئه‌گه‌ر ب ‌ه دوای دیتنه‌وه‌ی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی وه‌ک فه‌رمانبه‌ری بێت‪ ،‬ئه‌مالو‬ ‫ئه‌وال‌و خۆمانه‌خۆمانه‌و ‌ه بێت دیسانیش ب ‌ه‬

‫ئاسانی له‌م کلتووره‌دا ده‌یان بینێته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ب ‌ه وردی سه‌رنج بده‌ین ئ��ه‌م دی��اردان��ه ل ‌ه‬ ‫زۆرب���ه‌ی کلتووره‌کاندا ب��ه‌رچ��اوه‌‪ .‬کلتوور‬ ‫گرنگه‌‪ ،‬کلتوور ده‌توانێت ھان��ده‌رێ��ک‪ ،‬یان‬ ‫به‌رهه‌ڵه‌ستێک بێت‪ ،‬کە خێرایی ده‌دات ب ‌ه‬ ‫ئاڵوگۆڕ‪ ،‬ی��ان هێواشی ده‌ک��ات��ه‌وه‌‪ .‬کلتوور‬ ‫ده‌توانێت بچێت ‌ه دامه‌زراوه‌کان‪ ،‬یان وه‌رزش‪،‬‬ ‫دام���ه‌زراوه‌‌و وه‌رزش گه‌لێک‪ ،‬کە زۆرب��ه‌ی‬ ‫کات به‌رهه‌ڵستی راسته‌قینه‌ی سه‌رکه‌وتن‪.‬‬ ‫کلتووری هندی ره‌نگ ‌ه خه‌سار ل ‌ه بەختی‬ ‫گه‌شه‌ی ئابووری بدات‪ ،‬یان نه‌یدات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بۆڕوکراسی هندی ب ‌ه دڵنیاییه‌و ‌ه خه‌سار ل ‌ه‬ ‫گه‌شه‌و به‌ره‌وپێشچوونی ئابووری ده‌دات‪.‬‬ ‫نه‌ریتی راسته‌قینه‌ی رۆژئ��اوا ل��ه‌ودای��ه‌‪ ،‬کە‬ ‫م��ێ��ژوو ‌هک��ه‌ی ب��ووەت��ه ه��ۆی دروستبوونی‬ ‫دام��ه‌زراوه‌و وه‌رزش گه‌لێک‪ ،‬هه‌رچه‌ن هیچ‬ ‫پێوه‌ندییه‌کیان له‌گه‌ڵ ژینی رۆژئاواییدا نییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت راست هه‌روه‌ک ئه‌م‬ ‫دام����ه‌زراوه‌و وه‌رزش��ان��ه ل�� ‌ه ب��ن��ه‌وه‌‌و خاڵی‬ ‫ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی��ی��ه‌وه‪ ،‬ل�� ‌ه ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��اک��ان��ی‌ت��ری��ش��دا‬ ‫دروستبکه‌ین‪ ،‬کارێکی ئه‌سته‌مه‌‪ ،‬هه‌رچەند ‌ه‬ ‫به‌ ته‌واوی ده‌کرێت به‌ڕێوه‌ببرێت‪.‬‬ ‫سه‌رمه‌شقی خۆرهه‌اڵتی ئاسیا‬ ‫ب ‌ه روانینێکی زۆربه‌ی ئه‌و واڵتانه‌ی رۆژئاوایی‬ ‫نین‌و ل ‌ه ماوه‌ی سێ ده‌یه‌ی رابردوودا قۆناغی‬ ‫تێپه‌ڕین به‌ره‌و دیمۆکراسی لیبڕاڵیان بڕیوه‌‪،‬‬ ‫ده‌توانین ده‌ستنیشانی ئه‌و واڵتان ‌ه بکه‌ین‪ ،‬کە‬ ‫ل ‌ه بواری دیمۆکراسی لیبرال له‌وانه‌ی دیک ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫ل ‌ه پێشتره‌وه‌ن‌و سه‌رمه‌شقێکی هاوشێوه‌ی‬ ‫واڵت���ان���ی ئ���وروپ���ای���ی���ان ب���ڕی���وه‪ ،‬س��ه‌ره‌ت��ا‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری‌و س��ه‌روه‌ری یاساو پاشان‬ ‫دیمۆکراسی‪ .‬ل ‌ه ماوه‌ی چه‌ند ده‌یه‌دا ب ‌ه سه‌ر‬ ‫کۆریای باشوور‪ ،‬تایوان‪ ،‬تایلند‌و مالیزیادا‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ی س��ه‌رب��ازی سیستمی تاکحیزبی‬ ‫ده‌سه‌اڵتداریان کرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌م رژێمانه سه‌ره‌تا‬ ‫ئابووری‪ ،‬سیستمی یاسایی‌و ماف‪ ،‬یاسای‬ ‫پ��ێ��وه‌ن��دی��دار ب�� ‌ه م��اف��ی ک��اروب��اری ئایینی‌و‬ ‫موسافیره‌تیان لیبڕالیزه‌و پاشان‪ ،‬تاز ‌ه پاش‬ ‫چەند ده‌ی��ه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی ئ��ازادی��ان به‌ڕێو ‌ه‬ ‫بردووه‪ .‬ئه‌وان ره‌نگ ‌ه ب ‌ه رێکه‌وت ده‌ستیان‬ ‫به دوو تایبه‌تمه‌ندیی ده‌سه‌اڵتدا گه‌یشتبێت‪.‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی گه‌لێک‪ ،‬ک��ە جیمز مه‌دیسن‬ ‫چ��وارچ��ێ��و ‌ه گشتییه‌که‌یان ل�� ‌ه فیدڕالیستی‬ ‫پیزێردا دێنێت ‌ه ئ���اراوه‌‪ .‬س��ه‌ره‌ت��ای ئ��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫کە ده‌سه‌اڵتێک ده‌بێت هێزی کۆنتڕۆڵکردنی‬ ‫شارۆمه‌ندانه‌کانی خ��ۆی هه‌بێت‌و پاشان‬ ‫هێزی ئه‌وه‌شی هه‌بێت خۆی کۆنتڕۆڵ بکات‪.‬‬ ‫وات ‌ه ته‌کوزی لەگەڵ ئ��ازادی‪ .‬ئه‌م دوانه‌ش‬ ‫ل ‌ه درێژ ماوه‌دا ده‌بن ‌ه هۆی ده‌سه‌اڵتی ره‌وا‪،‬‬ ‫گه‌شه‌ی ئ��اب��ووری‌و دیمۆکراسی لیبراڵی‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئه‌مانه ب ‌ه وت ‌ه ئاسانتر ل ‌ه کرده‌وه‌ن‪.‬‬ ‫زۆربه‌ی رۆشنبیرانی رۆژئاوایی ل ‌ه ده‌یه‌ی‬ ‫‪‌60‬و ‪1950‬دا رژێ��م��ه‌ک��ان��ی خ��ۆره��ه‌اڵت��ی‬ ‫ئاسیایان ب ‌ه رژێمی دواکه‌وتوو ده‌زانی‌و ب ‌ه‬ ‫سووک چاویان لێ ده‌ک��ردن‌‪ .‬له ‌به‌رانبه‌ردا‬ ‫رێ��ب��ه‌ران��ی خ��ه‌ڵ��ک ل�� ‌ه ئ��اس��ی��ا‌و ئ��ه‌ف��ری��ق��ا ب ‌ه‬ ‫خۆشحاڵییه‌و ‌ه قه‌بوڵیان کردووه‌‪ ،‬رێبه‌رانێک‪،‬‬ ‫کە هه‌ڵبژاردنیان به‌ڕێوه‌بردووه‌‌و وتوویان ‌ه ب ‌ه‬

‫خه‌ڵک وه‌فادارن‪ .‬بۆ نموونه ل ‌ه غه‌ناو تانزانیا‌و‬ ‫کینیا‪ .‬زۆربه‌ی ئه‌م واڵتان ‌ه بوونه دیکتاتۆر‪.‬‬ ‫ل ‌ه کاتێکدا خۆرهه‌اڵتی ئاسیا به راس��ت‌و‬ ‫پێچه‌وانه‌و ‌ه رێگای بڕیوه‌‪ .‬ب ‌ه دڵنیاییه‌و ‌ه ئه‌م‬ ‫بابه‌ته‌‪ ،‬کە ماوه‌یه‌کی درێژ سه‌قامگیرترین‬ ‫دیمۆکراسییه‌کانی التین‌و خۆرهه‌اڵتی ئاسیا‪،‬‬ ‫چیلی‪ ،‬ک��ۆری��ا‌ی ب��اش��وور‌و ت��ای��وان ل�� ‌ه ژێر‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی الی��ه‌ن�� ‌ه سه‌ربازییه‌کاندا ب��وون‪،‬‬ ‫ده‌بێت ببێته هۆی سه‌ر لێشێواوی لێکۆڵه‌ران‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه خ��ۆره��ه‌اڵت��ی ئاسیاش وه‌ک ئ��ه‌وروپ��ای‬ ‫رۆژئاوا‪ ،‬حکومه‌ت گه‌لی سه‌ره‌ڕۆ‪ ،‬کە رێگه‌ی‬ ‫لیبڕالیزاسیۆنیان ره‌چاو کردوو ‌ه به‌ستێنیان‬ ‫ب��ۆ دی��م��ۆک��راس��ی ل��ی��ب��راڵ داب��ی��ن ک����ردووه‌‪.‬‬ ‫زۆرب��ه‌ی نزیک ب ‌ه ت��ه‌واوی ئ��ه‌م نموونانه‌‪،‬‬ ‫حکومه‌ت ‌ه دیکتاتۆره‌کان ئابوورییان ورد ‌ه‬ ‫ش ب��ه‌ش ئ��اوه‌اڵ ک���ردووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ورده‌‌و ب��ه‌ ‌‬ ‫ئ��ه‌م ره‌وت�� ‌ه حکومه‌تی چه‌ند هێند ‌ه لیبراڵ‬ ‫‌کردووه‌‪ .‬لێکۆڵه‌رێکی به‌ناوبانگی خۆرهه‌اڵتی‬ ‫ئ��اس��ی��ا م��ي��ن‪ .‬ك��س��ي��ن‪ .‬پ���ی‪ ،‬ن��ووس��ی��وی��ه‌ت��ی‪:‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی بێ ئه‌مالو ئه‌والی خۆرهه‌اڵتی‬ ‫ئاسیا ل ‌ه شه‌ڕی جیهانی دووه‌مه‌و ‌ه به دواو ‌ه‬ ‫ره‌وت��ی هه‌نگاو ب ‌ه هه‌نگاوی دروستکردنی‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی‌ی ده‌سه‌اڵتخواز بووه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه ناوه‌ندی ئه‌م ره‌وته‌دا بوو ‌ه سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫هێواش‌و له‌سه‌رخۆی دام��ه‌زراو ‌ه سیاسیی ‌ه‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ه‌وت��ووه‌ک��ان ب����ووه‌‪ ،‬ک��ە ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی‬ ‫حیزب ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��داره‌ک��ان��ه‌وه‌‪ ،‬بۆرۆکراسی‌و‬ ‫ش��ێ��وازه‌ک��ان��ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی نیمچ ‌ه ئ���ازاد‪،‬‬ ‫ده‌س���ه‌اڵت���ی ب��ه‌رت��ه‌س��ک��ک��ه‌ره‌وه‌ی ف��ه‌ڕم��ی‌و‬ ‫ن��اف��ه‌ڕم��ی خ��ۆی��ان ب��ه‌ک��اره��ێ��ن��اوه‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬

‫‪87‬‬

‫سه‌رهه‌ڵدانی هێواش‌و له‌سه‌رخۆی سیستمی‬ ‫داد ب����ووه‌‪ ،‬ک��ە ب�����ه‌رده‌وام خ��ه‌ری��ک ب��وو ‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی زی��ات��ری به‌ده‌ستهێناوه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫ره‌وت ‌ه دوو دواهات ‌ه شیاوی بوو ‌ه سه‌قامگیری‬ ‫زیاتر‪ ،‬ته‌ناهی مافی خاوه‌ن داری ب ‌ه هۆی‬ ‫به‌کارهێنانی کۆت‌و به‌ندی روو ل ‌ه زیادبوونی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ده‌سه‌اڵتی ده‌سه‌اڵت داران ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫وزه‌کانی بازاڕ‌و پیوه‌ر سیاسیی ‌ه نوێیەکان‪.‬‬ ‫خ��ۆره��ه‌اڵت��ی ئاسیا ه��ه‌ن��ووک��ه‌ی��ش پ��ڕ ‌ه ل ‌ه‬ ‫گه‌نده‌ڵی‌و خۆمه‌خۆمه‌‌و فریوی ده‌نگده‌ران‪،‬‬ ‫به‌اڵم زۆربه‌ی دیمۆکراسییه‌کانی خۆرھه‌اڵت‬ ‫ته‌نانه‌ت تا په‌نجا ساڵ به‌ر ل ‌ه ئێستاش به‌م‬ ‫چه‌شن ‌ه ب��وون‪ .‬هه‌نووک ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کانی‬ ‫تایوان بێ که‌می‌و کورتی نییه‌‪ ،‬به‌اڵم ره‌نگ ‌ه‬ ‫ئازادتر‌و دادپه‌روه‌رانه‌تر ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کانی‬ ‫ده‌ی���ه‌ی ‪ 1950‬ب��اش��ووری ئه‌مریکایه‌‪ ،‬یان‬ ‫شیکاگۆی ده‌یه‌ی ‪ .1960‬چوانگ ‌ه گه‌وره‌کان‬ ‫ل�� ‌ه ئێستادا کاریگه‌ریی خراپیان ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫سیاسه‌تی ک��ۆری��ای ب��اش��وور ه��ه‌ی��ه‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫له‌م چه‌شن ‌ه چوانگان ‌ه ل ‌ه ئه‌وروپا‌و هه‌رێم ‌ه‬ ‫یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکایه‌ش س��ه‌ده‌ی��ه‌ک‬ ‫له‌مه‌وبه‌ر هه‌ر ئه‌م کاریگه‌ریی ‌ه نادڵخوازه‌یان‬ ‫هەبووه‪ .‬کۆمپانیاکانی رێگه‌ی ئاسن‪ ،‬پۆاڵ‪،‬‬ ‫یان پاپۆڕچی‌و سه‌رمایه‌گوزارانی گه‌وره‌ی‬ ‫راب�����ردوو ره‌ن��گ�� ‌ه ب��ه‌ه��ێ��زت��ر ل��ه‌ دێ��وه‌ک��ان��ی‬ ‫پیشه‌یی ئ��ه‌م��ڕۆک��ه‌ی خ��ۆره��ه‌اڵت��ی ئاسیا‬ ‫ب��وون‪ .‬ئاخۆ ده‌ت��وان��ن سیاسه‌توانانی هاو‬ ‫ده‌وره‌ی سه‌رمایه‌دارانی گه‌ور ‌ه وه‌ک جی‪،‬‬ ‫پی‪ ،‬مۆڕگان‌و ئه‌ی‪ ،‬ئێچ‪ .‬هێرمه‌ن‌و جان دی‬ ‫راکفلێر ته‌نانه‌ت ناویش ب��ب��ه‌ن‪ )5(.‬ناتوانین‬

‫دیمۆکراسیی ‌ه نوێیه‌کان ب�� ‌ه پێوه‌رگه‌لێک‬ ‫هه‌ڵبسه‌نگێنین‌و تاقیان بکه‌ینه‌وه‌‪ ،‬کە زۆربه‌ی‬ ‫واڵت��ان��ی رۆژئ��اوای��ی ته‌نانه‌ت تا سی ساڵ‬ ‫پ��ێ��ش ب���ه‌م پ��ێ��وه‌ر‌ان��ه ن��م��ره‌ی س��ه‌رک��ه‌وت��ن‬ ‫به‌ده‌ست ناهێنن‪ ،‬خۆرهه‌اڵتی ئاسیا هه‌نووک ‌ه‬ ‫ت��ێ��ک��ه‌اڵوێ��ک�� ‌ه ل�� ‌ه ل��ی��ب��رال��ی��س��م‪ ،‬ئیلگاریشی‪،‬‬ ‫دیمۆکراسی‪ ،‬سه‌رمایه‌داری‌و گه‌نده‌ڵی‪ ،‬کە‬ ‫زۆر ل ‌ه رۆژئاوای ساڵه‌کانی ‪ 1900‬ده‌چێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم زۆربه‌ی واڵته‌کانی خۆرهه‌اڵتی ئاسیا ل ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی واڵتانی نارۆژئاوایی زۆر لیبراڵتر‌و‬ ‫دیمۆکراتیک‌ترن‪ .‬زان��ای گ��ه‌وره‌ی زانستی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ماينیر واینێڕ ل ‌ه ساڵی ‪1983‬دا‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌کی سه‌رسوڕهێنه‌رتری خسته‌ڕوو‪،‬‬ ‫ک��ە راب������ردووی ل��ی��ب��رال��ی ی��اس��ا س����ه‌روه‌ر‬ ‫ده‌توانێت هه‌نووک ‌ه ببێت ‌ه دروستکه‌ری لیبراڵی‬ ‫دیمۆکراتیک‪ .‬ئ���ه‌وده‌ری خست‪ ،‬کە تا ئه‌و‬ ‫کات یه‌که‌یه‌که‌ی واڵته‌کانی دنیای سێیه‌م‪ ،‬کە‬ ‫سه‌ربه‌خۆییان به‌ده‌ستهێناوه‌‌‪ ،‬پاش شه‌ڕی‬ ‫جیهانی دووه‌م ب ‌ه حه‌شیمه‌تی زیاتر ل ‌ه یه‌ک‬ ‫ملیۆن که‌س (هه‌روه‌ها زۆربه‌ی داگیرکراو ‌ه‬ ‫بچووک‌تره‌کان)‪ ،‬کە ئه‌زموونی به‌رده‌وامی‬ ‫دیمۆکڕاتیکیان هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه راب��ردوودا ل ‌ه ژێر‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ب��ەری��ت��ان��ی��ادا ب���وون‪ .‬ده‌س���ه‌اڵت‬ ‫داری���ی���ه‌ت���ی���ی ب��ەری��ت��ان��ی��ا وات����� ‌ه ن��ه‌ب��وون��ی‬ ‫دیمۆکراسی‪ ،‬داگیرکردن ل ‌ه زۆربه‌ی نزیک‬ ‫ب ‌ه ته‌واوی کاته‌کاندا بۆ خۆی نادیمۆکراتیکه‪،‬‬ ‫به‌اڵم له ‌هه‌مان کاتدا ب ‌ه واتای لیبرالیسمی‬ ‫یاسا س��ه‌روه‌ر‌و سه‌رمایه‌داری به‌رته‌سکه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ن��ووک�� ‌ه دیمۆکراسی دی��ک��ه‌ش ل�� ‌ه دنیای‬ ‫سێیەمدا ه��ه‌ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم خاڵ ‌ه سه‌ره‌کییه‌که‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫واينێڕ هێشتا هه‌ر راسته‪ .‬ئه‌م بابه‌ت ‌ه به واتای‬ ‫پشتیوانی ل ‌ه داگیرکاری نییه‌‪ .‬من ل ‌ه واڵتێکی‬ ‫رزگ��ار ب��وو ل ‌ه ژێ��ر چه‌پۆکی داگیرکردندا‬ ‫گ���ه‌ور ‌ه ب���ووم‌و پێویست ن��اک��ات که‌سێک‬ ‫ناشیرینی ره‌گه‌زپه‌ر‌ستی ریش ‌ه داکوتراو‌و‬ ‫که‌ڵکی خ��راپ وه‌رگ��رت��ن ل ‌ه ده‌س���ه‌اڵت‪ ،‬کە‬ ‫به‌شێک ل ‌ه میراتی سه‌رده‌می ئیمپڕاتۆری بوو‬ ‫بیری من بێنێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم حاشا له‌م راستیی ‌ه‬ ‫ناکرێت‪ ،‬کە ئیمپڕاتۆری بەریتانیا ل ‌ه خۆی‬ ‫میراتێک ل ‌ه یاساو سه‌رمایه‌داری جێ هێاڵ‪،‬‬ ‫ک ‌ه یارمه‌تی بەهێزی دیمۆکراسی لیبرالی ل ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی ژێرده‌سته‌کانی رابردووی خۆی دا‪.‬‬ ‫هه‌ر چەند له هه‌موویاندا نا‪ )6(.‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪،‬‬ ‫فه‌ڕه‌نس‌ا له‌و واڵتانه‌ی داگیریکردبوو هێند ‌ه‬ ‫هانده‌ری یاسا سه‌روه‌ری‪ ،‬یان بازاڕی ئازاد‬ ‫نه‌بووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم به‌شێک ل ‌ه حه‌شیمه‌تی ژێر‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌کانی خۆی ل ‌ه ئه‌فریقا کرده خاوه‌ن‬ ‫مافی ده‌ن��گ��دان‪ .‬دیمۆکراتیزاسیۆن ک��اڵ‌و‬ ‫نه‌گه‌یو ل ‌ه ت��ه‌واوی ئه‌و نموونانه‌دا بوو ب ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتێکی ملهۆر‌و دیکتاتۆر‪ .‬ره‌چاوکردنی‬ ‫ه��ه‌ر ئ��ه‌و ب��واره رۆژئ��اوای��ی�� ‌ه ب��ووەت�� ‌ه هۆی‬ ‫پێکهاتنی دیمۆکراسیی لیبرالی ل�� ‌ه واڵت‬ ‫گه‌لێک‪ ،‬کە م��ه‌ودای��ان لەگەڵ رۆژئ��اوا زۆر‬ ‫زۆره‌‪ .‬زۆربه‌ی واڵته‌کانی دنیای سێیه‌م‪ ،‬کە‬ ‫خۆیان دوابه‌دوای سه‌ربه‌خۆیی‌و ل ‌ه کاتێکدا‪،‬‬ ‫کە هه‌ژار‌و ناسه‌قامگیر بوون دیمۆکراسییان‬ ‫راگ��ه‌ی��ان��د ل�� ‌ه م����اوه‌ی ده‌ی���ه‌ی���ەک���دا ب��وون��ه‬ ‫دیکتاتۆر‪ .‬ه��ه‌ر ب��ه‌و چه‌شنه‌ی لێکۆڵه‌ری‬ ‫گه‌وره‌ی دیمۆکراسی ل ‌ه زانستگه‌ی کۆلۆمبیا‪،‬‬ ‫جوانی سارتوری‪ ،‬له‌مه‌ڕ بواری تێپه‌ڕین ل ‌ه‬

‫لیبرالیسمی یاسا س��ه‌روه‌ر بۆ دیمۆکراسی‬ ‫وتوویه‌تی‪ :‬ئه‌م ره‌وت ‌ه ناکرێت ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه‬ ‫تێپه‌ڕبکرێت‪ .‬ته‌نانه‌ت ئه‌و واڵت ‌ه ئه‌وروپاییانه‪،‬‬ ‫کە ب ‌ه سه‌رمه‌شقێکی جیاواز ل ‌ه سه‌رمه‌شقی‬ ‫ئانگلۆ ـ ئه‌مریکایی رێ��گ��ای��ان ب���ڕی‪ ،‬وات�� ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تا یاسا س��ه‌روه‌ری‌و سه‌رمایه‌داری‌و‬ ‫پاشان دیمۆکراسی‪ ،‬ل ‌ه پێکهاتنی دیمۆکراسی‬ ‫لیبراڵیدا سه‌رکه‌وتنێکی ئه‌وتۆیان نه‌بووه‌‪ .‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ل ‌ه ئاسته‌نگه‌کانی دیمۆکراتیزاسیۆن‬ ‫زۆرت��ر ل ‌ه کاتی خ��ۆی تێبگه‌ین‪ ،‬ده‌توانین‬ ‫بگه‌ڕێینه‌و ‌ه بۆ ناوه‌ندی ئه‌وروپا ل ‌ه سه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌مدا‪.‬‬

‫‪89‬‬

‫په‌راوێزه‌کان‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ره‌وشتی فئوداله‌کانی ئینگلیز ل ‌ه س��ه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌م‬ ‫بۆ داگیرکردنی زه‌ویی ‌ه ب��ووره‌ک��ان‌و گشتیيه‌کان‪ .‬ئ��ه‌وان‬ ‫ده‌وری ئ��ه‌م زه‌وییانه‌یان په‌رژین ده‌ک��رد‌و ده‌‌یانکرد ب ‌ه‬ ‫به‌شێک ل ‌ه زه‌وییه‌کانی خۆیان‪ .‬وه‌زێڕانیش‪ ،‬ک ‌ه بژێوییان‬ ‫له‌م زه‌وییانه‌و ‌ه به‌ده‌ستده‌هێنا ناچار ده‌بوون تا ده‌ست ل ‌ه‬ ‫وه‌زێڕی هه‌ڵبگرن‌و ل ‌ه کارگه‌کانی رستن‌و چنین ئیشبکه‌ن‪.‬‬ ‫‪2‬ــ سه‌رۆک کۆماری ئه‌مریکا له‌ ساڵه‌کانی ‪36‬ـ ‪1828‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ س��ه‌رۆک وه‌زی��ران��ی سنگاپوور ل ‌ه م��اوه‌ی ساڵه‌کانی‬ ‫‪1990‬ـ����ـ ‪ ،1959‬ی��ارم��ه‌ت��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی واڵت���ه‌ک���ه‌ی ل ‌ه‬ ‫ن دا‌و چاکسازی زۆری ل ‌ه واڵت��دا‬ ‫داگیرکه‌ری ئینگلستا ‌‬ ‫به‌ڕێو ‌ه بردووه‌‪ ،‬که سنگاپووری کرد ب ‌ه واڵتێکی پیشه‌یی‪.‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ک��ه‌ی بڕێک ک��ات ت��ه‌گ��ه‌ره‌ی ده‌خستنه ب��ه‌رده‌م‬ ‫ئازادییه‌ شارستانییه‌کان‪.‬‬ ‫‪4‬ـ���ـ ب��ۆ ه��ۆی��ه‌ی‪ ،‬ک��ه‌ زۆرب����ه‌ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ک��ان��ی ب��ه‌رزگ��اری‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تی‌و سه‌ربه‌خۆیی سیاسی گه‌یون‪.‬‬ ‫‪5‬ــ ناوی چه‌ند سه‌رمایه‌دار‌و خاوه‌ن پیشه‌یه‌کی گه‌وره‌ی‬ ‫ئه‌مریکا له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مدا‪.‬‬ ‫‪6‬ــ ل ‌ه زۆرب��ه‌ی ئه‌و واڵتانه‌ی ژێر ده‌سه‌اڵته‌کانی ئینگلیز‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه کۆتایی ته‌مه‌نی داگ��ی��رک��اری خۆیاندا به‌‌ده‌ستیان‬ ‫ه��ێ��ن��اوه‌‌و ل�� ‌ه م���اوه‌ی چ�� ‌هن��د ده‌ی���ه‌‌دا رزگ��اری��ان ب���ووه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه ل ‌ه ئه‌فریقا‌و رۆژه��ه‌اڵت��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت‪ ،‬ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫دامه‌زراندنی رێکخراوه‌کان‌و دروستکردنی ده‌سه‌اڵتداریه‌تی‬ ‫یاسادا کارێکی وه‌هایان نه‌کردووه‌‪ .‬خراپتر ئه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه‬ ‫دروستکردنی سنووری نه‌شیاو‪ ،‬ئاسته‌نگی نه‌ته‌وه‌یی هه‌ر‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تای سه‌ربه‌خۆیی ئه‌و واڵتانه‌دا ب ‌ه سه‌ردا سه‌پاندن‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل ‌ه ب��اش��ووری ئاسیادا ده‌ڤ��ه‌ری کارئایب‌و هه‌ڵبه‌ت‬ ‫ئه‌و ژێر ده‌سه‌اڵتانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه تێیدا نیشته‌جێبوون (که‌نه‌دا‪،‬‬ ‫ئوسترالیا‌و زیالندی نوێ) پێوه‌ندی نێوان فه‌ڕمانڕه‌وایی‌و‬ ‫دیمۆکراسی بریتانیا حاشای لێ ناکرێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫کاریگه‌ریی رێنیسانس به سه‌ر ریفۆڕمی ئایینی‬ ‫گرنگترین لێکچوون‌و جیاوازییه‌کانی نێوان‬ ‫رێنیسانس‌و ریفۆڕم‬ ‫(به‌شی دووه‌م‌و کۆتایی)‬ ‫نووسینی‪ :‬خێاڵن له‌تیف پیرۆت‬ ‫بەکالۆریۆس لە مێژوودا‬

‫‪91‬‬

‫له رووی زمان‌و چاپه‌مه‌نییه‌وه‬ ‫هه‌ر وه‌ك له به‌شی یه‌که‌مدا‪ ،‬که له ژماره‌ی‬ ‫‪25‬ی ئه‌م گۆڤاری که‌وانه‌یه‌دا باڵوکراوه‌ته‌وه‪،‬‬ ‫باسم له‌وه کردووه‪ ،‬که هه‌ردوو بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫رێنیسانس‌و ریفۆرمی ئایینی‪‌ ،‬ك ‌ه ل ‌ه زۆر‬ ‫شوێندا ل�� ‌ه ی��ه‌ك��دی ده‌چ���ن‪ ،‬ه��ه‌وڵ��ی��ان داوه ‬ ‫كارێك بكه‌ن‪ ،‬ك ‌ه خه‌ڵكی ئه‌و سه‌رده‌مه‌یان‬ ‫ه��ۆش��ی��ار ب���ك���ه‌ن���ه‌وه‌‌‪ ،‬ک���ه چ��ی��ت��ر ملكه‌چی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی کنیسه نه‌بن‪ .‬بۆی ‌ه ل ‌ه ه��ه‌ردوو‬ ‫بزووتنه‌وه‌كه‌دا ئه‌وه ده‌بینرێت‪ ،‬ك ‌ه گرنگیی‬ ‫زۆر ب�� ‌ه زم���ان دراوه‌‌و ن��ووس��ه‌ران��ی ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه له ئه‌وروپای رۆژئ��اوادا هه‌وڵیان‬ ‫داو ‌ه به‌رهه‌مه‌كانیان ب ‌ه زمان ‌ه میللییه‌كانیان‬ ‫بنووسن بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو خه‌ڵكی بتوانن ب ‌ه‬ ‫ئاسانی بیانخوێننه‌وه‌و لێیان‌و به ئاسانی لێیان‬ ‫تێبگه‌ن‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه ریفۆڕمیسته‌كان‬ ‫ده‌ستیان ب ‌ه وه‌رگێڕانی ئینجیل کردووه له‬ ‫زمانی التینییه‌وه بۆ سه‌ر زۆرب��ه‌ی زمان ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییه‌كانیان‪ .‬ئه‌مه‌ش یارمه‌تیدانێکی باش‬ ‫ب��ووه بۆ ئ��ه‌وه‌ی خه‌ڵكی به راسته‌قینه له‬ ‫ئینجیل شاره‌زا بن‪.‬‬ ‫پێشڕه‌وانی رێنسانس به‌رهه‌مه‌كانیان ب ‌ه‬ ‫زمانی نه‌ته‌وه‌یی خۆیان نووسیوه‌ته‌وه‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه نووسه‌ری ئیتاڵی دانتی ئه‌لیجێری‬ ‫هه‌ر له سه‌ره‌تاوه به‌رهه‌مێکی به ناونیشانی‬ ‫(ژی��ان��ێ��ک��ی ن���وێ) ه���ه‌ر ب��ه ژم��ان��ی ئیتاڵی‬ ‫نووسیوه‌‪ ،‬نه‌ک به زمانی التینی‪ .‬دانتی به‌‬ ‫نووسینی ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی به زمانی دایک ‬ ‫زه‌نگی ده‌ستپێكردنی قۆناغێكی نوێی بۆ‬

‫نووسینی ئ��ه‌ده‌ب��ی ل��ه ئ��ه‌وروپ��ادا ل��ێ��دا‌وه‌و‬ ‫نیشانی داوه‪ ،‬ک��ه چ���ۆن ئ��ه‌دی��ب ت��وان��ای‬ ‫ده‌بێت ب ‌ه زمانی نه‌ته‌وه‌یی‌ی خۆی هه‌ست‌و‬ ‫نه‌ستی خۆی‌و رووداوی رۆژان��ه‌ی مرۆڤی‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی خ��ۆی رابگه‌یه‌نێت‪ .‬ب��ه‌و ج��ۆر ‌ه‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای قورتاربوونی ئ��ه‌ده‌ب ل ‌ه كۆت‌و‬ ‫زنجیری ژه‌نگاویی سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاست‬ ‫ده‌ستی پێكردووه‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه به‌كارهێنانی زم��ان��ی نه‌ته‌وه‌ییدا دانتی‬ ‫وه‌ستاییه‌كی گ��ه‌وره‌ی ن��وان��دووه‌؛ ئ��ه‌‌و له‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌یدا یه‌كه‌م كه‌س بووه‪ ،‬ك ‌ه بناغه‌ی‬ ‫زم��ان��ی ئ����ه‌ده‌ب‌و ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی ی�� ‌هك��گ��رت��ووی‬ ‫ب��ۆ گ��ه‌ل��ی ئیتاڵیا داڕش����ت����ووه‪ .‬ب��ه‌ره��ه‌م�� ‌ه‬ ‫به‌ناوبانگه‌كه‌شی‪ ،‬که (كۆمیدیای یه‌زدانی)‌یه‪،‬‬ ‫هه‌ر ب ‌ه زمانی ئیتاڵی نووسیوه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫(پ���ه‌ت���رارک)‌ی���ش‪ ،‬ک��ه ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ك��ان��ی خۆ ‌‬ ‫ب ‌ه زمانی زگماكی خ��ۆی نووسیوه‪ ،‬رۆڵی‬ ‫گ��ه‌روه‌ی��ان ن��وان��دووه ل��ه داڕشتنی ب��ه‌ردی‬ ‫بناغه‌ی ئیتاڵیایه‌کی نوێ‪ .‬له‌و الشه‌و ‌ه ده‌بینین‬ ‫(پۆكاشیۆ) رۆڵێكی به‌رچاوی هه‌بووه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫شاكاره‌كه‌یدا‪ ،‬که ناونیشانه‌که‌ی (دیكامیرۆن)‬ ‫ه‪ ،‬ك�� ‌ه ب�� ‌ه زم��ان��ی ئ��ی��ت��اڵ��ی ن��ووس��ی��وی��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫رۆڵ��ی گرنگی ل ‌ه داڕشتنی زمانی ئه‌ده‌بی‬ ‫یه‌كگرتووی ئیتاڵیادا ن��وان��دووه‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ل�� ‌ه (ك��ۆم��ی��دی��ای ی����ه‌زدان����ی)ی دان���ت���ی‌و له‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی (په‌ترارك)یشدا ئه‌و رۆڵه زیاتر‬ ‫به‌رچاو بووه‪.‬‬ ‫ك���ه‌وات��� ‌ه ده‌ب��ی��ن��ی��ن ئ���ه‌و ب��ه‌ره��ه‌م��ان��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێشڕه‌وانی رێنسانس ب ‌ه زمانی نه‌ته‌وه‌كه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫خۆیان نووسیویانه‌‪ ،‬دوا جار بوونه‌ت ‌ه بناغه‌ی‬ ‫زمانی ئیتاڵی‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و زم��ان��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه پ��ێ��ش��ڕه‌‌وان��ی رێنسانس‬ ‫به‌كاریان‌هێنا‌وه‪ ،‬دواتر بووه ب ‌ه بناغه‌ی زمانی‬ ‫ئه‌ده‌بی یه‌كگرتووی ئیتاڵی‪ .‬دواتر به هه‌مان‬ ‫جۆر ل ‌ه ریفۆڕمی ئایینیشدا ره‌نگی داوه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫بۆ نموون ‌ه (مارتین لۆته‌ر) گرنگیی زۆری به‌و‬ ‫الیه‌ن ‌ه داوه‌‌و به ‌یارمه‌تیی چه‌ند هاوڕێیه‌كی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م س���روودی پڕۆتستانتیی ب��ه زمانی‬ ‫ئه‌ڵمانی داناوه‪ .‬دواتریش چه‌ندین سروودی‬ ‫ئایینی‌تری نووسیوه‪ ،‬که به‌ناوبانگترینیان‬ ‫(ق��ه‌اڵی س��ه‌خ��ت)ه‪ ،‬ك ‌ه به‌شێكی زۆری��ان به‬ ‫‌زم��ان��ی ئه‌ڵمانی ب���وون‌و دوات���ر زۆرێكیان‬ ‫وه‌رگێڕدراونه‌ته‌ سه‌ر زمانه‌ میللیه‌كانی‌تر‪.‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و رۆڵه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و دوو‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه گه‌شه‌كردن‌و فره‌وانکردنی‬ ‫زمان ‌ه میللییه‌كاندا گێڕاویانه‌‪ ،‬دوا جار بووه‬ ‫ب ‌ه مایه‌ی شكۆفه‌ی زمانی ئه‌ده‌بی نه‌ته‌وه‌یی‪.‬‬ ‫بۆ نموون ‌ه ئه‌و زمان ‌ه ئه‌ڵمانییه‌‌ی‪ ،‬ك ‌ه (مارتین‬ ‫لۆته‌ر) ئینجیلی پێ گوتۆته‌وه‌‪ ،‬دوات��ر بوو ‌ه‬ ‫ب��ه زم��ان��ی س��ت��ان��داری ن��ووس��ه‌رو ئ��ه‌دی��ب‌و‬ ‫ی تیراژه‬ ‫بیریار ‌ه ئه‌ڵمانه‌كان‪ .‬هه‌روه‌ها زمان ‌‬ ‫فه‌ڕه‌نسییه‌كه‌ی كتێبه‌كه‌ی (كاڵڤن)‪ ،‬که به‬ ‫ناونیشانی (سه‌ره‌تاكانی ئایینی مه‌سیحی)‬ ‫ه‪ ،‬بۆت ‌ه گه‌نجینه‌یه‌كی زمانه‌وانیی ده‌وڵه‌مه‌ن ‌د‬ ‫بۆ شیعر‌و په‌خشانی فه‌ڕه‌نسی‪ ،‬به تایبه‌ت ل ‌ه‬ ‫سه‌ده‌ی شانزیه‌مدا‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه ل ‌ه ه��ه‌ردوو بزووتنه‌وه‌كه‌دا ده‌بینین‬ ‫ئه‌و زمان ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌ی‪ ،‬ك ‌ه به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی‌و‬ ‫ئاسیینی‌و ئینجیلی پێ نوسراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬دواجار‬

‫بۆته بناغه‌ی زمان ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كان‌و زمانی‬ ‫ستاندارد‪ ،‬ك ‌ه وای ك��ردووه ئه‌و به‌رهه‌مان ‌ه‬ ‫به سانایی‌تر بكه‌ون ‌ه به‌رده‌ستی زۆرب��ه‌ی‬ ‫خه‌ڵكی‌‪ .‬ئیدی هه‌موو خه‌ڵك به‌ئاسانی لێیان‬ ‫تێبگات‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی زیاتر یارمه‌تیده‌ر ب��ووه له‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی به‌رهه‌م ‌ه ئه‌ده‌بیه‌كان‌و ئینجیل‪،‬‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی چ��اپ ب��ووه‪ ،‬ك ‌ه یارمه‌تیده‌ری‬ ‫سه‌ره‌كیی چاالکیی ه��ه‌ردوو بزووتنه‌وه‌ك ‌ه‬ ‫بووه‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه رێگایه‌و ‌ه ب ‌ه خێرایی به‌رهه‌می‬ ‫هیومانیسته‌كان‌و پێشه‌نگه‌كانی بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫ری��ف��ۆڕم��ی ئایینی ب�� ‌ه زم��ان��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی��ان‬ ‫گه‌یشتوونه‌ته نێو ده‌ستی خه‌ڵك‪ .‬وات ‌ه چاپ‬ ‫خزمه‌تێكی گ��ه‌وره‌ی پێشكه‌ش به ‌پیاوانی‬ ‫رێنسانس‌و ریفۆرمخوازان ك��ردووه‪ .‬ئیدی‬ ‫هیومانیسته‌كانی س��ه‌رده‌م��ی رێنیسانس‬ ‫له‌و رێگا‌یه‌و ‌ه ب ‌ه خێرایی بیرو باوه‌ڕه‌كانی‬ ‫خۆیانیان ب�ڵاوده‌ك��ردۆت��ه‌وه‌‪ .‬هه‌مان شتیش‬ ‫بۆ ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ریفۆڕمی ئایینی راسته‌‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت كار گه‌یشتۆته ئه‌وه‌ی هه‌ندێك بڵێن‬ ‫ئه‌گه‌ر (گۆتنبێرگ) نه‌بووایه‌‪( ،‬مارتین لۆته‌ر)‬ ‫یش نه‌ده‌بوو‪.‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه داه��ێ��ن��ان��ی ئ��ام��ێ��ری چ��اپ��ه‌م��ه‌ن��ی له‬ ‫الیه‌ن (گۆتنبێرگ)ه‌وه ب ‌ه گشتی كاریگه‌ریی‬ ‫گ�������ه‌وره‌ی ه����ه‌ب����ووه ل��� ‌ه س����ه‌ر ه�����ه‌ردوو‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ك��ه��و ی��ارم��ه‌ت��ی��ده‌ری سه‌ره‌كیی‬ ‫هه‌ردوو بزووتنه‌وه‌ك ‌ه بووه‪ ،‬كه‌ل ‌ه ماوه‌یه‌كی‬ ‫كه‌مدا به‌رهه‌میان بگاته نێو ده‌ستی زۆربه‌ی‬ ‫خه‌ڵكی‌‪ .‬ئه‌وجا له‌و سه‌رده‌مه‌وه كتێبی زۆر‬ ‫ل ‌ه چاپدراون‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه خێرایی رووی جیهانی‬ ‫پ��ێ ه��ات��ۆت��ه گ��ۆڕی��ن‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ش��ه‬

‫‪93‬‬

‫مێژوونووسان داهێنانانه‌که‌ی (گۆتنبێرگ) ب ‌ه‬ ‫گه‌وره‌ترین دیاری بۆ گه‌لی ئه‌ڵمانیا داده‌نێن‪،‬‬ ‫ك ‌ه ناوبراو ل ‌ه س��ه‌ده‌ی پ��ازده‌دا پێشكه‌شی‬ ‫ب ‌ه مرۆڤایه‌تی كرد‌ووه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت یه‌كێك له‌و‬ ‫باره‌یه‌و ‌ه گوتوویه‌تی‪ :‬داهێنانه‌كه‌ی گۆتنبێرگ‬ ‫ل��ه‌و ج���ۆر ‌ه ك��اران��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ت��اق��ه ی��ه‌ك جار‬ ‫رووده‌ده‌ن‌و دووبار ‌ه نابنه‌وه‌‪.‬‬ ‫له رووی سیاسییه‌وه‬ ‫ه������ه‌ر وه‌ك پ��ێ��ش��ت��ر ل���� ‌ه رووی ئ���ه‌و‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنانه‌و ‌ه باسكرا كه‌ل ‌ه دوادوای‬ ‫سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست دا وه‌ك ده‌رئه‌نجامێك‬ ‫بۆ ئه‌و گه‌سشه‌سه‌ندنان ‌ه سیسته‌می سیاسی‬ ‫ورد ‌ه ورد ‌ه گۆڕاو پاشایه‌تی ره‌ها ده‌ركه‌وت‌و‬ ‫وات���ا ده‌رك��ه‌وت��ن��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی ن��اوه‌ن��دی‌و ل ‌ه‬ ‫وێ���ش���ه‌و ‌ه ه���ه‌وڵ���دان ب��ۆ ك��ه‌م��ك��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی سیاسی پاپا ك�� ‌ه ئه‌م ‌ه مۆركی‬ ‫سه‌ره‌كی هه‌ردوو بزووتنه‌وه‌ك ‌ه بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه زمانی جیاواز میكاڤیللی به‌زمانی دونیایی‌و‬ ‫ریفۆڕمیش به‌زمانی ئایینی‪ ،‬كه‌وات ‌ه هه‌ردووو‬ ‫بزووتنه‌وه‌ك ‌ه داوای هێنانه‌دیی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ن��اوه‌ن��دی ده‌ك����ه‌ن‌و ده‌ی��ان��ه‌وێ��ت پاشایه‌ك‬ ‫هه‌بێت ده‌س��ه‌اڵت��ی ره‌ه��ای هه‌بێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامی ئ��ه‌و دۆخ�� ‌ه خ��راپ‌و ئاڵۆزی‌و‬ ‫پارچ ‌ه پارچه‌ییه‌ی ئه‌و سه‌رده‌م ‌ه ئه‌وروپای‬ ‫گرتبۆو ‌ه ده‌یانویست ده‌سه‌اڵتێكی به‌هێز‬ ‫هه‌بێت‌و بتوانێت یه‌كێتی واڵت بپارێزێت‪.‬‬ ‫دیارترین كه‌سێك‪ ،‬ك ‌ه قس ‌ه ل ‌ه س��ه‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ك����ات‪ ،‬ك�� ‌ه پاشایه‌تیه‌كی ره‌ه���ا هه‌بێت‌و‬

‫ئیتاڵیا یه‌كبخات ل ‌ه سه‌رده‌می رێنیسانس‌دا‪،‬‬ ‫وه‌ك پێشتر باسكرا میكاڤیللیه‌‪ ،‬ك ‌ه زۆر دژی‬ ‫كڵێسا‌و ئه‌و سیسته‌م ‌ه ده‌ره‌به‌گیی ‌ه بوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌و سه‌رده‌مه‌دا باو بوو‪ ،‬هه‌ر چه‌ند ‌ه زیاتر‬ ‫پێی ل�� ‌ه س��ه‌ر کنیسه داده‌گ����رت‪ ،‬ب���ه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫هه‌مان كاتیشدا ل ‌ه هه‌ندێك الیه‌نی كۆمه‌ڵگای‬ ‫ده‌ره‌ب��ه‌گ��ای��ه‌ت��ی��ش ده‌دوا ك��ه‌ل��ه‌س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫ئ��ه‌ودا ل ‌ه ب��ه‌رده‌م پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگاكانی‬ ‫ئه‌وروپادا ببون ‌ه كۆسپێكی سه‌ره‌كی‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫هه‌میش ‌ه ده‌یگوت ل ‌ه رووی سیاسیه‌و ‌ه وه‌ها‬ ‫پێویست ده‌ك��ات رژێمێكی سیاسی ئه‌وتۆ‬ ‫دابمه‌زرێت‪ ،‬ك ‌ه بتوانێت كۆتایی ب ‌ه به‌ڕه‌ڵاڵیی‬ ‫ئه‌و ده‌ره‌به‌گایه‌تی ‌ه باو ‌ه بهێنێ‪ ،‬مایكیاڤیللی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه ب��ۆ یه‌كێتیی ئیتاڵیا ب��ه ‌پ��ه‌رۆش‬ ‫بووه‪ ،‬هه‌میش ‌ه هه‌وڵی بۆ دا‌وه‌و ئاواتی بۆ‬ ‫پێشکه‌وتنی خواستووه‪ .‬بۆی ‌ه هه‌میش ‌ه دژی‬ ‫کنیسه‌وه‌ستاوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌رده‌می مایكیاڤیللی ب ‌ه دواو ‌ه سیاسه‌ت‬ ‫ل ‌ه پیرۆزكردن جیابۆوه‌‪ ،‬به‌مشێوه‌ی ‌ه سیاسه‌ت‬ ‫دیسان ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ مرۆڤه‌كان‌و ل ‌ه هه‌مان‬ ‫ك��ات��دا سیسته‌می مه‌سیحیانه‌ی ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫ب��ه‌ره‌و دواو ‌ه پاشه‌كشه‌ی پێده‌كرێت‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی رێنیسانس ه��ه‌وڵ ب��ۆ ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌درا‪ ،‬ك ‌ه ئایین ل ‌ه ده‌سه‌اڵت جیابكرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫مایكیاڤیللی ویستوویه‌تی ئ��ه‌و لێهاتوویی ‌ه‬ ‫سیاسیه‌ی‪ ،‬كه ‌له ‌سه‌رده‌می كۆندا هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا زیندوبكرێته‌و ‌ه كاری ل ‌ه سه‌ر بكرێت‪،‬‬ ‫مایكیاڤیللی بنه‌ماكانی ره‌وشتی مه‌سیحی‬ ‫ده‌خات ‌ه ژێر پرسیاره‌وه‌‌و ب ‌ه ئاشكرا مه‌حكومی‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ل ‌ه كاته‌ی ك ‌ه لۆته‌ر ل ‌ه هه‌وڵی گۆڕینی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫رێنمایی‌و رێوڕه‌سم ‌ه كڵێساییه‌كاندا بوو‪،‬‬ ‫ئه‌ویش هه‌وڵده‌دا به‌ڕه‌خنه‌گرتن ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ده‌زگای پاپا بنه‌ماگه‌لێكی ریفۆرمیستی نوێ‬ ‫ب��ۆ وه‌ده‌ستهێنانی سه‌ربه‌خۆیی سیاسی‬ ‫پێشنیار بكات‪ ،‬هه‌وڵه‌كانی مایكیاڤیللی ل ‌ه‬ ‫باره‌ی جیاكردنه‌وه‌ی كاروبار ‌ه سیاسیه‌كان‬ ‫ل ‌ه كاروبار ‌ه ئایینیه‌كان‪ ،‬بوو ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی ب ‌ه‬ ‫خاوه‌نی بیروباوه‌ڕی (پێچه‌وانه‌ی ره‌وشت)‬ ‫ناوبانگ ده‌ر بكات‪.‬‬ ‫س����ه‌ره‌ڕای مایكیاڤیلی‪ ،‬دان��ت��ی ب�� ‌ه هه‌مان‬ ‫شێو ‌ه ره‌خن ‌ه ل ‌ه ده‌س��ه‌اڵت ده‌گرێت‪ ،‬دانتی‬ ‫ب�� ‌ه ه��ی��چ ج��ۆرێ��ك دژی ئایینی مه‌سیحی‬ ‫ن��ه‌ب��ووه‪ ،‬به‌ڵكو دوژم��ن��ی ئ��ه‌وان�� ‌ه ب��ووه‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫رووی راسته‌قینه‌یان شێواندووه‪ .‬ئه‌وانه‌ی‬ ‫ل�� ‌ه ژێ��ر پ���ه‌رده‌ی ئاییندا ئ���ه‌وه‌ی نه‌ده‌شیا‬ ‫ده‌ی��ان��ك��رد‪ ،‬وات���ا دان��ت��ی��ش ب��ه‌ه��ه‌م��ان شێو ‌ه‬ ‫ره‌خن ‌ه ل ‌ه گه‌نده‌ڵی کنیسه ده‌گرێت‪ ،‬ك ‌ه هه‌‌ر‬ ‫شتێكی بۆ خ��ۆی ق��ۆرخ ك���ردووه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئایینیشی شێواندووه‌‌و گۆڕیویه‌تی‌‪ ،‬که بۆ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی خۆی به‌كاری بهێنێت‪ .‬پیاوانی‬ ‫رۆژگاری رێنیسانس زۆر به ‌په‌رۆش بوون‬ ‫بۆ چاككردنی ئه‌و دۆخ ‌ه سیاسیی ‌ه ناله‌باره‌ی‬ ‫ئ���ه‌و س���ه‌رده‌م��� ‌ه ه���ه‌ب���ووه‪ ،‬وه‌ك دان��ت��ی‌و‬ ‫پ��ه‌ت��رارك‌و پۆكاشیۆ‌و لیۆناردۆ داڤینشی‌و‬ ‫مایكیاڤیللی‪ ،‬ك ‌ه هه‌موویان ل ‌ه به‌رهه‌مه‌كانیاندا‬ ‫باس له‌و دۆخ ‌ه ناله‌بار ‌ه ده‌كه‌ن‌و ئاوات به‌و ‌ه‬ ‫ده‌خ��وازن‪ ،‬ك ‌ه واڵت ل ‌ه سایه‌ی ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫تۆكمه‌و به‌هێز یه‌ك بگرێته‌وه‌‌و ئه‌و ده‌سه‌اڵت ‌ه‬ ‫گشتگیره‌ی پاپا نه‌مێنێت‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت بیروڕاكانی میكاڤیللی له‌گه‌ڵ زۆرێك‬

‫ل ‌ه كه‌س ‌ه دی��اره‌ك��ان��ی ئ��ه‌و كاته‌ی ئه‌وروپا‬ ‫دا یه‌كیان ده‌گ��رت��ه‌و‪ ،‬ل�� ‌ه وان�� ‌ه ئیڕازمۆس‬ ‫ته‌نانه‌ت بیرو راكانی له‌گه‌ڵ سه‌ركرده‌كانی‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ری��ف��ۆڕم��ی ئایینیش یه‌كیان‬ ‫ده‌گرته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م بزووتنه‌وه‌ی ‌ه ب ‌ه د ‌ه ساڵێك‬ ‫ب��ه‌ر ل�� ‌ه م��ردن��ی مایكیاڤیللی ل�� ‌ه ئه‌ڵمانیای‬ ‫دراوس��ێ��ی��دا ت��ه‌ق��ی��ه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ن��وان��دن��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫مایكیاڤیللی له‌م باره‌و ‌ه توندوتیژ‌و كاریگه‌رتر‬ ‫ب���وو ل�� ‌ه وان‪ .‬ب���ه‌اڵم ئ����ه‌وه‌ی ج���ی���اواز ‌ه ل ‌ه‬ ‫نێوانیاندا ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك ‌ه پیاوانی رێنیسانس‬ ‫ب��ه‌ زم��ان��ێ��ك��ی دون��ی��ای��ی داوای�����ان ده‌ك���رد‌و‬ ‫ده‌یانویست ئایین ل ‌ه ده‌سه‌اڵت جیابكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی ریفۆڕمیش به ‌هه‌مان شێوه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك هێرشێك بۆ سه‌ر ده‌سه‌اڵتی کنیسه ل ‌ه‬ ‫رۆژگارێكدا‪ ،‬ك ‌ه سه‌ره‌تای وه‌رچه‌رخانێكی‬ ‫سیاسی ل ‌ه ئ���ارادا ب��ووه ب��ه‌ره‌و پێكهێنانی‬ ‫قه‌وار ‌ه سیاسیی ‌ه نوێیه‌كان‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ده‌وڵه‌تی‬ ‫پ��اش��ای��ه‌ت��ی ن��ێ��وه‌ن��دی��دا خ���ۆی ده‌ب��ی��ن��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ دژی ده‌س���ه‌اڵت���ی گشتگیری‬ ‫كڵێسا د ‌هك��ه‌وت��ه‌وه‌‌و ئیدی تێكهه‌ڵكێشیه‌كی‬ ‫ئه‌وتۆ ل ‌ه نێوان ره‌هه‌ند ‌ه سیاسییه‌كانی ئه‌و‬ ‫بزووتنه‌وه‌یه‌‌و هه‌نگاوه‌كانی ئه‌و قه‌وار ‌ه نوێ‬ ‫یه‌دا ده‌رده‌كه‌وتن‪.‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك پێشتر باسكرا داواكاری هه‌ردوو‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ك�� ‌ه ی���ه‌ك ب���وو ه��ه‌ردووك��ی��ان‬ ‫ده‌یانویست پاشایه‌تی ره‌ه��ا بێت ‌ه كایه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه زماندا جیاوازن‪ ،‬رێنسانس دونیایی‬ ‫بوو‪ .‬به‌اڵم ریفۆڕم ئایینی بووه‪ .‬هه‌ر وه‌ك‬ ‫ده‌بینین ك��اره‌ك��ان��ی پ��ێ��ش��ڕه‌وان��ی ری��ف��ۆڕم‬ ‫مۆركێكی ئایینیان پێو ‌ه دیار بووه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه‬

‫‪95‬‬

‫به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی (زوێنگڵی) له دژی (پاپا)‬ ‫ب ‌ه هۆكاری سیاسی بووه‪ ،‬چونك ‌ه (زوێنگڵی)‬ ‫زۆر دژی ب ‌ه کرێگرتنی سه‌ربازه سوسرییه‬ ‫بیانییه‌‌کان بووه له الیه‌ن سه‌رکرده‌کانه‌وه‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌مه‌ش (زوێنگڵی) لێدوانی داوه‌و‬ ‫سه‌رزه‌نشتی پاپا‌و پیاوانی کنیسه‌ی کردووه‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا هێرشی ت���ه‌واوی ک��ردۆت��ه سه‌ر‬ ‫ت��ه‌واوی گه‌نده‌ڵکارانی کنیسه‪ ،‬به‌اڵم له‌مه‌دا‬ ‫ئه‌و هه‌نگاوه‌ی نه‌ناوه‪ ،‬که ده‌سه‌اڵتی پاپا ره‌د‬ ‫بكرده‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو ته‌نها ئه‌و ‌ه نه‌بێت‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ساڵی‬ ‫دا ‪1518‬دا کاتێک‪ ،‬ك ‌ه چه‌ند كه‌سێك وه‌ك‬ ‫چاودێر بۆ نێو كاتدرالی زیوریخ دان��راون‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م��ی��ش‪ ،‬وات���ه (زوێ��ن��گ��ڵ��ی) ل��ه‌و رێ��گ��ای��ه‌وه‬ ‫که‌وتۆته دژایه‌تیكردنی پ��اپ��ا‌و ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫پاپایه‌تیی ره‌د ك��رده‌وه‌و رایگه‌یاندووه‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئینجیل بنچینه‌ی ره‌وشته‌‌و تاك ‌ه رێنماییكه‌ر ‌ه‬ ‫بۆ ئیمان‪.‬‬ ‫دی���اره ئ���ه‌وه‌ی ج��ی��اواز بووبێت‌ ل�� ‌ه نێوان‬ ‫ه��ه‌ردوو بزووتنه‌که‌دا‪ ،‬وات��ه بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫ری��ف��ۆڕم��ی ئ��ای��ی��ن��ی‌و رێ��ن��ی��س��ان��س��دا‪ ،‬ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫ب��ووه‪ ،‬ك ‌ه پیاوانی رێنیسانس ب ‌ه زمانێكی‬ ‫دنیایی داوای��ان��ك��رد‌ووه ده‌س��ه‌اڵت له ئایین‬ ‫جیابكرێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ریفۆڕمیستته‌کان ته‌نها‬ ‫داوای ئه‌وه‌یان ک��ردووه چاکسازی له نێو‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ئاییندا بکرێت‌و گه‌نده‌ڵی نه‌مێنێت‪.‬‬ ‫ده‌ركه‌وتنی ریفۆڕ ‌م وه‌ك هێرشێك بۆ سه‌ر‬ ‫ده‌سه‌اڵتی کنیسه‌ی کاتۆلیکی له رۆژگارێكدا‬ ‫بووه‪ ،‬که سه‌ره‌تای وه‌رچه‌رخانی سیاسی‬ ‫ل ‌ه ئارادا بووه‌و دیارده‌که به‌ره‌و پێكهێنانی‬ ‫قه‌وار ‌ه سیاسیی ‌ه نوێیه‌كان روه‌تی کردووه‪،‬‬

‫ك��ه‌ ل��ه‌ ده‌وڵ���ه‌ت���ی پ��اش��ای��ه‌ت��ی��ی ن��ێ��وه‌ن��دی��دا‬ ‫خ��ۆی ب��ی��ن��ی��وه‌ت��ه‌وه‪ ،‬ک��ه راس��ت��ه‌وخ��ۆ دژی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی گشتگیری کنیسه‌دا ب��ووه‪ .‬ئیدی‬ ‫تێكهه‌ڵكێشییه‌كی ئه‌وتۆ ل ‌ه نێوان ره‌هه‌ند ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كانی ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌‌و هه‌نگاوه‌كانی‬ ‫ئه‌و قه‌واره‌ نوێیه‌دا ده‌رده‌كه‌وتوون‪.‬‬ ‫دوای ئ���ه‌وه‌ی كاریگه‌ریه‌كانیان ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫سیاسه‌ت ده‌رك���ه‌وت رێنسانس ن��ه‌ب��وو ب ‌ه‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و سیاسی‬ ‫گ��ه‌ور ‌ه به‌ڵكو پیاوه‌كانی خۆیان ل ‌ه چه‌ند‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی س��ی��اس��ی ب��ه‌ش��دارب��وون‬ ‫وه‌ك دانتی‌و په‌ترارك‌و دافنشی‌و میكاڤیللی‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ری���ف���ۆڕم ب��ۆت�� ‌ه ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسی گ��ه‌وره‌‌و گه‌وره‌ترین‬ ‫ش���ه‌ڕی ل��ێ��ك��ه‌وت��ۆت��ه‌وه‌‌و ریفۆڕمیسته‌كان‬ ‫سه‌ركردایه‌تی بزووتنه‌وه‌كه‌یان ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی سیاسی ل ‌ه‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی ری��ف��ۆڕم��ی ئایینی گ��ۆڕان��ك��اری‬ ‫گ����ه‌وره‌ی ب�� ‌ه س���ه‌ردا ه��ات ب��ه‌ج��ۆرێ��ك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌یانگوت نابێت پاپا ده‌س��ه‌اڵت��ی دونیایی‬ ‫هه‌بێت ته‌نها ئایین تایبه‌ت ب ‌ه پاپا بۆی نی ‌ه‬ ‫ده‌س��ت وه‌رب��دات�� ‌ه ك��اروب��ار ‌ه دونیاییه‌كان‌و‬ ‫سیاسه‌ت‌‌و مارتین لۆته‌ر ده‌ی��گ��وت نابێت‬ ‫مرۆڤ دژایه‌تی ده‌س��ه‌اڵت بكات‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه‬ ‫خ��واو ‌ه ه��ات��وو ‌ه ل��ه‌و وواڵت��ان��ه‌ی ك ‌ه كاڵڤنی‬ ‫بوون ده‌وترا ده‌سه‌اڵت ل ‌ه خوداو ‌ه هاتووه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئه‌گه‌ر كه‌موكوڕی هه‌بوو پێویست ‌ه‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌ی ل��ێ بگیرێت‪ .‬ل��ێ��ره‌دا پاشه‌كشه‌ی‬ ‫ئایین ده‌بینین‌و ل ‌ه به‌رامبه‌ردا بااڵده‌ستبوونی‬ ‫ده‌س���ه‌اڵت��� ‌ه دن��ی��ای��ی��ه‌ك��ان‌و ملكه‌چبوونێكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫كوێران ‌ه بۆ پیاوی دنیایی‪ .‬جگ ‌ه ل ‌ه مانه‌ش‬ ‫پیاوی ئایینی بوون ب ‌ه کارمه‌ندی ده‌وڵه‌ت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ه‌م�� ‌ه ئ���ه‌و ‌ه ده‌گ��ه‌ی��ه‌ن��ێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه چه‌مكی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی گۆڕانی به‌سه‌رداهاتووه‪.‬‬ ‫ل��ه‌و ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه گشتگیره‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه کنیسه‌و‬ ‫پیاوانی ئایینی هه‌یانبووه گ��وازراوه‌ت��ه‌وه‬ ‫ب��ۆ ده‌س���ه‌اڵت���ه‌ دن��ی��ای��ی��ه‌ك��ان‪ .‬دواج����ار ئ��ه‌و‬ ‫ك��اران��ه‌ی ل��ه‌ ری��ف��ۆڕم��دا ک���راوه‪ ،‬ئ��اش��ووب‌و‬ ‫كێشه‌ی سیاسیی ناوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م بزووتنه‌وه‌ی ‌ه ق��ه‌وار ‌ه سیاسیه‌كانی ب ‌ه‬ ‫سه‌ر كاتۆلیك‌و پڕۆتستانتدا دابه‌شكردووه‪.‬‬ ‫به‌وه‌ش تا هاتووه ملمالنێی نێوان فه‌ڕه‌نسا‌و‬ ‫ئینگلستان‌و ئیسپانیا توندوتیژتر بۆته‌وه‪.‬‬ ‫دواجاریش خرۆشانی ئایینی بۆ ئه‌م كێشه‌ی ‌ه‬ ‫په‌یدابووه‌‪ .‬هه‌ر لێره‌شه‌و ‌ه ئه‌‌و ئایینزایان ‌ه‬ ‫گ���ۆڕاون ب�� ‌ۆ ش��ێ��وازی ئایدۆلۆجی ب��ۆ ئه‌و‬ ‫واڵتانه‌‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه رووداوه‌كانی ئه‌م‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ‌ه زه‌مینه‌سازییان بۆ ده‌ركه‌وتنی‬ ‫چه‌ند هێزێكی سیاسی ن��وێ ك���ردووه‪ ،‬به‬ ‫تایبه‌تی له‌و ناوچانه‌‌دا‪ ،‬ك ‌ه تا ئه‌و كات ‌ه رۆڵێكی‬ ‫سیاسیی ئه‌وتۆیان ن��ه‌ب��ووه‪ .‬ب��ه‌اڵم له‌وێد‌ا‬ ‫بوون ب ‌ه الیه‌نی سه‌ره‌كیی كێشه‌و ملمالنێ‬ ‫سیاسییه‌كان‪ .‬ب��ه تایبه‌تی ل�� ‌ه دان��ی��م��ارك‌و‬ ‫سوید‌و بۆهیمیا‪.‬‬ ‫وێ����ڕای ئ����ه‌وه‌ی ب��ه ‌ده‌رك��ه‌وت��ن��ی كێشه‌ی‬ ‫ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ی ئ��ای��ی��ن��ی‪ ،‬ك��� ‌ه ئ��ه‌ن��ج��ام��ێ��ك��ی ئ��ه‌م‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ب��ووه‪ ،‬هه‌لی ده‌ستتێوه‌ردانی‬ ‫هێز ‌ه سیاسییه‌كان ل ‌ه ك��اروب��اری نێوخۆی‬ ‫ی��ه‌ك��دی‌و ق��ۆس��ت��ن��ه‌وه‌ی ل�� ‌ه خ��زم��ه‌ت��ی ئ��ه‌‌و‬ ‫ملمالنێیه‌د‌ا ده‌ركه‌وتووه‪ ،‬ریفۆڕم نه‌یتوانیوه‬

‫ل�� ‌ه م��ه‌ی��دان��ی س��ی��اس��ه‌ت��دا ل�� ‌ه ئ��ای��ی��ن دوور‬ ‫بكه‌وێته‌وه‌؛ نوێگه‌رییه‌كی وای نه‌كردووه‪،‬‬ ‫ک��ه ب����ه‌راورد ب��ه س��ه‌ده‌ك��ان��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت‌و‬ ‫له‌گه‌ڵ کنیسه‌ی كاتۆلیكیدا هاوسه‌رچاو ‌ه‬ ‫ب���ن‪ ،‬مه‌سیحییه‌کان ئ���ه‌و س���ه‌رده‌م���ه ه��ه‌ر‬ ‫گۆڕه‌پانێکیان به گۆڕه‌پانی خوا زانیوه‪ ،‬که‬ ‫ئه‌مان نوێنه‌ری بن‪ .‬به‌مه‌ش جارێكی‌تر ئه‌‌و‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ‌ه كێشه‌ی بیری سیاسیی ئاوێته‌ی‬ ‫ئه‌فسانه ک��ردۆت��ه‌وه‌و پێچه‌وانه‌ی ئاڕاست ‌ه‬ ‫نائایینیه‌كه‌ی ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی رێنیسانس‌و‬ ‫مایكیاڤیللی ک��ه‌وت��ۆت��ه‌وه‪ .‬دوا ج��اری��ش به‬ ‫‌ناچاری به هه‌مان ئه‌و ئ��اق��اراه‌دا چۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه مایكیاڤیللی ورووژاندوویه‌تی ل ‌ه داوای‬ ‫جیاکردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی دنیایی ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ئایینی‌و پێكهێنانی سیستمی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬که به‬ ‫‌هه‌ر نرخێك بێت ببێته ئاڕاسته‌یه‌کی گشتی‬ ‫بۆ سوودی كۆمه‌ڵگا‌‪ ،‬که هیچ بزووتنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی توانایی رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود ملمالنێی ن��ه‌ب��ێ��ت‪ .‬ب��ۆی�� ‌ه ه��ه‌ر زوو‬ ‫كاره‌كانی (مارتین لۆته‌ر) ب ‌ه هێرش بۆ سه‌ر‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌ه دنیاییه‌كانی پاپا ده‌ستی پێكرد‌ووه‌‪،‬‬ ‫که كه‌وتۆت ‌ه هه‌وڵی جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫دنیایی له‌ ده‌سه‌اڵتی ئایین‪.‬‬ ‫خاڵه‌ جیاوازه‌كانی هه‌ردوو بزووتنه‌وه‌كه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌م دوو بزووتنه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه زۆر‬ ‫شوێندا ل ‌ه یه‌ك ده‌چوون‌و هاوڕابوون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ل ‌ه نێوه‌ڕۆكی كاره‌كانیاندا‬ ‫هه‌ندێك جیاوازی به‌دی ده‌كرێت هه‌ر وه‌ك‬

‫‪97‬‬

‫ب��اس ل��ه‌و ‌ه ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه ری��ف��ۆڕم ل�� ‌ه دژی‬ ‫رێنسانس بووه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌و ‌ه راست نییه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی راست ‌ه ل ‌ه هه‌ندێك شوێندا ل ‌ه یه‌ك‬ ‫جیاوازن‪ ،‬به‌اڵم هۆكاری ده‌ركه‌وتنی هه‌ردوو‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ك�� ‌ه ی���ه‌ك ب���وو‌و ه��ه‌ردووك��ی��ان‬ ‫ل�� ‌ه پێناو ی��ه‌ك ئ��ام��ان��ج��دا ه��ات��ن��ه‌ب��وون‌و ل ‌ه‬ ‫داواكارییه‌كانیاندا هاوبه‌ش بوون‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫ورده‌كارییه‌كاندا له‌ یه‌ك جیاوازبوون‪.‬‬ ‫له رووی هونه‌رو ئه‌ده‌به‌وه‬ ‫الیه‌نی هونه‌ری ل ‌ه به‌رده‌می رێنیسانس‌دا‬ ‫كاره‌كانیان زیاتر دونیایی ب��وون‪‌،‬و ره‌نگی‬ ‫نوێ به‌كار ده‌ه��ات‌و بابه‌تی دونیایی نوێ‬ ‫كاری ل ‌ه سه‌ر ده‌كرا‪ ،‬ل ‌ه وێنه‌كانیاندا گرنگیان‬ ‫ب ‌ه مرۆڤ ده‌دا‌و ل ‌ه شو الری ئافره‌ت‌و كاری‬ ‫تری نائایینی گرنگی پێده‌درا‪.‬‬ ‫ل���ه‌ وێ���ن���ه‌ك���ان���ی س����ه‌رده‌م����ی رێ��ن��س��ان��س‬ ‫ده‌بینین زیاتر گرنگی ب ‌ه جوانی ئافره‌ت‌و‬ ‫جه‌سته‌ی م��رۆڤ دراوه‌‪ ،‬ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫(مایکل ئانجیلۆ) وێنه‌ی مرۆڤی بو رووتی‬ ‫د ‌هك��ێ��ش��ا‌و ب��ه‌رج��ه‌س��ت��ه‌ی ده‌ك����رد‪ ،‬وات���ه ل ‌ه‬ ‫هونه‌ری وێنه‌كێشانی سه‌رده‌می رێنسانس‬ ‫ده‌گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ سه‌رده‌می بتپه‌رستی یۆنان‌و‬ ‫رۆم����ان‪ ،‬وێ��ن��ه‌ك��ان زی��ات��ر دن��ی��ای��ی ب��وون‌و‬ ‫ره‌نگاو ره‌ن��گ‌و گه‌شبینیان پێو ‌ه دیاربووه‪.‬‬ ‫په‌یكه‌رتاشین‌و هه‌ڵكۆڵین له‌و سه‌رده‌مه‌دا‬ ‫گرنگییه‌كی زۆری پێدراو چه‌ندین كه‌سی‬ ‫ش�����اره‌زاو ل��ێ��ه��ات��وو ل���ه‌و ب�����واره‌دا ك��اری��ان‬ ‫ده‌ك��رد‌و ناوبانگیان ده‌ركردبوو‪ ،‬به ‌هه‌مان‬

‫شێو ‌ه په‌یكه‌رتاشه‌كانیش ل ‌ه كاره‌كانیاندا‬ ‫ده‌گ���ه‌ڕان���ه‌وه‌ ب��ۆ س��ه‌رده‌م��ی رۆم��ان��ه‌ك��ان��ی‬ ‫پێشوو‌و سوودیان ل ‌ه هونه‌ری سه‌رده‌می بت‬ ‫په‌رستی وه‌رده‌گرت چونك ‌ه ل ‌ه وسه‌رده‌مه‌دا‬ ‫هونه‌ری په‌یكه‌رتاشین پێشكه‌وتنی به‌رچاوی‬ ‫به‌ خۆیه‌و ‌ه بینی بوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه هونه‌ری بیناسازی سه‌رده‌می رێنسانس‬ ‫ب��ه‌ ه��ه‌م��ان ش��ێ��و ‌ه س����وود ل�� ‌ه پ��اش��م��اوه‌‌و‬ ‫شوێنه‌واره‌كانی رۆمانی كۆن وه‌رگیراوه‌‪،‬‬ ‫ه���ه‌ر وه‌ك ئ��ه‌ل��ب��ێ��رت��ی ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ده‌رباره‌ی پاشماوه‌كانی رۆمای كۆن كردوه‌و‬ ‫چ��ه‌ن��دان توێژینه‌وه‌ی زانستی ده‌رب���اره‌ی‬ ‫هونه‌رمه‌ندانی سه‌رده‌می زووی رێنسانس‬ ‫نووسیوه‌‪ ،‬ئه‌ستێره‌ی ئه‌و وه‌ك ئه‌ندازیارێك‬ ‫ل�� ‌ه ن��ی��وه‌ی س���ه‌ده‌ی پ��ان��زه‌و ‌ه ب��ه‌ده‌رك��ه‌وت‬ ‫دی��زای��ن��ی ج��ی��اج��ی��ای ب��ۆ ت����ه‌الری هه‌رێم ‌ه‬ ‫ج��ی��اوازه‌ك��ان ده‌ك��ێ��ش��ا‪‌،‬و دیزاینی كۆشكی‬ ‫ڤینیسیا هه‌ر بۆ ئه‌لبێرتی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه هونه‌ری مۆسیقاو گۆرانی‬ ‫یه‌كێك بوو له‌و الیه‌نانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫ێ ده‌درا‪،‬‬ ‫رێنسانس دا گرنگیه‌كی زۆری پ ‌‬ ‫تایبه‌ت ئیتاڵیه‌كان ك ‌ه گرنگی زۆری���ان ب ‌ه‬ ‫مۆسیقا ده‌دا ب ‌ه جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه هه‌ر كه‌سێكی‬ ‫ێ ده‌ك���را‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫رۆشنبیر چ��اوه‌ڕێ��ی ئ��ه‌وه‌ی ل ‌‬ ‫مۆسیقا بخوێنێت‪ ،‬ن��ه‌ك ه��ه‌ر ئ��ه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ل ‌ه كۆتاییه‌كانی س��ه‌ده‌ی پانز ‌ه ل ‌ه زانكۆدا‬ ‫وانه‌ی مۆسیقا ده‌خوێنرا‪ ،‬كه‌واته هونه‌ر ل ‌ه‬ ‫سه‌رده‌می رێنیسانس ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی‬ ‫پێشكه‌وتنی به‌رچاوی ب ‌ه خۆیه‌و ‌ه بینیوه‌‌و‬ ‫به‌رهه‌م‌و كاره‌كانیان زیاتر دونیایی بوون‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫كار ده‌كرا بۆ به‌خته‌وه‌ری ودڵخۆشی مرۆڤ‬ ‫كاره‌كانیان ه��ه‌م��ووی دونیایی ب��وون‌و ل ‌ه‬ ‫خزمه‌ت م��رۆڤ��دا ب��وون‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه هونه‌ری‬ ‫سه‌رده‌می ریفۆڕمدا ئه‌و نابینرێت ئه‌گه‌رچی‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه پێشه‌نگه‌كانی بزووتنه‌وه‌ی ریفۆرم‬ ‫خۆیان ل ‌ه نێو ه��ون��ه‌ردا كاریان ك��ردووه‌و‬ ‫ژه‌نیار بوون‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌ستیان‬ ‫ب��ه ‌ن��ه‌ری��ت�� ‌ه دی��ن��ی��ی�� ‌هك��ان��ه‌و ‌ه گ���رت���ووه‌و لێی‬ ‫دان��ه‌ب��ڕاون‪ ،‬وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی رێنیسانس كردی‬ ‫ك ‌ه هه‌موو كاره‌كانی دونیایی بوون‪ ،‬ئه‌مان‬ ‫كاره‌كانیان ل ‌ه خزمه‌ت ئایین بوو‪ ،‬هه‌ر وه‌ك‬ ‫ده‌بینین‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه رازاندنه‌وه‌ی په‌رستگاكان‌و‬ ‫رێوڕه‌سم ‌ه دینی‌و كه‌رنه‌ڤاڵ ‌ه ئایینییه‌كان‌و‬ ‫كۆنوێژ گرنگییه‌كی زۆری پ��ێ��دراوه‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫زیاتر كاتۆلیكه‌كان كردوویانه‪ .‬ب��ه‌اڵم الی‬ ‫پڕۆتێستانته‌كان تووشی له‌نێوچوون هاتووه‪.‬‬ ‫ریفۆڕمیسته‌كان ل ‌ه نێو خۆیاندا ناكۆك بوون؛‬ ‫هه‌ندێكیان دژی هونه‌ر بوون‌و ب ‌ه حه‌رامیان‬ ‫زانیوه‪ .‬به‌اڵم مارتین لۆته‌رو كالڤن‪ ،‬ك ‌ه دوو‬ ‫كه‌سی دیاری بزووتنه‌وه‌ك ‌ه بوون‪ ،‬هه‌ردوو‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ئه‌م مه‌سه‌له‌ی ‌ه کۆک ب��وون‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی گوتوویانه ل ‌ه هیچ شوێنێكی كتێبی‬ ‫پ��ی��رۆزدا ه��ون��ه‌ر ق��ه‌ده‌غ�� ‌ه ن��ه‌ك��راوه‪ .‬ب��ه‌اڵم‬ ‫(زوێنگلی) ب ‌ه هه‌موو شێوه ویستوویه‌تی‬ ‫مۆسیقا دووربخرێته‌و ‌ه ل ‌ه نوێژ‌و که‌ش‌و‬ ‫رێ‌و ره‌س��م��ه دینییه‌كان‪ .‬ك��ه‌وات��ه له‌مه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬ك ‌ه هونه‌ری ئ��ه‌و سه‌رده‌م ‌ه‬ ‫نه‌یتوانیوه خ��ۆی ل ‌ه ئایین دابماڵێت‌و لێی‬ ‫دوور ب��ك��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو پێشه‌نگه‌كانی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ك ‌ه ئه‌گه‌رچی خۆیان ژه‌نیار بوون‪،‬‬

‫به‌اڵم هه‌وڵیانداوه مۆسیقاو هونه‌ره بخه‌ن ‌ه‬ ‫خزمه‌تی ئایین‌و ل ‌ه رێ��وڕه‌س��م‌و كه‌رنه‌ڤاڵ ‌ه‬ ‫ئایینیه‌كاندا به‌كاریبهێنن‪ .‬بۆ نموون ‌ه (مارتین‬ ‫لۆته‌ر) بۆ خۆی حه‌زی ل ‌ه مۆسیقای ئایینی‬ ‫ب��ووه؛ ‌گوتوویه‌تی‪ :‬ده‌شێت له‌و رێگه‌یه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ستی خه‌ڵكی بۆ ئایینی مه‌سیح بجووڵێت‪،‬‬ ‫ل ‌ه رێگای پێكه‌وه‌گرێدانی ئیمان ب ‌ه گۆرانی‌و‬ ‫م��ۆس��ی��ق��اوه‌‪ ،‬وات����ا ه��ون��ه‌ری��ش وه‌ك ه��ه‌ر‬ ‫ی��ه‌ك ل�� ‌ه كایه‌كانی‌تر ل��ه‌م ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌دا‬ ‫پێچه‌وانه‌ی هه‌نگاوه‌كانی كه‌وتۆته‌و ‌ه به‌و‬ ‫پێیه‌ی ریفۆڕمیسته‌كان به‌شێكی زۆری‬ ‫كای ‌ه هونه‌رییه‌كانیان ب�� ‌ه ح���ه‌رام زان��ی��وه‌‌و‬ ‫ژماره‌یه‌كیشیان ب��ه ‌ت���ه‌واوی كه‌وتوونه‌‌ته‬ ‫ره‌دك����ردن����ه‌وه‌ی ه��ون��ه‌ری پ��ه‌ی��ك��ه‌رت��اش��ی‌و‬ ‫نیگاركێشی‌و مۆسیقا‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه‬ ‫به‌شی هه‌ر ‌ه زۆری ریفۆڕمیسته‌كان دژ ب ‌ه‬ ‫دیارده‌ی هه‌بوونی تابلۆو په‌یكه‌ر بوون‪ ،‬که‬ ‫ل ‌ه کنیسه‌‌و به‌كارهێنانی مۆسیقا ل ‌ه رێوڕه‌سم ‌ه‬ ‫ئاینییه‌كان بوون‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ی ئه‌گه‌رچی به‌ر‬ ‫ل��ه‌م بزووتنه‌وه‌ی ‌ه هونه‌رمه‌ند تا راده‌ی��ه‌ك‬ ‫سه‌ربه‌ست بوو ‌ه ل ‌ه وێناكردن ل ‌ه خه‌یاڵه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی كلتووری ئایینی دا‪ ،‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫ده‌كرا وێنای خوای باوك ل ‌ه وێنه‌ی پیاوێكی‬ ‫ن��وران��ی��دا به‌رجه‌ست ‌ه بكرێت‪ ،‬ی��ان وێنای‬ ‫مه‌ریه‌م ل ‌ه وێنه‌ی دایكێكی قه‌شه‌نگدا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م بزووتنه‌وه‌ی ‌ه بوارێك بۆ‬ ‫وێنا كردنی خوا ل ‌ه وێنه‌ی پیاوێكدا ناهێڵێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌مه‌ش له‌گه‌ڵ پتر عه‌قاڵنی بوونی پر‌نسیب ‌ه‬ ‫ئایینیه‌كاندا بواری وێناكردن ل ‌ه خه‌یاڵه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫كه‌لتور ‌ه ئایینیه‌كانه‌و ‌ه به‌رته‌سكتر ده‌بوو‪،‬‬

‫‪99‬‬

‫دواتریش هه‌ر ئه‌م ره‌وش ‌ه کنیسه‌ی كاتۆلیكی‬ ‫ناچار ده‌ك��ات كه‌ل ‌ه ئه‌نجومه‌نی ترێنتدا ب ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫پێی بڕیارێك هه‌ڵواسینی وێنه‌و تابلۆ ب ‌‬ ‫ره‌زامه‌ندیی ئیپسكۆپسی كڵێساك ‌ه قه‌ده‌غ ‌ه‬ ‫بكات‪ .‬كه‌وات ‌ه ئه‌و هونه‌ره‌ی ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫ریفۆرمدا نه‌بو ‌و قه‌ده‌غه‌كرا‪ ،‬ته‌نها هه‌ندێكیان‬ ‫رێگه‌یان پێدرا ئه‌ویش بۆ مه‌به‌ستی ئایینی‬ ‫ب��وو‪ ،‬وه‌ك وێنه‌كردن ل ‌ه سه‌ر كڵێساكان‌و‬ ‫رازان���دن���ه‌وه‌ی���ان‪ ،‬ی��ان مۆسیقاو گۆرانیی ‌ه‬ ‫ئایینییه‌كان ك ‌ه ل ‌ه رێوڕه‌سم ‌ه ئایینییه‌كان‬ ‫ده‌وتران‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه الیه‌نی ئه‌ده‌بیش ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫رێنیسانس‪ ،‬بابه‌ته‌كان زیاتر دونیایی بوون‪،‬‬ ‫ب��اس ل�� ‌ه م���رۆڤ‌و خۆشه‌ویستی ده‌ك���راو‬ ‫ب��ه‌و ب���واره‌دا چه‌ندین ن��ووس��ه‌رو شاعیری‬ ‫ناودار ده‌ركه‌وتن‪ .‬ئه‌و سه‌رده‌م ‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫ده‌ركه‌وتنی رۆم��ان‌و چیرۆك‌و شانۆگه‌ری‬ ‫ب��وو‪ ،‬وات��ا كاره‌كانی س��ه‌رده‌م��ی رێنسانس‬ ‫ه��ه‌م��ه‌ووی دون��ی��ای��ی ب���وون‌و ل�� ‌ه خزمه‌تی‬ ‫مرۆڤ دا بوون‪.‬‬ ‫س�������ه‌ره‌ڕای ئ���ه‌م���ه‌ش پ��ێ��ش��ه‌ن��گ‌و ك��ه‌س�� ‌ه‬ ‫دی��اره‌ك��ان��ی رێنیسانس خۆشه‌ویستییان‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‌و ل�� ‌ه به‌رهه‌مه‌كانیاندا ب��ه ‌ئاشكرا‬ ‫ن��اوی��ان ه��ێ��ن��اون‪ ،‬ی��اخ��ود ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین‬ ‫ئه‌وان ‌ه بوونه‌ت ‌ه سه‌رچاوه‌ی كاره‌كانی ئه‌و‬ ‫پێشه‌نگانه‌و ب ‌ه ئاشكرا گوزارشتیان له‌و‬ ‫هه‌ست‌و خۆشه‌ویستی ی ‌ه كردووه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌یان‬ ‫بوو ‌ه بۆیان‪ ،‬جا ئه‌و كه‌سان ‌ه راسته‌قین ‌ه بن‬ ‫یان خه‌یاڵی بن‪ ،‬ئێم ‌ه لێره‌دا مه‌به‌ستمان ‌ه ئه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ربخه‌ین‪ ،‬ك ‌ه كاری هونه‌رمه‌ند‌و ئه‌دیبانی‬

‫سه‌رده‌می رێنسانس دونیایی بوون‌و باس‬ ‫ل ‌ه خۆشه‌ویستی ئافره‌ت ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬چه‌ندین‬ ‫به‌رهه‌می نایاب ن��ووس��راون‪ ،‬ك ‌ه تا ئێستا‬ ‫ب�� ‌ه ن��ه‌م��ری م���اون���ه‌ت���ه‌وه‌‌و ن��اوب��ان��گ��ی��ان بۆ‬ ‫خاوه‌نه‌كانیان په‌یداكردووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌رده‌می رێنیسانس‌دا شانۆو درام��او‬ ‫شعر ده‌رك����ه‌وت‪ ،‬ك�� ‌ه ن��ووس��ه‌ره‌ك��ان��ی ئه‌و‬ ‫س���ه‌رده‌م��� ‌ه زی���ات���ر ب��اس��ی خ��ۆش��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‬ ‫دونیاو خۆشه‌ویستی ئافره‌تیان ده‌كرد‪ .‬واتا‬ ‫نووسینه‌كانیان هه‌مووی دونیایی بوون‌و‬ ‫گرنگیان ب ‌ه ژیانی ئه‌وكات ‌داوه‌‪ ،‬هه‌روه‌ك‬ ‫ده‌بینین ن��ووس��ه‌رو ئ��ه‌دی��ب‌و شاعیره‌كانی‬ ‫ئه‌وكات ل ‌ه به‌رهه‌م ‌ه ئه‌ده‌بییه‌كانیاندا باسی‬ ‫خۆشه‌ویستی ئافره‌تیان ‌ك��ردووه‌‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫ن��ووس��ه‌ره‌ك��ان��ی ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م�� ‌ه سۆنیتیان‬ ‫نووسیوه‌‪ ،‬پ��ه‌ت��رارك ل ‌ه نووسینی سۆنێت‬ ‫دا رۆڵ��ی ب��ه‌رچ��اوی ه��ه‌ب��ووه‌و سۆنێته‌كان‬ ‫په‌سه‌ندبوون الی خوێنه‌ران‪ ،‬به‌جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌موو شاعیره‌كانی سه‌رده‌می رێنیسانس‬ ‫دوای په‌ترارك وا هه‌ست ده‌كه‌ن‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت‬ ‫الن��ی ك��ه‌م ی��ه‌ك‪ ،‬ی��ان چه‌ند سۆنێتێك به‌م‬ ‫جۆر ‌ه بنووسن‪ ،‬ته‌نانه‌ت شكسپیر‪ ،‬ك ‌ه شانۆ‬ ‫نووسێكی به‌ریتانی بوو وا هه‌ستی ده‌كرد‪،‬‬ ‫كه‌به‌رهه‌م ‌ه شاكاره‌كانی سۆنێته‌كانێتی نه‌ك‬ ‫شانۆ نامه‌كانی كه‌واتا له‌وه‌و ‌ه ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌موو به‌رهه‌م ‌ه ئه‌ده‌بییه‌كانی سه‌رده‌می‬ ‫رێنیسانس دونیایی بوون‌و باس ل ‌ه خۆشی‬ ‫ژیان‌و خۆشه‌ویستی ده‌كه‌ن‪ .‬واتا گه‌شبینی‬ ‫ب ‌ه به‌رهه‌م ‌ه ئه‌ده‌بییه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌و ‌ه‬ ‫ده‌بینرێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫الی��ه‌ن��ی ئ��ه‌ده‌ب��ی ل�� ‌ه س���ه‌رده‌م���ی ری��ف��ۆرم��ی‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی��ش‌دا پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن��ی ب��� ‌ه خ���ۆی���ه‌و ‌ه‬ ‫ب��ی��ن��ی‪ ،‬ل���ه‌گ���ه‌ڵ ئ����ه‌وه‌ش����دا‪ ،‬ك��� ‌ه زۆر ج��ار‬ ‫ریفۆرمیسته‌كان دژایه‌تی ئه‌ده‌بیان ده‌كرد‬ ‫ب��ه‌ ه���ۆی س���ه‌رده‌م���ه‌ك���ه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئ���ه‌ده‌ب‬ ‫ه���ه‌ر پ��ێ��ش��ك��ه‌وت ب�� ‌ه س���ود وه‌رگ���رت���ن ل��ه‌و‬ ‫بارودۆخه‌ی ك ‌ه ئه‌و سه‌رده‌م ‌ه خوڵقاندبووی‪،‬‬ ‫ك ‌ه تێكشكاندنی كۆنترۆڵی كنیسه ئه‌ده‌بی ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك ك��ۆت‌و به‌ندی ره‌وش��ت��ی نه‌ریتی‬ ‫رزگ��ار ك��ردووه؛ به‌رهه‌م ‌ه ئه‌ده‌بیه‌كان فر ‌ه‬ ‫بابه‌ت‌و ده‌وڵه‌مه‌ند بوون‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه‬ ‫ب���ه‌و رۆڵ�����ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ئ���ه‌و ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫گه‌شه‌‌كردن‌و فره‌وانبونی زمان ‌ه میللیه‌كاندا‬ ‫گێڕای‪ ،‬ك ‌ه دواجار بۆت ‌ه مایه‌ی شكۆفه‌‌كردنی‬ ‫زمانی ئه‌ده‌بیی نه‌ته‌وه‌یی‪ .‬لێره‌شه‌و ‌ه ئه‌م‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ‌ه كۆمه‌كێكی گه‌وره‌ی به‌ڕه‌وتی‬ ‫پێشكه‌وتنی به‌رهه‌م ‌ه ئه‌ده‌بیه‌كان كرد‪ ،‬وێرای‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌م بزووتنه‌وه‌ی ‌ه به‌هاندانی خوێندن‌و‬ ‫ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی خ��وێ��ن��ده‌واری ب��وو مایه‌ی‬ ‫زۆر بوونی به‌رده‌وامی خوێنه‌ری به‌رهه‌م ‌ه‬ ‫ئه‌ده‌بیه‌كان‪ ،‬ئه‌مه‌ش هانده‌رێكی گ��ه‌وره‌ی‬ ‫فره‌‌وانبونی ئ��ه‌و به‌رهه‌مان ‌ه ب��ووه‪ ،‬كه‌واتا‬ ‫ئه‌و بزووتنه‌وه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی زۆر رێگه‌ی‬ ‫ب ‌ه باڵوبونه‌وه‌ی هونه‌رو مۆسیقاو گۆرانی‬ ‫نه‌ده‌دا ته‌نها بۆ ئه‌و مه‌به‌ست ‌ه نه‌بێت‪ ،‬ك ‌ه بۆ‬ ‫الیه‌نی ئاینی به‌كار ده‌هێنرا‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‬ ‫پێشه‌نگه‌كانی بزووتنه‌وه‌ك ‌ه خۆیان ل ‌ه بورای‬ ‫هونه‌ریدا كاریان ده‌كرد زۆربه‌یان ژه‌نیاری‬ ‫ئامێر ‌ه مۆسیقیه‌كان ب��وون‪ ،‬ب��ه‌اڵم ه��ه‌ر ل ‌ه‬ ‫چ��وارچ��ێ��وه‌ی ئایین ده‌رن���ه‌ده‌چ���ون‌و ته‌نها‬

‫رێگه‌یان ده‌دا‪ ،‬ك ‌ه مۆسیقا بۆ رێو ره‌سم ‌ه‬ ‫ئاینی یه‌كان به‌كاربێت‪ ،‬به‌اڵم بزووتنه‌وه‌ك ‌ه‬ ‫بوو ‌ه هۆی پێشكه‌وتنی ئه‌ده‌ب ل ‌ه ئه‌نجامی‬ ‫تێكشاندنی ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی کنیسه ل�� ‌ه س��ه‌ری‬ ‫خزمه‌تێكی گ��ه‌وره‌ی كرد ب ‌ه فر‌ه‌وانبوون‌و‬ ‫پێشكه‌وتنی ئ�����ه‌ده‌ب‪ ،‬ل���ه‌والش���ه‌و ‌ه زم��ان�� ‌ه‬ ‫میللییه‌كان هێنده‌ی‌تر هانده‌ر بوون بۆ خێرا‬ ‫ب�ڵاو ب��ون��ه‌وه‌ی به‌رهه‌م ‌ه ئه‌ده‌بیه‌كان له‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا‪.‬‬ ‫له رووی زانسته‌وه‬ ‫سه‌باره‌ت به‌الیه‌نی زانستیش جیاوازییه‌ك‬ ‫ده‌بینرێت ل ‌ه نێوان هه‌ردوو بزووتنه‌وه‌كه‌دا‬ ‫ل����ه‌ب����ه‌ر ئ�������ه‌وه‌ی ئ�����ه‌و گ���ه‌ش���ه‌س���ه‌ن���دن‌و‬ ‫ف���ره‌وان���ب���وون���ه‌ی زان���س���ت ل��� ‌ه س���ه‌رده‌م���ی‬ ‫رێنیسانس هه‌بوو‪ ،‬ل ‌ه بزتنه‌وه‌ی ریفۆرمی‬ ‫ئایینی به‌دی ناكرێت‪ ،‬ل ‌ه سه‌رده‌می رێنسانس‬ ‫دا گرنگی ده‌درا ب ‌ه سه‌رجه‌م زانسته‌كان‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی وردیان ل ‌ه باره‌و ‌ه ده‌كرا‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫ل ‌ه شت ‌ه هه‌ر ‌ه گرنگه‌كانی سه‌رده‌می رێنیسانس‬ ‫ده‌ركه‌وتنی تیۆره‌كه‌ی كۆپه‌رنیكۆس بوو‪،‬‬ ‫ك��ه ‌س��ه‌ل��م��ان��دی زه‌وی ب��ه ‌ده‌وری خ��ۆردا‬ ‫ده‌س��وڕێ��ت��ه‌وه‌‌و چه‌قی گ���ه‌ردوون نییه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ب���ی���روب���اروه‌ری کنیس ‌ه ب��وو‪،‬‬ ‫دوای ئ��ه‌وی��ش چ��ه‌ن��د كه‌سێك ت��ی��ۆره‌ك��ه‌ی‬ ‫ك��ۆپ��ه‌رن��ی��ك��ۆس��ی��ان پ��ش��ت راس���ت ك����رده‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه بزووتنه‌وه‌ی ریفۆرمی ئایینی ئه‌و ‌ه‬ ‫پێچه‌وان ‌ه بوو‪ ،‬پێشه‌نگه‌كانی بزووتنه‌وه‌ك ‌ه‬ ‫دژی ئ��ه‌و گه‌شه‌سه‌ندن ‌ه وه‌س��ت��ان‪ ،‬تا وای‬

‫‪101‬‬

‫لێهات‪ ،‬ك ‌ه كالڤن ئه‌و كه‌سانه‌ی به ‌كافر ل ‌ه‬ ‫قه‌ڵه‌م ده‌دا‪ ،‬ك ‌ه تیۆره‌كه‌ی (كۆپه‌رنیكۆس)‪ ،‬یان‬ ‫به‌راست ده‌زانی‪ ،‬ئه‌مان ‌ه زیاتر په‌یوه‌ستبوون‬ ‫ب�� ‌ه دی��ن��ه‌وه‌و شتێكیان ق��ب��وڵ ن��ه‌ده‌ك��رد ك ‌ه‬ ‫به‌ده‌ربێت ل ‌ه كتێبی پیرۆز‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌و ش��ه‌ڕ ‌ه به‌رده‌وامانه‌ی ك ‌ه ئه‌م ئایینه‌و ‌ه‬ ‫نایه‌وه‌‌و پارچ ‌ه پارچه‌بوون‌و ل ‌ه یه‌كترازانی‬ ‫ب����ه‌دوای خ��ۆی��دا ه��ێ��ن��او ئ���ه‌و چ��اودێ��ری��ی��ه‌ی‬ ‫ك��� ‌ه خ���راب���وو ‌ه س���ه‌ر چ��اپ��ه‌م��ه‌ن��ی‪ ،‬ه��ه‌م��وو‬ ‫ئه‌وان ‌ه كاریگه‌ری خراپیان هه‌بوو ل ‌ه سه‌ر‬ ‫پێشكه‌وتنی زانست‌و فیكر‌و رێگه‌یان گرت ل ‌ه‬ ‫به‌ره‌و پێشچوونی‪ ،‬پێشنگه‌كانی بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫ریفۆرم ته‌نها پشتیان ده‌به‌ست ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‬ ‫‌له‌كتێبی پیرۆزدا هاتووه‌‪ ،‬پێچه‌وانه‌ی پیاوانی‬ ‫رێنسانس‪ ،‬كه ‌ته‌نها پشتیان به ‌ئه‌زموون‬ ‫ده‌به‌ست‪ ،‬له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وانه‌شدا نه‌یانتوانی‬ ‫رێگربن ل ‌ه گه‌شه‌سه‌ندنی ئه‌م الیه‌نه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی سه‌رده‌مه‌ك ‌ه سه‌رده‌مێك بوو كه‌داوای‬ ‫پێشكه‌وتنی ده‌كرد‌و گه‌یشتبوو ‌ه شوێنێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫چیتر ئه‌و چه‌قبه‌ستویی‌و وه‌ستاویی ‌ه قبوڵ‬ ‫ناكات‪.‬‬ ‫زانست ل ‌ه سه‌رده‌می رێنیسانسدا پێشكه‌وتنی‬ ‫ب��ه‌رچ��اوی ب�� ‌ه خ��ۆی��ه‌و ‌ه بینی ل�� ‌ه زۆرب���ه‌ی‬ ‫بواره‌كاندا‪ ،‬ل ‌ه بواری گه‌ردوونناسی‌دا گه‌یشت ‌ه‬ ‫چ��ه‌ن��د ئه‌نجامێكی گ��رن��گ‪ ،‬كۆپه‌رنیكۆس‬ ‫ل���ه‌ ت���ی���ۆره‌ك���ه‌ی���دا ب����اس ل��� ‌ه س����وڕان����ه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌ستێره‌كانی ئاسمان ده‌ك��ات‌و گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫زه‌وی ئه‌ستێره‌یه‌كه‌و ب�� ‌ه ده‌وری خ��ۆردا‬ ‫ده‌س��وڕێ��ت��ه‌وه‌‌و چه‌قی گ���ه‌ردوون نییه‌‪ ،‬واتا‬ ‫بیروراكانی کنیسه‌ی ره‌ت���داوه‌ت���ه‌وه‌و دژی‬

‫وه‌س��ت��اوه‌و سه‌لماندوویه‌تی‪ ،‬ك ‌ه زه‌وی ب ‌ه‬ ‫ده‌وری خۆردا ده‌سووڕێته‌وه‌‪ .‬لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫پزیشكی بوو‪ ،‬ك ‌ه زانایانی سه‌رده‌می رێنسانس‬ ‫له‌و بواره‌دا ده‌ستكه‌وتی باشیان هه‌بوو‪ ،‬تایبه‌ت‬ ‫ل ‌ه توێكاری جه‌سته‌ی ئاده‌میزاد (التشریح)‪،‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك باسكرا زانایان‌و پزیشكانی ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌م ‌ه به‌شدارییان كرد ل ‌ه گه‌شه‌كردنی ئه‌م‬ ‫زانیاریی ‌ه گرنگه‌دا‪ ،‬ك ‌ه راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی به‬ ‫‌ژیانی ئاده‌میزاده‌و ‌ه هه‌بوو‪ ،‬پیاوانی رۆژگاری‬ ‫رێنسانس ل ‌ه بواری پزیشكیدا گۆڕانكاریشیان‬ ‫ك���رد ب���ۆ ج��ه‌س��ت��ه‌ی ئ���اده‌م���ی���زاد‪ ،‬ل��� ‌ه وان��� ‌ه‬ ‫دافنشی‌و رابیلیه‌ی فه‌ڕه‌نسی بوون‪ ،‬كه ‌له‌و‬ ‫ب��واره‌دا كاریان ده‌ك��رد‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی تریشه‌و ‌ه‬ ‫میكانیك‌و فیزیا پێشكه‌وتنی گ��ه‌وره‌ی��ان ب ‌ه‬ ‫خۆیه‌و ‌ه بینی‪ ،‬كۆمه‌ڵێك ئامێر دروستكرا ك ‌ه‬ ‫ده‌توانرا ل ‌ه رێگه‌یانه‌و ‌ه تاقیكردنه‌و ‌ه بكرێت‪،‬‬ ‫بۆ نمون ‌ه ته‌لیسكۆب ت��وان��را ل ‌ه س��ه‌ر ته‌ن ‌ه‬ ‫مه‌گناتیسییه‌كان تاقی بكرێته‌وه‌‪‌،‬و ل ‌ه بواری‬ ‫كیمیادا چه‌ندین لێكۆڵینه‌و ‌ه كرا‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌گریكۆال بۆی ده‌رك��ه‌وت ك ‌ه ته‌نها زانست‬ ‫ئاره‌زووی تێر ده‌كات نه‌وه‌ك كالسیك‪ ،‬ئه‌م‬ ‫هه‌ست كردن ‌ه وایكرد ك ‌ه لێكۆڵینه‌و ‌ه بكات ل ‌ه‬ ‫باره‌ی (پزیشكی‌و فیزیا‌و كیمیا) له‌ ئیتاڵیا‪.‬‬ ‫یه‌كێكی‌تر ل��ه‌و الیه‌نانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه گرنگی پێدرا‬ ‫جوگرافیا بوو‪ ،‬ك ‌ه له‌و سه‌رده‌مه‌دا دۆزینه‌و ‌ه‬ ‫ج��وگ��راف��ی��ه‌ك��ان س���ه‌ری���ان ه���ه‌ڵ���دا‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش‬ ‫ل�� ‌ه ده‌ره‌ن��ج��ام��ی ئ��ه‌و زان��ی��اری��ان��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌م ‌ه ده‌ست كه‌وتبوون‪ ،‬ده‌ستیانكرد ب ‌ه‬ ‫گه‌ڕان‌و سوڕانه‌و ‌ه ب ‌ه ده‌وری زه‌ویدا‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ئ��ه‌وه‌ی��ان ب��ۆ ده‌رك����ه‌وت‪ ،‬ك�� ‌ه زه‌وی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫خ��ڕه‌و ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه رۆژه��ه‌اڵت��ه‌و ‌ه ب��ڕوات ل ‌ه‬ ‫رۆژئ��اواو ‌ه دێته‌وه‌‪ ،‬پرتوگالیه‌كانیش یه‌كه‌م‬ ‫كه‌سانێك ب��وون‪ ،‬ك ‌ه ل��ه‌م ب���واره‌دا كاریان‬ ‫ك��رد‪ ،‬كاتێك‪ ،‬ك ‌ه ڤاسكۆ دیگاما به ‌ده‌وری‬ ‫ئه‌فریقادا سوڕایه‌وه‌‪‌،‬و دنیای نوێ دۆزرایه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن كریستۆڤه‌ر كۆڵۆمبسه‌وه‌‪ ،‬به‌مه‌ش‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه بازرگانییه‌كان په‌ره‌یان سه‌ند‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ دۆزینه‌وه‌ی دنیای نوێ ژماره‌یه‌كی‬ ‫ن��وێ ب�ڵاوب��ۆوه‌‪ ،‬ه��ه‌ر ل ‌ه ده‌رئه‌نجامی ئه‌و‬ ‫دۆزینه‌وان ‌ه چه‌ندین زانیاریان ده‌ستكه‌وت ل ‌ه‬ ‫وانه‌‪ ،‬بۆیان ده‌ركه‌وت‪ ،‬ك ‌ه جیهان زۆر له‌و ‌ه‬ ‫گه‌وره‌تره‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وان بیریان لێی ده‌كرده‌وه‌‪،‬‬ ‫وات��ا پڕۆسه‌ی دۆزی��ن��ه‌و ‌ه جوگرافیه‌كانیش‬ ‫رێ��گ�� ‌ه خ��ۆش��ك��ه‌رب��وو ب��ۆ ب�ڵ�اوب���وون���ه‌وه‌و‬ ‫پێشكه‌وتنی زانست‌و ده‌ستخستنی چه‌ندین‬ ‫زانیاری‌و نه‌خشه‌ی دنیای گۆڕی‌و چه‌ندین‬ ‫واڵتی نوێ دۆزران���ه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ریفۆڕمی‬ ‫ئایینی ئ��ه‌و پێشكه‌وتن ‌ه نابینرێت‪ ،‬ك�� ‌ه له‬ ‫‌س��ه‌رده‌م��ی رێنسانس زانست ب ‌ه خۆیه‌و ‌ه‬ ‫بینی‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و جه‌نگ ‌ه زۆرانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ریفۆڕم نایه‌و ‌ه رێگر بوو ‌ه ل ‌ه به‌رده‌م به‌ره‌و‬ ‫پێشچوونی زان��س��ت‌و خوێندن‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌مانه‌ش پێشه‌نگه‌كانی بزووتنه‌وه‌ك ‌ه زۆر‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر ب��ی��روب��اوه‌ڕی خ��ۆی��ان ن��ه‌م��ان��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ل ‌ه زۆرێك ل ‌ه هه‌ڵوێسته‌كانی خۆیان‬ ‫پاشگه‌زبونه‌وه‌‪ ،‬له‌والشه‌و ‌ه چاودێریه‌كی توند‬ ‫خرابۆو ‌ه سه‌ر چاپه‌مه‌نی‪ ،‬ئه‌مانه‌ش مۆركێكی‬ ‫نێگه‌تیڤانه‌ی ب ‌ه هه‌نگاو ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كانی ئه‌م‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ‌ه به‌خشی‪ ،‬بۆی ‌ه ژم��اره‌ی��ه‌ك ل ‌ه‬ ‫هزرڤان‌و مێژوونوسان ئه‌م بزووتنه‌وه‌ی ‌ه ب ‌ه‬

‫ده‌رچ��وون له‌و هێڵی گه‌شه‌سه‌ندنی عه‌قڵ‌و‬ ‫زانسته‌ی ك ‌ه رێنسانس گرتبویه‌ به‌ر ده‌زانن‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی پێشه‌نگه‌كان دژی ئه‌و تێزان ‌ه‬ ‫بوون ك ‌ه باسیان ل ‌ه گه‌ردوون ده‌كرد‌و دژی‬ ‫ئه‌و گه‌شه‌سه‌ندنان ‌ه بوون‪ ،‬كه‌له‌و سه‌رده‌مه‌دا‬ ‫سه‌ریان هه‌ڵدابوو‪ ،‬ب��ه‌اڵم ه��ه‌ر نه‌یانتوانی‬ ‫رێ��گ��ه‌ی لێبگرن‪ ،‬چونك ‌ه ل��ێ��ره‌دا پێویست ‌ه‬ ‫شوێنێك بۆ عه‌قڵ بكرێته‌وه‌‪ ،‬گه‌یشتوونه‌ت ‌ه‬ ‫سه‌رده‌مێك‪ ،‬ك ‌ه حساب بۆ عه‌قڵ ده‌كرێت‬ ‫نه‌ك وه‌ك سه‌رده‌می پێشوو ئه‌وه‌ی ئایین‌و‬ ‫پیاوی ئایینی بیوتای ‌ه هه‌ر ئه‌وه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫لێره‌دا هاوكێشه‌ك ‌ه گۆڕانی به‌سه‌ردا هات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ساده‌ترین شێو ‌ه ل ‌ه چاالكی مرۆڤایه‌تی له‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا ده‌ركه‌وتنی لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی‌و‬ ‫داواكردنی زانست بوو‪ ،‬ك ‌ه هیومانیسته‌كانی‬ ‫ئ���ه‌و س���ه‌رده‌م��� ‌ه ئ���ه‌وان���ه ‌ب����وون ب�� ‌ه دوای‬ ‫زانستدا ده‌گ���ه‌ڕان‌و لێكۆڵینه‌وه‌یان ده‌ك��رد‪.‬‬ ‫هیومانیسته‌كان توانیان ئه‌و ‌ه به‌ده‌ستبهێنن‬ ‫ل ‌ه زاناكانی سه‌ده‌كانی ن��اوه‌ڕاس��ت تایبه‌ت‬ ‫دوای ئاشنابوونی راسته‌وخۆیان ب ‌ه زمانی‬ ‫یۆنانی‪ ،‬ك ‌ه له‌و رێگه‌یه‌شه‌و ‌ه توانیان بگه‌ن‬ ‫ب��ه‌و ه��ون��ه‌رو ئ��ه‌ده‌ب��ه‌ی یۆنانییه‌كان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫م��اب��ۆوه‌‪ ،‬كه‌وات ‌ه له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و شه‌ڕ ‌ه‬ ‫زۆران��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ریفۆڕم نایه‌و ‌ه رێگرییه‌كانی‬ ‫کنیس ‌ه ل ‌ه پێشكه‌وتنی زانست‌و له‌والشه‌و ‌ه‬ ‫پێشه‌نگه‌كانی ری��ف��ۆرم خ��ۆی��ان هۆكارێك‬ ‫بوون بۆ دواكه‌وتنی زانست‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه زۆرێك‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵوێسته‌كانی خۆیان پاشگه‌ز ده‌بوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وانه‌شدا زانست هه‌ر‬ ‫پێشكه‌وت‌و خوێندن بایه‌خی خۆی ل ‌ه ده‌ست‬

‫‪103‬‬

‫نه‌دا‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی گه‌یشتبوون ‌ه سه‌رده‌مێك‬ ‫ك�� ‌ه زان��س��ت ب��ب��وو ‌ه پێویستییه‌ك‌و ده‌ب��وو‬ ‫گرنگی پێ بدرێت‌و پێشبكه‌وێت‪ ،‬بۆی ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و كۆسپانه‌ی ك�� ‌ه هاتن ‌ه رێگه‌ی‬ ‫نه‌یانتوانی رێگربن ل ‌ه پێشكه‌وتنی زانست‬ ‫له‌و سه‌رده‌مه‌دا‪.‬‬ ‫له رووی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‬ ‫ئ���ه‌و ب���ارودۆخ��� ‌ه خ��راپ��ه‌ی ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ك��ان��ی‬ ‫ناوه‌ڕاستدا ل ‌ه ئارادابوو هۆكارێك بوو بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی رۆشنبیره‌كانی ئه‌و سه‌رده‌م ‌ه ل ‌ه هزرو‬ ‫بیركردنه‌وه‌و زه‌ینیاندا هه‌وڵ بۆ باشكردنی‬ ‫ئه‌و بارودۆخ ‌ه بده‌ن‌و بیانه‌وێت گۆڕانكاری‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ك ده‌زانین جیاوازییه‌كی گه‌ور ‌ه‬ ‫ك�� ‌ه ل�� ‌ه ن��ێ��وان ئ���ه‌م دوو س���ه‌رده‌م��� ‌ه ب��ه‌دی‬ ‫ده‌كرێت ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی ن��ه‌زان��ی‌و چ��ه‌ق به‌ستووی بوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه سه‌رده‌می رێنسانس ئه‌م ‌ه گۆڕاو‬ ‫رۆشنبیری‌و الیه‌ن ‌ه فكرییه‌كانی‌تر چوون ‌ه‬ ‫پێشه‌وه‌‪ ،‬سه‌رده‌می رێنسانس كۆتایی هێنا‪.‬‬ ‫به‌و سیستم ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه دواكه‌وتووه‌ی‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ك��ان��ی ن���اوه‌ڕاس���ت���دا ه��ه‌ب��وو‪،‬‬ ‫رێنیسانس زۆرب��ه‌ی ئ��ه‌و ك��ۆت‌و به‌ندانه‌ی‬ ‫تێكشكاند‪ .‬ك ‌ه سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئازادی فیكرو بیركردنه‌و ‌ه هه‌بوون‪ ،‬واتا ل ‌ه‬ ‫سه‌رده‌می رێنیسانسدا ئه‌و ‌ه ل ‌ه بیرو هزی‬ ‫رۆشنبیره‌كاندا دروس��ت ب��وو‪ ،‬ك ‌ه پێویست ‌ه‬ ‫گۆڕانكارییه‌ك بكرێت بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش‬ ‫ه��ه‌س��ت��ان ب��ه‌ وروژان����دن����ی الی��ه‌ن�� ‌ه خ��راپ�� ‌ه‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ك ‌ه به ‌درێژایی سه‌ده‌كانی‬ ‫ناوه‌ڕاست ئه‌وروپای گرتبۆوه‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌و ‌ه ده‌رك��ه‌وت��ن��ی خوێندنگه‌و‬ ‫زانكۆكان‌و ده‌ركه‌وتنی چینێكی خوێنده‌وار‌و‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ر ل�� ‌ه ش���اره‌ك���ان ل�� ‌ه كۆتاییه‌كانی‬ ‫س��ه‌ده‌ك��ان��ی ن���اوه‌راس���ت ت��وان��ی ئ��ه‌و كۆت‬ ‫وبه‌ندان ‌ه بشكێنێت ك ‌ه كڵێسا سه‌پاندبوی‬ ‫به‌سه‌ریدا‪ ،‬واتا هه‌ر ل ‌ه كۆتایی سه‌ده‌كانی‬ ‫ناوه‌راست دا ئه‌و ‌ه ل ‌ه بیرو هزری رۆشنبیراندا‬ ‫دروست بوو‪ ،‬كه ‌پێویست ‌ه گۆڕانكاری له‌و‬ ‫ب��ارودۆخ�� ‌ه خ��راپ��ه‌ی بکرێت‪ ،‬ك�� ‌ه کنیسه‌ی‬ ‫كاتۆلیكی دروستی كردبوو‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و داه��ێ��ن��ان�� ‌ه گ����ه‌وره‌و ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی��ان��ه‌ی ل ‌ه‬ ‫س���ه‌رده‌م���ی رێ��ن��س��ان��س س���ه‌ری���ان ه��ه‌ڵ��دا‪،‬‬ ‫ن��اك��ۆك��ی‌و ملمالنێی ت��ی��ژت��رك��رد‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و دی��اردان�� ‌ه ب�� ‌ه ئاشكرا سیمای‬ ‫یاخیبونیان دژی ده‌ره‌به‌گایه‌تی‌و كڵێسای‬ ‫كاتۆلیكی پێوه‌دیاربوو‪ ،‬چونك ‌ه هه‌موو ئه‌و‬ ‫ده‌رئه‌نجام ‌ه گه‌ورانه‌ی زانایان به‌ده‌ستیان‬ ‫هێنا رووی راسته‌قینه‌ی ئ��ه‌و بیروباوه‌ڕ ‌ه‬ ‫دواكه‌وتووانه‌یان ریسواكرد‪ ،‬ك ‌ه به ‌درێژایی‬ ‫چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك مێشكی جه‌ماوه‌ریان ئیفلیج‬ ‫ك��ردب��وو‪ ،‬ل ‌ه ب��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه ده‌بینین هه‌ڵویستی‬ ‫كڵێسا ته‌نها به‌رامبه‌ر ئ��ه‌و ج��ۆر ‌ه كه‌سان ‌ه‬ ‫ێ پ��ێ��چ‌و پ��ه‌ن��ا دوژم��ن��ای��ه‌ت��ی��ان‬ ‫ن��ه‌ب��وو ك��ه‌ ب�� ‌‬ ‫ده‌كرد‪ ،‬بگر ‌ه ژماره‌یه‌كی زۆر ل ‌ه ناودارانی‬ ‫رێنسانسی گرته‌وه‌‪.‬‬ ‫وات����ا س���ه‌رده‌م���ی رێ��ن��س��ان��س س���ه‌رده‌م���ی‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی بیرو هزرو ده‌رخستنی الیه‌ن ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ‌ه خراپه‌كان بوو‪ ،‬ئیشی ده‌كرد بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫ده‌رخستنی ئه‌و الیه‌ن ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی ‌ه خراپه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م�� ‌ه هه‌بوو‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه ریفۆرمدا‬ ‫ده‌بینین به‌كرده‌و ‌ه ئیش ل ‌ه سه‌ر ئه‌و الیه‌نان ‌ه‬ ‫ده‌ك���رێ���ت‌و ژی��ان��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا گ��ۆڕان��ك��اری‬ ‫ب���ه‌رچ���او ب���ه‌خ���ۆی���ه‌و ‌ه ده‌ب��ی��ن��ێ��ت‪ ،‬ه���ه‌ر ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی هزرو بیركردنه‌وه‌دا نامێنێته‌و ‌ه‬ ‫به‌ڵكو ب��ه‌ك��رده‌و ‌ه دژی ئ��ه‌و ب��ارودۆخ��ه‌ی‬ ‫سه‌ده‌كانی ن��اوه‌راس��ت ده‌وه‌ستێت‌و كاری‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ده‌كات‪ ،‬ل ‌ه به‌رئه‌وه‌ی ل ‌ه كاتێكدابوو‬ ‫ك��ه‌ ره‌وت���ی گ��ه‌ش��ه‌س��ه‌ن��دن��ی ژی��ان��ی م��رۆڤ‬ ‫وه‌رچ��ه‌رخ��ان��ێ��ك��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی گ���ه‌وره‌ی‬ ‫ئافراندبوو‪ ،‬به‌مه‌ش ل ‌ه الیه‌كه‌و ‌ه كۆمه‌ڵگای‬ ‫ل ‌ه به‌شێكی زۆری به‌هاو نه‌ریت ‌ه كۆنه‌كان‬ ‫وه‌ڕزك��ردب��وو ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه هه‌ندێك‬ ‫ب���ه‌ه���او ئ���ه‌خ�ل�اق ل��� ‌ه ش���ك���ۆف���ه‌داب���وون‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌ب���وو ل��ه‌و ك��ات��ه‌دا ب��ه‌ج��ۆرێ��ك ل��ه‌ وی��ژدان‬ ‫سنوورداربكرێن تا ل ‌ه چه‌شنی ره‌فتارێكی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی شیاو به‌و سه‌رده‌م ‌ه به‌رجه‌ست ‌ه‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ب����ه‌اڵم ل��� ‌ه س��ن��ووره‌ك��ان��ی كڵێسای‬ ‫كاتۆلیكی‌و سه‌ده‌كانی ن��اوه‌ڕاس��ت جیابێت‬ ‫چونك ‌ه جگ ‌ه ل���ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ریشه‌كێشكردنی‬ ‫ته‌واوی ئه‌خالق ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ل ‌ه توانای‬ ‫هیچ هێزێكی مێژووییدا نییه‌‪ ،‬هاوكات ئه‌و‬ ‫ره‌وش��ه‌ی‪ ،‬كه ‌ت��ام��ه‌زرۆی تروسكاییه‌ك ل ‌ه‬ ‫ئازادی بوو‪ ،‬له‌گه‌ڵ تێكشكاندنی ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی کنیسه‌دا ئیدی به ‌چه‌شنێك‬ ‫ل ‌ه چاو سه‌رده‌مه‌كه‌ی خۆی سه‌ره‌ڕۆیان ‌ه‬ ‫ه��ه‌ن��گ��اوی ده‌ن����ا‪ ،‬ك��ه‌ دواج����ار ل�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی‬ ‫گه‌نده‌ڵی‌و تێكچوونی شیرازه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫گ���ه‌وره‌دا ده‌ه��ات�� ‌ه ب��ه‌رچ��او‪ ،‬ك ‌ه له ‌راستیدا‬

‫ئه‌م ‌ه به ‌كرده‌و ‌ه ل ‌ه به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی‬ ‫ره‌وش��ت‌و به‌هاكانی سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست‬ ‫بوو‪ ،‬ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا لێكه‌وته‌ی ریفۆرم نه‌بوون‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ده‌رئه‌نجامێك بوون بۆ گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫سامان‌و شێوازی نوێی ژیان‪ ،‬ك ‌ه ده‌مێك بوو‬ ‫ته‌واوی واڵت ‌ه پڕۆتستانتیه‌كانی گرتبۆوه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ئه‌مه‌ش وایكرد خودی ریفۆرمیسته‌كان ئه‌م‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ‌ه ب ‌ه مایه‌ی شیراز ‌ه تێكچوونی‬ ‫ره‌وشتی كۆمه‌اڵیه‌تی بزانن‪ ،‬بۆی ‌ه لۆته‌ر به‬ ‫‌ئاشكرا وتوویه‌تی‪ :‬تا ب��ه‌ره‌و پێشتر بچین‬ ‫دونیا ناشیرین‌تر ده‌بێت‪ .‬زۆر روون‌و دیاره‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌م���رۆڤ چ��ۆن گ��ه‌ن��ده‌ڵ‌و ب��ه‌دڕه‌وش��ت‌و‬ ‫شه‌ڕانگێزبووه‌‪ ،‬ك ‌ه گه‌لێك ل ‌ه سه‌رده‌می پاپا‬ ‫زۆرتره‌و كالڤن باس ل ‌ه ترسی خۆی ده‌كات‬ ‫ل ‌ه ئاینده‌و وتوویه‌تی‪ :‬مه‌گه‌ر خوا بۆ خۆی‬ ‫دابه‌زێت ‌ه سه‌ر زه‌وی ده‌نا وه‌حشیگه‌رییه‌كی‬ ‫گه‌وره‌ به‌ڕێوه‌یه‌‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به ‌ئازادیی بیروڕا ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫رێنیسانسدا شتێكی وان��ه‌ب��وو‪ ،‬ك ‌ه شایه‌نی‬ ‫ب��اس��ك��ردن ب��ێ��ت‪ .‬ت��ه‌ن��ان��ه‌ت زان��اك��ان��ی ئ��ه‌و‬ ‫س���ه‌رده‌م��� ‌ه ئ���ازادن���ه‌ب���وون‌و ن��ه‌ی��ان��ده‌وێ��را‬ ‫ب��ی��روڕاك��ان��ی خ��ۆی��ان ده‌رب���ب���ڕن‌و شتێك‬ ‫بڵێن‪ ،‬كه ل ‌ه ‌دژی بیروباوه‌ڕی کنیس ‌ه بێت‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ك ده‌بینین له‌و سه‌رده‌مه‌دا چه‌ندین‬ ‫زان��ای��ان ل�� ‌ه ئ��اگ��ردا س��وت��ان��دو كتێبه‌كانیان‬ ‫قه‌ده‌غه‌كردن‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئازادییه‌ك له‌و س��ه‌رده‌م��ه‌دا بوونی نه‌بوو‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل��ه ‌س��ه‌رده‌م��ی ریفۆڕمی ئایینیدا تا‬ ‫راده‌ی��ه‌ك ئازادی ده‌بینرێت‪ ،‬چه‌مكی خێزان‬ ‫گۆڕانی به‌سه‌ردا هات‪ ،‬ك ‌ه دواتر كۆمه‌ڵێك‬

‫‪105‬‬

‫گۆڕانكاریی كۆمه‌اڵیه‌تی گه‌وره‌ی خسته‌وه‌‌‪،‬‬ ‫ی�� ‌هك��ێ��ك ب���وو ل�� ‌ه ئ��ه‌ن��ج��ام�� ‌ه ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی�� ‌ه‬ ‫گرنگه‌كانی ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫ریفۆڕمدا باوك‪ ،‬كه ساالر بووه‌‌و ئاره‌زووی‬ ‫منداڵه‌كانی وابه‌سته‌ی ئاره‌زووی خۆی بوون‪،‬‬ ‫به‌اڵم ته‌وژمی گۆڕانكارییه‌كان تا ده‌هات ئه‌و‬ ‫تێڕوانینه‌ی كاڵده‌كرده‌وه‌و هێواش هێواش‬ ‫ده‌ركه‌وتنی شێوازی نوێی به‌رهه‌مهێنان‌و‬ ‫ف��ره‌وان��ب��وون��ی خ��وێ��ن��دن‌و دوورك��ه‌وت��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه خ��ێ��زان‪ ،‬ل�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی ره‌ه���ای باوكی‬ ‫ب��ه‌س��ه‌ر ئ����اره‌زووی م��ن��داڵ ك��ه‌م��ده‌ك��رده‌وه‌‪،‬‬ ‫ئیدی سه‌رپێچیكردنی ئاره‌زووه‌كانی باوك‬ ‫رۆژبه‌ڕۆژ په‌ره‌ی ده‌سه‌ند‪ ،‬بۆ نموون ‌ه خودی‬ ‫ل��ۆت��ه‌ر ب��ه‌م سه‌رپێچیكردن ‌ه هه‌نگاوه‌كانی‬ ‫ده‌ست پێكرد‪ ،‬كه‌بێ ره‌زامه‌ندیی خێزانه‌كه‌ی‬ ‫بوو ب ‌ه راهیب‪ ،‬ته‌نانه‌ت وای لێهات منداڵه‌كان‬ ‫‌ب��ێ وی��س��ت��ی خ��ێ��زان ئ��ای��ی��ن��زای ئایینییان‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌ب��ژارد‪ ،‬ه��ه‌ر ل��ێ��ره‌ش��ه‌وه‌ ت��ا ده‌ه��ات‬ ‫هه‌ڵهاتن‌و دووركه‌وتنه‌وه‌ی الوه‌كان‪ ،‬چ كچ‪،‬‬ ‫چ كوڕ‪ ،‬به‌ره‌و ناوچ ‌ه پڕۆتێستانتییه‌كان پتر‬ ‫ده‌بوون‪ ،‬ئه‌مه‌ش ل ‌ه پاڵ ئه‌وه‌دا‪ ،‬كه‌كۆمه‌ڵێك‬ ‫كێشه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی وه‌ك ئاواره‌یی‌و الدانی‬ ‫ئه‌خالقی‌و هاوسه‌رگیری بێ ره‌زامه‌ندیی‬ ‫ب����اوك‌و پ���ه‌رت���ه‌وازه‌ی���ی خ��ێ��زان‌و كێشه‌ی‬ ‫میرات‌و ده‌خسته‌وه‌‪.‬‬ ‫كه‌واته بزووتنه‌وه‌ی ریفۆڕمی ئایینی له‌‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی بزووتنه‌وه‌یه‌كی زیاتر كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ب�����ووه‪ ،‬چ��ۆت��ه ن��ێ��و خ���ه‌ڵ���ك���ه‌وه‌‪ .‬ب��ێ��گ��وم��ان‬ ‫گاریگه‌ریی زیاتر ل ‌ه سه‌ر كۆمه‌ڵگادا بووه‪.‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك بینیمان بزووتنه‌وه‌ی ریفۆڕم زیاتر‬

‫داب‌و نه‌ریت‌و ره‌وشت ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی‬ ‫گ��ۆڕی��وه‪ .‬ب��ه‌اڵم رێنیسانس‪ ،‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ته‌نها ل ‌ه نێو چین ‌ه رۆشنبیره‌كه‌دا ما‌وه‌ته‌وه‌و‬ ‫ته‌نها ئه‌و تیۆرانه‌ی داڕشتووه‪ ،‬ك ‌ه پێویست‬ ‫ب��وو ‌ه بونیادی كۆمه‌اڵیه‌تی بگۆڕێت‪ ،‬ئیدی‬ ‫نه‌یتوانیوه‪‌.‬توانرا له‌و سه‌رده‌مه‌دا ب ‌ه كرده‌و ‌ه‬ ‫ک��اری ل ‌ه سه‌ر بكرێت‌‪ ،‬زۆر ك��اری نه‌كرد ‌ه‬ ‫س��ه‌ر كۆمه‌ڵگا ب�� ‌ه گشتی ب��ه ‌ب����ه‌راورد ب ‌ه‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ریفۆڕمی ئایینی‪ ،‬كه ‌ته‌واوی‬ ‫ره‌وشتی كۆمه‌ڵگای گ��ۆڕی‌و داب‌و نه‌ریتی‬ ‫سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستی ب ‌ه ته‌واوی تێكشكاند‪،‬‬ ‫ك���وڕو ك��چ��ی ئ���ه‌و س���ه‌رده‌م��� ‌ه ب��ه‌ئ����ازادی‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت بێ ره‌زامه‌ندیی دایك‌و باوكیشیان‬ ‫هاوسه‌رگیرییان ده‌ك��ردو ئایینزای خۆیان‬ ‫هه‌ڵده‌بژارد‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ئه‌م ‌ه هه‌ندێك كێشه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی لێكه‌وته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم سه‌رئه‌نجام‬ ‫بوو ‌ه ئه‌و رۆح ‌ه نوێیه‌ی‪ ،‬ك ‌ه رۆڵی سه‌ره‌كی‬ ‫گێڕا له‌سه‌قامگیركردنی سه‌رمایه‌داری وه‌ك‬ ‫پێكهاته‌یه‌كی ئابوورری ــ كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫هونه‌ری په‌روه‌رده‌و فێرکردنی چه‌وساوه‌کان‬

‫نووسینی‪ :‬پاوڵۆ فێرێری‬ ‫وه‌رگێڕانی (له عه‌ره‌بییه‌وه)‪ :‬جیهاد محه‌مه‌د‬

‫‪107‬‬

‫پێشکه‌شه ب��ه س��ت��ه‌م��ل��ێ��ک��راوان‌و ئ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵیاندا ئازار ده‌چێژن‌و شان به شانیان‬ ‫خه‌بات ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫پاوڵۆ فێرێری‬ ‫پ��اوڵ��ۆ ف��ێ��رێ��ری ن��ووس��ه‌رێ��ک��ه پ��س��پ��ۆڕه له‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی هونه‌ری په‌روه‌رده (پێداگۆگی)‌و‬ ‫فێرکردن‪ ،‬به تایبه‌تی له بواردی نه‌هێشتنی‬ ‫ن��ه‌خ��وێ��ن��ده‌واری��ی ل��ه نێو م��رۆڤ��ه گ���ه‌وره‌‌و‬ ‫بە ته‌مه‌نه‌کاندا‪ .‬له س��ه‌رده‌م��ی گه‌نجییه‌وه‬ ‫هه‌وڵیداوه کار بکات به چه‌کێکی کاریگه‌ر‪،‬‬ ‫که له خزمه‌تی سته‌ملێکلراواندا بێت‌و ببێت‬ ‫به ئامڕازێک بۆ رزگارکردنیان له ترس‌و‬ ‫بێده‌نگییان‌و نه‌فره‌تکردنیان له دی��ارده‌ی‬ ‫چ��ه‌وس��ان��ه‌وه‌و کۆیله‌یی‌و بنده‌ستی‪( .‬ک��ار)‬ ‫ب��ه الی ف��ێ��راری��ی��ه‌وه ب��ۆ ئ���ه‌وه نییه ژیانی‬ ‫داراییان پێ باش بکرێت‪ ،‬به‌ڵکو بۆ ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که پێی ئازادبن‌و له چه‌وسانه‌وه رزگاریان‬ ‫ببێت ه��ه‌روه‌ه��ا ل��ه نێو س��ن��ووری بازنه‌ی‬ ‫ک��ل��ت��ووری بێده‌نگی بێنه ده‌ره‌وه‪ .‬ئه‌وجا‬ ‫رووب����ه‌ڕووی کێشه‌‌و قه‌یرانه‌کانی جیهان‬ ‫ببنه‌وه‌و به‌ره‌نگاری ببنه‌وه‌و ئاماده‌ییان تیادا‬ ‫دروست ببێت بۆ گۆڕینی سه‌رجه‌م داکه‌وتی‬ ‫چه‌وسانه‌وه‌گیری‪.‬‬ ‫فێرێری هاوواڵتییه‌کی به‌رازیلییه‪ ،‬له ساڵی‬ ‫‪١٩٢١‬دا له ناوچه‌یه‌کی ه��ه‌ره هه‌ژارترین‌و‬ ‫دواک���ه‌وت���ووت���ری���ن‌و پ��ڕ ک��وێ��ره‌وه‌ری��ت��ری��ن‬ ‫ناوچه‌کانی به‌ڕازیلدا له‌دایکبووه‪ .‬خوێندنی‬ ‫له ساڵی ‪١٩٥٩‬دا ت��ه‌واوک��ردووه‌و ب��ووه به‬

‫مامۆستای مێژوو‪ .‬پاشان بووه به مامۆستای‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی ه��ون��ه‌ری پ���ه‌روه‌رده‌ک���ردن له‬ ‫زان���ک���ۆی رس��ی��ڤ��ه ل���ه‌و ش�����اره‌ی‪ ،‬ک���ه لێی‬ ‫له‌دایکبووه‪ .‬توانایی پسپۆڕیی له ب��واری‬ ‫پ��ه‌روه‌رده‌و فێرکردندا گه‌یشتووەته ئه‌وه‌ی‬ ‫رێبازێکی تایبه‌ت س��ه‌ب��اره‌ت به فێرکردنی‬ ‫مرۆڤه گ���ه‌وره‌و به ته‌مه‌نه‌کان بۆ خه‌ڵکی‬ ‫واڵت��ه‌ک��ه‌ی دابهێنێت‪ .‬دوای ئ��ه‌وه له الیه‌ن‬ ‫ج��ه‌ن��ه‌ڕال��ه ده‌س��ه‌اڵت��داره‌ک��ان��ه‌وه خ��راوه‌ت��ه‬ ‫به‌ندیخانه‌وه به ت��اوان��ی ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬که هانی‬ ‫خ��ه‌ڵ��ک��ی داوه ب���ۆ ی��اخ��ی��ب��وون ل���ه دژی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و به‌شداریکردن له تێکدانی باری‬ ‫ئاساییشی واڵت���ی ب��ه‌رازی��ل‪ ،‬ب���ه‌اڵم سه‌یر‬ ‫له‌وه‌دایە رۆژێ��ک له رۆژان نه‌چۆته ریزی‬ ‫ه��ی��چ حیزبێکی سیاسییی ئ���ه‌و واڵت����ه‌وه‪.‬‬ ‫م��اوه‌ی زیاتر له سێ مانگ له به‌ندیخانه‌دا‬ ‫ماوه‌ته‌وه‪ ،‬به ئه‌شکه‌نجه‌ی زۆره‌وه‪ .‬دوای‬ ‫ئه‌وه له واڵت ده‌رکراوه‪ ،‬که هه‌رگیز دووباره‬ ‫بۆی نه‌گه‌ڕێته‌وه‪ .‬چۆته واڵتی چیللی‪ .‬له‌وێ‬ ‫بۆ ماوه‌ی پێنج ساڵ له رێکخراوی نه‌ته‌وه‬ ‫یه‌کگرتووه‌کان له یۆنیسکۆ کاری کردووه له‬ ‫بواری په‌روه‌رده‌و فێرکردندا‪ .‬پاشان رووی‬ ‫له واڵت ‌ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا کردووه‪.‬‬ ‫ل��ه‌وێ ب��ووه به راوێژکارێکی په‌روه‌‌رده‌یی‬ ‫له زانکۆی هارڤه‌رد‪ .‬پاشان چووه بۆ جنێڤ‬ ‫له سویسرا‌و ل��ه‌وێ ک��راوه به راوێ��ژک��اری‬ ‫تایبه‌ت له نووسینگه‌ی فیڕکردنی سه‌ر به‬ ‫ئه‌نجومه‌نی کنیسه‌کانی جیهان‪.‬‬ ‫ف��ێ��راری ن��ووس��ه‌رێ��ک��ی زۆر چ���االک ب��ووه‬ ‫به زمانی پۆرتوگالی‌و ئیسپانی‪ ،‬چه‌ندین‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫وت���ارو کتێبی ن��ووس��ی��وه‪ ،‬ه��ه‌ره دوایینیان‬ ‫کتێبی (ه��ون��ه‌ری پ����ه‌روه‌ردوه‌و فێرکردنی‬ ‫سته‌ملێکراوان)ه‪ ،‬که به‌شی یه‌که‌مه‌که‌ی جیهاد‬ ‫محه‌مه‌د بۆ خوێنه‌ری کورد له عه‌ره‌بییه‌وه‬ ‫وه‌ری��گ��ێ��ڕاوه‌ت��ه س��ه‌ر زمانی ک���وردی‌و له‌م‬ ‫گۆڤاری که‌وانه‌‌یه‌دا جێگای بۆته‌وه‪.‬‬ ‫دیالۆگ‬ ‫مەسەلەی بەمرۆڤکردن ‪،Humanization‬‬ ‫ک��ه ب��ه ب���ه‌رده‌وام���ی ل��ه روان���گ���ه‌ی ب��ەه��اوه‬ ‫مەسەلەیەکی ته‌وه‌رییه سه‌باره‌ت به خودی‬ ‫م���رۆڤ‪ ،‬هێنده گرنگه‪ ،‬ک��ه هه‌رگیز نابێت‬ ‫ف��ه‌رام��ۆش بکرێت‪ .‬گرنگیدان به پڕۆسه‌ی‬ ‫بەمرۆڤکردن خۆی له خۆیدا راسته‌وخۆ دان‬ ‫پێدانانه به‌وه‌ی‪ ،‬که چاڵێک هه‌یه مرۆڤ تێی‬ ‫که‌وتووه‌‌و له مرۆڤایەتی داماڵێنراوه‪ ،‬نه‌ک له‬ ‫رووی بایۆڵۆجییه‌وه‪ ،‬به‌ڵکو وه‌ک داکه‌وتێک‪.‬‬ ‫به هه‌ستپێکردن به راده‌ی داماڵینی مرۆڤ‬ ‫له ره‌هه‌نده مرۆڤایه‌تییه‌که‌ی‪ ،‬ئه‌و پرسیاره‬ ‫دێته پێشه‌وه‪ ،‬که ئایا ده‌شێت بەمرۆڤکردن‬ ‫خ��وێ��ن��ی ب���ه ب�����ه‌ردا ب��ک��رێ��ت؟ ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت له‬ ‫چوارچێوه‌ی مێژوودا‌و له رووی بابه‌تییه‌وه‬ ‫پڕۆسه‌ی بەمرۆڤکردن‌و داماڵینی مرۆڤ له‬ ‫دۆخه مرۆڤایه‌‌تییه‌که‌ی دوو ئه‌گه‌رن‪ ،‬که ئایا‬ ‫مرۆڤ زینده‌وه‌رێکی ناته‌واوه‪ ،‬یان هۆشیاره‬ ‫به‌وه‌ی‪ ،‬که ناته‌واوه؟‬ ‫به‌اڵم به بوونی پڕۆسه‌ی بەمرۆڤایه‌تیکردن‌‌و‬ ‫داماڵین له مرۆڤایه‌تی وه‌ک دوو هه‌ڵبژاردنی‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‪ ،‬ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ت��ه‌ن��ه��ا ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی‬

‫یه‌که‌میان کارو ک��رده‌وه‌ی مرۆڤه‪ ،‬به‌اڵم له‬ ‫هه‌مان کاتدا به به‌رده‌وامی نکووڵی له‌و کارو‬ ‫کردوه‌وه‌یه‌ی ده‌کرێت‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به هۆی‬ ‫ئه‌و نکوڵیکردنه‌وه بوونی خۆی ده‌سه‌پێنێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌مان کاتدا به ئەسته‌م‌و چه‌وسانه‌وەو‬ ‫توندووتیژی بەرانبەری تووشی دارووخان‌و‬ ‫ی‬ ‫داڕم����ان ده‌ب��ێ��ت‪ .‬ل��ه‌و س��ات��ه‌ش��دا پ��ه‌رۆش�� ‌‬ ‫ده‌یگرێت بۆ هه‌ستکرن به بوونی خۆی‌و‬ ‫حه‌ز له ئازادی‌و دادپه‌روه‌ری ده‌کات‪ ،‬ئه‌وجا‬ ‫خه‌بات بۆ ئ��ه‌وه ده‌ک��ات به‌ها مرۆڤایه‌تییه‬ ‫ون��ب��ووه‌ک��ه‌ی ب��ۆ خ��ۆی ب��دۆزێ��ت��ه‌وه‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫داماڵین له مرۆڤایه‌تی‪ ،‬که کاریگه‌ریی نه‌ک‬ ‫ته‌نها له ‌سه‌ر ئه‌وانه هه‌یه‪ ،‬که مرۆڤایه‌تییان‬ ‫ل��ێ زه‌وت ک����راوه‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و ب��ه ج��ۆرێ��ک له‬ ‫جۆره‌کان کاریگه‌ریی له سه‌ر ئه‌وانه‌ش هه‌یه‬ ‫مرۆڤایه‌تی زه‌وت ده‌که‌ن‪ ،‬که ئه‌مه خۆی له‬ ‫خۆیدا شێواندنی روخساری ئه‌و پیشه‌یه‌یه‪،‬‬ ‫که بکرێت به هۆیه‌وه مرۆڤ زیاتر به‌ره‌و‬ ‫ئاستی مرۆڤایه‌تی به‌رێت‪ .‬ئ��ه‌م شێواندنی‬ ‫روخ��س��ارە له چواچێوه‌ی م��ێ��ژوودا به‌دی‬ ‫ده‌کرێت نه‌ک له رۆڵی مێژوودا‪ .‬له راستیدا‬ ‫دان��ن��ان ب���ه‌وه‌ی‪ ،‬که داماڵین له مرۆڤایه‌تی‬ ‫خ��ۆی ل��ه خ��ۆی��دا رۆڵ��ێ��ک��ی م��ێ��ژووی��ی بێت‪،‬‬ ‫ده‌بێته هۆی ره‌فتاری به سووک سه‌یرکردن‪،‬‬ ‫یاخود ده‌بێته هۆی نائومێدیی ته‌واو‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫خه‌بات له پێناوی بەمرۆڤکردن‌و له پێناوی‬ ‫ئازادیی کرێکارو زاڵبوون به سه‌ر دۆخی‬ ‫نامۆبووندا‌و رێزگرتن له خه‌ڵکی وه‌ک تاک‬ ‫ده‌بێته هه‌وڵێکی بێ واتا‪ .‬به تایبه‌تی ئه‌گه‌ر‬ ‫دان به‌وه‌دا بنرێت‪ ،‬که داماڵین له مرۆڤایه‌تی‬

‫‪109‬‬

‫رۆڵێکی مێژوویی بێت‪ .‬خه‌باتیش ئه‌نجامی‬ ‫ئ���ه‌وه ن��ی��ی��ه‪ ،‬ک��ه دام��اڵ��ی��ن ل��ه م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ر چ���ی راس��ت��ی��ی��ه‌ک��ی م��ێ��ژووی��ی��ش��ه‪،‬‬ ‫وه‌ک چ��اره‌ن��ووس ب��ه‌دی ده‌ک��رێ��ت‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ئه‌نجامی ئه‌‌وه‌یه‪ ،‬که رژێمێکی نادادپه‌روه‌ر‬ ‫بوونی ده‌بێت‪ ،‬که توندوتیژی بەرانبەر به‬ ‫چه‌وساوه‌کان ده‌کات‌و چه‌وساوه‌کانیش له‬ ‫مرۆڤایه‌تییان داده‌ماڵرێن‪.‬‬ ‫چه‌وساوه‌کان‪ ،‬که داماڵراون له مرۆڤایه‌تی‬ ‫به هۆی باری ناهه‌مواری ژیانیانه‌وه ئیمڕۆ‬ ‫بێت‪ ،‬یان سبه‌ینێ ناچار ده‌بن خه‌بات بکه‌ن‬ ‫له دژی ئه‌و که‌سانه‌ی خستووییاننه‌ته ئه‌و‬ ‫ب���اره‌وه‪ ،‬چونکه ئ��ه‌و ب��اره خ��ۆی له خۆیدا‬ ‫شێواندنی ئه‌و روخساره‌یانه‪ ،‬که ده‌بووایه‬ ‫مرۆڤایه‌تییانه بووایه‪ .‬بۆیه چه‌وساوه‌کان بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی خه‌باتیان واتایه‌ک ببه‌خشێت‪ ،‬نابێت‬ ‫ئه‌وانیش ل��ه هه‌وڵیاندا ب��ۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫مرۆڤایه‌تییان بگۆڕێن‌و ببن به چه‌وسێنه‌ر‪،‬‬ ‫ب��ه‌ڵ��ک��و ده‌ب��ێ��ت خ��ه‌س��ڵ��ه‌ت��ی م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی به‬ ‫ه��ه‌ردوو الیه‌نه‌که ببه‌خشن‪ ،‬چ خۆیان‪ ،‬که‬ ‫چه‌وساوه بوون‌و چ ئه‌وانه‌ی چه‌وسێنه‌ریان‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه ئ��ه‌م��ه ئ��ه‌رک��ی م����ه‌زن‌و م��ێ��ژووی��ی‬ ‫م���رۆڤ���ای���ه‌ت���ی���ی���ان���ه‌ی چ����ه‌وس����اوه‌ک����ان����ه‪:‬‬ ‫ئ���ازادک���ردن���ی خ���ۆی���ان‌و ل��ه ه��ه‌م��ان ک��ات��دا‬ ‫ئازادکردنی چه‌وسێنه‌ره‌کانیشیان‪ ،‬چونکه‬ ‫چه‌وسێنه‌ره‌کان‪ ،‬که هه‌وڵی سته‌مکاری‌و‬ ‫دزی‌و ج��ه‌رده‌ی��ی ده‌ده‌ن ل�� ‌ه ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتیان به ده‌سته‌وه‌یه‪ ،‬ناتوانن‌و له‌و‬

‫ده‌سه‌اڵته‌یاندا تواناییان نییه هێزێک بدۆزنه‌وه‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی چه‌وساوه‌کانی پێ رزگار بکه‌ن‪،‬‬ ‫یاخود خۆیانی پێ رزگار بکه‌ن‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ئه‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ی‪ ،‬که له ده‌ره‌نجامی بێ هێزیی‬ ‫چه‌وساوه‌کانه‌وه هه‌ڵده‌قوڵێت‪ ،‬هێنده به‌هێز‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬که ه���ه‌ردوو ب��ه‌ره‌ک��ه‌ی پێ رزگ��ار‬ ‫بکرێت‪ .‬هه‌ر ته‌قه‌لالیه‌کیش بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی چه‌وسێنه‌ره‌کان‪ ،‬ئاوڕدانه‌وه‌یه له‬ ‫باری بێهێزیی چه‌وساوه‌کانیش‪ ،‬که به الی‬ ‫که‌مه‌وه به به‌رده‌وامی ل ‌ه شێوه‌ی پاداشت‌و‬ ‫به‌خششی درۆینه‌دا به‌دی ده‌کرێت‪ .‬له راستیدا‬ ‫ئه‌مه هه‌رگیز ل ‌ه وه تێپه‌ڕ ناکات‪ .‬ئه‌و کاته‬ ‫چه‌وسێنه‌ره‌کانیش بۆ ئه‌وه‌ی بواریان هه‌بێت‬ ‫ئه‌و پاداشت‌و به‌خششه‌ی خۆیان ده‌ربڕن‪،‬‬ ‫ده‌ب��ێ��ت سته‌می خ��ۆی��ان بشکێنن‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫بوونی هه‌ر رژێمێکی کۆمه‌اڵیه‌تیی سته‌مکار‬ ‫کانگایه‌کی ب��ه‌رده‌وام��ی پاداشت‌و به‌خشش‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬که له سه‌ر که‌الکی مردن‌و نائومێدی‌و‬ ‫ه��ه‌ژاری ده‌ژی‪ .‬ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‪ ،‬ئه‌وانه‌ی ئه‌م‬ ‫پ��اداش��ت‌و به‌خششه هه‌ڵخه‌ڵه‌تێنه‌رانه‌یه‬ ‫ده‌ک���ه‌ن‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ بچووکترین مه‌ترسی ل ‌ه‬ ‫سه‌ریان‪ ،‬هاری‌و په‌له‌قاژه ده‌یانگرێت‪.‬‬ ‫پ���اداش���ت‌و ب��ه‌خ��ش��ش��ی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه ته‌نها‬ ‫ل��ه خ��ه‌ب��ات��دا ده‌ب��ێ��ت ل��ه پێناو الب��ردن��ی ئه‌و‬ ‫هۆکارانه‌ی‪ ،‬که ده‌بنه هۆی بیرکردنه‌وه له‬ ‫پ��اداش��ت‌و به‌خششی ساخته‌ییانه‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫چاکه‌ی درۆیینه ترسنۆکه‌کان‌و به‌زێنراوه‌کان‬ ‫ده‌خاته کۆته‌‌وه‪ ،‬به‌اڵم به‌خششی راسته‌قینه‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی���ه‪ ،‬ک��ه ه���ه‌وڵ ب��درێ��ت ده‌س��ت��ی ئ��ه‌و‬ ‫به‌خششه‪ ،‬چ هی تاک بێت‌و چ هی تێکڕای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫گه‌الن بێت‪ ،‬زیاتر مرۆڤایه‌تییان ‌ه بێت له پێناو‬ ‫گۆڕینی جیهان به‌ره‌و باشتر‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ��ه‌م وان���ه‌و م��ه‌ش��ه ده‌ب��ێ��ت ل��ه الی��ه‌ن‬ ‫چ��ه‌وس��اوه‌ک��ان خ��ۆی��ان��ه‌وه بێت‌و ل��ه الی��ه‌ن‬ ‫ئه‌و که‌سانه‌و ‌ه بێت‪ ،‬که به راستی هاوکار‬ ‫ده‌بن له‌گه‌ڵیاندا‪ .‬له رێگای خه‌باتیانه‌وه‪ ،‬چ‬ ‫تاکه که‌س بن‌و چ گه‌الن بن‪ ،‬هه‌وڵ بده‌ن به‬ ‫هه‌وڵیان بۆ گێڕانه‌وه‌ی مرۆڤایه‌تیی خۆیان‪،‬‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی��ش ب���ده‌ن به‌خششی راسته‌قینه‌ی‬ ‫خ��ۆی��ان ب��گ��ێ��ڕن��ه‌وه‪ ،‬ب���ه‌اڵم ک��ێ��ن ئ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫باشترین که‌سانن بۆ تێگه‌یشتن له وات��ای‬ ‫قووڵی کۆمه‌ڵگایه‌کی پڕ له چه‌وساندنه‌وه‌و‬ ‫سته‌مکاری؟ کێن له‌و چه‌وساوانه‌ی‪ ،‬که له‬ ‫ئه‌نجامی کاریگه‌ریی چه‌وساندنه‌وه‌وه زیاتر‬ ‫هه‌ست به ئازار ده‌که‌ن‌و ئازار ده‌چێژن؟ کێن‬ ‫ئه‌وانه‌ی له نێو چه‌وساوه‌کاندا به باشتر له‬ ‫پێویستبوون به ئ��ازادی تێده‌گه‌ن؟ هه‌ڵبه‌ت‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ن‪ ،‬که به رێکه‌وت ئ��ه‌‌و ئازادییه‌‌یان‬ ‫ب��ۆ ب���ه‌ده‌س���ت ن���ای���ه‌ت‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و ب��ه رێ��گ��ای‬ ‫هه‌وڵیانه‌وه بۆی‌و به رێگای په‌ی بردنیان‬ ‫به گرنگیی خه‌باتیان له پێناویدا‪ .‬شێوه‌ی‬ ‫ئه‌م خه‌باته‌شیان له راستیدا به هۆی ئه‌و‬ ‫ئامانجه‌وه‪ ،‬که چه‌وساوه‌کان دیاریی ده‌که‌ن‬ ‫ده‌بێته پڕۆسه‌‌یه‌ک بۆ خۆشه‌ویستی بەرانبەر‬ ‫به هه‌وڵدان بۆ نه‌هێشتنی خۆشه‌ویستی‪ ،‬که‬ ‫له جه‌‌رگه‌ی ئه‌و توندوتیژییه‌وه هه‌ڵده‌قوڵێت‪،‬‬ ‫ک��ه چ��ه‌وس��ێ��ن��ه‌ره‌ک��ان ده‌ی��ک��ه‌ن‪ .‬ئ��ه‌و ج��ۆره‬ ‫نه‌هێشتنی خۆشه‌ویستییه‌ی‪ ،‬که داپۆشراوه‬ ‫به به‌خششی درۆینه‪،‬‬ ‫به‌اڵم زۆر جار چه‌وسێنه‌ره‌کان هه‌وڵ ده‌ده‌ن‬

‫له قۆناغی یه‌که‌می خه‌باتدا خۆیان وه‌ک‬ ‫چه‌وساوه بنوێنن‪ ،‬یاخود وه‌ک چه‌وساوه‌ی‬ ‫الو ‌هک��ی‪ ،‬نه‌ک هه‌وڵی ئ��ازادی بده‌ن‪ ،‬چونکه‬ ‫خودی بناغه‌ی بیرکردنه‌وه‌یان پڕ بووه له‌و‬ ‫دووالییه‌ی ‪ ،duality‬که له‌و بارو دۆخه‌یاندا‬ ‫هه‌یه‪ ،‬که تیایدا ده‌ژی��ن‪ .‬هه‌وڵ ده‌ده‌ن وه‌ک‬ ‫پ��ی��اوی م��ه‌رد خ��ۆی��ان نیشان ب���ده‌ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫به‌الیانه‌وه وای��ه پیاو بۆ ئ��ه‌وه‌ی به راستی‬ ‫مه‌رد بێت‪ ،‬پێویسته چه‌وسێنه‌ر بێت‪ .‬ئه‌مه‬ ‫نموونه‌ی ب��ااڵی مرۆڤایه‌تیی ئ��ه‌وان��ه‪ .‬ئه‌م‬ ‫دی���ارده‌ی���ه‌ش ل���ه‌و راس��ت��ی��ی��ه‌وه س��ه‌رچ��اوه‬ ‫د ‌هگ��رێ��ت‪ ،‬که چ��ه‌وس��اوه‌ک��ان له ساته‌کانی‬ ‫ئه‌زموونی ژیانیاندا هه‌ڵوێستێک وه‌رده‌گرن‪،‬‬ ‫که به چه‌وسێنه‌ره‌کانیانه‌وه بنووسێن‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێک نه‌توانن له بارو دۆخی وه‌ه��ادا به‬ ‫روون��ی بیر بکه‌نه‌وه‪ ،‬تا بتوانن به هۆیه‌وه‬ ‫دیوی ده‌ره‌وه‌ی ببینن‪ .‬ئه‌مه‌ش خۆی له خۆیدا‬ ‫ئه‌وه ناگه‌یه‌نێت‪ ،‬که چه‌وساوه‌کان به خۆیان‬ ‫نه‌زانن که‌وتوونه‌ته ژێر پێوه‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌وه‬ ‫ده‌گه‌یێنێت‪ ،‬که وا بیر له خۆیان ده‌که‌نه‌وه‬ ‫له نێو چه‌وسانه‌وه‌دا نوقوم بوون‌و خنکاون‪.‬‬ ‫تا ئه‌م راده‌‌و سنووره‌ی بیرکردنه‌وه‌یه‌یان‪،‬‬ ‫که ته‌نها هه‌ر پێچه‌وانه‌ی چه‌وسێنه‌ره‌کانن‌و‬ ‫هیچی‌تر‪ ،‬بیر ل ‌ه وه ناکه‌نه‌وه‪ ،‬که خه‌بات له‬ ‫دژی ئه‌و چه‌وسانه‌وه بکه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی له‌و‬ ‫دووالییه رزگاریان بێت‪ ،‬که تێی که‌وتوون‪،‬‬ ‫ئ��ەو دوو الی��ی��ەی ل��ه ن��ێ��وان هه‌ستکردنیان‬ ‫به چه‌وسانه‌وه‌و نقوقمبوون‌و خنکانیان له‬ ‫نێو چه‌وسانه‌وه‌‌دا هه‌یه‪ .‬وا دیاره بوون به‬ ‫جه‌مسه‌رێک‪ ،‬که روو له ئازادبوون نه‌کات‪،‬‬

‫‪111‬‬

‫به‌ڵکو روو له خۆبه‌ستنه‌وه به جه‌مسه‌ی‬ ‫بەرانبەر بکات‪.‬‬ ‫له‌م دۆخه‌دا چه‌وساوه‌کان‪ ،‬وا ته‌ماشای مرۆڤی‬ ‫نوێ ناکه‌ن‪ ،‬که مرۆڤێک بێت له ئه‌نجامی‬ ‫ک��ردن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م گرێکوێره‌ی دووالی��ی��ه‌وه‬ ‫ل ‌ه دایکبووبێت‪ .‬کاتێک‪ ،‬که ئ��ازادی شوێنی‬ ‫چه‌وسانه‌وه ده‌گ��رێ��ت��ه‌وه‪ .‬هه‌ڵبه‌ت مرۆڤی‬ ‫نوێ به الی مرۆڤە چه‌وساوه‌کانه‌وه ئه‌وه‬ ‫ده‌گه‌یێنێت‪ ،‬که خۆشیان ببن به چه‌وسێنه‌ر‪.‬‬ ‫روانینیان بۆ مرۆڤی نوێ ئه‌وه ده‌بێت‪ ،‬که‬ ‫تاکالیه‌نه‌یه‪ .‬ب ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی‪ ،‬که خۆیان به‬ ‫چه‌وسێنه‌ره‌کانیانه‌وه ده‌لکێنن ده‌رفه‌ت‌و بوار‬ ‫بۆ خۆیان دروست ناکه‌ن ‪ ،‬که بیر بکه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫که که‌سانێکن سه‌ر به چینێکی چه‌وساوه‌ن‪.‬‬ ‫چاکسازیی کشتوکاڵییان بۆ ئه‌وه ناوێت‪ ،‬که‬ ‫پێێ ئازاد بن‪ ،‬به‌ڵکو بۆ ئه‌وه ده‌یانه‌وێت‪ ،‬که‬ ‫ی پاشان ببن به‬ ‫ببن به خاوه‌نی پارچه زه‌‌و ‌‬ ‫خاوه‌نی زه‌وی‌و زار‪ ،‬به واتایه‌کی‌تر ببن به‬ ‫ئاغاو ده‌ره‌به‌گ‪ .‬زۆر به ده‌گمه‌ن ده‌بینین‪ ،‬که‬ ‫کرێکارێک‪ ،‬که پله‌ی به‌رز بێته‌وه‌و ببێت به‬ ‫سه‌رکار دواجار نه‌بێت به که‌سێک ده‌سه‌اڵتی‬ ‫خۆی به‌سه‌ر هاوڕێکانی پێشووی خۆیدا‬ ‫زاڵ نه‌کات‪ .‬ئه‌مه‌ش ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌یه‪ ،‬که باری‬ ‫جوتیار‪ ،‬واته باری چه‌وسانه‌وه هه‌ر وه‌ک‬ ‫خۆی ده‌مێنێته‌وه‌و گۆڕانی به‌سه‌ردا نایه‌ت‪.‬‬ ‫س��ه‌رک��ار ‌هک��ه ل��ه‌م ن��م��وون��ه‌ی��ه‌دا ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫پله‌که‌ی خۆی بپازێزێت‪ ،‬ناچار ده‌بێت به‬ ‫راده‌ی خاوه‌ن زه‌وی توندوتیژ بێت‪ ،‬ره‌نگه‬ ‫زیاتریش‪ .‬به‌م ج��ۆره‌ش ئه‌و بۆچوونه‌مان‬ ‫روون ده‌بێته‌وه‪ ،‬که ده‌ڵێین‪ :‬چه‌وسێنه‌ران‬

‫له قۆناغی یه‌که‌می خه‌باتیاندا خۆیان له‬ ‫چه‌وسێنه‌ره‌کانیاندا ده‌بیننه‌وه‪ ،‬که ئه‌مانیش‬ ‫وه‌ک ئه‌وان که‌ڵەپیاون‪.‬‬ ‫پێویسته هه‌ر شۆڕشێک‪ ،‬که گۆڕان له بارێکدا‬ ‫بکات ئازادی بهێنێت لە بری چه‌ساندنه‌وه‪،‬‬ ‫ده‌بێت ئ��ه‌م دی��ارده‌‌ی��ه ل ‌ه ب��ه‌رچ��او بگرێت‪.‬‬ ‫زۆر له‌و چه‌وسێنه‌رانه‌ی‪ ،‬که به شێوه‌یه‌کی‬ ‫راسته‌وخۆ‪ ،‬یان ناڕاسته‌وخۆ له شۆڕشدا‬ ‫به‌شدار ده‌بن‪ ،‬که خووو سروشتی رژێمی‬ ‫ک��ۆن ده‌گ���رن ش��ۆڕش��ه‌ک��ه ده‌ک���ه‌ن ب��ه هی‬ ‫خۆیان‪ ،‬وات��ه ته‌نها هه‌ر خۆیان د ‌هک��ه‌ن به‬ ‫خاوه‌نی شۆڕشه‌که‌‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ه ئ����ه‌وه‌ی ش��ای��ان��ی ب��اس��ه‪ ،‬پێویسته‬ ‫ب��ه وردی توێژینه‌وه ل��ه ب���اره‌ی ت��رس له‬ ‫ئازادییه‌وه بکرێت‪ ،‬که چه‌وساوه‌کان تووشی‬ ‫دێ��ن‪ .‬ئ��ه‌و ترسه‌ی‪ ،‬که ره‌نگه پاڵیان پێو ‌ه‬ ‫بنێت بۆ پێشه‌وه به‌ره‌و ئاره‌زووه‌ی بینینی‬ ‫رۆڵی چه‌وسێنه‌ر‪ ،‬یاخود رایان بکێشێته‌وه‬ ‫بۆ دواوه بۆ ئه‌وه‌ی رۆڵی چه‌وساوه ببینن‪.‬‬ ‫یه‌کێک له بنه‌ما سه‌ره‌کییه‌کانی په‌یوه‌ندیی‬ ‫نێوان چه‌وسێنه‌رو چه‌وساوه ئه‌وه‌یه‪ ،‬که‬ ‫خۆ به راس��ت زانینه ‪ .Prescription‬هه‌ر‬ ‫خۆ به راست زانینێکیش ئه‌وه‌یه‪ ،‬که که‌سێک‬ ‫خۆی چی به راست بزانێت‪ ،‬به سه‌ر که‌سه‬ ‫بەرانبەره‌که‌یدا بیسه‌پێنێت‪ .‬واته ئه‌م بیر له‬ ‫چی بکاته‌وه ده‌بێت ئ��ه‌وه‌ی بەرانبەریشی‬ ‫وه‌ک ئه‌م بیر بکاته‌وه‪ ،‬به‌م جۆره ره‌فتاری‬ ‫چ��ه‌وس��اوه‌ک��ه ب��ه ب��ی��ری چ��ه‌وس��ێ��ن��ه‌ره‌ک��ه‬

‫ئاڕاسته ده‌کرێت‪ ،‬ئه‌وجا ئه‌گه‌ر چه‌وساوه‌که‬ ‫زاڵ ب��وو‪ ،‬ئیتر چه‌وسێنه‌ره‌که ده‌ب��ێ��ت به‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫چه‌وساوه‌‪ ،‬چونکه ده‌که‌وێته ژێر ده‌سه‌اڵتی‬ ‫بیرکردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی‪ ،‬که زاڵ ده‌بێت‌و ده‌بێت‬ ‫به چه‌وسێنه‌ر‪.‬‬ ‫چ��ه‌وس��او ‌هک��ان��ی��ش‪ ،‬ک��ه وێ��ن��ه‌ی چه‌وسێنه‌ر‬ ‫له مێشکیاندا به‌رجه‌سته ده‌بێت‌و رێچکه‌‌ی‬ ‫ده‌گرن‪ ،‬له ئازادی ده‌‌ترسن‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ئازادی ل ‌ه‬ ‫وه‌دایه‪ ،‬که ئه‌مانه‪ ،‬واته چه‌وساوه‌کان خۆیان‬ ‫له‌م وێنه‌یه (وێنه‌ی چه‌وسێنه‌ر) رزگار بکه‌ن‪،‬‬ ‫له بریی ئ��ه‌وەی بیریان بۆ سه‌ربه‌خۆیی‌و‬ ‫به‌رپرسیارییه‌تی بچێت‪ .‬ئازادیش به هێرش‬ ‫بردن به‌ده‌ست دێت‪ ،‬نه‌ک چ��اوه‌ڕی بکرێت‬ ‫وه‌ک ب��ه‌خ��ش��ش‌و دی����اری ب���ه‌ده‌س���ت بێت‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ه ب���ه‌رده‌وام���ی‌و ب��ه ه��ه‌س��ت به‬ ‫به‌رپرسیاریکردن ه��ه‌وڵ بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ئ��ازادی بدرێت‪ .‬ئ��ازادی شتێکی پیرۆز نییه‪،‬‬ ‫که ل ‌ه ده‌ره‌‌وه‌ی خودی که‌سایه‌تیی مرۆڤدا‬ ‫بێت هه‌روه‌ها بیرۆکه‌یه‌ک نییه‪ ،‬که بووبێت به‬ ‫ئه‌فسانه‪ ،‬به‌ڵکو بابه‌تێکه به بێ بوونی مرۆڤ‬ ‫بوونایه‌تییه‌که‌ی ته‌واو نابێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌‌و خه‌ڵکه‌ی‪ ،‬ک��ه بیانه‌وێت ل��ه ژێ��ر ب��اری‬ ‫چ���ه‌‌وس���ان���ه‌وه رزگ���اری���ان ب��ێ��ت‪ ،‬پێویسته‬ ‫یه‌که‌مجار به وردی له هۆکاره‌کانی تێبگه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌وجا بتوانن به ئامانجه‌وه باره‌که بگۆڕن‌و‬ ‫ب��ارێ��ک��ی ن��وێ بهێننه پ��ێ��ش��ه‌وه ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫بتوانن ب��ه ت���ه‌واوی ببن ب��ه م���رۆڤ‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫هه‌ڵبه‌ت خه‌بات له پێناوی مرۆڤایه‌تییه‌کدا‪،‬‬ ‫ک��ه وات���ای ت���ه‌واوی هه‌بێت‪ ،‬ل��ه راستیدا له‬ ‫خ��ه‌ب��ات��ی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌وه ده‌س��ت��پ��ێ��د ‌هک��ات له‬ ‫پ��ێ��ن��او گ��ۆڕی��ن��ی ب��ارێ��ک��ی ک���ۆن ب��ۆ بارێکی‬ ‫ن��وێ‪ .‬هه‌رچه‌ند ب��اری چه‌وسانه‌وه مرۆڤ‬

‫له مرۆڤایه‌تییه‌که‌ی داده‌ماڵێت‪ ،‬کاریگه‌ریی‬ ‫ت����ه‌واوی ل��ه س���ه‌ر ه��ه‌م��وو چ��ه‌وس��اوه‌ک��ان‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬له هه‌مان کاتیشدا کاریگه‌ریی له سه‌ر‬ ‫چه‌وسێنه‌ره‌کانیشدا ده‌بێت‪ ،‬به‌اڵم له راستیدا‬ ‫چه‌وساوه‌کان بۆ خۆیان ده‌بێت ئه‌و خه‌باته‬ ‫بکه‌ن‌و ببن به نوێنه‌رانی ه��ه‌ردوو به‌ره‌که‬ ‫له پێناو به‌دیهێنانی خه‌سڵه‌تی بەمرۆڤبوونی‬ ‫ت��ه‌واو‪ ،‬چونکه مرۆڤی چه‌وسێنه‌ر خۆی له‬ ‫خۆیدا له بناغه‌وه له خه‌سڵه‌تی مرۆڤایه‌تی‬ ‫داماڵراوه‪ ،‬کاریگه‌ریشی له سه‌ر ئه‌و مرۆڤان ‌ه‬ ‫هه‌یه‪ ،‬که له بن ده‌ستی ده‌چه‌وسێنرێنه‌وه‪،‬‬ ‫چونکه چه‌وسێنه‌ر‪ ،‬که خۆی له خه‌سڵه‌تی‬ ‫مرۆڤایه‌تی داماڵراوه له هه‌مان کاتدا هه‌وڵیش‬ ‫ده‌دات مرۆڤه‌کانی‌تریش بچه‌وسێنێته‌وه‌و‬ ‫ل��ه خه‌سڵه‌تی مرۆڤایه‌تییان دابماڵێت‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌ر ئ���ه‌وه راب��ه‌رای��ه‌ت��ی��ی خ��ه‌ب��ات ته‌نها به‬ ‫مرۆڤی چه‌وساوه ده‌کرێت‪ ،‬نه‌ک به مرۆڤی‬ ‫چه‌وسێنه‌ر‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئه‌و ج��ۆره مرۆڤه چه‌وساوانه‌ی‪ ،‬که‬ ‫رادێ��ن له‌گه‌ڵ نقوقمبوونیان له نێو بارێکی‬ ‫بنده‌ستیدا‌و ته‌واو ملکه‌چ ده‌بن‪ ،‬راڕا ده‌بن‪،‬‬ ‫که ئایا ئامادە بن سه‌رچڵی بکه‌ن‌و خه‌بات‬ ‫له پێناو ئازادیدا بکه‌ن؟ له کاتێکدا‪ ،‬که ئه‌و‬ ‫ج���ۆره هه‌سته‌یان ال دروس���ت ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬که‬ ‫ب��ێ ت��وان��ان ل��ه ئاستی ه��ه‌ر سه‌رچڵییه‌کدا‬ ‫بۆ خه‌بات هه‌نگاوی بۆ بنێن‪ .‬جگه ل ‌ه وه‬ ‫خه‌باتیان له پێناو ئازادیدا نه‌ک ته‌نها ده‌بێته‬ ‫هه‌ڕه‌شه بۆ س��ه‌ر چه‌وسێنه‌ره‌کان‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ده‌بێته هه‌ڕه‌شه بۆ سه‌ر هاوڕێکانیشیان‪ ،‬که‬ ‫ده‌ترسن بکه‌ونه بن چه‌وسانه‌وه‌یه‌کی ژیاترو‬

‫‪113‬‬

‫ت��ون��دوت��ی��ژت��ری��ش‪ ،‬ب���ه‌اڵم کاتێک پ��ه‌رۆش��ی‬ ‫ده‌یانگرێت بۆ ئازادی‪ ،‬ئه‌وجا بیر ده‌که‌نه‌وه‪،‬‬ ‫ک��ه ده‌ک��رێ��ت ئ���ه‌و پ��ه‌رۆش��ی��ی��ه ب��گ��ۆڕن به‬ ‫مه‌رجێک ئه‌و په‌رۆشییه‌ش بخه‌نه ده‌روونی‬ ‫هاوڕێکانیشیانه‌وه‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌و هه‌نگاوه‌یان‬ ‫ب��ۆ ن��ان��رێ��ت‪ ،‬چونکه ت��رس ل��ه ئ����ازادی به‬ ‫سه‌ریاندا زاڵ ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬که نه‌توانن داوای‬ ‫خه‌بات له هاوڕێکانیان بکه‌ن‪ ،‬یاخود گوێ‬ ‫له هاوڕێکانیان بگرن‪ ،‬یان ته‌نانه‌ت گوێ له‬ ‫وی��ژدان��ی خۆشیان بگرن‪ .‬ن��ه‌ک ه��ه‌ر ئ��ه‌وه‪،‬‬ ‫به‌ڵکو حه‌زیان له‌وه‌یه ده‌سته‌گه‌ری بکه‌ن‪،‬‬ ‫نه‌ک ببن به هاوڕێی راسته‌قینه‌ی یه‌کتری‪.‬‬ ‫ح���ه‌زی���ان ل���ه‌وه‌ش���ه س���ه‌رش���ۆڕ ب���ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫گرنگ ئه‌وه‌یه ئ��اس��ووده ب��ن‪ ،‬که‌واته باری‬ ‫چه‌وساوه‌ییان دووالی���ی تێدایه نه ئه‌وه‌تا‬ ‫بوێرن به راستی داوای ئ��ازادی بکه‌ن‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌تا به ملشۆڕیش رازی بن‪ .‬واته حه‌زیان‬ ‫له ئازادییه‪ ،‬به‌اڵم له هه‌مان کاتدا ترسیان له‬ ‫ئازادی ده‌بێته‌وه‪ .‬به واتایه‌کی‌تر حه‌زیان له‬ ‫ژیانی ئازادانه هه‌یه‪ ،‬به‌اڵم هیچ هه‌نگاوێکیشی‬ ‫بۆ نانێن‪ ،‬نه ئه‌وه‌تا بیانه‌وێت خۆیان بن‌و نه‬ ‫ئه‌وه‌تا بیانه‌وێت خۆیان نه‌بن‪ .‬ئه‌‌م سروشته‬ ‫ت��ووش��ی داب��ه‌ش��ب��وون‌و داب��ڕان��ی��ان ده‌ک��ات‬ ‫له نێوان خۆیان‌و خودی خۆیان‪ ،‬له نێوان‬ ‫بوونیان به مرۆڤی راسته‌قینه‌و نامۆبوونیان‬ ‫له بوونیان به مرۆڤی راسته‌قینه‪ .‬نازانن ببن‬ ‫به چی‪ ،‬ببن به ئه‌کته‌ر‪ ،‬یان ببن به بینه‌ر؟ ببن‬ ‫به کارکه‌ر‪ ،‬یان ببن به ئه‌ندێشه‌که‌ر؟ بێده‌نگ‬ ‫ب��ن‪ ،‬ی��ان بێنه زم���ان؟ ئیفلیجن‌‪ ،‬خ��ه‌س��اون‪.‬‬ ‫ئه‌مه ئه‌و کاره‌ساته‌یه‪ ،‬که چه‌وساوه‌کانی‬

‫تێده‌که‌ون‪ .‬ئه‌مه ئ��ه‌و دۆخ��ه تایبه‌ته‌یه‌‪ ،‬که‬ ‫پێویسته (پیداگۆگی) لێکدانه‌وه‌ی بۆ بکات‪.‬‬ ‫کێشه ته‌وه‌رییه‌که له‌مه‌دا ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ئایا‬ ‫م��رۆڤ��ه چ��ه‌وس��اوه‌ک��ان‪ ،‬ک��ه داب����ه‌ش‌و له‌ت‬ ‫ل��ه‌ت ب��ن ل��ه نێو خ���ودی خ��ۆی��ان��داو ل��ه نێو‬ ‫هاوڕێکانیاندا‪ ،‬چۆن وه‌ک مرۆڤی راسته‌قینه‬ ‫ره‌فتار بکه‌ن‪ ،‬یان ببن به مرۆڤی راسته‌قینه؟‬ ‫هه‌روه‌ها چۆن له پیداگۆگیدا بۆ تێگه‌یشتن له‬ ‫ن‬ ‫ئازادی به‌شدار بن؟ خۆ ده‌توانن وه‌ک ماما ‌‬ ‫بن‪ ،‬که یارمه‌تیی ل ‌ه دایکبوونی پیداگۆگی‬ ‫ب��ده‌ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم له هه‌مان کاتدا مه‌حاڵه ئه‌وه‬ ‫بکه‌ن‪ ،‬چونکه له بارێکی دووالییدا ده‌ژین‪ ،‬که‬ ‫نه‌توانن چ رێگا‌یه‌ک هه‌ڵبژێرن‪ .‬ئایا ببن به‬ ‫خودی خۆیان‪ ،‬یان ببن به خودی که‌سی‌تر؟‬ ‫ئایا له چه‌وساوه بچن‪ ،‬یان له چه‌وسێنه‌ر‬ ‫بچن؟ هه‌ڵبه‌ت پیداگۆگی بۆ چه‌وساوه‌کان‬ ‫ئامرازێکه بۆ ئ��ه‌وه‌ی تواناییان ال دروست‬ ‫بێت‪ ،‬که بۆیان ده‌رک��ه‌وێ��ت‪ ،‬که چ خۆیان‌و‬ ‫چ چ��ه‌وس��ێ��ن��ه‌ره‌ک��ان��ی��ان‪ ،‬دوو دی����ارده‌‌ن له‬ ‫مرۆڤایه‌تیی راسته‌قینه‌یان داماڵراون‪.‬‬ ‫به‌م جۆره‪ ،‬ئازادیخوازی وه‌ک مامانی‌و ل ‌ه‬ ‫دایکبوون وای��ه‪ .‬ژان��ی ل ‌ه دایکبوونێکه ئه‌و‬ ‫مرۆڤه‌ی له‌و ژانه‌وه ل ‌ه دایک ده‌بێت‪ ،‬مرۆڤێکی‬ ‫ن��وێ��ی��ه‪ ،‬ک��ه دووالی����ی ل��ه ن��ێ��وان خه‌سڵه‌تی‬ ‫چ��ه‌وس��اوه‌و چ��ه‌وس��ێ��ن��ه‌ردا ت��ی��ای��دا نه‌بێت‪،‬‬ ‫به‌ڵکو پڕ به پڕی واتای مرۆڤایه‌تی مرۆڤ‬ ‫بێت‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬چاره‌سه‌رکردنی ئه‌م‬ ‫دووالییەیە‪ ،‬ئەمە تێگەیشتنەش وەک تاک بە‬ ‫سەر چەوسێنەرەکاندا جێبەجێدەبێت‪ .‬ئەویش‬ ‫ل��ە کاتێکدا‪ ،‬ک��ە خ��ۆی دەدۆزێ���ت���ەوە‪ ،‬وەک‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫چەوسێنەرێک‪ ،‬کە بووەتە فاکتەری زۆرێک‬ ‫لە ئازارا‌و ناڵە بۆ بەرانبەرەکەی‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫ئەمە نایکات بە ه��اوک��ار‌و هاوبەش لەگەڵ‬ ‫چەوساوەکاندا‪ .‬پاکانەکردن‌و هەستکردنی بە‬ ‫گوناح‌و بیانوو هێنانەوەو مامەڵەکردنی وەک‬ ‫باوک لەگەڵ چەوساوەکاندا هیچ سودێکی‬ ‫نییە‪ ،‬ک��ە ب����ەردەوام چ��ەوس��اوە ل��ە حاڵەتی‬ ‫پ��اش��ک��ۆدا بمێنێتەوە‪ .‬ه��اوک��اری��ی راستینە‬ ‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک��ە پ��ەن��اب��ەرن ب��ۆ چ��ەوس��اوەک��ان‌و‬ ‫هاوبەشبن لەگەڵییاندا بۆ گۆڕینی رەوشە‬ ‫چەقبەستووەکە‪ .‬ئەوە هەڵوێستێکی رێشەییە‪.‬‬ ‫ه���ەر وەک چ���ۆن هیگڵ ج��ەخ��ت��ی ل��ە س��ەر‬ ‫دەکاتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەوەی چەوساوەکانی پێدەناسرێتەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەوەب��ێ��ت‪ ،‬ک��ە س��ەرن��ەوی��ب��ک��ەن ب��ۆ هۆشی‬ ‫ف���ەرم���ان���ڕەوا‪ ،‬ی���ان ه��ۆش��ی ب����ااڵ‪ ،‬ک��ەوات��ە‬ ‫هاوکاری راستینە‪ ،‬هاوشان‌و هاوسەنگەری‬ ‫چەوسێنەرەکان‪ ،‬بۆ جەنگ بەرپاکردن بۆ‬ ‫گۆڕینی واقیعە چەقبەستوە مەوجودەکە‪،‬‬ ‫تەنیا بە تێگەیشتنی هۆشیاریی‪ ،‬یان پێزانین‌و‬ ‫ه��ەس��پ��ێ��ک��ردن��ی ک��ەس��ە چ��ەوس��ێ��ن��ەرەک��ان‬ ‫دێتەدی‪ ،‬بە مانایەکی‌تر هاوکاریی راستینەی‬ ‫چ��ەوس��ێ��ن��ەران ب��ۆ چ��ەوس��اوەک��ان‪ ،‬ل��ەوێ��دا‬ ‫دەردەک����ەوێ����ت‪ ،‬ک��ە ت��ەم��اش��اک��ردن��ی��ی��ان بۆ‬ ‫چەوساوەکان وەک توێژێکی دەستوپێسپی‌و‬ ‫رووت بوەستێنن‪ ،‬دەبێت وەک مرۆڤ بیانبینن‪،‬‬ ‫کە لەگەڵیاندا مامەڵەیەکی ستەمکارانەیان‬ ‫ک�����ردووە ب��ێ��دەن��گ��ی��ی��ان ک�����ردوون‪ ،‬فێڵییان‬ ‫لێکردوون لە کاتی پڕۆسه‌ی کڕینیان وەک کااڵ‬ ‫بۆ مەیسەرکردنی کارەکانی خۆیان‪ ،‬کاتێک‬

‫بە سۆزێکی رووت بانگخوازن بۆ چاکسازی‪،‬‬ ‫یان بە دەربڕینی خۆشەویستییەکی راستیینە‪،‬‬ ‫بۆ دەربڕینی ئ��ەم س��ۆز‌و خۆشەویستیی‌و‬ ‫ب��ەزەی��ی پیاهانتەوەیە زەوی��ن��ە سازبکەن‪.‬‬ ‫ئەمانە هەمووی گاڵتەجاڕییە‪ .‬چونکە ئەمە‬ ‫پێوەندییەکی رووت��ی بە هۆشی کەسییەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬کە باس لە مرۆڤیش بکرێت وەک کەس‪،‬‬ ‫دەبێت بزانین کاتێک ک��ەس دروستدەبێت‪،‬‬ ‫ک��ە م���رۆڤ ئ��ازادب��ێ��ت‪ ،‬م��رۆڤ��ی ئ��ازادی��ش‬ ‫بوونی نییە‌و مەحاڵە‪ ،‬ئەگەر ناکۆکییەکانی‬ ‫ن��ێ��وان چ���ەوس���اوەک���ان‌و چ��ەوس��ێ��ن��ەرک��ان‬ ‫چارسەنەکرێت‪ ،‬چارەسەرکردنیشی دەبێت‬ ‫بە شێوەیەکی بابەتییانە جێبەجێبکرێت‪ .‬دواتر‬ ‫داواکاریی ریشەیی لە کەسێکی چەوسێنەر‪ ،‬کە‬ ‫بۆی دەرکەوتبێت هۆکارە بۆ چەوساندنەوە‌و‬ ‫ستەمکاریی ئەوەیە‪ ،‬کە هاوبەشی راستەوخۆ‬ ‫ب��ک��ات ل��ەگ��ەڵ چ��ەوس��اوەک��ان��دا ب��ۆ گۆڕینی‬ ‫رەوش��ە چەقبەستوەکە‪ ،‬واقیعی مەوجود‪،‬‬ ‫نەک لە رێگەی هۆش‌و هەست‌و بەزەییەکی‬ ‫رووت�����ەوە‪ .‬داواک���ردن���ی خ��واس��ت��ی گ��ۆڕان��ی‬ ‫ری��ش��ەی��ی ل��ە رەوش����ە چ��ەق��ب��ەس��ت��وەک��ەدا‌و‪،‬‬ ‫هەوڵدان بۆ بەرەنگاربوونەوەی خۆ جواڵندن‌و‬ ‫بزاوتی خودیی‪ ،‬دەبێتە چاوپۆشین لە ستەم‌و‬ ‫چ��ەوس��ان��دن��ەوەک��ەو خ��ۆ رادەس��ت��ک��ردن بە‬ ‫قەدەری چاوەڕوانی بۆ پوکانەوەی رەوشی‬ ‫ستەمکاریی‌و چەوساندنەوە خۆی لە خۆیدا‪،‬‬ ‫خۆ دورخستنەوەو خۆ دزینەوە لە خەبات‌و‬ ‫دەورگ��ێ��ڕان��ی خ��ود لە پێناوی گۆڕانگارییە‬ ‫ستراکتورییەکەدا هیچ مانایەکی نییە‪ .‬بەڵکو‬ ‫بە پێچەوانەوە‪ ،‬کەس ناتوانێت تێبگات‌و وێنای‬

‫‪115‬‬

‫بابەتییانەبکات ب��ە ب��ێ دەورگ��ێ��ڕان��ی خ��ود‪.‬‬ ‫پێداگرتن لە سەر نەهێشتنی دەوری خود لە‬ ‫پڕۆسه‌ی گۆڕینی جیهان‌و مێژوودا کارێکی‬ ‫گیالنەو نەفامییە‪ .‬بە پێچەوانەوە هیچ الیەنێک‬ ‫لە خود‌و بابەت ناتوانرێت پەراوێزبخرێت‪.‬‬ ‫هیچ یەکێکیان بە بێ ئەویترییان نابن‪.‬‬ ‫ل��ە پ��ڕۆس��ه‌ی گ��ۆڕان��ی ج��ی��ه��ان‌و م��ی��ژوودا‪،‬‬ ‫پ��اس��ی��ڤ��ک��ردن��ی گ��رن��گ��ی خ����ود ن��ەف��ام��ی��ی‌و‬ ‫تێنەگەیشتنە‪ .‬ئەوە بڕیارێکی مەحاڵە‪ :‬جیهان‬ ‫بە بێ بوونی بەشەر‪ .‬ئەم هەڵویستەی‪ ،‬کە‬ ‫بڕوای بە بوونی شتەکان هەیە لە دەرەوەی‬ ‫ه���ۆش‌و وێ��ن��ای ئ��ەو ش��ت��ان��ەش ل��ە هۆشدا‬ ‫وەک خۆیەتی‪ ،‬ئەمە هەڵوێستێکی سادەیی‌و‬ ‫نەفامانەی هەستییە‪ ،‬کە الی وایە مەعریفە‌و‬ ‫پسپۆڕیی بە پێی خەیاڵپاڵویی‌و حساباتە‬ ‫دەروون��ی��ی��ەک��ەی گ���رێ���دراوی هەستەکانە‪،‬‬ ‫وات��ا س��ەرچ��اوەک��ەی هەستە‪ ،‬ن��ەک واقیعی‬ ‫م���اددی‪ ،‬بە مانایەکی‌تر گریمانەی بوونی‬ ‫مرۆڤ دادەنێن بە بێ جیهان‪ .‬نە مرۆڤ نە‬ ‫جیهان بێ یەکتریی نابن‪ ،‬مرۆڤەکان لە نێو‬ ‫خۆیاندا‌و لەگەڵ جیهانی خۆیاندا لە کارلێکیی‬ ‫بەردەوامدان‌و کاریگەرییان لە سەر یەکتری‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫مارکس ئەم جیاکردنەوەیەیی رەتکردووه‌‌و‬ ‫بڕوایی پێنەهێنا‪ ،‬هیچ بیرمەندێکی واقیعی‬ ‫رەخ��ن��ەگ��ر ب���ڕوای پێنییە‪ .‬ئ���ەوەی مارکس‬ ‫رەخنەی لێگرت‌و تێکیشکان بە شێوەیەکی‬ ‫زانستیانە ئ��ەوە خودگەرایی نەبوو‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئ��ەو پرنسیپە ب��وو‪ ،‬ک��ە دەی���وت مەعریفە‌و‬ ‫پسپۆڕیی گرێدراوی خەیاڵپاڵویی‌و هەستی‬

‫مرۆڤەکانە‌و هیچ رەوای��ی��ەک لەڕاستینەدا‬ ‫نییە‪ ،‬بۆیە داخ��وازی��ی بۆ پێویستی بوونی‬ ‫زان��س��ت��ی دەروون��اس��ی��ی ب��ۆ تێگەیشتن لە‬ ‫دی��اردە سروشتی‌و زانستیەکانییان دەکرد‪.‬‬ ‫بوونی واقیعی مەوجود بە رێکەوت نییە‌و بە‬ ‫رێکەوتیش ناگۆردرێت‪ .‬مادام خەڵک خۆی‬ ‫واقیعی کۆمەاڵیەتی دروس��ت��دەک��ات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو واقیعە پێچەوانەی جێبەجێکردنەکەی‬ ‫دەوەستیێەوە بەرانبەر بە بونیادنەرەکەی‬ ‫(خەڵک)‪ ،‬گۆڕینیشی تەنیا بە بونیادنەرکەی‬ ‫(خەڵک) خۆی دەکرێت‪ ،‬ئەم گۆڕانکارییە لە‬ ‫واقیعی مەوجودا ئەرکێکی مێژووییە‪ ،‬ئەرک‌و‬ ‫ئامانجی مرۆڤەکان خۆیانە‪.‬‬ ‫ئ���ەو واق��ی��ع��ەی‪ ،‬ک��ە دەب��ێ��ت ب��ە واقیعێکی‬ ‫سەرکوتکەر جیاکارییە ناکۆکەکان لە نێوان‬ ‫خ��ەڵ��ک��دا دروس���ت���دەک���ات؛ چ��ەوس��ێ��ن��ەران‌و‬ ‫چەوساوەکان‪ .‬بە دڵنییایەوە بەشی دووەم‬ ‫(چ���ەوس���اوەک���ان) ئ��ەرک��ی��ان ب��ەرپ��اک��ردن��ی‬ ‫خەباتێکی بێوچاونە ب��ۆ خ��ۆڕزگ��ارک��ردن‪،‬‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ئ����ەوان����ەی خ���ۆی���ان ب���ە ه���اوک���ار‌و‬ ‫ه��اوس��ەن��گ��ەر دادەن��ێ��ن��ن ب��ۆ ئ����ەوەی وەک‬ ‫م��رۆڤ بژین‌و وەک م��رۆڤ تەماشاکرێن‌و‬ ‫وەک مرۆڤ مامەڵەبکرێن‪ ،‬نەک وەک کااڵ‪،‬‬ ‫ئەمە الیەنێکی چاالک‌و کارایە تیاییاندا‪ .‬ئەم‬ ‫چاالکی‌و کاراییە وا لە مرۆڤ دەکات ببێت بە‬ ‫خود‪ ،‬کاریگەری دەبێت لە سەر بەکاربردنی‬ ‫ئامێرە سروشتیی‌و دروس��ت��ک��راوەک��ان لە‬ ‫سەر دیاردەکان‌و ئەو شتە سروشتیانەی‪،‬‬ ‫کە دەب��ن بە بابەتگەلێک بۆ چاالکییەکانی‪.‬‬ ‫میسالییەکان‪ ،‬ل��ەوان��ەش هیگڵ جەختی لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫س���ەر ک��ارای��ی خ���ود ک����ردووه‌ت����ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫خ��ودی گەڕاندۆتەوە بۆ ه��ۆش‌و بابەتیشی‬ ‫کردووە بە پاشکۆی هۆش‪ .‬بەاڵم لە راستیدا‬ ‫مرۆڤ بوونەوەرێکی واقیعی ماددیە‪ ،‬نەک‬ ‫هۆش‌و هەستێکی بااڵ‌و گەردنکەش بە سەر‬ ‫هەستەکانەوە‪ ،‬واتە لە هەستەکانەوە جیهان‬ ‫ناناسێت‪ ،‬بەڵکو لە مامەڵکردنی لە جیهاندا لە‬ ‫رێگەی هەستەکانییەوە وەک ئامرازگەلێک‬ ‫جیهان دەناسێت‪ .‬م��رۆڤ کاریگەریی هەیە‬ ‫لە سەر بابەت‪ ،‬کاریگەرییەکی زانستیانەی‬ ‫کردەیی ماددیی‌و هەستیی‪ ،‬بەم کاریگەرییەش‬ ‫دەتوانێت بیگۆڕێت بۆ بارودۆخێکی‌تر‪.‬‬ ‫چ���االک���ی‌و ک���ارای���ی م����رۆڤ ب���ۆ گ��ۆڕی��ن��ی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی ج��ێ��ک��ەوت��ە‪ ،‬واق��ی��ع��ی م���ەوج���ودە‪،‬‬ ‫واب��ەس��ت��ەی ن��اس��ای��ن‌و ش��ارەزای��ی��ان��ە ل��ەو‬ ‫یاسا‌و رێسانەی‪ ،‬کە کاریگەرییان هەیە لە‬ ‫سەر کارلێکی مرۆڤەکان لەگەڵ یەکترییداو‬ ‫دیسان کاریگەرییان هەیە لە سەر کارلێکی‬ ‫مرۆڤەکان‌و سروشتی دەوربەرییاندا‪ ،‬واتا‬ ‫ئەو یاسایانەی‪ ،‬کە دەرنجامی کارلێکی نێوان‬ ‫مرۆڤەکان خۆیانە‌و لە یەکیتر دەرنجامی‬ ‫نێوان مرۆڤەکان‌و سروشتی دەوروبەرییانە‪،‬‬ ‫ئەمەش بە مانای پڕۆسه‌ی مەعریفە دێت‪،‬‬ ‫ئەم پڕۆسه‌یە الیەنێکی پێویستە بۆ کارلێکی‬ ‫نێوان خود‌و بابەت‪ ،‬مرۆڤ ناتوانێت بابەت‬ ‫(واقیعی مەوجود) بگۆڕێت ئەگەر نەیناسێت‌و‬ ‫شارەزای نەبێت‪ .‬بەاڵم‪ ،‬کەسی کەنارگرتوو‬ ‫(پاسیڤ) ناتوانێت ببێت بە خودێکی چاالک‌و‬ ‫ک����ارا ل��ە ن��اس��ی��ن‌و ش����ارەزای����ی‌و گ��ۆڕێ��ن��ی‬ ‫بارودۆخەکەدا‪ .‬مرۆڤ بە ئەندازەی رێژەی‬

‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی ه��ەم��وو ئ���ەو ئ��ام��ێ��ر‌و ک��ار‌و‬ ‫زم��ان‌و مەعریفە‌و زانستانەی‪ ،‬کە کۆمەڵگا‬ ‫بەرهەمیهێناوە دەبێت بە خودێکی چاالک‌و‬ ‫کارا‪ .‬هەتا ئەو بەکارهێنانە رێژەکەی کەمبێت‬ ‫چ��االک��ی‌و ک��ارای��ی خودیش کەمدەبێت‌و بە‬ ‫پ��ێ��چ��ەوان��ەش��ەوە‪ .‬ب��ۆ زی��ات��ر زان��ی��اری��ی‪ ،‬ئەم‬ ‫سەرچاوەیە گرنگە‪:‬‬ ‫ل���ە راس��ت��ی��دا ب��ەدەس��ت��ه��ێ��ن��ان��ی ه��ۆش��ی��اری‬ ‫رەخ��ن��ەگ��ران��ە دژ ب��ە چ���ەوس���ان���دن���ەوە‪ ،‬لە‬ ‫خ��ەب��ات��ک��ردن��ەوە وەردەگ��ی��رێ��ت‪ .‬یەکێک لە‬ ‫ترسناکترین ئاستەنگ (لەمپەر) لە رێگەی‬ ‫بەدیهێنانی ئ��ازادی‌و رزگارییدا ئەوەیە‪ ،‬کە‬ ‫واقیعە سەرکوتکەرەکە وی��ژدان��ی هەموو‬ ‫ئ��ەوان��ەی ل��ە پ��ڕۆس��ه‌ی سەرکوتکەرییدان‬ ‫دەم��ژێ��ت‪ ،‬دوات��ری��ش ه��ەوڵ��دەدات بۆ مژینی‬ ‫وی��ژدان��ی ه��ەم��وو خ��ەڵ��ک‪ .‬چ��ەوس��ان��دن��ەوە‪،‬‬ ‫وەک ئ��ەرک ئەرکی رامکردنە‪ .‬بۆ ئ��ەوەی‪،‬‬ ‫ک��ە م����رۆڤ ن��ەب��ێ��ت ب��ە ق��ورب��ان��ی دەس��ت��ی‬ ‫دەس��ەاڵت‌و دەسەاڵتی چەوسێنەر نەتوانێت‬ ‫بیکات بە نێچیر‌و رامیبکات‌و بیرکردنەوە‌و‬ ‫چاالکییەکانی وەک مرۆڤ زەفتبکات‪ ،‬پێویستە‬ ‫لە دەسەاڵت یاخی بێت‌و بەرپەرچی بداتەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش بە میتۆدی جێبەجێکردن دەکرێت؛‬ ‫بیرکردنەوە‌و مامەڵەکردن لەگەڵ جیهاندا لە‬ ‫پێناوی گۆڕینیدا‪( ،‬كارل ماركس‌و فريدريك‬ ‫انگلس) ئەم قسەیە دەکەن‪.‬‬ ‫جێبەجێکردنی زیادکردنی سەرکوتکردن‌و‬ ‫ستەمی چەوساندەوە بە زیادکردنی هەست‌و‬ ‫پ��ێ��زان��ی��ن‌و ه��ۆش��ی��اری��ی ل��ەگ��ەڵ پێوەندییە‬ ‫دایلێکتیکییەکەی نێوان خود‌و بابەتدایە‪ .‬لە‬

‫‪117‬‬

‫چوارچێوەی ئەم هاوکێشەیەدا چارەسەریی‬ ‫راستینەی ناکۆکییەکان دەکرێت‪ ،‬دەنا مەحاڵە‬ ‫ناکۆکیی ن��ێ��وان چ��ەوس��ێ��ن��ەر‌و چ��ەوس��اوە‬ ‫چ��ارەس��ەر بکرێت‪ .‬ل��ە س��ەر چەوسێنەرە‬ ‫ب��ەران��ب��ەر ب��ە واق��ی��ع��ەک��ە ب��ە ش��ێ��وەی��ەک��ی‬ ‫رەخنەگرانە بوەستێتەوە‌و واشی لێکبداتەوە‪،‬‬ ‫کە چەوسانەوە‌و ستەمکارییەکە لە دەرەوەی‬ ‫ه��ەس��ت‌و ه���زرە‌و ل��ە س��ەر ئ��ەو بنەمایەش‬ ‫مامەڵەی لەگەڵدا بکات‪ ،‬تەنیا بە پێزانینیی‬ ‫واقیعەکە‌و بە دوادانەچوون‌و دەستوەرنەدان‬ ‫تیاییدا واقیعەکە وەک خۆی دەمێنێتەوە‌و هیچ‬ ‫شتێک ناگۆڕدرێت‪ ،‬چونکە تەنیا پێزانین‌و‬ ‫هەستکردن بە ستەم‌و سەرکوتکردنەکە‪،‬‬ ‫پێزانینێکیی راستیینە نییە‪ .‬بەڵکو پێزانیین‌و‬ ‫هەستکردنێکی رووت ک��اری کەسییە‌و بە‬ ‫جێگۆرکێیەکیی ساختەکارییش دوایی دێت‪.‬‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی چەوساندنەوە هەمیشە‬ ‫بە زیاترکردنی چەوساندنەوە‌و هەژموونی‬ ‫ه��ۆش��ی��اری س��ەرک��وت��ک��ەران��ە دەب���ێ���ت‪ .‬بە‬ ‫باڵوبوونەوەی درۆگەلێکی گەورە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ل��ە ک��ات��ی راگ��ەی��ان��دن��ی ه��ەڕەش��ەی زی��ات��ری‬ ‫چەوساندنەوە لە الی��ەن سەرکوتکەرانەوە‬ ‫لە رادەب���ەدەر دەبێت بە درۆیەکی گ��ەورە‪.‬‬ ‫ئەمەش بە پێی پێوەندییە دایلێکتیکییەکەی‬ ‫نێوان خ��ود‌و ب��اب��ەت‪ .‬لە چ��وارچ��ێ��وەی ئەم‬ ‫هاوکێشەیەدا پراکتیزەی بەرەنگاربوونەوە‬ ‫گونجاو‌و گونجاوکار‌و گ��ون��ج��اوک��ەرە‪ ،‬کە‬ ‫ب��ە ب��ێ ئ��ەم ب��ەرەن��گ��ارب��وون��ەوەی��ە مەحاڵە‬ ‫چارەسەری ناکۆکییەکەی نێوان چەوسێنەر‌و‬ ‫چەوساوەکان بکرێت‪ .‬بۆ بەدیهێنانی ئەم‬

‫چ��ارەس��ەری��ی��ە‪ ،‬پێویستە چ��ەوس��اوەک��ان‬ ‫بەرنگاری وقیعەکە ببنەوە بە شێوەیەکی‬ ‫رەخنەگرانە‌و کارێکبکەن‪ ،‬کە ئ��ەم واقیعە‬ ‫تاڵە چەقبەستووە زەق��ب��ک��ەن��ەوە‪ ،‬ت��ا زیاتر‬ ‫هەستیاربێت‌و هەستی پێبکرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫لە دەرەوەی هەست‌و ه��ۆش مامەڵەیەکی‬ ‫پراکتیزەکراویی لەگەڵدا بکرێت‪ ،‬تەنیا بە‬ ‫ناسین‌و زان��ی��ن‌و هەستپێکردنی واقیعەکە‬ ‫ب��ە ب��ێ دەس��ت��ێ��وەردان‌و م��ام��ەڵ��ەک��ردن��ی بە‬ ‫میتۆدێکی رەخنەگرانە ناتوانرێت گ��ۆران‬ ‫ل��ە واقیعە بابەتییەکەدا بکرێت ـ��ـ چونکە‬ ‫ناسین‌و زانین‌و هەستکردنیی راستینە بە‬ ‫بەرەنگاربوونەوەدا دەردەکەوێت‪ ،‬دەنا تەنیا‬ ‫دەبێت بە قسە‌و خ��ەی��اڵ‪ .‬زان��ی��ن‌و ناسین‌و‬ ‫هەستپێکردن‪ ،‬بە بێ دەستبردن بۆ داکه‌وته‬ ‫تاڵ‌و چەقبەستو‌وو نەگونجاوەکە دەبێت بە‬ ‫ئەلتەرناتیڤێکی درۆزنانە‪.‬‬ ‫کاتێکیش گ��ۆڕان لە واقیعە بابەتەییەکەدا‬ ‫دروست دەبێت‪ ،‬هەڕەشەیە بۆ بەرژەوەندیی‬ ‫تاکەکان‪ ،‬ی��ان چینێک بۆ ئ��ەوان��ەی دەگەنە‬ ‫ئەو هەستە‪ .‬لە حاڵەتی یەکەمدا‪ ،‬کە تەنیا‬ ‫هەست بە واقیعەکە دەکرێت‌و هیچ هەوڵێک‬ ‫نادرێت بۆ گۆرانی‪ ،‬ئەوە ئەو واقیعەی‪ ،‬کە‬ ‫هەستیپێکراوە وەک ژیانێکی خەیاڵیی وایە‪،‬‬ ‫ل��ە ح��اڵ��ەت��ی دووەم�����دا‪ ،‬ک��ە دەس��ت��ێ��وەردان‬ ‫دروست نابێت لەبەر ئەوەی دەستێوەردان‌و‬ ‫بە دواداچوونێکی رەخنەگرانە ناکۆک دەبێت‬ ‫لەگەڵ بەرژەوەندی چینێکدا‪ .‬لەم حاڵەتەدا‪،‬‬ ‫ئ��ەوەی‪ ،‬کە زانیویەتی‌و گەیشتووەتە ئەو‬ ‫هەستەی‪ ،‬کە گۆڕان لە بەرژەوەندیی نییە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫تێگەیشتن‌و زانینێکی ساختە دروستدەکات‬ ‫لە خوێندنەوەی واقیعەکەدا‪ ،‬ئەوانەی ئەم‬ ‫هەستەیان هەیە‪ ،‬یان ئەم تێگەیشتنەیان هەیە‬ ‫تووشی دڕدۆنگیی‌و دەمارگیری دەبن‪ .‬ئەم‬ ‫دوو حاڵەتە هەدووکی راستینەیە‌و دەبێت‬ ‫حسابی ب��ۆ ب��ک��رێ��ت‪ ،‬ه����ەردوو حاڵەتەکە‪،‬‬ ‫س��ت��ەم��ک��اری��ی زی���ات���ر دروس�����ت دەک����ات‌و‬ ‫بەردەوامیی پێدەدات‪ .‬دواتریش بە تەواوەتی‬ ‫نا‪ ،‬بەاڵم بە پێویست دەبێت بە نکۆڵیکردن‬ ‫ل��ە راستینەکە‪ ،‬بەڵکو بینینی راستینەکە‬ ‫بە جۆرێکی ج��ی��اوازت��ر‪ .‬ئ��ەم بۆیاخکردن‌و‬ ‫ب��ی��ان��وەش ل��ە دوات�����ردا‪ ،‬وەک ئ��ام��ڕازێ��ک��ی‬ ‫بەرگریکردنی لێدێت‪ ،‬وەک ئەو گوتەیەی‪ ،‬کە‬ ‫وتوویه‌تی‪ :‬مەعریفە‌و پسپۆڕی گرێدراوی‬ ‫لێکدانەوەیەکی دەروونییە لە خەیاڵئامێزیی‌و‬ ‫حساباتی خۆیدا‪ ،‬کە رەوایەتی لە راستینەدا‬ ‫نابینێت‪.‬‬ ‫ئەو راستینەییەی‪ ،‬کە لە واقیعدا دەگوزەرێت‪،‬‬ ‫ن��وک��وڵ��ی��ی ن��اک��رێ��ت‪ ،‬ب���ەاڵم برواپێهێنانی‌و‬ ‫راستینەیەتیی بە جۆرێک رەن��گ دەکرێت‪،‬‬ ‫کە بنەما بابەتەییەکەی ون دەکات‪ .‬تەنیا بە‬ ‫دەستنیشانکردن‌و ناسینی‌و پوچکردنی بە‬ ‫زارەکیی بەرگریکردن‌و لێگەڕانی‪ .‬وازهێنانی‬ ‫هەموو ئەوانەی‪ ،‬کە دەگەنە ئەم زانیارییانەی‪،‬‬ ‫کە هەست بە چەوساندنەوەکە‪ ،‬یان بە ژیانه‬ ‫تاڵە مەوجودەکە دەک��ەن‪ ،‬وات��ا وازهێنانیان‬ ‫تەنیا ب��ەوەی‪ ،‬کە هەستیپێدەکەن‌و دەیزانن‪.‬‬ ‫لێرەدا یەکێک لە هۆکارە یاساغکراوەکان‌و‬ ‫تەنگەژەکان (ک��ە ب��ە درێ���ژی گفتوگۆی لە‬ ‫س��ەردەک��رێ��ت ل��ە ب��ەش��ی چ����وارەم����دا)‪ ،‬کە‬

‫داڕێ�����ژراوە ب��ۆ قایلکردنی خ��ەڵ��ک ب���ەوەی‪،‬‬ ‫ک���ە دەس�����ت وەرن�����ەدەن�����ە واق��ی��ع��ەک��ە بە‬ ‫شێوەیەکی رەخنەگرانە‪ .‬چەوسێنەران بە‬ ‫تەواوەتی دەزانن‪ ،‬کە ئەو دەستێوەردانە لە‬ ‫بەرژەوەندییان نییە‪ ،‬بەڵکو ئ��ەوەی‪ ،‬کە لە‬ ‫بەرژەوەندییانە ئەوەیە‪ ،‬کە گەل بە بەردەوامی‬ ‫ملکەچ بێت‌و کەمتەرخەم‌و ناتەواوبێت لە‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی واقیعی چەوسێنەردا‪.‬‬ ‫ئ���ەوەی ل��ێ��رەدا گرنگە ئ��اگ��ادارک��ردن��ەوەی‬ ‫لۆکاش بۆ حیزبی شۆڕشگێر‪ ،‬پێویستە لە‬ ‫س��ەر (حیزبی شۆڕشگێڕ)‪ ،‬وەک مارکس‬ ‫وتوویه‌تی‪ :‬کە بۆ جەماوەری روون بکاتەوە‌و‬ ‫راڤەی رەفتارەکانی خۆیانی بۆ بکات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫تەنیا لە پێناوی مسۆگەرکردنی بەردەوامی‬ ‫ئەزموونی شۆڕشگێرێتییدا نا بۆ پرۆلیتاریا‪،‬‬ ‫بەڵکو لە پێناوی چاالککردن ــ هۆشیاری ــ‬ ‫زیاتر بۆ گەشەی ئەو ئەزموونگەرییە‪.‬‬ ‫ل���ۆک���اش‪ ،‬ت��ێ��زەک��ەی خ���ۆی ل���ە س���ەر ئ��ەم‬ ‫زەرورەت����������ە ج���ەخ���ت دەک������ات������ەوە‪ ،‬وات����ا‬ ‫م��ەس��ەل��ەی دەس��ت��ێ��وەردان��ی رەخ��ن��ەگ��ران��ە‪.‬‬ ‫راڤەکردنی رەفتار‌و کردارەکانی جەماوەر‬ ‫روون��ک��ردن��ەوە‌و پیشاندانی کارەکانییانە‪،‬‬ ‫ئ�����ەوەی‪ ،‬ک��ە پ��ێ��ون��دی ه��ەی��ە ب��ە راستینە‬ ‫بابەتییەکانەوە‪ ،‬کە جۆشی دەدات دیسان‬ ‫پێوەندی بە ئامجەکەشییەوە هەیە‪ .‬هەتا بۆ‬ ‫خەڵک دەرکەوێت‪ ،‬کە ئەم واقیعە واقیعێکە‬ ‫سورە لە سەر مانەوەی خۆی‌و چەقبەستوە‌و‬ ‫ب��ەرەن��گ��اری ئ��ام��ان��ج��ەک��ان��ی��ی��ان دەک����ات بۆ‬ ‫گۆڕانکارییەکان‪ ،‬ئ��ەوە زیاتر جۆشدەخۆن‬ ‫بۆ دەستێوەردان بە شێوازێکی رەخنەگرانە‬

‫‪119‬‬

‫ب��ۆ گ��ۆران��ی واق��ی��ع��ەک��ە‪ .‬ب��ەم رێ��گ��ەی��ەش بە‬ ‫هۆشمەندییەوە هەڵدەستن بە چاالککردنی‬ ‫گەشەی زی��ات��ری ئەزموونەکانیان‪ .‬ئەگەر‬ ‫واقیعێکی بابەتییانە لە ئ��ارادا نەبێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫بە دڵنیاییەوە هیچ چاالکییەکی مرۆییش لە‬ ‫ئ��ارادا نابێت‪ .‬جیهانێک بوونی نییە ئەگەر‬ ‫من نەبم‪ ،‬واتا جیهانێک بوونی نییە بە بێ‬ ‫مرۆڤگەلێک‪ ،‬کە بەرەنگاریبێتەوە‪ ،‬بە هەمان‬ ‫شێوەش چاالکیی مرۆڤ بوونی نییە ئەگەر‬ ‫خ��ودی م��رۆڤ پ��ڕۆژە نەبێت‪ ،‬وات��ا هە موو‬ ‫چاالکییەکان ئەگەر بۆ خودی مرۆڤ وەک‬ ‫پ��ڕۆژە نەبوو‪ ،‬ئ��ەوە خەیاڵپاڵوییە‪ .‬چونکە‬ ‫مرۆڤ پێویستە واقیعەکەی خۆی بناسێت‌و‬ ‫هەوڵ بدات تێیپەڕێنێت‌و واقیعێکی گونجاوتر‬ ‫بۆ ژیانی بهێنێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫وشەو کار لە بیری جەدلییدا (واتا لە بیری‬ ‫دایالێکتیکیدا)‪ ،‬پێوەندییەکی مەحکەمیان‬ ‫لەگەڵ یەکتریدا هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم ک��ار کارێکی‬ ‫مرۆییە‌و هیچی‌تر‪ ،‬لە کاتێکدا‪ ،‬کە تەنیا ئیشی‬ ‫رووت نەبێت‪ ،‬بەڵکو ت��ەوەرێ��ک��ی بەهێزی‬ ‫کاروباربێت‪ ،‬وات��ا جیانەکرابێتەوە لە بیر‪،‬‬ ‫ک��ە زەروری����ی‌و بناغەییە ب��ۆ ک��ار‪ ،‬لۆکاش‬ ‫لەگەڵ پێویستییە تایبەتەکانی راڤەکردنی‬ ‫رەف��ت��ارەک��ان��ی ج��ەم��اوەر ک��اری��ش��ی ل��ە بیر‬ ‫ن��ەدەک��رد‪ ،‬دیسان کار لەگەڵ ئامانجەکانی‬ ‫راڤەکردنی رەفتارەکانی خەڵکدایە‌و لێی جیا‬ ‫نابێتەو‪ ،‬لە پێناوی چاالککردنی هۆشیاریی بۆ‬ ‫گەشەی بەردەوامی ئەزموونگەریی‪ .‬کەواتە‬ ‫پێویستە وا تەماشایی پێویستیی راڤەکردنی‬ ‫جەماوەر‌و دیسان پێویستی کار نەکەین‪ ،‬وەک‬

‫راڤەکردنێکی رووت‪ ،‬بەڵکو وەک دیالۆگکردن‬ ‫لەگەڵ گەلدا تەماشای بکەین‪ ،‬دەرب���ارەی‬ ‫کار‌و کردە‌و چاالکاییەکانییان‪ .‬بە هەرحاڵ‬ ‫هیچ شتێک نییە لە واقیعدا‪ ،‬کە خۆی خۆی‬ ‫بگۆرێت‪ ،‬ئەو ئەرکەی لۆکاش دەیخستە سەر‬ ‫حیزبی شۆڕشگێر‪ ،‬راڤەکردنی جەماوەرە‬ ‫ل��ە ک��ردارەک��ان��ی��ی��ەوە‪ .‬جێبەجێدەکرێت لە‬ ‫واقیعدا‪ ،‬لەگەڵ جەختکردنەوەمان لە سەر‬ ‫دەستێوردانی رەخنەگرانە لە الیەن جەماوە‌رو‬ ‫گ��ەل��ەوە‪ ،‬ئ���ەوەش ب��ە کردارییکردنیی ئەو‬ ‫دەستێوردانە‪ .‬ئا لێرەدا ریشەی پێداگۆگیی‬ ‫چەوساوەکان (زەحمەتکێشان) داپۆشرا‌وو‬ ‫ش��اردراوەی��ە‪ ،‬کە پێداگۆگیی ئەو خەڵکەیە‪،‬‬ ‫کە خەریکی خەباتکردنە لە پێناوی ئازادیی‌و‬ ‫رزگاربووندا‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان زەح��م��ەت��ک��ێ��ش��ان دەب���ێ���ت ل���ەوە‬ ‫تێگەیشتبێتن‪ ،‬یان لە سەرەتای تێگەیشتندا‬ ‫ب��ن‪ ،‬کە چ��ەوس��اوەی دەستی ئ��ەوان��ەن‪ ،‬کە‬ ‫ئەو پێداگۆگییە نەریتییە دادەڕێژن‌و گەشەی‬ ‫پێدەدەن‪ .‬دیسان ل��ەوەش تێگەیشتبێتن‪ ،‬کە‬ ‫هیچ پێداگۆگییەک‪ ،‬کە خۆی بە دووربگرێت‬ ‫لە چەوساوەکان‌و لە سەر ئەو بنەمایە مامەڵە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ چ��ەواس��اوەک��ان ب��ک��ات‪ ،‬ک��ە چینێکی‬ ‫چ���ەوس���اوە‌و ک��ڵ��ۆڵ‌و بەدبەختن‪،‬ناتوانێت‬ ‫رێگەخۆشکەربێت ب��ۆ ئ��ازادی��ی��ە راستینە‬ ‫مرۆییەکان‪ ،‬بە تایبەتی ئازادیی‌و رزگاری‬ ‫چینی زەحمەتکێشان‪ .‬چەوساوەکان پێویستە‬ ‫خ��ۆی��ان ب��ە دەس��ت��ی خ��ۆی��ان خ��ەب��ات بگرن‬ ‫ب��ەدەس��ت��ەوە بۆ رزگ��ارب��وون��ی��ان‪ ،‬چاوەڕێی‬ ‫ب��ەخ��ش��ی��ن��ی رزگ������اری‌و ئ������ازادی دەس��ت��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫چەوسێنەران نەبن‪.‬‬ ‫پێداگۆگیی چەوساوەکان‪ ،‬کەبەخشندەیی‌و‬ ‫میهرەبانی مرۆیی دەیبزوێنێت‪ ،‬لە راستییدا‬ ‫خەاڵتکردن نییە‪ ،‬کە وەک ئایدۆلۆجیەکی‬ ‫م��رۆی��ی خ���ۆی پێشکەشبکات‪ .‬پێداگۆگی‬ ‫چەوسێنەرەکان‪ ،‬کە تێزێکە بۆ بەرگریکردن‬ ‫لە خۆپەرستیی‌و خۆویستییان پاشخانێکی‬ ‫باوکێتیی ساختەکارانەی هەیە‪ ،‬کە سەرنجی‬ ‫چ��ەوس��اوەک��ان رادەکێشێت ب��ەالی خۆیدا‬ ‫وەک ئ�����ەوەی‪ ،‬ک���ە ک��ارێ��ک��ی م��رۆی��ی��ان��ە‌و‬ ‫چاکەکاریی دەکات‪ ،‬هەمان ئەم پێداگۆگییە‪،‬‬ ‫چ��ەوس��ان��دن��ەوە ب��ەرج��ەس��ت��ەدەک��ات‌و وەک‬ ‫خ��ۆی دەیهێڵێتەوە‌و دەی��ک��ات ب��ە ئامێرێک‬ ‫ب��ۆ ب�����ەردەوام ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی ن��ام��رۆی��ی‪.‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوە‪ ،‬وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا‪،‬‬ ‫ناکرێت پێداگۆگیی چەوساوەکان لە الیەن‬ ‫چەوسێنەرکانەوە دابڕێژرێت‌و جێبەجێبکرێت‪.‬‬ ‫پێداگۆگیی‌و سیستمی فێربوون بە دەستی‬ ‫چەوسێنەرەکانەوە‪ ،‬ن��ەک ه��ەر رزگ���اری‌و‬ ‫ئازدی بەرهەمناهێنێت‪ ،‬بەڵکو خۆی لە خۆیدا‬ ‫ناکۆکە بۆ دەرب��ڕی��ن‌و ک���ردار‪ ،‬ب��ەاڵم چۆن‬ ‫پێداگۆگی چ��ەوس��اوەک��ان جێبەجێدەکرێت‪،‬‬ ‫پێش ش���ۆڕش‪ ،‬ل��ە کاتێکدا‪ ،‬جێبەجێکردنی‬ ‫سیستمی فێربوون‪ ،‬پێویستی بە دەسەاڵتێکی‬ ‫سیاسیی هەیە‌و چەوساوەکانیش خاوەنی‬ ‫ئەم دەسەاڵتە نیین؟ ئەم پرسیارە یەکجار‬ ‫گرنگە‪ ،‬وەاڵمەکەشی بە کورتی لە بەشی‬ ‫چ���وارەم���ی ئ���ەم ک��ت��ێ��ب��ەدای��ە‪ .‬الی��ەن��ێ��ک��ی لە‬

‫سیستمی فێربوونی هەنووکەیی دەسەاڵتی‬ ‫سیاسیدا ه��ەی��ە‪ ،‬ک��ە پێویستە بگۆڕدرێت‬

‫‪ ،Systematic Education‬الیەنێکی‌تری‬ ‫ئ��ەو پ���رۆژە فێرکارییانەیە‪ ،‬ک��ە پێویستە‬ ‫چ��ەوس��اوەک��ان جێبەجێی ب��ک��ەن ل��ە کاتی‬ ‫پ��ڕۆس��ه‌ی جێبەجێکردنی سیستمەکەیاندا‬ ‫‪.Educational Projects‬‬ ‫دوو ق���ون���اغ���ی ج����ی����اواز ل���ە پ��ێ��داگ��ۆگ��ی‬ ‫چ��ەوس��اوەک��ان��دا وەک پ��ێ��داگ��ۆگ��ی مرۆیی‬ ‫ئازادیخواز هەیە‪:‬‬ ‫لە قۆناغی یەکەمدا‪ ،‬چەوساوەکان هەڵدەستن‬ ‫ب���ە دۆزی�����ن�����ەوەی ج��ی��ه��ان��ی چ���ەوس���اوە‌و‬ ‫پ��ەی��وەس��ت دەب��ن ب��ە گۆڕینی ئ��ەم جیهانە‬ ‫نەگونجاوە لە قۆناغی دووەمدا‪ ،‬لەم قۆناغە‬ ‫گ���ۆڕاوەش���دا پ��ێ��داگ��ۆگ��ی دەچ��ێ��ت��ە دەس��ت��ی‬ ‫چەوساوەکانەوە‌و دەب��ن بە خ��اوەن��ی‪ ،‬واتا‬ ‫پ��ێ��داگ��ۆگ��ی دەب��ێ��ت ب��ە پ��ێ��داگ��ۆگ��ی ه��ەم��وو‬ ‫ئەوانەی بەردەوام لە پڕۆسه‌ی ئازادییدان‪ .‬لە‬ ‫هەردوو قۆناغەکەشدا بە قوڵی‌و بە فراوانی‬ ‫ب��ە گ��ژ رۆشنبیریی زاڵ���دا دەوەس��ت��ەن��ەوە‪،‬‬ ‫هەڵبەت ئەوەش بە رۆشنبیرییەکی نوێ‪ .‬لە‬ ‫قۆناغی یەکەمدا‪ ،‬ئەم بە گژاچوونەوەیە لە‬ ‫چوارچێوەی ئەو گۆرانکارییەدا دەبێت‪ ،‬کە‬ ‫بە سەر رێگای تێگەیشتندا دێت دەربارەی‬ ‫رەوشی چەوساندنەوە‪ .‬لە قۆناغی دووەمدا‬ ‫ب���ە گ���ژاچ���وون���ەوەک���ان ل���ە چ��وارچ��ێ��وەی‬ ‫ئ��ەو ئەفسانە‌و خ��ەی��اڵ��پ�ڵاوی��ی��ەدا دەک��رێ��ت‪،‬‬ ‫ک��ە سیستمە کۆنەکە ب��ەره��ەم��ی هێناوە‌و‬ ‫فرێیداوەتە نێو خەڵکەوە‌و لە ژێر سایەیی‬ ‫ئ���ەم سیستمە ک���ۆن���ەدا گ��ەش��ەی��ک��ردووه‌‌و‬ ‫باڵوبوەتەوە‪ ،‬پێداگۆگی لە قۆناغی یەکەمدا‪،‬‬ ‫پێویستە چارەسەری کێشەکانی هۆشیاریی‬

‫‪121‬‬

‫چ��ەوس��اوەک��ان‌و چ��ەوس��ێ��ن��ەرەک��ان بکات‪،‬‬ ‫وات���ا ک��اری��ان ل��ە س���ەر ب��ک��ات‌و ب����ەردەوام‬ ‫هۆشیارییەکی م��رۆی��ی ن��وێ��ی��ان پیێبدات‪،‬‬ ‫ل��ەوەش دەچێت‪ ،‬ئەمە الیەنێکی گەوهەری‬ ‫ب��ێ��ت ل��ە ش��ۆڕش��ە رۆش��ن��ب��ی��ری��ی��ەک��ەدا‪ ،‬کە‬ ‫خوازیارە کار لە سەر کێشەی هۆشیاریی‬ ‫چ��ەوس��اوەک��ان‌و چەوسێنەرکانیش بکات‪.‬‬ ‫بۆیە پێویستە رەفتاری ه��ەردوو الیەنەکە‬ ‫لەبەرچاو بگرێت‌و حساباتی وردی بۆ بکات‪،‬‬ ‫وردبێتەوە لە تێڕوانینەکانییان بۆ جیهان‌و‬ ‫ئ��اک��ارەک��ان��ی��ی��ان‪ ،‬وەک دووالی���ی ‪duality‬‬ ‫چەوساوەکان‪ ،‬کە بریتیین لە مرۆڤگەلێکی‬ ‫ناکۆک‌و دەبڵمۆراڵ‪ ،‬دوو رویی لە کەسایەتیدا‪،‬‬ ‫ئەمەش ل��ەوەدا دەردەک��ەوێ��ت‪ ،‬کە بەرگەی‬ ‫رەوش��ی چەوساندنەوە‌ی دەگرێت‌و تییادا‬ ‫دەژی‪ ،‬واتا خووی پێوەدەگرێت‌و دەیکات بە‬ ‫هۆشمەندی‌و هۆشیاری بۆ خودی خۆشی‪.‬‬ ‫ئەگەر لە هەر بارودۆخێکدا‪ ،‬کەسێتی (‪،)A‬‬ ‫هەستا بە چەوساندنەوەی کەسێتیی (‪،)B‬‬ ‫ی��ان دروستکردنی ئاڵۆزیی‌و ئاستەنگ بۆ‬ ‫سەلماندنی خ��ۆی وەک کەسی بەرپرس‌و‬ ‫دی���ار‪ ،‬ئ��ەوە بیەوێت‪ ،‬ی��ان ن��ا چەوسێنەر‌و‬ ‫س��ەرک��وت��ک��ەرە‪ .‬رەوشتێکی ل��ەم ج��ۆرەش‬ ‫خ��ۆی لە خۆیدا پێکدەهێنێت‪ ،‬هەتتا ئەگەر‬ ‫بە بەخشندەیی‌و میهرەبانییەکی ساختەش‬ ‫جوانکاریی تیا بکرێت‪ ،‬چونکە دەبێت بە‬ ‫کردە‌و کردار‌و ئاکاری مرۆڤێک‪ ،‬کە پێویستە‬ ‫لە بوون‌و مێژووی مرۆییدا مرۆڤێکی کامڵ‬ ‫بێت‪ .‬لەگەڵ چەوساندنەوەدا دێتە ئ��اراوە‪.‬‬ ‫لە م��ێ��ژوودا مەحاڵە ئ��ەوە رووی��داب��ێ��ت‪ ،‬کە‬

‫خ��ۆرس��ک��ان��ە هاتبێتە ئ����اراوە الی م��رۆڤ��ە‬ ‫چەوساوەکان‪ .‬چۆن دەکرێت چەوساوەکان‬ ‫دەستپێشخەربن لە شتێکدا‪ ،‬کە خودی خۆیان‬ ‫دەناڵێنن بە دەستییەوە؟‬ ‫چ��ۆن دەت��وان��ن پشتیوانی لە شتێک بکەن‪،‬‬ ‫کە پێکهاتە بابەتییەکەی هۆکار ب��ووە بۆ‬ ‫کردنییان بە چەوساوە‌و ژێردەستە؟ پێش‬ ‫ئ��ەوەی چینێکی چ��ەوس��اوە دروس��ت بێت‪،‬‬ ‫حاڵەتی تووندوتیژییەک هەبووە بۆ ئەوەی‬ ‫پ��ەراوێ��زی��ی��ان ب��خ��ات‌و تێکیان بشکێنێت‪.‬‬ ‫ئ��ەوان��ەی ک��رداری چەوساندنەوە دەک��ەن‌و‬ ‫بەکاربردن دەکەن‌و داننانێن بەوانی‌تردا‪ ،‬جگە‬ ‫لە خۆیان‪ ،‬ئەوانەن‪ ،‬کە دەستپێشخەرییان‬ ‫کردووە لە تووندتووتیژیدا‪ ،‬نەک ئەوانەی‪،‬‬ ‫کە توشی باری قورسی چەواسانندنەوە‌و‬ ‫بەکاربەر‌و نەفەرەتلێکردن‌و پەراوزێزخستن‬ ‫دەب��ن‪ .‬ئەوانەی توشی رقلیبوون‌و بێزران‬ ‫دەب����ن ل���ە الی����ەن چ��ی��ن��ی س���ەردەس���ت���ەوە‪،‬‬ ‫مەحاڵە دەستپێشخەربن بۆ تووندوتیژی‬ ‫ب���ەرپ���اک���ردن‪ ،‬چ��ون��ک��ە ئ����ەوەی دەب��ێ��ت بە‬ ‫ت��ێ��ش��ک��اوی دەس��ت��ی ج��ی��اک��اری��ی‌و س��ت��ەم‌و‬ ‫زوڵ���م ئ��ەوان��ە هیچ ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەک��ی��ان لە‬ ‫بەکارهێنانی تووندوتیژیدا نییە‪ .‬ئەوانەی‪ ،‬کە‬ ‫دەبێزرێن‌و بە چاوی کەم تەماشادەکرێن‪،‬‬ ‫ئ��ەوان��ە دەستپێشخەر نابن لە رقلێبوون‌و‬ ‫دڵڕەقییدا‪ ،‬بەڵکو ئ��ەوان��ەی‪ ،‬کە رقییان لە‬ ‫چینە ک��ەم��دەرام��ەت‌و ه��ەژارەک��ان��ە‪ ،‬ئەوانە‬ ‫دەستپێشخەرن لە هەموو کارێکی نابەجێ‌و‬

‫خ��راپ��دا‪ .‬ئ���ەوان���ەی‪ ،‬ک��ە م��رۆی��ی بوونییان‬ ‫ل��ێ��س��ەن��دراوەت��ەوە‌و وەک م���رۆڤ تەماشا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫ناکرێن‪ ،‬ئەوانە دژی مرۆییبوون نیین‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئ��ەوان��ەی‪ ،‬ک��ە ه��ۆک��ارن ب��ۆ نامرۆییبوونی‬ ‫کۆمەڵ‌و مرۆڤەکان‪ ،‬ئ��ەوان��ەن‪ ،‬کە دژایەتی‬ ‫پ��ڕۆس��ه‌ی بە مرۆییبوونی کۆمەل دەک��ەن‪.‬‬ ‫‌ه��ێ��ز الی الوازەک��������ان‌و ب��ێ��دەس��ەاڵت��ەک��ان‬ ‫نییە‪ ،‬ت��ا ب��ەک��اری بهێنن‪ ،‬بەڵکو هێز الی‬ ‫دەس��ەاڵت��دارەک��ان��ە‪ ،‬کە ب��ەک��اری دەهێنن بۆ‬ ‫ئ���ەوەی هەمیشە الوازەک����ان ب��ێ��دەس��ەاڵت‌و‬ ‫کەمدەست بن‪.‬‬ ‫چ��ەوس��ێ��ن��ەران‪ ،‬وات���ا چینی س��ەردەس��ت‌و‬ ‫دەس���ەاڵت���دار‪ ،‬هەمیشە وای دەردەب�����ڕن‌و‬ ‫دەخوێننەوە‪ ،‬کە چەوساوەکان (ه��ەرەن��دە‪،‬‬ ‫ن��اوی��ان نابەن بە چ��ەوس��اوەک��ان‪ ،‬بەڵکو بە‬ ‫پێی پێویست‌و بەرژەوەندی خۆیان ناویان‬ ‫لێدەنێن‪ ،‬ئەگەر هاواڵتییانبن‪ ،‬یان نا‪ ،‬وەک‪:‬‬ ‫ئ��ەو خەڵکە‪ ،‬ی��ان ئ��ەو ج��ەم��اوەرەی نابیناو‬ ‫ئیرەییکەرە‪ ،‬یان دڕندەکان‪ ،‬یان دانیشتوانی‬ ‫نەریتی‪ ،‬یان تێکدەرەکان) چینێکی هەمیشە‬ ‫ن���اڕازی���ی‌و ت��وون��دووت��ی��ژ‌و ب��ێ��س��ەروب��ەرو‬ ‫وەحشیگەر‌و پیس‌و دڵ��ڕەق‌و تووندووتیژ‪،‬‬ ‫ئەم ناولێنانە ناشیرین‌و دزێو‌و ناشایستەیە‬ ‫بە چەوسێنەران‪ ،‬لە کاتێکدا دێتە گۆڕێ لە‬ ‫سەر زمانی چەوسێنەران‪ ،‬کە چەوساوەکان‬ ‫بەرپەرچییان دەدەنەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەدا‪ ،‬ئەمە زۆر نامۆ دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫ک���ات���ێ���ک س����ەی����ری چ�����ەوس�����اوەک�����ان ل��ە‬ ‫بەرپەرچدانەوەییاندا بۆ چەوسێنەرەکان‬ ‫دەک��ەی��ن‪ ،‬جۆرێک لە نەرمی‌و خۆشەیستی‬ ‫ب����ەدی دەک���رێ���ت‪ .‬پ���ڕۆس���ه‌ی ی��اخ��ی��ب��وون��ی‬ ‫چ���ەوس���اوەک���ان (پ���ڕۆس���ەی���ەک���ە‪ ،‬ک���ەی لە‬

‫خۆگرە ب��ەردەوام بە گوێرەی ئەو توندی‌و‬ ‫ت��ی��ژەی��ی��ەی‪ ،‬ک��ە چ��ەوس��ێ��ن��ەران ب��ەرپ��ای��ان‬ ‫ک���ردووه‌) دەستپێشخەری خۆشەویستی‌و‬ ‫ن��ەرم��ی��ی ت��ێ��دای��ە‪ ،‬ب��ە ه��ۆش��ی��اری ب��ێ��ت‪ ،‬یان‬ ‫ناهۆشیاری‪ .‬بەرپەرچدانەوەی چەوساوەکان‬ ‫بۆ تووندوتیژی چەوسێنەرەکان‪ ،‬ناوەخنە‬ ‫شاراوەکەی ئ��ارەزوو‌و حەز‌و هەوڵییانە بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی مافەکانییان وەک م��رۆڤ‪.‬‬ ‫چەوسێنەران چۆن پەالماری چەوساوەکان‬ ‫دەدەن‌و رووتیان دەکەنەوە لە مرۆییبوون‌و‬ ‫وەک م���رۆڤ س��ەی��ری��ان ن��اک��ەن خۆشیان‬ ‫ب��ە ه��ەم��ان شێوە ل��ەم پ��ڕۆس�� ‌ه ن��ال��ەب��ار‌و نا‬ ‫یەکسانەدا بیانەوێت‪ ،‬یان نا رووتبوونەتەوە‬ ‫لە ئاکارە مرۆییەکان‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ راپ��ەری��ن��ی��ان��دا‪ ،‬چ���ەوس���اوەک���ەن‪ ،‬لە‬ ‫پێناوی ئ��ەوەی بگەڕێنەوە بۆ مرۆییبوونە‬ ‫رەس��ەن��ەک��ەی خ��ۆی��ان‌و وەک م��رۆڤ بژین‪،‬‬ ‫لە رێگەی دەستگرتن بە س��ەر دەسەاڵتی‬ ‫چەوسێنەرەکاندا‪ ،‬کە تژییە لە زاڵ بوون‌و‬ ‫سەرکوتکەر‌و ستەماکاریی‪ ،‬مرۆییبوون‪ ،‬چۆن‬ ‫بۆ خۆیان دەگێڕنەوە‪ ،‬بە هەمانشیوەش بۆ‬ ‫چەوسێنەرەکانی دەگێڕنەوە‪ ،‬کە کاتی خۆی بە‬ ‫هۆکاری پڕۆسه‌ی چەوساندنەوە لە دەستیان‬ ‫داوە‪ .‬چەوساوەکان بە تەنیا خۆیان دەتوانن‬ ‫خۆیان ئازادبکەن لە دەستی ژێردەستەیی‌و‬ ‫چ���ەوس���ان���دن���ەوەی چ��ەوس��ێ��ن��ەرەک��ان��ی��ی��ان‪.‬‬ ‫چەوسێنەرەکان بەو پەسەندییەی‪ ،‬کە چینێکی‬ ‫چ��ەوس��ێ��ن��ەرن‪ ،‬ن��ات��وان��ن چینی ژێ��ردەس��ت‬ ‫ئ����ازد ب��ک��ەن‌و دی��س��ان ن��اش��ت��وان��ن خ��ۆی��ان‬ ‫ئازادبکەن‪ .‬لەبەر ئەوە پێویستە چەوساوە‌و‬

‫‪123‬‬

‫زەحمەتکێشان خۆیان خەبات بەرپا بکەن بۆ‬ ‫چارەسەرکردنی ئەو ناکۆکیانەی‪ ،‬کە تییایدا‬ ‫دەژین‪ .‬چارەسەرکردنی ئەو ناکۆکییانەش بە‬ ‫دەرکەوتنی مۆرڤی نوێ دەبێت (مرۆڤی نوێ‪،‬‬ ‫نە چەوساوەیە‪ ،‬نە چەوسێنەر‪ ،‬بەڵکو مرۆڤێک‬ ‫تژییە ل��ە ئ��اک��اری ئ����ازادی‌و س��ەرف��رازی‌و‬ ‫سەربەخۆیی‌و شکۆمەندی‌و رێ��ز) ئەگەر‬ ‫ئامانجی چەوساوەکان‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی ببن بە‬ ‫مرۆڤگەلێکی کامڵ‪ ،‬ناتوانن ئامانجەکانیان‬ ‫بدەست بهێنن بە تەنیا بە پێچەوانەکردنەوەی‬ ‫ناکۆکییەکان‪ ،‬واتا بە ساکاریی گواستنەوە‬ ‫ل��ە الی��ەک��ی ه��اوک��ێ��ش��ەک��ەوە ب��ۆ الک��ەی‌ت��ر‪،‬‬ ‫ی���ان ل���ە ج��ەم��س��ەری چ���ەوس���ان���دن���ەوە بۆ‬ ‫ج��ەم��س��ەرەک��ەی‌ت��ری‪ .‬رەن��گ��ە هاوکێشەکە‬ ‫ل��ە رواڵ��ەت��دا وا دەرب��ک��ەوێ��ت‪ .‬چ��ارەس��ەری‬ ‫ناکۆکییەکان ل��ە ن��ێ��وان چەوسێنەرەکان‌و‬ ‫چەوساوەکاندا بە مانای واقیع دێ��ت‪ .‬واتا‬ ‫نەمانی چینە چەوسێنەرەکە وەک چینێکی‬ ‫چەوسێنەر‌و سەردەست‪ ،‬بەاڵم کۆتوبەندێک‪،‬‬ ‫کە چینی چ��ەوس��اوە دەیسەپێنێت بە سەر‬ ‫چینی چەوسێنەرەکانی پێشودا بۆ ئەوەیە‪،‬‬ ‫کە جارێکی‌تر نەتوانن بگەڕینەوە بۆ پێگەی‬ ‫چینی چەوسێنەریی پێشوویان‪.‬‬ ‫هەر کار‌و کردەیەک‪ ،‬کە ریگری بکات لەوەی‬ ‫خەڵک ببن بە مرۆگەلێکی مرۆییانەی کامڵ‪،‬‬ ‫ئەوە چەوساندنەوەیە‌و چەوساندنەوە دێنێتە‬ ‫ئاراوە‪ .‬بۆیە گۆڕین‌و گۆرانکاری لە واقیعی‬ ‫مەوجودا‪ ،‬البردنی کۆتوبەند نییە لە سەر‬ ‫چەوساوەکان‪ ،‬تا چەوساوەکان کۆتوبەندێکی‬ ‫نوێ بهێننە ئ��اراوە بۆ کەسان‌و چینێکی‌تر‪،‬‬

‫ی��ان ب��ۆ چینی چەوسێنەری پێشوو‪ .‬وات��ا‬ ‫گ��ۆران ئ��ەوە نییە‪ ،‬کە چەوساوەکان بکات‬ ‫بە چەوسێنەر‪ .‬گ��ۆڕان ئەوەیە‪ ،‬کە نەیەڵێت‬ ‫جارێکی‌تر سیستمی سەرکوتکەر بگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫گۆڕان بەراورد ناکرێت بە رەوشە کۆنەکە‪،‬‬ ‫بەڵکو ب���ەراورد دەک��رێ��ت بە هێنانە ئ��ارای‬ ‫مرۆڤی نوێی کامڵ‌و پر لە ئاکاری بەرزی‬ ‫م��رۆی��ی‪ ،‬ئ��ەم ح��س��اب��ات��ە‪ ،‬ی��ان ئ��ەم پ��ێ��وەرە‬ ‫ب��ۆ ه��ەم��وو م��رۆڤ��ەک��ان��ە‪ .‬ئ��ەگ��ەر وا نەبێت‪،‬‬ ‫ئ��ەوە خ��ەب��ات‌و گۆرانکارییەکان رەه��ەن��دە‬ ‫مرۆییەکەی خۆی دەدۆرێنێت‌و دەبێت بە‬ ‫سیستمێکی بیرۆکراتی‌و هەژموونکار‪ ،‬لە‬ ‫حاڵەتێکی وادا ناکرێت قسە لە سەر ئازادیی‌و‬ ‫رزگ���اری بکەین‪ .‬ل��ەب��ەرئ��ەوە‪ ،‬سوریین لە‬ ‫سەر ئەوەی چارەسەری راست‌و دروست‬ ‫ب��ۆ ناکۆکییەکانی ن��ێ��وان چەوسێنەرکان‌و‬ ‫چ���ەوس���اوەک���ان‪ ،‬ل��ە رێ��گ��ەی گ��ۆڕی��ن��ەوەی‬ ‫پێگەکانییان ناکرێت‪ ،‬وات��ە بە گواستنەوە‌و‬ ‫گۆڕینەوەی جەمسەرەکان ناکرێت‪ ،‬وەک‬ ‫چ��ۆن مارکس ب���ەردەوام جەختی لە سەر‬ ‫کردووه‌تەوە‪.‬‬ ‫چەوسێنەران‪ ،‬لە ب��ارودۆخ��ی پێشوویاندا‬ ‫(پێش گۆرانکارییەکان)‪ ،‬ئاسایی دەیانتوانی‬ ‫خواردن‌و خواردنەوە بخۆن‌و پۆشاک لەبەر‬ ‫بکەن‌و پێاڵو لە پێبکەن‌و زانست‌و خوێندن‬ ‫وەرب��گ��رن‌و گ��ەش��ت��وگ��وزارب��ک��ەن‌و گ��وێ لە‬ ‫م��ۆزی��ک��ی م��ۆزی��ک��ک��ارە گ��ەورەک��ان��ی وەک‬ ‫بیتهۆڤن بگرن‪ ،‬بەاڵم ملیۆنان لە خەڵک نان‬

‫نەبوو بیخۆن‪ ،‬جلوبەرگ‌و پێاڵویان نەبوو‪،‬‬ ‫نەشیاندەتوانی بخوێنن‌و گەشتوگوزاربکەن‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫بە دەگمەن دەیانتوانی گوێ لە مۆزیک بگرن‪.‬‬ ‫هەر کۆتوبەندێک لە سەر ئەم جۆرە ژیانەی‬ ‫چەوسێنەرەکانی پێشو دابنرێت‪ ،‬دەبێت بە‬ ‫دەستدرێژی کردنێکی گەورە بۆ سەر مافە‬ ‫سروشتیی کەسییەکانییان‪ ،‬لەگەڵ ئ��ەوەی‪،‬‬ ‫کە ئەم چەوسێنەرانە لە بارودخۆی پێشودا‪،‬‬ ‫رێ��زی��ان لە ملیۆنان م��رۆڤ ن��ەدەگ��رت‪ ،‬ئەو‬ ‫مرۆڤانەی‪ ،‬کە لە برسا دەمردن‪ ،‬یان بە دەم‬ ‫ئ��ازار‌و ناڵەو رەشبینی لە نەهاتنی ژیانێکی‬ ‫بەختەوەردا گیانیان لە دەس��ت��دەدا‪ .‬کاتێک‪،‬‬ ‫کە وشەی مرۆڤ‪ ،‬یان بوونەوری مرۆڤ بە‬ ‫تەنیا بە سەر خۆیاندا جێبەجێدەبوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫چەوساوەکانییان وەک کەلوپەل‌و شتومەک‬ ‫چاو لێدەکرد‪ .‬بە تەنیا رەوایەتیی ژیانیان بە‬ ‫خۆیان دەدا‪ ،‬رەوایەتی ژیانێکی پڕ لە ئاسایش‬ ‫بۆ خۆیان‪ ،‬لە بەرانبەر ئەم مافانەی خۆشیاندا‪،‬‬ ‫ه���ەر ئ���ەوەن���دە م��رۆڤ��ە چ��ەوس��اوەک��ان��ی��ان‬ ‫ق��ب��وڵ��ب��ووە‪ ،‬ک��ە م��اف��ی زی��ن��دەگ��ی��ی��ان ه��ەی��ە‌و‬ ‫هیچی‌تر‪ ،‬واتا مافی زیندەگی کردنێکی رووت‌و‬ ‫بێ بەها‌و بێ ن��ەرخ‪ .‬قبووڵکردنی زیندگەیی‬ ‫کولەمەرگییش بۆیان‪ ،‬لە ناچارییانەوە بووە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی چەوساوەکان‌و زەحمەتکێشان‬ ‫شتێکی پێویستبوون بۆ ب��ەردەوام��ی ژیانی‬ ‫خۆشگوزەرانیی خۆیان‪.‬‬ ‫ئ���ەم رەف���ت���اران���ە‪ ،‬ئ���ەم رێ��گ��ە‌و م��ی��ت��ۆدە لە‬ ‫تێگەیشتنی جیهاندا وای لە چەوسێنەرەکان‬ ‫ک��ردوو ‌ه بە پێویست‪ ،‬بەرانبەر بە سیستمی‬ ‫ن��وێ بوەستنەوە بۆ ئ��ەوەی وەک چینێکی‬ ‫هەژموونکار بمێننەوە‪ .‬رەوشی تووندوتیژی‌و‬ ‫چ���ەوس���ان���دن���ەوە‪ ،‬رێ��چ��ک��ەی��ەک ل���ە ژی���ان‌و‬

‫زی��ن��دەگ��ی��ی‌و رەفتاگەلێکی ت���ەواو دروس��ت‬ ‫دەکات بۆ هەموو ئەوانەی لەو رەوشدا ژیان‬ ‫بە سەر دەبەن ــ چەوسێنەران‌و چەوساوەکان‬ ‫ـ���ـ ه�����ەردوو الی����ان پ��ێ��ک��ەوە ن��وق��وم��ب��ووی‬ ‫ئ���ەو رەوش�����ەن‌و پ��ێ��ک��ەوە ه��ەڵ��گ��ری م��ۆری‬ ‫چەوساندنەوەن‪ .‬شیکاریی‌و راڤەکردنەکانی‬ ‫رەوش���ی م��ەوج��ودی چ��ەوس��ان��دن��ەوەک��ە‪ ،‬لە‬ ‫سەرەتادا‪ ،‬شاراوەیی پڕۆسه‌ی تووندوتیژی‬ ‫خ�����اوەن دەس����ەاڵت����دارەک����ان پ��ێ��ش��ان��دەدا‪.‬‬ ‫ئ���ەم ت��وون��دوت��ی��ژی��ەش‪ ،‬وەک پ��ڕۆس��ه‌ی��ەک‬ ‫ب��ەرج��ەس��ت��ەدەب��ێ��ت ل���ە ن���ەوەی���ەک���ەوە بۆ‬ ‫ن��ەوەی��ەک��ی‌ت��ری چ��ەوس��ێ��ن��ەر‪ ،‬ئ��ەوان��ەی‪ ،‬کە‬ ‫بە بۆماوەیی وەری��دەگ��رن‌و ل��ەو ژینگەیەدا‬ ‫پ��ێ��ک دێ���ن‌و رادێ����ن‪ .‬ئ���ەو ژی��ن��گ��ەی��ەش‪ ،‬الی‬ ‫چ��ی��ن��ی چ���ەوس���ێ���ن���ەران ه��ۆش��م��ەن��دی��ی��ەک��ی‬ ‫خ��اوەن��دارێ��ت��ی بەهێز دروس���ت دەک���ات بۆ‬ ‫خۆبەخاوەنزانینی هەموو خەڵک‌و جیهان‪.‬‬ ‫هۆشیاری چەوسێنەران لە تواناییدا نییە بۆ‬ ‫خودی خۆشیان بە بێ خاوەندارێتی کەرەسە‬ ‫مەتەریال‌و هەستپێکراوەکانی جیهان‌و خەڵک‬ ‫بمێنێتەوە ــ واتا ئەو هۆشیاریە نامێنێت‪ ،‬کە‬ ‫هەموو شتە پێوەندییدارەکانی خۆی بدۆرێنێت‬ ‫بە جیهانەوە بە بێ ئەم خاوەندارییە‪.‬‬ ‫ئێریک ف���رۆم (‪1900‬ـ������ـ‪ ،)1980‬وت��ووی��ه‌ت��ی‪:‬‬ ‫هۆشیاریی چ��ەوس��ێ��ن��ەران‪ ،‬ه��ەم��وو شتێک‬ ‫دەگ��ۆڕێ��ت‌و دەخ��ات��ە راژەی ب��ەرژەوەن��دی��ی‬ ‫خاوەندارێتی چینەکەی خۆیەوە‪ .‬هەموو گۆی‬ ‫زەوی‌و هەموو موڵک‌و ب��ەره��ەم‌و داهێنانە‬ ‫ئ��ەف��ران��دن‌و داهێنانەکانی م���رۆڤ‪ ،‬خ��ودی‬ ‫خەڵکەکە خۆشی‪ ،‬زەم���ەن‌و هەموو شتێک‬

‫‪125‬‬

‫کورت دەکاتەوە بۆ بارودۆخێکی شتومەک‬ ‫(ک��ەل��وپ��ەل) ل��ە ژێ���ر دەس��ت��ی خ��ۆی��دا‪ .‬ئ��ەم‬ ‫زانا‌ی شیکاریی دەروونییه‪ ،‬که ئەمریکایی‬ ‫بووه‪ ،‬له ئه‌ڵمانیا له‌داكیکبووه‪ .‬داواک��ارە لە‬ ‫رێگای شیکارییە دەروونیەکانەوە چاالکیی‌و‬ ‫رەفتارە کۆمەاڵیەتییەکان بخوێنرێتەوە‪ ،‬بە‬ ‫دەستپێک لە مارکسەوە‪ .‬گرنگترین کتێبی‬ ‫ئەم دەروونناسە ترس لە ئ��ازادی ‪‌١٩٤١‬و‬ ‫ه��ون��ەری خۆشەویستی ‪( ١٩٥٦‬وەرگ��ێ��رە‬ ‫عەرەبه‌که)‪.‬‬ ‫چەوسێنەران‪ ،‬بە هەڵپەیەکی سەرشێتانەوە‬ ‫بۆ خاوەندارێتی‪ ،‬بە جۆرێک گەشە بە بیری‬ ‫خۆیان دەدەن‪ ،‬کە لە توانایاندا هەیە هەموو‬ ‫شتێک زەفتبکەن‌و بیخەنە ژێر هێزی کڕینەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش تێگەیشتنییان بۆ هێنانە وجودی مادە‬ ‫رووت��ەک��ە ئاشکرایە‪ .‬پ��ارە پێوەری هەموو‬ ‫شتێکە الیان‪ ،‬قازانج ئامانجی بنەرەتییانە‪ .‬ئەو‬ ‫شتەی‪ ،‬کە زۆر شایستەی گرنگیپێدانە الی‬ ‫چەوسێنەران‪ ،‬بەدەستهێنانی زیاتر‪ ،‬هەمیشە‬ ‫بەدەستهێنانی زیاتر‪ ،‬هەتتا لە سەر حسابی‬ ‫بەدەستهێنانی چەوساوەکانیش‪ ،‬یان بەدەست‬ ‫نەهێنانی هیچ شتێک بۆ چەوساوەکان‪ ،‬کە‬ ‫دەڵێین ئ���ەوەی ب��ەالی��ان��ەوە گرنگە بیهێننە‬ ‫وجود‪ ،‬مەبەست لە وجود خاوەندارێتییە‪ ،‬واتا‬ ‫ببن بە چینی خاوەن موڵک‪ .‬چەوسێنەرەکان‪،‬‬ ‫وەک چینێکی سودوەرگر لە حاڵەتی بوونی‬ ‫چەوساندنەوەدا‪ ،‬ناتوانن لەوە تێبگەن‪ ،‬کە‬ ‫موڵکدارێتی‪ ،‬یان خاوەندارێتی مەرجێکە لە‬ ‫مەرجەکانی وج��ود‪ ،‬ئەم مەرجە بۆ هەموو‬ ‫کەس پێویستە‪ ،‬وات��ا بۆ هەموو مرۆڤەکان‬

‫موڵکدارێتی پێویستە‌و مافە‪ ،‬بۆیە لە ژێر‬ ‫دەس��ەاڵت��ی چینی چ��ەوس��ێ��ن��ەران��دا هەموو‬ ‫بەخشینێک‪ ،‬ی��ان هەموو دەستکەوتێک بۆ‬ ‫چ���ەوس���ەوەک���ان ب��ەخ��ش��ی��ن‌و دەس��ت��ک��ەوت��ی‬ ‫ساختەیە‪ .‬مرۆییبوون ب��ۆ خ��ۆی��ان شتێکە‬ ‫موڵکی تایبەتی خ��ۆی��ان��ە‌و ل��ەوان��دا ک��ورت‬ ‫ب���ووەت���ەوە‌و ب���ووە ب��ە موڵکێکی ب��ۆم��اوە‬ ‫بۆیان‪ .‬چەوسێنەران بیر لەوە ناکەنەوە‪ ،‬کە‬ ‫پڕۆسه‌ی مرۆییبوون بۆ ئەوانی‌تر واتا بۆ‬ ‫گ��ەل‪ ،‬کارێكی مرۆییانەی کامڵە‪ ،‬بەڵکو بە‬ ‫کارێکی روخێنەری دادەنێن‪.‬‬ ‫چەوسێنەران‌و ستەمکاران ئەوە نابینن‪ ،‬کە‬ ‫هەتا خاوەندارێتیی‌و موڵکدارێتیان زیاتر‌و‬ ‫زیاتر بێت‪ ،‬لە بەرانبەردا مرۆڤگەلێکی هەژار‬ ‫مرۆییگەرییبوونی خۆیان لە دەستدەدەن‪،‬‬ ‫ه����ەر وەک چ����ۆن خ������اوەن م��وڵ��ک��ەک��ان‬ ‫مرۆییگەرییبونیان لە دەس��ت��داوە‪ .‬خ��اوەن‬ ‫م��وڵ��ک‌و چینی دەوڵ��ەم��ەن��دەک��ان‪ ،‬دیدگایان‬ ‫الوازە‌و وەک چینێکی خاوەن موڵک هەست‬ ‫ناکەن بەوەی‪ ،‬کە دەخنکێن لە موڵکداریی‌و‬ ‫دەوڵ��ەم��ەن��دی��ی��ەک��ەی��ان��دا‌و ن��اگ��ەڕێ��ن��ەوە بۆ‬ ‫ژی����ان‌و زی��ن��دەگ��ی��ی��ەک��ی س��روش��ت��ی (تەنیا‬ ‫دەبن بە چینێکی موڵکدار‌و هیچی‌تر) الیان‬ ‫وای��ە خ��ۆدەوڵ��ەم��ەن��دک��ردن��ی زی��ات��ر مافێکی‬ ‫رەوای ئەوانە‌و بۆ کەسانی‌تر نییە‌و ئەمان‬ ‫ب��ە ه���ەوڵ���دان‌و ئ���ازای���ەت���ی‌و ج��ەرب��ەزەی��ی‬ ‫پێیگەیشتون‪ ،‬واش بیردەکەنەوە‪ ،‬کە ئەوانەی‬ ‫ن��ەب��وون ب��ە خ����اوەن م��وڵ��ک‌و دەوڵ��ەم��ەن��د‬ ‫ن���ەب���وون‪ ،‬ئ����ەوە پ��ێ��وەن��دی ب��ە ت��ەم��ەڵ��ی��ی‌و‬ ‫دەستوپێسپێتییانەوەیە‪ ،‬لە هەموو ئەمانەش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫خراپتر سپڵەییە بێبنەماکەیانە لەو ئاوردانەوە‬ ‫میهرەبانییەی‪ ،‬کە چینی سەردەست بۆ چینی‬ ‫ژێردەست‪ .‬لەبەر ئ��ەوەی ئەمانە بە سپڵەو‬ ‫ئیرەییکەر دادەن���ێ���ن‪ ،‬ب��ۆی��ە وەک دوژم��ن‬ ‫تەماشایان دەکەن‌و چاودێرییان دەکەن‪ .‬هیچ‬ ‫چاڕێک نییە لەگەڵیاندا‪ ،‬جگە لە زاڵبوونێکی‬ ‫بەردەوام نەبێت بە سەریاندا‪ ،‬واتا بەردەوام‬ ‫پێیوستە زەفتکراوبن‪.‬‬ ‫چەوسێنەران وا بیردەکەنەوە‪ ،‬کە ئەگەر‬ ‫رێخۆشکردن بۆ مرۆیگەریی چەوساوەکان‪،‬‬ ‫کارێکی روخێنەربێت‪ ،‬ک��ەوات��ە ئ��ازادی��ی‌و‬ ‫رزگاریشیان هەروا دەبێت‪ .‬هەتا زاڵبوون‌و‬ ‫زەف��ت��ک��ردن��ی چ��ەوس��ێ��ن��ەران زی��ات��ر بێت لە‬ ‫س��ەر چ��ەوس��اوەک��ان‪ ،‬ئ��ەوە زیاتر دەتوانن‬ ‫بیانگۆڕن بە کااڵیەکی بێگیان‌و بێ هەست‪.‬‬ ‫هەڵپەکردنی چەوسێنەران بۆ موڵکدارێتی‬ ‫هەموو شتێک‌و هەموو کەسێک دەگۆڕێت‬ ‫ب��ۆ ب��ێ گ��ی��ان‪ ،‬ئ��ەم هەڵپەکردنە ل��ێ��وان��ە لە‬ ‫سادێتی ‪( Sadism‬خۆشبینی لە ئازاردان‌و‬ ‫دڵ سەختی بەرمابەر‪ ،‬وەرگێڕی ک��وردی)‪.‬‬ ‫ئ��ەری��ک ف���رۆم وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬هەستکردن بە‬ ‫خۆشییەک‪ ،‬کە لە زاڵبوون‌و زەفتکردنێکی‬ ‫ت����ەواوەوە هاتبێت ب��ە س��ەر کەسێکی‌تردا‪،‬‬ ‫یان بە سەر بونەوەرگەلێکی ئاژاڵیدا‪ ،‬ئەوە‬ ‫ک��رۆک��ی سادییەتیە‪ .‬م��ان��ای��ەک��ی‌ت��ری بیری‬ ‫سادییەت‪ ،‬بە ئامانجی گۆڕین‌و شێواندنی‬ ‫مرۆڤ بۆ کااڵ‪ ،‬گۆڕینی شتە زیندوەکانە بۆ‬ ‫شتگەلێکی بێگیان‌و بێ ژیان‪ ،‬چونکە زاڵبوون‌و‬ ‫زەفەتکردنی تەواو‌و رەهای مرۆڤ‪ ،‬دەبێتە‬ ‫ه��ۆک��اری ل��ە دەس��ت��دان��ی روخ��س��ار‌و ناخە‬

‫بنەچەییەکانی مرۆڤ‪ ،‬کە ئازادییە‪.‬‬ ‫خۆشەویستی بۆ سادییەت‪ ،‬خۆشەویستیەکی‬ ‫سەیرە‪ ،‬خۆشەویستییە بۆ م��ردن نەک بۆ‬ ‫ژیان‪.‬‬ ‫چ��ەوس��ێ��ن��ەران‌و دی��دگ��ای��ان ب��ۆ ب��ە مردنیی‬ ‫جیهانی خۆشەویست‪ ،‬سادییەتە‪ .‬هەوڵدانی‬ ‫چ��ەوس��ێ��ن��ەران ل��ە پ��ێ��ن��اوی داگ��ی��رک��ردن‌و‬ ‫زاڵ��ب��وون��دا‪ ،‬ئاستنگە ل��ە ب����ەردەم خ��ەون‌و‬ ‫داخوازیی لێتوێژینەوە‌و نیگەرانیی‌و گومان‌و‬ ‫هێزی ئەفڕاندن‌و داهێناندا‪ ،‬کە خەسڵەتی‬ ‫ژی���ان���ی زی���ن���دون‪ ،‬ک���ەوات���ە ژی����ان ک���وژن‪.‬‬ ‫چەوسێنەران زیاتر‌و زیاتر تەکنۆلۆژیا وەک‬ ‫ئامێرێکی بەهێز‌و زەبەالح بەکاردەهێنن بۆ‬ ‫راژەی ئامانجەکانییان‪ ،‬مانەوەی خەڵک لە‬ ‫ژێر سیستمی داپڵۆسێنەر‌و سەرکوتکەر‌و‬ ‫س��اخ��ت��ەک��ار‌و دەس��ت��ڕۆش��ت��وو‌و زاڵ��ب��وون��دا‪.‬‬ ‫چەوساوەکان بەو ئامانج‌و تەماشاکردنەییان‬ ‫وەک ش��ت��گ��ەل��ێ��ک ه��ی��چ ش��ت��ێ��ک��ی��ی��ان نییە‬ ‫جگە ل���ەوەی‪ ،‬ک��ە چ��ەوس��ێ��ن��ەرەک��ان بۆیان‬ ‫دیاریدەکەن‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەمانەی‪ ،‬کە پێشتر ئاماژەمان‬ ‫پێدا ل��ە س��ەر خەسڵەتی چەوسێنەرەکان‪،‬‬ ‫راستیەکی‌تر ه��ەی��ە‪ ،‬ک��ە ناکرێت ئ��ام��اژەی‬ ‫پ��ێ��ن��ەدرێ��ت‪ :‬ئ���ەو راس��ت��ی��ی��ەش ئ���ەوەی���ە‪ ،‬کە‬ ‫هەندێک ل��ە کەسانی چینی چەوسێنەران‬ ‫پەیوەست دەبن بە چینی چەوساوەکانەوە‬ ‫ل��ە پ��ێ��ن��اوی ئ���ازادی���ی‌و رزگ���اری���دا‪ ،‬بەمەش‬ ‫لە جەمسەرێکی ناکۆکییەکەوە دەچ��ن بۆ‬ ‫جەمسەریکی‌تری ناکۆکییەکە‪ .‬دەوریشیان‬ ‫دەورێکی گەوهەریە‪ ،‬بە درژێژایی مێژووی‬

‫‪127‬‬

‫خەبات روودەدات‪ .‬ب��ەاڵم زۆرج��ار لەگەڵ‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬کە وازی���ان لە چینەکەی خۆیان‬ ‫هێناوە‪ ،‬یان خۆیان بێالیەنکردوو ‌ه دەستیان‬ ‫ل��ە ب��ۆم��اوەی��ی‌و ب��ەک��ارب��ردن ه��ەڵ��گ��رت��ووە‪،‬‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��ێ��ک خ��ەس��ڵ��ەت��ی چ��ی��ن��ای��ەت��ی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫خ��ۆی��ان��دا دەه��ێ��ن��ن وەک‪ :‬ک��ەم��ی متمانە‌و‬ ‫بڕوایان بە توانستی گەل لە بیرکردنەوە‌و‬ ‫خەونی گەورە‌و مەعریفەدا‪ .‬بۆیە ئەمانە‪ ،‬کە‬ ‫پێوەندییان کردووە بە پرسی گەلەوە هەمیشە‬ ‫ئ��ەو ترسە هەیە ل��ە س��ەری��ان‪ ،‬ک��ە بکەونە‬ ‫تەڵەی خراپیی‌و دزێوی بەخشندەیی چینە‬ ‫کۆنەکەی خۆیانەوە‪ ،‬واتا چینی چەوسێنەر‪.‬‬ ‫ئ��ەم بەخشندەییە‪ ،‬ی��ان ئ��ەم دەستکەوتانە‬ ‫دەک������ەن ب���ە خ���ۆراك���ێ���ک‌و دەرخ�������واردی‬ ‫م���ان���ەوەی سیستمە ن���ادادپ���ەروەرەک���ەی‬ ‫دەدەن‪ .‬لە الیەکی‌تریشەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫بڕوایان بە گۆرانکاریی هەیە لە سیستمە‬ ‫نادادپەروەرەکەدا‪ ،‬بەاڵم بە هۆکاریی ئاکار‌و‬ ‫مۆراڵی چینایەتی خۆیان‪ ،‬دەیانەوێت جڵەوی‬ ‫ئەو گۆرانکارییە بە دەستی خۆیانەوە بێت‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ان��ە‪ ،‬قسە ل��ە س��ەر گ��ەل‌و پرسی گەل‬ ‫دەک���ەن‪ ،‬ب���ەاڵم متمانەی پێناکەن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئ������ەوەی دەوڵ���ەم���ەن���دت���ری���ن ش��ت��ێ��ک الی‬ ‫گۆڕانخوازان متمانەیە بە گەل‪ ،‬کە ببێت بە‬ ‫بنەمایەک بۆ گۆرانکارییە شۆڕشگێڕییەکان‪.‬‬ ‫متمانە بە گەل پێوەرە بۆ دەستنیشانکردنی‬ ‫مرۆڤی راستینە‪ ،‬لە کاتی هاوبەشیکردنی‬ ‫خەباتدا‪ ،‬زیاترە لە هەزاران لەو کارانەی لە‬ ‫بری گەل دەکرێت‌و متمانەیان بە گەل نییە‪.‬‬ ‫ئەوانەی پەیوەستن بە گەل‌و پرسی گەلەوە‬

‫پێویستە لە سەریان هەمیشە بە خۆیاندا‬ ‫بچنەوە‪ .‬چونکە ئەو گۆڕان‌و گواستنەوەیە‪،‬‬ ‫گ��ۆڕان‌و گواستنەوەیەکی ریشەییە تا ئەو‬ ‫ئاستەی‪ ،‬کە هیچ تەم‌ومژێک قبوڵناکات‪.‬‬ ‫کاتێک مرۆڤی شۆڕشگێڕ‪ ،‬یان گۆرانخواز‬ ‫دەبێت جەختبکاتەوە لەوەی‪ ،‬کە بە راستی‬ ‫پەیوەستە بە گ��ەل‌و پرسی گەلەوە‪ ،‬کە بە‬ ‫تەواوەتی دەستبەرداری رەفتارەکانی چینی‬ ‫چەوسێنەر بووبێت‪ .‬ئەو کەسەی دڵسۆزی‬ ‫خۆی بە گەل‌و پرسی ئازادی رادەگەیەنێت‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ب��ە ت���ەواوەت���ی ن��ات��وان��ێ��ت یەکانگیر‬ ‫بێت ل��ەگ��ەڵ گ��ەل��دا وە تێڕوانینی ب��ۆ گەل‬ ‫تێروانینێکی نەزانانە بێت‪ ،‬ئەو جۆرە کەسانە‬ ‫بە شێوەیەکی ترسناک خۆیان دەخەڵەتێنن‪.‬‬ ‫ئەو کەسەی ڕێگەی راستدەگرێت‌و خۆی‬ ‫نزیک دەخاتەوە لە گەل‌و پرسی گەل‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ هەر هەنگاوێکی گەلدا هەست بە ترس‬ ‫دەک��ات‪ ،‬لەگەڵ هەر دەربڕینێکییدا گومان‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬پێشنیارەکانی هەوڵ بێت بۆ‬ ‫سەپاندنی پێگەی خۆی‪ ،‬واتا سۆز‌و دڵی بۆ‬ ‫نەریت‌و رەفتارە کۆنەکانی لێدەدات‪.‬‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ەک��ان‪ ،‬دەب��ێ��ت گ��ۆران��ک��اری��ی‬ ‫دووبارە لە دایکبوونەوەیەکی ریشەیی بێت‪.‬‬ ‫بۆیە ئەوانەی لەگەڵ ئەم گۆڕانکارییانەدان‪،‬‬ ‫دەبێت هەمان ئاراستە‌و ئامانجیان قبوڵ‬ ‫بێت ب��ۆ ژیانێکی ن��وێ‪ ،‬ناکرێت هەڵگری‬ ‫رەفتار‌و کردارەکانی جارانییان بن‪ .‬ئەوانەی‬ ‫رێگەی راستیان هەڵبژاردوە بە هاوەڵێتییان‬ ‫لەگەڵ چەوسێنەراندا‪ ،‬دەتوانن لە رەفتارو‬ ‫کرداری چەوسێنەران تیێبگەن‪ ،‬ئەو رەفتارو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫کردارەی‪ ،‬کە هەندێک جار بونیادی زاڵبوون‬ ‫تیایدا رەن��گ��دەدات��ەوە‪ ،‬ئەمەش یەکێکە لەو‬ ‫رەفتار‌و ک��ردارە دووالییه‌یان‪ ،‬وەک پێشتر‬ ‫ئاماژەمان پێدا‪ ،‬چەوساوەکان هەندێک جار‬ ‫ت��ووش��ی ئ��ەو دووالی��ی��ه دەب���ن‌و خ��ۆی��ان بە‬ ‫جۆرێک لە جۆرەکان رادەستی چارەنووسە‬ ‫چەوساوەکەی خۆیان دەکەن‪.‬‬ ‫ج��وت��ی��ار‪ ،‬کاتێک ئ��ازای��ەت��ی‌و ب��وێ��ری خۆی‬ ‫وەردەگ���رێ���ت‪ ،‬ک��ە زان���ی ب���ووە ب��ە پاشکۆ‪،‬‬ ‫هەوڵبدات سەرکەوێت بە س��ەر نەهێشتنی‬ ‫پاشکۆییەکەیدا‪ .‬بەاڵم هەتا ساتی دەرکەوتنی‬ ‫ئەو ئازایەتیی‌و بوێرییەی‪ ،‬هەمیشە بەدوای‬ ‫گەورەکەیەوەیەتی‌و دەڵێت دەتوانم چیبکەم؟‬ ‫من تەنیا جوتیارێکم‌و هیچی‌تر‪.‬‬ ‫ب��ە راڤەکردنێکی رواڵ��ەت��ی دەردەک���ەوێ���ت‪،‬‬ ‫ک��ە ئ��ەم��ە چ���ارەن���ووس رادەس��ت��ک��ردن��ە بۆ‬ ‫چ��ەوس��ێ��ن��ەر‌و ب��ە ئاسانیش ملکەچکردنی‬ ‫ک��ەس��ای��ەت��ی ن��ەت��ەوەی��ی دەردەخ�����ات‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫پیویستە ئ��ەوە بزانیین‪ ،‬کە ئەم ملکەچیی‌و‬ ‫خۆ رادەستکردنە بە چارەنووس‪ ،‬کردەیەکی‬ ‫مێژوویی‌و کۆمەاڵیەتییە‪ ،‬نەک کردە‌و رەفتاری‬ ‫خۆرسکی کەسەکان‪ ،‬یان گەل‪ .‬ئەم جۆرە لە‬ ‫رەفتار‌و کردارە ملکەچی درێژە پێدەدات‪ ،‬لە‬ ‫نەزانین‌و نەشارەزییەوە سەرچاوەدەگرێت‌و‬ ‫گرێدراوی زوڵم‌و ستەمێکە‪،‬کە هۆشمەندی لە‬ ‫چەوساوەکان سەندووەتەوە‪ ،‬چەوساوەکان‬ ‫زۆرج���ار وا وێ��ن��ای ئ��ەم رەوش���ە خ��راپ��ەی‬ ‫خۆیان دەکەن‪ ،‬کە ئەوە ویستی خوداییە‪ ،‬بە‬ ‫شێوازێکی ئەفسانەیی بیر لە چارەنووسی‬ ‫خۆیان دەک��ەن��ەوە‪ ،‬کە ئەو بێسەروبەریی‌و‬

‫ناهەموارییەی ژیانییان‪ ،‬بەختی رەشیان‬ ‫ئ��ەوەی پێبەخشیون‪ .‬زۆر جاریش بیریان‬ ‫دەچێت‪ ،‬کە چەوسانەوەکە ستوونییە نەک‬ ‫ئاسۆیی‪ ،‬کە لە تاو ئازار‌و چەوساندنەوەی‬ ‫خۆیان پەالماری یەکتری دەدەن‌و یەکتری‬ ‫دەکوژن‪.‬‬ ‫زۆر جار‪ ،‬چونکە چەوسێنەران‪ ،‬بە حوکمی‬ ‫ناهۆشیارییان‪ ،‬ئ��ەم چ��ارەن��وس��ە رەش��ەی‬ ‫خۆیان دەدەنە پاڵ ئەفسانەی بەدبەختی‪ ،‬لە‬ ‫جیاتی ئەوەی ئەم بەدبەختی‌و چارەنووسە‬ ‫رەش‌و ژیانە ناهەموارەی خۆیان بدەنە پاڵ‬ ‫سیستمێک‪ ،‬کە لە بەرژەوەندی ستەمکارن‌و‬ ‫چ��ەوس��ێ��ن��ەران ک���ار دەک�����ات‪ ،‬ب���ۆ ئ���ەوەی‬ ‫بەرانبەرییان بوەستنەوە‪ ،‬کەچی ئاسۆیانە‬ ‫بیری لێدەکەنەوە‌و بەرانبەر بەو کەسانەی‬ ‫خۆیان دەوەس��ت��ن��ەوە‪ ،‬کە لە ی��ەک گۆشت‌و‬ ‫ئێسکن‪.‬‬ ‫ف��ران��ز ف��ان��ۆن گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬داگ��ی��رک��ەر وای‬ ‫پیشاندەدات‪ ،‬کە ئەو دوژمنکارییەی نێوان‬ ‫خەڵک لە ناخ‌و مۆخیاندا چێنراوە‪ .‬ئەو قۆناغەی‪،‬‬ ‫کە زنجییەکان پیاییدا تێدەپەڕین‌و لە یەکترییان‬ ‫دەدا‌و پەالماری یەکتریان دەدا‌و بەرانبەر بە‬ ‫یەکتری دوژمنکارانە رادەوەستانەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫ت��اوان‌و دوژمنکارییە سەرسوڕهێنەرە‪ ،‬کە‬ ‫لە س��ەروی ئەفەریقادا دەگ��وزەرێ��ت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫داگ��ی��رەک��ەرە کۆلۆنیالیزمەکان س��ود لەم‬ ‫دوژمناکارییە وەردەگ���رن‌و پۆلیسەکانیان‬ ‫ب���ەرەاڵی گیانی ش��ەڕک��ەران‌و هێرشبەران‬ ‫دەک����ەن‪ .‬چ��ەوس��ێ��ن��ران‪ ،‬ل��ە ج��ی��ات��ی ئ���ەوەی‬

‫‪129‬‬

‫پەالمار‌و هێرش بۆ داگیرکەران بەرن چەقۆ‬ ‫لە یەکتری دەسوون‪.‬‬ ‫رەن���گ���ە ئ���ەم���ەش ج��ۆرێ��ک��ی‌ت��ر ب��ێ��ت ل��ەو‬ ‫دوو ف��اق��ی��ی��ەی چ���ەوس���اوەک���ان‪ ،‬ک��ە زوت��ر‬ ‫ئاماژەمان پێدا‪ ،‬چونکە چەوسێنەران لە ناو‬ ‫هاورێکانییاندان‪ ،‬کاتێک پەالماری هاورێکانی‬ ‫خۆیان دەدەن بە ناڕاستەوخۆ پەالماری‬ ‫چەوسێنەرەکانیان داوە بە ناڕاستەوخۆ‪.‬‬ ‫لە الی��ەک��ی‌ت��رەوە چ��ەوس��اوەک��ان هەست بە‬ ‫تێکەڵییەک دەک��ەن لەگەڵ چەوسێنەراندا‪،‬‬ ‫ئ������ارەزوو ل��ە ه��اوب��ەش��ی دەک����ەن ل��ەگ��ەڵ‬ ‫چ��ەوس��ێ��ن��ەران��دا‪ ،‬ب��ە ج��ۆرێ��ک ئ���ەم ح��ەز‌و‬ ‫پەرۆشیەییان هەیە‪ ،‬کە وەستانەوە بەرانبەر‬ ‫ش��ێ��وازی ژی��ان��ی چ��ەوس��ێ��ن��ەران زەحمەتە‪.‬‬ ‫چەوساوەکان لە حاڵەتی نامۆییاندا دەیانەوێت‬ ‫بەهەر نرخێک بێت وەک چەوسێنەران بن‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ەوەی السایی ئەمان بکەنەوە‌و وەک‬ ‫چەوسێنەران رەفتاربکەن‌و ئ��ەم ژیانەیان‬ ‫بەالوە ئاسایی‌و سروشتی بێت‪.‬‬ ‫ئ���ەم دی����اردەی����ەش ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی ل��ە چینی‬ ‫ناوەڕاستدا دەردەکەوێت‪ ،‬ئەو چینەی‪ ،‬کە بە‬ ‫تاسەوەیە بۆ پێگەی کەسانی پێگەبەرز لە‬ ‫چینی سەردەستا‪.‬‬ ‫ئەلبێرت میمی‪ ،‬شیکارییەکی نایاب دەکات‪،‬‬ ‫بۆ عەقڵییەتی کۆلۆنیالیزەکراو‪ ،‬تێکەلییەک‬ ‫لە رق‌و گاڵتەجاڕیی بە کۆلۆنیالکەرو حەزو‬ ‫ئ��ارەزووی��ەک��ی زۆری���ش الی هەندێکەوە‬ ‫وتوویه‌تی بۆیان‪ :‬چۆن کۆلۆنیالکەر بتوانێت‬ ‫دڵنەرم‌و میهرەبان بێت بۆ ئەو کرێکارانەی‪،‬‬ ‫کە گولەبارانیان دەک��ەن‌و جەماوەرێکییان‬

‫ل��ێ دەک�����وژن؟ چ��ۆن��ی��ش ک��ۆل��ۆن��ی��ال��ک��راوان‬ ‫ب��ە دڵ��ڕەق��ی��ی‌و نکۆڵیکردنی خ��ۆی��ان رازی‬ ‫ب���ن ل���ە الی����ان ک��ۆل��ۆن��ی��ال��ک��ەرەوە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ئەمەشدا هاشوهوشییان پێوە بکات؟ چۆن‬ ‫کۆلۆنیالیکراو بتوانێت رقی لە کۆلۆنیالیکەر‬ ‫بێت‌و لە هەمانکاتدا ب��ەو گەرموگوڕیەوە‬ ‫س��ەرس��ام��ب��ێ��ت پ��ێ��ی��ان؟ م��ن وەک خ���ۆم بە‬ ‫ناچاری هەستم بەم سەرسامییە کرد‪.‬‬ ‫س��وک��ای��ەت��ی ب��ە خ���ۆک���ردن ی��ەک��ێ��ک��ی��ت��رە لە‬ ‫خەسڵەتەکانی چەوساوەکان‌و زەحمەتکێشان‪،‬‬ ‫ئ��ەوی��ش ب��ە وەرگ��رت��ن��ی س����روش‌و بیر‌و‬ ‫هۆشیاری چەوسێنەران‌و چینی سەردەست‪،‬‬ ‫کە زۆربەی جار گوێیان لە چەوسێنەران‌و‬ ‫ستەمکارانە پێیان دەڵێن چینی ن��زم‌و ژێر‬ ‫دەس��ت بۆ هیچ شتێک باش نیین‌و ناشێن‪.‬‬ ‫هیچ شتێک نازانن‌و فێری هیچ شتێک نابن‪،‬‬ ‫نەخۆش‌و تەمەڵ‌و تەوەزەلن‪ .‬چەساوەکان‌و‬ ‫زەحمەتکێشان‪ ،‬ئەم سوکایەتییە بە جۆرێک‬ ‫قبوڵ دەکەن‌و قایل دەبن‪ ،‬کە بە کەڵکی هیچ‬ ‫شتێک ن��ای��ەن‌و چاکسازییان تیا ناکرێت‪.‬‬ ‫جوتیاران وا بیردەکەنەوە‪ ،‬کە پێگە‌و توانایان‬ ‫کەمترە لە ئاغاکانیان‪ ،‬چونکە بە پێی ئەو‬ ‫بیرە‪ ،‬کە لە چینی سەردەست‌و ستەمکارەوە‬ ‫وەری���ان گ��رت��ووە‪ ،‬ئاغاکان ه��ەم��وو شتێک‬ ‫دەزانن‌و دەتوانن هەموو کارێک هەڵسوڕێنن‌و‬ ‫ئیدارەی بدەن‪.‬‬ ‫خۆیان بە نەزان دادەنێنن‌و دەڵێن‪ :‬بە تەنیا‬ ‫ئەفەندی زانایەو زانیاری هەیە‪ ،‬بۆیە دەبێت‬ ‫گوێی لێبگرن‌و گوێڕایەڵی بن‪ .‬پێوەری پێوانی‬ ‫مەعریفە الیان پێورێکی کۆن‌و نەریتییە‪ .‬لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫یەكێک لە ئەڵقە رێنمایکارەکاندا‪ ،‬جوتیارێک‬ ‫پ��رس��ی‪ :‬ب��ۆچ��ی ی��ەک��ەم ج��ار وێ��ن��ەک��ە شیی‬ ‫ناکەنەوە؟ ب��ەو میتۆدی شیکاریی‌و باسە‪،‬‬ ‫رێ��گ��ەی تێگەیشتنمان ک��ورت��ردەب��ێ��ت��ەوە‌و‬ ‫ئەوەندە توشی سەریەشە نابین‪.‬‬ ‫کەچی لەگەڵ ئەمەشدا‪ ،‬نازانن‪ ،‬کە ئەمانیش‬ ‫شتگەلێک دەزانن‪ ،‬کە بە هۆکاری زیندەگیی‌و‬ ‫پێوەندیەکانیان بە جیهانی دەوروپ��ش��ت‌و‬ ‫خەڵکەوە زانایی‌و زانیارییان هەیە‪.‬‬ ‫ب����ەاڵم ئ����ەوەش س��روش��ت��ی��ی��ە‪ ،‬ک��ە ل��ە ژێ��ر‬ ‫بارودۆخێکدا‪ ،‬کە توشی دووالییکردوون‪،‬‬ ‫متمانەیان بە خۆیان نەماوە‪.‬‬ ‫زۆر ج���ار ئ���ەو ج��وت��ی��اران��ەی ه��اوب��ەش��ی‬ ‫دەک����ەن ل��ە پ����ڕۆژە ف��ێ��رخ��وازی��ی��ەک��ان��دا‪ ،‬لە‬ ‫م��ی��ان��ەی گفتوگۆکردن ل��ە س��ەر بابەتێک‪،‬‬ ‫قسەزانانە‌و چاوکراوانە دەکەونە قسەکردن‌و‬ ‫گ��ف��ت��وگ��ۆک��ردن‪ ،‬ل���ە پ���ڕ دەوەس����ت����ن‌و بە‬ ‫م��ام��ۆس��ت��اک��ەی��ان دەڵ��ێ��ن‪ :‬ب��ب��ورە‪ ،‬قسەمان‬ ‫پێبڕیت‌و ئێمە ن��ەزان��ی��ن‌و هیچ نازانیین‪.‬‬ ‫جوتیارەکان زۆرج��ار وا هەستدەکەن‪ ،‬کە‬ ‫هیچ جیاوازیەکیان نییە لە گەڵ ئاژاڵەکاندا‪،‬‬ ‫ئەگەر جیاوازییەکیش دەستنیشان بکەن‪ ،‬بەو‬ ‫جۆرە ئەو جیاوازییە دەستنیشان دەکات‪ ،‬کە‬ ‫ئاژاڵەکان لە خۆیان بە سەربەخۆتر دادەنێت‪.‬‬ ‫گوێم لە جوتیارێک بوو لە کۆبوونەوەیەکی‬ ‫یەکێک لە یەکە بەرهەمهێنەرەکاندا لە تشیلی‪،‬‬ ‫کە ناودەبرا بە‪ :‬ئاسنتامینتو ‪asentamiento‬‬ ‫دەی���وت‪ :‬ئێمە‪ ،‬بەرهەمهێنەر نیین‪ ،‬چونکە‬ ‫ئێمە تەمەڵ‌و ت���ەوەزەل‌و داخ��راوی��ن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە ئەنجامی چاودێریکردن‌و وردبوونەوەوە‬

‫دەرکەوتووە‪ ،‬کە بە شێوەیەکی زۆر سەیر‬ ‫ئ���ەم س��وک��ای��ەت��ی��ک��ردن��ە ب��ە خ���ود ل��ە کاتی‬ ‫گۆرانکارییەکاندا دەگۆڕێت‪ .‬ئەو کاتە هەمان‬ ‫ئەو جوتیارانە دەڵێن‪ :‬ئێمە‪ ،‬تەمبەڵ نەبووین‪،‬‬ ‫ن��ەزان نەبووین‪ ،‬داخ��راو نەبووین‪ ،‬ئەمانە‬ ‫هەمووی درۆ ب��وون‪ ،‬بەڵکو کێشەی ئێمە‬ ‫چەوساندنەوە‌و بەکاربردنمان بوو لە الیەن‬ ‫ستەمکار‌و چەوسێنەرانەوە‪.‬‬ ‫چەوساوەکان‌و زەحمەتکێشان بە تەواوەتی‬ ‫تووشی تەنگەژە‌و بەرگرینەکردن دەبن لە‬ ‫خ��ۆی��ان کاتێک ب��روان��ەب��وون‌و تەمومژی‌و‬ ‫ئ���اڵ���ۆزی ب���اڵ دەک��ێ��ش��ێ��ت ب���ە س��ەری��ان��دا‪.‬‬ ‫بڕوایەکی سیحرییانە‌و چەسپیویان هەیە بە‬ ‫توانا‌و بەرگریی چەوسێنەران‌و ستەمکاران‪.‬‬ ‫هێزێکی س��ی��ح��ری دێ��ت��ە ب���ەر چ��اوی��ان بۆ‬ ‫موڵکدارەکانی زەویوزار بە تایبەتی لە ناوچە‬ ‫دێهاتنیشینەکاندا‪.‬‬ ‫یەكێک لە هاورێکانم‪ ،‬کە تایبەتمەندێتی هەبوو‬ ‫لە زانستی سۆسیۆلۆجیدا بۆی گێڕامەوە‪ ،‬کە‬ ‫جارێکیان لە یەکێک لە واڵتانی ئامریکای‬ ‫التینیدا‪ ،‬کۆمەڵە جوتیارێک دەستیانگرتووە‬ ‫بە سەر ناوچەیەکی دەرەبەگایەتی گەورەدا‪،‬‬ ‫بۆ سەرکەوتنی یەکجارییان‪ ،‬فیوداڵە خاوەن‬ ‫زەوی���وزارەک���ەی���ان الی خ��ۆی��ان ب��ە بارمتە‬ ‫هێشتووەتەوە‪ ،‬بەاڵم هیچ کەسێکیان ئەوەندە‬ ‫ئازایەتی ن��ەب��ووە‪ ،‬کە ببێت بە پاسەوانی‪،‬‬ ‫بوونی ئەم فیوداڵە‪ ،‬کە لە حاڵەتی دیلیشدا‬ ‫دەبێت‪ ،‬دەیانترسێنێت‪ ،‬لەوانەیە لە پڕۆسه‌ی‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی فیوداڵەکەدا هەستیان بە‬ ‫گوناح کردبێت‪ ،‬هەر یەکێک لەم جوتیارانە‬

‫‪131‬‬

‫ئاغایەک ل��ە ناخیدا رەن��گ��ەی��داوەت��ەوە‌و بە‬ ‫تاسەوە بوون بۆی‪.‬‬ ‫ه����ه‌ت����ا چ������ەوس������اوە‌و زەح���م���ەت���ک���ێ���ش‌و‬ ‫س��ت��ەم��ل��ێ��ک��راوەک��ان‪ ،‬خ���اڵ���ە الوازەک����ان����ی‬ ‫چ���ەوس���ێ���ن���ەران‌و س��ت��ەم��ک��اران ن���ەزان���ن‌و‬ ‫ب��ە ت��ەواوەت��ی ق��ای��ل ن��ەب��ن ل��ە ن��اخ��ەوە‪ ،‬کە‬ ‫ستەمکاران الوازن‪ ،‬حاڵەتی چەوساندنەوە‌و‬ ‫س��ت��م��ل��ێ��ک��راوی��ی��ان ب���������ەردەوام دەب���ێ���ت‌و‬ ‫ه��ەم��ی��ش��ە ت��رس��ن��ۆک‌و ت��ێ��ش��ک��او‌و ب��ێ ورە‬ ‫دەمێننەوە‪ .‬دیسان هەتتا چ��ەوس��اوەک��ان‌و‬ ‫زەحمەتکێشان ه��ۆش��ی��ار ن��ەب��ن‌و ن��ەزان��ن‪،‬‬ ‫کە فاکتەر‌و هۆکارەکانی رەوش��ە خ��راپ‌و‬ ‫بێدەسەاڵتییەکەیان چییە‪ ،‬لە سەر بنەمای‬ ‫چارەنووسێکی خۆڕسکی‌و بەخەتڕەشی‬ ‫ئەو رەوش��ە خراپەی خۆیان قبوڵ دەبێت‪.‬‬ ‫س���ەرەڕای ئ��ەم��ەش ئامادەباشییان تێدایە‬ ‫بۆ بەرپەرچدانەوە بە شێوازێکی نەرێنی‌و‬ ‫سەیر‌و نامۆ لە کاتی خەباتکردنێکی پێویستدا‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی ئ��ازادی‌و رزگ��اری‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وردە وردە مەیلداریێتیان بۆ ئەزموونی‬ ‫کاری یاخیبوون بۆ دروست دەبێت‪ .‬پێویستە‬ ‫لە کاتی هەوڵداندا بۆ ئازادی‌و رزگاری‪ ،‬ئەم‬ ‫کارە نەرێنیانە نەشاردرێتەوە لە بەرچاوی‬ ‫بینەران‌و ساتی راپەڕین‌و بە ئاگا هاتنەوە‬ ‫پشتگوێ نەخرێت‌و شەرمیان بشکێت لە‬ ‫یاخیبوون‌و راپەرین ‪.‬‬ ‫لە تێڕوانینە ناراستینەکەیاندا بۆ جیهان‌و بۆ‬ ‫خۆشیان‪ ،‬چەوساوەکان وەک کااڵیەک خۆیان‬ ‫دەبینن‪ ،‬کە موڵکی چەوسێنەرەکانن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ب��ەو مانایە دێ��ت‪ ،‬ک��ە چ��ەوس��ێ��ن��ەران مافی‬

‫موڵکدارێتیان هەیە‌و دەبێت ئەوان بەردەوام‬ ‫لە سەر حسابی ئەوانەی مافی موڵکدارێتییان‬ ‫نییە‌و هیچ شتێکیان نییە موڵکداربن‪ .‬دیسان‬ ‫ب��ەو م��ان��ای��ەش دێ���ت‪ ،‬ک��ە چ��ەوس��اوەک��ان‌و‬ ‫زەحمەتکێشان ل��ە ـــ پنتێکی ئەزموونیی‬ ‫بوون‌و ژیانیاندا ـــ دەبێت ئەوان وەک ئەو‬ ‫کەسایەتییانە نەبن‪ ،‬کە دەیانچەوسێنەوە‌و‬ ‫وەک ئەوان مافی موڵکدارییان نەبێت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫دەبێت ملکەچیان ب��ن‌و پشتیان پێببەستن‪،‬‬ ‫چەساوەکان تا حاڵەتی راپ��ەری��ن‌و ئ��ازادی‬ ‫هەمیشە سۆزدارن‪.‬‬ ‫جوتیاری پاشکۆ‌و سۆزدار بۆ ئاغا‪ ،‬ئەوەی‬ ‫لە دڵیایەتی ناتوانێت دەریببڕێت‌و بیڵێت‪ .‬پێش‬ ‫ئەوەی ناڵە‌و ئازاری پاشکۆیەتەی دەرکەوێت‪،‬‬ ‫ل��ە م��اڵ��ەک��ەی خ��ۆی��دا‪ ،‬ب��ە چ��ەوس��ان��دن��ەوە‌و‬ ‫زاڵبوون بە سەر هاوسەرکەی‌و منداڵەکانیدا‪،‬‬ ‫بە قیژە قیژ‌و دەنگە دەنگی ن��او ماڵەکەی‬ ‫خ��ۆی م��ان��دووی خ��ۆی دەحەسەێنێتەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ناتوانێت ئەمە ب��ەران��ب��ەر ب��ە ئاغای‬ ‫چ��ەوس��ێ��ن��ەری ب��ک��ات‪ ،‬چونکە ل��ە خ��ۆی بە‬ ‫گەورەتر‌و زاناتر‌و شارستانی‌تری دەزانێت‪.‬‬ ‫رەشبینی‌و ئازاری خۆی بە سەر منداڵەکانی‬ ‫خ��ۆی��دا دەرێ��ژێ��ت‌و ه��ەم��وو شتێکی ب��ەالوە‬ ‫نەرێنی‌و خراپە‪ ،‬هەندێک جاریش پەنا بۆ‬ ‫خ��واردن��ەوە‌و خۆ سەرخۆشکردن دەب��ات‪.‬‬ ‫رەنگە ئەم حاڵەتی پاشکۆیی‌و سۆزدارییە‪،‬‬ ‫ئەوە بێت‪ ،‬کە فرۆم دەیڵێت‪ :‬رەفتارگەلێک‪ ،‬کە‬ ‫ژیان وێران دەکات‪Necrophilic Behavior‬‬ ‫‪ ،‬چێژ لە مردن دبینێت بۆ خۆی‌و بۆ هاورێ‬ ‫جوتیارەکانی‌تری‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫لە یەک کاتدا چەوساوەکان‌و زەحمەتکیشان‪،‬‬ ‫ب���ڕوا‌و متمانەیان ب��ە خ��ۆی��ان دەب��ێ��ت‪ ،‬لەو‬ ‫کاتەی بۆیان دەردەک��ەوێ��ت چەوسێنەری‬ ‫راستینە کێیە‪ ،‬لە هەمانکاتدا دەکەونە نێو‬ ‫خەباتکردنەوە بۆ خۆ رزگارکردن‌و ئازادی‪.‬‬ ‫ئ��ەم دۆزی��ن��ەوەی��ەش‪ ،‬دۆزینەوەیەکی بیری‬ ‫نییە بە تەنیا‪ ،‬بەڵکو پێویستی بە کار هەیە‪،‬‬ ‫واتە پێویستە بخرێتە پڕۆسه‌ی کارکردنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم تەنیا پڕۆسه‌ی کارکردن نا‪ ،‬نابێت کار‬ ‫لە پێناوی کاردا بکرێت‪ ،‬بۆیە کارکردن بۆ‬ ‫خۆ رزگارکردن‌و ئازادی پێویستی بە بیری‬ ‫ب��ەردەوام��ی��ش هەیە‪ ،‬ک��ەوات��ە هەردووکیان‬ ‫بیر‌و کارکردن پێکەوە دەبن بۆ سەرکەوتن‪،‬‬ ‫چونکە هەمیشە کارکردن پێویستی بە بیرێکی‬ ‫رەخنەگرانە هەیە‪ .‬خەباتی بەکردارییکراو‬ ‫پێویستی بە دیالۆگێکی بیری‌و رەخنەگرانە‬ ‫ه���ەی���ە‪ ،‬ب���ۆ ئ�����ەوەی ب���ە پ��ێ��ی ب������ارودۆخ‌و‬ ‫واقیعەکە ئ��ەو خەباتە بەرجەستەبکرێت‪،‬‬ ‫ن���ەک ب��ە دروش����م‌و س���رود وت���ن���ەوە‌و خۆ‬ ‫نمایشکردن‪ .‬خەباتکردن لە پێناوی ئازدی‌و‬ ‫رزگاریدا‪ ،‬بە بێ بیر‌و دیالۆگی بیری‪ ،‬وەک‬ ‫ئ���ەوە وای���ە بتەوێت شتگەلێک ل��ە سوتان‬ ‫رزگاربکەیت‪ ،‬واتا ئ��ازادی‌و رزگ��اری تەنیا‬ ‫ب��ە ج��ەم��اوەرک��ۆک��ردن��ەوە نابێت‌و ناکرێت‪،‬‬ ‫چونکە لە جیاتی ژیانێکی ناهەموار‌و نابەجێ‬ ‫پێویستە ژیانێکی بەختەوەر‌و دادپەروەرانە‬ ‫بۆ هەمووالیەک بهێنرێت ئاراوە‪.‬‬ ‫پێویستە لە سەر چەوساوەکان‪ ،‬لە هەموو‬ ‫قۆناغەکانی خەباتی رزگ��اری‌و ئازادییاندا‬ ‫وا بڕواننە خۆیان‪ ،‬کە نوقمبوون لە ئەرکی‬

‫ئۆنتۆلۆگی ‪ontology‬و مێژوویی بە ئامانجی‬ ‫بەدیهێنانی ژی����ان‌و مرۆڤگەلێکی ک��ام��ڵ‪.‬‬ ‫کارکردن‌و بیر پێکەون‌و پێویستن بۆ ئەوەی‪،‬‬ ‫کە ن��اوەڕۆک��ی مرۆییگەریی‌و مرۆییبوون‬ ‫لە پێکهاتە مێژووییەکەی جیانەکرێتەوە‪.‬‬ ‫س��ورب��وون ل��ە س��ەر ب��ی��ر‌و ب��ی��رک��ردن��ەوەی‬ ‫چ��ەوس��اوەک��ان لە واقیعە دیاریکراوەکەی‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬ب��ەو مانایە ن��ای��ەت‪ ،‬کە شۆڕشی‬ ‫قسەکردن‌و دورشمدان‌و لێدوان‌و وتاردان‬ ‫بەرپابکەن‪ ،‬بەڵکو بە پێچەوانەوە مەبەست‬ ‫لە بیر‌و وابەستەیی بیرکردنەوە لە کاتی‬ ‫بەرپاکردنی شۆڕشدا‪ ،‬کارو بەرجەستەکردنی‬ ‫شۆڕشە بە مانای خۆی‪ ،‬مەبەست لە بیریی‬ ‫راستینەیە‪ ،‬کە سەرکردایەتی کار‌و خەبات‬ ‫دەکات‪ .‬بیر‌و بیرکردنەوەی شۆڕشگێڕیی‌و‬ ‫رەخنەگرییەکان لە هەر کاتێکدا پیویستی‬ ‫بە کار بووه‌‪ ،‬لەوێدا کار‌و کردەی واقیعییە‬ ‫رەسەنەکە دروس��ت دەک���ات‪ ،‬کە دووب��ارە‬ ‫ئەنجامی بیرکردنەوەی رەخنەیی دێنێتەوە‬ ‫ئاراوە‪.‬‬ ‫‪1‬ــ قسەکردن لەگەڵ جوتیارێکدا‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بێگومان بە ئاشکرا نا‪ ،‬کە ئەمە دەبێتە‬ ‫هۆکاری جواڵندنی توڕەیی چەوسێنەرەکان‌و‬ ‫زیاترکردنی چەوساندنەوە‌و ستەمکارییان‪.‬‬ ‫ش��ۆڕش‪ ،‬لە ساتێکی مێژوویی خۆیدا‌و بۆ‬ ‫راگەیاندن‌و نیشاندانی بوونی خۆی‪ ،‬ناکرێت‌و‬ ‫نابێت بە بێ تیۆریایەکی هۆشیارانە‪ .‬دەنا‬ ‫کارەکە دەبێت بە کار لە پێناوی کاردا‪ ،‬واتا‬ ‫خەبات لە پێناوی خەباتدا نەک گۆڕینی واقیع‪.‬‬ ‫بۆیە بۆ بەدیهێنانی ئەو ک��ردارە راستینەیە‬

‫‪133‬‬

‫بڕوا‌و متمانەیەکی زۆری چەوسێنەرکان‌و‬ ‫زەحمەتکێشانی پێویستە‪ ،‬واتا توانای بیرو‬ ‫بیرکردنەوەیان پێویستە‪ .‬ئەگەر ئەم بڕوا‌و‬ ‫متمانە هۆشیارییە نەبوو ئ��ەوە بێگومان‬ ‫سەرکەوتن بەدەست ناهێنێت‪ .‬بە واتایه‌کی‌‌تر‬ ‫واز لە دەستپێشخەرییە شۆڕشگێرێتییەکە‬ ‫دەهێنرێت‌و لە جێگەیدا کۆمەڵێک گوتار‌و‬ ‫دروشم‌و قسەی باقوبریق‌و سرودخوێندنەوە‬ ‫دادەنرێت‪ .‬داواکاری رووکەشی بۆ گۆران‌و‬ ‫شۆڕش ئەم ترسەی هەیە‪.‬‬ ‫ئەو چاالکییە سیاسیانەی‪ ،‬کە پشتیوانی لە‬ ‫چەوساوە‌و زەحمەتکێشان دەکەن‪ ،‬پێویستی‬ ‫بە ک��ار‌و کردەیەکی پ��ەروەردەی��ی هەیە پڕ‬ ‫بە مانای راستینەیی وشەو دواتر کارکردن‬ ‫لەگەڵ چەوساوەکاندا‪ ،‬ئەوەشی بە راستی‬ ‫کاردەکات لەگەل چەوساوەکاندا بۆ ئازدی‌و‬ ‫رزگ��اری‪ ،‬پێویستە پاشکۆیی‌و سۆزداریی‬ ‫ئ��ەم چینە چ��ەوس��اوەی��ە بەرکارنەهێنێت ــ‬ ‫پاشکۆیی‪ ،‬ئەو خەسڵەتەیە‪ ،‬کە لە ئەنجامی‬ ‫رەوش���ێ���ک���ی زاڵ�����ی ه��ەس��ت��پ��ێ��ک��راودا‪ ،‬کە‬ ‫گ��ەم��ارۆی��داون‌و تێروانینێکی نا دروس��ت‌و‬ ‫ناڕاستینەیی پێدروستکردون بۆ جیهان ـــ‬ ‫هەرەندە ئەم پاشکۆییە بەکاربهێنرێت‪ ،‬زیاتر‬ ‫کێرڤی پاشکۆیەتییەکە ب��ەرزدەک��ات��ەوە بۆ‬ ‫راژەی چەوسێنەرەکان‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ک����ار‌و ک�����ردەی ئ���ازادی���خ���واز‌و‬ ‫رزگاریخواز دەبێت بە ویست‌و خواستێکی‬ ‫پتەوەوە بڕیار بدات‪ ،‬کە پاشکۆیەتیی پنتێکی‬ ‫الوازە‌و هەوڵیش بدات بۆ گۆڕینی لە میانەی‬ ‫بیر‌و کار‌و کردەوەیەوە‪ ،‬بەرەو سەربەخۆیی‪.‬‬

‫ب��اش��ت��ری��ن س���ەرک���ردە‌و س��ەرک��ردای��ەت��ی‪،‬‬ ‫ن��ات��وان��ێ��ت س��ەرب��ەخ��ۆی��ی وەک خ���ەاڵت‬ ‫پێشکەش بکات‪ ،‬چونکە رزگاریی‌و ئازادی‬ ‫چ��ەوس��اوەک��ان رزگ���اری‌و ئ���ازادی مرۆڤە‪،‬‬ ‫نەک شمەک‪ .‬ئەگەر مرۆڤ بە دەستی خۆی‬ ‫نەتوانێت خۆی رزگار‌و ئازادبکات‪ ،‬بە هەوڵی‬ ‫خەڵکانی‌تریش ناکرێت‪ .‬رزگاریی‌و ئازادی‬ ‫دیاردەیەکی مرۆییە‪ ،‬بۆیە ئازادی‌و رزگاری‬ ‫م���رۆڤ���ە چ����ەوس����اوە‌و زەح��م��ەت��ک��ێ��ش��ەک��ان‬ ‫نابێت بەو شێوەیەبێت‪ ،‬کە مرۆڤبوونییان‬ ‫پێبدرێت‪ ،‬مرۆڤبوون پێدان بەومانایە دێت‪،‬‬ ‫کە لە بناغەدا چەوساوەکان مرۆڤ نەبوون‪،‬‬ ‫بەڵکو بە خ��ەاڵت پێییان دەدرێ���ت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وادەک����ات‪ ،‬ک��ە مرۆییبوون وەربگیرێتەوە‬ ‫لێییان‪ ،‬کاتێک م��رۆڤ��ە ستەملێکراوەکان‬ ‫مرۆییبوونیان لێوەرگیراوەتەوە بە هۆکاریی‬ ‫ستەمکاریی‌و زوڵمی چەوسێنەران بووە‪،‬‬ ‫ک��ەوات��ە بە هەمان میتۆدی لێسەندنەوەی‬ ‫مرۆییبوونیان ئازادیی‌و رزگاری بەدەست‬ ‫ناهێنن‪ ،‬بەڵکو مێتۆد‌و رێچکەی راستینە بۆ‬ ‫ئازادیی‌و رزگ��اری ئەوەیە‪ ،‬کە سەرکردە‌و‬ ‫سەرکردایەتییە شۆڕشگێرەکان هەمیشە لە‬ ‫دیالۆگدا بن لەگەڵ مرۆڤە چەوساوەکاندا‪،‬‬ ‫تا مرۆڤە چ��ەوس��اوەک��ان خۆیان قایل بن‬ ‫بەوەی‪ ،‬کە دەبێت بە هەوڵ‌و خەباتی خۆیان‬ ‫رزگ��اری��ی‌و ئ���ازادی ب��ەدەس��ت بهێنن‪ ،‬نەک‬ ‫سەرکردە‌و سەرکردایەتی بەکاریان بهێنن‬ ‫بە ناوی رزگارکردن‌و ئازادیکردنییانەوە‌و‬ ‫وەک خ��ەاڵت ریگەی رزگاریی‌و ئازادییان‬ ‫پیشان بدەن‪ ،‬یان وەک خەاڵتکردن ئازادیی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫رزگارییکردنیان بۆ فەراهه‌م بکەن‪.‬‬ ‫دیسان سەرکردە شۆڕشگێرەکان ئەگەر بە‬ ‫راستیی قایلن بە خەبات ــ ئەو قایلبوونەش‬ ‫رەهەندێکی حەکیمانەی شۆڕشگێرانەی هەیە‬ ‫ــ دەبێت باش ئەوە بزانن‪ ،‬کە ئەو قایل بوونە‬ ‫لە کەسانی ترەوە وەرناگیرێت‪ .‬قایل بوون‌و‬ ‫رازیبوون بە خەبات‌و تێکۆشان‪ ،‬ناخرێتە نێو‬ ‫قتو‌و پاکتەوە‌و نافرۆشرێت‪ .‬بەڵکو لە ئەنجامی‬ ‫بیر‌و ک��اردا دروس��ت دەب��ێ��ت‪ ،‬لە ئەنجامی‬ ‫ویستێکی ش��ۆڕش��گ��ێ��ری��ی‌و ه��ۆش��ی��اری��ی��دا‬ ‫دروس����ت دەب��ێ��ت‪ .‬ق��ای��ل��ب��وون ب��ە خ��ەب��ات‌و‬ ‫تیکۆشانی س��ەرک��ردەک��ان ب��ۆ رزگ��اری��ی‌و‬ ‫ئ���ازادی دەبێت لە هاوبەشی کردنییانەوە‬ ‫لەگەڵ واقیعەکدا بەدەست هاتبێت‪ ،‬پێزانینێکی‬ ‫هۆشیاریی‌و ویستێکی شۆڕشگێڕیی بێت بۆ‬ ‫رزگاریی‌و ئازادی‪.‬‬ ‫ن��اب��ێ��ت چ���ەوس���اوەک���ان‪ ،‬پ��ەی��وەس��ت ب��ن بە‬ ‫خ��ەب��ات‌و تێکۆشانەوە ئ��ەگ��ەر ب��ە راستی‬ ‫قایل نەبن پێیی‪ ،‬ئەگەر هەموو مەرجەکانی‬ ‫خەباتکردنییان تیانەبێت‪ ،‬بۆ ئەوەی‪ ،‬کە ببن‬ ‫بە سوبێکت لە خەبات‌و هەوڵەکاندا‪ ،‬نەک ببن‬ ‫بە ئامانج‪ ،‬یان ئوبێکت‪ .‬هەمیشە دەبێت وەک‬ ‫سوبێکتێک رەخنەگربن لە دەوروپشتیان‌و‬ ‫شوێنپەنجەیان دی��ارب��ێ��ت‪ ،‬ن��ەک پەنجەیان‬ ‫بەکاربهێنرێت‪ .‬واتا کارلێک بن نە کارتێکراو‪.‬‬ ‫ئ��ام��ان��ج ل���ەم ق��س��ان��ە‌و ل���ەم ل��ێ��ک��دان��ەوان��ە‌و‬ ‫گرنگی پێدانانە‪ ،‬بەرگریکردنە لە سروشتە‬ ‫پەرەردەییە بناغەییەکەی شۆڕش‪ .‬سەرکردە‬ ‫شۆڕشگێرەکان ل��ە ه��ەم��وو سەردەمێکدا‪،‬‬ ‫ک��ە جەخت دەک��ەن��ەوە ل��ە س��ەر پێویستیی‬

‫قبوڵکردنی چ��ەوس��اوەک��ان بۆ خەباتکردن‬ ‫لە پێناوی ئازادیی‌و رزگارییداندا ــ ئەمەش‬ ‫شتێکی بەڵگەنەویستە ـ��ـ ب��ڕی��اری ج��ۆری‬ ‫پ���ەروەردەی خەباتەکەشە لەگەڵیدا‪ .‬بەاڵم‬ ‫ل��ە دواج�����اردا زۆرب����ەی ئ���ەو س��ەرک��ردان��ە‬ ‫هەمان میتۆدی فێربوونی چەوسێنەرکان‬ ‫ب��ەک��اردەه��ێ��ن��ن‪ .‬ئ��ەم��ەش ن��ک��وڵ��ی��ک��ردن��ە لە‬ ‫ک��اری پ��ەرورەدەی��ی پێویست‌و تایەبەت بە‬ ‫پ��ڕۆس��ه‌ی رزگ���اری���ی‌و ئ���ازادای���ی‪ ،‬میتۆدی‬ ‫خ��ەب��ات‌و پ����ەرەوردەی خەباتکردنێکی بەو‬ ‫ج��ۆرە تەنیا وەک بانگخوازیی‌و قایلردن‬ ‫بەکاردەهێنن‪ ،‬بۆ چ��ەوس��اوەک��ان‪ .‬راستینە‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬کە سەرکردە‌و سەرکردایەتی لەگەڵ‬ ‫چ��ەوس��ێ��ن��ەران‌و زەحمەتکێشاندا ل��ە سەر‬ ‫بنەمای رێ��ز‌و شکۆمەندی لە یەکتری‌و لە‬ ‫میانەی دیالۆگی زانستیانەوە‌و گوێگرتن لە‬ ‫یەکتری میتۆدی پەروەردەیی‌و فێربوون بۆ‬ ‫شۆڕش‌و گۆرانکارییەکان بەدەستبهێنن‪.‬‬ ‫چەوساوە‌و زەحمەتکێشان‪ ،‬پێویستە ئەوە‬ ‫بزانن‪ ،‬لە ساتی قبوڵکردنییان بۆ خەباتکردن‬ ‫ل��ە پ��ێ��ن��اوی گ���ەڕان���ەوەی مرۆییبوونیاندا‪،‬‬ ‫بەرپرسیارێتیەکی تەواو دەکەوێتە سەریان‪.‬‬ ‫دیسان پێویستە ئ��ەوە ب��زان��ن‪ ،‬کە تەنیا لە‬ ‫پێناوی خ��ۆرزگ��ارک��ردن ل��ە برسێتی نییە‪،‬‬ ‫کە دەکەونە جەنگەوە لەگەڵ ستەمکاراندا‪،‬‬ ‫ب��ەڵ��ک��و ل���ە پ��ێ��ن��اوی ئ���ازدی���ی‌و داه��ێ��ن��ان‌و‬ ‫بونیادنان‌و بیرکردنەوە‌و سەرکێشییاندایە‪.‬‬ ‫بۆ ئازادیی‌و سەربەخۆییەکی لەم جۆرەش‬ ‫مرۆڤ دەبێت چ��االک‌و بەرپرس بێت‪ ،‬نەک‬ ‫کۆیلە‌و گوێڕایەڵ‪ ،‬یان قەڵغانێکی چەسپیو‬

‫‪135‬‬

‫ل��ە ئ��ام��ێ��رەک��ەدا‪ .‬ت��ەن��ه��ا ئ���ەوە ب���ەس نییە‪،‬‬ ‫ک��ە م��رۆڤ کۆیلە نەبێت‪ .‬ه��ەرەن��دە ژیانە‬ ‫کۆمەاڵیەتییە نەگۆڕ‌و نابەرابەرەکە هاندەرە‬ ‫بۆ دروستکردنی مۆرڤی ئامێریی‌و بوون بە‬ ‫کااڵ‪ ،‬کە ئەنجامەکەی خۆشەویستیی تیا نییە‬ ‫بۆ ژیان بەڵکو چاو لە مردن کردنە‪.‬‬ ‫ئ���ەو چ���ەوس���اوە‌و زەح��م��ەت��ک��ێ��ش��ان��ەی‪ ،‬کە‬ ‫پێشتر‌و کاتی رەوش���ە چەقبەستووکە لە‬ ‫م��ی��ان��ەی چ��ەوس��ان��دن��ەوەوە پ��ێ��ک��ه��ات��وون‌و‬ ‫ب��ۆ م���ردن ژی����اون‪ ،‬پێویستە ل��ە س��ەری��ان‬ ‫ریگەچارەیەک لە خەباتکردنییاندا بدۆزنەوە‬ ‫بۆ بەمرۆییبوونەوەیان‪ ،‬واتا بۆ گەڕانەوەی‬ ‫مرۆییبوونیان‪ ،‬کە لێیانداگیرکراوە تا بتوانن‬ ‫جەخت لە سەر ژیان‌و خۆشەویستی ژیان‬ ‫بکەنەوە‪ ،‬هەڵبەت ئەمەش بە بەدەست هێنانی‬ ‫زۆری��ی خ��واردن نابێت‪ .‬لەگەڵ ئ��ەوەی‪ ،‬کە‬ ‫م��ەس��ەل��ەی خ��ەب��ات‌و ه��ەوڵ��دان ب��ۆ ئ���ازادی‬ ‫بەشێکیشی بەدەستهێنانی زۆری خواردن‌و‬ ‫کەلوپەلی پێویستی رۆژانەیە بۆ هەمووان‌و‬ ‫ناتوانرێت ئ��ەم الیەنەش پ��ەراوێ��ز بخرێت‪.‬‬ ‫ژیانی چەوساوەکان‪ ،‬بەوە توشی وێرانیی‬ ‫بووە‪ ،‬کە مرۆییبوونییان لێسەندراوەتەوەو‪،‬‬ ‫ک�����راون ب���ە ک���ەل���وپ���ەل‪ ،‬ب���ۆ گ����ەڕان����ەوەی‬ ‫مرۆییبوونە خۆڕسکییەکەیان‪ ،‬دەبێت قبوڵی‬ ‫بە کااڵ بوونیان نەکەن وە خەباتیش وەک‬ ‫مرۆڤ بکەن‌و ئەم داواکارییە تا ئەوپەری‬ ‫پێی ل��ە س��ەر داب��گ��رن‪ ،‬ناکرێت ل��ە میانەی‬ ‫خەباتییاندا بۆ گەڕانەوەی بەمرۆڤبوونیان‪،‬‬ ‫وەک ک��ااڵ ح��س��اب ب��ۆ خ��ۆی��ان ب��ک��ەن‪ ،‬یان‬ ‫سەرکردەکانیان وا حسابیان بۆ بکەن‪.‬‬

‫ب��ڕی��اردان ل��ە س��ەر ب��ەرپ��اک��ردن��ی خ��ەب��ات‌و‬ ‫ش��ۆڕش‪ ،‬دەبێت لە سەربنەمای پێزانین‌و‬ ‫هۆشیارییانە بێت‪ ،‬کە ژیانیان وێرانکراوە‪.‬‬ ‫نابێت ل��ە س��ەر ب��ن��ەم��ای بانگهێشتکردن‌و‬ ‫بانگخوازیی‌و بەڕێوەبردنی خەباتەکەیان‌و‬ ‫ی��ارپ��ێ��ک��ردن‌و ساختەکاریی بێت ـ��ـ ئەمانە‬ ‫هەمووی ئامێر‌و ئامرازی زاڵبوونن ــ نابێت‬ ‫بکرێن ب��ە ئ��ام��راز‌و ئ��ام��ێ��ری گ��ەران��ەوەی‬ ‫مرۆییبوونیان‪ ،‬ئامێر‌و ئامرازی بناغەیی الی‬ ‫چ��ەوس��اوە‌و زەحمەتکێشان خۆیانە‪ .‬تاکە‬ ‫ئامێر وئامراز‪ ،‬کە کاربکات بۆ گەڕانەوەی‬ ‫مرۆییبوونیان‪ ،‬ک��ە بکەوێتە ژێ��ر دەستی‬ ‫س��ەرک��ردەی��ەک��ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ر‪ ،‬دەب��ێ��ت ئەو‬ ‫کەوتنە دەستە لە سەر بنەمای بەردەوامی‬ ‫دیالۆگ بێت لەگەڵ یەکترییدا‪ ،‬واتە لە نێوان‬ ‫سەرکردە‌و بنکردەدا پێوەندییەکی زانستیانەی‬ ‫دیالۆگ هەبێت‪ .‬ئەم میتۆدە‪ ،‬ریگری دەکات‬ ‫لەوەی‪ ،‬کە ساتێک لە ساتەکان‪ ،‬یان رۆژێک‬ ‫لە رۆژەکان سەرکردە شۆڕشگێرەکان بتوانن‬ ‫ساختە بکەن‌و بنکە فراوانەکەی جەماوەرە‬ ‫چەوساوەکە بەکاربهێنن‌و یارییان پێبکەن‬ ‫لە پێناوی بەرژەوەندی خۆیاندا‪ .‬چونکە لە‬ ‫راستیدا خوازیاریی راستیەنی گۆرانکاریی‌و‬ ‫شۆڕش‪ ،‬خەڵکە چەوساوەکە خۆیەتی‪.‬‬ ‫ل��ە واق��ی��ع��دا رەف���ت���ار‪ ،‬ف��ۆرم��ی دەرەوەی‬ ‫هۆشیارییە‪ ،‬کە بە کار گوزارشتیی لێدەکرێت‪،‬‬ ‫واتا بەرجەستەدەکرێت‪ .‬ناوەڕۆکی هۆشیاری‬ ‫لە مەبەستەکانی‌و نیەتەکانیدا دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫ناوەرۆکی هۆشیاری بوونمانە لە جیهاندا‪،‬‬ ‫ئەو رەفتار‌و بوونەش هیچکات ناتوانرێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫دەس��ت��ی لێهەڵبگیرێت‪ .‬ک��ەوات��ە هۆشیاری‬ ‫ڕێگەیەکە ب��ەرەو شتێک بە بێ خ��ۆی‪ ،‬واتا‬ ‫لە دەرەوەی خۆیدا‪ ،‬بە توانای هزری ئەو‬ ‫فۆرمەی دەرەوەی هەڵدەسەنگێنێت‌و لێی‬ ‫تێدەگات‪ .‬بەمجۆرە پێناسەی هۆشیاری‪،‬‬ ‫رەفتتارە بە مانا گشتییەکەی‪.‬‬ ‫دواجاریش دەبێت سەرکردە شۆڕشگێرەکان‬ ‫پراکتیزەی فێربوونێک بکەن‪ ،‬کە ئامانجی‬ ‫هاوبەشی تێدایە‪.‬‬ ‫(مامۆستا‌و قوتابی) سەرکردە‌و گەل ‪Co-‬‬ ‫‪ intentional Education‬هەردووالیان له‬ ‫ژیان ورد دهژ‌بنه‌وه‪ .‬هەردووالیان بکەرن‪،‬‬ ‫نەک تەنیا بۆ دۆزینەوەی پەنهانەییەکانی ئەم‬ ‫واقیعە‪،‬‬ ‫دواج���اری���ش ب��ۆ تێگەیشتنی ب��ە میتۆدی‬ ‫رەخنەگرانە‪ ،‬بەڵکو بۆ دووبارەکردنەوەی‬ ‫ئ��ەو مەعریفەیە‪ .‬کاتێکیش ه��ەردووالی��ان‬ ‫(س���ەرک���ردە‌و گ���ەل) پ��ێ��ک��ەوە دەگ����ەن ب��ەو‬ ‫م��ەع��ری��ف��ەی��ە ل��ە س���ەر واق���ی���ع‪ ،‬ل��ە میانەی‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ەوە‌و ک��اری ه��اوب��ەش��ەوە‪ ،‬بۆیان‬ ‫دەردەک���ەوێ���ت‪ ،‬ک��ە ئ��ەوە ئ��ەوان��ن‪ ،‬خۆیانن‪،‬‬ ‫ک��ە ب�����ەردەوام دەت���وان���ن ئ���ەو مەعریفەیە‬ ‫دروس���ت ب��ک��ەن‪ .‬ئ��ەم میتۆدی ک��ارک��ردن‌و‬ ‫لێکتیگەیشتنەش پێکەوە‪ ،‬بوونی چەوساوە‌و‬ ‫زەحمەتکێشان پێکدەهێنێت لەو خەباتەی‪،‬‬ ‫کە لە پێناوی ئ��ازادی��ی‌و رزگ��اری��دا دەبێت‬ ‫بکرێت‪ ،‬ن��ەک نیمچە هاوبەشییەک‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هاوبەشییەکی پ��ەی��وەس��ت‌و راس��ت��ەوخ��ۆ‌و‬ ‫ت����ەواو‪ ،‬ل��ە باسێکەوە وەرگ���ی���راوە‪ ،‬ک��ە بە‬ ‫قەڵەمی ئالفاروفییرا بینتو‪ ،‬کە دەرب��ارەی‬

‫فەلسەفە دواوە‪ .‬لەو بەشەوە وەرگ��ی��راوە‪،‬‬ ‫کە گرنگییەکی زۆری هەیە بۆ تێگەیشتن‬ ‫لە بابەتی فێربوون‪ ،‬کە پ��رس‌و کێشەیەک‬ ‫دەخاته‌ڕوو‪ ،‬دیالۆگی ئەم پرسو کێشەیە لە‬ ‫بەشی دووەم��ی ئەم کتێبەدا دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫بۆیە سوپاسی پرۆفیسۆر فییرا دەکەم‪ ،‬کە‬ ‫رێگەی پێدام پێش چاپکردنی باسەکەی ئەم‬ ‫بەشەی بگوێزمەوە بۆ کتێبەکەم‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‪:‬‬ ‫کتێبیی (چ��اوپ��ێ��داخ��ش��ان ب��ه ه��ون��ه‌ری پ��ه‌روه‌رده‌ک��ردن��ی‬ ‫چ��ه‌وس��اوه‌ک��ان��ی س��ه‌ر زه‌وی) (‪Pedagogy of the‬‬ ‫‪ )Oppressed‬ل��ه ن��ووس��ی��ن��ی‪ :‬پ��اوڵ��ۆ ف��رێ��ری ‪Paulo‬‬ ‫‪ ،Freire‬که (مازن الحسيني) لە ئینگلیزییەوە کردوویه‌تی‬ ‫به عه‌ره‌بی‌و جیهاد موحه‌مه‌د لە عەرەبییەوە کردوویه‌تی‬ ‫به کوردی‪.‬‬

‫‪137‬‬

‫سوژەی کۆمەڵگا‌و دەوڵەت‌و شۆڕش‌‬ ‫سوژەی هەمیشە نێر‬

‫نووسینی‪ :‬بەفراو نوری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫ ترس لە نێرايەتی‌و لەدەستدانی‪ ،‬بە تەنیا‬ ‫ترسی تاکەکان نییە‪ .‬ئەوە هەر پیاو (وەک‬ ‫ت���اک) نییه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ت��ووش��ی ئ��ەو بەدبەختییە‬ ‫دێ��ت‪ .‬بۆ لە دەستچوونی پیاوەتیی خۆی‬ ‫ئەژنۆکانی بلەرزێن‌و دانەچۆقەی پێبکەوێت‪،‬‬ ‫هەر سوژەی پیاوانی تاک نییە دەچێتە بن‬ ‫ت��رس‌و هەراسی لەدەستچوونی نێرایەتی‪،‬‬ ‫بەڵکو لە ئێران‌و فەرهەنگە هاوماڵەکانیشدا‪،‬‬ ‫سوژە گرووهییەکانیش‪ ،‬زم��ان‌و هەستێکی‬ ‫نێرانەیان هەیە‪ .‬گرفتی سەرەکیی کێشەی‬ ‫ژن لەوەدا کورت نابێتەوە پیاوان وەک تاک‪،‬‬ ‫بە سوژەی نێرانەی خۆیان بێنە دەنگ‪ ،‬بەڵکو‬ ‫زەمانێک دەبێتە قەیرانێکی بێ ئەمسەر‌و‬ ‫ش هەموو‬ ‫سەر‪ ،‬کە کۆمەلگا‌و دەوڵەت‌و شۆڕ ‌‬ ‫پێکەوە سوژەیەکی نێرانەیان هەبێت‪ .‬هەرچی‬ ‫زمان‌و گوزارشتێکە هەیانە‪ ،‬هەرچی هەست‌و‬ ‫ترسێکی دەروونییە‪ ،‬هەمووی نێرانە بێت‪.‬‬ ‫بەدبەختییەک‪ ،‬کە یەخەی کۆمەڵگای ئێرانی‌و‬ ‫ک��وردی گرتووە‪ ،‬ئەوەیە ملمالنێی سیاسی‬ ‫لەم جۆرە کۆمەاڵنەدا‪ ،‬تا ئەمڕۆ بە فەرهەنگی‬ ‫سیاسی قسەناکات‌و خۆ نادرکێنێت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بە پێچەوانەوە‪ ،‬بە فەرهەنگ‌و زاراوەگەلێک‬ ‫دێتە زوب��ان‪ ،‬لە نەریت‌و رەوشتی نێرانەوە‬ ‫سەرچاوەیان گرتووە‪ ،‬کە زمانحاڵی نێرانی‬ ‫کۆمەڵ‌و نوێنەری ترس‌و سڵێکە لە دەروونی‬ ‫ئەوانەوە هاتووە‪ .‬لە ملمالنێی نێوان دەوڵەت‌و‬ ‫خەڵک‪ ،‬یان لە ملمالنێی نێوان شۆڕش‌‌و داب‌و‬ ‫نەریتگەلە ئیرتیجاعییەکاندا‪ ،‬زمان هەمیشە‬ ‫زمانی نێرە‌و کێشەکە وەک کێشەی ناموسی‬

‫نێوان دەستە‌و تاقمی نێرانی لێ دێت‪ ،‬کە لە‬ ‫س��ەر ناموس‌و ش��ەرەف بە ش��ەڕ هاتوون‪،‬‬ ‫ن���ەوەک ج��ی��اوازی��ی��ەک ل��ە س��ەر ئەندێشە‌و‬ ‫ئەندێشەی بەرپەرچ راگیرا بێت‪ .‬وەرگەڕانی‬ ‫کێشەی سیاسی بۆ ناموسی‪ ،‬تێکەڵبوونی‬ ‫مەسئەلەی ش��ەرەف‌و کەرامەتی نێران بە‬ ‫مەسئەلەی سیاسەت‪ ،‬وای��ک��ردوە دیالۆگی‬ ‫سیاسی لە کۆمەڵگای ئێراندا‌و لە هەموو‬ ‫ئاستەکانی ژیانی فەرهەنگی‌و سیاسیدا وەک‬ ‫قسەی یەک پیاو بێت‪ ،‬کە لە هەندێک ئاوێنەی‬ ‫جیاوازەوە دژ بە خۆی کەوتووەتە ئاخافتن‪.‬‬ ‫هۆکارەکانی زەبرو زەنگ چ الی کۆمەڵگاوە‬ ‫بێت‪ ،‬یان دەوڵەت ترسە لە دابەزین بۆ جێگای‬ ‫ژن‪ .‬ژن لە خەیاڵی ئێرانیاندا وەک سمبولی‬ ‫ژێرکەوتن‌و شکست‪ ،‬هەست‌و نەستی سیاسی‬ ‫تەواوی گرووهەکان‌و هێزەکان دەبزوێنێت‪.‬‬ ‫شکستخواردووی سیاسی بۆیە شەڕی مان‌و‬ ‫نەمانی خۆی دەکات‪ ،‬تا حورمەتی دانەبەزێت‬ ‫بۆ شوێنی ژن‪ .‬لە راستیدا ترسی سیاسی‬ ‫ل��ە شکست‪ ،‬ت��رس��ە ل��ە ژن ب���وون‪ .‬هەموو‬ ‫جێگایەکی س��وک‌و ن��زم‪ ،‬مەترسی ئ��ەوەی‬ ‫هەیە شکست خواردووەکان‌و کەوتووەکان‬ ‫بە ژن بچوینێت‪ .‬دۆڕاوی گەورە کەسێکە لە‬ ‫ناو پێکهاتە گەورەکەی کۆمەڵگادا‪ ،‬جێگای‬ ‫ژن داگ���ی���ردەک���ات‪ .‬دەم��ێ��ک‪ ،‬ک��ە گ��رووه��ە‬ ‫جیاوازەکانی کۆمەڵ دەچنە رکابەریی لەگەڵ‬ ‫دەوڵ��ەت‪ .‬هێزی پشت هەموو رکابەرەکان‌و‬ ‫زمانی ریتورێکی هەموو سوژەکان‪ ،‬زمانی‬ ‫نێرە‪ .‬ترسی کۆمەڵ بەرانبەر دەوڵەتی ئێرانی‬ ‫هەمیشە ترسی دابەزین بووە بۆ شوێنی ژن‬

‫‪139‬‬

‫لە بەرانبەر شوێنی پیاودا‪ .‬ترسی ئەوەی‬ ‫دەزگای دەوڵەتی رۆڵی نێر بگرێت‌و کۆمەڵگا‬ ‫رۆڵ��ی ژن‪ .‬ب��ە ک��ورت��ی ل��ە خولیا‌و خەیاڵی‬ ‫ئێرانیان‌و لە خولیاو خەیاڵی کوردەواریشدا‪،‬‬ ‫کاتێک باس لە کۆیلەداری دەکرێت وێنەی‬ ‫کۆیلە لە وێنەی پ��ی��اوان ناچێت‪ ،‬کۆیلە لە‬ ‫نیگارە دەروونییەکەیدا هەمیشە لە ژنەوە‬ ‫نزیکە‪ .‬بۆیە ئه‌گەر خۆمان فریو نەدەین‪ ،‬زۆر‬ ‫لە جەنگە سیاسییەکانمان سروشتی جەنگی‬ ‫ش����ەرەف‌و ناموسیان ه��ەی��ە ن��ەک جەنگی‬ ‫عەقیدە‌و بیروباوەڕ‪.‬‬ ‫سوژەی نێر‪ ،‬کەسی کۆیلە هاوجووت لەگەڵ‬ ‫وێنەی ژن��دا دەبینێت‪ .‬پیاو ناشێت‌و نابێت‬ ‫کۆیلە بێت‪ ،‬کاتێک نەبێت لە شوێنی نێرانەی‬ ‫خۆی رمابێت‌و بووبێتە ژن‪ .‬روانینی کۆیلە بۆ‬ ‫خۆی وەک ژن‪ ،‬هەستێکی دەروونی بەتینە‪،‬‬ ‫ک��ە پ��ی��اوان��ی ه���ەژار ت��وش��ی ئەفسوردەگی‬ ‫درێ��ژم��اوە دەک���ات‪ .‬کێشەی پیاوی ئێرانی‬ ‫بە درێ��ژای س��ەد ساڵی راب���وردو‪ ،‬لە پشت‬ ‫ه��ەم��وو رک���اب���ەری‌و دژای��ەت��ی��ی��ەک��ان‪ ،‬ئ��ەوە‬ ‫بووە نەچێتە شوێنێک بشوبهێنرێت بە ژن‪.‬‬ ‫شەڕی سیاسی لە ئێراندا شەڕی پیاوانە‪ ،‬کە‬ ‫س��وژەی نێرانەی خۆیان لە دەست نەدەن‪.‬‬ ‫شەڕی ژن نەبوونە‪ ،‬کە بە زاراوە‌و لەفز‌و‬ ‫زمانێکی‌تر گوزارشت لە خۆی دەک��ات‪ .‬ژن‬ ‫بوون بنی ئەو بیرە تاریکەیە‪ ،‬کە هەر کەس‬ ‫دەترسێت تێیبکەوێت‪ .‬ته‌نانه‌ت ژنان خۆشیان‬ ‫بە هەموو توانای خۆیان کار لەوەدا دەکەن‬ ‫بە پیاو بشوبهێنرێن‪ .‬ژن لە خەیاڵی کۆمەڵدا‬ ‫سمبولی کەسی پلە دووەم‌و کۆیلەیە‪ ،‬لە‬

‫نزمترین پلەکانی ریزبەندی کۆمەاڵیەتیدایە‪.‬‬ ‫لە مێژووی سیاسیدا شەڕی گەورە هەمیشە‬ ‫ش��ەڕ ب��ووە لە س��ەر س��وژەی نێر‪ ،‬ئایا کێ‬ ‫نوێنەری ئ��ەو س��وژەی��ە بێت؟ دەوڵ���ەت لە‬ ‫ئ��ێ��ران ل��ە قۆناغە ج��ی��اوازەک��ان��ی م��ێ��ژووی‬ ‫خ��ۆی��دا‪ ،‬وەک پێناسەکەری ئ��ەو سوژەیە‬ ‫خۆی ناساندووە‪ .‬وێنەکانی پیاوبوون‌و ژن‬ ‫بوون لە تەکنیکی حوکمداریدا لە دەوڵەتەوە‬ ‫رکێفکراون‪ ،‬ئەوەی دەسەاڵتی لە مشت بێت‪،‬‬ ‫ئەو دیاری دەکات کێ جێی نێری هەیە‌و کێ‬ ‫جێی م��ێ؟ ژن ب��وون لە ئێران‌و فەرهەنگە‬ ‫هاوسێکانیدا‪ :‬شوێنە‪ ،‬پلەیە‪ ،‬مەقام‌و جێگایەکە‬ ‫لە دابەشکردنی بەهێز‌و بێ هێزی کۆمەڵدا‪،‬‬ ‫ژن بوون هەر نیشانەکردنی ژن خۆی نییە‪،‬‬ ‫وەک جەمسەری نزم‌و هێزی بێ توانا‪ ،‬بەڵکو‬ ‫سمبولی هەر چەشنێکی بێ هێزی‌و لە باردا‬ ‫نەبوونە‪.‬‬ ‫ه��ێ��ز‌و گ��رووه��ە کۆمەاڵیەتییەکان کاتێک‬ ‫دەجوڵێن‌و شوێنێکی دژ بە دەوڵەت دەگرن‪،‬‬ ‫لە راستیدا ترسێکی ناوەکی سۆز‌و عاتیفەی‬ ‫داگ��ی��رک��ردوون‪ .‬کە ترسە لە مێ ب��وون‪ .‬نە‬ ‫کۆمەڵ دەخوازێت بەرانبەر دەوڵەت جێگای‬ ‫ش ئ��ەوە دەخ��وازێ��ت‪.‬‬ ‫ژن��ی هەبێت‪ ،‬نە ش��ۆڕ ‌‬ ‫ئیتر شەڕ لە سەر دەسەاڵت هەر کات گەرم‌و‬ ‫گوڕ دەبێت‪ ،‬دەبێتە شەڕ لە سەر داگیرکردنی‬ ‫ش��وێ��ن��ی ن��ێ��ر‪ .‬م��ەب��ەس��ت��م��ە ب��ڵ��ێ��م س���وژەی‬ ‫دەس����ەاڵت‌و س���وژەی ب��ەرگ��ری ل��ە ئ��ێ��ران‪،‬‬ ‫دوو سوژەی نێرانەن‪ ،‬کە ترسی ژن بوون‬ ‫دەیانجوڵێنێت‪ .‬بە جۆرێک زی��ادەڕەوی نییە‬ ‫گەر بەرانبەر رستە بە نێوبانگەکەی مارکس‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫(ڕکابەری چینایەتی‪ ،‬بزوێنی مێژووە)‪ ،‬بڵێین‬ ‫لە ئێران ترس لە ژن بوون‪ ،‬بزوێنی مێژووە‪.‬‬ ‫ژن وەک موڵک‬ ‫ژن لە کۆمەڵگای رۆژهەاڵتیدا‪ ،‬بوونی خۆی‬ ‫دیاری ناکات‪ .‬لە پێش سەرهەڵدانی ئیسالمەوە‪،‬‬ ‫ژن بووەتە بەشێک لە سیستمێکی موڵکداری‪.‬‬ ‫لە فەزای ئادەمیزادان دورخراوەتەوە‪ ،‬بووە‬ ‫ب��ە ش��ت��ێ��ک‪ ،‬وەک ش��م��ەک‌و ک���ااڵ‪ .‬ق��س��ە لە‬ ‫شمەک‌و کااڵبوونی ژن باسێکی نوێ نییە‪،‬‬ ‫ئەوە ئێستە بووە بە ویردی سەر زوبان‌و‬ ‫قسەیەکی رۆژان��ە‪ ،‬وەلێ ئەم روانینەش بە‬ ‫هۆی نەبوونی زیرەکی‌و وردی��ەوە‪ ،‬سەنگی‬ ‫لە دەس��ت داوە‌و ب��ووە بە رستەیەکی بێ‬ ‫واتا‌و هیچ نەبەخش‪ ،‬کە دەوترێت ژن بووە‬ ‫بە شمەک‪ ،‬دەبێت بزانین شمەک بوونی ژن‬ ‫ه��ەل‌و مەرجێکی کۆمەاڵیەتی ف��ره‌وان��ی لە‬ ‫پشتە‪ ،‬کە شایەن بە وردبینی‌و تەماشای‬ ‫زی��ات��رە‪ .‬شمەک ج��ۆری زۆرە‪ ،‬سروشتی‬ ‫مامەڵە بە شمەک جۆردارە‪ .‬بۆچونێک لێرەدا‬ ‫لە س��ەری مکوڕ دەب��م ئەوەیە‪ ،‬ژن لە هیچ‬ ‫شێوەیەک‌و دەرکەوتەیەکدا لە شمەک بوون‬ ‫رزگاری نابێت‪ ،‬جێیەک لە زیندەگیدا نەماوە‪،‬‬ ‫ژن تیا نەبووبێتە شمەک‪ .‬کاتێکیش وادەزانین‬ ‫شمەک نین‌و وەک ئ��ازاد‌و ئازا حیساب بۆ‬ ‫خۆمان دەکەین‪ ،‬ئەگەر ورد بینەوە دەبینین‪،‬‬ ‫هەر لە دۆخی شمەک بوونداین‪.‬‬ ‫لە کۆمەڵی پیاوساالریدا‪ ،‬سوود‌و قازانجی‬ ‫ژن وابەستەی س��وود‌و قازانجی پیاوانە‪.‬‬

‫شمەک بوونی ژنان لەوەوە دێت‪ ،‬کە کورت‬ ‫دەب��ن��ەوە بۆ ف��ەرم��ان‌و ئیشێکی دیاریکراو‪،‬‬ ‫کە پیاوان سەپاندوویانە بە ئەستۆی ژناندا‪.‬‬ ‫بۆ توێکاری هەر کۆمەڵێک دەبێت توێکاری‬ ‫دەس��ت��ەواژەی س��وود‌و ق��ازان��ج بگرینەبەر‪.‬‬ ‫یەکێک لەو ئەفسانانەی کۆمەڵی پیاوساالری‬ ‫پەخشی دەکات‪ ،‬ئەو دەستەواژەیەیە‪ ،‬کە بە‬ ‫مەنفەعەت‪ ،‬یان قازانجی گشتی ناونراوە‪.‬‬ ‫قازانجی گشتی دەستەواژەیەکە بە جۆرێکی‬ ‫بێ چەند‌و چون‪ ،‬ئاماژەیە بۆ سوودی پیاوان‬ ‫بە تەنیا‪ .‬ژنان لەو قازانجە‪ ،‬خاوەن بەشێک‬ ‫نین‌و تەنیا کەرەستەن‪ .‬ژن کاتێک لە بواری‬ ‫گشتیدا جێگای نییه‌‌و دەکرێتە دەرەوە‪ ،‬ئیتر‬ ‫لە قازانجی گشتیشدا بەشێکی بۆ نابێت‪.‬‬ ‫لە هەموو کایە‌و کارەکاندا‪ ،‬شتێک نییە ناوی‬ ‫لەبەرچاوگرتنی سوودی ژن بێت‪ ،‬قازانجی‬ ‫گشتی واتای قازانجی نێران‪ .‬ژن‪ ،‬کە دەبێت‬ ‫بە موڵک ئیتر شتێک لە کۆمەڵگادا نابێت بە‬ ‫قازانجی ئەو بێت‪ .‬ژن بە درێژایی مێژوو‬ ‫تا ئەمڕۆ لە بوارەکانی ژیان کراوەتە دەر‪.‬‬ ‫شمەک ناتوانێت شتێک بێت زیاتر لە شمەک‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا هەندێک رەواڵ��ەت��ی بەشمەکبوونی‬ ‫ژن دی��اری دەکەین‪ ،‬کە پێدەچێت رەواڵەتە‬ ‫سەرەکیەکان‌و شێوە باوەکانی دەرکەوتنی‬ ‫ژنیش بن لە ئێران‪.‬‬

‫‪141‬‬

‫ژن وەک شمەکێکی شاراوە‬ ‫(موڵکی تایبەت)‬ ‫ژنان کەسانێکی ماڵ نشین‌و لە کونج‌و سوچ‬ ‫پەستێوراون‪ .‬ب���ەوەدا خۆیان خ��اوەن��داری‬ ‫ژی���ان���ی خ���ۆی���ان ن��ی��ن‪ ،‬ک��ۆم��ەڵ��گ��ا ت��ۆڕێ��ک��ی‬ ‫بێسەروبن‌و ئاسنینی چنیوە‪ ،‬بۆ گەمارۆدان‌و‬ ‫چاودێری ئ��ەوان‪ .‬گەورەترین شتێک لێیان‬ ‫زەوت دەک��رێ��ت جوڵەیانە‪ .‬ب���ەوەدا ئ��ەوان‬ ‫شمەکن‪ ،‬خاوەنەکانیان‪ ،‬بەکارهێنەکانیان‪،‬‬ ‫پاسەوانەکانیان لە ماڵ‌و دەری ماڵ شوێنیان‬ ‫بۆ دیاریدەکەن‪ ،‬جوڵەشیان تەنیا لە سنووری‬ ‫رەزام��ەن��دی گشتیدا رێ پێدراوە‪ .‬ژن بۆی‬ ‫نییە شوێنی نادیاری هەبێت‪ .‬هەر ژنێک لە‬ ‫چاوی دووربینەکانی کۆمەڵگا دورکەوتەوە‪،‬‬ ‫دەکەوێتە شوێن‌و جێیەکی ترسناک‪ .‬ژن‬ ‫دەب��ێ��ت هەمیشە جێگایەکی دی��اری��ک��راوی‬ ‫هەبێت‌و ب����ەردەوام ل��ەوێ بێت‌و تەنیا بە‬ ‫ه��ۆی زان���راو ئ��ەو جێگایە جێبهێڵێت‪ .‬ئەو‬ ‫جێگایانەی پیای دەڕوات‌و لە شوێنێکەوە‬ ‫دەگوازێتەوە بۆ شوێنێکی‌تر‪ ،‬دەبێت هەمیشە‬ ‫لە ژێ��ر ن���ەزەردا ب��ن‪ .‬الدان‌و دەرچ���وون لە‬ ‫چ��اوی پ��اس��ەوان ب��ە م���ردن‌و کوشتنی ژن‬ ‫ت���ەواو دەب��ێ��ت‪ .‬ب��ۆ ئ���ەوەی نەکرێت ژن لە‬ ‫نەزارەت‌و چاودێری بەدوربێت‪ ،‬لە زۆرینەی‬ ‫هەلومەرجدا سنووری جوڵە‌و دەرکەوتنی‬ ‫وەها سنووردار دەکرێن‪ ،‬تەنیا خاوەنەکانیان‬ ‫دەی��ب��ی��ن��ن‪ .‬ی��ەک��ەم��ی��ن پ��اس��ەوان��ەک��ان��ی ژن‪،‬‬ ‫براکان‌و باوکان‌و مێردێتی‪ .‬ئەو کااڵیەکی‬

‫شاردراوەیە‪ ،‬کە بۆ هەر کەس نییە بیبینێت‪.‬‬ ‫بۆ دڵنیایی زۆرتر باشترە هەر لە بەرچاوان‬ ‫ون بێت‌و تەنیا خاوەن شمەک بۆی هەبێت‬ ‫جێگای پێ بزانێت‪ .‬پیاوان‪ ،‬کە وەک موڵکی‬ ‫تایبەتی لە ژن دەڕوانن‪ ،‬بە شاردنەوەی ژن‪،‬‬ ‫پێداگری لە س��ەر ئ��ەو موڵکییەتە دەک��ەن‌و‬ ‫تۆخی دەکەنەوە‪ .‬شاردنەوەی ژن لە راستیدا‬ ‫بۆ سەپاندنی هەرچی زۆرت��ری ئ��ەو مافی‬ ‫موڵکییەتەیە‪ .‬دیلکردنی ژن چەندە زادەی‬ ‫مەسەلەی ن��ام��وس‌و ش��ەرەف��ە‪ ،‬ئ��ەوەن��دەش‬ ‫بە ه��ۆک��اری موڵکییەت‌و بە ه��ۆی هەستی‬ ‫خاوەنداریەوە لە مێشکی پیاواندا چەسپاوە‪.‬‬ ‫دیلکردن تەنیا بە دەلیلی ترس لە ناموس‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو بە دەلیلی نیشاندان‌و دڵنیابوونە‬ ‫لە موڵکداری پیاو بۆ ژن‪ .‬بێهزترین نێری‬ ‫کۆمەڵیش‪ ،‬کە لە س��ەر زەمینی موڵکداری‬ ‫تایبەت بەشێکی نییه‌‪ ،‬ژنێکی وەک موڵک‬ ‫ل��ە س��ەر ن��اون��ووس ک���راوە‪ .‬ئ��ەو پیاوانەی‬ ‫ل��ە ب��ان��ک‌و ئ��ی��دارەی زاوی‌و زار‪ ،‬خاوەنی‬ ‫هیچ نین‪ ،‬لە دادگ��ا شەرعییەکانی دەوڵ��ەت‪،‬‬ ‫خاوەنداری ژنێکن‪ ،‬کە تاپۆی لە سەر ئەوانە‪.‬‬ ‫ژن بە جۆرێک لە جۆرەکان وەک هاوبەشی‬ ‫ژیان نادرێتە پیاو‪ ،‬بەڵکو وەک کەرەستەیەک‬ ‫بە هۆیەوە پیاوان ئەو هەستە هاوبەشەیان‬ ‫هەبێت‪ ،‬کە موڵکدارن‪ .‬ئەوەی لە موڵکییەتی‬ ‫دی شتێکی بەرناکەوێت‪ ،‬دەبێت لە ژن‌و‬ ‫ج��ەس��ت��ەی ئ��ەو ب��ێ ب��ەش ن��ەب��ێ��ت‪ .‬بنەمای‬ ‫یەکەمی دەسەاڵت‪ ،‬لە دەسەاڵتی پیاو بە سەر‬ ‫ژنەوە دەستپێدەکات‪ .‬ئەوە ژێرخانی هەموو‬ ‫دەسەاڵتەکانە‪ .‬شاردنەوەی ژن گەرانەوەیە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫بۆ بناوان‪ ،‬بناوانێک بۆ جۆرە دەسەاڵتەکانی‬ ‫تریش جێگای بایەخە‪.‬‬ ‫شاردنەوەی ژن کارێکی یەکجارەکی نییه‌‪.‬‬ ‫پیاوان دەیانکرێت ژن ون بکەن‌و دەشیانکرێت‬ ‫ب��ۆ ن��م��ای��ش بیانهێننە دەرێ‪ .‬پ��ی��او ه��ەر‬ ‫دەرفەتێکی خۆدەرخستن‌و خۆ دەرنەخستن‬ ‫ب��ە ژن ببەخشێت‪ ،‬م��اف��ی وەرگ��رت��ن��ەوە‌و‬ ‫دەس��ت��ک��اری��ک��ردن��ی ب��ۆ خ���ۆی دەپ��ارێ��زێ��ت‪،‬‬ ‫مەبەستی پشت ش���اردن���ەوە‌و دەرخستن‬ ‫نیشاندانی قودرەتە‪ ،‬ناموس هەر بەهانەیە تا‬ ‫پیاوان سروشتێکی شەرعی بە ژێردەستی‬ ‫ژن‌و سەردەستی خۆیان ب��دەن‪ .‬ژن وەک‬ ‫شمەکێکی ش������اردراوە دەرک���ەوت���ن‌و ون‬ ‫بوونی وابەستەی رێنماییەکانی کارگەردانی‬ ‫شانۆکەیە‪ ،‬نێرەکان لە کۆمەڵی خۆرهەاڵتیدا‬ ‫تا قودرەتی خۆیان دەربخەن‪ ،‬وازییەکی زۆر‬ ‫بە ئەکتەری خۆیان دەک���ەن‪ ،‬ش��اردن��ەوەی‬ ‫ژن‌و لە کونجدا خنکاندنی‪ ،‬وازی دەسەاڵت‌و‬ ‫موڵکییەتە ن��ەوەک وابەستەی ناموس بێت‪.‬‬ ‫ئ��ەخ�لاق‪ ،‬ب����ەراورد ب��ە ه��ێ��زی موڵکییەت‌و‬ ‫ق��ودرەت‪ ،‬پاشکۆیە‌و پێگەیەکی وا گەورەی‬ ‫نییە‪ .‬ئەو بۆچوونانەی‪ ،‬پاراستنی ناموس‌و‬ ‫ئەخالق وەک بەهانە بۆ ژێردەستەکردنی ژن‬ ‫دەهێننەوە‪ ،‬نازانن‪ ،‬کە دەست بە سەرداگرتنی‬ ‫ژنان‪ ،‬لە ناو ئیدارەی دەسەاڵتدا چ پێگەیەکی‬ ‫پ���ڕ ب��ای��ەخ��ی ه���ەی���ە ت���ا ش��ێ��وەک��ان��ی‌ت��ری‬ ‫ق������ودرەت ب��ی��ان��ک��ڕێ��ت وەزی���ف���ەی خ��ۆی��ان‬ ‫ببینن‪ .‬چەوساندنەوەی ژن لە ئەخالقەوە‬ ‫نەهاتووە‪ ،‬لە شێوەی رێکخستنی دەسەاڵتی‬ ‫کۆمەاڵیەتییەوە سەرچاوەی گرتووە‪ .‬ئەوەی‬

‫پێداگری لێ دەکەم‪ ،‬ئەوەیە دەسەاڵتی پیاوی‬ ‫ئێرانی بە سەر ژندا‪ ،‬سەردەستییەکی ساف‌و‬ ‫بێبەربەستە‪ ،‬س��ەردەس��ت��ی��ی��ەک��ە کەمترین‬ ‫بنەمای ی��اس��ای‌و ش��ەرع��ی پێویستە‪ .‬لەو‬ ‫ساتەوەی ژن دەبێتە موڵکی پیاو‪ .‬ئەو هێزە‬ ‫دەبێتە شتێک‪ ،‬کە ناچێتە ژێر باری پرسیار‪.‬‬ ‫ه��ەم��وو ج��ۆرەک��ان��ی ق���ودرەت ل��ە م��ێ��ژوودا‬ ‫کەوتوونەتە ژێر پرسیار‌و گۆڕانکاریان بە‬ ‫س��ەردا هاتووە‪ ،‬کەچی موڵکییەتی پیاو بۆ‬ ‫ژن‪ ،‬لە دەرەوەی هەر پرسیارێکی سیاسی‌و‬ ‫شەرعی ماوەتەوە‪ .‬ئەم قودرەتە بێ چەند‌و‬ ‫چ��ون��ە ل��ە ئ��ێ��ران��دا ب��ە ج��ۆرێ��ک��ی ب��ەرچ��او‬ ‫نوێکاری لە خۆیدا دەک��ات‌و شێوەی خۆی‬ ‫دەگۆڕێت‪ .‬بە شێوەیەک موڵکداری پیاو بۆ‬ ‫ژن‪ ،‬نەمر‌و هەمیشەیی دەردەک��ەوێ��ت‪ .‬بۆ‬ ‫ژن وەک شمەکێکی کۆمەاڵیەتی سروشتی‬ ‫جنسی لە پێش سروشتی ئابوورییەوەیە‪.‬‬ ‫شمەکی جنسی‌و شمەکی ئ��اب��ووری‪ ،‬دوو‬ ‫ج��ۆر شمەکی وەک ی��ەک نین‪ .‬موڵکداری‬ ‫جنسی‪ ،‬چەشنێکی بنەڕەتی موڵکدارییە‌و لە‬ ‫دەرەوەی پرسیارە‪ .‬دەکرێت موڵکداری ئاغا‬ ‫بۆ موڵک‌و زەویەکانی بچنە ژێر پرسیار‪،‬‬ ‫بەاڵم موڵکداری پیاوان بۆ ژنەکانیان ناخرێنە‬ ‫ژێر پرسیار‪ .‬ژن بە حوکمی ئەوەی موڵکێکی‬ ‫جنسییە لە سوچ‌و کونج دەخرێت‌و لە تاریکیدا‬ ‫دیل دەکرێت‪ .‬ئەنگلز سەرهەڵدانی خێزانی‬ ‫گ��ێ��راوەت��ەوە بۆ سەرهەڵدانی موڵکدارێتی‬ ‫تایبەت‪ .‬ئایا ئەم بنەمایە لە مێژووی دووردا‬ ‫وەه��ا بوە یا نا‪ ،‬ق��ەرار نییە من بتوانم لەو‬ ‫بارەیەوە بۆچونێکم هەبێت‪ .‬بەاڵم لە مێژووی‬

‫‪143‬‬

‫نوێی ئێراندا‪ ،‬موڵکداری جنسی درێژکراوەی‬ ‫م��وڵ��ک��داری ئ��اب��ووری نییە‪ ،‬بەڵکو پێشی‬ ‫دەک��ەوێ��ت‪ .‬م��وڵ��ک��داری جنسی شێوەیەکی‬ ‫بنچینەیی موڵکدارییە‪ ،‬کە ریشە‌و هەل‌و مەرج‬ ‫بۆ هەموو شێوەکانی تری موڵکداری خۆش‬ ‫دەکات‪ .‬موڵکداریی جنسی نێران بۆ مێکانیان‪،‬‬ ‫ک��ۆن��ی��ن��ەت��ری��ن‌و سەقامگیرترین جۆرێکی‬ ‫موڵکداریە‪ .‬ح��ەاڵڵ‌و ح��ەرام لە موڵکدارێتی‬ ‫پ��ی��اوەوە ب��ۆ ژن س��ەرچ��اوەی��ان گ��رت��ووە‌و‬ ‫گوازراونەتەوە بۆ شێوەکانی تری کڕین‌و‬ ‫فرۆشتن‪.‬‬ ‫سەرەتا دابەشکردنی ئادەمیزادەکان هەیە‬ ‫بۆ ژنی ژێردەست‌و پیاوی سەردەست‪ ،‬لە‬ ‫هەنگاوی دوای ئەوەدا‪ ،‬دابەش بوونی پیاوان‬ ‫بۆ موڵکدار‌و بێ موڵک دێتەپێشێ‪ .‬ژن لە‬ ‫ئێستادا موڵکی دووەم نییە‪ ،‬بەڵکو موڵکی‬ ‫یەکەمە‪ ،‬پاراستنیشی مەرجە بۆ پاراستنی‬ ‫جۆرەکانی‌تری موڵکداری‪ .‬موڵکداری جنسی‪،‬‬ ‫بنەمای ه��ەم��وو موڵکدارییەکە‪ ،‬یەکەمین‬ ‫موڵکێکە‪ ،‬کە نێرانی هەژار‌و دەست کورتیش‬ ‫دەت��وان��ن هەیانبێت‪ .‬خێزانی ن��وێ لە ئێران‬ ‫لە سەر موڵکداری پیاوان بۆ ژن دروست‬ ‫ب����ووە‪ .‬خ��ێ��زان ب��ۆئ��ەوە ن��ی��ی��ە‪ ،‬م��وڵ��ک��داری‬ ‫ت��ای��ب��ەت��ی ئ���اب���ووری ب��پ��ارێ��زێ��ت‪ ،‬ب��ەڵ��ک��و بۆ‬ ‫ئەوەیە موڵکداری جنسی وەک سەرچاوەی‬ ‫هەموو موڵکدارییەکان لە خۆیدا هەڵبگرێت‌و‬ ‫شێوەیەکی هەمیشەیی بداتێ‪.‬‬ ‫موڵکداری جنسی بنەماگیرتر‪ ،‬بەقادارتر‪،‬‬ ‫رەس��ەن��ت��رە ل��ە م��وڵ��ک��داری ئ���اب���ووری‪ ،‬کە‬ ‫گ��واس��ت��ن��ەوە‌و م��ام��ەڵ��ە پ��ێ ک��ردن��ی ئاسان‬

‫دەکەوێتە بەرچاو‪ ،‬شمەکی ئابووری وەک‬ ‫ک��ااڵ‌و زەوی‌و زار قابیلی دەس��ت��ا‌و دەست‬ ‫کردنن‪ ،‬پیاوەکان دەتوانن بە ئاشکرا زه‌وی‌و‬ ‫خانو‌و موڵکی خۆیان بفرۆشن‌و ئاڵوگۆڕیان‬ ‫پێبکەن‪ .‬بەاڵم ژن وەک موڵکێکی پیرۆز لە‬ ‫ناوەڕاستی هەموو شمەک‌و کەلوپەلێکی‌تردا‪،‬‬ ‫جێگای ناوەڕاست دەگرێت‌و دەچێتە دەری‬ ‫ب����ازاڕی ئ��اڵ��ش‌و وێ����رش‪ .‬ئ��ه‌گ��ەر وردی���ش‬ ‫بینەوە دەزان��ی��ن‪ ،‬مانای موڵکداری ئەوەیە‬ ‫خاوەنی شمەکێک بم‌و بۆ هەمیشە شمەکی‬ ‫من بمێنێتەوە‪ .‬موڵکی راستەقینە بۆ فرۆشتن‬ ‫نییه‌‪ ،‬شتێکە تا کۆتایی موڵکی خاوەنێتی‪ .‬گەر‬ ‫سەرنج بدەین‪ ،‬موڵکداری ئابووری‪ ،‬جۆرە‬ ‫کااڵکانی تر‪ ،‬هەڵگری سروشتێکی لەو جۆرە‬ ‫نین‪.‬‬ ‫ژن ل��ە ژی��ان��ی خ��ۆی��دا ج��ارێ��ک‪ ،‬ی���ان زی��اد‬ ‫ل��ە ج��ارێ��ک ئ��ال��وگ��ۆڕی پ��ێ��دەک��رێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫گواستنەوە‌و ئاڵوگۆڕ لە نێوان ماڵە باوک‌و‬ ‫ماڵە مێرددایە‪ .‬ئەم ئاڵوگۆڕە هەقی موڵکییەتی‬ ‫تەواو بۆ کچ لە ماڵە باوان ناسەنێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ژن وەک شمەکێکی جنسی‪ ،‬موڵکی باوان‬ ‫نییه‌‪ ،‬ب��اوان تەنیا پاسەوانی ئ��ەو موڵکەن‪،‬‬ ‫چاوێکن کۆمەڵگا بۆ پاسی ژن دایناون‪ ،‬تا‬ ‫موڵکداری سەرەکی رۆژێک دێت‌و دەیبات‪.‬‬ ‫لە دەوران��ی کۆندا ژن بە زیندوێتی لەگەڵ‬ ‫مێردەکەیدا دەنێژرا‪ ،‬تا ژن وەک ئەساسی‬ ‫موڵکییەت‪ ،‬دوای مێرد ک��ەس دەس��ت��ی بۆ‬ ‫نەبات‪ .‬لە دنیای ئێستادا رەسم‌و نەریتێکی‬ ‫ل��ەو ج��ۆرە ن��ەم��اوە‪ ،‬ب��ەاڵم موڵکییەتی ژن‬ ‫وەک بناغەی هەر جۆرێکی‌تر لە شمەکداری‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫پایەکانی هەر ئەستور‌و سەقامگیرن‪.‬‬ ‫لە خۆرهەاڵت سەرتاپای کۆمەڵگا دەبنە یەک‬ ‫چاو‪ ،‬تا موڵكداری جنسی پیاو بپارێزن‪ .‬ژن‬ ‫بێ هیچ عەقد‌و گرێ بەستێک‪ ،‬موڵکی هەموو‬ ‫سیستمی پیاوساالرە‪ ،‬ناموسی عەشرەتە‪،‬‬ ‫ئابڕووی کۆاڵن‌و کوچەی خۆیەتی‪ ،‬پیاوان بە‬ ‫جەمع خۆیان بە ناموسییەوە خەریک دەکەن‪،‬‬ ‫لە مەالی ناوچەکەوە تا فرۆشیارەکان‪ ،‬لە‬ ‫قازی‌و وەکیلەکانی شارەوە تا ژاندارمەری‌و‬ ‫ک��ەالن��ت��ەری��ەک��ان‪ ،‬خ��زم��ان‌و پ��ی��اوان‌و ژنانی‬ ‫جۆراوجۆر‪ ،‬هەموو لە سەر چاودێری ئەو‬ ‫دەژی��ن‪ .‬ئەو لە رێکخستنی پیاوساالرانەدا‪،‬‬ ‫ئۆبژەی چاودێرییە بۆ هەر پیاوێک بیەوێت‬ ‫پاسە ناموس بکا‪ .‬گەر ژن بە گرێ بەستێکی‬ ‫رەواڵەتی دەبێتە شمەک‌و کەرەستەی بەر‬ ‫دەستی مێرد‪ ،‬ئەوا بێ هیچ گرێ بەستێک‪،‬‬ ‫شمەکی برا‌و باوک‌و عەشرەتەکەیەتی‪ .‬نابێت‬ ‫بیرمان بچێت‪ ،‬هەر گرێبەستێک‪ ،‬کە لە سەر‬ ‫ژن مۆر دەبێت‪ ،‬لە نێوان ژن‌و پیاودا نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو لە نێوان پیاو‌و پیاودایە‪ .‬مەسەلەی‬ ‫گ��رێ��ب��ەس��ت ل���ەم دۆخ������ەدا‪ ،‬بەخشینێکی‬ ‫جنسی‌و دیارییەکی پیاوانە لەگەڵ یەکدا‪ .‬ژن‬ ‫دەخ��وازرێ��ت‌و دەدرێ���ت‪ .‬ه��ەر ک��ات قسە لە‬ ‫سه‌ر ژن بێت ئه‌وا قسە لە شت بوونە‪ ،‬لە‬ ‫کەسێکە لە پشتی ئەو بڕیاردەکات‪ .‬ژنێکی‬ ‫ب��ێ نێریش دەک��ەوێ��ت��ە ژێ��ر س��ای��ەی ج��ۆرە‬ ‫موڵکدارییەکی خنکێنەرترەوە‪ ،‬کە موڵکدارێتی‬ ‫هەموو کۆمەڵگایە‪.‬‬

‫ژنی بێ پیاو‪ ،‬دوودڵی دەخاتە ریزی خەڵک‌و‬ ‫کۆمەڵەوە‪ .‬ئ��ەو بایەخدارترین شتی خۆی‬

‫ل��ە دەس���ت داوە‪ ،‬ک��ە خ��اوەن��ێ��ت��ی‪ .‬شمەک‬ ‫نابێتە شمەک گەر خاوەنی نەبوو‪ ،‬ژنی بێ‬ ‫خاوەنیش نابێت ببێت‪ .‬ژن ئ��ەو شمەکەیە‬ ‫ئه‌گەر خاوەنی روون‌و ئاشکرای بۆ نەبوو‪،‬‬ ‫زن��ج��ی��رەی��ەک خ��اوەن��ی ن��اڕاس��ت��ەوخ��ۆی بۆ‬ ‫پەیدا دەبێت‪ ،‬کە دوور بە دوور دەیهێنێنە‬ ‫گەمارۆی خۆیانەوە‪.‬‬ ‫کۆمەڵ زۆر بۆی گرنگ نییە کێ خاوەنی ژنە‪.‬‬ ‫باوک‪ ،‬برا‪ ،‬یان مێرد‪ ،‬بەاڵم گەر ژن ساحێبی‬ ‫نەبوو‪ ،‬دەبێتە غەم بۆ هەمووان‪ ،‬ئیتر هەموو‬ ‫کۆمەڵ پێکەوە ئیشی چ��اودێ��ری‌و ئاگا لێ‬ ‫بوون دەخەنە ئەستۆ‪ .‬تا ژن موڵکی تایبەتی‬ ‫پیاوێکە‪ ،‬کۆمەڵ بە جۆرێکی بەرچاو دەست‬ ‫وەرناداتە ژیانی‪ ،‬بەاڵم کاتێک بووە کەسێکی‬ ‫ئ��ازاد‪ ،‬ئیتر دەبێتە مایەی ت��رس‌و دوودڵ��ی‬ ‫هەمووان‪ .‬کاتێک ژن خاوەنی نەما کۆمەڵ‬ ‫شاخەکانی راس��ت��ەوەدەک��ات‌و هەستەکانی‬ ‫رادەچێنێت بزانێت چی رودەدات‌و چ باسە‪.‬‬ ‫ژنی بێ خ��اوەن دەبێتە نوینەری جنسێکی‬ ‫ب���ەرەاڵ‪ ،‬ک��ە ک��ۆم��ەڵ ه���ەزار ساڵە کوشتە‌و‬ ‫رەنجکێشی ئ��ەوەی��ە‪ ،‬دی���واری قەفەزەکەی‬ ‫ئەستور بکات‪.‬‬ ‫ژن بوونێکی ی��ەک پ��ارچ��ەی نییە‪ ،‬کۆمەڵ‬ ‫یەکجار شوناسێکی ناداتێ‌و لێی بگەڕێت‪.‬‬ ‫ژن دەبێتە دوو ب��ەش‪ ،‬جەستەی ملکەچی‬ ‫جۆرێک لە موڵکدارییە‪ ،‬ئەنەرجیشی سەر بە‬ ‫شێوەیەکی‌تری موڵکدارییە‪.‬‬ ‫کۆمەڵ هیچ کات یاسایەک داناڕێژێت‪ ،‬ژن‬ ‫لە ژێر باری دەسەاڵتی پیاو بێتەدەر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫فەزایەکی ئابووری وا دەسازێنێت‪ ،‬بتوانێت‬

‫‪145‬‬

‫ژن وەک هێزێکی کاریش بخاتە ب��ازاڕەوە‪.‬‬ ‫لە ئێراندا ناردنی ژن بۆ دەرەوەی ماڵ‪ ،‬بۆ‬ ‫خوێندن‌و س��ەرک��ار‪ ،‬پەیوەندی بە ئ��ازادی‬ ‫ژنەوە نییە‪ .‬بەڵکو دابەش کردنی ژیانی ژنانە‪،‬‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان موڵکییەتی جنسی‌و موڵکییەتی‬ ‫ئابووریدا‪.‬‬ ‫ژن گەر شمەکی جنسیە‪ ،‬یان هێزی کار‪ ،‬ئه‌گەر‬ ‫جەستەیە یا ئەنەرجی‪ ،‬لە هەر دوو دۆخدا‬ ‫کااڵیەکی ئامادە‌و خزمەتکاری پیاوساالرانە‪.‬‬ ‫ژن یەک کار‌و فەرمانی پێ نادرێت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫لە ژێر باری زیاد لە شێوەیەکی موڵکداریدا‬ ‫دەنالێنێت‪ .‬ژن‪ ،‬کە لە م��اڵ دەڕوات���ە دەر‪،‬‬ ‫بەرەو ئ��ازادی ناچێت‪ ،‬بەڵکو بەو زیندانییە‬ ‫دەکات‪ ،‬کە بازنی ئیلکترونیک دەکەنە قولیان‬ ‫تا شوێن‌و جێگای جوڵەیان سنووردار بێت‪.‬‬ ‫ژن وەک ئەنەرجی هەر موڵکی مێردەکەی‪،‬‬ ‫یان خانەوادەکەیەتی‪ ،‬دواجار ئەوان لە سەر‬ ‫ئەوە بڕیاردەدەن ئەو ئەنەرجی ببەخشێت‌و‬ ‫بیباتە بازاڕ‪ ،‬یان نا‪ .‬کۆمەڵ تەنیا کاتێک ژن‬ ‫وەک ئەنەرجی بەکاردەهێنێت‪ ،‬کە شوێنی‬ ‫وەک کۆیلەیەکی جنسی پارێزراو بێت‌و لە‬ ‫دەستوەردان بەدور بێت‪ .‬سیستمی ئیرانی تا‬ ‫ئەوەی زامن نەکردبێت مافەکانی پیاو بە سەر‬ ‫ژنەوە پارێزراون‪ ،‬ژن ناباتە بازاڕی کارەوە‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە مانای ئابووری ژێردەستی ژن‬ ‫لە بەرانبەر بە مانا جنسیەکەیدا‪ ،‬هۆکاری‬ ‫دووەمینە‪.‬‬ ‫م��وڵ��ک��داری جنسی هەمیشە ل��ە موڵکداری‬ ‫ئ���اب���ووری ب��ای��ەخ��ی زۆرت����ر ب����ووە‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫گۆڕانێک بە سەر جۆرەکانی کار‌و بە سەر‬

‫سەختبوونی بژێوی خ��ان��ەوادەدا هاتوون‪،‬‬ ‫وای���ان ک����ردووە ژن ب��ە ن��اچ��اری��ی ل��ە ماڵ‬ ‫بێتەدەر‌و پیاوانی هەژار رێگە بدەن ژنیان بۆ‬ ‫کار‌و بژیۆی پەیداکردن روو لە بازاڕی ئیش‬ ‫بکەن‪ .‬پیاوان تا دۆخی ئابووریان بەرز بێت‪،‬‬ ‫کەمتر دەست لە ژنان بەردەدەن‌و لە کۆیلەی‬ ‫جنسییەوە دەیانکەنە کۆیلەی ب��ازاڕ‪ .‬بەاڵم‬ ‫کۆمەڵگای نوێ بە گشتی لە هەرجێ بێت‪،‬‬ ‫پێویستی بە ئەنەرجی‌و روخساری ژن هەیە‬ ‫بۆ ئەوەی چەرخی بازاڕە ئابووریەکانی لە‬ ‫سوڕاندا بن‪ ،‬بەاڵم لە رەوڕەوە ئابوورییەکە‬ ‫گرنگتر دەست نەبردنە بۆ مافە پیرۆزەکانی‬ ‫پیاو بە سەر ژنانەوە‪ .‬ژن لە سەردەمی نوێدا‬ ‫دەرفەتی زیاتری پێ دەدرێ��ت‪ ،‬رۆڵ��ی دوو‬ ‫شمەک ببینێت‪ ،‬یان وەک شمەکی دووکارە‬ ‫دەربکەوێت‪ .‬زیادبوونی ئەم ئەرکە نوێیانە‪،‬‬ ‫کارێکیان بە رزگاری ئێمەی ئافرەتەوە نییه‌‪.‬‬ ‫ژن‪ ،‬کە لە ماڵ دێتەدەر بە ئازادی ناڕواتەوە‬ ‫ب��ۆ م��اڵ‪ ،‬بەڵکو ل��ە ن��او ت��ۆڕی چ��اودێ��ری‌و‬ ‫بەکارهێنان‌و سوود لێ بینیندا دەسوڕێتەوە‪،‬‬ ‫کەسێکە ئەنەرجی‌و جەستەشی لە خزمەت‬ ‫یاساکانی موڵکییەت‌و شمەک بووندان‪.‬‬ ‫ژن وەک شمەکێکی کاتی‬ ‫(موڵکی هەمووان)‬ ‫ئەگەر شمەک ئ��ەوە بێت‪ ،‬کە موڵکدارێکی‬ ‫هەیە‪ .‬سیستمی موڵکداری جنسی‪ ،‬پێویستی‬

‫بە جۆرێک لە شمەکی‌تریش هەیە‪ ،‬تا پیاوان‬ ‫ب��ۆ م��ەس��رەف��ی خ��ێ��رای ئ��ارەزووەک��ان��ی��ان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫خاوەنداریان بکەن‪ .‬پیاوانێک پ��ەروەردەی‬ ‫نەریت‌و ئادابی پیاوساالری بن جیا لە ژنێک‪،‬‬ ‫کە وەک موڵکی هەمیشەیی سەیری دەکەن‪،‬‬ ‫جۆرە ژنێکی تریشیان وەک شمەکی کاتی‬ ‫دەوێ��ت‪ .‬تا وەک بابەتی جنسی‪ ،‬یان وەک‬ ‫ئەنەرجی‌و دەستی هەرزانی کار سوودی لێ‬ ‫ببینن‪ .‬پیاوێک لە کۆمەڵی پیاوساالردا گەورە‬ ‫بوو بێت‌و بە یاسا‌و نەریتی وەها کۆمەڵگایەك‬ ‫گۆش بوو بێت‪ ،‬چۆن لە ماڵی خۆیدا پێویستی‬ ‫ب��ە ک���ااڵ‌و ش��م��ەک��ی دان�����راو‌و جێگر ه��ەی��ە‪،‬‬ ‫پێویستی ب��ە شمەکێکیش هەیە ک��ارب��ردی‬ ‫خێرای هەبێت‪ ،‬بۆ یەکجار مەسرەف کردن‌و‬ ‫فڕێدان‪ .‬شمەک دوو جەشنن‪ :‬جۆرە شمەکێک‬ ‫بۆ هەمیشە‪ ،‬گوزارشت لە موڵکداری جێگر‌و‬ ‫نەگۆڕ دەکەن‪ ،‬لەگەڵ شمەکی کاتی بۆ هەر‬ ‫خێرا م��ەس��رەف��ک��ردن‌و فڕێدانێک‪ .‬شمەکی‬ ‫جێگیر بۆ راگرتنی بناغەی کۆمەڵ پێویستە‪،‬‬ ‫بەاڵم کااڵ مەسرەفکراوەکان‪ ،‬ژیانی پیاوەکان‬ ‫دەرازێننەوە‌و لە توانا‌و قودرەتمەندی خۆیان‬ ‫دڵنیایان دەک��ەن‪ .‬شمەکی کاتی لە شمەکی‬ ‫هەمیشەیی زۆرتر تەخەلوسی شمەک بوون‬ ‫دەبەخشێتە ژن‪ .‬هێزی پیاو بە سەر ژندا‬ ‫تەنیا لەو جێیەدا رۆشن نابێتەوە‪ ،‬کە توند‬ ‫دەس��ت بە ک��ااڵی خۆیەوە دەگ��رێ��ت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫کاتێک توڕیشی دەدا‌و هەقی فڕێدانی دەخاتە‬ ‫ب��ن دەس��ت��ی خ��ۆی‪ .‬ژن ج��ارێ��ک سروشتی‬ ‫موڵکییەتی س��ەردەم��ی دێرینی ه��ەی��ە‪ ،‬کە‬ ‫خاوەنەکەی پێوەی دەنوسێت‌و دەیپارێزێت‪،‬‬ ‫جارێکیش سیفەتی کەلوپەلی یەک جارەی‬ ‫م��ۆدێ��رن ل��ە خ��ۆ دەگ��رێ��ت‪ ،‬ک��ە زوو فڕێ‬

‫دەدرێت‌و مەسرەف دەکرێت‪.‬‬ ‫دیلکردنی ژنانێکی بەدبەخت‌و نەهامەتدار بۆ‬ ‫کاری جەستە فرۆشی‌و دستاودەستکردنی‬ ‫پ��ی��اوان‪ ،‬بۆ ئ��ەوە نییە ژن��ی ئ��اب��ڕودار‌و بێ‬ ‫ئابڕو بناسینەوە‪ ،‬وەک ژنانی بەستەزمان‌و‬ ‫ک��ورت��ب��ی��ن��ی ک���ۆم���ەڵ���ی ک����������وردەواری بۆ‬ ‫ئاسوودەبوون‌و خودفریوی تێی دەگەن‪ .‬بۆ‬ ‫ئەوەش نییە بۆ پیاوساالران زیندەگی نوێ‬ ‫لە جاران زیاتر برازێتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەیە پیاو‬ ‫هەموو ج��ۆرە شێوەکانی ئ��ەو شمەکە‪ ،‬کە‬ ‫ناوی ژنیان لێ ناوە بەکارببات‪ .‬ژن دەبێت‬ ‫هەموو شێوەکانی خ��ۆی وەرب��گ��رێ��ت‪ ،‬ئەو‬ ‫کات غەریزەی موڵکداری پیاو تێر دەبێت‪.‬‬ ‫شمەک بوونی کاتی ژنیش ه��ەر زۆرب��ەی‬ ‫کات لە دەوری جەستەی دەچەرخێت‪ .‬لەم‬ ‫دۆخ���ەدا دەس��ەاڵت��ی نێر ب��ە س��ەر شمەکی‬ ‫خۆیدا دەچێتە ب��ااڵ‪ ،‬ژن (وەک رەگ��ەز) بە‬ ‫تەنیا موڵکی تایبەتیی پیاوێک نییه‌‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ژێر دەستەی هەموو پیاوانە (وەک رەگەز)‪.‬‬ ‫شمەکی ک��ات��ی‪ ،‬نابێتە ک��ات��ی‪ ،‬ت��ا زۆری��ن��ەی‬ ‫وەخ��ت بۆ خۆی ئ��ازاد بێت‪ ،‬کاتییە چونکە‬ ‫شمەکی هەر پیاوێکە دەستی پێی بگات‪ ،‬نەک‬ ‫موڵکی تەنیا پیاوێک‪.‬‬ ‫وێنەکانی ژن لە خەیاڵی پیاودا‬ ‫یاساکانی دەوڵ���ەت‌و نەریتەکان‪ ،‬زیندەگی‬ ‫دژواری ژنانی ئێرانیان خستووەتە چنگی‬ ‫خۆیان‪ .‬ژنان لە ژێر ئەم یاسایانەدا‪ ،‬گەرچی‬ ‫فرە بەدبەخت‌و خێرنەدیون‪ ،‬بەاڵم لە ئومێدی‬

‫‪147‬‬

‫پیاواندا بۆ خۆشبەختی‌و زیندەگی ئاڵ‌و وااڵ‬ ‫هەمیشە وێنەی ژنێک هەیە‪ .‬ژن گەرچی ژێر‬ ‫دەستەی پیاوە‪ ،‬بەاڵم ترس‌و عاتیفەی پیاوان‬ ‫پ��ڕن لە سێبەری ژن‪ .‬پ��ی��اوان نەیاتوانیوە‬ ‫بەدبەختیەکانی ژن وەک ماکی خۆشبەختی‌و‬ ‫ک���ام���ەران���ی ب���ۆ خ���ۆی���ان ب��ەک��ارب��ه��ێ��ن��ن‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ ،‬زەوت کردنی ئینسانییه‌تی ژن‬ ‫پیاوی لەگەڵ شێوەیەکی توند لە سەرکوتی‬ ‫ئ��ارەزو‌و غ��ەری��زەدا روب��ەروک��ردۆت��ەوە‪ ،‬کە‬ ‫دێوانەگی‌و بیماری هێناوەتە رێیان‪ .‬ژن بۆ‬ ‫ئەوەی شمەک بێت‌و وەک شمەک بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫پ��ی��اوان ن��اچ��ارب��وون خ��ۆی��ان ب��ە قوربانی‬ ‫رەگ���ەزی���ان ب��ک��ەن‪ ،‬ع��ات��ی��ف��ە‌و ئ���ارەزووی���ان‬ ‫ل��ەدەس��ت��ب��دەن‌و سەرکوتی ویستی خۆیان‬ ‫بن‪ .‬پیاوساالری باجێکی سەنگینی لە تاک‬ ‫تاکی پیاوانیش ویستووە‪ ،‬نێرانی تاک چەند‬ ‫لە قودرەتی رەگەزیان سوودیان بینیووە‪،‬‬ ‫هێند بەدبەختی‌و نەهامەتیشیان بۆ کێشاوە‪.‬‬ ‫پیاوساالری جۆرە قاڵب‌و تەرزێکە‪ ،‬بەرتەقای‬ ‫نەهامەتی ژن‪ ،‬پیاویشی چەوساندۆتەوە‪ .‬پیاو‬ ‫تا لە دەستەبەندی کۆمەڵدا پلەو پایەی نزم‬ ‫بێت‪ ،‬کەمتر لە توانای رەگەزی نێردا بەشی‬ ‫دەب��ێ��ت‪ .‬بەشی زۆر ل��ە س���وودی جنسی‌و‬ ‫ئابووری لەم تااڵنییە ئاسانە پیاوە قودرەت‬ ‫مەندەکان‪ ،‬کە پلەو پایەیان لە بانە بۆ خۆیان‬ ‫قۆرغی دەکەن‪.‬‬ ‫سیستمی موڵکداری‪ ،‬وای��ک��ردوە دەسەاڵتی‬ ‫پیاوی تاک بە سەر هەرێمی ژندا سنووردار‬ ‫بێت‪ ،‬هیچ نێرێک نابێت هەموو مێکان بە‬ ‫ئۆبژەی ئارەزووی خۆی ببینێت‪ ،‬حورمەتی‬

‫موڵکییەت ستونی راوەس��ت��ان‌و پ��ای��ەداری‬ ‫پ��ی��اوس��االری��ی��ە‪ ،‬ب����ەاڵم ه���ەر سیستمەکە‬ ‫خۆشی ئ��ەو تەماحە دەنێتە ب��ەر پ��ی��اوان‪،‬‬ ‫گ��ەر ت��وان��ادارت��ر ب��ن‪ ،‬پ��وڵ‌و پ��ارە‌و سامانی‬ ‫ئابووریان لە بان بێت‪ ،‬هەقیان بە سەر (ژن ــ‬ ‫شمەک)ەوە زۆرتر دەبێت‪ .‬هەقی چوار ژنەی‬ ‫پیاو مافێکی ئایینی نییە‪ ،‬پاداشتێکە دەدرێتە‬ ‫پیاوێک لە خۆی رادەبینێت زۆرترین شمەک‬ ‫ل��ە ح��ەس��اری کۆشکی خ��ۆی��دا خڕبکاتەوە‪.‬‬ ‫خولیای گەورەی پیاو داگیرکردنی هەرچی‬ ‫زۆرت��ری دنیای ژنە‪ .‬ژن هەر موڵکێک نییە‬ ‫پیاو خەوی پێوە ببینێت‪ ،‬بەڵکو چۆتە هەموو‬ ‫ترس‌و عاتیفەی نێرانەوە‪ .‬پیاوان لە ئێراندا‬ ‫ژن وەک پاداشتی قودرەتی خۆیان دەبینن‪،‬‬ ‫بەهێزترین نێر‪ ،‬دەت��وان��ێ��ت زۆرت��ری��ن مێ‬ ‫وەک کااڵ مەسرەف بکات‪ .‬بە ویستی خۆی‬ ‫وەک شمەکی کاتی یا هەمیشەیی‪ ،‬یا وەک‬ ‫ئەنەرجی کار بیانخاتە نێو قەڵەمڕەوی خۆی‪.‬‬ ‫ژن موڵکێکی ئازاربەخشە‪ .‬تا لە ژنۆفۆبیای‬ ‫ئێرانییەکان حاڵی ببین‪ ،‬دەبێت بچینە خەیاڵ‌و‬ ‫هەست‌و نەستی پیاوەکانەوە‪ ،‬چۆن ئێدوارد‬ ‫سەعید باس لە وێنەیەکی خۆرهەاڵتی دەکرد‪،‬‬ ‫کە لە خەیاڵی خۆرئاواییەکاندا بوونی هەیە‌و‬ ‫لە واقیعدا نییە‪ .‬دەبێت ئێمەش قسە لە سەر‬ ‫وێنەیەکی ژن��ان بکەین‪ ،‬کە زادەی خەیاڵی‬ ‫پیاوە‌و لە راستیدا بنچکی نییە‪ .‬تێگەیشتن‬ ‫ل��ە پ�����ەژارە‌و ن��ەه��ام��ەت��ی��م��ان وەک ژن‪ ،‬بە‬ ‫خوێندنەوەی خەیااڵتی پیاوانەوە وابەستە‪،‬‬ ‫دەبێت لە عاتیفە‌و روانینی سیاسی‌و جنسی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫نێرەکانی نزیکمان بڕوانین‪ ،‬چونکە لەو جێگایە‬ ‫ب��ەوالوە شوێنێکی‌تر نییە‪ ،‬وێنەی شێواوی‬ ‫خ��ۆم��ان��ی تیا ب��دۆزی��ن��ەوە‪ .‬ژن ئ��ەو کەسە‬ ‫نییە‪ ،‬کە خۆی هەیە یا دەب��وو هەبێت‪ ،‬ئەو‬ ‫شتەیە‪ ،‬کە پیاو دەیبینێت‌و دروستی دەکات‪،‬‬ ‫ئەو کەسە نییە لە جەستە‌و هەستی خۆیدا‬ ‫دەژی‪ ،‬بەڵکو دەستکاری کردنی خۆیەتی تا‬ ‫وەک ئەوە بێت‪ ،‬پیاو دەیبینێت‪ .‬ئێمەی ژن‬ ‫بابەتی سڕینەوەین‪ ،‬م��ێ��ژووی خۆرهەاڵت‬ ‫بە س��وودی سڕینەوەی پەیتاپەیتای ژنان‬ ‫ئیشی ک���ردوە‪ ،‬ئێمەی ژن ل��ە کاتی هاتنە‬ ‫دنیاوە ئۆبژەی سڕینەوەیەکی رۆژانەین‪ .‬ژن‬ ‫دەبێت ب��ەردەوام لە نیگارێک بچێت‪ ،‬یەکێک‬ ‫دەیکێشێت‪ ،‬کە شتێک لە فەزای بیرکردنەوەی‬ ‫ئەو دەرک ناکات‪.‬‬ ‫پیاوان زۆرج��ار بە نیازی خۆدزینەوەن لە‬ ‫ئ����ازاری وی����ژدان‪ ،‬ب��ۆ خ��ۆف��ری��وی‌و پاکژی‬ ‫بەرانبەر بەو مێژووەی رەگەزەکەیان‪ ،‬دەڵێن‪:‬‬ ‫وێنەی ژن الی پیاوان بەوجۆرە نییە‪ ،‬ئەوان‬ ‫مەقامێکی بەرزیان بەخشیوە بە ژن‌و گەر‬ ‫ئینسافمان بێت‌و ویژدانمان بکەینە مەحەک‪،‬‬ ‫ئ��ەوا لە شیعری کالسیکی ک��ورد‌و ئێراندا‬ ‫جوانی ژن جێی دی��اری ب��ووە‌و نکوڵی لە‬ ‫حورمەتی نێر بۆ ژن ناکرێت‪ .‬ئەو بۆچوونە‬ ‫پەرچە ئەندێشەیەکە لە رێیەوە پیاوان خۆیان‬ ‫لە ئیرسی رەگەزی خۆیان بە دوردەگرن‪.‬‬ ‫وێنەی ژن لە ئەدەبیاتدا‪ ،‬وێنەی ژن نییە‬ ‫لە راستیدا‪ .‬خوێندنەوەی شیعری کالسیک‬ ‫چ ک��وردی بێت‪ ،‬ی��ان ئێرانی‪ ،‬ئ��ەوە دەخاتە‬ ‫روو ژن وەک ک��ەس��ێ��ک��ی راس��ت��ەق��ی��ن��ە لە‬

‫گۆشت‌و خوێن سەیر نەکراوە‪ .‬جوانی ژن‬ ‫لەو فەزای شیعرانەدا‪ ،‬حورمەت نەبووە بۆ‬ ‫ژنێک لە گۆشت‌و خوێن‪ ،‬حورمەت نەبووە‬ ‫لە خوشک‌و دایک‌و هاوسەر‪ ،‬یا رێز دانان‬ ‫نەبووە بۆ ژن وەک رەگەز‪ ،‬بەڵکو حورمەت‌و‬ ‫پیاهەڵدانی جوانییەکی موجەرەد بووە‪ ،‬کە بە‬ ‫ژنی راستییەوە نابەسترێتەوە‪ .‬بەخشینی ئەو‬ ‫وێنە ئاسمانییە بە جوانی ژن‪ ،‬فریوێکی‌تری‬ ‫ن��ەزم��ی پ��ی��اوس��االرە ب��ۆ س��ڕی��ن��ەوەی ژنی‬ ‫راستەقینە‪ .‬لە بەشێکی‌تری نووسینەکەمان‬ ‫لەو رووەوە رۆشنی زیاتر دەخەینە سەر‬ ‫ئ��ەم��ج��ۆرە ف��ری��وە ن��ێ��ران��ەی��ە‪ ،‬ک��ە ل��ە ب��ری‬ ‫باشکردنی زیندەگی ژن‪ ،‬هەر مەرهەمێکی‬ ‫عاتیفیە ی��ا ئەمپوڵێکی ب��ێ��ه��ۆش��ک��ەرە‌و لە‬ ‫زامەکانی ژن دەدرێت تا بەو خەیاڵە مەست‬ ‫بێت‪ ،‬کە گوایە رێ��زدار‌و ب��ەرزە‪ .‬فەرهەنگی‬ ‫ئێرانی‌و ک��وردەواری ئەوە نییە هەر ژنێکی‬ ‫ج��وان��ی غ��ەداری��ان وێنە کێشابێت‪ ،‬ل��ە پاڵ‬ ‫نیگاری ژنە زاڵم‌و بێ باکەکەشدا‪ ،‬پیاوێکی‬ ‫ئەفسوردەیان وێنەکردوە‪ ،‬کە ژن دۆزەخی‬ ‫بۆ داخستووە‪ .‬ئەم خۆفریوە نێرانەیە‪ ،‬کە لە‬ ‫هەموو کوچە‌و جێیەکی فەرهەنگی کوردی‌و‬ ‫فارسیدا دێتەوە رێمان‪ ،‬شایەنی تێفکرینە‪،‬‬ ‫تا لە قاڵبی فریودەری سیستمی پیاوساالر‬ ‫تێبگەین‪ ،‬نەوەک رێز‌و حورمەتێک فریومان‬ ‫بدات‪ ،‬بە حیساب ئەم نەزمە بەخشیویە بە‬ ‫ژن‪.‬‬

‫‪149‬‬

‫سێ بازنەی جیاواز‬ ‫هەموو ژنێک لە خەیاڵی نێراندا‪ ،‬لە نێوان دوو‬ ‫جەمسەردا دەوەستێت‪ .‬جنسی پەتی (خالیس)‪،‬‬ ‫یان بێ جنسی پەتی (خالیس)‪ .‬لەشێک کورت‬ ‫کراوەتەوە بۆ جنسی روت‪ ،‬خاڵیی لە شتی‌تر‪،‬‬ ‫یان لەشێک جنسی تەواو لێ سەندراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەم دوو نیگارە بێ یەک ناتەواو دەمێننەوە‪،‬‬ ‫بەوەدا عەالقەمەندی پیاو بە ژن‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫مرۆڤێک نییە بە مرۆڤێک‪ ،‬بەڵکو وابەستەگی‬ ‫سوژەیەکە بە شتێکەوە‪ .‬لەبەر ئەوە کۆتایی‬ ‫نییە‪ .‬حەزی موڵکداری‌و مەسرەفگەرایی لە‬ ‫جیهانی سەنعەتیدا‪ ،‬سەرەتایان هەیە‪ .‬کەچی‬ ‫کەس نییە بزانێت چ��ۆن‌و کەی م��رۆڤ تێر‬ ‫دەبێت‌و ئەو حەزەی دادەمرکێت‪ .‬بە هەمان‬ ‫ریتم‌و رەنگیش ژن شمەکە‌و دەک��رێ��ت لە‬ ‫رەن���گ‌و ش��ێ��وە ج��ی��اوازەک��ان��ی ئ��ەم جنسە‬ ‫ل��ە ک���ااڵ زۆرت ه��ەب��ێ��ت‪ .‬ئیتر غ��ەری��زەی‬ ‫مەسرەفکردن ه��ەر لە بەکارهێنانی کااڵی‬ ‫کارخانەکاندا ناوەستێت‪ ،‬به‌ڵکو دەپەرێتەوە‬ ‫بۆ ژنان‌و دەگاتە جێگایەک‪ ،‬تینوێتی نێران‬ ‫بۆ ژن هیچ کات لە کەسێکدا ناوەستێت‌و الی‬ ‫باوەشێکی میهرەبان بە ئارامی ناگات‪ .‬چۆن‬ ‫حەز‌و ئارەزووی ئینسانی نوێ بۆ مەسرەف‬ ‫سنوورێک ناناسێت‪ ،‬ئ��ی��رادەی پیاویش بۆ‬ ‫کۆنترۆڵ کردنی ژن سنوورێک لە بەردەم‬ ‫خۆیدا نابینێت‪.‬‬ ‫کۆمەڵی پیاوساالر‪ ،‬نێرانی خۆی وا ئاموزش‬ ‫دەک���ات‪ ،‬ک��ە به‌دەستهێنانی زۆرت��ری��ن ژن‬

‫زۆرترین دەس��ەاڵت‌و توانا نیشان دەدات‪.‬‬ ‫پیاو بۆ ئەوەی ئەو کێشەیە چارەبکات‪ ،‬دوو‬ ‫جۆر ژن لە خەیاڵی خۆیدا دروست دەکات‪،‬‬ ‫ژن��ێ��ک ل��ەش��دار‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ج���ۆرە ژنێکی بێ‬ ‫لەش‪ .‬ژنێک دەیکەن بە ئۆبژەی فەنتازیای‬ ‫جنسی‪ ،‬لەگەڵ ژنێک دەستی لێ نادرێت‌و‬ ‫نیشانەی حەرامی دەخرێتە سەر‪ .‬ئەم دوو‬ ‫ژن��ە ب��ە س��ن��وور‌و رێ��گ��ری زۆر لێک دوور‬ ‫دەخرێنەوە‪ .‬ژنی بێ لەش‪ ،‬خوشک‌و دایک‌و‬ ‫کەسانی نزیکە‪ ،‬کە سیستمی زینای نابەجێ‬ ‫لەگەڵ مەحرەمدا حەرامی ک��ردوون‪ .‬ئەمانە‬ ‫ژنانێکن لە دەرەوەی بازنەی ئیشتیهاوە‪،‬‬ ‫پیرۆز نین‪ ،‬بەاڵم لەشیان لێ سەندراوەتەوە‌و‬ ‫بە شێوەی نیو ئادەمیزادیان لێ دەرچووە‪.‬‬ ‫ه��ەر ژنێک بچێتە ئ��ەو دی��و ئ��ەو بازنەیە‪،‬‬ ‫دەبێت بە ئۆبژەی ئیشتیها‌و ه��ەوەس‪ .‬ژن‬ ‫لەم قاڵبە ئاسنینەدا حەرام‌و حەاڵڵ زیندەگی‬ ‫بۆ دیاری دەکەن‪ .‬پیاوان لە مەنتیقی دابەش‬ ‫کردنی هێزەوە ژنەکانی خۆیان لە ژنی‌تر‬ ‫جیادەکەنەوە‪ ،‬جەنگی پیاوان لە سەر ژن‬ ‫ل��ە ئ��ێ��ران‌و ک���وردەواری���دا ل��ە س��ەردەم��ان��ی‬ ‫راب����وردو‌و ئ��ەم��ڕۆش��دا ب��ە ئەنجامی خۆی‬ ‫نەگەیوە‪ .‬لە هەر جێگایەک جەنگی موڵکداری‬ ‫بە تەواوی روون نەبێت‪ ،‬جەنگ لە سەر ژن‬ ‫وەک جۆرێکی گرنگی موڵکداری بەردەوام‬ ‫دەبێت‪ .‬پیاوان لەم رێکخستنە خۆرهەاڵتییە‬ ‫نوێیانەدا‪ ،‬لەو فەزایانەدا‪ ،‬کە نوێکردنەوە‬ ‫هێناونیی ‌ه دی‪ ،‬نەگەیون بە رێکەوتنێک لە‬

‫س��ەر چۆنێتی رەف��ت��ار ل��ەگ��ەڵ ژن���دا‪ ،‬چۆن‬ ‫ع��ەش��ای��ەر‌و ک��ش��اوەرزان��ی ج���اران ل��ە سەر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫کێڵگە‌و مەزراکان بە شەڕ دەهاتن‪ ،‬تا ئەم‬ ‫س��ەردەم��ە پ��ی��اوان لە س��ەر جیاکردنەوەی‬ ‫بازنەی تایبەتی‌و بەش کردنی ژن بۆ بەشی‬ ‫من‌و بەشی تۆ‪ ،‬هەر بەشەڕ دێن‪ .‬ئەمە کارێک‬ ‫دەک��ات‪ ،‬دەوڵ��ەت لە جێگایەکی وەک ئێران‪،‬‬ ‫زۆرتر دەست لە رێکخستنی کاروباری ژن‌و‬ ‫پیاو وەردات‪ .‬سەرنجی وردان��ە لە رۆحی‬ ‫یاساگەلی تایبەت بەم کێشانە پێمان دەڵێت‪،‬‬ ‫ئەم یاسایانە هێندەی لە یاسای رێکخستنی‬ ‫موڵکییەتەوە نزیکن‪ ،‬لە یاسای مەدەنییه‌وە‬ ‫نزیک نین‪.‬‬ ‫دەوڵ����ەت ل��ە ئ��ێ��ران ک��ەرەس��ت��ەی پ��ی��اوان‌و‬ ‫دادگ��ای ب��ەرزی ئەوانە بۆ رێکخستنی ئەو‬ ‫بەش بەش کردنە‪ .‬دەبێت دەقە یاساییەکانی‬ ‫دەوڵ��ەت‌و کارە فەرهەنگییەکانی‪ ،‬بەو چاوە‬ ‫تەماشابکەین‪ ،‬وەک کۆششی دەوڵ��ەت بۆ‬ ‫جیاکردنەوەی هەندێک بازنەی جیاواز‪ ،‬تا‬ ‫هەر پیاوێک بە روونی بزانێت چ ژنێک‌و لە‬ ‫کامە جێدا وەک بابەتی ئیشتیها سەیربکات‪.‬‬ ‫لە ئێرانی شاهەنشاهی‌و ئێرانی کۆماری‬ ‫ئیسالمیدا‪ .‬دەوڵ��ەت بۆ بەشکردنی ب��واری‬ ‫گشتی‌و روخساری کۆمەڵ‪ ،‬بۆ جیاکردنەوەی‬ ‫دن��ی��ای جنسی‌و ناجنسی پ��ی��اوان‪ ،‬کۆشش‬ ‫دەک����ات‪ .‬دەوڵ����ەت‌و کۆمەڵگا ل��ە خ��ۆی��ان��دا‪،‬‬ ‫سێ ح��ەوزەی��ان جیاکردۆتەوە‪ ،‬بازنەیەکی‬ ‫حەرام‪ ،‬کە تێیدا ئیشتیهای پیاوان پێویستە‬ ‫بمرێت‌و سانسۆری جنسی لە تین‌و تاوی‬ ‫خۆیدایە‪ .‬لەگەڵ بازنەیەکی جنسی حەاڵڵ‪،‬‬ ‫کە نێران لە کۆششی ف���ره‌وان کردنیدان‪.‬‬ ‫حەاڵڵی چوار ژنە‌و حەاڵڵکردنی سیغە الی‬

‫شیعەکان‌و ل��ە کارخستنی هاوسەرگیری‬ ‫الی الئیکە خۆرئاواییەکان‪ ،‬نمادی کۆششی‬ ‫پ��ی��اوە ب��ۆ گ��ەورەک��ردن��ی ب��ازن��ەی ح��ەاڵڵ‪،‬‬ ‫ن��ەوەک نیشانەی ئ��ازادی زۆرتربن بۆ ژن‪.‬‬ ‫لە نێوان بازنەی ح��ەرام‌و حەاڵڵدا‪ ،‬جێیەکی‬ ‫بێ الیەن ماوەتەوە‪ ،‬ژمارەیەکی زۆر ژنی‬ ‫ن��ەن��اس��راو دەک��ەون��ە ئ��ەو ج��ێ��ی��ەوە‪ .‬ش��ارە‬ ‫تازەکانی ئێران‪ ،‬کە فره‌وانی نادروستیان بە‬ ‫خۆیانەوە دیوە‪ ،‬ئەم حەوزەیەیان کردۆتەوە‪.‬‬ ‫فەزایەکی زۆرتریان بۆ سازاندوە‪ .‬ژنانێک‪،‬‬ ‫کە نە حەرام‌و نە حەاڵل نین کەوتوونە ئەو‬ ‫بازنە بێ الیەنەوە‪ .‬ئەم بازنەی سێیەمە‪ ،‬کە‬ ‫پیاوان بۆ یاریکردن‌و درێ��ژەدان بە گەمەی‬ ‫راوکردنی ژن دروستیانکردووە‪ ،‬گرنگترین‬ ‫جێگایەکە بۆ رۆشنکردنەوە‌و بینینی سیستمی‬ ‫پیاوساالری‪.‬‬ ‫لەم جێگایەی سێیەمدا‪ ،‬ژن ت��ەواو شمەکی‬ ‫ناو بازاڕن‪ ،‬پیاوان بە فێڵ‌و پالن‪ ،‬بە فریوی‬ ‫شەیتانی کۆششیان ب��ۆ دەک���ەن‪ .‬دەت��وان��ن‬ ‫وەک شمەکی کاتی بەکاریان بهێنن‪ .‬یاسای‬ ‫پیاوساالر لەو بازنە بێالیەنەدا مەسئەلەکانی‬ ‫خۆی بۆ چارەناکرێت‌و گیروگرفتەکانی زۆر‬ ‫خەست دەبنەوە‪ ،‬لەو بازنەیەدا نێران بە قڕە‌و‬ ‫قاڵەی کۆنینەی خۆیان درێژە دەدەن‪ ،‬لە سەر‬ ‫ئەوەی کامیان لە دەرەوەی حەرام‌و حەاڵڵ‪،‬‬ ‫بەتین‌و تاوی توانا‌و سامان‌و پوڵ‪ ،‬زۆرترین‬ ‫ژن بستێنن‌و ببن بە موڵکداریان‪.‬‬

‫‪151‬‬

‫میتافیزیک‪ :‬ره‌هه‌ندو ئاسۆ‬

‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬حه‌مید عه‌زیز‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫ راستییه‌کی حاشاهه‌ڵنه‌گر ‌ه مامۆستای‬ ‫یه‌که‌م‪ ،‬ک ‌ه ئه‌رستۆ تاڵیس بووه‪ ،‬داهێنه‌ری‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی ب��اب��ه‌ت��ی میتافیزیک ب���ووه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ه��ه‌ر خ��ۆی بۆ یه‌که‌م ج��ارو دوا جار‪،‬‬ ‫دوای داهێنانه‌که‌ی‪ ،‬رووخسارو نێوه‌ڕۆکی‬ ‫پێبه‌خشیوه‌‪ .‬ئ��ه‌و ره‌وش���ه‌ش ل��ه‌و راستیی ‌ه‬ ‫کاڵناکاته‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ه��ه‌ر ل��ه‌گ��ه‌ڵ په‌یدابوونی‬ ‫فه‌لسه‌ف ‌ه ل ‌ه یۆناندا‪ ،‬فه‌یله‌سووفه‌کان که‌م‬ ‫ت��ا زۆر چ��ه‌ن��د ب��ی��رۆک��ه‌و ب��ۆچ��وون��ێ��ک��ی��ان‬ ‫پێشکه‌شکردووه‌و ب ‌ه ده‌سته‌واژه‌ی تایبه‌تی‬ ‫ده‌ی��ان��ب��ڕی��ون‪‌.‬گ���ه‌ر م���رۆڤ ل���ه‌و ب��ی��رۆک��ه‌و‬ ‫بۆچوونان ‌ه وردبێته‌وه‌و‪ ،‬له‌گه‌ڵ نێوه‌ڕۆکی‬ ‫کتێبی میتافیزیکی ئه‌رستۆدا به‌راوردی بکات‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وا ب��ێ گ��وم��ان ب�� ‌ه ده‌ستپێک‌و پێشه‌نگی‬ ‫بابه‌تی میتافیزیک ناویان ده‌بات‪ .‬پیتاگۆڕه‌س‪،‬‬ ‫هێراکلیتۆس‪ ،‬پارمێنیدس‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌فالتون‬ ‫چه‌ند نموونه‌یه‌کی راستی ئه‌و بۆچوون‌و‬ ‫بڕیاردان ‌ه ساغ‌و پشت راست ده‌که‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ���ه‌ی میتافیزیک خ���ۆی چ��ی��ی��ه‌؟ بۆ‬ ‫وه‌اڵم��دان��ه‌وه‌ی ئه‌‌م پرسیاره‌‪ ،‬وای ب ‌ه باش‬ ‫ده‌زانم سه‌رنجی ئه‌و هه‌ل‌و مه‌رج‌و که‌ش‌و‬ ‫هه‌وای ‌ه بده‌‌م‪ ،‬ک ‌ه ده‌رفه‌تی ده‌رکه‌وتنی ئه‌م‬ ‫کێش ‌ه ئامێزه‌ی فه‌لسه‌فه‌‌یه‌یان داوه‌‪ .‬میتافیزیک‪،‬‬ ‫وه‌ک ناو‪ ،‬پێش سوکرات‌و له‌الی ئه‌فالتون‌و‬ ‫ئه‌رستۆ به‌کارنه‌هاتووه‌‪ .‬ئه‌و بابه‌ت ‌ه له ‌الی‬ ‫ئه‌رستۆ ب ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی یه‌که‌م ناوی بردووه‌‪.‬‬ ‫دوای م��ردن��ی کاتێک فه‌یله‌سووفه‌کانی‌تر‬ ‫ویستوویان ‌ه به‌رهه‌مه‌کانی پۆلێن بکه‌ن‪ ،‬رێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه دوای سرووشته‌و ‌ه ب ‌ه که‌ره‌سته‌‌و بابه‌ت‪،‬‬

‫کتێبی فه‌لسه‌فه‌ی یه‌که‌م هاتووه‌‌و ماوه‌یه‌ک‬ ‫ن��ه‌ی��ان��زان��ی��و ‌ه ن���اوی چ��ی ل��ێ ب��ن��ێ��ن‪ .‬گ��وای�� ‌ه‬ ‫ئه‌ندرۆنیکۆس پێشنیازی وشه‌ی میتافیزیکی‬ ‫ک��ردووه‌‪ ،‬ک ‌ه وات��ای ل ‌ه دوای سرووشته‌و ‌ه‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‌و بابه‌ته‌که‌ش خۆی ل ‌ه دواو ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر سرووشته‌و ‌ه دێ��ت‌‪ ،‬که‌ره‌سته‌که‌شی‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ی س���ه‌روو س��رووش��ت��ی��ی��ه‌‪ .‬ئیتر له‌و‬ ‫رۆژه‌و ‌ه ئه‌و ماو ‌ه ب ‌ه سه‌ر ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی‬ ‫ئه‌رستۆدا ب��ڕاوه‌و ناوه‌که‌شی جێگیر بووه‌؛‬ ‫بوو ‌ه ب ‌ه لقێکی سه‌ره‌کی‪ ،‬به‌اڵم کێش ‌ه ئامێزی‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌و ت��ا ئ���ه‌م س��ات�� ‌ه وه‌خ��ت�� ‌ه جێگای‬ ‫مشتومڕو کێشه‌و به‌ره‌و بگره‌وبه‌ردیه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر م��رۆڤ سه‌رنجی ئ��ه‌و چه‌ند قسه‌‌و‬ ‫پ��ه‌ن��د‌و تێکست ‌ه ک����ورت‌و پ��وخ��ت��ان�� ‌ه ب���دات‪،‬‬ ‫ن ئ��ه‌و دان��او‬ ‫ک��ه‌ ب��ێ ت��ۆم��ارک��ردن ل�� ‌ه الی���ه‌ ‌‬ ‫بیرمه‌ندو فه‌یله‌سووفانه‌و ‌ه گ��وت��راوه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ب ‌ه فه‌یله‌سووفانی قۆناغی پێش سوکرات‬ ‫ناوده‌برێن‪ .‬دواتر قسه‌کانیان ل ‌ه دیالۆگه‌کانی‬ ‫ئه‌فالتۆن‌و ل ‌ه به‌رهه‌مه‌کانی مامۆستای یه‌که‌م‬ ‫(ئه‌رستۆ)دا تۆمارکراون‪ .‬دوور نییه‌ سه‌ری‬ ‫سوڕبمێنێت‌و بپرسێت ئ��ه‌و هه‌مه‌ره‌نگیی ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و ج��ی��اوازی��ی��ه‌ی ن��ێ��وان بیر‌و ب��ۆچ��وون‌و‬ ‫جیهاندیدی ئه‌و دان��او فه‌یله‌سووفان ‌ه چۆن‬ ‫لێکبدرێته‌وه‌‌‪ .‬ئه‌وجا چۆن ئه‌و ره‌وش ‌ه پاساو‬ ‫ده‌درێته‌وه‌؟‬ ‫پ��رس��ی��اره‌ک��ه‌ ل�� ‌ه ج��ێ��گ��ای خ��ۆی��دای��ه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ���ه‌و ب��ی��روب��ۆچ��وون��ان�� ‌ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌و‬ ‫تیۆریی ‌ه فه‌لسه‌فه‌ییانه‌دا‪ ،‬ک ‌ه دواتر ره‌نگیان‬ ‫رێ�����ژراوه‌ ب�����ه‌راورد ب��ک��ات‌و ت��وون��د‌و ت��ۆڵ‬ ‫ب ‌ه پێکهاته‌ی کۆمه‌ڵگاو ‌ه بیانبه‌ستێته‌وه‌و‬

‫‪153‬‬

‫بییانباته‌و ‌ه سه‌ر ئه‌و بنج‌و بنه‌وانه‌ی لێیانه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ڵقواڵون‌و سه‌ریان هه‌ڵداوه‌‪ .‬په‌رسیاره‌که‌‌و‬ ‫سه‌رسوڕمانه‌ک ‌ه‌الی خۆیانه‌وه‌‪ ،‬کاڵ ده‌بنه‌وه‌؟‬ ‫له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌دا‪ ،‬ک ‌ه پیتاگۆڕه‌س راسته‌وخۆ‬ ‫بابه‌تێکی باس نه‌کردوو ‌ه بچێت ‌ه نێو خانه‌ی‬ ‫میتافیزیکه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم جۆر‌و شێوازی قسه‌کردن‬ ‫ل ‌ه بابه‌ته‌کان‌و ئ��ه‌و زمانه‌ی به‌کاریهێناو ‌ه‬ ‫ده‌کرێت ب ‌ه رێگا خۆشکردن به‌ره‌و میتافیزیک‬ ‫دابنرێت‪ .‬پیتاگۆرس رابه‌ری رێبازێک بوو ‌ه‬ ‫پتر ل ‌ه قوتابخانه‌و ته‌ریقه‌ت چ��ووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ن��اک��رێ��ت وا ب�� ‌ه ئ��اس��ان��ی ق��س��ه‌و بۆچوونی‬ ‫پیتاگۆڕه‌س ل ‌ه ئه‌ندامانی‌تری ئه‌و ئاڕاسته‌ی ‌ه‬ ‫جیابکرێته‌وه‌‪ .‬ه��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ش هۆکاری ئه‌و ‌ه‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه جیهاندید ‌ه هه‌مه‌ره‌نگه‌که‌یان ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌یه‌کی ره‌نگ بۆ رێژدراودا سه‌رج‬ ‫بدرێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه تێکڕای ئه‌و رێباز ‌ه ب��اوه‌ڕی ب ‌ه نه‌مریی‬ ‫ده‌روون‌و کڵێش ‌ه گۆڕینی گیان ه��ه‌ب��ووه‌‪.‬‬ ‫ژم��اره‌و هارمۆنیی هه‌ماهه‌نگی ب ‌ه بنه‌ڕه‌تی‬ ‫ب��وون‌و ن��ه‌ب��وون دان���اوه‌‪ .‬بێ ل ‌ه س��ه‌ر دوو‬ ‫ره‌نگییه‌کی سه‌رنجراکێش داگیراوه‌‪ .‬ئه‌وی‬ ‫ل��ێ��ره‌دا جێگای بایه‌خه‌‪ ،‬بابه‌تی ژم���ار ‌ه ل ‌ه‬ ‫خ��ۆی��دا‌و هه‌ماهه‌نگیی ‌ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ چۆنیه‌تیی‬ ‫ئ��ه‌و زمانه‌ی بابه‌ته‌که‌ی پێ ده‌رب���ردراوه‌و‬ ‫ئه‌و کایه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه بۆ تاووتوێکردنی بابه‌ت‌و‬ ‫که‌ره‌سته‌‌و جیهاندیده‌که‌ هه‌ڵبژێردراوه‌‪.‬‬ ‫هێڕاکڵیتۆس ئه‌گه‌رچی مشتومڕو بگره‌و‬ ‫به‌رده‌یه‌کی زۆرو زه‌به‌نده‌ی ل ‌ه سه‌ره‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب��ه‌و س��ێ ب��اب��ه‌ت��ه‌ی هێناونی ‌ه س��ه‌ر خوانی‬ ‫قسه‌لێکردنه‌و ‌ه ب�� ‌ه ش��اس��وارێ��ک��ی‌ت��ری ئه‌و‬

‫گۆڕه‌پان ‌ه داده‌ن��رێ��ت‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ه��ه‌ر سێ‬ ‫بیرۆکه‌ی‪:‬‬ ‫ــ گۆڕینی نه‌پساوه‌و به‌رده‌وام‪.‬‬ ‫ــ دیالێکتیکی دژه‌کان‪.‬‬ ‫ــ ئ��ه‌و بنه‌مایه‌ی کۆنترۆڵی هه‌موو شتێک‬ ‫ده‌کات ل ‌ه گه‌ردووندا‪.‬‬ ‫ل���ۆگ���ۆس ب����ه‌و س���ێ ب���ی���رۆک���ه‌ی���ه‌و چ��ه‌ن��د‬ ‫قسه‌یه‌کی‌تری ل ‌ه کتێبێکدا هاتوون‪ ،‬ک ‌ه گوای ‌ه‬ ‫کاتی خۆی ب ‌ه ناوی ده‌رب��اره‌ی سرووشت‬ ‫نووسیویه‌تی‌و ل�� ‌ه چه‌ند قسه‌‌و بڕگه‌یه‌ک‬ ‫به‌والو ‌ه نه‌ماوه‌و له‌ناوچووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه بیرو بۆچوونه‌کاندا هه‌ر ل ‌ه سه‌ره‌تاو ‌ه ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌ی بیروبۆچوون ‌ه ئاساییه‌کان بوو ‌ه‬ ‫ل ‌ه باره‌ی ئایینی سه‌رده‌می خۆی هه‌وڵی داو ‌ه‬ ‫ئه‌و ئاڕاسته‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه خواوه‌نده‌کان وا باس‬ ‫ده‌ک��ات ل ‌ه مرۆڤ بچن‪ .‬پووچه‌ڵ بکاته‌وه‌و‬ ‫ک��ۆش��او ‌ه ف��ره‌خ��واوه‌ن��دی ک��اڵ بکاته‌وه‌و ل ‌ه‬ ‫جێگایدا بۆچوونی بوونی تاکه‌خواوه‌ندێک‬ ‫جێگیربکات‪ .‬ئه‌و ‌ه بوو ‌ه مه‌به‌ستی‪ ،‬ک ‌ه باسی‬ ‫یه‌کڕه‌نگی کردووه‌‌و وای داناوه‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌موو‬ ‫شتێک ل ‌ه یه‌ک شته‌و ‌ه سه‌رچاو ‌ه ده‌گرێت‌و‬ ‫ل ‌ه هه‌موو شتێکه‌و ‌ه یه‌ک په‌یدا ده‌بێت‌و ل ‌ه‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌و ‌ه ه��ه‌م��وو ده‌ک��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬جیهانیش‬ ‫هه‌رگیز ل ‌ه گۆڕانی نه‌پساوه‌‪ .‬هیچ کاتێک ل ‌ه‬ ‫سه‌ر یه‌ک شێوه‌‌و سرووشت‌و جۆر نامێنێت‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و ت��ه‌وژم�� ‌ه ن��ه‌س��ره‌وت��ه‌ی گ��ۆڕان�� ‌ه وای‬ ‫کردوو ‌ه مرۆڤ وا هه‌ستی پێ بکات ل ‌ه یه‌ک‬ ‫شت‌و ل ‌ه هه‌مان شتدا چه‌ندیی سرووشت‌و‬ ‫دژ ب ‌ه یه‌ک‌و ل ‌ه به‌رانبه‌ر ب ‌ه یه‌کتری هه‌یه‌!‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌ر شوێنێکیش م��رۆڤ س��ه‌رن��ج ب��دات‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫ب��ۆ ده‌رده‌ک���ه‌وێ���ت‌و ب��گ��ره‌ ه��ه‌س��ت ده‌ک���ات‪،‬‬ ‫ک ‌ه دژه‌ک��ان ده‌چن ‌ه نێو یه‌کترییه‌وه‌‌و ئینجا‬ ‫جارێکی‌تر‌و به‌رده‌وام په‌یدا ده‌بنه‌وه‌!‬ ‫وه‌ک سه‌رچاو ‌ه باوه‌ڕپێکراوه‌کان تۆماریان‬ ‫ک���ردوو ‌ه هێراکلیتۆس ل��ه‌و ب���اوه‌ڕه‌دا بوو ‌ه‬ ‫ب����وون‪ ،‬ج��ی��ه��ان‪ ،‬گ������ه‌ردوون ک��ۆن��ه‌‌و ه��ه‌ر‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‌‌و ه��ه‌ر ده‌م��ێ��ن��ێ��ت‪ .‬ن�� ‌ه م���رۆڤ‌و ن ‌ه‬ ‫ک��ه‌س‌و ن ‌ه خواوه‌ند دایاننه‌هێناوه‌‪ .‬هه‌رچی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‌و نییه‌‌و بابه‌تی ژی���ان‌و بیر‌و ئاکار‌و‬ ‫کۆزمۆس‌و فیزیک‌و میتافیزیک ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫شتانه‌ی ده‌زانرێت‌و‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌مێکی‌تردا‬ ‫ئه‌و بابه‌ته‌یان لێکه‌وته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه تیۆری زانین‬ ‫ن��اوده‌ب��رێ��ت‪ .‬ل�� ‌ه ی��ه‌ک بنه‌ما‪ ،‬ل�� ‌ه ی��ه‌ک بنج‌و‬ ‫بنه‌وانه‌و ‌ه په‌یدا ده‌بن‌و ده‌که‌وینه‌وه‌‪ :‬ئه‌ویش‬ ‫لۆکۆسه‌‪ :‬ژیر‪ ،‬یاسا‪ ،‬جیهاندید‪.‬‬ ‫ئه‌و بۆچوون ‌ه ئه‌گه‌رچی ب ‌ه شێوازی قسه‌ی‬ ‫پچڕپچڕو ت��ۆم��ار ک���راو ‌ه ب�� ‌ه الی خ��ۆی��ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ستپێکی گرنگی میتافیزیکه‌‌و ل�� ‌ه الی��ه‌ن‬ ‫فه‌یله‌سووفانی‌تره‌وه‌ په‌ره‌ی په‌یداکردووه‌‪.‬‬ ‫پاڕمێنیدس به‌و ‌ه ناسراوه‌‪ ،‬ک ‌ه دژ ب ‌ه ئاڕاسته‌ی‬ ‫بیری‌و فه‌لسه‌فه‌یی سه‌رده‌می خۆی بوو ‌ه‬ ‫دوو خاڵی بۆ تۆمار کراوه‌‪:‬‬ ‫ــ بوون‌و نابوون‪.‬‬ ‫ــ په‌یدابوون‌و له‌ناوچوون‪.‬‬ ‫ب���وون ه��ه‌ی��ه‌‌و ناکرێت نه‌بێت‪ .‬ب���وون هه‌ر‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‌و ه��ه‌ر ه��ه‌ب��وو ده‌ب��ێ��ت نابوونیش‬ ‫ب��وون��ی نییه‌‌و ناکرێت ه��ه‌ب��وو بێت‪ .‬ب��وون‬ ‫راسته‌قینه‌یه‌‌و نابوون بوونی نییه‌‌‪ ،‬هه‌ر به‌و‬ ‫پێی ‌ه ناکرێت بوون‪ ،‬بوونه‌وه‌ر نه‌بێت‌و نابوون‬ ‫هه‌بێت‌و له‌وه‌شه‌و ‌ه په‌یدابوون‌و له‌ناوچوون‬

‫(گ����ۆڕان) ب�� ‌ه هیچ بنه‌مایه‌ک پشت راس��ت‬ ‫ناکرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر په‌یدابوون‌و له‌ناوچوون‬ ‫نه‌بێت ه��ه‌ر ب��ه‌و شێوه‌یه‌ش بوونیان نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وا ناکرێت بوون‪ ،‬بوونه‌وه‌ر سه‌ره‌تا‪ ،‬یان‬ ‫کۆتایی هه‌بێت‪ .‬چونک ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫ه��ه‌ب��وو ده‌ب��ێ��ت بوونێکی‌تر ل�� ‌ه پێشییه‌و ‌ه‬ ‫بووبێت‪ .‬ئه‌وه‌ش ناشێت‪ .‬کاتێک ده‌گوترێت‬ ‫بوونه‌وه‌ر به‌و واتایه‌‌و مه‌به‌سته‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫جێگا پڕکردنه‌و ‌ه یه‌ک ‌ه وه‌ک یه‌کی‌و ل ‌ه یه‌کتری‬ ‫ده‌چ��ن‪ .‬ئه‌مه‌ش ده‌رفه‌تی نابوون‌و بۆشایی‬ ‫ن��ادات‪ .‬ئه‌و جیهاندیده‌ی پارمه‌نیدس ئه‌گه‌ر‬ ‫ه��ه‌ردوو جیهاندیدی پێشتری پیتاگۆراس‌و‬ ‫هێڕاکڵیتۆس بخرێت ‌ه س��ه‌ر ده‌گ��ه‌ی��ن�� ‌ه ئه‌و‬ ‫ئه‌نجامه‌‪:‬‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌م‪ :‬ه���ه‌ر سێکیان رۆڵ���ی ب��ه‌رچ��اوی��ان‬ ‫گیراو ‌ه ل ‌ه ته‌ختکردنی کۆسپی سه‌ر ‌ه رێگا‌و‬ ‫ک��ارئ��اس��ان��ی��ان ب��ۆ رشتنی ره‌ن��گ��ی بابه‌تی‬ ‫میتافیزیک کردووه‌‪ ،‬چونکه‌‪:‬‬ ‫دووه‌م‌‪ :‬ب ‌ه پێی سه‌رده‌می خۆیان بابه‌تێکیان‬ ‫ک��ردوو ‌ه ب ‌ه که‌ره‌سته‌ی توێژینه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫چ��وارچ��ێ��وه‌ی م���ادده‌‌و جیهانی ب��ه‌ر هه‌ست‬ ‫ده‌چێت ‌ه ده‌ره‌وه‌و سنووری جیهانی فیزیکی‬ ‫ده‌وروبه‌ر ده‌به‌زێنێت‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ه‌م‪ :‬ئ���ه‌و زم��ان��ه‌ی ب��ه‌ک��اری��ان هێناو ‌ه‬ ‫هه‌نگاوێک چ��ۆت�� ‌ه پ��ێ��ش��ه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌وه‌ی چه‌ند‬ ‫چه‌مکێکیان رۆن���اوه‌‌و به‌کاریان هێناو ‌ه ل ‌ه‬ ‫جیهانی به‌رهه‌ست به‌رزبۆته‌وه‌‌و چۆن ‌ه نێو‬ ‫کایه‌ی په‌تی‌و ئه‌بستراکته‌وه‌‪:‬‬ ‫ب ‌ه جێ هێشتنی جیهانی هه‌ست‌و به‌رهه‌ست‬ ‫پێویستی ب ‌ه زمانی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌‪ .‬له‌و‬

‫‪155‬‬

‫زم��ان��ه‌دا ده‌ب��ێ��ت ئ��ه‌و وش��ان��ه‌ی راسته‌‌وخۆ‬ ‫بابه‌ت ‌ه هه‌سته‌کییه‌کان ده‌رده‌ب����ڕن په‌تی‌و‬ ‫ئه‌بستراکت بکرێن‪ .‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی بتوانن ئه‌و‬ ‫ئه‌رک ‌ه نوێیه‌‪ ،‬ک ‌ه چوون ‌ه نێو جیهانی میتافیزیکه‌‬ ‫ده‌رب���ب���ڕن‌و ب��ه‌رج��ه‌س��ت��ه‌ی ب��ک��ه‌ن‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر‬ ‫بێتوو لێره‌دا نموونه‌یه‌ک بۆ روونکردنه‌و ‌ه‬ ‫بهێنینه‌و ‌ه ده‌ڵێین‪ :‬ل�� ‌ه ڕۆژه��ه‌اڵت��دا وێنه‌ی‬ ‫هه‌سته‌کی خواوه‌نده‌کان ل ‌ه به‌رد‌و گڵ‌و دار‬ ‫دروستده‌کرا‌و ن��اوی (ب��ت)‪ ،‬یان لێ ده‌ن��راو‬ ‫ده‌په‌رستران‪ .‬ل ‌ه قۆناغی پێشکه‌وتووتردا‪،‬‬ ‫وێنه‌ی پته‌ک ‌ه ل ‌ه که‌ره‌سته‌ی بته‌ک ‌ه دابڕێنراوه‌‪.‬‬ ‫وێنه‌که‌ی ل ‌ه مێشکدا نه‌خشێنراوه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫جۆر ‌ه په‌تی و ‌ه ئه‌بستراکت کردنی بابه‌ت‌و‬ ‫زم���ان‌و چه‌مکه‌کان ‌ه ب��ۆ ئ��ه‌و وێن ‌ه داب���ڕاو‌و‬ ‫ئه‌بستراکت ک���راوه‌ی بته‌که‌‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه ب��ه‌رد‬ ‫دروستکراو ‌ه ل ‌ه مێشکدا وینه‌ک ‌ه ب ‌ه چه‌مکی‬ ‫ئه‌بستراکت ک��راوی خواوه‌ند داب���ڕاوه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫هه‌نگاو ‌ه ب��ه‌ره‌و جیهانی میتافیزیک ته‌کانی‬ ‫داوه‌‪.‬‬ ‫پ��ێ��ت��اگ��ۆڕه‌س چ��ه‌م��ک��ی ژم�����اره‌ی ئ��اس��ای��ی‬ ‫په‌تی‌و ئه‌بستراکت ک���ردووه‌‪ .‬هێڕاکڵیتۆس‬ ‫چه‌مکی گ��ۆڕان‌و دیالێکتیکی ل ‌ه نێوه‌ڕۆک ‌ه‬ ‫هه‌سته‌کییه‌ک ‌ه دابڕیوه‌‌و به‌رگێکی میتافیزیکی‬ ‫ب ‌ه به‌ردا کردووه‌‪ .‬پاڕمێنیدس باسی بوونی ئه‌و‬ ‫بوونه‌وه‌ر ‌ه تاک ‌ه به‌رهه‌ستییانه‌ی نه‌کردووه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ب ‌ه گشتی ئه‌گه‌ر ل ‌ه چوارچێوه‌ی (بوونی‬ ‫گشتی ئۆنتۆلۆجیشدا) بووبێت‪ ،‬ئه‌وا قسه‌ی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر بوون‌و بوونه‌وه‌ر ک��ردووه‌! ئه‌وجا‬ ‫گ���ۆڕان‌و دیالێکتیک ل ‌ه الی هێڕاکڵیتۆس‌و‬ ‫بوون‌و بوونه‌وه‌ر‌و نابوون‪ ،‬ک ‌ه هه‌ریه‌که‌ی‬

‫ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫یه‌کتریش بێن ‌ه ب��ه‌ر چ��او مه‌به‌ستێک‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌نجامێکی لێکه‌وتۆته‌و ‌ه ل ‌ه یه‌کیان نزیک‬ ‫ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش په‌سه‌ندنه‌کردنی سه‌ره‌تا‌و‬ ‫ده‌س��ت��پ��ێ��ک ل�� ‌ه ک��ای��ه‌ی ت��ی��ۆل��ۆج��ی ئاییندا‬ ‫ده‌ستێکی کوشنده‌ی ل ‌ه جیهاندیدی ئاسایی‌و‬ ‫ب����اوی ئ���ه‌وس���ای گ��ری��م��ان�� ‌هک��ردن��ی ب��وون��ی‬ ‫هێزیکی سه‌روسرووشتی وه‌شاندووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌وسا ب ‌ه خواوه‌ند ناوبراوه‌‪ ،‬وینه‌یه‌کی‌تری‬ ‫به‌ره‌و میتافیزیک‌و ئه‌بستراکتی ب ‌ه بابه‌ته‌ک ‌ه‬ ‫به‌خشیوه‌‪ .‬بێ هه‌سته‌کی بوو ‌ه ب ‌ه وینه‌یه‌کی‬ ‫ئه‌بستراکت له‌ مێشکدا‪.‬‬ ‫س����ه‌ره‌ڕای ئ���ه‌وه‌ی گ��وت��را‪ ،‬ده‌ک��رێ��ت ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫مه‌زه‌ند ‌ه بکرێت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و سێ دانا فه‌یله‌سووف ‌ه‬ ‫پێیان ل�� ‌ه س��ه‌ر س��ێ بنه‌ما داگ���رت���ووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌کرێت ب ‌ه گوڵی هاتنی به‌هاری میتافیزیک‬ ‫دابنرێت‪:‬‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌م‪ :‬ک��ۆش��ش��ک��ردن ب��ۆ زان��ی��ن��ی بنه‌ما‌و‬ ‫هۆکاره‌کانی بوون‌و بوونه‌وه‌ر‌و ده‌ربڕینی‬ ‫ئه‌و زانین ‌ه ب ‌ه زمانێک پشتی ب ‌ه چه‌مکی په‌تی‬ ‫ئه‌بستراکت به‌ستووه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ده‌بێت پێوه‌ری زانین چی بێت‌و په‌نا‬ ‫بۆ چی ببردرێت‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬ئه‌و نه‌خش ‌ه رێگای ‌ه ره‌نگڕێژ کراوه‌‪،‬‬ ‫که‌ ده‌بێت بیر‌ی میتافیزیکی بیگرێته‌به‌ر‪.‬‬ ‫ئه‌فالتون‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر دان����ا‌و ب��ی��رم��ه‌ن��د‌و ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ان��ی‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی پ��ێ��ش س��وک��رات ب���ه‌و گ��ۆڕان�� ‌ه ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫که‌ره‌سته‌ی توێژینه‌وه‌دا کردوویان ‌ه زمان‌و‬ ‫چ��ه‌م��ک��ه‌ک��ان��ی��ان گ��ۆڕی��ب��ێ��ت‌و ئ���ه‌و چ��ه‌م��ک‌و‬ ‫زمانه‌یان داهێنابێت‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه زمانی فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫ن��او ده‌ب��رێ��ت‪ .‬م��اڵ��ئ��اوای��ی��ک��ردن ل�� ‌ه شمه‌کی‬ ‫هه‌سته‌کی ده‌وروب���ه‌ر رۆن��ان��ی چه‌مک‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫په‌تی کردنی که‌ره‌سته‌که‌‌و رشتنی ره‌نگی‬ ‫وێنه‌کانیان ل ‌ه مێشکدا به‌رجه‌ست ‌ه بکه‌ن‪.‬‬ ‫بتیان دوورخستبێته‌وه‌‌و وێنه‌یه‌کی په‌تی‬ ‫ئه‌بستراکتیان ل ‌ه مێشکدا بۆ کێشابێت‌و ناوی‬ ‫خ��واوه‌ن��دی��ان لێ نابن‪ .‬ئه‌گه‌رچی هه‌ندێک‬ ‫خ��ه‌س��ڵ��ه‌ت‌و تایبه‌تمه‌ندی مرۆڤیشیان پێ‬ ‫به‌خشیبن‌و ل�� ‌ه م��رۆڤ��ی��ان چ��وان��دب��ێ‪ ،‬ئ��ه‌وا‬ ‫ئه‌فالتون هه‌نگاوێکی گ��ه‌وره‌ی ل��ه‌و ب��وار‌و‬ ‫کایه‌یه‌دا هه‌ڵگرتووه‌‪ .‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه نموونه‌ی‬ ‫ئ���ه‌ش���ک���ه‌وت‌و ت���ی���ۆری ن��م��وون��ه‌ی ب���ه‌رز‌و‬ ‫ده‌روون‌و زانیندا‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ب ‌ه‬ ‫داهێنه‌ری بابه‌تی میتافیزیک دانانرێت‪ .‬راست ‌ه‬ ‫ئه‌فالتون ل ‌ه ژیانیدا به‌رهه‌مێکی سه‌ربه‌خۆی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر بابه‌تی میتافیزیک نه‌نووسیوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫تیۆری نموونه‌ی به‌رز (ئایدیا)‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه ئه‌ڵمانی‬ ‫ب ‌ه ‪ Ideenlehre‬ناوده‌برێت‪ ،‬ده‌کرێت بخرێت ‌ه‬ ‫خانه‌ی ئه‌و که‌ره‌سته‌‌و بابه‌ته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه دواتر‬ ‫کراو ‌ه ب ‌ه ناوی کتێبێک‪ ،‬ک ‌ه ئه‌رستۆ دایناوه‌‌و‬ ‫خۆی ناوی فه‌لسه‌فه‌ی یه‌که‌می لێناوه‌‪.‬‬ ‫تیۆری نموونه‌ی ب��ه‌رز چییه‌؟ باسی چی‬ ‫ده‌ک��ات؟ چۆن ده‌کرێت بخرێت ‌ه نێو بازنه‌ی‬ ‫میتافیزیکه‌وه‌؟‬ ‫ت��ی��ۆری ئ��ای��دی��ا ده‌ک��رێ��ت ت��ا راده‌ی�����ه‌ک ب ‌ه‬ ‫وه‌اڵم���ی پ��رس��ی��اری س��ه‌ره‌ک��ی میتافیزیکی‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی ی��ۆن��ان داب��ن��رێ��ت‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر پێشتر‬

‫فه‌یله‌سووفه‌کان‪ ،‬ئاو‪ ،‬ئاگر‪ ،‬گڵ‪ ،‬ه��ه‌وا‪ ،‬یان‬ ‫(لۆگۆس)‌یان کردبێت ب ‌ه بنه‌ما‌و سه‌رچاوه‌‌و‬ ‫بنج‌و بنه‌وانی په‌یدابوونی (شت ــ ب��وون)‪.‬‬ ‫لێره‌دا ل ‌ه الی ئه‌فالتون ئایدیا ئه‌و ڕۆڵه‌ی‬ ‫گێڕاوه‌و ببو ‌ه ب ‌ه گه‌وهه‌ر‌و بنه‌مای شت ب ‌ه‬ ‫بوون‌و نابوونه‌وه‌‪.‬‬ ‫کۆششی میتافیزیکی ئه‌فالتون ل ‌ه سێ بابه‌تدا‬ ‫ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سێ به‌رهه‌م (دیالۆگ)دا‬ ‫هاتوون‌و تۆماری کردوون‪:‬‬ ‫یه‌که‌م ــ نموونه‌ی ئه‌شکه‌وت ل ‌ه کتێبی کۆمار‬ ‫(ده‌وڵه‌ت)دا‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬بیرۆکه‌ی خۆشه‌ویستی ل ‌ه دیالۆگی‬ ‫میوانداریه‌تی‌دا‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬نه‌مریی گیان (نه‌فس)‌و جیاوازییه‌که‌ی‬ ‫له‌ له‌شی مرۆڤ له‌ دیالۆگی فایدۆن‌دا‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای ب��ه‌ش��ی ح��ه‌وت��ه‌م��ی ش��اک��اری‬ ‫هه‌میش ‌ه زی��ن��دووی (ک���ۆم���ار)دا ئه‌فالتون‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ل�� ‌ه ک��ل��ت��ووری س��ه‌ده‌ک��ان��ی نێوه‌ڕاستدا‬ ‫ب�� ‌ه (دان��ان��ی ئ��ی�لاه��ی) ن���اس���راوه‌‪ .‬نموونه‌ی‬ ‫ئه‌شکه‌وت ده‌هێنێته‌و ‌ه له‌و نموونه‌یه‌دا بابه‌تی‬ ‫زانین‌و تیۆری ئایدیا‌و ره‌وشی ده‌روون‪ .‬ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌کی دیالۆگی شیرین‌و دڵرفێن باس‌و‬ ‫ئاوێته‌ی ئه‌و که‌ره‌سته‌ی ‌ه ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه دواتر‬ ‫ناوی میتافیزیکی لێنراوه‌‪ .‬ئه‌فالتون ل ‌ه سه‌ر‬ ‫زمانی سوکرات وتوویه‌تی‪ :‬که‌سانێک هه‌ر‬ ‫ل ‌ه منداڵییه‌و ‌ه ل ‌ه ژێ��ر زه‌وی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سه‌ر‬ ‫شێوه‌ی ئه‌شکه‌وته‌‪ ،‬ده‌ژی���ن‪ .‬ئه‌شکه‌وته‌ک ‌ه‬ ‫ک�ڵاوڕۆژن��ه‌ی�� ‌هک��ی ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ب�� ‌ه رۆژ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫رێگایه‌کیشی ل ‌ه پشته‌وه هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و که‌سان ‌ه‬ ‫ده‌س����ت‌و پ���ێ‌و م��ل��ی��ان ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ک ک��ۆت‌و‬

‫‪157‬‬

‫پێوه‌ندکراو ‌ه نه‌توانن ب ‌ه هیچ الیه‌کدا ئاوڕ‬ ‫بده‌نه‌وه‌‪ .‬ته‌نیا ده‌توانن پێشی خۆیان‌‌و ئه‌و‬ ‫سێبه‌ران ‌ه ببینن‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سه‌ر دی��واری پێش‬ ‫ده‌میان ده‌بینرێت‪ .‬ل ‌ه پشتیانه‌و ‌ه ل ‌ه به‌رزاییه‌ک‬ ‫ئ��اگ��رێ��ک ده‌س���ووت���ێ���ت ل��� ‌ه ن���ێ���وان ئ��اگ��ر‌و‬ ‫ئه‌شکه‌وته‌ک ‌ه که‌سانێک‪ ،‬ک ‌ه شتیان پێی ‌ه دێن‌و‬ ‫ده‌چ��ن‪ .‬ب ‌ه ه��ۆی ئاگره‌که‌و ‌ه سێبه‌ره‌که‌یان‬ ‫ل ‌ه سه‌ر دی��واری به‌رده‌می به‌ندکراوه‌کانی‬ ‫ئه‌شکه‌وته‌ک ‌ه ده‌بینرێت‪ .‬ب��ه‌ن��دک��راوی نێو‬ ‫ئ��ه‌ش��ک��ه‌وت�� ‌هک�� ‌ه وا ده‌زان����ن ئ��ه‌و سێبه‌ران ‌ه‬ ‫راسته‌قینه‌ن‪ ،‬چونک ‌ه ل ‌ه ژیانیاندا شتێکی‌تریان‬ ‫نه‌بینیوه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه رێککه‌وت به‌ندێک له‌و‬ ‫به‌ندان ‌ه ب��ه‌ره‌اڵ بکرێت‌و بێت ‌ه ده‌ره‌و ‌ه چی‬ ‫ده‌بینێت‌و هه‌ست ب ‌ه چی ده‌کات؟‬ ‫بێگومان تووشی سه‌رسوڕمان‌و سه‌رسامی‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه به‌ر تیشکی رۆژدا ناتوانێت ب ‌ه چاو‬ ‫هیچ شتێک ده‌بینێت‌و تێده‌گات جیاوازیی‬ ‫نێوان سێبه‌ر‌و راسته‌قینه‌ چییه‌؟‬ ‫باش ‌ه ئه‌گه‌ر ئه‌و به‌ندکراوه‌‪ ،‬ک ‌ه ئازاد کراوه‌‌و‬ ‫ه��ات��ۆت�� ‌ه ده‌ره‌وه‌‌و شتی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی ب ‌ه‬ ‫چ��اوی خۆی بینیو ‌ه جارێکی‌تر بگه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫نێو ئه‌شکه‌وته‌ک ‌ه هه‌ڵوێستی به‌رانبه‌ر ب ‌ه‬ ‫ره‌وشی تا ئێستای خۆی‌و به‌ندکراوه‌کانی‌تر‬ ‫چۆن ده‌بێت؟ بۆی ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌وه‌ی‬ ‫تا ئێستا بینیویه‌تی‌و زانیویه‌تی‌و ب ‌ه راست‌و‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن�� ‌ه دای���ن���اون ل�� ‌ه س��ێ��ب��ه‌ر ب���ه‌والو ‌ه‬ ‫شتێکی‌تر نه‌بوون‪.‬‬ ‫ب��ه ‌الی ئ��ه‌ف�لات��ون��ه‌و ‌ه دوو ج��ۆر جیهان‌و‬ ‫زانین‌و ژیان هه‌یه‌‪:‬‬ ‫ئ��ه‌ش��ک��ه‌وت��ه‌ک��ه‌‌و ج��ی��ه��ان ت��ێ��ی��دا ب��ه‌ران��ب��ه‌ر‬

‫ب��� ‌ه ج��ی��ه��ان��ی ب����ه‌رچ����اوی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی��ه‌‪.‬‬ ‫هاتنه‌ده‌ره‌وه‌ی به‌ندکراوه‌ک ‌ه گه‌شتی به‌ره‌و‬ ‫ژووری ده‌روون ‌ه به‌ره‌و راستی‌و راسته‌قین ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ب��ه‌ره‌و جیهانی زانینی راسته‌قینه‌‪ ،‬ئاگر ‌‬ ‫ناو ئه‌شکه‌وته‌ک ‌ه به‌رانبه‌ر ب ‌ه هێزو توانای‬ ‫تیشکی رۆژه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و ن��م��وون��ه‌ی�� ‌ه چ��ی ده‌گ��ه‌ی��ه‌ن��ێ��ت؟ چ��ۆن‬ ‫شرۆڤ ‌ه بکرێت‌و چ په‌یوه‌ندییه‌کی ب ‌ه بابه‌تی‬ ‫میتافیزیکه‌وه‌ هه‌یه‌؟‬ ‫ل�� ‌ه تێکستی دووه‌م������دا‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه دی��ال��ۆگ��ی‬ ‫م��ی��وان��دارێ��ت��ی��دا ‪ Symposion‬ه��ات��وو ‌ه ب ‌ه‬ ‫ج��ۆرێ��ک��ی ت��ای��ب��ه‌ت��ی ب��اس��ی خۆشه‌ویستی‬ ‫ک���راوه‌‪ .‬لێره‌شدا س��وک��رات ک��راو ‌ه ب ‌ه قس ‌ه‬ ‫که‌ر ب ‌ه خۆشه‌ویستی چییه‌؟ په‌یوه‌ندی ب ‌ه‬ ‫چاکه‌کاری‌و به‌دکارییه‌و ‌ه (ئاکار)‌و دانایی‬ ‫(فه‌لسه‌فه‌وه‌) چۆنه‌؟‬ ‫خۆشه‌ویستی ئه‌فالتونی‬ ‫خ��ۆش��ه‌وی��س��ت��ی ‪ Eros‬ل�� ‌ه الی ئ��ه‌ف�لات��ون‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌کی خ��ۆی هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌کرێت‬ ‫بخرێت ‌ه خانه‌ی ئه‌و پڕۆسه‌یه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه دواتر ب ‌ه‬ ‫میتافیزیک ناوبراوه‌‪.‬‬ ‫خ��ۆی ل�� ‌ه خ��ۆی��دا چاالکییه‌ک ‌ه ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ب ‌ه‬ ‫ج��وان��ی‌و چ��اک��ه‌ک��اری��ی‌و دان��ای��ی دان����راوه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌خته‌وه‌ریدا ب��ه‌راورد ک��راوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫خۆشه‌ویستی وه‌ک ل ‌ه دیالۆگی میواندرێتیدا‬ ‫باسکراوه‌‌و قسه‌ی ل ‌ه سه‌ر کراو ‌ه چوار ئاستی‬ ‫هه‌ی ‌ه هه‌ر ئاسته‌ی به‌رانبه‌ر ب ‌ه قۆناغێکه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫قۆناغ‌و ئاسته‌ش تایبه‌تمه‌ندی‌و پێداویستی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫سرووشتی خۆی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫قۆناغی یه‌که‌م‪ :‬لێره‌دا ئه‌فالتون خۆشه‌ویستن‬ ‫ب ‌ه بابه‌تی جوانییه‌و ‌ه ده‌به‌ستێته‌وه ل ‌ه سه‌ر‬ ‫زاری سوکرات گوتوویه‌تی‪ :‬ئه‌وه‌ی رێگای‬ ‫راستی گه‌یشتن ‌ه ئه‌و بابه‌ت ‌ه بگرێته‌به‌ر ده‌بێت‬ ‫ل ‌ه سه‌رده‌می الویه‌تییه‌و ‌ه ده‌ستی پێکردبێت‌و‬ ‫ش��ه‌ی��دای ل��ه‌ش‌و الری ج��وان بووبێت‪ .‬خۆ‬ ‫ئه‌گه‌ر مه‌یله‌که‌ی پێشتری ب ‌ه رێگای راستدا‬ ‫بردبێت‪ ،‬له‌شێکی خۆشویستبێت‌و ب ‌ه جوانی‬ ‫قسه‌ی کردبێت‪ ،‬ده‌بێت ئه‌وپه‌ڕی ب ‌ه ئاگا‌و‬ ‫ئاگاداربێت‪ ،‬ک ‌ه جوانی ل ‌ه هه‌ر له‌شێکدا له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌موو ئه‌وانی‌تردا خوشک‌و ب��را‌و ده‌ست ‌ه‬ ‫خوشکه‌‪.‬‬ ‫ئه‌فالتون له‌و تێکسته‌دا‪ ،‬ک ‌ه ئێم ‌ه پوخته‌یه‌کمان‬ ‫خواستۆته‌و ‌ه قس ‌ه ل ‌ه سه‌ر هه‌نگاو قۆناغی‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌م��ی خۆشه‌ویستی ده‌ک���ات چ��ون ب ‌ه‬ ‫هه‌ست‌و تێبینی‪ ،‬هه‌ستکردن ب ‌ه جوانی له‌شی‬ ‫تاک ده‌ستپێده‌کات‪ .‬ئه‌‌وجا ب ‌ه هه‌نگاو به‌ره‌و‬ ‫پێش ده‌چ��ێ��ت ل�� ‌ه هه‌ستکردن ب�� ‌ه ج��وان��ی‌و‬ ‫خۆشویستن ل ‌ه له‌شی مرۆڤی تاکه‌و ‌ه به‌ره‌و‬ ‫گشتی‌و ه��ه‌م�� ‌هک��ی‪ .‬ل��ێ��ره‌و ‌ه قۆناغه‌که‌ی‌تر‬ ‫ده‌ست پێده‌کات‪.‬‬ ‫قۆناغی دووه‌م‪ :‬ب ‌ه پێی تێکستی ئه‌و دیالۆگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه قۆناغی دووه‌م دا خۆشه‌ویستییه‌ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫خۆشویستنی جوانی له‌ش‌و الره‌و ‌ه به‌ره‌و‬ ‫خۆشه‌ویستی جوانی گیان ‪ Seele‬ده‌چێت‪.‬‬ ‫لێره‌دا جوانی گیان مه‌به‌سته ل ‌ه چاالکیی ‌ه‬ ‫ئ��اک��اری��ی��ه‌ک��ه‌‌و ئ���ه‌و رێ‌و ش��وێ��ن��ان��ه‌ی لێی‬ ‫ده‌که‌ونه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه قسه‌ی ئه‌فالتون ئه‌و‬ ‫چاالکیی ‌ه نه‌دیتراوه‌ی کار‌و کرداری مرۆڤ‬

‫ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی س��ێ��ی��ه‌م‪ :‬ل��ه‌و ق��ۆن��اغ��ه‌دا بابه‌ته‌ک ‌ه‬ ‫ه��ه‌ن��گ��اوێ��ک��ی‌ت��ر دێ��ت��ه‌ پ��ێ��ش��ه‌وه‌‌و ج��وان��ی‌و‬ ‫خۆشه‌ویستی ل ‌ه بیر‌و زانیندا مه‌به‌سته‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫الیه‌که‌و ‌ه (گیان ــ ده‌روون) بنه‌ماو بنه‌ڕه‌تی‬ ‫چاالکی‌و کرداری ئاگارییانه‌ی ‌ه (چاکه‌کاری‌و‬ ‫ب�����ه‌دک�����اری)‪ .‬ل���ێ���ره‌دا م������رۆڤ‪ ،‬ک��� ‌ه شتی‬ ‫خۆشده‌وێت خۆ ل ‌ه جوانی ک��ردار ده‌رب��از‬ ‫ده‌ک��ات‌و ب��ه‌ره‌و ج��ۆر ‌ه په‌تی‌و ئه‌بستراکت‬ ‫کردنێک به‌رز ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م چاالکیی ‌ه کارایی‬ ‫گیان ــ ده‌روون ساغ ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه زانین‌و‬ ‫زانست ده‌خاته‌ سه‌رو کرداره‌وه‌‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی چ����واره‌م‪ :‬ج��ارێ��ک��ی‌ت��ر هاتنه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ف���ره‌ڕه‌ن���گ‌و ه��ه‌م��ه‌ج��ۆری��ی��ه‌و ‌ه ب��ۆ سه‌ر‬ ‫یه‌کڕه‌نگی بۆ س��ه‌ر خۆشه‌ویستی بێگه‌رد‬ ‫ل ‌ه خۆیدا‪ .‬ئه‌فالتون ل ‌ه هه‌مان شاکاردا‌و ل ‌ه‬ ‫تێکستی دوات��ردا قۆناغه‌کانی خۆشه‌ویستی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر زاری سوکرات پوخت ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌بێت چۆن بێت‪ ،‬سرووشته‌که‌ی چی بێت‌و‬ ‫که‌ی شایسته‌ی ئه‌و ‌ه ده‌بێت پێی بگوترێت‬ ‫خۆشه‌ویستی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌‪ .‬ئ��ه‌و خ��ۆی ل ‌ه‬ ‫خۆیدا یه‌که‌م شت هه‌میش ‌ه بوونه‌وه‌رێک ‌ه‬ ‫‪ Seiendes‬ن ‌ه په‌یدا ده‌بێت‌و ن ‌ه له‌ناوده‌چێت‪،‬‬ ‫ن ‌ه که‌م ده‌ک��ات ن ‌ه زی��اد‌و پتر ده‌بێت‪ .‬ئه‌و ‌ه‬ ‫نیی ‌ه ل ‌ه به‌شێکدا جوان‌و ل ‌ه به‌شێکدا ناحه‌ز‌و‬ ‫ناشیرین بێت‌و جارێک جوان‌و جارێک ناجوان‬ ‫بێت‪ .‬نه‌ء‪ ،‬ئه‌و ب ‌ه هۆی شمه‌ک‌و شته‌و ‌ه جوان‬ ‫نییه‌‌و ب ‌ه هۆی شتێکی‌تره‌و ‌ه ناشرین بێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و خ��ۆی دی���ارده‌‌و ده‌رکه‌وتێکی رووت‌و‬ ‫ئاسایی نییه‌‪ ،‬وه‌ک چۆن روو (ده‌م‌و چاو)‬

‫‪159‬‬

‫تان ده‌ست بێت‪ .‬ئه‌و ل ‌ه جوانی هیچ شتێک‬ ‫دا به‌شداری ناکات‪ .‬خۆی ل ‌ه خۆیدا جوانه‌‌و‬ ‫هه‌موو جوانییه‌کی‌تر‪ ،‬جوانیی ‌ه تاکه‌کان له‌ودا‬ ‫به‌شداری ده‌که‌ن ‪.Anteil‬‬ ‫ئه‌گه‌ر مرۆڤ له‌و چه‌ند دێڕه‌ی ئه‌و تێکسته‌ی‬ ‫ئه‌فالتون وردبێته‌و ‌ه بۆی ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌و جوانی‌و خۆشه‌ویستیی ‌ه خۆی ل ‌ه خۆیدا‬ ‫وه‌ک ن��م��وون��ه‌ی ب��ه‌رزب��وون��ی سه‌ربه‌خۆی‬ ‫هه‌یه‌‌و په‌کی ل ‌ه سه‌ر هیچ شتێک نه‌که‌وتووه‌‪.‬‬ ‫رێ���ژه‌ی���ی ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ک���ات‌و جێگا گ��ۆڕان��ک��اری‬ ‫ل��ێ ن��اک��ه‌ن‪ .‬ب��ۆی�� ‌ه ده‌ک��رێ��ت بگوترێت ئه‌و‬ ‫خۆشه‌ویستییه‌‪ ،‬ک ‌ه خۆی ل ‌ه خۆیدا جوانی‌و‬ ‫چاکه‌کاریش ‌ه ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی ب ‌ه گشتی‬ ‫تێدایه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ بوون‌و بوونه‌وه‌رێکی هه‌تاهه‌تایی نه‌مرو‬ ‫زیندووه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ هه‌میشه‌و ل ‌ه هه‌موو چ��اوو ل ‌ه هه‌موو‬ ‫سۆنگه‌‌و روانگه‌یه‌و ‌ه جوانه‌‪ .‬خۆی مه‌به‌سته‌‌و‬ ‫ئامڕازی هیچ شتێکی‌تر نییه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ــ جوانییه‌کانی‌تر ناته‌واون‌و به‌شێکن له‌و‬ ‫جوانیی ‌ه ب��ێ��گ��ه‌رده‌‪ .‬ئ��ه‌و جوانیی ‌ه ئه‌سڵه‌‌و‬ ‫ئ��ه‌وان��ی‌ت��ر ک��ۆپ��ی‌و وی��ن��ه‌ی له‌به‌رگیراوه‌بن‬ ‫(ئ��ه‌گ��ه‌ر بشێت ئ���ه‌و ج���ۆر ‌ه لێکچوواندن ‌ه‬ ‫به‌کاربهێنین)‬ ‫‪4‬ــ هه‌میش ‌ه هه‌ر وه‌ک خۆی ده‌مێنێته‌وه‌‌و هه‌ر‬ ‫خۆی ده‌بێت بیرۆکه‌ی سێیه‌م‪ ،‬ک ‌ه ئه‌فالتون ل ‌ه‬ ‫شاکاری (فایدون) دا باسیکردووه‌و ده‌کرێت‬ ‫بخرێت ‌ه خ��ان��ه‌ی میتافیزیکه‌وه‌‪ .‬بیرۆکه‌ی‬ ‫نه‌مریی گیان ــ ده‌روون‪ ،‬ک ‌ه ده‌کرێت وش ‌ه‬ ‫عه‌ره‌بییه‌ک ‌ه (نفس)ی بۆ به‌کاربهێنرێت‪.‬‬

‫بابه‌تی جیاکردنه‌وه‌ی ل��ه‌ش‌و گیان‌و کارو‬ ‫چاالککردنی یه‌کێکیان‌و ب�� ‌ه پاشکۆکردنی‬ ‫ئ��ه‌وی‌ت��ری��ان ن��ه‌ک ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌دا‪ ،‬به‌ڵکو ل ‌ه‬ ‫ئایینیشدا قسەی لێ ک��راوەو پێی لە سەر‬ ‫داگ��ی��راوە‪ ،‬بۆیە سەیر نییە ئ��ەگ��ەر لێرەدا‬ ‫بپرسێت‪ :‬ب��ە چ��ی��دا هەڵوێستی ئەفاڵتۆن‬ ‫لە پێش خ��ۆی جیا دەک��رێ��ت��ەوە؟ ئ��ەو شتە‬ ‫نوێیە چییە هێناوییەتی‌و خستوویەتییە‬ ‫سەر خەرمانی کلتوری پێش خ��ۆی؟ بە چ‬ ‫شێوازێک دەکرێت رێگاخۆشکەری چوونە‬ ‫نێو جیهانی میتافیزیک بێت؟‬ ‫بۆ وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارانە وا پێویست‬ ‫دەکات‪ ،‬بۆ ئوەی هەنگاوێکی دیکە پتر بچێتە‬ ‫ناو جیهانی جەنجاڵئامێزی میتافیزیکەوە‪،‬‬ ‫دەبێت الیەک لە تیوری ئیدی ــ نمونه‌مرونەی‬ ‫بەرزی ئەفاڵتۆن بکرێتەوە بە تایبەتی چۆن‬ ‫نه‌مرە هەر چوار شاکاری (کۆمار‪ ،‬فایدۆن‪،‬‬ ‫پاڕمێندیس‪ ،‬س��ۆف��س��ای)ی��دا باسیکردووە‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وج��ا ت��ی��ۆری ن��م��وون��ەی��ی ب���ەرز ت��وون��دو‬ ‫ت��ۆڵ بە بابەتی نەمریی نەفس (دەروون)‬ ‫گ��رێ ب��درێ��ت‌و ه��ەردووک��ی��ان ل��ەو گۆشە‬ ‫نیگایەوە‪ ،‬کە ئەفالتون پشتی پێ بەستووە‬ ‫هەڵبسەنگێندرێن‪ ،‬بە تایبەتی دوای ئەوەی‬ ‫بە وردی‌و بە پێی هەل‌و مەرجی فەلسەفیی‬ ‫سەردەمی خۆی شی‌و تاوتوێ دەکرێتەوە‪.‬‬ ‫تیۆری نموونەی بەرز (ئایدیا)‬ ‫ئەو تیۆرییەیە‪ ،‬کە دوا روخسارو نێوه‌ڕۆکی‬ ‫لە الیەن ئەفالتونەوە رەنگی رێژراوە‪ ،‬ئەگەر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪160‬‬

‫چی لە قۆناغ‌و س��ەردەم��ی خۆیدا بێ وێنە‬ ‫بووە‪ ،‬بلیمەتیی‌و دەستڕۆیشتوویی‌و توانای‬ ‫ژیریی‌و بیری داهێنەرەکەی تۆمار دەکات‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا قۆناغ نەبووە‪ ،‬کە هێرشی‬ ‫نەکرابێتە س��ەرو رەخ��ن��ەی لێ نەگیرابێت‪،‬‬ ‫تووندترین رەخنەیەک‪ ،‬کە لێی گیرابێت لە‬ ‫الیەن ئەرستۆی شاگردی ئەفالتونەوە بووە‪،‬‬ ‫بە تایبەتی لە شاکاری میتافیزیکدا‪ ،‬ئەو ناوی‬ ‫مرۆڤی سێیەمی لێ ن��اوە‪ ،‬کەواتە بابزانین‬ ‫نێوه‌ڕۆکی ئەو تیۆرییە چییەو بە گشتی ئەو‬ ‫رەخنەیەی ئاڕاسته‌ی کراوە چییەو چۆنە؟‬ ‫ه��ەر لە س��ەرەت��ای سەرهەڵدانی فەلسەوە‬ ‫ل��ە ی��ۆن��ان‪ ،‬ل��ە تالیسەوە ئ��ەو پ��رس��ی��ارە بە‬ ‫کراوەیی م��اب��ووەوەو وەاڵمەکانی زۆرب��ەی‬ ‫فەیلەسوفەکانی دواتر پەسەندیان نەکردووە‪:‬‬ ‫ئەگەر بنەڕەت یەک کەرەستە بێت‪ ،‬کە هەموو‬ ‫شتێکی لێوە پەیدا بووە‪ ،‬ئەو هەمەڕەنگی‌و‬ ‫جیاوازی‌و هەمەجۆرییەی لە بووندا هەیە‬ ‫چۆن لێکدەدرێتەوە‪ ،‬چۆن پاساو دەدرێتەوە؟‬ ‫بێگوومان دەبێت بنەڕەت‪ .‬لەگەڵ هەمەڕەنگیی‬ ‫جیاو جیاواز بێت‌و بەو پێیە هەریەکەیان‬ ‫سرووشت‌و تایبەتمەندی خۆیانیان هەیە‪.‬‬ ‫تایبەتمەندیی ب��ن��ەڕەت ه��ەر وەک هەموو‬ ‫فەیلەسووفەکانی پێش سوکرات‌و ئەفالتونیش‬ ‫باوەڕیان وا بووە دەبێت هەمیشە نەگۆڕو‬ ‫وەک خۆی بمێنێت‪ ،‬پرۆسەی پەیدابوون‌و‬ ‫ن کاری تێنەکات‪ ،‬هەتا هەتاییەو‬ ‫لەناوچوو ‌‬ ‫م��ەن��رەو ن��اف��ەوت��ێ��ت‪ ،‬س���ادەو س��اک��ارەو لە‬ ‫پارچەو کوت پێکنەهاتووە‪ ،‬بە پێچەوانەوە‬ ‫ف���رەڕەن���گ‪ ،‬ه��ەم��ەج��ۆر ب��ە پ��ێ��ی پ��رۆس��ەی‬

‫ن گۆڕانی بەسەردا‬ ‫پەیدابوون‌و لەناوچوو ‌‬ ‫دێت‌و وەک خۆی نامێنێت‪ ،‬سەرنجڕاکێشی‬ ‫ه��ەم��ەج��ۆری دەوڵ��ەم��ەن��دی��ی��ە‪ ،‬رێ��ژەی��ی‌و‬ ‫روخسارەکییە‪ .‬کەوابوو بۆ چوونەدەرەوە‬ ‫ل���ەو ب���ازن���ەی���ەو ی��ەک�لای��ی��ک��ردن��ەوەی ئ��ەو‬ ‫کێشەئامێزەی پەیوەندی نێوان یەکڕەنگی‬ ‫ب��ن��ەرەت‌و ه��ەم��ەج��ۆری ب��وون ل��ە جیهاندا‪،‬‬ ‫ئەفالتون چ هەنگاوێکی هەڵگرتووە؟‬ ‫ئەو هەڵوێستەی ئەفالتون بەرجەستەکردنی‬ ‫جیهان بینییە دوو رەنگییە ئایدیالیستەکەیەتی‪:‬‬ ‫جیهانی فرەڕەنگی پەیدابوو لەنێوچووی‬ ‫هەستەکان‌و جیهانی ژیرەکی راستەقینەی‬ ‫دوور لە گۆڕان‌و لەناوچوون‪ .‬هەروەک چۆن‬ ‫م��رۆڤ لە گیان (دەروون)ی نەمرو لەشی‬ ‫ماددی لە ناوچوو پێکهاتووە‪ ،‬ئەو دووڕەنگییە‬ ‫دەکرێت بەرانبەر بە نابوون‌و بوون دابنرێت‌و‬ ‫پۆلێن بکرێت‪ .‬ب���وون‌و بنەماو یەکڕەنگی‬ ‫راستی‌و رستەقینەیەو هەمەڕەنگی‌و دیاردەو‬ ‫فرەیی خەسڵەتی راستی‌و راستەقینەیان تێدا‬ ‫نییە‪ .‬بە الی ئەفالتونەوە بۆ دانانی چاکترین‬ ‫گریمانیەک لەو بارەیەو ئەوە پێشنیاز بکرێت‪،‬‬ ‫کە م��رۆڤ پەنا بەرێتە بەر بیری بێگەردو‬ ‫راستوخۆ سەرەنجی گەوهەرو سرووشتی‬ ‫راستەقینەی شمەکەکان بدات‪ ،‬ئەم هەڵوێستە‬ ‫چی لێدەکەوێتەوە؟‬ ‫لە شاکاری فایدۆندا ئەفالتون لە سەر زاری‬ ‫سوکرات بە بەشداربووانی دیاڵۆگەکە دەڵێت‪:‬‬ ‫وای دادەنێین جوانی وەک جوانی لە خۆیدا‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬ئیتر ئەمە هەموو ئەوەیە‪ .‬کە‬ ‫جوانی چییە؟ ئەنجامەکەشی بوونی ئایدیای‬

‫‪161‬‬

‫جوانییە ل��ە خ��ۆی��دا‪ ،‬وات��ە بابەتی ت��اک‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە وەک گوڵێک کاتێک وەک ج��وان‬ ‫بوونی دەبێت‌و جوان دەبێت‪ ،‬چونکە ئەگەر‬ ‫نموونەی ب��ەرزی (ئایدیای) جوانی هەبێت‪.‬‬ ‫کەوابوو ئەفالتون لەو کریمانیەوە دەکاتە‬ ‫ئەنجامێک‪ ،‬کە بنەمایەکی میتافیزیکی هەیە‬ ‫ل���ەوەدا‪ ،‬کە گریمانەی بوونی بیرۆکەیەک‬ ‫دەکات‪ ،‬کە بوونی سەربەخۆی هەیەو مرۆڤ‬ ‫داینەهێناوە‪ ،‬بەڵکو بە هۆی وەبیرهاتنەوە لە‬ ‫بوونەکەی دڵنیا بووە‪ .‬ئەو (ئایدیا) بیرۆکەیە‬ ‫بەو پێیە بە هۆی پەتیکردنوە (ئەبستراکت‬ ‫ک�����ردن) پ���ەی���دا ن����ەب����ووە‪ ،‬ب��ەڵ��ک��و ب��ن��ەم��او‬ ‫سەرچاوەی بوونی تاکە‪.‬‬ ‫ب��ۆ روون��ک��ردن��ەوەی ئ��ەو الی��ەن��ە دەک��رێ��ت‬ ‫بگوترێت‪:‬‬ ‫لە سەرەتادا جوانی لە خۆیدا هەبووەو ئەمە‬ ‫هۆکاری بوونی شتی تاکی جوانە‪ ،‬چونکە‬ ‫ج��وان��ی دوور ل��ە ت���اک‌و ل��ە خ��ۆی��دا بوونی‬ ‫هەبووەو هەیە‪ ،‬لەبەر ئەوە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬شتی جوان بۆ خۆی‌و لە خۆیدا هەیە‬ ‫چونکە‪:‬‬ ‫دووەم‪ :‬جوانی لە خۆیدا هۆکاری بوونی‬ ‫شتی جوانە‪.‬‬ ‫ب��ە پێی ئ��ەو گریمانە ب��ڕی��ارەی ئەفالتون‬ ‫دەکرێت دوو خاڵ لە چوارچێوەی پرۆسەی‬ ‫رێگاخۆشکردن بۆ دانانی ب��ەردی بناغەی‬ ‫کۆشکی میتافیزیک پشتراست بکرێنەوە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ئایدیاکان (نموونەی بەرز) هۆکاری‬ ‫بنەڕەتی پەیبردن‌و زانینی شمەکە تاکەکانن‪.‬‬ ‫هەر کاتێک مرۆڤ درکی بە بوونی ئایدیای‬

‫بابەتێک برد‪ ،‬ئه‌وا بابەتە تاکەکەش دەزانێت‪.‬‬ ‫بیرۆکە (ئایدیا) وێنەی بنەڕەتییەو هۆکارەو‬ ‫شتەکان ک��ۆپ��ی‌و دی����اردەو ئەنجامن‪ ،‬ئەم‬ ‫ب��ڕی��ارەش ل��ە الی��ەک��ی دی��ک��ەوە ئ���ەوە ساغ‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬کە ئایدیاکان پابەندی کات‌و جێگا‬ ‫نین‌و بە پێچەوانەوە شتە تاکەکان بێ کاتی‬ ‫دیاریکراوو جێگای سنووردار بوونیان نابێت‪،‬‬ ‫بۆیە ئایدیاکان لە گۆڕان دوورن‌و شمەکە‬ ‫تاکەکان دووچ���اری گ���ۆڕان‌و پەیدابوون‌و‬ ‫لەناوچوون دەبن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬بیرۆکەی (ئایدیا) نموونەی بەرزی‬ ‫ئەفالتون‌ دوو رەهەندیان هەیە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬رەهەندی ئاکاری ئیستاتیکی (هونەری‬ ‫جوانی)‬ ‫دووەم‪ :‬رەهەندی ئۆنتۆلۆجی (بوونی گشتی)‬ ‫ئ��ەو دوو رەه��ەن��دە چ��ۆن ل��ەگ��ەڵ یەکتردا‬ ‫کۆدەکرێنەوەو دەکرێت بخرێنە ناو دووتای‬ ‫ی��ەک‌ ت�����ه‌رازووەوە؟ ه��ەم��وو ش��ارەزای��ەک��ی‬ ‫بابەتی فەلسەفە لە سرووشتی بابەتی ئاکارو‬ ‫ئاگادارەوە بە گشتی لە بابەتی ئۆنتۆلۆجی‬ ‫جیادەکرێنەوە؟ چۆن ئەو الیەنانە شرۆڤە‬ ‫دەکرێن‌و پاساو دەدرێنەوە؟‬ ‫هەر لە شاکاری (دیالۆگ) فایدۆندا فەیلەسوفی‬ ‫یۆنانی چەند جۆرە ئایدیایەک باس دەکات‪:‬‬ ‫‪١‬ــ ئیدێی جوانی‪ ،‬ئەمەش گروپی فەلسەفەی‬ ‫هونەر پێکدەهێنێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ئیدێی چاکەکاری‪ ،‬بابەتی ئاکارە‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ ئیدێی دادپ����ەروەری‪ ،‬دەخرێتە خانەی‬ ‫ئاکارو سیاسەتەوە‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ ئیدێی یەکسان (وەک یەک)و ئیدێی ژمارە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪162‬‬

‫کە دەکرێت بە گرووپی لۆجیکی بیرکاری‬ ‫دابنرێت‪.‬‬ ‫جیاکردنەوەی ئیدی (بیرۆکە) لە خۆیدا‪ ،‬وەک‬ ‫بوونەوەرێکی سەربەخۆ‪ ،‬کە هەبوونەکەی‬ ‫پەکی لە سەر هەبوونی تاکەکانی نەکەوتووە‪،‬‬ ‫ل��ە ش��ت��ە ت��اک��ەک��ان‪ ،‬ک��ە ب��وون��ی��ان پ��اب��ەن��دە‬ ‫ب��ە ب��ەش��داری بوونیان ل��ە بیرۆکە ئیدیدا‪،‬‬ ‫الیەنی ئۆنتۆلۆجی تیۆری ئیدێی ئەفالتون‬ ‫پێکدەهێنێت‪.‬‬ ‫ل��ە جیهاندیدی فەلسەفەی ئ��ەف�لات��ون��دا بە‬ ‫گشتی دووڕەن��گ��ی‪ ،‬کە بنەمای فەلسەفەی‬ ‫ئایدیالیستییەو تا رادەیەک چەندین بیرۆکەو‬ ‫ک���ەرەس���ت���ەی م��ی��ت��اف��ی��زی��ک دەگ���رێ���ت���ە خۆ‬ ‫راستییەکی گومان هەڵنەگرە‪.‬‬ ‫ئیدیایەکان جیهانێکی ت��ای��ب��ەت پێدەهێنن‬ ‫بە ت��ەواوەت��ی لە گ��ەوه��ەردا بە (روخسارو‬ ‫ن���ێ���وه‌ڕۆک‌و س����رووش����ت)ەوە ل��ە جیهانی‬ ‫شمەک ــ هەستەکان جیایەو دابڕاوە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫الی رابەرەکەیەوەئەو جیهانە (دنیا)‪ ،‬دەڤەرە‬ ‫(زۆن) راستەقینەکەیە‪ ،‬هەر لەو روانگەیەوە‬ ‫ئەگەر شمەکە تاکەکان لە جیهاندا بە هۆی‬ ‫هەستەکانەوە پەییان پێ ببرێت‌و بزانرێن‪،‬‬ ‫ئەوا نموونەی بەرز (ئیدی) بە هۆی پرۆسەی‬ ‫وەبیرهاتنەوەوە درکیان پێ دەبرێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫پ��اس��اودان��ی جیهانی ه��ەس��ت��ەک��ی‪ ،‬جیهانی‬ ‫هەمەڕەنگی شمەکی دەوروب����ەر ب��ە هۆی‬ ‫گریمانەیەکی چاالکی ژیرەکی ــ بیری بێت‪،‬‬ ‫ئەوا ئایدیاکانی ئەفالتون هیچ گریمانەیەک‬ ‫نایانگرێتەوە‪ ،‬بەڵکو بوونیان هەیەو مرۆڤ‬ ‫بە هۆی وەبیرهاتنەوەوە درکیان پێ دەبات‪.‬‬

‫گیان (دەروون)‬ ‫ل���ەو دی���ال���ۆگ���ان���ەدا‪ ،‬ک���ە ئ��ەف�لات��ون ب��اس��ی‬ ‫بوونی گیان (دەروون)ی ک��ردووە دەکرێت‬ ‫چەندین بیرۆکەو بۆچوون‪ ،‬کە خەسڵەت‌و‬ ‫سرووشتێکی میتافیزکییان پێوە دیارە ساغ‬ ‫بکرێنەوە‪:‬‬ ‫جگە لە الیەن‌و رێگاو شێوازی پەروەردە ئیتر‬ ‫مرۆڤ خۆی‪ ،‬یان دەروون مەبەستی بێت‪،‬‬ ‫الیەنی میتافیزیکی لەوەدا دەردەکەوێت‪ ،‬کە‬ ‫دەروون چ رێگایەک دەگرێتە بەر بۆ ئەوەی‬ ‫لە توانایدا هەبێت شتی راست‌و راستەقینە‬ ‫ببینێت‌و بزانێت‪.‬‬ ‫پرۆسەی زانین‌و پەیبردن بە نموونەی بەرز‬ ‫(ئیدی) رۆڵی گرنگی دەروون دەردەخات‪ ،‬کە‬ ‫ساغی دەکاتەوە سادەو ساکارە‪ ،‬بە مردنی‬ ‫لەش لەناوناچێت‌و پێش پەیدابوونی لەشی‬ ‫مرۆڤ ئەو دەروونە هەبووە‪ .‬ئەگەر زانینی‬ ‫بوونە هەندەکییەکانی جیهان بە هۆی پێنج‬ ‫هەستەکانەوە بێت‪ ،‬ئەو بوونەش روخسارو‬ ‫رووک��ەش��ەو رێژەییە‪ ،‬ئ��ەوا زانینی بنەمای‬ ‫راستەقینەی ئەو بوونە ئیدییە‪ ،‬کە تەنیا هەر‬ ‫بە هۆی دەروون��ەوە دەزانرێت‪ ،‬دەروونیش‬ ‫ئەمەی بە ه��ۆی هەستەکانەوە بە دەست‬ ‫نەهێناوە‪ ،‬بەڵکو پێش ئەم ژیانەی ئێستا پێش‬ ‫ئەوەی بێتە بەر لەشەوە زانیویه‌تی‪ ،‬بۆیە ئەو‬ ‫زانینە لە جارێکی‌تر وەبیرهاتنەوە بەوالوە‬ ‫شتێکی‌تر نییە‪ ،‬ئ��ەو پ��رۆس��ەی زانینەش‬ ‫پرۆسەیەکی وا س��ادەو ساکار نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بە چەند قۆناغێکدا تێدەپەرێت تا دەگاتە دوا‬

‫‪163‬‬

‫قۆناغ‪ ،‬کە زانینی ژیرەکی راستەقینەیە‪ .‬ئەو‬ ‫چوار قۆناغە‪ ،‬کە دەروون پێیاندا تێدەپەرێت لە‬ ‫هەستپێکردنەوە دەست پێدەکات‌و بە ئەگەرو‬ ‫واداناندا تێدەپەڕێت بۆ ئەوەی لە تێگەشتنەکە‬ ‫دڵنیا بێت‌و ئینجا لە دوا قۆناغدا‪ ،‬کە قۆناغی‬ ‫زانینی ژیرەکییە بە راستی راستەقینە شاد‬ ‫دەبێت ئەو پڕۆسەیەی گەشتی دەروون لە‬ ‫ت لە سەرەوە کۆتایی‬ ‫ژێرەوە دەست پێدەکا ‌‬ ‫دێت‪.‬‬ ‫ئ���ەو ب��ی��رو ب��ۆچ��وون��ان��ەی ئ��ەف�لات��ون‪ ،‬کە‬ ‫دەک��رێ��ت ب��ە رێ��گ��اخ��ۆش��ک��ەری چ��وون��ە نێو‬ ‫جیهانی جەنجاڵئامێزی میتافیزیک دابنرێن‪،‬‬ ‫لە الیەن ئەرستۆوە‪ ،‬کە نزیکی بیست ساڵ‌و‬ ‫پتر ش��اگ��ردی ئ��ەف�لات��ون ب���ووەو گ��وێ��ی لە‬ ‫وانەکانی گرتووە‪ ،‬گۆڕانی سەرتاپاگیریان بە‬ ‫سەردا هێناوەو لە چوارچێوەی بەرهەمێکدا‬ ‫داڕێژراونەتەوە‪ ،‬کە دواتر ناوی میتافیزیکی‬ ‫بۆ پێشنیارکراوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪164‬‬

‫فەلسەفەی زانستیی الی بێرتراند ره‌‌سڵ‬

‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬حه‌سه‌ن حوسێن سدیق‬ ‫(مامۆستای فەلسەفە له زانكۆی راپەرین)‬

‫‪165‬‬

‫بێرتڕاند ره‌سڵ وەك فەیلەسووفێكی شیكاری‬ ‫ن��اس��راوە‪ ،‬کە بە دوو رێبازی فەلسەفەیی‬ ‫گرنگ (ئایدیالیزم‌و ریالیزم) توێژینەوەی‬ ‫فەلسەفیی ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫ره‌س����ڵ س���ەرەت���ا وەك ف��ەی��ل��ەس��ووف��ێ��ک��ی‬ ‫پاڵتۆنی (ئیفاڵتۆنی) کێشەی جیهانی واتایی‬ ‫چارەسەر كردووە‪ ،‬بەوەی‪ ،‬که له سه‌ره‌تادا‬ ‫بڕوای وا بووه بیرۆکە گشتییەكان بوونی‬ ‫راسته‌قینه‌ییان هەیە‪ ،‬که لە دەرەوەی مێشکی‬ ‫م��رۆڤ��دان‪ .‬ب���ەاڵم ل��ە دوا ج��ار ره‌س���ڵ لەو‬ ‫بۆچوونەی پاشگەزبۆته‌وه‪ .‬ئیدی ب��اوه‌ڕی‬ ‫ب��ه‌وه ب���ووه‪ ،‬ک��ه ه��ە‌ر بیرۆكەیه‌کی گشتی‬ ‫سه‌رچاوه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئەزموون‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ە تێگەیشتن ل��ە فەلسەفە‌که‌ی ره‌س��ڵ‬ ‫پێویستیی بە خوێندنەوەیەكی گشتگیر هەیە‬ ‫له باره‌ی فەلسەفە‌وه بە گشتی‌و له باره‌ی‬ ‫مێتافیزیكه‌وه بە تایبەتی‪.‬‬ ‫یەکێک لە تایبەمەندییەكانی فه‌لسه‌فه‌که‌ی‬ ‫ره‌سڵ ئه‌وه‌یه‪ ،‬که هه‌ر چه‌ند ساڵ جارێک‬ ‫فه‌لسه‌فه‌یه‌کی نوێی داهێناوه‪ .‬وات��ە ره‌سڵ‬ ‫که‌سێک ب��ووه‪ ،‬که هه‌میشه لە س��ەر یەك‬ ‫ریباز‌و یه‌ک بۆچوون ئۆقره‌ی نه‌گرتووه‪،‬‬ ‫بەڵكو له‌گه‌ڵ گەشەكردنی زانستدا گۆڕانكاریی‬ ‫لە بۆچوونە فەلسەفییەكانیدا رووی��ان��داوه‪.‬‬ ‫دیاره له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌شه‪ ،‬که فەلسەفەكەی‬ ‫ره‌س��ڵ بە فەلسەفەی زانستی ناودەبرێت‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ش پێناسەی فەلسەفە الی ئه‌م‬ ‫بریتی بووه لە کۆڵینه‌وه له كۆمەڵێک كێشە‪،‬‬ ‫که هێشتا زانست نەیتوانیوە رێگا چارەی بۆ‬ ‫بدۆزێتەوە‪.‬‬

‫ئ��ه‌م بۆچوونه‌ی ره‌س��ڵ وات��ای ئ��ەوه‌ی��ه‪ ،‬که‬ ‫ب��ه‌الی��ه‌وه فەلسەفە رووب����ه‌ڕووی هەندێک‬ ‫كێشەی فه‌لسه‌فیی لێڵ‌و چارەسەرنەكراو‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬که هه‌وڵ ده‌دات روونیان بکاته‌وه‪،‬‬ ‫به‌اڵم بێ ئه‌وه‌ی رێگا چاره‌یه‌کمان له باره‌وه‬ ‫نیشان بدات‪ .‬ئەمەش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬که به‬ ‫الی ره‌سڵ‌ه‌وه فەلسەفە ره‌خنه‌ییانه لە سەر‬ ‫(‪)1‬‬ ‫كێشەكان دەجووڵێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا ‌گه‌ر بەم بۆچوونه‌ی ره‌سڵ پێناسه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فه بكەین‪ ،‬که وەك دەڵیت‪ :‬فه‌لسه‌فه‬ ‫بریتییە ل��ە ه��ەوڵ��ێ��ک‪ ،‬ک��ه م��ەب��ەس��ت لیێ‬ ‫وێ��ن��اک��ردن��ی جیهانه ب��ە گشتی ب��ه رێگای‬ ‫بیر‪ .‬ئه‌م وێناكردنە‌ش بەرهەمی ناكۆكی‌و‬ ‫یەكگرتنی ن��ێ��وان دوو پ��اڵ��ن��ەری م��رۆی��ی‬ ‫ج��ی��اوازن‪ :‬پاڵنەرێكی وی��ژدان��ی��ی��ه‪ ،‬ک��ه پاڵ‬ ‫ب��ە م��رۆڤ��ەوە دەن��ێ��ت ب���ەرەو سوفیگه‌رایی‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها پاڵنەرێكی‌تر‪ ،‬که پاڵ بە مرۆڤەوە‬ ‫دەنێت بەرەو زانست‌و زانین‪.‬‬ ‫لێرەدا مەبەستی ره‌سڵ لە سۆفیگه‌رایی‪ ،‬ئەو‬ ‫هێزە ناخەكی‌و ئاگامەندییەیە‪ ،‬کە تایبەتە‬ ‫بە بیرو باوەڕمان سه‌باره‌ت به ‌گه‌ردوون‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر چی ره‌سڵ لەگەل ئەوەدا نه‌بووه‪ ،‬که‬ ‫بۆچوونە فەلسەفییەكان لە س��ەر بناغەی‬ ‫مێتافیزیك بونیادبنرێن‪ ،‬بە تایبەتی بناغه‌ی‬ ‫ویژدانی‪ .‬بۆیە بانگەشەی بۆ دەربازبوون‬ ‫کردووه لەو جۆره تێڕوانینە مێتافیزیكییانە‌ی‪،‬‬ ‫کە فەیلەسووفان بۆ وێناکردنی گ��ه‌ردوون‬ ‫وەك بناغە ب��ۆی گ��ەڕاون��ه‌ت��ه‌وه‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫رووی له فەلسەفەی زانستی ک��ردووه‪ ،‬کە‬ ‫پشت بە ئەنجامە زانستییەكان ببه‌ستێت‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪166‬‬

‫ن��ەك ب��ه بیرو ب��ۆچ��وون��ی م��رۆی��ی رووت‌‌و‬ ‫سۆزو ویژدان‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم پرسیار ل��ێ��ره‌دا ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ئایا ره‌سڵ‬ ‫ئامانجی ل��ەم بانگەشە فه‌لسه‌فییه‌یدا چی‬ ‫بووه‌؟‬ ‫هه‌ڵبه‌ت پێی وا ب��ووه‌‪ ،‬که ئه‌گه‌ر ئامانجی‬ ‫فەیله‌سووف پێشكەوتنی مرۆڤایه‌تی بێت‪،‬‬ ‫ئ��ەوە پێویستە دەس��ت��ب��ەرداری هەموو ئەو‬ ‫خواستانە‌ی بێت‪ ،‬که بۆ بنیادنانی سیستمێكی‬ ‫مێتافیزیكی هەیەتی‪ .‬ئه‌وجا خۆی به کاری‬ ‫توێژینه‌وه‌وه لە سەر هەندێک بابەت ته‌رخان‬ ‫بکات‪ ،‬که بواره‌که‌‌ی‪ ،‬یان لۆجیكی بیت‪ ،‬یاخود‬ ‫سروشتی بە پیێ رێبازی زانستی‪.‬‬ ‫ره‌سڵ زانیویه‌تی‪ ،‬که فەلسەفە وەك ئایین‬ ‫وایە لە خوێندنەوە بۆ سروشتی گه‌ردوون‌و‬ ‫له ه��ه‌وڵ��دان بۆ زانینی بە شوێنی خودی‬ ‫مرۆڤ لەو گه‌ردوونەدا‪ .‬لە هەمان كاتیشدا‬ ‫زانیویه‌تی‪ ،‬که فه‌لسه‌فه چوونیه‌کی زانسته‬ ‫كاتێک هەوڵی چارەسەركردنی گرفتەكان‬ ‫بدات لە رێگای میتۆدە عەقڵییەكانەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا مەبەستی ره‌سڵ لە زانست‪ ،‬زانستی‬ ‫ئ��ەزم��وون��ی‌و س��روش��ت��ی ن���ه‌ب���ووه‌‪ ،‬بەڵكو‬ ‫زان��س��ت��ی ف��ۆرم��اڵ��ی ب���ووه‪ ،‬وەك لۆجیك‌و‬ ‫ماتماتیك‪ .‬بۆیە هاتووه بەراورد‌ی لە نێوان‬ ‫دەستەواژە فەلسەفییەكاندا کردووه‪ ،‬کە وه‌ک‬ ‫ن له‌گه‌ڵ دەستەواژە‌ی‬ ‫دەستەواژەی گشتی ب ‌‬ ‫لۆجیكی‌و ماتماتیكیش هه‌ر گشتی بن‪ .‬به‌و‬ ‫واتایه‌ی‪ ،‬که هه‌ردوو جۆرە دەستەواژه‌کان‬ ‫نه لە رێگای تاقیكردنەوەی ئەزموونییەوە‬ ‫ساغ دەكرێنەوە‌و نە پووچەڵیش دەكرێنەوە‪.‬‬

‫لێرەوە ره‌سڵ كاتێک فەلسەفە وەك زانست‬ ‫پێناسه دەك���ات‪ ،‬ج��ی��اوازی��ی ن��اک��ات لەگەڵ‬ ‫لۆجیكدا‪ ،‬چ هێمایی بێت‌و چ ماتماتیكی بێت‪.‬‬ ‫كەواتە به پێی بۆچوونی ره‌سڵ فەلسەفەی‬ ‫زان��س��ت��ی ه���ە‌ر ج����ۆرە ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ەك‬ ‫رەتدەكاتەوە‪ ،‬کە ئه‌گه‌ر له سه‌ر بنه‌مایه‌کی‬ ‫مێتافیزیكی بێت‪ .‬پێكهاتبێت‪ .‬به‌و واتایه‌کی‪،‬‬ ‫که فه‌لسه‌فه‌ی زانستی ده‌بێت رێبازه‌‌که‌ی‬ ‫شیكاری‌و شرۆڤەكردن بێت‪ ،‬نەك بیرێکی‬ ‫مێتافیزیكی‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ە ب���ه الی ره‌س������ڵ‌ه‌وه وا ب�����ووه‪ ،‬که‬ ‫شیكردنەوەی لۆجیكی باشترین رێباز بێت‬ ‫بۆ فەلسەفە بۆ مه‌به‌ستی چارەسەركردنی‬ ‫ه��ه‌ر گرفتێکی فه‌لسه‌فی‪ .‬گرفتەكاندا‪ .‬به‬ ‫الی��ه‌وه وا ب��ووه‪ ،‬که فەلسەفە پێویسته بە‬ ‫هەمان رێبازی (گالیلییۆ گالیلی) كارەكانی‬ ‫ئەنجام ب��دات‪ ،‬که ئه‌ویش رێبازی گه‌یشتنه‬ ‫به ئەنجام به بەشی له دوای به‌شه‌وه‪ ،‬کە‬ ‫لێكۆڵینەوەو س��اغ��ك��ردن��ەوە ق��ب��ووڵ بكات‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ب��ێ��زارب��وون��ی ره‌س���ڵ ل��ە چه‌مکی‬ ‫مێتافیزیكی ئه‌نجامه‌که‌ی ه��ه‌وڵ��دان ب��ووه‬ ‫ب��ۆ ب��ەس��ت��ن��ەوەی فەلسەفە ب��ە زان��س��ت��ەوە‪.‬‬ ‫دڵ��ن��ی��اب��وون��ی��ش��ی ل���ه ت���وان���ای���ی‌ی ئ����اوه‌زی‬ ‫شیكاری‌و لۆجیكی هۆكارێكی‌تر ب��ووە له‬ ‫دورخستنەوەی ره‌هه‌ندی رۆحی‌و ویژدان لە‬ ‫سنووری زانین‪.‬‬ ‫یەکێک لە گرنگترین جیاوازییەكانی نێوان‬ ‫فەلسەفەی زانستی‌و فەلسەفەی ك��ۆن باو‬ ‫الی ره‌سڵ‪ ،‬ئەوەیە‪ ،‬کە به الیه‌وه وا بووه‪،‬‬ ‫که فەلسەفەی زانستی بیرۆکەی روانین له‬

‫‪167‬‬

‫گ���ه‌ردوون وه‌ک دی���ارده‌ی ره‌ه��ا‪ ،‬ی��ان تاک‬ ‫قبووڵ نه‌كات‪ .‬هەروەها ته‌وه‌ری بیر بریتی‬ ‫نه‌بێت ل��ە چه‌مکی (چ��اك��ە‌و خ��راپ��ە)‪ ،‬یان‬ ‫گەشبینی‌و رەشبینی‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ئ��ە‌و بابه‌ته‬ ‫ك��ڕۆك��ی فەلسەفەی ك��ۆن ب��او ب���ووه‪ .‬بۆیە‬ ‫ره‌سڵ بابە‌تی وەك گه‌ردوونی ره‌هاو تاک‌و‬ ‫چه‌مکی وه‌ک چاكە‌و خراپە لە توێژینەوەكانی‬ ‫فەلسەفەی زانستی دوورخستۆته‌وه‪ .‬چونکە‬ ‫به الیه‌وه وا بووه‪ ،‬که ئه‌گه‌ر ئامانج له فه‌لسه‌فه‬ ‫ئەوە بێت‪ ،‬کە بابەت بێت بۆ توێژینەوە بۆ‬ ‫تێگەیشتن لە جیهان‌و گه‌ردوون‪ ،‬نەك تەنها‬ ‫كاركردن بێت لە پیناو باشتركردنی ژیانی‬ ‫مرۆیی‪ ،‬ئ��ەوە ئیدی چه‌مکی ره‌وش��ت هیچ‬ ‫رۆڵی لە توێژینەوە‌دا نابێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێمە لێرەدا رووبەڕووی چەند گرفت‌و‬ ‫پرسیارێك دەبینەوە‪ .‬لەوانە‪ :‬هه‌ڵبه‌ت فەلسەفە‬ ‫بە درێژایی میژوو كاری بۆ چارەسەركردنی‬ ‫گ��رف��ت��ە ئ���ەخ�ل�اق���ی‌و م��ێ��ت��اف��ی��زی��ك��ی��ی��ەك��ان‬ ‫ك���ردووە‪ .‬ب��ه‌اڵم ئایا بۆچوونەكانی ره‌سڵ‬ ‫نابنە ه��ۆك��اری دوورك��ەوت��ن��ەوەی ئەركی‬ ‫فەیلەسووف‌و ئامانجە گەورەكەی فەلسەفە‬ ‫(ژی��ان��ی بەختەوەر بۆ م��رۆڤ��ەك��ان)‪ .‬ئه‌وجا‬ ‫ئایا فەلسەفەكەی ره‌س���ڵ‪ ،‬ک��ە بانگەشەی‬ ‫بۆ ك���ردووه‌‪ ،‬له چوارچێوه‌یدا بابەتە‌کانی‬ ‫ئەخالق‌و مێتافیزیكی تیادا ده‌مێننه‌وه؟‬ ‫ره‌سڵ پێی وا بووه‪ ،‬ئه‌مه ئه‌گه‌ر بێت‌و پابەندی‬ ‫رێبازی زانستییانه بین لە فەلسەفەدا‪ ،‬ئەوا‬ ‫زۆربەی خەون‌و ئاواتەكانی فەیلەسووفانی‬ ‫پێشوو له خۆمان دوور دەخرێنەوە‪ ،‬یان‬ ‫ده‌یانخه‌ینه پ��ەراوێ��ز‪ .‬بۆ نموونه‪ :‬خەونی‬

‫چارەسەركردنی گرفتە مێتافیزیكییەكان‌و‬ ‫ئەخالقییەكان‪.‬‬ ‫كەواتە دەگەین ب��ەم ئەنجامە ده‌گ��ه‌ی��ن‪ ،‬که‬ ‫گرفته فه‌لسه‌فییه‌کان پۆلێن بکه‌ین بۆ سێ‬ ‫جۆر‪:‬‬ ‫جۆری یەكەم‪ ،‬که چارەسەریان بۆ هەندێک‬ ‫زانستی تایبەت بگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫جۆری دووه‌م‪ ،‬که توانایی چارەسەركردنیان‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬بۆ نموونه‪ :‬نییە مێتافیزیك‪.‬‬ ‫جۆری سێیەم‪ ،‬که دەكرێت چاوه‌سه‌رکردنیان‬ ‫ب��ە گ��ه‌ڕان��ه‌و ‌ه بێت ب��ۆ بنەمای ب��اب��ەت‪ ،‬که‬ ‫دوور بێت لە هە‌ر خواستێكی كەسی‌و هه‌ر‬ ‫ناكۆكییه‌ک‪.‬‬ ‫به بۆچوونی ره‌سڵ هۆكاری سەرنەكەوتنی‬ ‫فەلسەفە ل��ێ��رەدا دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ بوونی‬ ‫ناكۆكی‌و پەلەكردنی كەسی لە بڕیاردان‌و‬ ‫دەربڕینی بۆچوونەكان‪ .‬بۆیە پێشكەوتنی‬ ‫ف��ەل��س��ەف��ە پ��اب��ەن��دە ب���ە ب���وون���ی ئ���ارام���ی‌و‬ ‫خوبەزلنەزانینی فەیلەسووفان‌و توێژەران‪،‬‬ ‫کە هیچی كەمتر نییە لەو پێشكەوتنانەی لە‬ ‫بوارەكانی‌تری زانیندا روویانداوە‪.‬‬ ‫رێبازی زانستی‌و هەنگاوەكانی‬ ‫وش��ەی رێباز‪ ،‬که له زمانی یۆنانی کۆندا‬ ‫پێی گوتراوه (مێتۆد)‪ ،‬بە واتای توێژینەوە‌و‬ ‫تێڕاونین دێت‪ .‬هەروەها به واتای ئامڕاز دێت‪،‬‬ ‫که فه‌یله‌سووف بتوانێت پشتی پیێ ببەستێت‬ ‫بۆ گەیشتن بە ئامانجێک‪ ،‬که خۆی دیاریی‬ ‫بکات‪ ،‬یاخود زانیارییه‌ک به ده‌ست بهێنێت‪،‬‬ ‫که خۆی پێشتر داریی بکات‪ .‬مه‌به‌ست لێره‌دا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪168‬‬

‫له رێباز ئه‌وه‌یه‪ ،‬ئایا مرۆڤ پێویسته چون‬ ‫بیر بكاتەوە؟ ئایا هە‌ر كاتێك مرۆڤ بگاتە‬ ‫ئەنجامیك‪ ،‬ئایا ده‌شێت ئەو ئەنجامە زانستی‬ ‫بێت؟ مرۆڤ بیر له هه‌ر شتێک دەكاته‌وه‪ .‬چ‬ ‫له خودی خۆی بێت‪ ،‬یان له بوون‪ ،‬یان له‬ ‫سروشت‪ ،‬له فریشته‪ ،‬له ژیانی دوای مردن‪..‬‬ ‫هتد‪ .‬به‌اڵم ئایا ئەنجامی ئەو بیركردنەوەیه‬ ‫زانستییە؟‬ ‫ئایا بۆ ئەوەی بیركردنەوەمان زانستی بێت‪،‬‬ ‫پێویستە چ رێگایه‌ک بگرینه به‌ر؟‬ ‫هه‌ڵبه‌ت وەاڵمی ئەو پرسیارانە‌مان لە رێگای‬ ‫پەیڕوكردن‌و پشت بەستن بە رێبازی زانستی‬ ‫لە بیركردنەوە‌ماندا بۆ به‌ده‌ست دێت‪ .‬بۆیە‬ ‫زانست هەندێک جار ــ لەبەر خستنەڕووی‬ ‫وردەكارییەكان ــ ئاڵۆز دەرده‌كەوێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫زانایان هه‌وڵ ده‌ده‌ن به راستەوخۆ لە باره‌ی‬ ‫بناغەی دی��اردە سروشتییەكانه‌وه تێبگەن‪.‬‬ ‫تێگەیشتن به زانین لە ب��اره‌ی چۆنییەتیی‬ ‫رووداوەك����ان����ه‌وه ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف پێویستی‬ ‫ب��ە ب��وون��ی رێبازێکی زانستییانه هەیە لە‬ ‫بیركردنەوەدا‪ .‬لیرەوە سەرجەم مرۆڤەكان‬ ‫ب��ە رێ����ژەی ج��ی��اواز بیرینیی زان��س��ت��ی لە‬ ‫بیركردنەوەیاندا بەكاردەهێنن‪ .‬هەر یەكەو بە‬ ‫پێی توانا‌‌یی‌و شارازیی خوی‪ .‬بۆیە پێویستە‬ ‫ئێمە بۆ ه��ە‌ر دیمەنێك‪ ،‬کە دەیبینین‪ ،‬یان‬ ‫گوێبیستی دەبین‪ ،‬هەنگاوە سەرەتاییەكانی‬ ‫رێبازی زانستی پێڕەو بكەین‌‌‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫ئێمه كاتێک ل��ە ن��ی��وە ش���ەودا گ��وێ��م��ان لە‬ ‫دەنگە دەنگێک دەبێتم ئ��ەوا گرنگە بزانین‬ ‫هۆكاری ئ��ەو ده‌نگه ده‌نگه چییە‪ .‬هەندێک‬

‫گریمانە‌مان بۆ دێتە مێشک‪ .‬لەوانە‪ :‬رەنگە له‬ ‫نیوه‌شه‌وێکدا له نێو حه‌وشه‌ی ماڵه‌که‌ماندا‬ ‫سەگێک پشیلەیەكی راونابێت‪ .‬رەنگە ئه‌م‬ ‫گریمانه‌یه بگونجێت بۆ ئه‌وه‌ی من له سه‌ر‬ ‫جێگاکه‌ی خۆم نه‌ترازێم‌و ئۆقره بگرم‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر بێت‌و بزانم بە تەواوی چی روویداوە‪،‬‬ ‫ئەوا پێویست بێت هەستم‌‌و گڵۆپی حه‌وشه‌که‬ ‫هه‌ڵکه‌م‌و بزانم چی رووی���داوه‪ .‬به‌ڵگه‌یه‌ک‬ ‫ببینم‪ ،‬که بۆم ده‌رکه‌وێت‌و به راستی بزانم‬ ‫چی رووی��داوه بۆ ئ��ه‌وه‌ی گریمانه‌که‌م بۆم‬ ‫پشت راست بێته‌وه‌و له گومان بڕه‌وێمه‌وه‪.‬‬ ‫لێرەدا ئه‌گه‌ر له رووی رێبازه‌وه بڕوانینە‬ ‫نموونەكە‪ ،‬ئەوا له قۆناغی تەماشاكردنه‌وه‬ ‫دەستپێدەكەین‪.‬‬ ‫وەك ئ��ەوەی لە زانستدا ئەنجام دەدرێ��ت‪.‬‬ ‫ل��ە نیو ‌ه ش���ەودا ده‌ن��گ��ه ده‌نگێک ده‌بیستم‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بێت‌و گریمانە‌م بەرانبەر بەو دەنگە‬ ‫دەنگە راس��ت بێت‪ ،‬ئ��ەوا دەت��وان��م پێشبینی‬ ‫هۆكارەكەی بكە‌م‪ ،‬وەك راونانی پشیله‌یه‌ک له‬ ‫الیه‌ن سەگێکه‌وه‪ .‬لێره‌دا له ئەزموونکارییه‌وه‬ ‫دەستپێدەكە‌م؛ هەستانم له جێگاکه‌م‌و چوونه‬ ‫ده‌ره‌وه‌م له ژووره‌ك���ه‌ ‌م بۆ رووناککردنی‬ ‫ح��ه‌وش��ه ب��ۆ بینینی به‌ڵگه‌ی ئ��ه‌و راون��ان��ی‬ ‫پشیله‌یه له الیه‌ن سه‌گه‌که‌وه‪.‬‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ر ه���ات���وو ئ��ەن��ج��ام��ی ئ��ەزم��وون��ەك��ە‬ ‫پێچەوانەی گریمانە‌و پێشبینییەكە‌م بوو‪،‬‬ ‫وات����ای ئ���ەوەی���ە تێگەیشتنی گشتییانه‌م‬ ‫هەڵە ده‌بێت‪ .‬بۆیە پێویستە جارێكی‌تر بە‬ ‫گریمانەكه‌مدا بچمه‌وه‌و گۆڕانكارییه‌کی تێدا‬ ‫بكه‌م تا ده‌چم بۆ گریمانەیەكی‌تر‪ .‬بەاڵم ئه‌گه‌ر‬

‫‪169‬‬

‫هاتوو پێشبینیی من‌‌و ئەنجامی رووداوه‌ک��ه‬ ‫هاوتا که‌وتنه‌وه‪ ،‬ئەوا تا راده‌ی��ه‌ک پشت به‬ ‫گریمانه‌که‌م ده‌به‌ستم‪ .‬به‌اڵم له هه‌مان کاتدا‬ ‫هه‌موو راستییه‌که‌م بۆ ناسەلمێنێت‪ ،‬چونكە‬ ‫رەنگە له‌و ساته‌دا هاتنی دزێك هۆكاری دەنگە‬ ‫دەنگەكە بووبێت‪ .‬که‌واته هە‌ر كاتێك هه‌ر‬ ‫گریمانە‌یه‌ک به تاقیكردنەوە‌یه‌ک پشتڕاست‬ ‫بێته‌وه‪ ،‬ئ��ه‌وا ئێمه هه‌نگاوێک له راستییه‌ک‬ ‫نزیک ده‌بینه‌وه‪ .‬ئه‌مه‌ش ئ��ه‌وه ده‌گه‌یه‌‌نێت‪،‬‬ ‫که زاناکان پێویسته به به‌رده‌وامی بیریان‬ ‫نه‌که‌وێته ژێ��ر کاریگه‌‌ریی گریمانه‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ل��ه ک��ۆت��ای��ی��دا‪ ،‬ی���ان ده‌ب��ێ��ت دەس��ت��ب��ەرداری‬ ‫گریمانەكان ب��ن‪ ،‬یاخرد گۆرانكاریی تیادا‬ ‫ئەنجام بدەن‪.‬‬ ‫هەنگاوەكانی رێبازی زانستی‬ ‫یەكەم‪ :‬هه‌نگاوی روانینی زانستییانه‬ ‫من لێره‌دا جیاوازییه‌ک له نێوان زانست‌و‬ ‫نیمچە زانستدا لە رووی روانینه‌وه ده‌خه‌مه‬ ‫روو‪ .‬روانین‪ ،‬یاخود ته‌ماشاکردن بریتییە‬ ‫لە بینینی راستییەكان‪ ،‬کە دواجار گریمانه‌ی‬ ‫لە سەر بنیاد دەنرێت‪ .‬راستییه‌کان ئه‌و کاته‬ ‫بەرجەستە دەب���ن‪ ،‬ک��ە رووداوی م��اددی‌و‬ ‫هەستپیكراو ببینین‪ .‬بۆ نممونه‪ :‬بینینی ریژەی‬ ‫ب��اران بارین‪ ،‬یاخود ب��ەرزب��وون��ەوەی پلەی‬ ‫‌گه‌رما‪.‬‬ ‫پێویستە گ��ری��م��ان��ەی‪ ،‬ی���ان راڤ�����ەی‪ ،‬وات��ه‬ ‫لێکدانه‌وه‌‌ی زانستی لە سەر بنەمای دیاردەی‬ ‫راستەقینەی بینراو بنیاد بنرێت‪ .‬بەاڵم هەندێک‬

‫جار هەستەكانمان بە هەڵەماندا دەب��ەن‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ :‬كاتێک بۆ ماوەیەكی زۆر تەماشای‬ ‫تەلەفیزیون دەكەین‌و دواج��ار چاو بەیەكدا‬ ‫دەنێین‪ ،‬لە كاتێكدا تۆڕ‌ی چاو لە وەرگرتنی‬ ‫هێماكاندا ئه‌ر‌کی نه‌ماوه ئەوا فورمی ‪ ،tv‬کە‬ ‫لە بەرانبەرماندا دەمێنێتەوە‪ ،‬هۆكاری ئەمە‬ ‫بۆ رۆڵی ئەقڵ دە‌گه‌ڕێتەوە لە دروستكردنی‬ ‫بەردەوامی بۆ وێنەكە لە هێما دەمارییەكانەوە‪،‬‬ ‫کە ب��ەر ت��ۆڕی چ��او دەك��ەوێ��ت‪ .‬بۆیە رەنگە‬ ‫رووداوەكان‪ ،‬یان دیاردەكان راست بن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە راستیدا رەنگە وا نەبێت‪.‬‬ ‫لێره‌دا زانایان پێویستە ئەوە بزانن‪ ،‬کە بۆ‬ ‫پرسیڤی راس��ت��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬ی��ان رووداوەك�����ان‬ ‫س��ن��وودارە ل��ە رێ��گ��ای م��رۆڤ��ەك��ان��ەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫ب��ەردەوام پێویستیان بە سیستمی پیوانەی‬ ‫بابەتییە ن��ەك خ��ودی‪ .‬ئ��ەوان بە دوای ئەو‬ ‫ت��ەم��اش��اك��راوەن��ە دەب����ن‪ ،‬ک��ە پێشتر چەند‬ ‫چاودێرێكی بێ الی��ەن بینیویانە‪ .‬هەروەها‬ ‫دوای ئ��ەو بەڵگانە دەك����ەون‪ ،‬ک��ە شیاوی‬ ‫ت��ەم��اش��اك��ردن��ە‌و دەك��ەوێ��ت��ە ژی��ر وردبینیی‬ ‫گشتییەوە‪ ،‬نەك زانیاریی تایبەتی پارێزراو‪.‬‬ ‫بۆیە مەحاڵە زاناكان رێگا بدەن بۆچوونی‌تر‪،‬‬ ‫ک��ە س��ەرچ��اوەك��ەی دەس���ەاڵت بێت جیگای‬ ‫ب��ەڵ��گ��ە زان��س��ت��ی‌و ب��اب��ەت��ی��ەك��ان ب��گ��رن��ەوە‪.‬‬ ‫هەروەها سەبارەت بە برەوی ناوبانگەكان‬ ‫بە بیرۆکەیەك‪ ،‬کە تەنها وەك بۆچوونێكی‬ ‫كەسی تەماشادەكرێت‪ ،‬نەك وەك بۆچوونێكی‬ ‫زانستی راستگۆیی هەبێت‪ .‬ك��ەوات��ە هەر‬ ‫كاتێك دەس��ەاڵت ب��ووە س��ەرچ��اوەی زانین‪،‬‬ ‫ئ���ەوا پێی دەوت��رێ��ت نیمچە زان��س��ت‪ ،‬بۆیە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪170‬‬

‫ئ��ەوەی تا ئیستا هەیە بە ن��اوی زانستەوە‪،‬‬ ‫تەنها بریتییە لە نیمچە زانست‪ ،‬نەك زانست‪،‬‬ ‫چونكە زۆرب��ەی زانینەكان سەرچاوەكەی‬ ‫دەسەاڵتە چ ئەو دەسەاڵتە سیاسییە‪ ،‬یان‬ ‫مێتافیزیكی‪ ،‬یان ئەفسانەیی‪ ،‬یان پیرۆزییە‪،‬‬ ‫هەروەها دەکرێت بۆچوونەكانمان دەربارەی‬ ‫جیهان كاریگه‌ر بێت بە بیروباوەڕمان‪ ،‬یان‬ ‫پێشبینی پێشوەخت‪ ،‬دەزان��ی��ن دركپێكردن‬ ‫بریتییە لە زانینی دۆزراوەی هەستەكانمان‪.‬‬ ‫ئەمه‌ش بریتییە لە لێکدانه‌وه‌ی ئاوه‌ز‪ ،‬کە لە‬ ‫هەستكراوەكانەوە پێكی هێناوە‪ .‬وەك چۆن‬ ‫دركپێكردن پڕۆسەیەكی وەرگ��ی��راوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئەقڵیش خواستی ئەوەی هەیە وێنەی ئەوە‬ ‫بكات‪ ،‬کە پێشبینیی بینینی دەكات‪ .‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫ئەقڵی ئ��ەو ك��ەس��ان��ەی ب��ڕوای��ان ب��ە بوونی‬ ‫جەستەی فڕیوو (تەنە فڕیوەكان) هەیە‌و‬ ‫پێشبینیی بینینی دەك��ەن ئەوا رەنگە ئەقڵی‬ ‫وێنەی ئ��ەو جەستەكان دروس��ت بكات لە‬ ‫رێگای رووناكییە پەرش‌وباڵوەكانی ئاسمان‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬هه‌نگاوی گریمانەی زانستی‬ ‫ه��ەن��دێ��ک ج��ار زی��ات��ر ل��ە راڤ��ەی��ەك لەگەڵ‬ ‫تەماشاكراوەكان دەگونجێت‪ .‬ئه‌گه‌ر بیت‌و‬ ‫بەڵگەیەكی ئەزموونی لە بەردەست نەبوو‬ ‫پشتگیری لە یەكێك ل��ەو گریواتانە بكات‪،‬‬ ‫زاناكان پەنا بۆ ئاسانترین راڤ��ە دەب��ەن تا‬ ‫وەك راڤەیەكی سەركەوتوو بێت‪ .‬زانایان‬ ‫بەمە دەڵین (گوێزانه‌که‌ی ئۆکام)‪ ،‬که دەرك‬ ‫ب��ەوە دەك��ەن‪ ،‬کە راڤ��ەی ئاسان م��ەرج نییە‬ ‫راست بێت‪ ،‬بەڵكو بە مەبەستی ئاڵوز نەبوونی‬

‫دۆخەكە ئەو جۆرە راڤەیە هەڵدەبژێرن تا‬ ‫ئەوە كاتەی بەڵگەیەكی ئەزموونی دەدۆزنەوە‬ ‫پێویستی بە راڤەی ئاڵۆز بێت‪.‬‬ ‫با گریمانەی ئ��ەوە بكەین لە كۆبوونەوەی‬ ‫ب��اوك��ان��ی ق��وت��اب��خ��ان��ەك��ان ب��ۆ ی��ەك��ەم ج��ار‬ ‫چ��اوت ب��ە مامۆستای منداڵەكەت ك��ەوت‪.‬‬ ‫كۆبوونەوەكە بە ئ��ارام��ی كۆتای ه��ات‪ .‬لە‬ ‫هەمان شەودا لە یەكێك لە ماركێتەكان بینیت‬ ‫مامۆستاكە بەرەو رووی تۆ دەهات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە جیاتی ئ��ەوەی بتناسێتەوە‪ ،‬بە تەنیشتدا‬ ‫تێپەڕببێت‌و بێ ئ��ەوەی وشەیەكت لەگەڵ‬ ‫بڵێت‪ .‬ئایا چۆن ئەمە رووندەكەیتەوە؟ بۆ‬ ‫روونكردنەوەی ئەمە پێویستە ئیمە هەندێک‬ ‫گریمانە بخەینە بەر دەست‌و لێكوڵینەوەیان‬ ‫لێ بکەین بۆ ئ��ەوەی گونجاوترین راڤ��ە‌و‬ ‫وەاڵم��م��ان دەس��ت ب��ك��ەوێ��ت‪ .‬بۆیە دەڵێین‪:‬‬ ‫رەنگە ئەو رفتارە بەم جۆرە شیبكەیتەوە‪:‬‬ ‫توی ناسیەوە‪ ،‬بەاڵم هەستی بەوە كرد‪ ،‬کە‬ ‫لە كۆبوونەوەكەدا لەگەڵیدا خراپ بووبیت‪،‬‬ ‫بۆیە ح��ەزی ب��ە گفتوگۆ ن��ەب��وو لەگەڵتدا‪.،‬‬ ‫راڤەیەكی‌تر ناسیتییەوە‪ ،‬بەاڵم بۆچوونەكانت‬ ‫لە كۆبوونەوەكەدا لە جیگای خویدا نەبووە‬ ‫بۆیە ب��ری��اری��دا ب��وون��ت ف��ەرام��ووش بكات‪.‬‬ ‫راڤەیەكی‌تر هەیە دەڵیت‪ :‬كەسێكی نەگونجاوە‬ ‫ح��ەز ب��ە ق��س��ەك��ردن ن��اك��ات ل��ەگ��ەڵ باوكی‬ ‫قوتابیان لە دەرەوەی قوتابخانەكان‪ .‬ئایا‬ ‫لێره‌دا زاناكان چۆن رفتاری ئەو مامۆستایە‬ ‫راڤە دەكەن؟‪.‬‬ ‫وەك ئاماژەمان بۆ كرد زان��ا راڤ��ەی ئاڵۆز‬ ‫بەكار ناهێنێت بۆیە زۆر بە ئاسانی دەڵیت‪:‬‬

‫‪171‬‬

‫مامۆستا لە یەك كۆبوونەودا تۆی بە باشی‬ ‫نەناسی‪ ،‬بۆیە سیمای تۆی وەبیرنەهاتەوە‪.‬‬ ‫نموونەیەكی‌تر لە بواری پزیشكیدا‪ ،‬سەرەتا‬ ‫دەب��ێ��ت ه��ەم��وو نیشانەكان دەس��ت نیشان‬ ‫بكەیت‪ ،‬وەك ئ��ەوەی نیشانە بن بۆ زیاتر‬ ‫ل��ە نەخۆشییەكی گ��ون��ج��او‪ ،‬ن��ەك نیشانە‬ ‫بن بۆ نه‌خۆشییەكی دەگ��م��ەن‌و ن��ەزان��راو‪.‬‬ ‫ئەو نەخۆشەی هەست بە بەرزبوونەوەی‬ ‫پلەی گ��ه‌رم��ا‌و ك��ۆك��ە‌و بژمیین بكات ئ��ەوا‬ ‫ب��ۆ تووشبوونی ب��ە سەرمایەكی ئاسایی‬ ‫دەگەڕێتەوە نەك نەخۆشی سورێژە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوه‌شدا ئە‌گه‌ر لە دوای چەند رۆژێكی‌تر‬ ‫نیشانەی‌تر دەرك��ەوت��ن‪ ،‬وەك دەركەوتنی‬ ‫پەڵە لە سەر دەم‌و چاو‌و فرمێسك‪ ،‬رەنگە‬ ‫نه‌خۆشەكە تووشی نەخۆشییەكی كەمتر‬ ‫ب��او بووبیت وەك نه‌خۆشیی س��وورێ��ژه‌‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا زان��ای��ان دەبێت بە رێگای میتۆدی‬ ‫ئیندیكشنەوە كۆمەڵێک گریمانە بخەنەڕوو‪،‬‬ ‫بەردەوام دەبێت لە پڕۆسەی هەڵسەنگاندنی‬ ‫گریمانەكان بن تا ئەو كاتەی ئه‌گه‌ر پێویست‬ ‫بە پیداچوونەوەی گریمانەكان بکات دەبێت‬ ‫ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬هه‌نگاوی پێشبینی زانستی‬ ‫گریمانە زانستییەكان لە یەك كاتدا خاوەنی‬ ‫سروشتێکی راڤەیی‌و پیشبینین‪ ،‬یارمەتیدەرن‬ ‫بۆ راڤەكردنی هۆكارە گشتییەكان‪ .‬هەروەها‬ ‫رێگا ب��ە پیشبینی دەدن ب���ەوەی پێویستە‬ ‫تەماشابكرێت‪ .‬گواستنەوە لە گریمانەوە‬ ‫ب��ۆ پیشبینی‪ ،‬زان��اك��ان ج��ۆری��ك ل��ە بیرین‬

‫ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ن پ��ێ دەوت���رێ���ت هەڵهێنجان‬ ‫(ئیستدالل)‪ .‬ئه‌گه‌ر هاتوو گریمانەكە راست‬ ‫بێت ئەوا پیشبینی بۆ داهاتوو دەكەین‪ ،‬کە‬ ‫چی دەدۆزرێ��ت��ەوە‪ ،‬لە رووی لۆجیكییەوە‬ ‫دروستی پیشبینی وەك دروستی گریمانەكە‬ ‫وایە‪ ،‬ئەوە ئەزموونە لە كوتاییدا دروستی‌و‬ ‫نادروستی یەكالدەكاتەوە‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬هه‌نگاوی تاقیكردنەوە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ سانایی پیشبینییەكان‪ ،‬زۆر جار‬ ‫ئەستەمە ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی ئ��ەزم��وون��ی بۆ‬ ‫س��ەل��م��ان��دن��ی دروس��ت��ی ب��ك��رێ��ت‪ ،‬پێویستە‬ ‫گۆرانكارییە ئەزموونییەكان بخرێنە ژێر‬ ‫چاودێری وورد‌و كونتروڵەوە هەروەها هەر‬ ‫الیەنگیریەكی هەبێت بۆ فشار خستنە سەر‬ ‫تاكەكان‪ ،‬یان تاقیكردنەوەكە‪ ،‬ئەوە پێویستە‬ ‫دووربخرێتەوە‪ ،‬هەروەها پێویستە بە وردی‬ ‫دۆخ��ی ئەزموونەكە‌و ئەنجامەكانی تۆمار‬ ‫بكرێن بۆ ئەوەی زانایانی‌تر بتوانن بەراورد‬ ‫بكەن لە نێوان ئەنجامەكان‌و بوونی هەر‬ ‫ناكۆكییەك راڤە بكەن‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬هه‌نگاوی پێداچوونەوەی زانستی‬ ‫ل��ە روان��گ��ەی لۆجیكییەوە‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر هاتوو‬ ‫ئەزموونەكە (تاقیكردنەوەكە) بە گونجاوی‬ ‫داڕێ����ژرا‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ئەنجامی پیشبینییەكان‬ ‫هاوتابوون‪ ،‬واتا گریمانەكە بە الی كەمەوە‬ ‫پشتیوانی لێكراوە تا ئەو كاتەی بۆ جاری‬ ‫دووەم دەخرێتە ژیر تاقیكردنەوەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ��ەن��ج��ام��ی ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەك��ە ل��ەگ��ەڵ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪172‬‬

‫پیشبینییە دان��راوەك��ان نەگونجا‪ ،‬پێویستە‬ ‫پێداچوونەوە بە گریمانەكاندا بكرێت‪ ،‬یان‬ ‫پ��وچ��ەڵ��ك��ردن��ەوەی ل��ە ب��ن��اغ��ەوە‪ .‬ل��ەب��ەر ئەم‬ ‫هۆیە پێویستە زاناكان ئەوەندە سەرسامی‬ ‫گریمانەكانیان نەبن‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬هه‌نگاوی تیۆر‌ی‌‬ ‫هه‌ر جارێک ئه‌نجام له‌گه‌ڵ پێشبینیدا هاوسان‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌و کاته گریمان ‌ه راستیی پێوه دیار‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌م هاوسانیکردن ‌ه‬ ‫دوای چه‌ندین ت��اق��ی��ک��ردن��ه‌وه ‌ب��ێ��ت‪ ،‬ک��ه به‬ ‫مه‌رجێک تاقیکردنه‌وه‌کان سه‌رکه‌توو بن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر گریمانه‌که‌ش له ئه‌نجامی پڕۆسه‌ی‬ ‫تاقیکردن‌‌وه‌دا سه‌رکه‌وتوو بوو‪ ،‬ئه‌وجا ناوی‬ ‫لێ ده‌نرێت تیۆر‪ .‬بۆ نموونه وه‌ک تیۆره‬ ‫رێژه‌ییه‌که‌ی ئه‌لبێرت ئه‌نیشتاین‪ ،‬که دژ به‬ ‫تیۆری ره‌هایی دێت‪.‬‬ ‫رەخنەی ره‌سڵ لە میتۆدی ئیندیكشن‬ ‫وەك ئەنجامێك ب��ۆ مێتۆدی ئیستقرائی‪،‬‬ ‫بێروكەی‪ ،‬ئیستداللی ئیستقراء سەرهەڵدەدات‪.‬‬ ‫ئیستقراء بریتییە ل�� ‌ه پڕۆسەیەكی بیری‪،‬‬ ‫تیایدا لە چەند پێشەكییەكی تایبەتییەوە‪ ،‬کە‬ ‫ئاماژە بە رووداو‌و (فاكت) دەك��ات بەرەو‬ ‫یاسایەكی گشتی دەچ��ی��ن‪ ،‬ت��ا ئ��ەم یاسایە‬ ‫بتوانێت پیشبینی رووداوەكانی ئایندە بكات‬ ‫وەك ئ��ەوەی‪ ،‬کە چۆن روودەدەن‪ .‬كەواتە‬ ‫ئیستقراء ئامڕازێكە لە ئامڕازەكانی زانینی‬ ‫پیشبینی‪ ،‬هەروەها دان بە بوونی یاسای بە‬

‫یەكداهاتنی رووداوە سروشتییەكان دەكات‬ ‫لە نێو سروشتدا‪ )2(.‬بۆیە دەبینین ره‌سڵ لە‬ ‫پەرتووكی (گرفتەكانی فەلسەفە)دا لە دوو‬ ‫تێڕوانینەوە باس لە ئیستداللی ئیستقرائی‬ ‫دەك����ات‪ :‬ی��ه‌ک��ه‌م ل��ه ب��ە دوای یەكداهاتنی‬ ‫رووداوە سروشتییەكان‌‪ ،‬دووه‌م له بنەمای‬ ‫ئیستقراءه‌وه‪.‬‬ ‫س���ەب���ارەت ب����ەوەی ی��ەك��ەم پ��رس��ی��ار ل��ه‌وه‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬ک��ه(‪ )3‬ئایا پاساو چییە بۆ بە دوای‬ ‫ی��ەك��داه��ات��ن��ی رووداوە س��روش��ت��ی��ی��ەك��ان؟‬ ‫بڕواهێنان بە بە دوای یەكدا هاتنی رووداوە‬ ‫سروشتییەكان‪ ،‬بریتییە لەو ب���اوەڕەی‪ ،‬کە‬ ‫كۆی ئەوانەی روویان داوە‪ ،‬یان روودەدەن‪،‬‬ ‫بریتین ل��ە دۆخ���ی ی��اس��ای��ەك��ی گشتی بە‬ ‫ده‌ربازبوون لێی‪ .‬بۆیە ئەركی زانست لێردا‬ ‫گەیشتنە بە یاسای بە دوای یەكدا هاتن له‬ ‫رووداوەك��ان��دا‪ ،‬وەك یاساكانی جواڵنەوە‪،‬‬ ‫یاسای راكیشان‪ ،‬ئ��ەم ج��ۆرە یاسایانە لە‬ ‫سنووری زانیاری ئێمەدا هیچ دۆخیكی لێ‬ ‫دەرچوونی نییە‪ .‬بۆیە لێردا شیاوە‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بڵێین ئەم جۆرە بە دوایەكداهاتنە تا ئێستا‬ ‫دروس��ت��ە‪ .‬ئ��ەو پ��رس��ی��ارەی س��ەره��ەڵ��دەدات‬ ‫ئەوەیە‪ :‬هیچ هۆكارێك هەیە گریمانەی ئەوە‬ ‫بكەین‪ ،‬کە ئەم بەدوایەكداهاتنە لە داهاتوودا‬ ‫روودەدات‪ ،‬پشت بەستن بەو گریمانەیەی‪،‬‬ ‫کە لە رابردوودا بەردەوام بەدی هاتووە؟‬ ‫ب���ەاڵم ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم��ەی��ش��دا‪ ،‬دەبینین ره‌س��ڵ‬ ‫گومان لە دروستی ئەو بڕوایەی كردووه‌‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی كاتێک باس لە نموونەی مریشكەكەی‬ ‫ب��ۆ ك���ردووی���ن‪ ،‬دەڵ���ێ���ت‪ :‬رەن��گ��ە پێشبینی‬

‫‪173‬‬

‫ساویلكانە بۆ بەدوایەكداهاتنی رووداوەكان‬ ‫ب���ەرەو ه��ەڵ��دێ��ر‌و گ��وم��ان��م��ان ب��ەرێ��ت‪ .‬ئەو‬ ‫مرۆڤەی هەموو تەمەنی دان (خ��واردن) بە‬ ‫مریشەكەكان دەدات‪ ،‬روژێك دێت لە جیاتی‬ ‫خواردنیان پێبدات‪ ،‬ئەوا سەرییان دەبڕێت‪.‬‬ ‫بۆیە تێڕوانینیكی ورد بۆ بەدواییەكداهاتنی‬ ‫رووداوەك���ان���ی س��روش��ت‪ ،‬رەن��گ��ە س��وودی‬ ‫(‪)4‬‬ ‫زیاتر هەبوایە بۆ مریشكەكە‪.‬‬ ‫ئەم تێرامانەی راسل بۆ دۆخی مریشكەكە‪،‬‬ ‫گ���ەی���ان���دی ب���ە ئ��ەن��ج��ام��ێ��ك‪ ،‬پ��ێ��وی��س��ت��ە لە‬ ‫سەرمان‌‪،‬هەوڵبدەین بۆ گەیشتن بە زانینی‬ ‫شیمانەیی لە جیاتی زانینی مسۆگه‌ر‪.‬‬

‫قەلەڕەشەی دەیبینین‪ ،‬رەنگی رەش دەبێت‪.‬‬ ‫ل��ێ��ردا دەك��رێ��ت ئ���ەو ه��ەڵ��ەی��ەی ره‌س���ڵ لە‬ ‫داڕشتنەوەی بنەمای ئیستقرائی تێیكەوتووە‪،‬‬ ‫روون����ی ب��ك��ەی��ن��ەوە‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ه��ی��م��ای ‪ A‬بۆ‬ ‫قەلەڕەشەكە دی��اری بكەین‪‌،‬و هیمای ‪ B‬بۆ‬ ‫ئ��ەو شتەی رەن��گ��ی رەش��ە دی���اری بكەین‪،‬‬ ‫دەگەینە ئەنجامێك بریتییە لە بوونی پلەیەكی‬ ‫بەرز لە شیمانەی پەیوەندی نێوان ‪‌A‬و ‪،‌B‬‬ ‫لە هەر دۆخی چاوەروانكراودا‪ ،‬کە یەكێكیان‬ ‫دەركەوێت‪ .‬بۆیە ئه‌گه‌ر زانیم شتێک رەشە‪،‬‬ ‫ناچار دەبم بگەم بە ئەنجامێك هەلەی ئاشكرا‪،‬‬ ‫(‪)5‬‬ ‫دەڵێت ئەو شتە لە راستیدا قەلەڕەشە‪.‬‬

‫بنەمای ئیستقراء‬

‫ئەتۆمی لۆجیكی‌و جیهان‬

‫دەك��رێ��ت ئ��ەم بنەمایە‪ ،‬ب��ەم شێوەیە باس‬ ‫بكرێت‪ :‬ئه‌گه‌ر شتێكمان دۆزییەوە لە جۆری‬ ‫‪ A‬پەیوەندیی بە شتێكی‌ترەوە هەبوو لە‬ ‫ج���ۆری ‪‌B‬و هیچ داب��ران��ێ��ك ل��ە نێوانیاندا‬ ‫رووینەداو‪ ،‬ئەوا ئێمە دەبینین كاتێک ژمارەی‬ ‫ئ��ەو دۆخ��ان��ەی پ��ەی��وەن��دی��ی ه��ەردووك��ی��ان‬ ‫دەخ��ات��ە روو ل��ە زی��ادب��وون��دای��ە‪ ،‬شیمانەی‬ ‫زیادبوونی ئەو پەیوەندییە لە ئارادا دەبێت‬ ‫لە هەر دۆخیكی چاوەڕوانكراودا‪ ،‬بە زانینی‬ ‫ب��وون��ی یەكێكیان‪ .‬ل��ە ژێ��ر ه��ەم��ان دۆخ��دا‪،‬‬ ‫ژمارەیەكی ت��ەواوی پەیوەندییەكان‪ ،‬رەنگە‬ ‫پلەی روودانی پەیوەندییە چاوەڕوانكراوەكە‪،‬‬ ‫لە پلەی مسۆ‌گه‌رییەتی نزیك بكاتەوە‪ .‬ئەم‬ ‫داڕشتنەی بنەمای ئیستقراء پەیوەستە بە‬ ‫پێشبینكردنەوە‪ ،‬وەك پێشبینی ئەوەی‪ ،‬ئەو‬

‫ل��ێ��رەدا ره‌س���ڵ پ��ێ��چ��ەوان��ەی فەلسەفەكەی‬ ‫ئەركی شیكردنەوەی جیهان ئەنجامدەدات‪،‬‬ ‫چونکە ئ��ەو ئامانجی لە فەلسەفە مۆركی‬ ‫زان���س���ت���ی���ب���وون‌و ئ���ەزم���وون���ی ب����وو ن��ەك‬ ‫مێتافیزیكی‪ ،‬ب��ەاڵم لێرەدا لە شیكردنەوەی‬ ‫بۆ جیهان دەكەوێتە نێو مێتافیزیكەوە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە ره‌سڵ لە تیۆری ئەتۆمی لۆجیكیدا‬ ‫دەڵیت‪ :‬ئ��ەوەی لە جیهاندا هەیە بریتییە لە‬ ‫(‪)6‬‬ ‫فاكتە‪.‬‬ ‫فاكتەیش ئەو شتەیە‪ ،‬کە دەبێتە هۆی ئەوەی‬ ‫دەستەواژەكە راست بێت‪ ،‬یان هەڵە‪.‬‬ ‫لێره‌دا ئەوەی مەبەستێتی پێی بگات‪ ،‬ئەوەیە‪،‬‬ ‫کە فاكتە دوا شتە‪ ،‬کە بیرینی لۆجیكی لە‬ ‫ش��ی��ك��ردن��ەوەی ب��ۆ جیهان پ��ێ��دەگ��ات‪ .‬بۆیە‬ ‫ره‌س���ڵ ك��ار ل��ە س��ەر ش��ی��ك��ردن��ەوەی بیر‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪174‬‬

‫جیهان دەك��ات بە شێوەیەكی مێتافیزیكی‪،‬‬ ‫نەك زانستی‌‌‪ .‬بۆیە دەڵیت‪ :‬بۆ ئەوەی لە بیر‬ ‫تێبگەیت‪ ،‬پێویستە لە سەرەت توێژینه‌وه له‬ ‫زماندا بكەیت‪ ،‬چونكە بیر لە زماندا خۆی‬ ‫ده‌نوێنێت‪ ،‬یان گوزارشتی لێ دەكرێت‪.‬‬ ‫لێرەدا ره‌سڵ چۆن زمان شێدەكاتەوە؟ بە‬ ‫گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ دەستەواژەكان بنه‌مای رێزمانیی‬ ‫زمان بۆ پێكهاتە ئەتۆمییەكەی شیدەكاتەوە‪،‬‬ ‫دەس��ت��ەواژەك��ان رووداوەك����ان دەدەن‌و بە‬ ‫دەرب��ری��ن‌و رستە ل��ە دوای شیكردنەوەی‬ ‫گوزارشتیان لێدەكرێت‪ ،‬ب��ەاڵم ئێمە چۆن‬ ‫دەت��وان��ی��ن ئ��ەو دەرب��ڕی��ن��ان��ە ب��ۆ ئەتۆمەكان‬ ‫شیبکەینەوەو دەس���ت���ەواژەی ل��ێ ب��ەره��ەم‬ ‫بهێنین؟ بۆ نموونە ئ��ەم شتە وەردەگ��ری��ن‬ ‫ك��ورس��ی ت��ەخ��ت��ە‌و دەڵ��ێ��ی��ن رەش���ە‌‌‪ .‬ك��ەوات��ە‬ ‫لە ئێستادا شتێکمان هەیە لەگەڵ هەڵگری‬ ‫رەشیدا‪.‬‬ ‫لێرەدا ره‌سڵ جیاوازی‪ ،‬یان جیاكاری لە نێوان‬ ‫شت‌و هەڵگرەكاندا ناکات‪ ،‬بەڵكو پەیوەندیی‬ ‫نێوانیان لە روانگەی ره‌سڵ‌ەوە سروشتی‌و‬ ‫لۆجیكییە‪ .‬چونکە هەڵگرەكان شتی بەشی‌و‬ ‫تایبەتی نین‪ ،‬بەڵكو بابەتی گشتین‪ .‬بۆیە كاتی‬ ‫دەڵێین‪ :‬كورسییەكە رەش‪ ،‬یان كورسییەكە‬ ‫رەشە‪ ،‬ئەوە ئامڕازی بەستنەوەی (ە) ئاماژە‬ ‫نییە ب��ۆ هەڵگرێكی خ��ودی ل��ە ن��ێ��وان شتە‬ ‫بەشییەكە‌و تایبەمەندی رەش��ی‪ ،‬هۆكاری‬ ‫ئ��ەم��ە م��ەح��اڵ��ە یەكسانی هەبێت ل��ە نێوان‬ ‫كورسی تەختە‌و رەشیدا‪ .‬بۆیە تایبەتمەندیی‬ ‫هەڵگرێكی گشتییە‪ .‬كەواتە رەشی بابەتیكی‬ ‫گشتییە بۆیە یەكسان نییە لەگەڵ شتەكەدا‪،‬‬

‫ب��ەڵ��ك��و ت��ەن��ه��ا پێناسه دەك����ات‪ .‬دوای ئ��ەو‬ ‫شیكردنەوەیە دەگەینە ئ��ەوەی دوو جۆر‬ ‫بابەتمان لە جیهاندا هه‌ن‪ ،‬ئەوانیش شتەكان‌و‬ ‫تایبەتمەندییەكانن‪ .‬پێویستە جیهان بەم‬ ‫جۆرە وینا بكەین‪ ،‬کە لەو شتانە پێكهاتوون‪،‬‬ ‫کە توانای دابەشبوونیان هەیە‌و لە هەڵگرە‬ ‫گشتییەكان‌و پەیوەندییەكان پێكهاتووە‪.‬‬ ‫ره‌سڵ لە شیكردنەوەی بۆ پێكهاتەی جیهان‬ ‫دەگ��ات��ە ئ����ەوەی‪ ،‬ک��ە ج��ی��ه��ان ل��ە گ��ه‌ردی��ل��ە‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ووە‪ .‬ب��ۆی��ە وش����ەی گ��ه‌ردی��ل��ە الی‬ ‫ره‌س��ڵ وات���ای بەشێكە‪ ،‬ک��ە داب���ەش نابێت‪.‬‬ ‫لێرەدا دابەشنەبوونەكە فیزیكی نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لۆجیكییە‪ .‬ل��ێ��رەوە ری��ال��ی��زم��ی ت��ی��ۆرەك��ەی‬ ‫تایبەتمەندیی ریالیزمی لە دەستدەدا‌و دەبێتە‬ ‫تیۆرێكی مێتافیزیكی‪ .‬بەو واتایەی دەبێتە‬ ‫تێڕوانینێك‌و نەخشەیەك‪ ،‬کە هیچ بوونیكی‬ ‫راستەقینەی نییە‪ .‬كەواتە جیهان لە كۆمەڵێک‬ ‫رووداو پێكهاتووە‪ .‬سروشتی ئەو رووداوانە‬ ‫چین؟ ره‌سڵ لە وەاڵمدا وتوویه‌تی‪ :‬رووداوی‬ ‫ئەتۆمین‪ .‬رووداوی ئەتۆمیش لە بەشیك‬ ‫پێكهاتووە لەگەڵ هەڵگرێك بڕوانە نموونەی‬ ‫سەرەوە‪ ،‬یان زیاتر لە بەشێك وەك گەورەترە‬ ‫لە (ب)‪ .‬ئەو پرسیارەی لێره‌دا گرنگە‪ ،‬ئەوەیە‪،‬‬ ‫که ئایا ره‌سڵ مەبەستی چی بووه لە بەشی؟‬ ‫ره‌س���ڵ مەبەستی نییە ل��ە شتە تاكەكانی‬ ‫جیهان وەك ك��ورس��ی��ی��ەك��ان‌و ب��ەردەك��ان‌و‬ ‫زی���ن���دەوەرەك���ان‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و ه��ەن��دێ��ک راڤ���ەی‬ ‫جۆراوجۆری هەیە بۆ تیگەی بەشی‪ ،‬لەوانە‪،‬‬ ‫دەنگەكان‪ ،‬یان خاڵە رەنگییەكان‪ ،‬هەندێک‬ ‫ل��ەوان��ە ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ن‌و ه��ەن��دێ��ك��ی‌ت��ری��ان‬

‫‪175‬‬

‫پەیوەندیین‪ ،‬بەاڵم لە شوینیكی‌تردا وتوویه‌تی‪:‬‬ ‫بەشی بریتییە لە سنووری پەیوەندی نێوان‬ ‫رووداوە ئەتۆمییەكان‪ ،‬بۆ جیاكردنەوەی لە‬ ‫ن��اوی زان���راو‪ ،‬کە بریتییە لە ئ��ەو وشانەی‬ ‫ئاماژە بە شتەكان دەكات‪.‬‬ ‫فەلسەفەی ماتماتیك‌‬ ‫ره‌سڵ لە تێروانینە فەلسەفییەكانی بۆ لۆجیكی‬ ‫ماتماتیك‌و ماتماتیكی پەتی دەگاتە ئەوەی‪ ،‬کە‬ ‫بناغەی ماتماتیك بریتییە لە لۆجیك‪ ،‬هەموو‬ ‫ماتماتیك بۆ لۆجیك دە‌گه‌ڕێتەوە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫ل��ە پێناسەی ب��ۆ ماتماتیكی پ��ەت��ی دەڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫ماتماتیكی ئه‌بستراکت بریتییە لە دەرگ��ای‬ ‫سەرجەم دەستەواژەكان‪ ،‬کە فۆرمەكەی بەم‬ ‫شیوەیەیە‪( :‬ق) مه‌رجه (ک)ی به دوادا بێت‪.‬‬ ‫بەوەی‪ ،‬کە (ق)‌و (ك) دوو دەستەواژەن‪ ،‬که‬ ‫ی��ەك گ��ۆڕاو لە خۆ دەگ��رن‪ ،‬ی��ان كۆمەڵێک‬ ‫گۆڕاو لە ئەسڵدا بۆ هەردوو دەستەواژەكە‬ ‫دە‌گه‌ڕێنەوە‪ ،‬بەو واتایەی هەر یەك لە (ق)‌و‬ ‫(ك) تەنها پەیوەندیی لۆجیكی لەخۆدەگرن‪.‬‬ ‫(‪ )7‬ره‌س��ڵ پێی وا ب��وو ‌ه بناغەی ماتماتیك‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ لۆجیک كاتێک ئەو رێبازی‬ ‫شیكاری بەكاردەهێنێت وەك خویندنەوەیه‌ك‬ ‫بۆ دواوە تا بگاتە ئ��ەو بناغەیەی زانستی‬ ‫ماتماتیكی لە سەر بونیادنراوە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫گوتوویه‌تی‪ :‬سادەترین شت ئەو جەستانەن‬ ‫دەکرێت ببینرێت نە لە نیزیكەوە وە نە لە‬ ‫دوورەوە‪ ،‬ئ��ەو شتانەن‪ ،‬ن��ە بچووكن‌‪ ،‬نە‬ ‫گ��ەورەن‪ .‬هەروەها ساناترین تێروانین‪ ،‬کە‬

‫شیاوی لە یەک تێگەیشتن بێت ئەوەیە‪ ،‬کە نە‬ ‫زۆر ئاسان بێت‪ ،‬نە زۆر ئاڵۆز‪ .‬بۆ پتەوكردنی‬ ‫توانا لۆجیكییەكانمان پێویستیمان بە دوو‬ ‫جۆر ئامڕاز هەیە ئەوانیش نیزیکكەرەوە‌‪،‬‬ ‫ئەوەی یەكەم بۆ پێشەوە دەمانبات بەرەو‬ ‫ماتماتیكی پ��ی��ش��ك��ەوت��وو‪ ،‬ئ���ەوەی دووەم‬ ‫ب��ۆ دواوە دەم��ان��ب��ات ت��ا دەگ��ەی��ن��ە بناغە‬ ‫لۆجیكییەكانی ئەو شتانەی‪ ،‬کە لە ماتماتیكدا‬ ‫(‪)8‬‬ ‫بە هەڕه‌مەكی وەرناگیرێن‪.‬‬ ‫لێره‌دا دەردەكەوێت‪ ،‬کە ره‌سڵ ئەركیولۆجیانە‬ ‫روانیویه‌تیی ‌ه كیشەی بناغە لە ماتماتیكدا‪ .‬بە‬ ‫مەبەستی ئەوەی بناغەكە دیاری بكات پەنا‬ ‫دەب��ات��ە ب��ەر شیكردنەوەی لۆجیكی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫یەکێک لە هۆكارەكانی گ��ه‌ڕان��ی ره‌س��ڵ بە‬ ‫دوای بناغەی ماتماتیكدا زۆری ئەو تیۆرانە‬ ‫بوون‪ ،‬کە باسیان لە بناغەی ماتماتیك دەكرد‬ ‫ن (خ��ت��ووره‌)و‬ ‫ل��ەوان��ە ت��ی��ۆرە حەدەسییەكا ‌‬ ‫سایكۆلۆجییەكان‌و لۆجیكییەكان‪ .‬بۆیە ره‌سڵ‬ ‫ئ��ام��اژەی ب��ەوە ک���ردووه‌و گوتوویه‌تی‌‪ :‬لە‬ ‫ماوەیەكی پێش ئێستادا كێشەیەك دەربارەی‬ ‫بناغەی ماتماتیك هەبوو‪ ،‬ئەوەی بە ئاشكرا‬ ‫دەركەوتبوو‪ ،‬ئه‌وه بوو‪ ،‬که ماتماتیك بریتی‬ ‫ب��وو لە زنجیرەیەك هەڵهێنجاندن‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەدا زۆربەی ئەو رێبازی هەڵهێنجاندنانە‬ ‫بۆ ماتماتیكی ئیستا گونجاو نییە‪ )9(.‬ئەم‬ ‫گرفتە هۆكاریك بو بۆ ئ��ەوەی بە بناغەی‬ ‫ماتماتیكدا بچنەوە‪ ،‬کە لە دوا جاردا قەیرانی‬ ‫بناغەی ماتماتیكی لێكەوتەوە‌و پێداچوونەوە‬ ‫بە ئەرگیومێنتی ماتماتیكدا ك��را‪ ،‬هەروەها‬ ‫دەکرێت ئێمە هەندێكی‌تر لە گرفتەكان‪ ،‬کە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪176‬‬

‫پەیوەندییان بە گرفتی بناغەی ماتماتیكەوە‬ ‫هەیە بخەینە روو‪ ،‬لەوانە جۆری دەستەواژە‬ ‫ماتماتیكییەكان لە نێوان شیكاری‌و لێكدراودا‪،‬‬ ‫ئایا دەستەواژەكانی شیكارین‪ ،‬یان لێكدراون؟‬ ‫وەك دەزانین دەستەواژەی شیكاری زانیاری‬ ‫ت��ازە دەرب���ارەی بابەتەكە ناخاتەروو‪ ،‬یان‬ ‫شتێکی تازە ناخاتە پاڵ زانیارییەكانمان بەڵكو‬ ‫دەکرێت ئیمە راستەوخۆ لە رێگای ئاوه‌زی‬ ‫ئه‌بستراکته‌وه بیانزانین‪ ،‬وەك فێرخواز ئەو‬ ‫كەسەیە‪ ،‬کە زانست فێردەبیت‪ .‬جۆری دووەم‬ ‫زانیاری تازە دەخاتە پاڵ زانیارییەكانی‌ترمان‪،‬‬ ‫کە پێشتر هیچمان دەرب���ارەی بابەتەكەی‬ ‫نەدەزانی‪ ،‬چونكە ئێمە پێش ئەوەی بڕیاری‬ ‫ب��دەی��ن ب��ە ك���اری ت��ەم��اش��اك��ردن‌و روان��ی��ن‬ ‫هەڵدەستین‪ ،‬بۆ نموونە‪ :‬كاتێک دەڵین ئاسن بە‬ ‫گه‌رما دەكشێت‪ ،‬بۆ سەلماندنی راستی ئەمە‬ ‫پێویستە بۆ جیهانی دەرەوە بگه‌ڕێینەوە‌و‬ ‫كاری گ��ه‌ڕان‌و تەماشاكردن ئەنجام بدەین‬ ‫(‪)10‬‬ ‫پێش ئ���ەوەی ب��ڕی��اری ل��ە س��ەر ب��دەی��ن‪.‬‬ ‫ك��ەوات��ە بنه‌مای زانینی ماتماتیكی دەبێتە‬ ‫جیگای ناكۆكی نێوان فەیلەسووفان‪ ،‬ئەمەش‬ ‫هۆیەكە بۆ پرسیاركردن دەربارەی بنه‌مای‬ ‫زانینی ماتماتیكی‪ ،‬هەموو فەیله‌سووفان ــ‬ ‫بێجگە لە دێكارت ــ كۆكن لە سەر ئەوەی‪،‬‬ ‫کە زانینی ماتماتیكی زانینیكی پەتییە دەکرێت‬ ‫ئێمە لە رێگای بیرینی پەتییەوە‪ ،‬یان پرۆسەی‬ ‫زەینی پەتییەوە بەدەست بهێنین بێ ئەوەی‬ ‫پێویستیمان بە ئەزموونێك دەربارەی جیهان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬وەك زانینیكی پێش ئەزموونی‌و لە‬ ‫هەموو جیهانەكاندا راست بن (بوونی راستی‬

‫لە فرە جیهانی)‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬كۆی دوو لەگەڵ‬ ‫دوو یەكسانە بە چوار‪ .‬لەم جۆرە نموونانەدا‬ ‫زۆر بە كەمی پرسیار دەربارەی ناوەڕۆكی‬ ‫دەستەواژەكە دەكرێت‪ ،‬ب��ەاڵم لێره‌دا ئیمە‬ ‫پێویستیمان بە راڤ��ە‌و پێناسە هەیە بەوەی‬ ‫ئایا دوو لەگەڵ دوو شتن لە جیهاندا بوونیان‬ ‫هەیە‪ ،‬یان تەنها دروستكراوی زەینی خومانن؟‬ ‫ئەوان دوو ژم��ارەن‪ ،‬یان دوو شت؟ ئه‌گه‌ر‬ ‫دوو شت بن‪ ،‬چ جۆرە شتێکن؟ لێره‌دا ئه‌گه‌ر‬ ‫بڵێین‪ :‬دوو ــ دوو تەنها ئاماژەن بۆ ژمارە‪،‬‬ ‫ئ��ەوە دەس��ت��ەواژەك��ە تایبەت ب��ە ژم���اردن‪،‬‬ ‫پێناسەی بۆ تێرمی چوار‪ ،‬وەك ئەوەی دوو‬ ‫لەگەڵ دوو بژمێرین‌و بە دوای ژمارە یەك‬ ‫بگه‌ڕێین‪ ،‬پێویستە ناوێكیشی لێ بنێین‪ ،‬وەك‬ ‫چوار‪ .‬لێره‌دا مافی ئەوەمان هەیە ناوێكی‌تر‬ ‫هەڵبژیرێن وەك ئ��ەوەی بڵێین‪ :‬كارتر‪ ،‬یان‬ ‫لولو‪ .‬لە راستیدا ئەمە ناویه‌تی الی كەسانی‌تر‪،‬‬ ‫ك��ەوات��ە ئەمە بەڵگەیە بۆ نەبوونی زانینی‬ ‫پێش ئەزموونی‪ )11(.‬بۆیە زانینی ماتماتیكی‪،‬‬ ‫زانینێكی ئەزموونییە‌و دەستەواژەكانیش‬ ‫ریالیتین‌و پشت بە بینین دەبەستن‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫فەیلەسووفی بڕیتانی جون ستیورات میل‬ ‫پێی وای��ە تاكە هۆكار بۆ دڵنیابوونمان لە‬ ‫راستێتی تیۆرە ماتماتیكییەكان ئەوەیە‪ ،‬کە‬ ‫ئەزموون‌و بینین پشتراستیكردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێمە پێچەوانەی ئەوە دەبینین‪ ،‬چونكە راستی‬ ‫دەستەواژە ماتماتیكییەكان پەیوەست نییە بە‬ ‫جیهانی دەرەكییەوە‪ ،‬راستی دەستەواژەكان‬ ‫وەك خویان دەمێننەوە‪ ،‬ئه‌گه‌ر هاتوو لەگەڵ‬ ‫فاكتەكانی جیهاندا یەكانگیریش نەبن‪ ،‬یان‬

‫‪177‬‬

‫فاكتەكان ناڕاستی دەستەواژەكە بسەلمێنێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬كاتێک دەڵێین‪ 1 :‬کۆ ‪ 2‬یه‌کسان ‌ه‬ ‫ب ‌ه ‪ 3‬ئەمە بە هیچ شێوه‌یەك رەت ناكرێتەوە‬ ‫ئه‌گه‌ر هاتوو فاكتەكانیش لەگەڵ ئەنجامەكەی‬ ‫پێچەوانەی یەكتر بوون‪ ،‬بەاڵم ئەمە واتای‬ ‫ئ��ەوە نییە‪ ،‬کە زانینی ماتماتیكی زانینیكی‬ ‫پێش ئەزموونییە‌و بەردەوام راستە‪ ،‬چونكە‬ ‫زانینی ئێمە لە راستیدا بۆ جیهانی فیزیكی‌و‬ ‫شتەكان دە‌گه‌ڕێتەوە‪ ،‬سەرچاوەكەی جیهانی‬ ‫فیزیكییە‌و راس��ت��ەوخ��و ئ��ام��اژەی��ە ب��ۆ شتی‬ ‫راستەقەینە لەو جیهانەدا‪ ،‬بۆیە جەخت لە‬ ‫(‪)12‬‬ ‫ئەزموونی ئەو زانینییە دەكەینەوە‪.‬‬ ‫لێره‌دا ره‌سڵ سەرەتا وەك فەیلەسووفێكی‬ ‫پ�لات��ۆن��ی ب��ی��ری ك����ردۆت����ه‌وه‪ ،‬ب��ۆچ��وون��ی‬ ‫ریالیزیمی دەرب����ارەی ماتماتیك‌و بوونی‬ ‫ژمارەكان لە جیهانێكی ریالیتیدا دەربڕیوه‌‪.‬‬ ‫بۆیە هەندێک پرسیاری فەلسەفەی خستۆتە‬ ‫ب���ەردەم خ��ۆی‌و لە بەرهەمەكانیدا هەوڵی‬ ‫وەاڵم���دان���ەوەی داون‪ .‬ل��ەو پرسیارانە‪ ،‬که‬ ‫ئایا ماتماتیك شتێکی شاراوەیە (لە دەرەوە‬ ‫ب��وون��ی ه��ەی��ە) ل��ە چ���اوەروان���ی ئ��ەوەدای��ە‬ ‫ب��ی��دۆزی��ن��ەوە؟ ئ��ەم��ە ه��ەم��ان ئ��ەو ب��ڕوای��ەی‬ ‫فیساغورس‌و ئه‌فالتونە‪ ،‬کە پێیان واب��وو ‌ه‬ ‫ماتماتیك شتێکی نهێنییە لە گه‌ردووندا‪ .‬بۆیە‬ ‫سەرەتا ره‌سڵ وەك ئه‌فالتون بڕوای بەوە‬ ‫ه��ەب��ووه‌‪ ،‬کە ژم��ارە بوونێكی راستەقینەی‬ ‫هەبێت ل��ە ج��ی��ه��ان��دا‪ ،‬ب��وون��ێ��ك بریتییە لە‬ ‫داهێنانی مرۆڤ‪ ،‬لە كۆمەڵێک ئێكسوماتیكەوە‬ ‫(به‌ڵگه‌نه‌ویست) س��ەرچ��اوە دەگ��رێ��ت‪ .‬بۆیە‬ ‫ره‌س��ڵ وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬ئ��ەرك��ی م��ن‌گ��ه‌ڕان��ە بە‬

‫دوای بیرۆکە بنەڕه‌تییەكانی ماتماتیك‌و‬ ‫ئێكسوماتیكە زەرووری��ی��ەك��ان‪ ،‬کە مرۆڤ‬ ‫ناچارە پەسندیان بکات‪ )13(،‬بەاڵم ره‌سڵ له‬ ‫سه‌ر ئه‌م بۆچوونه بەردەوام نەبووه‪ ،‬بەڵكو‬ ‫گۆڕانی بە سەر فەلسەفە‌و بۆچوونەكانی‬ ‫خویدا هێناوه‪ .‬ئیمە دەزانین لە دوو رێگاوە‬ ‫خوێندنەوە بۆ ئەم كیشەیە دەكرێت‪ ،‬یەكەم‬ ‫لە ژم��ارەك��ان��ەوە دەس��ت پێدەكات‌‌و ب��ەرەو‬ ‫پێشەوە هەنگاو دەنێت‪.‬‬ ‫لێره‌دا ژمارە وەك بناغە دیاری دەکرێت بۆ‬ ‫توێژینەوە لە پڕۆسەكانی ماتماتیك وەك‬ ‫كۆو داب��ەش‌و لێكدان‪ ،‬بەاڵم رێگای دووەم‬ ‫جیاوازە‪ ،‬لە ژمارەكانەوە دەست پێدەكات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم جارە خوێندنەوەكە بەرەو دواوە‬ ‫هەنگاو دەن��ێ��ت ب��ە مەبەستی دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫بناغەكە‪ ،‬لێره‌دا ژم��ارە وەك بناغە دیاری‬ ‫ن��اك��رێ��ت‪ .‬ب��ۆی��ە ئ����ەوەی ل��ە دوا ج����اردا لە‬ ‫رێگای شیكردنەوەوە دەردەكەوێت بریتییە‬ ‫لە لۆجیك ن��ەك ماتماتیك‪ )14(.‬بۆیە ره‌سڵ‬ ‫الیەنگری لە رێگای دووەم دەكات‪.‬‬ ‫بەم جۆرە ره‌سڵ هەڵوێستی خۆی گۆڕیوه‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە ئ��ەرك��ی س��ەرەك��ی��ی ف��ەی��ل��ەس��ووف‬ ‫شیكردنەوەی یاسا زانستییەكانی زانستەكانە‬ ‫لە ژێر رۆشنایی بنەما‌و یاساكاندا‪ .‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر (س) وەك بنەمایەك بۆ زانستیك‬ ‫دی��اری بکەین‪ ،‬زانستەكە توێژینەوەكانی‬ ‫خۆی لە (س)وە دەست پێدەكات‪.‬‬ ‫لێره‌دا ئەركی فەیلەسووف هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫ژێ��رخ��ان��ی (س)ە ب��ۆ ئ���ەوەی ب��زان��ێ��ت ئەو‬ ‫توخم‌و رەگەزانە چین‪ ،‬كه (س)‌یان لە سەردا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪178‬‬

‫بنیاد ن��راوە‪ .‬هەمان ئەم رێبازه الی ره‌سڵ‬ ‫ب��ەدی دەکرێت سه‌باره‌ت به خوێندنەوەی‬ ‫ب��ۆ ماتماتیك‌و فەلسەفەكەی‪ ،‬ک��ه بەمە‌ش‬ ‫دەگوترێت فەلسەفەی ماتماتیك‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ ئاماژه‌ پێکراوه‌کان‬ ‫‪ -1‬سەرەتاكانی فەلسەفی ه��اوچ��ەرخ‪،‬‬

‫دار المعارف‪ ،‬مصر‪ ،1981 ،‬ص ‪.69 - 68‬‬ ‫‪ -12‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ص ‪.69‬‬ ‫‪-13‬دیف روبنسون‌و جون جروف‪ ،‬أقدم لك راسل‪ ،‬ترجمـة‪:‬‬ ‫امام عبدالفتاح‪ ،‬المجلس األعلی للثقافة‪ ،‬القاهرة‪ ،2005،‬ص‪.24‬‬ ‫‪ -14‬المنطق الوضعي‪ ،‬زكی‪ ،‬نجیب محمود‪ ،‬ج‪ ،2‬في فلسفة‬ ‫العلوم‪ ،1980 ،‬ص‪.45 - 44‬‬

‫خاتەمی‪ ،‬محمود‪،‬‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬سەعید كاكی‪ ،‬چاپخانەی رۆژه��ەاڵت‪ ،‬هەولێر‪،‬‬ ‫‪ ،2013‬ل‪.485‬‬ ‫‪ -2‬في الفكر الفلسفي المعاصر رؤ‌‌یة علمیة‪ ،‬قاسم‪ ،‬محمد‬ ‫محمد‪ ،‬دار النهضة العربية‪ ،‬بیروت‪ ،2001 ،‬ص‪.141‬‬ ‫‪ -3‬فلسفة العلم في القرن العشرین‪ ،‬جیلیز‪ ،‬دونالد‌‪ ،‬ترجمة‪:‬‬ ‫حسین علي‪ ،‬التنویر للطباعة والنشر وال��ت��وزی��ع‪،2009 ،‬‬ ‫ص‪.103‬‬ ‫‪ -4‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ص‪.104‬‬ ‫‪ -5‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ص‪.105‬‬ ‫‪ -6‬فلسفة الذریة المنطقیة‪ ،‬برتراند راس��ل التیار الواقعي‬ ‫التحلیلي‪ ،‬محمد‪ ،‬ماهر عبدالقادر‪ ،‬ج‪ ،1‬دار المعرفة الجامعیة‪،‬‬ ‫االسكندریة‪ ،‬ص‪.111‬‬ ‫‪ -7‬عویصة‪ ،‬كامل محمد‪ ،‬برتراند راسل فیلسوف االخالق‬ ‫والسیاسة‪ ،‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪ ،1993 ،‬ص ‪ 99‬ــ‬ ‫‪.100‬‬ ‫‪ -8‬مدخل الی فلسفة الریاضیات‪ ،‬راسل‪ ،‬برتراند‌‪ ،‬ترجمة‪،‬‬ ‫عبداللطیف الصدیقي‪ ،‬دار التكوین‪ ،2009 ،‬ص‪.14‬‬ ‫‪ -9‬أصول الریاضیات‪ ،‬راسل‪ ،‬برتراند‪‌،‬ترجمة‪ :‬محمد مرسی‬ ‫واحمد فؤاد االهواني‪ ،‬ج‪ ،1‬دار المعارف‪ ،‬القاهرة‪،1964 ،‬‬ ‫ص‪.33‬‬ ‫‪ -10‬الفیلسوف والعلم‪ ،‬كیمینی‪ ،‬جون‌‪ ،‬ترجمة‪ :‬أمین الشریق‪،‬‬ ‫المؤسسة الوطنیة للطباعة والنشر‪ ،‬بیروت‪ ،1965 ،‬ص‪.35‬‬ ‫‪ -11‬الفیزیا والفلسفة‪ ،‬جینز‪ ،‬جیمس‪‌ ،‬ترجمة‪ :‬جعفر رجب‪،‬‬

‫‪179‬‬

‫تێگەیشتن له‌ لۆجیکی فه‌لسه‌فییانه‌ی زەردەشت‬

‫نووسینی‪ :‬لوقمانی حاجی کەریم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪180‬‬

‫ گ��وم��ان ل�����ه‌وەدا ن��ی��ی��ە‪ ،‬ک�� ‌ه زەردەش����ت‬ ‫ل�� ‌ه س��ەردەم��ی خ��ۆی��ه‌وه ت��اک��و ئێستا وەك‬ ‫پێغەمبەرێك‪ ،‬ک ‌ه خاوەنی سروشە پێناسه‬ ‫کراوه‌‪ .‬ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت‪ ،‬ک ‌ه پێویست‬ ‫بێت ل�� ‌ه رووی ئایینییەوە مامەڵە له‌گه‌ڵ‬ ‫میراتی بیره‌که‌یدا بکرێت‪ .‬ب��ەاڵم ئەگەر بە‬ ‫دیوێکی‌‌تردا وەك فەیلەسووفێك تێڕوانینی‬ ‫بۆ بکه‌ین‌و له بیری ئایینی دایماڵین‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫گەلێک دەستکەوتی بیرمه‌ندیمان له باره‌وه‬ ‫ده‌بێت‌‪ .‬ک��ورد بۆ خۆشی وەك خاوەنێکی‬ ‫ئ��ه‌و میراته‌ی خ��ۆی ده‌توانێت له بنچینەی‬ ‫فەلسەفییه‌وه بەرگریی لێ بکات‪.‬‬ ‫لۆجیک ل ‌ه الی زەردەشت پانتایی ل ‌ه بنه‌مای‬ ‫ملمالنێوه وەرگرتووە‪ .‬ملمالنێ‌و کۆششی بە‬ ‫دوادا گەڕان‌و دۆزینەوە ل ‌ه خوایشتەکانی ئەو‬ ‫بوون‪ ،‬ک ‌ه دەکرێت کەڵکی لێ وەربگیرێت‌و بە‬ ‫پێی دنیابینییەکانی ئەو لۆجیکە ل ‌ه بەیەکەوە‬ ‫ژیانماندا ب��ە شیوەیەکی ژی��ران��ە ل�� ‌ه سەر‬ ‫زەوی‪ ،‬بە بێ تەنگ‌و چەڵەمە‪ ،‬بژیین‪.‬‬ ‫تەواوی وتەکانی زەردەشت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه شێوەی‬ ‫س���رووت���ی ئ��ای��ی��ن��ی��داو ل��� ‌ه چ���ووارچ���ێ���وەی‬ ‫پەرتووکێکدا‪ ،‬تاکو ئێستا ماونەتەوە‪ ،‬هێند‬ ‫ئاسوودەییمان پێ دەبەخشێت‪ ،‬ک ‌ه مه‌ڕۆ‬ ‫چۆن بکرێت ل ‌ه نێوان دوو تەنی ژیرایەتیی‬ ‫هەستپێکردنی واقیعەکانی ئەودیو خۆیەوە‬ ‫وەدووی دۆزینەوەی راستیدا بکەوێت‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم کێشەی ت��اک��ی ک���ورد‪ ،‬ی��ان راستتر‬ ‫بێژم‪ ،‬رێبەرانی ئایینەکە‪ ،‬ی��ان بیرمەندانی‬ ‫ک����ورد‪ ،‬ئ���ەوەی���ە‪ ،‬ک�� ‌ه وەدووی چ��اووگ��ی‬

‫وش���ە ب��ەک��اره��ات��ووەک��ان‌و مەبەستەکانی‬ ‫ئ���ەودا ن���ه‌گ���ه‌ڕاون‪ ،‬بەڵکو‪ ،‬راس��ت��ەوخ��ۆ‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫نامیلکه‌ی (دین ک��ارد‪ ،‬یاخود دینکارت)ەوە‬ ‫وەریانگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی‪ .‬بەمەش‬ ‫واتا پڕاوپڕەکەی خۆی ل ‌ه دەست داوە‪ .‬وێڕای‬ ‫ئەمەش‪ ،‬تاکو ئێستا نووسەران‌و رۆشنبیرانی‬ ‫کورد سوودیان له‌و کانییە روونە پاکژە بۆ‬ ‫تێراوکردنی بیرکردنەوەکانیان وەرنەگرتووە؛‬ ‫نەیانتوانیوە ل ‌ه رووی فەرهەنگی رۆشنبیری‌و‬ ‫فەلسەفییه‌وه ل�� ‌ه ژی��ان��ی شۆڕشگێڕانه‌ی‌و‬ ‫کۆششەکانیاندا‪ ،‬یان بەڕێوەبردندا‪ ،‬سوودی‬ ‫لێ وەربگرن‪.‬‬ ‫زەردەش��ت‪ ،‬بۆ هەر مەبەستێکی سەرەکی‪،‬‬ ‫وەك چاوگ‪ ،‬وشەیەکی ل ‌ه جیا داناوە‪ ،‬که بە‬ ‫پێی بیرکردنەوە‌و تێگەیشتی سەردەمەکەی‬ ‫خۆی گونجاندوویەتی‪ .‬نموونەش بۆ ئەمە‬ ‫(ئاهوورا مەزدا)یە‪ .‬ئاهوورا‪ ،‬وەك چاوگ‪ ،‬بە‬ ‫پێی لۆجیکە فەلسەفییەکەی‪ ،‬ک ‌ه رەوانبێژیی‬ ‫تێدا دەستەبااڵیە‪ ،‬هەندێك ج��ار بە وات��ای‬ ‫س��روش��ت‌و هەندێك ج��ار خ��ودی مرۆڤە‌و‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ج��اری��ش خ��اڵ��ه‌ک�لان��ی ملمالنێی‬ ‫نێوان راست‌و هەڵەن‪ ،‬ک ‌ه تەواوی بنچینەی‬ ‫ماریفه‌ته‌کانی زەردەشتی ل ‌ه سەردا کەڵەکە‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫گەر ل ‌ه پەرتووکی (ئاوێستا)دا ل ‌ه نووسینێکی‬ ‫ج���ەالل ئەمین ب���ەگ‌دا ب��ڕوان��ی��ن��ه الپ���ەڕە‌ی‬ ‫نه‌وه‌دو چوار‪ ،‬نووسراوە‪ :‬ئەی بەڕێوەبەرو‬ ‫دروستکەری جیهانی پیرۆز‪ ،‬ب��ەر ل ‌ه هە‌ر‬ ‫شتێك گەرەکمە ئوشاو وەهومەن ل ‌ه خۆم‬ ‫رازی بکەم‪ .‬بۆیە دەستەکانم بڵند دەکەمەوە‌و‬

‫‪181‬‬

‫لێتان دەپ��اڕێ��م��ەوە‪ ،‬ک�� ‌ه پشتمان بگریت‌و‬ ‫یارمەتیمان بدەیت‪ .‬ئەی مەزدا‪.‬‬ ‫ل��ەم دەق���ەدا (ئ��وش��ا)‪ ،‬ک��ه‌ وات���ای (راس��ت��ی)‬ ‫دەگ��ەی��ەن��ێ��ت‌و (وەه���وم���ەن)‪ ،‬ک��ه‌ ب��ە وات��ای‬ ‫(رەوشتی جوان) دێت‪ ،‬چاوگە‪ .‬واته مەبەستی‬ ‫زەردەش���ت تێیدا‪ ،‬چۆنێتیی بیرکردنەوە‌و‬ ‫رەوش���ت���ی م���رۆڤ���ە‪ .‬ه����ەروا (م������ەزدا)‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫وات��ای (دڵسۆزی) ل ‌ه سەر فرووهێناندا بۆ‬ ‫بەخشندەیی ل ‌ه بەرامبەر یەکتردا دەدات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ملمالنێی نێوان‪ ،‬بیرکردنەوەکانی مرۆڤن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫تێیدا راست‌و هەڵە وەك تاریکی‌و رووناکی‪،‬‬ ‫ک ‌ه دەبنە بناغەی ک��ردارو ئەویش دەبێتە‬ ‫هەڵوێستی م���رۆڤ‪ .‬ل�� ‌ه وێ��ن��دەری دەالق��ە‌و‬ ‫بۆشایی‌ی تەنهابوونی باسلێکراودا پێویستیی‬ ‫بە هاوکاری‌و هاوەڵێتی‌و هاوخواستی هەیە‪،‬‬ ‫ک ‌ه لێوەی هاوکارییەکان وەردەگ��رێ��ت‪ .‬ل ‌ه‬ ‫کۆتاییشدا ستایشی ئەو کەسە دەکات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رێگا راستەقینەکە‪ ،‬بۆ پێکەوە ژیانێکی باشتر‬ ‫له‌گه‌ڵیدا دێتەوە‪.‬‬ ‫کەواتە‪ ،‬دەکرێت‪ ،‬ئەم دەقە‪ ،‬بۆ گونجاندنی‪،‬‬ ‫ب��ە دی���دو تێڕوانینی ئێستای کۆمەڵگای‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ،‬بە تایبەت کۆمەڵگای کوردی‪،‬‬ ‫ک ‌ه بە فەرهەنگێکی خەشمگین‌و لێوانلێو ل ‌ه‬ ‫رق‌و تۆڵە‌و ئاژاوەگێڕی دەورەدراوە‪ ،‬ئاوا‬ ‫داب��ڕێ��ژرێ��ت��ەوە‪ :‬بەخشندەیی ل ‌ه بەیەکەوە‬ ‫ژیانێکی ئاشتییانەدا‪ ،‬ک ‌ه داڕێ��ژەری ژیانی‬ ‫راس��ت��ەق��ی��ن��ەی م��رۆڤ��ن ل�� ‌ه س���ەر بنچینەی‬ ‫رەوشتی باش بنیاد دەنرێت‪ .‬بۆ ئەمەش‪،‬‬ ‫ل��� ‌ه ف��رووه��ێ��ن��ان��ێ��ک��ی وەك س��ت��ای��ش��ک��ردن‬ ‫بەکاریهێناوە هۆشیاریانەدا‪ ،‬ک ‌ه سەرچاوەی‬

‫بیرکردنەوەی باشە ل ‌ه سەری رێكدەکەون‌و‬ ‫کۆمەڵگا بۆ ژیانێکی باشتر ل ‌ه یەك رایەڵەدا‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیکردن یەك دەگرن‪.‬‬ ‫ب��ەم پێیە‪ ،‬ب��ەم لۆجیکە‪ ،‬دەتوانین چاوگی‬ ‫رس��ت��ەک��ان ب���دۆزی���ن���ەوە‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��اس��ان��ک��اری‬ ‫دەک����ات ل�� ‌ه تێگەیشتن‌و گ��ون��ج��ان��دن��ی��ان��دا‪.‬‬ ‫بەمەش بنچینەی هاکان‪ ،‬یان سرووتەکانی‬ ‫زەردەش�����ت‪ ،‬س��وودم��ەن��دت��ری��ن وت���ەی ئەم‬ ‫س��ەردەم��ە دەب���ن‪ ،‬ک�� ‌ه دەمێکی ب��ە س��ەردا‬ ‫تێپەڕیوە‌و بەرگەکەیان بە تەواوی گۆڕیوە‪.‬‬ ‫هەروا دەتوانرێت سرووتەکانی زەردەشت‬ ‫ب��ە ن��ی��ازی تێفکرین‌و گ��واس��ت��ن��ەوەی��ان ل ‌ه‬ ‫دۆخێکی ئاینیی رەقی بێماناوە بە مەرجێك‬ ‫ل�� ‌ه خ��واس��ت��ەک��ەی ن��ەگ��ۆڕێ��ت؛ ب��ە دووای‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی وات��او مەبەستی راستەقینەدا‬ ‫وەربگێڕینە سەر زمانی ڵۆجیك‪.‬‬ ‫لۆجیکی زەردەشت ل ‌ه رووی ئاوه‌زگەراییەوە‬ ‫پشت بە بنه‌ما زانستییەکان دەبەستێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫سرووشی ل ‌ه رووداوەکانی دەوروبەرییەوە‬ ‫وەرگرتووە‪ .‬هەروەها دیدو بۆچوونەکانی بە‬ ‫پێی تێڕوانینی گەردوونناسی‌و کۆمەڵناسی‌و‬ ‫زیندەوەرزانی‌و رووەكناسی‌و ژیانناسییەوە‬ ‫شیکردۆتەوە‪ ،‬ک ‌ه تێیدا کۆشش ل ‌ه پێناوی‬ ‫ب���ەدواداگ���ەڕان‌و دۆزی��ن��ەوەدا‪ ،‬ل ‌ه ملمالنێی‬ ‫نێوان راست‌و هەڵە‪ ،‬رەش‌و سپی‪ ،‬تاریك‌و‬ ‫روون‪ ،‬گ���ەورە‌و ب��چ��ووك‪ ،‬بەهێزو الواز‪،‬‬ ‫هێرش‌و بەرگری‪ ،‬مردن‌و مانەوە‪ ،‬خۆشی‌و‬ ‫ناخۆشی‪ ،‬وەرگرتووە‪.‬‬ ‫زەردەش��������ت‪ ،‬ک���ه‌ رێ���ب���ەری ف��ەل��س��ەف��ەی‬ ‫ئ��اوه‌زگ��ەرای��ی��ە‪ ،‬پێی وای��ە م��رۆڤ ناتوانێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪182‬‬

‫ب��ە دات���ا ل�� ‌ه نێو س��ن��وورێ��ک��ی دی��اری��ک��راوی‬ ‫س��ەپ��ێ��ن��راودا ه��ەڵ��س��وک��ەوت ل�� ‌هگ��ه‌ڵ خ��ۆی‌و‬ ‫کۆمەڵگاکەی‌و سروشت‌و دەوروبەرەکەیدا‬ ‫ل ‌ه نێو گێتیدا بکات‪ .‬ه��ەر بۆیە بە دووای‬ ‫وردک��ردن��ەوەک��ەی��دا گ���ەڕاوەو ت��ام‌و چێژی‬ ‫له‌گه‌ڵ وەرگرتنی خۆشییەکاندا بۆ ژیانێکی‬ ‫باشترو چاکترو بێکێشە گێڕاوەتەوە‪.‬‬ ‫جیاوازیی نێوان زەردەشت‌و ئەوانەی پێش‬ ‫خۆی‌و ئەوانەشی تاکو سەدەکانی نێوەڕاستدا‬ ‫هاتوون‪ ،‬ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه ئاوه‌ز دەکات بە چاوگی‬ ‫زان��ی��اری‌و پێی وای��ە ل ‌ه رێگای تێگەیشتنی‬ ‫ئ��اوه‌زگ��ه‌ری��ی��ه‌وه‪ ،‬بەپێی تاقیکردنەوەکان‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه ئەنجامەکانەوە وەردەگ��ی��رێ��ت‪ ،‬ژیان‬ ‫پێناسە دەکرێت بۆ ئەوەی مرۆڤ‪ ،‬وه‌دووی‬ ‫راستی بکەوێت‪ .‬رێگا ل ‌ه دیدی فریوکارییانە‬ ‫دەگ��رێ��ت ت��اک��و ب��گ��ات ب��ە راس��ت��ی‪ .‬ک��ەوات��ە‬ ‫راستی ل ‌ه دیدی زەردەش��ت��ەوە هەمیشە بە‬ ‫کۆششکردن ل ‌ه بەدواداگەڕان‌و دۆزینەوەدا‬ ‫ئەنجام دەدرێ��ت‪ .‬بەمەش تاقیکردنەوەکان‬ ‫رۆڵی سەرەکی دەبینن‌و هیچ ئەنجامێکیش‬ ‫ل ‌ه الی ئەو موتڵەق نەبووە‪ ،‬چونکە باوەڕی‬ ‫واب��ووە هه‌تا عەقڵی مرۆڤ فره‌وانتر بێت‌و‬ ‫پێداویستییەکان گەشەی زیاتر بە خۆیانەوە‬ ‫ببیین‪ ،‬ئەوا وردکردنەوەکان رێڕەوی خۆیان‬ ‫فره‌وانترو زانیارییەکانیش باڵوتر دەبنەوە‪،‬‬ ‫چونکە نهێنییەکانی ژیان ل ‌ه الی ئەو‪ ،‬تەنها‬ ‫درکپێکراوەکان نییە‪ ،‬بەڵکو دۆزراوەک���ان‌و‬ ‫هەموو ئەوانەش‪ ،‬ک ‌ه دەبێتە فەرهەنگ‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه سەر بنچینەی خووڕەوشت هەڵچنراون‬ ‫بەشێکن ل ‌ه راستی‪ .‬ه��ەروەك چ��ۆن خۆی‬

‫وت���ووی���ه‌ت���ی‪ :‬ئ���اگ���اداری ب��ی��رک��ردن��ەوەت��ان‬ ‫ب��ن‪ ،‬چونکە دەبێتە وت��ەی ئێوە‪ .‬ئ��اگ��اداری‬ ‫وتەکانیشتان بن‪ ،‬چونکە دەبێتە کرداری ئێوە‪.‬‬ ‫ئاگاداری کردارەکانیشتان بن‪ ،‬چونکە دەبێتە‬ ‫رەوش��ت��ی ئ��ێ��وە‪ .‬ئ��اگ��اداری رەوش��ت��ت��ان بن‪،‬‬ ‫چونکە ئەوە هەڵوێست‌و کەسێتیی ئێوەیەو‬ ‫هەڵوێستەکانیشتان دەبنە مێژووی ئێوە‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە دەردەک��ەوێ��ت لۆجیکی زەردەش��ت‬ ‫بەندە بە کۆمەڵێك راستییەوە‪ ،‬ک ‌ه هەنوکە‬ ‫زان��س��ت��ی ک��ۆم��ەڵ��ن��اس��ی ه��ەم��وو ئ��ەوان��ەی‬ ‫سەلماندووە‪ ،‬ک ‌ه زەردەش��ت‪ ،‬زانستییانە ل ‌ه‬ ‫کۆمەڵگاو دەروبەری روانیوە‪.‬‬ ‫لۆجیکی زەردەشت ل ‌ه سەر بنچینەی بیری‬ ‫بەپێز‪ .‬گوتاری چاك‪ ،‬رەوشتی بەرز بونیاد‬ ‫ن��راوە‪ .‬ئەم سیانە پایەی سەرەکیی یەکەم‬ ‫دەستپێکی باوەڕەکانییەتی‪ .‬وێ��ڕای ئەوەی‬ ‫کەوتۆتە ژێ��ر کاریگەریی دەروون���ەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫وەك رەوان ل�� ‌ه ن��اخ��ی م��رۆڤ��دا پێناسەی‬ ‫ک���ردووه‌‪ .‬دەرخستنی نهێنییە پەنهانەکانی‬ ‫ن���������اوەوەی م������رۆڤ دەب���ەس���ت���ێ���ت���ەوە ب��ە‬ ‫شێوەی بیرکردنەوە‌و زانستی گەیاندن‌و‬ ‫گفتوگۆکردن‌و خووڕەوشتەوە‪ .‬بەمەش پەی‬ ‫بە مرۆڤ شوناسی ب��ردووە‌و کردارەکانی‬ ‫دەک���ات���ە ب��ەره��ەم��ی ب��ی��رک��ردن��ەوەک��ان��ی‌و‬ ‫دەرئه‌نجامی هەموو ئەمانەش ل ‌ه کەسێتیدا‬ ‫پێناسە کردووه‌‪.‬‬ ‫لە ئهنودگات‪ ،‬یەسنای ‪‌٢٨‬و ئەهیایاسادا‌و ل ‌ه‬ ‫های پێنجەمدا هاتووە‪ :‬ئەی راستی‪ ،‬کەی‬ ‫دەتوانم بتگەمێ؟ کەی وەکو کەسێکی زانا‌و‬ ‫داوێن پاك بە دیدارتان دڵخۆش‌و شادمانم‬

‫‪183‬‬

‫دەکەیت؟ ل ‌ه بارەگای ئاهورادا ئومێدەوارم بە‬ ‫هۆی گوتارەکانمەوە بتوانم چەتە‌و رێگران‬ ‫ل ‌ه واڵتدا بەرەو تۆ ئاڕاستە بکەم؟‬ ‫ئەگەر بە شێوەیەکی زانستی بڕوانینە ئەم‬ ‫گوتانەی زەردەش����ت‪ ،‬دەبینین لۆجیکێکی‬ ‫سەرنجڕاکێشی تێدایە‌و بە کۆی خواستەکە‬ ‫دەی���ەوێ���ت ئ���ەوان���ەی ب��ە رەوش���ت���ی خ��راپ‬ ‫کۆمەڵگایان گیرۆدەکردووە‌و زیان دەگەیەننە‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەک��ان��ی واڵت‌و کەسێتییەکی‬ ‫خ��راپ��ی��ان ه���ەی���ە‪ .‬ب���ە دی����د‌و ب���ی���روب���اوەڕە‬ ‫ت��ازەگ��ەری��ی��ە عەقاڵنییەکانی خ��ۆی ب��ەرەو‬ ‫ژیانێکی باشتر ئاڕاستە بکات‪.‬‬ ‫وێ����ڕای ئ����ەوەی زەردەش�����ت ل�� ‌ه م ه��ای��ەدا‬ ‫رووی���ک���ردووه‌ت��� ‌ه راس���ت���ی‪ ،‬ک�� ‌ه ئ���ەو وەك‬ ‫بنچینەی وردکردنەوە عەقاڵنییەکانی خۆی‬ ‫تێی دەڕوانێت‌و پێی وایە‪ ،‬ل ‌ه بەرانبەر خراپدا‪،‬‬ ‫چاك هەیە‪ .‬ئەمەش ئەو راستییەیە‪ ،‬کە باسی‬ ‫لێوەکردووه‌‌و عەوداڵی ئه‌وه‌بوو ‌ه پێی بگات‪.‬‬ ‫زەمەن ل ‌ه الی زەردەشت‪ ،‬کاریگەریی خۆی‬ ‫ه��ەی��ە‌و ن��ێ��وان��ی خ���ۆی‌و راس��ت��ی‪ ،‬ک�� ‌ه کاتە‪،‬‬ ‫پێویستیی ب��ە تێکۆشانی ب����ەردەوام هەیە‬ ‫تاکو بیبڕێت‪ .‬ل�� ‌ه وێ��ش��دا هێشتا ل�� ‌ه نێوان‬ ‫کاتی گەیشتنی بە راستی‌و خۆیدا مەرجی‬ ‫رەوشتی پەسەند (داوێن پاك) دادەنێت‪ .‬ل ‌ه م‬ ‫دیدەشەوە کەسێتیی دڵخۆشکەر‪ ،‬کە شادمانی‬ ‫دەبەخشێت زانایی بەرهەم دەهێنێت‪ .‬زانابوون‬ ‫ل ‌ه کەڵەکەکردنی زۆرترین زانینەوەیە‪ .‬بۆیە‬ ‫زەردەش��ت بە پێی بوونی زانیاریی زیاتر‪،‬‬ ‫یان کەمتر روانیویەتییە کەسی بەرانبەر‌و‬ ‫هەر بە زانیارییش جیاوازیی ل ‌ه نێوانیاندا‬

‫ک��ردوون‪ .‬چونکە پێی واب��ووە هەوڵدان بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی کەسێتییەکی سەرکەوتوو‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا خ���اوەن متمانەی ن��او کۆمەڵگا‬ ‫بە دیدێکی پێشکەوتووەوە بەندە‌‪ .‬ئەمەش‬ ‫بە تێکۆشانی ب��ەردەوام بۆ بەدواداگەڕانی‬ ‫زانست دەستەبەر دەکرێت‪ .‬چونکە زانیاری‬ ‫ل ‌ه هەڵسوکەوتی مرۆڤەکاندا رەنگدەداتەوە‪،‬‬ ‫ب��ەم��ەش کەسێتیی م��رۆڤ��ەک��ە ئ��اڵ��وگ��ۆڕی‬ ‫بەسەردا دێت‪.‬‬ ‫ه��اوک��ێ��ش��ەک��ەی س������ەرەوە ئ���ەگ���ەر وەك‬ ‫لۆجیکێکی زانستییانە لێی بڕوانین‪ ،‬دەبینین‬ ‫ت������ەرازووی ع��ەق��ڵ ل�� ‌ه ب�����ەدوواداگ�����ەڕان‌و‬ ‫کۆششکردن بۆ دۆزی��ن��ەوەی نهێنییەکانی‬ ‫ژیان قورستر دەبێت‌‪ ،‬راستەوخۆ کاریگەریی‬ ‫ل�� ‌ه س���ەر رەوش��ت��ی��ش دادەن���ێ���ت‌‪ .‬ب��ەم��ەش‬ ‫کەسێتیی مرۆڤ ل ‌ه دانەوەیدا وەك گفتوگۆ‌و‬ ‫گوتاردان دەردەک��ەوێ��ت‪ .‬زانیاری‌و توانای‬ ‫مرۆڤەکانیش دەبنە ه��ۆی گۆڕانکاریی ل ‌ه‬ ‫ناو کۆمەڵگادا‪ .‬چونکە مرۆڤ ئەوەی فێری‬ ‫دەبێت‌و دەیدۆزێتەوە دەیداتەوە‌و کۆمەڵگای‬ ‫پێ ئاڕاستە دەکات‪ .‬ل ‌ه ئەنجامیشدا تووشی‬ ‫ملمالنێ دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬چ��ون��ک��ە ک��ۆم��ەڵ��گ��ا بە‬ ‫درەن��گ دەتوانێت دەس��ت ل ‌ه ع��ادات‌و رێسا‬ ‫باوەکانی خۆی هەڵبگرێت‌و بە دیاردەیەکی‌تر‬ ‫بیانگۆڕێت‪ .‬بۆیە بۆ مانەوەی فەرهەنگەکەی‬ ‫بە زۆر دەیسەپێنێت بە س��ەر هەموواندا‪.‬‬ ‫ه��ەروه‌ک چۆن زەردەش��ت ل ‌ه یەسنای ‪٢٩‬‬ ‫دا‪ ،‬وتوویه‌تی‪ :‬زوڵ��م‌و زۆری ستەمکاران‌و‬ ‫زۆرداران تەنگیان پێ هەڵچنیوین‪.‬‬ ‫لە بەرانبەر تەنگپێهەڵچنینی ستەمکاراندا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪184‬‬

‫ملمالنێیەك ل ‌ه ناو کۆمەڵگایەکی ستەمکاریدا‬ ‫ل���ه‌ دای���ك���دەب���ێ���ت‪ .‬الی�����ەك ب���ۆ م���ان���ەوەی‬ ‫ف��ەره��ەن��گ��ەک��ە‌و الیەکیش ب��ۆ تێکدانی ئەو‬ ‫فەرهەنگە‌و گۆڕینیەتی‪.‬‬ ‫لە نێوانی ملمالنێی ستەملێکرا‌وو ستەمکاریدا‬ ‫هەمیشە گۆڕانکارییەکان ج��ۆری��ی ب��وون‌‪.‬‬ ‫ن���ەت���وان���راوە ب���ە ت������ەواوی‌و ل���ه‌ ری��ش��ەوە‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری بکرێت‪ ،‬ب���ەاڵم زەردەش����ت ل ‌ه‬ ‫رووی عەقاڵنییەوە‌و بە شێوەی پەیامبەرێتی‬ ‫توانیویەتی زەمەن کەم بکاتەوە‌و خێراتری‬ ‫بکات‪ ،‬کە هەنوکە کۆمەڵگای کوردی دەکارێت‪،‬‬ ‫ئ��ەو فەرهەنگە خەشمگین (غه‌شم‌و قین)‌و‬ ‫لێوانلێو ل ‌ه توندی‌و تیژی‌و دواکەوتووەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه هەیەتی س��ەرچ��اوەک��ه‌ی ل�� ‌ه فەرهەنگی‬ ‫نەتەوەکانی‌ترەوە وەرگرتووە‪ ،‬بە پشتبەستن‬ ‫بە لۆجیکی زەردەش��ت ل ‌ه کەمترین ماوەدا‬ ‫بگۆڕێت‪.‬‬ ‫تێگەیشتن ل ‌ه لۆجیکی زەردەش��ت بەندە بە‬ ‫کۆی ئەو کەرەستە فکرییانەی‪ ،‬ک ‌ه عەقڵیەتی‬ ‫زەردەش��ت��ی��ان پێكهێناوە‌و کاریگەرییان ل ‌ه‬ ‫سه‌ر رەوتی بیرکرنەوەی داناوە‪.‬‬ ‫زەردەش��ت‪ ،‬ل ‌ه ناو بێشکەی شارستانیەتی‬ ‫میزۆپۆتامیا‌و گەالنی زاگرۆسدا له‌دایكبووە‪.‬‬ ‫ب��ە خ��و‌و رەوش��ت��ی ئ���ەوان راه���ات���ووە‌و بە‬ ‫فەرهەنگی کۆمەڵگای کوردی گۆشکراوە‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ناو سروشتی سەرخاکەکەی‌و ئاو‌و هەوای‬ ‫زەمینە بە پیتەکەیدا گەورەبووە‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫ئەگەر ل ‌ه رووداوەکانی ئەو دەمە‌و شێوەی‬ ‫ژیانی کۆمەڵگاکەی تێنەگەین‪ ،‬ئه‌وا ناتوانین‬ ‫بە بیرکردنەوەکانیدا گوزەر بکەین‪.‬‬

‫ئەو هۆکارانەی بووبوونە گرێی دەروونی‌و‬ ‫ژی����اری ل�� ‌ه الی زەردەش�����ت‪ ،‬ه��ەم��وو ئ��ەو‬ ‫رووداوان���ە ب��ووه‌‪ ،‬کە ل ‌ه س��ه‌ردەم��ی خۆیدا‬ ‫کاریگەرییان کردۆتە سەر بیرکردنەوەی‌و‬ ‫وایکردووە‪ ،‬ک ‌ه جیاواز بێت ل ‌ه مرۆڤەکانی‬ ‫دەوروبەری‪ .‬ملمالنێیەکی هزری‌و دەرونییان‬ ‫ل ‌ه ناخیدا پێكهێناوە‌و هەوڵەکانی بۆ ناسینی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��گ��اک��ەی‌و س��روش��ت��ی ل��ێ ژی��ان��ی پێ‬ ‫چڕکردۆتەوە‌و بە دوای دەالقەیەکی رۆشندا‬ ‫گەڕاوە‪ ،‬تاکو بتوانێت گرێکوێرەکانی کێشە‬ ‫کۆمەاڵیەتی‌و دادوەری‌و بەڕێوەبەرێتییەکان‬ ‫بکاتەوە‪.‬‬ ‫زەردەشت ــ وەك هەر تاکێکی زەمەنەکەی‬ ‫خۆی ــ ل ‌ه ناو کولەمەرگیدا ژی��اوە‌و ل ‌ه ناو‬ ‫نەخۆشییە درم‌و بێ چارەسەرەکاندا گیری‬ ‫خ������واردووە‪ .‬ل�� ‌ه س�����ه‌رووی ئ��ەم��ان��ەش��ەوە‬ ‫فەرهەنگی کۆمەڵگاکەی ئازاری زۆریان داوە‪.‬‬ ‫ی��ەک��ێ��ك ل���ه‌و ن��م��وون��ان��ەی م���اری ب��ۆی��س‌ی‬ ‫لێکۆڵەر ل ‌ه کتێبە بەناوبانگەکەیدا (مێژووی‬ ‫زەردەشتیی‪ .‬ل ‌ه سه‌رەتاوە تا سەدەی بیستەم)‬ ‫باسی لێوەکردووه‌‪ ،‬ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه ئەگەر یەکێك‬ ‫تاوانێکی کردبێت‌و خەڵك سکااڵیان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫هەبێت‪ .‬ئ��ەوا پێویست ب��وو ‌ه بە بەرچاوی‬ ‫خەڵکەوە بە ناو ئاگرێکدا رەت ببێت‌و پێ‬ ‫ب��ە س���ەر پ��ش��ک��ۆی س����ووری دارب�����ەڕوودا‬ ‫بنێت‪ .‬جا ئەگەر نەسووتا ئەوە بێ تاوانە‌و‬ ‫ئەگەر سووتاش ئەوە تاوانبار بووە‌و سزای‬ ‫خۆی وەرگرتووە‪ .‬بەو هۆیەشەوە سەدان‬ ‫کەسی بێ تاوان بە بەرچاوی زەردەشتەوە‬ ‫س��ووت��اون‌و بوونەتە ق��ورب��ان��ی‪ .‬ه��ەر بۆیە‬

‫‪185‬‬

‫زەردەش���ت رایگەیاند‪ :‬سووتاندنی مرۆڤ‬ ‫قێزەونترین رەوشتە‪.‬‬ ‫دۆزینەوە بەرهەمی ئەو کۆمەڵە رووداوانەن‪،‬‬ ‫کە دەبنە مایەی نیگەرانی‪ ،‬یان ئەوەتا مرۆڤ‬ ‫بۆ خۆدەربازکردن‪ ،‬یان یارمەتی وەرگرتن‬ ‫پەنای بۆ بردوون‪ .‬بۆ ئەمەش لۆجیک‪ ،‬وەك‬ ‫تاکە پاڵنەری دەس��ت��ت��ێ��وەردان��ی ل�� ‌ه زادەی‬ ‫بیرکردنەوەی عەقاڵنیدا له‌گه‌ڵ تێفکرین‌و‬ ‫تێگەیشتنی ک��ۆم��ەڵ��گ��ادا‪ ،‬دەیانگونجێنێت‌و‬ ‫پنتەکانی ژی��ان��ی کۆمەڵگا ب��ە ت����ەواوی ل ‌ه‬ ‫دۆخێکەوە بۆ دۆخێکی‌تر دەگۆڕێت‪ .‬هەروه‌ک‬ ‫چۆن زەردەشت توانیویه‌تی دۆخی گەشەی‬ ‫شێوەی ژیانی کۆمەڵگا ل ‌ه شوانکارەییەوە‬ ‫بۆ شارنشینی بکاتە هەوێنی گۆڕانکارییەکی‬ ‫عەقاڵنی‌و کۆمەڵگا بە لۆجیکەکەی بۆ بە‬ ‫یەکەوە ژیانێکی باشتر پەلکێش بکات‪.‬‬ ‫سێ بنچینەکەی زەردەشت‪ ،‬کە لۆجیکەکەی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر هەڵچنیوە‪ ،‬دەستنشانکردنی ئەرکێکی‬ ‫هەمیشەیی بووە بە سەر تەواوی تاکەکانی‬ ‫ناو کۆمەڵگادا بێ جیاوازی‪ .‬تەنانەت زەویی‬ ‫وەك دای���ك‌و الن��ک��ەی گ��ەش��ە‌و پەیدابوونی‬ ‫مرۆڤ ناساندووه‌‪ .‬هەروه‌ک چۆن ئاوی بە‬ ‫بێ کەموکوڕی‌و رووەكیشی بە نەمری‌و‬ ‫خ��ۆری��ش ب��ە س���ەرچ���اوەی ژی���ان ن���اوزەد‬ ‫ک��رد‌ووه‪ .‬بۆ تەواوی پەیوەندییەکانی نێوان‬ ‫م���رۆڤ‌و سروشتی دەوروب����ەری ب��ە یاسا‬ ‫رێکخستووه‌‪.‬‬ ‫ئەم سێ بنچینەیە‪ ،‬کە لە بیرکردنەوەیەکی‬ ‫بەسوود‌و گفتوگۆیەکی بە کەڵك‌و رەوشتێکی‬ ‫ب����ەرزدا خ���ۆی دەب��ی��ن��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ل��ه‌ ب��ەران��ب��ەر‬

‫دڕندەیی مرۆڤەکاندا‪ ،‬بەرانبەر بە یەکتری‌و‬ ‫سروشت‪ ،‬هاتۆتە ک��ای��ەوە‪ .‬ه��ەروه‌ک چۆن‬ ‫ل ‌ه یەسنای چوار‌و های یانزەیەمدا هاتووە‪:‬‬ ‫کرپانەکان‌و کاویەکان‪ ،‬بە هۆی دەسەاڵت‌و‬ ‫زۆرداری��ی دڕندانەی خۆیانەوە‪ ،‬گەرەکیانە‬ ‫مرۆڤ بەرەو کاری بەد‌و ناڕەوا بخەنە رێ‪.‬‬ ‫ژیانی جاویدانیان نابود‌و بەبابدەن‪.‬‬ ‫کەواتە زەردەش��ت ل ‌ه پێناسەکانیدا بە پێی‬ ‫لۆجیک‪ ،‬کۆمەڵگای بە بیرکردنەوەکانی خۆی‬ ‫ئاڕاستە کردووە‌و بانگهێشتی کوردون بۆ بە‬ ‫یەکەوە ژیانێکی دادپه‌روه‌رانه‌‪.‬‬ ‫د‪ .‬الشافیع الماحی أحمد‪ ،‬ل ‌ه توێژینەوەیەکدا ل ‌ه‬ ‫ژێر ناونیشانی زەردەشت‌و زەردەشتییەکان‪،‬‬ ‫نوسیویەتی‪ :‬زەردەش��ت ل ‌ه تەمەنی حه‌وت‬ ‫ساڵیدا ل�� ‌ه الی��ەن ب��اوک��ی��ی��ەوە‪ ،‬ل�� ‌ه الی زان��ا‬ ‫(یورجین کروس) نێردراوەتە بەر خوێندن‌و‬ ‫هه‌شت ساڵی ت��ەواو له‌گه‌ڵ مامۆستاکەیدا‬ ‫بردۆتەسەر‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه رەگەزی موگەکان بووە‌و‬ ‫بە باوکی دان��ا‪ ،‬بەناوبانگ ب��ووە‪ ،‬هەروەها‬ ‫یورجین‪ ،‬بە دانایی‌و زانست‌و راپەسەند‌و‬ ‫زان��ا‌و زانیارییە هاوچەرخەکان ناوبانگی‬ ‫دەرک����ردووە‌‪ .‬جێی سەرنجی خوێندکاران‬ ‫بووە‌و ل ‌ه هەموو ئێرانی ئەوکاته‌دا ل ‌ه الیەن‬ ‫ئاره‌زوومه‌ندانی زانیاری شوێنی چاوتێبڕین‬ ‫(ج��ێ��گ��ای س��ه‌رس��وڕم��ان) ب���ووە‪ .‬بەمەشدا‬ ‫دەردەک����ەوێ����ت‪ ،‬ک�� ‌ه زەردەش������ت‪ ،‬ه���ەر ل ‌ه‬ ‫سه‌رەتاوە له‌گه‌ڵ زانست‌و زانیاریدا ئاوێزان‬ ‫بووە‌و پاش ئەوەی تەمەنیشی گەیشتووەتە‬ ‫پانز ‌ه ساڵ ل ‌ه مەراسیمێکدا‪ ،‬کوشتی پشتێنی‬ ‫ئ��ای��ن��داری��ی��ه‌ت��ی وەك پ��ی��اوێ��ك ب��ەس��ت��ووە‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪186‬‬

‫سەردەمی منداڵیی تێپەڕاندووە‪.‬‬ ‫زەردەش��ت‪ ،‬کە هەر ل ‌ه منداڵییەوە نراوەتە‬ ‫بەرخوێندن‌و فێرکردن‪ ،‬کەوات ‌ه بنچینەیەکی‬ ‫ب���اش���ی ل��� ‌ه زان���س���ت���ی ئ����ەو س����ەردەم����ەدا‬ ‫هەبووە‌و توانای دۆزی��ن��ەوەی رێچکەیەکی‬ ‫دڵنیاییکەرەوەی ه��ەب��ووە تاکو رێبازێکی‬ ‫ئەقاڵنی بدۆزێتەوە ل ‌ه چوارچێوەی فۆرمێکی‬ ‫فەلسەفیی ورددا‪ ،‬ک ‌ه بە زانستی کۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫فەرهەنگیی ژیری بارگاوی بێت‪ .‬ل ‌ه سه‌رووی‬ ‫ئەمانەشەوە رەگ���ەز‌و پنتەکانی بەرگێکی‬ ‫لۆجیکییانەی گەردوونناسی‌و سروشتناسیی‌و‬ ‫کۆمەڵناسیی بە بەرداکردووە‪.‬‬ ‫زەردەش��������ت‪ ،‬ک���ە ل��� ‌ه س����ه‌ردەم����ی ی��ەک��ەم‬ ‫دەرکەوتنی جەنگاوەرە قارەمانەکانی ناو‬ ‫ئەشتار (گالیسکەی جەنگی)دا ژی��اوە‪ .‬ئەو‬ ‫گالیسکانەی ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی��ەک��ەم دەرکەوتنیان‬ ‫هێرشی ب��ەرب�ڵاوی��ان پێکرایە س��ەر خێڵ‌و‬ ‫شانشینەکانی دراوس���ێ‌‪ .‬به‌مه‌ش ه��ەزاران‬ ‫ک��ەس ب��وون��ه‌ت�� ‌ه ق��ورب��ان��ی‪ .‬گ��ون��د‌و دەغ��ڵ‌و‬ ‫دانەکانیان س��وت��ا‌وه‌و برسێتی‌و نەخۆشی‬ ‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەک��ی ت��رس��ن��اك ب�ڵاوب��ووەت��ه‌وە‪.‬‬ ‫سەردەمی جەنگاوەرە قارەمانەکانی سەر‬ ‫گالیسکە جەنگییەکان‪ ،‬ک��ە پێیان وت��راو ‌ه‬ ‫رات��ا ب��ە س��ەردەم��ی ئ��ەوپ��ەڕی مرۆڤکوژی‬ ‫بەناوبانگە‪ ،‬کە شکۆمەندییان خوێنڕشتن‌و‬ ‫سزای الوازەکان بووە‪ .‬هەر بۆیە زەردەشت‬ ‫ل ‌ه ناو دوودڵی‌و ترس‌و تۆقاندندا ژیاوە‌و ئەو‬ ‫ترس‌و دڵەڕاوکێیەش باڵی بە سەر هەموو‬ ‫خەڵکی دەڤەرەکەیدا کێشاوە‪.‬‬ ‫زەردەشت پێی وابووە هێز ــ وەك یەکەیەکی‬

‫سەرەکی‌و کەرەستەی رێکخستنی کۆمەڵگا‬ ‫ـ��ـ ل�� ‌ه رێ��گ��ای ج��ەن��گ��اوەرە قارەمانەکانەوە‬ ‫فەرمانڕەوایی دەکەن نەك یاسا‪ .‬بۆ تێگەیشتن‬ ‫ل ‌ه دۆخەکە‌و دۆزی��ن��ەوەی رێگەچارەیەك‌و‬ ‫ک���ردن���ەوەی گ��رێ��ک��وێ��رەی نەهامەتییەکان‬ ‫پێویستیی ب���ەوپ���ەڕی ب��ی��رک��ردن��ەوەی��ەک��ی‬ ‫لۆجیکییانە ک���ردووە‪ ،‬ک��ە ل��ێ��وەی کۆمەڵگا‬ ‫رزگ����ار ب��ک��ات‪ .‬ه���ەر ب��ۆی��ە س����ەری خ��ۆی‬ ‫هەڵدەگرێت‌و بە دوای دۆزینەوەکانیدا روو‬ ‫دەکاتە چیاکانی قەندیل‌و بۆ ماوەی دە ساڵ‬ ‫بیردەکاتەوە‌و کۆشش دەکات‌و تاقیکردنەوەی‬ ‫پزیشکی دەک��ات‪ .‬تاکو ل ‌ه کۆتایی رۆژدا ل ‌ه‬ ‫سه‌ر لوتکەی چیای قەندیلەوە ل ‌ه ئاوابوونی‬ ‫خۆری دەڕوانی‪ ،‬ک ‌ه پاش کەمێکی‌تر تاریکی‬ ‫باڵی بە سەر جیهاندا ده‌کێشا‪ .‬بۆی دەرکەوت‬ ‫تاریکی‌و روناکی ل ‌ه ملمالنێی بەردەوامدان‪.‬‬ ‫بۆیە هەرچەندە خراپەکاری هەبێت‪ ،‬ئەوا ل ‌ه‬ ‫بەرانبەریدا پنتێك هەیە‌و پێی دەڵێن چاکە‪.‬‬ ‫لێرەدا وەك سەرەتایەك زەردەشت ملمالنێی‬ ‫نێوان بەهێز‌و بێهێز‪ ،‬تێر‌و برسی‪ ،‬شەو‌و‬ ‫رۆژ‪ ،‬تاریکی‌و رووناکی‪ ،‬گەرمی‌و ساردی‪،‬‬ ‫گەورە‌و بچووك‪ ،‬کەم‌و زۆر‌و هەتا دووایی‬ ‫بۆ ئاشکرا بوو‪.‬‬ ‫فروغ مەزدیسنی‪ ،‬ل ‌ه پەڕتووکە گرنگەکەیدا‬ ‫(ب��ە زمانی فارسی) بە ن��اوی (زەردەش���ت‪،‬‬ ‫پەیامبەرێك‪ ،‬کە پێویستە ل ‌ه نوێوە بیناسین)‬ ‫وت���ووی���ه‌ت���ی‪ :‬زەردەش�����ت پ��ەڕت��ووک��ەک��ەی‬ ‫(ئاڤێستا) بە شێوەی تەرزێکی تایبەت بە‬ ‫بیرکردنەوەیەکی قوڵدا داڕشتووە‪.‬‬ ‫ف���روغ وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬وت��ەک��ان��ی زەردەش����ت‬

‫‪187‬‬

‫دوور بوون ل ‌ه هەڵبەستراو‌و ساختەکاری‌و‬ ‫زانیاریی هەڵە‪ .‬ه��ەروەه��ا وتوویه‌تی‪ :‬هیچ‬ ‫گرێکوێرە‌و پەرێشانییەکیان تێدا نییە‪.‬‬ ‫دیسانه‌و ‌ه ل ‌ه سه‌ر لۆجیکەکەی زەردەش��ت‬ ‫وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬گاتاکانی زەردەش���ت ت��ەواوی‬ ‫ئەندێشە‌و فەلسەفەی سەردەمەکەی خۆی ل ‌ه‬ ‫ناو بیرکردنەوەکانیدا ل ‌ه ستەم‌و جوانییەکان‬ ‫کۆکردۆتەوە‪.‬‬ ‫بە پێی ئەم باسە لۆجیکییەی فروغ‪ ،‬زەردەشت‬ ‫ک��ۆش��ش��ە ع��ەق�ڵان��ی��ی��ەک��ان��ی خ���ۆی ب��ە فیڕۆ‬ ‫ن��ەداوە‌و ل ‌ه چوارچێوەی کتێبێکدا (ئاڤێستا)‬ ‫ک��ۆک��ردۆت��ەوە‪ .‬ئەمەش بۆ ئ��ەوە ب��ووە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خەڵك ل ‌ه رێگای خۆتەیارکردن بە زانست‌و‬ ‫زانیارییەوە‌و ل ‌ه پەڕتووکەکەی ئەوەوە فێر‬ ‫ببن‌و بە ناو خەڵکدا باڵوبکرێتەوە‪ .‬کەواتە‬ ‫زان��س��ت‪ ،‬ی��ان بەرئەنجامی ب��ی��رک��ردن��ەوە‌و‬ ‫داهێنانە عەقاڵنییەکانی زەردەش��ت‪ ،‬بووەتە‬ ‫النکەی پێگەیاندنی بیرمەندان‌و پسپۆڕان‪.‬‬ ‫ب��ەم��ەش ه��ەم الی��ەن��گ��ر‌و ه��ەم خوێندکاری‬ ‫بۆ خ��ۆی پێگەیاندووە‌و ئەوانیش بە کۆی‬ ‫ستوونە گرێدراوە لۆجیکییەکەی زەردەشت‪،‬‬ ‫فەرهەنگی کۆمەڵگایان ب��ەرە‌و جێگەیەکی‬ ‫باشتر هەڵکشاندووە‪.‬‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ردەم��ی زەردەش��ت��دا‌و تاکو ئێستاش‬ ‫ف��ەل��س��ەف��ە‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ەره��ەم��ی ع��ەق��ڵ��ی م��رۆڤ��ە‬ ‫پانتایی لێکدانەوە ناوەکییە رۆحییەکان‌و‬ ‫داتاکانی تێگەیشتن‌و لێکدانەوەی دی��اردە‌و‬ ‫ی��اس��اک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و گ��ەردوون��ی��ی��ەک��ان��ی‬ ‫له‌خۆگرتووە‪ ،‬بەاڵم فەلسەفەکەی زەردەشت‪،‬‬ ‫کە وەك بنچینە‌و دایکی هەموو فەلسەفەکانی‬

‫دنیا ئ��ه‌ژم��ارک��راوە‪ ،‬بە قۆناغ‌و پلەبەپلە‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ت���ەواوی گێژاوەکانی کۆمەڵگا رۆچ���ووە‌و‬ ‫زانیارییەکانیشی بێ خۆبەستنەوە بە پلەبەندیی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬فەرهەنگی‪ ،‬مەقامی حکومڕانی‪،‬‬ ‫دارای���ی( ه���ەژاری‌و دەوڵ��ەم��ەن��دی) رەگ��ەز‪،‬‬ ‫رەچەڵەك‪ ،‬ناوچەیی‪ ،‬توانا‌و رەنگ‌و زمان‌و‬ ‫ئایین وەك ئەرکێك بۆ تێڕوانینی سروشت‌و‬ ‫دەوروب�����ەر‌و کۆمەڵگا‌و چ��ەک��دارک��ردن بە‬ ‫زانست‌و زانیاریی هەمەچەشنە‪ ،‬بۆ هەموو‬ ‫پرسەکان پێشکەش بە مرۆڤایەتی کردووە‌و‬ ‫ل ‌ه نێوانیاندا شۆڕش‌و بەرەنگاری‌و تێکۆشانی‬ ‫خەڵك دژ بە ستەمکاری‌و دەسەاڵتە بەزۆر‬ ‫خۆسەپێنەرەکان‪.‬‬ ‫هەر وەك ل ‌ه سپەنتەمەنگات‪ ،‬یەسنای چل‌و‬ ‫هه‌شت ل ‌ه های دوان��زه‌دا هاتووە‪ :‬کەسانێك‬ ‫ب��ە پ��ارێ��زەری واڵت ئ��ەژم��ار دەک��رێ��ن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئەی وەهومەن‪ ،‬بۆ چەسپاندنی فرمانەکانی‬ ‫م����ەزدا ت��ێ��دەک��ۆش��ن‌و ل�� ‌ه جێبەجێکردنی‬ ‫کارەکانیاندا درێغییان نه‌کردووه‌‪ .‬ئەوانە ئەو‬ ‫کەسانەن‪ ،‬ک ‌ه بۆ تێکشکاندن‌و له‌ناوبردنی‬ ‫زۆرداری‌و ستەم‌و دڵڕەقی دەسەاڵتداران بو‬ ‫ستەمکاران‌و زۆرداران هاتوون‪.‬‬ ‫عەبدولاڵ موبلغی ئابادانی‪ ،‬ل ‌ه کتێبەکەیدا بە‬ ‫ناوی (مێژووی ئایینی زەردەشت) وتوویه‌تی‪:‬‬ ‫زەردەش����ت ل�� ‌ه س��ه‌رەت��ای تەمەنییەوە بە‬ ‫خاوەنی رەوشت‌و دلۆڤانی‌‌و نەرمی‌‌و نیانی‬ ‫ناسراوە‪ .‬ل ‌ه کاتی هاتنی وشکەساڵیدا‪ ،‬کە‬ ‫ل ‌ه سه‌ردەمی الوێتیی زەردەشدا روویداوە‪،‬‬ ‫سەبارەت بە مرۆڤە پیرەکان رێز‌و میهرەبانی‬ ‫به‌کارهێناوه‌‌‪ ،‬س��ەب��ارەت ب��ە گیاندارانیش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪188‬‬

‫خۆشەویستی‌و بەزەیی بەکارهێناوه‌‪.‬‬ ‫ه��������ەژاری‌و وش���ک���ەس���اڵ���ی‌و ن���ەب���وون���ی‌و‬ ‫کەمدەرامەتی هەمیشە بۆ کۆمەڵگا پڕن ل ‌ه‬ ‫نائومێدی‌و ن��اڕەح��ەت��ی‌و ب��ێ��زاری‪ .‬تەنانەت‬ ‫ج���اری وا ه��ەی��ە ه�����ەژاران ل�� ‌ه زۆرێ����ك ل ‌ه‬ ‫جێگاکانی دنیادا دەبینرێت‌و ل ‌ه ناو کۆمەڵی‬ ‫ک��وردەواری��ی خۆشماندا هەیە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سه‌ر‬ ‫پاشەڕۆی خواردەمەنی دەژین‪ .‬یان ناچارن‬ ‫بکەونە سواڵکردن‌و دەرۆزەکردن‪ .‬یان کاری‬ ‫ئەوپەڕی ق��ورس‌و گران د ‌هک��ه‌ن‪ ،‬ل ‌ه پێناوی‬ ‫بەدەستهێنانی پارویەك ناندا‪ .‬ئەو کێشەیە‬ ‫ل ‌ه بنەڕەتدا‌و ل ‌ه الی زەردەش��ت کێشەیەکی‬ ‫سیاسی‌و کۆمەاڵیەتییە‌و بەندە بە رێکخستنی‬ ‫کۆمەڵگاوە‪ .‬ل ‌ه ژێر پەیڕەوکردنی یاسادا‌و‬ ‫هێنانەکایەی سیستمێکی یەکسانییە بۆ‬ ‫سامانی واڵت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌رکی پاشا‪ ،‬یان سەرۆك‬ ‫ح��ک��وم��ەت��ەک��ان‪ ،‬ی���ان رێ��ب��ەران��ی واڵت����ه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئەنجامی بدەن‪ .‬له‌گه‌ڵیدا پێویستە هەموومان‬ ‫رێز ل ‌ه یەکتری بگرین‌و پیر‌و پەککەوتەکان‬ ‫له‌بیرنەکەین‌و خزمەتگوزارییان پێشکەش‬ ‫ب��ک��رێ��ت‪ ،‬ه���ەروەه���ا س��روش��ت��م��ان خ��ۆش‬ ‫بوێت‌و دارستان‌و پاوەنەکان نەسوتێنین‌و‬ ‫نەیانبڕینەوە‌و له‌ناویان نەبەین‪.‬‬ ‫ئابادانی ل ‌ه هەمان سەرچاوەدا وتوویه‌تی‪:‬‬ ‫زەردەشت‪ ،‬کە گەیشتە تەمەنی بیست ساڵ‪،‬‬ ‫ب��اوك‌و دای��ك‌و هاوسەرەکەی بەجێهێشت‌و‬ ‫بۆ دۆزینەوەی نهێنییە ئایینییەکان‌و وەاڵمی‬ ‫کێشە رۆحانییەکان ــ کە قواڵیی دەروون��ی‬ ‫ئ���ەوی���ان ش��ێ��وان��دب��وو ـ��ـ ب��ە دەوروب�����ەری‬ ‫ج��ی��ه��ان��دا س���ەرگ���ەردان ب����وو‌ه‌‪ ،‬ب��ە ه��ەم��وو‬

‫الیەکدا رۆیشتووه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ هەموو کەسێکدا‬ ‫کەوتووه‌تە گفتوگۆ‪ .‬تاکو نوری رووناکیی‬ ‫دەروون‌و دڵی روون بکاتەوە‪.‬‬ ‫زەردەش����ت ل�� ‌ه تێکۆشانیدا ب��ۆ گ���ەڕان بە‬ ‫دوای راستیدا‪ ،‬گەلێک س���اردی‌‌و گەرمی‌و‬ ‫ناخۆشیی بینیوە‪ .‬هەر له‌و پێناوەشدا تەنانەت‬ ‫دای���ك‌و ب���اوك‌و ه��اوس��ەر‌و منداڵەکانیشی‬ ‫بەجێهێشتووە‪ .‬زەردەش����ت ل�� ‌ه کردارێکی‬ ‫دەگمەندا وەك یەکەم کەس ــ ل ‌ه سه‌ر بنەمای‬ ‫لۆجیک ل ‌ه کۆمەڵگاکەی خۆی یاخی بووە‪.‬‬ ‫یەکەم داهێنەر بووە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه دووریی کۆمەڵگای‬ ‫مرۆڤایەتی‌و بە درێ��ژای��ی دە ساڵی ت��ەواو‬ ‫ل ‌ه چیای قەندیل ئەشکەوتێکی ک��ردووەت��ە‬ ‫مەنزڵگای خۆی‌و بە دوای وەاڵمدەرەوەیەکدا‬ ‫گ���ەڕاوە‪ .‬عەقڵ‌و بیرکردنەوەی ل ‌ه ت��ەواوی‬ ‫ف��ەره��ەن��گ��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و خێڵەکیی ئ��ەو‬ ‫سەردەمە خاڵی کردۆتەوە‌و ل ‌ه رەچەتەیەکدا‬ ‫وەك بیردۆزێکی ئاڵۆز دەستی پێکردۆتەوە‪.‬‬ ‫بەم کارەی یاخیبوونی شوناسایی کردووە‪.‬‬ ‫یاخییەك‪ ،‬کە بتوانێت بەستەڵەکی بیرکردنەوە‬ ‫سوننەتییەکانی کۆمەڵگا بگۆڕێت‪ .‬ت��ەواوی‬ ‫داتاکانی بیری زانایانی سەردەمەکەی خۆی‬ ‫ش��ک��ان��دووە‪ .‬یاخیبووە‌و ل��ه‌ن��او ئاخنی ئەم‬ ‫یاخیبوونەیدا رووی ل ‌ه ناخی خۆی کردووە‌و‬ ‫ژیاریی خۆی کردۆتە سەنگی مەحەك‪ .‬ل ‌ه‬ ‫رووداوەکانی روانیوە‌و لێکۆڵینەوەی وردی‬ ‫ل�� ‌ه س���ه‌ر ک�����ردووه‌‪ .‬زەردەش�����ت ب��ە دوای‬ ‫دۆزینەوەی بنەچەی پێکهاتە‌و دروستبوونی‬ ‫م���رۆڤ‌و ئ���اژەڵ (ت���ەواوی زی��ن��دەوەرەک��ان‪،‬‬ ‫بێجگە ل ‌ه م��رۆڤ)‌و رووەک���دا گ���ەڕاوە‪ .‬ئەم‬

‫‪189‬‬

‫س��ێ ب���وون���ەوەرە ل�� ‌ه الی زەردەش����ت سێ‬ ‫پایەی ژیان له‌سه‌رکردنی زەوی بووە‪ .‬ئاو‌و‬ ‫خاك‌و هەوا‌و گەرمی (ئاگر)ی بە بنچینەی‬ ‫پێکهاتەکانی ئەوان زانیوە‪ .‬هەر بۆیە تەواوی‬ ‫لۆجیکەکەی بە شێوەیەکی راست‌و دروست‬ ‫بەرهەمهێناوە‪ ،‬ک ‌ه هەرگیز هیچ زانا‌و دانا‌و‬ ‫دۆزەرەوەی���ەک���ی زان��س��ت��ی‌و کۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫گ��ەردوون��ن��اس��ێ��ك ن��ەی��ت��ووان��ی��وە خ��ۆی��ان��ی‬ ‫ل��ێ ب��دزن��ەوە‪ .‬تەنانەت ل�� ‌ه س��ه‌ر زەوی��ی��ەوە‬ ‫پ��ەڕی��وەت��ەوە گێتی‌و کاکێشانەکانیشی ل ‌ه‬ ‫چوارچێوەی تەونێکی جاڵجاڵۆکەیی چڕو پڕدا‬ ‫پێناسە کردووە‪ .‬هەروه‌ک چۆن ئەندێشەکانی‬ ‫پێشکەش بە مرۆڤایەتی ک���ردووە‌و داوای‬ ‫کردوو ‌ه ل ‌ه رێگای دۆزینەوەکانییەوە کۆمەك‬ ‫وەربگرن‌‪ .‬ل ‌ه ئهوندگات یەسنای ‪ ،٣١‬های‬ ‫یازدەیەمدا هاتووە‪ :‬تۆ ئەی سروشت هەر‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رەت��ای رۆژی ی��ەک��ەم��ەوە ب��ە هۆی‬ ‫ژیریی‌و زانایی خۆتانەوە‪ ،‬بۆ مرۆڤ هێزی‬ ‫بیرکردنەوەتان پێكهێناوە‪ .‬تۆ ئەی راستی‬ ‫ب���ەم ج����ۆرە م����اددەی����ەی‪ ،‬ک�� ‌ه ئێستا ه��ەن‬ ‫مرۆڤتان دروستکردووە‪ .‬هەتا هەر کەسێك‬ ‫بە گوێرەی بیروباوەڕی ناو ناخی خۆی‌و‬ ‫ویست‌و خواستەکانی ب ‌ه ئ��ازادان��ە رەفتار‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫زەردەشت بۆ رۆچوونە ناو راستییەکانەوە‌و‬ ‫دۆزینەوەی کۆڵەکە سەرەکییەکانی گۆڕینی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��گ��ا پ��ێ��وی��س��ت��ی ب���ە ک��ۆم��ەڵ��ن��اس��ی��ن‌و‬ ‫مرۆڤناسین بووە‪ .‬سەبارەت بە کۆمەڵناسیی‬ ‫زەردەش��ت وەك خۆی ل ‌ه گاتاکانیدا باسی‬ ‫ک������ردووە ئ��اس��ان��ک��اری��ی‌ی��ەک��ی زۆری بۆ‬

‫شیتەڵکردنی فەرهەنگی کۆمەڵگا‌و چۆنێتی‬ ‫ژیانیان ک��ردووە‪ ،‬کە پێی واب��ووە کۆمەڵگا‬ ‫ل�� ‌ه جەنگێکی ب���ەردەوام���دای���ە‪ ،‬ل�� ‌ه پێناوی‬ ‫دەستکەوتی سامان‌و سەرۆکایەتیکردندا‪.‬‬ ‫خەڵکیش بە سەر گروپ‌و تاقمی جۆراوجۆردا‬ ‫داب���ەش���ب���وون‌و ب���ە پ��ێ��ی ب��ی��رک��ردن��ەوەی‬ ‫خۆیان بەرگریی ل ‌ه مانەوەی بیروباوەڕ‌و‬ ‫دەس��ت��ک��ەوت‌و س��ام��ان‌و واڵت‌و زێدەکەیان‬ ‫دەکەن‌و قوربانیی بۆ دەدەن‪ .‬ئەم قوربانیدانە‬ ‫ل ‌ه شێوەی جیاواز جیاوازدا دەکرێتە خەاڵتی‬ ‫بیروباوەڕەکەیان‪ .‬بۆ کردنەوەی دەالقەیەک‬ ‫ل ‌ه پێناوی بەدەستهێنانی زانستی گەیشتن بە‬ ‫چارەسەردا‪ ،‬پێویستی بە مرۆڤ شوناسییە‪.‬‬ ‫وەك زەردەشت روو دەکاتە ئاهورا (سروش)‬ ‫(چ��ەق��ی ب��ی��رک��ردن��ەوەک��ەی) ل�� ‌ه ئهوندگات‪،‬‬ ‫یەسنای ‪ ،٣١‬های پانزەهەمدا‪ ،‬وتوویه‌تی‪ :‬ل ‌ه‬ ‫تۆ دەپرسم ئەی ئاهورا سزای ئەو کەسانە‬ ‫چییە‪ ،‬کە لە رێی سەرکەوتنی بەدکاران‌و‬ ‫درۆپەرستانەوە هەمیشە ل ‌ه تەالشدان‪ .‬ئەو‬ ‫بەدکار‌و بەدڕەفتارانە‪ ،‬ک ‌ه بێجگە ل ‌ه ئازاردانی‬ ‫ئاژەڵ‌و کرێکار‌و وەرزێرەکان کارێکی دیکەی‬ ‫باشیان لێ ناوەشێتەوە‪.‬‬ ‫م��رۆڤ��ن��اس��ی ل�� ‌ه الی زەردەش�����ت ل�� ‌ه دوو‬ ‫ت�����ەوەردای�����ە‪ .‬ئ���ەوان���ی���ش ژی������اری (وەك‬ ‫ب��ی��روب��اوەڕ‌و زان��ی��اری��ی��ەک��ان��ی‌و فەرهەنگی‬ ‫کۆمەڵگاکەی)‌و کەسێتی (رەوشت‌و گوفتار‌و‬ ‫هەڵوێست)ن‪ .‬وەك ل ‌ه ئهوندگات‪ ،‬یەسنای ‪،٣١‬‬ ‫های پێنجەمدا هاتووە‌و وتوویه‌تی‪ :‬ئەمەوێت‬ ‫ت��وان��ای ج��ی��اک��ردن��ەوەی ک��اری ب��ەد‌و ک��اری‬ ‫چاکم هەبێت‪ .‬تێبگەم‌و ل ‌ه ژی��اری خۆمدا‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪190‬‬

‫هەڵی بسەنگێنم‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ی الی��ەن��ی ژی��اری��ی م��رۆڤ��ە ل�� ‌ه دوو‬ ‫الیەنی دیاریکراوی خۆجێیدا کۆکراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەوانیش الی��ەن��ی چ��اک��ە‌و الی��ەن��ی خراپەیە‪،‬‬ ‫چونکە زەردەش��ت ل ‌ه ملمالنێی هەمیشەیی‬ ‫ن��او کۆمەڵگا‌و س��روش��ت‌و دەوروب����ەرەوە‬ ‫بۆی دەرکەوتووه‌‪ ،‬ک ‌ه هێشتا ل ‌ه ناو قواڵیی‬ ‫بیرکردنەوەکانی مرۆڤدا دوو الیەن هەمیشە‬ ‫م��ل��م�لان��ێ دەک�����ەن‪ .‬ه���ەر الی���ەن���ەو ب��ە پێی‬ ‫زانستی کەسەکە‪ ،‬ک�� ‌ه ت��رس‌و دەس���ەاڵت‌و‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی‌و فەرهەنگ‪ ،‬رەنگدانەوەیان‬ ‫تێیدا دەبێت‌و کاریگەریی ل ‌ه سه‌ر بوونییەتی‬ ‫ل ‌ه ناو بیرکردنەوە‌و ناخیدا دادەنێت‪ .‬وەك‬ ‫ل ‌ه ئهوندگات‪ ،‬یەسنای ‪ ،٣١‬های شانزەیەمدا‪،‬‬ ‫هاتووە‪ :‬ل ‌ه تۆ دەپرسم ئەگەر زانایەك بە‬ ‫هۆی راستی‌و دروستیی خۆیەوە ئارەزووی‬ ‫ئەوە بکات‪ ،‬ک ‌ه سوود بە ماڵ‌و شار‌و دێهات‌و‬ ‫خانوو‌ەکان بگەیەنێت‪ ،‬ئه‌گەر بیەوێت وەك‬ ‫ئێوە بەدڵتان بێت‪ ،‬هەڵسوڕێت‪ ،‬داخۆ کەی‬ ‫بە خواستەکانی خۆی دەگات‌و بە چ جۆرێك‬ ‫دەشێت بۆ بە ئەنجامگەیاندنی کارەکانی‬ ‫رەفتار بکات؟‬ ‫ک��اری��گ��ەری��ی ئ��اڵ��وگ��ۆڕی ژی���ان ل�� ‌ه لۆجیکی‬ ‫سەردەشتدا بە شێوەیەکی بەرچاو دیارە‌و‬ ‫پێی وایە ئاڵوگۆڕی شارستانیەتی مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫بەدیهێنانی زانستی پیشەسازیی دەستکرد‌و‬ ‫کارگەی هاڕینی گەنم‌و پەیدابوونی هەوجاڕ‌و‬ ‫ج��ەن��ج��ەڕ‌و داس‌و ت���ەوراس���ی ئ��اس��ن��ی��ن‌و‬ ‫شمشێری پ��ۆاڵی��ی��ن‌و گالیسکەی جەنگی‌و‬ ‫گالیسکەی گ��واس��ت��ن��ەوەدا‌و دۆزی���ن���ەوەی‬

‫رێگای ئاسان بۆ چنینی ف��ەرش‌و راخ��ەر‌‪،‬‬ ‫هەروەها بەخێوکردنی ئ��اژەڵ‌و کشتوکاڵ‌و‬ ‫هەڵگرتن‌و عەمبارکردنی ئ��او‌و پێکهێنانی‬ ‫ئەستێڵ‌و گ��ل��دان��ەوەی ئ���اوی ب��ەه��اران بۆ‬ ‫بەکارهێنانەوەی جارێکی‌تر ل�� ‌ه هاویندا‌و‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ی پ��ردی تۆکمە‌و باڵەخانەی‬ ‫بەردینی زەبەالح‪ ،‬کاریگەریی زۆری هەیە ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بەرەوپێشچوونی ژیاریی خەڵك‪.‬‬ ‫ئەو دوو الیەنە (ب��اش‌و خراپەی ناو ناخی‬ ‫ت��اك) ب��ە الی زەردەش���ت���ەوە دوو جیهانی‬ ‫ب��ە ی��ەک��ەوە گ���رێ���دراون‪ .‬ه��ەردووک��ی��ان بە‬ ‫یەکەوە له‌دایكبوون‌و بە یەکیشەوە دەمرن‪،‬‬ ‫چونکە تاکو چاکە هەبێت خراپەش هەیە‌و‬ ‫بە پێچەوانەشەوە‪ .‬بۆیە ب��ەردەوام بە پێی‬ ‫ت��وان��ای ژی��اری��ی ک��ەس��ەک��ە‌و ه��ەڵ��ک��ەوت��ەی‬ ‫سروشتی کۆمەڵگاکەی‌و فەرهەنگەکەی‌و‬ ‫بواردانیان ل ‌ه ملمالنێ‌و زۆران��ب��ازی��دان‪ .‬بۆ‬ ‫ه��ەر بڕیارێك کەسەکە دەگ��ەڕێ��ت��ەوە سەر‬ ‫توانای زانایی‌و دانایی ل ‌ه بەردەم پرسەکەدا‌و‬ ‫بە پێی تێگەیشتنی خۆی‌و بەرژەوەندییەکانی‬ ‫بڕیار دەدات‪ .‬جاری وا هەیە مرۆڤ ناتوانێت‬ ‫ل��ه‌ ژێ���ر ک��اری��گ��ەری��ی ب����اوەڕی ب���اوی ن��او‬ ‫کۆمەڵگاکەی دەربچێت‌و بە پێی خواستی‬ ‫سروشتی خۆی بێ گەڕانەوە بۆ ملمالنێکانی‬ ‫ن��اخ��ی‪ ،‬ک��ه‌ دەب��ێ��ت ب��ە ب��اش��ی رەف��ت��اری��ان‬ ‫پێبکات‪ ،‬بڕیار دەدات‪ .‬جا ئەگەر ئەو تاکە‬ ‫توانای هەبوو بە سەر خۆیدا زاڵ ببێت‪ ،‬یان‬ ‫کۆمەڵگاو فەرهەنگەکەی سەردەمی زێڕینی‬ ‫پێشکەوتنیان بوو‪ ،‬ئەوا هەر هەمان شێوەی‬ ‫پێشووە‌و نەگۆڕاوە‪ .‬بۆیە الیەنی ژیاریی تاك‬

‫‪191‬‬

‫هەمیشە ب���ەردەوام دەبێت ل ‌ه زۆرانبازیی‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیدا‪ .‬ئەم دوو الیەنە‪ ،‬کە یەکێکیان‬ ‫دەبێتە بڕیار‪ ،‬تەواو پێناسەی خو‌وڕەوشتی‬ ‫کەسەکە دەکات‌و دەبێتە هەڵوێست بۆی‪ .‬بۆ‬ ‫ئ��ەوەی بیهێڵێتەوە‪ ،‬پارێزگاریی لێ دەکات‪.‬‬ ‫کۆمەڵگاش بۆ بەردەوامیدان بە یاساکانی‬ ‫خ��ۆی‪ ،‬کە لە کۆمەڵێك یاسای رێکخراوی‬ ‫روحانی‪ ،‬یان دەروونی پێكهاتووە‪ ،‬سەرخانی‬ ‫فەرهەنگەکەی خ��ۆی‪ ،‬وەك رەگێکی ژیان‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ک��ردووه‌‪ .‬بە بەڕێوەبەری کۆمەڵگا‬ ‫پێناسەی دەکات‌و بۆ هێشتنەوەی قوربانیی‬ ‫ب��ەه��ێ��زی ب��ۆ دەدات‪ .‬وەك ل�� ‌ه ئهوندگات‪،‬‬ ‫ی��ەس��ن��ای ‪ ،٣١‬ه��ای ه��ەژدەی��ەم��دا ه��ات��ووە‪:‬‬ ‫هیچ کەس ل ‌ه ئێوە‪ ،‬نابێت گوێ بۆ وتاری‬ ‫دێوپەرستەکان بگرێت‪ ،‬چونکە ئەوانە ماڵ‌و‬ ‫دێ��ه��ات‌و ش���ار‌و ئ���اوەدان���ی‌و خ��ان��ووه‌ک��ان‬ ‫دووچ��اری نەبوونی‌و ه��ەژاری‌و کەساسی‌و‬ ‫بەدڕەوشتی دەک��ەن‪ .‬بۆیە پێویستە ئەوانە‬ ‫بەهێزی چەك له‌ناوببرێن‌و ل ‌ه خۆتان دووری‬ ‫بخەنەوە‪.‬‬ ‫خ���ەس���ڵ���ەت���ی چ������اك‌و خ������راپ ل����ه‌ دی����دی‬ ‫زەردەشتەوە راشکاوانە شیکراوەتەوە‌و ل ‌ه‬ ‫زۆرانبازیی ناو ناخی هەر تاکێكدا پێكدێت‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ب��ە چ ئ��اڕاس��ت��ەی��ەک��دا ه��ەن��گ��اوی��ان پێ‬ ‫دەنێت‪ .‬بۆیە بە الی زەردەشتەوە پێویست ‌ه‬ ‫مرۆڤ هەمیشە ل ‌ه قۆناغی یاخیبوونی ناو‬ ‫ناخی خ��ۆی��دا بێت‪ .‬زۆران��ب��ازی‌و ملمالنێی‬ ‫بەردەوام له‌گه‌ڵ راست‌و هەڵەدا بکات‪ .‬وەك‬ ‫ل ‌ه ئهوندگات‪ ،‬یەسنای ‪ ،٣١‬های نۆزدەیەمدا‬ ‫هاتووە‪ :‬دەبێت گوێ له‌و که‌سان ‌ه بگریت‪ ،‬کە‬

‫لە گشت کارەکانیاندا راست بن‪ ،‬هەروەها‬ ‫ل���ه‌و زان��ای��ان��ەی‪ ،‬ک��ە دەرم���ان���ی زام��ەک��ان��ی‬ ‫م����رۆڤ دەک�����ەن‪ ،‬ه���ەروەه���ا دەب��ێ��ت گ��وێ‬ ‫له‌وانە بگریت‪ ،‬کە بۆ چەسپاندنی گوفتار‌و‬ ‫بیروباوەڕەکانیان بۆ ناو ئاگریش دەچن‪.‬‬ ‫هەر ئەو ئاگرەی بۆ هەردوو الیەنی چاکە‌و‬ ‫خراپە داده‌گیرسێندرێت‪.‬‬ ‫بیرکردنەوەی لۆجیکی زامنی سەرکەوتنی‬ ‫زەردەش��ت بووە‪ .‬هەر ئەمەش وایکردووە‪،‬‬ ‫ک ‌ه زەردەش���ت وەك پەیامبەرێکی ژیاریی‬ ‫س���ەردەم���ەک���ەی خ���ۆی ب��ن��اس��رێ��ت‪ .‬بێجگە‬ ‫له‌وەش تەواوی ئەو بۆشاییەی پڕکردەوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه کۆمەڵگای ئەو کاتە ل ‌ه نێو ژیار‌و ژیانیاندا‬ ‫پێوەی نااڵندوویانه‌‪.‬‬ ‫چه‌ندان سەرچاوە دەرب��ارەی زەردەش��ت‌و‬ ‫پ���ەی���ام���ەک���ەی ه���ەی���ە‪ .‬زۆرب����ەی����ان الی��ەن��ە‬ ‫روحییەکانیان وەك خ��ۆی پێکاوە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫هیچیان ل��ه‌م��ەڕ پ��رس��ی کۆمەڵناسییەوە‌‪،‬‬ ‫ه���ەروەه���ا ل��ه‌م��ه‌ڕ پ��رن��س��ی��پ‌و بنچینەکانی‬ ‫لۆجیکی زەردەشتەوە نەیانتوانیوە تێراومان‬ ‫ب��ک��ەن‪ .‬زۆرێ����ك‪ ،‬ک��ە ل��ەم��ەڕ زەردەش����ت‌و‬ ‫پەیامەکەیەوە نووسیوێتی بێ ئەوەی ئاوڕ‬ ‫ل ‌ه کانگای بەرهەمهێنانی بیرکردنەوەکانی‬ ‫ب����دەن����ەوە‪ .‬ج����ارێ ج��ەن��گ��ی دژ ب���ە ی��ەک��ی‬ ‫م��ێ��ژووی س��ەره��ەڵ��دان‌و جێگەی لێژیانی‬ ‫زەردەشتیان ک��ردووە‪ ،‬ک ‌ه هیچ بەردێکی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر باڵەخانەکەی زەردەشتییەت دانەناوە‪،‬‬ ‫چونکە ئەو ناوچانەی ئ��ەوان کردوویانەتە‬ ‫جێگەی مشتومڕ ی��ەك ن��اوچ��ەی ف��ره‌وان��ی‬ ‫خ��اوەن فەرهەنگ ب��وون‪ .‬ئەمەش ل ‌ه هێزی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪192‬‬

‫لۆجیکەکەی کەم ناکاتەوە‪.‬‬ ‫هیچ کەسێك ل ‌ه خۆی رانەبینیوە بە شێوەیەکی‬ ‫مەیدانی‪ ،‬کە لەگەڵ عەقڵیەتی هەنووکە‌و‬ ‫ئەوکاتی کۆمەڵگادا بگونجێت دەس��ت بۆ‬ ‫لۆجیکەکەی ب��ەرێ��ت‪ ،‬بەڵکو س��رودەک��ان��ی‪،‬‬ ‫وەك تەشی‪ ،‬بێ هەڵوێستەکردن ل ‌ه سه‌ر‬ ‫پنتەکانی ژیان‌و تێفکرین‌و کردار‌و رەوشتی‬ ‫ت���اك‌و کۆمەڵگای ئ��ەو ک��ات�� ‌ه دەڕێ��س��ن��ەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەم رس��ت��ن��ە ب��ێ ئ��ەن��ج��ام��ەش ل��ه‌ ت��اق��ەت��ی‬ ‫لۆجیکەکەی ک��ەم��ک��ردۆت��ەوە‌و ل�� ‌ه ف��ک��رەوە‬ ‫گۆڕیویان ‌ه ب��ە س���روش‪ .‬ه��ەرچ��ەن��دە بەندە‬ ‫دەست نابەم بۆ جیاکردنەوەی پەیامەکەی‬ ‫زەردەشت ل ‌ه سروش‪ ،‬بەڵکو گەرەکمە خاڵە‬ ‫ئاڵتوونییە لۆجیکییەکانی بناسێنم‌و شیان‬ ‫بکەمەوە‪ .‬وەك وتم پێم وایە بیرکردنەوەی‬ ‫لۆجیکییانەی زەردەش�����ت خ��اڵ��ی پ��ت��ەوی‬ ‫زامنکردنی سەرکەوتنی ب��ووە‪ .‬ئەمەش بە‬ ‫ش��ۆڕب��وون��ەوەی ب��ە ن��او چ���ەق‌و چڵەکانی‬ ‫کۆمەڵگادا دەستەبەری کردووه‌‌و هەموو ئەو‬ ‫زانیارییانەی له‌خۆگرتووە‪ ،‬ک ‌ه کۆمەڵناسێکی‬ ‫هەنووکە‌و له‌م چەرخەدا درکیان پێ دەکات‪.‬‬ ‫زەردەش���ت تاکە پەیامبەری راستەقینەی‬ ‫بەرگریکردن بووە ل ‌ه ( راستی)‪ ،‬چونکە ل ‌ه‬ ‫الی ئەو راستییه‌کی موتڵەق نەبووە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫راستی چ��ەردەی��ەك ب��ووە ل ‌ه ژەک��ی عەقڵ‪.‬‬ ‫عەقڵیش وەك ژیاری شوناسی مرۆڤ‪ ،‬بۆ‬ ‫جیاکردنەوەی ل ‌ه ئ��اژەڵ هەڵگری کۆمەڵێك‬ ‫زان��ی��اری ب���ووە‪ ،‬ک��ە ل��ە رێ��گ��ای��ەوە پ��ەی بە‬ ‫ژیان براوە‪ .‬ل ‌ه ناو ژیانیشدا‪ ،‬ک ‌ه مرۆڤگەلی‬ ‫هەنووکە‌و ئەو کات بە کۆمەڵ ژیاون‌و دەژین‪.‬‬

‫هەر کەسە‌و بە جیا کەسێتی‌و خووڕەوشت‌و‬ ‫بیروباوەڕی خۆی هەبووە‌و ئەمانە هەموو‬ ‫بە یەکەوە کارلێکیان کردووە‌و فەرهەنگیان‬ ‫پێكهێناوە‌و پێی ناسراونەتەوە‪ .‬بۆ رێکخستنی‬ ‫ئ��ەم حەشاماتەش پێویستی بە لۆجیکێکی‬ ‫ئەقاڵنی هەبووە‌و له‌و نێوەندەدا پەڕتووکی‬ ‫(ئاڤێستا)ی بەرهەمهێناوە‪.‬‬ ‫زەردەش�����ت ل��ێ��زان��ان��ە ب��ە وری���ای���ی���ەوە‌و ل ‌ه‬ ‫پەیامەکەیدا توانیویەتی تەواوی دیاردەکانی‬ ‫ناو کۆمەڵگا‪ ،‬ل ‌ه بێژنگ بدات‌و هەموویان ل ‌ه‬ ‫دیدێکی لۆجیکانەوە‌و زانستییانە بپاڵێوێت‪،‬‬ ‫کە گرێیەکی ل ‌ه مێژینەی ئاستی تێگەیشتنی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��گ��ای ک�����ردەوە‪ ،‬ک��ە ن��ەی��ان��ت��وان��ی��ب��وو‬ ‫نیشانە عەقاڵنییەکان بشکێنن‌و ل ‌ه دیدێکی‬ ‫خ��وراف��ی��ان��ەی ب�����اوەوە‪ ،‬ل�� ‌ه دەوروب���ەری���ان‬ ‫روان��ی��وه‌‪ .‬ئ��ەو ب��ە بەرهەمهێنانی ئاڤێستا‬ ‫جیهانی له‌رزاند‌و گۆڕانکارییەکی ریشەیی ل ‌ه‬ ‫پێودانگە عەقاڵنییەکاندا کردووه‌‪.‬‬ ‫زەردەشت ل ‌ه ئاڤێستادا بە روونی دیارە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫لێکۆڵینەوەکانی ل ‌ه ناو پانتاییە جیاجیاکانی‬ ‫ف��ەره��ەن��گ‌و ب��ی��روب��اوەڕەک��ان��ی کۆمەڵگادا‬ ‫ئەمدیو‌و ئەودیو پێکردووە‌‪ .‬هەموویانی ــ‬ ‫بێ بازدان بەسەریاندا لێکداوەتەوە‪ .‬جۆگەلە‬ ‫بچووکەکانی ل ‌ه یەك رودخانەی لۆجیکیدا‬ ‫تێکەڵ بە جیهانی بیرکردنەوە دانسقەکانی‬ ‫خ��ۆی ک���ردووە‪ .‬ب��ەم رێگایەش توانیویەتی‬ ‫ک����وان����ووی ه�������ەزاران س���اڵ���ی ک������وژاوەی‬ ‫مرۆڤایەتی پڕبکاتەوە ل ‌ه پشکۆی گەشاوەی‬ ‫دی��دو تێڕوانینە عەقاڵنییەکان‌و جارێکی‌تر‬ ‫شوناسی بۆ مرۆڤ داڕشتۆتەوە‪.‬‬

‫‪193‬‬

‫ئ���اڤ���ێ���س���ت���ا وه‌ک ئ���������ەوەی ه���ەن���ووک���ە‬ ‫له‌بەردەستدایه‌‌و بە تایبەت ل ‌ه پەڕتووکی‬ ‫(دی��ن ک��ورد) (دیینی ک���ورد)ەوە وەرگیراوە‬ ‫بە مێژوویەکی دوور‌و درێ��ژدا تێپەڕبووه‌‪.‬‬ ‫ئەو زەردەشتییانەشی‪ ،‬کە لە هیندستانن‌و‬ ‫پ��ەڕت��ووک��ی ئاڤێستایان وەك دیارییەکی‬ ‫گ��ەورە‌و گ��ران بە دەم��ی (ب�� ‌ه زاره‌ک���ی)‌و بە‬ ‫نووسین ب��ۆ ئێمە خستووەتە ب��ەردەس��ت‪،‬‬ ‫هەروەها ئەو دەق��ەی ئاڤێستا‪ ،‬کە هەنوکە‬ ‫له‌بەردەستدای ‌ه هێشتا نابێتە سەرچاوەیەکی‬ ‫تەواو بۆ تێگەیشتن ل ‌ه دیدەکانی زەردەشت‪،‬‬ ‫چونکە ئەگەر زانیاریی ورد له‌مه‌ڕ مێژووی‬ ‫ئەو سەردەمە‌و شێوەی ژیانی کۆمەڵگاکەی‬ ‫هەنگاوبەهەنگاو وەرنەگرین‪ ،‬ئەوا هەرگیز‬ ‫ن��اک��رێ��ت ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەک��ی زانستییانەی‬ ‫راست‌و دروست‌و لۆجیکییانەمان دەستگیر‬ ‫ببێت‪ .‬هەروه‌ک چۆن ئیبن خەلدون ل ‌ه کتێبە‬ ‫بەناوبانگەکەیدا دەرب���ارەی نووسینەوەی‬ ‫م��ێ��ژوو‌‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا م��ێ��ژوون��ووس��ەک��ان��ەوە‬ ‫وتوویه‌تی‪ :‬هەواڵی واڵت��ان‌و بەسەرهات‌و‬ ‫رووداوی چاخە یەکەمینەکان کۆدەکەنەوە‌و‬ ‫بۆمانی دەن��ووس��ن‪ .‬وێنەیەکی داڕن��راوم��ان‬ ‫ل ‌ه نێوەڕۆکەکانیان بۆ دەگ��وازن��ەوە‪ .‬وەك‬ ‫شمشێرێك له‌ کێالن دەرهێنرابێت‪.‬‬ ‫بە پێی ئەم پێودانگەی ئیبن خەلدون‪ ،‬گەورە‬ ‫بیرمەندی ع��ەرەب هەموو ئ��ەو مێژووەی‬ ‫گەیشتۆتە دەستمان مێژوویەکی کەرتکراو‌و‬ ‫نیوەناچڵ‌و ن��ات��ەواوە‪ .‬بە تایبەت مێژووی‬

‫سەرهەڵدانی زەردەشت‌و بەرهەمەکەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫وەك لێکۆڵەره‌وان‪ ،‬کۆکن ل ‌ه سه‌ر ئه‌وه‌ی‬

‫نزیکەی سێ هەزار ساڵ له‌مەوبەر بووە‪.‬‬ ‫بۆ ئەمەش جەالل ئەمین بەگ ل ‌ه پەڕتووکەکەیدا‬ ‫(ئ��اوێ��س��ت��ا)‪ ،‬دوای لێکۆڵینەوەیەکی ورد‌و‬ ‫بەکارهێنانی دەی��ان سەرچاوەی مێژوویی‪،‬‬ ‫ل ‌ه الپ��ەڕە بیستدا نووسیویەتی‪ :‬زۆرب��ەی‬ ‫ن����ووس����ەران����ی خ�����ۆره�����ەاڵت‌و خ���ۆرئ���اوا‬ ‫نووسیویانە‪ ،‬ک ‌ه ساڵی ‪٦٦٠‬ی پێش زایین‬ ‫له‌دایكبووە‌و ل ‌ه ساڵی ‪٥٨٣‬ی پێش زایین‬ ‫کۆچی دوایی کردووە‪.‬‬ ‫ک���ەوات���ە ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ەم��ان ل��� ‌ه رووی‬ ‫ماتماتیکییەوە ب��ۆ س��اڵ��ی ل��ه‌دای��ك��ب��وون‌و‬ ‫س���ەردەم���ی ژی���ان���ی پ��ش��ت ب���ەم ه��ەن��گ��اوە‬ ‫شیکارییەی س��ەرەوە دەبەستێت‌و هەوڵی‬ ‫یەکالییکردنەوەی فەرهەنگ‌و شێوەی ژیانی‬ ‫ئەودەم‪ ،‬له‌گه‌ڵ بابەتەکەدا‪ ،‬دەگونجێنین‪ .‬ل ‌ه‬ ‫کاتێکدا من دڵنیام شاڕێگەکەمان دۆزیوەتەوە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ئ���ەم دۆزی��ن��ەوەی��ە ئاسانکارییەکی‬ ‫ئ��ەوت��ۆم��ان ب��ۆ ن��اک��ات‪ .‬ئ��ەگ��ەر ب��ە ت���ەواوی‬ ‫ش��ارەزای مێژووی ئەو دەم��ەی کۆمەڵگا‌و‬ ‫پێشکەوتنەکانی ئەو سەردەمە نەبین‪ ،‬مەگەر‬ ‫ل�� ‌ه رێ��گ��ای تێکستەکانی زەردەش���ت���ەوە ل ‌ه‬ ‫ئاڤێستادا بێت‪ ،‬ک ‌ه رەگەزێکی لۆجیکییانەی‬ ‫عەقاڵنیی هەیە‪ .‬ه��ەر وەك ئیبن هەیسەم‬ ‫ل�� ‌ه پ��ەڕت��ووک��ی (ئ��ەل��م��ەن��ازر)دا‪ ،‬وتوویه‌تی‪:‬‬ ‫سەرنجی زۆرێك ل ‌ه راو بۆچوونەکانم داوە‌و‬ ‫دەبینم هیچ هودەیەکیان نییە‪ .‬رێچکەیەکمان‬ ‫ب���ەرەو ه��ەق ناخەنە ب����ەردەم‌و رێبازێکی‬ ‫ب��اش��ی��ش��م��ان ن��ی��ش��ان ن����ادەن ب����ەرەو رێ��ی‬ ‫دڵنیاکەر‪ .‬ل ‌ه ئەنجامدا هەستم کردوو ‌ه ناتوانم‬ ‫بگەمە هەق‪ ،‬مەگەر ل ‌ه رێی ئەو بۆچوونانەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪194‬‬

‫بێت‪ ،‬ک ‌ه رەگ���ەز‌و پێکهێنەرەکەی مەسەلە‬ ‫هەستییەکان ب��ێ��ت‌و ف��ۆڕم��ەک��ەش��ی پرسە‬ ‫عەقڵییەکان بێت‪.‬‬ ‫کۆمەڵگا ل ‌ه هەموو سەردەمە جیاوازەکاندا‬ ‫ب��ە دوای رەگ��ەزەک��ان��ی خ��ۆش��گ��وزەران��ی‌و‬ ‫بەدەستهێنانی پێداویستییەکانی ژیانی خۆیان‬ ‫کەوتوون‌و ل ‌ه هه‌وڵی دۆزینەوەی ئاسانترین‬ ‫رێ���گ���ادان ب��ۆ پێگەیشتنیان‪ .‬ه��ەم��وو ئ��ەو‬ ‫پێداویستیانەشی‪ ،‬ک ‌ه پێویستیی هەمیشەییانە‬ ‫باسیان لێکردووە‌و هەوڵی پاراستنیان داوە‪.‬‬ ‫زەردەش���ت هەمیشە زانستییانە ب��ە دوای‬ ‫کەرەستەکانی پێکهێنانی ژی��ان��دا گ���ەڕاوە‪.‬‬ ‫ه���ەروا ب��ە ق��واڵی��ی پێکهاتەکانی م���اددەی‬ ‫زی���ن���دوودا گ�����ەڕاوە‌و ل�� ‌ه رەوان ( رۆح)‌و‬ ‫له‌دایکبوون‌و مردنی کۆڵیوەتەوە‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ل ‌ه پێکهاتە بنچینەییەکانی جەستەی مرۆڤ‌و‬ ‫ئ��اژەڵ‌و زی��ن��دەوەر‌و درەختی کۆڵیوەتەوە‪.‬‬ ‫ویستوویەتی بزانێت‪ ،‬ئایا ژی��ان ل ‌ه چەند‬ ‫پێکهاتەی سەرەکی پێكهاتووه‌‌و ئەوانە چین؟‬ ‫وێڕای تاقیکردنەوە بەردەوامه‌کانی‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه‬ ‫ن��او ناخی خۆیدا رۆچ���ووە‌و ت��ەواوی ژیار‬ ‫(عەقڵ)ی خۆی بۆ تێگەیشتن له‌و نهێنییانە‬ ‫خستۆتەگەڕ‌و ت��ەون��ە جاڵجاڵۆکه‌ییەکانی‬ ‫نهێنییەکانی ژیانی شیکردۆتەوە‪ .‬تەنانەت بە‬ ‫ئه‌وەشەوە نەوەستاوە‌و دەستی بۆ پرسیارە‬ ‫ونبووەکانیش ب����ردووە‪ .‬ب��ەم��ەش راستیی‬ ‫بەرهەمهێناوە‌و کۆمەڵگای بە شێوەیەکی‬ ‫زیره‌کانه‌ی لۆجیکی ئاڕاستەکردووە‪.‬‬ ‫ئی‪.‬م‪.‬دیاکۆنۆڤ ل ‌ه کتێبەکەیدا ل ‌ه ژێر ناوی‬ ‫م��ی��دی��ادا‪ ،‬ل�� ‌ه الپ���ەڕە چ���وار س���ه‌دو په‌نجاو‬

‫ش����ه‌ش‌دا ن��ووس��ی��وی��ەت��ی‪ :‬ل�� ‌ه س��ەدەک��ان��ی‬ ‫حەوتەم‌و شەشەمی پێش زاییندا سەرزەمینی‬ ‫مادد بنکەی پێشکەوتووی فەرهەنگی‌و ئایینی‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫کەواتە سەرزەمینی میدیا‌و واڵت��ی خاوەن‬ ‫ف��ەره��ەن��گ��ی زەردەش���ت���ی الن��ک��ەی گەشەی‬ ‫مەعریفیی مرۆڤ بووە‌و تێیدا بیرکردنەوە‪ ،‬کە‬ ‫رەگی گەشەسەندنەکەی ل ‌ه زەردەشتییەتەوە‬ ‫وەرگرتووە فەرهەنگ‌و ئایینی پێشخستووە‌و‬ ‫له‌گه‌ڵیدا فره‌وانیشی کردووە‪.‬‬ ‫ئ��ی‪.‬م‪.‬دی��اک��ۆن��ۆڤ ل�� ‌ه ه��ەم��ان س��ەرچ��اوەدا‬ ‫وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬ئاوێستا دەڵێت زەردەش���ت ل ‌ه‬ ‫رغە (رەی‪ ،‬هەمەدان) سەرۆکی واڵت بووە‪.‬‬ ‫کاهینی گ���ەورەی زەردەش��ت��ی��ی��ەک��ان ب��ووە‪.‬‬ ‫کاهینی گەورە له‌وێدا حکومەتی ئایینی بووە‪.‬‬ ‫واتا سەرۆکی موگەکان کاهینەکان بوون‪.‬‬ ‫سەرۆکایەتیی هۆزی موگەکانی بەدەستەوە‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫کەواتە زەردەش���ت توانیوێتی حکومەتێکی‬ ‫ئایینیی ل ‌ه سه‌ر بنەمای لۆجیکەکەی خۆی‬ ‫دابمەزرێنێت‌و خۆشی رابەری بیردۆزەکانی‬ ‫خۆی کردووە‪ .‬بە هۆی ئەوەی ل ‌ه بنەماڵەی‬ ‫م��وگ��ەک��ان��ی��ش ب�����ووە‪ ،‬ب���وو ب���ە س��ەرۆک��ی‬ ‫کاهینەکانی م��وگ‌و ب��ەم پلەیەش ب��ووە بە‬ ‫سەرۆکی تەواوی روحانیەتی واڵت‪ .‬لێرەوە‬ ‫گرنگی‌و کاریگەریی پەیامەکەی زەردەشت‬ ‫دەرکەوتووه‌‪.‬‬ ‫زەردەش��������ت ب���ۆ ی���اخ���ی ب�����وون زاب�����وو‪.‬‬ ‫کۆمەڵگایەك‪ ،‬کە ل��ەوپ��ەڕی بێدەربەستیدا‬ ‫ب����ووه‌‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ���ه‌وه‌ش���دا ب��ه‌خ��ت��ی ئ���ەوەی‬

‫‪195‬‬

‫هەبوو ‌ه زەردەشتی تێدا بێتە ژیانەوە‪ .‬هەر‬ ‫له‌گه‌ڵ گەورەبوونیدا لێی یاخی بووه‌‪ .‬ئەو ل ‌ه‬ ‫فەرهەنگ‌و یاساباوەکانی ناو کۆمه‌ڵگا یاخی‬ ‫ب��ووه‌‪ .‬ل ‌ه بیرکردنەوە‌و باوەڕەکانی ئەوان‬ ‫یاخی بووه‌‪ .‬ل ‌ه جەور‌و ستەم‌و چەوسانەوە‬ ‫یاخی بووه‌‪.‬‬ ‫ی��اخ��ی ب���وون ئ���ەوی ک���ردە پێغەمبەرێکی‬ ‫زیندوو‪ .‬پێغەمبەرێك‪ ،‬کە توانیی جارێکی‌تر‬ ‫خۆی بنووسێتەوە‪ .‬لیرەو ‌ە ده‌توانین یاخی‬ ‫بوونی زەردەش���ت‌و لۆجیکەکەی بناسین‪،‬‬ ‫چونکە ئەو توانیی شوناسێکی‌تر بۆ مرۆڤ‬ ‫داب��ڕێ��ژێ��ت‪ .‬ل�� ‌ه ن���او چ��وارچ��ێ��وەی��ەک��ی‌ت��ردا‬ ‫پێناسەی ب��ک��ات��ەوە‪ ،‬چونکە م���رۆڤ ب��وون‬ ‫ل ‌ه الی ئەو ل ‌ه ناوئاخنی یاخی بوونەکەیدا‬ ‫ناسرایەوە‪ .‬هەر بۆیە ل ‌ه ئیشتوگات یەسنای‬ ‫‪ ،٤٥‬های حەوتەمدا هاتووە‪ :‬س��وود‌و زیان‬ ‫ل ‌ه ژێ��ر رکێفی راستیدایە‪ .‬ئ��ەو کەسانەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ه��ەن‌و ب��وون‌و دەب��ن زۆر باش دەزان��ن‬ ‫رەوانیی راستخوازان دەگەنە ئاواتی خۆیان‌و‬ ‫له‌ ئەندێشەکەیان بەختەوەر دەبن‪.‬‬ ‫زەردەش������������ت‪ ،‬پ���ێ���ش ه����ەم����وو ش��ت��ێ��ك‪،‬‬ ‫جەمسەرەکانی ژیانی شوناسایی کردووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه نێوانیاندا چ��وار م���اددەی سەرەکیی بۆ‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی م����رۆڤ‌و ب���وون���ەوەرەک���ان‬ ‫دۆزییەوە‪:‬‬ ‫یەکەم‬ ‫ئاو‬ ‫س��ەرچ��اوەی ژی��ان��ی م���رۆڤ‌و گ��ی��ان��داران‌و‬

‫رووەکە‪ .‬هەر بۆیە ل ‌ه بیروباوەڕی پێشینەکاندا‬ ‫(ل ‌ه ناوچەی میزۆپۆتامیا‌و زاگرۆسییەکاندا)‬ ‫ئ��او وەك پەرستشێکی جێگیر بونیادی‬ ‫بیرکردنەوەیان ب��ووە‪ .‬تەنانەت قوربانییان‬ ‫ب��ۆ ک����ردووە‌و خوێنی ئ��اژەڵ��ەک��ان��ی��ان وەك‬ ‫بەخشیش کردۆتەوە گۆلی ئاوەکانەوە‪ ،‬کە‬ ‫بە الی��ان��ەوە پیرۆز ب��ووە‪ .‬تاکو زەردەش��ت‬ ‫هاتووە‌و وەك ماددەیەکی بنچینەیی ژیانی‬ ‫زی����ن����دەوەران‌و م����رۆڤ‌و روەك‌و ئ���اژەڵ‬ ‫ن��اس��ان��دووی��ەت��ی‌و ق��ورب��ان��ی��دان‌و ب��ە پیرۆز‬ ‫تەماشاکردن‌و پەرستشی وەك بەشێك ل ‌ه‬ ‫خورافات‌و خەیاڵپاڵویی جادووگەرانە روون‬ ‫کردۆتەوە‌و بنبڕی کردووە‪.‬‬ ‫وێ��ڕای ئەمەش ئاو بە الی کۆمەڵگای ئەو‬ ‫دەمەوە سەرچاوەی سەرەداوی رزگاربوون‬ ‫بووە ل ‌ه بێفەڕیی خاك‌و هۆکاری سەرەکیی‬ ‫کۆبوونەوەیان بووە ل ‌ه سه‌ر خاکێکی ئاودار‪،‬‬ ‫چونکە ژی��ان بە ت���ەواوی بەندە بە بوونی‬ ‫ئ���اوەوە‪ .‬ه��ەر لەوێشەوە ئ��اودێ��ری پ��ەرەی‬ ‫سەندووە‌و تەنانەت ئاشی ئاویشیان وەك‬ ‫نوێترین دەزگای پیشەسازی بۆ ئاسانکردنی‬ ‫ژیان دۆزیوه‌تەوە‪ ،‬ک ‌ه بە ئاو کاری کردووه‌‪.‬‬ ‫واتا هێز وەك پەستان‌و پاڵنان بۆ جواڵندنی‬ ‫بێگیانەکان ل�� ‌ه رێ��گ��ای ئ����اوەوە ئ��ەوپ��ەڕی‬ ‫ک��ارئ��اس��ان��ی ب���وو ‌ه ب��ۆ خ��ەڵ��ك‪ ،‬ک��ە بتوانن‬ ‫هەنگاوێك ل ‌ه ئاسانکارییەکان بچنە پێشەوە‌و‬ ‫ب��ەم��ەش س��ارس��ت��ان��ی��ەت گ��ەش��ەی زی��ات��ری‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫زەردەش��ت‪ ،‬کە لە تەمەنی بیست ساڵییەوە‬ ‫ژن‌و م��ن��داڵ‌و دای���ك‌و ب��اوک��ی بەجێهێشت‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪196‬‬

‫ل�� ‌ه ئ��ەش��ک��ەوت��ەک��ان��ی ق��ەن��دی��ل��دا س��ەرق��اڵ��ی‬ ‫ب��ە دواداگ������ەڕان‌و ت��اق��ی��ک��ردن��ەوە ب���ووه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بەهەڵمبوونی ئاو سەری سوڕمابوو‪ .‬تاکو ئەو‬ ‫دەمەی ل ‌ه بازنەی بەهەڵمبوون‌و بارانبارین‌و‬ ‫ب��ەس��ەه��ۆڵ��ب��وون��ی��دا خ��ول��گ��ەی��ەک��ی ت���ەواوی‬ ‫ل��ه‌و سیستمە ب���ەردەوام���ەی وەرگ��رت��ووه‌و‬ ‫ب��ۆی دەرک��ەوت��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه ئ��او ل ‌ه دەورانێکی‬ ‫ب��ەردەوام��ی��دا ل ‌ه بوونییەتی زەوی���دا هەیە‌و‬ ‫تاکو زەوی بسوڕێتەوە‌و ل ‌ه ژیانیدا بێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئەو پرۆسەی ئاوە‪ ،‬بە هۆی وزەو گەرمیی‬ ‫خۆرەوە بەردەوام دەبێت‪ .‬هەر ئەمەش بوو‪،‬‬ ‫کە وای لێکردووه‌‪ ،‬هه‌تا بڵێت‪ :‬ئاو بەشێکە ل ‌ه‬ ‫پێکهاتەکانی مرۆڤ‪.‬‬ ‫دووەم‬ ‫گەرمی‬ ‫هۆکاری بەهەڵمبوونی ئاو ب ‌ه هۆی خۆره‌وه‌‪،‬‬ ‫بووە بەشێك ل ‌ه تێڕوانینەکانی زەردەشت‌و‬ ‫س��ەرچ��اوەی دروستبوونی ژی��ان‪ .‬بەمەش‬ ‫ه��ەن��گ��اوێ��ک��ی‌ت��ر چ���ووە پ��ێ��ش��ەوە‌و گ��ەرم��ی‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��اگ��ر‪ ،‬ی��ان خ��ۆر‪ ،‬چ��ووە ن��او ب��ی��ردۆز‌و‬ ‫نهێنییەکانی زانستەکەیەوە‌و رایگەیاندووه‌‪:‬‬ ‫خ��ۆر‪ ،‬ی��ان گ��ەرم��ی‪ ،‬ی��ان ئ��اگ��ر‪ ،‬بەشێکە ل ‌ه‬ ‫پێکهاتەکانی م��رۆڤ‌و س��ەرچ��اوەی ژی��ان‌و‬ ‫بوونیه‌تی‪.‬‬ ‫سێیەم‬ ‫خاك‬

‫بە گشتی ل ‌ه گێتیدا تەواوی ماددەکان بە الی‬ ‫زەردەش��ت��ەوە ل ‌ه پێکهاتەی ژیانی مرۆڤ‌و‬ ‫زی��ن��دەوەران‌و ئ���اژەاڵن‌و رووەک���دا بوونیان‬ ‫هەیە‌و هەموویان ل ‌ه خاك دروس��ت بوون‪.‬‬ ‫هەر بە مردنیان شی دەبنەوە‌و دەبنەوە بە‬ ‫خاك‪ .‬بۆیە وتوویه‌تی‪ :‬مرۆڤ‌و زیندەوەران‌و‬ ‫رووەك‌و ئاژەڵەکان‪ ،‬ل ‌ه خاك دروست بوون‌و‬ ‫دەشبنەوە بە خاك‪.‬‬ ‫چوارەم‬ ‫هەوا‬ ‫ه���ه‌وا ک��ۆی گشتیی گ��ازەک��ان دەک����ات‪ .‬بە‬ ‫الی زەردەش��ت��ەوە هەندێكیان زیانبەخش‌و‬ ‫ه��ەن��دێ��ك��ی��ان س���وودب���ەخ���ش���ن‪ .‬ئ���ەوان���ەی‬ ‫سوودبەخشن سەرچاوەکانیان رووەک��ە‌و‬ ‫ئ���ەوان���ەش���ی زی��ان��ب��ەخ��ش��ن زۆرب����ەی����ان ل ‌ه‬ ‫دووری����ی ئ��ێ��م��ەن‪ .‬ه��ەن��دێ��ک��ی��ان ن��ەب��ێ��ت‪ ،‬کە‬ ‫خۆمان دەستکردیین وەك ل ‌ه سووتاندنی‬ ‫دارو درەختدا دروستدەبن‪ .‬بۆیە پێویستە‬ ‫ه��ەر کەسێك ئ��ه‌و ک��ات��ه‌ی ئاگر دەک��ات��ەوە‪،‬‬ ‫دەم��ی خ��ۆی هەڵبپێچێت‪ .‬ئ��ەم دۆزینەوەیە‬ ‫هەرچەندە ناوێکی نەبووه‌‪ ،‬بەاڵم هەنووکە‬ ‫سەلمێندراوە‪ ،‬کە لە سووتاندا ل ‌ه ژێرەوەی‬ ‫م��اددەس��وت��ێ��ن��راوەک��ان��دا ی��ەک��ە ئۆکسیدی‬ ‫کاربۆن دروستدەبێت‌و ئەمەش زیانبەخشە‪.‬‬ ‫بۆ پرسی ه��ەواش زەردەش���ت وتوویه‌تی‪:‬‬ ‫ت���ەواوی جەستەی م���رۆڤ ه��ەوای��ە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫چووەتە شێوەیەکی‌ترەوە‪ .‬هەر کاتێك مردین‬ ‫دەبینەوە بە هەوا‪.‬‬

‫‪197‬‬

‫ئ���ەم دۆزی���ن���ەوان���ەی زەردەش�����ت ـ��ـ ک��ە بۆ‬ ‫یەکەمجار بوو ‌ه ــ رژان��ە ناو بیرکردنەوە‌و‬ ‫فەرهەنگ‌و زانیاریی کۆمەڵگاوە‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫توڕەی کردوون‪ .‬هەر بۆیە پەالماریان داوه‌‌و‬ ‫شاربەدەریان کردووه‌‌و ئەویش روویکردۆت ‌ه‬ ‫ش��اری رەی (هەمەدانی ئێستا)‌و ل��ه‌وێ بە‬ ‫ه��ۆی تێگەیشتوویی‌و زی��رەک��ی‌و داناییه‌و ‌ه‬ ‫(گوشتاسب) پ��اش��ای ئ��ەودەم��ی ئەوێندەر‬ ‫گیرساوه‌تەوە‌و پەرە بە بیردۆزەکەی داوه‌‪.‬‬ ‫ووردبوونەوە‌و یەکااڵکردنەوە‌و لێکۆڵینەوەی‬ ‫ورد له‌مه‌ڕ لۆجیکی زه‌ردەشتەوە دەمانباتەوە‬ ‫بۆ جێگایەك‪ ،‬ک ‌ه نە سەری هەیە‌و نە ئاسمان‪.‬‬ ‫هەر وەك ئەو مەلەوانە وایە‪ ،‬ک ‌ه مەلەوانی ل ‌ه‬ ‫زەریایەکدا بکات‪ ،‬چونکە زەردەشت ل ‌ه ناو‬ ‫کۆمەڵگای دواکەوتووی ئەودەمی ژەنگاویی‬ ‫پڕ ل ‌ه ملمالنێ‌و کوشتن‌و بڕیندا نەك هەر‬ ‫داهێنانێکی فەرهەنگی‌و فەلسەفیی کردووە‪،‬‬ ‫بەڵکو داهێنانێکی زانستییشی ک��ردووە‌و ل ‌ه‬ ‫ت��ەواوی پنتەکانی ژیانی کۆڵیوەتەوە‌و بە‬ ‫وردی‌و زانستییانە باسی لێوەکردووه‌‪.‬‬ ‫ئ��ەوەت��ا زەردەش���ت ل ‌ه ئهنۆدگات‪ ،‬یەسنای‬ ‫‪ ٢٠‬دا‌و ل�� ‌ه ه���ای ‪ ٣‬دا وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬دوو‬ ‫گەوهەری هاوزادە (بوون‌و نەبوون) بەر ل ‌ه‬ ‫دروستبوونی جیهان پەیدابوون‪ .‬ل ‌ه هەمان‬ ‫یەسنا‌و ل ‌ه های ‪ ٤‬دا وتوویه‌تی‪ :‬کاتێك ئەو‬ ‫دوو گ��ەوه��ەرە گەیشتوونەتە یەکتر ئیتر‬ ‫ژیان‌و مردن پەیدابوون‪.‬‬ ‫ک��ات��ێ��ك ب�����وون‪ ،‬ی���ان ن���ەب���وون ل���ه‌وپ���ەڕی‬ ‫نرخپێدانییەوە دەبێتە چەقی بابەتی بوون‌و‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ەوە ئ��اڵ��ۆزەک��ان��ی ن��زی��ک��ەی چ��وار‬

‫ه�����ەزار س��اڵ��ی ل���ه‌م���ەوب���ەری زەردەش�����ت‬ ‫داگ��ی��ردەک��ەن‪ .‬م��ان��ای ئ��ەوپ��ەڕی بەهێزی‌و‬ ‫ک����ران����ەوەی ل��ۆج��ی��ک��ەک��ەی��ەت��ی‪ .‬ک���ە ت��ێ��ی��دا‬ ‫بنچینەی گەردوونی ل ‌ه ب��وون‌و نەبوونەوە‬ ‫دەستنیشان ک���ردووه‌‪ .‬ئ��ەم لێکدانەوەیەی‬ ‫زەردەش��ت‪ ،‬کە تاکو هەنووکە رەگی ل ‌ه ناو‬ ‫داهێنان‌و دۆزینەوەکاندا داکوتاو ‌ه نەپساوە‌و‬ ‫بەردەوامە‪ .‬کە لێوەی دەردەکەوێت گەردوون‬ ‫ل ‌ه دوان���ەی گ��ەوه��ەری ب��وون‌و نەبوونەوە‬ ‫سەریهەڵداوە‌و له‌وێوە جیهانی ئێمە پەیدا‬ ‫بووە‪ .‬کەواتە سەرەتای بیرکردنەوەکانی ل ‌ه‬ ‫دوو گەوهەردا جێکردۆتەوە‌و زۆر کورت‌و‬ ‫پوختی ک���ردوون���ەت���ەوە‪ .‬ئ��ەم ب��ی��ردۆزە ل ‌ه‬ ‫بیرکردنەوە‌و مامەڵە‌و رەوش��ت‌و کەسێتیی‬ ‫مرۆڤەکانیشدا جارێکی‌تر وێنای کردۆتەوە‌و‬ ‫هەموویانی بە ملمالنێییەکی ب��ەردەوام��ەوە‬ ‫بەستۆتەوە‪ .‬ه���ەروه‌ک چ��ۆن چ��اك له‌گه‌ڵ‬ ‫خراپدا‌و راست له‌گه‌ڵ هەڵەدا‌و خۆش له‌گه‌ڵ‬ ‫ناخۆشدا‌و سەرمایەداری له‌گه‌ڵ هەژاریدا‌و‬ ‫له‌شساغی له‌گه‌ڵ نەخۆشیدا‌‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫پرسی ژیان‌و مردن‪ ،‬ک ‌ه نهێنییەکی پەنهان‌و‬ ‫ن��ادی��ارە‪ ،‬تاکو ئێستا ب��ە دواداگ���ەڕان���ی بۆ‬ ‫دۆزینەوەیان بەردەوامە‌و هیچ ئەنجامێکی لێ‬ ‫نەکەوتۆتەوە‪ .‬جارێکی‌تریش دووگەوهەری‬ ‫هاوزادە دروست نابێتەوە تاکو ژیانێکی‌تری‬ ‫لێوە دەست بخرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دوو گەوهەرە هاوزادەکە دەبێتە خۆزگەی‬ ‫چ��ارەس��ەری��ی��ەک��ان��ی ب��اش��ت��رک��ردن��ی ژی��ان��ی‬ ‫کۆمەڵگا‌و هەڵهێنجانی هۆکاری روودانیان‪.‬‬ ‫یان هەمان دوو گەوهەری هاوزادە‪ ،‬ل ‌ه الی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪198‬‬

‫ئەو بیرکردنەوەی کۆمەڵگایان داگیرکردووە‌و‬ ‫بڕیاردان ل ‌ه هەڵبژاردنی دەرئەنجامەکانیدا‬ ‫ل��� ‌ه الی�����ەن پ���ێ���ش���ەوای���ان‌و س��������ەرداران‌و‬ ‫ب��ی��رم��ەن��دەک��ان��ەوە دەب��ێ��ت��ە کێشە‌و ل�� ‌ه هەر‬ ‫هەڵبژاردنێکیاندا کێشمەکێشمی کۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ف��ەره��ەن��گ��ی‌و سیاسییان ل��ێ پ��ەی��دا ب��ووە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە ل ‌ه هەمان جێگادا‌و ل ‌ه های ‪٦‬دا‪،‬‬ ‫وتوویه‌تی‪ :‬ل ‌ه نێوان بیرخاساندا (بیرمەندان)‪،‬‬ ‫ل ‌ه کۆبوونەوەیان بۆ توێژینەوەی ئەو دوو‬ ‫گ��ەوه��ەرە ناکۆکییان تێکەوت‌و بە هەڵەدا‬ ‫چ��وون‪ .‬خراپترینیان پەسند ک��ردو بەمەش‬ ‫خ��ەڵ��ك ده‌س��ت��ی��ان��ک��ردوو ‌ه ب�� ‌ه هێرشکردن‌و‬ ‫کەوتنە گیانی یەکتر‌و تاهاتووە مرۆڤیان‬ ‫هەراسان‌و مایەپووچ کردووە‪.‬‬ ‫ئ����ەم ک��ێ��ش��م��ەک��ێ��ش��م‌و ج���ەن���گ‌و م��ل��م�لان��ێ‬ ‫ب��ەردەوام��ان��ە‪ ،‬کە ژیانی خەڵکیان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫زەوی نابووت ک��ردووە‪ ،‬وای ل ‌ه زەردەشت‬ ‫ک����ردووە‪ ،‬ک��ە ل��ە ه��ەم��ان ج��ێ��گ��ادا‌و ل�� ‌ه های‬ ‫‪٩‬دا‪ ،‬بڵێت‪ :‬ئ��اوات‌و خواستی ئێمە ئەوەیە‪،‬‬ ‫ک ‌ه ژیانمان وەك کەسانێك بەرینە سەر‪،‬‬ ‫ک ‌ه مرۆڤیان بەرەو راستی بەڕێکردووە‪ .‬تا‬ ‫بە هۆی بیرو هۆشی خۆمانەوە بگەینە ئەو‬ ‫شوێنەی‪ ،‬کە سەرچاوەی زانین‌و زانیارییە‪.‬‬ ‫لێرەوە بانگ ل ‌ه کۆمەڵگا دەک��ات بۆ ئەوەی‬ ‫ژیانێکی شایستانەی بەختەوەر‌و یەکسان‬ ‫ببەینەسەر‪ .‬با هەموومان فێر بین‌و بە دوای‬ ‫راستیدا بگەڕێین‪ ،‬کە بە دۆزینەوەی راستی‬ ‫دەتوانین ئەو خواستەمان دەستەبەر بکەین‪.‬‬ ‫لە ناو کۆمەڵگای شمشێرەکانی ئەو دەمەدا‬ ‫ق����ورس ب����ووە‪ ،‬ک�� ‌ه ف��ەره��ەن��گ��ێ��ک��ی ن���ەرم‌و‬

‫مەعریفی کاریگەریی خ��ۆی دابنێت‌و ببێتە‬ ‫بەشێك ل ‌ه بیرکردنەوەکانیان‌و رەوشتیان‬ ‫بگۆڕێت‪ ،‬بەاڵم زەردەشت بەو لۆجیکە نەرم‌و‬ ‫نیان‌و ئاشتییانەوە توانیویەتی هەموویان بە‬ ‫هۆی گوتارەکانییەوە راپێچی ناو باخەکانی‬ ‫خۆی بکات‪.‬‬ ‫ئەوان گیرۆدەی دەستی ئایین بوون‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫س��ەرۆك ه��ۆز‌و پاشا‌و خ��اوەن دەس��ەاڵت‌و‬ ‫خ����اوەن زەوی‌و س��وپ��ا ب��ێ��ش��وم��ارەک��ان��ی‬ ‫گ����ەورەک����ان����ەوە‌و ل���ه‌ ژێ����ر ئ��ەش��ک��ەن��ج��ەی‬ ‫دەروون����ی‌و جەستەییدا ت�لاون��ەت��ه‌وە‪ .‬هیچ‬ ‫رۆشناییەکیان نەبوو ‌ه تاکو رووی تێبکەن‌و‬ ‫هیچ دەالقەیەکیش نەبوو ‌ه تاکو دەستیان بە‬ ‫رۆشنایی بگات‪ .‬زۆرینە رەش‌و رووت‌و بێ‬ ‫خزمەتگوزاری‌و بێ دەرەتان‌و بێ نان‌و ئاو‬ ‫بوون‪ .‬پەرت پەرت‌و نەخوێندەوار‌و بێ ئاگا‌و‬ ‫داخراو بوون‪ ،‬بەاڵم ئەو بە لۆجیکەکەی خۆی‬ ‫هەموویانی ک��ردوو ‌ه بە ی��ەك‌و ل ‌ه کەمترین‬ ‫ماوەدا پڕ زانیاریی کردوون‌و سیستمی ژیان‬ ‫بەڕێوەبردنی پێگۆڕیون‌و زەویی بۆ کردوون‬ ‫بە بەهەشتی جاویدانی‪.‬‬ ‫رەوانبێژی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه دووەم پنت‌و هەنگاوی‬ ‫ئەندێشەکانیدا‌و گوفتاری چاکدا نواندوویەتی‪،‬‬ ‫ه��ەم��وو گ��ۆش��ەداخ��راوەک��ان��ی ب���ڕی���وە‌و تا‬ ‫ئ���ەوپ���ەڕی ت��وان��ا ب��ێ��ش��وم��ارەک��ان��ی م��رۆڤ‬ ‫رۆیشتووە‪ .‬تەنانەت هەر بە هۆی شێوەی‬ ‫ئ��اخ��اوت��ن‌و دەرب��ڕی��ن��ە ج��اوی��دان��ی��ی��ەک��ەی��ەوە‬ ‫توانیویەتی زۆرینە بە الی خۆیدا رابکێشێت‌و‬ ‫بە میهرەبانییەکەی گۆشی کردوون‪.‬‬ ‫گ��ۆش��ک��ردن‌و رام��ک��ردن��ی کۆمەڵگا ل�� ‌ه الی‬

‫‪199‬‬

‫زەردەش������ت ب���ە ش��ێ��وەی��ەک��ی زان��س��ت��ی��ی‌و‬ ‫رەوان���ب���ێ���ژی زەم��ی��ن��ەی��ەک��ی ل��� ‌ه ب����اری بۆ‬ ‫رەخساندووە هه‌تاکو ل ‌ه رێگایەوە توانیوێتی‬ ‫ب��ە ئاسانی بنەماکانی گۆڕانکاریی بکاتە‬ ‫خواستی خەڵك‪ ،‬چونکە ئەو زانیوویه‌تی ل ‌ه‬ ‫کوێوە ده‌ستپێده‌کات‌‌و ل ‌ه کوێش دەیانخاتە‬ ‫ک��ارەوە‪ .‬یان چۆن خەڵك بۆ خواستەکانی‬ ‫خۆیان بوروژێنێت‌و کۆیان بکاتەوە‌و پاشان‬ ‫ئاڕاستەیان بکات‪.‬‬ ‫ئیبن خەلدون نزیکەی دوو هەزار ساڵ ل ‌ه پاش‬ ‫ئەو ل ‌ه پەڕتووکە بەناوبانگەکەیدا‪ ،‬وتوویه‌تی‪:‬‬ ‫خێر‌و چاکەیەکی زۆر دەستەبەر‌و مسۆگەر‬ ‫نابێت‪ ،‬مەگەر بە بوونی کەمێ خراپە نەبێت‪.‬‬ ‫کەچی زەردەشت هەر ئەو کات‪ ،‬گوتوویەتی‪:‬‬ ‫خ��ۆش��ی‌و ن��اخ��ۆش��ی‪ ،‬ب��ە ه���ۆی خ��واس��ت��ی‬ ‫خۆمانەوەیە‌و ل ‌ه سپەنتەمەدگاتدا‌و ل ‌ه یەسنای‬ ‫‪ ٤٨‬دا‌و ل ‌ه های ‪٧‬دا‪ ،‬هاتووە‪ :‬دەبێت توندو‬ ‫تیژ بیت بۆ ئه‌وه‌ی کینە ل ‌ه ناختدا نەهێڵیت‪.‬‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ەران��ب��ەر زۆرداران‌و ستەمکاران‬ ‫خۆت رابگریت‌و بەرگری له‌ خۆت بکەیت‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئاوێستا‪ ،‬نوسینی‪ :‬جەالل ئەمین بەگ‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ لۆجیکی ئیبن خ��ەل��دون‪ ،‬نووسینی‪ :‬ع��ەل��ی وەردی‪،‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬عەبدوڵال جەبار‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ زرتشت‪ ،‬پیامبری‪ ،‬ک ‌ه از نو باید شناخت‪ ،‬فروخ مزدیسنی‬ ‫تألیف‪ :‬ارباب کیخسرو شاهرخ‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ مێژووی بروسکە‪ ،‬نووسینی‪ :‬سمکۆ (ئەپرام)‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ��ـ م��ی��دی��ا‪ ،‬نوسینی‪ :‬ئ��ی‪.‬م‪.‬دی��اک��ۆن��ۆڤ‪ ،‬وەرگ��ێ��ڕان��ی (ل ‌ه‬ ‫فارسییەوە)‪ :‬بورهان قانع‪.‬‬

‫‪٦‬ــ مێژووی زەردەشتی (ل ‌ه سه‌رەتاوە تا سەدەی بیستەم)‪،‬‬ ‫نووسینی‪ :‬ماری بۆیس‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬زرار عەلی‪.‬‬ ‫‪7‬ـ��ـ زەردەش���ت‌و زەردەشتییەکان‪ ،‬نووسینی‪ :‬د‪ .‬الشفیع‬ ‫الماحی احمد‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬محه‌مه‌د حه‌سه‌ن‪.‬‬ ‫‪8‬ـ��ـ ایین ه��ا‌و جشن ه��ای کهن در ای��ران ام��روز‪ ،‬نوشتە‪:‬‬ ‫محمود روح االمینی‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪200‬‬

‫مێتافیزیك الی دێکارت‬ ‫نه‌فس‪ ،‬خودا‪ ،‬گه‌ردوون‬

‫نووسینی‪ :‬ئیمام عه‌بدولفه‌تاح ئیمام‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌ عه‌ره‌بییه‌وه)‌‪ :‬سه‌ركه‌وت جه‌لیل‬

‫‪201‬‬

‫ك ل ‌ه‬ ‫ت مێتافیزی ‌‬ ‫ ل ‌ه س��ه‌ر ده‌ستی دیکار ‌‬ ‫توێژینه‌وه‌ سه‌باره‌ت به سه‌رچاوه‌ی (بوون)‬ ‫ه‌و ‌ه گوازراوه‌ته‌وه بۆ توێژینه‌وه سه‌باره‌ت‬ ‫ب��ه (زان���ی���ن)‪ ،‬وات���ه‌ ل�� ‌ه (ئ��ۆن��ت��ۆل��ۆج��ی)ی��ه‌وه‬ ‫گوازراوه‌ته‌وه بۆ (ئێپستیمۆلۆجی)‪ ،‬یان واته‬ ‫له‌ (بابه‌ت)ه‌و ‌ه بۆ (خود)‪.‬‬ ‫‌گه‌ر سكۆالییه‌كان ل ‌ه پێناسه‌كردنی مێتافیزیكدا‬ ‫شوێنپێی (ئ��ه‌ری��س��ت��ۆ)ی��ان هه‌ڵگرتبێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫گوتوویه‌تی‪ :‬مێتافیزیك هه‌وڵه بۆ ناسینی‬ ‫(بوون‌) به‌و شێوه‌ی‪ ،‬ک ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وا دێکارت‬ ‫به‌و پێناسه‌ی ‌ه رازی نه‌بووه‪ ،‬چونك ‌ه كێشه‌ی‬ ‫گ���ه‌ور ‌ه الی ئ��ه‌‌م ئ��ه‌و زانینه‌یه‪ ،‬ک�� ‌ه (ك��ه‌ی‌)‬ ‫و (چ��ۆن) ده‌توانین ب��وون بسه‌لمێنین‪ .‬ب ‌ه‬ ‫واتایه‌كی‌تر‪ ،‬مێتافیزیكی دێکارتی گرنگیی‬ ‫ب��ه‌و (خ���ود) ‌ه داوه‪ ،‬ک��ه بزانێت‌و ب��ڕی��ار ل ‌ه‬ ‫بوون بدات‪ ،‬نه‌ک به‌و (بابه‌ت)ه‌‌ی‪ ،‬ک ‌ه ده‌شێت‬ ‫(‪)1‬‬ ‫بزانرێت‪ ،‬یان ده‌شێت بوونی هه‌بێت‪.‬‬ ‫مێتافیزیك الی دێکارت زانستێكی ورده‌‌و‬ ‫ده‌شێت ب ‌ه دڵنیاییه‌كی هاوشێوه‌ی دڵنیایی‬ ‫ب��ی��رك��اری پ��رس��ه‌ك��ان��ی بسه‌لمێنرێن‪ .‬بۆیه‬ ‫گوتوویه‌تی‪ :‬مێتافیزیك هیچ شتێكی تێدا نییه‌‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه بۆ رووناكیی زگماكی روون نه‌بێت‌و‬ ‫نه‌توانرێت زۆر ب ‌ه به‌هێزی به‌ڵگه‌ی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫‌(‪)2‬‬ ‫بهێنرێته‌وه‪.‬‬ ‫راستییه‌كه‌ی ئ��ه‌وه‌ی��ه دێ��ک��ارت خ��ه‌ون��ی ب ‌ه‬ ‫داهێنانی زانستێكه‌و ‌ه بینیوه‪ ،‬که ب ‌ه هۆی‬ ‫ئاوه‌زه‌وه ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای به‌ڵگه‌ی سه‌لمێنراودا‬ ‫دام��ه‌زراب��ێ��ت‪ ،‬ک ‌ه وه‌ك خ��ۆی گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫ئ��اوه‌ز زۆر دادپ��ه‌روه‌ران�� ‌ه ب ‌ه سه‌ر خه‌ڵكیدا‬ ‫داب��ه‌ش��ك��راوه‌‪ .‬بۆی ‌ه هه‌وڵی جێبه‌جێكردنی‬

‫پ��ڕۆژه‌ی��ه‌ك��ی ب��ۆ داه��ێ��ن��ان��ی بیركارییه‌كی‬ ‫سه‌رتاپاگیر داوه‌‌و مێتافیزیكی ك��ردۆت�� ‌ه‬ ‫ئه‌و بنه‌ڕه‌ت ‌ه پۆاڵیینه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و بیركاریی ‌ه‬ ‫(‪)3‬‬ ‫سه‌رتاپاگیره‌ی له‌ سه‌ر راوه‌ستاوه‪‌.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر زانست(‪ )4‬یه‌ك یه‌ك ‌ه بێت‌و دابه‌ش نه‌بێت‪،‬‬ ‫ئه‌وا ده‌كرێت ب ‌ه مه‌به‌ستی ئاسانكردنه‌وه‌ی‬ ‫فێركردن بۆ چه‌ند به‌شێك داب��ه‌ش بكرێت‪،‬‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬مێتافیزیك‪ ،‬ک ‌ه بنه‌ماكانی زانین ل ‌ه خۆ‬ ‫ده‌گرێت‪ ،‬ل ‌ه ناویشیاندا لێكدانه‌وه‌ی گرنگترین‬ ‫خ��ه‌س��ڵ��ه‌ت�� ‌هك��ان��ی خ����ودا‌و رۆح��ان��ی ب��وون��ی‬ ‫(نه‌فس)‌و سه‌رجه‌م واتا ساكاره‌كانی‌تریش‪،‬‬ ‫که‌ ل ‌ه خۆماندا ده‌یانبینین‪.‬‬ ‫دووه‌م فیزیک‪ ،‬ک ‌ه پاش دۆزی��ن��ه‌وه‌ی بنه‌ما‬ ‫راسته‌كانی شت ‌ه مادییه‌كان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتی ب���اس ل�� ‌ه چۆنێتیی س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی‬ ‫گه‌ردوون‌و ب ‌ه شێوه‌یه‌كی تایبه‌تیش باس ل ‌ه‬ ‫سروشتی زه‌وی‌و هه‌موو ته‌نه‌كانی سه‌ری‪،‬‬ ‫وه‌ك ب��ا‌و ئ���او‌و ئ��اگ��ر‌و موگناتیس بكات‪.‬‬ ‫پ��اش��ان پێویست ‌ه ب�� ‌ه تایبه‌تی‌تر سروشتی‬ ‫رووه‌ك‌و گیانله‌به‌ر‌و مرۆڤیش بپشكنین‌و لێی‬ ‫بكۆڵینه‌وه‌‪ ،‬تا دواتر بگه‌ین ‌ه ئه‌و زانستانه‌ی‌تر‪،‬‬ ‫ک ‌ه سوودیان هه‌یه‪ )5(‌.‬بۆی ‌ه ده‌بینین دێکارت‬ ‫مێتافیزیك ده‌ك��ات�� ‌ه ئ��ه‌و ره‌گ���ه‌ی زانستی‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر پ���ه‌روه‌رد ‌ه ده‌ب��ێ��ت‪ .‬ل��ه‌م ب��اره‌ی��ه‌وه‬ ‫گوتوویه‌تی‪ :‬فه‌لسه‌ف ‌ه وه‌ك دره‌ختێك وایه‌‪،‬‬ ‫ره‌گ��ه‌ك��ه‌ی مێتافیزیكه‌‪ ،‬ق��ه‌ده‌ك��ه‌ی فیزیکه‌و‬ ‫لقه‌كانیشی س��ه‌رج��ه‌م��ی زانسته‌كانی‌ترن‪،‬‬ ‫ک ‌ه سێی سه‌ره‌كین‪ ،‬ئه‌وانیش‪ :‬پزیشكی‌و‬ ‫میكانیك‌و ئه‌خالقن‪ .‬مه‌به‌ستیشم له ئه‌خالقی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪202‬‬

‫به‌رز‌و كامڵه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی زانینێكی‬ ‫ته‌واوی سه‌رله‌به‌ری زانسته‌كانی‌تر پێویست‬ ‫(‪)6‬‬ ‫بكات‪ ،‬گه‌یشتۆته دوایین پله‌ی دانایی‪.‬‬ ‫مێتافیزیك ره‌گی یه‌كه‌مه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و بنه‌ما‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای��ی��ان��ه‌م��ان ده‌دات����ێ‪ ،‬ک�� ‌ه فیزیک ل ‌ه‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی دیارده‌كانی جیهانی ده‌ره‌كیدا‬ ‫پڕاكتیكیان ده‌ك���ات‪ .‬ل�� ‌ه فیزیکیشه‌و ‌ه دوو‬ ‫زان��س��ت��ی خ�����اوه‌ن م��ۆرك��ێ��ك��ی پ��ڕاك��ت��ی��ك��ی‬ ‫ده‌كه‌ونه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وانیش‪ :‬پزیشكی‌و میكانیكن‪،‬‬ ‫ل ‌ه كۆتاییشدا ئه‌خالقی راسته‌قین ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دوایین پله‌ی داناییه‌‌و بریتیی ‌ه ل ‌ه ژی��ان ل ‌ه‬ ‫سایه‌ی سیستمی گه‌ردوونی‌و ملكه‌چكردنی‬ ‫ویستی مرۆڤ ‌ه بۆ سیستمی شته‌كان‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه میتافۆری (دره‌خ��ت��ه‌ك��ه)‌وه‌‪ ،‬ب�� ‌ه خ��ۆی‌و‬ ‫ره‌گ‌و قه‌د‌و لقه‌كانییه‌و ‌ه ده‌رد ‌هك��ه‌وێ��ت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دێ��ک��ارت ب�� ‌ه چاوێكی ئۆرگانیكی سه‌یری‬ ‫زان��ی��ن��ی ک����ردووه‪ .‬ه���ه‌روه‌ه���ا ب�� ‌ه چاوێكی‬ ‫سه‌رتاپاگیران ‌ه سه‌یری فه‌لسه‌فه‌ی کردووه‌و‬ ‫کردوویه‌تی به هاوواتای زانین‪.‬‬ ‫ب ‌ه شێوه‌ی گشتی‪ ،‬زانست ‌ه تیۆرییه‌كانی وه‌ك‬ ‫فیزیکا‌‪ ،‬هه‌روه‌ها زانست ‌ه پڕاكتیكییه‌كانی وه‌ك‬ ‫میكانیكا‪ ،‬هه‌موویان ده‌كه‌ون ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫ئه‌و هه‌مه‌كیی ‌ه گشتگیره‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه فه‌لسه‌فه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌و ج���ۆره‌ش دێ��ک��ارت که‌سێک ب���ووه ل ‌ه‬ ‫الیه‌نگرانی یه‌كێتیی زانین‪ .‬ب ‌ه جۆرێك‪ ،‬که‬ ‫لق ‌ه جیاوازه‌كانی زانست ل ‌ه دیدی ئه‌ودا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫مێتافیزیكیشه‌وه‌‪ ،‬قه‌واره‌یه‌كی سه‌رتاپاگیر‬ ‫پێكده‌هێنن‪ ،‬ک�� ‌ه به‌شه‌كانی ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ئ��ۆرگ��ان��ی��ك��ی پ��ێ��ك��ه‌و ‌ه ب��ه‌س��ت��راب��ن‪ .‬ب���ه‌وه‌ش‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین دێ��ک��ارت ب��ه وات���ای کۆن‬

‫فه‌یله‌سووفێكی (مه‌زهه‌بی)‪ ،‬واته رێبازگه‌را‬ ‫بووه‪ ،‬وات ‌ه ئه‌و فه‌یله‌سووف ‌ه بووه‪ ،‬که ل ‌ه تاك ‌ه‬ ‫روانینێكی سه‌ره‌كییه‌و ‌ه ل ‌ه ده‌رگای هه‌موو‬ ‫(‪)7‬‬ ‫الیه‌نه‌كانی زانینی داوه‪.‬‬ ‫ره‌نگ ‌ه پرسیاری گرنگ لێره‌دا ئه‌و ‌ه بێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێگه‌ی بیركاری له‌و (دره‌خت)ه‌دا ل ‌ه كوێدایه‌؟‬ ‫بیركاری هیچكام ل ‌ه به‌شه‌كانی ئه‌و دره‌خته‌ی‬ ‫داگیرنه‌كردووه‌‪ .‬ره‌نگ ‌ه ئ��ه‌وه‌ش ب ‌ه شتێكی‬ ‫سه‌یر بێت ‌ه به‌رچاو بۆ فه‌یله‌سووفێك‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بیركاری ب ‌ه سه‌رتۆپی هه‌‌ر زانینێكی (یه‌قینی)‬ ‫دانابێت‌و هه‌ر ل ‌ه سه‌ره‌تای ژیانییه‌و ‌ه یه‌ك‬ ‫ئامانجی نموونه‌یی بۆ خ��ۆی بڕیاردابێت‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ل��ه‌ ه��ه‌م��وو الی��ه‌ن��ه‌ك��ان��ی زان��ی��ن��دا ئ��ه‌و‬ ‫یه‌قینه‌ی ل ‌ه بیركاریدا هه‌یه‌‪ ،‬به‌ده‌ستبهێنێت‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم راستییه‌كه‌ی ئه‌وه‌ی ‌ه بیركاری‪ ،‬هه‌ر‬ ‫چه‌ند ‌ه ل ‌ه دره‌خته‌كه‌دا ون بێت‪ ،‬كه‌چی ب ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��وو قورساییه‌كی خ��ۆی��ه‌و ‌ه ئ��ام��اده‌ی��ه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و ‌ه بیركارییه‌‪ ،‬که میتۆدی‪ ،‬واته رێبازی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌مان ل ‌ه هه‌موو قۆناغه‌كانی زانیندا‬ ‫ده‌خات ‌ه به‌رده‌ست‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه مێتافیزیكه‌و ‌ه تا‬ ‫ده‌گات ‌ه ئه‌خالق‪ ،‬هه‌ر ئه‌ویش ئه‌و رۆحه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌موو پڕۆسه‌كانی زانیندا‪ ،‬ک ‌ه ئاوه‌زی‬ ‫مرۆیی پێی هه‌ڵده‌ستێت‪ ،‬ئاماده‌یه‌‪ .‬چونك ‌ه‬ ‫ل ‌ه رێگه‌ی هه‌ڵێنجانی بیركارییه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه بیر‬ ‫یه‌قینی بنه‌ما سه‌ره‌تاییه‌كان {مێتافیزیك}‬ ‫ب��ۆ س��ه‌رج��ه‌م زان��ی��ن��ه‌ك��ان��ی دوات����ری خۆی‬ ‫ده‌گوازێته‌وه‌‌و ب ‌ه به‌رده‌وامی سنووره‌كانی‬ ‫زان��ی��ن��ی ف����ره‌وان ده‌ك����ات‪ .‬ب��ێ ئ���ه‌وه‌ی له‌و‬ ‫م��اوه‌ی��ه‌دا یه‌قینی بنه‌ما سه‌ره‌تاییه‌كان له‬ ‫‌ده‌ست بدات‪.‬‬

‫‪203‬‬

‫ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت بیركاری بخه‌ین ‌ه نێو ئه‌و‬ ‫م��ی��ت��اف��ۆره‌وه‌‪ ،‬ده‌ڵ��ێ��ی��ن‪ :‬ئ��ه‌و ئ��اوه‌ی��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫هه‌موو به‌شه‌كانی دره‌خته‌كه‌دا‪ ،‬ل ‌ه ره‌گه‌و ‌ه تا‬ ‫(‪)8‬‬ ‫لق‌و به‌رهه‌مه‌كه‌شی‪ ،‬هاتوچۆ ده‌كات‪.‬‬ ‫كه‌وای ‌ه مێتافیزیكی دێکارتی چۆن كارده‌كات‪،‬‬ ‫یان چۆن ده‌گات ‌ه ئه‌و بنه‌مایانه‌ی ل ‌ه رووی‬ ‫یه‌قینه‌و ‌ه هیچیان ل ‌ه یه‌قینی بیركاری كه‌متر‬ ‫نییه‌‌؟‬ ‫هه‌نگاوی یه‌كه‌م گومانكردن ‌ه ل ‌ه هه‌ر شتێك‬ ‫گ��وم��ان ه��ه‌ڵ��ب��گ��رێ��ت‪ ،‬ی���ان بشێت گومانی‬ ‫لێبكرێت‪ .‬بۆی ‌ه گومان بۆته هه‌نگاوێك‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫هه‌نگاوی بنه‌ڕه‌تی‪ ،‬ل ‌ه یه‌كه‌مین وردبوونه‌وه‌ی‬ ‫مێتافیزیكیدا‪ .‬جا ئه‌گه‌ر ب��ه‌و ‌ه بگه‌ین ‌ه بنه‌ما‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای��ی�� ‌هك��ان‪ ،‬ئ���ه‌وا وات���ای گه‌یشتنمان ‌ه‬ ‫ب ‌ه یه‌قینی فه‌لسه‌فی‪ .‬ب��ه‌اڵم بۆچی گومان‬ ‫هه‌نگاوێكه پێویسته؟ دێ��ک��ارت ل ‌ه وه‌اڵم��دا‬ ‫گوتوویه‌تی‪ :‬شتێكی تاز ‌ه نییه‌ ‌گه‌ر بڵێم بۆم‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��وو ‌ه هه‌ر ل ‌ه منداڵیمه‌و ‌ه كۆمه‌ڵێك‬ ‫بۆچوونی پووچم وه‌رگرتووه‌‌و وه‌ك راستی‬ ‫مامه‌ڵه‌م له‌گه‌ڵ ك���ردوون‪ ،‬ل��ه‌و كاته‌شه‌و ‌ه‬ ‫هه‌رچییه‌كم ل ‌ه سه‌ر ئه‌و بنه‌مایانه‌‌دا بونیاد‬ ‫نابێت‪ ،‬ک ‌ه به‌و شێوه‌ی ‌ه تووشی داوه‌ش��ان‌و‬ ‫په‌شۆكان هاتبن‪ ،‬ناشێت گومان لێنه‌كراو‬ ‫بێت‌و هیچ یه‌قینێكیشی تێدا نابینم‪.‬‬ ‫له‌و كاته‌شدا كه‌وتم ‌ه سه‌ر كه‌ڵكه‌ڵه‌ی ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌گه‌ر بۆ ته‌نیا جارێكیش بێت ل ‌ه ژیانمدا‬ ‫پێویست ‌ه خۆم ل ‌ه هه‌موو ئه‌و بۆچوونانه‌ی‬ ‫پێشتر وه‌رمگرتوون پاك بكه‌مه‌وه‪ )9(‌.‬جا ئایا‬ ‫كه‌سێكی‌تری وه‌ك مامۆستا‪ ،‬په‌روه‌رده‌كار‪،‬‬

‫یان رێنیشانده‌ر‪ ،‬به‌سه‌رمدا سه‌پاندویه‌تی‪،‬‬ ‫یان هه‌ر كه‌سێك كاری منی پێڕاسپێردرابێت‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ك��اره‌ی كردبێت‪ ،‬ی��ان ئ��ه‌وه‌ت��ا خ��ۆم ل ‌ه‬ ‫رێگا‌ی هه‌سته‌كانمه‌وه‌ وه‌رمگرتبێت‪.‬‬ ‫دێ����ک����ارت‪ ،‬وه‌ك پ��ێ��ش��ت��ری��ش گ��وت��م��ان‪،‬‬ ‫وی��س��ت��ووی��ه‌ت��ی ل�� ‌ه زان��ی��ن��دا ب��گ��ات�� ‌ه یه‌قینی‬ ‫بیركارییانه‌‪ .‬بۆی ‌ه رای وابووه‌‌‪ ،‬ک ‌ه پێویست ‌ه‬ ‫ل ‌ه سه‌رمان واز ل ‌ه هه‌موو ئه‌و بۆچوونانه‌ی‬ ‫ل ‌ه ده‌سه‌اڵت ‌ه جیاوازه‌كانه‌و ‌ه وه‌رمانگرتوون‪،‬‬ ‫بهێنین‪ ،‬جا ده‌س��ه‌اڵت��ی فه‌لسه‌فی بێت‪ ،‬یان‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬یان ئایینی‪ ،‬چونك ‌ه زیاتر له‌گه‌ڵ‬ ‫ئاره‌زوودا دێنه‌وه‌‌و ب ‌ه زۆری له‌گه‌ڵ غه‌ریز ‌ه‬ ‫كاتییه‌كاندا ده‌گونجێن‌و ل ‌ه پله‌ی یه‌قینیشه‌و ‌ه‬ ‫دوورترینن‪ .‬پاشان ده‌بێت ئه‌و بۆچوونان ‌ه‬ ‫توڕهه‌ڵبده‌ین‪ ،‬ک ‌ه ج��ه‌م��اوه‌ر چه‌پڵه‌یان بۆ‬ ‫ل��ێ��ده‌ده‌ن‌‪ .‬ده‌ب��ێ��ت بزانین رێ���ژه‌‌و ژم���اره‌ی‬ ‫ده‌نگه‌كان ناتوانن ل ‌ه جیاكردنه‌وه‌ی راست‌و‬ ‫ناڕاستی بۆچوونه‌كاندا كۆمه‌كمان بكه‌ن‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بێین‌و شوێنی ئه‌وه‌یان بكه‌وین‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه زۆرت���ری���ن ده‌ن��گ��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ��دای��ه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫كۆده‌نگی زۆرینه‌ی خه‌ڵكی ل ‌ه خۆیدا نابێت ‌ه‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌كی ئه‌وتۆ‪ ،‬ک ‌ه بشێت ل ‌ه دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌و راستییانه‌ی دۆزینه‌وه‌یان هه‌روا ئاسان‬ ‫نییه‌‌‪ ،‬پێڕه‌وی لێبكرێت‪ .‬ل ‌ه هه‌نگاوی سێیه‌مدا‬ ‫واز له‌و بۆچوونان ‌ه بهێنین‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ئه‌زموونی‬ ‫هه‌سته‌كانه‌و ‌ه سه‌رچاوه‌یان گرتووه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫زۆر جار هه‌ڵخه‌ڵه‌تێنه‌رن‪ .‬ئه‌گه‌ر یه‌ك جاریش‬ ‫هه‌ڵمانخه‌ڵه‌تێنن‪ ،‬ئه‌وا ده‌شێت جارێكی‌تر‌و‬ ‫زیاتریش بكه‌وین ‌ه داویانه‌وه‌‪ .‬چواره‌م‪ ،‬با واز‬ ‫له‌و رێگ ‌ه كالسیكییانه‌ی لۆجیكی ئه‌ره‌ستۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪204‬‬

‫بهێنین‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا باو‬ ‫(‪)10‬‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫له‌و سه‌رچاوانه‌ی زانیندا‪ ،‬ک ‌ه دێکارت دووری‬ ‫خ��س��ت��وون��ه‌ت��ه‌وه‌‌و وازی ل��ێ ه��ێ��ن��اون‪ ،‬ئێم ‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌ی سێیه‌م‪ ،‬ک ‌ه ئه‌زموونی هه‌ستییه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه المانه‌و ‌ه گرنگه‌‪ .‬چونك ‌ه هه‌ڵوێستی ئێم ‌ه‬ ‫ل ‌ه دیارده‌كان‪ ،‬یان ل ‌ه جیهانی ده‌ركه‌وتوو‌و‬ ‫به‌رچاو پشت به‌و سه‌رچاوه‌ی ‌ه ده‌به‌ستێت‪،‬‬ ‫ج��ا ئ��ه‌گ��ه‌ر س��ه‌ل��م��ا‪ ،‬ک�� ‌ه ش��ای��ه‌ن��ی پشت پێ‬ ‫به‌ستن نییه‌‌‪ ،‬وات��ای وای�� ‌ه راستییه‌كی‌تر ل ‌ه‬ ‫پ��ش��ت��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و دی���ارده‌ی���ه‌و ‌ه ه��ه‌ی��ه‌‌و ته‌نیا‬ ‫ئاوه‌ز ده‌توانێت پێی بگات‪ .‬دێکارت ل ‌ه كتێبی‬ ‫چه‌ند وردبوونه‌وه‌یه‌ك ل ‌ه مێتافیزیكدا‪ )11(،‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تیش وردبوونه‌وه‌ی یه‌كه‌م‪ ،‬پاساوه‌كانی‬ ‫گومانكردن ل ‌ه هه‌سته‌كانی باس كردووه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫چۆن زۆر ئه‌زموونیشی تاوتوێ ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ورد ‌ه ورد ‌ه متمانه‌یان ب�� ‌ه هه‌سته‌كان‬ ‫الواز ك��ردووه‌‪ .‬تێبینیی ئه‌وه‌ی ك��ردووه‌‪ ،‬که‬ ‫زۆر جار که‌لوویه‌ک ل ‌ه دووره‌و ‌ه بازنه‌یی‬ ‫ده‌رده‌ك����ه‌وێ����ت‪ ،‬ك��ه‌چ��ی ك��ات��ێ��ك ل��ێ��ی نزیك‬ ‫ده‌بینه‌وه‌‪ ،‬ده‌بینین چوارگۆشه‌یه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫هه‌ستی ناخمانیش زۆر جار به‌هه‌ڵه‌دا ده‌چێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه چه‌ند كه‌سێكه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌ست‪ ،‬یان قاچیان‬ ‫بڕابووه‌و ‌ه بۆی ده‌رك��ه‌وت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و كه‌سان ‌ه‬ ‫زۆر جار ل ‌ه ئه‌ندام ‌ه بڕاوه‌كانیاندا هه‌ستیان‬ ‫ب ‌ه ئازار كردووه‌‪ .‬سه‌رباری ئه‌وه‌ش‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌و شتانه‌ی ل�� ‌ه كاتی ب��ێ��داری��دا ده‌یبینین‪،‬‬ ‫ده‌یتوانی ل ‌ه كاتی خه‌وتنیشدا هه‌مان شت‬ ‫ببینێت‪ :‬چه‌ند ج��ار ل ‌ه خ��ه‌ودا بینیومه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫من ل ‌ه فاڵن شوێندام‪ ،‬یان جله‌كانم له‌به‌ردا‬

‫ب���ووه‌‪ ،‬ی��ان نزیكی ئ��اگ��ردان دان��ی��ش��ت��ووم‪،‬‬ ‫كه‌چی راستییه‌كه‌ی لێر ‌ه ب ‌ه رووتی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫جێگه‌كه‌م بووم‪.‬‬ ‫كه‌واته‌‪ ،‬پێویست ‌ه كار ب ‌ه میتۆدی (رێبازی)‬ ‫گومانی كاتی بكه‌ین‪ ،‬خ��ۆم��ان ب��ه‌و كه‌س ‌ه‬ ‫بچوێنین‪ ،‬ک ‌ه خانووه‌كه‌ی ده‌ڕووخێنێت تا‬ ‫سه‌ر ل ‌ه نوێ بنیادی بنێته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه وه‌ك‬ ‫پێویست بینایه‌كی به‌هێز‌و پته‌و ن��ه‌ب��ووه‌‪.‬‬ ‫هاوكات ده‌بێت زیاد ل ‌ه پێویست متمان ‌ه ب ‌ه‬ ‫ب���اوه‌ڕ‌و بۆچوونی ج��اران��ی‌و ب��ڕی��اره‌ك��ان‌و‬ ‫زۆرب��ه‌ی ئه‌و شتان ‌ه نه‌كه‌ین‪ ،‬ک ‌ه (به‌دیهی)‬ ‫نین‌و ب ‌ه سروشتی خۆمان وا راهاتووین زۆر‬ ‫متمانه‌یان پێ بكه‌ین‪ ،‬ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ب ‌ه‬ ‫حوكمی نه‌ریت وایان ده‌بینین‌و به‌و شێوه‌ی ‌ه‬ ‫بڕیاریان لێو ‌ه ده‌ده‌ین‪ ،‬یان ئه‌وه‌تا كه‌سێكی‌تر‬ ‫(‪)12‬‬ ‫به‌و شێوه‌یه‌ بڕیاریان له‌ باره‌وه‌ ده‌دات‪.‬‬ ‫ئه‌ی ل ‌ه نێو ئه‌و گومان ‌ه سه‌رتاپاگیره‌دا چیمان‬ ‫بۆ ده‌مێنێته‌وه‌؟ ته‌نیا یه‌ك شت ده‌مێنێته‌وه‌‌و‬ ‫ل��� ‌ه گ���وم���ان رزگ�������اری ده‌ب����ێ����ت‪ :‬ئ��ه‌وی��ش‬ ‫بیركردنه‌وه‌یه‌‪ .‬من بیرده‌كه‌مه‌وه‌‌و دڵنیایشم‬ ‫ل ‌ه بیركردنه‌وه‌م‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر گومان ل ‌ه‬ ‫بیركردنه‌وه‌یشم بكه‌م‪ ،‬ئه‌وا گومانێكی له‌و‬ ‫شێوه‌ی ‌ه هه‌ر پێویستی ده‌كات‪ ،‬ک ‌ه بیربكه‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه ده‌ربڕینێكی‌تر‪ ،‬ئه‌گه‌ر سوربووم ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی گومان ل ‌ه هه‌موو شت بكه‌م‌و بیری‬ ‫مێشکی خۆم ل ‌ه هه‌‌ر باوه‌ڕێك پاككرده‌وه‌‌و‬ ‫خۆم ل ‌ه هه‌‌ر جۆر ‌ه بڕیاردانێك بوارد‪ ،‬هێشتا‬ ‫شتێكی دڵنیایی لێكراو ه��ه‌ر ده‌مێنێته‌وه‌‪:‬‬ ‫ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ‌ه من هه‌ر چه‌ند ‌ه گومان بكه‌م‪،‬‬ ‫هه‌ر چه‌ند ‌ه بیر بكه‌مه‌وه‌‪ ،‬ناتوانم نكوڵی له‌و ‌ه‬

‫‪205‬‬

‫بكه‌م‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه كاتی گومانكردندا بیر ده‌كه‌مه‌وه‌‌و‬ ‫ل ‌ه ساتی بیركردنه‌وه‌شدا‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه ساتی‬ ‫ب ‌ه هه‌ڵ ‌ه بیركردنه‌وه‌شمدا ده‌بێت هه‌بم‪ :‬من‬ ‫بیر ده‌كه‌مه‌وه‌‪ ،‬كه‌وات ‌ه هه‌م ‪Cogito, Ergo‬‬ ‫‪.Sum‬‬ ‫پێویست ‌ه ئ��اگ��اداری ئ��ه‌و ‌ه بین‪ ،‬ک ‌ه دێکارت‬ ‫وش���ه‌ی (ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌) ب�� ‌ه وات��ای��ه‌ك��ی زۆر‬ ‫ف��ره‌وان به‌كار ده‌هێنێت‪ ،‬خه‌ریك ‌ه یه‌كسان‬ ‫ده‌بێت ب ‌ه پڕۆسه‌ی هۆشیاریی ب ‌ه گشتی‪:‬‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‪ ،‬خ��ه‌ی��اڵ��ك��ردن��ه‌وه‌‪ ،‬وێ��ن��اك��ردن‪،‬‬ ‫ویستن‌و گومان‪ ،‬سه‌لماندن‌و ره‌ت��دان��ه‌وه‌‌‪..‬‬ ‫هتد‪ ،‬هه‌موویان چه‌ند وێنه‌یه‌كی جیاوازی‬ ‫بیركردنه‌وه‌ن‪ .‬بۆی ‌ه ده‌بینین گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫مه‌به‌ستم ل ‌ه زاراوه‌ی بیركردنه‌و ‌ه هه‌موو‬ ‫ش��ت��ن‌‪ ،‬ک�� ‌ه ب�� ‌ه ن��اخ��م��ان��دا ده‌گ����وزه‌رێ����ن‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫جۆرێك خۆمان بتوانین راسته‌وخۆ پرسیڤی‬ ‫ب��ك��ه‌ی��ن‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ ب���واری ب��ی��رك��ردن��ه‌و ‌ه‬ ‫ته‌نیا بیرکردنه‌وه ویستن‌و خه‌یاڵكردنه‌و ‌ه‬ ‫ناگرێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو هه‌سته‌كانیش ل ‌ه خۆده‌گرێت‪.‬‬ ‫(‪ )13‬ل ‌ه وردبوونه‌وه‌كانیشیدا گوتوویه‌تی‪ :‬ئه‌ی‬ ‫بوونه‌وه‌ری بیركه‌ره‌و ‌ه چییه‌؟ بوونه‌وه‌رێك ‌ه‬ ‫گ��وم��ان ده‌ك���ات‌و ت��ێ��ده‌گ��ات‪ ،‬وێ��ن��ا ده‌ك���ات‌و‬ ‫ده‌سه‌لمێنێت‌و ره‌ت���ده‌دات���ه‌وه‌‪ ،‬ده‌ی��ه‌وێ��ت‌و‬ ‫ن��ای��ه‌وێ��ت‌و خ��ه‌ی��اڵ ده‌ك���ات���ه‌وه‌‌و هه‌ستیش‬ ‫(‪)14‬‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫دێ��ک��ارت ل�� ‌ه رێ��گ��ا‌ی گ��وم��ان��ه‌و ‌ه گه‌یشتۆت ‌ه‬ ‫بنه‌مای (كۆگیتۆ)‪ ،‬واته (من بیرده‌که‌مه‌وه‪،‬‬ ‫که‌واته هه‌م)‪ ،‬وات ‌ه سه‌لماندنی بوونی خۆی‬ ‫وه‌ك شتێكی ب��ی��رك��ه‌ره‌وه‌‪ ،‬پ��اش��ان پرسی‪:‬‬ ‫ئه‌ی ل ‌ه هه‌ناوی كۆگیتۆدا چ شتێك گره‌نتیی‬

‫ئ���ه‌و ‌ه ده‌ك����ات‪ ،‬ک�� ‌ه م��ن راس��ت��ی ده‌ڵ��ێ��م؟ ل ‌ه‬ ‫وه‌اڵمدا گوتوویه‌تی‪ :‬هیچ شتێك‪ ،‬به‌اڵم زۆر‬ ‫ب ‌ه روون��ی ده‌بینم‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی بیربكه‌مه‌و ‌ه‬ ‫پێویست ‌ه هه‌بم‪ ،‬كه‌وات ‌ه ده‌توانم ل ‌ه ئێستاو ‌ه‬ ‫رێسایه‌كی گشتی بۆ خۆم ق��ه‌رارداد ‌ه بكه‌م‪:‬‬ ‫ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی زۆر‬ ‫ب�� ‌ه روون����ی‌و زه‌ق���ی درك��ی��ان پ��ێ ده‌ك��ه‌ی��ن‪،‬‬ ‫راسته‌قینه‌ن‪ .‬كاتێكیش له‌و ‌ه ئاگادار بووم‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌م راستیی ‌ه من بیرده‌كه‌مه‌وه‌‪ ،‬كه‌وات ‌ه هه‌م‬ ‫ب ‌ه راده‌یه‌ك پته‌و‌و جێگیره‌‪ ،‬ک ‌ه گومانكه‌ران‬ ‫ناتوانن ب ‌ه گریمانه‌كانیان له‌قی بكه‌ن‪ ،‬زانیم‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب ‌ه دڵنیاییه‌و ‌ه ده‌توانم بیكه‌م ‌ه بنه‌ڕه‌تی ئه‌و‬ ‫(‪)15‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌یه‌ی خوازیاری بووم‪.‬‬ ‫ئه‌و ‌ه یه‌قینی یه‌كه‌مه‌‪ ،‬ک ‌ه دێکارت ل ‌ه رێگه‌یه‌و ‌ه‬ ‫بوونی (نه‌فس)ی سه‌لماندووه‪ .‬له‌وێشه‌و ‌ه‬ ‫ب������ه‌رده‌وام ب����ووه ت��ا ب�� ‌ه ی��ه‌ق��ی��ن��ی دووه‌م‬ ‫گ��ه‌ی��ش��ت��ووه‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش س��ه‌ل��م��ان��دن��ی ب��وون��ی‬ ‫خودای ‌ه ب��ه‌م شێوه‌یه‌‪ :‬كاتێك ده‌گه‌ڕێمه‌و ‌ه‬ ‫س��ه‌ر نه‌فسی خ��ۆم‪ ،‬یه‌كه‌مین شتێك بۆم‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت نوقسان بوونمه‌‪ ،‬چونك ‌ه ده‌زانم‬ ‫گومان ده‌ك��ه‌م‌و گومانكردنیش نوقسانییه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه واتای نه‌توانینی گه‌یشتن ‌ه ب ‌ه راستی‪،‬‬ ‫نه‌شمده‌توانی بزانم بوونه‌وه‌رێكی نوقسان‌و‬ ‫كۆتایی هاتووم‪ ،‬ئه‌گه‌ر بیرۆكه‌ی بوونه‌وه‌ری‬ ‫كامڵ‪ ،‬یان بێ كۆتاییم ال نه‌بووبایه‌‪ ،‬ئه‌ی ئه‌و‬ ‫بیرۆكه‌یه‌م ل ‌ه كوێو ‌ه بۆ هاتووه‌؟ خۆ ناكرێت‬ ‫خۆم دامهێنابێت‪ ،‬چونك ‌ه من بوونه‌وه‌رێكی‬ ‫ن��وق��س��ان‌و ك��ۆت��ای��ی ه��ات��ووم(ش��ت��ێ��ك هی‬ ‫خ��ۆم ن��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬نایشتوانم بیبه‌خشم!) ئه‌و‬ ‫هۆكاره‌یشی كارده‌كات ‌ه سه‌رم‪ ،‬پێویست ‌ه الی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪206‬‬

‫كه‌م هێنده‌ی (مه‌علول)ه‌كه‌ی كه‌ماڵ‌و راستی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ل ‌ه وه‌شه‌و ‌ه ده‌گه‌ین ‌ه ئه‌وه‌ی بیرۆكه‌ی‬ ‫كه‌ماڵ‌و كۆتایی نه‌هاتوو من دامنه‌هێناوه‌‪،‬‬ ‫كه‌وات ‌ه بوونه‌وه‌رێكی ناكۆتایی خاوه‌ن هه‌‌ر‬ ‫كه‌ماڵێك ل ‌ه منیدا چاندووه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌شی‬ ‫ناوی خودا له‌و بوونه‌وه‌ر ‌ه كامڵ‌و ناكۆتای ‌ه‬ ‫نراوه‌‪ ،‬كه‌واته‌‪ :‬خودا هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه بوونی خودا‪،‬‬ ‫یان ل ‌ه یه‌قینی دووه‌مه‌و ‌ه دێکارت گه‌یشتۆت ‌ه‬ ‫یه‌قینی سێیه‌م‪ ،‬ئه‌ویش بوونی جیهانه‌‪ .‬به‌م‬ ‫شێوه‌ی ‌ه من ئێستا ب ‌ه یه‌قینه‌و ‌ه دوو راستی‬ ‫ده‌زان��م‪ :‬ده‌زان��م من هه‌م‪ ،‬هه‌روه‌ها خوداش‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬من هه‌م به‌و واتایه‌ی نه‌فسێكم هه‌ی ‌ه‬ ‫جیاواز ل ‌ه جه‌سته‌م‪ ،‬كه‌وات ‌ه شتێكی ده‌گمه‌نه‌‪،‬‬ ‫بێ جه‌ست ‌ه هه‌ر ده‌مێنێت‌و نه‌مره‌‪ ،‬خوداش‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬یه‌قینی بوونی خودا پێگه‌یه‌كی به‌رزی‬ ‫الی من هه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه بێ خودا من ل ‌ه زیندانی‬ ‫كۆجیتۆدا گ��ی��رم ده‌خ����وارد‌و نه‌مده‌توانی‬ ‫به‌جێی بهێڵم‪ ،‬بێ خودا زانینم ته‌نیا ب ‌ه خۆم‬ ‫ده‌بوو‪ ،‬نه‌ك ب ‌ه شتێكی‌تر‪ ،‬به‌اڵم بوونی خودا‬ ‫گره‌نتی هه‌موو زانین‌و هه‌موو یه‌قینێكه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫بوونی ئه‌و ده‌توانم ئه‌و بۆشایی ‌ه پڕبكه‌مه‌وه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه گومان ل ‌ه نێوان شته‌كان‌و بیركردنه‌وه‌مدا‬ ‫دروس��ت��ی��ك��رد‪ ،‬ب���ه‌وه‌ش ل�� ‌ه ب��وون��ی جیهانی‬ ‫(‪)16‬‬ ‫ده‌ره‌كی دڵنیا ده‌بم‪.‬‬ ‫ب��ه‌و شێوه‌یه‌‪ ،‬دێ��ک��ارت ه��ه‌ر س��ێ راستیی ‌ه‬ ‫گ����ه‌وره‌ك����ه‌ی س���ه‌ل���م���ان���دووه‪ ،‬ک��� ‌ه ب��ی��ن��ای‬ ‫مێتافیزیكیی ل ‌ه س��ه‌ر به‌ند بێت‪ .‬ئه‌وانیش‬ ‫بریتین ل ‌ه نه‌فس‌و خودا‌و گه‌ردوون‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌و په‌راوێز‪:‬‬ ‫‪1‬ــ محاوالت فلسفیة‌‪ ،‬د‪ .‬عثمان أمین‪ ،‬ص ‪ 68‬ــ ‪ ،69‬كتێبخانه‌ی‬ ‫ئه‌نگلۆ میسری ‪.1967‬‬ ‫‪2‬ــ نفس المصدر‪ ،‬د‪ .‬عثمان أمین‪ ،‬ص‪.69‬‬ ‫‪3‬ــ بڕوان ‌ه ئه‌م وته‌یه‌‪ :‬ویستم ل ‌ه زانسته‌كاندا شتێكی پت ‌هو‌و‬ ‫جێگیر دابهێنم‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و پرۆژه‌ی ‌ه زۆر گه‌ور ‌ه هات ‌ه به‌ر‬ ‫چاوم‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌نجامدانیم بۆ كاتێكی‌تر دواخست‪ ،‬ک ‌ه رێگر‬ ‫بێت له‌وه‌ی جارێكی‌تر بیر ل ‌ه دواخستنی پرۆژه‌ك ‌ه بكه‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫وردبوونه‌وه‌كان‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬د‪ .‬عوسمان ئه‌مین‪ ،‬ل‪.71‬‬ ‫‪4‬ــ مه‌به‌ست ل ‌ه زانست لێره‌دا فه‌لسه‌فه‌یه‌‌و فه‌لسه‌فه‌ش واتای‬ ‫گه‌ڕان ‌ه به ‌دوای داناییدا‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش زانینی ت��ه‌واوی هه‌موو‬ ‫شتێكه‌‪ ،‬ک ‌ه بشێت م��رۆڤ بیزانێت‪ .‬دێ��ک��ارت‪ :‬بنه‌ماكانی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬د‪ .‬عوسمان ئه‌مین‪ ،‬چاپخانه‌ی دار‬ ‫الثقافة‪ ،‬القاهرة‌‪.1975 ،‬‬ ‫‪5‬ــ دێکارت‪ :‬بنه‌ماكانی فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬د‪ .‬عوسمان‬ ‫ئه‌مین‪ ،‬ل‪ 42‬ــ ‪.43‬‬ ‫‪6‬ــ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.43‬‬ ‫‪7‬ــ بڕوانه‌‪ :‬شجرة المعرف ‌ة عند دیکارت‪ ،‬تألیف‪ :‬د‪ .‬فؤاد‬ ‫زك��ری��ا‪ ،‬گ��ۆڤ��اری كۆلێژی ئ���اداب‌و پ���ه‌روه‌رد ‌ه ل ‌ه زانكۆی‬ ‫كوه‌یت‪ ،‬ژمار ‌ه ‪22‬ی ساڵی ‪.1971‬‬ ‫‪8‬ــ هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪.‬‬ ‫‪9‬ــ التأمالت في الفلسف ‌ة األول��ی‪ ،‬دیکارت‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬د‪.‬‬ ‫عوسمان ئه‌مین‪ ،‬كتێبخانه‌ی ئه‌نگلۆ میسری ‪.1974‬‬ ‫‪10‬ــ دێکارت‪ ،‬د‪ .‬عوسمان ئه‌مین‪ ،‬چاپی دووه‌م‪ ،‬كتێبخانه‌ی‬ ‫النهض ‌ة المصریة ‪ ،1953‬ل‪.64‬‬ ‫هه‌روه‌ها بڕوان ‌ه وتارێكمان ب ‌ه ن��اوی كۆده‌نگی‪ :‬سوود‌و‬ ‫زیانه‌كانی گۆڤاری (سطور) ژماره‌ی ئابی ‪.1998‬‬ ‫‪11‬ـ��ـ ده‌بینیت ب�� ‌ه مێتافیزیكی وت���وو ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی یه‌كه‌م‬ ‫پێشتریش ب ‌ه دانایی ناوی بردووه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌وه‌ش لێكدانه‌وه‌ی‬

‫‪207‬‬ ‫گرنگترین خه‌سڵه‌ته‌كانی خودایه‌‪ .‬به‌و شێوه‌یه‌ش هه‌مان‬ ‫ئه‌و سێ ناو ‌ه ل ‌ه ناوبردنی فه‌لسه‌فه‌دا به‌كارده‌هێنێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌ره‌ستۆ به‌كاری‌هێناون‪.‬‬ ‫‪12‬ـ��ـ دێ��ک��ارت‪ ،‬د‪ .‬عوسمان ئه‌مین‪ ،‬كتێبخانه‌ی النهضة‬ ‫المصریة ‪ ،1953‬ل‪.95‬‬ ‫‪13‬ــ هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪.57‬‬ ‫‪14‬ــ التأمالت في الفلسف ‌ة األول��ی‪ ،‬دێکارت‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬د‪.‬‬ ‫عوسمان ئه‌مین‪ ،‬ل‪ ،101‬كتێبخانه‌ی ئه‌نگلۆ میسری ‪.1974‬‬ ‫‪15‬ــ دێکارت‪ ،‬د‪ .‬عوسمان ئه‌مین‪ ،‬ل ‪.164‬‬ ‫‪16‬ــ دێکارت‪ ،‬د‪ .‬عوسمان ئه‌مین‪ ،‬ل ‪.164‬‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌‪ :‬مدخل الی المیتافیزیقا‪ ،‬نهض ‌ة مصر للطباعة‬ ‫والنشر‪ ،‬چاپی دووه‌م‪ ،‬ساڵی ‪ ،2007‬ل ‪ 160‬ــ ‪165‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪208‬‬

‫مێجه‌رسۆن‌و کوردناسی‬

‫(به‌شی دووه‌م‌و کۆتایی)‬ ‫نووسینی‪ :‬نیشتمان محه‌مه‌د ئه‌مین‬ ‫بەکالۆریۆس لە مێژوودا‬

‫‪209‬‬

‫باسی دووه‌م‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی مێجه‌رسۆن‬ ‫س�����ه‌ره‌ڕای ئ���ه‌و ك���ارو ئ��ه‌رك�� ‌ه سیاسیی‌و‬ ‫دیبلۆماتییانه‌ی مێجه‌رسۆن لە كوردستان‪،‬‬ ‫ه���اوك���ات چ��ه‌ن��دی��ن ب����ه‌ره����ه‌م‌و ن��وس��ی��ن‌و‬ ‫باڵوكراوه‌ی لە باره‌ی مێژوو‌و کلتوور‌و زمان‌و‬ ‫ئه‌ده‌بی كوردی نوسیووه‌‪ ،‬کە هه‌ریه‌كه‌یان‬ ‫ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ك ب��ای��ه‌خ‌و گرنگی خ��ۆی��ان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌شێكی ئه‌و به‌رهه‌مان ‌ه لە ‌ب��اره‌ی زمان‌و‬ ‫رێزمان‌و کلتووری كوردییه‌وه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ە‬ ‫لە ‌ساڵی‪1909‬دا بابه‌تێكی لە ‌سه‌ر کلتووری‬ ‫كوردی بە ناونیشانی‪ :‬گۆرانیی ‌ه میللییه‌كانی‬ ‫باشوری كوردستان ب ‌ه زاراوه‌ی كرمانشانی‬ ‫(�‪A Southern Kurdish Folksong In Ker‬‬ ‫‪ )manshahi Dialect‬باڵوكردۆته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫لەو ساڵه‌شدا بابه‌تێكی‌تری لە ‌سه‌ر زمانی‬ ‫كوردی نوسیوه‌‪ ،‬لە ژێرناوی‪ :‬چه‌ند تێبینیه‌ك‬ ‫ده‌رب��اره‌ی دیالێكتی ك��وردی لقی شادی لە‬ ‫كرمانجی (‪Note On A Kurdish Dialetc‬‬ ‫‪ ،)The Shadi Branch Of Kermanji‬هه‌ر‬ ‫لە ‌سه‌ر زمانیش لە ساڵی‪1912‬دا بابه‌تێكی‬ ‫ده‌رباره‌ی شێوازی سلێمانی به ‌ناونیشانی‪:‬‬ ‫چه‌ند تێبینیه‌ك ده‌رباره‌ی دیالێكتی كوردی‬ ‫سلێمانی ك��وردس��ت��ان��ی ب��اش��وری توركیا‬ ‫ن��وس��ی��ووه‪ )1(‌،‬ل��ە س��اڵ��ی ‪1913‬ش����دا ه��ه‌ر لە‬ ‫‌ب����اره‌ی زم���ان���ه‌و ‌ه ب��اب��ه‌ت��ێ��ك��ی‌ت��ری ل��ە‌س��ه‌ر‬ ‫رێزمانی ك��وردی باڵوكردۆته‌و ‌ه به ‌ناوی‪:‬‬ ‫(‪)2‬‬ ‫رێزمانی زمانی كرمانجی‪ ،‬یان ك��وردی‪،‬‬ ‫دوات��ری��ش لە ‌ساڵی ‪1919‬دا بابه‌تێكی‌تری‬

‫ب�ڵاوك��ردۆت��ه‌و ‌ه ه��ه‌ر ل��ە ‌ب���اره‌ی رێزمانی‬ ‫كوردی به ‌ناونیشانی‪ :‬رێزمانی سه‌ره‌تایی‬ ‫كرمانجی ناوچه‌ی سلێمانی‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1921‬دا ب��اب��ه‌ت��ێ��ك��ی ده‌رب����اره‌ی‬ ‫ئ��ه‌ده‌ب��ی ك����وردی ن��وس��ی��ووه‌‪ ،‬ئ���ه‌م بابه‌ت ‌ه‬ ‫ده‌رباره‌ی شیعره‌كانی گۆران ‌ه به‌ناونیشانی‪:‬‬ ‫كورت ‌ه ئه‌تنۆلۆجیایه‌ك ده‌رب��اره‌ی شیعری‬ ‫گۆران‪ )3(،‬لە ‌ساڵی‪1922‬شدا به‌رهه‌مێكی‌تری‬ ‫باڵوده‌كاته‌و ‌ه لە ‌ب��اره‌ی زمانی ك��وردی به‬ ‫‌ناوی‪ :‬چه‌ند تێبینیه‌ك ده‌رباره‌ی فۆنۆلۆجی‬ ‫كرمانجی باشور‪ ،‬کە تیایدا باسی شێوازی‬ ‫زمانی كرمانجی باشور ده‌كات به ‌وردی لە‬ ‫‌سه‌ر ئه‌م شێواز ‌ه ده‌دوێت‪ )4(.‬لە هه‌مان ساڵدا‬ ‫بابه‌تێكی‌تری نوسیوو ‌ه لە ژێرناونیشانی‪:‬‬ ‫چ��ه‌ن��د تێبینیی‌و ئ��اخ��اوت��ن��ێ��ك ده‌رب�����اره‌ی‬ ‫كرمانجی باشور‪ ،‬کە تیایدا باس لە شێوازی‬ ‫زمانی كرمانجی باشور د ‌هك��ات‪ ،‬باس لەو ‌ه‬ ‫ده‌كات ئه‌م زمان ‌ه ده‌گه‌رێته‌و ‌ه بۆ گرووپی‬ ‫زمان ‌ه رۆژئاواییه‌كانی ئێران‪ ،‬لقێك ‌ه لە زمانی‬ ‫(‪)5‬‬ ‫هیند‌و ئه‌وروپی‪.‬‬ ‫ج��گ��ه‌ ل���ەم ب��اب��ه‌ت��ه‌ زم����ان‌و رێ��زم��ان��ی��ی��ان��ه‌ی‬ ‫ده‌رباره‌ی كورد‪ ،‬سۆن بابه‌تێكی ئه‌ده‌بیشی ب ‌ه‬ ‫هاوبه‌شی لەگه‌ڵ كوردناسی رووسی (باسیل‬ ‫نیكتین) به ‌ناونیشانی‪ :‬سۆتۆ تاتوــ (‪The‬‬ ‫‪ )Tale of Suto And Tato‬وه‌رگێڕاوه‌ت ‌ه‬ ‫سه‌ر زمانی ئینگلیزی‪ ،‬کە چیرۆكێكی كوردی‬ ‫(‪)٦‬‬ ‫بووه‌‪ ،‬باسی ژیانی كورده‌واری ده‌كات‪.‬‬ ‫س���ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌و بابه‌تانه‌ی باسمان ك��ردن‬ ‫لە ب��واری ئ��ه‌ده‌ب‌و زمانی ك��وردی��دا‪ ،‬سۆن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪210‬‬

‫ب��ای��ه‌خ��ی داو ‌ه ب�� ‌ه الی��ه‌ن��ه‌ك��ان��ی‌ت��ری ژیانی‬ ‫كورد‌و چه‌ندین بابه‌ت‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی گرنگی‬ ‫هه‌ی ‌ه ل��ە ب���واری م��ێ��ژووی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫کلتووری كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واری‪ ،‬لەوان ‌ه لە‬ ‫ساڵی ‪1918‬دا راپۆرتێكی ده‌رباره‌ی شاری‬ ‫سلێمانی‌و ناوچه‌كانی ده‌وروبه‌ری نوسیوو ‌ه‬ ‫به‌ناوی‪ :‬سلێمانی ناوچه‌یه‌ك لە كوردستان‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م راپ��ۆرت�� ‌ه ل��ە ‌س��ه‌ر داوای حكومه‌تی‬ ‫بەریتانیا بوو ب ‌ه مه‌به‌ستی شاره‌زابوون‌و‬ ‫زانیاری كۆكردنه‌و ‌ه لە ‌ب��اره‌ی هۆزه‌كان‌و‬ ‫ناوچ ‌ه سنورییه‌كان‌و ئه‌و كێشانه‌ی لە ‌سه‌ر‬ ‫ناوچ ‌ه سنورییه‌كان هه‌ی ‌ه لەگه‌ڵ ‌واڵتانی‬ ‫دراوس���ێ���دا‪ ،‬ئ���ه‌م كتێب ‌ه ل��ە ‌الی���ه‌ن مینه‌و ‌ه‬ ‫وەرگ��ێ��ڕدراوه‌ت�� ‌ه سه‌ر زمانی ك��وردی‪ .‬ئه‌م‬ ‫راپۆرت ‌ه دابه‌شكراو ‌ه بۆ چواربه‌ش‪ ،‬به‌شی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م ده‌رب�����اره‌ی زم���ان‌و ئ��ای��ن‌و الیه‌نی‬ ‫سه‌ربازی‌و سروشتی‌و دانیشتوان‌و كه‌ش‌و‬ ‫هه‌وای كوردستانه‌‪ ،‬به‌شی دووه‌میش باسی‬ ‫هۆزایه‌تی‌و كۆنفدراسیۆن ‌ه خێڵه‌كییه‌كانی‬ ‫ه����ه‌ردو ‌و واڵت���ی ئ��ێ��ران‌و ت��ورك��ی��ا ده‌ك���ات‪،‬‬ ‫ب��ه‌ش��ی سێیه‌میش ب��اس��ی م��ێ��ژووی ه��ۆز ‌ه‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی س��ه‌ر س��ن��وره‌ك��ان ده‌ك��ات‌‪،‬‬ ‫وه‌ك موكری‪ ،‬هه‌كاری‪ ،‬گۆران‪ ،‬هه‌مه‌وه‌ند‪،‬‬ ‫ج��اف‪ ،‬حه‌سه‌نلو‪ ..‬هتد‪ ،‬به‌شی چواره‌میش‬ ‫باسی الیه‌نی ئیداری‌و سه‌ربازی‌و ره‌وشی‬ ‫ك��ش��ت��وك��اڵ ده‌ك�����ات ل���ە ك���وردس���ت���ان‪ .‬لە‬ ‫پاشكۆكه‌شدا چه‌ند بابه‌تێكی گرنگ لە‌گه‌ڵ‬ ‫فه‌رهه‌نگۆك‌و هه‌روه‌ها نه‌خشه‌ی كوردستان‬ ‫لە‌خۆده‌گرێت‪ )٧(.‬لە دوای ئه‌م به‌رهه‌مه‌ش لە‬ ‫‌هه‌مان ساڵدا به‌رهه‌مێكی‌تری باڵوكردۆته‌و ‌ه‬

‫ب ‌ه ناونیشانی‪ :‬بۆ میزۆپۆتامیا‌و كوردستان ب ‌ه‬ ‫نه‌ناسراوی‪ ،‬لەگه‌ڵ چه‌ند تێبینییه‌كی مێژووی‬ ‫ده‌رب������اره‌ی ه���ۆز ‌ه ك����ورد‌و كلدانییه‌كانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لە كتێبه‌كه‌دا باسی ئه‌سته‌مبوڵ‌و‬ ‫ش��ێ��وازی ژی��ان��ی خه‌ڵكه‌ك ‌ه ده‌ك���ات‪ ،‬لەگه‌ڵ‬ ‫ش��اره‌ك��ان��ی ده‌وروب����ه‌ری دیجله‌‌و ف��ورات‌‪،‬‬ ‫سه‌ردانی زۆرب��ه‌ی شاره‌كانی ك��ردووه‌‪ ،‬لە‬ ‫س��ه‌ری��ان ده‌دوێ���ت‪ ،‬وه‌ك حلب‪ ،‬دیاربه‌كر‪،‬‬ ‫به‌یروت‪ ،‬سوریا‪ ،‬ئورفه‌‪ ..‬هتد هه‌روه‌ها باسی‬ ‫ك��ه‌رك��وك‌و سلێمانی‌و ه��ه‌ول��ێ��ر‌و چه‌ندین‬ ‫شاری‌تری باشوری كوردستان ده‌كات لەگەڵ‬ ‫شێوازی ژیانیان‌و کلتوور‌و داب‌و نه‌ریتیان‬ ‫لەگەڵ ئه‌و ئاینانه‌ی لە ناوچه‌كه‌دا په‌یڕه‌و‬ ‫د ‌هك��رێ��ن‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا باسی الیه‌نی مێژووی‬ ‫كورد‌و هۆزایه‌تی ده‌كات‪ )٨(.‬سۆن گرنگییه‌كی‬ ‫تایبه‌تی ب ‌ه ه��ۆز ‌ه كوردییه‌كان داو ‌ه لە ‌م‬ ‫باره‌یه‌شه‌و ‌ه لە ‌ساڵی ‪191٨‬دا نامیلكه‌یه‌كی‬ ‫ده‌ركرد به‌ناوی‪ :‬چه‌ند سه‌رنجێك ده‌رباره‌ی‬ ‫هۆزه‌كانی كوردستانی خواروو‪ ،‬ئه‌م نامیلكه‌ی ‌ه‬ ‫لە شێوه‌ی زانیاریدای ‌ه لە باره‌ی هۆزه‌كان‪،‬‬ ‫كه‌تیایدا باس لە هۆز ‌ه كوردییه‌كان‌و توانای‬ ‫ماددی‌و مرۆیی هه‌ر هۆزێك ده‌كات لەگەڵ‬ ‫ژم��اره‌ی س��واری چه‌كدار‌و ئه‌سپ‌و هێزی‬ ‫پیاده‌‌و ژماره‌ی ماڵه‌كانی تۆمار كردووه‌(‪.)٩‬‬ ‫مێجه‌رسۆن جگ ‌ه ل��ەوەی‪ ،‬کە به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی نامیلكه‌‌و راپ����ۆرت‌و كتێب لە‬ ‫گۆڤار‌و ده‌زگا جیهانییه‌كاندا باڵوكردۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫لە هه‌مان كاتیشدا لە گۆڤار ‌ه ناوخۆییه‌كانی‬ ‫كوردستان چه‌ند بابه‌تێكی باڵوكردۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫لەوان ‌ه لە رۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن‪ ،‬هه‌روه‌كو‬

‫‪211‬‬

‫لە به‌شه‌كانی‌تردا ئاماژه‌مان به‌و رۆژنام ‌ه‬ ‫ك������ردووه‌‪ ،‬ک��ە ل��ە‌الی����ه‌ن م��ێ��ج��ه‌رس��ۆن��ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رچ�����وو ‌ه ج���ار ج��اری��ش چ��ه‌ن��د ب��اب��ه‌ت‌و‬ ‫باسی گرنگی ل��ەو رۆژن��ام�� ‌ه ده‌خست ‌ه به‌ر‬ ‫دیدی خوێنه‌ران‪ ،‬کە لەو كاته‌دا قسه‌كردن‌و‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌ی ئه‌م ج��ۆر ‌ه بابه‌تان ‌ه جێگای‬ ‫ب��ای��ه‌خ ب���وون‪ ،‬یه‌كێك ل��ەو ب��اب��ه‌ت��ان��ه‌ش لە‬ ‫ژم��اره‌ی ‪1٢‬ی ساڵی ‪192٠‬ی پێشكه‌وتندا‬ ‫ب�ڵاوك��راوه‌ت��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه ناونیشانی‪ :‬به‌رتیل‌و‬ ‫دی����اری‪ ،‬ک��ە تێیدا قس ‌ه ل��ە ‌س��ه‌ر زه‌ره‌ر‌و‬ ‫زیانه‌كانی ئه‌و دیاریده‌ی ‌ه ده‌كات‪ ،‬کە ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئه‌م ‌ه دیاریده‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی نه‌شیاوه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌رك��ه‌س��ێ��ك ئ��ه‌م ك���اره‌ ب��ك��ات دووچ���اری‬ ‫سزای توند ده‌بێتەوە لە ‌الیه‌ن حكومه‌تەوە‪،‬‬ ‫لە رێگه‌ی ئه‌م بابه‌ته‌و ‌ه ده‌یه‌وێت ئه‌و ‌ه بۆ‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك روون ب��ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ک��ە هیچ كه‌سێك‬ ‫ناتوانێت ئه‌م كاران ‌ه لە حكومه‌ت بشارێته‌و ‌ه‬ ‫(‪)١٠‬‬ ‫لە كۆتایدا ئاشكرا ده‌بێت‌و سزا ده‌درێت‪،‬‬ ‫هه‌ر لەو رۆژنامه‌دا لە ‌ساڵی ‪1921‬دا چه‌ند‬ ‫بابه‌تێكی‌تری باڵوكرده‌و ‌ه ئه‌م بابه‌تانە زیاتر‬ ‫ی هۆشیاركردنه‌وه‌ی خه‌ڵك ‌ه بۆ پاك‬ ‫ب ‌ه مه‌به‌ست ‌‬ ‫راگرتنی شاره‌ك ‌ه ئه‌وانیش راسته‌ی بازارو‬ ‫خەزین ‌ه حەمام‪ ،‬ئه‌م دووبابه‌ته‌ی لە باره‌ی‬ ‫پاك‌و خاوێنی بازاڕ‌و حەمامه‌كانی ناوشاره‌‪،‬‬ ‫کە تیایدا باس لەوە ده‌كات چۆن گرنگی ب ‌ه‬ ‫پاك‌و خاوێن راگرتنی شار بدرێت‪ ،‬خه‌ڵك‬ ‫چۆن هه‌ست ب ‌ه به‌رپرسیاریه‌تی ئه‌م بوار ‌ه‬ ‫بكات‪ ،‬چۆن ماڵه‌كه‌ی خۆی پاك راده‌گرێت‪،‬‬ ‫دوك��ان‌و ناو ب��ازاڕ‌و شوێنه‌كانی‌تریش به‌م‬ ‫شێوه‌ی ‌ه بپارێزێت هه‌روه‌ها ئاماژ ‌ه ب ‌ه داهاتی‬

‫ت لەگەڵ خاوێن راگرتنیان‪.‬‬ ‫حەمامه‌كان ده‌كا ‌‬ ‫(‪)١١‬‬

‫دواتریش لە‌ساڵی‪192٢‬دا هه‌ر ل ‌ه رۆژنامه‌ی‬ ‫پێشكه‌وتن بابه‌تێكی بە ناونیشانی‪ :‬اعالن‬ ‫توتن ب�ڵاوك��رده‌وه‌‪ ،‬ل��ە‌و كاته‌دا زۆرگرنگی‬ ‫به ‌توتن ده‌درا‪ ،‬ب ‌ه سه‌رچاوه‌یه‌كی گرنگی‬ ‫داه��ات��ی ك��وردس��ت��ان داده‌ن���را ه��ه‌روه‌ك��و لە‬ ‫باسی كاره‌كانیدا ئاماژه‌مان پێكرد‪ ،‬کە سۆن‬ ‫چۆن گرنگی ب ‌ه توتن داوه‌‌و چه‌ند باجێكی‬ ‫زۆری خستبوو ‌ه سه‌ری‪ ،‬کە لەو رێگایه‌و ‌ه‬ ‫داهاتێكی زۆری ده‌ست ده‌كه‌وت‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫لە رێگای ئه‌م بابه‌ته‌و ‌ه بایه‌خ‌و گرنگی توتنی‬ ‫ناوخۆ ده‌خ��ات�� ‌ه روو‪ ،‬چه‌ند رێنمایه‌كی لە‬ ‫ی وه‌رگرتنی توتن لە ‌الیه‌ن‬ ‫ب��اره‌ی شێواز ‌‬ ‫(‪)١٢‬‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ەوە ده‌ن��وس��ێ��ت‪ ،‬دوات��ری��ش لە‬ ‫‌ساڵی‪1923‬شدا بابه‌تێكی سیاسی ده‌رباره‌ی‬ ‫دۆخ��ی سیاسیی ك��وردس��ت��ان‌و كشانه‌وه‌ی‬ ‫سوپای بەریتانیا لە ناوچه‌كانی كوردستان‬ ‫ب�ڵاود ‌هك��ات��ه‌و ‌ه به ‌ناونیشانی‪ :‬كشانه‌و ‌ه لە‬ ‫(‪)١٣‬‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌م به‌رهه‌م‌و نووسینانه‌ی سۆن‪،‬‬ ‫کە ئاماژه‌مان پێكرد س��ۆن خاوه‌نی چه‌ند‬ ‫به‌رهه‌مێكی‌تره‌‪ ،‬کە نه‌مانتوانی ب ‌ه ده‌ستی‬ ‫بهێنین‪ ،‬سه‌ره‌ڕای هه‌وڵ‌و گه‌ڕانی زۆرمان‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪212‬‬

‫به‌شی سێ یه‌م‬ ‫دیدی سۆن لە باره‌ی كورده‌و ‌ه لە روانگه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانییه‌وه‌‬ ‫باسی یه‌كه‌م‬ ‫الیه‌نی زمان‌و ئه‌ده‌ب‬ ‫ب ‌ه سه‌رنجدان لە نوسینه‌كانی سۆن ئه‌وه‌مان‬ ‫بۆ ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬کە گرنگییه‌كی تایبه‌تی ب ‌ه‬ ‫الیه‌نی زمانه‌وانی داوه‌و زۆربه‌ی نوسین‌و‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی لە ‌م بواره‌دای ‌ه بۆی ‌ه هه‌رگیز‬ ‫ناكرێت كاتێك‪ ،‬ک��ە باسی س��ۆن ده‌كه‌ین‬ ‫ب��اس��ی الی��ه‌ن��ی زم��ان��ه‌وان��ی ن��ه‌ك��ه‌ی��ن‌و باس‬ ‫لەو رۆڵ ‌ه گرنگه‌ی سۆن نه‌كه‌ین لە ‌باره‌ی‬ ‫زمانی ك��وردی��ەوە گێڕاویه‌تی‪ ،‬مێجه‌رسۆن‬ ‫یه‌كێك بوو ‌ه لەو بەریتانیانه‌ی‪ ،‬کە جه‌ختی‬ ‫ل��ە‌س���ه‌ر ره‌س��ه‌ن��ی��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی زم��ان��ی‬ ‫ك���وردی ك��ردۆت��ه‌و ‌ه ب��ۆ نموون ‌ە ل��ە ژم��ار ‌ه‬ ‫چل‌وچواری رۆژنامه‌ی پێشكه‌وتندا سۆن لە‬ ‫‌باره‌ی زمانی كوردییه‌و ‌ه باس لەوە ده‌كات‪،‬‬ ‫ن وابیرده‌كرایه‌و ‌ه زمانی كوردی‬ ‫کە ج��ارا ‌‬ ‫نانوسرێت‌و ناخوێنرێته‌وه‌‪ ،‬ب��ەاڵم دوات��ر‬ ‫بۆیان ده‌رك��ه‌وت به‌و شێوه‌ی ‌ه نییه‌‌و توانرا‬ ‫ب ‌ه جوانترین‌و باشترین شێو ‌ه بنوسرێت‬ ‫(‪ )١٤‬هه‌روه‌ها لە به‌رهه‌مێكی‌تریشیدا باس لە‬ ‫ره‌چه‌ڵه‌كی زمانی ك��وردی ده‌ك��ات‌و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئ��ه‌م زمان ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ گرووپ ‌ه زمان ‌ه‬ ‫رۆژئاواییه‌كانی ئێران‪ ،‬کە ئه‌مه‌ش لقێك ‌ه لە‬ ‫زمانی هیند‌و ئ��ه‌وروپ��ی‪ )١٥(.‬سۆن هه‌ستاو ‌ه‬

‫ب ‌ه به‌راورد كردن لە نێوان زمانی فارسی‌و‬ ‫كوردی‪ ،‬كه‌پێی ‌وای ‌ه لە رووی پێشكه‌وتن‌و‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندیی زمانه‌وانییه‌وه‌‪ ،‬زمانی كوردی‬ ‫زمانی فارسی ده‌وڵه‌مه‌ند ك���ردووه‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ب��ه‌ داخ����ه‌وه‌ وش��ه‌ ره‌س��ه‌ن�� ‌ه ئ���اری ن���ه‌ژاد ‌ه‬ ‫كۆنه‌كانی‪ ،‬کە لە پێشتردا به‌كارهاتوو ‌ه لە‬ ‫بیركراون‪ ،‬س��ۆن ره‌خ��ن��ه‌ی ئ��ه‌و ‌ه ده‌گرێت‪،‬‬ ‫کە كورد قوربانی به ‌‌وشه‌ی ره‌سه‌نی ئاری‬ ‫داوه‌‪ ،‬وش��ه‌ی دی��ك��ه‌ی زم��ان�� ‌ه غ��ه‌ی��ر ‌ه ئ��اری‬ ‫هێناوه‌ت ‌ه ناو زمانی كوردی‪ )١٦(.‬ئه‌م ره‌خنه‌ی‬ ‫سۆن لە جێگای خۆیه‌تی بۆ ئه‌م سه‌رده‌مەی‬ ‫ئێستاش ده‌گونجێت‪ ،‬کە لەو كاته‌دا كه‌سێكی‬ ‫بێگان ‌ه به‌م شێوه‌ی ‌ه بیری كردۆته‌و ‌ه ره‌نگه‬ ‫‌‌وابێت‪ ،‬چونك ‌ه سه‌یری زمانی كوردی بكه‌ین‬ ‫ده‌بینین‪ ،‬کە كوردی په‌تی زۆر ب ‌ه ده‌گمه‌ن‬ ‫به‌كاردێت‪ ،‬یان ره‌نگ ‌ه زۆر كه‌س ئه‌ ‌و وشانه‌ی‬ ‫هه‌رگیز گوێ بیست نه‌بووبێت‪ ،‬هه‌م زمانی‬ ‫رۆژئاوایی‌و هه‌م زمانه‌كانی‌تری رۆژهه‌اڵت‬ ‫تێكه‌ڵ ب���ووه‌‪ .‬س��ۆن پێی ‌وای��� ‌ه به‌شێك لە‬ ‫هۆكاری ئه‌م تێكه‌ڵبوونه‌ی زمانه‌كانی‌تر ب ‌ه‬ ‫زمانی كوردی بۆ ئه‌و ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬کە كورد‬ ‫خ���اوه‌ن ده‌وڵ��ه‌ت��ی خ��ۆی ن��ه‌ب��ووە ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ێ وه‌ك���و ئ��ێ��ران‌و توركیا‬ ‫‌واڵت��ان��ی دراوس���� ‌‬ ‫هه‌میش ‌ه كۆنترۆڵی ناوچ ‌ه كوردییه‌كانیان‬ ‫كردووه‌‪ )١٧(.‬بۆی ‌ه سۆن هه‌وڵێكی زۆری داو ‌ه‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی زمانی كوردی پاك بكاته‌و ‌ه لە‌م‬ ‫زمانانه‌‌و سه‌ربه‌خۆی خۆی هه‌بێت‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫لەو الیه‌نانه‌ش لە زماندا گرنگی پێداو ‌ه لە‬ ‫بواری دابه‌شبوونی زمانی كورده‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه یه‌كێك لە هه‌نگاوه‌كانیدا لە‌ساڵی ‪1913‬دا‬

‫‪213‬‬

‫س��ۆن بابه‌تێكی لە ‌س��ه‌ر رێزمانی ك��وردی‬ ‫نوسیووه‌‪ ،‬کە لەو بابه‌ته‌دا سه‌رژمێرییه‌كی‬ ‫ئه‌نجامدا ل��ە ‌س��ه‌ر ئ��ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ی‪ ،‬ک��ە ب ‌ه‬ ‫زم��ان��ی ك���وردی ده‌دوێ����ن‌و ب�� ‌ه پێنج ملیۆن‬ ‫ك���ه‌س م���ه‌زن���ده‌ی ك�����ردووه‌‪ ،‬ئ���ه‌م ب��اب��ه‌ت��ه‌ی‬ ‫داب��ه‌ش��ك��ردوو ‌ه بە س��ەر دوو ب��ه‌ش‪ ،‬به‌شی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م��ی باسێكی زم��ان��ه‌وان��ی��ی�� ‌ه ل��ە ب��اره‌ی‬ ‫ئه‌لف‌و بێ‪ ،‬ناو‪ ،‬ژم��اره‌‪ ،‬جێناو‪ ،‬جۆره‌كانی‪،‬‬ ‫ئاوه‌ڵكردار‪ ،‬ئاوه‌ڵكار‪ ،‬به‌شی دووه‌می بریتی ‌ه‬ ‫لە به‌كارهێنانی زاراوه‌ی ده‌ربڕین‪ ،‬کە بریتی ‌ه‬ ‫لە چه‌ند تێكستێكی په‌خشانی ك��وردی‪ ،‬كه‬ ‫(‪)١٨‬‬ ‫‌‌وه‌رگێڕدراوه‌ته‌ سه‌ر زمانی ئینگلیزی‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ش ل��ە‌م ب��واران��ه‌دا ل��ە ئه‌نجامی‬ ‫شاره‌زایه‌تی لە ‌باره‌ی زمانی كوردییەوەیە‪،‬‬ ‫ج��گ��ه‌ ل������ەوەش ل���ە ئ��ه‌ن��ج��ام��ی گ��ه‌ش��ت‌و‬ ‫گه‌ڕانه‌كانیدا ئ��ه‌وه‌ی بۆ ده‌رك��ه‌وت��ووه‌‪ ،‬کە‬ ‫زم��ان��ی ك����وردی ل��ە زۆرب�����ه‌ی ن��اوچ��ه‌ك��ان‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت جگ ‌ه لە به‌شی توركمانی‌و‬ ‫عه‌ره‌بی‪ ،‬کە لە هه‌ندێک ناوچ ‌ه به‌كاردێت‪،‬‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ل ‌ه ئاڵتون كۆپرییه‌و ‌ه تا كه‌ركوك‬ ‫زمانی ك���وردی‌و توركی به‌كارده‌هێنرێت‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ل��ە ك���ه‌رك���وك زۆرب�����ه‌ی زم��ان��ه‌ك��ان‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‪ ،‬دوكاندارێك ده‌بێت عه‌ره‌بی‬ ‫دیالێكتی ب��ه‌غ��دای‪ ،‬ی��ان موسڵی بزانێت‪،‬‬ ‫ژماره‌یه‌كی زۆری دانیشتوان ‌ه موسڵمانه‌كان‬ ‫لە فارسی تێده‌گه‌ن زمانی ئارامیش لە‌الیه‌ن‬ ‫جوله‌كه‌كانه‌و ‌ه به‌كاردێت‪ ،‬بەاڵم مه‌سیحیی ‌ه‬ ‫كلدانییه‌كان توركمانی به‌كاردێنن‪ ،‬هه‌روه‌كو‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت‪ :‬ه��ه‌رس��ێ زم��ان��ه‌ك��ان��ی ع��ه‌ره‌ب��ی‌و‬ ‫كوردی‌و توركی لە بازاڕی كه‌ركوكد‌ا وه‌كو‬

‫یه‌ك گوێی لێبووه‌‌و به‌كارهێنراوه‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ئه‌نجامی ئ��ه‌م گ���ه‌ڕان‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی‬ ‫ل��ە ‌ب���اره‌ی زم��ان��ی ك����وردی‌و ئاشنابوونی‬ ‫به ‌كه‌سانی ش��اره‌زاو رۆشنبیر به ‌تایبه‌ت‬ ‫ی وه‌كو‬ ‫لە ‌كاتی فه‌رمانڕه‌وایی لە سلێمان ‌‬ ‫حاكمێكی سیاسی زۆر گرنگی ب ‌ه توێژی‬ ‫رۆشنبیران داو ‌ه هه‌وڵیداو ‌ه لە ده‌وری خۆی‬ ‫كۆیانبكاته‌وه‌‪ ،‬هانیان بدات ب ‌ه كوردی په‌تی‬ ‫بنوسن‪ ،‬لە نوسین ب ‌ه زمانی فارسی‌و توركی‬ ‫دووریان بخاته‌وه‌‪ ،‬زۆر ب ‌ه په‌رۆشه‌وه بوو ‌ە‬ ‫بۆ پێشخستنی زم��ان‌و نوسینی ك��وردی‌و‬ ‫بژاركردنی لە وشه‌ی بێگانه‪ ،‬تێكۆشاو ‌ه ئه‌و‬ ‫كاته‌ی لە به‌غدا ئینگلیزه‌كان لە پ��اڵ دوو‬ ‫رۆژنامه‌ی فارسی‌و ئینگلیزی رۆژنامه‌یه‌كی‬ ‫(تێگه‌یشتنی راس��ت��ی) ل�� ‌ه س��اڵ��ی‪1918‬دا ب ‌ه‬ ‫زمانی كوردی باڵوكرده‌وه‌‪ ،‬مێجه‌رسۆن ب ‌ه‬ ‫هاوكاری شوكری فه‌زڵی شاعیرو كۆمه‌ڵی‬ ‫ی‬ ‫رۆشنبیری‪ ،‬ژماره‌یه‌كی زۆر نوسین‌و كار ‌‬ ‫وه‌رگێڕانی لە ‌م رۆژنامه‌ی ‌ه باڵوكردۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م ‌ه جگ ‌ه لە رۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن‪ ،‬کە لە‬ ‫باسه‌كانی پێشتردا ئاماژه‌مان پێكرد چ رۆڵێكی‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ئێستا ژماره‌كانی رۆژنامه‌ی‬ ‫پێشكه‌وتن هه‌ڵده‌ده‌ینه‌و ‌ه لە ئاست توانای ب ‌ه‬ ‫كوردی نوسینی ئه‌و پیاو ‌ه سه‌رسام ده‌بین‪،‬‬ ‫کە ئینگلیزێك به‌م كوردی ‌ه جوان ‌ه بنوسێت‪،‬‬ ‫ئه‌و‌وشه‌‌و ده‌سته‌واژ ‌ه ناوازان ‌ه به‌كاربهێنێت‪.‬‬ ‫(‪)١٩‬‬

‫(‪)٢٠‬‬

‫ه��ه‌روه‌ك��و پێشتریش ئ��ام��اژه‌م��ان پێكرد‪،‬‬ ‫ک��ە س��ۆن ه��ه‌ر مه‌به‌ستێكی هه‌بووبێت لە‬ ‫‌ب���ه‌ره‌و پێشبردنی زم��ان��ی ك��وردی��دا‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪214‬‬

‫لەگەڵ ئه‌وه‌شدا توانیویه‌تی چاكسازی زۆر‬ ‫بكات ل��ە‌م رووه‌و ‌ه بناغه‌ی پیتی نوسینی‬ ‫ك���وردی دام����ه‌زران����دووه‌‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه س��ۆن لەو‬ ‫باوه‌ڕه‌دای ‌ه زمانی كوردی توانستی ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ی ‌ه ره‌وان���ی‌و ره‌سه‌نایه‌تی خ��ۆی بخات ‌ه‬ ‫روو‪ ،‬چونك ‌ه به ‌پێێ دیدی ئه‌و به ‌زمانێكی‬ ‫ت����ه‌واو داده‌ن���رێ���ت ل��ە رووی سینتاكس‌و‬ ‫مۆرفۆلۆژیاوە ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��ده‌‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬كورد‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه خاوه‌ن ده‌وڵه‌ت‌و كیانی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫نه‌بووه‌‪ ،‬ب��ەاڵم توانیویه‌تی بناغه‌ی ئه‌ده‌بی‬ ‫(‪)٢١‬‬ ‫كوردی دابمه‌زرێنێت‪.‬‬ ‫ل��ه ‌الی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌و ‌ه بایه‌خی داو ‌ه ب�� ‌ه ب��واری‬ ‫دیالێكت‌و شێوەزاره‌كان‪ ،‬ئەو ده‌ڵێت‪ :‬هه‌ندێك‬ ‫عه‌شیره‌تی كوردستان ب ‌ه شێوازێك قس ‌ه‬ ‫ده‌ك���ه‌ن‪ ،‬ک��ە تامێكی كۆنی ئێرانی ده‌دات‬ ‫مه‌به‌ستی لە دیالێكتی گۆرانه‌‪ ،‬کە شێوازی‬ ‫زم��ان��ی��ان ج��ی��اج��ی��اب��ووه‌‪ ،‬ع��ه‌ش��ی��ره‌ت��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ه��ه‌ورام��ی‪ ،‬ك��ان��دواڵ‪ ،‬ری���زوش ت��ا راده‌ی���ه‌ك‬ ‫شێوازی قسه‌كردنیان لەم زمانەو ‌ە نزیك‬ ‫بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌ڵێت‪ :‬دیالێكتی هه‌ورامی لە‬ ‫دیالێكتی فارس ده‌چێت‪ )٢٢(.‬بەاڵم سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئ���ه‌وه‌ش زم��ان��ی ك���وردی زی��ات��ر په‌یوه‌ست ‌ه‬ ‫ب ‌ه زمانی بنه‌ڕه‌تی ئ��اری لە ‌چ��او فارسی‬ ‫دراوس������ێ‪ )٢٣(.‬ب��ۆ راس��ت��ی قسه‌كانی سۆن‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی‌تریش ئاماژ ‌ه به‌م قسه‌یه‌ی‬ ‫س��ۆن ده‌ك����ه‌ن‪ ،‬ک��ە زم��ان��ی ك���وردی زیاتر‬ ‫(‪)٢٤‬‬ ‫په‌یوه‌ست بوونی ب ‌ه زمانی بنه‌ڕه‌تی ئاری‪،‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش سۆن ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌كات‬ ‫ن وش ‌ه لە دیالێكتی‌ت ‌ر وه‌رده‌گرن‪،‬‬ ‫دیالێكته‌كا ‌‬ ‫هه‌روه‌كو دیالێكتی باكور كه‌ وش��ه‌ی زۆر‬

‫تیاچووه‌‌و بۆشاییه‌كه‌ی به‌ وشه‌ی توركی‌و‬ ‫كلدانی پڕكراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫لە باكور پارێزگاریان لە خۆیان ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫‌وشه‌ی زۆر كۆنتر ده‌نوسن لە‌چاو موكریدا‪،‬‬ ‫ك��ه‌‌وش����ه‌ی ف��ارس��ی ن���اوه‌ن���دی ه��ێ��ن��اوه‌ت�� ‌ه‬ ‫‪)٢٥‬‬ ‫زمانه‌كه‌یه‌وه‪(‌.‬‬ ‫ئه‌و دیالێكته‌ی‪ ،‬کە لە میرنشینی ئ��ه‌رده‌الن‬ ‫قسه‌ی پێ ده‌كرا ‌وه‌ك ئه‌وه ‌‌وایه‌‪ ،‬کە ئێستا‬ ‫پێی ده‌وترێت هه‌ورامی‪ ،‬بەاڵم دواتر ب ‌ه هۆی‬ ‫هاتنی چه‌ند خێڵێك‌و ژماره‌یه‌كی زۆر لە‬ ‫كوردانی باكوور به ‌هۆی ب��اری ئاسایشی‬ ‫ئه‌رده‌الن هاتن ‌ه ئه‌م ناوچه‌یه‌‌و دیالێكته‌كه‌ی‬ ‫گۆڕا بۆ دیالێكتی موكری‪ ،‬دیالێكتی كۆنی‬ ‫ئ��ه‌رده‌الن هێشتا الی خه‌ڵكانی رۆشنبیری‬ ‫سنه‌‌و سلێمانی قسه‌ی پێ دەک��رێ��ت‌و تێی‬ ‫ده‌گ���ه‌ن‌و ‌وه‌ك زم��ان��ی ئ��ه‌ده‌ب��ی‌و شیعریی‬ ‫ب���اش���وری ك��وردس��ت��ان ب��ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ��ت‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه ئ��ه‌وه‌ش دیالێكتی ك��وردی نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو فارسی كۆنه‪ )٢٦(‌.‬به ‌شێوه‌یه‌كی گشتی‬ ‫س���ۆن ئ��ام��اژه‌ ب���ه‌وه‌ ده‌ك����ات ل��ە ب��اش��وری‬ ‫كوردستان یه‌كه‌م زمان دوای زمانی كوردی‪،‬‬ ‫کە كورد فێری ده‌بێت فارسییه‪ )٢٧(‌،‬بەاڵم لە‬ ‫باكوردا عه‌ره‌بی‌و توركییه‌‌و زمانی كوردی‬ ‫بابه‌تی خوێندن نییه‌‪ ،‬ب��اس ل���ەوە ده‌ك��ات‬ ‫كورد زۆربه‌ی كات‪ ،‬کە ئیشی نیی ‌ه خه‌ریكی‬ ‫خ��وێ��دن��ه‌وه‌‌و نوسین‌و فه‌لسه‌فه‌‌و زانستی‬ ‫سۆفینزمه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬زۆرب��ه‌ی كات ده‌م‬ ‫بینی لە قوتابخانه‌ی سه‌ربازی لە سلێمانی‬ ‫كورده‌كان هاوه‌ڵ ‌ه توركه‌كانی خۆیان جێ‬ ‫‪)٢٨‬‬ ‫ده‌هێشت به‌پله‌ی به‌رز ده‌رده‌چوون‪(.‬‬

‫‪215‬‬

‫م��ێ��ج��ه‌رس��ۆن س����ه‌ره‌ڕای گرنگی دان���ی ب ‌ه‬ ‫زمانی كوردی گرنگی ب ‌ه ئه‌ده‌بیاتی كوردیش‬ ‫داوه‌‌و س��ه‌رس��ام��ی ش��ی��ع��ر‌و پ��ه‌خ��ش��ان‌و‬ ‫چیرۆكی كوردی بووه‌‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه كۆمه‌ڵێك‬ ‫ی وه‌رگێڕاوه‌ت ‌ه سه‌ر زمانی‬ ‫شیعری ك��ورد ‌‬ ‫ئینگلیزی لەگەڵ چه‌ند چیرۆكێكی كۆكراوه‌ی‬ ‫ئه‌لیكسانده‌ر ژاب��ای باڵوكردۆته‌وه‌‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫چیرۆكی سۆتۆ تاتو به‌هاوبه‌شی لەگەڵ‬ ‫ی وه‌ریانگێڕاوه‌ت ‌ه سه‌ر‬ ‫باسیل نیكتینی رووس ‌‬ ‫زمانی ئینگلیزی‪ ،‬ئه‌م چیرۆك ‌ه هی كه‌سێك‬ ‫ب��وو ‌ه به‌ناوی مه‌ال سه‌عید‪ ،‬کە چیرۆكێكی‬ ‫ك���وردی ب���وو‪ ،‬ب��اس��ی ژی��ان��ی ك����ورده‌واری‬ ‫ده‌ك���ات‌و گشت الی��ه‌ن�� ‌ه ب���اش‌و خراپه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی ك��وردی ده‌خ��ات��ه‌ڕوو‪ )٢٩(.‬هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌م��ان��ه‌ش گ��رن��گ��ی س���ۆن ده‌رده‌خ������ات بۆ‬ ‫ب���واری ئ��ه‌ده‌ب��ی س����ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌م��ه‌ش ن��اوی‬ ‫چه‌ندین ئه‌دیبی ك���وردی ده‌هێنێت و‌ه‌ك��و‬ ‫م��ه‌الی ج��زی��ری‌و باب ‌ه تاهیری ه��ه‌م��ه‌دان‌و‬ ‫خانی‌و عه‌لی ته‌ره‌مۆكی‪ ..‬هتد‪ ،‬ك ‌ه ئاماژ ‌ه‬ ‫ب ‌ه گه‌وره‌ی‌و جوانی كاره‌كانیان ده‌كات‪ ،‬لە‬ ‫میانه‌ی دید‌و بۆچوونه‌كانیانه‌و ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫زمان‌و ئه‌ده‌بی كوردی ده‌رباره‌ی ئه‌حمه‌دی‬ ‫خانی دواو ‌ه زۆر ب ‌ه لێهاتووو ب��ه‌ه��ره‌دار‬ ‫ب��اس��ی��ك��ردوو ‌ه ئ��ام��اژه‌ی ب��ۆ به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬لە دانانی فه‌رهه‌نگێك بۆ‬ ‫فێربوونی زم��ان��ی ك���وردی‪ ،‬ك��ه دووه���ه‌زار‬ ‫‌وش ‌ه لە خۆ ده‌گرێت ب ‌ه شیعر رێكیخستووه‌و‬ ‫هونه‌رێكی گه‌وره‌ی نواندووه‌‪.‬‬ ‫جگ ‌ه لە ‌مانه‌ش س��ۆن گرنگییه‌كی تایبه‌تی‬ ‫ب ‌ه شیعر داو ‌ه به ‌تایبه‌ت ئ��ه‌و شیعرانه‌ی‬

‫ب�� ‌ه دیالێكتی گ��ۆران��ی ن��وس��راو ‌ه ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫لەو ب��اوه‌ڕه‌دای�� ‌ه شیعری كوردیی ناوچه‌ی‬ ‫سلێمانی ناسك‌و ئه‌فسوناویه‌‪‌ ،‬وه‌رگێڕانیشی‬ ‫جوانیی ‌ه ره‌سه‌نه‌كه‌ی لە ده‌ست ده‌دات‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ب ‌ه پێی بۆچوونی سۆن جوانی ئه‌و پارچ ‌ه‬ ‫شیعران ‌ه لە‌سه‌ر ره‌وانبێژی زمانه‌كه‌ی به‌نده‌‪،‬‬ ‫هونه‌ری شیعری فارسی تێدا ره‌چاو كراو ‌ه‬ ‫ه��ه‌ر بۆیه‌ش شاعیرانی ك��وردی سلێمانی‬ ‫چێژ ل��ە شیعری ف��ارس��ی ده‌ب��ی��ن��ن ده‌ڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫زۆربه‌ی شیعری كوردی شیعری دڵداری‌و‬ ‫خ��ۆش��ه‌وی��س��ت��ی��ی��ه‌‌و ئ��ه‌ن��دێ��ش��ه‌ی ت��ێ��ك��ه‌اڵوه‪،‬‬ ‫وشه‌بازی یه‌كێك ‌ه لە نیشانه‌كانی پێشكه‌وتنی‬ ‫شیعری كوردی نموونه‌ی ئه‌و شیعرانه‌ش ب ‌ه‬ ‫شیعره‌كانی شاعیری كورد نالی ده‌هێنێته‌و ‌ه‬ ‫پ��ێ‌ی وای��� ‌ه باشترین ش��اع��ی��ری سلێمانی‬ ‫بووه‌‪ )٣٠(،‬جگ ‌ه لەوەش لەو تارێكدا ب ‌ه ناوی‪:‬‬ ‫ئه‌نتۆلۆژیایه‌كی كورتی شیعری گۆرانی لە‬ ‫‌ساڵی ‪1921‬دا لە سلێمانی نووسیویه‌تی‪ ،‬کە‬ ‫تێدا ئاماژ ‌ه ب ‌ه كۆمه‌ڵێك شیعری شاعیرانی‬ ‫ك���ورد ده‌ك���ات به‌تایبه‌ت ئ��ه‌وان��ه‌ی‪ ،‬ک��ە ب ‌ه‬ ‫(‪)٣١‬‬ ‫دیالێكتی گۆران نوسراون‪.‬‬ ‫ئه‌مانه‌ ‌و وێ��ڕای ئه‌و ‌وت��اران��ه‌ی‪ ،‬کە تایبه‌ت‬ ‫ب����وون ب��� ‌ه ش��ی��ع��ر‌و ئ������ه‌ده‌ب‌و زم�����ان‌و لە‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ك��ان��ی‌ت��ری ده‌ق���ی‌وه‌رگ���ێ���ڕدراوی‬ ‫ئه‌ده‌بی‌و فۆلكلۆری تۆماركردووە ‌و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫كورد گه‌لێكی به‌هره‌مه‌ند خوڵقاوه‌‌و خاوه‌نی‬ ‫گ��ش��ت ت��وان��س��ت��ه‌ك��ان�� ‌ه ل��ە ب����واری هه‌ستی‬ ‫زم��ان��ه‌وان��ی��دا‪ ،‬ئ��ام��اژه‌ش��ی ب���ه‌و ‌ه داوه‌‪ ،‬کە‬ ‫توانسته‌كانی گه‌لی كوردی زۆر ب ‌ه دڵه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ی واڵتانی ئه‌وروپا‪ ،‬وه‌ك‬ ‫خستویه‌تیی ‌ه ریز ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪216‬‬

‫ئه‌وه‌ی ‌ه پێش ‪60٠‬س��اڵ ئه‌وروپا ب ‌ه خۆیه‌و ‌ه‬ ‫بینیویه‌تی‪ ،‬وات��ا ئ��ه‌وروپ��اش ب ‌ه هه‌مان ئه‌و‬ ‫قۆناغه‌دا تێپه‌ڕیووه‌‪ ،‬ته‌نیا جیاوازی ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫کە ئه‌وروپا پێشكه‌وتووه‌‪ ،‬بەاڵم كوردستان‬ ‫لە رووی مێژوویی دواك���ه‌وت���ووه‪ )٣٢(‌.‬بۆی ‌ه‬ ‫ده‌كرێت بڵین كاره‌كانی سۆن بە سەره‌تای‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی لێكۆلێنه‌وه‌ی ئ��ه‌ده‌ب��ی‌و كاری‬ ‫ئه‌كادیمی دابنرێت به ‌شێوه‌ی به‌راوركاری‌و‬ ‫میتۆده‌كانی‌تر‪.‬‬ ‫باسی دووه‌م‬ ‫الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك��ی‌ت��ر ل���ەو الی��ه‌ن��ان��ه‌ی م��ێ��ج��ه‌رس��ۆن‬ ‫گرنگی پێداو ‌ه الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪ ،‬کە لە‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانیدا بایه‌خێكی تایبه‌تی ب ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫الیه‌نه‌كانی ژیانی كۆمه‌ڵگه‌ی ك��وردی داو ‌ه‬ ‫ب��ۆی�� ‌ه ئێمه‌ش ل��ێ��ره‌دا ب��اس��ی ه��ه‌ن��دێ��ت لەو‬ ‫الیه‌نانه‌ ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫ته‌وه‌ری یه‌كه‌م‬ ‫الیه‌نی ئاینی‬

‫ ‬ ‫ب���ەری���ت���ان���ی���ه‌ك���ان ه�����ه‌ر ل����ە س����ه‌ره‌ت����ای‬ ‫ئاشنابوونیانه‌و ‌ه به‌و پێكهات ‌ه فر ‌ه ئاینیانه‌ی‬ ‫ن��اوچ��ه‌ك�� ‌ه ك���اری���گ���ه‌رب���وون‪ ،‬چ��ه‌ن��د ئ��ای��ن‌و‬ ‫ئاینزایه‌كی نائیسالمی سه‌رنجی راكێشاون‌ ‌و‬ ‫وای لێكردوون هه‌وڵی ناسینی‌و لێكۆڵنه‌وه‌یان‬ ‫بده‌ن‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه به‌شی هه‌ر ‌ه زۆری گه‌ریده‌‌و‬ ‫گه‌شتیاره‌كانیان سه‌ردانی ناوچه‌ی هه‌بوونی‬

‫ئه‌و ئاین‌و ئاینزایانه‌یان كردوون‌و زانیاری‌و‬ ‫(‪)٣٣‬‬ ‫به‌دواداچونیان لە‌باره‌یانه‌و ‌ه كۆكردۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌كو لە به‌شه‌كانی پێشودا ئاماژه‌مان‬ ‫ب ‌ه رۆڵ��ی ئاین ك��ردوو ‌ه ب ‌ه تایبه‌ت ئه‌و فر ‌ه‬ ‫ئاینیانه‌ی عێراق‪ ،‬کە هۆكارێك بوو بۆ هاتنی‬ ‫گه‌ریده‌كان‌و خۆ خستن ‌ه ناو ئه‌و فر ‌ه ئاینیان ‌ه‬ ‫بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی ئاینی مه‌سیحی لە رێگای‬ ‫مزگێنیده‌ره‌كانه‌و ‌ه لەگەڵ هاتنی كۆمه‌ڵێك‬ ‫گه‌رید ‌ه یه‌كێك لەوانه‌ش سۆن بوو‪ ،‬كاتێك‪ ،‬کە‬ ‫هات ‌ه رۆژهه‌اڵتی ناوه‌راست زۆر سه‌رسامی‬ ‫ئاینی ئیسالم بوو‪ ،‬بۆی ‌ه بوو ب ‌ه مسوڵمان لە‬ ‫(‪)٣٤‬‬ ‫‌سه‌ر مه‌زهه‌بی شیعه‪‌.‬‬ ‫له‌دوای ئه‌و ‌ه سۆن به‌شێكی لە نوسینه‌كانی‬ ‫ته‌رخان ك��روو ‌ه بۆ نوسین‌و لێكۆڵینه‌و ‌ه لە‬ ‫الیه‌نی ئاینی‪ ،‬ه��ه‌رو ‌هك��و لە یاداشته‌كانیدا‬ ‫ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌كات‪ ،‬کە به‌شێكی زۆری خه‌ڵكی‬ ‫كوردستان ئاینی سه‌ره‌كیان ئیسالمه‌‌و لە‌سه‌ر‬ ‫مه‌زهه‌بی سونه‌ن‪ ،‬جگ ‌ه لە هه‌بوونی چه‌ندان‬ ‫ئاین‌و ئاینزای‌تر لە ناوچه‌كانی كوردستاندا‪،‬‬ ‫کە ش��ان به‌شانی موسڵمانه‌كان ده‌ژی��ن به‬ ‫‌بێ كێشه‌‪ ،‬ته‌نها جارجارێك‪ ،‬کە ناكۆكی لە‬ ‫نێوانیان روو بدات هه‌روه‌كو ئه‌رمه‌نییه‌كان‬ ‫ده‌یانویست لە ‌س��ه‌ر ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی‌و خاكی‬ ‫كورد ده‌وڵه‌تێك بۆ خۆیان دابمه‌زرێنن‪ ،‬یان‬ ‫ئاشورییه‌كان‪ ،‬کە ب ‌ه نهێنی په‌یوه‌ندیان لەگەڵ‬ ‫رووسیا هه‌بوو لە دژی كورد‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا موسڵمانه‌كان باوه‌ڕیان ب ‌ه پێكه‌و ‌ه‬ ‫ژیانی نێوان ئاینزاكان هه‌یه‪ )٣٥(،‬جگ ‌ه لەمانه‌ش‬ ‫چه‌ندان ئاینزای‌تر هه‌روه‌كو سۆن ئاماژه‌ی‬ ‫پێده‌دا‪ ،‬کە لە ناوچه‌كاندا تێكه‌ڵه‌یه‌كی زۆر هه‌ی ‌ه‬

‫‪217‬‬

‫لە دانیشتوان بۆ نموون ‌ە ده‌ڵێت‪ :‬لە كه‌ركوك‬ ‫نۆسەد خێزانی مه‌سیحی هه‌ی ‌ه زۆربه‌یان‬ ‫ئاسوری كلدانین هه‌روه‌ها ژماره‌یه‌كی زۆر‬ ‫كلدانی یه‌هودی لە سلێمانی‌و ش��اره‌زوور‌و‬ ‫ناوچه‌كانی پێنجوێن هه‌یه‌‪ ،‬کە ژم��اره‌ی��ان‬ ‫ده‌كات ‌ه هەشتسەد خ��ێ��زان‪ )٣٦(،‬مێجه‌رسۆن‬ ‫ئاماژ ‌ه ب��ه‌و ‌ه ده‌ك��ات‪ ،‬کە ئه‌مان ‌ه ب ‌ه ئ��ازادی‬ ‫بیروباوه‌ری خۆیان په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن‪ ،‬کە سۆن‬ ‫لە یاداشته‌كه‌یدا باسێكی تایبه‌ت كردوو ‌ه ب ‌ه‬ ‫بوونی مه‌سیحی‌و كلدانیه‌كان لە كوردستان‬ ‫ه����ه‌روه‌ه����ا ئ���ام���اژ ‌ه دان ب��� ‌ه س���روش���ت‌و‬ ‫ب��ی��روب��اوه‌ڕه‌ك��ان��ی��ان ب�� ‌ه ش��ێ��وازی سریانی‬ ‫(‪)٣٧‬‬ ‫په‌رستن‌و سروته‌كانیان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫سۆن ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌كات دە خێزانی كلدانی‬ ‫هه‌ی ‌ه لە سلێمانی ب ‌ه زمانی خۆیان ده‌دوێن‌و‬ ‫ده‌نوسن مه‌به‌ستی زمانی سریانییه‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە شاره‌كانی‌تر ئ��ه‌و ئ��ازادی��ه‌ی��ان نیه‌ وه‌ك‬ ‫سلێمانی بۆ نموون ‌ە لە كه‌ركوك‪ ،‬کە زمانی‬ ‫توركی به‌كارده‌هێنن‌و هاوشێوه‌ی زمانی‬ ‫نوسینی خه‌ڵك ‌ه ئارامییه‌كانه‌‪ )٣٨(.‬هه‌روه‌ها جگ ‌ه‬ ‫لە مان ‌ه لە یاداشته‌كه‌یدا ئاماژه‌ی ب ‌ه بوونی‬ ‫ئاینی‌تر كردووه‌‪ ،‬وه‌ك یه‌هودی‌و ئێزیدی‪ ،‬کە‬ ‫باس لەوە ده‌كات ئه‌مان ‌ه په‌رستگای تایبه‌ت‬ ‫ب ‌ه خۆیان هه‌بووه‌‪ )٣٩( .‬هه‌روه‌ها ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه‬ ‫ده‌كات ژماره‌یه‌كی زۆریشیان لە كه‌ركوك‌و‬ ‫سلێمانی‌و ئاڵتونكۆپری‌و هه‌ڵه‌بجه‌‌و بانه‌‌و‬ ‫پێنجوێن‌و ناوچه‌كانی قه‌ره‌داغی باشوری‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت��ی ه��ه‌م��ه‌وه‌ن��د نیشته‌جێ ب��وون‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆربه‌ی لە كوردستانی ئێران بوون‪،‬‬ ‫لە شێوه‌ی فرۆشیاری گ��ه‌رۆك‌و بازرگانی‬

‫بچوك دا ب���وون‪ ،‬ه��ه‌روه‌ك��و س��ۆن ئاماژ ‌ه‬ ‫به‌و ‌ه ده‌كات هه‌ندێك ئیش‌و كاروپیشه‌كانی‬ ‫ئه‌و كات لە ژێر ده‌ستی جوله‌كه‌كان بووه‌‪،‬‬ ‫بەاڵم ده‌ڵێت‪ :‬زۆر كات لە‌الیه‌ن كورده‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ده‌چه‌وسێنرانه‌و ‌ه ئ��ه‌وان هۆكار ب��وون بۆ‬ ‫كۆچكردنیان‪ )٤٠(،‬بەاڵم لێره‌دا ئه‌و قسه‌یه‌ی‬ ‫سۆن یه‌كناگرێته‌و ‌ه لەگەڵ قسه‌كانی پێشتری‬ ‫ئاماژه‌مان پێدا‪ ،‬کە ده‌ڵێت‪ :‬كورد باوه‌ڕی ب ‌ه‬ ‫پێكه‌و ‌ه ژیان هه‌ی ‌ه لە نێوان ئایین‌و ئاینزاكان‪،‬‬ ‫ک��ە ل��ێ��ره‌دا ت��اوان��ب��اری��ان ده‌ك���ات ب�� ‌ه ره‌فتار‬ ‫توند‌وتیژ بەرانبەر ب ‌ه جوله‌كه‌‪ ،‬وا باسیان‬ ‫ده‌ك���ات‪ ،‬ک��ە ك��ورد ه��ۆك��اری كۆچكردنیان‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ه��ۆك��اری ئه‌م ‌ه روون نیه‌‪ ،‬کە‬ ‫بۆچی به‌م شێوه‌ی ‌ه رای خۆی گۆڕیووه‌‪ ،‬یان‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی لە ‌چیدا بووه‌‪ ،‬کە جارێک بڵێت‬ ‫جوله‌كه‌‌و مه‌سیحی ب ‌ه خۆشی لە‌ناو كورددا‬ ‫ژیاون‌و جارێك بڵێت ره‌فتاریان خراپ بوو ‌ه‬ ‫بەرانبەریان‪ ،‬کە ره‌نگ ‌ه نموونە‌یه‌كی بینیبێت‬ ‫ئیتر هه‌مووی خراپ كردبێت‪ ،‬یان ره‌نگ ‌ه ب ‌ه‬ ‫پێی هه‌لومه‌رجه‌كان سۆنیش به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫گۆڕابێت‌و به‌م شێوه‌ی ‌ه دوو رای بەرانبەر‬ ‫ب�� ‌ه ك���ورد ه��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب���ەاڵم س����ه‌ره‌ڕای ئه‌م ‌ه‬ ‫لە باسێكی‌تریدا ئ��ام��اژ ‌ه ب��ه‌و ‌ه ده‌ك���ات‪ ،‬کە‬ ‫دانیشتوانی سلێمانی‌و پێنجوێن‪ ،‬بوون ‌ه هۆی‬ ‫دورخستنه‌وه‌ی شیع ‌ه لە ناوچه‌كه‌دا‌و مانه‌وه‌ی‬ ‫جوله‌كه‌‌و مه‌سیحی لە شوێنه‌كانیان‪ )٤١(،‬بەاڵم‬ ‫لێره‌دا جارێكی‌تر ئه‌م بیر‌و ب��اوه‌ڕه‌ی سۆن‬ ‫یه‌ك ناگرێته‌و ‌ه لەگەڵ پێشتریدا‪ ،‬لێره‌دا ئاماژ ‌ه‬ ‫به‌و ‌ه ده‌كات لەگەڵ جوله‌كه‌‌و مه‌سیحی باش‬ ‫ب��وون‪ ،‬ب��ەاڵم ره‌فتاریان بەرانبەر ب ‌ه شیع ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪218‬‬

‫خراپ بووه‌‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ئه‌م ‌ه راست بێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ک‬ ‫لەوانه‌ی ‌ه ئه‌م بیرو ب��اوه‌ڕەی سۆن جۆرێ ‌‬ ‫لە ‌الیه‌نگری‪ ،‬یان به‌رژه‌وه‌ندییه‌كی تایبه‌تی‬ ‫خۆی تێدابوبێت‌‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای باسكردنی ئاین‌و ئاینزا جیاجیاكانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ه���اوك���ات ل��ە ی��اداش��ت��ه‌ك��ه‌ی��دا‬ ‫ئاماژه‌ی ب ‌ه الیه‌نێكی‌تری ئاینی داو ‌ه ئه‌ویش‬ ‫ته‌ریقه‌تی‌و شێخه‌كان بووە‪ ،‬کە لەو ‌كاته‌دا‬ ‫پله‌وپایه‌‌و جێگایه‌كی دیاریان هه‌بوو ‌ه لە ناو‬ ‫دڵ‌و ده‌روون��ی خه‌ڵكی كوردستان‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ه��ه‌ردوو ته‌ریقه‌تی ق��ادری‌و نه‌قشبه‌ندییه‌‪،‬‬ ‫کە ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌ك��ات خه‌ڵكی زۆری ئه‌م‬ ‫ناوچه‌ی ‌ه سوننی ب��وون لە ‌س��ه‌ر ته‌ریقه‌تی‬ ‫ق���ادری ب���وون‪ ،‬ک��ە ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌و ‌ه ب��ۆ شێخ‬ ‫عبدالقادری گه‌یالنی بۆی ‌ه خه‌ڵكی سلێمانی‌و‬ ‫بیاره‌‌و گوڵ عه‌مبه‌ر (خورماڵ)‌و ده‌وروبه‌ری‬ ‫لە ‌سه‌ر ئه‌م ته‌ریقه‌ت ‌ه ب��وون‪ ،‬بەاڵم خه‌ڵكی‬ ‫ده���ۆك‌و ئ��ام��ێ��دی‌و ده‌وروب�����ه‌ری ل��ە ‌سه‌ر‬ ‫ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی ب���وون‪ ،‬س���ه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌مه‌ش ئاماژ ‌ه ب ‌ه كۆمه‌ڵێك شێخی‌تر ده‌دات‬ ‫لە ناوچه‌ی شاره‌زور‌و ئامێدی‪ ،‬کە هه‌ندێك‬ ‫لە بنه‌ماڵ ‌ه ئاینییه‌كان لە ژێر فه‌رمانڕه‌وای‬ ‫ئ��اغ��ا‌و ب�� ‌هگ�� ‌هك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ی ب��اش��وری‬ ‫توركیادا بوون‪ ،‬باس لەوە ده‌كات ئه‌م بنه‌ماڵ ‌ه‬ ‫شێخان ‌ه په‌یوه‌ندی ژن‌و ژنخوازیان لە نێواندا‬ ‫(‪)٤٢‬‬ ‫هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ن��وس��ی��ن�� ‌هك��ان��ی س���ۆن���ه‌و ‌ه ئ���ه‌وه‌م���ان بۆ‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬کە س��ۆن ب ‌ه چاوێكی باش‬ ‫سه‌یری شێخه‌كانی نه‌كردووه‌‪ ،‬ب ‌ه كوێرباوه‌ڕ‬ ‫ن���اوی���ان ده‌ب�����ات‪ ،‬ک��ە شێخی ه���ه‌ك���اری ب ‌ه‬

‫دارده‌ستی تورك ناوزه‌ند ده‌كات هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬شێخ عبدالقادر دژایه‌تی مه‌سیحییه‌كانی‬ ‫ده‌وروبه‌ری سلێمانی‌و شاره‌زوری كردووه‌‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم مین ‌ه وه‌رگ���ێ���ڕی كتبێبی سلێمانی‬ ‫ناوچه‌یه‌ك لە كوردستان‪ ،‬ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌كات‪،‬‬ ‫کە ئه‌و زۆر گ��ه‌ڕاو ‌ه به ‌دوای راستی ئه‌م‬ ‫ی وای بۆ ده‌رنه‌كه‌وتووه‪،‬‬ ‫قسه‌یه‌دا‪ ،‬بەاڵم شت ‌‬ ‫‌ك ‌ه شێخ عه‌بدوالقادر‌وایكردبێت‪ ،‬سۆن خۆی‬ ‫لە یاداشته‌كه‌یدا ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌كات نۆسەد‬ ‫خێزانی مه‌سیحی ه��ه‌ب��وو ‌ه ل��ە ك��ه‌رك��وك‌و‬ ‫ده‌وروب��ه‌ری‌و لە سلێمانی ژماره‌یه‌كی زۆر‬ ‫جوله‌كه‌‌و كلدانی لێبووه‌‪ ،‬کە ئازادیان پێدراو ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م قسانه‌ی زۆرك���ات ل��ەگ��ەڵ یه‌كتر تێك‬ ‫ناكاته‌و ‌ه ئایا ئه‌م ‌ه تا چه‌ند راسته‌‪ ،‬یان سۆن‬ ‫ب ‌ه سۆزێكی شیعانه‌و ‌ه سه‌یری سوننه‌كانی‬ ‫ك���ردووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ئ��ه‌م ب��ڕی��اران��ه‌ی داوه‌‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌م ‌ه راستییه‌كی ئه‌وكات ‌ه ب��ووە‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫هه‌موو ئه‌مانه‌ش ‌وه‌ك پێشتر ئاماژه‌مان‬ ‫پێكرد لە كاره‌كانیدا س��ۆن توانیویه‌تی لە‬ ‫‌كاتی حكومڕانی سلێمانیدا په‌یوه‌ندیه‌كی‬ ‫باش لەگەڵ شێخ‌و مه‌الكان دروست بكات‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ده‌یزانی پیاوانی ئاینی لە ‌ناو خه‌ڵكدا‬ ‫چه‌ند ‌ه پله‌‌و پایه‌كی به‌رزیان هه‌ی ‌ه ب ‌ه چاوێكی‬ ‫پیرۆز سه‌یرده‌كرێن‌و خه‌ڵكه‌كه‌شی زۆربه‌ی‬ ‫ی‬ ‫موسڵمان ‌ه لە‌سه‌ر رێبازی ئه‌وانه‪ ،‬ب ‌ه قسه‌ ‌‬ ‫وته‌كانی شێخ‌و مه‌الكان ده‌ك��ه‌ن‪ )٤٣(،‬چونك ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێینه‌و ‌ه بۆ مێژووی ك��ورد ئه‌و‬ ‫راستییه‌مان بۆ ده‌رد ‌هك��ه‌وێ��ت‪ ،‬کە چۆن لە‬ ‫پێناو ده‌وڵه‌تی عوسمانی جه‌نگاون لە دژی‬ ‫بەریتانییه‌كان‪ ،‬چونك ‌ه ب ‌ه كافریان زانیون‬

‫‪219‬‬

‫ده‌وڵه‌تی عوسمانیش لە رێگای مه‌الكانه‌و ‌ه‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك��ی��ان ه���ان���ده‌دا ب��ۆ ئ����ه‌وه‌ی ل��ە خه‌ڵك‬ ‫بگه‌یه‌نن‪ ،‬کە ئه‌م ‌ه جیهاده‌‪ ،‬بۆی ‌ه شێخ‌و مه‌ال‬ ‫رۆڵیان هه‌بوو ‌ه لە مێژووی كورد‌و سۆنیش‬ ‫بەو راستیی ‌ه گه‌یشتبوو بۆی ‌ه هه‌وڵیداو ‌ه لێیان‬ ‫نزیك ببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ ته‌وه‌ری دووه‌م‬ ‫ الیه‌نی ئافره‌ت ‬ ‫یه‌كێك لەو الیه‌نانه‌ی‪ ،‬کە رۆژئاوه‌ییه‌كان‪،‬‬ ‫کە لە ‌به‌رهه‌مه‌كانیاندا لە ‌باره‌ی رۆژهه‌اڵت‬ ‫بایه‌خیان پێداو ‌ه ئافره‌ت بووه‌‪ ،‬چونك ‌ه كاتێك‬ ‫ه��ات��وون جیاوازییه‌كی زۆری���ان بینیو ‌ه لە‬ ‫نێوان ژنی رۆژه��ه‌اڵت‌و رۆژئ���اوادا‪ .‬كاتێك‪،‬‬ ‫کە به‌راوردیان كردوون بۆیان ده‌ركه‌وتووه‌‪،‬‬ ‫ک��ە ژن��ی رۆژه��ه‌اڵت��ی ب��ۆچ��ی ب��ه‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫داخراوە ‌و ئازادی كه‌مترو دواكه‌وتووتر بوو ‌ه‬ ‫لە ‌چ��او ژنێكی ئ��ه‌وروپ��ی‪ ،‬سۆنیش یه‌كێك‬ ‫بوو ‌ه لەوانه‌ی لە به‌رهه‌مه‌كانیدا ئه‌م ‌ه به‌دی‬ ‫د ‌هك��رێ��ت‪ ،‬کە به‌گرنگ‌و بایه‌خه‌و ‌ه سه‌یری‬ ‫ئافره‌تی ك��وردی ك��ردووه‌‪ ،‬چونك ‌ه پێی ‌ای ‌ه‬ ‫ئافره‌تی كورد چاو نه‌ترسه‌‌و رووپۆشیان‬ ‫نییه‌‌و رووخ��س��اری خۆیان ن��اش��ارن��ه‌و ‌ه لە‬ ‫‌كاتی قسه‌كردن لەگەڵ بێگان ‌ه ناشڵه‌ژێن لە‬ ‫به‌رده‌می پیاوی نه‌ناس‌و بێگان ‌ه ده‌وه‌ستن‌و‬ ‫ب��ه‌ب��ێ ن���از‌و ن��وزك��ردن ك��اروب��اری ماڵه‌ك ‌ه‬ ‫ب�����ه‌ووردی ب��ه‌ڕێ��وه‌ ده‌ب����ەن‪ ،‬ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ژن��ی‬ ‫ك��ورد دوو دڵ نیی ‌ه ل��ە ق��س�� ‌هك��ردن لەگەڵ‬ ‫بێگانه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر پیاوه‌كه‌شی لە ‌م��اڵ نه‌بێت‬

‫ئه‌و ‌ه ده‌رگ��ای ماڵه‌كه‌ی ب ‌ه رووی رێبوار‌و‬ ‫میوانه‌كانی دان��اخ��ات‪ ،‬میواندارییه‌كی زۆر‬ ‫چاكیان ده‌ك��ات هه‌ر ج��ۆر ‌ه خواردنێكی لە‬ ‫‌به‌ر ده‌ست بوبێت بۆ میوانه‌كه‌ی ئاماده‌ی‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬ئه‌م ره‌وشت ‌ه ب��ه‌رزه‌ی ژنی كورد‬ ‫به ‌تایبه‌ت الی ژنانی ده‌شته‌كی‌و ره‌وه‌ند‌و‬ ‫خێڵنشین ب ‌ه ئاشكرا ده‌بیندرێت‪ ،‬پێگه‌ی ژنان‬ ‫الی ك��ورد ب��ه‌رزت��ر ‌ه ب�� ‌ه ب���ه‌راورد ل��ە ‌گه‌لی‬ ‫ره‌گه‌زه‌كانی‌تری كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمی‪ ،‬کە‬ ‫كاروباری ئاسان‌و گران جێ به‌جێ ده‌كه‌ن‌و‬ ‫هاوكاری مێرده‌كه‌شیان ده‌كه‌ن لە كاروباریدا‪،‬‬ ‫جگ ‌ه لە كاروباری ناوماڵ‌و مناڵ به‌خێوكردن‬ ‫هه‌روه‌ها ئاماژ ‌ه به‌و ده‌كات ژنی كورد ژیرو‬ ‫به‌توانایه‪ ،‬هاوبه‌شی گیانی سه‌ربه‌خۆیی لە‬ ‫ره‌گه‌زی خۆیدا راده‌یه‌كی زۆر به‌رزتر ‌ه لە‬ ‫(‪)٤٤‬‬ ‫ژنانی عه‌ره‌ب‌و تورك‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆ به‌هێزكردنی رایه‌كه‌ی سۆن بەرانبەر‬ ‫ئ��اف��ره‌ت��ی ك����ورد چ��ه‌ن��د ك��وردن��اس��ێ��ك��ی‌ت��ر‬ ‫هه‌بووه‌‌و وه‌ك ریچ‌و فره‌یزه‌ر‌و ئیدمۆندس‌و‬ ‫مێجه‌رنوئێل‌و چه‌ندانی‌تر‪ ،‬کە باسی جوانی‌و‬ ‫خ��ان��ه‌دان��ی‌و ئ��ازای��ه‌ت��ی‌و ئافره‌تی ك��وردی��ان‬ ‫(‪)٤٥‬‬ ‫كردووه‌ لە‌چاو نه‌ته‌وه‌كان‌تر‪.‬‬ ‫سۆن زۆر سه‌رسامی خه‌سڵه‌ت‌و ره‌فتاری‬ ‫ئافره‌تی كورد ‌ه ب ‌ه گشتی‌و ئافره‌تی جاف ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی‪ ،‬ناوبراو زۆر ب ‌ه بایه‌خ‌و ستایشه‌و ‌ه‬ ‫ب���اس���ی ل���ە رێ�����ز‌و دل���ۆڤ���ان���ی‌و ك�����راوه‌ی‌و‬ ‫س��ه‌رب��ه‌س��ت��ی‌و چ���االك���ی ئ��اف��ره‌ت��ی ج��اف��ی‬ ‫ك���ردووه‌‪ )٤٦(.‬به ‌تایبه‌تی كاتێك پیاوه‌كانیان‬ ‫دێنه‌و ‌ه بۆ ماڵه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه چ روویه‌كی گه‌ش‌و‬ ‫دڵخۆشییه‌و ‌ه پێشوازی لێ ده‌كات‌و خواردن‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪220‬‬

‫خ��واردن��ه‌وه‌ی بۆ ئاماد ‌ه ده‌ك��ات كاتێك‪ ،‬کە‬ ‫لە ئیش ده‌گه‌رێته‌و ‌ه هه‌روه‌ها ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه‬ ‫ده‌كات‪ ،‬کە كچ‌و كوڕی ئه‌م هۆز ‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫به‌هێز ل��ە نێوانیاندا ه��ه‌ی��ه‌‌و ل��ەگ��ەڵ یه‌كتر‬ ‫تێكه‌ڵن‌و یه‌كتری ده‌ناسن‪ ،‬زۆرجار په‌یوه‌ندی‬ ‫هاوسه‌رگیری لە نێوانیان دروس��ت ده‌بێت‬ ‫لە س��ه‌ر بنه‌مای خۆشه‌ویستی س��ه‌ره‌رای‬ ‫ئه‌مانه‌ش داب‌و نه‌ریتی تایبه‌ت ب ‌ه خۆیان‬ ‫(‪)٤٧‬‬ ‫هه‌یه‌ لە‌كاتی هاوسه‌رگیریدا‪.‬‬ ‫س��ۆن��ی��ش ن��م��وون��ە‌ی ئ���ه‌م ج���ۆر ‌ه ژن��ان�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫عادیل ‌ه خانم خێزانی ‌وه‌سمان پاشای جاف‬ ‫ت وه‌ك ژنێكی‬ ‫دێ��ن��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک��ە ب��اس��ی ده‌ك���ا ‌‬ ‫ئیداری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و بازرگانی چ رۆڵێكی‬ ‫گ��رن��گ��ی گ���ێ���ڕاوه‌ ل���ەوك���ات���ه‌دا‪ ،‬ب��اس��ی ئ��ه‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه زۆره‌ی ده‌ك��ات‪ ،‬کە لە هه‌ڵه‌بج ‌ه‬ ‫هه‌یبووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش زیاتر بۆ ئه‌و ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫زۆرج���ار‪ ،‬ك��ه‌‌وه‌س��م��ان پ��اش��ای ه��اوس��ه‌ری‬ ‫بۆ موسڵ‌و كه‌ركوك‌و سلێمانی بانگهێشت‬ ‫ده‌ك��را‪ ،‬ئه‌و ‌ه عادیل ‌ه خانی لە جێگه‌ی خۆی‬ ‫داده‌نا‌و كاروباره‌كانی راده‌په‌ڕاند هه‌ربۆیه‪،‬‬ ‫كه‌ وه‌سمان پاشا خۆیشی لە هه‌ڵه‌بج ‌ه بوای ‌ه‬ ‫ئه‌و ‌ه هه‌ر متمانه‌ی ب ‌ه عادیل ‌ه خانم هه‌بوو‬ ‫ب��ۆ ی��ارم��ه‌ت��ی دان���ی ل��ە ك��اره‌ك��ان��ی ئه‌مه‌ش‬ ‫ت��وان��ای ئ��ه‌و ژن�� ‌ه ده‌رده‌خ���ات لە‌ك��اروب��اری‬ ‫ئیداری ناوچه‌كه‪ )٤٨(‌.‬لە راستیدا عادیل ‌ه خانم‬ ‫خ��ۆی حاكمی هه‌ڵه‌بج ‌ه ب���ووه‌‪ ،‬ب�� ‌ه تایبه‌ت‬ ‫ی وه‌سمان پاشای هاوسه‌ری‪،‬‬ ‫دوای مردن ‌‬ ‫(‪)٤٩‬‬ ‫کە جێگای ئ��ه‌وی گ��رت��ه‌وه‪ ‌،‬مێجه‌رسۆن‬ ‫لە ‌ساڵی‪1909‬دا ل ‌ه نزیكه‌و ‌ه عادیل ‌ه خانمی‬ ‫ت‬ ‫ی وه‌سمان پاشای جاف ده‌ناسێ ‌‬ ‫هاوسه‌ر ‌‬ ‫وێنه‌یه‌كی دڵگیری ئه‌و ژن ‌ه زیره‌ك‌و به‌توانای ‌ه‬

‫ده‌كێشێت‪ ،‬به‌ وته‌ی سۆن عادیل ‌ه خانم ژنێكی‬ ‫بێ هاوتا‌و تێگه‌یشتوو‌و خاوه‌ن كه‌سایه‌تێكی‬ ‫ب��ه‌ه��ێ��زب��وو‪ )٥٠(.‬ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای راسته‌قینه‌ی‬ ‫ده‌ڤه‌ری شاره‌زور بوو نه‌ك ته‌نها لە ئاستی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسیدا‪ ،‬به‌ڵكو خ��اوه‌ن دادگای‬ ‫خۆی بوو‪ ،‬زیندانی دروستكردبوو بۆ خۆی‬ ‫سه‌رپه‌رشتی دادگای ده‌كرد‌و پیاو خراپانی‬ ‫سزا ده‌دا‪ ،‬هه‌روه‌ها كۆشك‌و ته‌الری جوان‌و‬ ‫ب���ازاڕی رێ��ك‌و پێكی لە هه‌ڵه‌بج ‌ه دروس��ت‬ ‫كرد‌و لە گوندێكی لە بیركراوی عوسمانییه‌و ‌ه‬ ‫ك��ردی ب ‌ه ناوه‌ندێكی سیاسی‌و بازرگانی‪،‬‬ ‫ل��ەو ده‌ڤ���ه‌ر ‌ه ك��ه‌س لە قسه‌ی عادیل ‌ه خانم‬ ‫ده‌رنه‌ده‌چوو هه‌موو الیه‌كی ناچار كردبوو‬ ‫(‪)٥١‬‬ ‫رێزی لێ بگرن‌و ملكه‌چی بڕیاره‌كانی بن‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت قازی‌و پیاوانی ئاینیش‪ ،‬کە لە‌الیه‌ن‬ ‫توركیشه‌و ‌ه دامه‌زراون‪ ،‬بێ ره‌زامه‌ندی ئه‌و‬ ‫ناتوانن بڕیار لە‌سه‌ر كارێ‌ک بده‌ن‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫به‌رپرس ‌ه توركه‌كانیش نه‌یانده‌توانی یه‌كسه‌ر‬ ‫بچن ‌ه الی بۆ دیوه‌خانه‌كه‌ی‪ ،‬ده‌بوو لە رێگای‬ ‫كه‌سێكی نزیكه‌وه‌ وه‌ك تایه‌ربه‌گی كوڕی‪،‬‬ ‫یان مه‌جید به‌گ ببرانایه‌تە خزمه‌ت عادیل ‌ه‬ ‫خانم‪ ،‬دیوه‌خانه‌كه‌شی لە ‌الیه‌ن كارمه‌ندی‬ ‫ئێرانه‌و ‌ه به‌ڕێو ‌ه ده‌برا‪ ،‬کە فارسییه‌كی باشی‬ ‫ده‌زانی‌و نامه‌كانی پێ ده‌نوسی‌و ئاخاوتنیشی‬ ‫پ��ێ��ده‌ك��رد‪ ،‬پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی�� ‌هك��ی ب��اش��ی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫شازاده‌كانی سن ‌ه هه‌بوو ئه‌مه‌ش ببوو ‌ه هۆی‬ ‫(‪)٥٢‬‬ ‫بێزاری‌و توڕه‌كردنی توركه‌كان‪.‬‬ ‫س���ه‌ره‌ڕای عادیل ‌ه خانم س��ۆن باسی چه‌ند‬ ‫ژنی‌تری ك��وردی ك��ردوو ‌ه لە یاداشته‌كه‌یدا‬ ‫‌وه‌ك بێوه‌ژنه‌كه‌ی غواڵم شا‌و خانی سنه‌‌و‬ ‫ژنانی ئامێدی‌و ژنانی خێزانی هه‌كاری‌‪ ،‬سۆن‬

‫‪221‬‬

‫ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌و ژنان ‌ه نازناوی خان هه‌ڵده‌گرن‌‪،‬‬ ‫کە ئه‌مه‌ش رێزێكی گه‌وره‌ی ‌ه بۆیان هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌س���ه‌اڵت���ی���ان ل��ە‌ن���او خ��ێ��زان��ه‌ك��ان��ی��ان��دا لە‬ ‫ده‌سه‌اڵتی پیاوان جیاوازی نییه‌‪ ،‬بڕوای‌وای ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌ی ‌ه بۆ لە ‌یه‌ك گه‌یشتنی نێوان‬ ‫ێ لەو كۆمه‌ڵگه‌یه‌دا‪،‬‬ ‫هه‌ردوو ره‌گه‌زی نێر‌و م ‌‬ ‫ئه‌مه‌ش ب ‌ه جۆرێك ل��ێ��ك��دراوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬کە لە‬ ‫بۆچوون‌و بیركردنه‌وه‌ی ئینگلیز نزیك‌تر ‌ه‬ ‫(‪)٥٣‬‬ ‫نه‌ك گه‌النی‌تری رۆژهه‌اڵت‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه س��ۆن به ‌شێوه‌یه‌كی گشتی به‬ ‫‌باشی باسی ژن��ی ك��وردی ك���ردووه‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ره‌ن��گ�� ‌ه ل���ەو ك��ات��ه‌دا كه‌سانێكی خراپیش‬ ‫هه‌بووبێت‪ ،‬یاخود ب ‌ه هۆی هه‌ڵ ‌ه تێگه‌یشتنی‬ ‫لەو س��ه‌رده‌م��ه‌دا‪ ،‬کە داب‌و نه‌ریته‌كان زاڵ‬ ‫ب��وون ه��ه‌روه‌ك��و س��ۆن ئ��ام��اژه‌ی پێده‌كات‬ ‫به‌م حاڵه‌ته‌‌و نموونە‌ی ئافره‌تێك ده‌هێنێته‌و ‌ه‬ ‫به‌ناوی گوڵشه‌ن‪ ،‬کە ده‌ڵێت‪ :‬ژنێكی دڵپاك‌و‬ ‫جوان‌و باالبه‌رزبوو ‌ه ته‌مه‌نی نزیكه‌ی ‪18‬ساڵ‬ ‫ده‌ب��وو لەگەڵ مێرده‌كه‌یدا ش��ادب��وو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوات��ر ب��وو ‌ه قوربانی پالنی ك��ه‌س‌و كاری‬ ‫مێرده‌كه‌ی‌و ته‌اڵق درا‪ ،‬بۆی ‌ه چیرۆكی ئه‌م‬ ‫ژن ‌ه سه‌رنجی سۆنی راكێشاوه‌‌و كاریگه‌ری‬ ‫لە‌سه‌ری هه‌بوو بریاریدا به‌دواداچوونی بۆ‬ ‫بكات گه‌یشتن ‌ه ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬کە ئه‌م ژن ‌ه زوڵمی‬ ‫لێكراوه‌‌و بێ تاوان ‌ه ته‌نها لە ‌به‌رئه‌وه‌ی‪ ،‬کە‬ ‫ب ‌ه بێ سه‌رپێچ هاتۆت ‌ه ده‌رێ لە‌ماڵ ئه‌مه‌ش‬ ‫سنور به‌زاندن بوو لە داب‌و نه‌ریت‌و لەو‬ ‫ك��ات��ه‌دا به ‌چاوێكی ب��اش لە ‌الی��ه‌ن خه‌ڵكی‬ ‫سه‌یر ن��ه‌ده‌ك��ران‪ )٥٤(،‬ئه‌م نموونە‌یه‌ی سۆن‬ ‫ئ���ه‌وه‌م���ان ب��ۆ ده‌رده‌خ������ات ه��ه‌ن��دێ��ک ج��ار‬

‫ئ��ه‌و ج��ۆر ‌ه ژن��ان��ه‌ی‪ ،‬ک��ە ب�� ‌ه خ��راپ ناویان‬ ‫ی الدانێكیان‬ ‫ده‌ركردووه‌‪ ،‬ته‌نها ره‌نگه بە هۆ ‌‬ ‫لە داب‌و نه‌ریته‌كان لەو سه‌رده‌مه‌دا ب ‌ه ژنێكی‬ ‫بزێو‌و الده‌ر لە كۆمه‌ڵگا ناویان ده‌ركردبێت‬ ‫ده‌نا لەوانەیە هیچ هه‌ڵه‌یه‌كیان نه‌كردبێت لە‬ ‫رووی ره‌وشته‌وه‌‪ ،‬ده‌كرێت جۆر ‌ه ئافره‌تێكی‬ ‫خراپیش هه‌بووبێت لەو سه‌رده‌مه‌دا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه نه‌بووه‌‪ ،‬کە سه‌یری نووسینی‬ ‫كوردناسه‌كان بكه‌ین ده‌بینین زۆرب��ه‌ی��ان‬ ‫به‌باشی‌و رێ��زه‌و ‌ه باسی ئافره‌تی كوردیان‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬هه‌روه‌كو پێشتر نموونە‌ی چه‌ند‬ ‫كوردناسی‌ترمات باس كرد‪ ،‬کە رایان چۆن‬ ‫ب��وو ‌ه بەرانبەر ب ‌ه ئافره‌تی ك��ورد‪ ،‬مه‌گه‌ر‬ ‫چۆنها خ��راپ باس كرابێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش ‌وه‌كو‬ ‫مشتێك بووه‌ لە خه‌رمانێك‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش‪ ،‬کە سه‌یری نوسینه‌كانی‬ ‫سۆن بكه‌ین لە‌باره‌ی ژنی كورد ده‌بینین‪ ،‬کە به‬ ‫‌شێوه‌یه‌كی زۆر چاالك لە هه‌موو روویه‌كه‌و ‌ه‬ ‫باسی كردوو ‌ه به ‌تایبه‌تیش ژنانی سلێمانی‪،‬‬ ‫کە زۆ ‌ر وه‌سفیان ده‌كات‪ ،‬چونك ‌ه زیاتر لەو‬ ‫شاره‌دا ماوه‌ته‌وه‌‌و شاره‌زایان بووه‌‪ ،‬ده‌ڵێت‌‪:‬‬ ‫وه‌ك سه‌رجه‌م ژنانی كورد قس ‌ه خۆش‌و تا‬ ‫راده‌ی��ه‌ك لە ئاخاوتن‌و ره‌فتاردا ئ��ازادن لە‬ ‫‌چاو ناوچه‌كانی‌تر‪ ،‬ئه‌وه‌ی ده‌یڵێن ب ‌ه كرد ‌ه‬ ‫ده‌ی��ك��ه‌ن‌و ئاشكراشی ده‌ك��ه‌ن‌و ب��ه‌‌و وردی‬ ‫ده‌ڕوان��ن�� ‌ه ئ��ه‌وان��ه‌ی‪ ،‬کە بۆیان ده‌دوێ���ن‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫دڵیش بۆ قسه‌ی نه‌سته‌ق‌و نوكته‌‪ .‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئ����ه‌وه‌ش‪ ،‬ک��ە س��ه‌ی��ری نوسینه‌كانی سۆن‬ ‫بكه‌ین لە ‌باره‌ی ژنی كورد ده‌بینین‪ ،‬کە به‬ ‫‌شێوه‌یه‌كی زۆر چاالك لە هه‌موو روویه‌كه‌و ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪222‬‬

‫باسی كردوو ‌ه به ‌تایبه‌تیش ژنانی سلێمانی‪،‬‬ ‫کە زۆ ‌ر وه‌سفیان ده‌كات‪ ،‬چونك ‌ه زیاتر لەو‬ ‫ش��اره‌دا م��اوه‌ت��ه‌وه‌‌و ش��اره‌زای��ان ب��ووه‌‪ ،‬لەم‬ ‫بارەیەوە ده‌ڵێت‌‪ :‬وه‌ك سه‌رجه‌م ژنانی كورد‬ ‫قس ‌ه خۆش‌و تاڕاده‌یه‌ك لە ئاخاوتن‌و ره‌فتاردا‬ ‫ئازادن لە ‌چاو ناوچه‌كانی‌تر ئه‌وه‌ی ده‌یڵێن‬ ‫ب ‌ه كرد ‌ه ده‌یكه‌ن‌و ئاشكراشی ده‌كه‌ن‌و به‌‌و‬ ‫وردی ده‌ڕوانن ‌ه ئه‌وانه‌ی‪ ،‬کە بۆیان ده‌دوێن‪،‬‬ ‫ب ‌ه دڵیش بۆ قسه‌ی نه‌سته‌ق‌و نوكته‌‪ ،‬کە‬ ‫گوێی لێبێت پێده‌كه‌نن‪ ،‬ئه‌وه‌ش ناشارێته‌وه‌‪،‬‬ ‫کە هه‌ڵوێستی ژن ‌ه دراوسێكانی زۆر ب ‌ه دڵ‬ ‫بوو ‌ه كاتێك‪ ،‬کە سلێمانی به‌جێ هێشتوو ‌ه ب ‌ه‬ ‫(‪)٥٥‬‬ ‫گه‌رمی ماڵئاواییان لێكردووه‪‌.‬‬ ‫ته‌وه‌ره‌ی سێیه‌م‬ ‫چه‌ند الیه‌نێكی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫هه‌روه‌كو لە ته‌وه‌ری پێشتردا ئاماژه‌مان ب ‌ه‬ ‫دوو الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی كرد‪ ،‬لەم ته‌وه‌ره‌شدا‬ ‫ئاماژ ‌ه ب ‌ه چه‌ند الیه‌نێكی‌تری كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ده‌كه‌ین‪ ،‬کە لە به‌رهه‌مه‌كانی سۆن به‌رچاو‬ ‫ده‌ك���ه‌وێ���ت‌و گرنگی پ��ێ��داون‪ ،‬س��ۆن خۆی‬ ‫كه‌سێكی كۆمه‌اڵیه‌تی بووه‌‪ ،‬ئه‌و كاته‌ی‪ ،‬کە‬ ‫هاتۆت ‌ه رۆژه���ه‌اڵت به ‌گشتی‌و كوردستان‬ ‫به ‌تایبه‌تی‪ ،‬کە چۆن ن��او‌و ره‌گ��ه‌زی خۆی‬ ‫شارده‌وه‌و تێكه‌ڵ به ‌خه‌ڵكی ناوچه‌ك ‌ه بوو‌و‬ ‫ن‬ ‫به‌شداری كۆڕ‌و كۆبوونه‌وه‌كانی ده‌كرد‪ ،‬یا ‌‬ ‫وه‌ك��و بازرگانێك خۆی ده‌رخست‌و لەگەڵ‬ ‫دانیشتوانی ئ��ه‌و ناوچانه‌ی‪ ،‬کە سه‌ردانی‬ ‫ده‌ك��ردن تێكه‌ڵ ده‌ب��وو هه‌روه‌كو لە كتێبی‬

‫بۆ میسۆپۆتامیا‌و كوردستان ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬کە سه‌ردانی ناوچه‌كه‌ی كردووه‌‌و‬ ‫لەگەڵ خه‌ڵكه‌كه‌ی ئاشنا ب��ووه‌‪ ،‬ش��ه‌وان لە‬ ‫ماڵیان ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ش��اره‌زای داب‌و نه‌ریت‌و‬ ‫كه‌لتوری ئ��ه‌و ناوچان ‌ه ب���ووه‌‪ ،‬ک��ە ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ل��ە ن��ێ��وان ك��ورد‬ ‫زۆر ب��ه‌ه��ێ��زه‌‪ ،‬ش���ه‌وان ل��ە ماڵی یه‌كتر كۆ‬ ‫ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬ده‌ست ده‌كه‌ن ب ‌ه گێڕانه‌وه‌ی قسه‌‌و‬ ‫بەسەرهاتی خۆش‪ ،‬ئاماژه‌ش به‌و ‌ه ده‌كات‪ ،‬کە‬ ‫كورد ب ‌ه قس ‌ه خۆشی ناسراوه‪ )٥٦(‌،‬هه‌روه‌ها‬ ‫زۆرێك لە گه‌رید ‌ه رۆژهه‌اڵتناسه‌كان باسی‬ ‫ق��س�� ‌ه خ��ۆش��ی‌و ك��ه‌ی��ف‌و ش���ادی ك��وردی��ان‬ ‫ك��ردوو ‌ه نموونە‌ی ئه‌وانیش ویلگرامە‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫لە یاداشته‌كه‌یدا باسی قس ‌ه خۆشی خه‌ڵكی‬ ‫ك���وردی ك�����ردووه‪ )٥٧(‌،‬س��ۆن ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ك��ورد‬ ‫حه‌زی لە شادی‌و گێرانی بۆنه‌‌و ئاهه‌نگ ‌ه ب ‌ه‬ ‫تایبه‌ت لە‌كاتی هاوسه‌رگیریدا خه‌ڵك شایی‌و‬ ‫هه‌ڵپه‌ڕكێ ده‌كات‌و خۆشی خۆی ده‌رده‌بڕێت‬ ‫هه‌موو ده‌ستی یه‌ك‌تر ده‌گرن‌و هه‌ڵده‌په‌ڕن‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی بازنه‌ی ده‌ستی یه‌كیان گرتوو ‌ه‬ ‫بۆ م��اوه‌ی چه‌ند كاتژمێرێك ئ��ه‌م ئاهه‌نگ ‌ه‬ ‫ب���ه‌رده‌وام ده‌بێت‪ ،‬کە خه‌ڵك ‌ه ج��ل‌و به‌رگی‬ ‫ره‌نگا‌و ره‌نگی لە‌به‌ردای ‌ه تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه ئاهه‌نگ‌و‬ ‫بۆنه‌كان‪ ،‬ئه‌م شوێنه‌ش ب ‌ه مه‌شخه‌ڵی ئاگری‬ ‫روون����اك ده‌ك���رێ���ت���ه‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌ن��دێ��ک ج��اری��ش‬ ‫چه‌ند ج��ۆر ‌ه یاریه‌كی ك���ورده‌واری ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێ����ت‪ )٥٨(.‬چه‌ند گه‌ریده‌یه‌كی‌تریش‪ ،‬کە‬ ‫س��ه‌ردان��ی ک��وردس��ت��ان��ی��ان ك����ردوو ‌ه باسی‬ ‫هه‌ڵپه‌ركێی كوردیان ك��ردووه‌‪ ،‬ریچ یه‌كێك ‌ه‬ ‫لەوانه‌‪ ،‬کە ب ‌ه هه‌مان شێوه‌ی سۆن ئاماژه‌ی‬

‫‪223‬‬

‫ب ‌ه ئاهه‌نگ‌و هه‌ڵپه‌ركێی خه‌ڵكی سلێمانی‬ ‫ك�����ردووه‌‪ ،‬وه‌ك س���ۆن ب���اس ل��ە ش��ێ��وازی‬ ‫هه‌ڵپه‌ڕكێ‌و ج��ۆش‌و خرۆشی خه‌ڵكه‌كه‌ی‬ ‫ك��ردووه‪ )٥٩(‌،‬ئاماژ ‌ه به‌وه‌ش ده‌كات زۆرجار‬ ‫لە په‌یوه‌ندی هاوسه‌رگیریدا ژن��ان ب ‌ه دڵی‬ ‫خۆیان هاوسه‌ریان دیاری ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫تا راده‌یه‌ك جیاواز ‌ه لە ژنانی نه‌ته‌وه‌كانی‌تر‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئ��ه‌م ئازادییه‌یان نییه‌‪ ،‬ب��ەاڵم لە رووی‬ ‫په‌یوه‌ندی خۆشه‌ویستی لە ‌نێوان كور‌و كچ‬ ‫پێش هاوسه‌رگیری زۆر ده‌گمه‌نه‪ ،‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ته‌نها جارێک به‌ڕێكه‌وت گوێم لە چیرۆكی‬ ‫ك���ور‌و كچێك ب���وو زۆر دڵ��خ��ۆش ب���ووم‪،‬‬ ‫چونك ‌ه په‌یوه‌ندی خۆشه‌ویستی لە نێوان‬ ‫كچ‌و كوڕ لە نێو نه‌ته‌وه‌ی مح ‌ه مه‌دی (د‪.‬خ)‬ ‫رێگای پێنه‌دراوه‌‪ ،‬کە پێش هاوسه‌رگیری‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ان ه��ه‌ب��ێ��ت‪ )٦٠(،‬ب��ەاڵم هه‌ندێك لە‬ ‫رۆژهه‌اڵتناسه‌كان باسی چیرۆكی خۆشی‌و‬ ‫ئه‌وینی نێوان كوڕ‌و كچی كوردیان كردوو ‌ه‬ ‫پێش ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری��ه‌ت��ی‪ ،‬ک��ە ده‌ڵ��ێ��ن پێش‬ ‫ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری پ��ه‌ی��وه‌ن��دی خۆشه‌ویستی‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ک��ە پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ق��س��ه‌ك��ه‌ی سۆن ‌ه‬ ‫نموونە‌ی ئ��ه‌و رۆژهه‌اڵتناسانه‌ش مێجه‌ر‬ ‫نۆئێله‌‪ ،‬کە باسی چیرۆكی خۆشه‌ویستی‬ ‫ج��وان��ی ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م�� ‌ه ده‌ك���ات ل��ە نێوان‬ ‫الوان��دا‪ )٦١(،‬بەاڵم مه‌رج نیی ‌ه ئه‌م بۆچوونه‌ی‬ ‫سۆن بە سەر گشت كۆمه‌ڵگای كوردیدا پیاد ‌ه‬ ‫بكرێت‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌م داب‌و نه‌ریت‌و ژنهێنان ‌ه‬ ‫لە ناوچه‌یه‌كه‌و ‌ه بۆ ناوچه‌یه‌كی‌تر ده‌گۆڕێت‬ ‫هه‌روه‌ها ناتوانین بڵێین لە كۆندا ژن به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ی باسی ده‌ك��ات ئ��ازادی هه‌بوبێت‬

‫لە هه‌ڵبژاردنی ه��اوس��ه‌ر‪ ،‬لە ‌الیه‌كی‌تره‌و ‌ه‬ ‫باس لە په‌یوه‌ندی خۆشه‌ویستی ده‌كات ب ‌ه‬ ‫ت ئ��ه‌م جۆر ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌ك‪ ،‬کە ده‌گمه‌ن بوبێ ‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌‪ ،‬ب��ەاڵم ئه‌گه‌ر سه‌یری ئ��ه‌ده‌ب‌و‬ ‫بەسەرهاتی میللی ك��وردی بكه‌ین زۆربه‌ی‬ ‫باسی دڵ����داری‌و رۆمانسییه‌ته‌‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫چه‌ندان چیرۆكی كوردی خۆشه‌ویستیمان‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه ن��اك��رێ��ت بڵێن ب���ه‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫ده‌گمه‌ن بووبێت‪ ،‬کە كه‌سێك خۆشە‌ویستی‬ ‫هه‌بووبێت‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ته‌نها باس لەو ناوچان ‌ه‬ ‫بكات‪ ،‬کە پێیدا تێپه‌ڕیوه‌‌و لێی ژیاوه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه باره‌ی هه‌ست‌و سۆز‌و دڵڕه‌قییه‌و ‌ه سۆن‬ ‫وتوویه‌تی‪ :‬كورد میلله‌تێكی سۆزداره‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ���ه‌وه‌ش���دا زوو ه��ه‌ڵ��ده‌چ��ن‌و ت��ور ‌ه‬ ‫ده‌ب��ن‪ ،‬ب��ەاڵم پابه‌ندی به‌ڵێنه‌كانی خۆیانن‌و‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی تاكی كورد ئاره‌زووی‬ ‫لە توند‌و تیژی‌و شه‌ڕ نیی ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫نیمچ ‌ه سه‌ربه‌خۆ ده‌ژی‌و ته‌نها بۆ بنبڕكردنی‬ ‫كێشه‌‌و ناكۆكییه‌كانی ده‌ستی داوه‌ت ‌ه چه‌ك‬ ‫بۆ به‌رگری لەخۆكردن‪ )٦٢(.‬ئازارو ناخۆشی‬ ‫ش والێكردووه‌‪ ،‬کە‬ ‫زۆری بینیو ‌ه هه‌ر ئه‌مه‌ ‌‬ ‫به ‌شێوه‌یه‌كی ‌واقیع بینان ‌ه بڕوانێت ‌ه مردن‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت پیاوه‌كانیان بۆیان نییه‌‪ ،‬کە نزیكترین‬ ‫ی‬ ‫كه‌سیان بمرێت بگرین‪ ،‬یاخود‌ترس‌و نائارام ‌‬ ‫وخه‌می خۆیان باس بكه‌ن‪ ،‬یان تێكه‌ڵ ب ‌ه‬ ‫ژنان بن‪ ،‬زۆر كه‌س ب ‌ه ژنانی ناوی ده‌به‌ن‌و‬ ‫‌(‪)٦٣‬‬ ‫ئه‌وه‌ش بۆ پیاوی كورد شتێكی ناخۆشه‪.‬‬ ‫م���ه‌رج نیی ‌ه ه��ه‌م��وو پ��ی��اوی ك��وردی��ش به‌م‬ ‫ت ره‌نگ ‌ه جه‌ند نموونە‌یه‌ك‪ ،‬کە‬ ‫شێوه‌ی ‌ه بووبێ ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪224‬‬

‫بینیویه‌تی ‌وه‌سفی سه‌رجه‌م پیاوی كوردی‬ ‫پێكردووه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر لە ‌باره‌ی باری كۆمه‌اڵیه‌تی كورده‌و ‌ه‬ ‫سۆن ده‌ڵێت‪ :‬پیاوی كورد كاروباری ده‌ره‌و ‌ه‬ ‫ئه‌نجام ده‌دات‪ ،‬کە رۆژان�� ‌ه بۆ دابینكردنی‬ ‫پێداویستییه‌كانی ژیانی خه‌ریكی كاروباری‬ ‫كشتوكاڵ‌و لەوەڕاندنی ئاژه‌ڵ‌و دوكانداری‌و‬ ‫كرێكارییه‌‪ )٦٤(،‬بەاڵم زۆر سه‌لیقه‌ی بازرگانی‬ ‫نیی ‌ه ئه‌گه‌ر هه‌شبێت ئه‌و ‌ه خه‌ریكی بازرگانی‬ ‫ك��ردن��ی ق��وم��اش�� ‌ه ل��ە ب���اره‌ی ج��ل‌و ب��ه‌رگ‌و‬ ‫پۆشاكییه‌و ‌ه سۆن ده‌ڵێت‪ :‬قاتی كورده‌كانی‬ ‫سلێمانی ب��ری��ت��ی�� ‌ه ل��ە ش��ه‌رواڵ��ێ��ك��ی سپی‪،‬‬ ‫ه��ه‌م��وو ق��اچ��ی داپ��ۆش��ی��ووه‌‪ ،‬ل��ە ن��او ق��ه‌ددا‬ ‫توند ده‌به‌سترێت‪ ،‬پێاڵوی چه‌رمی سور لە‬ ‫پێ ده‌كه‌ن‪ ،‬کە نوكه‌كه‌ی باریك ‌ه لە پێشه‌و ‌ه‬ ‫چه‌ند ئینجێك به‌رز ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه سێ جۆر‬ ‫پێاڵوی لە سلێمانی بینیووه‌‪ ،‬کە دروستكراون‬ ‫ئه‌ویش پێاڵوی سوری توك به‌رز‌و پێاڵوێكی‬ ‫دی ب ‌ه هه‌مان شێوه‌‪ ،‬بەاڵم ره‌ش‌و پێاڵوی‬ ‫ژنانه‌‪ ،‬ك ‌ه پاژنه‌كه‌ی تا راده‌یه‌ك به‌رزبۆته‌و ‌ه‬ ‫جوانكاری بۆ كراو ‌ه ب ‌ه موروو‪ ،‬كراسی سه‌ر‬ ‫سه‌روالیش ب ‌ه هه‌مان شێو ‌ه سپی بوو ‌ه لە‬ ‫لۆك ‌ه دروستكراوە‪ ،‬کە لە سه‌ره‌و ‌ه ده‌وری‬ ‫مل ده‌گرێت‌و ب ‌ه قۆپچه‌یه‌ك قایم ده‌كرێت‌و تا‬ ‫ناو قه‌دی دێت‪ ،‬قۆڵه‌كه‌شی درێژه‌‪ ،‬کە ده‌گات ‌ه‬ ‫سه‌ر زه‌وی بۆ پێچانه‌وه‌ی پ��اره‌‌و كاغه‌ز‌ ‌و‬ ‫وشك كردنه‌وه‌ی ده‌م‌و چاو لە ئاو‌و ئاره‌ق ‌ه‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت ل��ە س���ه‌رووی ئ��ه‌وه‌ش��ه‌و ‌ه‬ ‫كه‌وایه‌كی درێژ لە ‌به‌ر ده‌كات‪ ،‬کە فه‌قیانه‌ی‬ ‫كراسه‌كه‌ی لە‌سه‌ر قۆڵی كه‌واك ‌ه ده‌به‌سترێت‬

‫لە ‌كاتی سه‌رمادا‪ ،‬عه‌بایه‌كی خوری جوان‪،‬‬ ‫کە ئه‌م ‌ه زیاتر ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان ده‌یپۆشن‪،‬‬ ‫بەاڵم عه‌بای چینی نزم لە كوتاڵێكی بۆر‪ ،‬یان‬ ‫زه‌رد دروست ده‌كرێت‪ )٦٥(،‬هه‌روه‌ها باسی‬ ‫جل‌و به‌رگی پیاوانی ئورفه‌شی كردووه‌‪ ،‬کە‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬چاكه‌تێكی توكدار لەگەڵ شه‌رواڵ لە‬ ‫به‌رده‌كرێت‪ ،‬بەاڵم ئه‌وه‌ی جێگای سه‌رنج ‌ه‬ ‫ك�ڵاوه‌ك��ه‌ی��ان��ه‌‪ ،‬ک��ە ل��ە پ��ش��ت��ه‌وه‌ی شتێك‬ ‫به‌رزده‌بێته‌وه‌‪ ،‬کە لە ‌لباد دروستكراو ‌ه لە‬ ‫جیاتی جامانه‌ی كوردییه‌‪ ،‬کە پارچه‌یه‌ك‬ ‫ق��وم��اش ب�� ‌هك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ��ت‌س��ێ ب��ۆ چ��وار‬ ‫ج��ار ده‌یپێچنه‌و ‌ه ب ‌ه ده‌وری ئ��ه‌و ك�ڵاوه‌دا‪،‬‬ ‫بەاڵم لە شاری دیاربه‌كر‪ ،‬جلی لباد له‌به‌ر‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ب��ەاڵم چاكه‌تێك لە پێستی توكدار‬ ‫دروستكراوه‌ پێاڵوه‌كانیشیان ره‌نگی سوره‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها سۆن باسی جل‌و به‌رگی ژنانیشی‬ ‫كردوو ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬لە باكور كراسێكی ره‌نگینی‬ ‫درێ����ژ‌و ش��ه‌رواڵ��ێ��ك ل��ە‌ب���ه‌ر ده‌ك�����ه‌ن‪ ،‬لە‬ ‫وه‌رزی سه‌رمادا لەوە زیاتره‌‪ ،‬ره‌نگ ‌ه بگات ‌ه‬ ‫ل��ب��ادی��ش‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا سه‌رپێچیش ل��ە سه‌ر‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ب��ەاڵم ژنانی باشورو ناوه‌ڕاستی‬ ‫كوردستان جل‌و به‌رگیان زیاتر ئاڵۆزه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫‌وێن ‌ه ژنانی موكری‌و سنه‌‪ ،‬کە دوو شاری‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت��ی كوردستانن ب��ه‌و ‌ه به‌ناوبانگن‪،‬‬ ‫کە سه‌رپێچێكی گه‌ور ‌ه لە ‌سه‌ر ده‌كه‌ن هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه چه‌ندان ده‌سماڵی هه‌مه‌ڕه‌نگ ده‌كه‌ن ‌ه‬ ‫سه‌رپێچ‌و شتی جوانكاری‌و خۆڕازاندنه‌و ‌ه‬ ‫(‪)٦٦‬‬ ‫لەگەڵی به‌كارده‌هێنن‪.‬‬ ‫س���ه‌ره‌ڕای ئه‌مان ‌ه س��ۆن ‌وه‌س��ف��ی شێوه‌ی‬ ‫رووخ��س��اری ت��اك��ی ك���وردی ك����ردووه‌‪ ،‬کە‬

‫‪225‬‬

‫قه‌د‌و بااڵی خه‌ڵكی كوردی زۆر ال په‌سه‌ند ‌ه‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ە ئاماژه‌ی ب ‌ه دانیشتوانی‬ ‫باكور ده‌كات‪ ،‬کە بااڵ به‌رز‌و ناوقه‌د باریكن‌و‬ ‫داچه‌مین لە ‌ن��او ك��وردا زۆر ك��ه‌م به‌رچاو‬ ‫ده‌ك���ه‌وێ���ت‪ ،‬ل��وت��ی��ان‌و ورد‌و ت��ی��ژه‌‪ ،‬ره‌ن��گ�� ‌ه‬ ‫خوارببێته‌وه‌‪ ،‬ده‌میشیان بچوكه‌‪ ،‬شێوه‌ی‬ ‫ده‌م‌و چ��اوی��ان هێلكه‌یی درێ����ژه‌‪ ،‬پ��ی��اوان‬ ‫سمیلێكی درێژ ده‌هێڵنه‌و ‌ه ریشیان ده‌تاشن‌و‬ ‫چاویشیان نیگای تیژه‌‪ ،‬هه‌ندێكیشیان قژیان‬ ‫زه‌رد‌و چاوشینن‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌گه‌ر منداڵێكی لەگەڵ‬ ‫منداڵێكی ئینگلیز دابنێت جیاوازی زۆری نییه‌‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم خه‌ڵكی باشور ده‌م‌و چاویان بڕێك‬ ‫به‌رین‌تر ‌ه قه‌د‌و بااڵیان تا راده‌یه‌ك لە ‌یه‌ك‬ ‫نزیك ‌ه هه‌نگاویان درێ��ژه‌‌و توانای زه‌حمه‌ت‬ ‫‌(‪)٦٧‬‬ ‫كێشانیان زۆره‪.‬‬ ‫یه‌كێكی‌تر ل��ەو الیه‌نانه‌ی‪ ،‬کە مێجه‌رسۆن‬ ‫گرنگی پ��ێ��داو ‌ه خ��ۆراك��ه‌‪ ،‬خ��وارده‌م��ه‌ن��ی��ش‬ ‫یه‌كێك ‌ه لەو شتانه‌ی سیمای نه‌ته‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫میلله‌ت ‌ه ده‌رده‌خ����ات تایبه‌مه‌ندی خ��واردن‬ ‫لە ناوچه‌یه‌ك بۆ ناوچه‌یه‌كی‌تر ج��ی��اوازه‌‪،‬‬ ‫سۆنیش ئاماژ ‌ه ب ‌ه هه‌ندێك لەو خۆراكان ‌ه‬ ‫ده‌كات ب ‌ه تایبه‌ت كاتێك لە دیاربه‌كر به‌ره‌و‬ ‫كه‌ڵه‌ك به‌ڕێكه‌وت هه‌ندێک خۆراكی لەگەڵ‬ ‫خ��ۆی ب��رد‪ ،‬وه‌سفی ئ��ه‌و خ��واردن��ان��ه‌ی ئه‌و‬ ‫ناوچ ‌ه ده‌كات لەوانه‌ش نان‌و برنج‌و رۆن‌و‬ ‫نیسك‌و چ��او‌و شه‌كر‌و س���ه‌وزه‌وات‌و په‌تی‬ ‫درێ��ژی بامیه‌ وشكه‌‌و میوه‌ی ‌وش��ك كراو‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا باسی خ��واردن��ه‌وه‌ی كوردستان‬ ‫ده‌كات ئه‌ویش دۆ (ماستاو)‪ ،‬کە ب ‌ه شه‌رابی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی كورد لە قه‌ڵه‌می داوه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه جگ ‌ه‬

‫لەوەی‪ ،‬کە باسی هه‌ندێک خواردنی تایبه‌تی‬ ‫كردوو ‌ه ب ‌ه تایبه‌ت كاتێك‪ ،‬کە لە ماڵی عادیل ‌ه‬ ‫خانم بووه‌‪ ،‬کە چۆن پێشوازی لێكردووه‌‌و‬ ‫دوو س��ی��ن��ی گ������ه‌وره‌ی پ���ڕ ل���ە گ��ۆش��ت‌و‬ ‫ماستاو‌و شیرینی‌و شه‌ربه‌تی بۆ هێنراوه‌‪،‬‬ ‫لە ‌الیه‌كی‌تره‌و ‌ه ئ��ام��اژه‌ی ب ‌ه چا داوه‌‪ ،‬کە‬ ‫چ تایبه‌تمه‌ندییه‌كی ه��ه‌ی�� ‌ه ل��ە ‌الی ك��ورد‬ ‫زۆر حه‌زی پێده‌كه‌ن لە ‌ماڵه‌كان ب��ه‌رده‌وام‬ ‫ده‌خورێته‌و ‌ه لە بازاڕه‌كانیش چایخان ‌ه هه‌ی ‌ه بۆ‬ ‫(‪)٦٨‬‬ ‫ئه‌م مه‌به‌سته‌‪ ،‬کە خه‌ڵك تێیدا كۆده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫زۆرێ��ك��ی‌ت��ر ل��ە رۆژه��ه‌اڵت��ن��اس��ه‌ك��ان باسی‬ ‫خواردنی كورده‌وارییان كردوو ‌ه ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫چا‌و ماستاوه‌كه‌ی‪ ،‬کە پێی سه‌رسام بوون‪،‬‬ ‫کە زۆرێكیان ئاماژه‌یان پێداوه ‌‌وه‌ك ریچ‪.‬‬ ‫(‪ )٦٩‬هه‌روه‌ها وتوویه‌تی‪ :‬لەگەڵ چا خواردن‬ ‫ح���ه‌زی���ان ل���ە ج���گ���ه‌ر ‌ه ك��ێ��ش��ان�� ‌ه ج��گ��ه‌ره‌ی‬ ‫كوردستان جیاواز ‌ه لە ناوچه‌كانی‌تر‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫توتنه‌كه‌ وش��ك ده‌ك���ه‌ن���ه‌و ‌ه دوات���ر ‌وردی‬ ‫ده‌كه‌ن‌و دواتر خۆیان لە كاغه‌زێكی تایبه‌تی‬ ‫ێ به‌ده‌وری یه‌كدا ده‌یپێچنه‌و ‌ه‬ ‫درێژ چه‌ند جار ‌‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئه‌گه‌ر لە س��ه‌ری رانه‌هاتبی ئه‌و ‌ه‬ ‫‌(‪)٧٠‬‬ ‫پێچانه‌وه‌ی ئاسان نییه‪.‬‬ ‫ج��گ��ه‌ ل�������ەوەی‪ ،‬ك���ه‌ب���اس���ك���ران ه���اوك���ات‬ ‫مێجه‌رسۆن باسی بیناسازی ك��ردووه‌‪ ،‬کە‬ ‫ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌كات‪ ،‬کە خانوه‌كانیان زیات ‌ر‬ ‫ل��ە ش��ێ��وه‌ی ئ��ه‌ن��دازه‌ی بیناسازی فارسه‌‪،‬‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬لە شێوه‌ی ئه‌م خانوانه‌م لە ئێران‬ ‫بینیوو ‌ه هه‌روه‌ها وتوویه‌تی‪ :‬هه‌ندێك لە دوو‬ ‫نهۆم پێك هاتوو ‌ه ده‌رگ��ای ژووره‌كانی لە‬ ‫‌سه‌ر حه‌وشه‌كه‌یه‌‌و ده‌رگ��ای حه‌وشه‌كه‌ش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪226‬‬

‫ل��ە رووی س��ه‌رج��اده‌ك��ان��ه‌‌و دی��واره‌ك��ان��ی‬ ‫ژووره‌كان به ‌‌وێنه‌ی جوان رازێنراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫(‪)٧١‬‬ ‫ژووره‌كان كۆڵه‌كه‌یان هه‌یه‪‌.‬‬ ‫هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی باسمان كردن به‌شێك‬ ‫بوو لەو الیه‌نانه‌ی‪ ،‬کە سۆن لە به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫باسی كردوو ‌ه هه‌موو ئه‌و شاره‌زابوونه‌ی لە‬ ‫باره‌ی كور ‌د وایكردبوو‪ ،‬کە ببێت ‌ه ئاسانكاری‬ ‫ی وه‌ك كوردێك‬ ‫بۆی‪ ،‬کە زیاتر بتوانێت خۆ ‌‬ ‫ده‌ربخات‌و لەگەڵ خه‌ڵك تێكه‌ڵ ببێت‌و خۆی‬ ‫خۆشه‌ویست بكات‌و جێ پێی خۆی بكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫کە سه‌یر بكه‌ین ه��ه‌ر لە س��ه‌ره‌ت��ای هاتنی‬ ‫ن ویستی لەگەڵ‬ ‫بۆ ناوچه‌كانی كوردستا ‌‬ ‫كه‌سایه‌تیی ‌ه ناوداره‌كانی كورد تێكه‌ڵ ببێت‬ ‫یه‌كێك لەوان ‌ه تاهیر به‌گی كوری عوسمان‬ ‫پ���اش���ای ج���اف دووه‌م ك����وری ع��وس��م��ان‬ ‫پ��اش��ای��ه‌‪ ،‬ک��ە س��ۆن توانیبووی ب��ۆ م��اوه‌ی‬ ‫شەش بۆ ح��ەوت مانگ لە ماڵی تاهر به‌گ‬ ‫‌وه‌ك خزمه‌تكارێك هه‌ڵسوكه‌وتی ك��ردوو ‌ه‬ ‫لە ژێر ن��اوی غ��واڵم حسین‪ )٧٢(،‬بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫ك���ه‌س ه��ه‌س��ت ب��ك��ات‪ ،‬ک��ە ئ��ه‌م�� ‌ه كه‌سێكی‬ ‫ئینگلیز ‌ه ب�� ‌ه ك��وردی��ی��ه‌ك��ی ره‌وان قسه‌ی‬ ‫ده‌ك��رد‪ ،‬س��ۆن باسی ناوبانگی تاهیر به‌گ‬ ‫ده‌كات لە هه‌ڵه‌بجه‌دا چۆن ده‌رگای ماڵه‌كه‌ی‬ ‫ك���راو ‌ه ب���وو ‌ه ب�� ‌ه رووی خ��ه‌ڵ��ك��دا‌و خ��اوه‌ن‬ ‫دیوه‌خانێكی گه‌وره‌‌و دیار بوو لە هه‌ڵه‌بجه‌دا‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ئ��ام��اژ ‌ه ب���ه‌و ‌ه ده‌ك���ات بێجگ ‌ه لە‬ ‫زمانی ك��وردی‪ ،‬فارسی‪ ،‬توركی‪ ،‬كه‌مێكیش‬ ‫ف��ه‌ره‌ن��س��ی زان���ی���ووه‌‌و شیعری ب��ه‌ك��وردی‬ ‫نوسیووه‌‪ ،‬سۆن لە یاداشته‌كه‌یدا باس لەوە‬ ‫ده‌كات كاتێك ‌وتووێژی‌و دانیشتنێكی به‌دڵ‬

‫نه‌بوای ‌ه ئه‌و شوێنه‌ی به‌جێده‌هێشت‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫سیمای ئه‌دیب‌و شاعیرانه‌ی ‌ه هه‌روه‌ها گه‌لێك‬ ‫بابه‌تی زمانه‌وانی‌و رامیاری لە نێوان سۆن‌و‬ ‫تاهیر به‌گدا باسكراوه‪ )٧٣(‌،‬سۆن ئامانجی لەو‬ ‫تێكه‌ڵ بوونه‌ی كۆكردنه‌وه‌ی زانیاری بوو ‌ه‬ ‫لە ب��اره‌ی گشت الیه‌نه‌كانی ژیانی ك��ورد‪،‬‬ ‫دوات���ر ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی راپ����ۆرت پێشكه‌ش ب ‌ه‬ ‫حكومه‌تی بەریتانی ده‌كرد‪ ،‬سۆن به‌‌و وردی‬ ‫ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌كات‪ ،‬کە ژیانی ك��ورده‌واری‬ ‫ژیانێكی قورسه‌‪ ،‬چونك ‌ه سه‌وداكردنی لەگەڵ‬ ‫ن وێرایی جوانییه‌كانی‬ ‫سروشتی كوردستا ‌‬ ‫كارێكی ئاسان نییه‌‪ ،‬سه‌رباره‌ی ئه‌وه‌ش گشت‬ ‫هۆكاره‌كانی سته‌مكاری‌و داگیركاری هاتۆت ‌ه‬ ‫سه‌ر‪ ،‬کە ب ‌ه درێژایی مێژوو دووچاری گه‌لی‬ ‫ك��ورد ب��ووه‪ ،‬هێزی دوور‌و نزیك ده‌ستی‬ ‫بۆ ‌وه‌ش��ان��دوه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ئ��ه‌وه‌ش ئ��ه‌وه‌م��ان بۆ‬ ‫ده‌رده‌خات‪ ،‬کە ئاستی ئاماده‌بوونی كوردان‬ ‫ب��ۆ ف��ێ��رب��وون ب��ااڵی��ه‌‪ ،‬ب���ەاڵم ل��ە ‌ب��ه‌ر چه‌ند‬ ‫هۆكارێكی رامیاری‌و چه‌ندانی‌تر بۆ ماوه‌ی‬ ‫چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك ب ‌ه ئه‌نقه‌ست لە ژیانیدا لە‬ ‫(‪)٧٤‬‬ ‫فێرركردن‌و رۆشنبیری بێبه‌شكراون‪.‬‬

‫ ‬

‫باسی سێیه‌م‬ ‫الیه‌نی مێژوو‬ ‫الیه‌نی مێژوویش ه���ه‌روه‌ك الیه‌نه‌كانی‌تر‬ ‫به‌شێكی گرنگی ل��ە ‌ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ك��ان��ی سۆن‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ێ��ن��اوه‌‪ ،‬س���ۆن ش���اره‌زای���ه‌ك���ی زۆری‬ ‫ل��ە م���ێ���ژووی ك��ۆن��ی زۆرێ����ك ل�� ‌ە واڵت��ان��ی‬ ‫ت‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست هه‌بووه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ ‌‬

‫‪227‬‬

‫واڵتانی عێراق‪ ،‬توركیا‪ ،‬ئێران‪ ،‬بە هۆی ئه‌و‬ ‫پێشینه‌ی‪ ،‬کە ‌هه‌یبوو س��ه‌ردان��ی زۆرب��ه‌ی‬ ‫ناوچه‌كانی كردبوو‪ ،‬ئه‌م ‌ه هۆكارێك بوو بۆ‬ ‫شاره‌زابوونی لە مێژووی خه‌ڵكی رۆژهه‌اڵت‬ ‫ب�� ‌ه گشتی‌و ك���ورد ب�� ‌ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی‪ ،‬ك��وردی��ش‬ ‫‌وه‌ك هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كی‌تر مێژووی تایبه‌تی‬ ‫خۆی هه‌بووه‌‪ ،‬کە بووەت ‌ه جێگای بایه‌خی‬ ‫رۆژهه‌اڵتناسان به‌گشتی‌و سۆن ب ‌ه تایبه‌تی‪،‬‬ ‫ک ‌ە سه‌یری یاداشته‌كانی سۆن بكه‌ین ده‌بینین‬ ‫سه‌ردانی زۆرێك لە‌ناوچه‌كانی رۆژهه‌اڵت‌و‬ ‫باكورو باشوری كوردوستانی كردووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫لێره‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین دی��د‌و بۆچوونی سۆن‬ ‫لە ‌به‌رهه‌مه‌كانیدا بخه‌ینه‌ڕوو‪ ،‬سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫مێژووی كۆن‌و ناوه‌ڕاست‌و نوێی كورد‪.‬‬ ‫ته‌وه‌ری یه‌كه‌م‬ ‫مێژووی كۆنی كورد‬ ‫الی��ه‌ن��ی م��ێ��ژووی كۆنی ك��ورد یه‌كێك ‌ه لە‌و‬ ‫الی��ه‌ن��ان��ه‌ی‪ ،‬ک��ە س���ۆن ل��ە ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ك��ان��ی��دا‬ ‫گرنگییه‌كی تایبه‌تی پ��ێ��داوه‌‪ ،‬لە كتێبی (بۆ‬ ‫م��ی��س��ۆپ��ۆت��ام��ی��او ك��وردس��ت��ان) ئ���ام���اژ ‌ه ب ‌ه‬ ‫ره‌چ��ه‌ڵ��ه‌ك��ی ك��ورد ده‌ك���ات‪ ،‬بنه‌چه‌ی ك��ورد‬ ‫ده‌گێڕێته‌و ‌ه بۆ (نائیریه‌كان) به‌ر لە ‌‪1200‬‬ ‫ب����ۆ‪ 150٠‬ل��ه ‌ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی ده‌وروو ب��ه‌ری‬ ‫س���ه‌روی زێ��ی گ���ه‌ور ‌ه ژی���اون‪ ،‬ک��ە‌وات�� ‌ه باو‬ ‫باپیرانی ك��ورد لە ‌خه‌ڵكی ره‌س��ه‌ن��ی چیای‬ ‫زاگرۆسن‪ ،‬به‌اڵم دواتر میدییه‌كان هاتوون‬ ‫لە ناوه‌ڕستی كوردستان نیشته‌جێ بوون‪،‬‬ ‫لەگەڵ خه‌ڵكی ن��اوچ��ه‌ی زاگ���رۆس تێكه‌اڵو‬

‫بوون‪ ،‬كوردیان لێكه‌وتۆته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و میدیان ‌ه‬ ‫(‪)٧٥‬‬ ‫دواتر به‌گۆردینی ناسراون‪.‬‬ ‫زۆرب���ه‌ی س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان ك��ۆك��ن‪ ،‬ک��ە ك��ورد‬ ‫خه‌ڵكی ره‌سه‌نی ناوچه‌ی زاگرۆسن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هیچ سه‌رچاوه‌یه‌ك ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ناكات‪ ،‬کە‬ ‫‌كورد بگه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ نائیرییه‌كان‪ ،‬زیاتر ئاماژ ‌ه‬ ‫به‌و ‌ه ده‌كرێت نه‌ته‌وه‌ی كورد ده‌گه‌ڕێته‌وه‌بۆ‬ ‫گ��ۆت��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ل��ول��وی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ه��وری��ی��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫كاشییه‌كان‪ ،‬میدییه‌كان‪ ،‬کە‌و توونه‌ت ‌ه ژێر‬ ‫ركێفی زمانه‌وانی كۆمه‌ڵێك هۆزی هیندی‌و‬ ‫ئ��اری��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ش��ێ��وازی گه‌ل ‌ه ره‌سه‌نه‌كایان‬ ‫‌ون��ب��وو‪ ،‬س��ه‌رئ��ه‌ن��ج��ام ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین‪ ،‬کە‬ ‫كورده‌كان راسته‌وخۆ لە ‌هیچ ره‌چه‌ڵه‌كێك‬ ‫نایه‌ن ‌ه خ����واره‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل��ە ده‌رئه‌نجامی‬ ‫پ��ڕۆس��ه‌ی�� ‌هك��ی درێ��ژخ��ای��ه‌ن‪ ،‬ک��ە ‌به‌رهه‌می‬ ‫تێكه‌اڵوبوونی ئ��ه‌و گ��ه‌ل‌و كۆمه‌اڵنه‌یه‌‪ ،‬کە‬ ‫‌ه��ه‌ر لە س��ه‌ره‌ت��ای ژیانی م��رۆڤ��ه‌و ‌ه ده‌ست‬ ‫پێده‌كات‪ )٧٦(.‬بۆی ‌ه چه‌ندان بۆچوونی‌تر هه‌ی ‌ه‬ ‫هه‌ریه‌كه‌و كورد ده‌گه‌ڕێنه‌و ‌ه بۆ ره‌چه‌ڵه‌كێك‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی گرنگ ‌ه ئێم ‌ه لێر ‌ه ئاماژه‌ی پێ بده‌ین‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬کە س��ۆن ئ��ه‌و ب��ۆچ��وون‌و رایانه‌ی‬ ‫ره‌ت ك��ردۆت��ه‌وه‌‪ ،‬ک��ە ك��ورد ده‌گه‌ڕێننه‌و ‌ه‬ ‫بۆشه‌یتانه‌كانی سلێمانی (پێغه‌مبه‌ر) لەگەڵ‬ ‫هه‌موو ئه‌و ئه‌فسانانه‌ی لە‌سه‌ر كورد كراون‪،‬‬ ‫توانیویه‌تی ك��ور ‌د وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌ك سه‌یر‬ ‫بكات‪ ،‬ك��ه‌خ��اوه‌ن‌و بنه‌چه‌ی خۆیه‌تی‪ ،‬باس‬ ‫لە‌و هێرشانه‌ش ده‌كەن ب ‌ه درێژایی مێژوو‬ ‫كراونه‌ت ‌ه سه‌ری چۆن به‌ره‌نگاریان كردوو ‌ه‬ ‫ل��ە زم���ان‌و خاكی خ��ۆی��ان‪ .‬ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین‬ ‫ئه‌و هێرشانه‌ش لە الی��ه‌ن زلهێزه‌كانی ئه‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪228‬‬

‫سه‌رده‌مه‌بووه‌‪ ،‬هه‌ریه‌ك ‌ه لە ئاشورییه‌كان‪،‬‬ ‫گ��ری��ك��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬رۆم����ه‌ك����ان‪ ،‬م��ه‌غ��ۆل��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫فارسه‌كان‪ ،‬ته‌نانه‌ت عه‌ره‌ب ‌ه ئیسالمییه‌كانی‬ ‫(‪)٧٧‬‬ ‫دراوسێشی‪.‬‬ ‫ی ‌ه كێك لە‌و هێرشانه‌‪ ،‬کە رۆڵی دیاری هه‌بوو‬ ‫ئه‌ویش ئاشورییه‌كان بوون‪ ،‬کە كاریگه‌ری‬ ‫خراپیان ه��ه‌ب��وو ل��ە ‌س��ه‌ر م��ێ��ژووی ك��ورد‪،‬‬ ‫ب ‌ه تایبه‌تی لە ‌سه‌ر هه‌ولێر‪ )٧٨(.‬كاتێك‪ ،‬کە‬ ‫په‌رستگای خواوه‌ندی جه‌نگی ئاشورییه‌كان‬ ‫(ع��ش��ت��ار) ل��ە‌و ن��اوچ��ه‌ی��ە دروس���ت ك���را‪ ،‬لە‬ ‫الیه‌كی‌تره‌و ‌ه باسی لە ئیمپڕاتۆرییه‌تی حیسی‬ ‫ك��ردوه‌‪ ،‬کە چ رۆڵ‌و كاریگه‌ری هه‌بووه لە‬ ‫سەر كوردستان‪ ،‬باسی په‌رستن‌و ماوه‌ی‬ ‫فه‌رمانڕه‌وای ئه‌م ئیمپڕاتۆرییه‌ته‌ی كردووه‌‪.‬‬ ‫(‪)٧٩‬‬

‫ئه‌وه‌ی كاریگه‌ری دیاری هه‌بوو لە داگیركاری‬ ‫ئاشورییه‌كان‪ ،‬ته‌نانه‌ت لە چه‌ند ده‌قێكی مێخی‬ ‫ئاشورییه‌كاندا ئاماژ ‌ه به‌و هێرشان ‌ه كراون‬ ‫كاتێك‪ ،‬کە ‌باسی مێژووی ئورف ‌ه ده‌كات‪ ،‬لە‬ ‫‌سه‌رده‌می ئاشورییه‌كاندا درووست كراو ‌ه لە‬ ‫ناوچه‌ی نیلی‪ ،‬کە لە ‌سه‌رده‌می رۆمه‌كاندا‬ ‫ب ‌ه (ئه‌دیسه‌) نوسرابوو‪ ،‬کە ئێستا كۆتایی‬ ‫رۆژئ����اوای ك��وردس��ت��ان��ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵ ‌م وەک شار‬ ‫ده‌رنه‌كه‌وتوو ‌ه تا هێرشه‌كه‌ی رۆم بۆ سه‌ر‬ ‫پایته‌خته‌كه‌ی (نوسرهوینیــ ‪)Osrhoene‬‬ ‫دوای نه‌مانی ئه‌سكه‌ندره‌ی مەكدۆنی دواتر‬ ‫ده‌كه‌وێت ‌ه به‌ر ده‌ستی سه‌لجوقییه‌كان‪ .‬دواتر‬ ‫ئاماژ ‌ه ده‌كات‪ ،‬کە چۆن لە نێوان ئاشوری‌و‬ ‫فارسی‌و گریك‌و رۆمانی ده‌ستا‌و ده‌ستی‬ ‫پێكراوه‪ ،‬لە الیه‌كی‌تره‌و ‌ه باس لە‌و ‌ه ده‌كات‬

‫ناوچه‌كانی كوردستانیش بێ‌به‌ش نه‌بوون‬ ‫لە‌و هێرش‌و په‌المارانه‌‪ ،‬به‌اڵم سه‌ره‌ڕای ئه‌و ‌ه‬ ‫(‪)٨٠‬‬ ‫خۆ راگربوون ‌ه لە ‌بەرانبەر ئه‌و هێرشانه‌‪،‬‬ ‫ک��ە س��ه‌ی��ری س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان بكه‌ین راستی‬ ‫ئ��ه‌و قسانه‌مان ب��ۆ ده‌رده‌ك���ه‌وێ���ت‪ ،‬ک��ە ئه‌م‬ ‫هێرشان ‌ه چ كاریگه‌رییه‌كی خراپیان هه‌بوو ‌ه‬ ‫ل��ە ‌س��ه‌ر ك��ورد ب�� ‌ه تایبه‌تی مه‌غۆله‌كان چ‬ ‫كاولكارییه‌كیان ك��ردوو ‌ه كاتێك هێرشیان‬ ‫كردۆت ‌ه سه‌ر عێراق ب ‌ه گشتی‌و كوردستانیش‬ ‫بوو ب ‌ه یه‌كێك لە‌و شوێنانه‌ی به‌ر هێرشی‬ ‫(‪)٨١‬‬ ‫مه‌غۆله‌كان کە‌وتووه‌‪.‬‬ ‫ل��ە ی��اداش��ت�� ‌هك��ان��ی��دا ب���اس ل���ە‌و ‌ه ده‌ك����ات لە‬ ‫ئ��ورف��ه‌وه‌ ب���ه‌ره‌و دی��ارب�� ‌هك��ر دێ���ت‪ ،‬ئ��ام��اژ ‌ه‬ ‫ب ‌ه گرنگی ناوچ ‌ه پێده‌شته‌كان‌و چیاكانی‬ ‫نێوان ئورفه‌و دیاربه‌كر ده‌كات‪ ،‬کە ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫س��ن��وری سیاسی‌و سروشتی ناوچه‌كانی‬ ‫باكورو باشوور بوو‪ ،‬کە لە ‌پێش رۆمه‌كان‬ ‫ب ‌ه ماسیۆس نفتیس ناسرابوون ه��ه‌روه‌ك‬ ‫پێشتر ئاماژه‌مان پێكرد‪ ،‬کە‌چۆن هه‌ر كاتێك‬ ‫ئاشورییه‌كان هه‌لیان بۆ ره‌خسابێت هێرشیان‬ ‫كردووه‌‪ ،‬کە‌لە‌ده‌ق ‌ه مێخه‌ییه‌كانی خۆیان ب ‌ه‬ ‫شانازییه‌و ‌ه ئاماژ ‌ه ب��ه‌و هێرشان ‌ه د ‌هك��ه‌ن‪،‬‬ ‫ب��ه ‌تایبه‌ت ل��ە ‌س��ه‌رده‌م��ی یه‌كێك ل��ە پاش ‌ه‬ ‫به‌هێزه‌كانی ئاشوری (تیگالت بیله‌سه‌ر)ی‬ ‫یه‌كه‌م ‪1100‬پ‪.‬ز دوای ئه‌وه‌ی زه‌وی نایری‬ ‫ناوی گۆڕا بۆ گۆردینی‪‌ ،‬وات ‌ه كوردی دێت‪،‬‬ ‫هه‌ر بۆیه‌ش كورده‌كان ده‌ڵێن‪ :‬ئه‌و ناوچان ‌ه‬ ‫لە س��ه‌رده‌م��ی ئارییه‌كانه‌و ‌ه لەگه‌ڵ هاتنی‬ ‫یه‌كه‌م ئاری بۆ ئاسیای ناوه‌ڕاست لە كۆنه‌و ‌ه‬ ‫بێگان ‌ه لە ‌سه‌ری ده‌ژی ئه‌و ‌ه خاكی ئێمه‌ی ‌ه‬

‫‪229‬‬

‫ن��ه‌ك ه��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‌ت��ر‪ )٨٢(،‬دوات���ر سۆن‬ ‫لە ‌سه‌ر قسه‌كردن لە ‌ب��اره‌ی لەشكركێشی‬ ‫ئاشورییه‌كان بۆ ناوچه‌كانی‌تر ب��ه‌رده‌وام‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬یه‌كێكی‌تر ل��ە‌و ناوچانه‌ی ده‌ستی‬ ‫ئاشورییه‌كانی پێگه‌یشتووە ناوچه‌ی موسڵه‌‪،‬‬ ‫ئاشوربانی پ��اڵ توانیویه‌تی لە ساڵی‪884‬‬ ‫تا‪ 860‬حوكمی ئه‌و ناوچه‌ی ‌ه بكات‪ )٨٣(،‬باسی‬ ‫فرسواباد (خەسرەو ئاباد) ده‌كات ده‌كه‌وێت ‌ه‬ ‫ب���اك���وورو ب���اك���ووری رۆژه���ه‌اڵت���ی موسڵ‬ ‫ئ��ه‌م ن���اوه‌ش ب�� ‌ه م��ان��ای خ���اك‪ ،‬ی��ان زێ��دی‬ ‫خسرۆ دێت‪ ،‬ب ‌ه كۆشكی سه‌رجۆنی پاشای‬ ‫ئاشوری ناسراو ‌ه لە الی ئاشورییه‌كانیش‬ ‫ب ‌ه (دارشاروكین) ناوی هاتووه‪ )٨٤(‌،‬جگ ‌ه لە‬ ‫ئاماژ ‌ه كردنی ب ‌ه مێژووی ناوچه‌كان باسی‬ ‫لە هه‌ندێك لە ئایینه‌كان ك��ردووه‌‪ ،‬کە چۆن‬ ‫ب ‌ه ناوچه‌كانی كوردستان باڵو ‌ه بوونه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫یه‌كێك ل��ە‌وان�� ‌ه ئێزیدییه‌كانن‪ ،‬ک��ە باسی‬ ‫شێوازی په‌رستنیان‌و س��زاو پاداشته‌كانی‬ ‫دونیا ده‌ك��ات‪ ،‬ب��اس لە به‌هێزی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫(الملك الموت) ده‌كات لە ئاینی یه‌زیدا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دواتر حه‌وت فریشت ‌ه به ‌ده‌سه‌اڵت‌و هێزیان‬ ‫به ‌س��ه‌ر (الملك ال��م��وت) س��ه‌رده‌ك��ه‌ون‪ ،‬کە‬ ‫كارو باری دونیا جێبه‌جێ ده‌كه‌ن ئه‌وانیش‬ ‫جبرایل‪ ،‬میكال‪ ،‬رفائیل‪ ،‬عزرائیل‪ ،‬درائیل‪،‬‬ ‫سرائیل‪ ،‬شمكیل‪ ،‬کە چاوه‌ڕێی هاتنی عیسای‬ ‫مه‌سیح‌و ئیمامی مهدیان ده‌كرد لە داهاتوودا‪.‬‬ ‫(‪)٨٥‬‬

‫سه‌ره‌ڕای ئه‌وانه‌ش باسی زه‌رده‌شتییه‌كان‬ ‫ده‌كات لەگەڵ په‌ڕتوكه‌كه‌یان (ئاڤێستا) باسی‬ ‫بیرو ب��اوه‌ڕی��ان ده‌ك�����ات‪ )٨٦(،‬ک��ە پێش باڵو‬

‫ب��وون��ه‌وه‌ی ئاینی ئیسالم زۆرب��ه‌ی خه‌ڵكی‬ ‫كورد لە ‌سه‌ر ئه‌م ئاین ‌ه ب��وون‌‪ )٨٧(،‬هه‌روه‌ها‬ ‫به‌شێكی په‌رتوكه‌كه‌ی ته‌رخان ك��ردوو ‌ه بۆ‬ ‫كلدانییه‌كان‪ ،‬کە ‌باسی كردوون به‌‌و وردی‪،‬‬ ‫هه‌رله‌م بابه‌ته‌دا باس لە‌ده‌ركه‌وتنی عیسای‬ ‫مه‌سیح ده‌كات‌و چۆنییه‌تی باڵو بوونه‌وه‌ی‬ ‫مه‌سیحیه‌ت ل��ە ك��وردس��ت��ان‪ )٨٨(،‬چ��ۆن ئه‌م‬ ‫هێزان ‌ه ب ‌ه پێی س��ه‌رده‌م‌و به‌هێزی‌و الوازی‬ ‫پاشاكه‌یان نفوزی ده‌س���ه‌اڵت‌و رۆڵ��ی��ان لە‬ ‫كوردستان ده‌ركه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫لە ئه‌نجامی ئه‌و بابه‌تانه‌ی‪ ،‬کە ‌باسمانكرد‬ ‫لە ب��اره‌ی م��ێ��ژووی كۆنی ك��ورد لە دیدی‬ ‫سۆنه‌وه‌‪ ،‬ده‌توانین بڵێین سۆن زانیارییه‌كانی‬ ‫لە‌و باره‌یه‌و ‌ه زۆر به‌رفره‌وان نه‌بووه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫لە هه‌ندێك شوێندا ‌وه‌ك ئاماژه‌مان پێكرد‬ ‫هه‌ڵه‌ی كردبوو‪ ،‬لە ‌باره‌ی ره‌چه‌ڵه‌كی كورد‪،‬‬ ‫به‌اڵم سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش بایه‌خ‌و گرنگی به‌م‬ ‫ن وه‌ك توێژه‌رێك‬ ‫الیه‌ن ‌ه داوه‌‪ ،‬کە ده‌توانی ‌‬ ‫س��وود ل��ەم بابه‌تانه‌ی س��ۆن ‌وه‌ربگرین لە‬ ‫‌باره‌ی مێژووی كۆنی كورد‪.‬‬ ‫ته‌وه‌ری دووه‌م‬ ‫مێژووی سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست‬ ‫گه ‌ر سه‌یرێكی به‌رهه‌مه‌كانی مێجه‌ر سۆن‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬ده‌بینین ب ‌ه شێوه‌یه‌كی کە‌م ئاماژه‌ی‬ ‫به ‌سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست ك��ردووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ره‌نگ ‌ه بە هۆی نه‌بوونی سه‌رچاوه‌و ده‌قی‬ ‫ن��وس��راوی تایبه‌ت ب��ه‌و س��ه‌رده‌م�� ‌ه بوببێت‪،‬‬ ‫ی��ان ب��ە ه��ۆی ب���ه‌رژه‌وه‌‌وه‌ن���دی���ی تایبه‌تیی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪230‬‬

‫بەریتانیا بووبێت‪ ،‬کە به‌رژه‌وه‌ندییان ئه‌وه‌ی‬ ‫ن��ه‌خ��واس��ت��وه‌‪ ،‬ک��ە ب��ه ‌شێوه‌یه‌كی ف���راوان‌و‬ ‫روون ئ���ام���اژە ب�� ‌ه م���ێ���ژووی س��ه‌ده‌ك��ان��ی‬ ‫ناوه‌ڕاستی كورد بكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ش ئه‌و ‌ه‬ ‫ناگه‌یه‌نێت‪ ،‬کە ‌هیچ باس نه‌كرابێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئاماژەیه‌كی خێرای پێكراوه‌‪ ،‬ك ‌ه سه‌یری‬ ‫په‌رتوكی (ب��ۆ میسۆپۆتامیاو كوردستان)‬ ‫بكه‌ین ده‌بینین باسی مێژووی سه‌ده‌كانی‬ ‫ناوه‌ڕستی كردوو ‌ه لە هاتنی ئاینی ئیسالم بۆ‬ ‫كوردستان ده‌ست پێده‌كات‪ ،‬لە‌هه‌مان كتێبدا‬ ‫به‌شێكی ته‌رخان كردوو ‌ه بۆ كلدانییه‌كان‪ ،‬کە‬ ‫‌پێشتر ئاما‌ژه‌ی پێكراوه‌‪ ،‬هه‌ر لە‌وێدا ئاماژەی‬ ‫ب��ه ‌ب�ڵاوب��وون��ه‌وه‌ی مه‌سیحییه‌ت‌و هاتنی‬ ‫ئیسالم ك��ردوه‌‪ ،‬ده‌لێت‪ :‬ده‌ركه‌وتنی ئیسالم‬ ‫بۆ یه‌كه‌م جار لە ناوچه‌كانی ژێر ده‌ستی‬ ‫ئیمپراتۆرییه‌تی ساسانی ب��وو‪ ،‬لە‌و كاته‌ی‬ ‫شا (كیسرا ئه‌نه‌وشیروان) لە‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت‬ ‫(‪)٨٩‬‬ ‫بوو محه‌مه‌د پێغه‌مبه‌ر (د‪.‬خ) له‌دایكبووه‪‌.‬‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای هاتنی ئیسالم ب��ۆ ناوچه‌كانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌ ب��ۆ س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫خیالفه‌تی عومه‌ری كوڕی خه‌تاب‪ )٩٠(.‬سۆن‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬خه‌ڵك زی��ات��ر ل��ە‌و ك��ات��ه‌دا ل��ە ‌سه‌ر‬ ‫ئاینی زه‌رده‌ش��ت��ی‌و مه‌سیحی ب��وون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دواتر هێدی هێدی خه‌ڵك لە مه‌سیحییه‌ت‌و‬ ‫زه‌رده‌شت دووركه‌وتنه‌وه‌‪ ،‬زه‌رده‌شتییه‌كان‬ ‫ب ‌ه چاوێكی رێ��زه‌و ‌ه ده‌یانروانیی ‌ه محه‌مه‌د‬ ‫(د‪.‬خ)‪‌،‬وه‌ك به‌شێك لە‌پێغه‌مبه‌ر زه‌رده‌شتیان‬ ‫داده‌ن���ا‪ ،‬ه��ه‌ر ل��ه‌و كاته‌شدا یه‌هودییه‌كان‪،‬‬ ‫ک��ە ‌خ���اوه‌ن كتێبی ئاسمانی ب���وون بۆی ‌ه‬ ‫(‪)٩١‬‬ ‫به‌ربه‌ره‌كانی زۆر رووینه‌د‌ا لە نێوانیاندا‪.‬‬

‫دوای ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬کە ‌زانیان ئه‌م ئاین ‌ه زیانیان‬ ‫پێناگه‌یه‌نێت‌و ل��ە ب���ه‌رژه‌وه‌ن���دی خه‌ڵكه‌‌و‬ ‫باوه‌ڕی به ‌پێكه‌و ‌ه ژیان هه‌یه‌‪ ،‬سۆن ئاماژ ‌ه‬ ‫ب��ه‌و ‌ه ده‌ك��ات بۆی ‌ه ئ��ه‌وه‌ی نه‌هاتبای ‌ه سه‌ر‬ ‫(‪)٩٢‬‬ ‫ئاینی ئیسالم جزیه‌ی لێوه‌رده‌گیرا‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه ئیسالم‌ورده‌‌ورد ‌ه باڵو ده‌بۆوه‌‪،‬‬ ‫کە كاریگه‌ری لە ‌سه‌ر دڵ‌و ده‌رونی خه‌ڵك‬ ‫ده‌بوو هه‌روه‌ها باسی هه‌ندێك لە خه‌لیفه‌كانی‬ ‫ئ��وم��ه‌وی ك����ردووه‌‪ ،‬وه‌ك م��ع��اوی��ه‌‪ ،‬ی��ه‌زی��د‪،‬‬ ‫مه‌روان تا دوا خه‌لیفه‌ی ئومه‌وی عه‌بدوڵاڵی‬ ‫كوڕی مه‌روان‌‪ ،‬لە‌سه‌ر ده‌ستی ئه‌بومسلیمی‬ ‫خ��وراس��ان��ی ل��ە رووب���ه‌ڕووب���ون���ه‌وه‌ی���ه‌ك���ی‬ ‫به‌هێزدا‪ ،‬کە ب ‌ه گه‌وره‌ترین شه‌ڕ داده‌نرێت‬ ‫لە مێژووی سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا كۆتایی ب ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تی ئومه‌وی هات‪ ،‬دواتر عەباسییه‌كان‬ ‫هاتنه‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت فه‌رمانڕه‌وایه‌تی جیهانی‬ ‫ئیسالمیان گ��رت��ه‌ده‌س��ت‪ )٩٣(،‬لە ‌هاتن ‌ه سه‌ر‬ ‫ده‌سه‌اڵتی عەباسییه‌كاندا ئاماژه‌یه‌كی کە‌م‬ ‫ب ‌ه ماوه‌ی ده‌سه‌اڵتیان ده‌دات تاوه‌كو هاتنی‬ ‫جه‌نگیز خان‌و هۆالكۆی مه‌غۆل‪ ،‬كاتێك‪ ،‬کە‬ ‫هۆالكۆ هات به‌غدای داگیركرد سۆن ئاماژ ‌ه‬ ‫ب��ه‌و ‌ه ده‌ك���ات‪ :‬چ كاولكارییه‌كی ك��ردووه‌‌و‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری خ��راپ��ی جێهێشتوو ‌ه ل��ە ‌سه‌ر‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك��ه‌ك��ه‌ی‪ )٩٤(،‬کە سه‌یری سه‌رچاوه‌كان‬ ‫ب��ك��ه‌ی��ن ب��ه ‌گشتی راس��ت��ی ئ���ه‌م قسه‌یه‌ی‬ ‫سۆنمان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬كاتێك مه‌غۆله‌كان‬ ‫هاتن ‌ه عێراق چ كوشتار‌و خوێنڕێژییه‌كیان‬ ‫(‪)٩٥‬‬ ‫كردوو ‌ه بێ‌ گوێدانه‌ هیچ شتێك‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه مێجه‌رسۆن ته‌نها ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ك���ورت ئ��ام��اژەی ب�� ‌ه م��ێ��ژووی س��ه‌ده‌ك��ان��ی‬

‫‪231‬‬

‫ێ نادات‬ ‫ناوه‌ڕاست كردووه‌‪ ،‬زانیارییه‌كی نو ‌‬ ‫ب��ه ‌خوێنه‌ر‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ندێك شتی س��اده‌‌و‬ ‫ساكار باس ده‌كات‪.‬‬ ‫ته‌وه‌ری سێیه‌م‬ ‫مێژووی نوێی كورد‬ ‫ب ‌ه پێی رای زۆرێك لە مێژوونوسه‌كان قۆناغی‬ ‫مێژووی نوێی كورد لە ساڵی ‪1514‬وە‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫لە شه‌ڕی چاڵدێران بۆ ‪ 1914‬جه‌نگی جیهانی‬ ‫یه‌كه‌م ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ماوه‌ی ‌ه ب ‌ه كاتێكی‬ ‫گرنگ داده‌نرێت الی رۆژهه‌اڵتناسه‌كان‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌ت الی رۆژهه‌اڵتناس ‌ه بەریتانییه‌كان‪،‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ك ‌لە به‌شی یه‌كه‌می توێژینه‌وه‌ك ‌ه‬ ‫ئاماژە ب ‌ه گرنگی ئه‌و م��او ‌ه مێژوویی ‌ه كرا‬ ‫لە ‌الی رۆژهه‌اڵتناس ‌ه بەریتانییه‌كان‪ ،‬لە‌و‬ ‫م���اوه‌ی���ه‌دا ب��ەری��ت��ان��ی��ا چ رۆڵ��ێ��ك��ی گ��ێ��ڕاوه‌‪،‬‬ ‫چه‌ندان گه‌ریده‌ی ناردوو ‌ه بۆ شاره‌زابوون‬ ‫لە ‌گشت الیه‌نه‌كانی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬یه‌كێك لە‌و‬ ‫الیه‌نان ‌ه مێژووی نه‌ته‌وه‌ی كورد بوو‪ ،‬الیه‌نی‬ ‫مێژووی نوێی كوردیش یه‌كێك ب��وو ‌ه لە‌و‬ ‫الیه‌نانه‌ی‪ ،‬کە سۆن لە‌به‌رهه‌مه‌كانیدا گرنگی‬ ‫تایبه‌تی پێداو ‌ه قسه‌ی لە‌سه‌ر كردو ‌ه جیاواز‬ ‫ل��ە ه����ه‌ردوو س���ه‌رده‌م���ی م��ێ��ژووی ك��ۆن‌و‬ ‫ناوه‌ڕاست زیاتر بایه‌خی پێداوه‌‪ ،‬باسی ئه‌و‬ ‫شه‌ڕ ‌ه گه‌وره‌و خوێناویان ‌ه ده‌كات لە ‌نێوان‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و سه‌فه‌وی رویانداوه‌‪،‬‬ ‫کە چ كاریگه‌رییه‌كی خراپی لە ‌سه‌ر كورد‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬چۆن كورد هه‌میش ‌ه قوربانی ده‌ستی‬ ‫ئه‌و شه‌ڕان ‌ه ب��ووه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند ‌ه ئه‌و شه‌ڕان ‌ه‬

‫لە پێناو به‌رژه‌وندیی ئ��ه‌ودا نه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌میش ‌ه خاكی ك��ورد مه‌یدانی شه‌ڕه‌كان‌و‬ ‫گۆڕه‌پانی ملمالنێ ب��وو ‌ه لە نێوانیاندا‪ ،‬به‬ ‫‌ت��ای��ب��ه‌ت ج��ه‌ن��گ��ی چ��اڵ��دێ��ران‪ ،‬ه����ه‌روه‌ك لە‬ ‫‌به‌شه‌كانی پێشوودا ئاماژه‌مان به‌و جه‌نگ ‌ه‬ ‫ك���ردووه‌‪ ،‬ک��ە چ كاریگه‌رییه‌كی خ��راپ��ی لە‬ ‫سەر كوردستان هه‌بووه‌‪ ،‬کە بووه‌ت ‌ه هۆی‬ ‫دابه‌شكردنی خاكی كوردستان لە نێوان ئه‌م‬ ‫(‪)٩٦‬‬ ‫دوو ده‌وڵه‌ته‪‌.‬‬ ‫هه‌ر لە‌رووی مێژووییه‌و ‌ه باسی په‌یمانه‌كانی‬ ‫نێوان عوسمانی‌و ئێرانی كردووه‌‪ ،‬کە چۆن‬ ‫كوردستانیان دابه‌شكردووه‌‪ ،‬وه‌ك په‌یمانی‬ ‫ساڵی ‪ ،1639‬کە تیایدا سنووری كوردستانیان‬ ‫دابه‌شكرد‪ ،‬کە ‌بوو ب ‌ه شێوه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تی‌و‬ ‫ت��اوه‌ك��و ئ��ه‌م��ڕۆش لە ‌س��ه‌ری ده‌ڕۆن‪ ،‬به‌م‬ ‫په‌یمان ‌ه تیره‌ی جاف كرا ب ‌ه دووبه‌ش‌و تبلیس‬ ‫سه‌ربه‌خۆی‌وه‌رگرت‪ ،‬به‌اڵم لە‌ساڵی ‪1660‬دا‬ ‫ك��ورد ‌هك��ان کە‌وتن ‌ه ژێ��ر ده‌ستی عوسمانی‬ ‫هه‌روه‌ها په‌یمانی ساڵی ‪1736‬ی نێوان نادر‬ ‫ش��ا‌و سوڵتان محمد‪ ،‬کە كوردستانیان لە‬ ‫‌نێوان خۆیاندا دابه‌ش كرد‪ )٩٧(،‬هه‌روه‌ها باسی‬ ‫لە رۆڵی ئه‌و میرنیشینان ‌ه ك��ردووه‌‪ ،‬کە لە‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا هه‌بوون‪‌،‬وه‌ك به‌دلیس‪ ،‬هه‌كاری‪،‬‬ ‫ئ����ه‌رده‌الن‪ ،‬م��وك��ری چ��ۆن ل��ە كاتی ش��ه‌ڕدا‬ ‫توانیویان ‌ه سه‌ربه‌خۆی خۆیان بپارێزن‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ناكرێت هه‌وڵیان ف��ه‌رام��ۆش بكرێت‪ ،‬جگ ‌ه‬ ‫لەمانه‌ش باسی میرنیشینی بابان ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫چ��ۆن سه‌ربه‌خۆیی خۆیان پاراستووه‌‪ ،‬لە‬ ‫‌باره‌ی بنه‌چه‌ی ئه‌م میرنشینه‌شه‌و ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ێ ئه‌حمد‬ ‫ئه‌م میرنیشین ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ فه‌ق ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪232‬‬

‫لە گوندی داره‌ش��م��ان��ه‌ی س��ه‌ر ب ‌ه ناوچه‌ی‬ ‫پشده‌ر لە‌باشوری سلێمانی‪ ،‬سه‌ر ب ‌ه هۆزی‬ ‫نوره‌دینه‌‪ ،‬کە لقێك ‌ه لە عه‌شیره‌تی بابان‪ ،‬باس‬ ‫ل��ە‌و ‌ه ده‌ك��ات ئ��ه‌م بنه‌مااڵی ‌ه چه‌ند زه‌وی‌و‬ ‫ش‬ ‫زار ‌و موڵكیان لە ‌بنده‌ستدا ب��وو ‌ه ئه‌مه‌ ‌‬ ‫ت وه‌ریان گرتبوو‪ ،‬لە ‌بەرانبەر‬ ‫وه‌ك پاداش ‌‬ ‫(‪)٩٨‬‬ ‫خزمه‌ته‌كانیان بۆ سوڵتانی عوسمانی‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا ناوه‌ندی ده‌سه‌اڵتیان لە قه‌الچۆالن‬ ‫ب���وو‪ ،‬دوات����ر گ��واس��ت��ی��ان��ه‌و ‌ه ب��ۆ سلێمانی‪،‬‬ ‫ت��وان��ی ب��ۆ م��اوه‌ی��ه‌ك��ی زۆر س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی‬ ‫خۆی بپارێزێت‪ )٩٩(،‬دواتر لە ساڵی ‪1779‬دا‬ ‫وال����ی ب���ه‌غ���دا س��ل��ێ��م��ان پ��اش��ا ه��ه‌س��ت��ا به‬ ‫‌ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی سلێمانی‌و گواستنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی میرنشینه‌كه‪ )١٠٠(‌،‬هه‌روه‌ها باسی‬ ‫هه‌ر یه‌ك ‌ه لە میر ئه‌حمه‌د‌و عه‌بدولڕحمان‬ ‫پ��اش��ای ب��اب��ان��ی ك����ردوه‌‪ ،‬یه‌كێكن ل��ە میر ‌ه‬ ‫به‌هێزه‌كانی ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه‌‌و ئه‌و به‌ره‌نگارییه‌ی‬ ‫كردوویان ‌ه بەرانبەر توركه‌كان‌و پاراستنی‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی میرنشینه‌كه‌‪ )١٠١(،‬ئ��ه‌و رۆڵ�� ‌ه‬ ‫دیاره‌ی ئه‌و بنه‌ماڵ ‌ه هه‌یانبوو ‌ه لە‌و سه‌رده‌م ‌ه‬ ‫لە رووی ئ��ه‌ده‌ب‌و رۆشنبیری‌و پاراستنی‬ ‫پێگه‌و ناوبانگی خۆیان راستی ئه‌و قسانه‌ی‬ ‫سۆن ده‌رده‌خات‪ ،‬کە به‌م شێوه‌یه‌ وه‌سفیان‬ ‫(‪)١٠٢‬‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫جگ ‌ه لە میرنشینی بابان هاوكات باسی چه‌ندین‬ ‫میرنشینی‌تری كردوو‪ ،‬وه‌ك موكری‪ ،‬ئاماژ ‌ه‬ ‫ب ‌ه ده‌سه‌اڵتی ئه‌و میرنیشین ‌ه ده‌كات ده‌كه‌وێت ‌ه‬ ‫ناوچ ‌ه شاخاوییه‌كانی ده‌وروب��ه‌ری سابالغ‪،‬‬ ‫لە رۆژهه‌اڵتی كوردستان‪ ،‬خه‌ڵكه‌كه‌ی خۆیان‬ ‫به‌نه‌وه‌ی زه‌رده‌شت داده‌نێن‪ ،‬ئه‌و دیالێكته‌ی‬

‫پێی ده‌دوێن نزیك ‌ه لە زمانی ئاڤێستا‪ ،‬لە‌سه‌ر‬ ‫مه‌زهه‌بی سون ‌ه بوونه‌‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬ب��ه‌اڵم ئه‌م‬ ‫میرنیشین ‌ه نوسه‌ر‌و زان��ای ئایینی نه‌بووه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك میرنیشین ‌ه دراوسێكانی لە ‌باشوور‪،‬‬ ‫ئاماژ ‌ه ب ‌ه دڵسۆزی ئ��ه‌م بنه‌ماڵه‌ی ‌ه د ‌هك��ات‬ ‫بۆ شای ئێران به ‌تایبه‌تی بۆ شا عەباس‪،‬‬ ‫کە به‌شێكی زۆری سوپاكه‌ی لە كورده‌كانی‬ ‫م��وك��ری پ��ێ��ك��ه��ات��ب��وو‪ )١٠٣(،‬ئ��ام��اژ ‌ه ب�� ‌ه هێزو‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ئه‌م میرنشین ‌ه ده‌ك��ات هه‌روه‌ها‬ ‫باسی میرنشینی ئه‌رده‌النی كردووه‌‌و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫پایته‌ختیان ل��ە ش��اری سن ‌ه ب��وو‪ ،‬نزیكه‌ی‬ ‫(‪)١٠٤‬‬ ‫‪ 500‬ساڵ فه‌رمانڕه‌وایه‌تیان ك���ردووه‌‪.‬‬ ‫لە ‌نه‌وه‌ی ئه‌رده‌الن خان بوون ئه‌وانیش ب ‌ه‬ ‫هه‌مان شێوه‌ی موكری لە ‌سه‌ر مه‌زهه‌بی‬ ‫سونن ‌ه بوون‪ ،‬بۆ شا دڵسۆز بوون ‌ه بۆ ئه‌م‬ ‫دڵسۆزیه‌یان شا نازناوی ‌وال��ی ئه‌رده‌النی‬ ‫ب ‌ه سه‌رۆكه‌كانی ئه‌م بنه‌مااڵیی به‌خشیبوو‪،‬‬ ‫بڕیاریدا لە ‌ژێر فه‌رمانڕه‌وایه‌تی شا بن لە‬ ‫ناوچه‌كانی رۆژئ��اوای ناوه‌ندی مه‌مله‌كه‌تی‬ ‫دوور (ك��وردس��ت��ان)‪ ،‬ئ��ام��اژ ‌ه ب��ه‌وه ‌ده‌ك��ات‬ ‫ئ��ه‌و بنه‌مااڵی ‌ه لە رووی ئ��ه‌ده‌ب‌و زانیاری‬ ‫پێشكه‌وتوو ب���وون‪ ،‬جگ ‌ه ل���ە‌وه‌ش باسی‬ ‫چه‌ندین‌الیه‌نی‌تری سیاسی‪ ،‬مێژوو‪ ،‬ئه‌ده‌بی‪،‬‬ ‫(‪)١٠٥‬‬ ‫ئه‌م میرنیشینه‌ ده‌كات‪.‬‬ ‫س��ۆن س����ه‌ره‌ڕای گرنگیدانی ب�� ‌ه م��ێ��ژووی‬ ‫میرنیشینه‌كان یه‌كێكی‌تر لە‌و الیه‌نانه‌ی‪ ،‬کە‬ ‫‌ل ‌ه به‌رهه‌مه‌كانیدا بایه‌خی پێداوه‌‪ ،‬مێژووی‬ ‫ه��ۆزه‌ك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ه‌‪ ،‬گرنگی تایبه‌تی‬ ‫ب�� ‌ه هه‌ندێك ل��ە‌و ه��ۆزان�� ‌ه داو ‌ه ب��ه ‌تایبه‌ت‬ ‫هه‌مه‌وه‌ند‌و جاف‪ ،‬لە ‌باره‌ی هۆزی جافه‌و ‌ه‬

‫‪233‬‬

‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ه��ۆزی ج��اف ‪200‬س���اڵ لە ‌مه‌وبه‌ر‬ ‫لە ژێ��ر چاودێریی ئالی ئ��ه‌رده‌الن��دا ب��وون‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه به‌گه‌كانی سه‌ربه‌خۆبوونه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ده‌ب���وای��� ‌ه ملكه‌چی ف��ه‌رم��ان��ی ش���ای ئ��ێ��ران‬ ‫ب��ب��ن‪ )١٠٦(،‬ه��ه‌روه‌ه��ا باسی په‌یوه‌ندی توندو‬ ‫تۆڵی نێوان رۆڵه‌كانی هۆزی جاف ده‌كات‪ ،‬کە‬ ‫چۆن پشتگیری ره‌هایان بۆ سه‌رۆكه‌كه‌یان‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬سۆن پێی ‌وای�� ‌ه سیمای یه‌كگرتن‬ ‫لە نێوان پێشه‌وایانی ه��ۆز ‌ه كوردییه‌كان‬ ‫ده‌گمه‌نه‌‪ ،‬به‌اڵم هۆزی جافی جیاكردۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه لە‌و باوه‌ڕه‌دای ‌ه پێشه‌واكانیان لە‌نێوان‬ ‫یه‌كتردا كۆك‌و یه‌كگرتوو بوون‪ ،‬هه‌رچه‌ند ‌ه‬ ‫عێڕاق‌و ئێران ده‌یانكات ب ‌ه دوو به‌ش‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫‌(‪)١٠٧‬‬ ‫س��ه‌ن��گ‌و ب��وون��ی خ��ۆی��ان پ���اراس���ت���ووه‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها باسی رۆڵی ئه‌و بنه‌ماڵەی ‌ه ده‌كات‬ ‫لە درووستبوونی ده‌س��ه‌اڵت��ی ك��وردی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندی ژن‌و ژنخوازیان لەگەڵ ئه‌رده‌اڵن‌و‬ ‫خ��ێ��زان�� ‌ه ح��وك��م��دار ‌ه ف��ارس��ه‌ك��ان ه��ه‌ب��ووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش بۆت ‌ه مایه‌یی گه‌ش ‌ه سه‌ندنی ئه‌ده‌ب‌و‬ ‫(‪)١٠٨‬‬ ‫هونه‌ری كوردی لە شاری سنه‌‪.‬‬ ‫سه‌ڕای ئه‌مه‌ش باس لە چۆنییه‌تی كۆچڕه‌وی‬ ‫ل��ق‌و تیره‌كانی ئ��ه‌و ه���ۆزه‌ی ك���ردوه‌‪ ،‬جگ ‌ه‬ ‫ل��ە‌وه‌ی باسی چه‌ندین‪ ،‬کە ‌سایه‌تی دیاری‬ ‫ئ��ه‌و بنه‌ماڵه‌یه‌ی ك����ردوه‌‪ ،‬وه‌ك عوسمان‬ ‫پ���اش���ای ج����اف‌و ع��ادی��ل��ه‌خ��ان��م��ی خ��ێ��زان��ی‬ ‫عوسمان پاشاو تاهیربه‌گ‌و مه‌جید به‌گ‪ ،‬کە‬ ‫ئه‌مانه‌‪ ،‬کە ‌سا‌یه‌تی دیاری جاف بوون‪ ،‬کە‬ ‫لە هه‌ڵه‌بجه‌و ده‌ورو ب��ه‌ری رێ��زو‌و شكۆی‬ ‫دیاریان هه‌بوو ‌ه لە ‌ناوچه‌كه‌دا‪ ،‬بایه‌خێكی‬ ‫تایبه‌تی به ‌رۆڵ��ی عادیله‌خانم داوه‌‪ ،‬رۆڵی‬

‫ئه‌م ژن ‌ه لە ‌ش���اره‌زور‌و هه‌ڵه‌بج ‌ه لە ‌نێوان‬ ‫سااڵنی ‪ 1900‬بۆ ‪1914‬دا به‌رز ده‌نرخێنێت‪،‬‬ ‫چه‌ندان بابه‌تی‌تری ده‌رباره‌ی ئه‌م هۆز ‌ه لە‬ ‫(‪)١٠٩‬‬ ‫یاداشته‌كه‌ی خۆیدا تۆماركردووه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێكی‌تر لە‌م هۆزان ‌ه ه��ۆزی هه‌مه‌وه‌نده‌‪،‬‬ ‫ده‌رباره‌ی مێژوویان ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌كات‪ ،‬کە‬ ‫لە ‌سه‌ر سنووره‌كانی نزیك قه‌سری شیرین‬ ‫ژی���اون‪ ،‬ب��ه‌ر لە ‌دوو س��ه‌د ‌ه لە ‌ناوچه‌كانی‬ ‫ده‌وروب��ه‌ری سنه‌و ‌ه هاتوون‪ ،‬ده‌ڵێت‌‪ :‬وەک‬ ‫لقێكی جاف ئاخاوتن ده‌ك�� ‌هن‌و جل‌و به‌رگ‬ ‫لەبه‌ر ده‌ك��ه‌ن‌و خواپه‌رستی ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬سۆن‬ ‫ئ���ه‌م ه���ۆز ‌ه ب�� ‌ه ن��ه‌ب��ه‌رد ل��ە ‌ق��ه‌ڵ��ه‌م ده‌دات‪،‬‬ ‫ئاماژه‌ی به‌ناوبانگ‌و په‌الماره‌كانی كردوون‬ ‫(‪)١١٠‬‬ ‫لە‌به‌رده‌م مه‌ترسیدا ئازا‌و خۆڕاگربوون‪،‬‬ ‫ئه‌م هۆز ‌ه به‌رده‌وام لە شه‌ڕو ملمالنێدا بوون‬ ‫لەگەڵ هه‌ریه‌ك ‌ه لە ‌تورك‌و عه‌ره‌ب‌و فارس‪،‬‬ ‫مێژوویه‌كی پڕ لە ملمالنێ‌و ملمالنێیان هه‌ی ‌ه‬ ‫به‌رده‌وام راگوێزراون بۆ ناوچ ‌ه جیاجیاكان‪،‬‬ ‫ژم��اره‌ی��ه‌ك��ی��ان ب���ه‌ره‌و ت��ه‌ڕاب��ل��وس‪ ،‬ئ��ه‌ده‌ن��ه‌‪،‬‬ ‫ب���ازی���ان‪ )١١١(،‬ب��ۆ نمون ‌ه ل��ە س��اڵ��ی ‪1908‬دا‬ ‫بۆ م��اوه‌ی دوو ساڵ یاخی ب��وون‪ ،‬باجیان‬ ‫ن��ه‌ده‌داو داوای البردنی حاكمی سلێمانیان‬ ‫ده‌كرد‪ ،‬هه‌میش ‌ه لە به‌ره‌نگاربونه‌وه‌دا بوونه‌‪،‬‬ ‫ژنه‌كانی ئه‌م هۆزه‌ش شان ب ‌ه شانی پیاوان‬ ‫جه‌نگاون‪ ،‬س��ۆن به ‌چ��اون��ه‌ت��رس‌و بێ‌وێن ‌ه‬ ‫ن��اوی��ان ده‌ب���ات‪ ،‬ئ��ه‌م ه��ۆزه‌ش ‌وه‌ك هۆزی‬ ‫ن وت‪ :‬هیچ كۆیله‌یه‌ك‬ ‫جاف هه‌میش ‌ه ده‌ی��ا ‌‬ ‫لە جیهاندا نیی ‌ه مشكی‌و جامه‌نه‌ی لە ‌سه‌ر‬ ‫بێت‪ ،‬مه‌به‌ست لە‌و ‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬کە كورد كۆیل ‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬چه‌ندین زان��ی��اری‌ت��ری م��ێ��ژووی ئه‌م‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪234‬‬

‫بنه‌ماڵه‌یه‌ی باس كردووه‌‪.‬‬ ‫سۆن جگ ‌ه لە ‌م هۆزان ‌ه لە كتێبه‌ی (سلێمانی‬ ‫ناوچه‌یه‌ك لە كوردستان) باسی مێژووی‬ ‫چه‌ندان هۆزی‌تری كردووه‌‪‌ ،‬وه‌ك هه‌كاری‪،‬‬ ‫حه‌سنانلو‪ ،‬گ���ۆران‪ ،‬سپیكانو‪ ،‬خوراسانلو‪،‬‬ ‫ش��وك��ان‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا ئ��ام��اژەی ب ‌ه هۆزه‌كانی‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی بیتوێن‌و پ��ش��ده‌ر ك����ردووه‌‪ ،‬جگه‬ ‫‌ل��ه‌وه‌ش ئ��ام��اژەی ب ‌ه ناوچ ‌ه سنورییه‌كانی‬ ‫توركیاو ئێران داوه‌‪ ،‬کە كوردستان چۆن بۆت ‌ه‬ ‫هۆی كێش ‌ه بۆ كورد‪ ،‬چۆن خاكی كوردیان‬ ‫ل��ە ‌ب���ه‌رژه‌وه‌ن���دی خ��ۆی��ان��دا ب��ه‌ك��ار هێناوه‌‪،‬‬ ‫چۆن ب ‌ه ب��ه‌رده‌وام��ی هۆزه‌كانی سه‌رسنور‬ ‫ل���ە ش����ه‌ڕو م��ل��م�لان��ێ��دا ب�����وون‪ ،‬ب�����ه‌رده‌وام‬ ‫ب��ه‌ره‌ن��گ��اری��ان ك���ردووه‌‪ ،‬ب�� ‌ه زم���ان‌و خوێنی‬ ‫خۆیان‪ )١١٣(،‬هه‌روه‌ها لە یاداشته‌كه‌یدا باسی‬ ‫شێخه‌كانی باشوری كوردستانی ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه چ رۆڵێكیان لە مێژووی كورد هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫به ‌تایبه‌ت شێخه‌كانی هه‌كاری‪ ،‬ك ‌ه لە ‌ساڵی‬ ‫ێ بوون‪،‬‬ ‫‪1840‬دا ل ‌ه ناوچه‌ی ئامێدی نیشته‌ج ‌‬ ‫به ‌دارده‌س��ت��ی ت��ورك ده‌ی��ان��دات�� ‌ه ق��ه‌ڵ��ه‌م‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫رۆڵیان هه‌بوو ‌ه لە هاندانی كۆمه‌ڵكوژییه‌كه‌ی‬ ‫ناوچه‌ی ته‌یار‪ ،‬کە ‌ناوچه‌یه‌كی مه‌سیحییه‌‪،‬‬ ‫ئاماژ ‌ه ب ‌ه كوژرانی سه‌دان مه‌سیحی ده‌كات‬ ‫هه‌روه‌ها باسی ژن‌و ژنخوازی شێخه‌كانی‬ ‫ن���اوچ���ه‌ی ش������اره‌زوور‌و ئ��ام��ێ��دی ده‌ك���ات‪،‬‬ ‫شێخه‌كانی ن��اوچ��ه‌ی سلێمانی‪ ،‬ک��ە چ��وار‬ ‫خێزانن‪ ،‬شانازی ده‌كه‌ن‪ ،‬کە لقێكی شێخه‌كانی‬ ‫(‪)١١٤‬‬ ‫ناوچه‌ی ئامێدین‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ئه‌وكارانه‌ی سۆن‪ ،‬کە ‌باسمانكردن لە‬ ‫رووی زمان‌و کلتوورو الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬کە‬ ‫(‪)١١٢‬‬

‫‌ل ‌ه به‌رهه‌مه‌كانیدا گرنگی پێداون‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫لە باره‌یانه‌و ‌ه ك��ردووه‌‪ ،‬بە سەرچاوه‌یه‌كی‬ ‫گرنگ داده‌نرێن بۆ ئاشنابوون بە مێژووی‬ ‫كورد‪ ،‬کە سوودی لێوه‌ربگیرێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی‬ ‫ن وه‌ك نووسین بابه‌تی نیی ‌ه لە ‌سه‌ر‬ ‫س��ۆ ‌‬ ‫مێژووی هاوچه‌رخی كورد‪ ،‬کە‌‌وه‌ك خۆی لە‬ ‫‌باره‌ی ئه‌و سه‌ده‌ی ‌ه نووسیبێتی‪ ،‬به‌اڵم هه‌ریه‌ك ‌ه‬ ‫ل��ە كتێبی (ب��ۆ میسۆپۆتامیاو كوردستان‪،‬‬ ‫سلێمانی ناوچه‌یه‌ك لە كوردستان)و چه‌ند‬ ‫به‌رهه‌مێكی‌تری‪ ،‬کە ‌ل ‌ه باسه‌كانی پێشوودا‬ ‫ت وه‌ك سه‌رچاو ‌ه‬ ‫باسمانكردوون‪ ،‬ده‌توانرێ ‌‬ ‫ب��ۆ م��ێ��ژووی ه��اوچ��ه‌رخ��ی ك��ورد به‌كاریان‬ ‫بهێنرێت‌و سوودی لێوه‌ربگرین‪ ،‬راسته ‌‌وه‌ك‬ ‫نووسین ئ��ه‌و ب��اس��ی م��ێ��ژووی ن��ه‌ك��ردوو ‌ه‬ ‫لە به‌رهه‌مه‌كانیدا‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌م به‌رهه‌ما‌نه‌ی‬ ‫ده‌ك���ه‌ون���ه‌ ق��ۆن��اغ��ی م��ێ��ژووی ه��اوچ��ه‌رخ��ی‬ ‫كورد بۆ ئێمه‌‪ ،‬چونك ‌ه هه‌روه‌ك لە پێشتردا‬ ‫ئاماژه‌مان بۆ كرد زۆربه‌ی مێژوونوسان لە‬ ‫‌سه‌ر ئه‌و ‌ه كۆكن‪ ،‬کە مێژووی نوێی كورد‬ ‫لە ‌ساڵی ‪ 1514‬بۆ ‪ 1914‬ده‌گ��رێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬کە‬ ‫سۆنیش لە ‌به‌رهه‌مه‌كانیدا ئه‌م مێژوویه‌ی‬ ‫باس كردوه‌‪.‬‬ ‫باسی چواره‌م‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی بیری نه‌ته‌وه‌ی لە‌سه‌رده‌می‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایه‌تی مێجه‌رسۆندا‬ ‫ب��ه‌ر ل���ە‌وه‌ی ب��اس ل��ە س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی بیری‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی كورد بكه‌ین‪ ،‬پێویست ‌ه ناساندنێكی‬ ‫بیری نه‌ته‌وه‌ی بخه‌ین ‌ه روو‪ ،‬هه‌ستی نه‌ته‌وه‌ی‬

‫‪235‬‬

‫ه��ه‌ر گه‌لێك لە ‌ژێ��ر كاریگه‌ری ژماره‌یه‌ك‬ ‫ف��اك��ت��ه‌ری ج���ی���اواز ل���ە ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان��ی‌ت��ردا‬ ‫ده‌رك���ه‌وت���ووه‌‌و گ��ه‌ش��ه‌ی ك����ردووه‌‪ ،‬خ��ودی‬ ‫زاراوه‌ی ناسیۆنالیزم‪ ،‬ب ‌ه پێی زمانه‌كان‌و‬ ‫س���ه‌رده‌م‌و قۆناغ ‌ه جیاجیاكان گ��ۆڕان��ی ب ‌ه‬ ‫س��ه‌ردا دێ����ت‪ )١١٥(،‬ته‌نانه‌ت لە ‌ن��او بیریار ‌ه‬ ‫بناسیۆنالیسته‌كانیشدا بە مانا‌و‌واتای جیاواز‬ ‫لێكده‌درێته‌وه‌‪ ،‬هه‌ریه‌كه‌یان ب ‌ه پێی فكری‬ ‫خ��ۆی پێناسه‌ی ب��ۆ ك����ردووه‌‪ ،‬یه‌كێك لە‌و‬ ‫پێناسان ‌ه ده‌توانین بڵێن تا راده‌یه‌ك گشتگیری‬ ‫پێو ‌ه دی���اره‌‪ ،‬کە بریتی ‌ه لە هه‌ستكردن به‬ ‫‌ئینتیما ب��ۆ كۆمه‌ڵێك خ��ه‌ڵ��ك‪ ،‬ک��ە زم��ان‌و‬ ‫مێژوو‌و به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌ش لە واڵتێك به‬ ‫(‪)١١٦‬‬ ‫‌یه‌كه‌وه‌یان ده‌به‌ستێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ئێم ‌ه ده‌م��ان��ه‌وێ��ت قسه‌ی ل��ە ‌سه‌ر‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬لە‌و م��اوه‌ی��ه‌ی‪ ،‬کە مێجه‌ر سۆن لە‬ ‫‌س��ه‌ر ده‌س��ه‌اڵت ب��وو ‌ه لە سلێمانی‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫قس ‌ه كردن لە ‌سه‌ر سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫بیری نه‌ته‌وایه‌تی لە‌الی كورد ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫‌ورد ك��ارێ��ك��ی ئ��ه‌س��ت��ه‌م��ه‌‌و كاتێكی زۆری‬ ‫ده‌وێ���ت‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه ئێم ‌ه ته‌نیا ب��اس ل��ەم م��او ‌ه‬ ‫مێژوویی ‌ه ده‌كه‌ین‪ ،‬کە سۆن فه‌رمانڕه‌وای‬ ‫ك����ردووه‌ وات���ا ل��ە‌ن��ێ��وان س��ااڵن��ی ‪1919‬ـ���ـ‬ ‫‪1922‬دا باس لە‌كاروو ره‌خنه‌كانی به‌ریتانیا‬ ‫ب ‌ه گشتی‌و سۆن به‌تایبه‌تی ده‌كه‌ین‪ ،‬کە ‌چ‬ ‫كاریگه‌رییه‌كی لە ‌سه‌ر سه‌رهه‌ڵدانی هه‌ستی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی الی ك��ورد ه��ەب��ووە‪ .‬كاتێك‪ ،‬کە‬ ‫‌بمانه‌وێت لێكۆڵینه‌و ‌ه لە‌بیری نه‌ته‌وه‌ی كورد‬ ‫بكه‌ین لە ‌باشوری كوردستان‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت لە‬ ‫‌ماوه‌ی دوای جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م‪ ،‬ناتوانین‬

‫لە‌ده‌ره‌وه‌ی سلێمانی‌و جواڵنه‌وه‌ی سیاسی‌و‬ ‫کلتووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی سلێمانی ئه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی ‌ه بكه‌ین‪ ،‬چونكه‌ وه‌ك مێژوو‬ ‫نوسی كورد‪ ،‬کە‌مال مه‌زهه‌ر ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌وكات ‌ه‬ ‫سلێمانی ناوه‌ند‌و قه‌اڵی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫(‪)١١٧‬‬ ‫كورد بووه‌‪.‬‬ ‫زۆرب���ه‌ی ئ��ه‌و رۆژن��ام��ه‌و گ��ۆڤ��اران��ه‌ی لە‌و‬ ‫ك��ات��ه‌دا ده‌رده‌چ������وون ل��ە سلێمانی ب��وون‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ژماره‌یه‌كی زۆر لە رۆشنبیران‬ ‫ل���ە‌و ش�����اره‌داب�����وون‪ ،‬ئ��ه‌م�� ‌ه ج��گ��ه‌ ل���ە‌وه‌ی‬ ‫پایته‌ختی میرنیشینی ب��اب��ان ب���ووه‌‪ ،‬ک��ە لە‬ ‫رووی ئه‌ده‌بییه‌و ‌ه پێشكه‌وتو بوون هه‌روه‌ها‬ ‫ناوه‌ندیك ب��وو ‌ه بۆ ته‌ریقه‌كان به ‌تایبه‌ت‬ ‫ته‌ریقه‌ی نه‌قشبه‌ندی‌و قادری‪ ،‬كه‌له‌و كاته‌دا‬ ‫رۆڵ��ی��ان ه��ه‌ب��ووه‌ ل��ە رۆش��ن��ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫خه‌ڵك‌و بزواندنی هه‌ستی نه‌ته‌وه‌ییان‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ده‌ك��رێ��ت بڵێین‪ ،‬ک��ە ‌ئ��ه‌م ش���ار ‌ه ده‌رف��ه‌ت��ی‬ ‫زیاتری لە ‌چاو شاره‌كانی‌تر بۆ ره‌خساوه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆ ق��ووڵ��ب��ون��ه‌وه‌ی هه‌ستی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی لە‬ ‫‌ن��او خه‌ڵكه‌كه‌یدا‪ ،‬هاتنی بەریتانییەکان بۆ‬ ‫كوردستان ب ‌ه گشتی مانای خۆئاماده‌كردنی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی كورد بوو بۆ جوڵه‌ی بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫رزگاری خوازی كورد لە ‌بەرانبەر هێزێكی‬ ‫نوێدا‪ ،‬هێزێك جگ ‌ه لە‌وه‌ی زلهێزێكی گه‌وره‌و‬ ‫بڕیارده‌ری سیاسی جیهانه‌‪ ،‬لە ‌هه‌مان كاتدا‬ ‫لە ‌توانایدابوو ج��واڵن��ه‌وه‌ی سیاسی كورد‬ ‫سه‌ركوت بكات‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیشی‬ ‫ب��خ��وازێ��ت ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك��ی ك����وردی دروس���ت‬ ‫بكات‪ )١١٨(،‬بۆی ‌ه ب ‌ه پێی به‌رژه‌وه‌ندیی خۆی‬ ‫ب��ی��رو ب����اوه‌ڕی ل��ەگ��ەڵ ك���ورد گ����ۆڕاوه‌‪ ،‬بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪236‬‬

‫نموون ‌ه لە‌سه‌رده‌می فه‌رمانڕه‌وایه‌تی مێجه‌ر‬ ‫نوئێل‪ ،‬لە سلێمانی لە هه‌وڵی دروستكردنی‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی كوردیدا بوو‪ ،‬به‌اڵم‪ ،‬کە به‌ریتانیا‬ ‫هه‌ستی كرد ئه‌م ‌ه لە ‌به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و دانی ‌ه‬ ‫مێجه‌ر نوئێلیان گۆڕی بۆ مێجه‌ر سۆن‪ ،‬کە‬ ‫‌له‌و كاته‌و ‌ه ده‌سه‌اڵتی راسته‌وخۆی به‌ریتانیا‬ ‫ده‌ستپێده‌كات لە‌سه‌ر كوردستان‪ ،‬بۆی ‌ه یه‌كێك‬ ‫لە شوێنه‌واره‌كانی ده‌سه‌اڵتی راسته‌وخۆی‬ ‫به‌ریتانیا‪ ،‬چاندنی تۆوی دووبه‌ره‌كی بوو لە‬ ‫‌ناو نه‌ته‌وه‌ی كورددا‪ )١١٩(،‬سۆن‪ ،‬سیاسه‌تێكی‬ ‫زۆر توندو تیژی په‌یڕه‌و ده‌ك��رد‪ ،‬کە ‌ببوو ‌ه‬ ‫ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی خه‌ڵك زیاتر رق‌و كینه‌ی ال‬ ‫دروس��ت ببێت بەرانبەر ب ‌ه به‌ریتانییه‌كان‪،‬‬ ‫زی��ات��ر داوای س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی‌و رزگ���ار ب��وون‬ ‫بكات‪ ،‬س���ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌وه‌ی س��ۆن ب��ه‌و شێو ‌ه‬ ‫ت��ون��دو تیژیی ‌ه ره‌ف���ت���اری ك����ردوو ‌ه ل��ەگ��ەڵ‬ ‫خه‌ڵك‌و به‌رهه‌ڵستی هه‌وڵ ‌ه سه‌ربه‌خۆكانی‬ ‫شێخ محمودی ده‌كرد‪ ،‬به‌اڵم لەگەڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫ده‌یویست ئ��ه‌ن��دازه‌ی��ه‌ك ل��ە ت��ۆوی هه‌ستی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ك��ورد بمێنێت‪ ،‬چونك ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫ب��وو‪ ،‬کە ك��ورد لە چوارچێوه‌ی عێراقدا ب ‌ه‬ ‫ئاشته‌وای بژی‪ ،‬لە ‌م هه‌واڵنه‌شدا هه‌ر یه‌ك ‌ه‬ ‫ق‬ ‫لە رۆشنبیرانی ئه‌و سه‌رده‌مه‪ ،‬وەک تۆفی ‌‬ ‫وه‌هبی‪ ،‬ره‌فیق حیلمی‪ ،‬جه‌مال عیرفان‪ ،‬شێخ‬ ‫نوری هاوكاری بوون‪ ،‬به‌تایبه‌ت لە نووسین‌و‬ ‫باڵوكراوه‌كانیدا لە رۆژن��ام��ه‌ی پێشكه‌وتن‬ ‫ك ه��ۆش��ی��ار ب��ك��ات��ه‌و ‌ه‬ ‫ه���ه‌وڵ���ی ده‌دا خ��ه‌ڵ�� ‌‬ ‫هه‌روه‌كو لە باسه‌كانی پێشتردا ئاماژه‌مان‬ ‫پێداو ‌ه ‌چه‌ند بابه‌تی لە‌و كاته‌د‌ا وروژاندووه‌‪،‬‬ ‫کە ‌شتێكی نوێ بوو ‌ه س��وودی هه‌بوو ‌ه بۆ‬

‫كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬کە ئه‌مه‌ش چ به‌شێوه‌ی راسته‌وخۆ‬ ‫بوبێت‪ ،‬یان ناڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ری هه‌بوو ‌ه‬ ‫(‪)١٢٠‬‬ ‫لە باڵوبوونه‌وه‌ی بیری نه‌ته‌وه‌ی كورد‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌كرێت زیاتر مه‌به‌ستی بوبێت‪ ،‬کە‬ ‫كوردستان لە شێوه‌ی ئیداره‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫بێت بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت به‌ته‌واوی ده‌سه‌التی‬ ‫خۆی بچه‌سپێنێت‌‌و كۆنترۆڵی ناوچه‌ك ‌ه بكات‪،‬‬ ‫یان مه‌به‌ستی‌تری هه‌بووبێت هه‌روه‌كو ره‌فیق‬ ‫حیلمی لە یاداشته‌كه‌یدا ده‌ڵێت‪ :‬بۆ ئه‌و ‌ه بووه‌‪،‬‬ ‫ت لە‬ ‫کە تۆوی ناكۆكی‌و دوژمنایه‌تی بچێنێ ‌‬ ‫نێوان تورك‌و عه‌ره‌ب‌و كورد‪ ،‬بۆی ‌ه پشتگیری‬ ‫الیه‌كی ده‌ك��رد دژی یه‌كێكی‌تر‪ ،‬کە ئه‌مه‌ش‬ ‫پێی ده‌وترێت سیاسه‌تی په‌رتكه‌و زاڵبه‪‌ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئینگلیزه‌كان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی بەرانبەر‬ ‫ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی‪ ،‬کە لە ژێر ده‌ستیاندا بوون‬ ‫په‌یڕه‌وییان ده‌كرد‪ )١٢١(،‬سۆن هه‌ر چه‌ند ‌ه ئه‌و‬ ‫داواكارییانه‌ی ده‌كرد لە حاكمی گشتی عێراق‬ ‫(ئارنۆل ‌د ویلسن) بۆ ئه‌وه‌ی كوردستان سه‌ر‬ ‫ب�� ‌ه ع��ێ��راق نه‌بێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم پشتگیری سۆنی‬ ‫نه‌ده‌كرد لە‌و ب��اره‌ی��ه‌وه‌‪ ،‬دژی سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫بیرۆكه‌ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ك��ورد ب��وو‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��‌ا‬ ‫ویلسن بیرۆكه‌ی پاراستنی ب��اروودۆخ��ی‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��ی��ی ن���اوچ��� ‌ه ك��وردی��ی��ه‌ك��ان��ی ره‌ت‬ ‫ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬هه‌وڵیده‌دا كوردستان ب ‌ه عێراقەوە‬ ‫ببه‌ستێته‌وه‌‪ ،‬چونكه ‌‌ویلسن‌ترسی هه‌بوو‬ ‫لە‌وه‌ی‪ ،‬کە كورد سه‌ربه‌خۆی خۆی به‌ده‌ست‬ ‫بهێنێت‌‌و ده‌وڵه‌تێكی كوردی دابمه‌زرێنێت‌و‬ ‫لە ژێر رێكفی ئینگلیزدا نه‌مێنێت‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌م‬ ‫(‪)١٢٢‬‬ ‫بیرۆكانه‌ی سۆنی ره‌تكرده‌ووه‪‌.‬‬ ‫سۆنیش ده‌یزانی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی ل��ە‌وه‌دا نیی ‌ه‬

‫‪237‬‬

‫ه��ه‌روه‌ك لە كاره‌كانیدا ئاماژه‌مان پێكرد‪،‬‬ ‫ک��ە ب��ۆچ��ی دژی ئ��ه‌م��ه ‌ب��وو ب��ه ‌ت��ای��ب��ه‌ت لە‬ ‫‌باره‌ی بوجه‌ی تایبه‌تی كوردستان نه‌خرێت ‌ه‬ ‫سه‌ر عێراق‪ ،‬بۆی ‌ه به ‌ب��ه‌رده‌وام��ی زانیاری‬ ‫راده‌س��ت��ی ك��ۆل��ۆن��ی��اك��ان ده‌ك���رد ل��ە‌ب��اره‌ی‬ ‫هه‌ڵوێستی ك��ورد ب��ەران��ب��ەر ب��ه ‌ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫ع������ه‌ره‌ب‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا ن��ه‌خ��ش��ه‌ی س��ن��وری‬ ‫خ����وارووی ك��وردس��ت��ان‌و میسۆپۆتامیای‬ ‫كێشا ب ‌ه هاوكاری مێجه‌ر نوێل‪ ،‬ئه‌مه‌ش بۆ‬ ‫ده‌رخستنی سنوری كوردستان بووو خستن ‌ه‬ ‫رووی ئه‌و راستیه‌ی‪ ،‬کە كوردستان به‌شێك‬ ‫نییە ل��ە ع��ێ��راق‌و س��ن��وری تایبه‌تی خۆی‬ ‫هه‌ی ‌ه هه‌روه‌ها سۆن لە راپۆرته‌كانیدا‪ ،‬کە‬ ‫پێشكه‌شی حاكمی گشتی عێراقی كردووه‌‪،‬‬ ‫ئ��ام��اژه‌ی ب��ه‌و ‌ه ك���ردوو ‌ه ك��وردان��ی باشور‬ ‫هه‌رگیز پێیان باش نیه‌‪ ،‬کە ملكه‌چی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫عه‌ره‌ب بن‪ ،‬ئه‌وان داوای ئه‌تۆنۆمی ده‌كه‌ن‌و‬ ‫ملكه‌چی ده‌سه‌اڵتی مه‌لیك فه‌یسه‌ڵ (مه‌لیكی‬ ‫ع��ێ��راق) ن��اب��ن‪ )١٢٣(.‬ئ��ه‌وه‌ش��ی راگه‌یاند نه‌ك‬ ‫ناوچه‌كان‪ ،‬به‌ڵكو خه‌ڵكی عه‌ره‌ب‌و كوردیش‬ ‫لە‌یه‌كتری جیا بكرێنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ک��ە ئ��ه‌ف��س��ه‌ر ‌ه ب��ه‌ری��ت��ان��ی��ی��ه‌ك��ان ن��اوچ��ه‌ك��ان‬ ‫به‌جێده‌هێڵن ع���ه‌ره‌ب جێگایان نه‌گرنه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه به‌ریتانیا هه‌وڵی ده‌د‌ا ورد ‌ه ناكۆكیی ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییه‌كان لە ‌نێوان ك��وردو ع��ه‌ره‌ب بۆ‬ ‫كزكردنی هه‌ستی ه��اوك��اری لە ‌نێوان ئه‌و‬ ‫دوو نه‌ته‌وه‌ی ‌ه به‌كار بهێنێت‪ )١٢٤(،‬لە ‌ساڵی‬ ‫‪ 1918‬بۆ ‪ 1919‬جواڵنه‌وه‌ی رزگاریخوازی‬ ‫ك��وردس��ت��ان زۆر خ��ێ��را چ���وو ‌ه پ��ێ��ش‪ ،‬کە‬ ‫كورده‌كان سلێمانییان وەک مه‌ڵبه‌ندێك به‌كار‬

‫هێنابوو بۆ داواكردنی سه‌ربه‌خۆیی‪ )١٢٥(،‬لە‌و‬ ‫كاته‌دا شێخ مه‌حمود لە ‌الیه‌ن بریتانییەکان‬ ‫دوورخرابووه‌وە بۆ هندستان‪ ،‬لە ‌یه‌كێك لە‬ ‫ێ پێچ‌و په‌نا‬ ‫‌به‌ڵگه‌نامه‌كانی بەریتانیه‌كاندا ب ‌‬ ‫دانیان ب��ه‌وه‌دا ن��اوه‌‪ ،‬کە ‌له‌و كاته‌دا هه‌موو‬ ‫هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی كورد ئاراست ‌ه كرابوو‬ ‫بۆ گێڕانه‌وه‌ی شێخ مه‌حمود‪ )١٢٦(،‬لە‌و كاته‌دا‬ ‫خه‌ڵك وەک سونبولێكی نه‌ته‌وه‌ی سه‌یری‬ ‫ن وابوو كاتێك‪ ،‬کە‌شێخ‬ ‫شێخیان كردووه‌‪ ،‬پێیا ‌‬ ‫ئازاد بكرێت ده‌توانن زیاتر بره‌و ب ‌ه شۆڕش‌و‬ ‫خه‌باتی نه‌ته‌وه‌ی بده‌ن‌و داوای مافه‌كانیان‬ ‫بكه‌ن ب ‌ه راب��ه‌رای��ه‌ت��ی شێخ‪ .‬بۆیه‌‪ ،‬کە ئێم ‌ه‬ ‫سه‌یری مێژووی عێراق بكه‌ین ده‌بینین كورد‬ ‫رۆڵ��ی ه��ه‌ب��وو ‌ه لە ش��ۆڕش‌و راپه‌ڕینه‌كانی‬ ‫ع��ێ��راق ب��ۆ رزگ����ارب����وون ل��ە داگ��ی��رك��اری‬ ‫به‌ریتانی‪ ،‬به ‌تایبه‌تی‪ ،‬کە رۆڵێكی گه‌وره‌ی‬ ‫هه‌بوو لە ئاماده‌كردنی نه‌خشه‌ی جواڵنه‌وه‌ی‬ ‫(‪)١٢٧‬‬ ‫ساڵی ‪1920‬ی عێراق لە دژی بریتانیا‪،‬‬ ‫کە ئه‌م ‌ه یه‌كێك بوو لە شۆڕش ‌ه گرنگه‌كانی‬ ‫خه‌ڵكی عێراق دژی ده‌س��ه‌اڵت��ی به‌ریتانیا‪،‬‬ ‫ئه‌م ‌ه جگ ‌ه لە‌وه‌ی چه‌ندین كۆمه‌ڵه‌و رێخراو‬ ‫دروست بوو لە‌و كاته‌دا‪ ،‬کە خه‌ڵك‌هۆشیارو‬ ‫چ��او ك��راو ‌ه ببوو بەرانبەر ب ‌ه داواك��ردن��ی‬ ‫م��اف��ه‌ك��ان��ی��ان‪ ،‬گ��ش��ت ب��ی��رو ب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان‬ ‫یه‌كیان ده‌گرت دژی به‌ریتانیا‪ ،‬دۆستایه‌تی‬ ‫بۆ به‌ریتانیا ب��ه‌ره‌و كزی ده‌ڕۆیشت ‌وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬کە پێشتر هه‌ندێك کەس پشگیریان‬ ‫ده‌كردن‪ ،‬بۆی ‌ه لە ‌الدێكان عه‌شیره‌ته‌كان‌و لە‬ ‫‌شاره‌كانیش ب ‌ه (خوێنده‌وارو‌و ن ‌ه خوێنده‌وارو‬ ‫پۆلیس‌و كاسبكار)‪ ،‬ده‌نگیان یه‌كخست دژی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪238‬‬

‫به‌ریتانیا‌و سوێندیان خ��واردن بۆ یه‌كێتی‬ ‫كورد‪ ،‬هه‌ر لە‌و كاته‌دا پێنج كۆمه‌ڵ ‌ه لە دژی‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌و سیاسه‌تی مێجه‌ر سۆن دروست‬ ‫ب��وون‪ ،‬ئه‌وانیش كۆمه‌ڵه‌ی به‌رزیی واڵت‪،‬‬ ‫كوردستان‪ ،‬گزنگ‪ ،‬فیداكارانی كوردستان‪،‬‬ ‫واڵت په‌روه‌ران‪ ،‬ئه‌م كۆمه‌اڵن ‌ه لە ‌سه‌ر یه‌ك‬ ‫به‌رنامه‌‌و پڕۆگرام بوون‪ ،‬ب ‌ه هه‌موو الیه‌كدا‬ ‫لقیان باڵو بۆوه‌‪ ،‬الیه‌نگرانیان زۆرب��وو‪ ،‬کە‬ ‫زۆر به‌هێز‌و پ��ڕ گ��ڕو تین ب���وون‪ ،‬یه‌كه‌م‬ ‫ب�ڵاوك��راوه‌ی��ان ل��ە ‌‪20‬ی شوباتی ‪1920‬دا‬ ‫ی‬ ‫ب�ڵاوك��رای��ه‌و ‌ه ل��ە ‌الی��ه‌ن كۆمه‌ڵه‌ی به‌رزی ‌‬ ‫واڵت‪ ،‬کە تێیدا هاتبوو‪ :‬ب ‌ه دوورخستنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی��ان نه‌مانی شێخ مه‌حمود‪ ،‬ن ‌ه ن��اوی شێخ‬ ‫محمود ن ‌ه كورد نامرێت‪ ،‬چونك ‌ه ده‌بێت ئه‌و‬ ‫شێخ مه‌حموده‌ی حوكمداری كوردستان‬ ‫ب ‌ه زوویی بگه‌ڕێندرێته‌وه‌‪ ،‬یان ده‌بێت ئێو ‌ه‬ ‫بڕۆن‪ ،‬كوردستان نیشتیمانی كورد ‌ه ئینگلیز‬ ‫(‪)١٢٨‬‬ ‫بێگانه‌یه‪‌.‬‬ ‫ئه‌م به‌یاننامه‌ی ‌ه كاریگه‌ری زۆری هه‌بوو لە‬ ‫‌سه‌ر سۆن‪ ،‬چونك ‌ه بۆی ده‌ركه‌وت‪ ،‬کە خه‌ڵك‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه لێی بێزاره‌‪ ،‬ئاوات ‌ه خوازی ئه‌وه‌ن‬ ‫لە ‌سه‌ر ده‌س��ه‌اڵت نه‌مێنێت‪ ،‬ئه‌م كۆمه‌اڵن ‌ه‬ ‫ل��ە‌و ك��ات��ه‌دا زی��ات��ر مه‌به‌ستییان رووخ��ان��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ئینگلیز بوو‪ ،‬بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش‬ ‫په‌یوه‌ندیان ب ‌ه س��ه‌رۆك عه‌شیره‌ته‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ك��رد بۆ یه‌كگرتنیان دژی سۆن‪ ،‬توانیان‬ ‫به‌یه‌كه‌و ‌ه پێگ ‌ه ب ‌ه سۆن لێژبكه‌ن‪ ،‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌وان ‌ه چه‌ندان پارتی‌تر دروست بوون لە‌و‬ ‫كاته‌دا‌‪‌،‬و ه‌ك پارتی نیشتیمانی كورد‪ ،‬پارتی‬ ‫ئیسالمی كورد دژی به‌ریتانییه‌كان‪ ،‬کە پارتی‬

‫نیشتیمانی ك��ورد لە ژم��اره‌ی��ه‌ك ئه‌فسه‌ر‌و‬ ‫چینی پ��ی��ش��ه‌وه‌ران‌و كۆمه‌ڵێك ک���ە‌س‪ ،‬کە‬ ‫ل��ە ‌س��ه‌رده‌م��ی ت���ورك‌و بەریتانییەکان لە‬ ‫ك���اروب���اری سیاسی ك��اری��ان ده‌ك���رد پێک‬ ‫ه��ات��ب��وو‪ ،‬ب���ه‌اڵم پ��ارت��ی ئیسالمی ك���ورد لە‬ ‫پیاوانی عه‌شایر دۆست‌و الیه‌نگرانی شێخ‌و‬ ‫ژم��اره‌ی��ه‌ك ئه‌فسه‌ری ك��وردی ناو سوپای‬ ‫ت���ورك پێك ه��ات��ب��وو‪ ،‬ک��ە داوای دروس��ت‬ ‫بوونی كوردوستانێكی سه‌ربه‌خۆیان ده‌كرد‪،‬‬ ‫به‌اڵم شكستیان هێنا لە ‌م داواكاریانه‌یان‪،‬‬ ‫دروشمه‌كانیان خۆی لە دوو خاڵی هاوبه‌شدا‬ ‫ده‌بینییه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش ب��ه‌ردان‌و ئ��ازاد كردنی‬ ‫(‪)١٢٩‬‬ ‫شێخ‌و دیله‌كان لە هندستان‪.‬‬ ‫خاڵێكی‌تری ئه‌م پارت ‌ه ده‌رچوونی سوپای‬ ‫به‌ریتانیا بوو لە ‌كوردستان‌و دامه‌زراندی‬ ‫ده‌سه‌اڵتێكی نیشتیمانیی سه‌ربه‌خۆی كورد‪،‬‬ ‫به‌اڵم لە‌الیه‌كی‌تره‌و ‌ه ئه‌م دوو پارت ‌ه جیاوازی‬ ‫بیرو بۆچوونیان هه‌بوو‪ ،‬کە پارتی نیشتیمانی‬ ‫ك���ورد داوای دام��ه‌زران��دن��ی ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫ك���وردی ده‌ك���رد‪ ،‬ب��ه‌اڵم په‌یوه‌ندیان لەگەڵ‬ ‫بەریتانییەکان بمێنێت‌و په‌یوه‌ندیان لەگەڵ‬ ‫یه‌كتر باش بێت‪ ،‬به‌اڵم پارتی ئیسالمی كورد‬ ‫ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه داوای ده‌ك��رد ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫كوردی دابمه‌زرێت‪ ،‬کە هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫ت وه‌رن���ه‌دات‬ ‫ب ‌ه بەریتانیاو ‌ه نه‌بێت‪ ،‬ده‌س�� ‌‬ ‫ل��ە‌ك���اروب���اری ك���ورد‪ ،‬ه��ه‌رچ��ه‌ن��ده‌ ل���ە‌وه‌دا‬ ‫جیاوازییان ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم ه���ه‌ردوو پارت‬ ‫لە دژی بەریتانییەکان یه‌كیان گرتبوو‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫(‪)١٣٠‬‬ ‫ئاشكرا دوژمنایه‌تی به‌ریتانیایان ده‌كرد‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه س��ۆن لە دوو الی��ه‌ن��ه‌و ‌ه كاریگه‌ری‬

‫‪239‬‬

‫ه��ه‌ب��وو ‌ه ل��ە ‌س��ه‌ر دروس��ت��ب��وون��ی هه‌ستی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وای��ه‌ت��ی ك���ورد‪ ،‬ل��ە ‌الی��ه‌ك��ه‌وه ‌‌وه‌ك لە‬ ‫‌باسه‌كانی پێشودا باسمانكرد به‌و كارانه‌ی‬ ‫لە ‌سه‌ر الیه‌نەکانی زمان‪ ،‬کلتوور‪ ،‬ئه‌ده‌ب‪،‬‬ ‫مێژوو كردی‪ ،‬ئه‌و ‌وه‌ك کەسێكی ئه‌وروپیی‬ ‫پێشكه‌وتوو بیری ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬لەگەڵ زانست‌و‬ ‫زانیاری‌و خوێندواری خه‌ڵكدا بوو‪ ،‬هه‌وڵیده‌دا‬ ‫خه‌ڵك خوێنده‌وار بێت‌و لە نه‌خوێنده‌واری‬ ‫رزگاریان بكات‪ ،‬بۆی ‌ه لە رێگای نووسین‌و‬ ‫باڵوكراوه‌كانی خه‌ڵكی‌و هۆشیار ده‌كرده‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ندێك شتی باڵوده‌كرده‌وه‌‪ ،‬کە نوێ بوون‬ ‫بۆ ئه‌و سه‌رده‌مه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌رفه‌تێك بۆ خه‌ڵك‬ ‫ره‌خ��س��ا‪ ،‬ک��ە‌چ���اوی ب�� ‌ه دون��ی��ای رۆژئ���او‌ا‬ ‫بكرێته‌وه‌‪ ،‬زیاتر فێری زانست‌و زانیاری‌و‬ ‫ئه‌ده‌بی‌و پێشكه‌وتنی رۆژئاوا بوون‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫هۆكاریك بوو بۆ ئه‌وه‌ی بیر لە‌سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫خ��ۆی��ان ب��ك��ه‌ن��ه‌وه‌‪ ،‬داوای م��اف��ی ره‌وای‬ ‫خۆیان بكه‌ن هه‌روه‌ها قسه‌كردن لە ‌سه‌ر‬ ‫ره‌سه‌نییه‌تی زمانی كوردی‌و جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫لە زمانه‌كانی‌تر‌و جیاكردنه‌وه‌ی سنوری‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و س��ه‌رژم��ێ��ری ك����وردان‪ ،‬ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫هه‌مووی هه‌وه‌ڵه‌كانی مێجه‌ر سۆنه‌‪ ،‬کە ‌ل ‌ه‬ ‫روی رۆشه‌نبیرییه‌وه‌ داویه‌تی‪.‬‬ ‫ش وت��م��ان ل��ە ‌رووە‬ ‫ه�����ه‌روه‌ك پ��ێ��ش��ت��ری�� ‌‬ ‫سیاسییه‌كه‌یه‌و ‌ه هه‌رچۆنێك بوبێت‪ ،‬به‌اڵم لە‬ ‫الیه‌نه‌كانی‌تره‌و ‌ه كاریگه‌ری زۆری هه‌بوو ‌ه‬ ‫لە ب ‌ه ئاگاهێنانه‌وه‌ی خه‌لك‌و هه‌ستكردن‬ ‫ب ‌ه ماف‌و داواكارییه‌كانیان‪ ،‬شاره‌زابونیان‬ ‫ب��ه ‌ه��ه‌ن��دێ��ك ب����وارو پ��ی��ش��ه‌‪ ،‬ک��ە پێشتر لە‬ ‫‌ك��وردس��ت��ان ن��ه‌ب��وون‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه مێجه‌ر سۆن‬

‫ك��اری��گ��ه‌ری زۆری ه��ه‌ب��وو ل��ە ‌‌وروژان��دن��ی‬ ‫ه��ه‌س��ت��ی ن���ه‌ت���ه‌وه‌ی الی خ��ه‌ل��ك‪ ،‬ب���ه‌اڵم ب ‌ه‬ ‫روویەكی‌تریشدا كاریگه‌ر بوو‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و لە‬ ‫‌رووی سیاسییه‌و ‌ه بۆجێگیركردنی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ب��ه‌ری��ت��ان��ی��ا‌و جێگیركردنی پ��ێ��گ��ه‌ی خ��ۆی‪،‬‬ ‫ره‌فتارو هه‌لسوكه‌وتی نه‌شیاو‌و توندو تیژی‬ ‫به‌كارده‌هێنا‪ ،‬ئه‌م توندو تیژییانه‌ش بوون ‌ه‬ ‫هۆی ئه‌وه‌ی‪ ،‬کە ‌خه‌ڵك ناره‌زای ده‌رببڕێت‪،‬‬ ‫ج��ا چ ل��ە رێ��گ��ه‌ی ب�ڵاوك��راو ‌ه بووبێت‪ ،‬یان‬ ‫ل��ە رێ��گ��ه‌ی كۆمه‌ڵه‌‌و رێ��ك��خ��راو‪ ،‬ک��ە پێشتر‬ ‫ئاماژه‌مان ب ‌ه هه‌ندێك لە‌و كۆمه‌الن ‌ه كرد‪ ،‬کە‬ ‫داوای ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆو دوركه‌وتنه‌وه‌ی‬ ‫سوپای به‌ریتانیایان ده‌كرد‪ ،‬کە زیاتر ببوو ‌ه‬ ‫ی وروژان���دن���ی هه‌ستی رۆش��ن��ب��ی��ران‌و‬ ‫ه��ۆ ‌‬ ‫شاعیرانی ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌‪ ،‬ک��ە هه‌ست ب ‌ه‬ ‫ئ��ازارو چه‌وساندنه‌و ‌ه بكه‌ن‪ ،‬بۆی ‌ه تا زیاتر‬ ‫ت��ون��دو ت��ی��ژی ب��ه‌ك��ار ده‌هێنا خ��ه‌ڵ��ك زیاتر‬ ‫بێزارده‌بوون‪ ،‬خۆشه‌ویستی بۆ نه‌ته‌وه‌كه‌ی‬ ‫زیاتر ده‌بوو‪ ،‬هه‌ستی به‌چه‌وسانه‌و ‌ه ده‌كرد‪،‬‬ ‫هه‌وڵی ده‌دا بۆ رزگاربوون لە‌و سته‌مكارییه‌‪.‬‬ ‫ده‌رئه‌نجام‪:‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌‪ ،‬گەیشتین ب ‌ه‬ ‫چه‌ند ئه‌نجامێك‪:‬‬ ‫‪1‬ـ ك��ورد یه‌كێك ‌ه ل��ە‌و گه‌النه‌ی رۆژه��ه‌اڵت‪،‬‬ ‫ک��ە ب��ای��ه‌خ‌و رۆڵێكی دی���اری ل��ە نووسین‌و‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی رۆژئ��اوای��ی��ه‌ك��ان به‌گشتی‌و‬ ‫بەریتانییەکان ب�� ‌ه تایبه‌تی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ه��ه‌ر لە‬ ‫سه‌ره‌تای هاتنی بەریتانییه‌كان بۆ رۆژهه‌اڵت‬ ‫گرنگییه‌كی تایبه‌تی ب ‌ه ناوچه‌كانی كوردستان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪240‬‬

‫داوه‌‪ ،‬گه‌ریده‌كانیان ئه‌گه‌ر ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‪،‬‬ ‫کە‌میش بووبێت لە نووسینه‌كانیاندا ئاماژه‌یان‬ ‫ب ‌ه كورد ك��ردووه‌‌و ناوچه‌كانی كوردستان‬ ‫سه‌رنجی ئ��ه‌م رۆژه��ه‌اڵت��ن��اس��ان��ه‌ی ب��ۆ الی‬ ‫خۆی راكێشاوه‌‪ ،‬جیاواز لە نه‌ته‌وه‌كانی‌تری‬ ‫رۆژهه‌اڵت بایه‌خی زیاتر ب ‌ه كورد داوه‌‪.‬‬ ‫‪ .2‬مێجه‌رسۆن یه‌كێك ‌ه لە‌و رۆژهه‌اڵتناس ‌ه‬ ‫بەریتانییانه‌ی جیاواز لە رۆژهه‌اڵتناسانی‌تر‬ ‫لە رووی سیاسه‌ته‌و ‌ه رۆڵێكی بااڵی هه‌بوو ‌ه‬ ‫لە چه‌سپاندنی پێگه‌و ده‌سه‌اڵتی ئینگلیز لە‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت‌و كوردستان ب ‌ه تایبه‌ت‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫ب���وو ‌ه ل��ە‌و کە‌سایه‌تیی ‌ه سیاسییانه‌ی‪ ،‬کە‬ ‫توانیویه‌تی ده‌سه‌اڵتی راسته‌وخۆی ئینگلیز‬

‫لە كوردستان بچه‌سپێنێت‌‪.‬‬ ‫‪ .3‬س����ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌و رۆڵ��� ‌ه سیاسییه‌ی‪ ،‬کە‬ ‫سۆن گێڕاویه‌تی یه‌كێك بوو ‌ه لە كوردناس ‌ه‬ ‫دیاره‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌م‪ ،‬کە نووسینه‌كانی‬ ‫ج��ێ��گ��ای��ه‌ك��ی دی����اری ه��ه‌ی�� ‌ه ل��ە ك��وردن��اس��ی‬ ‫ب��ەری��ت��ان��ی‪ ،‬ك���وردی���ش ب��ه‌ش��ێ��ك��ی دی����ار لە‬ ‫نووسینه‌كانی سۆن پێك ده‌هێنێت‪ ،‬بایه‌خێكی‬ ‫تایبه‌تی ب ‌ه ك��ورد داو ‌ه ه��ه‌روه‌ه��ا س��ۆن ب ‌ه‬ ‫نووسین‌و ره‌فتاره‌كانی كاریگه‌ری لە ‌سه‌ر‬ ‫ك���ورد ه��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ب�� ‌ه الی��ه‌ن��ی ب���اش‌و خراپی‬ ‫بووەت ‌ه بزواندنی هه‌ستی نه‌ته‌وه‌ی لە ‌الی‬ ‫خه‌ڵك لە‌و سه‌رده‌مه‌‪.‬‬

241

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪242‬‬

‫‪243‬‬

‫وەرگیراوە لە‪:‬‬ ‫مێجەرسۆن‪ ،‬سلێمانی ناوچەیەك لە‬ ‫كوردستان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪244‬‬

‫لیستی سه‌رچاوه‌كان‬

‫‪10‬ــ ناسیۆنالیزم‌و ناسۆنالیزمی كوردی‪ ،‬جه‌عفه‌ر‬ ‫علی ره‌سوڵ (دكتۆر)‪ ،‬چاپخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫‪.2004‬‬

‫یەکەم‪ :‬كتێب‬ ‫کتێبه‌ كوردییه‌كان‬

‫‪11‬ــ سلێمانی شار ‌ه گه‌شاوه‌كه‌م‪ ،‬جه‌مال بابان‪،‬‬

‫‪1‬ــ مێژووی ئێران‌و توركیا‪ ،‬ابراهیم خلیل ئه‌حمه‌د‬

‫به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،‬مطبع ‌ة دارالحریة الطباعة‌‪ ،‬بغداد‪،‬‬

‫(دكتۆر)‪ ،‬خه‌لیل عه‌لی مراد (دكتۆر)‪ ،‬وه‌رگێرانی‪:‬‬

‫‪.1998‬‬

‫به‌هادین جه‌الل مسته‌فا‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆژهه‌الت‪،‬‬

‫‪12‬ـ��ـ لە خ��ەوم��ا‪ ،‬جه‌میل سائیب‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌ی‬

‫هه‌ولێر‪.2011 ،‬‬

‫جه‌مال بابان‪ ،‬چاپخانه‌ی ئاراس‪ ،‬هه‌ولێر‪.2010 ،‬‬

‫‪2‬ــ چیم دی‪ ،‬ئه‌حمه‌د خواجه‌‪ ،‬چاپخانه‌ی شفیق‪،‬‬

‫‪13‬ـ���ـ گ��ه‌ش��ت��ه‌ك��ه‌ی ف���ره‌ی���زه‌ر ب��ۆ ك��وردس��ت��ان‌و‬

‫بغداد‪.1967 ،‬‬

‫میسۆپۆتامیا ساڵی ‪ ،1834‬جیمس بیللی فریزه‌ر‪،‬‬

‫‪3‬ــ خه‌باتی گه‌لی كورد ل ‌ه یاداشته‌كانی‪ ،‬ئه‌حمه‌د‬

‫وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬ئومێد ئاشنا‪ ،‬چاپخانه‌ی تیشك‪،‬‬

‫ته‌قی‪ ،‬ئاماده‌كردنی‪ :‬جه‌اللی ته‌قی‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫سلێمانی‪.1998 ،‬‬

‫سلمان االعظمي‪ ،‬بغداد‪.1970 ،‬‬

‫‪14‬ـ��ـ ك��ورده‌ك��ان‪ ،‬حه‌سه‌ن ئه‌رفه‌ع‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬

‫‪4‬ــ سایكس بیكۆ‌و‌ترازاندنی جه‌مسه‌ری كێشه‌ی‬

‫حامید گ��ه‌وه��ه‌ری‪ ،‬چاپخانه‌ی م��ن��اره‌‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬

‫ك��وردس��ت��ان��ی ب��اش��وور‪ ،‬ئ��ه‌ح��م��ه‌د س��ه‌ی��د عه‌لی‬

‫‪.2007‬‬

‫ب��ه‌رزن��ج��ی‪ ،‬چ���اپ‌و ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی سلێمانی‪،‬‬

‫‪15‬ــ كوردستان‌و ستراتیجی ده‌وڵه‌تان‪ ،‬حوسێن‬

‫سلێمانی‪.2007 ،‬‬

‫مه‌ده‌نی‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆژه��ه‌اڵت‪،‬‬

‫‪5‬ــ شاری سلێمانی (‪ )200‬ساڵ‪ ،‬ئه‌كره‌می ساڵحی‬

‫هه‌ولێر‪..2000 ،‬‬

‫ره‌شه‌‪ ،‬چاپخانه‌ی ره‌هه‌ند‪ ،‬سلێمانی‪.2011 ،‬‬

‫‪16‬ـ��ـ راپه‌ڕینی شێخ سه‌عیدی پیران‪ ،‬رۆب��ه‌رت‬

‫‪6‬ـ���ـ ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم‪ ،‬ئ��ه‌ك��ره‌م��ی م���ی���ه���ردار‪ ،‬ل ‌ه‬

‫ئ��ۆڵ��س��ن‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬ئه‌بوبكر خ��ۆش��ن��او‪ ،‬ل ‌ه‬

‫ب�ڵاوك��راوه‌ك��ان��ی م�� ‌هك��ت��ه‌ب��ی ب��ی��رو ه��ۆش��ی��اری‬

‫ب�ڵ�اوك���راوه‌ك���ان���ی چ����اپ‌و پ��ه‌خ��ش��ی س����ه‌رده‌م‪،‬‬

‫(ی‪.‬ن‪.‬ك)‪ ،‬سلێمانی‪.2006 ،‬‬

‫سلێمانی‪.1999 ،‬‬

‫‪7‬ــ شێخ مه‌حمودی حه‌فید (‪1922‬ــ ‪ ،)1925‬ئومێد‬

‫‪17‬ـ���ـ ری��ش��ه‌ی ك��اری��گ��ه‌ری��ی�� ‌هك��ان��ی بریتانیا ل ‌ه‬

‫حم ‌ه ئه‌مین‪ ،‬چاپخانه‌ی چ��وارچ��را‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬

‫میسۆپۆتامیادا‪ ،‬زه‌كی ساڵح‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬كامیل‬

‫‪.2008‬‬

‫قه‌ره‌داغی‪ ،‬كوردۆلۆجی‪ ،‬سلێمانی‪.2009 ،‬‬

‫‪8‬ــ سلێمانی ناوچه‌یه‌ك ل ‌ه كوردستان‪ ،‬ئی‪ .‬بی‪.‬‬

‫‪18‬ــ كورد‌و كوردستان (ل ‌ه رۆژگاری خیالفه‌تی‬

‫سۆن‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬مینه‌‪ ،‬مه‌ڵبه‌ندی كوردۆلۆجی‪،‬‬

‫ئیسالمیدا)‪ ،‬زرار صدیق تۆفیق‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫سلێمانی‪.2008 ،‬‬

‫رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪.2012 ،‬‬

‫‪9‬ــ كورد گه‌لی خۆخۆری به‌شخوراو‪ ،‬به‌رزانی‬

‫‪19‬ـ��ـ م��ێ��ژووی ك��ورد ل ‌ه س��ه‌ده‌ی شانزه‌یه‌مدا‪،‬‬

‫مه‌ال ته‌ها‪ ،‬چاپخانه‌ی سایه‌‪ ،‬هه‌ولێر‪.2009 ،‬‬

‫سه‌عید به‌شیر ئه‌سكه‌نده‌ر (دكتۆر)‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬

‫‪245‬‬

‫شكور مسته‌فا‪ ،‬ده‌زگای ئاراس‪ ،‬هه‌ولێر‪.2007 ،‬‬

‫‪30‬ـ�����ـ ش�����اری س��ل��ێ��م��ان��ی (م��ل��م�لان��ێ��ی گ��روپ�� ‌ه‬

‫‪20‬ـ���ـ ك����ورد‪ ،‬ت����ورك‪ ،‬ع����ه‌ره‌ب‪ ،‬سیسیل ج��ۆن‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ‪1820‬ـ��ـ ‪ ،)1920‬فازیل كه‌ریم‬

‫ئ��ی��دم��ۆن��دس‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬حامید گ��ه‌وه��ه‌ری‪،‬‬

‫ئه‌حمه‌د (مامۆستا جه‌عفه‌ر)‪ ،‬چاپخانه‌ی شڤان‪،‬‬

‫چاپخانه‌ی ئاراس‪ ،‬هه‌ولێر‪.2004 ،‬‬

‫سلێمانی‪.2006 ،‬‬

‫‪21‬ــ سدیق ساڵح‪ ،‬حكومه‌تی كوردستان (‪1918‬ــ‬

‫‪31‬ــ كورد ل ‌ه دیدی رۆژهه‌اڵتناسه‌كانه‌وه‌‪ ،‬فه‌رهاد‬

‫‪ ،)1934‬چاپخانه‌ی شڤان‪ ،‬سلێمانی‪.2006 ،‬‬

‫پیرباڵ (دكتۆر)‪ ،‬ده‌زگای ئاراس‪ ،‬هه‌ولێر‪.2006 ،‬‬

‫‪22‬ــ كوردۆلۆجی‪ ،‬سه‌الم ناوخۆش‌و ئه‌وانی‌تر‪،‬‬

‫‪32‬ـ���ـ كرۆنۆلۆجیای ك���وردس���ت���ان(‪625‬پ‪.‬ز بۆ ‬

‫چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪.2010 ،‬‬

‫‪1932‬ز)‪ ،‬ف��ه‌ره��اد پیرباڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی ئ��اراس‪،‬‬

‫‪23‬ـ��ـ ك���وردو نیشتمانه‌كه‌ی‪ ،‬س��ه‌ره��ه‌ن��گ شێخ‬

‫هه‌ولێر‪.2001 ،‬‬

‫عه‌بدولوه‌عید‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬سامان عه‌بدوڵاڵ‪،‬‬

‫‪33‬ــ كوردستان ل ‌ه نێوان ملمالنێی نێوده‌وڵه‌تی‌و‬

‫چاپخانه‌ی روون‪ ،‬سلێمانی‪.2012 ،‬‬

‫ن��اوچ��ه‌ی��دا (‪1890‬ـ���ـ ‪ ،)1932‬ك��ام��ه‌ران ئه‌حمه‌د‬

‫‪24‬ـ��ـ ئاوێنه‌ی ژی��ن��م‪ ،‬شاكر ف��ه‌ت��اح‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫م��ح��م��ه‌د ئ��ه‌م��ی��ن‪ ،‬ده‌زگ����او پ��ه‌خ��ش��ی س����ه‌رده‌م‪،‬‬

‫په‌روه‌رده‌‪ ،‬هه‌ولێر‪.2003 ،‬‬

‫سلێمانی‪.2000 ،‬‬

‫‪25‬ــ كوردو عه‌جه‌م (مێژووی سیاسی كورده‌كانی‬

‫‪34‬ــ كوردستان ل ‌ه بازنه‌ی كێشه‌ی رۆژهه‌اڵتدا‬

‫ئ��ێ��ران)‪ ،‬صاڵح محمد امین‪ ،‬بێ شوێنی چاپ‪،‬‬

‫(‪1800‬ــ ‪ ،)1900‬كامه‌ران محمد حاجی‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫‪.1992‬‬

‫رۆشنبیری‪ ،‬هه‌ولێر‪.2007 ،‬‬

‫‪26‬ــ عادیله‌خانم كه‌سایه‌تی‌و ئه‌رده‌اڵنی بوونی‌و‬

‫‪35‬ـ���ـ رۆژه��ه‌اڵت��ن��اس��ی ل�� ‌ه ن��ێ��وان ستراتیجی‌و‬

‫ساحێبقڕانی ب��وون��ی‪ ،‬مه‌ڵبه‌ندی ب��وون��ی‪ ،‬عادل‬

‫داگیركاری‌و ئایدلۆجیای سته‌مدا‪ ،‬كاو ‌ه مستەفا‬

‫سدیق عه‌لی‪ ،‬مه‌ڵبه‌ندی كوردۆلۆجی‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬

‫محەمەد (هاوراز)‪ ،‬چاپخانه‌ی په‌روه‌رده‌‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬

‫‪.2010‬‬

‫‪.2003‬‬

‫‪27‬ــ كوردو كوردستان‪ ،‬عه‌بدولره‌حمان قاسملو‬

‫‪36‬ـ���ـ چ��ه‌ن��د وت��ارێ��ك��ی ك��وردن��اس��ی‪ ،‬كۆمه‌لێك‬

‫(دكتۆر)‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬عه‌بدوڵاڵ حه‌سه‌ن زاده‌‪ ،‬ل ‌ه‬

‫ن��ووس��ه‌ر‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬ئ��ه‌ن��وه‌ر ق��ادر محەمەد‪،‬‬

‫باڵوكراوه‌كانی بنكه‌ی پێشه‌وا‪ ،‬سلێمانی‪.1973 ،‬‬

‫چاپخانه‌ی سه‌رده‌م‪ ،‬سلێمانی‪.2004 ،‬‬

‫‪28‬ــ ل ‌ه دوو شوێنی یاداشتی شاردا‪ ،‬عه‌لی خالید‬

‫‪37‬ـ��ـ گه‌شتنامه‌ی ریچ بۆ كوردستان ل ‌ه ساڵی‬

‫حه‌مید (كاك ‌ه مه‌م بۆتانی)‪ ،‬چاپخانه‌ی شڤان‪،‬‬

‫‪ ،1820‬ك��ل��ۆدی��وس جیمس ری���چ‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‪:‬‬

‫سلێمانی‪.2003 ،‬‬

‫محەمه‌د حه‌مه‌باقی‪ ،‬چاپخانه‌ی ئاراس‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬

‫‪29‬ـ���ـ چ��ه‌ن��د ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ك ده‌رب�����اره‌ی ب��زاف��ی‬

‫‪.2002‬‬

‫ه��اوچ��ه‌رخ��ی ك���ورد‪ ،‬عوسمان ع��ه‌ل��ی(دك��ت��ۆر)‪،‬‬

‫‪38‬ـ����ـ ك����وردو ك���وردس���ت���ان‪ ،‬ك��ه‌م��ال ب��ورك��ان‪،‬‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬كامه‌ران بابان زاده‌‪ ،‬به‌رگی دووه‌م‪،‬‬

‫چاپخانه‌ی مناره‌‪ ،‬هه‌لێر‪.2008 ،‬‬

‫چاپخانه‌ی دیالن‪ ،‬سلێمانی‪.2006 ،‬‬

‫‪39‬ـ��ـ كوردستان ل ‌ه ساڵه‌كانی شه‌ڕی یه‌كه‌می‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪246‬‬

‫جیهانی دا‪ ،‬كه‌مال م��ه‌زه��ه‌ر ئه‌حمه‌د(دكتۆر)‪،‬‬

‫‪49‬ــ یاداشته‌كانی مێجه‌ر نوئێل ل ‌ه كوردستان‪،‬‬

‫چاپخانه‌ی زانیاری كورد‪ ،‬به‌غداد‪.1975 ،‬‬

‫مێجه‌ر نوئێل‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬حسێن ئه‌حمه‌د جاف‌و‬

‫‪40‬ــ چه‌ند الپه‌ڕه‌یه‌ك ل ‌ه مێژووی گه‌لی كورد‪،‬‬

‫حوسێن عوسمان نێرگسه‌جاری‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫کەمال م��ەزه��ەر‪ ،‬چاپخانه‌ی األدی��ب البغدادیة‌‪،‬‬

‫حسام‪ ،‬بغداد‪.1984 ،‬‬

‫بغداد‪.1985 ،‬‬

‫‪50‬ـ��ـ خه‌بات ل ‌ه رێ��ی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ن‪.‬أ‪.‬خالفین‪،‬‬

‫‪41‬ــ كورد گه‌لی ل ‌ه خشته‌براوی غه‌در لێكراو‪،‬‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬جه‌اللی ته‌قی‪ ،‬چاپخانه‌ی راپه‌ڕین‪،‬‬

‫گوینته‌ر دێشنه‌ر(دكتۆر)‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬حه‌مه‌كەریم‬

‫سلێمانی‪.1971 ،‬‬

‫عارف‪ ،‬چاپخانه‌ی ئاراس‪ ،‬هه‌ولێر‪.2004،‬‬

‫‪51‬ــ بیلیۆگرافیای كوردناسی (كوردو كوردستان‬

‫‪42‬ـ����ـ ی��اداش��ت��ه‌ك��ان��ی ل��ه‌س���ه‌ر ش��ۆڕش��ه‌ك��ان��ی‬

‫ل ‌ه سه‌رچاو ‌ه ئینگلیزییه‌كاندا)‪ ،‬نه‌جاتی عه‌بدوڵاڵ‬

‫شێخ مەحمودی حه‌فید‪ ،‬شێخ له‌تیفی حه‌فید‪،‬‬

‫(دكتۆر)‪ ،‬چاپخانه‌ی حاجی هاشم‪ ،‬هه‌ولێر‪.2009 ،‬‬

‫باڵوكراوه‌كانی پارتی دیموكراتی كوردستان‪،‬‬

‫‪52‬ــ شا ئیسماعیلی یه‌كه‌م‌و جه‌نگی چاڵدێران‪،‬‬

‫ب‪.‬چ‪.1995 ،‬‬

‫هاشم حیجازی فه‌ر‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬كه‌مال ره‌شید‬

‫‪43‬ــ مێژووی كوردو كوردستان‪ ،‬محمد ئایه‌تولال‬

‫شه‌ریف‪ ،‬چاپخانه‌ی تیشك‪ ،‬سلێمانی‪.2002 ،‬‬

‫مه‌ردۆخی‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬زانه‌ر محه‌مه‌د‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫‪53‬ــ كلتوورو فه‌رهه‌نگی كوردی‪ ،‬هیمداد حوسێن‬

‫رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪.2011 ،‬‬

‫(دكتۆر)‪ ،‬چاپخانه‌ی خانی‪ ،‬دهۆك‪.2009 ،‬‬

‫‪44‬ــ خالصه‌یه‌كی تاریخی ك��وردو كوردستان‪،‬‬

‫‪54‬ــ سه‌فه‌رنامه‌ی ویلیه‌م هیوود بۆ كوردستان‬

‫محمد ئه‌مین ز ‌هك��ی‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫ساڵی ‪ ،1817‬ویلیه‌م هیوود‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬نه‌جاتی‬

‫دارا السالم‪ ،‬بغداد‪.1931 ،‬‬

‫عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی حاجی هاشم‪ ،‬هه‌ولێر‪.2012،‬‬

‫‪45‬ـ���ـ شێخ م��ه‌ح��م��ودی ق��اره‌م��ان ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫خوارووی كوردستان‪ ،‬محەمەد رەسول هاوار‪،‬‬ ‫بێ چاپخانه‌‪ ،‬له‌نده‌ن‪.1990 ،‬‬ ‫‪46‬ــ كێشه‌ی كورد (‪1879‬ــ ‪ ،)1917‬م‪.‬س‪.‬الزاریف‪،‬‬ ‫وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬ك��اوس قه‌فتان‪ ،‬مطبع ‌ة الجاحظ‪،‬‬ ‫به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،‬بغداد‪.1989 ،‬‬ ‫‪47‬ـ���ـ م���ێ���ژووی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬م‪.‬س‪.‬الزاری������ف‪،‬‬ ‫وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬ه��ۆش��ی��ار ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا س��ه‌ن��گ��اوی‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪.2008،‬‬ ‫‪48‬ــ حقائقی به‌سه‌رهاتی شێخ ل ‌ه په‌نای ئستقاللی‬ ‫كوردا‪ ،‬میرزا محه‌مه‌د ئه‌مین مه‌نگوری‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫ده‌روازه‌ی رۆشنبیری‪ ،‬سلێمانی‪.1952 ،‬‬

‫کتێبه‌ عه‌ره‌بییه‌کان‬

‫‪55‬ـ���ـ ت��أری��خ ال��ع��راق المعاصر‪ ،‬اب��راه��ی��م خلیل‬ ‫احمد(الدكتور)‪ ،‬جعفر عباس حمیدی (الدكتور)‪،‬‬ ‫مطبع ‌ة التعلیم العالي‪ ،‬موصل‪.1989 ،‬‬

‫‪56‬ـ���ـ رح��ل�� ‌ة متنكر ال���ی ب�ل�اد م��اب��ی��ن النهرین‬ ‫وكردستان‪ ،‬ئی‪.‬بی‪ .‬سون‪‌ ،‬ترجمة‪ :‬فٶاد جمیل‪،‬‬

‫مطابع الجمهوریة‪ ،‬بغداد‪.1970 ،‬‬

‫‪57‬ــ المجتمع الكردي في المنظور االستشراق‪،‬‬ ‫بدرخان السندی (الدكتور)‪ ،‬مطبع ‌ة اراس‪ ،‬اربیل‪،‬‬

‫‪.2007‬‬

‫‪58‬ــ العراق في عهد المغول االیمانین (‪656‬ــ‪736‬هـ)‪،‬‬ ‫جعفر حسین خصباك (الدكتور)‪ ،‬مطبع ‌ة الماني‪،‬‬

‫‪247‬‬

‫بغداد‪.1968 ،‬‬

‫مارك سایكس‪‌ ،‬ترجمة‪ :‬خلیل علی مراد‪ ،‬مطبعة‬

‫‪59‬ـ��ـ رحل ‌ه المستر جیمس برانت ال��ی المنطق ‌ة‬

‫دار الزمان‪ ،‬دمشق‪.2007 ،‬‬

‫أحمد الجاف‪ ،‬مطبعة‌ الجاحظ‪ ،‬بغداد‪ .‬د‪.‬ت‪.‬‬

‫الفرنسیة ‌(‪1500‬ـ��ـ ‪ ،)1789‬محمد محمد صالح‪،‬‬

‫الكردی ‌ة عام ‪ ،1838‬جیمس برانت‪‌،‬ترجمة‌‪ :‬حسین‬

‫‪70‬ــ تأریخ اوروبا من عصر نهضة حتی الثور ‌ة‬

‫‪60‬ــ مهد البشریهة ــ الحیا ‌ة في شرق كردستان‌‪،‬‬

‫مطبعة دار الجاحظ للطباع ‌ة والنشر‪ ،‬بغداد‪.1892 ،‬‬

‫مطبع ‌ة داراراس‪ ،‬اربیل‪.2000 ،‬‬

‫ناجی عویجان‪‌ ،‬ترجمة‪ :‬ت��ارا ص��ب��اغ‪ ،‬مراجع ‌ة‬

‫دبلیو‪ .‬أی‪ .‬ویلگرام‪ ،‬ترجمة‪ :‬جرجیس فتح الله‪،‬‬

‫‪71‬ــ تطور صور ‌ة الشرق في األدب ااڵنجلیزي‪،‬‬

‫‪61‬ــ كردستان في الثامن الهجري‪ ،‬زرار صدیق‬

‫سنجود المولي(دكتور)‪ ،‬مركز دراس��ات الوحد ‌ة‬

‫‪62‬ـ������ـ ال���دب���ل���وم���اس���ی���ون ال���ب���ری���ط���ان���ی���ون ف��ي‬

‫‪72‬ــ حیات الكردیة‌‌‪ ،‬نورالدین زازا‪ ،‬ترجمة‌‪ :‬محمد‬

‫توفیق‪ ،‬مطبعة‌ وزاره‌ الثقافیة‌‪ ،‬أربیل‪.2001،‬‬

‫ال��ع��راق(‪1831‬ـ��ـ‪ ،)1914‬صالح خضر محمد‪ ،‬طبع‬

‫في مطابع دارالشٶن الثقافیة العامة‌‪ ،‬بغداد‪.2005 ،‬‬

‫العربیة‌‪ ،‬بیروت‪.2008 ،‬‬

‫علی‪ ،‬الطابع ‌ة والنشر دار اراس‪ ،‬اربیل‪.2001 ،‬‬

‫‪63‬ــ الوج ‌ة االفر للنهظ ‌ه االوروبی ‌ة (محاضرات في‬ ‫تأریخ اوروبا في عصر النهضة‌(‪1953‬ــ ‪،)1789‬‬

‫صالح حسین العكیلي‪ ،‬موئسسهة الوراق‪ ،‬عمان‪،‬‬

‫‪.2006‬‬

‫‪64‬ــ تأریخ اإلمارهة بابانی ‌ة (‪1784‬ــ ‪ ،)1851‬عبد‬ ‫رب ‌ه إبراهیم الوائلي‪ ،‬اللطابع ‌ة دار الزمان‪ ،‬سوریا‪،‬‬

‫‪.2008‬‬

‫‪65‬ـ���ـ س��ی��اس��ة ال��ب��ری��ط��ان��ی��ة‌ ت��ج��ا ‌ه ك���رد ال��ع��راق‬

‫(‪1914‬ــ‪ ،)1932‬عبدالرحمن أدریس البیاتي‪ ،‬مطبع ‌ة‬ ‫شفان‪ ،‬السلیمانیة‌‪.2009 ،‬‬

‫کتێبه‌ ئینگلیزییه‌کان‬ ‫‪73- E.B.Soane، Notes On The Pohonol‬‬‫‪ogy Of Southern Kurmanji ، London‬‬ ‫‪April، 1922.‬‬ ‫‪74- E.B.soane، To Mesopotamia and‬‬ ‫‪Kurdistan in disguise with historical‬‬ ‫‪notices of the Kurdish tribes and chal‬‬‫‪deans of Kurdistan botec.London.1912.‬‬

‫دووه‌م‪ :‬گۆڤار‬

‫‪66‬ــ التأریخ االوروب��ي الحدیث (‪1815‬ـ��ـ‪،)1939‬‬

‫‪75‬ــ مێجه‌رسۆن‪ ،‬حوزنی موكریانی‪( ،‬گۆڤاری‬

‫جامعة موصل‪ ،‬بغداد‪.1982 ،‬‬

‫‪76‬ـ��ـ حوكمداریه‌تی شێخ مه‌حمودی حه‌فیدو‬

‫فاضل حسین‪ ،‬كاظم ه��اش��م‪ ،‬الطباع ‌ة والنشر‬

‫ده‌نگی گێتی تازه‌)‪ ،‬ژماره پێنج‪.1945 ،‬‬

‫ي (‪1905‬ــ‪،)1930‬‬ ‫‪67‬ــ العراق في الوثائق البریطانی ‌‬

‫ئینگلیزه‌كان ل ‌ه نووسینه‌كانی ویڵسندا‪ ،‬خالید‬

‫‪.1989‬‬

‫نەوەد‪.2005 ،‬‬

‫فٶاد قزانجي‪ ،‬دار المأون للترجم ‌ة والنشر‪ ،‬بغداد‪،‬‬

‫سابیر‪ ،‬گۆڤاری كاروان‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ژماره سەدو‬

‫‪68‬ـ��ـ الحقایق الناصعة في الثورة العراق ‌ة سن ‌ه‬

‫‪77‬ـ���ـ گ��ه‌ش��ت��ی دك��ت��ۆر ئیڤز ب�� ‌ه ك��وردس��ت��ان��دا‪،‬‬

‫الثانی‪ ،‬المطبعهة النجاح‪ ،‬بغداد‪.1995 ،‬‬

‫(دكتۆر)‪ ،‬گۆڤاری مه‌تین‪ ،‬ژماره ‌سەدو نۆزدە‪،‬‬

‫‪ 1920‬ونتائجها‪ ،‬فریق المزهر الفرعون‪ ،‬طبع ‌ة‬ ‫‪69‬ــ قبائل الكردیة في االمبراطوری ‌ة العثمانیة‌‪،‬‬

‫وه‌رگیڕان‌و نووسین‌و په‌راویز‪ :‬سه‌عدی عوسمان‬ ‫دهۆك‪.2001 ،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪248‬‬

‫‪78‬ـ����ـ ك����وردو ك��وردس��ت��ان ل�� ‌ه ن��ی��گ��ای چه‌ند‬

‫‪89‬ـ��ـ م��ێ��ژووی ك��ورد ل ‌ه دی��دی رۆژهه‌اڵتناسی‬

‫(گۆڤاری كۆڕی زانیاری عێراق‪/‬ده‌سته‌ی كورد)‪،‬‬

‫(دكتۆر)‪ ،‬نامه‌ی دكتۆرای باڵونه‌كراوه‌یه‌‪ ،‬زانكۆی‬

‫گ��ه‌ڕی��ده‌ی��ه‌ك��ی رۆژئ��اوای��ی��ه‌وه‌‪ ،‬شكور مسته‌فا‪،‬‬ ‫به‌رگی هه‌شته‌م‪ ،‬بغداد‪.1981 ،‬‬

‫‪79‬ـ��ـ ره‌گ���ه‌زی ك���ورد‪ ،‬ن��ه‌ب��ه‌ز مه‌جید (دك��ت��ۆر)‪،‬‬

‫گۆڤاری زانكۆی كۆیه‌‪ ،‬ژماره‌ پێنج‪ ،‬كۆیه‌‪.2006 ،‬‬

‫‪80‬ــ ماكتب ‌ة المٶرخون والمستشرقون والرحال ‌ة‬ ‫عن الكرد وبالدهم علی امتداد (‪1258‬ـ���ـ‪،)1920‬‬

‫بریتانیدا (‪1900‬ـــ‪ ،)1950‬سامان حوسێن ئه‌حمەد‬

‫سلێمانی‪.2010 ،‬‬

‫پێنجه‌م‪ :‬پێگ ‌ه ئه‌لكترۆنییه‌كان (ئنته‌رنێت)‬ ‫به‌زمانی كوردی‬

‫عبدالخالد صابر‪ ،‬گۆڤاری ه��ه‌زار مێرد‪ ،‬ژمار ‌ه‬

‫‪90‬ـ�������ـ ج�����ل‌و ب����ه‌رگ����ی ك��������وردی ل����ه‌ دی����دی‬

‫‪ E.B.Sone. Journal Of The Royal‬ــ‪81‬‬

‫‪www.sharstany.com‬‬

‫بیست‌و سێ‪ ،‬ساڵی شه‌شه‌م‪ ،‬ئه‌یلولی‪.2003‬‬

‫‪Asiatic Soniety ، London، April، 1922.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬رۆژنامه‌كان‬

‫‪82‬ـ��ـ تێگه‌یشتنی راستی‪ ،‬ژم��ار ‌ه بیست‌و پێنج‪،‬‬

‫‪.1918‬‬

‫كوردناسه‌كانه‌وه‪ ‌،‬شه‌ماڵ حه‌مید فه‌تاح‪.‬‬

‫ب ‌ه زمانی عه‌ره‌بی‬

‫‪91‬ــ الكوردولوجیا والالزیدیة‌‪ ،‬خلیل جندی‪.‬‬

‫‪www.xetara.com‬‬

‫‪92‬ــ دور المرأة في القبیلة الجاف‪.‬‬

‫‪83‬ـ���ـ ل�� ‌ه م��ێ��ژووی رۆژن��ام��ه‌گ��ه‌ری ك��وردی��ی��ه‌و ‌ه‬

‫‪www.haff.bizh.com‬‬

‫سیروان به‌كر سامی‪ ،‬كۆكردنه‌وه‌ی عەلی ناجی‬

‫‪www.gilgamesh.com‬‬

‫ئ���اوڕدان���ه‌وه‌ی���ه‌ك ل�� ‌ه رۆژن���ام���ه‌ی پێشكه‌وتن‪،‬‬

‫كاك ‌ه حەم ‌ه ئه‌مین عه‌تار‪ ،‬سیروان به‌كر سامی‪،‬‬ ‫رۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن‪ ،‬هه‌ولێر‪.1988 ،‬‬

‫‪84‬ــ پێشكه‌وتن‪ ،‬ژماره دوانزە‪.1920 ،‬‬

‫‪85‬ــ پێشکەوتن‪ ،‬ژمار ‌ه سی‌و پێنج‪23 ،‬ی كانوونی‬ ‫یه‌كه‌می‪.1920‬‬

‫‪86‬ـ���ـ پێشکەوتن‪ ،‬ژم���ار ‌ه س��ی‌و ه��ەش��ت‪13 ،‬ی‬

‫كانوونی دووه‌می ‪.1921‬‬

‫‪93‬ــ جول ‌ة فی القوامیس الكوردی زهرا‌ء عدنان‬ ‫‪94‬ـ��ـ الشیخ محمود الحفید‌و دور ‌ة في مقاوم ‌ة‬

‫النفوذ البریطاني في العراق‪ ،‬شعبان مزیری‪.‬‬

‫‪www.radiodijla.com‬‬

‫‪95‬ــ كركوك في كتب الرحالة‪ ،‬نجات كوپر أوغلو‪.‬‬ ‫‪‌www.alturkmani.com‬‬

‫بە زمانی ئینگلیزی‬

‫‪87‬ــ پێشکەوتن‪ ،‬ژمار ‌ه چل‌و چوار‪10 ،‬ی شوباتی‬

‫‪ B.Niktune and E.B.soane، The‬ــ ‪96‬‬

‫‪88‬ـ��ـ پێشکەوتن‪ ،‬ژم���اره س��ەدو ه���ەژدە‪20 ،‬ی‬

‫‪unvirsity، www.jostor.org/sable/‬‬

‫‪.1921‬‬

‫كانوونی دووه‌می ‪.1922‬‬ ‫چواره‌م‪ :‬تێزی زانكۆیی‬

‫‪Tate of Suto and Tato combrigdge‬‬

‫‪ Losses of Orginal letters and‬ـ��ـ‪97‬‬ ‫‪treatment of some come consonant،‬‬ ‫‪www.sardistribution.com.‬‬

‫‪249‬‬

‫‪ Major Wilson and Kurdis‬ـ����ـ‪98‬‬‫‪tan. Brief summry of his life. www.‬‬ ‫‪sharstany.com‬‬

‫‪ www.kurdistanica.r.r.soane.‬ــ‪99‬‬

‫‪ www.kurdishwmoman.com.‬ــ‪100‬‬

‫په‌راوێز‪:‬‬

‫ئه‌و به‌شه‌ی په‌یوه‌ندی ب ‌ه مێژووی كورد‌و هۆز ‌ه كورده‌كان‬ ‫هه‌ی ‌ه ل ‌ه زۆر شوێن ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی ب ‌ه ك��ورده‌و ‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫باسی نه‌كردووه‌‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه له‌و به‌شه‌ی‪ ،‬ك ‌ه پێویستمان ب ‌ه‬ ‫مێژووی كورده‌ چاپه‌ ئینگلیزییه‌كه‌مان به‌كارهێناوه‌‪.‬‬ ‫(‪ )٩‬نه‌جاتی عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬بیلۆگرافیای كوردناسی‪ ،‬ل‪.283‬‬ ‫(‪ )١٠‬پێشكه‌وتن‪ ،‬ژماره‌(‪15 ،)12‬ی ئابی ‪ ،1920‬ل‪.4‬‬ ‫(‪ )١١‬پێشكه‌وتن‪ ،‬ژماره‌(‪13 ،)38‬ی كانوونی دووه‌می ‪،1921‬‬

‫(‪ )1‬سامان حوسێن ئه‌حمه‌د (دكتۆر)‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬

‫ل‪.3‬‬

‫ل‪.77‬‬

‫(‪ )١٢‬پێشكه‌وتن‪ ،‬ژم���اره‌(‪20 ،)118‬ی كانوونی دووه‌م��ی‪،‬‬ ‫‪www.kurdistanica، r.r.soane.‬‬

‫‪(2) Major Wilson and Kurdistan. Brief summry‬‬ ‫‪of his life. www.sharstany.com‬‬

‫‪ ،1922‬ل‪.3‬‬ ‫(‪ )١٣‬نه‌جاتی عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.173‬‬ ‫(‪ )١٤‬پێشكه‌وتن‪ ،‬ژماره‌(‪10 ،)44‬ی شوباتی ‪ ،1921‬ل ‪.3‬‬

‫(‪ )3‬سامان حوسێن ئه‌حمه‌د(دكتۆر)‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬

‫(‪ )١٥‬زمانی هیندو ئه‌وروپی ل ‌ه كۆمه‌ڵێكی گه‌ور ‌ه پێكدێت‪،‬‬

‫ل‪.81‬‬

‫ل ‌ه ره‌گ���ه‌زو بنچینه‌دا نزیكن ل ‌ه یه‌كتریه‌وه‌‌و ئ��ه‌و گه‌الن ‌ه‬

‫‪(4) E.B.Soane، Notes On The Phonology‬‬

‫ده‌گرێته‌و ‌ه ك ‌ه به‌م زمان ‌ه ده‌دوێ��ن‌و ده‌ك��ه‌ون ناوه‌ڕاستی‬

‫‪Of Southern Kurmanji ، London April، 1922،‬‬

‫ئاسیا‌و هه‌تا ئه‌وپه‌ڕی كه‌ناری رۆژئاوای ئه‌وروپا‪ ،‬دابه‌ش‬

‫‪.‬ــ ‪pp190220‬‬

‫ده‌بێت به‌سه‌ر دوو كۆمه‌ڵه‌ی رۆژهه‌اڵت‌و رۆژئاوا‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬

‫‪(5) E.B.Soane. Journal Of The Royal Asiatic‬‬

‫ئێم ‌ه مه‌به‌ستمان ‌ه كۆمه‌ڵه‌ی رۆژهه‌اڵتی ی ‌ه ك ‌ه ده‌كرێت ب ‌ه‬

‫‪Soniety ، London، April، 1922، p56.‬‬

‫كۆمه‌ڵه‌ی هیندی ل ‌ه زمانی(بنجانی‌و راجسانی)پێكدێت‪ ،‬به‌اڵم‬

‫‪(6) B.Niktine and E.B.Soane، the Tate of Suto‬‬

‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه سۆن جه‌ختی له‌سه‌ر كردۆته‌و ‌ه زمانی كوردی‬

‫‪and Tato، Cambridge university، www.jstor.‬‬

‫گێڕاوه‌ته‌و ‌ه بۆی ئه‌ویش كۆمه‌ڵه‌ی ئێرانیی ‌ه ك ‌ه پێكدێت ل ‌ه‬

‫‪.‬ــ ‪org./stable/، pp7071‬‬

‫زمانه‌كانی فارسی كۆن وفارسی نوێ وكوردی‌و ئه‌فغانی‬

‫(‪ )٧‬سلێمانی ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ك ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ئ��ی‪.‬ب��ی‪.‬س��ۆن‪،‬‬

‫وبلووچی‌و ئ��ۆزه‌ی)‪ ،‬بڕوانه‌‪ :‬سه‌الم ناوخۆش‌و ئه‌وانی‌تر‪،‬‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬مینه‌‪ ،‬مه‌ڵبه‌ندی كوردلۆجی‪ ،‬سلێمانی‪.2007 ،‬‬

‫كوردۆلۆجی‪ ،‬چاپی شه‌شه‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬

‫‪(8) E.B.Soane، To Mesopotamia and Kurdis-‬‬

‫‪ ،2010‬ل‪.69‬‬

‫‪tan in disguise with historical notices of the‬‬

‫‪(16) E.B.Soane، journal of the Royal، p50.‬‬

‫‪Kurdish tribes and chaldeans of Kurdistan‬‬

‫‪(17) E.B.Soane، to Mesopotamia…، p165‬‬

‫)‪bosto، London)، 1912 ، second edion .(1926‬‬

‫(‪ )١٨‬نه‌جاتی عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.314‬‬

‫ئه‌م كتێب ‌ه وه‌رگێردراوه‌ت ‌ه سه‌ر زمانی عه‌ره‌بی له ‌الیه‌ن‬

‫(‪ )١٩‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.39‬‬

‫فوئاد جمیل‪ ،‬ناونیشانی كتێبه‌كه‌ی گۆڕیو ‌ه بۆ (رحل ‌ة متنكر‬

‫(‪ )٢٠‬هیمداد حوسێن(دكتۆر)‪ ،‬كلتوورو فه‌رهه‌نگی كوردی‪،‬‬

‫ال��ی ب�لاد مابین النهرین وكردستان)‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا به‌شێكی‬

‫چاپخانه‌ی خانی‪ ،‬دهۆك‪ ،2009 ،‬ل‪145‬ــ ‪.146‬‬

‫زۆری ئه‌م كتێبه‌ی پچڕاندوو ‌ه ل ‌ه كاتی وه‌رگێڕاندا‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬

‫(‪ )٢١‬نه‌جاتی عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.312‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪250‬‬ ‫(‪ )٢٢‬محمه‌د ئه‌مین زه‌كی به‌گ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.234‬‬

‫(‪ )٤٣‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪24‬ــ ‪.165‬‬

‫(‪ )٢٣‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.146‬‬

‫(‪ )٤٤‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.156‬‬

‫(‪ )٢٤‬محمد ئایه‌تولال مه‌ردۆخی‪ ،‬مێژووی كورد وكوردستان‪،‬‬

‫‪- Major Wilson، Kurdistan brief Sammary of‬‬

‫وه‌رگێرانی زانه‌ر محه‌مه‌د‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬

‫‪his life، www. sharstany.com.‬‬

‫‪ ،2011‬ل‪.47‬‬

‫(‪ )٤٥‬بۆ زانینی رای كوردناسه‌كانی‌تر له ‌ب��اره‌ی كورد‬

‫(‪ )٢٥‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.148‬‬

‫بڕوانه‌‪ :‬كلۆدیوس جیمس ریچ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬ل‪56‬؛‬

‫(‪ )٢٦‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.151‬‬

‫ئیدمۆندس‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.34‬‬

‫‪(27) E.B.Soane، Notes on the phonology،‬‬

‫(‪ )٤٦‬بڕوانه‌‪:‬‬

‫‪p235.‬‬ ‫(‪ )٢٨‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.154‬‬

‫‪www.kurdish woman.com.‬‬ ‫(‪ )٤٧‬دور المرأة‌ في القبیلة‌ الجاف‪،‬‬

‫‪(29) B.Niktine and E.B.Soane، theTale of Suto‬‬

‫‪www.jaff.bizla.com‬‬

‫‪.‬ــ ‪and Tato, p6970‬‬

‫‪(48) Soane، www. Royal Asiatic society.com،‬‬

‫(‪ )٣٠‬ب��درخ��ان السندي (ال��دك��ت��ور)‪ ،‬المجتمع ال��ك��ردي في‬

‫(‪ )٤٩‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.157‬‬

‫المنظور االستشراقي‪ ،‬مطبع ‌ة اراس‪ ،‬اربیل‪، 2007 ،‬ص‪.520‬‬

‫(‪ )٥٠‬عادیله‌خانم كه‌سایه‌تی‌و ئه‌رده‌النی بوونی‌و ساحێبقڕانی‬

‫(‪ )٣١‬نه‌جاتی عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.535‬‬

‫ب��وون��ی‪ ،‬ع���ادل ص��دی��ق ع��ه‌ل��ی‪ ،‬م��ه‌ڵ��ب��ه‌ن��دی ك��وردۆل��ۆج��ی‪،‬‬

‫(‪ )٣٢‬بدرخان السندی(الدكتور)‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.521‬‬

‫سلێمانی‪ ،2010 ،‬ل‪.66‬‬

‫(‪ )٣٣‬سامان حسێن ئه‌حمه‌د(دكتۆر)‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬

‫(‪ )٥١‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ة متنكر‪ ،‬ص‪280‬ــ ‪.282‬‬

‫ل‪.164‬‬

‫(‪ )٥٢‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.128‬‬

‫(‪ )٣٤‬ره‌فیق حیلمی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.145‬‬

‫ــ ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ة متنكر‪ ،‬ص‪.297‬‬

‫(‪ )٣٥‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ة متنكر‪ ،‬ص‪.120‬‬

‫(‪ )٥٣‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪112‬ــ ‪.157‬‬

‫(‪ )٣٦‬ئی‪.‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.24‬‬

‫(‪ )٥٤‬بدرخان السندي (الدكتور)‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.23‬‬

‫(‪ )٣٧‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ه متنكر‪ ،‬ص‪89‬ــ ‪.184‬‬

‫(‪ )٥٥‬بدرخان السندي (الدكتور)‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.144‬‬

‫(‪ )٣٨‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.25‬‬

‫ـ بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ه متنكر‪ ،‬ص‪.253‬‬

‫(‪ )٣٩‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ة متنكر‪ ،‬ص‪.120‬‬

‫(‪ )٥٦‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ه متنكر‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪59‬ــ‬

‫(‪ )٤٠‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪،25‬‬

‫‪.60‬‬

‫ــ بۆ زانیاری زیاتر ل ‌ه باره‌ی كارو پیشه‌كانی ئه‌و كاته‌ی‬

‫(‪ )٥٧‬دبلیو‪ .‬أی‪ .‬ویلگرام‪ ،‬مهد البشریة‌ــ الحیا ‌ة في شرق‬

‫سلێمانی‪ ،‬بڕوانه‌‪ :‬ئه‌كره‌می ساڵحی ره‌شه‌‪ ،‬شاری سلێمانی‬

‫كردستان‌‪ ،‬ترجمة‌‪ :‬جرجیس فتح الله‪ ،‬مطبع ‌ة داراراس‪ ،‬اربیل‪،‬‬

‫(‪ )200‬ساڵ‪ ،‬چاپی سێ یه‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی ره‌هه‌ند‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬

‫‪ ،200‬ص‪.211‬‬

‫‪.2011‬‬

‫(‪ )٥٨‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ه متنكر‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.221‬‬

‫(‪ )٤١‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.42‬‬

‫(‪ )٥٩‬جیمس ریچ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.202‬‬

‫(‪ )٤٢‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪،‬سڵیمانی‪ ،‬ل‪42‬ــ ‪.165‬‬

‫(‪ )٦٠‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ه متنكر‪ ،‬ص‪302‬ــ ‪.303‬‬

‫ــ ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ة متنكر‪ ،‬ص‪.238‬‬

‫(‪ )٦١‬مێجه‌ر نۆئێل‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.52‬‬

‫‪251‬‬ ‫(‪ )٦٢‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.153‬‬

‫(‪ )٨٤‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحلة متنكر‪ ،‬ص‪.119‬‬

‫(‪ )٦٣‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ه متنكر‪ ،‬ص‪167‬ــ ‪.168‬‬

‫(‪ )٨٥‬المصدر نفسه‪ ،‬ص‪.134‬‬

‫(‪ )٦٤‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪140‬‬

‫(‪ )٨٦‬المصدر نفسه‪ ،‬ص‪.135‬‬

‫ــ بۆ زانیاری زیاتر ل ‌ه باره‌ی ژیانی كۆمه‌ڵگه‌ی كورد بڕوانه‌‪:‬‬

‫(‪ )٨٧‬بۆ زان��ی��اری زیاتر ب��ڕوان��ه‌‪ :‬كه‌مال ب��ورك��ان‪ ،‬ك��ورد‌و‬

‫نورالدین زازا‪ ،‬حیات الكردیة‌‌‪ ،‬ترجمة‌‪ :‬محمد علی‪ ،‬الطابع ‌ة‬

‫كوردستان‪ ،‬چاپخانه‌ی مناره‌‪ ،‬هەو‌لێر‪ ،2008 ،‬ل‪.112‬‬ ‫‪(88)E.B.Soane.To Mesopotai، p143.‬‬

‫والنشر دار اراس‪ ،‬اربیل‪ ،2001 ،‬ص‪.11‬‬ ‫(‪ )٦٥‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ه متنكر‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪128‬ــ‬

‫ــ ‪(89)E.B.Soane.To Mesopotamia، p145154‬‬

‫‪.131‬‬

‫(‪ )٩٠‬بۆ زانیاری زیاتر بڕوانه‌‪ :‬زرار سدیق تۆفیق‪ ،‬كوردو‬

‫(‪ )٦٦‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحله‌ متنكر‪ ،......‬ص‪71‬ــ‪72‬‬

‫كوردستان ل ‌ه رۆژگاری خیالفه‌تی ئیسالمدا‪ ،‬چاپی دووه‌م‪،‬‬

‫ـ��ـ ش��ه‌م��اڵ حه‌مید ف��ه‌ت��اح‪ ،‬جلوبه‌رگی ك���وردی ل�� ‌ه دی��دی‬

‫چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪، 2012،‬ل‪9‬ــ ‪.17‬‬ ‫‪(91) E.B.Soane.To Mesopotamia، p197.‬‬

‫كوردناسه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪www.sharstany .com‬‬

‫(‪ )٩٢‬ئی‪.‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحلة متنكر‪ ،‬ص‪.193‬‬

‫(‪ )٦٧‬بدرخان السندي (الدكتور)‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪20‬ــ‪.21‬‬

‫‪(93) E.B. Soane.To Mesopotamia، p108.‬‬

‫(‪ )٦٨‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ة متنكر‪ ،‬ص‪93‬ــ ‪.153‬‬

‫‪(94) E.B. Soane.To Mesopotamia، p196.‬‬

‫(‪ )٦٩‬جیمس ریچ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.88‬‬

‫(‪ )٩٥‬بۆ زان��ی��اری زیاتر ب��ڕوان��ه‌‪ :‬جعفر حسین خصباك‬

‫(‪ )٧٠‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ة متنكر‪ ،‬ص‪.74‬‬

‫(الدكتور)‪ ،‬العراق في عهد المغول االیمانین(‪656‬ــ ‪736‬هـ)‪،‬‬

‫(‪ )٧١‬المصدر نفسه‪ ،‬ص‪.342‬‬

‫مطبع ‌ة الماني‪ ،‬بغداد‪ ،1968 ،‬ص‪ 2‬ومابعدها‪.‬‬

‫‪(72) www. Azadi Bo kurdistane.com‬‬

‫(‪ )٩٦‬ئی بی سۆن ‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪94‬ــ ‪.95‬‬

‫(‪ )٧٣‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحلة متنكر‪ ،‬ص‪.291‬‬

‫(‪ )٩٧‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪96‬ــ ‪.97‬‬

‫(‪ )٧٤‬المصدر نفسه‪ ،‬ص‪.190‬‬

‫(‪ )٩٨‬ئی‪.‬بی‪ .‬سون‪ ،‬رحل ‌ه متنكر‪ ،‬ص‪.235‬‬

‫‪(75) E.B. Soane.To Mesopotamia، p.367‬‬

‫(‪ )٩٩‬المصدر نفسه‌‪ ،‬ص‪.236.‬‬

‫(‪ )٧٦‬نه‌به‌ز مه‌جید (دكتۆر)‪ ،‬ره‌گه‌زی كورد‪ ،‬گۆڤاری زانكۆی‬

‫(‪ )١٠٠‬المصدر نفسه‪ ،‬ص‪.236‬‬ ‫‪(101) E.B.Soan، To Mesopotamia، p376.‬‬

‫كۆیه‌‪ ،‬ژماره پێنج‪ ،2006 ،‬ل‪34‬ــ‪.47‬‬ ‫‪(77) E.B.Soane.To Mesopotamia، p368.‬‬

‫(‪ )١٠٢‬ع��ب��د رب���� ‌ه اب���راه���ی���م ال���وائ���ل���ي‪ ،‬ت���أری���خ اإلم����ار ‌ة‬

‫‪(78)Ibid. ، p53.‬‬

‫بابانیة‌(‪1784‬ــ‪ )1851‬الطابع ‌ة دار الزمان‪ ،‬سوریا‪،2008 ،‬‬

‫(‪ )٧٩‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪ ،‬رحل ‌ه متنكر‪ ،‬ص‪53‬ــ ‪.55‬‬

‫ص‪.90‬‬

‫(‪ )٨٠‬المصدر النفسه‪ ،‬ص‪68‬ــ ‪.69‬‬

‫(‪ )١٠٣‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪118‬ــ ‪.119‬‬

‫(‪ )٨١‬ب��ۆ زان��ی��اری زی��ات��ر ب��روان��ه‪ ،‬زرار ص��دی��ق تۆفیق‪،‬‬

‫‪(104) E.B.Soan، To Mesopotamia، p376.‬‬

‫كردستان فی الپامن الهجری‪ ،‬مگبع ‌ه وزار ‌ه الپقافیه‌‪ ،‬أربیل‪،‬‬

‫(‪ )١٠٥‬ئی‪ .‬ی‪.‬سۆن‪،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪120‬ــ ‪.121‬‬

‫‪ ،2001‬ص‪61‬ــ ‪.66‬‬

‫(‪ )١٠٦‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪123‬ــ ‪.124‬‬

‫‪(82) E.B. Soane.To Mesopotamia، p54.‬‬

‫‪228.‬ــ ‪(107)E.B. Soane، To Mesopotamia، p237‬‬

‫‪(83)Ibid.، p100.‬‬

‫‪(108) I bid. ، P 226.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪252‬‬ ‫(‪ )١٠٩‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪125‬ــ ‪.129‬‬ ‫‪(110) I bid. ، P282.‬‬

‫(‪ )١٢٤‬رۆب��ه‌رت ئۆلسن‪ ،‬راپه‌ڕینی شێخ سه‌عیدی پیران‪،‬‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬ئه‌بوبكر خۆشناوی‪ ،‬ل ‌ه باڵوكراوه‌كانی چاپ‌و‬

‫(‪ )١١١‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪133‬ــ ‪.134‬‬

‫په‌خشی سه‌رده‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،1999 ،‬ل‪.110‬‬

‫(‪ )١١٢‬ئی‪.‬بی‪.‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪135‬ــ ‪.136‬‬

‫(‪ )١٢٥‬عبدالرحمن قاسملو(دكتۆر)‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬

‫‪ E.B. Soane.To Mesopotamia...، p210‬ــ‬

‫ل‪.52‬‬

‫(‪ )١١٣‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪79‬ــ‪ .133‬‬

‫(‪ )١٢٦‬كه‌مال مه‌زهه‌ر(دكتۆر)‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.156‬‬

‫(‪ )١١٤‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪135‬ــ ‪.136‬‬

‫(‪ )١٢٧‬بۆ زانیاری زیاتر بڕوانه‌‪ :‬فریق المزهر الفرعون‪،‬‬

‫‪ E.B. Soane.To Mesopotamia، p210‬ــ‬

‫الحقائق الناصع ‌ة في الثور ‌ة العراق ‌ة سن ‌ه ‪1920‬و نتائجها‪،‬‬

‫(‪ )١١٥‬وشه‌ی ناسیۆنالیزم ب ‌ه پێی زمانه‌كان ده‌گۆڕدرێت‪،‬‬

‫الطبعة الثاني‪ ،‬المطبع ‌ة النجاح‪ ،‬ب��غ��داد‪ ،1995 ،‬ص‪310‬‬

‫كه‌ل ‌ه چ��ی��ه‌و ‌ه ه��ات��ووه‌‪ ،‬رای ج��ی��اوازی ل��ه‌س��ه‌ره‌‪ ،‬رایه‌كی‬

‫ومابعدها‪.‬‬

‫تاڕاده‌یه‌ك گشتی له‌سه‌ر ‌ه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه ‌ل ‌ه وشه‌ی‬

‫(‪ )١٢٨‬ئه‌حمه‌د خواجه‌‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪61‬ــ ‪.64‬‬

‫(‪ )Nation‬وات ‌ه نه‌ته‌و ‌ه هاتووه‌‪ .‬واتا گروپێكی ره‌گ��ه‌زی‪،‬‬

‫(‪ )١٢٩‬ئومێد حم ‌ه ئه‌مین‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪31‬‬

‫كه‌ل ‌ه هه‌رێمێكی دیاریكراودا له‌دایك بوون‪ ،‬بۆزانیاری زیاتر‬

‫ــ شێخ له‌تیفی حه‌فید‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.78‬‬

‫ب��ڕوان��ه‌‪ :‬جه‌عفه‌ر عه‌لی ره‌س��ول (دك��ت��ۆر)‪ ،‬ناسیۆنالیزم‌و‬

‫(‪ )١٣٠‬شێخ له‌تیفی حه‌فید‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.79‬‬

‫ناسیۆنالیزمی ك��وردی‪ ،‬چاپخانه‌ی‪،‬ڕه‌نج‪ ،‬سلێمانی‪،2004،‬‬ ‫ل‪،21‬‬ ‫ــ ئه‌كره‌می میهرداد‪ ،‬ناسیۆنالیزم‪ ،‬ل ‌ه باڵوكردنه‌وه‌كانی‬ ‫مه‌كته‌بی بیرو هۆشیاری (ی‪.‬ن‪.‬ك)‪ ،‬سلێمانی‪ ،2006 ،‬ل‪.27‬‬ ‫(‪ )١١٦‬فاضل حسین‪ ،‬كاظم هاشم‪ ،‬التأریخ االوروبي الحدیث‬ ‫(‪1815‬ــ‪ ،)1939‬الطباعة والنشر جامعة موصل‪ ،‬بغداد‪،1982 ،‬‬ ‫ص‪.93‬‬ ‫(‪ )١١٧‬كه‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.210‬‬ ‫(‪ )١١٨‬جه‌عفه‌ر عه‌لی ره‌سوڵ (دكتۆر)‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪.200‬‬ ‫(‪ )١١٩‬ئاكۆ شوانی (دكتۆر)‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.134‬‬ ‫(‪ )١٢٠‬عوسمان عه‌لی (دكتۆر)‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.95‬‬ ‫(‪ )١٢١‬ئومێد حه‌م ‌ه ئه‌مین‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.31‬‬ ‫(‪ )١٢٢‬عبدالرحمن قاسملو (دكتۆر)‪ ،‬ك��وردو كوردستان‪،‬‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬عه‌بدوڵاڵ حسین زاده‌‪ ،‬له‌باڵوكراوه‌كانی بنكه‌ی‬ ‫پێشه‌وا‪ ،‬سلێمانی‪ ،1973 ،‬ل‪.60‬‬ ‫(‪ )١٢٣‬كورد گه‌لی خۆخۆری به‌شخوراو‪ ،‬به‌رزان مه‌ال ته‌ها‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ی سایه‌‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2009 ،‬ل‪171‬ــ ‪.190‬‬

‫‪253‬‬

‫دیارده‌ی دەركەوتنی (زانكۆ) لە كۆتایی‬ ‫سەدەكانی نێوه‌ڕاستدا لە ئەوروپا‬ ‫نووسینی‪ :‬كۆچەر مەال رەسوڵ‬ ‫بەکالۆریۆس لە مێژوودا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪254‬‬

‫سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاست وه‌ک زاراوه له‬ ‫چییه‌وه هاتووه؟‬ ‫سەدەكانی نێوەڕاست وەك زاراوه یەكەم‬ ‫ج��ار لە الی��ەن (م��رۆڤ��گ��ەرا) ئیتاڵییەكانەوە‬ ‫ب��ەك��اره��ات��ووه‌(‪ ،)1‬ک��ه ب��ە چ��اوێ��ك��ی س��ووك‬ ‫س��ەی��ری ئ��ەم س��ەردەم��ەی��ان ك����ردووه‌‪ .‬بە‬ ‫الیانه‌وه سەردەمێك بووه لە نێوان متبوونی‬ ‫س��ەردەم��ی شارستانی (كالسیكی گریك‌و‬ ‫رۆم)‌و زیندووكردنەوەی لە الیەن رابەرانی‬ ‫رێنیسانس(‪‌)2‬ه‌وه‌‪ .‬بە ماوەی مێژوویی سەدەی‬ ‫پێنج بۆ ی��ان��زه‌ی زایینی ن��اوی��ان ب��ردووه‌‌و‬ ‫ب��ە س��ەردەم��ی تاریكیی دای��ان��ن��اوه‌‪ ،‬چونكە‬ ‫تەنها کنیسه خاوەنی ئ��اوه‌ز ب��ووە‪ ،‬ئەویش‬ ‫ئ��اوه‌زێ��ک��ی دەس��ت��ب��ەس��ەرداگ��ی��راو‌و خاوەنی‬ ‫ه��ە‌ر خه‌سڵه‌تێک ب��وو بێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم خاوه‌نی‬ ‫(‪)3‬‬ ‫خه‌سڵه‌تی بیر نە‌بووه‪.‬‬ ‫وات��ای زاراوه‌ی سەدەكانی نێوەڕاست ئەو‬ ‫دابەشكارییە مێژووییەیه‌‪ ،‬ک ‌ه لێكۆڵەرەوان‌و‬ ‫مێژوونووسان دەربارەی مێژووی ئەوروپا‬ ‫ک��ردووی��ان��ه‌‪ .‬بە ك��ۆن‌و ن��ێ��وەڕاس��ت‌و نوێ‌و‬ ‫هاوچەرخ دایانناوه‌‪ .‬جیاوازیی ل ‌ه بیرو رادا‬ ‫ه��ەی��ە س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه خەماڵندنی م��ێ��ژووی‬ ‫دەستپێك‌و كۆتایی‌ی سەدەكانی نێوەڕاست‪،‬‬ ‫ئەویش ل ‌ه سه‌ر جیاوازیی مێژوونووسی‌و‬ ‫لێكۆڵەرەوان وەس��ت��اوە‪ ،‬که ه��ەر یەكەیان‬ ‫ساتێكی‪ ،‬یان رووداوێكی مێژوویی ئەوروپای‬ ‫رۆژئ��اوا دیاریدەكەن‌و بە سەرەتا‌و كۆتایی‬ ‫سەردەمەكە‌و دابەشی دەك��ەن‌و ده‌یکه‌ن به‬

‫س��ێ قۆناغی س���ه‌ره‌ک���ی‪ )4(.‬ب��ەاڵم زۆرب��ەی‬ ‫ی لە بەردەستدان‪ ،‬ئاماژە‬ ‫ئه‌و سەرچاوانه‌ ‌‬ ‫ب��ە س��اڵ��ی ‪476‬ز دەك����ەن‌و ب��ە س��ەرەت��ای‬ ‫سەدەكانی نێوەڕاستی دای��دەن��ێ��ن‪ ،‬كە لەو‬ ‫ساڵەدا ئیمپڕاتۆرییی رۆمانی لە رۆژئ��اوادا‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر دەستی (جێرمان)ە بەربەرەكاندا‬ ‫رووخاوه‌‪ .‬هەروەها ساڵی ‪1500‬ز بە كۆتایی‬ ‫ئەو ماوە مێژووییەی دادەنێن‪ ،‬ک ‌ه زانست‌و‬ ‫زانیاری گەشەیكردووە‌و زانستی گریك‌و‬ ‫رۆم روحی بە بەردا كراوەتەوە‌و هاتۆتەوە‬ ‫(‪)5‬‬ ‫نێو كایەی ژیانه‌وه‪‌.‬‬ ‫دۆخی ئابووری‌و کۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسی له‬ ‫سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاستدا‬ ‫فیودالیزم‪ ،‬وات��ه دەرەب��ەگ��ای��ەت��ی‪ )6(،‬لە پاڵ‬ ‫کنیسه‌دا سەرەكیترین توخمی پێكهێنەری‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی س��ه‌ده‌ک��ان��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت ب��ووه‌و‬ ‫رەن����گ رێ���ژك���ەری سیستمی ئ���اب���ووری‌و‬ ‫ك‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیه‌که‌ی بووه‌‪ .‬هەر یە ‌‬ ‫لەو الیەنانەش رەنگدانەوەی ئەم سیستمە‬ ‫ب����وون‪ .‬ل��ەگ��ەڵ رووخ���ان���ی ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆری��ی‬ ‫رۆمانی لە رووی ئابوورییەوە شارەكان‬ ‫پووكانە‌ته‌وە‪ .‬كۆچكردن لە شارەكانەوە بۆ‬ ‫الدێكان بە شااڵو دەستیپێكردووه‪ .‬بازرگانی‬ ‫بە تەواوی پەكیكەوتووه‪ ،‬كە پێش رووخانی‬ ‫ئیمپڕاتۆریەتی رۆمانی لە س��ەدەی یه‌ک‌و‬ ‫دووی زایینییدا گەیشتۆته ترۆپك‪ )7(.‬لەگەڵ‬ ‫گۆڕانی دۆخ زەویدا بنەمای بەرهەمهێنان‌و‬ ‫ك��ش��ت��وك��اڵ��ی��ش ب����ووه ب���ە ب���ڕب���ڕەی پشتی‬

‫‪255‬‬

‫ئ��اب��ووری‪ .‬ل��ە ك��ۆت��ای��ی‌ی س���ەدەی هه‌شتی‬ ‫زایینییدا ئ��اب��ووری��ی ئ���ەوروپ���ای رۆژئ���اوا‬ ‫شێوازێكی كشتوكاڵی رووت���ی ب��ە خ��ۆوە‬ ‫گرتووه‪ .‬زۆرینەی دانیشتووان لە زەوییە‬ ‫كشتوكاڵییەكان كاریان كردووه‪ .‬ئابوورییان‬ ‫بۆ خۆ بژێوی ب��ووه‪ .‬داهاتیان ك��ەم ب��ووه‪.‬‬ ‫ژیانی زۆرینەی خەڵك كوڵە‌مەرگی بووه‪.‬‬ ‫بەرهەمهێنان تووشی چەندین گیروگرفت‬ ‫ب��ووه‪ .‬ئامێرەكان زۆر س��ادەو سەرەتایی‬ ‫ب��وون‪ ،‬ئابووری‌و كشتوكاڵ داخ��راو بووه‪.‬‬ ‫هیچ رێگایەك نەبووه بۆ هاتنەكایەی شێوازی‬ ‫(‪)8‬‬ ‫بەرهەمهێنانی ئابووری‪.‬‬ ‫لە رووی كۆمەاڵتیشەوە ئەو دۆخە ئابوورییە‬ ‫دواك��ه‌‌وت��ووه‌ک�� ‌ه بۆته م��ای��ەی بااڵده‌ستیی‬ ‫سیستمی دەرەبەگایەتی‪ .‬ل ‌ه سه‌رەتای سەدە‬ ‫نێوەنجییەكاندا‪ ،‬كاتێك كشتوكاڵ‌و زەوی‬ ‫سەرچاوەی سەرەكیی بژێویی ژیان بوون‪،‬‬ ‫كۆمەڵگا لە دوو چینی سەرەكی پێكهاتووه‪.‬‬ ‫ئەوانیش چینی خ��اوەن زەوی ب��وون‪ ،‬واته‬ ‫دەرەب�����ەگ ب����وون‪ ،‬ک�� ‌ه (ل�����ۆرد)‌و س���وارە‌و‬ ‫(ئەكلیرۆسەكان) ب��وون‪ ،‬ک ‌ه پیاوی ئایینی‬ ‫ب��وون‪ .‬چینی دووەم پێكهاتووه لە كۆیلەی‬ ‫زەوی‌و ج��ووت��ی��ارەك��ان‪ .‬ئ��ەم��ەش ب��وو بە‬ ‫سیستمێكی باو‪ ،‬كە پێشتر كۆیالیەتی بووه‪.‬‬ ‫واته دەرەبەگایەتی بووه بە سیستمی باو‪.‬‬ ‫(‪ )9‬ئەندامانی خێزان بوون بە كۆیلەی زەوی‪.‬‬ ‫مافی بەجێهێشتنی زەوییەكانیان نەبووه‌‪.‬‬ ‫ب��ە ه��ۆی دی��اری��ك��راوی��ی ك��ارو س��ەرچ��اوەی‬ ‫داهاتیانه‌و ‌ه پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانیان‬ ‫پتەوو بەهێز بووه‪ .‬زۆربەی كاتیان به رۆژ‪،‬‬

‫هەتا ساڵیش‪ ،‬بە یەكەوە بردۆته سەر‪ .‬باوك‬ ‫گ���ەورەی م��اڵ‌و خ��اوەن بڕیار ب��ووه‪ .‬وات ‌ه‬ ‫سیستمه‌که ب��اوک س��االری��ی ب��ووه‪ .‬ئەركی‬ ‫سەرشانی كۆیلەكان كاركردن‌و بەرهەمهێنانی‬ ‫خۆشگوزەرانی بووه بۆ چینە بااڵكان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئەوانیش دەرەب��ەگ‌و پیاوانی ئایینی بوون‪.‬‬ ‫(‪( )10‬جێرما‌ن)ەكان كاریگەرییان ل ‌ه سه‌ر ئەم‬ ‫سیستمە كۆمەاڵیەتییە هەبووه‌‪ ،‬چونكە دوای‬ ‫هێرش‌و پەالمارەكانیان بۆ رۆژئاوای ئەوروپا‬ ‫(ج��ێ��رم��ا‌ن)ە كۆچەرییەكان‌و رۆمانییەكان‬ ‫ل�� ‌ه رووی داب‌و ن��ەری��ت‌و ك��ل��ت��ووری��ان��ه‌وه‬ ‫تێكەاڵوی یەكتربوون‌‪ .‬بەرە بەرە گوندەكان‬ ‫تایبەتمەندیی (جێرما‌ن)ەكانیان وەرگرتووه‪.‬‬ ‫یەكێكی‌تر لە كاریگەریی (جێرمان)ەكان له‬ ‫كلتوورەكەیاندا له (كۆمیتاتۆس)دا ب��ووه‪،‬‬ ‫که سوێندی بەڵێن‌و ئەمەكناسی ب��ووه بۆ‬ ‫گ��ەورەك��ان‌و دەرەبەگەكان‪ ،‬که ئه‌و نه‌ریته‬ ‫(‪)11‬‬ ‫بووه بە بنەمای فیودالیزم‪.‬‬ ‫ل��ە‌و م��اوەی��ەدا الی��ەن��ی خ��زم��ەت��گ��وزاری بە‬ ‫ت��ەواوەت��ی ف��ەرام��ۆش ك��راوه‪ .‬ژی��ان سیمای‬ ‫شارستانیی رەونەقدار لەو دۆخە نائارام‌و‬ ‫ش���ڵ���ەژاوەدا ون ب���ووه‪ .‬خ��ۆش��گ��وزەران��ی‌و‬ ‫ئ��اس��وودەی��ی تەنیا بۆ چینی دەستە‌بژێرو‬ ‫بااڵکان ب��ووه‪ ،‬که میر‌و بەگزادەكان بوون‪.‬‬ ‫زۆرینەی كۆمەڵگا لە دۆخێكی ناتەندروستدا‬ ‫ژی���اون‪ .‬پ��ەت��او نەخۆشی ژی��ان��ی خەڵكیان‬ ‫تەنیوه‪ .‬ه��ەروەه��ا نەخوێندەواری باڵی بە‬ ‫س��ەر كۆمەڵگادا ک��ێ��ش��اوه‪ .‬تەنیا مندااڵنی‬ ‫خاوەن پایە لە قوتابخانەی تایبەتی كۆشك‪،‬‬ ‫یان لە رێگای مامۆستای تایبەته‌و ‌ه توانیویانه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪256‬‬

‫بخوێنن‪ .‬مندااڵنی چینی خ��واره‌وه‌ش لەگەڵ‬ ‫خێزانەكانیان لە زەوی كشتوكاڵیدا لە دۆخێكی‬ ‫قورسدا كاریان كردووه‌‪ .‬بەمەش خوێندن‌و‬ ‫خوێندەواری چۆته دۆخی متبوونه‌وه‌‪ .‬ئەم‬ ‫دۆخە خزمەتی بە ئایینی مەسیحی كردووه‪،‬‬ ‫ک ‌ه توخمی دووەم��ی پێكهاتەی ئابووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و فكریی سەدەكانی‬ ‫نێوەڕاست بووه‌‪ .‬ئه‌مه وای كردووه رەگ‌و‬ ‫ریشەی ئایینەكە بچێتە نێو كۆمەڵگا‌وه‌‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت بێ نەوایان‪ ،‬كە ئەو كاتە زۆرینەی‬ ‫(‪)12‬‬ ‫كۆمەڵگایان پێکهێناوه‪ .‬ئایینی مەسیحی‬ ‫ل��ە فەڵەستین ل��ە الی���ەن ی��ەس��وع��ی ك��وڕی‬ ‫مەریەم‌ه‌و ‌ه وەك هەوڵی چاكسازیی لە ئایینی‬ ‫یەهودی‌دا سەریهەڵداوە‪ .‬ئایینەكە سەرەتا‬ ‫لە نێو یەهودییەكاندا ب�ڵاوب��ۆت��ه‌وە‪ .‬ئایینی‬ ‫مەسیحی سەرەتا لە هەرێمە رۆژهەاڵتییەكانی‬ ‫ئیمپڕاتۆریەتی رۆمانی‌دا باڵوبۆته‌وە‪ .‬دواتر‬ ‫گواستراوە‌ته‌وه بۆ نێوەندی ئیمپڕاتۆریەتی‬ ‫رۆم‪ )13(،‬به تایبه‌ت لە رێگەی گەشتەكانی‬ ‫ه���ەردوو م��ژده‌ب��ه‌ران��دا‪ :‬س��ان��ت پ��وت��ڕوس‌و‬ ‫سانت پۆڵس لە نێوەڕاستی سەدەی یەكەمی‬ ‫زایینییدا‪ .‬سانت پۆڵس سەرانسەری رۆما‬ ‫گ��ەڕاو ‌ه لە ه��ەر ناوچەیەكدا مابووبێته‌وه‪،‬‬ ‫كۆمەڵێك شوێنكەوتەی بۆ باوەڕی مه‌سیحی‬ ‫(‪)14‬‬ ‫بە دەست هێناوە‪.‬‬ ‫س��ەرەت��ا ئایین مه‌سیحی ل��ە نێو دەستەو‬ ‫تاقمی هەژاراندا باڵوبۆته‌وە‪ ،‬بە تایبەت له نێو‬ ‫كۆیلەو بێنەوایانی شاردا‪ .‬دواتر وردە وردە‬ ‫ب��ەرەو چین‌و توێژی‌تر پەلی هاویشتووه‌‪.‬‬ ‫سەرەتای سەدەی دووی زایینی لە پانتای‬

‫دەری��ای سپی نێوەڕاستدا دەی��ان‌و س��ەدان‬ ‫(‪)15‬‬ ‫كۆمەڵگای بچووكی مەسیحی په‌یدابوون‪.‬‬ ‫هەتا الیەنگرانی مە‌سیحی زی��ادی ك��ردووه‪،‬‬ ‫ئیمپڕاتۆرەكان ل ‌ه الیەنی سیاسییەو ‌ە زیاتر‬ ‫هەستیان ب��ە م��ەت��رس��ی ك����ردووه‪ ،‬چونكە‬ ‫كۆمەڵگای رۆمانی ئه‌و سه‌رده‌مه بت پەرست‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫س��ەر ب���اری ئ���ەوەی مەسیحییە ت��ازەك��ان‬ ‫ب��اوەڕی��ان له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وان��دا جیا ب��ووه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫خۆیان لە خەڵكی‌تر جیا ن�� ‌هک��ردۆت��ه‌وه‪ .‬بۆ‬ ‫مه‌به‌ستی رزگ��ارب��وون لە ئ��ازاری دۆزەخ‪،‬‬ ‫خەریكی ئیش‌و ك��اری ماڵی خۆیان بوون‪.‬‬ ‫ئ��اش��ت��ی دۆس����ت ب�����وون‪ ،‬ن��ه‌ی��ان��وی��س��ت��ووه‬ ‫بەشداری له كوشتارو جەنگدا بكەن‌و بچنە‬ ‫نێو ریزەكانی سوپاوه‌‪ .‬هەروەها جەختیان‬ ‫ته‌نها ل ‌ه سه‌ر پەرستنی خودا ک��ردووه‪ ،‬که‬ ‫وه‌ک تاک ‌ه دەس���ەاڵت بێت له ئاسماندا بە‬ ‫(‪)16‬‬ ‫سەریانەوە‪.‬‬ ‫ئیمپڕاتۆڕەكان ئەمەیان بە مەترسیی زانیوو ‌ه‬ ‫ب ‌ه سه‌ر دەسەاڵتی رەهایانه‌وه‪ .‬بۆ‌یه هه‌ر‬ ‫ل ‌ه سه‌رەتاوە ده‌وڵ��ه‌ت وەك هەنگاونان بۆ‬ ‫بەرپەچدانەوەیان‪ ،‬كۆڕو كۆبوونەوەیان لێ‬ ‫قەدەغە كردوون‪ .‬باوه‌ڕه‌کانیشیان بە تاوان‬ ‫زانیوه‪ .‬دواتر که‌وتوونه‌ته چه‌وساندنه‌وه‌یان‬ ‫(‪)17‬‬ ‫به چەندین شێوازی دڕنده‌یی‪.‬‬ ‫چ��ەوس��ان��ەوەی مەسیحییەكان ل��ە نیوەی‬ ‫یەكەمی س��ەدەی یەكەم لە الی��ەن (نیرۆن)‬ ‫ی ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆری رۆم�����اوه ب��ە ت��ەواوەت��ی‬ ‫دەستیپێكردووه‪ .‬ئه‌مجام مەسیحییەكان‬ ‫ت���اوان���ب���ارك���راون ب��ە س��ووت��ان��دن��ی ش��اری‬

‫‪257‬‬

‫رۆما له ‪ 54‬ــ ‪68‬زدا‪ .‬پاشان ل ‌ه سه‌ردەمی‬ ‫(دوم���ی���ت���ان���ۆس) ل���ه ‪ 81‬ـ���ـ ‪96‬زداو له‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی (م��ارك��ۆس ئوریلیۆس) له ‪161‬‬ ‫ـ��ـ ‪181‬زدا‌و چ��ەن��دی��ن ئیمپڕاتۆری‌تریش‬ ‫مەسیحییەكانیان چ��ەوس��ان��دۆت��ه‌وه‪ )18(.‬ل ‌ه‬ ‫س���ه‌ردەم���ی (دی��ۆك��ل��ی��ت��ی��ان��ۆس)دا ل��ه ساڵی‬ ‫‪286‬زدا چ��ەوس��ان��دن��ەوەی مەسیحییەكان‬ ‫گەیشتبۆته ترۆپکی توندی‌و تیژی‪ .‬بە الی‬ ‫مەسیحییەكانەوە سەردەمی ئەم ئیمپڕاتۆرە‬ ‫ب ‌ه سەردەمی شەهیدان ن��اس��راوه‪ )19(‌.‬بەاڵم‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رەت��ای س���ەدەی چ���واره‌م���دا دۆخ��ی‬ ‫مەسیحییەكان گۆڕانی بە س��ەردا هاتووه‌‪،‬‬ ‫که بۆته هۆی ئ��ەوەی (کۆنستانتین)‪ ،‬وه‌ک‬ ‫ئیمپڕاتۆر له ساڵی ‪313‬ی زایینیدا بڕیاری‬ ‫م��ی�لان(‪)20‬ی دەرك���ردووه‪ ،‬که تیایدا دان��ی بە‬ ‫ئایینی مەسیح‌دا ن��اوه ب��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه یەكسان‬ ‫بێت لەگەڵ ئایینەكانی‌تری واڵت‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪395‬زدا ئیمپڕاتۆر (پیۆدۆسیۆس)‬ ‫پله‌ی ئایینی مه‌سیحی ب��ەرزك��ردۆت��ه‌وه بۆ‬ ‫پله‌ی ئایینی فەرمیی واڵت‪ .‬لەوێشەوە بە‬ ‫ه��ۆی دۆخ��ی ئ��اب��ووری‌و كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ئایینه پێ بە پێ بوو بە ئایینی بااڵدەست بە‬ ‫(‪)21‬‬ ‫سەر هەموو كایەكانی ژیاندا‪.‬‬ ‫سیستمی س��ی��اس��ی‪ ،‬ک��ه ل���ه‌و س���ه‌رده‌م���ه‌دا‬ ‫فیودالی ب��ووه‪ ،‬بریتی ب��ووه لە دەسەاڵتی‬ ‫پ����ادش����او س������ه‌رۆک ه�������ۆزان‌و س����ه‌رۆک‬ ‫عەشیره‌ت‪ .‬هۆکاری دەركەوتنی سیستمی‬ ‫ف��ی��ودال��ی‌و گ��ەش��ەس��ەن��دن��ی ب��ۆ ئ���ەو دۆخ��ە‬ ‫تایبه‌ته‪ ،‬ک ‌ه ئەوروپای تێدا بووه‌‌‪ ،‬ک ‌ه (جێرمان)‬ ‫ەك���ان ل�� ‌ه س���ه‌ر پ��اش��م��اوەی ئیمپڕاتۆریی‬

‫رۆمانیدا كۆمەڵێك میرنشینی (جێرمان)ییان‬ ‫دامەزراندووه‌؛ هەر یەكەیان سیستمی تایبەت‬ ‫بە خۆی هەبووه‌‪ .‬هەندێك ل ‌ه سه‌رچاوەكان‬ ‫ئاماژە بەوە دەكەن‪ ،‬ک ‌ه گەشەی دەرەبەگایەتی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایی سەدەی نۆی زایینی‪.‬‬ ‫ل��ه دوای ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی (ش��ارڵ��م��ان)‌ه‌وه‬ ‫پاشایانی (كارۆلینجی) خراپیان بە سەردا‬ ‫ه��ات��ووه‌و ش��ه‌ڕو پشێوی پ��ه‌ی��دا ب���ووه‪ .‬بۆ‬ ‫ب��ەرەن��گ��ارب��وون��ەوەی ش��ەڕ پێویستییان بە‬ ‫پارەو سەرباز هەبووه‌‪ .‬بۆ ئە‌و مەبەستەش‬ ‫پادشاكان پەنایان بردۆته ب��ەر هاوكاریی‬ ‫له الی��ه‌ن خ��اوەن زەوییەكانه‌وه‪ .‬بە پێدانی‬ ‫(بینیفێس)‪ ،‬واتە ئەو ناوچەیەی لە ژێر دەستی‬ ‫ئاغادا بێت‌و بە میراتگری بۆ بنەماڵەكەی‬ ‫بمێنێتەوە‪ ،‬رێگا بۆ خاوه‌ن زه‌وییه‌کان خۆش‬ ‫ب���ووه‪ ،‬ک��ه ببن ب��ە ئ��اغ��ای ت���ەواو‌و چه‌ندین‬ ‫خزمەتكاری تایبەت بە خۆیان هەبێت‪ )22(.‬له‬ ‫ئه‌نجامدا دەرەبەگەكان الوازیی حوكمڕانیی‬ ‫پادشاییان بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیان قۆستەوە؛‬ ‫لە هەموو هەرێمەكاندا دەستیان بە سەر‬ ‫فەرمانگەكانی واڵتدا گرتووه‪ .‬بۆ نموونه لە‬ ‫فەڕەنسا‌و ئیتاڵیا‌و ئەڵمانیا چەندین دەسەاڵت‬ ‫دروس��ت��ب��وون بێ گوێدانە حوكمی پادشا‪،‬‬ ‫حوكمی ناوچەكانی ژێردەستی خۆیانیان‬ ‫كردووه‌‪ .‬بە تێپەڕبوونی كات ئە‌و هەرێمانە‬ ‫(‪)23‬‬ ‫ب���وون ب��ه میرنشینی دەرەب���ەگ���ای���ەت���ی؛‬ ‫دەسەاڵتی سیاسیی دووفاقەی وەرگرتووه‪.‬‬ ‫لە الیەك دەسەاڵتی میرو دەرەبەگەكان لە‬ ‫الی��ەك��ی‌ت��ره‌و ‌ه دەس��ەاڵت��ی پیاوانی ئایینی‌و‬ ‫کنیسه‌ی كاثولیكی‪ ،‬ک ‌ه دوو هێزی پاڵپشت‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪258‬‬

‫تەواوكەری یەكتر بوون‪.‬‬

‫(‪)24‬‬

‫الیەنی رووناکبیری لە سەدەكانی‬ ‫نێوەڕاستدا‬ ‫الیەنی رووناکبیری كەوتۆته ژێر كاریگەریی‬ ‫دۆخ��ەك��ەوه‌‪ .‬دۆخ��ەك��ەش داخ���راو‌و سنوور‬ ‫بۆ دان��راو ب��ووه‌‪ .‬كاتێك كەسێك لە زەویی‬ ‫كشتوكاڵیدا كاری كردووه‌‪ ،‬پەیوەندیی لەگەڵ‬ ‫دنیای دەرەوەی زەوییەكەیدا پچڕاوه‌‌و عەقڵی‬ ‫ت��ا س��ن��ووری زەوی��ی��ەك��ەی ب��ڕی ك���ردووه‌‪،‬‬ ‫چونكە تاكەكان شوێنێكیان نەبوو ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫لێی كۆببنەوە‌و ئاڵوگۆڕی بیروڕایان بكەن‪،‬‬ ‫بەڵكو هەر تاكەو لە چوارچێوەی خێزانەكەیدا‬ ‫لە زەوی��دا كاریکردووه‌‪ .‬لەو سەردەمەشدا‬ ‫کنیسه وەك دامەزراوەیەكی ئایینی چرۆی‬ ‫دەركردووه‌و لە نێو رەوڕەوەی رووداوەكاندا‬ ‫ب���ارو دۆخ ب��ۆ پ��ێ��ش��ەوە پ��اڵ��ی پ��ێ��وە ن���اوه‌‪.‬‬ ‫بەوەش (فكر) كەوتۆته ژێر سایەو سێبەری‬ ‫کنیسه‌و وای ك���ردوو ‌ه عەقڵی كارپێكراو‬ ‫زیاتر عەقڵیەتێكی ئایینی بێت‪ ،‬نه‌ک زانستی‌و‬ ‫(‪)25‬‬ ‫بابەتییانە بێت‪.‬‬ ‫ب��ە پێی ئ���ەوەی ب��اس��ك��راوە‪ ،‬دەرك��ەوت��ووه‌‪،‬‬ ‫که پیاوانی ئایینی رۆشنبیرترین پیاوانی‬ ‫س��ەردەم��ەك��ە ب���وون‪ .‬زی��ات��ر خزمەتی بیرو‬ ‫راو بنەما ئایینییەكانیان ك���ردووه‌‪ .‬ئ��ەوان‬ ‫دەس��ت��ەب��ژێ��ری��ی��ان ك�����ردوو ‌ه ب���ۆ ب��ی��رو را‬

‫ب���اوەك���ان‌و ئ��ەوان��ه‌ی��ان ه���ەڵ���ب���ژاردووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫لەگەڵ بنەما ئایینییەكاندا گونجاون‪ .‬ئەو‬

‫فكرو زانیارییانەی‪ ،‬ک ‌ه هەبوون‌و نەگونجاو‬ ‫بوون‌‪ ،‬ئه‌مان هەوڵیانداو ‌ه لەگەڵ ئایینەكە‌دا‬ ‫ت‬ ‫بیگونجێنن‪ ،‬ی��ان ئه‌گه‌ ‌ر هەستیان كردبێ ‌‬ ‫ناتەبایی هە‌بووبێت‪ ،‬ئەوا پەردەی جادوویی‬ ‫ئایینییان بەسەریدا داوه‌و ونیان ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫ن��ه ‌وه‌ک شتێك بگوترێت‪ ،‬ک��ه پێچەوانەی‬ ‫ب����ڕوای ئ����ەوان ب��ێ��ت‪ .‬ل��ە رێ��گ��ەی چەمكە‬ ‫فەلسەفییە گونجاوەكانه‌و ‌ه شێواز‌و رێبازیان‬ ‫داڕشتووه‌‌و ژیانیان لە واتا فره‌وانەكەی بەتاڵ‬ ‫ك��ردۆت��ەوە؛ لە رێگا‌ی فەلسەفەوە ئایدیای‬ ‫پشتی شانۆی ژیانیان داڕش��ت��ووه‌‪ .‬خەڵكی‬ ‫ه���ەژار‌و بێنەوای وێڵی بەختەوەرییان پێ‬ ‫گۆش كردووە‌و ملكەچی دەسەاڵتی ئایینی‌و‬ ‫ئ��ەو دن��ی��ای��ان ك����ردووه‌‪ .‬فەلسەفە س��ەرەت��ا‬ ‫تەنیا بیرۆکه ب��ووه‌‪ ،‬خ��ۆی لە بەكارهێنانی‬ ‫چەمك‌و وشەو رستەدا بینیوه‌ته‌وه‪ .‬پیاوانی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��داری کنیسه‌ش به باوکانی کنیسه‬ ‫ناسراون‪ .‬سەبارەت بە‌‌م زاراوه‌ی��ه‌ش‪ ،‬واته‬ ‫(باوکانی کنیسه)‪ ،‬که له‌و سه‌رده‌مه‌وه ‌بۆته‬ ‫باو کاتێک كەسانێک خەڵكیان فێری خوێندن ‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬بە قوتابییەكانیان گوتووه‌‪ :‬كوڕم‪.‬‬ ‫قوتابییه‌کانیش ئه‌و که‌سانه‌یان بە باوك بانگ‬ ‫كردووه‪ )26(.‬لەم قۆناغەدا (واته له سەرەتای‬ ‫قۆناغی ئایینی مەسیحیدا) بەكاریان هێناوه‌‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەش��ەوە وردە وردە ه��ەوڵ��ی��ان��داوه بە‬ ‫تەواوی ئاوێتەی ئایین‌و بوارە ئایینییەكانی‬ ‫ب��ك��ەن؛ ه��ی��چ ب���وارێ���ك ب��ۆ خ��ۆ دەرخ��س��ت��ن‬ ‫نەهێڵنەوە‪ .‬بۆیە بە تێپەڕبوونی كات ئاوێتەی‬ ‫تیۆڵۆجی‪ ،‬واته یه‌زدانناسی‪ ،‬كراوه‌‪ ،‬ک ‌ه تاكە‬ ‫زانستی سەدەكانی نێوەڕاست ب��ووه‌‪ .‬ئەم‬

‫‪259‬‬

‫بیروە فەلسەفییە چەند ره‌به‌ن‌و سانتێک بۆ‬ ‫داكۆكیكردن لە بنەماو رێ‌و شوێنە دۆگما‬ ‫ئایینییەكان پشتیان پێ بەستووه‪ .‬ئەمەش‬ ‫وای كردووه‪ ،‬که دوو رێبازی سەرەكی لە‬ ‫نێو ده‌سه‌اڵتی کنیسه‌دا ناكۆك دەرك��ەون‪،‬‬ ‫ک ‌ه له باره‌ی فه‌لسه‌فه‌‌وه به بیرو بۆچوونی‬ ‫یه‌کتر ناكۆك ب��وون‪ .‬رێبازێكیان پێیان وا‬ ‫بووه‪ ،‬که فەلسەفە هیچ ناكۆكییەكی لەگەڵ‬ ‫ئایینەكەیاندا نییه‌و گ��ون��ج��اوە‪ .‬جولیانی‬ ‫نازاریتۆ رابەرایەتیی ئەم رێبازەی كردووه‌‪.‬‬ ‫ئەوه‌ی‌تریان پێیان وا بووه ئایین‌و فەلسەفە‬ ‫دوو ش��ت��ی ل���ە ی��ەك��ت��ر ج����ی����اوازن‌و هیچ‬ ‫تەبایییەكیان لەگەڵ ئایینەكەیاندا نییە‪ .‬بە‬ ‫بیانووی ئ��ەوەی گوایە فەلسەفەی یۆنان‬ ‫گومڕایەو ئایینی مەسیحی بۆ ئەوە هاتووە‬ ‫ئەو راستییانە نیشانی مرۆڤ بدات‪ ،‬ک ‌ه خودا‬ ‫بۆی ن��اردوون‪( .‬تریتولیان)(‪ )27‬رابەرایەتیی‬ ‫(‪)28‬‬ ‫ئەم رێبازەی كردووه‌‪.‬‬ ‫ب��ە تێپەڕینی ك���ات وا دەرك����ەوت����ووه‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رێبازی دووەم بۆ م��اوەی چەندین سەدە‬ ‫ب�� ‌ه س��ەرك��ەوت��وو‌ی��ی خ��ۆی��ان س��ەپ��ان��دووە‪.‬‬ ‫باوكانی کنیسه بە بیانووی ئایینەكەیان ل ‌ه‬ ‫سه‌رەتای جێگیربوونی ئایینەكە‪ ،‬واته ئایینی‬ ‫مه‌سیحی‪ ،‬لە هەواری تازەدا پێویستیان بە‬ ‫پشتراستكردنەوەو داكۆكیكردن ب��وو ‌ه بۆ‬ ‫ئ��ەوەی بە بەڵگەی لۆجیكی وەاڵم��ی ئەوانە‬ ‫بدەنەوە‪ ،‬ک ‌ه گومانیان لە راستی‌و دروستی‬ ‫ئایینەك ‌ه ه��ه‌ب��ووه‪ .‬ئ��ەو چەند دەس��ت��ەواژە‬ ‫فەلسەفی‌و لۆجیكییەش‪ ،‬که بە پوختی لە‬ ‫فەلسەفەی (سانت ئۆگستین)ه‌وه وەرگیراون‌‪،‬‬

‫باوانی کنیسه لە قۆناغەكانی دوای ئۆگستن‌دا‬ ‫(‪)29‬‬ ‫گەیاندوویانە‪.‬‬ ‫(‪)30‬‬ ‫س��ان��ت ئ��ۆگ��س��ت��ی��ن ل��ەم ب����وارەدا ئەسپی‬ ‫خۆی ت��اوداوەو بوو ‌ه بە پێشەواو رابەری‬ ‫فەلسەفەی مەسیحی‪ .‬رێچكەو رێبازەكەی‬ ‫زی��ات��ر ل��ە د ‌ه س��ەدە ب��وون ب��ە دەس��ت��وور‌و‬ ‫یاسای كۆمەاڵیەتی‌و ئەخالقی‪ ،‬ئیماندارە‬ ‫مەسیحییەكان دەستڕەنگینانە فەلسەفەیان‬ ‫ب���ه ره‌ن��گ��ێ��ک��ی ئ��اای��ن��ی ب���ۆی���اغ ک�����ردووه‌و‬ ‫خستوویانه‌ته نێو كۆڕی مەسیحییەوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫لە چوارچێوەی بیرێكی تەسك‌و ناڕۆشندا‪.‬‬ ‫سانت ئۆگستین لە ساڵی ‪386‬زدا دەستی‬ ‫ك����ردووە ب��ە خ��وێ��ن��دن��ەوەی بەرهەمەكانی‬ ‫ئەفالتون‌و بەرهەمی قوتابخانەی ئەفالتونزمی‬ ‫نوێ‪ ،‬ک ‌ه ئەفڵۆتین(‪ )31‬رابەرایەتیی كردووه‪‌.‬‬ ‫ئه‌وجا كەوتە ژێر كاریگەرییانه‌وه‪ )32(.‬بە هۆی‬ ‫ئەوه‌شەوە بەرهەمەكانیی ئۆگستین تێكەڵ بە‬ ‫بیرو باوەڕی ئایینی مه‌سیحی كراون‪ .‬ئیدی‬ ‫وەك بابەتێكی فەلسەفیی رووت مامەڵەی‬ ‫لەگەڵدا نەكراوە‪ ،‬بەڵكو ئاوێتەی یه‌زدانناسی‬ ‫كراوە‪ .‬هەندێك لە مێژوونووسان گوتوویانه‌‪:‬‬ ‫ئۆگستین بووه بە الیەنگری ئەفڵۆتین‌و له‬ ‫به‌ر کایگه‌ریی بەرهەمەكانی ئه‌‌ودا بووه بە‬ ‫مەسیحی‪ .‬ئەو بابەتانەی‪ ،‬که ئەفڵۆتین لە‬ ‫ب��ارەی دنیابینییە‌وه قسەی تیادا ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫بوون به بنەمای ئایینی مەسیحی بە گشتی‌و‬ ‫یه‌زدانناسیی ئایینزای كاثولیكی به تایبه‌تی‪،‬‬ ‫ک��ه ل�� ‌ه س��ه‌رەت��ا‌و ن��ێ��وەڕاس��ت��ی س��ەدەك��ان��ی‬ ‫نێوەڕاستدا پێكهاتووە‪.‬‬ ‫ئەفڵۆتین كەوتۆتە ژێر كاریگەریی دۆخی‬ ‫(‪)33‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪260‬‬

‫ئ���ەو ك���ات���ەی (رۆم�������ا)وه‌‪ .‬م�����اوەی ژی��ان��ی‬ ‫هاوتەریبە لەگەڵ ماوە كارەسات ئامێزه‌که‌ی‬ ‫رۆم���ا‪ ،‬ك��ە م���اوەی ب��ە ت��ااڵن��ب��ردن��ی تەختی‬ ‫رۆم���ا ب����ووه‌‪ .‬س��وپ��ا ن��ەی��ت��وان��ی��وه‌ ب��ەرگ��ری‬ ‫ل��ە س���ن���وورەك���ان ب��ك��ات‪ .‬ئ��ەم��ەش رێ��گ��ای‬ ‫ب��ۆ ه��ێ��رش‌و پ��ەالم��اری (ج��ێ��رم��ان)ەك��ان لە‬ ‫باكوور‌و ئێرانییەكان لە رۆژهەاڵت كردووه‪.‬‬ ‫جەنگ‌و نەخۆشی سێیەكی دانیشتووانیان‬ ‫لە نێو بردووه‪ .‬ئابووری واڵت داڕماووه بە‬ ‫هۆی كەمبوونەوەی بەرهەم‌و زیادكردنی‬ ‫باجەكانه‌وه‌‪ .‬بە بۆچوونی ئەفڵۆتین هه‌ردوو‬ ‫ئایینی م��ەس��ی��ح��ی‌و ئایینی ج��ول��ەك��ە هیچ‬ ‫ئومێدێكیان بۆ ژی��ان تێدا ب��ەدی ن�� ‌هک��راوه‪.‬‬ ‫تەنیا دنیاكەی‌ترە‪ ،‬ک ‌ه بتوانێت دڵی پێ خۆش‬ ‫بكەیت‪ .‬هەر چەندە پاش مردنی ئەفڵۆتین‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ردەم��ی (دق��ل��دی��ان��ۆس)دا ئاسایش تا‬ ‫رادەیەك گەڕاوه‌ته‌وە‪ )34(.‬ئەم دۆخە نالەبارە له‬ ‫بۆچوونه‌کانیدا رەنگیانداوه‌ته‌وه‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫كاتە بابەتی رۆژانە بوونه‌ته كانگای فەلسەفە‪.‬‬ ‫لەو دۆخەشدا مژدەبەرانی مەسیحی خەریكی‬ ‫راوكردنی خەڵك ب��وون‌و دڵی بێنەوایانیان‬ ‫داوەت��ەوە بە ژیانی بەختەوەریی ئەو دنیا‪.‬‬ ‫ئەفڵۆتین لە فەلسەفەكەیدا سۆفییانە بیرو‬ ‫باوەڕەكانی خستووه‌ت ‌ه سەر پەڕاو پێی وا‬ ‫بووه‪ ،‬که خودا نەمرەو هەتاهەتایییە‪ .‬ناكرێت‬ ‫بە هیچ جۆرە بۆچوونێك وێنای بۆ بكرێت‪.‬‬ ‫خودا بە خواستی خۆی جیهانی داهێناوە‪.‬‬ ‫مرۆڤ لە رێگا‌ی پشتكردنە جیهانی ماددەو ‌ه‬ ‫دەتوانێت سەرنجی ئەوپەڕی یەكتایی خودا‬ ‫ب���دات‪ .‬ئه‌فڵۆتین ل��ە ف��ەل��س��ەف��ەك��ەی��دا هانی‬

‫مرۆڤی داو ‌ه دوور بكەونەوە لە هیچی‌و بێ‬ ‫بایەخی جیهانی ماددە‌و تاریكی‪ )35(.‬هەروەها‬ ‫ب��ڕوای ب��ەوە هەیە‪ ،‬ک ‌ه دوو جیهان بوونی‬ ‫ه��ەی��ە جیهانی س����ەرووی س��روش��ت‪ .‬وات��ا‬ ‫ئ��ەو شتانەی لە ت��وان��ای تێگەیشتنی عەقڵ‬ ‫ب����ەدەرن‌و م���رۆڤ ل�� ‌ه س��ه‌ری��ەت��ی ب��ڕوای��ان‬ ‫پێ بهێنێت‪ .‬ئەوەی‌تریان جیهانی ماددەیه‌‪،‬‬ ‫جیهانی ی��ەك��ەم روون���اك���ی‌و چاكەكارییە‪.‬‬ ‫جیهانی دووەم تاریكی‌و بەدكارییە‪ ،‬ک ‌ه ژیانی‬ ‫دنیاییە‪ ،‬لە بیرو بۆچوونەكانیدا بە ئاشكرا‬ ‫سیستمی كۆیالیەتیی بەرجەستە كردووه‌‌و‬ ‫هەر هەوڵ‌و كۆششكردنێك بۆ زانینی شتێك‪،‬‬ ‫دەبێت مەبەست لێی رازیكردنی خودا بێت‪،‬‬ ‫(‪)36‬‬ ‫نەك شتێك به‌ پێچەوانەی ئەوه‌وە‪.‬‬ ‫لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت‪ ،‬ک ‌ه فەلسەفەكەی‬ ‫تەواو گونجاوو تەبایە لەگەڵ بنەما ئایینی‌و‬ ‫ب��اوەڕەك��ان��ی م��ەس��ی��ح��ی��ەت‪ .‬ب��ۆی��ە شتێكی‬ ‫س��روش��ت��ی��ی��ە‪ ،‬ک�� ‌ه ت��ێ��ك��ەڵ ب��ە ه��اوك��ێ��ش��ەی‬ ‫ئایینی كرابێت‌و كرابێتە پەیڕەو‌و دوای بە‬ ‫بەرداكردنی بەرگی ئایینی لە الیەن سانت‬ ‫ئۆگستین‌ەو‪ .‬لە الیەن ئ��ەوەوە براوەتە نێو‬ ‫كۆڕی مەسیحییەوه‌‪ .‬لەوانەیە بۆ لێكچوونی‬ ‫ب����ارو دۆخ���ی���ان ب��گ��ەڕێ��ت��ەوە‪ .‬ئ��ه‌‌گ��ەرچ��ی‬ ‫ئ��ەوان مەبەستی ج��ی��اوازی��ان لە گەیاندنی‬ ‫بۆچوونه‌کانیاندا هه‌بووه‪ .‬ئەگەر ئەفڵۆتین بۆ‬ ‫پڕكردنەوەی بۆشایی رۆحی خەڵكی هەژارو‬ ‫برسی ئ��ەو فەلسەفەیەی داڕشتبێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئۆگستین بۆ دەستگرتن بە ئایین‌و پاراستنیدا‬ ‫بەكاریهێناوە‪.‬‬ ‫ئۆگستین ل��ە خەرمانی بیرو ب��اوەڕەك��ان��ی‬

‫‪261‬‬

‫ئ��ەف��ڵ��ۆت��ی��ن دەس��ت��ەب��ژێ��ری��ی��ەك��ی ك����ردووه‌‌و‬ ‫ب��اوەڕە گونجاوەكان‌و كڕۆكی فەلسەفەی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و رام���ی���اری ل��ێ داڕش���ت���ووه؛‬ ‫ئه‌وجا هەوڵی نەداوە گرفتێكی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئابووری چارە بكات‪ ،‬بەڵكو وەک كەسێكی‬ ‫ئایینی مامەڵەی ك��ردووە؛ ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای‬ ‫(خۆشەویستیی بۆ خودا) فەلسەفەكەی خۆی‬ ‫داڕشتووه‌‌‪ .‬ئه‌وجا بنەمای جومگەكانی ژیانی‬ ‫لێ پێكهێناوه‌‪ .‬هەر وەك چۆن لە فەلسەفەی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا ئۆگستین جەختی ل ‌ه سه‌ر ئەوە‬ ‫کردۆته‌وه‪ ،‬ک ‌ه خۆشەویستی خودا تاكەكان‬ ‫بە یەكەوە ك��ۆدەك��ات��ەوە‌و كۆمەڵگا لەوێوە‬ ‫س��ەرچ��اوە دەگ��رێ��ت‪ .‬ب��ە ه��ۆی یەكبوونی‬ ‫وی��س��ت‌و ئ��ارەزووەك��ان��ی��ان��ه‌وه‌ ی��ەك��ڕی��زی‬ ‫دێتە ئ���اراوه‌‪ .‬گەیشتن ب��ە ب��ەخ��ت��ەوەری بە‬ ‫الی ئ����ەوەوە م��ۆرك��ێ��ك��ی پ��وخ��ت��ەی رۆح��ی‬ ‫هەیە‌و ئەم تێڕامانە نەفس ئاڕاستە دەكات‪.‬‬ ‫بەختەوەری لە فەلسەفەی ئۆگستن‌دا لەم‬ ‫دن��ی��ای��ەدا ب��ەدەس��ت ن��ای��ەت‪ ،‬خۆشه‌ویستیی‬ ‫خودا‪ ،‬ک ‌ه زیاتر پەیوەستە بە الیەنی روحی‌و‬ ‫(‪)37‬‬ ‫دوور راوەستاوە لە هزرو كاری بیری‪،‬‬ ‫یاسایەكی هەمیشەی هەیە كۆمەڵگا بەڕێوە‬ ‫دەبات‪ ،‬که ئەویش ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه خودا مرۆڤی‬ ‫دروس��ت��ك��ردووە‌و چ��اودێ��ری دەك���ات‪ .‬خودا‬ ‫بە پێی یاساكەی هەموو شتێكی ملكەچی‬ ‫سیستمێك ك��ردووە؛ نەفسی ملكەچی رۆح‬ ‫كردووە‪ ،‬بچووكی ملكەچی گەورە کردووه‪،‬‬ ‫گەورەشی ملكەچی بااڵتر لە خۆی کردووه‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بە پێی ئەم سیستمە بێت‪ ،‬دیاره خودا‬ ‫مرۆڤی كۆیلە ک���ردووه‪ .‬وای لێکردووه ی‬

‫خودا ملكەچی دەرەبەگ بیت‌و ژیانی دنیایی‬ ‫قوربانی ژیانی ئەو دنیا بكات‪ ،‬چونكە رۆح‬ ‫نەمرە‌و هەتا هەتاییە‪ ،‬بۆیە پێویستە بە ئاكار‬ ‫باشیی (فەزیلەت) شوێنێكی لە بەهەشتدا بۆ‬ ‫دابین بكات‪.‬‬ ‫ئۆگستین بۆ داڕشتنی فەلسەفەی ئەخالقی‬ ‫تیۆری ئەفالتونی قبوڵ ك���ردووه‌‪ .‬ئاکاری‬ ‫باشه‌ی کردووه به چوار به‌شه‌وه‪:‬‬ ‫‪1‬ــ دانایی‬ ‫‪2‬ــ ئازایی‌و بوێری‬ ‫‪3‬ــ پاكیزەیی‌و داوێن پاكی‬ ‫‪4‬ــ دادپەروەری‬ ‫ئۆگستین ئه‌م چ��وار ئاکار ‌ه باشه‌ی تێكەڵ‬ ‫ب ‌ه ئایینه‌ک ‌ه ک��ردووه‌‪ ،‬چونكە پێی وا بوو ‌ه‬ ‫بێ ئایین ئەوانە نایەنە دی‪ .‬ل ‌ه س��ه‌رووی‬ ‫هەمووشیانەوە ویست‌و بەخششی خودا‪.‬‬ ‫ل�������ه رووی ب������ی������ر‌و ف����ەل����س����ەف����ەی‬ ‫رامیارییه‌وه‪،‬ئۆگستین زان��ی��اری��ی گ��ەورەو‬ ‫هەستپێكراوی خستۆتە روو‪ ،‬به تایبه‌ت له‬ ‫کتێبه‌که‌یدا‪ ،‬که به ناونیشانی (شاری خودا)‌یه‪،‬‬ ‫ک ‌ه تیایدا تێکڕای شارو مرۆڤایەتیی کردووه‬ ‫به دو بەشه‌وه‌‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬شاری خودایین‪ :‬ک ‌ه شاری ئارامی‌و‬ ‫خ��ۆش��گ��وزەران��ی��ی��ە‪ ،‬شوێنی ب���اوەڕداران���ه‌‪،‬‬ ‫شاری شوێنكەوتەی مەسیح‌و مەسیح خۆی‬ ‫دروستیكردووە‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬شاری زەمینی‪ :‬شوێنگەی دەسەاڵتە‬ ‫سیاسییەكانە‪ ،‬شاری خراپەكاری‌و شەیتان‌و‬ ‫ب��ێ��ب��اوەڕان��ە‪ ،‬ش��اری خ��راپ��ەك��اری‌و ل��ە ژێر‬ ‫(‪)38‬‬ ‫فەرمانڕەوای فریشتەی شەڕانگێزدایە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪262‬‬

‫ده‌‌سه‌اڵتی کنیسه‌و بااڵدەستی بە سەر‬ ‫الیەنەكانی ژیاندا‬ ‫ده‌سه‌اڵتی کنیسه رێكخستنێكی ئایینی تایبەت‬ ‫بووە‪ ،‬که لە یەكەم رۆژەكانی مەسیحیەتدا‬ ‫سەریهەڵداوە‪ .‬سه‌ره‌تای مێژووی بنیادنانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی كنیسە(‪ )39‬ئاشکرا نییە؛ لە بارەی‬ ‫دام���ەزران���دن���ی���ی���ەوە ه��ی��چ دەس��ت��ن��ووس��ێ��ك‬ ‫لەبەردەستدا نییه‌‪ ،‬تەنیا ئاماژەیەك نەبێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫لە ئینجیلی (مەتی)‌دا هاتووە‪ ،‬که ده‌ڵێت‪ :‬عیسا‬ ‫بە (پوتڕوس)ی گوتووە‪ :‬ــ من هەروەها بە‬ ‫تۆ دەڵێم ئه‌ی پوتڕوس‪ ،‬که کنیسه‌ی من ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ئەم تاشە بەردە دابمەزرێنە‪ .‬دەرگای‬ ‫دۆزەخ نایگاتێ‌و كلیلەكانی دنیای ئاسمانت‬ ‫(‪)40‬‬ ‫دەدەمێ‪.‬‬ ‫کنیسه سەرەتا زۆر بە سادەیی‌و بێ هیچ رێ‌و‬ ‫ره‌سمێكی دیاریكراوو رێكخستنێكی ئاڵۆز‌و‬ ‫ئەرك‌و كارێك دەستیپێكردووه‌‪ ،‬هەر كۆمەڵە‬ ‫ئیماندارێك کنیسه‌‌یه‌کیان بۆ خۆیان هەبووه‌‪.‬‬ ‫كۆمەڵێك ل��ە ب����ڕواداران ل��ە ماڵی تایبەتدا‬ ‫کۆبوونه‌ته‌وه‪ .‬ئه‌و مااڵن ‌ه ناسرابوون بە ماڵی‬ ‫پەرستش‪ .‬پیاوە بە ئەزموونەكان رێنمایی‬ ‫بڕوادارانیان ك��ردووه‌‪ .‬دواتر سەرۆكێك بۆ‬ ‫كۆمەڵێک ل ‌ه ب��ڕواداران دان��را‌وه‌‪ ،‬که هە‌موو‬ ‫ی بۆ خزمەتكردنی کنیسه ته‌رخان‬ ‫كاتی خۆ ‌‬ ‫ک���ردووه‌‪ .‬ب��ه یەكە بەڕێوەبەرایەتییەكەی‬ ‫(‪)41‬‬ ‫کنیسه‌ش گوتراوه‌ ده‌یدی ره‌به‌نی‪.‬‬ ‫کۆنستانتین كاتێك دانی بە ئایینی مەسیحدا‬

‫ن��اوه‪ ،‬دەستكەوتی لە باجی ش��ارەوان��ی به‬ ‫کنیسه به‌خشیوه‪ .‬چەند پ��ارچ��ە موڵكێكی‬

‫ئیمپڕاتۆریشی پێداون‌‪ .‬دان��ی بە دادوەری��ی‬ ‫ق��ه‌ش��ه‌ک��ان��دا ن���اوه‌و به‌شێک ل��ه ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫حوكمەكانیشی داون��ه‌ت��ێ‌و كەسیش بۆی‬ ‫نەبوو ‌ه رەتی بكاتەوە‪ .‬دوای دانپێدانانەكە‬ ‫خەڵكی پۆل پۆل چوونه‌ته نێو ریزی ئایینه‬ ‫تازە‌که‌وه‌‪ .‬کنیسه له سه‌ر ئه‌و زه‌ویییانه‌‌دا‬ ‫بنیادنرا‌وه‪ ،‬که ده‌ستیان ک��ه‌وت��ووه‌‪ .‬ئه‌وجا‬ ‫(‪)42‬‬ ‫ناوی ئەوقافی سانت پوتڕوس‌ی لێنراوه‌‪.‬‬ ‫کنیسه به هۆی ئه‌وه‌ی گرفتی پارچ ‌ه پارچه‌یی‬ ‫تێکه‌وتووه‪ ،‬بۆ چارەسەركردنی هەڵساوه‬ ‫ب��ە رێكخستنی دەس���ەاڵت���ه ئایینیه‌که‌ی‌و‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی‪ .‬هەر كۆمەڵێك لە هەر الیەك‬ ‫راستبوونه‌ته‌وه‪ ،‬خاوەندارییان بۆ ئایینه‌که‬ ‫دان����اوه‌‌و داوای راب��ەرای��ەت��ی��ی��ان ك���ردووه‌‪.‬‬ ‫بۆیە کنیسه بۆ پاراستنی دەسەاڵتەكەی‌و‬ ‫خ��ۆپ��اراس��ت��ن ل��ە پ��ەرت��ەوازەی��ی‪ ،‬هەنگاوی‬ ‫تەواوی نا بۆ رێكخستنەوەی دەسەاڵتەكەی‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە پ��ی��اوان��ی کنیسه دەس��ت��ی��ان��ك��ردوو ‌ه‬ ‫ب��ە رێكخستنی ك��اروب��ارەك��ان��ی��ان‪ .‬ب��ۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش یاسایه‌کی گشتییان داناوه‌‪ ،‬ک ‌ه لە‬ ‫(‪)43‬‬ ‫په‌ڕتووکی پیرۆزه هەڵیانجاندووه‪.‬‬ ‫کنیسه‌کان ل ‌ه سه‌رەتادا هه‌موو پێکه‌وه یەك‬ ‫پێگەیان هەبووە‪ ،‬بەاڵم دواتر کنیسه‌ی رۆما‬ ‫بە هۆی ئ��ەوەی له پایتەختی ئیمپڕاتۆریی‬ ‫(رۆم)دا بووه‪ ،‬پلەی یەكەمی وەرگرتووه‪ ،‬بە‬ ‫دروشم‌و دەقە‌کانی په‌ڕتووکی پیرۆز پێگەی‬ ‫خۆی بەهێزكردووه‌‪ .‬تا وای لێهاتوو ‌ه بوو ‌ه‬ ‫ناوی لێ نراوه کنیسه‌ی دایک‪ ،‬ک ‌ه پوتڕوس‬ ‫دروستی كردووە‌‪ .‬پاشان گه‌وره‌ی قه‌شه‌‌کانی‬ ‫ش��اری رۆم��ا نازناوی پاپای وەرگ��رت��ووه‌‌و‬

‫‪263‬‬

‫بوو ‌ه بە جێنشینی شەرعیی پوتڕوس‪.‬‬ ‫پاش ئاوه‌ژووبوونه‌وه‌ی بارو دۆخ له ساڵێ‬ ‫‪476‬دا‪ ،‬که ئیمپڕاتۆریی رۆمانی رووخاوه‪،‬‬ ‫واڵتی رۆماو ده‌سه‌اڵتی کنیسه‌ی کاتۆلیکی‬ ‫که‌وتۆته ژێر ده‌سه‌اڵتی (جێرمان)ه‌کانه‌وه‪.‬‬ ‫ئیمپڕاتۆری رۆم��اش خۆی داوه‌ت��ه ده‌ستی‬ ‫(ج��ێ��رن��م��ان) ‌هک��ان‪ .‬ل��ه ئه‌نجامدا دەس��ەاڵت��ی‬ ‫كاتیی بەڕێوەبردن لە شارەكاندا نەماوه‌و‬ ‫ه���ەژاری ب�ڵاوب��ۆت��ه‌وە‪ .‬ئیدی کنیسه دەس‬ ‫داوه‌ته یارمەتیدانی خەڵك‌‪ .‬لەو رێگایەشەوە‬ ‫دەس��ت��ی ل��ە ك���اروب���اری خەڵكی وەرداوه‌‪.‬‬ ‫لە رێ��ی رێنماییە‌وه ژیانی خەڵكیان ئ��ارام‬ ‫دەكردۆته‌وه‌و قسەكانیان وەك چاوبەستییه‌ك‬ ‫بووه‌‪ ،‬که خەڵكیان رازی كردوو ‌ه بە دۆخە‬ ‫نالەبارەكەو دڵخۆشیان كردوون بە مژده‌ی‬ ‫(‪)45‬‬ ‫ژیانی ئایینده‌یان‪.‬‬ ‫كار‌و چاالكیی ئابووری لە الیەن کنیسه‌وه‬ ‫ل��ە رێ��گ��ای ح���ەاڵڵ‌و حەرامكراوەكانییەوە‬ ‫چاودێری ك��راوه‌‪ .‬کنیسه بۆ بەرژەوەندیی‬ ‫دەرەب��ەگ��ەك��ان هانی خەڵكی داو ‌ه تەنیا بە‬ ‫ك���اری ئ��ەو دن��ی��او ‌ه خ��ەری��ك ب��ب��ن‪ .‬ب��ەوەی‬ ‫ه��ەژاران لە خۆشەویستانی خودان‪ .‬کنیسه‬ ‫ل��ە رێ��گ��ای ب��اج��ی ج���ۆرب���ەج���ۆرە‌و ‌ه خ��ۆی‬ ‫دەوڵەمەند ک��ردووه‪ .‬بە تایبەتی له رێگای‬ ‫پسولەی لێبورده‌ییه‌وه‪ ،‬که گوتوویه‌تی له‬ ‫الیه‌ن خواوه نێردراوه‪ .‬هه‌روه‌ها له رێگای‬ ‫باجی بەروبوومی كشتوكاڵیی جوتیارانه‌وه‪.‬‬ ‫سەرباری ئەوەی کنیسه بۆ خۆی‪ ،‬خۆی لە‬ ‫هە‌ر جۆرە باجێك بەخشیوه‪ )46(.‬له‌مه‌وه وردە‬ ‫وردە دەسەاڵتی بە سەر هه‌موو الیەنەكانی‬ ‫(‪)44‬‬

‫كۆمەڵگای مەسیحیدا سەپاندووه‌‪ .‬دواتریش‬ ‫پ��ێ ب��ە پ��ێ ب����ەرەو ده‌زگ����ای پ�����ەروەردە‌و‬ ‫خوێندنیش پەلی هاویشتووه‌‪.‬‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی ره‌هه‌ندی زانستی لە الیەن‬ ‫كنیسەوە‬ ‫کنیسه دوای ئ����ەوەی دەس���ەاڵت���ی خ��ۆی‬ ‫سەپاندووه‪ ،‬بووه بە دەوڵەتێكی ئایینیی پاڵ‬ ‫دەوڵەتێكی دنیایی‪ .‬ئیتر دەستی بە سەر‬ ‫ب��واری زانستی‌و نێوەندە فێركارییەكاندا‬ ‫گرتووه‪ .‬ئەوەی یارمەتیدەری کنیسه بووه‪،‬‬ ‫لە رووی زانستییه‌وه‪ ،‬زمانی التینی بووه‌‪،‬‬ ‫چونكە ئ��ەو زم��ان��ە زم��ان��ی ف��ەرم��ی ئایینی‬ ‫مەسیحی ب��ووه‌‪ .‬لەو كاتەدا سەرچاوەكانی‬ ‫زانست‌و زانیاریی پاشماوەی رۆمانی كۆن‬ ‫بوون لە یاساو كتێب‌و ئەدەب‌و الیەنەكانی‌تر‪،‬‬ ‫بابەتە رۆمانییەكان بەوە بەناوبانگ بوون‪،‬‬ ‫ک ‌ه تام‌و چێژی دنیای به سه‌ریاندا زاڵ بووه‪.‬‬ ‫بۆیە کنیسه ئەو جۆره بابەتانەی بە بیانوی‬ ‫بەرهەمی بێباوەڕه‌کانە قەدەغەكردووه‌‪ .‬تەنیا‬ ‫سەرچاوە‌ی ئایینی نه‌بێت‪ ،‬که به رێنمایی‬ ‫باوکانی کنیسه پ��ه‌ڕت��ووک��ی پ��ی��رۆز ب��ووه‪،‬‬ ‫که‌ڵکی لێ وه‌رگیراوه‪ .‬ئەو سه‌رده‌مه ئەوروپا‬ ‫زمانێكی نێونەتەوەیی هەبووه‌‪ .‬ئەوروپای‬ ‫رۆژئاوا لە كۆمەڵێك گەل‌و نەتەوە پێكهاتوون‌‪،‬‬ ‫(‪)47‬‬ ‫که خاوەنی كلتوورو زمانی جیاوازبوون‪.‬‬ ‫دوای ئ��ەوەی كڵیسا هەڵوێستی وەرگ��رت‬ ‫بەرانبەر بابەتە زانستییەكان‪ ،‬چاودێری خستە‬ ‫س��ەری��ان‌و رایگەیاند‪ :‬ه��ەر سەرچاوەیەك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪264‬‬

‫ل ‌ه سه‌رچاوەكانی زانست دەربچێت دەبێت‬ ‫ل��ە ژێ��ر چ��اودێ��ری كڵێسادا ب��ێ��ت‪ .‬ب��ۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش ئەنجومەنێكیان دامەزراند‪ ،‬ک ‌ه لە‬ ‫قەدیسەكان پێكهاتبوو‪ ،‬ئەگەر كەسێك شتێكی‬ ‫باڵوبكردایەوە‪ ،‬یان شتێكی شیبکردایه‌تەوە‬ ‫دەب���ووای���ە رەزام���ەن���دی���ی ئ���ەم ئەنجومەنە‬ ‫(‪)48‬‬ ‫بەدەست بهێنێت‪.‬‬ ‫لە بارەی زانستی كیمیاوە مەسیحییەكان لە‬ ‫بنەڕەتدا فكرەی كیمیایان لە یۆنانییەكانه‌و ‌ه‬ ‫وەرگ��رت��ووە‪ ،‬كە تیایدا ه��ات��ووە م��اددەی��ەك‬ ‫ه��ەی��ە ل���ە ئ����ەزەل����دا م���اددەك���ان���ی‌ت���ری لێ‬ ‫جیابوونەتەوە‪ .‬مادام دەكرێت لە سروشتدا‬ ‫م��اددەك��ان ب��ەری��ەك��ب��ك��ەون‌و لێكجیاببنەوە‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها بتوانرێت ئاسن‌و مس بكرێنە زێڕ‪،‬‬ ‫واتە لە تێكەڵەی ماددەكان ماددەیەكی‌ترمان‬ ‫دەس��ت��ده‌ك��ەوێ��ت‪ .‬ئ��ەم ب��ی��رۆك��ەی��ە ل��ە الی��ەن‬ ‫(ب����ۆڵ����وزی م��ی��س��ری) دان�������راو ‌ه ب���ە ن���اوی‬ ‫(تایبەتمەندی ب��ۆی��اغ)‪ .‬لە قۆناغی یەكەمدا‬ ‫مەسیحییەكان ئەمەیان بە ق��ێ��زەون سەیر‬ ‫ك����ردووه‌‪ ،‬ب���ەاڵم دوات���ر تێكەڵەیەكیان لێ‬ ‫دروس��ت��ك��ردوو ‌ه لەگەڵ ئەستێرەناسی‌و بە‬ ‫(‪)49‬‬ ‫شێوەیەك نیشانیاندا‪ ،‬که‌ زانستە‪.‬‬ ‫ئەو زانیارییانەی كڵێسا دانی پێدانابوون‌و‬ ‫رەزامەند بوو ل ‌ه سه‌ریان جێگیر بوو‪ ،‬بۆ هیچ‬ ‫كەسێك نەبوو ‌ه زیادە بخاتە سەریان بۆ ئەم‬ ‫مەبەستە كڵێسا دەستیكردوو ‌ه بە هەڵمەتێكی‬ ‫بەهێز ل ‌ه سه‌ر هەندێك لەوانەی زانیارییان‬ ‫ل��ە ب��ارەی��ەوە دەزان����ی‪ ،‬ك��ە لینیوس یەكێك‬ ‫ب��وو ل��ەوان��ەی‪ ،‬ک ‌ه لە ب��ارەی سووربوونی‬ ‫ئاوەوە شیكردنەوەی پیاوانی ئایینی‪ ،‬ک ‌ه بە‬

‫ئه‌مەیانزانی دژی وەستانەوە‌و تۆمەتباریان‬ ‫كرد بەوەی‪ ،‬ک ‌ه دژی دیاردەكانی خودایە‌و‬ ‫ناچاریانكرد لە بیروباوەڕەكەی پەشیمان‬ ‫(‪)50‬‬ ‫ببێتەوە‪.‬‬ ‫لە بارەی زانستی پزیشكییەوە ئەم زانستە‬ ‫وەك زانستێكی سادەو ساكار سەیركراوه‌‪،‬‬ ‫ب��ەش��ێ��ك ل���ە ره‌ب���ه‌ن���ەك���ان ك���ردووی���ان��� ‌ه بە‬ ‫رێگایەكی ئ��اس��ان‪ ،‬تێكەڵە ل��ەگ��ەڵ نوشتەو‬ ‫ج������ادو‪ ،‬ك��ڵ��ی��س��ا دەس��ت��ی��گ��رت��ب��وو ب��ەس��ەر‬ ‫چ��ارەس��ەری نەخۆشییەكان‌و دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫رێگەچارە بە شێوازێكی ناشرین‌و دڕندانە‌و‬ ‫دوورخستنەوەی نەخۆشەكان لە خەڵك‪ .‬بە‬ ‫تایبەت گڕوێی‪ ،‬كۆمەڵێك لە قەدیسەكان لە‬ ‫كڵێسای جیاواز لە حەوشەی كڵێسا نەخۆش‬ ‫دەخرایە چاڵێك‪ ،‬كاهینەكان سێ چنگ خۆڵیان‬ ‫ك��ردوو ‌ه بەسەریدا‪ .‬دواتر دوورخراوه‌ته‌وە‬ ‫ب��ۆ شوێنێكی ت��ای��ب��ەت‪ ،‬زی��ات��ر گ��رن��گ��ی بە‬ ‫الیەنی رۆح��ی نەخۆش دراوە‪ ،‬كەرەستەو‬ ‫پێداویستییە پزیشكی سەرەتایی‌و دوور لە‬ ‫بەكارهێنانی بەهرەی عەقڵ بووە‪.‬‬ ‫زانستی جوگرافیاش بە هەمان شێوە كڵێسا‬ ‫دەستی بەسەردا گرتبوو‪ .‬یەكێك لە ره‌به‌نەكان‬ ‫(ئەندیكوبلیوستیس) سیستمێكی تەواوی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر گ��ەردوون داڕش��ت‌و سەركەوتوو بوو‬ ‫لە بەدەستهێنانی رەزامەندیی پیاوانی ئایینی‪.‬‬ ‫ئەندیكوبلیوستیس وتوویەتی‪ :‬زەوی بریتییە‬ ‫ل��ە موعینێكی ف����ره‌وان‌و ه���ەرچ���واردەوری‬ ‫دەریایە‪ ،‬هەر ب��ەوەش نەوەستاوە روپێوی‬ ‫زەوی��ش��ی دی���اری���ك���ردووه‌‪ .‬درێ����ژی زەوی‬

‫‪265‬‬

‫هێندەی ‪ 400‬رۆژ گەشتە‌و پانیەكەشی ‪200‬‬ ‫رۆژ گەشتە‪.‬‬ ‫س���ەب���ارەت ب���ە گ��ەردوون��ن��اس��ی��ی��ش ئ���ەوە‬ ‫بەسترابۆوە ب��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه لە كتابی پیرۆزدا‬ ‫هاتبووه‌‪ ،‬ئەو شتانەی‪ ،‬ک ‌ه لە گەردووندان‬ ‫لە ن��ەب��وون��ەوە هاتوونەتە ب��وون‪ .‬خ��ودا لە‬ ‫م��اوەی ‪ 6‬رۆژدا ئاسمان‌و زەوی‌و شاخ‌و‬ ‫دەشت‌و رووباری دروستكردووە‪ ،‬لە رۆژی‬ ‫شەشەمدا‪ ،‬هەر شتێك بەدەر لەمانە بووترێت‬ ‫گومڕاییە‌و لە رێ دەرچوونە‪.‬‬ ‫زانستنی بیركاریش لە سەدەكانی ناوەڕاستدا‬ ‫هەر زۆر دواكەوتوو بووه‌‪ .‬لە بەكارهێنانی‬ ‫بیركاری‌و بە رێگایەكی سەرەتایی ژمارەی‬ ‫رۆمانیان بەكاهێناوە‪ ،‬ژمارەكان لە شێوەی‬ ‫رستە ری��زك��راون‪ ،‬ی��ان لە رێگای كێشانی‬ ‫خ��ەت��ی درێ���ژ ل�� ‌ه س���ه‌ر ل��ەوح��ەك��ان ك��اری‬ ‫ژمێرەییان ك���ردووه‌‪ ،‬ی��ان بە بەكارهێنانی‬ ‫بەرد‌و پارچەی كانزایی بچووك كۆو كەمیان‬ ‫كردووه‌‪ )51(.‬كەواتە لە سەدەكانی ناوەڕاستدا‬ ‫كلێسا بە تەواوی دەستی بە سەر زانست‌و‬ ‫یەكە زاستییەكاندا گرتبوو‌‪ ،‬سەروەری خۆی‬ ‫سەپاندبوو‪.‬‬ ‫دەستگرتنی کنیسە بە سەر پەروەردە‌و‬ ‫ناوەندە فێركارییەكانداو‬ ‫جۆرەكانی قوتابخانە لە سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاستدا‬ ‫ئیمپڕاتۆری رۆمانی پێش دەركەوتنی ئایینی‬ ‫مەسیحی چ��ەن��دی��ن پ��ل��ەو پ��ای��ەی داو ‌ه بە‬

‫مامۆستاكان‪ ،‬تەنانەت لە س��ەدەی یەكەمی‬ ‫زایینی لە خەزێنەی واڵت پ��ارەی تەرخان‬ ‫كردووه‌‪ ،‬بۆ هەندێك لە جۆرەكانی قوتابخانە‪،‬‬ ‫قوتابخانەكان لە ژێر سەرپەرشتیاری گشتیی‬ ‫ناوەنددا ب��وون‌و سەر بە حكومەت بوون‪،‬‬ ‫بەاڵم دوای روخانی ئیمپڕاتۆریەت ئەم دۆخە‬ ‫گۆڕاو دوای ئەوەی كڵێساو پیاوانی ئایینی‬ ‫دەستیان بە سەر ت��ەواوی كایەكانی ژیاندا‬ ‫گ��رت‪ .‬ه��ەرواش ئەسقوفەكان‌و فەرمانبەرە‬ ‫ئایینییەكان هەڵساون بە فێركردنی خەڵك لە‬ ‫كۆڵەكەكانی ئایین‌و ئامادەكردنی قووتابی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئارەزوویان كردوو ‌ه ببێتە پیاوی ئایینی‬ ‫(‪)52‬‬ ‫لە ئەكلیرۆس‌و قەسیس‪.‬‬ ‫پیاوانی ئایینی لە رۆژه���ەاڵت‌و رۆژئ��اوای‬ ‫ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆری��ەت��ەك��ە دەس��ت��ی��ان��ك��ردب��وو بە‬ ‫ب��ڵ�اوك����ردن����ەوەی ف��ێ��رك��اری��ی م��ەس��ی��ح��ی‪،‬‬ ‫قوتابخانەی ت��ازەی��ان دروس��ت��ك��رد تایبەت‬ ‫ب���ەو ك��ەس��ان��ەی ه��ات��ن��ە ن���او ئ��ای��ی��ن��ەك��ەوه‌‪.‬‬ ‫ف��ێ��ری ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی ك��اروب��اری ئایینیان‬ ‫ده‌ك���ردن‪ ،‬ه��ەروەه��ا ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی كڵێسا‪،‬‬ ‫ل��ێ��رەش��ەوە قوتابخانە دونیاییەكان وردە‬ ‫وردە لەناوچوون‌و لە شوێنی ئەواندا چەند‬ ‫قوتابخانەیەكی ئایینی هاتنەئاراوە‪ ،‬ک ‌ه بە‬ ‫گشتی له‌ سه‌ر دوو شێواز بوون ئەوانیش‪:‬‬ ‫یەكەم‬ ‫قوتابخانەی فێركردنی بنەماكانی‬ ‫مەسیحیەت (موژدەبەریی)‬ ‫ئەم جۆرە قوتابخانه‌یە زیاتر لە رۆژئاوای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪266‬‬

‫ئەوروپادا دەركەوت‪ .‬ئەوانەی چوونەت ‌ه ناو‬ ‫ئەم قوتابخانانە ویستوویان ‌ه تێكەڵ بە ئایینی‬ ‫مەسیحی ببن‌و بنەماكانیان نەزانیوه‌‪ ،‬ئەمانە‬ ‫وەك ئەندامی مەسیحی وەرنەگیراون تەنیا‬ ‫دوای ئ��ەوەی شتێك فێركراون لە یاساو‬ ‫پەروەردەی ئەخالقی لەگەڵ میوزیك‪.‬‬ ‫دووەم‬ ‫قوتابخانەی دیالۆگی‬ ‫ئ����ەم ج����ۆرەی����ان زی���ات���ر ل���ە رۆژه����ەاڵت����دا‬ ‫دروستكراون وەك ئەسكەندەرییەو ئاسیای‬ ‫بچووك‪ .‬بەو ناوەوە دەناسران (دیالۆگی)‪،‬‬ ‫چونكە تایبەت ب��وو ب��ەو ك��ەس��ان��ەی ت��ازە‬ ‫ش��وێ��ن��ك��ەوت��ەی مەسیح ب���وون‪ .‬ل��ە رێگای‬ ‫گفتوگۆ‌و پرسیار‌و وەاڵم فێركراون‪ ،‬فێری‬ ‫(‪)53‬‬ ‫زانستی یۆنانی‌و فەلسەفە‌و وتارکراون‪.‬‬ ‫سێیەم‬ ‫قوتابخانەی دەیری‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ب��ڵ�اوب����وون����ەوەی م��ەس��ی��ح��ی��ەت‬ ‫ل���ە ه��ەرێ��م��ەك��ان��ی ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆری رۆم��ان��ی‬ ‫بزووتنەوەیەكی ئایینی سەریهەڵدا‪ .‬ئەویش‬ ‫بزووتنەوەی دەیری بووو‪ ،‬ک ‌ه ژیانی دەیری‬ ‫پشتی ب��ەس��ت��وو ‌ه ب��ە ژی��ان��ی كەنارگیریی‌و‬ ‫تێڕامان‪ .‬سەرەتا لە رۆژه��ەاڵت سەریهەڵدا‬ ‫لە س��ەدەی ‪3‬ی زایینی‌دا‪ ،‬لە س��ەدەی ‪4‬ی‬ ‫زایینی‌دا بە هەوڵی ئەپناسیۆس برایە ناو‬ ‫ئیتاڵیاو ق��ەدی��س (ب��ن��دك��ت) ب�ڵاوی��ك��ردەوەو‬

‫كاروبارەكانی رێكخستەوەو دەریهێنا لە‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەی كەنارگیریی‌و خستییە ناو‬ ‫ب��واری ك��ارك��ردن‌و بەشداریپێكردنه‌وه‌‪ ،‬لە‬ ‫هەستكردن بە كێشەی كەسانی‌تر‪ ،‬خاڵی‬ ‫هەنگاونانیشی لە دێری مۆنتكاسیۆ لە ‪259‬ز‬ ‫(‪)54‬‬ ‫دەستیپێكردووه‪‌.‬‬ ‫دێرەكان ل ‌ه سه‌رەتای سەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫ت���وان���ی���ان رۆڵ‌و پ��ێ��گ��ەی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫بەدەستبهێنن‪ .‬هاوكات بووە تاكە ناوەندێك‬ ‫بۆ فێركاری‌و باڵوكردنەوەی مەسیحیەت‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت دوای ئەوەی زۆربەی ئ ‌ه قوتابخانان ‌ه‬ ‫رووخ����ان‪ ،‬ک��ه‌ دروس��ت��ك��را ب��وون ل��ە الی��ەن‬ ‫ئیمپڕاتۆرە رۆمانییه‌کانه‌وه‌‪ .‬لە بەناوبانگترین‬ ‫دێرەكان (فۆڵدا هێرڤان) لە ئەڵمانیا‌و دێر‬ ‫(ك�لاج��ی) ل��ە ف��ەڕەن��س��ا‌و (س��اپ��ت��اب��ج��ور) لە‬ ‫س��وی��س��را(‪ .)55‬ل��ە ب���ارەی قوتابخانەكانی‬ ‫دێ��رەك��ان دوو ج��ۆر قوتابخانە ه��ەب��وون‪.‬‬ ‫ی��ەك��ەم��ی��ان دێ���ری ن��اوخ��ۆی��ی‪ ،‬ک�� ‌ه ئەمانە‬ ‫ب��ە (ئ��ۆب�ڵات��ی) ن��اس��راون‪ .‬ئ��ەو قوتابیانەی‬ ‫وەرگرتووه‌‪ ،‬كە خۆیان ئامادە كردوو ‌ه ببن‬ ‫بە ره‌ب��ه‌ن‪ ،‬یان پیاوی ئایینی‪ ،‬یان ئەوانەی‬ ‫ئ����ارەزووی ژی��ان��ی دێ��رای��ەت��ی‌و فێربوونی‬ ‫دەس���ت���وورەك���ەی���اب ک�����ردووه‌‪ .‬پ��ڕۆگ��رام��ی‬ ‫خوێندن بە سروشتی بابەتی ئایینی الهوتی‬ ‫(‪)56‬‬ ‫بوو لەگەڵ فێركاری نوێژو سروتەكان‪.‬‬ ‫لێرەدا پێویستە ئاماژە بە زانستی الهوتی‬ ‫ب��ك��ەی��ن‪ ،‬چ��ون��ك��ە س���ەرچ���اوەی س��ەرەك��ی��ی‬ ‫زان��س��ت‌و ب��اب��ەت��ە فێركارییەكان ب���وو ‌ه لە‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاستدا‪ .‬الهوت واتە زانستی‬ ‫(خوداناسی) پشتی بە بڕوا‌و ئیمان به‌ستووه‌‪.‬‬

‫‪267‬‬

‫وەك بنەماكانی ئایینی مەسیحی ئەوانیش ل ‌ه‬ ‫س��ه‌رووی توانای تێگەیشتنی عەقڵن‪ .‬تەنیا‬ ‫ئەوەندە بەسە مرۆڤ بڕوایان پێ بهێنێت‪،‬‬ ‫چونكە وەك اله��وت دەڵ��ێ��ت‪ :‬ل��ە بەرانبەر‬ ‫ناخۆشی‌و تەنگەژەو سەختییە تۆقێنەرەكانی‬ ‫ژیان ئەم راستییە‪ ،‬یان ئەم بنەمایانە ئارامی‬ ‫(‪)57‬‬ ‫بە ناخ‌و دڵ‌و دەروونی مرۆڤـ دەبەخشێت‪.‬‬ ‫لەم بارەیەوە گرنكترین بنەماكانی الهوتیش‬ ‫بریتین لە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬ئەركی سەرشانی مرۆڤایەتی گران‬ ‫بووە‪ ،‬بە هۆی هەڵەی یەكەم (خطیە االولی)‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئ���ادەم‌و ح���ەوا ل��ە ب���ەری داری چاكە‌و‬ ‫خراپەیان خ��واردووە‌و كراونەتەدەره‌و ‌ه لە‬ ‫بەهەشت‪ ،‬خودای گەورە غەزەبی لە مرۆڤ‬ ‫گرتووە‪ ،‬بۆیە پێویستە مرۆڤی مەسیحی بە‬ ‫ئەركی سەرشانی بزانێت باجی ئەو هەڵەیە‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬گ��وای��ە خ��ودا خ��ۆی ل��ە كەسایەتی‬ ‫مەسیحدا بەرجەستە ك��ردووە‪ ،‬دواتر عیسا‬ ‫چوار مێخە كراوە تا مرۆڤایەتی پاك بكاتەوە‬ ‫لە هەڵەی یەكەم‪.‬‬ ‫س���ێ ی����ەم‪ :‬دن��ی��ا ك��ۆت��ای��ی دێ����ت‌و رۆژی‬ ‫دادگاییكردن دێتە پێشەوە‌و خراپەكاران سزا‬ ‫دەدرێ���ن‌و دەدرێ��ن��ە دۆزەخ‪ ،‬چاكەکارانیش‬ ‫پاداشت دەكرێن‌و دەچنە بەهەشت‪.‬‬ ‫چ���وارەم‪ :‬خ��ودا ل��ە ش��ه‌ش رۆژدا جیهان‌و‬ ‫(‪)58‬‬ ‫بوونی لە نەبوونەوە هێناوەتە بوون‪.‬‬ ‫لە بارەی سیستمی خوێندنیشەوە لە دێرەكان‬ ‫ئ��ەوا زۆر ت��ون��دو ق��ورس ب���ووه‌‪ .‬قوتابیان‬ ‫هیچ به‌ختێکی كات بەسەربردنیان نەبووه‌‪،‬‬

‫واڵت��ێ��ك��ی خ��ام��ۆش ب���وو ‌ه ت��ا ك��ات��ی پشوو‬ ‫ه��ات��وو ‌ه لە نێوان وان��ەك��ان��دا‪ .‬رۆژان���ی یەك‬ ‫شەممە پشوویان وەرگ��رت��ووه‌‪ .‬رۆژانێكی‬ ‫زۆری��ش��ی��ان ل��ە مانگەكانی س��اڵ ل��ە بۆنە‬ ‫ئایینییەكاندا بردووه‌تە سەر‪ ،‬سەبارەت بەو‬ ‫خوێندكارانەی‪ ،‬ک ‌ه سەرپێچیان كردوو ‌ه سزا‬ ‫(‪)59‬‬ ‫دراون‪ ،‬یان دەستگیر كراون‪.‬‬ ‫ج��ۆری دووەمیش دێ��ری دەرەك��ی ب��وو‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ب��ە دەرچ���ووەك���ان‪ ،‬ی��ان فێركاری عەلمانی‬ ‫ن��اس��راب��وون‪ .‬ل��ەم ق��وت��اب��خ��ان��ەی��ەدا ب��ە پێی‬ ‫ج��ی��اوازی��ی ش��وێ��ن‌و ك��ات خ��وێ��ن��دن ب��ەدەر‬ ‫ن��ەب��وو ‌ه ل��ە فێركردنی دەس��ت��ووری دێ��ری‪،‬‬ ‫خوێندكارانی هیچ ئارەزوویەكیان نەبوو ‌ه‬ ‫بۆ كاركردن لە ب��واری ئایینیدا‪ ،‬یان دوای‬ ‫تەواوكردنی خوێندن لە دێرەكاندا كاریان‬ ‫نەكردووە‪ .‬زۆرێك لە ره‌به‌نەكان لە زانایان‬ ‫بوون‪ .‬بۆیە وای بۆ دەچن بەشێك لە فێربوونی‬ ‫بابەتی عەلمانی تایبەتكراوە بە قوتابییانی‬ ‫دێری دەرەكی‪ ،‬دەربارەی خەرجی خوێندن‬ ‫لە ه��ەردوو ج��ۆری قوتابخانەی دەی��ری بە‬ ‫خ��ۆڕای��ی‌و ب��ێ ب��اج ب���ووە‌و بەخششیان لە‬ ‫(‪)60‬‬ ‫دەوڵەمەندەكانەوە بۆ دەهات‪.‬‬ ‫چوارەم‬ ‫قوتابخانەی ره‌به‌نەكان‬ ‫ئ��ەم ج��ۆرە قوتابخانەیە کلێسا ب��ەڕێ��وەی‬ ‫ب������ردووه‌‪ .‬ت��ای��ب��ەت��ی��ش ب����وو ‌ه ب��ە ئ��ه‌وان��ەی‬ ‫دەیانوویست بێنە ناو ریزی كاهینەكانه‌وه‌‪.‬‬ ‫لە قوتابخانە تایبەتییەكاندا لە مناڵییەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪268‬‬

‫خ��راون��ەت�� ‌ه ژێ��ر چ��اودێ��ری ئ��ەس��ق��وف‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫مەڵبەندیان هەمیشە كڵێسا بووه‌‪ .‬ئامانجیشیان‬ ‫ئامادەكردنی كاهن ب��وو ‌ه بۆ بەڕێوەبردنی‬ ‫(‪)61‬‬ ‫بۆنە دینییەكان‌و چاالكییە جیاوازەكان‪.‬‬ ‫پێنجەم‬ ‫قوتابخانەی سروودی تراتیل‬ ‫ئ��ەم��ان��ە ق��وت��اب��خ��ان��ەی ك���ۆرس ب���وون وات��ا‬ ‫شێوازی خوێندن بە نۆتە‪ ،‬چونكە ئەوانەی‬ ‫ك���ۆرس ب���وون ل��ە كڵیسا پێویستیان بە‬ ‫فێربوونی شێوازی دەنگی مۆسیقی هەبووە‪.‬‬ ‫ئەمانە فێری خوێندنەوەو دەربڕینی التینی‬ ‫ك��راون‪ ،‬ه��ەروەه��ا فێری مۆسیقا‌و رێزمان‬ ‫(‪)62‬‬ ‫كراون‪.‬‬

‫ب��ە (ب��ەی��ان) زۆرێ���ك ل��ە خوێندكارانی ئەم‬ ‫قوتابخانە شارەزای بوون‪ ،‬هەروەها زمان‌و‬ ‫ئ��ەدەب‪ ،‬مەبەستیان ئ��ەوە ب��وو ‌ه خوێندكار‬ ‫لە رێگەی فێركارییەوە بگاتە گوتاربێژێكی‬ ‫ب��ە ت��وان��او سەرنجی خەڵكی ب��ۆ ئایینەكە‬ ‫(‪)63‬‬ ‫رابكێشێت بە رێگەیه‌کی هونەری‪.‬‬ ‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫‪1‬ــ سەدەكانی ن��اوەڕاس��ت‌و دادگاكانی پشكنین شۆڕشی‬ ‫فەڕەنسی ‪ ،1789‬كۆمەڵێك نووسەر‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬هەورامان‬ ‫وریا قانع‪ ،‬چاپخانەی كارۆ‪ ،2009 ،‬ل‪.24‬‬ ‫‪2‬ــ حضارة أوروبا العصور الوسطي‪ ،‬موریس كین‪ ،‬ترجمة‪:‬‬ ‫قاسم عبدە ق��اس��م‪ ،‬عین ل��ل��دراس��ات والبحوث االنسانیة‬ ‫واالجتماعیة‪ ،2007 ،‬ص‪.11‬‬ ‫‪3‬ــ حضارة اوروبا العصور الوسطي‪ ،‬محمد خطیب‪ ،‬طبعة‬ ‫االولی‪ ،‬دار عال‌ءالدین‪ ،‬دیمشق‪ ،2006 ،‬ص‪.24‬‬

‫شەشەم‬ ‫قوتابخانەی ئەسقوفییە‬

‫‪4‬ـ��ـ قۆناغی ی��ەك��ەم‪ :‬س��ەرەت��ای س���ەدەی چ���واری زایینی‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات ت��ا س����ەدەی دەی زای��ی��ن��ی خ��ای��ان��دووە‪،‬‬ ‫مێژوونووسان پێیان وایە پێنج سەدەی سەرەتایی تاریكی‬

‫ئ��ەم ج��ۆرە قوتابخانەیە ئ��ەوان��ە ب��وون‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ب��ە ن��اوی ب��ەڕێ��وەب��ەرەك��ەی��ەوە ن��او ب��راون‪،‬‬ ‫چونكە لە ژێ��ر چ��اودێ��ری ئەسقوفدابووه‌‪.‬‬ ‫فەرمانبەرەكانی ئەوانە بوون‪ ،‬ک ‌ه خەڵكیان‬ ‫ف��ێ��ری ئایین ك����رد‌ووه‌و ق��وت��اب��ی��ان ئ��ام��ادە‬ ‫ك���ردوو ‌ه بۆ قەشەو ئەكلیرۆسەكان‪ ،‬جگە‬ ‫ل��ەوەی فێری زانستی الهوتیان ك��ردوون‪،‬‬ ‫فێری نوێژیشیان ك��ردوون‪ .‬سەرچاوەكانی‬ ‫بەردەستیان كتابی پیرۆز‌و رێنمایی باوكانی‬ ‫كڵێسا بووه‌‪ .‬شێوازی خوێندنیان لە رۆمانی‬ ‫چ���ووه‌‪ ،‬ئ��ەو ب��اب��ەت��ان��ەی پ��ەی��وەس��ت ب��وون‬

‫باڵی كێشاوە بە سەر ئەوروپادا‪ ،‬دوات��ر قۆناغی سەدەی‬ ‫هەشت‌و س��ەرەت��ای س��ەدەی نۆ ج��واڵن��ەوەی كارۆلینجی‬ ‫رووی��داوە ل ‌ه سه‌ر دەستی شارلمانی مەزن‪ ،‬سەرەتاكەی‬ ‫بە ساڵی ‪476‬ز دەستنیشان دەكەن‌و كۆتاییشی بە ساڵی‬ ‫‪ 1000‬دیاریدەكەن‪.‬‬ ‫قۆناغی دووەم‪ :‬لە مێژووی سەدەكانی ناوەڕاستدا سێ‬ ‫سەدەی خایاندووە‪ .‬لە سەدەی یانزەوە تا سەدەی سیانزەی‬ ‫خایاندووە‪ .‬لەو ماوەیەدا جەنگی خاچ دروشمان روویداوە‪.‬‬ ‫هزری ئ��ازاد دەرك��ەوت��ووه‌‪ .‬قوتابخانەكان دامەزرێنراون‪.‬‬ ‫ت��ۆوی زانكۆكانیان داچ��ان��دووه‌‪ .‬س��ەدەی سیانزە ئەدەبی‬ ‫رۆم��ان��ی ه��ەڵ��س��ای��ەوە ب��ە تایبەتی ف��ك��ری رۆم��ان��ی ئەمە‬

‫‪269‬‬ ‫وایكردبوو بە سەردەمی رۆمانستەكان بناسرێت‪.‬‬

‫‪14‬ــ مێژووی ئایینەكان‪ ،‬كەیوان ئازاد ئەنوەر‪ ،‬بەرگی یەكەم‪،‬‬

‫قۆناغی سێیەم‪ :‬س��ەدەی چ��واردە بۆ پانزەی خایاندووە‪،‬‬

‫بێ شوێنی چاپ‪ ،‬سلێمانی‪ ،2001 ،‬ل‪.109‬‬

‫سەرەتای پێكدادانی بیری كۆن‌و نوێیە‪ .‬بڕوانە‪ :‬كۆمەڵێك‬

‫‪15‬ــ مێژووی ئەوروپا لە سەدەكانی ناوەڕاستدا‪ ،‬عبداالمیر‬

‫نووسەر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.34‬‬

‫محمد امین‪ ،‬توفیق محمد حسین‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬مستەفا سەید‬

‫‪5‬ــ كۆمەڵێك نووسەر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.34‬‬

‫عه‌لی‪ ،‬چاپخانەی چوارچرا‪ ،2001 ،‬ل‪.28‬‬

‫‪6‬ــ دەرەبەگایەتی‪ :‬بریتییە لە پێدانی زەوی كشتوكاڵی لە‬

‫‪16‬ــ دان ناردۆ‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.57‬‬

‫الیەن خاوەن موڵكی دەسەاڵتداره‌و ‌ه بۆ كەسێكی دیاریكراو‬

‫‪17‬ــ محمد خطیب‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪106‬‬

‫بەرانبەر ب ‌ه خزمەتی سەربازی‪ .‬لەم سیستمەدا شێوازی‬

‫پوختەی مێژووی ئەوروپا (كۆن‪ ،‬ناوەڕاست‪ ،‬نوێ)‪ ،‬جێفری‬

‫ئاغاو ژێردەستە هاتە ئاراوە‪ .‬بڕوانە شارستانیەتی ئەوروپا‬

‫ب��رۆن‪ ،‬وەرگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬نیهاد ج��ه‌الل حه‌بیبولاڵ‪ ،‬چاپخانەی‬

‫لە سەدەكانی ناوەڕاستدا‪ ،‬عبداالمیر محمد امین‪ ،‬توفیق‬

‫ناوەندی چاپی رۆشنبیری‪ ،2009 ،‬ل‪.61‬‬

‫محمد حسین‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬مستەفا سەید عه‌لی‪ ،‬چاپخانەی‬

‫‪18‬ــ سامان حوسێن ئەحمەد‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.48‬‬

‫چوارچرا‪ ،‬سلێمانی‪ ،2011 ،‬ل‪.65‬‬

‫‪19‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪48‬‬

‫‪7‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.65‬‬

‫دان ناردۆ‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.59‬‬

‫‪8‬ـ��ـ رەهەندەكانی ریفۆرمی ئایینی لە ئ��ەوروپ��ا (ئایینی‪،‬‬

‫‪20‬ــ مەرسومی میالن‪ :‬نامەیەكە بۆ حاكمی بیتینە‪ ،‬ناسراو‬

‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی)‪ ،‬سامان حوسێن ئه‌حمه‌د‪ ،‬چاپخانەی‬

‫بە مەڕسومی میالن (‪302‬ز) تێیدا هاتووە‪ :‬من قوستەنتین‬

‫خانی‪ ،‬دهۆك‪ ،2007 ،‬ل‪.20‬‬

‫ئوغەستس‌و من لیقینیوس كۆبووینەتەوە لە شاری میالن‬

‫‪9‬ــ سامان حوسێن ئه‌حمه‌د‌‪ ،‬سەرچاوە پێشوو‪ ،‬ل‪28‬‬

‫ب��ۆ لێكۆڵینەوە ل��ە ك��اروب��ارە تایبەتییەكان‌و ئاسایش‌و‬

‫س��ەدەك��ان��ی ن��اوەڕاس��ت‪ ،‬جیمس ئ��ا‪.‬ك��وری��ك‪ ،‬زن��ج��ی��رە‪،18‬‬

‫هێزی گشتی‪ ،‬مەبەستمان ب��ە پلەی ی��ەك��ەم رێكخستنی‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬عەلی بوداغی‪ ،‬چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری‪،‬‬

‫زۆرت��ری��ن رێكخراوی هزرییە ل��ەو ك��ارو فرمانانەی‪ ،‬كە‬

‫هەولێر‪ ،2005 ،‬ل‪.87‬‬

‫پابەندن بە رێزگرتنی خوداوەند‪ .‬ئەندامی مەسیحییەكان‌و‬

‫‪10‬ــ كۆمەلێك نووسەر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.21‬‬

‫خ��ەڵ��ك��ی‌ت��ر س��ەرب��ەس��ت‌و ئ����ازادن ل��ە شوێنكەوتنی ئ��ەو‬

‫‪11‬ــ جیمس ئا‪.‬كوریك‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.22‬‬

‫ئایینەی هەڵیانبژاردووە‪ .‬تەمەننا دەكەین‪ ،‬ک ‌ه خودا رێزو‬

‫‪12‬ــ مسیحیەت‪ ،‬لە وشەی (‪ )Aoshia‬یان (‪)Messiah‬‬

‫بەخشندەییمان پێبدات‪ .‬بڕوانە‪ :‬االب جان كومبی‪ ،‬تأریخ‬

‫ی عبری‌یەوە وەرگیراوەو بە مانای سڕینەوە بەڕۆن بۆ‬

‫الكنیسة‪ ،‬دار المشرق‪ ،‬بیروت‪ ،‬ص‪.67‬‬

‫شوێنكەوتووانی مەسیح بەكاردێت‪ .‬بڕوانە‪ :‬بڕوانە سامان‬

‫‪21‬ــ جفری برۆن‪ ،‬سەرچاوە پێشوو‪ ،‬ل‪.63‬‬

‫حوسێن ئه‌حمەد‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪28‬‬

‫‪22‬ــ أوروبا العصور الوسطي النهضات والحضارة والنظم‪،‬‬

‫دان ناردۆ‪ ،‬سەرهەڵدانی مەسیحیەت‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬مەهدی‬

‫سعید عبدالفتاح عاشور‪ ،‬المكتبة االنجلو المعریة‪،1978 ،‬‬

‫خون دل‪ ،‬چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری‪ ،‬هەولێر‪،2005،‬‬

‫ص‪255‬ــ‪.256‬‬

‫ل‪.35‬‬

‫جیمس ئا‪ .‬كوریك‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪ 97‬ــ ‪.98‬‬

‫‪13‬ــ سامان حوسێن ئه‌حمه‌د‪ ،‬سەرچاوە پێشوو‪ ،‬ل‪28‬‬

‫‪23‬ــ عبداالمیر محمد امین‪ ،‬توفیق محمد حسین‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫دان ناردۆ‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.35‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.71‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪270‬‬ ‫‪24‬ــ جێفری برۆن‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.63‬‬

‫چاپخانەی رۆژهەاڵت‪ ،‬هەولێر‪ ،‬ل‪.459‬‬

‫‪25‬ــ كۆمەڵێك نووسەر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.24‬‬

‫‪35‬ــ حەمید عەزیز‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪ 20‬ــ ‪.21‬‬

‫‪26‬ــ االب جان كومبی‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.63‬‬

‫‪36‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪ 22‬ــ ‪.23‬‬

‫‪27‬ـ��ـ تریتولیان‪ ،‬راب��ەرێ��ك��ی ئایینی ب���ووە‪ ،‬پێی واب���ووە‪،‬‬

‫‪37‬ـ��ـ فەلسەفەی ئەخالقی‌و كۆمەاڵیەتی ئۆگەستین‪ ،‬علی‬

‫ک ‌ه عەقڵ‌و ب��اوەڕ بە ت��ەواوی لە یەكتر ج��ی��اوازن‪ ،‬لە وتە‬

‫زەیحور‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬سنوور عەبدولاڵ‪ ،‬چاپخانەی وەزارەتی‬

‫بەناوبانگەكەیدا وتوویه‌تی‪ :‬من ئیماندارم‪ ،‬چونكە ئیمان‬

‫پەروەردە‪ ،2007 ،‬ل‪ 31‬ــ ‪.39‬‬

‫پێچەوانەی ژیرە‪ .‬بڕوانە فەلسەفەی سەدەكانی ناوەڕاست‬

‫‪38‬ــ علی زەیحور‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.19‬‬

‫لە ئەوروپا‪ ،‬نووسینی‪ :‬حەمید عەزیز‪ ،‬چاپخانەی سەردەم‪،‬‬

‫‪39‬ــ كڵێساو كەنیسە‪ ،‬دوو چەمكی جیاوازن‪ ،‬لە هەمان كاتدا‬

‫سلێمانی‪ ،2006 ،‬ل‪.52‬‬

‫هاومانی یەكترن‌و بۆ شوێنی پەرستشی مەسیحییەكان‬

‫‪28‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.52‬‬

‫بەكاردێن‪ ،‬كلێسا‪ ،‬لە وشەی ‪ ekklesia‬وەرگیراوە‪ ،‬ک ‌ه بە‬

‫‪29‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.63‬‬

‫مانای كۆبوونەوە دێت‪ .‬بڕوانە‪ :‬سامان حوسێن ئەحمەد‪،‬‬

‫‪30‬ــ ئۆگستن پاك‪ ،‬لە ساڵی ‪354‬زدا‪ ،‬لە باكووری ئەفریقا‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.43‬‬

‫لەدایكبووە لە شاری ‪ .Tajast‬لە تەمەنی سی‌و سێ ساڵیدا‬

‫كەنیسە‪ ،‬لە وشەی(كنوشتا)ی ئارامی وەرگیراوە‪ ،‬ک ‌ه مانای‬

‫باوەڕی بە ئایینی مەسیحی هێناوە‪ .‬بڕوانە‪ :‬میهردار میهرین‪،‬‬

‫حەرفی لە زمانی ئ��ارام��ی‌دا وات��ای كۆمەڵە‌و كۆبوونەوە‬

‫قوتابخانە فەلسەفییەكان‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬سیدۆ داود علی‪ ،‬بێ‬

‫دەگەیەنێت‪ .‬بڕوانە‪ :‬گ‪ .‬ب‪ .‬مفرج‪ ،‬الموسوعة عالم األدیان‬

‫شوێنی چاپ‪ ،‬سلێمانی‪ ،2009 ،‬ل‪.109‬‬

‫(نشو‌ء المسحیة‪ ،‬ازده��اره��‌ا وانتشارها)‪ ،‬مطبعة نابلس‪،‬‬

‫‪31‬ــ ئەفلوتین‪ ،‬بە راب��ەری قوتابخانەی ئەفلۆتینزمی نوێ‬

‫بیروت‪ ،2006 ،‬ص‪.61‬‬

‫دادەن��رێ��ت‌و دوای��ن كەسی س��ەردەم��ی فەلسەفەی كۆنە‪،‬‬

‫‪40‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.43‬‬

‫سەردەمی ئەو بە سەردەمی الوازی بیرو هزری یۆنانی كۆن‬

‫‪41‬ــ جان كمبي‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪69‬‬

‫دادەنرێت‪ .‬ئەفلۆتین جگە لەوەی فه‌یلەسووفێكی میتافیزیكە‌و‬

‫شارستانی ئەوروپا لە سەدەكانی ناوەڕاستدا‪ ،‬عبداالمیر‬

‫رێگاو پەیڕەوێكی هەیە دەكرێت بە پوختەی گەوهەری‬

‫محمد امین‪ ،‬توفیق محمد حسین‪ ،‬ل‪14‬‬

‫سۆفیەتی (سۆفینزم) دابنرێت‪ .‬ئەگەر بەرگە میتافیزییەكەی‬

‫تأریخ أوروبا في العصور الوسطي‪ ،‬محمود سعید عمران‪،‬‬

‫لەبەر دابماڵدرێت‪ ،‬بە ئاشكرا بنەمای سۆفیەتی مەسیحیەت‬

‫دار النهضة العربیة‪ ،‬بیروت‪ ،2006 ،‬ص‪.61‬‬

‫دەردەكەوێت بۆ ماوەی بیست‌و چوار ساڵ لێكۆڵینەوەی لە‬

‫‪42‬ــ علی زەیحور‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪ 31‬ــ ‪.38‬‬

‫بیری عیرفانی كردووە‪ .‬بڕوانە‪ :‬حەمید عەزیز‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫‪43‬ــ موسوعة قصة الحضارة (الرومانیة عصر اإلیمان)‪ ،‬ویل‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.17‬‬

‫دیورانت‪ ،‬ترجمة‪ :‬محمد بدران‪ ،‬دار الفكر‪ ،‬بیروت‪،1989 ،‬‬

‫‪32‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.76‬‬

‫الجز‌ء الثالث‪ ،‬ص‪ 314‬ــ ‪.315‬‬

‫‪33‬ــ حەمید عەزیز‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.76‬‬

‫‪44‬ــ مێژووی ئەوروپا لە سەدەكانی ناوەڕاست‪ ،‬عبداالمیر‬

‫‪34‬ــ مێژووی فەلسەفەی رۆژئاوا‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ‬

‫محمد امین‪ ،‬توفیق محمد حسین‪ ،‬ل‪.15‬‬

‫ب��ارودۆخ��ە سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییەكان لە ك��ۆن��ەوە تاكو‬

‫‪45‬ــ موسوعة عالم التأریخ‌و الحضارة العالم عهد الروماني‬

‫ئەمڕۆ‪ ،‬بیرتراند راسل‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬فازڵ مه‌حمود وەیس‪،‬‬

‫حتی عصر النهضة‪ ،‬وهیب أبي فاضل‪ ،‬طبعة االولی‪ ،‬نابلیس‪،‬‬

‫‪271‬‬ ‫‪ ،2003‬الجز‌ء الثاني‪ ،‬ص‪.57‬‬ ‫‪46‬ــ الموقف اإلسالم والكنیسة من العلم‪ ،‬عبدالله المشوخی‪،‬‬ ‫مكتبة المنار‪ ،‬بیروت‪ ،1982 ،‬ص‪ 127‬ــ ‪.128‬‬ ‫‪47‬ــ سعید عبدالفتاح عاشور‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.30‬‬ ‫‪48‬ــ عبدالله المشوخی‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.100‬‬ ‫‪49‬ــ الكنیسة والعلم تأریخ الصراع بین عقل الدین والعقل‬ ‫العلمي‪ ،‬جورج مینوا‪ ،‬ترجمة‪ :‬موریس جالل‪ ،‬طبعة االولی‪،‬‬ ‫سوریا‪ ،2005 ،‬ص‪.138‬‬ ‫‪50‬ــ عبدالله المشوخی‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.138‬‬ ‫‪51‬ــ المصدر نفسه‪ ،‬ص‪ 132‬ــ ‪.136‬‬ ‫‪52‬ــ تراث العصور الوسطي‪ ،‬مج‪ .‬كرامب ــ ا‪ .‬جاكوب‪ ،‬ترجمة‪:‬‬ ‫محمد بدران واآلخرون‪ ،‬مؤسسة سجل العرب‪ ،‬الجز‌ء االول‪،‬‬ ‫ص‪.309‬‬ ‫‪53‬ــ تأریخ التربیة‪ ،‬عبدالله زاهی الرشدان‪ ،‬طبعة االولی‪ ،‬دار‬ ‫الوائل‪ ،‬عمان‪ ،2002 ،‬ص‪.176‬‬ ‫‪54‬ــ جفری برۆن‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.79‬‬ ‫‪55‬ــ عبدالله زاهی الرشدان‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.178‬‬ ‫‪56‬ــ المصدر نفسە‪ ،‬ص‪.70‬‬ ‫‪57‬ــ فەلسەفە‌و الهوت لە سەدەكانی ناوەڕاستدا‪ ،‬حەمید‬ ‫عەزیز‪ ،‬چاپخانەی سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪ ،2006 ،‬ل‪.70‬‬ ‫‪58‬ــ فەلسەفەی سەدەكانی ناوەڕاست لە ئەوروپا‪ ،‬حەمید‬ ‫عەزیز‪ ،‬ل‪.76‬‬ ‫‪59‬ــ عبدالله زاهی الرشدان‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.365‬‬ ‫‪60‬ــ ج‪ .‬كرامب ــ ا‪.‬جاكوب‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪362‬‬ ‫عبدالله زاهی الرشدان‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.366‬‬ ‫‪61‬ــ المصدر نفسە‪ ،‬ص‪.366‬‬ ‫‪62‬ــ ج‪ .‬كرامب ــ ا‪ .‬جاكوب‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.362‬‬ ‫‪63‬ــ المصدر نفسه‪ ،‬ص‪362‬‬ ‫عبدالله زاهي الرشدان‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.163‬‬ ‫ ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪272‬‬

‫جیاوازیی نێوان زمانی ته‌له‌ڤیزیۆن‌و رۆژنامە‬ ‫لە هەواڵدا‬ ‫(به‌شی دووه‌م‌‌و کۆتایی)‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬رێبەر گۆران مستەفا‬

‫‪273‬‬

‫تایبەتمەندیی داڕشتنی رۆژنامەوانی‬ ‫خاڵێكی ب��ن��ەڕەت��ی��ی ج��ی��اك��ردن��ەوەی دەق��ی‬ ‫رۆژن���ام���ەوان���ی ل��� ‌ه دەق��ەك��ان��ی‌ت��ر ب��وون��ی‬ ‫خ��ەس��ڵ��ەت‌و تایبەتمەندیی ئ��ەم دەق��ەی��ە بە‬ ‫ب��ەراورد له‌گەڵ ئەوانی‌تردا‪ .‬بۆیە پێویستە‬ ‫تایبەتمەندییەكانی داڕشتنی رۆژنامەوانی‬ ‫هەمیشە ل ‌ه بەرچاو بگرین‪ .‬لێرەدا ل ‌ه چەند‬ ‫الیەنێكەوە ئەو تایبەتمەندییانە دەخەینە روو‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬زمانی رۆژنامەوانی كردارییە‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫زمانێک ‌ه لە زمانی ئاخاوتنی رۆژانەی چینی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬كە زۆر سادەو ئاساییە‪ ،‬دوورە‪.‬‬ ‫بەو واتایەی بۆ زمانی گفتوگۆی نێو كۆرو‬ ‫سیمینارەكان بەكاردەهێنرێت‪ ،‬كە بەشێكی‬ ‫زۆری ناوەندە رۆشنبیرو زانستخوازەكە‬ ‫ل ‌ه چوارچێوەیەكی گەنجاودا بە روون��ی‌و‬ ‫ئاشكرایی ك��اری پێدەكەن‪ .‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه‬ ‫توێژینەوەیەكی پەیمانگای زانستیی ئاماریی‬ ‫ل ‌ه هۆڵەندا دەركەوتووە ل ‌ه ‪ 100‬ــ ‪68‬ی ئەو‬ ‫زاراوەو پێكهاتانەی‪ ،‬كە كەسانی پسپۆڕ ل ‌ه‬ ‫ب��واری (رام��ی��اری‪ ،‬كۆمەڵناسی‪ ،‬ئ��اب��ووری‪،‬‬ ‫پ��ەروەردە) ل ‌ه كۆبوونەوەكاندا دەریدەبڕن‪،‬‬ ‫بۆتە بەشێك ل�� ‌ه زم��ان��ی رۆژان���ەی خەڵك‪.‬‬ ‫ی‬ ‫بەاڵم ل ‌ه ‪ 100‬ــ ‪56‬ی ئەو رێژەی ‌ە واتاكە ‌‬ ‫ون ن��ەك��ردووە‪ ،‬ل�� ‌هگ��ەڵ ئ��ەو ه��ەاڵن��ەی‪ ،‬كە‬ ‫دەكرێت‪ ،‬سەرتاپای ئەو زاراوانەش ل ‌ه رێگای‬ ‫ژانرەكانی راگەیاندنەوە بە نێو خەڵكیدا بەر‬ ‫(‪)1‬‬ ‫باڵوو دابەش بووە‪.‬‬

‫ب�����ەو وات�����ای�����ەی ‌وه‌رگ����رت����ن����ی زاراوەو‬ ‫تێكەڵبوونیان ب��ە زم��ان��ی ب���ااڵ ل�� ‌ه رێ��گ��ای‬ ‫كەناڵەكانی راگەیاندنەوە دەبێت‌و نێوه‌ڕۆکی‬ ‫ك���ردەی پەیوەندیكردنەكەش ل�� ‌ه بەرانبەر‬ ‫ئاستی كۆمەاڵیەتی‌و سایكۆلۆجی جەماوەر‬ ‫دەخوازێت بۆ بەكارهێنان‌و خستنەڕوویان‬ ‫ل ‌ه دەق��ەك��ان��دا‪ .‬بۆیە دەبێت ل ‌ه هەڵبژاردنی‬ ‫‌وشەدا زۆر هەستییانە مامەڵەبكرێت‪‌.‬وات ‌ه نە‬ ‫بەكارهێنانی زمانی چینی خوارەوەی كۆمەڵ‪،‬‬ ‫كە هەژارو نەخوێندەوارن‪ ،‬نە بەكارهێنانی‬ ‫زاراوەی زانستی گران‌و وشەی فەلسەفی‌و‬ ‫بیانی‪ .‬بە دیوێكی‌تردا زمانێك بێت‪ ،‬كە له‌گەڵ‬ ‫ئاستی چینی ناوەنددا بگونجێت‪ ،‬كە زۆرینەی‬ ‫خوێندەوارو زانستخوازە‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬زمانی رۆژنامەوانی بۆ خوێندنەوە‬ ‫ئامادە دەكرێت‪ ،‬دەبێت كەناڵەكانی راگەیاندن‬ ‫خاوەنی زمانێكی تایبەت ب ‌ه خۆیان بن‪ ،‬بۆ‬ ‫ئامادەكردنی دەقەكان‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی زۆرینەی‬ ‫جەماوەر بتوانێت بیخوێنێتەوە‪ .‬ئه‌گەر بە‬ ‫جارێك تێنەگەیشت ل ‌ه خوێندنەوەیدا ئه‌وا‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه دووەم جاردا بگاتە ئەو مەبەست‌و‬ ‫لێکتێگه‌یشتنه‌ی‪ ،‬كە كەناڵ ئاڕاسته‌ی كردووە‪،‬‬ ‫بەاڵم ل ‌ه كەناڵی بیستراوو بینراودا بە زۆری‬ ‫ئەم ب��وارە بە سە ‌ر وه‌رگێڕدا تێپه‌ڕده‌بێت‪.‬‬ ‫بە تایبەت بوونی زاراوەو رستەی ئاڵۆز‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ەش ك��اردەك��ات��ە ن��ێ��رەرو پ��ەی��ام‌وه‌رگ��ر‬ ‫ل�� ‌ه پ��ڕۆس��ه‌ی پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن��ەك��ەدا‪ .‬بۆیە‬ ‫رۆژنامەوان بۆی روون دەبێتەوە‪ ،‬دەبێت بە‬ ‫شێوەیەكی گونجاوتر دەقەكە دابڕێژێتەوە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪274‬‬

‫چونكە مەرجی سەرەكیی رەچاوكردنی دەق‬ ‫پێداچوونەوەو داڕشتنەوەیە‪ ،‬تا خوێنەر لێی‬ ‫تێبگات‌و توانای شیكردنەوەی بابەتەكەی‬ ‫هەبێت‪ ،‬هەروەها بۆ دڵنیابوونی جەماوەر ل ‌ه‬ ‫(‪)2‬‬ ‫بوون بە خاوەنی پەیام‪.‬‬ ‫بۆ زیاتر روون��ك��ردن��ەوەو جەختكردن له‌م‬ ‫خ��اڵ��ەدا‪ ،‬دەتوانین ه��ەواڵ��ە بیانی‌و بەرنامە‬ ‫‌وه‌رگ��ێ��ردراوەك��ان بە پلەی یەكەم دەست‬ ‫ن��ی��ش��ان ب��ك��ەی��ن ب��ۆ رووب���ەڕووب���ون���ەوەی‬ ‫دەس���ت���ەی ن����ووس����ەران ل��� ‌ه چ��وارچ��ێ��وەی‬ ‫ی‬ ‫داڕشتنی دەقەكاندا‪ ،‬بە تایبەت له‌وەرگێران ‌‬ ‫وش��ەی بیانی عەرەبی‪ ،‬كە تەنه‌ا وشەیەك‬ ‫بە چەند واتایەكی جیاواز بەكاردەبرێت‪ ،‬كە‬ ‫دۆزینەوەی وات��ای ئە ‌و وشەیە له‌و دەقەدا‬ ‫كارێكی گرانەو بۆ رۆژنامەوان دەست نادات‪،‬‬ ‫بۆیە سەرچاوەی بنبركردنی ئەو كێشەیەش‬ ‫بە بوونی دەستەی راوێژكاری زمانەوانییە‬ ‫ل ‌ه نێوەندەكانی راگەیاندندا‪ ،‬چونكە مەحاڵە‬ ‫رۆژنامەوان شارەزاییەكی تەواوی ل ‌ه بواری‬ ‫زم��ان‌و زمانەوانیدا هەبێت ل ‌ه زمانەكەیدا‬ ‫خۆیدا‪ ،‬چ جای بە هاتنە پێشی ‌وشەی بیانی‬ ‫ع��ەرەب��ی‪ ،‬ی��ان ئینگلیزی‪ .‬ل�� ‌ه الی��ەك��ی دیكە‬ ‫بەكارنەبردنی فەرهەنگی ن��ەت��ەوەو ب��ااڵ‌و‬ ‫رۆژن��ام��ەوان��ی ل��ه‌الی��ەن رۆژن��ام��ەوان��ان��ەوە‬ ‫ل�� ‌ه ك��اری رۆژان��ەی��ان��دا‪ ،‬كاكارێكی گەلەك‬ ‫سوودمەندە بۆ زاڵبوون بە سەر گرفتەكاندا‪.‬‬ ‫بەاڵم له‌گەڵ ئەوشدا دڵنیام له‌وەی هۆكاری‬ ‫ك��ەم ئ��ەزم��وه‌ون��ی له ب��واری رۆژن��ام��ەوان��ی‬ ‫كوردی‌و مێژووییەكی كەم بە بەراورد له‌گەڵ‬ ‫ناوچەكانی دیكەی دنیا‌و هۆكاری سیاسی‬

‫هەمیش ‌ە وای كردووە‪ ،‬كاری راگەیاندن‌وه‌ك‬ ‫هەموو بوارەكانی دیكەی ژی��ان فەرامۆش‬ ‫بكرێت‌و گرنگییەكی ئ��ەوت��ۆی پ��ێ��ن��ەدراوە‪،‬‬ ‫هەروەها نەبوونی فەرهەنگی رۆژنامەوانی‪،‬‬ ‫بۆ ك��ۆك��ردن��ەوەی تێكرای زاراوەو ‌وشەو‬ ‫برگەكانی بواری میدیا بۆ كوردی‪ ،‬هیوادارین‬ ‫ل�� ‌ه خ��وێ��ن��دن��ەوەو پ��ێ��داچ��ون��ەوە ب��ە خۆماندا‬ ‫بتوانین بەشێك له‌و گیروگرفتە چارەسەر‬ ‫ب��ك��ەی��ن‪ ،‬چونكە ه��ەڵ��س��وك��ەوت‌و مامەڵەی‬ ‫رۆژنامەوان بۆ جەماوەر دەبێت راستگۆو‬ ‫س���ادە ب��ێ��ت‪‌ ،‬وه‌ك ئ���ەو زم��ان��ی پ��ەی��ام��ەی‬ ‫نێرەر ئاڕاسته‌ی پەیام ‌وه‌رگری دەكات بۆ‬ ‫تێگەیشتن لێی‪‌ ،‬وات ‌ه بەجێهێنانی ئەو ئەركە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەی ل ‌ه س��ەر شانمانە‪ .‬ئەویش‬ ‫بە زیاتر خۆ پرچەككردن‌و شارەزاییمانە‬ ‫ل ‌ه بواری زمان‌و رێگاكانی ئاسان گەیاندنی‬ ‫بابەتەكان ‌وه‌ك خۆی بە جەماوەرو سوود‬ ‫پێگەیاندنیان‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬رەچاوكردنی سادەیی نووسین‬ ‫دەبێت شێوازێكی سادە ل ‌ه نووسین په‌یڕەو‬ ‫بكەین‪ ،‬چونكە پەیام بۆ س��ەرج��ەم چین‌و‬ ‫ت��وێ��ژەك��ان��ی ك��ۆم��ەڵ��ەو دەب��ێ��ت ب��ە ئاسانی‬ ‫بیخوێننەوەو لێی تێبگەن‪ ،‬ب���ەاڵم له‌گەڵ‬ ‫جیاوازیدا ل ‌ه ئاستی چین‌و توێژەكانی كۆمەڵ‬ ‫تێكرا دەیانەوێت بە خێرایی‌و سادەیی ل ‌ه‬ ‫بابەتەكان تێبگەن‪ .‬گایار گوتوویه‌تی‪ :‬سادەیی‬ ‫نووسین ل��ه‌و بابەتانەشدا گرنگە‪ ،‬ك��ە بۆ‬ ‫رۆشنبیران ئاڕاست ‌ه دەكرێت‪ ،‬چونكە ئەوان‬ ‫ل ‌ه خوێندنەوەی بابەتی رۆژنامەكانی بیانیدا‬

‫‪275‬‬

‫ئ��ارەزووی��ان ب��ۆ بەگەڕخستنی‌‪ ،‬وزەی��ەك��ی‬ ‫زۆر نییە بۆ تێگەیشتن‪ .‬هەر له‌م بارەیەوە‬ ‫ئێرنست هێمنگوای گوتوویه‌تی‪ :‬رستەی‬ ‫(‪)3‬‬ ‫كورت‌و دەستەواژەی كورت بەكاربهێنە‪.‬‬ ‫ل ‌ه سادە نووسیندا دەتوانین ئەم راستییانە‬ ‫ل ‌ه بەرچاو بگرین‪ .‬سەرەتا دەستكەوتنی هە‌ر‬ ‫بابەتێك بە رۆژنامەوان بە یەكسەری‪‌ .‬وات ‌ه‬ ‫دەستی یەكەمی ئەو زانیاری‪ ،‬یان هەواڵە بێت‬ ‫ل ‌ه رووی بیركردنەوە‌و داڕشتنی هەرەمی‬ ‫نووسینەوە زیاتر سەركەوتوو دەبێت‪ ،‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه پەیامنێری ه��ەواڵ��ەك��ان‪ ،‬كە دەبێت‬ ‫كەسێكی ش��ارەزاو بە توانا بێت ل ‌ه چوون‬ ‫بۆ ‌وه‌رگ��رت��ن‌و دەستكەوتنی ه��ەواڵ له‌مه‌ڕ‬ ‫ك��ەوت��ن��ەوەی ئ��اگ��رێ��ك‪ ،‬ك��ە خ��ۆی چ��اودێ��رە‬ ‫بە هەستەكانی بینین‌و بۆنكردن‌و بیستن‬ ‫دەتوانێت زیاتر رۆبچێتە نێو نێوه‌ڕۆکی ئەو‬ ‫هەواڵەو چۆنێتی گێڕانەوەی بە جەماوەر‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە ل��� ‌ه ك��ات��ی داڕش���ت���ن���دا ل��� ‌ه رووی‬ ‫سایكۆلۆجییەو ‌ە وێناكردنی بۆ هەواڵەكە زۆر‬ ‫سەركەوتووترو ئاسانترو سادە‌ترە‪‌،‬وه‌ك ل ‌ه‬ ‫هێنانی هەواڵێك ل ‌ه سەر رووی الپەڕە‪‌،‬وات ‌ه‬ ‫هەست‌و نەستی رۆژنامەوان كاریگەرییكی‬ ‫پۆزەتیڤانەی دەبێت ل ‌ه خێرایی بیرۆكەو‬ ‫راییكردنی مەبەست بۆ تێگەیشتنێكی ئاسان‬ ‫ی وێنە‬ ‫له‌الیەن جەماوەرەوە‪ .‬هەروەها بوون ‌‬ ‫ئامڕازێكی كاریگەریی راستیگەیاندنە بە‬ ‫جەماوەرو فاكتەرێكی سەرەكی سادەیی‌و‬ ‫كورت نووسینە ل ‌ه دەقی رۆژنامەوانیدا‪ .‬بە‬ ‫تایبەت ل ‌ه ژان��ری تەلەڤیزیۆن‪ ،‬كە وێنەی‬ ‫ڤیدیۆیی بۆ خۆی نیوەی پەیامەكە پێكده‌هێنێت‬

‫بۆ ج��ەم��اوەر‪ .‬ل ‌ه الیەكی‌تریشه‌و ‌ه سەرنج‬ ‫راكێشان‪ ،‬كە ئامانجێكی‌تری پەیامە ل ‌ه رووی‬ ‫‌وێ��ن��ەوە بە بەخشینی سیمای ئ��ەو كەسە‪،‬‬ ‫یان رووداوە زیاتر دەبێتە هۆی راكێشانی‬ ‫ی‬ ‫ج���ەم���اوەر‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون�� ‌ه ب�ڵ�اوك���ردن���ەوە ‌‬ ‫وێنەی سەدام حوسێنی دیكتاتۆر بۆ خۆی‬ ‫باشترین بەڵگەیە‪ ،‬كە تەنها پیشاندانی بەو‬ ‫ن وتارو هەواڵ‌و‬ ‫سیما پیس‌و ناشرینە دەیا ‌‬ ‫بابەتی میدیایی‌و كۆمینتاری له‌خۆدەگرت‪،‬‬ ‫باشترین بەڵگەش ل ‌ه ئامادەكردنی هەواڵ‌و‬ ‫بابەتەكانی‌تری ژانری ته‌له‌ڤیزیۆنی كەناڵی‬ ‫ئاسمانی (بی بی سی)دا ل ‌ه ژێر ناونیشانی‬ ‫‪Captured‬د‌ا وێ��ن��ەك��ەی��ان ب�ڵ�اوك���ردەوە‪،‬‬ ‫كە بە وات��ای (گرتن) دێ��ت‪ .‬ئەمە ل ‌ه بارەی‬ ‫تایتڵەوە ل ‌ه نێوه‌ڕۆکی نووسیندا یاخود گوتن‬ ‫نموون ‌ه گەلێكی زۆر زیندوو هەن‪ .‬ل ‌ه كەناڵی‬ ‫ئاسمانی كوردسات بە تایبەتی بە بەراورد‬ ‫له‌گەڵ كەناڵی تەلەڤیزیۆنی ناوخۆیی گەلی‬ ‫كوردستان ل ‌ه داڕشتنی هەواڵی س��ەردان‌و‬ ‫پ��ێ��ش��وازی��ی م���ام ج����ەالل‪ ،‬وات��� ‌ه پێكهاتەی‬ ‫كەناڵەكەش زۆرجار كاریگەریی دەكاتە سەر‬ ‫جۆری پەیام‌و داڕشتنەكە ل ‌ه رووی كورت‌و‬ ‫سادەییەوە‪.‬‬ ‫چ�����������واره‌م‪‌:‬وردك������اری������ی ب����ای����ەخ����دان‌و‬ ‫بەرجەستەكردن‬ ‫ل ‌ه ئامادەكردنی دەق��دا رۆژن��ام��ەوان دەبێت‬ ‫ی وردكاری‪.‬‬ ‫زۆر بە وریاییەوە بڕوانێتە الیەن ‌‬

‫ی وردك���اری‌و‬ ‫له‌بەر ئ��ەوەی بە پیادەكردن ‌‬ ‫ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن دەق���ی رۆژن��ام��ەوان��ی ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪276‬‬

‫هەڵخلیسكان‌و هەڵەشەی زاراوەی خەیاڵی‌و‬ ‫ل ‌ه دەستەواژەی سادەو رووكەش دەپارێزێت‪.‬‬ ‫بۆیە رۆژن���ام���ەوان‪ ،‬ك��ە وش��ەو زاراوە بۆ‬ ‫دەربڕینی بابەتی رووداوەكە هەڵدەبژێرێت‪.‬‬ ‫پێویستە له‌سەرخۆ بێت‌و ب��اری دەروون��ی‬ ‫ئاسایی ب��ك��ات‪ .‬ل�� ‌ه كاتێكدا گ��رژی��ی��ەك الی‬ ‫دروست بوو ب ‌ه هۆی بینین‪ ،‬یان كاریگەریی‬ ‫ئەو رووداوەی ل ‌ه بابەتێكدا رەنگدانەوەی ل ‌ه‬ ‫(‪)4‬‬ ‫سەر ژیانی تایبەتی خۆی هەبێت‪.‬‬ ‫ل���ه‌م دەق����ەی س������ەرەوەدا ت��ێ��دەگ��ەی��ن‪ ،‬كە‬ ‫رۆژن�����ام�����ەوان دەب���ێ���ت ب���ە دوورب���ێ���ت ل ‌ه‬ ‫بەكارهێنانی زاراوەی رەق (رك��ی��ك)‌و ئەو‬ ‫‌وشانەی‪ ،‬كە زیاتر له‌واتایەك دەبەخشن ل ‌ه‬ ‫زماندا‪‌ .‬وات ‌ه ب ‌ه هۆی نزیكی زمانی نەتەوە‬ ‫له‌گەڵ زمانی بیانی دیكەو تێکه‌ڵ‌و پێکه‌ڵ‬ ‫ب ‌ه هۆی شەپۆلی نووسین‌و پەیوەندییەوە‪.‬‬ ‫زاراوەی��ەك��ی زۆر له‌بەر دەس��ت��دان‪ ،‬كە بە‬ ‫چەن ‌د واتایەكی جیاواز بەكاردێت‪ .‬یاخود‬ ‫ك واتا دەبەخشن‪ .‬له‌بەر‬ ‫چەن ‌د وشەیەك یە ‌‬ ‫هەستیاری بەكارهێنانی ‌وشەو زاراوەك��ان‬ ‫ت وریاییەكی‬ ‫ل ‌ه دەق��ی رۆژنامەوانیدا دەبێ ‌‬ ‫زۆر بخەینەگەڕ‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی بتوانین زاڵ‬ ‫ببین بە سەر ئامادەكردن‌و گەیاندنی ‌واتاو‬ ‫مەبەستەكان بە ج��ەم��اوەر‪ .‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئ��ام��ادەك��ردن‌و داڕشتنی ه��ەواڵ��ی ئابووری‬ ‫ل�� ‌ه كەناڵێكی تەلەڤیزیۆندا پێویستە ئەو‬ ‫رۆژن��ام��ەوان��ە (ن���ووس���ەر)ە‪ ،‬پسپۆڕبێت ل ‌ه‬ ‫بواری زانستی ئابووریدا‪ ،‬تا بتوانێت زاراوە‬ ‫ئ��اب��ووری��ی��ە ئینگلیزی‌و ع��ەرەب��ی��ی��ەك��ان ل ‌ه‬ ‫وەرگێڕاندا بۆ سەر زمانی كوردی ‌وشەی‬

‫ك��وردی��ی پ��ەت��ی بەكاربهێنێت‌و تێگەیشتن‬ ‫الی جەماوەر درووستبكات‪ .‬بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی دەتوانین بڵێین رۆڵ‌و كاریگەریی‬ ‫زمانەوانەكان بە سەر ئامادەكردن‌و داڕشتنی‬ ‫دەقی رۆژنامەوانییەوە دەردەكەوێت‪ ،‬كە ئەو‬ ‫كەناڵە بیەوێت زاڵ بێت بە س��ەر فۆڕمی‬ ‫‌وشەو ‌واتا لێكدانەوەیان بە پێی هەڵكەوتەی‬ ‫ئ���ەو‌وش���ەو زاراوان�����ە ل�� ‌ه رس��ت��ەك��ان��دا‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه ئه‌گەر سەرنج بدەین ل ‌ه هەواڵەكانی‬ ‫كەش‌و هەوای كەناڵی ئاسمانی كوردسات‌دا‪،‬‬ ‫خستنەڕووی بەرزی‌و نزمی پلەكانی گەرما‬ ‫ێ بوونی نەخشەی جوگرافی‬ ‫ل ‌ه رۆژێكدا ب ‌‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و ع��ێ��راق‌و ج��ی��ه��ان‪ ،‬ناتوانێت‬ ‫زیاتر تێگەیشتن الی بینەر دروستبكات‪،‬‬ ‫‌وات ‌ه جۆرێك ل ‌ه وردك��اری بە ئامادەكردنی‬ ‫ئ���ەو ه���ەواڵ���ەوە پ��ی��ادە ن���ەك���راوە ل�� ‌ه رووە‬ ‫جوگرافییەكەیەوە‪ ،‬هەروەها پێویستە كەناڵ‌و‬ ‫رۆژن���ام���ەوان ب��ە تایبەتی خ��ۆی ب��ە دوور‬ ‫بگرێت ل ‌ه هەندێك زاراوەی بەسەرچووی‬ ‫فەلەكی‌و فەلسەفی‌و كشتوكاڵی‪ ،‬كە لە ئێستادا‬ ‫زاراوەی نوێی بۆ بەكاردێت‪ ،‬یاخود ل ‌ه واتادا‬ ‫گ��ۆڕاوە‪ .‬له‌بەر ئەم هۆیانە دەبێت تێكرای‬ ‫ناوەندە میدیاییەكان بوونی بۆشایی كەسانی‬ ‫پسپۆڕو زم��ان��ەوان بە هەند ‌وه‌رب��گ��رن‪ ،‬كە‬ ‫بە بوونیان دەورێكی پۆزەتیڤانە دەگێڕن ل ‌ه‬ ‫تێكڕای بابەتە جۆراوجۆرەكانی رۆژانەیاندا‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ :‬زیندوویه‌تی‬

‫ئ��ه‌گ��ەر رۆژن���ام���ەوان ل��ه‌ داڕش��ت��ن��ی دەق���دا‬ ‫زیندوویه‌تی بابەتەكە بۆ جەماوەر بخاتەڕوو‪،‬‬

‫‪277‬‬

‫ئ����ەوا پ��ەی��ام��ەك��ە زی���ات���ر ج��ێ��ی س��ەرن��ج��ی‬ ‫پەیام‌وه‌رگر دەبێت‪‌ ،‬وات ‌ه بە زمانی هەستی‬ ‫بینین‪ ،‬ی��ان بیستنی رووداوەك���ە ئاماژە بە‬ ‫راستیه‌‌تی رووداوه‌ک��� ‌ه بكرێت‪‌ ،‬وه‌ك گایار‬ ‫وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬رۆژن���ام���ەوان���ی س��ەرك��ەوت��وو‬ ‫هەواڵی رووداوێك ل ‌ه هەستی بینین‌و بیستن‬ ‫دانابرێت‪ ،‬هەروەها رۆژن��ام��ەوان‪ ،‬كە بیری‬ ‫دەچێت ژیان بە بەر رووداوەكەدا بكات‪ .‬تەنها‬ ‫زمانە دارووت��اوە سنووردارەكە بە رێساو‬ ‫رێ��زم��ان��ەك��ەی��ەوە دەگ��وێ��زێ��ت��ەوە‪ .‬ناتوانێت‬ ‫نووسینەكەی بە پێز بێت ل ‌ه چوارچێوەیەكی‬ ‫زیندوودا‪ ،‬كە هەموو توخمەكانی بجوڵێنێت‪،‬‬ ‫كە بە چاو بینیویه‌تی‌و بە هەموو هەستەكانی‬ ‫(‪)5‬‬ ‫بیستویه‌تی‌و‌وه‌ریگرتووە‪.‬‬ ‫ب���ۆ روون����ك����ردن����ەوەی زی���ات���ر ئ����ەم دەق���ە‬ ‫رام��ان��دەك��ێ��ش��ێ��ت ب��ۆ خ��س��ت��ن��ەڕووی چەند‬ ‫ن��م��وون��ه‌ی��ەك‪‌ ،‬وه‌ك ل��ە پ��ڕۆس��ه‌ی ئ��ازادی��ی‬ ‫عێراقدا بە تایبەت ل ‌ه ناوچە تازە ئازادكراوە‬ ‫ك��وردی��ی��ەك��ان��ی ك���ەرك���وك‌و خ��ان��ەق��ی��ن‌دا‪،‬‬ ‫پەیامنێرانی كەناڵە راگەیاندنە كوردییەكان‪،‬‬ ‫ل��ه‌وان��ە‪ :‬تەلەڤیزیۆنی گ��ەل��ی ك��وردس��ت��ان‪،‬‬ ‫كەناڵی ئاسمانی كوردسات‪ ،‬ل ‌ه خوێندنەوەی‬ ‫هەواڵی ئازادكردنی ئەو شارانەدا بە تەواوی‬ ‫زمانە هەستییەكەو ‌ە وێنایان بۆ ئ��ازادی‌و‬ ‫سەربەستی خەڵكی ئەو ناوچانە كردووه‌‌و‬ ‫ێ تێكرای جەماوەری‬ ‫تێی گەیاندوون‪ ،‬بەڵ ‌‬ ‫شارەكە ل ‌ه خۆشی‌و ئاهەنگگێڕاندان‪ .‬سیمای‬ ‫ئ�����ازادی‌و ب��ۆش��ای��ی دی��م��ۆك��راس��ی ب��ۆ ئ��ه‌و‬ ‫شوێنانەش دەگ��ەڕێ��ت��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم رەن��گ��ە ل ‌ه‬ ‫هەمان كاتدا كەسانێكی زۆریش هەبوو بێت‪،‬‬

‫كە لە ناخەوە دژی رووخانی دیكتاتۆرەو‬ ‫بەرژەوەندییەكانی ل ‌ه دەست دەدات‪ ،‬هەروەها‬ ‫بێژەری سەركەوتووی تەلەڤیزیۆنی گەلی‬ ‫كوردستان ع��ادل عەزیز‪ ،‬ل ‌ه چاوپێكەوتنی‬ ‫بەرنامەی پەیامی ئەڵوەندا ل ‌ه ستۆدیۆی‬ ‫هەواڵی كەناڵی ئاسمانی كوردسات زۆر بە‬ ‫روونی تیشكی خستە سەر الیەنی زیندوویه‌تی‬ ‫پەیامەكەی ل ‌ه هەواڵی ئازادكردنی شاری‬ ‫خانەقین‌دا‪ .‬پاشان هەمووان دەزانین رادیۆی‬ ‫دەنگی گەلی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ل ‌ه الی��ەن بێژەر‬ ‫سامان گەرمیانی‌یه‌و ‌ه بە شێوەیەكی زۆر‬ ‫هەستییانەوە ك��اری ل ‌ه سەر خوێندنەوەی‬ ‫پەیامەكان ك���ردووه‌‪ ،‬كە ببووە ناوەندێكی‬ ‫پ��اڵ��پ��ێ��وەن��ان‌و ج��واڵن��ی هەستی ن��ەت��ەوەی��ی‬ ‫ج��ەم��اوەر ل ‌ه بەرانبەر دوژمنكاری رژێ��م‌و‬ ‫بەخشینی ئاسوودەیی بە خەڵك‪ ،‬ل ‌ه كاتی‬ ‫بە ئەنجامگەیاندنی چاالكی پێشمەرگانەدا‪.‬‬ ‫هەر ‌وه‌ك دەگێڕنەوە كەسێك ل ‌ه بوون بە‬ ‫پێشمەرگە ه��ان��دەری س��ەرەك��ی��ی رادی���ۆی‬ ‫دەنگی گەلی كوردستان بووە‪ ،‬كە بێگومان‬ ‫ئ��ەو ب��ێ��ژەرە س��ەرك��ەوت��ووه‌ ب��ە ت��وان��ای��ەی‬ ‫ش��ۆڕش رۆڵێكی ب��ەرچ��اوی هەبووە ل ‌ه بە‬ ‫زیندوویه‌تیكردنی دەق��ەك��ان��دا‪ .‬ل�� ‌ه الیەكی‬ ‫دیكە‌و ‌ه وێناكردنی رۆژنامەوان ل ‌ه داڕشتنی‬ ‫پەیامەكانیاندا ب��ۆ ئ��ەو ه���ەواڵ‌و رووداوو‬ ‫بابەتانەی ئاڕاسته‌ی ج��ەم��اوەری دەك��ەن‪،‬‬ ‫‌وه‌ك ئ��ەو كارتێكردنەی‪ ،‬كە كردوویەتییە‬ ‫سەر رۆژنامەوان ل ‌ه دەستكەوتنی بابەتەكەدا‪.‬‬ ‫شه‌شه‌م‪ :‬كورت نووسین‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪278‬‬

‫زم���ان���ەوان���ان دەڵ���ێ���ن‪ :‬ب��ی��ری م����رۆڤ بۆ‬ ‫دروستكردنی پەیوەندی ل ‌ه رستە حه‌ڤد ‌ه‬ ‫وشەییەكاندا تووشی كێشەو گرفت دەبێت‪،‬‬ ‫وات ‌ه درێژ نووسین هۆكارێكە بۆ بێزاربوونی‬ ‫ج��ەم��اوەر ل��ه‌و پەیامانەی‪ ،‬كە ئاڕاسته‌یان‬ ‫دەكرێت‪ .‬بۆیە ئێستا رۆژنامە تیراژ زۆرەكان‬ ‫ل�� ‌ه ن��ووس��ی��ن��ی م��ان��ش��ێ��ت��ی ب��اب��ەت��ەك��ان��ی��ان��دا‬

‫هەوڵدەدەن ل ‌ه یانز ‌ه‌وشە زیاتر بەكارنەهێنن‪.‬‬ ‫له‌گەڵ بەكارنەهێنانی بكەرو رەچاوكردنی‬ ‫خاڵبەندییدا‪ ،‬كە لە كۆتایی مانشێتدا خاڵ‬ ‫دانانرێت‪ .‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی پەیام‌وه‌رگر ل ‌ه دوای‬ ‫مانشێت‪ ،‬لیدی ه��ەواڵ‌و دەقەكە بە تەواوی‬ ‫ب��خ��وێ��ن��ێ��ت��ەوە‌و س��ەرن��ج ب��دات��ە ه��ەواڵ��ەك��ە‪.‬‬ ‫ل��ه‌م روان��گ��ەی��ەش��ەوە ڤۆڵتێری ن��ووس��ەری‬ ‫بەناوبانگی ف��ەرەن��س��ی گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬هە‌ر‬ ‫نووسینێك باشە‪ ،‬جگە له‌وەی هەراسانمان‬ ‫دەك��ات‪ ،‬هەروەها لیۆ تۆلستۆی نووسەری‬ ‫ناوداری رووسی پێی گوتووین‪ :‬بۆ ئەوەی‬ ‫ف��ێ��ری داڕش��ت��ن��ی پیشەیی ببین‪ ،‬پێویستە‬ ‫نەختێک دەستكاری نووسینەكانمان بكەین‪.‬‬ ‫پ��اش��ان ب��ۆ ئ����ەوەی ب��ە ك��ورت��ی بنووسین‬ ‫پێویستە رەچ��اوی ئەم دوو الیەنە بكەین‪.‬‬ ‫یەكەمیان الدانی بابەتە زیادەكانی ناو دەقەكە‬ ‫بە جۆرێك‌وشەو دەستەواژە سەرەكییەكانی‬ ‫دەق��ەك��ەو مەبەستەكانی ن��ووس��ەری تێدا‬ ‫بمێنێتەوە‪ .‬ئ��ەم ش��ێ��وەی��ەش ب��ۆ نووسینی‬ ‫لیدی هەواڵ بەكاردێت‪ .‬دووەمیان‪ :‬نووسینی‬ ‫نێوه‌ڕۆک‌و كورتكردنەوەی بابەتەكە‪ ،‬یان پاك‬ ‫نووسكردنەوەو الدانی زیادەكان‪ ،‬ئەمیشیان‬ ‫بۆ كورتكردنەوەی راپۆرت رۆژنامەوانەكان‬ ‫سوودێكی باشی لێوەردەگرن‪ ،‬بەاڵم باشترین‬

‫رێنمایی بۆ كورتكردنەوەی بابەتی دوورو‬ ‫درێژی رۆژنامەوانی‪ ،‬ئەمانەی الی خوارەوە‬ ‫پێڕەو بكە‪:‬‬ ‫ی وردی دەق‌و‬ ‫‪1‬ـ�����ـ خ���وێ���ن���دن���ەوەی���ەك��� ‌‬ ‫دەستنیشانكردنی واتا سەرەكییەكان‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ه��ەوڵ��ب��دە ‌وش��ە لێكچوو ‌ه ه��اووات��اك��ان‬ ‫بسڕنەوە‪ ،‬چونكە دەبێتە هۆی ماندووكردنی‬

‫بیری جەماوەر‪.‬‬ ‫‪3‬ــ بابەتە البەالیی‌و وەسفییەكان‪ ،‬كە بۆ زیاتر‬ ‫تێگەیشتنی پەیام‌وه‌رگر نووسراونەتەوە‌و‬ ‫پەیوەندییان بە نێوه‌ڕۆکەكەوە نییە‪ ،‬بسڕنەوە‪.‬‬ ‫‪4‬ــ ئەو رستانەی بابەتەكانی شیدەكەنەوەو‬ ‫نەبوونیان ل ‌ه بابەتەكە كەم ناكاتەوە‪ ،‬الیبدەن‪.‬‬ ‫(‪)6‬‬

‫لێرەوە دەتوانین بڵێین ل ‌ه رێگەی بەكارهێنانی‬ ‫زاراوەی تایبەت بەرانبەر بەو شتانەی‪ ،‬كە لە‬ ‫زمانی بیانییەوە ‌وه‌ریدەگێڕین بۆ داڕشتنی‬ ‫پەیام‪ ،‬الیەنی كورت نووسین ل ‌ه دەقەكاندا‬ ‫ك واتای‬ ‫بەدەستدێت‪‌،‬وه‌ك له‌وەی بە رستەیە ‌‬ ‫زاراوەی��ەك بخەینەڕوو‪ ،‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه بری‬ ‫نووسینی (هەڤاڵی س��ەرك��ردەو تێكۆشەرو‬ ‫ب��ەرێ��ز م��ام ج����ەالل)‪ ،‬ك��ە ل��ە س���ەرەت���ادا ل ‌ه‬ ‫رۆژنامەی كوردستانی نوێ‌‌و ته‌له‌ڤیزیۆنی‬ ‫گەلی كوردستان بەكاردەهات‪ ،‬بە بڕیاری‬ ‫ی ب��ۆ دوورك��ەوت��ن��ەوە ل ‌ه‬ ‫م��ام ج���ەالل خ��ۆ ‌‬ ‫درێ���ژی‌و پیاهەڵدان‪ ،‬پێی گوتن تەنها مام‬ ‫جەالل بەكاربهێنن‪.‬‬ ‫حه‌وته‌م‪ :‬گێڕانەوە‬ ‫گ��ێ��ڕان��ه‌وه‌ی ه��ەواڵ��ێ��ك‪ ،‬ی��ان رووداوێ����ك بۆ‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە پاڵ بە مرۆڤەوە بنێت‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬

‫‪279‬‬

‫ئاستی گشتگیركردنی بە بایەخەوە‌وه‌ربگرین‪.‬‬ ‫بە زیندووكردنەوەی رووداوەكە ل ‌ه بەردەم‬ ‫پەیام‌وه‌رگر‌و كردنی خوێنەر بە پاڵەوان‌و‬ ‫هەستكردنی ب��ەوەی خۆی كارەكە ئەنجام‬ ‫دەدات‪ .‬بۆیە زم��ان��ی گ��ێ��ڕان��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه ه��ەواڵ��دا‬ ‫بە الی (ئ��ەف�لات��وون��ه‌وه‌)‪ ،‬كە لە پەڕتووكی‬ ‫(كۆماری)دا باسی دەكات‪ .‬گێڕانه‌و ‌ه دەكات‬ ‫بە دوو جۆرەوە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ چیرۆك‪ ،‬تێیدا پەیوەندی نێوان هۆكارو‬ ‫خاڵە الوازەكان بە ئەنجامەوە دەبەستێتەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش كارێكی هۆشیارانەی بیركردنەوەیە‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ س��ەرگ��وزش��ت��ە‪ ،‬ك��ارك��ردن��ە ل�� ‌ه هەست‌و‬ ‫س�������ۆزداری‪ .‬دەی����ەوێ����ت رووداوەك��������ە ل ‌ه‬ ‫مێشكی ج����ەم����اوەردا دووب���ارەب���ك���ات���ەوە‪،‬‬ ‫ه��ەس��ت��ی (ت�����ووڕەی�����ی‌و خ��ۆش��ەوی��س��ت��ی‌و‬ ‫كینەكردن‌و بێزاری‌و هەڵچوون‌و دڵپیسی)‬ ‫زی��ن��دووك��ەرەوەی مرۆڤایەتین ب��ە هەموو‬ ‫(‪)7‬‬ ‫سروشتێكی راستەقینەوە‪.‬‬ ‫گێڕانه‌وه‌ی ه��ەواڵ‌و زان��ی��اری‌و رووداو ل ‌ه‬ ‫دەقی رۆژنامەوانییدا گرنگی‌و تایبەتمەندی‬ ‫خۆی هەیە‪ ،‬بۆ نموون ‌ه زۆرێك ل ‌ه هەواڵەكانی‬ ‫ته‌له‌ڤیزیۆن سەرەڕای داڕشتنی بە شێوەیەكی‬ ‫ك���ورت‌و خ��وێ��ن��دن��ەوەو ئ��اڕاس��ت��ه‌ك��ردن��ی بۆ‬ ‫پەیام‌وه‌رگر‪ ،‬ل ‌ه الیەن بێژەری هەواڵەوە ئاماژە‬ ‫دەكرێت بەوەی بفەموون بۆ سەرنجدانی ئەم‬ ‫راپۆرتە‪ ،‬كە هاوكارمان بۆی ئامادەكردوون‪.‬‬ ‫ل ‌ه راپۆرتەكەدا بە شێوەیەكی تێرو تەسەل‌و‬ ‫ی وردك��اری��ی��ەوە راستییه‌کان‬ ‫گێڕانه‌وه‌یەك ‌‬

‫ب��ۆ ج��ارێ��ك��ی‌ت��ر دەدرێ���ت���ەوە ب��ە ج��ەم��اوەر‪.‬‬ ‫‌وات�� ‌ه دروستكردنی پەیوەندییەكی بەهێزو‬

‫لێكدانەبڕاو ل�� ‌ه ن��ێ��وان هەستی ج��ەم��اوەرو‬ ‫بابەتەكە‪ ،‬كە بینە ‌ر وا بزانێت راستەوخۆ ل ‌ه‬ ‫نێو نێوه‌ڕۆکی ئەو بابەتەدا رۆڵ دەگێڕێت‪.‬‬ ‫پ��اش��ان ب��ە ك���ارك���ردن ل�� ‌ه س���ەر ج��واڵن��دن��ی‬ ‫هەست‌و نەستی جەماوەرو راكێشانی له‌گەڵ‬ ‫ئ��ە ‌و وێنایەی‪ ،‬كە بە شێوەیەكی هونەری‬ ‫رۆژنامەوان دەیبەخشێتە بینەر‪ ،‬یان خوێنەر‬ ‫چەمكی گێڕانه‌و ‌ه ل ‌ه توخمە سەرەكییەكانی‬ ‫ئ��ەو دەق���ە‪ ،‬دەبێتە ه��ۆی زی��ات��ر كاریگەری‬ ‫كردنە سەر جەماوەرو كۆكردنەوەی بیری‬ ‫زۆرێك ل ‌ه راستی تێگەیشتنییان ل ‌ه بەرانبەر‬ ‫بابەتەكەدا‪ ،‬هەروەها ل ‌ه نموونه‌ی داڕشتنی‬ ‫ه��ەواڵ��ی ی��ادی س��ااڵن��ەی كیمیابارانكردنی‬ ‫شاری هەڵەبجەدا‪ ،‬یان ئەنفالە بەدناوەكەدا‪،‬‬ ‫پێویستە رۆژنامەوان بە توانایی‌یەكی باش‌و‬ ‫وردبینییەكی زۆرەوە بڕوانێتە بابەتەكەو‬ ‫كاركردن ل ‌ه سەر ئەوەی چۆن ل ‌ه گێڕانه‌وه‌ی‬ ‫ئەو رووداوەدا بتوانێت زۆرترین جەماوەر‬ ‫ب��ۆ الی پ��ەی��ام��ەك��ەی رابكێشێت‪ .‬ئ��ەوەش‬ ‫بە خستنەڕووی زانیارییە راس��ت‌و بەڵگە‬ ‫مێژووییەكانه‌وه‌‪ ،‬بۆ ج��واڵن��دن‌و بزواندنی‬ ‫ه��ەس��ت��ی ن��ەت��ەوەی��ی‌و رۆح���ی ب��ەرگ��ری ل ‌ه‬ ‫نێو ئ��ەو خەڵكانەی‪ ،‬كە گێڕانه‌وه‌كەیان بۆ‬ ‫ئاڕاسته‌كراوە ل ‌ه چوارچێوەی ه��ەواڵ‪ ،‬یان‬ ‫راپۆرتە هەواڵێكدا‪.‬‬ ‫هه‌شته‌م‪ :‬ئاگاداریی زمان‌و دیالێكتی تایبەت‬ ‫كار له‌ تێگەیشتن دەكەن‬ ‫ل ‌ه ئامادەكردنی دەقدا پێویستە رۆژنامەوان‬ ‫هەوڵبدات بۆ خۆ دوورخستنەوە له‌و زمانە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪280‬‬

‫تایبەتەی‪ ،‬كە گوزارشتی پێدەكات ل ‌ه هەندێك‬ ‫ن��اوەن��دی��ی ر‌ون��اك��ب��ی��ری‌و زان��س��ت��ی��ی��دا‪ ،‬پێی‬ ‫دەنووسێت‪‌،‬وه‌ك ئەوەی تەنها بۆ خۆی‪ ،‬یان‬ ‫بۆ نیوەكەی‌تری‌وه‌ك خۆی‪ ،‬كە پسپۆڕە‪ ،‬یان‬ ‫رووناكبیرە دەنووسێت‪‌)8(،‬وات ‌ه پسپۆڕبوون‌و‬ ‫ش��ارەزاب��وون��ی رۆژن��ام��ەوان بە پیشەیەك‪،‬‬ ‫نابێت ببێتە هۆی ئەوەی‪ ،‬كە زاراوەو‌وشەی‬ ‫زانستی زۆر ل ‌ه دەقەكاندا بەكاربهێنێت‌و بە‬ ‫هەمان فۆڕم بەكاری نەهێنێت‪ ،‬بەڵكو گەڕان‌و‬ ‫ی‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ف��ەره��ەن��گ ب��ۆ دۆزی���ن���ەوە ‌‬ ‫وشەیەكی هاو‌واتای گشتی‪ ،‬كە لە نێو خەڵكیدا‬ ‫قسەی پێدەكرێت‪ ،‬چونكە ل ‌ه داڕشتندا دەبێت‬ ‫سەرجەم ئاستەكانی ج��ەم��اوەر له‌بەرچاو‬ ‫بگریت‪ .‬بە زۆریش چینی ناوەند ل ‌ه رۆژنامەو‬ ‫خەڵكانی س���ادە ل�� ‌ه ب���واری ته‌له‌ڤیزیۆندا‪.‬‬ ‫له‌بەر ئەوەی ل ‌ه كاركردن‌و ئاڕاسته‌كردنی‬ ‫ت وابزانیت‪ ،‬كە رووناكبیرێك‌و‬ ‫پەیامدا دەبێ ‌‬ ‫كرێكارێك‌و نەخوێندەوارێك‌و پیشەكارێك‬ ‫پێكەوە ئ��ەو پ��ەی��ام��ەی��ان پ��ێ��دەگ��ات‪ .‬له‌گەڵ‬ ‫ئەوەشدا دیارە نكوڵی ل ‌ه ئاستی تێگەیشتن‬ ‫ن��اك��رێ��ت‪ ،‬ب���ەاڵم الی��ەن��ی ك��ەم گەیاندنێكی‬ ‫س��ەرەت��ای��ی ل��ه‌و راستییانە ب��ە ج��ەم��اوەر‪،‬‬ ‫دەبێتە ه��ۆی سەركەوتنی رۆژن��ام��ەوان‌و‬ ‫كۆكردنەوەی ژمارەیەكی زۆری خەڵك ل ‌ه‬ ‫چواردەوری كەناڵەكە‪.‬‬ ‫بۆیە پێویستە رۆژنامەوان بگەڕێت بە دوای‬ ‫ئامڕازێكی گەیاندنی روون‌و ئاشكرا بۆ‬ ‫هەموو خوێنەران‌و بینەران‪ ،‬ئەو ئامڕازەش‬ ‫بوونی بابەتەكە ل ‌ه هەموو الیەنە بنەڕەتی‌و‬ ‫وردكارییەكانەوە بۆ بواری بەراووردكاری‌و‬

‫ل��ێ��ك��چ��وون‌و وێ��ن��ەی ن��زی��ك��ك��راوه‌ی بخاتە‬ ‫بەردەستی خەڵك‪ .‬بەو شێوەیەی جەماوەر‬ ‫ێ‬ ‫ب���ە ه���ەم���وو ه���ەس���ت‌و ب��ی��رێ��ك��ی��ان��ەوە ب ‌‬ ‫ماندووبوون‌و خۆ هیالككردنێكی زۆر پەی‬ ‫(‪)9‬‬ ‫بە بابەتەكە ببەن‪.‬‬ ‫دی��ارە دۆزی��ن��ەوەی ئ��ەو ئ��ام��ڕازە ئه‌گه‌ر بە‬ ‫شێوەیەكی روونتر باسی لێوە بكەین‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫الیەك بەكارنەهێنانی زاراوەی زانستییە‪ ،‬بە‬ ‫ی‬ ‫شێوە بیانییەكەی سادەیی ل ‌ه هەڵبژاردن ‌‬ ‫وش��ەو ب��ڕگ��ەدا‪ ،‬كە بە الی خەڵكی ئاشكرا‬ ‫ی واتاو‬ ‫بیستراوو بینراوە‪ ،‬هەروەها گەیاندن ‌‬ ‫مەبەستەكانی رۆژنامەوان ل ‌ه چوارچێوەی‬ ‫ی ورد له‌گەڵ‬ ‫كورت نووسین‌و مامەڵەكردن ‌‬ ‫ئەو شێوە زمانەی‪ ،‬كە بەكاریده‌هێنیت‪ ،‬تا‬ ‫چەندە دەتوانێت واتایەكی گشتگیریی الی‬ ‫پ��ەی��ام‌وه‌رگ��ر دروس��ت��ب��ك��ات‪ ،‬ب��ۆ نموون ‌ه ل ‌ه‬ ‫رۆژن��ام��ەی��ەك��ی ن��اوچ��ەی سلێمانیدا دەبێت‬ ‫رۆژنامەوان بە زاری سلێمانی بنووسێت‌و‬ ‫واتاو مەبەستەكانی خۆی له‌و چوارچێوەیەدا‬ ‫بخاتەڕوو‪ ،‬نەك بەكارهێنانی زاری كرمانجی‬ ‫ل ‌ه داڕشتنی پەیامەكەیدا بۆ ئاڕاسته‌كردنی‬ ‫پەیام‌وه‌رگر ل ‌ه ش��اری سلێمانی‪ ،‬بێگومان‬ ‫رێ����ژەی����ەك����ی زۆری خ���ەڵ���ك���ی ت���ووش���ی‬ ‫ماندووبوونی بیریی دەبێت‪ ،‬بۆ تێگەیشتن‬ ‫ل ‌ه بنەما سەرەكییەكانی مەبەستی نووسەر‬ ‫له‌و دەق��ەدا‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زمانی خوێندن‌و‬ ‫ناوەندیی رووناكبیری‌و گشتی ناوبازار زاری‬ ‫سلێمانییە‪ .‬له‌بەر ئ��ەوە ئه‌گه‌ر رێژەیەكیش‬ ‫لێی تێبگات ئەوا ئامڕازە روون‌و ئاشكراكە‬ ‫له‌بەرچاو نەگیراوە‪.‬‬

‫‪281‬‬

‫بۆیه‌م‪ :‬زمانپاراویی‬ ‫ب��ە رای فلیپ گ��ای��ار زم��ان��پ��اراوی��ی یەكێكە‬ ‫ل�� ‌ه تایبەتمەندییە سەرەكییەكانی زمانی‬ ‫نووسین‌و داڕشتنی دەق��ی رۆژن��ام��ەوان��ی‪،‬‬ ‫هەر‌وه‌ك جەخت دەكات ل ‌ه سەر بوونی ئەم‬ ‫نیشانانەی الی خوارەوە‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ل�� ‌ه رووی رێ��زم��ان��ی��ی��ەوە پێكهاتەكانی‬ ‫راست‌و دروست بێت‪.‬‬ ‫‪2‬ــ هەڵە ل ‌ه رێنووسی نووسیندا نەبێت‪.‬‬ ‫‪3‬ــ زاراوەكان بە باشی هەڵبژێرێت‪.‬‬ ‫‪4‬ــ رەچاوی خاڵبەندی بكرێت‪ )10(.‬هەروەها ل ‌ه‬ ‫بەشێكی زۆری دەقی رۆژنامەوانیدا زاراوەی‬ ‫بیانی زۆر بەكارهێنراون‪ ،‬كە كاریگەریی‬ ‫رێزمانی ئ��ەو زمانەش بە رووی الپ��ەڕەی‬ ‫رۆژنامەكانەوە دیارە‪ .‬گومانیش له‌وەدا نییە‬ ‫جۆرەها دەق بە مەبەستی جیاجیا دەخرێنەڕوو‪.‬‬ ‫بە هەڵە كەڵكوه‌رگرتنی جەماوەر له‌و پەیامانە‬ ‫دەبێتە هۆی بەدبینی خوێنەر لێیان‪ )11(.‬بەاڵم‬ ‫بەكارهێنانی خاڵبەندی دەتوانێت رۆڵێكی‬ ‫باش بگێرێت ل ‌ه پاراوكردنی زمانی نووسیندا‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە ش���ێ���وەو ش��وێ��ن��ی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫ن��ی��ش��ان��ەو خ��اڵ��ەك��ان��ی ه���اوج���ووت ل��ه‌گ��ەڵ‬ ‫رستەكانی دەقێك‌و راس��ت بەكارهێنانیان‪،‬‬ ‫س��ەرك��ەوت��ووی��ی ن��ووس��ەر دەخ��ەن��ەڕوو‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئاسان خستنەڕوو پێشاندانی نووسین بۆ‬ ‫خوێنەر‪ .‬بۆیە پێویستە رۆژنامەوان شوێن‌و‬ ‫ك��ات‌و شێوەی سوود‌وه‌رگرتن له‌و خااڵنە‬ ‫شارەزا بێت‌و بزانێت هەریەكەیان چۆن‌و لە‬ ‫كوێدا بەكاردێن‪.‬‬

‫(‪)12‬‬

‫ده‌یه‌م‪ :‬دووپاتكردنەوە‬ ‫رۆبرت ماكجینۆن وتوویه‌تی‪ :‬بۆ دڵنیابوون‬ ‫له‌و پەیامەی ئامادەی دەكەیت‪ ،‬پێویستە ئەم‬ ‫پرسیارانە ل ‌ه خ��ۆت بكەیت‪ .‬ئایا پەیامەكە‬ ‫ل��ه‌ زم��ان��دا پ�����اراوە؟ ئ��ای��ا ك���ار ب��ە م��ەرج��ە‬ ‫زانستییەكانی داڕشتن ك��راوە؟ ئایا دەقەكە‬ ‫چڕوپڕە؟ ئایا پەیامەك ‌ە وردە؟ ئایا نووسینەكە‬ ‫تەواوە؟ ئایا پێشەكییەكی گونجاوی هەیە بۆ‬ ‫ئاڕاسته‌كردن؟ ئایا كەرەستەكان بە باشی‬ ‫رێكخراون؟ ئایا توخمەكان پۆلێنكراون؟ ئایا‬ ‫بابەتییە؟ ئایا روون‌و ئاشكرایە؟ ئایا كورت‌و‬ ‫پوختە؟ ئایا ل ‌ه هەڵەی چاپ بە دەرە؟ ئایا‬ ‫دڵنیایت ل ‌ه راس��ت نووسینی ناوەكان؟ ئایا‬ ‫بە ژم���ارەو ب��ەروارەك��ان��دا چوویتەوە؟ ئایا‬ ‫هەڵەكانت راست كردۆتەوە؟(‪ )13‬ئایا كۆنتڕۆڵی‬ ‫ن وش��ەك��ان‌و‬ ‫خ��اڵ��ب��ەن��دی‌و ب��ۆش��ای��ی ن��ێ��وا ‌‬ ‫رستەكان بە پێی نووسینەكان‌و نیشانەی‬ ‫ی وه‌رگ��ی��راو ل�� ‌ه س��ەرچ��اوەو‬ ‫قسەو رس��ت��ە ‌‬ ‫خەڵكی پ��ی��ادەك��راوە؟ ئای‌ا وش��ە بێگانەكان‬ ‫ب��ە راس��ت��ی بەكارهێنراون‪ ،‬ئایا كۆنتڕۆڵی‬ ‫(‪)14‬‬ ‫رێنووسی كراوە؟‬ ‫زمانی رۆژنامەنووسی‬ ‫پیشه‌ی رۆژنامەنووسی ل ‌ه سەر هەڵدانییەوە‬ ‫هه‌تا ئەمرۆش ئاوێنەی رەنگدانەوەی ئەو‬ ‫رووداوانەیە (ئەو گۆڕانكارییانەش بە دوای‬ ‫خۆیدا هێناوێتی) كە كۆمەڵگای مرۆڤایەتی پێیدا‬ ‫تێپەڕبووە‪ .‬بە دیوێكی‌تردا رۆژنامەنووسی‬ ‫بریتییە له‌و زمانەی كە میللەت گوزارشتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪282‬‬

‫پێدەكات ل ‌ه ئێستاو داه��ات��وو‌دا‪ ،‬لە هەمان‬ ‫كاتیشدا بەشێكە ل ‌ه رابردووی ئەو میللەتە‪.‬‬ ‫زم��ان ئ��ەو مرۆڤەیە‪ ،‬كە بە ك��اری دەب��ات‪.‬‬ ‫وات ‌ه بیریەتی‪ ،‬هەستیەتی‪ ،‬ئارەزووەكانیەتی‌و‬ ‫ل ‌ه پێش هەموو شتێكەوە ئ��ەو ئامڕازەیە‪،‬‬ ‫كە ب ‌ه هۆیەوە تاك دەبێتە تاكێكی كاریگەر‬ ‫ل ‌ه كۆمەڵگادا‪ .‬دەستاوێژەكانی پەیوەستی‬ ‫ب��ە گشتی‌و ل�� ‌ه نێوبەندیاندا رۆژن��ام��ەك��ان‬ ‫ل�� ‌ه س��ەردەم��ی ن��وێ��دا پ��ەرەس��ەن��دێ��ك��ی زۆر‬ ‫گ��ەورەی��ان ب��ەس��ەردا ه��ات��ووە‪ .‬ب��ە جۆرێك‬ ‫هەموو پەیوەندییە ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسی‌و شارستانییەكانی ناو دەوڵ��ەت بە‬ ‫ئاسانی‌و بەرفره‌وانی‌و روون��ی بە ئەنجام‬ ‫چ واڵتێك دەست نادات‬ ‫بگەیەنرێت‌و بۆ هی ‌‬ ‫بە جیاو سەربەخۆ ل ‌ه رووداوەكانی جیهاندا‬ ‫بژێت‪ .‬ئەوەشی بخرێتە سەر كاریگەری ئەم‬ ‫كەنااڵنە ل ‌ه پێكەوەبەستنی نەوەكانی یەك‬ ‫گەلدا دەبێت‪ .‬گۆڕانكارییەكانی راگەیاندن‌و‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن‪ ،‬گ��ۆڕان��ك��اری گشتگیری‬ ‫ل�� ‌ه ژی��ان��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��دا ه��ێ��ن��ای��ەك��ای��ەوه‌‪،‬‬ ‫دواج��ار گۆڕانكارییەكان بواری پەیوەستی‬ ‫زمانیشی گرتەوە‪ ،‬بەمەش بواری ئەوەمان‬ ‫ب��ۆ رەخ��س��اوە‪ ،‬ك��ە خوێندن‌و نووسین بە‬ ‫هەموو جێگەیەكدا باڵوبكەینەوەو هەموان‬ ‫ن وشە ل ‌ه‬ ‫ێ ل ‌ه یەك دەنگ بگرین‪ ،‬هەما ‌‬ ‫گو ‌‬ ‫یەك كاتدا بخوێنینەوە‪ .‬چاپ‌و باڵوكردنەوە‬ ‫ن��ەب��ەس��ت��رێ��ت��ەوە ب��ە س��ن��وورە نیشتمانی‌و‬ ‫نەتەوایەتییەكانەوە‪ .‬هۆیەكانی گەیاندنی‌و‬ ‫وشە ‌وایان كردووە گۆڤارێك ل ‌ه یەك كاتدا‬ ‫بە هەموو كێشوەرەكانی جیهاندا باڵوببێتەوە‪.‬‬

‫گومان هەڵنەگرە زم��ان ل ‌ه دەرەوەی ئەو‬ ‫گۆڕانكارییانەوە نەماوەتەوە‪ ،‬هەر‌وه‌كو چۆن‬ ‫ێ گرێدانی‬ ‫ناتوانین ل ‌ه پەرەسەندنی زمان ب ‌‬ ‫بە گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكانەوە تێبگەین‪.‬‬ ‫دان��ن��ان ب��ەو پ��ەی��وەن��دی��ی��ەی زم���ان‌و الیەنە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكاندا ل ‌ه دەرەوەی ئاماژەكردن‬ ‫بە گەشەی هۆیەكانی پەیوەندیكردن هیچ‬ ‫ئامانجێكی ن��اب��ێ��ت‪ .‬ل��ه‌ب��ەر ئ����ەوەی زم��ان‬ ‫دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتییە‌و ئامانج ل ‌ه پاڵ‬ ‫ئ���ەوەی هۆكارێكە ب��ۆ گ��وزارش��ت��ك��ردن ل ‌ه‬ ‫بیری م��رۆڤ‪ ،‬ی��ان بۆ گەیاندنی ئ��ەو بیرە‬ ‫ئاوازێكیشە بۆ ژیان‪ ،‬تاك بەكاری بردوو ‌ه‬ ‫بۆ بوون ب ‌ه ئەندام ل ‌ه كۆمەڵگایەكی مرۆییدا‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی لەگەڵیدا پێویستییەكانی خۆی‌و‬ ‫پێداویستییەكانی ئەوی‌تریش بەدیبهێنێت‪.‬‬ ‫ب���ە گ��ش��ت��ی پ��ەرەس��ەن��دن��ی ئ��ام��ڕازەك��ان��ی‬ ‫پەیوەندیكردنی جەماوەریی‪ ،‬دوو كاریان‬ ‫لێكەوتۆتەوە‪ ،‬كە كاریگەرییەكی قوڵیان ل ‌ه‬ ‫پەرەسەندنی زمانییدا بەجێهێشتووە‪:‬‬ ‫كاری یەكەم‌‪ :‬وابەستەیە بەو پەیوەندییە هەمە‬ ‫ن واڵت��ان��ی خ��اوەن زمانی‬ ‫چەشنەیەی نێوا ‌‬ ‫جیاجیا‪ ،‬كە رۆژ ل ‌ه دوای رۆژ ل ‌ه زیاتربوون‌و‬ ‫پ��ت��ەوت��رب��وون دای���ە‪ .‬ب��ە ئ��ەن��دازه‌ی��ەك گشت‬ ‫ئەو له‌مپەرو سنوورانەی سڕیوەتەوە‪ ،‬كە‬ ‫پێشتر رێگرییان ل ‌ه پەیوەندییە رۆشنبیریی‌و‬ ‫(‪)15‬‬ ‫زمانییەكە كردووه‌‪.‬‬ ‫ق����س����ەك����ردن ل���� ‌ه س�����ەر ئ�����ەو ی��ەك��ێ��ت��ی��ی��ە‬ ‫رۆشنبییرییەی‪ ،‬كە جیهانی ئەوروپی پێكەوە‬ ‫بەستووە ل ‌ه رووی هێزو كاریگەرییەوە‪،‬‬ ‫هیچی ك��ەم��ت��ر نییە ل�� ‌ه ق��س��ەك��ردن ل��ه‌م��ەڕ‬

‫‪283‬‬

‫بازاڕی ئەوروپی هاوبەش‪ ،‬كە زۆر قۆناغی‬ ‫جیاوازیی نیوانیانی تێپەڕاندووە‪ ،‬كاریگەری‌و‬ ‫كاریگەری بەرانبەری ئەم که‌سایه‌تییانه‌ی‬ ‫ن��ێ��وان��ی��ی��ان ب���ووەت���ە پ��ێ��وی��س��ت��ی��ی ژی����ان‌و‬ ‫ئەوروپییەكان بە روونی هەستی پێدەكەن‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه الی��ەك��ی‌ت��رەوە ئ��ەو زم��ان��ە ئەورووپییە‬ ‫كاریگەری قووڵی ل ‌ه سەر زمانەكانی‌تری‬

‫دەرەوەی خێزانە ئەوروپییەكەش دەبێت‪،‬‬ ‫ی وه‌كو زمانی عەرەبی‪،‬‬ ‫بۆ نموونە زمانێك ‌‬ ‫بە تێپەڕبوونی كات پەیوەندیی له‌گه‌ڵ زمانە‬ ‫ئەوروپییەكاندا پتەوتر دەبێت‪ ،‬بە رادەیەك‬ ‫هەندێك ل ‌ه زمانەوانەكانی بردووەتە سه‌ر ئەو‬ ‫باوه‌ڕه‌ی‪ ،‬ک ‌ه بڵێن زمانی عەرەبیی هاوچەرخ‬ ‫پاش ن��ەوەی��ەك‪ ،‬یان دوو نەوەی‌تر دەبێتە‬ ‫ئەندامێك ل ‌ه خێزانی زمانە ئەوروپییەكان‪.‬‬ ‫بێگومان رۆژنامەنووسی رۆڵێكی كارا له‌و‬ ‫بوارەدا دەگێڕێت‪ ،‬بەوەی ل ‌ه گرنگترین ئەو‬ ‫هۆیانەی‪ ،‬كە میللەتێك بە میللەتانی جیهان‬ ‫یاخود زمانەكەی بە زمانەكانی جیهانەوە‬ ‫ببەستێتەوە‪ .‬رۆڵ��ی��ك��ی‌ت��ری پ��ەی��وەس��ت بە‬ ‫ئامڕازەكانی گەیاندنەوە‪ ،‬ئەو رۆڵەیەتی‪ ،‬كە‬ ‫ل ‌ه یەكخستنی ئەندامەكانی ی��ەك میللەتدا‬ ‫گ��ێ��ڕاوی��ەت��ی‌و ك��اری��گ��ەی��ی ل�� ‌ه س��ڕی��ن��ەوەی‬ ‫ئ��ەو س��ن��ووران��ەدا ه��ەب��ووە‪ ،‬ك��ە هەرێمێكی‬ ‫ل��� ‌ه ه��ەرێ��م��ێ��ك��ی‌ت��ر‪ ،‬ی���ان ن��اوچ��ەی��ەك��ی ل ‌ه‬ ‫ناوچەیەكی‌تر جیاكردووه‌تەوە‌و بەربەست‬ ‫ب����ووە ل�� ‌ه ب��ەی��ەك��گ��ەی��ش��ت��ن��ی��ان��دا‪ .‬ئ��ەم��ان��ەش‬ ‫كاریگەریی گەورەیان ل ‌ه سەر نزیكبوونەوەو‬ ‫یەكگرتنی دیالێكتەكانی یەك زماندا هەیە‪ .‬بە‬ ‫دوای��دا زمانی ستاندەر سەرهەڵدەدات‪ .‬كە‬ ‫ی‬ ‫خ��اوەن كۆمەڵە خەسڵەتێكی جیاكەرەوە ‌‬

‫وایە‪ ،‬كە ل ‌ه هی شێوەزاری هیچ هەرێمێكدا‬ ‫بەدی ناكرێت‪ .‬سەرهەڵدانی خوێندەواری‌و‬ ‫ت��ەش��ەن��ەك��ردن��ی‌و ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی ل�� ‌ه ب���واری‬ ‫خوێندنی زان��ك��ۆدا هەلی رەخ��س��ان��دووە بۆ‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی ج���ۆرە زم��ان��ێ��ك ل�� ‌ه ن��ێ��وان‬ ‫توێژەكانی كۆمەڵگادا‪ ،‬ک ‌ه زمانێكی پاراوو‬ ‫ئاسان ئەم شێوازە زمانە پێگەیەكی فره‌وانی‬

‫ل ‌ه زمانی زۆرب���ەی ئەندامانی كۆمەڵدا ل ‌ه‬ ‫گووندنشین‌و فەرمانبەرو خاوەن پیشەكان‬ ‫گرتووە‪ .‬هەروەه‌ا وه‌رگرتنی زانست هەلێكی‬ ‫گەورەی ل ‌ه بەردەم پەیوەستی رۆشنبیری‌و‬ ‫زمانی ئ��ەو ج��ەم��اوەرەدا رەخ��س��ان��دووە‪ .‬ل ‌ه‬ ‫الیەكی‌ترەوە رۆژنامەنووسی رۆڵ��ی خۆی‬ ‫ل�� ‌ه یەكێتی رۆشنبیریدا بینیوە‪ .‬یەكێتیی ‌ه‬ ‫رۆشنبیرییەكەش راستەوخۆ كاریگەری ل ‌ه‬ ‫سەر یەكێتی زمانی دەبێت‪‌.‬وشەی چاپكراو‪،‬‬ ‫كە ل ‌ه گرنگترین بەكارهێنانیداو ل ‌ه قوڵترین‬ ‫كاریگەرییدا خۆی ل ‌ه زمانی رۆژنامەنووسیدا‬ ‫دەبینێتەوە‪ .‬نفوزێكی گ���ەورەی ل�� ‌ه زمانی‬ ‫ج��ەم��اوەردا هەیە‪ .‬دروستكەرو گوزارشتە‬ ‫ل�� ‌ه ب��ی��رو رای گشتی ب��ە ده‌ربڕینێکی‌تر‪.‬‬ ‫رۆژنامەنووسی میكانزمێكی ترسناكە‪ .‬مرۆڤ‬ ‫ب ‌ه هۆیەوە‪ ،‬یان دەبێتە ئەندامێكی كاریگەریی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ەی��ەك‌و ب��ڕی��اری خ���ۆی ب��ەدەس��ت‬ ‫دەبێت‪ ،‬یاخود دەیكاتە ملكەچی كەسانی‌تر‬ ‫ل�� ‌ه دەس���ت بەسەراگرتنی س��ەرچ��اوەك��ان��ی‬ ‫پەیوەندیكردندا‪ .‬لێرەوە بۆت هەیە مەوداكانی‬ ‫كاریگەریی زمانی رۆژنامەنووسی ل ‌ه سەر‬ ‫ی وێنا بكەین‪ .‬بە پێوه‌ری‬ ‫زمان‌و قەڵەمی خەڵك ‌‬ ‫ئ���ەوەی ئامڕازێكی گرنگە ل�� ‌ه كەناڵەكانی‬ ‫(‪)16‬‬ ‫پەیوەندیكردن بە جەماوەرەوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪284‬‬

‫بە جیاوازییەكی كەم‌و سانا زمانی بوارێك‬ ‫ل ‌ه بوارەكانی‌تر جیادەكرێتەوە‪ .‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫زمانی ئ��ەدەب ج��ی��اوازە ل ‌ه زمانی زانست‌‪،‬‬ ‫ی وتارێك ل ‌ه ب��واری پزیشكیدا‬ ‫یاخود زمان ‌‬ ‫جیاوازە ل ‌ه زمانی ئە ‌و وتارەی سەبارەت بە‬ ‫وێنە دەنوسرێت‪ ،‬بەاڵم ئەو جیاوازییانە ناگاتە‬ ‫ئەوەی كاتێك لێكۆڵینەوە ل ‌ه بارەی رێزمانەوە‬ ‫بێت ئاستێك خوێنەر‪ ،‬یان گوێگری ئاسایی‬ ‫لێكیان جیابكاتەوە‪ .‬زمانی رۆژنامەنووسی‬ ‫ش��ێ��وازێ��ك��ی ئ���ەو ج���ۆران���ەی زم���ان���ە‪ .‬خۆ‬ ‫ن وردی‌و راستیدا بگەڕێین‬ ‫ئەگەر بە شوێ ‌‬ ‫ك��ۆك��ەرەوەی هەموو جۆرەكانی زمانە‪ .‬بە‬ ‫تایبەتی ئەگەر بزانین رۆژنامەكان پانتایی‬ ‫تایبەتیان بۆ گشت بوارە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫زمانە‪ ،‬یان ئەگەر بزانین رۆژنامەكان پانتایی‬ ‫تایبەتیان بۆ گشت ب��وارە جۆراوجۆرەكان‬ ‫تەرخان ك��ردووە‪‌ ،‬وه‌ك‪ :‬زانست بە هەموو‬ ‫لقەكانییەوە هونەرو ئ��ەدەب‌و هەموو ئەو‬ ‫بابەتانەی بوارەكانی نووسین دەیانگرێتەوە‪.‬‬ ‫زم��ان��ی رۆژن��ام��ەن��ووس��ی ل�� ‌ه الی��ەك��ی‌ت��رەوە‬ ‫س���ەرچ���اوەی���ەك���ی دەوڵ����ەم����ەن����دی پشت‬ ‫پێبەستن بووە بۆ ئەو زانایانەی سەرقاڵی‬ ‫دانانی فەرهەنگی نوێی زمانن‪ .‬هانزفیر ل ‌ه‬ ‫فەرهەنگەكەیدا ب ‌ه ناوی (معجم اللغة العربیة‬ ‫المعاصرة‌) وه‌كو ئاماژەیەك بۆ كاریگەری‬ ‫زمانی رۆژنامەنووسی ن��اوازەو پەرەسەند‬ ‫س��ەری��ه��ەڵ��داوە ل�� ‌ه نووسینی ری��پ��ۆرت��اژی‬ ‫رۆژنامەنووسی‌و هەواڵ‌و توێژینەوە ل ‌ه بارەی‬ ‫بابەتە سیاسییە گشتیی‌و ناوخۆییەكانەوە‬ ‫ب����ەك����اردەب����رێ����ت ل����ه‌ رێ����گ����ەی ئ��ی��زگ��ەو‬ ‫رۆژنامەكانەوە‪ .‬ئەم شێوازە ل ‌ه دەرئەنجامی‬

‫كاریگەری دەرەكییەوە نەشونمای كردووەو‬ ‫ل ‌ه فۆڕمێكی یەكگرتوودا‪ ،‬ل ‌ه گشت جێگەیەكی‬ ‫جیهانی عەرەبییدا پارچەیەكی گ��ەورەی‬ ‫دانیشتوانی گرتووەتەوە‌و نزیكەپێوەرێكی‬ ‫ی���ەك ش���ێ���وازی���ان ب���ۆ دی���اری���ك���ردووه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫كورتیدا زمانی رۆژن��ام��ەن��ووس��ی بە تەنیا‬ ‫زمانی كۆمەڵێكی تایبەت ل ‌ه خەڵكی نییە‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەوە زمانێكی گشتییە‪ .‬هی هەموو‬ ‫ئەوانەیە ل ‌ه توانایاندایە بیخوێننەوە‪ .‬لێی‬ ‫تێدەگەن‌و ل ‌ه س��ەری رێکكەوتوون ئەوەی‬ ‫رۆژنامەكان پێشكەشی خوێنەرانی دەكەن‬ ‫بە رێگەیەكی ئاسان بە زمانی ئەوان دەگات‪.‬‬ ‫ێ جیاوازیی ل ‌ه نێوان ئەوەی‪ ،‬كە ئایا بۆی‬ ‫ب‌‬ ‫ده‌ن��ووس��ن‪ ،‬ی��ان دەخ��وێ��ن��ن��ەوە‪ .‬ه��ەر بۆیە‬ ‫هیچ جێگەی سەرسوڕمانیش نابێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫زمانی رۆژنامەنووسی زۆرترین خەسڵەتە‬ ‫زم��ان��ی��ی��ەك��ان��ی ل��ێ��ك��داب��ێ��ت ل�� ‌ه چ���او زم��ان��ی‬ ‫(‪)17‬‬ ‫بوارەكانی‌تردا‪.‬‬ ‫شوناسێك بۆ رۆژنامەو رۆژنامەنووسی‬ ‫رۆژن���ام���ەگ���ەری ی��ەك��ێ��ك��ە ل���ه‌و پ��ی��ش��ان��ەی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ل�� ‌ه خ��ەڵ��ك پ��ێ��وەی س��ەرق��اڵ��ن‌و‬ ‫ئ��ەو خەڵكانە ل�� ‌ه دام�����ەزراوەی تایبەت بە‬ ‫پیشەكانیاندا كۆبوونەتەوە‪ .‬دواتر سەندیكای‬ ‫ن وه‌ك رێ��ك��خ��راوێ��ك له‌و‬ ‫رۆژن��ام��ەن��ووس��ا ‌‬ ‫ب��وارەدا هاتووەتەكایەوە‪ .‬بەو پێیەش كەوا‬ ‫رۆژن��ام��ەن��ووس��ی زانستە‪ ،‬ب��ووەت��ە خ��اوەن‬ ‫بنەمایه‌کی ن��اس��راوی خ��ۆی‌و قوتابخانەی‬ ‫ج���ی���اج���ی���او ئ����اڕاس����ت����ەی ه��ەم��ەچ��ەش��ن��ی‬ ‫(‪)18‬‬ ‫لێكەوتۆتەوە‪.‬‬

‫‪285‬‬

‫ئینسكلوپیدیای ب��ەری��ت��ان��ی ل�� ‌ه ناساندنی‬ ‫رۆژن��ام��ەگ��ەری��دا وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬بریتییە ل ‌ه‬ ‫ن���ووس���ی���ن‌و ب��ڵ�اوك����ردن����ەوەی رۆژن���ام���ەو‬ ‫چ��اپ��ك��راوی دەوری‌و ئ���ەرك‌و پڕۆسەكانی‬ ‫پ��ەی��وەس��ت ب���ە س��ی��ف��ەت��ێ��ك��ی ب��ن��ەڕەت��ی بە‬ ‫بەرهەمهێنانی ئەو باڵوكراوەو چاپكراوەش‬ ‫له‌خۆدەگرێت‪ ،‬كە بە گشتی دەچنە كێڵگەی‬ ‫رۆژن��ام��ەگ��ەری��ی��ەوە‪ .‬ك��ۆك��ردن��ەوەو نارنی‬ ‫ه��ەواڵ‌‌و كارەكانی ب��ەڕێ��وەب��ردن‌و ئاگانامە‬ ‫بە سیفەتێكی تایبەت ئامانجیان خزمەتی‬ ‫رۆژنامەگەرییەو دەچنە ناو هەمان كێڵگەوە‪.‬‬ ‫كێڵگەی رۆژنامەنووسی‌و لەو نێوەندەشدا‬ ‫زنجیرەی هەواڵەكان ل ‌ه ئیزگەو تەلەڤیزیۆندا‬ ‫هەر له‌مەیانەوە ئاڕاستەیەك هەیە هەموو شتە‬ ‫پەیوەستەكان بە بایەخی گشتییەوە دەخاتە‬ ‫ژێر ناوی ئەم زاراوەیە‪ .‬توێژینەوە ل ‌ه زمانی‬ ‫رۆژنامەنووسی‪ ،‬توێژینەوە ل ‌ه بەشێكی گرنگی‬ ‫چەمكی ئەم زاراوەیە‪ ،‬ئەو بەشەی پەیوەندی‬ ‫بە تەحریری رۆژنامەنووسییەوە هەیە‪‌ ،‬وات ‌ه‬ ‫الیەنی زمانی نووسراو‪ .‬هەروەك چۆن بایەخ‬ ‫ئاڕاستەی رۆژنامە گشتییەكان دەكرێت بە‬ ‫ب��ڕوای ئ��ەوەی زیاتر تەشەنەی ك��ردووە ل ‌ه‬ ‫ناو خەڵكداو كاریگەری زیاتری ل ‌ه ژیان‌و‬ ‫زمانیاندا هەیە بە ب��ه‌راورد له‌گه‌ڵ رۆژنامە‬ ‫تایبەتمەندەكاندا‪ ،‬هەروەها زمانی گۆڤارو‬ ‫رۆژن��ام��ەی تایبەتمەند‪ ،‬زمانێكی هونەریی‬ ‫تایبەتەو مەبەست لێی موخاتەبەكردنی‬ ‫كۆمەڵێكی تایبەتە ل�� ‌ه خ��وێ��ن��ەران‪ .‬جێگەی‬ ‫ئاماژەیە پێناسەكەی ئینسایکلۆپیدیا بڕیتانیکا‬ ‫بۆ رۆژنامە وتوویه‌تی‪ :‬باڵوكراوەیەكی دەوری‬

‫ێ بەرگەو له ‌وەرزی رێكخراوو ل ‌ه چەند‬ ‫ب‌‬ ‫بەشێكدا دەردەچێت بە پلەی یەكەم‪ :‬ئەركی‬ ‫گواستنەوەی هەواڵە‪ ،‬زۆربەی رۆژنامەكان‬ ‫رۆژان����ەن‪ ،‬ی��ان ه��ەف��ت��ان��ەن‌و ج��ی��اوازی��ك��ردن‬ ‫ل ‌ه نێوانی گ��ۆڤ��اردا‪ ،‬كارێكی ئەستەمە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی ئەو گۆڤارەی‪ ،‬ک ‌ه هەفتانەیە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫سیفەتێكی گشتی باڵوكراوەیەك ناودەبرێت‬ ‫(‪)19‬‬ ‫گۆڤار‪ ،‬كە لە دوو توێی بەرگدابێت‪.‬‬ ‫شێوازەكانی داڕشتنی رۆژنامەنووسی‬ ‫پ��ێ��ش��ت��ر ئ����ام����اژەم����ان ب����ە ئ���������ەوەدا‪ ،‬ک�� ‌ه‬ ‫رۆژنامەنووسی زانستە‌و قوتابخانەی تێۆریی‬ ‫ج��ی��اوازی ل ‌ه رووی بنەما زانستییەكانەوە‬ ‫هه‌یه‪ .‬ئێمە لێرەدا تەنیا بەو تێڕوانینە ئیكتیفا‬ ‫دەكەین (رازی ده‌بین‪ ،‬به‌سیه‌تی)‪ ،‬كە باوەو‬ ‫نزیكە ل ‌ه ه��زری ش��ارەزای��ان��ی ب��وارەك��ەوە‪.‬‬ ‫شێوەكانی تەحریری رۆژنامەنووسی له‌و‬ ‫تێڕوانینەوە بریتییە له‌مانه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ هەواڵ‪ :‬چیرۆكەهەواڵ‌‌و هەواڵی گێڕدراوە‪.‬‬ ‫‪2‬ــ وتار‪ :‬سەروتار‪ ،‬یان ستوونی سەرەكی‌‌و‬ ‫ستوونی ئاسایی‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ری��پ��ۆرت��ا‪ :‬ل���ێ���دوان‪ ،‬ب����ەدواداچ����وون‪‌،‬و‬ ‫رووداوەك��ان)‪ .‬تێبینكراوە هەر فۆڕمێك له‌م‬ ‫فۆڕمانەی باسكران‪ ،‬بەكۆمەڵە خەسڵەتێكی‬ ‫زم��ان��ی ل��ه‌ ف��ۆڕم��ەك��ان��ی‌ت��ر ج��ی��ا دەب��ێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫ی‬ ‫زمانی هەواڵ (بۆ نموونە) جیاوازە ل ‌ه زمان ‌‬ ‫ی وتاریش ئەو‬ ‫وت��ار‪ ،‬هەر وەك چۆن زمان ‌‬ ‫زم��ان��ە نییە ری��پ��ۆرت��اج��ی پ��ێ��دەن��ووس��رێ��ت‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ج��ی��اوازی��ی��ەك��ان ه��ێ��ن��دە س��ان��ان‪ ،‬ک ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪286‬‬

‫دیاردەیەكی دیاریكراو دروستناكەن‪ ،‬چونكە‬ ‫رۆژن��ام��ەن��ووس��ی خ���اوەن زمانێكە‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫هەموو ئەو زواتانە پێكهاتووە‪ )20(.‬هەروەها‬ ‫خ��ەس��ڵ��ەت��ی ب����اوی ی��ەك��ێ��ك ل���ه‌و ف��ۆڕم��ان��ە‬ ‫ل��ه‌وان��ەی��ە ب��گ��وازرێ��ت��ەوە ب��ۆ فۆڕمێكی‌تری‬ ‫رۆژنامەنووسی‪ .‬لێرە بە دواوە بە كورتی ل ‌ه‬ ‫فۆڕمێك دەدوێین‌و ئاماژە بۆ كاریگەری ل ‌ه‬ ‫سەر زمانی رۆژنامەنووسی دەكەین‪:‬‬ ‫ه����ەواڵ ه����ەواڵ ب��ەگ��رن��گ��ت��ری��ن ش��ێ��وەك��ان��ی‬ ‫تەحریری رۆژنامەنووسییو نزیكترینیان ل ‌ه‬ ‫بایەخدانی خوێنەرەوە ل ‌ه قەڵەم دەدرێ��ت‪،‬‬ ‫ل��ه‌ ب��ەر ئ��ەم��ە رۆژن��ام��ەگ��ەری��ی ه��اوچ��ەرخ‬ ‫بەڕۆژنامەگەری ه��ەواڵ ناوزەند دەكرێت‪،‬‬ ‫ه����ەواڵ دەن��اس��رێ��ت ب����ەوەی‌وه‌س����ف‪ ،‬ی��ان‬ ‫راپۆرتێكی‌و ردی بێالیەنی س��ەب��ارەت بە‬ ‫ێ كە‬ ‫راستییە گرنگەكانی رووداوێ��ك��ی ن��و ‌‬ ‫جێگەبایەخی خوێنەرانە‪ .‬ه���ەواڵ ب��ۆ دوو‬ ‫بەشی سەرەكی پۆلین دەكرێت كە بریتین‬ ‫ل���ه‌‪ :‬س���ەرەت���او ن������اوەڕۆك‪ ،‬ئ��ەم��ە ج��گ��ە ل ‌ه‬ ‫ناونیشان‪ ،‬توێژەوەران گرنگییەكی تایبەت‬ ‫بەڕوونكردنەوەی مەرجەكانی ناونیشان‌و‬ ‫س��ەرەت��او ن��اوەڕۆك��ی ه���ەواڵ دەدەن‪ ،‬ئەم‬ ‫مەرجانە كاریگەریان ل ‌ه سەر ئەو رۆنانە‬ ‫لێكدراوەی زمانیدا دەبێت كە هەواڵی لێ‬ ‫پێكدێت‪ .‬مەرجە ل ‌ه زمانی ناونیشانی هەواڵدا‪،‬‬ ‫ئەم رەگەزانە هەبێت‪:‬‬ ‫ــ گونجان ل ‌ه نێوان ناونیشان‌و ناوەڕۆكدا‪.‬‬ ‫ــ بزواندن‪.‬‬ ‫ــ كورتبڕی‪.‬‬ ‫له‌و تێبینییە زمانییانەی بە ئاسانی خوێنەر‬

‫درك���ی پ��ێ��دەك��ات‪ .‬ب��ە زۆری ناونیشان له‬ ‫‌وش��ەی��ەك‪ ،‬ی��ان دەس��ت��ەواژەی��ەك یاخود ل ‌ه‬ ‫رستەیەكی ئ��اس��ان پێكدێت‌و ب��ە دەگ��م��ەن‬ ‫ناونیشان دوو رستەی ئاسانی پێكەوەگرێداوە‪.‬‬ ‫نووسەری رۆژنامەنووسی گرنگی بە كورتی‬ ‫ناونیشان دەدات‌و ل ‌ه بڕگەیەكی هەواڵەكە‬ ‫هەڵیانبژێرێت‪ ،‬كە بتوانرێت دەستەبەرداری‬ ‫ببێت‪ .‬له‌وانەیە بەشی البراو بەشێكی سەرەكی‬ ‫بێت‪ .‬البردنی هەر دەستەواژەیەكی رستەی‬ ‫ناونیشان هێشتنەوەی دەس��ت��ەواژەی‌ت��ر‪،‬‬ ‫بەندە بە پسپۆڕی هەواڵسازو بە رەگ��ەزە‬ ‫گ��رن��گ��ە ب���زووێ���ن���ەرەك���ان���ی ب��اب��ەت��ەك��ەوە‪.‬‬ ‫دەت��وان��رێ��ت ب��ە گ���ەڕان���ەوە ب��ۆ س��ەرەت��ای‬ ‫هەواڵ بەشەكانی رستەی ناونیشان تەواو‬ ‫بكرێت‪ .‬رۆژنامەكان ل ‌ه رێگای هەڵبژاردنی‬ ‫ناونیشاندا جیاوازییان هەیە رۆژنامەیەك (ب ‌ه‬ ‫ێ باشترە‪ ،‬كە‬ ‫نموونە) ناونیشانێكە هێمنی پ ‌‬ ‫هەموو بنەما زمانییەكانی تێدا بێت‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا‬ ‫رۆژنامەیەكی‌تر ناونیشانێكی بزوێنەری ال‬ ‫باشە‪ ،‬كە لە بەشەكانی كەمكردووەتەوەو‬ ‫بەشەكانی‌تر بە شێوەیەك زەقكردووەتەوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه سەرنجێكیش بكات‪ .‬پێخستن الیەنێكی‬ ‫رستەی ناونیشان دواخستنی الیەنێكی‌تر‬ ‫ل ‌ه سەر توانایەتی دەستپێكردنی نووسه‌ر‬ ‫بە الیەنە گرنگەكانی ناونیشانەوە بەندە‬ ‫ب���اش‌و ب��اش��ت��ر ل�� ‌ه س���ەر ب��ن��ەم��ای‌وه‌اڵم���ی‬ ‫گونجاوی ئەو پێنج پرسیارەیە‪ ،‬كە هەواڵ‬ ‫ی واڵمدانەوەیانەو بریتیین ل ‌ه كێ‌؟‬ ‫پێكهاتە ‌‬ ‫چی؟ كوێ‌؟ كەی؟ چۆن؟ وه‌اڵمی هەریەك‬ ‫له‌و ئامڕازانەی پرسیاركردنە‪ ،‬بنەمایەكی‬

‫‪287‬‬

‫زمانەوانی ناونیشان دیاریدەكەن‪:‬‬ ‫(ك���ێ‌) ب��ۆ پ��رس ل�� ‌ه ك���ەس‪( ،‬چ���ی) پ��رس��ە ل ‌ه‬ ‫شت‪( .‬كوێ‌) پرسیارە ل ‌ه شوێن‪( ،‬كەی) بۆ‬ ‫پرسیاری كات‪( ،‬چۆن) بۆ پرسیاركردنە ل ‌ه‬ ‫(‪)21‬‬ ‫چۆنیه‌تی‪.‬‬ ‫گرنگترین تێبینییەكان له‌م بوارە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ هەموو جارێك ئەو كەسەی رووداوەكەی‬ ‫دەدرێتەپاڵ پێشدەخرێت‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بە دەگمەن ناونیشان بە رستەی كرداری‬ ‫دێت‌و ئەگەر رووداوەكە جێگەی بایەخ بێت‬ ‫ئەوا ل ‌ه شێوەی چاوگدا دێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ك���ات پ��ێ��ش رەگ���ەزەك���ان���ی‌ت���ری رستە‬ ‫دەكەوێت‪ ،‬كەچی ن��اوی شوێن بە دەگمەن‬ ‫دێت‪ .‬هەواڵیش دوو جۆری هەیە‪:‬‬ ‫ــ هەواڵی ناوخۆیی‪ ،‬كە نووسه‌رێكی محەلی‬ ‫دەینووسێت‌‬ ‫ـ����ـ ه����ەواڵ����ی دەرەك���������ی‌‪ ،‬ک����ه‌ پ���ش���ت ب���ەم‬ ‫سەرچاوانە دەبەستێت‪ :‬كەناڵەكانی هەواڵ‌‌و‬ ‫پەیامنێری دەرەك��ی‌و ئیزگە دەرەكییەكان‌و‬ ‫رۆژنامە بیانییەكان‪ ،‬ل ‌ه باسی دیاردەكانی‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی زم��ان��ەب��ی��ان��ی��ی��ەك��ان ل�� ‌ه س��ەر‬ ‫زمانی رۆژن��ام��ەن��ووس��ی بە تێرو تەسەلی‬ ‫ل ‌ه ب��ارەی هەواڵی دەرەكییەوە دەدوێ��ن‪ .‬بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی زم��ان��ی ه���ەواڵ كۆمەڵە‬ ‫خەسڵەتێكی هونەری تایبەت بە خۆی هەیە‪.‬‬ ‫رۆژنامەنووسان جەخت ل ‌ه سەر پابەندبوون‌و‬ ‫پیادەكردنیان دەكەنەوە‪ ،‬ئەوانیش‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی رس��ت��ەی ك���ورت ب��ە سەر‬ ‫رستەی درێژدا‪.‬‬ ‫‪2‬ـ���ـ چ��اك��ەدان��ی ب��ڕگ��ەی ك����ورت ب��ە س��ەر‬

‫بڕگەی درێ��ژدا‪ .‬بە دوای ئەم مەرجانەشدا‪:‬‬ ‫ك��ەم��ك��ردن��ەوەی ئ��ام��ڕازەك��ان��ی پەیوەندیی‬ ‫نێوان رستەكان ئەو دوو مەرجە كاتێك الی‬ ‫نووسەر گەاڵڵە دەب��ن‪ ،‬كە رستەیەك‪ ،‬یان‬ ‫بڕگەیەك ل ‌ه ئیستگەكە البەرێت بێ ئەوەی‬ ‫كاریگەری خراپی ل ‌ه سەر بونیادی ‌واتای‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ جەختكردنەوە ل�� ‌ه س��ەر بەكارهێنانی‬ ‫وش��ەو دەس���ت���ەواژەی ب��او‪ ،‬وات�� ‌ه ئاشنا بە‬ ‫خوێنەر‪ .‬دووركەوتنەوە ل ‌ه هەر دەستەواژەو‬ ‫دەرب��ڕی��ن��ێ��ك‪ ،‬ک�� ‌ه ببێتە ه��ۆی ئاڵۆزبوونی‬ ‫ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن‪ .‬ل���ه‌ب���ەر ئ��ەم��ەش��ە‌ وش��ەك��ان��ی‬ ‫فەرهەنگی رۆژنامەنووسی كەمن‪.‬‬ ‫‪4‬ــ دروستكردنی ئه‌و وشه‌‌و رۆنانه‌ی خوێنەر‬ ‫پێیان نامۆ نییە‪.‬‬ ‫‪5‬ـ���ـ ن��اب��ێ��ت ل�� ‌ه ه��ەواڵ��ی رۆژن��ام��ەن��ووس��ی��دا‬ ‫ه������ۆن������راوەو پ����ەن����دو ق���س���ەی ن��ەس��ت��ەق‬ ‫ێ مەرجەی‬ ‫بەكاربهێنرێت‪ .‬هەرچی ئەم س ‌‬ ‫دواوەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەربوونی رۆژنامە‬ ‫ل ‌ه سەر ئەوەی موخاتەبەی جەماوەرەكەی بە‬ ‫زمانێكی ئاسان بكات‪ .‬تاوەكو هەموویان لێی‬ ‫ێ هەستكردن بە هیچ جیاوازییەك‬ ‫تێبگەن‌و ب ‌‬ ‫(‪)22‬‬ ‫ل ‌ه نێوان ئەو زمانەو زمانەكەی خۆیاندا‪.‬‬ ‫پەرەسەندنی زمانی رۆژنامەنووسی‬ ‫م��ێ��ژوون��ووس��ان‌‪ ،‬زان��ای��ان��ی كۆمەڵناسی‌و‬ ‫ئەوانەی‌تریش پشت بە رۆژنامەكان دەبەستن‪،‬‬ ‫بەو بڕوایەی گرنگترین دۆكیۆمێنتە‪ ،‬هەروەها‬ ‫زمانەوانەكانیش بایەخ بە رۆژنامەكان دەدەن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪288‬‬

‫بە مەبەستی ئاشنابوونیان بە خاسیەتەكانی‬ ‫زمانی نووسراوو قۆناغەكانی پەرەسەندنی‪.‬‬ ‫ل ‌ه روان��گ��ەی پەیوەندیی رۆژن��ام��ەگ��ەری بە‬ ‫كۆمەڵگاوە زان��ای��ان بایەخ بە رۆژنامەكان‬ ‫دەدەن‪ ،‬چ��ون��ك��ە رۆژن���ام���ەك���ان ئ��اوێ��ن��ەی‬ ‫رەن��گ��دان��ەوەی ك��ۆم��ەڵ��گ��اب��وون‪ ،‬ب��ە هەموو‬ ‫ئ��ەو رووداوو ب��ی��ران��ەی م��ام��ەڵ��ەی له‌گه‌ڵ‬ ‫ن وه‌ك ئامڕازێك بە دەستی‬ ‫دەك���ەن‪ )23(،‬ی��ا ‌‬ ‫رژێمی حكومڕانەوەو گوزارشتكردنی ل ‌ه‬ ‫سیاسەتەكانی ئ��ەو ل�� ‌ه ه���ەردوو ب��ارەك��ەد‌ا‬ ‫وێناكردنی كۆمەڵگاو رووداوەك��ان��ی تیادا‬ ‫ت���ۆم���ارك���راوە‪ ،‬ه���ەروەه���ا زم���ان���ەوان���ان‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫الیەكی‌تریشەوە پشتی پێدەبەستن‪ ،‬له‌بەر‬ ‫ئ��ەوە ئەو زمانەی كۆمەڵگا پێی دەدوێ��ت‌و‬ ‫ێ دەكات ل ‌ه رووی‬ ‫نوێنەرایەتی توێژەكانی پ ‌‬ ‫رۆشنبیری‌و بیرو داب‌و ن��ەری��ت��ەوە‪ ..‬هتد‪،‬‬ ‫هەر‌وه‌ك ‌و وێنه‌یەكە بۆ رووداوی گ��ەورەو‬ ‫ش��ۆڕش��ی رادی��ك��اڵ��ی‌‌و گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ان��ی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ا ب���ە ه���ەم���وو چ��ەش��ن��ەك��ان��ی��ی��ەوە‪.‬‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی پ���ت���ەو ه���ەی���ە ل��� ‌ه ن��ێ��وان‬ ‫گۆڕانكارییە كۆمەاڵییەتییە گ��ەورەك��ان‌و‬ ‫پەرەسەندنی زمانەوانیدا ل��ه‌و دیاردانەیە‬ ‫زم��ان��ەوان��ە هاوچەرخەكان تێبینیانكردوە‪.‬‬ ‫لویس ل��ه‌و ب��ارەی��ەو ‌ە وت��ووی��ەت��ی‪ :‬لە پشت‬ ‫شۆڕشە زمانییەكەی فەرەنسا‪ ،‬شۆڕشی‬ ‫فەڕەنسی خۆی حەشارداوە‪ ،‬چونك ‌ە واتای‬ ‫فره‌وانبوون ل ‌ه مافەكانی هاوواڵتیدا له‌گه‌ڵ‬ ‫(‪)24‬‬ ‫نەهێشتنی نەخوێندەواریدا فره‌وانبووە)‪.‬‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن��ی زم��ان��ی��ی‌و روون��ك��ردن��ەوەی‬

‫ئاستەكانی‬ ‫پەرەسەندنی زم��ان ب��ەو وات��ای��ەی دی��اردە‬ ‫زمانییەكان ل ‌ه فۆڕمێكی نوێدا خۆی نیشان‬ ‫ت وه‌ك له‌و قۆناغەی‪ ،‬كە لە پێشوودا‬ ‫دەدا ‌‬ ‫هەیبووە‪ .‬بۆیە گ��ۆڕان ل ‌ه گشت كێڵگەكانی‬ ‫زم��ان��دا ب��ە پ��ل��ەی ج��ی��اواز روودەدات‪ :‬لە‬ ‫بواری فۆنۆلۆجی‌و مۆنۆلۆجی‌و فەرهەنگ‌و‬ ‫سینتاكس پ��ێ��دەچ��ێ��ت زم��ان��ەوان��ەك��ان بۆ‬ ‫م��اوەی��ەك��ی زی��ات��ر ل�� ‌ه س��ەر رژێ��م��ی دەنگی‬ ‫ن��ەگ��ۆڕ رێ��ک��ب��ك��ەون‪ ،‬ب���ەاڵم ل�� ‌ه ف��ەره��ەن��گ��دا‬ ‫پێچەوانە دەبێتەوە‪ ،‬كە وات��ای ‌وشەكان ل ‌ه‬ ‫سەر بارێك جێگیر نابن‪ ،‬بەڵكو شوێن ئەو‬ ‫دۆخ‌و گۆڕانە دەكەون‪ ،‬كە تاك‪ ،‬یان كۆمەڵی‬ ‫پێدا تێپەر دەبێت‪ .‬بەم پێیە چاالكی‌وشەكان‌و‬ ‫پەرەسەندنی ئاماژەییەكان ل ‌ه بازنەیەكی‬ ‫فره‌وانترو خێراتردا دەخولێنەوە‪ ،‬كە هاوتای‬ ‫(‪)25‬‬ ‫گۆڕانكارییە هەمەچەشنەكانی كۆمەڵگایە‪.‬‬ ‫زمانی رۆژنامەنووسی خەسڵەتەكانی ‌وه‌كو‬ ‫ێ كانگای جیاوازەو ‌ە‬ ‫زمانێكی هاوچەرخ ل ‌ه س ‌‬ ‫وه‌ردەگیرێت‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ زمانی پ���اراو‪ :‬زمانی رۆژنامەنووسی‬ ‫بە درێ��ژك��راوەی ئەم زمانەو پەرەسەندنی‬ ‫هەندێك له‌ خەسڵەتەكانی دەژمێردرێت‪.‬‬ ‫‪2‬ــ زمانی بیانی‪ :‬بەشداریكردنی ئەم زمانە ل ‌ه‬ ‫زمانی رۆژنامەنووسیدا بە وشەو شێوازی‬ ‫نوێ‌و خستنەژێر كاریگەری‌و گۆڕانكارییە ل ‌ه‬ ‫رستەدا‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ زم��ان��ی رەش��ۆك��ی‪ :‬ل�� ‌ه رێ��گ��ەی خەڵكی‬ ‫رەشۆكییەوە ئەم زمانە دەچێتە ناو زمانی‬

‫‪289‬‬

‫رۆژنامەنووسی‪ ،‬هەر له‌وشەو شێوازی ئەو‬ ‫زمانەو ‌ه هه‌تا دەگاتە گۆڕانكاری ل ‌ه بواری‬ ‫(‪)26‬‬ ‫رستەسازیی نووسینی رۆژنامەنووسیدا‪.‬‬ ‫رووەكانی كاریگەربوون‬ ‫بە پێی توێژینەوەكانی كاریگەریی زمان ل ‌ه‬ ‫سەر زمانێكی‌تر دەركەوتووە‪ ،‬كە دەقی زمان‬ ‫كاریگەرییەكەی ل ‌ه پێشترە ل ‌ه كاریگەربوونی‬ ‫ی وه‌رگرتنی‬ ‫بە زمانە بیانییەكە‪ ،‬ل ‌ه رێگە ‌‬ ‫‌وش��ەو زاراوەی نەبوو ل ‌ه زمانی یەكەمدا‪.‬‬ ‫ه��ەر بۆیە فندریس وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬خواستنی‬ ‫‌وشە چەند گرنگ بێت‪ ،‬بابەتێكە ل ‌ه دەرەوەی‬ ‫ی وشەدا‬ ‫زماندا دەمێنێتەوەو ل ‌ه قەرزكردن ‌‬ ‫ل ‌ه سەر بنەمای نزیكایەتی هەردوو رژێمی‬ ‫(‪)27‬‬ ‫زمانەكە بەندە ل ‌ه دروستكردنی‌وشەدا‪.‬‬ ‫زمانی ته‌له‌ڤیزیۆن‬ ‫زمانی شاشە كاریگەرییەكی زۆر گەورەی‬ ‫ك��ردۆت��ە س��ەر ج��ەم��اوەر ب��ە تایبەتی له‌ ‌و‬ ‫واڵتانەی‪ ،‬كە تازە سەربەخۆییان‌وه‌رگرتووە‪.‬‬ ‫بە جۆرێك هەموو ئەو رێگرە زمانەوانییانە‬ ‫دەردەب���ڕێ���ت ل�� ‌ه رێ��گ��ەی گفتوگۆكردن بە‬ ‫زم��ان��ێ��ک��ی ب��ڵ�او‪ ،‬ب��ە ش��ێ��وازێ��ك��ی روون‌و‬ ‫تێگەیشتنێكی ئ��اس��ان��ەوە‪ .‬ته‌له‌ڤیزیۆن بە‬ ‫یەك زمان نادوێت‪ ،‬بەڵكو بە چەند زمانێكی‬ ‫جیاوازی رێكخراوو هێما جیاوازەكانی بە‬ ‫ی‬ ‫شێوەیەك رێكخراوە‪ ،‬كە بینەر بە ئاسان ‌‬ ‫(‪)28‬‬ ‫وه‌اڵمدانەوەی هەبێت‌و بگونجێت‪.‬‬

‫لێرەوە دەتوانین چەند تێبینییەكی سەرەتایی‬ ‫سەبارەت بە زمانی ته‌له‌ڤیزیۆن بخەینەڕوو‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ تایبەتە ب��ەو سروشتە دی��اری��ك��راوە بۆ‬ ‫هێماكانی پەیوەندیكردن ل ‌ه ته‌له‌ڤیزیۆندا‪.‬‬ ‫بەو واتایەی هیچ پەیوەندیكردنێك نییە بێ‬ ‫دەستنیشانكردنی سنوور‪ .‬وات ‌ه سەربەستیی‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی ‌وات����ای ت���ازە خەیاڵییە بە‬ ‫پلەیەكی بەرز‪ .‬بۆیە ل ‌ه پێكهاتە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫كراوەكانیشدا شێوەكان داواكراوو پێویستن‬ ‫ب��ۆ گ��ف��ت��وگ��ۆك��ردن‪ ،‬ه���ەروەه���ا ك��ەل��ەپ��وور‬ ‫سنووری دیاریكراوی هەیە ل ‌ه نووسین‌و‬ ‫گفتوگۆدا‪ .‬ته‌له‌ڤیزیۆن دەتوانێت هۆكاری‬ ‫دەربڕینی جیاواز بەكاربهێنێت‪ ،‬كە شێوازێكی‬ ‫تایبەتییە ل ‌ه شێوازەكانی پەیوەندی‪ ،‬كە پێكهاتە‬ ‫تایبەتییەكەی خۆی دەسەپێنێت ‌وات ‌ه (وتە)‪،‬‬ ‫كە ب�ڵاوی دەك��ات��ەوە‪ .‬هەمیشە ته‌له‌ڤیزیۆن‬ ‫ب��ە پ��ێ��ی ن���او دەدوێ�����ت‪ ،‬ل�� ‌ه خ��س��ت��ن��ەڕووی‬ ‫سەرەتاو كۆتایی بەرنامەو گفتوگۆكانیشی‬ ‫بە تەنها ئاڕاستەی تاكەكەسێكی دیاریكراو‬ ‫ن��اك��ات‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و پ��ەی��ام��ەك��ان��ی گشتییەو بۆ‬ ‫زۆرینەیەك ل ‌ه خەڵكی پێشكەش دەك��ات‌و‬ ‫پەیوەندیكردنەكە بنكەییەو بە رێژەیەكی‬ ‫دیاریكراوو دووب��ارە نەكردنەوە ناسراوەو‬ ‫پەیام ئاڕاستەی جەماوەر دەكات‪ .‬وێنه‌كان‬ ‫هاوبەشی كەناڵە ته‌له‌ڤیزیۆنییەكە دەك��ەن‬ ‫ك وتەی‬ ‫بە زمانە جێگیرەكەیان ل ‌ه شوێنێ ‌‬ ‫زارەك����ی ب��ێ��ت‪ ،‬ی���ان ن���ووس���راو‪ ،‬ب���ەاڵم بە‬ ‫ڵ وێنه‌ی ته‌له‌ڤیزیۆن‬ ‫بەراوردكردنێك له‌گە ‌‬ ‫ل�� ‌ه ش��ێ��وازە زارەك��ی��ی��ەك��ەوە ن��زی��ك��ت��رە‌و لە‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی رۆژان���ەش���م���ان���ەوە ن��زی��ك��ت��رە‪ .‬بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪290‬‬

‫جۆرێك پەیوەندیكردنەكەش راستەوخۆیەو‬ ‫هانی دی��اردەی بەكارهێنانی ڤیدیۆ دەدات‪.‬‬ ‫ته‌له‌ڤیزیۆن هۆیەكی پەیوەندیكردنە‌و خاوەنی‬ ‫چەند سیفەتێكی تایبەتییە‪ ،‬چونكە بارستایی‬ ‫پێكهاتەكەو پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن��ەك��ە ب��ە رێ��ژە‬ ‫ماهیەت‌و چۆنێتی قسەكردن دیاری دەكەن‪.‬‬ ‫ئایا ل ‌ه الی��ەن بینەرەوە بێت‪ ،‬یان له ‌الیەن‬ ‫داهێنەرەوە‪ ،‬ئەمەش ل ‌ه پەیوەندییەكی دینی‬ ‫دەچێت‪ ،‬كە بااڵدەستی رۆشنبیری‌و بێدەنگی‬ ‫ب��ەرچ��او داگ��ی��ری��دەك��ات ل�� ‌ه رێ��گ��ەی رازی‬ ‫بوون‪ ،‬یان دیاریكردنی‌وه‌اڵمی سەربەست‌و‬ ‫دوورك����ەوت����ن����ەوەی ل�� ‌ه گفتوگۆكردنێكی‬ ‫(‪)29‬‬ ‫راستەوخۆ‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ پەیوەندیی ته‌له‌ڤیزیۆنی بە گێڕانەوە‪،‬‬ ‫‌وات ‌ه له‌میانەی لێكۆڵینەوە ل ‌ه سەر هێماكانی‬ ‫گێڕانەوەو یاساكانی گێڕانەوەی دەماو دەمی‪،‬‬ ‫دەتوانین ب ‌ه هۆی چیرۆكە خەیاڵییەكانه‌و ‌ه‬ ‫چەند زانیارییەكی زیاتر ل ‌ه سەر سروشتی‬ ‫ت��ه‌ل��ه‌ڤ��ی��زی��ۆن ب��زان��ی��ن‪ ،‬چونكە گ��ێ��ڕان��ەوەی‬ ‫چ���ی���رۆك ل��� ‌ه ت��ه‌ل��ه‌ڤ��ی��زی��ۆن��دا ه��ون��ەرێ��ك��ی‬ ‫بااڵدەستە‌و ئەو بابەتانە له‌گەڵ بەرنامەكان‬ ‫بەرهەمی چاالكیی كۆمەڵێك خەڵكانن‪ ،‬كە‬ ‫نەناسراون ل ‌ه داهێنەرو دەرهێنەرو وێنەگرو‬ ‫هونەرمەندەكان له‌گەڵ رێكخەری جلوبەرگ‌و‬ ‫ئ��ارای��ش��ت‌و ه��ەم��وو ئ��ەو ك��ەس��ان��ەی‪ ،‬ك��ە بە‬ ‫شێوەیەكی تەكنیكی كاردەكەن‪ .‬هەمووشیان‬ ‫پ��ێ��ك��ەوە ل�� ‌ه ب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی ی��ەك��گ��رت��وودا‬ ‫دەردەك��ەون‌و لە ناو ئەم رێكخراوەدا زۆر‬ ‫بە دەگمەن دەكەونە ژێر فشاری بینەر ل ‌ه‬ ‫پێدانی بابەتێك‪ ،‬كە ئ��ەو ل ‌ه الی پەسەندە‪.‬‬

‫گێڕانەوەی چیرۆك ئیشێكی ئاڵۆزو گرانە‪،‬‬ ‫چونكە ل ‌ه الیەك بەندە بە رۆشنبیرییه‌وه‌‪ ،‬كە‬ ‫چەند واتایه‌کی جیاوازی پێدەبەخشێت‪ .‬ئایا‬ ‫له ‌میانەی بابەتەكەوە بێت‪ ،‬یان ل ‌ه رێگەی‬ ‫نواندن‪ .‬ل ‌ه الیەكی دیكەو ‌ه گێڕانەوە پشت‬ ‫بە كۆمەڵێك ل ‌ه یاساو بنەمای رووكەشی‬ ‫دەبەستێت له‌بەر ئەوەی دووبارەكردنەوەی‬ ‫جیهانە‪ .‬گێڕانەوەی چیرۆك كەمدەكرێتەوە‬ ‫بە شێوەیەكی ب��ەردەوام بە پێی توانا‪ ،‬یان‬ ‫ب��واری جیاجیا‪ )30(.‬ل ‌ه الیەكی‌تر پێویستی‬ ‫فەرمان بە توێژینەوە ل ‌ه هۆكارە بۆچوونی‌و‬ ‫خەیاڵییەكان‪ ،‬كە زمانی ته‌له‌ڤیزیۆن دروستی‬ ‫دەكات‪ ،‬چونكە ته‌له‌ڤیزیۆنیش ‌وه‌ك سینەما‬ ‫دەتوانێت راستییەكان دەرببڕێت ب ‌ه هۆی‬ ‫ی وێ��ن�� ‌ه بینراوە‬ ‫ش��اش��ەوە‪ ،‬ب��ە بەكارهێنان ‌‬ ‫ج��واڵوەك��ان ل��ه‌گ��ەڵ دەن���گ‪ .‬ل��ه‌ب��ەر ئ��ەوەی‬ ‫پەیدابوونی شاشەو پێشكەوتنی له ‌الیەن‬ ‫سینەماوە هاتۆتەدی‌و دوات��ر ته‌له‌ڤیزیۆن‬ ‫زم��ان‌و هۆكارەكانی تێگەیشتنی ل ‌ه سینەم‌ا‬ ‫وه‌رگ���رت���ووە‪ ،‬ك��ە ب��ە ن��ەرم��ی‌و ف��ره‌وان��ی‌و‬ ‫كاریگەری‌و ج��ۆراوج��ۆری ل ‌ه دەرب��ڕی��ن بە‬ ‫شێوەیەكی تایبەت دانراوە‪ .‬بە هەر شێوەیەك‬ ‫بێت سینەماو ته‌له‌ڤیزیۆن ل ‌ه بنەڕەتدا زمانێكی‬ ‫هاوبەشیان هەیە‪ ،‬چونكە بینەر ل ‌ه هەردووال‬ ‫دا بە هەمان شێوە گفتوگۆو جوڵەو نواندنی‬ ‫ل ‌ه ش��ان��ۆوە ‌وه‌رگ��رت��ووە‪ .‬بە هەمان شێوە‬ ‫ل ‌ه سینەما شاشەو هۆكاری دەربڕینی بۆ‬ ‫م��اوەت��ەوەو ت��وان��ای گەیشتنی بە م��ااڵن ل ‌ه‬ ‫رادی����ۆوە‌ وه‌رگ���رت���ووە‪ ،‬ب���ەاڵم ج��ەوه��ەری‬ ‫جیاوازیی ل ‌ه نێوان ئەم هونەرانەدا له‌گەڵ‬

‫‪291‬‬

‫ته‌له‌ڤیزیۆن ل ‌ه سروشتی پەیوەندیكردن خۆی‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬كە تاكە بنچینە ل ‌ه ته‌له‌ڤیزیۆند‌ا‬ ‫وێ��ن��ه‌ی��ە‪ .‬وێ��ن��ه‌ی ته‌له‌ڤیزیۆنی بریتییە ل ‌ه‬ ‫ژمارەیەكی زۆر ل ‌ه خاڵی ئەلیكترۆنی‪ ،‬كە‬ ‫ی وێنه‌یەكدا كۆی‬ ‫چ��اوی م��رۆڤ ل ‌ه شێوە ‌‬ ‫دەك��ات��ەوە بەرانبەر بە شێوەی سینەمایی‬ ‫جێگیر‪ .‬ئ��ەم جیاوازییە نزیكمان دەكاتەوە‬ ‫ل ‌ه خواستنی دابەشكردنی زانای بەناوبانگی‬ ‫پەیوەندی مارشال ماكلۆهان‪ ،‬ل ‌ه گەرمی‌و‬ ‫س��اردی��ی ه��ۆك��ارەك��ان��ی پ��ەی��وەن��دی‪ ،‬وێنه‌ی‬ ‫گەرمی سینەمایی بێ ئەرك پێشكەش بە چاو‬ ‫ڵ وێن ‌ه ته‌له‌ڤیزیۆنییە ساردەكە‪،‬‬ ‫دەكات‪ ،‬له‌گە ‌‬ ‫كە پێویستی بە هیالكییەكی زۆر له ‌الیەن‬ ‫(‪)31‬‬ ‫‌وه‌رگرەوە هه‌یه‪.‬‬ ‫ته‌له‌ڤیزیۆن گرنگترین هۆكارەكانی پەیوەندی‬ ‫پێكدەهێنێت‪ ،‬چونكە رووداوی گ���ەورەو‬ ‫ب��چ��ووك دەردەك�����ەون ل�� ‌ه س��ەر ش��اش��ە ل ‌ه‬ ‫شێوەی نمایشێك‪ ،‬كە (دەنگەدەنگ ــ خوڕەی‬ ‫ئاو ــ دەنگی تەقینەوەو بوونەوەران)ی‌تری‬ ‫له‌گەڵدایە‪ .‬ئەگەر هاتوو رووداو پێویست‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوا له‌گەڵیدا چەند هۆكارێكی دەنگی‬ ‫له‌گەڵدایە‌وه‌ك میوزیك‌و وتە‪ )32(.‬ته‌له‌ڤیزیۆن‬ ‫ل��� ‌ه س����ەرەت����ادا ك�����اری پ��ێ��ش��ك��ەش��ك��ردن‌و‬ ‫دووبارەكردنەوەی بەرهەمی هونەرەكانی‌تر‬ ‫بووە‪ .‬بەمەش پلەبەپلە توانی خۆی تەرخان‬ ‫ب��ك��ات ب��ۆ پ��ێ��داوی��س��ت��ی��ی��ە ت��ای��ب��ەت��ەك��ان‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ئێستاشدا ته‌له‌ڤیزیۆن دەستیكردووە بەوەی‪،‬‬ ‫كە ش��ێ��وازە ج��ی��اوازە هونەرییەكانی خۆی‬ ‫تێبگات‌و بە شێوەیەكی گونجاو‌تر هاوشان‬ ‫بێت له‌گەڵ زم��ان‌و جوانییەكەیدا‪ .‬له‌مڕۆدا‬ ‫شانۆی ته‌له‌ڤیزیۆنی‌و فیلمی ته‌له‌ڤیزیۆنی‬

‫له‌گەڵ نمایشەكانیدا دادەن��رێ��ت بە شێوازو‬ ‫پێكهاتەكانی ته‌له‌ڤیزیۆنی تازە‪ .‬ته‌له‌ڤیزیۆن‬ ‫ی‬ ‫هۆیەكی ئەلیكترۆنییە ب��ۆ ب�ڵاوك��ردن��ەوە ‌‬ ‫وێن ‌ه له‌گەڵ دەن��گ ل ‌ه ی��ەك كاتدا بۆ چەند‬ ‫جێگایەكی دی��اری��ن��ەك��راو‪ ،‬ل��ه‌و ك��ات��ەی‪ ،‬كە‬ ‫رووداوێك روودەدات‪ .‬ئەمەش پێی دەوترێت‬ ‫پەخشی راستەوخۆ‪ .‬وه‌ك ئاماژەمان پێدا ل ‌ه‬ ‫پێشووتردا ته‌له‌ڤیزیۆن‌و سینەم‌ا خاوەنی‬ ‫ی��ەك زمانی هاوبەشن‌و وێنە بەشێكە له‌و‬ ‫شێوەیەی‪ ،‬كە لە سەر شاشە دروستدەبێت‌و‬ ‫بینینی ل ‌ه كاتی دی��اری��ك��راودا‌و ناودەبرێت‬ ‫ب��ە ك���ادر‪ .‬ب��ۆی��ە وات���ای ك���ادر درێ���ژی كات‬ ‫دەگرێتەخۆی‪‌ ،‬وات ‌ه ئەو كاتەی‪ ،‬كە وێنەكە‬ ‫ل ‌ه سەر شاشەكە دەمێنێتەوە‪ .‬بەو ‌واتایەی‬ ‫هونەری شاشە دوو خاسیەتی كات‌و شوێن‬ ‫دەگ��رێ��ت��ەخ��ۆی‌و نمایش بەشێكە ل�� ‌ه وێنە‬ ‫جوواڵوەكان‌و پەخشی ته‌له‌ڤیزیۆنی‪ ،‬كە ب ‌ه‬ ‫هۆی كامێراوە دەگیرێت‪‌ .‬وات ‌ه له‌و ماوەیەی‪،‬‬ ‫كە كامێر‌ا وێنه‌دەگرێت ل ‌ه سەرەتای فیلمەوە‬ ‫(‪)33‬‬ ‫تا كۆتایی‪.‬‬ ‫ل��ه‌ق��ت��ە‪ :‬پ��ێ��وان��ەی ئ���ە ‌و وێ��ن��ه‌ی��ە دەك����ات‪ ،‬كە‬ ‫دەگیرێت‪ .‬وات�� ‌ه پێوانەی ل��ه‌ش‌و وێنەگراو‬ ‫دەگات‪ .‬خستنەڕووی ماوەی نێوان كامێراو‬ ‫له‌ش ‌ە وێنه‌گراوەكە‪ ،‬كە دەگۆڕێت بە گۆڕانی‬ ‫ی وێن ‌ه چەند‬ ‫درێژیی ماوەی نێوانیان‪ .‬گرتن ‌‬ ‫جۆرێكە‪( :‬درێژ‪ ،‬مامناوەند‪ ،‬گەورە) بەاڵم ل ‌ه‬ ‫رووی هونەرییەوە شەش جۆر له‌قتە هەیە‪:‬‬ ‫‪1‬ـ���ـ ل�� ‌ه ق��ت��ەی زۆر گ����ەورە ب��ەك��اردێ��ت بۆ‬ ‫هونەرمەندان‌و چواردەوریان‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ل ‌ه قتەی درێژ بەكاردێت ب ‌ۆ وێنه‌گرتنی‬ ‫پاڵەوانەكە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪292‬‬

‫‪3‬ــ ل ‌ه قتەی درێژی مامناوەند بەكاردێت ب ‌ۆ‬ ‫وێنه‌گرتنی هونەرمەندان تا سەر ئەژنۆ‪.‬‬ ‫‪4‬ــ له‌قتەی مامناوەند بەكاردێت ب ‌ۆ وێنه‌گرتنی‬ ‫هونەرمەندان تا ئاستی كەلەكەی‪.‬‬ ‫‪5‬ــ ل ‌ه قتەی گەورە بەكاردێت ب ‌ۆ وێنه‌گرتنی‬ ‫سەری هونەرمەند‪.‬‬ ‫‪6‬ـ���ـ ل�� ‌ه ق��ت��ەی زۆر گ����ەورە ب��ەك��اردێ��ت ب ‌ۆ‬ ‫وێنه‌گرتنی تێكرای هونەرمەند (چاوو دەم‌و‬ ‫لووت‌‪ ..‬هتد)‪)34(.‬‬ ‫وێنەی سەر شاشەی ته‌له‌ڤیزیۆن جێگیر نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو دەردەك��ەوێ��ت‌و دی��ار نامێنێت له‌گەڵ‬ ‫ئ��ەوەی‪ ،‬كە دەجوڵێت‌و پێوانە دەكرێت بە‬ ‫جوڵەی كات‌و شوێن‪ .‬ئه‌م ‌ه ئەوە دەگەیەنێت‬ ‫كاریگەری هەیە ل ‌ه سەر بینەر‪ ،‬ک ‌ه تەنها ل ‌ه‬ ‫ی وێن ‌ه بینراوەكانەوە نا‪ ،‬بەڵكو له‌میانەی‬ ‫رێگە ‌‬ ‫بەردەوامی یەك ل ‌ه دوای یەكی ل ‌ه قتەكان‬ ‫ل ‌ه كاتی هەڵبژاردنیدا‪ .‬ئەمەش پێی دەوترێت‬ ‫مۆنتاج‪ ،‬كە چەن ‌د وێنه‌یەكی رێكخراوە بۆ‬ ‫نمایشكردنی بابەتەك ‌ە وات ‌ه دابەزاندنی‪ .‬هە ‌ر‬ ‫وێنه‌یەكیش ل ‌ه چەند ل ‌ه قتەیەك پێكدێت‌و هەر‬ ‫ل ‌ه قتەیەكیش ل ‌ه چەند كادرێك پێك دێت‌و بە‬ ‫زۆری كادر ل ‌ه لەقتەدا‌و كاتێكی زۆر ل ‌ه سەر‬ ‫شاشە بە لەقتەی درێژو هێواش ناودەبرێت‌و‬ ‫ئه‌گه‌ر ل ‌ه قتەكەش ل ‌ه ژمارەیەكی كەم كادر‬ ‫پێكهات‌و كاتێكی كەمتر بخایەنێت ل ‌ه سەر‬ ‫شاشە بە لەقتەی كورت‌و خێرا ناودەبرێت‪.‬‬ ‫(‪)35‬‬

‫تایبەتمەندێتی داڕشتنی رۆژنامەوانی‬ ‫ته‌له‌ڤیزیۆنی‬ ‫هەر یەكێك ل ‌ه كەناڵەكانی راگەیاندن خاوەن‬ ‫خەسڵەت‌و تابیبەتمەندی ج��ی��اوازن‪ ،‬بۆیە‬ ‫لێرەدا دەست نیشانی تایبەتمەندیی داڕشتنی‬ ‫رۆژنامەوانی دەكەین‪:‬‬ ‫‪1‬ـ���ـ خ��ێ��رای��ی‪ :‬دەب���ێ���ت ه���ەم���وو بابەتێكی‬ ‫رۆژن��ام��ەوان��ی ته‌له‌ڤیزیۆنی ب��ە تایبەت ل ‌ه‬ ‫هەواڵدا خێرایی تێدا بێت‪ ،‬بەو واتایەی بابەتی‬ ‫ئەمڕۆ بێت‪ .‬ئەم هۆكارەش دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫جیاوازیی رۆژن��ام��ەی چاپكراوی رۆژان��ە‌و‬ ‫ی وش���ەی ئ��ەم��ڕۆ ب��ۆ پێش‬ ‫ش��ی��اوی گ��ۆڕان�� ‌‬ ‫ئێستا روویداوە‪ ،‬یان پێش چەند ساتێك ئەو‬ ‫بابەتە روویداوە‪ ،‬بۆیە هەر بابەتێك كاتێكی‬ ‫زۆر پێش ئێستا روویدابێت پێویستە دوور‬ ‫بخرێتەوە ل ‌ه رۆژنامەوانی ته‌له‌ڤیزیۆنی‪.‬‬ ‫‪2‬ــ دینامیكییەت‌و كارلێكردن‪ :‬رۆژنامەوانی‬ ‫ت��ه‌ل��ه‌ڤ��ی��زی��ۆن��ی نمایشێكی دی��ن��ام��ی��ك��ی بۆ‬ ‫س��روش��ت��ی ه��ەواڵ��ەك��ان پێشكەش دەك���ات‪،‬‬ ‫وات��� ‌ه دروس��ت��ك��ردن��ی ه���ەواڵ ب��ە پێی پلەی‬ ‫پێشكەوتنی ك���رداری دەستنیشاندەكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم رۆژنامەوانی چاپكراو ئامانج‌و هەواڵی‬ ‫پێش وه‌ختی رووداو بە خەڵك رادەگەیەنێت‪.‬‬ ‫‪3‬ــ كاریگەری‌و ئاگاداربوون ل ‌ه كات‪ :‬زۆربەی‬ ‫هەواڵ‌و رووداوەكان هەموو پارچە كاتییەكان‬ ‫بۆ رەنگی پڕۆگرامی سەر پالنی رۆژان��ەی‬ ‫ته‌له‌ڤیزیۆن جێگاناكاتەوە‪ ،‬بۆیە دەبێت هەوڵ‬ ‫بدرێت بۆ كەمكردنەوەی رستە ‌و ‌وشەكان‌و‬ ‫بەهەن ‌د وه‌رگرتنی ئەو هەوااڵنەی كاریگەریی‬

‫‪293‬‬

‫زیاتر دەخەنە سەر بینەر‌و دوورخستنەوەی‬ ‫هەواڵەكانی‌تر‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ دەرك��ەوت��ن��ی بینراو ب��ۆ دروستكەرانی‬ ‫رووداو له‌گەڵ رۆژن��ام��ەوان‪ :‬مەبەست ل ‌ه‬ ‫دەركەوتنی رۆژنامەوانە ل ‌ه سەر شاشەی‬ ‫ت��ه‌ل��ه‌ڤ��ی��زی��ۆن شانبەشانی دروس��ت��ك��ەران��ی‬ ‫هەواڵ‌و كەسایەتی دەركەوتوو رابەری راو‬ ‫بۆچوون‌و کلتوورو زانست‪ ،‬كە كاریگەریی‬ ‫گەورە دەكەنە سەر جەماوەر‪ .‬بینەر هەیە ل ‌ه‬ ‫ناو ماڵی خۆیدا هیچ رۆژنامەیەكی چاپكراو‬ ‫كاریگەری لێناكات‪ ،‬بێجگە ل ‌ه رۆژنامەوانی‬ ‫ته‌له‌ڤیزیۆنی‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ رێ��ك��خ��ەری‪ :‬ئ��ەم سیفاتە ل�� ‌ه سروشتی‬ ‫ته‌له‌ڤیزیۆنەوە هەڵهاتووە‪ .‬له‌گەڵ ئ��ەوەی‬ ‫رۆژن��ام��ەوان��ی ته‌له‌ڤیزیۆنی كاركردنێكی‬ ‫رێكخەرییە ل ‌ه ناوەڕۆكید‌ا وێنه‌ی جواڵوو‬ ‫‌وشە ‌و وێنه‌ی‌وه‌ستاو شانبەشانی میوزیك‌و‬ ‫كاریگەرییە دەنگییەكان‌و دەنگی سروشتی‬ ‫روودەدەن‪ ،‬ه���ەروەه���ا رێ��ك��خ��ەری��ی��ە ل ‌ه‬ ‫هەڵقۆزینی توانای كامێرای ته‌له‌ڤیزیۆنی‌و‬ ‫ی وێ��ن��ه‌گ��ران‌و‬ ‫ك��ام��ێ��رای ش��ان��ۆی��ی‌و ك��ام��ێ��را ‌‬ ‫ك��ام��ێ��رای ئ��اس��ای��ی‪ ،‬رێگە هونەرییەكانیش‬ ‫ئێستا ل�� ‌ه دەره��ێ��ن��ان‌و م��ۆن��ت��اج‌و نووسین‬ ‫بەكاردەهێنرێت‪.‬‬ ‫‪6‬ـ��ـ كاتی پەخش‪ :‬ج��ەم��اوەری ته‌له‌ڤیزیۆن‬ ‫ب���ە پ��ێ��ی ئ����ەو پ����ڕۆگ����رام����ەی‪ ،‬ك���ە ب��ەش��ی‬ ‫تەنسیق دایدەنێت بۆ دیاریكردنی م��اوەی‬ ‫پێشكەشكردنی ب��ەرن��ام��ەك��ان‪ ،‬دەت��وان��ێ��ت‬ ‫بینەری ئەو كەناڵە ته‌له‌ڤیزیۆنییە بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫نا ئه‌سته‌م ‌ه بتوانرێت ببیتە سەیركەری ئەو‬

‫بابەتە ئامادەكراوانەی‪ ،‬ک ‌ه رۆژان��ە بە پێی‬ ‫تایبەتمەندی‌و كات دەستنیشاندەكرێت بۆ‬ ‫(‪)36‬‬ ‫باڵوكردنەوە‪.‬‬ ‫زمانی رۆژنامەگەریی‌و هەڵسوڕاندنی هەواڵ‬ ‫بێگومان زمانی رۆژن��ام��ەگ��ەری ئ��ەو زمانە‬ ‫دەگ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ك��ە دەزگ��اك��ان��ی ب�ڵاوك��ردن��ەوە‬ ‫بەكاریدەهێنن‪ ،‬ئه‌گه‌ر بە (نووسین‌) وه‌ك‬ ‫رادی��ۆك��ان بێت‪ ،‬ی��ان (بینین‌و بیستن)‌وه‌ك‬ ‫ته‌له‌ڤیزیۆنەكان‪ .‬بۆ نموونە ل ‌ه رۆژن��ام��ەو‬ ‫گ���ۆڤ���اردا‪ ،‬ژم���ارە ه��ەی��ەو ه��ەی��ە رۆژان��ەی��ە‪،‬‬ ‫هەیە هەفتانەیە‪ ،‬هەیە مانگانەیە‪ .‬كەواتە‬ ‫زمانی رۆژنامەگەری بریتییە له‌و زمانەی‪،‬‬ ‫كە خولییە‌و ل ‌ه هەموو ژمارەیەكدا نۆژەن‬ ‫دەك��رێ��ت��ەوە‪ .‬ل ‌ه راستیدا ئ��ەو ج��ۆرە زمانە‬ ‫بریتییە ل��ه‌و ئ��ام��ڕازەی‪ ،‬كە رۆژان���ە زمانی‬ ‫نووسین هەڵدەسوڕێنێت‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی بەهێزتر‌و‬ ‫كاریگەرتر‌و برشتدارتر (ب ‌ه بڕشت‌تر) بێت‪،‬‬ ‫رۆژان��ە رۆژنامەنووسان پێویست دەبن بە‬ ‫زمانێكی پتەوتر بۆ ئ��ەوەی بتوانن هەستی‬ ‫خۆیان بە جوانی دەرببڕن‪ .‬گومان ل��ه‌وەدا‬ ‫نییە‪ ،‬كە ل ‌ه جۆرە هەڵوێستی ئاوهادا بیری‬ ‫رۆژنامەنووسی دەكەوێتە گەمەو دەیەوێت‬ ‫ه��ەم��وو رووب����ەری بیر به‌كاربهێنێت‪ .‬بۆ‬ ‫ئەوەی بیرۆچكەی گەمارۆ بدات بە (زمان)‪.‬‬ ‫كەواتە رۆژنامەنووسان‪ ،‬بە تایبەتی ئەوانەی‬ ‫دەزگاكەیان رۆژانەیە‪‌،‬وه‌ك رۆژنامەو رادیۆو‬ ‫ته‌له‌ڤیزیۆن‪ ،‬بزاڤی زمانەوانی پەیدادەكەن‌و‬ ‫هەموو رۆژێك ئەو بزاڤە هەنگاوێك دەبەنە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪294‬‬

‫پێشەوە‪ ،‬هۆی ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو‬ ‫راس��ت��ی��ی��ەی‪ ،‬ك��ە رۆژان����ە رووداوی ن��وێ‌‌و‬ ‫ێ دەهێنێتە كایەوە‪.‬‬ ‫هەواڵی نوێ‌‌و تەكنیكی نو ‌‬ ‫‌واته‌‪ ،‬رۆژنامەنووسان دەبێت زمانی خۆیان‬ ‫بلوێنن‌و بسازێنن له‌گه‌ڵ ك��اروان��ی ب��ەرەو‬ ‫پێشڤەچوون‌و پێشكەوتنی جیهاندا‪ ،‬ئەو‬ ‫جیهانەی‪ ،‬كە هەردەم ل ‌ه گۆڕاندایە‌و هەردەم‬ ‫(‪)37‬‬ ‫زمانی رۆژنامەنووسان زیاتر دەكاتەوە‪.‬‬ ‫زمانی پاراو‌و زمانی نووسین‬ ‫بێگومان زمانپاراوی هیچ‌واتایەك نابەخشێت‪،‬‬ ‫ێ دەربكەین‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئەگەر بەهرەی رێزمانی ل ‌‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه هەر شارو كۆمەڵگایەكدا زمانی‬ ‫پاراو هەیە‪ .‬له‌گه‌ڵ ئەوەشدا ئەو زمانە دادی‬ ‫زمانی نووسین نادات له‌بەر ئەم هۆیانە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬ئ��ەو زمانە پ��اراوە لە بەكارهێنانی‬ ‫زارەك���ی���دا س����واوەو پ���اراو ب���ووە‪ ،‬ن��ەك ل ‌ه‬ ‫ب��زاڤ��ی رۆژن���ام���ەگ���ەری���دا‪ ،‬ی���ان ل��ه‌ پ��زاڤ��ی‬ ‫رێزمانپەروەریدا‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئەو زمانە پ��اراوە مۆركی ناچەیی‬ ‫هەڵدەگرێت‌و لە هەر جێیەكدا ت��ام‌و چێژی‬ ‫خۆی هەیە‪‌ .‬وات ‌ه ئەو كەسەی‪ ،‬كە داكۆشان‬ ‫ی بێ ئەوەی‬ ‫له‌و زمانە دەكات بە راسته‌وخۆی ‌‬ ‫پێی بزانێت داكۆشان ل ‌ه زاری ئەو ناچەیە‬ ‫دەكات‪ ،‬كە خۆی لێی دەزانێت‌و بێ ئەوەی‬ ‫رێز ل ‌ه ناوچەكانی‌تر بگرێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ل ‌ه زاری ناو بازاری ناو هەر شارێكدا‬ ‫بە بڕشتی زمانی شیری‪ ،‬زمانەكە پ��اراو‬ ‫دەبێت‌و س��ووك دەبێت‪‌ .‬وات�� ‌ه ئەوانەی‪ ،‬كە‬

‫زمانە سووك دەكەن‪ ،‬بێ ئەوەی ل ‌ه رێزمان‬ ‫بزانن ئەركی خۆیان ئەنجام دەدەن‪ .‬كەواتە‬ ‫ل��ه‌و ج��ۆرە زم��ان��ە ل���ووس‌و س��ووك��ك��راوەدا‬ ‫ێ ن���ازك���راوە‌و تەنیا‬ ‫ب��ەه��رەی (ب��ێ زم��ان)ب�� ‌‬ ‫(‪)38‬‬ ‫بەهرەی (وزە بەفیڕۆنەدان)نازدار بووە‪.‬‬ ‫چ���وارەم‪ :‬ل ‌ه زاری ناوچەییدا ك��ەم تا زۆر‬ ‫هەندێك ل ‌ه دەنگەكان پەڕپووت كراون‌و ئاودیو‬ ‫كراون‪ .‬بۆ نموونە ل ‌ه زاری پاراوی هەندیك‬ ‫ناوچەدا رێژەی رانەبردوو ل ‌ه كاری (هاتن)‪،‬‬ ‫كە بریتییە ل ‌ه (دەهێت)‪ ،‬بووە بە (یێ‌) یان‬ ‫(دێ‌) یان (تێ‌)‪ ،‬بە ئاشكرا دیارە دەستدرێژی‬ ‫ێ دەنگ كراوە‪ ،‬كە بریتیین ل ‌ه (د‪ .‬هـ‪..‬‬ ‫ل ‌ه س ‌‬ ‫ت)‪ .‬تۆ بڵێیت ئەم زمانپاراوییە رووی ئەوەی‬ ‫هەبێت‪ ،‬كە بگات بە زمانی نووسین‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئەوەشدا‪ ،‬ئەگەر گەیشت بە زمانی نووسین‪،‬‬ ‫ئەوا دەستەواژەیەكی ناوچەیی‌و بەرتەسك‬ ‫پەیدادەبێت‌و ئەو دەستەواژەیە بە فیلتەری‬ ‫(‪)39‬‬ ‫رێزماندا تێناپەڕێت‪.‬‬ ‫ئاكارەكانی زمانی رۆژنامەگەری‬ ‫ل ‌ه زمانی رۆژنامەگەریدا‪ ،‬زاری ناوچەیی‌و‬ ‫زاری س��واو مەگەر ه��ەر ل ‌ه نێو ك��ەوان��ەدا‬ ‫جێگایان بۆ بكرێتەوە‪ .‬ل ‌ه راستیدا زمانی‬ ‫رۆژنامەگەری دەبێت (گ��ڕ) بێت‌و (ل��ووس)‬ ‫نەبێت‪ .‬له‌بەر ئەم هۆیانە‪:‬‬ ‫یەكەم‌‪ :‬وه‌ك زمانی رۆژنامەگەری بریتییە‬ ‫له‌و رووبەرە به‌رینەی‪ ،‬كە زمانی نووسینی‬ ‫تێدا پ��ەروەردە دەكرێت‪ .‬دەبێت ئەو زمانە‬ ‫بریتی بێت ل ‌ه رژێمێكی یاسادار‪‌.‬وات ‌ه زمانی‬

‫‪295‬‬

‫رۆژن��ام��ەگ��ەری دەب��ێ��ت پ��ەی��ڕەوی رێزمان‬ ‫بكات‌و لە هەموو رستەیەكدا یاساو رێسا‬ ‫رێزمانییەكان پیادە كرابن‪.‬‬ ‫دووەم‌‪ :‬وه‌ك زم���ان���ی رۆژن���ام���ەگ���ەری‬ ‫رووب��ەرێ��ك��ی گ���ەورە دادەپ��ۆش��ێ��ت‪ ،‬زاری‬ ‫پاراوی ناوچەیی كورت دەهێنێت‌‪ .‬وات ‌ه رەنگە‬ ‫ئ��ەو ج��ۆرە زارە ه��ەر ل ‌ه الی ئاخێوەرانی‬ ‫شیرین بێت‌و لە الی كەسانی‌تر‌وا نەبێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬له‌بەر رووناكی خاڵی پێشوو جۆرە‬ ‫ی هەڵدەگرێت‌و‬ ‫زاری ئاوها مۆركی نا‌وچەگەر ‌‬ ‫هەر ناوچەیەك زاری خۆی دەچەسپێنێت‪،‬‬ ‫‌وات ‌ه رێگا دوورەكان ل ‌ه یەكتر جیا دەبنەوە‬ ‫ل ‌ه جیاتی ئەوەی ل ‌ه یەكتری نزیك ببنەوە‪.‬‬ ‫چ��وارەم‪ :‬زمانی نووسین دەبێت سەنگین‌و‬ ‫رەنگین بێت‌و ئەتیكێت‌و تەنتەنەی خۆی‬ ‫هەبێت‪ ،‬یان شێواز‌و ستایڵی خۆی هەبێت‪ .‬ب ‌ه‬ ‫واتایه‌كی‌تر زمانی نووسین جیا دەبێتەوە ل ‌ه‬ ‫زمانی ئاخاوتن‌و روو دەكات ل ‌ه (یەكبوون)‌و‬ ‫(سەنگینی)‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬ل ‌ه زمانی رۆژنامەگەریدا رژێمی‬ ‫خاڵبەندیی خۆی دەسەپێنێت‪‌.‬وات ‌ه ل ‌ه نێو دەقی‬ ‫نووسیندا چەند نیشانەیەك دەنووسرێت‪ ،‬كە‬ ‫ناخوێنرێتەوە‪ ،‬بەاڵم كاریگەرییەكی گەورە‬ ‫دەبەخشن بە خوێنەری دەقەكە‪ .‬ل ‌ه زاری‬ ‫پ��اراوی ناوچەییدا‪ ،‬چەند‌و وچ��ان‌و كەلێن‌و‬ ‫ئ��ام��اژەی��ەك هەیە‪ ،‬كە بە ئاسانی ناخرێنە‬ ‫ب��ەر رژێ��م��ی خ��اڵ��ب��ەن��دی‪ .‬ه��ەر ل��ه‌ب��ەر ئ��ەوە‬ ‫دەبێت ئەو پارچە ئاخاوتنە بە رێزمان‌و بە‬ ‫ێ‬ ‫شێوازی نووسین دەستكاری بكرێت‪ .‬ب ‌‬ ‫گومان ئاخاوتن دەبیسترێت‪ ،‬بەاڵم نووسین‬

‫دەخوێندرێتەوە‪ .‬له‌م هەڵوێستەدا‪ ،‬كە دەقی‬ ‫(زارەك��ی)ب��ك��ەی��ن ب��ە دەق��ی (بینراو)دەبێت‬ ‫دەستكارییەكی ئەوتۆ بكەین‪ ،‬كە بابەتی‬ ‫(‪)40‬‬ ‫هەواڵەكە‌ ون نەبێت‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬ل ‌ه زمانی رۆژنامەگەریدا زۆرجار‬ ‫زمانپاراوی دەمانخاتە سەر ساتمەو هەڵە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬له‌وانەیە ل ‌ه جێیەكدا بنوسرێت‪:‬‬ ‫گەیشتە هەولێر‪ ،‬یان بنووسرێت‪ :‬گەیشت بە‬ ‫هەولێر‪ ،‬یان ل ‌ه دێڕێكدا بنووسرێت‪ :‬گەیشت‬ ‫بە هەولێر‪ ،‬یان ل ‌ه دێڕێکی‌تردا بنووسرێت‪:‬‬ ‫دەبێت بە مامۆستا‌و ل ‌ه دێڕێكی باشتردا‬ ‫ێ گومان‪،‬‬ ‫بنووسرێت‪ :‬دەبێت بە مامۆستا‪ .‬ب ‌‬ ‫ئەو جۆرە هەڵە دوو سەرانە ل ‌ه سەر روومەتی‬ ‫الپ��ەڕەك��ان راوێشكە دەك��ەن‌و زمانپاراوان‬ ‫ێ بكەن‬ ‫ێ ناكەن‌و ئەگەر هەستی پ ‌‬ ‫هەستی پ ‌‬ ‫ه��ەم��وو نموونەكان ی��ەك��دەخ��ەن‪ ،‬ب��ەاڵم بە‬ ‫دیوی هەڵەدا‪ .‬له‌م هەڵوێستەدا ئەگەر رێزمان‬ ‫بكەوێتە ك��ار‪ ،‬رێ��زی ئ��ام��ڕازی پەیوەندی‬ ‫(ب��ە) دەگرێت‌و روخساری دەپارێزێت‌و ل ‌ه‬ ‫ئەنجامدا سیمای یەكبوون دەقە نووسراوەكە‬ ‫دادەپۆشێت‪.‬‬ ‫حەوتەم‪ :‬زمانی پاراو ئەو زمانە نییە‪ ،‬كە ل ‌ه‬ ‫نێو بازاڕدا سووككرابێت‌و سووابێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەو زمانەیە‪ ،‬كە لە زمانی رۆژنامەگەریدا‬ ‫پ��اراو بووبێت‌و س��ووك بووبێت‪ .‬بێگومان‬ ‫ئ��ەو زبرییەی‪ ،‬كە رێزمان دروستیدەكات‬ ‫ل ‌ه الی��ەك��ەوە دەكەوێتە ب��ەر (هوگربوون)‌و‬ ‫(راه��ات��ن)‌و ل ‌ه الی��ەك��ی‌ت��ره‌وە دەكەوێتەبەر‬ ‫(هۆگربوون)‌و (راه��ات��ن)‌و لە الیەكی‌تره‌وە‬ ‫دەكەوێتەبەر (سووکبوون)‌و (نەرمبوون)‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪296‬‬

‫له‌م هەڵوێستەدا هێڵی س��ووری رێزمانەكە‬ ‫دەبێت بە پێوەرێك بۆ بەرهەڵستیكردن ل ‌ه‬ ‫هەر دیاردەیەك‪ ،‬كە رووبكات ل ‌ه (نارێزمان)‪.‬‬ ‫هەشتەم‪ :‬زمانی پاراوی رۆژانە دەتوانرێت‬ ‫كەڵكی لێوه‌ربگیردریت‪ ،‬بەاڵم نابێت هەموو‬ ‫دەقەكە بگرێتەوە‪ .‬ل ‌ه راستیدا دەتوانرێت ئەو‬ ‫زمانە پاكبكرێتەوە‌و بژاربكرێت ل ‌ه دیاردەی‬ ‫(س���واوی)‌و لە ئەته‌كێتی ناوچەیی‪ .‬پاشان‬ ‫ئ��ەو كەرەستانەی‪ ،‬كە س��واون بە رێزمان‬ ‫راستدەكرێنەوە‪ ،‬یان ئەو ئەته‌كێتە ناوچەییە‬ ‫ئەته‌كێتی دەزگ���ا رۆژنامەگەرییەكە جێی‬ ‫(‪)41‬‬ ‫دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫متوربەكردن‬ ‫ل�� ‌ه ه��ەر بابەتێك‪ ،‬ی��ان دەقێكی ن��وێ��دا‌‪ ،‬كە‬ ‫ێ‬ ‫ن��ووس��ەرەك��ەی بخوازێت بیرۆچكەی نو ‌‬ ‫ێ‬ ‫بخاتەڕوو پێویست دەبین بە‌و وشەی نو ‌‬ ‫بە دەس��ت��ە‌واژەی ن��وێ‌‌و بە زاراوەی نوێ‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ج��ۆرە هەڵوێستی ئ��اوه��ادا نووسەرەكە‬ ‫روودەك��ات�� ‌ه موتوربەكردنی نووسینەكەی‪،‬‬ ‫ئه‌ویش بە دوو رێگا‪:‬‬ ‫رێ���گ���ای ی����ەك����ەم‪ :‬ب���ە خ��واس��ت��ن��ی‌وش���ەو‬ ‫ێ گومان‬ ‫دەسته‌واژە ل ‌ه زارە ناوچەییەكان‪ .‬ب ‌‬ ‫ئەمە كردەوەیەكی جوانەو جێی سوپاسە‪،‬‬ ‫چونكە ئەوەی‪ ،‬كە دەخرێتەڕوو ئەگەر جوان‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌وا دەبێت بە گ��واڵ‌و‪ .‬ئەگەر ل ‌ه جێی‬ ‫ێ‬ ‫خۆیدا نەبێت برەو پەیداناكات‌و دەمرێت‪ .‬ب ‌‬ ‫گومان زۆر زۆر جوانە‪ ،‬كە ل ‌ه گیان هەر‬ ‫نووسەرێكدا ئەو بزاڤە بكەوێتەكار‪.‬‬

‫رێگای دووەم‪ :‬بە خواستنی ‌وشەو زاراوە‬ ‫ل ‌ه زمانەكانی‌تره‌وه‌‪ .‬ل��ه‌م هەڵوێستەدا ئەو‬ ‫زاراوەی����ە‪ ،‬كە دەكەوێتە ب��ەرچ��او یەكسەر‬ ‫دەبێت بە ت��ەوەری گفتوگۆ‌و زۆر كەسی‌تر‬ ‫هەوڵی ئەوە دەدات‪ ،‬ك ‌ە وشەیەكی كوردی‬ ‫بخاتە شوێنی‪ .‬ل ‌ه راستیدا خستنه‌ڕووی ئەو‬ ‫زاراوان��ە بە متوربەكردن ل ‌ه نێو كەوانەدا‪،‬‬ ‫كەڵكێكی گ���ەورە دەب��ەخ��ش��ێ��ت ب��ە زم��ان‌و‬ ‫رۆژن���ام���ەگ���ەری‪ .‬ب��ە تایبەتی ئ��ەگ��ەر پەنا‬ ‫ببرێت بۆ زاراوە جیهانییەكان‪ ،‬چونك ‌ە وه‌ك‬ ‫ئەوان جیهانین‌و موڵکی هەموو میللەتانن ب ‌ه‬ ‫ئێمەشه‌وه‌‪ .‬ئ��ەوەش بە بیردەخەینەوە‪ ،‬كە‬ ‫‌وه‌رگێڕانی هەندێك زاراوەی له‌و چه‌شن ‌ه‬ ‫رەنگە زیانی ل ‌ه س��ووده‌ک��ه‌ی زۆرت��ر بێت‪.‬‬ ‫كەواتە متوربەكردن كەڵكی زۆرە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئ��ەوەی دەكرێت بە سەربار دەكەوێتە بەر‬ ‫مەكینەی رۆژنامەگەری‌و ئەو مەكینەیه‌ش‬ ‫ێ بە خۆراكی‬ ‫ئەگەر هەرسینەكات‪ ،‬ناهێڵێت بب ‌‬ ‫زمانەكە‪ ،‬ئ��ەو ج��ۆرە متوربەیە تاكەكەس‬ ‫دادەه��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ب���ەاڵم دەزگ��ای��ەك��ی چۆست‌و‬ ‫(‪)42‬‬ ‫بلیمەت بڕیاری له‌ سەر دەدات‪.‬‬ ‫هەڵسوڕاندنی هەواڵ‬ ‫مەبەست ل ‌ه هەڵسوڕاندنی ه��ەواڵ بریتییە‬ ‫ل��� ‌ه چ��ۆن��ێ��ت��ی ت���اووت���وێ���ك���ردن‌و چ��ۆن��ی��ەت��ی‬ ‫هەڵشێالنی ه��ەواڵ‌‪ .‬بە چەشنێك بتوانرێت‬ ‫پێشكەشبكرێت‪ .‬چ بە بیسەر‪ ،‬چ بە خوێنەر‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ل ‌ه هەر هەواڵێكدا كرۆكی بابەتەكە‬ ‫بریتییە ل ‌ه (ئاوەڵگوزارە)‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬ئەگەر‬

‫‪297‬‬

‫رووداوێ��ك رووی��دا‪ ،‬ئەوا چەند پرسیارێكی‬ ‫ئاوەڵگوزارەیی پەیدا دەبێت‌ وه‌ك‪.‬‬ ‫ێ روویدا؟ چۆن روویدا؟‬ ‫كەی روویدا؟ ل ‌ه كو ‌‬ ‫چەند روویدا؟ بۆچی روویدا؟‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ئ��ەم پ��رس��ی��اران��ە دەب���ن ب��ە ف���ەرش ل�� ‌ه ژێر‬ ‫رووداوەك��ەو رووداوەك��ە دەرازێنێتەوە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە دەتوانین پرسیاری یەكەم‌و دووە ‌م‬ ‫وه‌ربگرین‪ .‬پرسیاری یەكەم ل ‌ه كاتی روودان‬ ‫دەپ��رس��ێ��ت‌و پ��رس��ی��اری دووەم ل�� ‌ه جێی‬ ‫رووداوەكە دەپرسێت‪ ،‬بەم چەشنە‪:‬‬ ‫ی��ەك��ەم‪ :‬ئ��ەگ��ەر رووداوەك����ە بریتی بێت ل ‌ه‬ ‫رستەی (ب���اران ب���اری)‪ ،‬ئ��ەوا ئ��ەو رستەیە‬ ‫دەبێت بە گوڵی هەواڵەكە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئەگەر كاتی روودانی ئەو رووداوە‬ ‫(دوێنێ‌)بوو‪ ،‬ئەوا رستەكە دەبێت بە‪:‬‬ ‫دوێنێ‌ باران باری‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئەگەر جێی روودان��ی ئەو رووداوە‬ ‫بریتی بوو (لە هەولێر) ئەوا رستەكە دەبێت‬ ‫بە‪:‬‬ ‫دوێنێ‌ له‌ هەولێر باران باری‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬دەتوانین فەرشی كاتی روودانەكە‬ ‫رابخەین‪ .‬وات ‌ه دوێنێ‌‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬دەتوانین فەرشی جێگەی رووداوەكە‬ ‫ێ‬ ‫ل ‌ه سەر ئەو فەرشە رابخەین‌‪ ،‬وه‌ك‪ :‬دوێن ‌‬ ‫له‌ هەولێر‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬دەتوانین ئەو فەرشی رووداوەك��ە‬ ‫ل ‌ه سەر دوو فەرشەكەی دی رابخەین‪ ،‬وه‌ك‪:‬‬ ‫ێ ل�� ‌ه هەولێر ب���اران ب���اری‪ .‬س��ەر ئەم‬ ‫دوێ��ن�� ‌‬ ‫نموونەیەی دوای��ی دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە چۆن‬ ‫فه‌رشەكان ل ‌ه سەر یەكتری راخ��راون‌و بە‬

‫ئاشكرا دی��ارە‪ ،‬كە كام ف��ەرش بەرینترە ل ‌ه‬ ‫(‪)43‬‬ ‫ئەوه‌ی‌تر‪.‬‬ ‫حەوتەم‪ :‬دەتوانین بە یاساكانی جەبر كەوانە‬ ‫ێ لە هەولێر باران‬ ‫ن وه‌ك‪ :‬دوێن ‌‬ ‫بەكار بهێنی ‌‬ ‫ب���اری‪ .‬ل��ه‌م نموونەیەدا ك��ەوان��ەی گ��ەورە‌و‬ ‫ك��ەوان��ەی ن��اوەن��دی ف��ەرش��ەك��ەی بچووك‬ ‫بەكارهێنراوە‪.‬‬ ‫هەشتەم‪ :‬دەتوانین ئ��ەو هەواڵە بە بازنگە‬ ‫داببڕین‌وه‌ك‪ :‬له‌ هەولێر باران باری‪.‬‬ ‫ن��ۆی��ەم‪ :‬ه��ەم��وو ئ��ەو ن��م��وون��ان��ە ئ��ەگ��ەر ب ‌ە‬ ‫وردی لێكبدرێتەوە‪ ،‬بنەمایەك پەیدا دەبێت‪،‬‬ ‫‌وه‌ك‪ :‬كاتی رووداو‪ ،‬پاشان جێگای رووداو‪،‬‬ ‫پاشان ه��ۆی رووداوەك����ە‪ .‬ئیستاش ئەگەر‬ ‫رۆژنامەوانان بەم بنەمایە بكەونە گەمەو ‌ه ئه‌وا‬ ‫دەتوانن هەموو ئەو شپرێوی‌و پەڕپووتییە‬ ‫بدۆزنەوە‪ ،‬كە ل ‌ه زمانی رۆژنامەگەریدا هەیە‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئەنجامدا دەتوانرێت زمانەكە یەكبخرێت ل ‌ه‬ ‫(‪)44‬‬ ‫ئاستی ئەو سێ‌ بابەتەدا‪ ،‬كە باس كران‪.‬‬ ‫له‌م ئاستەدا‪ ،‬ئەگەر زمانی رۆژنامەگەری‬ ‫بپشكنین‪ ،‬دەبینین‪ ،‬كە ئەم نموونە ناڕێكانە‬ ‫بۆیان هەیە دەربكەون‪:‬‬ ‫لە هەولێر ب��اران ب��اری دوێ��ن��ێ‌‪ ،‬ی��ان ب��اران‬ ‫ێ باری ل ‌ه هەولێر‪ ،‬یان باران دوێنێ ‌لە‬ ‫دوێن ‌‬ ‫ێ ب��اران ل ‌ه هەولێر‬ ‫هەولێر ب��اری‪ ،‬یان دوێن ‌‬ ‫باری‪ ،‬یان لە هەولێر دوێنێ‌باران باری‪ ،‬یان‬ ‫لە هەولێر باران دوێنێ‌ باری‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ئەگەر گەشتێك بكەین بە ناو رۆژنامەیەكدا‪،‬‬ ‫دەبینین هەموو ئ��ەو نموونانەی س��ەرەوە‬ ‫هەن‪‌ ،‬وات ‌ه تێكەڵو‌پێكەڵی هەموو هەواڵەكان‬ ‫دەگ��رێ��ت��ەوە بابەتەكە چ��ۆن ئامادەبێت ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪298‬‬

‫س��ەر لێو ه��ەر ئ��اوه��اش ت��ۆم��ار دەك��رێ��ت‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ەش ئ����ەوە دەگ��ەی��ه‌ن��ێ��ت‪ ،‬ك��ە سیمای‬ ‫یەكخستن نییە‌و رۆژن���ام���ەوان ش��ێ��وازی‬ ‫خۆیانیان هەڵنەبژاردووە ل ‌ه نووسیندا‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ���ەوەدا ئ��ەگ��ەر دەزگ��ای��ەک ش��ێ��وازی خۆی‬ ‫هەڵبژارد‌و بایەخیدا بە (ك���ات)‌و (جێگە)ی‬ ‫روودانی هەواڵەكان‪ ،‬ئەوا خزمەتێكی گەورە‬ ‫(‪)45‬‬ ‫پێشكەشدەكات بە زمانی نووسین‪.‬‬ ‫زەمینەكانی رووداو ل ‌ه زمانی هەواڵی‬ ‫رۆژنامەنووسیدا‬ ‫ل ‌ه پێشوودا باسمانكرد دوو زەمینەی رووداو‬ ‫س���ەودا ك���ران‪ ،‬ك��ە بریتی ب��وون ل�� ‌ه (كاتی‬ ‫رووداو)و‌ (جێگای رووداو)‪ .‬ل ‌ه راستیدا چەند‬ ‫زەمینەیەكی‌تر هەیە‪ ،‬كە رووداوەكە بكەن بە‬ ‫هەواڵێكی كاریگەر‌و پاراو‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫رووداوێ��ك��ی رووت بە رستەیەك دەرب��ڕا‪،‬‬ ‫ئەوا چەندین پرسیار ل ‌ه گیانی خوێنەر‪ ،‬یان‬ ‫بیستەردا دەمینێتەوە‪‌.‬وات ‌ه ئەگەر گوترا‪:‬‬ ‫چەند خانوویەك رووخان‪.‬‬ ‫ئەوا له‌م رستەیەدا چەند پرسیارێك پەیدا‬ ‫دەبێت‪‌،‬وه‌ك‪:‬‬ ‫یەكەم‌‪ :‬وه‌ك ل ‌ه پێشتردا باسكرا‪ ،‬زەمینەی‬ ‫(كاتی رووداو)پێویستە‌وه‌ك‪:‬‬ ‫(دوێنێ‌) چەند خانوویەك رووخان‪.‬‬ ‫دووەم‌‪ :‬وه‌ك ل ‌ه پێشتر باسكرا‪ ،‬زەمینەی‬ ‫(جێگەی رووداو) پێویستە‪‌،‬وه‌ك‪:‬‬ ‫(لە هەولێر) چەند خانوویەك رووخان‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ل��ه‌و رووداوەدا‪ ،‬ه��ۆی روودان��ەك��ە‬

‫پێویستە‪ ،‬چونكە خ��وێ��ن��ەر‪ ،‬ی��ان بیستەر‬ ‫دەپرسێت‪:‬‬ ‫ئایا بۆچی چەند خانوویەك رووخان؟‬ ‫چ���وارەم‪ :‬بە هەمان شێوە‪ ،‬زەمینەیەكی‌تر‬ ‫پێویستە بۆ ژم��ارەی ئ��ەو خانووانەی‪ ،‬كە‬ ‫رووخان‌ وه‌ك‪:‬‬ ‫ئایا چەند خانوو رووخان؟‬ ‫پێنجەم‪ :‬بە هەمان شێوە‪ ،‬زەمینەیەكی‌تر‬ ‫پێویستە بۆ زانینی چۆنییەتی رووخانە‪ ،‬كە‬ ‫‌وه‌ك‪:‬‬ ‫ئایا بە چی چەند خانوویەك رووخان؟‬ ‫ێ گومان چەند زەمینه‌یەكی‌تر هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ب‌‬ ‫گرنگترین زەمینەكە (رووداو) ب��ك��ات بە‬ ‫(ه��ەواڵ)‪ :‬بریتییە ل ‌ه سیانەكەی یەكەم‪ ،‬كە‬ ‫بریتییە له‌‪ :‬كاتی رووداو‪ ،‬جێگەی رووداو‪،‬‬ ‫هۆی رووداو‪ .‬خۆزگ ‌ه ئەم میكانیزمە دەبوو‬ ‫بە كێشەیەك ل ‌ه گیانی رۆژنامەنووسانداو‬ ‫هەر كەسەو دەستڕەنگینی خۆی نیشاندەدا‬ ‫له‌و گەمەیەدا‪ ،‬كە ل ‌ه زمانی رۆژنامەگەرییدا‬ ‫(‪)46‬‬ ‫پێویستە‪.‬‬ ‫پێناسەی هەواڵ‌و زمانی پێوانە‬ ‫هەواڵ بریتییە ل ‌ه نووسینەوەی راستگۆیانەی‬ ‫رووداوەك����ان ب��ێ ئارایشتكردنی ئ��ەدەب��ی‪.‬‬ ‫هەر له‌م رووانگەیەوە ماركیز وتوویه‌تی‪:‬‬ ‫لە رۆژنامەوانییدا هەڵبەستنی رووداوێكی‬ ‫درۆینە‪ ،‬بەسە بۆ ئ��ەوەی هەموو بابەتەكە‬ ‫ل ‌ه هێڵی خۆی البدات‪ )47(.‬كەواتە ئەو زمانەی‬ ‫ل ‌ه هەواڵی رۆژنامەوانییدا پێڕەو دەكرێت‬

‫‪299‬‬

‫زمانی پێوانەیەو گ��ێ��ڕان��ەوەی رووداوێ��ك��ی‬ ‫راستەقینەیەو مامەڵە له‌گەڵ لۆجیکدا دەكات‪،‬‬ ‫وات ‌ه بوونی ئەو رووداوە دەسەلمێنێت‪.‬‬ ‫رۆژە ك���ل���وس م���ام���ۆس���ت���ای س��ەن��ت��ەری‬ ‫لێكۆڵینەوەی هونەرو باڵوكراوە گشتییەكان‬ ‫ل�� ‌ه زان��ك��ۆی ب��ڕۆك��س��ل ل�� ‌ه كتێبی ه��ەواڵ��دا‬ ‫وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬ه���ەواڵ ن��ووس��ی��ن��ەوەی س��ادەو‬ ‫رەوانی رووداوەكانە‪ ،‬بۆیە لێرەوە دەگەینە‬ ‫ئ��ەو ئەنجامەی‪ ،‬كە دەق��ی رۆژن��ام��ەوان��ی ل ‌ه‬ ‫(‪)48‬‬ ‫زمانی پێوانەوە سەرچاوە دەگرێت‪.‬‬ ‫د‪ .‬ع��ەل��ی ئ���ەش���رەف س���ادق���ی ل��� ‌ه ب���ارەی‬ ‫زم���ان���ی پ��ێ��وان��ە وت���ووی���ه‌ت���ی‪ :‬ئ���ەم زم��ان��ە‬ ‫ل�� ‌ه كتێبی خ��وێ��ن��دن��گ��اك��ان��دا دەخ��وێ��ن��رێ��ت‌و‬ ‫ل��ە ن��ووس��ی��ن��ی ب��اب��ەت��ی زان��س��ت��ی‌و ئایینی‌و‬ ‫ئ��ەدەب��ی‌و رۆژن��ام��ەك��ان��دا بەكاردەهێنرێت‌و‬ ‫لە هەواڵی رادی��ۆو ته‌له‌ڤیزیۆنەكاندا كەڵكی‬ ‫ل��ێ��وەردەگ��ی��رێ��ت‌و ل��ە ق��وت��اب��خ��ان��ەو زان��ك��ۆو‬ ‫پەیمانگاكاندا فێری خوێندكاران دەكرێت‪،‬‬ ‫ه���ەروەه���ا پۆلێنی زم��ان��ی پ��ێ��وان��ە دەك���ات‬ ‫ب��ۆ‪ :‬زم��ان��ی پ��ێ��وان��ەی زان��س��ت��ی‌و ئ��ەدەب��ی‌و‬ ‫(‪)49‬‬ ‫ماسمیدیاكان‪).‬‬ ‫كاری هەواڵساز (محرر) لە ئامادەكردنی‬ ‫هەواڵدا‬ ‫‪1‬ــ چاككردنی هەڵەی رێزمانی‌و زمانی‪.‬‬ ‫‪2‬ــ دووبارە داڕشتنەوەی بابەت‪.‬‬ ‫‪3‬ــ دڵنیابوون ل ‌ه ناوو كەس‌و شوێن‌و مێژووی‬ ‫بابەتەكە‪.‬‬ ‫‪4‬ــ دوورخستنەوەی زانیاری‌و بیروڕاستی له‌‬

‫هەندێك كاتدا‪ ،‬كە له‌گەڵ سیاسەتی كەناڵەكەدا‬ ‫ناگونجێت‪.‬‬ ‫‪5‬ــ بابەتەكە بە لۆجیكییانە بخرێتە بەر چاو‪.‬‬ ‫‪6‬ــ زانیارییەكان بە راستی‌و دروستی بخەنەڕوو‪.‬‬ ‫(‪)50‬‬ ‫‪7‬ــ رەچاوكردنی كورتی بابەت‪.‬‬ ‫رێ��ب��ازەك��ان��ی داڕش��ت��ن��ی زم��ان��ی ه����ەواڵ ل ‌ه‬ ‫رۆژنامەوانی ته‌له‌ڤیزیۆنییدا‬ ‫دەبێت هەواڵساز ل ‌ه رۆژنامەوانی ته‌له‌ڤیزیۆنییدا‬ ‫ئەم رێسایانە پیادە بكات‪ ،‬بۆ ئامادەكردنی هەر‬ ‫دەقێكی باڵوكراوە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئاسانی‌و وردبینی‌و روونی‪ :‬رۆژنامەوانی‬ ‫ته‌له‌ڤیزیۆنی پێویستە بە كورتی‌و روون��ی‌و‬ ‫ئ��اگ��ادارب��وون ل�� ‌ه رووداوە ت��ۆم��ارك��راوەك��ان‬ ‫بابەتەكان ئامادە بكات‪ .‬ئ��ەوەش بە زمانێكی‬ ‫روون‌و ئاسان‌و نزیك له‌و زمانەی‪ ،‬كە رۆژانە‬ ‫بەكاردەهێنرێت ل ‌ه نێوان خوێنەرانداو بە زمانی‬ ‫دای��ك ن��اوزەن��د دەك��رێ��ت‌و پێشی دەوت��رێ��ت‌و‬ ‫زم��ان��ی پەتی ئیزگەو ته‌له‌ڤیزیۆن‪ .‬ئەمەش‬ ‫ی وشەی كالسیكی‌و‬ ‫له‌بەر ئەوەی بەكارهێنان ‌‬ ‫نەناسراوو رێگای جوانكردن‌و كڵێشەی تێكەاڵو‬ ‫شتانێكی زۆر نائاسایین ب��ۆ ئامادەكردنی‬ ‫بابەتی رۆژن��ام��ەوان��ی ل ‌ه ته‌له‌ڤیزیۆندا‪ .‬بۆیە‬ ‫زۆرب��ەی كات ئەم شتانە ل ‌ه نرخی هەواڵەكە‬ ‫كەمدەكاتەوە‌و دەبێتە هۆكاری دووربوونی‬ ‫بینەر ل ‌ه بەدواداچووندا‪.‬‬ ‫‪2‬ــ پابەندبوون بە یاساكانی زمان‪ :‬ل ‌ه (نحو‌و‬ ‫الصرف)‌و ئاگاداربوونەوە ل ‌ه نەریتی رێكخەر‬ ‫بۆ رستەكان‌و پاكداڕێژی‌و میوزیك دان��ان‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪300‬‬

‫بەكارنەهێنانی رستەی درێژو دووركەوتنەوە‬ ‫ل ‌ه رستە پێچەوانەكان‌و پێویستی بەكارنەهێنانی‬ ‫رێگای پیتە كورتەكان بۆ ن��اوە یەكەمەكانی‬ ‫راگ��ەی��ان��دن‌و خەڵكان له‌گەڵ كەمكردنەوەی‬ ‫ب��اس��ك��ردن��ی ژم������ارە گ����ەورەك����ان ل��ه‌گ��ەڵ‬ ‫ئاگاداربوونی روونكردنەوەی ل ‌ه سەر شاشە‬ ‫بە پێی نەخشەی ئامار‌و پیالن‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ پەنا م��ەب��ەرە ب��ەر رێ��گ��ەی ك���ورت‌و زۆر‬ ‫بخوێنەرەوە‪.‬‬ ‫‪4‬ــ بابەتە رۆژنامەوانییەكەت ل ‌ه دوو الپەڕەدا‬ ‫بنووسەو ل ‌ه هەموو كاتێكدا ماوەیەك ل ‌ه نێوان‬ ‫الپ��ەڕە نووسراوەكەو هێڵ ل ‌ه ناو الپەڕەكەو‬ ‫رێنماییەكانی دەرهێنەرو جێبەجێكەر بهێڵەرەوە‪.‬‬ ‫ی وێن ‌ه نمایشكراوەكان له‌گەڵ‬ ‫‪5‬ــ هاوتابوون ‌‬ ‫ئ��ە ‌و وش��ان��ەی ب��ۆ ئ��ەو مەبەستە بەكاردێن‪،‬‬ ‫ت وێنه‌كان بۆ خۆیان بدوێن‪ ،‬نەك‬ ‫‌وات ‌ه دەبێ ‌‬ ‫ی‬ ‫ئێمە باسی لێوە بكەین‪ ،‬چونكە نزیكبوونەوە ‌‬ ‫وێنه‌یەك ل ‌ه هەزار كۆمێنتار باشترە‪ .‬بۆیە زۆر‬ ‫ك وشە‬ ‫جار پێویست بە خستنەڕووی هەندێ ‌‬ ‫ناكات‪ ،‬كە وێنەكە بۆ خۆی ئاماژەیە بۆ بوونی‬ ‫ئەو‌وشەیەو گەیاندنی پەیامەكە‪.‬‬ ‫‪6‬ـ�����ـ س���ی���ن���اری���ۆ‪ :‬ب���اش���ت���ری���ن رێ���گ���ای���ە بۆ‬ ‫نووسینەوەی دەق��ی تایبەت بۆ هەندێك له‌‬ ‫بابەتە ته‌له‌ڤیزیۆنییەكان‪‌ ،‬وه‌ك (ه���ەواڵ‌و‬ ‫ری����پ����ۆرت����ا ‌ج‌و پ���ڕۆگ���رام���ی ت���ۆم���ارك���راوو‬ ‫دۆكیۆمێنتارە راگەیاندنییەكان)‪ .‬بەاڵم بابەتە‬ ‫رۆژنامەوانییەكانی‌تر له‌وانەیە پێویستی بە‬ ‫(‪)51‬‬ ‫سیناریۆ نەبێت‪.‬‬ ‫جیاوازیی زمانی هەواڵی ته‌له‌ڤیزیۆن ل ‌ه چاو‬

‫رۆژنامەدا‬ ‫جیاوازییەكانی داڕشتنی (زم��ان��ی) هەواڵی‬ ‫ته‌له‌ڤیزیۆنی ل ‌ه بەرانبەر رۆژن��ام��ەدا‪ ،‬له‌م‬ ‫چەند خاڵەی خوارەوەدا كۆدەكەینەوە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ل ‌ه هەواڵی ته‌له‌ڤیزیۆنییدا دەبێت زمانی‬ ‫پ��ەت��ی دای�����ك‌و رس���ت���ەی ك�����ورت‌و ئ��اس��ان‬ ‫بەكاربهێنرێت‪ ،‬كە لە بكەرو بەركارو كارێك‬ ‫پێكهاتبێت‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بۆ ئەوەی هەواڵی ته‌له‌ڤیزیۆنی خاوەنی‬ ‫زمانێكی پاراو بێت‪ ،‬پێویستە‌وشەو زاراوەی‬ ‫زمانی بێگانە بەكارنەهێنرێت‪.‬‬ ‫‪3‬ــ زمانی هەواڵی ته‌له‌ڤیزیۆنی بە پێكهاتەی‬ ‫یەكێتی درامی (لوتكە‪ ،‬هۆ‪ ،‬ئەنجام) ناسراوە‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ل ‌ه ه��ەواڵ��ی ته‌له‌ڤیزیۆنیدا دەبێت كاتی‬ ‫تێنەپەڕ‪ ،‬یان ئێستا بەكاربهێنرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫بینەری ته‌له‌ڤیزیۆن چاوەڕوانی هەواڵی تازە‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫‪5‬ــ هەواڵی ته‌له‌ڤیزیۆنی بە زمانە سادەكەی‬ ‫ێ هاوتا ل ‌ه وشە ‌و وێنە دەردەبڕێت‪.‬‬ ‫چێژێكی ب ‌‬ ‫‪6‬ـ��ـ مەحاڵە زمانی ه��ەواڵ ل ‌ه ته‌له‌ڤیزیۆندا‬ ‫ی‬ ‫ێ بوون ‌‬ ‫كاریگەریی بخاتە سەر جەماوەر‪ ،‬ب ‌‬ ‫وێنەی هەواڵەكە‪.‬‬ ‫‪7‬ـ��ـ ‌وێنەی ج��واڵو‪ ،‬كە ت��ەواوك��ەری زمانی‬ ‫ه��ەواڵ��ی ته‌له‌ڤیزیۆنییە گونجان ل�� ‌ه نێوان‬ ‫پەیام‌و ئاستی‌وه‌رگرتنی بینەر دەكات‪.‬‬ ‫‪8‬ـ��ـ هەمیشە ه��ەواڵ��ی ته‌له‌ڤیزیۆنی زیاتر‬ ‫ت وه‌ك‬ ‫متمانە الی خەڵكی دروس��ت دەك��ا ‌‬ ‫ل�� ‌ه رۆژن��ام��ە‪ ،‬چونك ‌ە وێنەكان بەڵگەن بۆ‬ ‫خستنەڕووی هەواڵەكە‪.‬‬

‫‪301‬‬

‫‪9‬ــ خوێندنەوەی سەردێڕی هەواڵەكان بە‬ ‫زمانێكی گەرم‌و پڕ لە حەماسەتەوە‪.‬‬ ‫ئەنجام‬ ‫لە كۆتایی ئەم توێژینەوەیەدا دەكرێت بڵێین ل ‌ه‬ ‫رێگەی زمانەوە دەتوانین ستراتیژی خۆت‌و‬ ‫كەناڵەكەت ب��ەج��ەم��اوەر بگەیەنیت‪ ،‬دوات��ر‬ ‫زم��ان جیاكردنەوەیەكی زانستانەی زمانی‬ ‫دایكە ل ‌ه زمانی بێگانەو زمان‪ ،‬پڕۆسەیەكە بۆ‬ ‫بیركردنەوە‌و هەڵبژاردنی‌وشە‌و دروستكردنی‬ ‫رستە‪ .‬ه��ەروەه��ا زم��ان هۆیەكە بۆ تێكەڵ‬ ‫بوون بەهەست‌و نەستی جەماوەرو نزیك‬ ‫بوونەوەیەكی ل ‌ه رادەبەدەر‪ ،‬كە بەشێوەیەكی‬ ‫خولی پڕۆسەی پەیوەندیكردنەكە ل ‌ه بەردەوام‬ ‫بوون‌و دووبارە بوونەوەدایە‪ ،‬زمان دەربڕی‬ ‫بیرو لۆجیکە‪ ،‬كەواتە پڕۆسەی نووسین ل ‌ه‬ ‫ێ ل ‌ه خۆدەگرێت‌و‬ ‫تازەگەریدایەو فۆڕمی نو ‌‬ ‫میكانیزمی گفتوگۆو خستنەڕووی راستی‌و‬ ‫ئاسانی تێگەیشتنە له‌ دەقدا‪.‬‬ ‫زم���ان رووی��ەك��ی گ��ەش دەدات ب��ە ب��واری‬ ‫ئابوری‌و بازرگانی‌و كۆمەاڵیەتی‌و لەبواری‬ ‫س��ی��اس��ی‌و دیپلۆماسییەتیش دەگ��وت��رێ��ت‬ ‫ب��ەزم��ان گ���رەوی ژی���ان دەب��رێ��ت��ەوە‪ ،‬وات�� ‌ه‬ ‫بەكارهێنانی ژی��ران��ەی زم��ان��ە ل�� ‌ه چۆنێتی‬ ‫مامەڵەكردن‌و بەستنی پەیوەندی‌و سەپاندنی‬ ‫بەرژەوەندییەكان بەشەرعییەت دان بەو‬ ‫پالن‌و ستراتیژو تاكتیكانەی‪ ،‬كە ب��ەردەوام‬ ‫هاوكێشە سیاسییەكان دەگ��ۆڕن‪ ،‬هەروەها‬ ‫دەردەك���ەوێ���ت ل�� ‌هگ��ەڵ ب��وون��ی ی��ەك زمانی‬ ‫پێوانە ل ‌ه بواری رۆژنامەو ته‌له‌ڤیزیۆندا‪ ،‬بەاڵم‬

‫هێشتا هەندێك الیەنی جیاواز هەی ‌ه ل ‌ه نێوان‬ ‫زمانی هەواڵی ته‌له‌ڤیزیۆنی‌و زمانی هەواڵی‬ ‫رۆژنامەنووسی‪ ،‬دیارترینییان خوێندنەوەی‬ ‫هەواڵی ته‌له‌ڤیزیۆنی له ‌الیەن بێژەرەوە‪ ،‬كە‬ ‫كەم تا زۆر ئەو شێوەو نەریتی هەڵسوكەوتەی‪،‬‬ ‫كە پیادەی دەكات كاریگەریی خۆی دەكاتە‬ ‫سەر جەماوەر‪ .‬بەاڵم ل ‌ه رۆژنامەدا هەواڵ‬ ‫بە ن��ووس��راوی‌و س��اردی‌و ئاسانی دەگاتە‬ ‫ی‬ ‫خ��وێ��ن��ەر‪ .‬ل��ەالی��ەك��ی‌ت��ره‌و ‌ه ب��ەش��دارب��وون�� ‌‬ ‫وێنه‌ی جواڵ ‌و وه‌ك بەشێكی زیندووی زمانی‬ ‫هەواڵ ل ‌ه ته‌له‌ڤیزیۆندا‪ ،‬كە روونی‌و كورتی‌و‬ ‫راستی دەردەخات بۆ بینەرو تەواوكەرێكی‬ ‫بەهێزی زمانی پێوانەكەیە‪ .‬بۆیە رێكخستن‌و‬ ‫ی وێ��ن�� ‌ه ل��ه‌گ��ەڵ دەق��ەك��ان��دا ب��ە وردی‬ ‫نزیك ‌‬ ‫پیادەبكرێت‪ ،‬ئەوا سەدی سەد ئەو پەیامە‪،‬‬ ‫یان هەواڵە ته‌له‌ڤیزیۆنییە خ��اوەن زمانێكی‬ ‫كاریگەر دەبێت له‌چاو هەر كەناڵێكی دیكەی‬ ‫راگەیاندندا‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ مدخل الی اللغة اإلعالم‪ ،‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬دار الجیل‪،‬‬ ‫‪ ،1986‬ص‪.24‬‬ ‫‪2‬ــ مدخل الی اللغة اإلعالم‪ ،‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬دار الجیل‪،‬‬ ‫‪ ،1986‬ص‪.81‬‬ ‫‪3‬ــ مدخل الی اللغة اإلعالم‪ ،‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬دار الجیل‪،‬‬ ‫‪ ،1986‬ص‪.81‬‬ ‫‪4‬ــ مدخل الی اللغة اإلعالم‪ ،‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬دار الجیل‪،‬‬ ‫‪ ،1986‬ص‪.81‬‬ ‫‪5‬ــ مدخل الی اللغة اإلعالم‪ ،‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬دار الجیل‪،‬‬ ‫‪ ،1986‬ص‪.84‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪302‬‬ ‫‪6‬ــ بنەماكانی داڕشتن له ‌میدیاكاندا‪ ،‬ئومێد مەسعوودی‪،‬‬ ‫‌وه‌رگ��ێ��ران��ی‪ :‬مەجید ساڵح‪ ،‬چاپكردنی‪ :‬بەرێوەبەرایەتی‬ ‫ی وه‌زارەتی رۆشنبیری‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ساڵی‬ ‫ی وه‌رگێڕان ‌‬ ‫خانە ‌‬ ‫‪ ، 2002‬ل‪ 100‬ــ ‪ 101‬ــ ‪ 102‬ــ ‪.103‬‬ ‫‪7‬ــ مدخل الی اللغة اإلعالم‪ ،‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬دار الجیل‪،‬‬ ‫‪ ،1986‬ص‪.86‬‬ ‫‪8‬ــ مدخل الی اللغة اإلعالم‪ ،‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬دار الجیل‪،‬‬ ‫‪ ،1986‬ص‪.86‬‬ ‫‪9‬ــ هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ص‪.87‬‬ ‫‪10‬ــ مدخل الی الغە االعالم‪ ،‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬دار الجیل‪،‬‬ ‫‪ ،1986‬ص‪.87‬‬ ‫‪11‬ــ بنەماكانی داڕشتن له ‌میدیاكاندا‪ ،‬ئومێد مەسعوودی‪،‬‬ ‫‌وه‌رگ��ێ��ران��ی‪ :‬مەجید ساڵح‪ ،‬چاپكردنی‪ :‬بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫ی وه‌زارەتی رۆشنبیری‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ساڵی‬ ‫ی وه‌رگێڕان ‌‬ ‫خانە ‌‬ ‫‪ ، 2002‬ل‪.34‬‬ ‫‪12‬ــ چۆن بنووسین‪ ،‬مەحمودی مەال عیزەت‪ ،‬باڵوكراوەی‬ ‫كوردستانی نوێ‌‪ ،‬ساڵی ‪ ،2001‬ل‪.11‬‬ ‫‪13‬ــ مدخل الی الغە االعالم‪ ،‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬دار الجیل‪،‬‬ ‫‪ ،1986‬ص‪.89‬‬ ‫‪14‬ــ چۆن بنووسین‪ ،‬مەحمودی مەال عیزەت‪ ،‬باڵوكراوەی‬ ‫كوردستانی نوێ‌‪ ،‬ساڵی ‪ ،2001‬ل‪.6‬‬ ‫‪15‬ــ زمانی رۆژنامەنووسی هاوچەرخ‪ ،‬د‪ .‬محەمەد حەسەن‪،‬‬ ‫‌وه‌رگێڕانی‪ :‬سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە چوار‌و‬ ‫پێنج‪ ،‬ساڵی دووەم‪ ،‬ل‪59‬ــ ‪.60‬‬ ‫‪16‬ــ زمانی رژنامەنووسی هاوچەرخ‪ ،‬د‪ .‬محەمەد حەسەن‪،‬‬ ‫‌وه‌رگێڕانی‪ :‬سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە چوار‌و‬ ‫پێنج‪ ،‬ساڵی دووەم‪ ،‬ل‪.60‬‬ ‫‪17‬ــ زمانی رۆژنامەنووسی هاوچەرخ‪ ،‬د‪ .‬محەمەد حەسەن‪،‬‬ ‫‌وه‌رگێڕانی‪ :‬سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە چوار‌و‬ ‫پێنج‪ ،‬ساڵی دووەم‪ ،‬ل‪60‬ــ ‪.61‬‬ ‫‪18‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.61‬‬ ‫‪19‬ــ زمانی رۆژنامەنووسی هاوچەرخ‪ ،‬د‪ .‬محەمەد حەسەن‪،‬‬ ‫‌وه‌رگێڕانی‪ :‬سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە چوار‌و‬ ‫پێنج‪ ،‬ساڵی دووەم‪ ،‬ل‪61‬ــ ‪.62‬‬

‫‪20‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.62‬‬ ‫‪21‬ــ زمانی رۆژنامەنووسی هاوچەرخ‪ ،‬د‪ .‬محەمەد حەسەن‪،‬‬ ‫‌وه‌رگێڕانی‪ :‬سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە چوار‌و‬ ‫پێنج‪ ،‬ساڵی دووەم‪ ،‬ل‪62‬ــ ‪.63‬‬ ‫‪22‬ــ زمانی رۆژنامەنووسی هاوچەرخ‪ ،‬د‪ .‬محەمەد حەسەن‪،‬‬ ‫‌وه‌رگێڕانی‪ :‬سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە چوار‌و‬ ‫پێنج‪ ،‬ساڵی دووەم‪ ،‬ل‪63‬ــ ‪.64‬‬ ‫‪23‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.65‬‬ ‫‪24‬ــ زمانی رۆژنامەنووسی هاوچەرخ‪ ،‬د‪ .‬محەمەد حەسەن‪،‬‬ ‫‌وه‌رگێڕانی‪ :‬سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە چوار‌و‬ ‫پێنج‪ ،‬ساڵی دووەم‪ ،‬ل‪65‬ــ ‪.66‬‬ ‫‪25‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.66‬‬ ‫‪26‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.66‬‬ ‫‪27‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.67‬‬ ‫‪28‬ــ فنون االذاعةو التلفزیون‪ ،‬د‪ .‬فالح المحنة‪ ،‬ص‪.219‬‬ ‫‪29‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ص‪ 219‬ــ ‪.220‬‬ ‫‪30‬ــ فنون االذاعةو التلفزیون‪ ،‬د‪ .‬فالح المحنە‪ ،‬ص‪.220‬‬ ‫‪31‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ص‪221‬ــ ‪.222‬‬ ‫‪32‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ص‪.222‬‬ ‫‪33‬ــ فنون االذاعةو التلفزیون‪ ،‬د‪ .‬فالح المحنە‪ ،‬ص‪.223‬‬ ‫‪34‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ص‪223‬ــ ‪.224‬‬ ‫‪35‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ص‪.224‬‬ ‫‪36‬ــ فنون االذاعةو التلفزیون‪ ،‬د‪ .‬فالح المحنة‪ ،‬ص‪ 295‬ــ ‪.296‬‬ ‫‪37‬ـ��ـ زمانی رۆژن��ام��ەگ��ەری‌و هەڵسووڕاندنی ه���ەواڵ‪ ،‬د‪.‬‬ ‫شێركۆ بابان‪ ،‬گۆڤاری رۆژنامەڤانی‪ ،‬ژم��ارە نۆ‪ ،‬هاوینی‬ ‫‪ ،2002‬ل‪.303‬‬ ‫‪38‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪ 303‬ــ ‪.304‬‬ ‫‪39‬ـ��ـ زمانی رۆژن��ام��ەگ��ەری‌و هەڵسووڕاندنی ه���ەواڵ‪ ،‬د‪.‬‬ ‫شێركۆ بابان‪ ،‬گۆڤاری رۆژنامەڤانی‪ ،‬ژم��ارە نۆ‪ ،‬هاوینی‬ ‫‪ ،2002‬ل‪.304‬‬ ‫‪40‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.304‬‬ ‫‪41‬ـ��ـ زمانی رۆژن��ام��ەگ��ەری‌و هەڵسووڕاندنی ه���ەواڵ‪ ،‬د‪.‬‬ ‫شێركۆ بابان‪ ،‬گۆڤاری رۆژنامەڤانی‪ ،‬ژم��ارە نۆ‪ ،‬هاوینی‬ ‫‪ ،2002‬ل‪ 304‬ــ ‪.305‬‬

‫‪303‬‬ ‫‪42‬ـ��ـ زمانی رۆژن��ام��ەگ��ەری‌و هەڵسووڕاندنی ه���ەواڵ‪ ،‬د‪.‬‬ ‫شێركۆ بابان‪ ،‬گۆڤاری رۆژنامەڤانی‪ ،‬ژم��ارە نۆ‪ ،‬هاوینی‬ ‫‪ ،2002‬ل‪.305‬‬ ‫‪43‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪ 305‬ــ ‪.306‬‬ ‫‪44‬ـ��ـ زمانی رۆژن��ام��ەگ��ەری‌و هەڵسووڕاندنی ه���ەواڵ‪ ،‬د‪.‬‬ ‫شێركۆ بابان‪ ،‬گۆڤاری رۆژنامەڤانی‪ ،‬ژم��ارە نۆ‪ ،‬هاوینی‬ ‫‪ ،2002‬ل‪.306‬‬ ‫‪45‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.306‬‬ ‫‪46‬ــ د‪ .‬شێركۆ بابان‪ ،‬زمانی رۆژنامەگەری‌و هەڵسوڕاندنی‬ ‫ه��ەواڵ‪ ،‬گۆڤاری رۆژنامەڤانی‪ ،‬ژم��ارە نۆ‪ ،‬هاوینی ‪،2002‬‬ ‫ل‪ 306‬ــ ‪.307‬‬ ‫‪47‬ــ بنەماكانی داڕشتن له ‌میدیاكاندا‪ ،‬ئومێد مەسعوودی‪،‬‬ ‫‌وه‌رگ��ێ��ران��ی‪ :‬مەجید ساڵح‪ ،‬چاپكردنی‪ :‬بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫ی وه‌زارەتی رۆشنبیری‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ساڵی‬ ‫ی وه‌رگێڕان ‌‬ ‫خانە ‌‬ ‫‪ ،2002‬ل‪.69‬‬ ‫‪48‬ــ بنەماكانی داڕشتن له ‌میدیاكاندا‪ ،‬ئومێد مەسعوودی‪،‬‬ ‫‌وه‌رگ��ێ��ران��ی‪ :‬مەجید ساڵح‪ ،‬چاپكردنی‪ :‬بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫ی وه‌زارەتی رۆشنبیری‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ساڵی‬ ‫ی وه‌رگێران ‌‬ ‫خانە ‌‬ ‫‪ ،2002‬ل‪.70‬‬ ‫‪49‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪70‬ــ ‪.71‬‬ ‫‪50‬ـ��ـ رۆژنامەنووسی‪ ،‬د‪ .‬قەیس ئەلیاسری‪‌ ،‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬ ‫س���ەالم ك��ەری��م‪ ،‬پ��ێ��داچ��وون��ەوەی س���ادق ح��ەم��ە غ��ەری��ب‪،‬‬ ‫باڵوكراوەی كۆمەڵەی بانگەوازو رووناكبیریی ئیسالمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،2003 ،‬ل‪33‬ــ ‪.34‬‬ ‫‪51‬ــ فنون االذاع��ةو التلفزیون‪ ،‬د‪ .‬فالح‪ .‬المحنة‪ ،‬ص‪ 297‬ــ‬ ‫‪.298‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪304‬‬

‫دونیای كپ‪ ،‬شەهوەتەكانی دەسەاڵت‌و خەونەكانم‬

‫ێ عەبدوڵاڵ‬ ‫نەجمەدین فەق ‌‬

‫‪305‬‬

‫دونیا كپە‪ ،‬ئەوە ئەگەر دووراو دوور تەماشای‬ ‫بكەیت‪ ،‬بۆ نموونە لە ح��ەواوە‪ ،‬لە دەرەوەی‬ ‫ئەتمۆسفیرەوە یان لە كەشتییەكی ئاسمانییەوە‪.‬‬ ‫ك��ەچ��ی ل��ە واق��ی��ع��دا ب��ەو ج���ۆرە نییە‪،‬چونكە‬ ‫سووڕانەوەی گۆی زەوی بە دەوری خۆیدا‪،‬‬ ‫هەر وەكو زانایانی فیزیای گەردوونی باسی‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬ه��اڕە ه��اڕو دەنگە دەنگێكی بیست‌و‬ ‫چوار سەعاتەی بەردەوام دروست دەكات كە‬ ‫لەسەرووی تواناو هێزی بیستنی مرۆییەوەیە‪.‬‬ ‫دونیا لەالیەكی تریشەوە هەر كپە‪ ،‬مەبەست‬ ‫دونیای مرۆییە‪ ،‬دونیای ئ��ەو ش��ەش حەوت‬ ‫ملیار ب��ون��ەوەرەی بەسەر ئەم هەسارەوەن‪،‬‬ ‫ئ��ەوە ئەگەر ل����ەدوورەوە تەماشای بكەیت‌و‬ ‫تێكەڵی نەبیت‪ ،‬ئەگینا لەواقیعدا دنیایەكی‬ ‫ئەوەندە جەنجااڵ‌و پڕ لە هاڕەهاڕو دەنگەدەنگ‌و‬ ‫ه��ات��وه��اوارو قیژەو گ��ری��ان‌و ئ��اه‌و پێكەنین‌و‬ ‫ێ پسانەوەی مێروولە ئاسایە كە‬ ‫جووڵەی ب ‌‬ ‫مەگەر تەنها مرۆڤ (وەكو ڕەگەزو بوونەوەر)‬ ‫ێكی كەللەرەقی قیرسیچمەیی خۆپەرستی‬ ‫گوێنەدەری سروشت نەعامە بتوانێت خۆی لێ‌‬ ‫ێ دونیا كپەو شامی شەریفە‪.‬‬ ‫نەبان بكات‌و بڵ ‌‬ ‫كوردستانیش ل��ەدوورەوە وەكو دونیایەكی‬ ‫چكۆلە كپە‌و دەن��گ��ی ت��ۆپ‌و ت��ەی��ارەو تانكی‬ ‫تیادا نابیستیت‪ ،‬مەگەر تۆپبارانی ناوبەناوی‬ ‫ئێران‌و لەشكركێشی توركیاو وردە تەقینەوە‬ ‫ك��ارەس��ات��ب��ارەك��ان ك��ە ج��ارب��ەج��ار ئ��ەو كپی‌و‬ ‫بێدەنگییە دەشڵەقێنن‪ .‬ب��ەاڵم دەن��گ��ە دەنگی‬ ‫ێ ك���اس���ك���ەری ك��پ��ی شكێن‬ ‫گ������ەورەی گ����و ‌‬ ‫ێ دی���ارو ن��ادی��ارە توندانەیە كە‬ ‫ئ��ەو ملمالن ‌‬ ‫ل����ەدەوری دەس����ەاڵت‌و لەپێناوی دەس��ەاڵت��دا‬

‫ێ بە‬ ‫لە ئ��اراداب��ووە ‌ولە ئ��ارادا دەمێنێ‌‪ ،‬دوێن ‌‬ ‫چەكی گ����ڕدارو ئ��ەم��ڕۆش ب��ە چەكی پ��ارەو‬ ‫میدیاو هەڵڕشتنی زۆرت��ری��ن بەڵێنی واقیعی‬ ‫یان خەیاڵی بە مەبەستی یاریكردن بە رای‬ ‫گشتی‌و هەڵخڕاندن‌و هەڵپەڕاندنی دەنگدەران بە‬ ‫دەوری سندوقەكانی دەنگداندا‪ .‬ریتمی سەماو‬ ‫ێ لە راستەوە بۆ چەپ بێت‪،‬‬ ‫هەڵپەڕینەكان دەش ‌‬ ‫ێ لەراستییەوە بۆ درۆ‬ ‫یان بە پێچەوانەوە‪ .‬دەش ‌‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم پێچەوانەی ئەوە مەحاڵەو روینەداوە‬ ‫درۆ راستی ب��ەدوادا بێت‪ .‬هەروەها ریتمەكە‬ ‫ێ لەسەر بەرماڵەوە بێت بەرەو كەعبەی‬ ‫دەش ‌‬ ‫دەس��ەاڵت‌و حیجاب لەسەر نانی ئینتەرنێت‌و‬ ‫ئازادی بیرو مۆدێرنیزم‌و لەناو بردنی ئەوی‬ ‫تر بەناوی خواوە (ئێران‪ ،‬سعوودییە‪ ،‬ئەڵاڵه‌و‬ ‫ئەكبەری ك��ۆن‌و ت��ازەی عێراق‌و ‪...‬ت���اد)‪ .‬لەو‬ ‫گەمە ترسناكەدا ئەگەری پاساو هێنانەوە بۆ‬ ‫هەموو جۆرە بەڵێنێك هەیە‪ ،‬بەاڵم هیچ شتێك‬ ‫مسۆگەر نییەو هەركەس‌و الیەنە حیجابی خۆی‬ ‫بۆ سەر ئەوانیتر (لێرەدا مەبەست دەنگدەرانە)‬ ‫دەهۆنێتەوە بە مەبەستی گەیشتن بە دەسەاڵت‬ ‫یان پاراستنی ئەو دەسەاڵتەی كە هەیە‪ .‬دیارە‬ ‫هەموو رێچكەكانیش دەچنەوە سەر (بانە)ی‬ ‫دەسەاڵت‪.‬‬ ‫دونیا بە رووكەش كپە‪ ،‬بەاڵم لەژێرەوە هاڕەی‬ ‫دێت! هەر كە رۆژب��ووەوە هەمووان دەكەونە‬ ‫جوڵەو غارە غار بەدوای غەمەكانی ژیانەوە‪،‬‬ ‫ێ پەیداكردنی بژێوی رۆژانە بێت یان‬ ‫كە دەش ‌‬ ‫كەڵەكە كردنی ملیۆنێكی تر بێت یان وەدوكەوتنی‬ ‫دەسەاڵت بێت یان هەزارو یەك رەنگ‌و شێوەی‬ ‫ێ غەمی وەدوكەوتنی دەسەاڵت‌و‬ ‫تر بێت‪ .‬رەنگب ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪306‬‬

‫كەڵەكەكردنی پارەو سامان لەهەموو غەمەكانی‬ ‫تر ناخۆشتر‌و پڕ لەئازارتر بن بۆ خاوەنەكانیان‌و‬ ‫ێ پەیدابووبێت‌و‬ ‫جۆرە نەخۆشییەكی درمییان ل ‌‬ ‫بووبن بە شەهوەت‪ ،‬شەهوەتی دەس��ەاڵت‌و‬ ‫ێ‌و‬ ‫پارە‪ .‬لەو حاڵەتەدا كە حاڵەتێكی باوە‪ ،‬ملمالن ‌‬ ‫ركابەرایەتی توندو نەفیكردنەوەی یەكترو‬ ‫ژێردەستەكردنی ئەوانیتر‌و ئەگەر پێویستیش‬ ‫بكات هەڵگیرساندنی جەنگی ساردوگەرم دەبنە‬ ‫دەرەنجامەكانی شەهوەتەكان‪ .‬لەالیەن ئەهلی‬ ‫دەسەاڵت‌و پارەوە‪ ،‬یان ئەوانەی دەیانەوێت بە‬ ‫هەرجۆرێك بێت بچنە ریزی ئەهلی دەسەاڵت‌و‬ ‫پارەوە‪ ،‬ئاسانترین رۆاڵ ئەوەیە بەرگی پەری‌و‬ ‫ح��ۆری‌و مەالیكەت لەبەربكەن‌و هەر یەكێك‬ ‫لەوانە خۆی بە رزگ��ارك��ەرو سەرفرازكەری‬ ‫ژێردەستەكان‌و بێبەشكراوان بناسێنێت و‬ ‫ركابەرەكانیشیان ب��ە ش��ەی��ت��ان‌و ئیبلیس‌و‬ ‫دێوەزمە‪ .‬بەاڵم سەرچاوەی هەموو شەڕەكان‬ ‫(دژە وشەی خێر) لەشەهوەتەكانی دەسەاڵت‌و‬ ‫پ���ارەوە ئ��او دەخ���وات���ەوە‪ .‬بێگومان ئ��ەوەش‬ ‫لەكاتێكدا بەو جۆرە دەبێت كە دەسەاڵت‌و پارە‬ ‫بكرێت بەئامانج نەك بەئامرازی رێكخستنی‬ ‫كۆمەاڵ‌و بەڕێوەبردن‌و دابینكردنی النی كەمی‬ ‫خۆشگوزەرانی بۆ تاك تاكی ئەندامانی ئەو‬ ‫كۆمەڵگایە‪.‬‬ ‫ئەگەر پێوەر بۆ هەڵسەنگاندنی بەهای كاری‬ ‫هەرمرۆڤێك ب��ڕی ئ��ەو ئ��ەرك‌و ماندوبوونە‬ ‫بێت كە لەكارەكەیدا خەرجی دەك��ات‪ ،‬ئیدی‬ ‫ناكرێت ئەو راستییە نەبینین كە بڕی ئەرك‌و‬ ‫م��ان��دوب��وون��ی ئەهلی دەس�����ەاڵت‌و ئ��ەوان��ەی‬ ‫دەیانەوێت ببن بە ئەهلی دەسەاڵت زۆر لەخوار‬

‫بڕی ئەو ئەرك‌و ماندوبوونەیە كە كرێكارێكی‬ ‫زرنگ‌و كۆڵهەڵگرێكی ناو بازاڕ لەكارەكانیاندا‬ ‫ێ‌و داه��ات‬ ‫خەرجی دەك���ەن‪ .‬ب��ەاڵم وەك ك��ر ‌‬ ‫دەبینین جیاوازی ئاسمان‌و رێسمان لەنێوان‬ ‫ئەهلی دەسەاڵت‌و ئەوانیتردا لەئارادایە لەهەموو‬ ‫روویەكی ماددی‌و كۆمەاڵیەتییەوە‪ .‬تا بەچاوی‬ ‫ش��ەه��وەت��ەوە ت��ەم��اش��ای دەس����ەاڵت بكرێت‪،‬‬ ‫دەسەاڵت بە ناچاری هەر دەبێتە ئامرازی ژێر‬ ‫دەستە كردنی زۆرینەی مرۆڤەكان لەالیەن‬ ‫كەمینەیەكەوە ك��ە ی��ان ب���ەزۆر دێ��ن��ە سەر‬ ‫عەرشی دەسەاڵت یان لەرێگای سندوقەكانی‬ ‫دەنگدانەوە‪.‬‬ ‫پ��ێ��ش��ن��ی��ازێ��ك��ی خ���ەی���اڵ���ی‌و ف��ەن��ت��ازی��ای��ەك��ی‬ ‫مەحاڵ ئ��ەوەی��ە شەهوەتی دەس���ەاڵت‌و پارە‬ ‫هەڵبوەشێتەوە‌و چیدی ئەوانە نەكرێنە ئامرازی‬ ‫ژێردەستەكردنی زۆرینە لەالیەن كەمینەیەكی‬ ‫هیچ ن��ەك��ەری مشەخۆری كۆمەاڵیەتییەوە‪.‬‬ ‫گریمان‪ ،‬ئ��ەوی��ش ه��ەر ب��ەخ��ەی��اڵ‌و فانتازیا‪،‬‬ ‫لەسبەی رۆژدا هەربە ق��ودرەت��ی ق��ادر دوو‬ ‫ێ هێنرانەناو یاساكانەوە‪:‬‬ ‫ماددەی یاسایی نو ‌‬ ‫ێ‌و داه��ات��ی هیچ ئەندامێكی‬ ‫یەكەمیان‪« :‬ك��ر ‌‬ ‫ئەهلی دەسەاڵت بە یاسا دانان‌و جێبەجێكردن‌و‬ ‫قەزایی‌و دەسەاڵتی چوارەمیشەوە (واتە ئەهلی‬ ‫ێ‌و داه��ات��ی كرێكارێكی‬ ‫میدیا)نابێت ل��ە ك��ر ‌‬ ‫زرنگ زیاتر بێت»‪ .‬دووەمیان‪« :‬دەنگدەران‬ ‫مافی ئەوەیان هەیە لەهەر كاتێكدا بە پێویستی‬ ‫ب��زان��ن ئ��ەن��دام��ە ناشایستەكانی دەس���ەاڵت‬ ‫البەرن‌و یەكێكی شایستە لەجێگایدا دابنێن»‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەو دوو ماددەیە كاری پێ بكرێت چی‬ ‫روودەدات؟ رەنگبێ دەس��ەاڵت چیتر نەبێتە‬

‫‪307‬‬

‫ئامرازی ژێر دەستە كردنی زۆرینەو فڕینی‬ ‫كەمینەیەك‪ ،‬یان تەكینەوەی شەهوەتبازانی‬ ‫دەس��ەاڵت لەدەسەاڵت‪ .‬بەاڵم ئەوانە خەیااڵ‌و‬ ‫مەحاڵن چونكە ئ��ەو دوو م��اددەی��ە مەحاڵن‬ ‫جێبەجێ بكرێن‪ ،‬لەبەر هیچ نا لەبەرئەوەی‬ ‫ئەهلی دەس��ەاڵت وئەوانەی دەیانەوێت بچنە‬ ‫ری���زی ئ��ەه��ل��ی دەس���ەاڵت���ەوە م��ەح��اڵ��ە رێگا‬ ‫ب��دەن دەس���ەاڵت ب��ەو ج��ۆرە هەڵبوەشێتەوە‪.‬‬ ‫ێ‌و‬ ‫ئەوەشمان لەیاد نەچێت هەموو ملمالن ‌‬ ‫جەنگەكانی ناو مێژووی مرۆیی بە جۆرێك‬ ‫لەجۆرەكان لەپێناوی دەسەاڵتدا بووە چونكە‬ ‫هەموو رێچكەكان دەچنەوە سەر دەسەاڵت‪.‬‬ ‫ژیان بۆ هەندێكیان بریتییە لەمومارەسەكردنی‬ ‫دەسەاڵت بە هەموو شەهوەتەكانییەوە‪.‬‬ ‫كەم‌و دەگمەنن ئەو چركە ساتانەی كە مرۆڤ‬ ‫دوور لەبیركردنەوە‌و خەیااڵ دەیانگوزەرێنێ‌‪،‬‬ ‫ێ بڵێین‬ ‫ت���ەن���ان���ەت ل��ەخ��ەون��ی��ش��دا‪ .‬دەك������ر ‌‬ ‫بیركوردنەوەو خەیااڵ ئەو پرۆسە ژیانییەیە كە‬ ‫ێ‌و دیوە نادیارو پەنهانەكەی‬ ‫پچڕانی تێناكەو ‌‬ ‫ێ بابەت‌و‬ ‫پێكهاتەی مرۆڤ پێكدەهێنن‪ .‬دەش ‌‬ ‫دیمەنەكانیان زۆرج���اران خۆڕسك‪ ،‬تێكەاڵ‌و‬ ‫ێ سەرەتاو‬ ‫ێ سەرەو بەرە‪ ،‬جەنجااڵ‌و ب ‌‬ ‫پێكەاڵ‪ ،‬ب ‌‬ ‫ێ كۆتایی بن‌و خاوەنەكەی تووشی شەكەتی‌و‬ ‫ب‌‬ ‫ێ بە مەبەست‌و‬ ‫ماندوویی بكەن‪ .‬بەاڵم دەش ‌‬ ‫ئامانجدارانە بێت‌و ه���زری وش��ی��ار هەوڵی‬ ‫ئاراستە كردنی ب��دات‪ .‬بە خەیااڵ‌و فەنتازیا‬ ‫دەك��رێ��ت جوانترین خواستە مەحاڵەكانی‬ ‫مرۆڤی تاك‌و مرۆڤی بە كۆمەاڵ‪ ،‬بۆ خۆت‌و بۆ‬ ‫ئەوانی دیش لەچركە ساتێكدا بهێنیتە دی هەر‬ ‫لەئاشتی‌و ئازادی‌و دادپەروەریی كۆمەاڵیەتی‌و‬

‫نەمانی زوڵم‌و زۆرو فەسادو تاوان‌و برسێتی‌و‬ ‫هەژارییەوە تا دەگاتە بەهەشتێكی سەرتاپا پڕ‬ ‫لەبەختەوەری‪.‬‬ ‫بەو جۆرە خەیااڵ دەبێتە ئەو كلیلە سیحرییەی‬ ‫لەچركە ساتێكدا ه��ەم��وو خ���ەم‌و خ��ەف��ەت‌و ‬ ‫نەهامەتی‌و گیروگرفتەكان دەڕەوێنێتەوەو‬ ‫دەبێتە دەروازەی ئەفراندنی خێروخۆشی‌و‬ ‫ئ��اس��وودەی��ی‪ .‬جوانترین‌و بااڵترین داهێنانە‬ ‫مرۆییەكان سەرەتا لەخەیااڵ‌و بیركردنەوەوە‬ ‫دەس��ت��ی��ان پ��ێ��ك��ردووە‪ .‬پ��ێ��چ��ەوان��ەی ئ��ەوەش‬ ‫هەر راستە‪ ،‬چونكە هەر بە خەیااڵ‌و فەنتازیا‬ ‫ێ ه���ەم���وو ه��ێ��زە ش��ەڕەن��گ��ێ��زەك��ان��ی‬ ‫دەك�����ر ‌‬ ‫ن���اوەوەت وەك��و م��رۆڤ بخەیتە ك��ار‌و ئەوی‬ ‫ترو ئەوانیترو هەموو جیهان تێك‌و مەكان‬ ‫بدەیت‌و هەر بۆ خۆت‌و تەنها بۆ خۆت ببیت بە‬ ‫سەروەرو لەسەر عەرشی خۆپەرستی‌و ژێر‬ ‫دەستە كردنی ئەوانیتردا دابنیشیت‌وجڵەوی‬ ‫چارەنوسەكان بگریتە دەس���ت‌و رق‌و كینە‬ ‫لەشوێنی داهێنانی خێرو جوانیدا بپەروەرێنی‪.‬‬ ‫ئەگەری بیركردنەوەو خەیااڵ ب��ەو ج��ۆرەی‬ ‫دووەم��ی��ان ل��ەم دونیا كپەی ئێستەدا زااڵ‌و‬ ‫باوە چونكە شەهوەتەكانی (دەسەاڵت‌و پارەو‬ ‫جەسەد) بوونەتە فەرمانڕەوا بەسەر مرۆڤداو‬ ‫ئەولەویاتەكانی ژیانیان بۆ دی��اری��دەك��ات ‌و‬ ‫كاروكردەوەو رەفتارەكانی ئاراستە دەكەن‪،‬‬ ‫ئیدی لەئەنجامدا خەیاڵیش لەكانگای شەڕەوەو‬ ‫بۆ ش��ەڕ (وەك دژە وش��ەی خێر) ئاراستە‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫ژیان بە دیوێكی‌تریدا بریتییە لە هەناسەدان‌و‬ ‫بیركردنەوەی بێپسانەوە تا رادەی خەیااڵ‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪308‬‬

‫ێ ب��ۆ خ��ێ��رو خ��ۆش��ی‌و‬ ‫ف��ەن��ت��ازی��ا ك��ە دەش���� ‌‬ ‫چاكەی هەمووان بێت‪ ،‬یان بۆ شەڕو خراپەو‬ ‫بەرجەستەكردنی خۆپەرستی بێت‌و لەناخێكی‬ ‫شەڕەنگێزانەوە چەكەرەی كردبێت‪ .‬خەیااڵ‌و ‬ ‫فەنتازیا بەهرەیەكی مرۆیی ه��ەرە ج��وان‌و‬ ‫خۆشی بەخشن ئەگەر بۆ خێرو خۆشی‌و‬ ‫بەختەوەری‌و ئاسوودەیی مرۆڤەكان‌و داهێنانی‬ ‫جوانیی ئاراستە بكرێن‪ .‬پێچەوانەی ئەوەش‬ ‫هەر راستەو دەبنە بەاڵ ئەگەر بۆ داهێنانی‬ ‫شەڕ ئاراستە كرابن‪ .‬من لێرە نمونەی خەون‌و‬ ‫خەیاڵێكی خۆم دەگێڕمەوە‪.‬‬ ‫لە تەمەنی الویمدا‪ ،‬بەر لەناوەڕاستی حەفتاكانی‬ ‫سەدەی راب��ردوودا‪ ،‬لەگەرمەی دەستپێكردنی‬ ‫جەنگی بەغدا بۆ سەر كوردستاندا كە نزیكەی‬ ‫ساڵێك ب��وو ب��ەری��زەك��ان��ی ك��ۆم��ەڵ��ەی (م‪.‬ل)‬ ‫ەوە پەیوەست ب��ب��وم‪ ،‬بەخولیاو عەشقێكی‬ ‫ه����ەرزەك����اران����ەوە س��ەرق��اڵ��ی (خ���ەب���ات)ی‬ ‫ژێرزەمینی‌ونهێنی بووم‌و شەو رۆژم دەنایە‬ ‫سەر یەكتر بۆ خۆپێگەیاندن‌و خۆوشیاری‌و‬ ‫جێبەجێكردنی ئەركە پیرۆزەكان كە (گوایە)‬ ‫ل��ە پێناوی رزگ����اری‌و س��ەرف��رازی��ی هەموو‬ ‫مرۆڤایەتیدا بوو‪ .‬بۆ ماوەیەك وەهای سەرقااڵ‬ ‫ك��ردب��ووم هەفتەی نۆ ك��ۆب��وون��ەوەم دەك��رد‬ ‫س����ەرەڕای رێكخستن‌و ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی ئەو‬ ‫(یەكێتی خوێندكاران)ە نهێنییەی بە راسپاردەی‬ ‫شەهید ش��ەه��اب پێكمهێنابوو ل��ەك��ەرك��وك‪.‬‬ ‫ل��ەو دەوران�����ەدا وام���دەزان���ی دون��ی��ا تۆپێكی‬ ‫سوورەو لەچنگی ئێمەوماناندایە‪ ،‬ئێمەومانانی‬ ‫ئ��ازادی��خ��وازو یەكسانیخواز‌و عەدالەتخواز‬ ‫ب��ۆ گ��ەل��ی خ���ۆم���ان‌و ب��ۆ ه��ەم��وو رەگ����ەزی‬

‫ێ جەنگ‌و‬ ‫مرۆیی‪ .‬خەیااڵ بەرەو دونیایەكی ب ‌‬ ‫چ��ەوس��ان��دن��ەوە‪ ،‬دوور لە ئێش‌و ئ���ازارە بێ‌‬ ‫پایانە مرۆییەكانی دونیای هەنوكە باڵە فڕەی‬ ‫دەكرد‪ .‬بە عیشقەوە بەهەشتم لەسەر زەمیندا‬ ‫دەكردە راستینەیەكی فەنتازی‌و لەگەاڵ هەموو‬ ‫هاوبیرەكانمدا دروستمان دەكردو بە ویستێكی‬ ‫ئازادانەو وشیارانە رەنگینمان دەكرد‪ .‬ئالەوێدا‬ ‫ه��ەم��ووان ب��ۆ ه��ەم��ووان ب���وون‌و ه��ەم��ووان‬ ‫یەكسان‌و بەختەوەر بووین‪ ،‬كەس لەقەرەی‬ ‫كەس نەدەكەوت‌و كەس لەسەرووی كەسەوە‬ ‫نەبوو‪ .‬سەروەت‌و سامان بۆ سوودی هەمووان‬ ‫ب��وو‪ ،‬كەمینەیەك ن��ەی��دەخ��واردو زۆری��ن��ەش‬ ‫بەبرسێتی‌و بێبەش ب��وون ن��ەی��دەگ��وزەران��د‪.‬‬ ‫كۆڵەكەكانی ژیان لەسەر پایەی خۆشەویستی‬ ‫هەمووان بۆ هەمووان هەڵچنرابوون نەك لەسەر‬ ‫پایەی ق��ۆرخ كردنی دەس���ەاڵت‌و س��ەروەت‌و‬ ‫سامانە كۆمەاڵیەتییەكان و ژێردەستە كردنی‬ ‫(ئەوانی تر)‪.‬‬ ‫ئەو خۆشخەیاڵیانە ئاسوودەییەكی پڕ لەچێژی‬ ‫دەروونیی بەمن بەخشیبوو‪ ،‬بە زۆر كەسی‬ ‫ت��ری��ش ك��ە ئ��ام��ادەب��وون خ��ۆی��ان لەپێناویدا‬ ‫بكەن بە قوربانی‪ .‬بەاڵم ه��ەرزوو دەرك��ەوت‬ ‫ك��ە ئ��ەو تۆپە ل����ەزۆرالوە ك��ون ك��ون��ەو ئێمە‬ ‫پێمان نەزانیوەو پەنچەرییش نەدەكرا‪ .‬لەگەاڵ‬ ‫كەڵەكەبوونی تاقیكردنەوە سەرەتاییەكاندا‌و‬ ‫ل��ەرێ��گ��ای خۆوشیارییەكی شەخسییەوە‌و‬ ‫ێ فیكری‌و‬ ‫رۆچ�����وون ب��ە ق���وواڵی���ی ملمالن ‌‬ ‫سیاسییەكانی ئەو دەوران��ەدا (هێندەی ئەقڵم‬ ‫پێی شكا بێت) و پشكنین‌و سەفەر بەناو رێبازە‬ ‫فیكری‌و مەعریفییەكاندا‪ ،‬وە بە تایبەتی پاش‬

‫‪309‬‬

‫وردبوونەوەو تێگەیشتن لەو پێكهاتە مرۆییەی‬ ‫جڵەوی كارو تێكۆشانەكانیان بەدەستەوە بوو‬ ‫كە پتر ئەهلی دەس��ەاڵت‌و خەڵكانی دونیایی‬ ‫بوون نەك كەرەستەی رزگاركردنی مرۆڤ‬ ‫لەزوڵم‌و چەوساندنەوە‪...،‬ئیدی وردە وردە‪،‬‬ ‫سەرەتا وەك تارماییەك‌و پاشان وەك یەقین‬ ‫ئەوەم لەالساغ بۆوە كە هێنانەدی ئەو خەیااڵنە‬ ‫لەمەحاڵەوە نزیكترن نەك لە واقیع‪ ،‬چونكە‬ ‫بەدیهێنانیان لەژیاندا پێویستی بەوە هەیە مرۆڤ‬ ‫وەك��و گشتێك‪ ،‬بە تایبەتی ئەوانەی لەریزی‬ ‫پێشەوە ئااڵی ئازادی‌و یەكسانی‌و دادپەروەریی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ان ه���ەڵ���ك���ردووە‪ ،‬هەڵگۆڕێنە‬ ‫بوونەوەرێكی ت��ری كۆمەاڵیەتی كە هەموو‬ ‫پاڵنەرە غەریزی‌و كۆمەاڵیەتییە دژە مرۆییەكانی‬ ‫ئێستایان رەتكردبێتەوە كە لەسەر پایەی‬ ‫زاڵبوونی مرۆڤ بەسەر مرۆڤدا دامەزراون‌و‬ ‫سێكوچكەی شەهوەتەكانی دەسەاڵت‌و پارەو‬ ‫ج��ەس��ەد ب��زوێ��ن��ەر‌و ئ��ام��ان��ج‌و ئ��ام��رازەك��ان��ی‬ ‫بەردەوامبوونیانە‪.‬تا ئەو سێكوچكەیە بزوێنەری‬ ‫كاروكردەوەكانی مرۆڤ بن‪،‬بە غەیری دیاردە‬ ‫ن��اش��ری��ن‌و دزێ���و‌و ق��ێ��زەوەن��ەك��ان��ی مێژووی‬ ‫مرۆیی هیچی تریان لێ ناكەوێتەوە كە هەرە‬ ‫دیارەكانیان بریتین لەجەنگ‌و كوشتن‌و بڕین‌و‬ ‫ت��اوان‌و چەوساندنەوەو برسێتی‌و بێكاری‌و‬ ‫فەسادی سیاسی‌و كارگێڕی‌و چەواشەكردنی‬ ‫ژێردەستە ك���راوان‌و بێبەشكردنی (ئەوانی‬ ‫تر) لە مافە سەرەتاییەكانی م��رۆڤ‪ .‬مرۆڤ‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لە توێژە سیاسیەكاندا‪ ،‬بەم پێكهاتە‬ ‫پڕ لە كەمایەسییەی ئێستایەوە ئەو بوونەوەرە‬ ‫وشیارو شیاوە نییە بتوانێت ژێر دەستەیی‬

‫هەڵبوەشێنێتەوە‌و خەیاڵە مەحاڵەكان بهێنێتە‬ ‫سەر زەوی‪ ،‬بە پێچەوانەوە‪ ،‬بوونەوەرێكی‬ ‫خ��ۆپ��ەرس��ت��ی غ���ەری���زەی���ی���ە ك���ە ن��ات��وان��ێ��ت‬ ‫دەس��ت��ب��ەرداری سێكوچكەی شەهوەتەكان‬ ‫ببێت‌و لەئەنجامدا ناتوانێت دەستبەرداری ژێر‬ ‫دەستەكردنی مرۆڤ ببێت لەالیەن مرۆڤەوە‪.‬‬ ‫كاتێك كە پەیتا پەیتا خەیااڵ‌و فەنتازیا جوانەكان‬ ‫هەڵدەوەرێن‌و لووتیان بەر مەحااڵ دەكەوێت‪،‬‬ ‫ئیدی خاوەنەكانیان بە ناچاری توشی شۆك‌و‬ ‫غوربەتی دەبن‌و دونیا بۆیان دەبێتە زیندانێكی‬ ‫كپ‌و خامۆش‪ ،‬زیندانێك كە بە ئەشك‌و گریان‌و‬ ‫خوێن مێژووی شیش‌و ب��ەردی دیوارەكانی‬ ‫نوسراوەتەوە‌و لەژێرەوە قیژەو هاواری لێنا‬ ‫بڕێت‪ ،‬لەسەرەوەش تەالرەكانی دەسەاڵت روو‬ ‫لە كەشكەاڵنی فەلەك بەرزو بەرزتر دەبنەوە‪،‬‬ ‫دارات��رو بەهێزترو بەشەوكەتتر دەب��ن‌و ژێر‬ ‫دەستەكانیش ژێر دەستە تر‪ .‬لەئەنجامدا یان‬ ‫ێ یاخی بیت بەسەر ئ��ەو دیفاكتۆیەدا‌و‬ ‫دەب�� ‌‬ ‫ب��ازن��ەی (دەس����ەاڵت ـ دەس����ەاڵت) دووب���ارە‬ ‫بكەیتەوە‪،‬یان تەسلیمی ئەو دیفاكتۆیە ببیت‌و‬ ‫وەكو ئەهلی دەس��ەاڵت‌و ئەوانەی دەیانەوێت‬ ‫ببنە ئەهلی دەسەاڵت مومارەسەی ژیان بكەیت‬ ‫بەپێی پرەنسیپی شەهوەتەكانی (دەس��ەاڵت‪،‬‬ ‫پارەو جەسەد)و لەو پێناوەدارێگای جەنگ یان‬ ‫سندوقەكانی دەنگدان بگریتە بەر‪ ،‬یان رێگای‬ ‫سێهەم هەڵبژێریت‌و بچیتە خ��ەڵ��وەت��ەوە و‬ ‫ژیانی سۆفیانە بەسەر بەریت‌و مومارەسەی‬ ‫هۆشیارانەی غوربەتیی بكەیت كە ئەمەشیان‬ ‫ج��ۆرێ��ك لەیاخیبوونە ب��ەس��ەر ئ��ەو دیفاكتۆ‬ ‫دزێ��وەدا‪ ،‬بەاڵم لە هەمان كاتیشدا جۆرێك لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪310‬‬

‫تەسلیم بوونە بە هەمان دیفاكتۆ‪.‬‬ ‫ل��ە ه��ەم��وو ح��اڵ��ەت��ەك��ان��دا زاڵ��ب��وون��ی م��رۆڤ‬ ‫بەسەر م��رۆڤ��دا‌و ژێ��ر دەستەكردنی مرۆڤ‬ ‫لەالیەن مرۆڤەوە بۆ زیانی مرۆڤ ب��ەردەوام‬ ‫دەب��ن‌و هەڵناوەشێنەوە‪ .‬وتمان ئەوە خەیااڵ‌و‬ ‫فەنتازیایە ك��ە رووی ل��ەه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەو‬ ‫نەهێشتنی ژێر دەستەییە بە هەموو شێوازو‬ ‫ێ روكەش‌و شێوازەكانی‬ ‫رەنگەكانیەوە‪ .‬ئەكر ‌‬ ‫بگۆڕێت‌و ل����ەزۆرەوە كەمتری بكەیتەوە و‬ ‫لەتوندوتیژەوە نەرم‌و نیانی بكەیت‌و تەنانەت‬ ‫ژێردەستەكراوانیش وا رابهێنیت دەن��گ بۆ‬ ‫(دەس��ەاڵت)ێ��ك ب��دەن كە لەواقیعدا دەنگدانە‬ ‫ب��ۆ رازی���ب���وون ل��ەس��ەر ژێ��ردەس��ت��ەك��ردن��ی‬ ‫خۆیان لەالیەن ئەم یان ئەوی ترەوە لەئەهلی‬ ‫دەسەاڵت‪ .‬ئەوەش هەرگیز نابێتە گۆڕانكاری‪ ،‬‬ ‫بەڵكو دەبێتە مایەی دروستكردنی وەهمی‬ ‫ێ هەر ئێستا (ئەگەر‬ ‫گۆڕانكاری‪ ،‬بەاڵم خۆ دەكر ‌‬ ‫چ��او لەهەڵوەشاندنەوەی زاڵبوونی مرۆڤ‬ ‫ب��ەس��ەر مرۆڤیشدا بپۆشین‌و دادپ����ەروەری‬ ‫كۆمەاڵیەتیش حەواڵەی داهاتوویەكی نادیار‬ ‫ێ‌و هەموو جیهان‬ ‫بكەیت) ژینگەو شارو الد ‌‬ ‫جوان بكرێت بەجۆرێك كە شایستەی ژیانی‬ ‫م��رۆی��ی ب��ن‌و ژێرخانێكی پ��ت��ەوی ئ��اب��ووری‬ ‫ێ‌و كارو بژێوی تەسەل بۆ هەمووان‬ ‫دابمەزر ‌‬ ‫مسۆگەر بكرێت ‪ .‬مەبەست واڵتی كوردەواری‬ ‫الی خۆمانەكە لەسەر پایەی ئابوورییەكی‬ ‫مشەخۆرانە راوەس��ت��اوەو ئەگەر یەك مانگ‬ ‫ێ دابخرێت توشی گەورەترین‬ ‫سنوورەكانی ل ‌‬ ‫قەیران دەبێت‌و وەتەن دەخرێتە مەزادخانەوەو‬ ‫كەسیش بە قڕانێك نایكڕێت‪ .‬ئاوەدانكردنەوەی‬

‫واڵت‌و ئاراستەكردنی هۆشیارانەو نەخشە‬ ‫ب��ۆ كێشراوی سەرمایەكان ب��ۆ بونیادنانی‬ ‫ژێرخانەكان نە خەیااڵ‌و نە فەنتازیاو نە كارێكی‬ ‫مەحاڵە‪ ،‬بەڵكو ل��ەزۆر شوێنی ئەم جیهانەدا‬ ‫ك��ەم‌و زۆر ئەنجام دراوە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر چ��ی لەو‬ ‫شوێنانەدا پرەنسیپی (زاڵبوونی مرۆڤ بەسەر‬ ‫مرۆڤدا) بەهیچ شێوەیەك هەڵنەوەشاوەتەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو گ��ۆڕان بەسەر شێوازەكانیدا هاتووەو‬ ‫(مرۆڤانە تر) كراون‌و جۆرێك لە (ژێردەستەیی‬ ‫ئ����ارەزوو م��ەن��دان��ە) شوێنی (ژێ��ردەس��ت��ەی��ی‬ ‫ب��ە زەب����رو زۆر)ی گ��رت��ۆت��ەوە لەچەشنی‬ ‫فیدرالیزمەكەی لەمەڕ خۆمان كە ژێردەستەیی‬ ‫كوردستانی هەڵنەوەشاندۆتەوە بەڵكو نەرم‌و‬ ‫نیان‌و ئ��ارەزووم��ەن��دان��ەی ك���ردووە لەرێگای‬ ‫بەڕێوەبردنی دەس��ەاڵت (ه��ەروەك دەڵێن بە‬ ‫تەوافوق) لەجێگای ژێردەستەیی كردنێكی پەتی‪.‬‬ ‫راستی (بەڕای من) ئەوەیە سیستمی دیموكراتی‬ ‫دی��اردەی ژێردەستەكردن‌و زاڵبوونی مرۆڤ‬ ‫ب��ەس��ەر م���رۆڤ���داو دی���اردەك���ان���ی ه��ەژاری��ی‬ ‫رێژەیی‌و بێكاری‌و ه��ەاڵواردن��ی كۆمەاڵیەتی‬ ‫هەڵناوەشێنێتەوە‪ ،‬بەڵكو نەرم‌و نیانیان دەكات‌و‬ ‫پرەنسیپی ژێردەستەیی دەكاتە دیاردەیەكی‬ ‫ئ���ارەزووم���ەن���دان���ەو پ��ەس��ەن��دك��راو ل��ەالی��ەن‬ ‫ه��ەم��ووان��ەوە‪ .‬ئ���ەوەش چەواشەكارییەكی‬ ‫مێژوویی‌و هەنووكەییە كە لەڕێگای پەروەردەی‬ ‫س��ی��اس��ی چ����ەواش����ەوە‌و ل��ەژێ��ر ك��اری��گ��ەری‬ ‫ئایدۆلۆجیای زاڵی ئەهلی دەسەاڵت‌و ئەوانەی‬ ‫ێ ببنە ئەهلی دەسەاڵتدا ئەنجام دەدرێ‌‪.‬‬ ‫دەیانەو ‌‬ ‫هەرە دیموكراتخوازەكانی ئەم جیهانە لەپێناوی‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی ژێردەستەیی م��رۆڤ نین‬

‫‪311‬‬

‫بۆ م���رۆڤ‪ ،‬بەڵكو ه��ەر لەچێوەی پرنسیپی‬ ‫(دەس�����ەاڵت‪ ،‬ژێ��ردەس��ت��ەك��ردن‪ ،‬دەس����ەاڵت)‬ ‫دا دەجوڵێنەوە‌و مەحاڵە ل��ەو بازنەیە بچنە‬ ‫ێ بە رەزام��ەن��دی‌و‬ ‫دەرەوە‪ ،‬ب��ەاڵم دەیانهەو ‌‬ ‫ب��ەش��داری��ك��ردن��ی خ���ودی ژێ��ردەس��ت��ەك��راوان‬ ‫ئەو جووڵەیە ئەنجام بدەن‪ ،‬ئەویش لەرێگای‬ ‫سندوقەكانی دەنگدانەوە‪.‬‬ ‫با واز لەخەیااڵ‌و فەنتازیای هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫ژێردەستەكردنی م��رۆڤ ل��ەالی��ەن مرۆڤەوە‬ ‫بهێنین‌و لێی بگەڕێین بۆ هەلومەرجی خۆی‪.‬‬ ‫ێ باس ل��ەوردە فەنتازیاكان‬ ‫ب��ەاڵم خۆ دەك��ر ‌‬ ‫بكەین ك��ە ل��ەئ��ەژم��اردن ن��ای��ەن‌و بەمێشكی‬ ‫زۆرماندا دەگ��وزەرێ��ن‌و بەدیهێنانیان لەسەر‬ ‫ئەرزی واقیعدا پێویستییان بە قیچەك ئیرادەو ‬ ‫ئەقاڵ ه��ەی��ەو شوكر ب��ۆ خ��وا پ���ارەش ل��ەالی‬ ‫ئەهلی دەسەاڵت كەم نییە‪ .‬لێرەدا باس لەمافی‬ ‫بڕیاردانی چ��ارەن��ووس‌و پێكهێنانی دەوڵەتی‬ ‫سەربەخۆ ناكەم بۆ گەالنی ژێردەستەكراو كە‬ ‫مافێكی سەرەتاییە بۆ هەر گەلێك‌و لەالی ئێمە‬ ‫بە قودرەتی قادر كراوە بە خەونێكی مەحااڵ‌و‬ ‫هەموو الیەنەكانی ئەهلی دەسەاڵت‌و ئەوانەی‬ ‫دەیانەوێت ببنە ئەهلی دەسەاڵت بە دوورو بە‬ ‫نزیك بەرنامەی كاركردنیان بۆ هێنانە دی ئەو‬ ‫خەونە نییە‪ ،‬چونكە لەكردەوەدا ئەوە خەونی‬ ‫ئەوان نییە كە بەدوای دەسەاڵتی هەنووكەیی‌و‬ ‫بەرژەوەندی رۆژەوەن‪ .‬ئەهلی دەسەاڵت لەم‬ ‫دەڤ���ەرەی ئێمەدا بە جۆرێك سەردەستەیی‬ ‫خ��ۆی��ان ب��ەس��ەر ژێ��ردەس��ت��ەو رەعیەتەكاندا‬ ‫بردووە بەڕێوە‪ ،‬تەنانەت كردنەوەی رێگاوبان‌و‬ ‫قیرتاوكردنی جادەو كۆاڵنەكان‌و دابینكردنی‬

‫ئاو‌و كارەباو كارو مەعریفەو زۆری تریشی‬ ‫لەزەینی رەعیەتەكانیدا ك��ردووە بە خەون‌و‬ ‫خ��ەی��ااڵ‌و م��ای��ەی منەت ب��ەس��ەردا ك���ردن كە‬ ‫ئ��ەوان��ە ئ��ەرك��ی ئ��اس��ای��ی ه���ەر دەسەاڵتێكە‬ ‫ئەگەر دیكتاتۆریش بێت‪ .‬باسی ئەوەش ناكەم‬ ‫ك��ە دەس��ەاڵت��ی ح��ی��زب ل��ەس��ەرووی هەموو‬ ‫دەسەاڵتەكانەوەیەو وەك دەوڵەتێكی لێهاتووە‬ ‫لەناو دەوڵەتداو هەڵوەشاندنەوەی ئەو حاڵەت‌و‬ ‫پەیوەندییە ناوازەیەش چۆتە خانەی خەون‌و‬ ‫خەیااڵ‌و فەنتازیاوە‪ .‬باسی ئەوەش ناكەم كە‬ ‫ئابووری ئەم هەرێم‌و دەڤەرەمان ئابوورییەكی‬ ‫ێ ژێ��رخ��ان��ی پ��ی��ش��ەس��ازی‌و‬ ‫م��ش��ەخ��ۆری ب�� ‌‬ ‫كشتوكاڵییەكەلەسایەیداكەڵەكەبوونیسەرمایە‬ ‫ێ نەك لەرێگای‬ ‫لەرێگای مفتەوە ئەنجام ئەدر ‌‬ ‫بەرهەم هێنانی ماددی‌و درەستكردنی قازانجی‬ ‫س��ەرم��ای��ەوە‪ .‬ئ��ەو دۆخ��ە شێوە ئەقڵیەتێكی‬ ‫ش��ەه��وەت پەرستانەی سەیرو سەمەرشی‬ ‫هێناوەتە ئاراوە بۆ دەسەاڵت‌و پارەو سەرمایەی‬ ‫مفت لەپااڵ دروست بوونی لەشكرێكی پان‌و‬ ‫بەرین لەخەڵكانی نابەرهەمهێنی مشەخۆر‬ ‫لەحیزبەكان‌و دامودەزگاكانی دەوڵەتدا بەپێی‬ ‫سیاسەتی رازیكردن كەڵكە كراون‌و مانگانەی‬ ‫مفت‌و ب��ەالش وەردەگ���رن‪ .‬لێرەدا باسی ئەو‬ ‫دیاردانەو باسی ناعەدالەتی كۆمەاڵیەتی‌و زۆر‬ ‫شتی تریش ناكەم كە ئاسۆی داهاتووی ئەم‬ ‫دەڤەرەیان نوقمی تاریكی كردووەو گۆڕینیان‬ ‫لەبەر چاواندا كراوەتە خەون‌و خەیااڵ ‪....‬هەموو‬ ‫ئەوانە لێدەگەڕێم بۆ ئەهلی خۆی‪ ،‬بۆ ئەهلی‬ ‫سیاسەت‌و دەسەاڵت یان ئەوانەی دەیانەوێت‬ ‫ببنە ئەهلی سیاسەت‌و دەسەاڵت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪312‬‬

‫ل��ێ��رەدا ب��اس لەتەنها ی��ەك خ���ەون‌و خەیااڵ‌و‬ ‫فەنتازیای س��ادەی خ��ۆم دەك���ەم‪ ،‬فەنتازیای‬ ‫ئاوەدانكردنی خاسەی كەركوك‪ ،‬ئەو خاسەو‬ ‫كەركوكەی لەژێر دەس��ەاڵت��ی هەرێمدا نییە‪،‬‬ ‫خەڵكەكەشی هیچ ك���ارو پەیوەندییەكیان‬ ‫ب��ە هەڵبژاردنەكانی ه��ەرێ��م��ەوە نییە‪ .‬دەڵێم‬ ‫(ئاوەدانكردن)نەك (ئاوەدانكردنەوە) چونكە لە‬ ‫هیچ كاتێكدا ئاوەدان نەبووە تاكو ئێستا دوبارە‬ ‫ێ خەڵكی تیا ژی��اوەو‬ ‫ئ��اوەدان بكرێتەوە‪ .‬بەڵ ‌‬ ‫ئ���اوەدان ب���ووە‪ ،‬ب��ەاڵم ئ���اوەدان ن��ەب��ووە بەو‬ ‫واتایەی وێران بووە لە بێخاوەنیدا‪.‬‬ ‫چما ئەوە كۆمیدیا نییە ئاوەدانكردنی خاسەی‬ ‫ێ بكەن بە خەون‌و خەیااڵ‌و فەنتازیا؟ ‬ ‫كەركوكت ل ‌‬ ‫لەڕاستیدا ئەوە خەونێكی سادەو كۆن بوو كە‬ ‫لەناوەڕاستی خەفتاكاندا بینیم‪ .‬كەركوكیش بەر‬ ‫ێ قەومی‌و‬ ‫لە نەوت‌و بەعەرەب كردن‌و ملمالن ‌‬ ‫ئاینییەكان ب��ە ق���ەاڵو خ��اس��ەوە ن��اس��راوەو‬ ‫شوناسنامەی خۆی راگەیاندووە‪ .‬لەوەتەی من‬ ‫خاسەم وەك روبارۆچكەیەكی وەرزیی بینیوە‪،‬‬ ‫ێ جار الشەی‬ ‫پتر شوێنی زباڵ تێفڕێدان‌و هەند ‌‬ ‫كوژراوە پەنامەكییەكان‌و پانتاییەكی وشكەاڵنی‬ ‫پڕ لەزیخ‌و چەو‌و بەردە چیم بووە كە تەنكە‬ ‫ێ بەهارانیش‬ ‫ئاوێكی پیا تێپەڕیوەو ه��ەن��د ‌‬ ‫ێ هەڵساوە‪ .‬لەخەونمدا خاسە ببوە‬ ‫الف��اوی ل ‌‬ ‫بەهەشتێكی چ��ك��ۆالن��ە‪ ،‬باخاتێكی رەنگین‬ ‫بەمدیوو ئەودیوی روبارۆچكەیەكی هەمیشەیی‬ ‫نەوەكو وەرزیی كە تیایدا باڵندەی جۆراوجۆر‬ ‫دوور لە ترسی دڕندەی (دەسەاڵت) باڵەفڕەی‬ ‫عیشقبازییان دەكرد‪ .‬لەو سەرەوە دەریاچەیەك‪،‬‬ ‫بەرەوخواریش‪ ،‬بەمدیو ئەودیوی رووب��اردا‬

‫پیاسەگای ئەڤینداران‌و شوێنی پشوودانی‬ ‫سەیرانكەران یان خەڵكانی بێزاری وەكو من‬ ‫بوو‪ .‬خاسە چیتر مەیدانی شەڕەبەردی مندااڵنی‬ ‫گەڕەكەكانی ئەمبەرو ئەوبەر نەبوو‪.‬‬ ‫ئەوە خەون‌و خەیاڵێكی مەحااڵ نییە كە بەهۆی‬ ‫شەهوەتەكانی دەسەاڵت‌و پارەو جەسەدلێمان‬ ‫كراوە بە مەحااڵ‪ .‬سەرەتاییترین‌و یەكەم كارو‬ ‫ێ بكاتەوە ئەوەیە‬ ‫ئەركێك كە مرۆڤ بیری ل ‌‬ ‫زێدو شوێنی ژیانی خۆی‌و ژینگەكەی جوان‬ ‫بكات چونكە دنیا بۆ م��رۆڤ لەزێدو شوێنی‬ ‫ژی��ان��ەوە دەس��ت پ��ێ��دەك��ات‪ .‬جوانكردنی ئەو‬ ‫شوێنە یان (تێكدان‌و وێرانكردنی) سەرەتای‬ ‫جوانكردنی هەموو واڵت‌و جیهانە‪ .‬ئەو پێوەرە‬ ‫هەموو كوردستانی ژێر دەسەاڵتی عێراقیش‪،‬‬ ‫ئەوەی ناوی لێنراوە هەرێم‪ ،‬دەگرێتەوەو دەكرا‬ ‫ئەم كوردستانەی ئێستا بە پێوەرەكانی ئەم‬ ‫سەردەمە شتێكی تر بووایە‪ ،‬زێدو شوێنێك‬ ‫كە پایەو كۆڵەكەكانی بەهەشتێكی چكۆالنەی‬ ‫ێ لەسەر بناغەی دامەزراندنی‬ ‫تیادا داكوتراب ‌‬ ‫ژێرخانێكی ئابووری بەرهەمهێنی راستەقینەی‬ ‫پتەو كە (كار)پێوەری هەڵسەنگاندن بێت نەك‬ ‫مشەخۆری‌و مفتەخۆری‪ .‬بەدیهێنانی خەیااڵ‌و‬ ‫خەونگەلێكی لەو چەشنە مەحااڵ نین بەڵكو‬ ‫پێویستییان بە ئەقڵی رێكخەر‪ ،‬داهێنەرو جوانكار‬ ‫هەیە لەگەاڵ بڕێك لەهەستكردن بە لێپرسراوەتی‬ ‫مێژژوویی بەرامبەر بە خەڵك‌و نەوەكانی‬ ‫داهاتوو‪ .‬ئەمە ئەو ئەقڵیەتەیە كە دەسەاڵتی بۆ ‬ ‫ئەوە ناوێت شەهوەتەكانی دەس��ەاڵت‌و پارەو‬ ‫ێ پڕ بكاتەوە‪ ،‬بەڵكو دەسەاڵتی بۆ‬ ‫جەسەدی پ ‌‬ ‫ئاوەدانكردنەوە‌و بەختەوەریی گشتی دەوێت‬

‫‪313‬‬

‫لەڕێگای بەڕێوەبردنی ئەقاڵنیانەی كۆمەڵەوە‪،‬‬ ‫ئەو شتەی لەكوردستاندا لە خانەی خەیاڵ‬ ‫نزیك بە مەحاڵەكاندایە‪ ،‬چونكە لەو دەڤەرەدا‬ ‫دەس����ەاڵت ئامانجە ب��ۆ ئەهلی دەس����ەاڵت‌و‬ ‫ێ ببن بە ئەهلی دەسەاڵت‪،‬‬ ‫ئەوانەی دەیانهەو ‌‬ ‫نەك ئامرازی بەڕێوەبردن‌و خۆشگوزەرانی‪.‬‬ ‫ك���ورت���ەی م��ەب��ەس��ت‪ :‬ب����ەدەر ل���ەو خ��ەی��ااڵ‌و‬ ‫ێ یان نەبێ‌‪،‬‬ ‫فەنتازیایانە‪ ،‬دیموكراسیی هەب ‌‬ ‫خاسە بەهەشتۆكە بێت یان زبڵخانەو وێرانەكەی‬ ‫ئێستا بێت‪ ،‬كوردستانیش ژێر دەستە بێت یان‬ ‫سەربەخۆو ئاوەدان‌و جوانكراوی رازاوە بێت‬ ‫بە ژێر خانێكی پتەوی ئابووری‌و مەعریفی‌و‬ ‫ژینگەیی‪ ،‬هەموو رێچكەكان دەچنەوە سەر‬ ‫ه��ەب��وون ی���ان ن��ەب��وون��ی ئەقڵی رێكخەری‬ ‫خۆنەویستی خزمەتگوزار كە وەك شەهوەتەكان‬ ‫تەماشای دەس���ەاڵت‌و پ��ارە ن��ەك��ات‪ ،‬ئ��ەوەش‬ ‫وەكو ئەوە وایە لەم زەمان‌و زەمینەی ئێستادا‬ ‫ب��ەدوای سوپەرمانێكی فەنتازی بكەویت بۆ‬ ‫ێ‌و هەنگاوێك لە زبڵخانەكەی‬ ‫ئەوەی پەلت بگر ‌‬ ‫خاسە دوورتخاتەوە‪ ،‬لە حاڵەتێكدا ئەو كارە‬ ‫هەرگیز پێویستی بە سوپەرمان نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫تەنها پێویستی بە ویستێكی خۆنەویستانەی‬ ‫وشیارانە هەیەو هیچی تر‪ .‬ئەو دونیا كپە دەكرێ‌‬ ‫ێ‌و ئەوەش پێویستی‬ ‫دەنگ‌و سەدایەكی تێبكەو ‌‬ ‫بە هەستكردن بە لێپرسراوێتی مێژوویی هەیە‬ ‫بەرامبەر بە مافە مرۆیی‌و بنەرەتییەكانی گەل‌و‬ ‫رەعیەتەكانی ژێر دەسەاڵتی دەس��ەاڵت��داران‬ ‫نەكو هەستێك كە دەس��ەاڵت لە چوارچێوەی‬ ‫خاوەندارێتی تایبەتی‌و موڵكە تایبەتییەكانی‬ ‫خۆیدا پێناسە بكاو رەفتاری لەگەڵدا بكات‪.‬‬

‫بەاڵم لەگەاڵ هەموو ئەوەشدا دڵنیام هەر ئێستا‬ ‫ێ بچنە‬ ‫ئەهلی دەس��ەاڵت‌و ئەوانەی دەیانەو ‌‬ ‫ریزی ئەهلی دەسەاڵتەوە كوردستان‌و خاسەی‬ ‫كەركوكیشم بۆ بكەن بە بەهەشت (كە ئەوە‬ ‫ێ منەتی ئەوانە بیكەن)‪ ،‬دیسانەوە‬ ‫ئەركی ب ‌‬ ‫ئەوە ناگەیەنێت كە عەدالەتی كۆمەاڵیەتی بۆ‬ ‫ژێردەستەو رەعییەتەكان دابین دەكەن یان ژێر‬ ‫دەستەیی مرۆڤ بۆ دەسەاڵت هەڵدەوەشێننەوە‪،‬‬ ‫چونكە ئەوە كارو ئامانجی ئەوان نییەو خەون‌و‬ ‫خەیاڵی ئەوان بۆ ئەمڕۆیە نەك بۆ دوارۆژ‪.‬‬ ‫ ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪314‬‬