Kawana 22

‫ژمارە (‪ )22‬ئاب ‪2013‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دەستەی نووسەران‪ :‬م‪ .‬عبدالرحمن كریم درویش‬ ‫نەجمەدین فەقێ عەبدواڵ‬

‫بەڕێوەبەری هونەری‬ ‫ئازەر عوسمان‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە‬ ‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫نووسه‌ران‌و خوێنه‌رانی خۆشه‌ویست ئاگادار ده‌که‌ین بابه‌ت‌و سه‌رنچ‌و‬ ‫تێبینیه‌کانتان بۆ ئه‌م ئیمه‌یاڵنه بنێرن‌‪:‬‬ ‫‪kawanakurd@yahoo.com‬‬ ‫‪kawana@kawanakurd.com‬‬

‫گۆڤاری كـەوانــە‬ ‫لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە‬

‫تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە‬ ‫لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬

‫نــــاوةرِؤكــــــ‬ ‫وته‌ی که‌وانه‪6......................................................................................................................................‬‬

‫رامیاری‪:‬‬ ‫ــ بزووتنه‌وه‌ی رۆشنبیریی ل ‌ه کوردستان‪.........................‬ن‪ :‬سامان مسته‌فا ره‌شید‪10..............‬‬ ‫ــ روسیا‪ :‬گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ لوتک ‌ه (به‌شی سێیه‌م‌و کۆتایی)‪....‬ن‪ :‬موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‪39..............‬‬ ‫ــ گرنگیی جیۆپۆلەتیكی ناوچەدابڕێنراوەكانی هەرێمی‪....‬ن‪ :‬فهمی مهدی هەورامی‪83..............‬‬ ‫ــ سێكوچكەی فاشیزم‌و نازیزم‌و بەعسیزم‪ .....................‬ن‪ :‬فوئاد نەجمەددین عومەر‪123........‬‬ ‫ــ گه‌لی کورد‌و تاوانی جینۆساید‪ ......................................‬ن‪ :‬که‌نار جه‌مال‪148.............................‬‬ ‫پرۆسەو پرەنسیپەكانی هەڵبژاردن‪ ..................................‬ن‪ :‬محەمەد مێرگەسۆری‪160..............‬‬ ‫ــ پرسی كورد لە عێراق‌و توركیا‪ .....................................‬و‪ :‬شه‌ریف فه‌الح‪192...........................‬‬ ‫ــ رۆڵە هەرێمایەتییەكەی توركیای‌‪..................................‬و‪ :‬ره‌نج جه‌عفه‌ر‪226...........................‬‬

‫فه‌لسه‌فه‌‪:‬‬ ‫ــ تێوری زانستی‌و پێوەری بە درۆخستنەوە‪ ....‬ن‪ :‬حەسەن حوسێن سدیق‪237.......................‬‬ ‫ــ ئیمانۆییل کانت‪ ،‬پڕۆلێگۆمینا‪ .............................‬و‪ :‬د‪ .‬حەمید عەزیز‪248....................................‬‬ ‫کۆمه‌ڵناسی‪:‬‬ ‫ــ سیستم‌و دامەزراوە كۆمەاڵیەتییەكان‪ .............‬ن‪ :‬د‪ .‬محمد شوانی‪268.....................................‬‬ ‫ــ گه‌شه‌‌و پێشکه‌وتن‌و گۆڕانکاری‪ ......................‬ن‪ :‬ئیسماعیل فەرەج‪301....................................‬‬ ‫ــ عه‌له‌وییه‌کان‪ ......................................................‬ن‪ :‬د‪ .‬حوسێن خه‌لیقی‪ 320................................‬‬ ‫ ‬ ‫مێژوو‪:‬‬ ‫ــ پەیوەندی که‌رکوک (ئیالەتی شارەزوور)‬ ‫لەگەڵ ئیالەتی بەغداو موسڵ‪ ..............................‬ن‪ :‬به‌ختیار سعید مه‌حمود‪338........................‬‬

‫‪6‬وته‌ی که‌وانه ‪Editorial‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬

‫سه‌رنو‌سه‌ر‬

‫شه‌راك ‌هت‌و سازان‬ ‫هه‌وڵێك بۆ رزگاربوون ل ‌ه قه‌یران‬ ‫گۆره‌پانی سیاسی كوردستان ئه‌مڕۆ ل ‌ه به‌رده‌م سێ رووداوی هه‌نوكه‌یی‌و هه‌ستیارو‬ ‫چاره‌نووسسازدایه‌‪ .‬كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی كوردستان‪ ،‬ره‌وی ب ‌ه كۆمه‌ڵی كوردانی رۆژئاواو‬ ‫ره‌وشی ب ‌ه كۆمه‌ڵ كوشتنیان‪ ،‬پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن ل ‌ه هه‌رێمی كوردستاندا‪.‬‬ ‫وه‌ك پڕۆسه‌ی گۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی له‌گه‌ڵ بوونی كۆمه‌ڵێك گله‌یی‌و ره‌خنه‌ی الیه‌نه‌‬ ‫سیاسیی ‌ه كوردییه‌كان‌و تووڕه‌یی نه‌یاران‌و قه‌ڵسبوونیان‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م پڕۆسه‌ی ‌ه ویستگه‌ی ‌هك‌و‬ ‫هه‌نگاوێكی گرنگ‌و هه‌ستیاری مێژووی سیاسیی كورده‌‪ ،‬له‌م بارودۆخه‌دا كورد ل ‌ه هه‌موو‬ ‫شتێك زیاتر پێویستی ب ‌ه یه‌كتر خوێندنه‌وه‌و لێكتێگه‌یشتن‌و پاڵپشتی یه‌كتره‌‪.‬‬ ‫ره‌نگ ‌ه ئه‌م ‌ه بۆ یه‌كه‌م جار بێت ل ‌ه مێژووی سیاسی كورددا توانیبێتمان كوردانی هه‌موو‬ ‫به‌شه‌كان ل ‌ه سه‌ر یه‌ك سفر ‌ه كۆبینه‌و ‌ه‌و بارودۆخی سیاسی خۆمان تاوتوێ بكه‌ین‪،‬‬ ‫ئومێدێك بۆ خۆمان ب ‌ه زیندوویی بهێڵینه‌وه‌‪ .‬ئه‌م پڕۆسه‌ی ‌ه ئه‌مڕۆ ل ‌ه ژانی له‌دایكبونیدایه‌‪،‬‬ ‫هێشتا رووی خۆری ب ‌ه چاوی خۆی نه‌بینیوه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌بێت له‌م كاته‌د‌ا ئێم ‌ه ته‌نیا هیوای‬ ‫سه‌ركه‌وتنی بۆ بخوازین‌و كار بۆ البردنی به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌می بكه‌ین نه‌ك بۆ خۆمان‬ ‫بكه‌وین ‌ه وێز ‌هی‌و سوك‌و رسوای بكه‌ین‪.‬‬ ‫رووداوه‌كانی خۆرهه‌اڵتی كوردستان‌و ره‌نگدانه‌وه‌و كاریگه‌رییه‌كانی ل ‌ه سه‌ر هه‌رێمی‬ ‫كوردستان ل ‌ه هه‌ردوو رووی سیاسی‌و مرۆڤایه‌تییه‌وه‌‪ ،‬سه‌رنجی هه‌موو الیه‌کیان به‌الی‬ ‫خۆیاندا راکێشاوه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه رووی سیاسییه‌و ‌ه ملمالنێی نێوان هێز ‌ه سیاسیی ‌ه كوردییه‌كان ل ‌ه رۆژئاوای كوردستان‬ ‫ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه نێوان پارتی‌و په‌كه‌كه‌‪ ،‬تا ئه‌مڕۆ ئاماژه‌یه‌كی دڵخۆشكه‌ر نییه‌‪ ،‬تا ئه‌مڕۆ‬ ‫ملمالنێ‌و به‌رژه‌وه‌ندی ته‌سكی حیزبایه‌تی ب ‌ه سه‌ریاندا زاڵه‌‪ .‬دپلۆماسییه‌تی كوردی تا‬ ‫ئه‌مڕۆ نه‌یتوانیو ‌ه سنووری ناوچه‌یی ببڕێت‪ ،‬ن ‌ه ل ‌ه بازنه‌ی هه‌رێمایه‌تی‌و ن ‌ه ل ‌ه بازنه‌ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی هیچ جووڵ ‌ه‌و ره‌نگێكی نییه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه رووی مرۆڤایه‌تییه‌و ‌ه ل ‌ه سه‌ده‌ی بیست‌و یه‌كدا كورد ل ‌ه به‌رامبه‌ر جینۆسایدو‬ ‫د ‌ه‌ربه‌ده‌ری‌و ترسناکترین تاواندای ‌ه‌‪ .‬له‌م باره‌دا ره‌وێكی ب ‌ه كۆمه‌ڵ ل ‌ه رۆژئاواو ‌ه بۆ‬ ‫باشووری كوردستان ب ‌ه واته‌ی چۆڵكردنی واڵت رۆژ ب ‌ه رۆژ ل ‌ه زیادبووندایه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫باره‌یه‌داو ل ‌ه ژێر ترسی له‌ناوچوون‪ ،‬رێگا چۆڵكردن بۆ به‌ره‌ی دژ ب ‌ه كورد تا كۆنترۆڵی‬

‫‪7‬‬

‫كوردستان بك ‌هن‌و كورد ل ‌ه قۆناغی نوێدا بگه‌ڕێننه‌و ‌ه سه‌رده‌می پێشوو بۆ ژێر ره‌حمه‌تی‬ ‫دوژمنانێكی نوێ‌و به‌رده‌وام بوون ل ‌ه سه‌ر سڕینه‌وه‌ی شوناسی نه‌ته‌وه‌ی كورد له‌و‬ ‫به‌شه‌ی كوردستان‪ ،‬پێموانیی ‌ه كارێكی دروست بێت‪ ،‬بگر ‌ه گورزێكی جه‌رگبڕ ‌ه نه‌ك به‬ ‫‌ته‌نیا ل ‌ه كوردانی رۆژئاوا‪ ،‬به‌ڵكو گورز ‌ه ل ‌ه كۆی پڕۆسه‌ی نه‌ته‌وه‌یی‌و نیشتمانیی كوردی‪.‬‬ ‫له‌م باره‌یه‌دا ئه‌ركی ده‌سه‌اڵتی هه‌رێمی كوردستان ‌ه ب ‌ه یارمه‌تیی كوردانی رۆژئاوا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫میكانیزمێك بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م گرفت ‌ه بدۆزێته‌وه‌‪ ،‬له‌م باره‌دا ده‌شێت دپلۆماسییه‌تی‬ ‫كوردی كار بۆ ئه‌و ‌ه بكات سه‌ره‌تا ناوچه‌یه‌كی ئارام ل ‌ه الیه‌ن نه‌ته‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه ناو خاكی سوریا بۆ كوردان بڕه‌خسێنێت‌و دواتر هاوكاری‌و یارمه‌تییه‌كان بگوازێته‌و ‌ه‬ ‫ناو كوردستانی رۆژئاوا‪.‬‬ ‫ل ‌ه رووی هێرشی دوژمنانی‌یه‌وه‌‪ ،‬جگ ‌ه ل ‌ه به‌ره‌ی (نوسره‌)ی ئیسالمی‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مڕۆ زۆر‬ ‫دڕنده‌تر ل ‌ه به‌عس دوژمنایه‌تی كورد ده‌كات‪ .‬رژێمه‌كه‌ی ئه‌سه‌دیش ب ‌ه هه‌مان سیناریۆی‬ ‫رژێمه‌كه‌ی (سه‌دام حوسێن) دوای ئه‌وه‌ی توانی شكست ب ‌ه به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆنی ئیسالمی‬ ‫عه‌ره‌بی بهێنێت ده‌كه‌وێت ‌ه لێدان‌و وێزه‌ی كوردو هه‌مان سیناریۆی ره‌وی ب ‌ه كۆمه‌ڵی ساڵی‬ ‫‪1991‬ی كوردانی رۆژئاوا ل ‌ه باشووریش دووبار ‌ه ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك پرسی هه‌ڵبژاردن ل ‌ه هه‌رێمی كوردستانیش‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مڕۆ خه‌ریك ‌ه درزێك ده‌خات ‌ه‬ ‫به‌ره‌ی الیه‌ن ‌ه سیاسیی ‌ه كوردییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬خودی پڕۆسه‌ك ‌ه بۆ خۆی ده‌بێت ‌ه قه‌یران‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا زۆربه‌ی ئه‌و گ ‌هل‌و نه‌ته‌و ‌ه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی ل ‌ه دوای خه‌باتێكی دوورودرێژی‬ ‫چه‌كداری ده‌توانن واڵته‌كه‌یان ل ‌ه داگیركه‌ر رزگار بكه‌ن‪ ،‬زۆر جار له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسیی داگیركه‌ر رزگاریان ده‌بێت‪ ،‬به‌اڵم ناتوانن ل ‌ه كلتوورو ئه‌و عه‌قڵی ‌هت‌و‬ ‫نه‌خۆشیی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ی داگیركه‌ر ب ‌ه چه‌ندین ساڵ بێ هه‌ستپێكردنیان ل ‌ه هه‌ناویاندا‬ ‫چاندوویه‌تی رزگاریان ببێت‪ ،‬میراتگه‌ری ده‌سه‌اڵتی فاشیزم‌و داگیركه‌ر گرێیه‌كی ده‌روونی‬ ‫ی هۆشیاری‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی جه‌رگبڕ ‌ه ب ‌ه تایبه‌تی بۆ ئه‌و گه‌النه‌ی ل ‌ه ئاستێكی زۆر نزم ‌‬ ‫دواكه‌وتندان‪ ،‬زۆر دره‌نگ هه‌ست به‌و ده‌رد ‌ه ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی ئه‌و ده‌ردانه‌‪ ،‬ك ‌ه دواتر ئه‌وه‌ند ‌ه تێكه‌ڵ ب ‌ه ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی كۆمه‌ڵگا‬ ‫ده‌بن ل ‌ه رواڵه‌تدا وا ده‌رده‌كه‌وێت ببن ب ‌ه دیارد ‌ه‌و دواتر ده‌بێت ‌ه خه‌سڵه‌تێكی سروشتی‬ ‫ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌‪ .‬ترسناكترین ئه‌و ده‌ردان ‌ه ب ‌ه شه‌رعیكردن‌و هه‌ڵگرتنی خه‌سڵه‌تی ناشرینیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه سه‌ر تاوان‌و هه‌ڵ ‌ه‌و فێل‌و ته‌زویرو درۆكردن‪ ..‬هتد‪ .‬ئه‌مان ‌ه ب ‌ه بێ شه‌رم ده‌كرێن ب ‌ه‬ ‫سیاس ‌هت‌و ل ‌ه ژێر په‌رده‌ی ره‌وای سیاسیدا شه‌رعیه‌تیان پێ ده‌درێت‪ .‬له‌م چوارچێوه‌یه‌دا‬ ‫خۆدزینه‌و ‌ه ل ‌ه راستییه‌كان ب ‌ه مراوه‌غ ‌ه‌و هه‌ڵهاتن ل ‌ه واڵمدانه‌وه‌ی پرسیار ‌ه هه‌ستیاره‌كان‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫شاردنه‌وه‌و داپۆشینی تاوان‌و درۆكان ب ‌ه بیانووی ره‌وایی‌و پیرۆزی كاره‌ساتێكی‌تری‬ ‫ئه‌م كۆمه‌ڵگایانه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه وه‌ك كورد ل ‌ه دوای رووخانی رژێمی دیكتاتۆری به‌عس‌و وه‌ده‌رنانی داگیركه‌ر له‌‬ ‫هه‌رێمی كوردستان‪ ،‬سیستمێكی حوكمرانی نیمچ ‌ه دیموكراسی‌و نیمچ ‌ه شه‌رعی‌و پڕ‬ ‫كێش ‌ه‌و گرفتمان دامه‌زراند‪ ،‬كاره‌سات له‌وێدای ‌ه ئێم ‌ه ده‌مانه‌وێت بیسه‌لمێنین ئه‌م مۆدێل‌و‬ ‫شكڵه‌ی دیموكراسی ئێم ‌ه مۆدێرنترین‌و بااڵترین‌و عه‌یار بیست‌و چواری هه‌موو جیهانه‌‪،‬‬ ‫ناوه‌ند ل ‌ه به‌غداو گه‌النی ده‌وروبه‌ر ده‌بێت چاو ل ‌ه ئێم ‌ه بكه‌ن‪ .‬هه‌ر چه‌ند ساڵ جارێك‬ ‫ل ‌ه دوای بڕێك ره‌خنه‌و گله‌یی‌و پڕته‌و بۆڵه‌‪ ،‬هه‌ڵبژارده‌یه‌کی پ ‌هر‌له‌مانێكی الوازو نیمچه‌‬ ‫مردوو ئه‌نجام ده‌ده‌ین‪.‬‬ ‫پێش له‌دایكبوونی گۆڕان وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كی ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬هه‌موو خولێك هه‌ڵبژاردنێكی‬ ‫بێ سه‌ر ئێش ‌ه‌و بێ گله‌ییمان ئه‌نجام ده‌دا‪ ،‬پێش وه‌خت هه‌موومان ئاكامه‌كانمان ده‌زانی‪،‬‬ ‫دوای دروستبوونی گۆڕان پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن ئه‌مڕۆ ب ‌ه ئاشكرا بوو ‌ه ب ‌ه شه‌ڕی‬ ‫ده‌ستخستنی سامان‌و گه‌یشتن ب ‌ه ده‌سه‌اڵت‪ ،‬ل ‌ه راستیدا ئه‌وه‌ی وایكرد گۆڕان ب ‌ه ئیفلیجی‬ ‫له‌دایكببێت ئه‌و راستییه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‌ش ب ‌ه هه‌مان مۆدێل‌و ستایلی حیزبه‌كانی‌تر‬ ‫نه‌یتوانی عه‌قڵی ‌هت‌و شه‌رعیه‌تی شاخ ره‌تبكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ ئه‌و ‌ه بوو ‌ه ب ‌ه راستی‪ ،‬ك ‌ه زۆربه‌ی الیه‌نه‌كان ل ‌ه ئاماده‌كاریدان بۆ هه‌ڵبژاردن‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی بیر ل ‌ه ئه‌نجامدانی ته‌زویرو فێڵ‌و كڕینی ویژدانی ده‌نگده‌رو ته‌فره‌دانی رای‬ ‫گشتی ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ند ‌ه بیر له‌و ‌ه ناكه‌نه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه پڕۆژه‌یه‌كی نیشتمانییان بۆ به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌و نیشتمانییان له‌م قۆناغ ‌ه هه‌ستیاره‌دا هه‌بێت‪ .‬كۆی ئه‌م باوه‌ڕو دیاردانه‌‬ ‫ئه‌مڕۆ ئه‌و زه‌مینه‌یه‌یان خوڵقاندوه‌‪ ،‬ك ‌ه پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن بۆ خۆی ببێت ب ‌ه قه‌یران‌و‬ ‫كێشه‌‪ .‬كه‌وتۆت ‌ه ئه‌و بارودۆخه‌ی ك ‌ه ل ‌ه بری ئه‌وه‌ی میكانیزمێك بێت بۆ كاری سیاسی‌و‬ ‫كۆتاییهێنان ب ‌ه شه‌ڕو ناكۆكی نێوان الیه‌ن ‌ه سیاسییه‌كان‪ ،‬بۆ خۆی ده‌بێت ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫داهێنانی قه‌یران‌و كێشه‌‪.‬‬ ‫له باره‌ی هه‌ڵبژاردنه‌کانه‌وه ئه‌مڕۆ ته‌نانه‌ت له نێوان هه‌ردوو حیزبی ده‌سه‌اڵتدارو‬ ‫ن له باره‌ی‬ ‫هاوپه‌یمانیشدا (یه‌کێتی‌و پارتی) جۆرێک له جیاوازیی هه‌ڵوێست‌و بۆچوو ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کانی داهاتووه‌وه په‌یدا بووه‪ .‬له کاتێکدا کۆمسیۆن دانی به‌وه‌دا ناوه‪ ،‬که‬ ‫زیاتر له ‪ 178‬هه‌زار ده‌نگی مردووان‌و دووباره له لیستی ده‌نگده‌راندا هه‌یه‪ ،‬یه‌کێتی‌و‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن پێداگرن له سه‌ر پاککردنه‌وه‌ی تۆماری ده‌نگده‌ران‌و ساغکردنه‌وه‌ی کێشه‌ی‬ ‫پێدانی ناسنامه به هه‌زاران کوردی سوریا‪.‬‬ ‫له‌م بارودۆخه‌دا‌و ل ‌ه هه‌ر سێ رووداوه‌ك ‌ه‌و ل ‌ه غیابی سیستمێكی دامه‌زراوه‌یی‌و بارودۆخی‬

‫‪9‬‬

‫ناجێگیری هه‌رێمایه‌تی‌و نێوده‌وڵه‌تی بێ سه‌پاندنی دۆخ‌و بارێك ل ‌ه رێكکه‌وتن‌و سازان‌و‬ ‫شه‌راكه‌ت مه‌حاڵ ‌ه كورد بتوانێت بێ زیان‌و ب ‌ه سه‌روه‌ری لێی ده‌رباز ببێت‪.‬‬ ‫ئه‌م سێ رووداو ‌ه پێكه‌و ‌ه ناڕاسته‌خۆ ئاماژه‌ی گۆڕانی گه‌وهه‌ری‌و گرنگن ل ‌ه بارودۆخی‬ ‫سیاسی‌و نه‌ته‌وایه‌تی كوردا به‌ره‌و قۆناغێكی ئه‌رێنی‌و ئاینده‌یه‌كی رووناكتر‪ .‬ل ‌ه الیه‌ك‬ ‫ئه‌م سێ رووداوه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه رووی جوگرافییه‌و ‌ه سنووری هه‌موو به‌شه‌كانی كوردستان‬ ‫ده‌بڕێت‌و ل ‌ه رووی ناوخۆیی‌و خۆیه‌تی كورده‌و ‌ه هه‌نگاوێك ‌ه به‌ره‌و خۆ رێكخستنه‌وه‌و‬ ‫خۆ ئاماده‌كردن بۆ سه‌رد ‌هم‌و قۆناغێکی نوێ‪ ،‬به‌ڵگه‌ی زیندووی ئه‌م خوێندنه‌وه‌ی ‌ه لێدان‌و‬ ‫دژایه‌تیكردنی كورد ‌ه له‌م كاته‌دا ل ‌ه الیه‌ن كۆی واڵت ‌ه داگیركه‌ره‌كانی كوردستان‪( .‬توركیاو‬ ‫سوریاو ئۆپۆزسیۆنی ب ‌ه ناو ئیسالمی سوری تا ئاستی ئێرانیش)‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫بزووتنه‌وه‌ی رۆشنبیری له‌ کوردستان‬ ‫‪Cultural Movement in Kurdistan‬‬

‫سامان مسته‌فا ره‌شید‬ ‫‪Saman Rashid Mustafa‬‬

‫‪11‬‬

‫خوێندکاری ماسته‌ر ل ‌ه به‌شی مێژوو ل ‌ه زانکۆی‬ ‫سه‌الحه‌دین‬ ‫پێشەكی‬ ‫ماوەی نێوان ‪1851‬بۆ ‪ ،1914‬لە بەر چەند‬ ‫هۆکارێک ب ‌ه یەكێك لە قوناغە گرنگەكانی‬ ‫مێژووی نوێی كورد داده‌نرێت‪ ،‬ک ‌ه دیارترین‬ ‫ه��ۆک��اره‌ک��ان ئ��ه‌م��ان��ه‌ ب����وون‪ :‬رووخ����ان‌و‬ ‫ل��ەن��ێ��وچ��وون��ی ت����ەواوی میرنیشینەكان‪،‬‬ ‫گ����ەڕان����ەوەی دەس���ەاڵت���ی راس��ت��ەوخ��ۆی‬ ‫عوسمانی‪ ،‬ئەمە سه‌رباری ئەو گۆڕانانەی‬ ‫لە دەوڵەتی عوسمانیدا روویدا‪ ،‬به تایبه‌ت‬ ‫لە سه‌رده‌می بزووتنەوەی چاكسازیی‌و‬ ‫دەركردنی دەستووری ساڵی ‪1876‬زه‌وه‪،‬‬ ‫درووستبوونی ئیتیحادو تەرەقی‪ ،‬دواجار‬ ‫كودەتای توركەالوەكان‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ه��ەری��ەك ل��ەم��ان��ە ب���ەش ب��ە ح��اڵ��ی خ��ۆی‬ ‫شوێنەوارو كاریگەریی لە سەر كوردستان‬ ‫ه��ەب��ووه‌‪ ،‬لە رووی سیاسی‌و ئابووری‌و‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و رۆش��ن��ب��ی��ری��ی‪ .‬ئ���ەم چەند‬ ‫ب��ەرپ��ەڕە ك���ورت‌و خێرایەی ئیمە‪ ،‬زیاتر‬ ‫وی��س��ت��وی��ەت��ی ل��ە ك��وردس��ت��ان خ���ۆی بە‬ ‫بارودۆخی روشنبیریی خەریك بكات‪ ،‬بە‬ ‫جیا لەو هۆكارانەی سەرەوە‪ ،‬كە باسكران‪،‬‬ ‫وەستانمان لە سەر ئەم بابەتە پاڵنەری‬ ‫تایبەتیی خۆی هەیە‪.‬‬ ‫لەم ماوە مێژوووییەدا‪ ،‬ئەگەر بە رەهایی‬ ‫نەتوانین بڵێین‪ :‬بزووتنەوە‪ ،‬ئەوا گومانمان‬ ‫نییە لە ئ��ه‌وەی جموجوڵێكی رۆشنبیریی‬ ‫باش لە كوردستان بوونی هەیە‪ ،‬چونكە‬

‫هەر لەم ماوەیەدا لە ئاستە جیاوازەكاندا‬ ‫چەندین قوتابخانەوە لە ناوچە جیاجیاكانی‬ ‫كوردستان دەك��رێ��ن��ەوەو دوات��ر دەب��ن ب ‌ه‬ ‫ناوكی رۆشنبیریی‌و كلتووری لە میژووی‬ ‫ك��وردا‪ ،‬ئەمە وێ��ڕای دەرك��ردن��ی یەكەمین‬ ‫رۆژن��ام��ەی ك��وردی بە زمانی ك��وردی لە‬ ‫ساڵی ‪1898‬ز‪ ،‬دواتر دەرچوونی چەندین‬ ‫گ���ۆڤ���ارو رۆژن���ام���ەی‌ت���ر ل���ە م��اوەك��ان��ی‬ ‫دوات��ردا‪ ،‬كە دەبن ب ‌ه دەستپێكی مێژووی‬ ‫رۆژنامەگەریی كورد‪ .‬لەوەش زیاتر چەندین‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەو گ��ردب��وون��ەوەی رۆشنبیریی‌و‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ئ��ەدەب��ی ه���ەر ل���ەم م��اوەی��ەدا‬ ‫پەیدا ب��وون‪ ،‬كە بە هەموویان كۆمەكی‬ ‫باڵوكردنەوەی هۆشیاریی رۆشنبیریی‌و‬ ‫كلتووری‌و سیاسی كورد دەدەن‪ .‬هەموو‬ ‫ئەمانە س����ەرەڕای دەرك��ەوت��ن��ی چەندین‬ ‫شاعیرو هۆزانڤانی گەورەی كورد‪ ،‬كە لە‬ ‫ه��ۆزان‌و هۆنراوەكانیاندا پەنجە دەخەنە‬ ‫س��ەر برینە كۆمەاڵیەتی‌و سیاسییەكانی‬ ‫میللەتی كورد لە نموونەوە (نالی‌‪ ،‬سالم‪،‬‬ ‫ك��وردی‪ ،‬حاجی ق��ادر‪ ،‬پیرمێرد‪ ،‬پەرتەوی‬ ‫هەكاری‪ ...‬هتد)‪ ،‬ئه‌گەرچی ئەم جموجولە‬ ‫رۆشنبیرییە بە هۆی دورییان لە جەماوەری‬ ‫كوردستان‌و نه‌خوێنده‌واریی میلله‌تی کورد‪،‬‬ ‫كاریگەرییان لە ئاست پێویستی ئەو كاتەی‬ ‫كومەڵگەی كوردستان ن��ەب��ووه‌‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫رووی مێژووییەوە گرنگییەكی گەورەی بۆ‬ ‫مێژووی كورد هەیە‪.‬‬ ‫ه��ەوڵ��م��ان داوە ب���ە پ���ێ ق���ەب���ارەی ئ��ەم‬ ‫نووسینە لە س��ەر ه��ەر یەكە لە رەوش��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫خویندن لە كوردستان‌‪ ،‬كۆمەڵەو ریكخراوە‬ ‫رۆشنبیرییەكان‌‪ ،‬رۆژن��ام��ەو گۆڤارەكان‪،‬‬ ‫بدوێم‪.‬‬ ‫سەبارەت بە سەرچاوەكان‪ ،‬هه‌ندێک لەو‬ ‫سەرچاوانەی‪ ،‬كە بەردەستبوون‪ ،‬وه‌ک‪ :‬دور‬ ‫الصحافة الكوردیة فی تطویر الوعي القومي‬ ‫الكوردي ‪ 1898‬ــ ‪ ،1918‬له نووسینی هۆگر‬ ‫تاهیر تۆفیق‪ ،‬كردستان في عهد العثماني‪،‬‬ ‫فی النصف األول من القرن التاسع عشر‪ ،‬له‬ ‫نووسینی کامه‌ران عه‌بدولسه‌مه‌د‪ ،‬التعلیم‬ ‫فی العراق في عهد العثمانی األخیر ‪ 1869‬ــ‬ ‫‪ ،1918‬له نووسینی جه‌میل موسا ئه‌لنه‌جار‪،‬‬ ‫مراكز ثقافیة مغمور‌ة في كردستان‪ ،‬له‬ ‫نووسینی عیماد عه‌بدولسه‌الم ره‌ئ��ووف‪،‬‬ ‫الجمعیات‌و المنظمات‌و االحزاب الكردیة في‬ ‫نصف قرن ‪ 1908‬ــ ‪ ،1958‬له نووسینی‬ ‫عه‌بدولستار تاهیر شه‌ریف‪ ،‬بزاڤا سیاسی‬ ‫ل كوردستانێ ‪ 1908‬ــ ‪ 1927‬له نووسینی‬ ‫عه‌لی ته‌ته‌ر‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫م��اوەت��ەوە بڵیم ئەم ك��ارە ك��ورت‌و خیراو‬ ‫راگ������وزەرە‪ ،‬پێویستی ب��ە لێكۆڵینەوەو‬ ‫لێوردبوونەوەو لە سەر نووسینی زیاترو‬ ‫زیاتر هەیە‪ ،‬پێویستی بە لێكۆڵینەوەی قەبارە‬ ‫گەورەی تایبەت بەم بابەتە هەیە‪ ،‬چونكە بە‬ ‫راستی ئەم وێستگەیە لە مێژووی كورد‬ ‫هێشتا زۆر كەلێنی تێدایەو زۆر راستەقینەی‬ ‫ل��ە ن��ێ��و ت��اری��ك��ی��دا ن��وق��م ب����ووە‪ ،‬ئ��ەوەت��ا‬ ‫ژمارەیەك لەو رۆژنامانەی لەم سەردەمەدا‬ ‫دەرچوون بەشیك لە ژمارەكانی دیارنین‪.‬‬ ‫هەندێك لە كۆمەڵەكان زانیارییان لە سەر‬

‫كەمە‪ ،‬زۆرێك لە پێشڕەوانی رۆشنبیریی‬ ‫ئەم قۆناغە بە نەناسراویی وەك سەربازی‬ ‫ون زانیارییان لە سەر نییە‪ ،‬هەموو ئەمانە‬ ‫وا دەكات ئەم بابەتە پێویستی بە گەڕانی‬ ‫زیاتر هەبێت لە ناو ئەرشیف عوسمانیدا‪.‬‬ ‫لەبەر ئەم هۆكارەی خستمانە بەرچاو ئەم‬ ‫كارەی ئێمە خاڵی نییە لە كەمی‌و كورتی‌و‬ ‫بۆشایی‪ ،‬ئەوەش بیانووی خۆی هەیە لە‬ ‫سنوورداری چوارچێوەی كارەكەو كەمی‬ ‫ك���ات‌و س��ەرق��اڵ��ی ن��ووس��ەرەك��ەی‪ ،‬دوای‬ ‫ئەوەی چاوەڕێین‪ ،‬بە دڵسۆزیتان‪ ،‬هەڵە‌و‬ ‫ك��ەم‌و كوڕییەكانمان بۆ دیاریبكەن‪ .‬بەو‬ ‫هیوایەم توانیبێتم تیشكێكی كورت‌و كەمم‬ ‫خستبێتە س��ەر ئ��ەو ب��اب��ەت��ە گ��رن��گ‌و پڕ‬ ‫بایەخە‪.‬‬ ‫بێگومان بزووتنەوەی رۆشنبیریی تەواوی‬ ‫ئ��ەو چاالكییە رۆش��ن��ب��ی��ری‌و كلتووری‌و‬ ‫زانستییانە دەگرێتەوە‪ ،‬كە بە هەموویان‬ ‫دەبن ب ‌ه بناغەی رۆشنبیرییەكی گشتگیر‬ ‫بۆ نەتەوەیەك‪ .‬بزووتنەوەی رۆشنبیریی‬ ‫ك��وردی��ی��ش خ��ۆی ل��ە ه��ەم��وو ب��وارەك��ان��ی‬ ‫خ��وێ��ن��دن (خ��وی��ن��دن��ی ئایینی‌و خویندنی‬ ‫م��ەدەن��ی)و بزووتنەوەی رۆژنامەگەری‌و‬ ‫دوات������ر ك����ۆی ئ����ەو ك���ۆم���ەڵ���ەو گ��روپ��ە‬ ‫رۆشنبیرییانەش دەگرێتەوە‪ ،‬كە چاالكی‬ ‫رۆشنبیریی‌و زانستییان ئەنجام داوە‪،‬‬ ‫ئەمە وێ��ڕای ئەو بزووتنەوە ئەدەبیانەی‪،‬‬ ‫كە خۆی لە چەندین شاعیرو هۆزانفان‌و‬ ‫ئەدەیبی گەورە‪ ،‬بە بەرهەمەكانیان كلتوورو‬ ‫رۆشنبیریی كوردیان رازاندۆتەوە‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫ئیمە ل��ێ��رەدا ه��ەوڵ��دەدەی��ن ل��ە ه��ەری��ەك‬ ‫لەم وێستگانەدا ال بدەین‌‪ ،‬بە پێی بوارو‬ ‫چ���وارچ���ێ���وەی ئ���ەم ك����ارە ل���ە س��ەری��ان‬ ‫رابووەستین‪.‬‬ ‫تەوەری یەكەم‬ ‫رەوشی خوێندن لە كوردستان‬ ‫خوێندن‌و فێركردن پێگەیەكی گرنگی لە‬ ‫ب��واری رۆشنبیریدا هەیە‪ ،‬ل��ەوەش زیاتر‬ ‫دەتوانین بڵیین خویندن‌و خوێندەواری‬ ‫ش����ادەم����اری س���ەرەك���ی ه���ەر ب��زاڤ��ێ��ك��ی‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری��ی��ەو س���ەرچ���اوەی س��ەرج��ەم‬ ‫ب��زاڤ��ە رۆشنبیریی‌یەكانە‪ ،‬چونكە كۆی‬ ‫بزووتنەوە رۆشنبیرییەكان (رۆژنامەگەری‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ی���ان ب���زووت���ن���ەوەی ئ���ەدەب���ی‪ ،‬ی��ان‬ ‫كۆمەڵەو ریكخراوە رۆشنبیرییەكان) لە‬ ‫چەند سەرێكەوە بە سیستمی خویندن‌و‬ ‫فێركردنەوە شەتەك دراون‪ ،‬چونكە ئه‌گەر‬ ‫بێتو خویندەواری نەبێت‪ ،‬ئەوا كاركردن‌و‬ ‫سەرهەڵدانی هیچ یەكێك لەو بزووتنەوە‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری��ی��ان��ە م��ەی��س��ەر ن��اب��ێ��ت‪ .‬ئ��ەم‬ ‫بایەخە بە رادەیەكە‪ ،‬نووسەرێك باوەڕی‬ ‫وای��ە یەكێك لە گرنگترین فاكتەرەكانی‬ ‫دواكەوتنی رۆژنامەگەریی كوردی بە هۆی‬ ‫نەبوونی خوێندن‌و خوێندەوارییەوە بووه‌‪.‬‬ ‫نەخویندەواری لە كوردستان باڵوبووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گەر ئەم دۆخە بۆ رۆژنامەگەری وابێت‬ ‫ئێمە پێمان وایە ئەم راستییە بۆ تەواوی‬ ‫كایە رۆشنبیری‌و سیاسییەكانی‌تریش‬

‫راستە‪ ،‬دەتوانین بە یەكێك لە هۆكارەكانی‬ ‫دواكەوتنی كۆمەڵەو ریكخراوەكان‪ ..‬هتد‬ ‫دایبنێن‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە خوێندن ل��ە كوردستاندا‪،‬‬ ‫م��اوەی��ەك ب��ەر ل��ە دەرك��ەوت��ن��ی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫ع��وس��م��ان��ی‪ ،‬ت���اوەك���و س���ەردەم���ەك���ان���ی‬ ‫دوات���ری���ش (س���ەردەم���ی ن����وێ)‪ ،‬ج��ۆرێ��ك‬ ‫ل��ە خویندن ل��ە ك��وردس��ت��ان��دا ب��او ب��ووە‪،‬‬ ‫ك��ە پێیان وت���ووە قوتابخانەی گ��ەڕۆك‬ ‫( ال��م��دارس ال��س��ی��ارة)‪ ،‬ب��ە چەشنێك ئەم‬ ‫ج��ۆرە ل��ە ن��او ئ��ەو ه��ۆزەك��وردی��ی��ان��ە باو‬ ‫ب��ووە‪ ،‬كە كۆچەربوون‪ .‬ئەم قوتابخانانە‬ ‫لە ناوچەیەك بۆ ناوچەیه‌كی‌تر لە هاتن‌و‬ ‫چووندا بوون‪ .‬لە نێو هۆزە كۆچەرەكانی‬ ‫كوردا بۆ گوتنەوەو فێركردنی خوێندنەوەو‬ ‫نووسین‌و بنەماكانی ئایینی ئیسالمی پێیان‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم جۆرە قوتابخانانە ئەنجامێكی‬ ‫بەرجەستەی بۆ خەڵكی ناوچەكە نەدا بە‬ ‫دەستەوەو لە ئاستێکی پێویستدا نەبووه‌‪.‬‬ ‫دوات����ر ك��وردس��ت��ان راس��ت��ەوخ��ۆ دوای‬ ‫ی ی ‪،1514‬‬ ‫ش��ەڕی چ��اڵ��دێ��ران ‪23‬ی ئاب ‌‬ ‫بەشێكی زۆری ك��ەوت��ە ژێ��ر دەس��ه‌اڵت��ی‬ ‫ع��وس��م��ان��ی��ی��ەك��ان��ه‌وه‌‪ .‬ب���ەم چ��ەش��ن��ەو لە‬ ‫قوناغەكانی دواتریشدا بەشێكی گەورەی‬ ‫كوردستان (ب��اك��وورو ب��اش��وور) ب��وو بە‬ ‫بەشێك لە قەڵەمڕەویی عوسمانی‪.‬‬ ‫ع��وس��م��ان��ی��ی��ەك��ان پ��رس��ی گ��رن��گ��ی��دان بە‬ ‫خویندن‌و فێركردن‌و دابینكردنی كادیری‬ ‫ف��ێ��رك��ردن‌و درووس��ت��ك��ردن��ی قوتابخانەو‬ ‫پێویستییەكانی‌تری خویندنیان بە ئەركی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫خ��ۆی��ان ن��ەزان��ی‪ ،‬ت��اك��و م��اوەی��ەك��ی درێ��ژ‬ ‫تێپەڕی بە س��ەر دامەزراندنیاندا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەم بابەتەیان بۆ خەڵكی بەجێهێشتبوو‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوە ئەركی پ��ەروەردەو فێركردن‬ ‫كەوتبوو ‌ه ئەستۆی (که‌تاتیب)‌و قوتابخانە‬ ‫ئایینییەكان‪.‬‬ ‫خوێندنی ئایینی‬ ‫قوتابخانەی ئایینی لە دەوڵەتی عوسمانیدا بە‬ ‫كۆنترین دامەزراوەی فێركردن دادەنرێت‪،‬‬ ‫كە راستەوخۆ دوای دروستبوونی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی دەستكراوە بە دامەزراندنی ئەم‬ ‫جۆرە قوتابخانەیه‌‪ .‬یەكەمین قوتابخانەی‬ ‫ئایینی لە دەوڵەتی عوسمانیدا لە ئیزنیك‬ ‫لە ساڵی ‪ 1331‬دامەزرا‪ ،‬دواتر لە هەریەكە‬ ‫لە بورصە‌و ئەدەنە‪ ،‬شارەكانی ئەنادۆڵ‌و‬ ‫رۆمللی‪ .‬سەبارەت بە قوتابخانەی ئایینی‬ ‫ل��ە س��اڵ��ن��ام��ەی وی�لای��ەت��ی م��وس��ڵ��دا ساڵی‬ ‫‪ 1890‬ناوی دوازدە قوتابخانەی لە ناوچە‬ ‫كوردییەكاندا هێناوە‪ ،‬بەاڵم لە ساڵنامەی‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1911‬ژم��ارەك��ە ب���ووە ب��ە حه‌ڤد ‌ه‬ ‫قوتابخانە‪ .‬ساڵنامەكان (س��ەب��ارەت بە‬ ‫قوتابخانەكان) لە لیواكانی سەر بە ویالیەتی‬ ‫موسڵ بەم شێوەی ‌ه ژمێردراون‪ :‬كەركوك‬ ‫سی‌و شه‌ش‪ ،‬سلێمانی سی (لە نێویشیاندا‬ ‫مزگەوتەكان)‪ ،‬هەولێر پێنج‪ ،‬رەواندوز یه‌ک‪،‬‬ ‫كۆیە سێ‪ ،‬صالحیە (كفری) دوو‪ ،‬ئاكرێ‬ ‫دوو‪ ،‬زاخۆ یه‌ک قوتابخانە‪.‬‬ ‫قوتابخانەكان ل��ە دێ��رزه‌م��ان��ه‌و ‌ه رۆڵێكی‬

‫دیاریان گێڕاوە لە باڵوكردنەوەی زانست‌و‬ ‫رۆشنبیریی‪ ،‬بە ئاوڕدانەوەیەك لە مێژووی‬ ‫میرنیشینە كوردییەكان ئەو راستییەمان‬ ‫بۆ دەردەكەوێت‪ ،‬كە لە ناو قەڵەمڕەویاندا‬ ‫مەڵبەندی زانستی گرنگ باڵوبۆتەوە‪ ،‬كە‬ ‫لە الی��ەن قوتابییانەوە س��ەردان��ی ك��راوە‪،‬‬ ‫هەتا لە ناوچەكانی دراوسێیشەوە خەڵكی‬ ‫ب��ۆ ه���ات���ووە‪ .‬ئ����ەوەش ب��ە ه���ۆی گرنگی‬ ‫پێدانی میرە كوردەكان بەم قوتابخانانەو‬ ‫هاندانی زانست‌و زانیاری‌و كۆمەككردنی‬ ‫زاناو مامۆستاكان (ئەوانەی وانەیان تێدا‬ ‫وت��ۆت��ەوە)‪ .‬كوردستان تاكو ناوەڕاستی‬ ‫س���ەدەی ن��ۆزدەی��ەم ل��ە الی��ەن میرنیشینە‬ ‫كوردییەكانەوە ب ‌ه نیمچ ‌ه سه‌ربه‌خۆییه‌و ‌ه‬ ‫فەرمانڕەوایی دەكرا‪ ،‬نموونەی مینشینه‌کان‪،‬‬ ‫وه‌ک‪ :‬میرنشینی بۆتان‪ ،‬سۆران‪ ،‬بادینان‪،‬‬ ‫بابان‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی یاسایەكی عوسمانی‬ ‫نەبوو میری ئەم میرنشینانە پابه‌ند بكات‬ ‫بە دابینكردنی خوێندن بۆ خەڵكەكەیان‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم زۆرب���ەی میری ئ��ەو میرنشینانە‪،‬‬ ‫ه���ەواداری���ی‌و مەیلیان ب��ە الی زان��س��ت‌و‬ ‫قوتابخانەوە بووەو هانیان داوه‌‪.‬‬ ‫ئ���ەوەت���ا ل��ە م��زگ��ەوت��ی گ�����ەورەی ئ��ام��ەد‬ ‫(دیاربەكر) لە یەك كاتدا هەشت بازنەی وانە‬ ‫وتنەوەی تێدا بووە‪ ،‬وێڕای قوتابخانەی‌تر‪،‬‬ ‫ك��ە ج��ەخ��ت��ی��ان ل��ە زان��س��ت��ە ئایینییەكان‬ ‫دەك����ردەوە‪ ،‬ه��ەروەه��ا قوتابخانەیەك لە‬ ‫ش���اری وان‌و م���اردی���ن‌و ب��دل��ی��س‪ ،‬چەند‬ ‫مەكتەبەیەكی جێگیریش ه��ەب��وون وەك‬ ‫كتیبخانەی ئامەدو كتیبخانەی به‌دلیس‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫ه����ەر س����ەب����ارەت ب���ە ش�����اری ب��ەدل��ی��س‬ ‫س��ەرچ��اوەی��ه‌ك ئ��ام��اژە ب��ۆ ئ��ەوە دەك��ات‪،‬‬ ‫كە لە س��ەدەی ح��ەڤ��دەو ه���ەژدەدا وێ��ڕای‬ ‫داگیربوونی بە ش��ااڵوو كاولكارییە یەك‬ ‫لە دوای یەكەكان‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا یەكێك‬ ‫بووە لە شارە پێشكەوتووەكان لە رووی‬ ‫رۆشنبیرییەوە‪ .‬قوتابخانەو مزگەوتەكانی‬ ‫بەدلیس ژمارەیەكی زۆری زان��ای بوارە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی لە خۆ كۆكردۆتەوە‪ ،‬لە‬ ‫ب��واری مێژوو‪ ،‬فقه‪ ،‬تەفسیر‪ ،‬فەلسەفەی‬ ‫سۆفیگەری‪ ،‬زمان‪ ،‬لە بەدلیسدا ژمارەیەكی‬ ‫زۆر لە كەسایەتی سۆفی‌و هۆزانڤان‌و زانا‬ ‫ژیاون‪ ،‬لە نموونەی عبدولره‌حیم بەدلیس‪،‬‬ ‫پسپۆڕ لە فقه‌و تەفسیردا‪ ،‬محه‌مه‌د بیرقەعی‬ ‫پسپۆڕی زمان‌و فقه‪ ،‬حیسامەدین بەدلیسی‬ ‫پسپۆڕی تەسەوف‪.‬‬ ‫هەر لەم ب��وارەدا میر بەدرخان ‪ 1821‬ــ‬ ‫‪ ،1847‬میری میرنشینی بۆتان گرنگی‌و‬ ‫بایەخی زۆری داوە بە خویندن‪ .‬به ‌نیاز‬ ‫ب��وو ژم��ارەی��ەك قوتابی ب��ۆ خویندن لە‬ ‫پسپۆڕییە جیاوازەكاندا بنێرێت بۆ دەرەوە‬ ‫(بە تایبەت بۆ ئەوروپا)‪ ،‬بەاڵم ئەو جەنگەی‬ ‫عوسمانییەكان ب��ە س��ەری��دا سەپاندیان‬ ‫نەیهێشت ئەو نیازە بەجێی خۆی بگات‪.‬‬ ‫قوتابخانەیەكی گرنگ ه��ەب��ووە بە ناوی‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان��ەی م������اوەران‪ .‬م���ێ���ژووی ئ��ەم‬ ‫قوتابخانەیە دەگێڕنەوە بۆ زانای حەیدەری‬ ‫گ��ەورە ك��وڕی ئەحمەدی ك��وڕی حیده‌ری‬ ‫یەكەم‪ ،‬كە لە سەردەی ‪ 10‬كۆچی بەرانبەر‬ ‫بە شازدەیەمی زایینی ژیاوە‪ .‬ئەم قوتابخانە‬

‫بە جۆرێك ناوبانگی بەرز بووە‪ ،‬لە زۆربەی‬ ‫واڵتانەوە پیاوانی زانستخواز بۆ وەرگرتنی‬ ‫زانست رووی��ان تێكردووە‪ ،‬لە خاڵخال‌و‬ ‫خ��ۆراس��ان‌و عەجەم‌و داغستان‪ ،‬چەندین‬ ‫زان��س��ت��ی ج���ۆراوج���ۆری ت��ێ��دا خ��وێ��ن��راوە‪.‬‬ ‫رۆڵێكی گەورەی هەبووە لە ئاڕاستەكردنی‬ ‫رۆشنبیری‌و زانستدا لەو ماوەیەدا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م قوتابخانەی ‌ه یەكێكە لە گرنگترین‌و‬ ‫گ��ەورەت��ری��ن ق��وت��اب��خ��ان��ەك��ان��ی دەڤ���ەری‬ ‫بادینان‪ .‬مێژوونووسان لە سەر مێژووی‬ ‫دامەزراندنی ئەم قوتابخانەیە بۆچوونی‬ ‫جیاوازیان هەیە‪ ،‬ئەنوەر مائی میژووەكەی‬ ‫بۆ سەدەی چوارەمی كۆچی دەگێڕێتەوە‪.‬‬ ‫هەندێكی‌تر بۆ پیش سەدەی نۆیەمی كۆچی‬ ‫دەیگێڕنەوە‪ ،‬كە لە الیەن سوڵتان حسین‬ ‫وەل���ی ‪ 1533‬ـ��ـ ‪.1574‬ز ن��وێ��ك��راوەت��ەوە‪.‬‬ ‫ئەم قوتابخانەی ‌ه لە ناوچەكەدا (بادینان)‬ ‫رۆڵێكی گرنگی ل��ە ب���واری رۆشنبیری‌و‬ ‫باڵوكردنەوەی زانستدا هەبووە‪ .‬چەندین‬ ‫زانای پایەبەرز تێدا خوێندویانەو وانەیان‬ ‫تێدا گوتۆتەوە‪ ،‬دوایەمینیان‪ ،‬كە وانەی تێدا‬ ‫گوتۆتەوە موفتی ئامێدی (محمد شوكری‬ ‫ئەفەندی) بووه‌‪.‬‬ ‫سەرەڕای چەند قوتابخانەیەكی‌تری ئایینی‬ ‫لە ناوچەی بادینان‪ .‬وه‌ک قوتابخانەی مایە‬ ‫(مایی)‪ ،‬قوتابخانەی بامەرنێ‪ ،‬كە هەر یەكە‬ ‫ل��ەم قوتابخانانە ل��ە س��ەردەم��ی خۆیاندا‬ ‫رۆلێكی باشیان گێڕاوە لەو دەڤەرانەدا بۆ‬ ‫خزمەتكردنی الیەنی زانستی‌و رۆشنبیری‬ ‫میللەتی كورد‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫سەبارەت بە میرنشینی بابان‌و میرەكانیان‬ ‫ل��ەو ب���وارەدا رۆڵیان ك��ەم ن��ەب��ووە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ب���ای���ەخ‌و گ��رن��گ��ی��ی��ان داوە ب��ە خ��وێ��ن��دن‌و‬ ‫خوێندەواریی‪ .‬ئەوەتا مێژوونووسێك ئاماژە‬ ‫بۆ ئەوە دەكات هەندێک لەو میرانە خۆیان‬ ‫لە وانەكاندا ئ��ام��ادەب��وون‪ ،‬ل��ەوەش زیاتر‬ ‫هەندێک لەو میرانە خۆیان مامۆستابوون‪،‬‬ ‫لە نموونەی عبدولره‌حمان پاشای بابان‬ ‫(بە شێوەیەكی پچڕپچڕ لە م��اوەی نیوان‬ ‫‪1789‬ــ‪1822‬ز‪ .‬حوكمی كردوە) بە جۆرێك‬ ‫ماوەیەكی دریژ لە تەمەنی خۆی تدریسی‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫هەر لەم ب��وارەدا جێگەی خۆیەتی ئاماژە‬ ‫ب��ده‌ی��ن ب��ه‌و بەڵگەنامەو قفیەی سڵێمان‬ ‫پ��اش��ای ب��اب��ان ‪1753‬ـ�����ـ‪ ،1762‬ك��ە ئاستی‬ ‫گرنگی پێدانی سڵێمان پاشا لە میرنیشنی‬ ‫باباندا نیشاندەدات ل ‌ه به‌رانبه‌ر قوتابی‌و‬ ‫مامۆستاو قوتابخانە‪ .‬بە جۆرێك هەموو‬ ‫ب���اخ‌و ب��اخ��ات‌و خاناتەكانی دەبەخشێتە‬ ‫قوتابخانەكان لە (قوتابخانەی قەالچواالن‌و‬ ‫دار زی��اف��ەو وەرگ���ێ���ڕان‌و ق��وت��اب��خ��ان��ەی‬ ‫گولعەنبەر (خورماڵ)و قوتابخانەی كۆیە‪،‬‬ ‫هەولێر‪ ،‬لەگەڵ ئەو دوو قوتابخانەیه‌ی‪ ،‬كە‬ ‫لە هەولێر دروستی كردبوو‪.‬‬ ‫بەم جۆرە گرنگیپێدانی میرەكان بۆ زانست‌و‬ ‫خویندن‪ ،‬ج��ەالدەت بەدرخان دەخاتەسەر‬ ‫كەڵكەڵەی ئ��ەوەی لەم بارەیه‌وە بێتەگۆو‬ ‫بڵێت‪ :‬ه��ەن��دێ��ك پێیان وای���ە ك��وردس��ت��ان‬ ‫وەك دەردەك��ەوێ��ت نیشتمانی کۆچەرو‬ ‫گەڕۆكەكانە‪ ،‬بەاڵم راستەقینە پێچەوانەی‬

‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬م��ێ��ژوو پێمان دەڵ��ێ��ت زۆرب���ەی‬ ‫پایتەختی میرنیشینە ك��وردی��ی��ەك��ان‪ ،‬كە‬ ‫بەشێكیان بەردەوامبوون تاكو ناوەڕاستی‬ ‫سەدەی نۆزدە‪ ،‬لە هەمان كاتدا پایتەختی‬ ‫فیكر بوون‪ .‬سەرەڕای ئەوەی مەڵبەندێكی‬ ‫ی‬ ‫ئابووری‌و سیاسی ب��وون‪ .‬دەستكراوەی ‌‬ ‫میرەكان ژمارەیەك مامۆستاو قووتابی بۆ‬ ‫راكێشاوە‪.‬‬ ‫پێویستە ئ��ەوەش بڵێین گرفت‌و لەمپەری‬ ‫گ��ەورەی ب��ەردەم باردۆخی رۆشنبیر‌ی‌و‬ ‫هۆکارێکی گرنگی ئەم بوارە‪ ،‬كە شوێنەواری‬ ‫بەجێهێشتوە‪ ،‬وەك سەرچاوەیەك ئاماژە‬ ‫ب��ۆ ئ��ەو ب��ارودۆخ��ە دەك���ات‪ ،‬ك��ە باڵی بە‬ ‫س��ەر كوردستاندا كێشاوە‪ ،‬ئەویش ئەو‬ ‫ج��ەن��گ��ە زۆرو ش����ااڵوە س��ەرب��ازی��ی��ان��ەی‬ ‫عوسمانییەكان بوو ‌ه بۆ سەر كوردستان‌و‬ ‫ملمالنێ ل��ەگ��ەڵ دەوڵ��ەت��ی س��ەف��ەوی‪ ،‬كە‬ ‫زیاتر لە چوار سەدە درێژەیان كێشاوه‌و‬ ‫كوردستانیان كردوو ‌ه بە گوڕەپانی شەڕ‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە بینای ئ��ەو قوتابخانانە‪،‬‬ ‫ن��ووس��ەرێ��ك پ��ێ��ی وای���ە زۆرب����ەی ه��ەرە‬ ‫زۆریان لە مزگەوتەكاندا بوون‪ .‬بە جۆرێك‬ ‫پیكهاتووە لە ژوورێكی گەورە لە مزگەوت‬ ‫تەرخان دەك��راو دەك��را ب ‌ه دوو بەشەوە‪،‬‬ ‫یەكێکیان ت��ەرخ��ان دەك���را ب��ۆ مامۆستا‪،‬‬ ‫ئەوه‌ی‌تریش بۆ قووتابیەكان‪ ،‬ژورێك‪ ،‬یان‬ ‫زیاتر تەرخان دەك��را بۆ ئاكنجی بوونی‬ ‫قووتابییە هەژارەكان‪ ،‬كە تێیدا دەیانخوێند‪.‬‬ ‫ئ��ەو قوتابخانانەی‪ ،‬كە بینای تایبەت بە‬ ‫خ��ۆی��ان ه��ەب��وو پیكهاتبوو ل��ە ژوورێ���ك‪،‬‬

‫‪17‬‬

‫یان دوو ژوور‪ ،‬ژووریك‪ ،‬یان زیاتریشی‬ ‫هەبوو بۆ نیشتەجێبوونی ئەو قووتابیانەی‬ ‫تێیدا دەیانخوێند‪ ،‬ئەمە وێ��ڕای شووێنی‬ ‫نوێژكردن‪.‬‬ ‫قووتابی لە كوردستاندا‪ ،‬بە پێی توانایی‌و‬ ‫ئ���ارەزوو لە م��اوەی خوێندنی زانستی‌و‬ ‫ئایینیدا ب��ە چەند قوناغێكدا تێدەپەڕی‪،‬‬ ‫وێ��ڕای ئ��ەوەی گشتگیركردنی خوێندن‌و‬ ‫قوناغەكانی بە سەر ت��ەواوی ناوچەكانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��دا س��ەخ��ت��ە‪ ،‬رەن���گ���ە ئ��ەم��ان��ە‬ ‫گرنگترین قوناغەكانی بێت‪:‬‬ ‫‪1‬ــ قۆناغی كتابی (قوتابی)‪:‬‬ ‫خویندن ل��ە ك��وردس��ت��ان��دا ل��ەم قۆناغەوە‬ ‫دەس���ت���ی پ���ێ���ک���ردووه‌‪ ،‬ب���ە ج���ۆرێ���ك ئ��ەم‬ ‫كەتاتیبانە (قوتابخانەی ئایینی) لە ناوچە‬ ‫ج��ی��اوازەك��ان��ی كوردستاندا ب�ڵاوب��وو ‌ه بە‬ ‫هەوڵی تاكەكەسی‌و هەندێك جار بە كۆمەڵ‪،‬‬ ‫خوێندن تیایاندا بە خۆڕایی بووه‌‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا باوكی قوتابییه‌کان هەر یەكە بە‬ ‫پێی توانست هاوكارییەكی مامۆستا (مەال)‬ ‫ی كردووه‌‪ .‬سەبارەت بە خوێندن تیایاندا‪،‬‬ ‫نوسین‪ ،‬ژماردن‪ ،‬قورئانی پیرۆز‪.‬‬ ‫‪2‬ــ قوناغی سوختە‪:‬‬ ‫ئ��ەم��ەش ق��ون��اغ��ی دووەم ب����وو ‌ه دوای‬ ‫ق��ون��اغ��ه‌ک��ه‌ی س�����ەرەوە دەه�����ات‪ .‬ه��ات��ن‌و‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن ب��ەم ق��ون��اغ��ە ب��ۆ هەموو‬ ‫قوتابییەك گونجاو بوو ‌ه بە پێی توانست‌و‬ ‫ش��ی��ان��ی ل��ە خ��وی��ن��دن��ەوەو ن��ووس��ی��ن‪ ،‬كە‬ ‫ئ���ارەزووی ب��ەردەوام��ی��دان��ی بە خوێندنی‬ ‫هەبێت‪ ،‬هەندێک جار لەم قۆناغەدا قوتابی‬

‫دوادەكەوتن‪ ،‬تەمەنیان دەگەیشتە دەساڵ‪،‬‬ ‫یان زیاتر‪ .‬ئەم قوتابخانە نە بەڕێوەبەرو‬ ‫نە مامۆستای هەمیشەیی هه‌بووه‌‪ ،‬نە كرێی‬ ‫خوێندن‌و بودجەشی هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ــ قوناغی فەقێیەتی (المتعلق)‪:‬‬ ‫ل��ەم ق��ۆن��اغ��ەدا م���اوەی خ��وێ��ن��دن دی��اری‬ ‫نەكرابوو‪ ،‬بەڵكو پەیوەستبوو بە ئارەزووی‬ ‫قوتابییه‌و ‌ه ل��ە خوێندنداو ك��ۆك��ردن��ەوەو‬ ‫ف���راوان���ك���ردن‌و پشكنین‪ ،‬زی���رەك���ی ل��ەم‬ ‫ق���ۆن���اغ���ەدا رۆڵ��ێ��ك��ی گ��رن��گ��ی ب��ی��ن��ی��و ‌ه لە‬ ‫پێشكەوتنی‌و ب��ەردەوام��ب��وون��ی قوتابی‌و‬ ‫هۆكاری سه‌ره‌کیی سەركەوتنیشی بووه‌‪.‬‬ ‫‪4‬ــ قوناغی موستەعید‪:‬‬ ‫ئەم قۆناغە بە لێكۆڵینەوەی چڕو گفتوگۆی‬ ‫زۆر جیا کراوه‌ته‌وه‌‪ .‬قوتابی دەستیکردوو ‌ه‬ ‫بە جێبەجێكردنی پراكتیكی‪ ،‬بە شێوەیەك‬ ‫راس��پ��ێ��ردراو ‌ه بۆ هەستان بە گوتنەوەی‬ ‫وان���ە ب��ە ق��وت��اب��ی��ی ق��ۆن��اغ��ی س��ەرەت��ای��ی‪،‬‬ ‫وات�� ‌ه كه‌تاتیب‪ ،‬ئ��ەوەش بۆ دەستخستنی‬ ‫ئەزموون لە وانە گوتنەوەدا‪ .‬لەم قۆناغەدا‬ ‫قوتابی خوێندنەكەی تەواوکردووه‌‪ ،‬بەوەش‬ ‫بیست ساڵی ت��ێ��پ��ه‌ڕان��دووه‌‌و ل��ە ج��واڵن‌و‬ ‫گ���ەڕان���داب���وو ‌ه الی م��ام��ۆس��ت��ای��ەك��ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫مامۆستایەكی‌تر لە ت��ەواوی كوردستاندا‪،‬‬ ‫یان دەرەوەی كوردستان‪ ،‬بۆ دەستخستنی‬ ‫زانست‪ .‬دواتر قوتابی لە ئاهەنگێكی تایبەتدا‬ ‫ب��ە ئ��ام��ادەب��وون��ی زان��ای��ان‌و كەسایەتییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان دەس��ت��ووری (االج���ازة)‬ ‫پێبەخشراوه‌‪.‬‬ ‫سەبارەت بەو بابەتانەی تەواوی قۆناغەكان‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫ک ‌ه ل ‌ه قوتابخانە ئایینییەكاندا دەخوێندران‪،‬‬ ‫ئه‌مانه‌بوون‪ :‬نووسین‪ ،‬خوێندنەوە‪ ،‬ژماردن‪،‬‬ ‫زانستە ئایینییەكان‪ ،‬سەرباری وانەگەلێك‬ ‫لەمەڕ زمانی عەرەبی‌و فارسی‪ ،‬قوتابییان‬ ‫فێری شیعری كوردی‌و ئەدەبیاتی كوردی‌و‬ ‫هۆنراوەی حەماسی دەكران‪ ،‬كە دەبوو ب ‌ه‬ ‫هۆی ورووژاندنی هەستی نیشتمانی‪.‬‬ ‫خـــوێندنی فەرمی (نوێ)‬ ‫ل����ە راس����ت����ی����دا‪ ،‬ئ�����ەو پ����ەرەس����ەن����دن‌و‬ ‫ب�ڵاوب��وون��ەوەی��ه‌ی خوێندنی ف��ەرم��ی‪ ،‬لە‬ ‫ت��ەواوی دەوڵ��ه‌ت��ی عوسمانیدا بە هێڵێكی‬ ‫یەكسان‌و ه��اوت��ەراز لە ت��ەواوی ناوچەو‬ ‫وی�لای��ەت��ەك��ان��ی ئیمپراتۆری عوسمانیدا‬ ‫وەك ی��ەك ن��ەب��ووه‌‪ .‬ئ��ەوەت��ا نووسەرێك‬ ‫دەڵ���ێ���ت‪ :‬زۆرب������ەی دەس���ت���ك���ەوت‌و شتە‬ ‫نوێیەكان سەرەتا لە پایتەختی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانیدا دەبینران‪ ،‬دواتر پەیتا پەیتا بە‬ ‫گوێرەی دووری‌و نزیكی‌و هەندێک جار‬ ‫كاریگەریی كەسایەتی دیاریش‪ ،‬دەگەیشتە‬ ‫ویالیەتەكان‌و ناوچەكانی‌تری دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی‪ .‬دیار ‌ه گرنگی ویالیەتەكەش لەم‬ ‫رووەوە كاریگەریی خۆی هەبووه‌‪.‬‬ ‫بەم جۆرە دەبینین پەرەسەندنی خوێندنی‬ ‫فەرمی لە ویالیەتەكانی دەوڵەتی عوسمانی‬ ‫لە دوای پایتەختی عوسمانی‌و هەر یەكە‬ ‫سەربوردی خۆی‌و كاتی تایبەت بە خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬كە ئیمە هەوڵدەدەین ئاماژەیەكی زۆر‬ ‫خێرا بۆ هەندێک لە ناوچەكانی كوردستان‬

‫بكەین‪.‬‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی ب��اش��وور‪ ،‬بەشێك ب��وو لە‬ ‫دەوڵ��ەت��ی عوسمانی‪ .‬بۆیە ئاسایی بوو‬ ‫لە دوای ك��ردن��ەوەی قوتابخانەی فەرمی‬ ‫ل��ە دەوڵ��ەت��ی عوسمانیدا كوردستانیش‬ ‫ئ��ەم ج��ۆرە خوێندنە بە خۆیەوە ببینێت‪،‬‬ ‫ئه‌گەرچی ماوەیەكی زۆریش دوابكەوێت‪.‬‬ ‫هەرچەندە لە سەرچاوەیەكدا هاتووە‪ ،‬كە‬ ‫دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی ‪ 1845‬دەستی‬ ‫بە كردنەوەی قوتابخانەی نوێ لە جۆری‬ ‫سەرەتایی‌و روش��دی ك��ردب��ووه‌وه‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئیبراهیم خەلیل سەرەتاكانی خوێندنی‬ ‫فەرمی لە دەوڵەتی عوسمانیدا دەگێڕێتەوە‬ ‫بۆ ماوەی نێوان سااڵنی ‪1793‬ــ‪ .1795‬ئەو‬ ‫كات ئەم ج��ۆرەی خوێندن لە كوردستان‬ ‫ب�ڵاوب��ووه‌وە‪ ،‬ك��ە ساڵی ‪ 1869‬سیستمی‬ ‫مەعاریف دەرچ��وو‪ ،‬چۆنیەتی كردنەوەی‬ ‫قوتابخانە نوێیەكانی‪ ،‬لە ویالیەتەكان دیاری‬ ‫ك��ردب��وو‪ .‬قوتابخانەی م��ن��دااڵن (صبیان)‬ ‫ت��ای��ب��ەت ب���وو ب��ە گ��ون��دەك��ان‪ ،‬روش��دی��ی��ە‬ ‫تایبەتە بەو ناوچانەی ژمارەی ماڵەكانیان‬ ‫دەگەیشتە پێنج سه‌د م��اڵ‪ .‬ئەعدادیە لەو‬ ‫ناوچانە دامه‌زراوه‌‪ ،‬كە ژمارەی ماڵەكانیان‬ ‫هه‌زار ماڵ بێت‪ .‬قوتابخانەی سوڵتانییەش‬ ‫ل��ە مەڵبەندی وی�لای��ەت��ەك��ان ک��راوه‌ت��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫هەرچەندە ئەم یاسایە وەك خۆی جێبەجێ‬ ‫نەكراو خەڵكی عێراق وەك لە ساڵنامەكاندا‬ ‫ه��ات��ووەو ب��ە دی���ار دەك��ەوێ��ت ب����ەردەوام‬ ‫گازندەیان لە پشتگوێ خستنی هەبووە‬ ‫لەم ب��وارەدا‪ ،‬ب��ەاڵم ژمارەیەك قوتابخانە‬

‫‪19‬‬

‫ل��ە وی�لای��ەت��ەك��ان��دا ك��راون��ەت��ەوە ل��ە م��اوە‬ ‫جیاوازەكاندا‪.‬‬ ‫خوێندنی فەرمیش لە دەوڵەتی عوسمانی‌و‬ ‫كوردستان داب��ەش دەب��وو ب ‌ه سه‌ر چەند‬ ‫قۆناغ‌و جۆرێكدا‪ ،‬سەبارەت بە قوناغەكانی‬ ‫خوێندنیش ل��ەو ك��ات��ەدا‪ ،‬ب��ە پێی رژێمی‬ ‫م��ەع��اری��ف��ی گشتی دەوڵ���ەت���ی عوسمانی‬ ‫دابەش دەبوو به‌ سه‌ر سێ قوناغ‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬قۆناغی خوێندنی سەرەتایی‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬روشدی (ناوەندی)‬ ‫سێیەم‪ :‬خوێندنی ئامادەیی‌و سوڵتانی‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬خوێندنی بااڵ‪.‬‬ ‫دەوڵەتی عوسمانی ژمارەیەكی لە قوتابخانە‬ ‫سەرەتاییەكانی كردبووەوە كە بەگوێرەی‬ ‫دانیشتوانی دەوڵەتی عوسمانی كەم بوو‪،‬‬ ‫بۆیە قوتابخانەكانی روشدیە‪ ،‬كە مەبەست‬ ‫لەناوەندی ئێستایە‪ ،‬دەرچ��ووی خوێندنی‬ ‫حوجرەی مزگەوتەكانی وەردەگرت‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت بە قوتابخانەی سەرەتایی لە‬ ‫ویالیەتی موسڵ‪ ،‬یەكەمین قوتابخانەی‬ ‫سەرەتای نوێ لە موسڵ بەپارەی حاجی‬ ‫ف��ه��م��ی ك����وڕی م��س��ت��ەف��ای ئ��ەل��ع��وم��ەری‬ ‫ك���راوەت���ەوە‪ .‬ه��ەروەه��ا ل��ە س��اڵ��ی ‪1871‬‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان��ەی س���ەرەت���ای ل���ە ك��ەرك��وك‬ ‫ك���راوەت���ەوە ل��ە پ��اڵ ق���ەالی ك��ەرك��وك بە‬ ‫هەوڵی خیرخوازی خەڵكی‪ ،‬به‌اڵم ئیدارەی‬ ‫مەعاریف ساڵی ‪ 1890‬لە ویالیەتەكە پێنج‬ ‫قوتابخانەی سەرەتای لە گوند‌و شارەكانی‬ ‫ویالیەتەكە ك��ردەوە‪ .‬ساڵی ‪1898‬چ��واردە‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان��ەی س��ەرەت��ای ل��ە ویالیەتەكە‬

‫كرایەوە‪ ،‬لەوانە پێنجیان لە موسڵ بوو‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪1883‬شەش قوتابخانە روشدیە لە‬ ‫موسڵ هەبوون‪ ،‬ک ‌ه بەم شێوە دابەش بووە‬ ‫ب�� ‌ه س��ه‌ر ش��ارەك��ان��ی‪ :‬موسلدا‪ ،‬سلیمانی‪،‬‬ ‫كەركوك‪ ،‬رەواندز‪ ،‬كفری‪ ،‬هەولێر‪ ،‬ژمارەی‬ ‫قوتابیەكانی لە نیوان ‪ 61‬قوتابی لە موسڵ‪،‬‬ ‫‪ 18‬قوتابی متەوەستە لە رەواندز‪ .‬لەساڵی‬ ‫‪ 1896‬ئەكەمین قوتابخانەی روشدیەی‬ ‫كچان لە موسڵ كراوەتەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە قوتابخانە روشدیە بەم جۆرە‬ ‫بوو لە كەركوك ‪1870‬ئەم قوتابخانەوەك‬ ‫پێشتریش باسمانكرد بە هەوڵی خێرخوازی‬ ‫خەڵكی دام��ەزرا‪ ،‬هەولێر لە ساڵی ‪،1875‬‬ ‫سلیمانی ‪ ،1875‬س��ەالح��ی��ە ‪ ،1880‬لە‬ ‫رەواندوز ‪. 1890‬‬ ‫س�����ەب�����ارەت ب����ە ج������ۆری ق��وت��اب��خ��ان��ە‬ ‫فەرمییەكانیش‪ ،‬ئەوە بە شێوەیەكی گشتی‬ ‫دابەش دەبوون بە سەر خوێندنی سەربازی‌و‬ ‫مەدەنی‪ .‬هەرچەندن قوتابخانە روشدیەی‬ ‫سەربازی لە ش��اری سلێمانیدا لە رووی‬ ‫گرنگیەوە لە قوتابخانەكانی‌تر دیارترە‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرچاوەكان زانیاری پچڕپچڕمان‬ ‫سەبارەت بە كاتی كردنەوەیان‌و ژمارەیان‬ ‫بە دەستەوە دەدەن‪.‬‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان��ەی روش�����دی س��ەرب��ازی��ی��ەوە‬ ‫نووسه‌رێک دەڵێت‪ :‬ئەم مەكتەبە تەنها لە‬ ‫ئەستەمبوڵ‌و بەغدا‌و سیلمانی هەبوو‪ ،‬نە لە‬ ‫كەركوك‌و نە هەولێر‌و نە موسڵ نەبوو‪..‬‬ ‫روش��دی��ی��ەی ع��ەس��ك��ەری س��ێ پ��ۆل ب��وو‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە خویندن ل��ەم قوتابخانەیە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫سێ س��اڵ ب��وو‪ ،‬دوات��ر ل ‌ه س��ه‌ر حیسابی‬ ‫میری ئ��ەن��ێ��ردران بۆ بەغدا لەویش سێ‬ ‫س��اڵ ئەیانخوێند‪ ،‬پاشان ئەیانناردن بۆ‬ ‫ئەستەمبوڵ لەویش سێ ساڵ ئەیانخوێند‪،‬‬ ‫كە ت��ەواوی��ان دەك��رد‪ ،‬ئ��ەو كەسە زی��رەك‬ ‫بوایە دەرەجەی بەرزی بهێنایە‪ ،‬ئەیانخستە‬ ‫ئەركانەوە‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە س��ەرژم��ێ��ری‌و ژم��ارەی��ەك��ی‬ ‫ف��ەرم��ی ق��وت��اب��خ��ان��ەك��ان‌و ق��وت��اب��ی��ەك��ان‌و‬ ‫ب�����اردۆخ�����ی خ���وێ���ن���دن ل����ە س����ەردەم����ی‬ ‫ع��وس��م��ان��ی��دا ل��ەب��ەردەس��ت��دا ن��ی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫سەرچاوەیەك ئاماژە بۆ ئەوە دەكات‪ ،‬كە‬ ‫ژمارەی قوتابخانەكان لە سالی ‪ 1905‬دا‬ ‫قوتابخانەكانی لیوای كەركوك‌و سلیمانی‌و‬ ‫ن��ۆ ق��ەزاك��ەی ب��ەم چەشنە ب���ووە‪ :‬ش��ازدە‬ ‫قوتابخانەی سەرەتایی‪ ،‬نۆ قوتابخانەی‬ ‫روشدی‪ ،‬یەك قوتابخانەی عەسكەری لە‬ ‫سلێمانی‪.‬‬ ‫س����ەب����ارەت ب���ە پ���رۆگ���رام���ی خ��وێ��ن��دن��گ��ە‬ ‫ف��ەرم��ی��ەك��ان‪ ،‬س���ەب���ارەت ب��ە پ��رۆگ��رام��ی‬ ‫قوتابخانە سەرەتاییەكان‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی بریتی بوو لە‪ ،‬پیتەكانی ئەبجەدی‪،‬‬ ‫قورئانی پیرۆز‪ ،‬تەجوید‪ ،‬رەوشت‪ ،‬زانستی‬ ‫ح��اڵ‪ ،‬فیربوونی نووسین‪ ،‬كورتە ژمێرە‪،‬‬ ‫ك��ورت��ەی م��ێ��ژووی عوسمانی‪ ،‬ك��ورت��ەی‬ ‫جوگرافیا‪ ،‬زانیارییە بەسوودەكان‪.‬‬ ‫سەبارەت بە قوتابخانەی روشدی سەربازی‬ ‫ئەم بابەتانە دەخوینران‪ ،‬بیروباوەڕی ئاینی‪،‬‬ ‫ریساكانی زم��ان��ی ت��ورك��ی‪ ،‬نووسینەوە‪،‬‬ ‫ج��وان ن��ووس��ی‪ ،‬زم��ان��ی ع��ەرەب��ی‪ ،‬زمانی‬

‫فارسی‪ ،‬چیرۆكی هەڵبژیردراو‪ ،‬جوگرافیا‪،‬‬ ‫نیگاركیشان‪ ،‬ئەندازە‪ ،‬لۆژیك‪ ،‬ماتماتیك‪،‬‬ ‫ژمێرە وبنەماكانی دەفتەرگرتن‪ ،‬زمانی‬ ‫فرەنسی‪ ،‬زمانی ئینگلیزی‪ ،‬وەرزشی لەش‌و‬ ‫الر‪ .‬س��ەب��ارەت ب��ە پ��رۆگ��رام��ی خویندنی‬ ‫روشدیەی موڵكی‪ ،‬تاڕادەیەك هاوشیوەی‬ ‫هەندێ جیاوازی بچووكیش هەبوو‪ ،‬زانستە‬ ‫ئایینییەكان‪ ،‬زانستە رەوشتییەكان‪ ،‬زمانی‬ ‫توركی‪ ،‬زمانی عەرەبی‪ ،‬زمانی فارسی‪،‬‬ ‫ریزمانی ت��ورك��ی‪ ،‬ماتماتیك‪ ،‬جوگرافیا‪،‬‬ ‫ج���وان ن��ووس��ی‪ ،‬ل��ۆژی��ك‪ ،‬ت��ەن��دروس��ت��ی‌و‬ ‫پاراستن‪ ،‬وەرزشی لەش‌و الر‪ ،‬نیگار‪.‬‬ ‫قوتابخانە خێڵەكی یەكان (عەشیرەت‬ ‫مەكتەبلەری)‬ ‫جۆرێكی‌تر ل��ە قوتابخانە بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی ل��ەدەوڵ��ەت��ی عوسمان‌و بەتایبەت‬ ‫كوردستان دەرك��ەوت‪ ،‬ک ‌ه لە مێژوودا بە‬ ‫ن��اوی (عەشیرەت مكتبلری) ن��اس��را‪ .‬ئەم‬ ‫ه��ەن��گ��اوەش ئ��ەوك��ات بەئەنجام گەیشت‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە هەشتاكانی س���ەدەی ن��وزدەه��ەم‬ ‫(ش���ازدە) س���ەرۆك ك���وردی ب��ەن��اوی چل‬ ‫هەزار هاونیشتیمانی كوردی لە ویالیەتی‬ ‫وان‌و دەوروبەری‪ ،‬یادداشتێكی گەورەیان‬ ‫(مضبطة) نارد بۆ مەندوبی سوڵتان‪ ،‬كە ب ‌ه‬ ‫سه‌ردان بۆ وان هاتبوو‪ ،‬بۆ بەدواداچوونی‬ ‫جێبەجێكردنی چاكسازییە كاریگێڕیەكان‪،‬‬ ‫یاداشتەكە داوای كردنەوەی قوتابخانەی‬ ‫لە كوردستان لەخۆگرتبوو‪ ،‬ئەو سەرۆكانە‬

‫‪21‬‬

‫بەناوی تەواوی ئەو هاواڵتیانەی ئیمزایان‬ ‫كردبوو بەڵینی گرتنە ئەستۆی تێچووی‬ ‫ئەو قوتابخانانەیان دابوو‪.‬‬ ‫عوسمانیەكان لەبەر چەند هۆكارێ ئەم‬ ‫داوای��ەی��ان قبوڵكرد رەن��گ��ە دیارترینیان‬ ‫ئەمانە بن‪ ،‬حكومەتی عوسمانی هەستی بە‬ ‫داواكارییەكانی كورد كرد‪ ،‬لەالیەكی‌ترەوە‬ ‫ه��ەردەب��وو گرنگی بە الیەنی خوێندن لە‬ ‫كوردستان ب��دات بە ه��ۆی پەرەسەندنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابووری‌و سیاسی دەوڵەتی‬ ‫عەسمانییەوە‪ .‬لە هەمان كاتدا دەیویست‬ ‫دەس���ەاڵت���ی ب�� ‌ه س���ه‌ر خ��وی��ن��دن��دا هەبێت‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی بتوانێت ب��ە پێی سیاسەتی‬ ‫خ��ۆی ب��ەڕی��وە ب��ب��ات‪ .‬ئ��ەوەب��وو سوڵتان‬ ‫عەبدولحەمید دووەم (‪1876‬ـ���ـ‪1909‬ز) لە‬ ‫‪ 1890 / 9 /21‬فەرمانی بۆ دروستكردنی‬ ‫ئەو جۆرە خوێندنگایە دەركرد‌و بەپێی ئەو‬ ‫فەرمانە داوای ل ‌ه س��ه‌رۆك خیڵە كورد‌و‬ ‫ع��ەرەب��ەك��ان ك��رد مندالەكانی خ��ۆی��ان بۆ‬ ‫ئ��ەو خوێندنگایانە هەڵبژێرن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئەم‬ ‫خویندنگایانە لە ساڵی ‪ 1892‬دەستی پێكرد‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ 1895‬قوتابخانەی عەشایەری‬ ‫ل��ە ئەستەمبول‌و ب��ەغ��داد ك��رای��ەوە‪ ،‬هەر‬ ‫ل��ەم ج���ۆرەش ل��ە ن��اوچ��ەك��ان��ی نانتوس‌و‬ ‫ت��وب��رخ��ك��اك‪ ،‬وان‪ ،‬م�����ورداك ل��ە ن��اوچ��ە‬ ‫سنوورییەكانی‌تر كرانەوە‪.‬‬ ‫خوێندن لەم قوتابخانانە كورتكرابووەوە لە‬ ‫خویندنی الیەنی ئایینی‌و سەربازی‪ ،‬تایبەت‬ ‫ب��وو ب��ە منداڵی س���ەرۆك‌و شیخی خێڵە‬ ‫كوردیەكان‪ ،‬نیاز واب��وو ئەم قوتابخانانە‬

‫نەوەیەك نوێی دڵسۆز بۆ فەرمانڕەوایەتی‬ ‫ع��وس��م��ان��ی دروس������ت ب���ك���ات‪ ،‬م����اوەی‬ ‫خویندن لەم قوتابخانانە‪ .‬ئەم قوتابخانانە‬ ‫زۆر دەوام��ی��ان ن��ەك��رد‌و پ��اش ماوەیەكی‬ ‫ك���ەم داخ�����ران ه��ەت��اوەك��و ق��وت��اب��خ��ان��ەی‬ ‫ئەستەمبوڵیش لە ساڵی ‪ 1906‬داخرا‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ەو قوتابخانەی ك��ورد خۆی‬ ‫دای���م���ەزران���دووە‪ ،‬ئ��ەو ق��وت��اب��خ��ان��ەی��ە‪ ،‬كە‬ ‫لە ش��اری (خ��وی) لە الی��ەن عبدولره‌زاق‬ ‫ب���ه‌درخ���ان‌و‪ ،‬سمكۆی شكاکی س��ەرۆك‬ ‫خێڵی شكاك دایانمەزراند‪ .‬ئەم قوتابخانە‌یه‬ ‫لە تشرینی یەكەمی ‪ 1913‬دروستكرا‪29 .‬‬ ‫قوتابی وەرگرت‪ .‬تەمەنیان لەنێوان هەشت‬ ‫بۆ دە ساڵدا بوو‪ .‬ئەو بابەتانەی دەیانخویند‪،‬‬ ‫(مێژوو‪ ،‬بیركاری سەرەتایی‪ ،‬جوگرافیا) ئەم‬ ‫شیوازە ل ‌ه سه‌ر شیوەی روسی بوو‪ ،‬ئەم‬ ‫قوتابخانە خویندنی پیشەیی سەر رێخست‌و‬ ‫چ��ەن��دی��ن وه‌رك���ش���ۆپ���ی ب���ۆ دارت���اش���ی‌و‬ ‫درومان‌و ئاسنگەری كردەوە‪ ،‬بەالم دوای‬ ‫ماوەیەكی كەم بەهۆی بەرپابوونی شەڕی‬ ‫یەكەم‌و دروستبوونی ناكۆكی لە نێوان‬ ‫دام��ەزرێ��ن��ەرەك��ەی عبدالرزاق بەدرخان‌و‬ ‫سمكۆی شكاك داخرا‪.‬‬ ‫تەوەری دووەم‬ ‫كۆمەڵە‌و رێكخراوە كوردییەكان‬ ‫دوای شكستی ت���ەواوی بزووتنەوەكانی‬ ‫ك�����ورد‪ ،‬الوان‌و رۆش��ن��ب��ی��ران��ی ك���ورد‌و‬ ‫م��ی��رەك��ان‌و خ���اوەن م��وڵ��ك��ەك��ان‌و هەموو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫نەتەوەییە دڵسۆزەكانی كورد روویانكردە‬ ‫ك��ارك��ردن ل��ە گ��ۆڕەپ��ان��ی س��ی��اس��ی��دا‪ .‬بەو‬ ‫ش��ی��وە ب���زووت���ن���ەوەی رزگ����اری خ���وازی‬ ‫كورد لە توركیا چووە قۆناغێكی تازەوە‪،‬‬ ‫ئەوەش دوای كاریگەربوون بە جوالنەوەی‬ ‫ن��ی��ش��ت��ی��م��ان��ی ن���ەت���ەوەك���ان���ی ئ��ەرم��ەن��ی‌و‬ ‫بولگاری‌و عەرەبی‌و نەتەوە چەوساوەكان‬ ‫له‌ سه‌ردەستی عوسمانی‪.‬‬ ‫ب��ەوج��ۆرە قۆناغی دەرك��ەوت��ن��ی كۆمەڵەو‬ ‫رێكخراوە جەماوەرییەكان‌و رۆژن��ام��ەی‬ ‫ك��وردی دەرك��ەوت‪ .‬قۆناغی باڵوبونەوەی‬ ‫هۆشیاری سیاسی‌و ن��ەت��ەوەی��ی‪ ،‬قۆناغی‬ ‫پەیوەندیگرتن‌و نامەبەری نیوان نەتەوە‬ ‫پ���ەروەرەك���ان���ی ك����ورد ب���ۆ رێكخستنی‬ ‫ری���زەك���ان���ی���ان‪ ،‬ب���ە ج���ۆری���ك ك����ورد ئ��ەو‬ ‫توزەكرانەوەی لە دوای ‪ 1908‬قۆستەوە‬ ‫كە لە بواری سیاسیدا هاتبووە كایەوە لە‬ ‫ئاكامی كودەتای دەستوری‪ ،‬كە كۆمەڵەی‬ ‫ئیتیحادو ت���ەرەق���ی* س��اڵ��ی ‪ 1908‬پێی‬ ‫هەستابوون‪.‬‬ ‫بەم جۆرە ژمارەیەك كۆمەڵەو رێكخراوی‬ ‫كوردی دامەزران‪ ،‬كە هەرەیەكەیان بە پی‬ ‫توانا‌و سنور‌و رادەی چاالكێتی‪ ،‬لە بورای‬ ‫سیاسی‌و رۆشنبیری ك��ورددا هەنگاویان‬ ‫هاویشتوە‪ ،‬كە رەنگە ئەمانەی خ��وارەوە‬ ‫گرنگترینیان بن‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬كۆمەڵەی عەزمی قەوی (‪1900‬ز)‪:‬‬ ‫ئ��ەم��ە ب��ەی��ەك��ەم��ی��ن ك���ۆم���ەڵ���ەی ك����وردی‬ ‫دادەن����رێ����ت‪ ،‬ك��ە ل�� ‌ه س���ه‌رەت���ای س���ەدەی‬ ‫بیستەمدا س��ەری��ه��ەڵ��داوە‪ ،‬ب��ه‌اڵم زان��ی��اری‬

‫كەم ــ ئەگەر نەڵیین دەگمەن ــ ل ‌ه سه‌ر ئەم‬ ‫كۆمەڵە لەبەر دەستدا یە‪ .‬نازانین جۆری‬ ‫چ��االك��ی‌و ك��اروب��ەرن��ام��ەی��ان چ��ۆن ب��ووە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوە دەزانرێت‪ ،‬كە بەدەستپێشخەری‬ ‫فیكری ئەفەندی دیاربەكری دامەزراوە‪ .‬لە‬ ‫ئەندامە چاالكەكانی ئەم كۆمەڵەیە‪ :‬ئەحمەد‬ ‫رام����زی ك����وردی زادە‪ ،‬ئ��ەح��م��ەد خاسی‬ ‫زادە‪ ،‬كە ئەمەی دواییان لە ساڵی ‪1899‬‬ ‫مەولودانامەیەكی بە زمانی كوردی زازای‬ ‫نوسیوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬كۆمەڵەی تەعالی‌و تەرەقی كوردی‪:‬‬ ‫( كورد تەعالی وتەرەقی جەمعیەتی )‬ ‫ئەم كۆمەڵە دوای شۆڕشی دەستوری‌و لە‬ ‫‪19‬ی ئەیلولی ‪ 1908‬بە شێوەیەكی فەرمی‬ ‫دامەزرا‪ .‬هەر لەو رۆژەدا داواكاری خۆی‬ ‫بۆ دامەزراندنی پێشكەشی حكومەت كرد‪.‬‬ ‫لە ‪25‬ی ئەیلول بە فەرمی بارەگای خۆی‬ ‫لە ئەستەمبوڵ كردەوە‪ .‬دامەزرێنەرانی ئەم‬ ‫كۆمەڵە بریتی بوون لە‪ :‬سەید عەبدولقادر‬ ‫ك��وری شیخ ع��وب��ی��دواڵی ن��ەه��ری‪ ،‬ئەمین‬ ‫عالی ب��ەدرخ��ان‪ ،‬جەنەراڵ شەریف پاشا‪،‬‬ ‫داماد مشیر ئەحمەد (ذو الكفل) پاشا‪ ،‬خەلیل‬ ‫خەیالی م���ودان‪ ،‬میركابتی زادە ئەحمەد‬ ‫جەمیل پاشا دیار بەكری‪ ،‬ئەحمەدی رامزی‬ ‫ك��وردی زادە‪ ،‬د‪ .‬شكری محمد سەگبان‪،‬‬ ‫نەعیم بابان‪ ،‬سەعید نورسی‪ ،‬حاجی توفیق‬ ‫(پیرەمێرد) مەدحەت ب��ەدرخ��ان‪ ،‬سەیفواڵ‬ ‫بەگ مەبعوسی ئەرزەروم‪ ،‬كامل بەدرخان‬ ‫ع��ەب��دول��رەح��م��ان ب����ەگ‪ ،‬گ��ەن��ج��ی محمد‬ ‫ئەفەندی‪ ،‬میر سەیفەدین زادە‪ ،‬حوسەین‬

‫‪23‬‬

‫ع��ەون��ی ب��ەگ‪ ،‬میر ئ��االی مەحمود ب��ەگ‪،‬‬ ‫محەمەد فایق ئەفەندی‪ ،‬چەند كەسێكی‌تر لە‬ ‫گەڕەكی (گدیك پاشا) دامەزراوە‪.‬‬ ‫لە رۆژی ك��ردن��ەوەی كۆمەڵەكەدا زیاتر‬ ‫لە پێنج سەد ئەندام‌و میوان بەشدارییان‬ ‫كردوە‪ ،‬كە لە هوڵی خوێندنی ڤێرزنیچیلەر‬ ‫‪ verznechiler‬ب���ەڕێ���وە چ����ووە تێدا‬ ‫ئامانجەكانی كۆمەڵەكە بۆ خەڵكی خراوەتە‬ ‫روو‪ .‬س��ەرۆك��ی كۆمەڵەكە عەبدولقادر‬ ‫نەهری‌و سەرۆكی دووەم مشیر ئەحمەد‬ ‫(ذو الكفل) بووە‪.‬‬ ‫س����ەب����ارەت ب���ە ئ��ام��ان��ج��ی ك��ۆم��ەڵ��ەك��ە‬ ‫پ���ەرەپ���ێ���دان‌و پێشخستنی ك��وردس��ت��ان��ە‬ ‫‪.‬پێڕەوی ناوخۆی كۆمەڵەكە ئەركەكانی‬ ‫دەستەی راوێ��ژك��اری لە م��ادەی چ��وارەم‬ ‫دی��اری ك���ردوە‪ ،‬كە خ��ۆی لە بەجێهینانی‬ ‫ئامانجەكانی كۆمەڵە لە پەرەپێدان ماددی‌و‬ ‫م��ەع��ن��ەوی ك���وردس���ت���ان‪ ،‬ب��ای��ەخ��دان بە‬ ‫پەروەردەی ئیسالمی بۆ نەتەوەی كوردی‬ ‫لە الیەنی روحی‌و فیكریەوە‪ ،‬به‌اڵم دەستەی‬ ‫كارگیری كۆمەڵەی ناوبراو پیكهاتبوو لە‬ ‫(‪6‬ـ��ـ ‪ )13‬ئەندام‪ .‬هەر لە ب��ارەی ئامانجی‬ ‫كۆمەڵەكەوە عەبدولعەزیز یامولكی دەڵی‪:‬‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەك��ە هیچ ئامانجێكی تاكەكەسی‬ ‫ن��ی��ە‪ ،‬ب��ە ه��ەم��وو س��ەرۆك��ەك��وردەك��ان��م��ان‬ ‫راگەیاندبوو‪ ،‬كە ئامانجی كۆمەڵەكە بریتیە‬ ‫لە بەرجەستەكردنی ئامانجەكانی نەتەوەی‬ ‫ك���وردی ل��ە رووی كۆمەالیەتی‪ ،‬ئاینیی‪،‬‬ ‫م��ی��ژووی‪ ،‬ب��ۆ ئ���ەوەی ئ��ی��دی كوردستان‬ ‫ل��ە الی���ەن هیچ ن��ەت��ەوەی��ەك��ی‌ت��رەوە‪ ،‬یان‬

‫دەوڵەتێكی‌ترەوە داگیر نەكرێت‪.‬‬ ‫ئەم كۆمەڵە پێڕەویكی ناوخۆ‌و گۆڤارێكی‬ ‫ب��ەن��اوی (ك��رد ت��ع��اون ‌ترقی غزتەسی*)‬ ‫وەك زمانحاڵی كۆمەڵەكە دامەزراند‪ .‬ئەم‬ ‫كۆمەڵەتوانی چەندین لق لەشارەگەورە‌و‬ ‫زۆر گ��رن��گ��ەك��ان ب��ك��ات��ەوە ل��ەن��م��وون��ەی‪:‬‬ ‫دیاربەكر‪ ،‬بەدلیس‪ ،‬موش‪ ،‬موسڵ‪ ،‬بەغدا‪،‬‬ ‫سلیمانی‪ ،‬ئەرزەڕۆم‪ ،‬خنس‪ .‬كەبەپێی مادەی‬ ‫‪17‬ی پیرەوی ناوخۆ كۆمەڵەی ناوبراو لەو‬ ‫ویالیەت‌و سەنجەق‌و قەزایانەی كوردی‬ ‫لێیە لق دەكاتەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە رۆڵی رۆشنبیری ئەم كۆمەڵە‬ ‫زی��ات��ر ل��ی م�����ادەی(‪ )32‬پ��ێ��ڕەوی ناوخۆ‬ ‫بەدیاردەكەویت كە دەلێت‪ :‬ئەم كۆمەڵە‬ ‫ل�� ‌ه س���ه‌ر ب��ن��ەم��ای ی��ەك��ێ��ت��ی‌و ی��ەك��ڕی��زی‌و‬ ‫گەشەكردنی ك��ورد دام����ەزراوە‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بناغەی بایەخدان بە عادات‌و خورەوشتی‬ ‫ن����ەت����ەوەی‌و پ���������ەروەردەی ئ��ی��س�لام��ی‌و‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی��ەت��ی‪ ،‬رێ��زگ��رت��ن��ی ن���ەت���ەوەی‬ ‫نیوان ك��وردان‌و دری��ژەدان بە یەكڕیزی‌و‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ی‪ ،‬ه��ەم��وو ئ��ەن��دام��ان��ی ئەم‬ ‫كۆمەڵە پیوەی پەیوەست بن‪.‬‬ ‫لە ژمارەیەكی زمانحالی كۆمەڵەكە مەال‬ ‫سەعید بە كرمانجی وتارێكی بالوكردۆتەوە‬ ‫ك��ە ب����اوەری وای���ە ك���ورد س��ێ دوژم��ن��ی‬ ‫هەیە ئەیانەوی ل��ەن��اوی ب��ەرن‪ :‬ه��ەژاری‬ ‫بەڵگەكەشی ئەوەیە چ��وار ه��ەزار حەماڵ‬ ‫ك��ورد لەئەستەمبول دان نەخویندەواری‬ ‫نەزانین بە دەلیلی ئ��ەوەی لەهەزار كەس‬ ‫تەنها یەكێک دەتوانێت رۆژنامە بخوێنێتەوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫ل��ە كۆتایشدا ب��ەم ج��ۆرە ئامۆژگاریمان‬ ‫دەك��ات خوێندن‪ ،‬خوێندن‌و دەستی یەك‬ ‫گرتن‪ ،‬دەستی یەكگرتن‪ ،‬دەستی یەكگرتن‪.‬‬ ‫ج��گ��ە ل����ەوەی ئیتیحاد ت��ەرەق��ی ج��ڵ��ەوی‬ ‫ف���ەرم���ان���ڕەوای دەس���ەاڵت���ی عوسمانیان‬ ‫گ��رت��ەدەس��ت‪ ،‬ئیدارەیەكی ستەمكاریان‌و‬ ‫دیكتاتۆریەتێكی توندیان دامەزراند لە ژێر‬ ‫پەردەی دەستور‌و دیموكراتیەت‪ ،‬لەوەش‬ ‫زیاتر ئەو دوو كۆمەڵە (تەعاون تەرەقی‬ ‫كوردی‌و جمعیەی نشر معارف الكردیة)‪،‬‬ ‫یان داخست ‪.‬‬ ‫س��ی��چ��ی��ەم‪ :‬ك��ۆم��ەڵ��ەی ب�ڵ�اوك���ردن���ەوەی‬ ‫مەعاریفی كوردی ‪1908‬ز‪:‬‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەی��ەك��ی ئ��ەدەب��ی پ��ەروەردەی��ی��ە لە‬ ‫دوای ك��ودەت��ای عوسمانی ساڵی ‪1908‬‬ ‫دامەزرا‪ .‬سەر بە كۆمەڵەی تەعاون تەرەقی‬ ‫ك��ورد ب��وو‪ ،‬خەلیل خەیالی لە دیارترین‬ ‫دام��ەزرێ��ن��ەران��ی كۆمەڵەكەیە‪ ،‬ئەندامانی‬ ‫ئەم كۆمەڵەیە كاریان بۆ بالوكردنەوەی‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری ك����وردی دەك�����رد‌و ت��وان��ی��ان‬ ‫خویندنگەیەكی ك���وردی ب��ۆ فێركردنی‬ ‫مندااڵنی كورد لە پایتەخت بكەنەوە ناویان‬ ‫نا (خوێندنگەی دەستوری)‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ئامانجی ئەم كۆمەڵەیە‪ ،‬بە‬ ‫روون���ی ل��ە م����اددەی ی��ەك��ەم��ی پ��ەی��ڕەوی‬ ‫نێوخۆی كۆمەڵەكەدا بەدیار دەكەوێت‪ ،‬كە‬ ‫دەڵێت‪( :‬كۆمەڵەكە دام��ەزراوە بە ئامانجی‬ ‫بالوكردنەوە‌و لێكۆڵینەوە لە زمان‌و مێژوو‌و‬ ‫ج��وگ��راف��ی��ا‌و الی��ەن��ەك��ان��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫ئابووری كورد‪ .‬ناوی ئەم كۆمەڵە (كومەڵەی‬

‫ب�لاوك��ردن��ەوەی م��ەع��اری��ف‌و مەتبوعاتی‬ ‫ك��وردی)‪ ،‬مەڵبەندەكەی لە ئەستەمبوڵە)‪،‬‬ ‫هەروەها لە م��اددەی دووەم��دا دەڵێت‪( :‬لە‬ ‫پێناو بەدیهێنانی ئەم ئامانجانە كۆمەڵەكە‬ ‫دامەزراوەگەلێك دادەمەزرێنێت كە لەگەڵ‬ ‫ئ��ەو ئامانجانەدا بگونجێت)‪ .‬سەرنجام‬ ‫دوای روودانی ‪13‬ی نیسانی ‪ 1909‬هەموو‬ ‫كۆمەڵە ناتوركەكان لە نێوشیان ئەم كۆمەڵە‬ ‫داخرا‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬كۆمەڵەی هیڤی * (‪ 1912‬ز)‪:‬‬ ‫دوا بە دوای داخستنی كۆمەڵەی تەعالی‌و‬ ‫تەرەقی‌و كۆمەڵەی باڵوكردنەوە مەعاریفی‬ ‫كوردی‪ ،‬كۆمەڵەی تەعالی‌و تەرەقی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫چاالكیەكانی ب��ەردەوام��ب��وو بە نهێنی بۆ‬ ‫رێكخستنی الوانی كورد‌و باڵوكردنەوەی‬ ‫هۆشیاری فیكری‌و سیاسی لە ریزەكانیان‪.‬‬ ‫الوەك��ان��ی ك��ورد هەوڵیاندا ئ��ەو بۆشاییە‬ ‫سیاسیە پ��ڕب��ك��ەن��ەوە‪ ،‬ك��ە ب��ەه��ۆی رێ‌و‬ ‫شوینەكانی داخستنی ئ��ەو دووك��ۆم��ەڵ��ە‬ ‫دروستیان كردبوو‪ .‬لەبەر ئەوە كۆمەڵەی‬ ‫هیڤیان دامەزراند‪.‬‬ ‫ئ����ەم ك���ۆم���ەڵ���ە‪ ،‬ك��ۆم��ەڵ��ەی��ەك��ی س��ی��اس��ی‬ ‫رۆشنبیری بوو كە لە كۆمەڵی خوێندكاری‬ ‫ك����ورد ل���ە پ��ەی��م��ان��گ��ای (خ���ەل���ق ئ��ال��ی)ی‬ ‫كشتوكاڵی لەساڵی ‪1912‬دا لە ئیستامبوڵ‬ ‫دایانمەزراند‪ .‬دامەزرینەرەكان بریتی بوون‬ ‫لە‪ :‬قەدری جەمیل‪ ،‬عومەر جەمیل‪ ،‬فۆئاد‬ ‫تەمۆ‪ ،‬جەراح زادە زەكی‪ .‬خەلیل خەیالی‪.‬‬ ‫ژمێریاری پەیمانگەكە‪ ،‬رۆلێكی گ��ەورەی‬ ‫ل��ە پ��ەرەپ��ی��دان��ی گیانی ن��ەت��ەوەی��ی ل��ەالی‬

‫‪25‬‬

‫خوێندكارە كوردەكانی ئ��ەو خویندنگەدا‬ ‫ه��ەب��وو‪ .‬ئ���ەو چ���وار ك��ەس��ە‪ ،‬ك��ە ن��اوم��ان‬ ‫ب���رد پ��ەی��ڕەو پ��رۆگ��رام��ی ك��ۆم��ەڵ��ەك��ەی��ان‬ ‫نووسی‌و رەزامەندی رەسمیشیان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫دامەزراندنی بەدەستهێنا لە ساڵی ‪1912‬‬ ‫كۆمەڵەكەیان راگەیاند‪.‬‬ ‫لەبارەی ئەم كۆمەڵەوە نووسه‌رێک دەڵێت‪:‬‬ ‫(چاالكترین كۆمەڵەی كوردییە لە ماوەی‬ ‫ئەو قوناغەدا ــ قوناغی پێش جەنگی یەكەم‬ ‫جیهانی ــ توانیویەتی لق لە هەندێک شاری‬ ‫ئ��ەوروپ��ا بكاتەوە)‪ .‬زمانحاڵی كۆمەڵەكە‬ ‫گۆڤاری (رۆژی كورد) بوو‪ ،‬كە بە هەردوو‬ ‫زمانی كوردی‌و توركی دەردەچوو‪ ،‬دواتر‬ ‫بوو بە (ژین)‪.‬‬ ‫ئەم كۆمەڵە توانیویەتی رۆڵێكی بەرچاوی لە‬ ‫بواری بەرەوپێشچوونی هزری نەتەوەیی‬ ‫ك��وردا توانیوەیە چەند قۆناغێكی باشی‬ ‫ببڕێت‪ ،‬بە تایبەت لە بواری رۆشنبیریدا لە‬ ‫ریگەی ئۆرگانە فەرمیەكەیان (رۆژی كورد)‬ ‫لە دوای ئەویش هەتاوی كورد بەتایبەت‬ ‫بابەتی زۆر باشیان بالو كردۆتەوە‪.‬‬ ‫كۆمەڵەی هێڤی تا سەرەتای دەستپێكردنی‬ ‫جەنگی یەكەمی جیهانی بەردەوام بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ دەسپیكردنی شەڕدا چاالكییەكانی‬ ‫وەستان‪ ،‬چونكە ئەندامەكانیان پەیوەندییان‬ ‫بە بەرەكانی جەنگەوەكرد‪ ،‬ب��ه‌اڵم دوای‬ ‫تەواوبوونی جەنگ جیهانی یەكەم كۆمەڵە‬ ‫دووبارە دەستی بە چاالكییەكانی كردەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم كەمالیستەتوركەكان چاالكییەكانیان‬ ‫راگرت ‪.‬‬

‫پێنجەم‪ :‬كۆمەڵەی جیهاندانی‪:‬‬ ‫ب��ە ج��ۆرێ��ک دەستپێكردنی ج��واڵن��ەوەی‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری ع���ەب���دول���رەزاق ب��ەدرخ��ان‌و‬ ‫سمكۆی شكاك بە ه��اوك��اری كونسوڵی‬ ‫روسی لە خوی (چریكۆڤ) دەستی پێكرد‪.‬‬ ‫ئ��ەوەب��وو سەرئەنجام توانیان ل��ە ساڵی‬ ‫‪ 1912‬لە ورمێ گۆڤارێكی مانگانە بە ناوی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كە هەتاوەكو دەستپێكردنی‬ ‫شەڕی جیهانی یەكەم بەردەوامبوو‪.‬‬ ‫هەر بەوەشەوە نەوەستان‌و بەردەوامبوون‬ ‫لە بزاڤی رۆشنبیری‌و سیاسی‌و كۆكردنەوەی‬ ‫خەڵكی لە دەوری بژاڤەكە‌و ئامادەكردنیان‬ ‫بۆ بزاڤی سیاسی‌و رۆشنبیری ئەوە بوو‬ ‫توانییان لە ساڵی ‪ 1913‬لەشاری خوی‬ ‫كۆمەڵەی جیهاندانی دامەزرێنن‪.‬كۆمەڵەی‬ ‫ناوبراو لە الیەن هەریەكە لە عەبدولرەزاق‬ ‫ب��ەدرخ��ان‌و سمكۆی شكاكەوە دام���ەزار‪.‬‬ ‫ع����ەب����دول����ڕەزاق س�������ەرۆك‌و ب��ی��ری��اری‬ ‫سیاسی‌و دام��ەزرێ��ن��ەری كۆمەڵەكەبوو‪،‬‬ ‫هەرچی سمكۆی شكاكە داینەمۆی كاری‬ ‫كۆمەڵەكەبوو ك��ە ه��ەم��ووك��ات دەیتوانی‬ ‫هەزارەها كەس بۆ هەر كارێكی پێویست‬ ‫كۆبكاتەوە‪ .‬لە ئەندامەكانی‌تری ئەم كۆمەڵە‬ ‫س��ەی��د ت��ەه��ای ش��ەم��زی��ن��ی ب���وو‪ ،‬ئ��ەوی��ش‬ ‫مرۆڤێكی خ���اوەن رۆشنبیری س��ەردەم‬ ‫ب��وو‪ .‬ئەمە جگە لە سەعید ب��ەگ‌و حاجی‬ ‫موسا ب��ەگ‌و شەكر ئاغا گراڤی ب��ەدەوام‬ ‫ه���اوك���اری ری��ك��خ��راوەك��ەی��ان ك����ردووە‪،‬‬ ‫هەروەها ژمارەیەكە كەسابەتی‌تری گرنگ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫پشتیوانی كردنەوەی ئەم كۆمەڵەیان كرد‬ ‫ك��ە بكرێتەوە ل��ەوان��ە شیخ عەبدولسالم‬ ‫بارزانی‌و مورتەزا قولی خانی سەرداری‬ ‫ماكۆ‪ ،‬وەك بەدیاردەكەوێت پشتیوانی‌و‬ ‫چونەپاڵی سەرۆكەكانی ك��ورد هیزێكی‬ ‫گەورەی بەخشیە ئەم كۆمەڵە‪.‬‬ ‫عەبدولرەزاق لە رێگەی كونسوڵی روسی‬ ‫لە خوی داوای لە حكومەتی روسی كرد ئەم‬ ‫كۆمەڵە بخاتە ژیرباڵی پاراستنی خۆیەوە‪،‬‬ ‫داوای ن��زی��ك��ب��ووەن��ەوەی ك���ورد‌و روس��ی‬ ‫كرد‪ .‬لەم بوارەدا لە ساڵی ‪ 1913‬داوای لە‬ ‫روس كرد‪ ،‬كە لە (ی ‪.‬أ‪ .‬أوربیللی*) بنێرێت‬ ‫بۆ كوردستان بۆ دانانی رێزمانی زمانی‬ ‫ك��وردی بۆ دان��ان��ی فەرهەنگێكی ك��وردی‬ ‫ـ��ـ��روس��ی وەرگ��ی��ران��ی ب��ەره��ەم��ە ئەدەبیە‬ ‫روسەكان بۆ سەر زمانی كوردی‪.‬‬ ‫ئ����ەم ك���ۆم���ەڵ���ە ئ��ام��ان��ج��ەك��ان��ی خ��وی‬ ‫مانیفیستكرردوە‪ ،‬كە خۆی لە دروستكردنی‬ ‫قوتابخانەی گشتی‌و پیشەی كشتوكاڵی‬ ‫دەبینیەوە‪ ،‬نیازیان هەبوو چاپخانەیەك‬ ‫دابمەزرێنن بۆ چاپكردنی رۆژنامە‌و گۆڤار‪،‬‬ ‫كاربكەن بۆ ناردنی گەنجی كورد بۆ روسیا‬ ‫بۆ خویندن‪ .‬سمكۆ لە الیەن كۆمەڵەكەوە‬ ‫راسپێردرابوو بۆ كۆكردنەوەی بەخشش‬ ‫ل��ە الی����ەن خ��ەڵ��ك��ەوە ب��ۆ ت��ەم��وی��ل��ك��ردن��ی‬ ‫بەرنامەكانی كۆمەڵەكە‪.‬‬ ‫لە هەولێكی رۆشنبیری گرنگدا ئەم كۆمەڵە‬ ‫لە ساڵی ‪ 1913‬توانی یەكەم خوێندنگای‬ ‫كوردی لە رۆژهەاڵتی كوردستان بكاتەوە‬ ‫لە باژیری خوی‪ ،.‬كە ل ‌ه سه‌ردەمی خوێدا‬

‫ب��ە گ��رن��گ��ت��ری��ن رووداو ل���ەو دەڤ�����ەرەدا‬ ‫هەژماركراوە هەتاوەكو قەیسەری روسیش‬ ‫ل��ە ری��گ��ەی س��ازان��ۆڤ وەزی���ری دەرەوە‬ ‫پیرۆزبای‌و سالوی خۆی گەیاندۆتە سمكۆ‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ژم��ارەی قوتابیەكانی ئەمە‬ ‫قوتابخانە لە كاتی كردنەوەدا(‪ )29‬قوتابی‬ ‫ب���ووە‪ ،‬خویندن تێیدا ب��ە زم��ان��ی ك��وردی‬ ‫ب����ووە ب��ە ئ��ەل��ف��ب��ای��ەك��ی ت��ای��ب��ەت‪ ،‬ك��ە ل ‌ه‬ ‫سه‌ربنەمای ئەلفبای روسی دامەزرابوو‪.‬‬ ‫هەرچی پرۆگرامی خویندن پیكهاتبوو لە‬ ‫بابەتەكانی‪ ،‬مێژوو‪ ،‬جوگرافیا‪ ،‬بیركاری‪،‬‬ ‫كە ل ‌ه سه‌ر شیوازی روسی بونیادنرابوو‪.‬‬ ‫ریگەی خوشكردبوو بۆ ئەوەی قوتابیەكان‬ ‫پیشە فیربن‪ ،‬بابەتێكی‌تر تایبەت كرابوو‬ ‫بە زمانی روسی بۆ ئەوە قوتابیان فیری‬ ‫زم����ان‌و ئ���ەدەب���ی روس���ی ب��ب��ن‪ .‬ه��ەوەه��ا‬ ‫چەندین وه‌ركشۆپ لە ب��ارەی دارتاشی‌و‬ ‫بەرگدرویی‪ ،‬ئاسنگەری كرانەوە بە ئامیر‌و‬ ‫ئامرازی تەواوی ئامادەكراو‪ .‬بەهەمانشیوە‬ ‫قوتابخانەكە دەرم��ان��خ��ان��ە‌و جیگەیەكی‬ ‫تەندروستی لەخۆ گرتبوو‪ ،‬كە لە الیەن‬ ‫پەرستارێكی روسییەوە سەرپەرشتیاری‬ ‫دەكرا‪ ،‬كە زمانی كوردی دەزانی‪.‬‬ ‫دواتر‌و لە دەسپێكی جەنگی جیهانی یەكەم‬ ‫ناكۆكی دەكەوێتە نێوان سمكۆی شكاك‌و‬ ‫عەبدولرەزاق ب��ەدرخ��ان‌و ئەمەش دەبیتە‬ ‫هۆی كۆتای هاتنی كۆمەڵەكە‌و داخستنی‬ ‫قوتابخانە كــــــوردییەكە لە خوی‪.‬‬ ‫م����اوەت����ەوە ب��ڵ��ی��ی��ن ج��گ��ە ل���ە‌و ك��ۆم��ەڵ��ەو‬ ‫ریكخراوانەی ل ‌ه سه‌رەوە باسكران چەندین‬

‫‪27‬‬

‫كۆمەڵەو ریكخراوی‌تریش هەبوون‪ ،‬كە لەو‬ ‫زەمەنەدا رۆلی گرنگیان گێڕاوە‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫لەبەر ئەوەی بابەتەكەی ئێمەی تایبەتە بە‬ ‫رۆشنبیری‪ ،‬رەنگە ئەو كۆمەاڵنەش زیاتر‬ ‫تایپێكی سیاسیان هەبووبێت‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫ئێمە تەنها ناویان دەهێنین‌و بە دریژیی ل ‌ه‬ ‫سه‌ریان ناوەستین‪ ،‬رەنگە دیارتری ئەو‬ ‫ریكخراو كۆمەالنە ئەمانەبن‪ :‬جەمعیەی‬ ‫ئیستخالصی ك���وردان (‪ ،)1912‬كە ئەمە‬ ‫یەكەمین ریكخراوی سیاسی ك��وردە لە‬ ‫رۆژهەالتی كوردستان‪ ،‬وەك گوتمان زیاتر‬ ‫ئامانجی سیاسیە‪ .‬حزبی موحبانی كورد‬ ‫(‪ ..)1912‬هتد‪.‬‬ ‫تەوەری سێیەم‬ ‫رۆژنامە‌و گۆڤار‌و باڵوكراوەكان‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ئ���ەم ب�����وارەش ل��ە رۆش��ن��ب��ی��ری‬ ‫ك���وردی‪ ،‬پێكدێت ل��ە چەندین رۆژن��ام��ە‌و‬ ‫گ��ۆڤ��اری‌و ب�ڵاوك��راوەی ك���وردی‪ ،‬ی��ان ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر ك��ورد بەزمانی‌تر‪ ،‬كە خ��ود بوخود‬ ‫خ��زم��ەت��ی��ك��ی گ�����ەورەی زم����ان‌و ك��ل��ت��ور‌و‬ ‫فەرهەنگی كوردییان كردووە‪ ،‬هەوڵدراوە‬ ‫ل��ەم رێ��گ��ەی��ەوە ه��ەم پ��ارێ��زگ��اری‌و هەم‬ ‫باڵوكردنەوە زم��ان‌و میژوو‪ ،‬رۆشنبیری‬ ‫كوردی بكرێت‪ .‬لە هەمانكاتدا چارەسەری‬ ‫كیشەو دەردە كۆمەاڵیەتی‌و سیاسیەكان‬ ‫ئەویش بە پەنجەخستنە سەر برینەكانی‬ ‫كۆمەڵگای ك��ورد‪ .‬لیرەدا هەوڵدەدەین بە‬ ‫كورتییەكی كورت ئاماژە بۆ هەندێك لەو‬

‫رۆژنامە‌و گۆڤارو باڵوكراوانە بكەین‪.‬‬ ‫یەكەم‪ :‬رۆژنامە‌و گۆڤارەكان ‪.‬‬ ‫گ���وم���ان���ی ت���ی���دا ن���ی���ی���ە‪ ،‬ك����ە رۆژن����ام����ە‬ ‫گ��رن��گ‌و ب��ای��ەخ��ێ��ك��ی ت��ای��ب��ەت��ی ه��ەی��ە‪ ،‬لە‬ ‫ب�ڵاوك��ردن��ەوەپ��ەرەپ��ێ��دان��ی رۆشنبیری‌و‬ ‫شارستانیەت‪ .‬ئیدی ئ��ەم بایەخ‌و گرنگیە‬ ‫وای ك��ردوە‪ ،‬كە ت��ەواوی میللەتانی دونیا‬ ‫بیر ل��ەم ئامڕازەگرنگە بكەنەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫دەسەاڵتیكی تەواوی ب ‌ه سه‌ر كایەكانی‌تری‬ ‫ژی��ان��دا هەیە‪ .‬چ لە رووی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسی‌و ئابووری‌و رۆشنبیرییەوە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئ��ەوە میللەتانی شارستانی خ��ۆی��ان لەم‬ ‫ئامرازە گرنگە بیبەش نەكردوە‪ ،‬هەر زوو‬ ‫لەگەڵ یەكەمین دەرفەتدا قۆستویانەتەوە‪.‬‬ ‫ب��ە ل��ەب��ەرچ��اوگ��رت��ن��ی ب��ای��ەخ��ی رۆژن��ام��ە‪،‬‬ ‫هەلبەت دوای داهینانی چ��اپ ل��ە ساڵی‬ ‫‪1436‬ز لە الیەن گوتەنبیرگی ئەلمانیەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫یەكەمینجار‌و یەكەمین رۆژنامەی رۆژانە‬ ‫لە ئەلمانیا بە ناوی فرانكفۆرتەر جۆرناڵ‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪ 1615‬دەس��ت��ی ب���ەدەرچ���وون‬ ‫كرد‪ .‬دواتریش لە هەریەكە لە فەرەنسا‌و‬ ‫بەلجیكا‌و هۆڵەنداو بەریتانیا‌و ئەمریكا‬ ‫رۆژنامە دەرچوون‪.‬‬ ‫بەشی زۆری ك��وردس��ت��ان وەك بەشێك‬ ‫لە دەوڵ��ەت��ی عوسمانی‌و ق��اج��اری‪ ،‬دوای‬ ‫ئ�����ەوەی ل���ە الی����ەن ه������ەردوو دەوڵ���ەت���ی‬ ‫عوسمانی قاجاری تەنگ بە رۆژنامەوان‌و‬ ‫رۆژن��ام��ەك��ان��ی��ان ه��ەڵ��چ��ن��را‪ ،‬ژم���ارەی���ه‌ك‬ ‫رۆژنامەوان ب ‌ه ناچاریی واڵتیان جێهێشت‌و‬ ‫روویانكردە شوینەكانی‌تر‪ .‬لەوانە قاهرە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫كەڵتەكە بەمبەی هندستان‪ ،‬پایه‌تەختەكانی‬ ‫واڵتانی ئەوروپی‪ .‬قاهرە لەو سەردەمەدا‬ ‫ئازادییەكی زۆرتری تێدابوو‪ ،‬چونكە لە ژێر‬ ‫دەسەاڵتی سوڵتاندا نەمابوو كەوتبووە ژێر‬ ‫دەستی ئینگلیز‪ ،‬هەندێک رۆژنامەوانەكانی‬ ‫ویالیەتەكانی بەیروت‌و شام روویان كردە‬ ‫قاهیرە‪ .‬قاهیر ‌ه بوو بە گرنگترین ناوەندی‬ ‫راگەیاندن لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ .‬بەم‬ ‫جۆرە بە سەدان ئازادیخوازی عوسمانی‌و‬ ‫ئێرانی‪ ،‬لەبەر ئەوەی لە واڵتەكانی خۆیان‬ ‫ئازادی رادەربڕین ئازادی رۆژنامەوانییان‬ ‫نەبوو‪ ،‬روویانكردبووە دەرەوە‪ .‬رۆژنامە‬ ‫ئێرانییەكانی (حبل المتین) لەكەڵتەكەی‬ ‫هندستان‪ ،‬حكمت‌و پریا‌و پرورش لە میصر‌‪،‬‬ ‫القانون لە ل��ەن��دەن‪ ،‬اختر لە ئەستەمبول‬ ‫دەردەچ����وون‪ .‬رۆژن��ام��ە عوسمانییەكانی‬ ‫م���ش���ورات‌و م��ی��زان‌و ع��وس��م��ان��ل��ی‌ی��ش لە‬ ‫قاهیرە‌و ئەوروپا دەردەچوون‪.‬‬ ‫یەكەمین رۆژن��ام��ە ب��ە زم��ان��ی ع��ەرەب��ی‬ ‫ناپلیون لە قاهیرەو یەكەمین رۆژنامە بە‬ ‫زمانی توركی لە ئەستەمبول بابی عالی‌و‬ ‫یەكەمین رۆژن��ام��ە بە زمانی فارسی لە‬ ‫ئێران لە دەرب���اره‌ی قاجار دەری��ان كرد‪،‬‬ ‫بەاڵم یەكەمین رۆژنامە بەزمانی كوردی‪،‬‬ ‫ك��وڕی بنەماڵەیەكی زۆر لیكراو‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫شۆڕشگێڕ‌و گ���ەورە ب��ە پ���ارەی خ��ۆی لە‬ ‫واڵتێكدا‪ ،‬كە هینی خۆی نەبوو‪ ،‬دەریكرد‪.‬‬ ‫ك�����ورد رێ����ی ن������ەدرا ل���ە ق���ەڵ���ەم���ڕەوی‬ ‫عوسمانیدا رۆژن��ام��ە دەرب���ك���ات‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئ��ەوە بەدرخانییەكان بۆ بالوكردنەوەی‬

‫رۆژنامەی كوردستان (كردستان) چوونە‬ ‫ق��اه��رە‪ ،‬ل��ەوێ��ش��دا تەنگیان پ��ێ هەڵچنین‬ ‫روویانكردە ئەوروپا‪.‬‬ ‫أ‌‪ .‬رۆژنامەی كوردستان ( كردستان )‬ ‫ئەمە یەكەمین رۆژنامەی كوردیە كەلە ‪/22‬‬ ‫نیسانی ساڵی ‪1898‬ز لە قاهرە لە الیەن‬ ‫میقداد م��دح��ت ب��ەدرخ��ان��ەوە دەرك����راوە‪،‬‬ ‫ل��ە ژم���ارە س��ی‌و ی���ەك‪ ،‬ك��ە دوای��ژم��ارەی‬ ‫خولی یەكەمی ژۆزنامەی كوردستانە لە‬ ‫‪14‬ی نیسانی ‪ 1902‬لە جنێف لە سویسرا‬ ‫چاپكراوە‪.‬‬ ‫س���ەب���ارەت ب��ە رۆژن���ام���ەی ك��وردس��ت��ان‪،‬‬ ‫پێنج ژم��ارەی لە میصر دەرچوو‪.‬لەژمارە‬ ‫شەشەوە تاوەكو ژمارە نۆزدە لە جنیف‬ ‫دەرچ����وو ئ��ەم ژم��اران��ە عەبدولرەحمان‬ ‫بەدرخان دەریكردن لەبەر ئەوەی میقداد‬ ‫برای نەخۆش بووە‪ .‬رۆژنامەكە جاریكی‌تر‬ ‫لە بیستەوە تاوەكو بیست‌و سێ لەمیصر‬ ‫چاپكرا‪ ،‬پاشان گواسترایەوە بۆ لەندەن بۆ‬ ‫چاپكردنی ژمارە بیست‌و چوار‪ ،‬لە ژمارە‬ ‫بیست‌و پێنجەوە تا بیست‌و نۆ لە شاری‬ ‫فۆلكستی خوارووی لەندەن دەرچوو‪ ،‬دوو‬ ‫ژمارەی كۆتای واتا(‪‌30‬و ‪ )31‬دیسانەوە لە‬ ‫جنیف دەرچوون‪ .‬بە جۆرێك دوا ژمارەی‬ ‫لە ‪ 14‬نیسان ‪ .1902‬ماوەتەوە بڵێین كۆی‬ ‫ژم��ارەك��ان��ی ل��ە الی���ەن ك��ەم��ال ف��وئ��ادەوە‬ ‫دەستخراون جگەلە ژم��ارە (‪ )19‬نەبیت‪،‬‬ ‫كەمال فوئاد كۆیكردونەتەوە‌و ئامادەی‬ ‫كردوون ولەچاپی داوە‪ ،‬چاپی سێیەمی لە‬

‫‪29‬‬

‫ساڵی ‪ 2006‬كراوە ‪.‬‬ ‫م��ەب��ەس��ت ل��ە دەرك���ردن���ی رۆژن��ام��ەك��ە‪،‬‬ ‫میقداد مەدحەت بەدرخان ل ‌ه سه‌ر وتاری‬ ‫یەكەمین ژم��ارەدا بەم ج��ۆرە هاتۆتە گۆ‪:‬‬ ‫(بە داخەوە كورد لە زۆر لە نەتەوە زیاتر‬ ‫خ��اوەن بیرو هۆشن‪ ،‬جوامێرن‪ ،‬لەئاینی‬ ‫ح��ۆی��ان دا رەوا‌و ب��ەه��ی��زن‪ ،‬ب���ەاڵم وەك��و‬ ‫نەتەوەكانی‌تر خوێندەوار‌و دەوڵەمەند نین‪.‬‬ ‫نازانن دراوسێكانیان چۆنن‌و چی دەكەن‌و‬ ‫ئاگایان لێ نییە‪ ،‬بۆیە پشت بەخوا ئەم‬ ‫رۆژن��ام��ەی��ەم��ان ن��ووس��ی‌و ب��ە پشتیوانیی‬ ‫خوای گەورە لەومەودوا هەر پانزە رۆژ‬ ‫جارێك باڵوی دەكەمەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ناوی رۆژنامەكەش‪ ،‬ناوبراو‬ ‫دەل��ێ��ت‪ :‬ن��اوی رۆژنامەكەشمان ناوناوە‬ ‫كوردستان‌و لەم رۆژنامەیەدا سودەكانی‬ ‫زان���س���ت‌و زان���ی���اری ب���اس دەك�����ەم‪ ،‬ل��ەچ‬ ‫جیگایەك مرۆڤ فیردەبیت‪ ،‬لە چ جیگایەك‬ ‫خوێندنگای ب��اش هەیە پیشانی ك��وردی‬ ‫دەدەم‪.‬‬ ‫پێنج ژمارەی یەكەمی ئەمە رۆژنامە هانی‬ ‫خوێنەرانی ك���وردی دەدات مناڵەكانیان‬ ‫ف��ی��ری خ��وی��ن��دن‌و خ��وی��ن��دەواری ب��ك��ەن‌و‬ ‫چ��ەن��دی��ن ئ��ای��ت��ی ق���ورئ���ان‌و ف���ەرم���وودەی‬ ‫پێغەمبەری هێناوەتەوە‪ ،‬كە هانی خویندن‌و‬ ‫ف��ی��رب��وون دەدەن‪ .‬ه���ەر ل���ەم ب��ارەی��ەوە‬ ‫رۆژنامەكە باسی خویندنگە خیلەكیەكانی‬ ‫كردوە‌و داوای ل ‌ه سه‌رۆك خیڵەكان كردوە‬ ‫كەمنداڵەكانی خۆیان بۆ ئەو خویندنگانە‬ ‫بنێرن‪ ،‬چونكە لەوی دەرفەتێك دەدۆزنەوە‬

‫تاوەكو زانیارییان زیاد بێت‌و هۆشیاری‬ ‫نەتەوەییان پەرەپێبدرێت‌و دەشێت لە ئایندە‬ ‫ببن بە پێشڕەوی گەلەكەی خۆیان‪.‬‬ ‫لە نموونەی ئەو ئایەت‌و فەرموودانەش‪،‬‬ ‫كە رۆژن��ام��ەك��ە دەیهێنایەوە بۆ هاندانی‬ ‫زانست‌و زانیاری‪ ( :‬ئایەتی‪( :‬هل یستوي‬ ‫الذین یعلمون‌و الذین الیعلمون)‪ .‬هەروەها‬ ‫ف��ەرم��وودەی‪ :‬العلما‌ء ورث��ة االنبیا‌ء‪ .‬العلم‬ ‫علمان علم االب���دان‌و علم االدی����ان‪ .)...‬بەم‬ ‫جۆرە سەروتاری ژمارە (‪ )3،2‬بە ئایەت‌و‬ ‫فەرموودە رازاندۆتەوە‪ ،‬ئەوەی ژمارە دوو‬ ‫دوو الپەرەو نیوی رۆژنامەكەی گرتۆتەوە‪،‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه ژم���ارە س��ێ‪ ،‬ئ��ەوی��ش دوو‬ ‫الپ���ەرەی گ��رت��ۆت��ەوە‪ .‬س��ەروت��اری ژم��ارە‬ ‫(‪ )5،4‬بەناوی (فضیلة العلم) لە ژمارە (‪)8‬‬ ‫دا ئایتەی (هل یستوي الذین یعلمون‌و الذین‬ ‫الیعلمون)‌و لەژمارە (‪ )9‬دا (رتبة العلم اعلی‬ ‫الرتب)‪.‬‬ ‫بەم جۆرە وەك دەبینین رۆژنامەكە وەك‬ ‫لە مەبەستی دامەزراندنەكەیدا ئاماژەی بۆ‬ ‫كردوە گرنگی بە زۆربەی الیەنەكانی ژیان‌و‬ ‫كۆی ئەو شتە دەرەكیانەش كە پەیوەندیان‬ ‫ب��ەك��وردەوە هەیە ب��اس دەك��ات‪ :‬دژایەتی‬ ‫زوڵم‌و زۆری عبدالحمید‪ ،‬زیندووكردنەوەی‬ ‫ی���ادی كەسایەتییە ن����اودارە ك��وردەك��ان‪،‬‬ ‫پیوەندی كورد‌و ئەرمەن‪ ،‬هەڵویست لەمەڕ‬ ‫سوارەی حەمیدی‪ ،‬بابەتی ئەدەبی لەوانە‪:‬‬ ‫مەموزین‪ ،‬باسی حاجی قادر كویی‪ ،‬بابەتی‬ ‫مێژووی‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ن���ووس���ه‌رێ���ک ل���ە ب������ارەی رۆژن����ام����ەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫ك��وردس��ت��ان��ەوە دەدوێ����ت‌و دەڵ��ێ��ت لەبەر‬ ‫رۆش��ن��ای��ی ئ��ەو گ��وت��ەی��ەی ل��ە ژم���ارە (‪)8‬‬ ‫الپەڕەی (‪ )4‬هاتوە دەڵێت‪( :‬مێژووی كوردو‬ ‫كوردستان پشتگوێ خراوە‪ ،‬رۆڵەكانی هیچ‬ ‫لەبارەوە نازانن‪ ،‬لەبەر ئ��ەوە رۆژنامەكە‬ ‫بڕیاری داوە كورتەیەك لە ب��ارەی ژیانی‬ ‫هەندی پایەبەرزی ك��ورد وزان��ای كورد‌و‬ ‫مێژووی باوباپیرانمان باڵوبكاتەوە)‪ ،‬پێی‬ ‫وای��ە ئەم رۆژنامە رۆلێكی باشی بینیوە‬ ‫لە پڕۆسەی هیستۆریۆگرافی (پڕۆسەی‬ ‫نووسینەوەی مێژوو) كوردا‪ .‬وتارەكەشی‬ ‫هەربەو ناوەوە ناوناوە ‪.‬‬ ‫هەرچی لە ب��ارەی رۆڵ��ی ئەم رۆژنامە لە‬ ‫ج��واڵن��ەوەی ك��وردای��ەت��ی دا‪ ،‬نەوشیروان‬ ‫مستەفا دەڵ��ێ��ت‪( :‬وەك���و ی��ەك��ەم ت��ەق��ەالی‬ ‫دەرك���ردن���ی رۆژن���ام���ەی ك����وردی‪ ،‬وەك��و‬ ‫ن���وێ���ن���ەرەوەی ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ی سیاسیی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردەی ئ��ەو س���ەردەم���ەی كۆمەڵی‬ ‫ك���ورد‪ ،‬ش��ی��وەی نوێی خ��ەب��ات ل��ە پێناوی‬ ‫سەندنی مافی نەتەوایدا‪ ،‬كارێكی ئەوەندە‬ ‫گەورەیە‪ ،‬ئەگونجێ بە نوقتەی وەرچەرخان‬ ‫دابنرێ لە مێژووی بزوتنەوەی رزگاری ی‬ ‫نەتەوەیی كوردا)‪.‬‬ ‫رۆژنامەی كوردستان بە رێگەو شیوازی‬ ‫جیاجیا دەگەیشتە كوردستان‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫بە نهێنی‪ ،‬یان لە ریگای هەندێک ریكخراوی‬ ‫نهێنی وەك��و كۆمەڵەی ئیتیحاد‌و تەرەقی‬ ‫ی���ەوە‪ ،‬ی��ان ل��ە ری��گ��ای ری��ك��خ��راوە نهێنیە‬ ‫ئەرمەنەكانەوە‪ ،‬ی��ان بە ه��ۆی بازرگانیی‬ ‫كەشتییەوە‪ ،‬بە تایبەت كەشتییە روسییەكان‪،‬‬

‫ی��ان لە ریگای واڵت��ی ش��ام��ەوە‌و هەندێک‬ ‫جاریش لەڕیگەی پەیوەندی شەخسییەوە‪.‬‬ ‫ب��ە گشتی س��ان��س��ۆر ل��ە پ��ای��ت��ەخ��ت توند‬ ‫ب��وو‪ ،‬بۆیە زەح��م��ەت ب��وو رۆژن��ام��ەك��ە لە‬ ‫ئیستەمبول داب��ەش بكرێت‪ .‬ئەم رۆژنامە‬ ‫لەساڵی ‪ 1902‬بە هۆی فشاری دەوڵەت‌و‬ ‫گرفتی داراییەوە راوەستا‪.‬‬ ‫ب‪ :‬ك��ورد ت��ەع��اون‌و ت��ەرەق��ی غەزەتەسی‬ ‫(ئەستەمبوڵ ‪)1908‬‬ ‫غەزەتەیەكی كوردی ــ توركی بوو‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪ 1908‬جەمعیەی تەعاون‌و تەرەقی كورد لە‬ ‫ئەستەمبوڵ دەری كردووە‪.‬‬ ‫بۆ ئ��ەوەی ببێتە زمانحاڵی كۆمەڵەكەیان‪،‬‬ ‫كۆمەڵەی ناوبراو هۆزانڤان توفیق (پیرەمێرد‬ ‫‪1867‬ــ‪1950‬ز)خەڵكی سلێمانی هەڵبژارد بە‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‌و بەڕیوەبەری بەرپرس‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ئ��ەح��م��ەد جەمیل دی��ارب��ەك��ری‬ ‫(‪1872‬ــ‪ )1941‬كرد بە بەڕوەبەری نوسین‪،‬‬ ‫ل��ە چ��اپ��خ��ان��ەی س��ال��ۆن��ی��ک‌و م���ەرك���ەز لە‬ ‫ئەستەمبوڵ چاپكراوە‪.‬‬ ‫نووسه‌رێک دوای خستنەڕووی راوبۆچوونە‬ ‫ج��ی��اوازەك��ان‪ ،‬پێی وای��ە ئ��ەم گۆڤارە نەك‬ ‫رۆژنامە‪ ،‬بۆیە هەر بە گۆڤار ناوی دەبات‪،‬‬ ‫ئاماژە بۆ ئ��ەوەدەك��ات‪ ،‬كە لە نێوەڕاستی‬ ‫ب���ەرپ���ەری ی��ەك��ەم گ��ۆڤ��ارەك��ە ن��وس��راوە‬ ‫(ئیستا هەفتەی جارێك دەردەچێت)‪ ،‬دواتر‬ ‫روون��ك��راوەت��ەوە‪ ،‬كە گۆڤارەكە (ئایینی‪،‬‬ ‫زانستی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬ئ��ەدەب��ی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی)‬ ‫ە‪ ،‬ژمارەی یەكەم ب��ەرواری (‪)5‬ی كانونی‬

‫‪31‬‬

‫یەكەمی ‪ 1908‬ل ‌ه سه‌رە‪ ،‬ئەمە لە كاتێكدایە‬ ‫ئەو ژم��اران��ەی ئەم گۆڤارە‪ ،‬كە تا ئێستا‬ ‫دۆزراونەتەوە نۆ ژمارەی یەكەمە‪.‬‬ ‫دوای جەریدەی كوردستان ئەمە دووەم‬ ‫غ��ەزەت��ەی ك��وردی��ە‪ ،‬ی��ەك��ەم ب�لاوك��راوەی‬ ‫كوردیە‪ ،‬كە لە ئەستەمبوڵ دەرچووبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی ئ��ەم لە كوردستان جیادەكاتەوە‬ ‫ئەوەیە بەهەردوو لەهجەی سەروخوارو‬ ‫نووسینی بالوكردۆتەوە‪ .‬نووسەرەكانیشی‬ ‫سلیمانەیی‌و ه��ەول��ێ��ری ودی��ارب��ەك��ری‌و‬ ‫هەكاری تێدابووە‪ .‬دوا ژمارەی‪ ،‬كە ژمارە‬ ‫نۆیە ‪17‬ی كانونی دووەمی ‪ 1909‬دەرچوە‬ ‫ئیتر داخراوە‪ .‬ب ‌ه سه‌ریەكەوە هەمووی ‪88‬‬ ‫الپ��ەڕەی��ە‪ .‬ه��ەروەه��ا یەكەمین چاپكراوی‬ ‫كوردیە هەستاوە بە بالوكردنەوەی وێنە‪،‬‬ ‫بە چەشنیك هەستاوە بەبالوكردنەوەی‬ ‫(‪12‬وێنە) لە ژمارە نۆهەمدا‪ ،‬كە كەشێكی‬ ‫تەواو واقیعی داوە بە وتارو الپەڕەكە ‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت بەبایەخدان‌و بابەتەكانی ئەم‬ ‫گۆڤارە‪ ،‬بیگۆمان ئەمیش وەكو رۆژنامەی‬ ‫كوردستان وەكو لەپێناسەكەیدا هاتووە‪ ،‬كە‬ ‫( ئایینی سیاسی‌و زانستی‌و كۆمەاڵیەتی‪..‬‬ ‫ه��ت��د) ه���ات���وە گ��رن��گ��ی ب���ە زۆر الی��ەن��ی‬ ‫ژی��ان��ی كۆمەڵگای ك���وردی داوە‪ ،‬لەوانە‬ ‫نەتەوەی كورد‪ ،‬پرسی ئەرمەن‪ ،‬رووداوە‬ ‫گرنگەكان لەوانە كوشتنی شیخ سەعیدی‬ ‫حەفید باوكی شیخ مەحمود‌و كوڕەكەی‬ ‫ئەحمەد لە ساڵی ‪ 1909‬لە موسڵ‪ ،‬ئەمە‬ ‫وێ��ڕای كۆمەڵێك پرسی گرنگی‌تر لەوانە‬ ‫یەكێتی ریزەكانی گەلی ك��ورد‌و ه��ەواڵ‌و‬

‫دەنگ‌وباس‌و بابەتە سیاسییەكان‌و الیەنی‬ ‫ئەدەبی‌و خویندەواری‌و پەروەردە‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫لە وتاریكدا مەال سەعید (پیدەچیت سەعید‬ ‫نورسی بیت) لە ژمارە ‪ 2‬بالوكراوەتەوە‬ ‫ئەپرسی‪ :‬كورد پێویست بە چی هەیە؟ خۆی‬ ‫وەاڵمی ئەم پرسیارە دەداتەوە‌و ئەڵێ‌‪15 :‬‬ ‫ساڵە بیر لەم پرسیارە دەكەمەوە هیچی‬ ‫كەم نەدۆزیوەتەوە جگە لەم دوو رێگایە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ ،‬یەكگرتن‪ ،‬دووەم‪ ،‬عیلم‌و مەعریفەت‪،‬‬ ‫ب��ە تایبەتی زانستە ئایینی ی��ەك��ان‌و ئەو‬ ‫زانین‌و هونەرانەی بۆ شارستانییەتی ئەم‬ ‫سەردەمە پێویستن‪.‬‬ ‫سەبارەت بە باڵوبوونەوەی لە كوردستان‪،‬‬ ‫ئەم گۆڤارە لە زۆربەی شارەكورییەكاندا‬ ‫ب�ل�اوب���وی���ەوە‪ ،‬ئ�����ەوەش ل����ەم الی���ەن���ەوە‬ ‫هاوكاربوو‪ ،‬لقەكانی كۆمەڵەی تەعاون‌و‬ ‫ت��ەرەق��ی ب��وو‪ ،‬ئ��ەم كۆمەڵە بە تەلەگراف‬ ‫ئەم گۆڤارەی بالودەكردەوە‪ ،‬لە شارەكانی‬ ‫لە كوردستان وەك دیاربەكر‌و بەتلیس‌و‬ ‫موسڵ‪.‬‬ ‫ج‪ :‬رۆژی كورد ‪1913‬‬ ‫كۆمەڵەی هیوای ك��وردی لە ئەستەمبوڵ‪،‬‬ ‫گۆڤاری رۆژی كوردی دەركرد بۆ ئەوەی‬ ‫ببێتە زمانحاڵی كۆمەڵەكە لە ساڵی ‪،1913‬‬ ‫رۆژی ك���ورد گ��ۆڤ��ارێ��ك��ی م��ان��گ��ان��ەب��وو‪،‬‬ ‫بەهەردوو زمانی توركی‌و كوردی بە (‪)32‬‬ ‫الپ��ەڕە دەردەچ���وو‪ ،‬تەنها چ��وار ژم��ارەی‬ ‫لێ دەرچووە‪( .‬عەبدولكەریمی سلیمانی*)‬ ‫خاوەنی ئیمتیازو بەڕیوەبەری بەرپرس‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫ب���ووە ل��ە چ��ەن��د چاپخانەیەك چاپكراوە‬ ‫ل��ەوان��ە‪ :‬چ��اپ��خ��ان��ەی ح��ق��وق‌و ئیجتیهاد‌و‬ ‫مەحمود بەگ‌و كیتاب مصەور‪.‬‬ ‫ل��ە وتاریكی ك���وردی خ��اوەن��ی ئیمتیازدا‬ ‫هاتوە‪ ،‬كە رۆژی كورد وەزیفەی زیاترە‬ ‫لەكۆمەڵەی ناوبراو‪ ،‬دەڵێ‪( :‬مەعلومە‪ ،‬كە‬ ‫ئەوروپا دەڵێن‪ :‬كورد زبانی نییە‪ ،‬ئەدەبیاتی‬ ‫نییە‪ .‬لە ناو جیهانا عام‌و فام بووە‪ ،‬كە كورد‬ ‫ئەشقیایە‪ .‬وە مەعلومی هەموو كەسە‪ ،‬كە‬ ‫ك��ورد چەند پ��ی��اوی ع��ال��م‪ ،‬چەند شاعیر‪،‬‬ ‫چەند سیاسی‪ ،‬چەند عابیدی هەیە‪ .‬رۆژی‬ ‫كورد ئەم وەزیفانەی دەر عوهدە كردوە‬ ‫كە رەدی ئەم ئەراجیفانە بكات‪.‬‬ ‫ئەم گۆڤارە خ��اوەن مۆركێكی نەتەوەیی‪،‬‬ ‫رۆشنبیری‪ ،‬رۆشنگەری ( تنویری) وێڕای‬ ‫ئ���ەوەی ك��ە هەڵویستی دورە سیاسەتی‬ ‫ب��ی��ن��اك��ردوە‪ .‬ل��ەدی��ارت��ری��ن س��ەرەت��اك��ان��ی‬ ‫نەتەوەی ئەم گۆڤارە ناوەكەیەتی (رۆژی‬ ‫ك���ورد)‪ .‬ئ��ەم گ��ۆڤ��ارەش چەندین پ��رس‌و‬ ‫بابەتی ج��ۆراوج��ۆری لەمەڕ ك��ورد لەخۆ‬ ‫گرتوە وەك��و‪ :‬پرسی ن��ەت��ەوەی ك��وردی‪،‬‬ ‫پرسی خویندن لە كوردستان‪ ،‬مێژووی‬ ‫كورد‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫جیا ل��ەو بابەتانەی س��ەرەوە گۆڤارەكە‬ ‫بایەخیداوە بە بالوكردنەوەی هۆشیاری‬ ‫نەتەوەیی‪ ،‬كە ئەوكات حاجی قادری كۆیی‬ ‫لە ئەستەمبول بووە‌و كاری زۆر كردۆتە‬ ‫سەر رۆشنبیرەكوردەكانی سەردەمەكەی‬ ‫خ��ۆی‌و نەوەكانی دوای خۆیشی ك��ردوە‪،‬‬ ‫ك��اری��گ��ەری ب��ی��رو ب��ۆچ��وون��ەك��ان��ی حاجی‬

‫ق�����ادری ك��ۆی��ی ل��ەب��ی��روب��ۆچ��وون��ەك��ان��ی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردەی ك���وردا رەن��گ��ی داوەت����ەوە‌و‬ ‫دی��ارە‪ .‬خولیل خەیالی‌و سالح بەدرخان‪،‬‬ ‫كە دوو رۆشنبیری ئ��ەو س��ەردەم��ەب��ون‪،‬‬ ‫لە چەندین وت��ار خۆیاندا بۆ سەلماندن‬ ‫ب��ی��روب��ۆچ��وون��ەك��ان��ی��ان‌و ب��ەه��ێ��زك��ردن��ی‬ ‫بەڵگەكانیان شیعرەكانی حاجی قادریان‬ ‫ك��ردب��ووە ش��ای��ەت‪ .‬ل��ەم گ���ۆڤ���ارەدا زۆر‬ ‫گرنگی دراوە بە نویكردنەوەی سیستمی‬ ‫پ����ەروەردە‪ ،‬رەخنەگرتن لە پ���ەروەردەی‬ ‫ك��ۆن‪ .‬ئەمە وێ��ڕای ئ���ەدەب‪ ،‬گەشەپێدانی‬ ‫كشتوكاڵ‌و تیجارەت‪.‬‬ ‫س���ەب���ارەت ب��ە ج��ێ��گ��ەی ئ���ەم گ��ۆڤ��ارە لە‬ ‫چەند الیەنێكەوە گرنگە‪ ،‬ی��ەك��ەم‪ ،‬وەك��و‬ ‫ه��ۆی��ەك��ی ب��ل�اوك����ردن����ەوەی ه��ۆش��ی��اری‬ ‫نەتەوەی‪ ،‬دووەم‪ ،‬بۆ تێگەیشتن لە جۆری‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوەی س��ی��اس��ی‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری ه��ەڵ��ب��ژاردەی ك����وردی ئ��ەو‬ ‫ق��ۆن��اغ��ە‪ ،‬س��ێ��ی��ەم وەك س��ەرچ��اوەی��ەك��ی‬ ‫باوەڕپێكراو بۆ زانینی كارو چاالكیەكانی‬ ‫یەكەمین ریكخراوی قوتابیانی كورد (جڤاتا‬ ‫هێڤی فەقێ ی كوردان)‬ ‫د‪ :‬هەتاوی كورد ‪1913‬ــ‪1914‬‬ ‫دوای داخستنی گ��ۆڤ��اری رۆژی ك��ورد‬ ‫ل��ە الی���ەن دەس���ەالت���دارن���ی ح��ك��وم��ەت لە‬ ‫ئەستەمبوڵ‪ ،‬گۆڤاری هەتاوی كورد بوو‬ ‫بە زمانحاڵی كۆمەڵە هیوا‪( ،‬عەبدولعەزیز‬ ‫ب��اب��ان) بوبە یەكەم بەڕیوبەری یەكەم‌و‬ ‫ب��ەرپ��رس��ی لێی‪ ،‬ئ��ەم گ��ۆڤ��ارە ئاڕاستەی‬

‫‪33‬‬

‫نەتەوەی‌و رۆشنگەری نەگۆڕیوە‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر‬ ‫هەمان هێڵی رۆژی كورد رۆشتوە‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ناوەكەی وەك نەجمەدین كەركوكلی لە‬ ‫وت��اری (تاریخ السري) دەڵێت بە وات��ای‬ ‫(خۆری كورد)‪ ،‬بە هەردوو زمانی توركی‌و‬ ‫كوردی دەرچ��وە‪ ،‬لەبارەی ئەو ژمارانەی‬ ‫كە دەستكەوتوون هەموویان چوار ژمارە‬ ‫دەستكەوتەوتوە (‪ )5،4،3،2،1‬ژم��ارە ‪10‬‬ ‫دۆزراوەت��������ەوە‪ ،‬ژم�����ارەی ب��ەرپ��ەڕەك��ان‬ ‫ل��ە ن��ی��وان ‪16‬ـ���ـ‪ 32‬ب��ەرپ��ەڕدای��ە‪ ،‬ه��ەت��اوی‬ ‫ك��ورد گۆڤارێكی مانگانەبووە‪ ،‬لە ژم��ارە‬ ‫( ‪ )5،4‬ئاماژە بۆ ئ��ەوە ك��راوە‪ ،‬كە ئیدی‬ ‫دەبێتە نیومانگ ج��ارێ��ك‪ ،‬شایەنی باسە‬ ‫ل��ە چ��اب��خ��ان��ەی رەس��م��ل��ی ك��ی��ت��اب‌و نەجم‬ ‫ئیستیقبال چاپكراون‪.‬‬ ‫یەكەمین ژمارەی لە ‪ 24‬تشرینی یەكەمی‬ ‫‪ 1913‬ل��ەچ��اپ��خ��ان��ەی رەس��م��ل��ی كیتاب‬ ‫چ���اپ���ك���راوە‪ .‬ئ��ام��ان��ج��ی ه���ەت���اوی ك���ورد‪،‬‬ ‫هەمان ئامانجی رۆژی ك��وردی هەبووە‬ ‫ب�ڵاوك��راوەی��ەك��ی ب��ازرگ��ان��ی ن��ەب��ووە بۆ‬ ‫دەسكەوتی دارایی‌و قازانجی مادی دەركرا‬ ‫بێ‪ ،‬بەڵكو خاوەنی پەیامی نەتەوەی بووە‪،‬‬ ‫هەوڵی داوە بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەاڵنی‬ ‫خەڵك‌و هاندانیان بۆ خویندن‌و فێربوون‪،‬‬ ‫بۆ بازرگانی‌و كشتوكاڵ‌و پیشەسازی‌و‬ ‫هونەر‪ ،‬بۆ نووسینەوەی مێژووی كورد‌و‬ ‫ئەدەب‪ ،‬بۆ ریكخستنی فەرهەنگ وڕینوس‌و‬ ‫رێزمانی كوردی‪.‬‬ ‫ئەم گۆڤارەش لە تەواوی ژمارەكانیدا الی‬ ‫بە ال چەند پرسێكی گرنكدا كردۆتەوە ل ‌ه‬

‫سه‌ری وەستاو‌و نووسەرەكانی لە بارەی‬ ‫كۆمەڵیك پرسی گرنگی وەك نەتەوەی‬ ‫ك����ور‪ ،‬ك���ە ئ��ەم��ە م���ی���ح���وەری س��ەرەك��ی‬ ‫بابەتەكانی رۆژنامەكە بووە‪ ،‬ئەمە بە جیا‬ ‫لە باسكردن‌و ئاشناكردنی ئەدەبی كوردی‌و‬ ‫هۆشیاركردنەوەی نەتەوەی كورد‪ .‬ئەوەی‬ ‫ئەم گۆڤارە لەوانی پێشخۆی جیادەكاتەوە‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬ئەم گۆڤارە لە ژمارە جیاوازەكانیدا‬ ‫چەند گوتاریكی بالوكردۆتەوە بە ناوی‬ ‫(پەیامە(نامە)كانی كوردستان ــ رسائل‬ ‫كوردستان)‪ ،‬كە هەموو نامەیەك لەم نامانە‬ ‫قسەی ل ‌ه سه‌ر ناوچەیەك‪ ،‬یان شارێكی‬ ‫دیاریكراو ك��ردوە‪ ،‬لە رووی بارودۆخی‬ ‫جوگرافیایی‌و شتێكی كەم ل ‌ه سه‌ر مێژووی‪،‬‬ ‫ك��ە ه��اوش��ی��وەی پەیامگەلێكی تەعریفی‬ ‫كوردستان بووە‪.‬‬ ‫ب���ای���ەخ���ی ه����ەت����اوی ك�����ورد ل���ە رووی‬ ‫رۆشنبیریەوە‪ ،‬بابەتەكانی (رۆژی كورد‌و‬ ‫هەتاوی كورد) ئەمانگەیەنێتە ئەو باوەڕەی‬ ‫كە لەو سەردەمەدا كورد لە هەڵساندنەوەدا‬ ‫بووە‪ .‬هۆشی نەتەوەیی الی هەڵبژاردەی‬ ‫كورد لە خەمڵین‌و گەشانەوەدا بووە‪ .‬ئەمە‬ ‫وێ��ڕای ئ��ەوەی دەرچ��وون��ی‪ :‬كوردستان‌و‬ ‫كورد تەعاون تەرەقی غەزەتەسی‌و رۆژی‬ ‫كورد‌و هەتاوی كورد‌و بانگی كورد قسەی‬ ‫ئ��ەوان��ە ب���ەدرۆ دەخ��ات��ەوە ك��ە ئەڵێن ئەم‬ ‫زمانەی ئیستا ئیمە قسەی پێدەكەین ئینگلیز‬ ‫دای هێناوە ب ‌ه سه‌ر كوردا سەپاندوویەتی‪،‬‬ ‫ک ئەم غەزەتانە دەرچوون‌و بەم‬ ‫چونكە كاتێ ‌‬ ‫لەهجەیە نووسینی تێیدا بالوكراوەتەوە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫هیشتا ئینگلیز نەهاتبوونە ئەم واڵتەوە‪.‬‬ ‫ب��ە ه��ۆی ب��ەرپ��اب��وون��ی جەنگی یەكەمی‬ ‫جیهانیەوە لە هاوینی ‪ ،1914‬هەتاوی كورد‬ ‫لە دەرچوون وەستا‪ .‬بەجۆرێك زنار سلوپی‬ ‫ئاماژە بۆ ئ��ەوە دەك��ات دوای بانگكردنی‬ ‫گشتی بۆ یەدەگەكانی سوپای عوسمانی لە‬ ‫ساڵی ‪ 1914‬زۆرب��ەی نووسەرەكانی ئەم‬ ‫گۆڤارە بانگكران بۆ خزمەتكردن لە سوپا‬ ‫بەوەش نەتوانرا دەربكرێت‪.‬‬ ‫و‪ .‬چەند رۆژنامەو گۆڤارێكی‌تر‬ ‫بێگومانی لە م��اوە جیاوازەكاندا چەندین‬ ‫رۆژن���ام���ەو گ��ۆڤ��اری‌ت��ر دەرچ������وون‪ ،‬كە‬ ‫هەریەكە ب��ە پێی ق��ەب��ارە‌و ب���واری خۆی‬ ‫خ��زم��ەت��ی زم����ان‌و م���ێ���ژوو‌و ف��ەره��ەن��گ��ی‬ ‫كوردی كردووە لە نموونە ئەو رۆژنامە‌و‬ ‫گ��ۆڤ��اران��ەش‪ :‬بانگی ك���ورد ك��ە یەكەمین‬ ‫گۆڤاری كوردیە‪ ،‬كە لە عێراق دەرچ��وە‪،‬‬ ‫بەجۆرێك یەكەم ژمارەی لە ‪8‬ی شوباتی‬ ‫‪ 1914‬بەهەر دوو زمانی توركی‌و كوردی‬ ‫لە الیەن جەمالەدین بابانەوە دامەزراوە‌و‬ ‫پ��ان��زە رۆژ ج��اری��ك دەرچ����وە ژم���ارەی‬ ‫الپەڕەكانی ‪ 24‬بوو بە قەوارەی نیوە‪ ،‬دوای‬ ‫دەرچ��وون��ی پێنجەم ژم���ارەی راوەس��ت��ا‪،‬‬ ‫دی��س��ان ب��ە ه���ۆی هەڵگیرسانی جەنگی‬ ‫جیهانی یەكەم‪ ،‬چوونی دامەزرێنەرەكەی‬ ‫بۆ بەجێهێنانی ئەركی سەربازی‪.‬‬ ‫ئەمە وێ���ڕای چەند رۆژن��ام��ەی��ەك��ی‌ت��ر كە‬ ‫تاوەكو ئیستا دەس��ت نەخراون‪ ،‬هەندێك‬ ‫س���ەرچ���اوەی م���ێ���ژووی ئ���ام���اژەی���ان بۆ‬

‫ك���ردوە‪ ،‬ی��ان هەندێكیان ی��ەك ژم��ارەی��ان‬ ‫دەس��ت��ك��ەوت��ووە‪ :‬ئومید (‪‌)1900‬و شرق‌و‬ ‫كوردستان ‪ ،1908‬پەیمان ‪ 1909‬مشروتیەت‬ ‫‪1909‬ــ‪.1914‬‬ ‫دووەم‪ :‬چاپكراوەكان‬ ‫بێگومان لەو ماوەی ناوبراو (مەبەستمان‬ ‫ئ��ەو ماوەیەكە ئ��ەم پەیپەرە كردویەتییە‬ ‫ئامانج) چەندین جیا لە رۆژنامە‌و گۆڤارەكان‬ ‫چەندین شتی‌تر چ��اپ��ك��راوان لەنموونەی‬ ‫مەولودانامە‌و كتیبی رێزمانی‌و فەرهەنگ‪،‬‬ ‫كە ئیمە لێرە تەنها ئاماژە بۆ گرنگترینی‬ ‫ئ���ەو چ��اپ��ك��راوان��ە دەك���ەی���ن‪ ،‬ک�� ‌ه رەن��گ��ە‬ ‫دیارترینیان ئەمانە بن‪ :‬دەرچوونی كتیبێك‬ ‫ل ‌ه سه‌ر زمانی كوردی لەساڵی ‪ 1892‬بە‬ ‫ناوی (الهدیة الحمیدیة فی اللغە الكوردیة)‬ ‫ل��ە الی����ەن ی��وس��ف زی���ائ���ودی���ن‪ ،‬ك��ە ‪250‬‬ ‫الپەڕە چەندین نموونەی شیعری كوردی‬ ‫هێناوەتەوە‪ ،‬لیكۆڵینەوە لەزمانی كوردی‬ ‫دەەك���ات‪ ،‬شایەنی گوتنە ئەمە یەكەمین‬ ‫كتێبە ل ‌ه سه‌ر زمانی كوردی چاپكراوە لە‬ ‫الیەن وەك گوتمان یوسف زیائەدین‪ ،‬كە‬ ‫بە رەچەڵەك فەلەستینییە‪ ،‬لە شاری موتكی‬ ‫ناوچەی بەدلیس ژیاوە لەوێ فیری زمانی‬ ‫كوردی بووە‪ .‬لە كتیبەكەدا جەخت ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بایەخی لیكۆڵینەوە ل ‌ه سه‌ر زمانی كوردی‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫لە پاڵ ئەو كتیبە‪ ،‬سێسەد الپەڕە ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ریزمانی ك��وردی‌و فەرهەنگێكی عەرەبی‪،‬‬ ‫فەرهەنگێكی كوردی‌تر دەرچ��ووە‪ ،‬كە لە‬ ‫الی���ەن محه‌مه‌د ع��ەب��دول��ه��ادی‌و سوبحی‬

‫‪35‬‬

‫محه‌مه‌د فوزی‌ەوە ئامادەكراوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫ش��ی��ع��رەك��ان��ی م��ح��م��دح��وزن��ی خ��ال��دی‬ ‫نەقشبەندی بالوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫بۆ دووەم جار چاپكردنەوەی نۆبەهار لە‬ ‫بەرلین لە ساڵی ‪ 1902‬دەستەی خانەی‬ ‫بالوكردنەوە رۆژانوێ جەخدیان لەگرنگی‬ ‫دەرك��ردن��ی سیما ئ��ەدەب��ی ەنیشتیمانی‌و‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری��ی��ەك��ان ك����ردۆت����ەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫پشكداری دەكات لە پەرەپیدانی زانستی‌و‬ ‫ئاشناكرردنمان بە میراتی كەی لە نموونەی‬ ‫نوبەهار‌و مولود پیكەوه‌‪.‬‬ ‫چاپكردنی نامیلكەیەك بە ناونیشانی (ئەمیر‬ ‫بدرخان) لە میسر لە چاپخانەی ئیجتیهاد‪،‬‬ ‫ك��ە ئ��ەو چ��اپ��خ��ان��ەش رون��اك��ب��ی��ری ك��ورد‬ ‫عەبدواڵ جەودەت بەڕیوەی دەبرد‪ ،‬كە ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بەرگی نامیلكەكە نووسراوە داهاتی‬ ‫ئەم كتیبە دەگەڕیتەوە بۆ كۆمەڵەی عەزمی‬ ‫قەوی كوردستان‪.‬‬ ‫ئەنجام‬ ‫دوای گ��ەران بەناو چەند سەرچاوەیەك‬ ‫بۆ نووسینی ئ��ەم چەند دێ��ڕە لە ب��ارەی‬ ‫ب��زوت��ن��ەوەی رۆشنبیری ل��ە كوردستان‬ ‫(‪1851‬ــ‪ ) 1914‬گەیشتینە چەند ئەنجامێك‬ ‫پیدەچێت دیار‌ترینیان ئەمانەی خ��وارەوە‬ ‫بێت‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئەم بابەتە بابەتێكی گرنگ‌و پڕبایەخە‬ ‫ل��ە م��ێ��ژووی ن��وی��ی ك����وردا‪ ،‬ه���ەم وەك��و‬ ‫وی��س��ت��گ��ەی��ەك��ی م����ێ����ژووی‌و ه����ەم وەك‬ ‫بونیادێكی گرنگ چونكە پێكهێنەرەكانی ئەم‬

‫بونیادە لە الیەك دەبنە بناغەیەكی گرنگ‬ ‫بۆ ژیانی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و ئابوری‬ ‫كۆمەڵگای ك��وردی‪ ،‬لە الیەكی‌تر رۆڵێكی‬ ‫گ��رن��گ دەگ��ێ��ڕێ��ت ل��ە ه‌وش��ی��ارك��ردن��ەوە‌و‬ ‫ئاڕاستەكردنی كۆی الیەنەكانی‌تری ژیانی‬ ‫كۆمەڵگای ك��وردی‪ .‬ئەمە وێ��ڕای ئ��ەوەی‬ ‫دەبێتە هۆی دروستكردنی فەرهەنگێك‌و‬ ‫كلتورێك‪ ،‬ك��ە ببێتە ئ��ەو س��ای��ەی��ەی‪ ،‬كە‬ ‫تاكەكانی كورد هەست بە هاونیشتیمانێتی‬ ‫بكەن‌و گیانی شانازیكردن بە نەتەوە‌و‬ ‫رۆشنبیری خ��ۆك��ردن بە تاكەكان ب��دات‪.‬‬ ‫لەوەش زیاتر دەبێتە ناسنامە‌و شوناسیك‬ ‫بۆ ك��ورد بۆ دەروەی خۆیشی‪ ،‬جاڕدانی‬ ‫ئەو بانگەوازەی‪ ،‬كە كوردیش میللەتێكە‬ ‫خ��اوەن فەرهەنگ وڕۆشنبیری خۆیەتی‬ ‫لە خویندن‌و رۆژن��ام��ە‌و كۆمەڵە‌و پارت‌و‬ ‫ئەدەبیاتی خۆی‪.‬‬ ‫‪2‬ــ كاتێک مێژووی بزووتنەوەی رۆشنبیری‬ ‫كورد لە ماوەی ناوبراوودا دەخوێنیتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەی زۆر جێگەی سەرنجە ئەوەیە ئه‌گەر‬ ‫نەڵێین تەواوی بەڵكو زۆربەی زۆری ئەو‬ ‫رەهەندە رۆشنبیری‌و بوارە رۆشنبیرییانە‬ ‫لە دەرەوەی كوردستان سەریان هەڵداوە‌و‬ ‫دروس��ت��ب��وون‪ ،‬ب��ە ب���ڕوای ئێمە ئەمەش‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ‪ :‬یەكەم كوردستان خۆی‬ ‫خ��اوەن كیانێكی سەربەخۆی یەكگرتوو‬ ‫نەبووە‪ ،‬كە خۆی لە چوارچیوەی واڵتێكی‬ ‫سەربەخۆی خاوەن دامەزراوەی ئیداری‌و‬ ‫دادوه‌ری‌و سیاسی‌و رۆشنبیری تایبەت بە‬ ‫خۆی بێت‌و بەتەنگ رۆشنبیری كوردەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫بێت‪ ،‬ناوچەكانی كوردستان بە شیوەی‬ ‫راستەوخۆی بێت‪ ،‬یان ناڕاستەوخۆ لە بن‬ ‫دەستی داگیركەراندا بووە‪ ،‬ئەوانیش گەر‬ ‫هەوڵی دواخستن‌و سڕینەوەی رۆشنبیری‌و‬ ‫شوناسی كوردیان بە ئاشكرا نەدابێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫بێگومان گرنگی‌و بایەخیشیان پێنەداوە‌و بە‬ ‫ك��اری خۆیان نەزانیوە بگرە پشتگوێیان‬ ‫خستوە‪ ،‬ئەمەش بۆته ه��ۆی دواكەوتنی‬ ‫ك����ۆی چ��االك��ی��ی��ە رۆش��ن��ب��ی��ری��ی��ەك��ان لە‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬باڵوبوونەوەی نەخویندەواری‬ ‫ل��ە ك��وردس��ت��ان‪ .‬ئەمە س���ەرەڕای ئ��ەوەی‬ ‫كوردستان بووەتە گۆڕەپانی ملمالنێ‌و‬ ‫جەنگە دورو درێژەكانی نێوان عوسمانی‌و‬ ‫ئێرانی‌و جەنگە ناوخۆییەكانی والییەكان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ میرنیشینەكان‌و میرنیشینەكان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ یەكتر‌و میرنیشینەكان ل��ە نیوان‬ ‫خ��ۆی��ان��دا‌و دوات���ر ش���ااڵوە ی��ەك ل��ە دوای‬ ‫ی��ەك��ەك��ان��ی ع��وس��م��ان��ی ب��ۆ گ��ی��ران��ەوەی‬ ‫دەس���ەاڵت���ی م���ەرك���ەزی راس���ت���ەو خ��ۆ‌و‬ ‫ش���ەڕە ب��ەردەوام��ەك��ان��ی ع��وس��م��ان��ی‪ ،‬كە‬ ‫باریكی قورس بوو ل ‌ه سه‌ر شانی خەڵكی‬ ‫كوردستان‌و بووە هۆی لەدەستدانی بڕێكی‬ ‫زۆر ت��وان��ای��ی م��رۆی��ی ن��ەت��ەوەی ك��وردو‬ ‫راپێچكردنی ن��ووس��ەران‌و رۆشنبیران‌و‬ ‫س��ەران��ی پێشرەوی ك��ورد ب��ۆ بەرەكانی‬ ‫ش��ەڕ‪ .‬هەڵبەت ئ��ەو ملمالنی‌و ش��ەڕان��ەی‬ ‫ب��اس��م��ان��ك��ردب��وون ب�� ‌ه ه��ۆی ك��اول��ك��اری‌و‬ ‫ماڵویرانی‌و تیكدانی ژێرخانی كوردستان‪،‬‬ ‫وەك ئاشكراشە رۆشنبیری‌و جموجولی‬ ‫رۆشنبیری لەوەها حالێكی خراپدا نەك‬

‫گەشەناكات بەڵكو لەنێودەچێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ�����ـ ی���ەك���ێ���ك���ی‌ت���ر ل�����ەو ئ���ەن���ج���ام���ان���ەی‬ ‫پ��ێ��گ��ەی��ش��ت��ووی��ن‪ ،‬ه���ۆك���اری دواك���ەوت���ن‌‪،‬‬ ‫ك��ە چ��االك��ی ب���زووت���ن���ەوەی رۆش��ن��ب��ی��ری‬ ‫كوردستان‪ ،‬بریتییە لە نەبوونی ئ��ازادی‪،‬‬ ‫ئازادی تاكەكەسی‌و ئازادی رادەربڕین لە‬ ‫كوردستاندا ئەوەتا رۆژنامەی كوردستان لە‬ ‫دەرەوەی كوردستان لە میصر دەردەچێت!‬ ‫لەویش لە فشارو سانسۆر ب��ەدەر نییە‬ ‫هەتا ناچار دەكرێت ئیدی لە ئەوروپا لە‬ ‫سویسرا‌و بەریتانیا دەردەردەچێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫وێڕای ئەوه‌ی كۆی رۆژنامە‌و گۆڤارەكان‌و‬ ‫كۆمەڵەكان لە الیەن دەسەاڵتی ئەوكاته‌ی‬ ‫دەوڵەتی عوسمانییەوە داخران!‬ ‫‪4‬ـ��ـ م��اوەت��ەوە بڵیین ئ��ەم ج��م��ه‌و جووڵە‬ ‫رۆشنبیرییانە ئه‌گەرچی لە ئاست نیاز‌و‬ ‫پیویستی كۆمەڵكای ك���ورد ن��ەب��وون بە‬ ‫تەواوەتی لە رووی چاالكی‌و سنوورداری‬ ‫كارەكانیان‪ ،‬بەاڵم لە رووی مێژووییەوە‬ ‫بایەخێكی ئێجگار گەورە گرانیان هەیە بۆ‬ ‫كورد‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان به زمانی كوردی‬ ‫‪1‬ــ عەلی تەتەر‪ ،‬بزاڤا سیاسی ل كوردستانێ‬ ‫‪1908‬ـ���ـ‪ .1927‬دەزگەهێ سپیریز یا چاپ‌و‬ ‫وەشانێ‪( ،‬دهۆك ــ‪)2002‬‬ ‫‪2‬ــ عەبدولاڵ عەلیاوەی (دكتۆر)‪ ،‬كوردستان‬ ‫ل�� ‌ه س���ه‌ردەم���ی دەوڵ���ەت���ی ع��وس��م��ان��ی��دا‪ ،‬لە‬ ‫ناوەڕاستی س��ەدەی ن��ۆزدە تاوەكو جەنگی‬ ‫یەكەمی جیهان (لیكۆڵینەوەیەكە لە بواری‬ ‫مێژووی سیاسیدا‪ ،‬چاپی سێیەم‪ ،‬هەولێر)‬

‫‪37‬‬

‫‪3‬ـ��ـ محه‌مه‌د عه‌بدولال كاكەسور (دكتۆر)‬ ‫پەرەسەندی خویندنی فەرمی لە لیواكانی‬ ‫كوردستانی عێرقدا ‪1921‬ـ����ـ‪ .1953‬نامەی‬ ‫دكتۆرا‪ ،‬پێشكەشی كۆلیژی ئادابی زانكۆی‬ ‫سەالحەدین ــ هەولێری كردوە‌و بەشێكە لە‬ ‫پێداویستییەكانی پلەی دكتۆرا لە میژووی‬ ‫ن���وێ‪ .‬ب�� ‌ه س��ه‌رپ��ەرش��ت��ی‪ ،‬دك��ت��ۆر ئەحمەد‬ ‫عوسمان ئەبوبەكر ‪.2003‬‬ ‫‪4‬ــ نەوشیروان مستەفا ئەمین‪ ،‬بە دەم ریگاوە‬ ‫گوڵچنین‪ ،‬چ��ەن��د الپ��ەڕەی��ەك ل��ە م��ێ��ژووی‬ ‫رۆژنامەوانیی كوردی ‪1898‬ـ��ـ‪ ،1958‬كتێبی‬ ‫دووەم‪ ،‬بەرگی یەكەم‪ .‬الدار العربیة للعلوم ــ‬ ‫ناشرون‪ ،‬لبنان (بیروت ــ‪)2013‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‌کان به زمانی عەرەبی‬ ‫‪1‬ــ د‪ .‬احمد محمد احمد‪ ،‬اكراد الدولة العثمانیة‪،‬‬ ‫‪ 1880‬ـ��ـ‪ ،1923‬دار سیبریز للطباعة ‌والنشر‬ ‫(دهوك ــ ‪)2009‬‬ ‫‪2‬ــ د‪ .‬بلەج شیركو‪ ،‬القضیة الكردیة‪ ،‬ماضی‬ ‫الكرد‌و حاضرهم‪ ،‬طبعە الثانیة‪ ،‬دار اراس‬ ‫للطباعة والنشر (اربیل ــ ‪)2009‬‬ ‫‪3‬ــ جمیل موسی النجار‪ ،‬التعلیم فی العراق فی‬ ‫عهد العثمانی االخیر ‪1869‬ــ‪1918‬‬ ‫‪4‬ــ سعید بشیر أسكندر‪ ،‬قیام النظام االماراتي‬ ‫في كردستان‪ ،‬مابین منتصف القرن العاشر‌و‬ ‫وم��ن��ت��ص��ف ال��ق��رت ال��ت��اس��ع ع��ش��ر‪ ،‬تقدیم‪،‬‬ ‫ماموستا جعفر فاضل كریم اح��م��د‪ ،‬طبعة‬ ‫الثانیة‪ ،‬بنكەی ژین‪ ،‬الحیا‌ء التراث الوثائقي‌و‬ ‫الصحفی الكردی‪( ،‬السلیمانیة ــ ‪)2008‬‬ ‫‪5‬ـ���ـ ص�ل�اح محمد سلیم م��ح��م��ود‪ ،‬االس���رة‬ ‫البدرخانیة نشاطها السیاسی‌و الثقافي خالل‬ ‫المدة ‪1900‬ـ���ـ‪1950‬م‪ ،‬اطروحة دكتورا غیر‬

‫منشورة‪ ،‬قدمت ال��ی كلیە االداب‪ ،‬الجامعة‬ ‫صالح الدین‪ ،‬المبحث الثالث‪ ،‬نشاط عبدالرزاق‬ ‫بدرخان السیاسی‌و الثقافی خالل المدة ‪1910‬‬ ‫ــ‪ ،1918‬ص ص ‪ 52‬ــ ‪63‬‬ ‫‪6‬ـ��ـ عبدالستار ط��اه��ر ش��ری��ف‪ ،‬الجمعیات‬ ‫والمنضمات‌و االحزاب الكردیة فی نصف قرن‬ ‫‪1908‬ــ‪ ،1958‬الطبعة االولی (بغداد ــ‪)1989‬‬ ‫‪7‬ــ عماد عبد السالم رؤوف‪ ،‬مراكز ثقافیة‬ ‫مغمورة في كردستان‪ ،‬مؤسسة موكریاني‬ ‫للبحوث‌و النشر‪ ،‬الطبعة االولی (اربیل ــ‪)2008‬‬ ‫‪8‬ــ فاضل البیاتي‪ ،‬دراسات في تاریخ العرب‬ ‫في عهد العثماني‪ ،‬رؤیة جدیدة في الوثائق‌و‬ ‫المصادر العثمانیة‬ ‫‪9‬ــ كامیران عبد الصمد‪ ،‬بهدینان فی أواخر‬ ‫ع��ه��د ال��ع��ث��م��ان��ي ‪ 1876‬ـ�����ـ‪ ،1914‬مۆسسة‬ ‫موكریاني للبحوث‌و النشر‪( ،‬اربیل ــ‪)2007‬‬ ‫‪10‬ــ كردستان فی عهد العثماني‪ ،‬فی النصف‬ ‫االول من القرن التاسع العشر‪ .‬الدار العربیة‬ ‫للموسوعات‪.2006 ،‬‬ ‫‪11‬ــ محمد عصفور سلمان االموی‪ ،‬االصالح‬ ‫فی الدولة العثمانیة‌و اثرها في المشرق العربي‬ ‫‪1839‬ــ‪ ،1908‬اطروحة قدمت الی مجلس كلیة‬ ‫االداب‪ ،‬جامعە بغداد‪ ،‬جز‌ء من المتطلبات نیل‬ ‫دكتورا فلسفة التاریخ‪ ،‬باشراف‪ ،‬أ‪.‬د‪ .‬ابراهیم‬ ‫خلف العبیدی‪ ،‬غیر منشورة‪2005 ،‬‬ ‫‪12‬ـ���ـ ه��وگ��ر ط��اه��ر ت��وف��ی��ق‪ ،‬دور الصحافة‬ ‫الكوردیة فی تطویر الوعي القومي الكوردي‬ ‫‪1898‬ــ‪ ،1918‬رسالە ماجستیر غیر منشورة‪،‬‬ ‫قدمت الی كلیة االداب جامعة صالح الدین‪.‬‬ ‫باشراف الدكتور عبدالله محمد علی العلیاوي‪،‬‬ ‫(اربیل ــ ‪)2004‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫سه‌رچاوه‌کان له ئینتەرنێته‌وه‬ ‫‪1‬ـ��ـ شعبان م��زی��ری‪ ،‬دور (ك��وردس��ت��ان) لعام‬ ‫‪ 1898‬ف��ی ال��ت��دوی��ن ال��ت��اری��خ��ی ال���ك���وردی‪ ،‬بۆ‬ ‫درێ��ژەی ئەم وتارە بڕوانە‪ :‬التاخي‪viewart./ ،‬‬ ‫‪pagebegin‬‬ ‫‪.www.#14242=php?art‬‬ ‫‪altaakhipress.com‬‬ ‫‪2‬ــ فؤاد حمە خورشید‪ 22 ،‬نیســان عیــد الصحافە‬ ‫الكردیة‪.‬‬ ‫‪http://www.almutmar.com/index.‬‬ ‫‪20076348=php?id‬‬

‫‪39‬‬

‫روسیا‪ :‬گه‌ڕانه‌وه بۆ لوتکه‬ ‫‪Russia: Back to the top‬‬

‫موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‬ ‫‪Mutasam Najmaddin‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫بەشی سێیەم‌و كۆتایی‬ ‫دوای هەڵوەشاندنەوەی یەكێتیی سۆڤیه‌ت‪،‬‬ ‫روس���ی���ا وەك گ���ەورەت���ری���ن ك���ۆم���اری‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆو میراتگرێکی شه‌رعیی ئەو‬ ‫واڵت�� ‌ە هاتە گۆرەپانی ملمالنێی سیاسی‬ ‫نیودەوڵه‌تییەوە‪.‬‬ ‫روسیا بە هۆی گەورەیی پانتای جیۆگرافی‌و‬ ‫گرنگیی پێگەی جیۆپۆلیتیكی‌و گەورەیی‬ ‫هێزی سەربازی‌و بوونی كانزایەكی مەزنی‬ ‫یەدەكیی وزە‌و كەرەستەی سروشتییه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫که لە راب���ردوودا دڵ��ی یەكێتیی سۆڤیەت‬ ‫بوو‪ ،‬لە مڕۆدا وەك دڵی ئۆڕاسیا (ئه‌روپا‬ ‫ــ ئاسیا) پێگەی نێودەوڵەتی‌و ئاڕاستەی‬ ‫سیاسەتەكانی ئایندەی سیستمی سیاسیی‬ ‫نێودەوڵەتی دیاریدەكات‪ .‬بە جیابوونەوەو‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆب��وون��ی راس��ت��ەخ��ۆ‪ ،‬ب���وو بە‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫(بۆڕیس یەڵسن) یەكەم سەرۆكی روسیای‬ ‫سەربەخۆ بوو؛ لە سەرەتاوە بەرنامەكانی‬ ‫ب��ۆ ری��ف��ۆرم‌و گ���ۆڕان ل��ەم واڵت���ەدا خستە‬ ‫رێ‪ ،‬چەندین بڕیار‌و گۆڕانكاریی گرنگ‌و‬ ‫گەوهەریی خستە بواری جێبەجێكردنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە راستیدا لە پڕۆژە ‌و پڕۆسەكانیدا‬ ‫هێند سه‌رکه‌وتوو نه‌بوو‪ ،‬چونکه لە راستیدا‬ ‫روس��ی��ای ن��وێ ل��ە ك��رۆك��دا ب��ەش��ی ه��ەرە‬ ‫زۆری قەیران‌و كێشەو گرفتەكانی یەكێتیی‬ ‫سۆڤیەتی پێشوی لە هەناویدا هەڵگرتبوو‪.‬‬ ‫ل��ە دوای���ی���ن رۆژی س����ەدەی بیستەمدا‬ ‫(یڵسن) دەس��ت لە كاركێشانەوەی خۆی‬

‫ل��ە پ��ۆس��ت��ی س��ەرۆك��ای��ەت��ی��ی ئ���ەم واڵت��ە‬ ‫راگەیاند‌و لە جێگایدا (ڤاڵدیمێر پوتین) بوو‬ ‫بە سەرۆكی روسیا‪( .‬پوتین) ئەو مودێلی‬ ‫كەسایەتییە ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە مێژبوو دەزگ��ا‬ ‫هەواڵگری‌و سیاسەتمەدارانی ئەمریكا لێی‬ ‫دەترسان‪ ،‬ئەوان دڵنیایی ئەوەیان هەبوو‬ ‫مەرجی سەركەوتن‌و گەڕانەوەی روسیا‬ ‫بۆ لوتكەی دەس���ەاڵت پێش ه��ەر شتێكی‬ ‫دی هاتنی پیاویكی بە هێز‌و که‌لله ره‌قه‪.‬‬ ‫(پوتین) ئەو سەركردەیە بوو لە كودتاكەی‬ ‫(گۆڕباچۆڤ)ەوە ئەمریكاییەكان لە هاتنی‬ ‫پیاوێكی وا دەترسان‪ ،‬ک ‌ه كۆی نەخشە‌و‬ ‫پالنەكانیان بۆ الوازكردنی جەمسەرێكی‬ ‫ب��ە ه��ێ��زی دن��ی��ا ب��گ��ەرێ��ت��ەوە خ��اڵ��ی سفر‪،‬‬ ‫روسیا وەك هێزێكی مەزن‌و جەمسەرێكی‬ ‫سەرەكیی سیستمی نوێی جیهان‪ ،‬بگرە‬ ‫زۆر لە پێشوو بە هێزتر‌و بێ گرفت‌تر‬ ‫بگەرێتەوە نێو ب��ازن��ەی ملمالنێی هیزی‬ ‫نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫دەركەوتنی (پوتین) وەك كەسایەتییەكی‬ ‫مەزن‌و خاوه‌ن كارێزمایه‌کی نێودەوڵەتی‬ ‫زۆر ل���ەوە خێراتر ب���وو‪ ،‬ک�� ‌ه چ���اوەڕوان‬ ‫دەك��را‪ .‬هێشتا ساڵێكی لە فەرمانڕەوایی‬ ‫ت���ەواو ن��ەك��ردب��وو‪ ،‬جێدەستی كاركردنی‬ ‫ب��ووە جێگای س��ەرن��ج‌و بایەخی خەڵكی‬ ‫روسیا‌و ك��ۆی گ��ەالن‌و سیاسەتمەدارانی‬ ‫جیهان‪( .‬پوتین) پێش ئەوەی بەرنامەكانی‬ ‫ب���ۆ ری����ف����ۆرم‌و گ�����ۆڕان ب��خ��ات��ە ب����واری‬ ‫جێبەجێكردنەوە‪ ،‬ب��ە دەستێكی پۆاڵیین‬ ‫ك��اری ل��ە س��ەر رێكخستن‌و یەكخستن‌و‬

‫‪41‬‬

‫پ��اك��ك��ردن��ەوەی سیتمی ف���ەرم���ان���ڕەوای‬ ‫واڵت��ەك��ەی ل��ە ك��ەس��ان��ی الواز‌و گ��ەن��دەڵ‬ ‫ك��ردە دەستپێكی بەرنامەكانی‪ .‬سەرەتا‬ ‫سیستمێكی سیاسه‌تی تۆقاندن‌و ئاسنینی‬ ‫دام��ەزران��د‪ .‬گ��ۆڕان‌و نوێكاریی بنەڕەتیی‬ ‫ل��ە ف��ەرم��ان��گ��ەی ف��ی��دری��اڵ��ی‌و ئەنجومەنی‬ ‫دەوڵەتدا ئەنجامدا‪ .‬لە سەرەتاوە كاری لە‬ ‫سەر داڕشتنەوەی تێگەیشتنێكی نوێ بۆ‬ ‫چەمكی (ئینتما)‌و پەیوەستبوون بە پیرۆزیە‬ ‫نیشتمانی‌و ن��ەت��ەوەی��ەك��ان‌و س��ەروەری��ی‬ ‫نیشتمانیەوە كرد‪ ،‬هێڵە سوورەكانی (زیان‬ ‫به‌خشین) لە ب��ەرژەوەن��دی��ی��ە نیشتمانی‌و‬ ‫نەتەوەیەكان خستە بازنەی حەرامەكانەوە‌و‬ ‫س��زای توندی بە سەر ئ��ەوان��ەدا سەپاند‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه زی���ان ب��ە دەس����ەاڵت‌و گ��ەل بگه‌یه‌نن‪.‬‬ ‫بەرنامەی راودوون��ان��ی مافیا‌و گەندەاڵنی‬ ‫دارای‌و ب��ەرپ��رس��ان��ی گ��ەن��دەڵ��ی��ی خستە‬ ‫ب���واری پ��راك��ت��ی��زەك��ردن��ەوە‪ ،‬ب��ە دەستێكی‬ ‫پۆاڵیین كاری لە سەر سیاسه‌تی پاکتاویی‬ ‫س��ەرم��ای��ەدارە ه��ەرە گ���ەورەی گ��ەن��دەڵ‌و‬ ‫چاوچنۆك‌و سیخورانی واڵتەكەی كرد‌و‬ ‫چەندینیانی خستە ب��ەردەم دادگ��ا‌و سزای‬ ‫زۆر ت��ون��دی ب��ە س��ەری��ان��دا س��ەپ��ان��د‪ ،‬لەم‬ ‫كارەیەدا (پوتین) سیایەتی (لێدانی گەورە بۆ‬ ‫ترساندنی بچووكەكان)ی بەكارهێنا‪ .‬وەك‬ ‫پڕۆسەیەكی بەردەوامیش كاری لە سەر‬ ‫گەڕانەوەی رێز‌و حورمەت‌و هێز بۆ تاكی‬ ‫روسی‌و (خود)ی تاك‌و كۆمەڵگای روسیی‬ ‫دەك��رد‪ .‬لە سیاسەتی یەكخستنەوەی نێو‬ ‫م��اڵ��ی روس����ی‌و دام���ەزران���دن���ی پایەكانی‬

‫یەكێتییەكی بتەودا بناغەی دامەزراندنی‬ ‫شوورای ئاسایشی نەتەوایەتیی دامەزراند‪.‬‬ ‫ل���ە پ���ڕۆس���ەی ری����ف����ۆرم‌و پ��ێ��ش��ك��ەوت��ن��دا‬ ‫زۆرێ��ك لە هاوبیران‌و سیاسەتمەدارانی‬ ‫(پوتین) داوای���ان لێدەكرد‌‪ ،‬خێرا بێت لە‬ ‫بەرجەستكردنی پرۆسەكەیدا‪ ،‬ب��ەاڵم ئەم‬ ‫پێدەچێت س��وودی لە ئەزمونی سەرۆك‬ ‫(دینگ) وەرگرتبێت‪ .‬بۆیە لە جێبەجێكردنی‬ ‫پڕۆژەكەیدا‪ ،‬نەك هەر خێرا نه‌بوو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ه��ەم��ان رێ��ب��ازی (چینی)یەكان‌و مودێلی‬ ‫بەرجەستەكردنی ریفۆرم‌و گۆڕانی قۆناغ‬ ‫بە قۆناغی پەیرەو كرد‪ .‬لە سەرەتاوە كاری‬ ‫لە س��ەر (ئیستیفزازنەكردنی) ئەمریكاو‬ ‫واڵت���ان���ی خ���ۆرئ���اوا ك����رد؛ ن��ەی��دەوی��س��ت‬ ‫سەرنجیان بۆ گۆڕانكاریەكانی واڵتەكەی‬ ‫رابكێشێت تا بە تەواوی لە سەر پێی خۆی‬ ‫راوەستا‪.‬‬ ‫بناغەی بیر‌و تێروانینەكانی (پوتین) بۆ‬ ‫ئەم قۆناغە تێكەڵكردنێكی داهێنەرانە بوو‬ ‫لە دوو چەمكی مێژووی دوو سەردەمی‬ ‫جیاوازەوە‪ :‬سەردەمی یەكێتیی سۆڤیەت‌و‬ ‫مودێلی حوكمرانی (قەیسەر)ی‪.‬‬ ‫(قەیسەر)ی نوێی روسیا‬ ‫ل��ە ساڵی ‪1984‬دا‪ ،‬ل��ە دوای تەواكردنی‬ ‫خوێندنی لە زان��ك��ۆی لێنینگراد‪( ،‬پوتین)‬ ‫بە ه��ۆی دان��ای��ی‌و وری��ای��ەوە ئ��ەو هەلەی‬ ‫بۆ ره‌خسا‪ ،‬ک ‌ه راستەخۆ وه‌ک ئه‌ندامێک‬ ‫لە لیژنەی ئاسایشی دەوڵەتدا دامەزرێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫خەسڵەتە ئەرێنییەكانی ك��اری سیاسی‌و‬ ‫ئەمنیی (پوتین)‪ ،‬وا لە بەرپرسانی سیاسی‬ ‫سۆڤیه‌ت ک��رد‪ ،‬ک�� ‌ه گرنگیی تایبەت بەم‬ ‫الوە ب����دەن‪ ،‬ب��ۆی��ە ل��ە دوای م��اوەی��ەك��ی‬ ‫ك��ورت گواستوویانه‌ته‌وه بۆ ئەكادیمیای‬ ‫ئااڵی سووری سەر بە ده‌زگای پاراستنی‬ ‫سۆڤیه‌ت (كەی گی بی)‪.‬‬ ‫دوای ت��ەواوەك��ردن��ی خویندنی لە بەشی‬ ‫ه���ەواڵ���گ���ری‪ ،‬ب��ی��ان��ی ل���ە س��اڵ��ی ‪1985‬دا‬ ‫ح��ک��وم��ه‌ت��ی س��ۆڤ��ی��ه‌ت ن���اردووی���ه‌ت���ی بۆ‬ ‫كۆماری ئەڵمانیای دیموكراتی‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪1990‬دا گه‌ڕێنراوه‌ته‌وه بۆ سۆڤیه‌ت‌و کراوه‬ ‫به جێگری سەرۆكی زانكۆی لێنینگڕاد بۆ‬ ‫كاروباری دەرەك��ی‪ ،‬لە هەمان كاتدا بۆته‬ ‫راوێژكاری سەرۆكی ئەنجومەنی شاری‬ ‫لێنینگڕاد‪ .‬لە تەموزی ساڵی ‪1991‬دا بۆته‬ ‫سەرۆكی لیژنەی پەیوەندییە ئابوورییەكانی‬ ‫ش��اری (سانت پۆتروسبۆرگ)‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪1994‬دا بۆته جێگری یەكەمی حكومەتی‬ ‫ش��اری (سانت پۆترۆسبۆرگ)‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪1996‬دا بۆته جێگری بەڕێوەبەری كارو‬ ‫باری كارگێری لە سەرۆكایەتیی روسیادا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪1997‬دا بۆته جێگری بەڕێوەبەری‬ ‫دیوانی سەرۆكایەتی‌و سەرۆكی كارگێریی‬ ‫چ��اودێ��ری��ی گ��ش��ت��ی‪ .‬ل��ە ت��ەم��وزی ساڵی‬ ‫‪1998‬دا ب��ۆت��ه ب��ەڕێ��وەب��ەری ده‌ستگای‬ ‫ئاسایشی فیدریاڵی روسیای یەكگرتوو‪ .‬لە‬ ‫مارسی ساڵی ‪1999‬دا پۆستی سكرتێری‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایشی روسیای وەرگرتووه‪.‬‬ ‫ل��ە ‪12 /31‬ی ‪ ،1999‬وات���ە ل��ە دوای��ی��ن‬

‫رۆژی سەدەی بیستەمدا‪ ،‬بۆته سەرۆكی‬ ‫روسیای یەكگرتوو‪ .‬لە مارسی ‪2004‬دا‪،‬‬ ‫لە رێگای هەڵبژاردنەوە‪ ،‬بە بەدەستهێنانی‬ ‫زۆری���ن���ەی دەن��گ��اك��ان��ی خ��ەڵ��ك��ی روس��ی��ا‪،‬‬ ‫جارێكی‌تر بۆته‌وه به س��ەرۆك‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪2008‬دا‪ ،‬دوای دوو خول لە سەرۆكایەتی‪،‬‬ ‫پۆستی سەرۆكایەتیی جێدێڵێت بۆ یەكێک‬ ‫لە خوێندكارەكانی‪ ،‬که (دیمیدیف) بوو‪.‬‬ ‫سەرۆكی نوێ ئەوندە لە ژێرگاریگەریی‬ ‫(پوتین)دایە زۆرێك لە چاودێرانی سیاسی‬ ‫پێیانوایە سەرۆك (پوتین) لە پشتی پەردەوە‬ ‫سەرۆكی نوێ دەجووڵێنێت‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی تا ئەمرۆ‌و لە دوای‬ ‫كۆتاییهاتنی ماوەی سەرۆكایەتیی روسیا‪،‬‬ ‫(پوتین) خاوەنی گەورەترین شەعبیەتی‬ ‫نێوخۆی‌و نێودەوڵەتییە‪.‬‬ ‫واقعی ریفۆرم‌و گۆڕان‬ ‫پڕۆسەی ریفۆرم‌و گۆڕان لە روسیادا بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی لە سەر سێ بنەما دەستی‬ ‫پێكرد‪( :‬یەكخستنی نێو م��اڵ��ی روس��ی‌و‬ ‫بتەوی دەسەاڵتی نوێ)‪( ،‬بەرزبوونەوەی‬ ‫ن��رخ��ی ن���ەوت‌و گ���از‌و ب��وون��ی یەدەكێكی‬ ‫ب��ێ ش���وم���اری ك���ەرەس���ەی س��روش��ت��ی‌و‬ ‫وزە)‪( ،‬ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن��ی سیاسەتێكی‬ ‫بڕاگماتی‌و رزگاربوون لە كۆت‌و بەندەكانی‬ ‫ئایدیۆلۆجی‌و بیری داخراو)‪.‬‬ ‫بوارەكانی ریفۆرم‌و گۆڕان بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی دوو داب��ەش��ك��ردن‪( :‬ن��ێ��وخ��ۆی��ی‌و‬

‫‪43‬‬

‫دەرەك���ی‪ ،‬ئ��اب��ووری‌و سیاسی) دەگرێتە‬ ‫خۆی‪ ،‬هەردووكیانیش ناڕاستەخۆ تێكەل‬ ‫بە یەكدی دەبن‪.‬‬ ‫‪١‬ــ بواری ئابووری‬ ‫پ��ڕۆس��ەی ب���واری ئ��اب��ووری ل��ە روس��ی��ادا‬ ‫وابەستەی هاتنە سەر دەسەاڵتی سەرۆك‬ ‫(پوتین)ە‪ .‬بۆیە ئەم پڕۆسەیە تا ئاستێكی دیار‬ ‫ناڕاستەوخۆ رەنگدانەوەی بیر‌و تێڕوانینە‬ ‫ك��ەس��ای��ەت��ی��ی��ەك��ان��ی ئ���ەم س��ەرك��ردەی��ەی��ە‪.‬‬ ‫ل���ە رووی پ��راك��ت��ی��ک��ه‌وه م��ودێ��ل��ی ئ��ەم‬ ‫پڕۆسەیە تایبەتمەندیی واقعی مێژوویی‌و‬ ‫جیۆپۆلیتیكیی روس��ی��ای هەڵگرتبوو‪ .‬لە‬ ‫سەرەتاوە كۆمەڵێك پرینسیپ‌و پایە بوونە‬ ‫بناغەی دام��ەزران��دن��ی‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە گ��ەوه��ەردا‬ ‫تایبەتمەندیی س��روش��ت��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫كلتووریی گ��ەل��ی روس��ی��ای هەڵگرتبوو‪.‬‬ ‫قۆناغەكانی بەرجەستەبوونی ریفۆرمی‬ ‫ئابووری بە سیاسەتی پشتبەستن بە داهاتی‬ ‫نێوخۆ‌و دەستبەرداربوون لە یارمەتی‌و‬ ‫قەرز‌و کۆمه‌کیی دەرەكی دەستیپێكرد‪ .‬لە‬ ‫روویەكی‌ترەوە بە تەسككردنەوەی بواری‬ ‫كەرتی تایبەت‪ ،‬ک ‌ه لە سەردەمی (یڵسن)دا‬ ‫بە شێوەیەكی نادروست‌و بێ بەرنامە‌یی‌و‬ ‫به‌ره‌اڵیی دەرگ��ای بۆ ك��راب��ووەوە‪ ،‬بارێك‬ ‫ل��ە ن��اج��ێ��گ��ی��ری‌و ل��ێ��ك��ت��رازان‌و ب��ه‌ره‌اڵی��ی‬ ‫ئابووریی دروستكردبوو‪ ،‬توانی زۆرێك‬ ‫ل��ە س��ەرەداوەك��ان��ی كۆنتۆڵكردنی واڵت‬ ‫ب��گ��رێ��ت��ەوە دەس�����ت‪ .‬ل���ە راس���ت���ی���دا ئ��ەم‬ ‫سیاسەتانە زەم��ی��ن��ەی ب��ەرزب��وون��ەوەی‬ ‫رێ������ژەی گ���ەش���ەك���ردن���ی ئ����اب����ووری بە‬

‫شێوەیەكی ب��ەرچ��او رەخ��س��ان��د‪ ،‬ل��ە سەر‬ ‫ئەم ئاراستەیە روسەكان تا ساڵی ‪2003‬‬ ‫توانییان گەشەكردنیان بگەیەننە رێژه‌ی‬ ‫‪ .%7‬بە بارێكی‌تریشدا توانییان بەشێكی‬ ‫زۆر لە قەرزەكانیان‪ ،‬ک ‌ه تا ساڵی ‪2002‬‬ ‫بڕی ‪ 17,3‬ملیار دۆالری تۆماركردبوو‪،‬‬ ‫بداتەوە‪ .‬بگرە بڕێكی زۆر لە قەردەكانی لە‬ ‫سەر واڵتانی ئەفریقیاشی هەڵوەشاندەوە‪.‬‬ ‫بەمەش توانی دەس��ت��ب��ەرداری یارمەتی‌و‬ ‫هاوكارییە مەرجدارەكانی ئەمریكا ببێت‪.‬‬ ‫ئەم بارو دۆخە نوێیەی روسیا ئەو هەلەی‬ ‫بۆ رەخساند‪ ،‬ک ‌ه لە كۆمەڵەی حەوت واڵتە‬ ‫پیشەسازییە مەزنەكەی جیهان وەرگیریت‌و‬ ‫كۆمەڵەكەش ببێت بە كۆمەڵەی هەشت‬ ‫واڵتە گەورە پیشەسازییەكەی جیهان‪.‬‬ ‫بەم سیاسەتە لە ماوەی چەند ساڵێكی كەمدا‬ ‫روسیەكان توانییان رێژەی گەشەكردنیان‬ ‫بۆ نزیكەی ‪ %10‬ب��ەرزك��ەن��ەوە‪ ،‬قەبارەی‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی پ��ی��ش��ەس��ازی دەرەك����ی‬ ‫بگەیەننە (‪ )130‬ملیار دۆالر‪ ،‬ق��ەب��ارەی‬ ‫پیشەسازی بە رێژەی ‪ %7,7‬زیادیكرد‪ .‬ئەمە‬ ‫جگە لە زیاد بوونی قەبارەی بەرهەمهێنانی‬ ‫ن���ەوت‌و گ��از‌و ك��ەرەس��ەی س��روش��ت��ی‪ .‬لە‬ ‫رویەكیترەوە بەرزبونەوەی نرخی نەوت‌و‬ ‫گ��از‌و زی��ادب��وون��ی خواست لە س��ەر وزە‬ ‫هۆیەكی سەرەكیی سەركەوتنی پڕۆسەی‬ ‫ریفۆرم بوو لەم واڵتە‪.‬‬ ‫لە سەر ئەم ئاڕاستەیە لە ساڵی ‪2006‬دا‬ ‫ق��ەب��ارەی ب��ازرگ��ان��ی دەرەك���ی ب��ە رێ��ژەی‬ ‫‪ %27‬زی��ادی��ك��رد‪ ،‬ئ��ەم رێ��ژەی��ە ب��ە وات��ەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫زی��ادب��وون ب��ە ب��ڕی (‪ )468‬ملیار دۆالر‬ ‫دەه��ات‪ ،‬ه��ەن��اردەی بە رێ��ژەی ‪ %25‬ە بە‬ ‫بڕی (‪ )304‬ملیار دۆالر زیادیكرد‪ .‬بەمەش‬ ‫زی��ادەی بوجەی بازرگانی بە ب��ڕی ‪140‬‬ ‫ملیار دۆالری تۆمار كرد‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪2007‬دا‪ ،‬بە پێی راپۆرتێكی بانكی‬ ‫نێوەندی روسیا بڕی یەدەكی زێر‌و دراوی‬ ‫قورسی روسی به‌های گەیشتە (‪ )416‬ملیار‬ ‫دۆالر‪ ،‬بەمەش روسیا بوە پلەی سێیەم لە‬ ‫دوای چین‌و ژاپۆن‪ ،‬لە زنجیرەی نێودەوڵه‌تی‬ ‫لە یەدەكی زێر‌و دراو‪ .‬لەم ساڵەدا قەبارەی‬ ‫بازرگانی دەرەكی بە رێژەی ‪‌%24‬و بە بری‬ ‫‪ 580‬ملیار دۆالر زیادیكرد‪ ،‬لەم برە رێژەی‬ ‫‪ %60‬ی بۆ هەناردە ب��وو‪ %40 ،‬كەی‌تری‬ ‫هاوردە بوو‪.‬‬ ‫گاز بە هێزترین فاكتەری گەڕانەوەی‬ ‫روسیا بۆ لوتكە‬ ‫لەگەڵ ئەوەی هاوپەیمانی ناتۆ لە بناغەدا‬ ‫ب��ۆ دژای��ەت��ی��ك��ردن��ی ی��ەك��ێ��ت��ی س��ۆف��ی��ەت‌و‬ ‫ج���ەم���س���ەری س��ۆس��ی��ال��س��ت��ی دام������ەزرا‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ل��ە دوای ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەی ئەم‬ ‫واڵت��ە‌و دارم��ان��ی بلۆكی خ��ۆره��ەاڵت‪ ،‬ئەم‬ ‫هاوپەیمانیە ن��ەك ه��ەر ن��ەروخ��ا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ج��وڵ��ە‌و چ��االك��ی��ەك��ان��ی ب��ۆ ف��ره‌وان��ك��ردن��ی‬ ‫بازنەی هاوپەیمانیەكە زۆر لە پێشوو زیاتر‬ ‫بوو‪ .‬لە قۆناغی دوای داروخاندا‪ ،‬پێویستی‬ ‫ئەمریكا بۆ گۆشەگیركردنی روسیا‌و چین‬ ‫بەم رێكخراوە زیاتر بوو‪ ،‬بۆیە بە چەندین‬

‫ئاڕاستەدا كشان‌و فره‌وانبوونی بەرچاوی‬ ‫بە خۆیەوە بینی‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ 1999‬پێش شەری یوگۆساڵڤیا‬ ‫هاوپەیمانی بەرەو ئەوروپای خۆرهەاڵت‬ ‫كشان‌و فەراوانبونی بەرچاوی بە خۆوە‬ ‫بینی‪ .‬ستراتیجی ن��وێ��ی هاوپەیمانی لە‬ ‫رێگای زیادكردنی ژمارەی ئەندامەكانی‌و‬ ‫فراوانكردنی روبەری هێزە سەربازیەكانی‬ ‫كاری بۆ ئەوە دەكرد ببێتە هێزێكی جیهانی‬ ‫بێ ركابەر‪ .‬لەم بازنەیەدا بەوەی ئامانج‌و‬ ‫خواستی ئەمەریكیەكان پاراستنی ئاسایشی‬ ‫وزە‌و كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی نەوت‌و‬ ‫گ��از‌و پاراستنی رێگاكانی گواستنەوەی‬ ‫بوو‪ .‬بە پێی پرینسیپی بەرگریی هاوبەش‬ ‫ل��ە ب��ەن��دی پێنجی ی��اس��ای هاوپەیمانیدا‪،‬‬ ‫شەرعیەت بە شەری گاز‌و نەوت لە كۆی‬ ‫ناوچە‌و واڵتانی جیهان بە خۆیان دەدات‪.‬‬ ‫دەق��ی ئ��ەم برگەیە دەڵ��ێ��ت‪ :‬غ���ەدر‌و زوڵ��م‬ ‫ل��ە ه��ەر ئەندامێكی هاوپەیمانی زوڵمە‬ ‫لە ك��ۆی هاوپەیمانی‪ .‬شیكاركردنی ئەم‬ ‫برگەیە چەندین لێكدانەوەو تەفسیری بۆ‬ ‫دەكرێت‪ .‬خاوەنی یاساكە بە تایبەتی لەو‬ ‫سات وكاتەی بۆی دەلوێت دەتوانێت بەو‬ ‫شێوەیە لێكیبداتەوە‪ ،‬ک ‌ه بەرژەوەندییەكانی‬ ‫دەی��خ��وازێ��ت‪ .‬ئ��ەم��رۆ ئەمریكا‌و واڵت��ان��ی‬ ‫خۆرهەاڵت باس لەوە دەكەن‪ ،‬ک ‌ه نەوت‌و‬ ‫گاز شمەكێكی ستراتیجییە‌و مافی هەموو‬ ‫گ��ەالن��ی جیهانە س���وودی ل��ێ وەرگ��رێ��ت‪،‬‬ ‫ه��اوك��ات بانگەشەكردن ب��ۆ ئ���ەوەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫شەری سەدەی بیست‌و یەك شەری گاز‬

‫‪45‬‬

‫ون���ەوت دەب��ێ��ت‪ ،‬ره‌وای���ی ب��ە هاوپەیمانی‬ ‫دەدات‪ ،‬ک ‌ه كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی‬ ‫پترۆڵ بخاتە نێو بازنەی ئەركەكانیەوە‪.‬‬ ‫لە راستیدا دەشێت نهێنی دامەزراندنی ئەم‬ ‫هاوپەیمانیە لەو راستیەوە روون بێتەوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه كۆی واڵتانی ئەندام هیچیان خاوەنی‬ ‫س��ەرچ��اوەی وزە نین‪ ،‬ئامانجیان زامنی‬ ‫دەستخستنی گ��از‌و ن��ەوت ل��ە پێشەوەی‬ ‫سیاسەتە دەرەكییەكانیاندایە‪.‬‬ ‫ل��ەم ب��ارەدا ب��ەوەی روسیا‌و واڵتانی‌تری‬ ‫وزە وەك ئ���ێ���ران‌و ت��ورك��م��ان��س��ت��ان‌و‬ ‫لیبیا‌و فەنزوێلال‪ ..‬ت��اد‪ ،‬ئەگەر لە بازنەی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی ئەمریكادا نەبێت ئەوە‬ ‫دەك��ەوێ��ت��ە ب���ەرەی دژ ب��ە هاوپەیمانی‌و‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ا‪ .‬ل��ە پ���ڕۆس���ەی ف��ره‌وان��ك��ردن��ی‬ ‫ه��اوپ��ەی��م��ان��ی��دا كشانی ن��ات��ۆ ب��ۆ واڵت��ان��ی‬ ‫خۆرهەاڵتی نێوەڕاست‌و ئاسیای نێوەند‌و‬ ‫دەری����ای خ����ەزەر‌و چ��ەن��د ناوچەیەكی‌تر‬ ‫ب��ەم ه��ەم��ان ستراتیجی كۆنترۆڵكردنی‬ ‫سەرچاوەكانیتری وزەیە‪.‬‬ ‫ل��ەم ب��ارەدا كاتێك‪ ،‬ک ‌ه ئ��ەم هاوپەیمانییە‬ ‫پاشەكشێ دەكات‌و خەون‌و خواستەكانی‬ ‫ب���ۆ ب��ەرج��ەس��ت��ە ن��اك��رێ��ت‌و ت���وان���ای بە‬ ‫جێگەیاندنی پەیمانەكانیان نابێت‪ ،‬یەكێتی‬ ‫ئ��ەوروپ��ا ناچار دەبێت بۆ دەستخستنی‬ ‫وزە‪ ،‬ب��ۆ خ��ۆی ل��ە رێ��گ��ای رێكەوتنامە‌و‬ ‫گرێبەستەوە پێداویستییەكانی وزەی لە‬ ‫واڵتانی سەرچاوە دەستخات‪ .‬لەم حاڵەتەدا‬ ‫دەرگای سەرلەنوێ گەرانەوەی روسیا بۆ‬ ‫ئەوروپا وااڵ دەبێت‌و جارێكی‌تر ئەوروپا‬

‫لە نێوان دوو هێز‌و دوو جەمسەردا دابەش‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫س��ی��اس��ەت��ی س��ت��رات��ی��ج��ی ئ��ەم��ری��ك��ا بۆ‬ ‫دەس��خ��س��ت��ن‌و زام���ن���ك���ردن���ی م���ان���ەوەی‬ ‫سەرچاوەكانی وزە لە س��ەدەی بیست‌و‬ ‫یەكدا‪ ،‬ک ‌ه وا چاوەروان دەكرێت بۆ ماوەی‬ ‫ئەم سەدەیەش هیچ بەدیلێكی جێگرەوە بۆ‬ ‫وزە نەدۆزرێتەوە‌و ن��ەوت‌و گاز شمەكی‬ ‫ستراتیجی سەدەی نوێش بن‪ .‬ئەم سیاسەتە‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی بە دوو ئاڕاستەدا‬ ‫ئەنجام دەدات‪ ،‬ل��ە الی���ەك ك��ار ل��ە سەر‬ ‫یەكخستنەوەی بەرەی هاوپەیمانی خۆی لە‬ ‫ئەوروپاو خۆرهەاڵتی ناوەراست دەكات‪،‬‬ ‫لە الیەكی‌تر ك��ار لە س��ەر دروستكردنی‬ ‫كێشە‌و بەربەست لە ناوچەكانی دەرەوەی‬ ‫نفوزی خۆی دەكات‪.‬‬ ‫ستراتیجی سەدەی بیست‌و یەكی ئەمریكا‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە گەوهەردا پارێزگاریكردنە لە رۆڵی‬ ‫پێشووی خۆی‪ ،‬مانەوە وەك بااڵدەستترین‬ ‫جەمسەری جیهان لە رێگای كۆنترۆڵكردنی‬ ‫سەرچاوەكانی وزە‌و رێگاكانی گواستنەوە‌و‬ ‫ب��ازاری بەكاربردنییەتی‪ .‬لە كۆتاییەكانی‬ ‫سەدەی بیستەمەوە ئەمەریكیەكان بە دوو‬ ‫پ��ڕۆژە (پ��ڕۆژەی خۆرهەاڵتی نێوەراستی‬ ‫گ����ەورە‌و پ����ڕۆژەی ن��اب��ۆك��ۆ) ك��اری��ان بۆ‬ ‫بەرجەستەكردنی بیری سیاسی نوێیان‬ ‫ك���رد‪ .‬ل��ە رێ��گ��ای ئ��ەم دوو پ��ڕۆژەی��ی��ەوە‬ ‫هەوڵی پێكەوەگرێدانی ه��ەردوو ناوچەی‬ ‫خۆرهەاڵتی نێوەراست‌و ئاسیای نێوەند‌و‬ ‫دوورتریش گەڕانەوەی دەسەاڵتەكانی لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫ئۆراسیادا (ئ��ه‌وروپ��او ئاسیادا) دەبێتەوە‬ ‫خاوەنی زەوی‪.‬‬ ‫لە راستیدا شەری گاز بۆ ئەمریكا چەندێك‬ ‫گرنگ‌و هەستیار‌و ئایندەی پێگەی هێز‌و‬ ‫رۆڵ���ی ل��ە داه���ات���وودا دی���اری دەك���ات‪ ،‬بۆ‬ ‫روس��ەك��ان ش��ەری م��ان‌و نەمانە‪ .‬كاتێك‬ ‫روسەكان ب��ازاری گاز لە دەست دەدەن‪،‬‬ ‫جارێكیتر دەگ��ەڕێ��ن��ەوە خاڵی سفر‌و نێو‬ ‫ب��ازن��ەی ق��ەی��ران��ە ئ���اب���ووری‌و سیاسی‌و‬ ‫دارایەكانیان‪ ،‬جارێكی‌تر مەرگی روسیا لە‬ ‫سیناریۆی داڕووخانی یەكێتی سۆڤیەتدا‬ ‫دووب���ارە دەب��ێ��ت��ەوە‪ .‬ل��ەم ب���ارەدا رێگا بۆ‬ ‫ئەمەریكییەكان وااڵ دەبێت تا بە ئاسانی‬ ‫بگەنە ناوچە نەوتییەكەی دەریای خەزەر‌و‬ ‫ئاسیای ن��ێ��وەن��د‌و دەرك��ردن��ی روس��ی��ا لە‬ ‫بازاری ئەوروپا‌و لە رەهەندێكی دوورتریش‬ ‫كۆنترۆڵكردنی ئ��ۆراس��ی��ا‪ ،‬س��ەر ل��ە نوێ‬ ‫زیندووكردنەوەی پڕۆژەی نابۆكۆ‪ ،‬بە واتە‬ ‫مانەوەی ئەمریكا لە لوتكەی دەس��ەاڵت‌و‬ ‫ت���اك ج��ەم��س��ەری دن��ی��ادا ب��ۆ م��اوەی��ەك��ی‬ ‫دوور‌و درێژ‌و راگەیاندنی مەرگی روسیا‬ ‫وەك جەمسەرێكی هێزی گەورەی جیهان‪.‬‬ ‫نابۆكۆ‬ ‫پ��ڕۆژەی نابۆكۆ بۆ گواستنەوەی گاز لە‬ ‫توركیاوە بۆ نەمسا‪ ،‬بە درێ��ژای (‪)3900‬‬ ‫كیلۆمەتر دوو ج���ار‌و ق��ەب��ارە‌و ت��وان��ای‬ ‫هەناردەكردنی(‪ )31‬ملیار مەتر سێ جار‬ ‫س��ااڵن��ەی��ە‪ .‬نەخشەرێگای ئ��ەم پ��ڕۆژەی��ە‬

‫كۆكردنەوەی گ��ازی واڵتانی خۆرهەاڵتی‬ ‫ن���اوەراس���ت‌و دەری���ای خ���ەزەر‌و ئاسیای‬ ‫ن��ێ��وەن��د‌و گ��واس��ت��ن��ەوەی ب��وو ب��ۆ ب���ازاری‬ ‫ئەوروپی‪.‬‬ ‫پڕۆژەی نابۆكۆ لە یەكگرتنی كۆمپانیاكانی‬ ‫(ئ��ار دەبلیو ئ��ی) ئەڵمانی‌و (ئ��ۆ ئێم ڤی)‬ ‫نەمساوی‌و كۆمپانیای بوتكسی توركی‌و‬ ‫وزەی بوڵگاری‌و ترانزیت گازی رۆمانی‬ ‫دامەزرا‪.‬‬ ‫ك����ۆك����ردن����ەوەی گ�����ازی ئ����ەم ن��اوچ��ان��ە‬ ‫(توركمانستان‪ ،‬ئازەربایجان‪ ،‬ئێران‪ ،‬عێراق‪،‬‬ ‫دەری���ای سپی‌و واڵت��ان��ی ك��ەن��اری دەری��ا‪،‬‬ ‫واڵتانی سەر دەریای خەزەر‪ )..‬لە توركیا‌و‬ ‫گواستنەوەی بۆ ئەوروپا‪ .‬لە پراكتیزە بونی‬ ‫ئەم پڕۆژەیەدا كۆمەڵێك قەیران‌و گۆڕانی‬ ‫ب��ارودۆخ��ی هەرێمایەتی‌و نێودەوڵەتی‌و‬ ‫گەرانەوەی روسیا بۆ هاوكێشەی سیاسی‌و‬ ‫ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردن��ی الی��ه‌ن��ێ��ک��ی س��ەرەك��ی��ی‬ ‫هاوسەنگی هێز‪ ،‬هیوای سەرخستنی ئەم‬ ‫پڕۆژەیەی دوورخستەوە‪.‬‬ ‫هەناردەكردنی گازی توركمانستان دەبێت‬ ‫ب��ە دەری����ای خ�����ەزەردا ت��ێ��پ��ەرێ��ت‪ ،‬گ��ازی‬ ‫ئ��ازەرب��ای��ج��ان‪ ،‬ب��ە ه��ۆی ش���ەرو ناكۆكی‬ ‫ن��ێ��وان ئ��ازەرب��ای��ج��ان‌و ئەرمینیا ل��ە سەر‬ ‫هەرێمی ناگۆرنی قەرەباغ‪ ،‬دەبوو لە رێگای‬ ‫جۆرجیاوە بروات‪.‬‬ ‫لە دەسپێكی ئەم پرۆسەیەدا ئەمەریكیەكان‬ ‫ب���ە راك��ێ��ش��ان��ی ب�����ۆری گ��واس��ت��ن��ەوەی‬ ‫ن��ەوت‌و گ��از لە جۆرجیاوە دەستیان بە‬ ‫جێبەجێكردنی ب��ەرن��ام��ەك��ەی��ان ك���رد‪ .‬لە‬

‫‪47‬‬

‫بەرامبەر ئەم سیاسەتەدا بەهاندانی روسیا‪،‬‬ ‫ئەبخازیا‌و ئۆستۆنیا‪ ،‬جیابنەوەی خۆیان لە‬ ‫جۆرجیا راگەیاند‪ ،‬بۆ رووبەرووبونەوەی‬ ‫ئەم یاخیبونە سوپای جۆرجیا چوە ناو‬ ‫ئەبخازیاوە‪ ،‬لەم شەرەدا روسەكان پشتی‬ ‫كۆمارە جیابوەكانیان گرت‪ ،‬سوپای روسیا‬ ‫بە چڕی هاتنە شەڕەكەوە‌و تا پایتەختی‬ ‫جۆرجیا رۆیشتن‪ .‬ل��ەم ش���ەرەدا سوپای‬ ‫روسیا هێڵی گواستنەوەی گازی نابۆكۆی‬ ‫بە تەواوی تێكشكاند‪ .‬لە دوای ماوەیەكی‬ ‫كورت گرێبەستێكی شەراكەتی دوو قۆڵی‬ ‫لە نێوان روسیا‌و ئازەربایجان مۆركرا‪ .‬لەم‬ ‫كاتەوە گازپرۆم دەرهێنانی گازی سروشتی‬ ‫لە روسیا راگرت‌و روویكردە واڵتانی سەر‬ ‫كەناری دەریای خەزەر‌و ئاسیای ناوەند‌و‬ ‫چەندین گرێبەستی م��وغ��ری لەگەڵیاندا‬ ‫مۆركرد‪ ،‬بەم سیاسەتە توانیان‪ ،‬ئەمریكا‬ ‫لە ناوچەكە دەرپەرێنن‌و مەرگی پڕۆژەی‬ ‫نابۆكۆیشی راگەیەنن‪.‬‬ ‫لە الیەكی‌ترەوە سەرەتا بە هۆی شەری‬ ‫لوبنانەوە جێبەجێكردنی پ��ڕۆژەی نابۆكۆ‬ ‫دواخ�����را‪ .‬ب��ۆ س��اڵ��ی ‪‌2014‬و دوات��ری��ش‬ ‫ب��ە ه��ۆی درێ��ژەك��ێ��ش��ان��ی ش���ەری سوریا‬ ‫دواخ���را بۆ ساڵی ‪ .2017‬لە راستیدا بە‬ ‫بێ روخانی سیستمی حوكمرانی سوریا‌و‬ ‫كۆنترۆڵكردنی ئەم واڵتە محاڵە ئەمریكا‌و‬ ‫پ���ڕۆژەك���ەی ب��ت��وان��ێ��ت گ���ازی سروشتی‬ ‫واڵتانی دەریای ناوەراست بگوازێتەوە بۆ‬ ‫بازاڕەكانی ئەوروپا‪ .‬لە رویەكیترەوە تا‬ ‫ئەمرۆ ئەمریكیەكان نەیان توانیوە گازو‬

‫نەوتی عێراقیش كۆنترۆڵ بكەن‪.‬‬ ‫روسیا لە شەری گازیدا‬ ‫بە پێی بێشبینیەكانی وكالەتی نیودەوڵەتی‬ ‫وزە‪ ،‬خواستی ب��ازاری ئەوروپی بۆ وزە‬ ‫تا ساڵی داهاتوو‪ ،‬بە رێژەی (‪ )200‬ملیار‬ ‫م��ەت��ر س��ێ ج��ار زی���اد دەك���ات‪ .‬ل��ە م��رۆدا‬ ‫خواستی ب��ازاری ئەوروپا بەبری (‪)500‬‬ ‫ملیار مەتر سێ ج��ار م��ەزەن��دە دەكرێت‪.‬‬ ‫ب��ە وات���ە خواستی ئ��ەم ب���ازارە ل��ە ساڵی‬ ‫داه��ات��ودا دەگ���ات���ە(‪ )700‬ملیار مەتر سێ‬ ‫ج��ار‪ .‬تا ئ��ەم ساتە ك��ۆی سەرچاوەكانی‬ ‫ئ��ەم ب���ازارە ت��وان��ای دابینكردنی نیوەی‬ ‫پێویستیەكانی ئ��ەم ب����ازارەی ه��ەی��ە‪ .‬بۆ‬ ‫دەستخستنی نیوەكەی‌تری جگە لە گازی‬ ‫روسی هیچ بەدیلێكیتری نییە‪ .‬بەیتی قەسید‬ ‫محاڵە ئەوروپا لەم قۆناغە‌و تا ماوەیەكی‬ ‫دوورتریش بتوانێت بە بێ گازی روسی‬ ‫ژیان لێیدا ئاسای بێت‪ ،‬چونكە گاز تەنیا‬ ‫بۆ كارگەكانی پیشەسازی‌و بوارەكانیتری‬ ‫ئابووری نییە‪ ،‬بەڵكو بەم گ��ازا بە دەیان‬ ‫ملیۆن م��اڵ��ی ئ��ەوروپ��ی ش��ەوان��ە رۆش��ن‬ ‫دەكرێنەوە‪.‬‬ ‫روسەكان‌و سەرۆك (پوتین) زوو دركیان‬ ‫ب��ەم راستییە ك���رد‪ ،‬ب��ۆی��ە ه��ەر زوو‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی لە دوای دەرپ��ەڕان��دن��ی پ��ڕۆژەی‬ ‫نابۆكۆ لە جۆرجیا‪ ،‬كەوتەنە جێبەجێكردنی‬ ‫پڕۆژەی دامەزراندنی هێڵێكی گواستنەوەی‬ ‫گ��از بۆ ئ��ەوروپ��ا‪ .‬بۆ ئ��ەم مەبەستەش لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫الی��ەن كۆمپانیای گ��ازپ��رۆم��ی روس��ی��ەوە‬ ‫ه��ەر دوو سەیلی ب��اك��وور‌و ب��اش��ووری‬ ‫دامەزراند‪ .‬ئەمە تەنیا لە بواری ئابووریدا‪،‬‬ ‫ل��ە ب��وارەك��ان��ی‌ت��ری��ش��دا دەب��ێ��ت��ە هەوێنی‬ ‫دامەزراندنی پەیوەندییەكی ستراتیجی لە‬ ‫نێوان ئەوروپا‌و روسیا‪ .‬بە واتا جارێكی‌تر‌و‬ ‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی‌ت��ر ئ���ەوروپ���ا ل��ە س���ەدەی‬ ‫بیست‌و یەكدا لە نێوان ئەمریكا‌و روسیادا‬ ‫دابەشدەكرێت‪.‬‬ ‫روس���ەك���ان ب���ەم پ���ڕۆژەی���ە گ��ەورەت��ری��ن‬ ‫گ���ورزی���ان ل��ە پ��ێ��گ��ەی ت���اك ج��ەم��س��ەری‬ ‫ئەمریكا لە جیهاندا دا‪ .‬چونكە لە راستیدا‬ ‫سروشت‌و پێگەی گاز لەم قۆناغەدا تەنیا‬ ‫لە وەدا نییە‪ ،‬ک ‌ه وەك وزەیەكی پاك لە‬ ‫گەوهەردا نەك هەرگیر له بریی نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫تەفزیڵ دەك��رێ��ت بە س��ەر نەوتیشدا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫وزەیەكی دەرهاویشتە پیسە‪ .‬لە سەر ئەم‬ ‫بناغانە ئەمرۆ شەڕی گاز رووی هەموو‬ ‫شەڕەكانی‌تر دادەپۆشێت‪ ،‬گاز دەبێتە ئەو‬ ‫فاكتەرەی ئایندەی پەیوەندیی نێوان كۆی‬ ‫هێزە سیاسیەكانی جیهان س��ەر لە نوێ‬ ‫دادەرێژێتەوە‪.‬‬ ‫لە ئ��ەوروپ��ا ئەمرۆ لە س��ەر ئ��ەم بناغەیە‬ ‫پەیوەندییەكانی نێوان روسیا‌و چەندین‬ ‫واڵت زۆر ب��ە خ��ێ��رای‌و ب��ە قوڵی گەشە‬ ‫دەك�����ات ب���ە ت��ای��ب��ەت��ی پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫نێوان روسیا‌و ئەڵمانیا‪ .‬لە رویەكیترەوە‬ ‫ئەمەریكیەكان لە رێگای پەیوەندییەكانیان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب��ەری��ت��ان��ی��ا‌و ف��ەرەن��س��ا ب����ەردەوام‬ ‫ك��ار ب��ۆ پاشەكشێپێكردنی روس��ەك��ان‌و‬

‫دروستكردنی گرفت بۆ پەیوەندییەكانیان‬ ‫دەك���ەن‪ .‬ل��ە ئ��ەوروپ��ادا ئەڵمانیەكان لەم‬ ‫پڕۆژەیەی روسیا سوودمەندی یەكەمن‪،‬‬ ‫چونكە بە ه��ۆی ب��ەرزی رێ��ژەی گەشەی‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬ک ‌ه لەم سەردەمەدا وەك یەكێک لە‬ ‫واڵتە سەركەوتووەكان بەردەوام خێرایی‬ ‫پێشكەوتنی ل��ە زی��ادب��وون��دای��ە ب���ەردەوام‬ ‫پێویستیی ب��ە وزە ل��ە زی��ادب��وون��دای��ە‪ .‬لە‬ ‫راستیدا ئ��ەم��رۆ ئەڵمانەكان ناڕاستەخۆ‬ ‫كار بۆ ئەوە دەكەن‪ ،‬ک ‌ه لە پۆلی یەكێتیی‬ ‫ئ��ەوروپ��اك��ەی ئەمریكا دەرچ���ن‪ .‬ئەڵمانیا‬ ‫ئەمرۆ لە رووی پێشكەوتنەوە زۆر بە‬ ‫خێرایی ئەوروپا جێدێڵێت‪ ،‬بۆیە پێیانوایە‬ ‫مانەوە لە بازنەی ئەوروپایەكی كالسیكیدا‬ ‫زی��ان بە بەرژەوەندیەكانیان دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەر ب��ن��اغ��ەی ئ��ەم راس��ت��ی��ان��ە ئەمرۆ‬ ‫ئەمەریكیەكان نەك هەر هەوڵی راستییان‬ ‫بۆ گۆشەگیركردنی روسیا‌و دروستكردنی‬ ‫بەربەست لە بەردەم پێشكەوتنی روسی‌و‬ ‫بە ئاشكرا بە دووب��ارەب��وون��ەوەی ترسی‬ ‫یەكێتیی س��ۆڤ��ی��ەت دەخ��ەن��ەك��ار‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ل��ە روی��ەك��ی‌ت��ری��ش��ەوە ب����ەردەوام هەوڵی‬ ‫ف���ره‌وان���ك���ردن���ی ب�����ەرەی دژ ب���ە روس��ی��ا‬ ‫دادەمەزرێنن‪ ،‬لە رێگای ملمالنێی بازاری‬ ‫گازو نەوتەوە‪ ،‬لە رێگای داشكاندنی نرخی‬ ‫گازەوە كار لە سەر دروستكردنی گرفت‬ ‫بۆ روسیا دەكەن‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستەش دوو‬ ‫رێگایان گرتوەتە ب��ەر‪ ،‬یەكیان لە رێگای‬ ‫هاندانی واڵتانی بەرهەمهێنی گاز‪ ،‬لە رێگای‬ ‫واڵتی قەتەرەوە‪ ،‬ک ‌ه خاوەنی برێكی زۆر لە‬

‫‪49‬‬

‫گازە نرخی گازی سروشتی دادەشكێنن‪ ،‬لە‬ ‫رویەكی‌ترەوە لە رێگای گازی بەردینەوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئەمریكا بۆ خۆی خاوەندارێتی یەدەكێكی‬ ‫زۆر دەكات‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی‪ ،‬ک ‌ه نرخی‬ ‫دەرهێنانی گازی بەستەڵەك زۆر كەمترە‬ ‫لە گازی شلۆكە‪.‬‬ ‫ل��ە روی��ەك��ی‌ت��رەوە ل��ە ئاكامی ب��ەردەم��ی‬ ‫گەشەكردنی چین‌و هند‌و چەند واڵتێكی‌تری‬ ‫ئاسیا لە ئاستێكی بەرزدا پێویستییەكانیان‬ ‫بە گ��ازی سروشتی روس��ی ب���ەردەوام لە‬ ‫زیادبووندا دەبێت‪.‬‬ ‫بە واتە كردنەوەی بازارێكی‌تری بەهێز لە‬ ‫رووی گازی روسی دەبێتە پایەیەكی‌تری‬ ‫زۆر پتەو بۆ دەرك��ەوت��ن‌و جێگیربوونی‬ ‫روس��ی��ا وەك تەرەفێكی زۆر ب��ە هێزی‬ ‫ه��اوك��ێ��ش��ەی هێز ل��ە ب����ازاری جیهانیدا‪.‬‬ ‫زۆربەی چاودێرانی بواری وزە پێشبینی‬ ‫ئ��ەوە دەك��ەن‪ ،‬ک ‌ه خواستی چین بۆ وزە‬ ‫تا ساڵی ‪ 2030‬لە (‪ )150‬ملیار مەتر سێ‬ ‫جارەوە ببێتە(‪ )450‬ملیار مەتر سێ جار‪.‬‬ ‫ئەمە جگە ل��ە هیند‌و چەند واڵتێكی‌تری‬ ‫ناوچەكە‪.‬‬ ‫ل���ە ب�����واری س��ی��اس��ی��دا ئ���ەم رێ��ك��ەوت��ن‌و‬ ‫هاریكاریەی نێوان روسیا‌و چین دەبێتە‬ ‫ب��ن��اغ��ەی دام���ەزران���دن���ی پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی‬ ‫ستراتیجی نێوان هەر دوو واڵت‪ ،‬ئەمە لە‬ ‫كاتێكدا‪ ،‬ک ‌ه هەر دوو ال یەك هەڵوێستن لە‬ ‫سەر ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه سەردەمی تاك جەمسەری‬ ‫ئەمریكا لە جیهاندا كۆتایی هاتووە‪ ،‬بەواتە‬ ‫یەكبوونی ئامانجەكان زامنی یەكخستنی‬

‫هەڵوێستەكانیان دەبێت‪ .‬لەم بارەدا ئەمریكا‬ ‫كار لە سەر گۆشەگیركردنی هەردوو واڵت‬ ‫پێكەوە دەك��ات‪ .‬لە رووی سەربازییەوە‬ ‫ت����رس‌و ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی ه��اب��ەش��ی روس��ی��ا‌و‬ ‫چین بۆ پ��ڕۆژەی دامەزراندنی سیستمی‬ ‫مووشەكی بەرگری ئەمەریكی نەك تەنیا‬ ‫لە جێگای خۆیدایە‪ ،‬بەڵكو ترسە لە سەر‬ ‫ئایندەی ئاسایشی جیهانی بە گشتی‌و ئەو‬ ‫ترسەیە‪ ،‬ک ‌ه سیناریۆی شەرێكیتری سارد‬ ‫دەخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی سیاسەتەكانی ئەمریكا‬ ‫بۆ گۆشەگیركردنی روسیا‌و چین بە چەند‬ ‫رێگایەك بەرجەستە دەكات لە وانە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ هاندان‌و پاڵپشتیكردن لە زیادكردنی‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی گ���از‌و ن��ەوت��ی نێوخۆی‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬بە تایبەتی بەرهەمهێنانی گازی‬ ‫بەردین‪.‬‬ ‫‪2‬ــ كۆنترۆڵكردنی تەواوی سەرچاوەكانی‬ ‫ن������ەوت‌و گ�����ازی ك����ەن����داوی ع���ەرەب���ی‌و‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ل��ە دژی پ����ڕۆژە ن��ەوت��ی‌و‬ ‫گازیەكانی روسیا‪.‬‬ ‫‪3‬ــ كۆنترۆڵكردن‌و دەست بە سەرداگرتنی‬ ‫رێگاكانی گواستنەوەی نەوت‌و گازی ئاسیا‪.‬‬ ‫‪4‬ــ كاركردن بۆ دۆزینەوەی بری بۆ وزەی‬ ‫گاز‌و نەوت‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ دروستكردنی كێشە‌و بەربەست بۆ‬ ‫گواستنەوە‌و هەناردەكردنی نەوت‌و گازی‬ ‫واڵتانی دەرەوەی ناوچەی نفوزی خۆی‪.‬‬ ‫ل��ە ب��ەرام��ب��ەر ئ��ەم س��ی��اس��ەت��ان��ەدا ئەمرۆ‬ ‫روس���ەك���ان زۆر ع��اق�ڵان��ە ه��ەڵ��س��وك��ەوت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫دەك���ەن‪ ،‬ب��ە سیاسەتێكی پراگماتی زۆر‬ ‫نەرم‌و ورد بەهەموو ئاراستەكاندا باڵوە‬ ‫دەكەن‌و لە هەموو رووەكان‌و ئاستەكانەوە‬ ‫تەوقی گوشار‌و بەربەستەكانی چەندین‬ ‫س���ااڵی���ی ئ��ەم��ری��ك��ا‌و ه��اوپ��ەی��م��ان��ەك��ان��ی‬ ‫دەشكێنن‪ .‬لەم بازنەیەدا هەر دوو پڕۆژەی‬ ‫سەیلی باكوور‌و باشوور گەورەترین درزە‬ ‫خستویانەتە نێو ب��ازن��ەی دەس�ڵات��ی تاك‬ ‫جەمسەری ئەمریكاوە‪.‬‬ ‫پڕۆژەی رێژاوی باكوور‬ ‫ل��ە س��ەرەت��ای س��اڵ��ی ‪1995‬دا‪ ،‬س��ەرۆك‬ ‫(پوتین) نەخشەی دامەزراندنی كۆمپانیای‬ ‫گاز پرۆمی خستە بواری جێبەجێكردنەوە‪.‬‬ ‫ئ��م پ���ڕۆژەی���ە ل��ە ك���رۆك���دا ب��ە ئامانجی‬ ‫كۆكردنەوە‌و گواستنەوەی گازی سروشتی‬ ‫بوو لە ئازربایجان توركمانستان‌و ئێران‌و‬ ‫واڵت��ان��ی ت��ری ناوچەكە ب��ۆ ئ��ەوروپ��ا‪ .‬بۆ‬ ‫ئەم مەبەستە هەر دوو پ��ڕۆژەی سەیلی‬ ‫باكور‌و باشووری دام��ەزران��د‪ .‬لە بواری‬ ‫ئابووریدا ئەم پڕۆژەیە نەك هەر روسیای‬ ‫ل���ە ك���ۆی ق���ەی���ران‌و ك��ێ��ش��ە ئ���اب���ووری‌و‬ ‫دارایەكانی دەركرد بەڵكو ئەو فاكتەریە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫روسیای گەراندەوە نێو سیتمی ئابووری‌و‬ ‫سیاسی جیهانی‌و جارێكیتر ك��ردی��ەوە‬ ‫یاریكەرێكی سەرەكی لە گەمەی سیاسەتی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��دا‪ ،‬ب��ۆی��ە ئ��ەم پ��ڕۆژەی��ە نەك‬ ‫ه��ەر دەبێت جێگای شانازیی روسەكان‬ ‫بێت لەم قۆناغەی مێژوویاندا بەڵكو ئەو‬

‫مه‌دالیایه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە ب��ەرۆك��ی (پوتین) درا‪،‬‬ ‫گەالنی روسیا بۆ مێژوو ش��ان��ازی پێوە‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئەو داهێنانەیە‪ ،‬ک ‌ه سەرۆك پوتین‬ ‫وەك داهێنەر‌و سیاسەتمەدارێكی مەزن لە‬ ‫چەقی مێژودا سەربەرزانە بۆ سەدان ساڵ‬ ‫رایدەگرێت‪.‬‬ ‫ئ���ەم پ���ڕۆژەی���ە ج��گ��ە ل���ە دەره��اوی��ش��ت��ە‬ ‫ئەرێنییە ناوخۆییەكان لە بواری سیاسەتی‬ ‫دەرەكیشدا گرنگیی ستراتیجی گ��ەورەی‬ ‫لە سونگی خزمەتكردن بە خواستی بە‬ ‫جەمسەربوونی روسیا دەبێت‌و كار لە سەر‬ ‫پێگەی ئابووری‌و سیاسی جیهانی روسیا‬ ‫دەك���ات‪ ،‬بەستنەوەی بەرژەوەندییەكانی‬ ‫روسیا‌و ئەڵمانیا لەم پڕۆژەیەدا زەمینەی‬ ‫سەرەكیی گەڕانەوەی روسیایە بۆ ئەوروپا‪.‬‬ ‫لە دوای داڕووخانی یەكێتیی سۆڤیه‌تەوە‬ ‫ئەمرۆ روسەكان لە سەردەمەكانی پێشوو‬ ‫زی��ات��ر‌و بەهێزتر دەگ��ەن��ە دڵ��ی ئ��ەوروپ��ا‪.‬‬ ‫پێگەی روسیا لە ئ��ەوروپ��ا لە واڵتێكدایە‬ ‫ن��ەك ب��ە درێ����ژای م��ێ��ژوو جەمسەرێكی‬ ‫ب��ەه��ێ��ز‌و س��ەرەك��ی‌و ی��ەك��ێ ل��ە راب��ەران��ی‬ ‫ئ��ەوروپ��ا ب���ووە‪ ،‬بەڵكو ئ��ەم��رۆ یەكێک لە‬ ‫بەهێزترین واڵتە هه‌ڵکشاوه‌کان ‪Emerging‬‬ ‫‪countries‬ی جیهانە‪ .‬بە وات��ە روسیا لەم‬ ‫ق��ۆن��اغ��ەدا بناغەی دام��ەزران��دن��ی قۆناغ‌و‬ ‫سەردەمێكی جیهانی نوێ زۆر بە تەویدا‬ ‫دەن���ات‪ .‬ئ��ەم دۆخ‌و ب��ارەی ئەڵمانیا نەك‬ ‫ئەمریكاییەكان بگرە زۆرێ��ك لە واڵتانی‬ ‫ئەوروپیشی توشی نیگەرانی ك���ردووە‪،‬‬ ‫چونكە پێیان وایە روسیا‌و ئەڵمانیا پێكەوە‬

‫‪51‬‬

‫ن��ەك ه��ەر ل��ە رێ��گ��ای گ���ازەوە تەحه‌كوم‬ ‫بە نرخی پێویستیەكانی وزەی ئەوروپا‬ ‫دەكەن‪ ،‬بەڵكو پێكەوە ئایندەی ئەوروپا بە‬ ‫پێی خواست‌و بەرژەوندیی خۆیان واڵتانی‬ ‫هاوپەیمانیان دیاریدەكەن‪ ،‬بە واتا جگە لە‬ ‫ئەمریكا واڵتنی هاوپەیمانیش باجی ئەم‬ ‫گۆرانكارانە دەدەن‪ .‬ئەوروپاییەكان ترسی‬ ‫ته‌واویان لە سیاسەتەكانی روسیا لە سەر‬ ‫لە نوێ دابەشكردنەوەی ئەوروپادایە‪.‬‬ ‫دروستكردنی پڕۆژەی سەیلی باكوور لە‬ ‫نیوەی دووەمی ساڵی ‪ 2011‬بۆ گواستنەوەی‬ ‫گازی سروشتی روسی بە دەریای بەڵتیقدا‬ ‫بە درێ��ژای��ی (‪ )1200‬كیلۆمەتر سێ جار‬ ‫لە روسیاوە بۆ وشكایەكانی ئەڵمانیا‪ ،‬لە‬ ‫وێ��ش��ەوە دابەشكردنی بە س��ەر واڵتانی‬ ‫(هۆڵەندا‪ ،‬بەلجیكا‪ ،‬دانیمارك‪ ،‬فەرەنسا‪،‬‬ ‫بریتانیا)‪ .‬بە واتای بەستنەوەی بەرهەمهێن‬ ‫راستەخۆ بە بەكاربەر‪.‬‬ ‫رێ���ژاوی ب��اك��وور پ��ڕۆژەی��ەك��ی هاوبەشی‬ ‫ن����ێ����وان گ����ازپ����رۆم����ی روس������ی ‪‌%51‬و‬ ‫ئینترناشیناڵی ئەڵمانی ‪‌%15,5‬و ی ئەڵمانی‌و‬ ‫گازیۆنی هۆڵەندی ‪‌%9‬و (‪)GDFSUEZ‬ی‬ ‫فەرەنسی ‪.%9‬‬ ‫یەكێک لە هەرە ئیمتیازەكانی ئەم پڕۆژەیە‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه بە بێ ئەوەی بە هیچ واڵتێكی‬ ‫ترانزێتدا تێپەرێت‪ ،‬راستەخۆ دەگاتە واڵتی‬ ‫بەكار بەر‪ .‬لە راستیدا سەركەوتنی مەزنی‬ ‫ئەم پڕۆژەیە نەك هەر دەرگ��ای لە سەر‬ ‫دامەزراندنی شەراكەتێكی ستراتیجی لە‬ ‫نێوان روسیا‌و ئەوروپادا ك��ردەوە‪ ،‬بەڵكو‬

‫ب���ووە ه��ۆی ك��ردن��ەوەی دەرگ���ا ل��ە روی‬ ‫فره‌وانكردنی پەیوەندییەكان‌و دامەزراندنی‬ ‫چەندین پ���ڕۆژەی ستراتیجیی‌تر لە‌وانە‬ ‫گرنگترینیان پڕۆژەی رێژاوی باشوور‪.‬‬ ‫پڕۆژەی رێژاوی باشوور‬ ‫لە سەرەتای سەدەی بیست‌و یەكدا سەرۆك‬ ‫(یڵسن) كۆمەڵێك ق��ەی��ران‌و كێشانەی لە‬ ‫دوای خۆی بۆ روسیای جێهێشت‪ ،‬سەرۆك‬ ‫(پوتین) بۆ رزگ��ارب��وون‌و دەرچ��وون لەو‬ ‫ق��ەی��ران‌و دۆخ���ە ل��ە س��ەرەت��اوە هەوڵیدا‬ ‫كەرتی بەرهەمهێنانی گ��از وەك پردێك‬ ‫بەكاربێنێت‪ .‬سەرەتا دەیویست لە رێگای‬ ‫ئۆكرانیاوە دەرگ��ای��ەك لە ب���ازاری گازی‬ ‫ئەوروپی بكاتەوە‪.‬‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪ 2002‬رێ��ك��ەوت��ن��ێ��ك ل��ە ن��ێ��وان‬ ‫س��ەرۆك (پوتین‌)و سەرۆكی ئۆكرانیای‬ ‫پێشوو(لیۆنید كوچما) بۆ نوێكردنەوەو‬ ‫سیانەكردنی (سیستمی هێڵی گواستنەوەی‬ ‫گ���ازی ئ��ۆك��ران��ی��ا) رێ��ك��خ��س��ت‪ .‬دوات����ر بە‬ ‫دەس��ت��ێ��وەردان��ی ئەمریكا ئ��ەم رێكەوتنە‬ ‫كۆمەڵێك كێشە‌و بەربەستی بۆ دروست‬ ‫بوو‪ .‬لە راستیدا ئەو كات روسەكان هیچ‬ ‫بەدیلێكیان بۆ گواستنەوەی گازەكەیان‬ ‫ن��ەب��وو‪ ،‬ب��ۆی��ە ئ��ۆك��ران��ی��ی��ەك��ان ب����ەردەوام‬ ‫سەقفی خواست‌و مەرجەكانیان لە سەر‬ ‫روس��ەك��ان ل��ە زی��ادب��وون��دا ب���وو‪ .‬ب��ەوەی‬ ‫ئۆكرانیا خاوەندارێتی سیستمێکی گەورەی‬ ‫گواستنەوەی گ��ازی دەك��رد‪ ،‬درێ��ژی ئەو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫هێڵە بە (‪ )37‬هەزار كیلۆمەتر‌و بە توانای‬ ‫(‪ )290‬ملیار مەتر سێ جار بوو‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لە بوونی خەزێنەیەكی مەزنی ژێرزەمینیی‬ ‫هەڵگرتنی گاز‪ .‬روسەكان تا ئەمرۆش بێ‬ ‫ئومێد نین لە رێكەوتن لەگەڵ ئۆكرانیەكان‪،‬‬ ‫چونكە ئەم مەنزومەیە تا ئەم قۆناغە توانای‬ ‫گواستنەوەی ‪%80‬ی گازی روسی هەیە‪ .‬لە‬ ‫بەرامبەر رێگادان بە گواستنەوەی گازی‬ ‫روسی ئۆكرانییەكان مورجیئەوەیان هەیە‪،‬‬ ‫ک ‌ه داشكاندنێكی تایبەتیان لە نرخی گازدا‬ ‫بۆ بكرێت‪ ،‬بەاڵم روسەكان بۆ ئەم داوایە‬ ‫مەرجی ئەوەیان هەیە‪ ،‬ک ‌ه دەبێت ئۆكرانیا‬ ‫بێتە یەكێتی گ��وم��رك��ی ن��ێ��وان روس��ی��ا‌و‬ ‫هاوپەیمانەكانی‪ ،‬ئامانجی سەرەكیی روسیا‬ ‫لەم داوایە ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه ئۆكرانیا لە بازنەی‬ ‫نفوز‌و هاوپەیمانی ئەمریكا دەركات‪.‬‬ ‫بە سەرهەڵدانی شۆرشی پرتقاڵی‌و گۆڕانی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی حوكمرانی ل��ە ئۆكرانیا ئەم‬ ‫رێكەوتنامەی تووشی شكست‌و ئیفلیجی‬ ‫ب��وو‪ ،‬بۆیە روس��اك��ان وەك له‌برییه‌ک بۆ‬ ‫ئم رێگایە پ��ڕۆژەی رێ��ژاوی باشووریان‬ ‫دامەزراند‪.‬‬ ‫لە راستیدا پەیوەندیەكان‌و كێشەی نێوان‬ ‫روسیا‌و ئۆكرانیا ب��واری ئابووری‌و وزە‬ ‫رەت دەكات‪ .‬ئۆکرانییەكان بەم دەسەاڵت‌و‬ ‫ب��ی��روت��ێ��روان��ی��ن��ەی��ان دەب���ن���ە ب��ن��ك��ەی��ەك��ی‬ ‫ئەمەریكی بۆ دەستێوەردان لە كاروباری‬ ‫روسیا‌و دروستكردنی كێشە‌و بەربەست‬ ‫بۆ رەوڕەوەی پێشكەوتن‌و سەقامگیری‪،‬‬ ‫یدئیستفزازی روس��ەك��ان دروستكردنی‬

‫كێشە بۆ واڵتانی ئاسیای ن��اوەن��د‌و چین‬ ‫ل��ە ئ��ۆك��ران��ی��اوە ب��ەه��ێ��زت��ری��ن س��ەن��گ��ەری‬ ‫ئەمریكایە‪ .‬روساكان بۆ گۆشەگیركردن‌و‬ ‫س��وب��ات��ك��ردن��ی رۆڵ���ی ئ��ۆك��ران��ی��ا پ���ڕۆژەی‬ ‫س��ەی��ل��ی ب���اش���ووری���ان خ��س��ت��ە ب����واری‬ ‫جێبەجێكردنەوە‪ .‬ئ��ەم پ��ڕۆژەی��ە هێلێكی‬ ‫بە هێزە بۆ كۆكردنەوەی گاز لە واڵتانی‬ ‫ئاسیای نێوەند‌و تێكەڵكردنی ب��ە گ��ازی‬ ‫روسی‌و گواستنەوەی بە دەریای رەشدا بە‬ ‫درێژای (‪ )900‬كیلۆمەتر بۆ وشكاییەكانی‬ ‫بولگاریا‪ ،‬لەوێشەوە بە دوو هێڵ یەكێكیان‬ ‫بە (سربیا‪ ،‬م��ەج��ەر‪ ،‬نەمسا‪ ،‬سلۆفینیا)‌و‬ ‫دووەم��ی��ش ب���ەرەو (ب���اش���ووری ئیتاڵیا)‬ ‫دابەشدەبێت‪ .‬ئەم پڕۆژەیە بە هاوبەشی‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان كۆمپانیای گ��ازپ��رۆم��ی روس��ی‬ ‫ب��ەرێ��ژەی ‪‌%50‬و ‪Eni‬ی ئیتاڵی ‪%20‬و‪Edf‬‬ ‫فەرەنسی ‪‌%15‬و ‪wintershall‬ی ئەڵمانی ‪%15‬‬ ‫دامەزرا‪ .‬لە سەر ئەو بناغەیەی‪ ،‬ک ‌ه پڕۆژەی‬ ‫نابۆكۆی لە سەر دامەزرا بۆ گواستنەوەی‬ ‫گازی ناوچەی دەریای خەزەر‌و بەدەوری‬ ‫روس��ی��ادا ب��ۆ ئ��ازەرب��ای��ج��ان‌و جۆرجیاو‌و‬ ‫لەوێشەوە بۆ بولگاریا‌و توركیا‌و رۆمانیا‌و‬ ‫نەمسا‪ .‬پ��ڕۆژەی رێ��ژاوی باشوور بووە‬ ‫یەكەم بزمار‪ ،‬ک ‌ه بە کرده‌وه لە داره‌مه‌یتی‬ ‫پڕۆژەی نابكۆ‌و دواتریش لە سیستمی تاك‬ ‫جەمسەری ئەمریكا درا‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی ئەم پڕۆژەیە گازی‬ ‫روس���ی ب��ە چ���وار ب���ۆری ه���ەر ی��ەك��ەی��ان‬ ‫بە ق��ەب��ارەی ‪ 15,5‬ملیار مەتر سێ جار‬ ‫دەگەیەنێتە ئەوروپا‪.‬‬

‫‪53‬‬

‫ستراتیجی سیاسیی روسیای پوتینیزم‬

‫ل��ە ق��ۆن��اغ��ی دوای داڕووخ���ان���ی یەكێتی‬ ‫سۆفیه‌تەوە‪ ،‬بە درێژای وامەی حوكمرانی‬ ‫یڵتسن روس��ی��ا ل��ە ب��ارێ��ك��ی ناجێگیر‌و‬ ‫قەیراناوی‌و پڕ كێشەدا كاتی بەرێدەخست‪.‬‬ ‫لە سەرجەم بوارەكانی سیاسی‌و ئابووری‌و‬ ‫كلتوریدا روسیا تووشی ئیفلیجیەكی گەورە‬ ‫ببوو نەیدەتوانی ئەو واقعە پڕ كارەساتە‬ ‫تێپەرێنێت‪ .‬ل��ە ج��ێ��گ��ای یڵسن (پ��وت��ی��ن)‬ ‫هاتە س��ەر كورسیی دەسەاڵتێكی ت��ەواو‬ ‫شڵۆق‌و وێران‪ ،‬بۆیە دەبوو زۆر بە وریای‬ ‫سیاسەتێكی تۆكمە‌و ورد بۆ ئەو قۆناغ‌و‬ ‫سەردەمە دارێژێت‪ .‬لە بواری دەرەكیدا لە‬ ‫ئاكامی بەردەوام كەڵەكەوونی قەردەكانی‬ ‫روس���ی���ا‌و ب��ێ ت���وان���ای ل��ە ئ��ی��ل��ت��زام��ك��ردن‬ ‫ب��ە گ���ەران���ەوەی ق��ەردەك��ان��ی ل��ە الی��ەك‌و‬ ‫الوازی بیر‌و كەسایەتیی سەركردایەتی‪،‬‬ ‫پێگەی سیاسی دەرەك��ی روس��ی تووشی‬ ‫الوازی���ەك���ی زۆر ب��ب��وو‪ .‬ئ��ەم واق��ع��ە ئەو‬ ‫زەمینەیەی خوڵقاندبوو‪ ،‬ک ‌ه ئەمریكاییەكان‬ ‫زۆر بە توندی دەست لە هەناوی روسیادا‬ ‫ت��ون��د ك���ەن‌و ب������ەردەوام ب����ەرەو زی���ارت‬ ‫وێرانكردنی برەتێنن‪ .‬ناچاركردنی یڵتسن‬ ‫بە گۆڕینی سیستمی ئابووری بۆ بازاری‬ ‫ئ��ازاد ولیبرالیزمی نوێ بە بێ بەرنامە‌و‬ ‫پاڵپشتی ئ��ەو زەم��ی��ن��ەی��ەی خوڵقاند‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫گەندەڵی بیروكراتیەت سەرجەم شادەمارە‬ ‫ژیاریەكانی كۆمەڵگا بگرێتەوەو رۆژ بە‬

‫رۆژ چارەنووسی روسیاش لە هاوشێوەی‬ ‫یەكێتی سۆفیەت لە ئاقارەكانی داروخان‬ ‫نزیك بكاتەوە‌‪.‬‬ ‫س���ەرەت���ای س�����ەدەی ب��ی��س��ت‌و ی���ەك بۆ‬ ‫روسەكان قۆناغێكی ن��وێ‌و سەردەمێكی‬ ‫زێرین بوو لە ژیانی سیاسی‌و ئابووری‬ ‫واڵت��ەك��ەی��ان‪ .‬ب��ە هاتنە س��ەر دەس��ەاڵت��ی‬ ‫سەرۆك (پوتین) جارێكی‌تر روسیا بڕیاریدا‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ پێگەی مەزنی نێودەوڵەتی‌و‬ ‫ببێتە هێزێكی كارگەر لە ئاڕاستەكردنی‬ ‫مێژووی مرۆڤایەتی بە گشتی‪.‬‬ ‫ل��ەم قۆناغەدا چەند پرینسیپێكیان كردە‬ ‫ب��ن��اغ��ەی ن��ەخ��ش��ەرێ��گ��ای داڕش��ت��ن��ەوەی‬ ‫س��ی��اس��ەت��ەك��ان��ی ل���ە ه�������ەردوو رووی‬ ‫دەرەكی‌و نێوخۆیی‪ .‬لەم پرینسیپانە یەكەم‪:‬‬ ‫گێرانەوەی رێزو حورمەت بۆ حكومەت‌و‬ ‫گەلی روس��ی‪ ،‬گ��ەران��ەوەی س��ەروەری بۆ‬ ‫نیشتمان‪ ،‬دووەم‪ :‬دەست بەردار بوون لە‬ ‫قەرد‌و یارمەتیە دەرەكیەكان‌و پشت بەستن‬ ‫بە توانا‌و ئابووری خۆیەتی‪.‬‬ ‫لە ب��واری ئابووریدا س��ەرەت��ا روسەكان‬ ‫ب��ۆ خ��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ەوە‌و دام��ەزران��دن��ی‬ ‫ژێرخانی ئابووریی واڵت پشتیان بە دوو‬ ‫س��ەرچ��اوەی داه��ات بەست (كەرەستەی‬ ‫س��رۆش��ت��ی ب��ە تایبەتی ك��ەرت��ەك��ان��ی گاز‬ ‫ونەوت‪ ،‬ئەوی‌تر بواری بازرگانی چەك‌و‬ ‫تەقەمەنی)‪ .‬ئەو كات تەنیا ئەم دوو كەرتە‬ ‫لە ژێر دەسەاڵتی حكوموتدا مابونەوە‪.‬‬ ‫‪1‬ــ نەوت‌و گاز‪ :‬لە ئاكامی بەرزبونەوەی‬ ‫نرخی ئ��ەم شمەكە‌و گ��ۆران��ی سروشتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫گاز ونەوت لە شمەكێكی بازرگانیەوە بۆ‬ ‫شمەكێكی ستراتیجی‪ ،‬ه��اوك��ات بە هۆی‬ ‫زیادبوونی زۆر خێرای خواست لە سەر‬ ‫ئ��ەم شمەكە بە ه��ۆی زیادبوونی خێرای‬ ‫پێشكەوتنەكان‌و فره‌وانبوونی بوارەكانی‬ ‫بەرهەمهێنان‌و پیشەیازی‪ ،‬ل��ە الیەكیتر‬ ‫دەرك��ەوت��ن��ی گ��از وەك وزەی��ەك��ی پ��اك‌و‬ ‫ب��ەدی��ل��ێ��ك��ی گ��رن��گ‌و س��ت��رت��ی��زی وزە‪ .‬لە‬ ‫هەمانكاتدا بوونی یەدەكێكی مەزنی گاز‌و‬ ‫ت���ەوت ل��ە روس��ی��ادا ئ��ەو زەم��ی��ن��ەی��ەی بۆ‬ ‫رەخساند‪ ،‬ک ‌ه به پێوه‌ر لە ماوەیەكی زۆر‬ ‫كورتد‌ا بتوانێت دڕ بە شەوەزەنگی ئەو‬ ‫واقعە پڕ قەیراناویەی بە وراس��ەت بۆی‬ ‫مابوەوە بدات‪.‬‬ ‫لە ئاكامی ئەم گۆڕانكارییانەدا پەتین توانی‬ ‫ل��ە چ��ەن��د ساڵێكی ك��ەم��دا ه��ەم��وو ق��ەردە‬ ‫دەرەك��ی��ی��ەك��ان تەسویە ب��ك��ات‪ .‬ل��ە ساڵی‬ ‫‪2005‬دا ن��ەك هیچ قەرزێكی دەرەك��ی لە‬ ‫سەر نەما بوو‪ ،‬بەڵكو توانی بڕی (‪)600‬‬ ‫ملیار دۆالر یەدەكی دارایی كۆكاتەوە‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی ‪2006‬دا ئەم ب��ڕەی گەیاندە (‪)800‬‬ ‫ملیار دۆالر‪ .‬ب��ەم��ە روس��ی��ا ن��ەك ترسی‬ ‫قەیرانی دارای لێ دورك��ەوت��ەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ب��ووە پلەی دووەم لە ی��ەدەك��ی دارای��ی‌و‬ ‫زێردا‪ ،‬واتە لە ریزبەندی یەدەكی دارایدا لە‬ ‫دوای ژاپۆنەوە روسیا دەهات‪.‬‬ ‫پێشكەوتنی خێرای روسیا لە بواری كەرتی‬ ‫وزە‌و س��ەرل��ەن��وێ ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردن��ەوەی‬ ‫س��ەرچ��اوەن��ەوت��ی‌و گ��ازی��ەك��ان��ی ئاسیای‬ ‫نێوەند‌و واڵتانی پێشوی یەكێتی سۆفێت‪،‬‬

‫ئەو زەمینەیەی بۆ خوڵقاند‪ ،‬ک ‌ه ببێتە واڵتێكی‬ ‫نەوت‌و گازی مەزن‪ .‬رێژەی گەشەكردنی‬ ‫بە شێوەیەكی بەرچاو بەرزبووەوە‪ ،‬توانی‬ ‫ب��ڕی (‪ )%7‬ت��ۆم��ارك��ات‪ ،‬ئەمە ل��ە كاتێكدا‬ ‫ئ��اب��ووری��ی واڵت��ان��ی خ��ۆرئ��اوا ب��ە تایبەتی‬ ‫ئەمریكا قەیران تەنگی پێ هەڵچنیبون‪ ،‬لەم‬ ‫بارەدا رێژەی گەشەی ئەمریكا بەردەوام‬ ‫لە دابەزیندا بوو تا گەیشتە نزیكەی ‪.% 2,5‬‬ ‫لە ساڵی ‪2002‬دا (پوتین) بە راشكاوانە‬ ‫وت��ی‪ :‬لە ئێستا بە دواوە روسیا تاوانای‬ ‫جێگرتنەوەی خۆرهەاڵتی ناوەراستی هەیە‬ ‫لە دابینكردنی وزەی پێویست بۆ ئەمریكا‌و‬ ‫ئ��ەوروپ��ا‪ .‬ئ��ەم ب��ارە نوێیەی روسیا ئەو‬ ‫زەمینەیەی بۆ سازاند‪ ،‬ک ‌ه بچێتە گروپی‬ ‫ح���ەوت واڵت���ە پ��ی��ش��ەس��ازی��ە گ��ەورەك��ەی‬ ‫جیهانەوە (‪ ٧‬جی)‪ ،‬بەمەش ژمارەیان بوو‬ ‫بە هەشت واڵت‌و ناوەكەشیان بوو بە (‪8‬‬ ‫جی)‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بازرگانی چەك‪ :‬لە دوای كەرتی وزە‪،‬‬ ‫بواری بازرگانی‌و پیشەسازی چەكسازی‬ ‫دووەم پایەی ئ��اب��ووروی نوێی روسیا‌و‬ ‫هاكتەری گرنگی سەرلەنوێ ژی��ان��ەوەی‬ ‫روس���ی���ای���ە‪ .‬ل��ەراس��ت��ی��دا چ��ەك��ی روس���ی‬ ‫تایبەتمەندیی خۆی هەیە‪ ،‬لە هەرە خەسڵتە‬ ‫گرنگەكانی ئاسانی بەكارهێنان‌و وردی‬ ‫پێكانی ئامانەجەكان‌و تەكتیكی چ��االك‌و‬ ‫تا ئاستێك گونجاوی نرخەكانیەتی‪ .‬كۆی‬ ‫ئەم خەسڵەتان پێكەوە وایانكردوە خواست‬ ‫ل��ە س���ەر چ��ەك��ی روس���ی ب��ە ب����راورد بە‬ ‫چەكی واڵتانیتر زیاتر‌و موغریتر بێت‪ .‬بە‬

‫‪55‬‬

‫شێوەیەكی گشتی دەكرێت بڵێین تا ئەمرۆ‬ ‫نیوەی جیهان چەكی روسی بەكار دێنن‪.‬‬ ‫لە رووی ركابەرایەتییەوە تا ئەمرۆ كەس‬ ‫ت��وان��ای پێشدانەوەی روس��ی��ای نیئە لەم‬ ‫بوارەدا‪ .‬لەگەڵ هەموو گۆڕانكاریەكاندا تا‬ ‫ئەمرۆ زۆربەی واڵتانی یەكێتی سۆڤیه‌تی‬ ‫پێشوو‌و واڵتانی خۆرهەاڵتی ناوەراست‬ ‫تەنانەت ئ��ەو واڵت��ان��ەی دەك��ەون��ە بازنەی‬ ‫ده‌س���ه‌اڵت���ی ئ��ەم��ری��ك��اش��ەوە ت���ا ئ��ەم��رۆ‬ ‫ن��ات��وان��ن دەس���ت���ب���ەرداری چ��ەك��ی روس��ی‬ ‫ب��ن‪ ،‬لە واق��ع��دا هەندێك واڵت بۆ ئ��ەوەی‬ ‫دەس��ت��ب��ەرداری هەكی روس��ی بن دەبێت‬ ‫كۆی مەنزومەی چەكسازی خۆیان بگۆڕن‪،‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ە ع��ێ��راق‌و لیبیا ت��ا ئ��ەم��رۆ بە‬ ‫ناچاری گرێبەستەكانیان بۆ كڕینی چەك‬ ‫لەگەڵ روسیادا ب��ەردەوام��ە‪ ،‬ئەم ب��ارە لە‬ ‫رویەكیترەوە گرنگی بۆ روسەكان لە وەدایە‪،‬‬ ‫ک ‌ه دەرگا لە سەر پەیوەندییە دەرەكییەكانی‬ ‫لەگەڵ ئەو واڵتانە دەكاتەوە‌و دور نیە لە‬ ‫چەندین بواری‌تردا بەرژەوەندییەكاینیان‬ ‫تێكەڵنەبێتەوە‪ ،‬لە راستیدا فرۆشتن‌و كرینی‬ ‫چ��ەك‌و پەیوەندیی چ��ەك��س��ازی تەنیا لە‬ ‫ب��واری ب��ازرگ��ان��ی‌و ئ��اب��ووری��دا گۆشەگیر‬ ‫نابێت‪ ،‬بەڵكو سنووری بازنەی سیاسی‌و‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ستراتیجییەكان دەب��رێ��ت‌و‬ ‫كاریگەری چاالكی لە سەر پەیوەندیی نێوان‬ ‫واڵت��ان دەبێت‪ .‬بۆیە (پوتین)‌و هاوبیرانی‬ ‫زۆر بە راستی بیریان لەم بوارە كردەوەو‬ ‫بڕێكی تایبەت بودجەیان بۆ پێشخستنی‬ ‫بواری چەكسازی تەرخانكرد‌و لە نەخشەی‬

‫سیاسییاندا گرنگیی تایبەتی پێ دەدەن‪.‬‬ ‫روسیای ن��وێ بەرابەرایەتی (ڤاڵدیدمێر‬ ‫پ��وت��ی��ن‌)و خ��وێ��ن��دك��ارەك��ەی (دی��م��ی��ت��ری‬ ‫مدیڤێدیڤ) توانیان كۆتایی ب��ە قۆناغی‬ ‫پەڕینەوە بكەن‌و گۆڕانێكی چۆنایەتی لە‬ ‫بارو دۆخی روسیادا ئەنجام بدەن‪ .‬ئەم واڵتە‬ ‫لە ه��ەردوو ب��واری سیاسی‌و ئابووریدا‌و‬ ‫ل��ە ه���ەردوو روی نێوخۆیی‌و دەرەك��ی��دا‬ ‫بگەیەننە قۆناغی جێگیری‌و ك��ەن��اری بە‬ ‫ج��ەم��س��ەرب��وون ل��ە س��ەر ئاستی جیهان‪.‬‬ ‫زۆر بە جەرگانە‌و بە عقاڵنییەت سیاسەتی‬ ‫دەرەكی‌و پایەكانی رێكخستنی نێوخۆییان‬ ‫دام����ەزران����د‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا (پ��وت��ی��ن) ئ��ەو‬ ‫سەرۆكە كارێزمایە بوو‪ ،‬ک ‌ه ئەمەریكیەكان‬ ‫لێی دەت��رس��ان‪ .‬لەمەر س��ەرۆك (پوتین)‪،‬‬ ‫مێژوونووسی بەنێوبانگی ئەمەریكی (ئێن‬ ‫ئێڵ باوم) دەڵێت‪ :‬بە هاتنی (پوتین) شەری‬ ‫سارد جاریكیتر دەگەرێتەوە‪ .‬مێژوونووسی‬ ‫بریتانیش (هاستینگز) دەڵ��ێ��ت‪( :‬پوتین)‬ ‫میراتگری ب��ی��ری (س��ت��ال��ی��ن)ە‪ .‬ب��ە گشتی‬ ‫گەورەیی (پوتین) لە ئاكانی ئەنجامدانی‬ ‫چەندین ك��اری گ��ەورەوەی��ە ل��ە ه��ەردوو‬ ‫بواری نێوخۆیی‌و دەرەكیدا‪ .‬لە وانە‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ سەركەوتوانە كۆتایهێنان بە شەری‬ ‫چیچان‪ ،‬ک ‌ه چەندین ساڵ بوو روسەكانی‬ ‫ت��وش��ی م���ان���دووب���وون‌و كێشە ك��ردب��وو‪.‬‬ ‫(پوتین) سەرەتا ئەم ش��ەرەی لە بازنەی‬ ‫شەرێكی نێودەوڵەتیئەوە كردە شەرێكی‬ ‫ناوخۆی‌و دواتر بە بستێكی پۆاڵین بە الی‬ ‫بەرژەوەندی روسیادا یەكالیكردەوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫‪2‬ــ بەهێزكردن‌و بونیادنانەوەی هەیكەلی‬ ‫دەوڵ����ەت ب��ە ش��ێ��وازی ئ��اس��ۆی‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لە روی ف��ەرم��ان��ڕەوای��ەوە ئ��ەو ب��ارەی بۆ‬ ‫خوڵقاند‪ ،‬ک ‌ه تەواوی جومگەكانی دەسەاڵت‌و‬ ‫هێز لە دەستی خۆیدا كۆكاتەوە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن��ی م��ی��ك��ان��ی��زێ��ك بۆ‬ ‫پارێزگاریكردن لە یەكپارچەی روسیا‌و‬ ‫دورخ��س��ت��ن��ەوەی ئ��ەگ��ەر‌و فاكتەرەكانی‬ ‫لێكترازان‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ سەپاندنی م��اری��ف��ەت‌و رێنمایەكانی‬ ‫دەوڵ�����ەت ل��ە چ��ارەس��ەرك��ردن��ی كێشە‌و‬ ‫گرفتەكان‪.‬‬ ‫‪5‬ـ�����ـ س����ەرل����ەن����وی دام�����ەزران�����دن�����ەوە‌و‬ ‫رێكخستنەوەی دەزگ��اك��ان��ی هەواڵگری‌و‬ ‫ئاسایشی نەتەوەی‌و ناخۆی بە شێوەیەك‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە گەندەڵی‌و بیروكراسی‌و دزەكردنی‬ ‫دەستی دەرەكی پاكیكردەوە‪.‬‬ ‫‪6‬ــ دارشتنەوە‌و جێبەجێكردنی ستراتیجی‬ ‫دابەشكردنی روسیا بۆ ح��ەوت ناوچەی‬ ‫ج��ی��اواز‌و دان��ان��ی نوێنەری خ��ۆی لە هەر‬ ‫ب��ەش��ێ��ك‌و دان��ان��ی كەسێكی ئ��ی��داری بۆ‬ ‫سەرپەرشتی بەش‪ ،‬كار‌و كێشەكانی هەر‬ ‫بەشێك بە هاوگونجان‌و وتووێژ لە نێوان‬ ‫(پوتین)‌و ئەو كەسانەدا بە راویژ چارەسەر‬ ‫دەكرا‪.‬‬ ‫‪٧‬ـ���ـ گ���ەران���ەوەی ژی��ان��ی ح��ی��زب��ای��ەت��ی بۆ‬ ‫روسیا‌و رێگا دان بە فره حیزبی‌و بە پێی‬ ‫یاساو دەستوورێكی ورد‌و بە هێز‪.‬‬ ‫‪8‬ــ دورخستنەوەی كەسانی پاشەڵ پیس‌و‬ ‫ب��ێ ت��وان��ا ل��ەدام��ەزراوەك��ان��ی حكومەت‌و‬

‫ب���ەرێ���وەب���ردن‪ ،‬ب��ە ت��ای��ب��ەت ئ���ەوان���ەی لە‬ ‫سەردەمی سەرۆك (یڵسن)دا دامەزرابوون‪،‬‬ ‫گۆڕینیان بە كەسانی شارەزا‌و بەهرەمەندو‬ ‫دەست پاك‪.‬‬ ‫‪9‬ــ دژایەتیكردن‌و تەسفیەكردنی بازرگانە‬ ‫گەندەڵ‌و خراپەكان‌و نەهێشتنی دەستیان‬ ‫ل��ە نێو دام‌و دەزگ��اك��ان��ی ح��ك��وم��ەت��دا‪ .‬لە‬ ‫شەری ئەم توێژە‪ ،‬ک ‌ه یەكێ لە نەخۆشیە‬ ‫هەرە سەختەكانی بارودۆخی روسیای ئەو‬ ‫سەردەمە بوو‪ ،‬لە رێگای سیاسەتی لێدانی‬ ‫گەورەكان بۆ ترساندنی بچوكەكان بنەبر‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫‪10‬ـ�������ـ ئ����اس����ان����ك����اری‌و رێ������گ������ادان ب��ە‬ ‫كۆمپانیاكانی حكومەت‌و س��ەرم��ای��ەدارە‬ ‫نیشتمانپەروەرەكان‪ ،‬ک ‌ه بە ئازادی كاری‬ ‫بازرگانی‌و وەبەرهێنانی خۆیان بكەن‪.‬‬ ‫‪11‬ـ��ـ چ��اك��ردن‌و ب��ەرزك��ردن��ەوەی بژێوی‌و‬ ‫ژیانی كۆمەاڵیەتی خەڵك‪ ،‬بە تایبەتی لە‬ ‫رێگای بەرزكردنەوەی موچە‌و دەخلی تاك‪.‬‬ ‫‪12‬ـ����ـ گ��رن��گ��ی��دان ب���ە م���رۆڤ���ی روس����ی‌و‬ ‫گ��ێ��ران��ەوەی رێ��ز‌و حورمەتی تایبەت بۆ‬ ‫تاك‌و كۆمەڵگای روسی‪.‬‬ ‫‪13‬ـ��ـ دام��ەزران��دن��ەوەی ژیانی مەدەنیانە‌و‬ ‫بناغەكانی دیموكراسی ل��ە رێ��گ��ای رێگا‬ ‫خ��ۆش��ك��ردن ب���ۆ دام���ەزران���دن���ی ژی��ان��ی‬ ‫س��ەن��دی��ك��ای‌و رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی‪.‬‬ ‫‪14‬ـ������ـ دارش����ت����ن����ەوەی ب���ەرن���ام���ەی���ەك���ی‬ ‫چ��ڕ‌و ف��رە الی���ەن ب��ە هێز ب��ۆ دژای��ەت��ی‌و‬ ‫رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی‌و بیرۆكراسی‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫‪15‬ــ رێگادان بە ئازادی راگەیاندن‌و بیرو‬ ‫را‌و باڵوكراوە سەربەخۆكان لە چواچێوەی‬ ‫یاسا‌و بەرژەوەندیە نیشتمانیەكاندا‪ .‬لەم‬ ‫بازنەیەدا (پوتین) زۆر بە وردی توانی‬ ‫ئ��ازادی‌و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫لە نەخشە‌و پالنەكانی ئەمریكا جیاكاتەوە ‪،‬‬ ‫وتە ئەو بەنە باریكەی لە نێوان سیخوری‌و‬ ‫ئازادی راگەیاندندا هەیە جیاكاتەوە‌و رێگا‬ ‫نەدات بە ناوی كۆمەڵەی مەدەنی ئازادی‬ ‫راگەیاندنەوە ئاشایس‌و ب��اری ناو خۆی‬ ‫واڵت��ەك��ەی بشێوێنرێت‪ .‬زۆر ب��ە توندی‬ ‫هەرەشەی لەو رێكخراو‌و دەزگایانەكرد‪،‬‬ ‫ک ‌ه دەبنە سخوریی بێگانە‪.‬‬ ‫‪16‬ــ گێرانەوەی رێز وحورمەت بۆ یاسا‌و‬ ‫دەسەاڵتی دادوەری ‪.‬‬ ‫‪17‬ــ سەرلە نوێ زیندووكردنەوەی گیانی‬ ‫نیشتمان پ����ەروەری‌و ئ��ەن��ەوی��ەت��ی تاكی‬ ‫روسی‪.‬‬ ‫ستراتیجی دەرەكیی نوێی روسیا‌و‬ ‫كرانەوە بە رووی واڵتاندا‬ ‫سەرۆك (پوتین) گوتوویه‌تی‪ :‬ئەم مەریكا‌یه‬ ‫هاوڕێیەكی گ��ورگ��ە‪ ،‬دەخ���وات‌و گ��وێ لە‬ ‫كەس ناگرێت‪ .‬سەرۆك (پوتین)‌و دەسەاڵتی‬ ‫نوێی روسیا نەك هەر گرنگیی تابەتیان بە‬ ‫بوارو لە بواری سیاسەتی دەرەكیدا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە ستراتیجی كاركردنیاندا زۆر داهێنەرانە‬ ‫ه���ەردوو چەمكی دەرەك���ی‌و نێوخۆییان‬ ‫پێكەوە گ��رێ��دا‪ .‬گۆڕانكاریی گ��ەوه��ەری‌و‬

‫چۆنایەتی ل��ە سیاسەتی دەرەك��ی��ی ئەم‬ ‫واڵتەدا‪ ،‬لە پرینسیپی دەستبەرداربوون لە‬ ‫گرێ‌و قاڵبە بەستووەكانی ئایدیۆلۆجییه‌وه‬ ‫دەس���ت���پ���ێ���ك���رد‪ .‬س��ی��اس��ەت��ی دەرەك���ی���ی‬ ‫ن��وێ��ی روس��ی��ا ب��ە لەبەرچاوگرتنی ب��ارو‬ ‫دۆخ���ی ئ��ەم��رۆی روس��ی��ا‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ەم واڵت��ە‬ ‫ئ��ەم��رۆ ل��ە چەندین رووەوە ب��ارودۆخ��ی‬ ‫یەكێتی سۆڤیه‌تی پێشوی رەت��ك��ردووە‪،‬‬ ‫دادەم���ەزرێ���ت‪ .‬روس��ی��ا ئ��ەم��رۆ ل��ە رووی‬ ‫رووبەرەوە گەورەترین واڵتی دنیایە‪ ،‬ئەم‬ ‫سروشتە ئ��ەو ب��ارەی بۆ خوڵقاندوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫س��ن��ووری لەگەڵ (‪ )14‬دەوڵ��ەت��دا هەبێت‪.‬‬ ‫سنووری دەكەوێتە ئەوروپاو ئاسیاوە‪ .‬بە‬ ‫هۆی ئەم سروشتەوە لە سەردەمی یەكێتی‬ ‫سۆفیەتیشدا بە دڵی ئەو دەوڵەتە هەژمار‬ ‫دەكرا‪ ،‬بۆیە بە روخانی ئەو واڵتە روسیا‬ ‫ب��وە وەری��س��ی ش��ەرع��ی‌و ل��ە زۆر جێگا‌و‬ ‫شوێندا جێگرەوەی سۆڤیەت ب��وو‪ .‬بووە‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایش‌و راستەخۆ‬ ‫مافی ڤیتۆی هەبوو‪.‬‬ ‫ب���ە ش���ێ���وەی���ەك���ی گ��ش��ت��ی‌و ل���ە ه��ەم��وو‬ ‫ب��وارەك��ان��دا (پوتین) زۆر ب��ە وردی كار‬ ‫لە سەر رێكخستنەوەی وەرقە دەرەكی‌و‬ ‫ناوخۆیەكان پێكەوە ئەنجامدا‪ .‬لە سەردەمی‬ ‫(پوتین)دا روسیا پێویستی بە دارشتنەوە‌و‬ ‫سەرلەنوێ دام��ەزران��دن��ەوەی سیاسەت‌و‬ ‫پرانسیپەكانی كاركردنی هەبوو‪ .‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش دەبوو كار لە سەر دیاریكردنی‬ ‫خەسڵەت‌و بناغەی كاركردنی نوێیان بە‬ ‫شێوەیەكی روون‌و دیار بكەن‪ ،‬هەندێك لەو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫پرنسیپ‌و بنەمایانە‪:‬‬ ‫‪1‬ـ�����ـ واق����ع����ی ب�������وون‪ ،‬دارش����ت����ن����ەوەی‬ ‫سیاسەتەكانی دور لە بیانوی ئایدیۆلۆژی‌و‬ ‫كۆت‌و بەندەكانی‪.‬‬ ‫‪2‬ــ پەیرەوكردنی پراكماتیزم لە دارشتنەوەی‬ ‫ستراتیجی‌و سیاسەتی كاركردن‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ دینامیكیەت‌و ل��ە بەرجەستەكرجنی‬ ‫سیاسەن‌و بەرنامەی كاركردنیان‪.‬‬ ‫‪4‬ــ پەیرەوكردنی بنەماكانی ملمالنێی ئازاد‬ ‫لە جێگای هێڵە راستەكانی ئایدیۆلۆجی‪.‬‬ ‫‪5‬ــ پەیرەوكردنی ناسه‌نتڕاڵی‌و رەخساندنی‬ ‫ئازادیی هەڵسوكەوتكردن‪.‬‬ ‫‪6‬ـ������ـ ب���ەرج���ەس���ت���ەك���رن���ی س��ی��اس��ەت��ی‬ ‫خ��ۆگ��ون��ج��ان��دن‌و م��ی��ان��رەوی ل��ە ه���ەردوو‬ ‫بواری دەرەكی وناوخۆیدا‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەرەت��ای دەس��ت��ب��ەك��ارب��ون��ی��ەوە دەك‬ ‫س��ەرۆك��ی ح��ك��وم��ەت (پ��وت��ی��ن) كۆمەڵێك‬ ‫پرانسیپی ك��ردە بناغەی سیاسەتەكانی‪.‬‬ ‫لەوانە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ جەغتكردن لە سەر پرۆسەی ریفۆرم‌و‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری ن��اوخ��ۆی ل��ە س��ەر حیسابی‬ ‫سیاسەتی دەرەك����ی‌و بەرجەستەكردنی‬ ‫مۆدێلی ریفۆرمی قۆناغ بە قۆناغ‌و تەدریجی‪.‬‬ ‫‪2‬ــ لە رێگای هەنگاونان بۆ فرە جەمسەریی‬ ‫كاركردن بۆ گێرانەوەی رۆڵی روسیا لە‬ ‫ئاسیای ناوەند‌و خۆرهەاڵتی ناوەراست‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ رێگا ن��ەدان بە پراوێز خستنی رۆڵی‬ ‫روسیا لە دیاریكردنی كێشە‌و چارەسەرە‬ ‫نێدەوڵەتیەكان‪.‬‬

‫لەم ب��ارەدا روسەكان چەند فاكتەرێكیان‬ ‫وەك ب��ن��اغ��ەی س��ی��اس��ەت��ی دەرەك���ی���ان‬ ‫دارشتەوە لەوانە‪:‬‬ ‫‪١‬ــ كاركردن بە ئاراستەی دامەزراندنی‬ ‫هاوپەیمانیەك ل��ەگ��ەڵ واڵت��ان��ی پێشوی‬ ‫یەكێتی سۆڤیەت‪.‬‬ ‫‪2‬ــ راگرتنی هاوسەنگیەك لە نێوان خواستی‬ ‫فره‌وانخوازیان بۆ دامەزراندنی تەكتولێكی‬ ‫بەهێز ل��ە ب��ەرام��ب��ەر ت��اك جەمسەریەتی‬ ‫ئەمریكا لەگەڵ بەرجەستەكردنی سیاسەتی‬ ‫نیگه‌راننکردنی نەكردنی ئەمریكا‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ نزیكبوونەوە‌و بەستنی هاوپەیمانی‬ ‫لەگەڵ واڵتانی هه‌ڵکه‌وتوو‪.‬‬ ‫‪4‬ــ دامەزراندنی پەیوەندی لەگەڵ واڵتانی‬ ‫نەیاری ئەمریكا‪.‬‬ ‫‪5‬ــ دامەزراندنی پەیوەندی لەگەڵ چین‌و‬ ‫هیند‪.‬‬ ‫‪٦‬ــ دارشتنەوەی سیاسەتێكی گونجاو بۆ‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ واڵت��ان��ی جیهان‪ ،‬بە لە‬ ‫بەرچاوگرتنی جیاوازیی سروشت‌و پێگە‌و‬ ‫بارودۆخی هەر واڵتێك بە جیا‪.‬‬ ‫ئەمریكا ــ روسیا‬ ‫بە دەركەوتنی ئاماژەكانی سەر لە نوێ‬ ‫گەرانەوەی روسیا بۆ پێگەی نێودەوڵەتی‌و‬ ‫دەرك���ەوت���ن���ی وەك ه��ێ��زێ��ك��ی گ����ەورەی‬ ‫كاریگەر لە هاوكێشەی ساسی‌و ئابووریی‬ ‫نیودەوڵەتی‪ ،‬ئەمەریكاییەكان ترسی سەر‬

‫‪59‬‬

‫لە ن��وێ دروستبونەوەی ش��ەری س��ارد‌و‬ ‫دەركەوتنی روسیا وەك جەمسەرێكی نوێ‬ ‫وای لێكردن‪ ،‬ک ‌ه راستەخۆ بكەونە خۆیان‬ ‫بۆ وەستانەوە لە رووی ئەم گۆڕانكاریانە‬ ‫پ��ارێ��زگ��ارك��ردن ل��ە رۆڵ���ی سەرۆكایەتی‬ ‫خۆیان بۆ جیهان واتە هەوڵ‌و كۆشەشیان‬ ‫تا ئەمرۆش بۆ ئەوەیە رێگا نەدەن لە سەر‬ ‫كورسیی دەسەاڵتی دنیا شەریكیان بۆ پەیدا‬ ‫بێت‪ .‬ل��ەم چوارچێوەیەدا ئەمەریكیەكان‬ ‫تەنیا روسیا بە مەترسی ن��ازان��ن بەڵكو‬ ‫چین‌و زۆرب���ەی واڵت��ە هه‌ڵکشاوه‌کان بە‬ ‫مەترسی لە س��ەر خۆیان دەزان���ن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوان روسیا بە سەركردە‌و رابەری ئەو‬ ‫رەوتە دەزانن‪ ،‬ک ‌ه زۆر راشكاوانە كار بۆ‬ ‫ئەوە دەك��ەن‪ ،‬ک ‌ه دنیایەكی نوێ لە دنیای‬ ‫ئەمەریكی لە سەر بناغەی فرە جەمسەری‬ ‫دامەزرێنن‪ .‬تا ئەمرۆ ئەمەریكیەكان بە دوو‬ ‫ئاڕاستەدا كار بۆ ئەم ستراتیجییان دەكەن‪،‬‬ ‫لە ئاڕاستەیەكدا كار لە سەر ئیحتیواكردنی‬ ‫روسیا دەك��ەن‌و بانگەشەی ئەوە دەكەن‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ج��ی��ه��ان پێویستی ب��ە دام��ەزران��دن��ی‬ ‫شەراكەتێكی ستراتیجییە لە نێوان روسیا‌و‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬لە ئاراستەی دوەمیشدا رێگای‬ ‫گ��ۆش��ەگ��ی��رك��ردن‌و روب����ەروی نەخشەی‬ ‫ف���راوان���خ���وازی‌و گ��ەش��ەك��ردن��ی روس��ی��ا‬ ‫دەگرێتە بەر‪.‬‬ ‫ئاراستەی یەكەم‪ :‬لەگەڵ ئەوەی ئەجندای‬ ‫پ��ڕۆژەی��ەك��ی ش��ەراك��ەت��ی ستراتیجی لە‬ ‫ن��ێ��وان ئ��ەم��ری��ك��او روس���ی���ادا ب��ە ف��ەرم��ی‬ ‫رانەگەیه‌ندراوە‌و قسەی راستی لە سەر‬

‫نەكراوە‪ ،‬ب��ەاڵم پێویستیەكانی س��ەردەم‌و‬ ‫قۆناغی نوێی ژیان ئەم شەراكەتە رۆژ بە‬ ‫رۆژ زیاتر لە واق��ع نزیك دەك��ات��ەوە‪ .‬لەم‬ ‫ش��ەراك��ەت��ەدا دوو تێروانینی ج��ی��اواز لە‬ ‫الیەن هەردوو الوە جێگیر بوە‪ ،‬روسیەكان‬ ‫لەمە رێكەوتن‌و تێگەیشتنە‪ ،‬شەراكەتێكی‬ ‫راستەقینەیان دەوێ���ت‪ ،‬شەراكەتێك‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ببێتە بناغەی دام��ەزران��دن��ی سیستمێكی‬ ‫جیهانی فره جەمسەر‌و یەكسان لە نێوان‬ ‫هێزە مەزنەكاندا بە تایبەتی روسیا‌و چین‪.‬‬ ‫هەرچی ئەمەریكیەكانیشە‪ ،‬لەم شەراكەتەدا‬ ‫تەنیا ئامانجیان ئیحتیواكردنی روسیایە بۆ‬ ‫ب��ەرەی خۆیان‪ ،‬نەك وەك هاوپه‌یمانێکی‬ ‫راسته‌قینه‪ ،‬بەڵكو وەك سیاسەتێك بۆ‬ ‫ئیحتیواكردنی‌و وەك پاشكۆیەك یان لە‬ ‫بەرزترین حاڵەتدا وەك وەك هێزی دووەم‬ ‫لە دوای ئەمریكاوە لە هەرەمی سیستمی‬ ‫سیاسی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی س���ەدەی بیست‌و‬ ‫یەكدا‪ .‬پێویستی هەنوكەی‌و گرنگ بۆ ئەم‬ ‫شەراكەتە وایكردوە چەندین توێژینەوە‌ی‬ ‫ورد ن��ەك لە م��ەر ئ��ەم رێكەوتنە ئەنجام‬ ‫ب��درێ��ت‪ ،‬ل��ەوان��ە گرنگترینیان ت��ا ئەمرۆ‪،‬‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ەی‪ ،‬ت��وێ��ژەری بەناوبانگی‬ ‫ئەمەریكی (بیور جولد شمیت)ە‪ ،‬ک ‌ه بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی لە چ��وار ب��واردا بناغە‬ ‫بنرێت‪:‬‬ ‫‪1‬ـ���ـ رێ��گ��ەگ��رت��ن ل��ە ب�ڵاوەك��ردن��ی چەكی‬ ‫كۆمەڵكوژ‌و ئەتۆمی‪.‬‬ ‫‪2‬ـ���ـ رێ��ك��ەوت��ن ل���ە س���ەر ب���ە ه��اوب��ەش��ی‬ ‫شەركردنی تیرۆری جیهانی‌و بنەبركردنی‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪60‬‬

‫‪3‬ـ���ـ ه��اوک��اری��ی ی�� ‌هک��ت��رک��ردن��ی ئ��اب��ووری��ی‬ ‫ستراتیجی‪.‬‬ ‫‪-4‬دانانی چارەسەرێك بۆ جێبەجێكردنی‬ ‫ب��ری��ارەك��ان��ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێو‬ ‫دەوڵەتی لە سەر ئێران‪.‬‬ ‫ل��ەو ف��اك��ت��ەران��ەی دەب��ن��ە ه��ان��دەر ب��ۆ ئەم‬ ‫شەراكەتە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ پێویستی ئەمریكا‌و خۆر ئاوا بۆ گاز‌و‬ ‫نەوت‌و ئاسن‌و ئەلەمنیۆمی هەرزان نرخی‬ ‫روسی‪ .‬لەم بوارەدا ئیمزاكردنی رێكەوتنێكی‬ ‫شەراكەتێكی ستراتیجی لە نێوان كۆمپانیای‬ ‫نیشتمانی ن��ەوت��ی روس���ی (روس��ن��ف��ت)‌و‬ ‫كۆمپانیای ئەكسۆن مۆبێلی ئەمەریكی لە‬ ‫سەر ئاستێكی باڵ‌و لە بوارێكی فراواندا ئەم‬ ‫خواستە لە واقع بونی نزیك دەكاتەوە‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ رێكەوتنێكی ستراتیجی ب��ۆ دان��ان��ی‬ ‫سنوورێك بۆ باڵوەكردنی چەكی ئەتۆمی‌و‬ ‫كۆمەڵكوژ‪.‬‬ ‫‪3‬ــ بەستنی كۆبوونەوەیەك بۆ دامەزراندنی‬ ‫ئ��ەن��ج��وم��ەن��ێ��ك��ی ن�����وێ ب����ۆ گ����رێ����دان‌و‬ ‫كۆكۆردنەوەی روسیا‌و پەیمانی ناتۆ‪.‬‬ ‫‪4‬ــ بەشداریپێكردنی روسیا لە دامەزراندن‌و‬ ‫پێشخستنی پ���ڕۆژەی سیستمی بەرگری‬ ‫موشەكی‪.‬‬ ‫ئەمانە‌و چەندین فاكتەری تر هاندەری‬ ‫بە واقعیكردنی ئەم شەراكەتەن‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫بەرامبەریشدا هۆیەكەنی دژ بەم شەراكەتە‬ ‫تا ئەمرۆ زۆر لەم هاندەرانە زیاترن‪.‬‬ ‫ئ��اراس��ت��ەی دووەم‪ :‬گ��ۆش��ەگ��ی��رك��ردن‌و‬

‫دژایەتیكردنی روسیایەكی بە هێز‪.‬‬ ‫ل���ە ئ�������ازاری ‪ 1999‬ل���ێ���دان���ی س��رب��ی��ای‬ ‫هاوپەیمانی روسیا لە الی��ەن ئەمریكاوە‪،‬‬ ‫هەنگاوێكی پراكتیكی بوو بۆ هەڵسەنگاندنی‬ ‫ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوەی پراكتیكی روس��ی��ا لە‬ ‫بەرامبەر ئەم هەنگاوەی ئەمریكا‪ .‬هاوكات‬ ‫ب��ە بارێكیتردا ل��ێ��دان‌و گۆشەگیركردنی‬ ‫سربیا‌و دابرینی لە روسیا لە چوارچێوەی‬ ‫س���ی���اس���ەت���ەك���ان���ی ئ���ەم���ەری���م���ا ب�����وو ب��ۆ‬ ‫گ��ۆش��ەگ��ی��رك��ردن‌و ب���ری���ن���ەوەی دەس��ت��ی‬ ‫دەرەكی روسیا‪.‬‬ ‫لە نیسانی هەمان ساڵدا ئەمریكا لە لوتكەی‬ ‫واشنتندا زۆر بە توندی گوشاری خستە‬ ‫سەر پەیمانی ناتۆ تا بە بریار‌و ئەجنداكانی‬ ‫رازیبێت‪ ،‬لەم ستراتیژەیدا ئەمریكا بە دوو‬ ‫ئاڕاستە پەیمانیی ناتۆی خستە نێو بازنەی‬ ‫سیاسەت‌و بەرژەوەندیەكانیەوە‪.‬‬ ‫لە رێگای ناچاركردنی هاپەیمانیەكە بە‬ ‫فراونبون‌و جێگیركردنی هێز‌و كشان بەرەو‬ ‫ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەراست‌و ئەوروپا‌و‬ ‫واڵتانی بوڵکان‪.‬‬ ‫گۆرینی میكانیزمی بریاردانی بە كۆمەڵ لە‬ ‫ناو ناتۆدا‌و گۆرینی بۆ ستایل‌و میكازمێك‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئەمریكا كۆنترۆڵی بڕیارەكان بكات بە‬ ‫ویست‌و خواستی ئەم دارێژرێت‌و بدرێت‪.‬‬ ‫سووربوونی ئەمریكا لە س��ەر شكاندنی‬ ‫رێ��ك��ەوت��ن��ام��ەی م��وش��ەك��ی بالیستی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫لە س��اڵ ‪ 1972‬لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتدا‬ ‫مۆریكردبوو‪.‬‬ ‫دەستێوەردانی ئەمریكا لە واڵتانی ناوچەی‬

‫‪61‬‬

‫ده‌س��ه‌اڵت��ی نفوذی (م��ێ��ژووی‪ ،‬جوگرافی‪،‬‬ ‫سیاسی)ی روسیا‪ ،‬وەك واڵتانی عێراق‪،‬‬ ‫لیبیا‪ ،‬سوریا‪ ،‬كۆریای باكور‪ ،‬ئێران واڵتانی‬ ‫پێشوی یەكێتی سۆفیەت‌و كوبا‌و فەنزویال‌و‬ ‫ئەمریكای التین‌و ڤێتنام‌و واڵتانی ئەوروپای‬ ‫خۆرهەاڵت‪...‬تاد‪.‬‬ ‫پشتگیریكردن ئەمریكا لە واڵتانی نەیاری‬ ‫روسیا لەوانە واڵتانی كۆریای باشوور‪،‬‬ ‫ژاپۆن‌و دامەزراندنی سیستمێكی موشەكی‬ ‫هاوبەش لەگەڵیاندا‪.‬‬ ‫بە سەربازگاكردنی سنوورەكانی چین‌و‬ ‫روسیا لە رێگای فره‌وانكردنی هاوپەیمانیی‬ ‫سەربازیی نێوان ناتۆ‌و واڵتانی نەیاری‬ ‫روسیا‌و چین‪.‬‬ ‫كاركردن بۆ كۆنترۆڵكردنی ئۆقیانوسەكان‌و‬ ‫رێگا ئاویەكانی بازرگانی‌و گواستنەوەی‬ ‫گاز‌و نەوت‪.‬‬ ‫ه��ەوڵ��دان بۆ گرتنەخۆی واڵت��ان بەڵتیق‌و‬ ‫بەكارهێنانیان لە دژی روسیا‪.‬‬ ‫بەكارهێنانی ئۆكرانیا لە دژی روسیا‌و بۆ‬ ‫سەپاندنی گوشارێكی ئابووری‌و سیاسی‬ ‫لە سەر روسیا‪.‬‬ ‫لە دوای هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆفیەت‌و‬ ‫جیابوونەوەی ئۆكرانیا وەك دەوڵەتێكی‬ ‫سەربەخۆ‪ ،‬ئەمریكا بەردەوام‌و لە چەندین‬ ‫رێگاوە كاری لە سەر كۆنترۆڵكردنی ئەم‬ ‫واڵتە كردوە‌و هەوڵیداوە لە دژی روسیادا‬ ‫بە كاری بهێنێت‪.‬‬ ‫دان��ی��ش��ت��ووان��ی ئ��ۆك��ران��ی��ا ب��ە شێوەیەكی‬ ‫گشتی دەبن بە دوو بەشەوە بەشێكیان بە‬

‫رەگەز روسین‌و ئەویتر لە هەمەچەشنەن‬ ‫ل��ە رەگ����ەزی ئ���ەوروپ���ی‪ ،‬ئ���ەم سروشتە‬ ‫وایكردوە‪ ،‬ک ‌ه لە مێژودا چەندین جار لە‬ ‫الیەن هێزە دەرەكیەكانەوە داگیر بكرێن‪،‬‬ ‫هاوكات ناڕاستەوخۆ ئەو وابەستەیەیە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئایندەی ئۆكرانیا بە روسیاوە گرێ دەدات‪.‬‬ ‫لە دوای رووخ��ان��ی یەكێتیی سۆڤیەتەوە‬ ‫سیاسەتمەدارانی ئ��ەم واڵت��ە بە هاندان‌و‬ ‫پاڵپشتی روسیا سەربەخۆی خۆیان لە‬ ‫سۆفیەت راگەیاند‪ ،‬سیستمێكی سیاسی‬ ‫ن���زی���ك‌و دۆس���ت���ی روس���ی���ا ل���ەم واڵت����ەدا‬ ‫دام��ەزرا‪ .‬لە كۆتایەكانی ساڵی ‪2004‬دا بە‬ ‫هاندان‌و پاڵپشتی دەزگ��ا هەواڵگریەكانی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ا ش��ەپ��ۆل��ێ��ك��ی ب�����ەرف�����راوان لە‬ ‫ن�����ارەزای‌و خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان ل��ە ژێ���ر ن��اوی‬ ‫ش��ۆرش پرتەقاڵیدا لەم واڵت��ە بەرپا بوو‪.‬‬ ‫بە پاڵپشتی ئەمریكا ئۆپۆزسیۆنی ئۆكرانی‬ ‫سەرۆكایەتی(ڤیكتۆر یۆشینكۆ) توانی‬ ‫سەركەوێت بە سەر (ڤیكتۆر یانكوڤیچ)ی‬ ‫نزیك لە روسیادا سەربكەوێت‌و سیستمێكی‬ ‫نزیك لە ئەمریكا لە ئۆكرانیا بچێتە سەر‬ ‫دەس���ەاڵت‪ .‬ل��ەم س��ات��ەوە پەیوەندییەكانی‬ ‫ن��ێ��وان روس��ی��ا‌و ئۆكرانیا س��ات ب��ە سات‬ ‫بەرەو خراپتر دەچوو‪ .‬ئەمەریكییەكان لەم‬ ‫رێگایەوە رۆژ بە رۆژ گوشارەكانیان لە‬ ‫سەر روسیا زیاتر دەكرد‪ .‬لە ئاكامدا بووە‬ ‫هۆی ئەوەی گرژی‌و شەرێكی راگەیاندن‬ ‫لە نێوان ئەمریكا‌و روسیا سەری هەڵدا‪،‬‬ ‫پەیوەندییە دبلۆماسییەكان چەند هەنگاوێك‬ ‫پاشەكشێیان كرد‪ .‬ئەمریكاییەكان لە رێگای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫راگەیاندنەكانیانەوە هێرشەكانیان لە سەر‬ ‫مۆسكۆ چ��ڕ ك����ردەوەو‌و ب��ە سیستمێكی‬ ‫ن��ادی��م��وك��راس��ی ئ��ی��س��ت��ب��دادی ب��اس��دەك��رد‪.‬‬ ‫لە بەرامبەریشدا روس��ەك��ان خ��ۆرئ��اواو‌و‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ای ب��ە داگ��ی��رك��ەر‌و ت��ەزوی��رچ��ی‌و‬ ‫دەستتێوەر دەر ل��ە ك��اروب��اری ئۆكرانیا‬ ‫ت��وم��ەت��ب��ار دەك������رد‪ .‬ب���ە ب��ارێ��ك��ی��ت��ری��ش��دا‬ ‫سەرۆك (پوتین) ئەم دەستێوەردانەی بە‬ ‫هێرشكردن‌و دەستێوەردان لە كارو باری‬ ‫روسیا‌و بەرژەوەندیەكانی خستەروو‪.‬‬ ‫س��ی��اس��ەت��ەك��ان��ی ئ��ەم��ری��ك��ا ل���ە واڵت��ان��ی‬ ‫مۆڵدافیا‌و جۆرجیاو ئۆكرانیا هەوڵێكە بۆ‬ ‫گۆشەگیركردنی روسیا‪ ،‬بۆیە روسەكان‬ ‫ب���ەم س��ی��اس��ەت‌و پ�لان��ەی ئ��ەم��ری��ك��ا زۆر‬ ‫س��ەغ��ڵ��ەت ب���وون‪ ،‬ب��ەوات��ەی هێرشكردن‬ ‫ل���ە س���ەر س������ەروەری رەس���ی���ا‌و ه��ەوڵ��ی‬ ‫گ��ەران��ەوەی ب��ارودۆخ��ی واڵت��ەك��ای��ەن��ە بۆ‬ ‫سەردەمی نەهامەتی‌و دووبارەكردنەوەی‬ ‫هەمان سیناریۆی یەكێتیی سۆڤیەت لە سەر‬ ‫روسیا‪ .‬ئەم ستراتیژەی ئەمریكاییەكان نەك‬ ‫الی سەرۆك (پوتین)‌و گەلی روسیا جێگای‬ ‫قبوڵ نەبوو‪ ،‬بەڵكو ئەو هێڵە سور بوو‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئامادەبوون لە پێناویدا كارەساتن بخوڵقێنن‪،‬‬ ‫بۆیە زۆر بەراشكاویەوە سەرۆك پوتن لە‬ ‫سەر ئەم رەوشە رایگەیاند‪ :‬روسیا ئەمرۆ‬ ‫خاوەنی سیستمێكی چەكی ئەتۆمی ئەو‬ ‫تۆیە لە جیهاندا وێنەی نییە‪ ،‬هاوكات ئەو‬ ‫ئاماژەیەی بە ئەمریكا دا‪ ،‬ک ‌ه بۆ پاراستنی‬ ‫واڵتەكەیان درێخی لە بەكارهێنانی ناكەن‪،‬‬ ‫هەروەها وتی‪ :‬روسیا خاوەنی یەدەكێكی‬

‫گەورەی چەكسازی ئەوتۆیە توانای برینی‬ ‫هەموو تۆرێكی بەرگری موشەكی هەیە‪.‬‬ ‫دەس��ت��ت��ێ��وەردان لە ك��اروب��اری روسیا لە‬ ‫واڵت��ان��ی ئاسیای ن��اوەن��د‪ .‬دروستكردنی‬ ‫گ����رێ‌و ب��ەرب��ەس��ت ب��ۆ ه���ەر ت��ەك��ەت��ول‌و‬ ‫رێكەوتنێكی ئۆراسی روسی‪.‬‬ ‫روسیا ــ چین‬ ‫بیرۆكەی دامەزراندنی هاوپەیمانیەكی سێ‬ ‫قۆڵی لە نێوان روسیاــ ژین ــ هندستاندا‬ ‫لە ساڵی ‪ 1998‬دا بۆ یەكەم جار لە الیەن‬ ‫(یڤگینی ب��ری��م��اك��ۆڤ)ەوە پێشنیاركرا‪ .‬لە‬ ‫راستیدا ئەم پێشنیارە بناغەی دامەزراندنی‬ ‫ه��اپ��ەی��م��ان��ی ن���ێ���وان روس���ی���ا‌و چ��ی��ن��ە‪ .‬لە‬ ‫ساڵی ‪2001‬دا یەكەم ئەم هاوپەیمانیە لە‬ ‫پێشنیاركردنی ك��ۆك��ردن��ەوەی روس��ی��ا‌و‬ ‫چ��ی��ن‌و ه��ن��د ل��ە رێ��ك��خ��راوی شنگهای لە‬ ‫الیەن جەنراڵ (لیۆنید ئیفانۆف)ەوە چووە‬ ‫قۆناغی پراكتیزەكردنەوە‪ .‬لە هەمان ساڵدا‬ ‫لە سەردانێكی سەرۆك (پوتین) بۆ چین‌و‬ ‫لە چوارچێوەی هەوڵكەنیان بۆ دامەزراندنی‬ ‫هاوپەیمانیەكی ستراتیجی لە رێكەوتنێكدا‬ ‫ه�����ەردوو واڵت ل��ە س���ەر چ��ەن��د خاڵێك‬ ‫لێكتێگەیشتنێكیان مۆر كرد‪ .‬لەوانە‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن��ی ی��ەك هەڵوێستی‬ ‫ل��ە ب��ەرام��ب��ەر س��ی��اس��ەت��ەك��ان��ی ئەمریكا‌و‬ ‫رەتكردنەوەی كۆنترۆڵكردن‌و قۆستنەوەی‬ ‫سیستمی سیاسی جیهان لە الیەن ئەمریكاوە‬ ‫وەك تەنیا هێز‌و تاك جەمسەری جیهان‪.‬‬

‫‪63‬‬

‫‪2‬ـ��ـ رووب���ەرووب���ون���ەوەو دژای��ەت��ی��ك��ردن��ی‬ ‫پڕۆژەی سیستمی بەرگریی موشەكی دژه‬ ‫مووشه‌کی ئەمریكا‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ه���اوك���اری‌و ی��ارم��ەت��ی��دان��ی ی��ەك��ت��ر لە‬ ‫بوارەكانی سەربازی‌و چەكسازی‪.‬‬ ‫‪4‬ـ���ـ ت��ەن��س��ی��ق��ك��ردن ل��ە ب����واری ئ��اس��ای��ش‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬بە تایبەتی بۆ گۆشەگیركردن‌و‬ ‫ك���ۆن���ت���رۆڵ���ك���ردن���ی چ����االك����ی‌و پ���ڕۆس���ە‬ ‫تیرۆرستیەكانی ب��زوت��ن��ەوە ئیسالمییە‬ ‫توندڕەوەكان‌و رێگری كردن لە بازرگانی‬ ‫مادە بێ هۆشكەرەكان‌و روبەروبونەوەی‬ ‫ه���ەر ه��ەوڵ��ێ��ك��ی ج���ی���اخ���وازی ل���ە الی���ەن‬ ‫هەرێمەكانەوە‪.‬‬ ‫‪5‬ــ رێكەوتن لە سەر دەست تێوەرنەدان‬ ‫لە ك��اروب��اری ناوخۆی یەكتر‌و رێزگرتن‬ ‫ل��ە ی��ەك��ێ��ت��ی‌و ئ��اش��ت��ەوای ه��ەرێ��م��ای��ەت��ی‪.‬‬ ‫ل���ەم چ��وارچ��ێ��وەی��ەدا چ��ی��ن��ی��ەك��ان پشتی‬ ‫روسەكانیان گ��رت لە بە ناوخۆیكردنی‬ ‫كێشەی چیچان‪ ،‬ه��اوك��ات روسەكانیش‬ ‫پاڵپشتیان ل��ە چینی ب��وون��ی تبت ك��رد‌و‬ ‫بەراشكاوی س��ەرۆك (پوتین) رایگەیاند‪،‬‬ ‫ک ‌ه تبت بەشێكی دانەبراوە لە واڵتی چین‌و‬ ‫كێشەكەیان ناوخۆیە‪.‬‬ ‫‪6‬ـ���ـ ری��ك��ك��ەوت��ن ل��ە س���ەر گ���ەش���ەدان بە‬ ‫پەیوەندییە ئ��اب��ووری‌و بازرگانییەكانی‬ ‫نێوانیان‪ .‬لەم بازنەیەدا قەبارەی بازرگانیی‬ ‫نێوان ه��ەردوو واڵت لە ساڵی ‪ 2007‬دا‬ ‫گەیشتە (‪ )7‬ملیار دۆالر‪ ،‬ب��ەم��ەش چین‬ ‫دەبێتە سێیەم گەورە شەریكی روسیا لە‬ ‫دوای ئەڵمانیا‌و ئەمریكا‪ .‬لەم رێكەوتنەدا‬

‫بەراشكاوی قسەیان لە سەر زیادكردنی‬ ‫قەبارەی بازرگانی كرد‪.‬‬ ‫لە گ��ەوه��ەردا ن��اوەرۆك��ی ئەم رێكەوتنە‌و‬ ‫م�������ەودای خ���اڵ���ەك���ان���ی گ����وزارش����ت لە‬ ‫بەرجەستەبونی دام��ەزران��دن��ی بناغەی‬ ‫شەراكەتێكی ستراتیجی پ��ت��ەو دەك���ات‪.‬‬ ‫تەنیا خاڵێك‪ ،‬ک ‌ه لە رێكەوتنەكەدا غایبە‬ ‫ن��ەگ��رت��ن��ەخ��ۆی رێ��ك��ەوت��ن��ێ��ك��ی ب��ەرگ��ری‌و‬ ‫س��ەرب��ازی ه��اوب��ەش��ە‪ ،‬ل��ە ك��رۆك��دا هۆی‬ ‫س��ەرەك��ی��ی ئ���ەم ك���ەم���وك���وری‌و غیابی‬ ‫ب���واری س��ەرب��ازی‌و ب��ەرگ��ری هاوبەشی‬ ‫ن��ێ��وان ه���ەردوو واڵت‪ ،‬ج��ی��اوازی��ی بیری‬ ‫سیاسەتی دەرەكی‌و فەلسەفەی پەیوەندیە‬ ‫دەرەكیەكانیانی نێوانیانە‪ .‬ل��ەم ب���وارەدا‬ ‫چ��ی��ن��ی��ەك��ان ب��ی��ر‌و ت��ێ��روان��ی��ن��ی��ان ب��ە الی‬ ‫خۆدورگرتنە لە كێشە نێودەوڵەتییەكانە‪،‬‬ ‫گ��رن��گ��ت��ری��ن ئ��ام��ان��ج الی چ��ی��ن��ی��ەك��ان بە‬ ‫ه���ێ���زك���ردن‌و پ��ێ��ش��خ��س��ت��ن��ی ئ���اب���ووری���ی‬ ‫واڵتەكەیان‪.‬‬ ‫روسیا ــ هندستان‬ ‫ه��ن��دس��ت��ان ب����ەوەی گ���ەورەت���ری���ن واڵت��ی‬ ‫ب����اش����ووری ئ���اس���ی���ای���ە‪ ،‬ل���ە پ���رۆس���ەی‬ ‫روب��ەروب��ون��ەوەی ئەمریكا‌و دن��ی��ای تاك‬ ‫جەمسەری روسەكان پێویستیان بەم واڵتە‬ ‫دەچێتە بازنەی تایبەتمەندییەوە‪ .‬روسەكان‬ ‫بۆ بەهێزكردنی پێگەی نێودەوڵەتی چین‌و‬ ‫سنوورداركردنی دەسەاڵتەكانی ئەمریكا‬ ‫پاڵپشتی لە بەئەندام بونی هندستان لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫ه��ن��دس��ت��ان ك��ری��ارێ��ك��ی گ�����ەورەی چەكی‬ ‫روس���ی���ە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ چ��ی��ن��دا پ��ێ��ك��ەوە ‪%85‬ی‬ ‫ه���������اوردەی چ������ەك‌و ت���ەق���ەم���ەن���ی���ان ل��ە‬ ‫روس��ی��اوەی��ە‪ ،‬ب��ۆی��ە س���ەرۆك (پ��وت��ی��ن) لە‬ ‫س��ەردان��ەك��ەی��دا بۆ هیندستان جەغتی لە‬ ‫سەر پێشخستنی زیاتری پەیوەندییەكانی‬ ‫لەگەڵ ئ��ەم زاڵت���ەدا ك��رد‪ .‬داوای��ك��رد برەو‬ ‫بە پەیوەندییە ئ��اب��ووری‌و سیاسییەكانی‬ ‫نێوانیان بدەن‪ ،‬لەم چوارچێوەیەدا روسیا لە‬ ‫رێگای كرینی چای‌و خۆراك لە هیندستان‬ ‫ه��ەوڵ��ی هاوسەنگی ب��ازرگ��ان��ی نێوانیان‬ ‫دەدەن‪ .‬لەم بازنەیەدا ئەوەی گرفت بۆ ئەم‬ ‫پەیوەندییە‌و هندییەكان دروس��ت دەك��ات‪،‬‬ ‫ئ��ەوەی��ە هندییەكان تا ئەمرۆ پەیوەندیی‬ ‫باشیان لەگەڵ ئیسرائیلدا هەیە‪ ،‬پێیان وایە‬ ‫ئەم پەیوەندیە دەرگ��ای پەیوەندییەكانیان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئەمریكادا ب����ەردەوام ب��ە ك��راوەی‬ ‫دەهێڵێتەوە‪ ،‬بۆیە نایانەوێت ئەم دەرگایە‬ ‫داخ���ەن‪ .‬هندییەكان پێیانوایە ب��ە توندو‬ ‫ت��ۆڵ��ك��ردن��ەوەی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ‬ ‫چین‌و روسیادا هاوپەیمانیی ئەمریكا لە‬ ‫دەست دەدەن بەمەش پاكستان زەرەمەند‬ ‫دەبێت‪ ،‬بە تایبەتی لە كێشەی كشمیردا‪.‬‬ ‫لە رویەكی‌ترەوە چینیەكان پێیانوایە چین‬ ‫لە روسیا نزیكترە لە هیندستان بە واتە‬ ‫ب��ە دروس��ت��ب��ون��ی كێشە ل��ە ن��ێ��وان چین‌و‬ ‫هیندستان‪ ،‬روسەكان پشتی چین دەگرن‪،‬‬ ‫بۆ ئەم مەبەستە بۆ راگرتنی هاوسەنگی‬ ‫لەم كاتەدا هێشتنەوەی پەیوەندییەكانیان‬

‫لەگەڵ ئەمریكا بۆ هندیەكان پێویستە‪ .‬لەم‬ ‫چوارچێوەیەدا بۆ هیندستان‌و روسەكان‌و‬ ‫ئەمریكاییەكانیش ئ��ەو ب���ارە گ��ون��ج��اوە‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان ه��ەرس��ێ الی���ەن بە‬ ‫هاوسەنگی بڕوات بەرێوە‪.‬‬ ‫روسیا ــ ئەڵمانیا‬ ‫هاوپەیمانیی روس��ی��ا‌و ئەڵمانیا بناغەی‬ ‫هاوپەیمانیی روسی ئەوروپییە‪ ,‬لە قۆناغی‬ ‫بەرجەستەبوونیدا دەبێتە بناغەیەك بۆ‬ ‫پاڵپشتی دام��ەزران��دن��ی هاوپەیمانیەكی‬ ‫ئۆراسی‪ .‬ئەم هاوپەیمانییە بۆ روسەكان‌و‬ ‫ئەڵمانیەكان پێویستیەكی گرنگی قۆناغی‬ ‫ئەمرۆژ ژیانی سیاسی‌و ئابوورییە‪ .‬بەم‬ ‫هاوپەیمانییە تە‌واویی ئابووریی سیاسیی‬ ‫جوگرافی لە نێوان دوو واڵتی سەركەوتوو‌و‬ ‫مەزنی قۆناغی نوێی ژیان‪ .‬بەوەی ئەڵمانیا‬ ‫دڵ���ی ئ��ەوروپ��ای��ی��ە‌و س����ەرە ج��ەم��س��ەری‬ ‫دووەم���ی هێڵی گ��ازی روسیا ئەوروپایە‬ ‫توانای بەرجەستەكردنی ئەوروپاییەكی‬ ‫روسی دەبێت‪.‬‬ ‫روسیا ــ بەرازیل‬ ‫ب��ەرازی��ل جگە ل���ەوەی یەكێکه ل��ە واڵت��ە‬ ‫ه��ه‌ڵ��ک��ش��اوه‌ک��ان‪ ،‬رێ����ژەی گ��ەش��ەك��ردن��ی‬ ‫ل���ە ئ��اس��ت��ێ��ك��ی ب�����ەرزدای�����ە‪ ،‬ل���ە رووی‬ ‫جیۆپۆڵیتیكیەوە گرنگی‌و سەنگی تایبەتی‬ ‫خۆی هەیە‪ .‬ئەم واڵتە گەورەترین دەوڵەتی‬

‫‪65‬‬

‫ئەمریكای باشوورە‌و رابەرایەتی بەرەی‬ ‫واڵتانی ئەمریكای التینی دژ بە ئەمریكای‬ ‫باكور دەكات‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪2004‬دا سەرۆك (پوتین) سەردانی‬ ‫بەرازیلی كرد‪ ،‬لەو سەردانەدا رێكەوتنێكی‬ ‫لە بواری ئەتۆمی لەگەڵ ئەو واڵتەدا مۆر‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫روس���ەك���ان پ��ێ��ی��ان وای����ە دام���ەزران���دن���ی‬ ‫هاوپەیمانی ل��ەگ��ەڵ ب��ەرازی��ل��دا ب��ە وات��ەی‬ ‫ئیحتیواكردنی واڵت��ان��ی(ف��ەن��زوی�لا‪ ،‬كوبا‪،‬‬ ‫س��ەرج��ەم واڵت��ان��ی ئەمریكای الت��ی��ن)‪ ،‬لە‬ ‫رویەكیترەوە بە پاڵپشتی بەرازیل لە الیەن‬ ‫روس��ی��اوە ب��ۆ ئ���ەوەی ببێت ب��ە ئەندامی‬ ‫ئەنجومی ئاسایشی نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی سەركەوتنی روسیا‬ ‫لەم هاوپەیمانیە‪ ،‬بە وات��ەی دامەزراندنی‬ ‫بەرەیەكی دژ بە ئەمریكا لە سەنگەری‬ ‫پشتەوەی ئەمریكا‪.‬‬ ‫روسیا ــ خۆرهەاڵتی ناوەراست‬ ‫بە هاتنە سەر حوكمی (پوتین) روسەكان‬ ‫ستراتیجێكی نوێیان بۆ رێگرتن لە بەردەم‬ ‫پڕۆژەی خۆرهەاڵتی ناوەراستی گەورەی‬ ‫ئەمریكا دارشتەوە‪ ،‬سیاسەتی كشانی بەرەو‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەراست بۆ گۆشەگیركردنی‬ ‫چین‌و روسیا راوەس��ت��ان��ەوە‪ .‬ستراتیجی‬ ‫روس��ەك��ان ل��ەم ب��ازن��ەی��ەدا جەغتكردن‌و‬ ‫ك��ارك��ردن ب��وو ل��ە س��ەر چەند ت��ەوه‌رێ��ك‬ ‫ل���ەوان���ە‪ :‬وەس��ت��ان ل��ە س���ەر ئ���ەو كێشە‌و‬

‫چەمكانەی جێگای سەرنج‌و بەرژەوەندی‬ ‫ه��اوب��ەش��ی ن��ێ��وان واڵت���ان���ی ن��اوچ��ەك��ە‌و‬ ‫روسیان‪ ،‬هەروەها ئەو كێشە‌و چەمكانەی‬ ‫ئەمریكییەكان ناتوانن رۆڵی كاریگەریان‬ ‫تیادا هەبێت لە وان��ە كێشەی فەڵەستین‬ ‫لە نێوان ع��ەرەب‌و ئیسرائیل‌دا‌و كێشەی‬ ‫ئێران‪ ..‬تاد‪ .‬بە شێوەیەكی گشتی ستراتیجی‬ ‫سیاسەتی دەرەكیی روسیا لەم ناوچەیە بە‬ ‫سێ ئاڕاستە‌و ئاست‌و میكانیزمی جیا لە‬ ‫یەكتر كار دەكەن‪.‬‬ ‫روسیا ــ ئێران‬ ‫لە راستیدا چەند فاكتەرێكی جیۆپۆلیتیكی‬ ‫گرنگ ئەو زەمینەیەیان خوڵقاندووە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫جگە ل���ەوەی ئ��ێ��ران بخەنە ن��او ناوچەی‬ ‫ن��ف��وزی روس��ی��اوە‌و ه��اوك��ات فاكتەرێكی‬ ‫بەهێزی سەرخستنی هاوپەیمانی روسی‬ ‫ئێرانی بێت‪ .‬ئێران دەوڵەتێكی هەرێمایەتی‬ ‫گەورە‌و ستراتیجییە‪ ،‬جگە لەوەی كارگەری‬ ‫تەواوی لە ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەراست‬ ‫هەیە‪ ،‬بە شێوەیەكیتر وابەستەی واڵتانی‬ ‫ئاسیای نێوەند‌و یەكێك لە واڵتە گەورەكانی‬ ‫سەر دەری��ای خ��ەزەر‌و واڵتێكی گەورەی‬ ‫یەدەكی ن��ەوت‌و گ��ازە‪ ..‬ت��اد‪ .‬هاوپەیمانی‬ ‫ن��ێ��وان ئ���ەم دوو واڵت���ە دەره��اوی��ش��ت��ەی‬ ‫ئەرێنی گرنگی بۆ ه��ەردوو ال دەبێت‪ ،‬لە‬ ‫الیەك بەوەی ئێران واڵتێكی شیعەگەرای‬ ‫دژ بە ئەمریكایە بە بێ لێكدانەوە لە هەر‬ ‫بارێكی روبەروبونەوەی ئەمریكا‌و روسیا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫ئەم دەكەوێتە بەرەی روسیاوە‪ .‬ئێران بۆ‬ ‫روسەكان باشترین كەلەبەرە بۆ گەیشتن‬ ‫بە ناوچەی ئاوە گەرمەكان‌و برینی ناوچەی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ئەمریكا‪ ،‬هاوكات ئێرانیەكانیش‬ ‫ب���ەم هاوپەیمانییە خ��ۆی��ان ل��ە گێچەڵ‌و‬ ‫شەڕانگێزیی ئەمریكا دەپارێزن‪.‬‬ ‫روسیا ــ توركیا‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی ت��ا ئ��ەم��رۆ توركیا چەقی‬ ‫ناوچەی نفوز‌و دەستەراستی ئەمریكایە‬ ‫ل��ە خ��ۆره��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت‌و ب��ە درێ��ژای‬ ‫م��ێ��ژوو ق��ەاڵی��ەم��ی ئ��ەم��ری��ك��ای��ی ب���ووە بۆ‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی قەاڵی سۆسیالستی‬ ‫سۆڤیه‌تی‪ ،‬ل��ەم قۆناغەدا روس��ەك��ان زۆر‬ ‫وریایانە لە رێگای دیپلۆماسییەوە درزێك‬ ‫هەرچەندە بچووكیش بێت دەخ��ەن��ە ئەم‬ ‫قەاڵیەی ئەمریكاوە‪.‬‬ ‫لە ‪2002 /12 /6‬دا س��ەرۆك (پوتین) بە‬ ‫سەردانێكی مێژوویی دەگاتە توركیا‪ ،‬لەم‬ ‫سەردانەدا راشكاوانە قسە لە سەر پێشنیاری‬ ‫لێكتێگەیشتن‌و سازانێكی ب��ەرف��ره‌وان لە‬ ‫سەرجەم ب��وارە ئ��اب��ووری‌و سیاسییەكان‬ ‫دەخاتە بەردەم توركەكان‪ ،‬ئەمە لە كاتێكدا‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه دەرچ��وون��ی بۆنی شكستی پ��ڕۆژەی‬ ‫نابۆكۆ هەرەشەیەكی گەورەی لە ئابووریی‬ ‫توركەكان دەكرد‪ .‬هاوكات سەرۆك (پوتین)‬ ‫پێشنیاری دامەزراندنی ویستگەیەكی وزەی‬ ‫ئەتۆمی لە توركیادا كرد‪ ،‬لە راستیدا ئەم‬ ‫پێشنیارانەی س��ەرۆك (پوتین) ئەوەندە‬

‫موغری بوون توركەكانی تووشی شۆك‬ ‫كرد‌و ئەمریكییەكانیشی لە بەرامبەر توركیا‬ ‫شه‌رمه‌زار كرد‪.‬‬ ‫روسیا ــ عەرەب‬ ‫ب��ە شێوەیەكی گشتی ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی تا‬ ‫ئەمرۆ چەندین كێشە‌و گرفتی ناكۆك لە‬ ‫نێوان سیاسەتەكانئ ئەمریكا‌و خ��ەون‌و‬ ‫خواستەكانی گەالنی عەرەبیدا هەیە بەاڵم‬ ‫ئەم ناوچەیە بەشی هەرەزۆری دەكەوێتە‬ ‫ناوچەی نفوزی ئەمریكاوە‪ .‬ئەم ناوچەیە‬ ‫ئەمرۆ خاڵی پێكدادانی پراكتیكی هەردوو‬ ‫بەرەی روسیا ــ سوریا‌و ئەمریكا ــ قەته‌ر‌و‬ ‫س��ع��ودی‪ .‬ئ��ەم��رۆ روس��ەك��ان ل��ە چەندین‬ ‫بوار‌و رێگاوە كار لە سەر شكاندنی بازنەی‬ ‫ئەم ناوچەیە دەكەن‌و زۆر وریایانە هەوڵی‬ ‫گەڕانەوە بۆ واڵتانی عەرەبی دەدەن‪ ،‬لە‬ ‫راستیدا كشانی روسیا بۆ ئ��ەم ناوچەیە‬ ‫ئەمریكای بە تەواوەتی سەغڵەت كردووە‪،‬‬ ‫بۆیە پێ دەچێت راستەخۆ‌و زۆر بە هێز‌و‬ ‫سەنگەوە بۆ خۆی بێتە ئەم ناوچەیە‪.‬‬ ‫ل��ە س���اڵ ‪2005‬دا گ��ۆڕان��ی گ��ەوه��ەری‌و‬ ‫چۆنایەتی گرنگ ل��ە سیاسەتی دەرەك��ی‬ ‫روس��ی��ادا روی���دا‪ ،‬ل��ە مانگی ح��وزەی��ران��دا‬ ‫س��ەرۆك (پوتین) لە ب���ەردەم پەرلەمانی‬ ‫واڵت��ەك��ەی ل��ە وت��ەی��ەك��دا ب��ۆ ی��ەك��ەم جار‬ ‫ب��ەم شێوەیە لە دوای روخ��ان��ی یەكێتیی‬ ‫سۆڤیەتەوە راشكاوانە رایگەیاند‪ :‬روسیا‬ ‫بەهای تایبەتی خ��ۆی هەیە‌و پارێزگاری‬

‫‪67‬‬

‫لێدەكات‪ ،‬ئێمە وابەستەی بەها‌و كلتوورە‬ ‫رێبازی دیموكراسی تایبەت بە خۆمانین‪.‬‬ ‫روسیا مەحاڵە جارێكیتر رێگا ب��دات لە‬ ‫ناوچەی نفوزی خۆیدا گۆڕانی حوكمرانی‬ ‫لە هاوشێوەی گۆڕانكاریەكانی ئۆكرانیا‌و‬ ‫جۆرجیا روبدات‪ .‬سەرۆك پوتی بە ئاشكرا‬ ‫نیگەرانی خۆی لە دەست تێوەردانی ئەم‬ ‫ن��اوچ��ەی��ە ب��ە ه��ێ��رش‌و ه��ەرەش��ە ل��ە سەر‬ ‫روسیا خستە روو‪ ،‬بۆیە مەحاڵە جارێكیتر‬ ‫رێگا بدات ناوچەكانی نفوزی ئەم بكرێنە‬ ‫بنكە‌و بارەگای نەیارەكانی‪.‬‬ ‫لە حوزەیرانی ‪2006‬دا لە سەردانێكیدا بۆ‬ ‫لیتوانیا‪ ،‬لە وتارێكدا بۆ گەل‌و دەسەاڵتی‬ ‫لیتوانیا وتی‪ :‬ئەمریكا ئەو گورگە هاورێیەیە‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه تەنیا خ��ۆی دەخ����وات‌و ب��ەش��ی كەس‬ ‫ن���ادات‌و گ��وێ ل��ە ك��ەس ناگرێت‪ ،‬هەموو‬ ‫هەموو نیەت‌و خواستە شاراوەكانی لە ژێر‬ ‫پەردەی بەرگریكردن لە مافەكانی مرۆڤ‌و‬ ‫دیموكراسی دەشارێتەوە‪ .‬ترسی ئەمریكا‬ ‫لە سەر جیهان بە قەبارەی ترسی نازیزمە‪.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا وت����ی‪ :‬ب���وج���ەی س���ەرب���ازی‌و‬ ‫چەكسازی ئەمریكا ‪ 25‬ئەوەندەی بوجەی‬ ‫س��ەرب��ازی‌و چەكسازی روسیایە‪ ،‬بەوتە‬ ‫ئەمریكا پرۆسەی ماراسۆنی پێشخستن‬ ‫وف��راوان��ك��ردن��ی چ��ەك��س��ازی دەس���ت پێ‬ ‫كردۆتەوە‪.‬‬ ‫ل����ە ك���ان���ون���ی دووەم��������ی ‪ 2007‬دا ل��ە‬ ‫چاوپێكەوتنێكی رۆژنامەوانیدا‪( ،‬پوتین) بە‬ ‫توندی رەخنەی لە تاك جەمسەری ئەمریكا‬ ‫گ��رت‌و گوتی سەردەمی تاك جەمسەری‬

‫ئەمریكا بەسەرچوو‪ ،‬قۆناغی دامەزراندنی‬ ‫سیستمێكی جیهانی فرە جەمسەریە‪.‬‬ ‫لە مانگی فیبرایەردا لە گوتارێكی لە بەردەم‬ ‫كۆنفراسی میونیخ‌دا رەخنەی قۆرخكردنی‬ ‫سیاسەتی نێودەوڵەتی‌و بەكارهێنانی هێزی‬ ‫سەربازی بۆ بەرجەستەكردنی سیاسەت‌و‬ ‫بەرژەوەنیەكان لە الیەن ئەمریكاوە كرد‪.‬‬ ‫ل��ە ‪26‬ی ف��ی��ب��رای��ەری ‪ 2007‬ل��ە گ��وت��اری‬ ‫س��ااڵن��ەی تایبەتی ل��ە ب���ەردەم كۆمەڵەی‬ ‫یەكێتی روس��ی��ا‪ ،‬هەڵوێستی روس��ی��ای لە‬ ‫بەرامبەر دامەزراندنی سیستمی موشەكی‌و‬ ‫ویستگەی راداری ئەمریكا لە پۆڵەندا‌و‬ ‫ك��ۆم��اری چیك راگ��ەی��ان��د‪ ،‬ب��ە راش��ك��اوی‬ ‫(پوتین) رایگەیاند ئەو سیستمە مووشەكی‌و‬ ‫ویستگە راداری��ی��ە رووی لە ئێران نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو ب��ۆ دژای��ەت��ی روس��ی��ا دام����ەزراوە‪،‬‬ ‫بۆیە بە فەرمی پابەندبوونی خۆیانی بە‬ ‫رێكەوتنامەی چەكسازی كالسیكی‪ ،‬ک ‌ه لە‬ ‫ساڵ ‪ 1991‬بەسترابوو هەڵسەپارد‪.‬‬ ‫ل��ە مانگی ت��ەم��وزی ‪2007‬دا روس��ی��ا بۆ‬ ‫س��ەپ��ان��دن��ی م��اف��ی س�����ەروەری ل��ە س��ەر‬ ‫س���ەرچ���اوەك���ان���ی ن����ەوت ل���ە ب���اك���ووری‬ ‫كیشیۆری بەستەڵەكی باكووری كیشوه‌ری‬ ‫بەستەڵەكی باكوور (اقصی الشمال المحیط‬ ‫المنجمید الشمالی)‪ ،‬روسیا تیمێكی شارەزای‬ ‫ن��اردە ئ��ەو ناوچەیە‌و ئ��ااڵی روس��ی��ان لە‬ ‫سەر چەندین جێگا بەرز كردەوە‪ ،‬ناردنی‬ ‫ئەم تیمە‌و بەرزكردنەوەی ئااڵی روسیا‪،‬‬ ‫لە الی��ەن ئەمریكاوە ن��اڕەزای��ەك��ی زۆری‬ ‫لێكەوتەوە‪ ،‬كێشەیەكی زۆری لە نێوان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫هەردوو واڵتدا نایەوە‪.‬‬ ‫ل���ەم ب���ازن���ەی���ەدا‌و ل��ە دوای چ��اك��ك��ردن��ی‬ ‫پەیوەندییەكانی ل��ەگ��ەڵ ئۆزباكستان لە‬ ‫مەر كۆتای هێنان بە رێكەوتنی مانەوەی‬ ‫ه��ێ��زەك��ان��ی ئ��ەم��ری��ك��ا ل���ەو ن��اوچ��ەی��ە‪ ،‬بە‬ ‫فەرمی داوای��ان لە ئەمریكا كرد‪ ،‬ک ‌ه بنكە‬ ‫سەربازیەكانی لە ناوژەی ئاسیای ناوەن‬ ‫بكشێنێتەوە‪ .‬لەم قۆناغەدا‌و لە چوارچێوەی‬ ‫ریكخراوی شنگهای بەرنامەی گواستنەوەی‬ ‫نەوتی روسی لە سیبریاوە بۆ چین دارێژرا‪،‬‬ ‫لە بارەدا بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەمریكا‬ ‫ل��ە دروس��ت��ك��ردن��ی ب��ەرب��ەس��ت ل��ە رێگای‬ ‫چ��ڕك��ردن��ەوەی ه��ێ��زە‌و گ��وش��ارەك��ان��ی لە‬ ‫بەردەم ئەم برۆسەیە‪ ،‬ئەندامانی رێكخراو‬ ‫لە رێگای كۆمەڵێك ئیجرائاتی بەرگریەوە‬ ‫ك���اری���ان ل���ە س���ەر گ��ۆڕی��ن��ی س��روش��ت��ی‬ ‫رێكخراوی شنگهای ك��رد‌و ل��ەم ساتەوە‬ ‫ئەم رێكخراوە رەهەندێكی سەربازیشی‬ ‫پێدرا‪ .‬لە حەوتی شوباتی ‪ 2007‬وەزیری‬ ‫ب��ەرگ��ری ئەمریكا (رۆب���ه‌رت گه‌یتس) لە‬ ‫كاتی خستنەرووی بودجەی سەربازیی‬ ‫پ��ه‌ن��ت��اگ��ۆن ب��ۆ س��اڵ��ی ‪ ،2008‬جەغتی لە‬ ‫س��ەر ئ��ەوە ك���ردەوە‪ ،‬ک ‌ه جگە لە ئێران‌و‬ ‫روسیا‪ ،‬چینیش دوژمنێكی سەر سەختی‬ ‫ئەمریكایە‌و هەڕەشەیەكی راستییانه‌یه بۆ‬ ‫س��ه‌ر ئەمریكا‪ .‬لە بازنەیەدا ئ��ام��اژەی بۆ‬ ‫ئەوە كرد‪ ،‬که‌ دەبێت‬ ‫لە ‪17‬ی ئەیلولی ‪2009‬دا لە كۆنفراسی‬ ‫رۆژنامەوانیدا‪ ،‬سەرۆك (ئۆباما) رایگەیاند‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئەمریكا دەس��ت��ب��ەرداری دامەزراندنی‬

‫سیستمی بەرگری موشەكی بووە لە ئەوروپا‪.‬‬ ‫ل��ەم ك��ۆن��ف��راس��ەدا ن��اراس��ت��ەخ��ۆ ئ��ام��اژەی‬ ‫بە پێویستی دام��ەزران��دن��ی شەراكەتێكی‬ ‫ستراتیجی لە نێوان روس��ی��ا‌و ئەمریكادا‬ ‫ك��رد‪ ،‬جەغتی ل��ە س��ەر ئ���ەوەك���ردەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئەمریكا لە باڵوەكردنی سیستمی بەرگریی‬ ‫مووشەكی بەرژەوەندیی روسیا لە بەرچاو‬ ‫دەگرێت‪ ،‬سیستمی بەرگری موشەكی بۆ‬ ‫سنوورداركردنی ترسەكانی ئێرانە لە سەر‬ ‫ئاسایشی نەتەوەی ئەمریكا نەك روسیا‪ .‬لە‬ ‫هاوشانی ئەم راگەیاندنانە لە الیەكیترەوە‬ ‫بە پێچەوانەی ئەم راگەیاندن‌و بانگەشانەوە‬ ‫ئەمەریكیەكان بر بەرگری لە دنیای تاك‬ ‫جەمسەری‌و مانەوەی خۆیان بە تەنیا لە‬ ‫لوتكەی دەسەاڵتدا جمجۆڵێكی سەربازی‌و‬ ‫چەكسازی بەرفراوانیان دەست پێكردووە‪.‬‬ ‫لەم بازنەیەدا وەزیری بەرگری ئەمەریكی‬ ‫رۆبرت گیتس بە ئاشكرا باس لە پرۆسەی‬ ‫باڵوەكردنی هێزەكانی ئەمریكا لە جیهاندا‬ ‫دەك���ات‪ .‬ب��اس ل��وە دەك���ات‪ ،‬ک ‌ه واڵتەكەی‬ ‫نەخشەی وردی بۆ ئەم مەبەستە هەیە‪ ،‬لەم‬ ‫چوارچێوەیەدا‪ ،‬نەخشی ناردنی كەشتیی‬ ‫سەربازی هەڵگری موشەكی بەرگری بۆ‬ ‫كەنارەكانی ئەوروپا‪.‬‬ ‫ئۆراسیا لە ستراتیجی سیاسیی روسیادا‬ ‫ناوچەی ئۆراسیا لە نەخشەی جیۆپۆڵه‌تیكی‬ ‫جیهانیدا دەك��ەوێ��ت��ە چەقی زەوی����ەوە‪ ،‬لە‬ ‫چەقی ئەمیشدا دڵی جیهان (‪)Heart land‬‬

‫‪69‬‬

‫هەیە‪ ،‬لە واقعدا ئەم دڵە كەلەری سەرەكی‌و‬ ‫شا رێی داگیركردنی هەموو جیهانە‪.‬‬ ‫سنووری ئۆراسیا (ئەوروپا ــ ئاسیا) لە‬ ‫سنوورەكانی ئ��ەوروپ��ای خ��ۆرئ��اواوە‪ ،‬لە‬ ‫كیشۆری ئەتڵەسیەوە دەس��ت پێدەكات‬ ‫ت��ا ك��ەن��ارەك��ان��ی چ��ی��ن‌و روس��ی��ا ل��ە سەر‬ ‫كیشۆری هێمن لە خۆرهەاڵت‪ .‬ئەم ناوچەیە‬ ‫گ��ەورەت��ری��ن ن��اوچ��ەی جیهانە‪ ،‬ل��ە روی‬ ‫دانیشتووانەوە ‪%75‬ی دانشتوانی زەوی‬ ‫نیشتەجێی ئ��ەم ناوچەیەن‪ .‬بەشی هەرە‬ ‫زۆری سامانە سروشتیەكانی جیهان لەم‬ ‫ناوەچەیەدان‪ .‬دوو لە سەر سێی بەرهەمی‬ ‫ن��ەت��ە‌وه‌ی��ی جیهان ب��ەره��ەم بهێنن‪ .‬سێ‬ ‫لە سەر چ��واری سەرچاوەكانی وزە لەم‬ ‫ناوچەیەیە‪ .‬شەش لە گەورەترین واڵتانی‬ ‫جیهان لە رووی ئابووری‌و سیاسییەوە‬ ‫دەگرێتە خۆی‪ .‬دوو له گەورەترین واڵت‬ ‫لە رووی ژمارەی دانیشتووانەوە (چین‌و‬ ‫هندستان) دەگرێتە خۆی‪ .‬گەورەترین واڵت‬ ‫لە رووی رووب���ەرەوە (روسیا) دەگرێتە‬ ‫خۆی‪.‬‬ ‫لەمەڕ ئۆراسیا بیرمەن جوگرافیاناسی‬ ‫ئەمەریكی (هارولد ماكینده‌ر) ئەم ناوچەیە‬ ‫ب���ە ش��ی��ك��ارێ��ك��ی زان��س��ت��ی دەك���ات���ە سێ‬ ‫بەشەوە (دڵ��ی جیهان‪ ،‬ناوچەی كەوانەی‬ ‫ناوخۆیی‪ ،‬ناوچەی كەوانەی دەرەكی)‪ .‬لەم‬ ‫چوارچێوەیەدا پێی وایە‪:‬‬ ‫هەر الیەنێك بتوانێت كۆنترۆڵی خۆرهەاڵتی‬ ‫ئ��ەوروپ��ا بكات دەتوانێت كۆنترۆڵی دڵی‬ ‫دورگەی جیهانی (ئۆراسیا)‪ ،‬روسیا بكات‪.‬‬

‫هەر الیەنێك بتوانێت كۆنترۆڵی ناوچەی‬ ‫دڵ (روس��ی��ا) بكات دەتوانێت كۆنترۆڵی‬ ‫دورگەی جیهانی(ئۆراسیا) بكات‪.‬‬ ‫هەر الیەنێك بتوانی كۆنترۆڵی دورگ��ەی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی (ئ���ۆراس���ی���ا) ب��ك��ات‪ ،‬دەت��وان��ێ��ت‬ ‫كۆنترۆڵی جیهان بكات‪.‬‬ ‫ل��ە راس��ت��ی��دا گرنگی ن��اوچ��ەی ئۆرسیا‌و‬ ‫كاریگەری لە سەر دیاریكردنی ئاراستەی‬ ‫مێژو ئەو پێگەیەی دەدات��ێ‪ ،‬ک ‌ه خەسڵەتی‬ ‫گرنگی جوگرافیای رەتكات‌و سروشتێكی‬ ‫ئایدیۆلۆجستیش هەڵگرێت‪ ،‬چونكە بە‬ ‫پراكتیكی دەبێتە ئەو فاكتەرەی ئایندەی‬ ‫سیستمی سیاسی ــ ئابووریی جیهانی لە‬ ‫نێوان فرە جەمسەری‌و تاك جەمسەریدا‬ ‫یەكال دەكاتەوە‪.‬‬ ‫سەرەتای سەرهەڵدانی بیری ئایدیۆلۆجستی‬ ‫ئ��ۆراس��ی��ا دەگ��ەرێ��ت��ەوە ب��ۆ ساڵی ‪،1944‬‬ ‫ک ‌ه لە سەر دەستی بیرمەند‌و مامۆستای‬ ‫پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان (نیكۆاڵس‬ ‫سبیكمان) لە زانكۆی (ییل)ی ئەمەریكی بۆ‬ ‫یەکەم جار باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫كۆی ئەم خەسڵەت‌و سروشتانە ئەو باوەر‌و‬ ‫زەمینەیەی خوڵقاندووە‪ ،‬ک ‌ه هەموو هێزە‬ ‫جیهانییە مەزنەكان هێزی ركەبەرایەتییان‬ ‫ل��ەم ناوچەیەدا چڕ بكەنەوە‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ئەمریكا‌و روسیا‪.‬‬ ‫ئۆراسیای روسی‬ ‫ل��ە ساڵی ‪1994‬دا س��ەرۆك��ی ئ��ەو كاتەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫ك��ازاخ��س��ت��ان (ن���ەواز ب��ای��ه‌ڤ) پێشنیاری‬ ‫پڕۆژەی دامەزراندنی یەكێتیەك لو ناوچەی‬ ‫ئۆراسیا لە سەر چوار بناغە كرد‪.‬‬ ‫‪1‬ــ بەرژەوەندی‌و سوودی هابەش‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بەرجەستەكردنی پڕۆژەی تواوكردنی‬ ‫یه‌كتر ل��ە رووی ئ���اب���ووری‌و سیاسی‌و‬ ‫ئاساییشەوە‪.‬‬ ‫‪3‬ــ یەكخستنەوەی رێكخراوە ئابووری‌و‬ ‫سیاسی‌و كلتوورییەكانی‌و مەدەنییەكانی‬ ‫هاوبەشی نێوان ئەم واڵتانە وەك بناغەیەك‬ ‫بۆ سەر لە نوێگرێدانەویان‌و بتەوكردنی‬ ‫پەیوەندی نێوانیان‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ یەكخستنی واڵت��ان ه��ەر ی��ەك بە پێی‬ ‫ئامادەی‌و هێز وتوانا‌و گونجانی‪.‬‬ ‫ل��ەم پێشنیارەوە دام��ەزران��دن��ی یەكێتی‬ ‫ئ��ۆراس��ی��ا ب��ە پراكتیكی چ��وە قۆناغێكی‬ ‫بااڵتر‌و سروشتی لە تیۆری ئبستراكیەوە‬ ‫گ��ۆرا بۆ قۆناغی پراكتیزەكردن لە سەر‬ ‫بناغەی بیر‌و ئایدیا‪.‬‬ ‫لەو سەردەمەدا ئەم پڕۆژەیە الی زۆرێك‬ ‫ل��ە واڵت��ان��ی ناوچەكە ب��ووە ئ��ەو خ��ەون‌و‬ ‫خەیاڵەی‪ ،‬ک ‌ه لە ق��ەی��ران‌و كێشە دەری��ان‬ ‫دەك��ات‌و دەیانخاتە سەر هێڵێكی خێرا بۆ‬ ‫گۆران‌و پێشكەوتن‪ .‬هاوكات بە تایبەتیش‬ ‫بۆ واڵتانی ئاسیای ناوەندیش هاندەرێكی‬ ‫بەهێز‌و ك��اری��گ��ەر ب��وو ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی‬ ‫تەكەتولێكی ئابووریی سیاسی ن��وێ لە‬ ‫بەرامبەر خواستی داگیركاریانەی ئەمریكا‪.‬‬ ‫یەكێتیی ئۆراسیا بە بەرجەستە بوونی‬ ‫گەورەترین تەكەتولی ئابووریی سیاسی‪،‬‬

‫مرۆیی‪ ،‬تێكنۆڵۆجی‪ ،‬كەلتوری‪ ،‬پیشەسازی‪،‬‬ ‫كشتوكاڵی‪ ،‬چەكسازی‪ ،‬س��ەرب��ازی‪ ..‬تاد‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫ئۆراسیای روسی‬ ‫لە دوای جیابونەوەی روسیا لە یەكێتی‬ ‫سۆفێت‌و بە فەرمی راگەیاندنی سەربەخۆی‬ ‫خۆی لە كۆتای سەدەی بیستەم‪ ،‬مشتومر‌و‬ ‫جەدلێكی قوڵ لە سەر شوناسی روسیا‬ ‫دامەزرا‪ .‬ناسنامەی روسیا لە نێوان ئەورپی‬ ‫بوون‌و ئاسیا بووندا جیاوازیی‌و ناكۆكی‬ ‫لە نێوان سیاسەتمەداران‌و روناكبیرانی‬ ‫ئ��ەم واڵت����ەدا دام���ەزران���د‪ ،‬كۆمەڵێك بەو‬ ‫ئ��اراس��ت��ەی��ە ك��اری��ان دەك����رد‪ ،‬ک�� ‌ه روسیا‬ ‫بەرەو بە ئەوروایبوون ببەن‪ ،‬پێیان وابوو‬ ‫لە بەرژەوەندی روسادایە ببێتە واڵتێكی‬ ‫ئ���ەوروپ���ی ن���ەك ل��ە س���ن���ووری ئ��اس��ی��ادا‬ ‫بمێنێتەوە‪ .‬ئەو بارودۆخە لە روویەكەوە‬ ‫دووبارەكردنەوەی دۆخ‌و جەدەلێكی كۆنی‬ ‫روس��ەك��ان��ە پێش هاتنی ك��ۆم��ەن��ی��زم‌و لە‬ ‫سەردەمی قەیسەریەتدا‪ ،‬ئەو كات دروشمی‬ ‫روسیا هەڵۆیەكی دوو سەر بوو یەكێكیان‬ ‫رووی لە ئاسیا بوو‌و ئەوی‌تر دەیروانیە‬ ‫ئەوروپا‪ .‬ئەم سروشتە لە دوای روخانی‬ ‫یەكێتی سۆفیەتەوە جارێكیتر بوە بناغەی‬ ‫دیاریكردنی ستراتیجی نوێ روسیا‪.‬‬ ‫ل���ە س��اڵ��ی ‪1991‬ەوە ت���ا س��اڵ��ی ‪1995‬‬ ‫خ��واس��ت��ی ب��ە ئ��ەوروپ��ای��ب��وون��ی روس��ی��ا‬ ‫كۆنترۆڵی سیاسەتی دەرەكیی روسیای‬

‫‪71‬‬

‫كرد‪ .‬الیەنگرانیئەم تێروانینە پێیانوابوو بە‬ ‫لكاندنی روسیا بە شارستانیەتی ئەوروپاوە‬ ‫ش��ان��س��ی ه��ەڵ��س��ان��ەوە‌و ب���وژان���ەوەی لە‬ ‫سەرجەم بوارەكانی ئابووری‌و سیاسی‌و‬ ‫كلتووریی زیاتر بۆ دەرەخسێت‪ ،‬ئایندەیەكی‬ ‫روناك چاوەروانی دەكات‪ ،‬ئەوان دەیانوت‬ ‫بەنزیكبونەوەی روس��ی��ا ل��ە ئ��ەوروپ��ا لە‬ ‫هەموو كێشە‌و گرفتەكان رزگاری دەبێت‪.‬‬ ‫لە رویەكیترەوە پێیان واب��وو مانەوەی‬ ‫روسیا لە بەرەی ئاسیادا ئەو گریمانە بە‬ ‫زیندووی دەهێڵێتەوە‪ ،‬ک ‌ه روسیا رۆژێك‬ ‫لە رۆژان بگەرێتەوە بۆ كۆمەنیزم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە نزیكبونەوە لە ئەوروپا ئەم گریمانە بە‬ ‫تەواوەتی دەمرێت‪.‬‬ ‫لە راستیدا رێگای بە ئەوروپایبوون‪ ،‬دەشێت‬ ‫زامنی ئەوە بكات‪ ،‬ک ‌ه روسیا ببێتە هێزێكی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و سیاسی م��ەزن‪ ،‬ب��ەاڵم مەحاڵە‬ ‫بۆی بلوێت ببێتە جەمسەرێكی سەرەكیی‬ ‫جیهان‪ ،‬لە واقعدا ب��ەوەی ئەم خواستەی‬ ‫راس��ت��ەوخ��ۆ ل��ەگ��ەڵ ویستی ئەمریكا لە‬ ‫م��ان��ەوەی ل��ە پۆستی سەرۆكایەتی تاك‬ ‫جەمسەری ناكۆك وپێچەوانەیە‪ ،‬مەحاڵە‬ ‫لەم بەرەیەدا ئەمریكا رێگای پێبدات ببێ‬ ‫بە جەمسەرێكی سەرەكیی جیهان‪ .‬بەواتە‬ ‫یەكەم شت لەم رێگایە ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه دەبێت‬ ‫دەستبەرداری خەونی بە ئەوروپایبون بن‪.‬‬ ‫بە درێ��ژای م��اوەی ئەوروپایبونی روسیا‬ ‫لە ماوەی دەسەاڵتی (یڵسن)دا‪ ،‬روسەكان‬ ‫بۆ رازیكردنی ئەمریكا ناچاربوون چەندین‬ ‫تەنازول بكەن‪ ،‬لەوانە» لە بواری دەرەكیدا‪،‬‬

‫رازیبون بە سەپاندنی سزا بە سەر واڵتانی‬ ‫یۆگۆساڵڤیا‪ ،‬ع��ێ��راق‪ ،‬لیبیا‪ ،‬ل��ە راستیدا‬ ‫ئەم رازیبونە نەك هیچ دەسكەوتێكی بر‬ ‫روسەكان نەبوو‪ ،‬بەڵكو بوە هۆی الوازی‬ ‫مەوقفی نێودەوڵەتی روسیا بە شێوەیەك‪،‬‬ ‫ک ‌ه هیچ متمانەیەكی الی گەالنی دۆست‌و‬ ‫نەیار نەما‪.‬‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ه��ات��ن��ی ‪ 1993‬ل���ە ئ��اك��ام��ی ئ��ەم‬ ‫ه��ەڵ��وێ��س��ت‌و سیاسەتە رەخ��ن��ەگ��ردن لە‬ ‫یڵتسن‌و بەرەی دژ بە ئەوروپایبون رۆژ بە‬ ‫رۆژ لە زیادبووندا بوون‪ .‬حیزبی شیوعی‬ ‫روس��ی‪ ،‬حیزبە نەتەوەییەكان‪ ،‬بە گشتی‬ ‫چوونە ب��ەرەی دژ بە ئەوروپایبوون‌و لە‬ ‫رووی سیاسەتەكانی یڵتسن وەستانەوە‪،‬‬ ‫ئەم الیەنانە بە راشكاوی داوایان لە (یڵسن)‬ ‫ك���رد‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ە سیاسەتەكانیدا بچێتەوە‪،‬‬ ‫ك��ار ل��ە س��ەر كۆنترۆڵكردن‌و راكێشانی‬ ‫واڵتانی پێشوی یەكێتیی سۆڤیه‌ت بكات‬ ‫بۆ نێو بازنەی ده‌س��ه‌اڵت‌و ب��ەرەی خۆی‪.‬‬ ‫هاوكات داوای��ان لێكرد‪ ،‬ک ‌ه بۆ پارستن‌و‬ ‫پارێزگاریكرد لەو روسیانەی لە واڵتانە‬ ‫دەژین کاری پێویست بكات‪.‬‬ ‫وەك حیزبە نێوەندییەكان داوای����ان لە‬ ‫(یڵسن) كرد سیاسەتێكی هاوسەنگ‌و مام‬ ‫ناوەند بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی‬ ‫روسیا لە ناوچەكانی (ئاسیای ناوەند‌و‬ ‫چ��ی��ن‌و خ��ۆره��ەاڵت��ی ن��ێ��وەڕاس��ت پ��ەی��ڕەو‬ ‫بكات‪ .‬هاوكات هەوڵی داهێنانی میكانیزمێك‬ ‫بۆ گرێدانەوەی واڵتانی پێشووی یەكێتیی‬ ‫سۆڤیەت بدات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫روس���ەك���ان ل��ە ئ��ەزم��ون��ی پ��ێ��ن��ج س��اڵ��ەی‬ ‫نزیكیان ل��ە ئەمریكا ئ��ەو ب���اوەرەی���ان ال‬ ‫یەقین بوو‪ ،‬ک ‌ه ئەمریكا مەحاڵە رێگا بدات‬ ‫روسیا بە ئازادی گەشە بكات‌و هاوكاری‬ ‫بێت لە دەرچوون لە قەیران‌و كێشەكانی‪.‬‬ ‫پشت بەستن بە ئەمریكا بۆ گەیشتن بە‬ ‫جەمسەرگیری وەهمێكی نادروست بوو‪.‬‬ ‫هاوكات لە رویەكیترەوە بەرجەستەبوونی‬ ‫گۆڕانی چۆنایەتی لە بارو دۆخی ئاسیای‬ ‫ن��ێ��وەن��د‌و زی���ادب���وون���ی چ����اوی واڵت��ان��ی‬ ‫هەرێمایەتی‌و دەستتێوەردانی راستەخۆی‬ ‫ئەمریكا لەسەر ئەم ناوچەیە‪ ،‬روسەكانی لە‬ ‫خەونێكی قووڵ بە خەبەر هێنا‪ .‬گرنگترین‬ ‫ئەو ترسانەی لەم سونگەوە روو لە روسیا‬ ‫بوون‪:‬‬ ‫دەس���ت���ێ���وەردان���ی ت��ورك��ی��ا ـ��ـ ئ��ێ��ران ل��ەم‬ ‫ناوەچەیە‌و بەرجەستەبوونی ملمالنێیەكی‬ ‫ت��ون��د ل��ە ل��ە نێوانیاندا ل��ە س��ەر ئاسیای‬ ‫ن��اوەن��د‪ ،‬بە شێوەیەك‪ ،‬ک ‌ه ب��ەرژەوەن��دی��ە‬ ‫س��ت��رات��ی��ج��ەك��ان��ی رەس���ی���ای���ان دەخ��س��ت��ە‬ ‫مەترسییەوە‪.‬‬ ‫دەسپێكردنی كۆچێكی بەرفراوان‌و چڕی‬ ‫روس��ی��ەك��ان ل��ە واڵت��ان��ی پێشوی یەكێتی‬ ‫سۆڤیەتەوە بۆ روسیا‪ .‬دەرهاویشتەی ئەم‬ ‫دیاردەیە تەنیا كەمكردنەوە‌و الوازكردنی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی روس��ی��ا ن��ەب��وو ل��ەو واڵت��ان��ە‪،‬‬ ‫بەڵكو گرفتی ئ��اب��ووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫خ��زم��ەت��گ��وزاری ب��ۆ دروس���ت دەك���رد‪ ،‬بە‬ ‫خواڵسە گرتنەخۆی ئ��ەو هەموو خەڵكە‬ ‫كێشەی بۆ نەخشەی سیاسی‌و ئابووری‌و‬

‫خزمەتگوزاری روسی دروست دەكرد‪.‬‬ ‫سەرهەڵدان‌و گەشەكردنی رەوتە ئیسالمه‬ ‫رادی���ک���اڵ���ه‌ک���ان‌و ب��ی��ری ت���ون���دو ت��ی��ژی‌و‬ ‫هەرەشە‌و ترسی راسته‌قینه بوو لە سەر‬ ‫ئاسایشی نەتەوەی‌و تەنانەت یەكپارچەی‬ ‫خاكی روسیاش‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب���ووژان���ەوەی ژی��ان��ی ئ��اب��ووری‌و‬ ‫ك���ۆم���ەاڵی���ەت���ی‌و ك���ل���ت���ووری‌و ئ���ازادی���ی‬ ‫راگ��ەی��ان��دن‌و بیر‌و را‪ ،‬دەن��گ��ی ن���ارەزای‌و‬ ‫رەخنەكردنی دەستبەرداربوونی روسیا‬ ‫لەو ناوچەیە ب��ەردەوام لە بەرزبونەوەدا‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ 1998‬ــ ‪ 1999‬لە سەر بناغەی‬ ‫پ��ری��ن��س��ی��پ��ەك��ان��ی (ب��ری��م��اك��وڤ) روس��ی��ا‬ ‫ستراتیجی سیاسیی خۆی دارش��ت��ەوە لە‬ ‫وانە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ دامەزراندنی سیستمێكی جیهان نوێ‬ ‫ف��رە جەمسەر‪ ،‬ل��ەم بازنەیەدا پێشنیاری‬ ‫دام���ەزران���دن���ی رێ��ك��خ��راوێ��ك��ی ل��ە ن��ێ��وان‬ ‫چ��ی��ن‌و روس��ی��ا‌و هندستان ك���رد‪ ،‬ک�� ‌ه بە‬ ‫رێكخراوی شنگهای ناسرا‪ .‬وەك بناغەی‬ ‫رێكەوتنامەیەكی سیانی بۆ دامەزراندنی‬ ‫هاوپەیمانی ئۆراسی لە بەرامبەر ئەمریكادا‪.‬‬ ‫‪2‬ـــ رووب��ەروب��ون��ەوە‌و بەرانگاربونەوەی‬ ‫پرۆسەی فراوانخوازی پەیمانی ئەتاڵنتیک‬ ‫(ناتۆ) بە تایبەتی روەو واڵتانی پێشوی‬ ‫یەكێتی سۆفیەت‪.‬‬ ‫ل��ه س��اڵ��ی ‪2000‬دا س���ەرۆك (پ��وت��ی��ن) بە‬ ‫راشكاوی رایگەیاند‪ ،‬ک ‌ه روسیا واڵتێكی‬ ‫ئۆراسیە‪ ،‬لەم چوارچێوەیەشدا بەرنامە‌و‬

‫‪73‬‬

‫نەخشەی كاری خۆیانی بۆ دارشتنەوەی‬ ‫ئایندەی روسیا خستە روو‪ .‬بیری ئۆراسی‬ ‫روس��ی ل��ە بناغەدا ل��ە س��ەر ئ��ەو بنامایە‬ ‫دروس����ت ب����ووە‪ ،‬ک�� ‌ه روس��ی��ا ل��ە رووی‬ ‫ج��وگ��راف��ی��ەوە دەك��ەوێ��ت��ە ن���او ه����ەردوو‬ ‫ناوچەی ئەوروپا‌و ئاسیاوە‌و دڵ‌و باڵەكانی‬ ‫ئ��ۆراس��ی��ا پێكدەهێنێت‌و نزیك دەبێتەوە‬ ‫ل��ە ه����ەردوو هێلی ن���ەوت‌و ق��ەی��ران��ەك��ان‪،‬‬ ‫ب��ەم��ەش مافی خۆیەتی خ��ۆی وەك دڵی‬ ‫ئۆراسیا بناسێنێت‪ .‬لە رووی ئابوورییەوە‬ ‫دەتوانێت ببێتە ئەو پردەی هەردوو مۆدێلی‬ ‫ئەوروپی‌و ئاسیاوی بە یەكەوە گرێبدات‪،‬‬ ‫ئەمە بەدەر لەوەی‪ ،‬ک ‌ه وەك ئیرس كوری‬ ‫ئیمبراتۆریەتی سۆسیالستی سۆڤیه‌تییە‪.‬‬ ‫ئەمرۆ بە تێكەڵبوونی سروشتی مێژووی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ گ���ۆران���ك���اری‌و پێشكەوتنەكانی‬ ‫سەرەتای سەدەی بیستەم لە كۆی رووە‬ ‫ئابووری‌و سیاسی‌و كلتووری‪ ..‬تاد‪ .‬ئەو‬ ‫زەم��ی��ن��ەی��ەی ب��ۆ دەخوڵقێنێت‪ ،‬ک�� ‌ه وەك‬ ‫هێزێكی م���ەزن ل��ە ل��وت��ك��ەی دەس��ەاڵت��ی‬ ‫دنیادا لە هاوشانی ئەمریكا‌و چین وەك‬ ‫جەمسەرێكی س��ەرەك��ی لە س��ەر شانۆی‬ ‫نێودەوڵەتی روۆڵی خۆی ببینێت‪ .‬لەم بارەدا‬ ‫مەحاڵە گەلی روسیا‌و س��ەرۆك (پوتین)‬ ‫جگە لەم پێگەیە بە هیچی‌تر رازیبن‪.‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل��ە ه�����ەەەرە ب��ەڵ��گ��ە گرنگەكانی‬ ‫مەزنی سروشتی روسیا ئەوەیە لە مێژە‬ ‫ئەمەریكیەكان هەستیان ب��ەوە ك��ردووە‬ ‫بوونی روسیا بۆ ئ��ەوان كارەساتە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بیرمەند‌و سیاسەتمەدار‌و عەقڵی سیاسی‬

‫ئەمەریكیەكان (برجنسكی) راش��ك��اوان��ە‬ ‫دەڵێت‪ :‬باشترین روسیا بۆ ئەمریكا ئەوەیە‪،‬‬ ‫ک ‌ه بوونی نەمێنێت‪ .‬لە سەردەمی نوێشدا‬ ‫ئەو پرینسیپە الی ئەمریكاییەكان بووە بە‬ ‫کارێکی (بەدیهی)‪ ،‬بوونی روسیا لە سەر‬ ‫نەخشەی جیهان ب��ە وات���ەی پاشەكشێی‬ ‫مانەوەی ئەمریكا بە تەنیا دێت لە لوتكەی‬ ‫دەسەاڵت‪.‬‬ ‫بناغەی ئ��ۆراس��ی��ای روس���ی ئ��ەوەن��دە بە‬ ‫نەرمی‌و س��ادەی دادەم��ەزرێ��ت‪ ،‬لە واقعدا‬ ‫هیچ مەرجێك لە خۆ ناگرێت‪.‬‬ ‫لە بواری ئایدیۆلۆجیدا‪ ،‬ئۆراسیای روسی‬ ‫هیچ شوناسێكی عەقائیدی‌و ئایدیۆلۆجی‬ ‫ن��ی��ی��ە‪ .‬ن���ە ل��ی��ب��رال��ی��ی��ە‪ ،‬ن���ە س��ۆس��ی��ال��زم‪،‬‬ ‫ب��ەڵ��ك��و یەكێتیەكی پ��راگ��م��ات��ی پڕاكتیتی‬ ‫بەرژەوەندخوازە‪.‬‬ ‫لە سەرەتاوە بناغەی پڕۆژەی ئۆراسیای‬ ‫روسی لە سەر دوو پایە دام��ەزرا‪ ،‬پایەی‬ ‫یەكێتی واڵت���ە س��ەرب��ەخ��ۆك��ان روس��ی��او‬ ‫بیالروسیاو ئۆكرانیاو مولداڤیاو جورجیاو‬ ‫ئه‌رمینیاو ئ��ازه‌رب��ای��ج��ان‌و تركمانستان‌و‬ ‫ئۆزباكستان‌و كازخستان‌و تااجیكستان‌و‬ ‫قیرغیزیا‌و رێكخراوی شنگهای لە نێوان‬ ‫واڵت���ان���ی چ��ی��ن‪ ،‬روس���ی���ا‪ ،‬ك��ازاغ��س��ت��ان‪،‬‬ ‫قیرزاغستان‪ ،‬ئۆزباكستان‪ ،‬تاجیكستان‪.‬‬ ‫ل���ە س���اڵ���ی ‪ 2011‬روس���ی���ا پ��ێ��ش��ن��ی��اری‬ ‫مۆركردنی رێكەوتنامەی گومركی لەگەڵ‬ ‫بیالروسی (روسیای سپی)‌و كازاخستان‬ ‫ك��رد‪ ،‬ل��ەم چ��وارچ��ێ��وەی��ەدا ئیمزا لە سەر‬ ‫رێكەوتنێك بۆ پارێزگاری لە ئاسایشی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫واڵت��ان��ی (روس��ی��ا‪ ،‬ئەرمینیا‪ ،‬بیالروسیا‪،‬‬ ‫ك��ازاخ��س��ت��ان‪ ،‬ق��رغ��س��ت��ان‪ ،‬تاجیكستان‪،‬‬ ‫ئۆزباكستان) مۆر كرا‪ .‬لە كانونی دووەمی‬ ‫‪2012‬دا زەمینەیەكی هاوبەش بۆ هەڵگرتن‌و‬ ‫البردنی بەربەستی گومركی نێوان واڵتانی‬ ‫بیالروسیا‪ ،‬كازاخستان‪ ،‬روسیا‪ .‬سەرۆكی‬ ‫ن��وێ��ی روس���ی (دیمیتری میدڤیدیڤ) لە‬ ‫ك��ات��ی پێشكەشكردنی ن��ام��ەی س��ااڵن��ەی‬ ‫ل��ە ب���ەردەم پەرلەمانی فیدریاڵی روس��ی‬ ‫لە كۆشكی كرملین‪ ،‬راگەیاند‪ :‬روسیا بە‬ ‫نیازی دامەزراندن‌و فره‌وانكردنی ته‌واویی‬ ‫ئابوورییە لەگەڵ واڵتانی دەوروبەر‪ ،‬كار بۆ‬ ‫دامەزراندنی یەكێتیەكی ئابووریی ئۆراسی‬ ‫دەك��ەی��ن‪ .‬ئ��ەم یەكێتییە ب��ە دام��ەزران��دن��ی‬ ‫یەكێتیەك ل��ە ن��ێ��وان واڵت��ان��ی روس��ی��ا‌و‬ ‫بیالروسیا‌و كازاخستان پێش كۆتای ‪2012‬‬ ‫چوە قۆناغی پراكتیزەكردنەوە‪.‬‬ ‫ئەم پێشكەوتن‌و دامەزراندنانەی بناغەی‬ ‫پ�����ڕۆژە‌و پ���رۆس���ەی ئ���ۆراس���ی روس���ی‪،‬‬ ‫ئەمریكاییەكانی بە تەواوی سەغڵەت كرد‪،‬‬ ‫بۆیە زۆر بە راستی كار بۆ دروستكردنی‬ ‫بەربەست لە بەردەم ئەم هەوڵ‌و بەرنامانەی‬ ‫روسیا دەكەن‌و كار لە سەر شكستپێهێنان‌و‬ ‫لە باربردنی خەون‌و خواستەكانی روسیا‬ ‫دەكەن‪ .‬لەم بازنەیەدا وەزیری دەرەوەی‬ ‫ئەمریكا (هێالری كلینتون) بە ئاشكرا‌و بێ‬ ‫پەردە دەڵێت‪ :‬ئێمە زۆر بە توندی دژی سەر‬ ‫لە نوێ بنیادنانەوەی یەكێتیی سۆڤیەت‌و‬ ‫ه��ەر شێوە‌و مودێلێكی‌تری یەكێتی‪ ،‬یان‬ ‫رێكخراوەیی‪ ،‬لە شێوەی یەكێتی گومركی‬

‫بێت‪ ،‬ی��ان یەكێتیی ئۆراسی دەوەستین‌و‬ ‫رێگا نادەین سەردەمی یەكێتیی سۆڤیەت‬ ‫دروستبێتەوە‪.‬‬ ‫لە راستیدا ئەوەی ئەمریكاییەكانی توشی‬ ‫ت��رس‌و دڵ��ەراوك��ێ ك���ردووە‪ ،‬ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫یەكێتی ئۆراسی روس��ی ئەو هێزەیە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پڕۆژەی خۆرهەاڵتی نێوەڕاستی گەورەی‬ ‫ئەمریكای زیندە‌بە‌چاڵ كرد‪.‬‬ ‫یەكێتی ئۆراسیا سەرەتای دامەزراندنی‬ ‫جیهانی فرەجەمسەرییە‌و ل��ە هەناویدا‬ ‫م��ەرگ��ی ت���اك ەج��ەم��س��ەری ئ��ەم��ری��ك��ای‬ ‫هەڵگرتوە‪ ،‬لەمەر ئەم واقعە لە راپۆرتێكی‬ ‫(برجنسكی) راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە ساڵی ‪1992‬دا داویەتی بە پەنتاگۆن‬ ‫زۆر بەراشكاوی دەڵێت‪ :‬روسیا ئەو هێزە‬ ‫تەنیا جیهانیەیە‪ ،‬ک�� ‌ه ت��وان��ای تەحەدایی‬ ‫سەروەریی‌و روخانی ئەمریكای هەیە‪.‬‬ ‫ئاسیای نێوەند لە هاوكێشەی نوییدا‬ ‫ی‬ ‫واڵتانی ئاسیای نێوەند‪ ،‬یان وەك ئەوە ‌‬ ‫ل���ە س����ەردەم����ی خ��ی�لاف��ەت��ی ئ��ی��س�لام��ی��دا‬ ‫پێیان دەوت‪ ،‬واڵت��ان��ی ئ��ەو دی��و روب���ار‪.‬‬ ‫ناوچەیەكی جوگرافی داخ��راوە دەكەوێتە‬ ‫دڵی دەكەوێتە سنوورەكانی دڵ كیشۆری‬ ‫ئ��اس��ی��اوە‌و ل��ە رەه��ەن��دێ��ك��ی دوورت��ری��ش‪،‬‬ ‫دڵ جیهان‪ .‬ئەم ناوچەیە بە سنوورداری‬ ‫واڵت��ان��ی (ئ��ۆزب��اك��س��ت��ان‪ ،‬توركمانستان‪،‬‬ ‫ك��ازاخ��س��ت��ان‪ ،‬تاجیكستان‪ ،‬قیرغستان)‬ ‫دەگ��رێ��ت��ەوە‪ .‬ه��اوش��ان��ی ئ���ەوەی‪ ،‬ک�� ‌ه ئەم‬

‫‪75‬‬

‫ناوچەیە هیچ سنوورێكی لە سەر دەریا‬ ‫كراوەكان نیە‪ ،‬بەاڵم لە روی چیۆپۆڵتیك‌و‬ ‫جیۆ ــ ئابوورییەوە گرنگی تایبەتی خۆی‬ ‫هەیە‪ .‬بە شێوەیەكی گشتی روب��ەری ئەم‬ ‫ن��اوچ��ەی��ە چواركیلۆمەتر دوو ج��ای��ە‪ ،‬لە‬ ‫خۆرئاوای واڵتی چینەوە بە خۆرهەاڵتدا‬ ‫ت��ا دەری����ای خ����ەزەر‌و خ���ۆرئ���اوای ئێران‬ ‫دەك��ش��ێ��ت‪ .‬ژم����ارەی دان��ی��ش��ت��ووان��ی ئ��ەم‬ ‫ناوچەیە خۆی دەدات لە (‪ )60‬ملیۆن كەس‪.‬‬ ‫لە روی دەوڵەمەنی لە كەرەستە‌و كانزای‬ ‫سروشتی خاوەنی چەندین سەرچاوەی‬ ‫گەورەی وزە‌و ئاو‌و كانزای ژێر زەمینیە‪.‬‬ ‫ل��ە روی��ەك��ی��ت��رەوە رێ��گ��ای��ەك��ی سترتیژیە‬ ‫بۆ راكێشانی بۆرییەكانی گواستنەوەی‬ ‫ن��ەوت‌و گ��از لە خۆرهەاڵتی نێوەڕاست‌و‬ ‫دەری����ای خ����ەزەرەوە ب��ۆ چ��ی��ن‌و دەری���ای‬ ‫رەش‌و توركیا‌و دەریای سپی ناوەراست‪،‬‬ ‫بە روویەكی‌تردا بەرەو كەنداوی عەرەبی‬ ‫فارسی‪ .‬بە ئەفغانستان‌و پاكستاندا بەرەو‬ ‫ئۆقیانوسی هندی‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪1991‬ەوە‌و لە دوای جیابونەوەیان‬ ‫لە یەكێتی سۆفیەتەوە بونە گۆرەپانێكی‬ ‫گ��رن��گ‌و هەستیاری ش���ەڕو ململنێكان‌و‬ ‫دەستتێوەردانی هێزە نێودەوڵەتیەكان‪،‬‬ ‫وەك (روس���ی���ا‪ ،‬چ��ی��ن‪ ،‬ئ��ەم��ری��ك��ا)‪ ،‬وەك‬ ‫واڵتە هەرێمایەتیەكانیش‪( ،‬توركیا‪ ،‬ئێران‪،‬‬ ‫ه��ن��د)‪ .‬ب��ە ه���ۆی ئ����ەوەی ئ���ەم واڵت��ان��ە لە‬ ‫روی مێژوویەوە وابەستەی رەچەڵەكی‬ ‫توركی فارسین‪ ،‬لە روی ئاین‌و باوەرەوە‬ ‫زۆرب����ەی����ان م��وس��وڵ��م��ان��ن‪ ،‬ك��اری��گ��ەری��ی‬

‫ك��ۆی دی���اردە‌و روداو‌و گۆرانكاریەكانی‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەراستیان لە سەر بووە‪.‬‬ ‫لە روی نێودەوڵەتیەوە بەوەی ئەم واڵتانە‬ ‫ئەندامن لە رێكخراوی شنگهای‪ ،‬دەكەونە‬ ‫ژێر كاریگەری واڵتانی روسیا‌و چین‌ەوە‪.‬‬ ‫روسیا‌و ئاسیای نێوەند‬ ‫ئ���ەم ن��اوچ��ەی��ە ل��ە رووی س��ت��رات��ی��ج��ەوە‬ ‫گرنگیی تایبەتی الی روس��ەك��ان‌دا هەیە‪،‬‬ ‫جگە ل��ە ب���واری ئ��اب��ووری‌و سیاسیی لە‬ ‫روی ئاساییشەوە ئەم ناوچەیە ئەو كاتەی‬ ‫لە دەرەوەی نفوزی روسیا بێت ترسێكی‬ ‫گەورەیە لە سەر روسیا‪ .‬چ وەك ئەوەی‬ ‫دەش��ێ��ت ل��ە ساتێكدا ببێتە ناوچەیەكی‬ ‫شەر‌و پێگەی گروپ‌و الیەیەنە توند رەوە‬ ‫ئیسالمیەكان یان وەك ئ��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه ببێتە‬ ‫ن��اوەن��د‌و بنكەیەكی ئەمەریكی بۆ لێدانی‬ ‫روسیا‪ .‬بۆیە نزیكبوونەوەی روسیا لەم‬ ‫قۆناغەدا لە ئاسیای ناوەند ئیرادەیەكی‬ ‫ستراتیجی هەیە‪.‬‬ ‫ئەمرۆ روسەكان لە رێگای پێشخستن‌و‬ ‫ب��ت��ەوك��ردن��ی پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ئ���اب���ووری‌و‬ ‫سیاسییەكانیانەوە ك��ار بۆ دامەزراندنی‬ ‫تەكەتولێكی ئ��اب��ووری��ی بەهێز دەك���ەن‪،‬‬ ‫ئامانجی دوایشیان دامەزراندنی تە‌واویی‬ ‫ئ��اب��ووری��ی��ە ل���ە رێ���گ���ای دام���ەزران���دن���ی‬ ‫شەراكەتێكی ستراتیجییەوە‪ .‬لە راستیدا‬ ‫ئەوەی گرفت‌و بەربەستە لە ب��ەردەم ئەم‬ ‫خ��واس��ت��ەی روس��ی��ا ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک�� ‌ه گ��ەالن‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫دەس��ەاڵت��داران��ی ئ��ەم ن��اوچ��ەی��ە ن��ا ئەمرۆ‬ ‫ب���ارو دۆخ���ی خ��ۆی��ان��ی��ان ل��ە س��ەردەم��ی‬ ‫یەكێتیی سۆڤیەتدا لە بیردا ماوەتەوە‪ .‬لەوە‬ ‫دەترسن‪ ،‬ک ‌ه ئەم نزیكبوونەوە‌و رێكەوتنە‪،‬‬ ‫بیانگەرێنێتەوە دۆخی سەردەمی یەكێتیی‬ ‫سۆڤیەت‪ ،‬روسیا بە هەمان شێواز مۆنۆپۆڵی‬ ‫سەرۆكایەتی ب��ك��ات‌و پەیوەندییەكانیان‬ ‫ل��ە ب��ازن��ەی پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان‬ ‫دەرچێت‌و جارێكیتر‌و لە ژێر چەترێكیتردا‬ ‫بە هەمان شێوەی چەتری ئایدیۆلۆجی‬ ‫ب��چ��ەوس��ێ��ن��رێ��ن��ەوە‪ .‬ب��ۆ روب�����ەرووی ئ��ەم‬ ‫بۆچوون‌و بەربەستە ئەمرۆ دبلۆماسیەتی‬ ‫روس��ی كار لە سەر دڵنیاكردنەوەی ئەو‬ ‫واڵتانە دەك��ات‪ .‬هاوكات باشبوونی باری‬ ‫بژێویی تاكی روسی‌و پێشكەوتنی مەزنی‬ ‫بواری ئابووریی واڵتی روسیا هاندەرێكی‬ ‫بە هێزە بۆ نزیكبوونەوەیان لە روسیا‪.‬‬ ‫لە ئاكامدا تا ئاستێكی دیار روسیا توانی‬ ‫سەركەوتوبێت‌و ئ��ەم واڵت��ان��ە جارێكیتر‬ ‫بێنێتەوە ن��او ن��اوچ��ەی نفوزی خ��ۆی‪ .‬بە‬ ‫بارێكیتردا گرێدانەوەی بەرژەوەندیەكانی‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ئ����ەم واڵت����ان����ەدا دارش���ت���ن���ەوەی‬ ‫ستراتیجی رێكخستنەوەی پەیوەندیە‬ ‫ئ���اب���ووری‌و سیاسییەكانی ل��ە ئۆراسیا‬ ‫ئایندەی ئەم واڵتانە‌و بەرژەوەندییەكانی بە‬ ‫خۆیەوە گرێدەدات‪.‬‬ ‫ب��ی��رم��ەن��د‌و س��ی��اس��ەت��م��ەداری ئەمریكی‪،‬‬ ‫بریجنسكی پ��ێ��ی��وای��ە ل��ە ب��ەرژەوەن��دی��ی‬ ‫ئەمریكادایە‪ ،‬ک ‌ه پێگەیەكی بە هێزی لە چەقی‬ ‫بازنەی واڵتانی ئاسیای نێوەنددا هەبێت‪.‬‬

‫هاوكات لە روویەكی‌ترەوە لە بەرژەوەندیی‬ ‫ئەمریكادایە‪ ،‬ک ‌ه هاوپەیمانیەكی بە هێز‬ ‫لەگەڵ ئەڵمانیا وفەرەنسادا بۆ بنیاد نانی‬ ‫ئەوروپایەكی یەكگرتو‌و نزیك لە خۆی‬ ‫دامەزرێنێت‪ ،‬تا لە كۆتایدا بتوانێت رێگر‬ ‫بێت‪ ،‬لە دام��ەزران��دن��ی پ���ڕۆژەی ئۆراسی‬ ‫روسی‪ .‬بە واتە دامەزراندنی مەنزومەیەكی‬ ‫ه��اوك��اری ئۆراسی ــ ئەتڵەسی باشترین‬ ‫هەڵبژاردەیە بۆ ئەمەریكیەكان تا بتوانن لە‬ ‫روی خواستە جیۆسیاسیەكانی روسیا لە‬ ‫ئەوروپا بوەستنەوە‪.‬‬ ‫گ��رن��گ��ی ن���اوچ���ەی ئ��اس��ی��ای ن���اوەن���د بۆ‬ ‫ئەمەریكییەكان بە تایبەتی لە ئۆزباكستان‬ ‫ل��ەو سونگەوەیە‪ ،‬ک ‌ه دەتوانێت لێیانەوە‬ ‫كۆنترۆڵی گرنگترین میحوەرەكانی دژە‬ ‫ئەمریكا (ئێران‪ ،‬چین‪ ،‬روسیا) بكات‪.‬‬ ‫لە الیەكی‌ترەوە ئەمریكا وەك سیاسەتی‬ ‫كالسیكی ئاسای خ��ۆی‪ ،‬ک ‌ه ب���ەردەوام لە‬ ‫رێگای دەزگ��ا سیخوریەكانیاوە ك��اری لە‬ ‫سەر سەركردە‌و سیاسەتمەدارانی واڵتان‬ ‫كردووە‪ ،‬زۆر جار بە قۆستنەوەی كەمی‌و‬ ‫كورتیی سەركردە سیاسییەكان چەندین‬ ‫مەرج‌و خواستی تایبەتی خۆی بە سەردا‬ ‫دەسەپێنێت‪ .‬لەم چوارچێوەیەدا لە ساڵی‬ ‫‪ 2010‬تۆرێكی سیخوری سەربازییان‬ ‫ئاشكرا كرد‪.‬‬ ‫كۆمەڵەی واڵتانی برێكس‬ ‫ب��ە كۆتایهاتنی ش���ەری جیهانی دووەم‬

‫‪77‬‬

‫ب����ارودۆخ����ی ن���ێ���ودەوڵ���ەت���ی پ��ێ��وی��س��ت��ی‬ ‫دامەزراندن‌و رێكخستنی بە كۆمەڵ هەبوو‪،‬‬ ‫ل��ەم ب��ازن��ەەەی��ی��ی��ەدا چ��ەن��دی��ن تەكەتولی‬ ‫ئابووری گەورە لە نێوان واڵتە گەورەكاندا‬ ‫دامەزران‪ .‬مۆدێلی بە تەنیا بەروپێشچوون‌و‬ ‫گەشەكردنی ئ��اب��ووری كاریگەری نەما‪.‬‬ ‫لەم قۆناغەدا سیاسەتی كاری بەكۆمەڵ‌و‬ ‫تەكامولی ئابووریی خۆیان بە سەر واقعی‬ ‫ن��وێ��دا س��ەپ��ان��د‪ .‬ل��ە م���اوەی س��ەرل��ە نوێ‬ ‫دابەشكردنەوەی جیهان لە نێوان هەردوو‬ ‫جەمسەردا‪ ،‬قەڵبونەوەی كێشە‌و ناكۆكیە‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ەك��ان ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی كێشەی‬ ‫نێوان هەردوو جەمسەری سۆسیالستی‌و‬ ‫سەرمایەداری چەندین تەكەتولی سیاسی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری��ی دام����ەزران����د‪ .‬ل���ەو ت��ەك��ەت��ول��ە‬ ‫ئابوورییانە (نافاتای ئەمریكای باكوور‪،‬‬ ‫ك��وم��س��ی��ا‪ ،‬ب����ازاری ئ���ەوروپ���ی ه��اوب��ەش‪،‬‬ ‫ئ��اس��ی��ان‪ ..‬ت��اد) بەشی ه��ەرە زۆری ئەم‬ ‫تەكەتوالنە لە نێوان واڵتە سەرمایەدارەكان‬ ‫خۆیاندا بوو‪ .‬كۆی ئەم تەكەتوالنە لە الیەن‬ ‫ئەمەریكیەكانەوە كۆنترۆڵكرابوون‌و بۆ‬ ‫بەرژەوەندی خۆی قۆرخی كردبوون‪.‬‬ ‫ل��ە ك��ۆت��ای س���ەدەی بیستەمدا ب��ە هۆی‬ ‫پێشكەوتن‌و گەشەكردێكی خێرای چەندین‬ ‫واڵت ل��ە دەرەوەی م��ەن��زوم��ە‌و نفوزی‬ ‫ئەمریكا وەك واڵتانی چین ‪ ،‬روسیا‪ ،‬هند‪،‬‬ ‫بەرازیل‌و ژەندینیتر‪ ،‬زەمینەی دامەزراندنی‬ ‫چەند تەكتول‌و رێكخراوی نوێ رەخسا‪.‬‬ ‫لە ساڵ ‪ 2001‬بۆ یە‌که‌م جار بیرمەندی‬ ‫بە ناوبانگی ئەمریكی (جیم ئۆنێل) باسی‬

‫لە پێویستیی دام��ەزران��دن��ی تەكەتولێكی‬ ‫ئابووری لە نێوان واڵتانی روس��ی‪ ،‬چین‪،‬‬ ‫بەرازیل‪ ،‬هند‪ ،‬ئەفریقیای باشوور كرد‪.‬‬ ‫لە س��ەر بناغەی ئ��ەم پێویستیە سەرەتا‬ ‫تەكتولێكی ئابووری بە ن��اوی (برێك) لە‬ ‫نێوان هەر چوار واڵت(بەرازیل‌و روسیاو‬ ‫چ��ی��ن‌و ه��ن��د) دام����ەزل����را‪ ،‬دوات�����ر واڵت���ی‬ ‫باشووری ئەفریقیاشی چوە سەر‌و بووە‬ ‫كۆمەڵەی واڵت��ان��ی (ب��رێ��ك��س)‪ .‬ل��ە راستی‬ ‫ناوی ئەم كۆمەڵەیەی لە لێكدانی پێنج پیت‬ ‫لە ناوی هەر پێنج واڵتەوە وەرگیراوە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ 2006‬لە س��ەر داوای س��ەرۆك‬ ‫(پوتین) یەكەم كۆبونەوەی هەر چوار واڵت‬ ‫(بریك) دامەزرا‪ ،‬بەم كۆبونەوەیە بۆ یەكەم‬ ‫جار روح خرایە جەستەی ئەم كۆمەڵەیەوە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ 2009‬یەكەم كۆنفراسی فەرمی‬ ‫برێك لە روسیا بەسترا‪ ،‬لەم كۆنفراسەدا‬ ‫ب��ە راش���ك���اوی ب���اس ل��ە دەس���ەاڵت���ی ت��اك‬ ‫رەوان���ەی ئەمریكا‌و هەیمەنەی ل��ە سەر‬ ‫ج��ی��ه��ان ك���را‪ ،‬ه���اوك���ات ج��ەغ��ت ل��ە س��ەر‬ ‫پێویستی رووب��ەرووب��ون��ەوەی دەسەاڵتی‬ ‫تاك جەمسەری دنیا كرا‪ ،‬باس لە پێویستی‬ ‫دامەزراندنی سیتمێكی جیهانی نوێی فرە‬ ‫جەمسەر كرا‪ .‬لە بەشێكیتری كۆنفراسەكەدا‬ ‫بەشداربوان رێكەوتن لە سەر ب��ەردەوام‬ ‫ب��وون لە تەنسیقكردنی نێوانیان لە سەر‬ ‫س���ەرج���ەم چ���ەم���ك‌و ك��ێ��ش��ە ئ���اب���ووری‌و‬ ‫داراییە جیهانییەكان بە تایبەتی بوارەكانی‬ ‫ئاساییشی خۆراك‌و قەیرانە دارایەكان‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪2010‬دا سەرۆكەكانی واڵتانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫ب��رێ��ك بانگێشتی س��ەرۆك��ی ئەفریقیای‬ ‫ب��اش��وور (ی��ه‌ع��ق��وب زوم���ا)ی���ان ك���رد بۆ‬ ‫بەشداریكردن لە لوتكەی واڵتانی برێك لە‬ ‫لە دورگەی هاینانی چین‪ ،‬بەمەش ژمارەی‬ ‫واڵتانی ریكخراوەكە بوو بە پێنج واڵت‌و‬ ‫ناوەكەشی بوو بە برێكس‪.‬‬ ‫لە كۆنفراسی ‪ 2012‬لە واڵتی هند كۆمەڵێك‬ ‫چ��ەم��ك‌و پ��رس ب��ۆ ب��ری��اردان ل��ە س��ەری‬ ‫الی ئەندامانی رێكخراوەكە گەاڵڵە بوو‪.‬‬ ‫لە كۆنفراسی ‪ 2013‬دا لە دووری��ی��ان لە‬ ‫پایتەختی ب��اش��ووری ئەفریقیا ت���ەواوی‬ ‫ئەو چەمك‌و برسانە بوون بە بڕیار‌و لە‬ ‫یاداشتنامەی كۆتایی كۆنفراسدا جێگیركرا‪.‬‬ ‫گرنگترین‌و سەرەكیترین بڕیارەكانی ئەم‬ ‫خولە‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ دام��ەزران��دن��ی بانكی گ��ەش��ەك��ردن بۆ‬ ‫ركەبەرایەتی بانكی نێودەوڵەتی‌و خەزێنەی‬ ‫ئەنجومەنی كار‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ یەكخستنی ت��وان‌و هەڵوێستەكان بۆ‬ ‫رووبەرووبونەوەی هەیمەنەی ئەمریكا لە‬ ‫جیهان‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ رەت��ك��ردن��ەوەی ه��ەر چ��ارەس��ەرێ��ك��ی‬ ‫سەربازی بۆ كێشەی سوریا‪ ،‬جەغتكردن‬ ‫لە سەر سەپاندنی چارەسەری سیاسیانە‬ ‫لە رێگای دانوستان‌و گفتوگۆوە‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ رەت��ك��ردن��ەوەی ه��ەر پێشێلكارییەكی‬ ‫س���ەروەری���ی نیشتمانی‌و س��ەرب��ەخ��ۆی‌و‬ ‫یەكپارچەی خاكی سوریا‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ پاڵپشتی لە هەوڵەكانی ئەلئەخزەرو‬ ‫لئیبراهیمی وەك نوێنەری نێودەوڵەتی بۆ‬

‫چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی سوریا‪.‬‬ ‫‪6‬ــ جەغتكردنەوە لە سەر ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه هەموو‬ ‫مستەوتنە ئیسرائیلیەكان پێچەوانەی یاسای‬ ‫نێودەوڵەتین‌و پرۆسەی ئاشتی ئیسرایل –‬ ‫عەرەب دەخەنە مەترسیەوە‪.‬‬ ‫‪7‬ـ����ـ دەرب���ری���ن���ی ت����رس ل���ە ه���ەرەش���ەی‬ ‫بەكارهێنانی هێز لە دژی ئێران‌و سەپاندنی‬ ‫سزا ئابووری‌و سیاسییەكان بەسەریدا‪.‬‬ ‫یەكێك لە فاكترە بەهێزەكانی ئەم رێكخراوە‬ ‫بۆ راكێشانی هێز‌و واڵتە جیاوازەكان بۆ‬ ‫بەشداربوون تیایدا ئەوەیە‪ ،‬ئەم رێكخراوە‬ ‫لە سەر هیچ بناغەیەكی عەقائیدی سیاسی‪،‬‬ ‫یان ئایدیۆلۆژیا‪ ،‬یان جیاوازیی شوناس‬ ‫دانەمەزراوە ئەوەی ئەم واڵتانە بە یەكەوە‬ ‫دەبەستێت‪ ،‬تەنیا‬ ‫خ��واس��ت��ی ش��ك��ان��دن��ی ك���ۆت ب��ەن��دەك��ان��ی‬ ‫ئەمریكایە ل��ە س��ەر واڵت��ان��ی دەرەوەی‬ ‫هاوپەیمانمی خۆی‪.‬‬ ‫ن���ەك ه���ەر ل��ە رووی ك��ل��ت��وری وئاستی‬ ‫پێشكەوتنەوە هیچ لێكچوونێك لە نێوان ئەم‬ ‫واڵتانەدا نییە‪ ،‬بەڵكو فاكتەری جوگرافیاش‬ ‫كاریگەری نیە‪ ،‬واڵتانی بەشدار دەكەونە‬ ‫چەند كیشۆرێكەوە‪.‬‬ ‫توانایی ئابووریی واڵتانی برێكس‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەی واڵت��ان��ی ب��رێ��ك��س ل��ە كاتێكدا‬ ‫دادەم����ەزرێ قەیرانی ئ��اب��ووری بەرۆكی‬ ‫سەرجەم واڵتە سەرمایەدارە مەزنەكانی‬ ‫خ����ۆرئ����او‌و ل���ە پ��ێ��ش ه��ەم��ووش��ی��ان��ەوە‬

‫‪79‬‬

‫ئەمریكای گرتووەتەوە‪ .‬ئه‌م كۆمەڵەیە لە‬ ‫نێوان كۆمەڵێك واڵت��دا دادەمەزرێت نەك‬ ‫هەر قەیرانی ئابووری نەگەیشتووە پێیان‬ ‫بگرە سەرجەمیان ل��ە ئاستێكی ب��ەرزی‬ ‫گەشەكردندان‌و بە هۆی خێرای پێشكەوتن‌و‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن��ەوە ب��ە واڵت��ە هه‌ڵکشاوه‌کان‬ ‫سەركەوتوەكان ناویان دەب��ەن‪ .‬واڵتانی‬ ‫بریكس‪:‬‬ ‫‪1‬ــ برازیل‪ :‬ئەم واڵتە یەكێک لە گەورەترین‬ ‫واڵتانی ئەمریكای التینە‪ .‬رووب��ەرەوە ئەم‬ ‫واڵت��ە (‪ )8547403‬كیلۆمەتر دوو جارە‌و‬ ‫ه��ەزار رووب��ار لە خۆ دەگ��رێ��ت‪ ،‬لە روی‬ ‫دان��ی��ش��ت��ووان��ەوە ب��ە پێی ئ��ام��اری ‪2012‬‬ ‫ژم��ارەی دانیشتووانەكەی نزیكەی ‪194‬‬ ‫ملیۆن كەسە‪ ،‬دەخلی تاك لێیدا بە یانز ‌ه‬ ‫ه����ەزار دۆالر م���ەزەن���دە دەك���رێ���ت‪ .‬چین‬ ‫گرگترین شەریكی ئابووریی بەرازیل‌ە‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی ‪2011‬دا قەبارەی بازرگانی نێوانیان‬ ‫گەیشتە ‪.%17،3‬‬ ‫‪2‬ــ چین‪ :‬گەورەترین واڵتانی جیهان ئەژمار‬ ‫دەكرێت‪ ،‬لە روی ژمارەی دانیشتووانەوە‬ ‫بە پێ نوێترین ئامار ‪ 1343239‬كەسە‪،‬‬ ‫بە واتە ‪ %20‬ی دانیشتووانی زەوی پێك‬ ‫ده‌هێنن ‪.‬رووب��ەری جوگرافیای ‪9596560‬‬ ‫ملیۆن كیلۆمەتر دوو ج���ارە‪ .‬ل��ە ب��واری‬ ‫ئابووریدا ئەمرۆ لە پلەی دووه‌م��دای��ە لە‬ ‫سەر ئاستی جیهان‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ئەفریقیای ب��اش��وور‪ :‬دانیشتووانی‬ ‫ئ��ەم واڵت��ە ل��ە ه���ەردوو رەگ���ەزی رەش‌و‬ ‫سپین‪ ،‬ژم��ارەی دانیشتووانەكەی شه‌ست‬

‫م��ل��ی��ۆن ك��ەس��ە‪ ،‬رووب�����ەری ج��وگ��راف��ی��ای‬ ‫‪1219912‬كیلۆمەتر دوو ج��ارە‪ .‬خاوەنی‬ ‫خ��ەزن��ەی��ەك��ی م��ەزن��ی ك���ەرەس���ە‌و وزەی‬ ‫سروشتیە‪ ،‬كانزایەكی گەورەی (ئەڵماس‪،‬‬ ‫ی��ۆران��ی��ۆم‪ ،‬زن���گ‪ ،‬ن��وح��اس)ە‪ .‬ئ��ەم��ە جگە‬ ‫ل��ەوەی خاوەنی بەرهەمێكی كشتوكاڵی‌و‬ ‫باخی بێ شومارە‪.‬‬ ‫‪4‬ــ هندستان‪ :‬ژم��ارەی دانیشتووانی ئەم‬ ‫واڵتە بە پێی ئاماری ‪)1205073612( 2011‬‬ ‫ە كەسە‪ .‬رەب��ەری خاكەكەی (‪)3287590‬‬ ‫كیلۆمەتر دووج��ارە‪ .‬رێژەی گەشەكردنی‬ ‫ل��ە س���ەروی ‪%5‬ەوەی����ە‪ ،‬رێ���ژەی گەشەی‬ ‫پ��ی��ش��ەس��ازی ‪ %4,8‬ە‪ .‬چ��ی��ن ی��ەك��ێ لە‬ ‫گ��ەورەت��ری��ن ش��ەری��ك��ەك��ان��ی��ەت��ی‪ ،‬س��ااڵن��ە‬ ‫رێژەی ‪ %11,9‬لە بەرهەمە كشتوكاڵیەكانی‬ ‫هەناردەی چین دەكات‪.‬‬ ‫‪5‬ــ روسیا‪ :‬روبەری جوگرافیای ئەم واڵتە‬ ‫‪ 17‬ملیۆن كیلۆمەتر دووج��ای��ە‪ .‬ژم��ارەی‬ ‫دانیشتووانی س��ه‌دو چ��ل‌و ح��ه‌وت ملیۆن‬ ‫كەسە‪ .‬خاوەنی مەزنترین یەدەكی وزەی‬ ‫سروشتی‌و كەرتێكی پیشەسازی گەورەیە‪،‬‬ ‫لە بواری كشتوكاڵیدا دووەم گەورەترین‬ ‫بەرهەمهێنەری دانەوێڵەیە‪ .‬چین گەورەترین‬ ‫ش��ەری��ك��ی ئ��اب��ووری��ی روس��ی��ای��ە‪ ،‬رێ��ژەی‬ ‫ئاڵوگۆری بازرگانی جیهانی لەگەڵ چیندا‬ ‫‪%15,5‬ە‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی واڵتانی برێكس لە‬ ‫روی روب��ەری شكاییەوە ‪ %30‬رووب��ەری‬ ‫جیهان پێكدێنن‪ .‬لە روی دانیشتووانەوە‬ ‫‪ %40‬دانیشتووانی زەوی��ن‪ ،‬ئابوورییەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫قەبارەی بازرگانی دەرەكیان بە بڕی ‪13,6‬‬ ‫تریلۆن دۆالر م��ەزەن��دە دەك��رێ��ت‪ .‬نیوەی‬ ‫وەبەرهێنانی دا جێگیرن‪.‬‬ ‫ب���ە پ���ێ راپ����ۆرت����ی ك��ۆن��ف��راس��ی ن��ت��ەوە‬ ‫یەكگرتوەكان بۆ بازرگان‌و گەشەكردن‪.‬‬ ‫قەبارەی وەبەرهێنانی ناراستەخۆیان بری‬ ‫‪ 263‬ملیار دۆالر رەت دەك���ات‪ .‬ل��ەم برە‬ ‫‪%46‬ئ بەشی چینە‪ %25 ،‬ب��ەرازی��ل‪%17 ،‬‬ ‫روس��ی��ا‪ %10 ،‬هندستان‪ %2 ،‬ب��اش��ووری‬ ‫ئەفریقیا‪.‬‬ ‫ئ��ەم تەكەتولە ب��ە شێوەیەكی گشتی بە‬ ‫هێڵێكی راس��ت‌و بە سیاسەتێكی جیاواز‌و‬ ‫پێچەوانە لە سیاسەتەكانی ئەمریكا بەرێوە‬ ‫دەچێت‪ .‬مامەڵەكردنی واڵتانی برێكس بە‬ ‫سیاسەتێكی نەرم‌و میانرەو ئەو زەمینەیە‬ ‫دەخوڵقێنێت‪ ،‬ک ‌ه زۆرێك لە واڵتان بۆ نێو‬ ‫بازنەی ئەم رێكخراوە راكێشێت‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ 1994‬سیاسەتی دەرەكی روسیا‬ ‫وەرچەرخانێكی گەوهەری‌و چۆنایەتی بە‬ ‫خۆیەوە بینی‪ ،‬بناغەی سیاسەتەكانی وەك‬ ‫واڵتێكی ئ��ۆراس��ی‌و خ���اوەن شوناسێكی‬ ‫ئ��ۆراس��ی دام���ەزران���د‌و ئ��ەم ستراتیژە لە‬ ‫سەرجەم ك��ردار‌و بەرنامەكانیان رەنگی‬ ‫دایەوە‪ .‬هەر لەم ساڵەدا وەك سەرەتایەك‬ ‫بۆ سازاندنی زەمینەی ئەم سیاسەتانەی‬ ‫هێرشێكی سەربازیی بەرفره‌وانی كردە‬ ‫س��ەر چیچان‪ ،‬تا لە كۆتاییدا توانی ئەم‬ ‫كێشەیە لە نێودەوڵەتییەوە بكاتە كێشەیەكی‬ ‫نێوخۆی بە ت��ه‌واوی كۆنترۆڵی بكات لە‬ ‫الیەكی‌تریشەوە توانی باڵێكی گ��ەورەی‬

‫ئسوڵیەتی ت��ون��درەی ن��زی��ك ل��ە ئەمریكا‬ ‫بشكێنێت‪.‬‬ ‫لە س��ەر ئ��ەم بناغەیە روس��ەك��ان زۆر بە‬ ‫وردی سیاسەتی پەیوەندیە دەرەكیەكانیان‬ ‫لەگەڵ سەرجەم واڵتانی جیهان دامەزراند‪.‬‬ ‫ئ��ەم ستراتیجە ل��ە س��ەردەم��ی وەزی���ری‬ ‫دەرەوەی ئەو كاتەی روسیا (كوزیریف)‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��ن‌و ف��ره‌وان��ب��وون��ی ب��ەرچ��اوی‬ ‫ب��ە خ���ۆوە ب��ی��ن��ی‪ .‬ل��ە پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی��ان‬ ‫لەگەڵ ئێراندا وەك واڵتێكی هەرێمایەتی‬ ‫گرنگ‌و میحوەری سیاسەتی ژیانەوەی‬ ‫پەیوەندییەكانیان لەگەڵیدا لەگەڵ ئەوەی‬ ‫ئەمەریكیەكان دژی پێدانی چ��ەك بوون‬ ‫ب��ە ئ��ێ��ران‌و ل��ە الی���ەی خ��ۆی��ان��ەوە س��زای‬ ‫ئابوورییان بە س��ەردا سەپاندبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫روس��ەك��ان ب��ێ گ��وێ��دان��ە ئ��ەم خواستەی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ا‪ ،‬پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی��ان ل��ە رێگای‬ ‫هاوكاریی سەربازی‌و فرۆشتن چەك بە‬ ‫ئێرایەكان گرێدایەوە‪ .‬لە راستیدا دەكرێت‬ ‫ئەمە بە یەكەم هەنگاوی روبەڕووبونەوەی‬ ‫پراكتیزەی نێوان ئەمریكا‌و روسیا هەژمار‬ ‫بكرێت‪ .‬وەك شێوازی مامەڵكردنی لەگەڵ‬ ‫عێراقدا روسەكان سیاسەتێكی هاوسەنگیان‬ ‫گرتەبەر‪ ،‬لە الیەك دژی لێدانی عێراق لە‬ ‫الیەن ئەمریكاوە وەستانەوە‪ ،‬لە الیەكی‌تر‬ ‫ب��ەوەی دژایەتیەكەیان تەنیا لە سنووری‬ ‫ن��اره‌زای��ی��ب��وون��دا م��ای��ەوە‌و ب��ە پڕاكتیكی‬ ‫هاوشێوەی سوریا بەرگرییان لە عێراق‬ ‫نەكرد‪ .‬ئەمەش لە گەوهەردا چەند هۆیەكی‬ ‫هەبوو‪ ،‬لەوانە‪:‬‬

‫‪81‬‬

‫‪1‬ـ��ـ ب���ەوەی دەس��ەاڵت��ی سیاسی س��ەدام‬ ‫حوسەین جێگای ب��اوەڕ‌و متمانە نەبوو‪،‬‬ ‫نەیدەتوانی پابەندی پەیمان‌و رێكەوتنەكانی‬ ‫بێت‪ .‬له هەر كاتێكدا بۆ لەبار بووایە‪ ،‬یان‬ ‫بگونجایە‪ ،‬زۆر بە ئاسانی بە الی ئەمریكادا‬ ‫بادەدایەوە‪.‬‬ ‫‪2‬ــ به‌وەی دەسەاڵتی سونەگەرایی عێراقی‬ ‫ئەو كات لە رووی ئایدیۆلۆجی‌و باوەرەوە‬ ‫خۆی بە نزیكتر لە بیری رۆژئاوا دەبینی‬ ‫لە روسیا‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ئێران دۆستی نوێی روسیا عێراقێكی‬ ‫روخ���اوی دەوی��س��ت‪ ،‬چونكە پێی واب��وو‬ ‫ب��ە رووخ��ان��ی رژێ��م��ی س���ەدام حوسێن‌و‬ ‫دام��ەزران��دن��ەوەی عێراق بە میكانیزمێك‬ ‫بێت؛ بە هەڵبژاردن بێت‪ ،‬یان بە شەڕ‪ ،‬لە‬ ‫ب��ەر ئ���ەوەی شیعە‌کان زۆری��ن��ەی عێراق‬ ‫پێكده‌هێنن‌و سیستمی داهاتوو شیعەگەری‌و‬ ‫نزیك لە ئێران دەبێت‪ ،‬ئەمەش ناڕاستەخۆ‬ ‫ب��ە وات���ای ئ���ەوە دێ���ت‪ ،‬ک��ه ئ��ەو سیستمە‬ ‫ل��ە ك��ۆت��ای��دا ل��ە ب����ەرەی دژ ب��ە ئەمریكا‬ ‫بگیرسێتەوە‪.‬‬ ‫‪4‬ـ���ـ ب����ارو دۆخ����ی ئ���ەو ك���ات���ەی روس��ی��ا‬ ‫نەگەیشتبووە ئەو ئاستەی‪ ،‬ک ‌ه بگونجێت‬ ‫راستەخۆ روب����ەرووی ئەمریكا بێتەوە؛‬ ‫سیاسەتی دەرەك��ی��ی ئ��ەو كاتەی روسیا‬ ‫ئ���ەوە ب���وو ت��ا ب��ۆی��ان ب��ل��واب��ا خ��ۆی��ان لە‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی راستەخۆی ئەمریكا‬ ‫البدەن‪.‬‬ ‫ئەمانە‌و چەند هۆیەكی‌تر ئەوە دەسەلمێنن‪،‬‬ ‫ک��ه‌ پ��رس��ی ل��ێ��دان��ی ع���ێ���راق‌و رووخ��ان��ی‬

‫رژێمەكەی سەدام حوسین لەگەڵ ئەوەی‬ ‫لە الیەن ئەمریكاوە ئەنجام درا‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫كۆتاییدا بۆ بەرژەوەندیی روسیا شكایەوە‪.‬‬ ‫بە وات��ا پێشبینیەكانی روسیا بۆ عێراقی‬ ‫دوای سه‌رده‌می سەدام لە جێگای خۆیدا‬ ‫بوو‪ .‬هەر بۆیە دژایەتیكردنی لێدانی عێراق‬ ‫ناڕەزایی زاره‌کیی تێنه‌په‌ڕاند‪.‬‬ ‫ل��ە الی��ەك��ی‌ت��رەوە روس���ەك���ان راس��ت��ەخ��ۆ‬ ‫دەستیان خستە نێو كێشە‌و ك��ارو باری‬ ‫واڵتانی جۆرجیا‌و ئازەربایجان‌و توانیان‬ ‫زۆر ب��ە س��ەرك��ەوت��ووان��ە كۆنترۆڵی ئەم‬ ‫ناوچە ستارتیجییە بكەنەوە‪.‬‬ ‫ل��ە ب��ەرام��ب��ەر دەس��ت��ێ��وەردان��ی ئەمریكا‬ ‫ل��ە ك��ێ��ش��ە‌و گ��رف��ت��ەك��ان��ی ی��ۆگ��ۆس�لاڤ��ی��ادا‬ ‫هەڵوێستێكی زۆر توندیان وەرگرت‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوەی ئەم واڵت��ە لە ناوچەی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ئەمریكا خۆیدا بوو‪ ،‬بەاڵم توانیان كێشە‌و‬ ‫گرفت بۆ سیاسەتەكانی ئەمریكا لەو ناوچەیە‬ ‫دروست بكەن‪ .‬لە‌و كاتەوە روسەكان ئەو‬ ‫ئاماژە‌یان بە ئەمەریكیەكاندا‪ ،‬که له‌وه بە‬ ‫دواوە ئەوان ناتوانن بە بێ ئەمان بڕیار لە‬ ‫سەر هیچ پرسێكی جیهانی بدەن‪.‬‬ ‫ل��ە واڵت��ان��ی ئ��اس��ی��ای ن��ێ��وەن��د‌و ن��اوچ��ەی‬ ‫ق��ەوق��اس سیاسەتەكانی ب��ۆ سەرلەنوێ‬ ‫کۆنتڕۆڵکردن‌و دامەزراندنی پشتێنەیەكی‬ ‫ئ��اس��ای��ی��ش��ی ب����ۆ ن���اوچ���ەك���ە زۆر ب��ە‬ ‫ب��اش��ی س��ەرك��ەوت��ن��ی ب��ە دەس���ت هێنا‪ .‬بە‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی رێكەوتننامەی دانانی‬ ‫سنوورێك بۆ فرۆشتن‌و باڵوەكردنی چەكی‬ ‫كالسیكیی لەگەڵ ئەمریكادا‪ ،‬توانی دەرگای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪82‬‬

‫پەیوەندییەكانی لەگەڵ كۆی ئەو واڵتانە‌دا‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬ک ‌ه ئەمریكا قه‌ده‌غه‌یی چەكسازیی‬ ‫بە سەریاندا سەپاندبوو‪.‬‬ ‫لە رێگای پێشخستنی بواری نەوت‌و گاز‌و‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی هێڵەكانی گواستنەوە‌دا‬ ‫توانی گوشارێكی گەورە لە سەر واڵتانی‬ ‫کۆمۆنویڵث ب��ك��ات‌و ن��اچ��اری��ان بكات بە‬ ‫رازیبوونیان بە رۆڵی سەرەكیی روسیا‌و‬ ‫رێزگرتن لە بریارەكانی‪ .‬بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی ستراتیجیی پەیوەندییەكانی روسیا‬ ‫ل��ەگ��ەڵ واڵت��ان��ی جیهاندا جیاكارییەكی‬ ‫داهێنەرانەی تیادا ب��وو‪ ،‬بۆ ه��ەر واڵتێك‬ ‫م��ودێ��ل‌و ش��ێ��وازی ت��ای��ب��ەت ب��ەو واڵت��ەی‬ ‫لەخۆگرت‪.‬‬ ‫ب��ۆ نووسینی ئ��ەم ب��اب��ەت��ە س���وود‌م لەم‬ ‫سەرچاوانە وه‌رگرتووه‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ ال��زل��زال السوفيتي‪ ،‬نووسینی‪ :‬محمد‬ ‫حسنین هیكل‬ ‫‪٢‬ــ ح��روب غیر مقدسە‪ ،‬نووسینی‪ :‬جۆن‬ ‫کۆلي‪ ،‬ل‪ ٢٩‬ــ ‪٤٣‬‬ ‫‪3‬ــ النهج‪ ،‬ژمار‌ة ‪ ،٢٨‬پایزی ‪٢٠٠١‬‬ ‫‪4‬ــ بلیخانوف (االعمال الكاملة)‪ ،‬به‌رگی ‪١٥‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ روسیا والتحول االقتصاد ‌والسوق‪،‬‬ ‫ن��ووس��ی��ن��ی‪ :‬مفيد ق��ط��ي��ش‪ ،‬ش���ٶون ش��رق‬ ‫األوسط‪ ،‬ژمارة ‪ ،٦٣‬ساڵ ‪١٩٩٧‬‬ ‫‪6‬ــ سیاسة القوة ــ مستقبل النظام الدولي‌و‬ ‫القوی العظمی‪ ،‬الفصل السادس‪ ،‬نووسینی‪:‬‬ ‫غسان العزي‪.‬‬ ‫‪7‬ــ روسیا‪ :‬سیناریو الصراع‌و نتائجه في‬

‫التحول الی االقتصاد الراسمالي‪ ،‬د‪ .‬نجم‬ ‫عبدالحسن‪ ،‬مجلة النهج‪ ،‬العدد ‪ ،26‬ربیع‬ ‫‪2001‬‬ ‫‪8‬ــ افكار بلیخانوف االخیرة‪ ،‬مجلة النهج‪،‬‬ ‫العدد ‪ ،28‬خریف ‪2001‬‬ ‫‪9‬ــ أحجار علی رقعة الشطرنج‪ ،‬نووسینی‪:‬‬ ‫ولیام گای كار‬ ‫‪10‬ـ��ـ مستقبل الراسمالیة‪ ،‬ليستر ث��ورو‪،‬‬ ‫الفصل الثالث‌و الفصل السابع‬ ‫‪11‬ــ الشرق یصعد ثانیة ــ االقتصاد الكوكبي‬ ‫فی العصر االسیوي‪ ،‬نووسینی‪ :‬ئه‌ندرێ‬ ‫جۆنده‌ر فڕانک‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬شه‌وقی جه‌الل‪،‬‬ ‫ل‪ ١٨٧‬ــ ‪١٩٩‬‬ ‫‪12‬ــ ازمة السلطة ام سلطة االزمات؟ التیە‬ ‫الروسي ــ البدایات‌و النهایات المحتملة‪،‬‬ ‫نووسینی‪ :‬ج�لال الماشطة‪ ،‬مجلة النهج‪،‬‬ ‫العدد ‪ ،15‬صیف ‪1998‬‬

83

‫گرنگی جیۆپۆله‌تیكی ناوچەدابڕێنراوەكانی هەرێمی كوردستان‬ The geopolitical importance of the insulated In Kurdistan rigion

‫ فهمی مهدی هەورامی‬:‫نووسینی‬ Written by: Fahmi Mehdi Horami

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪84‬‬

‫پێشەكی‬ ‫ل ‌ه زانستە سیاسییەكاندا چەندین ره‌هه‌ند‬ ‫جیادەکرێتەوە‌و زیندووێتی ئ��ه‌و زانست ‌ه‬ ‫دەردەخ��ەن‪ .‬جیۆپۆله‌تیك یەكێك ‌ه له‌وانە‌و‬ ‫وردبوونە‌و ‌ه ل ‌ه زانستی جیۆپۆله‌تیك ئەو‬ ‫نزیكایەتییەمان بۆ دەردەخ����ات‪ ،‬ک ‌ه ئەم‬ ‫زانستە ل��ه‌گ��ه‌ڵ ه��ەری��ەك��ە ل�� ‌ه سیاسەت‌و‬ ‫تیۆری ناسیۆنالیزمدا هەیەتی‪ ،‬تیۆرەكانی‬ ‫جیۆپۆله‌تیكیش ل ‌ه سەردەمە جیاوازەكاندا‬ ‫دەرخ��ەری ئەو راستییەن‪ ،‬ک ‌ه گرنگی ئەم‬ ‫زانستە زیاتر ل��ه‌و كاتەدا دەردەك��ەوێ��ت‪،‬‬ ‫ک��� ‌ه دەخ���رێ���ت���ە خ���زم���ەت ئ��ام��ان��ج��ەك��ان��ی‬ ‫نەتەوەوە (هەڵبەت نەتەو ‌ە وه‌ک كۆمەڵێک‬ ‫دانیشتووان‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ناوچەیەكی جوگرافی‬ ‫دیاریكراودا دەژی��ن) ئه‌گەر زەوی خاڵی‬ ‫ك���ۆك���ەرەوەو گ��رن��گ��ی ن��ەت��ە‌وه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەوا‬ ‫جیۆپۆله‌تیك سیاسەتی زەوییە‪.‬‬ ‫ك�����ور ‌د وه‌ک ن����ەت����ەوەو ك��وردس��ت��ان��ی‬ ‫ش وه‌ک پارچەیەكی جوگرافی‬ ‫باشووری ‌‬ ‫گرنگ‪ ،‬كەم تا زۆر ل ‌ه چوارچێوه‌ی تیۆرە‬ ‫جیۆپۆله‌تیكییەكاندایە‪ ،‬بگرە ل ‌ه هەندێك‬ ‫تیۆردا گرنگییەكی ل ‌ه رادەبەدەری پێدراوە‪.‬‬ ‫ئ���ەوەی ل��ه‌م ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەدا ب��ە ناوچەی‬ ‫دابڕێنراو ل ‌ه هەرێمی كوردستانی عێراق‬ ‫ناسێنراوە‪.‬‬

‫بەشی یەكەم‬ ‫ناساندنی ناوچە دابڕێنراوەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان‬ ‫تەوەره‌ی یەكەم‬ ‫جیۆپۆلیتیكی كەركوك‬ ‫بۆ ئاشنابوونمان بە ك��ەرك��وك‪ ،‬سەرەتا‬ ‫پێویستمان بە گەڕانەوەیەكی مێژوویی‬ ‫هەیە ل ‌ه سەر شاری كەركوك‪ ،‬قۆناغەكانی‌و‬ ‫چۆنییەتی دروس��ت��ب��وون��ی ئ��ەم ش���ارە ل ‌ه‬ ‫رووی مێژووییەوە‪ .‬كەركوك بە یەكێك‬ ‫ل ‌ه شارە كۆنەكانی جیهان دەژمێردرێت‌و‬ ‫مێژووی دروستبوونەكەی دەگەڕێتە‌وبۆ‬ ‫ش���ارس���ت���ان���ی‌و ادی ال���راف���دی���ن‪ ،‬ب��ەڵ��گ��ە‬ ‫مێژووییەكان‌و لێكۆڵینە‌وئاریكۆلۆجییەكان‬ ‫باس له‌و ‌ه دەكەن‪ ،‬ک ‌ه شارێك له‌م ناوچەیەدا‬ ‫ه��ەب��و‌و ن��اوی ب��ە (ئ��اراب��خ��ا‪ ،‬ی��ان ئارانجا‪،‬‬ ‫یاخود ئاراخا) هاتووە‪ ،‬ئەم بۆچوونەش‬ ‫ل ‌ه فەرمانگەی معارفی ئیسالمی كاتێك‬ ‫باس ل ‌ه شاری كەركوك دەكرێت‪ ،‬دەڵێن‪:‬‬ ‫كەركوكی ئێستا هەمان ئەو شارە بووە‪،‬‬ ‫ک ‌ه كاتی خۆی پێی دەوت��را (ئارابخا)‪ ،‬بە‬ ‫هەمان شێ‌وسەرچا‌وئارامییەكانە (كرخ‬ ‫سلوخ)‪ ،‬ک ‌ه بەواتای شاری سلوقین دێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه دەگەڕێتە‌وبۆ سلۆڤس‪ ،‬یەكێك بو‌و ل ‌ه‬ ‫سەركردەكانی ئەسكەندەری مەقدۆنی ل ‌ه‬ ‫(‪ 334‬ــ ‪ )331‬پ‪ .‬ز ل ‌ه سەرچا‌وسریانەكەیان بە‬ ‫ماڵی گرمای‌و ل ‌ه الیەن ساسانییەكانە‌وپێیان‬ ‫دەگوت گرمكان‌و هەر ل ‌ه ماوەی حكومڕانی‬

‫‪85‬‬

‫ساسانییەكاندا بە (كرخ سلوخ‪ ،‬بیت سلوخ)‬ ‫ن��اوی هاتو‌وهەروەها بە پێی بەڵگەنامە‬ ‫م��ێ��ژووی��ی��ەك��ان ئ��ە‌وس��ەل��م��ێ��ن��دراوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫(ئ��اراب��خ��ا) كۆنترین ن��اوی ك��ەرك��وك هەر‬ ‫وەك ل ‌ه نووسراوێكی مێخیدا ل ‌ه بەشی‬ ‫خ���وارەوەی ق��ەاڵی كەركوك بە پارچەی‬ ‫(ە)ەم������دا دۆزراوەت���������ەوە‪ ،‬م��ێ��ژووەك��ەی‬ ‫ن‬ ‫دەگەڕێتە‌وبۆ هەزارەی دووەمی پێش زای ‌‬ ‫سۆمەری‌و ئەكەدییەكانیش دانیان بەوەدا‬ ‫ن��اوە‪ ،‬ک ‌ه شانشینێك بە ن��اوی (شانشینی‬ ‫گۆتی) هەبووە‌و پایتەختەكەشی (ئارابخا)‬ ‫ی وای��ە‬ ‫ب����ووە‪( .‬د‪ .‬ج��م��ال رش��ی��د)ی��ش پ��ێ�� ‌‬ ‫ئارابخا ش��اری كەركوكی ئێستا ب��ووەو‬ ‫ماوەیەك ه��ۆزی (گ��ورم��و)ی ئارامی تێدا‬ ‫ی‬ ‫نیشتەجێ بوون‌‌و (عبدلرزاق الحسنی) پێ ‌‬ ‫وای��ە‪ :‬ن��اوی كەركوك بۆ دوو نوسراوی‬ ‫كلدانی كۆن دەگەڕێتەوە‪‌ .‬و هەروەها ل ‌ه‬ ‫الیەن جوگرافیای بتلیموس بە (كورخورا)‬ ‫هاتووەو الی (یاقوت العموی) كاتێك‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫باس ل ‌ه كەركوك دەكات بە (كرخینی)‌وەسفی‬ ‫كردووەو پێشی دەڵێت قەاڵی نێوان داق‌و‬ ‫هەولێر‪ ،‬ئەگەر بگەڕێینە‌و ‌ه بۆ مێژووی‬ ‫ه��اوچ��ەرخ‪ ،‬دەبینین ب��ەع��س ل�� ‌ه ‪1‬ی ‪4‬ی‬ ‫‪ 1976‬ناو پارێزگای كەركوكی گۆڕی بە‬ ‫پارێزگای تأمیم‪.‬‬ ‫ل ‌ه دوای خستنەڕووی رەچەڵەكی زمانەوانی‬ ‫ش��اری ك��ەرك��وك دێینە س��ەر باسكردنی‬ ‫مێژووی كەركوك‌و رۆڵ‌و كاریگەری ئەم‬ ‫ش��ارە ل�� ‌ه م��ێ��ژوودا‪ .‬ك��ەرك��وك یەكێكە ل ‌ه‬ ‫ش��ارە كۆنەكانی رۆژه��ەاڵت��ی ناوه‌ڕاست‪،‬‬

‫ه��ەر ل�� ‌ه ك��ۆن��ە‌و ‌ه ن��اوەن��دێ��ك��ی ب��ازرگ��ان��ی‬ ‫گرنگ ب��ووە‪ ،‬ئەگەرچی زۆر بۆچوون‌و‬ ‫بیروباوەڕی جیاواز ل ‌ه ب��ارەی مێژووی‬ ‫دروستبوونی ش��ارو قەاڵكەییە‌و ‌ه هەن‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆربەی زانیارییەكان دەریدەخەن‪،‬‬ ‫ک ‌ه قەاڵی كەركوك ل ‌ه نێوان (‪ 4500‬ــ ‪)3500‬‬ ‫پ‪.‬ز دروستكراوە‪ .‬ل ‌ه دەقە دۆزراوەكانی‬ ‫نوزی (گاسوری كۆن) ئاماژەیەكی روون‬ ‫دەدرێ����ت ب����ەوەی‪ ،‬ک�� ‌ه گ��ۆت��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬ی��ان‬ ‫گۆتییەكان یەكێك ل ‌ه دانیشتووانەكۆنەكانی‬ ‫كەركوكی ئێستاو هەرێمەكانی دەوروبەری‬ ‫بوون‪ ،‬گۆتییەكان لقێكن له‌و دانیشتووانە‬ ‫كۆنەی كوردستان‪ ،‬ک ‌ه رۆڵێكی گرنگیان ل ‌ه‬ ‫بونیادنانی شاری كەركوكدا هەبووە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫هەرێمەكانی باشووری دەشتی شارەزوور‬ ‫ژی��اون له‌و ناوچانەی كەوتوونەتە نێوان‬ ‫زێی بچوك‌و رووباری سیروان‌و كەركوكی‬ ‫(ئ��اراب��خ��ا)ی ئێستا پایتەختیان ب��ووە‪ .‬ل ‌ه‬ ‫سەرچاوەیەكی‌تردا ئاماژەكرا‌و ‌ه بەوەی‬ ‫شارستانییەتی كەركوك (ئارابخا) رۆڵێكی‬ ‫ی وادی‬ ‫كاریگەری هەبو‌و ‌ه ل ‌ه شارستانییەت ‌‬ ‫الرافیدەین‪ ،‬كەركوك شوێنەوارێكی كۆنەو‬ ‫قەاڵی كەركوك یەكێك بو‌و ‌ه ل ‌ه شوێنەوارە‬ ‫كۆنەكان‌و چەندین دەسەاڵتی حكومڕانی‬ ‫تیادا كرا‌و ‌ه بۆ نموونە چاخی (الوركا)‌و ل ‌ه‬ ‫‪ 3500‬ــ ‪ 300‬پ‪.‬ز پاشان سۆمەرییەكان‌و‬ ‫ئەكەدییەكان ه��ەروەه��ا گۆتییەكان ئەم‬ ‫ش��ارەی��ان بە پایتەختی خۆیان زان��ی‌و ل ‌ه‬ ‫(‪ 2410‬پ‪.‬ز) بە گوتیام ناویان ب��ردووە‪،‬‬ ‫شانیشنی میتانییەكان ل ‌ه ساڵی ‪ 1360‬پ‪.‬ز‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫ل��ه‌م ش���ارەدا ب��وون ل ‌ه س��ەردەم��ی مەلیك‬ ‫اوربالگی ئاشوریی (‪ 1365‬ــ ‪)1350‬پ‪.‬ز‬ ‫ئەم شارە بە تەواوی كەوتە ژێر دەسەاڵتی‬ ‫ئیمپراتۆریەتی ئاشووری ل ‌ه ژێ ‌ر دەسەاڵتیان‬ ‫مایە‌و ‌ه تا رووخانی نەینەوا ل ‌ه ساڵی (‪)602‬‬ ‫پ‪.‬ز دوای ئەوەی میدییەكان‌و كلدانییەكان‬ ‫پەیمانیان ب��ەس��ت‪ ،‬پاشانیش ك��ەوت��ە‌و ‌ه‬ ‫دەستی ئەسكەندەری مەقدۆنی ل ‌ه (‪334‬‬ ‫ـ��ـ‪)331‬پ‪.‬ز‪ ،‬ک ‌ه بە سەركردایەتی سلوفس‪،‬‬ ‫ک ‌ه نازناوی (نیقاگور) بوو كردیانە پایتەختی‬ ‫خۆیان‌و ناویان گ��ۆڕی بۆ ك��ەرخ سلوخ‪،‬‬ ‫پاش ئەوانیش ساسانییەكان ل ‌ه ساڵی ‪226‬‬ ‫ــ ‪637‬ز تا سەردەمی دەركەوتی دەسەاڵتی‬ ‫ئیسالمیله‌یانزەی كۆچی حكومیان كردووە‪.‬‬ ‫دواتر عەباسییەكان ساڵی (‪)1232‬ی زایینی‬ ‫داگیریان كردو‌و ‌ه ل ‌ه سەردەمی داگیركردنی‬ ‫ی وێرانكارییەكی بەرچاو‬ ‫ئەمانەدا سەرەڕا ‌‬ ‫ی وای پێ نەدراوەو خراوەتە‬ ‫هیچ بایەخێك ‌‬ ‫پ��ەراوێ��زە‌وه‌‪ .‬ل ‌ه س��ەدەی شانزەیەمدا ئەم‬ ‫ش���ارە ب��ەر ش���ااڵوی س��ەف��ەوی‌و مەغۆل‬ ‫كەوتووەو ئەم ماوەیە كەركوك هەر رۆژ‬ ‫بە دەست هێزێكە‌وه‌‪ ،‬بەو پێیە سەرەڕێی‬ ‫له‌شكركێشییەكان بووە‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪1555‬ی‬ ‫زایینیدا عوسمانییەكان بە پێی بەڵێننامەی‬ ‫ئەماسیا بوونە خاوەنی‪ .‬ل ‌ه پاش دەورانی‬ ‫ج��ەن��گ��ی��زخ��ان��ی م���ەغ���ۆل ب��اب��ا ئ�����ەردەاڵن‬ ‫توانیبووی ل ‌ه بەشی كوردستانی ئێستای‬ ‫ئێراندا دەوڵەتێكی كورد دابمەزرێنێت‪ ،‬ئەم‬ ‫دەس��ەاڵت��ە تا ن��ەوی زەڵ��م‪ ،‬ش���ارەزووری‬ ‫ل�� ‌ه دەس��ت داگ��ی��رك��ەران رزگ���ار ك��ردب��وو‪،‬‬

‫ئەم حكومەتە نزیكەی ‪300‬ساڵی بە سەر‬ ‫ی واڵت��ەك��ەی بەڕێوەبرد هەروەها‬ ‫بەستن ‌‬ ‫(تەیموری له‌نگ) كەركوكی داگیركردو‬ ‫علی موصلوی كرد بە ئەمیری‪ .‬بابانەكان‌و‬ ‫سۆرانییەكانیش ما‌وه‌ما‌و ‌ه كەركوكیان ل ‌ه‬ ‫ژێ ‌ر قەڵەم رەودا بووە‪ ،‬هەر بە پێی قسەی‬ ‫ماه شەرەف (خانمی ئەردەاڵنی‪ ،‬مەستورە)‬ ‫كەركوك چەند ساڵی ل ‌ه بن دەس��ت خان‬ ‫ئەحمەد خانی ئەردەاڵنیدا ب��ووە‪ ،‬بە پێی‬ ‫قسەی عبدلرقیب یوسف ساڵی ‪،1534‬‬ ‫ک�� ‌ه سوڵتان سلێمانی ق��ان��وون��ی عێراق‌و‬ ‫كوردستانی ب��اش��ووری گ��رت‌و (ئ��ەودەم‬ ‫عێراق دوو عێراق بو‌و‪ ،‬عێراقی عەجەمی‬ ‫عێراقی عەرەبی) ل ‌ه بن دەستی دەوڵەتی‬ ‫سەفەوی دەرهێناو هەموو كوردستانی جگە‬ ‫ل ‌ه بادینان ل ‌ه یەكەیەكی كارگێڕیی یەكانگیر‬ ‫ی ویالیەتی شارەزوور ئەودەم‬ ‫كرد‪ ،‬بە ناو ‌‬ ‫ك��ەرك��وك كرایە پایتەختی ئ��ە ‌م ویالیەتە‬ ‫نوێیە (هەندێک جاریش بە ویالیەتەكەش‬ ‫دەگوترا كەركوك ئەو سەردەمەی عێراق‪،‬‬ ‫سێ ویالیەتی ب��وو بە ویالیەتی موسڵ‪،‬‬ ‫ش‬ ‫بەغدا‪ ،‬ش��ارەزوور (كەركوك) پاشتری ‌‬ ‫ویالیەتی بەسراش پێكهات‪.‬‬ ‫شوێنگەی جوگرافی كەركوك‬ ‫پارێزگای ك��ەرك��وك بریتییە ل ‌ه خاكێكی‬ ‫پ���ان‌و ب��ەری��ن‌و ب��ە پشتی ن��ێ��وان دیجله‌و‬ ‫زێی بچووك‪ ،‬دەكەوێتە بەشی باكووری‬ ‫رۆژهەاڵتی عێراقەوە‪ ،‬ل ‌ه نێوان لیواكانی‬

‫‪87‬‬

‫هەولێرو سلێمانی‌و بەغداو دیاله‌و موصل‪،‬‬ ‫ل���ه‌ ب����اك����وورە‌وه‌ ه���او س���ن���وورە ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫لیوای هەولێرو بەشێك ل ‌ه سلێمانی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫رۆژهەاڵتە‌و سلێمانی‌و بەشێك ل ‌ه دیاله‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫باشووریشە‌و ‌ه دیاله‌‪ ،‬رۆژئ��اوای بەغدادو‬ ‫بەشێك ل ‌ه موصل‪ ،‬زێی بچووك ل ‌ه باكوور‬ ‫ل ‌ه باكووری رۆژئ���اوا‌وه ‌دەكەوێتە نێوان‬ ‫ك��ەرك��وك ل��ه‌گ��ه‌ڵ ه��ەول��ێ��رو م��وص��ل‌و ل ‌ه‬ ‫یەكیان جیادەكاتەوەو ل ‌ه نێوان كەركوك‌و‬ ‫دی ل ‌ه دا ل ‌ه باشووری رۆژهەاڵتیشە‌و ‌ه زێی‬ ‫دیال ‌ه نێوانیان دەك��ات‪ ،‬چیای حەمرینیش‬ ‫ل ‌ه باشووری رۆژئاوایە‌و دەكەوێتە نێوان‬ ‫كەركوك‌و دیاله‌و بەغداده‌وە‪ ،‬ل ‌ه باكووری‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی��ش��ە‌و ‌ه ل�� ‌ه ن��ێ��وان سلێمانی‌و‬ ‫كەركوكدا چیاكانی (ق���ەرەداغ‪ ،‬سەگرمە‪،‬‬ ‫هەنجیرە‪ ،‬بازیان) هەیە‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه كتێبی (ق��ام��وس ااڵع��ل��ام)دا ه��ات��و‌و ‌ه‬ ‫(ك��ەرك��وك‪ :‬دەك��ەوێ��ت�� ‌ە وی�لای��ەت��ی موصل‬ ‫ل ‌ه كوردستانداو ‪ 160‬كم ل ‌ه باشووری‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی م��وص ل��ه‌و ‌ه دوورە‪ .‬ل�� ‌ه نێو‬ ‫چەند گ��ردو تەپۆڵكەیەكدا هەڵكەوتووەو‬ ‫ن��زی��ك��ە ل��� ‌ه دۆڵ��ێ��ك��ی ف�������ره‌وان‪ ،‬ک��� ‌ه پێی‬ ‫دەگوترێت (دۆڵی االدهم)‪ .‬ل ‌ه رۆژهەاڵتە‌و ‌ه‬ ‫س��ەن��ج��ەق��ی سلێمانییە‪ ،‬ل�� ‌ه ب���اك���وورە‌و ‌ه‬ ‫كۆیەو هەولێر‪ ،‬ل ‌ه رۆژا‌وای���ە‌و ‌ه ل ‌ه بەشی‬ ‫باشووری رۆژهەاڵتە‌و ‌ه قەزای سەاڵحییە‬ ‫(كفری)‪ ،‬كەركوك پێكهاتو‌و ‌ه ل ‌ه پێنج ناحیە‪،‬‬ ‫ئەوانیش (مەلعە‪ ،‬توزخورماتوو‪ ،‬ئاڵتون‬ ‫كۆپری‪ ،‬گێل‪ ،‬شوان‪ ،‬له‌گه‌ڵ ‪ 362‬گوند‪ .‬ل ‌ه‬ ‫سەرچاوەیەكی‌تردا ل ‌ه ب��ارەی سنووری‬

‫جوگرافی كەركوك‌دا واهاتووە‪ ،‬ک ‌ه كەركوك‬ ‫ل�� ‌ه س����ەرە‌و ‌ه ه��او س��ن��وورە ل��ه‌گ��ه‌ڵ زێی‬ ‫بچووك‪ ،‬دەستپێدەكات ل ‌ه گوندی (كیتكە)‬ ‫وە‪ ،‬درێژدەبێتە‌و ‌ه له‌گه‌ڵ هێڵی سنووری‬ ‫رووب���ارەك���ە ب��ۆ س��ەرچ��اوەی زێیەكە ل ‌ه‬ ‫رووب��اری (دیجله‌) ل ‌ه رۆژئ��اواش��ە‌و ‌ه هاو‬ ‫سنوورە له‌گه‌ڵ رووباری دیجل ‌ه دا‪ ،‬سنووری‬ ‫ئەم هێڵە ل ‌ه سەرچاوەی زێی بچووكە‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه رووباری دیجله‌و ‌ه دەستپێدەكات هەتا‬ ‫فەتح‪ ،‬ئینجا ل ‌ه رووی زنجیرە تەپۆڵكەكانی‬ ‫ح��ەم��ری��ن��ە‌و ‌ه درێ��ژدەب��ێ��ت��ە‌و ‌ه ه��ەت��ا خاڵی‬ ‫(عین خالد)‌و (عین نخیله‌) ل ‌ه ناوەڕاستی‬ ‫تەپۆڵكاییەكانی حەمرین ل ‌ه سەر رێگای‬ ‫ك��ەرك��وك‪ ،‬تكریت‪ ،‬ل�� ‌ه خ��واری��ش��ە‌و ‌ه هاو‬ ‫س��ن��وورە ل��ه‌گ��ه‌ڵ هێڵی س��ن��ووری (عین‬ ‫خالد)‌و (عین نخیله‌) هەتا گردی (مفارە)‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫كەوتووەتە دەستەڕاستی دۆڵی كۆردەرە‌و‬ ‫زەوییەكانی حەویج دەبینرێت بە هێڵێكی‬ ‫راست لێی دەشكێتە‌و ‌ه بۆ ناوچەیەك پێی‬ ‫دەوترێت (گقان گوقان) بە درێژبوونەوەی‬ ‫بە سنووری جیابووی نێوان هەریەك ل ‌ه‬ ‫(داق����وق)‌و (ق��ەرەح��ەس��ەن)دا دەڕوات بە‬ ‫س��ەرووی گوندی (خولیحە)‪ ،‬گوندەكانی‬ ‫(م��ەت��ارە‌و عین حاجی‪‌ ،‬واج میله‌) ل ‌ه الی‬ ‫قەرە حەسەن بەجێهێڵن‪ ،‬ک ‌ه كۆتایی دێن‬ ‫ل ‌ه شوێنی یەكگرتنی رووباری (سلوهان)‌و‬ ‫(رۆخ��ان��ە)‪ ،‬ک ‌ه ه��ەر بە دۆڵ��ی رۆخانەیەو‬ ‫س���ن���وورەك���ەی ل��� ‌هگ���ه‌ڵ دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه دۆڵ��ی رۆخ��ان��ە‌و ‌ه دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫سنوورەكەی ل ‌ه خوار قەزای چەمچەماڵە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫ل ‌ه خوار گوندی (قەرەویسی) كۆتایی دێت‪،‬‬ ‫ل ‌ه دوای��ی��دا سنوورەكەی ب��ەرز دەبێتە‌و ‌ه‬ ‫ب���ەرەو س���ەروو ب��ە هێڵێكی راس���ت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫گوندی (باشیوال)‪ ،‬ل ‌ه الی دەستەچەپیە‌و ‌ه‬ ‫بەجێدەهێڵێت ل ‌ه ناحیەی قەرەحەسەن‪،‬‬ ‫یەكەمیان بە الی چەمچەماڵ‌و دووەمیان‬ ‫بە الی ناحیەی قەرەحەسەن بەجێدەهێڵێت‪،‬‬ ‫ل ‌ه دۆڵ��ی رووب���اری خاسە ل ‌ه خ��وار دێی‬ ‫(كوراك) كۆتایی دێت‪ ،‬ئینجا (یەختەخان)‬ ‫ل����ه‌وێ‌و ب���ەرزدەب���ێ���ت���ە‌و ‌ه ب��ۆ س����ەرو بە‬ ‫ش��ێ��وەی��ەك��ی ب�������ەردەوام ه��ەت��ا ك��ۆت��ای��ی‬ ‫رووباری زێی بچووك ل ‌ه تەنیشت گوندی‬ ‫(ك��ت��ی��ك)‪ .‬س��ەب��ارەت ب��ە شوێنی فەله‌كی‬ ‫پ��ارێ��زگ��ای ك���ەرك���وك‪ ،‬دەك��ەوێ��ت��ە ن��ێ��وان‬ ‫بازنەكانی پانی ‪3508‬ی باكوور ‪6 ،34‬ی‬ ‫باشووری هێڵی كەمەرەوەو ل ‌ه نێوان هێڵی‬ ‫‪5 ،43‬ی رۆژئاواو ‪ 8 ،44‬رۆژهەاڵتی هێڵی‬ ‫(گ��ری��ن��ج)دای��ە ئ��ەم شوێنە فەله‌كییە پێش‬ ‫گۆڕانكارییە ئیدارییەكان ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم ل ‌ه‬ ‫دوای گۆڕانكارییە ئیدارییەكان‪ ،‬پاریزگای‬ ‫كەركوك دەكەوێتە نێوان بازنەكانی پانی‬ ‫‪7 ،35‬ی ب��اك��وور‪2 ،34 ،‬ی ب��اش��وور ل ‌ه‬ ‫س��ەروو هێڵی كەمەرە‪ ،‬هێڵی درێ��ژی ‪46‬‬ ‫رۆژهەاڵت‌و ‪43،2‬ی رۆژئاوا ل ‌ه رۆژهەاڵتی‬ ‫هێڵی گرینجەوە‪ .‬ل ‌ه سەرچاوەی‌تردا ئاماژە‬ ‫بە‌و ‌ه كراوە‪ ،‬ک ‌ه كەركوك دەكەوێتە سەر‬ ‫هیڵێ پ��ان��ی ‪ 35‬ـ��ـ ‪ 28‬ب��اك��وورو درێ��ژی‬ ‫‪41‬ــ‪ 45‬رۆژهەاڵتی هێڵی گرینج‪ ‌،‬ناوەندی‬ ‫ب���ەرزی رووی خاكەكە ل�� ‌ه س��ەر ئاستی‬ ‫رووی دەری��ا‌و ‌ه ‪350‬م‌ە‪ ،‬هەروەها ئاماژە‬

‫دەك��رێ��ت ب����ەوەی‪ ،‬ک�� ‌ه ش���اری ك��ەرك��وك‬ ‫دەكەوێتە سەر هێڵی پانی باكووری ‪35‬پ‬ ‫له‌و ‪ 28‬دەقیقەو هێڵی درێژی رۆژهەاڵت‬ ‫‪45‬پ ل ‌ه ــ ‪ 41‬دەقیقەو ل ‌ه ئاستی رووی‬ ‫دەریا‌و ‌ه ‪331‬م بەرزە‪ ،‬هەروەها پارێزگای‬ ‫كەركوك دەكەوێت نێوان بازنەی پانی ‪1‬ــ‬ ‫‪‌34‬و ‪54‬ــ‪35‬ی باكوورو هێڵی درێژی نێوان‬ ‫‪1‬ح‪43 ،‬و ‪42‬ــ‪45‬ی خۆرهەاڵت‪ .‬سەبارەت‬ ‫بە رووبەری پارێزگاكە ل ‌ه ساڵی ‪1927‬دا‬ ‫‪20‬ك��م‪ 2‬ب��ووە‌‌و ل ‌ه ساڵی ‪1947‬دا بووەتە‬ ‫‪20335‬كم‪ 2‬ل ‌ه ساڵی ‪1955‬دا رووبەرەكەی‬ ‫ب���ووەت���ە ‪20367‬ك������م‪ 2‬ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1957‬‬ ‫رووب��ەرەك��ەی ‪1987‬ك��م‪ 2‬ب��ووە‪ ،‬ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1958‬دا ‪20355‬كم‪ 2‬بووە‪ ،‬دواتر ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1977‬دا بووەتە ‪1028‬ك���م‪ ،2‬ه��ەروەه��ا ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1987‬دا رووب��ەرەك��ەی ‪10391‬ك��م‪2‬‬ ‫ب��ووە‪ ،‬بۆیە دەبینین رووب��ەری پاریزگای‬ ‫كەركوك چەندین جار بچووك كراوەتەوەو‬ ‫گۆڕانكاری بە سەردا هێنراوە‌‌و ل ‌ه ئەنجامی‬ ‫ئ��ەم گۆڕانكارییانە تەنیا ‪885‬ك���م‪2‬ی بۆ‬ ‫مابۆوە‪ ،‬وات ‌ه ‪11161‬كم‪2‬ی لێكەمكراوەتەوە‪،‬‬ ‫چونكە پتر ل ‌ه نیوەی خاكەكەی بە سەر‬ ‫پارێزگای سەاڵحەدین‌و دیاله‌و سلێمانیدا‬ ‫دابەشكرا‪ ،‬بە زیادكردنی هەردوو ناحیەی‬ ‫الغدس (س��ەرگ��ەڕان)و ش��ەك (ال���زاب) ل ‌ه‬ ‫پێكهاتەی نەخشەی كارگێڕیی پارێزگای‬ ‫كەركوكدا‪ ،‬له‌مە‌و ‌ه رووب���ەری پارێزگای‬ ‫ك��ەرك��وك گەیشتە نیوەی ج��اران��ی‌و بو‌و‬ ‫‪10391‬كم‪.2‬‬

‫‪89‬‬

‫سنووری كارگێڕی شار‬ ‫ك وەك یەكێك ل ‌ه شارە گرنگ‌و پڕ‬ ‫كەركو ‌‬ ‫بایەخەكان‪ ،‬هەردەم جێگەی بایەخ‌و گرنگی‬ ‫پێدان بووە‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانرێت سوودی‬ ‫ت‬ ‫ێ وەربگیرێت‪ ،‬بەكاربهێنرێ ‌‬ ‫سیاسی خۆی ل ‌‬ ‫وەك هێزێك ل ‌ه الیەن خ��اوەن دەسەاڵتی‬ ‫سیاسییەوە‪ ،‬بۆیە ل ‌ه رووی مێژووییە‌و ‌ه‬ ‫دەبینین چەندین جار ئەم شارە گۆڕانكاری‬ ‫ل ‌ه سنووری كارگێڕیدا كراوەو هەمیشەش‬ ‫ئ���ەم گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ە ب��ە س����وودی خ���اوەن‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ك��ەر ش��ك��اوەت��ەوە‪ .‬س��روش��ت‬ ‫ش وا بووە‪،‬‬ ‫ئەم گۆڕانكارییە كارگێڕییە ‌‬ ‫ک ‌ه هەندێك ج��ار ل ‌ه قۆناغێكی مێژوویدا‬ ‫رووبەرەكەی بچووك بكرێتەوە‪ ،‬بەوەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه هەندێك شوێنی لێ داببڕێت‌و بخرێتە‬ ‫سەر شوێنێكی‌تر‪ ،‬یان بە پێچەوانە‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫قۆناغێكی مێژووییدا سنووری كارگێڕی‬ ‫ن��اوچ��ەك�� ‌ە وەك خ���ۆی م���اوەت���ە‌و ‌ه چەند‬ ‫ناوچەیەكی‌تریش خراوەتە سەر‪ ،‬وات ‌ه ل ‌ه‬ ‫مێژوویدا ل ‌ه سنووری كارگێڕی كەركوك‬ ‫چەندین جار گۆڕانكاری بەسەردا هێنراوە‪.‬‬ ‫ئێمە لێرەدا ناچینە سەر خاڵی سەرەتایی‬ ‫دیاریكردنی سنووری كارگێڕی كەركوك‪،‬‬ ‫چونكە رووبەڕووی ئاڵۆزییەكی مێژوویی‬ ‫زۆر دەبینمە‌و ‌ه بۆیە ل ‌ه ئێستادا باس دەكەین‪.‬‬ ‫س��ن��ووری ك��ارگ��ێ��ڕی ئێستای پارێزگای‬ ‫كەركوك ل ‌ه ئەنجامی ئەو گۆڕانكارییانەی‬ ‫ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪ 1977‬ــ ‪ 1987‬ل ‌ه سنووری‬

‫كارگێڕی كەركوكدا كرا‪ ،‬دەبینین سنووری‬ ‫ك��ارگ��ێ��ڕی ك���ەرك���وك ل��� ‌ه ك���ۆی ح���ه‌وت‬ ‫ناحیەدا تەنیا قەزای ناوەندی كەركوك بە‬ ‫چ��وارد ‌ه گوندو بە ناحیەكانی ش��وان‌و ل ‌ه‬ ‫یالن (قەرەحەسەن)‌و داقوق‌و چوارسه‌دو‬ ‫سی‌و سێ گوندو له‌گه‌ڵ ق��ەزای حەویجە‬ ‫بە ه��ەردوو ناحیەی ریانەو عەباسییە‌و ‌ه‬ ‫بە ‪ 182‬ئاوایی پاكتاوكراوی) رەگەزییە‌و ‌ه‬ ‫مایەوە‪ .‬ئەم پارێزگایە تەنیا ‪ 625‬گوندی بۆ‬ ‫مایەوە‪ ،‬وات ‌ه چوار قەزاو چوارد ‌ه ناحیەو‬ ‫‪ 743‬گوندی ل ‌ه كیس چوێنرا‪ ،‬هەر بەم بەشی‬ ‫نەهێشتنی زۆری��ن��ەی ك��ورد ل ‌ه پارێزگای‬ ‫ك��ەرك��وك��دا ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪ 1987‬ناحیەكانی‬ ‫(ش��وان‪ ،‬ل ‌ه یالن‪ ،‬قەرەهەنجیر‪ ،‬یایجی) ل ‌ه‬ ‫قەزای ناوەندی كەركوك هەڵوەشێنرایەوە‪،‬‬ ‫ناحیەی عەباسییە ل ‌ه ق��ەزای حەویجە‌و‬ ‫ناحیەی س��ەرگ��ەڕان (ال��ق��دس) ل�� ‌ه ق��ەزای‬ ‫دوبز بە هەمان شێو ‌ه هەڵوەشێنرایە‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئەنجامی پارێزگای كەركوك تەنیا حه‌وت‬ ‫یەكەی كارگێڕی بۆ مایەوە‪.‬‬ ‫س��ن��وو‌ری ك��ارگ��ێ��ڕی ئێستای پارێزگای‬ ‫كەركوك له‌م یەكە ئیدارییانە پێك دێت‪:‬‬ ‫‪1‬ــ قەزای كەركوك‪ ،‬بە ناحیەكانی سەنتەری‬ ‫قەزای داقوق‌و دوزخورماتوو‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ق��ەزای حەویجە‪ ،‬بە ناحیەكانی ریازو‬ ‫عەباسییە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ق���ەزای دوب���ز‪ ،‬ب��ە ناحیەكانی پ��ردێ‌و‬ ‫سەرگەڕان (قودس)‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫رووبەری پارێزگای كەركوك بە هەر سێ‬ ‫قەزای (كەركوك‪ ،‬حەویجە‪ ،‬دوبز)‪ ،‬ک ‌ه بە‬ ‫پێی سەرژمێری ساڵی ‪ 1987‬بریتی بو‌و‬ ‫ل ‌ه ‪9659‬ك��م‪ 2‬بۆیە لێرەدا ل ‌ه نەخشەیەكدا‬ ‫یەكە بەڕێوەبەرایەتییەكانی پارێزگا (لیوا)ی‬ ‫كەركوك ل ‌ه ساڵی ‪ 1957‬تا سەرەتای ساڵی‬ ‫‪ 1990‬دەخەینەڕوو‪.‬‬ ‫ساڵی ‪1975‬سەرەتای ساڵی ‪1990‬‬ ‫قەزای كەركوك‬ ‫سەنتەری قەزای كەركوك‬ ‫ناحیەی قەرە حەسەن (ل ‌ه یالن)‬ ‫ناحیەی ئاڵتون كۆپری (پردێ)‬ ‫ناحیەی حەویجە‬ ‫ناحیەی شوان قەزای كەركوك‬ ‫سەنتەری قەزای كەركوك‬ ‫ناحیەی تازە خورماتوو‬ ‫ناحیەی دوبز‬ ‫قەزای كفری‬ ‫سەنتەری قەزای كفری‬ ‫ناحیەی قەرەتەپە‬ ‫ناحیەی شێروانە‬ ‫قەزای حەویجە‬ ‫سەنتەری قەزای حەویجە‬ ‫ناحیەی یاز‬ ‫قەزای دوزخورماتوو‬ ‫سەنتەری قەزای دوزخورماتوو‬ ‫ناحیەی قاركەرەم‬ ‫ناحیەی داقوق‬ ‫قەزای داقوق‬

‫سەنتەری قەزای داقوق‬ ‫ناحیەی رەشاد‬ ‫قەزای چەمچەماڵ‬ ‫ناحیەی ئاغجەله‌ر‬ ‫ناحیەی سەنگاو ‬ ‫رووپێوی لیوای كەركوك ‪20355‬كم‪ 2‬‬ ‫رووپێوی پارێزگای كەركوك ‪9679‬كم‪2‬‬ ‫خشتەی گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ان ل�� ‌ه س��ن��ووری‬ ‫پارێزگای كەركوك ‪ 1975‬ــ ‪1990‬ز‬ ‫ب���ۆی���ە دەب���ی���ن���ی���ن ل���� ‌ه ئ���ەن���ج���ام���ی ئ���ەو‬ ‫گۆڕانكارییانەی‪ ،‬ک ‌ه بە س��ەر پارێزگای‬ ‫ك��ەرك��وك��دا ه��ات��و‌و ‌ه ب��ووەت��ە ه���ۆی ك��ەم‬ ‫بوونەوەی رووب��ەرو سنووری پارێزگای‬ ‫كەركوك بە شێوەیەك‪ ،‬ک ‌ه زیاتر ل ‌ه نیوەی‬ ‫رووبەری پارێزگاكەی لێ دابڕاوەو ئەمەش‬ ‫ك��اری��گ��ەری ه��ه‌ب��وو ‌ه ل�� ‌ه س��ەر پێكهاتەو‬ ‫ق��ەوارەی دانیشتووان ل ‌ه پارێزگاكەدا بە‬ ‫جۆرێك‪ ،‬ک ‌ه ژمارەی رێژەی دانیشتووان‬ ‫ك��ورد له‌و پارێزگاكەدا گۆڕانی بەسەردا‬ ‫ه��ات��ووەو ك��ەم ب���ووەت���ەوە‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه ساڵی‬ ‫‪1957‬دا رێژەی كورد ‪%48،5‬ی سەرجەمی‬ ‫دانیشتووانی پارێزگاكە بووە‪ ،‬بەاڵم ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1977‬دا ئەم رێژەیە دابەزیو‌و ‌ه بۆ ‪،%37،6‬‬ ‫ل ‌ه بەرامبەر ئەمەدا رێ��ژەی دانیشتووانی‬ ‫عەرەب ل ‌ه پارێزگاكەدا بەرەو بەرزبوونە‌و ‌ه‬ ‫رۆش��ت��ووە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1957‬دا رێ��ژەی‬ ‫عەرەب ‪%28،2‬ی سەرجەمی دانیشتووان‬ ‫بو‌و ل ‌ه پارێزگاكەدا‪ ،‬ئەم رێژەیە ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1977‬دا بووەتە ‪ ،%44،4‬ک ‌ه ئەم گۆڕانەش‬ ‫خ���ۆی ل�� ‌ه ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن‌و گ��رت��ن��ەب��ەری‬

‫‪91‬‬

‫سیاسەتی تەعریب‌و پاكتاوی رەگ��ەزی��دا‬ ‫خ��ۆی دەب��ی��ن��ێ��ت��ەوە‪ .‬ن��اوچ��ەی ك��ەرك��وك‪،‬‬ ‫گرنگییەكی جیوستراتیجی‌و جیۆپۆڵۆتیكی‬ ‫زۆری هەیە بۆ هەرێمی كوردستان‪ ،‬بە‬ ‫گ��ەڕان��ەوەی ن��اوچ��ەی ك��ەرك��وك بۆ سەر‬ ‫هەرێمی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ل�� ‌ه رووی داهاتی‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ی��ەوە‪ ،‬ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان بە‬ ‫ب��ەره��ەم��ی ن��ەوت��ی ن���اوچ���ەی ك��ەرك��وك‪،‬‬ ‫داهاتی نەتەوەیی جێگیر دەبێت‌‌و دەبێتە‬ ‫پاڵپشتێكی گەورە‪ ،‬بۆ سەربەخۆیی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪‌‌.‬هەروەها كەركوك بەشێكە له‌و‬ ‫دڵ��ەی‪ ،‬ک ‌ه بونیادی هێزی كوردستانی ل ‌ه‬ ‫سەر دامەزراوە‪.‬‬ ‫تەوەره‌ی دووەم‬ ‫جیۆلیتیكی گەرمەسێر‬ ‫ب���ە پ��ێ��ی ئ����ەو دی���اری���ك���ردن���ە س���ن���ووری‬ ‫جوگرافییەی‪ ،‬ک ‌ه بۆ ناوچە دابڕێنراوەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان ك��راوە‪ ،‬ئەو ناوچانە‬ ‫دەگ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ب��اك��ووری رۆژئ���اوا‌و ‌ه‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات ت���ا دەگ���ات���ە ب���اش���ووری‬ ‫رۆژهەاڵت‪ ،‬وات ‌ه ل ‌ه قەزای سنجارەوەو ل ‌ه‬ ‫پارێزگای موصڵ‌و تێپەڕبوون بە پارێزگای‬ ‫كەركوك‌و‌ بە قزای ب��ەدرەو كۆتایی دێت‬ ‫ی واس��ت‪ .‬ئ��ەو ناوچانەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه پارێزگا ‌‬ ‫دەكەوێتە باشووری رۆژهەاڵت‪ ،‬ل ‌ه رووی‬ ‫مناخ‌و سروشتی جوگرافیەوە جیاوازن ل ‌ه‬ ‫كەركوك‌و ناوچەكانی باكووری رۆژئاوا‪،‬‬ ‫بۆیە لێرە باس ل ‌ه (گەرمەسێر) دەكەین‌و‬

‫وەك ناولێنانێك‪ ،‬ک�� ‌ه چ��ەن��د ناوچەیەك‬ ‫ل��ه‌وان��ە (خ��ان��ەق��ی��ن‪ ،‬ج���ەل���ه‌وال‪ ،‬م��ەن��دەل��ی‪،‬‬ ‫بەدەرە) ل ‌ه خۆدەگرێت‪ ،‬ک ‌ه ئێمە تەنها باس‬ ‫ل ‌ه (جەله‌وال‌و مەندەلی‌و بەدەرە) دەكەین ل ‌ه‬ ‫بەر ئەو گرنگییه‌ سیاسی‌و ئابورییەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئەم سێ ناوچەیە هەیەتی‪.‬‬ ‫یەكەم‬ ‫جەله‌وال‬ ‫ج����ەل����ه‌وال ن���اوچ���ەی���ەك���ی ب���ەرف���راوان���ی‬ ‫گەرمەسێرە‪ ،‬رابیتەی چەندین ناوچەی‬ ‫ج���ۆراو ج���ۆری ك��وردس��ت��ان��ە‪ ،‬ل�� ‌ه هەمان‬ ‫كاتدا دەروازەی ب��اش��ووری رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫كوردستانە ل ‌ه سەر عێراق جگە له‌وەش‬ ‫ئەم ناوچەیە كاریگەری راستەوخۆی هەیە‬ ‫ل ‌ه سەر هەموو هێڵی سنووری حەمرین‬ ‫م��ەك��ح��ول ل�� ‌ه س��ن��ووری ن��ێ��وان ع��ێ��راق‌و‬ ‫كوردستانە‪ .‬جەله‌وال بە زمانی ئارامی پێی‬ ‫دەوترا (بیت گاال) ‪( Bet Gala‬گاال) دوور‬ ‫نییە ئەم گاالو ‌ە واڵت (بیپ گاال) دواتر بۆتە‬ ‫ال واڵت (جالوال) جەله‌وال ئەم ناوچەیە‬ ‫گا ‌‬ ‫ب��ە تایبەت سەنتەری ج��ەل��ه‌وال ب��ە ن��اوی‬ ‫جیال (‪ )gala‬بەناوبانگ بوو‪ .‬پێش ئیسالم‬ ‫له‌م ناوچەیەدا چەند شارو دەڤەر هەبو‌و ‌ه‬ ‫ب��ە ن���اوی ج���ەل���ه‌والو ج��ل��ل��ت‌و ج��ە ل���ه‌وە‪،‬‬ ‫ج��وال‪ ،‬ج��ەل��ه‌وال‪ ،‬جەیالن‌و كاتێك ئیسالم‬ ‫له‌م ناوچەیە خەریكی شەڕ بوون بە پێی‬ ‫هەموو نووسراوەكانی ئەو سەردەمە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه نامەكانی نێوان موسوڵمانەكاندا دەكرا‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫ئەم ناوچه‌یە ناوی جەله‌وال بووەو هەمیشە‬ ‫دەی���ان���ووت‌و ل�� ‌ه م����اوەی ه��ەش��ت مانگی‬ ‫ئابڵوقەی سەربازی ساسانی ل ‌ه جەله‌وال‪،‬‬ ‫موسوڵمان فارسی ئابڵوقەدا‌و ‌ه ل ‌ه جەله‌وال‪،‬‬ ‫‌واتا ناوی جەله‌وال ناوێكی عەرەبی نییەو‬ ‫ه��ەرگ��ی��ز ل�� ‌ه س���ەردەم���ی ئ��ی��س�لام س��ەری‬ ‫ه��ەڵ��ن��ەداوەو دوای سەركەوتنی ئیسالم‬ ‫له‌و جێگایەی‪ ،‬ک ‌ه شەڕەكەی لێ بوو‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫س��ەن��ت��ەری ن��اوچ��ەك��ەی��ە ناولێنرا (رب���ات)‬ ‫ال وه‌ك گوزارشتێك ل ‌ه گرنگی ئەو‬ ‫جەله‌و ‌‬ ‫سەركەوتنە‪ ،‬ئ��ەوەش ناشاردرێتەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن ل�� ‌ه ج��ەل��ه‌وال سەركەوتنێكی‬ ‫س��ەرت��اس��ەری ب��وو‪ ،‬چونكە هێزی فارس‬ ‫نەیانتوانی بەرگری بكەن ل ‌ه هیچ جێگایەك‬ ‫ت��ەن��ان��ەت ش��ەڕك��ردن��ی پ��ارت��ی��زان��ی ل�� ‌ه ناو‬ ‫ی وا‬ ‫شاخەكان نەبێت ئ��ەوی��ش ك��اری��گ��ەر ‌‬ ‫دروست ناكات‪ ،‬ک ‌ه دەوڵەت دروست بكات‪،‬‬ ‫‌واتا گوال ل ‌ه ــ جوال ل ‌ه ــ جە له‌وــ جەله‌وال‬ ‫هەموو ناوی ئەو ناوچەیە‪ ،‬ئەو ناوچەیە‪،‬‬ ‫ک ‌ه پێی دەوترێت جەله‌وال‪‌.‬هەروەها عەرەب‬ ‫ی وایە نا‌و ‌ه ئەصڵییەكەی (جاولوال)وات ‌ه‬ ‫پێ ‌‬ ‫ی وای ‌ە‬ ‫هاتنه‌‌و ل ‌ه الیەكی ت��رە‌و ‌ه ك��ورد پێ ‌‬ ‫وشەكە ل ‌ه بناغەدا (گوال ل ‌ه )یە‪ ،‬عەرەبیش‬ ‫(گ) ن��ی��ی��ە ب��ۆی��ە (چ) ن���ووس���ی‌و ب��و‌وب��ە‬ ‫(جەله‌وال)‪.‬‬ ‫ج��ەل��ه‌وال ناحیەیەكە ل ‌ه ق��ەزای خانەقین‪،‬‬ ‫ل ‌ه پارێزگای دیاال‪ ،‬شارۆچكەی قەرەخان‬ ‫(ج����ەل����ه‌وال) س���ەن���ت���ەری ك��ارگ��ێ��ڕی��ەت��ی‪،‬‬ ‫سنووری كارگێڕی ل ‌ه باكووردا بە ناحیەی‬ ‫قەرەتەپەو ل ‌ه باشووردا قەزای مەندەلی‪ ،‬ل ‌ه‬

‫رۆژهەاڵتدا بە ناوەندی قەزای خانەقین‌و‬ ‫ل ‌ه رۆژئ��اوادا بە ناحیەی قزلربات دەورە‬ ‫دراوە‪ .‬رووب��ەرەك��ەی ل�� ‌ه ساڵی ‪1987‬دا‬ ‫‪467‬كم‪ .2‬هەروەها ل ‌ه سەرچاوەیەكی‌تردا‬ ‫ئاماژە بە‌وه‌كراوە‪ ،‬ک ‌ه جەله‌وال ناوچەیەكی‬ ‫بەرفراوانی چوارگۆشەی هێڵی باشووری‬ ‫زن��ج��ی��رە ش��اخ��ی ح��ەم��ری��ن��ە ب��ە درێ��ژای��ی‬ ‫‪45‬كم‌و هێڵی باكووری كەالرو سەرقەاڵو‬ ‫ك��ف��ری��ەو ش��اخ��ی م����رواری ل�� ‌ه رۆژه���ەاڵت‬ ‫خانەقین‌و نزیكەی ‪40‬كم سنووری عێراق‬ ‫ئێران‌و مەندەلی‌و خۆرئاوای ئەم ناوچەیە‪،‬‬ ‫دوزخورماتوو‪ ،‬سەلمان بیك ئەم ناوچەیە‬ ‫ل ‌ه ن��اوەن��دی رووب���اری س��ی��روان هەیە بە‬ ‫درێژایی ‪72‬كم ل ‌ه م ناوچەیە ل ‌ه باكووریە‌و ‌ه‬ ‫تاوەكو باشووری دەڕوات‪ ،‬له‌م ناوچەیە‬ ‫شاری قەرەتەپە هەیە (خۆرئاوا)‪ ،‬جەبارە‪،‬‬ ‫ئیبراهیم س��ەم��ی��ن‪ ،‬شێخ ب���اوە‪ ،‬ك��والج��و‪،‬‬ ‫ناوچەی پاالنی‪ ،‬دەشتی كەشكە وەك دەشتی‬ ‫نارێنن حەلوان‪ ،‬كوباشی‪ ،‬شاری قزرەبات‪،‬‬ ‫شاری حەمرین‪ ،‬مورجا ئەو سەنتەری ئەم‬ ‫ناوچەیە پێی دەوترێت سەنتەری جەله‌وال‬ ‫(رەبات جەله‌وال)‪ .‬زنجیرە شاخی حەمرین‬ ‫له‌م ناوچەیە بە پانتایی چەندین كیلۆمەتر‪،‬‬ ‫ک ‌ه سەرەتای ل ‌ه باشوورە‌و ‌ه قوتەی عەباسە‪،‬‬ ‫ت وەلی عەباس‪ ،‬ک ‌ه ئاوی‬ ‫ک ‌ه پێی دەوترێ ‌‬ ‫سیروان له‌وێو ‌ه بە چەند لقێك دەردەچێت‌و‬ ‫دوای ‪7‬كم دەربەندی دوبااڵ دێت‪ ،‬ک ‌ه ئاوی‬ ‫سیروان تیایدا تێپەڕ دەبێت‪ ،‬دوای ‪14‬كم‬ ‫ل ‌ه شاخی حەمرین ناوچەی زەرگۆش دێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئێستا ل ‌ه ژێ ‌ر ئاوی دەریاچەی حەمرین‬

‫‪93‬‬

‫خ��ن��ك��اوەو دوای ‪10‬ك���م ش���اری زاراب����اد‬ ‫(قزرەباو)‌و دوای ‪ 14‬كم سەنتەری جەله‌وال‬ ‫دێت‪35 ،‬كم خانەقین دوورە ل ‌ه جەله‌وال‪ ،‬بە‬ ‫الی رۆژه��ەاڵت‌و ل ‌ه سەر شاخی حەمرین‬ ‫ئێستای شارۆچەكەی حەمرین (زەرگوش)‬ ‫هەیەو ل ‌ه الی خۆرئاوا چەندین دێ هەیە‬ ‫ب��ە ن��اوی كەشكۆڵی گ���ەورەو كەشكۆڵی‬ ‫بچووك‌و دوات��ر قەرەتەپەدێت‪ .‬ل ‌ه نێوان‬ ‫رێگای جەله‌وال ــ مەندەلی دێیەك هەبوو‬ ‫بە ناوی كوباشی‪ ،‬ک ‌ه ئەو دێیە نەما‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دووڕی��ی��ان��ی رێ��گ��ای زاراب����وو خانەقین‌و‬ ‫خانەقین ــ بەغدا‪ ،‬بەم شوێنە تێپەڕ دەبێت‪،‬‬ ‫هەروەها ئەم ناوچەیە چەند رووبارێكی تێدا‬ ‫هەیە‌‪ :‬وه‌ک رووب��اری سیروان رووب��اری‬ ‫سەرەكی ئەم ناوچەیەو دۆڵێكی سەرەكی‬ ‫تێدا دروس��ت��ك��ردووە‪ ،‬ل ‌ه الی خۆرهەاڵت‬ ‫رووباری قۆرەتوو‪ ،‬دواتر دۆڵی مرواری‪،‬‬ ‫دوات���ر رووب����اری ئ��ەڵ��وەن��د‪ ،‬دوات���ر دۆڵ��ی‬ ‫حەلوات‪ ،‬دواتر دۆڵی ئاوسەج‪ ،‬ئەنجا دۆڵی‬ ‫مورجابە ــ كوباش‪ ،‬دۆڵی گەورەی ئیما ‌م‬ ‫وەی��س دوات��ر دۆڵ��ی هویسان ــ ئابنیسان‬ ‫ع��ەب��اس��ات ل�� ‌ه ئ��ێ��ران��ە‌و ‌ه دروس��ت��دەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫وات�� ‌ه ن��او حەمرین‌و دوات��ر لهتاو دەشتی‬ ‫زەرگ��ۆش ب��ەرەو سیروان دەڕوا‪ .‬ل ‌ه الی‬ ‫خۆرئاوا دۆڵی كولوجۆ‪ ،‬دۆڵی شێخ باوە‪،‬‬ ‫دۆڵی كەشكۆڵ‪ ،‬رووبارنارێت‪ ،‬ک ‌ه دۆڵێكی‬ ‫گ���ەورەی دروس��ت��ك��ردو‌وه‌‪ ،‬ق��ەرەت��ەپ��ە ل ‌ه‬ ‫قەراغی خۆی دادەنێت‌و بە تەنیشتی شاخی‬ ‫حەمرن بەرەو رووباری سیروان دەڕوات‪،‬‬ ‫شایەنی ب��اس��ە‪ ،‬ک�� ‌ه دەری��اچ��ەی حەمرین‬

‫بەشێكی گرنگی ئەم دۆڵ��ەی خنكاندووە‪،‬‬ ‫چەندین دۆڵی بچووكی‌تر له‌م ناوچەیەدا‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬دی���ارە ن��اوچ��ەی ج��ەل��ه‌وال ب��ە هۆی‬ ‫شوێنی ج��وگ��راف��ی‌و جیۆسیاسییەكەی‪،‬‬ ‫گرنگی‌و بایەخێكی ساسی‌و ئ��اب��ووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیی زۆری هەیەو ئەو شوێنگە‬ ‫گرنگە كوردستان بنیات دەنێت‌‌و ئەمە ل ‌ه‬ ‫بەشی دووەم��دا بە درێژیی دێمە سەری‪.‬‬ ‫ئەم ناوچەیە گرێی سەرەكی رێگا بو‌و بۆ‬ ‫ناوچە شاخاوییەكان‌و چەقی بەستووی‬ ‫نێوان دەشتەكانی ن��اوچ��ەی گەرمسێرە‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە ه��ەم��ی��ش��ە ب��ارەگ��ای��ەك��ی س��ەرەك��ی‬ ‫بەكارهێنراوە‪.‬‬ ‫ئەم ناوچەیە (جەله‌وال) ل ‌ه چەند بەشێكی‬ ‫گرنگ پێكهاتووە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ زاراباد (قزله‌باو) سەعدیە‬ ‫‪2‬ــ زەرگۆش‬ ‫‪3‬ــ قەرەتەپە‬ ‫دی������ارە ن����اوچ����ەی ج����ەل����ه‌وال ب���ە ه��ۆی‬ ‫ش��وێ��ن��ی ج��وگ��راف��ی‌و جیۆسیاسییەكەی‬ ‫گرنگی‌و بایەخێكی سیاسی‌و ئابووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكی زۆری هەیەو ئەو شوێنە‬ ‫گرنگەیە‪ ،‬ك��ە هەرێمی ك��وردس��ت��ان بنیاد‬ ‫دەنێت‪.‬‬ ‫دووەم‬ ‫مەندەلی‬ ‫مێژوونووسان بە ك��ۆن‌و هاوچەرخە‌و ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫ل ‌ه س��ەر ن��اوی مەندەلی هاوڕانین‌و رای‬ ‫جیاوازیان هەیە‪ ،‬بۆ نموونە‪ :‬ئەلفستاس‬ ‫ی وه‌ک هیرودوتس‬ ‫كرملی ن��اوی مەندەل ‌‬ ‫ی‬ ‫دەلێت ل ‌ه (اردیكا) هاتووەو دەڵێت بە ناو ‌‬ ‫وەن��دی��ك��ان (فریشتە ب��اش��ەك��ان) ه��ات��و‌وه‌‪،‬‬ ‫ئەمەش بە جۆرێك راستی هەڵدەگرێت‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە زۆر ل�� ‌ه پ��ی��اوان��ی ئ��ەه��ل��ی ح��ەق‬ ‫ل��ه‌م ن��اوچ��ەی��ەدا ن��ێ��ژراون‌و‌ ل ‌ه سەردەمی‬ ‫خەالفەتی عەباسییەكاندا بە ناوی (لعف)‌و‬ ‫(كور)یش هاتووە‪ .‬یاقوت الحموی دەڵێت‬ ‫البندنیجین ناوێكی دوانییە‪ ،‬ب��ەاڵم نازانم‬ ‫ن��ا‌و ‌ه تاكەكەی چییەو (حمزە الحیهانی)‬ ‫دەڵێت‪ :‬ندەربارەی عێراق شوێنێك هەیە‬ ‫پێی دەوترێت (وندیگان)و عەرەبیش پێی‬ ‫ی واته‌كەی‪،‬‬ ‫دەڵێن (البندنیجین) بێ راڤەكردن ‌‬ ‫هەروەها (الموستوفی القزوینی) دەڵێت‪:‬‬ ‫ن وات��ا‌ی (بندیانی)ه‌‌و ل ‌ه‬ ‫البندنیجین) هەما ‌‬ ‫گۆڤاری (سومر)دا انستاس الكرملی دەڵێت‪:‬‬ ‫‌وادی��ارە‪ ،‬كە ناوەرەسنەكەی (وندنیگان)ە‪،‬‬ ‫وەكو وایە كۆی(وندینیك)ە‪ ،‬بە شێوازێكی‬ ‫فارسییانە‪‌‌ ،‬واتاكەی بە شابێگەردەكان‌ە‪‌،‬‬ ‫ش وایزانیو‌و ‌ه (وندنیك) دوانییەو‬ ‫خەڵكی ‌‬ ‫چۆنییەتی گۆڕانی (و)ل ‌ه (وندنیگان)بۆ (با )‬ ‫عەرەبی‌و (كافە)كەی گۆڕا بە (جیم) عەرەبی‬ ‫ل ‌ه روانگەی تەعریب كردنەوە‪ .‬ئەم شارە‬ ‫(مەندەلی) ل ‌ه رووی مێژووییە‌و ‌ه قواڵییەكی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی گ����ەورەی ه��ەی��ە‪ ،‬ب����ەوەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫مەندەلی شارێكی ایالمی كوردی بووە ل ‌ه‬ ‫كۆندا‌‌‪ ،‬هەروەها ل ‌ه سەردەمی میدییەكاندا‪،‬‬ ‫ش���اری م��ەن��دەل��ی ل��ه‌ ژێ��� ‌ر چ��وارچ��ێ��وەی‬

‫دەس��ەاڵت��ی ئەماندا ب���ووەو‪ ،‬ه��ەروەه��ا ل ‌ه‬ ‫ژێ�� ‌ر دەس��ەاڵت��ی ئەخمینییەكان (ف��ارس)‌و‬ ‫بابلییەكان‌و مەقدۆنییەكان‌و ساسانییەكان‪،‬‬ ‫‌‌بە هاتنی خەالفەتی ئیسالمی ئ��ەم شارە‬ ‫دەك��ەوێ��ت��ە ژێ��ر دەس��ەاڵت��ی ئیسالمیەوەو‬ ‫دەبێت ب ‌ه شوێنێك بۆ یەكالییكردنەوەی‬ ‫چەندین شەڕی گ��ەورە‪ .‬مەندەلی حوكمی‬ ‫چ��ەن��دی��ن میرنشینی ك����وردی ك����ردو‌و ‌ه‬ ‫ل���ه‌وان���ە‪ ،‬م��ی��رن��ش��ی��ن��ی ب��رزی��ك��ان��ی��ی��ەك��ان‌و‬ ‫حوسنەوەییەكان‌و سنووری ل ‌ه هەمەدانە‌و ‌ه‬ ‫ت��ا خ��وزس��ت��ان‌و ل�� ‌ه ك��وت��ە‌و ‌ه ه��ەت��ا (زاپ)‬ ‫گەیشتووە‪ .‬مەندەلی ل ‌ه رووی ئیدارییە‌و ‌ه‬ ‫هەتا كۆتایی دەس��ەاڵت��ی عوسمانی سەر‬ ‫ب ‌ە ویالیەتی بغداد بووە‌‌و ل ‌ه دوای جەنگی‬ ‫جیهانی ی��ەك��ەم‌و الوازب���وون���ی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫عوسمانی‌و پاشەكشەكردنی ل�� ‌ه هەموو‬ ‫ئ��ەو زەوی��ی��ان��ەی‪ ،‬ک��ه‌ دەس��ت��ی ب��ەس��ەردا‬ ‫گرتبوون‪ ،‬پاشەكشەی ئیدارەی دەسەاڵتی‬ ‫عوسمانی ل ‌ه مەندەلی له‌و كاتەدا خەڵكی‬ ‫م��ەن��دەل��ی حكومەتێكی ن��اوخ��ۆی��ی��ەك��ی��ان‬ ‫پێكهێنا‪ ،‬ک�� ‌ه علی ئاغا س��ەرۆك��ی ب��ووه‌و‬ ‫ئەندامەكانی‌تری خەڵكی مەندەلی بوون‪ ،‬ئەم‬ ‫حكومەتەناوخۆییە هۆكارێكی باش بووە‬ ‫بۆ بە دەست ئاسایش‌و اسنغراری یاسا‪،‬‬ ‫ئ��ەم حكومەتە تا ش��ەش مانگ ب��ەردەوام‬ ‫بوو‪ ،‬تا كاتی هاتنی انگلیز ل ‌ه ساڵی ‪.1917‬‬ ‫ل ‌ه مەندەلییە‌و ل ‌ه دێر زەم��ان��ە‌و ‌ه چەندین‬ ‫شارو دەوڵ��ەت ل ‌ه سەر ئەم خاكە سەری‬ ‫هەڵداو ‌ە وه‌ک ئەكشاك‪ ،‬یان ناو بە اویس‬ ‫ل���ه‌‪ 2500‬س��اڵ پێش زایین ل ‌ه سەردەمی‬

‫‪95‬‬

‫سەلجوقی ناوچەیەكی سەرەكی بو‌و ‌ه بۆ‬ ‫فەرمانڕەوایی سەلجوقی‪.‬‬ ‫‪1‬ــ شوێنی جوگرافیای مەندەلی‪:‬‬ ‫مەندەلی دەكەوێتە چیای حەمرین ل ‌ه سەر‬ ‫س��ن��ووری ع��ێ��راق ـ��ـ ای����ران‪ ،‬ب��ە درێ��ژای��ی‬ ‫‪7‬كم ل ‌ه خۆرئاوا‪ ،‬سەر بە دیاله‌یە‌‌و ‪95‬كم‬ ‫ل�� ‌ه بەعقوبە‌و ‌ه دوورە‪ ،‬ش��اری مەندەلی‬ ‫دەكەوێتە س��ەر رووب���اری كنگیر‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫ناوچەی زەهاوە‌و ‌ه دێت‌و ل ‌ه دۆڵی هەرانەوە‬ ‫دەڕوات�����ە ن���او ئ���ێ���ران‌و چ��ی��ای ح��ەم��ری��ن‬ ‫دەبڕێت‪ ،‬هەروەها ل ‌ه سەرچاوەیەكی‌تردا‬ ‫ئاماژە ب��ە‌و ‌ه ك��راوە‪ ،‬ک ‌ه ش��اری مەندەلی‬ ‫دەك��ەوێ��ت��ە ن��او دەشتاییەكی ف���راوان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫درێژییەكەی زیاتر ل ‌ه ‪95‬ك��م دەب��ێ��ت‪ .‬ل ‌ه‬ ‫زنجیرە چیای حەمرینە‌و ‌ه دەستپێدەكات‪،‬‬ ‫ل ‌ه ب��اك��وورە‌و ‌ه بە ق��ەزای ب��ەدرە كۆتایی‬ ‫دێت ل ‌ه باشوورە‌و ‌ه بە پارێزگای كوت‪ ،‬ئەم‬ ‫قەزایە ل ‌ه شاری بەعقوبە‌و ‌ه بە ئاڕاستەی‬ ‫باشووری رۆژهەاڵت ‪90‬كم دوورەو ‪6‬كم‬ ‫ل ‌ه سنووری ئێرانە‌و ‌ه دوورە‪ .‬هەروەها‬ ‫س��ن��ووری ئ��ەم ق��ەزای��ە ل ‌ه ب��اك��وورە‌و ‌ه بە‬ ‫قەزای خانەقین‌و ل ‌ه باشووردا بەدرەیە ل ‌ه‬ ‫پارێزگای كوت‪ ،‬ل ‌ه رۆژهەاڵتە‌و ‌ه ئێران‌و ل ‌ه‬ ‫خۆرئاوا‌و ‌ه ناحیەی كەنعان‌و قەزای مقدادیە‬ ‫(ش��ارەب��ان) دەورەدراوە‪ .‬رووب���ەری ئەم‬ ‫قەزایە بە پێی دابەشكردنی كارگێڕی ساڵی‬ ‫‪6586 ،1987‬ك��م‪2‬ی��ە‪ .‬ساسان مندالوی ل ‌ه‬ ‫وتاری (مەندەلی شارە كوردەكە ل ‌ه نێوان‬ ‫رابردوو‪ ،‬ئێستادا) ئاماژە دەدات بەوەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫شاری مەندەلی ئەكەوێتە سەر سنووری‬

‫ئێران ــ عێراق‌‌و (كم دوورە ل ‌ه سنوورەوە‪،‬‬ ‫‌‌سەنتەری قەزای مەندەلی سەر بە پارێزگای‬ ‫(دیال ‌ه )یە‪ ،‬دەكەوێتە باكووری رۆژهەاڵتی‬ ‫بەغدا بە دووری‪50‬كم‪ ،‬هەروەها مەندەلی‬ ‫ل ‌ه باكوورە‌و ‌ه زنجیرە چیاكانی(قشخە)‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫جیایدەكاتە‌و ‌ه ل ‌ه خانەقین‪‌ ،‬ل ‌ه رۆژهەاڵتی‬ ‫چیای حەمرینە‪ ،‬ک ‌ه جیایدەكاتە‌و ‌ه ل ‌ه چیای‬ ‫پشتگوەو ل�� ‌ه ب��اك��ووری ش���اری ب��درەی��ە‪،‬‬ ‫‌هەروەها زۆنگی شویگە‪ ،‬ک ‌ه جیای دەكاتە‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه نێوان خۆی‌و العزیزیە‪ .‬رووبەری قەزای‬ ‫مەندەلی بە پێی دابەشكردنی كارگێڕیی‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1987‬ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��� ‌ه ‪6586‬ك�����م‪2‬‬ ‫رووبەری سەنتەری قەزاكە ‪1192‬كم‪2‬یەو‬ ‫ناحیەی قەزانییە رووبەرەكەی ‪2218‬كم‪،2‬‬ ‫ئەم رووبەرەی‪ ،‬ک ‌ه قەزاكە هەیەتی ‪6586‬‬ ‫ن��اح��ی��ەی ب��ەل��ه‌دروزی��ش دەگ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1987‬دا كرا بە سەنتەری قەزا‪،‬‬ ‫بەاڵم رووبەری هەردوو سەنتەری قەزای‬ ‫مەندەلی‌و ناحیەی قەزانییە بە پێی هەمان‬ ‫دابەشكردنی كارگێڕیی ساڵی ‪ 1987‬بریتییە‬ ‫ل ‌ه ‪3410‬ك��م‪ ،2‬هەروەها ناوچەی مەندەلی‬ ‫بە پانتایی ‪20‬ــ‪ 35‬كیلۆمەترە‌و بە درێژیی‬ ‫‪70‬كم‪.‬‬ ‫‪2‬ــ سەنتەری قەزا‪:‬‬ ‫ئەم ناحیەیە ل ‌ه باكووردا بە قەزای خانەقین‌و‬ ‫ل�� ‌ه ب��اش��ووردا ب��ە ناحیەی قەزانییە‌و ل ‌ه‬ ‫رۆژه����ەاڵت����دا ب��ە س���ن���ووری ئ���ێ���ران‌و ل ‌ه‬ ‫رۆژئ���اوادا بە ناحیەی ب��ەل��ه‌دروز دەورە‬ ‫دراوە‪ ،‬دەكەوێتە باشووری رۆژهەاڵتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫پارێزگای دیاله‌وە‪ .‬ئەم قەزایە ل ‌ه رووی‬ ‫ئیدارییە‌و ‌ه ل ‌ه دوو ناحیە پێكدێت ئەوانیش‪:‬‬ ‫ناحیەی قەزانییە‌و ناحیەی بەله‌دروز‪.‬‬ ‫ناحیەی قەزانییه‌‪:‬‬ ‫سنووری كارگێڕی ئەم ناحیەیە ل ‌ه باكووردا‬ ‫ب��ە ناحیەی م��ەن��دەل��ی‌و ل�� ‌ه ب��اش��ووردا بە‬ ‫قەزای بەدرەو ل ‌ه رۆژهەاڵتدا بە پارێزگای‬ ‫ئیالم ل ‌ه ئێران‌و ل ‌ه رۆژئ��اوادا بە ناحیەی‬ ‫بەله‌دروز دەورە دراوە‪ .‬رووبەرەكەی بە‬ ‫پێی سەرژمێریی ساڵی ‪2218 ،1987‬كم‪2‬‬ ‫ئەم شارە بریتییە ل ‌ه دوو كەرتی سەرەكی‬ ‫ج��ی��زان‌و دوو شێخ‪ .‬ئ��ەم دوو ك��ەرت��ە بە‬ ‫دۆڵیب گەاڵڵەی حەران له‌ یەك دەپچڕێن‪.‬‬ ‫ناحیەی بەله‌دروز‪:‬‬ ‫سنووری كارگێڕی ئەم ناحیەیە ل ‌ه باكووردا‬ ‫بە قەزای خانەقین‌و ل ‌ه رۆژهەاڵتدا ناحیەكانی‬ ‫مەندەلی‌و قەزانییەو ل ‌ه رۆژئاواو باشووردا‬ ‫بە عێراق دەورە دراوە‪ ،‬هەروەها بەله‌دروز‬ ‫دەكەوێتە خۆرئاوای مەندەلی‌و ل ‌ه كەناری‬ ‫خۆرئاوای ئەو ناوچەیەیە‪ .‬ل ‌ه باشووریە‌و ‌ه‬ ‫ناوچەی بەدرەیەو ل ‌ه باكووریە‌و ‌ه ناوچەی‬ ‫جەله‌وال دێت‪ .‬ژمارەیەكی مرۆیی زۆر تێدا‬ ‫هەیە‪ ،‬خاكەكەی بۆ كشتوكاڵ زۆرباشە بە‬ ‫تایبەتی بۆ برنج‪ ،‬هەروەها عبدلرقیب یوسف‬ ‫ل ‌ه كتێبی (حدود كوردستان الجنوبیە من‬ ‫سنجار حتی بدرە) ئاماژە بە‌و ‌ه دەدات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بەله‌دروز دەكەوێتە خۆرهەاڵتی بەعقوبەو ‌ه‬ ‫بە دووریی ‪45‬كم‌و باشووری شەهرەبان‬

‫بە نزیكەیی ‪45‬كم‪ .‬رێڕەوێكی ئاوی تێدایە‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه رووب��اری دیاله‌وه‌ جیابووەتە‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫پشت شەهرەبان بە ناوی رازروزو رازرود‬ ‫هاتووە‪ .‬دانیشتووانی ئەم ناوچەیە پێكدێت‬ ‫ل ‌ه ك��وردو توركمان‌و ع��ەرەب‪ ،‬ک ‌ه كورد‬ ‫رێژەیەكی زۆر پێكدێنێت‪ ،‬ک ‌ه زمانەكەیان‬ ‫زمانی كوردی لوڕیەو كوردەكانی ناوچەی‬ ‫مەندەلی ل ‌ه باجەالن‌و كه‌لهوڕو كاكەی‌و‬ ‫گ���ۆران پ��ێ��ك��ه��ات��وون‪ .‬س����ەرەڕای هەموو‬ ‫ئەوانەی باسكران ل ‌ه سەر ناوچەی مەندەلی‪،‬‬ ‫هەموو ئەمانە دەرخ��ەری ئ��ەوەن‪ ،‬ک ‌ه ئەم‬ ‫ناوچەیە گرنگییەكی گەورەی جیۆپۆله‌تیكی‬ ‫هەیەو هۆكارێكە بۆ بەهێزكردنی ئەمنی‬ ‫قەومی كوردستان‪ ،‬بۆ زیاتر باسكردنی‬ ‫ئ��ەم ناوچەیە ل ‌ه رووی جیۆپۆله‌تیكییە‌و‬ ‫ل ‌ه بەشی دووەم��دا دەگەڕێینە‌وه‌سەری‌و‬ ‫درێژەی پێ دەدەین‪.‬‬ ‫سێیەم‬ ‫بەدرە‬ ‫ل ‌ه باسكردنی ئەو ناوچانەی‪ ،‬ک ‌ه دەكەونە‌و ‌ه‬ ‫چوارچێوەی گەرمەسێرو سەرەتا باسی‬ ‫جەله‌والمان كردو دواتر باسی مەندەلیمان‬ ‫ك���ردو دوای م��ەن��دەل��ی��ش ب��اس��ی ب���ەدرە‬ ‫ن وه‌ک ناوچەیەكی گرنگی هەرێمی‬ ‫دەكەی ‌‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫س���ەرەت���ا س���ەب���ارەت ب���ە ن����اوی ب����ەدرە‪،‬‬ ‫چ��ەن��دی��ن روای���ەت���ی ج��ی��اج��ی��ا ه��ەی��ە‌‪ .‬ئ��ەم‬ ‫ن��ا‌و ‌ه ل ‌ه ن��اوی عەشیرەتێكه‌و ‌ه هاتو‌و ‌ه بە‬

‫‪97‬‬

‫ن��اوی بەیدەیسی (عەشیرەتێكی ك��وردی‬ ‫ل��وڕی)ی��ە‪ ،‬ک�� ‌ه تاكو ئێستا ل�� ‌ه سەنتەری‬ ‫ب���ەدرە جێگیرە‪ ،‬بۆچوونێكی‌تر دەڵێت‪:‬‬ ‫ل ‌ه بەگزایە‌و ‌ه هاتووە عەلی یدۆ گۆرانی‬ ‫دەڵێت‪ :‬ن��اوی ب��ەدرە ل ‌ه ناتوی میر بەدر‬ ‫ئەلدین مەسعود ه��ات��ووە‪ ،‬ک ‌ه یەكێكە ل ‌ه‬ ‫م��ی��ری خ��ورش��ی��دی ل��وڕس��ت��ان‪ ،‬هەندێك‬ ‫دەڵێن بەدرە ل ‌ه سەرەتا ناوی (دید) بووە‪،‬‬ ‫بە واتای مەڵبەند دێت‪ ،‬بە زمانی ئارامی‬ ‫كۆن‪ ،‬بەدرەی ئێستا ل ‌ه بەدەرایا هاتووە‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه (بیت ــ دی��د) بچووك ك��راوەت��ەوە‪،‬‬ ‫هەروەها ل ‌ه رووی مێژووییەوە ناوچەی‬ ‫بەدرە (باداریا) مێژوویەكی دووری هەیە‪.‬‬ ‫دەوڵەتێكی سەربەخۆی تێدابو‌و ‌ه بە ناوی‬ ‫دەوڵەتی (دی��د بەرزاییەكانی عقر) نزیك‬ ‫شاری بەدرە‪ ،‬ئەمەش پێش دروستبوونی‬ ‫دەوڵەتی بابلی یەكەم ‪1894‬پ‪.‬ز‪ ،‬هەروەها‬ ‫ل ‌ه سەرچاوەیەكی‌تردا ئاماژە بەوەكراوە‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه نزیكی س��اڵ��ی ‪1184‬ز كایتولییەكان‬ ‫(قەیتولی)ل ‌ه ناچەی ب��ەدرە دەوڵەتێكیان‬ ‫دامەزراند بە ناوی میرنشینی خورشیدی‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1598‬ز میرنشینی خورشیدی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫سەر دەستی شا عەباسی سەفەوی‪ ،‬دوای‬ ‫م��ردن��ی ش��ا ع��ەب��اس‪ ،‬میر ح��ەم��ان میری‬ ‫خورشیدییەكان گەڕایە‌و ‌ه بۆ بەدرەو له‌وێ‬ ‫بوو‪ ،‬ل ‌ه میری میران‌و ناوچەی بەدرەی‬ ‫دابەشكرد بۆ سێ كەرتی سەرەكی‪ ،‬هەر‬ ‫كەرتێك بە دەس��ت یەكێك ل ‌ه كوڕەكانی‬ ‫بوو‪ ،‬عەالویس ل ‌ه سەر بەدرەو شیروان‌و‬ ‫چنارو سەفاخەو سمێرە‪ .‬م��رادوی��س ل ‌ه‬

‫س��ەر مهران‌و دەوروب���ەری دان��ا‪ ،‬خۆی‌و‬ ‫كوڕەكەی‌تری ناوچەكانی بەدەستە‌وه‌گرت‪،‬‬ ‫بەم شێوەیە تاوەكو س��ەدەی هەژدەیەم‬ ‫فەرمانڕەواییەتی ن��اوچ��ەك��ەی��ان دەك��رد‪،‬‬ ‫بەاڵم بەهۆی كەوتنی دووبەرەكی ل ‌ه ناو‬ ‫قەیتوله‌كان فەرمانڕەوایەتی قەیتول كەوتە‬ ‫دەست فەیلییەكان‪.‬‬ ‫‪1‬ــ جوگرافیای بدرە‪:‬‬ ‫ب���درە ق��ەزای��ەك��ە ل�� ‌ه س��ن��ووری كارگێڕی‬ ‫پ���ارێ���زگ���ای ك����وت‪ ،‬ش���ارۆچ���ك���ەی ب���درە‬ ‫‪521‬ك������م ل���ه‌ ب����اش����ووری رۆژه����ەاڵت����ی‬ ‫ش��اری ك��ەرك��وك‌و ‪398‬ك��م ل ‌ه باشووری‬ ‫ش��ارۆچ��ك��ەی م��ەن��دەل��ی��ی��ەوە‪ .‬س��ن��ووری‬ ‫ك��ارگ��ێ��ڕی ل��ه‌ ب���اك���ووردا ب��ە ب��ەل��دروز‌و‬ ‫ل ‌ه ب��اش��ووردا بە عێراق دەورە دراوەو‬ ‫رووبەری ‪3650‬كم‪2‬یە بە پێی دابەشكردنی‬ ‫ك��ارگ��ێ��ڕی س��اڵ��ی ‪ ،1987‬ه���ەروەه���ا ل ‌ه‬ ‫سەرچاوەیەكی‌تردا ئاماژە ب��ە‌و ‌ه ك��راوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب��درە دەكەوێتە خ��ۆرئ��اوای چیاكانی‬ ‫پشتك‌و نزیك سنووری عێراق ــ ئیران بە‬ ‫دووری ‪32‬كم‌و مەركەزی قەزایە سەر بە‬ ‫پارێزگای (واس��ط‌و ك��وت)‌و دوو ناحیەی‬ ‫هەیە یەجسان‌و زرباگیە‌و دانیشتووانەكەی‬ ‫كوردی لوڕن‪.‬‬ ‫‪2‬ــ سەنتەری قەزای بدرە‪:‬‬ ‫دەكەوێتە باشووری رۆژهەاڵتی هەرێمی‬ ‫كوردستانی عێراقە‌وه‌‪ .‬سنوورەكەی ل ‌ه‬ ‫ب��اك��ووری ن��اح��ی��ەی ق��ەزان��ی��ی��ە ل�� ‌ه ق��ەزای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫م��ەن��دەل��ی‌و ل�� ‌ه ب���اش���وورە‌و ‌ه ب��ە ناحیەی‬ ‫ج��ەس��ان‌و ل�� ‌ه رۆژئ�����اوادا ب��ە ع��ێ��راق‌و ل ‌ه‬ ‫رۆژه����ەاڵت����دا ب��ە ئ���ێ���ران‌و ل��ه‌ ب��اك��ووری‬ ‫رۆژهەاڵت بە ناحیەی زرباشیە ل ‌ه قەزای‬ ‫بەدرە دەورە دراوە‪ .‬رووبەری سەنتەری‬ ‫قەزاكە بە پێی یەكەكارگێڕیەكانی ساڵی‬ ‫‪1073 ،1977‬كم‪.2‬‬

‫بنرێت‪ .‬زرب��ات��ی��ە س��ن��ووری ك��ارگ��ێ��ڕی ل ‌ه‬ ‫باكووردا بە پارێزگای ئیالم ل ‌ه (ئێران) ل ‌ه‬ ‫باشووردا ل ‌ه ناحیەی بەدرە ل ‌ه رۆژهەاڵتدا‬ ‫ب��ە پ��ارێ��زگ��ای ئ��ی�لام‌و ل�� ‌ه رۆژئ�����اوادا بە‬ ‫بەله‌دروز دەورەدراوە‪ ،‬رووبەری ناحیەكە‬ ‫بە پێی یەكە كارگێڕییەكانی ساڵی ‪،1977‬‬ ‫‪803‬كم‪.2‬‬

‫‪3‬ــ گرنگترین كەرتەكانی ناوچەی بەدرە‪:‬‬ ‫ن����اوچ����ەی ب������ەدرە زۆر ل��� ‌ه س���ن���ووری‬ ‫ق����ەزای ب����ەدرەی ئێستا گ���ەورەت���رە‪ ،‬بە‬ ‫ه��ۆی تەعریب‌و دابەشكردنی ئیداری ل ‌ه‬ ‫س��ەر بنەمای شۆڤینیزم‪ ،‬ئ��ەم ناوچەیە‬ ‫ت��ەس��ك ك��رای��ەوەو خنكێندرا ب��ۆ ئ��ەوەی‬ ‫سەرنەخشەكان بسڕدرێتەوە‪ .‬قەزای بەدرە‬ ‫ل ‌ه دوو ناحیە پێكدێت (ناحیەی زرباتیە‌و‬ ‫ناحیەی جەسان)‪.‬‬

‫ناحیەی جەسان‪:‬‬ ‫هاوەڵناوەی بەدرەیە هەمیشە له ‌مێژوویدا‬ ‫دەوت��را (ب��ەدرەو جەسان)‪ ،‬ل ‌ه خۆرئاوای‬ ‫س��ەن��ت��ەری ب��ەدرەی��ە‪ ،‬ب��ە دووری ‪15‬ك��م‪،‬‬ ‫بنچینەی زۆر ك��ۆن��ە ل�� ‌ه س���ەر گ��ردێ��ك‬ ‫بونیادنراوە‪ ،‬وه‌ک ناو چەندین بۆچوون‬ ‫ه��ەی��ە ل�� ‌ه س���ەر وات���ه‌ك���ەی‌‌و رەچ��ەڵ��ەك��ی‬ ‫سەرهەڵدانی ل ‌ه سەر گردێك دروستبو‌و ل ‌ه‬ ‫ناوچەیەك نزیكە ل ‌ه مەڵبەندی دەرهێنانی‬ ‫گەچ‪ .‬عەشیرەتێك تێیدا دەژی پێی دەوترێت‬ ‫گ��ەچ��ی��ن��ە ن����اوی ج��ەس��ان ل�� ‌ه ج��ێ��ی س��ان‬ ‫هاتووە‪ ،‬وات ‌ه جێگای سوڵتان‌‌و بە زۆریی‬ ‫له ‌مێژوودا ن��اوی هاتو‌وه‌‪ .‬بە تایبەت ل ‌ه‬ ‫سەدەی ناوەڕاست‌و سەردەمی عوسمانی‌و‬ ‫پێگەیەكی گرنگی لیوای بەدرەی پێكدەهێنا‪،‬‬ ‫ل ‌ه تەنیشت جەسان زەلكاوێكی گەورە هەیە‬ ‫پێی دەوترێت زەلكاوی جەسان‪ ،‬جەسان‬ ‫چ��ەن��دی��ن ج���ۆری ب����ەردی كلسی ه��ەی��ە‌‌و‬ ‫جۆرێكی تایبەت ل ‌ه گەچ بەرهەمدەهێنێت‪.‬‬ ‫ئەم ناحیەیە دەكەوێتە رۆژئ��اوای شاری‬ ‫ب��ەدرەوە‪ .‬ناوەندەكەی ش��اری جەسان‌ەو‬ ‫دان��ی��ش��ت��ووان��ەك��ەی ت��اوەك��و س��اڵ��ی ‪1970‬‬

‫ناحیەی زرباتیە‪:‬‬ ‫ل ‌ه باكووری خۆرهەاڵتی بەدرەیه‌‪ ،‬بە دووری‬ ‫ن وایە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫‪18‬كم‪ .‬هەندێک مێژووناس پێیا ‌‬ ‫ئەم شارە ل ‌ه دێر زەمانە‌و ‌ه هەبووەو بەڵگە‬ ‫ئاسەوارییەكان ئەوەش دەسەلمێنن‪ .‬ناوی‬ ‫ئ��ەم ش��ارە بە زۆری��ی دەڵێن ل ‌ه زێ��ڕە‌و ‌ه‬ ‫هاتووە‪ .‬هەندێك باس له‌و ‌ه دەكات‪ ،‬ک ‌ه گوایە‬ ‫چەمی زەرباتیە هەمیشە ل ‌ه دوای الفاوی‬ ‫بەهاران زێ��ڕی تیادا دەدۆزرای���ە‌وه‌‪ ،‬بۆیە‬ ‫بۆتە زێرئابا‪ ،‬واته‌ واڵتی زێڕ‪ ،‬هەندێكی‌تر‬ ‫دەڵێن‪ ،‬ک ‌ه گوایە دەوڵەمەندی سروشتی‬ ‫ئەم ناوچەی ‌ە وایكردو‌و ‌ه بەم نازنا‌و ‌ه ناو‬

‫‪99‬‬

‫كوردبوون‪ ،‬سنووری كارگێڕی جەسان ل ‌ه‬ ‫باكووردا بە ناحیەی بەدرە ل ‌ه باشووردا بە‬ ‫عێراق ل ‌ه رۆژهەاڵتدا بە پارێزگای (ئیالم ــ‬ ‫ئێران)‌و عێراق‌و ل ‌ه رۆژئاوا بە عێراق دەورە‬ ‫دراوە‪ ،‬رووب���ەری ئ��ەم ناحیەیە ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1856 ،1987‬ك��م‪2‬ی��ە‪ .‬سەبارەت بە رێژە‪،‬‬ ‫ژمارەی دانیشتووانی قەزاكە (بەدرە) بە پێی‬ ‫هەر سەرژمێرییەك گۆڕانكاریی بەسەردا‬ ‫ه��ات��ووە‪ ،‬بۆ نموونە بە پێی سەرژمێری‬ ‫ساڵی ‪16726 ،1957‬كە‌‌و بە پێی سەرژمێری‬ ‫ساڵی ‪ 1977‬ژمارەی دانیشتووانی قەزاكە‬ ‫‪ 14948‬كەس بووەو ژمارەی دانیشتووانی‬ ‫قەزاكە بە پێی سەرژمێری ساڵی ‪،1987‬‬ ‫‪ 8626‬ك��ەس ب���ووە‪ .‬ب���ەدرە ب��ە ه��ۆی ئەو‬ ‫شوێنگە جوگرافییەو سروشتەی هەیەتی‪،‬‬ ‫بایەخێكی جیۆپۆله‌تیكی یەكجار گەورەی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەم ناوچەیە وات ‌ه بەدرە‪ ،‬گرنگترین‬ ‫ن��اوچ��ەی جیۆپۆله‌تیكی ب��ۆ كوردستانی‬ ‫عێراق بە تایبەتی‌و كوردستانی گ��ەورە‬ ‫ب��ە گشتی‪ ،‬ئەم ‌ه س���ەرەڕای ئ��ەو سامانە‬ ‫سروشتییە زۆرەی‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ەم ناوچەیە‬ ‫ی وه‌ک ن���ەوت‪ .‬ئ��ەم ن��اوچ��ەی��ە‪ ،‬بە‬ ‫هەیەت ‌‬ ‫هۆی گرنگی جیۆستراتیجییە‌و ‌ه ئایندەی‬ ‫هەرێمی كوردستان دەستنیشاندەكات‪ .‬بە‬ ‫گەڕانەوەی ئەم ناوچەیە بۆ سەر هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬هەرێمی كوردستان دەكات ب ‌ه‬ ‫هێزێكی دی��ار ل ‌ه ناوچەكەداو قورسیایی‬ ‫ی واڵتانی‌تر ل ‌ه سەر ناوچەكە كەم‬ ‫سیاس ‌‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬ک ‌ه هەموو ئەمانە بە درێژیی ل ‌ه‬ ‫بەشی دووەمدا درێژەیان پێ دەدەین‪.‬‬

‫تەوەره‌ی سێیەم‬ ‫نەینەوا‌و شەنگار (سنجار)‬ ‫یەكەم‬ ‫نەینەوا‬ ‫یەكێكی‌تر له‌و ناوچانەی‪ ،‬ک ‌ه گرنگییەكی‬ ‫زۆری ج��ی��ۆپ��ۆل��ه‌ت��ی��ك��ی ه��ەی��ە ن��اوچ��ەی‬ ‫م��وص��ڵ‌و ش��ەن��گ��ارە‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ە پێی چەندین‬ ‫بەڵگەی مێژوویی ئەم ناوچانە ك��وردن‌و‬ ‫كوردنشینن‪ ،‬وات ‌ه رێژەیەكی زۆر كوردی‬ ‫تێدایە ل��ه‌گ��ه‌ڵ یەكەئیدارییەكاندا چ��وار‬ ‫دەوری پ��ارێ��زگ��ای م��وص��ڵ‪ ،‬ک�� ‌ه ئەمە ل ‌ه‬ ‫رووی م��ێ��ژووی��ی��ە‌و ‌ه گ��وم��ان هەڵناگرێت‬ ‫سەرەت‌ا وه‌ک دەروازەی��ەك بۆچوونە ناو‬ ‫ب��اب��ەت��ەك��ەم��ان‪ ،‬باسێكی ك���ورت ل�� ‌ه سەر‬ ‫بناغه‌ی ناوی موصڵ دەخەینەڕوو‪.‬‬ ‫‪1‬ــ بنەڕەتی ناوی نەینەوا‪:‬‬ ‫ت واتای ناوی نینوی دیاری بكرێت‪،‬‬ ‫نازانرێ ‌‬ ‫ناوی شارێكە ل ‌ه سەردەمی ئەكەدییەكان‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەگ��ەری هەیە ئ��ەم ن��ا‌و ‌ه (نەینەوا)‬ ‫ب��گ��ەڕێ��ت��ە‌و ‌ه ب���ۆ خ����واوەن����دی (ع��ش��ت��ار‌‌و‬ ‫خواوەندی (اخسوبة الرافیدینیة)‪ ،‬ک ‌ه پێشتر‬ ‫ناوەكەی (نینا) بووە‪ ،‬بەاڵم ل ‌ه الیەكی‌ترە‌و ‌ه‬ ‫ن����اوی ش���ارەك���ە دەگ���ەڕێ���ت���ە‌و ‌ه ب���ۆ ئ��ەو‬ ‫ت وایە‬ ‫زەوییانەی‪ ،‬ک ‌ه بە واتای (نونا) دێ ‌‬ ‫(ماسی)‪ ،‬بەاڵم هێشتا شارەكە بە تەواوی‬ ‫دەناسرێت هەندێك جار نەینەوا‪ ،‬یان وەك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫ئاشور ل ‌ه الی سریانییەكان‪ ،‬یەكەم جار‬ ‫ناولێنانی سەردەمییانەی دەگەڕێتە‌و ‌ه بۆ‬ ‫(اكسینوفون)‪ ،‬ک ‌ه مێژوونووسێكی یۆنانی‬ ‫بوو ل ‌ه سەردەمی (مبسیال) بە یۆنانی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەم ناولێنانە دەگەڕێتە‌و ‌ه بۆ هەمان شارە‬ ‫نوێیەكە‪ ،‬ک ‌ه گومانی ل ‌ه سەرە بەو هۆیەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه سەر قەراغی رۆژه��ەاڵت��ی دیجله‌دا‬ ‫ب��ووە‪ ،‬كە دەناسرێت‪ ،‬بە شاری (موصڵ)‬ ‫ەوە‪ ،‬بە كوردی ئەم ناولێنان ‌ە و‌ەرگیرا‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه زمانی عەرەبی‪ ،‬هەروەها ئەم شارە ل ‌ه‬ ‫رووی مێژووییە‌و ‌ه باگراوندێكی مێژوویی‬ ‫قوڵی هەیە‪ ،‬ک ‌ه دەگەڕێتە‌و ‌ه بۆ سەردەمی‬ ‫پێش زایین‪‌ ،‬ئەم ناوچەیە ل ‌ه قۆناغ‌و ئاستە‬ ‫مێژووییەكاندا رۆڵ��ی گرنگی ه��ەب��و‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئ��ی��م��پ��رات��ۆری��ەت‌و دەوڵ��ەت��ەك��ان��دا‪ ،‬ه��ەر ل ‌ه‬ ‫فەترەی ئاشورییەكان‌و فەترەی فارس‌و‬ ‫هیلینییەكان‌و خەالفەی عەرەبی ئیسالمی‌و‬ ‫ل ‌ه سەردەمی مەغۆل‌و توركمان‌و سەردەمی‬ ‫خەالفەتی عوسمانی‪‌‌ ،‬هەروەها ل ‌ه قۆناغی‬ ‫هاوچەرخیشدا ل ‌ه دەوڵەتی عێراقدا‪ ،‬ئەم‬ ‫ناوچەیە گرنگییەكی مێژوویی گ��ەورەی‬ ‫هەبووە‪.‬‬ ‫‪2‬ــ شوێن‌و رووبەری پارێزگای نەینەوا‪:‬‬ ‫پارێزگای موصڵ (نەینەوا) دەكەوێتە بەشی‬ ‫ب��اك��ووری خ��ۆرئ��اوای عێراقە‌و ‌ه ل ‌ه نێوان‬ ‫هەردوو هێڵی پانی ‪ 34،1‬ــ ‪37،3‬ی باكوور ل ‌ه‬ ‫نێوان هەردوو هێڵی درێژی ‪ 41،2‬ــ ‪44،1‬ی‬ ‫رۆژه����ەاڵت‪ .‬ل�� ‌ه ب��اك��ووری��ی��ە‌و ‌ه پارێزگای‬ ‫ده���ۆك‌و ك��ۆم��اری ع��ەرەب��ی س��وری��ای��ە‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫رۆژهەاڵتە‌و ‌ه هەردوو پارێزگای هەولێرو‬

‫ك���ەرك���وك‪ ،‬ل���ه‌ ب���اش���ووری���ە‌وه‌ ه����ەردوو‬ ‫پارێزگای سەاڵحەدین‌و ئەنبار‪ ،‬هەروەها‬ ‫ل ‌ه رۆژئاوا‌و ‌ه دراوسێی سوریایە‪ ،‬هەروەها‬ ‫رووب������ەری پ��ارێ��زگ��ای م��وص��ڵ ب��ە پێی‬ ‫س��ەرژم��ێ��ری��ی س��اڵ��ی ‪37698 ،1977‬ك���م‪2‬‬ ‫ب����ووە‪ ،‬ل�� ‌ه ك���ۆی ئ���ەم رووب������ەرە ن��اوچ��ە‬ ‫كوردییەكان ل ‌ه پارێزگاكەدا رووب��ەری��ان‬ ‫‪15192‬ك��م‪2‬ب��ووە‪ ،‬نزیكەی ‪%40،3‬ی كۆی‬ ‫رووب��ەری پارێزگاكە دەگرێتەوە‪ ،‬بەمەش‬ ‫نزیكەی ‪%17،67‬ی رووب����ەری هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان پێكدەهێنێت‪ .‬ئ��ەم رووب���ەرە‬ ‫داب��ەش دەبێت بەسەر یەكه‌ئیدارییەكانی‬ ‫قەزاكانی موصڵ ــ حەمدانییە ــ شەلكێف‬ ‫ــ شەنگار ــ تەلعەفەر ــ شێخان ــ الصغر ــ‬ ‫بەعاج‪ ،‬قەزای ئاكرێ‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه پارێزگای دهۆك‬ ‫دابڕاوەو پاشانیش دوای راپەڕینی ئازاری‬ ‫‪ 1991‬گ��ەڕای��ە‌و ‌ه س��ەر پارێزگای ده��ۆك‪.‬‬ ‫پارێزگای موصڵ ل ‌ه رووی ئیدارییەوە چەند‬ ‫قەزایەك له‌خۆدەگرێت‌و هەر قەزایەكیش‬ ‫چەند ناحیەیەك له‌خۆدەگرێت‪ ،‬وه‌ک‪:‬‬ ‫‪1‬ــ قەزای نەینەوا‬ ‫‪2‬ــ قەزای حەمدانییە (قەرەقوش)‬ ‫مەڵبەندی قەزا‬ ‫ ‬ ‫سەنتەری قەزا‬ ‫ناحیەی بەعشیقە ناحیەی بەرتیل ‌ه‬ ‫ناحیەی نەمرود‬ ‫ناحیەی زاب (شەك) ‬ ‫ناحیەی كەڵەك (ئاسكی كەڵەك)‬ ‫خشتەی ژمارە (‪)2‬‬ ‫‪3‬ــ قەزای تەلكێف‬ ‫‪4‬ــ قەزای شەنگار‬

‫‪101‬‬

‫‪5‬ــ قەزای تەلعەفەر‬ ‫‪6‬ــ قەزای شێخان‬ ‫مەڵبەندی قەزای تەلكێف ناوەندی قەزا ‬ ‫سەنتەری قەزا‪.‬‬ ‫ناحیەی (ئ��ەڵ��ق��وس) (ئ��ەدك��ێ��ش)‪ ،‬ناحیەی‬ ‫ئەلشیمال‪ ،‬ناحیەی زەممار‪ ،‬ناحیەی مرێبا‬ ‫ی وان‪ ،‬ناحیەی ئەلقەیرەوان ناحیەی‬ ‫ناحیە ‌‬ ‫ئەلعریازیە (ئاڤگەنێ)‪ ،‬ناحیەی مزوری‬ ‫ناحیەی رەبیعە ‬ ‫خشتەی ژمارە (‪)3‬‬ ‫‪7‬ــ قەزای ئەلبەعاج ناحیەی ئەلقەحتانییە‬ ‫(تەل عوزێر)‪.‬‬ ‫هەموو ئەم قەزاو ناحیانەی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه رووی‬ ‫ئیدارییە‌و ‌ه سەر بە پارێزگای موصڵ‌ن‪ .‬ئەم‬ ‫ناوچانە بە پێی چەندین بەڵگەی مێژوویی‪،‬‬ ‫ک ‌ه دەیسەلمێنێت ئ��ەم ناوچانە ناوچەی‬ ‫كوردستانین‪ ،‬وات ‌ه بەشێكی یەكجار زۆری‬ ‫رووب��ەری كوردستان پێكدەهێنێت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئێستادا ئەم رووب��ەرە فراوانە ل ‌ه هەرێمی‬ ‫كوردستان دابڕێنراوە‪ ،‬ک ‌ه بە گەڕانەوەی‬ ‫ئ���ەم ن��اوچ��ان��ە ق��ورس��ای��ی��ەك��ی سیاسی‌و‬ ‫ستراتیجی‌و جیۆپۆله‌تیكی دەدرێتە هەرێمی‬ ‫كوردستان‪.‬‬

‫دووەم‬ ‫قەزای شەنگار (سنجار)‬ ‫‪1‬ــ شوێنی جوگرافی‪:‬‬ ‫ق��ەزای شەنگار یەكێكە ل ‌ه گرنگترین ئەو‬ ‫قەزایانەی‪ ،‬ک ‌ه پارێزگای لیوای موصڵی‬ ‫لێ پێكهێنرا‪ .‬دوای دامەزراندنی دەوڵەتی‬ ‫ی وی�لای��ەت��ی م��وص��ڵ بە‬ ‫ع��ێ��راق��ی‌و لكاندن ‌‬ ‫دەوڵەتەكە‌و ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪ .1925‬ئەم قەزایە‬ ‫دەكەوێتە گۆشەی ب��اك��ووری خۆرئاوای‬ ‫هەرێمی كوردستانی عێراق‌‌و دراوسێی‬ ‫س���ن���ووری ن���ێ���وان ع���ێ���راق‌و س���وری���ا ل ‌ه‬ ‫خۆرئاواوە‪ .‬ئەم قەزایە نزیكەی ‪102‬كم ل ‌ه‬ ‫مەڵبەندی پارێزگای موصڵە‌و ‌ه دوورە بە‬ ‫ئاڕاستەی باكووری رۆژئاوا ل ‌ه سنووری‬ ‫نێوان عێراق‌و سوریا‪ ،‬شوێنی ئەم قەزایە بە‬ ‫گوێرەی هێڵەكانی پانی‌و درێژی‪ ،‬دەكەوێتە‬ ‫نزیك هێڵی ‪42‬پ له رۆژهەاڵت ل ‌ه سەر هێڵی‬ ‫پانی ‪ 26،22‬باكوور‪ .‬ئەم قەزایە كەوتووەتە‬ ‫ئ��ەوپ��ەڕی رۆژئ���اوای پارێزگای موصڵ‪،‬‬ ‫دەوڵەتی سوریا‌و قەزای تەلعەزەرە‪ ،‬قەزای‬ ‫تەلعەزەریش كەوتۆتە رۆژه��ەاڵت��ی��ه‌وه‌‌و‬ ‫ل��� ‌ه الی رۆژاواش��������ە‌و ‌ه ه���ەر س��ن��ووری‬ ‫سوریاو قەزای ئەلبەعاجە‪ .‬ناوی شەنگار‬ ‫بە زنجیرە شاخە بەرزەكانی شەنگارە‌و ‌ه‬ ‫پەیوەستە كە بەرزاییەكەی ‪ 1463‬مەترەو‬ ‫‪ 77‬كیلۆمەتر درێژەو پانیشی ‪ 13‬كیلۆمەتر‬ ‫ی واڵتی‬ ‫دەبێت‪ ،‬چیای شەنگار تاكە شاخ ‌‬ ‫جزیرەیەو هەزاران ساڵ پێش ئێستا ناوی‬ ‫ل ‌ه گۆرانی‌و داستانە كوردییەكاندا هاتووە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫دواپێوانەی رووبەری قەزای شەنگار‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1987‬دا ك��راوە‪ 3188 ،‬كیلۆمەتر‬ ‫دووج���ای���ە‪ ،‬ک�� ‌ه دەك��ات��ە ن��زی��ك��ەی ن��ی��وەی‬ ‫رووبەری پارێزگای دهۆك‪.‬‬ ‫‪2‬ــ دابەشكردنی كارگێڕی‪:‬‬ ‫ن��اوب��ان��گ��ی ش��ەن��گ��ار ه����ەر ل��� ‌ه چ��ەرخ��ی‬ ‫دێ��ری��ن��ەوەی��ەو ل�� ‌ه س��ەردەم��ی ئ��اش��وور‌و‬ ‫رۆم��ان��ی‌و ساسانییەكانە‌و ‌ه ن��اوب��را‌و ل ‌ه‬ ‫كاتی ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی خەلیفەی عەباسی‬ ‫(ئەلمەئمون)یشدا ل ‌ه ‪820‬ز وه‌ک ناوچەیەكی‬ ‫ل ‌ه باری تێڕوانینی ئاسمان هەڵبژێرابوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه سەردەمی عیمادە دینی زەنگی (‪1127‬‬ ‫ـ��ـ ‪)1146‬ی���ش ك��رای��ە پاشكۆیەكی ش��اری‬ ‫موصڵ‌و منارە ئاسەوارییە بەناوبانگەكەی‬ ‫تێدا دروس��ت��ك��راو تاكو ئێسا ئ��اس��ەواری‬ ‫ما‌و ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1174‬ز سەاڵحەدینی ئەیوبی‬ ‫تێیدا گیرساوەتە‌و ‌ه ل ‌ه سەردەمی سوڵتان‬ ‫مەحمود ‪1750‬ز كرا به‌ واڵتێكی سەربەخۆ‪.‬‬ ‫ش��ەن��گ��ار رێ��گ��ا ب��ازرگ��ان��ی��ی��ەك��ەی ن��ێ��وان‬ ‫ح��ەل��ه‌ب‌و موصڵی بەیەكە‌و ‌ه گ��رێ��دەدات‪،‬‬ ‫ک ‌ه مەدحەت پاشاش حوكمڕانی عێراقی‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1869‬گ��رت��ە دەس��ت‌و تا كۆتایی‬ ‫حكومڕانی عوسمانییەكانیش شەنگار هەر‬ ‫قەزایەكی سەر بە موصڵ ب��وو‪ .‬ناحیەی‬ ‫تەلعەفەریشی بە سەرە‌و ‌ه بووە‌و ل ‌ه ‪1928‬‬ ‫بە رەسمی له‌الیەن دەوڵەتی عێراقە‌و ‌ه كرا‬ ‫ب ‌ه ق��ەزا‪ ،‬ق��ەزای شەنگار تاكو سەرەتای‬ ‫ه��ەش��ت��اك��ان��ی��ش ت��ەن��ه��ا ی���ەك ن��اح��ی��ەی بە‬ ‫س��ەرە‌و ‌ه ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم پ��اش پەیڕەوكردنی‬

‫سیاسەتی بە عەرەبكردن‌و ل ‌ه ساڵی ‪1987‬‬ ‫ناحیەیەكی دیكەیان بە ناوی ئەلقەیرەوان‬ ‫دامەزراندو درایە پاڵ شەنگارو پارچەیەكی‬ ‫گرنگیشیان ل��ێ داب���ڕی‌و خستیانە سەر‬ ‫قەزای ئەلبەعاج‪ .‬شەنگار (ناوەندی قەزا)‬ ‫ل ‌ه ب��اك��وورە‌و ‌ه بە ناحیەی ئەشیمال‌و ل ‌ه‬ ‫ب��اش��وورە‌و ‌ه ب��ە ناحیەی ق��ەی��دەوان‌و ل ‌ه‬ ‫رۆژه���ەاڵت���ە‌و ‌ه ب��ە ق���ەزای ت��ەل��ع��ەف��ەرو ل ‌ه‬ ‫رۆژئ���اواش���ە‌و ‌ه ب��ە ناحیەی قەحتانییەی‬ ‫س��ەر بە ق��ەزای ئەلبەعاج دەورە دراوە‪،‬‬ ‫شەنگار نێوان شاخ‌و دۆڵ‌و دەشت‌و بیابان‬ ‫كۆدەكاتەوە‪ ،‬شاری شەنگاریش ل ‌ه كەنار‬ ‫شاخی ش��ەن��گ��ارەوەی��ە‪ ،‬ک�� ‌ه پ��اش ئ��ەوەی‬ ‫سنووری رۆژئاوای عێراق دەبڕێت دەچێتە‬ ‫ناو خاكی سوریاوە‪ ،‬رووبەری ئەم ناحیەیە‬ ‫‪704‬كم‪ ،2‬بە پێی دابەشكردنی ئیداری ساڵی‬ ‫‪.1987‬‬ ‫ناحیەی شیمال‪:‬‬ ‫ئ��ەم ناحیەیە دەكەوێتە ب��اك��ووری ق��ەزای‬ ‫شەنگارو ب��اك��وورو رۆژئ����اوای ناحیەكە‬ ‫سنووری سوریایە‪ ،‬ل ‌ه الی رۆژهەاڵتیشه‌و ‌ه‬ ‫ق�����ەزای ت���ەل���ع���ەف���ەرە‌و زن��ج��ی��رە چ��ی��ای‬ ‫شەنگاریش بووەتە سنووری باشووری‪،‬‬ ‫ک ‌ه ناحیەكە ل ‌ه ناوەندی قەزای شەنگال‌و‬ ‫قەزای ئەلبەعج هودا دەكاتەوە‪ ،‬رووبەری‬ ‫ئەم ناحیە ل ‌ه ساڵی ‪1987‬دا ‪1714‬كم‪ ،2‬ئەم‬ ‫ناحیەیە ‪140‬كم له‌موصڵە‌و ‌ه دوورەو تەنها‬ ‫‪76‬كم‌ی له‌گه‌ڵ سوریا بەینە‪.‬‬

‫‪103‬‬

‫ناحیەی قەیرەوان‪:‬‬ ‫ئەم ناحیەیە ل ‌ه قەزای شەنگار دەكەوێتە‬ ‫الی ب����اك����ووری‌و ق�����ەزای (ئ��ەل��ب��ەع��اج‌و‬ ‫ئەلعەزەریش) الی باشوورین سنووری‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی ق��ەزای تەلعەفەرەو ناحیەی‬ ‫(ئ��ەل��ق��ەح��ت��ان��ی��ش) س���ن���ووری ب��اش��ووری‬ ‫پێكهێناوە‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ه‌م دوای��ی��ەدا ل�� ‌ه ق��ەزای‬ ‫شەنگاریان دابڕیوەو دراوەت��ە پاڵ قەزای‬ ‫ئ��ەل��ب��ەع��اج‪ ،‬زەوی‌و زاری ن��اح��ی��ەك��ەو‬ ‫دەوروبەری تەختاییەو دۆڵی ئەسەرساری‬ ‫پ��ێ��دا ت��ێ��پ��ەڕدەب��ێ��ت‌و ناحیەكە دەك���ات ب ‌ه‬ ‫دوو بەشه‌وه‌‪ .‬ئەم ناحیەیە رووبەرەكەی‬ ‫‪770‬ك��م‪ .2‬ق��ەزای شەنگار‪ ،‬جگە ل ‌ه الیەنی‬ ‫ئاسەوارەوە‪ ،‬ک ‌ه بەشێكی قەزای شەنگار‬ ‫پێك ده‌ێنێت‪ ،‬ل ‌ه رووی الیەنی بازرگانی‌و‬ ‫ئابووری‌و جیۆستراتیجەوە‪ ،‬قەزای شەنگار‬ ‫گرنگییەكی یەكجار زۆری هەیە‪ ،‬ک ‌ه بە‬ ‫گەڕاندنەوەی ئەم قەزایە بۆ سەر هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬دەبێت ب ‌ه قورساییەكی سیاسی‬ ‫زۆر گەورە بۆ هەرێمی كوردستان‪ ،‬ک ‌ه ئەم‬ ‫قەزایە‌و ناوچەكانی‌تری دابڕێنراوه‌‪ ،‬مۆركی‬ ‫ئەو دەوڵەتە دەستنیشاندەكات‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه خاكی‬ ‫كوردستان پێك بهێنرێت‪.‬‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫تەوەری یەكەم‬ ‫دەروازەیەكی تیۆریی ل ‌ه سەر‬ ‫جیۆپۆله‌تیك‬ ‫ت‬ ‫ك وه‌ک چەمكێك‪ ،‬ناتوانرێ ‌‬ ‫جیۆپۆله‌تی ‌‬

‫وات���اك���ەی ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی رەه���ا دی���اری‬ ‫بكەین‪ ،‬له‌بەر ئەوەی ل ‌ه تایبەتمەندییەكانی‬ ‫ئەم چەمك ‌ە واتای جیاوازمان دەداتێ‪ ،‬كە‬ ‫هەمو ‌و واتاكان پەیوەنییان بە زەمەنێكی‬ ‫دی����اری ك����راوو ب��ە ن��ا‌وه‌ن��دێ��ت��ی هێزێكی‬ ‫دی���اری ك���راوە‌و ‌ه ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ب��ە ئاستێكی‬ ‫تاكتیكی دیاریكراو بەكاردێت‪ .‬هە ‌ر وه‌ک‬ ‫(جیرویت ئوتوسیل) دەڵێت‪ :‬جیۆپۆله‌تیك‬ ‫چ��ەم��ك��ێ��ك��ە ق���ورس���ە‌ وات����ه‌ك����ەی دی����اری‬ ‫بكەین‪ ،‬بە وات��ای قورسی ئامادەكردنی‬ ‫پێناسەیەكی گشتگیرو جێگیر‌و ب��ەردەوام‬ ‫بۆ ئەم چەمكە‪ .‬لێكۆڵینەوەی جیۆپۆله‌تیكی‬ ‫پەیوەندییەكی ئاڵوگۆڕە ل ‌ه نێوان زەوی‪،‬‬ ‫یان بۆشایی جوگرافی‪ ،‬یان پارچەزەوی‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬كە پێی هەڵدەستێت‌‌و ئارەزووی‬ ‫درێ���ژك���ردن���ەوەی دەس���ەاڵت���ی سیاسی‌و‬ ‫عەسكەری بۆ زەوییەكانی دراوس���ێ‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫نێوان دەوڵەتاندا‪ ،‬كە رەسمی توانای سیاسی‬ ‫خۆیان دەك��ەن بە متمانەی ده‌ركەوتنی‬ ‫دەوڵەتێكی بەهێز‪ ،‬ل ‌ه رێگای تێگەشتنی‬ ‫هۆكارە جوگرافییەكان ل ‌ه زەوی خۆیدا‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئەوەشدا جیۆپۆله‌تیك‌و جوگرافیای‬ ‫س��ی��اس��ی‪ ،‬ئ��ام��ان��ج��ی��ان ل�� ‌ه دی��راس��ەك��ردن‬ ‫دەرخستنی گرنگی هۆكارە جوگرافییەكانە‪،‬‬ ‫كە دەب��ن ب ‌ه هۆی بەهێزبوونی دەوڵ��ەت‪.‬‬ ‫دی��ارە ش��ارەزای��ی‌و تێگەشتن ل ‌ه زانستی‬ ‫ج��ی��ۆپ��ۆل��ه‌ت��ی��ك پ��ێ��وی��س��ت ب����ە‌وه‌ دەك���ات‬ ‫پێناسەی ئ��ەم زانستە بكەین‪ ،‬رۆدۆرف‬ ‫كیلن خاوەنی زاراوەی جیۆپۆله‌تیكە بەم‬ ‫ج���ۆرە پێناسەی جیۆپۆله‌تیك دەك���ات؛‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫ت وه‌ک‬ ‫بابەتێكە بریتییە ل ‌ه تیۆری دەوڵ��ە ‌‬ ‫ن وه‌ک دیاردەیەك‪،‬‬ ‫ژیندارێكی جوگرافی‪ ،‬یا ‌‬ ‫كە بۆشاییەك ل ‌ه زەوی داگیردەكات‪ .‬هەر‬ ‫بۆیە لێكۆڵینەوەكانی بریتیین ل ‌ه پراكتیكی‬ ‫سیاسەت ل ‌ه جوگرافیادا‪ ،‬ی��ان پراكتیكی‬ ‫جوگرافیا ل ‌ه سیاسەتدا‪ .‬جۆن كیفەر دەڵێت‪:‬‬ ‫هەرچەندە جیۆپۆله‌تیك پێكهاتو‌و ‌ه ل ‌ه چەند‬ ‫شتێك‪ ،‬بەاڵم ل ‌ه بنەڕه‌تدا‪ ،‬بریتییە ل ‌ه تیۆری‬ ‫هەڵسوكەوتی دەوڵ��ەت‪ ،‬ک ‌ه تێیدا دەوڵەت‬ ‫بریتییە ل ‌ه دایكی راستەقینەی سەرەكی‬ ‫هەر بۆیە جیۆپۆله‌تیك ئەو بنەڕەت ‌ه نییە‪،‬‬ ‫كە سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتانی ل ‌ه سەر‬ ‫راوەس��ت��ا‌وه‌‪ ،‬ی��ان ه��ەر خ��ودی سیاسەتی‬ ‫دەره‌وەی دەوڵەتانە‪ ،‬پاشان دەڵێت‪ :‬ئەم‬ ‫تیۆرە بریتییە ل ‌ه گەشەكردنێكی سروشتی‬ ‫ل ‌ه ئەنجامی شارستانییەكی پیشەسازی‬ ‫ی وایە جیۆپۆله‌تیك تەنها‬ ‫پایەبەرزدا‌‌و پێ ‌‬ ‫بریتییە ل ‌ه سیاسەتی دەرەوەی دەوڵه‌تان‬ ‫ل ‌ه روانگەیەكی نشتمانییەوە‪ .‬جیۆپۆله‌تیك‬ ‫پێناسە دەك��رێ��ت ب���ەوەی‪ ،‬كە بیردۆزێك ‌ە‬ ‫وەس��ف��ی پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان س��ی��اس��ەت‌و‬ ‫زەوی دەك��ات ل ‌ه سەر ئاستی ناوخۆیی‌و‬ ‫نێودەوڵه‌تی‪.‬‬ ‫لێرە‌و ‌ه ل ‌ه دەرئەنجامی ئ��ەم پێناسانە‌و ‌ه‬ ‫بۆمان دەردەكەوێت‪:‬‬ ‫‪1‬ــ نەبوونی یەك بۆچوون‌و یەك پێناسە‬ ‫بۆ ئەم بابەتە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫‪2‬ــ زۆربەی پێناسەكان‌و بۆچوونەكان پ ‌‬ ‫ل ‌ه س��ەر ئ��ە‌و ‌ه دادەگ���رن‪ ،‬ک ‌ه ئ��ەم زانستە‬

‫ل ‌ه بنچینە‌و ‌ه بریتییە ل��ه‌و ت��ی��ۆران��ەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بایەخ بە لێكۆڵینەوەی جوگرافیای سیاسی‬ ‫دەدەن‌‪ ،‬بۆ خزمەتی ئاواتە نەتەوەییەكان بە‬ ‫كاری دەبەن‪.‬‬ ‫ ‬ ‫تیۆرەكانی جیۆپۆله‌تیك‬ ‫یەكەم‬ ‫فریدریك راتزڵ (‪ 1844‬ــ ‪)1904‬‬ ‫راتزل بە یەكەمین تیۆریست دادەنرێت‪ ،‬كە‬ ‫لێكۆڵینەوەی ل ‌ه گرنگی فاكتەری جوگرافی‌و‬ ‫كاریگەری ل ‌ه سەر هێزی دەوڵەت كردو‌وه‌‪.‬‬ ‫ئەو بیرۆكە بنەڕه‌تییەی‪ ،‬كە تیۆرییەكەی‬ ‫راتزلی ل ‌ه سەر بونیات دەنرێت تیۆرییەكەی‬ ‫داریونە‪ ،‬كە وتوویه‌تی‪ :‬هەموو ژیندارێك ل ‌ه‬ ‫جیهاندا گەشەدەكات‌و پەرەدەسێنێت‪ .‬ئەم‬ ‫رایە كاری كردۆتە سەر دیدو بۆچوونی‬ ‫رات���زل‌و ب��وو ‌ه ب ‌ه س��ەرچ��اوەی داڕشتنی‬ ‫تیۆرەكەی‪ ،‬ک ‌ه ناسرا‌و ‌ه بە تیۆری (ئۆرگانی)‪.‬‬ ‫واتە ئەو بیرۆكە بنەڕه‌تییەی‪ ،‬ک ‌ه راتزل ل ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫داڕشتنی گریمانە تیۆرییەكانیدا پشتی پ ‌‬ ‫دەبەست بریتییە ل ‌ه بوونی پەیوەندییەكی‬ ‫ت‬ ‫ئۆرگانی ل ‌ه نێوان لێكۆڵینەوە ل ‌ه دەوڵه‌ ‌‬ ‫وه‌ک یەكەیەكی سیاسی‌و لێكۆڵینە‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ت وه‌ک بوونەوەرێكی زیندوو‪ .‬وات ‌ه‬ ‫دەوڵە ‌‬ ‫ی وابوو‪ ،‬ک ‌ه گەشەسەندن بۆ بوونەوەری‬ ‫پێ ‌‬ ‫زیندوو دەوڵ��ەت زۆر پێویستە تەنانەت‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��ەو گەشەسەندنەش ل�� ‌ه رێگەی‬ ‫هێزە‌و ‌ه بێت‪ .‬ئەگەر زیاتر بگەڕێینە‌و ‌ه بۆ‬

‫‪105‬‬

‫ریشەفكرییەكانی راتزل دەبینین‪ ،‬كە راتزڵ ل ‌ه‬ ‫ژێر كاریگەریی چەمكی دەوڵەتی (هیگڵدایە)‪،‬‬ ‫واتە بوونی رۆحێكی تاقانە ل ‌ه كۆمەڵگاداو‬ ‫ئاوێتەكردنی له‌گەڵ بۆچوونەكانی‌تر‪ .‬راتزڵ‬ ‫دەوڵەتی بە ئۆرگانێك دەزانی‪ ،‬كە هەموو‬ ‫تاكەكان فەرمانبەرداری ئەون‌و پێویستی‬ ‫ی واڵتە‌و ‌ه‬ ‫بە جدییەتی ژینگەو فراژووبوون ‌‬ ‫هەیە‪ .‬خاڵێكی گرنگ ل ‌ه تیۆرەكەی راتزڵدا‬ ‫(ن��اوچ��ەی ژی��ان��ە) بە بۆچوونی ئ��ەو هەر‬ ‫نەتەوەیەك مافی هەیە ل ‌ه ناوچەیەكدا بژی‪،‬‬ ‫كە سامانەكەی بەشی هەموو دانیشتووانی‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ەم��ەش س��ام��ان��ە سروشتی‬ ‫مرۆییەكان دەگرێتەوە‪ ،‬كە ل ‌ه ناوچەیەكدا‬ ‫هەن‌و دەوڵەتێكی‌تر‪ ،‬یان میلله‌تێكی‌تر بە‬ ‫ناوچەی ژیانی خۆی دادەنێت‪ .‬واتە بە پێی‬ ‫ئەم بۆچوونەی راتزل ئۆتۆنۆمی سیاسی‬ ‫بۆ هەموو نەتەوەیەك بە رەوا دادەنێت‪.‬‬ ‫راتزل دەڵێت‪ :‬هۆی له‌ناوچونی دەوڵەتان‬ ‫دەگەڕێتە‌و ‌ه بۆ رەزامەند بوونیان بە ناوچەی‬ ‫ژیانی بچوك‪ ،‬چونكە تەنها ناوچەی ژیانی‬ ‫گەورەیە دەوڵەتان دەپارێزێت‪ .‬له ‌میانەی‬ ‫لێكۆڵینەوەكەیدا بۆ شوێن‌و گەشەكردنی‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬ل ‌ه رووی پێگەو قەبارەو ژینگەی‬ ‫سروشتی‌و مێژووی دەوڵەتانە‌و ‌ه حەوت‬ ‫یاسای سەبارەت بە گەشەكردنی دەوڵەت‌و‬ ‫فره‌وانبوونی هەرێمی داڕشت‪.‬‬ ‫‪1‬ــ رووبەری دەوڵەت له‌گه‌ڵ گەشەكردنی‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی��ی��ەت��ی دان��ی��ش��ت��ووان��دا ف���راوان‬ ‫دەبێت‪ ،‬وات ‌ه شارستانییەتی دەوڵەتان ل ‌ه‬ ‫رێگەی باڵوبوونەوەی دانیشتووانەكەیدا‬

‫بۆ دەرەوەی سنوورەكان‪ ،‬یان بۆ هەرێمە‬ ‫تازەكان‪ ،‬ک ‌ه داگیر دەكرێن باڵو دەبێتەوە‪.‬‬ ‫رات���زل دەڵ��ێ��ت‪ :‬م��ێ��ژووی دەوڵ��ەت��ان ئ��ە‌و ‌ه‬ ‫نیشان دەدات‪ ،‬ک�� ‌ه هەمیشە رووب���ەری‬ ‫ف����راوان ل��ه‌گ��ه‌ڵ شارستانییەتی ب���ەرزدا‬ ‫گونجاوەو ئ��ەو دەوڵ��ەت��ان��ەی‪ ،‬ک ‌ه ئاستی‬ ‫شارستانییەتیان نزمە رووبەری فره‌وانیان‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫‪2‬ـ���ـ گ��ەش��ەك��ردن پ��رۆس��ەی��ەك��ە ب��ە دوای‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن��ی دان��ی��ش��ت��ووان��دا دێ���ت‪ .‬وات��ە‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن��ی دان��ی��ش��ت��ووان پ��ەرەس��ەن��دی‬ ‫هەمەجۆر له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌هێنێت‪ ،‬له‌بەر‬ ‫ئ��ەوەی گەشەكردنی رووب���ەری دەوڵ��ەت‬ ‫ل ‌ه دەرئەنجامی راستەوخۆی گەشەكردن‬ ‫روون����ادات‪ .‬بەڵكو دەرئەنجامی كۆتایی‬ ‫ئ��ەو پەرەسەندنە ج���ۆراو ج��ۆران��ەی��ە‪ ،‬كە‬ ‫ت��ای��ب��ەت��ن ب��ە گ��ەش��ەی دان��ی��ش��ت��ووان��ەوە‪،‬‬ ‫ل��ێ��رەوە چاالكییەبازرگانیئەكان پ��اڵ بە‬ ‫دانیشتووانە‌و ‌ه دەنێت بۆ ناوچە گەلێكی‬ ‫نوێ‌‪.‬‬ ‫ی وای���ە دەوڵ����ەت ل�� ‌ه كاتی‬ ‫‪3‬ـ���ـ رات����زل پ��ێ�� ‌‬ ‫گەشەسەندیدا ب��ە‌و ‌ه ف���راوان دەب��ێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫چەند یەكەیەكی بچوك بخاتە پاڵ خۆی‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ پەیوەندییەكی بەهێز هەیە ل ‌ه نێوان‬ ‫گەشەكردنی دەوڵ����ەت‌و سنوورەكانیدا‪،‬‬ ‫سنوورەكان بریتیین ل ‌ه بەرگی دەرەوەی‬ ‫دەوڵ���ەت���ان‪ ،‬ب��ە گ��وێ��رەی ه��ێ��زی دەوڵ���ەت‬ ‫دەك��ش��ێ��ن‪ ،‬ی���ان ت��ەس��ك دەب���ن���ەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫سنوورەكانی دەوڵ��ەت ئاوێنەیەكن هێزی‬ ‫دەوڵەتی تێیدا رەنگ دەداتەوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫ی وایە‪ ،‬كە ئامانجی گەشەكردنی‬ ‫‪5‬ــ راتزل پێ ‌‬ ‫دەوڵ���ەت ئامانجێكی سیاسییانەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەوڵ��ەت ل ‌ه كاتی گەشەكردنیدا بایەخێكی‬ ‫ن وه‌ک‬ ‫سەرەكی دەدات��ە ناوچە گرنگەكا ‌‬ ‫(ك��ەن��اری دەری���اك���ان‪ ،‬دەش��ت��ەك��ان‪ ،‬دۆڵ��ی‬ ‫رووبارەكان‪ ،‬هەرێمە دەوڵەمەندەكان)‪.‬‬ ‫‪6‬ــ الی رات��زل دەوڵەتە سەرەتاییەكانیش‬ ‫فراوانبوونیان پێویستە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه دەرە‌و ‌ه بۆیان‬ ‫دێت‪ ،‬واتە گەشەكردن‌و فره‌وان بوون تەنیا‬ ‫ئ��ەو دەوڵ��ەت��ان��ە ناگرێتەوە‪ ،‬ک�� ‌ه ئاستێكی‬ ‫بااڵی شارستانێتیان هەیە‪ ،‬بەڵكو پاڵنەری‬ ‫گەشەكردنیش دەوڵ��ەت��ە سەرەتاییەكان‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬چونكە دەكەونە ژێر كاریگەریی‬ ‫دەوڵ��ەت��ە خ���اوەن شارستانێتییەكانەوە‪،‬‬ ‫ش وایان لێدەكات‪ ،‬ک ‌ه پێویستییان بە‬ ‫ئەمە ‌‬ ‫فره‌وانبوون هەبێت‪ ،‬چونكە دانیشتووانیان‬ ‫زیاد دەكات‪.‬‬ ‫‪7‬ــ فره‌وانبوون‪ ،‬فره‌وانبوونی‌تر بە دوای‬ ‫خ��ۆی��دا دەهێنێت‪ ،‬وات���ە گ��ەش��ەس��ەن��دن ل ‌ه‬ ‫س��ن��وورێ��ك��ی ج��وگ��راف��ی دی����اری ك���راودا‬ ‫ناوەستێت‪.‬‬ ‫دووەم‬ ‫رودولف كیلن (‪ 1864‬ــ ‪)1922‬‬ ‫كیلین ی��ەك��ەم ك��ەس ب���ووە‪ ،‬ک�� ‌ه زاراوەی‬ ‫جیۆپۆله‌تیكی داهێناو پشتیوانی ل ‌ه تیۆری‬ ‫ی واڵت���ان ك���رد‪ ،‬كە‬ ‫گ��ی��ان��ەوەری زی��ن��دوو ‌‬ ‫ریشەكەی بۆ راتزل دەگەڕێتەوە‪ ،‬دواتر ئەم‬ ‫تیۆرە ل ‌ه الیەن كیلنەو ‌ە وەرگیراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بیرو باوەڕەكانی راتزلی سانا كردۆتەوە‪.‬‬

‫كیلن خاوەنی ئەو فەلسەفە ناسراوەیە‪ ،‬كە‬ ‫دەڵێت‪ :‬هێز گرنگترە ل ‌ه یاساو پێویستی‬ ‫یاساناناسێت‪ ،‬هەر‌وەها پێشبینی ئەوەشی‬ ‫ك���ردووە‪ ،‬ک ‌ه چەند دەوڵەتێكی بەهێز ل ‌ه‬ ‫ئاسیاو ئەفریقاو ئ��ەوروپ��ا دروستدەبن‪.‬‬ ‫پێشبینی ئەوەشی كردو‌وه‌‪ ،‬كە دەسەاڵت ل ‌ه‬ ‫ی‬ ‫هێزی دەریاییە‌و ‌ه دەگوازرێتە‌و ‌ه بۆ هێز ‌‬ ‫وشكانی‪ ،‬ک ‌ه روژگارێك دێت دەسەاڵتی بە‬ ‫سەر دەریاكاندا دەبێت‪ .‬كیڵن هەوڵ دەدات‬ ‫تیۆری دەوڵ���ەت بونیات بنێت ل ‌ه رێگای‬ ‫تیۆرییەكی لێكۆڵینەوەی تەواو كارەوە‪ ،‬كە‬ ‫ل ‌ه چەند الیەنێكەوە لێكۆلینەوە ل ‌ه دەوڵەت‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ پێویستە ل ‌ه رووی جیۆپۆڵەتیكییە‌و ‌ه‬ ‫لێكۆڵینەوە ل�� ‌ه دەوڵ���ەت بكرێت‪ ،‬وات��ە بە‬ ‫وردی پەیوەندی نێوان دەوڵەت‌و فاكتەرە‬ ‫جوگرافییەكان دیاری بكرێت‪.‬‬ ‫‪2‬ـ���ـ ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوە ل��� ‌ه پ���ەی���وەن���دی ن��ێ��وان‬ ‫دانیشتووان‌و دەوڵەت‪.‬‬ ‫‪3‬ــ لێكۆڵینەوە ل ‌ه پەیوەندی باری ئابووری‌و‬ ‫دەوڵەت‪.‬‬ ‫‪4‬ــ لێكۆڵینەوە ل ‌ه پەیوەندی نێوان ژینگەی‬ ‫كومەاڵیەتی‌و دەوڵەت‪.‬‬ ‫‪5‬ــ لێكۆڵینەوە ل ‌ه سیستمی سیاسی دەوڵەت‪.‬‬ ‫كیڵن دێ��ت ل�� ‌ه رووی جیۆپۆڵەتیكییەوە‬ ‫ل��� ‌ه دەوڵ�����ەت دەك���ۆڵ���ێ���ت���ەوە‪ ،‬ئ���ەوی���ش بە‬ ‫سوود‌وەرگرتن ل ‌ه فاكتەرە جوگرافییەكانی‬ ‫دەوڵەت بە هەموو رەهەندەكانییەوە‪.‬‬

‫‪107‬‬

‫سێیەم‬ ‫ماكندەر ــ تیۆری دڵی زەوی‬ ‫(‪1861‬ــ‪)1945‬‬ ‫لێكۆڵینەوەكانی ماكندەر بە سەرەتایەكی‬ ‫ج��ی��ۆپ��ۆڵ��ەت��ی��ك��ی دەس��ت��ی پ��ێ��ك��ردووه‌‪ .‬بە‬ ‫دەرئەنجامێكی جیۆستراتیجی كۆتایی‬ ‫هات‪ .‬ماكندەر ل ‌ه دیدگایەكی سیاسییە‌و ‌ه‬ ‫تیشكی خستەسەر دابەشبوونی جوگرافی‬ ‫ی وشكانی‌و ئ��او‪ ،‬ل ‌ه تێڕوانینی‬ ‫بەشەكان ‌‬ ‫ئ��ەودا مێژوو بریتییە ل ‌ه ملمالنێیەك ل ‌ه‬ ‫ی وشكانی‌و هێزی دەری���ادا‪.‬‬ ‫ن��ێ��وان هێز ‌‬ ‫ماكندەر وەك هەموو جیۆپۆڵەتیك ناسێك‪،‬‬ ‫ی واڵتەكەی خۆی‬ ‫كە ئایندەو بەرژەوەند ‌‬ ‫ی واڵتەكەی‬ ‫الگرنگ بو‌و هەوڵی داوە كێشە ‌‬ ‫چارەسەر بكات‪ .‬بۆیە داوا ل ‌ه بەریتانیاو‬ ‫هاوپەیمانەكانی دەك��ات‪ ،‬كە ل ‌ه روانگەی‬ ‫راستییە جوگرافییەكانە‌و ‌ه سەیری ئایندە‬ ‫بكەن‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا ئەو بە ترسەوە دەیڕوانییە‬ ‫ی وه‌ک دەوڵەتێكی‬ ‫ئایندەی بەریتانیاو مانەوە ‌‬ ‫مەزن بە پشتیوانی هێزی دەریایی‪ .‬تیۆری‬ ‫دڵی زەوی توانای بەرگریكردنی زۆرەو‬ ‫توانایی پیادەكردنی سیاسەتی هێرشبردنی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬چ��ون��ك��ە ك��ەن��ارەك��ان��ی ب��اك��ووری‬ ‫سیبیریایەو بەردەوام بەستەڵەكە‪ .‬ئەمەش‬ ‫‌وادەك����ات‪ ،‬ک�� ‌ه هێزی دەری��ای��ی نەتوانێت‬ ‫بیگاتێ‌‪ ،‬هەروەها رووبارەكانی ناوخۆیان‬ ‫دەڕژێ��ن��ە بەستەڵەكی ب���اك���وورە‌وه‌‪ ،‬یان‬

‫دەڕژێنە دەری��اچ��ەو دەری��ای داخ���راوەوە‪،‬‬ ‫وه‌ک دەری���ای ق��ەزوی��ن‌و دەری���ای رەش‪.‬‬ ‫ش وادەك��ەن‪ ،‬ک ‌ه دڵی‬ ‫ئەم تایبەتمەندییانە ‌‬ ‫زەوی دوور بێت ل ‌ه دەستی دوژمن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بیەوێت ل ‌ه رێگای دەریاو رووبارەكانە‌و ‌ه‬ ‫هێرشی ب��ۆ ب��ك��ات‪ .‬ماكندەر ناوچەیەكی‬ ‫دەستنیشانكرد‪ ،‬كە دەكەوێتە باشووری‬ ‫رۆژه����ەاڵت‌و ب��اش��ووری رۆژئ����اوای دڵی‬ ‫زەوی‪ ،‬كە شێوەی كەوانەی هەیەو پاپۆڕ‬ ‫دەیگاتێ‌‪ ،‬ناوی نا كەوانەی ناوخۆ‪ ،‬كەوانەی‬ ‫ناوخۆ ل ‌ه دەوڵەتە ئەسكەندەنافییەكانەوە‬ ‫دەستپێدەكات تا مەنشوریاو ئەوروپای‬ ‫رۆژئ����������اواو ب�����اش�����ووری رۆژه����ەاڵت����ی‬ ‫ن�����اوەڕاس�����ت‌و ب����اش����وورو ب���اش���ووری‬ ‫رۆژهەاڵتی ئاسیا دەگرێتەوە‪ .‬دەوڵەتەكانی‬ ‫ك��ەوان��ەی ن��اوخ��ۆ ئ��ەگ��ەرچ��ی بەشێكیان‬ ‫دەوڵەتی كیشوەرین‌و بەشێكی‌تریان روو ل ‌ه‬ ‫دەریان‪ ،‬بەاڵم هەموویان له‌وەدا بەشدارن‪،‬‬ ‫ك��ە رووب��ارەگ��ەورەك��ان��ی��ان ب��ە تایبەتی‬ ‫ئەوانەی‪ ،‬كە بۆ گواستنەوە دەست دەدەن‬ ‫دەڕژێنە دەریای كراوەوه‌و ناوچەیەكی بە‬ ‫پیتیان ل ‌ه كەوانەی ناوخۆدا داگیركردووە‌و‬ ‫ژمارەیەكی زۆریش ل ‌ه دانیشتووان تیایدا‬ ‫دەژین‪.‬‬ ‫ماكندەر جگە ل ‌ه كەوانەی ناوخۆ كەوانەی‬ ‫دەرەوەش���ی دەستنیشانكردووە‪ ،‬كە ئەم‬ ‫شوێنانە دەگرێتە‌وه‌‪:‬‬ ‫دوورگەكانی ژاپ��ۆن‌و ه��ەردوو ئەمریكاو‬ ‫ئوسترالیاو ئەفریقای ب��اش��وورو بیابانی‬ ‫گەورە‪ .‬ماكندەر ئاماژەی بۆ پەیوەندییەكانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫نێوان دڵی زەوی‌و كەوانەی ناوخۆ دەكات‌و‬ ‫دەڵێت‪ :‬پەیوەندییەكی بەهێز هەیە ل ‌ه نێوان‬ ‫دڵ��ی زەوی‌و ك��ەوان��ەی ن��اوخ��ۆ‪ ،‬ئەویش‬ ‫بریتییە ل ‌ه زیادبوونی پاڵەپەستۆی دڵی‬ ‫زەوی بۆ سەر ناوچەی كەوانەی ناوخۆ‪،‬‬ ‫ئەم پاڵەپەستۆیەش توندترو بەهێزتر دەبێت‬ ‫ب��ە پێشكەوتن‌و چاككردنی رێ��گ��اوب��ان‌و‬ ‫ئامڕازەكانی گواستنەوە‪ .‬بە تایبەتی ل ‌ه‬ ‫بواری هێڵی ئاسندا‪ ،‬كە رێگا خۆشدەكات‬ ‫بۆ گواستنەوەی كەلوپەل‌و كۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫ك��ەوان��ەی ن��اوخ��ۆ‪ .‬ماكندەر ل��ه‌و ب��ڕوای��ەدا‬ ‫ب���ووە‪ ،‬ك��ە ت�����ەرازووی هێز ب��ە الی ئەو‬ ‫دەوڵه‌تەدا دەشكێتەوە‪ ،‬كە كۆنتڕۆڵی دڵی‬ ‫زەوی دەك��ات‪ ،‬چونكە رێگەی بۆ خۆش‬ ‫دەك���ات دەستبگرێت ب��ە س��ەر ك��ەوان��ەی‬ ‫ناوچەی ناوخۆدا‪ .‬شوێنگەی كوردستان ل ‌ه‬ ‫تیۆرەكەی ماكندەردا شوێنگەیەكی گرنگە‪،‬‬ ‫ب��ەوەی ئەم تیۆرە گرنگی دانە بە پێگەی‬ ‫ی وه‌ک سەرچاوەی بەردەوامی‬ ‫ی وشكان ‌‬ ‫پلێت ‌‬ ‫ی وشكایی هەموو زەوی‬ ‫هێز‪ ،‬چونكە پلێت ‌‬ ‫گرێ دەدات‪ ،‬جیهان ل ‌ه الی ئەو دوو دڵی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬دڵ��ی ی��ەك��ەم‪ ،‬ك��ە دڵ��ی ب��اك��وورە ل ‌ه‬ ‫نێوان ڤۆڵگا دەستپێدەكات تاوەكو سیبریا‪،‬‬ ‫ئ��ەم ناوچەیەش ل ‌ه كیشوەری ئاسیایەو‬ ‫ناوەندی روسیا دەگرێتەوە‪ .‬دڵی دووەم‪،‬‬ ‫دڵی باشووری ناوچەی ئەفریقاو باشووری‬ ‫بیابانی مەزنە‪ ،‬بەم پێیەش كوردستان بە‬ ‫روون��ی دەكەوێتە نێوان رێگای سەرەكی‬ ‫ئ��ەم دوو دڵ��ە‪ ،‬بۆیە دەك��ەوێ��ت��ە ن��اوەن��دی‬ ‫كوانەیناوەوە‪ ،‬ل ‌ه ناوەندی رێگای نێوان‬ ‫دڵی باكوورو كەوانەیی دەرەوە‪ ،‬بۆیە بە‬

‫پێی ئەم تیۆرە دەبێت كوردستان ببێت ب ‌ه‬ ‫هۆكاری سەرەكی بەالنسی نێوان هەردوو‬ ‫دڵەكە بكات‪ ،‬دەتوانێت رۆڵ��ی سەرەكی‌و‬ ‫ی��ەك�لاك��ەرە‌و ‌ه ببینێت‪ ،‬ل ‌ه كۆتایی هێنانی‬ ‫كێبڕكێكان ل ‌ه س��ەر كۆنتڕۆڵكردنی دڵی‬ ‫جیهان‪ ،‬ب��ەم شێوەیە كوردستان دەبێت‬ ‫ب ‌ه هۆكاری ئاشتی ل ‌ه جیهانداو نەهێشتنی‬ ‫یەكتاهێزی‪.‬‬ ‫چوارەم‬ ‫سپایكمان تیۆری (چوارچێوە‪ ،‬یان‬ ‫الیەنەكان)‬ ‫ب���ی���رۆك���ەی ب���ن���ەڕەت���ی گ��ری��م��ان��ەك��ان��ی‬ ‫تیۆرییەكەی سپایكمان ل ‌ه سەر مەسەله‌ی‬ ‫ئاسایشی دەوڵ��ەت‌و ئاسایشی كۆمەڵگەی‬ ‫نێودەوڵه‌تی سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬چونكە‬ ‫ی واب��وو‪ ،‬كە ئاسایش‌و سەالمەتی‬ ‫ئەو پێ ‌‬ ‫دەوڵەت تا رادەیەكی زۆر بەستراوەتەوە‬ ‫ب��ە فاكتەرەجوگرافییەكانەوە‪ ،‬فاكتەری‬ ‫جوگرافیش بە شێوەیەكی روون بەشداری‬ ‫ل ‌ه داڕشتنی رەف��ت��اری سیاسی دەرەك��ی‬ ‫دەوڵەت دەكات‪ .‬ل ‌ه الیەكی‌ترەوە بیرۆكەو‬ ‫پێشنیاری ئاشتی جیهانی یەكێكی‌تربوو‬ ‫ل ‌ه الیەنەفكرییەكانی سپایكمان‪ ،‬كە كاری‬ ‫ی وابوو‪ ،‬كە ئاشتی‬ ‫ل ‌ه سەردەكرد‪ ،‬ئەو پێ ‌‬ ‫جیهانی كاتێك له ‌واقیعدا تاقیبكرێتەوە‬ ‫ش���ی���اوی ب����ەدی ه��ات��ن ن��ی��ی��ە‪ .‬دەك��رێ��ت‬ ‫ه���ۆی ئ��ەم��ەش ب��گ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ ئ���ەوەی‪،‬‬ ‫كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەسەاڵتێكی‬ ‫جیهانی نییە‪ ،‬كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ل ‌ه‬

‫‪109‬‬

‫دی��دی سپایكمان‌دا‪ ،‬ب��ەرەو ئ��ەوە دەچێت‪،‬‬ ‫كە بە كۆمەڵگەیەكی پاشاگەردانی نائارام‌و‬ ‫ناجێگیر وەسف بكرێت‪ ،‬بەڵگەش بۆ ئەمە‬ ‫زۆری ئ��ەو جەنگانەیە‪ ،‬ك��ە روودەدات‪.‬‬ ‫سپایكمان له‌و بڕوایەدا بوو‪ ،‬كە تاكە رێگە بۆ‬ ‫ئەنجامدانی ئاشتی جیهانی‪ ،‬درووستكردنی‬ ‫سیستمی ئاسایشی كۆمەڵییە‪ .‬سپایكمان‬ ‫ب��ە پ��ی��اچ��وون��ەوه‌ی م��ێ��ژووی ملمالنێ‌و‬ ‫پەیوەندییە سەربازییەكان ل ‌ه كیشوەری‬ ‫ئ��ەورووپ��ادا‪ ،‬وای ل ‌ه سپایكمان ك��رد‪ ،‬كە‬ ‫ب���ڕوای ب��ە بۆچوونێك هەبێت‪ ،‬ك��ە زۆر‬ ‫جیاوازبێت ل ‌ه بۆچوونەكانی ماكندەر‪ ،‬بە‬ ‫ب���ڕوای سپایكمان دڵ��ی زەوی‪ ،‬خاوەنی‬ ‫بنەمای جوگرافی گرنگ نییە‪ ،‬كە وای لێ‬ ‫بكات سەركردایەتی جیهان بگرێتە دەست‪،‬‬ ‫بۆیە دەڵێت‪ :‬ئەم دڵە دڵێكی مردووەو ژیانی‬ ‫تێدا نییە‪ ،‬تەنانەت هێزەسەرەكییەكەی‬ ‫ی��ەك��ێ��ت��ی س���ۆڤ���ی���ەت دەك���ەوێ���ت���ە ب��ەش��ە‬ ‫ئەوروپیەكەی نەك بەشەئاسیاییەكەی‪ ،‬كە‬ ‫زۆربەی دڵی زەوی دەگرێتەوە‪ .‬سپایكمان‬ ‫ل ‌ه جیاتی دڵی زەوی كۆمەڵە دەوڵەتێكی‬ ‫دەستنیشانكردووە‪ ،‬ك��ە گ��ەم��ارۆی دڵی‬ ‫زەوییان داوەو ناوچەی كەوانەیی ناوخۆ‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬ل ‌ه تیۆرەكەی ماكندەر داناوی‬ ‫ن وه‌ک ماكندەر‪،‬‬ ‫ریمالندی لێناوە‪ ،‬سپایكما ‌‬ ‫بڕوای بە ملمالنێی نێوان هێزە وشكاییەكان‬ ‫(یەكێتی سۆڤیەت)و هێزە دەریاییەكان‬ ‫(بەریتانیا)هه‌بووەو ئ��ەم ملمالنێیەی بە‬ ‫ك��ارێ��ك��ی س���وك‌و ئ��اس��ان ن��ەزان��ی��ووە‪ ،‬بە‬ ‫ب���ڕوای سپایكمان مەبەستی س��ەرەك��ی‬

‫ن وشكاییەكان‌و هێزە‬ ‫ملمالنێ‌و شەڕی نێوا ‌‬ ‫دەریاییەكان‪ ،‬كۆنتڕۆڵكردنی دەوڵەتەكانی‬ ‫(ری���م الن����د)ە‪ ،‬ن��ەك كۆنتڕۆڵكردنی دڵی‬ ‫زەوی‪ ،‬بۆیە تیۆرەكەی بەم جۆرە داڕشت‪.‬‬ ‫‪1‬ــ هەر الیەنێك كۆنتڕۆڵی (ریم الند)بكات‬ ‫دەست بە سەر ئۆراسیا دەگرێت‪.‬‬ ‫‪2‬ــ هەر الیەنێك كۆنتڕۆڵی ئۆراسیا بكات‬ ‫دەست بە سەر جیهان دەگرێت‪.‬‬ ‫س��پ��ای��ك��م��ان دەڵ��ێ��ت‪ :‬ن��اوچ��ەی ك��ەوان��ەی‬ ‫ن��اوەوە گرنگترە ل ‌ه ناوچەی دڵ‪ ،‬چونكە‬ ‫ی وای��ە ئ��ەم ناوچەیە دەتوانێت ب��ەرەو‬ ‫پێ ‌‬ ‫رووی ن���اوچ���ەی دڵ ب��ووەس��ت��ێ��ت��ەوەو‬ ‫رایبگرێت‪ ،‬دڵی جیهان‪ ،‬كە ماكندەر باسی‬ ‫لێ دەكات توانای ئەوەی نییە رابەرایەتی‬ ‫جیهان بكات‪ ،‬وات�� ‌ه رابەرایەتی جیهان ل ‌ه‬ ‫دڵ��ەوە ناكرێت‪ ،‬بەڵكو دەوروب����ەری دڵی‬ ‫جیهان ئ��ەم رۆڵ���ە گ��ەورەی��ە ه��ەڵ��دەگ��رن‪،‬‬ ‫وات��ه ‌كەوانەی ن��اوەوە ناوچەی (كەناری‬ ‫ی واب��وو ناوچەی كەناری‬ ‫دڵ)‪ ،‬چونكە پێ ‌‬ ‫ی وشكایی‬ ‫دڵ ن��اوچ��ەی پێكدادانی هێز ‌‬ ‫ی وشكایی‌و‬ ‫واڵتانی رۆژهەاڵتە لەگەڵ هێز ‌‬ ‫ی واڵتانی خ��ۆرئ��اوا‪ ،‬بۆیە بۆ ئەم‬ ‫دەری��ای�� ‌‬ ‫پێكدادانە چاوەڕوان كراو دەبێت جێگایەكی‬ ‫گونجاوی هەبێت‌و گونجاوترین ناوچە‪،‬‬ ‫ناوچەی كەناری دڵە‪ ،‬وات ‌ه دەورووب��ەری‬ ‫دڵ��ە‪ ،‬ئەو ناوچەیە پێی دەوترێت كەوانی‬ ‫ناوەوە‪ ،‬بەم شێوەیە سپایكمان راستەوخۆ‬ ‫كوردستان دەخاتە ن��او جەرگەی چەقی‬ ‫كلیلی رابەرایەتی جیهان‪ ،‬چونكە سپایكمان‬ ‫ی وابوو ناوچەی باشووری خۆرئاوای‬ ‫پێ ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫ئ��اس��ی��ا ش��وێ��ن��ی م��ەب��ەس��ت��ە‪ ،‬ئ����ەوەی ئ��ەم‬ ‫ن��اوچ��ەی��ەی ب��ە دەس���ت���ەوە ب��ێ��ت ك�ڵاوی‬ ‫ناوچەی باشووری خ��ۆرئ��اوای ئاسیایە‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت ب ‌ه سەری رم له‌م پێكدادانەدا‪،‬‬ ‫ت وه‌ک سەنگەر‪،‬‬ ‫وات ‌ه دەكرێت بەكاربهێنرێ ‌‬ ‫ن ناوچەی دەستپێك‪ ،‬دەكرا روسیا‪ ،‬یان‬ ‫یا ‌‬ ‫بلۆكی ش��ەرق��ی درك��ی��ان ب��ەوە بكردایەو‬ ‫ن وه‌ک سەنگەر بۆ دڵی جیهان‬ ‫كوردستانیا ‌‬ ‫ی‬ ‫دابنایە‪ .‬ل ‌ه بەرامبەردا ئەمریكاش دەیتوان ‌‬ ‫وه‌ک ناوچەی دەستپێك‪ ،‬بەاڵم هەردووكیان‬ ‫ئەم كارەیان نەكرد ل ‌ه بەرامبەدا هەستان‬ ‫بە ئیعتیباركردنی هەر چوار دەوڵەتەكەی‬ ‫دەورووب�����ەری ك��وردس��ت��ان خ���اوەن ئەو‬ ‫پێگەیەن‪.‬‬ ‫تەوەری دووەم‬ ‫جیۆپۆله‌تیكی ناوچە دابڕێنراوەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان‬ ‫دی���ارە ن��اوچ��ە داب��ڕێ��ن��راوەك��ان��ی هەرێمی‬ ‫ن وه‌ک ل ‌ه بەشی یەكەمی ئەم‬ ‫كوردستا ‌‬ ‫لیكۆلینەوەیەدا باسمان ك��ردو‌و ‌ه چەندین‬ ‫ن��اوچ��ە ل��ه‌خ��ۆدەگ��رێ��ت‪ ،‬ك��ە ئێمە ل��ێ��رەدا‬ ‫ناگەڕێینە‌و ‌ه س��ەر باسكردنیان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ن وه‌ک ئ���ەوەی ناونیشانی‬ ‫ل��ێ��رەدا دێ��ی�� ‌‬ ‫لێكۆڵینەوەكەمان ل ‌ه خۆی گرتووە‪ ،‬باس‬ ‫ل ‌ه گرنگی جیۆپۆله‌تیكی‌و جیۆستراتیجیەتی‬ ‫ئەم ناوچانە دەكەین‪ ،‬كە وەك ئاشكرایە‬ ‫خۆیان ل ‌ه چەند ناوچەیەك دەبینەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئ��ەم ناوچانە پەیوەندییەكی جوگرافی‌و‬

‫ستراتیجیان ب��ە ی��ەك��ت��رەوە ه��ەی��ە‪ ،‬وەك‬ ‫زنجیرەیەكی پێكەوە بەسترا ‌و وان‪ ،‬كە‬ ‫گرنگییەكەیان بە یەكەوەیە‪ ،‬هەموویان‬ ‫بە یەكەوە ئ��ەو گرنگییە جیوپۆلۆتیكییە‬ ‫بەرهەم دەهێنن‪ ،‬بە لێكردنەوەی یەكێك‬ ‫له‌و ناوچانە گرنگییەكەیان كەم دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەكردن‌و كنەكردن ل ‌ه جیۆپۆله‌تیكی‬ ‫ناوچەیەك‪ ،‬یان دەوڵەتێك‪ ،‬یان هەرێمێك‪،‬‬ ‫ل ‌ه چەند خاڵێكی جێگیرەوە دەبێت‪ .‬وەك‬ ‫شوێن‪ ،‬رووبەر‪ ،‬دانیشتوان‪ ..‬هتد‪ .‬واتە بۆ‬ ‫دەرخستنی بایەخی جیۆپۆله‌تیكی پێویستە‬ ‫دەستوپەنجە له‌گه‌ڵ ئ��ەم خ��ااڵن��ەدا نەرم‬ ‫بكەی‪ ،‬لێرەوە جیۆپۆله‌تیك خۆی مانیفێست‬ ‫دەكات‌و دەبێت ب ‌ه دەرخەری گرنگی‪ ،‬یان‬ ‫ناگرنگی ن��اوچ��ەی��ەك‪ .‬ئێمە ل��ێ��رەدا وەك‬ ‫گشتێك مامەڵ ‌ه له‌گه‌ڵ ناوچەدابرێنراوەكان‬ ‫دەك��ەی��ن‪ ،‬ك��ە چەند ن��اوچ��ەی��ەك ل�� ‌ه خۆی‬ ‫دەگ����رێ����ت‪ ،‬ل��� ‌ه ب����اك����ووری رۆژئ�������اواوە‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات ت���ا دەگ���ات���ە ب��اش��وری‬ ‫رۆژه�����ەالت‪ ،‬ل�� ‌ه ن��اوچ��ەی (ش��ەن��گ��ارە)‌و ‌ه‬ ‫دەستپێدەكات‌و بە ناوچەی (بەدرە)كۆتایی‬ ‫پێ دێت‪ .‬لێرەدا بە یەكە‌و ‌ه گرنگییەكەیان‬ ‫دەخ��ەی��ن��ەڕوو‪ ،‬ل ‌ه كۆتاییدا وەك گشتێك‬ ‫دەیانبەستینە‌وه‌بە یەكەوە‪.‬‬ ‫سەرەتا پێویستە وەك روونكردنەوه‌یەك‬ ‫ئ��ام��اژە ب��ەوە ب��دەی��ن‪ ،‬شوێنی جوگرافی‬ ‫هیچ ناوچەیەك له‌م ناوچانە باس ناكەین‪،‬‬ ‫چونكە ل ‌ه بەشی یەكەمی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا‬ ‫ئاماژەیەكی تێرو تەسەلمان پێكردووە‪ ،‬ئەو‬ ‫ناوچانەش باس ناكەینەوە‪ ،‬كە سەر بە‬

‫‪111‬‬

‫سنووری مەركەزی ئەو ناوچانەن‪ ،‬چونكە‬ ‫بە هەمان شێوە ل ‌ه بەشی یەكەمدا باس‬ ‫كراون‪ .‬دواجار بە تیكەڵكردنی هەموو ئەمانە‬ ‫بایەخی جیۆپۆله‌تیكی ناوچەدابرێنراوەكان‬ ‫دەخەینەڕوو‪ .‬ئەم ناوچانە چەند ناوچەیەكی‬ ‫گ��رن��گ��ی ج��ی��ۆپ��ۆل��ه‌ت��ی��ك��ی‌و ج��ی��ۆس��ی��اس��ی‬ ‫ناوچەدابرێنراوەكانن بایەخێكی زۆری��ان‬ ‫هەیە‪ ،‬كە ئەم گرنگی‌و بایەخەش ل ‌ه چەند‬ ‫روویەكە‌و ‌ه بە دەست دەهێنن‪ ،‬كە یەكێك‬ ‫له‌وانە (رووبەر)ی ئەم ناوچانەیە‪ ،‬واته‌ئەو‬ ‫رووب��ەرە ف��ره‌وان��ەی‪ ،‬كە هەر یەكێك له‌م‬ ‫ناوچانە هەیانە‪ ،‬بۆیە ئێمە لێرەدا سەرەتا‬ ‫بە خستنەڕووی رووب��ەری ئەم ناوچانە‬ ‫دەستپێدەكەین‪ ،‬سەرەتا ل ‌ه (موصڵ)ەوە‪،‬‬ ‫دەستپێدەكەین‪.‬‬

‫خاكی هەرێمی ك��وردس��ت��ان��دا بڕێنراوەو‬ ‫ل��ك��ێ��ن��راوە ب���ە پ���ارێ���زگ���ای ن���ەی���ن���ەواوە‪.‬‬ ‫كەواتە له‌مەوە بۆمان دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫رووبەرێكی فره‌وانی هەرێمی كوردستان‬ ‫الی پارێزگای نەینەوایە‪ .‬تەنانەت پارێزگای‬ ‫هەولێریش لێی دابڕێنراوە‪ .‬قەزای مەخمور‬ ‫تاوەكو قانونی حوكمی زاتیش س��ەر بە‬ ‫پارێزگای هەولێر ب��وو‪ ،‬ئێستا ل ‌ه هەولێر‬ ‫س��ه‌ن��راوەت��ەوەو لكێنراوە ب��ە پارێزگای‬ ‫ن��ەی��ن��ەواوە‪ .‬كە ‪ 2783‬ك��م‪2‬ی��ه‌‪ ،‬ك��ەوات��ە ل ‌ه‬ ‫نەینەوا ئەوەندەیان بڕێنراوەو ل ‌ه پارێزگای‬ ‫هەولێریش‪2783 ،‬كم‪ ،2‬دابڕێنراوە‪ ،‬كە ئەمە‬ ‫ل ‌ه رووی هێزی سیاسی‌و هێزی دەوڵەتەوە‬ ‫الوازی��ی��ەك��ی زۆر گ����ەورە ب��ۆ هەرێمی‬ ‫كوردستان دەهێنێت‪.‬‬

‫یەكەم‪ :‬رووب���ەری ناوچەدابڕینراوەكانی‬ ‫پارێزگای نەینەوا‬ ‫ئێمە چەند شوێنێكمان هەیە‪ ،‬تا ئێستاش‬ ‫سەر بە پارێزگای نەینەوان‪ ،‬كە ل ‌ه بناغه‌دا‬ ‫ن��اوچ��ەی ك��وردی��ی��ن‌و س��ەر ب��ە پارێزگای‬ ‫ن��ەی��ن��ەوان‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە‪ :‬ق���ەزای ئ��اك��رێ‪،‬‬ ‫ك��ە س���ەر ب��ە پ��ارێ��زگ��ای ن��ەی��ن��ەوای��ە‪ ،‬كە‬ ‫رووب��ەرەك��ەی‪2747‬ك��م‪ ،2‬ق��ەزای شێخان‬ ‫‪1259‬ك�������م‪ ،2‬ق�����ەزای ح��ەم��دان��ی��ی��ە‪1188‬‬ ‫ك���م‪ ،2‬ق���ەزای ت��ەل��ك��ێ��ف‪1275‬ك��م‪ ،2‬ق��ەزای‬ ‫شنگار‪3190‬كم‪ ،2‬ق��ەزای تەلعەفەر‪4307‬‬ ‫كم‪ ،2‬ناحیەی زاپ ‪ 732‬كم‪ .2‬ئەگەر ئێمە‬ ‫هەموو ئەمانە كۆبكەینه‌وه‌‪ ،‬ده‌کات ‌ه ‪14798‬‬ ‫ك��م‪ .2‬ك��ەوات��ە رووب���ەری ‪14798‬ك����م‪ ،2‬ل ‌ه‬

‫دووەم‪ :‬رووب��ەری ناوچەدابڕێنراوەكانی‬ ‫پارێزگای كەركوك‬ ‫ق��ەزای ك��ەرك��وك‪ ،‬كە ‪ 5429‬ك��م‪ ،2‬ق��ەزای‬ ‫حەویجە ‪ 2541‬كم‪ ،2‬قەزای دبز ‪1682‬كم‪،2‬‬ ‫قەزای دوزخورماتو‪ 4019‬كم‪ ،2‬قەزای كفری‬ ‫‪2841‬ك���م‪ .2‬ك��ۆی هەموو ئ��ەم رووب��ەران�� ‌ه‬ ‫دەكاتە ‪16529‬كم‪ ،2‬كە لێدابڕێنراوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫‌بێ بوونی ه��ەردوو ق��ەزای چەمچەماڵ‌و‬ ‫كەالر‪ .‬كەواتە‪16529‬كم چپێنراوەو لكێنراوە‬ ‫بە پارێزگای كەركوكەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ناوچەدابڕێنراوەكانی پارێزگای‬ ‫دیال ‌ه‬ ‫قەزای خانەقین ‪3915‬كم‪ ،2‬قەزای مەندەلی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫‪1513‬ك�������م‪ ،2‬ك���ە ك���ۆی ئ���ه‌وان��� ‌ه دەك��ات��ە‬ ‫‪5428‬ك�����م‪ .2‬ك��ەوات��ە ئ��ەو رووب�����ەرەی ل ‌ه‬ ‫هەرێمی كوردستان دابڕێنراوەو لكینراوە‬ ‫ب��ە پ��ارێ��زگ��ای دی���ال���ه‌وە‪ ،‬رووب���ەرەك���ەی‬ ‫‪5428‬كم‪2‬یه‌‪.‬‬ ‫چ��وارەم‪ :‬رووب��ەری ناوچەدابڕێنراوەكانی‬ ‫پارێزگای كوت‬ ‫ق��ەزای ب��ەدرە رووب��ەرەك��ەی ‪3650‬ك���م‪.2‬‬ ‫ك��ەوات��ە ئ��ه‌گ��ەر ئێمە ك���ۆی ه��ەم��وو ئ��ەم‬ ‫رووب����ەرە كۆبكەینەوە‪ ،‬ك��ە ل�� ‌ه س��ەرەوە‬ ‫ئ���ام���اژەم���ان پ��ێ��ك��رد‪ ،‬ك���ە ل��� ‌ه س��ن��ووری‬ ‫ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان داب��ڕێ��ن��راوە‪ .‬وات��ە‬ ‫ی وەربگرین‪،‬‬ ‫ئەگەر ئێمەرێژە سەدییەكە ‌‬ ‫ئ��ەوا دەتوانین بڵێین‪ ،‬كە ‪43178‬ك��م‪2‬ی��ه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه رووب���ەرو خاكی هەرێمی كوردستان‬ ‫دابڕێنراوەو لكێنراوە بە دەوڵەتی عێراقەوە‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئەنجامی لێكۆڵینە‌وه‌و ‌ه دەرك��ەوت��ووە‪،‬‬ ‫رووب���ەری هەرێمی كوردستان نزیكەی‬ ‫‪77268‬كم‪2‬یە‪ .‬له‌م رووبەرەی‪ ،‬كە هەرێمی‬ ‫كوردستان هەیەتی رێژەی ‪43178‬كم‪ ،2‬كە‬ ‫ناوچەی دابڕینرا‌و ‌ه ل ‌ه سنووری هەرێمی‬ ‫كوردستان داب��ڕێ��ن��راوە‪ .‬وات��ە ‪ 43178‬ل ‌ه‬ ‫س���ەر ‪ 77268‬ج���اران���ی ص����ەدی ب��ك��ەی‪،‬‬ ‫نزیكەی ‪ %55،88‬دابڕێنراوە‪ .‬له‌مەوە بۆمان‬ ‫دەردەك���ەوێ���ت‪ ،‬ك��ە ن��زی��ك��ەی‪ ،%88 .55‬كە‬ ‫رووبەری ناوچەدابڕێنراوەكانە ل ‌ه هەرێمی‬ ‫كوردستان دابڕێنراوە‪ .‬واتە ئەو هەرێمەی‪،‬‬ ‫كە ئێمە هەمانە زیاتر ل ‌ه نیوەی خاكەكەی‬ ‫لێ داب��ڕێ��ن��راوە‪ ،‬كە ئەمەش رووبەرێكی‬

‫یەكجار زۆرە‌‪ ،‬ک ‌ه لێمان داب��ڕێ��ن��راوە‪ .‬ل ‌ه‬ ‫روان��گ��ەی ئ��ەوەی باسمانكرد پرسیارێك‬ ‫خۆی مانیفێست دەك��ات‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‬ ‫ب��ە گ���ەڕان���ەوەی ئ��ەم رووب����ەرە ب��ۆ سەر‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬هەرێمی كوردستان‬ ‫چ��ی ب��ەدەس��ت دەهێنێت؟ ب��ە جۆرێکی‌تر‬ ‫نەگەڕانەوەی ئەم رووب��ەرە فره‌وانە چی‬ ‫ب��ەدەس��ت دەهێنێت‪ ،‬ی��ان چ��ی ل�� ‌ه دەس��ت‬ ‫دەچێت؟ ئەگەر ئێمە ل ‌ه روانگەی زانستی‬ ‫سیاسی‌و جیۆپۆله‌تیكییەوە له‌م پرسیارە‬ ‫بڕوانین‪ ،‬ئ��ەوەم��ان بۆ دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫هەموو یەكەیەكی سیاسی‪ ،‬یان دەوڵ��ەت‪،‬‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی ه��ێ��زی س��ی��اس��ی‌و ئ��اب��ووری��ی‬ ‫بەهێزی هەبێت‪ ،‬ئەوا پێویستییەكی زۆری‬ ‫بە رووبەرێكی گەورە‪ ،‬یان مامناوەند هەیە‪،‬‬ ‫وه‌ک ئەوەی‪ ،‬كە روونە بە گەڕانەوەی ئەم‬ ‫رووب���ەرە بۆ س��ەر هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫هەرێمی كوردستان ل ‌ه رووی رووبەرەوە‪،‬‬ ‫رووبەرێكی مامناوەندی دەبێت‪ ،‬كە ئەمەش‬ ‫دەبێت ب ‌ه بەرهەمهێنەری هێزێكی سیاسی‬ ‫گ��ەورە بۆ هەرێمی كوردستان‪ .‬رووب��ەر‬ ‫تەنها زەوییەكی رووت نییە‪ ،‬كە خاڵی بیت‪.‬‬ ‫بەڵكو ئەم زەوییە فره‌وانە چەندین شتی‬ ‫گرنگی ت��ێ��دای��ە‪ ،‬ك��ە دەب��ێ��ت ب�� ‌ه هۆكارێك‬ ‫بۆ بەهێزبوونی دەوڵ��ەت‪ ،‬وات�� ‌ه دەبێت ب ‌ه‬ ‫هێزی سیاسی بۆ هەرێمی كوردستان ل ‌ه‬ ‫سەر ئاستی ناوخۆ‌و دەرەوە‪ ،‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫ئ��ەم زەوی��ی��ە ف��ره‌وان��ە گرنگی ب��ۆ ب��واری‬ ‫سەربازیی هەیە‪ ،‬واته‌دەبێت ب ‌ه ناوچەیەك‬ ‫بۆ جموجوڵی سەربازی‪ ،‬چونكە بۆشاییەكی‬

‫‪113‬‬

‫ی��ەک��ج��ار ف���ره‌وان���ە‪ ،‬ك��ە سروشتەكەشی‬ ‫ی��ارم��ەت��ی��دەرە ب��ۆ ئ��ەم گرنگییە‪ ،‬وات��ه ‌بە‬ ‫گەڕانەوەی ئەم رووبەرە فره‌وانە بۆ سەر‬ ‫هەرێمی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬هێزی سەربازیی‬ ‫بەهێز دەب��ێ��ت‪ ،‬وات�� ‌ه ئ��ەو تواناخودییەی‬ ‫بۆ دروستدەبێت‪ ،‬كە هێزێكی سەربازیی‬ ‫گەورە دروستبكات‪ .‬ئەم ناوچانە بە هۆی‬ ‫ئەم رووب��ەرە فره‌وانەی‪ ،‬كە هەیانە دەبن‬ ‫ی واڵتانی‬ ‫ب ‌ه بەربەستێك ل ‌ه ب��ەردەم مەد ‌‬ ‫ك ویستی ئەوەیان هەبێت‪،‬‬ ‫دراوس��ێ كاتێ ‌‬ ‫هێرش بكەنە س��ەر هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫وات�� ‌ه دەب��ن ب ‌ه رێگریی ل ‌ه ب��ەر دەمیاندا‌و‬ ‫ئەم ناوچانە دەبن ب ‌ه پارێزەری هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ .‬یەكێكی‌تر ل ‌ه دەرخەرەكانی‌تری‬ ‫جیۆپۆله‌تیكی ئەم ناوچانە دانیشتووانە‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ئەو دانیشتووانەی‪ ،‬كە له‌م ناوچانەدا هەیە‪،‬‬ ‫ئێمە دێین سەرەتا رێژەی دانیشتووانی ئەم‬ ‫ناوچانە دەخەینەڕوو‪.‬‬ ‫دانیشتوانی ناوچەدابڕێنراوەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان‬ ‫یەكەم‪ :‬دانیشتوانی ناوچەدابڕێنراوەكانی‬ ‫پارێزگای نەینەوا‬ ‫ق��ەزای ئاكرێ ژم��ارەی دانیشتووانەكەی‬ ‫‪92987‬كەسە‪ .‬قەزای شێخان ‪54555‬كەسە‪.‬‬ ‫ق���ەزای ح��ەم��دان��ی��ی��ە‪78180‬ك��ەس��ە‪ .‬ق��ەزای‬ ‫تلكێف ‪97108‬ك���ەس���ە‪ .‬ق����ەزای شەنگار‬ ‫‪104792‬ك�������ەس�������ە‪ .‬ق�������ەزای ت��ەل��ع��ف��ەر‬ ‫‪185825‬كەسە‪ .‬ناحیەی زاب ‪19283‬كەسە‪.‬‬

‫كەواتە رێ��ژەی دانیشتووانی ناوچەكانی‬ ‫پارێزگای نەینەوا‪ ،‬بە گوێرەی ئاماری ساڵی‬ ‫‪ ،1987‬دەكاتە ‪633354‬كەس‪ ،‬كە ل ‌ه هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان داب���ڕێ���ن���راوە‪ .‬دان��ی��ش��ت��ووان��ی‬ ‫ناوچەدابڕینراوەكانی پارێزگای هەولێر‪،‬‬ ‫ق��ەزای مەخموریش ل ‌ه هەولێر داب���ڕاوە‪.‬‬ ‫كە رێ��ژەی دانیشتووانەكەی بە گوێرەی‬ ‫ئاماری ساڵی‪420046 ،1987‬كەسە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬دانیشتوانی ناوچەدابڕێنراوەكانی‬ ‫پارێزگای كەركوك‬ ‫ق��ەزای ك��ەرك��وك ‪465956‬ك��ەس��ه‌‪ .‬ق��ەزای‬ ‫ح��ەوی��ج��ە ‪86149‬ك�����ەس�����ه‌‪ .‬ق�����ەزای دب��ز‬ ‫‪29828‬ك����ەس����ه‌‪ .‬ق�����ەزای دوزخ���ورم���ات���و‬ ‫‪86254‬ك����������ەس����������ه‌‪ .‬ق�����������ەزای ك���ف���ری‬ ‫‪46604‬ك��ەس��ه‌‪ .‬كەواتە كۆی دانیشتووانی‬ ‫ناوچەدابڕێنراوەكانی پارێزگای كەركوك بە‬ ‫گوێرەی ئاماری ساڵی‪714851 ،1987‬كەس‬ ‫بوو ‌ه ل ‌ه پارێزگای كەركوك دابڕێنراوەو‬ ‫لكێنراوە بە شوێنی‌ترەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬دانیشتووانی ناوچەدابڕێنراوەكانی‬ ‫پارێزگای دیاله‌‬ ‫ق���ەزای خانەقین ‪102298‬ك���ەس���ه‌‪ .‬ق��ەزای‬ ‫مەندەلی ‪8092‬كەسه‌‪ .‬ئەگەر كۆی گشتی‬ ‫‌وەرب��گ��ری��ن ده‌ک��ات�� ‌ه ‪110392‬ك������ەس‪ ،‬كە‬ ‫دابڕێنراوە له‌ بەشەكوردییەكەی دیاله‌‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬دانیشتووانی ناوچەدابڕێنراوەكانی‬ ‫پارێزگای كوت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫ق��ەزای ب��ەدرە‪ ،‬ژم��ارەی دانیشتووانەكەی‬ ‫ب���ە پ��ێ��ی س���ەرژم���ێ���ری���ی س���اڵ���ی ‪،1987‬‬ ‫‪8626‬ك�����ەس ب����ووە‪ .‬ك���ۆی دان��ی��ش��ت��ووان��ی‬ ‫ناوچەدابڕێنراوەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫له‌وەی‪ ،‬كە باسمان كردن‪ ،‬بە پێی ئاماری‬ ‫ساڵی ‪ ،1987‬رێژەكەی ملیۆنێك‌و پێنج‌سەدو‬ ‫ن��ۆه��ەزارو دووس����ەدو ش��ەس��ت‌و ح��ەوت‬ ‫كەسە‪ .‬كە ل ‌ه هەرێمی كوردستان دابڕێنراوە‪.‬‬ ‫ئەمە رێژەیەكی یەكجار گەورەیە‪ ،‬كە ل ‌ه‬ ‫هەرێمی ك��وردس��ت��ان داب��ڕێ��ن��راوە‪ .‬دی��ارە‬ ‫قەوارەو پێكهاتەی دانیشتووان ل ‌ه زانستی‬ ‫جیۆپۆله‌تیكدا گرنگییەكی یەكجار زۆری‬ ‫هەیە بۆ دەوڵ��ەت‪ .‬ق��ەوارەی دانیشتووان‬ ‫الیەنە گرنگەكەی هێزی نەتەوەی كۆمەڵ‬ ‫پێكده‌هێنێت‪ ،‬چ��ون��ك��ە ك��اردەك��ات��ە س��ەر‬ ‫قەوارەی هێزی كاركەرو تەواوی چاالكییە‬ ‫ئابووری‌و كۆمەاڵیەتییەكان‌و هەلێكی له‌بار‬ ‫بۆ دابەشكردنی كارو زۆربوونی پسپۆڕی‬ ‫ه��ەم��ەج��ۆری��ی ش��ێ��وەك��ان��ی بەرهەمهێنان‬ ‫دەڕەخ��س��ێ��ن��ێ��ت‪ .‬ج��گ��ە ل��ه‌م��ە‪ ،‬ق����ەوارەی‬ ‫دانیشتووان هێزێكی سوپایی گونجاو بۆ‬ ‫پاراستنی كۆمەڵ‌و دەوڵ��ەت پێكده‌هێنێت‪،‬‬ ‫له‌بەر ئەوەی دەوڵەتان گرنگی بە زانینی‬ ‫ق��ەوارەی دانیشتووانی خۆیان دەدەن بە‬ ‫تایبەتی ل ‌ه رووی ژم��ارەو دابەشبوون‌و‬ ‫‌ورەوە‪ .‬ب������ەدەر ل�����ه‌وە دان���ی���ش���ت���ووان‬ ‫سامانێكی نەتەوەیین‌و گرنگترین فاكتەری‬ ‫هێزی دەوڵ��ەت��ن‪ ،‬دەوڵ���ەت‪ ،‬ی��ان هەرێمی‬ ‫ف��رەدان��ی��ش��ت��ووان‪ ،‬ب��ەڵ��گ��ەی ئ���ەوەی���ە‪ ،‬كە‬ ‫ئ��ەو دەوڵ���ەت���ە‪ ،‬ی��ان ئ��ەو ه��ەرێ��م��ە هێزی‬

‫م��رۆی��ی ه��ەی��ە‪ .‬گ��رن��گ��ی دان��ی��ش��ت��ووان ل ‌ه‬ ‫رووی سوپاییه‌وە‪ ،‬توخمی دانیشتووان‬ ‫ل�� ‌ه هۆیە گرنگەكانی دابینكردنی ئەمنی‬ ‫قەومییە‪ ،‬چونكە ق���ەوارەی دانیشتووانی‬ ‫هەر یەكەیەكی سیاسی كاردەكاتە سەر‬ ‫دەستخستنی هێزی چەكداری هەمیشەیی‌و‬ ‫ی����ەدەگ‪ ،‬ه���ەر دەوڵ��ەت��ێ��ك ب��ی��ەوێ��ت هێز‬ ‫پەیدابكات‪ ،‬یاخود بەهێز بمێنێتەوە‪ ،‬بێ‬ ‫زۆری ژمارەی دانیشتووان ئەم مەرامەی‬ ‫بۆ مەیسەر نابێت‪ .‬ب��ەدەر له‌مە‪ ،‬رێ��ژەی‬ ‫دانیشتووان بایەخێكی گ��ەورەی هەیە بۆ‬ ‫ئابووری دەوڵ��ەت‪ .‬ئاشكرایە‪ ،‬كە داهاتی‬ ‫ئابووری‪ .‬ئەگەر س��وودی لێوەرنەگیرێت‬ ‫نابێت ب�� ‌ه س��ام��ان‪ .‬س��وود لێوەرگرتنیش‬ ‫ب���ەری رەن��ج��ی م���رۆڤ ن��ای��ەت��ەدی‪ ،‬وات��ه‬ ‫‌دەب��ێ��ت دان��ی��ش��ت��ووان س���وود ل��ه‌و داه��ات��ە‬ ‫ببینن بۆ چاككردنی ئاستی ئابووریان‪.‬‬ ‫لێرەوە دانیشتووان فاكتەرێكی بنەڕەتیی‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن��ی ئ��اب��وری��ی ه��ەر هەرێمێك‬ ‫پێكده‌هێنن‪ ،‬ئەویش بە پێی ئاستی زانستی‌و‬ ‫تەكنیكییان‪ .‬پەیوەندی نێوان دانیشتووان‌و‬ ‫ئ���اب���ووری پ��ەی��وەن��دی پ��ش��ت بەیەكتری‬ ‫بەستنەو ‌ه کاریگەری قوڵیان ل ‌ه سەر یەكتر‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬چونكە دانیشتووان س��ەرچ��اوەی‬ ‫هێزی بەرهەمهێنانی هەرێمن‌و ناوەندیی‬ ‫گ��ەش��ەی ئ��اب��ووری ب��ەن��دە ب��ە ئ��ەن��دازەی‬ ‫كارایی ئابوورییانەوە‪ ،‬ئەمەش كاردەكاتە‬ ‫س���ەر ئ��اس��ت��ی گ���وزه‌ران���ی���ان‪ .‬ه���ەر وەك‬ ‫پەیوەندی نێوان ق��ەوارەی دانیشتووان‌و‬ ‫هێزی نەتەوەیی دەوڵەت زادەی كارلێكی‬

‫‪115‬‬

‫ن��ێ��وان ژم����ارەی دان��ی��ش��ت��ووان‌و ت��وان��ای‬ ‫ك وەرگرتن‬ ‫بەرهەمهێنان‌و چۆنییەتی كەڵ ‌‬ ‫ل ‌ه داهاتی سروشتی‌و سیاسەتی پەرەپێدانە‪،‬‬ ‫ئەویش بە س��وود وەرگ��رت��ن ل ‌ه زانست‌و‬ ‫تەكنەلۆجیا‪ ،‬بۆ بەدیهێنانی خۆبژێوی‌و‬ ‫زێدەبەرهەم‌و سەرئه‌نجام بۆ پەیداكردنی‬ ‫ه��ێ��زێ��ك��ی ئ���اب���ووری���ی ک���اری���گ���ەر‪ .‬دی���ارە‬ ‫ئەمەش بێ بوونی قەوارەیەكی گەورەی‬ ‫دان��ی��ش��ت��ووان ن��اب��ێ��ت‪ .‬وه‌ک دی����ارە ئ��ەو‬ ‫دانیشتووانەی ل ‌ه هەرێمی كوردستان بڕا‌و ‌ه‬ ‫رێژەیەكی یەكجار زۆرە‪ .‬ئەگەر ئەم رێژەیە‬ ‫بگەڕێتە‌و ‌ه بۆ سەر هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫ئەوا یارمەتیدەرێكی گەورەیە بۆ بونیادنانی‬ ‫هێزێكی گ���ەورەی ئ��اب��ووری‌و سیاسی‌و‬ ‫س��ەرب��ازی‪ ،‬چونكە دواج���ار دانیشتووانە‬ ‫پێكهێنەری پەیكەری ئابوورییه‌‪ .‬ئەو رێژە‬ ‫زۆرەی دانیشتووان ل ‌ه ناوچەدابڕێنراوەكاندا‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ووە ل�� ‌ه ج����ۆراوج����ۆری ئایینی‌و‬ ‫مەزهەبی‌و ئەتنیكی‌و شێوەزاری جیاواز‪،‬‬ ‫كە بەشێكن ل ‌ه رەگ��ەزی نەتەوەی كورد‪،‬‬ ‫كە بە نەگەڕانەوەیان الوازییەكی گەورە‬ ‫بۆ میلله‌تی كورد ده‌هێنێت‪ .‬دانیشتووانی‬ ‫ناوچەدابڕێنراوەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫ب����ەو ج���ۆراوج���ۆری���ی���ەی‪ ،‬ك���ە ه��ەی��ەت��ی‪،‬‬ ‫یارمەتیدەرێكی گەورەیە بۆ دروستكردنی‬ ‫ش��ون��اس‪ ،‬وات���ه‌دەب��ێ��ت ب�� ‌ه ه��ۆك��ارێ��ك بۆ‬ ‫ت���ەواوك���ارب���وون���ی ش��ون��اس��ی ن��ەت��ەوەی‬ ‫كورد‪ .‬له‌بەر ئەوەی موصڵ پێكهاتەیەكی‬ ‫ج�����ۆراوج�����ۆری ت���ێ���دای���ە‪ ،‬گ��رن��گ��ی��ی��ەك��ی‬ ‫ی واڵت‪،‬‬ ‫جیۆپۆله‌تیكی هەیە بۆ دامەزراندن ‌‬

‫ی واڵت بوون نەك ل ‌ه سەر‬ ‫ل ‌ه سەر بنەما ‌‬ ‫بنەمای ئیتنی‪ ،‬واته ‌بنەمایەكی سەرەكییە‬ ‫ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی ش��ون��اس‪ .‬كەركوكیش‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ەی��ەك��ی ج����ۆراوج����ۆری ئایینی‌و‬ ‫مەزهەبی‌و ئیتنی تێدایە‪ ،‬بۆیە فاكتەری‬ ‫سەرەكی دەوڵەمەندبوونی كوردستانە‪ .‬ل ‌ه‬ ‫رووی ستراتیجییەوە‪ ،‬موصڵ ناوچەیەكی‬ ‫ه��ەرە گرنگە بۆ هێڵی ب��اش��ووری خۆی‌و‬ ‫هێڵی دەری����ای ن���اوەڕاس���ت ل��ەگ��ەڵ هێڵی‬ ‫زاگرۆزدا‪ ،‬ئەمە پێگەی هێزی سەرەكییە بۆ‬ ‫كوردستان‪ ،‬تاكو بتوانێت فاكتەرێك بێت ل ‌ه‬ ‫رۆژهەالتی ناوەڕاستدا‪ ،‬موصڵ بە هۆی‬ ‫گرنگییەكەیەوە هەمیشە هێزە دەرەكییەكان‬ ‫ب��ەك��اری��ان��ه��ێ��ن��اوە ب���ۆ س��ەرك��وت��ك��ردن��ی‬ ‫بەشەكانی‌تری كوردستان‪ ،‬بۆیە ئەگەر‬ ‫بە دەستی كوردستانەوە نەبێت ئەگەری‬ ‫سەركوتكردنی هەرێمی كوردستان زۆر‬ ‫زۆرە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بە دەستی دەسەاڵتی‬ ‫ك��وردی��ی��ەوە بێت ل��ه‌و ئەگەرانە رزگ��اری‬ ‫دەبێت‪ .‬بۆیە توركیا موصڵی دەوێ��ت بۆ‬ ‫ئ��ەوەی كونتڕۆڵی باشوور بكات‪ ،‬سوریا‬ ‫موصڵی دەوێ���ت ب��ۆ ئ���ەوەی كۆنتڕۆڵی‬ ‫دەری����ای ن���اوەڕاس���ت ب��ك��ات‪ ،‬ك��ە موصڵ‬ ‫هێڵێكی سەرەكییە ل ‌ه رێگەی (سنجارە)‬ ‫وە‪ ،‬سنجار ناوچەیەكی زۆر گرنگە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەمنی شامی بە دەستەوەیە‪ ،‬ئەمنی دەریای‬ ‫ناوەراستی بە دەستەوەیە‪ ،‬سنجار تەواوی‬ ‫تەمكینی ك��وردی دەك��ات ل ‌ه س��ەر شام‌و‬ ‫ت���ەواوی هێڵی پچڕانی ت��ورك��ی عەرەبی‬ ‫دروستدەكات‪ ،‬له‌بەر ئەوەی ئەم ناوچەیە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫یەزیدین پچرانی ل��ەگ��ەڵ ك���وردا جگە ل ‌ه‬ ‫قەیرانی ستراتیجی‪ ،‬قەیرانی شوناس‌و‬ ‫قەیرانی خود بۆ كورد دروستدەكات‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫جیۆستراتیجییەتی ئەم ناوچەیە چارەنووس‬ ‫سازێكی ی��ەك�لاك��ەرەوەی��ە‌و ئ��ەم ناوچەیە‬ ‫ش��اخ��ی سنجار ت���ەواو ل�� ‌هگ��ه‌ڵ حەمریندا‬ ‫دەبەستێت‪ ،‬چونكە یەك زنجیرەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئ��ەم زنجیرەیە ل ‌ه سنجار بەرزدەبێتەوە‬ ‫بۆ ‪1700‬م‪‌ ،‬کاتێكیش دێتەوە بۆ لوڕستان‬ ‫بەرزدەبێتەوە بۆ ‪2000‬م‪ ،‬بۆیە دەبینین‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��ەم هێالنە ب��ە دەس��ت��ی ك���وردەو ‌ه‬ ‫نەبێت ناتوانی دڵی خاكەكەت بپارێزیت‪،‬‬ ‫كە كەركوك‌و موصڵە‪ ،‬هەروەها سروشتی‬ ‫ئەم ناوچانە گرنگییەكی گەورەی هەیە بۆ‬ ‫بواری بازرگانی‪ ،‬چونكە رێگەی بازرگانی‬ ‫پێداتێ پەڕ دەبێت‪ ،‬كە پێی دەوترێت شاڕێ‪،‬‬ ‫كە ل ‌ه موصڵ‌و شەنگارەوە دەستپێدەكات‬ ‫دێتەخوارەو ‌ه بە ب��ەدرەو جەسان كۆتایی‬ ‫دێت‪ ،‬كە ئەمە وا دەكات هەرێمی كوردستان‬ ‫ل��� ‌ه ق��ەت��ی��س��ب��وون��ی ب���ازرگ���ان���ی رزگ����اری‬ ‫دەب��ێ��ت‪ ،‬چونكە چەندین رێگەی ك��راوەت‬ ‫چ واڵتێكی دراوسێ‬ ‫ل ‌ه بەردەمدایە‪ ،‬كە هی ‌‬ ‫ناتوانێت هەموو ئەو رێگایانەت لێ دابخات‪،‬‬ ‫چونكە پێویستی بە كورد دەبێت‪ ،‬واته ‌نە‬ ‫ئێران ئەتوانێت ئەو سنوورەی‪ ،‬كە لەگەڵ‬ ‫هەرێمی كوردستان هەیەتی‪ ،‬كە ‪1200‬كم‌ه‌‪،‬‬ ‫ن��ە توركیا ئ��ەو س��ن��وورەی‪ ،‬ك��ە ‪3075‬ك��م‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ هەرێمی ك��وردس��ت��ان هەیەتی‪ ،‬نە‬ ‫سوریا ئەو س��ن��وورەی‪ ،‬كە‪170‬كم له‌گه‌ڵ‬ ‫هەرێمی كوردستان هەیەتی‪ ،‬دابخەن چونكە‬

‫ئە ‌م والتانە پێویستییان بە كورد دەبێت بۆ‬ ‫ئ��ەوەی ل ‌ه رێگەی هەرێمی كوردستانەوە‬ ‫بە یەكتری بگەن‪ .‬واتە ئەم ناوچانە دەبن‬ ‫ب ‌ه هۆكارێكی یەكالكەرەوە بۆ پێشكەوتنی‬ ‫بازرگانی هەرێمی كوردستان‪ ،‬هەرێمی‬ ‫كوردستان بەم سنوورەی ئێستەوەیەوە‪ ،‬كە‬ ‫ل ‌ه رووی تۆبۆگرافیەوە زۆربەی شاخاویە‬ ‫واتە ناوچەی شاخاوییە‪ ،‬كە تەواو قەتیس‬ ‫دراوە‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەگ��ەر دەس��ەاڵت��ی ك��وردی‬ ‫ئەم ناوچانەی بەدەستەوە بێت ناتوانرێت‬ ‫قەتیس ب��درێ��ت‪ ،‬چونكە ن��ە هێزی سونە‬ ‫دەتوانێت فشار دروستبكات نە هێزی شیعە‬ ‫دەتوانێت فشار دروستبكات‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫هەر له‌و سێ پارێزگایه‌ی ئێستادا بیت‪ .‬ئەوا‬ ‫هەر بە سونە دەتوانرێت فشارت ل ‌ه سەر‬ ‫دروستبكرێت بۆیە بە رێكکەوتنێكی یەك‬ ‫الیەنە ك��ورد ل ‌ه ناو دەچێت‪ ،‬ب��ەاڵم ئەگەر‬ ‫ئەم ناوچانەت بەدەستەوە بێت ئەوا له‌گه‌ڵ‬ ‫هەموویان پەیوەندیت دەبێت‪ ،‬چونكە ل ‌ه‬ ‫رێگەی عەرەبی سونە‌و نزیك دەكاتەوە‬ ‫له‌گه‌ڵ ئوردندا‪ ،‬وات ‌ه هیچ له‌م چوار هێزانە‬ ‫(ئ��ێ��ران‪ ،‬توركیا‪ ،‬س��وری��ا‪ ،‬عێراق)ناتوانن‬ ‫هەرێمی ك��وردس��ت��ان قەتیس ب��ك��ەن‪ ،‬یان‬ ‫كۆنتڕۆڵی بكەن‪ ،‬وات ‌ه ئەگەر عەرەبی شیعە‬ ‫هێرشت بكاتەسەر له‌گه‌ڵ عەرەبی سونە‬ ‫تێگەیشتنت هەیە‪ ،‬یان بە پێچەوانەوە‪.‬‬ ‫ن��اوچ��ەی��ەك��ی‌ت��ر‪ ،‬ك��ە گرنگییەكی یەكجار‬ ‫گ����ەورەی ه��ەی��ە ن��اوچ��ەی گ��ەرم��ەس��ێ��رە‪.‬‬ ‫ن��اوچ��ەی ج��ەل��ه‌وال داه��ات��ووی كوردستان‬ ‫دەس��ت��ن��ی��ش��ان��دەك��ات‪ ،‬ب���ەوەی ك��وردس��ت��ان‬

‫‪117‬‬

‫سەركەوتووبێت ل ‌ه داوەكارییەكانیدا‪ ،‬یان‬ ‫بە پێچەوانەوە‪ ،‬وات�� ‌ه هەموو پرسەكانی‬ ‫كوردستان بە كەركوكیشەوە ل ‌ه راستیدا بە‬ ‫پل ‌ه ی یەكەم بەندە بە دەڤەری جەله‌والوە‪،‬‬ ‫ئەم دەڤەرە (ج��ەل��ه‌وال)دەروازەی دەڤەری‬ ‫مەندەلیە‪ ،‬مەندەلیش دەروازەی دەڤەری‬ ‫(ب��ەدرەی��ە)‪ .‬وات��ە ك��ورد ب��ەم سێ دەڤ��ەرە‬ ‫دەبێت ب ‌ه خاوەنی ئەو داسەی‪ ،‬كە دەتوانێت‬ ‫دوژمنی پێ درەوبكات‪ .‬وەك چۆن (سنجار)‬ ‫بە دەرەج���ەی دووەم روكنی داه��ات��ووی‬ ‫كوردستانە ل ‌ه رووی جیۆپۆله‌تیكییەوە‪،‬‬ ‫ن��اوچ��ەی سنجار وەك چ��ەك��وش��ی سەر‬ ‫جەزیرەی شیمالی عەرەبییە بە هەمووی‪.‬‬ ‫ئەگەر كورد ئەم دوو روكنە زامن بكات‪،‬‬ ‫ئەوا روكنی سێیەم‪ ،‬كە حەمرینی ناوەندە‬ ‫(ك���ەرك���وك)رزگ���ارب���ك���ات‌و ب���ەم شێوەیە‬ ‫ک واڵت یەكێتی سروشتی‬ ‫ن وه‌ ‌‬ ‫كوردستا ‌‬ ‫خ��ۆی بونیاد دەن��ێ��ت‪ .‬ج��ەل��ه‌وال قەڵخانی‬ ‫سەرەكییە‪ ،‬ئەم ناوچەیە دەبێت ب ‌ه كلیلی‬ ‫سەرەكی رێگای سەرەكی هێز (سەربازی‬ ‫ــ ئابوری ــ مرۆیی) ل ‌ه هەموو ناوچەكە‪،‬‬ ‫وات ‌ه دەبێت ب ‌ه بوابە (قاعدە انطالق عملیاتیة)‬ ‫بۆ هەموو باكوور‪ .‬ئەم ناوچەیە ل ‌ه رووی‬ ‫پەیوەندی جوگرافی‪ ،‬تەواوكەری درێژایی‬ ‫پەیوەندی خاكی كوردستانەو پایتەختی‬ ‫ج��ی��ۆس��ی��اس��ی ن���اوچ���ەك���ەی���ە‪ ،‬ل��� ‌ه رووی‬ ‫س��ەرب��ازی گرنگترین جێگایە ل ‌ه هەموو‬ ‫گ��ەرم��ەس��ێ��ردا‪ ،‬ل�� ‌ه س���ەر ئ��اس��ت��ی گرنگی‬ ‫ستراتیجی ئەم شارە تەواوی بزووێنەری‬ ‫دروستبوونی پێگەی سیاسی‌و ستراتیجی‬

‫ه��ێ��زەس��ی��اس��ی��ی��ەك��ان��ە‪ ،‬ج���ەل���ه‌وال خ��اڵ��ی‬ ‫ئیرتیكازی عەسكەری دوو الیەنەیە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ه��ەر هێزێك بتوانێت ئ��ەو ن��اوچ��ەی��ە بە‬ ‫دەستەوە بگرێت‪ ،‬ئەوا دەتوانێت كونتڕۆڵی‬ ‫ه��ەر چ��وار ئاڕاستەی خ��ۆی بكات‪ ،‬بۆیە‬ ‫ق وه‌ک پێگەی لۆجیستی هێرشكردن‬ ‫عێرا ‌‬ ‫ب��ە ك���اری دەه��ێ��ن��ا ب��ۆ هێرشكردنەسەر‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و ئێران‪ ،‬ئەگەر هەرێمی‬ ‫كوردستان بەدەستی بگرێت‪ ،‬ئەوا دەتوانێت‬ ‫كۆنتڕۆڵی ع��ەس��ك��ەری‌و سیاسی عێراق‬ ‫بكات‪ ،‬رێگەنەدات هەرگیز هێرشی عێراقی‬ ‫دروستبێت‪ ،‬ل ‌ه هەمان كاتدا نفوزی ئێران ل ‌ه‬ ‫س���ەر ب���ەغ���دا ك���ەم دەك����ات����ەوە‪ .‬گرنگی‬ ‫راستەقینەی ئ��ەم ن��اوچ��ەی��ە ل�� ‌ه راستیدا‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ ئ���ەوەی ن��اوچ��ەك��ە‪ ،‬پێی‬ ‫دەوت��رێ��ت (ب��ب��ڕو گ��رێ��دەر)‪ ،‬گ��رێ��دەر وات��ە‬ ‫ناوچەیەكە هەموو ناوچەكانی مەندەلی‌و‬ ‫ب����ەدرەو ج��ەس��ان‌و ئ��ال��ی��اواو زورب��ات��ی��ەو‬ ‫هورمزیار بە ناوچەكانی‌تری كوردستان‬ ‫دەبەستێتەوە‪ ،‬هەموو ناوچەكانی عێراقی‬ ‫باشوور بە كوردستانەوە دەبەستێتەوە ل ‌ه‬ ‫رێگای كوت‌و عیمارە‪ ،‬بەم شیوەیە پێویستی‬ ‫ب��ە ب��ەغ��داو ب��ە ع��ق��وب��ەو ‌ه نامێنێت‪ ،‬وه‌ک‬ ‫دەروازەی��ەك��ی س��ەرەك��ی بۆ كوردستان‪،‬‬ ‫هەر بەم شێوەیە دەبێت ب ‌ه رێگایەكی گرنگ‬ ‫ب��ۆ ب��ەس��ت��ن��ەوەی ل��وڕس��ت��ان��ی گ����ەورە بە‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و بوونی سنوور له‌گه‌ڵ‬ ‫خوزستان ئاسۆیەكی داهاتووی فره‌وان بۆ‬ ‫كوردستان دەكاتەوە‪ ،‬هەموو ئەو ناوچانە‬ ‫راستەوخۆ دەبەستێتەوە بە كەركوك‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫سلێمانی‪ .‬جەله‌وال توانای دابڕینی هەموو‬ ‫ن��اوچ��ەك��ان��ی خ����وارووی حەمرینی هەیە‬ ‫له‌گه‌ڵ كوردستان‌و ب��ەم شێوەیە دەبێتە‬ ‫قاعیدەی ئیرتیكازی بەرگری بۆ كوردستان‪،‬‬ ‫ك���ە ك���ەرك���وك‌و س��ل��ێ��م��ان��ی‌و خ��ان��ەق��ی��ن‌و‬ ‫ك��رم��اش��ان‌و رۆژه���ەالت���ی كوردستانیش‬ ‫دەپارێزێت‪ ،‬بۆیە ئەم ناوچەیە بە دەست‬ ‫ه��ەر رژێمیكی سیاسی بێت ئ��ە‌و توانای‬ ‫بااڵبوونی هەیە ل ‌ه ناوچەكەدا‪ ،‬دەبێت ب ‌ه‬ ‫هێزێكی گ��رن��گ‌و ژم��ارەی��ەك��ی ق��ورس ل ‌ه‬ ‫هاوكێشەكان‪ ،‬بە دەستهێنانی ئەم ناوچەیە‪،‬‬ ‫واتە دەستكەوتنی بەشە نەوت ل ‌ه هەموو‬ ‫ن��اوچ��ەك��ان��ی دەوروب��������ەر‪ ،‬ئ���ەگ���ەر ئ��ەو‬ ‫ناوچانەش بە دەستەو ‌ه نەبێت‪ ،‬ئەم ناوچەیە‬ ‫ب��ە ه��ۆی ج��وگ��راف��ی��ەك��ەی��ە‌و ‌ه ناوچەیەكە‬ ‫بەرگریكردن ل ‌ه سەری ئاسانە‪ ،‬ل ‌ه هەمان‬ ‫كاتدا كراوەیە بۆ ئ��ەوەی له‌و ناوچەیەدا‬ ‫هێرشبكرێتە سەر كەركوك‌و سلێمانی‌و‬ ‫خانەقین‌و ئێران‪ ،‬باشووری ئەم ناوچەیە‪،‬‬ ‫واتە شارەبان‌و خالص‌و عوزێم‌و مەندەلی‪،‬‬ ‫ب���ەم ش��ێ��وەی��ە هەمیشە ه���ەوڵ دەدرێ���ت‬ ‫ی وەك هێزێكی‬ ‫بەدەستبهێنرێت بۆ ئ��ەوە ‌‬ ‫مەزن حیسابی بۆ بكرێت‪ .‬ناوچەیەكی‌تری‬ ‫گرنگ مەندەلییە‪ .‬گەرمەسێر پارێزگایەكی‬ ‫گرنگی س��ەر رێگای ح��ەری��ری جیهانییە‪،‬‬ ‫رێگایەكی گرنگە بۆ بەغداد‪ ،‬تەنها رێگایە‪،‬‬ ‫كە باشووری عێراق ل ‌ه ریگای ك��ووت ــ‬ ‫ب���ەدرە ب��ە ك��وردس��ت��ان دەبەستێتە‌و ‌ه بێ‬ ‫ئەوەی ئەو رێگایە بە بەغدادا تێپەربكات‪،‬‬ ‫بوونی ئەو پەیوەندیی ‌ه رۆڵی بەغدا وەك‬

‫گ���رێ���دراوی ه��ەم��وو ن��اوچ��ەك��ان��ی ع��ێ��راق‬ ‫بەیەكە‌و ‌ه نامێنێت‪ .‬مەندەلی ملی سەرەكی‬ ‫ناوچەی گەرمەسێرە‪ ،‬بە پچڕانی گەرمەسێر‬ ‫ت��ەن��ه��ا خ��ان��ەق��ی��ن ب���ە دەس����ت ك�����وردەو ‌ه‬ ‫دەمێنێته‌و ‌ه ئەوەش دەگەڕێتە‌و ‌ه بۆ ئەوەی‬ ‫ن��اوچ��ەی ب���ەدرە ب��ە ت����ەواوی دەك��ەوێ��ت��ە‬ ‫باشووری مەندەلی‌و جەله‌وال دەبێت ب ‌ه‬ ‫سەری هەرێمەكەو مەندەلی ملی دەبێت‪،‬‬ ‫ئەم ناوچەیە دوای ئ��ەوەی سنوور دانرا‬ ‫پەیوەندی بە كوردستانە‌و ‌ه تەنها ل ‌ه رێگەی‬ ‫ج��ەل��ه‌وال‌و ‌ه دەب��ێ��ت‌و دوو رێ��گ��ای دەبێت‬ ‫یەكەم رێگایەك بۆ خانەقین‪ ،‬كە رێگایەكی‬ ‫چ��ەپ��ەو ب��ە درێ���ژای���ی س���ن���وورە‪ ،‬رێ��گ��ای‬ ‫دووەم���ی دەب��ێ��ت ب��ە ن��اوچ��ەی ج��ەل��ه‌والدا‬ ‫بڕوات بەرەو سلێمانی راستەوخۆ‪ ،‬بەرەو‬ ‫كەركوك راستەوخۆ‪ ،‬ئەگەر ئەم رێگایانە‬ ‫بگیرێت ئ��ەوا ئەم ناوچەیەدا ئەبڕێت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ج���ەل���ه‌والو م��ەن��دەل��ی ب�����ەدرە هەمیشە‬ ‫كوردستان بازاڕی سەرەكی بەرهەمی ئەم‬ ‫دوو ناوچەیە بووە‪ ،‬بە دابڕانی ئەم ناوچەیە‬ ‫ت������ەرازووی ئ���اب���ووری دەگ���ۆڕێ���ت دژی‬ ‫بەرژەوەندی بازاڕی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫ئ���ەم ن��اوچ��ەی��ە زۆر گ��رن��گ��ە ل�� ‌ه ه��ەم��وو‬ ‫رووی�����ەك�����ە‌وه‌ ب���ۆ دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ك��ردن��ی‬ ‫چارەنووسی هێزەسیاسییەكان ل ‌ه ناوچەی‬ ‫میزۆپۆتۆمیاو رۆژه��ەالت��ی ن��اوەڕاس��ت‪،‬‬ ‫مەندەلی توانای تەحكومی هەیە بە موعادە‬ ‫ل ‌ه ی سیاسی ك��وردی شیعی ل ‌ه هەموو‬ ‫ن��اوچ��ەك��ەو هەمیشە ك���ورد ل�� ‌ه ب��ۆس��ەی‬ ‫تەسكی تایفی دەردەكات‪ ،‬رێگای راستەوخۆ‬

‫‪119‬‬

‫ل����ه‌گ����ه‌ڵ ن����اوچ����ەك����ان����ی ش��ی��ع��ەن��ش��ی��ن‬ ‫درووستدەكات بێ بەغدا‪ ،‬بۆیە قورسایی‬ ‫بەغداد ل ‌ه سەر كوردستان كەم دەكاتەوە‪.‬‬ ‫ناوچەیەكی‌تری گەرمەسێر بەدرەیە‪ ،‬بەدرە‬ ‫گرنگترین ن��اوچ��ەی جیۆپۆله‌تیكییە بۆ‬ ‫ه��ەرێ��م��ی ك���وردس���ت���ان‪ ،‬ب���ە ت��ای��ب��ەت��ی‌و‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی گ����ەورە ب��ە گ��ش��ت��ی‪ ،‬كلیلی‬ ‫ی واڵتی كوردستان بە دەستی‬ ‫چارەنووس ‌‬ ‫بەدرەوەیە‪ ،‬ئەگەر دەستی (داس) ناوچەی‬ ‫جەله‌والبوو‪( ،‬مل) ناوچەی مەندەلی بوو‪،‬‬ ‫ئەوا ناوچەی بەدرە(بەدەنە)‪ ،‬واته‌جەستەی‬ ‫سەرەكییە‪ ،‬رۆڵی نوكی داس دەبینێت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫راماڵینی هێزی ب��ەران��ب��ەر‪‌ ،‬وەك كانگای‬ ‫هێزی سەربازی ــ ستراتیجی‪ ،‬ئابووری‌و‬ ‫بازرگانی‪ ،‬چونكە بەدرە گرێی سەرەكییە‬ ‫ل ‌ه نێوان چەندین هەرێمی جۆراو جۆر بۆیە‬ ‫رۆڵ��ی سەرەكی دەبینێت ل ‌ه گرێدانەوەی‬ ‫هەرێمەكانی كوردستان بەیەكە‌وئه‌م ‌ه ل ‌ه‬ ‫الی��ەك‌‪ ،‬ل ‌ه الی��ەك��ی‌ت��رە‌ورۆڵ��ی میحوەریی‬ ‫دەبینێت ل ‌ه بازرگانیی ناوخۆیی‌و بازرگانی‬ ‫دەرەكی‪ ،‬زۆر ل ‌ه زیاد پێویستە بۆ هەرێمی‬ ‫ك���وردس���ت���ان ب���ۆ ئ�����ەوەی گ��ەش��ەب��ك��ات‌و‬ ‫بازرگانی كوردستان ل ‌ه ئابڵوقەو بۆسە‬ ‫دەربچێت‪ ،‬بەدرە ناوچەیەكە هیچ الیەنێك‬ ‫ناتوانێت رۆڵی بازرگانی دابخات‪ ،‬بۆیە بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان رێگەیەكی كراوەیەو‬ ‫هەمیشە بازاڕی هەرێمی كوردستان نۆژەن‬ ‫دەك���ات���ەوە‪ ،‬ئ���ەم ن��اوچ��ەی��ە ب��ۆ هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ن��اوچ��ەی چ��ارەن��ووس��س��ازە‪،‬‬ ‫پێویستە بۆ كوردستان‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی وەك‬

‫ناوچەیەكی الكەوتوو نەمێنێت‪ ،‬بەم ناوچەیە‬ ‫ه���اوك���ێ���ش���ەی (الك����ەوت����و ـ���ـ الك���ەوت���و)‬ ‫دروس���ت���دەب���ێ���ت ب���ە ن��ی��س��ب��ەت ع���ێ���راق‌و‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئەمەش حاڵەتێكی هاوسەنگ‬ ‫درووستدەكات بۆ كوردستان‪ ،‬چونكە بێ‬ ‫ئەم ناوچەیە هەمیشە كوردستان دەكەوێتە‬ ‫پەیوەندییەكی (الكەوتوو ــ ناوەند) له‌گه‌ڵ‬ ‫عێراق‪ .‬بۆیە هەمیشە دەكێشرێت بەرەو‬ ‫ع��ێ��راق‌و ملكەچی ب��ەغ��داد دەب��ێ��ت‌و هەر‬ ‫دەب��ێ��ت ه��ەم��وو ك��ێ��ش��ەك��ان��ی ل��ه‌ ب��ەغ��داد‬ ‫چارەسەربكات‪ .‬بوونی (بەدرە)بۆ هەرێمی‬ ‫ك���وردس���ت���ان ه���ۆك���ارێ���ك���ە ب���ۆ ئ����ەوەی‬ ‫دەوڵەتەزلهێزەكانی جیهان پشتی بگرن‪،‬‬ ‫ب��ەدرە وادەك��ات‪ ،‬كە هەرێمی كوردستان‬ ‫بتوانێت ببێت بە فەرزوون واته‌دەستكەوتنی‬ ‫جیهانی ل ‌ه هەموو روویەك‪ .‬بە داگیركردنی‬ ‫پارێزگای گەرمەسێر (جەله‌وال‪ ،‬خانه‌قین‪،‬‬ ‫مەندەلی‪ ،‬بەدرە)بە گشتی‌و ناوچەی بەدرە‬ ‫بە تایبەت‪ ،‬رۆڵێكی چەند بارە وەردەگرێت‪،‬‬ ‫ئەم رۆڵ��ە هەمیشە وای لێ دەك��ات ببێتە‬ ‫هۆكاری نائارامیی له ‌ناوچەكە‪ ،‬بە هۆی‬ ‫ئ���ەوەی هەمیشە خ��ه‌ون��ی ب��ەرف��ره‌وان��ی‌و‬ ‫كۆنتڕۆڵی ناوچەكە دەبێت‪ ،‬بۆیە دەبێت ب ‌ه‬ ‫مەترسی ل ‌ه سەر ناوچەی شام ل ‌ه الیەك‌و‬ ‫دەبێت ب ‌ه مەترسی ل ‌ه سەر ناوچەی كەنداو‬ ‫ل�� ‌ه الی��ەك��ی ت����رەوە‪ ،‬م��ەت��رس��ی ع��ێ��راق ل ‌ه‬ ‫ناوچەكە ل ‌ه كەنداو بە ئەمریكا قەرەبوو‬ ‫ك����راوەو ل�� ‌ه ش���ام ب��ە ئ��ێ��ران‌و ئیسرائیل‬ ‫راگیراوە‪ ،‬بەاڵم هەموویان ماندووبوون‪،‬‬ ‫چونكە رۆڵی سەرەكی خۆیان نییە‪ ،‬ئەگەر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫ك���ورد ب��ت��وان��ێ��ت رۆڵ���ی س���ەرەك���ی خ��ۆی‬ ‫بگەڕێنێتە‌و ‌ه بە سەركەوتن ل ‌ه پڕۆسەی‬ ‫ی��ەك��ان��گ��ی��ری��ی نیشتیمانیدا‪ ،‬ئ���ەوا رۆڵ��ی‬ ‫پاسەوانی ل ‌ه عێراق دەگەڕێنێتە‌و ‌ه بۆ دیوی‬ ‫عێراق نامێنێت‌و دەبێت ب ‌ه فریشتەی كەنداو‬ ‫هەمیشە کاریگەریی سلبی ل ‌ه سەر شامیش‬ ‫تەواودەبێت‪ ،‬بۆیە عێراق دەبێتە بەشێك ل ‌ه‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی ئ��اس��ای��ش��ی ك���ەن���داو ئ��اوات��ی‬ ‫داگ��ی��رك��اری س��ەرب��ازی خامۆش دەبێت‌و‬ ‫كەنداو ل ‌ه مەترسییەكانی رزگ��ار دەبێت‪.‬‬ ‫لێرە‌و ‌ه كوردستان رۆڵی پاسەوانی كەنداو‬ ‫ش��ام��ی دەك���ەوێ���ت���ە س���ەرش���ان‪ ،‬چونكە‬ ‫كوردستان هەمیشە بەستنەوەی له‌گه‌ڵ‬ ‫كەنداودا بە بەدرە دەبێت‪ ،‬له‌گه‌ڵ شامیشدا‬ ‫بە شەنگار دەبێت‪ ،‬بۆیە هەرگیز ئەم بارە‬ ‫رێگەی پێ نادات ببێت ب ‌ه‌هۆی مەترسی ل ‌ه‬ ‫سەر ئەم ناوچانە‪ ،‬بەڵكو دەبێت ب ‌ه هۆی‬ ‫دوورخستنەوەی مەترسی ل ‌ه سەریان‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیە ئەمریكاو خۆرئاوا بە گشتی زامنی‬ ‫ئاسایشی ك��ەن��داو دەك���ەن ب��ە خەرجێكی‬ ‫ك���ەم‌و ه��ەم��وو ئ��ەگ��ەرێ��ك ب��ۆ تەقینەوەی‬ ‫گ��ەورە له‌م ناوچەیەدا دوور دەخەنەوەو‬ ‫ه��ەوڵ��ی ملمالنی ب��ۆ دەستبەسەراگرتنی‬ ‫ناوچەكەش خامۆش دەبێت‪ ،‬بۆیە من پێ ‌م‬ ‫وایە وەرگرتنەوەی ئەم ناوچانە ل ‌ه الیەن‬ ‫كوردە‌و ‌ه دەبێت ب ‌ه پاڵنەرێكی جیۆستراتیجی‬ ‫گەورە بۆ گەڕاندنەوەی جۆرێك ل ‌ه ئارامی‬ ‫ل�� ‌ه ن��اوچ��ەك��ە‪ ،‬وات�� ‌ه ك���ورد‪ ،‬ی��ان دەوڵ��ەت��ی‬ ‫كوردی بەم ناوچانە‌و ‌ه دەبێتە هۆكارێكی‬ ‫ئاشتی ب��ۆ ن��اوچ��ەك��ە‪ ،‬ب��ۆ ك��ەن��داو ش��ام‌و‬ ‫رۆژه��ەالت��ی ن��اوەڕاس��ت‪ .‬ئه‌گەر دەوڵەتی‬

‫كوردی درووست ببێت‪ ،‬ئەوا پێویستە ئەم‬ ‫دەوڵ��ەت��ە كۆمەڵێك بونیادی گرنگ تێیدا‬ ‫زام��ن��ی جێگیربوون ببێت‪ ،‬وات��ه ‌ئەوكات‬ ‫دەوڵ������ەت ب��ەه��ێ��ز دەب���ێ���ت‪ ،‬ك���ە ت��وان��ای‬ ‫خۆبەڕیوبردنی ناوخۆی هەبێت‪ ،‬كە ئەم‬ ‫ت��وان��ای��ە گرنتی ب��ەردەوام��ب��وون��ی بكات‪،‬‬ ‫ئەمەش یەكێك ل ‌ه بونیادەكانی ب��ەردەوام‬ ‫ب��وون توانی خودییە (اكتفا‌ء ذات���ی)ە‪ ،‬كە‬ ‫دەوڵ�������ەت پ��ێ��وی��س��ت��ی��ی��ەت��ی‪ .‬ك���ە روون����ە‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی دەوڵ���ەت���ی ك����وردی ب��ەم‬ ‫ن��اوچ��ەداب��ڕێ��ن��راوان��ەوە‪ ،‬ئ��ەم ت��وان��ای��ە بۆ‬ ‫دەوڵەت دروستدەكات‪ ،‬وات ‌ه ئەم ناوچانە‬ ‫دەبن ب ‌ه هۆكارێكی بەهێز بۆ فەراهەمكردنی‬ ‫ئ��ەم ت��وان��ا خودییە ب��ۆ دەوڵ����ەت‪ ،‬چونكە‬ ‫جۆراوجۆری بەرهەم له‌م ناوچانەدا هەیە‪،‬‬ ‫كە ئ��ەم ج��ۆراوج��ۆری بەرهەمە‪ ،‬له‌وسێ‬ ‫پارێزگایەی‪ ،‬كە ئێستا سنووری هەرێمی‬ ‫كوردستانی ل�� ‌ه س��ەر درووس��ت��ب��ووە‪ ،‬بە‬ ‫بەراورد بە ناوچەدابڕێنراوەكان كەمە‪ ،‬واته‬ ‫‌هەندێک بەرهەم له‌م ناوچانەدا هەیە ل ‌ه‬ ‫هەرێمی كوردستاندا نییە‪ .‬ئەم سیفەتە له‌م‬ ‫ناوچانەدا گرنگییەكی‌تر بە دوای خۆیدا‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬ئەویش دروستبوونی بازرگانی‬ ‫ناوخۆییە‪ ،‬چونكە تا ئێستا بازرگانی ناوخۆ‬ ‫ل�� ‌ه ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان��دا ن��ی��ی��ە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر‬ ‫بوونیشی هەبێت ئە‌وا بە رادەیەكی زۆر‬ ‫كەمە‪ ،‬وات ‌ه بە گەڕانەوەی ئەم ناوچانەو‬ ‫دواج��ار درووستبوونی دەوڵەتی كوردی‬ ‫بەم ناوچانەوە‪ ،‬ئەوا بازرگانیی ناوخۆیی‬ ‫بۆ دەوڵەتی كوردی درووستدەبێت‪ ،‬كە ئەم‬ ‫درووس��ت��ب��وون��ەش توانایەكی ئ��اب��ووری‌و‬

‫‪121‬‬

‫بازرگانی بۆ دەوڵ��ەت��ی ك��وردی دروس��ت‬ ‫دەك�����ات‪ .‬ل��� ‌ه ب���ەر م��ەب��ن��ای دەرخ��س��ت��ن��ی‬ ‫ج��ی��ۆپ��ۆل��ه‌ت��ی��ك��ی ن��اوچ��ەداب��رێ��ن��راوەك��ان��ی‬ ‫ه���ەرێ���م���ی ك���وردس���ت���ان‪ ،‬ئ����ەوەم����ان بۆ‬ ‫دەردەكەوێت‪ ،‬كە ئەم ناوچانە گرنگییەكی‬ ‫جیۆپۆله‌تیكی یەكالكەرەوەیان هەیە بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و بە گەڕانەوەی ئەم‬ ‫ن��اوچ��ان��ە ب��ۆ س��ەر ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫دەت��وان��رێ��ت (دڵ)ی هەرێمی كوردستان‬ ‫بپارێزرێت‪ ،‬ئه‌ویش كەركوكە‪ ،‬وات ‌ه بێ ئەم‬ ‫ن��اوچ��ان��ە پاراستنی دڵ كارێكی مەحاڵ‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫دەرئه‌نجام‬ ‫‪1‬ـ���ـ ئ���ەم ن��اوچ��ان��ە ل�� ‌ه رووی پێكهاته‌ی‬ ‫دانیشتووانەوە‪ ،‬ن��اوەن��دی كۆبوونەوەی‬ ‫ژمارەیەكی زۆری دانیشتووانە بە رەگەزی‬ ‫ج��ی��اوازو پێكهاتەی ج��ی��اواز‪ ،‬پێكهاتەی‬ ‫نەتەوەیی ئاڵۆزیان تێدایە (كورد‪ ،‬عەرەب‪،‬‬ ‫توركمان‪ . .‬هتد)‬ ‫‪2‬ــ گۆڕانكاری زۆر ل ‌ه پێكهاتەی کارگێریی‬ ‫ناوچەدابڕێنراوەكاندا كراوە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ����ـ ن���اوچ���ەداب���ڕێ���ن���راوەك���ان���ی ه��ەرێ��م��ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬رووب��ەرێ��ك��ی زۆر گ��ەورەی‬ ‫هەرێمی ك��وردس��ت��ان پێك ده‌هێنێت‪ ،‬بە‬ ‫رێ��ژەی��ەك‪ ،‬كە دەك��ات��ە نیوەی رووب��ەری‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫‪4‬ـ����ـ ن���اوچ���ەداب���ڕێ���ن���راوەك���ان���ی ه��ەرێ��م��ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬گرنگییەكی جیۆپۆڵۆتیكی‌و‬

‫جیۆستراتیجی گەورەیان هەیە‪ ،‬بۆ هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كە دەبن ‌ه یارمەتیدەرێكی گەورە‬ ‫بۆ دروستبوونی دەوڵ��ەت له‌م پارچەیەی‬ ‫كوردستان(هەرێمی كوردستان)‪.‬‬ ‫‪5‬ـ����ـ ن���اوچ���ەداب���ڕێ���ن���راوەك���ان���ی ه��ەرێ��م��ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی‪ ،‬یارمەتیدەرێكی بەهێزن‪،‬‬ ‫ب��ۆ س��ەرب��ەخ��ۆی��ی (س��ی��اس��ی‌و ئ��اب��ووری‌و‬ ‫سەربازی)هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫‪6‬ـ����ـ ن���اوچ���ەداب���ڕێ���ن���راوەك���ان���ی ه��ەرێ��م��ی‬ ‫كوردستان‪ ،‬زنجیرەیەكن بۆ بەستنەوەی‬ ‫هەرێمی كوردستان بە‌و اڵتانی دراوسێوە‪.‬‬ ‫‪7‬ـ����ـ ن���اوچ���ەداب���ڕێ���ن���راوەك���ان���ی ه��ەرێ��م��ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ه��ۆك��ارێ��ك��ی ب��ن��ەڕه‌ت��ی��ن بۆ‬ ‫بەهێزبوونی بازرگانی هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫رزگاركردنی ل ‌ه قەتیسبوونی بازرگانی‌و‬ ‫دروستكردنی بازرگانی ناوخۆ ل ‌ه هەرێمی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫‪8‬ـ��ـ درووس��ت��ب��وون��ی دەوڵەتێكی ك��وردی‬ ‫ب��ەم ن��اوچ��ان��ەوە‪ ،‬دەبێت ب ‌ه ه��ۆی بوونی‬ ‫ئ��ەم دەوڵ��ەت��ە ب��ە هۆكارێكی ئاشتی بۆ‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫‪ 9‬ـ��ـ گ���ەڕان���ەوەی ئ��ەم ن��اوچ��ان��ە ب��ۆ سەر‬ ‫ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬س��ەرەت��ای��ەك��ە بۆ‬ ‫درووستكردنی شوناس‪.‬‬ ‫راسپاردە‬ ‫‪1‬ـ���ـ دەس���ەاڵت���ی ك����وردی دەب��ێ��ت ه��ەوڵ��ی‬ ‫تەواوبدات‪ ،‬بۆ گەڕانەوەی ئەم ناوچانە بۆ‬ ‫سەر هەرێمی كوردستان‌و هەوڵبدات بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫درووستكردنی یەكانگیریی نیشتیمانی‪.‬‬ ‫‪2‬ــ دەبێت سەركردایەتی سیاسی كوردی‬ ‫ئامڕازی سەرنجراكێشان بەكاربهێنێت‪ ،‬بۆ‬ ‫دانیشتووانی ناوچە دابڕێنراوەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان‌و هەوڵبدات بۆ بەهێزكردنی‬ ‫هەستی نەتەوەیی الی دانیشتووانەكەی‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ دەس��ەاڵت��ی ك���وردی ئ��ه‌گ��ەر م��ەرام��ی‬ ‫درووستكردنی دەوڵ��ەت��ی ك��وردی هەیە‌و‬ ‫دەی���ەوێ���ت ئ���ەم دەوڵ����ەت����ەی ل��� ‌ه ئاستی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��د‌ا وه‌ک ژم��ارەی��ەك��ی بەهێز‬ ‫سەیربكرێت‪ ،‬ئەوا پێویستە ئەم ناوچانەی‬ ‫ب��ەدەس��ت��ە‌وب��ێ��ت‌و ب��ەم ن��اوچ��ان��ە‌وك��ار بۆ‬ ‫دروستكردنی دەوڵەتی كوردی بكات‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ دەب��ێ��ت دەس��ەاڵت��ی ك���وردی ل�� ‌ه خەمی‬ ‫هاونیشتیمانییەكانیدا ب��ێ��ت‪ ،‬ل�� ‌ه ناوچە‬ ‫دابڕێنراوەكانی هەرێمی كوردستان‌و چیتر‬ ‫رێگە بە‌ونەدرێت دەستبکرێتە‌وبە گۆڕینی‬ ‫دیمۆگرافیای ناوچەكە‪ ،‬دەربەدەركردنی‬ ‫دان��ی��ش��ت��ووان��ەك��ەی‪ ،‬چونكە ك��وردەك��ان��ی‬ ‫ئەوێش خوێنی كوردیان تێدایە‪.‬‬ ‫‪5‬ــ دەبێت دەسەاڵتی كوردی هاواڵتییانی‬ ‫ئەو ناوچەیە بكات بە بەڕێوبەری خۆیان‪،‬‬ ‫وات�� ‌ه خۆیان خۆیان بەڕێوەبەرن ل ‌ه ژێر‬ ‫دەسەاڵتێكی كوردیانەدا‪.‬‬ ‫‪6‬ــ ئه‌گەر حكوومەتی عێڕاقی دەیەوێت‪ ،‬له‌م‬ ‫شەڕو ئاڵۆزی‌و نەهامەتییە نەجاتی بێت‪،‬‬ ‫ئەوا با ملكەچی پێدراوی سرووشتی بێت‌و‬ ‫ئەم ناوچانە‪ ،‬كە دڵی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫رەزام��ەن��دب��ێ��ت ب��ە گ��ەڕان��ەوەی��ان ب��ۆ سەر‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬

123

‫سێكوچكەی فاشیزم‌و نازیزم‌و بەعسیزم لە بۆتەی راسیزمیدا‬ Trinity of Fascism, Nazism and Baathism in the crucible of racism

‫ فوئاد نەجمەددین عومەر‬:‫نووسینی‬ By: Fuad Najmadin omer

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫وەك ئاشكرایە مێژووی مرۆڤایەتی لێوان‬ ‫لێوە لە رووداو گەلێك‪ ،‬ک ‌ه جێی شانازیكردن‌و‬ ‫شەرم داگرتنی مرۆڤەكانە لە ئاستیدا‪ .‬لە‬ ‫ناو ساتەكانی مێژووشدا مێژووی نوێ‌و‬ ‫هاوچەرخی مرۆڤایەتی پشكی شێری بەر‬ ‫كەوتووە لە سەرهەڵدانی ئەو رووداوان��ە‪.‬‬ ‫رێنیسانس‌و شۆڕشی فەرەنسی‌و دواتریش‬ ‫شۆڕشەكانی پیشەسازی لە ئەوروپا تا‬ ‫رادەیەك جێهشتنی قۆناغێكی تاریك بوو‪،‬‬ ‫ک ‌ه سەردەمانێك بوو كلێسا باڵی رەشی‬ ‫كێشا بوو بە سەر گشت كایەكانی ژیانی‬ ‫مرۆڤداو قفڵی لە دەرگای بیركردنەوەی هەر‬ ‫كەسێك دابوو‪ ،‬ک ‌ه بە سەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫ناسرا بوو‪ ،‬هەروەها سەدەی بیستەمیش بە‬ ‫گرنگترین‌‌و پڕ رووداوترین كاتەكانی مرۆڤ‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬ک ‌ه زۆرترین ملمالنێی ئایدیاو‬ ‫پیشەسازی تەقەمەنی‌و هێزی بازووی تیا‬ ‫نمایشكرا‪ ،‬پاشانیش كۆڵۆنیاڵكردنی واڵتانی‬ ‫ئەفریقاو ئاسیا لە الیەن واڵتانی زلهێزی‬ ‫جیهانییەوە س��ەل��م��ان��دی‪ ،‬ک�� ‌ه كۆمەڵگەی‬ ‫مرۆڤایەتی ئاسایشی (نەتەوەیی‪ ،‬ئایینیی‪،‬‬ ‫جوگرافی‪ ،‬ئابووری‪ ...‬هتد) لە مەترسییەكی‬ ‫ح��اش��ا ه��ەڵ��ن��ەگ��ردای��ە‪ ،‬م����رۆڤ هەمیشە‬ ‫هەوڵی داوە زۆرترین م��ەودای سنووری‬ ‫ب��ەران��ب��ەر ل��ە رووی فكریی‌و سیاسیی‌و‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەوە ب��ب��ەزێ��ن��ێ��ت‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ئ��ەوەی مەبەستمانە ل��ێ��رەدا ئ��ام��اژەی پ ‌‬ ‫بكەین س��ەره��ەڵ��دان‌و هاتنەكایەی دوو‬ ‫ئایدۆلۆجیایی ناسیۆنالیستی نیگەتیڤ‌و‬ ‫ت��ا رادەی���ەك���ی زۆری����ش ل��ە ی���ەك چ���ووە‪،‬‬

‫ئ��ەوان��ی��ش ف��اش��ی��زم‌و ب��ەع��س��ی��زم‌ە‪ ،‬ک�� ‌ه لە‬ ‫س��ەرەت��او ناوەڕاستی س��ەدەی بیستەمدا‬ ‫لە سەر شانۆی رووداوەك��ان��ی رۆژئ��اواو‬ ‫رۆژه����ەاڵت ب��ە دی���ار ك��ەوت��ن‪ ،‬ک�� ‌ه حزبی‬ ‫فاشی لە ساڵی ‪ 1922‬لە ئیتاڵیاو حزبی‬ ‫ن���ازی ل��ە ئەڵمانیا س��اڵ��ی ‪1933‬و حزبی‬ ‫بەعس لە دوو قۆناغدا‪ ،‬لە ساڵی ‪1963‬و‬ ‫دوای رووخ��ان��ی��ان جارێكی‌تر ل��ە ‪1968‬‬ ‫دەسەاڵتیان لە عێراق گرتەوە دەس��ت تا‬ ‫‪9‬ی ‪4‬ی ‪ ،2003‬ک ‌ه بە س��وود وەرگرتن‬ ‫ێ وچانیان دا‬ ‫لە تیۆری راسیزم هەوڵی ب ‌‬ ‫بۆ لە ناوبردنی نەتەوەكانی‌تر لە رێگەی‬ ‫كوشتارو جینۆسایدو هۆڵۆكۆستەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئاشکرای ‌ه زۆربەی جار رەوڕەوەی مێژوو‬ ‫لە بەرژەوەندی تۆتالیتاران هەڵناسوڕێت‌و‬ ‫تینویه‌تی میللەتان بۆ سەربەخۆی‌و ئازادی‬ ‫خەونی رەشی ستەمكاران لە چاڵ دەنێت‪.‬‬ ‫چەمكی راسیزم‬ ‫راسیزم لە ووشەی ‪Race‬ه‌و ‌ه وەرگیراوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب ‌ه واتای ره‌گه‌ز دێت‪ .‬رەگەزپەرستی‬ ‫راس����ی����زم ت���ێ���ورێ���ك���ی دژە زان���س���ت���ی‌و‬ ‫كۆنەپەرستانەیە‪ ،‬ک ‌ه بڕوای بە نایەكسانی‬ ‫نێوان رەگ��ەزەك��ان لە ب��واری توانستی‌و‬ ‫هێزی ب��ی��رك��ردن��ەوەدا ه��ەی��ه‪ )‌1(،‬راسیزم‬ ‫رەگ���ەزی گ��رووپ��ێ��ك دی���اری دەك���ات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەی��ەوێ��ت بە ه��ۆی رەگ��ەزەك��ەی��ەوە خۆی‬ ‫لە گرووپەكانی‌تر جیا بكاتەوە‪ ،‬راسیزم‬ ‫ئایدۆلۆجییەكی سیاسی توندڕەوانەیە‪ ،‬ک ‌ه‬

‫‪125‬‬

‫لە رێگەیەوە مرۆڤەكانی‌تر بە پیسترین‌و‬ ‫دڕن��دان��ەت��ری��ن ش��ێ��وە دەچ��ەوس��ێ��ن��ێ��ت��ەوە‪.‬‬ ‫راس��ی��زم ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ای��ەك��ی دەب��ەن��گ��ان��ەو‬ ‫دڕندانەیە‪ ،‬ک ‌ه مرۆڤەكان لە سەر بنەمایەكی‬ ‫بایۆلۆجی بە سەر چەند گرووپێكدا دابەش‬ ‫دەك��ات‪ ،‬وەكو گرووپی (رەش پێستەكان‪،‬‬ ‫س��پ��ی پ��ێ��س��ت��ەك��ان‪ ،‬ق���اوەی���ی پێستەكان)‬ ‫مەبەستی سەرەكی لەم دابەشكردنەش‪،‬‬ ‫قازانج كردنی گرووپێك‪ ،‬یان دەوڵەتێكی‬ ‫بەهێزە‪ ،‬ک ‌ه دەیەوێت گرووپ‌و دەوڵەتی بێ‬ ‫هێز بچەوسێنێتەوە‪ )2(،‬چەمكی راسیزم لە‬ ‫ماوەی نێوان دوو جەنگی جیهانی‌و لە ساڵی‬ ‫‪ 1933‬هاتە ناو فەرهەنگی فەرەنسییەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەتوانین لە ناو تەواوی شارستانییەتە‬ ‫دێرینەكاندا ئەم دیاردەیە ببینینەوە‪ )3(،‬بۆ‬ ‫نموونە كۆمەڵگەی رۆمانی بە هەموو ئەو‬ ‫كەس‌و میللەتانەی‌تریان دەووت بەربەری‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل��ەوان نەبووایە بە تایبەتی ئەوانەی‬ ‫دژایەتی رۆمیان بكردایە‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان کات‬ ‫س شەڕی ئەوروپی‌و ئاسیایی بە‬ ‫هیرۆدۆت ‌‬ ‫شەڕی بەربەرو مەدەنییەت لە قەڵەم داوە‪،‬‬ ‫كەواتە ئێستا روونە‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئەو ناوە (وەك‬ ‫زاراوەی سیاسی) بە هەر كەس‌و كۆمەڵێك‬ ‫ب��ووت��رێ��ت‪ ،‬وات��� ‌ه ك��ۆن��ەپ��ەرس��ت‌و دژ بە‬ ‫مەدەنیەت‌و بەدڕەوشت‌و تێنەگەیشتووە‪)4(،‬‬ ‫س��ەرەت��ای پیادەكردنی ئ��ەم ت��ی��ۆره‌ش بۆ‬ ‫س��ەردەم��ی دۆزی���ن���ەوەی جوگرافیەكان‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬ئیتر لێرەوە لە سەر زەمینی‬ ‫ئ��ەو ك��ی��ش��وەرە ت��ازان��ە ب��ە پاكتاوكردن‌و‬ ‫قڕكردنی نەتەوەكانی دەستی پێكرد‪ ،‬ک ‌ه‬

‫دانیشتووانی رەس��ەن��ی ناوچەكە ب��وون‪،‬‬ ‫ک ‌ه وەك مرۆڤ سەیری نەتەوەكانی‌تری‬ ‫ن����ەدەك����رد‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و وەك ئ��اژەڵ��ێ��ك لێی‬ ‫دەڕوانین‪ )5(،‬بەڕێوەبردنی سیاسەتە دژە‬ ‫مرۆڤەكانی ئەمریكا لە دژی سوور پێست‌و‬ ‫رەش پێستەكانی ئەم وواڵتە‪ ،‬ک ‌ه سەرەڕای‬ ‫جاڕنامەی مافی م��رۆڤ هەر وا درێ��ژەی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬نموونەیەكی زەق��ی راس��ی��زم��ە‪)6(،‬‬ ‫بەاڵم دواتر تیۆری رەگەزپەرستی بەرگی‬ ‫زانستی وەرگ���رت‪ ،‬ک ‌ه زانایانی س��ەدەی‬ ‫نۆزد ‌ه لە بوارەكانی رەگەزناسی‌و عەقڵی‌و‬ ‫م��رۆڤ��ای��ەت��ی پ��ێ��ی ه��ەس��ت��ان‪ ،‬ب���ەو پێیەی‬ ‫سەدەی نۆزد ‌ه سەدەی ناسێۆنالیزم بوو‬ ‫لە ئ��ەوروپ��ا‪ ،‬ئیتر تیۆری رەگەزپەرستی‬ ‫دەست بەرداری ئەوەبوو‪ ،‬ک ‌ه تەنها لە سەر‬ ‫بنەمای رەنگی پێست جیاوازی بكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ج��ی��اوازی��ك��ردن خەسڵەتی نەتەوەییانەی‬ ‫وەرگرت‪ ،‬هەر لە بەڵگەی تیۆكاری زانای‬ ‫سكوتلەندی رۆب��ەرت كنوكس‌ەوە‪ ،‬ک ‌ه لە‬ ‫سەر بیرۆكەی گۆشەی سەر دام��ەزراوە‪،‬‬ ‫ج��ی��اوازی دەك���ات ل��ە ن��ێ��وان كەللەسەری‬ ‫پیاوی سپی‪ ،‬ک ‌ه خ��ڕەو ئاستی بەرزترە‪،‬‬ ‫لەگەڵ كەللەسەری پیاوی رەش‪ ،‬ک ‌ه درێژەو‬ ‫لە دۆخی ئاژەڵییەوە نزیكتره‌‪ ،‬تا دەگات بەو‬ ‫بەڵگە زمانەوانییانەی (ئەرنست رینان)*‪،‬‬ ‫ک ‌ه پێی وای��ە عەقڵی ئ��اری ن��ەژادەك��ان**‬ ‫لە س��ەروو عەقڵی ئەوانەوەیە‪ ،‬ک ‌ه سامی‬ ‫ن�����ەژادن‪ )7(،‬ت��ا ن��ەت��ەوەی سۆسیالیستی‬ ‫نەژاد پەرست لە ئەڵمانیا سەری هەڵدا(‪)8‬‬ ‫ئەدۆڵف هیتلەر*** رێبەری ئەڵمانیش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫لە ژێ��ر دەمامكی رەگ���ەزی باشتر چەند‬ ‫ملێۆن جوولەكەی كوشت (‪ )9‬بە بۆچوونی‬ ‫هیتلەر گشت پێشكەوتن‌و داهێنانەكانی‬ ‫مرۆڤ لە سەرەتاوە تا كۆتایی بە درێژایی‬ ‫مێژوو‪ ،‬تەنیا لە الیەن نەژادی ئاریاییەوە‬ ‫دروستبووە‌و دروست دەبێت‪)10(.‬‬ ‫ئاریایەتی وەك رگەزێك بە پاك‌و بااڵترین‬ ‫نەژاد ئەژمار كرا‪ ،‬هەر خودی واتای ئاری‬ ‫بە واتای ماقوڵی دێت‪ ،‬وەك هیگڵ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫(مێژوو وا هاتووە لە هەر سەردەمێك لە‬ ‫س��ەر دەستی ن��ەت��ەوەی��ەك پێشڕەوایەتی‬ ‫جیهان ك���راوە‪ ،‬ئ��ەم ج��ارە ئ��ەو راب��وون‌و‬ ‫تەكنیك‌و زان��س��ت‌و دادگەرییە پەیامە لە‬ ‫الیەن ئوممەتی ئەڵمانیاو نەژادی ئاری بۆ‬ ‫جیهان‪ )11(.‬بینیتۆ مۆسۆلینی فاشیزمی‬ ‫ئیتاڵیاش ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئیتالیا پێویستی بە‬ ‫دیكتاتۆریەتێك هەیە‪ ،‬دیكتاتۆریەتێك بۆ‬ ‫نەتەوە‪ )12(.‬هەروەها ده‌ڵێت‪( :‬ئەفسانەی‬ ‫ئێمە نەتەوەیە) میراتگری ئیمپراتۆریەتی‬ ‫رۆم‪ )13(.‬ل���ە رۆژه���ەاڵت���ی���ش‪ ،‬میشێل‬ ‫ع��ەف��ل��ەق****‪ ،‬ک ‌ه دام��ەزرێ��ن��ەری حزبی‬ ‫بەعسی عەرەبییە‪ ،‬ناسنامەی ع��ەرەب ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بنەمای جیاوازبوون دادەڕێژێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‌‪ :‬ئێمە جیاوازین‪ ،‬ئێمە لە رۆژئ��اوا‬ ‫جیاوازین‪ ،‬ئێمە لە هیچ نەتەوەیەكی دنیا‬ ‫ناچین‪ ،‬ئەو جیاوازییەش تایبەتمەندێتیمان‬ ‫دەداتێ‌‪ ،‬ک ‌ه تایبەتمەندێتی عەرەبییە یاخود‬ ‫ئیسالمییە‪ )14(،‬ب��ەاڵم ب��ە رای ئەنتۆنی‬ ‫سیمس ناسیۆنالیستان ناتوانن بە ویست‌و‬ ‫ئ���ارەزووی خۆیان ئەفسانەی نەتەوەیی‬

‫داڕێ��ژن‪ ،‬یان واتا بە هەر داب‌و نەریتێك‬ ‫ب����دەن‪ )15(،‬چونكە بە ه��ۆی هەموو ئەو‬ ‫ت��اوان��ە دزێ��وان��ەی ه��ەر ی��ەك لە نازیزم‌و‬ ‫فاشیزم‌و بەعسیزم‪ ،‬ک ‌ه لە ژێ��ر پ��ەردەی‬ ‫ناسیۆنالیزمی‌و نەژادپەرستیدا ئەنجامدرا‬ ‫ێ ئ����ەو ت���ی���ۆران���ە پ��ێ��ودان��گ��ی‬ ‫دەس��ت��ب��ەج�� ‌‬ ‫زان��س��ت��ی��ی��ان��ەی خ��ۆی��ان ل��ە دەس���ت���دا‪)16(.‬‬ ‫كەسێك‪ ،‬ک ‌ه بڕوای بە جیاوازی ریشەیی‬ ‫لە نێوان مرۆڤەكاندا هەبێت چۆن دەتوانێت‬ ‫بە گژ راسیزمدا بچێتەوە؟ لە كاتێكدا تەنها‬ ‫كاری راسیزم ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه ئەم قەناعەتە ل ‌ه‬ ‫سه‌ر زەمینەی واقیع (داك��ەوت) پراكتیزە‬ ‫بكات‪)17(.‬‬ ‫چەمك‌و مێژووی سەرهەڵدانی فاشیزم‬ ‫(‪)fascism‬‬ ‫وشەی ‪ fascism‬لە ‪( fasces‬دەسكەداری)‬ ‫التینییەوە ه��ات��ووە‌و ل��ە رۆم���ای دێریندا‬ ‫ه��ێ��م��ای پ��اراس��ت��ن��ی دەس���ت���وور‌و هێمنی‬ ‫ب���ووە‪ )18(،‬فاشیزم بیست ساڵ مێژووی‬ ‫ئەوروپایە لەگەڵ داتەپینی دیموكراسی‬ ‫لیبڕاڵ‌و بەرپابوونی شۆڕشی بەڵشەفیدا‪،‬‬ ‫سێیەم مەزنە رووداوی نێوان ه��ەردوو‬ ‫جەنگی جیهانییه‌‪ )19(،‬فاشیزم ل ‌ه سه‌ر‬ ‫فەلسەفەیەكی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی دی��اری��ك��راو‬ ‫بنیات نەنراوە‪ ،‬رێبازێكی نوێی ژیان‪ ،‬یان‬ ‫قۆناغێك ل��ە قۆناغەكانی پەرەسەندنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ناگەیەنێت‪ ،‬بەڵكو دیاردەیەكە‬ ‫لە دیاردەكانی یاخیبوونی سەرمایەداری‬

‫‪127‬‬

‫ك���ۆن���ەپ���ەرس���ت���ی‪ )20(،‬ت���وون���دڕەوت���ری���ن‬ ‫م���ەزه���ەب���ە‪ ،‬ک��� ‌ه دژی س��ۆس��ی��ال��ی��س��ت��ی‌و‬ ‫ی��ەك��س��ان��ی‌و دی��م��وك��رات��ی ی��ە‪ ،‬ل��ە پێناوی‬ ‫دەوڵ��ەت��دا ك��اردەك��ات ل ‌ه س��ه‌ر بنەمایەكی‬ ‫نەتەوەپەرستانە‪ ،‬ک ‌ه لە ناو گێژاوی گشتیی‬ ‫سەرمایەداریدا هاتۆتەكایەوە‪ )21(.‬گەرای‬ ‫ئەم بیرۆكەیە لە ساڵی ‪ 1917‬دا هاوكات‬ ‫ل��ەگ��ەڵ رەوت���ی ك��ام��ڵ��ب��وون‌و سەركەوتی‬ ‫كۆمۆنیزم لە روسیا‪ ،‬لە زەینی مۆسۆلینی‌دا‬ ‫فۆرمەلە بوو‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1922‬دا گەیشت‬ ‫بە ئامانج‪ )22(.‬بینیتۆ مۆسۆلینی وشەی‬ ‫فاشیزمی بۆ كۆمەڵەی پەرلەمانی چەكدار‬ ‫بەكاردەهێنا‪ ،‬ک ‌ه لە جەنگی جیهانی دووەمدا‬ ‫دروستیكردبوو‪ )23(،‬ک ‌ه رایگەیاند فاشیزم‬ ‫فەلسەفەیە‪ )24(،‬ب��ەاڵم رای��ەك هەیە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬س��ەرل��ەب��ەری فاشیزم باوەڕێكی‬ ‫دژە هۆشگەراییە‪ )anti rationalism( .‬واتە‬ ‫ت‬ ‫رێبازێكە شكۆمەندی ل����ەوەدا دەبینێ ‌‬ ‫بنەمای گۆشەنیگای خ��ۆی ب��ە راوێ���ژی‬ ‫هۆشەكی‌و تیۆرێك بنیات نەنێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پەنا دەباتە ب��ەر ت��اوی ش��ااڵوی هەست‌و‬ ‫ئەفسانە‪ )25(.‬بە شێوەیەكی گشتی فاشیزم‬ ‫بەرهەمی فشارە دەروون��ی‌و روحییەكانە‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ل��ە س���ەردەم���ی م��ۆدێ��رن��ی��زم ب��ۆ ت��اك‬ ‫پ��ەی��دا دەب���ن‪ ،‬ی��ان ب��ەره��ەم��ی لێكدابڕانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ف��ره‌وان��ب��وون��ی كەلێنەكانی‬ ‫نێوان ه���ەژاران‌و دەوڵەمەندانە‪ ،‬لۆجیكی‬ ‫سیاسی كۆمەاڵیەتی فاشیزم ئەوەیە‪ :‬مادام‬ ‫بۆ خۆمان نییە‪ ،‬ناهێڵین بۆ كەسی دیكە‬ ‫بێت‪ )26(.‬فاشییەت لە هەر شوێن‌و كاتێكدا‬

‫ێ دەركەوتەی سەرەكییە‪،‬‬ ‫بێت هاوڕێی س ‌‬ ‫که‌ بریتین لە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ دیاردەی مێگەل دروستكردن‬ ‫‪2‬ــ دروستكردنی كەمایەتییەكی گوناهبار‬ ‫‪3‬ــ مۆنۆپۆڵكردنی راگەیاندن(‪)27‬‬ ‫ئەڵمانیا‌و بوون بە بنكەی سەرەكی نازیزم‬ ‫ن��ازی��ی��ەت ب��زووت��ن��ەوەی��ەك��ی ن��ەت��ەوەی��ی‬ ‫سۆشیالیستی نەژاد پەرست بوو لە ئەڵمانیا‬ ‫س��ەری ه��ەڵ��دا‪ ،‬وەك ن��ازی كورتكراوەی‬ ‫دوو ب��ڕگ��ەی ی��ەك��ەم��ی پ��ارت��ی كرێكاری‬ ‫سۆشیالیستی نەتەوەی ئەڵمانی یە‪National‬‬ ‫‪ so Zialis Tishe Deutsche‬ت��وخ��م‌و‬ ‫پێكهێنەرەكانی نازیش وەك فاشیی بریتیی‬ ‫ب��ووە لە س��ەروەری نەتەوەیی‌و شانازی‬ ‫بە باپیران‌و پیرۆزی بااڵی نیشتمان‌و بە‬ ‫سەردا وتنی پاڵەوانییەتی كەسی یەكەم‌و‬ ‫سەركردە‪.‬‬ ‫ئ��ەوان��ەی وای��ك��رد‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە ساڵی ‪1933‬ب��ە‬ ‫هەڵبژاردنێكی دییموكراسییانە هیتلەر‌و‬ ‫حزبی نازی ‪288‬كورسی بەدەستبهێنێت‌‌و‬ ‫بە دەنگی یەكەم دەربچێت لە پەرلەمان‬ ‫ــ راینشتاخ‪ ،‬هیتلەر ب��وو ب ‌ه راوێ��ژك��اری‬ ‫س����ەرۆك وەزی���ران���ی ئ��ەڵ��م��ان��ی��ا‪ ،‬ه��ەم��وو‬ ‫حزبەكانی‌تری ه��ەڵ��وەش��ان��دەوە‌و ب��وو ب ‌ه‬ ‫خاوەنی ‪8‬ملیۆن ئەندام‪ ،‬ئەو دوانزە ساڵەی‬ ‫دەسەاڵتی لە دژی دیموكراسی‌و ئازادی‌و‬ ‫نموونەی دڕن��دەی��ی دەس��ەاڵت��ی ن��ازی وا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫پێناسه‌كراوە رێبازێكی تاكیانەی لیبڕاڵی‬ ‫دەوڵەتییە‪ ،‬دەوڵ��ەت��ی��ش ل��ە ژێ��ر فەرمانی‬ ‫حزبێك ب��ووە‪ ،‬حزبیش لە ژێ��ر فەرمانی‬ ‫تاكە كەسێك بووە بە ناوی ڤۆهەر‪ ،‬رابەر‪.‬‬ ‫یاخود ئەدۆڵف هیتلەر‪ .‬بەو شێوەیە ئەو‬ ‫بزووتنەوەیە تەشەنەی كردوو ئەڵمانیاش‬ ‫لە زانست‌و تەكنیك‌و بوارەكانی‌تر زیاتر‬ ‫پەرەی سەند‪ ،‬كە جەنگی جیهانی دووەمی‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر دروستبوو‪ ،‬دروشمە كۆنەكەی‬ ‫ئیمپراتۆرییەكان (بە تایبەتی تەیمور لەنگ)‬ ‫ک ‌ه شەڕیان بە بیانوی ئ��ەوەی یەك خوا‬ ‫هەیە لە ئاسمان دەبێت یەك حكومەتیش‬ ‫هەبێت له‌ سه‌ر زەوی هەڵدەگیرساند‪)28(.‬‬ ‫كورتەیەك لە مێژووی سەرهەڵدانی‬ ‫بەعسیزم‬ ‫حیزبی بەعس وەك حیزبێكی پان عەربیزمی‬ ‫ناسیۆنالیستی ت���ون���دڕە‌و ئ��ەگ��ەرچ��ی تا‬ ‫رادەیەك مێژووی دروستبوونی بە رۆژو‬ ‫بە مانگ روون نییە‪ ،‬بەاڵم مێژوونووسان‌و‬ ‫توێژەرانی ب��واری سیاسی ل ‌ه سه‌ر ئەوە‬ ‫كۆكن‪ ،‬ک ‌ه بۆ سااڵنی چلەكانی س��ەدەی‬ ‫راب������ردوو دەگ����ەڕێ����ت����ەوە‪ )29(.‬ووش���ەی‬ ‫حیزبی بەعس بۆ یەكەمجار لە نامەیەكی‬ ‫ن���اڕەزای���ی���دا ه���ات���ووە‪ ،‬ک�� ‌ه س��ەاڵح��ەددی��ن‬ ‫ب����ەی����ت����ار***** ل���ە ب��������ەرواری ‪15‬ی‬ ‫نیسانی ‪ 1945‬دا ئاڕاستەی ئەنجوومەنی‬ ‫نوێنەرانی ك����ردووە‪ )30(،‬لە ناوەڕاستی‬ ‫چ��ل��ەك��ان��ی ئ���ەم س���ەدەی���ەدا‪ ،‬ل��ە س��وری��ا‌و‬

‫ل��ە ب��اروودۆخ��ێ��ك��ی (ئ���اب���ووری‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬فەرهەنگ) ی دواك��ەوت��وودا‬ ‫جواڵنەوەیەكی نەتەوەپەرست بە ناوی‬ ‫(حركة البعث العربیة) وات��ە جواڵنەوەی‬ ‫ژی����ان����ەوەی ع�����ەرەب‪ ،‬ب���ە ق��ۆس��ت��ن��ەوەی‬ ‫ئ��ەو بۆشاییە س��ی��اس��ی‌و ئایدۆلۆجیەی‬ ‫ئەوسا س��ەری ه��ەڵ��دا‌و لە دەروازەی��ەك��ی‬ ‫نەتەوەپەرستانەی قاڵبوو لە ناو بۆتەی‬ ‫ن��ازی��زم��دا ه��ات��ە گ���ۆڕی ژی��ان��ی سیاسی‬ ‫نەتەوەی عەرەبەوە‪ )31(.‬بەعس ئەو هزر‌و‬ ‫ئایدیۆلۆجییە نەتەوەیی‌و ره‌گەزپەرستییە‪،‬‬ ‫ک ‌ه دەیەوێت دەوڵەتێك بە زەب��ری هێزو‬ ‫س��ت��ەم‌و ب��ی��رۆك��ەی ناسیۆنالیزمیانەی‬ ‫شۆفێنیزمیانە ل��ە رێ��گ��ەی س��ڕی��ن��ەوەی‬ ‫پێناسی نەوەكانی‌تر بە تایبەتی نەتەوەی‬ ‫كورد دروستبكات‪ ،‬لە ژێر درووشمی (لە‬ ‫ك��ەن��داوەوە بۆ ئۆقیانوس) هەموو خاكی‬ ‫نەتەوەكانی‌تر بخاتە ژێر دەستی خۆیەوە‪.‬‬ ‫(‪ )32‬حزبی بەعسی ع��ەرەب��ی‪ ،‬یەكەمین‬ ‫ح��زب��ی فاشیستی ع��ەرەب��ی��ی��ە‪ ،‬ئ��ەم حزبە‬ ‫ل��ەالی��ەن میشێل عەفلەق‌و س��ەاڵح بەیتار‬ ‫لە ‪7‬ی ‪4‬ی ‪ 1947‬لە دیمەشق ــ سوریا‬ ‫دروستبوو‪ ،‬بە ناو ئامانجی سەرەكییان‬ ‫(یەكێتی‪ ،‬ئ��ازادی‪ ،‬سۆسیالیزم)بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫لە راستیدا ئامانجی سەرەكییان‪ ،‬یەكێتی‬ ‫واڵتانی عەرەبی‌و دامەزراندنی دەوڵه‌تێكی‬ ‫عەرەبی یەكگرتووه‌‪ ،‬دی��ارە وەك خۆیان‬ ‫بانگەشەی بۆ دەكەن‪)33(.‬‬ ‫راس��ی��زت��ان ل��ە ه��ەر شوێنێك ب��ن ل��ە یەك‬ ‫ئەچن (هۆلۆكۆست‌و نموونە)‬

‫‪129‬‬

‫خەسڵەتی سەرەكی س��ەدەی بیستەم‪ ،‬نە‬ ‫هێزی چینایەتی‌و ملمالنێی چینایەتی بوو‬ ‫نە ملمالنێی بۆچوون‌و ئایدۆلۆجیایەكان‪،‬‬ ‫بەڵكو ملمالنێی ن��ەت��ەوەك��ان ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫پێویستە بزانین‪ ،‬ک ‌ه خ��ودی هیتلەریش‪،‬‬ ‫زۆرت���ر ناسیۆنالیزمێكی ت��ون��دڕەو بوو‬ ‫تا ناژادپەرستیك‪ ،‬هەرچەندە ب��ەردەوام‬ ‫قسەی ل�� ‌ه س��ه‌ر ن��ەژد دەك���رد‪ ،‬ه��ەروەك‬ ‫خۆی لە كتێبی خەباتی من دا ده‌ڵێت‪ :‬من‬ ‫ناسیۆنالیستێكم نەك نیشتمان پەروەر‪)34(،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا مۆسۆلینیش وەك ل��ە بەشی‬ ‫یەكەمدا باسمانكرد جەخت دەك��ات��ەوە ل ‌ه‬ ‫سه‌ر نەتەوە‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬ئیتاڵیا پێویستی‬ ‫بە دیكتاتۆریەتێك هەیە‪ ،‬دیكتاتۆریەتێك‬ ‫ب��ۆ ن���ەت���ەوە‪ ،‬ی��اخ��ود ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئەفسانەی‬ ‫ئێمە نەتەوەیە‪ ،‬میراتگری ئیمپراتۆریەتی‬ ‫رۆم‪ ،‬نابێت جێگیربوونی ناسیۆنالیزمی‬ ‫لە ئەوروپادا بەالوە كت‌و پڕ بێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەمە دەرئەنجامی كاریگەری ئاڵووگۆڕە‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان ب����وو‪)35(،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ەع��س‪ ،‬ک�� ‌ه ئایدۆلۆجیایەكی‬ ‫ناسیۆنالیستی تێكڕاو گشتگیرە‪ ،‬ئیسالم‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ئاستی ئەنتۆلۆجی‌و ئایدۆلۆجی‬ ‫دەبینی وەك بزووتنەوەیەكی سیاسی‌و‬ ‫ناسیۆنالیست‪ ،‬ک�� ‌ه ئامانجەكەی یەكێتی‬ ‫ن���ەت���ەوەی ع���ەرەب���ە‌و ل���ە ه���ەم���ان ك��ات��دا‬ ‫زی��ات��ر وەك دی��اردەی��ەك��ی داگ��ی��رك��ردن‌و‬ ‫شارستانیەت تەماشای دەكات نەك وەك‬ ‫وەح��ی��ەك��ی خ��ودای��ی‌و چ��ەن��د پراكتیكێكی‬ ‫پیرۆز‪ ،‬ئەم هەڵوێستە خۆی لە خۆیدا لەوەوە‬

‫دێت‪ ،‬ک ‌ه لە راستیدا بەعس هەوڵ دەدات‬ ‫خواست‌و ئاواتی پان ــ عەرەبی پارتەكەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه دەی��ەوێ��ت ه��ەم��وو ع���ەرەب ل��ە تەنها‬ ‫دەوڵەتێك كۆ بكاتەوە‪ )36(.‬بەعس رژێمێكی‬ ‫دیكتاتۆریی فاشیی وای دامەزراندووە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ن��ەك رێگەی دیموكراسی بۆ گەلەكەی‌و‬ ‫ئۆپۆزسیۆن نادا‪ ،‬بگرە ئەوانەش‪ ،‬ک ‌ه لەگەڵ‬ ‫حیزبەكەی دان ن��اوێ��رن نە بە ئاشكراو‬ ‫ن��ە ب��ە دزی‪ ،‬هەڵوێستی خ��ۆی��ان لەمەڕ‬ ‫رووداوەكانی ژیان‌و دەوڵەتەكە دەربڕن‪،‬‬ ‫بەعس بە شێوەیەك چرای دیموكراسیی‬ ‫خەفە كردووە‌و نوزەی لەبەر بزووتنەوەی‬ ‫دیموكراسی ب���ڕی���ووە‪ )37(.‬بەكارهێنانی‬ ‫هەموو جۆرەكانی توندوتیژی (سیاسی‪،‬‬ ‫دەروون������ی‪ ،‬ع��ەس��ك��ەری‪ ،‬ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪،‬‬ ‫مەزهەبی) دیارترین ئەو میكانیزمانە بوون‪،‬‬ ‫ک ‌ه بەعس بە درێژایی حوكمی خۆی كاری ل ‌ه‬ ‫سه‌ر دەكرد‪ ،‬بەعس لەم رووەوە بە سوود‬ ‫وەرگرتن لە ئەزموونەكانی نازی ئەڵمانی‌و‬ ‫فاشی ئیتاڵی‌و كۆمۆنیزمی ستالینی‪ ،‬توانی‬ ‫تەواوی كۆمەڵگە داگیر بكات‪)38(.‬‬ ‫بەعسیزم دەبێت وەكو چەمكێكی تایبەتی‬ ‫تۆتالیتارانەی دەسەاڵتدارێتی لە جیهانی‬ ‫خ��ۆم��ان��دا بیبینین‌و راڤ���ەی بكەین‌و تێی‬ ‫ب��گ��ەی��ن‪ ،‬ت��ۆت��ال��ی��ت��اری��زم ه���ەر وەك چ��ۆن‬ ‫لە خ��ۆرئ��اوای س��ەرم��ای��ەداری (فاشیزم‌و‬ ‫نازیزم)ی بەرهەم هێنا‪ ،‬لە خۆرهەاڵتیش‬ ‫كۆمۆنیزمی سۆڤیەت‌و چینی‪..‬هتد بەرهەم‬ ‫هێنا‪ ،‬ئاواش لە جیهانی عەرەبی‌و ئیسالمیدا‬ ‫فۆرمێكی تایبەتی دەسەاڵتدارێتی بەرهەم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫هێنا‪ ،‬ک ‌ه ن��اوی بەعسیزم‌ە(‪ )39‬عەفلەق‌و‬ ‫بەیتار لە كاتی گ��ەڕان��ەوەی��ان بۆ سوریا‬ ‫دەستیانكرد ب��ە پ��ڕوپ��اگ��ەن��دە‪ ،‬ب��ۆ بیری‬ ‫نەتەوەپەرستی عەرەبی‌و دژایەتیكردنی‬ ‫فەرەنسا‌و بەریتانیا‪ ،‬میشێل عەفلەق زۆر‬ ‫ه�����ەواداری ب��ی��ری فاشیزمی ئیتاڵیایی‌و‬ ‫نازییەتی ئەڵمانیایی بوو‪ ،‬لە هەمان كاتیشدا‬ ‫زۆر ه�����ەواداری سیاسەتی ستالین‌یش‬ ‫بوو‪ ،‬هەر بۆیە لە رووی رێكخراوەییەوە‪،‬‬ ‫پشتیان بە سیاسەتی ستالینییانە بەست‪،‬‬ ‫لە رووی فكریشەوە پشتیان بە فاشیزم‌و‬ ‫نازییەت ب��ەس��ت‪ )40(.‬بۆ سەلماندنی ئەم‬ ‫قسەیەشمان دروشمی‪ :‬المحیط الی الخلیج‬ ‫لە ئۆقیانووسەوە بۆ ئۆراڵی بەعسییەكان‬ ‫نزیكە لە وتەی دكتۆر ستێیناشەریی حزبی‬ ‫ن���ازی‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئێمە میللەتێكی سەد‬ ‫ملیۆنین‪ ،‬ئەڵمانیا تەنها دەوڵەتێك نییە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێی ده‌ڵێن ئیمپراتۆریەتی ئەڵمان‌و هەموو‬ ‫ئەو زەویانە دەگرێتەوە‪ ،‬ک ‌ه ئەڵمان تیایدا‬ ‫دەژی‪ ،‬ئەڵمانیا س��ەرج��ەم ئ��ەو زەوی��ان��ە‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬ک ‌ه دانیشتووانی بە ئەڵمانی‬ ‫ئاخافتن دەكەن‌و بە ئەڵمانی بیردەكەنەوە‪.‬‬ ‫(‪)41‬‬ ‫كاربەدەستێكی فاشی بە ناوی لی‪ ،‬ده‌ڵێت‌‪:‬‬ ‫لە تواناماندا نییە هیچ دەستكەوتێكی ماددی‬ ‫پێشكەش ب��ە ك��رێ��ك��اران بكەین‪ ،‬ئەڵمانیا‬ ‫هەژارە‪ ،‬تووشی شكستی‌و تەنگ‌و چەڵەمە‬ ‫ب��ووە‪ ،‬هیچ بوارێك نەماوە تا چاوێك بە‬ ‫ب��ەرزك��ردن��ەوەی كرێدا بخشێنین‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە پێویستە ئارەزووی ماددی الی چینی‬

‫كرێكار كپ‌و خامۆش بكرێت‌و چاو ببڕنە‬ ‫بەرزی نەتەوایەتی‪)42(.‬‬ ‫ف���اش���ی���زم ه��ەم��ی��ش��ە پ���ەن���ادەب���ات���ە ب��ەر‬ ‫پیادەكردنی سیاسەتی عەسكەرتارییەت‌و‬ ‫سەر ئەنجام جەنگ بە رێگە چارەسەری‬ ‫كۆتایی دەخ��ات��ەڕوو بۆ كێشە ئابووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‪)43(.‬‬ ‫پ��ێ��ش گەیشتنی ن��ازی��ی��ەت‌و وەرگ��رت��ن��ی‬ ‫دەس���ەاڵت‪ ،‬جوولەكە لە هەموو واڵتانی‬ ‫ئەوروپایی ژیانیان ئاسایی دەبردە سەر‪،‬‬ ‫ل��ە ن���اوەڕاس���ت���ی س����ەدەی ن��ۆزدەه��ەم��دا‬ ‫پ����اش س������ەدان س����اڵ ن���ەژادپ���ەرس���ت���ی‌و‬ ‫چ���ەوس���ان���ەوەی‌‪ ،‬ت��ا ج��ی��اك��ردن��ەوەی��ان لە‬ ‫گەڕەكی گیتۆ****** واڵتانی خۆرئاواو‬ ‫ناوەڕاستی ئەوروپا بەڵێنیان دابوو رێز لە‬ ‫هاواڵتیانی جوولەكە بگرن‌و مافی هاواڵتیان‬ ‫بپارێزێن بە پێی ئەوەی ناونرا رزگاری‪)44(.‬‬ ‫هەرچەند ئەڵمانیا پێشینەیەكی درێژیان‬ ‫لە دژایەتی جوولەكەدا هەبوو‪ ،‬ب��ەاڵم بە‬ ‫گەیشتنی هیتلەر ب��ە دەس����ەاڵت‪ ،‬هیتلەر‬ ‫ئەم مەسەلەیەی بە جدیتر وەرگ��رت‌و بە‬ ‫لۆجیكێكی ترسناك رێگەچارەی كۆتایی‬ ‫خ���ۆی‪ ،‬گ���رەوی ل��ە رك��اب��ەرەك��ان��ی خۆی‬ ‫ب�����ردەوە‪ ،‬ئ��ام��ان��ج��ی ئ���ەو ب��ری��ت��ی ب���وو لە‬ ‫پاكسازی ئەڵمانیا‌و ئ��ەوروپ��ا لە هەموو‬ ‫گرووپە نەخۆشەكان‌و ئەو پرسە گرنگەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه نابێت فەرامۆش بكرێت ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه تەنیا‬ ‫جووەكانی نەخستە ئەم ووتەزایەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫بەو پشتگیرییە گەورەیەی‪ ،‬ک ‌ه لە ناوەوە‌و‬ ‫دەرەوەی كۆمەڵگەی ئەڵمانی لێیدەكرا‪،‬‬

‫‪131‬‬

‫كەوتە كوشت‌و ب��ڕی ئەندامانی گرووپە‬ ‫ئاینییەكان‌و رووناكبیرانی نەیار‌و سالف‌و‬ ‫سۆسیالیستەكان‌و كۆمۆنیستەكان‪)45( .‬‬ ‫هیتلەر ل��ە نووسینی كتێبەكەی خەباتی‬ ‫من دا لە باسی ج��وودا ده‌ڵێت‪ :‬هیچ كات‬ ‫جیهان شتێكی نە ناسیووە ناوی هونەری‬ ‫جوو بێت‪ ،‬جوو هیچ چاكەیەكی نیە بەسەر‬ ‫هەردوو مونەرە مەزنەكەی(ئەندازیاری‌و‬ ‫م���ۆزی���ك���ا) و ش��وب��ن��ه��ر ده‌ڵ����ێ����ت‪ :‬گ��ەل��ی‬ ‫هەڵبژێردراو مامۆستای مەزنی هونەری‬ ‫درۆن‪)46(.‬‬ ‫هەروەها‪ ،‬كەسایەتیەكی وەكو (گۆبلز) لە‬ ‫تێڕوانینی بۆ یەهوودییەكان‌و لە وەاڵمی‬ ‫ئەو پرسیارەدا‪ ،‬ک ‌ه ئایا یەهودی مرۆڤە؟‬ ‫بەم شێوەیە دەنووسێت‪ :‬ئەگەر كەسێك‬ ‫زللەیەك لە دایكی ئێوە بدات ئایا سوپاسی‬ ‫دەكەن ؟ ئایا ئەوە مرۆڤە ؟ ئەگەر كەسێك‬ ‫ئەم كارە بكات مرۆڤ نییە‪ ،‬بەڵكو ئاژەڵێكە‪،‬‬ ‫ئەم یەهودیانە گەلێك شتی ناشیرینیان لە‬ ‫هەمبەر دایكی ئێمە‪ ،‬ک ‌ه ئەڵمانیا ئەنجام‬ ‫داوە‪ ،‬ی��ەه��ودی��ی��ەك��ان رەگ����ەزی ئێمەیان‬ ‫گەندەڵكردووە‪ ،‬وزەی ئێمەیان دادۆشیوە‪،‬‬ ‫داب‌و نەریتەكانی ئێمەیان گەندەڵكردووە‪،‬‬ ‫یەهودییەكان ئەهریمەنی بەرجەستەكردنی‬ ‫وێرانگەراین‪ )47(.‬بەم شێوەی نازییەكان‬ ‫ئەفسانەی (پەیوەندی خوێن )ی��ان كردە‬ ‫ئامڕازێك بۆ قەاڵچۆكردنی هەموو ئەو‬ ‫الی��ەن‌و بەرهەڵستكارانەی ناو رۆڵەكانی‬ ‫رەگ���ەزی ئەڵمانی‪ ،‬فاشیزم نەتەوایەتی‬ ‫سەلبییان تا دوورترین رادە قۆزتۆتەوە‪،‬‬

‫ب��ە ن���اوی ن��ەت��ەوای��ەت��ی‌و پ��اك��ك��ردن��ەوەی‬ ‫رەگ���ەزی جێرمانی (ئ���اری) ل��ە رەگ��ەزی‬ ‫تامۆكان*******(‪ )48‬وێڕای جوولەكە‌و‬ ‫م��ارك��س��ی��زم��ەك��ان‪ ،‬ه��ی��ت��ل��ەر س�لاڤ��ەك��ان‌و‬ ‫قەرەجەكانی خستۆتە ریزی جوولەكەوە‬ ‫بۆ پاكسازی كردن‪ ،‬بە رای ئەو جوولەكەو‬ ‫سالڤەكان مرۆڤ نین‌و مافی ژیانیان نییە‪.‬‬ ‫(‪ )49‬هەر بۆیە تاوانەكانی نازییەت خۆی‬ ‫دەبینێتەوە لە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ كوشتنی د ‌ه ملیۆن هاوواڵتی یەكیەتیی‬ ‫سۆڤیەت‌و ئ��اوارەك��ردن‌و دەرب��ەدەرك��ردن‬ ‫وپەكخستنی ملیۆنان كەسی‌تر‪.‬‬ ‫‪2‬ــ كوشتن‌و سوتاندنی زیادتر لە د ‌ه ملیۆن‬ ‫جوولەكە لە تەواوی ئەوروپادا‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ بەكارهێنانی جوولەكە‌و دیلەكان لە‬ ‫تاقیگەكاندا‪ ،‬ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی دەرم���ان‌و‬ ‫چ��ەك��ی ن���وێ‌‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ر گیانی ئەمان‬ ‫تاقیكردنەوەیان دەكرد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ���ـ ل��ە داردان�����ی س����ەدان كۆمۆنیست‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��ن��خ��وازو رەوان���ەك���ردن���ی���ان بۆ‬ ‫بەرەكانی جەنگ‌و سەربازگەی زۆرەملێ‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ دەرك�����ردن‌و ئ��اوارەب��وون��ی ه���ەزاران‬ ‫ك��ەس��ی رۆش��ن��ب��ی��ر‌و ن���ووس���ەر‌و دان���ا بۆ‬ ‫واڵت��ان��ی‌ت��ر ب��ۆ نموونە كەسانێكی وەك��و‬ ‫ئەنیشتاین‪ ،‬ک ‌ه گەورەترین زانای كیمیایی‬ ‫ب��وو‪ ،‬ب��ە یەكێك ل��ە دوژم��ن��ە گەورەكانی‬ ‫نازیەتیش دەژمێردرا‪ ،‬هەروەها برێخت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫گەورەترین نووسەری شانۆییە‌و دانەری‬ ‫شانۆی تەجریبییە‪ ..‬ه��ت��د‪ )50(،‬هەروەها‬ ‫مۆسۆلینی لە كاتی داگیركردنی حەبەشە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫(أثیوبیا) هەوڵیدا لە حەبەشەدا سیستمێكی‬ ‫ێ بهێنێتە ك���ای���ەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫فاشیستی ن���و ‌‬ ‫دەستیكرد بە بۆمباران‌و كەڵك وەرگرتن‬ ‫لە گازی ژەهراوی بۆ كوشتنی سەربازان‌و‬ ‫خەڵكی مەدەنی رەسەن‌‪ ،‬تەنانەت كوشتاری‬ ‫ه��ەزاران كەس لە خەڵكی ناوچەیی پاش‬ ‫راگ��رت��ن��ی ف��ەرم��ی ج��ەن��گ‪ ،‬ل��ە ه��ەوڵ��ی بۆ‬ ‫داگیركردنی كیشوەری ئەفریقا لە دروشمە‬ ‫ب��ەن��اوب��ان��گ��ەك��ەی��دا‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌ڵ���ێ���ت‪ :‬ئەفریقا‬ ‫ێ‬ ‫ێ خەڵك ــ ئیتاڵیا خەڵكێكی ب ‌‬ ‫زەوییەكی ب ‌‬ ‫زەوی‪ )51(.‬لەمەوە بۆمان روون دەبێتەوە‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه نەتەوایەتی سەلبی نەتەوایەتییەكی‬ ‫ئیمپریالیستی كۆنەپەرستی دەست سوور‬ ‫بە خوێنە‌و فاشیزم بەرزترین پلەیەتی‪)52(،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا بەعس لە هەموو رووی��ەك��ەوە‪،‬‬ ‫هەڵگری پەیام‌و بەرنامەی فاشیستەكان‬ ‫بووە‪ ،‬لە رووی سیاسی‌و ریكخراوەییەوە‪،‬‬ ‫هیچ حزبێكی‌تری عەرەبی‪ ،‬هێندەی بەعس‪،‬‬ ‫لە فاشیزمی ئەوروپاییەوە نزیك نەبووە‪،‬‬ ‫هەرچەندە بەعسییەكان دژی ئ��ەوەن بە‬ ‫فاشی ن��اوی��ان ب��ەری��ت‪ ،‬ئ���ەوان خ��ۆی��ان بە‬ ‫ه��ەڵ��گ��ری پ��ەی��ام��ی م��رۆڤ��ای��ەت��ی‌و برایەتی‬ ‫دادەنێن‪ ،‬ک ‌ه ئەمەش زۆر دوورە لە كار‌و‬ ‫كردەوەكانیانەوە‪ )53(.‬یەكەم تایبەتمەندی‬ ‫گشتی‪ ،‬ک ‌ه بەعس لە ناسیۆنالیزم نزیك‬ ‫دەك��ات��ەوە‪ ،‬بریتییە لە ویستنی بەعس بۆ‬ ‫دام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی ن��اس��ی��ۆن��ال ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر بنچینەی راب������ردوو‪ )54(.‬عەفلەق‌و‬ ‫س������ەددام ح��س��ێ��ن ن���ازن���اوی وێ��ن��ەی��ەك��ی‬ ‫بچوككەرەوەی نەتەوەی عەرەب‌و رۆحی‬

‫یەكەمی عەرەب دەدەن بە پارتی بەعس‌و‬ ‫ێ هیچ‬ ‫وام���ان تێدەگەیەنن‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ەع��س ب�� ‌‬ ‫مەرجێك هەڵبژێردراوە بۆ ئەوەی عەرەب‬ ‫لە تێكچوون‌و هەڵوەشاندن رزگاربكات‪،‬‬ ‫ناسیۆنال سۆسیالیزمیش ح��زب��ی ن��ازی‬ ‫دەك��رد بە ج��ەوه��ەری رەگ���ەزی ئەڵمان‌و‬ ‫بزووتنەوەكەی سەپاند بە سەر میللەتی‬ ‫ئەڵماندا وەك رزگاركەرێكی ئەم رەگەزە‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ببوو ب��ە قوربانیی ئ��ەم تێكشكاندنە‪.‬‬ ‫ت گرنگترین‬ ‫(‪ )55‬لە زۆر حاڵەتدا دەكرێ ‌‬ ‫ك��ارەك��ت��ەر‌و سیفاتە سایكۆلۆجییەكانی‬ ‫دەسەاڵت لە یەك كەسدا بەرجەستە ببێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئەمەش بە روون��ی دەردەك��ەوێ��ـ��ت لە‬ ‫رەفتارو رەوش��ت‌و هەڵسوكەوتی زۆر لە‬ ‫كەسایەتییەكان لە مێژوودا‪ ،‬ک ‌ه گەیشتونەتە‬ ‫دەس��ەاڵت‌و مۆركی سایكۆلۆجیایی عەقڵی‬ ‫ێ بەخشیووە‪ ،‬دیارترینییان‬ ‫خۆیانیان پ ‌‬ ‫لە چەرخی نوێدا مۆسۆلینی لە ئیتاڵیا‌و‬ ‫هیتلەر لە ئەڵمانیا‌و ستالین لە یەكیەتی‬ ‫سۆڤیەتی پێشوو فرانكۆ ل��ە ئیسپانیاو‬ ‫س��االزار لە پرتوگال‌و س��ەددام حسێن لە‬ ‫عێراق‪ ..‬هتد‪ )56(.‬رژێمی عێراقی‪ ،‬بەعس‪،‬‬ ‫هەر وەك��و ئەڵمانیای ن��ازی‪ ،‬كردەوەكانی‬ ‫لە ن��او رستەی شیریندا دەش����اردەوە‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا‪ ،‬ک ‌ه لێپرسراوە نازییەكان باسی‬ ‫ك����اری ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن‌و ك����اری ت��ای��ب��ەت‌‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا نیشتەجێكردن ل��ە رۆژه��ەاڵت��دا‬ ‫دەكرد‪ ،‬بەعسییەكان بیرۆكراتەكان باسی‬ ‫ئیجرائاتی بە كۆمەڵ‌و گەڕانەوە بۆ رێزی‬ ‫نیشتمانی‌و نیشتەجێكردن لە باشووردا‬

‫‪133‬‬

‫دەكرد‪ ،‬بەاڵم لە ژێر ئەم رستە شیرینانەدا‪،‬‬ ‫تاوانەكانی عێراق لە دژی كوردەكان دەگاتە‬ ‫ئاستی جینۆساید******** ویستی لە‬ ‫ناوبردنی گرووپێكی نیشتمانی‪ ،‬نه‌ته‌وه‌یی‪،‬‬ ‫رەگەزیی‪ ،‬یان ئایینی‪ ،‬جا هەمووی بێت‪،‬‬ ‫یان بەشێكی‪)57(.‬‬ ‫ئەنفال‌و تراجیدیاترین رووداو‬ ‫ئەنفال وشەیەكی عەرەبییە‪ ،‬كۆی (نفل)‌ە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بە واتای غنیمە دێت‪ ،‬لە رووی زاراوەییەوە‪،‬‬ ‫ئەنفال وات��ای زی��ادە دەگەیەنێت‪ ،‬كەواتە‬ ‫پێناسەی دەستكەوت ئەو ماڵ‌و سامانەیە‪،‬‬ ‫ک ‌ه بە ش��ەڕ لە موشریكان دەسەندرێت‪،‬‬ ‫زان���ای���ان���ی ئ��ی��س�لام ب���ۆ وات�����ای ئ��ەن��ف��ال‬ ‫بۆچوونیان وایە‪ ،‬ک ‌ه بریتییە لەو ماڵەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەست موسوڵمانان دەكەوێت لە خەڵكی‬ ‫شەڕكەر‪ ،‬كە جەنگاوەرانی موسڵمان لە‬ ‫ێ بڕواو‬ ‫ش��ەڕدا بە دەستی ده‌هێنن‪ ،‬لە ب ‌‬ ‫م��وش��ری��ك��ان‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەش���دا ل��ە پێش‬ ‫ئیسالم ئافرەتیشی دەگرتەوە‪ ،‬ک ‌ه دەكرانە‬ ‫جاریە‪ )58(،‬بەاڵم ئەنفال الی گەلی كورد‌و لە‬ ‫فەرهەنگی ئێستای كوردەواریدا‪ ،‬واتایەك‌و‬ ‫تێگەیشتنێكی ت��ەواو جیاوازی هەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫وات���ای���ەش ل���ەو ش����ااڵوە س��ەرب��ازی��ی��ە پڕ‬ ‫تراجیدیایەی رژێمی بەغداوە سەرچاوەی‬ ‫ێ‬ ‫گرتووە‪ ،‬ک ‌ه ساڵی ‪ 1988‬دژ بە خەڵكی ب ‌‬ ‫تاوانی ناوچەكە لە هەشت قۆناغی جیاوازدا‬ ‫بە فەرمان‌و سەركردایەتی دەسەاڵتدارانی‬ ‫بەعس ئ��ەن��ج��ام��درا‪ )59(،‬چونكە س��ەددام‬

‫حسێن ئ���ەم ن����اوەی ه��ەڵ��ب��ژارد ب��ۆ ئ��ەو‬ ‫زنجیرە هێرش‌و پەالمارانەی‪ ،‬ک ‌ه لە ماوەی‬ ‫ش��وب��ات‌و ئەیلوولی ‪ 1988‬ك��ردی��ە سەر‬ ‫ێ‬ ‫ناوچەكانی كوردستان‌و خەڵكەكەی ب ‌‬ ‫سەر‌و شوێن كرد‌و سەروەت‌و سامانیشی‬ ‫بە ت��ااڵن ب��ردن‪ ،‬لەگەڵ ئ��ەوەش��دا جیهانی‬ ‫عەرەبی‌و ئیسالمی بەوە چەواشە كرد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ئەوان هەڵگری پەیامی ئیسالمن‌و دژی ب ‌‬ ‫باوەڕ‌و ئاگرپەرستی دەوەستن‪ )60(،‬بەاڵم‬ ‫ئەنفال چەند دەستدرێژیی بووبێت بۆ سەر‬ ‫گەلی ك��ورد هێندەش دەستدرێیی بووە‬ ‫ب��ۆ س��ەر ق��ورئ��ان‪ ،‬ه��ەروەك��و ن��ووس��ەری‬ ‫ك��ورد بەختیار عەلی ده‌ڵێت‪ :‬گێڕانەوەی‬ ‫ئۆتۆماتیكی ئەنفال بۆ ئایین‌و فكری دینی‬ ‫نەوەكو خۆ دزینەوەیە لە خوێندنەوەی‬ ‫بەعس‪ ،‬بەڵكو گواستنەوەی گوناهەكانی‬ ‫بەعسە بۆ ملی ئایین‪ ،‬ک ‌ه لە جەوهەردا‬ ‫ئایین خ��ۆی یەكێك ل��ە قوربانی یەكانی‬ ‫ب��ەع��س��ە‪ )61(.‬ئ���ەوەی بەعس ك��ردی هەر‬ ‫ب��ە تەنها ب��ۆ ل��ە ن��اوب��ردن��ی ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫رزگاریخوازی كورد نەبوو‪ ،‬ک ‌ه خۆی لە‬ ‫حزبەكاندا دەبینییەوە‪ ،‬لە راستیدا كەمترین‬ ‫پێشمەرگەی‌و چەكدار بەر شااڵوەكە كەوتن‬ ‫مەگەر ئ��ەوان��ەی خۆیان دای��ە دەس��ت��ەوە‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��ەوان��ەی رێگای دەرچ��وون��ی��ان نەما‪،‬‬ ‫پێشمەرگە توانیان بە ئاسانی خۆیان لە‬ ‫شااڵوەكانی ئەنفال دەرب��از بكەن ئەوەی‬ ‫ێ چەكەكە بوو‬ ‫بەركەوت خەڵكە سڤیل‌و ب ‌‬ ‫ت بڵێین كردەی ئەنفال بە تەنیا‬ ‫بۆیە ناكرێ ‌‬ ‫كردەیەك بووە لە دژی پێشمەرگە‪ ،‬بەاڵم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫لە بنەڕەتدا رژێمی بەعس بۆ بە تەواوەتی‬ ‫هەڵتەكاندنی رەگ‌و ریشەی كورد‪ ،‬هەوڵی‬ ‫تەواوی سڕینەوەی ناوچە ئازادكراوەكانی‬ ‫ت‬ ‫دا‪ )62(.‬بە بڕوای حزبی بەعس كورد دەبێ ‌‬ ‫لەناوببرێت‌‪ ،‬بۆ ئ��ەوەش پ��رۆژەی تۆكمە‌و‬ ‫ف��ره‌وان��ی ه��ەب��وو‪ ،‬رەن��گ��ە ل��ە ساتی هاتنە‬ ‫سەر حوكمی كاری بۆ جینۆسایدی كورد‌و‬ ‫قڕكردنی كردبێت‪ ،‬بەاڵم بە هۆی ملهوڕی‬ ‫خۆی‌و گیرخواردنی بە دەست جەنگە یەك‬ ‫لە دوا یەكەكانیەوە هەلی بۆ نەڕەخسا بێت‪.،‬‬ ‫(‪ )63‬بەاڵم دەبێت ئەوە بزانین‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫م��ێ��ژوو گ��ەل��ێ��ک ن��م��وون��ەم��ان دەرب����ارەی‬ ‫هەوڵی تواندنەوەی نەتەوە‌و گەالنی دنیا‌و‬ ‫تەفروتونا كردنیان بۆ دەگێڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە دەگ��م��ەن نموونەیەك دەبینینەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫نەتەوەیەك لە نەتەوەیەكی‌تردا توابێتەوە‌و‬ ‫خاسیەتە تایبەتییەكانی خۆی لە (زمان‌و‬ ‫كەلەپور‌و فەرهەنگ) لە دەست دابێت‪)64(.‬‬ ‫س��ەرەت��ای قەسابخانەی ئەنفال لە ‪29‬ی‬ ‫ئاداری ساڵی ‪ 1987‬دەستی پێكرد كاتێك‬ ‫(ع��ەل��ی ح��ەس��ەن مەجید) بەرپرسیارێتی‬ ‫ئ��ەم��ی��ن س���ڕی ن��ووس��ی��ن��گ��ەی رێكخستنی‬ ‫ب���اك���ووری ح��زب��ی ب��ەع��س��ی وەرگ�����رت‌و‬ ‫ئەنجوومەنی سەركردایەتی ش��ۆڕش بە‬ ‫پێی بڕیاری ژمارە ‪160‬لە لە ‪ 29‬ی ئازاری‬ ‫‪ 1987‬دەسەاڵتێكی رەهای لە كوردستان‬ ‫ێ بەخشی‪ )65(.‬ئەنفالی سەددامییانەی‬ ‫پ‌‬ ‫بەعسیانەی نازییانە‪ ،‬بە تەنها یەك شااڵو‬ ‫ن��ەب��وو‪ ،‬بەڵكو ه��ەش��ت ش���ااڵو ب���وو‪ ،‬ئەم‬ ‫ش��ااڵوان��ە لە مانگی شوباتەوە دەستیان‬

‫پێكرد‌و لە مانگی ئەیلوولی هەمان ساڵ‪،‬‬ ‫وات��ە بە درێ��ژای��ی ش��ەش مانگ ب��ەردەوام‬ ‫بوو‪ ،‬تیایدا دەسەاڵتدارانی زۆردار هەموو‬ ‫ج����ۆرە چ��ەك��ێ��ك��ی ت��ەق��ل��ی��دی‌و كیمیاییان‬ ‫بەكارهێنا‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سه‌ر ئاستی نێودەوڵەتی‬ ‫قەدەغەكرابوون(‪ )66‬ئەوەبوو‪ ،‬لە سەرەتای‬ ‫مانگی سێدا (یەكێتی نیشتمانی كوردستان)‬ ‫بە گەورەترین هێرش‪ ،‬لە دۆڵی جافایەتیدا‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە دەریاچەی دووكانەوە درێژ دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بەرەو رۆژهەاڵتی باشوور‪ ،‬دەستپێكرد‪ ،‬لە‬ ‫م��اوەی چەند سەعاتێكدا دەستیان گرت‬ ‫بە س��ەر دەی��ان رەب��ی��ەی بچوك‌و س��ەدان‬ ‫دیلیشیات گ��رت‪ ،‬دژە ك��رداری حكومەت‪،‬‬ ‫زۆری نەخایاند‪ ،‬لە س��ەرەت��ادا حكومەت‬ ‫گوللە تۆپی كیمیایی بەكارهێنا‪ ،‬هەتاوەكو‬ ‫ئەم كاتەش‪ ،‬هەرگیز هیچ حكومەتێك چەكی‬ ‫كیمیایی دژی دانیشتووانە سیڤیلەكەی‬ ‫خۆی بەكارنەهێنا ب��وو‪ )67(.‬ت��ەواوی ئەو‬ ‫مەرامانەی لە قۆناغەكانی سەرەتای شەڕی‬ ‫عێراق لەگەڵ كورددا لێیان بە نیازبوون‪ ،‬لە‬ ‫سااڵنی ‪ 1987‬ــ ‪ 1988‬دا‌و لە كۆتاییەكانی‬ ‫جەنگی نێوان ئێران ــ عێراق دا گەیشتە‬ ‫ترۆپك‌و ئەوپەڕی‪ ،‬ک ‌ه ئەویش (ئەنفال) بوو‪.‬‬ ‫(‪)68‬‬ ‫رژێم لە نەخشە‌و پالنێكی نوێی دیكەدا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هەموو كوردستانی گرتەوە‌و پێی وابوو‪،‬‬ ‫ک ‌ه كورد بەرەو كۆتا دەبات‪ ،‬چەكی كیمایی‬ ‫بەكارهێنا‪ ،‬بەوەش سەددام حسێن سنووری‬ ‫ئەڵمانەكان‌و بەریتانییەكانی ل��ە ش��ەڕی‬ ‫یەكەمی جیهانی‌و هەروەها ئەمریكییەكانی‬

‫‪135‬‬

‫لە شەڕی دووەمی جیهانی بەزاند‪،‬چونكە‬ ‫ئ����ەوان چ��ەك��ی ئ��ی��ب��ادەی ج��ەم��اع��ی��ان بۆ‬ ‫گ��ەالن��ی‌ت��ر ب��ەك��اره��ێ��ن��ا‪ ،‬ك��ەچ��ی س���ەددام‬ ‫بۆ گەلێكی بەكارهێنا‪ ،‬ک ‌ه رەگەزنامەی‬ ‫عێراقییان هەڵگرتبوو‪ )69(.‬لە نێوان سااڵنی‬ ‫‪ 1987‬ــ ‪ 1988‬دا هێزەكانی سەددام حسێن‬ ‫چ��ەن��د ه���ەزار گ��ون��د‌و ق��ۆخ��ی‪ ،‬ك��وردی��ی��ان‬ ‫وێرانكرد‌و نزیكەی سەد هەزار كوردیان‬ ‫ێ چەك‬ ‫كوشت‪ ،‬زۆربەی هەرە زۆریان ب ‌‬ ‫ب���وون‌و زۆرب��ەش��ی��ان م��ن��داڵ‌و ژن ب��وون‪.‬‬ ‫(‪ )70‬لە ‪ 15‬ی مانگی ‪3‬دا یەكێتی نیشتمانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و ه��ێ��زەك��ان��ی ئ��ێ��ران ش��اری‬ ‫هەڵەبجەیان داگیركردو هێزە عێراقییەكانیان‬ ‫وەدەرن��ا‪ ،‬هەڵەبجە شوێنێكی گرنگ بوو‪،‬‬ ‫چونكە نزیك دەربەندی خان هەڵكەوتبوو‪،‬‬ ‫كە كۆنتڕۆڵی ئ��اوی بۆ پایتەخت دەك��رد‪،‬‬ ‫لە ‪16‬مانگدا عێراق شارەكەی بە كۆكتێلی‬ ‫كیمیایی بۆردومانكرد‪ )71(.‬بۆردومانكردنی‬ ‫هەڵەبجە گەورەترین كارەساتی جەنگی‬ ‫پاش لێدانی هێرۆشیما‌و ناكازاكی بوو‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫لە كاتێكی كەمدا بە هەزاران مرۆڤ بوون‬ ‫ب ‌ه قوربانی‌و بە دەیان هەزاریش بریندار‬ ‫ب����وون‪ )72(.‬ئ��ەو گ��ازان��ەی ل��ەم هێرشەدا‬ ‫به‌كارهاتن بریتیین لە‪:‬‬ ‫ێ‬ ‫‪1‬ــ گازی خنكێنەر (فوزوجین)‪ :‬گازێكی ب ‌‬ ‫ێ‬ ‫رەن��گ‌و بۆنی گیا‌و س���ەوزەی ت��ازەی ل ‌‬ ‫دێت‌و ماوەی كارتێكردنی زۆر بە زووی‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ گ��ازی خوێن (سیاند ـ��ـ ئ��ی��درۆژی��ن ــ‬ ‫ێ‬ ‫كلوراید ــ سیانۆژین)‪ :‬بۆنی بادەی تاڵی ل ‌‬

‫دێت‪.‬‬ ‫‪3‬ــ پۆرگ هێنەر (خەردەل ــ ئەرسیگەكان ــ‬ ‫گازەكانی پێوەدەر)‪ :‬گازێكی ووشكە‌و بۆنی‬ ‫سیری لێ‌ دێت‪.‬‬ ‫‪4‬ــ ئەعساب (سارین ــ سومان)‪ :‬گازێكی‬ ‫ئاوەکییە‪ ،‬بۆنی ش��ێ��وەی میوەیە ئەگەر‬ ‫خاڵس بێت بۆنی نییە‪ )73( .‬بە گوێرەی‬ ‫شایەتحاڵێكی ئەفسەری هێزی ئەسمانی‪،‬‬ ‫سەددام لە كاتی هێرش بۆ سەر هەڵەبجە‪،‬‬ ‫هاتە بارەگایەك لە بەرەی دواوەی جەنگ‪،‬‬ ‫دوایی چووە سلێمانی تەلەفۆنی بۆ سوپای‬ ‫عێراق ك��ردو ووت��ی‪ :‬ئێمە سەردەكەوین‪،‬‬ ‫س���ەددام لە بەرامبەر ك��وردەك��ان ووت��ی‪:‬‬ ‫دەبێت بە چەكی كیمیایی لێیان بدەین‪)74(.‬‬ ‫پ��اش ئ��ەم ب��ۆردوم��ان��ە ئ��ێ��ران ب��ە هانای‬ ‫قوربانییەكان ه��ات‌و رۆڵێكی بەرچاوی‬ ‫بینی لە رزگاركردنی ژمارەیەكی زۆر لە‬ ‫بریندار‌و گەیاندنی وێنەی ئەم كارەساتە‬ ‫گەورەیە بە جیهانیان‪ ،‬باڵوبوونەوەی ئەم‬ ‫وێنانە هەموو جیهانی هەژاند‪ ،‬بەاڵم رژێم‌و‬ ‫ناوەندە عەرەبییەكان هەوڵیان دەدا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بۆردومانكردنی هەڵەبجە بە درۆ لە قەڵەم‬ ‫ب���دەن‪ ،‬ی��ان ب��ۆردوم��ان��ك��ردن��ەك��ەی بخەنە‬ ‫ئەستۆی ئ��ێ��ران‪ )75(،‬ه��ەروەه��ا كاتێكیش‬ ‫لیژنەیەكی نەتەوە یەكگرتووەكان نێردرا بۆ‬ ‫لێكۆڵینەوە لە بەكارهێنانی عێراق بۆ چەكی‬ ‫كیمیایی لە جەنگەكەیدا دژ بە ئێران‪ ،‬ئەمەیان‬ ‫بە الی��ەن ئێرانیەكانەوە دووپ��ات��ك��ردەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم بەكارهێنانی دژی میللەتی ك��ورد‬ ‫وتیان (مەسەلەیەكی ناوخۆییە) ئەم شێر‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫رێوییە‌و درۆ‌و دەلەسەیە هەمووی سازكرا‬ ‫بۆ شاردنەوەی كارەساتی خوێناوی شاری‬ ‫ێ‬ ‫هەڵەبجە‪ ،‬كەواتە سەددام چۆن دەوەست ‌‬ ‫ت لە ناردنی‬ ‫كاتێك رۆژئ��اوا ب��ەردەوام بێ ‌‬ ‫چەكی كیمیایی بۆ لە بەرمبەر (پیترۆ دۆالر)‬ ‫دا‪ )76(.‬پرۆفیسۆری ئیتاڵی(لینگوسینكو)‬ ‫داوای ك��رد ك��ە پێویستە ن���اوی رۆژی‬ ‫جیهانی بۆ قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی‬ ‫بە رۆژی بۆردومانكردنی هەڵەبجە بنرێت‪.‬‬ ‫(‪ )77‬ئەنفال وات��ای كۆتای هێنان بوو بە‬ ‫ژیانی ‪ 182‬هەزار كەس لە منداڵ‌و ئافرەت‌و‬ ‫پیر‌و گەنج بە ناشرینترین‌و دڕندانەترین‌و‬ ‫ترسنۆكانەترین شێوە‪ ،‬چونكە ئەم مرۆڤانە‬ ‫ل��ە گ��ۆڕەپ��ان��ی ش��ەڕ‌و پ��ێ��ك��دادان��دا ب��ە دیل‬ ‫نەگیران‌و سەنگەر گر نەبوون‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫ئەنفال خاڵێكی رەشە بە ناوچەوانی رژێمی‬ ‫بەغدادوە‌و تاقیكردنەوەیەكی مرۆڤایەتیشە‪.‬‬ ‫(‪)78‬‬ ‫فاشیزم‌و بەعسیزم لە ئەگەرەكانی‬ ‫سەدەی ‪21‬دا‬ ‫پاش تەواوبوونی شەڕی دووەمی جیهانی‌و‬ ‫كۆتایی هێنان بە حكومەتە فاشیستەكانی‬ ‫ئەڵمانیا‌و ئیتاڵیا‪ ،‬س��ەرك��ەوت��ن��ی ب��ەرەی‬ ‫هاوپەیواتان بەسەریاندا‌و‪ ،‬داگیركردنی‬ ‫واڵتەكانیان لەالیەن هاوپەیواتانەوە‪ ،‬زۆر‬ ‫ك��ەس ل��ەو ب���اوەڕەدا ب��وو‪ ،‬ک ‌ه جارێكی‌تر‬ ‫فاشیستەكان ن��اگ��ەڕێ��ن��ەوە‌و تەمەنیان‬ ‫ب��ەس��ەر چ��وو‪ ،‬دی���ارە ئ��ەم قسانە راس��ت‬

‫دەرن����ەچ����وون‪ )79(،‬چ��ون��ك��ە‪ ،‬پ��اش ش��ەڕ‪،‬‬ ‫هەرچەندە پارتی نازیستانە‌و فاشیستانەی‬ ‫ئەڵمانیا‌و ئیتاڵیا قەدەغە كران‪ ،‬بەاڵم بزافی‬ ‫نازیستانە‌و فاشیستانە لەو دوو واڵتە‌و‬ ‫لە واڵتانی دیكەش سەریان هەڵدایەوە‪ ،‬لە‬ ‫هەمووان سەركەوتووتر نوێفاشیستانی‬ ‫ئیتاڵیا ب���وون‪ ،‬ئ��ەم ح��زب��ە خ��ۆی ن��او نا‬ ‫ب��زاف��ی جفاكیی ئیتاڵیا ‪ MSI‬ل��ە ساڵی‬ ‫‪ 1994‬ەوە خ��ۆی ن��اون��اوە هاوپەیمانی‬ ‫میللی دام���ەزرێ���ن���ەران���ی ئ���ەم ح��زب��ە‪ ،‬لە‬ ‫كۆمارە فاشیستانەكەی باكووری ئیتاڵیا‬ ‫دا‪ ،‬هاوكاری مۆسۆلینی بوون‪ ،‬لەبەر ئەو‬ ‫قەدەغەیەی لە سەریانە ناچارن خۆیان بە‬ ‫حزبێكی دیموكرات بناسێنن‪)80(.‬‬ ‫لەگەڵ دەستپێكردنی سەرەتاكانی سەدەی‬ ‫ب��ی��س��ت‌و ی��ەك��دا‪ ،‬ج��ی��ه��ان ب��ە شێوەیەكی‬ ‫گشتی‪ ،‬بەناوبانگترین دیكتاتۆری ئیتاڵی‬ ‫وەب��ی��ر ه��ات��ەوە‪ ،‬ل��ە رێ��گ��ەی زنجیرەیەك‬ ‫رووداو‌و هەڵوێست‌و جەنگی سیاسییەوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه وایان كرد مۆسۆلینی‌و ماوەی فەرمان‬ ‫رەوای��ەت��ی��ی��ەك��ەی ب��خ��ات��ەوە ب��ەر تیشكی‬ ‫رۆژان��ی س���ەردەم‪ ،‬لە ئیتاڵیاو دەرەوەی‬ ‫ئیتاڵیاش گفت وگۆو‌و دیالۆك زۆر زیادی‬ ‫كرد‪ ،‬لەمەڕ ئەو دیكتاتۆرەی‪ ،‬ک ‌ه دەیویست‬ ‫لە سەدەی بیستدا ئیمپراتۆرییەتی رۆمانی‬ ‫كۆن زیندوو بكاتەوە‪)81(.‬‬ ‫ف��اش��ی��ەك��ان ه����ەر ل���ە ج��ەن��گ��ی جیهانی‬ ‫دووەم����ەوە ئەمریكای التینیان كردۆتە‬ ‫پ��ەن��اگ��ەی ح��ەس��ان��ەوەی��ان‪ ،‬ه���ەر كاتێك‬ ‫ب��ارودۆخ ناچاریان بكات لە سنوورەوە‬

‫‪137‬‬

‫دەپەڕێنەوە واڵتێكی‌تر‪ ،‬لە توێژینەوەیەكدا‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئ��اژان��س��ی ف��ران��س پ��رێ��س��س��ازی داوە‬ ‫هاتووە‪ ،‬ک ‌ه ئەو چل هەزار نازییەی‪ ،‬ک ‌ه لە‬ ‫باشووری كیشوەری ئەمریكای التین بە‬ ‫(شیللی‌و پاراگوای‌و ئەرجەنتین‌و بەرازیل‌و‬ ‫پ��ۆل��ی��ڤ��ی��ا) ب�ڵاوب��وون��ەت��ەوە‪ ،‬ل��ە ن��اوچ��ەی‬ ‫كوردیا‪ ،‬قرطبە‪ ،‬ک ‌ه كۆلۆنیاڵێكی گەورەی‬ ‫ئەڵمانیایەو دەكەوێتە سەرووی پایتەختی‬ ‫ئ��ەرج��ەن��ت��ی��ن��ەوە‪ ،‬ك��ە ن���اوی خ��ۆی��ان ن��اوە‬ ‫الوان��ی هیتلەری ئەرجەنتینی هەر لەوێدا‬ ‫سەربازگەی مەشق كردنیان دامەزراندووە‪.‬‬ ‫(‪)82‬‬ ‫ن��وێ��ف��اش��ی��س��ت��ی ب���ە دوو ش��ێ��وە خ��ۆی��ان‬ ‫رێ��ك��خ��س��ت‌و گ��وزارش��ت��ی��ان ل���ە خ��ۆی��ان‬ ‫دەكرد‪ ،‬فاشیزمی نوێی ئایینی‌و فاشیزمی‬ ‫نوێی سیاسی‌و بە تایبەتی نەژادپەرستی‬ ‫توندڕەو بوو‪،‬هەمووشیان بڕوایان بەوەیە‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئ��ەو ك��اران��ە ل��ە خزمەتی نەتەوەكەی‬ ‫خۆیاندا ئەنجام دەدەن‪ ،‬ب��ەاڵم ت��ەواوی‬ ‫بزافە نوێفاشیستەكانی ئەمریكا‌و ئەوروپا‪،‬‬ ‫وەكو فاشیزم‌و نازیزمی جەنگی جیهانی‬ ‫دووەم‪ ،‬خاوەنی برنامەی گشتی‌و هەنگاوی‬ ‫سیاسی دیار‌و ئاشكرانین‌و زۆر جاریش‬ ‫لەم مەسەلەی نەتەوەیدا ناجێگیرن‪)83(.‬‬ ‫فاشیستە نوێیەكان ئەمڕۆ زیاتر هەموویان‬ ‫ب��ە دژای��ەت��ی��ك��ردن��ی ب��ێ��گ��ان��ە‌و ج��وول��ەك��ە‌و‬ ‫ئیسالمەوە خەریكن‪ ،‬ئەم باسانە بووەتە‬ ‫پ���ەی���ڕەوی س���ەرەك���ی‌و ب��ن��ەڕەت��ی��ی��ان‪ ،‬لە‬ ‫هەمان كاتدا حزبی سیاسیشیان هەیە‌و لە‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا بەشداری دەكەن ولە زۆر‬

‫واڵتیش حوكم دەكەن وەك نەمسا حزبی‬ ‫هایدەر‪ ،‬لە ئیتاڵیاش بەرەیفۆرسا لە ئیتاڵیا‬ ‫پێكهاتووە لە برلسكۆنی‌و پارتی فاشیستی‬ ‫ئیتاڵیا ف��ی��ن��ی‌و ب����ەرەی ب��اك��ور بۆسسی‬ ‫هەروەها زۆریان لە پەرلەمانی ئەوروپادا‬ ‫بەشدار ب��وون‪ ،‬وەك��و لۆپێنی فەرەنسی‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە ساڵی ‪ 2003‬دووەمین پلەی هێنا لە‬ ‫هەڵبژاردنەكانی فەرەنسادا‪)84(.‬‬ ‫تەواوی نوێفاشیستەكانی ئەوروپا دیدگای‬ ‫(ئەوروپا بوون) ی بااڵو توندڕەویان هەیە‪،‬‬ ‫ئ��ەوان ن��ەك تەنها دژای��ەت��ی كۆچبەران‌و‬ ‫بێگانەكانی جیهانی سێیەم دەك��ەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ل��ە ب��ەرام��ب��ەر ئەمریكاییەكانیش هەمان‬ ‫هەڵوێستیان ه��ەی��ە‪،‬ه��ەروەه��ا ب��ەو پ��ەڕی‬ ‫ه��ێ��زی��ان��ەوە دژای���ەت���ی رەگ�����ەزی سالڤی‬ ‫دەك���ەن‌و ی���ادەوەری س��ەردەم��ی هیتلەر‌و‬ ‫نازیزم لەم زەمینەدا دەژێننەوە‪،‬وە هەوڵیش‬ ‫دەدەن نەمسا بخرێتەوە سەر ئەڵمانیا‪)85(.‬‬ ‫ساڵی ‪ 2006‬ناوەندی سویسری پەنابەران‪،‬‬ ‫لە سویسرا ‪ 10‬لەو مەلەفە بەناوبانگانەی‬ ‫ئ��اش��ك��را ك���رد ل��ە ن��ێ��و ئ���ەو ‪ 440‬ه���ەزار‬ ‫مەلەفە بەناوبانگەی‪ ،‬ک ‌ه ماوەیەكی زۆر‬ ‫بوو كەوتبوونە ژێرەوە‌و دیار نەمابوون‪،‬‬ ‫ئ��ەم مەلەفانە زۆرێ���ك ل��ە وێستگەكانی‬ ‫ژیانی مۆسۆلینی یمان بۆ ئاشكرا دەكەن‪،‬‬ ‫هەروەها ئەو رێو شوێن‌و هۆكارانە ئاشكرا‬ ‫دەكەن‪ ،‬ک ‌ه بۆچی داوای پەنابەری كردووە‪،‬‬ ‫هەڵس‌و كەوتی دەسەاڵتدارانی پەنابەران‬ ‫چ��ۆن ب���ووە ل��ە گ��ەڵ��ی��دا ل��ە س��ەرەت��اك��ان��ی‬ ‫سەدەی رابردوودا ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه زۆر گرنگە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫ک�� ‌ه م��ەك��ت��ەب��ی راپ���ۆرت���ی پۆلیسی نهێنی‬ ‫هەرێمی جنێف ئاشكرای دەكات‪،‬ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫مۆسۆلینی‌و لینین بە دوو گوتار بێژی زۆر‬ ‫درەوشاوە‌و بەهێز وەسف دەكات‪)86(.‬‬ ‫هەر لە ساڵی ‪ 2006‬دا دوو سەد هەزار‬ ‫سەرباز وەك خۆبەخش خۆیان بەخشی بۆ‬ ‫پارێزگاریكردن لە مۆسۆلینی‪ ،‬لە ناو ئەمانەدا‬ ‫هەبوو خاوەن پلەو پایەی بەرزو گەورەبوو‬ ‫هەروەها هەندێك جەنگاوەری كۆن بەدی‬ ‫دەكران لەوانەی‪ ،‬ک ‌ه لە جەنگەكانی پێشتردا‬ ‫بەشدارییان ك��ردب��وو‪،‬ئ��ەم هەنگاوە بووە‬ ‫هۆی توڕەبوونی هەندێك لە ئیتاڵیەكان‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لە ب��ەرام��ب��ەردا س��ەرۆك وەزی��ران��ی‬ ‫پێشوتری ئیتاڵیابرلسكۆنی‪ ،‬ک ‌ه پارتەكەی‬ ‫هاوپەیمانی پارتی ت��ون��دڕەوی راستڕەو‬ ‫بوو‪ ،‬ک ‌ه ئەلیساندرا ی نەوەی مۆسۆلینی‬ ‫سەركردایەتی دەكرد‪ ،‬رایگەیاند ئەم هەنگاوە‬ ‫یارمەتی دەرێكی باشە بۆ ب��ەرژەوەن��دی‬ ‫ئ��اش��ت��ب��وون��ەوەی ن��ی��ش��ت��م��ان��ی‪ )87(.‬ئەمڕۆ‬ ‫ل��ە ت���ەواوی ئ��ەوروپ��ادا‪ ،‬فاشیستەكان لە‬ ‫گەشەسەندن‌و پێشكەوتنێكی بەردەوامدان‪،‬‬ ‫جگە لە یۆنان‪،‬ئیسپانیا‪،‬پورتوگال‪،‬قوبرس لە‬ ‫هەموو پەرلەمان‌و حكومەتەكانی ئەوروپادا‬ ‫فاشیستەكان ئەندامیان هەیە‪ ،‬لە والیەتەكانی‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی ئەڵمانیا‪ ،‬رێژەیەكی زۆری��ان‬ ‫هێنا‌و چوونە پەرلەمانی والیەتەكانەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا نەیانتوانیوە بێنە ناو پەرلەمانی‬ ‫ئەڵمانیاوە لە بەرلین‪ ،‬بەاڵم ئەگەر وا بڕوات‬ ‫ئەوا بە دڵنیاییەوە لە ماوەی چەند ساڵی‬ ‫داهاتوودا دێنە ناو پەرلەمان‌و حكومەتی‬

‫ئەڵمانیاوە‪ )88(.‬هەرچەند پێشووتر نازیزم‌و‬ ‫ف��اش��ی��زم نەیانتوانی ب��وو بچنە واڵت��ان��ی‬ ‫ئەسكەندەنافیا‪ ،‬سوید‪ ،‬فنلەندا نەرویچ‪)89(،‬‬ ‫بەاڵم لەم سااڵنەی دوایدا لە سوید پارتە‬ ‫فاشیستەكان توانییان رێ��ژەی��ەك��ی باش‬ ‫دەنگی خەڵكی بهێنن‌و بچنە ناو پەرلەمانەوە‪.‬‬ ‫(‪)90‬‬ ‫لە مانگی شوباتی ساڵی ‪ 2007‬جارێكی‌تر‬ ‫جیهان سەرسام بوەوە بە سەرهەڵدانەوە‌و‬ ‫پەیدابوونی مۆسۆلینییەكی ن��وێ‌‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ئ��ەم��ج��ارە ل��ە رێ��گ��ەی جەنگێكی ئ��اگ��راوی‬ ‫دیالۆگی لە نێوان نەوەیەكی مۆسۆلینی‌و‬ ‫م��وع��ەم��ەر ق��ەزاف��ی س��ەرۆك��ی لیبیا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫موعەمەر قەزافی رایگەیاند پێویستە ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئیتاڵیا‪ ،‬ک ‌ه قەرەبووی ئەو زیانانە بكاتەوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه لیبیا بەری كەوتووە لە كاتی داگیركاری‬ ‫م��ۆس��ۆل��ی��ن��ی ب��اپ��ی��ری��دا‪ ،‬ل���ە ب���ەرام���ب���ەردا‬ ‫ئ��ەل��ی��س��ان��درا وەاڵم�����ی دای������ەوە‌و ووت���ی‪:‬‬ ‫پێویستە ئێوە ق��ەرەب��ووی ئێمە بكەنەوە‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە داگ��ی��رك��اری��ی��ەك��ەم��ان پ��ۆزەت��ی��ف‬ ‫بووە‌و فاشییەت دیموكراسی‌و رێگاوبان‌و‬ ‫شوێنی نیشتەجێبوون‌و قوتابخانەی بۆ‬ ‫گەلی لیبیا هێنا بوو‪ )91(،‬هەروەها لە ‪9‬ی‬ ‫‪4‬ی‪ ،2003‬سەرئەنجام ساتی حەقیقەت‪،‬‬ ‫لەوپەڕی درەوش��ان��ەوەی��دا‪ ،‬لە رۆژه��ەاڵت‬ ‫خۆی دەرخست‪ ،‬ک ‌ه دڕندەترین دەوڵەت‌و‬ ‫دەسەاڵتی سیاسیی ئەم سەردەمە‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫بەعس‪ ،‬بە خۆی‌و هەموو دەزگاكانییەوە‬ ‫ه��ەرەس��ی��ان هێنا‪ ،‬عێراقی دوای بەعس‪،‬‬ ‫ل��ە ه��ەر شتێك دەچ��ێ��ت واڵت‌و دەوڵ���ەت‬

‫‪139‬‬

‫نەبێت‪ ،‬رژێمی بەعس بە جۆرێك كۆمەڵ‌و‬ ‫دەوڵ��ەت‌و هەموو دەزگاكانی دەوڵەتی بە‬ ‫خۆیەوە بەستبوونەوەكە دوای رووخانی‬ ‫خۆی‪ ،‬عێراق وەك بۆشاییەكی سیاسیی‌و‬ ‫ئ��ی��داری‪ ،‬وێ��ن��ەی وێ��ران��ەی��ەك��ی گ���ەورەی‬ ‫م��اددی‌و رۆح��ی بەجێهێشت‪ )92(،‬لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوەش��دا رژێمە شمولییەكانی ناوچەكە‬ ‫كەوتوونەتە پیالن دانان بۆ سەرنەكەوتنی‬ ‫ئەو ئەزمونە نوێیەی گەالنی عێراق نیازیانە‬ ‫لە عێراقی نوێدا بیگرنەبەر‪)93(.‬‬ ‫ئێستا ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم��ی پ���ان ـ��ـ ع��ەرەب��ی‬ ‫شكستی هێناوە‪ ،‬بەاڵم ئەو بەها ئەخالقی‌و‬ ‫سیاسیانەی‪ ،‬ک ‌ه ناسیۆنالیزمی عەرەبی‬ ‫لەسەردەمی فاشیزم ئینجا بەعس لە ناو‬ ‫گیانی نەوەی نوێی عێراقدا چاندنی هێشتا‬ ‫ێ ژینگە دا ب��ەردەوام��ن‪ ،‬لە ناو‬ ‫لە هەند ‌‬ ‫ێ ژینگەدا هێشتا كاریگەرن‌و لەوانەیە‬ ‫هەند ‌‬ ‫لە داهاتوودا لە ژێر ناوی دیكە كار بكەن‌و‬ ‫ێ رەوڕەوەی مێژوو بەرەو دواوە‬ ‫بیانەو ‌‬ ‫بگێڕنەوە‪ ،‬چونگە ئەو كلتوورەی‪ ،‬ک ‌ه بۆ‬ ‫ماوەیەكی دووروو درێژ باڵویان كردەوە‬ ‫لە ن��او گیانی زۆرێ��ك چەقی بەستووەو‬ ‫وا بە زووی دانامركێتەوە‪ )94(.‬لە ساڵی‬ ‫‪‌2003‬و ل���ە دوای رووخ����ان����ی رژێ��م��ی‬ ‫دیكتاتۆریی پێشووەوە هەتاوەكو ئێستا‬ ‫ئێمە لە ب��ارەی ریسواییەكانی ئ��ەو پارە‬ ‫دزینانەوە دەبیستین‪‌،‬و دەخوێنینەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫لە عێراقدا‌و ناوە ناوە دێ‌‪ ،‬لەالیەن هەند ‌‬ ‫لە بەرپرسانی گەروەی عێراقەوە ئەنجام‬ ‫دەدرێن‪ ،‬ک ‌ه لە وەهمی ئەوەدا دەژین‪ ،‬ک ‌ه‬

‫هێشتا رژێمی سەركوتكەر ماوە‪،‬گەندەڵی‬ ‫لە هەموو جیهان هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم بە رێژەی‬ ‫ج��ی��اواز‪ ،‬ل��ە ع��ێ��راق��دا گ��ەن��دەڵ��ی كارگێڕی‬ ‫گەیشتۆتە رێژەیەكی زۆر ب��ەرز‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ئەمڕۆ لە عێراقدا روودەدات شتێكی نوێ‬ ‫نییە بۆ بەرپرسانی عەرەب‪ )95(.‬دەربارەی‬ ‫كوردیش لە دوای روخانی رژێمی بەعس‪،‬‬ ‫ب���ری���اری ‪ 688‬ی رێ���ك���خ���راوی ن��ەت��ەوە‬ ‫یەكگرتووەكان‪ ،‬بڕیارنامەكە گوزارشت لە‬ ‫پاراستنی بەشێك لە دانیشتوانی باشووری‬ ‫ك��وردس��ت��ان ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی هێڵی ‪38‬‬ ‫دەكات‪‌،‬و بەرامبەر بە ‪ %13‬لە داهاتی نەوتی‬ ‫عێراق‪)96(.‬‬ ‫ل��ە دوای داڕم��ان��ی رژی��م��ی بەعس ل��ە ‪/9‬‬ ‫نیسانی ‪ 2003‬هەل‌و مەرج‌و بارودۆخێكی‬ ‫ێ هاتە ك��ای��ەوە‪ ،‬بۆ یەكەمین ج��ار لە‬ ‫ن��و ‌‬ ‫مێژووی سیاسی عێراق دەرفەتێكی لەبار‬ ‫درایە دەست پێكهاتە سەرەكیەكانی عێراق‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی ل ‌ه سه‌ر بنەمای دیموكراسیەت‌و‬ ‫رێزگرتن لە مافەكانی یەكتر‪ ،‬چارەسەری‬ ‫گرفتەكانی ئ��ەم واڵت��ە بكەن‌و كۆتای بە‬ ‫هەموو ئەو تەنگەژە‌و قەیرانانە بهێنن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫عێرا قبە درێژای چەندین ساڵە تێیكەوتووە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەشێكی زۆر الیەنی عەرەبی عێراقی‬ ‫ب��ە ه��ان��دان‌و پاڵپشتی دەڵ��ەت��ە دراوس���ێ‌و‬ ‫عەرەبیەكان وەك (توركیا‌و عەرەبستانی‬ ‫سعوودی‌و سوریا ) بە پاساو‌و بیانووی‬ ‫ج���ۆراو ج����ۆرەوە چ��وون��ەت��ە ن��او ب��ەرەی‬ ‫دژای���ەت���ی���ك���ردن���ی پ���رۆس���ەی س��ی��اس��ی‌و‬ ‫پیادەكردنی سیستەمی فیدڕاڵی‪)97(.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫ه��ەر ل��ەب��ەر ئ��ەوە فاشیزم ل��ە رۆژه���ەاڵت‬ ‫بەشێوەیەكی‌تر دروست بووە‌و تەشەنەی‬ ‫كردووە‌و دەتوانین بڵێین میتۆدی فاشیزم‬ ‫بۆ یەكەم جار لە رۆژهەاڵت لە الیەن ئەو‬ ‫خێاڵنەوە بە كارهێنرا‪ ،‬عەلی وەردی ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫مرۆڤی عەرەبی نانی لە كشتن‌و پەالماردا‬ ‫دەست دەكەوێت‪ ،‬كشتوكاڵ‌و بازرگانی الی‬ ‫خێڵە عەرەبیەكان شەرم بوو‪)98(.‬‬ ‫نموونەی ئەو خێاڵنەش لە عەرەبستانی‬ ‫س��ع��ودی��ی��ە‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە ن��اوچ��ەی ن��ەج��د خێڵی‬ ‫ئەلسعوود دەژیان‪ ،‬ئەم خێڵە دژی شەریفی‬ ‫كوڕی حسێن ب��وون‌و شەڕیان لە نێواندا‬ ‫بوو‪ ،‬بەریتانیەكان كەوتنە یارمەتیدانی ئەم‬ ‫خێڵەو توانیان ناوچەی حیجاز داگیر بكەن‌و‬ ‫توانیان دەوڵەتێك دروس��ت بكەن‌و ببنە‬ ‫فەرمانڕەوای ئەو ناوچانە‪ ،‬دەوڵەتەكەشیان‬ ‫ن��او ن��ا س��ع��وودی��ا‪ ،‬ه��ەر ب��ە ن���اوی خێڵی‬ ‫ئەلسعوودەوە‪)99(.‬‬ ‫د‪.‬محەممەد بازیانی بەڕێوەبەری ناوەندی‬ ‫هودا بۆ توێژینەوەی ستراتیجی دەربارەی‬ ‫گرتنی بەعسیەكان ووتی‪ :‬نووری مالیكی‬ ‫لە ش��ێ��وازی دەستگیركردنی پاشماوەی‬ ‫ب��ەع��س��ی��ەك��ان ل��ە ع��ێ��راق ه��ەڵ��ەی ك���رد لە‬ ‫ئاشكرا كردنی لە دەزگا راگەیاندنەكانەوە‪،‬‬ ‫دك��ت��ۆر بازیانی ل��ە قسەكانیدا ووتیشی‪،‬‬ ‫ک ‌ه س��ەدام حسێن زیرەكانەتر ب��ووە‪ ،‬لە‬ ‫هەوڵی دەستگیركردنی ئەو كەسانەی لە‬ ‫هەوڵی كودەتا بوونە لە دژی‪ )100(.‬ئیتر لە‬ ‫ئەنجامی نووسینی ئەم بابەتەماندا دەگەینە‬ ‫ێ‬ ‫ئەو بڕوایەی‪ ،‬ک ‌ه راسیزستان لە هەر كو ‌‬

‫ب��ن ل��ە ب��ەره��ەم��ی دەستیاندا ه��ەم��ان بەد‬ ‫بەختی لە وێنەی هۆڵۆكۆست‌و ئەنفال بۆ‬ ‫كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بە دیاری دێنن ‪.‬‬ ‫ئیتر ئایدۆلۆجیای بەعس‌و پان ــ عەرەبیزم‬ ‫ل��ە زۆرب����ەی دەوڵ��ەت��ە ع��ەرەب��ی��ەك��ان��دا بە‬ ‫ش��ێ��وەی��ەك ل��ە ش��ێ��وەك��ان ل��ە ب��رەودای��ە‌و‬ ‫نموونەی زیندوشمان ئێستای سوریای‬ ‫ب��ەش��ار ئ���ەس���ەدە‪ ،‬ک�� ‌ه ت��ی��ای��دا ن��ەت��ەوە نا‬ ‫ع��ەرەب��ەك��ان ك��ەوت��وون��ەت��ە ب��ەر ش��ااڵوی‬ ‫توندی رژێمی بەعسی فاشییەوە‪ ،‬ک ‌ه بە‬ ‫یارمەتی چەند دەوڵەتێكی زلهێزی جیهان‬ ‫لە كارەكانی ب��ەردەوام��ە وەك دەوڵەتانی‬ ‫(ڕووس��ی��ا‌و چین‌و ئ��ێ��ران ت��ا رادەیەكیش‬ ‫ێ كۆنەكەی) سووریا ئێستا‬ ‫عێراقی هاوڕ ‌‬ ‫بە گرنگترین رووداوەكانی مێژووییدا تێپەر‬ ‫دەك��ات‪ ،‬ک ‌ه تیایدا نزیكەی دوو ساڵە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خۆپیشاندانی تێدایە بە ئامانجی رووخانی‬ ‫رژێمی بەعس‌و بە دیهێنانی دیموكراسیەت‬ ‫لەو واڵتەدا**********‬ ‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫*ئەرنست ژرزێ��ف رینان ‪ 1823‬ــ ‪:1892‬‬ ‫ف��ەی��ل��ەس��وف‪ ،‬س��ی��اس��ەت��م��ەدار‪ ،‬زمانناس‌و‬ ‫م��ێ��ژوون��ووس‌و م��ام��ۆس��ت��ای ئیالهیات‌و‬ ‫دێ��ری��ن��ەن��اس��ی ف��ەرەن��س��ی��ی��ە‪ ،‬س��اڵ��ی ‪1862‬‬ ‫پڕۆفیسۆری زانكۆ‌و ساڵی ‪ 1887‬ئەندامی‬ ‫ئەكادیمای فەرەنسا بووە‪ ،‬بەناوبانگترین‬ ‫ن��ووس��ی��ن��ی ئ���ەو دەرب�����ارەی ن��ەت��ەوای��ەت��ی‬ ‫سیمینارە گ��رن��گ��ەك��ەی ب���وو ل��ە زان��ك��ۆی‬ ‫س��ۆرب��ۆن ب��ە ناونیشانی ن��ەت��ەوە چییە؟‬

‫‪141‬‬

‫سەرچاوە‪ :‬ئەكرەمی میهرداد‪ ،‬ناسیۆنالیزم‬ ‫(گ��ۆڕان��ك��اری‪ ،‬ت��ی��ۆری‪ ،‬رەخ��ن��ە) ب‪ ،‬چ‪ ،‬لە‬ ‫باڵوكراوەكانی مەكتەبی بیرو هۆشیاری‬ ‫(ی‪.‬ن‪.‬ك) سلێمانی‪ ،2006 ،‬ل‪135‬‬ ‫**پ��ێ��ن��اس��ەی ن���ەژادپ���ەرس���ت���ی‪ :‬ك��ۆم��ەڵ��ە‬ ‫خەڵكێك‪ ،‬ک ‌ه لە ش��ون��اس‌و چارەنووسی‬ ‫پشت بەستراو بە بابەتە ریشییەكانی وەك‬ ‫پەیوەندی خێزانی‪ ،‬نەریتەكان‪ ،‬كلتوور‌و‬ ‫فۆلكلۆر‌و ل��ە م��ێ��ژوو زم��ان��دا هاوبەشن‪،‬‬ ‫بیرۆكەی ن���ەژادی ب��ۆ لێكجیاكردنەوەی‬ ‫گ��روپ��ە كۆمەاڵیەتییەكانی ن��او كۆمەڵگە‬ ‫سەری هەڵدا‪ ،‬ئەم نەژادگەراییە كێشەدارە‪.‬‬ ‫س���ەرچ���اوە‪ :‬ئەلیكس ت��ام��س��ون‪ ،‬و‪ :‬هیوا‬ ‫مەجید خەلیل‪ ،‬سیاسەت لە ئەفریقادا‪ ،‬چ‪،1‬‬ ‫چ‪ ،‬خانی‪ ،‬دهۆك‪ ،2010 ،‬ل ‪100‬‬ ‫***ئ��ەدۆل��ف هیتلەر‪ :‬ل��ە ساڵی ‪1889‬ز‬ ‫لە شاری برونو‪ ،‬ک ‌ه شارێكی سنوورییە‬ ‫دەك��ەوێ��ت��ە ن��ێ��وان ن��ەم��س��ا‌و ئ��ەڵ��م��ان��ی��ادا‬ ‫لەدایكبووە‪ ،‬ک ‌ه هیتلەر بۆ خۆی لە كتێبی‬ ‫خەباتی من ده‌ڵێت‪ :‬خۆشبەختانە لە برونو‬ ‫چاوم بە دنیا هەڵهێناوە‪ ،‬ئەو شارە بچووكەی‬ ‫ئەكەوێتە سەر سنووری نێوان نەمسا‌و‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬باوكی فەرمانبەری گومرگ بووە‪،‬‬ ‫لە تەمەنی سیانزە ساڵیدا باوكی دەمرێت‌و‬ ‫لە تەمەنی پانزە ساڵیشدا دایكی دەمرێت‪،‬‬ ‫پاشان ناچار ب��وو كاربكات‌و رووبكاتە‬ ‫نەمسا‌و پاش ماوەیەك گەڕایەوە‌و پارتی‬ ‫كرێكارانی نیشتمانی سۆسیالیستی ئەڵمانی‬ ‫(‪ )NSDAP‬دروستكرد لە ساڵی ‪ ،1920‬ک ‌ه‬ ‫بەرنامەیەكی ‪ 25‬خاڵی بۆ دانا پاش ئەوەی لە‬

‫ساڵی ‪ 1923‬دەگیرێت‌و لە زینداندا كتێبێكی‬ ‫بە ناوبانگ دەنووسێت بە ناوی خەباتی‬ ‫من‪ ،‬ک ‌ه باسی ووردەكارییەكانی حزبەكەی‬ ‫دەك��ات‪ ،‬پاشان ئ��ازاد دەكرێت‌و لە ساڵی‬ ‫‪ 1933‬دەبێت بە س��ەرۆك وەزی��ران‌و لەو‬ ‫پۆستەدا مایەوە تا جەنگی دووەمی جیهانی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئەڵمانیا دووچ��اری شكست ه��ات‌و لە‬ ‫‪8‬ی ئایاری ‪ 1945‬هیتلەر‌و ژنەكەی خۆیان‬ ‫كوشت‪ .‬سەرچاوە‪ :‬د‪.‬مەهدی مەحفوز‪ ،‬و‪:‬‬ ‫شوان ئەحمەد‪ ،‬فاشیزم‌و نازیزم‪ ،‬گۆڤاری‬ ‫سەردەم‪ ،‬ژمارە ‪ ،57‬زستانی ‪ ،2008‬ل ‪206‬‬ ‫****میشێل عەفلەق‪ :‬ل��ە ساڵی ‪1912‬‬ ‫لەدایکبووە‪ ،‬لە خێزانێكی دیانیی لە ئاینزا‬ ‫(م��ەزه��ەب)ی ئ��ەرس��ەدۆك��س��ی یۆنانی لە‬ ‫دیمەشق هاتۆتە دنیاوە‌‪ ،‬ک ‌ه باوكی بازرگان‬ ‫ب���ووە‌و م��ووچ��ەك��ەی ژیانێكی ئ��اس��ودەو‬ ‫زۆر بەختەوەری بۆ خێزانەكەی مسۆگەر‬ ‫ن��ەك��ردووە‪ ،‬لە رووی سیاسییەوە باوكی‬ ‫نیشتمانپەروەرێكی بە جۆش بووە‌و هەر‬ ‫لە دامەزراندنی كوتلەی نیشتمانی لە ساڵی‬ ‫‪ 1928‬ئ��ەن��دام ب���ووە ت��ی��ای��دا‌و ل��ە قۆناغی‬ ‫جیاوازدا چەند جارێك گیراوەو لە الیەن‬ ‫ت���ورك‌و ف��ەرەن��س��ی��ی��ەك��ان��ەوە ئەشكەنجە‬ ‫دراوە‪ ،‬دەتوانرێت بوترێت‪ ،‬ک ‌ه دایكیشی‬ ‫رۆڵێكی بەرچاوی هەبووە بە سیاسەت‌و‬ ‫ب��ە شێوەیەكی گشتی ب��اوەڕێ��ك��ی زۆری‬ ‫ه���ەب���ووە ب��ە ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��س��ت��ی ع��ەرەب��ی‪،‬‬ ‫لەوانەیە هەر لە منداڵییەوە میشێل عفلەق‬ ‫كاریگەری ب��ی��روڕای ب��اوك‌و دایكی زۆر‬ ‫ت ل ‌ه سه‌ر بیری‬ ‫ل ‌ه سه‌ر بووبێت‌‌و واهاتبێ ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫ناسیۆنالیستی عەرەبی پێش ئەوەی ببێت بە‬ ‫كەسایەتییەكی سیاسی گرنگ‪ .‬سەرچاوە‪:‬‬ ‫د‪ .‬ئەلبێرت عیسا‪ :‬خوێندنەوەی بەعس بۆ‬ ‫فاشیزمی مێژوویی‪ ،‬چ‪ ،1‬ب‪ .‬چ‪ ،‬چاپخانەی‬ ‫روون‪ ،‬ب‪ .‬ش‪ ،2004 ،‬ل ‪22 + 21‬‬ ‫*****س��ەاڵح��ەددی��ن بەیتار‪ 1912( :‬ــ‬ ‫‪ )1980‬لە خێزانێكی سووننە مەزهەب لە‬ ‫دیمەشق لەدایكبووە‪ ،‬شێخ سەلیم بەیتاری‬ ‫باپیری وەك زانایەكی ئایینی شۆرەتێكی‬ ‫بەرفراوانی هەبوو‪ ،‬سەاڵح بەیتار لە منداڵیدا‬ ‫لە قوتابخانەیەكی سەرەتایی ئاڕاستەی‬ ‫ئیسالمیدا خوێندوویەتی‌و پاشان رەوانەی‬ ‫دوان��اوەن��دی��ی ئەنبار ك��راوە‪ ،‬ک ‌ه زۆرب��ەی‬ ‫ێ‬ ‫س��ەرك��ردە منداڵترەكانی س��ووری��ا ل��ەو ‌‬ ‫دەرچ��وون‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1929‬دا لە زانكۆی‬ ‫سۆربۆن ئاشنایەتی لەگەڵ عەفلەق دا پەیدا‬ ‫ك��ردووە‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1934‬گ��ەڕاوەت��ەوە بۆ‬ ‫دیمەشق‌و بۆتە مامۆستای فیزیا‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫‪ 1942‬وازی لە پیشەی مامۆستایی هێناوە‌و‬ ‫خۆی تەخان ك��ردووە بۆ كاری سیاسیی‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬سۆزان كەریم مستەفا‪ .‬بەعسیزم‬ ‫كورد‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪51‬‬ ‫******گ��ی��ت��ۆ‪ :‬ئ��ەو ن��اوچ��ان��ە ب���وو‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫جوولەكەكانی تێدا دەژیان‪.‬‬ ‫*******ت�����ام�����ۆك�����ان‪ :‬ئ����ەو ك��ەس��ان��ە‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬ک ‌ه دەكەونە بەشی باكوور‌و‬ ‫رۆژهەاڵتی كیشوەری ئەوروپا‪ ،‬ک ‌ه سپی‬ ‫پێستەكان دەگرێتەوە (سالڤەكان‪ ،‬سامی‬ ‫نەژاد)‪.‬‬ ‫********جینۆساید‪ :‬ئەم زارەوەی��ە لە‬

‫دوای شەڕی دووەمی جیهانییەوە‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر‬ ‫دەستی دادوەری پۆلۆنی لیمكین رافایل‬ ‫ه��ات��ەك��ای��ەوە‪ ،‬ک��ه‌ راوێ��ژك��اری وەزارەت���ی‬ ‫بەرگریی واڵت��ە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‬ ‫ب��وو‪ ،‬ک ‌ه ت���ەواوی ئەندامانی خێزانەكەی‬ ‫بە دەستی نازییەكان قڕكران‪ ،‬جینۆساید‬ ‫وشەیەكی لێكدراوی گریكییە لە دوو بەش‬ ‫پێكهاتووە‪ ،Genos :‬ک ‌ه بە واتای رەگەز‪،‬‬ ‫یان بنەچە دێت‌و بەشەكەی‌تریش ‪،Cide‬‬ ‫ی���ان ‪Caedere‬ی التینییە‪ ،‬ک�� ‌ه وات���ای‬ ‫كوشتن‌و لەناوبردن دەگەیەنێت‌‪ ،‬بە لێكدانی‬ ‫هەردوو بڕگەكە واتای كوشتنی رەگەزی‬ ‫م��رۆڤ دەگ��ەی��ەن��ێ��ت‪ ،‬رێ��ك��خ��راوی نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكان لە ‪11‬ی ‪12‬ی ‪ 1946‬بڕیاری‬ ‫ژم��ارە ‪96‬ی دەرك���رد‪ ،‬س��ەب��ارەت ب��ەوەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه جینۆساید تاوانێكە بنەماكانی یاسای‬ ‫نێودەوڵەتی دەبەزێنێت‌‌و دژی ئامانجەكانی‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ن���ەت���ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬یوسف دزەیی‪ :‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪39‬‬

‫‪143‬‬

‫پ‪ ،‬ل ‪641‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬

‫‪12‬ــ جۆن وایس‪ :‬نەریتی فاشیزم‪ ،‬ب‪ ،‬چ‪ ،‬چ‪ ،‬لیرە‪،‬‬

‫‪1‬ــ زاهیر محمدی ‪ +‬یاسین حاجی زادە‪ :‬فەرهەنگی‬

‫سلیمانی‪ ،2005 ،‬ل ‪101‬‬

‫سیاسی ئارش‪ ،‬ب‪ ،‬چ‪ ،‬هەولێر‪ ،2006 ،‬ل ‪325‬‬

‫‪13‬ه‪ .‬س‪ ،‬ل ‪60‬‬

‫‪ 2‬ــ ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ‪ :‬فاشیزم لە نێوان دوێنێ‌‌و‬

‫‪14‬ــ فەالح عبدالجبار‪ :‬رەهەندەكانی ناسیۆنالیزم‪،‬‬

‫ئەمڕۆدا‪ ،‬چ‪ ،1‬چاپخانەی ئاراس‪ ،‬هەولێر‪،2012 ،‬‬

‫و‪ :‬ئارام جەمال‪ ،‬چ‪ ،1‬چاپخانەی شڤان‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬

‫ل ‪17‬‬

‫‪ ،2004‬ل ‪166‬‬

‫‪3‬ــ جۆرج تەرابیشی‪ :‬مۆدێرنی‌و راسیزم‪ ،‬شوان‬

‫‪15‬ــ د‪ .‬رەفیق سابیر‪ :‬كلتوور‌و ناسیۆنالیزم‪ ،‬ب‪،‬‬

‫ئەحمەد‪ ،‬ب‪ ،‬چ‪ ،‬ب‪ ،‬ش‪ ،2003 ،‬ل ‪13‬‬

‫چ‪ ،3‬چاپخانەی تیشك‪ ،‬سلێمانی‪ ،2008 ،‬ل ‪27‬‬

‫‪4‬ــ مسعود عبدالخالق‪ :‬مەوسوعەی جودی‪ ،‬چ‪،1‬‬

‫‪16‬ــ جۆرج تەرابیشی‪ :‬مۆدێرنی‌و راسیزم‪ ،‬س‪.‬‬

‫هەولێر‪ ،2008 ،‬ل ‪ 649‬ــ ‪650‬‬

‫پ‪ ،‬ل ‪18‬‬

‫‪5‬ــ سۆزان كەریم‪ :‬كورتەی لێكدانەوەی راسیزم بۆ‬

‫‪17‬ــ ه‪ .‬س‪ ،‬ل ‪22‬‬

‫مێژووی كەمالیزم‌و بەعسیزم‪ ،‬تووێژینەوەیەكی‬

‫‪18‬ـ��ـ سڤێن ئێرك لیدمان‪ ،‬و‪ :‬ئاسۆس شەفیق‪،‬‬

‫ف��ەل��س��ەف��ی م��ێ��ژووی��ی ب���ەراوردك���اری���ی���ە‪ ،‬وەك‬

‫رێگوزەری بیری سیاسی‪ ،‬چ‪ ،3‬سلیمانی‪،2009 ،‬‬

‫بەشێك لە پێداویستییەكانی بەدەستهێنانی پلەی‬

‫ل ‪236‬‬

‫دكتۆرا‪ ،‬ب ‌ه سەرپەرشتی پ‪.‬ی‪.‬د كەمال عەلی‬

‫‪19‬ـ��ـ هێنری میشێل‪ ،‬و‪ :‬سمكۆ ئاكام‪ ،‬فاشیزم‬

‫محەممەد‪ ،‬پێشكەش ك��راوە بە بەشی زانستە‬

‫چییە؟ ب‪ ،‬چ‪ ،‬ب‪ ،‬ش‪ ،2005 ،‬ل ‪11‬‬

‫مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی‪ ،2011 ،‬ل ‪16‬‬

‫‪20‬ــ فەرهاد هەمزە محمد‪ :‬فاشیزم‌و خوێنی گەلە‬

‫‪6‬ــ زاهیر محمدی ‪ +‬یاسین حاجی زادە‪ :‬س‪ .‬پ‪،‬‬

‫چەوساوەكان‪ ،‬ب‪ ،‬چ‪ ،‬بەغداد‪ ،1985 ،‬ل‪36‬‬

‫ل ‪325‬‬

‫‪21‬ــ یاسین سابیر ساڵح‪ :‬ئینسكلۆپیدیای گشتی‪،‬‬

‫‪7‬ــ جۆرج تەرابیشی‪ :‬مۆدێرنی‌و راسیزم‪ ،‬س‪.‬پ‪،‬‬

‫ب‪ ،‬چ‪ ،‬لە باڵوكراوەكانی دەزگای چاپ‌و پەخشی‬

‫ل‪17‬‬

‫سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪ ،2005 ،‬ل‪740‬‬

‫‪8‬ــ مسعود عبدالخالق‪ :‬مەوسوعەی جودی‪ ،‬س‪.‬‬

‫‪22‬ــ مەلەك یەحیا سەاڵحی‪ ،‬و‪ :‬هیوا مەجید‪ ،‬چ‪،1‬‬

‫پ‪ ،‬ل‪640‬‬

‫چاپخانەی خانی‪ /‬دهۆك‪ ،2008 ،‬ل ‪109‬‬

‫‪9‬ــ زاهیر محمدی ‪ +‬یاسین حاجی زادە‪ :‬فەرهەنگی‬

‫‪23‬ـ���ـ ئ��ەح��م��ەد ن��اص��ی��ف‪ ،‬و‪ :‬دڵ��س��ۆز ع��وم��ەر‪:‬‬

‫سیاسی‪ ،‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪326‬‬

‫مۆسۆلین ــ ئەفسانەیەك‪ ،‬ک ‌ه نەیدەویست بمرێت‪،‬‬

‫‪10‬ــ مەلەك یەحیا‪ :‬هزرە سیاسییەكانی رۆژئاوا‬

‫چ‪ ،1‬چاپخانەی گەنج سلێمانی‪ ،2009 ،‬ل ‪171‬‬

‫لە سەدەی ‪20‬دا‪ ،‬و‪ :‬هیوا مەجید‪ ،‬چ‪ ،1‬چاپخانەی‬

‫‪24‬ــ زاهیر محمدی ‪ +‬یاسین حاجی زادە‪ :‬س‪،‬‬

‫خانی‪ ،‬دهۆك‪ ،2008 ،‬ل ‪133‬‬

‫پ‪ ،‬ل ‪632‬‬

‫‪11‬ــ مسعود عبدالخالق‪ :‬مەوسوعەی جودی‪ ،‬س‪.‬‬

‫‪25‬ــ سڤێن ئێرك لیدمان‪ :‬س‪ ،‬پ‪ ،‬ل ‪236‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫‪26‬ـ��ـ ئەكرەمی مهیرداد‪ :‬قەیرانی دیمۆكراسی‬

‫‪36‬ـ��ـ د‪.‬ئەلبێرت عیسا‪ :‬خوێندنەوەی بەعس بۆ‬

‫كوردی‌و سەرهەڵدانی فاشیزم‪ ،‬پاشكۆی گۆڤاری‬

‫فاشیزمی مێژوویی‪ ،‬چ‪ ،1‬ب‪ .‬چ‪ ،‬چاپخانەی روون‪،‬‬

‫ئ��ای��دی��اوااڵ‪ :‬ژم���ارە (‪ )7‬چ‪ ،1‬چاپخانەی ك��ارۆ‪،‬‬

‫ب‪ .‬ش‪ ،‬ل ‪176 + 175‬‬

‫سلێمانی‪ ،2012 ،‬ل ‪56‬‬

‫‪37‬ــ ئەمین قادر مینە‪ :‬س ‪.‬پ‪ ،‬ل ‪75‬‬

‫‪27‬ــ بەختیار عەلی‪ :‬خوێنەری كوشندە‪ ،‬ب‪ ،‬چ‪،‬‬

‫‪38‬ــ سەمەد ئەحمەد‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل ‪101+100‬‬

‫چاپخانەی رەنج‪ ،‬سلێمانی‪ ،2005 ،‬ل ‪5‬‬

‫‪39‬ــ ه‪ .‬س‪ ،‬ل ‪99‬‬

‫‪28‬ــ مسعود عبدالخالق‪ :‬مەوسوعەی جودی‪ ،‬س‪.‬‬

‫‪40‬ــ ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ‪ :‬فاشیزم لە نێوان دوێنێ‌‌و‬

‫پ‪ ،‬ل ‪644 + 643 + 640‬‬

‫ئەمڕۆدا‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪105‬‬

‫‪29‬ــ سەمەد ئەحمەد‪ :‬سایكۆلۆجیای دەسەاڵت‌و‬

‫‪41‬ـ��ـ د‪.‬ئەلبێرت عیسا‪ :‬خوێندنەوەی بەعس بۆ‬

‫جەماوەر‪ ،‬ب‪ ،‬چ‪ ،‬چاپخانە كارۆ‪ ،‬سلێمانی‪،2010 ،‬‬

‫فاشیزمی مێژوویی‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪199‬‬

‫ل ‪90‬‬

‫‪42‬ــ فەرهاد هەمزە محەممەد‪ :‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪25‬‬

‫‪30‬ـ��ـ س��ۆزان كەریم مستەفا‪ :‬بەعسیزم كورد‪،‬‬

‫‪43‬ــ جۆن وایس‪ :‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪180‬‬

‫چ‪ ،1‬چاپخانەی دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم‪،‬‬

‫‪44‬ـ���ـ س��ت��ی��ف��ان ب��روش��ف��ی��ل��د ‪ +‬پ���ول ئ���ا‪ .‬لیڤین‪:‬‬

‫سلێمانی‪ ،2007 ،‬ل ‪55‬‬

‫(هۆلۆكۆست) ئاگاداری نەوەكانتانی پێبكەنەوە‪،‬‬

‫‪31‬ـ���ـ ئەمین ق���ادر مینە‪ :‬ئەمنی ستراتیجی‌ی‬

‫و‪ :‬ش��ێ��رزاد هەینی‪ ،‬ب‪ ،‬چ‪ ،‬چاپخانەی یشك‪،‬‬

‫عیراق‌و سێكوچكەی‪ :‬تەرحیل‪ ،‬تەعریب‪ ،‬تەبعیس‪،‬‬

‫هەولێر‪ ،2007 ،‬ل ‪18‬‬

‫چ‪ ،2‬لە باڵوكراوەكانی سەنتەری لێكۆڵینەوەی‬

‫‪45‬ــ جۆن وایس‪ :‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪190‬‬

‫ستراتیجی‌ی كوردستان‪ ،1999 ،‬ل ‪64‬‬

‫‪46‬ـ��ـ ئ��ەدۆڵ��ف هیتلەر‪ :‬خەباتی م��ن‪ ،‬و‪ :‬سەاڵح‬

‫‪32‬ــ سۆزان كەریم مستەفا‪ :‬كورتەی لێكدانەوەی‬

‫نەقشبەندی‪ ،‬چ‪ ،1‬ناوەندی ئارام‪ ،‬سلێمانی‪،2008 ،‬‬

‫راسیزم بۆ مێژوو كەمالیزم‌و بەعسیزم وەك‬

‫ل ‪196 + 195‬‬

‫نموونە تووێژینەوەیەكی فەلسەفی مێژوویی‬

‫‪47‬ـ���ـ ویلهلم رای���ش‪ :‬دەرون��ن��اس��ی ج��ەم��اورەی‬

‫بەراووردكارییە‪ ،‬نامەیەكی دكتۆرایە لە زانكۆی‬

‫فاشیزم‪ ،‬و‪ :‬ه��ەژار جوانڕۆیی‪ ،‬دەزگ��ای چاپ‌و‬

‫سلێمانی‪ ،‬بە سەرپەرشتی پ‪ ،‬ی‪ ،‬د‪ .‬كەمال عەلی‬

‫پەخشی حەمدی‪ ،‬سلێمانی‪ ،2007 ،‬ل ‪82‬‬

‫محەمەد‪ ،2011 ،‬ل ‪11‬‬

‫‪48‬ــ فەرهاد هەمزە محەمەد‪ :‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪35‬‬

‫‪33‬ــ ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ‪ :‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪105‬‬

‫‪49‬ــ ه‪ .‬س‪ ،‬ل ‪53‬‬

‫‪34‬ــ مەلەك یەحیا سەالحی‪ ،‬و‪ :‬هیوا مەجید‪ :‬س‪.‬‬

‫‪50‬ــ ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ‪ :‬فاشیزم لە نێوان دوێنێ‌‌و‬

‫پ‪ ،‬ل ‪146 + 145‬‬

‫ئه‌مڕۆدا‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪59 + 58 + 57‬‬

‫‪35‬ــ ئیریك هۆبزباوم‪ :‬رەهەندەكانی ناسیۆنالیزم‪،‬‬

‫‪51‬ــ جۆن وایس‪ :‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪196‬‬

‫و‪ :‬ئارام جەمال‪ ،‬چ‪ ،1‬چاپخانەی شڤان‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬

‫‪52‬ــ فەرهاد هەمزە محەممەد‪ :‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪35‬‬

‫‪ ،2004‬ل ‪87‬‬

‫‪53‬ــ ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ‪ :‬فاشیزم لە نێوان دوێنێ‌‌و‬

‫‪145‬‬

‫ئەمڕۆدا‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪109‬‬

‫ب‪ ،‬چ‪ ،‬چاپخانەی هێڵ‪ ،‬سلێمانی‪ ،2010 ،‬ل ‪34‬‬

‫‪54‬ــ د‪ .‬ئەلبێرت عیسا‪ :‬خوێندنەوەی بەعس بۆ‬

‫‪64‬ــ ئەمین قادر مین‪ :‬ئەمنی ستراتیجیی عێراق‪،‬‬

‫فاشیزمی مێژوویی‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪198‬‬

‫سێكوچكەی‪ :‬تەرحیل‪ ،‬تەعریب‪ ،‬تەبعیس‪ ،‬چ‪،2‬‬

‫‪55‬ــ ه‪ .‬س‪ ،‬ل ‪207‬‬

‫ل��ە ب�ڵاوك��راوەك��ان��ی س��ەن��ت��ەری لێكۆڵینەوەی‬

‫‪56‬ــ سالم ئەلقەموودی‪ :‬سایكۆلۆجیای دەسەاڵت‌‪،‬‬

‫ستراتیجیی كوردستان‪ ،1999 ،‬ل ‪230‬‬

‫و‪ :‬ب��ەش��ارەت رەزا‪ ،‬ب‪ ،‬چ‪ ،‬چاپخانەی دی�لان‪،‬‬

‫‪65‬ـ��ـ لەتیف فاتح ف���ەرەج‪ :‬ه��ەڕەش��ەی ئەنفال‪،‬‬

‫سلێمانی‪ ،‬ب‪ ،‬س‪ ،‬ل ‪21‬‬

‫گۆڤاری ئەنفال‪ :‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪54‬‬

‫‪57‬ـ����ـ رێ��ك��خ��راوی چ���اودێ���ری م��اف��ی م���رۆڤ‪،‬‬

‫‪66‬ــ د‪.‬شاكر نابولسی‪ :‬لە بارەی كوردو عێراق‌و‬

‫خ���ۆره���ەاڵت���ی ن�����اوەڕاس�����ت‪ :‬وەرگ���ێ���ڕان���ی لە‬

‫چەند پرسێكی فكریی‌و سیاسییەوە‪ ،‬و‪ :‬عەدالەت‬

‫ئینگلیزییەوە‪ :‬ج��ەم��ال م��ی��رزا ع��ەزی��ز‪ ،‬عێراق‌و‬

‫عەبدوڵاڵ‪ ،‬ب‪ ،‬چ‪ ،‬سلێمانی‪ ،2009،‬ل ‪33‬‬

‫تاوانی جینۆساید‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪32‬‬

‫‪67‬ـ����ـ رێ��ك��خ��راوی چ���اودێ���ری م��اف��ی م���رۆڤ‪،‬‬

‫‪59‬ــ یوسف دزەییی‪ :‬ئەنفال‪ ،‬كارەسات‪ ،‬ئەنجام‌و‬

‫خ���ۆره���ەاڵت���ی ن�����اوەڕاس�����ت‪ ،‬وەرگ���ێ���ڕان���ی لە‬

‫رەه��ەن��دەك��ان��ی‪ ،‬چ‪ ،1‬چ��اپ��خ��ان��ەی وەزارەت�����ی‬

‫ئینگلیزییەوە‪ :‬ج��ەم��ال م��ی��رزا ع��ەزی��ز‪ ،‬عێراق‌و‬

‫پەروەردە‪ ،‬هەولێر‪ ،2001 ،‬ل‪25‬‬

‫تاوانی جینۆساید‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪67 + 66‬‬

‫‪60‬ــ ناهیدە جەمال تاڵەبانی ‪ +‬جاسم محەممەد‬

‫‪68‬ـ��ـ میداڵ ئیست وۆچ‪ :‬جینۆساید ل��ە عێراق‬

‫عەلی‪ :‬ئەنفال‌و گەرمیان‪ ،‬چ‪ ،1‬چاپخانەی وشە‪،‬‬

‫پەالماری ئەنفال بۆ سەر ك��ورد‪ ،‬و‪ :‬محەممەد‬

‫سلێمانی‪ ،2002 ،‬ل ‪12 + 11‬‬

‫حەمە ساڵح تۆفیق‪ :‬ب‪ ،‬چ‪ ،‬چاپخانەی تیشك‪،‬‬

‫‪61‬ــ ه ‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪14‬‬

‫سلێمانی‪ ،2004 ،‬ل ‪110‬‬

‫‪62‬ـ���ـ دان���ا محەممەد ئەمین ك����ەالری‪ :‬ئەنفال‬

‫‪69‬ــ هەژار عەزیز سورمێ‌‪:‬كورد‌و جینۆساید‌و‬

‫پرۆسەیەك بە ناوی دینەوە دەقا‌و دەق دژی دین‪،‬‬

‫ئیبادەكردن!هەڵوێستی یاسای نێودەوڵەتی‪ ،‬چ‪،2‬‬

‫گۆڤاری پەیامی زانایان‪ ،‬گۆڤارێكی رۆشنبیری‬

‫چاپخانەی هێمن نەجاد‪،‬ك وردستان‪ ،2006 ،‬ل‬

‫ئایینییە‪ ،‬یەكێتی زانایانی ئایینی كوردستان‬

‫‪58 + 57‬‬

‫مانگی جارێك دەری دەكات‪ ،‬ژمارە ‪ ،81‬نیسانی‬

‫‪70‬ــ سامانسا پاوەر‪ :‬ب‪ ،‬چ‪ ،‬ئەمریكا‌و ئەنفال‪ ،‬و‪:‬‬

‫‪ ،2012‬ل ‪25‬‬

‫بەختیار كەریم‪ ،‬ئۆكسفۆرد‪/‬بەریتانیا‪ ،2006 ،‬ل ‪9‬‬

‫‪62‬ـ��ـ لەتیف فاتح ف���ەرەج‪ :‬ه��ەڕەش��ەی ئەنفال‪،‬‬

‫‪71‬ــ فیبی مار‪ :‬مێژووی نوێی عێراقی‪ ،‬و‪ :‬حەمە‬

‫گ���ۆڤ���اری ئ��ەن��ف��ال‪ :‬گ��ۆڤ��ارێ��ك��ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوە‌و‬

‫شەریف حەمە غەریب ‪ +‬شێركۆ ئەحمەد حەوێز‪:‬‬

‫دۆكیۆمێنتییە وەزارەت��ی مافی مرۆڤ‌و ئاوارە‌و‬

‫چ‪ ،1‬چاپخانەی رۆژه��ەاڵت‪ ،‬هەولێر‪ . 2010 ،‬ل‬

‫ئەنفال دەری��دەك��ات‪ ،‬ژم���ارە‪ ،3‬ساڵی سێیەم ــ‬

‫‪326‬‬

‫‪ ،2002‬ل‪32 + 31‬‬

‫‪72‬ــ د‪ .‬عەلی تەتەر نێروەیی‪ :‬بزافی رزگاریخوازی‬

‫‪63‬ــ دلێر كەریم‪ :‬خوێندنەوەیەكی‌تر بۆ ئەنفال‪،‬‬

‫ن���ەت���ەوەی ك���ورد ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫ساڵەكانی جەنگی عێراق ئێراندا ‪ 1980‬ــ ‪،1988‬‬

‫‪85‬ـ�����ـ ئ���ەك���رەم���ی م���ی���ه���رداد‪ :‬ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم‬

‫چ‪ ،1‬چاپخانەی حاجی هاشم‪ ،‬هەولێر‪ .2008 ،‬ل‬

‫(گۆڕانكاری‪،‬تیۆری‪،‬ڕەخنە) س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪197 + 196‬‬

‫‪512‬‬

‫‪86‬ــ ئەحمەد ناصیف‪ :‬مۆسۆلینی‪ ،‬ئەفسانەیەك‪،‬‬

‫‪ 73‬ــ هەورامان عەلی تۆفیق‪ :‬هەڵەبجە‪،‬كارەساتی‬

‫ک ‌ه نەیدەویست بمرێت‪ ،‬و‪ :‬دڵسۆز عومەر‪ ،‬س‪.‬‬

‫كیمیابارانی ساڵی ‪ ،1988‬چ‪،1‬چاپخانەی وەزارەتی‬

‫پ‪ ،‬ل‪16+15‬‬

‫پەروەردە‪/‬هەولێر‪ ،2000،‬ل ‪15‬‬

‫‪87‬ــ ئەحمەد ناصیف‪ :‬مۆسۆلینی ئەفسانەیەك‪،‬‬

‫‪74‬ــ عەلی مەحمود محەممەد‪ :‬بازرگانی مەرگ‪،‬‬

‫ک ‌ه نەیدەویست بمرێت‪ ،‬و‪ :‬دڵسۆز عومەر‪ ،‬س‪.‬‬

‫ب‪ ،‬چ‪ ،‬ب��ەڕێ��وەب��ەرێ��ت��ی چ��اپ‌و ب�ڵاوك��ردن��ەوەی‬

‫پ‪ ،‬ل‪17‬‬

‫سلێمانی‪ ،2005 ،‬ل ‪83‬‬

‫‪88‬ــ ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ‪ :‬فاشیزم لە نێوان دوێنێ‌‌و‬

‫‪75‬ــ عەلی تەتەر نێروەیی‪ :‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪514‬‬

‫ئەمڕۆدا‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪84 + 83‬‬

‫‪76‬ـ دورییە عەونی‪ :‬عەرەب‌و كورد ناكۆكی‪ ،‬یان‬

‫‪89‬ـ���ـ رەی����دار الش���ۆن‪ :‬ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ی سیاسیی‬

‫تەبایی‪ ،‬و‪ :‬س��وارە قەاڵدزێیی‪ :‬چ‪ ،1‬چاپخانەی‬

‫هاوچەرخ‪ ،‬و‪ :‬لە سویدییەوە‪ ،‬ئاسۆس شەفیق‪:‬‬

‫شڤان‪ ،‬سلێمانی‪ ،2001 ،‬ل ‪178‬‬

‫چ‪ ،2‬سلێمانی‪ ،2010 ،‬ل ‪131‬‬

‫‪77‬ــ عەلی تەتەر نێروەیی‪ :‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪514‬‬

‫‪90‬ــ ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ‪ :‬فاشیزم لە نێوان دوێنێ‌‌و‬

‫‪78‬ــ ساالر حەمە سور باسیرە‪ :‬هەڵەبجە‌و ئەنفال‪،‬‬

‫ئەمڕۆدا‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪84‬‬

‫چ‪ ،1‬لە باڵوكراوەكانی وەزارەت���ی رۆشنبیری‬

‫‪91‬ــ ئەحمەد ناصیف‪ :‬مۆسۆلینی ــ ئەفسانەیەك‪،‬‬

‫بەڕێوەبەرایەتی گشتییە‪ ،‬سلێمانی‪ ،2003 ،‬ل ‪49‬‬

‫ک ‌ه نەیدەویست بمرێت‪ ،‬و‪ :‬دڵسۆز عومەر‪ ،‬چ‪،1‬‬

‫‪50 +‬‬

‫چاپخانەی گەنج‪ ،‬سلێمانی‪ ،2009 ،‬ل ‪20 + 19‬‬

‫‪79‬ــ ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ‪ :‬فاشیزم لە نێوان دوێنێ‌‌و‬

‫‪92‬ــ رەفیق سابیر‪ :‬عێراق‪.‬دیموكراتیزەكردن‪ ،‬یان‬

‫ئەمڕۆدا‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪73‬‬

‫هەڵوەشانەوە‪ ،‬چ‪ ،1‬سوید‪ ،2005 ،‬ل ‪15‬‬

‫‪80‬ــ رەیدار الشۆن‪ ،‬و‪ :‬ئاسۆس شەفیق‪ ،‬س‪ .‬پ‪،‬‬

‫‪93‬ـ���ـ ش��ەم��اڵ ع��ەب��دوڵ�ڵا‪ :‬عێراقی ن���وێ‌‪ ،‬ب‪ ،‬چ‪،‬‬

‫ل ‪130‬‬

‫سلێمانی‪ ،2005 ،‬ل ‪13‬‬

‫‪81‬ــ ئەحمەد ناصیف‪ :‬مۆسۆلینی‪ ،‬ئەفسانەیەك‪،‬‬

‫‪94‬ـ��ـ ئەلبێرت عیسا‪ :‬ناسیۆنالیزمی عەرەبی‬

‫ک ‌ه نەیدەویست بمرێت‪ ،‬و‪ :‬دڵسۆز عومەر‪ ،‬س‪.‬‬

‫ل��ە ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە ب��ۆ عێراقی‬

‫پ‪ ،‬ل‪13‬‬

‫سەردەمی فاشیزم‪ ،‬ل ‪405‬‬

‫‪82‬ــ فەرهاد هەمزە محەممەد‪ :‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪110‬‬

‫‪95‬ــ د‪.‬شاكر نابولسی‪ :‬لە بارەی كوردو عێراق‌و‬

‫‪83‬ــ ئەكرەمی میهرداد‪ :‬ناسیۆنالیزم (گۆڕانكاری‪،‬‬

‫چەند پرسێكی فكری‌و سیاسییەوە‪ ،‬و‪ :‬عەدالەت‬

‫تیۆری‪ ،‬رەخنە) س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪196 + 195‬‬

‫عەبدوڵاڵ‪ ،‬ب‪ ،‬چ‪ ،‬سلێمانی‪ ،2009 ،‬ل ‪91 + 91‬‬

‫‪84‬ــ ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ‪ :‬فاشیزم لە نێوان دوێنێ‌‌و‬

‫‪96‬ــ سیسیل جۆن ئیدمۆنس‪ ،‬و‪ :‬حامید گەوهەری‪،‬‬

‫ئەمڕۆدا‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪80 + 79‬‬

‫س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪11‬‬

‫‪147‬‬

‫‪97‬ــ ن��ەوزاد عەبدوڵاڵ هێتۆتی‪ :‬دۆزی كورد لە‬ ‫عێراقدا‌و میكانیزمەكانی چارەسەركردنی دوای‬ ‫‪ ،2003‬چ‪ ،1‬چاپخانەی خانی‪ ،‬دهۆك‪ ،2009 ،‬ل‬ ‫‪195‬‬ ‫‪98‬ــ ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ‪ :‬فاشیزم لە نێوان دوێنێ‌‌و‬ ‫ئەمڕۆدا‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪98‬‬ ‫‪99‬ــ ه‪ .‬س‪ ،‬ل ‪95 + 94‬‬ ‫‪100‬ـ��ـ تەلەفزیۆنی سەحەر ‪ :2‬بەرنامەیەك لە‬ ‫بارەی دەستگیركردنی بەعسیەكان لە عێراق‪ ،‬د‪.‬‬ ‫محەممەد بازیانی‪5 ،‬ی ‪11‬ی ‪2011‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫گەلی كورد‌و تاوانی جینۆساید‬ ‫‪Kurdish people and the Crime of Genocide‬‬

‫نووسینی‪ :‬كەنار جەمال‬ ‫‪Written by: Kanar Jamal‬‬

‫‪149‬‬

‫كه‌نار جه‌مال عه‌بدواڵ‪ .‬له‌دایكبووی سلێمانی ‪1988‬‬ ‫‪ ،1987‬ده‌رچوی كۆلێژی یاسایه‌‪ .‬خوێندكاری‬ ‫ماسته‌ره‌ ل ‌ه یاسای گشتی‌و ئه‌زمونی ‪ 4‬ساڵ كاری‬ ‫پارێزه‌رێتی‪.‬‬ ‫جێگەی داخ��ە‪ ،‬كە گەلی ك��ورد ئەگەرچی‬ ‫ت��اك��ە گ��ەل��ی ج��ی��ه��ان نییە رووب�����ەڕووی‬ ‫تاوانی جینۆساید بووبێتەوە‪ ،‬بەاڵم یەكێكە‬ ‫ل��ه‌و گ��ەالن��ەی ج��ی��ه��ان‪ ،‬ك��ە رووب����ەڕووی‬ ‫دڕن����دەت����ری����ن‌و س��ام��ن��اك��ت��ری��ن ت���اوان���ی‬ ‫جینۆسایدكردن بووە بەوە‪ ،‬ئەمە ل ‌ه كاتێكدا‬ ‫ئەم گە ل ‌ه هیچ پشتیوانیی‌و چاودێرییەكی‬ ‫نێودەوڵەتی ن��ەب��ووە ل��ه‌م��اوەی مێژووی‬ ‫خەباتی ساسییدا‪ ،‬جا ئەمە بە مەبەست‬ ‫بووبێت‪ ،‬ی��ان ب��ارودۆخ��ی ئ��ەو سەردەمە‬ ‫تەنها ئەوەندە دەرفەتی دابێت‪ ،‬كە كورد‬ ‫وەك گەلێكی خ���اوەن شوناسی تایبەت‬ ‫بە خ��ۆی ل ‌ه عێراقدا‪ ،‬جێی بایەخی رای‬ ‫گشتی نێودەوڵەتی‌و میدیا جیهانییەكان‬ ‫بووبێت‪ ،‬بە هەرحال دوای چەندین ساڵ ل ‌ه‬ ‫جینۆسایدكردنی گەلی كوردو نكوڵی كردن‬ ‫له‌و تاوانە ل ‌ه الیەن رژێمی ل ‌ه ناوچووی‬ ‫بەعسەوە‪ ،‬دوای پرۆسەی ئازادی عێراق‌و‬ ‫ل ‌ه دوای ساڵی ‪200٣‬وە بەشێكی زۆر له‌و‬ ‫بەڵگانە ئاشكرا ك��ران‪ ،‬كە دەیسەلمێنێت‬ ‫ك��ورد تاوانی جینۆسایدی ل ‌ه دژ ئەنجام‬ ‫دراوە‪ .‬تاوانی جینۆسایدكردنی كورد‪ ،‬كە‬ ‫بە هەزاران كەسی كردۆتە قوربانی بووە‬ ‫بە باس‌و خواستی پەرلەمانی ژمارەیەك‬ ‫له‌واڵتانی ئەوروپا‪ ،‬له‌م وت��ارەدا بە پشت‬

‫بەستن ب��ە چ��ەن��د س��ەرچ��اوەی��ەك تیشك‬ ‫دەخەینە سەر تاوانی جینۆساید بە گشتی‪،‬‬ ‫دوات��ر ب��اس ل ‌ه جینۆسایدی گەلی كورد‬ ‫دەكەین‪ ،‬دواتر ئاماژە بۆ ئەو دەرئەنجامە‬ ‫یاساییانە دەكەین‪ ،‬كە دێنە ئاراوە ل ‌ه دوای‬ ‫دانپێدانانی نێودەوڵەتی بۆ ئەم تاوانە دژ بە‬ ‫گەلی كورد‪.‬‬ ‫ئاشكرایە‪ ،‬كە تاوانی جینۆساید له‌مێژووی‬ ‫مرۆڤایەتییدا مێژوویەكی كۆنی هەیە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بگەڕێینەوە بۆ مێژووی نوێ ئەوا كوشتنی‬ ‫بە كۆمەڵی ئەرمەنەكان‌و یۆنانییەكان‌و‬ ‫ئ��اش��وری��ی��ەك��ان ل�� ‌ه س���ەردەم���ی جەنگی‬ ‫جیهانی یەكەمدا ل ‌ه الیەن ئیمپراتۆرییەتی‬ ‫عوسمانییەوەو كوشتنی جولەكەكان ل ‌ه‬ ‫الیەن ئەڵمانیا‌و كوشتنی زیاتر ل ‌ه سێ‌ملیۆن‬ ‫دیلی جەنگی یەكێتی سۆڤیەت ل ‌ه الیەن‬ ‫ئەڵمانییاوە ل ‌ه دیارترین نموونەكانی تاوانی‬ ‫جینۆسایدن له‌مێژووی نوێی مرۆڤایەتییدا‪.‬‬ ‫س���ەب���ارەت ب���ە ت���اوان���ی ج��ی��ن��ۆس��ای��د‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫س���اڵ���ی ‪1948‬ەوە ئ����ەم ت����اوان����ە وەك‬ ‫تاوانێكی نێودەوڵەتی ناسێندراوە‪ ،‬بەپێی‬ ‫رێککەوتننامەی (قەدەغەكردن‌و سزادانی‬ ‫ئەنجامدەرانی تاوانی جینۆساید)‪ ،‬كە ل ‌ه الیەن‬ ‫كۆمەڵی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكانەوە‬ ‫پێشنیار ك���راوەو دوای گفتوگۆكردن ل ‌ه‬ ‫س���ەری ل�� ‌ه الی���ەن ژم��ارەی��ەك��ی زۆر ل ‌ه‬ ‫دەوڵ��ەت��ان��ی ج��ی��ه��ان��ەوە پ��ەس��ەن��د ك���راوە‪،‬‬ ‫ل��ه‌م��ادەی دووی ئ��ەو رێککەوتننامەیەدا‬ ‫تاوانی جینۆساید پێناسە كراوە‪ ،‬كە تیایدا‬ ‫تاوانەكە وەك تاوانێكی عەمدی دەناسێنێت‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫كە هەر كارێكی تاوانكارییە دەره��ەق بە‬ ‫كۆمەڵێكی ئیتنی‪ ،‬یان نەتەوەیی‪ ،‬یان ئاینی‬ ‫بە مەبەست ئەنجام بدرێت‪ ،‬بە ئامانجی‬ ‫ل ‌ه ناوبردنی ئەندامانی ئەو كۆمەڵەیە بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی‪ ،‬یان ل ‌ه ناوبردنی بەشێك‬ ‫ل ‌ه ئەندامانی ئەو كۆمەڵەیە‪ ،‬هاوكات ئەم‬ ‫تاوانە بە ل ‌ه بەرچاوگرتنی ئەو مەترسییانەی‬ ‫هەیەتی ل ‌ه سەر مرۆڤایەتی (رێککەوتننامەی‬ ‫رۆما)‪ ،‬كە پێشی دەوترێت نیزامی ناوخۆیی‬ ‫دادگ��ای تاوانی نێودەوڵەتی‪ ،‬ئەم تاوانەی‬ ‫ب��ە یەكێك ل�� ‌ه ت��اوان��ە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫هەژمار كردووە‪ ،‬كە له‌مادەی شەشی ئەو‬ ‫رێککەوتننەدا بە ووردی باسی ل ‌ه تاوانی‬ ‫جینۆسایدو رووكنە مادی‌و مەعنەوییەكانی‬ ‫ئ��ەو ت��اوان��ەو ش��ێ��وازەك��ان��ی ئەنجامدانی‬ ‫ك���ردووە‪ ،‬چونكە ئ��ەم ت��اوان��ە پێچەوانەی‬ ‫ئامانج‌و مەبەستەكانی رێكخراوی نەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكانە‪ ،‬كە مەبەست لێی پاراستنی‬ ‫ئاشتی‌و ئاسایشی نێودەوڵەتییە‪.‬‬ ‫تاوانی جینۆساید ل ‌ه سەرتاسەری جیهاندا‬ ‫ل ‌ه هەموو قۆناغە جیاجیاكانی مێژوودا‬ ‫ب��ووە بە ه��ۆی ل ‌ه ناوبردنی ژمارەیەكی‬ ‫زۆری م��رۆڤ‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬زیاتر ل ‌ه سێ‬ ‫ملیۆن دیلی جەنگی یەكێتی سۆڤیەت ل ‌ه‬ ‫الیەن ئەڵمانیای نازییەوە كوژران‪ ،‬ل ‌ه دوای‬ ‫سااڵنی نەودەكانەوە تاوانی جینۆساید ل ‌ه‬ ‫یۆگسالڤیاو ل ‌ه روان��دا رووی��دا‪ ،‬كە ئەوەی‬ ‫ی���ەك���ەم ل��� ‌ه چ���وارچ���ێ���وەی ملمالنێیەكی‬ ‫ن���ێ���ودەوڵ���ەت���ی‌و ئ�����ەوەی دووەم����ی����ان ل ‌ه‬ ‫چوارچێوەی ملمالنێیەكی ناوخۆییدا بوو‬

‫ل ‌ه روان���دا‪ ،‬كە ل ‌ه دەرئەنجامی ناكۆكی‌و‬ ‫ش��ەڕوپ��ێ��ك��دادان��ی ن��ێ��وان ه���ەردوو ه��ۆزی‬ ‫هۆتۆو توتسیدا هەزاران كەس ل ‌ه هەردوو‬ ‫ال بە درندانەترین شێواز ك��وژران تەنها‬ ‫ل ‌ه بەر بیروبۆچوون‪ ،‬یان ل ‌ه بەر نەتەوەو‬ ‫نەژاد‪ ،‬یان ئایین‪.‬‬ ‫تاوانی جینۆساید‪ ،‬ل ‌ه دوای هەردوو جەنگی‬ ‫جیهانی یەكەم‌و دووەم��ەوە بووە بە جێی‬ ‫بایەخ‌و گرنگیپێدانی كۆمەڵی نێودەوڵەتی‪،‬‬ ‫ئ��ەوەش هۆكارەكەی دەگەرێتەوە بۆ ئەو‬ ‫تاوانە درن��دان��ەی‪ ،‬كە ل��ه‌م��اوەی ئ��ەو دوو‬ ‫جەنگەدا دەره���ەق ب��ە مرۆڤایەتی ك��ران‪،‬‬ ‫ك��ە ت��ی��ای��دا ه�����ەزاران م��رۆڤ��ی ب��ێ ت���اوان‬ ‫ك��وژارن‪ ،‬ئەمە سەرباری ئەو كاریگەرییە‬ ‫دەرون��ی��ی��ان��ەی‪ ،‬ك��ە ئ��اس��ەوارەك��ان��ی ئ��ەو‬ ‫جەنگانە ل�� ‌ه س��ەر خ��ەڵ��ك ل�� ‌ه ئ��ەوروپ��ادا‬ ‫جێی هێشت ب��ە ش��ێ��وازێ��ك ت��ا ئ��ەم��رۆش‬ ‫چەندین مۆزەخانەی تایبەت ل ‌ه ئەوروپا‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە دەی���ان بەڵگەنامەو كەل‌وپەلی‬ ‫تایبەتی تیادا نمایش ك��راوە‪ ،‬كە قورسی‌و‬ ‫گەورەیی ئەو تاوانانە بە بیر مرۆڤایەتییدا‬ ‫دەهێنێتەوە‪ ،‬كە له‌ماوەی ئەو دوو جەنگەدا‬ ‫دەره����ەق ب��ە م���رۆڤ ك����راوە‪ ،‬ب���ەاڵم پێش‬ ‫جەنگی یەكەمی جیهانیش چەندین هەوڵ‬ ‫هەبووە بۆ پاراستنی كەمەیاتییە ئاینی‌و‬ ‫نەتەوەییەكان ل�� ‌ه ه��ەر دەستدرێژییەك‪،‬‬ ‫كە م��ێ��ژووی هەندێكیان دەگ��ەرێ��ت��ەوە بۆ‬ ‫سەدەی حەڤدە‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬رێککەوتننامەی‬ ‫ئ��اش��ت��ی وێ��س��ت��ڤ��ال��ی��ای س��اڵ��ی ‪ ،1648‬كە‬ ‫كۆتای هێنا بە جەنگی سی ساڵە‪ .‬ل ‌ه ناو‬

‫‪151‬‬

‫ئیمپراتۆرییەتی رۆم��ای پ��ی��رۆزدا ئاماژە‬ ‫كراوە بە دابینكردنی زەمانەتی پێویست بۆ‬ ‫پاراستنی كەمەیایەتییە ئاینییەكان هەروەها‬ ‫ل ‌ه سەردەمی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانییدا‬ ‫چەندین رێککەوتننامەی تایبەت هەبووە بۆ‬ ‫پاراستنی كەمایەتی مەسیحی ل ‌ه ناو ئەو‬ ‫ئیمپراتۆریەتەدا هەروەها ل ‌ه سەرەتاكانی‬ ‫س��ەدەی ن��ۆزدەوە هەوڵی دانانی چەندین‬ ‫رێسا دراوە بۆ پاراستنی گیانی خەڵكی‬ ‫مەدەنی ل ‌ه كاتی جەنگ‌وملمالنێی چەكداریدا‪،‬‬ ‫ل ‌ه رێککەوتننامەی الهای ساڵی ‪1907‬دا بە‬ ‫روونی ئاماژە كراوە بۆ گرنگی پاراستنی‬ ‫خەڵكانی مەدەنی ل ‌ه ناو ئەو هەرێمانەی‬ ‫داگ��ی��رك��راون م����ادەی چ��ل‌وش��ەش��ی ئ��ەو‬ ‫رێککەوتننامەیە داوای پاراستنی گیانی‬ ‫خەڵكانی مەدەنی‌و رێزگرتن ل ‌ه خێزان‌و‬ ‫پ��اراس��ت��ن��ی ش��ك��ۆم��ەن��دی خ��ێ��زان دەك���ات‬ ‫هەروەها ئاماژە دەكات بۆ گرنگی رێزگرتن‬ ‫له‌موڵكدارێتی تایبەت‌و رێزگرتن ل ‌ه سروتە‬ ‫ئایینییە تایبەتەكانی هەر كۆمەڵێك‪ ،‬گرنگی‬ ‫دابینكردنی پ��اراس��ت��ن��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی بۆ‬ ‫مافەكانی مرۆڤ ل ‌ه دوای جەنگی یەكەمی‬ ‫جیهانییەوە‪ ،‬ب��وو ب�� ‌ه ه��ۆی ئیمزاكردنی‬ ‫چەند رێککەوتننامەیەكی دووالیەنەو چەند‬ ‫رێککەوتنێكی هەمەالیەنە ب��ۆ پاراستنی‬ ‫مافەكانی م��رۆڤ‪ ،‬ل ‌ه هەر پێشێلكردنێك‌و‬ ‫ئیدانە كردنی كوشتنی بە ئەنقەستی كۆمەڵە‬ ‫ئیتنی‌و نەتەوەیی‌و ئاینییەكان هەروەها‬ ‫ل ‌ه چەندین واڵتی جیهان دوای روودان��ی‬ ‫تاوانی جینۆساید‌‪ ،‬ل ‌ه شێوەیەی راگەیاندنی‬

‫ت��اك الی��ەن��ەدا ئیدانەی ئ��ەو تاوانە ك��راوە‬ ‫هەروەها بەرپرسیارێتی ئەنجامدانی ئەو‬ ‫تاوانە خراوەتە ئەستۆی سەرۆكی واڵت‪،‬‬ ‫یان ئەو حكومەتانەی دەستیان هەبووە‬ ‫ل ‌ه ئەنجامدانی تاوانی جینۆسایددا‪ .‬دوای‬ ‫ئەوەی ل ‌ه ساڵی ‪1915‬داو ل ‌ه كاتی جەنگی‬ ‫یەكەمی جیهانیدا ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی‬ ‫ب��ە ش��ێ��وازێ��ك��ی م��ەن��ه��ەج��ی‌و ب��ەرن��ام��ە بۆ‬ ‫دارێ����ژارو زی��ات��ر ل�� ‌ه یەك‌ملیۆن هاواڵتی‬ ‫ئەرمەنی ل ‌ه ناو برد‪ ،‬هەریەك ل ‌ه بەریتانیاو‬ ‫روسیاو فەرەنسا ئیدانەی ئەو تاوانەیان‬ ‫ك����ردو ب��ەرپ��رس��ی��ارێ��ت��ی��ی��ەك��ەی��ان خستە‬ ‫ئەستۆی دەس��ەاڵت��داران��ی ئیمپراتۆریەتی‬ ‫عوسمانی‪ ،‬بەشێك ل ‌ه لێكۆڵەران ئاماژە‬ ‫بۆ ئەوە دەكەن‪ ،‬كە كوشتنی ئەرمەنەكان‬ ‫یەكەم تاوانی جینۆسایدە‪ ،‬كە رویدابێت‬ ‫له‌مێژووی نوێی مرۆڤایەتییدا‪ ،‬ب��ەاڵم ل ‌ه‬ ‫دوای جەنگی دووەم��ی جیهانییەوە زیاتر‬ ‫گرنگی بە پێناسەكردن‌و دی��اری كردنی‬ ‫تاوانی جینۆساید دراوە هەروەها كۆمەڵی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ل�� ‌ه رێ��گ��ەی رێککەوتنێكی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەوە‪ ،‬میكانیزمێكی دی��اری‬ ‫كردووە بۆ رێگرتن ل ‌ه روودانی ئەو تاوانە‪،‬‬ ‫ه��اوك��ات ب��ۆ س��زادان��ی ئەنجامدەرانی ل ‌ه‬ ‫ئەگەری روودانیدا‪.‬‬ ‫وینستۆن چەرچڵی س���ەرۆك وەزی��ران��ی‬ ‫بەریتانیا‪ ،‬تاوانی جینۆسایدی ناو بردووە‬ ‫بەو تاوانەی‪ ،‬كە ن��اوی نییە‪ ،‬ب��ەاڵم چەند‬ ‫ساڵێكی كەم دوای ئەو ووتەیەی چەرچڵ‪،‬‬ ‫رافایل لیمیكن ل ‌ه ساڵی ‪1944‬دا بۆ یەكەم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫ج��ار دەس���ت���ەواژەی جینۆسایدی بەكار‬ ‫هێناوە‪ ،‬بنەرەتی ئەو دەستەواژەیە ل ‌ه دوو‬ ‫وشەوە وەرگیراوە‪ ،‬كە یەكێكیان یۆنانییە‬ ‫‪ Genos‬بە واتای خەڵك‪ ،‬یان نەتەوە دێت‪.‬‬ ‫ئەوی‌تریان وشەیەكی التینییە ‪cīdere‬‬ ‫بە وات��ای كوشتن دێت‪ ،‬رافایل لیمیكن ل ‌ه‬ ‫چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا‪ ،‬كە ل ‌ه گەڵیدا‬ ‫ئەنجامدراوە پرسیاری ئ��ەوەی لێكراوە‪،‬‬ ‫كە بۆچی تاوانی جینۆساید بووە بە جێی‬ ‫بایەخی ئ��ەو‪ .‬ل��ه‌وەاڵم��ی ئ��ەو پرسیارەدا‬ ‫وتوویەتی‪ :‬ل ‌ه بەر ئەوەی ئەو تاوانە چەندین‬ ‫جار له‌مێژووی مرۆڤایەتییدا دووبارە بووە‬ ‫بەوە‪ ،‬سەرەتا قەتوڵوعامی ئەرمەنەكان ل ‌ه‬ ‫الی��ەن توركیاوەو دوات��ر ل ‌ه سەر دەستی‬ ‫ئەڵمانیای نازی ئەو تاوانە دژ بە جولەكە‬ ‫ل���ه‌م���اوەی س��ااڵن��ی ‪ 1941‬ب��ۆ ‪1945‬دا‬ ‫ئەنجامدراوە‪ ،‬كە تەنها له‌و ماوەیەداو له‌و‬ ‫هەرێمانەی ل ‌ه ژێر دەسەاڵتی ئەڵمانیای‬ ‫نازییدا ب��وون بە شێوەیەكی بەرنامە بۆ‬ ‫دارێ���ژراو پێنج بۆ شەش ملیۆن جولەكە‬ ‫ك���وژران‪ .‬راف��ای��ل لیمیكن‪ ،‬ل ‌ه رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫پۆلەندا ل ‌ه دایك بووە له‌واڵتەكەی خۆیدا‬ ‫وەك پ����ارێ����زەرو داواك��������اری گ��ش��ت��ی‌و‬ ‫مامۆستای زانكۆ كاری كردووە‪ ،‬ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1930‬دا ل ‌ه سەر ئاستی نێودەوڵەتی وەك‬ ‫مامۆستای زانكۆ ناسراوە‪ ،‬كە پسپۆر بووە‬ ‫ل ‌ه یاسای تاوانی نێودەوڵەتیدا‪ ،‬بەشداری‬ ‫چ��ەن��دی��ن ك��ۆن��ف��ران��س��ی گ��رن��گ��ی ك���ردووە‬ ‫سەبارەت بە یاسای تاوانی نێودەوڵەتی‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه گرنگترین ئ��ەو ك��ۆن��ف��ران��س��ان��ەش‪ ،‬كە‬

‫بەشداری تیادا كردووە‪ ،‬كۆنفرانسێك بووە‬ ‫ل ‌ه بارەی یەكخستنی ئەو یاسایە‪ ،‬لیمكین‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1939‬دا پۆلەندای جێهێشتووەو‬ ‫دواتر بەرەو سوید رۆیشتووە‪ ،‬له‌وێشەوە‬ ‫چووەتە والیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاو‬ ‫ل ‌ه زان��ك��ۆی دۆك‌و ی��ەڵ ل��ه‌و واڵت��ە كاری‬ ‫ك��ردووە‪ .‬گرنگیپێدانی لیمكین بۆ یاسای‬ ‫تاوانی نێودەوڵەتی دەگەرێتەوە بۆ ئەو‬ ‫كاتەی خوێندكاری زانكۆ ب��ووە‪ ،‬گرنگی‬ ‫زۆری داوە بە قەتڵوعامی ئەرمەنەكان‌و‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1933‬دا پێشنیاری دانانی چەند‬ ‫پێناسەیەكی ك��ردووە بۆ چەند تاوانێكی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‪ ،‬راف��ای��ل لیمكین پێی وای��ە‪،‬‬ ‫جینۆساید تەنها ئ��ەو ك��اران��ە ناگرێتەوە‪،‬‬ ‫ك��ە دەب��ن��ە ه��ۆی ل�� ‌ه ن��اوب��ردن��ی گروپێكی‬ ‫قەومی‪ ،‬یان ئیتنی‪ ،‬یان ئاینی‪ ،‬یان نەژادی‬ ‫بە شێوەیەكی راستەوخۆ (دەستبەجێ)‬ ‫بەڵكو چەندین ك��اری‌ت��ر دەگ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬كە‬ ‫بەشێوەیەكی بەرنامە بۆ دارێژراو بەرانبەر‬ ‫ب��ەو كۆمەڵەیە دەك��رێ��ت بە مەبه‌ستی ل ‌ه‬ ‫ناوبردنیان ل ‌ه ئایندەدا‪ ،‬وەك ئەو كارانەی‬ ‫دەب��ن��ە ه��ۆی وێ��ران��ك��ردن‌و ل�� ‌ه ن��اوب��ردن��ی‬ ‫دام����ەزراوە سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫ئ���ەو واڵت����ەو ه���ەوڵ���دان ب��ۆ وێ��ران��ك��ردن��ی‬ ‫كلتوری گروپێك‪ ،‬یان كۆمەڵێكی دیاری‬ ‫ك��راوو سرینەوەی زمانی ئەو كۆمەڵەیە‪،‬‬ ‫ی���ان ل�� ‌ه ن��اوب��ردن��ی ه��ەس��ت��ی نیشتمانی‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��ای��ن‌و ئ��اب��ووری واڵت��ێ��ك ه��ەروەه��ا‬ ‫ك��ارك��ردن ل�� ‌ه چ��وارچ��ێ��وەی سیاسەتێكی‬ ‫بەرنامە بۆ دارێ����ژارودا بۆ ل ‌ه ناوبردنی‬

‫‪153‬‬

‫سەربەخۆیی‌و كەسێتی تاك‌و كاركردن ل ‌ه‬ ‫سەر تێكدانی باری تەندروستی ئەندامانی‬ ‫ئ��ەو ك��ۆم��ەڵ��ەی رووب����ەڕووی جینۆساید‬ ‫بوونەتەوە هەروەها ئەنجامدانی چەندین‬ ‫كاری تاوانكاری‪ ،‬كە كاریگەری هەیە ل ‌ه‬ ‫سەر تەندروستی‌و ئاسایشی تاك ل ‌ه ناو‬ ‫كۆمەڵێكی دیاری كراودا‪ ،‬ئەو كارانەی دەبنە‬ ‫رەگەزە پێكهێنەرەكانی روكنی مادی تاوانی‬ ‫جینۆساید‪ ،‬بەتەواوەتی دەرهەق بە گەلی‬ ‫كورد ل ‌ه شااڵوەكانی ئەنفالی ك��ورددا‪ ،‬كە‬ ‫ل ‌ه هەشتاكانی سەدەی رابردوودا ل ‌ه الیەن‬ ‫رژێمی ل ‌ه ناوچوویی بەعسەوە دەرهەق بە‬ ‫گەلی كورد كراوە بەرجەستە بووە‪ ،‬دكتۆر‬ ‫مەعروف عومەر گوڵ‪ ،‬مامۆستای بەشی‬ ‫ماجستێر ل�� ‌ه ی��اس��ای گشتی ل�� ‌ه زانكۆی‬ ‫سلێمانی بەووردی لێكۆڵینەوەی شیكاری‬ ‫كردووە ل ‌ه سەر جینۆسایدی گەلی كورد‪،‬‬ ‫كە نامەی ماستەری ئەو مامۆستا بەرێزە‬ ‫ب���ووە پێشكەش ب��ە زان��ك��ۆی��ەك��ی واڵت��ی‬ ‫روسیای ك���ردووە‪ ،‬لێرەدا جێی خۆیەتی‬ ‫ب��ە ئ��ەم��ان��ەت��ەوە ب���اس ل���ه‌وە ب��ك��ەی��ن‪ ،‬كە‬ ‫د‪.‬مەعروف عومەر گوڵ یەكەم كەس بووە‬ ‫ل ‌ه كوردستاندا پۆلێنی تاوانی جینۆسایدی‬ ‫گەلی ك��وردی ك���ردووە‪ ،‬بۆ جینۆسایدی‬ ‫فیزیكی‌و بایەلۆجی‌و ئابووری‌و كلتوری‪،‬‬ ‫كە دواتر چەندین نوسەری‌تر هەمان ئەو‬ ‫پۆلێنكردنەیان بەكارهێناوە ل ‌ه باسكردن‌و‬ ‫راڤەكردنی جینۆسایدی گەلی كورددا‪.‬‬ ‫دی��ارە جینۆسایدی فیزیكی مەبەست لێی‬ ‫بەكارهێنانی چەندین رێوشوێنە ب��ۆ ل ‌ه‬

‫ناوبردنی گەلی كورد‪ ،‬شااڵوەكانی ئەنفال‪،‬‬ ‫كە زیاتر ل ‌ه سەدوهەشتا ه��ەزار كەسی‬ ‫ت��ی��ای��دا ب��ێ��س��ەروش��وێ��ن ك���راوە ه��ەروەه��ا‬ ‫كوشتنی زیاتر ل ‌ه هەشت هەزار بارزانی‌و‬ ‫بەكارهێنانی چەكی كۆمەڵكوژ ل ‌ه هەڵەبجە‪،‬‬ ‫كە زیاتر ل ‌ه ‪ 5‬هەزار كەسی مەدەنی كوشت‪،‬‬ ‫باشترین نموونەن بۆ جینۆسایدی فیزیكی‪.‬‬ ‫وەجینۆسایدی بایەلۆجی مەبەست لێی‬ ‫ئ���ەو س��ی��اس��ەت��ەی��ە‪ ،‬ك��ە پ��ەی��رەودەك��رێ��ت‬ ‫بەشێوازێكی ب��ەرن��ام��ە ب��ۆ دارێ����ژراو بۆ‬ ‫رێگرتن ل�� ‌ه زی��ادب��وون��ی گەلێك وەرێ��گ��ە‬ ‫دەگرێت له‌منداڵ بوون‪ ،‬ئەویش ل ‌ه رێگەی‬ ‫كاركردن ل ‌ه سەر تەندروستی كۆمەڵێكی‬ ‫ئیتنی‪ ،‬ی��ان ن��ەت��ەوەی��ی‪ ،‬ی��ان ن����ەژادی‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی ك��ەم��ك��ردن��ەوەی ژم��ارەی��ان ل ‌ه‬ ‫داهاتوودا‪.‬‬ ‫هەروەها جینۆسایدی ئ��اب��ووری‪ ،‬كە ئەم‬ ‫ج��ۆرەی��ان ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان��دا ت��ا ئێستاش‬ ‫ئاسەوارەكانی بەردەوامە‪ ،‬كە دەرئەنجامی‬ ‫ئ���ەو س��ی��اس��ەت��ەی��ە ح��ك��وم��ەت��ی ب��ەع��س ل ‌ه‬ ‫هەشتاكاندا پەیرەوی دەكرد بە راگواستنی‬ ‫گوندەكان‌و تێكدانی پێكهاتەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ئەم واڵتە‪ ،‬كە چینی گوندنشینی نەهێشت‌و‬ ‫زۆربەیانی راگ��واس��ت بۆ كۆمەڵگا زۆرە‬ ‫ملێكان‪ .‬ئەو كەسانەی سەدان ساڵ بوو ل ‌ه‬ ‫زێدی خۆیان دەژیان سەرقاڵی كشتوكاڵ‌و‬ ‫بەخێوكردنی ئ����اژەڵ‌و چ��ەن��دی��ن پیشەی‬ ‫دەستی بوون گواسترانەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی‬ ‫زۆرە ملێ‪ ،‬كە بە هیچ شێوەیەك شایستەی‬ ‫ژی���ان ن��ەب��وو‪ .‬ئ��ەم سیاسەتە س��ەرب��اری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫دەرئەنجامە ئابورییە خراپەكانی ل ‌ه سەر‬ ‫ژێرخانی ئابووری‌و باڵو بوونەوەی بێكاری‬ ‫بوو ب ‌ه هۆی ل ‌ه ناوچوونی كلتوری كورد‪،‬‬ ‫ئەوەش بە تێكدانی گوندەكانی كوردستان‪،‬‬ ‫كە سەرچاوەیەكی گرنگی كلتوری ئەم‬ ‫نەتەوەیەن‪ ،‬چونكە هەر گوندێك كلتورو‬ ‫ن��ەری��ت‌و ش��ێ��وەزارو تایبەتمەندی خۆی‬ ‫هەبوو‪ ،‬كە تێكدانی ئ��ەو گوندانە ب��وو بە‬ ‫هۆی جینۆسایدكردنی كلتوری گەلەكەمان‪.‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك ك����ورد ل�� ‌ه س��ااڵن��ی ه��ەش��ت��اك��ان��دا‬ ‫رووب�����ەڕووی ش���ااڵوی ئ��ەن��ف��ال ب���ووەوە‪،‬‬ ‫كەم كەس هەبوون دركیان بەوە كردبێت‬ ‫ئەوەی دەرهەق بە كورد كراوە جینۆسایدە‪،‬‬ ‫له‌وانەیە بەهۆی ب��ارو دۆخ��ی ئەو كاتەی‬ ‫كوردستانەوە بووبێت‪ ،‬کە ئەوەش رەنگە‬ ‫پەیوەندی ب��ەوەوە هەبێت‪ ،‬كە له‌و كاتەدا‬ ‫ئەو بارودۆخەی كوردستانی پێدا تێپەریوە‬ ‫رێگە خۆشكەر نەبوبێت بۆ ئ���ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫شارەزایانی ب��واری یاسایی نێودەوڵەتی‬ ‫بپرژێنە س��ەر لێكۆڵینەوە ل ‌ه ب��ارەی ئەو‬ ‫ت��اوان��ەوە‪ ،‬ی��ان ل��ه‌و كاتەدا درك نەكراوە‬ ‫ب��ە ق��ەب��ارەو گ��ەورەی��ی ئ��ەو ت��اوان��ەی‪ ،‬كە‬ ‫دژ بە ك��ورد ك���راوە‪ ،‬كتێبی جینۆسایدی‬ ‫گەلی ك��ورد‪ ،‬كە نامەی ماستەری دكتۆر‬ ‫مەعروفە ل ‌ه كاتێكدا پێشكەش بە زانكۆیەكی‬ ‫بیانی ك���راوە‪ ،‬ك��ە ب��ە ه��ۆی ب���ارو دۆخ��ی‬ ‫سیاسیی ك��وردەوە كەم ك��ەس‌و الی��ەن ل ‌ه‬ ‫جیهانی دەرەوە ئاگاداری تاوانی ئەنفال‌و‬ ‫رەش���ەك���وژی گ��ەل��ی ك����ورد ب����وون‪ ،‬ی��ان‬ ‫سیاسەت‌و بەرژەوەندی نێودەوڵەتی ئەو‬

‫كاتەی واڵتان رێگەی نەداوە بەوەی ئاورێكی‬ ‫مرۆیی دوور ل ‌ه سیاسەت‌و بەرژەوەندی ل ‌ه‬ ‫دۆسێی گەلی كورد ل ‌ه عێراقدا بدرێتەوە‪،‬‬ ‫بە گشتی دوای ساڵی ‪ ،2003‬كە رژێمی‬ ‫بەعس رووخ��ا بەڵگەكانی ئەو تاوانانەی‬ ‫دژ بە كورد كرابوو ل ‌ه هەشتاكاندا ئاشكرا‬ ‫ك��ران‪ ،‬ئ��ەوەش بە ه��ەڵ��دان��ەوەی گ��ۆرە بە‬ ‫كۆمەڵەكان‪ ،‬كە روفاتی سەدان‌و هەزاران‬ ‫كوردی بێتاوانی تیادابوو‪ ،‬كە بێ جیاوازی‌و‬ ‫بێ ل ‌ه بەرچاوگرتنی تەمەن‌و رەگ��ەزو بە‬ ‫بێ هیچ تۆمەت‌و پاساوێك بە درندانە‌ترین‬ ‫شێوە كوژراون‪ .‬رەنگە تەنها ئەو كەسانەی‬ ‫ل�� ‌ه ش��ااڵوەك��ان��ی ئەنفال رزگ��اری��ان ب��ووە‬ ‫بتوانن وەسفی درندەیی ئەو تاوانە بكەن‬ ‫وەك خ���ۆی‪ ،‬چونكە رەن��گ��ە ب��ۆ كەسێك‬ ‫ق��ورس بێت‪ ،‬كە تەنها ل ‌ه ب��ارەی تاوانی‬ ‫ئەنفالەوە سەرگوزشتەی‪ ،‬یان چیرۆكی ئەو‬ ‫مەرگەساتەی بیستووە بتوانێت كتومت‌و‬ ‫وەك خۆی وەسفی درندەیی تاوانی ئەنفال‬ ‫بكات‪ ،‬دكتۆر مەعروف ل ‌ه یەكێك له‌وانەكانیدا‪،‬‬ ‫كە ل ‌ه بارەی تاوانی جینۆساید ل ‌ه یاسای‬ ‫تاوانی نێودەوڵەتی پێشكەشی ك��ردووە‪،‬‬ ‫ئ��ام��اژەی ب��ۆ ئ��ەوە ك���ردووە‪ ،‬ك��ە جیهانی‬ ‫دەرەوە ئەوەندە بێ ئاگا بووە ل ‌ه تاوانی‬ ‫جینۆسایدی گەلی ك��ورد‪ ،‬کاتێک بابەتی‬ ‫نامەی ماستەرەكەی پێشنیار كردووە‪ ،‬كە‬ ‫ل�� ‌ه س��ەر جینۆسایدی گەلی ك��ورد ب��ووە‬ ‫زۆر پسپۆری ب��واری یاساو مامۆستای‬ ‫زان��ك��ۆ ه��ەب��وون ت��ەن��ان��ەت ب��اوەڕی��ش��ی��ان‬ ‫بەوە نەبووە‪ ،‬كە كورد جینۆساید كرابێت‬

‫‪155‬‬

‫هەروەها له‌و كاتەدا‪ ،‬كە كۆتایی هەشتاكان‬ ‫ب���ووە ك��ەم بەڵگەو دۆكۆمێنت ه��ەب��وون‬ ‫ب��ۆ س��ەل��م��ان��دن��ی ئ���ەو ت���اوان���ە‪ ،‬ل�� ‌ه ن��ام��ەی‬ ‫ماستەرەكەیدا د‪.‬م��ەع��روف عومەر گوڵ‪،‬‬ ‫ئ��ەو كاتە وات��ە ل ‌ه هەشتاكاندا ل ‌ه رێگەی‬ ‫نامەی ماستەرەكەیەوە سەلماندویەتی‪،‬‬ ‫كە ك��ورد جینۆساید ك��راوە‪ .‬دوات��ر دوای‬ ‫تێپەربوونی زی��ات��ر ل�� ‌ه دە س��اڵ ب��ە سەر‬ ‫پێشكەش كردنی ئەو نامەیەدا دادگای بااڵی‬ ‫تاوانەكانی عێراق‪ ،‬كە بۆ دادگایی كردنی‬ ‫سەرانی پێشوویی رژێمی بەعس پێكهێنرا‪،‬‬ ‫دانی نا بە تاوانی جینۆسایدكردنی گەلی‬ ‫كورددا‪ ،‬بڕیاری دادگای تاوانەكانی عێراق‬ ‫بەڵگەیەكی یاسایی یەكالیی كەرەوەیە‪ ،‬كە‬ ‫دەیسەلمێنێت گەلی كورد جینۆساید كراوە‪،‬‬ ‫كورد دەتوانێت بە پشت بەستن بەو بڕیارە‬ ‫داوای قەرەبووی ماددی‌و مەعنەوی بكات‬ ‫بۆ ئەو زیانانەی ل ‌ه دەرئەنجامی تاوانی‬ ‫جینۆسایدكردنی گەلی ك��ورددا بەر گەلی‬ ‫ك���ورد ك��ەوت��ووە‪ ،‬ئ��ەگ��ەرچ��ی داواك��ردن��ی‬ ‫قەرەبوو‪ ،‬یان بابەتی قەرەبوو كردنەوەی‬ ‫كورد ل ‌ه ل ایەن حكومەتی ئێستای عێراقەوە‬ ‫چەند جارێك‌و ل ‌ه زیاتر ل ‌ه بۆنەیەكدا باسی‬ ‫ل��ێ��وە ك����راوە‪ ،‬ب���ەاڵم ت��ا ئێستا ل�� ‌ه رووی‬ ‫پراكتیكەوە هیچ هەنگاوێكی جدی نەنراوە‬ ‫ب��ۆ ق��ەرەب��ووك��ردن��ەوەی زیانلێكەوتوانی‬ ‫ئەو تاوانە درندانەیە‪ ،‬ئەوەش بێگومان بۆ‬ ‫بیروڕای سیاسی‌و بۆچوونی لێپرسراوانی‬ ‫ئێستای عێراق دەگەرێتەوە‪ ،‬كە هەندێكیان‪،‬‬ ‫بێگومان مەبەستمان هەموویان نییە‪ ،‬تا‬ ‫ئێستاش پاساو بۆ ئەو تاوانانە دەهێننەوە‪،‬‬

‫كە رژێمی بەعس دەرهەق بە گەلی كورد‬ ‫ك��ردووی��ەت��ی ه���ەروەه���ا بەشێكی‌تریان‬ ‫ئینكاری له‌و تاوانە دەكەن‪ .‬ئەمە ل ‌ه كاتێكدا‪،‬‬ ‫كە بەشێكی‌تر ل ‌ه بیرمەندان‌و شارەزایانی‬ ‫ب��واری یاسا پشتیوانی ل ‌ه دۆسێی كورد‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬ل ‌ه دیارترین ئەو كەسایەتیانەش‬ ‫(د‪.‬منذر فضل)ە‪ ،‬كە ل ‌ه چەندین كۆنفرانس‌و‬ ‫بۆنەی تایبەت بە یادكردنەوەی كارەساتی‬ ‫ئەنفالدا دانی بەو راستییەدا ناوە‪ ،‬كە كورد‬ ‫ل ‌ه سەر دەستی رژێمی بەعسی له‌ناوچوو‬ ‫رووب����ەڕووی جینۆساید ب��ووە ب���ەوە‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪2010‬داو ل ‌ه میانەی بەشداریكردنی‬ ‫ل ‌ه مەراسیمی ‪ ٢٢‬ساڵەی تاوانی ئەتفالدا‪،‬‬ ‫د‪ .‬م��ن��ذر ل��ه ‌م��ی��ان��ەی وت��ەی��ەك��دا‪ ،‬ك��ە له‌و‬ ‫ی���ادەدا پێشكەشی ك���ردووە ئ��ام��اژەی بۆ‬ ‫ئ��ەوە ك��ردووە‪ ،‬كە ك��ورد ل ‌ه چوارچێوەی‬ ‫سیاسەتێكی ب��ەرن��ام��ە ب��ۆ دارێ������ژراودا‬ ‫دووچ����اری چ��ەن��دی��ن هەڵمەتی پاكتاوی‬ ‫نەژادی بووە بەوە ل ‌ه رووی جوگرافییەوە‪،‬‬ ‫ك��ە مەبەست لێی له‌ناوبردنی ئ��ەم گەل ‌ه‬ ‫بووە‪ .‬د‪.‬منذر ئاماژە بۆ ئەوەش دەكات‪ ،‬كە‬ ‫سەرباری ل ‌ه ناوچوون‌و روخانی رژێمی‬ ‫ب��ەع��س چ��ەن��دی��ن دەن��گ��ی رەگ��ەزپ��ەرس��ت��ی‬ ‫ع����ەرەب����ی ه���ەی���ە‪ ،‬ك���ە ه���ەت���ا ئ���ەم���رۆش‬ ‫بەرپرسیارییەتی تاوانی جینۆساید ناخاتە‬ ‫ئ��ەس��ت��ۆی رژێ��م��ی ب��ەع��س��ی ل�� ‌ه ن��اوچ��وو‪،‬‬ ‫ئ���ەوەش ل�� ‌ه رێ��گ��ەی پ��اس��او هێنانەوە بۆ‬ ‫ئ��ەو ت��اوان��ان��ەی دەره���ەق ب��ە گەلی ك��ورد‬ ‫ك��ردوی��ەت��ی‪ ،‬ك��ە ئ���ەوەش ب��ەراس��ت��ی جێی‬ ‫داخە‪ ،‬د‪.‬منذر ل ‌ه بارەی هەڵوێستی هەندێك‬ ‫ل ‌ه واڵتانی عەرەبییەوە سەبارەت بە تاوانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫جینۆسایدی كورد دەڵێت‪ :‬ئەركی ئەخالقی‌و‬ ‫مرۆیی ئێمەیە‪ ،‬وەك ع��ەرەب‪ ،‬كە داوای‬ ‫لێبوردن ل ‌ه گەلی كورد بكەین ل ‌ه بەرانبەر‬ ‫ئەو تاوانانەی‪ ،‬كە هەندێك عەرەبی خاوەن‬ ‫بیری رەگەزپەرستی دەره���ەق بە كورد‬ ‫ك��ردووی��ان��ە ه��ەروەه��ا ن��ەدەب��وو ب��ە هیچ‬ ‫شێوەیەك گ��ەالن��ی ع��ەرەب��ی‌و ئیسالمی‌و‬ ‫واڵت��ان��ی جیهان ل��ه‌و ت��اوان��ە گ��ەورەی��ە بێ‬ ‫دەنگ ببن‪.‬‬ ‫وەك ئ��ام��اژەم��ان بۆ ك��رد‪ ،‬دادگ���ای بااڵی‬ ‫تاوانەكانی عێراق ل ‌ه ساڵی ‪2009‬دا چەند‬ ‫بەرپرسێكی بااڵی پێشوی رژێمی بەعسی‬ ‫له‌ناوچووی بە تۆمەتی جینۆسایدی گەلی‬ ‫كورد ل ‌ه ساڵی ‪ 2009‬دا سزادا‪ ،‬دەرچوونی‬ ‫ئەو بڕیارە ل ‌ه الیەن ئەو دادگا تایبەتەوە‪،‬‬ ‫كە بۆ دادگاییكردنی سەركردەكانی رژێمی‬ ‫بەعس پێكهێنرابوو‪ ،‬دانپێدانان بوو بەوەی‪،‬‬ ‫كە گەلی كورد جینۆساید كراوە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق‬ ‫له‌مانگی نیسانی ساڵی ‪2008‬دا دانی بەوەدا‬ ‫ن��ا‪ ،‬كە شااڵوەكانی ئەنفال‌و كوشتنی بە‬ ‫كۆمەڵی ك��ورد ت��اوان��ی جینۆساید ب��وو ‌ە‬ ‫هەروەها ئەنجومەنی سەرۆكایەتی عێراق‬ ‫بەپێی ب��ڕی��اری ژم���ارە بیست‌و ش��ەش‪،‬‬ ‫كە ل ‌ه ‪10‬ی ‪9‬ی ‪2008‬دا دەرچ��ووە دانی‬ ‫بەوەدا ناوە‪ ،‬كە تاوانەكانی رژێمی بەعسی‬ ‫ل ‌ه ناوچوو ل ‌ه كوشتنی بە كۆمەڵی كورد‬ ‫تاوانی جینۆسایدە‪ ،‬بە پێی هەموو پێوەرە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان‪.‬‬ ‫ل ‌ه هەمان كاتدا ه��ەر ی��ەك ل ‌ه پارلەمانی‬

‫ك����وردس����ت����ان ل���� ‌ه ‪14‬ی ‪4‬ی ‪2008‬و‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان‪ ،‬بەپێی‬ ‫ب��ڕی��اری ژم���ارە س��ی��ان��زەی ساڵی ‪،2008‬‬ ‫كە بڕیاری ژم��ارە دووی ساڵی ‪2008‬ی‬ ‫پەسەند ك���ردووە دان��ی ب���ەوەدا ن��اوە‪ ،‬كە‬ ‫شااڵوەكانی ئەنفال‌و كوشتنی بەكۆمەڵی‬ ‫ژمارەیەكی زۆری كورد ل ‌ه چوارچێوەی‬ ‫سیاسەتێكی بەرنامە بۆ دارێژارودا تاوانی‬ ‫جینۆساید بووە‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیارێكی گرنگ سەرهەڵدەدات‬ ‫ئ��ەوی��ش ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ئ��ای��ا دان��ن��ان ب��ە ت��اوان��ە‬ ‫دڕن��دەك��ان��ی رژێمی ل ‌ه ن��اوچ��ووی بەعس‬ ‫دەرهەق بە كورد‪ ،‬كە ل ‌ه سااڵنی هەشتاكاندا‬ ‫كراوە‪ ،‬چ سوودێكی هەیە بۆ تاوانێك‪ ،‬كە‬ ‫نزیكەی چ��ارەك��ە س��ەدەی��ەك ب��ە سەریدا‬ ‫تێپەریوە‪ ،‬له‌ رووی یاساییەوە؟‬ ‫گ��وم��ان ل�����ه‌وەدا ن��ی��ی��ە‪ ،‬ك��ە دان ن���ان بە‬ ‫تاوانی جینۆسایدی گەلی كورد ل ‌ه الیەن‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەرانی ع��ێ��راق‌و دادگ��ای‬ ‫ب���ااڵی ت��اوان��ەك��ان��ی ع��ێ��راق‌و ئەنجومەنی‬ ‫سەرۆكایەتی عێراقەوە‪ ،‬هاوكات بوونی‬ ‫چەندین ه��ەوڵ بۆ ناساندنی تاوانەكانی‬ ‫رژێمی بەعس ل ‌ه پارلەمانی ژم��ارەی��ەك‬ ‫واڵت��ی ئ��ەوروپ��ی‪ ،‬گرنگی‌و تایبەتمەندی‬ ‫زۆری هەیە ل ‌ه رووی یاسایی‌و سیاسی‌و‬ ‫دەستوورییەوە ل ‌ه سەر پێگەی ك��ورد ل ‌ه‬ ‫ع��ێ��راق��دا‪ ،‬ه��اوك��ات زەمانەتێكە ب��ۆ مافی‬ ‫كورد‪ ،‬كە بە پێی دەستوور هەرێمێكە ل ‌ه‬ ‫چوارچێوەی واڵتێكی فیدرالیدا‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫ل ‌ه ئێستادا‪ ،‬كە بارو دۆخی سیاسیی عێراق‬

‫‪157‬‬

‫ج��ۆرێ��ك ل�� ‌ه ناسەقامگیری پ��ێ��وە دی���ارە‪،‬‬ ‫س��ەرب��اری ئ���ەوەش گ��ەل��ی ك���ورد ب��ە پێی‬ ‫ئەو دان پێدانانە مافی خۆیەتی‪ ،‬كە داوای‬ ‫ق��ەرەب��وو ل�� ‌ه حكومەتی ع��ێ��راق بكات بۆ‬ ‫ئەو زیانانەی لێی كەوتووەو تا ئێستاش‬ ‫ئاسەوارەكانی بەسەر نەوەی هەشتاكانی‬ ‫س��ەدەی راب���ردوودا بە ت��ەواوەت��ی دی��ارە‪،‬‬ ‫ئەگەرچی ئەو تاوانانە‪ ،‬حكومەتی پێشووی‬ ‫عێراق ل ‌ه ژێر فەرماندەی رژێمی بەعسی‬ ‫ل ‌ه ناوچودا كردوویەتی‪ ،‬بەاڵم ئەوە پاساو‬ ‫نییە بۆ خۆ دزینەوە ل ‌ه قەرەبووكردنەوەی‬ ‫زیانلێكەوتوانی تاوانی جینۆساید‪.‬‬ ‫حكومەتی عێراق بە پێی چەندین بڕیاری‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتوەكان‪،‬‬ ‫بە ژمارە ‪ 692‬ل ‌ه ‪20‬ی مایسی ساڵی ‪،1991‬‬ ‫بڕیاری ‪705‬ی ئەنجومەنی ئاسایش‪ ،‬كە له‬ ‫‌مانگی ئابی هەمان ساڵدا دەرچووە هەروەها‬ ‫ب��ڕی��اری ‪788‬ی ساڵی ‪ 1992‬پابەندە بە‬ ‫ق��ەرەب��ووك��ردن��ەوەی چەندین كەسایەتی‬ ‫سروشتی‌و مەعنەوی (أشخاص الطبیعیة‬ ‫والمعنویة)‪ ،‬كە ل ‌ه دەرئەنجامی پەالماردانی‬ ‫كوەیت ل ‌ه الیەن سەدام حسێنی سەرۆكی‬ ‫پێشووی عێراقەوە زیانیان پێ گەیشتووە‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە ق��ەرەب��ووك��ردن��ەوەی گەلی‬ ‫ك����ورد گ���وم���ان ل������ه‌وەدا ن��ی��ی��ە‪ ،‬ك���ە ئ��ەو‬ ‫ب��اب��ەت��ە‪ ،‬ی���ان ب��ڕی��اری پ��ێ��دان��ی ق��ەرەب��وو‬ ‫ب��ە زیانلێكەوتووانی ت��اوان��ی جینۆساید‬ ‫هەروەها قەرەبووكردنەوەی كەسوكاری‬ ‫ئ��ەو ت��اوان��ە ن��ا م��رۆڤ��ان��ەی��ە‪ ،‬پێویستی بە‬ ‫بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش نییە‪ .‬چونكە‬

‫تەنها ئەوەندە بەسە‪ ،‬كە بۆ دۆزینەوەی‬ ‫پاڵپشتی یاسایی بۆ قەرەبووكردنەوەی‬ ‫گەلی ك��ورد ل ‌ه الی��ەن حكومەتی ئێستای‬ ‫عێراقەوە‪ ،‬بگەرێینەوە بۆ یاسای مەدەنی‬ ‫ع��ێ��راق‌و ب��ڕی��اری ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫عێراق‌و بڕیاری ئەنجومەنی سەرۆكایەتی‬ ‫ع��ێ��راق‪ ،‬ك��ە دان���ی ن���اوە ب��ە جینۆسایدی‬ ‫گەلی كورددا هەروەها بە پێی دەستوورو‬ ‫رێککەوتننامە نێودەوڵەتییەكان گەلی كورد‬ ‫مافی خۆیەتی‪ ،‬كە داوای قەرەبوو بكات‬ ‫بۆ ئەو زیانانەی ل ‌ه دەرئەنجامی تاوانی‬ ‫جینۆسایدەوە لێی كەوتووە‪ ،‬چونكە گەلی‬ ‫كورد بە درندانەترین شێوە ل ‌ه شااڵوەكانی‬ ‫ئەنفالدا كۆمەڵكوژ كراوە هەروەها چەكی‬ ‫كیمیایی ل ‌ه دژ بەكار هاتووە‪ ،‬كە ل ‌ه رووی‬ ‫نێودەوڵەتییەوە بەكارهێنانی ئ��ەو جۆرە‬ ‫چەكە بەهەموو شێوازێك قەدەغە كراوە‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ە س���ەرب���اری ب��ێ��س��ەروش��وێ��ن��ك��ردن��ی‬ ‫دەیان هەزار رۆڵەی ئەم گە ل ‌ه هەروەها‬ ‫مین رێ��ژك��ردن��ی خ��اك��ەك��ەی‪ ،‬ك��ە ب��ووە بە‬ ‫ه��ۆی گەیاندنی زیانێكی زۆر گ��ەورە بە‬ ‫سەرمایەی مرۆیی ئەم هەرێمەو ل ‌ه رووی‬ ‫ئابووریشەوە بووە بەە هۆی وێرانبوونی‬ ‫ئابووریی كوردستان‪.‬‬ ‫تاوانی جینۆساید تاوانێكی مەترسیدارە‪ ،‬كە‬ ‫هەرەشە ل ‌ه ب��وون‌و مانەوەی مرۆڤایەتی‬ ‫دەك��ات‪ .‬ل ‌ه ب��ەر ئ��ەوەی��ە‪ ،‬كە وەك یەكێك‬ ‫ل ‌ه تاوانەكانی جەنگ ه��ەژم��ار ك��راوە بە‬ ‫پێی م���اددەی یپێنجی نیزامی ناوخۆیی‬ ‫دادگای تاوانی نێودەوڵەتی‪ ،‬دان بە تاوانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫جینۆسایددا وەك تاوانێكی نێودەوڵەتی‬ ‫چ��ەن��د دەرەن��ج��ام��ێ��ك��ی ی��اس��ای��ی دروس��ت‬ ‫دەكات‪ ،‬كە گرنگترینیان ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئەنجامدەری تاوانی جینۆساید‪ ،‬یان هەر‬ ‫كەسێك‪ ،‬کە بە هەر شێوەیەك ل ‌ه شێوەكان‬ ‫بەشداری له‌و تاوانەدا بكات‪ ،‬بەرپرسیارێتی‬ ‫تاوانكاری نێودەوڵەتی دەكەوێتە ئەستۆ‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەو كەسەش‪ ،‬كە رێگەی داوە بە‬ ‫روودانی ئەو تاوانە ئەگەر توانای ئەوەی‬ ‫بوبێت‪ ،‬كە رێگە ل ‌ه رووودانی بگرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گوێی پێنەدابێت ئەویش بەرپرسیار دەبێت‪.‬‬ ‫‪ 2‬ــ ئ��ەو ك��ەس��ەی‪ ،‬كە بەرپرسیارە‪ ،‬یان‬ ‫تۆمەتبارە بە ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید‪،‬‬ ‫دەبێت بە تاوانباری نێودەوڵەتی (مجرم‬ ‫دولي)‪ ،‬كە ئەوەش ماف دەدات بە دادگای‬ ‫تاوانی نێودەوڵەتی داوای رادەستكردنی‬ ‫ئەو كەسە بكات له‌و واڵت��ەی‪ ،‬كە لێیەتی‬ ‫هەروەها پۆلیسی نێودەوڵەتی دەتوانێت‬ ‫چاودێری ئەو كەسە بكات بە مەبەستی‬ ‫دەستگیركردنی‪.‬‬ ‫‪ 3‬ـ��ـ دادگ�����ای ت��ای��ب��ەت��م��ەن��د ب��ە دادگ��ای��ی‬ ‫كردنی تاوانبارانی جەنگ‪ ،‬دادگای تاوانی‬ ‫نێودەوڵەتییە‪ ،‬كە بارەگاكەی ل ‌ه شاری الهای‬ ‫هۆڵەندایە‪ .‬ئەمە ئەگەر هات‌و ئەو واڵتەی‪،‬‬ ‫كە تاوانبارەكە هەڵگری رەگەزنامەكەیەتی‬ ‫نەیەوێت ئەو كەسە دادگایی بكات‪ ،‬یان بە‬ ‫هەر هۆیەك بێت نەتوانێت دادگایی بكات‪.‬‬ ‫‪ 4‬ـ���ـ ئ���ەو ك���ەس���ەی ك���ە ت��ۆم��ەت��ب��ارە بە‬ ‫ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید‪ ،‬ناتوانێت‬ ‫پشت ببەستێت بە تێپەربوونی كات‪ ،‬واتە‬

‫(تقادم) بۆ خۆدزینەوە ل ‌ه دادگاییكردن‌و‬ ‫لێپرسینەوە‪ ،‬واتە چەند كاتیش تێپەر بێت بە‬ ‫سەر ئەنجامدانی ئەو تاوانەدا‪ ،‬رێگر نابێت‬ ‫له‌ بەردەم دادگاییكردنی ئەو كەسەدا‪.‬‬ ‫‪ 5‬ــ كەسی تۆمەتبار بە ئەنجامدانی تاوانی‬ ‫نێودەوڵەتی‪ ،‬ناتوانێت پشت ببەستێت بە‬ ‫حەسانە بۆ بەرگری كردن ل ‌ه خۆی‌و خۆ‬ ‫دزینەوە ل ‌ه دادگایی ك��ردن‪ ،‬چونكە دادگا‬ ‫سەیری پلەی رەسمی ئەو كەسە ناكات‪،‬‬ ‫بەڵكو هەندێك حاڵەت هەیە‪ ،‬كە ئەو پلەیە‬ ‫دەبێتە هۆكارێك بۆ توندكردنی س��زا ل ‌ه‬ ‫سەر ئەو كەسە بەو پێیەی ئەو كەسەی‪،‬‬ ‫كە ل ‌ه ناوەندێکی رەسمی باالڵدا بووە‪ ،‬وەك‬ ‫سەرۆكی واڵت‪ ،‬یان سەرۆكی حكومەت ئەو‬ ‫پۆستەی بە خراپی بەكارهێناوە‪ ،‬كە رێگە‬ ‫خۆشكەر بووە بۆ ئەنجامدانی تاوان هەرك‬ ‫چۆن هیچ كەسێك بۆی نییە بانگەشەی‬ ‫ئ��ەوە بكات‪ ،‬كە فەرمانی كەسانی سەرو‬ ‫خۆی جێبەجێكردووە بۆ رزگار بوون ل ‌ه‬ ‫بەرپرسیارێتی‪.‬‬ ‫ئەم خااڵنەی ئاماژەمان پێدا له‌و دادگاییانەی‬ ‫ل�� ‌ه دوای جەنگی دووەم���ی جیهانییەوە‪،‬‬ ‫كە بۆ دادگاییكردنی تاوانبارانی جەنگ‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ێ��ن��راوون ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��راوە‪ .‬ج��ا ئ��ەو‬ ‫دادگایانە سەربازی بووبن‪ ،‬یان دادگ��ای‬ ‫تاوانی تایبەت‪ ،‬كە بۆ كاتێكی دیاری كراو‬ ‫ملمالنێیەكی دی��اری ك��راو پێكهێنراوە‪ ،‬تا‬ ‫دەگ��ات��ە دادگ���ای ت��اوان��ی نێودەوڵەتی‪ ،‬كە‬ ‫دادگایەكی هەمیشەییە بۆ دادگاییكردنی‬ ‫تاوانبارانی جەنگ‪.‬‬

‫‪159‬‬

‫ل��ێ��رەداو ل ‌ه كۆتایدا بە پێویستی دەزان��م‬ ‫چەند ئامارێك بخەمە روو‪ ،‬كە دەگەرێنەوە‬ ‫بۆ سااڵنی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی‪،‬‬ ‫كە ئاماژە بۆ روودانی تاوانی جینۆساید ل ‌ه‬ ‫چەند واڵتێكدا دەكات‪ .‬بە پێی تازەترینیان‬ ‫هەروەها خستنەڕووی ژمارەی قوربانییان‪:‬‬ ‫‪1‬ــ بۆسنەو هەرزۆگۆڤینیا‪ :‬سااڵنی ‪1992‬‬ ‫بۆ ‪ ،1995‬دوو سەد ه��ەزار كەس بوونە‬ ‫قوربانی تاوانی جینۆساید‪.‬‬ ‫‪2‬ــ رواندا‪ 1994 :‬هەشت سەد هەزار كەس‬ ‫بوونە قوربانی تاوانی جینۆساید‪.‬‬ ‫‪3‬ــ پۆل پۆت ل ‌ه كەمبۆدیا‪ 1975 :‬بۆ ‪،1979‬‬ ‫دووملیۆن كەس بوونە قوربانی‪.‬‬ ‫‪4‬ــ هۆلۆكۆستی نازییەكان‪ 1938 :‬بۆ ‪،1945‬‬ ‫شەش‌ملیۆن كەس بوونە قوربانی‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ نانكینگ ل�� ‌ه ژاپ���ۆن‪ 1937 :‬ب��ۆ ‪1938‬‬ ‫سێسەد هەزار كەس بوونە قوربانی‪.‬‬ ‫‪6‬ــ سیاسەتی برسی كردن‌و چەوساندنەوە‪،‬‬ ‫كە ستالین ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪ 1932‬بۆ ‪1933‬‬ ‫دژ بە ئۆكرانیا پەیرەوی دەك��رد بوو بە‬ ‫هۆی ل ‌ه ناچوونی حەوت‌ملیۆن كەس‪.‬‬ ‫‪7‬ــ قەتڵوعامی ئەرمەنەكان ل ‌ه توركیا‪ :‬ل ‌ه‬ ‫نێوان سااڵنی ‪ 1915‬بۆ ‪ 1918‬زیاتر ل ‌ه‬ ‫یەک‌ملیۆن‌و نیو كەس جینۆساید كراون‪.‬‬ ‫ئەو ئامارانەی خستمانە روو ئاماژە بە‬ ‫درن��دەی��ی‌ ‌و ترسناكی ئ��ەو ت��اوان��ە دەك��ات‬ ‫ل ‌ه سەر ئاستی نێودەوڵەتی‪ ،‬كە هەرەشە‬ ‫ل��ه‌ ژی��ان��ی م��رۆڤ��ای��ەت��ی دەك�����ات‪ .‬ل��ێ��رەدا‬ ‫پێویستە ئاماژە بۆ ئەوە بكەین‪ ،‬كە زۆر‬ ‫گرنگە ئەو دەوڵەتانەی ئیمزایان ل ‌ه سەر‬

‫رێککەوتننامەی قەدەغەكردن‌و سزادانی‬ ‫جینۆسایدی ساڵی ‪1948‬و رێککەوتننامەی‬ ‫رۆم����ای س��اڵ��ی ‪ 1998‬ك����ردووە ه��ەم��وو‬ ‫هەنگاوێكی پراكتیكی پ��ەی��رەو بكەن بۆ‬ ‫جێبەجێكردنی ئەو دوو رێککەوتننامەیە‬ ‫ل ‌ه ناوخۆی واڵتدا ئەویش ل ‌ه رێی پەسەند‬ ‫كردنی ناوەرۆكی ئەو رێککەوتننامانە ل ‌ه‬ ‫شێوەی یاسای تایبەتدا‪ ،‬كە ل ‌ه پارلەمانی‬ ‫ئەو واڵتەوە دەردەچێت‪ .‬هەندێك واڵتیش‬ ‫ل ‌ه بەر گرنگی ئەو دوو رێککەوتننامەیە ل ‌ه‬ ‫دەستوورەكانیاندا ئاماژە بۆ ئەوە كراوە‪،‬‬ ‫كە رێککەوتننامەی نێودەوڵەتی راستەوخۆ‬ ‫دەوڵ�����ەت ل�� ‌ه ن���اخ���ۆدا پ��ێ��وەی پ��اب��ەن��دەو‬ ‫جێبەجێی دەكات‪ .‬جێبەجێكردنی ئەو دوو‬ ‫رێککەوتننامەیە زۆر گرنگە بۆ پاراستنی‬ ‫مرۆڤایەتی‌و رێگرتن ل ‌ه دووبارەبوونەوەی‬ ‫ئ��ەو ك��ارەس��ات��ە مرۆییانەی ل�� ‌ه م��ێ��ژوودا‬ ‫روویان داوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪ 1‬ــ جینۆسادی گەلی ك��ورد‪ :‬د‪ ،‬مەعروف عمر‬ ‫گوڵ‬ ‫‪ 2‬ــ دادگای تاوانی نێودەوڵەتی‪ :‬د‪ ،‬محمود شریف‬ ‫بسیونی‬ ‫‪ 3‬ــ ‪ Genocide in international law‬ــ‬ ‫‪the crime of crimes‬‬ ‫‪ William A. Schabas‬‬ ‫‪ The Dark side of Democracy‬ــ‬ ‫‪.4 Michael Mann‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪160‬‬

‫پرۆسەو پرنسیپەكانی هەڵبژاردن‬ ‫‪Procedures and principles of elections‬‬

‫نووسینی‪ :‬محەمەد مێرگەسۆری‬ ‫‪Written by: Muhammad Mergasuri‬‬

‫‪161‬‬

‫پ���ڕۆس���ه‌ی ه���ەڵ���ب���ژاردن‪ ،‬ب���ە ی��ەك��ێ��ك لە‬ ‫گرنگترین پرۆسەكانی سووڕی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و هەمە الیەنەی كۆمەڵگەی‬ ‫مرۆیی دادەنرێت‪ ،‬كە لە رێگەیەوە مرۆڤ‬ ‫لە هەستیارترین كات‌و چارەنووسسازترین‬ ‫كاتدا بە شێوەیەكی عەقاڵنی گوزارشت لە‬ ‫راو بۆچوون‌و بیروباوەری سیاسی خۆی‬ ‫دەكات‌و هاوبەشی بەشداری‌و بڕیاردانی‬ ‫سیاسی دەكات‪ .‬بۆیە لەو بابەتەدا بە پوختی‬ ‫باس لە پرۆسەو پرنسیپەكانی هەڵبژاردن‬ ‫كراوە‪.‬‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫پڕوپاگەندە‬ ‫پڕوپاگەندە چییە؟‬ ‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گشتی دەت��وان��ی��ن بڵێین‪:‬‬ ‫بریتییە لە پڕۆسەی گەیاندنی زانیاری‌و‬ ‫پەیامە هەمە جۆرەكان‪ ،‬لە كاتێكدا ئەگەر‬ ‫ئەو پەیام‌و زانیارییانە ئەگەری راستبوون‪،‬‬ ‫هەڵە‌و ناڕاستی‌و نیمچە راس��ت بوونیان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئاڕاستەیەكی دیاریكراو لە الیەن‬ ‫كەسێك‪ ،‬دەستەیەك‪ ،‬یان گروپ‌و الیەن‌و‬ ‫دەس��ەاڵت��ێ��ك ب��ە گ���ەڕدەخ���رێ���ت‌و ب��ەك��ار‬ ‫دەب���رێ���ت‌‪ .‬وەك ه��ەوڵ��ێ��ك‌و ك��ردارێ��ك��ی‬ ‫رێكخراو بۆ كاریگەری كردنە سەر رای‬ ‫گشتی‌و گۆرینی ئاراستەكەیان‪ ،‬لە رێگەی‬ ‫ك��ەن��اڵ��ە جیاجیاكانی راگ��ەی��ان��دن��ەوە‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی هێنانەدی ئامانجی تایبەت‪ ،‬كە لە‬ ‫بەرژەوەندی ئامانجی گشتیدایە‪.‬‬

‫پڕوپاگەندەی سیاسی‬ ‫‪ Political propaganda‬الدعایة‬ ‫السیاسیة‬ ‫ئ��ەم چەمك‌و زارەوەی����ەش‪ ،‬وەك یەكێك‬ ‫ل��ە چ��ەم��ك‌و زاراوەك���ان���ی ت��ری فەرەنگی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ئ���اب���ووری‌و س��ۆس��ی��ۆل��ۆج��ی‌و‬ ‫ف��ەل��س��ەف��ی‌و راگ���ەی���ان���دن‪ ،‬ی����ان م��ی��دی��ا‪،‬‬ ‫پێشخان‌و م��ێ��ژووی��ەك��ی ه��ەی��ەو خ��اوەن‬ ‫تایبەتمەندی‌و خاسیەتی خ��ۆی��ەت��ی‪ ،‬كە‬ ‫ه��ەر ئ��ەو خاسیەت‌و تایبەتمەندییانەش‬ ‫هۆكاری لێكچوون‌و جیاوازییەتی‌و چەمك‌و‬ ‫زارەوەكانی پێدەناسرێنەوەو لە یەكتریان‬ ‫ج��ی��ادەك��ات��ەوە‪ .‬پڕوپاگەندەش وەك زۆر‬ ‫لە چەمك‌و زاراوەك��ان��ی‌ت��ر لە گۆشەیەك‬ ‫زی��ات��ر‪ ،‬ب��ەس��ت��راوەت��ەوە ب��ە ف��ەرەه��ەن��گ‌و‬ ‫زانستی‌ترەوە‪ ،‬هەروەها چەند رەهەندێكی‬ ‫جیای وەك سیاسی‌و میدیای‌و عەسكەری‌و‬ ‫دەروون���ی‌و سیسۆلۆژی هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫هەموویان زیاتر پەیوەستدارە بە سیاسەت‌و‬ ‫سیاسەتزانی‌و لە الیەن ئەویشەوە قۆرخ‬ ‫ێ‬ ‫ك����راوە‪ ،‬ب��ە چەشنێك ن��ە س��ی��اس��ەت ب ‌‬ ‫ێ‬ ‫پڕوپاگەندە دەبێت‌و نە پڕوپاگەندەش بە ب ‌‬ ‫سیاسەت خاوەن پێگەیەكی زاراوەس��ازی‬ ‫بەهێزە‪ .‬لە الیەكی دیكەشەوە‪ ،‬خودی ئەو‬ ‫ئەرك‌و كردارانەی كەوتونەتە سەر شانی‬ ‫پڕوپاگەندە‪ ،‬ئەگەر دام‌ودەزگ����او كەناڵی‬ ‫ت‬ ‫راگ��ەی��ان��دن‌و گ��ەی��ان��دن ن��ەب��ن‪ ،‬ناتوانرێ ‌‬ ‫درك بە كاریگەرییەكان‌و دەرئەنجامەكانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪162‬‬

‫هەر جۆرە پڕوپاگەندەیەك بكرێت‪ .‬لەبەر‬ ‫ئ����ەوەی پ��ەی��وەن��دی‌و گ��رێ��دان��ێ��ك��ی بەهێز‬ ‫لە نێوان راگ��ەی��ان��دن‌و گەیاندن‌و هەموو‬ ‫جۆرەكانی پڕوپاگەندە هەیە‪ .‬هەر بە هۆی‬ ‫ئەو پەیوەندییە بەهێزەوە‪ ،‬لەگەڵ ریكالمی‬ ‫سیاسی باسی پرپاگەندەمان ك��ردوەو بە‬ ‫شێوەیەكی خێراش چووینەتە نێو كۆركی‬ ‫ئەو بابەتەوە‪.‬‬ ‫ ‬ ‫ناساندن‌و مێژووی پڕوپاگەندە‬ ‫‪ Propaganda‬ــ الدعایة والترویج‬ ‫بە پێی بەڵگەنامە مێژووییەكان‌و هەموو‬ ‫ئەو تووێژینەوەو لێكۆڵینەوانەی لە سەر‬ ‫بنچینەكانی دەرك���ەوت���ن‌و س��ەره��ەڵ��دان‌و‬ ‫گەشەكردنی ئەم چەمكە ئەنجام دراون‪ .‬لە‬ ‫ژێر رۆشنایی لێكدانەوەكانی دەرئەنجامی‬ ‫ئەو لێكۆڵینەوەو تووێژینەوانەدا‪ ،‬دەگەین‬ ‫بەو ئەنجامەی‪ ،‬كە ئایین‌و مەزهەبەكانی‬ ‫ئایینییەكانی مەسیحی ل��ە س��ەدەك��ان��ی‬ ‫ن�����اوەڕاس�����ت‌و ب���ااڵدەس���ت���ی ك��ەن��ی��س��ەی‬ ‫كاسۆلیكی ل��ە ئ���ەوروپ���ا‪ ،‬ب��ە ت��ای��ب��ەت لە‬ ‫ئیتالیا‌و فەرەنساو ئەڵمانیا‪ ،‬رۆڵێكی دیاریان‬ ‫لەم بارەیەوە هەبووە‪ .‬خاوەن بەكارهێن‌و‬ ‫ن��اس��ێ��ن��ەری چ��ەم��ك��ی پ��ڕوپ��اگ��ەن��دەن‪ .‬بە‬ ‫ئ���ەم���ەش���دا ب���ۆم���ان دەردەك�����ەوێ�����ت‪ ،‬كە‬ ‫س���ەدەی پ��ان��زەی��ەم��ی زای��ی��ن��ی‪ ،‬ب��ە یەكێك‬ ‫ل��ە ق��ۆن��اغ��ە ه���ەرە گرنگەكانی ملمالنێی‬ ‫ئایینی نێوان كەنیسەكان‌و مەزهەبەكانی‬ ‫ی واڵتانی‬ ‫ئایینی مەسیحی نێو س��ن��وور ‌‬

‫ئ��ەوروپ��ی‪ ،‬بە تایبەت ئیتالیاو ئەڵمانیایە‪.‬‬ ‫لە الیەكی‌تریشەوە بەڵگەی ئەو ناكۆكی‌و‬ ‫ملمالنێ سیاسییەی نێوان ئیمپراتۆرەكان‌و‬ ‫ه��ەرێ��م‌و ئەمارەتەكانی ئ��ەو س��ەردەم��ەی ‬ ‫ئ��ەوروپ��ای��ە‪ ،‬چونكە س��ەرەت��او م��ێ��ژووی‬ ‫دەركەوتنی پڕوپاگەندە دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ‬ ‫سەدەی پانزەیەم‪ ،‬بۆ جاری یەكەم لە ساڵی‬ ‫‪1٦22‬دا لە الیەن پاپا گریگۆری پانزەیەمەوە‬ ‫داهێنراو بەكارهێنرا‪ .‬سەرچاوەی چەمكی‬ ‫پڕوپاگەندە كورتكراوەی ناوێكی التینی‬ ‫گروپێكی دیاریكراوی ئایینی (كونكریگاتیو‬ ‫دی بروباگاندا فیدی)یە‪ ،‬كە بە كۆمەڵەی‬ ‫باڵوكردنەوەی باوەڕ (مجمع نشر اإلیمان)‬ ‫دێ���ت‪ ،‬ك��ە پ��اپ��ای ن��اوب��راو ب��ە مەبەست‌و‬ ‫ئامانجی باڵوكردنەوەی ئایینی مەسیحی‌و‬ ‫م��ەزه��ەب��ی ك��اس��ۆل��ی��ك��ی‌و پ��اراس��ت��ن��ی ئ��ەو‬ ‫ئایین‌و مەزهەبە دایمەزراند‌و پێكیهێنا‪ ،‬كە‬ ‫دوات��ر ئ��ەرك‌و كارو ئیشی ئەو كۆمەڵەیە‬ ‫شێوازێكی برەودان‌و پڕوپاگەندەی ئایینی‌و‬ ‫سیاسی پێوە لكا ‌و گەشەی كرد‪ ،‬لە دوایدا‬ ‫ئ��ەرك‌و ك��اری خ��ودی ئەو گروپە بوو بە‬ ‫جێی ب��ای��ەخ‌و سەرنجی كەنیسە‌و پاپاو‬ ‫ق��ەش��ەك��ان��ی ئایینی مەسیحی‌و بەمەش‬ ‫ش��ێ��وازو رێگەكانی ئ��ەو گ��روپ��ە‪ ،‬ب��وو بە‬ ‫چەمكێك‌و دەستەواژەیەكی باوەڕ پێكراوو‬ ‫چوارچێوەیەكی تیۆری وەرگ���رت‌و بوو‬ ‫بە بابەتێكی پراكتیزە ك��راو ه��ەروەه��ا لە‬ ‫زۆربەی بوار‌و الیەنەكانی ژیانی كۆمەڵ‌و‬ ‫كۆمەڵگەكانی ئەو سەردەمەی ئەوروپادا‬ ‫بەكاردەهێنراو گەشەشی كرد‪ ،‬لەو رێیەوە‬

‫‪163‬‬

‫كەنیسەی كاسۆلیك ب��ۆ ب�ڵاوك��ردن��ەوەو‬ ‫فره‌وانكردنی ئایینی مەسیحی‌و مەزهەبی‬ ‫ك��اس��ۆل��ی��ك ت��وان��ی س��وودێ��ك��ی زۆر ل��ەو‬ ‫کۆڵەکەیە وەربگرێت‌‌‪ ،‬تا لە دوایدا پاشگری‬ ‫ب��روب��اج��ن��دا‪ ،‬ل��ە وش��ەی��ەك‌و ل��ە ناوئاخنی‬ ‫پاشگری كۆمەڵەیەكی دیاركراوەوە چووە‬ ‫دەرەوەو مەغزایەكی فراوانتری لەخۆ گرت‪.‬‬ ‫بوو بە چەمكێكی ب��رەودان‌و بانگەوازێكی‬ ‫فراوان‪ ،‬تا لە دوایدا لە سەرتاپای جیهاندا‬ ‫پ��روپ��اگ��ن��دە ب��ە م��ان��ای ئ��ەو پرۆسیسەی‬ ‫ئێستای پروپاگندەو دیعایە ناسێنرا‪ .‬هەر‬ ‫ل��ەدوای��دا حكومەتی ئ��ەوس��ای پاشایەتیی‬ ‫فەرەنسا لە ساڵی ‪1729‬دا دامودەزگایەكی‬ ‫تایبەتی لە شێوەی وەزارەتێكی سەربەخۆی‬ ‫پروپاگندە پێكهێنا‪ .‬لە الیەكی ترەوە شارەزاو‬ ‫زانای راگەیاندن‌و كۆمەنیكەیشنی ئەلمانی‬ ‫كالوس مێرتن‪ ،‬رەگ‌و ریشەی پروپاگه‌ندە‬ ‫دەگەڕێنێتەوە بۆ س��ەردەم��ی فەلسەفەی‬ ‫یۆنانی‌و ئەرستۆ ‪384‬ــ‪322‬پ‪.‬ز بە تایبەت‬ ‫ب��ۆ كتێبە ب��ە ناوبانگەكەی (وت��ارب��ێ��ژی)‬ ‫هەروەها بورهان شاوی شارەزای مێژوو‪،‬‬ ‫ک لە دەق‌و تێكێستەكانی‬ ‫پێی وایە هەندێ ‌‬ ‫ک لە‬ ‫كتێبی پیرۆزی تەورات‪ ،‬بە پێی هەندێ ‌‬ ‫خاسیەت‌و بنەماكانی لێكدانەوەی پروپاگندە‪،‬‬ ‫ئ���ەو دەق���ان���ەی ت����ەورات دەچ��ن��ە خ��ان��ەی‬ ‫پروپاگندەوە‪ ،‬وەك هاتن‌و بەكارهێنانی‬ ‫وشە‌و دەستەواژەكانی‪ :‬ئیرادەی خودایی‌و‬ ‫مییللەتی هەڵبژێردراوی خودا‪.‬‬ ‫بۆ جاری یەكەم‪ ،‬كە پروپاگندە بە شێوەیەكی‬ ‫سیستماتیك ل��ە ش���ەڕدا بەكارهێنرابێت‪،‬‬

‫وەك ئامرازێكی سیاسی‌و هاوشان لەگەڵ‬ ‫ش��ێ��واز‌و ئ��ام��رازەك��ان��ی ئ��ەو س��ەردەم��ەی‬ ‫شەر‪ ،‬دەگەرێتەوە بۆ شەری سی ساڵەی‬ ‫نێوان چەند واڵتێكی ئەوسای ئەوروپا‪ ،‬كە‬ ‫خودی شەڕەكە لە سەر ناكۆكی‌و ملمالنێی‬ ‫نێوان ج��ی��اوازی كەنیسە‌و مەزهەبەكانی‬ ‫ئایینی مەسیحی‌و پاشا‌و ئیمپراتۆرەكانی‬ ‫ئەو س��ەردەم��ەی ئەوروپا ب��وو‪ ،‬لە نێوان‬ ‫سااڵنی ‪1618‬تا ‪ .1648‬‬ ‫جۆرەكانی پڕوپاگەندە‬ ‫ب��ە پ��ێ��ی س���ەرچ���اوەی ئ���ەو ك��ەرەس��ت��ە‌و‬ ‫ئامڕازانەی بۆ دروستكردن‌و پێكهێنانی‬ ‫پڕوپاگەندە بەكاردەهێنرین‌‪ ،‬پڕوپاگەندە‬ ‫دەكرێت بە چەند بەشێکەوە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ ،‬پڕوپاگەندەی سپی‪ :‬ئەم جۆرە هەوڵی‬ ‫قسەكردن لە سەر عەقڵ دەدات‌و سەرچاوەی‬ ‫پڕوپاگەندەكە ئاشكرایە‌و ئاراستەكردنشی‬ ‫دیارەو مەبەست‌و ئامانجێكی دیاریكراوی‬ ‫ت بە‬ ‫هەیە‪ ،‬وات��ە ئ��ەو كەسەی هەڵدەستێ ‌‬ ‫ئەنجامدانی كردارەكە ناسراوو ئاشكرایەو‬ ‫ئامانجەكەشی دیارە‪ ،‬بۆیە بە پروپاگندەی‬ ‫سپی ناودەبرێت‪ .‬ئەم جۆرە پڕوپاگەندەیە‪،‬‬ ‫جگە لەوەی لەناو چوارچێوەی سنووری‬ ‫ج��وگ��راف��ی‌و س��ی��اس��ی واڵت���ێ���ك‪ ،‬ی���ان لە‬ ‫نێوان حزب‌و الیەنەكانی ناو یەك واڵتدا‬ ‫بەگەردەخرێت‌‌و هەوڵی بۆ دەدرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫هەندێک جار ئەم جۆرە لە پڕوپاگەندە ئەو‬ ‫چوارچێوەو سنوورە تێدەپەرێنێت‌و دەچێتە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪164‬‬

‫دەرەوەی ئەو سنوورو چوارچێوە دیاری‬ ‫ك��راوە‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬ئ��ەو ح��زب‌و گروپەی‬ ‫پڕوپاگەندە لە بەرانبەر بەرهەڵستكار‌و‬ ‫الیەنە ناكۆكەكانی‌و نەیارەكانی دەكات‪ ،‬لە‬ ‫رێگەی چەند كەناڵ‌و ئامرازێكی راگەیاندن‌و‬ ‫گەیاندن‪ ،‬یان كۆمەنیكەیشن‪ ،‬دەیەوێت لە‬ ‫رێ��گ��ەی بەكارهێنانی چەند ئاماژەیەكی‬ ‫بینراوو ن��وس��راو‪ ،‬پەیامەكانی خ��ۆی‪ ،‬بە‬ ‫پێی م��ەب��ەس��ت‌و ئامانجێكی داڕێ����ژراوو‬ ‫دیاریكراوی پێشوەخت بگەیه‌نێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەك لە پێشەوە ئاماژەمان بە پڕوپاگەندەی‬ ‫دەرەك�����ی‌و س��پ��ی ك���رد‪ ،‬ك��ە ئ��ەم��ەش ئ��ەو‬ ‫پروپاگەندانە دەگرێتەوە‪ ،‬كە دەوڵەتێك‪،‬‬ ‫یان دەس��ەاڵت‌و حكومەتێك بۆ دەوڵ��ەت‌و‬ ‫حكومەت‌و دەسەاڵتێكی‌تر بەگەری دەخات‪،‬‬ ‫بە جۆرێك زیاد لە پێویست توانا سەربازی‌و‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان��ی دەردەخ����ات‌و‬ ‫نیشانی رای گشتی ج��ەم��اوەری��ی��ەك��ەی‬ ‫ت م��خ��ات��ەب��ەی ع��ەق��ڵ‌و‬ ‫دەدات‌و دەی���ەوێ��� ‌‬ ‫هەستیان بكات‌و جۆرێك لە مەعنەویات‌و‬ ‫ی هێزە‬ ‫م���ۆراڵ ب��دات��ە ه��اوواڵت��ی‌و بەگشت ‌‬ ‫سەربازییەكانی‪ .‬لەالیەكی ترەوە جۆرێك لە‬ ‫تواناو هێزە هەمەالیەنەكەی نیشانی دوژمن‬ ‫یان بەرانبەرەكەی‌و نەیارانی بدات‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬پڕوپاگەندەی رەش‪ :‬ئەم جۆرەش‬ ‫دیسان لە الیەن گروپ‌و الیەن‌و دەسەاڵت‌و‬ ‫واڵت���ێ���ك���ەوە ئ���اراس���ت���ەی ئ���ەوان���ی دی��ك��ە‬ ‫دەكرێت‪ .‬دەیەوێت كاریگەری راستەوخۆ‬ ‫ب��ك��ات��ە س���ەر ه��ەس��ت‌و س���ۆزی ك��ەس��ان‌و‬ ‫هاوواڵتیی‌و بەرانبەرەكەی بە رەنگێك‪ ،‬كە‬

‫كاریگەرییەكەی كوشندە بێت‌و جۆرێك‬ ‫ل��ە ت��ێ��ك��دان��ی ب���اری ئ���ارام���ی‌و ئاسایشی‬ ‫نیشتمانی بێنێتە ئاراوەو بارودۆخی گشتی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ە ت��ێ��ك ب����دات‌و ت���رس‌و ت��ۆق��ان��دن‬ ‫بخوڵقێنێت‌‪ .‬ئەوەی ئەم جۆرە لە هەردوو‬ ‫جۆرەكەی‌تری پڕوپاگەندە جیادەكاتەوە‪،‬‬ ‫ن���ادی���اری ئ��ام��ان��ج‌و م��ەب��ەس��ت��ی ك���رداری‬ ‫پڕوپاگەندەكە‌و سەرچاوەكەیەتی هەروەها‬ ‫دەیەوێت زۆرترین كاریگەری كوشندە بە‬ ‫سەر الیەنەكانی بەرانبەرو بۆ ئاراستە كراو‬ ‫بەجێبهێڵێت‌‪.‬‬ ‫سێیەم‪ ،‬پ��ڕوپ��اگ��ەن��دەی خۆڵەمێشی‪ :‬ئەم‬ ‫ج��ۆرەی��ان تێكەڵەی ن��ێ��وان پ��رواگ��ەن��دەی‬ ‫سپی‌و رەش��ە‪ ،‬ب��ەاڵم بە شێوەیەی گشتی‬ ‫لە پڕوپاگەندەی رەش��ەوە نزیكە‪ .‬پەیام‌و‬ ‫زانیارییەكانی نیمچەراست‌و سەرچاوەكەی‬ ‫ت‬ ‫تا رادەی���ەك ئاشكراوو روون��ە‪ .‬نازانرێ ‌‬ ‫م��ەب��ەس��ت‌و ئ��ام��ان��ج��ەك��ەی چ��ی��ی��ە؟ ب��ە چ‬ ‫ئاراستەیەكدا دەتبات‌و دەڕوات؟‬ ‫شێوازەكانی پڕوپاگەندەكردن‬ ‫ب�����ۆ ئ����ەن����ج����ام����دان����ی پ����ڕوپ����اگ����ەن����دە‌و‬ ‫پ��ڕوپ��اگ��ەن��دەك��ردن ل��ە الی��ەن ه��ەر ح��زب‌و‬ ‫الی���ەن‌و واڵت��ێ��ك��ەوە‪ ،‬کۆمەڵێك ش��ێ��وازی‬ ‫بە گەرخستن‌و بەكاربردنی هەیە‪ ،‬كە لە‬ ‫رووی پراكتیزەكردن‌و ئامانج‌و مەبەستی‬ ‫بەكارخستنیان‪ ،‬زۆر لە ریكالم‌و بازاڕكاریی‬ ‫سیاسییەوە نزیكن‪ ،‬ك��ە جیاوازییەكانی‬ ‫نێوانیان زۆر كەمەو بە زەحمەت لە یەكتر‬

‫‪165‬‬

‫جیا دەكرێنەوە‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫ـ��ـ بەگەڕخستنی دروش��م��ی ب��ری��ق��ەدارو‬ ‫پ��ەی��وەن��دار ب��ە پ���رس‌و گ��رف��ت‌و خواستە‬ ‫هەنووكەییەكانی جەماوەرەوە‪.‬‬ ‫ـ���ـ ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی س���ەرج���ەم ئ���ام���رازو‬ ‫دام��ودەزگ��اك��ان��ی كۆگەیاندن‌و راگەیاندن‬ ‫(‪))mass) media‬‬ ‫ـ��ـ ل��ەب��ەرچ��اوگ��رت��ن��ی ك�����رداری دووب����ارە‬ ‫كردنەوە‪ ،‬چونكە بایەخێكی زۆری هەیە‪.‬‬ ‫ــ خۆ دورگرتن لە مشت‌ومری‌و بیرۆكەی‬ ‫ئاڵۆز‪.‬‬ ‫ـ��ـ خ��س��ت��ن��ەڕووی پێداویستییە گ��رن��گ‌و‬ ‫بەرچاوەكانی جەماوەرو پڕكردنەوەیان‪.‬‬ ‫جگە لەوانە چەند شێوازی‌ترمان هەن‪.‬‬ ‫پڕوپاگەندەو سەدەی بیستەم‬ ‫س��ەدەی بیستەم‪ ،‬بە یەكێك لە دیارترین‬ ‫ئەو سەدەو قۆناغە مێژووییانە دادەنرێت‪،‬‬ ‫كە رووداوەكانی‪ ،‬كاریگەرییەكی ریشەییان‬ ‫ك����ردە س���ەر رێ������ڕەوی ژی�����ان‌و ه��ەم��وو‬ ‫ب��وار‌و الیەنەكانی‌و لێكەوتەكانیشی هەتا‬ ‫ئێستاش ب��ەردەوام��ی��ی��ان هەیەو تەنانەت‬ ‫ت��ا ئاییندەیەكی دوورت��ری��ش دەمێننەوە‪.‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل���ەو چ��ەم��ك‌و دەس���ت���ەواژان���ەی‪،‬‬ ‫رووب���ەرێ���ك���ی ف���راوان���ی ن���او ملمالنێی‌و‬ ‫ناكۆكییە سیاسی‌و ئایدیۆلۆجییەكانی ئەو‬ ‫سەدەیەو كاریگەرییەكی بنگەهی هەبوو لە‬ ‫سەر رێڕەوی روداوو شەڕەكان‌و یارییە‬ ‫شاراوەكان‪ ،‬پرپاگەندەی سیاسی بوو‪ ،‬بە‬

‫تایبەت لە میانەی جەنگی یەكەمی جیهان‪،‬‬ ‫لە بەر ئەوەی لەو جەنگ‌و شەڕە بە دواوە‪،‬‬ ‫لە دەربڕینێكی ئاسایی‌و سنووری سادەی‬ ‫زمانەوانییەوە تێپەری‌و بوو بە چەمكێك‌و‬ ‫ت��ی��ۆری��زە‌و سیستماتیك ك���را‪ .‬ل��ە واڵت��ە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪ ،‬لە سەردەمی‬ ‫دەسەاڵتی سەرۆك وێلسۆندا‪ ،‬لێژنەیەكی‬ ‫تایبەتیی پ��ڕوپ��اگ��ەن��دەك��ردن‪ ،‬لەکۆمەڵێك‬ ‫كەسی ئەكادیمی‌و تیۆریستزان‌و بیرمەندی‬ ‫بەتوانا‌و ش���ارەزای وەك‪ :‬ج��ۆن دیۆیی‪،‬‬ ‫ڤاڵتەر لیپمان‪ ،‬ئیدوارد بێرنایس پێك هێنرا‪،‬‬ ‫هەروەها حكومەتی پادشایی بەریتانیاش‬ ‫وەزارەت���ێ���ك���ی ت��ای��ب��ەت��ی پ��ڕوپ��اگ��ەن��دەی‬ ‫دام����ەزران����د‪ ،‬ك���ە ی��ەك��ێ��ك ل���ە دی��ارت��ری��ن‬ ‫كارەكانیان هاندانی ئەمریكییەكان بوو‪ ،‬لە‬ ‫دژی ئەڵمانییەكان‪ ،‬بۆیە لە دوای ئەو شەڕە‪،‬‬ ‫ه��ەر ل��ە رێ��گ��ەی پ��ڕوپ��اگ��ەن��دەو جۆرێكی‬ ‫زۆر س��ادە‌و ئاسایی ریكالمی سیاسیی‬ ‫چەندین ح���زب‌و الی��ەن��ی سیاسییەوە بە‬ ‫بانگەشەكردن‌و هەڵمەتێكی بەرنامەرێژو‬ ‫ئایدیۆلۆجی ك��راوی توندرەوانە‪ ،‬توانیان‬ ‫لە پڕۆسه‌یەكی ف��راوان��ی هەڵبژاردن‌و بە‬ ‫بەشداری ژمارەیەكی زۆری جەماوەری‪،‬‬ ‫بگەنە سەر كورسی دەستەاڵت‪ .‬دیارترینیان‬ ‫گرتنەدەستی دەسەاڵتی واڵتی ئیتالیا بوو‪،‬‬ ‫لە الیەن فاشییەكانەوە‪ ،‬لە ساڵی ‪1922‬دا‬ ‫بەسەرۆكایەتی بینیتۆ مۆسۆلینی‌و حزبی‬ ‫سۆسیالیستی نەتەوەپەرستی ئەڵمانیی‬ ‫ناسراو بە نازی‪ ،‬لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی‬ ‫‪1933‬دا لە ئەڵمانیا‪ .‬وەزیری پڕوپاگەندەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪166‬‬

‫ئ��ەوس��ای ئەڵمانیا‪ ،‬گۆبڵز‪ ،‬ب��ە یەكێك لە‬ ‫بەناوبانگترین هەڵۆكانی حزبی ن��ازی‌و‬ ‫ئەندازیاری پڕوپاگەندەی ئەو حزبە‌و ئەو‬ ‫سەردەمەی واڵتانی ئەوروپا بە تایبەت‌و‬ ‫جیهان بە گشتی دادەنرێت‪ .‬خاوەنی ئەو‬ ‫وتە بەناوبانگەیە‪ ،‬كە دەڵێت‪ :‬درۆ بكە‪ ،‬درۆ‬ ‫بكە‪ ،‬هەتا خەڵك باوەڕت پێ دەکەن‪.‬‬ ‫پڕوپاگەندەو سەدەی بیست‌و یەك‬ ‫ئەم سەدەیە‪ ،‬گۆڕانكارییەكی ریشەیی لە‬ ‫پێكهاتە‌و جەوهەری چەمك‌و دەستەواژەی‬ ‫زانستیی سیاسی‌و ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫قانونییەكانی هێناوەتە ئاراوە‪ .‬بەشێوەیەك‪،‬‬ ‫كە ئ��ەرك‌و شێوازەكانی ه��ەر یەكێك لە‬ ‫چەمكەكانی ئەو بووارانە‪ ،‬لە چەندین الوە‬ ‫لە ئەرك‌و شێوازەكانی پێشتریان كەمترو‬ ‫زیاتر‪ ،‬یان چرتر بوونەتەوە بە جۆرێك‪،‬‬ ‫كە هەندێک لەو چەمكانە لە قاوغی خۆیان‬ ‫چ��وون��ەت��ە دەرەوە‪ ،‬ئ��اوێ��ت��ەی چەمكی‌تر‬ ‫بوون‌و تێكەڵەیەكی دوانەیی (خلیط ثنائي)و‬ ‫چەمكی تازەیان پێكهێناوە‪.‬‬ ‫پڕوپاگەندەش یەكێكە لەو چەمكانەی‪ ،‬كە‬ ‫ئ��ەم گۆڕانكارییەی ب��ە س���ەردا ه��ات��ووەو‬ ‫تێكەڵی زانست‌و چەمكە زانستییەكانی‌تر‬ ‫ب��ووە‪ ،‬لەوانە میدیا‌و پەیوەندیی گشتی‌و‬ ‫كۆمەڵناسی‌و دەروونناسی‪ ..‬هتد‪ .‬پڕۆسه‌ی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و ب��ەش��داری سیاسی‌و كاری‬ ‫حزبایەتی‌و ریكالم‌و میدیا‌و رۆژنامەوانی‪،‬‬ ‫لە دیارترین ئەو بوارانەن‪ ،‬كە لەگەڵ ئەم‬

‫چەمكە تێكەڵ ب���وون ه��ەروەه��ا بەهۆی‬ ‫پێشكەوتنەكانی زانستی‌و تەكنۆلۆجیاو‬ ‫ئامرازەكانی پەیوەندیكرن‪ ،‬ئەرك‌و كارەكانی‬ ‫پڕوپاگەندەش پێشكەوتوون‌و ئەگەر لە‬ ‫ج���اران زی��ات��ر ن��ەب��وون‪ ،‬كەمتر ن��ەب��وون‪،‬‬ ‫ئەمرۆ تەلەفزیۆن‌و كەناڵە ئاسمانییەكان‌و‬ ‫ئەنتەرنێت‪ ،‬بەشێوەیەك گەشەیانكردووە‪،‬‬ ‫هیچ ك��ی��ش��وەرو واڵت‌و ح���زب‌و الی��ەن‌و‬ ‫پڕۆسه‌یەكی سیاسی ئەو واڵت‌و ئەم واڵت‬ ‫نەماوە‪ ،‬جۆرێك لە جۆرەكان نەكەونە ژێر‬ ‫كاریگەرییەكانی پڕوپاگەندە‌و لێكەوتەكانی‪.‬‬ ‫بەمەش كۆی رای گشتی چوارچێوەی ناو‬ ‫واڵتێكی دیاركراوو پانتایەكی جوگرافی‌و‬ ‫سیاسیی دیایكراو نەماوە‪ ،‬نەكەوتبنە ژێر‬ ‫كاریگەری رای گشتی ئەوانی‌تر‪ ،‬بە هەردوو‬ ‫دی��ووەك��ەی پۆزەتیڤ‌و نیگەتیڤەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫زۆر ئەستەمە تاك‌و هاوواڵتییانی هەموو‬ ‫واڵت���ان‌و ب��ە ئایدیای سیاسیی ج��ی��اوازو‬ ‫بیروڕاو بۆچوونی هەمەالیەنەی جوداوە‪،‬‬ ‫رۆژان�����ەو س���ات ب��ە س���ات ن��ەك��ەون��ە ب��ەر‬ ‫كۆشەپۆلێكی پڕوپاگەندەوە‪ ،‬بە بەخشینی‬ ‫ه����ەواڵ‌و پ��ەی��ام‌و رووداوی ن��ارۆش��ن‌و‬ ‫نادروست‌و نائاشكرا‪ ،‬كە ئەوانەش جۆرێك‬ ‫لە رارایی لە بیروبۆچوونی هزردروستیی‬ ‫هاوواڵتیاندا دروس��ت دەك��ات‪ .‬لە كۆتایدا‬ ‫ێ پڕوپاگەندە‬ ‫دبێژین‪ :‬نە سیاسەت‌و ژیان ب ‌‬ ‫دەبێت‪ ،‬نە دەشتوانین ناوەرۆكی هەموو‬ ‫پایەمەكان‌و رووداوەك��ان لێك بدەینەوەو‬ ‫الی��ەن��ە پ��ۆزەت��ی��ڤ‌و نێگەتیڤەكانی جیا‬ ‫بكەینەوە‪.‬‬

‫‪167‬‬

‫بەشی دووەم‬ ‫ریكالم‪ ،‬یان بازاڕكاریی سیاسی‬ ‫س��ەرەت��ا ب��ەر ل���ەوەی ب��اس ل��ە ریكالمی‬ ‫ن بکەین‌و‬ ‫ت بە دواداچو ‌‬ ‫سیاسی بكەین‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫وەاڵم���ی پرسیارێك ب��دەی��ن��ەوە‪ .‬ئەویش‬ ‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ئایا ب��ازاڕك��اری��ی‪ ،‬ی��ان تەسویقی‬ ‫سیاسی بوونی هەیە؟ کۆمەڵێك وەاڵم لەو‬ ‫بارەییەوە دراونەتەوە‪ ،‬كە هەر یەكێكیان‬ ‫وەاڵم��ی بەشێكی ج��ەوه��ەری خ��ودی ئەو‬ ‫پرسیارەی داوەتەوە‪ .‬بەمەش تێگەیشتن‌و‬ ‫گەیشتنە ئامانجێك‌و وەاڵمێكی دروست‌و‬ ‫ماناداری تەواو‪ ،‬لەوانەیە وا ئاسان نەبێت‪،‬‬ ‫ت‬ ‫ب����ەاڵم ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ش��ت��ی دەك��رێ�� ‌‬ ‫بڵێین‪ :‬وەك چ��ۆن ریكالمی بازرگانی‌و‬ ‫ئابووری هەیە‪ ،‬دەشێت ریكالمی سیاسی‌و‬ ‫ب���ازاڕك���اری (ت��س��وی��ق) ‪MARKTNING‬ی‬ ‫سیاسیش بوونی هەبێت‌‪ .‬لەبەر ئ��ەوەی‬ ‫ئەگەر زانستی ئ��اب��ووری مامەڵەکردن‌و‬ ‫ئ��اڵ‌و گ��ۆڕی پ��ارەو پ��ول‌و ق��ەواڵ��ە‌و چەك‬ ‫بێت‪ ،‬بیەوێت لە رێگەی ریكالمەوە بازاڕی‬ ‫خ��ۆی ب��رەو پ��ێ ب���دات‌و گ���ەرم‌و گوڕتری‬ ‫بكات‌و هەوڵی زێدەبایی‌و فایزی فائیدەكانی‬ ‫ب��دات ل��ە ب��ازاڕەك��ان��ی ئ��اڵ‌وگ��ۆڕی دراوو‬ ‫بۆرسەدا‪ ،‬لەالیەكی تریش بازاڕكاری خۆی‬ ‫لە سەر حسابی خواست‌و ئارەزووی تاك‌و‬ ‫هاوواڵتییان فراوانترو گەشە كردووتر‬ ‫ب��ك��ات‪ .‬ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وە ك��ردارگ��ەل��ێ��ك��ی‬ ‫ریكالمكارانە‌و ب��ازاڕك��اری ب��ۆ زانست‌و‬ ‫فەلسەفەی سیاسیش‪ ،‬بایەخی خۆی هەیە‌و‬

‫ت سیاسەتیش وەك هەموو‬ ‫دەشێت‌و دەكرێ ‌‬ ‫زانستەكانی دیكە‪ ،‬رێگە‌و شێوازێكی ریكال ‌م‬ ‫ک��ردن‌و بازاڕكاریی خۆی هەبێت‌و كاری‬ ‫لە سەر بكات‪ ،‬چونكە وەك وتمان‪ :‬ئەگەر‬ ‫ئابووری كار لە سەر دراوو پارەو پول‌و‬ ‫قەواڵە‌و خواست‌و ئ���ارەزووی جەماوەر‪،‬‬ ‫ریكالم بۆ خۆی بكات‪ ،‬ئەوا سیاسەتیش لە‬ ‫سەر بنەمای ئارەزوو‌و خواست‌و ملمالنێ‌‌و‬ ‫ناكۆكی لەگەڵ دوژم��ن‌و نەیارو ركابەرو‬ ‫بەرانبەرو ئەوەی دیكە‪ ،‬ریكالم‌و بازاڕكاری‬ ‫بۆ خۆی دەكات‪ .‬لەگەڵ ئەوەی بنەماكانی‬ ‫وەك ملمالنێ‌‌و ن��اك��ۆك��ی ل��ەن��او ب���ازاڕی‬ ‫ئابووری‌و كۆمپانیاکانی ناوخۆو دەرەوەو‬ ‫فرە نەتەوەكانیشدا بوونیان هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫م��ەودای ملمالنێ‌‌و ناكۆكییە سیاسییەكان‬ ‫كاریگەری‌و لێكەوتەی راستەوخۆیان بە‬ ‫سەر هەموو بوارو الیەنەكان‌و بە تایبەت ‬ ‫بوارو الیەنی ئابووریدا بەجێدەهێڵن‪ .‬بۆیە‬ ‫ت‬ ‫زانستی سیاسیش مافی خۆیەتی‌و دەتوانێ ‌‬ ‫گرەو لە سەر گەرمكردنی بازاڕەكەی بكات‌‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەو الیەن‌و ئامڕاز‌و كەرەستانەی‪،‬‬ ‫كە كارەكتەری سەرەكی‌و كاراو دیارن لە‬ ‫كۆمەڵێك رووداوی سیاسیدا‪ ،‬یان ئامانج‌و‬ ‫مەبەستی سیاسیی دیاریكراون‪ ،‬كاتی بن‪،‬‬ ‫یان هەمیشەیی‪.‬‬ ‫هەلومەرجی دەركەوتنی‬ ‫ب����ە پ���ێ���ی ه���ەل���وم���ەرج���ی ئ����اب����ووری‌و‬ ‫سیاسیی‌و سیسۆلۆژییەكانی ك��ۆم��ەڵ‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪168‬‬

‫چین‌و ت��ووێ��ژەك��ان��ی ه��ەر كۆمەڵگەیەك‪،‬‬ ‫دەس����ت����ەواژە‌و چ���ەم���ك‌و زاراوە ه��ەم��ە‬ ‫چەشنەكان هاتونەتە بوون‌و جێی خۆیان‬ ‫لەناو فەرهەنگە سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫م��ی��دی��ای‌و ئ���اب���ووری‪ ...‬ه��ت��د ك���ردۆت���ەوە‪.‬‬ ‫ناساندن‪ ،‬یان ریكالمی سیاسی وەك زۆر‬ ‫لە چەمك‌و زاراوەكانی تر‪ ،‬بەهۆی چەند‬ ‫هۆكارێكەوە سەری هەڵدا‌و پاشان بوو بە‬ ‫چەمكێكی زانستی‌و دواتریش بوو بە لقێكی‬ ‫گرنكی زانستی سیاسەت‌و رۆژنامەنوسی‌و‬ ‫تەنانەت سیسۆلۆژی‪ .‬لەبەر ئەوەی پرۆسەو‬ ‫قۆناغی دەرك���ەوت���ن‌و گ��ەش��ەك��ردن��ی ئەو‬ ‫چەمكە‪ ،‬لە بۆتەی سروشتی خۆیدا‪ ،‬لەگەڵ ‬ ‫زانستی رۆژنامەنوسیدا دەرك��ەوت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا لە چەندین گرێ‌‌و تەوەرەی‬ ‫بونیادی پێكهاتە‌و پێناسەی خ��ۆی��دا‪ ،‬بە‬ ‫زانستی سیسۆلۆژییه‌وە بەسترابووەوەو‬ ‫بە سیاسەتیش موتربە كرا‪ .‬تا لە دواجاردا‬ ‫وەك لقێكی بایەخداری زانستی سیاسی‌و‬ ‫یەكێك لە لقەكانی ناسێندرا‌و گرنگی زیاتری‬ ‫پێ دراو تووێژینەوەی زیاتری لە سەر كرا‬ ‫هەروەها لەگەڵ زانستی سیسۆلۆژیدا درێژە‬ ‫بە بنەما تیۆری‌و زانیارییەكانی درا‪ ،‬چونكە‬ ‫پڕۆسه‌ی ناساندن‪ ،‬یان ریكالمی سیاسی‬ ‫كار لە سەر كایە كۆمەاڵیەتییەكانی خودی‬ ‫كۆمەڵگەو چین‌و ت��ووێ��ژەك��ان��ی دەك��ات‌و‬ ‫دەی��ەوێ��ت ل��ەو رێ��گ��ەی��ەوە چەند ئامانج‌و‬ ‫مەبەستێكی دی��اری��ك��راو‪ ،‬ی��ان هەمەالیەن‬ ‫بەدیبهێنێت‪ .‬بەمەش رەفتار لەگەڵ هەموو‬ ‫جۆرە هەڵسوكەوت‌و كردەوەیەكی تاك‌و‬

‫كۆمەڵ ئەنجام دەدات‪.‬‬ ‫ل��ە الی��ەك��ی‌ت��رەوە داه��ێ��ن��ان‌و پێشكەوتنی‬ ‫تەكنۆلۆجیا‌و ئامرازەكانی وەك رادی��ۆ‌و‬ ‫س��ی��ن��ەم��او وێ���ن���ەو ت��اب��ل��ۆی روون���اك���ی‌و‬ ‫ئامرازەكانی بینراوو بیستراوی دیكە‌و‬ ‫داه��ێ��ن��ان‌و دروس��ت��ك��ردن��ی ت��ەل��ەف��زی��ۆن لە‬ ‫س��ااڵن��ی نێوەڕاستی سییەكانی س��ەدەی‬ ‫ب��ی��س��ت��ەم��دا‪ ،‬وەرچ��ەرخ��ان��ێ��ك��ی م��ێ��ژووی‬ ‫ل��ە ب����وواری كۆمەنیكەیشن‌و گ��ەی��ان��دن‌و‬ ‫راگایەندنی هێنایە ئ���اراوە‪ .‬بە داهێنان‌و‬ ‫دەرك���ەوت���ن���ی ئ���ام���رازەك���ان���ی گ��ەی��ان��دن‌و‬ ‫راگ���ەی���ان���دن‪ ،‬ك��ۆگ��ەی��ان��دن‌و راگ��ەی��ان��دن��ی‬ ‫جەماوەریی فراوانتر بوو‪ ،‬بەوەش گرنگی‬ ‫پێدانی جەماوەرو خەڵك بە كۆپرسێك‌و‬ ‫كێشەو رووداوەك���ان���ی رۆژ زی��ات��ر ب��وو‪،‬‬ ‫كە ئەمەش زیاتر هانی دان ب��ەش��داری‌و‬ ‫تێكەاڵوی لەگەڵ ئ��ەو رووداوو پرسانە‬ ‫بكەن‪ ،‬كە لە دوروبەریاندا بوونیان هەیەو‬ ‫روودەدەن‪ .‬لەناویاندا بەشداری سیاسی‌و‬ ‫ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بۆیە گرنگی دانی‬ ‫جەماوەر بە مەسەلەی هەڵبژاردنی گشتی‌و‬ ‫دەن��گ��دان‌و هەڵمەتەكانی ئاراستەكردنی‬ ‫جەماوەر بۆ جەماوەرو حزب بۆ جەماوەر‬ ‫دەركەوت‪ .‬‬ ‫مێژووی دەركەوتنی‬ ‫وەك ه��ەم��وو زان���س���ت‌و چەمكێكی ت��ر‪،‬‬ ‫ری��ك�لام‌و ب���ازاڕك���اری سیاسیش‪ ،‬ك��ات‌و‬ ‫قۆناغی لەدایكبوون‌و پێگەیشتنی خۆی‬

‫‪169‬‬

‫هەیە‪ ،‬بەاڵم بە شێوەیەكی گشتی ریكالم‬ ‫وەک خ���ۆی‪ ،‬ل��ە م��ن��داڵ��دان��ی كۆمەڵگەی‬ ‫سەرمایەداری‌و سیستەمی دیموكراسی‌و‬ ‫م��ەدەن��ی چ��اوی بەدنیا هەڵهێناوە‪ .‬واڵتە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمریكا بە خاوەنی پراكتیزە‬ ‫ك��ردن��ی ری��ك�لام��ی س��ی��اس��ی‌و تەسویقی‬ ‫سیاسی ل��ە ق��ەڵ��ەم دەدرێ����ت‌‪ .‬ب��ۆ ج��اری‬ ‫یەكەم لە ساڵی ‪1950‬دا وەك جۆرێكی‬ ‫تازەی ریكالم‌و ریكالمكردن بەكارهێنراوە‪.‬‬ ‫هەر لەو واڵت��ە‌و لەالیەن ه��ەردوو حزبی‬ ‫سەرەكی ئەمریكا (دیموكرات‌و كۆماری)‪،‬‬ ‫ل��ە هەڵبژاردنەكانی ساڵی ‪1952‬داو لە‬ ‫هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتیشدا‪ ،‬لە الیەن‬ ‫ریتچارد نیكسۆن‌ەوە پراكتیزە كراو كەوتە‬ ‫بواری جێبەجێ كردنەوە‪ ،‬كە دواتر ناوبراو‬ ‫ل��ە س��ەر لیستی ك��ۆم��اری��ی��ەك��ان ب��وو بە‬ ‫سەرۆكی ئەمریكا‪ .‬ئیتر لەو سااڵنە بە دواوە‪،‬‬ ‫بنچینەكانی تیۆریزەكردن‌و فۆرمەڵكردنی‬ ‫وەرگرت‌و بۆی دارێژرا‪ ،‬بەاڵم بە شێوەیەكی‬ ‫ئەوتۆ نەبوو‪ ،‬تا لە ساڵی‪1960‬ــ‪1964‬دا‪ ،‬بە‬ ‫ه��ۆی زیاتربوونی گەشەی چەندایەتی‌و‬ ‫چۆنایەتی بەكارهێنەرانی تەلەفزیۆن‌و زیاتر‬ ‫گەاڵڵەبوونی ریكالم‌و بازاڕكاریی سیاسی‪،‬‬ ‫كەوتە قۆناغێكی گەشەكردووەوە‪ .‬لەساڵی‬ ‫‪1968‬دا‪ ،‬چاالكی‌و میتۆدی مادیسۆن ئەفنیۆ‪،‬‬ ‫وەك میتۆدو رێبازێكی ریكالمكردن هاتە‬ ‫ئاراوەو بوو بە رێگەخۆشكەرێك بۆ زیاتر‬ ‫دەرك��ەوت��ن‌و پێشكەوتن‌و گەشە كردنی‬ ‫ریكالم هەروەها لە سەرەتایی شەستەكانی‬ ‫س��ەدەی راب���ردووەوە ئەو جۆرە ریكالمە‬

‫لە ئەوروپاش برەوی سەندو باڵوبووەوە‪.‬‬ ‫ل��ەن��اوەراس��ت��ی س��ااڵن��ی شەستەكانداو لە‬ ‫هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی فەرەنسادا‬ ‫(رینیی ‌ه ڤ��ال��ێ��ری م���اری) ب��ە شێوەیەكی‬ ‫بەرنامەرێژی پراكتیزە كرا‪ .‬سااڵنی ‪1974‬‬ ‫تا ‪1981‬یش‪ ،‬بە دیارترین‌و بایەخدارترین‬ ‫قۆناغی ئەم ج��ۆرە ریكالمە دادەنرێت لە‬ ‫سەدەی بیستەمدا‪ .‬‬ ‫ل���ە الی���ەك���ی ت���ری���ش���ەوە‪ ،‬ه���ەر ل���ە س��اڵ��ی‬ ‫‪1950‬ـ����ـ ‪ 1952‬ب�����ەدواوە‪ ،‬س��اڵ ب��ە ساڵ‬ ‫پڕۆسه‌ی پارەداركردن (تمویل)ی ریكالم‌و‬ ‫فره‌وانبوونی بازاڕكاریی سیاسی زیاتر‬ ‫ب���وو‪ .‬ج��گ��ە ل����ەوەش دارای���ی���ی زۆری بۆ‬ ‫دابینكرا‪ ،‬كە هەندێک جار لە سەدا دووسەد‪،‬‬ ‫یان زیاتری هاتووەتە سەر‪ ،‬بە تایبەت بۆ‬ ‫هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬پڕۆسه‌ی پ��ارەدارك��ردن‪ ،‬یان‬ ‫پارەدابینكردنی ریكالم‪ ،‬لە سەرەتادا‌و لە‬ ‫ساڵی ‪1950‬دا‪ ،‬زۆر دیاریكراوو كەم بوو‪،‬‬ ‫لە چەند ملیۆنێك تێنەدەپەری‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫ساڵی ‪1960‬دا‪ ،‬گەیشتە سی‌وشەش ملیۆن‬ ‫دۆالر‪ .‬ئێستاش واتە ساڵی ‪ ،2012‬رێژەو‬ ‫ئاستی تەرخانكردن‌و پارەداركردنی دارایی‬ ‫پێشبینیكراو تەنها بۆ هەڵمەتێكی گشتی لە‬ ‫هەڵبژاردنێكی ئاساییدا زیاتر لە دووسەد‬ ‫ملیۆن دۆالر خەمڵێنراوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪170‬‬

‫یەكەو پێوەری راگەیاندن‌و ریكالمی‬ ‫سیاسی‬ ‫دواب�����ەدوای گ��ەش��ەك��ردن‌و ف��راوان��ب��وون��ی‬ ‫پانتایی‌و گ��ەش��ەی ریكالمی سیاسی‪ .‬بە‬ ‫پشت بەستن ب��ە چ��ەن��د ب��ڕگ��ە‌و م���اددەی‬ ‫یاسایی گەیاندن‌و راگەیاندن‌و بە پێی چەند‬ ‫بڕیار‌و راسپاردەی تایبەت بەو بوارە‪ ،‬واڵتە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمریكا لە ساڵی ‪1971‬دا‪،‬‬ ‫یەكەیەكی پێوەری (وحدة القیاس)‪ ،‬لە الیەن‬ ‫لێژنەی گەیاندنی فیدراڵی‪ ،‬بەناوی (لۆك)‬ ‫دیاری كرد‪ .‬هەتا بە پێی ئەو یەكەیە‪ ،‬ماوەو‬ ‫كاتی بانگەشەو ریكالمی سیاسی بۆ حزب‌و‬ ‫الیەنە سیاسییەکان‌و كاندیدەكانیان دیاری‬ ‫بكرێت ه��ەروەه��ا بۆ پاراستنی تێچووی‬ ‫ب��ان��گ��ەش��ەو ه��ەڵ��م��ەت��ەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و‬ ‫كەمكردنەوەی پڕوپاگەندەی زیادەرۆیی‪.‬‬ ‫بۆیە بە پێی ئەم یاساو یەكەیە‪ ،‬كاندیدی‬ ‫هەموو حزب‌و الیەنێك دەتوانێت لە هەموو‬ ‫وێستگەیەكی تەلەفزیۆن‌و ئامرازەكانی تری‬ ‫راگەیاندن‌و گەیاندن‪ ،‬ریكالم‌و پڕوپاگەندەی‬ ‫خۆی بكات‪ .‬‬ ‫ ‬ ‫ماوەی ریكالم‌و بانگەشەكردن‬ ‫هەر دەوڵ��ەت‌و ح��زب‌و الیەنێكی سیاسی‪،‬‬ ‫م��اوەو كاتێكی دی��اری��ك��راوی خ��ۆی هەیە‪،‬‬ ‫ب��ۆ ری��ك�لام‌و ب��ەرێ��وەچ��وون��ی پ��ڕۆس��ه‌ی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬ب��ەه��ەم��وو ج��ۆرەك��ان��ی��ی��ەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بە شێوەیەكی گشتی دوو شێوازی‬

‫بەرێوەچوونی پڕۆسه‌ی هەڵبژاردن هەیە‪:‬‬ ‫أــ هەڵبژاردنی خۆئامادەكردن (االنتخابات‬ ‫التمهیدیة)‪ :‬كە ماوەی دەستپێكردن‌و كۆتایی‬ ‫هاتنی چل‌وپێنج رۆژی پێدەچێت‌‪.‬‬ ‫ب‌ــ هەڵبژاردنی گشتی (االنتخابات العامة)‪:‬‬ ‫م����اوەی دەس��ت��پ��ێ��ك��ردن‌و ك��ۆت��ای��ی هاتنی‬ ‫شەست رۆژی پێدەچێت‌‪.‬‬ ‫جیاوازی لەگەڵ جۆرەکانی‌تری ریکالمکردن‬ ‫هەموو زانست‌و چەمك‌و دەستەواژەیەك‪،‬‬ ‫وابەستەیی‌و پەیوەندییەكانیان‪ ،‬بە پێی‬ ‫چەند گ��ۆڕان��ك��اری‌و ب��اب��ەت‌و فاكتەریێکی‬ ‫تایبەتی دەردەك���ەوێ���ت‌و ب��ە تێپەربوونی‬ ‫كات‌و زەروورییەتی بوون‌و پێداوێستی‌و‬ ‫خ��واس��ت��ەك��ان��ی م���رۆڤ‌و ك��ۆم��ەڵ‌و ب��وارو‬ ‫الی��ەن��ەك��ان��ی ت���ر‪ ،‬دەب���ن���ە ج��ۆرێ��ك��ی جیا‬ ‫لەگەڵ زانستەكانی ترو رێچكە‌و میتۆدو‬ ‫چوارچێوەیەكی زانستی بۆ خۆی دروست‬ ‫دەكات‪ .‬چەمك‌و دەستەواژەكانی پەیوەست‬ ‫ب���ەو زان��س��ت��ەش‪ ،‬گ��ەش��ە دەك����ەن‌و زی��ات��ر‬ ‫دەردەك�������ەون‪ ،‬ك��ە ه��ەن��دێ��ك��ی��ان پێناسە‌و‬ ‫م��ان��او وات��ای��ەك��ی زان��س��ت��ی وەردەگ�����رن‪.‬‬ ‫هەندێک جاریش لە چەندین الوە تێكەڵی‬ ‫زانست‌و الیەنەكانی‌تر دەبن‪ .‬ریكالم وەك‬ ‫چەمكێكی تێكەڵكێش‌و پ��ەی��وەس��ت��دار بە‬ ‫زانستی ئابووری‌و بازرگانی‌و ب��ازاڕو بە‬ ‫رۆژن��ام��ەوان��ی‌و كۆمەنیكەیشن‪ ،‬بە هۆی‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن‌و ف���راوان بوونی مەوداكانی‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان‌و ب���ای���ەخ���ەك���ەی‌و نزیكتر‬

‫‪171‬‬

‫بوونەوەی لەگەڵ زانست‌و بوارو الیەنەكانی‬ ‫ت��ردا‪ ،‬لەوانە سیاسەت‪ ،‬بوو بە چەمكێكی‬ ‫فرەزانستی‌و پەیوەستدار‪ ،‬بەمەش چەمكی‬ ‫ری���ك�ل�ام م��وت��ورب��ە ك���را ب���ە س��ی��اس��ەت‌و‬ ‫ریكالمی سیاسی لێ هاتەكایەوەو بوو بە‬ ‫جۆرێكی‌تری ریكالم‪ .‬ه��ەروەك دەبینین‪،‬‬ ‫ك��ە ئ��ەم��رۆ رۆڵ��ێ��ك��ی چ����االك‌و ك����ارای لە‬ ‫مەیدانە جیاجیاكاندا ه��ەی��ە‌و دەیگێرێت‌‪.‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ ئ��ەوەش‪ ،‬ئەم جۆرە ریكالمە‬ ‫لە چەندین روەوە لە ریكالم‌و ناساندنی‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی جیا دەك��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم زۆر‬ ‫ل��ەو تایبەتمەندی‌و خاسیەتانەی تێدایە‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە ج��ۆرەك��ان��ی ت��ری ری��ك�لام��دا هەیە‪.‬‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی‪ :‬ریكالمی سیاسی‬ ‫ئەو ریكالمەیە‪ ،‬كە لە رێگەی ئامرازەكانی‬ ‫گەیاندن‌و راگەیاندنەوە (‪communication‬‬ ‫ـ�����ـ‪)media‬و پ��ڕۆس��ه‌ی پەیوەندیكردنەوە‪،‬‬ ‫ریكالمكەرو ن��ێ��رەر (‪ )sender‬ئەنجام‬ ‫ت ئەو ریكالمكەرە كەسێك‪،‬‬ ‫دەدرێت‌‪ .‬دەكرێ ‌‬ ‫ی��ان گ��روپ‌و ح��زب‌و الیەنێكی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی بێت‪ .‬هەندێک جار لە بەرانبەر‬ ‫باڵوكردنەوەو لە پێناو گەیاندن‌و ناردنی‬ ‫پەیام‪ ،‬واتە بەرنامەیەكی سیاسی‪ ،‬گفت‌و‬ ‫بەڵێنی سیاسی‪ ،‬پالن‌و نەخشەی سیاسی‌و‬ ‫ستراتیجی‪ ...‬هتد بەگەردەخرێت‌‪ .‬خودی‬ ‫ن��اوەرۆك��ی ریكالمەكە‌و ب��ە ئەنجامدانی‬ ‫ریكالمەكە‪ ،‬یان لە پێناوی ئەوەی پەیامەكەی‬ ‫بگەیەنرێتە جەماوەر‌و هەوادارانی حزب‌و‬ ‫الیەنی سیاسی‪ ،‬یان نەیارو بەرانبەرەكەی‪،‬‬ ‫یان رای گشتی كۆمەڵگە‌و واڵتانی‌تر‪ .‬لە‬

‫بەرانبەر ئەوەشدا‪ ،‬پارە یان پاداشت دەدات‪،‬‬ ‫كە هەندێک جار پ��ارەدان‌و پاداشتەكە بۆ‬ ‫كۆمپانیایەكی دیاریكراوی ریكالمكردن‪،‬‬ ‫ی��ان خ���ودی ه���ەواداران���ی ح���زب‌و الیەنی‬ ‫سیاسی‌و چەند كەسێكی دیاریكراوە‪.‬‬ ‫لەم پڕۆسه‌یەدا ئامانجەكان دیاریكراون‌و‬ ‫م��ەب��ەس��ت��ی س���ەرەك���ی���ش ئ����ەوەی����ە‪ ،‬كە‬ ‫ك��اری��گ��ەری‌و رۆڵ���ی خ���ۆی ب��خ��ات��ە س��ەر‬ ‫راو بیروبۆچوون‌و هەڵوێست‌و بیروڕاو‬ ‫رەف��ت��اری تاكەكانی ك��ۆم��ەڵ‌و ج��ەم��اوەر‬ ‫(ن��ێ��رەر)‪ .‬ریكالمی سیاسی كاریگەرترین‬ ‫جۆری پەیوەندیكردنی سیاسی (االتصال‬ ‫ال��س��ی��اس��ي)ی��ە ل��ەپ��ێ��ن��او دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫كۆڕایەكی گشتی كاریگەرنوێن لە سەر‬ ‫ن��ەت��ەوەو ك��ۆم��ەڵ‪ .‬ل��ەب��ەر ئ���ەوە زۆر لە‬ ‫س��ەرك��ردەو كەسانی دەسترۆیشتووی‬ ‫س��ی��اس��ی‪ ،‬دام����ودەزگ����او ئ��ام��رازەك��ان��ی‬ ‫گەیاندن‌و پەیوەندیكردنیان بۆ خزمەتكردنی‬ ‫ئامانجەكانیان‌و بەدیهێنانی مەبەستەكانیان‬ ‫خستۆتەگەر‪ .‬بۆیە ئەم پڕۆسه‌یە‪ ،‬بووە بە‬ ‫هۆكارێكی راستەوخۆی دروستكردنی زۆر‬ ‫كێشەو گرفت‪ ،‬بۆ خودی تاكەكانی كۆمەڵ‌و‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ەك��ان��ی ج��ی��ه��ان‪ ،‬چ��ون��ك��ە ری��ك�لام‬ ‫بنەمارێژی‌و بەرنامەرێژی خ��ۆی هەیەو‬ ‫ئامانجی روون‌و دیارە‪ ،‬بەاڵم لە هەندێک‬ ‫ك��ات‌و دۆخ��ی جیاو هەلومەرجی دیكەدا‬ ‫تێكەڵی پڕوپاگەندە دەبێت‌‌و رێچكە‌و ئامانجە‬ ‫دروس��ت‌و ئاشكراییەكەی‪ ،‬چەواشە‌و ون‬ ‫دەبێت‌و دەچێتە خانەی لە خشتەبردن‌و‬ ‫دروستكردنی گرفت‌و كێشەوە‪ .‬بە تایبەت ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪172‬‬

‫ب��ۆ ئ��ەو كۆمەڵگەو گ��ەالن��ەی‪ ،‬ك��ە هێشتا‬ ‫ب���ەدەس���ت ن���ەخ���وێ���ن���دەواری‌و ئ��اری��ش��ەی‬ ‫دیكەی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و ئابووری‌و‬ ‫م���ەدەن���ی���ی���ەوە دەن��اڵ��ێ��ن��ن‪ .‬ل���ەوان���ەی���ە بە‬ ‫سەیركردنی مێژووی سیاسی‌و پەیوەندیی‬ ‫س��ی��اس��ی��ی گ��ەالن��ی ج��ی��ه��ان‌و رۆژئ�����اواو‬ ‫ئ��ەوروپ��ا‪ ،‬بە تایبەت لە كۆتایی س��ەدەی‬ ‫نۆزدەهە ‌م تا كۆتاییەكانی سەدەی بیستەم‪،‬‬ ‫زۆر ب��ە روون���ی‌و ئاشكرا‪ ،‬هۆكارەكانی‬ ‫راستەوخۆی دەركەوتنی كێشە‌و گرفتە‬ ‫هەمەالیەنەكانی ئەو كۆمەڵگەیانەمان بۆ‬ ‫دەركەون‪ .‬پاشان هەر گەالنی ئەو هەرێم‌و‬ ‫كیشوەرانە‪ ،‬باجی ئەو ناساندنە‌و پرۆسە‬ ‫سیاسییانەیان داوە‪ .‬وەك دەرك��ەوت��ن��ی‬ ‫ن��ازی��زی��زم ل��ە ئەڵمانیا‪ ،‬ل��ە دوای جەنگی‬ ‫یەكەمی جیهانی‌و گرتنەدەستی كورسی‬ ‫دەسەاڵت لەو واڵتە لە رێی هەڵبژاردنەوە‬ ‫لە ساڵی ‪1933‬دا‪ ،‬كە دوات��ر بە هۆی ئەو‬ ‫مەكینە زەبەالحەی راگەیاندن‌و وەزی��ری‬ ‫پڕوپاگەندە (گۆبلز)و بە هۆی بەگەرخستنی‬ ‫ریكالمی سیاسی ل��ە الی��ەن ئ��ەو حزبەو‬ ‫گۆبلزەوە‪ ،‬خەڵك‌و جەماوەری ئەو واڵتە‬ ‫چ��ۆن ل��ە خ��ش��ت��ەب��ران‌و ت��ووش��ی كێشەو‬ ‫ئاریشەی وا بوونەوە‪ ،‬كە نەك تەنها ئەو‬ ‫واڵت���ەی گ��ی��رۆدەی گ��ەورەت��ری��ن جەنگی‬ ‫جیهانی كردەوە‪ ،‬بەڵكو واڵتانی سەرتاپای‬ ‫جیهانی لەو جەنگەدا گالندو سەرئەنجام بە‬ ‫ێ شوماری كۆمەڵگەی مرۆیی‬ ‫زیانێكی ب ‌‬ ‫كۆتایی پێ هات‪.‬‬ ‫دەس�������ەاڵت‌و س����ەردەم����ی ح��ك��وم��ران��ی��ی‬

‫ف��اش��ی��ی��ەك��ان‌و س���ەرك���ردە دی��ارەك��ەی��ان‬ ‫مۆسۆلینی لە واڵتی ئیتالیا‪ ،‬كە ئەوانیش‬ ‫پێش نازییەكان‪ ،‬لە رێی هەڵبژاردن‌و دەنگی‬ ‫میللەتەوە هاتنە سەر كورسی لەگەڵ چەند‬ ‫دەستەاڵتی‌تر‪ ،‬كە هەموویان چەند نموونەی‬ ‫هەمان ئەزموونەكانی سەرەوەن‪.‬‬ ‫لەم پڕۆسه‌یەدا ئامرازو دامودەزگاكانی‬ ‫پەیوەندیكردن‌و راگەیاندن دەبنە ئامرازێكی‬ ‫بازرگانی پێوەكردنی سیاسی‌و فره‌وانكردنی‬ ‫ب��ازاڕی چەواشەكردنی سیاسی‪ ،‬لە پێناو‬ ‫مەبەست‌و مەرامێكی دیاریكراوی تەسك‌و‬ ‫چەواشەكاریی سیاسی‪.‬‬ ‫بنەماكانی بازاڕكاری‌و ریكالمی سیاسی‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی گشتی ئ���ەم ب��ن��ەم��ای��ان��ەی‬ ‫خ�����وارەوە دەگ���رێ���ت���ەوە‪ .‬ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی‬ ‫چونییه‌كی زۆر لە نێوان ئەو بنەمایانەو‬ ‫بنەماكانی ریكالم‌و بازاڕكاریی بازرگانیدا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫‪1‬ــ بنەمای ئاسایی‪ ،‬یان دوژمن‌و نەیارێكی‬ ‫دیاریكراو‪ :‬ئەم بنەمایە پشت بەخستنەگەڕ‌و‬ ‫هەڵبژاردنی کۆمەڵێك چەمك‌و دەستەواژەو‬ ‫وش��ەی دی��اری��ك��راو دەبەستێت‪ ،‬ك��ە هەر‬ ‫یەكێكیان ماناو مەغزایەكی جەوهەری خۆی‬ ‫هەیەو كاردەكەنە سەر هەست‌و روانینی‬ ‫ه��اوواڵت��ی��ان‌و تاكەكانی ك��ۆم��ەڵ‌و چین‌و‬ ‫تووێژە جیاجیاكانی كۆمەڵگە‪ .‬زۆربەیان‬ ‫مەبەست‌و ئامانجێكی جەوهەری‌و سیاسی‬ ‫لە پشتەوەیە‌و حزب‌و الیەنە سیاسییەكان‬

‫‪173‬‬

‫لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن‌و پرۆسەكانی‬ ‫ب��ەرێ��وەچ��وون��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و راپ��رس��ی‌و‬ ‫ری��ف��ران��دۆم ب��ە ه��ەم��وو چەشنەكانیانەوە‬ ‫دەیگرنەبەر‪ .‬هەتا بە هەر رەنگ‌و رێگەیەك‬ ‫ب��ێ��ت ك���ار ب��ك��ەن��ە س���ەر ه��اوواڵت��ی��ی��ان‌و‬ ‫ق��ەن��اع��ەت��ی��ان پ��ێ ب��ك��ەن‌و دەن��گ��ەك��ان��ی��ان‬ ‫بەدەست بهێنن‪ .‬لەو چەمك‌و دەستەواژە‬ ‫دی��اران��ەی ل��ەم ب���وارەدا بەكاردەهێنرێن‪:‬‬ ‫خزمەتكاری نیشتمان‌و والتین‪ ،‬لە پێناو‬ ‫ئاوەدانی نیشتمان دەنگ بدەن‪ ،‬دەنگدانت‬ ‫بڕیارتە‪ ،‬كردار شەرتە‪ ،‬دەیگۆرین‌‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ جگە ل���ەوەش هەندێک ج��ار پشت بە‬ ‫س���ەرك���ردە‌و ك��ەس��ای��ەت��ی��ەك��ی دی��اری��ك��راو‬ ‫دەب���ەس���ت���ێ���ت‪ ،‬ك���ە رۆڵ��ێ��ك��ی دی������اری لە‬ ‫دەستپێكردن‌و بەرێوەبردنی ریكالمەكە‌و‬ ‫بانگەشەی سیاسی‌وجەماوەریدا دەگێرێت‌و‬ ‫هەیە‪ .‬ه��ەروەه��ا دەتوانێت ه��ەم بااڵنس‌و‬ ‫رێ������ژەی ج����ەم����اوەری ح�����زب‌و الی��ەن��ی‬ ‫ری��ك�لام��ك��ەرو ب��ەرێ��وەب��ەری بانگەشەكە‬ ‫رابگرێت‌و هەم ژمارەو رێژەی جەماوەری‌و‬ ‫چ���ه‌م���اوه‌ی دەن��گ��ە چ��اوەڕوان��ك��راوەك��ان‬ ‫ب��ەرزب��ك��ات��ەوەو هەڵكشێنێتە س����ەرەوە‪.‬‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ئ����ەوەش����دا ل���ە چ��ەن��دی��ن ب����وارو‬ ‫روویەكەوە كاریگەری بكاتە سەر هزرو‬ ‫روانینی جەماوەر بەرانبەر بە پڕۆسەی‬ ‫هەڵبژاردنەكەو جۆری هەڵبژاردنەكە‌و ئەو‬ ‫كەسانەی خۆشیان هەڵبژاردووە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ب��ن��ەم��ای زێ���دەرای���ی‌و ف��ەراه��ەم��داری‬ ‫ف���راوان‪ :‬ئ��ەم بنەمایە ك��ار لە س��ەر زیاتر‬ ‫ن��ی��ش��ان��دان‌و زێ���دە ف��روان��ك��ردن��ی ب��اس‌و‬

‫خ��واس��ت ل��ە س��ەر ریكالمەكە‌و بانگەشە‬ ‫سیاسییەكە دەكات‪ .‬وەك زێدەنیشاندان‌و‬ ‫دەرخستنی تواناو لێهاتوویی‌و شارەزایی‬ ‫كاندیدەكانی حزب‌و الیەنە سیاسییەكان‌و‬ ‫س��ەرك��ردەك��ان‌و ب��ەرن��ام��ەی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و‬ ‫خ���ودی ب��ان��گ��ەش��ەی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫فەراهەمكردنی شێوازەكانی بەرێوەبردنی‬ ‫پڕۆسه‌ی ریكالم‌و بانگەشەی سیاسی‪.‬‬ ‫‪4‬ــ بنەمای كۆدەنگی‪ :‬پشت بە كۆدەنگی‌و‬ ‫كۆڕایەكی پتەوی سیاسیی پێكهێنەرەكانی‬ ‫بانگەشەكەو ب��ازاڕك��اری��ی��ە سیاسییەكە‬ ‫دەبەستێت‪ ،‬لە بارەی سەرتاپای پرۆسەكەو‬ ‫بەرێوەبردنی‪.‬‬ ‫‪5‬ـ���ـ ب��ن��ەم��ای دووب����ارەك����ردن����ەوەی ی��ەك‬ ‫بیرۆكە‪ :‬لەم بنەمایەدا‪ ،‬دوو چەمك‌و بابەتی‬ ‫سەرەكی رۆڵ دەگێرن‌و كاریگەرییان هەیە‪،‬‬ ‫ئەوانیش‪ :‬دووبارەبوونەوە (تكرار)‌و بیرۆكە‬ ‫(فكرة)‪ ،‬كە هەردووكیان خودی ریكالم‌و‬ ‫بانگەشەكە پێكدەهێنن‌و یەكتر تەواو دەكەن‪،‬‬ ‫واتە دەبێت بانگەشەو ناساندنی سیاسی‪،‬‬ ‫زوو بە زووی��ی هەمان ئەو بیرۆكە‪ ،‬یان‬ ‫ئەو كۆمەڵە بیرۆكە بنچینەییانە دووبارە‬ ‫بكەنەوەو بیانخەنە روو‪ ،‬كە بۆ جاری یەكەم‬ ‫ناساندنی سیاسی‌و بانگەشەی سیاسی بۆ‬ ‫ك��راوەو ب��ووە بە مەبەست‌و ئامانج‪ ،‬یان‬ ‫دروشمی سەرەكی خودی ریكالمكەر‪ .‬ئیتر‬ ‫ئەو ریكالمكەرە‪ ،‬هی هەر جۆرە الیەنەو‬ ‫گروپێكی سیاسی بێت‪.‬‬ ‫‪6‬ــ بنەمای گواستنەوەكی‌و نوێكاری‪ :‬لەم‬ ‫بنەمایەدا‪ ،‬زانستی جوگرافیاو نوێخوازی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪174‬‬

‫(ت��ج��دی��د)‪ ،‬دەب��ن��ە دوو خ��اڵ��ی س��ەرەك��ی‬ ‫پێكهێنانی ناساندن‌و ریكالمی سیاسی‌و‬ ‫ت ئ���ەو پ��ەی��ام‌و‬ ‫ب��ان��گ��ەش��ەك��ە‪ .‬ب��ۆی��ە دەب��ێ�� ‌‬ ‫بابەتانەی لە ناساندن‌و ریكالمی سیاسی‌و‬ ‫بانگەشەكە بەگەر دەخرێن‪ ،‬تەنها بۆ ناوچە‌و‬ ‫دەڤ���ەرو ه��ەرێ��م‌و ش���ارو شارۆچكەیەك‬ ‫چڕ نەكرێنەوەو چوارچێوەبەندو پۆلێن‬ ‫نەكرێن‪ ،‬بەڵكو جۆرێك لە مرونەتی تیادا‬ ‫بێت‌و توانای گواستنەوەكی نێوان هەموو‬ ‫پانتاییەكی جوگرافی لە هەر گۆشەیەكی‬ ‫ئەو واڵت‌و دەوڵەتە‪ ،‬ئەگەر هەرێم بوو تێیدا‬ ‫بێت‪ .‬لە كاتی گواستەوەیدا‪ ،‬بەهاو نرخە‬ ‫جەوهەری‌و ئامانجەكەشی لە دەست نەدات‬ ‫هەروەها بۆ كەس‌و گروپێكی دیاریكراو‬ ‫نەبێت‌‌و بتوانرێت فلچەی نوێخوازی پێدا‬ ‫بهێنرێت‌‪ ،‬واتە دەبێت پەیامەكانی ریكالمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬م��ەودا ف��راوان��ی هەمەالیەنەیان‬ ‫هەبێت‌‌و یەكانگیر ب��ن ل��ەگ��ەڵ خواست‌و‬ ‫ئامانجە روون‌و دیارەكانی جەماوەر‪.‬‬ ‫ت نوێكاری‌و نوێخوازی لە‬ ‫هەروەها دەبێ ‌‬ ‫هەموو الیەكی پڕۆسه‌ی ناساندنەكە هەبێت‌‌و‬ ‫بە جۆرێك بێت‪ ،‬كە جەماوەر بكەوێتە ژێر‬ ‫كاریگەرییەكەی‪ .‬وەك نموونەی ریكالمی‬ ‫هەڵبژاردنە كاتییەكەی واڵت��ی تونس لە‬ ‫دوای رووخ���ان‌و بەجێهێشتنی كورسی‬ ‫دەسەاڵت لە الیەن زین العابدین بن عەلی‪،‬‬ ‫لە مانگی تشرینی دووەمی ‪2010‬دا‪ ،‬كاتێك‬ ‫هاوواڵتییەكی گەنجی تونسی وێنەیەكی‬ ‫گ���ەورەی ب��ن عەلی ل��ە شوێنێكی دی��ارو‬ ‫قەڵەبالغ‌و لە س��ەر باڵەخانەیەكی ب��ەرزو‬

‫گەورەی شاری تونسی پایتەخت هەلواسی‬ ‫ب����وو‪ ،‬ل��ەالی��ەك��ی ن���اوەك���ەی ن��وس��راب��وو‪،‬‬ ‫دێمەوە‪ ،‬بەاڵم كاتێك وێنەی بن عەلی البرا‪،‬‬ ‫لە ژێ��رەوەی نوسرابوو‪ ،‬هەرگیز ناێتەوە‪،‬‬ ‫ك��ە گ��وزارش��ت��ی ل��ە رۆیشتنی دەس��ەاڵت��ی‬ ‫دكتاتۆریەت‌و هەڵهاتنی خۆری ئازادی بۆ‬ ‫ئەو واڵتە دەكرد‪ .‬ئەمە داهێنانێكی ناساندنی‬ ‫سیاسی تازە‌و بانگەشەیەكی كاریگەرانەش‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫‪7‬ـ��ـ بنەمای پڕوپاگەندەی پێچەوانە‪ :‬ئەم‬ ‫بنەمایە پشت بە وەاڵم (جواب)و كاردانەوە‬ ‫(صدی) ‪ feedback‬الرد‪ ،‬كارتێكردن یان‬ ‫كاریگەری ــ تاپیر دەبەستێت‪ ،‬بەو ماناییەی‬ ‫زۆر جار لە كاتی دەستپێك‌و بەرێوەچوونی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان‌و ب��ان��گ��ەش��ەك��ان‪ ،‬ح��زب‌و‬ ‫الیەنێكی سیاسی‪ ،‬هەڵمەتێكی ف��راوان��ی‬ ‫ریكالم‌و زۆر جاریش پڕوپاگەندەی رەش‌و‬ ‫خۆڵەمێشی‌و سپی دەكات‪ ،‬كە لە زۆربەی‬ ‫كات‌و حاڵەتەكاندا‪ ،‬ئەو شێواز‌و رێگەیەی‬ ‫ریكالم‪ ،‬لە س��ەر حسابی الی��ەن‌و خەڵكی‬ ‫ترو جەماوەرە‪ .‬بۆیە وا پێویست دەكات‬ ‫الی��ەن��ی‌ت��ر‪ ،‬ی��ان ب��ەرەك��ەی‌ت��ر وەاڵم���ی ئەو‬ ‫جۆرە ریكالمە بداتەوەو یاخود كاردنەوەی‬ ‫پێچەوانەو وەاڵم��ی پێچەوانەی بداتەوە‪،‬‬ ‫ی��ان چ��ەوت��ی‌و ه��ەڵ��ەك��ان��ی ئ��ەو پ��رۆس��ەو‬ ‫ریكالمە راست بكاتەوە‪ .‬لەبەر ئەوە دەبێت‬ ‫هەمیشە ئ��ام��ادەی��ی ئ���ەوەی ه��ەب��ێ��ت‌‪ ،‬كە‬ ‫وەاڵمی پڕوپاگەندەو بانگەشەی بەرانبەرو‬ ‫پێچەوانە بدرێتەوە‪ ،‬یان بداتەوە‪.‬‬

‫‪175‬‬

‫بناغەكانی ریكالمی سیاسی‬ ‫‪1‬ــ بناغەی ئاسایی‪ :‬زۆر جار بە بناغەی‬ ‫ی��ەك دوژم���ن‌و بەرانبەر ن��اودەب��رێ��ت‌‪ ،‬كە‬ ‫پشت بە چەند كردارو دروشم‌و وشەیەكی‬ ‫دی���اری���ك���راوو ك����ارو ئ��ی��ش��ی دی��اری��ك��راو‬ ‫دەبەستێت‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ بناغەی گ��ەورەك��ردن‌و زی��ادەڕۆی��ی‌و‬ ‫ترساندن‪ :‬واتە بابەت‌و دروشم‌و كردارەكە‪،‬‬ ‫زی���ادەرۆی���ی ت��ێ��دا دەك���رێ���ت‌‌و گ��ەورەت��ر‬ ‫دەكرێت‌‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ب��ن��اغ��ەی ك����ۆڕاو ك��ۆدەن��گ��ی‪ :‬دەب��ێ��ت‬ ‫ل��ە ئەنجامدانی ری��ك�لام‌و پ��ڕوپ��اگ��ەن��دەدا‪،‬‬ ‫ك��ۆدەن��گ��ی‌و رای گشتی‌و ج��ەم��اوەری لە‬ ‫پێش چاو بگیرێت‌‪.‬‬ ‫‪4‬ــ بناغەی دووبارەكردنەوەی بەردەوامی‬ ‫بیرۆكە‌و بەرنامەی سیاسی‌و هەڵبژاردن‪:‬‬ ‫دووب���ارەب���وون���ەوە دەبێتە ه��ۆك��ارێ��ك بۆ‬ ‫جێگیربوون‌و چەسپاندنی ئامانجەكانی‬ ‫ریكالمەكەو بیرۆكەو بەرنامەی سیاسی‌و‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪.‬‬ ‫‪5‬ــ بناغەی گواستەوەكی‌و تازەكردنەوەی‬ ‫شێوازەكانی بانگەشەو ریكالم‪ :‬وات��ە لە‬ ‫ك��ات��ی گ��واس��ت��ەوەو گ��ۆڕی��ن��ی ه��ەر ج��ۆرە‬ ‫ریكالم‌و بانگەشە كردنێك‪ ،‬كاریگەری لە‬ ‫ناوەرۆكەكەی نەكات‪.‬‬ ‫‪6‬ــ بناغەی پڕوپاگەندەی پێچەوانە (دژە‬ ‫پ��ڕوپ��اگ��ەن��دە)‪ ،‬وات���ە ك��ات��ێ��ك ب��ەران��ب��ەرو‬ ‫رك��اب��ەرەك��ان‌و دوژم���ن‪ ،‬ل��ە دژی الی��ەك‌و‬ ‫واڵت���ێ���ك پ���ڕوپ���اگ���ەن���دەی ك��وش��ن��دە ب�ڵاو‬

‫دەكەنەوە‪ ،‬تەنانەت لە كاتی بەرێوەچوونی‬ ‫ب��ان��گ��ەش��ەو هەڵمەتەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن��دا‪،‬‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ە وەاڵم�����ی ئ���ەو پ��روپ��اگ��ەن��دان��ە‬ ‫ب��درێ��ت��ەوەو ت��وان��ای ب��ەرپ��ەچ��دان��ەوەش��ی‬ ‫هەبێت‌و دژە پڕوپاگەندە باڵوبكرێتەوە‪.‬‬ ‫‪7‬ـ���ـ ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ئ���ام���رازو دام���ودەزگ���ا‬ ‫جیاجیاكانی راگەیاندن‌و گەیاندن‪ ،‬رۆڵێكی‬ ‫گرنگ دەگێڕن بۆ سەركەوتنی ریكالم‌و‬ ‫پڕوپاگەندەكان‪.‬‬ ‫پڕۆسه‌ی ناساندن‌و بانگەشەی سیاسی‪،‬‬ ‫چی پێویستە؟‬ ‫ئ������ەم پ�����ڕۆس�����ه‌ی�����ەش وەك ه���ەم���وو‬ ‫كردارەكانی‌تری ریكالم‌و ناساندن‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫ك��ەرەس��ت��ە‌و م��ەت��ری��اڵ��ی ت��ای��ب��ەت ب��ەخ��ۆی‬ ‫پێویستە‪ ،‬كە هەر یەكێك لەو كەرەستانە‪،‬‬ ‫ه��اوش��ان‌و ه��اوب��ەش��ی چ��ەن��د ك��ردارێ��ك��ی‬ ‫دیكەی ریكالم‌و كۆمەنیكەیشن‌و راگەیاندن‬ ‫دەك���ەن‪ .‬ل��ەوان��ە‪ :‬پ��ەی��ام‪ ،‬ن��ێ��رەر‪ ،‬ن��اوەن��دو‬ ‫كەناڵ‪ ،‬یان ئامراز‪ ،‬وەرگر‪ .‬ئەوانە رەگەزە‬ ‫بنچینەییەكانی هەموو جۆرە پڕۆسه‌یەكی‬ ‫پەیوەندیكردنن‪ ،‬كە ئ��ەو كۆمەنیكەیشنە‪،‬‬ ‫خ��ودی ری��ك�لام‌و ب��ازاڕك��اری‌و ناساندنی‬ ‫سیاسیش دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫ك��ەرەس��ت��ە‌و مەتریاڵەكانی ب��ازاڕك��اری‌و‬ ‫ریكالمی سیاسی ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ب��ۆ ئ��ەن��ج��ام��دان��ی پ��ڕۆس��ه‌ی ری��ك�لام‌و‬ ‫بازاڕكاریی سیاسی‪ ،‬ئەو گ��روپ‌و الیەنە‬ ‫سیاسییەی دەی���ەوێ���ت‌و مەبەستییەتی‬ ‫ریكالم بۆ خۆی بكات‪ ،‬پێویستە خاوەن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪176‬‬

‫ئایدیاو پرنسیپ‌و بەرنامەیەكی سیاسیی‬ ‫تایبەت بە خۆی بێت‪ ،‬خاوەن پرۆژەیەكی‬ ‫ه��ەم��ەالی��ەن��ەی س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری‌و چ��ارەس��ەر ك��ردن��ی ئاریشەو‬ ‫ت‬ ‫كێشەكانی كۆمەڵگەكەی ب��ێ��ت‌و بزانێ ‌‬ ‫چ��ی دەك�����ات‌و ج���ەم���اوەر چ��ی دەوێ���ت‌و‬ ‫ت الی����ەن‌و حزبی‬ ‫چ��ی دەخ�����وازن؟ دەب��ێ�� ‌‬ ‫س��ی��اس��ی ل���ە رووی ئ��ای��دی��ۆل��ۆج��ی��ی��ای‪:‬‬ ‫سیكوالری‪ ،‬ئیسالمی‪ ،‬لیبراڵی‪ ،‬رادیكاڵی‪...‬‬ ‫ه��ت��د خ���ۆی ی��ەك�لای��ی ك��ردب��ێ��ت��ەوە‪ .‬هەتا‬ ‫بتوانێت بانگەشەی سیاسی خۆی بكات‌و‬ ‫ملمالنێی ركابەرەكانشی بكات هەروەها‬ ‫ی واڵتەكەی‌و‬ ‫جەماوەرەكەی‌و هاوواڵتیان ‌‬ ‫كۆمەڵگەكەی بزانن‪ ،‬کە ئەو الیەن‌و حزبە‬ ‫سیاسییە‪ ،‬بە چ میكانزم‌و ئایدیایەكەوە‪،‬‬ ‫ب��ە ت��ەن��گ داخ��وازی��ی��ەك��ان��ی��ان��ەوە دەچ��ن‌و‬ ‫چارەسەر بۆ كێشەكانی كۆمەڵ دادەرێژن‌و‬ ‫دیاری دەكەن؟ یاخود لە سەر چ بنەمایەكی‬ ‫زانستی‌و سیاسی‌و ئابووری هەنگاو بۆ‬ ‫داهاتووو ئایندەیەكی گەشەسەندوو باشتر ‬ ‫لەو بارودۆخەی هەیە دەهاوێژێت؟‪.‬‬ ‫‪2‬ــ دیاریكردن‌و بوونی چەند بژێر (خیار)‬ ‫ێك‪ :‬مەبەست لە دیاریكردن‌و بوونی چەند‬ ‫ب��ژێ��رێ��ك‪ ،‬دارش��ت��ن��ی ب��ن��اغ��ەی دروس���ت‌و‬ ‫ئاشكراوو روونی بانگەشەی سیاسییە‪ ،‬واتە‬ ‫دەبێت هەر حزب‌و الیەنێك چەند بیرۆكەو‬ ‫بژێرێكی پێشنیاركراو (خیارات المطروحة)‬ ‫ی ئ���اب���ووری‌و س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫تەندروستی‌و چارەسەركردنی ئاریشەو‬

‫كێشەكانی ناو كۆمەڵگەی هەبێت‌‪ ،‬هەتا لە‬ ‫ژێر رۆشنایی ئەوانەو بە پشت بەستن بەو‬ ‫بژێرانە‪ ،‬ریكالم‌و بانگەشە سیاسییەكانی‬ ‫ب��ەرێ��وەب��ب��ات‌و ئ��ی��دارەی��ان ب��ك��ات‪ .‬هەتا‬ ‫الیەنگرو ه���ەواداران‌و جەماوەر‌و وەرگر‬ ‫بە گشتی‪ ،‬نەیاران‌و ركابەرەكان بزانن‪ ،‬تا‬ ‫چەند بایەخ‌و گرنگی بە كێشە‌وگرفتەكان‬ ‫دەدات‌و تا چەند لە الی ئەو الیەنە جێی‬ ‫گرنگی پێدانن؟‬ ‫‪3‬ــ بوونی نەخشەو میتۆدی جێبەجێكردنی‬ ‫بەرنامەی هەڵبژاردن‪ :‬هیچ پڕۆسه‌یەكی‬ ‫ێ بوونی‬ ‫هەڵبژاردن‌و ریكالمی سیاسی‪ ،‬بەب ‌‬ ‫نەخشە‌و میتۆدێكی زانستی بۆدارێژراوو‬ ‫تۆكمە‪ ،‬ناتوانرێت زام��ن��ی دەستكەوتنی‬ ‫ئەنجامێكی سەركەوتو بكات‪ .‬بەمانایەكی‬ ‫تر‪ ،‬بوونی نەخشەیەكی زانستی‌و پالنێكی‬ ‫بەجێ‌‌و رێكوپێك‪ ،‬ئەنجامێكی دروس��ت‌و‬ ‫سەركەوتوی لێ دێتەدی‪ ،‬واتە دەبێت بەر‬ ‫لە دەستپێكردنی پرۆسەكە‪ ،‬خشتەیەكی‬ ‫نەخشەی دەستپێكی كارو ئیشی پێشوەخت‬ ‫دابرێژرێت‌و هەبێت‌‪ ،‬بۆ جێبەجێ كردن‌و‬ ‫هێنانەدی بەرنامەكەی‪.‬‬ ‫‪4‬ــ دیاریكردنی ئامانجی هەڵبژاردن‌و ناوی‬ ‫كاندیدەكان‪ :‬دیاریكردن‌و دانانی ئامانجی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ە‪ ،‬وات���ە ن��اون��ان��ی پ��ڕۆس��ه‌ی‬ ‫هەڵبژاردنەكە ل��ە الی��ەن ح��زب‌و گ��روپ‌و‬ ‫الی��ەن��ە س��ی��اس��ی��ی��ەك��ان��ەوە گ��رن��گ��ی خ��ۆی‬ ‫هەیە ه��ەروەه��ا دیاریكردنی كەسانی بە‬

‫‪177‬‬

‫ئ��ەزم��وون‌و لێوەشاوەو كاندیدكردنیان‌و‬ ‫راگ��ەی��ان��دن��ی��ان‪ ،‬رۆڵ��ێ��ك��ی ب���اش دەگ��ێ��رن‪،‬‬ ‫ل��ە بانگەشەی سیاسی‌و بەرێوەچوونی‬ ‫پڕۆسه‌ی هەڵبژاردنەكان‪ .‬لەبەر ئ��ەوەی‬ ‫لە هەندێک كاتدا‪ ،‬ئەو كەسانەی لە سەر‬ ‫خ��واس��ت��ی خ���ۆی���ان‌و رەزام����ەن����دی ح��زب‬ ‫خۆیان كاندید ك���ردووە‪ ،‬ی��ان راستەوخۆ‬ ‫لە الی��ەن حزبەوە كاندیدكراون‪ ،‬كەسانی‬ ‫پڕجەماوەرو ش��ارەزاو لێهاتون‌و بونەتە‬ ‫ژمارەیەکی دیار بۆ خۆیان وحزبەكەیان‪.‬‬ ‫بە هەمان شێوە بۆ كەسانی تریش وایە‪،‬‬ ‫وەك خۆكاندیدكردنی كەسانی بێالیەن‪،‬‬ ‫مەبەست ئەو كەسانەیە‪ ،‬كە پێش ئەوەی‬ ‫ێ‬ ‫خ��ۆی��ان ب��ە س��ەرب��ەخ��ۆو ب��ێ�لای��ەن‌و ب ‌‬ ‫لیست‌و قەوارەی سیاسی بناسێنن‪ ،‬پێشتر‬ ‫ئەندامی حزب‌و الیەنێكی سیاسی بوون‌‪ ،‬لە‬ ‫بواری سیاسی‌و ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫دب��ل��ۆم��اس��ی��دا ك��اری��ان ك����ردوە‌و ل��ە ك��ارو‬ ‫ئەركەكانیاندا سەركەوتوو بوون‪ ،‬بۆیە بە‬ ‫پشتبەستن بە ناوبانگی خۆیان‌و جەماوەرو‬ ‫الیەنگرەكانیان بە لیستی سەربەخۆ‪ ،‬یان‬ ‫بێالیەن خۆیان كاندید دەكەن‪.‬‬ ‫كەرت‌و شێوازەكانی ریكالم‌و بازاڕكاریی‬ ‫سیاسی‬ ‫ب���ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ش��ت��ی چ��ەن��د ك���ەرت‌و‬ ‫شێوازێكمان هەیە‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ لێكۆلینەوەو تووێژینەوەی رای گشتی‪،‬‬ ‫لە سەر بنەمای شیكردنەوەی كۆمەڵناسی‌و‬

‫دیمۆگرافی‌و عەقاڵنی‌و مەنتقی‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ دەستنیشانكردن‪ ،‬ی��ان دیاریكردنی‬ ‫شێوازەكانی راگەیاندن (االعالم)و گەیاندن‬ ‫(اإلع��ل��ان)و ب��ەرن��ام��ەو پ�لان��ی بانگەشەو‬ ‫هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ش���ی���ك���ردن���ەوەی دەرئ��ەن��ج��ام��ەك��ان��ی‬ ‫ب�����ازاڕی س��ی��اس��ی‪ :‬وات���ە ش��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫ئەو ئەنجامانەی‪ ،‬كە لە دوای بانگەشەو‬ ‫هەڵمەتەكان بەدەست هاتوون‪ .‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ دەستنیشانكردن‪ ،‬ی��ان دیاریكردنی‬ ‫بەرهەمهێنە سیاسییەكان‪ ،‬مەبەست لە‬ ‫پاڵیورا‌و كاندیدەكانە‪.‬‬ ‫‪5‬ـ����ـ دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ك��ردن‌و دی��اری��ك��ردن��ی‬ ‫شێوازەكانی پەیوەندی جەماوەری‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫چاودێریكردنی ئامانج‌و قەناعەتپێكردنی‬ ‫پڕۆسه‌ی هەڵبژاردن‌و چین‌و تووێژەكانی‬ ‫ج���ەم���اوەری م��ەب��ەس��ت��دارو ب��ن��ەم��اك��ان��ی‬ ‫قەناعەت پێكردنی سیاسی‪ .‬‬ ‫‪6‬ـ���ـ پ���ارەداب���ی���ن���ك���ردن‌و پ���ارەدارك���ردن���ی‬ ‫هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن‪.‬‬ ‫رەگەزەكانی تێكەاڵویی سیاسی (عناصر‬ ‫المزیج السیاسي)‬ ‫ــ بەرهەمهێنی سیاسی (المنتج السیاسي)‪:‬‬ ‫مەبەست لە بەرهەمهێنی سیاسی كەسانی‬ ‫پاڵێوراوو هەڵبژێردراوو كاندیدكراوەكانە‪.‬‬ ‫ت ئەو بنەمایانەی خوارەوەیان تێدابێت‌‪:‬‬ ‫دەبێ ‌‬ ‫‪‌1‬ــ دەبێت‌ پلەیەكی حزبی هەبێت‪‌.‬‬ ‫‪2‬ــ خ��اوەن ناوو ناوبانگ‌و رابردوویەكی‬ ‫باش بێت‪.‬‬ ‫‪3‬ــ خاوەن هەڵسوكەوت‌و رەفتاری كەسێتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪178‬‬

‫جوان بێت‪.‬‬ ‫‪4‬ــ خاوەنی بەڵێنی پێشوەخت بێت‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ لە الی ج��ەم��اوەر خ��اوەن ناوبانگێكی‬ ‫شایستە بێت‪.‬‬ ‫ــ برەوپێدان (الترویج)‪:‬‬ ‫برەودان‪ ،‬واتە خستنەگەرو جێبەجێكردن‌و‬ ‫ئەنجامدانی چەند ئەركێكی پێویست‪ ،‬وەك‪:‬‬ ‫أ‌‌ــ ریكالم‌و بانگەشەی پێشوەخت‪.‬‬ ‫ب‌‌ــ پڕوپاگەندەكردن‪.‬‬ ‫ج‌ـ����ـ ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ك�����ۆرو ك���ۆب���ون���ەوەو‬ ‫چاوپێكەوتن‪.‬‬ ‫ــ نرخ‌و تێچوون‪:‬‬ ‫گرنگی ئەم كەرت‌و رەگەزە لەوەدایە‪ ،‬كە‬ ‫لەو رێگەیەوە دەتوانرێت‌‪ ،‬رێ��ژەو ئاستی‬ ‫م��ەس��روف��ات‌و داه���ات ب��زان��رێ��ت‌‪ ،‬ه��ەت��ا لە‬ ‫داهاتوودا تووێژینەوە لە سەر ئەنجامی ئەو‬ ‫دەركەوتانە بكرێت‪ ،‬ئەگەر مەسروفاتەكەی‬ ‫زۆر ب��وو‪ ،‬ی��ان پێچەوانەی داه���ات ب��وو‪،‬‬ ‫ئ��ەوا ك��ەم دەك��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر ك��ەم ب��وو‪،‬‬ ‫داهاتیش كەم ب��وو‪ ،‬ئ��ەوا بۆ پڕۆسه‌یەكی‬ ‫ت‬ ‫تری هەڵبژاردن لە داهاتوودا دەتوانرێ ‌‬ ‫ت هەروەها هەر لەو رێگەیەوە‬ ‫زیاتر بكرێ ‌‬ ‫دەتوانین رێگەو شێوازی دیكەی باشتر‬ ‫ب��دۆزی��ن��ەوە ب��ۆ مامەڵەكردن ل��ەگ��ەڵ ئەو‬ ‫بابەتە‪ .‬بە گشتی ئەم كەرتە كار لە سەر‬ ‫ئەو هاوكێشەی خوارەوە دەكات‪:‬‬ ‫نرخ‌و بەهای پاڵیوراو یان‪ ،‬كاندید یه‌کسان ‌ه‬ ‫ب ‌ه سەرجەمی تێچوی پێشبینیكراو‪ ،‬یان‬ ‫پێشنیاركراو بۆ هەڵبژاردنی كاندیدێك‪.‬‬ ‫دەستنیشانكردنی نرخ‌و تێچووی پڕۆسه‌ی‬

‫ریكالم‌و بانگەشكەكردن وەك‪:‬‬ ‫‪1‬ــ تێچوونی ئابووری (ماددی)‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ تێچوونی سایكلۆجی‪ ،‬ی��ان دەروون��ی‬ ‫(مرۆیی‌و مەعنەوی)‪.‬‬ ‫ــ پێگەیشتن (النضوج)‪:‬‬ ‫م��ەب��ەس��ت ل���ە ل���ێ���ك���دان���ەوەی ئ��ەن��ج��ام��ی‬ ‫ریكالم‌و بانگەشەی پێش بەڕێوەچوونی‬ ‫هەڵبژاردنەكانە‪ ،‬بۆ هەڵسەنگاندنی ئاستی‬ ‫كاریگەرییەكانی ریكالم لە سەر جەماوەر‌و‬ ‫زیاتركردنی دەنگەكان‌و گەیشتنە ئاستی‬ ‫پێویست‌و دی��اری��ك��راو‪ ،‬ل��ە الی���ەن الیەنە‬ ‫سیاسییەكان‌و پاڵێوراوەكانیان‪.‬‬ ‫أـ�����ـ پ���ێ���گ���ەی���ش���ت���ن‪ ،‬ی�����ان پ��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��ی‬ ‫س��ەرك��ەوت��وو(ن��ض��وج ص��اع��د) ل��ە كاتی‬ ‫گەیشتنە ئ��ەو ح��اڵ��ەت��ە‪ ،‬ك��ەس��ی پاڵێوراو‬ ‫هەڵدەبژێردرێت‌‪.‬‬ ‫ب‌ــ پێگەیشتن‪ ،‬یان گەیینی جێگیر( نضوج‬ ‫مستقر) بە واتای جێگیربوونی جەماوەری‌و‬ ‫میللی (استقرار الشعبیة) دێت‪.‬‬ ‫ج‌ــ پێگەیشتن‪ ،‬یان گەیینی سەرەوژێر‪ ،‬یان‬ ‫هەڵدێر (نضوج منحدر) بە واتای دابەزینی‬ ‫ئاستی جەماوەری‌و میللی (هبوط الشعبیة)‬ ‫دێت‪.‬‬ ‫ریكالم‌و دیاردە باوەكانی ناو كۆمەڵگە‬ ‫زۆر ل��ە ش����ارەزاو ت��ووێ��ژەران��ی ب��واری‬ ‫راگ���ەی���ان���دن‪ ،‬ب��ە پێویستی دەزان�����ن‪ ،‬كە‬ ‫راگەیاندن‌و ریكالم‪ ،‬خۆیان بە دوور بگرن‪،‬‬ ‫لە رووبەڕووبونەوە‪ ،‬یان پێكدادان لەگەڵ‬

‫‪179‬‬

‫جەماوەر‪ ،‬یان چین‌وتووێژ‪ ،‬یان وەرگردا‪،‬‬ ‫ل��ەب��ەر ئ����ەوەی زۆر ل���ەو ه���ەواڵن���ەی لە‬ ‫رابردوودا بۆ گۆرینی خوو‪ ،‬یان دیاردەیەكی‬ ‫ب���اوی ك��ۆم��ەڵ��گ��ە‪ ،‬ی���ان ب��ە زۆر گۆڕینی‬ ‫راوبۆچوونی گشتی دراون‪ ،‬لە ئەنجامدا‬ ‫شكستیان خواردووە‪ ،‬وەك ئەو هەڵمەتەی‬ ‫راگەیاندن‪ ،‬كە بە پاڵپشتی گروپی رایەڵەی‬ ‫بەگژدا چوونەوەی كۆگایەكانی مەی‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی ‪1992‬دا لە واڵت��ە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئ���ەم���ری���ك���ا‪ ،‬ب����ۆ س�����ن�����ووردارك�����ردن‌و‬ ‫قەدەغەكردنی مەی خواردن راگەیەنرا‪ .‬لەو‬ ‫هەڵمەته‌دا زیاتر لە سەدو پەنجاو حەوت‬ ‫ملیۆن ب�ڵاوك��راوەی هەمەجۆرو ملیۆنێک‬ ‫ج ملیۆن نامیلكەو دوو ملیۆن‬ ‫كتێب‌و پێن ‌‬ ‫پۆستەرو هەژدە ملیۆن پسولە بە مەبەستی‬ ‫هۆشیاركردنەوەی هاوواڵتییان لە بارەی‬ ‫زی��ان‌و مەترسییەكانی م��ەی خ��واردن��ەوە‬ ‫چاپ‌و باڵو كرانەوە‪ ،‬لە ئەنجامدا بڕیاری‬ ‫سنوورداركردنی مەی خواردنەوە دەرچوو‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا رێكخراوێكی‌تر لە دژی‬ ‫ئ��ەو ب��ڕی��ارەو ئەنجامەكانی ئ��ەو هەڵمەتە‬ ‫ه��ات��ەئ��اراوە‪ ،‬بۆیە دوای ك��ارك��ردن��ی ئەو‬ ‫رێكخراوە تازەیەو قۆرخكردنی بازرگانی‬ ‫ل��ە الی��ەن چەند كەسێك‌و ب�ڵاوب��ون��ەوەی‬ ‫زیاتری مەی خواردنەوە‪ ،‬دوای سیانزەساڵ‬ ‫لە دەرچوونی بڕیارەكە‪ ،‬دواجار بڕیارەكە‬ ‫هەڵوەشێنرایەوە‪ .‬‬ ‫بازاڕكاریی سیاسی‌و ریكالم‌و جوانكاری‬

‫لە چوارچێوەی ئەو ئەركانەی كەوتونەتە‬ ‫س���ەر ش��ان��ی ری��ك�لام��ی س��ی��اس��ی‪ ،‬ب��ۆم��ان‬ ‫ت بێجگە ل���ەوەی کۆمەڵێك‬ ‫دەردەك���ەوێ��� ‌‬ ‫ئ���ەرك���ی س����ەرەك����ی وەك‪ ،‬رێ��ن��م��ای��ی‌و‬ ‫هۆشیاركردنەوە‌و هاندان‪ ...‬هتد جێبەجێ‬ ‫دەك��ات‪ ،‬ب��ەاڵم لەگەڵ ئەوانەش یەكێك لە‬ ‫ئ���ەرك‌و ك��ارەك��ان��ی ری��ك�لام‌و ب��ازاڕك��اری��ی‬ ‫سیاسی‪ ،‬دروستكردنی وێنەیەكی زەینیی ‬ ‫شایستە‌و جوانە‪ ،‬بۆ ئەو حزب‌و الیەنانەی‬ ‫ری��ك�لام دەك���ەن‌و ب��ە تایبەت ب��ۆ كاندیدو‬ ‫بەرنامەكانیان‪ ،‬چونكە ئەگەر نەتوانێت ببێتە‬ ‫دروستكەر‪ ،‬ی��ان بەرهەمهێنی وێنەیەكی‬ ‫زەینی‌و بەرجەستەبووی ن��او واقعەكە‌و‬ ‫كۆی پرۆسەكە‪ ،‬ئەوا ناتوانرێت مەبەست‌و‬ ‫ئامانجەكانی وەك پێویست بهێنرێتەدی‪.‬‬ ‫بۆیە لە میانەی پراكتزەكردنی كرداری‬ ‫ریكالم‌و بازاڕكاریی سیاسی‪ ،‬شێوازێكی‬ ‫جوانكاری (تجمیل) دێتە كایەوە‪ ،‬كە ئەم‬ ‫ش��ێ��وازەش لە رێگەی ك��ۆرو كۆبوونەوە‬ ‫جەماوەرییە حزبیەكان‌و كۆڕوكۆبوونەوەی‬ ‫كاندیدەكانی ح��زب‌و الیەنە سیاسییەكان‬ ‫دروس����ت دەب���ێ���ت‌‌و ب��ەرج��ەس��ت��ە دەب��ێ��ت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوانەشدا دانیشتن‌و چاوپێكەوتن‌و‬ ‫كۆنفرانسی رۆژنامەوانیش‪ ،‬رۆڵی خۆیان‬ ‫ل��ە دروس���ت���ك���ردن‌و ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی ئ��ەو‬ ‫وێنەیە هەیە‪ .‬بەم كار‌و كردارەی ریكالم‌و‬ ‫بازاڕكاریی سیاسی دەوترێت‪ :‬پیشەسازی‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی وێ��ن��ەی پ��اڵ��ێ��وراو‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫دواجاردا دەبێتە ئەركێكی بنچینەیی‪ .‬حزب‌و‬ ‫الیەنەكانی ئەمریكا‌و ئەوروپاو رۆژئ��اوا‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪180‬‬

‫بایەخێكی زۆر بەو پیشەسازییە تایبەتە‬ ‫دەدەن‪ ،‬ك��ە ت��وان��او ل��ێ��ه��ات��ووی م��رۆی��ی‌و‬ ‫مەعریفییەكانی ك��ەس��ێ��ك‪ ،‬ی���ان كۆمەڵە‬ ‫كەسێك‪ ،‬یان حزب‌و الیەنێكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫كەرەستە‌و ماتریاڵی پێكهێنەر‌و سەرەكی‬ ‫پ��ی��ش��ەس��ازی��ی��ەك��ەی��ە‪ ،‬ن���ەك ك��ەرەس��ەت��ەی‬ ‫ماتریاڵیی كانزایی‌و هی دیكە‪ .‬ه��ەر ئەو‬ ‫واڵتانەی س��ەرەوە‪ ،‬دەیانەوێت لە رێگەی‬ ‫ئەو پیشەسازییەوە‪ ،‬زۆرترین دەن��گ بۆ‬ ‫خۆیان كۆبكەنەوەو براوەو سەركەوتووی‬ ‫هەموو چەشنە پڕۆسه‌یەكی هەڵبژاردن بن‪ .‬‬ ‫واڵتانی جیهانی سێیەم‌و ریكالم‌و‬ ‫بازركاریی سیاسی‬ ‫بەكارهێنان‌و لێدوان لە سەر هەر چەشنە‬ ‫چ��ەم��ك‌و زاراوەی���ەك���ی س��ی��اس��ی‪ ،‬ئ��ەگ��ەر‬ ‫وەرگ���ێ���ردراوو هەڵێنجراوی فەرهەنگ‌و‬ ‫ناوەندێكی زانستی‌و ئەكادیمی باوەرپێكرا‌وو‬ ‫هێژا نەبێت‌‪ ،‬لەوانەیە روب��ەووی رەخنە‌و‬ ‫خ��س��ت��ن��ەڕووی ه��ەڵ��ە ب��ب��ی��ن��ەوەو پ��اش��ان‬ ‫تووشی جۆرێك لە تێكدانی جەوهەری‬ ‫چەمك‌و زاراوەك��ە بین‪ .‬چەمك‌و زاراوەی‬ ‫جیهانی سێیەم ( العالم الثالث) ‪THIRD‬‬ ‫‪ WORLD‬هەتا ئەمرۆش وەك یەكێك لە‬ ‫چ��ەم��ك‌و زاراوە ف���رەدەرب���ڕی سیاسی‌و‬ ‫س��ی��س��ۆل��ۆژی‌و ئ����اب����ووری‌و ئیعالمیش‬ ‫بەكاردەهێنرێت‌‪ ،‬لەگەڵ ئ��ەوەی واڵتانی‬ ‫جیهان دووەم (یەكێتی سۆڤیەتی پێشووو‬ ‫چ��ەن��د واڵت���ی ئ��ی��ش��ت��راك��ی‌و كۆمۆنیستی‬ ‫دەگ��رت��ەوە) کە لەگەڵ رووخ��ان��ی یەكێتی‬

‫سۆڤیەت كاڵبووەوە‪ ،‬یان نەما‪ .‬ئێستاش ئەو‬ ‫وواڵتانەی لە پۆلێنی جیهانی سێیەم دانراون‪،‬‬ ‫كە زۆربەی وواڵتانی عەرەبی‌و رۆژهەاڵتی‬ ‫ک واڵت��ی‬ ‫ن���ەوەراس���ت‌و ئ��ەف��ری��ق��او ه��ەن��دێ�� ‌‬ ‫ئەمریكای التین‪ ،‬دەگرێتەوە‪ .‬هاوواتای دیكە‬ ‫لە جیاتی جیهانی سێیەم بەكاردەهێنرین‌و‬ ‫دەردەب���ڕدرێ���ن‪ ،‬وەك واڵت��ان��ی ب��اش��وری‬ ‫جیهان‪ ،‬واڵت��ان��ی ناپیشەسازی‪ ،‬واڵتانی‬ ‫گەشەنەسەندوو‪ ،‬گ��ەل‌و میللەتانی ت��ازە‬ ‫پێگەیشتوو‪ .‬ئەو واڵتانەی لەو چوارچێوەیە‬ ‫پۆلێنبەند كراون‪ ،‬بە چەند خاڵ‌و خاسیەتێك‬ ‫لە ئەوانی‌تر جیادەكرێنەوە‪ ،‬لە گرنگترینیان‪:‬‬ ‫أـ���ـ دواك���ەوت���ووی ب����واری پ��ی��ش��ەس��ازی‌و‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی‪ ،‬هەندێک واڵت ب��وارو كەرتی‬ ‫كشتوكاڵیشیان دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫ب‌ـ�����ـ زۆری ژم��������ارەی دان���ی���ش���ت���وان‌و‬ ‫بەرزبوونەوەی بەردەوامی رێژەو ژمارەی‬ ‫دانیشتوانیان‪.‬‬ ‫ج‌ــ بەرباڵویی هەژاری‌و نەداری‌و نەخۆشی‌و‬ ‫كەمیی خزمەتگوزاریی تەندروستی‪.‬‬ ‫دــ وابەستەیی‌و پاشكۆیی دەرەوە‪.‬‬ ‫ه‌ــ نزمیی ئاستی خوێندەواری‌و زانستی‌و‬ ‫ئ��ەك��ادی��م��ی ه���ەروەه���ا ك��ەم��ی��ی پ����رۆژەی‬ ‫پەرەپێدانی هۆشیاری‌و بەرزركردنەوەی‬ ‫ئاستی خوێندەواری‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوانەش‪ ،‬نائارامی ئەمنی‌و سیاسی‌و‬ ‫ناجێگیریی بواری ئابووری‌و بە نادیدەگرتنی‬ ‫رای گشتیی جەماوەری‌و نەگەرانەوە بۆ‬ ‫ئ��اڵ‌وگ��ۆڕی سیاسی (ت���داول السیاسي)و‬ ‫پڕۆسه‌ی هەڵبژاردنی شەفاف‌و دروست‌و‬ ‫دوور ل��ە دەس��ت��ێ��وەردان ب��ۆ پێكهێنانی‬

‫‪181‬‬

‫حكومەت‪ ،‬چەند خ��اڵ‌و سیمایەكی تری‬ ‫واڵتانی جیهانی سێیەمن‪ .‬بۆیە پڕۆسه‌ی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و م��ی��ك��ان��زم‌و پڕنسیپەكانی‬ ‫بانگەشەكردن‌و هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫وەك پێویست لەبەرچاو ناگیرێن‪ .‬بەمەش‬ ‫ئەم ریكالم‌و بازاڕكاریی ‌ه سیاسییە پایە‌و‬ ‫ئیتیكە زانستی‌و دروستەكانی نەخەمڵیون‌و‬ ‫پراكتیزە ناكرێن‪ ،‬ئەگەر بەكاریش بخرێت‌‪،‬‬ ‫لە چوارچێوەیەكی سنووردارە‌و لە الیەن‬ ‫گ��روپ‌و ح��زب‌و الیەنێكەوە ق��ۆرخ ك��راوە‪.‬‬ ‫هەروەك بەرپرسی مەكتەبی راگەیاندنی‪،‬‬ ‫یەكێك لە واڵتە دیارەكانی واڵتانی عەرەبی‌و‬ ‫كۆنترین حزب‌و الیەنی میسری‪ ،‬محەمەد‬ ‫شەردی‌و جێگری سەرنوسەری رۆژنامەی‬ ‫(وەفد)ی سەر بە حزبی وەفدی میسری ‪،‬‬ ‫پەردە لە سەر ئەو راستییە هەڵدەماڵێت‌‌و‬ ‫دەڵێت‌‪ :‬هێشتا ئێمە لە سەرەتای شارێگەی‬ ‫پراكتیزەكردنی ب��ازاڕك��اری��ی‌و ریكالمی‬ ‫سیاسی‌و پێكهێنانی گروپی پاڵپشتكردن لە‬ ‫كاندیدەكانین‪ .‬ئەو كار‌و هەواڵنەش زامنی‬ ‫کۆمەڵێك رێوشوێنی جیان‪ ،‬بۆ دیاریكردنی‬ ‫چۆنییەتی گفتوگۆو هەلسوكەوتكردن لەگەڵ‬ ‫كاندید‌و دەنگاندەران‪ .‬لە الیەكی‌تریشەوە‬ ‫چۆنییەتی گفتوگۆكردن‌و هەلسوكەوتكردن‬ ‫لەگەڵ حكومەتەكان‪.‬‬ ‫بەمەش ئەركێكی‌تری تا رادەی��ەك قورس‬ ‫دەكەوێتە سەر شانی حزب‌و الیەنەكانی‬ ‫واڵت��ان��ی س��ێ��ی��ەم‪ ،‬ك��ە ع��ی��راق‌و هەرێمی‬ ‫كوردستانیش نزیكی بازنەی پۆلێن بەندی‬ ‫ئ��ەو واڵت��ان��ەن‪ ،‬ك��ەوات��ە دەبێتە ئەركێكی‬ ‫سەر شانی حزب‌و الیەن‌و دەسەاڵتدارانی‬

‫ئێمەش‪ ،‬كە رەچ���اوی کۆمەڵێك بابەت‌و‬ ‫الیەنی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و پەروەردەیی‬ ‫كۆمەڵگە‌و هاوواڵتیان بن‪ .‬‬ ‫پێناسەی ریكالم‪ ،‬یان بازاڕكاریی سیاسی‬ ‫وەك لە پێشەوە باسمان ل��ەوە ك��رد‪ ،‬كە‬ ‫پێناسەو ناساندنی بازاڕكاریی سیاسی‪،‬‬ ‫ه��ەت��ا ئ��ێ��س��ت��اش ک��ۆم��ەڵ��ێ��ك ق��س��ەوب��اس‌و‬ ‫مشتومری لە س��ەر دەك��رێ��ت‌و پێناسەی‬ ‫هەیە‪ .‬لەبەر ئەوەی مەغزاكانی ناساندنی‬ ‫ئەو جۆرە ریكالمە‪ ،‬هەر لە چوارچێوەی‬ ‫ل��ێ��ك��دان��ەوەو دارش��ت��ن��ی زان��س��ت��ی��ی��ان��ەی‬ ‫سیاسەتەوە‪ ،‬پێناسەو ناساندنی بۆ ناكرێت‌‪،‬‬ ‫بەڵكو ریشەیی پێناسەكە درێژدەبێتەوەو‬ ‫دەئاڵێتە زانست‌و بوارو الیەنەكانی‌تر‪ ،‬كە‬ ‫لە چەندین الوە پەیوەستبوونێكی تەواوی‬ ‫ێ رەچاوكردنی‬ ‫بەو زانستانەوە هەیە‪ ،‬بەب ‌‬ ‫ئەڵقەگرێدراوەكانی ئەو زانستانە‌و بوارو‬ ‫الی��ان��ەک��ان‪ ،‬وا ئ��اس��ان نییە پێناسەیەكی‬ ‫پوختی ریكالم‌و بازاڕكاریی سیاسی بكەین‪.‬‬ ‫ت لەم بارەیەوە چەند پێناسە‌و‬ ‫بۆیە دەكرێ ‌‬ ‫ناساندنێکیی ئەو چەمكە بخەینە روو‪:‬‬ ‫گشتگیرترین پێناسە بۆ ریكالمی سیاسی‬ ‫بریتییە لە‪ :‬کۆمەڵێك چاالكی دیاریكراو‌و‬ ‫دارێ��ژراوە‪ ،‬بە ئامانجی گەورەكردن‪ ،‬یان‬ ‫زیاتركردن‌و رێكخستنی ژمارەیەكی زۆری‬ ‫ئەندام‌و الیەنگر‌و هەوادار‪ ،‬یان دەنگدەر‪ ،‬بۆ‬ ‫حزب‌و الیەنێكی سیاسی‪ ،‬یان كاندیدێكی‬ ‫دی��اری��ك��راو‪ ،‬ی��ان ب��ەرن��ام��ە‌و بیرۆكەیەكی‬ ‫دی����ارك����راو‪ ،‬ل���ە رێ���گ���ەی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان‌و‬ ‫بەگەرخستنی ئ��ام��رازو دام��ودەزگ��اك��ان��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪182‬‬

‫ماس‌میدیاو كۆمەنیكەیشنی جەماوەری‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��ام��ڕازی دی��ك��ەوە ه��ەروەه��ا هەندێک‬ ‫ج��ار ه��ەر ب��ۆ ه��ەم��ان مەبەست پشت بە‬ ‫رای گشتی جەماوەری‌و بیروبۆچونەكانی‬ ‫جەماوەر دەبەستێت‪.‬‬ ‫ل��ە پ��ێ��ن��اس��ەی��ەک��ی ت��ری��ش��دا ه���ات���ووە‪ :‬ئ��ەو‬ ‫ریكالمەیە‪،‬كە حزب‌و الیەنێكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫هەوڵدەدات لە رێگەی بەكار هێنانی چەند‬ ‫ئ��ام��رازو كەناڵێكەوە‪ ،‬ك��اری��گ��ەری پ��رس‌و‬ ‫بابەتێكی ه��ەن��ووك��ەی��ی‪ ،‬ك��ە مشتومرێكی‬ ‫سیاسی ل��ە س���ەرە‪ ،‬بگەینێتە ج��ەم��اوەر‌و‬ ‫ه������ەواداران������ی خ������ۆی‪ ،‬ب����ە م��ەب��ەس��ت��ی‬ ‫بەدەستهێنانی دەنگ‪ ،‬یان قەناعەتپێكردن‌و‬ ‫كێشكردنی رای گشتی ب��ە الی خ��ۆی‌و‬ ‫ل��ە پێناو ئامانجێكی سیاسیی تایبەتی‌و‬ ‫گشتی‪ ،‬یان بازاڕكاری‌و ریكالمی سیاسی‬ ‫ئ���ەو ری��ك�لام��ەی��ە‪ ،‬ك��ە حزبێكی سیاسی‪،‬‬ ‫یان كاندیدەكانی لە ب��ارەی پرسێك‪ ،‬یان‬ ‫كێشەو گرفتێكی سیاسی‪ ،‬كە جێی بایەخی‬ ‫رای گشتی‌و ج��ەم��اوەرە ئەنجامیدەدەن‌و‬ ‫ێ لە شارەزاو‬ ‫پراكتیزەی دەكەن‪ ،‬بەاڵم هەند ‌‬ ‫سەرچاوەی‌تر ریكالم‌و بازاڕكاری لێك جیا‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫شارەزای بواری راگەیاندن هارۆب (‪،)1990‬‬ ‫پێناسەی خۆی هەیە‪ ،‬پێی وای��ە ریكالم‌و‬ ‫بازاڕكاریی سیاسی‪ ،‬بریتییە لە ریكالمكردن‬ ‫ب��ۆ رووم��اڵ��ك��ردن��ی ب��ەرن��ام��ەو گوتارێكی‬ ‫سیاسی بۆ حزب‌و الیەنێكی دیاریكراو‪ ،‬لە‬ ‫ناوچەیەك‪ ،‬یان هەرێم‌و واڵتێكدا‪ ،‬خودی‬ ‫الیەنەكە دەبێت بە بەرێوەبەری بازاڕكاریی‬

‫ئەو ریكالمە‪.‬‬ ‫ه����ەروەه����ا پ��س��پ��ۆری س��ی��اس��ی ك��اڤ��ان��ا‪،‬‬ ‫ریكالمی سیاسی‌و بانگەشە‌و هەڵمەتەكانی‬ ‫هەڵبژاردن بە یەكەوە دەبەستێتەوە‪ ،‬یان‬ ‫وای لێكدەداتەوە‪ ،‬كە ئەو دووانە بە یەكەوە‬ ‫گ���رێ���دراون‪ .‬پێی وای���ە‪ ،‬ك��ە ب���ازاڕك���اری‌و‬ ‫ری���ك�ل�ام���ی س���ی���اس���ی‪ ،‬ی����ان ب��ان��گ��ەش��ە‌و‬ ‫هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن کۆمەڵێك بابەتی‬ ‫س��ت��رات��ی��ژی‌و ئ��ام��رازی پێویستن ب��ۆ بە‬ ‫دواك��ەوت��ن‌و گ���ەران‌و تووێژینەوەی رای‬ ‫گشتی‪ ،‬ل��ە پێش پ��ڕۆس��ه‌ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و‬ ‫لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا‪ ،‬بۆ پێشخستنی‬ ‫هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن‌و هەڵسەنگاندنی‬ ‫لێكەوتەكانی‪.‬‬ ‫هەندێكی‌تر بەم جۆرە پێناسەی بازاڕكاری‬ ‫دەك���ەن‪ :‬چەمكێكی سیاسی‌و ئەدەبیاتی‬ ‫سیاسییە‪ ،‬هەموو ئ��ام��رازو شێوازەكانی‬ ‫بازاڕكاری‪ ،‬لە چاالكی سیاسیدا جێبەجێیان‬ ‫دەك���ات‪ ،‬وەك بەكارهێنانی ئەنتەرنێت‌و‬ ‫پرس‌وڕاكردن بە راوێژكارو شارەزایان‌و‬ ‫بەڕێوەبەرانی هەڵمەتە سیاسییەكان‪ ،‬بە‬ ‫پێی بەرنامەیەكی دارێ���ژراو‪ ،‬وەك چەند‬ ‫ئامرازێكی ریكالم‌و بازاڕكاریی سیاسی‪،‬‬ ‫وەك چۆن لە بواری بازرگانی‌و ریكالمی‬ ‫بازرگانی بەكار دەهێنرێن‪.‬‬ ‫دیسان ریكالمی سیاسی الی هەندێکی‌تر‬ ‫وا پێناسە دەک��رێ��ت‪ :‬ك��ە ئ��ەو ریكالمەیە‪،‬‬ ‫ه��ەڵ��دەس��ت��ێ��ت ب��ە پێكهێنانی ك��ۆڕای��ەك��ی‬ ‫جەماوەری‌و دروستكردنی كاریگەری لە‬ ‫سەر بیروبۆچوون‌و كردەوەكانی خەڵك‪،‬‬

‫‪183‬‬

‫وەك هەڵواسین‌و دان��ان��ی پۆستەرەكانی‬ ‫ب��ان��گ��ەش��ەی ه���ەڵ���ب���ژاردن‌و دەن���گ���دان بۆ‬ ‫كاندیدی حزبێكی دیاریكراو‪ ،‬یان ریكالمی‬ ‫ت��ەل��ەف��زی��ۆن��ی ب���ە م��ەب��ەس��ت��ی ه��ان��دان��ی‬ ‫هاوواڵتییان‌و ه��ەواداران��ی حزبەکان بۆ‬ ‫دەنگدان بە كانیدەكانیان‌و بەشداریكردن لە‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا‪.‬‬ ‫بە كورتی دەتوانین بڵێین‪ :‬ئەو رێگەیەیە‪،‬‬ ‫كە حزب‌و رێكخراوە سیاسییەكان دەیگرنە‬ ‫بەر‪ ،‬لە پێناو گەیاندنی پەیام‌و بەرنامە‌و‬ ‫گ��ووت��اری سیاسی (ال��خ��ط��اب السیاسي‬ ‫ـ��ـ ‪) POLTICAL DESCORS‬و ب��ی��روڕاو‬ ‫بۆچونەكانیان بە هاوواڵتییان‌و جەماوەر‬ ‫بە گشتی‪.‬‬ ‫جۆرەكانی ریكالمی سیاسی‬ ‫‪1‬ـ��ـ ب��ازاڕك��اری‌و ریكالمی ئاسۆیی‪ ،‬یان‬ ‫سەرۆكایەتی‪ :‬مەبەست لەم جۆرەی ریكالم‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە پرۆسە‌و میكانیزمی بازاڕكاری‪،‬‬ ‫یان ریكالمی سیاسی لە مەودایەكی فراوانی‬ ‫جوگرافیی ن��او چ��وارچ��ێ��وەی س��ن��ووری‬ ‫دەوڵ����ەت‌و واڵت��ێ��ك ئەنجام دەدرێ����ت‌‪ ،‬كە‬ ‫هەر لە هەڕەمی بااڵترین دەسەاڵتەوە تا‬ ‫دەگاتە خوارەوە لە خۆدەگرێت‌‪ ،‬وەك ئەو‬ ‫بانگەشە‌و ریكالمانەی لە كاتی هەڵمەتەكانی‬ ‫دەستپێكردنی پڕۆسه‌ی هەڵبژاردنەكانی‬ ‫س��ەرۆك��ای��ەت��ی‌و راپ��رس��ی‌و ریفراندۆمی‬ ‫دام‌ودەزگ������ای ی��اس��ادان��ان (پ��ەرل��ەم��ان)و‬ ‫بانگەشەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ش��ارەوان��ی‌و‬

‫پارێزگا‌و هەرێم‌و كانتۆنەكان بەڕێوەدەچن‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بازاڕكاری‌و ریكالمی سیاسیی ستونی‪:‬‬ ‫ئ���ەم ج���ۆرەی���ان ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ستونی‬ ‫ل��ە ن��او چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی ج��وگ��راف��ی زۆر‬ ‫دیاریكراو‪ ،‬یان لە ناو رێكخراوو گروپێكی‬ ‫دی���اری���ك���راوی پ��ی��ش��ەی��ی‌و ج���ەم���اوەری‌و‬ ‫مەدەنی دیموكراسی‪ ..‬هتد‪ ،‬بەرێوەدەچێت‪،‬‬ ‫وەك پرۆسە‌و هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی‬ ‫سەندیكاكان‪ ،‬یەكێتی كرێكاران‪ ،‬رێكخراو‌و‬ ‫گرووپە پیشەییەكان‪ ،‬هەڵبژاردنی ناوخۆیی‬ ‫حزب‌و الیەنە سیاسییەكان‪.‬‬ ‫ریكالمی سیاسی‌و پەیوەندیكردنی سیاسی‬ ‫ااڵتصال السیاسی ــ ‪POLTICAL‬‬ ‫‪COMNECATION‬‬

‫ئ����ەم����ڕۆ ب����ە ه������ۆی ت����ێ����ك����ەاڵوب����وون‌و‬ ‫ئاوێتەبوونی رەهەندەكانی ب��وارو الیەنە‬ ‫جیاوازەکانەوە‪ ،‬ریكالمی سیاسیش بەدەر‬ ‫نیی ‌ه لەو جۆرە تێكەواڵبوون‌و ئاوێتەبوونە‪،‬‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن��ی س��ی��اس��ی‪ ،‬یەكێكە ل��ەو‬ ‫بابەتانەی پەیوەندییەكی راستەوخۆی بە‬ ‫بابەتەكەمانەوە هەیە‪ ،‬ئەمەش لە سۆنگەی‬ ‫ئەو راستییانەوە سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬كە‬ ‫ریكالمی سیاسی خۆی لە خۆیدا جۆرێكە‬ ‫لە پەیوەندیكردنی سیاسی‌و ناردنی پەیام‌و‬ ‫كردارێكی پەیوەندیكردن (كۆمەنیكەیشن)‬ ‫ی ت���������ەواوە‪ ،‬ه����ەم����وو رەگ����ەزەك����ان����ی‬ ‫پەیوەندیكردن‌و كۆمەنیكەیشن (نێرەر‪،‬‬ ‫پەیام‪ ،‬كەناڵ‪ ،‬وەرگر)ی تێدایە‪ .‬پسپۆری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪184‬‬

‫بواری راگەیاندن‌و گەیاندن ‪،Samuel Mark‬‬ ‫پەیوەندیی سیاسی‌و ریكالمی سیاسی‬ ‫بە ی��ەك��ەوە دەبەستێتەوەو شێوازەكانی‬ ‫كرداری ریكالم‌و بەرێوە بردنی بە بەشێكی‬ ‫گرنگی كرداری پەیوەندیكردن‌و پەیوەندی‬ ‫سیاسی دەزان���ێ���ت‌‪ .‬پێی وای���ە‪ ،‬ری��ك�لام‌و‬ ‫ب��ازاڕك��اری��ی سیاسی‪ ،‬كردارێكی ئالۆزە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لە ئەنجامی ك��ارو كۆششێكی زۆر‬ ‫لەو بارەیەوە‪ ،‬هەموو هۆكارەكانی ریكالم‬ ‫پێشكەوتن‪ .‬بەمەش ریكالمی سیاسی بوو‬ ‫بە یەكێك لە ئامرازەكانی پەیوەندیكردنی‬ ‫سیاسی‪ ،‬وەك لە پێشەوە باسمان كرد‪،‬‬ ‫كە بازاڕكاریی سیاسی وەك بازاڕكاریی‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی‌و ب���ازاڕ کۆمەڵێك كەرەستەو‬ ‫كااڵو ماددەی خۆی هەیە‪ ،‬كەرەستەكانی‬ ‫ئ����ەم ب���اب���ەت���ە‪ ،‬ب���ەرن���ام���ەی س��ی��اس��ی‌و‬ ‫هەڵبژاردن‌و راپرسی‌و ریفراندۆمە‪ ،‬كە لە‬ ‫بارەی بابەت‌و پرس‌و کۆمەڵێك كێشەوە‪،‬‬ ‫لە الی��ەن الیەنێكی دیاریكراو‪ ،‬ی��ان چەند‬ ‫الیەنێك‪ ،‬یاخود كاندیدێكەوە دادەرێژرێت‌و‬ ‫جێبەجێ دەكرێت‪ .‬ئامانجی ئەو كردارەش‬ ‫سەركەوتن‌و بردنەوەی ئەو بەرنامەیەی‬ ‫سەرەوەیە‪ .‬لەگەڵ ئەوەی نرخ‌و سەرانەی‬ ‫ئەو سەركەوتن‌و بردنەوانە بە نرخ ئەژمار‬ ‫ناكرێن‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ڕی م��اددی دیاریكراوو‬ ‫تێچوون بۆ ئ��ەو مەبەستە رۆڵ��ی خۆیان‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆیە لە سەر كەسانی هەڵبژێردراو‬ ‫پاڵیوراوان پێویستە‪ ،‬هەوڵی بەدەستهێنانی‬ ‫دەن���گ���ی زۆرت����ری����ن رێ������ژەی ژم�����ارەی‬ ‫جەماوەری‌و خەڵك بدات‪ ،‬بۆ بەرنامەكە‌و‬

‫بیرۆكەكانی ه��ەروەه��ا پێویستە تواناو‬ ‫لێهاتوییەكانی خۆی لەو بارەوە بە هەموو‬ ‫هێزێكەوە بخاتە گ��ەر‪ ،‬لە الیەكی ت��رەوە‬ ‫پێویستە رەچاوی شێوەكانی تەعبیركردن‌و‬ ‫ب���ەرێ���وەب���ردن���ی ه���ەم���وو ش��ێ��وازەك��ان��ی‬ ‫ستراتیجی‌و سایكلۆجی پەیوەندیكردن‌و‬ ‫گەیاندنی فكری هەبێت‌‪ .‬ل��ێ��رەدا بایەخ‌و‬ ‫گرنگی پەیوەندیكردنی سیاسی‌و ریكالم‬ ‫دەردەك���ەوێ���ت‪ .‬ل��ەو ك���ردارەش���دا خ��ودی‬ ‫ریكالمەكە‪ ،‬دەچێتە خزمەت پەیوەندی‌و‬ ‫پەیوەندیكردنی سیاسی‪.‬‬ ‫ل����ەگ����ەڵ ئ�����ەوەش�����دا پ���ەی���وەن���دی���ك���ردن���ی‬ ‫سیاسی‪ ،‬پەیوەندییەكی راستەوخۆی بە‬ ‫ریكالمی سیاسییەوە هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەمرۆ‬ ‫كۆمەنیكەیشنی سیاسی كار لە سەر تەنها‬ ‫بوارو مەیدانێكی دیاریكراو ناكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ك��ار لە س��ەر كارلێكەكان‌و لێكەوتەكانی‬ ‫نێوان دامودەزگاكانی راگەیاندن‌و سیستمە‬ ‫سیاسییەكان دەك��ات‪ ،‬ئیتر ئ��ەو سیستمە‬ ‫سیاسییانە نیشتمانی‌و ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‪،‬‬ ‫ی��ان ناوخۆیی ب��ن‪ .‬لەبەر ئ��ەوە‪ ،‬زۆرج��ار‬ ‫شێوازەكانی ریكالمی سیاسی‌و بەرنامەی‬ ‫سیاسی‌و بوارەكانی تری هەر بانگەشەیەكی‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬كاریگەری راستەوخۆیان لە‬ ‫سەر كۆمەنیكەیشنی سیاسی نێوان حزب‌و‬ ‫الیەنە سیاسییەكان هەیە‪ .‬تەنانەت ئەو‬ ‫كاریگەرییانە درێژ دەبنەوە بۆ پەیوەندی‬ ‫دبلۆماسی‌و نێودەوڵەتی نێوان واڵتانی‬ ‫سیستمە هاوپەیمان‌و نزیك لە یەكترو دژ‬ ‫بە یەكەكان‌و هەموو ئەوانی‌تر‪ .‬لەبەر ئەوە‬

‫‪185‬‬

‫دەسەاڵتدارانی هەموو واڵتانی جیهان‪ ،‬لە‬ ‫رێگەی پڕۆسه‌ی هەڵبژاردن‌و بردنەوەی‬ ‫چ��ەن��د ح����زب‌و الی���ەن���ێ���ك���ەوە‪ ،‬ح��ك��وم��ەت‬ ‫پێكدەهێنن‌و خودی ئەو حكومەتانەش لە‬ ‫سەر ئەو بەرنامە‌و كارو پرۆژانەی پێشتر‬ ‫دارێ����ژراون‌و راگ��ەی��ەن��راون‪ ،‬ك��ە ل��ە كاتی‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا‪ ،‬ریكالمی سیاسییان بۆ‬ ‫كردوون‪ ،‬ئەرك‌و كارەكانیان بەرێوەدەبەن‪.‬‬ ‫ج��ەم��اوەر‌و خەڵكیش ل��ە ژێ��ر رۆشنایی‬ ‫ب��ەرن��ام��ەی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬دەن��گ��ی خۆیان‬ ‫داوەت��ە پاڵێوراوەكانیان‪ .‬بۆیە بەرنامەی‬ ‫س��ی��اس��ی ح����زب‌و الی���ەن���ەك���ان ج���ودای���ە‪،‬‬ ‫بەمەش كۆمەنیكەیشنی سیاسی‌و پاشان‬ ‫دبلۆماسی لە بردنەوەو دۆڕاندنی حزب‌و‬ ‫الیەنێك لە واڵتێك‪ ،‬كاریگەریی خۆی لە‬ ‫س��ەر پەیوەندییەكانی ئ��ەو واڵت��ە لەگەڵ‬ ‫واڵت��ان��ی دراوس���ێ‌‪ ،‬ی��ان هاوپەیمان‪ ،‬یان‬ ‫واڵتانی‌تری كۆمەڵی نێودەوڵەتیدا هه‌یه‪،‬‬ ‫وەك بردنەوەی ح��زب‌و الیەنە چەپڕەوو‬ ‫راستڕەوەكانی واڵتانی یەكێتی ئەوروپا‪،‬‬ ‫یان بردنەوەو دۆڕاندنی حزبی كۆماری‌و‬ ‫دیموكرات لە واڵتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا‪،‬‬ ‫ی��ان ب��ردن��ەوەو دۆڕان��دن��ی حزبی لیكۆد‌و‬ ‫توندرەوەكانی ئیسرائیل‪ ،‬یان بردنەوە‌و‬ ‫دۆڕان���دن���ی ح��زب��ە ئیسالمی‌و سەلەفی‌و‬ ‫ئیسالم سیاسییەكانی واڵتانی عەرەبی‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت لە دوای راپەڕینە جەماوەرییەكانی‬ ‫واڵت��ان��ی ع��ەرەب��ی��ی��ەوە‪ ،‬ك��ە ب��ە ب��ەه��اری‬ ‫عەرەبی ناوبران‪ .‬هەر وەكو ئێستا زۆر بە‬ ‫روونی هەست بە كاریگەری‌و لێكەوتەكانی‬

‫هەژموونی ئەو حزب‌و الیەنە ئیسالمی‌و‬ ‫سەلەفییانە دەك��ەی��ن بە س��ەر سەرتاپای‬ ‫سیستمی سیاسی ئەو واڵتانەی تێیدا بااڵ‬ ‫دەستن‪ ،‬دوای ئەوەش كاریگەریان دەبێت‬ ‫لە سەر هەموو بوارو بارودۆخی سیاسی‬ ‫دەڤەرەكەو ئایندەی پەیوەندییە سیاسی‌و‬ ‫دبلۆماسییەكانیان لەگەڵ واڵتانی دراوسێ‌و‬ ‫ئینجا واڵتانی زڵهێزو ئەوروپاو رۆژئاوا‪.‬‬ ‫بەرنامەی هەڵبژاردن‌و ریكالم‬ ‫ئ���اس���ت‌و ق����ەب����ارەو گ��رن��گ��ی ب��ەرن��ام��ەی‬ ‫ه����ەڵ����ب����ژاردن����ی ه�����ەر ح������زب‌و الی�����ەن‪،‬‬ ‫ی����ان پ���اڵ���ێ���وراوێ���ك‪ ،‬ئ���اس���ت‌و ق���ەب���ارەی‬ ‫پراكتیزەكردنی ری��ك�لام‌و سەركەوتووی‬ ‫ریكالمەكە‪ ،‬سەركەوتنیان دیاری دەكات‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی بەرنامەی هەڵبژاردنی‬ ‫ه��ەر ح��زب‌و پ��ال��ێ��وراوێ��ك‪ ،‬ل��ەو خااڵنەی‬ ‫خوارەوە پێك دێت‪:‬‬ ‫أ‌‌ــ بنەمای ئایدۆلۆجی‪.‬‬ ‫ب‌‌ـ��ـ كۆمەڵێك پ���رس‌و چ��ارەس��ەرك��ردن��ی‬ ‫كێشەی سیاسی‌و ئابووری‌و هی دیكە‪.‬‬ ‫ت‌‌ـ���ـ رێ���ب���ازو م��ی��ت��ۆدی ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ی‬ ‫بەرنامەی هەڵبژاردن‪.‬‬ ‫پ‌‌ـ��ـ روانینە سیمبولی‌و شەخسییەكانی‬ ‫خودی حزب‌و پاڵێوراوان‪ .‬لە هەندێ كاتدا‬ ‫حزب وەك سیمبولێك‌و بەشداریكردنی لە‬ ‫هەڵبژاردنێك رۆڵ‌و بایەخی خۆی لە سەر‬ ‫بەرنامەی هەڵبژاردن هەیە‪ .‬بە هەمان شێوە‬ ‫بۆ روانینە شەخسییەكانی پاڵێوراویش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪186‬‬

‫وایە‪ .‬‬ ‫جەماوەری ریكالمی سیاسی‬ ‫جەماوەر سەرچاوەی سەرەكی پێكهێنەرو‬ ‫دروستكەری ریكالمی سیاسییە‪ .‬هەموو‬ ‫جۆرەكانی دام��ودەزگ��اك��ان��ی راگەیاندن‌و‬ ‫گ��ەی��ان��دن��ی��ش‪ ،‬ك��ەن��اڵ��ی پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن‌و‬ ‫گ��ەی��ان��دن‪ ،‬ی��ان ب��ە ی��ەك��ەوە بەستنەوەی‬ ‫جەماوەرو پڕۆسه‌ی ریكالم‌و ئەو حزب‌و‬ ‫كەسانەن‪ ،‬كە ریكالمەكەیان بۆ دەكرێت‌‪،‬‬ ‫ی���ان ب���ەرێ���وەی دەب�����ەن‪ .‬دەس���ت���ەواژەی‬ ‫ج��ەم��اوەرو خەڵك ج��ی��اوازن‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫زیاتر باس لەجەماوەر دەكەین‪ .‬جەماوەر‬ ‫تایبەتمەندی‌و كۆمەڵێك سیفەتی تایبەتی‌و‬ ‫وەك یەكێتی ئینتماو بیرو بۆچوونی فكری‪،‬‬ ‫یان ئایینی خۆی هەیە‪ ،‬واتە پۆلێنكردن‌و‬ ‫پۆلێنكاری تێدایە‪ ،‬بەاڵم خەڵك جۆرێكە لە‬ ‫گردبوونەوەیەكی گشتی تاكەتاكی چین‌و‬ ‫ێ ئینتماو‬ ‫تووێژ‌و كۆمەڵێكی دیاركراوو ب ‌‬ ‫رای جیاوازو پۆلێن‌و پۆلێنكار دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫ج��ەم��اوەری ریكالمی سیاسی ئەمانەی‬ ‫خوارەوەن‪:‬‬ ‫‌أــ جەماوەری پارتە سیاسییەكان‪ :‬ئەوانەن‪،‬‬ ‫كە خ��اوەن��ی ئینتمای سیاسین‌و ئەندام‌و‬ ‫ه��ەوادار‌و الیەنگری حزبێكی دیاریكراون‪.‬‬ ‫لە پێش هاتنەئارای هەڵبژاردن‌و ریكالمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬خ��ۆی��ان یەكالیی ك��ردووەت��ەوە‪،‬‬ ‫ی��ان روئیایەكی دی��اری��ك��راوی��ان بەرا‌نبەر‬ ‫ب��ە ئ��ای��دل��ۆج��ی��او الی��ەن��ێ��ك ه��ەی��ە‪ .‬ب��ڕی��اری‬

‫دەنگدانیان داوە بۆ ئەو حزبەی مەبەستیانە‪.‬‬ ‫‌ب‌‌ـ����ـ ج����ەم����اوەری س��ەن��دی��ك��او گ����روپ‌و‬ ‫رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی ك��رێ��ك��اران‪ :‬ئ��ەو ك��ەس‌و‬ ‫ه��اوواڵت��ی��ی��ان��ە دەگ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ك��ە ئەندامی‬ ‫سەندیكاو گ��روپ‌و رێكخراوە پیشەیی‌و‬ ‫هەندێک جار مەدەنی‌و دیموكراتیەكانی‪،‬‬ ‫چ���وارچ���ێ���وەی ح��زب��ێ��ك��ی دی���اری���ك���راون‪،‬‬ ‫وەك رێكخراوە پیشەیی‌و ج��ەم��اوەری‌و‬ ‫دیموكراتیەكانی سەر بە یەكێتی نیشتمانیی‬ ‫ك����وردس����ت����ان‌و م��ەك��ت��ەب��ی رێ���ك���خ���راوە‬ ‫دیموكراتیەكان‪.‬‬ ‫‌ج‌ــ جەماوەری چین‌و تووێژەكانی كۆمەڵگە‪:‬‬ ‫واتە جەماوەری تاك‌و سەرجەمی كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫‌دـ��ـ ت��ووێ��ژێ��ك��ی دی��اری��ك��راو ل��ە كۆمەڵگە‪:‬‬ ‫ج��ەم��اوەری تووێژێكی دیاریكراو‪ ،‬وەك‪:‬‬ ‫الوان‪ ،‬خویندكاران‪ ،‬مامۆستایان‪ ..‬هتد‪،‬‬ ‫دەگرێتەوە‪ .‬‬ ‫ریكالمی سیاسی‌و هاندان (تحریض)‪.‬‬ ‫ئەگەر بە شێوەیەكی ئاسایی‌و س��ادەش‬ ‫س���ەی���ری ئ���ەرك���ی س����ەرەك����ی ری���ك�ل�ام‌و‬ ‫ب��ازاڕك��اری��ی سیاسی بكەین‪ ،‬ب��ە روون��ی‬ ‫بۆمان دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە ه��ەوڵ��دەدات بە‬ ‫خێراترین ك��ات‌و بە باشترین شێوەو بە‬ ‫كەمترین بڕی تێچوونی مرۆیی‌و ماددی‪،‬‬ ‫هانی ه��اوواڵت��ی‌و ت��اك‌و هەواڵتییانی ناو‬ ‫چوارچێوەی سنووری واڵتێك‪ ،‬یان شارێك‪،‬‬ ‫یان بازنەیەكی هەڵبژاردن‪ ،‬یان هەوادارو‬ ‫ئ��ەن��دام��ان��ی ح���زب‌و الیەنێكی دی��اری��ك��راو‬ ‫ب����دات‪ ،‬ب��ە پ��ی��ری ب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی ح��زب��ی‌و‬ ‫گشتی‌و دی��اری��راوەوە بچن‌و قەناعەتیان‬

‫‪187‬‬

‫پێبكات‌و دەنگیان بەدەستبهێنێت‌‪ .‬كرداری‬ ‫ه��ان��دان‪ ،‬لە ریكالمی سیاسی‪ ،‬كردارێكی‬ ‫مەنتقی‌و عەقاڵنییەو بەرنامەیەكی زانستی‌و‬ ‫بونیاتنەری لە پشتەوەیە‪ .‬ریكالم دەیەوێت‬ ‫لە رێگەی هاندانی ت��اك‌و هاوواڵتییانەوە‬ ‫رۆڵ��ێ��ك��ی رێ��ن��وی��ك��ەر (ارش�����اد) (م��رش��د)و‬ ‫هۆشیاركردنەوە بگێڕێت‌‪ .‬بە پێچەوانەوە‬ ‫پڕوپاگەندە‪ ،‬كرداری هاندان وەك شێوازێكی‬ ‫ت��ێ��ك��دەران��ەو نامەنتقی‌و الدەران����ە بەگەڕ‬ ‫دەخ��ات‪ .‬ریكالم هانی ت��اك‌و هاوواڵتیان‬ ‫دەدات‪ ،‬ب��ۆ ئ���ەوەی ب��ەش��داری ل��ە ك��ارو‬ ‫چاالكییەكی سیاسی‪ ،‬یان هەڵبژاردن بكەن‪.‬‬ ‫بە مەبەستی بەدەستهێنانی دەسكەوتێكی‬ ‫سیاسی‪ ،‬یان ئابووری‪ ...‬هتد‪ .‬بێگومان لە‬ ‫پرۆسیسی هاندانی جەماوەری‪ ،‬پێویستی‬ ‫زۆرمان بە چەند رێوشوێنی ئەوتۆ هەیە‪،‬‬ ‫كە جێگەی بایەخی جەماوەرو هەواداری‬ ‫حزبی بن‌و لە هەر لێڵی‌و ناڕوونییەكیان‬ ‫دەرباز بكات‌و وەاڵمی داوا‌و خواستەكانیان‬ ‫ب��دات��ەوە‪ ،‬ب��ەم��ەش قەناعەتپێكردن‪ ،‬وەك‬ ‫بنچینەیەكی سەرەكی هاندانی جەماوەر‪،‬‬ ‫بۆ بەشداریكردن‌و بە هاناو بە پیرەوە‬ ‫هاتنی داواو خواستەكانی بەرنامەكە‪،‬‬ ‫دەبێتە خالێكی ب��ەرای��ی مسۆگەركردنی‬ ‫بانگەشەكەو ئەو بەرنامەی بانگەشەكەشی‬ ‫ت بلێین‪ :‬هاندانی‬ ‫بۆ دەكرێت‌‪ .‬بۆیە دەكرێ ‌‬ ‫ج��ەم��اوەرو قەناعەتپێكردن‪ ،‬ئەگەر دوو‬ ‫بنەمای س��ەرەك��ی سەركەوتنی ریكالم‌و‬ ‫بازاڕكاریی سیاسین‪ ،‬ئەوا دەتوانین بڵێین‬ ‫ت بە‬ ‫دوو ئەركی سەرەكی ئەون‪ ،‬كە دەبێ ‌‬

‫خێراترین‌و زووترین ك��ات‌و بە كەمترین‬ ‫ت��ێ��چ��ووی م����اددی‌و م��ەع��ن��ەوی‌و م��رۆی��ی‬ ‫جێبەجێیان بكات‪ .‬سەركردەی كاریزمایی‬ ‫كۆمۆنیستی‌و یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو‪،‬‬ ‫لینین ل���ەم ب��ارەی��ی��ەوە دەڵ��ێ��ت‪ :‬ه��ان��دان‪،‬‬ ‫هەوڵدانێكە بۆ ئەنجامدانیان ئەنجام نەدانی‬ ‫ك���ار‌و ك��ردارێ��ك��ی دی��اری��ك��راوو چەندین‬ ‫شێوازی هەیە‪ .‬هەروەها دەلێت‪ :‬هاندان‪،‬‬ ‫بریتییە لە بەكارهێنانی بەشێكی حەقیقەت‌و‬ ‫دروشمەكان‪ ،‬بۆ جواڵندنی ئەو جەماوەرەی‪،‬‬ ‫كە وادەزان���ن‌و لێكیدەدەنەوە‪ ،‬كە توانای‬ ‫تێگەیشتن ل��ە راس��ت��ی‌و حەقیقەتەكانیان‬ ‫نییە‪ .‬بەاڵم ئاوا پێناسەی ریكالمی سیاسی‬ ‫دەك���ات‪ :‬بەكارهێنانی کۆمەڵێك بەڵگەی‬ ‫مێژوویی‌و زانستییە‪ ،‬بۆ قەناعەتپێكردنی‬ ‫كەمینەیەكی رۆشنبیرو دەستەبژێر‪ .‬لێرەدا‬ ‫بۆمان دەردەكەوێت‪ ،‬كە ریكالمی سیاسی‌و‬ ‫هاندان‌و جوالندنی بەرانبەرو جەماوەر‪،‬‬ ‫لە پێشەوەی پرۆسەكەن‪ ،‬تا قەناعەت بە‬ ‫جەماوەر بكەن‌و كاریگەری خۆیان بخەنە‬ ‫سەر راو بیروبۆچوونەكانیان‪ .‬‬ ‫پەیوەندی نێوان ریكالم‌و بازاڕكاریی‬ ‫سیاسی‌و دیموكراسیەت‬ ‫پ��ێ��ش ئ����ەوەی راس��ت��ەوخ��ۆ بچینە س��ەر‬ ‫ئ��ەو ب��اس��ە‪ ،‬باشتر وای��ە ئ��ەگ��ەر ب��ۆ چەند‬ ‫دێریكیش ب��ێ��ت‪ ،‬ب��اس ل��ە خ���اڵ‌و ت���ەوەرە‬ ‫گرێدراوو بازنەكانی نێوان دیموكراسیەت‌و‬ ‫ری���ك�ل�ام‌و ب����ازاڕك����اری ب��ك��ەی��ن‪ .‬ت��ەم��ەن��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪188‬‬

‫دەركەوتنی ریكالم‌و گەشەكردنی‪ ،‬بەندە‬ ‫ب��ەو پێشكەوتنە ئ��اب��ووری‌و ب��ازرگ��ان��ی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسییانەی‪ ،‬كە لە دوای‬ ‫ب��ەرپ��اب��وون��ی ش��ۆڕش��ی پ��ی��ش��ەس��ازی لە‬ ‫ئەوروپا بە گشتی‌و بەریتانیا بە تایبەتی‬ ‫ه��ات��ە ئ����اراوە‪ ،‬پ��اش��ان لێكەوتەكانی ئەو‬ ‫ش��ۆڕش��ە ب��ە ه��ەم��وو دەوڵ��ەت��ەك��ان��ی ئ��ەو‬ ‫سەردەمەی ئەوروپا باڵوبوەوە‪ .‬تا لەدوایدا‬ ‫گەیشتە واڵیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا‬ ‫هەروەها لەگەڵ گەشەكردنی پیشەسازیدا‪،‬‬ ‫كارگەی فرەجۆری بەرهەم‌و كااڵش هاتنە‬ ‫م��ەی��دان��ەك��ەو ژم����ارەی ش���ارە گ��ەورەك��ان‬ ‫زی��ات��ر ب���وون‌و ژم���ارەی دانیشتوانی ئەو‬ ‫ش��اران��ەش رۆژ بە رۆژ زیاتر دەب��وون‌و‬ ‫ئاستی خوێندەراریش بەرزتر دەب��وەوە‪.‬‬ ‫جگە لەوەش ئاستی هۆشیاری جەماوەرو‬ ‫هاوواڵتیانی ئەو دەوڵەتانەو زیاتربوونی‬ ‫ناوەندەكانی خوێندن‌و زانستی‌و ئەكادیمی‪،‬‬ ‫خواستی خ��ەڵ��ك ب��ۆ ج���ۆرو ب��اش��ی ك��ااڵو‬ ‫شمەكیش زیاتری كرد‪ ،‬لەالیەكەی تریشەوە‪،‬‬ ‫بەهۆی زیاتربوونی قوتابخانەو فێرگەی‬ ‫سیاسی‌و فەلسەفی لە ئەوروپاو واڵتانی‬ ‫رۆژئ��اوادا‪ ،‬بنەماو چەمكە سیاسیەكانیش‬ ‫گەشەیانكردو ف��راوان��ت��ر ب���وون‌و چەمكی‬ ‫ب دەرك���ەوت‌و دروستبوونی حزب‌و‬ ‫ح��ز ‌‬ ‫رێكخراوی سیاسیش هاوتەریب لەگەڵ‬ ‫بنەماكانی كۆمەڵی مەدەنی‌و دیموكراسیش‬ ‫كەوتنە قۆناغێكی ت��رو مۆدێلێكی ت��ازەی‬ ‫سیاسەت‌و سیاسەتكردنیان لێ هاتە كایەوە‪،‬‬ ‫كە دوات��ر بوونە پرنسیپی دروستكردن‌و‬

‫پێكهێنانی ح��زب‌و رێ��ك��خ��راوی سیاسی‌و‬ ‫چۆنییەتی بەرێوەبردنی حزب‌و پەیوەندی‬ ‫ح��زب ل��ەگ��ەڵ ح��ك��وم��ەت‌و سیستمی ئەو‬ ‫سەردەمە هەروەها هەر لەگەڵ دەركەوتنی‬ ‫ح��زب پ��ڕۆس��ه‌ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و ملمالنێی‬ ‫سیاسی بۆ گرتنەدەستی دەسەاڵت‌و پۆست‌و‬ ‫پلەش گۆڕانكارییەكی تەواویان بە سەردا‬ ‫ه��ات‪ ،‬ب��ەم��ەش پڕۆسێسی گەشەكردنی‬ ‫دیموكراسییەت‌و حكومرانی‌و حزب‌و بوارو‬ ‫الیەنی ئابووریش بە جۆرێک تێكەڵی یەك‬ ‫بوون‪ ،‬كە تیۆرەكانی ماركس‌و سۆسیالیزم‪،‬‬ ‫پرنسیپ‌و میتۆدو ئایدیۆلۆجییای خۆی لە‬ ‫سەر داڕش��ت‌و گەشەی بە سۆسیالیزم‌و‬ ‫ماركسیزم‌و بەو چەمكانەو لێكەوتەكانی‬ ‫تری بواری سیاسیی ئەو قۆناغەدا‪.‬‬ ‫بۆیە لەگەڵ ئ��ەو هەموو گۆرانكارییانە‪،‬‬ ‫دەس���ت���ەواژە‌و چ��ەم��ك��ی ت���ازە ل��ە ه��ەم��وو‬ ‫بوارەكانی سیاسی‌و ئابووری هاتنەئاراوە‪.‬‬ ‫ئ���ەگ���ەر ه��ەن��دێ��ك��ی��ش��ی��ان ری��ش��ەی��ەك��ی��ان‬ ‫هەبووبێت‪ ،‬ئیتر لەو سەردەم‌و قۆناغە بە‬ ‫دواوە‪ ،‬بە شێوەیەكی زانستی تیۆریزەكران‌و‬ ‫چوارچێوەیەكی میتۆدییان وەرگرت‪ .‬یەكێك‬ ‫ل��ەو دەس���ت���ەواژان���ە‪ ،‬ری��ك�لام‌و ب��رەودان��ی‬ ‫بازرگانی‪ ،‬یان بازاڕكاری بوو‪.‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوە دەتوانین بڵێین دەرك��ەوت��ن‌و‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن��ی ری��ك�لام‌و ف��رەب��وون��ی ل��ق‌و‬ ‫پ��ۆپ��ەك��ان��ی خ����ودی ری��ك�لام��ی س��ی��اس��ی‪،‬‬ ‫بەرئەنجامی تەنها پێشكەوتنێكی ئابووری‌و‬ ‫بازرگانی نەبووە‪ ،‬بەڵكو هاوتەریب لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوە‪ ،‬الی��ەن‌و ب��واری سیاسی‌و تەنانەت‬

‫‪189‬‬

‫كۆمەاڵیەتیش كاریگەری راستەوخۆیان‬ ‫ه��ەب��ووە ل��ە س��ەر ب��ەرب�ڵاوب��ون��ەوەو لق‌و‬ ‫پۆكردنی ریكالم‪ .‬بەوەش ریكالمی سیاسی‬ ‫بوو بە لقێكی چلەپۆپی ریكالم (ب��ەوەش‬ ‫ریکالمی سیاسی بوو بە لقێک لە ریکالم)‪.‬‬ ‫لە الیەكی‌ترەوە‪ ،‬بە هۆی ف��راوان بوونی‬ ‫مەوداكانی ئازادییە گشتییەكانی كۆمەڵگەی‬ ‫مرۆیی لە دوای ش��ەڕی جیهانی یەكەم‌و‬ ‫زیاتربوونی دەوڵەتی نەتەوەیی‌و كۆتایی‬ ‫هاتن بە كۆلۆنیالیستی كۆن‌و هاتنەئارای‬ ‫رێ���ك���خ���راوو دام�����ودەزگ�����ای م���ەدەن���ی‌و‬ ‫دیموكراسی‪ .‬چەمكی ئاڵوگۆڕی دەسەاڵت‬ ‫(ت����داول ال��س��ل��ط��ة) ل��ە رێ��گ��ەی پ��ڕۆس��ه‌ی‬ ‫ه���ەڵ���ب���ژاردن‌و دەن��گ��دان��ی راس��ت��ەوخ��ۆی‬ ‫ج��ەم��اوەری‪ ،‬ب��ای��ەخ‌و گرنگی گرتنەبەری‬ ‫رێ‌وش��وێ��ن��ی ت���ەن���دروس���ت‌و ل��ە ب���ارەی‬ ‫بەرێوەبردنی بانگەشەكردن‌و هەڵمەتەكانی‬ ‫هەڵبژاردنیش شێوازی تازەیان بە خۆوەبینی‪.‬‬ ‫قۆناغی دوای شەڕی یەكەمی جیهانی‪ ،‬بە‬ ‫وەچەرخانێكی گرنگی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و ئەو‬ ‫چەمكەو پڕوپاگەندەش لە قەڵەم دەدرێت‪،‬‬ ‫چونكە لەو قۆناغە بە دواوە پرنسیپەكانی‬ ‫بەرێوەبردنی دەوڵەت‌و سیستمی سیاسی‪،‬‬ ‫گۆڕانكارییان تێكەوت‪ ،‬ئەوەش پێویستی بە‬ ‫دەستكاریكردنی هەموو ئەو رێ‌و شوێنە‬ ‫یاسایی‌و رێساییانەی پڕۆسه‌ی هەڵبژاردن‬ ‫هەبوو‪ ،‬چونكە هەڵبژاردن خۆی بنچینەیی‬ ‫گرتنەدەستی دەسەاڵت‌و دەركەتنی بایەخی‬ ‫الیەنە سیاسییەكان‌و پەیوەندی نێوانیانی‬ ‫دەردەخ���س���ت‪ ،‬ب��ۆی��ە رێ��س��او ی��اس��اك��ان��ی‬

‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و بانگەشەكردنیش هاوشان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ی��ەك ك��ەوت��ن��ەس��ەر رێ��ڕەوێ��ك‪ ،‬بە‬ ‫چەشنێك تا لە دوایدا لەگەڵ گەشەكردنی‬ ‫ب��ن��ەم��او ی��اس��ا‌و رێساكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و‬ ‫جێگیربوونی پایەكانی دیموكراسیەت‪ ،‬لە‬ ‫واڵتانی رۆژئ��اوا‌و ئەوروپادا‪ ،‬بوونە دوو‬ ‫جەمسەری بە ی��ەك��ەوە بەستراو‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هەموو پێشكەوتنە هەمەالیەنەكانی‌تر‪ .‬بۆیە‬ ‫دەتوانین بڵێین‪ ،‬دەركەوتن‌و گەشەكردنی‬ ‫پڕۆسه‌ی هەڵبژاردن‪ ،‬هاوتەریب لەگەڵ هێڵە‬ ‫گشتییەكانی بنەماو پایەكانی دیموكراسیەت‬ ‫دەركەت‌و گەشەی زیاتری بەخۆوە بینی‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی پڕۆسه‌ی هەڵبژاردن‌و كارەكانی‬ ‫الی���ەن���ە س��ی��اس��ی��ی��ەك��ان‌و ب���ەش���دارب���ووی‬ ‫ئ��ەو پ��ڕۆس��ه‌ی��ە‌و كاندیدەكانیان‪ ،‬بتوانن‬ ‫گوزارشت لە راوبیروبۆچوون‌و ناساندنی‬ ‫بەرنامە سیاسییەكانیان بكەن‪ ،‬پێویستیان‬ ‫بە كۆمەڵێك رێ‌وشوێنی بانگەشەكردن‬ ‫ه��ەب��ووە‪ .‬ب��ەم��ەش ری��ك�لام‌و ب��ازاڕك��اری��ی‬ ‫س���ی���اس���ی‪ ،‬گ���رن���گ���ی‌و ب���ای���ەخ���ی وەك‬ ‫پێوێستییەكی گرنگی پ��ڕك��ردن��ەوەی ئەو‬ ‫بۆشاییە هاتووەتە كایەوە‪ .‬‬ ‫بایەخ‌و گرنگی بازاڕكاری‌و ریكالمی‬ ‫سیاسی‬ ‫ه��ەم��وو چ��االك��ی‌و ك��ردارێ��ك��ی سیاسیی‬ ‫دارێ��ژراو‪ ،‬بەر لە هەموو شتێك پێویستی‬ ‫بە کۆمەڵێك بنچینەی زانستی‌و بنەمای‬ ‫پ��راك��ت��ی��زەك��ردن��ی سیاسییانە‌و زانستی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪190‬‬

‫ت‬ ‫دروست هەیە‪ ،‬تا لە رێگەیانەوە بتوانرێ ‌‬ ‫رێ��ڕەوی دروستی ئەو چاالكی‌و كردارانە‬ ‫دی����اری ب��ك��رێ��ت‌و س��ەرك��ەوت��ووب��ن‪ ،‬بۆیە‬ ‫ری��ك�لام‌و ب��ازاڕك��اری��ی س��ی��اس��ی��ش‪ ،‬وەك‬ ‫چاالكییەكی سیاسی بەدەر نیی ‌ه لەو بنەماو‬ ‫بنچینانەی باسمان لێوە كردن‪ ،‬لەبەر ئەوە لە‬ ‫ئێستادا‪ ،‬چەندین دامودەزگای پرۆفیشناڵ‌و‬ ‫تایبەت بەو بوارە دامەزرێنران‌و پێكهێنروان‪،‬‬ ‫بە تایبەت لەو واڵتانەی بایەخێكی زۆر بەو‬ ‫بابەتە دەدەن‌و بە گرنگی دەزانن هەروەها‬ ‫بە هۆی فراوانبوونی پانتاییەكانی ئازادییە‬ ‫گشتی‌و مەدەنییەكان‌و جێگیربوونی زیاتری‬ ‫پایەكانی دیموكراسی‌و بەرەوپێشچوونی‬ ‫ش��ێ��وازەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫ئ���ازادان���ە‪ ،‬بایەخی ری��ك�لام‌و ب��ازاڕك��اری��ی‬ ‫سیاسی زیاتر دەركەوت‌و بوو بە یەكێك لە‬ ‫ئەركە بەراییەکانی هەموو حزب‌و سیستمە‬ ‫سیاسییەكانی جیهان‪.‬‬ ‫بۆیە گرنگیدان بەو بابەتەو كاركردن لە‬ ‫سەر رێوشوێن‌و میكانیزمی بەرێوەبردن‌و‬ ‫پڕاكتیزەكردنی‪ ،‬یەكێكە لە ئەرك‌و كارەكانی‬ ‫ح��زب‌و الیەنە سیاسییەكانی كوردستان‪،‬‬ ‫چونكە ئێستا كوردستان لە ناوەڕاستی‬ ‫شارێگەی هەنگاونانە بەرەو جێگیركردن‌و‬ ‫سەقامگیركردنی پایەكانی دیموكراسی‌و‬ ‫مەدەنی‪ .‬ئەم كارەش بە رۆژێك‌و هەنگاوێكی‬ ‫ب���ەل���ەزو ب��ن��اغ��ەل��ێ��ژ ئ��ەن��ج��ام��گ��ی��ر ن��اب��ێ��ت‌‪،‬‬ ‫بەڵكو پێویستی بە گرتنەبەری کۆمەڵێك‬ ‫رێ‌وشوێنی مەدەنییانە‌و دیمۆكراسییانە‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ل��ەوان��ە ب���ڕواب���وون ب��ە ئ��اڵ��وگ��ۆڕی‬

‫دەسەاڵت لە رێی پڕۆسه‌ی هەڵبژاردنەوە‪.‬‬ ‫ئەم كارەش پێویستی زۆری بە كۆمەڵێك‬ ‫ی��اس��او رێ��س��ای پ��ێ��وی��س��ت‌و راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‬ ‫هەیە‪ .‬بۆیە ریكالمی سیاسی‪ ،‬ه��ەم وەك‬ ‫میكانزمێكی ب��ەگ��ەڕخ��راوی بەرێوەبردنی‬ ‫ب���ان���گ���ەش���ە‌و ه��ەڵ��م��ەت��ەك��ان��ی پ���ڕۆس���ه‌ی‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬هەم وەك ئەركێكی سەرشانی‬ ‫حزب‌و الیەنەكان رۆڵی گرنگ لە سەرجەم‬ ‫چەشنەكانی پڕۆسه‌ی هەڵبژاردن دەگێرێت‪.‬‬ ‫جگە لەوەش گرتنەبەری ئەم رێ‌وشوێن‌و‬ ‫ری��ك�لام��ك��ردن��ە‪ ،‬دەرف���ەت���ی ب��اش��ت��ر دەدات���ە‬ ‫هەموو ح��زب‌و الیەنە ئایدیا جیاوازەکان‪،‬‬ ‫تا بە ئاسانی‌و بە بێ كێشە گوزارشت لە‬ ‫خستنەڕووی بەرنامەو پرۆژەو ئەركەكانیان‬ ‫بكەن‪ .‬لە الیەكی‌تریشەوە دەرفەتێكە بۆ‬ ‫ێ قڕەو شەریفانەو‬ ‫ئیدارەدانی كێبڕكێیەكی ب ‌‬ ‫ك��ەم��ك��ردن��ەوەی ه��ەڵ��چ��وون‌و داچ��وون��ە‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و دەروون��ی��ی��ەك��ان‌و ئیستغالل‬ ‫نەكردنی هەست‌و رازی هاوواڵتییان‪ .‬‬ ‫بۆ نووسینی ئەم بابەتە‪ ،‬سوود لەم سەرچاوانە‬ ‫وەرگیراوە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ غی دورندان‪ ،‬ترجمة‪ :‬د‪ .‬رالف رزق اللە‪ ،‬الدعایە‬ ‫و الدعایة السیاسیة‪ ،‬ط‪ ،2‬المٶسسة الجامعي‬ ‫للدراسات والنشر والتوزیع‪ ،‬بیروت ــ لبنان‪2002 ،‬‬ ‫‪2‬ــ مارتن غریفیش وتیری أوكاالهان‪ ،‬المفاهیم‬ ‫االساسیة ف��ی العالقات ال��دول��ی��ة‪ ،‬مركز الخلیج‬ ‫لألبحاث و المعرفة للجمیع‪ ،‬دبی ــ دولة اإلمارات‬ ‫العربیة المتحدة‪2008 ،‬‬ ‫‪3‬ــ سلیمان صالح ‪،‬اإلع�لام الدولي‪ ،‬مكتبة الفالح‬

‫‪191‬‬

‫للنشر والتوزیع‪ ،‬الكویت ــ الدولة الكویت‪2003،‬‬ ‫‪4‬ــ د‪ .‬عاطف عدلي العبد ‪ ،‬الدعایة األسس النضریة‬ ‫والنماذج التطبیقیة ‪،‬دار الفكر العربي ‪،‬القاهرة‬ ‫‪2008،‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ ج��ان م��اری دان��ك��ان‪ ،‬علم السیاسة‪ ،‬ترجمة‪:‬‬ ‫محمد عرب صاصیال‪ ،‬المؤسسة الجامعیة‬ ‫للدراسات والنشر والتوزیع‪ ،‬بیروت‪1997 ،‬‬ ‫‪6‬ـ��ـ د‪.‬ن���وری تاڵەبانی‪ ،‬فەرهەنگی ق��ان��ون��ی‪ ،‬لە‬ ‫ب�ڵاوك��راوەك��ان��ی م��ەك��ت��ەب��ی ب��ی��رو ه��ۆش��ی��اری‬ ‫(ی‪.‬ن‪.‬ك)‪ ،‬سلێمانی ــ كوردستان‪2006 ،‬‬ ‫‪7‬ــ كۆمەڵناسی‪ ،‬وەرزە گۆڤار‪ ،‬ژمارە ‪ ،9‬ساڵی‬ ‫شەشەم‪ ،‬كۆمەڵەی کۆمەڵناسانی كوردستان‪،‬‬ ‫هەولێر دەریدەكات‪ ،‬هەولێر ــ كوردستان‪2012 ،‬‬ ‫‪8‬ــ الموقع االلكتروني‪ ،‬الموسوعة المعرفیة الشاملة‬ ‫‪9‬ـ‪http://www.f‬ـ����������ـ‪law.net/law/showthread.‬‬ ‫‪50123?php‬ــ‪CD%CB%C8%‬ــ‪E6%DA%E4%C8%‬‬ ‫‪E4%C7%‬ـ��ـ‪ED%C9%CF%DA%C7%E1%C7%‬ـ��ـ‪C%‬‬ ‫‪ED%C9%D3%ED%C7%D3%E1%7‬‬

‫ک م��ح��ازەرەی وان��ەی‬ ‫‪10‬ـ���ـ س���وود ل��ە ه��ەن��دێ�� ‌‬ ‫ریكالم‌و پەیوەندی گشتی‪ ،‬بەشی راگەیاندنی‬ ‫كۆلێجی زان��س��ت��ە مرۆڤایەتییەكانی زان��ك��ۆی‬ ‫سلێمانی وەرگیراوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪192‬‬

‫پرسی كورد لە عێراق‌و توركیا‬ ‫لە سیاسەتی دەرەوەی دەسەاڵتدارانی مەزندا‬ ‫‪Kurdish issue in Iraq and Turkey outside foreign Policy of great powers‬‬

‫نووسینی‪ :‬عەباس كاکایی‬ ‫‪Written by: Abas Kakaiy‬‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬شەریف فەالح‬ ‫‪Translated (from Farsi) by: Sharif Falah‬‬

‫‪193‬‬

‫پوختە‬ ‫ل��ێ��ك��دان��ەوە‌و ش��رۆڤ��ەی پ��رس��ی ك��وردان��ی‬ ‫توركیا‌و عێراق لە سیاسەتی دەرەوه‌ی‬ ‫دەسەاڵتدارانی مەزندا‪ ،‬بووه‌تە بابەتی ئەم‬ ‫وتارە‪ .‬نووسەر ل ‌ه سه‌ر ئەو باوەڕەیە‪ ،‬كە‬ ‫پرسی ك��ورد لە واڵتانی عێراق‌و توركیا‬ ‫ێ جار لە ئاستی سیستمی‬ ‫هه‌تا ئێستا س ‌‬ ‫نێودەوڵەتیدا هاتووەتە گۆڕێ‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ پاش شەڕی یەكەمی جیهانی‬ ‫‪2‬ــ دوای ساڵی‪1990‬‬ ‫‪3‬ـ پاش رووداوی ‪11‬ی سێپتامبر‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی سیستمی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‪،‬‬ ‫هەڵوێست‌و دژەك��ردەوەی دەسەاڵتدارانی‬ ‫مەزن لە هەر دەورو قۆناغێكدا‪ ،‬سیمایەكی‬ ‫جیاوازی بە پرسی ك��ورد لە دوو واڵتی‬ ‫عێراق‌و توركیادا بەخشیوە‪ .‬لە حاڵێكدا لە‬ ‫شەڕی یەكەمی جیهانیدا بە هۆی نەبوونی‬ ‫گرنگیی‌و پێگەی ئەكتەران‌و هاوكێشە غەیرە‬ ‫دەوڵەتییەكان‌و لە پاشان داگیركردن‌و گرێ‬ ‫خواردنی بەرژەوەندییەكانی كورد لەگەڵ‬ ‫دەس��ەاڵت��ە ناوچەیی‌و نێودەوڵەتییەكان‪،‬‬ ‫دۆزی كورد كەوتە پەراوێزی سیاسەتی‬ ‫نێودەوڵەتییەوە‪ ،‬ب��ەاڵم پاش دەی��ەی ‪‌90‬و‬ ‫بە تایبەت دوای ‪11‬ی سێپتامبر بە هۆی‬ ‫هاتنەکایه‌ی گۆڕانكارییەكان‪ ،‬پرسی كورد‬ ‫لەو دوو واڵتەدا كەوتە رۆژەڤەوە‌و بەرەو‬ ‫گۆڕەپانی سیاسەتی نێودەوڵەتی به‌كێش‬ ‫كرا‪.‬‬ ‫ێ قۆناغە‬ ‫ئەم وتارە‪ ،‬هەوڵ دەدات ئەم س ‌‬

‫لە ئاڵوگۆڕ‌و گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫ێ بكات‌و لە ئەنجامدا بە جۆرێک‬ ‫تاووتوو ‌‬ ‫دەڕوانێتە بەرژەوەندیی داهاتووی كوردان‬ ‫لە عێراق‌‌و توركیا‌و خۆرهەاڵتی نێوەڕاست‪.‬‬ ‫بەرایی‬ ‫مێژووی خەبات‌و چاالكیی نەتەوەی كورد‬ ‫لە دوو واڵتی عێراق‌و توركیادا‪ ،‬قۆناغی پڕ‬ ‫لە هەوراز‌و نشێو‌و هەل‌و مەرج‌و هەڵكشان‌و‬ ‫داكشانی ج��ۆراو جۆری تێپەڕاندووە‪ .‬بە‬ ‫پێی هاوكێشەكانی دەس���ەاڵت‌‌و پێكهاتە‌و‬ ‫ن���ف���ووزی ه��ێ��زە س��ی��اس��ی��ی��ەك��ان ل��ە ه��ەر‬ ‫قۆناغێكدا‪ ،‬رەن��گ‌و سیمای ج��ی��اوازی بە‬ ‫خۆیەوە گرتووە‪.‬‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی ج��وواڵن��ەوەی كورد‬ ‫ل��ە دوو واڵت����ی ع���ێ���راق‌و ت���ورك���ی���ادا‪ ،‬لە‬ ‫پێوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا پاش شەڕی‬ ‫یەكەمی جیهانی هه‌تا ئەمڕۆ‪ ،‬واتە قۆناغی‬ ‫هاتنەکایه‌ی لە ئاستی نێودەوڵەتیدا ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بنەمای ناكۆكی‪ ،‬جیاوازی‌و هاوكاری بووە‪.‬‬ ‫ئ���ەوەی ل��ە دوو ت��ووێ��ی ئ��ەم وت��ارەدای��ە‬ ‫ئ��ەم��ەی��ە‪ :‬س�����ەرەڕای خ��ەب��ات‌و چاالكیی‬ ‫درێژخایەن‪ ،‬بۆچی بزووتنەوەی كورد لە‬ ‫دوو واڵتی عێراق‌و توركیادا نەیتوانی هه‌تا‬ ‫دەیەی ‪ 90‬لە ئاستی سیستمی نێودەوڵەتیدا‬ ‫ببێتە رۆژڤەوە؟ ئاخۆ دەكرێت‌‌و ده‌گونجێت‬ ‫لە ناخ‌و دوو تووێی پێوەندی‌و هاوكێشە‬ ‫نێودەوڵەتییەكاندا‪ ،‬شكستە سیاسییەكانی‬ ‫ئ��ەم س���ەد‌و پەنجا س��اڵ��ەی دوای���ی ت��اوو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪194‬‬

‫تووێ‌‌و بەدواداچوونی بۆ بكرێت؟ هۆكاری‬ ‫بە نێودەوڵەتی نەبوونی پرسی كورد هه‌تا‬ ‫دەیەی ‪ 90‬چ بووە؟ دوای بە نێودەوڵەتی‬ ‫بوونی مەسەلەی ك��ورد لە ساڵی ‪،1990‬‬ ‫س��ی��اس��ەت��ی دەرەوەی دەس����ەاڵت����داران‌و‬ ‫زلهێزان لە هەمبەر پرسی ك��ورددا بە چ‬ ‫رەنگێک‌ بووە؟‬ ‫ل�����ەو ك�����ات�����ەوەی‪ ،‬ك����ە ب����زووت����ن����ەوەی‬ ‫نەتەوەخوازیی كورد لە دوو واڵتی توركیا‌و‬ ‫عێراق دەستیپێكرد‪ ،‬ئەم بزووتنەوانە چوون ‌ه‬ ‫ناو چەندین قۆناغی ئاڵۆزەوە‌و سەرەڕای‬ ‫خەبات‌و بەرەنگاریی نەپساو‌و درێژخایەن‬ ‫ب��ۆ دەس��ت��ەب��ەرب��وون��ی م��اف��ە ن��ەت��ەوەی��ی‌و‬ ‫مەدەنییەكان لە سەدەی راب��ردوودا‪ ،‬هه‌تا‬ ‫ێ ئەنجام م��ای��ەوە‌و ب��وو به‬ ‫دەی����ەی‪ 90‬ب�� ‌‬ ‫‌ه���ۆی روودان�����ی ك���ارەس���ات‌و تراجیدیی‬ ‫ژان����اوی‪ .‬وەاڵم‌و هەڵویستی كۆمەڵگای‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ل��ە م���اوەی ئ��ەو س��ااڵن��ە لە‬ ‫هەمبەر پرسی ك��ورد ل��ەو دوو واڵت��ەدا‬ ‫بیدەنگی‌و كەمتەرخەمی نواندووه‌‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لە سەردەمێكدا‪ ،‬كە پشتیوانی بەرباڵو لە‬ ‫بزووتنەوە رزگاریدەرەكانی دەكرا‪ ،‬پرسی‬ ‫ك��وردان��ی عێراق‌و توركیا بە شێوەیەكی‬ ‫جیددی‌و ئوسوولی لە گۆڕەپانی سیستمی‬ ‫نێودەوڵەتیدا نەكەوتە بەرباس‪.‬‬ ‫ێ ب��ەش��دا م��ەس��ەل��ەی‬ ‫ئ���ەم وت����ارە‪ ،‬ل��ە س�� ‌‬ ‫كورد لە گۆڕانكارییەكانی شەڕی یەكەمی‬ ‫ێ‬ ‫جیهانی هه‌تا ‪11‬ی سێپتامبر تاوو توو ‌‬ ‫دەك��ات‌و لە هەر بەشێكدا دەپرژێتە سەر‬ ‫سیستمی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‌‪ ،‬پ��اش��ان هۆكارە‬

‫نێودەوڵەتیی ‌ه ناوچەیی‌و نێوخۆییەكان‪،‬‬ ‫كە كاریگەر بوون‌و نەیانهێشتووە پرسی‬ ‫كورد لە عێراق‌و توركیا بكەوێتە رۆژەڤی‬ ‫نێودەوڵەتییەوە‪ ،‬تاوو تووێ‌ دەكات‪.‬‬ ‫خاڵی قورسایی‌و زەقی ئەم وتارە ئەمەیە‪،‬‬ ‫ك��ە ب��ۆچ��ی ل��ە م����اوەی س��ااڵن��ی ش��ەڕی‬ ‫یەكەمی جیهانی هه‌تا دەیەی ‪ 90‬سەرەڕای‬ ‫گرنگی جیۆپۆلیتیک‌و جیۆستراتیجیک‪،‬‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق‌و توركیا هیچ كات‬ ‫وەك هۆكاری سەربەخۆو شوێندانەر لە‬ ‫پێوەندییە نێوده‌وڵەتییەكاندا نەكەوتنە بەر‬ ‫باس‌و دوای دەیەی ‪ ،90‬كە پرسی كورد‬ ‫لە ئاستی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا دێتە‬ ‫گ��ۆڕێ‌‪ .‬بۆچی كوردانی عێراق دەكێشێتە‬ ‫مەیدانی سیاسەتی نێودەوڵەتییەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ج���وواڵن���ەوه‌ی رەوای ك��وردان��ی توركیا‬ ‫دەكەوێتە ب��ەر رق‌و قینەوە؟ ئ��ەم وت��ارە‬ ‫ل��ە ئەنجامدا ب��ە خ��س��ت��ن��ەڕووی روان��گ��ە‌و‬ ‫بەرژه‌وەندییه‌كی ناڕوون لەمەڕ داهاتووی‬ ‫خۆرهەاڵتی نێوەڕاست‌و مەسەلەی كورد‬ ‫لە دوو واڵت��ی عێراق‌‌و توركیا دەپرژێتە‬ ‫سەر ئەنجامگیریی‪.‬‬ ‫قۆناغی یه‌که‌م‬ ‫دۆخی سیستمی نێودەوڵەتی‬ ‫ل��ە ئ��اس��ت��ی ج��ی��ه��ان‌و ل��ە ه���ەر قۆناغێكی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی��دا‪ ،‬ب��ەرژەوەن��دی��ی ئ��ەك��ت��ەران‌و‬ ‫دەسەاڵتدارانی مەزن ل ‌ه لەبەرچاوگرتنی‬ ‫ن���ێ���وەڕۆك���ی دەس�������ەاڵت ل���ە سیستمی‬

‫‪195‬‬

‫نێودەوڵەتیدا‪ ،‬خۆ رێكخستن‌و هەڵوێستی‬ ‫سیاسی‌و نەزم‌و سەقامگیری هەر قۆناغێك‬ ‫دی����اری دەك���رێ���ت‪ .‬ئ���ەو ه����ەل‌و م��ەرج��ی‬ ‫نێودەوڵەتییە دیاری دەكات‪ ،‬كە هەڵوێست‌و‬ ‫دژكردەوەكان بۆ چارەسەر‌و سڕینەوەی‬ ‫كیشە‌و ئاستەنگە نێودەوڵەتییەكان بە چ‬ ‫شێواز‌و لەونێك خۆ دەربخەن؟‬ ‫لە تایبەتمەندییە بەرچاوەكانی ئەم قۆناغە‬ ‫دەتوانین ئاماژە بەم خااڵنە بكەین‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ دەوڵ��ەت��ەك��ان ئ��ەك��ت��ەران��ی سەرەكیی‬ ‫سیستمی نێودەوڵەتین‌و لە كەش‌و دۆخێكدا‪،‬‬ ‫كە لە سەر بنەمای ئانارشیزمە‪ ،‬دەست‬ ‫دەدەن���ە هەڵوێست‌و دژك����ردەوە‪ .‬ئ��ەوەی‬ ‫لەم قۆناغەدا گرنگە ئەمەیە‪ ،‬كە ئەكتەری‬ ‫غ��ەی��رە دەوڵ���ەت���ی ن��ات��وان��ن ل��ە سیستم‌و‬ ‫نەزمی نێودەوڵەتیدا رۆڵیان هەبێت‌‌‪ ،‬وەك‬ ‫ك��اراك��ت��ەرە الوەك���ی‌و پ��ەراوێ��زخ��راوەك��ان‬ ‫رۆڵی خۆیان دەبینن‪.‬‬ ‫‪2‬ــ گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكان بەرهەمی‬ ‫هەڵوێست‌و دژك��ردەوەی نێوان دەسەاڵتە‬ ‫مەزنەكانن‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ئ��ەوە دەس��ەاڵت��داران��ی مەزنن‪ ،‬كە لەم‬ ‫دەورەیەدا بۆ سیستمی نێودەوڵەتی رێ‌و‬ ‫شوێن‌و قەوارە دادەڕێژن‪ ،‬لەم پێوەندییەدا‬ ‫میرشایمر پێی وای��ە‪ :‬س��ەرەڕای ئ��ەوەی‪،‬‬ ‫ك��ە دەوڵ��ەت��ەك��ان وەك ك��اراك��ت��ەری نێو‬ ‫گۆڕەپانی پێوه‌ندییە نێودەوڵەتییەكان بە‬ ‫فەرمی دەناسێنێت‌‪ ،‬لە سەر ئەو باوەڕەیە‪،‬‬ ‫كە ئ��ەوە دەسەاڵتە م��ەزن‌و زلهێزەكانن‪،‬‬

‫ك��ە سیاسەتی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی دادەڕێ����ژن‌و‬ ‫كاریگەریی دان��ان رۆڵگێڕانی سیستمی‬ ‫نێودەوڵەتیدا هەروەها ئاڕاستە بەخشین بە‬ ‫ده‌سەاڵتە مەزنەكان رۆڵی چارەنووسساز‬ ‫دەگێڕن‪ .‬جان میرشایمر لە تیۆرییەكانی‬ ‫خ��ۆی��دا ل��ە ب��ن��ەڕەت��دا ج��ەخ��ت��ی ل��ە س��ەر‬ ‫دەس���ەاڵت‌و زلهێزه‌كان ك���ردووە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەو پێی وایە ئەوان زیادترین دەسەاڵتی‬ ‫ش��وێ��ن��دان��ەر‌و ك��اری��گ��ەری��ی��ان ل��ە ئاستی‬ ‫سیاسەتی نێودەوڵەتیدا هەیە‪.‬‬ ‫بە رای ئەو سروشتی تەواوی دەوڵەت‌و‬ ‫ن بێت‪،‬‬ ‫دەس��ەاڵت��ەك��ان‪ ،‬دەوڵ��ەت��ە گچكەكا ‌‬ ‫یان دەوڵەتە مەزنەكانیش لە ئەسڵدا‪ ،‬لە‬ ‫رێگای بڕیار‌و هەڵوێست‌و كردەوەكانی‬ ‫ئەو زلهێزانەوە دەستنیشان دەكرێت‌‪ ،‬كە‬ ‫زیادترین كاریكرد‌و تواناییان هەبێت‪.‬‬ ‫پرسی كورد لە ئاستی نێودەوڵەتیدا‬ ‫ب��ۆ ی��ەك��ەم��ج��ار‪ ،‬م��ەس��ەل��ەی ك���ورد دوای‬ ‫كۆتایی هاتنی ش��ەڕی یەكەمی جیهانی‬ ‫ل��ە ئ��اس��ت��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��دا ه��ات��ەگ��ۆڕێ‌‪.‬‬ ‫دوای ش��ەڕی یەكەمی جیهانی‪ ،‬ویلسۆن‬ ‫س��ەرك��ۆم��اری ئایدیالیستی ئەمریكا‪ ،‬بۆ‬ ‫سەقامگیریی‌و ئ��اش��ت��ی‌و ت��ەب��ای��ی نێوان‬ ‫دەوڵەتان گەاڵڵەیەكی هێنایە ئ��اراوە‪ ،‬كە‬ ‫تێیدا چوارد ‌ه مادە خرابووە بەرباس‌و بە‬ ‫گەاڵڵەی چوارد ‌ه مادەی ویلسۆن ناوبانگی‬ ‫دەرك������رد‪ .‬گ���ەاڵڵ���ەی ن���اوب���راو ه��ەڵ��گ��ری‬ ‫پێكهاتە‌و ن��اوەڕۆك��ێ��ك��ی ئایدیالیستی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪196‬‬

‫ل��ە س��ەر بنەماكانی ئایدیالیستی ب��وو‪.‬‬ ‫هەرچەند ‌ه مافی دیاریكردنی چارەنووسی‬ ‫قەوم‌و گەالنی تێیدا گونجێندرابوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كۆنفرانسی وێ��رس��ای ل�� ‌ه ساڵی ‪1919‬دا‬ ‫گەاڵڵەی وێلسۆنی لەبەرچاو نەگرت‌و وەك‬ ‫بنەمایەك ب��ۆ رێككەوتننامەی وێرسای‬ ‫لە قەڵەمی ن��ەدا‪ .‬هەرچەند ‌ه لەو قۆناغەدا‬ ‫تێگەیشتن‌و رێكخستنی كوردان بەو ئاستە‬ ‫لە گەشە‌و ئاگایی‌و توانایی نەگەیشتبوو‪،‬‬ ‫ك��ە بتوانن ل��ە ه��ەل‌و دەرف��ەت��ەك��ان كەڵك‬ ‫وەرب��گ��رن‌و وەك فاكتەرو كاراكتەرێكی‬ ‫كاریگەر‌و رۆڵگێر بێنە مەیدانی پێشبڕکێی‬ ‫دەسەاڵتە ناوچەییەكانەوە‪ ،‬بەاڵم لە ئەنجامدا‬ ‫ئ��ەوە هاوكێشەكانی دەس���ەاڵت ب��وو‪ ،‬كە‬ ‫دوای گۆڕینی ئاڕاستەی هاوپەیمانی‪ ،‬شەڕ‬ ‫بە قازانجی توركیا لە ساڵی ‪1923‬دا لە‬ ‫رێككەوتننامەی لۆزاندا لە كوردان ستێندرا‪.‬‬ ‫ئەنجامەكانی ئ��ەو ش��ەڕە دەریخست‪ ،‬كە‬ ‫ئ��ای��دی��ال��ی��زم��ی وێ��ل��س��ۆن ل���ەو دەورەی�����ەدا‬ ‫توانای دەرك‌و تێگەیشتنی پێوەندییە نێو‬ ‫دەوڵەتییەكانی ن��ەب��ووە‌و زەمینە‌و هەلی‬ ‫ش���ەڕی دووه��ەم��ی جیهانیی رەخ��س��اوە‪،‬‬ ‫چونكە لەو قۆناغەدا هەر سیناریۆیەك لە‬ ‫سەر بنەمای دەسەاڵت لە پێوەندیی الیەن‌و‬ ‫كاراكتەرەكاندا هەڵدەسەنگێندرا‪ .‬بۆ وێنە‬ ‫ئەو هۆكارانەی‪ ،‬كە بزووتنەوەی سیاسیی‬ ‫كوردەكانی عێراق‌و توركیا لەو پێكهاتەیە‬ ‫نەیتوانی بێتەگۆڕێ‌‌و نێودەوڵەتی بێتەوە‌و‬ ‫ل��ە هاوكێشە ناوچەییەكاندا كاریگەرو‬ ‫شوێندانەر بێت بریتین لە‪:‬‬

‫‪1‬ـ��ـ ب��ە لەبەرچاوگرتنی ن��اوەڕۆك��ی ئەو‬ ‫قۆناغە لە سیستمی نێودەوڵەتی دەسەاڵتی‬ ‫پێویستی نەبوو‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ نەیتوانی لە نێوان خ��ۆی‌و دەسەاڵتە‬ ‫م��ەزن��ەك��ان��دا ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ی هاوبەش‬ ‫بەدی بهێنێت‌‪.‬‬ ‫‪3‬ـ بزووتنەوەكان‌و حیزبە سیاسییەكانی‬ ‫ك��ورد بەو ئاستە لە توانایی‌و رێكخستن‬ ‫ن��ەگ��ەی��ش��ت��ب��وون‪ ،‬ك��ە ب��ت��وان��ن ل���ەو ه��ەل‌و‬ ‫دەرفەتە رەخساوانە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا‬ ‫بە قازانجی خۆیان كەڵك وەربگرن‪.‬‬ ‫‪4‬ـ ه��ەل��ووم��ەرج��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‪ ،‬هۆكارە‬ ‫ناوچەیی‌و ناوخۆییەكان مۆڵەتی پشتیوانیی‬ ‫ل��ە دەس����ەاڵت‌و زلهێزێكیان ب��ە ك���وردان‬ ‫نەدەدا‪.‬‬ ‫‪5‬ـ لەو قۆناغەدا دەوڵەتەكان‪ ،‬ئەكتەرانی‬ ‫س���ەرەك���ی���ی س��ی��س��ت��م��ی ن���ێ���ودەوڵ���ەت���ی‌و‬ ‫ئەكتەرانی غ��ەی��رە دەوڵ��ەت��ی گرنگییەكی‬ ‫ئەوتۆیان پێ‌ نەدەدا‪.‬‬ ‫رۆڵی كۆمەڵەی گەالن‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەی گ��ەالن��ی��ش ب��ە پ��ێ��ی ی��ەك��ێ��ك لە‬ ‫بەندەكانی گەاڵڵە چواردە خاڵه‌كەی ویلسۆن‬ ‫دامەزرابوو‪ .‬كۆمەڵێك‪ ،‬كە خۆی ئەمریكا‬ ‫تێیدا ن��ەب��وو ب��ە ئ��ەن��دام‪ ،‬ئ��ەم رێكخراوە‬ ‫شانبەشانی ن��ەت��ەوە ژێ��ردەس��ت��ەك��ان‪ ،‬لە‬ ‫دژی هێزە داگیركەرەكانی وەك‪ :‬ئینگلیز‪،‬‬ ‫ف��ەره‌ن��س��ا‪ ،‬بلجیك‪ ،‬ه��ول��ەن��د‪ ،‬پ��ورت��وگ��ال‌و‬ ‫ئ��ی��س��پ��ان��ی��ا راوەس����ت����ا‪ .‬ب�����ەاڵم‪ ،‬ب���ە ه��ۆی‬

‫‪197‬‬

‫شێواز‌و پێكهاتەكانی دەس��ەاڵت‌و هۆكارە‬ ‫ناوچەییەكان نە گەیشتە كۆمەڵەی گەالن‌و‬ ‫ن���ە دوات���ری���ش ب���ە رێ���ك���خ���راوی ن��ەت��ەوە‬ ‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان‪ .‬ئ��ەو واڵت���ان���ەی‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫پرسی كوردستاندا دەستتێوەردانیان كرد‌و‬ ‫رۆڵیان گێڕا بریتی بوون لە‪ :‬ئینگلیز (دواتر‬ ‫عێراق)‌و فەره‌نسا (دواتر سوریا)و توركیا‌و‬ ‫ئێران‪ ،‬كە بە پێداگریی تەواوی رێگاكانیان‬ ‫لە ب��ەردەم چ��ارەس��ەری مەسەلەی كورد‬ ‫داگرت‌و نەیانهێشت بگاتە كۆمەڵەی گەالن‪.‬‬ ‫لە حاڵێكدا دوای شەڕی یەكەمی جیهانی‪،‬‬ ‫ب��ە ه���ۆی ف��ش��ارو گ���وش���اری ك��ۆم��ەڵ��ەی‬ ‫گ���ەالن‪ ،‬ه���ەوڵ‌‌و تێكۆشان ب��ۆ دیتنەوەی‬ ‫نیشتیمانێك بۆ یەهوودییەكان رەواییەتی‬ ‫پەیداكردبوو‌‪ ،‬لە كۆتایی شەڕی دووەمی‬ ‫جیهانیدا هەوڵ‌و كۆششەكانی رێكخراوی‬ ‫ن����ەت����ەوە ی���ەك���گ���رت���ووەك���ان ب��� ‌ه دوای‬ ‫دامەزراندنی واڵتێكی یەهوودییەوە بوون‬ ‫لە فەلەستین‪ ،‬بەاڵم بە هیچ شێوەیەك چ لە‬ ‫كۆمەڵەی گەالن‌و چ لە رێكخراوی نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكان هەوڵیان ن��ەدا ب��ۆ دۆخ‌و‬ ‫پرسی كورد لە عێراق‌و توركیا‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ئالته‌رناتیڤێك ببیننەوە‪.‬‬ ‫ل��ەم دەورەی����ەدا‪ ،‬ل��ە كوردستانی توركیا‬ ‫ب��ەرپ��رس‌و س��ەرۆك��ە ج��ۆراوج��ۆرەك��ان��ی‬ ‫دێرسیم‪ ،‬داوای��ان لە كۆمەڵەی گەالن كرد‬ ‫ئەم زوڵم‌و ستەمکارییه‌ی دەوڵەتی توركیا‬ ‫بە دژی مافی مرۆڤ‌و بە تایبەتی نەتەوەی‬ ‫كورد (كە شوناسی نەتەوەیی‌و قەومییان‬ ‫لە رێگای كۆنفرانسە دیبلۆماتیكەكان‌و‬

‫رێكکەوتنە نێودەوڵەتییەكانەوە بە فەرمی‬ ‫ن��اس��راوە)‪ ،‬لەگەڵ مەبەستی راستەقینە‌و‬ ‫وات����ای ب����ەرز‌و ئ��ازادی��خ��وازی��ی بنەمای‬ ‫رێكخراوی نێودەوڵەتیی ئێوەدا تەبا نییە‪.‬‬ ‫ئێمە ل��ە س���ەر ئ���ەو ب���اوەڕەی���ن‪ ،‬ك��ە ئ��ەم‬ ‫رێكخراوە لە هەمبەر ئەو زوڵم‌و ستەمانەدا‬ ‫كەمتەرخەم‌و بێدەنگ نابێت‌‪ .‬بۆ ئ��ەوەی‬ ‫ت هەنگاوێكی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەی گ���ەالن ب��ت��وان��ێ�� ‌‬ ‫گونجاو بۆ پێشگیری لە درێژەدانی توركیا‬ ‫ب��ەو زوڵ���م‌و س��ت��ەم‌و ق��ەاڵچ��ۆک��ردن��ان��ە بە‬ ‫دژی كورد هەڵبهێنێتەوە‪ ،‬پێویستە رووی‬ ‫راستی‌و سیمای ئەو تراجیدییانە بخرێنەڕوو‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ۆ گەیشتن ب��ەو مەبەستەش‬ ‫پێویستە‪ ،‬كە كۆمیسیۆنێكی لێكۆڵینەوە‌و‬ ‫ب��ەدواداچ��وون��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی بنێردرێتە‬ ‫ناوچەكانی كوردستان‪ .‬س���ەرەڕای ئەوە‬ ‫دێرسیمییەكان لە الیەنە دەرەكییەكانەوە‬ ‫ه��ی��چ ی���ارم���ەت���ی‌و پ��ش��ت��ی��وان��ی��ی��ەك��ی��ان لە‬ ‫بەرانبەر ئەو هێرشە سەخت‌و لێبڕاوانەی‬ ‫كەمالیستەكاندا پێنەگیشت‌و لە ئەنجامدا بە‬ ‫پێی پەسندكراوی بە ت��ەواوی نهێنی ‪4‬ی‬ ‫مانگی مەی ‪1938‬ی شارەوانیی گیجیگزیك‬ ‫خەڵکی ن��اوچ��ەی دێرسیمیان ل��ە زێ��دی‬ ‫خۆیان دوورخستەوە‪ .‬ئ��ەوە راستییەكی‬ ‫حاشا هەڵنەگرە‪ ،‬كە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی‬ ‫لەم قۆناغەدا لە ژێر كاریگەریی دەسەاڵتە‬ ‫مەزنەكانی وەك‪ :‬ئینگلیز‌و فەره‌نسادا بووە‌‪،‬‬ ‫لە راستیدا كۆمەڵەی گەالن ببوە ئیدارە‌و‬ ‫دام��ەزراوەی��ەك��ی ملكەچ‌و ل�� ‌ه ژێ��ر ركێفی‬ ‫ئەواندا بوو‪ .‬بەم پێیە هاتنە بەرباسی پرسی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪198‬‬

‫كورد له‌ سه‌ر ویست‌و مەیلی ئەوان بوو‪.‬‬ ‫لە دەیەكانی سەرەتای سەدەی بیستەم‌و‬ ‫دوای بە سەربەخۆیی گەیشتنی توركیاو‬ ‫گۆڕینی حكومەت بۆ كۆماری‪ ،‬بارودۆخی‬ ‫ك��وردان بە لەبەرچاوگرتنی هەلومەرجی‬ ‫جیهانیی ئەو سەردەمە لە ژێر پ��ەردەی‬ ‫فەرامۆشیدا بوو‪.‬‬ ‫س�������ەران‌و ح���ك���ووم���ەت���ەك���ان���ی ب�����راوە‌و‬ ‫سەركەوتووی شەڕی یەكەمی جیهانی‌و‬ ‫ل ‌ه سه‌رووی هەموویانەوە واڵتی ئینگلیز‪،‬‬ ‫كە جاڕنامە‌و بڕیاری سیاسەتی جیهانیی‬ ‫ئ��ەو دەورەی���ەی بە دەس��ت��ەوە ب��وو‪ ،‬وەك‬ ‫كەسانێك چاویان لە ك��وردان دەك��رد‪ ،‬كە‬ ‫ێ‬ ‫ێ بکرێت‌و بۆ ئەو ب ‌‬ ‫ناكرێت متمانەیان پ ‌‬ ‫متمانەییەی خۆیان جیایی‌و دابەشكردنی‬ ‫كوردەكانیان لە نێوان واڵتانی ناوچە‌و‬ ‫دەس��ەاڵت��داران��ێ��ك��ی ج���ی���اواز‌و پێكهاتەی‬ ‫سیاسی جیاواز بە رێگەچارە لە قەڵەمدا‌و‬ ‫ب��ەو گوتارە بنەماییەی خۆشیان پابەند‬ ‫مانەوە‪ .‬هەڵبەت ئەوەی‪ ،‬كە لەو قۆناغەدا‬ ‫ێ متمانە‬ ‫بەریتانیا لە بەرانبەر كورداندا ب ‌‬ ‫بوو لە چوارچێوەی ئەم وتارەدا ناگونجێت‌‪.‬‬ ‫ه��ۆك��ارە ن��اوچ��ەی��ی��ەك��ان��ی ش��وێ��ن��دان��ەر لە‬ ‫نێودەوڵەتیی بوونی پرسی كوردەكانی‬ ‫عێراق‌و توركیا‪:‬‬ ‫یەكێكی‪‎‬تر ل���ەو ه��ۆك��ارە ك��اری��گ��ەران��ەی‬ ‫نەیهێشت پ��رس��ی ك��وردەك��ان��ی ع��ێ��راق‌و‬ ‫ت��ورك��ی��ا‪ ،‬ل��ە ئاستی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��دا بێتە‬ ‫بەرباس‪ ،‬ئەكتەرانی ناوچەیی ب��وون‪ ،‬كە‬ ‫س����ەرەڕای ئ��ەو گوڕانكارییە ق��وواڵن��ەی‬

‫ل��ە ئاستی ن��اوچ��ە‌و ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��دا ب��وو‪،‬‬ ‫سەرپۆشیان له‌ سه‌ر پرسی كورد دانا‪.‬‬ ‫ع��ێ��راق‌و س��ووری��ا دوای بەدەستهێنانی‬ ‫سەربەخۆییان ل ‌ه سه‌ر دەستی ئینگلیز‌و‬ ‫فەره‌نسا‪ ،‬هەردوو ال پێكەوە بۆ ئەم مەبەستە‬ ‫ه��ەوڵ‌و كۆششەكانیان بەرفراوانتر كرد‪.‬‬ ‫ئ��ەو پێوەندیانەی‪ ،‬ك��ە ل��ەگ��ەڵ یەكیەتیی‬ ‫سۆڤیەت دوای ساڵی ‪ 1960‬دایانمەزراند‪،‬‬ ‫بوو بە هۆی حاشاكردن لە ك��وردان‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت لە واڵتی توركیادا‪.‬‬ ‫دەوڵ���ەت���ی ع��ێ��راق ل��ەگ��ەڵ ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫نەتەویی كورد لە عێراق‪ ،‬وەك مەسەلەیەكی‬ ‫نانۆرمی ناوخۆی دەجوواڵیەوە‌و ویستی‬ ‫ب��ە ب��ێ��دەن��گ��ی‌و ل�� ‌ه س��ه‌رخ��ۆی��ی خامۆشی‬ ‫بكات‌و وا بنوێنێت‪ ،‬كە ئەمە بە ت��ەواوی‬ ‫پرسێكی ناوخۆییە‌و بە هیچ شێوەیەك‬ ‫پێوەندی بە الیەنە دەركییەكانەوە نییە‪،‬‬ ‫دەوڵ���ەت���ی ع���ێ���راق ب���ە ه��ی��چ ش��ێ��وەی��ەك‬ ‫دەستتێوەردانی دەرەكی لەم مەسەلەیەدا‬ ‫قبووڵ نەدەكرد‌و هەوڵی دەدا ئەوان دوور‬ ‫لەو مەسەالنە رابگرێت‌‌و بانگه‌شه‌ی دەكرد‪،‬‬ ‫كە بیانییەكان ئاگاداری بارودۆخەكە نین‌و‬ ‫نازانن هۆکاری نائارامی‌و پشێوییەكان‬ ‫چین‌‪ .‬وای��ان دەنواند‪ ،‬كە لە كوردستان‌و‬ ‫كوێستانەكان ئاشتی‌و ئارامی سەقامگیرە‪،‬‬ ‫دەوڵ��ەت��ی عێراق تا رادەی���ەك توانیبووی‬ ‫پرسی ك��وردس��ت��ان ل��ە ب��ی��ر‌وڕای گشتیی‬ ‫دنیا بشارێتەوە‪ ،‬هەر بۆیە جیهانی دەرەوە‬ ‫كەمتر ل��ە رووداوەك����ان ئ��اگ��ادار ‌ب��وون‌و‬ ‫ئەگەریش هەواڵێك بە شێوەیەكی الوەكی‬

‫‪199‬‬

‫باڵو ببوایه‌ته‌وه‌‪ ،‬نەیدەتوانی كاریگەریی‬ ‫بەردەوام‌و شوێنداری هەبێت‌‪.‬‬ ‫دەوڵ���ەت���ی ت��ورك��ی��ا‌و ئ��ات��ات��ۆرك ب��ە دژی‬ ‫داگیركەرانی دەرەك��ی داوای پشتیوانی‌و‬ ‫یارمەتیی لە كوردستان كرد‌‪ ،‬لەم رێگایەشدا‬ ‫ک سەركەوتنی به‌دەستهێنا‌و دوای‬ ‫هێندێ ‌‬ ‫سەركەوتنە سەرەكییەكان رێككەوتننامەی‬ ‫سێڤەر ه��ەڵ��وەش��ای��ەوە‌و رێككەوتننامەی‬ ‫ل���ۆزان جیگای گ��رت��ەوە‌و هیچ ن��اوێ��ك لە‬ ‫ك��وردی تێدا نەهێندرا‌و دەوڵەتی توركیا‬ ‫بە ئاسانی‌و بە پشتیوانی بیانییەكان توانی‬ ‫سەرپۆش ل ‌ه سه‌ر پرسی كورد لەو واڵتەدا‬ ‫دابنێت‌‪.‬‬ ‫یەكێك ل��ە ه��ۆك��ارە شویندانەرەكان لەو‬ ‫ق���ۆن���اغ���ەدا ئ��ەم��ە ب����وو‪ :‬ل���ە رۆژه���ەاڵت���ی‬ ‫ناوەڕاستدا ئەو رووداوان��ەی‪ ،‬كە لە حاڵی‬ ‫روودان���دا ب��وون رێگر ب��وون لە ب��ەردەم‬ ‫هاتنەگۆڕی مەسەلەی كوردەكانی عێراق‌و‬ ‫ت��ورك��ی��ا‪ .‬کوشتنی ع��ەب��دول��ك��ەری��م قاسم‪،‬‬ ‫ش���ەڕی ع��ەرەب��ەك��ان‌و ئیسرائیل‪ ،‬ك��ە بە‬ ‫ت���ەواوی مەسەلەی ك��وردی��ان خستبووە‬ ‫پەوراوێزەوە‪.‬‬ ‫هۆكارە نێوخۆییەكان‬ ‫دڵساردیی كوردەكان لەو پەندی پێشینیانەدا‪،‬‬ ‫كە دەڵێت‪ :‬كوردان هیچ یار‌و پشتیوانێكیان‬ ‫نییە‪ .‬بە جوانی رەنگی داوەتەوە‪ ،‬كوردەكان‬ ‫خ��اوەن��ی پ��ش��ت��ی��وان‌و دۆستێكی زلهێز‌و‬ ‫دەسەاڵت بەدەست نەبوون‪ .‬بیشكچی لەو‬

‫باوەڕە دایە‪ ،‬كە وا نەدەهاتە بەرچاو‪ ،‬كە‬ ‫بە شێوەیەكی جیددی بە تەمای راكێشانی‬ ‫دۆس��ت‌و پشتیوان بن‪ .‬لە حاڵێكدا ئەگەر‬ ‫كوردەكان توانیبایان پشتیوانی‌و یارمەتیی‬ ‫یەك‪ ،‬یان چەند دەسەاڵتی مەزن بەدەست‬ ‫بهێنن‪ ،‬ئ��ەگ��ەری ئ��ەوە لە ئ���ارادا ب��وو‪ ،‬كە‬ ‫ب��ەره��ەم��ی ش���ۆڕش‌و ج��وواڵن��ەوەك��ان��ی��ان‬ ‫زۆر دڵخواز ببوایە‌و دەستكەوتی زیاتری‬ ‫بۆیان هەبووایە‪ .‬لەو قۆناغەدا ناساندنی‬ ‫بزووتنەوە‌و راكێشانی بیر‌وڕای گشتیی‬ ‫ب��ەرەو الی ئ��ەو بزووتنەوەیە‪ ،‬هەوڵێكی‬ ‫ئ��ەوت��ۆی��ان ئەنجام ن����ەدەدا‌و جیهان لەو‬ ‫رووداوان������ەی ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق‌و‬ ‫توركیادا روویان دەدا ئاگایی‌و شارەزایی‬ ‫ئەوتۆی نەبوو‪.‬‬ ‫چاالكیی رێكخراوە كوردییەكانی نیشتەجێی‬ ‫سویسرا‌و سوید بۆ جوواڵنەوە‪ ،‬قازانجێكی‬ ‫ئ��ەوت��ۆی ن��ەب��وو‪ ،‬خ��ودی سەركردەكانی‬ ‫ب���زووت���ن���ەوەش س���ەرن���ج‌و گرینگییەكی‬ ‫ئەوتۆیان بە چالكییەكانی ئەو رێكخراوانەی‬ ‫ك���ورد ل��ە س��وی��س��راو س��وی��د ن�����ەدەدا‪ .‬لە‬ ‫حاڵێكدا‪ ،‬م��ەال مستەفا ب��ارزان��ی رێبەری‬ ‫ب��زووت��ن��ەوەی ك��ورد لە عێراق دەیتوانی‬ ‫ب��ە س��ەف��ەرك��ردن ب��ۆ واڵت���ە بیانییەكان‪.‬‬ ‫بەشداری لە كۆنفرانسەكان‌و كۆڕ‌و كۆمەڵە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان‌و بە ل��ێ��دوان‌و ئاخاوتن‬ ‫ه���ەل‌و دەرف���ەت���ی ی��ارم��ەت��ی‌و پشتیوانی‬ ‫بیر‌وڕای گشتی‌و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی بۆ‬ ‫جوواڵنەوە بڕەخسێنێت‌ هەروەها یارمەتیی‬ ‫ماڵیشی بۆ بەدەستبهێنێت‪ ،‬بەاڵم ناوبراو لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪200‬‬

‫تەواوی ئەو ماوەیەدا سەرقاڵی هاتوچۆو‬ ‫شەڕ لە كویستانەكان بوو‌‪ ،‬پێوەندی لەگەڵ‬ ‫دنیای دەرەوە زۆر كەم بوو‪ ،‬مەئمووریەت‌و‬ ‫دی��دار‌و سەفەرەكانی دەرەوەی واڵت لە‬ ‫الی���ەن ك��ەس��ان��ی‌ت��رو ئ��ەوی��ش ب��ە شێوەی‬ ‫سەقەت بەڕێوە دەچوون‪.‬‬ ‫توركیا‬ ‫ب��ە وت���ەی ئ��ول��س��ن‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��د رێ��ب��ەران��ی‬ ‫شكست خ��واردووی كورد هۆكار‌و بەڵگە‬ ‫ب��ۆ شكستەكانیان دێ��ن��ن��ەوە ب��ۆ نموونە‪:‬‬ ‫بەدیهاتنی پشتیوانی‌و پشتگیریی ئه‌وروپا‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ن��اوب��راو ل��ەو ب��اوەڕه‌دای��ە هۆكاری‬ ‫گرنگتر‪ ،‬ناوەڕۆكی خێڵەکی كۆمەڵگای كورد‬ ‫بووە‪ ،‬كە یەكیەتیی پێویست‌و هۆشیاری بۆ‬ ‫سەربەخۆیی نەڕەخساند‪.‬‬ ‫بەم پێیە خەباتەكە نابەرابەر‌و ناهاوسەنگ‬ ‫بوو‌‪ ،‬رێبەرانی عەشیرەیی زۆر بە ئاسانی‬ ‫ل��ە الی��ەن دوژم��ن��ەو ‌ه هەڵدەخەڵەتێنران‪،‬‬ ‫ل��ە ئەنجامدا ئ��ەو کێشەو دووب��ەرەک��ی‌و‬ ‫ن��اک��ۆک��ی��ی��ە خ��ێ��ڵ��ەک��ی‌و م��ەزه��ەب��ی��ی��ان��ە بە‬ ‫ه���ۆی ن��ەب��وون��ی ن��وخ��ب��ە‌و روون��اك��ب��ی��ران‬ ‫ب��ێ‌ م��ت��م��ان��ەی��ی‌و ن��اب��اوەڕی��ی��ان ل��ە ن��ێ��وان‬ ‫ك��وردەك��ان��دا بەدیهێنا‪ ،‬ك��ە ب��ە دژواری���ی‬ ‫دەك����را ل��ە ن��اوب��چ��ن‪ .‬ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەش��ەوە‬ ‫بەرەی الو‌و رێكخەرانی تووێژی گەنج لە‬ ‫توركیادا بە تەمای سەربەخۆیی ب��وون‌‪.‬‬ ‫لە حاڵێكدا‪ ،‬رێبەرانی شۆڕشی كوردیش‬ ‫بە دوای خودموختارییەوە بوون‪ .‬جیا لە‬

‫رێكخستنی شۆڕش ئەمە هەقیقەتێكە‪ ،‬كە‬ ‫زۆرێك لە سەرۆك‌و رێبەرانی تیرەو خێڵ‬ ‫هێشتا هەر پشتیوانییان لە كەمالیستەكان‬ ‫دەكرد‌و موستەفا كەمال ئەتاتوركیان‪ ،‬وەك‬ ‫پشتیوانی خۆیان سەیر دەكرد‌و نیگەرانی‬ ‫ئەوە بوون‪ ،‬كە بۆ قایم كردن‪ ،‬یان زیاد‌و‬ ‫بەرینتركردنی دەسەاڵتی خۆیان پێویستیان‬ ‫پێی‌ دەبێت‌‪.‬‬ ‫ئ��ەم ش��ۆڕش��ە ل��ە ب��ن��ەڕەت��دا ب��ەو ه��ۆی��ەوە‬ ‫شكستی خوارد‪ ،‬كە بۆ زۆرێك لە كوردە‬ ‫سوننەکان روون‌و ئاشكرا بوو‪ ،‬كە شۆڕشی‬ ‫خێڵ‌و رەوەند‌و كۆچەری تەنیا شۆڕشێكی‬ ‫ئاسمانییە‌و ل��ەگ��ەڵ ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫ئ��ەوان��دا دەگونجێت‌‌و ت��ەب��ای��ە‪ ،‬ه��ەر بۆیە‬ ‫كێشە‌و ملمالنێیە ناوخۆییەكان‌و لە ئارادا‬ ‫نەبوونی ستراتیجییەكی روون‌و دیاریكراو‬ ‫ببوە گرفت‌و لەمپەڕێكی گرنگ‪.‬‬ ‫ت یەكێك ل��ە گرنگترین‬ ‫وا دەردەك���ەوێ��� ‌‬ ‫هۆكارە ناوخۆییەكان لەم دەورەی��ەدا‪ ،‬كە‬ ‫وەك سەرچەشن‌و پێوەرێكی سەرەكی لە‬ ‫گۆڕێدایە‪ ،‬ئەمەیە‪ ،‬كە لە رەوتی گۆڕانكاریی‬ ‫بزووتنەوە لە توركیا سەرهەڵدانی بەرەی‬ ‫گەنجی خەباتگێڕان‌و شەڕڤانانی كورد‬ ‫ب��ووە‪ ،‬كە ئ��ام��ادەن��ەب��وون لەگەڵ زلهێز‌و‬ ‫دەس��ەاڵت��ە ئێمپریالیستییەكان‌و تەنانەت‬ ‫ئاغاكانی خۆشیان ئاشتی ب��ك��ەن‌و پێك‬ ‫بێن‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە‪ :‬ل��ە م���اوەی مانگەكانی‬ ‫كۆتایی شۆڕشی چینی پیر‌و لە مێژینەی‬ ‫ناسیۆنالیستە ك���وردەك���ان داواك���اری���ی‬ ‫یارمەتی‌و هاوكاریی نیزامی لە فەره‌نسا‪‎‎‬یان‬

‫‪201‬‬

‫هێنایە بەرباس‌و تاووتوێیان ك��رد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناسیۆنالیستە گەنجەكان لە داواك���اری‌و‬ ‫یارمەتییە دەرەك��ی��ی��ەك��ان خ��ۆی��ان ب��وارد‪.‬‬ ‫ئەوان بە تەنیا لەگەڵ توركەكان بەرەوڕوو‬ ‫بوونەوە‌و ژنان‌و مندااڵنیش بۆ شەرڤانان‪،‬‬ ‫خۆراك‌و تەقەمەنییان دابین دەكرد‪.‬‬ ‫لە ناوچوونی خێرای سیاسەتی عوسمانی‌و‬ ‫سپاردنی بە حكوومەتی نیشتمانی‪ ،‬تورك‬ ‫بوونی وەك شوناسی خۆی قبووڵكردبوو‪،‬‬ ‫شەڕ‌و تێكهەڵچوونی چەندین سەدە ئەمیر‌و‬ ‫سەركردەكانی كورد‪ ،‬بۆ وەتەكان خستن‌و‬ ‫گۆڕینی ئ��ەم دۆخ��ەش‪ ،‬ه��ەروەك دەبینرا‬ ‫پێكهاتەی ناسیۆنالیستی كورد بە تەواوی‬ ‫ئەرێنی دەهاتە بەرچاو‪ .‬سەرجەمی ئەم‬ ‫كێشە‌و ئاڵۆزییە ناخۆییانە‌و ناسەقامگیرییە‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئابوورییەكان قووڵ بوون‪،‬‬ ‫كە بوون ب ‌ه هۆی هەڵگیرسانی شۆڕشی‬ ‫شێخ عوبەیدوڵالی نەهری‪ .‬ئەو كەسێك‬ ‫ب��وو‪ ،‬كە لە دوو جیهانی ج��ی��اوازدا رێی‬ ‫دەك��رد‪ ،‬لە الیەكەوە شێخێكی سونە بوو‪،‬‬ ‫كە دەسەاڵتەكەی بە ق��ەرزدای خەلیفەی‬ ‫عوسمانی دەزانێت‪ ،‬سەرەڕای ئەوەش لە‬ ‫الیەكەوە ئەو دەسەاڵتی سیاسی‪ ،‬نیزامی‌و‬ ‫م��ەزه��ەب��ی��ی خ���ۆی ب��ۆ ه��ێ��رش ب��ۆ س��ەر‬ ‫گوندە مەسیحی نشینەكان‪ ،‬وەك رێگرێك‬ ‫بەكاردەهێنا‪ ،‬لە الیەكی دیكەشەوە شێخ‬ ‫عوبەیدولاڵی نەهری داڕێژەر‌و دەستپێكی‬ ‫ێ ب��وو‪ .‬عوبەیدولاڵ‬ ‫ج��وواڵن��ەوەی��ەك��ی ن��و ‌‬ ‫خاوەنی پێگە‌و كەسایەتییەكی پارادۆكس‌و‬ ‫پێكناكۆك بوو‪ .‬تەنانەت بزووتنەوەكەش‬

‫ل��ە خ���ودی خ��ۆی ناتەباتر ب���وو‪ .‬ل���ەوەی‪،‬‬ ‫ك��ە الیەنگری شێخ عوبەیدولاڵ خێڵەکی‬ ‫بوون‌و ب ‌ه ته‌واوی بە هێڵ‌و ئاڕاستەیەكی‬ ‫نەریتیدا دەجوواڵنەوە‪ .‬هەر بۆیە‪ ،‬كە پاول‬ ‫وایت وەك شۆڕشگێڕ‪ ،‬یان شۆڕشگیڕانی‬ ‫سەرەتایی ناویان دەبات‪ .‬سروشتییە‪ ،‬كە‬ ‫وەها شۆڕشێك بە وه‌ها كردەوەیەكەوە‪،‬‬ ‫كە ل ‌ه سه‌ر بنەمای پەروەردەی خێڵەكی‌و‬ ‫نەریتییەكانە‪ ،‬ئ��ەو ت��وان��ای��ی‌و كاراییەی‬ ‫نییە‪ ،‬كە خۆی وەك گرووپێكی رۆڵگێڕ‌و‬ ‫شوێندانەر بناسێنێت‌‪.‬‬ ‫سەفسەتەگەریی بزووتنەوەی نەتەوه‌یی‬ ‫ك������ورد ل����ە ت���ورك���ی���ا ل�����ەو ق���ۆن���اغ���ەدا‪،‬‬ ‫بێگۆمان خ��اڵ��ی الوازی����ی ب���ووە‪ ،‬چونكە‬ ‫ناسیۆنالیستەكانی نیشتەجێی شار هەموو‬ ‫هێز‌و وزەی خۆیان ت��ەرخ��ان دەك��ر ‌د بۆ‬ ‫مانۆڕە دیبلۆماتیكەكان‪ .‬ئەكتەرانی نوخبەی‬ ‫ئەو یارییە سیاسییانە ده‌رك‌و تێگەیشتنی‬ ‫ئەوتۆیان لە ویست‌و داوای گشتیی هەموو‬ ‫چینە كۆمەاڵیەتییەكانی كورد نەبوو‌‪ ،‬ئەوان‬ ‫بە نیاز بوون س��ەروەری‌و یەكپارچەیی‌و‬ ‫شوناسی نەتەوەیی خۆیان لە بنەڕەتەوە‬ ‫بنیات بنێن‪.‬‬ ‫پ���اس���اوی ئ���ەم م��ەس��ەل��ەی��ە ئ��ەم��ەی��ە‪ ،‬كە‬ ‫نوخبەكانی ك��ورد (س��ەرۆك خێڵ‌و خێڵە‬ ‫شارنشیەنەكان) هێشتا ل��ە زۆر رێگای‬ ‫جیاوازەوە لە الیەن ركه‌بەریی‌و هەڤڕكێی‬ ‫تیرەیی‌و خێڵەکییەوە ه��ان‌و دنە دەدران‪.‬‬ ‫جیا ل��ەم��ە‪ ،‬ئ��ەم هەقیقەتەی‪ ،‬ك��ە زۆرێ��ك‬ ‫ل����ەوان روان���گ���ەی ن��ەری��ت��ی مەزهەبییان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪202‬‬

‫هەبوو‪ ،‬كەس‌و تاكەكانیان بە شێوازێكی‬ ‫لەگەڵ روانگەیەك‪ ،‬كە بە دەسەاڵتدارێتی‌و‬ ‫گ��ەورەی��ی ب��ە ناسیۆنالیست‌و سەرۆكی‬ ‫ئ��ەرك��ەوە گ��رێ��ی خ���واردب���وو‪ ،‬بەرتەسك‬ ‫دەك����ردەوە‌و ل��ەم راس��ت��ای��ەدا رێنوێنییان‬ ‫دەكردن‪.‬‬ ‫بە واتایەكی‪‌‎‎‬تر‪ ،‬ئەوە ناسیۆنالیستە تۆخ‌و‬ ‫م��ۆدێ��رن��ەك��ان��ی ك���ورد ب���وون‪ ،‬ك��ە هێشتا‬ ‫خ��اوەن��ی روانگەیەكی پ��ارادۆك��س ب��وون‪،‬‬ ‫كەوایە روون‌و ئاشكرایە ل ‌ه سه‌ردەمێكدا‪،‬‬ ‫كە ناسیۆنالیزم نەتەوەكانی‌تری لە بەند‬ ‫رزگ��ار ك��رد‪ ،‬ناسیۆنالیستە مۆدێرنەكانی‬ ‫كورد هێشتا لە قەیرانی پارادۆكسدا گیریان‬ ‫خواردبوو‪.‬‬ ‫خۆییبوون رێكخراوێكی ناسیۆنالیستی‬ ‫سیاسی بوو‪ ،‬كە دواتر سەری هەڵدا‌و توانی‬ ‫تا رادەی���ەك گ���رووپ‌و الیەنە ك��وردەك��ان‬ ‫ل��ە دەوری ی��ەك كۆبكاتەوە‪ .‬خۆیبوون‪،‬‬ ‫پێچەوانەی بزووتنەوە‌و جوواڵنەوەكانی‪‎‬تر‬ ‫پێوەندییەكی ب��اش��ی ل��ەگ��ەڵ ف��ەرەن��س��ا‌و‬ ‫تەنانەت ئەرمەنییەكانی ئاناتۆلی دامەزراند‌‪،‬‬ ‫ج��ی��گ��ای س���ەرس���ووڕم���ان ن��ی��ی��ە‪ .‬ك��ە ئ��ەم‬ ‫رێ��ك��ك��ەوت��ن‌و ی��ەك��گ��رت��ن��ە‪ ،‬ك��ە زۆرب��ەی��ان‬ ‫رۆشنبیرانی كوردی كرمانجی‌و سەرۆك‬ ‫ن بوون‪ ،‬چەندین جار توانیبوویان‬ ‫خێڵەکا ‌‬ ‫پشتیوانیی بەرباڵوی كوردەكان بەدەست‬ ‫بهێنن‪ .‬رێ��ك��خ��راوی خۆییبوون چەندین‬ ‫نوێنەرایەتی‌و لقی لە دەرەوەی كوردستان‬ ‫هەبوو‌‪ ،‬تەبلیغ‌و پروپاگەندە‌و سەرمایەیه‌كی‬ ‫زۆری�����ان خ��س��ت��ب��ووەگ��ەڕ‪ .‬س��اڵ��ی ‪1930‬‬

‫خۆییبوون بە شۆڕشی ئامادە‌و تەیاری‬ ‫ئ��ارارات پەیوه‌ست بێت‌‌و یارمەتیی بدات‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم بە هۆی پشت تێكردن‌و پشتیوانی‬ ‫نەكردنی قزڵباشەكان‪ ،‬ئ��ەو ش��ۆڕش��ە لە‬ ‫رێ��گ��ای بەكارهێنانی هێزێكی پۆشتە‌و‬ ‫پ���ەرداخ‌و تەیاری نیزامی‌و رەچاوكردنی‬ ‫هەڵسوكەوتی توند‌وتیژانەوە تێكشكا‪.‬‬ ‫خاڵێکی دیكە ئەوەیە‪ ،‬س��ەرەڕای ویست‌و‬ ‫داوا‌و دەستە‌و داوێنەكانی دێرسیمییەكان‬ ‫لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا‪ ،‬ئ��ەوە پشت‬ ‫ێ خستن‌و پەوراوێزخرانی ئەوان بوو‪،‬‬ ‫گو ‌‬ ‫ك��ە ب��وو ب�� ‌ه ه��ۆی شكستیان‌‪ ،‬دوای ئەو‬ ‫شكستە‪ ،‬كەماڵیستەكان دەس��ت��ی��ان دای��ە‬ ‫ێ وێنە‌و النیكەم چل هەزار‬ ‫كردەوەیەكی ب ‌‬ ‫قزڵباشی دێرسیمییان كوشت‪ .‬تێكشكانی‬ ‫شۆڕشی دێرسیم‌و خەباتگێڕیی دێرسیمی‪،‬‬ ‫هەرەسهێنانی ئۆپۆزسیۆنی ك��وردی بۆ‬ ‫سێ‌ دەیەی داهاتوو دەرخست‪.‬‬ ‫ب��ە ه��ەر ح��اڵ ش��ۆڕش��ی دێ��رس��ی��م‪ ،‬وەك‬ ‫پێشینیانی خۆی شكستی خ��واردو‌و بەم‬ ‫پێیە ناسیۆنالیزمی ك��ورد لەم سەدەیەدا‬ ‫ت��ووش��ی ش��ڵ��ەژان‌و سەرلێشێواوییەكی‬ ‫س��ەی��ر ب����وو‌‪ ،‬خ���ۆی ل��ە ن��زی��ك س��ن��وور‌و‬ ‫هەڵدێرێكی تا راده‌ی��ەك ن��اڕوون دەبینی‪.‬‬ ‫كۆی ئەم هۆكارانە ئەوە دەردەخ��ەن‪ ،‬كە‬ ‫بزووتنەوەی كورد لە دوو واڵتی توركیاو‬ ‫ع��ێ��راق��دا‪ ،‬س����ەرەڕای ب��وون��ی كاریگەریی‬ ‫هۆكارە ناوچەیی‌و نێودەوڵەتییەكان‪ ،‬بە‬ ‫هۆی بارودۆخێكی ناوخۆیی‪ ،‬كە هەیانبوو‌‪،‬‬ ‫ب��ە ه���ۆی ه��ەل��ووم��ەرج��ی جیۆپۆلۆتیكی‬

‫‪203‬‬

‫كوردستانه‌و ‌ه نەیانتوانی خۆیان لە ئاستی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��دا بناسێنن‪ .‬ه��ەر ب��ۆی��ە لەم‬ ‫دەورەیەدا‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ سەقامگیرییەکی سیاسی ب���ەردەوام‌و‬ ‫جێگیر لە ناخی بزووتنەوە سیاسییەكانی‬ ‫ت‬ ‫كوردستان لە ئ��ارادا نەبوو‪ ،‬كە بتوانێ ‌‬ ‫ئ��ال��ت��ه‌رن��ات��ی��ڤ��ێ��ك ب����ۆ ك���ێ���ش���ەی ك����ورد‬ ‫بهێنێتەئاراوە‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ هەلوومەرجی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‬ ‫نەیتوانی ئەو هەل‌و دەرفەتە بڕەخسێنێت‌‪،‬‬ ‫ك���ە ت��ێ��ی��دا ن��وخ��ب��ەی ك����ورد پ������ەروەردە‬ ‫بكرێت‌‪ .‬ب��ە چەشنێك‪ ،‬ك��ە ل��ە س���ەرووی‬ ‫حیزبە نەریتییەكانەوە رێكاری تاكتیكی‌و‬ ‫ستراتیجی بێنێتەئاراوە‪ .‬ئ��ەم پ��رس��ە لە‬ ‫قۆناغەكانی‌تردا بنەما‌و ماكەی سەرەكیی‬ ‫بزووتنەوەكانی كورد بووە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ بێگومان یەكێك لە ه��ۆك��ارە ی��ەك لە‬ ‫داوی یەكەكانی مێژووی سیاسیی سەدەی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ن��ەب��وون��ی بیرۆكەیەكی شیاو‌و‬ ‫یەكدەست‌و پڕۆژەیەكی نەتەوەیی بووە‪.‬‬ ‫كوردەكان بەردەوام لە نەبوونی‌و هەژاریی‬ ‫ت��ی��ۆری��ك��ی‌و ن��ەب��وون��ی چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی‬ ‫ستراتیجیی دیاریكراودا ژیاون‪ ،‬هەر لەبەر‬ ‫ئ��ەوە دۆڕاوی یارییە سیاسییەكانی ئەو‬ ‫قۆناغە بوون‪.‬‬ ‫‪4‬ـ���ـ ل���ەو ق��ۆن��اغ��ەدا ئ���وس���وول‌و پ��ێ��وەر‌و‬ ‫هەڵسوكەوتە سیاسییەكانی هه‌ریه‌ک ‌ه لە‬ ‫رێكخراوە كوردییەكان‪ ،‬لەگەڵ بەرژەوەندییە‬ ‫نەتەوەییەكان تەبا نەبوون‪ ،‬لە سەردەمێكدا‬ ‫رەفتاری ئەكتەرانی مەیدانی سیاسەت ل ‌ه‬

‫سه‌ر ئەو بنەمایە داڕێژرابوو‪ ،‬لە بنەڕەتدا‬ ‫لە ناو ك��ورددا شتێكی بەو ناوە لە ئارادا‬ ‫نەبوو‪ .‬هەر بۆیە ئەم خاڵە لە قۆناغەكانی‬ ‫دواتریشدا تووشی بزووتنەوە كوردییەكان‬ ‫دەبێت‌‌و لە باتی هاودەنگی‌و یەكگرتوویی‬ ‫لە بۆچوون‌و رەفتاری سیاسیدا دەبینرێت‌‪.‬‬ ‫‪5‬ــ نفووز‌و رەخنەكردنی كلتوورە خێڵەکی‌و‬ ‫نەریتییەكان تەنانەت لە نێوان مۆدێرنترین‬ ‫ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��س��ت��ەك��ان��ی ك�����ورددا دەب����ووە‬ ‫بەربەستێك‪ ،‬ل��ە ب����ەردەم رەچ��اوك��ردن��ی‬ ‫رەوشێك بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە‪ .‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ردەمێکدا‪ ،‬كە ناسیۆنالیزم سەرقاڵی‬ ‫رزگاریی نەتەوە ژێردەستەكان بوو‪ ،‬لەم‬ ‫قۆناغەدا هێشتا خاوەنی پشكی (ئایدۆلۆجی)‬ ‫لە رەفتاری سیاسی دیاریكراو نەبوو‌‪ ،‬لە‬ ‫ئەنجامدا ناسیۆنالیستەكانی كورد لە ژێر‬ ‫تەوژمی ئایدۆلۆجیی مەزهەبی ئەو قۆناغەدا‬ ‫زیان‌و خەساری قورسیان بەركەوت‪.‬‬ ‫‪6‬ــ مەیل‌و ویست بە خەباتی چەكدارانە لە‬ ‫رێگای كەڵك وەرگرتن لە هەلوومەرجی‬ ‫ژینگە‌و رەوان��ی��ی ن��اوچ��ە‌و پێوەندییەك‪،‬‬ ‫ێ ل��ە هەرێمەكانی‬ ‫ك��ە ك��وردان��ی نیشتەج ‌‬ ‫كوردستان لەگەڵ ئەو شێوە خەباتانەی‬ ‫ب��ۆ م��ان��ەوەی خ��ۆی��ان گرتبوویانە پێش‪،‬‬ ‫ج���وواڵن���ەوە ك��وردی��ی��ەك��ان��ی ل��ە ب��ازن��ەی‬ ‫شەپۆلی سەركوتدا داگرتبوو‌‪ ،‬شكست‌و‬ ‫هەرەسهێنانەكانی وەك میلی كاتژمێر‬ ‫دووپ���ات دەك����ردەوە‪ ،‬ك��ە دەڵ��ێ��ی خاوەنی‬ ‫چارەنووسێكی ناجێگیر‌و ناسەقامگیرە‪.‬‬ ‫لە راستیدا خەباتی چەكدارانەی كردبووە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪204‬‬

‫چ��ارەن��ووس��ی راستەقینەی ب��زووت��ن��ەوە‬ ‫كوردییەكان‌و بە دەگمەن دەكرێت رەوت‌و‬ ‫بزووتنەوەیەكی سیاسیی كوردی ببینرێت‌‪،‬‬ ‫ك��ە ب��ە ئ��اڕاس��ت��ەی خەباتی چ��ەك��داران��ەدا‬ ‫هەنگاوی هەڵنەهێنابێت‌‌‪ ،‬ئەمە لە بنەڕەتدا‬ ‫م��ۆڵ��ه‌ت��ی ن����ەدەدا‪ ،‬ك��ە ب��زووت��ن��ەوەك��ان بە‬ ‫شێوازێكی‪‌‎‬تر جگە لە خەباتی چەكدارانە‬ ‫بیر ب��ك��ەن��ەوە‪ .‬ئەنجامەكەی ئ���ەوە ب��وو‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ەم ق��ۆن��اغ��ەدا ك��وردەك��ان ل��ە الیه‌نی‬ ‫دیبلۆماتیه‌و ‌ه زۆر الواز بوون‌و لە راستیدا‬ ‫خەبات‌و شەڕی یەك لە دوای یەك مۆڵه‌تی‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ەوە‌و ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی رەوش‌و‬ ‫شێوازگەلی دیكەی نەدەدا‪.‬‬ ‫لە ئەنجامدا خەباتی خەڵكی كورد (عێراق‌و‬ ‫توركیا) دوای شەڕی یەكەمی جیهانی لە‬ ‫بەرانبەر دەس���ەاڵت‌و زلهێز‌و ئەكتەرانی‬ ‫مەزنی ناوچەییدا گیری خوارد‌و دەسەاڵتە‬ ‫مەزنەكان لە ماوەی نێوان شەڕی یەكەمی‬ ‫جیهانی‌و دووهەمدا بە پێكهاتنی دەوڵەتگەلی‬ ‫بەهێز لە ناوچە پێشیان بە باڵوبوونەوەو‬ ‫گەشەسەندنی بزووتنەوەكان گرت‪ .‬دوای‬ ‫شەڕی یەكەمی جیهانی‪ ،‬لەگەڵ هەڵگیرسانی‬ ‫ب��زووت��ن��ەوە ئ��ازادی��خ��وازە نەتەوەییەكان‬ ‫لە واڵتانی داگیركرا ‌و دوای سەركەوتنی‬ ‫ش��ۆڕش��ی ك��رێ��ك��اری��ی روس��ی��ا‪ ،‬بەریتانیا‬ ‫پێكهێنان‌و دامەزرانی دەوڵەتگەلی بەهێز‌و‬ ‫دەسەاڵتداری ناوەندگەرایی بۆ سەركوتی‬ ‫ب��زووت��ن��ەوەك��ان ه��ەڵ��ب��ژارد‪ .‬ی��ارم��ەت��ی‌و‬ ‫هاوكاری گەیاندن بە پێكهێنانی دەوڵەتە‬ ‫ناوەندییەكان لە عەرەبستانی سعوودی‬ ‫(بنەماڵەی سعوود)و عێراق(هاشمییەكان)و‬

‫ئێران (رەزا پەهلەوی)و توركیا(ئەتاتورك)‬ ‫دەرخ��ەری سیاسەتێك بوو‪ ،‬كە شوناسی‬ ‫ئەو رژێمانە سەركوتی بزووتنەوەكان‌و‬ ‫سەقامگیریی دەوڵ��ەت��ی ناوەندیی بەهێز‬ ‫ب��وو‪ .‬ئ��ەم ه��ۆك��ارە ب��وو بە ه��ۆی ئ��ەوەی‪،‬‬ ‫كە بزووتنەوەكانی كورد هه‌تا دەستپێكی‬ ‫ش���ەڕی دووه��ەم��ی جیهانی جموجۆڵ‌و‬ ‫بزاوتێكی ئەوتۆیان نەبێت‪.‬‬ ‫قۆناغی دووەم‬ ‫هه‌ردوو ئایدۆلۆجیای ماركسیزم‌و‬ ‫ئیمپریالیزم‬ ‫س�����ەدەی ب��ی��س��ت��ەم‪ ،‬س�����ەدەی ك���رداری���ی‬ ‫دوو ئایدۆلۆجییای گرنگی نێودەوڵەتی‬ ‫ب��وو‪ .‬ه��ه‌ردوو ئایدۆلۆجیای ماركسیزم‌و‬ ‫ئیمپریالیزم بۆ دەستەبەركردنی ئامانج‌و‬ ‫ب���ی���ر‌وب���اوەڕەك���ان���ی خ���ۆی���ان‪ ،‬ب��ۆش��ای��ی‌و‬ ‫جیاوازییە قەومییەكانیان بەكار دەهێنا‪.‬‬ ‫ماركسیستەكان ل ‌ه س��ه‌ر ئ��ەو ب���اوەڕەن‪،‬‬ ‫ك��ە ب��ە ل��ێ��ك ه��ەڵ��وەش��ان��ی واڵت���ان���ی ف��رە‬ ‫رەگ��ەز‌و چەند نەتەوەیی‌و چەند زمانی‪،‬‬ ‫ت ك����ەرت‌و ب��ەش��ە ج��ی��اك��راوەك��ان‬ ‫دەك��رێ�� ‌‬ ‫س����واری ش��ەم��ەن��دەف��ەری ماركسیستی‬ ‫بكەیت‪ .‬هەروەها لیبرالیستەكانیش پێیان‬ ‫ناخۆش نەبوو‪ ،‬دوژمنانی خۆیان‪ ،‬كە زیاتر‬ ‫ئیمپراتۆرە مەزنەكان بوون‪ ،‬تێك بشكێنن‌و‬ ‫ل��ەگ��ەڵ پ��اش��م��اوەك��ان��ی ئیمپراتۆرییەكی‬ ‫گ�����ەورەی وەك س��ۆڤ��ی��ەت‪ ،‬ع��وس��م��ان��ی‪،‬‬ ‫ئوتریش بكەونە ملمالنێیەوە‪.‬‬

‫‪205‬‬

‫هەلومەرجی سیستمی نێودەوڵەتیی‬ ‫قۆناغی دووهەم‬ ‫هه‌تا شەڕی دووهەمی جیهانی بەریتانیا‌و‬ ‫ف��ەرەن��س��ا دەس���ەاڵت���ە گ���ەورەك���ان���ی زاڵ‬ ‫ب��ە س��ەر رۆژه���ەاڵت���دا ب���وون‌و نەخشەی‬ ‫سیاسیی رۆژه��ەاڵت��ی��ان ل�� ‌ه س��ه‌ر بنەما‌و‬ ‫میكانیزمی داگیركارانە بنیات نابوو‪ .‬یەكێك‬ ‫لە ئەنجامەكانی شەڕی دووەم��ی جیهانی‬ ‫ئ��ەم��ە ب���وو‪ ،‬ك��ە ئەمریكا وەك ئەكتەر‌و‬ ‫رۆڵگێڕێكی مەزن هاتەمەیدانی هاوكێشە‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی��ی��ەك��ان��ەوە‌و وەک ك��اری��گ��ەرت��ری��ن‬ ‫هێز لە گۆڕەپانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‬ ‫دەركەوت‪.‬‬ ‫ل������ەم ق�����ۆن�����اغ�����ەدا‪ ،‬دوای ئ��ەن��ج��ام��ە‬ ‫كارەساتبارەكانی شەڕی یەكەمی جیهانی‪،‬‬ ‫ئایدیالیزمی ویلسۆن وەال نرا‌و ریالیزم زاڵ‬ ‫بوو ب ‌ه سه‌ر مەیدانی سیستمی نێودەوڵەتیدا‪،‬‬ ‫واتە جارێکی‌تر لەم دەورەیەشدا سیستمی‬ ‫نێودەوڵەتی ل ‌ه سه‌ر بنەمای (ئە‌نارشی)‬ ‫بشێوی‌و ناتەكووزی بوو‪.‬‬ ‫س��ت��رات��ی��ج��ی��ی ئ��ەم��ری��ك��ا‪ ،‬دوای ش���ەڕ بە‬ ‫گ��ش��ت��ی ئ��ەم��ە ب����وو‪ ،‬ك���ە ل���ە ب��ەرب�ڵاوی��ی‬ ‫دەسەاڵت‌و هه‌ژمونیی یەكیەتیی سۆڤیەت‬ ‫پ��ێ��ش��گ��ی��ری ب���ك���ات‌و ت��اك��ت��ی��ك��ەك��ەش��ی لە‬ ‫راستای هەمان ستراتیجیدا رێكدەخست‪.‬‬ ‫داڕێ���ژەری سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا‬ ‫ل��ەم دەورەی���ەدا ل��ەو ب���اوەڕەدا ب��وون‪ ،‬كە‬ ‫هەركات ج��واڵن��ەوەی��ەك لە دنیادا لەگەڵ‬ ‫ت‬ ‫بەرژەوەندییەكانیان ناتەبا بێت‌‪ ،‬دەبێ ‌‬

‫ب��ەرەوڕووی ببنەوە‪ ،‬كەوایە لەم قۆناغەدا‬ ‫ه��ی��چ ج��ی��گ��ای س���ەرس���ووڕم���ان ن��ی��ی��ە‪ ،‬كە‬ ‫ج��وواڵن��ەوەی رەوای كوردەكانی توركیا‬ ‫ب��ە دژی رژێ��م��ی توركیا ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ن���اوەڕاس���ت���دا دەك��ەوێ��ت��ەب��ەر رق‌و قینی‬ ‫دەرەكییەوە‪.‬‬ ‫ب��ەم پێیە دوای كۆتایی ش��ەڕی دووەم��ی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی��ی‪ ،‬وی�لای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی‬ ‫ئەمریكا وەك رێ��ب��ەری جیهانیی ئ��ازاد‌و‬ ‫دی��م��وك��رات ل��ە دژی س��ۆڤ��ی��ەت‌و دن��ی��ای‬ ‫كۆمۆنیزم خۆی پێناسە ك��رد‪ .‬لە ماوەی‬ ‫شەڕی س��ارددا ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكا لە سیاسەتی دەرەوەی خۆیدا‬ ‫ئامانج‌و مەبەستی زۆری رەچاوكرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئامانجی س��ەرەك��ی‌‌و دی���اری كۆنترۆڵ‌و‬ ‫شكستی كۆمۆنیزم ب��وو‪ .‬كاتێك ئامانج‌و‬ ‫مەبەستەكانی‌تر لەگەڵ ئەم مەسەلەیەدا‬ ‫گرێیان دەخوارد لە پلەی دووەمی بایەخدا‬ ‫دادەنران‪ .‬بۆ ماوەی چل ساڵ تا رادەیەك‬ ‫تەواوی هەوڵە دیار‌و مەزنەكانی ئەمریكا‬ ‫ل��ە بیاڤی سیاسەتی دەرەك���ی‌و تەنانەت‬ ‫سیاسەتی ناوخۆیشدا ب��ەو ئەوەلییەتە‬ ‫ب��ەرچ��اوەوە پاساو دەدرای���ەوە‪ .‬بەرنامە‌و‬ ‫پالنی یۆنان بە گەاڵڵەی م��ارش��اڵ‪ ،‬ناتۆ‪،‬‬ ‫ش����ەڕی س�����ارد‪ ،‬چ��ەك��ە ن��اوه‌ك��ی��ی��ەك��ان‌و‬ ‫م��ووش��ەك��گ��ەل��ی دووره���اوێ���ژ‪ ،‬یارمەتییە‬ ‫دەرەكییەكان‪ ،‬ئۆپەراسیۆنەكانی زانیاری‪،‬‬ ‫كەمكردنەوەی بەربەستە بازرگانییەكان‪،‬‬ ‫ب���ەرن���ام���ەی ف���ەزای���ی‪ ،‬ه��اوپ��ەی��م��ان��ی بۆ‬ ‫پێشكەوتن‪ ،‬بەستنی رێككەوتننامەی نیزامی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪206‬‬

‫لەگەڵ یابان‌و كۆریا‪ ،‬پشتیوانی لە ئیسرائیل‪،‬‬ ‫جێگیركردنی هێزی نیزامی ل��ە واڵتانی‬ ‫رۆژه�����ەاڵت‪ ،‬رێکخستنی تەكنۆلۆجیای‬ ‫ێ وێنە‪ ،‬شەڕی ڤێتنام‪ ،‬كردنەوەی‬ ‫نیزامی ب ‌‬ ‫دەرگاكان بە رووی چیندا‪.‬‬ ‫یەكیەتیی سۆڤیەتیش لەم قۆناغەدا ئامانج‌و‬ ‫ئ��اڕاس��ت��ەی سیاسەتی دەرەوەی خۆی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر بنەمای دژایەتی لەگەڵ ئەمریكا‬ ‫داڕشتبوو‌‪ ،‬بزووتنەوەو جوواڵنەوەكانی‬ ‫ك�����وردی وەك ه��ێ��زێ��ك��ی الوەك�����ی دژە‬ ‫ک‬ ‫ئیمپریالیستی لەقەڵەمدەدا‌و تەنیا كاتێ ‌‬ ‫پشتیوانی لە بزووتنەوەكان دەك���رد‪ ،‬كە‬ ‫راستای ئامانجە دژە ئیمپریالیستییەكاندا‬ ‫بن‪ .‬لە كۆتایی ش��ەڕی دووەم��ی جیهانیدا‬ ‫ستالین ك��وردەك��ان��ی قەفقاز‌و بە تایبەت‬ ‫ئوزبەكستانی ناچاركرد‪ ،‬كە ئەو هەرێمانە‬ ‫ێ بهێڵن‌و هێندێكیان ب��ە ه��ۆك��اری‬ ‫ب��ەج�� ‌‬ ‫ێ بۆ سیبریا دوور‬ ‫ن��اڕوون‌و بە زۆرەمل ‌‬ ‫خرانەوە‪.‬‬ ‫ب��زووت��ن��ەوەك��ان��ی ك��وردەك��ان��ی ع��ێ��راق‌و‬ ‫توركیا لەو هەلومەرجە دوو جەمسەرییەدا‬ ‫دووبارە هاتەوە گۆڕێ‌‌و بە تەمای گۆڕینی‬ ‫دۆخی ناسەقامگیری خۆیان‌و گەیشتن بە‬ ‫رەوشێكی لەبار ب��وون‪ ،‬كە لە ئەنجامدا‬ ‫ه��ه‌ت��ا دەی����ەی ‪ 90‬ب����وون ب�� ‌ه ق��ورب��ان��ی��ی‬ ‫دژای��ەت��ی��ی��ەك��ان��ی س��ۆڤ��ی��ەت‌و ئ��ەم��ری��ك��ا‌و‬ ‫هاوكێشە سیاسییەكانی ناوچەکە‌و نەزمی‬ ‫نوێی جیهانی‪.‬‬

‫كوردەكان لە سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫دەسەاڵتە مەزنەكان (ئەمریكا)‬ ‫هەرچەند پێشینەی سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫ئەمریكا لە هەمبەر مافی نەتەوەكان‪ ،‬بۆ‬ ‫هەڵبژاردنی شێوەی ژی��ان‪ ،‬كە لە الیەن‬ ‫ویلسۆن س��ەرۆک كۆماری ئەمریكاوە لە‬ ‫كۆتایی شەڕی یەكەمی جیهانی‌و لە ساڵی‬ ‫‪‌1920‬و لە ‪ 14‬مادەدا باڵو كرابۆوەو هاتبووە‬ ‫گۆڕێ‌‪ ،‬بەاڵم دوای شەڕی دووەمی جیهانی‬ ‫تا دەی��ەی ‪ 90‬پرسی ك��ورد لە سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمریكا هێشتا نەكەوتبووە‬ ‫ناو ملمالنێ‌و هاوكێشە سیاسییەكانەوە‌‪.‬‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬كە لە سیناریۆی‬ ‫ئاسایش‌و بەرژەوەندیی نێودەوڵەتیدا‌و بۆ‬ ‫هەمووان بە گشتی‌و بە تایبەتی‪ ،‬هه‌تا پێش‬ ‫لە دەستپێكی ش��ەڕی عێراق بە ت��ەواوی‬ ‫سنووربەندی كرابوو‪ ،‬تەنیا پێوەندی بە‬ ‫مەسەلەی فەلەستین‌و ئیسرائیلەوە هەبوو‪،‬‬ ‫ب���ەم پێیە س��ی��اس��ەت��ی ئ��ەم��ری��ك��ا ل�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫بنەمای پاراستنی ئیسرائیل‌و ئاسایشی وزە‬ ‫داڕێژرابوو‪ ،‬شێوەی رووب��ەڕوو بوونەوە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ رژێمەكانی ن��اوچ��ەك��ەش ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫بنەمای پاراستنی ئیسرائیل‌و ئاسایشی‬ ‫وزە بنیات نرابو ‌و هەروەها هاوشێوەی‬ ‫هەڵسوكەوت لەگەڵ رژێمەكانی ناوچەكەش‬ ‫ل ‌ه سه‌ر بنەمای ئەم ستراتیجییە‌و لە ژێر‬ ‫هەمان تیشكدا ئاڕاستە دەكرا‪ ،‬نەك ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بنەمای چۆنیەتی رووبەڕوو بوونەوەی ئەو‬ ‫رژێمانە لەگەڵ خەڵكی‌و واڵتەكەیان‪ .‬سەدام‬

‫‪207‬‬

‫وەك عەرەبێكی ناسیۆنالیست‪ ،‬بە پشت‬ ‫بەستن بە غ��روور‌و داهاتە نەتەوەییەكان‬ ‫راستەوخۆ دەبووە مەترسییەكی جیددی بۆ‬ ‫بەرژەوەندییەکانی ئەمریكا لە ناوچەکەدا‪،‬‬ ‫هەر ئەم مەسەلەیە بوو ب ‌ه هۆی ئەوەی‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە دەی��ەی‬ ‫‪90‬دا ل��ە ك��وردس��ت��ان گ��ۆڕان��ی ب�� ‌ه س��ه‌ردا‬ ‫بێت‪ .‬لە حاڵێكدا گۆڕانكارییە سیاسی‌و‬ ‫ئابوورییەكانی رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت‌و‬ ‫كێشە‌و ناكۆكییەكان‪ ،‬كە لە ئەنجامی دوو‬ ‫جەمسەریی بوونی دونیاوە هاتبووەئاراوە‪،‬‬ ‫دەوڵەتی توركیایان كردبوو ب ‌ه ناوەندێكی‬ ‫سەقامگیر‌و جێگای ب����اوەڕ‌و متمانە لە‬ ‫رووب��ەڕوو بوونەوەی ئەمریكا‌و رۆژئاوا‬ ‫لەگەڵ یەكیەتیی سۆڤیەتدا‌‪ ،‬ئەمریكا پێی‬ ‫وابوو گرژی‌و ئاڵۆزی لە سیاسەتی ناوخۆ‌و‬ ‫دەرەوەی توركیادا زەرب���ە‌و خەسار بە‬ ‫بەرەی دژە یەكیەتیی سۆڤیەت دەگەیەنێت‌‪،‬‬ ‫هەر بۆیە ئەمریكا لە بزووتنەوەی نەتەوەی‬ ‫كورد لە توركیا پشتیوانی نەدەكرد‪ .‬دوای‬ ‫ئەم قۆناغە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە‬ ‫هەمبەر پرسی كورد لە دوو واڵتی توركیاو‬ ‫عێراقدا ل ‌ه سه‌ر بنەمای ج��ۆری پێوەری‬ ‫پێوەندی‌و هاوكارییە لەگەڵ ئەو واڵتانەی‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە ك��وردان��ی نیشتەجێی واڵتەكەیان‬ ‫ت ه��ەروەه��ا‬ ‫س��ت��ەم��ی ن��ەت��ەوەی��ی دەك��رێ�� ‌‬ ‫ئ��ەوەش دەستنیشان دەك��ات لە بەرامبەر‬ ‫بزووتنەوە كۆمەاڵیەتی‌و خەڵكییەكاندا لەو‬ ‫واڵتانە چ سیاسەتێك بگرێتە پێش‪ .‬كەوایە‬ ‫پەرەگرتن‌و گۆڕانكارییە قووڵە سیاسی‌و‬

‫كۆمەاڵیەتییەكان دوای دەستپێكی شەڕی‬ ‫س�����ارد‌و ه���ەوڵ���ی ب����ەردەوام����ی الی����ەن‌و‬ ‫ئ��ەك��ت��ەران��ی س���ەرەك���ی���ی ج��ی��ه��ان��ی دوو‬ ‫جەمسەری لە جێگر‌و سەقامگیركردنی‬ ‫هاوسەنگی‌و تەبایی هێ ‌ز هەروەها تەئكید‌و‬ ‫داكۆكی لەمەڕ دەنەدان‌و نەگۆڕینی سنوورە‬ ‫جوگرافیاییەكان لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪،‬‬ ‫هیچ كات كوردستانی نەكرد ب ‌ه هۆكار‌و‬ ‫فاكتەرێكی رۆڵگێڕ لە ناوچە‌کەو پێوەندییە‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان‪ .‬ئ��اڕاس��ت��ە‌و بنەمای‬ ‫گرتنەپێشی وەه��ا سیاسەتێك ل��ە الی��ەن‬ ‫دەسەاڵتە مەزنە جیهانییەكانەوە‪ ،‬ئاسایش‌و‬ ‫س��ەق��ام��گ��ی��ری��ی ن���اوچ���ەک���ەی ل��ەب��ەرچ��او‬ ‫دەگ���رت‌و ئاڵوگۆڕە ق��ووڵ‌و ستراتیجییە‬ ‫چاوەڕوان نەكراوەكانی بە پێویست‌و هێند‬ ‫وەرنەدەگرت‪.‬‬ ‫رێكخراوی نەتەوەكان‬ ‫نەریت‌و كۆنەپارێزە ئەمریكاییەكان تەنیا بە‬ ‫هۆی پێویستی پارێز هەڵنەگری سەردەمی‬ ‫پ��ڕ ل��ە كێشە‌و ت��ەن��گ��ەژەی دوای ش��ەڕی‬ ‫دووەمی جیهانی‪ ،‬دەنگیان بە دامەزراندنی‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ن���ەت���ەوە ی��ەك��گ��رت��ووه‌ك��ان��دا‪.‬‬ ‫پشتیوانی كردنی ئ��ەوان ل��ەو رێكخراوە‬ ‫لە دوو دەی��ەی پێشوودا بە پێچەوانەی‬ ‫چ��اوەڕوان��ی��ی وی��ل��س��ۆن‪ ،‬ك��ە ئ��ەن��دام��ەت��ی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووه‌كانی لە كۆمەڵەی گەالن‬ ‫رەتكردبۆوە‪ ،‬ساڵی ‪1945‬رێبەرانی ویالیەتە‬ ‫یەكگرتووەكان بڕیاریاندا رێبەریی جیهانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪208‬‬

‫ئ��ازاد لە بەرانبەر دەس��ەاڵت��ی بەرباڵوی‬ ‫یەكیەتیی سۆڤیەتدا بە دەس��ت��ەوە بگرن‪.‬‬ ‫تا كاتێک‪ ،‬كە شەڕی سارد لە نێوان دوو‬ ‫جەمسەری رۆژهەاڵت‌و رۆژئاوادا درێژەی‬ ‫ه��ەب��ووە‌و س���ەران‌و بەرپرسانی ئەمریكا‬ ‫زۆرینەی دەنگەكانی ناو رێكخراوی نەتەوە‬ ‫یەكگرتووه‌كانیان بە دەستەوە بوو‪.‬‬ ‫ئیعتراز‌و ناڕەزایەتی بە دژی ئەو رێكخراوە‪،‬‬ ‫لە نێوەند‌و الیەنە راسترەوەكانی ئەمریكا‬ ‫ئەهاتەبەر گ��وێ‌‪ ،‬ب��ەاڵم كۆنەپارێزەكان‬ ‫لە دەی��ەی ‪90‬دا دژایەتیی خۆیان لەگەڵ‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ن��ەت��ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان بە‬ ‫راشكاوی راگەیاند‌و لەو باوەڕدا بوون‪ ،‬كە‬ ‫ت رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان‬ ‫دەبێ ‌‬ ‫ببێت ب�� ‌ه ی��ەك��ێ��ك ل��ە ن��اوەن��دەك��ان��ی ژێ��ر‬ ‫رك��ێ��ف��ی ئ����ەوان‌و دەس���ەاڵت���ی خ��ۆی��ان بۆ‬ ‫نفووز‌و دزە كردنە نێو رێكخراوی نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكان خستەگەڕ‌و پێیان وابوو‬ ‫ت ئەم رێكخراوە لە شوێنە جیاجیاكانی‬ ‫دەبێ ‌‬ ‫جیهان ل ‌ه سه‌ر بنەمای بەرژەوەندییەكانی‬ ‫ئەوان بێت‪.‬‬ ‫ل���ەم ق��ۆن��اغ��ەدا ل��ە ئاستێكی ب��ەرب�ڵاو‌و‬ ‫س��ەرووی ناوچەیی‌و تەنانەت جیهانیشدا‬ ‫گرنگترین ئەكتەر‌و رۆڵگێڕ لە پێوەندی‬ ‫لەگەڵ پرسی كورد ئەمریكایە‪ ،‬كە زۆرجار‬ ‫لە هەمبەر ئەم پرسەدا بە لەبەرچاوگرتنی‬ ‫پێكهاتەی دەس��ەاڵت‌و بەرژەوەندییەكانی‬ ‫خ���ۆی ب��ە دژی ب���ەرژەوەن���دی���ی ك���وردان‬ ‫راوەس����ت����اوە‪ ،‬ی���ان پ��ەن��ای ب���ردۆت���ە ب��ەر‬ ‫هەڵوێستی دوو الی��ەن��ە‪ .‬ناسەقامگیریی‬

‫كۆتاییەكانی دەیەی ‪ 60‬لە ئاسیاو ئه‌فریقا‌و‬ ‫ئەمریكای التین‪ ،‬بوو ب ‌ه هۆی لێكهەڵوەشانی‬ ‫داگ��ی��رك��ەر‌و چ��ەوس��ێ��ن��ەران‪ ،‬ب��ەاڵم پشكی‬ ‫كوردستان لە چوارچێوەی ئەو رووداو‌و‬ ‫ێ خ��را‪ .‬لە حاڵێكدا‬ ‫پێشهاتانەدا پشت گو ‌‬ ‫رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووه‌كان دوای‬ ‫شەڕی دووەمی جیهانی واڵتی ئیسرائیلی‬ ‫پێكهێنا‌و مافی نەتەوەكانی‌تری ژێ��ر پێ‬ ‫ن��ا‌‪ ،‬ه���ەزاران ك��ەس ئ���اوارە ب���وون‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫هیچ ئه‌لته‌رناتیڤێكی بۆ دۆخی كوردەكانی‬ ‫ت��ورك��ی��او ع��ێ��راق ب��ۆ گەیشتن ب��ە مافە‬ ‫نەتەوەییەكانیان نەگرتەپێش‪ .‬رێكخراوی‬ ‫نەتەوە یەكگرتووه‌كان توانای ئامادەكردنی‬ ‫بڕیارنامە دژی كردەوە رەگەزپەرستانەكانی‬ ‫ل��ە ئەفریقا ه��ەب��وو‪ ،‬ب���ەاڵم ل��ە ب��ەران��ب��ەر‬ ‫ئ��ەو ك���ردەوە رەگ��ەزپ��ەرەس��ت��ان��ان��ە‌و ئەو‬ ‫جینۆساید‌و كۆمەڵكوژییانەی لە عێراق‌و‬ ‫توركیا لە هەمبەر كوردەكاندا بوون بێدەنگ‬ ‫بوون‌و متەقیان لێوە نەهات‪.‬‬ ‫رێككەوتننامەی جەزائیر لە ساڵی ‪1975‬دا‪،‬‬ ‫كە ج��وواڵن��ەوەی چەكداریی كوردەكانی‬ ‫عێراقی لەگەڵ شكست ب��ەرەو روو كرد‪،‬‬ ‫بەرژەوەندیی ئەمریكا‌و رژێمی پاشایەتی‬ ‫لە ناوچەکە دابینكرد‪.‬‬ ‫‌فشارو گوشار بۆ سەر بلۆكی رۆژهەاڵت‪،‬‬ ‫كە دەوڵەتی (ئەلبەكر ــ سەدام) لە عێراق‬ ‫ببووە ئاوێنەی بااڵنوێنی‪ ،‬بە بەستراوەیی‬ ‫ل��ەق��ەڵ��ەم��دان��ی‌و پ��ش��ت��ی��وان��ی رواڵ���ەت���ی لە‬ ‫بزووتنەوه‌ی كوردەكان كامڵ كراو هەل‌و‬ ‫دەرفەتی تێكڕووخانی رەخساند‪ .‬رووداوە‬

‫‪209‬‬

‫دڵتەزێنەكانی ساڵی ‪‌86‬و ‪‌87‬و ‪88‬ی زایینی‪،‬‬ ‫كە تیایاندا سەدان هەزار كورد بە دەستی‬ ‫رژێمی سەدام بوون ب ‌ه قوربانی‪ ،‬كۆمەڵگای‬ ‫بە ناو پێشكەوتوو‌‪ ،‬شارستانیی جیهانی‬ ‫هیچ هەڵوێست‌و دژكردەوەیەكی شیاوی‬ ‫نەنواند‪.‬‬ ‫هۆكارە ناوچەییەكان‬ ‫ئ��ەو هۆكارە كاریگەرانەی ل��ەم قۆناغەدا‬ ‫ب���ب���وون ب��� ‌ه ب��ەرب��ەس��ت ل���ە ب������ەردەم بە‬ ‫نێودەوڵەتی بوونی پرسی كورد لە توركیا‌و‬ ‫عێراقدا بریتین لە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئاڵۆگۆڕە خێراو‌و یەك لە دوای یەكە‬ ‫(سیاسی ــ كۆمەاڵیەتییەكان) لە جیهان‌و‬ ‫ن��اوچ��ەک��ە‪ ،‬ب��ۆ نموونە‪ :‬ش��ۆڕش��ی گەالنی‬ ‫ئێران‪ ،‬شەڕی ئێران‌و عێراق‪ ،‬گۆڕانكارییە‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ەك��ان��ی ئ��ەف��غ��ان��س��ت��ان‪ ،‬پ��رس��ی‬ ‫فەلەستینییەكان بە تایبەتی‌و عەرەبەكان‬ ‫بە گشتی لەگەڵ ئیسرائیل‪ ،‬ل��ەو كۆمەڵە‬ ‫ه��ۆك��اران��ە ب����وون‪ ،‬ك��ە پ��رس��ی ك��وردی��ان‬ ‫ل��ە رۆژه���ەاڵت���ی ن��اوەڕاس��ت��دا خستبووە‬ ‫پەراوێزەوە‪.‬‬ ‫‪2‬ــ لە توركیا دەسەاڵتدارانی تورك لە ژێر‬ ‫كاریگەریی ئاڵوگۆڕە جیهانییەكان‌و بە‬ ‫مەبەستی خۆ نزیككردنەوە لە رۆژئ��اوا‪،‬‬ ‫ناچاربوون بە سیاسەتە تاك ئەندێشی‌و‬ ‫یەك الیەنەكانی خۆیاندا بچنەوە‌و ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئ��ەم بنەمایە ئازادییە سیاسییەكانیان تا‬ ‫رادەیەك بە فەرمی ناسی‪.‬‬

‫ئ��ەم ك���ارە ب��وو ب�� ‌ه ه��ۆی هاتنه ‌مه‌یدانی‬ ‫حیزب‌و رێكخراوی سیاسی بە روانگە‌و‬ ‫جیهانبینی ج��ی��اوازەوه‌‪ .‬ئەم ك��ەش‌و هەوا‬ ‫كاتییە لە توركیا‪ ،‬هێندێک بۆچوون‌و پەیامی‬ ‫بە ژینگەی ناوچە‌و سیستمی نێودەوڵەتی‬ ‫دەدا‪ ،‬كە گوایە توركیا واڵتێكی دیموكراسە‌و‬ ‫مافی هەموو كەمینە نەتەوەییەكان‌و بۆ‬ ‫وێنە كوردەكانی رەچاوكردووە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ����ـ ل���ە ع����ێ����راق‌و ل���ە ن���ی���وەی ی��ەك��ەم��ی‬ ‫س��ااڵن��ی دەی���ەی ‪1970‬دا‪ ،‬ج��وواڵن��ەوەی‬ ‫ب��ارزان��ی��ی��ەك��ان‌و پ���اش رێككەوتننامەی‬ ‫جەزائیر هەتا ‪ 1990‬پرسی كورد‌و خەباتی‬ ‫ب��ەردەوام��ی��ان س���ەرەڕای ئ��ەوەی چەندین‬ ‫حیزب‌و ریكخراوی نەتەوەیی‌تر لە مەیدان‬ ‫ب��وون‪ ،‬پ��ەراوێ��ز خ��را‌و لە الی��ەن دەوڵەتی‬ ‫ئەو كاتەی عێراقەوە سەركوتكرا‪ .‬تەنیا لە‬ ‫قۆناغێك‌و لە دەستپێكی دەیەی ‪90‬ە‌وە بە‬ ‫شێوەیەكی دیار پاش شەڕی كوەیت‪ ،‬ئەو‬ ‫هەلومەرجە رەخسا‪ ،‬كە پرسی ك��ورد لە‬ ‫عێراق بە ئاڕاستەی پرسێكی نێودەوڵەتیدا‬ ‫هەنگاو هەڵبهێنێت‪.‬‬ ‫ه���ەڵ���ب���ەت���ە ب��ەش��ێ��ك��ی ه����������ەرەزۆری ب��ە‬ ‫نێودەوڵەتیبوونی پرسی كورد دوای ساڵی‬ ‫‪ 1990‬ل��ە ع��ێ��راق ل��ە توانایی ناوخۆیی‌و‬ ‫تەكنیكە دەروون حیزبییەكانی پارتە‬ ‫كوردییەكانەوە س��ەرچ��اوەی نەگرتووە‪،‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د ه��ۆك��ارە ناوخۆییەكانیش تا‬ ‫ێ كاریگەر نەبوون‪ ،‬بەاڵم ئەوە‬ ‫رادەیەك ب ‌‬ ‫ئەنجامی پێكهاتەیەك لە ئاڵوگۆڕە ناوچەیی‌و‬ ‫جیهانییەكان‌و لە هەمووی گرنگتر هەڵە‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪210‬‬

‫نەزانین‌و ملهوڕییەكانی س��ەدام حوسێن‬ ‫بوون‪ ،‬كە هۆكارێك بوون بۆ هاتەنەئارای‬ ‫ئەو دەرفەتە لەبارانە‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ پ��رس��ی ك���ورد‌و چۆنیەتی هەڵكردنی‬ ‫لەگەڵ الیەن‌و ئەكتەرە ناوچەییەكان‪ ،‬وەك‬ ‫فاكتەرێكی كاریگەر ب��وو‪ .‬لە راب���ردوودا‬ ‫بە گشتی‌و ئێستاش ‌تا رادەی��ەك‪ ،‬واڵتانی‬ ‫خ������اوەن دەس����ەاڵت����ی ن���اوچ���ەک���ە خ��اڵ��ی‬ ‫سەركەوتنی مەسەلەی كوردیان بە دژی‬ ‫یەكتر بەكاردەهێنا‌و ب��ە ك���ردەوە ببووە‬ ‫ك��ارت‌و ئامڕازێكی ناوچەیی‌و دەسەاڵتە‬ ‫مەزنەكان‌و بە تایبەت ئەمریكا لە بەرانبەر‬ ‫ئەم بابەتەدا هەڵوێستی نەدەگرت‌و وەك‬ ‫ی ه��ەروەه��ا‬ ‫سیاسەتی دڵ��دان��ەوە‌و ب��ەزەی�� ‌‬ ‫بەدەستهێنانی دڵ��ی واڵت���ان‌و پشتیوانی‬ ‫ه��اوپ��ەی��م��ان��ە ن��اوچ��ەی��ی��ەك��ان��ی خ���ۆی لێی‬ ‫دەڕوان����ی‪ .‬ب��ەم پێیە ك���ورد ل��ە هاوكێشە‬ ‫ناوچەییەكاندا وەك ئامڕاز‌و هێزی گوشار‬ ‫لە راستای سیاسەتی تەمێ‌‌و هاندان بە‬ ‫دژی یەكتر بەكار دەه��ێ��ن��ران‪ ،‬ه��ەر بۆیە‬ ‫ئ��ەم ت��وان��ای��ی��ە ل��ە ئ����ارادا ن��ەب��وو‪ ،‬ك��ە لەم‬ ‫كەش‌و دۆخە بێنە دەره‌وه‌و بە شێوەیەكی‬ ‫یەكگرتوو‪ ،‬لە سەر بنەمای ستراتیجییەكی‬ ‫گشتی‪ ،‬كە بەرژەوەندیی هەموو الیەكی تێدا‬ ‫بێت‌و بە پشت بەستن بە توانا‌و بەهرەكانی‬ ‫خۆیان لە ئاستی ناوچەدا رۆڵ بگێڕن‪.‬‬ ‫نەزمی نوێی جیهانی‬ ‫‪5‬ـ��ـ ك��ارك��ردی گۆڕانكارییە جیهانییەكان‬

‫ل��ە ك��ۆت��ای��ی دەی����ەی ‪80‬ی زای��ی��ن��ی��دا‪ ،‬كە‬ ‫ب���ە ج��ێ��گ��ۆڕك��ێ‌و دەس��ت��اودەس��ت��ب��وون��ی‬ ‫هاوسەنگیی هێز ل��ە جیهان‌و ب��ە تایبەت‬ ‫ل��ە ل��ێ��ك��ه��ەڵ��وەش��ان��ی س��ۆڤ��ی��ەت��دا گەیشتە‬ ‫ل��وت��ك��ە‌و سیاسەتی دەرەوەی ویالیەتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكای لە نەزمی نوێی‬ ‫جیهانیدا دەرخست‪ .‬هێرشی عێراق بۆ سەر‬ ‫ك��وەی��ت‌و داگ��ی��رك��ردن��ی خ��ێ��رای ل��ە مانگی‬ ‫ئ���ووت���ی‪1990‬دا زەم��ی��ن��ە‌و دەرف��ەت��ێ��ك��ی بە‬ ‫ت��ەواوی ت��ازەی بە شێوەیەكی بەرچاو لە‬ ‫رۆژهەاڵت‌و ناوچەی كەنداوی فارس‌و بە‬ ‫گشتی لە ئاستی جیهانیدا رەخساند‪ ،‬ئەم‬ ‫قۆناغە بە (نەزمی نوێی جیهانی) ناودێر‬ ‫ك��را‪ .‬ب��ۆش‪ ،‬لە ئاخاوتنی خۆیدا جەخت‌و‬ ‫داكۆكی ل ‌ه سه‌ر چوار ئامانجی سەرەكیی‬ ‫خۆی لە سیاسەتی دەرەوەی واڵتەكەی لە‬ ‫هەمبەر قەیرانی كەنداوی فارس كرد‪:‬‬ ‫‪1‬ــ چۆڵ كردن‌و چوونە دەرەوەی خێرا‌و‬ ‫ێ مەرجی هێزەكانی عێراق لە كوەیت‪.‬‬ ‫ب‌‬ ‫‪2‬ـ��ـ گ��ەڕان��ەوەی س���ەرەوەری بۆ دەوڵەتی‬ ‫یاسایی كوەیت‪.‬‬ ‫‪3‬ــ سەقامگیری‌و جێگیركردنی ئاسایش‌و‬ ‫ئاسایش لە كەنداو‪.‬‬ ‫‪4‬ــ پاراستنی گیانی هاوواڵتیانی ئەمریكایی‪.‬‬ ‫ناوبراو پاشان لە درێژەی ئه‌و باسەدا ئاماژە‬ ‫بەوە دەكات‪ ،‬كە ئێمە لە هەلومەرجێكی بە‬ ‫تەواوی هەستیار داین‪ .‬قەیرانی كەنداوی‬ ‫ف����ارس ل���ە ج����ۆری خ���ۆی���دا ق��ەی��ران��ێ��ك��ی‬ ‫قورس‌و هەمە الیەنەیە‪ ،‬كە دەرفەتێكی بۆ‬ ‫هەڵدانەوەی الپ��ەڕە‌و قۆناغێكی مێژوویی‬

‫‪211‬‬

‫خستۆتە بەردەممان‪ .‬لە نێو ئەم قۆتاغە‬ ‫پڕ ئاژاوە‌و تەنگژەیەدا پێنجەمین ئامانجی‬ ‫ت‬ ‫ئێمە‪ ،‬واتە نەزمی نوێی جیهانی دەتوانێ ‌‬ ‫خۆی دەربخات‪ .‬توخمێكی بەهێزی بەدەر‬ ‫لە هەڕه‌شە‌و تیرۆر‪ ،‬بە شێوەیەكی توند‌و‬ ‫تۆڵ بە دوای سەقامگیریی دادپ��ەروەری‪،‬‬ ‫هەلومەرجی ئەمنتر بۆ هێنانەئارای ئاشتی‪،‬‬ ‫س��ەردەم��ێ��ك‪ ،‬ك��ە تێیدا گ��ەالن��ی جیهانی‬ ‫رۆژئ���اوا‌و رۆژه���ەاڵت‪ ،‬باكوور‌و باشوور‬ ‫بتوانن لە بووژانەوە‌و یەكگرتندا بژین‪.‬‬ ‫سیستمی تاك جەمسەری‬ ‫بە رووخانی ئوردووگا‌و بلۆكی رۆژهەاڵت‌و‬ ‫كۆتایی شەڕی سارد‪ ،‬ئەمریكا نە تەنیا بوو‬ ‫بە تاقە زلهێزی ناوچەکە‪ ،‬بەڵكو بۆ یەكەم‬ ‫ج��ار هەلی بۆ رەخسا تا سیاسەتەكانی‬ ‫خۆی لە ناوچەکە بە شێوەیەكی كراوە‌و‬ ‫ێ گرفت‌و بەربەستێكی بەهێز بگرێتەبەر‪.‬‬ ‫ب‌‬ ‫لە ب��ارودۆخ��ی ت��ازەدا سیستمێك‪ ،‬كە بۆ‬ ‫كۆنترۆڵی ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫هاتبووە ئاراوە‪ ،‬دەبوو گۆڕانی ب ‌ه سه‌ردا‬ ‫بهاتایە‪ ،‬لە درێژەی پالنە ستراتیجییەكانی‬ ‫سیستمی نێودەوڵەتیدا لە سەرەتای سەدەی‬ ‫‪‌21‬و گۆڕینی ن��ەزم‌و هاوپەیمانیی نێوان‬ ‫ئەكتەرانی نێودەوڵەتی‌و كاركردی دەوڵەت‌و‬ ‫نەتەوەكان لە مەیدانی هاوكاری‌و پێوەندییە‬ ‫دەرەكییەكاندا بینەر‌و شاهیدی تێپەڕین‬ ‫لە جیهانی ئایدۆلۆجیا بۆ جیهانی نوێی‬ ‫ئایدۆلۆجیا بووین‪ .‬بە دوای لێکهەڵوەشانی‬

‫یەكیەتیی سۆڤیەت‌و پارادایمی كۆمۆنیزم‬ ‫ب��ۆ ژی����ان‪ ،‬ل��ی��ب��راڵ��ی��زم ب��ە ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووه‌كان بوو ب ‌ه پێشەنگی‬ ‫ێ ركەبەریی‬ ‫مۆدیلی ژیان لە جیهانێكی ب ‌‬ ‫ئایدۆلۆجیدا‪ .‬ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكا بە تێگەیشتن بە جێی هاوپەیمانی‌و‬ ‫ی��ەك��ی��ەت��ی��ی��ەك��ان ه���ەروەه���ا رك��ەب��ەری��ی‌و‬ ‫دەستدرێژییە نێودەوڵەتییەكان بە پشت‬ ‫بەستن بە ئەزموونی سااڵنی پێشووی دوای‬ ‫شەڕی دووەمی جیهانی‪ ،‬یەكگرتنی وەك‬ ‫بنەمای سەرەكیی فۆرمگرتنی دەسەاڵتی‬ ‫هەژمونیی خ��ۆی دەستنیشانكرد‪ .‬هەر‬ ‫بەم پێیە بە باڵویی رێنوێنی‌و پەروەردە‌و‬ ‫بارهێنانە لیبراڵ دیموكراسییەكان‌و بایەخە‬ ‫رۆژئاواییەكان‌و لە ئەنجامدا گۆڕینی بە‬ ‫نۆرمە جیگای پەسندە نێودەوڵەتییەكان‪،‬‬ ‫ئەم كردەوەیە بوو بە رێچكە‌و دەستووریی‬ ‫كاری ئەمریكا‌و ئەمریكاش مەیدان‌و بیاڤی‬ ‫نفووز‌و كاریگەریی خۆی لە دانوستان‌و‬ ‫هاوكێشە نێودەوڵەتیەكاندا دەباتە سەره‌وه‌‪.‬‬ ‫نەزمی نوێی جیهانی‌و پرسی كورد‬ ‫دەس��ەاڵت��ە مەزنەكان هەمیشە لە گۆشە‬ ‫نیگای خۆیانەوە لەگەڵ توركیاو عێراق‬ ‫روانیویانەتە پرسی ك��ورد ل��ەو واڵتانە‌و‬ ‫گ��وم��ان��ی��ان ل��� ‌ه س����ه‌ر ئ�����ەوە ب�����ووە‪ ،‬كە‬ ‫پ��رس��ی ك���ورد مەسەلەیەكی ناوخۆییە‌و‬ ‫ل��ە ب��ەرزت��ری��ن‌و باشترین ش��ێ��وەدا تەنیا‬ ‫ب��ە رواڵ����ەت ل��ە م��اف��ی ه��اوواڵت��ی بوونی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪212‬‬

‫كوردان پشتیوانیان كردووە‪ .‬رێگا چارەی‬ ‫پرسی ك��وردەك��ان بە گشتی هیچكات لە‬ ‫چوارچێوەی دەستوورو كاری سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمریكادا نەگونجێندراوە‪ .‬رەنگە‬ ‫هۆكارەكەشی بۆ نەبوونی هەرچەشنە‬ ‫بەرژەوەندییەك لە چارەسەر كردن یان‬ ‫ێ خستنی مەسەلەی ك��ورد بۆ‬ ‫پشت گ��و ‌‬ ‫ئەمریكا لە راب����ردوودا بگرێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی‪ ،‬كە دوای دەیەی ‪ 90‬هاتە ئاراوە‪،‬‬ ‫ئەمە بوو‪ ،‬كە هێرشی عێراق بۆ سەر كوەیت‬ ‫ب��ووە ه��ۆی گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك ل��ە مەیدانی‬ ‫سیاسەتی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستد‌او وای‬ ‫کرد‪ ،‬كە ئەمریكا وەك پارێزەری سیستمی‬ ‫نێودەوڵەتی لە هەمبەر ئەم مەسەلەیەدا‬ ‫دژك����ردەوە نیشان ب���دات‪ .‬ه��اوب��ەوش��ی‌و‬ ‫ه��اوت��ەری��ب ب��وون��ی ب��ەرژەوەن��دی��ی ك��ورد‬ ‫لەگەڵ ئەمریكا‪ ،‬پرسی كوردانی لە ئاستی‬ ‫ناوچە‌و سیستمی نێودەوڵەتیدا بۆ یەكەم‬ ‫جار بە شێوەیەكی جیددی هێنایە گۆڕێ‌‌و‬ ‫لە كۆتایی ش��ەڕی ك��ەن��داودا‪ ،‬هەرێمێكی‬ ‫ك��وردن��ش��ی��ن ل��ە ن��اوچ��ەی��ەك��ی ئ��ەم��ن‪ ،‬بە‬ ‫یارمەتیی هێزە هاوپەیمانەكان بە رێبەری‬ ‫ئەمریكا‌و ل��ە الی��ەن رێ��ك��خ��راوی نەتەوە‬ ‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان پێكهات‪ ،‬ك��ە ئەنجامی‬ ‫ئەمكارە وای ک��رد‪ ،‬كە ك��وردەك��ان وەك‬ ‫ێ لە مەیدانی ملمالنێ‌‌و یارییە‬ ‫دیپلۆماتی نو ‌‬ ‫سیاسیەكانی رۆژهەاڵتدا دەركەون‪.‬‬ ‫الی���ەن‌و رەه��ەن��دی نێودەوڵەتیی پرسی‬ ‫ك�����ورد‌و ف���ش���ار‌و گ���وش���اری دەس���ەاڵت���ە‬ ‫مەزنەكان كاریگەری ل ‌ه سه‌ر توركیاش‬

‫دان��ا‌و پرسی ك��ورد ل��ەم واڵت���ەش‪ ،‬كە لە‬ ‫ئاستی ناوچەییەوە دەستی پێكردبوو‌و لە‬ ‫كۆمەڵگای توركیادا هاتبووە رۆژەڤ��ەوە‪،‬‬ ‫گ��رن��گ��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی وەدەس�����ت هێنا‌و‬ ‫ح��ك��ووم��ەت��ە ی���ەك ل��ە دوای ی��ەك��ەك��ان��ی‬ ‫تورك‪ ،‬كە سااڵنێكی ب��ەردەوام لە رێگای‬ ‫بەكار هێنانی دەس��ت��ەواژەی (توركەكانی‬ ‫كوێستان) بۆ ك��ورد لەو واڵت��ە حاشایان‬ ‫ل��ە ب��وون��ی مەسەلەیەك ب��ە ن��اوی ك��ورد‬ ‫دەكرد‪ ،‬لە ساڵی ‪1990‬دا تۆرگوت ئوزال‪،‬‬ ‫بۆ كۆتایی هێنان بەو عەقڵیەتە‪ ،‬ئیعتیرافی‬ ‫بە بوونی پرسێك بە ناوی كورد لە توركیا‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫ستانداردی دوو الیەنە‬ ‫س��ەرەڕای بە نێودەوڵەتی بوونی پرسی‬ ‫كورد لە دەیەی ‪90‬دا سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫زلهێزی گ���ەورە (ئەمریكا) ل��ە بەرانبەر‬ ‫مەسەلەی ك��ورددا خاوەنی ستانداردێكی‬ ‫دوو الیەنە بووە‪ .‬دەسەاڵتە گەورەكان بو‬ ‫وێنە ئەمریكا لە هەمبەر ك��وردان لە دوو‬ ‫واڵتی عێراق‌و توركیادا سیاسەتێكی دوو‬ ‫الیەنەی گرتە پێش‪ .‬لە حاڵێكدا پشتیوانی‬ ‫ل��ە خ��ەب��ات��ی ك���ورد ل��ە ع��ێ��راق دەك���رد بە‬ ‫دژی حكوومەتی ن��اوەن��دی‌و پشتیوانیی‬ ‫ل���ە داخ���وازی���ی���ە س��ی��اس��ی��ەك��ان��ی��ان وەك‬ ‫خودموختاری دەكرد‪ ،‬بەاڵم لە بەرانبەردا‬ ‫كوردی توركیاو حیزبی ئەوان واتە پارتی‬ ‫كرێكارانی كوردستان (‪ )PKK‬بە حیزبێكی‬

‫‪213‬‬

‫تیرۆریست‪ ،‬كە هیچ رەوایەتییەكی سیاسی‬ ‫نیە لەقەڵەم دەدا‪ .‬هەر بۆیە لێرەدا دەپرژینە‬ ‫سەر پارادۆكس‌و جیاوازییە سیاسیەكانی‬ ‫ئەمریكا لە هەمبەر پرسی كورددا‪.‬‬ ‫ج��ی��اوازی‌و پ��ارادۆك��س لە سیاسەتەكانی‬ ‫ئەمریكا لە بەرانبەر پرسی كورددا‪:‬‬ ‫‪1‬ــ جیاوازی لە ئوسووڵ‌و سیاسەتەكاندا‪:‬‬ ‫جیاوازی لە ئوسووڵ‌و بنەماكاندا زیاتر‬ ‫ب��ۆ س��ااڵن��ی دوای���ی دەگ��ەڕێ��ت��ەوە‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫الی��ەك ئەمریكا مەسەلەی مافی مرۆڤ‌و‬ ‫دیمۆكراسی دێنێتە گ���ۆڕێ‌‌و ل��ە الیەكی‬ ‫دیكەش لە دەوڵ��ەت��ەك��ان‌و ئ��ەو هەواڵنەی‬ ‫دەكەونە بەرەی دژی دیمۆكراسیخوازییەوە‬ ‫پشتیوانی كردوە‪ .‬لە راستیدا ئەم جیاوازی‌و‬ ‫دژ ب��ە یەكییانە ل��ە ج��ی��اوازی‌و ناكۆكی‬ ‫ناوخۆیی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكاوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت‌‪ ،‬كە لە الیەك بە دوای‬ ‫دەستەبەر كردنی بەرژەوەندی ئاسایشی‌و‬ ‫ئابوورییەوەیە‌و لە الیەكی دیكەشەوە هەوڵ‬ ‫بۆ پ��ەرە‌و گەشە پێدانی ئارمانی لێبراڵ‬ ‫دیمۆكراسی دەدات‪ .‬لەم سیستمەدا ئەو‬ ‫الیەن‌و ئەكتەرانەی لەگەڵ واڵتانی گەورە‌و‬ ‫رۆڵگێڕ لە ئاستی نێودەوڵەتیدا هاودەنگ‌و‬ ‫ه��اوت��ەری��ب��ن‪ ،‬زۆر ج���ار ب��اس��ی��ان ل��ەوە‬ ‫كردووە‪ ،‬كە زۆرێك لەو كردەوانەیان‪ ،‬كە‬ ‫پێچەوانەی نۆرم‌و رێوشوێنە جیهانیەكانە‬ ‫لەبەرچاو ناگیرێت‌‌و ئەو ئەكتەرانەی لەگەڵ‬ ‫ئەكتەر‌و رۆڵگێڕانی سەرتر‌و هەڵكەوتەی‬ ‫سیستمن‪ ،‬خاوەنی وەها پالن‌و ئیمتیازێك‬ ‫نین‌و بچووكترین هەڵەیان دەبێت ب ‌ه هۆی‬

‫خۆنوێنی‌و خۆ بەزلزانی‪ .‬دەوڵەتی توركیا‪،‬‬ ‫عەبدۆڵاڵ ئۆجەالن‌ی بە پێچەوانەی تەواوی‬ ‫رێ��وش��وێ��ن��ەك��ان��ی ح��ق��ووق��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‬ ‫لە واڵت��ی كینیا رفاند‌و پ��اش گ��ەڕان��ەوەی‬ ‫بۆ توركیا حوكمی ئیعدامیان ب ‌ه س��ه‌ردا‬ ‫سەپاند‌و ئێستاش لە زینداندایە‪ .‬بچووكترین‬ ‫دژك������ردەوەی جیهانی ل��ە ه��ەم��ب��ەر ئ��ەم‬ ‫رووداوە نەهاتە ئاراوە‪ ،‬چونكە پێوەندییەكی‬ ‫نزیك‌و چڕ‌وپڕ لە نێوان توركیا‌و رێبەرانی‬ ‫سیستمی نێودەوڵەتیدا هەیە‪.‬‬ ‫‪2‬ــ جیاوازی لە ئامانجەكان‪:‬‬ ‫ئەمریكا لە الیەك پشتیوانی لە ئیسرائیلی‬ ‫لە بەرزترین ئاستی سایسەتی دەرەوەی‬ ‫خ��ۆی��دا دان�����اوە‌و ل��ە الی��ەك��ی دی��ك��ەش��ەوە‬ ‫نەوت‌و بازاڕی ناوچە گرینگی ستراتیجییان‬ ‫ب���ۆ ئ���ەو واڵت����ە ه���ەی���ە‪ .‬ب���ە واتایەكی‪‎‬تر‬ ‫پێویستی ب��ە هەڵبژاردنێكی ب���ەردەوام‌و‬ ‫ئاشكرا لە نێوان فەلەستینیەكان‌و عەرەبە‬ ‫كۆنەپارێزەكان یان عەرەبە توندڕەوەكان‌و‬ ‫ئیسرائیل گیر‌و گرفتی زۆری بۆ ئەمریكا‬ ‫پێكهێناوە‪ ،‬لە الیەكی دیكەشەوە ئەمریكا لە‬ ‫ئاستی ناوچەکەدا‪ ،‬وەك ئاستی جیهانی‪،‬‬ ‫سەقامگیری بە واتای نەبوونی گۆڕانی لەم‬ ‫قۆناغەدا رەچاو كردووە‪ ،‬لە حاڵێكدا ئەمە‬ ‫بارودۆخێكە‪ ،‬كە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست لە‬ ‫ماوەی ‪ 50‬ساڵی دواییدا ئاڵوگۆڕی قووڵی‬ ‫ناوخۆیی‌و ناوچەیی ب ‌ه سه‌ردا هاتووە‪ .‬لە‬ ‫داگیركارییەوە بۆ سەربەخۆی‪ ،‬لە ئاڵۆزی‌و‬ ‫بشێوییەوە ب��ەرەو بنیاتنانی دەوڵ��ەت‪ ،‬لە‬ ‫داوكەوتووییەوە ب��ەرەو گەشە ك��ردن‪ ،‬لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪214‬‬

‫كەموكوڕی‌و الوازییەو بەرەو دەسەاڵتی‬ ‫رێژەیی‪ ،‬لە تاك رەهەندی‌و سەرەڕۆییەوە‬ ‫بەرەو نەتەوە خوازی گشتگیری‪ .‬ئەمە لە‬ ‫ت سیاسەتی‬ ‫حاڵێكدایە‪ ،‬كە ئەمریكا دەبێ ‌‬ ‫خ��ۆی ل��ە هەمبەر ك���ورد‌و واڵت��ی توركیا‬ ‫ل ‌ه سه‌ر بنەمای واقعییەت‌و راستیەكانی‬ ‫ناوچەکە دابڕێژێت‌‪.‬‬ ‫ێ ئاستی‬ ‫قۆناغی دووەم‌و بە گشتی لە س ‌‬ ‫نێودەوڵەتی‪ ،‬ناوچەیی‌و ناوخۆییدا‪:‬‬ ‫‪1‬ـ����ـ ئ���اراس���ت���ە‌و س��ۆن��گ��ەی ش���ۆرش���ی‌و‬ ‫جوواڵنەوە كوردییەكان لە عێراق‌و توركیا‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە س���ەرەت���ای س����ەدەی بیستەمەوە‬ ‫بۆ بە نێودەوڵەتی بوونی پرسی كورد‬ ‫خەباتیان كردبوو‪ ،‬لە ئەنجامدا گۆڕانكاری‌و‬ ‫ت��ەك��ن��ی��ك��ە ن��اوخ��ۆی��ی��ەك��ان��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫نەیتوانی واڵمێكی نێودەوڵەتی بۆ پرسی‬ ‫ك��ورد دەس��ت نیشان بكات‌و لە ئەنجامی‬ ‫گۆڕانكارییە نوێیەكانی وەك‪ :‬نەزمی نوێی‬ ‫جیهانی‌و گۆڕان لە هاوكێشەكان‌و پێكهاتەی‬ ‫سیستمی نێوەدەوڵەتی پرسی كوردی لە‬ ‫ئاست پێوەندییە نێودەوڵەتیەكاندا هێنایە‬ ‫بەر باس‪ .‬رەنگە زێدەڕویی نەبێت ئەگەر‬ ‫بڵێین‪ :‬پرسی كورد دوای شەڕی یەكەمی‬ ‫جیهانی‪ ،‬زیاتر لەوەی‪ ،‬كە لەژێر كاریگەریی‬ ‫رووداوە ناوخۆییەكاندا بێت‪ ،‬چاوەڕوانی‬ ‫گۆڕانكارییەكانی سیستمی نێودەوڵەتی‬ ‫بووە‪ .‬ئەوە گۆڕانكارییە جیهانیەكان بووە‪،‬‬ ‫كە هێڵ‌و سۆنگەی بۆ دیاری كردوە‪ ،‬واتە‬ ‫لە قۆناغی یەكەمدا‌و بە هۆی دەركەوتەكانی‬ ‫ش���ەڕی یەكەمی جیهانییەوە دەكەوێتە‬

‫پەراوێزەوە‌و لە قۆناغی دووهەمدا نەزمی‬ ‫ن��وێ��ی جیهانی دەب��ێ��ت ب�� ‌ه ه��ۆی ئ��ەوەی‬ ‫بكەوێتە رۆژەڤ‌و ن��اوەن��دی سیاسەتە‬ ‫نێودەوڵەتیەكانەوە‪.‬‬ ‫‪2‬ـ���ـ دوای س��اڵ��ی ‪ 1991‬ئ��ەم��ری��ك��ا وەك‬ ‫زل��ه��ێ��زێ��ك ه���ات���ە م���ەی���دان���ی ه��اوك��ێ��ش��ە‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی��ەك��ان��ەوە‪ ،‬ب����ەم پ��ێ��ی��ە م��ام��ەڵ��ە‌و‬ ‫هەڵسوكەوتی ئەكتەرەكان لە بەڕێوەبەریی‬ ‫ت‬ ‫قەیرانگەلێك‪ ،‬كە لە بەردەمیان دایە دەبێ ‌‬ ‫جیاواز بێت‌‪ ،‬ئەمڕۆ بە لەبەرچاو گرتنی‬ ‫ئ��ەوەی سیستمی نێودەوڵەتی‪ ،‬رەهەندە‬ ‫نیزامییەكان‪ ،‬فەرهەنگ‌و نێوەڕۆكێكی تاك‬ ‫جەمسەری هەیە‪ ،‬هێزێكی یاری‌و مانۆڕی‬ ‫بەرتەسك بۆ ئەو ئەكتەرانە لە ئارادایە‪ ،‬كە‬ ‫لەگەڵ رێبەرانی ئەم سیستمەدا جیاوازییان‬ ‫ت‬ ‫هەیە‌و لە دژایەتی دان‪ .‬هەر بۆیە دەبێ ‌‬ ‫چاوەڕوان بین لەم قەیرانانەی‪ ،‬كە لەگەڵی‬ ‫بەرەوڕوون‪ ،‬ئەگەر بێت‌و نۆرمە شیاوەكان‬ ‫ت سیستم هەزینەو‬ ‫لەبەرچاو نەگیرێن‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫نرخگەلێكی قۆرس قبووڵ بكات‪ .‬دروست‬ ‫ل��ەم راستایەدایە‪ ،‬كە كوردەكانی عێراق‬ ‫ب��ۆ ن���اوەن���دی ه��اوك��ێ��ش��ەك��ان‌و سیستم‌و‬ ‫كوردەكانی توركیەش وەك ئۆپۆزیسیۆنی‬ ‫نەزمی ناوچە خرانە پەراوێزەوە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ە نوێیەكان ل��ە ن��اوچ��ەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دری��ان خست‪ ،‬كە‬ ‫ح��ك��ووم��ەت‌و رژێ��م��ەك��ان��ی رۆژه����ەاڵت تا‬ ‫ئێستا ش��ارەزای��ی‌و توانایی بەڕێوەبردنی‬ ‫پرۆسەی گۆڕان‌و ئاڵۆگۆڕەكانیان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بنەمای تەكنیك‌و دینامیزمە ناوخۆییەكان‬

‫‪215‬‬

‫لەخۆ نیشان ن��ەداوە‪ .‬هەر بۆیە شەپۆل‌و‬ ‫دینامیزمی دەرەكی ئەم رەوتەی لە دەیەی‬ ‫‪90‬ەوە دەستی پێكردووە‪ ،‬دووای ‪11‬ی‬ ‫سێپتەمبر ب��ە هێرشی ئەمریكا بۆسەر‬ ‫ئەفغانستان‌و عێراق ئەم رەوت��ە درێ��ژەی‬ ‫ه���ەب���ووە‌و ل��ە قۆناغێكی ن��وێ��دا‌و ل��ەژێ��ر‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی جیهانیدا دەس��ت��ی پێكردو‬ ‫ه��اوت��ەری��ب ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم پ��رس��ەدا رێگای‬ ‫پێشكەوتنی دێمۆكراسیخوازیش مسۆگەر‬ ‫دەب��ێ��ت‌‪ ،‬ب���ەم پێیە م��ەس��ەل��ەی ك���ورد لە‬ ‫عێراق‌و توركیا‪ ،‬كە یەكێك لە مێژینەترین‬ ‫كێشە‌و پ��رس��ە چ��ارەس��ەر ن��ەك��راوەك��ان��ی‬ ‫رۆژهەاڵت بووە‌و كەوتۆتە ژێر كاریگەریی‬ ‫گۆڕانكارییەكانی ناوچە‌و رۆڵی سەرەكیی‬ ‫خۆی لەم پرۆسەیەدا دەست پێكرد‪.‬‬ ‫رەهەندی ناوچەیی‬ ‫‪4‬ــ ك��وردەك��ان لە رۆژه��ەاڵت��ی ناوەڕاست‬ ‫ب��ە ه��ۆی ه��ەڵ��ك��ەوت��ووی��ی جیۆپۆلیتیك‌و‬ ‫ج��ی��ۆس��ت��رات��ی��ج��ی��ك‌و ت���ران���س ن��اس��ی��ۆن��اڵ‬ ‫ب��وون��ی ب��ە شێوەیەكی ئ��وس��ووڵ��ی‌و پالن‬ ‫ێ‬ ‫داڕێ���ژراو دەك��ران��ە ئ��ام��راز‌و كەڵكیان ل ‌‬ ‫وەردەگیرا‪ .‬بە هۆی ئەوەی‪ ،‬كە هاوكێشە‌و‬ ‫ب���ەرژەوەن���دی الی���ەن‌و ئ��ەك��ت��ەرەك��ان��ی تر‬ ‫ل��ە ب��ەران��ب��ەر‌و ه��اوت��ەری��ب ل��ەگ��ەڵ دۆخ‌و‬ ‫بەرژەوەندیی كورداندا گیری خواردبوو‪،‬‬ ‫گەیشتن بە ستراتیجییەكی یەكدەست‌و‬ ‫یەكگرتوو نەگونجاو ب��وو‪ ،‬دوای ساڵی‬ ‫‪ ،1991‬كۆمەڵێك رایان وایە‪ ،‬كە كوردەكان‬

‫بوونەتە سەربازان‌و هێزێكی ئایدۆلۆجی‌و‬ ‫ێ‬ ‫ه��ەرزان ف��رۆش بۆ ئەمریكا كەڵكیان ل ‌‬ ‫ک بیرۆكە لە‬ ‫وەردەگێرێت‌‪ .‬بەم پێیە هەندێ ‌‬ ‫ئارادا بوون‪ ،‬كە پێیان وابوو كوردەكان لە‬ ‫ی��اری پۆكەری سیاسیدا مێژووی بەكار‬ ‫هێنانیان ب ‌ه سه‌ر چ��ووە‪ .‬بەاڵم ئاڵوگۆڕ‌و‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ان��ی دوات����ری رۆژه����ەاڵت‪،‬‬ ‫ب��ەت��ای��ب��ەت دوای ‪11‬ی سێپتەمبەر ئەم‬ ‫مەسەلەیە تەئید ناكەن‪.‬‬ ‫‪5‬ـ���ـ دوای ل��ێ��ك ه��ەڵ��وەش��ان��ی یەكیەتیی‬ ‫سۆڤیەت‪ ،‬نیزامییە توركەكان كوردستانیان‬ ‫ك����ردب����ووە ب���ەرگ���ی ی������اری‌و ب���ە ه��ۆی‬ ‫پ��اس��اوگ��ەل��ێ��ك‪ ،‬ك��ە ئ����ەوان ل��ە راس��ت��ای‬ ‫سەركوتی پارتی كریكارانی كوردستان‬ ‫(‪)PKK‬دا بۆ خەڵكی توركیایان هێنابۆوە‪،‬‬ ‫توانیان پێگەی خۆیان ل��ەو واڵت��ە قایمتر‬ ‫راب��گ��رن‪ .‬هێز‌و ئ��ام��رازی نیزامییەكان لە‬ ‫توركیا ل��ە پێشخستنی ب��ەرن��ام��ە‌و پالنە‬ ‫سیاسیەكاندا بۆ خۆی شۆرای ئاسایشی‬ ‫نەتەوەیی بوو‪ ،‬هەرچەند بە رواڵەت لەژێر‬ ‫ركێفی س��ەرۆک��ك��ۆم��اردا ب��وون‪ ،‬ب��ەاڵم بە‬ ‫ه��ۆی ن��ف��ووز‌و كاریگەرییەكی تایبەت‌و‬ ‫ل��ە رادەب����ەدەر‪ ،‬ك��ە ژنراڵەكانی ئەرتەش‬ ‫هەیانبوو‪ ،‬ئ��ەو ش��ۆرای��ە ه��ەم��وو ك��ات لە‬ ‫پێشەوە‌و الیەنی براوەی هێڵ‌و ئاراستەی‬ ‫ن��ی��زام��ی دەس���ەاڵت���ی س��ی��اس��ی��ی ت��ورك��ی��ا‬ ‫ب��ووە‪ .‬نیزامییەكان لە راستیدا نزیكترین‬ ‫گرووپ‌و باڵ بە كەماڵیستەكان بوون‪ ،‬كە‬ ‫بە شێوەیەكی بنەڕەتی‌و بە باوەڕەوە‌و بە‬ ‫پشتیوانی دەسەاڵتی نێودەوڵەتی حاشایان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪216‬‬

‫لە بوونی كورد‌و شوناسی كورد كردووە‌و‬ ‫ئەوانیان بە توركی شاخی ناوزەد دەكرد‪.‬‬ ‫س��ەرەڕای بە نێودەوڵەتی بوونی پرسی‬ ‫ك��ورد دوای ‪ 1990‬بزووتنەوەی حیزبی‬ ‫كرێكارانی كوردستان لە توركیا بە هۆی‬ ‫ه��اوت��ەری��ب��ی ل��ەگ��ەڵ ب��ەرژەوەن��دی��ی ب��ااڵ‌و‬ ‫هەژمونیی هێز‌و ناوچە بەردەوام بە غەیرە‬ ‫رەوا لەقەڵەم دەدرێت‌‪.‬‬ ‫رەهەندی ناوخۆیی‬ ‫‪6‬ــ نەبوونی ستراتیژییەكی بااڵ‌و بەهێز‌و‬ ‫سەرووی حیزبی لە كوردستانی عێراق‌و‬ ‫توركیە‪ ،‬بووە هۆی بەكار هێنانی ئامرازیی‬ ‫دەس���ەاڵت���ە ن��اوچ��ەی��ی��ەك��ان ل���ە خ��ەب��ات��ی‬ ‫دوو واڵت���ی ع��ێ��راق‌و ت��ورك��ی��ەدا‪ .‬بوونی‬ ‫زەمینە‌و بەستێنی سیاسی‪ ،‬جوغرافیایی‌و‬ ‫ئاسایشی تایبەت‪ ،‬كوردستانی خستبووە‬ ‫هەلومەرجێكەوە‪ ،‬كە هەل‌و دەرفەتی كاری‬ ‫ه���زری‌و پ����ەروەردە‌و بارهێنانی ك��ادری‬ ‫زانستی‌و تیۆرێك لە ئارادا نەبووە‪ .‬نهێنی‬ ‫بوونی خەبات‪ ،‬هەلوومەرج‌و پێویستیەكانی‬ ‫شەڕی چەكداری‪ ،‬حیزبە كوردییەكانی لە‬ ‫توانایی‌و بەهرەی پ��رۆژەی فیكری دوور‬ ‫دەخستەوە‪.‬‬ ‫‪7‬ــ كێشران بەرەو بیرۆكە‌و پارادیمەكانی‬ ‫چ���ەپ���ی ح��ی��زب��ی ب���ە ه���ەوێ���ن‌و ك��اك��ڵ��ەی‬ ‫خ��ۆم��اڵ��ی��ەوە‪ ،‬هیچكات ئ��ی��زن��ی ئ��ەوەی��ان‬ ‫ن��ەداوە‪ ،‬كە رەفتارە سیاسیەكانی حیزبە‬ ‫ك��وردی��ی��ەك��ان رۆڵ��ی س��ەرەك��ی‌و توانایی‬

‫خۆیان بخەنە گەڕ‪.‬‬ ‫‪8‬ــ ش��ەڕی ناوخۆی دوو حیزبی كوردی‬ ‫لە عێراق‪ ،‬وەك��وو یەكێك لە هۆكارەكانی‬ ‫دواخستنی ئ��ەم دەورەی���ە ب��ووە‪ ،‬كە جگە‬ ‫ل��ە ت��ۆم��ار ك��ردن��ی مێژووییەكی ت��اڵ‌و بە‬ ‫فێڕۆ دانی بەرژەوەندی‌و وزەی ئینسانی‌و‬ ‫ماددی‌و قووڵتر بوونەوەی رق‌و قینی دوو‬ ‫حیزب بۆ ماوەیەك لە یەكتر هیچ ئامانجێكی‬ ‫نەبوو‪.‬‬ ‫‪9‬ــ لە كوردستانی توركیا‪ ،‬لە هەلومەرجی‬ ‫جیهانی دوای رووخانی یەكیەتی سۆڤیەت‌و‬ ‫گۆڕینی گوتاری شۆڕشگێڕانە بە گوتاری‬ ‫دیمۆكراسیخوازی‪ ،‬گرفتی (‪ )PKK‬لەوێوە‬ ‫دەستی پێكرد‪ ،‬كە نەیتوانی ستراتیجی‌و‬ ‫تاكتیكی سەربەخۆ‌و ج��ی��اواز لە رێبەرە‬ ‫زیندانییەكەی ب��ۆ خ��ۆی دەس���ت نیشان‬ ‫بكات‌و بە رەوتێكی ئاسایدا‌و دوای تەیار‌و‬ ‫رەخ��س��ان��دن��ی زەم��ی��ن��ەك��ان‌و ه��ەل��وم��ەرج‌و‬ ‫ئ��ام��ادەك��اری��ی پێویست ب��ۆ ئ��ەن��دام��ان‌و‬ ‫الیەنگرانی بكەوێت‌‌و ب��ەرەو پیریی ئەم‬ ‫ئاڵوگۆڕانەوە بچێت‌‪.‬‬ ‫قۆناغی سێیەم‬ ‫‪11‬ی سێپتەمبەر لە عێراق‌و توركیا‬ ‫مەسەلی ك��ورد دوای ‪11‬ی سێپتەمبەر‌و‬ ‫رووخانی رێژیمی بەعس بۆ سێهەمین جار لە‬ ‫گۆڕەپانی سیستمی نێودەوڵەتیدا دەكەوێتە‬ ‫رۆژەڤ��ەوە‪ ،‬بەاڵم ئەمجارەیان پێچەوانەی‬ ‫ج���اری ی��ەك��ەم‌و دووەم‪ ،‬ك���وردەك���ان بۆ‬

‫‪217‬‬

‫خۆیان لە ئاڵوگۆڕ‌و پێشهاتەكاندا بەشدار‬ ‫بوون‌و وەک یەكێك لە فاكتەرە رۆڵگێڕ‌و‬ ‫كاریگەرەكان لە هاوكیشە ناوچەییەكاندا‬ ‫بەشداریان كرد‪ .‬لەم قۆناغەدا كوردەكان‬ ‫پتر لە هەر ناوچەیەكی فیدراڵ لە جیهان‬ ‫لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان‌و ناوچەی‬ ‫پێوندی‪‎‬دار ب��ەو ه��ەرێ��م��ەوە ب��ەش��داری��ان‬ ‫كردووە‌و لە مەیداندا بوون‪ .‬بەم پێیە لێرەدا‬ ‫دەپڕژێنە سەر ئاڵوگۆڕە تازەكان‪.‬‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی دوای ‪11‬ی‬ ‫سێپتەمبەر‬ ‫وا دەردەكەوێت‌‪ ،‬كە سیاسەتی جیهانی دوای‬ ‫روودان��ی ‪11‬ی سێپتەمبەر رووب��ەڕووی‬ ‫گۆڕانێكی بنیاتی بۆتەوە‪ .‬فۆكۆیاما‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئەو ب��اوەڕە بوو‪ ،‬كە ركەبەرە دێرینەكان‬ ‫لیبراڵ دیمۆكراسی هەڵوەشاوندۆتەوە‌و‬ ‫جیهان بووە بە مەیدانی یاری‌و دەركەوتنی‬ ‫لیبراڵ دێمۆكراسی‌و بنەما‌و ئوسووڵی‬ ‫ئ���اب���ووری ئ����ازاد ك����راوە‌و ل��ە ئەمریكا‌و‬ ‫ناوچەكانی ت��ر‪ ،‬ئەمڕۆكە هەموو شتێك‬ ‫جیاواز لە رابردوو دێتە پێش چاو‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 2002‬كتێبێك بە ناوی نەزم بەخشینی‬ ‫دووبارەی جیهانی‪ Ordering the world‬بە‬ ‫هەڵەچنیی مارك لێۆنارد ‪Mark Leonard‬‬ ‫لە الی��ەن ن��اوەن��دی سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫ئەمریكاوە باڵو كرایەوە‪ ،‬كە تێیدا هەوڵ‬ ‫دراوە بە چییەتی‌و چۆنیەتی ئەو نەزمە‬ ‫نۆییەی‪ ،‬ك��ە جیهان خەریكە ئەزموونی‬ ‫دەكات وەاڵم بدرێتەوە‪ .‬بیرمەندێك بە ناوی‬

‫هالیدی لەو بەرهەمدا وتارێكی كورتی باڵو‬ ‫كردۆتەوە‪ ،‬كە تێیدا دوو تێڕوانینی لە هەمبەر‬ ‫ئالوگۆڕ‌و گۆڕانكارییە نێودەوڵەتیەكانەوە‌و‬ ‫بۆ وێنە ‪11‬ی سێپتەمبەری لە یەكدی جیا‬ ‫كراونەتەوە‪ .‬تێڕوانینی یەكەم‪ :‬رازییە بە‬ ‫هەموو شتێك‌و بە هۆی گۆڕانكارییەكانەوە‬ ‫هاتۆتە ئاراوە‪ ،‬لە حاڵێكدا تێڕوانینی دووەم‪:‬‬ ‫خاڵی ب��ەرام��ب��ەری��ەت��ی‌و ه��ەوڵ دەدات بە‬ ‫پاراستنی ن��ەزم‌و دۆخی پێشوو حاشا لە‬ ‫روودان‌و هاتنە ئارای هەرچەشنە گۆڕانێك‬ ‫بكات‪ .‬هەر بە پێی ئەو تێروانینە لە پێوەندی‬ ‫لەگەڵ ‪11‬ی سێپتەمبەریش دەكرێت ئەو‬ ‫دوو روانگەیە لەبەرچاو بگیرێت‌‪ .‬ناوبراو‬ ‫لەو باوەڕە دایە هۆكار‌و بەڵگەی پێویست‬ ‫ل��ە ب���ەردەس���ت دان‪ ،‬ك��ە دەری دەخ���ەن‬ ‫‪11‬ی سێپتەمبەر جیهانی خستۆتە دۆخ‌و‬ ‫هەلوومەرجێكی جیاوازتر لە پێشووە‪.‬‬ ‫ت������ەوەرە س��ەرەك��ی��ەك��ان��ی ئ���ەم ب��ەڵ��گ��ە‌و‬ ‫بۆچوونانە‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ دەس��ەاڵت��ی ویالیەتە یەكگرتووەكان‬ ‫ك��ەوت��ۆت��ە ن��ێ��وەن��دی س��ەرن��ج‌و هاوكێشە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ دەسەاڵتە نێوه‌نجی‌و بەناوبانگەكانی‬ ‫دیكە لە پانتایی سیستمی نێودەوڵەتیدا‬ ‫شانسێكی زۆری ه��اوك��اری��ی��ان ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ئەمریكادا هەیە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ئاستی ه��ەس��ت��ی��اری‌و ب��ی��رۆك��ەی دژە‬ ‫ئەمریكا ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ای جیهانی(لە نێو‬ ‫خەڵكدا) بە ه��ۆی ك��ردەوەك��ان��ی دوات��ری‪،‬‬ ‫پەرەی گرتووە‌و جۆرێك لە بیروڕای دژە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪218‬‬

‫ئەمریكایی تەشەنەی سەندووە‪.‬‬ ‫‪4‬ــ بە هۆی كاریگەییە بەرباڵوەكانی ئەو‬ ‫رووداوەوە‪ ،‬نرخی وزە‌و سووتەمەنی‬ ‫هەڵكشان‌و داكشانی تازەی لە بەرێوەبەریی‬ ‫ئابووریی جیهانیدا هێناوەتە ئاراوە‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ هێنانە گ��ۆڕی ئاڵوگۆڕ لە رەوت��ی بە‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی ب����وون‪ ،‬ك��ە ه���ەر ب���ەو ه��ۆی��ەوە‬ ‫رەه��ەن��دگ��ەل��ێ��ك��ی ت��ای��ب��ەت ل��ە پ��رۆس��ەی‬ ‫ب��ە جیهانی ب��وون خێرایی زی��ات��ری��ان بە‬ ‫خ��ۆی��ان��ەوە گ���رت‌و ئ��ەگ��ەری هاتنە دی‌و‬ ‫دەستەبەر بوونی هەندێک لە ویستەكان‬ ‫نزیكتر بوونەوە‪.‬‬ ‫ئەو كۆمەڵە هۆكار‌و فاكتەرەی س��ەرەوە‬ ‫دەرخ��ەری ئ��ەوەن‪ ،‬كە جیهان دوای ‪11‬ی‬ ‫سێپتەمبەر كەوتۆتە دۆخێكی ت��ازەوە‪ ،‬كە‬ ‫ێ ه��ۆك��اری س��ەرەك��ی لە ق��ەوارە‬ ‫تێیدا س ‌‬ ‫بەخشین‌و داڕش��ت��ن��ی ن��ەزم��ی داه��ات��ووی‬ ‫جیهاندا زیاتر رۆڵ دەگێڕن‪ ،‬کە بریتین لە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ سیاسەتی دەوڵەتی ئەمریكا‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ سیاسەتی رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت‌و‬ ‫جیهانی ئیسالمی‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ سیاسەتی ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكا‪.‬‬ ‫رۆژهەاڵتی نێوەڕاست‌و سیاسەتی ئەمریكا‬ ‫(رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی گەورە)‬ ‫ئەولییەتی رێكار‌و ستراتیجیی سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمریكا لە ه��ەزارەی سێهەمی‬ ‫زاینیدا رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە‪ .‬ئەگەرچی‬

‫ئ��ەم ئەولییەتە مەسەلەیەكی ت���ازە نیە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم بێگومان رەوت��ی گۆڕانكارییەكانی‬ ‫رۆژه����ەاڵت����ی ن����اوەڕاس����ت ل���ە الی����ەك‌و‬ ‫جواڵنەوەی ئەمریكا بە ئاراستەی گەرەنتیی‬ ‫هەژمونیی خۆیدا‪ ،‬بووە هۆی ئەوەی‪ ،‬كە‬ ‫گرنگی‌و سەرنجدانی بە رۆژهەاڵت زیاتر‬ ‫بێت‌‪ .‬بەاڵم ئەوەی گرنگە ئەمەیە‪ ،‬كە ئاخۆ‬ ‫گ��ۆڕان��اك��اری��ی��ەك��ان ل��ە ئاستی كۆمەڵگا‌و‬ ‫سیستمی نێودەوڵەتیدا كاریگەریی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫پرسەكانی رۆژهەاڵت داناوە‪ ،‬یان نا؟‬ ‫ش��ەڕی س���ارد‌و سیستمی نێودەوڵەتی‬ ‫دوو جەمسەری‪ ،‬ئەم پرسیارەی خولقاند‪،‬‬ ‫كە ناوچەی رۆژه���ەاڵت چ كاریگەرییەك‬ ‫وەردەگ��������رێ‌؟ ب���ە وات���ای���ەك���ی‪ ‎‬ت����ر‪ :‬لێك‬ ‫هەڵوەشانی سیستمی دوو جەمسەری‬ ‫چ پ���ەی���ام‌و ب��ەرەن��ج��ام��ێ��ك��ی ب��ۆ ن��اوچ��ەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەبێت‌؟ لێرەدا دوو‬ ‫روانگە جێگای سەرنجن‪:‬‬ ‫روانگەی یەكەم‪:‬‬ ‫سەرەتا ئ��ەوەی‪ ،‬كە ناوچەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناڤین‪ ،‬وەك ناوچەكانی ‪‎‬تر نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ناوچەیەكی دەگمەن بووە‌و گۆڕانێكی بەرین‬ ‫تێیدا بەدی نایەت‪ ،‬بۆ نموونە‪ :‬رێژەیەكی‬ ‫بەرچاو باسیان لە رەوتی دیمۆكراتیزاسیۆن‬ ‫لە رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت ك��ردووە‌و لەو‬ ‫باوەڕەدان‪ ،‬كە بە لە بەرچاو گرتنی شەپۆلی‬ ‫سێیەمی دیمۆكراسی لە شوێنەكانی دیكەی‬ ‫ێ لە سەر‬ ‫دنیا‌و كاریگەریی زۆر نابەج ‌‬ ‫ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬ئەمەیان‬ ‫بە هۆكارێك بۆ ئیدیعای خۆیان دانا‌و لەو‬

‫‪219‬‬

‫باوەڕەدا بوون‪ ،‬كە لە هەموو شوێنەكانی‬ ‫دن��ی��ا‪ ،‬ب��ۆ وێ��ن��ە ئ���ەوروپ���ای رۆژه����ەاڵت‪،‬‬ ‫ئەمریكای التین‪ ،‬ئاسیا‌و تەنانەت ئەفریقا‬ ‫زۆر گۆڕانكاریی ناوخۆیی هاتنە ئاراوە‌و‬ ‫سیستمە سیاسییە دەس��ەاڵت��خ��وازەك��ان‬ ‫ب���ەرەو گ��ۆڕان��ك��اری چ��وون��ە پ��ێ��ش‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫هێندێك ل��ە حكوومەتەكانی رۆژه���ەاڵت‬ ‫جارێکی‌تر لە جوغزی حكوومەتە تۆتالیتارە‬ ‫دەسەاڵتخوازە پاشایەتییەكاندان‪.‬‬ ‫روانگەی دووەم‪:‬‬ ‫لە بەرانبەردا بیرمەندان لەو گۆڕانكارییانەی‬ ‫ێ دوای رووخ��ان��ی ئ��ەوروپ��ای‬ ‫دەستبەج ‌‬ ‫رۆژهەاڵت هاتە ئاراوە كەڵك وەردوگرن‌و‬ ‫ل���ەو ب������اوەڕە دان زن��ج��ی��رە رووداو‌و‬ ‫پێشهاتەكانی شەڕی كەنداوی فارس‪ ،‬دواتر‬ ‫بەڕێوە چوونی كۆنفرانسی ئاشتیی مەدرید‬ ‫لە ساڵی ‪1991‬دا‪ ،‬ئوسلۆ لە ساڵی ‪1993‬دا‪،‬‬ ‫رێ��ك��ك��ەوت��ن��ن��ام��ەی ئ��ی��س��رائ��ی��ل‌و ئ���ۆردون‬ ‫‪‌1994‬داو ب��ەردەوام��ی��ی دانوستانەكانی‬ ‫ئاشتیی ه��ەم��ەگ��ی��ر‪ ،‬دەرب����ڕی گۆڕانێكی‬ ‫بەرینە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪.‬‬ ‫بەم پێیە دوای هێرشی ‪11‬ی سێپتەمبەر‬ ‫ئ�����ەم ب���ی���رۆك���ە ت���ی���ۆری���ی���ە ل����ە ن���ێ���وان‬ ‫سیاسەتڤانان‌و بیروڕای گشتی رۆژئاوا‌و‬ ‫بە تایبەت ئەمریكا روو لە زیاد بوونە‪ ،‬كە‬ ‫هەلوومەرج‌و پێكهاتەی سیاسی‌و ئابووریی‬ ‫نالەباری واڵتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫یەكێك لە هۆكارەكانی گەشەی تیرۆریزمی‬ ‫نێودەوڵەتییە‪ .‬چونكە پێكهاتە ئابووری‌و‬ ‫سیاسیە نانۆرمەكان‪ ،‬ناكارامەیی‪ ،‬ناڕوون‌و‬

‫ب��ەدەر لە شەفافییەت‌و س��ەرەڕۆی��ی بۆتە‬ ‫هۆی سەرهەڵدانی دەوڵەتگەلێك‪ ،‬كە ناتوانن‬ ‫ویستە كۆمەاڵیەتی‌و ئابوورییەكانی خۆیان‬ ‫دەستەبەر بكەن‪ ،‬هەر بۆیە دەسكەوت‌و‬ ‫داهاتە ئابوورییەكان لە پاوانی بەشێكی‬ ‫بچووك لە كۆمەڵگادایە‪.‬‬ ‫بەشێكی هەرە زۆری كۆمەڵگا‪ ،‬سەرەڕای ئەو‬ ‫هەموو داهاتە بەرینەی واڵت‪ ،‬لە هەژاری‌و‬ ‫دەست تەنگیدا دەژین‪ ،‬ناڕەزایەتییی چینی‬ ‫ن��اوەراس��ت‪ ،‬چینی گەنج‌و خوێندەوار لە‬ ‫رادەبەدەر زیادی كردوە‪ .‬بەم پێیە گەاڵلەی‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ی گ��ەورە لە الیەن‬ ‫ئەمریكییەكانەوە ل ‌ه سه‌ر بنەمای ئەم رێكارە‬ ‫گریمانەییانە بنیات نراوە‪ :‬کە بەڕێوەبردنی‬ ‫پ���رۆس���ەی رێ���ف���ۆرم���ە ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان‪،‬‬ ‫ب��ردن��ەس��ەری ئاستی رێ��زدان��ی��ان‌و مافی‬ ‫م����رۆڤ‪ ،‬سەقامگیریی دی��م��ۆك��راس��ی لە‬ ‫رۆژه�������ەاڵت‪ ،‬ب���ردن���ەس���ەری ب��ەش��داری��ی‬ ‫خەڵك لە ناوچە‌و هەروها دەسكەوتەكانی‬ ‫گەشەی ئابووری‌و چارەنووسی سیاسیی‬ ‫واڵتەكانیان دەبێت ب ‌ه هۆی كەمبوونەوە‌و‬ ‫دابەزینی ناڕەزایەتییەكان‌و لە نێوبردنی‬ ‫بەستێن‌و زەمینەی گەشەی بناژۆخوازی‌و‬ ‫تیرۆریزمی نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫ه��ەر بۆیە ب��ە پێی گ��ەاڵڵ��ەی رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��ی گ����ەورە‪ ،‬ئ��ەم��ری��ك��ا پ��ێ��داگ��ر‌و‬ ‫شێلگیر بوو ل ‌ه سه‌ر ئەوەی‪ ،‬كۆمەڵگاكانی‬ ‫ناوچەی رۆژه��ەاڵت��ی ناوەڕاستی گ��ەورە‬ ‫دیمۆكراتیزە بكات‪ .‬هێرش بۆ سەر عێراق‌و‬ ‫ئەفغانستان‪ ،‬گۆڕانی پێكهاتەی دەسەاڵت لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪220‬‬

‫ێ كرا‪.‬‬ ‫ناوچەکە لە سەر ئەم بنەمایە جێبەج ‌‬ ‫بەم پێناسانەوە‪ ،‬دوای داڕشتنی نەخشەی‬ ‫ێ لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫سیاسەتی نو ‌‬ ‫پرسی كوردەكانی عێراق‌و توركیا دوای‬ ‫‪11‬ی سێپتەمبەر تاوتوێ‌ دەكەین‪.‬‬ ‫كوردەكان‌و ‪11‬ی سێپتەمبەر‬ ‫ب��ەش��داری‌و لەمەیداندابوونی هەژمونیی‬ ‫ئەمریكا لە ناوچەی رۆژه��ەالت‌و رێبەری‬ ‫كردنی دوو شەڕی گرنگ بە دژی عێراق‬ ‫لە ساڵی ‪‌1991‬و ساڵی ‪2003‬دا‪ ،‬الوازی‌و‬ ‫ل��ە ئەنجامدا ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەی رژێمی‬ ‫بەعسی ل��ێ��ك��ەوت��ەوە‪ .‬ئ��ەم م��ەس��ەل��ەی��ە لە‬ ‫جەوهەردا هەل‌و بواری بۆ هێنانە بەرباسی‬ ‫ویست‌و داخ��وازی كوردەكان لە ئاستێكی‬ ‫بەرفراوانتردا رەخساند‪ .‬بە چەشنێك‪ ،‬كە‬ ‫كوردەكان وەك هێز‌و الیەنێكی فۆرمووڵە‌و‬ ‫رێكوپێك لە گۆڕەپانی سیاسەتی عێراق‪‎‬دا‬ ‫دەرك���ەوت���ن‌و ه��ەژم��ون��ی��ی خ��ۆی��ان جێگیر‬ ‫كرد‌و لەم قۆناغە بەدواوە بوون بە یەكێك‬ ‫ل��ە پێكهاتە سەرەكییەكانی ع��ێ��راق‌و لە‬ ‫سیستم‌و كۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا بە زمانی‬ ‫دیپلۆماتیك‌و بە نوێنەرایەتی لە دەوڵەتی‬ ‫عێراق دەستیان دایە وتووێژ‌و دانوستان‪،‬‬ ‫چونكە لەم قۆناغەدا پێكهاتەی پێشووی‬ ‫عێراق داڕووخابوو‌‪ ،‬الیەن‌و ئەكتەرەكانی‬ ‫دی��ك��ەی ع���ێ���راق‪ ،‬ب��ۆ وێ��ن��ە‪ :‬ش��ی��ع��ەك��ان‌و‬ ‫گرووپەكانی‪‌‎‬تر نەزم‌و رێكخستنیان نەبوو‪،‬‬ ‫لە حاڵێكدا ك��وردەك��ان ل��ەم دەورەی��ەش��دا‬

‫خاوەنی توانایی‌و هێزی ناوخۆیی بوون‪،‬‬ ‫ه��ەم رێكخستنی سیاسییان هەبوو‪ ،‬هەم‬ ‫خاوەنی هێزی چەكدار بوون بۆ سەقامگیری‬ ‫ئ��اس��ای��ش‌‪ ،‬ه���ەم ئ���ەزم���وون���ی س��ی��اس��ی‌و‬ ‫دیپلۆماتیكییان بۆ راپەڕاندنی كاروبارەكانی‬ ‫ع��ێ��راق ه��ەب��وو‪ .‬ل��ە حاڵێكدا گرووپەكانی‬ ‫دیكەی مەیدانی سیاسی عێراق خاوەنی‬ ‫ئەو فاكتەر‌و تایبەتمەندییانە نەبوون‪ .‬ئەم‬ ‫كۆمەڵە ه��ۆك��اران��ە ك��وردەك��ان��ی��ی��ان ك��ردە‬ ‫ئەكتەری سەرەكیی سیاسەتی دەوڵەتی‬ ‫نوێی ع��ێ��راق‪ .‬ب��ەم شێوەیە‪ ،‬هەرچەند لە‬ ‫س��اڵ��ی ‪‌1991‬داو دوای رێككەوتننامەی‬ ‫‪ ،688‬ك��وردەك��ان ب��ەرەب��ەرە بە ئاراستەی‬ ‫پێكهێنانی دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی خ��ودم��وخ��ت��اردا‬ ‫جووڵەیان كردووە‪ ،‬بەاڵم سیستمی دوای‬ ‫‪11‬ی سێپتەمبەر بەرەو سیستمێكی فیدراڵ‬ ‫بۆ عێراق هەنگاوی هەڵێناوە‪.‬‬ ‫س���ەرەڕای بوونی هەموو ئ��ەم هۆكارانە‪،‬‬ ‫هێشتا پێگە‌و جێگای كوردەكان لە نەخشەی‬ ‫درێژخایەنی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا دیار‌و روون نییە‪،‬‬ ‫چونكە پێگەی كورد كەوتۆتە نێو بەرداش‌و‬ ‫لەگەڵ چەند هۆكارێكی جیاواز‪ ،‬هاوتەریب‌و‬ ‫دژب���ەری بەرژەوەندییەكانی ئەمریكایە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی‪ ،‬كە هەركام لەم هۆكارانە چەندە‬ ‫گرنگیان هەیە‪ ،‬لە چوارچێوەی ئەم وتارەدا‬ ‫ناگونجێت‪ .‬ئ���ەوەش‪ ،‬كە ئاخۆ ئەمریكا‌و‬ ‫هاوپەیمانەكانی توانای پێكهێنانی ئاڵوگۆڕ‌و‬ ‫گۆڕانیان لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا هەیە‌و‬ ‫دەتوانن ئاراستە‌و نەخشە سیاسییەكەی‬

‫‪221‬‬

‫ب���گ���ۆڕن‪ ،‬ی����ان ن����ا؟ وەاڵم���ێ���ك���ی روون‌و‬ ‫دیاریكراو لە ئارادا نیە‪ .‬هەرچەند‪ ،‬كە ئەم‬ ‫روانگە خۆشبینانەیە دوای جێگیر بوونی‬ ‫هێزی نیزامیی ئەمریكا لە عێراق‌و باس‌و‬ ‫تێرامانەكان لەبارەی رۆژهەاڵتی ناواڕاستی‬ ‫گەورەوە لەنێو گرووپ‌و كۆمەڵە‌و ناونەدی‬ ‫رۆشنبیری‌و سیاسییەكانی ك��ورددا بۆتە‬ ‫باو‪ .‬بەاڵم ئێستاش ئەم گومان‌و دڕدۆنگییە‬ ‫لە ئارادایە‪ ،‬كە رەنگە كوردەكان لە عێراق‬ ‫دووبارە بگەڕێنەوە بۆ دۆخی پێشوو‪ .‬بنەما‌و‬ ‫جەوهەری فكری‌و سیاسیی ئەم بۆچوونە‬ ‫لەنێو كۆمەڵگای سیاسی كوردستاندا بە هۆی‬ ‫ئەو هەلومەرجە مێژوویەی ك��وردەوەی��ە‪،‬‬ ‫كە دوای شەڕی یەكەی جیهانی‌و شێوەی‬ ‫ه��ەڵ��س��وك��ەوت‌و رووب����ەڕروو ب��وون��ەوەی‬ ‫دەسەاڵتە مەزنەكان لەگەڵ پرسی كورد‬ ‫هاتبووە ئ��اراوە‪ .‬عەقاڵنیەت‌و لۆژیكی ئەم‬ ‫ت‬ ‫ج���ۆرە رەش��ەب��ی��ن��ی‌و ناهومێدیە دەك��رێ�� ‌‬ ‫لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا ببینینەوە‪.‬‬ ‫هاوكێشە‌و گۆڕانكارییەكانی پێكهاتەی‬ ‫دەس���ەاڵت ل��ە سیستمی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‌و لە‬ ‫قۆناغە جیاوازەكاندا‪ .‬بووە هۆی وەالنانی‬ ‫ئیمپراتۆرە گەورەكان لە نەخشەی سیاسی‬ ‫جیهاندا‪ .‬ئ��ەوەش‪ ،‬كە ئاخۆ دۆخ��ی ئێستا‬ ‫سەقامگیر دەبێ‌ یان نا؟ داهاتوو دەیزانێت‌!‬

‫‪11‬ی سێپتەمبەر‪ ،‬كوردە باشەكان‪ ،‬كوردە‬ ‫خراپەكان‬ ‫ل���ە ه��ەل��وم��ەرج��ی ئ��ێ��س��ت��ا‌ی ن��اوچ��ەی��ی‌و‬ ‫ن���ێ���ودوڵ���ەت���ی���دا گ��رن��گ��ت��ری��ن ئ��ەك��ت��ەران��ی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ل��ە پ��ێ��وەن��دی ل��ەگ��ەڵ پرسی‬ ‫كورد‪ ،‬ئەمریكا دوای ‪11‬ی سێپامبر وەكوو‬ ‫رابردوو‪ ،‬زۆر جار هەڵویستی دوو الیەنەی‬ ‫لە هەمبەر كورددا رەچاو كردووە‪ ،‬بە هۆی‬ ‫پێوەندییەكی دۆستانە‪ ،‬كە لە سەر بنەمای‬ ‫هاوكاریی بەرباڵوی ئابووری‪ ،‬سیاسی‌و‬ ‫نیزامی‪ ،‬كە لەگەڵ دەوڵەتی توركیا هەیەتی‪،‬‬ ‫ك��وردان��ی ئ��ەو واڵت��ەی بە خ��راپ لەقەڵەم‬ ‫داوە‌و هێشتا لێیان تێنەگەیشتووە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫بەرانبەردا بە هۆی كێشە‌و دژایەتیەك‪ ،‬كە‬ ‫لەگەڵ سەدام‌و دەوڵەتی پێشووی عێراقدا‬ ‫هەیبوو‪ ،‬كوردەكانی عێراقی بەباش پێناسە‬ ‫ك��ردووە‪ .‬ئەمە لە حاڵێكدایە‪ ،‬كە ه��ەردوو‬ ‫بزووتنەوەی كورد لە توركیا‌و عێراق بە‬ ‫دژی دۆخی نالەباری ئابووری‪ ،‬سیاسی‌و‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی دەوڵ��ەت��ەك��ان��ی خ��ۆی��ان‪ ،‬بۆ‬ ‫گەیشتن‌و دەستەبەر بوونی مافی ئینسانی‌و‬ ‫رەوای خۆیان دەستیان داوەت��ە خەبات‪،‬‬ ‫بەاڵم لە الیەن ئەمریكاوە یەكێکیان وەك‬ ‫ت��ی��رۆری��س��ت ل��ەق��ەڵ��ەم دەدرێ�����ت‌و ئ��ەوی‬ ‫دیكەشیان دۆس��ت‪ .‬یەكێکیان لە خانووی‬ ‫ێ دەدرێ��ت‌و دەپارێزرێت‌و‬ ‫ئەمندا پەنای پ ‌‬ ‫ئەوی دیكەشیان بۆ كوێستان‌و كێوەكان‬ ‫دوور دەخرێتەوە‪.‬‬ ‫خاڵێکی دیكەش ئەوەیە‪ ،‬كە بزووتنەوەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪222‬‬

‫ك����وردان ل��ە ت��وك��ی��او پ��ارت��ی ك��رێ��ك��اران��ی‬ ‫كوردستان (‪ )PKK‬چەندین جار ئاگربەسی‬ ‫راگ����رت����ووە‌و رای���گ���ەی���ان���دووە ئ��ام��ادەی��ە‬ ‫چ��ەك��ەك��ان��ی داب��ن��ێ��ت‌‌و ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی‬ ‫یاسای دیمۆكراتیدا لەگەڵ دەوڵەتی توركیا‬ ‫بجووڵیتەوە‌و لەم بارەیەوە چەندین جار‬ ‫ئاشتیی ی��ەك�لای��ەن��ەی راگ��ەی��ان��دووە‪ .‬ئەم‬ ‫حیزبە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا لە گۆڕان لە‬ ‫ئاستی چەمكگەلێكی وەكوو سەربەخۆیی‬ ‫فكری لە بری سەربەخۆیی جوغرافیایی‌و‬ ‫سیاسیەوە بگرە تاك گۆڕینی ناوی پارتی‬ ‫ك��رێ��ك��اران��ی ك��وردس��ت��ان (چ��ەم��ك��ێ��ك كە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ئەدەبیاتی شەڕی سارد)‬ ‫ب��ە چەمكێكی وەك ك��ۆن��گ��رەی ئ���ازادی‌و‬ ‫دێمۆكراسیی كوردستان‪ ،‬بەم پێیە سیستمی‬ ‫ئێستای نێودەوڵتی بە رێبەریی هەژمونیی‬ ‫سیستمی نێودەوڵەتی‌و بە پشت بەستن بە‬ ‫چەمكگەلێكی وەك‪ :‬هاوواڵتی بوون‪ ،‬مافی‬ ‫م��رۆڤ‌و دیمۆكراسی‪ ،‬دەستی داوەت��ەوە‬ ‫سەركوتی ویستە رەواكانی خەڵكی كورد‬ ‫لە توركیا‪.‬‬ ‫ئەنجام‬ ‫بە گشتی پرسی كورد تا ئیستا سێ جار لە‬ ‫ێ قۆناغی جیاواز‌و لە ئاستی سیستمی‬ ‫س‌‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��دا‌و ل��ە سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫دەس��ەاڵت��ە مەزنەكاندا هاتۆتە گ��ۆڕێ‌‪ ،‬كە‬ ‫ێ جارەكە دوای روودان��ی شەڕە‬ ‫هەر س ‌‬ ‫گرنگەكان ب��ووە‪ .‬ل��ەم پرۆسەیەدا دۆزی‬

‫كورد رێگای پڕ هەوراز‌و نشێوی پێوا‪ .‬ئەم‬ ‫بزووتنەوانە لە ئاستی خۆماڵی‌و ناوچەییدا‬ ‫دەستیان پێكرد‌و لە كۆمەڵگادا گەشەیان‬ ‫ك�����ردوە‌و پ���اش���ان پ��ێ��گ��ەی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‬ ‫ب��ەدەس��ت ه��ێ��ن��اوە‪ ،‬ب���ەاڵم ئ����ەوەی‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫دێژەی ئاراستە‌و سۆنگەی بە نێودەوڵەتی‬ ‫بوونی پرسی ك��وردان لە عێراق‌و توركیا‬ ‫لە ئارادایە ئەمەیە‪ ،‬كە لە دەیەی یەكەمی‬ ‫سەدەی ‪20‬دا رۆژهەاڵتی ناڤین هێشتا یەك‬ ‫لە ئاڵۆزترین‌و قەیراناویترین ناوچەكانی‬ ‫دن��ی��ا‌و ب��وون��ی دەس�����ەاڵت‌و زلهێزەكانی‬ ‫دنیا ل��ەم ناوچەیە پێویستی ب��ە خ��ەرج‌و‬ ‫هەزینەگەلێكی زۆری ئابووری‌و سیاسی‬ ‫ه���ەی���ە‪ .‬گ��ی��ر‌وگ��رف��ت��ە ج���ۆراوج���ۆرەك���ان���ی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست لە ئاست‌و بواری‬ ‫ج��ی��اج��ی��ادا ه���ەر چ��ەش��ن��ە م��ت��م��ان��ە‌و گ��ەش‬ ‫بینیەك لە بارەی داهاتووی ناوچەکە لەگەڵ‬ ‫گ��وم��ان‌و دڕدون��گ��ی ب�����ەرەوڕوو دەك���ات‪.‬‬ ‫كەوایە لە وەها ژینگەیەكدا بە هۆی نەبوونی‬ ‫شێلگیری‌و ب��ەرچ��او روون��ی ناتوانین بە‬ ‫خاترجەمییەوە لە سەری بدوێین‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫ئەو پرسیارانەی رووبەڕووی ئەم گوتارانە‬ ‫دەب���ن���ەوە بریتین ل���ە‪ :‬ه��ەت��ا چ رادەی����ەك‬ ‫ب��ە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ب��وون��ی پرسی ك��ورد لە‬ ‫ت ببێتە هۆی‬ ‫هەلومەرجی ئێستادا دەتوانێ ‌‬ ‫ب��اش��ت��ر ب��وون��ی رێكخستنی ب��ارودۆخ��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسیی كوردان لە عێراق‌و‬ ‫توركیادا؟ بە گشتی بە نێودەوڵەتی بوون‬ ‫گرفت‌و ئاستەنگە یان هەڵ‌و دەرفەت؟ ئاخۆ‬ ‫دەس��ەاڵت��ە م��ەزن��ەك��ان‌‪ ،‬ب��ۆ وێنە ئەمریكا‪،‬‬

‫‪223‬‬

‫ئەگەری ئەوەیان هەیە دووبارە دەست لە‬ ‫پشتیوانی كردنی عێراق هەڵبگرن؟‬ ‫ئ���ەگ���ەر دەس���ەاڵت���ەك���ان���ی ن���اوچ���ەک���ە لە‬ ‫پێكهاتەكەیاندا گۆڕان پێك بێت‌‪ ،‬بارودۆخی‬ ‫هێزەكانی كورد لە داهاتوودا چۆن دەبێت‌؟‬ ‫ئەگەر ئەمریكا هێزەكانی خۆی لە عێراق‬ ‫بباتە دەرێ‌‪ ،‬ق��ەوارە‌و ئاراستەی سیاسی‬ ‫ناوچەكە بە چ شێوەیەك دەب��ێ��ت‌؟ ئاخۆ‬ ‫ك��وردەك��ان��ی ع��ێ��راق‌و توركیا لە س��ەدەی‬ ‫‪21‬دا توانایی ئەوەیان دەبێت وەاڵمێك بە‬ ‫ناكارامەییەكانی سەدەی ‪ 20‬بدەنەوە؟‬ ‫ت واڵمێكی‬ ‫لە راستیدا بە دوو هۆكار ناكرێ ‌‬ ‫روون‌و ئاشكرا بەو پرسیارانە بدرێتەوە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ راستی‌و دۆخی زاڵ ب ‌ه سه‌ر گۆڕەپانی‬ ‫نێودەوڵەتیدا (ئانارشیك)‪ ،‬یان سەرەڕۆییە‌و‬ ‫ئەكتەران لە بیاڤێكی ئانارشیدا پێكەوە‬ ‫دانوستان دەك��ەن‪ ،‬پێوەری ئەم سیستمە‬ ‫پێوەندیی ب��ە دەس����ەاڵت‌و ب��ەرژەوەن��دی��ی‬ ‫ئەكتەرانەوە هەیە‪ ،‬هەر ئەكتەرێك‪ ،‬كە كۆی‬ ‫هیز‌و تواناییەكانی زیاتر لە ئەكتەرانی‬ ‫دی��ك��ە ب��ێ��ت‪ ،‬ه��اوك��ێ��ش��ەك��ان ب��ە ق��ازان��ج��ی‬ ‫خۆی دەگۆڕێت‌‌و تەنیا زاڵبوونی روانگە‌و‬ ‫ئایدۆلۆجیی خۆی رەچاو دەكات‪ .‬خاڵێکی‬ ‫دی��ك��ە ئ��ەوەی��ە‪ :‬ل��ە ه��ەل��وم��ەرج��ی ئێستادا‬ ‫سیستمی نێودەوڵەتی لە حاڵی تێپەڕیندایە‌و‬ ‫هێشتا بە روون��ی ناكرێت بڵێین‪ :‬نەزمی‬ ‫ئێستا چ��ۆن��ە‌و ب��ە چ ش��ێ��وازێ��ك درێ��ژەی‬ ‫دەبێت‪ .‬دۆزی كورد لە عێراق لە داهاتوودا‬ ‫پێوندی بەم خااڵنەوە هەیە‪:‬‬ ‫ا ـــ چ پشكێك لە دەسەاڵت‌و بە چ ئاستێك‬

‫لە ئیختیاریاندا دەبێت‌؟‬ ‫ب ـــ بە چ شێوەیەك بتوانن بۆ دەسەاڵتە‬ ‫مەزنەكان هەل‌و دەرفەت بۆ بەرژەوەندیی‬ ‫هاوبەش بڕەخسێنن؟‬ ‫ج ـــ پێوەندیی خۆیان لەگەڵ ئەكتەرانی‬ ‫ناوچە چۆن پێناسە دەك��ەن؟ چ رادەی��ەك‬ ‫ل��ە س��ەرچ��اوەك��ان‌و ب��ۆ وێنە نەوتیان لە‬ ‫ئیختیاردا دەبێت‌؟‬ ‫‪2‬ـ ك����وردەك����ان ل���ە ب��ەس��ت��ێ��ن��ی ی��ەك��ێ��ك‬ ‫ل��ە ق��ەی��ران��اوی��ت��ری��ن ن��اوچ��ەك��ان��ی دن��ی��ادا‬ ‫هەڵكەوتوون‪ ،‬كە لە دوو دەی��ەی دواییدا‬ ‫قەیرانگەلێكی م���ەزن رووی داوە‪ ،‬كە‬ ‫خودی كوردەكان لە قوواڵیی‌و ناخی ئەو‬ ‫قەیرانانەوە دەركەوتوون‪ .‬لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ن�����اوەڕاس�����ت ب����ە ه�����ۆی ه���ەل���وم���ەرج���ی‬ ‫جیۆپۆلیتیك‌و جیۆستراتیجیك‪ ،‬روانینی‬ ‫زاڵ‌و ب��ااڵ دەستی بۆ سیاسەت‪ ،‬دەرك‌و‬ ‫تێگەیشتنی دینی‪ ،‬هەڵكەوتی جوغرافیایی‬ ‫خ��ەس��ار ه��ەڵ��گ��ر‪ ،‬ب��وون��ی رژێمگەلێكی‬ ‫س��ەرەڕۆ‌و دیكتاتۆر‪ ،‬كۆنترۆڵی دەوڵەتی‬ ‫ئابووری‪ ،‬بوونی ناوەرۆكی نادیمۆكراسی‬ ‫هیندێك لە ئۆپۆزیسیۆن‪ ،‬نەبوونی رەوایەتی‬ ‫ئالترناتیڤی دی��م��ۆك��راس��ی‪ ،‬پەرەسەندنی‬ ‫فەندەمینتالیزم‌و تیرۆریزم‌و‪ ،‬گرنگتر لە‬ ‫هەمووی‪ ،‬نەبوونی سەقامگیری سیاسی‪،‬‬ ‫ت بە ئاسانی داهاتووی ئەم ناوچە‬ ‫ناكرێ ‌‬ ‫ئاڵۆز‌و قەیران خۆلقێنە پێشبینی‌و شرۆڤە‬ ‫بكەیت‪.‬‬ ‫سەرەڕای بوونی دوو هۆكار لەمەڕ گونجاو‬ ‫بوونی داهاتووی كوردەكان لە رۆژهەاڵتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪224‬‬

‫ناوەڕاست‪ ،‬دەست نیشان كردنی چەندین‬ ‫خاڵ لە كۆتاییدا بە پێویست دادەنرێت‪:‬‬ ‫‪1‬ـ خ���ەب���ات ل��� ‌ه س���ه‌ر ب��ن��ەم��ای پ��ێ��وەری‬ ‫سیاسی دی��م��ۆك��راس��ی‌و ئاشتیخوازانە‪،‬‬ ‫رێكارێكی سیاسییە بۆ چارەسەریی پرس‌و‬ ‫ی‬ ‫گیر‌وگرفتەكان‪ .‬بە هۆی هەلومەرجی نوێ ‌‬ ‫جیهانی ئەمڕۆ‪ ،‬كە كاریگەریی سیاسەتی‬ ‫نەرم‌و هێورانە ‪ Soft power‬ل ‌ه سه‌رووی‬ ‫سیاسەتی سەخت‌و توند‌وتیژانەوە ‪Hard‬‬ ‫‪power‬ە‪ ،‬خێراتر وەاڵمدەری پرسی كوردە‬ ‫لە ناوچەدا‪ ،‬لە حاڵیكدا ئەو سیاسەتانەی‬ ‫لە سەر بنەمای بناژۆخوازی‪ ،‬چینایەتی‌و‬ ‫‪....‬هتد‪ ،‬رێكارێكی لەبار‌و گونجاو نین بۆ‬ ‫چ��ارەس��ەری��ی كێشە‌و ئاستەنگەكان لە‬ ‫عێراقدا‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ئەمڕۆ پرسی ك��ورد بۆتە پرسیارێكی‬ ‫ن��ێ��ودوڵ��ەت��ی‪ ،‬ك��ە ه��ێ��ن��ان��ەگ��ۆڕی هەڵگری‬ ‫پ��ەی��ام��گ��ەڵ��ی��ك��ی گ��ری��ن��گ‌و پ��ۆزەت��ی��ڤ��ن بۆ‬ ‫ك��وردەك��ان‪ .‬ب��ەاڵم نێودەوڵەتیبوونی ئەم‬ ‫پرسە ئەم بەرەنجام‌و پەیامە نیگەتیڤەشی‬ ‫هەیە‪ ،‬كە رەنگە كۆنترۆڵ‌و داگیری قەیرانێك‬ ‫بە گوێرەی پێداویستی هێزە خۆماڵییەكان‬ ‫ت كوردەكان لە‬ ‫نەخرێتە روو‪ .‬كەوایە دەبێ ‌‬ ‫هەلومەرج‌و دۆخە جۆراجۆرەكاندا ئامادەیی‬ ‫كۆنترۆڵ‌و بەڕێوەبەریی قەیرانیان هەبێت‌‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ رێ��ك��خ��راوە سیاسیەكانی ك���ورد لە‬ ‫ت بە پێكهێنانی زەمینە‌و‬ ‫توركیا‌وعێراق دەبێ ‌‬ ‫بەستێنی لەبار دەست بكەن بە پێناسەی‬ ‫بەرژەوەندیی نەتەوەیی‌و هاوكات دەست‬ ‫ب��دەن��ە داڕش��ت��ن��ی ت��اك��ت��ی��ك‌و ستراتیجیی‬

‫ه���اوت���ەری���ب ب���ە ه���ەل���ووم���ەرج���ی ك���ات‌و‬ ‫شوێن‪ ،‬چونكە نەبوونی ستراتیجییەكی‬ ‫بەهێز‌و روون بە خوێندنەوەیەكی وردی‬ ‫درێژخایەنی ئاسۆی سیاسی‪ ،‬لە نموونەی‬ ‫ئ��ەو ه��ۆك��ارە راگ���ر‌و گ��ێ��ڕەرەوان��ەی��ە‪ ،‬کە‬ ‫لەوانەیە لەو دوو واڵتەدا مێژوو بۆ كوردان‬ ‫دووپات بكاتەوە‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ئ��اس��ۆی ت��اری��ك‌و ن��اڕوون��ی��ی عێراق‌و‬ ‫ئەفغانستان‌‪ ،‬پێشەنگ ب��وون‌و هەژمونیی‬ ‫گوتاری مەزهەبی لە ناوچەکە بوە بە هۆی‬ ‫هاتنە ئ��ارای بەربەست‌و ه��ەوراز‌و نشێو‬ ‫بۆ ئەمریكاییەكان لە ناوچەکەدا‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫ت هاوكات لە دوو‬ ‫كوردەكان لە عێراق دەبێ ‌‬ ‫جەمسەر‌و بەرەوە خەبات‌و چاالكیی بكەن‪،‬‬ ‫واتە سەرەڕای رەخساندنی بەرژەوەندیی‬ ‫ت‬ ‫هاوبەش بۆ دەسەاڵتە مەزنەكان‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫پێوندیان لەگەڵ ئەكتەران‌و دەسەاڵتەكانی‬ ‫ن��اوچ��ەک��ە پ����ەرە پ���ێ‌ ب�����دەن‪ .‬داڕش��ت��ن��ی‬ ‫ێ سەرنجدان لە ئەكتەرە‬ ‫ستراتیجیی بەب ‌‬ ‫ن��اوچ��ەی��ی��ەك��ان‌و تەنیا پشت بەستن بە‬ ‫دەس��ەاڵت��ی م���ەزن‪ ،‬ل��ە داه��ات��وودا پەیام‌و‬ ‫بەرەنجامی زەرەرمەندی بۆ كوردی عێراق‬ ‫لێ‌ دەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫‪5‬ـ پێگە‌و قورسایی هەر ئەكتەرێك بە پێی‬ ‫ب��وون��ی رادەی ه��ێ��ز‌و دەس��ەاڵت��ی دی��اری‬ ‫دەك��رێ��ت‌‪ ،‬پاراستنی دەس��ەاڵت��ی سیاسیی‬ ‫كورد لە عێراق هەتا رادەیەكی زۆر پێوندی‬ ‫بە دۆخی ناوخۆیی كوردستان‌و یەكیەتی‬ ‫ئ��ی��داری‌و نیزامی‪ ،‬یەكپارچە‌و یەكدەست‬ ‫كردنی تواناییەكان‪ ،‬كەڵك وەرگرتنی بەجێ‌‌و‬

‫‪225‬‬

‫لەباری لە هەل‌و دەرفەتە نێودەوڵەتییەكان‪،‬‬ ‫رۆڵ���ی ن��وخ��ب��ە‌و ب��ی��رم��ەن��دان ل��ە ن��اوخ��ۆ‪،‬‬ ‫دیمۆكراسی كردنی سیستمی ئابووری‌و‬ ‫سیاسییەوە هەیە‪ .‬نەبوونی هاودەنگی‌و‬ ‫یەكیەتی‪ ،‬كێشە‌و ناكۆكییە ناخوخۆییەكان‪،‬‬ ‫ئابووریی سەقەت‌و نەخۆش‪ ،‬دەرفەت بۆ‬ ‫دەستێوەردانی دراوسێكان لە كاروباری‬ ‫ناوخۆ دەڕەخسێنێت‪.‬‬ ‫ت ب��ت��وان��ن پێوندیی‬ ‫‪6‬ـ��ـ ك���وردەك���ان دەب��ێ�� ‌‬ ‫خۆیان لەگەڵ كەمایەتیی توركەمان لە‬ ‫هەرێمە كوردنشینەكان رێك بخەن‌و بە‬ ‫پێی رێوشوێنە دیمۆكراسییەكان لەگەڵیاندا‬ ‫بجووڵێنەوە‪ ،‬لە ناو پێكهاتەی دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی ئ��اب��ووری��دا جێگایان ب��ك��ەن��ەوە‪.‬‬ ‫گرینگی ن��ەدان ب��ەم مەسەلەیە زەمینەی‬ ‫دەستێوەردان‌و خۆ تێهوڵقورتاندنی توركیا‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ەه��ەم��ب��ەر ئ��ەم م��ەس��ەل��ەی��ە ئیدیعای‬ ‫مێژوویی هەیە پێك دێنێت‌‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫ژمارە ‪‌6‬و‪ 7‬گۆڤاری رۆژەڤ‪،‬‬ ‫گۆڤاری خوێندكارانی زانستگای تاران‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪226‬‬

‫رۆڵە هەرێمایەتییەكەی توركیای ئۆردوگان‌و ئاستەنگەكانی‬ ‫‪The role and impediments in Erdogan’s Turkey‬‬

‫وەرگێڕانی‌‪ :‬رەنج جەعفەر‬ ‫‪Translated (from arabic) by: Ranj Jafaar‬‬

‫‪227‬‬

‫لەم راپۆرتەدا كار ل ‌ه سه‌ر خواستەكانی‬ ‫ت��ورك��ی��ا ب��ە رێ��ب��ەرای��ەت��ی رەج����ەب تەیب‬ ‫ئۆردوگان كراوە‪ .‬له‌گه‌ڵ ئەو هەژموونەی‬ ‫ت��ورك��ی��ا‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت��دا‬ ‫ه��ەی��ەت��ی‪ ،‬ل����ەوەی پ��ەی��وەن��دی ه��ەی��ە بە‬ ‫باكگراوندی قەیرانی سوریا‌و ئەو پشتگیرییە‬ ‫رەهایەی‪ ،‬ک ‌ه ئێران لە رژێمەكەی ئەسەد‬ ‫دەیكات‪ ،‬لێرەدا ده‌رب��اره‌ی دۆخەكە‪ ،‬دوو‬ ‫پرسیار لە چوار که‌سی شارەزا‌و چاودێر‬ ‫كراوە‪.‬‬ ‫پرسیاری یەكەم‪ ،‬ئایا توركیا لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��ی ئ��ەم��ڕۆدا رۆڵ��ی جێبەجێكار‬ ‫دەگێڕێت‌؟‬ ‫عەبدولحەمید بیلیدشی‪ ،‬وەاڵم��ی بۆ ئەم‬ ‫پرسیارە بەڵێ‌ی ‌ه (میدیاكارێكی توركەو‬ ‫ل��ە ه���ەردوو رۆژن��ام��ەی زەم���ان‌و ت��ودەی‬ ‫زەم��ان دەنووسێت‌و بەرێوەبەری گشتی‬ ‫ئاژانسی هەواڵی شیهانە)‪ ،‬بەاڵم بە هۆی‬ ‫سیاسەتەكەی لە بەرانبەر سوریا كەمێك لە‬ ‫پێگەی خۆی پاشەكشەی كردووە‪.‬‬ ‫ب���ەر ل��ە س��ێ س���اڵ ل��ە چاوپێكەوتنێكی‬ ‫رۆژن���ام���ەوان���ی���دا ه���ەم���ان پ��رس��ی��ارم لە‬ ‫دبلۆماتێكی بەریتانی ك��رد‪ .‬وەاڵم��ەك��ەی‬ ‫ج��ێ��گ��ەی س��ەرن��ج ب���وو ك��ات��ێ��ك وت����ی‪ :‬لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا هەموو تووێژەكان‬ ‫ی س��ی��اس��ی‪،‬‬ ‫(پ���ی���اوان���ی ك����ار‪ ،‬ک��ه‌س��ای��ه‌ت�� ‌‬ ‫م��ی��دی��اك��اران) ب��گ��رە م��رۆڤ��ێ��ك��ی ئ��اس��ای��ی‪،‬‬ ‫ستایشی ئەو هەڵكشانەی توركیا دەكا‌ت‌و‬ ‫خەڵكی ناوچەكەی تووشی سەرسوڕمان‬ ‫كردووە‪ ،‬ک ‌ه چۆن توركیا لەم ماوە كەمەدا‬

‫توانیویەتی ب��ە شێوەیەكی ج��وان خۆی‬ ‫دەربخات‌و سەركەوتوو بێت‌‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە راس��ت��ی��ی��ه‌ک��ه‌‪ ،‬ك��ۆم��ەاڵن��ی خەڵكی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست هەستی پێدەكەن‪.‬‬ ‫نموونەی ئ��ه‌م��ه‌‪ ،‬وه‌ک‪ :‬زنجیرە درام��ای‬ ‫تەلەفیزیۆنە توركییەكان لە چەندین كەناڵی‬ ‫دەوڵ��ەت��ان��ی ن��اوچ��ەك��ە دۆب�ل�اج دەك��رێ��ن‌و‬ ‫پیشاندەدرێن‪ .‬ئەو گەشتیارە عەرەبانەی‬ ‫س��ەردان��ی توركیا دەك���ەن رۆژ ل��ە دوای‬ ‫رۆژ ل��ە زی��ادب��وون��دان‪ .‬پ��ەی��وەن��دی نێوان‬ ‫رووناكبیران‌و پیاوای كار‌و رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای م��ەدەن��ی ت���ورك‌و ع���ەرەب‪ ،‬لە‬ ‫بەهێز ب��وون��دای��ە‪ .‬ه��ەر ی��ەك�� ‌ه ل��ە گویلی‬ ‫س���ەرۆك ك��ۆم��ار‌و ئ��ۆردوگ��ان��ی س��ەرۆك‬ ‫وەزیران‌و داود ئۆغلوی وەزیری دەرەوە‪،‬‬ ‫لە واڵت��ی مەغریبەوە تا دەگاتە ئێران بە‬ ‫گەرمییەوە پێشوازییان لێدەكرێت‪.‬‬ ‫ب�����ە پ���ێ���ی راپ����رس����ی����ی����ە ن����اوخ����ۆی����ی‌و‬ ‫ن���ێ���ودەوڵ���ەت���ی���ی���ەك���ان‪ ،‬ل��� ‌ه س����ه‌ر ئ��اس��ت�� ‌ه‬ ‫سیاسییەكان‌و هاوواڵتییانی دەوڵەتانی‬ ‫ن��اوچ��ەك��ە‪ ،‬ت��ورك��ی��ا گرنگییەكی زۆری‬ ‫پێدەدرێت‌‪ .‬دوای ئەوەی توركیا پشتگیریی‬ ‫ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی ك���رد‪ .‬ب��ە شێوەیەكی‬ ‫درامییانە شێوازی پەیوەندییەكەی گۆڕانی‬ ‫بە سەردا هات‌و را‌وبۆچوونی دەوڵەتانی‬ ‫بەهاری عەرەبی ئەرێنییانە كەوتەوە‪ .‬زۆرێك‬ ‫ل��ەو س��ەرك��ردان��ەی ل��ەو گۆڕانكارییانەدا‬ ‫دەركەوتن خۆیان ب ‌ه شێوه‌یه‌ک نیشاندا‪،‬‬ ‫كە بە هەمان ئەزموونی توركیادا دەڕۆن‪.‬‬ ‫زۆرێ����ك ل��ە ح��زب��ەك��ان��ی��ش ه��ەم��ان ن��اوی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪228‬‬

‫حزبی دادو گەشەپێدانییان هەڵگرت‪ ،‬یان‬ ‫ن��اوەك��ەی��ان ل��ەو نزیک ك���ردەوە هەروەها‬ ‫ئەنقەرە پشتگیریی گەالنی لیبیا‌و میسر‌و‬ ‫تونسی كرد‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بەشداریکرد لە‬ ‫چارەسەری قەیرانە سیاسی‌و مرۆییەكانی‬ ‫ن��اوچ��ەك��ە‪ .‬ک��ات��ێ��ک ل��ێ��ك��ت��رازان��ی ب��ەه��اری‬ ‫عەرەبی لە سوریا هاتەكایەوە‪ ،‬هەر بە تەنیا‬ ‫پەیوەندییەكانی توركیای لەگەڵ ئەم واڵتەدا‬ ‫تێك ن���ەدا‪ ،‬بەڵكو وێ��ن��ەی ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫نێوەڕاستیشدا ش��ێ��وان��د‪ .‬ئ��ەو راپرسییە‬ ‫سااڵنەیەی دامەزراوەی ئابووریی توركیا‌و‬ ‫لێكۆڵینەوەی كۆمەاڵیەتیی سااڵنە لە بارەی‬ ‫راوب��ۆچ��وون��ی هاواڵتییانی خ��ۆره��ەاڵت��ی‬ ‫ناوەڕاست ئەنجامی دەدات‪ .‬بۆ یەكەم جارە‬ ‫بۆچوونە ئەرێنییەكەی خەڵك پێچەوانە‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬بە پێی ئه‌و راپرسییەی لە مانگی‬ ‫ئابی ‪2012‬دا ل ‌ه شانز ‌ه دەوڵه‌تی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست ئەنجام دراوە‪ ،‬ریژەی ئەوانەی‬ ‫لە توركیادا بۆچوونیان ل ‌ه س��ه‌ر توركیا‬ ‫باشە ‪ %69‬ب��ووە‪ ،‬لە بەرانبەر ئ��ەوەدا‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی پاردا ‪ %78‬بووە‪ ،‬ئەوەی لێدەربچێت‌‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە دەوڵ��ەت��ان��ی ك��ەن��داودا رێ��ژەك��ە ‪%1‬‬ ‫زیادی كردووە‪ .‬لە هەموو دەوڵەتەكانی‌تر‬ ‫پاشەكشەی ك���ردووە‪ .‬ل��ە میسر ل��ە ‪%86‬‬ ‫ب��ووە ب��ە ‪ ،%84‬ل��ە لوبنان ‪ %78‬ب��ووە بە‬ ‫‪ ،%63‬لە فەلەستین لە ‪ %89‬بووە بە ‪ ،%78‬لە‬ ‫سوریا لە ‪ %44‬بووە بە ‪ ،%28‬لە ئێراندا لە‬ ‫‪%71‬بووە بە ‪ ،%59‬لە عێراقدا لە ‪ %78‬بووە‬ ‫بە ‪ ،%55‬لە تونس لە ‪ %91‬بووە بە ‪.%80‬‬ ‫س��وری��او عێراقی لێدەربچێت‪ ،‬زۆری��ن��ەی‬

‫ه��اوواڵت��ی��ان��ی دەوڵ��ەت��ەك��ان��ی‌ت��ر‪ ،‬ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫توركیا ب ‌ه دۆست دەزانن هەروەها بە پێی‬ ‫راپرسییەكە لە رەوت��ی گۆڕانكارییەكاندا‪،‬‬ ‫توركیا رۆڵێكی ئه‌رێنی وازیكردووە‪%52 .‬‬ ‫وای دەبینن سیاسەتی توركیا لە بەرانبەر‬ ‫سوریا دروس��ت ب��ووە‪ ،‬لە ‪%36‬ی��ش پێیان‬ ‫وای��ە هەڵەبووە‪ ،‬ئەوانەش‪ ،‬كە پێیان وایە‬ ‫رۆڵی هەرێمایەتی توركیا لە هەڵكشاندایە‬ ‫رێژەیان لە ‪ %70‬كەم بۆتەوە بۆ ‪ ،%61‬لە‬ ‫هەمان كاتدا ئەوانەی پێیان وای��ە توركیا‬ ‫نموونەیەكە بۆ رۆژهەاڵتی ناوەراست لە‬ ‫‪ %61‬دابەزیوە بۆ ‪.%53‬‬ ‫لە راستیدا مانەوە لە لوتكەدا سەختترە لە‬ ‫خۆپێگەیاندن‪ .‬رەوشی ئێستای رۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت ئەوەمان پێدەڵێت‌‪ ،‬كە توركیا‬ ‫ت‬ ‫لە دۆخێكی نیگەرانیدایە‪ ،‬چونک ‌ه ناتوانێ ‌‬ ‫رای گ��ش��ت��ی ن��اوچ��ەك��ە ب��ە پ��ۆزەت��ی��ڤ��ان��ە‬ ‫بهێڵێتەوە‪ .‬لە الیەكی‌ترەوە باشبوونی رای‬ ‫خەڵكی ناوچەكە ل ‌ه سه‌ر توركیا لە زۆر‬ ‫الوە کاریگەریی خۆی هەیە‪ ،‬هاوکات ل ‌ه‬ ‫بوژانەوەی ئابووریشدا‪ ،‬ئەمەش به ‌هۆی‬ ‫زیادبوونی رێژەی گەشتیارانی عەرەب بۆ‬ ‫ئەم واڵته‪ .‬بە پێچەوانەوە بۆچوونی خراپ‬ ‫لە ب��ارەی توركیاوە‪ ،‬بە تەنیا پارتی دادو‬ ‫گەشەپێدان ئ��ازار ن��ادات‪ ،‬بەڵكو زی��ان بە‬ ‫هەموو کۆمەڵگای توركیا دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫بەهاری عەرەبی یاریدەدەری توركیا بوو‪،‬‬ ‫ئەمەش بە هۆی سەركەوتنی ئابووری‌و‬ ‫زن��ج��ی��رە درام���اك���ان‌و گ��ەش��ت‌و گ���وزار‌و‬ ‫ئەزموونی دیمۆكراسی‪ .‬بۆ ئەوەی بتوانێت‌‪،‬‬

‫‪229‬‬

‫پێگەی خ��ۆی بەهێز ب��ك��ات‪ ،‬ك��ە ت��وان��ای‬ ‫ئ��ەوەی هەبوو هاوچەرخبوون‌و پێوەرە‬ ‫ئیسالمییەكان ب��ە ی��ەك��ەوە بگونجێنێت‌‌‪،‬‬ ‫خێرا لەگەڵ جیهاندا بچێتە پەیوەندییەكی‬ ‫ت��ەواوك��اران��ەوە ه��ەروەه��ا توانی خاوەنی‬ ‫سیاسەتێكی چ����االك‌و س��ەرب��ەخ��ۆ بێت‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا لەگەڵ هەموو الیەنەكان‬ ‫توانای دانوستانی هه‌یه‌‪ .‬بەاڵم قەیرانەكەی‬ ‫سوریا وای لە توركیا ك��رد‪ ،‬بە بێالیەنی‬ ‫ن��ەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە‌و ه��ێ��زە رەق����ەك����ەی خ��ۆی‬ ‫بەكاربهێنێت‌‪ ،‬تاكڕەوانە چ��ووە ناو رۆڵە‬ ‫ێ ئەوەی پێویست‬ ‫هەرێمایەتییەكەیەوە‪ ،‬ب ‌‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫ل�����ە ه�����ەم�����ان ئ������اڕاس������ت������ەدا‪ ،‬ك��ات��ێ��ك‬ ‫رووبەڕووبوونەوەكان چوونە قۆناغێكی‬ ‫سەختەوە‌و رووخسارێكی تایفەگەرییانەیان‬ ‫وەرگرت‪ ،‬زیاتر ئەوە دەركەوت‪ ،‬كە توركیا‬ ‫لە شەڕی راگەیاندندا چەند الوازە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ل����ەوەدا س��ەرك��ەوت��وو ب���وو‪ ،‬ك��ە زنجیرە‬ ‫درام��اك��ان جێی گرنگیی خه‌ڵک ب��ن‪ .‬ئەو‬ ‫كەلێنە گ��ەورەی��ە دەرك����ەوت‪ ،‬ك��ە كەمیی‬ ‫دبلۆماتی عەرەبی زمانە هەروەها توركیا‬ ‫لە پەخشی میدیاشدا بە زمانی عەرەبی‬ ‫الوازە‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی س��ەرك��ردە ت��ورك��ەك��ان لە‬ ‫ناوچەكەدا رێزیان لێدەگیرێت‪ ،‬بەاڵم لەوەدا‬ ‫دەستەوەستان ب��وون چ بە ئاشتی بێت‪،‬‬ ‫ت وا لە بەشار‬ ‫یان بە بەكارهێنانی هێز بێ ‌‬ ‫ئەسەد بكەن دەستبەرداری دەسەاڵتەكەی‬ ‫بێت‌‪.‬‬

‫دەكرێت بڵێین‪ :‬لە هەردوو قەیرانی سوریا‌و‬ ‫لیبیادا تواناكانی سیاسەتی دەرەوەو رۆڵە‬ ‫هەرێمیایەتییەكەی توركیا دەركەوتن‪ .‬لە‬ ‫سەر توركیا ئەوە پێویست بوو هاوكاری‬ ‫پەیمانی باكووری ئەتلەسی‪ ،‬یان ئەمریكا‬ ‫بێت‪ ،‬یاخود بە پێچەوانەوە كەڵك لە دەنگی‬ ‫زواڵڵی سەركردە توركەكان وەربگرێت‌‪.‬‬ ‫ئەوە راستە توركیا ئەوەی لە باردایە لە‬ ‫سەر ئاستی ناوچەكە رۆڵێك وازی بكات‪،‬‬ ‫ئەمەش بە هۆی هێزی ئابووریی‌و ئەزموونی‬ ‫دی���م���ۆك���راس���ی‌و پ��ێ��ش��ی��ن��ەی م��ێ��ژووی��ی‌و‬ ‫شوێنی جیۆستراتیجی‌و دەوڵەمەندییە‬ ‫ت دان بەو‬ ‫كلتوورییەكەیەوە‪ ،‬ب��ەاڵم دەبێ ‌‬ ‫سیاسەتە نێگەتیڤەدا بنێین‪ ،‬کە لە بەرانبەر‬ ‫سوریا پەیڕەو كراوە‪ ،‬لەو هەموو هەاڵنەی‬ ‫كراون لە بەكارهێنانی هێز‌و نەرمی نواندندا‪.‬‬ ‫هەروەها لەو پەیوەندییەی هەیەتی لەگەڵ‬ ‫جیهانی عەرەبیدا‪ ،‬كە پێویستە رێ‌و شوێنی‬ ‫گونجاو دیاری بكا‌ت‌و رۆح سوكانە بێت‪.‬‬ ‫ئایا توركیا ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت��ی‬ ‫ئەمڕۆدا رۆڵی جێبەجێكار دەگێڕێت؟‬ ‫نەخێر‪ ،‬ب��ەو دی��اری كراوییە نییە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەی گرنگی دانی توركیا‪ ،‬بە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستی بچوك فراوانترە‪( .‬مرواد یەتكن)‬ ‫موراد یەتكن‪ ،‬كە میدیاكارو نووسەرێكی‬ ‫توركی رۆژن��ام��ەی حوڕییەتی توركییە‪.‬‬ ‫وەاڵم���ی ه��ەم��ان پ��رس��ی��اری ب��ە نەخێرە‪،‬‬ ‫ل��ەدرێ��ژەی وت��ەک��ان��ی��دا دەڵ��ێ��ت‌‪ :‬ئ��ەگ��ەر لە‬ ‫ب����ارەی رۆڵ����ی ه��ەرێ��م��ای��ەت��ی ت��ورك��ی��اوە‬ ‫بدوێین‪ .‬پێویستە سەرەتا پێناسەی هەرێم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪230‬‬

‫بكەین‪ .‬پێناسەی ه��ەرێ��م ل��ە الی ت��ورك‬ ‫ت���ەواو ج��ی��اوازە ل��ە تێگەیشتنی ع��ەرەب‬ ‫ب��ۆ ئ��ەم چەمكە‪ .‬ب��ە ش��ی��وەی��ەك تەنها بە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستەوە ناوەستێت‌‪ ،‬بگرە‬ ‫وەك سەرەتایەك رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی‬ ‫گەورەش تێدەپەرێنێت‌‪.‬‬ ‫چەمكی ه��ەرێ��م ل��ە روان��گ��ەی ت��ورك��ی��ادا‪،‬‬ ‫زەمینەی ئاڵ‌و گۆڕی ئابووری‌و كلتوورییە‪،‬‬ ‫نەك ناوچەیەكی هەژموونی سیاسی‪ .‬بە‬ ‫واتایەكی‌تر لە سنووری دەوڵەتی عوسمانی‬ ‫كورت نابێتەوە‪ ،‬كە لە كەناراوەكانی دەریای‬ ‫ئەدریاتیكی‌و نیمچە دوورگ���ەی قڕمەوە‬ ‫درێژ دەبێتەوە بۆ بیابانەكانی جەزائیر‌و‬ ‫یەمەن‌و بەسرە‪.‬‬ ‫ئ��ەو چەمكە ئەڵمانیاش دەگ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬كە‬ ‫نزیكەی چ��وار ملیۆن ت��ورك زمانی تێدا‬ ‫دەژی هەروەها ئازەربایجان دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫ك���ە ئ���ەم���ڕۆ دەت���وان���ێ���ت ن������ەوت‌و گ��از‬ ‫لەوێوە ه��ەن��اردە بكات‪ ،‬كە لە دەرەوەی‬ ‫بەرزەوتكردنی واڵتانی عەرەب‌و روسیاو‬ ‫ئێراندایە‪ .‬سۆماڵیش دەگرێتەوە‪ ،‬كە هەموو‬ ‫دون��ی��ا ل��ە ب��ی��ری��ان چ���ووب���ووەوە توركیا‬ ‫لەوێدا ئامادەیی هەیە‪ .‬هەر وەك میامار‬ ‫(بۆرما)ش دەگرێتەوە‪ ،‬كە لەوێدا كەمینەی‬ ‫موسڵمان لە بەردەم هەڕەشەی درندانەی‬ ‫بوزییەكانن‪ .‬ئێستا رەوشەكە لەگەڵ ‪15‬‬ ‫ساڵ پێش ئێستادا جیاوازە‪.‬‬ ‫دوو هۆكاری سەرەكی رۆڵیان بینی لەوەدا‪،‬‬ ‫کە توانا شاراوەكانی توركیا وەرچەرخێت‬ ‫بۆ هێزێكی بزوێنەر‌و ببێت ب ‌ه یەكێك لەو‬

‫دەوڵەتانەی رۆڵێكی گەورە لە ناوچەكەدا‬ ‫بگێرێت‪.‬‬ ‫ه��ۆك��اری ی��ەك��ەم‪ :‬قەیرانی دارای���ی ساڵی‬ ‫‪‌2000‬و ‪ 2001‬بوو‪ ،‬كە توركیا لە مێژووی‬ ‫خ��ۆی��دا گ��ەورەت��ری��ن گ����ورزی ئ��اب��ووری‬ ‫ب��ەرك��ەوت‪ ،‬ب��ەاڵم دوات��ر توانی سیاسەتی‬ ‫ئابووری خۆی بگۆڕێت‌‪ .‬لە دام��ەزراوەی‬ ‫بانكییەوە دەس��ت��ی پێكرد‪ ،‬ئ��ەم��ەش ئەو‬ ‫ق��ەی��ران��ە دارای��ی��ەی س��وك ك��رد‪ ،‬ك��ە هەتا‬ ‫ئەمڕۆش ناوچەی یۆرۆ گیرۆدەیەتی‪.‬‬ ‫هۆکاری دووەم‪ ،‬هەڵبژاردنەكەی ساڵی‬ ‫‪ 2002‬بوو‪ ،‬كە پاشەكشەی بە كاندیدی ئەو‬ ‫حزبانە كرد‪ ،‬كە بەرپرس بوون لەقەیرانە‬ ‫دارای‌یەكە‪ ،‬ئەوە بوو لە دەسەاڵت دووری‬ ‫خستنەوە‪ .‬لە شوێنی ئەوان حزبێكی نوێی‬ ‫هێنایە پێشەوە‪ ،‬كە پارتی داد‌و گەشەپێدانە‌و‬ ‫ئ��ۆردوگ��ان س��ەرك��ردای��ەت��ی دەك���ات‪ .‬ئەم‬ ‫حیزبەش لە ن��او ه��ەن��اوی ئ��ەو بزوتنەوە‬ ‫ئیسالمییەوە لەدایكبوو‪ ،‬كە لە نەجمەدین‬ ‫ئەربەكانەوە دەستیپێكرد‪ .‬كاردانەوەیەكیش‬ ‫بوو لە بەرانبەر ئەو كودەتا سەربازییەی‬ ‫لە دژی ئەربەكان ئەنجامدرا‪ .‬ریفۆرمیستە‬ ‫گەنجەكانی وەك ئ��ۆردوگ��ان‌و گویل لەو‬ ‫بزوتنەوەیەدا پشتیان بە بنەمای سیاسی‌و‬ ‫ئابووری ئەوروپایی بەست‪ ،‬كە بەراستی‬ ‫لەنێو ئەو ملمالنێ‌و دوژمنكارییەدا توانیان‬ ‫متمانەی گەلی توركیا بەدەست بهێنن‌و‬ ‫جەختیش لە سەر ئەوە بكەنەوە‪ ،‬كە ئاستی‬ ‫بژێوی خەڵك باش دەكەن‪.‬‬ ‫ئ��ەو رەوت��ە سیاسییە نوێیە لە س��ەر ئەو‬

‫‪231‬‬

‫بنەمایە وەس��ت��اوە‪ ،‬كە پێوەری سیاسی‌و‬ ‫ئابووری ئەوروپایی هاوئاهەنگ كردوە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ گ��وزارش��ت��ێ��ك��ی ه��اوچ��ەرخ��ان��ەی‬ ‫كلتوریی ئیسالمی‪ .‬سەركەوتوو بووە لە‬ ‫دەرخستنی تواناكانی توركیا‪ ،‬كە خۆی لە‬ ‫گەشەیەکی بەرفراواندا دەبینێتەوە‪ .‬وای‬ ‫لێهاتووە توركیا توانای ئەوەی هەبێت خۆی‬ ‫گەشەی ئ��اب��ووری خ��ۆی بەڕێوەبەرێت‌و‬ ‫ژێرخانە ئابوورییەكەی باش بكات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لە رێگەی هاوردەكردنی ‪%٩٥‬ی نەوت‌و گاز‬ ‫لە رێگەی ئێران‌و روسیا‌و واڵتی سعودی‌و‬ ‫واڵت��ان��ی‌ت��ری رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت��ەوە‪.‬‬ ‫ئەوەش راستییەكە داكۆكی لە زیندووییە‬ ‫ئابوورییەكەی دەكات‪.‬‬ ‫دۆزی ك��ورد دوا ئاستەنگە ل��ە ب��ەردەم‬ ‫رۆڵی گ��ەورەی توركیا‪ ،‬كە ئاراستەیەكی‬ ‫ئ��اش��ت��ی��ی��ان��ەی وەرگ������رت������ووە‪ .‬ئ��ێ��س��ت��ا‬ ‫حكومەتەكەی ئ��ۆردوگ��ان ل��ەگ��ەڵ پارتی‬ ‫كرێكاران لە دانوستاندایە‪ ،‬كە لە ماوەی‬ ‫س��ی ساڵی راب����ردوودا ل��ەش��ەڕدا ب��وون‪،‬‬ ‫نزیكەی چل هەزار كەس بوونە قوربانی لە‬ ‫پێناوی چارەسەرێكی سیاسی ئەو قەیرانە‬ ‫بەردەوامە‪ .‬ئەگەر ئەم رێگەچارەیە ئەنجامی‬ ‫ت لە‬ ‫هەبوو‪ ،‬ئ��ەوا توركیا چاكتر دەتوانێ ‌‬ ‫پرۆژەكانی ئاشتی‌و هاریكاری ئابووری‬ ‫ق��وڵ��ب��ێ��ت��ەوە‪ .‬ب��ەت��ای��ب��ەت��ی ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت‌و ح��ەوزی دەری���ای قەزوین‌و‬ ‫ناوچەی كەنداو زیاتر بونیادنەرانە دەبێت‌‪.‬‬ ‫ت بۆ‬ ‫ئایا قەیرانی سوریا وەردەچ��ەرخ��ێ�� ‌‬ ‫ملمالنێیەكی كراوەی نێوان توركیا‌و ئێران؟‬

‫د‪ .‬سونار جاگابتای دەڵێت‪ :‬بەڵێ‌‪ ،‬ئەوەی‬ ‫لەسوریا روودەدات‪ ،‬شەڕێكی لە جیاتیی‬ ‫نێوان توركیاو ئێرانە‪.‬‬ ‫د‪ .‬جاگابتای هاوكاری پەیمانگای واشنتۆنە‬ ‫ب���ۆ ل��ێ��ك��ۆل��ی��ن��ەوەی رۆژه����ەاڵت����ی ن��زی��ك‪،‬‬ ‫بەردەوام دەبێت لەوەاڵمەكەیدا‌و دەڵێت‪:‬‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪ 2002‬دوای م��اوەی��ەك��ی كەم‬ ‫ل��ە هەڵكشانی ئ��ەس��ت��ێ��رەی پ��ارت��ی داد‌و‬ ‫گەشەپێدان‪ ،‬بەرنامەی ك��اری سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی خ��ۆی دیاریكرد‪ ،‬كە مەبەست‬ ‫لێی ئەوە بوو بەپشتبەستن بەتواناكانی‪،‬‬ ‫خۆی وەك هێزێكی هەرێمایەتی بسەپێنێت‌‪.‬‬ ‫لەم روان��گ��ەوە هەوڵیدا وەك رۆڵگێڕیكی‬ ‫ك��ەم��ەرگ��ی��ر خ���ۆی دەرب���خ���ات‪ ،‬ك��ە تەنها‬ ‫ئەوەندەی بەسە‪ ،‬هێزی نەرمی ئابووری‬ ‫ب��ەك��ارب��ێ��ن��ێ��ت‌ ب���ۆ ئ�����ەوەی س��ەرل��ەن��وێ‬ ‫رۆژه���ەاڵت���ی ن���اوەڕاس���ت بنیاد بنێتەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم بە داخ��ەوە ش��ەڕی سوریا‌و پالنی‬ ‫ئێران بۆ هەژموونی خۆی لەناوچەكەدا‪،‬‬ ‫خواستەكانی ئەنقەرەی تووشی كورتهێنان‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫بیركردنەوەی سەرەتاكانی ساڵی ‪2002‬ی‬ ‫پارتی داد‌و گەشەپێدان ئ��ەوە ب��وو‪ ،‬بەوە‬ ‫ت تا ماوەیەكی دوور‌و درێژ لە ژێر‬ ‫رازی بێ ‌‬ ‫هەژموونی ئەمریكادا رۆڵێكی الوەك��ی لە‬ ‫رۆژهەاڵتی نێوەڕاست وازی بكات‪ .‬دوواتر‬ ‫دەرك��ەوت توركیا ناتوانێت ببێتە هێزێكی‬ ‫راستەقینەی ناوچەكە‪ ،‬بەوە نەبێت بەتەنیا‬ ‫بێتە مەیدانەكەوە‪ ،‬ئەگەر پێویستیش بكات‬ ‫سیاسەتێكی جیاواز لەئەمریكای هەبێت‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪232‬‬

‫ئەو تێگەیشتنە کاتێک خۆی سەپاند‪ ،‬كە‬ ‫توركیا لە ش��ەڕی ئ��ەم دوای��ی��ەی عێراقدا‬ ‫ب��اری الرب��ووی��ەوە‪ ،‬ل��ەوەش زیاتر گەالنی‬ ‫ناوچەكە لە چ��اوەڕوان��ی شەرعییەتیەكی‬ ‫ن��وێ��ی ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی ت��ورك��ی��ادا ب���وون‪،‬‬ ‫ه��اوت��ەری��ب ل��ەگ��ەڵ س��ەرك��ردەك��ان��ی داد‌و‬ ‫گەشەپێدان‪ ،‬توركیا بووە هێزێكی نەرم لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ .‬بەو هیوایەی لە‬ ‫رێگای هەژموونە کلتووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئابوورییەكەیەوە جارێكی‌تر خۆی فۆرمەلە‬ ‫بكاتەوە‪.‬‬ ‫بە هۆی ئەو هەڵكشانە ئابوورییە خێرایەی‬ ‫لە دەییەی رابردوودا بە خۆیەوە بینی‪ ،‬توانی‬ ‫زۆری��ن��ەی ئامانجەكانی بەشی دووەم��ی‬ ‫تێگەیشتنە سەرەتاییەكەی وەدیبهێنێت‌‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ توركیا لە ناوچەكەدا ئابوورییەكی‬ ‫زۆر بەهێزی هەیە‪ ،‬توانیویەتی ركابەری‬ ‫ت بە جیاوازییەكی زۆری‬ ‫ئابووری تێپەڕێنێ ‌‬ ‫ئابووری ئێرانیشەوە‪ ،‬پرۆژەكانی كۆمپانیا‬ ‫توركییەكان چاالك‌و گەشەدارن هەروەها‬ ‫بەرهەمی کلتووری ت��ورك��ی ل��ە بەرنامە‬ ‫تەلەفزیۆنییەكانەوە تا دەگاتە خوێندنگاكان‬ ‫لە هەموو رۆژهەاڵتی نێوەڕاستدا خواستی‬ ‫لە سەرە‪.‬‬ ‫بەاڵم بەو پالنەی توركیا هەنگاوی بۆ ناوە‪،‬‬ ‫لەوەی بەتواناكانی خۆیەوە ببێتە هێزێكی‬ ‫بڕیاردەر لە ناوچەكەدا‪ ،‬هەتا ئێستا ئەوە‬ ‫زۆر دوورە بێتەدی‪ .‬شەڕەكانی سوریا‬ ‫وای لەم واڵتە كرد‪ ،‬كە بە سیاسەتی خۆیدا‬ ‫بچێتەوە‪ ،‬بەوەی چاوبخشێنێتەوە بە بەهای‬

‫پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكادا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بە ك��ردار لە ‪2011‬دا دەرك���ەوت‪ ،‬کاتێک‬ ‫جارێكی‌تر ل��ە ئەمریكا نزیك ب���ووەوە‌و‬ ‫چوویەوە ژێر چەتری پەیمانی ناتۆ‪.‬‬ ‫ل��ە كۆتایی ‪2011‬دا توركیا م��ی��وان��داری‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنی سوریای ك��رد‌و چەكداری‬ ‫ت بەشار ئەسەد‬ ‫كرد‪ .‬بەو هیوایەی بتوانێ ‌‬ ‫بڕوخێنێت‌‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ە درێ��ژای��ی مێژووی‬ ‫خ��ۆی ل��ەو سیاسەتەیدا هیچ بەرهەمێكی‬ ‫نەبووە‪ ،‬هەرچەندە شۆڕشگێرە سورییەكان‬ ‫هەندێک دەسكەوتیان به‌دەستهێنا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەسەد‌و گروپەكەی توانییان پاریزگاری لە‬ ‫ک ناوچە بكەن‪ .‬لە الیەكی ترەوە لە‬ ‫هەندێ ‌‬ ‫بری ئەوەی بە خێرایی رژێمەكەی ئەسەد‬ ‫ه��ەرەس بهێنێت‌‪ ،‬توركیا كەوتە بەرانبەر‬ ‫دەرك��ەوت��ن��ی ه��ەن��دێ��ک ق����ەوارەی الواز‌و‬ ‫پەرش‌و باڵو لەسنورەكانیدا‪.‬‬ ‫ئ��ەو رەوش����ەی ب��ۆ ئ��ەن��ق��ەرە دروس��ت��ب��وو‬ ‫ب��ەرەن��گ��اری��ی��ەك��ی ب���ێ وێ���ن���ەی ب����واری‬ ‫ئاسایش ب��وو‪ .‬ب��ەو مانایەی داواك��ردن��ی‬ ‫ه��اوك��اری ل��ە ئەمریكای هاوپەیمانی لە‬ ‫رووب���ەڕوب���وون���ەوەی دۆخ���ەك���ەدا‪ ،‬ب��ووە‬ ‫ێ چەند‌وچۆن‪ .‬لەم دۆخەدا‬ ‫مەسەلەیەكی ب ‌‬ ‫ئەنقەرە مەیلی ئەوەی هەیە بەمتمانەوە لەگەڵ‬ ‫ئەمریكا كاربكات‪ ،‬بۆ ئەوەی رووب��ەڕوی‬ ‫دەرهاویشتەكانی دۆخی هەڵچووی سوریا‬ ‫ببێتەوە‪ .‬لەم بارەیەوە كۆمەڵێك سیناریۆ‬ ‫لە ئ���ارادان لەوانە ب�ڵاوب��وون��ەوەی چەكی‬ ‫كیمیاوی‌و هەرەسهێنانی دام����ەزراوەی‬ ‫دەوڵەت لە سنورەكانی توركیادا‪.‬‬

‫‪233‬‬

‫ه��ۆك��ارێ��ك��ی‌ت��ر‪ ،‬ك��ە ت��ورك��ی��ا ل��ە واشنتۆن‬ ‫نزیكدەكاتەوە‪ ،‬ش��ەڕی ل��ە جیاتی نێوان‬ ‫خۆی‌و ئێرانە لە سوریا‪ .‬ئەگەر توركیا بۆ‬ ‫رووخانی رژێمەكەی ئەمریكا هاوكاری‬ ‫نەكات نوشست دەهێنێت‌و لە شەڕەكەدا‬ ‫دەیدۆڕێنێت‌‪ .‬ئێستا ئێران بە هەموو توانای‬ ‫خ��ۆی پشتگیری ل��ە رژێ��م��ەك��ەی سوریا‬ ‫دەكات‪ ،‬كە تا ئێستا توانیویەتی شكست بە‬ ‫ت‬ ‫سیاسەتی توركیا بهێنێت‌‪ ،‬لەوەی بتوانێ ‌‬ ‫رژێمەكەی دیمەشق بگۆڕێت‌‪.‬‬ ‫ل���ە ع��ێ��راق��ی��ش ب��ەه��ەم��ان ش��ێ��وە ئ��ێ��ران‬ ‫پێشبڕكێكارێكی سەرەكییە‪ ،‬لە هەڵبژاردنی‬ ‫‪2010‬دا ئ���ەن���ق���ەرە پ��ش��ت��گ��ی��ری لیستی‬ ‫عێراقییەی ك���رد‪ ،‬ئ��ەوەب��وو ع���ەالوی لە‬ ‫شەڕەكەی‪ ،‬لە بەرانبەر مالیكیدا دۆڕاندی‪،‬‬ ‫ك��ە ت��ورك��ی��ا ب��ەپ��ی��اوی ئ��ێ��ران��ی دەزان��ێ��ت‌‪،‬‬ ‫ئەمەش بۆشاییەكی لە نێوان ئەنقەرە‌و‬ ‫بەغدا دروست كرد‪ .‬لە بەرانبەردا ئەنقەرە‬ ‫پەیوەندییەكی توند‌و تۆڵی لەگەڵ هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان دروس��ت��ك��رد‪ .‬ك���ورد‌و عەربی‬ ‫سوننە‌و توركمانی كۆكردۆتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫لە عێراقدا رووبەڕوی مالیكی‌و هەژموونی‬ ‫ئێران ببێتەوە‪.‬‬ ‫ێ واڵتی‬ ‫بەپێی ئەم لۆجیكە‪ ،‬توركیا‌و هەند ‌‬ ‫ع��ەرەب��ی‪ ،‬پشتگیری سوننە مانگرەكان‬ ‫دەك���ەن ل��ەو ش���ەڕەی دەی��ك��ەن ب��ەران��ب��ەر‬ ‫هاوپەیمانی شییعەكان‪ ،‬كە لە الیەن ئێرانەوە‬ ‫پشتگیریان لێدەكرێت‪ .‬ئەو هاوپەیمانییە‬ ‫شیعی‌یە ل��ە شیعەكانی ئ��ێ��ران‌و عێراق‌و‬ ‫لبنان‌و دوات��ر كەمینەی ع��ەل��ەوی سوریا‬

‫پێكهاتووە‪ .‬هاوپەیمانی نێوان (ئێرانی ــ‬ ‫ش��ۆڕش‌)و عەلەوییەكان دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫شەستەكانی سەدەی رابردوو‪ ،‬ئەمەش لە‬ ‫سەر بنەمای ئەو فەتوایە بوو‪ ،‬كە ئایەتوڵاڵ‬ ‫حەسەن مەهدی ش��ی��رازی دەری��ك��رد‪ ،‬كە‬ ‫عەلەوییەكانی بەمەزهەبێكی شیعە دانا‪.‬‬ ‫ب���ەم ش��ێ��وەی��ە ك��ات��ێ��ك ت��ورك��ی��ا خ���ۆی لە‬ ‫زەل��ك��اوی تایفەگەرییەتی بینییەوە‪ .‬بەوە‬ ‫ناچار بوو چاوێك بە خواستە سیاسییە‬ ‫تاكڕەوانەكەیدا بخشێنێتەوە‪ ،‬هەرچۆنێك‬ ‫ت بەهۆی پڕشكی شەڕی تایفەگەری‌و‬ ‫بێ ‌‬ ‫مەزهەبگەرییەوە ل��ە ت���ەواوی ناوچەكە‬ ‫زی��ان��ێ��ك��ی گ������ەورە ب����ەر ه���ێ���زە ن��ەرم��ە‬ ‫ئابوورییەكەی توركیا كەوت‪.‬‬ ‫لە دواج��اردا كاتێك دابەشبوونی تایفی‌و‬ ‫مەزهەبی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا دەگاتە‬ ‫خراپترین دۆخ��ی ئاڵۆز ب��وون‪ .‬توركیاو‬ ‫ئ��ێ��ران راس��ت��ەوخ��ۆ رووب������ەڕوی یەكتر‬ ‫دەبنەوە‪ .‬بەشێوەیەك‪ ،‬كە لە نێوان سەدەی‬ ‫پانزە‌و شانزە رویینەدابێت‌‪ ،‬لەو كاتەوە‪،‬‬ ‫کە توركی عوسمانی‌و ئێرانیی سەفەوەی‬ ‫بۆ سەپاندنی هەژموونییان لە ناوچەكەدا‬ ‫كەوتنە شەڕێكی توندەوە‪ ،‬کە ‪ 166‬ساڵی‬ ‫خایاند‪.‬‬ ‫ئایا توركیا ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت��ی‬ ‫ئەمڕۆدا رۆڵی جێبەجێكار دەگێڕێت‌؟‬ ‫دكتۆر ئەحمەد الشین‪ ،‬كە ئەكادیمیست‌و‬ ‫نووسەرێكی میسرییە‪ ،‬ل��ە وەاڵم���ی ئەم‬ ‫پرسیارەدا‪ ،‬دەڵێت‌‪:‬‬ ‫نەخێر‪ ،‬سوریا دوا پنتی شەترەنج نییە لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪234‬‬

‫یاری تاران‌و ئەنقەرەدا‪.‬‬ ‫م��ێ��ژووی��ەك��ی دوور‌و درێ����ژی ملمالنێی‬ ‫ن��ێ��وان توركیا‌و ئ��ێ��ران‪ ،‬ی��ان عوسمانی‌و‬ ‫سەفەوی هەیە‪ ،‬هەریەكە لە الی خۆیەوە‬ ‫شانازی پێوەدەكات‪ ،‬لەگەڵ ئ��ەوەی ئەو‬ ‫قۆناغە مێژووییە بە زۆرترین ئاڵۆزی‌و بە‬ ‫نادیاری تێپەڕیوە‪ ،‬هەركاتێك هەردووالیەن‬ ‫بەرژەوەندییەكانیان دژی��ەك بووبێتەوە‪،‬‬ ‫هەمیشە بەشێوەیەك كۆتایی پێهاتووە‪ ،‬كە‬ ‫هەردووال پێی رازیبوون‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی لە سەرەوە وادەردەكەوێت‌‪،‬‬ ‫کە بەهۆی دەرهاویشتەكانی قەیرانی سوریا‬ ‫ناكۆكی سیاسی لەنێوان ت��اران‌و ئەنقەرە‬ ‫هەبێت‪ ،‬ل���ەوەی تێك ئااڵنێكی ئ��اڵ��ۆز لە‬ ‫خۆدەگرێت‌‌و قەیرانی ئێران لەگەڵ توركیای‬ ‫ت ئێران‌و‬ ‫بەدووادا هاتووە‪ .‬بەوەی دەگوترێ ‌‬ ‫توركیا رۆڵی سەرەكی لە سوریا دەگێڕن‪.‬‬ ‫ئەوە قورسە وا سەیربكرێت‪ ،‬كە دۆسییەی‬ ‫س��وری��ا ئ��ەو جومگە مێژووییە بێت‪ ،‬كە‬ ‫پەیوەندییەكانی ئەم دوو واڵتە بگۆڕێت‌‪.‬‬ ‫قواڵیی ستراتیژی‌و رەهەندی ئابووری دوو‬ ‫هۆكارن كاردەكەنە سەر دروستكەرانی‬ ‫بڕیار لەهەردوو واڵتدا‪ ،‬ئەمەش دوور لە‬ ‫ركابەری سیاسیی نێوانیان‪.‬‬ ‫ب��ا ب��ە وردەك����اری زی��ات��رەوە ل��ە دۆزەك��ە‬ ‫بدوێین‪:‬‬ ‫لە ساڵی ‪2012‬دا قەبارەی وەبەرهێنانی‬ ‫توركیا‌و ئێران گەیشتە نزیكەی ‪ 20‬ملیار‬ ‫دۆالری ئەمریكی‪ ،‬ئ��ەوە لە كاتێكدا قسە‬ ‫لە س��ەر دەوڵەتێك دەك��ەی��ن‪ ،‬كە ئێرانەو‬

‫لە ژێ��ر ب��اری س��زای ئابووریدایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫توركیا هەمیشە جێی رەزامەندی رۆژئاوا‬ ‫ب��ووە‌و لێبوردنی تایبەتی وەرگ��رت��ووە لە‬ ‫هاوردەكردنی نەوتی ئێران‪ ،‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫قەوارەی هاوردەی نەوتی توركیا رۆژانە‬ ‫سەدهەزار بەرمیل نەوتی ئێرانییە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بارگرانی سەرڕێژی نەوتی پااڵوگەكانی‬ ‫ئێران كەم دەكاتەوە‪ ،‬بەبێ ئەوەی الیەنێك‬ ‫راستەوخۆ سەرپەرشتی بكات‪ .‬گرنگترین‬ ‫شت لێدوانەكەی جەواد ئۆجی بەڕێوەبەری‬ ‫جێبەجێكاری كۆمپانیای گازی نیشتیمانی‬ ‫ئ��ێ��ران��ە‪ ،‬ك���ە ئ��اژان��س��ی م��ی��ه��ری ئ��ێ��ران��ی‬ ‫ب�ڵاوی��ك��ردۆت��ەوە‪ ،‬ل���ەوەی گ��ازی كێڵگەی‬ ‫فارسی باشوری ئێران لە خاكی توركیاوە‬ ‫دەگەیەنرێتە ئەوروپا‪.‬‬ ‫دوور ل��ە وردەك�����اری ژم���ارەك���ان‪ ،‬وات��ا‬ ‫ئ��اب��ووری‌و سیاسییەكان قواڵییەكی زۆر‬ ‫زیاتری هەیە‪ .‬مەحاڵە ئێران كارێكی وا‬ ‫بكات توركیا لە دەست خۆی بدات‪ .‬ئەمە‬ ‫ل��ە ك��ات��ێ��ك��دا‪ ،‬ك��ە ت��ورك��ی��ا باكگراوندێكی‬ ‫ئابووری ئێرانە‪ ،‬ب ‌ه الی كەمەوە‪ ،‬لەوەی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی بەدۆسییەی ه��ەن��اردەك��ردن��ی‬ ‫كەرەستەی پەترۆلییەوە هەیە‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫گازی سروشتی‪ ،‬بە پێی لێدوانەكەی جەواد‬ ‫ئ��ۆج��ی‪ ،‬س��ااڵن��ە نزیكەی دە ملیار دۆالر‬ ‫داهاتی نەتەوەیی ئێران پێكدەهێنێت‌‪.‬‬ ‫لەوەی تایبەتە ب ‌ه الیەنی ستراتیجییەوەیە‪،‬‬ ‫دۆزەكە زۆر ئاڵۆزە‪ .‬هەر كاتێك پێویست‬ ‫ك��ات ئێران دۆزی ك��ورد وەك كارتێكی‬ ‫گوشار لە سنورەكانی سوریا ــ توركیا‬

‫‪235‬‬

‫بەكاردەهێنێت‌‪ .‬هەوڵەكانی ئەم دوواییەی‬ ‫ئ��ۆردوگ��ان ب��ۆ ریككەوتن ل��ەگ��ەڵ پارتی‬ ‫ك��رێ��ك��اران��ی ك���وردس���ت���ان ب���ۆ ئ���ەوەی���ە‪،‬‬ ‫ئ���ەو ك��ارت��ی گ��وش��ارە ل��ە دەس���ت ئ��ێ��ران‬ ‫دەربهێنێت‌‪ .‬ب��ە لەبەرچاوگرتنی ئ��ەوەی‬ ‫ملمالنێیەكی ش���اراوە ل��ە ن��ێ��وان ئ��ێ��ران‌و‬ ‫توركیا لە عێراق‪ ،‬بە تایبەتی لە هەرێمی‬ ‫كوردستان هەیە‪ ،‬هەریەك لەو دەوڵەتانە‬ ‫ت هەژموونی خۆیان بسەپێنن بە‬ ‫دەیانەوەێ ‌‬ ‫سەر عێراقی لێكترازاودا‪ .‬دەكرێت بڵێین‪:‬‬ ‫سوریا تاكە دەروازە نییە بۆ بڕیاردان لە‬ ‫پەیوەندییەكانی هەردوو دەوڵەتدا‪.‬‬ ‫بە بۆچوونی من ترسناكترین‌و گرنگترینیان‬ ‫هەرێمی عەرەبییە‪ ،‬كە پانتاییەكی فراوانتری‬ ‫ركابەری هەردوو دەوڵەتەكەی پێكهێناوە‪.‬‬ ‫ل��ە دوای شۆڕشەكانی ب��ەه��اری عەربی‬ ‫هەردوو دەوڵەت خۆیان واپیشاندەدا‪ ،‬كە‬ ‫لە خەمی رەوشە لێكترازاوە سیاسییەكەی‬ ‫جیهانی عەرەبیدان‪ .‬دوای هاتنە سەركاری‬ ‫ئیسالمییە ئیخوانەكان هەریەك لە ئێران‌و‬ ‫توركیا بە پەلە كەوتنە گەیاندنی پەیامی‬ ‫دۆستایەتی‪ .‬بە پێی سروشتی دۆخەكە‬ ‫ت ب���ازن���ەی هاتنە‬ ‫دەرك ب����ەوە دەك���رێ��� ‌‬ ‫س��ەرك��اری ئیسالمییەكان ت���ەواو نابێت‌‪،‬‬ ‫تا قەیرانی سوریا یەكالیی نەكرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش وەدینایەت بە كۆدی یارییەكانی‬ ‫ئێران ــ توركیا نەبێت‌‪ ،‬لە پشتی ئەوانیشەوە‬ ‫ه����ەردوو ب��ل��ۆك��ی رۆژه�����ەاڵت‌و رۆژئ����اوا‬ ‫بەجیاوازی بەرژەوەندییانەوە ئامادەییان‬ ‫هەیە‪ ،‬بە واتایەكی‌تر رژێمە فەرمانڕەوا‬

‫نوێیەكەی سوریا پردی پەیوەندی هەردوو‬ ‫زلهێزە سەرەكییەكە دەبێت‌‪.‬‬ ‫باڵوێزی توركیا لە ئێران لە لێدوانێكیدا بۆ‬ ‫رۆژنامەی شەرقی ئێرانی دەڵێت‌‪ :‬ئەگەر‬ ‫بەدوای چارەسەردا بین‪ ،‬بەئێران‌و توركیا‬ ‫ت قەیرانی سوریا چارەسەر نابێت‌‪،‬‬ ‫نەبێ ‌‬ ‫زۆر سەختە ئێران لە هاوكێشەی سوریا‬ ‫دەربهێنرێت‌‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ پ��ێ��داگ��ی��ری روس��ی��ا‌و ئەڵمانیا لە‬ ‫ئامادەبوونی ئێران لە كۆنگرەی جنێفی‬ ‫دووەم����دا‌و هەوڵكانی دوورخ��س��ت��ن��ەوەی‬ ‫ئێران لە الیەن فەرەنساوە‪ ،‬بەاڵم ورچەكەی‬ ‫روسیا لە پشتی ئێرانەوەیە‪ ،‬كە لە هەوڵی‬ ‫ئەوەدایە لە رێگەی رژێمەكەی ئەسەدەوە‬ ‫دووا چ��ڕن��وك��ی خ���ۆی ل���ە رۆژه���ەاڵت���ی‬ ‫ناوەڕاست بگرێت‪ ،‬كە كارتێكی گرانبەهایە‬ ‫ل��ە دان��وس��ت��ان��ەك��ان��ی داه����ات����وودا‪ .‬دوای‬ ‫سەردانەكەی ئەم دواییەی ئۆردوگانیش‬ ‫بۆ ئەمریكا‪ ،‬توركیا هەمان بۆچوونی هەیە‪،‬‬ ‫ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت‌‪ ،‬كە هەتا ئێستاشی‬ ‫ت توركیا ئێران بەرۆڵگێڕێكی‬ ‫لەگەڵدابێ ‌‬ ‫ت لە ناوچەكەدا‪ ،‬ب ‌ه الی‬ ‫سەرەكی دەزانێ ‌‬ ‫كەمەوە لە ئێستادا سەختە وەال بنرێت‌‪ ،‬یان‬ ‫رووبەڕی ببیتەوە‪.‬‬ ‫ب����ۆ ئ���ێ���ران���ێ���ك‪ ،‬ك����ە خ�����اوەن�����ی ب��ی��ری‬ ‫ف���راوان���خ���وازان���ەی���ە‪ ،‬س���وری���ای ئ��ەس��ەد‬ ‫گرنگییەكی جیۆسیاسی هەیە‌و لە رووی‬ ‫هەرێمایەتییەوە بەدریژكراوەی سنوری‬ ‫خۆی دەزانێت‌‪ ،‬لەوێشەوە دەگاتە باشوری‬ ‫لبنان ــ حزبولاڵی باڵی سەربازیی ئێران‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪236‬‬

‫لەگەڵ ئەوەشدا ئێران لە توانایدایە مامەڵە‬ ‫لەگەڵ هەر رژێمێكی نوێی سوریادا بكات بە‬ ‫تایبەتی ئەگەر ئیسالمی بێت‪ ،‬بەو مەرجەی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی پارێزراو بێت‪ .‬هەروەك‬ ‫چۆن لەگەڵ ئیخوانەكانی میسر‌و تونس‬ ‫مامەڵەی ئاساییە‪ .‬توركیاش لەم بارەیەوە‬ ‫هەمان خەسڵەتی ئێرانی هەیە‪.‬‬ ‫ماوەیەكی درێژە‪ ،‬یان بڵێین لەو ساتەوەی‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی��ان ب��ەران��ب��ەر یەكتر‬ ‫بۆتەوە‪ ،‬هەردوو رژێمەكەی ئێران‌و توركیا‬ ‫وەک یەك بەسەر خوێنی خەڵكی سوریاوە‬ ‫س��ەم��ادەك��ەن‪ .‬ب��ەوات��ای��ەك��ی‌ت��ر ل��ەم دۆخ��ە‬ ‫مێژووییەی ئەمڕۆدا‪ ،‬هەریەك لە تاران‌و‬ ‫ئەنقەرە ئەو سەركێشییە ناكەن بە هۆی‬ ‫دۆسییەی سوریاوە رووب���ەڕووی یەكتر‬ ‫ببنەوە‪ ،‬س��وری��اش دوا پنتی شەترەنجی‬ ‫نێوان ئەو دوو دەوڵەتە نییە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫رۆژن����ام����ەی ش���ەرق‌ول���ئ���ەوس���ەت���ی ل��ەن��دەن��ی‬ ‫‪2013/5/27‬‬

237

‫تێوری زانستی‌و پێوەری بەدرۆخستنەوە‬ ‫الی كارل پۆپەر‬ The Scientific theory and criterion of fallacy In the philosophy of Karl Popper

‫ حەسەن حوسێن صدیق‬.‫ د‬:‫نووسینی‬ Written by: Dr. Hassan Hussein Sidiq

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪238‬‬

‫یەكەم‬ ‫پێــوەری زانـسـتـی‌و نــازانــستــی‬ ‫تـیـۆرەكـان الی كارل پۆپەر‬ ‫‪1‬ــ پــێــوەری تــوانــای بـــەدرۆخــستــنــەوە‪:‬‬ ‫ئێمە لە بەشی یەكەمی ئەم تووێژینەوەیەدا‬ ‫باسمان لە بوونی كێشەیەك كرد الی كارل‬ ‫پۆپەر‪ ،‬كە بە كێشەی ئیستقرا ناسراوە‪ .‬دواتر‬ ‫رەخنەی مێتۆدی ئیستقرائی لێكەوتەوە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی ئەم مێتۆدە نەیتوانیوه ببێته‬ ‫پێوەرێك بۆ جیاكردنەوەی تیۆری زانستی‬ ‫لە تیۆری نازانستی‪ .‬پۆپەر هەوڵیداوه ئەم‬ ‫كێشەیە چارەسەر بكات بە پشت بەستن‬ ‫بە بنەمایەكی دیكە بۆ جیاكردنەوەی تیۆرە‬ ‫زانستییەكان لە تیۆره نازانستییەكان‪ ،‬که‬ ‫ئەوەش بنه‌مای توانای بەدرۆخستنەوە‌یه‪.‬‬ ‫پشــكنـیـنـی لــۆجـیكــی بــۆ تــوانـای‬ ‫بــەدرۆخــستـنـەوە‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ل���ە ب����ارودۆخ����ی زن��ج��ی��رەی��ی‬ ‫تیۆرەكاندا دەبێت توانای بەدرۆخستنەوە‬ ‫هەبێت‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی ئەم زنجیرەییە لە‬ ‫چوارچێوەی یاساكاندا پێداویستییەكە بۆ‬ ‫مێتۆدی ئەزموونی‪ ،‬چونكە به‌درۆخستنه‌وه‬ ‫وەك چ���اودێ���رێ���ك وای�����ە دژی پ�لان��ی‬ ‫دەستەواژەیی دەوەستێتەوە‪ ،‬که وامان لێ‬ ‫دەک��ات پالنەكەمان شێوازێكی یاسایی‌و‬ ‫س��ەرك��ەوت��ووی هەبێت‪ .‬بەڵگەی لۆجیكی‬ ‫نموونەیەكه ل��ه نموونه‌کانی زنجیرەیی‬

‫ت���وان���ای ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوە‪ ،‬ک���ه ده‌ب��ێ��ت‬ ‫ئێمه ل��ه رێ��گ��ای��ه‌وه ه��ەوڵ��ب��دەی��ن ت��وان��ای‬ ‫بەدرۆخستنەوەی تیۆری باڵوبكەینەوە به‬ ‫هۆی پەیوەندییە لۆجیكییەكانەوە لە نێوان‬ ‫ت��ی��ۆرو كۆمەڵەی ب��ڕی��ارە بناغەییەكاندا‪،‬‬ ‫بە تایبەت بڕیاری كەسی‪ ،‬كە لە بڕیاری‬ ‫بناغەییەوە سه‌رچاوه ده‌گرێت‪ .‬هەروەها‬ ‫دەتوانین لە رۆڵ��ی ئەم بڕیارانە بپرسین‬ ‫ل��ە ت��وان��ای ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوەی��ان��دا‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫لێرەدا پێویستە بەرنامەیەكمان بۆ توانای‬ ‫ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوەی ب��ڕی��ارە بناغەییەكان‬ ‫هه‌بێت‪ .‬دەبێت بۆ ئاوەز ئەوە روون بێت‬ ‫كاتێك باس لە بڕیاری بناغەیی دەكەین‬ ‫ئ��ەوە ئاماژە بۆ رێكخستنی زنجیرەیەك‬ ‫لە بڕیارە كەسییەكان ناکه‌ین لە فۆڕمێكی‬ ‫لۆجیكی دی���اری���ك���راودا‪ ،‬ه���ە‌ر بڕیارێكی‬ ‫كەسی توانای تێڕوانینی بۆ واق��ع هەیە‪،‬‬ ‫لە پاشان دەبێت زنجیرەی هەموو بڕیارە‬ ‫بناغەییەكان زۆرترین بڕیار لەخۆ بگرێت‪،‬‬ ‫كە بە تەواوی لەگەڵیدا گونجاو نییە‪.‬‬ ‫ه��ەوڵ��دان��ی ی��ەك��ەم ل��ە پێناو هەڵهێنجانی‬ ‫بڕیارێكی كەسییە‪ ،‬کە لە ئەزمووندایە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ئەم هەوڵدانە سەركەوتوو‬ ‫نابێت لەبەر ئەوەی بۆ هەڵهێنجانی بڕیاری‬ ‫كەسی لە تیۆرییەكدا بەردەوام پێویستمان‬ ‫ب��ە ب��ڕی��اری كەسییەكی‌تر دەب��ێ��ت‪ ،‬ی��ان‬ ‫مەرجێكی كاتی‪ ،‬كە بتوانین بە بەڵگەوە‬ ‫گۆڕانكاری لە تیۆرەكەدا بكەین‪.‬‬ ‫ئەگەر توانرا بڕیارێكی كەسی بە یارمەتیی‬ ‫بڕیارێكی ك��ەس��ی‌ت��رەوە داب��رێ��ژی��ن‪ ،‬ئ��ەوا‬

‫‪239‬‬

‫مەرجێكی كاتیمان پێدەدات‪ ،‬بەاڵم ناتوانێت‬ ‫ئ��ەوەم��ان پ��ێ ببەخشێت‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ��ەوەی‬ ‫تیۆرەكە (تاوتۆلۆجی ‪)tautology‬ی���ه‪ ،‬واته‬ ‫قسه جوونه‌وه‌یه‪ ،‬که به زمانی عه‌ره‌بی پێی‬ ‫ده‌گوترێت (تحصیل حاصل)‪ ،‬که ئەوەمان‬ ‫ک‬ ‫پێدەبەخشێت‪ ،‬که لە رێی داڕشتنی هەندێ ‌‬ ‫ب��ڕی��اری ك��ەس��ی��ی��ەوە‪ ،‬وات���ە ب��ە داڕشتنی‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ب��ڕی��اری ك��ەس��ی ل��ە بڕیارێكی‬ ‫كەسی‌ترەوە لە پێناو یاسایەكی لۆجیكیدا‬ ‫مەرجێكی كاتیمان پێدەدات‪ .‬بۆ نموونە له‬ ‫وات��ای رسته‌ی (ئ��ەم قەلەڕەشە رەش��ە)‌دا‬ ‫دەگەین بە دەرئەنجامێك بۆ بڕیارێكی‌تر‪،‬‬ ‫که (ئەمە قەلەڕەشە)‪ .‬هەروەها ئەم تیۆرە‬ ‫ک مەرجی كاتی‬ ‫ئەوە دەخوازێت‪ ،‬كە هەندێ ‌‬ ‫ب��ۆ زی��اد بكەین‪ ،‬ل��ە كۆتاییدا تیۆرەكان‬ ‫تاوتۆلۆجی بن‪ ،‬نەك بڕیاری میتافیزیکی‬ ‫ب��ن (ه���ە‌ر رووداوێ�����ك ه��ۆی��ەك��ی ه��ەی��ە)‪،‬‬ ‫(كارەسات رووداوە) دەتوانین بگەین بەو‬ ‫دەرئەنجامەی‪ ،‬كە هە‌ر كارەساتێك هۆیەكی‬ ‫له پشته‌وه‌یه‪.‬‬ ‫ئەو تیۆرانەی ئەزموونین‪ ،‬یان بە توانان‬ ‫بۆ بەدرۆخستنەوە بە هۆیانەوە رابەری‬ ‫ل���ەو داواك���اری���ی���ە دەك����ەن‪ ،‬ك��ە پێویستە‬ ‫تیۆرەكان هەڵهێنجانی بڕیارێكی كەسیمان‬ ‫لە ئەزمووندا پێببەخشن‪ .‬ب��ەو وات��ای��ەی‪،‬‬ ‫ك��ە پێویستە ب��ن��اغ��ەی پێناسەكەمان لە‬ ‫س��ەر كۆمەڵەیەكی دی��اری��ك��راوی بڕیارە‬ ‫كەسییەكان بێت‌و ئەو گریمانەیە پێویستی‬ ‫بە بڕیارێكی بناغەی هەیە‪ ،‬ئەوەش ئاسان‬ ‫نییە‪ ،‬كە بە ت��ەواوی بڵێین چۆن زنجیرە‬ ‫بڕیارە ئاڵۆزەكان یارمەتیمان دەدەن بۆ‬

‫هەڵێنجانی بڕیاری كەسی‪ ،‬یان بناغەیی‪،‬‬ ‫ك��ەوات��ە چ��ارەن��ووس��ی ك��ۆم��ەڵ��ەی هەموو‬ ‫ێ‬ ‫ب��ڕی��ارە بناغەییەكان دەگونجێن ب��ە ب ‌‬ ‫ئاڵۆزی بكرێت بە دوو كۆمەڵە‌و لقەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬كۆمەڵەی هەموو بڕیارە بناغەییەكان‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ەگ��ەڵ��ی��دا ن��ەگ��ون��ج��اوە ئێمە ل���ەوەوە‬ ‫دەردەچین‪ ،‬كە كۆمەڵەی بەدرۆخستنەوە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ بەهێزیی تیۆرەكە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ك��ۆم��ەڵ��ەی ب��ڕی��ارە بناغەییەكان‬ ‫دژای���ەت���ی ت��ێ��دا ن��ی��ی��ە‪ .‬ت��ی��ۆرەك��ە ت��وان��ای‬ ‫ب���ەدروخ���س���ت���ن���ەوەی دەب����ێ����ت‪ ،‬ئ��ەگ��ەر‬ ‫كۆمەڵەی بەدرۆخستنەوەی بەهێزبێت‪،‬‬ ‫نەك كۆمەڵەیەكی بەتاڵ بێت‪ ،‬پاشان ئەم‬ ‫تیۆرە لە ب��ارەی دروس��ت��ی‌و نادروستیی‬ ‫بڕیارەكەوە نادوێت‪ .‬‬ ‫جیاوازیی نێوان توانای بەدرۆخستنەوەو‬ ‫درۆخستنەوە لە رووی دەستەواژەوە‬ ‫ت��وان��ای بەدرۆخستنەوە (قابلية التكذب)‬ ‫‪:falsification‬‬ ‫پۆپەر ئ��ەم دەس��ت��ەواژەی��ە بەكاردەهێنێت‬ ‫وەك پێوەرێك‪ ،‬كە ئاماژە بە تایبەتمەندیی‬ ‫بڕیارێكی ئەزموونی‌و زنجیرە بڕیارێكی‬ ‫زانستی دەدات‪ .‬كەواتە بریتییە لە پێوەرێك‬ ‫ب��ۆ ئ��ەزم��وون��ك��ردن��ی زن��ج��ی��رە ب��ڕی��ارێ��ك‪،‬‬ ‫ه��ەوڵ��دان��ە ب��ۆ بەدەستهێنانی تیۆرییەكی‬ ‫لۆجیكی‪ ،‬هەروەها ئەو ماوەیەی تیۆرەكە‬ ‫هەڵگری بەدرۆخستنەوەیە‪ ،‬یان بە توانایە‬ ‫ب��ۆ ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوە‪ ،‬ئ����ەوا دەب��ێ��ت بە‬ ‫پێوەرێك بۆ دیاریكردنی تێگەی زانستی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪240‬‬

‫ئەزموونی سروشتی‪ ،‬واتە هەر زانستێك‬ ‫هەواڵێكمان پێببەخشێت‌‌و ناوەڕۆكێكی‬ ‫زانیاری‌و روونكردنەوەیەكی بەهێزبێت بۆ‬ ‫جیهانی ئەزموونی‪ ،‬ئەوا پێوەرێكی تایبەتە‬ ‫بۆ زنجیرەی بڕیارەكان لە ئەزمووندا‪.‬‬ ‫ـبەدرۆخستنەوە (التكذیب) ‪:Refutation‬‬ ‫ئاماژەكردنە بۆ یاسایەك‪ ،‬كە مەرجێكی‬ ‫پێویستە بۆ ئەوەی هەڵگری بەدرۆخستنەوە‬ ‫بێت بۆ ئەم زنجیرەیە‪.‬‬ ‫ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوە پ��ەی��وەس��ت��ە ب���ەو یاسا‬ ‫تایبەتییانەی زنجیرە تیۆرییەك پێشنیاری‬ ‫دەكات‌و مەرجی بەدرۆخستنەوەی تیۆرەكە‬ ‫دی���اری دەك���ات‪ ،‬چونكە كاتێك تیۆرەكە‬ ‫پوچەڵدەبێتەوە‪ ،‬ئه‌گەر ئێمە ئەو بڕیارانە‬ ‫پەسەند بكەین پێچەوانەیەتی‪ ،‬ئەمەش بۆ‬ ‫خۆی مەرجێكی گرنگە بۆ بەدۆرخستنەوەی‬ ‫تیۆرەكە‪ ،‬ئەو بەدرۆخستنەوەیەی پۆپەر‬ ‫ئ��ام��اژەی ب��ۆ دەك���ات بریتییە ل��ە‪ :‬بوونی‬ ‫ناكۆكی نێوان تیۆرەكان‪ ،‬چونكە گرنگترین‬ ‫تابیەتمەندی تیۆری زانستی بریتییە لە‪:‬‬ ‫توانای بەدرۆخستنەوەی‪ .‬ئەمەش پاساوە‬ ‫بۆ بوونی تیۆرییەكی نوێ‌‪ ،‬كە جێی تیۆرە‬ ‫كۆنەكان دەگرێتەوە‪ ،‬وات ‌ه دوورخستنەوە‪،‬‬ ‫یان راستكردنەوەی ئەو گریمانەییە‪ ،‬كە‬ ‫ت��ی��ۆرەك��ە ل��ە س���ەری بنیاتنراوە ل��ە رێی‬ ‫پڕۆسەی راس��ت‌و هەڵەوە‪ ،‬چونكە پۆپەر‬ ‫پێی وایە‪ ،‬كە لە رێگه‌ی دەرهێنانی هەڵەوە‪،‬‬ ‫ی��ان دوورخ��س��ت��ن��ەوەی ه��ەڵ��ەوە دەگ��ەی��ن‬ ‫بە زانیارییەکان هەروەها ئێمە لە رێگای‬ ‫راس����ت‌و ه���ەڵ���ەوە دەگ���ەی���ن ب��ە راس���ت‌و‬ ‫دروستی شتەكان‪.‬‬

‫تــــوانــای بــەدرۆخــستــنـــەوە‬ ‫پ��ۆپ��ەر ت��وان��ای ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوە دەك��ات‬ ‫ب��ه‌ پ��ێ��وەرێ��ك ب��ۆ ج��ی��اك��ردن��ەوەی ب��ڕی��ارە‬ ‫زانستییەكان لە نازانستییەكان‪ .‬پاشان‬ ‫دەستنیشانكردنی تایبەتمەندیی تیۆرە‬ ‫زانستییەكەو ئەو ماوەیەی زنجیرە تیۆرەكە‬ ‫توانای بەدرۆخستنەوەی تێدا هەیە‪ .‬بەاڵم‬ ‫پۆپەر بە هەموو یەقینەوە ئ��ەوەم��ان پێ‬ ‫دەب��ەخ��ش��ێ��ت‪ ،‬ك��ە زن��ج��ی��رە ئ��ەزم��وون��ی‌و‬ ‫زانستییە‪ ،‬ئەگەر ت��وان��ای تاقیكردنەوەی‬ ‫ه��ەب��ێ��ت ل��ە رێ��گ��ەی ئ���ەزم���وون���ەوە‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫ب��ی��روڕای��ە ئ��ەوەم��ان ب��ۆ روون��دەك��ات��ەوە‪،‬‬ ‫ئەگەر توانای بەدرۆخستنەوەی زنجیرەكە‬ ‫بتوانێت پێوەری جیاكەرەوە بێت‪ ،‬یان بە‬ ‫وتەیەكی‌تر‪ :‬لە سەرمان پێویست نییە‪ ،‬كە‬ ‫زنجیرەیی زانستی شیاوی ئاماژەكردن‬ ‫بێت‪ ،‬بە مانایەكی پۆزەتیڤی‪ ،‬بەڵكو پێویستە‬ ‫ئ��ام��اژە ب��ە فۆڕمێكی لۆجیكی بکه‌ین لە‬ ‫رێگەی تاقیكردنەوەی لۆجیكی بە مانایەكی‬ ‫نێگەتیڤ‪ ،‬وەك ئەوەی لێدێت‪ ،‬كە دەبێژین‪:‬‬ ‫بەیانی باران دەبارێت‪ ،‬یان نابارێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫بە فۆڕمێكی ئەزموونی تەماشا ناكرێت‪،‬‬ ‫چونكە ناتوانین بە ئاسانی رەتی بكەینەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم كاتێك بڕیار بدەین‪ ،‬كە بەیانی باران‬ ‫دەبارێت‪ ،‬دەتوانین بە فۆڕمێكی ئەزموونی‬ ‫ت��ەم��اش��ای ب��ك��ەی��ن‌و رەت����ی ب��ك��ەی��ن��ەوە‪.‬‬ ‫پ��ۆپ��ەر پێی وای���ە ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەو پاشان‬ ‫رەتكردنەوەی تووێژینەوەكان هەوڵدانێكە‬ ‫بۆ جیاكردنەوەی زانستی ئەزموونی لە‬

‫‪241‬‬

‫نازانستی‪ ،‬بە تایبەتی لە ئەفسانەكان‌و‬ ‫میتافیزیکییەكان لە قۆناغی پێش زانستدا‬ ‫ه���ەروەه���ا الی��ەن��ی ل��ۆج��ی��ك��ی‌و مێتۆدیش‬ ‫الی��ەن��ێ��ك��ی ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوەی��ان ت��ێ��دای��ە‪،‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی لە خ��ودی خۆیاندا توانای‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی��ان ه��ەی��ە‌و ل��ەب��ەر ئ��ەوەش‬ ‫توانای بەدرۆخستنەوەیان هەیە‪.‬‬ ‫پ���ۆپ���ەر ه���ەوڵ���ی داوە پ���ەی���وەس���ت بە‬ ‫ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوە‪ ،‬چ���ارەس���ەری ه��ەم��وو‬ ‫كێشەكان بكات‌و لە ئامانجە بنەڕەتییەكەیدا‬ ‫س��ەرك��ەوت��وو ب���ووە‪ ،‬ك��ە بریتی ب��وو لە‬ ‫ج��ی��اك��ردن��ەوەی ن��ێ��وان ب��ڕی��ارە زانستییە‬ ‫ئ��ەزم��وون��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬ب����ەوەی ئ��ای��ا ب��ڕی��ارە‬ ‫ن��ازان��س��ت��ی��ی��ەك��ان‪،‬ئ��ەگ��ەر دروس��ت��ی��ش بێت‬ ‫دروستە‪ ،‬یان نادروستە؟ پۆپەر لە دوای‬ ‫جیاكردنەوەی زانستەكان چارەسەریی‬ ‫لۆجیكی دەكات بە چارەسەرێكی گونجاو‬ ‫ب��ۆ زۆرت���ر ن��زی��ك��ب��وون��ەوە ل��ە دروس��ت��ی‪.‬‬ ‫بنەمای توانای بەدرۆخستنەوە بۆ سوود‬ ‫وەرگرتن لە تێگەی گەشەی زانینی زانستی‬ ‫(نمو المعرفة العلمیة)‪ ،‬گەشە تێگەیەكی‬ ‫زی��ن��دووە پێویستە ل��ە ه��ەم��وو الیەنێكی‬ ‫زانینی ئەزموونی‌و ئەقڵیدا هەبێت‪ ،‬رێگاكانی‬ ‫گەشەكردنی زانست جیاوازە الی زاناكان لە‬ ‫نێوان تیۆرەكاندا‌و هەڵبژاردنی باشترینیان‬ ‫لە رێگه‌ی گەشەوە‪ ،‬وات ‌ه زیادبوونی تێبینییە‬ ‫ئەزموونییەكان نایەت‪ ،‬بەاڵم نموونەیەكە‬ ‫بۆ نادروستی تیۆرە زانستییەكان‪ ،‬دووبارە‬ ‫هەوڵدان بۆ چارەسەركردنیان بە زۆرترین‬ ‫ب��اوەڕەوە‪ ،‬ئەگەر توانای بەدرۆخستنەوە‬ ‫جێبەجێ بكرێت بە س��ەر تیۆری زانینی‬

‫زانستیدا‪ ،‬ئەو واتایە دەگەیەنێت‪ ،‬كە زانست‬ ‫بەردەوام لە گەشەكردندایەو تیۆرەكان بە‬ ‫پلەیەكی ب��ەرز گەشە دەك��ەن‪ ،‬تا دەگەنە‬ ‫ب��ەرزت��ری��ن ئ��اس��ت ل��ە دروس��ت��ی��دا‪ .‬پۆپەر‬ ‫باوەڕی وایە بنەمای بەدرۆخستنەوە پشت‬ ‫بە گەشەی زانینی زانستی دەبەستێت‪،‬‬ ‫ل��ەب��ەر ئ���ەوەی ه��رزی گەشە ل��ە راستیدا‬ ‫جۆرێكە لە جۆرەكانی پێشكەوتن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بە هۆی تاقیكردنەوەی تیۆرەكانەوە دەبێت‪،‬‬ ‫كە ئەم تیۆرە باشتر دەبێت لە تیۆرەكەی‬ ‫پێشوو‪ ،‬تا دەگاتە ئەوەی تیۆرەكە ملكەچی‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ەوە ن��اب��ێ��ت‪ .‬پ��اش��ان پێویستە‬ ‫تیۆرەكان داخ��راو نەبن‪ ،‬بەڵكو كراوەبن‪،‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی ئەگەر تیۆرەكان كراوەبن‬ ‫زۆرتر توانای پێشكەوتن‌و گەشەكردنیان‬ ‫هەیەو دەگەنە نموونەی بەرزترین ئاست لە‬ ‫دروستیدا ئەمەش لە رێی میتۆدە زانستییە‬ ‫ئ��اوەزگ��ەرای��ی��ەك��ەی پ���ۆپ���ەرەوە‪ ،‬ك��ە بەم‬ ‫شێوەیەیە‪ .‬ئەمەش بە هێما رووندەكەینەوە‪:‬‬ ‫‪TT EE P2 P1‬‬

‫كێشەی یەكەم تیۆریەكی كاتی ‬ ‫دوورخستنەوەی هەڵە كێشەی دووەم‬ ‫ئەم كردارییە ئاماژە بۆ ئەوە دەك��ات‪ ،‬كە‬ ‫پێشكەوتن ل��ە ب���واری زانینی زانستیدا‪،‬‬ ‫ل��ە روان���گ���ەی زان���اك���ان���ەوە ك��ۆت��ای��ی پێ‬ ‫نایەت‪ ،‬زانست لە سەر خودی تیۆرییەك‬ ‫دەچەسپێت‪ ،‬كە لە بەرزترین ئاستدایە بۆ‬ ‫توانای بەدرۆخستنەوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪242‬‬

‫‪1‬ـ��������ـ‪ :4‬پ��ـ��ـ��ل��ـ��ـ��ـ��ەك��ـ��ـ��ان��ـ��ـ��ی ت��ـ��ـ��وان��ـ��ـ��ای‬ ‫بــەدرۆخــســتــنـــەوە‪.‬‬ ‫پۆپەر پێی وای��ە توانای بەدرۆخستنەوە‬ ‫تەنها یەك رۆڵ نابینێت‪ ،‬بەڵكو لە توانایدا‬ ‫هەیە ئەو كێشانەی پەیوەندییان بە پێوەرە‬ ‫ت��رادس��ی��ۆن��ی��ی��ەك��ان��ەوە ه��ەی��ەو ت��ا ئێستا‬ ‫چارەسەر نەكراون چارەسەریان بكات‪،‬‬ ‫وەك پێوەرێكی سادەو ساكار بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫تیۆرەكان‌و هەڵسەنگاندنی نێوانیان‪ ،‬لێرەدا‬ ‫پ��ۆپ��ەر پ��ش��ت ب��ە پ��ەی��وەن��دی ك��ۆم��ەڵ��ەی‬ ‫الوەك��ی دەبەستێت‪ ،‬بۆ روون��ك��ردن��ەوەی ‬ ‫ئ��ەوەی چ��ۆن توانای بەدرۆخستنەوە بە‬ ‫پشتبەستن بەو پەیوەندییە هەڵدەستێت بە‬ ‫دەستنیشانكردنی چاكترین تیۆر‪.‬‬ ‫ت��وان��ای ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوە ب��ە ووردی‌و‬ ‫روون���ی���ی���ەوە ب���ەن���دە‪ ،‬ی��اس��اك��ان‌و ت��ی��ۆرە‬ ‫زانستییەكان ت��وان��ای ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوە‬ ‫قبوڵ دەك��ەن‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی بەڵگەكانیان‬ ‫دی��اری��ك��راوەو دەرب���ارەی جیهانی واقعە‪،‬‬ ‫هەرچەند تیۆره‌كە توانای بەدرۆخستنەوەی‬ ‫هەبووبێت ئەوە تیۆرییەكی باشە‪ ،‬هەندێك‬ ‫لەو تیۆرانەی بە رێژەیەكی بەرز توانای‬ ‫ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوەی��ان ه���ەی���ە‪ ،‬پێویستە‬ ‫جیابكرێنەوە ل��ەو تیۆرانەی بەرهەڵستی‬ ‫لە بەدرۆخستنەوەیان دەك��ەن‌و پێویستە‬ ‫ئەو تیۆرانەی توانای بەدرۆخستنەوەیان‬ ‫هەبێت بە رێژەیەكی بەرز‪ ،‬لە سەرەتاوە‬ ‫بە وردی‌و روونی بنوسرێتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫لەناو نەچن‪ ،‬دەبێت لە س��ف��رەوە دەست‬ ‫پێ بكرێت ه��ەروەه��ا بیروبۆچوونەكان‬

‫بە ووردی‌و روون��ی دابرێژرێت‌و پاشان‬ ‫ب��ە ووردی ب��ن��وس��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��دە‬ ‫ووردی��ش بێت توانای بەدرۆخستنەوەی‬ ‫زی���ات���ر دەب���ێ���ت‪ ،‬ك���ەوات���ە پ��ل��ەی ت��وان��ای‬ ‫بەدرۆخستنەوە پەیوەندی بە پلەی ساناوو‬ ‫ساكاری تیۆرەكەوە هەیە‪ ،‬بەو واتایەی‬ ‫ت��ی��ۆرە س��اك��ارەك��ان زۆرت���ری���ن ت��وان��ای‬ ‫بەدرۆخستنەوەیان هەیە‪ ،‬پێچەوانەكەشی‬ ‫هەر راستە‪ ،‬واتە هەر چەندە تیۆرەكە ئاڵۆز‬ ‫بێت ئەوەندە توانای بەدرۆخستنەوەی كەم‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫بەراوردی پلەی توانای بەدرۆخستنەوە لە‬ ‫سەر بناغەی پەیوەندی بە توانای داڕشتنی‬ ‫دەرئەنجامەكانەوەیە‪ ،‬ئەم بەراوردكردنە لە‬ ‫سەر بنەمای پەیوەندی كردنە بە كۆمەڵەی‬ ‫ێ ئ��ەوەی رەفتارێكمان پێ‬ ‫الوەكییەوە ب ‌‬ ‫ب���دات‪ .‬پ��ل��ەی ت��وان��ای داڕش��ت��ن پلەیەكی‬ ‫ناوەڕۆكی زانینی ئەزموونی‌و لۆجیكییە‪.‬‬ ‫پ��ل��ەی��ەك��ی‌ت��ری ت��وان��ای ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوە‬ ‫بەراورد دەكەین لە رێگەی بەراوردكردنی‬ ‫بە پلەی ن��ووس��ەرەوە‪ ،‬ل��ێ��رەدا بۆچوونی‬ ‫ب��ن��اغ��ەی��ی ب��ەس��ه‌ ب��ۆ ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوەی‬ ‫ت��ی��ۆرەك��ە‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ���ەوەی بیرو بۆچوونە‬ ‫بناغەییەكان نادروستن‪ ،‬پابەندن بە‪ :‬مەرجە‬ ‫بنەڕەتیەكان ‪ +‬نەفیكردنی پێشبینییەكان‪،‬‬ ‫كە لەو بۆچوونەوە داڕێ��ژراوە بەرزترین‬ ‫پلەن لە بەدرۆخستنەوەدا‪ ،‬ه��ەر چۆنێك‬ ‫بێت نووسەر پێویستی بەم پلەیە هەیە‪،‬‬ ‫واتە پێویستی بە بۆچوونی بناغەیی هەیە‪،‬‬ ‫كە بە هۆیەوە بتوانێت دژایەتی تیۆرەكە‬

‫‪243‬‬

‫بكات‪ ،‬واتە بەدرۆی بخاتەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا پلەكانی توانای بەدرۆخستنەوە لەم‬ ‫هێڵكاریەدا روون دەكەینەوە‪:‬‬ ‫‪P‬‬ ‫ ‪R Q‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪ :P‬هەموو خولگەی جەستە ئاسمانییەكان‬ ‫بازنەیین‪.‬‬ ‫‪ :Q‬هەموو خولگەی هەسارەكان بازنەیین‪.‬‬ ‫‪ :R‬هەموو خولگەی جەستە ئاسمانییەكان‬ ‫بڕەرێكی إهلیجین‪.‬‬ ‫‪ :S‬هەموو خوڵگەی هەسارەكان بڕەرێكی‬ ‫إه��ل��ی��ج��ی��ن‪ .‬ئ��ەگ��ەر ت��وان��ای هەڵهێنجانی‬ ‫پەیوەندییەكان لیستێك بێت لە نێوان ئەو‬ ‫چوار بڕیارە‪ ،‬كە بە هێما دەرمانبڕیووە‪،‬‬ ‫ئەگەر ئاڕاستەیەك بگرین لە (‪ )P‬بۆ (‪)Q‬‬ ‫ئەوا پلەیەكی گشتییە‪ ،‬کە دژایەتی هەیە‪،‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی (‪ )Q‬كەمترە لە (‪ ،)P‬لەبەر‬ ‫ئ���ەوەی خولگەی ه��ەس��ارەك��ان لقێكن لە‬ ‫كۆمەڵەی خولگەی جەستە ئاسمانییەكان‪،‬‬ ‫لە ئەنجامدا (‪ )P‬ئاسانتر بەدرۆ دەخرێتەوە‬ ‫لە (‪ ،)Q‬ئەگەر (‪ )Q‬نادروست بێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫(‪ )P‬ب��ە ه��ەم��ان شێوە ن��ادروس��ت��ە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەوە راس���ت نییە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر لە‬ ‫ئاڕاستەی (‪)P‬ی���ەوە بچین بۆ (‪ )R‬ئەوە‬ ‫پلەیەكی وردە‪ ،‬هەڵگری دژایەتییە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئ���ەوەی ب��ازن��ە لقێك نییە ل��ە إهلیجین‌و‬ ‫ئ��ەگ��ەر (‪)R‬م�����ان ب��ەدرۆخ��س��ت��ەوە ئ��ەوە‬

‫دووبارە (‪ )P‬بەدرۆ دەخرێتەوە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫پێچەوانەوە راس��ت نییە‪ ،‬دەتوانین ئەمە‬ ‫ب��ە شێوەیەكی‌تر جێبەجێبكەین‪ :‬ئەگەر‬ ‫ئەو ئاڕاستەیە لە (‪ )P‬بچێت بۆ (‪ )S‬ئەوە‬ ‫پلەیەكی گشتی‌و وردە ل��ە دژای��ەت��ی��دان‪ ،‬‬ ‫لە(‪ )Q‬بۆ (‪ )S‬دژایەتییەكی وردەو لە (‪)R‬‬ ‫بۆ (‪ )S‬دژایەتییەكی گشتییە‪ .‬لەبەر ئەوەی‬ ‫لەوەی سەرەوەوە بۆمان دەردەكەوێت‪ ،‬كە‬ ‫پلەی توانای بەدرۆخستنەوەی تیۆرەكە‬ ‫بەندە بە گشتێتیی بڕیارەكەوە‪ ،‬واتە هەر‬ ‫چەندە بڕیارەكە توانای بەدرۆخستنەوەی‬ ‫ساناتر بێت‪ ،‬ئەوا گشتێتی زۆرتر توانای‬ ‫بەدرۆخستنەوە لەخۆ دەگرێت‪ ،‬بە بەراورد‬ ‫لەگەڵ ئەو لقانەی‪ ،‬یان ئەو بەشانەی‪ ،‬كە‬ ‫لەو گشتێتییەوە دەكەونەوە‪.‬‬ ‫ ‬ ‫دووەم‬ ‫تـوانـای بــەدرۆخــسـتـنـەوەی تـیــۆری‬ ‫نـازانـسـتــی‬ ‫ل��ە پێشتردا باسمان ل��ەوە ك����ردووە‪ ،‬كە‬ ‫پ��ۆپ��ەر ب����ڕوای واب����وو ه���ەر ت��ی��ۆری��ی��ەك‬ ‫پ��ێ��وەری ت��وان��ای ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوەی بە‬ ‫سەردا جێبەجێ بكرێت‪ ،‬ئەوا ئەو تیۆرییە‬ ‫تیۆرییەكی زانستییە‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ە ئێستادا‬ ‫دەمانەوێت ئاماژە ب��ەوە بدەین‪ ،‬كە الی‬ ‫پ��ۆپ��ەر ه��ەر تیۆرییەك پ��ێ��وەری توانای‬ ‫ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوەی ب��ە س���ەردا جێبەجێ‬ ‫نەكرێت ئ��ەوا ئ��ەو تیۆرییە نازانستییەو‬ ‫بە تیۆرییەكی نازانستی وەسفی دەكات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪244‬‬

‫ک لەو‬ ‫ل��ێ��رەدا ب��ە باشمان زان��ی��وە هەندێ ‌‬ ‫تیۆرانەی پۆپەر رەخنەی لێگرتووەو بە‬ ‫ت��ی��ۆری ن��ازان��س��ت��ی وەس��ف��ی ك����ردووە بە‬ ‫نموونە بخەینەبەر لێڕوانین‪.‬‬ ‫پۆپەر پێی وایە بڕیاردانی پێشوەختانەو‬ ‫ه��ێ��زە ن��ەی��ارەك��ان��ی ئ��ێ��م��ە س���ەرچ���اوەی‬ ‫نەزانینن‪ .‬پۆپەر بە پێچەوانەی پۆزەتیڤیزمە‬ ‫لۆجیكییەكانی ئەڵقەی ڤییەنناوە‪ ،‬تیۆرە‬ ‫ێ مانا لە قەڵەم نادات‪ ،‬بە‬ ‫نازانستییەكان ب ‌‬ ‫ت تیۆرە نازانستییەكان‬ ‫رای ئ��ەو‪ ،‬دەشێ ‌‬ ‫رێكبخرێن‌و ئەزموون‌ئامێز بن‪.‬‬ ‫ــ سەرەتا بە پرسیارێك دەست پێدەكەین‪،‬‬ ‫ئ��ای��ا تیۆرییەكەی م��ارك��س‪ ،‬تیۆرییەكی‬ ‫نازانستییە؟ ئایا دەتوانین پێوەری توانای‬ ‫ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوەی ب��ە س���ەردا جێبەجێ‬ ‫بكەین؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬لە سەرەتادا تیۆرییەكەی ماركس‬ ‫مۆركێكی زانستی هەبوو‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫گریمانەكانی توانای بەدرۆخستنەوەیان‬ ‫ه���ەب���وو‪ ،‬ب����ەاڵم ب���ە ت��ێ��پ��ەڕب��وون��ی ك��ات‬ ‫دەرك�����ەوت‪ ،‬ه��ەم��وو پێشبینییەكان‪ ،‬كە‬ ‫تایبەت ب���وون ب��ەم تیۆرییە‪ ،‬ن��ادروس��ت‬ ‫ب��وون‪ .‬ئەمە ناچارمان دەك��ات بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫بڵێین‪ :‬ئەم تیۆرییە تیۆرییەكی نازانستییە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم الیەنگرەكانی ماركس دان بەمەدا‬ ‫نانێن‌و لە هەوڵی بەرگری كردندان لە هەر‬ ‫بەدرۆخستنەوەیەكی دەرەكی بۆ تیۆرەكە‪،‬‬ ‫بۆیە تیۆرییەكە تیۆریەكی نازانستییە‌و‬ ‫پ��ۆپ��ەر ب��ە ب��ی��روب��اوەڕێ��ك��ی چەقبەستوو‬ ‫(دوگماتیكی) ن��اوی دەب��ات‪ ،‬بە خەونێكی‬

‫میتافیزیکی وەسفی دەكات‪ .‬پۆپەر بە بەڵگەی‬ ‫س��ەل��م��ێ��ن��راوەوە رەخ��ن��ە ل��ە تیۆرییەكەی‬ ‫ماركس دەگرێت‪ ،‬ئەگەر نموونەی مێتۆدی‬ ‫مێژووی وەربگرێت دەبینین‪ ،‬كە مێژوو‬ ‫رێگایەكی گرتۆتەبەر‪ ،‬كە لە توانایدا هەیە‬ ‫پێشبینی بۆ داهاتووش بكات‪ ،‬بەاڵم پۆپەر‬ ‫ئەم بیروڕایە رەت دەكاتەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫مێتۆدی مێژووی لە توانایدا نییە یاسایەك‬ ‫دابڕێژێت‪ ،‬كە هاوشێوەی یاسای زانستی‬ ‫سروشتی بێت‪ ،‬بەاڵم مێتۆدی مێژوویی لە‬ ‫گەشەكردنیدا پەیوەستە بە گەشەكردنی‬ ‫زانینی زانستییەوە‪ ،‬بۆیە كارێكی ئاسان‬ ‫نییە لە ئایندەدا پێشبینی رووداوەكانی ئەم‬ ‫مێژووەو چۆنیەتی گەشەكردنی بكرێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬شوعیەت وەك ئایدۆلۆجیایەك‬ ‫پەیمانی بەدیهێنانی جیهانێكی باشتری بە‬ ‫خەڵك دا‪ ،‬بەاڵم ئەو خەونە تا ئێستا بەدی‬ ‫نەهات‪.‬‬ ‫ماركس‪ ،‬لە تیۆرییەكەیدا كاتێك دەڵێت‪:‬‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری دەب��ێ��ت ب��ه‌ ه��ۆی ت��رس‌و‬ ‫ناخۆشی ب��ۆ كۆمەڵگای م��رۆڤ��ای��ەت��ی‪ ،‬لە‬ ‫پ��اش��ان��دا گەیشتن ب��ە شۆسیالیستی لە‬ ‫ئەنجامی هەڵسانەوەو شۆڕشەوە دەبێت‪،‬‬ ‫بە بڕوای ئەو دەوڵەتانی زۆر پێشكەوتوو‬ ‫ئەو دەوڵەتانەن‪ ،‬كە رووبەڕووی هەژاری‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬بەاڵم پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە‪ ،‬ئایا‬ ‫پێشبینییەكانی ماركس سەركەوتوو بوون‪،‬‬ ‫یان نا؟ لێرەوە دەگونجێت‪ ،‬كە تیۆرەكە‬ ‫قبوڵ بكەین‪ ،‬یان رەتی بكەینەوە‪ ،‬دەتوانین‬ ‫بڵێین‪ :‬ئ��ەم تیۆرییە گونجاو نییە لەگەڵ‬

‫‪245‬‬

‫ئەو تیۆرییە‪ ،‬كە توانای بەدرۆخستنەوەی‬ ‫هەیە‪ .‬بە بڕوای پۆپەر لەبەر ئەوەی دوورە‬ ‫ب��ە ه��ەم��وو دووری��ی��ەك��ی��ەوە ل��ە زان��س��ت‪،‬‬ ‫ب��ە س��ەل��م��ان��دن��ی ئ����ەوەی‪ ،‬ك��ە ناگونجێت‬ ‫ل��ەگ��ەڵ پێشكەوتنی زان��س��ت��ی س���ەردەم‪.‬‬ ‫دژای��ەت��ی��ی��ەك��ی‌ت��ری ت��ی��ۆرەك��ەی م��ارك��س‬ ‫ئەوەیە كاتێك‪ ،‬كە ماركس پێشبینی ئەوە‬ ‫دەكات لە كۆتاییدا كۆمەڵگا دەبێت بە دوو‬ ‫چینەوە‪ ،‬چینی بۆرجوازی‌و چینی پرۆلیتار‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمە نەهاتۆتەدی‪ .‬پۆپەر رەخنە لەم‬ ‫تێۆرییە دەگ��رێ��ت‌و دەڵ��ێ��ت‪ :‬گەشەكردنی‬ ‫مێژوویی لە دوای ماركسەوە زیاتر لە‬ ‫دوو چینی لێكەوتەوە‪ ،‬تا رێژەیان گەیشتە‬ ‫ش��ەش چین ئ��ەو چینانەش‪ :‬ب��ۆرج��وازی‪،‬‬ ‫خ����اوەن زەوی��ی��ە گ���ەورەك���ان‪ ،‬ك��رێ��ك��اری‬ ‫كشتوكاڵی‪ ،‬پیشەییەكان‪ ،‬ب��ەڕێ��وەب��ردن‪،‬‬ ‫هونەرمەندەكان‪ ،‬چونكە پێشبینییەكانی‬ ‫ماركس بۆ سەركەوتنی چینی پرۆلیتارو‬ ‫پەیدابوونی شۆسیالیستی‌و دەركەوتنی لە‬ ‫كۆمەڵگایەكی بێ چینایەتی بەدی نەهاتووە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫بەڵكو پرۆلیتار هەر بۆ خۆی سەرلەنو ‌‬ ‫دابەشبوو بۆ كۆمەڵە چینێكی‌تر‪ .‬پێوەری‬ ‫ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوە ئ����ەوەی س��ەل��م��ان��د‪ ،‬كە‬ ‫پێشبینییەكانی ماركس پێشبینی نادروستن‬ ‫هەروەها تیۆرەكەی تیۆرییەكی میتافیزیكی‬ ‫نازانستییە‪ ،‬چونكە لە روانگەی پۆپەرەوە‬ ‫هۆی هەرەسهێنانی تیۆرییەكەی ماركس‪،‬‬ ‫بۆ نەزۆكی رێبازی مێژوویی دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫كە بناغەیەكە بۆ تیۆرییەكەی بە ناوی‬ ‫زان��س��ت��ەوە‪ ،‬ب��ە ه��ۆی ئ��ەم��ان��ەوە ماركس‬

‫ت��ووش��ی ت��اری��ك��ی ب����وو‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ���ەوەی‬ ‫پێشبینیكردن بۆ داهاتوو لە بنەڕەتدا‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت لە زانستدا بەڵگەیەكی وەرنەگیراوە‪،‬‬ ‫داه���ات���وو گ��ری��م��ان��ەی��ەك��ی ران���ەب���ردووەو‬ ‫پەیوەستە بە ق���ەدەرەوە‪ ،‬بۆیە پێشبینییە‬ ‫زانستییەكانی بیروباوەڕێكی نادروستەو‬ ‫دەمانگەیەنێت بەوەی بڵێین‪ ،‬حەتمیەتێكی‬ ‫سەپێنراوە‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەی راو پێشبینییەكانی ماركسەوە‬ ‫لە واڵت��ە پێشكەوتووە پیشەسازییەكاندا‪.‬‬ ‫کۆمۆنیزم تا ئێستا پەیدا نەبووە؛ پرۆلیتار‬ ‫لە شۆڕشی كۆمۆنیستییەكانی س��ەدەی‬ ‫بیستەمدا رۆڵ���ی ن��ەب��ووە‪ ،‬ك��رێ��ك��اران لە‬ ‫كۆمەڵگا پیشەسازییەكاندا خۆشگوزەرانتر‬ ‫بوون‌و هۆشیاری چینایەتییان لەدەستداوە‪،‬‬ ‫كۆمەڵگای س��ەرم��ای��ەداری��ی پێشكەوتوو‬ ‫ب��ە س��ەر دوو ج��ەم��س��ەری ب��ۆرج��وازی‌و‬ ‫پرۆلیتاردا داب��ەش ن��ەب��ووە‪ ،‬بەڵكو چینی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت گ��ەش��ەی ك����ردووە‪ .‬ب��ەم پێیە‬ ‫تیۆرییەكەی ماركس بە درۆ خرایەوە‪ ،‬که‬ ‫بە تیۆرییەكی نازانستی دادەنرێت‪ .‬كەواتە‬ ‫گریمانەو پێشبینییەكان لە چوارچێوەی‬ ‫تیۆرەكەدا دەمێنێتەوە هیچ لە ئامانجەكانی‬ ‫بەدی نایەت‪ ،‬چونكە وەك گریمانی زانستی‬ ‫سروشتی شیاوی تاقیكردنەوە نییە‪.‬‬ ‫ــ بەاڵم سەبارەت بە تیۆرەكانی شیكاری‬ ‫دەروون����ی الی ف��رۆی��دو ئ��ادل��ەر س��ەر بە‬ ‫ک تیۆری جیاوازن‪ ،‬چونكە زۆر بە‬ ‫كۆمەڵێ ‌‬ ‫ئاسانی شیاوی تاقیكردنەوە نین‪ .‬هەروەها‬ ‫هیچ رەفتارێكی مرۆڤایەتییانەیان نییە‪ ،‬كە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪246‬‬

‫بتوانرێت وێنا بكرێت وەك رەفتارێكی‬ ‫پێچەوانەی گریمانەكانی تیۆرەكە‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫هەمان كاتدا ئەمە ئەوە ناگەیەنێت‪ ،‬كە فرۆیدو‬ ‫ئادلەر لە هەندێك بابەتدا سەركەوتنیان‬ ‫ب��ەدەس��ت نەهێناوە‪ ،‬چونكە م��ن گومانم‬ ‫ل��ەوە نییە‪ ،‬ك��ە زۆرب���ەی ئ��ەو بابەتانەی‬ ‫ئەوان ئاماژەیان پێ كردووە پڕبایەخ نەبن‪.‬‬ ‫رۆژێك دێت‪ ،‬كە رۆڵێكی گەورەیان دەبێت‬ ‫ل��ە دام��ەزران��دن��ی زانستی دەرون��ن��اس��ی��دا‪ ،‬‬ ‫كە شیاوی تاقیكردنەوە بێت‪ .‬شیكاریی‬ ‫دەروون����ی ك��اری��گ��ەری��ی ل��ە س��ەر زانست‬ ‫هه‌یه وەك بیروباوەڕە مێتافیزیکییەكان‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو كەسانەی لە سەر ئەو رێبازە‬ ‫دەڕۆن‪ ،‬زانستی نین‪ .‬پ��ێ��وەری توانایی‬ ‫ب��ەدرۆخ��س��ت��ن��ەوە ل��ە س��ەر ئ��ەم تیۆرییە‬ ‫جێبەجێ ناكرێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی تیۆرەییەكی‬ ‫نازانستین‪ .‬هەروەها ئەوەش رەتدەكاتەوە‪،‬‬ ‫كە دەبێژن تیۆری شیكردنەوەی دەروونی‬ ‫دەچێتە چوارچێوەی زانستەوە‪.‬‬ ‫ف���رۆی���د‪ ،‬دام���ەزرێ���ن���ەری ش��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫دەروون���ی���ی���ە‪ ،‬م��ێ��ت��ۆدی ش��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫دەروون��ی لە سەر حاڵەتەكانی نەخۆشییە‬ ‫دەروون��ی��ی��ەك��ان جێبەجێ دەك���ات‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ئادلەر بۆ چارەسەركردنی هەمان حاڵەت‬ ‫مێتۆدێكی‌تر بەكاردەهێنێت‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫پ��ی��اوێ��ك دەی���ەوێ���ت م��ن��داڵ��ێ��ك ب��خ��ات��ە نێو‬ ‫ئاوەوە بۆ ئەوەی بیخنكێنێت‪ ،‬لە هەمانكاتدا‬ ‫پیاوێكی‌تر دێت‌و خۆی دەكات بە قوربانی‬ ‫لە پێناو رزگاركردنی منداڵەكەدا‪ .‬لێرەدا‬ ‫فرۆیدو ئادلەر دوو بیرو رای جیاوازیان‬

‫بۆ ئەم بابەتە هه‌یه‪ .‬لە روانگەی فرۆیدەوە‬ ‫پیاوی یەكەم تووشی خه‌فه‌بوونی سێکسی‬ ‫ب����ووە‪ ،‬ب���ەاڵم ئ���ادل���ەر پ��ێ��ن��اس��ه‌ی پ��ی��اوی‬ ‫یەكەم ب��ه‌وه دەك��ات‪ ،‬كە تووشی هه‌ست‬ ‫به خۆبەكەمزانین بووە‪ ،‬چونكە دەیەوێت‬ ‫تاوانێك ئەنجام بدات‪ ،‬بەاڵم پیاوی دووەم‬ ‫لە دەورەكەیدا هەوڵدەدات بۆ رزگاركردنی‬ ‫منداڵەكە‪ ،‬باری دەروونی جێگیر كردوە‪.‬‬ ‫پۆپەر مێتۆدی شیكردنەوەكان‌و هۆكارە‬ ‫نادروستەكەیان بە ناچاری لە لێكۆڵینەوەی‬ ‫مێتۆدی زانستیدا بەدرۆدەخاتەوە‪ ،‬لە رێی‬ ‫بینین‌و ئەزموونەوە بۆ لێكۆڵینەوە لە عەقڵی‬ ‫مرۆڤ‪.‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك پ��ۆپ��ەر ت��ەم��ەن��ی ح��ەڤ��دە س��ااڵن‬ ‫ب���ووه‪ ،‬حاڵەتێكی نەخۆشی ل��ە كەسێكدا‬ ‫بەرچاو كەوتووه‪ .‬ئەم حاڵەتە نەخۆشییە‬ ‫بە پێی شیكردنەوەی ئ��ادل��ەر چارەسەر‬ ‫ناكرێت‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ادل��ەر چ��ارەس��ەری��ی ئەم‬ ‫نەخۆشییە پەیوەست دەكات بە دەستەواژە‬ ‫تیۆرییەكانەوە‪ ،‬كە هەستێكی ن��ات��ەواوە‪،‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی ئ��ەو كەسەی نەبینیوە‪ ،‬کە‬ ‫تووشی حاڵەتە نەخۆشییەکە بووە‪ .‬كەواتە‬ ‫شیكردنەوەی دەروونی بە رەهایی بە بڕوای‬ ‫پۆپەر پێوەری توانای بەدرۆخستنەوەی بە‬ ‫سەردا جێبەجێ ناكرێت‪.‬‬ ‫پۆپەر جیاوازیی لە نێوان فرۆیدو ئادلەردا‬ ‫ک����ردووه‪ ،‬ب���ەاڵم ئ��ەم ج��ی��اوازی��ك��ردن��ە لە‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی ئ��ادل��ەردای��ە‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی‬ ‫ف��رۆی��د ل��ە ب��ی��ری ك������ردووە‪ ،‬ك��ە م��رۆڤ‬ ‫دەورێكی بااڵی هەیە لە ژیانی كۆمەاڵیەتیدا‪،‬‬

‫‪247‬‬

‫بەو بڕوایە‪ ،‬كە بوونەوەرێكی كۆمەاڵیەتییە‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەش‪ ،‬ئەگەر هەموو تیۆرەكان‬ ‫پێچەوانەی بینراوەكان بن‌و نادروستبن‪،‬‬ ‫هێشتا هەر تیۆرییەكان بەردەوام دەبن‌و لە‬ ‫ژیاندان‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪248‬‬

‫ئیمانۆییل کانت‬ ‫پڕۆلێگۆمینا‬ ‫بیرۆکەی تیۆلۆجی (یه‌زدانناسی)‬ ‫‪Immanuel Kant‬‬ ‫‪Prolegomena‬‬ ‫‪The concept of theology‬‬ ‫وەرگێڕانی لە ئەڵمانییەوە‪ :‬د‪ .‬حەمید عەزیز‬ ‫‪Translated (from German) by: Dr. Hamid Aziz‬‬

‫‪249‬‬

‫بەشی فەلسەفە ــ کۆلێجی ئەدەبیات‬ ‫د‪ .‬حه‌مید عه‌زیز ل ‌ه قه‌اڵدزێ ل ‌ه ساڵی ‪1945‬‬ ‫له‌دایکبووه‌‪ .‬دکتۆرای ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌دا هه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ئه‌ڵمانیای رۆژئاوابوو‪ ،‬ل ‌ه بابه‌تی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌ڵمانی ل��ه‌ن ێ��وان ه��ه‌ردوو‬ ‫جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م‌و دووه‌م���دا‪ .‬ئیستا‬ ‫مامۆستای ‌ه ل ‌ه زانکۆی سه‌الحه‌دین زیاتر ل ‌ه‬ ‫‪ 20‬کتێبی فه‌لسه‌فی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫پ‪٥٥:‬‬ ‫ب��ی��رۆک��ه‌ی س��ێ��ی��ەم��ی ت��ران��س��ن��دێ��ن��ت��اڵ بە‬ ‫گرنگترینییان دادەن���رێ���ت‌‪ ،‬ئ�� ‌هگ��ه‌ر بێت‌و‬ ‫تەنها تیۆرییانە‪ ،‬بگرە پتر (ترانسندێنتی)‬ ‫و بە هۆیەوە دیالیکتێکییانە بەکارببرێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و بیرۆکه‌یه کەرەستە بە ژی��ر ده‌دات‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بێت‌و ژی��ر لێرەدا وەک بیرۆکەی‬ ‫دەروون����زان����ی‌و گ���ەردوون���ی ن��ەب��ێ��ت‌و بە‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوە دەس���ت پێنەکات‌و ب��ە الی‬ ‫ب��ەرزک��ردن��ەوەی زنجیرەی بنەماکان لەو‬ ‫ج��ێ��گ��ای��ەی‪ ،‬ک�� ‌ه بشێت ب���ەرەو ت��ەواوەت��ی‬ ‫رەه���ا ن��ەچ��ێ��ت‪ ،‬ب��ەڵ��ک��و ل���ەو زن��ج��ی��رەی��ەدا‬ ‫دابڕان بکات‌و لە چەند چەمک‌و بۆچوونی‬ ‫س��ادەو رووت���ەوە‪ ،‬ک ‌ه ت��ەواوەت��ی رەه��ای‬ ‫ش��ت ب��ە گشتی دەس��ت��ەب��ەر دەب���ن‪ ،‬دێتە‬ ‫خواره‌وه‌‌و بیرۆکه‌ی بوونەوەری یەکەمی‬ ‫ت��ەواوەت��ی (ک��ام��ڵ)و ئ��ەوپ��ەڕی پایەبەرز‬ ‫ب��ۆ ش��ی��اوەک��ی ئینجا ب��وون��ی رێئالیستی‬ ‫هەموو شمەکەکانی دیکە بەکاردەهێنێت‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌وە ب��ە سادەییبوونی ب��وون��ەوەرێ��ک‬

‫(گەوهەرێک) (‪ )wesen‬پەسەند دەکرێت‪.‬‬ ‫راستە ئه‌گه‌رچی لە زنجیرەی ئەزمووندا‬ ‫ن��ەه��ات��ووە‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل��ە پێناوی ئ��ەزم��وون‌و‬ ‫تێگەیشتنی پەیوەندی‌و نەزم‌و یەکاتییەکەی‬ ‫بە بیردا هێنراوە؛ بیرۆکەکە ه��ەر وەکو‬ ‫ئەوه‌ی پێشتر لە بۆچوونی تێگەیشتن جیا‬ ‫بکرێتەوە‪ .‬کەوابوو دەکرێت لێرەدا زڕە‬ ‫دیالێکتیک ب��ە ئاسانی بخرێتە ب��ەرچ��او‪،‬‬ ‫ک ‌ه لێیەوە ئەوە دەکەوێتەوە هەلومەرجی‬ ‫خۆیەتیی بیرکردنەوەمان بە هەلومەرجی‬ ‫بابەتی شتەکان خۆیان دابنێین‌‪ ،‬ئەو گریمانە‬ ‫ناچارییەی ژیریمانی پێ رازی دەبێت‪ ،‬بە‬ ‫باوەڕ ‪ Dogma‬پەسەندی بکەین‌‪ .‬ئیتر بۆیە‬ ‫دەرب��ارەی الف‌و لێدانەکانی یه‌زدانناسیی‬ ‫ت��ران��س��ن��دێ��ن��ت��اڵ��ی م���ن ه��ی��چ��ی‌ت��رم ب���ۆ بە‬ ‫بیرهێنانەوە نییه‪ ،‬چونکە ئ��ەوەی لێرەدا‬ ‫ت‬ ‫کتێبی رەخنە گوتوویەتی تێدەگەیشترێ ‌‬ ‫روون‌و ئاشکرایەو یەکالیی کەرەوەیە‪.‬‬ ‫پ‪٥٦:‬‬ ‫چەند تێبیینییەکی گشتی لە بارەی‬ ‫بیرۆکە ترانسندێنتاڵییەکان‬ ‫ئ���ەو ب��اب��ەت��ان��ەی ب��ە ه���ۆی ئ��ەزم��وون��ەوە‬ ‫دەستگیر دەب���ن‪ ،‬ل��ە چەندین الوە لێیان‬ ‫تێناگەین‪ ،‬پرسیارێکی زۆرو زەب��ەن��دە‪،‬‬ ‫ک���ه‌ ی���اس���ای س���روش���ت دەب��ێ��ت��ە م��ای��ەی‬ ‫کردنیان‪ ،‬ئه‌گه‌ر بەرەو خاڵێکی دیاریکراو‬ ‫ب��ەرزب��ک��رێ��ت��ەوەو پ��ێ��داب��گ��رن‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی‬ ‫هەمیشە لەگەڵ ئەو یاسایانەشدا بێنەوە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪250‬‬

‫هێشتا بە بێ چارەسەرکردن دەمێننەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬چۆن ماددەکان یەکتری کێش‬ ‫دەکەن؟ ئه‌گه‌ر بە تەواوەتی دەستبەرداری‬ ‫سروشت ببین‪ ،‬یان لە بەرەو پێشچوونی‬ ‫زن��ج��ی��رەی ب���ە ی���ەک���ەوە ب��ەس��ت��روای��ەی��دا‬ ‫سنووری ئەزموونی شیاوەکی ببەزێنین‪،‬‬ ‫دەم��ان��خ��ات��ە نێو ق��وواڵی��ی ب��ی��رۆک�� ‌ه س��ادە‬ ‫پ��ەت��ی��ی��ەک��ان‪ ،‬ئ���ەو ک��ات��ە ن��ات��وان��ی��ن بڵێین‪:‬‬ ‫ئێمە لە بابەتەکان تێناگەین‌و سروشتی‬ ‫ش��م��ەک��ەک��ان چ��ەن��د ئ��ەرک��ێ��ک‌و فرمانێکی‬ ‫ل��ە چ���ارەس���ەرک���ردن‌و ی��ەک�لای��ک��ردن��ەوە‪،‬‬ ‫نەهاتوومان دەخاتە ب��ەردەم‪ ،‬چونکە ئێمە‬ ‫بە هیچ جۆرێک کارمان بە سروشت یا بە‬ ‫گشتی بە بابەتە دراوو دەستگیربووەکانه‌و ‌ه‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو ئـێمە پەیوەندیمان بە چەمک‌و‬ ‫بۆچوونەکانەوە هەیە‪ ،‬ئەوانەی بنچینەکەیان‬ ‫لە ژیریماندا هەیەو سەرو کارمان لەگەڵ‬ ‫گەوهەرە (بوونەوەرە) هزرییە رووتەکاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬بە پێی ئەوە ئەو کێشەو ئەرکانەی‬ ‫لە بۆچوونی ئ��ەوەوە دەک��ەون��ەوە دەبێت‬ ‫یەکالیی بکرێنەوە‪ ،‬چونکە ژیر دەبێت لە‬ ‫بارەی میتۆدی تایبەتی خۆی بە دڵنیاییەوە‬ ‫روون��ک��ردن��ه‌وەی��ەک پێشکەش ب��ک��ات‪)23(.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ����ه‌وه‌ی ب��ی��رۆک��ە س��ای��ک��ۆل��ۆج��ی‌و‬ ‫گەردوونی‌و الهوتییەکان بە ئاشکرا چەند‬ ‫چەمک‌و بۆچوونێکی ژیرن‪ ،‬ک ‌ه ناکرێت لە‬ ‫هیچ ئەزموونێکدا دەستگیر ببن‪ ،‬ئیتر ئەو‬ ‫کێشەو پ��رس��ی��اران��ەی ژی��ر س��ەب��ارەت بە‬ ‫خۆی دەیخاتە بەرچاومان نەک بە هۆی‬ ‫بابەتەکانەوە‪ ،‬بەڵکو بە هۆی چەند بنەمایەکی‬

‫رووت���ی ژی���رەوە ل��ە پێناوی رازی��ک��ردن��ی‬ ‫خۆی‌و دەبێت بکرێت بە تەواوەتی وەاڵم‬ ‫بدرێنەوە‪ .‬دەکرێت ئەوە رووب��دات‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫نیشان بدرێت‪ ،‬ک ‌ه ئەوان چەند بنەمایەکی‬ ‫بنەڕەتین‪ ،‬بەکارهێنانی مێشکمان بەرەو‬ ‫راددەی پێکەوە گونجانێکی ت��ەواوەت��ی‌و‬ ‫یەک رەنگی لێکدراو ‪ Syntetisch‬بەرێت‌و‬ ‫ئ��ەوەن��دەی روون���ی بکەینەوە‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ەوان‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە ئ��ەزم��وون‌و س��ەب��ارەت بە‬ ‫تێکڕای تاقیکردنەوە راست‌و دروست بێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی س��ەرج��ەم تێكڕاییەکی رەه��ای‬ ‫ئ��ەزم��وون ناشیاوەکییە‪ ،‬ئ��ەوا بیرۆکەی‬ ‫تێکڕاییەکی سەرجەمی زانین بە پێی چەند‬ ‫بنەمایەک بە گشتی تاکە بیرۆکەیە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەکرێت جۆرێک لە یەک رەنگی بە زانین‬ ‫ببەخشێت‪ ،‬بە تایبەتی ئ��ەوەی دەرب��ارەی‬ ‫سیستمێکە‪ ،‬ک ‌ه بە بێ ئەو زانینە کارێکی‬ ‫هەندەکی بچووک دەبێت‌و بۆ مەبەستێکی‬ ‫ب���ەرزو ب��ااڵ ناکرێت بەکاربهێنرێت (ئ��ەو‬ ‫هەمیشە بریتییە ل��ە‪ :‬سیستمی هەموو‬ ‫بناغەکان‪ ).‬من لێرە بە ئامانجی رووت��ی‬ ‫کردەکی لێی تێناگەم‪ ،‬بەڵکو بە ئامانجی‬ ‫ب��ەرزی بەکار‌هێنانی تیۆرییانەی ژیریش‬ ‫تێیدەگەم‪.‬‬ ‫کەوابوو بیرۆکە ترانسێندێنتاڵییەکان دیارو‬ ‫دەستنیشانکردنی چ��ارەن��ووس��ی تایبەتی‬ ‫ژیر‪ ،‬بە تایبەت وەک بنەمایەکی یەک رەنگی‬ ‫سیستمی بەکارهێنانی مێشک دەردەب��ڕن‪.‬‬ ‫خ��ۆ ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ��ەو ی��ەک رەنگییەی ج��ۆری‬ ‫ی‬ ‫زانین وا سەرنج بدرێت‪ ،‬هەر وەک ئەوە ‌‬

‫‪251‬‬

‫پابەندو پەیوەستی بابەتی زانینە‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئ��ەو‪ ،‬ک ‌ه بابەتی رێکخەرە‪ ،‬بە یەکەیەکی‬ ‫پێکهێنەر ‪ konstitutiv‬دابنێین‌و مرۆڤ خۆی‬ ‫قەناعەت به‌و ‌ه بکات‪ ،‬ک ‌ه دەتوانێت بە هۆو‬ ‫ل�� ‌ه س��ای��ەی ئ��ەو ب��ی��رۆک��ان��ەوە زانینەکەی‬ ‫وا لێبکات‪ ،‬س��ن��ووری ه��ە‌ر ئەزموونێکی‬ ‫ش��ی��اوەک��ی ب��ب��ەزێ��ن��ێ��ت‌و ب��ە ش��ێ��وازێ��ک��ی‬ ‫ترانسێندێنتی فره‌وانی بکات‪ .‬کەچی‪ ،‬ئەو‬ ‫تەنیا ئ��ەو س��ودەی هەیە تاقیکردنەوە لە‬ ‫خۆیدا ئەوەندەی بکرێت لە تەواوەتی نزیک‬ ‫بکرێتەوە‪ ،‬واتە بەرەو پێشچوونەکەی بە‬ ‫هیچ شتێک‪ ،‬ک ‌ه سەر بە ئەزموون نەبێت‬ ‫سنووردار نەکرێت‪ .‬کەوابێت‪ ،‬ئەوە بە هەڵە‬ ‫تێگەیشتنێکە لە بڕیاردان (حوکم دان) بە‬ ‫س��ەر چ��ارەن��ووس��ی تایبەتی ژیریمانداو‬ ‫بنەما بنەڕەتییەکانی‌و ئەمە دالێکتیکێکە‪،‬‬ ‫تا رادەی���ەک بەکارهێنانی ئەزموونیانەی‬ ‫ژی��ر چ��ەواش��ە دەک���ات‌و دەشێوێنێت‌‪ ،‬تا‬ ‫رادەیەکیش ژیر خۆی دوو پارچە دەکات‪.‬‬ ‫پ‪٥٧:‬‬ ‫ئەنجامی‬ ‫دیاریکردنی سنووری ژیریی بێگەرد‬ ‫دوای سەلمێنە روونکردنەوەییەکان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫لە سەرەوە پێشکەشمان کردن ناژیرەکی‬ ‫دەب��ێ��ت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئێمە ب��ەو هیوایە بین‪ ،‬لە‬ ‫بارەی بابەتێکەوە شت بزانین‪ ،‬پتر لەوەی‬ ‫ئەزموونی شیاوەکی لە بارەیەوە دەیداتە‬ ‫دەست‪ ،‬یان شتێک ئێمە وای دابنێین بابەتی‬

‫ئەزموونی شیاوەکی نییەو کەمترین شتی‬ ‫ل��ە ب��ارەی��ەوە بزانین‪ ،‬ب��ۆ ئ���ەوەی ب��ە پێی‬ ‫تایبەتمەندییەکەی‪ ،‬ک�� ‌ه خ��ۆی ل��ە خۆیدا‬ ‫چۆن ده‌ستنیشانی بکەین‪ ،‬ئیتر چۆن ئێمە‬ ‫بمانەوێت ئ��ەو دەستنیشانکردنە رەن��گ‬ ‫بڕێژین‪ ،‬ئه‌گه‌ر کات‌و جێگاو هەموو چەمک‌و‬ ‫بۆچوونەکانی مێشک‪ ،‬س���ەرەڕای ئەمە‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بێت‌و ئ��ەو چەمک‌و بۆچوونانەی‬ ‫لە جیهانی هەستەوە بە هۆی سەرنجدانی‬ ‫ئەزموونییەوە‪ ،‬ی��ان تێبینی ک��ردن��ەوە بە‬ ‫دەستمان هێنابن نەکرێت لە بەکارهێنانە‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه تاقیکردنەوە ش��ی��اوەک��ی دەک���ات بەو‬ ‫الوەی نەبێت‌و‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئێمە بۆچوونەکانی‬ ‫مێشکی بێگەرد لەو مەرجە بە دوور بگرین‪،‬‬ ‫ئەوا هیچ بابەتێک دەستنیشان ناکات‌و هیچ‬ ‫کاتێک واتاو دەاللەتی نابێت‪.‬‬ ‫هەروەها لە الیەکی‌ترەوە‪ ،‬ناژیرەکییەکی‬ ‫گەورەتر دەبێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئێمە دان بە هیچ‬ ‫شتێک لە خۆیدا نەنێین‪ ،‬یان ئەزموونەکەمان‬ ‫بە تاکە جۆری زانینی شیاوەکی شتەکان‬ ‫دابنێین‌و ئینجا سەرنجدانمان لە جێگاو کاتدا‬ ‫بە تاکە سەرنجدانی شیاوەکی دابنێین‌و‬ ‫مێشکی تیۆری بە تاکە نموونەی مێشکی‬ ‫شیاوەکی وەربگرین‌‪ ،‬ک ‌ه وابوو بنەماکانی‬ ‫ش��ی��اوەک��ی ئ��ەزم��وون ب���ەوە دابنێین‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ه��ەل��وم��ەرج��ە گشتییەکانی شتەکانن لە‬ ‫خۆیاندا‪.‬‬ ‫بنەماکانمان‪ ،‬ک ‌ه بەکارهێنانی ژی��ر تەنیا‬ ‫ه���ەر ب��ە س���ەر ئ��ەزم��وون��ی ش��ی��اوەک��ی��دا‬ ‫سنووردار دەکەن‪ ،‬دەکرێت خۆیان ببن بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪252‬‬

‫ترانسندێنت‌و رادەی سنوورداری ژیریمان‬ ‫بە سنووردارکردنەکانی شیاوەکی شتەکان‬ ‫لە خۆیاندا دابنێین‪ ،‬دیالۆگەکانی هیوم‬ ‫دەک��رێ��ت وەک نموونە س��ودب��ەخ��ش بن‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بێت‌و رەخنەگرتنێکی هۆشیارانەی‬ ‫س��ن��وورەک��ان��ی ژی��ری��م��ان‌و س��ەب��ارەت بە‬ ‫ب��ەک��ارب��ردن��ی ئ��ەزم��وون��ی��ان��ەی ل��ە ئ���ارادا‬ ‫نەبێت‌و الفلێدانەکەی ئامانجی بۆ دیاری‬ ‫ن��ەک��رێ��ت‪ .‬رێ��ب��ازی گ��وم��ان��ک��ردن ه���ەر لە‬ ‫س��ەرەت��اوە لە میتافیزیک‌و دیالێکتیکە نا‬ ‫رێ��ک‌و پێکەکەیەوە س��ەری ه��ەڵ��داوە‪ .‬لە‬ ‫دەستپێکەوە خواستوویەتی لەبەر خاتری‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی ئ��ەزم��وون��ی��ی��ان��ەی ژی��ری��ی‪،‬‬ ‫ه��ەرچ��ی ئ��ەم��ەی تێپەڕاندبێت‪ ،‬ب��ە هیچ‌و‬ ‫پوچ‌و تەفرەدەری داناوە‪ ،‬وردە وردە دوای‬ ‫ئەوەی مرۆڤ بۆی دەرکەوتووە‪ ،‬ک ‌ه ئەو‬ ‫بنەمایانە خۆیان پێشییانەن ‪ ،Apriori‬ک ‌ه لە‬ ‫تاقیکردنەوەدا سودیان لێ وەردەگیرێت‌و‬ ‫بێ هەستپێکردن‪ ،‬وەک بەدەردەکەوێت رەوا‬ ‫بێت‪ ،‬پتر لەوەی تاقیکردنەوە پێی دەکات‬ ‫بەرەو پێشتر دەمانبەن‪ ،‬ئیتر دەست بەوە‬ ‫ک��راوە لە بنەما بنەڕەتییەکانی ئەزموون‬ ‫گومان بکرێت‪ .‬ئەو ئێستا هیچ گرنگ نییە‪،‬‬ ‫مێشکی ساغ لێرەدا هە‌ر کاتێک مافەکانی‬ ‫خۆی جێگیر دەکات‪ ،‬به‌اڵم سەرلێشێوانێکی‬ ‫تایبەتی لە زانستەکەدا ب��ەدەردەک��ەوێ��ت‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ناتوانێت دی���ارو دەستنیشانی بکات‬ ‫تاوەکو چ رادەی��ەک‌و بۆچی تەنیا تا ئەو‬ ‫رادەی��ە نەک پتر ب��اوەڕ بە ژیر دەکرێت‪،‬‬ ‫ئ��ەو سەرلێشێوانە تەنیا ه��ەر دەک��رێ��ت‬

‫رووخسارییانە‌و بە یارمەتی دیاریکردنی‬ ‫سنووری بەکارهێنانەکانی بە پێی چەند‬ ‫ب��ن��ەم��ای��ەک��ی ب��ن��ەڕەت��ی��ی��ەوە چ���ارەس���ەرو‬ ‫یەکالیی‌و ئینجا روودان���ی ل��ە دواڕۆژدا‬ ‫بەربەست بکرێت‪.‬‬ ‫راستە ئێمە ناتوانین دەربارەی شتەکان لە‬ ‫خۆیاندا لە دەرەوەی هەموو ئەزموونێکی‬ ‫شیاوەکیدا بۆچوونێکی دیاریکراو بدەینە‬ ‫دەس���ت‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەش��دا ئ���ازاد نین بە‬ ‫تەواوەتی لە پرسین لە بارەیەوە خۆمان‬ ‫ب���ە دوورب���گ���ری���ن‪ ،‬چ��ون��ک��ە ه��ی��چ کاتێک‬ ‫ئەزموون بە ت��ەواوەت��ی ژیریی پێ رازی‬ ‫ناکرێت‪ ،‬تاقیکردنەوە هەمیشە وەاڵم��ی‬ ‫پرسیارەکانمان دوا دەخ��ات‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر‬ ‫وەاڵمی تەواوەتیشمان بداتەوە بە ناڕەزایی‬ ‫دەمانهێڵێتەوە‪ ،‬ه��ەروەک بە تەواوەتی لە‬ ‫دیالێکتیکی ژی��ری ب��ێ��گ��ەرددا‪ ،‬ک ‌ه بنەماو‬ ‫ه��ۆک��اری ب��ەه��ێ��زی خ��ۆی��ی خ��ۆی ل��ێ��ره‌دا‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ک��ێ ل��ە ت��وان��ای��دا ه��ەی��ە دەرب���ارەی‬ ‫سروشتی دەروونمان هۆشیاری روون‌و‬ ‫رەوانی خودی دەستگیر ببێت‌و لە هەمان‬ ‫کاتدا رازی ببێت ب��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه دیاردەکانی‬ ‫ناکرێت بە رێ��ب��ازی ماتریالیستی روون‬ ‫بکرێنەوە؟ بە بێ ئ��ەوەی بپرسێت‪ :‬ئایا‬ ‫دەروون بە واتا تایبەتییەکەی چییە؟ ئایا‬ ‫لێرەدا رازی ببین بەوەی‪ ،‬ب ‌ه بۆچوونێکی‬ ‫ئەزموونی وێنای بکەین‪ ،‬بە بێ ئەوەی بە‬ ‫الی کەمەوە وێناکردنی دەروون لە الیەن‬ ‫ژی���رەوە (گەوهەرێکی ن��ام��اددی��ی س��ادەو‬ ‫ساکار) پەسەند بکەین‪ ،‬ئه‌گه‌رچی هەرگیز‬

‫‪253‬‬

‫ناشتوانین بوون ب ‌ه راستەقینە بابەتییەکەی‬ ‫پشت راست‌و ساغ بکەینەوە؟ کێ دەتوانێت‬ ‫ب��ە زان��ی��ن��ی ئ��ەزم��وون��ی��ی رووت���ی کێشەو‬ ‫پ��رس��ی��ارە گ��ەردوون��ی��ی��ەک��ان دەرب����ارەی‬ ‫بەردەوامی‌و قەوارەی جیهان‪ ،‬بە ئازادی‪،‬‬ ‫ی��ان ن��اچ��اری��ی سروشتیی رازی ببێت؟‬ ‫ئەو رێگایەی دەیگرێتە بەر هەرچی بێت‪،‬‬ ‫هەمیشە لە وەاڵم��ەک��ه‌ی بە پێی قانوونە‬ ‫بنەماکانی ئەزموون دەدرێتەوە پرسیارێکی‬ ‫دیکە دێتە پێشەوە پێویست بە وەاڵمدانەوە‬ ‫دەکات‪ .‬ئەوەش بۆمان روون دەکاتەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هەموو جۆرێکی روونکردنەوەی سروشتی‬ ‫ژی��ر رازی ناکات‪ .‬لە کۆتاییدا‪ ،‬کێ ئەوە‬ ‫نابینێت‪ ،‬ک ‌ه رێککەوت‌و پابەندو پەیوەندی‬ ‫بەیەکەوەبوونی هەمیشەیی هەموو ئەوانەی‬ ‫بە پێی بنەماکانی تاقیکردنەوەوە دەکرێت‬ ‫بیریان لێ بکرێتەوەو پەسەند بکرێن لە کردن‬ ‫نایەت‌و ناشێت‌و خۆشی بە ناچار نابینێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە دەرەوەی سنووری بۆچوونەکان‬ ‫خ��وازی��اری دڵنیایی‌و رەزام��ەن��دی بێت لە‬ ‫وێناکردنی ئەو ب��وون��ەوەرەدا‪ ،‬ک ‌ه ناکرێت‬ ‫چەمکەکەی لە خۆیدا پەی پێ ببردرێت‌و‬ ‫ناکرێت بە راستی رەتبکرێتەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫ئ��ەو تەنیا ه��ەر چەمکی ب��وون��ەوەرێ��ک��ی‬ ‫جەوهەری مێشکەو بە بێی هیچ کاتێک ژیر‬ ‫رازی نابێت‌و ناشبێت ژیر لە نێو بیرۆکە‬ ‫ترانسندێنتەکاندا سەرگەردان ببێت‪.‬‬ ‫سنوورەکانی (بوونەوەرە درێژبووەکان)‬ ‫هەمیشە بوونی جێگا لە دەرەوەی شوێنێکی‬ ‫دی��اری��ک��راودا‪ ،‬ک ‌ه تێیدا بێ م��ەرج دەک��ات؛‬

‫کۆسپە سنوورەکان پێویستیان بەوە نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو ئ��ەوان ناکردنی رووت��ن قەوارەیان‬ ‫هەیەو بە هیچ جۆرێک تەواوەتیی کامڵیان‬ ‫ن��ی��ی��ە‪ .‬ژی��رم��ان ل��ە دەوروب������ەری خ��ۆی��دا‬ ‫جێگایەک بۆ زانینی شت لە خۆیدا دەبینێت‪،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ل��ە ه��ەم��ان ک��ات��دا ل��ە ب���ارەی‬ ‫ئ��ەوەوە هیچ جارێک ناکرێت بۆچوونێکی‬ ‫دیاریکراوی هەبێت‌و چونکە ئەو بە تەنها‬ ‫بە دیاردەکان سنووردار کراوە‪.‬‬ ‫ئ����ەوەن����دەی زان��ی��ن��ی ژی���ر ه��ەم��اه��ەن��گ‌و‬ ‫ی��ەک جۆرییە‪ ،‬ناکرێت لە ب��ارەی��ەوە هیچ‬ ‫سنوورێکی دیاریکراو بیری لێبکرێتەوە‪.‬‬ ‫لە بیرکاری‌و زانستی سروشتدا (فیزیک)‬ ‫ژی����ری م����رۆڤ دەزان����ێ����ت‪ ،‬ک��� ‌ه چ��ەن��دی��ن‬ ‫ب��ەرب��ەس��ت��ی ل��ە پ��ێ��ش��ە‪ ،‬ب���ه‌اڵم ل��ە ه��ەم��ان‬ ‫کاتدا لەو ب��اوەڕەدا نەبووە‪ ،‬ک ‌ه لە بەرەو‬ ‫پ��ێ��ش��چ��وون��ی ن���اوەک���ی���دا ک��ام��ڵ دەب��ێ��ت‪.‬‬ ‫فراوانبوونی زانیاری بیرکاری‌و شیاوەکی‬ ‫داهێنانی نوێ هەمیشە کارێکە بێ کۆتایی‬ ‫ب���ەردەوام دەبێت‪ ،‬داهێنان‌و دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫تایبەتمەندییەکانی سروشت‌و هێزی نوێ‌و‬ ‫قانونەکان بە هۆی پەرەسەندنی ئەزموونی‬ ‫ب����ەردەوام‌و یەکگرتن‌و یەکخستنیان بە‬ ‫هۆی ژیرەوە هەر وایە‪ ،‬به‌اڵم نابێت لێرەدا‬ ‫س��ن��وورەک��ان‌و بەربەستەکان ب��ە نادیدە‬ ‫بگیرێن‪ ،‬چونکە بیرکاری تەنیا هەر بە سەر‬ ‫دی��اردەک��ان��دا جێبەجێ دەک��رێ��ت‌و ئ��ەوه‌ی‬ ‫نەکرێت بابەتی سەرنجدانی هەستەکی بێت‪،‬‬ ‫وەک چەمک‌و بۆچوونەکانی میتافیزیک‌و‬ ‫ئ��اک��ار‪ ،‬ل��ە دەرەوەی ک��ای��ەی بیرکاریدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪254‬‬

‫دەبێت‌و هیچ کاتێک ئەو زانستە پێی ناگات‪،‬‬ ‫لەوە بەوالوە ئەو پێویستی بە زانینی نییە‪،‬‬ ‫ک ‌ه واب��وو ل��ەودا هیچ ب��ەرەو پێشچونێکی‬ ‫ب����ەردەوام‌و نزیکبوونەوە ل��ەو زانستانە‬ ‫نابینرێت‌و لە هەمان کاتدا خاڵ‪ ،‬یان هێڵی‬ ‫بەریەککەوتن نییە‪ .‬زانستی سروشتی هیچ‬ ‫کاتێک ناوەوەی شت واتە ئەوانەی دیاردە‬ ‫نین ب��ۆم��ان دەرن���اخ���ه‌ن‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم دەک��رێ��ت‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا وەک بنەمایەکی بەرزی‬ ‫روونکردنەوەی دیاردەکان سوودبەخش‬ ‫بێت‪ ،‬جگە لەوە پێویستی بەو روونکردنەوە‬ ‫فیزیکییانە نییە‪ ،‬خۆ‪ ،‬ئه‌گه‌ر بەکارهێنانی‬ ‫ئەو بنەمایە پێشنیاز بکرێت (بۆ نموونە‬ ‫کاریگەریی گەوهەرە ناماددییەکان) ئەوا‬ ‫پێویستە دوورب��خ��رێ��ت��ەوەو نەخرێتە نێو‬ ‫روونکردنەوەکانیان‪،‬‬ ‫بەرەوپێشچوونی‬ ‫ب���ەڵ���ک���و پ���ێ���وی���س���ت���ە ه���ەم���ی���ش���ە ئ���ەو‬ ‫روونکردنەوانەیان لە سەر ئەو بنچینەیە‬ ‫دابمەزرێت‪ ،‬ک ‌ه دەکرێت تەنیا لە ئەزموونەوە‬ ‫بە دەست بێت بەو شێوەیەی‪ ،‬ک ‌ه بابەتی‬ ‫ه��ەس��ت��ەک��ان ب��ێ��ت‌و ب��ە پ��ێ��ی قانونەکانی‬ ‫ئ���ەزم���وون‌و ت��اق��ی��ک��ردن��ەوە پ��ەی��وەس��ت��ی‬ ‫پەیبردنە راستەقینە هەستییەکان بێت‪.‬‬ ‫میتافیزیک ب��ە ت��ەن��ی��ا ب����ەرەو کۆششی‬ ‫دیالێکتیکانەی ژی��ری بێگەردمان دەب��ات‬ ‫(ئ��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه نەک هەڕەمەکی‌و لە خۆوە‪،‬‬ ‫یان بە شێوازێکی مەبەستییانە کرابێت‪،‬‬ ‫بەڵکو سروشتی ژیر خۆی هانی ئەمەی‬ ‫داب��ێ��ت) ب���ەرەو س��ن��وورو ب���ەرەو بیرۆکە‬ ‫ترانسێندێنتاڵییەکان‪ ،‬ک ‌ه ناکرێت خۆیان‬

‫ل��ێ ب��ە دوور بگیرێت‌و هیچ جارێکیش‬ ‫ب��وی��س��ت��رێ��ت ب��ەدی��ب��ه��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬ئ����ەوان ئ��ەو‬ ‫س���ودەی���ان ه��ەی��ە‪ :‬ن���ەک ه���ەر ب��ە راس��ت��ی‬ ‫سنوورەکانی بەکارهێنانی ژیری رووت‪،‬‬ ‫بەڵکو جۆری دەستنیشانکردنەکەشی نیشان‬ ‫دەدەن‪ ،‬ئەوەش ئامانج‌و سوودو قازانجی‬ ‫ئەو ئامادەییە سروشتییەی ژیرمانە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫مێتافیزیک وەک کۆرپەیەکی خۆشەویست‬ ‫لێوەی لە دایک دەبێت‪ ،‬ک ‌ه لەدایکبوونەکەش‬ ‫تەنیا هەر رێکەوت نەبووە‪ ،‬بەڵکو هەموو‬ ‫شتێکی دی��ک��ەی ئ��ەو جیهانە ل��ە تۆوێکی‬ ‫بنەڕەتی پەیدا بووە‪ ،‬ک ‌ه بۆ چەند ئامانجێکی‬ ‫گەورەی داناییانە رێکخراوە‪.‬‬ ‫میتافیزیک دووربینییە‪ ،‬پتر لە هەر زانستێکی‬ ‫دیکە‪ ،‬ک ‌ه چەندین بنەماو خەسڵەتی هەیە‪،‬‬ ‫ب��ە ه��ۆی س��روش��ت��ەک��ەی��ەوە‪ ،‬هیچ کاتێک‬ ‫ن��اک��رێ��ت ب��ە ب��ەره��ەم��ێ��ک��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫هەڕەمەکی دابنێین‪ ،‬یان وا سەرنجی بدەین‪،‬‬ ‫ک ‌ه فراوانبوونێکی شیاوەکی پێشکەوتنی‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی��ە (ک���ە ب��ە ت���ەواوەت���ی ل��ەو‬ ‫دابڕاوە)‪.‬‬ ‫ژیر بە هۆی هەموو چەمک‌و بۆچوون‌و‬ ‫قانونەکانی مێشکەوە‪ ،‬ک ‌ه بۆ مەبەستی‬ ‫بەکارهێنانی ئیمپیری (ئەزموونی) پەنایان‬ ‫ب��ۆ دەب���ات‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی جیهانی‬ ‫هەستدا بەسن‪ ،‬لێیان رازی نییە‪ .‬ژیر بە‬ ‫هۆی ئەو پرسیارانەوە‪ ،‬ک ‌ه هەمیشە دووبارە‬ ‫دەبنەوەو کۆتاییان نایەت‪ ،‬لە دۆزینەوەی‬ ‫چ��ارەس��ەری تەواوەتییان بێئومێد ب��ووە‪.‬‬ ‫بیرۆک ‌ه ترانسندێنتاڵییەکان‪ ،‬ک ‌ه ئامانجی‬

‫‪255‬‬

‫یەکالیی کردنەوەو چارەسەریان هەیە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دێنە بەردەم ژیر‪ .‬بەو پێیە ژیر بە روونی‬ ‫دەبینێت‪ ،‬ک ‌ه ناکرێت ئەو چ��ارەس��ەرە بە‬ ‫ت��ەواوەت��ی ل��ە جیهانی هەستدا هەبێت‌و‬ ‫ناکرێت لەو چەمک‌و بۆچوونانەشدا هەبێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه یارمەتیی تێگەیشتنمان دەدەن‪ .‬جێگاو‬ ‫کات‌و هەموو ئەوانەی ئێمە خستماننە ژێر‬ ‫چەمک‌و بۆچوونەکانی ژیری بێگەردەوە‪،‬‬ ‫جیهانی هەست ل��ە زن��ج��ی��رەی��ەک‪ ،‬ب��ە پێ‬ ‫چەند قانونێکی گشتی بە یەکەوە بەستراو‬ ‫ب�����ەوالوە ن��ی��ی��ە‪ ،‬ئ���ەو ل��ە خ��ۆی��دا ب��وون��ی‬ ‫سەربەخۆی نییە‪ ،‬ئەو بە تایبەتی شت لە‬ ‫خۆیدا نییەو بە ناچاری دەچێتەوە سەر‬ ‫ئەوەی بنەمای بنەڕەتی دیاردەکانی تێدایە‪،‬‬ ‫سەر ئەو گەوهەرە (ب��وون��ەوەرەی)ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ن��ەک وەک دی���اردەی رووت بەڵکو وەک‬ ‫شتەکان لە خۆیاندا دەکرێت بزانرێن‪ .‬بە‬ ‫زانینی ئەو بوونەوەرانە ژیر دەتوانێت بەو‬ ‫هیوایە بێت‪ ،‬ک ‌ه لە بە مەرجکراو ب��ەرەو‬ ‫مەرجەکەی هەنگاو دەنێت‪.‬‬ ‫لە سەرەوە (بڕگەی ‪٣٣‬و‪ )٣٤‬بەربەستەکانی‬ ‫ژیرییمان لە بارەی زانینی گەوهەرە ژیرییە‬ ‫رووت��ەک��ان نیشاندا‪ ،‬ئێستا له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫بیرۆکە ترانسندێنتالییەکان برەو بە چوونی‬ ‫ناچاریی بۆ الی ئەو بەربەستانە دەدەن‪،‬‬ ‫بگرە لە هەمان کاتدا بە جۆرێک ب��ەرەو‬ ‫بەرکەوتنمان بە کاتی پڕ (هی ئەزموون)و‬ ‫بەتاڵ (ئێمە ناتوانین هیچی لە بارەوە بزانین‬ ‫نۆومینیس) دەبات‪ ،‬ئەوا هەروا لە تواناماندا‬ ‫هەیە سنوورەکانی ژیریی بێگەرد دیارو‬

‫دەستنیشان بکەین‪ ،‬ئیتر لە هەموو ئەو‬ ‫سنوورانەدا شتێکی لەبار پۆزەتیڤ هەیە‬ ‫(رووبەر سنووری جێگای لەشییە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا خۆی جێگایەکە‪ ،‬هێڵ جێگایە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫سنووری رووبەرە‪ ،‬خاڵ سنوورو کۆتایی‬ ‫هێڵە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا شوێنێکە لە جێگادا) بە‬ ‫پێچەوانەوە بەربەستەکان ‪Schranken‬‬ ‫ناکردنی رووت‌و س��ادەی��ان تێدایە‪ .‬ئەو‬ ‫بەربەستانەی لە هەردوو بڕگەی ناوبراودا‬ ‫نیشان دران بەس نین‪ ،‬چونکە لە دوای‬ ‫ئ��ەوەی ئێمە بۆمان دەرک��ەوت‪ ،‬ک ‌ه شتێک‬ ‫لە س��ەرووی��ان��ەوە هەیە (ئه‌گه‌رچی ئێمە‬ ‫هەرگیز ئەو شتە لە خۆیدا نازانین) ئەو‬ ‫پرسیارە دێتە پێشەوە‪.‬‬ ‫ن‬ ‫رۆڵی ژیر لەو پەیوەستەی‪ ،‬ک ‌ه ده‌یزانی ‌‬ ‫بە ئه‌وەی نایزانین‌و بە ئه‌وه‌ی هیچ جارێک‬ ‫ناتوانین بیزانین دەبەستێتەوە چییە؟ بە‬ ‫راستی ئەو پەیوەندییە شتێکی زان��راو بە‬ ‫شتێکی ن��ەزان��راو دەبەستێتەوە (هەموو‬ ‫کاتێکیش هەروا دەمێنێتەوە‪ ).‬خۆ ئه‌گه‌ر ئەو‬ ‫نەزانراوە وا پێویست بکات بە الی کەمەوە‬ ‫ه��ەر ب��ە ن��ەزان��راوی بمێنێتەوە ـ��ـ‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫چی نابێت ئەو ئاواتەش بخوازرێت ــ ئیتر‬ ‫پێویستە چەمک‌و بۆچوونی ئەو پەیوەندییە‬ ‫دەستنیشان بکرێت‌و روونبکرێتەوە‪.‬‬ ‫ک��ە واب����وو دەب��ێ��ت ئێمە ب��وون��ەوەرێ��ک��ی‬ ‫ناماددیی‌و جیهانێکی ژیرو بوونەوەرێکی لە‬ ‫هەموو بوونەوەرە گەوهەرییەکان بە بیردا‬ ‫بهێنین (تانیا نۆومینا)‪ ،‬چونکە ژیر تەنیا‬ ‫هەر لە ئه‌واندا‪ ،‬ک ‌ه وەک چەند شتێک لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪256‬‬

‫خۆیاندا وان تەواوەتی‌و رازیبوونی خۆی‬ ‫دەبینێتەوەو هیچ هیواشی بەوە نییە‪ ،‬ک ‌ه بە‬ ‫خستنەوەی دیاردەکان لەو جۆرە بنەمایانە‬ ‫بۆ خۆی بە دییان بهێنێت‪ ،‬چونکە ئەوان بە‬ ‫راستی دەچنەوە سەر شتێک بە تەواوەتی‬ ‫لێیان ج��ی��اوازن (ب��ە ت��ەواوەت��ی لە جۆری‬ ‫جیاوازن‪ ).‬دیاردەکان هەمیشە بوونی شت‬ ‫لە خۆیدا بە مەرج دەکەن‪ ،‬ئینجا بوونەکەی‬ ‫رادەگ��ەی��ەن��ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر بتوانین لە نزیکەوە‬ ‫بزانین‪ ،‬یان نەتوانین‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی ئێمە هیچ کاتێک ناتوانین‬ ‫ئەو بوونەوەرانەی مێشک لەوەدا خۆیان‬ ‫ل��ە خ��ۆی��ان��دا دەک��رێ��ت چ��ۆن ب��ن‪ ،‬وات��ە بە‬ ‫شێوازێکی دی��اری��ک��راوە‪ ،‬ب��زان��ی��ن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوەش��دا دەبێت ئ��ەوان لە پەیوەندییاندا‬ ‫بە جیهانی هەستەکاندا پەسەند بکەین‌و‬ ‫ب��ە ه���ۆی ژی��ری��ی��ەوە ب��ە ئ���ه‌وی���ەوە گرێی‬ ‫بدەین‪ ،‬ئێمە بەالی کەمەوە دەتوانین بیر‬ ‫ل��ەو پەیوەندییە بکەینەوە‪ ،‬ب��ەه��ۆی ئەو‬ ‫چەمکانەوە‪ ،‬ک ‌ه پەیوەندییەکەی بە جیهانی‬ ‫هەستەوە دەردەب����ڕن‪ .‬ئه‌گه‌ر ئێمە تەنیا‬ ‫ه���ەر ب��ە ه���ۆی چ��ەم��ک‌و ب��ۆچ��وون��ەک��ان��ی‬ ‫مێشکەوە بیر لە بوونەوەری نێو مێشک‬ ‫بکەینەوە‪ ،‬ئ��ەوه‌ی راس��ت بێت‪ ،‬ئێمە ئەو‬ ‫کاتە بیر لە شتێکی دیاریکراو ناکەینەوەو‬ ‫ئینجا ئەو کاتە چەمک‌و بۆچوونەکەمان‬ ‫بە بێ وات��او دەالل��ەت دەبێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئێمە‬ ‫ب��ە ه���ۆی ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەک��ان��ەوە‪ ،‬ک�� ‌ه لە‬ ‫جیهانی هەستەوە دەیانخوازینەوە‪ ،‬بیری‬ ‫لێبکەینەوە‪ ،‬ئەو کات هیچی‌تر بوونەوەری‬

‫نێو مێشک نامێنێت‪ ،‬بەڵکو وەک دیاردەیەک‬ ‫لەو دی��اردان��ەی سەر بە جیهانی هەستە‪،‬‬ ‫بیری لێدەکەینەوە‪.‬‬ ‫دەخ���وازی���ن ن��م��وون��ەی��ەک ل��ە ب��ۆچ��وون��ی‬ ‫بەرزترین بوونەوەر وەربگرین‪ :‬بۆچوونی‬ ‫رەببانی بە تەواوەتی بۆچوونێکی ژیریی‬ ‫بێگەردە‪ ،‬ئەو تەنیا یەک شت‪ ،‬ک ‌ه هەموو‬ ‫هەڵکەوتێک (ری��ال��ی��س��ت��ی)ی ت��ێ��دای��ە وێنا‬ ‫دەک��ات بێ ئ��ەوەی بە هۆیەوە بتوانرێت‬ ‫تاکە شتێک دی��ارو دەستنیشان بکرێت‪،‬‬ ‫چونکە بۆ ئەو مەبەستە دەبێت نموونەکە‬ ‫لە جیهانی هەستەوە ب��خ��وازرێ��ت��ەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫تێیدا تەنها بایەخ بە تووێژینەوەی بابەتی‬ ‫ه��ەس��ت��ەک��ان دەدەی�������ن‌و ن����ەک ب���ە شتی‬ ‫پێکەوە نەگونجاو‪ ،‬ک ‌ه بە هیچ شێوازێک‬ ‫ناکرێت بابەتی هەستەکان بێت‪ ،‬بەو پێیە‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬ئ��ەو دەخەمە پ��اڵ مێشکەوە‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم من لە بۆچوونی ئ��ەو مێشکەی لە‬ ‫مێشکم دەچێت بەو الوە نیمە‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ئ��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه دەبێت بە ه��ۆی سەرنجدانی‬ ‫هەستەکییەوە پێی ببەخشرێت‌و هەموو‬ ‫ئەرک‌و خۆخەریککردنەکەشی بچێتە ژێر‬ ‫باری رێساکانی یەک رەنگی هۆشیارییەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەو ک��ات��ە رەگ���ەزەک���ان���ی ب��ۆچ��وون��ەک��ەم‬ ‫هەمیشە لە دی��اردەدا دەبێت‪ ،‬به‌اڵم من بە‬ ‫هۆی نا تەواوی دیاردەکانەوە ناچار دەبم‬ ‫بە س��ەر ئ��ەودا تێپه‌ڕببم ب��ەرەو چەمک‌و‬ ‫بۆچوونی بوونەوەرێک بچم‪ ،‬ک ‌ه بە هیچ‬ ‫جۆرێک ملکەچی دیاردەکان نییە‪ ،‬یان ئەو‬ ‫ب��وون��ەوەرەی‪ ،‬ک ‌ه هەرگیز وەک مەرجی‬

‫‪257‬‬

‫دەس��ت نیشانکردنی‪ ،‬پ��ێ��وەی بەند نییە‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر مێشکم لە هێزی هەستەکی دابڕی‬ ‫بۆ ئەوەی مێشکی بیرگەردم هەبێت‪ :‬ئەوا‬ ‫ل��ە ف��ۆڕم��ی س��اک��اری بیرکردنەوە ب��ە بێ‬ ‫سەرنجدان بەوالوە نامێنێت‪ ،‬بەو هۆیەوە‬ ‫هیچ کاتێک ناکرێت‪ ،‬شتێکی دیاری کراو‪،‬‬ ‫ی��ان بابەتێک ب��زان��م‪ ،‬ئیتر پێویستە من‬ ‫تاکو کۆتایی مێشکێکی ت��ر‪ ،‬ک�� ‌ه توانای‬ ‫سەرنجدانی بابەتەکانی هەبێت بە بیرمدا‬ ‫بهێنم‪ .‬من خۆم لە دەربارەیەوە کەمترین‬ ‫ب��ۆچ��وون��م نییە‪ ،‬چونکە مێشکی م��رۆڤ‬ ‫بیرکردنەوەکەی تیۆرییانەیەو بە تەنیا بە‬ ‫هۆی بۆچوونە گشتییەکانەوە دەتوانێت‬ ‫بزانێت‪ .‬هەمان شت دێتە پیشەوە‪ ،‬ئه‌گەر‬ ‫من خواست بدەمە پاڵ بونەوەرە بەرزەکە‪،‬‬ ‫من ئەو بۆچوونەم تەنیا لە تاقیکردنەوەی‬ ‫ن���اوەک���ی���ی���ەوە دەس��ت��گ��ی��ر دەب���ێ���ت‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫تاقیکردنەوەش ل��ەوەوە دەکەوێتەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئێمە بەو بابەتانەر دەبین‪ ،‬ک ‌ه پێویستیمان‬ ‫بە بوونەکەیان هەیەو ئەو پشت بە هێزی‬ ‫هەستەکی دەب��ەس��ت��ێ��ت‌و ل��ەگ��ەڵ چەمکی‬ ‫گ��ەوه��ەر (ب���وون���ەوەری ب���ەرز) ئ��ەوپ��ەڕی‬ ‫ناکۆکە‪.‬‬ ‫ئەو گازندەو رەخنانەی هیوم لە رێبازی‬ ‫رەببانییەت (خ��وداپ��ه‌رس��ت��ی) ‪Deismus‬‬ ‫گرتوویەتی الوازن‌و تەنیا هەر سەلمێنەکان‬ ‫دەپ��ێ��ک��ن‌و ه��ی��چ ج��ارێ��ک ب��ن��ەم��ای پشت‬ ‫راس��ت��ک��ردن��ەوەی رێ��ب��ازی رەببانی خۆی‬ ‫ناگرنەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ئەو رەخنانەی لە رێبازی‬

‫رەببانییەت دەگیرێن‪ ،‬ک ‌ه پشت بە پێناسەیەکی‬ ‫تەسکی ب���وون���ەوەری ب���ەرز دەبەستێت‪،‬‬ ‫تاوەکو ئەو نزیکانەش پێناسەی بوونەوەر‬ ‫بەوە دەکرا‪ ،‬ک ‌ه بوونەوەرێکی ترانسندێنتە‪،‬‬ ‫ئەو گازندا بەو شێوازەی ئەو بۆچوونەی‬ ‫پێ دەکرا بەهێز بوون‌و ناکرێت لە هەندێک‬ ‫دۆخ‌و رەوش����دا (ب���ە راس��ت��ی ل��ە ه��ەم��وو‬ ‫دۆخە ئاساییەکاندا) رەت بکرێنەوە‪ .‬هیوم‬ ‫هەمیشە پشت بەوە دەبەستێت‪ .‬بە هۆی‬ ‫بۆچوونی س��ادەو س��اک��اری ب��وون��ەوەری‬ ‫یەکەمەوە‪ ،‬ک ‌ه ئێمە باری ئۆنتۆلۆجی پێ‬ ‫دەدەی���ن (ه���ەرە ک��ۆن‪ ،‬هەمیشە تێنەپەڕ‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی گشتی) بە راستی ئێمە بیر لە‬ ‫هیچ شتێکی دیاری کراو ناکەینەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫دەبێت چەند خەسڵەتێک بەو بوونەوەرە‬ ‫بدرێت بۆ ئەوەی بۆچوونێک بە کۆنکرێتی‬ ‫دەستگیر ببێت‪ :‬ئ���ەوە تەنیا ب��ەس نییە‬ ‫بوترێت‪ :‬ئ��ەو ه��ۆک��ارە‪ ،‬بەڵکو‪ :‬سروشتی‬ ‫هۆکاریەتییەکەی چۆنە‪ ،‬بە هۆی مێشک‪،‬‬ ‫یان خواست‌و لێرەوە هێرشەکانی بۆ سەر‬ ‫بابەتەکە خۆی بە تایبەتی بۆ سەر رێبازی‬ ‫رەببانی دەس��ت پ��ێ��دەک��ەن‪ ،‬ب��ه‌اڵم پێشتر‬ ‫تەنیا هەر ئەو بەڵگانەیان گازندە کردبوو‪،‬‬ ‫ک ‌ه رێبازی رەببانی پشتی پێ بەستوون‪.‬‬ ‫ئەمەش هیچ مەترسییەکی لێ ناکەوێتەوە‪.‬‬ ‫بەڵگە ترسناکەکانی بە گشتی دەچنەوە سەر‬ ‫رێبازی ئەنترۆپۆمۆرفیزمەس (لێکچواندن)‪،‬‬ ‫ک ‌ه بە الیەوە لە رێبازی رەببانی دانابڕێت‌و‬ ‫واشی لێدەکات لە خۆیدا ناکۆک بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫رێبازی لێکچواندن دوور بخرێتەوە ئەوا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪258‬‬

‫رێبازی رەببانی ه��ەرەس دەهێنێت‌‪ .‬تەنیا‬ ‫لە ب��اوەڕب��وون بە رەببانییەت دەمێنێت‌و‬ ‫هیچیش ل��ەم��ە ن��اک��ەوێ��ت��ەوەو س���وودی‬ ‫هیچی نامێنێت‌و هیچ بنەمایەکی ئایینی‌و‬ ‫ئاکاریش ناداتە دەست‪ ،‬ئه‌گه‌ر بوونی ئەو‬ ‫لێکچواندنە ‪ Anthropomorphismus‬نەکرێت‬ ‫دەس��ت��ب��ەردارب��وون ب��ب��ێ��ت‪ ،‬ئ���ەوا ب��وون��ی‬ ‫بوونەوەرێکی بەرز بەو جۆرە دەبێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەخوازێت‌و دەکرێت هەموومان پەسەندی‬ ‫ب��ک��ەی��ن‪ ،‬ب���ه‌اڵم ب���ەالی ک��ەم��ەوە هەرگیز‬ ‫ناکرێت بۆچوونی ئەو بوونەوەرە دیارو‬ ‫دەستنیشان بکرێت بە بێ ئەوەی خۆمان‬ ‫لە ناکۆکییەوە نەگلێنین‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئێمە بەو قەدەغەکردنە خۆمان لە‬ ‫ب��ڕی��ارە ترانسندێنتەکانی ژی��ری بێگەرد‬ ‫بەدوور بگرین‪ ،‬پەیوەندی بە شتێکی دیکەوە‬ ‫هەیە وا بەدەردەکەوێت‪ ،‬ک ‌ه بە پێچەوانەو‬ ‫دژییەوە بێت‪ .‬واش پێویست دەکات بگەینە‬ ‫ئ��ەو بۆچوونانەی‪ ،‬ک ‌ه لە پ��اوان‌و کایەی‬ ‫بەکارهێنانی ن��اوەک��ی ژی��ر (ئ��ەزم��وون��ی)‬ ‫دەچێتە دەره‌وه‌‪ ،‬ئەوا پەی بەوە دەبرێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه دەکرێت هەردووکیان تەنیا لە سنووری‬ ‫دیاریکراوی هەموو بەکارهێنانێکی رەوای‬ ‫ژی���ردا پێکدێن ‪ ،bestehen‬چونکە ژیر‬ ‫س��ەر ب��ە ک��ای��ەو پ��اوان��ی تاقیکردنەوەیە‪،‬‬ ‫دەچ��ێ��ت��ە ن��ێ��و چ��وارچ��ێ��وەی ب���وون���ەوەرە‬ ‫(گەوهەرە)کانی بیرەوەو ئینجا لە هەمان‬ ‫ک��ات��دا دەزان��رێ��ت چ��ۆن ئ��ەو بیرۆکانەی‬ ‫شایستەی سەرنجدان‌و بایەخ پێدانن تەنیا‬ ‫بۆ دیاریکردنی سنووری ژیریی مرۆڤ‬

‫سودبەخشن‪ ،‬بە تایبەتی لە الیەکەوە بۆ‬ ‫زانینی ئ��ەزم��وون��ی ب��ە ب��ێ س��ن��وور درێ��ژ‬ ‫نەبێتەوەو بەجۆرێک ئێمە پتر لە جیهان‬ ‫شتێکی دیکە نەزانین سوودبەخشن‌و لە‬ ‫ب��ەوالوە لە الیەکی دیکەوە لە نەبەزاندنی‬ ‫سنووری تاقیکردنەوەوە ئەو شتانەی لە‬ ‫دەرەوەی ئەودان‌و وەک شت لە خۆیاندان‬ ‫بڕیاریان لە سەر نەدرێت سودیان هەیە‪.‬‬ ‫ئێمە ل��ەو س��ن��وورەدا دەمێنینەوە‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ب��ڕی��ارەک��ەم��ان تەنیا ل��ەو پ��ەی��وەن��دی��ی��ەدا‬ ‫س�����ن�����ووردار ب���ک���ەی���ن‪ ،‬ک��� ‌ه ج��ی��ه��ان بە‬ ‫بوونەوەرێکەوە هەیبێت‪ ،‬ک ‌ه بۆچوونەکەی‬ ‫خ��ۆی ل��ە دەرەوەی ه��ەم��وو زانینێکەوە‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه بتوانین ل��ە نێو جیهاندا ب��ە دەستی‬ ‫بهێنین‪ .‬چونکە ئەو کاتە ئێمە هیچ جۆرە‬ ‫خەسڵەتێک لە خۆیدا بە تایبەتی ئەوانەی لە‬ ‫بابەتی تاقیکردنەوەدا بیریان لێ دەکەینەوە‬ ‫ن��ادەی��ن��ە پ��اڵ ب��وون��ەوەرە ب��ەرزەک��ە‪ ،‬بەو‬ ‫پێیە خۆمان لە کەوتنە نێو رێبازی لەیەک‬ ‫چواندنی دۆگماتی دەپ��ارێ��زی��ن‌و رێگای‬ ‫لێکچواندنی سیمبولی بە خۆمان دەدەین‪،‬‬ ‫ک ‌ه بە راستی پەیوەندی بە زمانەوە نەک‬ ‫بابەتەکە خ��ۆی��ەوە هەیە ل���ەوەدا‪ ،‬ک ‌ه ئەو‬ ‫تایبەتمەندییانە دەدەینە پاڵ بوونەوەرەکە‬ ‫ئەوەندەی پەیوەندی بە جیهانەوە هەیە‪.‬‬ ‫کاتێک من دەڵ��ێ��م‪ :‬ئێمە ناجارین جیهان‬ ‫وا ببینین وەک ئ���ەوەی ک���اری مێشک‌و‬ ‫خواستێکی بەرز بێت‪ ،‬ئەوا ئەوی راست‬ ‫بێت من لەوە بەوالوە پتر ناڵێم‪:‬‬ ‫ه��ەروەک چ��ۆن کاتژمێرێک‪ ،‬کەشتییەک‪،‬‬

‫‪259‬‬

‫ب��ەت��ال��ی��ۆن��ێ��ک س���ەر ب���ە س��ەع��ات��چ��ی��ی��ەک‪،‬‬ ‫ئەندازیارێک‪ ،‬سەرکردەیەکە ئەوا جیهانی‬ ‫ئەوا جیهانی هەست (یان هەموو ئەوەی‬ ‫بنەمای ک��ۆی دی��اردەک��ان��ە) دەدرێ��ت��ە ئەو‬ ‫نەناسراوو نەزانراوەی‪ ،‬ک ‌ه من بە راستی‬ ‫ل��ەو ب��ارەی��ەوە ل��ە خ��ۆی��دا چییە نایزانم‪،‬‬ ‫بەڵکو لە الیەنەوە سەبارەت بە من چییەو‬ ‫سەبارەت بە جیهان‪ ،‬ک ‌ه من بەشێکم لێیەوە‬ ‫دەیزانم‪.‬‬ ‫پ‪٥٨:‬‬ ‫ئەو جۆرە زانینە ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه بە پێی وەک‬ ‫یەک بوونە (‪ )Analogie‬ئەو وشەیە ئەوە‬ ‫ناگەیەنێت‪ ،‬ک ‌ه ئاسایی مرۆڤ تێی دەگات‌و‬ ‫بە لەیەکچوونێکی ن��ات��ەواوی دوو شتی‬ ‫دادەن��ێ��ت‪ ،‬بەڵکو لە یەکچوونی تەواوەتی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی دوو شتی ب��ە ت���ەواوەت���ی لە‬ ‫یەکتری جیاواز دەگەیەنێت (‪.)24‬‬ ‫بە سایەی ئە وەک یەکبوونە بۆچوونی‬ ‫بوونەوەری بەرز بە شێوەیەکی تەواوەتی‬ ‫بۆمان دەمێنێتەوە‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی ئێمە هەموو‬ ‫ئەوانەمان دوور خستۆتەوە‪ ،‬ک ‌ه دەکرێت‬ ‫ئەو بە ئاسانی‌و لە خۆیدا دیارو دەستنیشان‬ ‫بکات‪ .‬لەبەر ئ��ەوەی ئێمە ئ��ەوم��ان تەنیا‬ ‫سەبارەت بە جیهان‌و خۆمان دەستنیشان‬ ‫کردووە‪ ،‬بۆیە ئێمە پتر لەوە بە هیچ نییە‪.‬‬ ‫ئەو هێرشانەی هیوم بردونیە سەر ئەوانەی‬ ‫ویستویانە ئەو بۆچوونە رەها دەستنیشان‬ ‫بکەن‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی ئەوان بۆ ئەو مەبەستە‬ ‫کەرەسە (ماددە) لە خۆیان‌و لە جیهانەوە‬

‫دەخوازنەوە‪ ،‬بە المانەوە گرینگ نییەو هیچ‬ ‫کاتێکیش ناکرێت لۆمەی ئەوەمان بکەن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئێمە هیچمان بۆ نامێنێتەوە‪ ،‬ئه‌گه‌ر بێت‌و‬ ‫ئەو لەیەکچوونە بابەتییەی لە بۆچوونی‬ ‫بوونەوەری بەرز دوور بخەینەوە‪.‬‬ ‫‪ ،‬ئ���ه‌گ���ه‌ر ه����ەر ل���ە س����ەرەت����اوە م���رۆڤ‬ ‫لەگەڵ ئێمەدا بێت ( وەک چۆن هیوم لە‬ ‫دیالۆگەکانیدا ل��ە کەسایەتی فیلۆ دژی‬ ‫کلیت کردوویەتی)‪ ،‬ک ‌ه بۆچوونی رەببانی‬ ‫ب���وون���ەوەری ی��ەک��ەم وەک گریمانیەکی‬ ‫ناچاریی‪ ،‬ک ‌ه بە هۆیەوە ئەو بوونەوەرە بە‬ ‫بەکارهێنانی بار (‪)Pradikat‬ی ئۆنتۆلۆجی‬ ‫بێگەرد وەک گەوهەرو هۆیەکی‪ ...‬هتد بە‬ ‫بیردا بهێنێت (دەبێت ئەمە بکەین‪ ،‬چونکە‬ ‫ژی���ر‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە جیهانی ه��ەس��ت��دا ملکەچی‬ ‫چەند مەرجێکە‪ ،‬ک ‌ه هەمیشە ئەوانیش لە‬ ‫الی خۆیانەوە پابەندی مەرجی ترن‌و بە‬ ‫بێیان رازی نابن‪ ،‬سەرەڕای ئەمە دەکرێت‬ ‫ئ��ەوە بەبێ زی��ان جێبەجێ بکەین‪ ،‬بە بێ‬ ‫ئ��ەوەی بکەوینە داوی لە یەکچونەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئ��ەو ـــ ب��اران��ەی ـ��ـ ل��ە جیهانی هەستەوە‬ ‫خ���وازراون���ەوە دەدات���ە ب��وون��ەوەرێ��ک��ی بە‬ ‫تەواوەتی لە جیهان جیاواز‪ ،‬چونکە ئەو‬ ‫بارانە تەنیا هەر چەمکێکن هیچ بۆچوونێکی‬ ‫دیاریکراومان پێ نابەخشن‌و لەبەر ئەو‬ ‫ه��ۆی��ەش ه��ی��چ ب��ۆچ��وون��ێ��ک��ی س��ن��ووردار‬ ‫کراو لە الیەن هیزی هەستەوەمان نادەنە‬ ‫دەست)‪:‬‬ ‫ک��ەواب��وو هیچ شتێک ناتوانێت رێگامان‬ ‫لێبگرێت هۆ یەکیک س��ەرچ��اوەک��ەی ژیر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪260‬‬

‫بێت س��ەب��ارەت بە جیهان بدینە پ��اڵ ئەو‬ ‫ب��وون��ەوەرە ـ��ـ گ��ەوه��ەرەو دوات���ر ب��ەرەو‬ ‫رێبازی رەببانی بچین بە بێ ئەوەی ناچار‬ ‫بین لە خۆیدا ژیر وەک تایبەتمەندییەکی‬ ‫پێوەی لکاوی بدەینە پاڵ‪.‬‬ ‫ئەوی پەیوەندی بە خاڵی یەکەمەوە هەیە‬ ‫تاکە رێگای شیاوەکی‪ ،‬ک ‌ه دەرفەتمان دەدات‬ ‫بگەینە بەکارهێنانی ژیر سەبارەت بە هەموو‬ ‫ئەزموونێکی شیاوەکی ب��ەرەو بەرزترین‬ ‫پلە بەو پێیەی ژیر ب��ەردەوام لە جیهانی‬ ‫هەستدا لەگەڵ خۆیدا بێتەوەو گونجاو بێت‪،‬‬ ‫بریتییە لەوەی‪ :‬بە بوونی ژیری بەرز وەک‬ ‫هۆکاری هەموو پەیوەندییەکان ل ‌ه جیهاندا‬ ‫باوەڕ بهێنرێت‪ ،‬ئەو جۆرە پرنسیپە دەبێت‬ ‫بە ناچاری هەمیشە سودبەخش بێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هیچ کاتێک لە بەکارهێنانە سروشتییەکەیدا‬ ‫زی��ان بەخش نابێت‪ .‬دووەم‪ :‬ب��ەاڵم‪ ،‬بەوە‬ ‫ژیر وەک خەسڵەت ن��ەدرا بە بوونەوەرە‬ ‫ی��ەک��ەم��ەک��ە ل���ە خ���ۆی���دا‪ ،‬ب��ەڵ��ک��و درا بە‬ ‫پەیوەندییەکەی بە جیهانی هەستەوەو ئیتر‬ ‫بە ت��ەواوەت��ی رێ��ب��ازی لە یەکچواندن بە‬ ‫دەرگیرا‪ .‬لێرەدا تەنیا هەر هۆکاری فۆڕمی‬ ‫ژیر‪ ،‬ک ‌ه لە هەموو جێگایەکی ئەو جیهانەدا‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬دەدرێتە پاڵ بوونەوەری بەرز‬ ‫ئەوەندەی بنەمای ئەو وێنەژیرییەی جیهان‬ ‫ب��ە ه��ۆی ژی��ر‪ ،‬ب��ه‌اڵم ه��ەر ب��ە وەک یەک‬ ‫ب��وون‪ ،‬سەرنج دەدرێ��ت‪ ،‬وات��ە‪ :‬ئەوەندەی‬ ‫ئەو دەستەواژەیە تەنیا پەیوەندی هۆکاری‬ ‫س��ەرو بە جیهانەوە نیشان دەدات‪ ،‬ئەو‬ ‫پەیوەندییەی هەموو شتێک لەو جیهانەدا‬

‫بەو پەڕی پلە بەرزی بە ژیر دەستنیشان‬ ‫دەکات‪ .‬بەو پێیە خۆ لەوە بە دوور دەگرێت‬ ‫تایبەتمەندی ژیر بەکاربهێنرێت کاتێک بیر‬ ‫لە رەب دەکەینەوەو لە بیرکردنەوەشماندا‬ ‫ل��ە جیهان ب��ەک��اری ناهێنین‪ ،‬ئ���ەوەش بە‬ ‫ن��اچ��اری پێویستە‪ ،‬ئ�� ‌هگ��ه‌ر ب��خ��وازی��ن بە‬ ‫ف��راوان��ت��ری��ن‌و گ��ەورەت��ری��ن بەکارهێنانی‬ ‫ژی��رەک��ی گونجاو س��ەب��ارەت بە جیهان‌و‬ ‫بە پێی بنەمان بگەین‪ ،‬بەو هۆیەوە ئێمە‬ ‫دانی پێدادەنێین ناتوانین لە بوونەوەری‬ ‫ب��ەرز ل��ە خ��ۆی��دا ب��ە ت���ەواوی بکۆڵینەوەو‬ ‫بە رێگای دی��اری کراو بیری لێبکەینەوە‪،‬‬ ‫ئەوەش رێگر دەبێت لە بەردەممان بە پێی‬ ‫چەمک‌و بۆچوونەکانمان‪ ،‬ک ‌ه ل��ەژی��رەوە‬ ‫دەیانخوازینەوە وەک هۆکاری ک��ارا (بە‬ ‫هۆی خواستەوە) بە شێوازی ترانسندێنتی‬ ‫بەکاربهێنین بۆ دەستنیشانکردنی سروشتی‬ ‫رەب��ب��ان��ی ب��ە ه��ۆی خ��ەس��ڵ��ەت��ەک��ان��ەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هەمیشە ه���ەر ل��ە س��روش��ت��ی م��رۆڤ��ەوە‬ ‫دەیانخوازینەوەو بە سەر رەبدا جێبەجێیانن‬ ‫دەکەین لە لێکۆڵینەوە گریمانەییە سەرو‬ ‫س��روش��ت��ی��ی��ەک��ان��دا ن��ق��وم ب��ب��ن‌و ب���ەوەش‬ ‫سەرنجدانەکان لە مەبەستە تایبەتییەکە‬ ‫دوور دەکەونەوە‪ ،‬ک ‌ه توێژینەوەی ساکاری‬ ‫سروشتە بە هۆی ژیرەوەو هەروەها نابێ‬ ‫دیاردەکان هەڕەمەکییانە لە ژیری بەرزەوە‬ ‫وەربگیرێن‪ .‬ئەو ئەو دەستەواژەیەیە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫لەگەڵ الوازی بۆچوونماندا دەگونجێت‪ :‬ئێمە‬ ‫وا بیر دەکەینەوە‪ ،‬ک ‌ه جیهان‪ ،‬ک ‌ه بوونەکەی‌و‬ ‫دەستنیشانکردنە ناوەکیییەکەی لە ژیرێکی‬

‫‪261‬‬

‫ب��ەرزەوە کەوتۆتەوە‪ ،‬لێرەوە الالیەکەوە‬ ‫دەتوانین پێهاتەکەی بزانین بە بێ ئەوەی‬ ‫الف لێبدەین گوایە دەتوانین هۆکارەکەی‬ ‫لە خۆیدا چۆنە دیارو دەستنیشان بکەین‪،‬‬ ‫لە الیەکی دیکەوە دەتوانین بنەمای ئەو‬ ‫خەسڵەتەی (فۆڕمی ژی��ر لە جیهاندا) لە‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ه��ۆک��اری یەکەمی س���ەرو بە‬ ‫جیهانەوە دابنێین بە بێ ئەوەی ئێمە جیهان‬ ‫وا ببینین‪ ،‬ک ‌ه بۆ خی بەسە‪)25(.‬‬ ‫ب��ەو رێ��گ��ای��ە کێشەو سەختییەکان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫وا دەردەک��ەوێ��ت بە پێچەوانەی رێبازی‬ ‫رەب��ب��ان��ی��ی��ەوە ب��ن ل��ە ب��ەرچ��او ون دەب��ن‪،‬‬ ‫بەو هۆیەوە‪ :‬بنەما بنەڕەتییەکانی هیوم‪،:‬‬ ‫ک�� ‌ه نابێت ژی��ر ب��ە ج��ۆرێ��ک بەکارببرێت‬ ‫ب���ە رێ��گ��ای��ەک��ی دوگ��م��ات��ی��ان��ە س��ن��ووری‬ ‫هەموو ئوزموونێکی شیاوەکی ببەزێنێ‪،‬‬ ‫بنەمایەکی‌تر هەیە پێوەی بەندەو هیوم‬ ‫پشت گوێی خستووە‪ :‬بە تایبەتی‪ ،‬پیاوان‌و‬ ‫دەڤ���ەری ئەزموونی شیاوەکی نابێت لە‬ ‫چاوی ژی��رەوە وا ببینرێت‪ ،‬ک ‌ه شتێکە لە‬ ‫خۆیەوە س��ن��ووردارە‪ .‬رەخنەکردنی ژیر‬ ‫رێگای ناوەڕاستی نێوان دۆگماتیزم‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هیوم بەگژیدا چۆتەوەو گومانکاریی‪ ،‬ک ‌ه بە‬ ‫پێچەوانەوە ئەو هێناویەتی‪ ،‬نیشان دەدات‪،‬‬ ‫رێگایەکی ناوەڕاست‪ ،‬ک ‌ه بە تەواوەتی وەک‬ ‫ئەوانەی تر نییە‪ ،‬ک ‌ه دەبێط بە رێگایەکی‬ ‫میکانیکی دی����ارو دەس��ت��ن��ی��ش��ان بکرێت‬ ‫(تۆزێک لە یەکێکیان‌و تۆزێک لە ئەوانی‬ ‫ت��ر)و لە الی��ەن هیچ ک��ەس��ەوە س��ودی لێ‬ ‫وەرناگیرێت‪ ،‬چونکە دکرێت بە پێی چەند‬

‫بنەمایەک ب��ە ت��ەواوەت��ی دەس���ت نیشان‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫پ‪٥٩ :‬‬ ‫ل��ە دەستپێکی ئ��ەو تێبینییەدا س��ودم لە‬ ‫وێنەیەکی هەستەکی سنوورێک وەرگرت‬ ‫بۆ ئەوە بەربەستەکانی ژیر سەبارەت بە‬ ‫بەکاربردنی گونجاو رەواکەی دەستنیشان‬ ‫ب��ک��ەم‪ .‬جیهانی ه��ەس��ت ت��ەن��ی��ا ه���ەر ئ��ەو‬ ‫دی���اردان���ەی ت��ێ��دای��ە‪ ،‬ک�� ‌ه ش��م��ەک ن��ی��ن لە‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬به‌اڵم دەبێت مێشک دانیان پێدا‬ ‫بنێت (نۆومینا)‪ ،‬چونکە ئ��ەو بابەتەکانی‬ ‫ئەزموون وەک دیاردەی رووت دەزانێت‪.‬‬ ‫لە ژیماندا هەردووکیان پەییان پێ براوە‪،‬‬ ‫پرسیارەکە ئەوەیە‪:‬‬ ‫چۆن ژیر وا دەک��ات بەکارهێنانی مێشک‬ ‫لەو دوو پاوان‌و کایەیەدا سنووردار بێت؟‬ ‫تاقیکردنەوە هەموو ئەوانەی تێدایە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫س��ەر بە جیهانی هەستن‪ ،‬خۆشی خۆی‬ ‫سنووردار ناکات‪ :‬ئەو لە مەرجدارێکەوە‬ ‫(‪ )Bedingte‬بۆ یەکێکی‌تر دەچێت‪.‬‬ ‫دەب��ێ��ت ئ���ەوەی تاقیکردنەوە س��ن��ووردار‬ ‫دەک��ات‪ ،‬بە تەواوەتی لە دەرەوەی��دا بێت‌و‬ ‫ئ����ەوەش پ����اوان‌و ک��ای��ەی ب��وون��ەوەران��ی‬ ‫ژی���ری ب��ێ��گ��ەردە‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئ���ەو پ��اوان��ە بۆ‬ ‫ئـێمە بۆش‌و بەتاڵە‪ ،‬ئەوەندەی پەیوەندی‬ ‫ب��ە دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ک��ردن��ی س��روش��ت��ی ئ��ەو‬ ‫بوونەوەرانە ژیرییەوە هەیەو ئەوەندەی‬ ‫ئێمە نەتوانین‪ ،‬ئه‌گه‌ر بابەتەکە پەیوەندی‬ ‫بە چەند بۆچونێکی دوگماتی دیاریکراوەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪262‬‬

‫ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬س���ن���ووری پ���اوان���ی ئ��ەزم��وون��ی‬ ‫شیاوەکی ببەزێنین‪ .‬لە بەر ئەوە سنووری‬ ‫ک��ۆت��ای شتێکی ئ��ارێ��ی��ە ‪ Positiv‬سەر‬ ‫بەوەیە‪ ،‬ک ‌ه تێیدایە هەروەک چۆن هەڵکەوتی‬ ‫دەرەوەی ک��ۆی ت��ێ��ک��ڕای دراو س��ەر بە‬ ‫جێگایە‪ ،‬ئیتر ئ��ەو زانینێکی رێئالیستی‬ ‫پۆزەتیڤە‪ ،‬ژی��ر تەنیا ئ��ەو کاتە دەستگیر‬ ‫دەبێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر بگاتە ئەو کۆتاییەی بە بێ‬ ‫ئەوەی هەوڵی بەزاندنی بدات‪ ،‬چونکە ئەو‬ ‫کاتە خۆی لە ب��ەردەم جێگایەکی بۆش‌و‬ ‫بەتاڵدا دەبینێتەوەو دەرفەتی دەدات بیر لە‬ ‫فۆڕمی شتەکان بکاتەوەو ناشتوانێت بیر لە‬ ‫شتەکان لە خۆیدا بکاتەوە‪ .‬سنووردارکردنی‬ ‫پاوان‌و کایەی تاقیکردنەوە بە شتێک‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫نەزانراوە ئەو زانینەیە‪ ،‬ک ‌ه لەو رەوشەدا بۆ‬ ‫ژیر دەمێنێتەوە‪ ،‬بەو پێیە ژیر لە نێو جیهانی‬ ‫هەستدا گیر ن��اخ��وات‌و ل��ە دەرەوەش��ی��دا‬ ‫نامێنێتەوە‪ ،‬بەڵکو ب��ەو رێگایەی لەگەڵ‬ ‫زانینی سنوورە کۆتاییەکاندا دەگونجێت‬ ‫س��ن��ووردار دەب��ێ��ت‌و ئ���ەوەش تەنیا هەر‬ ‫ب��ە ه���ۆی پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان ئ����ەوەی لە‬ ‫دەرەوەیدایە‌و ئەوەی لە ناویدایە دەبێت‪.‬‬ ‫الهوتیی سروشتی جۆرێکە لەو بۆچوونە‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ل��ە ک��ۆت��ای��ی س���ەر س���ن���ووری ژی��ری‬ ‫مرۆڤدایەو خ��ۆی بە ناچار دەبینێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خ��ۆی تەماشای گ��ەوه��ەرە (ب��وون��ەوەرە)‬ ‫ب���ەرزەک���ە ب���دات (ب���ە ک�����ردەوەش ب���ەرەو‬ ‫جیهانی ژیرەکی) نەک بۆ ئەوەی سەبارەت‬ ‫ب��ەو ب��وون��ەوەرە ژیرییە ب��ێ��گ��ەردە‪ ،‬ئیتر‬ ‫ل��ە دەرەوەی جیهانی هەستەکی شتێک‬

‫دی���ارو دەستنیشان ب��ک��ات‪ ،‬بەڵکو تەنیا‬ ‫بۆ ئ��ەوەی بەکارهێنانە تایبەتیەکەی لە‬ ‫نێو ئ��ەو دنیایەدا بە پێی ئەوبنەمایانەی‬ ‫دەبنە مایەی بەدیهێنانی یەکڕەنگییەکی‬ ‫شیاوەکی‪ ،‬ئاراستە بکات (تیورو کردەکی)‬ ‫و لە پێناوی ئەمەدا‪ ،‬ک ‌ه بۆ بەدیهێنانی ئەو‬ ‫مەبەستە پەیوەندی ئەو جیهانە بە ژیری‬ ‫سەربەخۆوە وەک هۆکاری هەموو ئەو‬ ‫پەیوەندییانە بەکار بهێنرێت‌و بە بێ ئەوەی‬ ‫لێرەوە بوونەوەرێک بە ئەندێشە رابهێنێت‪،‬‬ ‫ئەرکی ژیر ئەوەیە تەنیا بەو رێگایە‌و بە‬ ‫پێی وەک یەک بوون ئەو بوونەوەرە بەرزە‬ ‫دی��ارو دەستنیشان بکات‪ ،‬بە تایبەتی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ە ن��اچ��اری شتێک ل��ە دەرەوەی‬ ‫جیهانی هەستدا هەبێت‪ ،‬ک ‌ه کە مێشکی‬ ‫رووت خۆی وێنای دەکات‪.‬‬ ‫بەو شێوەیە دەستەواژەکەی سەرەوەمان‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئەنجامی تێکڕای رەخنەکەیە دەمێنێتەوە‪:‬‬ ‫(ژی���ر ب��ە ه��ۆی بنەما پێشییانەکانی لە‬ ‫بابەتەکانی تاقیکردنەوەی شیاوەکی پتر‬ ‫هیچمان فێر ناکات‌و ئێمە دەرب��ارەی ئەو‬ ‫بابەتانە هەر ئ��ەوە دەزان��ی��ن‪ ،‬ک ‌ه دەکرێت‬ ‫لە تاقیکردنەوەدا زان��راو بێت)‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫سنووردارکردنە رێگا ل��ەوە ناگرێت ژیر‬ ‫بگاتە کۆتایی بابەتییانەی تاقیکردنەوە‪،‬‬ ‫بە تایبەتی پەیوەندی ئەو تاقیکردنەوەیە‬ ‫بە شتێکەوە‪ ،‬ک ‌ه دەبێت بنەمای ب��ەرزی‬ ‫هەموو بابەتەکانی ئەزموون بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫چی ئەو بابەتی تاقیکردنەوە نییە‪ .‬ئینجا‬ ‫ژیر ناتوانێت هەرگیز ئەو شتە لە خۆیدا‬

‫‪263‬‬

‫ب��زان��ێ��ت‪ ،‬بەڵکو ئ���ەوە دەزان��ێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ئەو‬ ‫بنەمایەیە‪ ،‬ک ‌ه مایەی بەکارهێنای ژیری‬ ‫بێگەردە‪ ،‬بەکارهێنانی گشتی‌و ئاراستەکراو‬ ‫ب��ەرەو بەرزترین ئامانج لە کایەو پاوانی‬ ‫تاقیکردنەوەی شیاوەکیدا‪ .‬ئەوە هەموو ئەو‬ ‫سوودو قازانجەیە‪ ،‬ک ‌ه دەکرێت بە پێی ژیر‬ ‫هیوای بۆ بخوازین‌و لەو بارەیەوە چەندین‬ ‫هۆکار لە ئارادان‪ ،‬ک ‌ه پێی رازی‌و قایل بین‪.‬‬ ‫پ‪٦٠:‬‬ ‫بەو پێیە ئێمە بە دوورو درێژی میتافیزیکمان‬ ‫ه��ەروەک چ��ۆن بە راستی لە هەلوێستی‬ ‫سروشتی ژی��ری مرۆڤدا ه��ات��ووەو چۆن‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ب��ە م��ەب��ەس��ت��ی پ��ێ��وی��س��ت بە‬ ‫ف��راوان��ب��وون‌و گەشيکردنی ژی��رەوە هەیە‬ ‫بە پێی توانا خۆییەکانی‪ ،‬باسکرد‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوەش��دا ب��ۆم��ان دەرک����ەوت ئ��ەو ج��ۆرە‬ ‫بەکارهێنانە س��اک��ارە سروشتییەی ئەو‬ ‫ئامرازەی ژیرمان بە بێ دیسپلین‪ ،‬ک ‌ه تەنیا‬ ‫بە هۆی رەخنەی زاانستییەوە شیاوەکییە‪،‬‬ ‫ک ‌ه جڵەوی بگرێت‌و سنووری دەستنیشان‬ ‫بکات‪ ،‬لە ئەنجامی دیالێکتیکی کێشە لە‬ ‫سەری زڕو ناڕاست‌و ناکۆکەوە دەگلێت‪،‬‬ ‫دەکرێت لە میتافیزیکی ژیرەکی ئەوپەڕی‬ ‫ورددا بۆ پێشکەوتن‌و بەرەوپێشچوونی‬ ‫زانینی سروشتی دەست هەڵبگرێت‪ ،‬بگرە‬ ‫بۆی زیان بەخشە‪ ،‬بۆیە دۆزینەوەی ئامانجە‬ ‫سروشتییەکان‪ ،‬ک ‌ه ئامانجی ژیری بێگەردە‬ ‫بۆ رەنگڕشتنی بۆچوونە ترانسێندێنتییەکان‬ ‫هەمیشە بابەتێکی شایستەی توێژینەوە‬

‫دەبێت‪ .‬چونکە هەموو ئەوەی لە سروشتدا‬ ‫ه��ەی��ە دەب��ێ��ت ل��ە ب��ن��ەڕەت��ەوە ل��ە پێناوی‬ ‫مەبەستێکی سودبەخشدا پەیدا بووبێت‪.‬‬ ‫ئەو جۆرە توێژینەوەیە بە راستی مایەی‬ ‫ژانەسەرە‪ ،‬هەروەها پێی لێ دەنێم‪ ،‬ک ‌ه هەموو‬ ‫قسەیەکم لەو بابەتە تەنیا هەر گریمانەیە‬ ‫هەروەک هەموو ئەوەی لە بارەی یەکەمین‬ ‫ئامانجەکانی سروشت دەگوترێت‌و دەکرێت‬ ‫لەو رەوشەدا رێگاو مۆڵەتم بدرێت‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی کێشەکە پەیوەندی بە دروستی‬ ‫بابەتییانەی بڕیارە میتافیزیکییەکانەوە نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو پەیوەندی بە توانای سروشتی ئەو‬ ‫بڕیاردانانەوە هەیه‌‪ ،‬ئینجا ئەو پەیوەندی بە‬ ‫سیستمی میتافیزیکییەوە نییەو دەچێتە نێو‬ ‫ئەنترۆپۆلۆجیەوە (زانستی مرۆڤناسی)‬ ‫کاتێک من هەموو بیرۆکە ترانسندێنتالییەکان‬ ‫پێکەوە وەردەگ���رم‪ ،‬ک ‌ه ک��ۆی هەموویان‬ ‫ئەرکی تایبەتی ژیریی بێگەردی سروشتی‬ ‫پێکدەهێنن‪ ،‬ئەو ئەرکەی ژیر ناچار دەکات‬ ‫سەرنجدانی ساکاریی سروشت پشتگوێ‬ ‫ب��خ��ات‌و ه��ەم��وو ئەزموونێکی شیاوەکی‬ ‫تێبپەڕێنێت‌و لەو کۆششەدا ئەو شتە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫(زانست بێت‪ ،‬یان قسەی البەالیی بێت)‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بە میتافیزیک ناو دەبرێت دابمەزرێنێت‪:‬‬ ‫من لەو باوەڕەدام ئەو ئامادەییە سروشتییە‬ ‫ئامانجەکەی ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه بۆچوونەکەمان لە‬ ‫کۆت‌و پێوەندی ئەزموون‌و بەربەستەکانی‬ ‫سەرنجدانی رووت‌و س���ادەی سروشت‬ ‫ئەوەندەی بکرێت دەرباز بکات‪ ،‬بە جۆرێک‬ ‫بەالی کەمەوە پ��اوان‌و کایەیەک دەبینێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪264‬‬

‫لە ب��ەردەم��ی��دا ک��راوەت��ەوە‪ ،‬ک ‌ه ه��ەر تەنیا‬ ‫چەند بابەتێکی مێشکی بێگەردی تێدایەو‬ ‫هیچ هێزێکی هەست ناتوانێت پێی بگات‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ن��ەک ب��ەو م��ەب��ەس��ت��ەی خ��ۆم��ان بە‬ ‫بابەتی سەرنجدانی رووت (تیۆریانەوە)‬ ‫خەریک بکەین (چونکە ئێمە هیچ زەوییەک‬ ‫نادۆزینەوە بتوانین لە سەری بوەستین)‪،‬‬ ‫بەڵکو لە بەر ئەوەی بنەڕەتە کردەکییەکان‬ ‫(پراکتیکییەکان) ناکرێت ئ��ەو خەسڵەتە‬ ‫هەمەکی ـ��ـ گشتییەیان هەبێت‪ ،‬ک�� ‌ه ژیر‬ ‫ناتوانێت لە پێناوی مەبەستی ئاکاریدا‪،‬‬ ‫دەستبەردارییان ببێت‪ ،‬ئەمەش بە بێ بوونی‬ ‫ئەو دەرفەتە لە بەردەمیدا‪ ،‬ک ‌ه چاوەڕوانی‌و‬ ‫هیوای ئ��ەو پ��ەڕی پێویست‌و ناچاری بۆ‬ ‫دەستەبەر دەبن‪.‬‬ ‫م��ن ئیتر ب��ۆم دەرک�����ەوت‪ ،‬ک�� ‌ه بیرۆکەی‬ ‫سایکۆلۆجی (دەروونزانی)‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی لە‬ ‫بارەی سروشتی بێگەردی دەروونی مرۆڤ‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە هەموو بۆچوونە ئەزموونییەکان تێپەڕ‬ ‫دەبێت کەم تێدەگەم‪ ،‬بۆمان دەردەخات بە‬ ‫الی کەمەوە ئەو بۆچوونانە بەس نین‌و بە‬ ‫هۆیەوە لە مەتریالیزم دوورمان دەخاتەوە‪،‬‬ ‫چونکە ئەمە بۆچوونێکی سایکۆلۆجییە لە‬ ‫لێکدانەوەی سروشتی م��رۆڤ��دا سودێکی‬ ‫ئەوتۆی نییە‌و دەبێتە مایەی گیرخواردنی‬ ‫ژیر لە نێو ئامانجە کردەکییەکەیدا‪ .‬ئیتر‬ ‫بیرۆکە کۆسمۆلۆجیەکان بۆمان روون‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬ک ‌ه زانینی شیاوەکی سروشت‬ ‫بەس نییە بۆ رازیکردنی ژیر لە پرسیار‌و‬ ‫توێژینەوە رەواکانیدا هەروەها یارمەتی‬

‫دەدەن لە رێبازی سروشت‪ ،‬ک ‌ه وا دەکات‬ ‫س��روش��ت ب��ۆ خ��ۆی ب��ە خ��ۆی ب��ەس بێت‪،‬‬ ‫دووربکەوینەوە‪ .‬لە کۆتایدا لەبەر ئەوەی‬ ‫ناچاریی سروشتیی لە جیهانی هەستدا‬ ‫هەمیشە بە مەرجە ل��ەوەدا هەمیشە ئەو‬ ‫گریمانەیە دەکات شت بە دوای شتی تردا‬ ‫دێت‪ ،‬ئەوا ناچاری بێ قەیدو مەرج تەنیا‬ ‫ه��ەر ل��ە یەکڕينگی ئ��ەو ه��ۆک��ارەدا هەیە‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە جیهانی هەست جیاوزە‪ ،‬بەو پێیە‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هۆیەکی ئەو هۆکارە لەالی خۆیەوە‬ ‫سروشتی بێت ئەوا ناکرێت بوونی رێکەوت‬ ‫وەک ئەنجامێکی ئەو تێبگەیشترێت‪ ،‬بۆیە ژیر‬ ‫ل ‌ه سایەی بیرۆکەی الهوتی‌یەوە لە رێبازی‬ ‫ق��ەزاو ق��ەدەر (چارەنووس) ‪ ،Fatalism‬ک ‌ه‬ ‫ناچارییەکی سروشتی کوێرانە دەسەپێنێت‬ ‫ل���ەو پ��ەی��وەن��دی��ی��ەی س��روش��ت ل��ە خ��ۆی��دا‬ ‫هەیەتی بێ بنەمای یەکەم‪ ،‬بە پێی هۆیەکی‬ ‫ئ��ەو بنەمایە خ��ۆی رزگ��اری دەبێت‪ ،‬ئیتر‬ ‫ئەو بیرۆکەیە بە هۆی ئازادییەوە بەرەو‬ ‫ب��ۆچ��وون��ی ه��ۆک��اری‌و ژیرێکی ب��ەرزم��ان‬ ‫دەبات‪ .‬ئه‌گه‌رچی بیرۆکە ترانسندێنتالییەکان‬ ‫سودی ئەوەیان نییە ئێمە پۆزەتیڤانە فێر‬ ‫بکەن‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەو بەالی کەمەوە‬ ‫س��ودی هەیە ب��ۆ دوورخ��س��ت��ن��ەوەی الفی‬ ‫تەسک‌و تەنگەبەری رێبازی ماتریالیزم‌و‬ ‫سروشتی‌و چارەنووسی‪ ،‬ک ‌ه ئەمانە دەبنە‬ ‫م��ای��ەی ت��ەن��گ ک���ردن���ەوەی ک��ای��ەی ژی��رو‬ ‫جێگای بیرۆکەکانی ئاکار دەخاتە دەرەوەی‬ ‫پ��اوان��ی سەرنجدانی تیۆرییانە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بە بۆچوونی من‪ ،‬تا رادەی��ەک ئامادەیی‌و‬

‫‪265‬‬

‫توانای سروشتی روون دەکاتەوە‪.‬‬ ‫سوودی کردەکی (پراکتیکی)‪ ،‬ک ‌ه دەکرێت‬ ‫زانستێکی ت��ی��ۆری هەبێت ل��ە دەرەوەی‬ ‫سنووری ئەو زانستەدایە‪ ،‬ئەمە دەکرێت‬ ‫وەک ش��رۆڤ��ە ک��ردن��ێ��ک��ی داب��ن��رێ��ت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫وەک هەموو شرۆڤەکردنێکی تر بەشێک‬ ‫نییە ل��ەو زان��س��ت��ەی خ��ۆی‪ .‬ب��ەو شێوەیە‬ ‫خ��ۆی ئ��ەو پەیوەندییە ب��ەالی کەمەوە لە‬ ‫نێو سنوورەکانی فەلسەفەشدا هەیە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی ئەو فەلسەفەیەی‪ ،‬ک ‌ه لە سەرچاوە‬ ‫بێگەردەکانی ژی���رەوە هەڵدەقوڵێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەب��ێ��ت تێیدا ب��ە ن��اچ��اری��ی ب��ەک��ارب��ردن��ی‬ ‫تیۆرییانەی ژی��ر ل��ە میتافیزیکدا لەگەڵ‬ ‫بەکاربردنی ک��ردەک��ی ل��ە ئ��اک��اردا تێکەڵ‬ ‫ببێت‪ .‬ل��ێ��رەوە دیالێکتیک‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ۆ ژی��ری‬ ‫بێگەرد لە میتافیزیکدا دەستبەرداربوون‬ ‫لێی لە کردن نایەت‪ ،‬ئه‌گه‌ر وەک توانایەکی‬ ‫سروشتی سەرنج بدرێت‪ .‬نەک وەک زڕە‬ ‫دیاردەیەک‪ ،‬ک ‌ه دەکرێت لەناوبچێت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫وەک پرۆسەیەکی دامەزراندنی سروشت‬ ‫‪ Naturanstalt‬بە پێی ئامانجەکەی‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بتوانرێت بکرێت‪ ،‬ئەوە دەهێنێت لێکبدرێتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەش ئەرکی پتر لە پێویستەوە میتافیزیک‪،‬‬ ‫بە واتا راستەقینەکەی بە پێویستی ناکات‪.‬‬ ‫بۆ دووەمیان‪ ،‬ک ‌ه پتر لە شرۆڤەی یەکەمدا‬ ‫بە راستی پەیوەندی بە میتافیزیکەوە هەیە‪،‬‬ ‫دەبێت سەرنجی یەکالیی کردنەوەی ئەو‬ ‫کێشە پرسیارانە بدرێن‪ ،‬ک ‌ه لە رەخنەدا‬ ‫هاتوون لە الپ��ەڕە (‪ ٥٣٤‬بۆ ‪ ،)٥٥٥‬لێرەدا‬ ‫چەندین بنەمایەکی ژی��ر خراونەتە پێش‬

‫چاو‪ ،‬ک ‌ه نەزمی سروشت یاخود پتر هی‬ ‫مێشک‪ ،‬ک�� ‌ه دەب��ێ��ت ب��ە رێ��گ��ای ئ��ەزم��وون‬ ‫بە دوای قانونەکانیدا بگەڕێت‪ ،‬پێشیانە‬ ‫دەستنیشان دەکەن‪ .‬ئەو بنەمایانە سەبارەت‬ ‫ب��ە ت��اق��ی��ک��ردن��ەوە‪ ،‬وا دەردەک�������ەون‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دامەزرێنەرو قانون داڕێژ بن‪ ،‬ئه‌گه‌رچی لە‬ ‫ژیری ساکارو رووتەوە هەڵقواڵون ناکرێت‬ ‫چۆن تەماشای مێشک دەکەین بە هەمان‬ ‫شێوەش سەرنجی ئەوان بدەین‪ ،‬ک ‌ه بنەمای‬ ‫ئەزموونی شیاوەکین‪ ،‬ئایا ئ��ەو پێکەوە‬ ‫گونجانەی نێوان ژیرو ئەزموون لە سەر چ‬ ‫بنەمایەک دامەزراوە؟ لە سەر ئەو بنەمایە‪،‬‬ ‫ک ‌ه سروشت لە خۆیدا لەگەڵ دیاردەکان‬ ‫وەک یەک نییە‪ ،‬یان لەگەڵ سەرچاوەکەی‪،‬‬ ‫واتە هێزی هەستەکی‪ ،‬بەڵکو لە پەیوەندی‬ ‫ئ��ەو ه��ێ��زە ب��ە مێشکەوە دەردەک���ەوێ���ت‪،‬‬ ‫ب���ۆی���ە ن���اک���رێ���ت ی����ەک رەن���گ���ی رەه����ای‬ ‫بەکاربردنی مێشک لە پێناوی بەدیهێنانی‬ ‫سەرجەم تاقیکردنەوەیەکی شیاوەکی (لە‬ ‫سیستمێکدا) لە سەر بنەمای مێشک خۆی‬ ‫بەدیبێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر مێشک بە ژی��رەوە بەند‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوکاتە بە ه��ۆی��ەوەو ناڕاستەوخۆ‬ ‫تاقیکردنەوە پابەندو ملکەچی قانوندانی ژیر‬ ‫دەبێت‪ :‬ئەوە ئەو بابەتەیە بۆ ئەو کەسانەی‬ ‫بخوازن لە سروشتی دەرەوەی بەکاربردنی‬ ‫لە میتافیزیکداو تەنانەت لە بنەما گشتییە‬ ‫هەمەکییەکانی م��ێ��ژووی س��روش��ت��ی بە‬ ‫تێکڕای سیستەمییانە دابڕێژن‪ ،‬بکۆڵنەوە‪:‬‬ ‫راستە من ئەو بابەتەم لە کتێبەکەمدا وەک‬ ‫بابەتێکی گرینگ خستۆتە بەرچاو‪ ،‬به‌اڵم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪266‬‬

‫کۆششی چارەسەرو یەکالیی کردنەوەیم‬ ‫نەکردووە‪.‬‬ ‫م��ن ب��ەو ج���ۆرە ک��ۆت��ای��ی ب��ە چ��ارەس��ەرو‬ ‫یەکالییکردنەوە شیکارییەکەی ئەو کێشە‬ ‫ـ��ـ پ��رس��ی��ارە سەرەکییە دەه��ێ��ن��م‪ ،‬ک�� ‌ه من‬ ‫خۆم دامناوە‪ :‬چۆن میتافیزیک بە گشتی‬ ‫شیاوەکییە؟ لەوەشدا من لە بەکارهێنانی‬ ‫راستەقینەکەیەوە بە الی ک��ەم��ەوە چۆن‬ ‫دراوە لە ئەنجامەکانییەوە بەرەو بنەماکانی‬ ‫شیاوەکییەکەی بەرەو سەر هەڵکشاوم‪.‬‬ ‫سەرچاوەو پەراوێز‪:‬‬ ‫‪٢٣‬ـ��ـ ک��اک پالتنەر ب��ەو پ��ەڕی وردی��ی��ەوە‬ ‫لە پەندە بەپێزەکانیدا خاڵی ‪ ٧٢٨‬و‪٧٢٩‬‬ ‫دا گ��وت��وی��ەت��ی‪ :‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ژی��ر پ��ێ��وەر بێت‪،‬‬ ‫ئ��ەوا هیچ بۆچوونێک شیاوەکی نابێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ژیری مرۆڤ لێی تێنەگات‪ ،‬ئەوی‬ ‫تێی نەگەیشترێت لە هەڵکەوتدا (واقیعدا)‬ ‫هەیە‪ ،‬ل��ێ��رەدا تێنەگەیشتنەکە لە کەمی‌و‬ ‫کورتی بیرۆکەکان‪ ،‬ک ‌ه بە دەست هاتوون‬ ‫دەک����ەوێ����ت����ەوە‪ .‬وا دەردەک�����ەوێ�����ت ل��ەو‬ ‫قسەیەدا تەنیا هەر ناگونجاویی (ناکۆکی!)‬ ‫‪ Paradox‬ه��ەب��ێ��ت ه���ەروەه���ا شتێکی‬ ‫س��ەی��رو ن��ام��ۆ ن��اب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر بگوترێت‪:‬‬ ‫لە سروشتدا زۆر شت هەیە ئێمە تێیان‬ ‫ناگەین (بۆ نموونە توانای شایەتییەکان)‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئێمە بەرز دەبینەوەو سنووری‬ ‫سروشت دەبەزێنین‪ ،‬ئەوا لە المان هەموو‬ ‫شتێک تێیدەگەیشترێ‪ ،‬چونکە ئ��ەو کاتە‬ ‫ئێمە بابەتەکان‪ ،‬ک ‌ه دەکرێت دەستگیرمان‬

‫ب��ب��ن ب��ە جێدەهێڵین‌و خ��ۆم��ان ت��ەن��ی��ا بە‬ ‫بیرۆکەکان خەریک دەکەین‪ ،‬ک ‌ه تیایاندا‬ ‫ئەو قانونە تێدەگەین‪ ،‬ک ‌ه ژیر بە هۆیانەوە‬ ‫بە سەر مێشکدا دەیسەپێنێت بۆ ئەوەی لە‬ ‫ئەزمووندا بە کاری بهێنین‪ ،‬چونکە ئەوان‬ ‫بەرهەمی تایبەتی ژیرن‪.‬‬ ‫‪٢٤‬ــ بەو پێیە لە نێوان پەیوەندی قانونی‬ ‫ک����رداری م��رۆڤ��داو ل��ە ن��ێ��وان پ��ەی��وەن��دی‬ ‫میکانیکی هێزە جواڵوەکاندا وەک یەکبوون‬ ‫ه��ەی��ە‪ :‬ن��ات��وان��م م��ن شتێک دژی س��ودو‬ ‫قازانجی یەکێکی‌تر بکەم‪ ،‬ئه‌گه‌ر مافیش‬ ‫نەدەم بەو یەکە دژی سوودو قازانجی من‬ ‫شت بکات‪ ،‬هەروەها هیچ لەشێک بە هێزی‬ ‫بزووتنەوەی ناتوانێت کار لە لەشێکی‌تر‬ ‫بکات‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئەو لەشەی دیکە بە هەمان‬ ‫ئەندازە کار لەو نەکاتەوە‪ ،‬لێرەدا ماف‌و‬ ‫هێزی جوواڵوە شتێک لە یەکتری جیاوازن‪،‬‬ ‫به‌اڵم لە پەیوەندییەکانیاندا لە یەکچوونێکی‬ ‫تەواوەتی هەیە‪ .‬بە هۆی ئەو جۆرە وەک‬ ‫یەکبوونە دەکرێت من چەمک‌و بۆچوونێکی‬ ‫پەیوەندیی شتەکان‪ ،‬ک ‌ه بۆمان ئەوپەڕی‬ ‫نەناسراوو ن��ەزان��راون‪ ،‬بدەمە دەس��ت‪ :‬بۆ‬ ‫نموونە لە بارەی بەختەوەریی منداڵەوە = ‪a‬‬ ‫سەبارەت بە خۆشەویستی دایک‌و باوک =‬ ‫‪ b‬هەروەها خۆشگوزەرانی رەگەزی مرۆڤ‬ ‫= ‪ c‬سەبارەت بە نەناسراو لە رەبدا = ‪،x‬‬ ‫ک ‌ه ئێمە بە خۆشه‌یست ناوی دەبەین‪ ،‬نەک‬ ‫لە بەر ئەوەی ئەو خۆشەویستییە کەمترین‬ ‫لێکچوونی لەگەڵ مەیل‌و ئارەزووی مرۆڤ‬ ‫هەیە‪ ،‬بەڵکو له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی ئێمە دەتوانین‬

‫‪267‬‬

‫پەیوەندی لە نێوان ئەو دوو جیهانەدا بە‬ ‫شێوەیەک‪ ،‬ک ‌ه لە پەیوەندی نێوان شتەکانی‬ ‫جیهانی هەست دەچێت‪ ،‬دابنێین‪ .‬یێناکردنی‬ ‫پەیوەندی لێرەدا تەنیا هەر چەمکی رووت‌و‬ ‫سادەیە‪ ،‬بە تایبەتی بۆچوونی هۆکار‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هیچ پەیوەندییەکی بەهێزی هەشتەوە نییە‪.‬‬ ‫‪٢٥‬ـ���ـ دەم���ەوێ���ت ب��ڵ��ێ��م‪ :‬ه��ۆی��ەک��ی ی��ەک��ەم‬ ‫هۆکاری سەرو سەبارەت بە جیهان‪ ،‬وەک‬ ‫ژیریی مرۆڤایەتی وایە سەبارەت بە کارە‬ ‫هونه‌رییەکانی‪ ،‬ب��ه‌اڵم سروشتی یەکەم‬ ‫ه��ۆک��اری س��ەرو الی م��ن ب��ە ن��ەزان��راوی‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬من ئەنجامەکەی‪ ،‬ک ‌ه لە الی من‬ ‫زانراوە (نەزمی جیهان)و گونجانی لەگەڵ‬ ‫ژیردا لەگەڵ ئەنجامەکانی ژیریی مرۆڤ‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە الی من زان��راون ب��ەراورد دەک��ەم‪،‬‬ ‫بۆیە من ئەو هۆکارە بە ژیر ناو دەبەم‬ ‫ب��ێ ئ���ەوەی ژی��ر وەک تایبەتمەندییەکی‬ ‫خۆی بدەمە پاڵی هەروەک چۆن دەیدەمە‬ ‫پاڵ مرۆڤ‪ ،‬بێ ئەوەی بە گشتی شتێک‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌یزانم بیدەمە پاڵ هۆکارەکە‪.‬‬ ‫‪٢٦‬ـ��ـ ئ��ەوەی هەمیشە لە کتێبی رەخنەدا‬ ‫م��ەب��ەس��ت‌و جێگای ب��ای��ەخ پێدانم ب��ووە‪،‬‬ ‫ه��ەر شتێک‪ ،‬ک�� ‌ه ی��ارم��ەت��ی ت��ەواوک��ردن��ی‬ ‫تووێژینەوەی سروشتی ژیری بێگەردی‬ ‫دابم پشت گوێم نەخستووە‪ ،‬ئیتر چەندە‬ ‫ئەو شتەش لە قوواڵیدا شاردراوە بووبێت‪.‬‬ ‫ئیتر هەر کەسە بە پێی خواست‌و ئارەزووی‬ ‫خ���ۆی دەت��وان��ێ��ت ل��ە ت��ووێ��ژی��ن��ەوەک��ەی��دا‬ ‫بەرەو پێشبچێت‌‪ .‬ئەوەشمان نیشاندا لەو‬ ‫تووێژینەوەیەدا چی بکرێت ئەوەش مافی‬

‫ئێمە ل��ەو کەسە بکەین‪ ،‬ئه‌گه‌ر بە خۆی‬ ‫راب��پ��ەرم��وێ��ت ئ��ەوک��ای��ەو پ��اوان��ە رووپ��ێ��و‬ ‫ب��ک��ات‌و ئ��ەرک��ی دام��ەزران��دن��ی دوارۆژدا‬ ‫بەشکردنەکە بە کەسانی دیکە بسپێرێت‪،‬‬ ‫ه���ەر دوو ش��رۆڤ��ەک��ردن��ەک��ەی پێشوو‬ ‫ل��ەو ب���ارەی���ەوەن‪ ،‬ئێمە ئ���ەوە پێشکەشی‬ ‫ئارەزوومەندان ناکەین‪ ،‬چونکە شێوازێکی‬ ‫وشکە‪ ،‬بەڵکو لێرەدا پێشکەشی شارەزاو‬ ‫پسپۆڕانی دەکەین‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ده‌ق�� ‌ه ل��ه‌م س��ه‌رچ��اوه‌ی��ه‌و ‌ه ک��راو ‌ه ب ‌ه‬ ‫کوردی‪:‬‬ ‫‪Immanuel Kant: prolegomena zu einer‬‬ ‫‪.Jeden Kunftigen Metaphysik‬‬ ‫‪.146 _ 125.S‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪268‬‬

‫سیستم‌و دامەزراوە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫‪System and social establishments‬‬

‫د‪ .‬محمد شوانی‬ ‫‪Dr. Muhammed Shwani‬‬

‫‪269‬‬

‫دکتۆرای کۆمه‌ڵناسی زانکۆی سه‌الحه‌دین‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬مامۆستای ‌ه خاوه‌نی چه‌ند به‌رهه‌مێکه‌‪.‬‬ ‫دەستپێك‬ ‫بەر لەوەی باسی سیستمە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫بكەین‪ ،‬زۆر پێویستە ئاماژە بەوەش بكەین‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئایا ئەم بابەتە لە ئەدەبیاتی كۆمەڵناسی‌و‬ ‫مرۆڤناسیدا ت���ەواو یەكالیی ب��ووەت��ەوە؟‬ ‫هەروەه‌ا سیستمە كۆمەاڵیەتییەكان چین‌و‬ ‫چی دەگرنەوە؟ لە کاتی پۆلێنكردنی ئەو‬ ‫سیستمانە‌دا‪ ،‬ک��ه بونیادی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫هەر كۆمەڵگایەكی لێ پێكدێت‪ ،‬توێژەرانی‬ ‫كۆمەڵناسی‌و مرۆڤناسی رووب����ەڕووی‬ ‫كۆمەڵێك ئاستەنگ‌و گرفت دەبنەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ئەو گۆشەنیگاو ئاڕاستە‌ی‬ ‫تێڕوانینە‪ ،‬که لێیەوە سەیری پەیوەندییە‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ە ب���اوه‌ک���ان���ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ای‬ ‫تووێژینەوه‌کە‪ ،‬یان كۆمەڵگا جیاوازەكان‬ ‫ده‌کرێت‪ ،‬لەگەڵ ئاڕاستەی بیرو بۆچوون‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه زانایانی رۆژئاوا بۆ راڤەكردنی كۆمەڵگا‬ ‫ن وایە دەكرێت تەنیا‬ ‫دایانهێناوه‪ ،‬که پێیا ‌‬ ‫دی��اردەی��ەك لە نێو زیاتر لە سیستمێكدا‬ ‫ئەنجام بێت‪ .‬ئەمەش پۆلێنكردنی جیاواز بۆ‬ ‫سیستمە كۆمەاڵیەتییەكان سەختتر دەكات‪.‬‬ ‫یەكێك لە پۆلێنكردنە بەناوبانگەكان بۆ‬ ‫سیستمە كۆمەاڵیەتییەكان پۆلێنكردنەكەی‬ ‫ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف‌و ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ی ب��ری��ت��ان��ی‬ ‫ی وایە کۆمه‌ڵگا‬ ‫(هێربەرت سپنسەر)ە‪ ،‬ک ‌ه پێ ‌‬ ‫لە شەش سیستم پێكدێت‌‪ ،‬که بریتین لە‪:‬‬

‫سیستمی خێزانی‪ ،‬سیستمی ت���ه‌داره‌ک‌و‬ ‫ب��ۆن��ەك��ان‪ ،‬سیستمی سیاسی‪ ،‬سیستمی‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی‪ ،‬سیستمی پ��ی��ش��ەی��ی‪ ،‬سیستمی‬ ‫پیشەسازی‪ .‬ب��ەاڵم زانایەكی‌تر بە ناوی‬ ‫(ه��ی��رت��زل��ەر)‪ ،‬سیستمە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫ب��ۆ ن��ۆ سیستم پۆلێن دەك���ات‪ :‬سیستمی‬ ‫ه���اوس���ەرگ���ی���ری‌و خ���ێ���زان���ی‪ ،‬سیستمی‬ ‫ئ��اك��اری‪ ،‬سیستمی س��ی��اس��ی‪ ،‬سیستمی‬ ‫ئایینی‪ ،‬سیستمی پەیوەندی‌و پێكگەیشتن‪،‬‬ ‫سیستمی ئابووری‌و پیشەسازی‪ ،‬سیستمی‬ ‫تەندرووستی‌و كات بەسەربردن‪ ،‬سیستمی‬ ‫ف��ێ��رك��ردن‌و زان��س��ت��ی‪ ،‬سیستمی جوانی‌و‬ ‫گوزارشتكردن‪ .‬بەاڵم بە الی (سمڵسەر)ەوە‬ ‫بونیادی كۆمەاڵیەتی لە چ��وار سیستمی‬ ‫سەرەكی پێكدێت‪ ،‬ک ‌ه بریتین لە‪ :‬سیستمی‬ ‫خێزانی‪ ،‬سیستمی ئ��اب��ووری‪ ،‬سیستمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬سیستمی پەروەردەیی‪ .‬هەرچی‬ ‫سیستمی ئایینییە دەكەوێتە نێو ئەمانەوە‪)1(.‬‬ ‫جگە لە مانەش‪ ،‬ک ‌ه بە نموونە هێنامانەوە‪،‬‬ ‫لە توێژینه‌وه كۆمەڵناسی‌و مرۆڤناسییەكاندا‬ ‫چەندین جۆری‌تری پۆلێنكردنی سیستمە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان هەن‪.‬‬ ‫ئێمە لەم باسەدا تەواو پابەند نابین بە هیچ‬ ‫یەكێك لەو پۆلێنكردنانەوە‪ ،‬ب��ەاڵم هەوڵ‬ ‫دەدەی��ن سوود لە هەموویان ‌وەربگرین‌و‬ ‫بە شێوەیەك پۆلێنی سیستمی كۆمەاڵیەتی‬ ‫بكەین‪ ،‬که هەموو ئەم پێكهاتانە بگرێتەوە‪.‬‬ ‫ب����ەاڵم س���ەرەت���ا ب����ە‌وه ده‌س��ت��پ��ێ��د ‌هک��ه‌ی��ن‪،‬‬ ‫سروشتی م��رۆڤ‌و ناتوانایی لە بەرانبەر‬ ‫دابینكردنی تەواوی پێویستیەكانیدا بە تەنیا‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪270‬‬

‫هەروەها بۆ مانەوەی رەگ��ەزی مرۆیی‌و‬ ‫ب��ەردەوام��ی ژی��ان��ی ئ��ادەم��ی��زاد‪ ،‬پێویستی‬ ‫بە گرووپ‌و ژیانی پێكەوەیی دەبێت‪ .‬ئەم‬ ‫پێكەوە ژی��ان��ەش ب��ە ن��اچ��اری ج��ۆرێ��ك لە‬ ‫رێكخستن‌و سیستمی كۆمەاڵیەتی دەوێت‪.‬‬ ‫(‪ )2‬ئەگەرچی ئ��ەم چەمكە ج��ۆرە لێڵی‌و‬ ‫ناڕۆشنییەك لە خۆدەگرێت‌و هەندێك لە‬ ‫هۆكارەكانی ئەم ناڕۆشنییەشی دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئ��ەوەی چەمكێكی ئەبستراكتەو هێشتا‬ ‫لە سەر واتاو دیاریكردنی ناوەڕۆكەكەی‬ ‫رێكەوتنێك نییە‪ ،‬ب��ه‌اڵم سیستم خ��ۆی له‬ ‫خۆیدا كۆمەڵێك پێوه‌ری تایبەتی هه‌یه‪ ،‬که‬ ‫الیەنێك لە الیەنەكانی چاالكیی كۆمەڵگاو‬ ‫بونیادە كۆمەاڵیەتییەكەیەتی‪ .‬بەكارهێنانی‬ ‫ئ���ەم زاراوەی������ە ل��ە ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ی��دا ك��ۆن��ە؛‬ ‫زۆرب���ەی ت��وێ��ژەرو زانایانی كۆمەڵناسی‬ ‫پێناسەی سیستمی كۆمەاڵیەتییان كردووەو‬ ‫ه��ەوڵ��ی��ان��داوە دی��اری��ی ب��ك��ەن‪ .‬ب��ە گشتی‬ ‫سیستمی كۆمەاڵیەتی ئاماژەیە بەو شێوازە‪،‬‬ ‫ی��ان ب��ەو رێگەیەی تاكەكانی کۆمه‌ڵگا لە‬ ‫میانەیەوە مامەڵە‌و كارلێك لەگەڵ یەك‬ ‫دەك�����ەن‌و وه‌ک پ��ێ��ڕەوێ��ك م��ام��ەڵ��ەك��ان��ی‬ ‫ژیانی رۆژانەیان لەگەڵ یەكتر لە سەری‬ ‫رێكدەخەن‪ ،‬یان ئاماژە بە ئەركە كۆمەاڵیەتی‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬یان ئەركە بنچینەییەكانی تاكەكانی‬ ‫كۆمەڵگا لە ژیانی كۆمەاڵیەتیدا‪ .‬بۆ نموونە‌‪،‬‬ ‫وه‌ک ئ���ەوەی ئ��ەن��دام��ان��ی خ��ێ��زان��ێ��ك‪ ،‬یان‬ ‫خێزان لە كۆمەڵگا‪ ،‬یان یاریزانان لە یانه‌و‬ ‫هەڵبژاردەیەكدا دەیكەن‪( )3(.‬نادڵ) زۆر بە‬ ‫كورتی ئاماژەی بە سیستمی كۆمەاڵیەتی‬

‫ك���ردووە‌و دەڵ��ێ��ت‪ :‬بریتییە ل��ە رێگایەكی‬ ‫بەكەتەلۆككراو بۆ رەفتاری كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫(‪ )4‬بارنز دەڵێت‪ :‬بونیادی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫لە كۆی سیستمەكان پێكهاتووەو سیستمی‬ ‫كۆمەاڵیەتیش یەكێكە لە سیستمە گرنگەكانی‪،‬‬ ‫ئەو میكانیزمە دەنوێنێت‪ ،‬ک ‌ه كۆمەڵگا لە‬ ‫رێگایەوە كارو چاالكییە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫ئاڕاستە‌و جێبەجێ دەك��ات بۆ هێنانەدیی‬ ‫ئ��ام��ان��ج‌و دابینكردنی پێویستیەكانی‪)5(.‬‬ ‫ب��ە شێوه‌یه‌کی گشتی چەمكی سیستمی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئاماژەیە بە هاوپەیوەستی‌و‬ ‫هەماهەنگیی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫لە نێوان تاكەكان‌و گرووپەكاندا‪ .‬دەكرێت‬ ‫ئ��ەم سیستمە كۆمەاڵیەتییە ل��ە بونیادی‬ ‫كۆمەڵگادا‪ ،‬ی��ان ل��ە ئ��ەرك��ی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫ی��ان پ��ڕۆس��ەی كۆمەاڵیەتیدا ببینرێت‪ .‬لە‬ ‫ب��ارەی ب��ون��ی��ادەوە سیستم ئاماژەیە بەو‬ ‫پەیوەندییە مرۆییانەی پێگە جیاوازەكان‌و‬ ‫شوێنی كاركردنی جیاواز لە خۆ دەگرن‪.‬‬ ‫لە ب��ارەی ئەركیشەوە سیستم ئاماژەیە‬ ‫بە دابەشبوونی ك��ار‌‪ ،‬وات��ە دابەشكردنی‬ ‫بەرپرسیارییەتی ب��ە س��ەر ئ��ەوان��ەی لە‬ ‫شوێن‌و پێگەی جیاوازدا كار دەكەن‪ ،‬یان‬ ‫ئ��ەو رۆڵ��ەی ه��ەر یەكێك لە تاكەكان لەو‬ ‫بونیادەدا هه‌یه‌تی‪ )6(.‬ئەگەر قووڵتر له‌م‬ ‫چەمكە بڕوانین‪ ،‬دەبینین لە دیاریكردن‌و‬ ‫پێناسەكردنیدا ج��ۆرێ��ك ل��ە ج��ی��اوازی لە‬ ‫ن��ێ��وان مرۆڤناسەكان‌و كۆمەڵناسەكاندا‬ ‫هەیە‪ .‬لە دیاریكردنیدا هەندێك لە زانایانی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ی سیستمی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی بە‬

‫‪271‬‬

‫پێویستیەكان‌و گرفتە كۆمەاڵیەتییەكانەوە‬ ‫ده‌به‌ستنه‌وه‪ .‬بە الیانەوە وایه‪ ،‬که سیستمی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئەو شێوازو میكانیزمانەیە‪،‬‬ ‫ک ‌ه بڕیارە بۆ رووب��ەڕووب��وون��ەوەی ئەو‬ ‫ج��ۆره گرفتە ج��ی��اوازان��ە ب��ەك��ار بێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رووبەڕووی كۆمەڵگاو ژیانی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬بۆیە ئەم زانایانە جەخت لە سەر‬ ‫ئەوە دەكەنەوە‪ ،‬ک ‌ه زاراوەی سیستم لەم‬ ‫دۆخ��ەدا ئاماژە بە نموونە رەفتارییەكان‬ ‫دەك��ات‪ ،‬نەك بە رێكخستنەكان‪ ،‬یان ئەو‬ ‫گرووپانەی ئەم نموونە رەفتارییانەیان تێدا‬ ‫ی‬ ‫پیادە دەكرێت(‪ ،)6‬یان بە الی كۆمەڵناسێك ‌‬ ‫وه‌ک (ج���ی���ن���ز ب�����ێ�����رگ)ەوە س��ی��س��ت��م��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بریتییە لەو رێسا بابەتییانەی‬ ‫كۆمەڵگا دانی پێدا ناون‌و پەیوەندیی نێوان‬ ‫ن‬ ‫تاكەكانی كۆمەڵگا دیاری دەكەن‪ )7(.‬ئەما ‌‬ ‫وه‌ک ج��ۆرێ��ك ل��ە دەره��اوی��ش��ت��ەی ژیانی‬ ‫ك وه‌ک‬ ‫كۆمەاڵیەتی سەیری دەك���ەن‪ ،‬ن��ە ‌‬ ‫ئەوەی مرۆڤناسەكان بە بەشێكی گرنگی‬ ‫بونیادی دادەنێن‪.‬‬ ‫لێرەدا به روانگه‌ی كۆمەڵناسییانە‪ ،‬پێش‬ ‫ئەوەی چەمكی كۆمەاڵیەتیی بخەینە پاڵ‪،‬‬ ‫ده‌بینین خ��ودی سیستم خ��ۆی له خۆیدا‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك پ��ێ��ڕۆی ت��ای��ب��ەت ب��ە ب��وارێ��ك��ی‬ ‫دی��اری��ك��راوی ج��م��وج��ۆڵ‌و چاالكییەكانی‬ ‫كۆمەڵگاو بونیادی كۆمەاڵیەتییە‪ .‬ئەمە لە‬ ‫ب��واری كۆمەڵناسیدا بابه‌تێکی نوێ نییە‪،‬‬ ‫چونکه پێشتریش (سبنسر) ئەم چەمكەی‬ ‫بەكاریهێناوەو لە بۆچوونەكانی (باریتۆ)‬ ‫شدا نێوەندێكی بنەڕەتیی داگیركردووە‪)8(.‬‬

‫چەمكی كۆمەاڵیەتی ئەو راستییەیە‪ ،‬یان ئەو‬ ‫رەوش��ت‌و هەڵوێستەیە‪ ،‬ک ‌ه پەیوەستە بە‬ ‫كۆمەڵێك‪ ،‬یان كۆمەڵگایەكەوە‪ ،‬که گوزارشت‬ ‫لە ئاڵوگۆڕی پەیوەندیی كۆمەاڵیەتیی نێوان‬ ‫تاكەكانی ئەو كۆمەڵەیەدا دەك��ات‪ .‬كەواتە‬ ‫چەمكی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی الی��ەن��ی سەرەكیی‬ ‫ژیانی تاكەكانی دەگرێتەوە‪ ،‬ک ‌ه بریتییە‬ ‫لە‪ :‬پەیوەندیی نێوان تاكەكانی‌و چاالكی‌و‬ ‫هەڵسوكەوتیان بۆ بەسەربردنی ژیانی‬ ‫ئاسایی رۆژان��ەی��ان‪ .‬ل��ێ��رەدا مەبەست لە‬ ‫پەیوەندیی نێوان تاكەكان‌و پەیوەندیی تاك‬ ‫بە كۆمەڵەوە لە رێگای چەند كارلێككردن‌و‬ ‫كارتێكردنێكەوە‪ ،‬ک ‌ه پێكەوە ژیانیان لە‬ ‫سەر بەندە‪‌.‬وشەی كۆمەاڵیەتی ئەو دیاردە‬ ‫كۆمەاڵیەتیانە دەگرێتەوە‪ ،‬ک ‌ه هەمان ئەركە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانە‪ .‬دروس��ت��ك��راوی تاكە‬ ‫كەس نین‪ ،‬به‌ڵکو لە رێگای پ��ەروەردەوە‬ ‫بە تاكەكانی كۆمەڵگا دەگەن‪ ،‬لە دەرەوەی‬ ‫ێ م��رۆڤ��ی��ش ه���ەن؛‬ ‫زەی���ن���ی م���رۆڤ���ن‌و ب��� ‌‬ ‫توانای فەرماندانیان هەیە‪ ،‬بە پێچەوانەی‬ ‫ئ���ارەزووی تاكەكەس خۆیان دەسەپێنن‪،‬‬ ‫ب���ەره���ەم���ی ه���ەڵ���س‌وك���ەوت���ی ك���ۆم���ەڵ‌و‬ ‫تێگەیشتنی مرۆڤ‌و بەرەوپێشچوونی باری‬ ‫ژیانیانن)(‪ .)9‬سیستمە كۆمەاڵیەتییەكان‪،‬‬ ‫توانای گونجان‌و لێڕاهاتنیان هەیە لەگەڵ‬ ‫گ��ۆڕان��ەك��ان��دا‪ ،‬ئ��ەم��ەش ه���ۆی م��ان��ەوەو‬ ‫ب�������ەردەوام ب��وون��ی��ان��ە ل���ە گ��ەی��ش��ت��ن بە‬ ‫ئامانجەكانیاندا‪ ،‬لەمانەوە تێدەگەین‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئەمانە هەمان خەسڵەت‌و تایبەتمەندییەكانی‬ ‫دی����اردە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان��ن‪ ،‬ک�� ‌ه زان���ای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪272‬‬

‫كۆمەڵناسی فەرەنسی (ئێمیل دۆركهایم)‪،‬‬ ‫ب��ۆ دیاریكردنی بابەتە سەرەكییەكان‌و‬ ‫بنچینەییەكانی ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ی ئ��ام��اژەی‬ ‫پێكردووە‪.‬‬ ‫الی (وی���ل���ی���ام ئ��ۆگ��ب��رن)‌ی��ش سیستمی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئەو رێگاو رێبازانەن‪ ،‬که كۆمەڵگا‬ ‫ب��ۆ دابینكردنی پێویستییە مرۆییەكانی‬ ‫درووستیان دەكات‪ )10(.‬الی (سیمنەر)یش‬ ‫لە بونیاد‌و بیر پێكهاتوون‪( .‬رایمۆند فیرس‬ ‫‪ )Rimond Firth‬لە كتێبێكیدا بە ناونیشانی‬ ‫(ش���ێ���وە م���رۆی���ی���ەك���ان) چ�����وار ب��ن��ەم��ای‬ ‫س��ەرەك��ی��ی ب��ۆ درووس��ت��ب��وون��ی سیستمە‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ك��ردووە‪،‬‬ ‫ئ��ەوان��ی��ش بریتین ل��ە‪ :‬رەگ����ەزو ت��ەم��ەن‌و‬ ‫شوێنێك بۆ نیشتەجێبوون‌و خزمایەتی‪ .‬ئەم‬ ‫چوار پرنسیپە بنچینەیین لە هەموو كۆمەڵگا‬ ‫مرۆییەكاندا‌و بونیادنانی گرووپ‌و سیستمە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانیان لە سەر بەندە‪ )11(.‬ئیتر‬ ‫بە گشتی‌و بە پێی دەروازەی سۆسیۆلۆجی‪،‬‬ ‫پێنـاسـەی سیستمی كۆمەاڵیەتی بریتییە‬ ‫لە‪ :‬كۆمەڵێك بنەمای هەڵسوكەوت‌و رێ‌و‬ ‫شوێنـی پڕاكتیكی‌و ئامێر‌و ئ��ام��راز‪ .‬بە‬ ‫الی مرۆڤناسەكانیشەوە ئ��ەو بوونیادە‬ ‫هێماییانەی‪ ،‬ک ‌ه بریتیین لە رێگا میللییەكان‪،‬‬ ‫داب‌و نۆرمەكان‪ ،‬پێودانگەكان‪ ،‬خووه‌کان‪،‬‬ ‫‌ت��رادس��ی��ۆن‪ ،‬ب��ەه��ـ��ا‌و ئ��ەو ی��اس��ای��ان��ەی لە‬ ‫دەوری ئەركێكی كۆمەاڵیەتیی دیاریكراو‬ ‫دروست دەبن‪ ،‬جێبەجێكردنی ئەم ئەركە‬ ‫رێكدەخەن‪ ،‬بوارەكـانی ئەم پێناسەیە كاتێك‬ ‫رووندەبێتەوە‪ ،‬ک ‌ه ئەركە كۆمەاڵیەتییەكـان‬

‫شیدەكرێنەوە لەگەڵ ئەو بوونیادە هێماییەی‬ ‫لە دەوری دروست دەبێت‪.‬‬ ‫(پارسۆنز) بەناوبانگترین زانای كۆمەڵناسی‬ ‫بوو لە‌و یالیەتە یەكگرتووه‌کانی ئەمریكادا‪.‬‬ ‫ئ���ەم زان���ای���ە ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ی��ی��ان��ە چەمكی‬ ‫سیستمی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ل��ە گۆشەنیگای‬ ‫م���رۆڤ���ن���اس���ەك���ان���ەوە ب��ی��ن��ی��وە‪ .‬چ��ەم��ك��ی‬ ‫سیستمی كۆمەاڵیەتی لە جیاتی بوونیادی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بەكارهێناوە‪ .‬ئەو سیستمەش‬ ‫لە كۆمەڵە رۆڵێكی كۆمەاڵیەتیی بە یەكەوە‬ ‫ب��ەس��ت��راوی ئ��ەن��ج��ام��دراو ل��ە الی���ەن ئ��ەو‬ ‫تاكانەی‪ ،‬ک ‌ه پایەیەكی دیاریكراویان هەیە‬ ‫پێكدێت‪ ،‬ئاوێتەی یەكترین‌و لە چواچێوەی‬ ‫كلتوورێكی ه��اوب��ەش��دا ئەنجامەكانیان‬ ‫ێ دەكەن‌و ئەو شتانە دیاریدەكات‪،‬‬ ‫جێبەج ‌‬ ‫ک���ە پ���ەس���ن���د‌و ی���اس���ای���ی‌و دەس���ت���وری���ن‪.‬‬ ‫(پارسۆنز) بیری سیستمی لە شیكرنەوەی‬ ‫گشت ئاستەكانی كارە كۆمەاڵیەتییەكاندا‬ ‫بەكارهێناوە لە س��ەر ئاستی تاكەكەس‪،‬‬ ‫ی���ان گ���رووپ���ەك���ان‪ ،‬ی���ان ك��ۆم��ەڵ��گ��ا‪ .‬ه��ەر‬ ‫ی��ەك ل��ەم ئاستانە كۆمەلێك رەگ��ەزی بە‬ ‫یەكەوەبەستراوی پاڵپشتی تیایە‪ .‬سەرەڕای‬ ‫ئ���ەم���ەش‪ ،‬ه���ەر ی��ەك��ە ل���ەم رەگ���ەزان���ەش‬ ‫سەربەخۆییەكی رێژەیی هەیە‪ ،‬ئەو رەگەزو‬ ‫بەستراوانەش لە نێوان یەكتریدا بوونیادی‬ ‫ئەم ئاستە دروست دەكەن‪ .‬واتە (باسۆنز) لە‬ ‫رێگای ئەركی سیستمە كۆمەاڵیەتییەكانەوە‬ ‫ی واب���ووە‬ ‫ب��ۆ بونیادەكانیان چ���ووەو پێ ‌‬ ‫كلتووری كۆمەڵگا ئەمە دی��اری دەك��ات‪.‬‬ ‫ئەمەش خۆی تێڕوانینێكی مرۆڤناسانەیە لە‬

‫‪273‬‬

‫كلتوورەوە سەیری كۆمەڵگا بكەیت نەك بە‬ ‫پێچەوانەوە‪.‬‬ ‫ل��ە م��ی��ان��ەی ب��ە ك��ۆم��ەڵ��ب��وون��ی ت��اك��ەك��ان‌و‬ ‫ئ��اڵ��وگ��ۆڕك��ردن��ی ب��ی��روب��ۆچ��وون��ەك��ان��ی��ان‌و‬ ‫یەكگرتنەوەی بەرژەوەندیەكانیان‪ ،‬هەر‬ ‫راس��ت��ەخ��ۆ ج���ۆرە رێ��س��ای��ەك پێكدێت‌و‬ ‫دروس��ت دەب��ێ��ت‪ ،‬خواستە كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫پ��ێ��داوی��س��ت��ی��ی��ە ب����ن����ەڕەت����ی‌و ئ��ام��ان��ج��ە‬ ‫هاوبەشەكانیان رێكدەخات‌و دەستەبەر‬ ‫دەكات‪ ،‬هەر خێرا ئەم رێسایانە لە بونیادی‬ ‫كۆمەڵگاو پێكهاتەكەیدا جێگیر دەبن‪ ،‬جۆرە‬ ‫ئارامییەكی رێ��ژەی��ی ب��ە خ��ۆوە دەبینن‌و‬ ‫هەست‌و س��ۆزی تاكەكان لە میانەیانەوە‬ ‫هەڵدەچن()‪.‬‬ ‫تایبەتمەندییەكانی سیستمی كۆمەاڵیەتی‬ ‫‪ 1‬ــ سیستمی كۆمەاڵیەتی لەوە دەرناچێت‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه رێكخستنێكی ش��ێ��وەو نموونەكانی‬ ‫بیركردنەوەو هەلسەكەوتكردنەكانە‪ ،‬ئەو‬ ‫هەڵسوكەوت‌و بیركردنەوانەی لە میانەی‬ ‫چاالكی كۆمەاڵیەتی‌و ئەوەی بەرهەمهێنانی‬ ‫ماددیی پێوە پەیوەستە‪ ،‬بەدەردەكەوێت‪.‬‬ ‫بۆیە لێرەوە سیستمی كۆمەاڵیەتی بریتییە‬ ‫ل���ە‪ :‬ك��ۆك��ردن��ەوەی رێ��س��ا كۆمەاڵیەتییە‬ ‫باوه‌کانی كۆمەڵگا‪ ،‬ک ‌ه لە داب‌و نەریت‌و‬ ‫‌ترادیسیۆن‌و بەهاو خەسڵەتە ئاكارییەكان‬ ‫پێكهاتوون‪ .‬هەندێك لەم توخم‌و رەگەزە‬ ‫شارستانیانە دەم��ێ��ن��ن��ەوەو ب����ەردەوام‌و‬ ‫سەركەوتوو دەبن‌و دەگۆڕێن بە سیستم‪.‬‬

‫بۆ نموونە نەریت زاراوەی��ەك��ە ئاماژە بە‬ ‫شێوه‌کانی بیری ئ��ەو رەف��ت��ارە جێگیرە‬ ‫دەك��ات‪ ،‬ک ‌ه تاك لە نێو دەستەو كۆمەڵەو‬ ‫کۆمه‌ڵگادا دەیكات‪ ،‬بەردەوامی كاركردن‬ ‫ب��ەم نەریتە دەبێتە سیستم‪ ،‬ه��ەر وه‌ک‬ ‫زۆرب����ەی رۆژه��ەاڵت��ن��اس��ەك��ان دەڵ��ێ��ن‪ :‬لە‬ ‫خەسڵەتە رەسەنەكانی ك��ورد بە گشتی‬ ‫ئ���ازای���ەت���ی‌و ب���ەوەف���ای���ی‌و راس��ت��گ��ۆی��ی‌و‬ ‫خۆشەویستی میوان‌‪ ..‬هتد‪ .‬كاتێك ئەمانەش‬ ‫لە كەسایەتی هەر تاكێكدا جێگیربن‪ ،‬لە هەر‬ ‫هەڵوێست‌و هەڵسوكەوتێكی ناشایستەدا‬ ‫خ���ۆی ل��ێ��پ��رس��ی��ن��ەوەی ئ���اك���اری ل��ەگ��ەڵ‬ ‫خ��ۆی��دا دەك���ات‌و پێویستی ب��ە چ��اودێ��رو‬ ‫كۆنترۆڵی دەرەك���ی نابێت ت��ا رادەی��ەك��ی‬ ‫زۆر‪ ،‬ب��ۆی دەبنە ن��ەزم‌و سیستمێك‌و لە‬ ‫سەریان الن��ادات‪ ،‬نایانگۆڕێت‪ .‬بۆیە داب‌و‬ ‫نەریتە‪ ،‬یان نەرێییەكان‪ ،‬یان رێگرەكان لە‬ ‫بەردەم گۆڕانە كۆمەاڵیەتییەكاندا هەمیشە‬ ‫پێویستییان بە پێداچوونەوەو راڤەكردنی‬ ‫س��ەردەم��ی��ی��ان��ە ه��ەی��ە ت��ا ل��ەگ��ەڵ رەوت���ی‬ ‫گ��ەش��ە‌و پێشكەوتنی س��ەردەم��دا هەنگاو‬ ‫بنێت‌و سیمای كەسایەتی‌و پێوەندییەكانی‬ ‫ن��ێ��وان ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی کۆمه‌ڵگا جوانترو‬ ‫مرۆڤدۆستانەتر بكات‪.‬‬ ‫‪ 2‬ــ سیستمی كۆمەاڵیەتی تا رادەی��ەك��ی‬ ‫زۆر درێژەو بەردەوامیی هەیە‪ ،‬نەزمەكانی‬ ‫بیرباوەڕو عەقیدە‌و رێگاكانی كاركردن‌و‪..‬‬ ‫هتد‪ ،‬نابنە سیستم تەنیا دوای پەسەندكردنی‬ ‫گشتی‌و لە الیەن تەواوی کۆمه‌ڵگاوە قبوڵ‬ ‫نەكرێن‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬سیستمی هاوسەرگیری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪274‬‬

‫چ دەرەك�����ی ب��ێ��ت‪ ،‬ی���ان ن��اوخ��ۆی��ی‪ ،‬ی��ان‬ ‫سیستمی خاوەنداریەتیی تایبەتی‪ ،‬یان هەر‬ ‫سیستمێكی باوی‌تر‪ ،‬دەبێت بە قۆناغێكی‬ ‫دوورو درێ�����ژدا ت��ێ��پ��ەڕی��ب��ێ��ت‌و خەڵكی‬ ‫پەیڕەویان كردبێت تا بووە بە سیستمی‬ ‫كۆمەاڵیەتی باوەڕپێكراو‌و دانپیانراو لە‬ ‫الیەن ئەندامانی کۆمه‌ڵگاوە‪.‬‬ ‫‪ 3‬ــ هەر سیستمێكی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئامانجێك‪،‬‬ ‫یان چەندین ئامانجی روونی هەیە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫پێی رۆژگار‌و گۆڕانكارییەكان ئەم ئامانجە‬ ‫لەگەڵ ئ��ەو ئەركەی سیستمەكە هەیەتی‬ ‫دەكەونە دژایەتییەوە‪ ،‬دەكرێت لەم بارەوە‬ ‫نموونەی كۆیالیەتی بێنینەوە‪ ،‬لە سەرتادا‬ ‫كۆیالیەتی ب��ە مەبەستی بەدەستهێنانی‬ ‫دەستی كاری ه��ەرزان بوو‪ ،‬كەچی دواتر‬ ‫ئ���ەم سیستمە ل��ە رووی ئ��اب��ووری��ی��ەوە‬ ‫بڕی تێچوونی زیاتر بو‌و بۆیە بە كەڵكی‬ ‫س���ەردەم���ەك���ە ن��ە ه����ات‌ ‌و وردە‌و وردە‬ ‫هەڵوەشایەوە‪.‬‬ ‫‪ 4‬ــ لە ئەنجامی ئەو جێگیری‌و نەگۆڕییەی‬ ‫سیستمی كۆمەاڵیەتی هەیەتی تووشی‬ ‫دۆگما دەبێت‪ ،‬ت‌ا وای لێدێت دەگۆڕێت بە‬ ‫جۆرێك ت��ه‌داره‌ک نەریتی ئایینی پیرۆز‪.‬‬ ‫بۆیە سیستمی كۆمەاڵیەتی بە زەحمەت‬ ‫دەگۆڕێت‪ ،‬نەك هەر بۆ پێشكەوتن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بۆ گەڕانەوەش‪.‬‬ ‫‪ 5‬ــ سیستمی كۆمەاڵیەتی بە یەكێك لە‬ ‫هۆكارو فاكتەرەكانی گونجان‌و رێكەوتن‬ ‫دادەن��رێ��ت لە نێوان بەشە جیاوازەكانی‬ ‫ش���ارس���ت���ان���ی���ی���ەت���دا‪ .‬ت����وخ����م‌و رەگ������ەزە‬

‫جیاوازەكانی كلتوور‌و شارستانییەت لە‬ ‫سیستمێكی یەكگرتوودا كۆدەكاتەوە‪.‬‬ ‫سیستمی دامه‌زراوه‌ی خێزانی‬ ‫لە هەموو كۆمەڵگاكاندا پێكهاتەو بونیادی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ا ل���ە ب��چ��وك��ەوە ب���ۆ گ���ەورە‌ت���ر‪،‬‬ ‫ی��ان ل��ە خ����وارەوە ب��ۆ س���ەرەوە ل��ە دوای‬ ‫تاكەكان‪ ،‬لە چەند یەكەیەكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ت (خ��ێ��زان‪ ،‬بنەماڵە‪ ،‬ت��ی��رە‪ ،‬ه��ۆز‌‪...‬‬ ‫پێكدێ ‌‬ ‫هتد) تا بە كۆی هەموویان میلەت‌و گەل‌و‬ ‫نەتەوەیەكی دیاریكراو پێكدێنن‪ )12(.‬بۆیە‬ ‫لە هەموو كۆمەڵگاكاندا خێزان بە بەردی‬ ‫ب��ن��اغ��ەی پێكهاتنی كۆمەڵگا دادەن��رێ��ت‪،‬‬ ‫دەبێت بە شانۆی كارلێك‌و پێكگەیشتنە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬تاكەكان لەم ناوەندەدا‬ ‫ل��ەدای��ك دەب���ن‌و س��ەرەت��ای پرۆسەكانی‬ ‫پێگەیاندنیان دەست پێ دەكات‪ ،‬ئەم یەكە‬ ‫بنچینەییە ه���ەروا ل��ە خ���ۆڕا‌و ب��ە ب��ێ هۆ‬ ‫دروست نەبووە‪ ،‬بەڵكو كۆمەڵێك پێویستی‬ ‫ژیانی‌و ژیاری خێزانی هێناوەتەكایەوە‪.‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل��ە خ��ەس��ڵ��ەت‌و تایبەتمەندییە‬ ‫هاوبەشەكانی نێوان مرۆڤ‌و ئاژەاڵن بوونی‬ ‫خۆڕسکی سێكسییە الی ه��ەردووك��ی��ان‪،‬‬ ‫بەاڵم مرۆڤ جیاوازی لە نێوان پەیوەندییە‬ ‫سێكسییە رێگە پێدراوه‌کان‌و پەیوەندییە‬ ‫سێكسییە ق��ەدەغ��ەك��را وه‌ک��ان��دا ده‌ک���ات‪،‬‬ ‫‌واتە مرۆڤ سەیری پەیوەندیی رەگەزی‬ ‫ت وه‌ک ئ��ەوەی‬ ‫لە نێوان نێرو مێدا ناكا ‌‬ ‫پەیوەندییەكی بایۆلۆژی‌و پەیوەستە بە‬

‫‪275‬‬

‫تاكەوە‪ ،‬بەڵكو بە پەیوەندییەكی ئاكاری‌و‬ ‫رەوش��ت��ی‌و کۆمه‌ڵگایی دای��دەن��ێ��ت‪ .‬بۆیە‬ ‫ی وه‌ک‬ ‫هاوسەرگیری‌و سیستمی خێزانی ‌‬ ‫ئامرازێك بۆ رێكخستنی ئەم پەیوەندییە‬ ‫دان���اوە‪ ،‬ن��ەك بۆ ئ��ەوەی لە ن��او كۆمەڵ‌و‬ ‫بە گرووپدا ب��ژی‪ ،‬چونكە تەنیا رەگ��ەزی‬ ‫مرۆیی بە گرووپ ناژی‪ ،‬بەڵكو هەندێك لە‬ ‫ئاژەاڵنیش لە گرووپدا دەژین‪ ،‬ئەگەر چی‬ ‫ئەم پێكەوە ژیانەی ئاژەاڵن لە گرووپێكەوە‬ ‫بۆ گرووپێكی‌تر جیاوازە لە رووی بنچینەو‬ ‫بنەمای پەیوەندییەكان‌و دابەشكردنی ماف‌و‬ ‫ئەركەكانییانەوە‪ ،‬بەاڵم هەموو ئەم ئاژەاڵنە‬ ‫ل��ە تێركردنی غ��ەری��زەی سێكسیاندا بە‬ ‫دامەزراندن‌و درووستكردنی خێزان كۆتایی‬ ‫نایەت‪ ،‬ئەگەر چی چاودێری ئەندامانی نوێ‪،‬‬ ‫‌واتە بێچووه‌کانیان دەكەن‌و پارێزگاریان‬ ‫لێ دەكەن‪ ،‬بۆ نموونە جووتە قەتێ‌و كۆتر‌و‬ ‫سوێسكەو كەو پێكەوە دەژی��ن‪ ،‬بە نۆرە‬ ‫لە سەر هێلكەكانیان كڕ دەك��ەون‪ ،‬دواتر‬ ‫تا بێچووه‌کانیان فێرە فڕین دەبن پێكەوە‬ ‫خواردنیان بۆ دەهێنن‪ ،‬بەاڵم هەندێكی‌تری‬ ‫ئاژەاڵن لە چوارچێوەی گرووپدا پەیوەندی‬ ‫درووست دەكەن‪ .‬دواتر ئەركی چاودێری‌و‬ ‫مانەوە لەگەڵ بێچووه‌کاندا زیاتر دەكەوێتە‬ ‫س��ەر دای���ك‪ .‬ب��ۆی��ە ئ��ەگ��ەری ئ���ەوە هەیە‬ ‫س��ەرەت��ای بەكۆمەڵبوونی م��رۆڤ��ی��ش لە‬ ‫چوارچێوەی گرووپی كۆمۆنەییدا بووبێت‪.‬‬ ‫(‪‌ )13‬وات��ە لە گرووپی هاوبەشدا پێكەوە‬ ‫ژیابن‌و سنوورێك بۆ پراكتیزەكردنی كردە‬ ‫سێكسییەكان نەبووبێت‪ .‬ئەوەی نەوەیەكی‬

‫دی��اری��ك��راوی كۆكردبێتەوە‪ ،‬ه��ەر دای��ك‌و‬ ‫ناسینەوەی ئەندامانی گرووپەكەو شوێنی‬ ‫نیشتەجێ ب���وون‪ ،‬ی��ان گ���ەڕان‌و س��وڕان‬ ‫بووبێت‪ ،‬مرۆڤایەتی ل��ەو س��ەردەم��ەدا بە‬ ‫قۆناغی دایكساالریدا تێپەڕیبێت‪ ،‬دوات��ر‬ ‫ج��ۆرەك��ان��ی‌ت��ری ه��اوس��ەرگ��ی��ری‌و خێزان‬ ‫پ��ەی��دا ب��ووب��ێ��ت‪ ،‬ی���ان ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی‬ ‫گ��رووپ��ی خێزانی‌و هاوسەرگیریدا ژن‌و‬ ‫پیاوو منداڵەكان پێكەوە ژیابن‪ ،‬بە هۆی‬ ‫گەلێك ه��ۆك��اری دەروون���ی‌و بایۆلۆجی‌و‬ ‫ژینگەییەوە‪ ،‬ئەگەری دەرپەڕاندنی باوك‌و‬ ‫مانەوەی هەمیشەیی دایك لەو گرووپەدا‬ ‫زیاترە‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە پ��ێ��ن��اس��ەی��ەك��ی گشتگیر بۆ‬ ‫هاوسه‌رگرتن نییە‪ ،‬ب��ەاڵم بە شێوەیەكی‬ ‫گ��ش��ت��ی ه���اوس���ەرگ���رت���ن ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��ە‪:‬‬ ‫دامەزراندنی ئەو پەیوەندییەی نێوان ژن‌و‬ ‫پیا‌و‪ ،‬ک ‌ه لە رێگەیەوە ئ��ەو مندااڵنەی لە‬ ‫دایك دەبن كۆمەڵگا بە نەوەیەكی شەرعی‌و‬ ‫باوەڕپێكراویان دەناسن‪)14(.‬‬ ‫(ویستەر مارك) لە پێناسەی هاوسەرگیریدا‬ ‫دەڵێت‪ :‬بریتییە لەو پەیوەندییەی پیاوێك‪،‬‬ ‫ی��ان چەند پیاوێك ب��ە ژن��ێ��ك��ەوە‪ ،‬ی��ان بە‬ ‫چەند ژنێكەوە دەبەستێت‌و تا رادەی��ەك‬ ‫ئ��ەم پەیوەندییەش جێگیرەو تێركردنی‬ ‫سێكسی‌و ه���اوك���اری ئ���اب���ووری ل��ە خۆ‬ ‫دەگ���رێ���ت‌و ب��ە زۆری����ش ل��ەی��ەك ی��ەك��ەی‬ ‫ن��ی��ش��ت��ەج��ێ��ب��وون��دا دەژی�����ن‪ ،‬دەب���ێ���ت ئ��ەم‬ ‫پەیوەندییە لەگەڵ داب‌و نەریتەكانی ئەو‬ ‫كۆمەڵەیەدا تەبا بێت‌و یاسا رێگەی پێ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪276‬‬

‫بدات‪ ،‬چەندین ماف‌و ئەرك لە خۆ دەگرێت‬ ‫بۆ هەردوو الیەن‪ ،‬هەر لە كاتی چوونە نێو‬ ‫قەفەسی زێڕینەوە تا كۆتایی پێكەوە ژیان‌و‬ ‫لە دۆخی هێنانی منداڵیشدا ئەرك‌و مافەكان‬ ‫هێندەی‌تر فره‌وانتر دەب���ن‪ )15(.‬ئەگەر ب ‌ە‬ ‫وردی سەیری هەموو تەوەرەكانی ئەم‬ ‫پێناسەیە بكەین‪ ،‬بۆمان دەردەكەوێت‪ ،‬که‬ ‫سیستمی خێزانی بە یەكێك لە سیستمە‬ ‫كۆمەاڵیەتییە بنچینەییەكان دادەن��رێ��ت‪،‬‬ ‫رۆڵ‌و بایەخێكی گ���ەورەو گرنگی هەیە‪،‬‬ ‫ن��ەك ه��ەر ل��ە رێكخستنی كۆمەاڵیەتیدا‪،‬‬ ‫بەڵكو لە رێكخستنی خۆڕسکی سێكسی‌و‬ ‫پەسەندكردنی پێكەوەژیانی هاوسەری‌و‬ ‫هاوبەشی لە نێوان ه��ەردوو رەگەزەكەدا‬ ‫بە شێوەیەكی هەمیشەیی‌و جێگیربوونی‬ ‫ئەو تێڕوانینەی بە چاوێكی رێزو بەرزەوە‬ ‫دەڕوانێتە ه��اوس��ەرداری‌و نزمبوونەوەی‬ ‫پێگەو پلەو پایەی هەر كەسێك لە کۆمه‌ڵگادا‬ ‫ئەگەر جگە ل��ەم رێگەیە بە شێوەیكی‌تر‬ ‫ه��ەوڵ��ی تێركردنی ئ��ەو خۆڕسکه ب��دات‪.‬‬ ‫ن وه‌ک ی��ەك��ەو دام���ەزراوەی���ەك���ی‬ ‫خ��ێ��زا ‌‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئەركی گرنگی لە سەر شانە‪ ،‬کە‬ ‫پێویستە جێبەجێیان بكات‪ .‬ئەم ئەركانەش‬ ‫بە پێی كۆمەڵگاكان‌و لە یەك كۆمەڵگاشدا‬ ‫ب���ە پ��ێ��ی ق��ۆن��اغ��ەك��ان��ی گ���ەش���ەك���ردن‌و‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن��ی ت��ا رادەی����ەك گ��ۆڕان��ی��ان بە‬ ‫سەردا دێت‪ ،‬بەاڵم گرنگترین ئەو ئەركانەی‬ ‫خێزان بە شێوەیەكی گشتی بریتین لە‪:‬‬ ‫تێركردنی خۆڕسکی سێكسی‌و دەروونی‌و‬ ‫ه��اوك��اری��ی ئ��اب��ووری‌و ‌وەچەخستنەوەو‬

‫پ��ێ��گ��ەی��ان��دن��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی م��ن��داڵ��ەك��ان‌و‬ ‫پ���ەروەردەك���ردن���ی���ان ب��ە پ��ێ��ی خ��واس��ت‌ ‌و‬ ‫ویستی كۆمەڵگاكە‪ ،‬یان كلتووری باوی‬ ‫كۆمەڵگا‪ .‬دیارە ئەم پڕۆسەیەش دەكەوێتە‬ ‫ژێر كاریگەریی كۆمەڵێك هۆكارەوە‪ ،‬وه‌ک‬ ‫جۆری پەیوەندیی نێوان ژن‌و مێردەكەو‬ ‫ئاڕاستەكانی بیركردنەوەی دایك‌و باوكەكە‬ ‫بەرانبەر منداڵەكان‌و كاریگەری خوشك‌و‬ ‫ب���راو خ��ێ��زان��ی ه����ەردوو ال‌و ریزبەندیی‬ ‫منداڵەكان‌و قەبارەی خێزانەكە بە گشتی‌و‬ ‫ئاستی ه��ۆش��ی��اری دای���ك‌و ب��اب‌و پێگەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئابووری خێزانەكە‪ ..‬هتد‪)16(.‬‬ ‫ل����ە رووی م����ێ����ژووی����ی‌و چ��ۆن��ی��ی��ەت��ی‬ ‫درووس��ت��ب��وون��ی خ���ێ���زان‌و ئ��ەن��ج��ام��دان��ی‬ ‫هاوسەرگیرییەوە راو بۆچوونی جیاواز‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆچونێك هەبوو جەختی لە سەر‬ ‫بەرەاڵیی‌و كۆمۆنەیی ژیانی سێكسیی نێوان‬ ‫مرۆڤەكان دەك��ردەوە‪ ،‬پێی ‌وابوو قۆناغی‬ ‫بەرایی ژیانی ئادەمیزاد بە هاوبەشی ژیانی‬ ‫سێكسی دەستی پێكردووەو هیچ لەمپەرێك‬ ‫لە نێوان مرۆڤەكاندا نەبووە لەم بارەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم دواتر توێژینه‌وه مرۆڤناسییەكان ئەم‬ ‫بۆچوونەیان رەت��ك��ردەوە بەو بەڵگەیەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه سیستمی هاوسەرگیری‌و شێوەی ژن‌و‬ ‫مێردایەتی لە نێوان هەندێك لە ئاژەاڵنی‬ ‫بااڵدا هەیە‪ .‬ئیتر چۆن دەبێت مرۆڤی ژیر‬ ‫بەم قۆناغەدا تێپەڕیبێت‪)17(.‬‬ ‫ئەوەی جێی گومان نییە ئەوەیە دەبێت هەر‬ ‫لە سەرەتای پەیدابوونی مرۆڤەوە نێرو مێ‬ ‫بۆ تێركردنی خۆڕسکه سێكسییەكانیان‬

‫‪277‬‬

‫جۆرێك لە پەیوەندییان لە نێواندا هەبووبێت‪.‬‬ ‫ئەگەر ئ��ەو پەیوەندییەش بووبێتە هۆی‬ ‫سكپڕی‌و ‌وەچەخستنەوەو ه��ەر چۆنێك‬ ‫بۆ ئەم پرسەیان روانیبێت‪ .‬ئەگەر بەوەیان‬ ‫زانیبێت ئ��ەم سكپڕییە ل��ە ئەنجامی ئەو‬ ‫پەیوەنییەوە هاتووە‪ ،‬یان نا‪ ،‬هیچ ئەركێك‬ ‫كەوتبێتە سەر پیا وه‌ک��ە‪ ،‬یان نا‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەمانە بابەتێكی‌ترن‪ ،‬بەاڵم پەیوەندیی نێوان‬ ‫دوو رەگ��ەزەك��ە‌و گرنگی‌و كاریگەری لە‬ ‫ی‬ ‫ژیانی كۆمەاڵیەتیدا جۆرێك لە رێكخستن ‌‬ ‫ویستووە تا بووە بە دامەزراوەو سیستمێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بۆ نموونە گرنگی خێزان لە‬ ‫مێژووی مرۆڤایەتیدا رابردوویەكی قووڵ‌و‬ ‫دوورو درێژی هەیە لە كۆنترین نوسراو‌و‬ ‫پاشماوه‌کانی فیرعەونییەكاندا‪ ،‬لە میسر‬ ‫بتاح حەوتپ‪ ،‬لە نزیكەی ‪ 450٠‬ساڵ بەر لە‬ ‫زایین‪ ،‬رێنمایی كوڕەكەی دەكات‌و دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەگەر دەتەوێت مەرد‌و دانا بیت بۆ خۆت‬ ‫خێزانێك درووست بكە‪ )‌18(.‬واتە هەبوونی‬ ‫خ���ێ���زان‌و ه��ەڵ��گ��رت��ن��ی ب��ەرپ��رس��ی��اری��ەت��ی‬ ‫بەرانبەر خێزان یەكێك بووە لە نیشانەكانی‬ ‫مەردایەتی‪ .‬لەم مێژووە دوور‌و درێژەیدا‬ ‫چەندین شێوازی هاوسەرگیری‌و خێزانی‬ ‫بە خ��ۆوە بینیوە‪ ،‬ک ‌ه زۆرب��ەی سەرچاوە‬ ‫مرۆڤناسییەكان ئاماژەیان پێ دەكەن‪.‬‬ ‫لە رووی نزیكی‌و دووریی كۆمەاڵیەتیی ژن‌و‬ ‫پیاوەوە‪ ،‬دوو جۆری هاوسەرگیری هەیە‪.‬‬ ‫یەكەمیان (ئیندۆگامی)یە‪‌ ،‬واتە نێوخۆیی لە‬ ‫چوارچێوەی ئەو خێڵ‌و هۆزو بنەماڵەیەی‬ ‫تێیدا لە دایكبوون‌و رێگا بە هاوسەرگیریی‬

‫دەرەكی نادات‪ .‬دووەمیشیان (ئیكزۆگامی)‬ ‫یە‪ ،‬بە پێچەوانەوە رێگا بە هاوسەرگیریی‬ ‫ن��اوه‌ک��ی ن����ادات‪ .‬ئ��ەگ��ەرچ��ی ئ��ەم��رۆ ئ��ەم‬ ‫جۆرانە سنووری خێڵ‌و بنەماڵە‌و تیرەیان‬ ‫ت��ێ��پ��ەڕان��دووە‪ ،‬ب���ەاڵم هێشتا ج��ۆرێ��ك لە‬ ‫ئیندۆگامیی چینایەتی‌و رەگ���ەزی‌و دینی‬ ‫لە ئارادایە رێگا بە هاوسەرگیریی نێوان‬ ‫بنەماڵە‌و چینە جیاوازەكان‪ ،‬یان رەگەزە‬ ‫جیاوازەكان‪ ،‬یان ئایین‌و ئایینزا جیاوازەكان‬ ‫نادرێت‪.‬‬ ‫لە ب��ارەی چۆنایەتی‌و چەندایەتیی ژن‌و‬ ‫م��ێ��ردو پ��ێ��ك��ەوەژی��ان��ی��ش��ەوە دی��ارت��ری��ن‌و‬ ‫گرنگترین ج��ۆرەك��ان��ی ه��اوس��ەرگ��ی��ری‌و‬ ‫خێزان بریتین لەمانەی خوارەوە(‪:)19‬‬ ‫أـ�����ـ ت�����اك ژن‌و م����ێ����ردی‪ ،‬م��ۆن��ۆگ��ام��ی‬ ‫(‪ :)Monogamy‬واتە كۆبوونەوەو پێكەوە‬ ‫ژی��ان��ی ی���ەك پ��ی��او‌و ی���ەك ژن ب��ە ن��اوی‬ ‫هاوسەرگیری‌و درووستكردنی خێزانەوە‪.‬‬ ‫لەم جۆرەدا ناكرێت پیاوه‌کە زیاتر لە یەك‬ ‫ژن‌و ژنەكەش زیاتر لە یەك پیاوی هەبێت‪.‬‬ ‫زۆربەی هەرە زۆری گرووپە مرۆییەكان‬ ‫لە ئیستاو لە رابردووشدا ئە‌و سیستمەیان‬ ‫پەیڕەو ك��ردووەو لە رۆم��ان‌و یۆنان‌و لە‬ ‫ئیستای کۆمه‌ڵگای ئەوروپیدا هەر ئە‌وه‬ ‫باو بوو‪ ،‬چونكە ئە‌و جۆری رێگاپێدراوی‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی م��ەس��ی��ح��ی��ی��ە‪ .‬ه���ەروەه���ا ل��ە نێو‬ ‫موسڵمانانیشدا زیاتر ئە‌وه باوە ئەگەرچی‬ ‫ئایینی موسڵمانان رێگای بە فرەژنی داوە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم م��ەزەن��دە دەک��رێ��ت رێ���ژەی زیاتر‬ ‫لە ‪%96‬ی خێزانی موسڵمانانیش هەر لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪278‬‬

‫شێوەی مۆنۆگامی بێت لەم سەردەمەدا‪،‬‬ ‫بە رێژەیەكی كەم دیاردەی فرەژنییان تێدا‬ ‫مابێت‪.‬‬ ‫ب ــ فرەژنی پۆلیگامی ‪ :Polygamy‬بریتییە‬ ‫ل��ەوەی لە یەك كاتدا پیاوێك پەیوەندیی‬ ‫ژن‌و مێردایەتیی لەگەڵ چەند ئافرەتێكدا‬ ‫ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬ئ���ەگ���ەر چ���ی ب���ە پ��ێ��ی ئ��ام��ارو‬ ‫توێژینەوە دانیشتوانییەكان ل��ە هەموو‬ ‫گرووپە مرۆییەكاندا رەگ��ەزی نێرو مێ‬ ‫لە رووی چەندایەتییەوە تا ئاستێكی زۆر‬ ‫لە یەك نزیكن‪ ،‬یان هەر یەكسانن‌و هیچ‬ ‫بیانوویەكی دیموگرافی‌و بایۆلۆجی نییە‬ ‫بۆ فرەژنی‪ ،‬بەاڵم جگە لەمانە هۆكاری‌تر‬ ‫هەیە مرۆڤەكان هاندەدات پەنا بۆ فرەژنی‬ ‫بەرن‌‪ ،‬وه‌ک سەختیی ژیان‌و زۆریی ئەركی‬ ‫ئافرەتی ماڵەوە‪ .‬لە هەندێك كۆمەڵگادا‪ ،‬بۆ‬ ‫كەمكردنەوەی ئ��ەو بارگرانییە‪ ،‬پیاوه‌کە‬ ‫ژنێكی‌تریش دەهێنێت‪ ،‬یان خۆدەرخستن‌و‬ ‫ش��ان��ازی��ك��ردن ب��ە س�����ەروەت‌و س��ام��ان‌و‬ ‫ن وه‌ک پیاوێكی دەوڵەمەندی‬ ‫خۆپیشاندا ‌‬ ‫ب��ە ت��وان��او خ����اوەن پ��ێ��گ��ەو پ��ل��ەو پ��ای��ەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی چەند ژنیش دەكاتە كەرەستە‌و‬ ‫ئامرازێكی‌تری ئەو خۆ دەرخستنە‪ ،‬یان بە‬ ‫هۆی حەزكردن لە منداڵ‌ ‌و وەچەی زۆر‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی لەو كۆمەڵگایانەی هەبوونی كوڕی‬ ‫زۆر پلەوپایەیەكی بەرزتر دەداتە باوكەكە‪.‬‬ ‫دیارە ئە‌و جۆرەش یاسا‌و رێساو سیستمی‬ ‫ت��ای��ب��ەت ب��ە خ��ۆی ه��ەی��ە‪ .‬ل��ە ه��ەن��دێ��ك لە‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ادا ه��ی��چ س��ن��وورێ��ك ن��ی��ی��ە؛ پیاو‬ ‫دەتوانێت تا حەز بكات‌و توانای هەبێت‪ ،‬ژن‬

‫بهینێت‪ .‬بۆ نموونە لە کۆمه‌ڵگای باگاندای‬ ‫ئەفریقیا مەلیكەكەیان زیاتر لە دووس��ەد‬ ‫ژنی هەیەو كاربەدەستە بااڵكانیش نزیكەی‬ ‫سەد ژن‌و كەم خەڵكی عامەش هەیە زیاتر‬ ‫لە ژنێك‪ ،‬یان دووژنی نەبێت‪ ،‬تەنیا ئەوانەی‬ ‫زۆر ه��ەژارن‪ .‬پار س��اڵ‪‌ ،‬وات��ە لە ‪2010‬دا‬ ‫هەواڵی مردنی پیاوێك لە رۆژنامەكاندا‬ ‫باڵوكرایەوە لە ئەفریقیا حەفتاو چوار ژنی‬ ‫هەبو‌و‪ .‬لە هەندێك كۆمەڵگای‌تردا ناكرێت‬ ‫پیاو زیاتر لە چوار ژنی هەبێت‪.‬‬ ‫ج ـ��ـ ف��رەم��ێ��ردی‪ ،‬پۆلیندری ‪:Polyandry‬‬ ‫بریتییە ل��ەوەی ئافرەتێك لە هەمان كاتدا‬ ‫پەیوەندیی ژن‌و مێردایەتی لەگەڵ چند‬ ‫پیاوێكدا هەبێت‌و ژن��ی ه��ەم��ووی��ان بێت‪.‬‬ ‫ئەمە زۆر بە كەمی باڵوە‪ ،‬تەنیا لە هەندێك‬ ‫گرووپی مرۆیی تبت لە نێوەڕاستی ئاسیاو‬ ‫لە خێڵی ت��ردا لە باشووری هند بینراوە‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ج��ار ه��ەم��وو م��ێ��ردەك��ان ب��رای‬ ‫یەكترین‪ ،‬یان جاری‌وا هەیە برا نین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هەر یەكە لە خێڵێك‌و لە گوندێكن ژنەكە‬ ‫بە نۆرە الیان دەمێنێتەوە لە كاتی سكپڕیدا‬ ‫پیاوه‌کان لە سەریانە هەندێك ته‌داره‌کی‬ ‫ئایینی ئەنجام بدەن‪ ،‬تا بزانن كامیان دەبنە‬ ‫بابی ئەو منداڵە‌و مندااڵنی دوای ئەویش‪،‬‬ ‫چونكە بە الی ئەوانەوە گرنگ نییە باوكی‬ ‫بایۆلۆجی كێیە‪ ،‬بەڵكو ئەنجامدانی ئەو‬ ‫ت��ه‌داره‌ک��ه ئایینیانە خەسڵەتی باوكایەتی‬ ‫بۆ منداڵەكە بە كام پیاو دەدات‪ .‬هۆكاری‬ ‫ئەمەش زۆرەو پەیوەندیی بە خودی ئەو‬ ‫گ��رووپ��ە م��رۆی��ی��ەوە ه��ەی��ە‪ .‬گرنگترینیان‬

‫‪279‬‬

‫ن��ای��ەك��س��ان��ی��ی رێ�����ژەی ن��ێ��رو م��ێ��ی��ە ل��ەو‬ ‫كۆمەڵگایەدا بە ه��ەر هۆكارێكەوە بێت‪،‬‬ ‫یان گرانیی پێویستییەكانی ژن هێنان‪ ،‬یان‬ ‫ن‬ ‫رێگا گرتن لە دابەشبوونی میرات لە نێوا ‌‬ ‫وەچەی براكاندا‪.‬‬ ‫د ـ��ـ ه��اوس��ەرگ��ی��ری ب��ە گ���رووپ ‪Group‬‬ ‫‪ :Marriage‬بریتییە لە هەبوونی پەیوەندیی‬ ‫ژن‌و مێردایەتی لە نێوان چەند ژن‌و چەند‬ ‫پیاوێك لە یەك كاتدا‪‌ .‬واتە هەر پیاوێكیان‬ ‫مێردی هەموو ژنەكانەو هەر ژنێكیش ژنی‬ ‫هەموو پیاوه‌کانە لەیەك كاتدا‪ .‬ئەم جۆرە‬ ‫هاوسەرگیری‌و خێزانییە بە پێی هەندێك‬ ‫لە توێژینه‌وه مرۆڤناسییەكان لە چاخە‬ ‫بەراییەكانی ژیانی مرۆڤایەتی هەبووە‪،‬‬ ‫توێژینه‌وه لە مێژووی سەرەتایی ئەوەمان‬ ‫پ��ێ دەڵ��ێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە قۆناغێكدا پ��ی��اوان لە‬ ‫دۆخی فرەژنیدا بوون‌و لە هەمان كاتیشدا‬ ‫ژن��ەك��ان��ی��ش��ی��ان ل��ە دۆخ���ی ف���رە م��ێ��ردی‪،‬‬ ‫منداڵەكانیان بە هاوبەشی هی هەمووان‬ ‫ب��وون‪ )20( ،‬ب��ەاڵم لە سەردەمی ئیستادا‬ ‫ب��وون��ی نییە‪ ،‬جگە ل��ە هەندێك گرووپی‬ ‫ن وه‌ک ه��ۆزەك��ان��ی‬ ‫م��رۆی��ی زۆر دەگ��م��ە ‌‬ ‫(كەینك كانك) لە بەرازیل لە الیەن هەندێك‬ ‫ت��ووێ��ژەرەوە تێبینی ك���راوە‪ ، ،‬ک ‌ه لە ناو‬ ‫ئەم گرووپانەدا جۆرێك لە هاوسەرگیری‬ ‫دەستەجەمعی هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەم دیاردەیە باو‬ ‫نییە‪ ،‬ئەگەرچی لە سەردەمە كۆنەكانیشدا‬ ‫باو نەبووە‌ ‌و وه‌ک رێسایەكی گشتی نەبووە‪،‬‬ ‫بەاڵم وه‌ک دۆخێك لە پاڵ جۆرەكانی‌تری‬ ‫هاوسەرگیریدا بینراوە‪ .‬جگە لەمەش لە نێو‬

‫هەندێك لە خێڵەكانی كۆمانش‌و ئەسكیمۆ‬ ‫دی��اردەی��ەك��ی‌ت��ر دەب��ی��ن��رێ��ت‪ ،‬ئ��ەوی��ش بە‬ ‫رەزام��ەن��دی مێرد لە هەندێك بۆنەدا ژن‬ ‫دەدرێتە كەسانی‌تر‪.‬‬ ‫سیستمی دامه‌زراوه‌ی خزمایەتی‬ ‫ل��ە ن��ێ��و ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان��دا‬ ‫ئاڕاستەیەكی بیركردنەوە هەیە‪ ،‬ک ‌ه سیستمی‬ ‫خزمایەتی ل��ە کۆمه‌ڵگادا ب��ە كۆئەندامی‬ ‫ی‬ ‫دەم��اری لە مرۆڤدا ب��ەراورد دەك��ات‪ .‬پێ ‌‬ ‫وایە هەڵس‌و كەوتەكانی کۆمه‌ڵگا لە ژێر‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی ئ��ەم سیستمەدایە‪ .‬بابەتی‬ ‫خزمایەتی یەكێكە لە بابەتە سەرەكییەكانی‬ ‫توێژینه‌وه كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ئەنترۆپۆلۆجیای كۆمەڵگا سەرەتاییەكان‪.‬‬ ‫(‪ )21‬ل��ە رووی چ��ەم��ك��ەوە خ��زم��ای��ەت��ی‪،‬‬ ‫‌واتە ئەو پەیوەندییەی هەر منداڵێك‪ ،‬یان‬ ‫ل��ە دای��ك��ب��ووی��ەك��ی ن��وێ ب��ەو گ��رووپ��ەوە‬ ‫دەب��ەس��ت��ێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ت��ی��ای��دا ل��ە دای��ك��ب��ووەو‬ ‫دەژی‪ .‬ئ��ەو پ��ەی��وەن��دی��ی��ەش ل��ە ب��ن��ەڕەت��دا‬ ‫پشت بە پەیوەندیی خوێن لە نێوان ئەو‬ ‫م��ن��داڵ��ەو خ��وش��ك‌و ب���راو دای���ك‌و ب��اوك‌و‬ ‫كەس‌و كارەكانیاندا ده‌به‌ستێت‪ )22( .‬واتە‬ ‫ئەم نێوەندەی‪ ،‬که م��رۆڤ تێیدا لە دایك‬ ‫دەب��ێ��ت‪ ،‬بناغەو س��ەرچ��اوەی پەیوەندییە‬ ‫خزمایەتییەكانی ئەون‪ .‬ئەمیش بریتییە لە‬ ‫خێزان‪.‬‬ ‫ه�������ەر وه‌ک خ�����ێ�����زان ل�����ە ه����ەم����وو‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی��ی��ەت��ەك��ان��دا ه��ەی��ەو ب��ە ه��ۆی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪280‬‬

‫خێزانیشەوە خزمایەتی دروس��ت دەبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەم سیستمەش یاساو رێسای تایبەتی‬ ‫خۆی هەیە بۆ رێكخستنی مافی هەر یەك‬ ‫لە ژن‌و مێردی منداڵەكان بەرانبەر تۆڕی‬ ‫پەیوەندیی كۆمەاڵیەتی لەگەڵ خزمە دوورو‬ ‫نزیكەكان‪ ،‬ئەمیش پەیوەستە بە شێوه‌کانی‬ ‫هاوسەرگیرییەوە لە رووی نێوخۆیی‌و‬ ‫دەرەك���ی���ی���ەوە‪‌ ،‬وات���ە ژن‌و ژن���خ���وازی لە‬ ‫نێوخۆی بنەماڵەكاندا كارێكی م��ەزن لە‬ ‫پەیوەندیی خزمایەتی دەكات‪ ،‬چونكە ژن‌و‬ ‫ژنخوازی لە نێوان ئەندامانی بنەماڵەیەكی‬ ‫دیاریكراودا داخراو بێت‪ .‬پلەی خزمایەتی‌و‬ ‫هاوخوێنی پتەوتر‌و بەهێزتر دەبێت‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەشەوە‪ ،‬هاوسەرگیری لە نێوان‬ ‫ئەندامانی چەند بنەماڵەیەكی ج��ی��اوازدا‪،‬‬ ‫ئەو سنوورە تەسكەی خزمایەتی‪ ،‬ک ‌ه لە‬ ‫نێوان ئەندامانی یەك بنەماڵەی دیاریكراودا‬ ‫هەیە‪ ،‬دەشكێنێت‌و ‌ورد ‌ە وردە كەوشەنی‬ ‫بنەماڵەكە فره‌وانتر دەبێت‪ .‬خوێنی نوێ‬ ‫ت��ێ��ك��ەاڵوی خوێنی ئەندامانی بنەماڵەكە‬ ‫دەب��ێ��ت‌و پلەی خزمایەتییەكان لە نێوان‬ ‫ئەندامانی بنەماڵەدا دوورت��ر دەكەونەوە‪،‬‬ ‫تا ئەو ج��ۆرە هاوسەرگیرییەش پتر بێت‬ ‫ئ��ەن��دام��ان��ی بنەماڵەكە لەیەكتر دوور‌ت���ر‬ ‫دەك���ەون���ەوەو خزمایەتییەكەش الوازت��ر‬ ‫دەبێت‪)23(.‬‬ ‫‌وه‌ک ئاماژەمان پێدا‪ ،‬لەبەر ئەوەی خێزان‬ ‫بنچینەی پەیوەندییە خزمایەتییەكانەو‬ ‫ل���ە رێ���گ���ای پ��ەی��وەن��دی��ی خ���ێ���زان���داری‌و‬ ‫ه��اوس��ەرگ��ی��ری��ی��ەوە ت���ۆڕی پ��ەی��وەن��دی��ی��ە‬

‫خزمایەتییەكان درووس����ت دەب���ن‪ ،‬ئیتر‬ ‫ه��ەم��وو ئ���ەو گ��ۆڕان��ك��اری��ان��ەی ب��ە س��ەر‬ ‫سیستمی خزمایەتیدا ه��ات��ووە‪ ،‬بەشێكی‬ ‫زۆری��ان پەیوەندییان بە گۆڕانی شێوازو‬ ‫چۆنییەتی پێكهێنانی خێزانەوە هەیە‪ ،‬هەتا‬ ‫پرۆسەكانی هاوسەرگیری لە چوارچێوەی‬ ‫یەك بنەماڵەو تیرەو خێڵ‌و هۆزدا ئەنجام‬ ‫دەدرا ت��ۆڕی پەیوەندییە خزمایەتییەكان‬ ‫زۆر ف����ره‌وان ن���ەب���وون‪ ،‬چ��ون��ك��ە ب���ەر لە‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ه��اوس��ەرگ��ی��ری��ی��ەك��ەش ئ��ەو‬ ‫خێزانانە هەر خزمی یەكتر ب��وون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كاتێك هاوسەرگیری لە نێوان گرووپە‬ ‫كۆمەاڵیەتییە دوورەكاندا ئەنجامدرا بە هۆی‬ ‫پەیوەندیی هاوسەرگیرییەوە ئەم گرووپانە‬ ‫ب��وون بە خزمی یەكتری‪ .‬بۆیە دەبینین‬ ‫زۆر ج��ار ل��ە چ��ارەس��ەرك��ردن��ی هەندێك‬ ‫لە گرفتەكۆمەاڵیەتییەكان‌‪ ،‬وه‌ک روودای‬ ‫ك��وش��ت��ن‌و رف���ان���دن‌و دەس��ت��درێ��ژی��ك��ردن‪،‬‬ ‫چەندین تاوانی لەو جۆرە چارەسەریەكەی‬ ‫ب���ە پ��ێ��دان��ی ئ���اف���رەت‌و درووس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫پەیوەندیی خزمایەتی‌و تێكەاڵوبوون كراوە‪،‬‬ ‫ی��ان لە نێوان دوو خێڵی ناكۆكدا بۆ لە‬ ‫یەكتر نزیكبوونەوە‪ ،‬كچیان بە یەكتر داوە‪.‬‬ ‫بەمەش دەستكاریی سیستمی خزمایەتیان‬ ‫كردووە‪ ،‬بەاڵم بە پێشكەوتنی كۆمەڵكاگان‌و‬ ‫زیاتر دابەشبوونی ك��اری كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫دوورك���ەوت���ن���ەوەی ئ��ەن��دام��ان��ی خ��ێ��زان‌و‬ ‫چەندین هۆكاری‌تر هەبوون كاریگەریان‬ ‫لە الوازكردنی سیستمی خزمایەتیدا بینیوە‌‪،‬‬ ‫ی لە كۆمەڵگای‬ ‫وه‌ک ئەو پڕۆسە مێژووییە ‌‬

‫‪281‬‬

‫مۆدێرندا رووی���داوە لە ژێ��ر كاریگەریی‬ ‫ب���ەش���ارب���وون‌و ب���ە پ��ی��ش��ەس��ازی��ك��ردن‌و‬ ‫س��ەخ��ت��ب��وون��ی ژی���ان���ی ك���ۆم���ەاڵی���ەت���ی‌و‬ ‫پێرانەگەیشتن‪ ،‬خ��ێ��زان��ی ن��اچ��ارك��ردووە‬ ‫دەستبەرداری زۆربەی ئەركە بنچینەیی‌و‬ ‫مێژووییەكانی ببێت‪ .‬بۆ نموونە لە ئەركی‬ ‫بەرهەمهێنادا‪ .‬لە جیاتی پێكەوەكاركردن‪،‬‬ ‫خێزانی لە یەك دوورخستەوە لە پڕۆسەی‬ ‫بەرهەمهێناندا ئ��ەم دوورك��ەوت��ن��ەوەی��ەش‬ ‫تەنیا لە ب��واری بەرهەمهێنان‌و ئابووریدا‬ ‫ن����ەب����وو‪ ،‬ب���ەڵ���ك���و دوورك�����ەوت�����ن�����ەوەی‬ ‫كۆمەاڵیەتیشی لەگەڵ خۆیدا هێنا لە بارەی‬ ‫ئەوانەی لە رێگای خوێن‌و خزمایەتییەوە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ی���ەك ن��زی��ك��ب��وون‪ .‬ل��ە ئ��ەن��ج��ام��دا‬ ‫پەیوەندییە خزمایەتییەكانی ت��ەواو الواز‬ ‫كردو لە هەندێك كۆمەڵگادا بازنەكەی زۆر‬ ‫بەرتەسك ك��ردووەت��ەوە‪ ،‬هەروەها دوور‬ ‫كەوتنەوە لە رووی شوێنی جوگرافییەوە‬ ‫لە نێوان نەوه‌کاندا‪‌ ،‬وات��ە ئەنجام نەدانی‬ ‫هەمان پیشەی باوك لە الیەن كوڕەوە‪ ،‬یان‬ ‫منداڵەكانییەوە‪ ،‬پەیدا كردنی كاری باشتر‬ ‫لە رووی ئابوورییەوە‪ ،‬ب��ەاڵم لە شوێنی‬ ‫دوور‌ترو جیابوونەوەی منداڵ لە بنەماڵە‌و‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆب��وون��ی ل��ە رووی ئ��اب��ووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتییەوە‪ ،‬ئەگەرچی ئەم هۆكارانە‌‪،‬‬ ‫وات��ە ب��ەش��ارب��وون‌و ب��ە پیشەسازیكردن‬ ‫لە هەموو كۆمەڵگاكاندا بە هەمان ئاست‬ ‫كاریگەرییان دانەناوە‪.‬‬

‫سیستمی دامه‌زراوه‌ی رامیاری‬ ‫وش��ەی رامیاری‪ ،‬ک ‌ه لە بەرانبەر‌و شەی‬ ‫ئینگلیزی ‪Policy‬و ‌وش����ەی ف��ەرەن��س��ی‬ ‫‪ Politique‬بەكاردێت‪ ،‬لە بنەڕەتدا لە‌و شەی‬ ‫یۆنانی ‪ Polis‬وەرگ��ی��راوە‪ ،‬ک ‌ه ئەمیش بە‬ ‫وات��ای ش��ار ‪ City‬بەكار ه��ات��ووە‪ ،‬ئیستا‬ ‫یەكێكە ل��ە چەمكە ئ��اڵ��ۆزو فره‌وانەكانی‬ ‫تەواوی زانستە مرۆیی‌و كۆمەاڵیەتییەكان‪.‬‬ ‫لە مێژووی بیره رامیارییەكاندا‪‌ ،‬وشەی‬ ‫رام���ی���اری ت��ا ئ��ی��س��ت��اش ب��ە ه���او‌وات���ای‬ ‫دەوڵەت‌و بەرێوەبردنی كاروباری گشتی‌و‬ ‫ش وایكردووە‬ ‫دەسەاڵت زانراوە‪ )24(.‬ئەمە ‌‬ ‫لە باسكردنی رامیاریدا راستەخۆ باسی‬ ‫دەوڵ���ەت‌و جۆرەكانی دەس���ەاڵت بكرێت‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه چ��ۆن ك��اروب��ارە گشتییەكان بەرێوە‬ ‫دەچن‌و تاكەكانی كۆمەڵگا چۆن كۆنترۆڵ‬ ‫دەكرێن‌و ئەركەكانیان جێبەجێ دەكەن‌و‬ ‫مافەكانیان ‌وەردەگ����رن‪ .‬وات��ە سیستمی‬ ‫رامیاری بیرۆكەی بەرزەفتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەگ���رێ���ت���ەوە‪ ،‬ب���ەو وات���ای���ەی ب��ەرزەف��ت��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئەركی سیستمی رامیارییە‪،‬‬ ‫ئەویش بریتییە لە كۆمەڵێك رێ‌و شوێنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ک ‌ه پەیوەندییان بە سیاسەتی‬ ‫گشتیی ك��ۆم��ەڵ��گ��اك��ەوە ه��ەی��ە‪‌ ،‬وات���ە ئەو‬ ‫میكانیزم‌و كەرەستەو ئامڕازانەی كۆمەڵگا‬ ‫لە رێگایانەوە هێزو دەسەاڵت پەیدا دەكات‌و‬ ‫دەیسەپێنێت‪.‬‬ ‫لە ئەدەبیاتی كۆمەڵناسیدا رابردوویەكی‬ ‫هزری دەوڵەمەند هەیە لە سەر چۆنییەتیی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪282‬‬

‫پ���ەی���داب���وون���ی دەس���������ەاڵت‌و س��ی��س��ت��م��ە‬ ‫سیاسییەكان‌و دەوڵەت بە گشتی‪ ،‬دەبینین‬ ‫ی وه‌ک ئەفالتون نزیكەی دوو‬ ‫فەیلەسووفێك ‌‬ ‫هەزارو چوارسەد ساڵ لەمەوبەر باسی لە‬ ‫دەوڵەتی نموونەی كردووەو هەوڵی داوە‬ ‫شیكارییەك بدۆزێتەوە بۆ شرۆڤەكردنی‬ ‫ت��اك‌و دەوڵ���ەت پ��ێ��ك��ەوە‪ .‬بۆیە زۆر جار‬ ‫بەم جۆرە شیكردنەوەیە دەڵێن شیكاریی‬ ‫دەروون���ی���ی دەوڵ������ەت‪ .‬ب��ە ش��ی��ك��ردن��ەوە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكەشی دەڵێن شیكردنەوەی‬ ‫ئۆرگانی‪ ،‬چونكە چینەكانی كۆمەڵگای بە‬ ‫ئەندامەكانی لەشی هەر مرۆڤێك‪ ،‬یان هەر‬ ‫زیندەوەرێك لێكچواندووە‪ ،‬لێکدانه‌وه‌یه‌کی‬ ‫ئۆرگانیی بۆ كۆمەڵگا كردووە؛ لە خەیاڵی‬ ‫خۆیدا‌و بە نووسین نەخشەی كۆمارێكی‬ ‫نموونەی داڕشتووە‪ ،‬ئیت ‌ر وه‌ک پێوەرێك‬ ‫چ��اك��ی‌و خ��راپ��ی دەوڵ�����ەت ب���ەو نەخشە‬ ‫نموونەییەی خۆی دەپێوێت‪ .‬لە نوسینەكانی‬ ‫ی‬ ‫سەردەمی الویدا لە دیالۆگەكاندا بە دوو ‌‬ ‫وەاڵمی ئەو پرسیارەدا دەگەڕێت‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫چ��اك چیە؟ ه��ەر بە دوای بۆچوونەكەی‬ ‫سوكراتدا دەڕۆیشت‪ ،‬ک ‌ه گوتبووی هێژایی‬ ‫ناسینی شتی باشە‪ .‬ئەفالتون قسە لە سەر‬ ‫دەوڵەتی تەواو‌و دەوڵەتی ناتەواو دەكات‪،‬‬ ‫ب��ەراوردی دەكات بەو جۆرە دەوڵەتانەی‬ ‫ل ‌ە واقعدا‪ ،‬باشترین دەوڵەت ئەو دەوڵەتەیە‬ ‫ك��ەم��ت��ری��ن رەه���ەن���د‌و دووری‌و م���ەودای‬ ‫لەگەڵ دەوڵەتە نموونەییەكەی ئەودا هەیە‌و‬ ‫ب��ە پێچەوانەشەوە ئ��ەوان��ەی دوورت��ری��ن‬ ‫رەهەندی لەگەڵ دەوڵەتە نموونەییەكەی‬

‫ئ�����ەودا ه��ەی��ە ب���ە دەوڵ����ەت����ی ن���ات���ەواو‌و‬ ‫نادادپەروەرو نەخۆش ناویان دەبات‪)25(.‬‬ ‫الی ئەرستۆ بە شێوەیەكی ‌واقعییانەتر‬ ‫تیۆری سیاسی خراوەتە رو‌و ئەم پرنسیپە‬ ‫ئ��ەف�لات��ون��ی��ی��ەك��ان��ی خستە ب���ەر رەخ��ن��ەو‬ ‫ی واب��وو‬ ‫تاقیكردنەوەو پ��ەرەی پێدان‪ ،‬پێ ‌‬ ‫س��ت��ان��دارەك��ان��ی رەف��ت��ارو هەڵسوكەوتی‬ ‫كۆمەاڵیەتی پێویستە بە توێژینه‌وهی زانستی‬ ‫لە مەیلە سروشتیەكانی تاك‌و كۆمەڵگاكاندا‬ ‫بێت نەك لە جیهانێكی ئاسمانیانەی فۆرمە‬ ‫پوختەكاندا‪ ،‬ئەو تێڕوانینەی پێ پەسەند‬ ‫بو‌و ک ‌ه هەر شانشینێك لە الیەن پاشایەكی‬ ‫دان��اوە بەرێوە ببرێت‪ ،‬باشترین بونیادی‬ ‫سیاسی پێكدەهێنێت‪)26(.‬‬ ‫دواتر لە سەدەی شازدەوە‪ ،‬یان لە كۆتایی‬ ‫سەدەكانی ناوەراستەوە‪ ،‬بابەتی سیستمی‬ ‫رام��ی��اری ب��ووە یەكێك لە بابەتە جێگەی‬ ‫ب���ای���ەخ‌و گ��ەرم��اوگ��ەرم��ەك��ان��ی گفتوگۆو‬ ‫دەمەقاڵێی فەیلەسوفەکان‪ ،‬ماكیاڤیلی‪ ،‬دواتر‬ ‫مۆنتسكیۆ‌و تۆماس هۆبز‌و جۆن لۆك‌و جان‬ ‫جاك رۆسۆ‪ ،‬باسیان لە سروشتی مرۆیی‌و‬ ‫دەسەاڵت‌و شێوازی بەرێوەبردن‌و جۆری‬ ‫حكومەتەكان كردووە‪ ،‬زانایانی كۆمەڵناسی‪،‬‬ ‫هەر لە كۆمەڵگا سەرەتاییەكانەوە نموونەی‬ ‫جۆری دەسەاڵتەكانیان هێناوەتەوە‪ ،‬باسی‬ ‫جۆرەكانی دەوڵەت‌و رێگاكانی شەرعیەت‬ ‫پێدان‌و ئەرك‌و مافەكانیان ك��ردووە‪ ،‬جگە‬ ‫ل����ەوەی ب��ە م��ێ��ژووی درووس����ت ب��وون��ی‬ ‫دەس���ەاڵت���دا ش���ۆڕب���وون���ەت���ەوەو باسیان‬ ‫ل��ە س��ەرەت��اك��ان��ی چ��ڕب��وون��ەوەی هێز لە‬

‫‪283‬‬

‫دەس��ت��ی ه��ەن��دێ��ك ل��ە ب��ن��ەم��اڵ��ەو گ��رووپ��ە‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان��دا ك������ردووە(‪ ،)27‬ئیتر‬ ‫ب���ە ه���ۆی ت��وان��ای��ی ئ����اب����ووری‌و دەس���ت‬ ‫بەسەراگرتنی سەرچاوه‌کانەوە بووبێت‪،‬‬ ‫ی��ان ب��ە ه��ۆی زۆری ژم���ارەو گ��ەورەی��ی‬ ‫قەبارەی خێزانەكانییانەوە‪.‬‬ ‫سیستمی سیاسی لە كۆمەڵگا سەرەتاییەكاندا‬ ‫ب��ۆ دوو ج��ۆر داب���ەش دەب���ن‪ :‬سیستمی‬ ‫سیاسی ئ��ەو كۆمەڵگایانەی دەوڵ��ەت��ی��ان‬ ‫هەیەو سیستمی سیاسی ئەو كۆمەڵگایانەی‬ ‫دەوڵەتیان نییە‪ .‬لەوانەی دەوڵەتیان هەیە‬ ‫ب��اس��ی ج���ۆرو ش��ێ��وازەك��ان��ی رێكخستنی‬ ‫سیاسی‌و بەرێوەبردن دەك��ات‌و لەوانەی‬ ‫دەوڵەتیان نییە باسی ناوەندی دەسەاڵت‌و‬ ‫بڕیاردان‌و چۆنییەتی یەكالیی كردنەوەی‬ ‫گرفت‌و كێشەكان دەك��ات‪ ،‬لەم بوراەشدا‬ ‫چەندین تیۆر ب��ۆ راڤ��ەك��ردن��ی دەوڵ���ەت‌و‬ ‫سیستمی سیاسی‌و خ��ودی شەرعیەت‌و‬ ‫رێگاكانی شەرعیەتپێدان هاتووەتە ئاراوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه هەر یەكێك لەمانە لە روانگەیەكەوە‬ ‫ب��اس��ی س���ەرەت���اك���ان���ی درووس��ت��ب��وون��ی‬ ‫سیستمی سیاسی دەك���ات‌و دەی��دات��ە پاڵ‬ ‫هۆكارێك‪ ،‬دەكرێت لەم باسەدا ئاماژە بە‬ ‫هەندێكیان بكەین‪ ،‬بۆ نموونە هەندێك لە‬ ‫تیۆرەكان‌ وه‌ک ئەمانەی خوارەوە(‪:)28‬‬ ‫‪ 1‬ــ تیۆری فەلسەفیی ئاكاری‪.‬‬ ‫‪ 2‬ــ تیۆری پەیمانی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫‪ 3‬ــ تیۆری دەسەاڵتی پیرۆز‪.‬‬ ‫‪ 4‬ــ تیۆری هێز‪.‬‬ ‫‪ 5‬ــ تیۆری مێژوویی‪.‬‬

‫ه��ەری��ەك ل��ەو ه��ۆك��اران��ەش دەك��رێ��ت بە‬ ‫دوورو درێژیی باس بكرێن‌و هەر یەكەیان‬ ‫چەندین زان��او الیەنگرو بیرمەندی خۆی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫سیستمی دامه‌زراوه‌ی ئابووری‬ ‫سیستمی ئابووری بریتییە لە‪ :‬هەموو ئەو‬ ‫زانیاری‌و كەرەستەو شێوازە پراكتیكییانەی‬ ‫هەر کۆمه‌ڵگایەك بۆدابینكردنی بژێوی‌و‬ ‫تێركردنی پێویستیەكانیان بەكاریان دەهێنن‬ ‫لە بەكاربردنی كااڵو شمەك‌و كەل‌وپەل‌و‬ ‫خۆراك‌و جۆرەكانیان‪ ،‬لەم پێناوەشدا سێ‬ ‫پڕۆسه‌ی زۆر گرنگ دەگرێتەوە ئەوانەش‬ ‫بریتین ل��ە‪ :‬بەرهەمهێنان‌و چۆنییەتیی‬ ‫دابەشكردن‌و بەكاربردن‪.‬‬ ‫لە كۆمەڵگا سەرەتاییەكاندا بۆ بەرهەمهێنان‬ ‫پشت بە هۆكارەكانی سروشت دەبەستن‪.‬‬ ‫ت‬ ‫بۆیە دەكرێت دووركەوتنەوە لە سروش ‌‬ ‫وه‌ک پێوەرێك ب��ۆ ئاستی گەشەكردنی‬ ‫ت‬ ‫هەر شارستانییەتێك بەكاربێت‪ ،‬دەشێ ‌‬ ‫سیستمی ئابووری سادە بێت‌‪ ،‬وه‌ک ئەوەی‬ ‫لە كۆمەڵگا سادەكاندا‪ ،‬یان سەرەتاییەكاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬ی��ان دەشێت زۆر ئاڵۆز ب��ن‌‪ ،‬وه‌ک‬ ‫ئەوەی لە كۆمەڵگا ئاڵۆزە نوێیەكاندا هەیە‪،‬‬ ‫ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازیی میكانیزم‌و‬ ‫رێ‌و شوین‌و رێبازی كاركردنەكە‌و ئاستی‬ ‫پێشكەوتوویی ئامراز‌و ئامێرە تەكنیكییە‬ ‫بەكارهاتو وه‌ک��ان لە بەرهەمهێناندا‪ ،‬كە‬ ‫بەشێكی سەرەكی بوونیادی سیستمەكە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪284‬‬

‫پێكدێنن‪ ،‬لەبەر ئەوە سیستمە ئابوورییەكان‬ ‫لە یەكتری جیاوازن‌و لە هەموو كۆمەڵگاكاندا‬ ‫لە یەك ناچن‪ ،‬بە پێی سروشتی ئەم بەشە‬ ‫پێكهێنەرانـە‪ ،‬یان ئەم رەگەزانەی سروشتی‬ ‫پڕۆسەی بەرهەمهێنان دیاری دەكەن‌و بە‬ ‫پێی ئاستی بەدەستهێنانی زێ��دە بەرهەم‬ ‫ل��ە كۆمەڵگاكەدا‌و دوات���ر رۆڵ��ی ئەمە لە‬ ‫بەرەوپێش بردنی زیاتری خودی سیستمی‬ ‫ئابووری‌و كۆمەڵگاكە بە گشتی‪.‬‬ ‫تا رادەیەكی زۆر شوێنی جوگرافی‌و كەش‌و‬ ‫ئاوهەواو هەبوونی سەرچاوەی سروشتی‌و‬ ‫تۆبۆگرافیای زەوی‌و پەیوەندی هەرێمەكە‬ ‫بە دەوروبەرو رێگاكانی هاتووچۆی نێوان‬ ‫گرووپە مرۆییەكان رۆڵیان لە سیستمی‬ ‫ئ���اب���ووری ه���ەر ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ەك��دا بینیوە‪،‬‬ ‫بەشێكی زۆری چاالكییەكانی مرۆڤ پشت‬ ‫ب��ەم ب��ارە جوگرافییە دەبەستێت‪ )29(.‬لە‬ ‫هەر ژینگەیەكدا شێوازێكی بەرهەمهێنان‬ ‫هەیە‪ ،‬بە شێوەیەك‪ ،‬ک ‌ه لەگەڵ ژینگەكەدا‬ ‫دەگونجێت‪ ،‬بۆ نموونە لە ژینگەی بیابانیدا‬ ‫شێوازی بەرهەمهێنانی شوانكاری باوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لە ژینگە كەناراوییەكاندا شێوازی‬ ‫بەرهەمهێنانی دەریایی ب��اوە‪ ،‬ک ‌ه لە سەر‬ ‫راوكردنی ماسی‌و كەشتیوانی ‌وەستاوە‪،‬‬ ‫ه���ەروەه���ا ل��ە ژی��ن��گ��ە ت��ەخ��ت‌و ك��ەن��اری‬ ‫رووب��ارەك��ان��دا ش��ێ��وازی بەرهەمهێنانی‬ ‫كشتوكاڵی ب��اوە‪ ،‬لە ژینگەی زانستیشدا‬ ‫ش���ێ���وازی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی پ��ی��ش��ەس��ازی‬ ‫ب��ی��رۆك��رات��ی��ی��ەت��ی ن���وێ دروس����ت دەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫ل��ە الی���ەك���ی‌ت���رەوە دوات����ر ئ���ەم ش��ێ��وازی‬

‫بەرهەمهێنانە‪ ،‬ک ‌ه بە پێی رەوشی سروشتی‬ ‫ناوچەكە درووست بووە كاریگەری دەخاتە‬ ‫سەر دیاردە كۆمەاڵیەتییەكان‌و درووستیان‬ ‫دەك����ات‪ ،‬ی��ان ل��ەگ��ەڵ رەوت‌و سروشتی‬ ‫خۆیدا رێكیان دەخات‪ ،‬بۆ نموونە شێوازی‬ ‫بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی‪ ،‬وات���ە شێوە‬ ‫بەرهەمهێنانی دەرەب��ەگ��ای��ەت��ی‪ ،‬دی��اردەی‬ ‫كومەاڵیەتی گونجاو ب��ەره��ەم دەهێنێت‪،‬‬ ‫وه‌ک خ��اوەن��دارێ��ت��ی زەوی‪ ،‬خ��ان��ەدان��ی‌و‬ ‫دیوەخان‪ ،‬دەمارگیری ناوچەیی‌و هەرێمی‪،‬‬ ‫بەهێزكردنی پەیوەندی خوێن‌و خزمایەتی‪،‬‬ ‫ژن��خ��وازی��ی ن��اوه‌ک��ی‌و ل��ە ن��ێ��وان خ��زم��ان‪،‬‬ ‫ه���ەوڵ���دان ب���ۆ گ���ەورەك���ردن���ی ق���ەب���ارەی‬ ‫خ��ێ��زان‌و ش��ان��ازی ك��ردن بە ك��وڕی زۆر‪،‬‬ ‫ئەمانە هەمووی لە خەسڵەتەكانی بونیادی‬ ‫كۆمەاڵیەتین لە قۆناغی دەرەبەگایەتیدا‪.‬‬ ‫بە هەمان شێوە شێوازی بەرهەمهێنانی‬ ‫پیشەسازیش دیاردەی كۆمەاڵیەتیی تایبەت‬ ‫ب��ە خ��ۆی ه��ەی��ە‌و ك��ار ب��ۆ رەن���گ كردنی‬ ‫كۆمەڵگا بە شێوەیەكی‌تر دەكات‪ ،‬لە رێگای‬ ‫زان��س��ت‌و ب��ەره��ەم��ە تەكەنەلۆجیەكان‌و‬ ‫كاری تاكە كەس‌و تواناو بەهرەی خودی‬ ‫كەسەكان خۆیان‪ ،‬دی��اردەی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫گونجاو ب��ەو ش��ێ��وازە ب��ەره��ەم دەهێنن‪،‬‬ ‫ک ‌ه پەیوەستن بە شێوازی بەرهەمهێنانی‬ ‫پ���ی���ش���ەس���ازی���ی���ەوە‪ ،‬وه‌ک رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی‬ ‫بیرۆكراتییەتی ع��ەق�ڵان��ی‪ ،‬ئ���ازادی ت��اك‪،‬‬ ‫گیانی داهێنان‌و درووستكردن‌و شانازی‬ ‫كردنی تاك بە خ��ۆی‌و داهێنانەكانییەوە‪،‬‬ ‫ب���چ���ووك���ردن���ەوەی ق����ەب����ارەی خ���ێ���زان‪،‬‬

‫‪285‬‬

‫دیموكراسییەت لە سەر ئاستی كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫ئەمانە تێكڕا خ��وو‌و ‌ن��ه‌ری��ت‌و بوونیادی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئەو بەهایانە پێك دەهێنن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫لە قۆناغی سەرمایەداریدا درووست دەبن‌و‬ ‫دوات��ر نەك هەر شێوازی بەرهەمهێنانی‬ ‫پیشەسازی بە هۆیەوە ت��ەواو پێدەگات‌و‬ ‫دروس����ت دەب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و ئ��اڕاس��ت��ەك��ان��ی‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن��ی سیستمی س��ەرم��ای��ەداری‬ ‫دی��اری دەك��ات‌و رەن��گ��دان��ەوەی دەبێت لە‬ ‫س���ەری‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��دە ل��ەب��ن��ەڕەت��دا خ��ودی‬ ‫سیستمەكە درووستی كردوون‪.‬‬ ‫بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی كۆمەڵگاكان‬ ‫بە چەندین قۆناغی جیاوازدا تێپەڕیون‌و‬ ‫چ��ەن��دی��ن ش���ێ���وازو ج�����ۆری سیستمی‬ ‫ئابوورییان بە خ��ۆوە بینیوە‪ ،‬هەندێك لە‬ ‫زاناكان لە روانگەی ئابوورییەوە تەواوی‬ ‫مێژووی مرۆڤایەتیان دابەش كردووە بە‬ ‫سەر قۆناغەكاندا ‪ ،‬بە كورتی شێوازەكانی‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان ی���اخ���ود ق��ۆن��اغ��ەك��ان��ی‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن‌و گەشەكردنی كۆمەڵگاكان‬ ‫بریتین لەمانەی خوارەوە(‪:)30‬‬ ‫شێوازی خۆراک هه‌ڵگردنه‌وه‌و كۆكردنەوە‌‬ ‫هەندێك لەو گرووپانەی‪ ،‬ک ‌ه تا ئەم دوایانە‪،‬‬ ‫‌وات���ە ت��ا م��ێ��ژووی��ەك��ی ن��زی��ك ب��ەم شێوە‬ ‫دەژیان‪ ،‬گرووپەكانی ئەندامان‌و تیسمانیا‌و‬ ‫سیمانج بوون لە بۆلینیزیا‪ ،‬هەروەها كورتە‬ ‫ب��ااڵك��ان��ی ئەفریقیا‌و هەندێك ل��ە هندییە‬ ‫س��وورەك��ان��ی ب��اك��ووری ئەمریكا ب��وون‪.‬‬

‫مرۆڤەكان ل��ەم قۆناغەدا ژم��ارەی��ان كەم‬ ‫بو‌و‪ .‬لە یەكەوە دووربوون‌‪ .‬لە شوێنێكەوە‬ ‫ب��ۆ ش��وێ��ن��ێ��ك��ی‌ت��ر ل���ەگ���ەڕان���دا ب����وون‪ .‬بۆ‬ ‫كۆكردنەوەی بەرهەمی درەختەكان‪ ،‬یاخود‬ ‫بە دوای خ��ۆراك��ی ژێ��رزەوی��دا دەگ���ەڕان‪،‬‬ ‫یان دەگ��ەڕان بۆ ئ��ەوەی ئەو بەروبومانە‬ ‫كۆبكەنەوە‪ ،‬ک ‌ه لە درەختەكان دەوەری��ن‪،‬‬ ‫هەروەها كۆكردنەوەی هێلكە‪ ،‬یان باڵندە‪،‬‬ ‫یان ئاژەڵی بچووكیان كۆدەكردەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫گرووپانە ل��ەم قۆناغەدا هیچ هۆكارێك‪،‬‬ ‫یاخود ئامرازێكیان لە ب��ەردەس��ت نەبوو‬ ‫ب��ۆ ئەنجامدانی ئ��ەم ك���ارە‪ ،‬بەڵكو تەنها‬ ‫پشتیان بەهەستەكان‌و ئەندامی جەستەیان‬ ‫دەبەست‪ ،‬بە هۆی نەبوونی ئامرازێك بۆ‬ ‫پاراستنی خۆراك ئەوخواردنەی دەستیان‬ ‫دەك���ەوت یەكسەر دەی��ان��خ��وارد‪ ،‬لەنێوان‬ ‫تاكەكانی ئەم گرووپانەدا بەردەوام كێبڕكێ‬ ‫هەبوو بۆ پەیداكردنی خۆراك‪.‬‬ ‫ل��ەم ق��ۆن��اغ��ەدا كۆمەڵە م��رۆی��ی��ەك��ان هیچ‬ ‫چەمكێكی هاوبەش‌و رێككەوتنێكی هاوبەش‬ ‫لە نێوانیاندا نەبو‌و‪ ،‬ک ‌ه باس بكرێت‪.‬‬ ‫ل���ە س������ەدەی ن��������ۆزدەوە ت���ووێ���ژەران���ی‬ ‫مرۆڤناسی ل�� ‌ە ترسی لەنێوچوونی ئەم‬ ‫گرووپانە‌و ‌ونبوونی هەڵقەیەكی گرنگی‬ ‫مێژووی ئابووریی مرۆڤایەتی‪ ،‬جەختیان‬ ‫ك�����ردە س����ەر ب���ون���ی���ادی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫شێوازی بەرهەمهێنان‌و خاوەنداریەتی لەم‬ ‫كۆمەڵگایانەدا‪ ،‬بۆ نموونە لە بارەی گرووپی‬ ‫(ب��ۆش��م��ان)ەوە نوسیویانە ئ��ەم گرووپە‬ ‫ل��ە پلەیەكی زۆر س���ادەو س��ەرەت��ای��ی��دان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪286‬‬

‫ل��ە سیستمی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و فەرهەنگی‌و‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری��ی��ان��دا‪ ،‬ل��ە رووی ب��ون��ی��ادەوە‪،‬‬ ‫ئەمانە لە چەند گرووپێك پێكدێن‪ ،‬ک ‌ه هەر‬ ‫گرووپێك ژم��ارەی��ان ل��ە ن��ێ��وان بیست تا‬ ‫سەد كەسێك دەبێت‪ ،‬هەر گرووپێكیش لە‬ ‫ژمارەیەك خێزان پێكدێت‪ ،‬هەر خێزانێك لە‬ ‫كوخێكی تایبەت بەخۆیاندا دەژین‪ ،‬تەنها لە‬ ‫ی وشكەساڵیدا پەیوەندی بەیەكەوە‬ ‫وەرز ‌‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئەویش كاتێك لە دەوری كانیاوێك‬ ‫ی وەرزی‬ ‫ك��ۆدەب��ن��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم لەگەڵ هاتن ‌‬ ‫باران بارین لەهەرێمەكەیاندا پەرشوباڵو‬ ‫دەب���ن���ەوە‪ ،‬ک�� ‌ه خ��اوەن��داری��ەت��ی��ی��ەك��ەی بۆ‬ ‫ن وه‌ک ی��ەك��ە‌و پ��اش ئەوانیش‬ ‫ه��ەم��ووی��ا ‌‬ ‫ب��ە م��ی��رات ب��ۆ ك��وڕەك��ان��ی��ان دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫هۆزەكانیش لە ژمارەیەك خێزان پێك دێن‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە بنەڕەتدا بۆ یەك خێزان دەگەرێتەوە‌و‬ ‫بەیەك زمان قسەدەكەن‪ ،‬بەاڵم لە راستیدا‬ ‫هۆزەكان سیستمێكی كۆمەاڵیەتی دیاری‬ ‫كراوییان نییە‪ ،‬كە شایەنی باس بێت‪)31(.‬‬ ‫شێوازی بەرهەمی راوشكاری‬ ‫یەكێكە ل��ە ب��ەرب�ڵاوت��ری��ن سیستمەكانی‬ ‫ئ��اب��ووری ل��ە كۆمەڵگا سەرەتاییەكاندا‪،‬‬ ‫ئەگەرچی تەنیا سیستمی ئابووری نەبووە‪،‬‬ ‫بەڵكو لە پاڵ ئەمدا جۆری‌تری پەیدا كردنی‬ ‫خۆراك هەبووە‌‪ ،‬وه‌ک كۆكردنەوەی میوەو‬ ‫هێلكەی باڵندەكان‌و مێرو‌و بەتایبەتی لە كاتی‬ ‫دەست نەكەوتنی نێچیرو سەرنەكەوتن لە‬ ‫راوكردنەكانیاندا‪ ،‬لەم بوارەشدا كەرەستەو‬

‫ئامێری جۆراوجۆریان بەكارهێناوە‪ ،‬وه‌ک‬ ‫رم��ی ب��ەردی��ن��ی ن��وك ت��ی��ژو دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫تیروكەوان‌‪ ،‬ئەمانە بوونە هۆی راوكردنی‬ ‫گ��ی��ان��دارە گ���ەورەك���ان‪ )‌32(.‬دوات���ر لەگەڵ‬ ‫ماڵیكردنی ئاژەڵدا توانیویەتی هەندێك لە‬ ‫ئاژەاڵنیش بۆ ئەم مەبەستە بەكار بێنێت‌و‬ ‫راوی ئاژەڵی‌تری پێ بكات‪ ،‬یان لە رێگای‬ ‫پۆشینی پێستی ئ���اژەاڵن���ی‌ت���رەوە خ��ۆی‬ ‫ی ویستوویەتی‬ ‫شاردووەتەوە تا ئەو ئاژەڵە ‌‬ ‫راوی بكات لێ ینزیككەوتووەتەوە‪ .‬بەم فێڵە‬ ‫توانیویەتی نێچیری باش بە دەست بێنێت‪.‬‬ ‫شێوازی بەرهەمی شوانكاریی‬ ‫س��روش��ت��ی ئ���ەم ش���ێ���وازە‌وادەخ���وازێ���ت‬ ‫ب�������ەردەوام ب���ە دوای ئ����او‌و ل���ەوەڕگ���ا‌و‬ ‫پوش‌و پەاڵش لەگەڕاندا بیت‪ .‬چونكە ئەم‬ ‫شێوازە لە سەر بەخێوكردن‌و بایەخدان‬ ‫بە ئ��اژەڵ‌و دووركەوتنەوە لە راوك��ردن‌و‬ ‫ڵ وەستاوە‪ .‬ئەوەی هەوێنی‬ ‫كوشتنی ئاژە ‌‬ ‫هەڵوەشانەوەی ژیانی كۆمۆنەیی سەرەتایی‬ ‫بو‌و فێربوونی پیشەی ئاژەڵداری بوو لە‬ ‫الی��ەن ه��ۆزەك��ان��ەوە‪ ،‬ئ��ەوان��ەی لە كەناری‬ ‫رووب��ارەك��ان��دا دەژی���ان‪ ،‬ل��ەوەڕگ��ای باشی‬ ‫ه��ەب��وو‪ )33(،‬وه‌ک ب��اش��ووری رۆژئ���اوای‬ ‫ئاسیاو هند‪ .‬بە گشتی ئەم پیشەیە لە ئاسیاو‬ ‫ئەفریقیادا پەیدابووەو هەبووە‪ ،‬بە كەمی لە‬ ‫كێشوەرەكانی ئەمریكا‌و ئوسترالیادا پەیڕەو‬ ‫كراوە‪ .‬لە ئاسیاشدا‪ ،‬بەتایبەتی لەبیابانەكانی‬ ‫چین‌و ئاسیای ناوەراست چەند گرووپێك‬

‫‪287‬‬

‫ت بوون بە بەخێوكردنی ئەسپ‪ ،‬لە‬ ‫تایبە ‌‬ ‫نیمچە دورگەی عەرەبیش بە بەخێوكردنی‬ ‫حوشتر بەناوبانگ ب��ووە‪ .‬هەموو ئەمانە‬ ‫لە ئاسیادا بەخێوكراون س��ەرەڕای مەڕو‬ ‫م��ااڵت‌و ئاژەڵی ب��ەرزە‪ ،‬لە ئەفریقیاش لە‬ ‫باشووری س��ودان‌و ناوەراستی ئەفریقیا‬ ‫بۆ راپەراندنی كارەكانیان س��وودی��ان لە‬ ‫بەخێوكردنی چێڵ بینیوە‪.‬‬ ‫ل��ەم ش��ێ��وازی بەرهەمهێنانەدا ب��ە هۆی‬ ‫زۆرب����وون����ی ب����ەره����ەم‌و خ���واردەم���ەن���ی‬ ‫ج����ۆراوج����ۆر م���رۆڤ���ەك���ان ب���ە ش��ێ��وەی‬ ‫گ���رووپ گ���رووپ ل��ە زی��ادب��وون��داب��وون‪،‬‬ ‫ه���ەروەه���ا ب���ە ه���ۆی زۆرب����وون����ی ئ���او‌و‬ ‫گەشەكرنی خۆراكە گیاییەكان‪ ،‬هێمنی‌و‬ ‫ئارامی باڵی بە س��ەر ناوچەكەدا كێشا‌و‬ ‫دابەشكردنی كار زیادیكرد‌و ئەم شێوازەی‬ ‫بەرهەمهێنانە ك��اری��گ��ەری خستە سەر‬ ‫بونیادی كۆمەاڵیەتی‌و پێكهاتەی تایبەت‬ ‫ب��ە خ���ۆی ه��ێ��ن��ای��ە ك���ای���ەوە‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون��ە‬ ‫دابەشكردنی دەسەاڵت لە نێو گرووپەكاندا‬ ‫رێكخستنی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ل��ێ��ك��ەوت��ەوە‌و‬ ‫دیاردە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگا گەشەی‬ ‫زیاتریان بەخۆوە بینی‪ ،‬بەو پێیەی لەالیەن‬ ‫ئەم كۆمەاڵنەوە هۆز بۆ چەند خێلێك دابەش‬ ‫بو‌و هەر خێڵێكیش پانتاییەك لە زەوی‌و‬ ‫گوندێكیان ب��ەرك��ەوت‌و ب��ە ه��ۆی گ��ەڕان‬ ‫بە دوای ئ��اوو ل��ەوەڕگ��ا بۆ ئاژەڵەكانیان‬ ‫بەردەوام لە كۆچ‌و گەڕاندا بوون هەروەها‬ ‫ک خوو‌و ‌ترادسیۆن‌و بەهای بەرز‬ ‫هەندێ ‌‬ ‫الی ئەم گرووپانە پەرەی سەند‪ ،‬ک ‌ه پایەی‬

‫گەڕۆكی‌و كۆچكردنی لە شوێنێكەوە بۆ‬ ‫شوێنێكی‌تر بەرزكردەوە‪ ،‬لەوانە‪ ،‬ئازایەتی‪،‬‬ ‫سادەیی ژی��ان‌و نان بدەیی‌و هاتنە دەنگ‬ ‫ل��ە س��ەر پ��رس��ە خ��ێ��ڵ��ەك��ی��ەك��ان‌‪ ...‬ه��ت��د‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دوات��ر ئ��ەم خەسڵەتانە ب��وون بە بنەمای‬ ‫هەڵبژاردنی سەرەك خێڵ‌و سەركردەكان‬ ‫لە ناو گرووپە خێڵەكییەكاندا‪.‬‬ ‫شێوازی بەرهەمهێنانی كشتوكاڵ‬ ‫ل���ە ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زی��ەك��ەی��دا ل���ە س���ەر ب��ن��ەم��ای‬ ‫بەكارهێنانی هەوجاڕ‪ ،‬یان گاسن خودی‬ ‫ئ��ەم قۆناغەش داب��ەش��ك��راوە بۆ دوو لقە‬ ‫قۆناغ‪ .‬لە سەرەتادا مرۆڤەكان نەیانزانیوە‬ ‫ك��ەرەس��ت��ەی زەوی ك��ێ�ڵان بەكاربهێنن‪،‬‬ ‫دوات����ر ف��ێ��ری ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ك��ەرەس��ت��ە‬ ‫كشتوكاڵییەكان ب��وون‪ ،‬دوای تێپەڕاندنی‬ ‫قۆناغەكانی كۆكردنەوەو راووشكار‌و بڕینی‬ ‫سەرەتاكانی ئەم قۆناغە‪ ،‬مرۆڤەكان توانیان‬ ‫سیستمێكی پێشكەوتوو‌ترو پڕپشووتر بە‬ ‫ب��ەراورد لەگەڵ سیستمەكانی‌تر دابهێنن‪،‬‬ ‫ك��ات��ی ك��ەم��ت��ر‌و م��ان��دووب��وون��ی كەمتری‬ ‫دەوی��س��ت ب��ە ب����ەراورد ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو دوو‬ ‫سیستمەی پێشووتر‪.‬‬ ‫ئ����ەم ش���ێ���وازە ل���ە الی����ەن ئ����ەو ك��ۆم��ەڵ��ە‬ ‫م��رۆڤ��ان��ەوە جێگیربو‌و‪ ،‬ک ‌ه بایەخیان بە‬ ‫ك��ش��ت��وك��اڵ‌و س���ەوزای���ی داوه‪ ،‬ئ��ەم��ەش‬ ‫ل��ە ح����ەوزی رووب���ارەك���ان���ەوە ب��ەرچ��او‬ ‫كەوتووه‪ ،‬بە تایبەتی لە حەوزی رووباری‬ ‫(ن��ی��ل)‪ ،‬دوای ئ���ەوەی میسرییەكان لەو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪288‬‬

‫ناوچانەدا نیشتەجێبوون‪ ،‬شارستانییەتێكی‬ ‫پ���ەرەس���ەن���دووی���ان دروس���ت���ك���ردووه‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل��ە س��ەر كشتوكاڵكردن وەس��ت��ا‌وه‌و لەو‬ ‫رێ��گ��ای��ەوە خ��واردن��ی��ان ئ��ام��ادە ك���ردووه‪،‬‬ ‫هەروەها ئەو گرووپانەی لە نێوان هەردوو‬ ‫رووب����اری دیجلەو ف���ورات‌و دامێنەكانی‬ ‫زنجیرە چیای زاگرۆس نیشتەجێبوون چەند‬ ‫شارستانییەتێكی كشتوكاڵیی بەناوبانگیان‬ ‫دروستكرد‪ ،‬ک ‌ه گرنگترینیان سۆمەری‌و‬ ‫مادو ئیالمی‌و گۆتی‌و ئاشووری‌و كلدانی‌و‬ ‫بابلی‌و ساسانی ب���وون‪ ،‬ت��ا ئیستاش لە‬ ‫دۆزراوە م��ێ��ژووی��ی‌و شوێنەواریەكاندا‬ ‫كۆنترین گوندی كشتوكاڵی لە سەرئاستی‬ ‫جیهانی لەم ناوچەیەدای ‌ە وه‌ک گوندەكانی‬ ‫چەرمۆ‌و بەردەپەلكە‌و‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫لە رووی كۆمەاڵیەتی‌و بونیادی كۆمەڵگای‬ ‫كشتوكاڵییەوە‪ ،‬لەم قۆناغەدا بە پێچەوانەی‬ ‫ق��ۆن��اغ��ەك��ان��ی راب�����ردوو خ��اوەن��داری��ی��ەت��ی‬ ‫ب��ەرب�ڵاو‌و نایەكسانی لە نێوان تاكەكاندا‬ ‫گ��ری��ن��گ��ت��ری��ن س��ی��م��ای ق��ۆن��اغ��ەك��ە ب���وون‪،‬‬ ‫كۆمەڵگا بۆ دوو چین داب��ەش بو‌و‪ :‬چینی‬ ‫ك��ۆی��ل��ە‪ ،‬ک�� ‌ه ك���ار ل��ە زەوی كشتوكاڵی‬ ‫دەك�����ەن‪ ،‬ب����ەاڵم خ���اوەن���ی زەوی��ەك��ەن��ی��ن‪،‬‬ ‫چینی گ��ەورە‌و دەرەبەگەكان‪ ،‬كە خاوەنی‬ ‫زەوی��ەك��ەن‌و خێرو بێری زەوی��ەك��ەش بۆ‬ ‫ئ��ەوان��ە‌و كاریشی تێدا ناكەن‪ .‬لە هەموو‬ ‫شارستانییەتە كشتوكاڵییەكان چینی‬ ‫كۆیلەكان بریتین لە چینی بەرهەمهێن‌و‬ ‫هەموو هێزی جەستەیی‌و عەقڵی خۆیان‬ ‫بە درێژایی رۆژگار لەزەویەكاندا دەخەنە‬ ‫گەڕ‪ ،‬بەاڵم دەرەب��ەگ‌و خاوەن زەوییەكان‬

‫ه�����ەردەم دووب���ەران���ب���ەری خ��ێ��ر‌و بێری‬ ‫زەوی��ەك��ە ‌وەردەگ���رن‪ ،‬ئ��ەم كارنەكردنەی‬ ‫ن وایكرد‪ ،‬ک ‌ه زۆرتر كاتەكانیان‬ ‫دەرەبەگەكا ‌‬ ‫ب���ە راب��������واردن‌و خ��ۆخ��ەری��ك ك����ردن بە‬ ‫ئ���ەدەب‌و شیعر‌و ش��ێ��وازەك��ان��ی هونەری‬ ‫زۆرانبازێ‌و كوشتن ببەنەسەر‪ .‬ئەم جۆرە‬ ‫دابەشبوونە لە کۆمه‌ڵگای كۆنی كشتوكاڵیدا‬ ‫زۆر بە ڕوون��ی‌و بەتایبەتی لە ئەورووپا‬ ‫بەدیاردەكەوێت‪ ،‬نزیكەی ه��ەزار ساڵ لە‬ ‫مێژووی ئەوروپا بە قۆناغی دەرەبەگایەتی‬ ‫ناسراوە‪ ،‬یان بە سەدە تاریكەكان‪ ،‬ک ‌ه لە‬ ‫‪476‬ەوە تا نزیكەی ‪ 1453‬دەگرێتەوە‪ .‬لە‬ ‫كوردستانیشدا س��ەردەم��ی م��ادەك��ان بە‬ ‫قۆناغی كۆیالیەتی‌و دەوڵەتی ماددیش بە‬ ‫دەوڵەتی كۆیلەداری ناسراوە‪.‬‬ ‫شێوازی بەرهەمهێنانی پیشەسازی‬ ‫ی��ەك��ەم سیستمی پ��ی��ش��ەس��ازی ل��ە الی��ەن‬ ‫كۆمەڵگای مرۆییەوە پەیدا بووبێت بریتی‬ ‫ب��وو ل��ە سیستمی گ��رووپ��ە پیشەییەكان‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە ئ��ەوروپ��ای سەدەكانی ناوەراستدا‬ ‫باوبو‌و‪ ،‬تیایدا هەر گرووپێك تایبەت بوو‬ ‫بە بەرهەمهێنانی كااڵیەكی دیاریكرا‌و بە‬ ‫ه��ەڵ��وەش��ان��ەوەی ئ��ەم سیستمە سیستمی‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی م�����ااڵن ب����ەدەرك����ەوت‪،‬‬ ‫ب��واری دەدای��ە خێزانەكان لە ماڵەكانیاندا‬ ‫پیشە‌ی‌دەستی بكەن‌و ت��ەواوی ئەندامانی‬ ‫خێزانەكە ب��ەش��داری��ان ل��ە بەرهەمهێناندا‬ ‫دەك���رد‪ ،‬ت��ا س���ەدەی ش���ازدەو ه��ەڤ��دە ئەم‬

‫‪289‬‬

‫سیستمە ب��اب��وب��وو(‪ ،)34‬دوات���ر ب��ە هۆی‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن��ی ب���ازرگ���ان���ی‌و دۆزی���ن���ەوە‬ ‫ج��ۆگ��راف��ی��ی��ەك��ان‌و داه��ێ��ن��ان��ی ك��ەرەس��ت��ەی‬ ‫گواستنەوەی باش‌و خێراترو زۆر‌تربوونی‬ ‫بەرهەمی ناوخۆی هەندێك لە گرووپەكان‌و‬ ‫نەبوونی ئ��ەو بەرهەمانەوە لە گ��رووپ‌و‬ ‫ناوچەكانی‌تردا‪ ،‬بازرگانی تا دەهات گەشەی‬ ‫زی��ات��ری دەك���ردو دۆزی��ن��ەوەی جوگرافی‬ ‫ن��وێ‌و پ��ەی��داك��ردن��ی رێ��گ��ای ه��ات‌و چۆی‬ ‫نزیكترو ئاسانترو باشتر داهاتنە كایەوە‪،‬‬ ‫ه��ەم��وو ئەمانەش ه��ان��دەری پێشكەوتنی‬ ‫ك��ەش��ت��ی��ەوان��ی‌و زان��س��ت��ی‌و گەشەكردنی‬ ‫ئامێری میكانیكی جیاواز بوون‪ ،‬ک ‌ه تێكڕا‬ ‫بوونە هۆی بەرپاكردنی شۆڕشێكی نوێ‬ ‫لە بەرهەمهێناندا‪ ،‬جیاواز لە پێشووتر بە‬ ‫جۆرێك پێشتر مرۆڤایەتی پێشڤەچوونی‬ ‫لەم جۆرەی بەخۆوە نەدیبو‌و‪.‬‬ ‫س����ەرەت����ا ش����ۆڕش����ی پ���ی���ش���ەس���ازی ل��ە‬ ‫بەریتانیاوە دەستی پێكرد‪ ،‬دواتر زۆر بە‬ ‫ی واڵت��ە ئەوروپییەكانی‬ ‫خێرایی زۆرب���ە ‌‬ ‫گ��رت��ەوە‌و ش��ێ��وازی بەرهەمهێنانی كۆن‬ ‫گۆڕا‌و شێوازی بەرهەمهێنانی پیشەسازی‬ ‫شوێنی گرتەوە‪ .‬ئە ‌و واڵتانەی‪ ،‬ک ‌ه شۆڕشی‬ ‫پ��ی��ش��ەس��ازی دەی��گ��رت��ن��ەوە ل���ەم ش��ێ��وازە‬ ‫نوێیەی بەرهەمهێناندا ئامرازێكی نوێتریان‬ ‫بۆ باشتركردنی ئاستی ژیانی گەلەكەیان‌و‬ ‫ب��ەه��ێ��زك��ردن��ی س��وپ��ا‌و ئ��اڕاس��ت��ەك��ردن��ی��ان‬ ‫ی واڵت��ە ئەفریقی‌و‬ ‫بۆ داگیركردنی زیاتر ‌‬ ‫ئ��اس��ی��ای��ی��ەك��ان داه��ێ��ن��ا‪ .‬ل��ە س��ەرەت��اك��ان��ی‬ ‫ش��ۆڕش��ی پ��ی��ش��ەس��ازی قۆناغێكی‌تر لە‬

‫گ��ەش��ەك��ردن��ی س��ەرم��ای��ە دەس��ت��ی پێكرد‪،‬‬ ‫ئەویش قۆناغی سەرمایەی پیشەسازی‬ ‫بوو‪ ،‬كە لە سەر كۆكردنەوەی سەرمایە‬ ‫ل��ە س��ەر ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ەران��ی پیشەسازی‬ ‫دەوەس��ت��ا‌و بەشێك ل��ەو سەرمایەیش بۆ‬ ‫بواری پیشەسازی بەكاردەهات‪ .‬لەمەشەوە‬ ‫ك��ەل��وپ��ەل��ێ��ك��ی زۆری ب���ەك���ارب���ردن بۆ‬ ‫دانیشتوانان فەراهەم كرا‪ ،‬هەروەها ل ‌ە واڵتە‬ ‫پیشەسازییە سەرمایەدارییەكان پەیوەندی‬ ‫نێوان خەڵك‌و دەس��ەاڵت پتەوتر ب��وو‪ .‬بە‬ ‫جۆرێك ئ��ەم پەیوەندییە لە نێو خێزان‌و‬ ‫هاواڵتیان رەنگیدایەوە‪ .‬ئ��ەم پەیوەندییە‬ ‫ل��ە س��ەر بنەمای پرنسیپی دیموكراتی‌و‬ ‫ئازادی هەڵبژاردن‌و رادەربڕین‌و یەكسانی‬ ‫ن��ێ��وان ت��اك��ەك��ان ب��ە ج���ی���اوازی رەگ���ەز‌و‬ ‫رەنگ دەوەستێت‪ .‬شێوازی بەرهەمهێنانی‬ ‫پیشەسازی ب��ە شێوەیەكی راستەوخۆ‬ ‫كاریگەری كردە سەر خێزان بە جۆرێك‬ ‫بەرهەمهێنان لەماڵەوە ب��ەرەو كارگەكان‬ ‫گ����وازرای����ەوە‪ ،‬ب��ەم��ەش خ��ێ��زان بەشێك‬ ‫لە ك��ارە تەقلیدییەكانی بۆ بەرژەوندیی‬ ‫كارگەكان ‌وازلێهێنا‪ .‬لێرەدا خێزان بەرەو‬ ‫گۆڕانێكی بوونیادی چو‌و بە جۆرێك لەگەڵ‬ ‫هاوبەشیكردن‌و یەكسانی‌و رەوتی گەشە‬ ‫سەندنی بەرهەم‌و کۆمه‌ڵگای پیشەسازی‬ ‫ڵ‬ ‫ك بوو‪ .‬ئەم قۆناغە بە شێوەیەك قوو ‌‬ ‫كۆ ‌‬ ‫ب���ووەوە‪ ،‬ک ‌ه لە واڵت��ە پیشەسازییەكاندا‬ ‫كاریگەری لە سەر هەموو الیەنەكانی ژیان‬ ‫كرد‌و بۆ بە دەستهێنانی قازانج پشتی بە‬ ‫بنەما زانیارییەكان دەبەست‌و پشتگیریشی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪290‬‬

‫لە كەڵەكەبوونی سەرمایە دەك��رد‪ ،‬بەاڵ ‌م‬ ‫واڵت��ە ت��ازە پێگەیشتووه‌کان تا ئێستا بە‬ ‫شێوەیەكی بەردەوام لەهەوڵی چوونە نێو‬ ‫قۆناغی بەرهەمهێنانی پیشەسازی نوێدان‪،‬‬ ‫بەاڵم لە هەوڵەكانیان سەركەوتوونەبوون‪،‬‬ ‫چونكە ت��ا ئیستا پ��ەی��وەن��دی‌و بوونیادی‬ ‫كۆمەاڵیەتییان دەرەب��ەگ��ان��ەی��ە‌و ل��ە سەر‬ ‫بنەمای دەسەاڵت‌و دەمارگیری ‌وەستاوە‪،‬‬ ‫ل��ە ژێ��ر ك��اری��گ��ەری كۆمەڵێك ه��ۆك��اری‬ ‫بونیادی‌و مێژووییدا سیستمی ئابووری لە‬ ‫كۆمەڵگا تازە پێگەیشتووه‌کاندا خەسڵەت‌و‬ ‫تایبەتمەندییەكی دی��اری��ك��راوی هەیە‌و بە‬ ‫كۆمەڵێك تایبەتمەندی جیادەكرێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫ت��وان��ای زێ��دە ب��ەره��ەم��ی خ���ۆراك‌و ك��ااڵ‌و‬ ‫خزمەتگوزارییەكانی س��ن��وردار دەك��ات‬ ‫ب��ۆ ف��ەراه��ەم��ك��ردن��ی ئاستێكی گونجاوی‬ ‫پێویستییەكانی ت��اك��ەك��ان��ی‪ ،‬ب��ۆی��ە ئ��ەم‬ ‫كۆمەڵگایانە پشت ب��ە هێنانی خ��ۆراك‬ ‫دەبەستن لە كۆمەڵگا خ��اوەن ئابوورییە‬ ‫ن وه‌ک خێر‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووه‌ک��ان��ەوە‪ ،‬ی���ا ‌‬ ‫ی وەری دەگ��رن جگە لە الوازی��ی‬ ‫یارمەت ‌‬ ‫تەكنۆلۆجیای بەكارهاتوو لە بەرهەمهێنان‌و‬ ‫زۆرب����ەی ئ��ەم كۆمەڵگایانە ت��ا ئێستاش‬ ‫پشت بە هێزی بازو‌و‪ ،‬یان ماشێنی سادە‬ ‫دەبەستن‪ ،‬كەمیان تەكنۆلۆجیای نوێ‌و‬ ‫پێشكەوتوو بەكاردەهێنن‪ ،‬ئیتر بە هۆی‬ ‫نزمیی ئاستی ش���ارەزای���ی‌و پسپۆڕی‌و‬ ‫نەزانییان بێت‪ ،‬یان بە هۆی دابیننەكردن‌و‬ ‫هاننەدانی حكومەتەكانیانەوە‪ ،‬زەمینەی‬ ‫بە پیشەسازیكردنی بەهەمهێنان خۆش‬

‫ن���اك���رێ���ت‪ ،‬ه����ەروەه����ا ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫كەرەستەی خاو‌و پێویستیە سەرەتاییەكانی‬ ‫پیشەسازی ب ‌ۆ واڵتانی سەرمایەداری‪ ،‬یان‬ ‫بۆ بازاڕی جیهانی بەرهەم دەهێنن‪ ،‬ئەمیش‬ ‫ی‬ ‫ه���ەر ل��ە رێ��گ��ای پ��س��پ��ۆڕی‌و ش��ارەزای�� ‌‬ ‫واڵتە پێشكەوتووه‌کانەوە دەكرێت چونكە‬ ‫ک‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ا ت���ازە پ��ێ��گ��ەی��ش��ت��ووه‌ک��ان‪ ،‬وه‌ ‌‬ ‫واڵتانی عەرەبی توانای دەرهێنان‌و سوود‬ ‫‌وەرگرتنی سەرچاوه‌کانی خۆیانیان نییە‬ ‫ی واڵت���ان���ی پ��ی��ش��ەس��ازی‬ ‫ب��ە ب��ێ ی��ارم��ەت�� ‌‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��وو ‪ ،‬ت��ا ئ��ی��س��ت��اش س��روش��ت��ی‬ ‫ژی��ن��گ��ەی س��روش��ت��ی رۆڵ�����ی س���ەرەك���ی‬ ‫هەیە لە پێدانی خەسڵەتەكانی سیستمی‬ ‫ئابووری ئەم كۆمەڵگایانە‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫نەیانتوانیوە خ��ۆی��ان ل��ە ژێ��ر كاریگەری‬ ‫هۆكارە سروشتییەكان دەرب��از بكەن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئەمەش نموونەی كۆمەڵگا سەرەتاییەكانە‪،‬‬ ‫لە الیەكی‌ترەوە زۆری وەچەخستنەوە‌و‬ ‫هەاڵوسانی ژمارەی دانیشتوان‪ ،‬زۆربەی‬ ‫ئ��ەم كۆمەڵگایانە دووچ���اری هەاڵوسانی‬ ‫ژم����ارەی دان��ی��ش��ت��وان ب���وون‪ ،‬ه��ەر وه‌ک‬ ‫ل���ە پ��اك��س��ت��ان‌و م��ی��س��ردا ه���ەڕەش���ە لە‬ ‫سەرچاوه‌کانی داهاتیان دەكات‪ ،‬كە بووە‬ ‫بە ه��ۆی لەبەر رۆیشتنی داهاتەكانیان‪،‬‬ ‫بەتایبەت زەوی كشتوكاڵی‌و ئا‌و هەروەها‬ ‫خ��ێ��زان��ی��ش ل���ەم ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ان��ەدا ت��ووش��ی‬ ‫دابەزینی ئاستی بژێوی‌و الوازی پسپۆڕی‬ ‫تاكەكانی ب��ووە‪ ،‬لە ئەنجامی قەرەباڵغی‬ ‫ماڵەكانیان بە منداڵ‌و كەنەفتی بودجەی‬ ‫خ��ێ��زان ب��ە دەس��ت��ی خەرجییەكانیانەوە‪،‬‬

‫‪291‬‬

‫ئەمەش بووە بە هۆی بێبەشبوونی ئەندامانی‬ ‫خێزانەكە لەو بودجەیە‌و بەكارهێنانی بۆ‬ ‫پەرەپێدانی توانا بەرهەمهێنەرەكانیان‪،‬‬ ‫هەموو ئەمانەو جگە لەوەی زۆربەی هێزی‬ ‫كاری ئەو كۆمەڵگایانە خاوەن شارەزایی‌و‬ ‫پسپۆڕی‌و بەرهەمهێنان نین‪ ،‬زۆربەی ئەو‬ ‫دانیشتوانەی هێزی ك��ار پێكدەهێنن لەو‬ ‫كۆمەڵگایانەدا ش��ارەزای��ی میكانیكی‪ ،‬یان‬ ‫ئامێرییان نییە‪ ،‬بۆیە لە پیشە دەستییەكاندا‬ ‫ك��ۆدەب��ن��ەوە‪ ،‬ک ‌ه پیشەیەكی نامیكانیكی‌و‬ ‫ئاستی بەرهەمهێنانی كەمە‪ ،‬یان كارمەندو‬ ‫فەرمانبەری حكومەتن‪ ،‬ئەمە لە كۆمەڵگای‬ ‫خۆماندا بە روونی هەستی پێ دەکرێت‪،‬‬ ‫سیستمی دامه‌زراوه‌ی ئایینی‬ ‫ئایین بەشێكە ل��ە ك��ل��ت��ووری مەعنەویی‬ ‫مرۆڤایەتی‌و رەگەزێكی گرنگ‌و كاریگەری‬ ‫ژیانی كۆمەاڵیەتی پێكدەهێنێت‪ ،‬ئەگەر لەو‬ ‫روانگەیەوە سەیری كلتوور بكەین‪ ،‬ک ‌ه دوو‬ ‫الیەنی ماددی‌و مەعنەوی هەیە‪ ،‬ئەوا هزرو‬ ‫فەلسەفەو بیروباوەڕو جیهانبینی‌و ئایینیش‬ ‫بەشێكە لەو پێكهاتەیە‪ ،‬یان لە ماركسیزمدا‬ ‫ئایین یەكێكە ل��ە ت��وخ��م‌و رەگ��ەزەك��ان��ی‬ ‫سەرخان لە پاڵ بەرهەمە هزریەكانی‌تردا‌و‬ ‫بە پێی قۆناغەكانی گەشەكردنی مرۆڤ‌و‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن��ی ئ��ام��ێ��رو ك��ەرەس��ت��ەك��ان��ی‬ ‫بەردەست ئایینیش گۆڕانی بە سەردا دێت‬ ‫هەر وه‌ک ئەوەی لە مێژووی دوورو درێژی‬ ‫مرۆڤایەتیدا گەشەی ك���ردووەو گۆڕانی‬

‫ب��ە س���ەردا ه��ات��ووەو ل��ێ��ك��دان��ەوەو راڤ��ەو‬ ‫ش��رۆڤ��ەی فەلسەفی قووڵترو فراوانتری‬ ‫ت��ێ ك���ەوت���ووە‪ ،‬ب��ی��رك��ردن��ەوە ل��ە م��ردن‌و‬ ‫گۆڕانكارییەكانی سروشت‌و الوازی مرۆڤ‬ ‫بەرانبەر دیارد ‌ە ترسناكەكانی دەوروبەر‌و‬ ‫نەبوونی ت��وان��ای كۆنترۆڵكردن‌و گەلێك‬ ‫رووداوی ژیانی رۆژان���ەی م��رۆڤ‪ ،‬هەر‬ ‫لەگەڵ هۆشیاربوونەوەی مرۆڤدا بیریان‬ ‫ب��ە الی ه��ێ��زێ��ك��ی ن���ادی���اری ب��ااڵدەس��ت��ی‬ ‫بەتوانادا بردووە‪ ،‬ک ‌ه دەبێت ئەو مرۆڤ‌و‬ ‫س���روش���ت‌و گ�������ەردوون‌و ب���وون���ەوەری‬ ‫هێنابێتە بوون‌و توانای پێدانی ژیان‌و مان‌و‬ ‫نەمانی هەبێ‪ ،‬بۆیە بە پێویستیان زانیوە‬ ‫بۆ رەزامەندی ئەوو دابینكردنی پێویستییە‬ ‫م��اددی‌و رووحییەكانیان‌و پاراستنیان لە‬ ‫ب��ەاڵو نەهامەتی‌و مەترسیەكانی ژیانی‬ ‫رۆژان��ە‪ ،‬ت��ه‌داره‌ک‌و بۆنەو كاتی تایبەتیان‬ ‫دان���اوە ب��ۆ س��وپ��اس��گ��وزاری‌و پ��اڕان��ەوەو‬ ‫پیشاندانی رێزو پێزانین‌و ملكەچی خۆیان‬ ‫بۆ ئەو هێزە درووستكەرە نیشان داوە‪،‬‬ ‫ه��ەر لە كۆنەوە گەالنی ئاریا ن��ەژاد بەم‬ ‫بیركردنەوەو هەڵسوكەوت‌و رەفتارەیان‬ ‫ن وابزانین‬ ‫گوتووە دین‪ ،‬رەنگە زۆریشما ‌‬ ‫ئەمە‌و وشەیەكی عەرەبیە‪ ،‬ک ‌ه‌وا نییە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لە جیاتی ئەم ‌وشە رەسەنە ئیست‌ا وشەی‬ ‫ئایین بەكاردەهێنین‪.‬‬ ‫سیستمی ئایینیی غەیبانی‪ ،‬یان روحانی‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ە ب����ی����روب����اوەڕی ئ��ای��ی��ن��ی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪292‬‬

‫س��ۆف��ی��گ��ەری‌و رێ���ب���ازی روح����ی‌و ج��ادو‬ ‫(س���ح���ر)‌و ئ��ەف��س��ان��ەو ئ���ەو رێ��وڕەس��م��ە‬ ‫پیرۆزانەی ئەندامانی کۆمه‌ڵگا پەیڕەوی‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬بە نیازی بەدەستهێنانی ژیانێكی‬ ‫خۆشترو رازی ك��ردن��ی هێزێكی نادیار‬ ‫ئەمەش پەیوەندییەكی توندو تۆڵی هەیە‬ ‫بە سیستمەكانی‌ترەوە‌و لە ی��ەك داب��ڕاو‬ ‫نین‪ .‬ئایین س���ەرەڕای جیاوازییەكانی لە‬ ‫هەموو ژیاری‌و شارستانییەتێكدا هەبووە‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكانی نێوان مرۆڤەكان‌و خوا‬ ‫ی وەردەگرێت‪،‬‬ ‫فۆرمی سیستمێكی كۆمەاڵیەت ‌‬ ‫چونكە ئەو خەڵكە پێیان وایە ئایینەكەیان‬ ‫راستەو رەفتارەكەشیان نموونەییە(‪،)35‬‬ ‫زانایانی ئەنترۆپۆلۆجیا ئایین‌و جادوو بە‬ ‫بەشێك لە سیستمی ئایدیۆلۆجیا دادەنێن‌و‬ ‫ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی سیستمی ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا راڤ���ەی دەك����ەن‪ )36(.‬ئایین‬ ‫لە هەموو کۆمه‌ڵگایەكدا چەندین ئەركی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی سەرەكی جێبەجێ دەك��ات‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئامانجیان هێشتنەوەو پارێزگاریكردنی‬ ‫یەكێتی‌و گ��ەرم��وگ��وڕی پەیوەندییەكانی‬ ‫ن��ێ��وان تاكەكانی كۆمەڵگایە‪ ،‬س���ەرەڕای‬ ‫ی وه‌ک هەستكردن بە‬ ‫ئەركە دەروونییەكان ‌‬ ‫ئارامی‌و باوەڕبوون بە هێزێكی نادیاری‬ ‫بە دەس��ەاڵت‪ ،‬ک ‌ه یارمەتیدەری مرۆڤە لە‬ ‫ژیانداو لەدوای مردنیشی‪ ،‬بۆیە کۆمه‌ڵگای‬ ‫ڤ‬ ‫مرۆڤایەتی بێ ئایین ن���اژی(‪ ،)37‬مرۆ ‌‬ ‫وه‌ک گیانلەبەرێكی كۆمەاڵیەتی یەكێك‬ ‫ل��ە پێویستییە س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ی ئایین‌و‬ ‫ئاییندارییە‪ ،‬بۆیە ئایین دیاردەیەكی رەسەنە‬

‫لە نێو کۆمه‌ڵگاو م��رۆڤ��ەك��ان��دا‪ )38(،‬وه‌ک‬ ‫ئاماژەمان پێدا‪ ،‬مرۆڤ هەر لەو كاتەوەی لە‬ ‫سەر رووی زەوی پەیدابووە‌و هۆشیاری‬ ‫پ��ەی��دا ك�����ردووە ب��ی��ری ل��ە دەوروب�����ەرو‬ ‫رووداوه‌ک��ان��ی ك��ردووەت��ەوەو ئ��ەوەی بە‬ ‫خەیاڵدا هاتووە دەبێت درووستكەرێكی‬ ‫ئەم ناوەندە هەبێت‪ ،‬بۆیە بۆ رەزامەندی‬ ‫ئ��ەو درووس��ت��ك��ەرە ت���ه‌داره‌ک‌و پرنسیپ‌و‬ ‫كۆمەڵێك بنەماو رێسای تایبەتی داهێناوە‪،‬‬ ‫ب��ە ه��ەم��وو ئ��ەوان��ە پ��ێ��ك��ەوە دەگ��وت��رێ��ت‬ ‫ئ��ای��ی��ن‪‌ ،‬وات����ە ل���ە رووی م��ێ��ژووی��ی��ەوە‬ ‫تەمەنی بیروباوەڕی غەیبانی هاوشانە بە‬ ‫تەمەنی هۆشیاربوونەوەی م��رۆڤ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫رێكخستنی ئ��ەم ب��ی��روب��اوەڕان��ە ل��ە قالبی‬ ‫ئایینێكی دی��اری��ك��راودا‪ ،‬بە پێی زۆرب��ەی‬ ‫سەرچاوە مێژوویی‌و شوێنەوارناسییەكان‬ ‫س��ەدەی شەشەمی پێش لە دای��ك بوون‬ ‫ل��ە زۆرب����ەی كۆمەڵگا مرۆییەكانی ئەو‬ ‫س���ەردەم���ەدا ب��ە ق��ۆن��اغ��ی ل��ە دایكبوونی‬ ‫ئایینەكان دادەن���رێ���ت(‪ ،)39‬بۆ نموونە لە‬ ‫یۆنان قۆناغی كرانەوەی عەقڵی‌و قسەكردن‬ ‫ل��ە س��ەر گ�����ەردوون‌و پ��رس��ە گ��ەورەك��ان‬ ‫بابەتی ك��ۆڕی فەیلەسوفەکان ب���ووە‪ ،‬لە‬ ‫چین كۆنفشیۆس‌و لە هند ماهاڤیراو لە‬ ‫ئێران زەردەشت‌و هەندێك لە پێغەمبەرانی‬ ‫ل وه‌ک ئەرمیاو ئەشعیای‬ ‫بەنی ئیسرائی ‌‬ ‫دووەم‪ ..‬هتد‪ ،‬هەموو ئەمانە لە یەك قۆناغدا‬ ‫س��ەری��ان ه��ەڵ��دا ج��ۆرێ��ك‪ ،‬ک��ە رێنمایی‌و‬ ‫ئامۆژگاریان پێشكەشی كۆمەڵگاكانیان‬ ‫كرد بۆ رێكخستنی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬

‫‪293‬‬

‫لە سەرەتاكانی ژیانی كۆمەڵگا بەراییەكاندا‬ ‫دی��ن س���ادەو س��اك��ارو ب��ە پێی تواناكانی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ە س��ەرەت��ای��ی��ەك��ان ئ����ەرك‌و رێ‌و‬ ‫شوێنی دانابو‌و دواتر لەگەڵ سەخت بوونی‬ ‫ژیانی كۆمەڵگاكاندا چ بە هۆی پەیدا بوونی‬ ‫چەوساندنەوەو ستەمی زیاتری مرۆڤەكان‬ ‫بەرانبەر یەكتری‌و بە كۆیلە كردنی یەكتری‪،‬‬ ‫ی��ان بە ه��ۆی گ��ۆڕان��ی سروشتی‌و ‌وشك‬ ‫بوونی سەرچاوه‌کانی ئاو ‌و كەمبوونەوەی‬ ‫ب������اران ل���ە ن���اوچ���ەك���ان���ی���ان‌و روودان������ی‬ ‫ك���ارەس���ات���ی س���رووش���ت���ی‌و زۆرب���وون���ی‬ ‫ژم�����ارەی م��رۆڤ��ەك��ان‌و ب�ڵاوب��وون��ەوەی‬ ‫هەندێك نەخۆشی كوشندە‪ ،‬داواكارییە‬ ‫ئایینییەكانیش توندترو سەختر ب��وون‪،‬‬ ‫زۆرج���ار داواك��اری��ی��ەك��ان زۆر دڕن��دان��ەو‬ ‫دوور ل��ە س���ۆزو ب���ەزەی���ی‌و ن��ام��رۆڤ��ان��ە‬ ‫بوون‌‪ ،‬وه‌ک قوربانی كردن بە مرۆڤ بۆ‬ ‫رەزامەندی خواو سەربڕینی گەنجێك لە‬ ‫سەر تەختەی خانەكانی خواپەرستی‪ ،‬ئەم‬ ‫چیرۆكە لە هەموو ئایینییەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراستدا هەیە‪ ،‬یان دی��اردەی كوشتنی‬ ‫تەواوی پاسەوان‌و خزمەتكارانی ماڵی خوا‬ ‫لەگەڵ مردنی گەورە پیاوانی ئایینی‪ ،‬ئەمە‬ ‫لە هەموو ئایینەكانی ك��ۆن‌و رۆژهەاڵتی‬ ‫ئاسایادا هەیە‪ ،‬یان رازاندنەوەی جوانترین‬ ‫ك��چ‌و پێشكەشكردنی ب��ە خواوەندەكانی‬ ‫باوباران لە كاتی الف��او‌و بەرزبوونەوەی‬ ‫ئ��اوی دەری��اك��ان‪ ،‬ک ‌ه لە میسر‌و گرووپە‬ ‫مرۆییەكانی نیشتەجێی كەناری نیلدا‌‪ ..‬هتد‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم دوات��ر لە مێژوویەكی پێنج شەش‬

‫ه��ەزار ساڵیدا لەگەڵ پێشكەوتنی هزری‬ ‫مرۆڤدۆستانەی مرۆڤەكاندا نەك هەر دەقە‬ ‫ئایینییەكان‪ ،‬بەڵكو خ��ودی خواكانیش بە‬ ‫پێی جیاوازی ژینگە كۆمەاڵیەتییەكانیان‬ ‫پ���ێ���ش���ك���ەوت���وون‌و س������ۆزو ب����ەزەی����ی‌و‬ ‫خۆشەویستی‌و ن��ەرم‌و نیانی زۆرت��ری��ان‬ ‫تێدا بەدەركەوتووە‪ ،‬لە پەرستن‌و پاڕانەوە‬ ‫لە سروشت‌و ئەستێرەو مانگ‌و تەوتەم‌و‬ ‫بت‌و پاڵەوانەكانەوە بۆ خوایەكی نادیاری‬ ‫هەمیشە دی����ارو ئ���ام���ادەو ب��ەه��ێ��زی ب��ااڵ‬ ‫دەس��ت‌و ناسینی لە رێگەی كاریگەری‌و‬ ‫شوێنەوارەكانییەوە بە پێی لێكدانەوه‌کانی‬ ‫خودی مرۆڤەكان خۆیان‪ ،‬ئیتر بە درێژایی‬ ‫مێژوو جگە لە هەندێك دۆخی نائاسایی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هەندێك لە كۆمەڵگاكان بە ناوی دینەوەو‬ ‫ب��ە ئ��ەق��ڵ��ی خ��ۆی��ان ب��ۆ رەزام���ەن���دی خ��وا‬ ‫هێرشیان كردووەتە سەر یەكتری‌و یەكیان‬ ‫كوشتووە‪ ،‬ئیتر دی��ن هەمیشە هۆكارێك‬ ‫ب����ووە ب���ۆ ب���رای���ەت���ی‌و خ��ۆش��ەوی��س��ت��ی‌و‬ ‫ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ئ��ەن��ج��ام��دان��ی‬ ‫ك��اری چاكەو خێرخوازی‌و گ��ەڕان��ەوە لە‬ ‫خراپە تا ئیستاش دین لە ژیانی رۆژانەی‬ ‫مرۆڤەكاندا نەك هەر ئامادەیی هەیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە زۆرب��ەی كۆمەڵگاكاندا رۆڵی سەرەكی‬ ‫دەگێڕێت لە رەفتارو كارلێكی تاكەكان‪ ،‬یان‬ ‫تا پەیوەندیی كۆمەڵگاكانیش‪.‬‬ ‫ئایین لە ئەدەبیاتی كۆمەڵناسیدا‬ ‫ن وه‌ک دی���اردەی���ەك���ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫دی��� ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪294‬‬

‫ب���ەراوردك���ردن���ی ئ��ای��ی��ن��ەك��ان ل��ە ه��ەم��وو‬ ‫كۆمەڵگاكاندا بە ب��ەراورد لەگەڵ مێژووی‬ ‫دێ��ری��ن��ی پ���ەی���داب���وون���ی ه����زری ئایینی‬ ‫دیاردەیەكی نوێیە‪ ،‬لە رووی مێژووییەوە لە‬ ‫ئەوروپا بە هۆی گەشەكردنی بازرگانییەوە‬ ‫لە كۆتایی سەدەی پازدەوە بزوتنەوەیەكی‬ ‫گ���ەڕان‌و پشكنینی جیهان‌و دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫رێگاوبانی دەریایی‌و ئاشنابوون بە ناوچەو‬ ‫كێشوەری تازە پەیدابو‌و ئەمە سەرەتای‬ ‫ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری‌و ت��ێ��ك��ەاڵوب��وون‌و ناسینی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەو گ��رووپ��ە م��رۆی��ی��ەك��ان��ی‌ت��رب��وو‪،‬‬ ‫(‪ )40‬لەگەڵ ئ��ەم بزووتنەوە بازرگانی‌و‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی��ەدا ل��ە كۆتاییەكانی س��ەدەی‬ ‫ش����ازدەو س���ەرەت���ای س����ەدەی ه��ەڤ��دەوە‬ ‫بزووتنەوەیەكی رۆشنبیریی ئەوروپی لە‬ ‫بەشێكی زۆری جیهاندا ب��ەدەرك��ەوت‪ ،‬تا‬ ‫كوتاییەكانی س��ەدەی ه��ەژدە بە تایبەتی‬ ‫دوای ش��ۆڕش��ەك��ان��ی ئ��ەم��ری��ك��ا ‪1776‬و‬ ‫فەرەنسا ‪ 1789‬سیستمێكی نوێی جیهانی‬ ‫درووستبو‌و سەنترالیزمی ئایینی‪ ،‬ک ‌ه لە‬ ‫س��ەردەم��ی بااڵدەستیی دەرەبەگایەتیی‬ ‫چاخەكانی نێوەڕاست‌و بەهێزیی ئیسپانی‌و‬ ‫پورتوگالی‌و هۆڵندیەكانیش‪ ،‬ك��ە پێشتر‬ ‫رابەرایەتی ئیمپریالیزمی جیهانییان دەكرد‪،‬‬ ‫ئایینی مەسیحی ئ���ەو س��ەن��ت��رال��ی��زم��ەی‬ ‫نەما‪ ،‬ئایین بە گشتی كەوتە بەر رەخنەو‬ ‫لێكدانەوەو توێژینه‌وهی هزرمەندانی ئەم‬ ‫قۆناغەو قۆناغەكانی دواتریشەوە‪ ،‬تا بوو‬ ‫بە بابەتێكی زانستە كۆمەاڵیەتییەكان‌و‬ ‫ل��ە زان��ك��ۆك��ان��دا ت���اوت���وێ‌و گ��ف��ت��وگ��ۆی لە‬

‫س���ەر دەك����را‪ ،‬ئێستاش ل��ە ن��ێ��و زانستە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكاندا ئایین یەكێكە لە بابەتە‬ ‫سەرەكییەكانی مرۆڤناسی‌و كۆمەڵناسی‪،‬‬ ‫ه��ەر لە س��ەرەت��ای درووس��ت بوونی ئەم‬ ‫دوو لقە زانستییەوە‪ ،‬بابەتی ئایین یەكێك‬ ‫ب���ووە ل��ە بابەتە ج��ەوه��ەری��ی��ەك��ان‌و جێی‬ ‫سەرەنجی زانایانی بووە‪ ،‬بە الیانەوە ئایین‬ ‫سیستمێكی یەكپارچەی ئەو بیروباوەڕ‌و‬ ‫ك��اران��ە ب���ووە‪ ،‬ک�� ‌ه پ��ەی��وەن��دی��ان ب��ە شتە‬ ‫پیرۆزەكانەوە هەیە‪ ،‬بۆیە گرفتی سەرەكی‬ ‫كۆمەڵناسان لەم بارەوە چۆنییەتی بە پیرۆز‬ ‫كردنی شتەكان بووە‪‌،‬واتە ئەو شتانەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دوورن لە دیاردە ئاساییەكان‌و بەشێكن لە‬ ‫یاساغەكان‪ ،‬چۆن دەكرێت بەم شێوەیەیان‬ ‫لێ بكرێت؟ ئەمە پرسێكی سەرەكی بووە‬ ‫الی كۆنت‪ ،‬بۆ داهێنانی باوەڕو كارێكی لەو‬ ‫چەشنەش نەك هەر كۆنت‪ ،‬بەڵكو تووێژەرە‬ ‫فەرەنسییەكان هەمیشە دەست‌و پەنجەیان‬ ‫لەگەڵ ئەو مەسەلەیەدا ن��ەرم دەك��رد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئایا چۆن دەکرێت مۆراڵ‌و ئاكارە گشتی‌و‬ ‫تایبەتییەكان بە بێ چەسپاندنە ئایینییەكان‬ ‫جێبەجێ بكرێن؟(‪ )41‬لەم بارەوە‌‪ ،‬واتە بۆ‬ ‫داهێنانی ئایینێكی نوێ‪( ،‬ئۆگەست كۆنت)‬ ‫بۆ خۆی دان بەوەدا دەنێت‪ ،‬ک ‌ه لە تەمەنیدا‬ ‫دوو قۆناغی یەك لە دوای یەكی زانستیی‬ ‫جیاواز هەیە‌و دەڵێت‪ :‬لە قۆناغی یەكەمدا‬ ‫(ئەرستۆ) لە قۆناغی دووەمدا قەشە پۆڵس‬ ‫ب��ووم‪ ،‬بۆیە زۆر لە الیەنگرانی قۆناغی‬ ‫یەكەمی ئەوەیان رەتكردەوە‪ ،‬ک ‌ه لە قۆناغی‬ ‫دووەم��دا بە الیەنگری ئەو بمێننەوە‪‌ ،‬واتە‬

‫‪295‬‬

‫لەگەڵ فەلسەفەی كۆنتدا بوون نەك لەگەڵ‬ ‫ئایینە نوێیەكەی (ك��ۆن��ت)‪ .‬بۆیە (كۆنت)‬ ‫یان بەوە تاوانبار دەك��رد‪ ،‬ک ‌ه لە پرنسیپە‬ ‫كەسایەتییەكانی خۆی هەڵگەڕاوەتەوەو‬ ‫خیانەتی ك���ردووە‪ ،‬میتۆدە خودییەكەی‬ ‫لە قۆناغی یەكەمدا گۆڕیوە بە قازمەیەك‬ ‫ب��ۆ ت��ێ��ك��دان��ی ه��ەم��وو ئ���ەو س�����ەروەری‌و‬ ‫دەستكەوتە زانستیانەی لە نیوەی یەكەمی‬ ‫ژیانیدا بەدەستیهێنابو‌و‪ ،‬گۆڕانەكانی كۆنت‬ ‫لە مردنی كلۆتێڵدەوە دەستیان پێكرد‌‪ ،‬واتە‬ ‫ل��ە كۆتایی چلەكانی س���ەدەی ن���ۆزدەوە‪،‬‬ ‫دواتر لەو نووسینانەیدا بەدەركەوتن‪ ،‬ک ‌ه لە‬ ‫نێوان سااڵنی ‪‌1851‬و ‪ 1854‬باڵویكردنەوە‬ ‫بە ناوی (سیستمی رامیاریی پۆزیتیڤیزم)‬ ‫لەم كتێبەیدا ئاكار بە بنەماو بناغەی ئایینە‬ ‫نوێ‌و تایبەتەكەی بە رێبازی پۆزیتیڤیزم‬ ‫ل��ە لوتكەی ری��زب��ەن��دی ه��ەرەم��ەك��ەی بۆ‬ ‫زان��س��ت��ەك��ان دادەن���ێ���ت‪ ،‬ئ��ەگ��ەر چ��ی ئ��ەم‬ ‫گۆڕانكاریانە بە شێوەیەكی گشتی لەگەڵ‬ ‫فەلسەفەكەیدا نارێك نەبوون‪ ،‬بەاڵم زۆربەی‬ ‫الیەنگرانی ئەمانەیان پێ باش نەبوو بە‬ ‫جۆرێك لە ناكۆكی هزرییان دەدایە قەڵەم‪،‬‬ ‫ک ‌ه لەگەڵ توێژینه‌وهی زانستیدا ناتەبایە‌و‬ ‫بنەمای یەكێتی هزری لە ناو دەبات‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەمە هێندەی بە جۆرێك لە خەیاڵ كردن‬ ‫بۆ داهێنانی ئایینێك دەدرێتە قەڵەم هێند ‌ە‬ ‫وه‌ک توێژینه‌وهیەكی زانستی‌و فەلسەفی‬ ‫بۆ راڤ��ە كردنی دی��اردە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫ی وابوو پێویستە‬ ‫نایەتە ژماردن‪( ،‬كۆنت) پێ ‌‬ ‫هەموومان لە كاتی دیاری كراو‌و رێكوپێكدا‪،‬‬

‫لە پێگەیشتنی گشتی‌و خەڵوەتی تایبەتدا‬ ‫ل��ە جیاتی ن��وێ��ژەك��ان بیر ل��ە مرۆڤایەتی‬ ‫بكەینەوە‪ ،‬تەجاوزی ئەوە بكەین‪ ،‬ک ‌ه ئێمە‬ ‫تاكین بەڵك ‌و وه‌ک مرۆڤایەتی (بەشەریەت)‬ ‫بیر بكەینەوە‪ ،‬ئەمەش ب���ەردەوام بێت لە‬ ‫سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی‌تر‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەو كەسە پاكانە دەگرێتەوە‪ ،‬ک ‌ه لە پێناوی‬ ‫مرۆڤایەتیدا دەژی��ن‌و ك��اردەك��ەن‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئ��ەم��ە بابەتی پ��ی��رۆزو دڵ��س��ۆزی��م��ان بێت‬ ‫هەروەها پێویستە نزاو پارانەوەی ئایینی‬ ‫بۆ مرۆڤایەتی بهۆنرێتەوەو رێكبخرێت‪ ،‬لە‬ ‫سەر شەرەفی ئەمانەش‪‌ ،‬وات��ە ئەم دەقە‬ ‫مرۆڤایەتییانە خزمەتگوزاریی ئایینی گشتی‬ ‫پێشكەش بكرێت‪( ،‬كۆنت) لەم ئایینە نوێیەیدا‬ ‫الس��ای��ی خ��ەس��ڵ��ەت��ەك��ان��ی‌ت��ری م��ەزه��ەب��ی‬ ‫كاسۆلیكی دەك��ات��ەوە‪ ،‬دەڵێت‪ :‬مرۆڤایەتی‬ ‫ببێتە ئەندامێك لە ئەندامە سیانییەكەی ئەم‬ ‫مەزهەبە‪‌ ،‬واتە (پالوپ)ی كاسولیكی‪ ،‬دوو‬ ‫ئەندامەكەی‌تریش زەوی‌و ئەو ناوەندەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه زەوی ت��ی��ای��دا ج��وڵ��ە دەك����ات‪ ،‬كۆنت‬ ‫پێشنیاری ئ��ەوەی دەك��رد‪ ،‬ک ‌ه رۆژژمێری‬ ‫مەسیحی بگۆڕدرێت بە رۆژژمێرێكی‌تری‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ،‬ل��ە جیاتی دوازدە مانگ لە‬ ‫سیازدە مانگ پیكهاتبێت‌و لە جیاتی ناوی‬ ‫مانگەكان‪ ،‬هەر مانگێك بە ناوی مرۆڤێكی‬ ‫گ���ەورەوە بنرێت‌و ه��ەر هەفتەیەكیش بە‬ ‫ن��اوی مرۆڤێكی گ���ەورەی‌ت���رەوە بنرێت‪،‬‬ ‫ل��ەو هەفتەو مانگانەدا خزمەتگوزاری‌و‬ ‫چ��اك��ەك��ان��ی ئ��ەو م��رۆڤ��ان��ە بگێڕدرێتەوە‬ ‫بەمەش ژیانەوەو نەمری بەدەست دێنێت‪ .‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪296‬‬

‫ل����ە دوای (ك�����ۆن�����ت)‪ ،‬ب����ە ب���ۆچ���وون���ی‬ ‫مێژوونووسانی هاوچەرخ‪( ،‬دۆركهایم) بە‬ ‫یەكێك لە دیارترین زانایان‌و دامەزرێنەرانی‬ ‫زانستی كۆمەڵناسی دادەنرێت‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ب���واری پ���ەروەردەی���ی‪ ،‬یەكێك ل��ە كەناڵە‬ ‫گرنگەكانی پەروەردەش ئایین‌و خانەكانی‬ ‫خواپەرستییە‪ ،‬ک ‌ه رۆڵی كاریگەر دەگێڕن لە‬ ‫پێكهێنانی نەخشەی زەینی‌و كەسایەتی هەر‬ ‫تاكێك لە كۆمەڵگادا‪ ،‬بەتایبەتی لە هەندێك‬ ‫قۆناغی دیاریكراودا‪ ،‬ک ‌ه كۆمەڵگاكانی پێدا‬ ‫تێدەپەڕن‪ ،‬هەوڵەكانی دۆركایم لە بواری‬ ‫پەروەردەو لە بواری ئایینیشدا هەر وه‌ک‬ ‫ئۆگەست كۆنت بانگەشەی بۆ كردبوو لە‬ ‫س��ەرەت��ای درووس��ت��ب��وون��ی كۆمەڵناسیدا‬ ‫دەی��ان��وی��س��ت ب��ن��ەم��ای ئ��اك��اری عەقاڵنیی‬ ‫نادینی لە پێكهاتەی كەسایەتی نەوەی نوێدا‬ ‫درووست بكەن‪ ،‬رەفتاری عەقاڵنیی دوور لە‬ ‫سۆزداری بێننە كایەوە‪ ،‬گرنگترین نوسین‌و‬ ‫توێژینه‌وهی دۆرك��ای��م لە ب��ارەی دینەوە‬ ‫بریتییە لە كتێبی (‪les formes elementaires‬‬ ‫‪ )de la vie religieuse‬بە زمانی فەرەنسی‪،‬‬ ‫‌وات����ە (ش���ێ���وە س��ەرەت��ای��ی��ەك��ان��ی ژی��ان��ی‬ ‫ئایینی)‪ ،‬تیایدا بە قووڵی تیۆرێكی گشتیی‬ ‫دەرب��ارەی دین خستووتە روو‪ )42(.‬نەك‬ ‫تەنیا بەراوردكردنێكی ئایینە جیاوازەكان‬ ‫بێت‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەم مەبەستەش ل��ە بەشێك لە‬ ‫بەشەكانی كتێبەكەیدا خێڵە رەسەنەكانی‬ ‫ئوسترالیای ‌وەرگ��رت��ووە ل��ەو روان��گ��ەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه بریتین لە شێوە سەرەتاییە سادەكانی‬ ‫گ��رووپ��ە م��رۆی��ی��ەك��ان‪‌،‬وات���ە ل��ە ن��او ئەم‬

‫كتێبە سەرەكییەدا ناونیشانێكی الو ‌هک��ی‬ ‫ه���ەڵ���ب���ژاردووە ب��ۆ ی��ەك��ێ��ك لەبەشەكانی‬ ‫ب��ە ن��اون��ی��ش��ان��ی (سیستمی ت��ەوت��ەم��ی لە‬ ‫ئ��وس��ت��رال��ی��ا)‪ .‬ك��ات��ێ��ك دۆرك���ای���م ب���اس لە‬ ‫ت‬ ‫رێورەسمە تەوتەمییەكانی ئوسترالیا دەكا ‌‬ ‫وه‌ک ئەوە توێژینه‌وهیان لە سەر دەكات‪،‬‬ ‫ک ‌ه رێورەسمێكی ئایینین‪ ،‬بە پێچەوانەی‬ ‫تووێژینەوه‌کانی سێر جێمس فرێزەر‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ی واب��وو تەوتەمی سروشتێكی جادو‬ ‫پێ ‌‬ ‫ئامێزی هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم بە الی دۆركایمەوە‬ ‫ه��ەڵ��گ��ری س��روش��ت��ێ��ك��ی دی��ن��ی��ن‪ ،‬چونكە‬ ‫جۆرێك لە پیرۆزییان هەیەو بەالیانەوە‬ ‫موقەدەسن‪ ،‬خودی پرۆسەكەش ئاماژە بە‬ ‫بوونەوەرێكی پیرۆز دەكات‪ ،‬جگە لەوەی‬ ‫ناوەڕۆكی رێ‌و رەسمەكانیش گوزارشت‬ ‫ل��ە ش��وێ��ن‌و بابەتگەلێگی پ��ی��رۆز دەك��ەن‪،‬‬ ‫كارەسات‌و رۆژانی تەنگانەی سەر مرۆڤی‬ ‫سەرەتایی ئەمانەی داهێناوە‪ ،‬لە الف��ا‌وو‬ ‫ئاگركەوتنەوە‪ ،‬زەوی ل��ەرزە‌و نەخۆشی‌و‬ ‫م��ردن��ی ب��ە ك���ۆم���ەڵ‪ ،‬ل��ە رزگ��ارب��وون��ی��د‌ا‬ ‫ی وه‌ک هەڵۆ‌و‬ ‫وێنەی پەلوەرێكی بەهێز ‌‬ ‫هۆماو تاوس‪ ،‬یان گیان لەبەرێكی دیوەو‬ ‫رزگاری كردووە‪ ،‬ئیتر بڕوای بەوە هێناوە‬ ‫روحی باوانی لەو گیاندارەدایە‪ ،‬قوربانی‬ ‫بۆ كردووەو لە بۆنەی تایبەتدا نەبووبێت‬ ‫ن��ەی��خ��واردووەو تا ب��ووە بە نیشانەیەكی‬ ‫گرووپەكەو پەرستوویانە‪.‬‬ ‫لێرەوە دۆركایم جەخت دەكاتەوە لە سەر‬ ‫ئەركە كۆمەاڵیەتییەكانی دین‪ ،‬بەو پێیەی دین‬ ‫بناغەو بنچینەی كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتییە‪،‬‬

‫‪297‬‬

‫س����زای ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ت��ێ��دای��ە‪ ،‬ب���ە س��ەر‬ ‫ئەوانەیدا دەسەپێنێت‪ ،‬ک ‌ه لە رێنماییەكانی‬ ‫دین دەردەچ��ن‪ ،‬ئەركی كۆمەاڵیەتیی ئەم‬ ‫سزا دینیانە بەرزەفتكردنی كۆمەاڵیەتییەو‬ ‫ل��ە رێ��گ��ەی ب��ەه��ێ��زك��ردن‌و جێگیركردنی‬ ‫هەست‌و سۆزێكی دیاریكراو‌و بەهاگەلێكی‬ ‫دی��اری��ك��راوەوە هەماهەنگیەك ل��ە نێوان‬ ‫پێكهاتەكانی ئەو كۆمەڵگایەدا درووس��ت‬ ‫دەك���ات‪ ،‬لە الی��ەك تاكەكانی كۆمەڵگا لە‬ ‫خ��راپ��ە‌و رەف��ت��اری ن��ەش��ی��او دەگ��ێ��ڕن��ەوە‪،‬‬ ‫لە الیەكی‌تریشەوە ئ��ەم هەست‌و سۆزو‬ ‫بەهایانە دەبنە بنەمای یەكگرتن‌و یەكێتی‌و‬ ‫ه���اوك���اری ت��اك��ەك��ان��ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ا ل��ە س��ەر‬ ‫كۆمەڵێك پ��رس��ی ه��اوب��ەش‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ە پێی‬ ‫رۆژگ���ارو تێپەڕبوونی ك��ات ج��ۆرێ��ك لە‬ ‫گ���ۆڕان‌و گەشەكردنیان ب��ەس��ەردا دێ��ت‪،‬‬ ‫بۆیە ئەم هاوكارییانە‪ ،‬ک ‌ه لە سەر داوای‬ ‫دەق��ە ئایینییەكان درووس��ت ب��وون‌و دین‬ ‫دەی��خ��وازێ��ت‪ ،‬دەبنە ه��ۆی نوێكردنەوەی‬ ‫كۆمەڵگا‪ ،‬ب��ە الی دۆرك��ای��م��ەوە دی��ن ئەو‬ ‫رۆڵە دەگێڕێت‪ ،‬ک ‌ه ئاو لە جەستەی هەر‬ ‫مرۆڤێكی س��اغ‌و سەخڵەمدا دەیگێڕێت‪،‬‬ ‫ت���ەوت���ەم روح����ی م���ان���ەوەو ه���اوك���اری‌و‬ ‫یەكانگیری گ��رووپ��ەك��ان��ە‪ ،‬وه‌ک خاڵێك‬ ‫س��ەرج��ەم خ���ەون‌و ئەندێشەكان پێكەوە‬ ‫دەب��ەس��ت��ێ��ت‪ ،‬ل��ێ��رەوە گوزارشتكردنێكی‬ ‫دەستەجەمعی‌و رەفتارێكی تایبەت بەرانبەر‬ ‫ئ��ەم تەوتەمە درووس���ت دەب��ێ��ت‪ ،‬تەوتەم‬ ‫دەبێتە هێماو سومبوڵێكی گرووپەكە‪ ،‬بە‬ ‫الی دۆركایمەوە ئەم سومبوڵە لە كۆمەڵگا‬

‫اڵ وایە لە كۆمەڵگای‬ ‫سەرەتاییەكاند‌ا وه‌ک ئا ‌‬ ‫مۆدێرندا‪.‬‬ ‫سیستمی دامه‌زراوه‌ی پەروەردەیی‬ ‫چەمكی پەروەردە هەندێك جار بە مانایەكی‬ ‫زۆر ف����راوان ب��ەك��اردێ��ت ‪ ,‬ه��ەم��وو ئ��ەو‬ ‫كاریگەرییانە دەگرێتەوە‪ ،‬ک ‌ه سروشت‪ ،‬یان‬ ‫مرۆڤەكانی‌تر دەتوانن بیخەنە سەر ئیرادەو‬ ‫ئەقڵی ئێمە ‪ ،‬ل��ەم ب��ارەوە فەیلەسووف‌و‬ ‫ئابووریناسی بەریتانی جۆن ستیوارت میل‬ ‫‪ 1806‬بۆ ‪ 1876‬دەڵێت‪ :‬پەروەردە هەموو‬ ‫ئەوانە دەگرێتەوە‪ ،‬ک ‌ه ئێمە ئەنجامی دەدەین‪،‬‬ ‫یان خەڵكانی‌تر بۆ ئێمە ئەنجامی دەدەن‪ ،‬تا‬ ‫لە كەماڵی سروشتمان نزیكمان بكەنەوە‪.‬‬ ‫(‪ )43‬واتە كاتێك قسە لە سەر پەروەردە‬ ‫دەك��ەی��ن باسی پڕۆسه‌یەك دەك��ەی��ن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ژی��رو پێگەیشتووان ئەنجامی دەدەن بۆ‬ ‫پێگەیاندنی گ��ەش��ەی ت����ەواوی ئ��ەوان��ەی‬ ‫پێنەگەیشتوون‪ ،‬یان بە گەشەی ت��ەواوی‬ ‫سروشتی مرۆڤانەیان نەگەیشتوون‪)44(.‬‬ ‫سیستمی پ����ەروەردەی����ی ب��ری��ت��ی��ی��ە‪ :‬ل��ەو‬ ‫رێوشوێن‌و میكانیزمانەی هەر کۆمه‌ڵگایەك‬ ‫دەی��گ��رێ��ت��ەب��ەر ب��ۆ گ��ۆڕی��ن��ی ئ��ەن��دام��ان��ی‬ ‫كۆمەڵگاكەی ل��ە زی��ن��دەورێ��ك��ی بایلۆجی‬ ‫ن��ەف��ام��ەوە ب��ۆ زی��ن��دەورێ��ك��ی كۆمەالیەتی‬ ‫ه��ۆش��ی��ار‪ ،‬ئ���ەم پ��ڕۆس��ه‌ی��ەش ل��ە رێ��گ��ای‬ ‫كۆمەڵێك ك��ەن��اڵ‌و ئ���ام���رازەوە جێبەجێ‬ ‫دەک��رێ��ت‪ ،‬بۆیە ب��ەو كەناڵ‌و ئامرازانەش‬ ‫دەگ��وت��رێ��ت ئ��ام��رازەك��ان��ی پێگەیاندنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪298‬‬

‫كۆمەالیەتی‪ ،‬مەبەستیش لە پێگەیاندن‪،‬‬ ‫گەشەكردنی تەواو سروشتیی مرۆڤانەی‬ ‫تاكەكانە‪ ،‬گرووپە مرۆییەكان لە هەموو‬ ‫قۆناغەكانی مێژووی مرۆڤایەتیدا هەوڵی‬ ‫مانەوەو بەرادەوامی ژیانی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫خۆیانیان داوە‪ ،‬هەوڵیان داوە بەهاو سیستم‌و‬ ‫ته‌داره‌ک‌و داب‌و نەریت‌و بیروباوەڕەكانیان‬ ‫بپارێزن‪ ،‬پەروەردە ئامرازێكی گرنگی ئەم‬ ‫ب��ەردەوام��ی‌و پاراستنە ب��ووە ل��ە رێگای‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ئ����ەرك����ەوە‪)45(،‬‬ ‫وەک گواستنەوەی كەلەپوری كلتووری‌و‬ ‫ئەنجامدانی پڕۆسه‌ی بەكۆمەاڵیەتی كردن‌و‬ ‫فێركردنی شێوازەكانی رەفتارو پسپۆڕی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و زم����ان‌و ب��ەه��ا ئ��اك��اری‌و‬ ‫جوانییەكان‌و ئاڕاستە‌و كۆنترۆڵكردن‌و‪..‬‬ ‫هتد‪.‬‬ ‫سەرچاوه‌کان‪:‬‬ ‫‪ 1‬ــ الرشدان‪ ،‬الدكتور عبدالله‪ ،‬علم اجتماع التربیة‪،‬‬ ‫دار الشروق للنشر‌و التوزیع‪ ،‬رام الله‪ ،‬فلسطین‪،‬‬ ‫‪ ،1999‬ص‪115‬‬ ‫‪ 2‬ـ��ـ عثمان‪ ،‬الدكتور اب��راه��ی��م‪ ،‬مقدمة ف��ی علم‬ ‫االجتماع‪ ،‬دار الشروق للنشر‌و التوزیع‪ ،‬عمان‪،‬‬ ‫االردن‪ ،‬ااڵصدار الثالث‪ ،2006 ،‬ص‪211‬‬ ‫‪ 3‬ــ الفائدي‪ ،‬الدكتور محجوب عطیة‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪33‬‬ ‫‪ 4‬ــ الرشدان‪ ،‬الدكتور عبدالله‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪106‬‬ ‫‪ 5‬ــ لطفي‪ ،‬عبدالحمید‪ ،‬علم االجتماع‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪68‬‬

‫‪ 6‬ـ��ـ الشعبینی‪ ،‬الدكتور محمد مصطفی‪ ،‬علم‬ ‫االجتماع‪ ،‬دار النهضة العربیة القاهرة‪ ،‬مصر‪،‬‬ ‫‪ ،1974‬ص‪51‬‬ ‫‪ 6‬ــ السمالوطي‪ ،‬دكتور نبیل محمد توفیق‪ ،‬البناء‬ ‫النظري لعلم ااڵجتماع‪ ،‬الجز‌و االول‪ ،‬دار الكتب‬ ‫الجامعیة‪ ،‬االسكندریة‪ ،‬المصر‪ ،1974 ،‬ص‪ 110‬ــ‬ ‫‪111‬‬ ‫‪ 7‬ــ ــ لطفي‪ ،‬عبدالحمید‪ ،‬علم ااڵجتماع‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص ‪68‬‬ ‫‪ 8‬ــ فوال‪ ،‬دكتور صالح مصطفی‪ ،‬التاریخ النظري‬ ‫لعلم االجتماع‪ ،‬دار الفكر العربي‪ ،‬قاهرة‪،1982 ،‬‬ ‫ص ‪151‬‬ ‫‪ 9‬ـ��ـ خەلیقی‪ ،‬دك��ت��ور حوسەین‪ ،‬كۆمەڵناسیی‬ ‫كوردەواری‪ ،‬بەرگی یەكەم‪ ،‬چاپخانەی (الحوادث)‬ ‫بەغدا‪ ،1990 ،‬ل‪14‬‬ ‫‪ 10‬ــ ــ لطفي‪ ،‬عبدالحمید‪ ،‬علم االجتماع‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪68‬‬ ‫‪ 11‬ـ��ـ محجوب‪ ،‬الدكتور محمد ع��ب��دە‪ ،‬ااڵتجاه‬ ‫السوسیوانثروبولوجی في دراسة المجتمع‪ ،‬وكالة‬ ‫المطبوعات للنشر‪ ،‬الكویت‪ ،‬بال سنة الطبع‪ ،‬ص‪95‬‬ ‫‪ 12‬ــ عەزیز‪ ،‬دكتۆر حوسێن موحەمەد‪ ،‬هێندێ‬ ‫زانیاری تیۆری دەربارەی بنچینە سەرەكییەكانی‬ ‫سیستمی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ ،‬گ��ۆڤ��اری ك��وردس��ت��ان‬ ‫سەدەی ‪ ،21‬ژمارە‪ ،2010 ،)8( ،‬ل‪259‬‬ ‫‪ 13‬ــ عثمان‪ ،‬الدكتور ابراهیم‪ ،‬مقدمة فی علم‬ ‫ااڵجتماع‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪219‬‬ ‫‪ 14‬ـ��ـ سلیم‪ ،‬دك��ت��ور شاكر مصطفی‪ ،‬قاموس‬ ‫االنثروبولوجیا‪ ،‬كویت‪ ،1980 ،‬ص‪756‬‬ ‫‪ 15‬ــ القصیر‪ ،‬ملیحة عوني‪‌ ،‬و الدكتور صبیح‬ ‫عبدالمنعم احمد‪ ،‬علم اجتماع العائلة‪ ,‬مطبعة جامعة‬

‫‪299‬‬

‫بغداد‪ ،‬بغداد‪ ،1984 ،‬ص‪264‬‬

‫خۆرئاوایی‪‌ ،‬وەرگێڕانی ئ��اوات احمد‪ ،‬دەزگ��ای‬

‫‪ 16‬ــ الشاعر‪ ،‬الدكتور عبدالمجید وآ‌خرون‪ ،‬علم‬

‫چاپ‌و پەخشی سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪ ،2003 ،‬ل‪43‬‬

‫االجتماع الطبي‪ ،‬دار الیازوري العلمیة للنشر‌و‬

‫ــ ‪44‬‬

‫التوزیع‪ ،‬عمان‪ ،‬االردن‪ ،2003 ،‬ص‪135 :‬‬

‫‪ 27‬ــ عبدالجبار‪ ،‬الدكتور نبیل عبدالحمید‪ ،‬توماس‬

‫‪ 17‬ـ��ـ ماكیڤەر‪ ،‬ر‪ .‬م‪‌ .‬وش��ال��ز ب��ی��د‌ج‪ ،‬المجتمع‪،‬‬

‫ه��وب�� ‌ز وم��زه��ب��ه السیاسي واالخ�ل�اق���ي‪ ،‬رسالة‬

‫‌ترجمة‪ ،‬الدكتور السید محمد العزاوي‌و آ‌خرون‪،‬‬

‫ماجستیر تقدم بها الی مجلس كلیة االداب جامعة‬

‫الجز‌ء الثاني‪ ، ،‬مؤسسة فرانكلین للطباعة‌والنشر‪،‬‬

‫بغداد‪ ،1978 ،‬غیر منشورة‪ ،‬ص‪ 45‬ــ ‪52‬‬

‫مكتبة النهضة المصریة‪ ،‬القاهرة ــ نیویورك‪،‬‬

‫‪ 28‬ـ��ـ ع���ەزی���ز‪ ،‬دك��ت��ۆر ح��وس��ێ��ن م��وح��ەم��ەد‪،‬‬

‫‪ ،1971‬ص‪466‬‬

‫سەرچاوەی پێشو‌و ل‪260‬‬

‫‪ 18‬ــ عبدالباقي‪ ،‬دكتور زیدان‪ ،‬ركائز علم االجتماع‪،‬‬

‫‪ 29‬ــ ماكیڤەر‪ ،‬ر‪ .‬م‪‌ .‬و شالز بیدچ‪ ،‬المجتمع‪،‬‬

‫المصدر السابق‪ ،‬ص‪9‬‬

‫‌ترجمة‪ ،‬الدكتور علی احمد عیسی‪ ،‬الجز‌و االول‪، ،‬‬

‫‪ 19‬ــ القصیر‪ ،‬ملیحة عوني ‌والدكتور صبیح‬

‫مۆسسە فرانكلین للطباعة‌و النشر‪ ،‬مكتبة النهضة‬

‫عبدالمنعم احمد‪ ،‬س��ەرچ��اوەی پێشو‌و ل‪ 275‬ــ‬

‫المصریة‪ ،‬ال��ق��اه��رة ـ��ـ ن��ی��وی��ورك‪ ،‬گ‪،1974 ،3‬‬

‫‪291‬‬

‫ص‪215‬‬

‫‪ 20‬ـ��ـ ئەنگلس‪ ،‬ف��ری��دری��ك‪ ،‬ب��ن��ەچ��ەی خ��ێ��زان‌و‬

‫‪ 30‬ــ‌و صفی‪ ،‬الدكتور عاطف‪ ،‬االنثروبولوجیا‬

‫خاوەنداریەتی تایبەت‌و دەوڵەت‪‌ ،‬و‪ :‬كەریم مەال‬

‫الثقافیة‪ ،‬دار النهضة العربیة‪ ،‬بیروت‪ ،1971 ،‬ص‬

‫رەشید‪ ،‬چاپخانەی تیشك‪ ،‬سلیمانی‪ ،2004 ،‬ل‪63:‬‬

‫ص‪ 221‬ــ ‪229‬‬

‫‪ 21‬ــ ابو زید‪ ،‬الدكتور أحمد‪ ،‬البنا‌و االجتماعی‪،‬‬

‫ب و‬ ‫‪ 31‬ــ قبیسي‪ ،‬محمد‪ ،‬شعوب‌و تقالید‪ ،‬غرائ ‌‬

‫االنساق‪ ،‬قاهرة‪ ،‬گ‪ ،1973 ،3‬ص‪526‬‬

‫ع���ادات م��ن ال��ع��ال��م‪ ،‬ب��ی��روت‪ ،‬مؤسسة ال��رح��اب‬

‫‪ 22‬ــ القصیر‪ ،‬ملیحة عوني ‌والدكتور صبیح‬

‫الحدیثة‪ ،1995 ،‬ص‪151‬‬

‫عبدالمنعم احمد‪ ،‬سەرچاوەی پێشو‌و ل‪41‬‬

‫‪ 32‬ـ��ـ ق��ەف��ت��ان‪ ،‬دك��ت��ۆر محمد ف��اچ��ل‪ ،‬رژێ��م��ە‬

‫‪ 23‬ــــ خمش‪ ،‬مجددالدین عمر خیري‪ ،‬المصدر‬

‫ئابوورییەكان‌و كۆمەڵگای تەكنۆلۆژیی نوێ‪،‬‬

‫السابق‪ ،‬ص‪ ،‬ص ‪ 80‬ــ ‪95‬‬

‫بەرگی یەكەم‪ ،‬چاپخانەی ئۆفێستی سەركەوتن‪،‬‬

‫‪ 24‬ــ نەقیب زادە‪ ،‬دكتۆر احمد‪ ،‬پێشەكیيەك لە سەر‬

‫سلێمانی‪ ،1985 ،‬ل‪39‬‬

‫كۆمەڵناسیی سیاسی‪‌ ،‬و‪ :‬مەسعود رەواندۆست‪،‬‬

‫‪ 33‬ــ سیغال‪ ،‬ل‪ ،‬لمحة عن تطور المجتمع منذ بدء‬

‫دەزگای توێژینه‌وهو باڵوكردنەوەی موكریانی‪،‬‬

‫التاریخ‪ ،‬المكتبة االشتراكیة‪ ،‬دار دمشق‪ ،‬لبنان ــ‬

‫چاپخانەی ئاراس‪ ،‬هەولێر‪ ،2007 ،‬ل‪28‬‬

‫سوریە‪ ،‬گ‪ ،1978 ،6‬ص‪ 10‬ــ ‪11‬‬

‫‪ 25‬ــ افالطون‪ ،‬جمهوریە افالطون‪‌ ،‬ترجمة حنا‬

‫‪ 34‬ــ الحسن‪ ،‬الدكتور احسان محمد‪ ،‬علم االجتماع‬

‫خباز‪ ،‬دار التراث‪ ،‬بیروت‪ ،1969 ،‬ص‪ 114‬ــ ‪115‬‬

‫الصناعي‪ ،‬مطبعة جامعة بغداد‪ ،‬بغداد‪،1986 ،‬‬

‫‪ 26‬ـ��ـ ئینسایكلۆپیدیای ئینكارتا‪ ،‬فەلسەفەی‬

‫ص‪41‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪300‬‬

‫‪ 35‬ـ��ـ سلیم‪ ،‬دك��ت��ور شاكر مصطفی‪ ،‬قاموس‬ ‫االنثروبولوجیا‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪816‬‬ ‫‪ 36‬ــ ابو زید‪ ،‬الدكتور احمد‪ ،‬البنا‌ء االجتماعي‪،‬‬ ‫االنساق‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪530‬‬ ‫‪ 37‬ـ��ـ اح��م��د‪ ،‬محمد مصطفی‪ ،‬ب��ی��ارە دراس���ة‬ ‫سوسیوانثروبولوجیة‪ ،‬رس��ال��ة ماجستیر غیر‬ ‫منشورة‪ ،‬تقدم بها الی مجلس كلیە االداب جامعة‬ ‫صالح الدین‪ ،‬اربیل‪ ،1994 ،‬ص‪16‬‬ ‫‪ 38‬ــ عبدالله‪ ،‬عبدالله خورشید‪ ،‬البنا‌ء االجتماعي‬ ‫في القریة الكردیة‪ ،‬رسالة ماجستیر غیر منشورة‬ ‫تقدم بها الی مجلس كلیة االداب جامعة صالح‬ ‫الدین‪ ،‬اربیل‪ ،1996 ،‬ص‪115‬‬ ‫‪ 39‬ــ باقر‪ ،‬طه‪ ،‬مقدمة فی تاریخ الحضارات القدیمة‪،‬‬ ‫الجز‌ء الثاني‪ ،‬حضارة ‌وادي نیل‪ ،‬مطبوعات دار‬ ‫المعلمین العالیة‪ ،‬ط‪ ،2‬بغداد‪ ،1956 ،‬ص‪340 :‬‬ ‫‪ 40‬ــ لیكلرك‪ ،‬جیرار‪ ،‬العولمة الثقافیة‪ ،‬الحضارات‬ ‫علی المحک‪‌ ،‬ترجمة‪ ،‬جورج كتورة‪ ،‬دار الكتاب‬ ‫الجدید المتحدة‪ ،‬طرابلس‪ ،‬لیبیا‪ ،2004 ،‬ص ‪101‬‬ ‫‪ 41‬ــ كۆزەر‪ ،‬لویس ‪ ،‬دۆركایم‪ ،‬ژیان‌و ئەندێشە‪،‬‬ ‫‌وەرگ���ێ���ڕان���ی‪ ،‬م��ح��م��د ق�����ادر‪ ،‬خ���ان���ەی چ���اپ‌و‬ ‫باڵوكردنەوەی چوارچرا‪ ،‬سلێمانی‪2008 ،‬ز‪ ،‬ال‪32‬‬ ‫‪ 42‬ـ��ـ اسماعیل‪ ،‬دك��ت��ور ق��ب��اری محمد‪ ،‬أص��ول‬ ‫االنثروبولوجیا العامة‪ ،‬دار المعرفة الجامعیة‪،‬‬ ‫االسكندریة‪ ،‬مصر‪ ،1980 ،‬ص‪116‬‬ ‫‪ 43‬ــ دۆركایم‪ ،‬ئەمیل‪‌ ،‬تربیت‌و جامعەشناسی‪،‬‬ ‫‌ترجمة علی محمد ك��اردان‪ ،‬انتشارات دانشگاه‬ ‫تهران‪ ،1376 ،‬ص‪40‬‬ ‫‪ 44‬ــ الرشدان‪ ،‬الدكتور عبدالله‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص ‪31‬‬ ‫‪ 45‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪ 31 :‬ــ ‪35‬‬

301

‫گه‌شه‌‌و پێشکه‌وتن‌و گۆڕانکاری‬ Development, progress and change

‫ئیسماعیل فەرەج‬ Ismail Faraj

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪302‬‬

‫گ��ەش��ە‌و پێشکەوتن‌و گ��ۆڕان��ک��اری‪ ،‬سێ‬ ‫ی وابەستە‌و پێکەوە گرێدراون‪،‬‬ ‫خەسڵەت ‌‬ ‫هەریەکەیان بە پێی تایبەتمەندیی خۆی لە‬ ‫سەر ئاستی تاکەکەس‌و خیزان‌و کۆمەڵگە‬ ‫کاردانەوەی هەیە‪ .‬لە رووی زمانه‌وانییه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌م سێ زاراوه‌ی ‌ه لە بەکارهێنانی رۆژانەدا‬ ‫جیاوازیه‌کی ئه‌وتۆیان تیا به‌دی نا‌کرێت‪ .‬بە‬ ‫ڵێکۆڵینەوە لە ئاست‌و شێوازی دەرکەوتن‌و‬ ‫پەیوەندی‌و خۆگونجاندن‌و هاوسەنگیی‬ ‫ن��ێ��وان��ی��ان��ی��ان‪ ،‬ل��ە پێکهاتەکانی ب��ون��ی��اد‌و‬ ‫سیستمی ماددی‌و کۆمەاڵیەتیی کۆمەڵگەدا‬ ‫زیاتر جیاوازیەکانیان دەردەکەوێت‪ .‬هه‌ر‬ ‫یه‌کێك لە م زاراوان���ه لە ‌چەندین رووی‬ ‫بایۆلۆجی‌و سۆسیولۆجی‪ ،‬ئەنترۆپۆلۆجی‪،‬‬ ‫ئیرکۆلۆجی‪ ،‬دیمۆگرافی‪ ،‬سایکۆلۆجی‪ ..‬هتد‪،‬‬ ‫پێناسه‌‌و پۆلینی تایبه‌تی خۆیان هەیە‪ .‬لێرەدا‬ ‫مەبەست لە رووە سوسیولۆجیه‌کەیەتی‪ .‬لە‌م‬ ‫سەردەمەدا مرۆڤ دەتوانێت به‌باشی ئه‌و‬ ‫زاراوان ‌ه هه‌ڵبسه‌نگێنێت‌و لە ‌‌واژه‌ی ژیانی‬ ‫ن وورد ببێته‌وه‌‌و‬ ‫سه‌رده‌میانه‌ی خۆیدا لێیا ‌‬ ‫پله‌‌و پێگه‌ی بوونی خۆی‌و دەوروبەرەکەی‬ ‫پ��ێ هەڵبسەنگێنێت‌و ب�����ەراوردی بکات‪.‬‬ ‫وه‌ک پێویست ئ��ه‌م ب��واران�� ‌ه بخاتە ژێر‬ ‫تیشکی لێکۆڵینه‌وه‌و به‌دوادا چوونەوە‪ ،‬لەم‬ ‫رەوتەوە چه‌ندین الیه‌نی لە پریاسکەنراو‌و‬ ‫ن��ادی��ار ل��ە‌ش���ێ���واوی‌و ب��ه‌س��ه‌ه��واب��ردن‌و‬ ‫چ��ه‌واش��ه‌ب��وون دەپ��ارێ��زرێ��ت‌و مێژوووی‬ ‫ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و ماریفه‌تی کۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫ب��ە ب��ن��ه‌م��ای زان��س��ت��ی راسته‌قین ‌ه ب��ەرەو‬ ‫ب����وژان����ەوە‌و ن����ۆژەن ب���وون���ەوە ه��ەن��گ��او‬

‫دەن��ێ��ت‌‪ .‬ئاشکرایە ئ��ه‌م زاراوان���� ‌ه ل��ە نێو‬ ‫چین‌و توێژە کۆمەاڵیەتییەکانی کۆمەڵگەدا‬ ‫رۆژان����ە ب�����ەردەوام ب��ەک��اردێ��ن‌و ب���ه‌ره‌و‬ ‫روویان دەبێته‌وه‌‌و سه‌رنجی خه‌ڵكی به‌الی‬ ‫خۆیاندا رائه‌کێشن‪ .‬مێژوووی داهێنان‌و‬ ‫گه‌شه‌کردنی ئه‌م سێ دی��اردەی��ە په‌لکێش‬ ‫ک��ردن��ی زۆر الی��ه‌ن��ی ت��ی��ۆری بایۆلۆجی‌و‬ ‫چه‌ندین زانستی‌ترە‪ ،‬ئۆباڵی به‌دواچوون‌و‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی ج���ی���اک���اری دەک���ەوێ���ت��� ‌ە‬ ‫ئ��ه‌س��ت��ۆی خ��وێ��ن��دک��اران‌و تایبەتمەندانی‬ ‫به‌شی سۆسیۆلۆجیا‌و ت���ه‌واوی زانست ‌ه‬ ‫مرۆڤایه‌تییه‌کان‌‪ ،‬وه‌ك باس‌و تووێژینه‌وه‌ی‬ ‫ئەرگۆ ‌م (بە وات��ای مەیدانی دێت‪ ،‬مەیدان‬ ‫ب���ە وات����ا م���اددی���ەک���ەی ن����ا‪ ،‬ک���ە دەک��ات��ە‬ ‫گ��ۆڕەپ��ان بەڵکو ب��ۆ لێکۆڵینەوە یاخود‬ ‫تووێژینەوەی دیاردەیەکی کۆمەاڵیەتی لە‬ ‫ژینگەیەکی کۆمەاڵیەتیی دیاریکراودا‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە ئەرگۆمی تووێژنەوەیی لە سەر‬ ‫لێکترازانی خێزانی لە ن��او ش��اری رانیە‬ ‫بوو)و به‌کارهێنانی ڤاریابێس (المتغییرات‪،‬‬ ‫‪ VARIABES‬ئنگلیزییە)ی جۆراوجۆر‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی خۆیان‌و کۆمەڵگە به‌و دیارده‌‌و‬ ‫هۆکاران ‌ه ئاشنا بکه‌ن‌و هه‌نگاوی گه‌وره‌ی‬ ‫زانستییان ‌ه لە گه‌شه‌‌و نه‌شونمای رۆشاکی‬ ‫م��اددی‌و کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگەدا ئەکتیڤ‬ ‫بـبـێـت‪.‬‬ ‫هه‌رچۆنێك لە ده‌وروبه‌ری ژیانی ماددی‌و‬ ‫ك وردبینه‌وه‌‪،‬‬ ‫کۆمەاڵیەتی کۆمه‌ڵگه‌و رۆشا ‌‬ ‫هیچ دی��ارده‌‌و بابه‌تێك لە دۆخ‌و ستیواس‬ ‫(حالة المعنویة‪ .‬بار‪ ،‬زیاتر بۆ بواری ماددی‬

‫‪303‬‬

‫بەکار دێت دۆخ بۆ تێدوانی شلی‌و رەقی‌و‬ ‫ی وه‌ستاودا نابینرێنەوە‪ ،‬هه‌مووی‬ ‫غازی) ‌‬ ‫ب����ه‌رده‌وام ل��ە گ��ه‌ش�� ‌هک��ردن‌و پێشکه‌وتن‌و‬ ‫گۆڕانکاریدان‪ .‬ئه‌وی دوێنێ هی ئه‌مڕۆ نییه‌‪.‬‬ ‫گەشە‌و پێشکەوتن‌و گۆڕانکاری بوون ب ‌ه‬ ‫فایتن (حقائق‪ )Feiten ،‬هۆڵەندیە‪ ،‬بە واتای‬ ‫ئ��ەو راستییانەی وه‌ک دی���اردەی ک��ار لە‬ ‫گەشە‌و پێشکەوتن‌و گۆڕانکاریی کۆمەڵگە‬ ‫دەکات‪ ،‬وه‌ک دیاردەی سیستمی نیشتەجێ‬ ‫بوون‌و بەکرێدان‌و ه��ەژاری‌و گەندەڵی‌و‪...‬‬ ‫هتد‪ ،‬لە کۆمەڵگەکاندا دەردەکەون‪ ،‬بەهەمان‬ ‫شیوە ب��وژان��ەوە‌و گ��ەش��ان��ەوەێ م��اددی‌و‬ ‫کۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌‪ ..‬هتد)ێکی مێژووویی‌و‬ ‫کۆمەاڵیەتی‌و هه‌موو کۆمه‌ڵگه‌‌و رۆشاکێکی‬ ‫ل��ە س��ه‌رت��اس��ه‌ری دن��ی��ادا گ��رت��ووەت��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫نه‌جواڵن‌و خۆپێنه‌گه‌یاندن‌و خۆنه‌گونجاندن‌‪،‬‬ ‫وات��ه‌ی چه‌ق به‌ستن‌و شه‌خت ‌ه ب��وون‌و لە‬ ‫‌ناوچوونه‪ ،‬هه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌ك لەو بواران ‌ه‬ ‫خۆی نه‌بـیـنـێـتـه‌و ‌ه نوێ نابێتەوە‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫لە پێناسه‌ی زاراوه‌کانه‌و ‌ه بڕوانین ‌ه تیۆری‬ ‫گ��ه‌ش�� ‌هک��ردن (‪‌)Evolution‬و ‌پێناسه‌ی‬ ‫بکه‌ین‪ ،‬ئه‌و ‌ه گه‌شه‌کردن بریتی دەبێت‪ :‬لەو‬ ‫کرداره‌ی ب ‌ه به‌رده‌وامی رووده‌دات‌و دیپەك‬ ‫لەو خه‌سڵه‌تان ‌ه دەکاته‌وه‌‪ ،‬کە کۆمه‌ڵگ ‌ه لە‬ ‫فاس هۆڵەندییە‪ ،‬بە واتای (مرحلـة) دێت‪ ،‬لە‬ ‫پێودانگی سەردەمی ماددی‌و کۆمەاڵیەتییەدا‬ ‫بەکار دێت‪ ،‬جیاوزە لە قۆناغی پێوانی ریگا‪،‬‬ ‫یاخود قۆناغی بلوێری‌و بێشکە)ێکەو ‌ە بۆ‬ ‫فاسێکی پێشکه‌وتووتر تێیان دەڕوانێت‪،‬‬ ‫ی���ان ل��ە ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ه‌وه‌ ب��ۆ ش��ێ��وه‌ی�� ‌هک��ی‬

‫چڕوپڕ‌و ئاڵۆزتر هه‌نگاو دەنێت‪ ،‬هه‌میش ‌ه لە‬ ‫دووبار ‌ه بوونه‌وه‌ی جیاوازدایه‌‪ ،‬هۆکارێک ‌ه‬ ‫ب��ۆ بەرجەستەبوونی بنه‌مای رۆشاكی‬ ‫م���اددی‌و کۆمه‌اڵیه‌تی ن��وێ‪ .‬ئ��ه‌م فۆڕم ‌ه‬ ‫لە ‌گه‌شه‌ی مرۆڤه‌و ‌ه بۆ خێزان‌و پاشان‬ ‫کۆمه‌ڵگ ‌ه به ‌ئاسانی دەتوانرێت هه‌ستی‬ ‫پێبکرێت‪ ،‬ی��اخ��ود ل��ە گ��ه‌ش��ه‌ی بایۆلۆجی‬ ‫تاکه‌که‌س خۆیدا‪‌ .‬ئه‌توانین ئه‌م الیه‌نه بە‬ ‫گه‌شه‌کردنی راسته‌وان ‌ه یاخود ئاسۆیی‬ ‫ناوزەند بکەین‪ ،‬زیاتر گه‌شه‌کردنی فۆرم‌‌و‬ ‫به‌رەو پێشچونی باشتری کۆمه‌ڵگ ‌ه لە ‌خۆ‬ ‫دەگرێت‪ ،‬چونک ‌ه فاکته‌ره‌ک ‌ه لە سه‌ره‌تاو ‌ه‬ ‫ل��ە ت��اک��ه‌وه ‌ده‌س��ت پێده‌کات ب��ۆ خێزان‌و‬ ‫پاشان بۆ کۆمه‌ڵگه‌‪ .‬ئه‌م رێچکه‌ی ‌ه لە رەوتی‬ ‫یاسایه‌کی سروشتیمان نزیك دەکاته‌وه‌‌‪،‬‬ ‫ئه‌م جووڵە‌و یاسایه‌ لە ‌هه‌موو سه‌رده‌م‌و‬ ‫شوێنێکدا ب ‌ه به‌رده‌وامی لە کایەدایه‌‌و زۆر‬ ‫کرۆڵە‌ بتوانرێت به‌ری لێبگیرێت‪.‬‬ ‫ل���ه‌م���ێ���ژوودا داروی������ن ل���ە ک��ت��ێ��ب��ی أص��ل‬ ‫األن��واع ‪1859‬ەوە ب ‌ه پێشه‌نگی‪ ،‬یاخود ب ‌ه‬ ‫دام��ه‌زرێ��ن��ه‌ری ئ��ه‌م تیۆر ‌ه دادەن��رێ��ت‪ ،‬بۆ‬ ‫هه‌موو ئ��ه‌و بابه‌تانه‌ی پابه‌ندن به‌ژیانی‬ ‫بایۆلۆجیه‌وه‌‪ .‬کاریگه‌ری هه‌وڵه‌‌کانی داروین‬ ‫ته‌نها لە بواری بایۆلۆجیدا نه‌وه‌ستا‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ب ‌ه راده‌یه‌ك بوو لە‌ناو بواره زانستییه‌کانی‬ ‫تردا‌زانا‌و لێکۆڵه‌ره‌وان هه‌وڵی به‌کارهێنان‌و‬ ‫گونجاندن‌و مۆتوا (تبادل)ی کۆمەاڵیەتیی‬ ‫ی وشەکە التینییە‪ ،‬جیایە لەگەڵ‬ ‫ن��ام��ادد ‌‬ ‫ئاڵوگۆڕدا‪ ،‬کە وه‌ک لە ئاڵوگۆڕی ماددی‌و‬ ‫دووکەرەستەی ماددیدا بەرجەستە دەبێت)‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪304‬‬

‫کردنیان دەدات‪ ،‬لە ‌ن��او ئ��ەو زانستانەدا‬ ‫سۆسیۆلۆجیا ب ‌ه پرتاو بۆ برەوی گه‌شه‌ی‬ ‫خۆی‪ ،‬ئه‌م تیۆره‌ی لە لێکۆڵینه‌وه‌ی دیارد ‌ه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‌و رۆشاکیی ‌ە جۆراوجۆره‌کاندا‬ ‫ق��ۆس��ت��ه‌وه‌‌و ب��وو ب��ه‌ ه��ۆی دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫پ��ێ��گ��ه‌ی��ه‌ک��ی ت��ای��ب��ه‌ت ب���ه‌خ����ۆی‌و ن���اوی‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی ب��ۆ دان���راو خ��ۆی ب�� ‌ه دنیای‬ ‫زانست ناسان‪ ،‬کە ب ‌ه پێوگه‌ی گه‌شه‌کردن‬ ‫ن��اس��راوه‌‪ .‬ب��وو ب�� ‌ه پێشه‌نگی هاریکاریی‬ ‫چه‌ندین ب��ی��روب��ۆچ��وون��ی تایبه‌تمه‌ندێتی‬ ‫بواری گه‌شه‌کردن‪ ،‬لە به‌دواچوونی ره‌وتی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌‌و رۆشاكدا‪.‬‬ ‫گه‌شه‌کردن لە سێ ئاستدا دەردەکەوێت‪:‬‬ ‫‪1‬ــ گه‌شه‌ی ئۆرگانی‬ ‫‪2‬ــ گه‌شه‌ی رۆشاك‬ ‫‪3‬ــ گه‌شه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫هەر یەكێک لەم سێ جۆر‌ی گه‌شه‌کردن ‌ه‬ ‫لە ‌هه‌ر فاسێکیدا ‌وابه‌سته‌ی گه‌شه‌کردنی‬ ‫فاسی پێش خۆیه‌تی‪ ،‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه مێژوووی‬ ‫ئه‌م دیارده‌یه‌دا شۆڕبینه‌و ‌ه ئه‌و ‌ه زۆر زانا‌و‬ ‫ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف‌و بیرمەندی ن����اوداری ئه‌م‬ ‫بوار ‌ه ده‌بن ‌ه میوانی نوسینه‌کەمان‌و چه‌ندین‬ ‫راوب��ۆچ��وون��ی ج��ی��اواز ده‌هێنن ‌ه ک��ای��ەوە‬ ‫هه‌ر لە ‌سوکرات‌و ئه‌فالتونه‌و ‌ه بیگر ‌ه تا‬ ‫ت ب ‌ه‬ ‫فه‌یله‌سوفەکانی سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاس ‌‬ ‫دوا‌وە وه‌ك هۆبس‪ ،‬بۆناڵد‪ ،‬میتر‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫سۆسیۆلۆجیای گه‌شه‌کردن ‌مۆنتیسکۆ‪،‬‬ ‫کۆنکوردیه‌‪ ،‬سانسیمۆن‪ ،‬پێشڕه‌وێتی‪ .‬ئێمە‬

‫ناتوانین لە کورتە باسێکی تیۆری ‌وادا‬ ‫بە درێژی بە ناو بیروبۆچوونەکانی ئەو‬ ‫بیرمەندانەدا رۆچین‪ ،‬بواری ئه‌وه‌مان نیی ‌ه‬ ‫کرۆکی بابەت‌و مەبەستی دیاردەکە ئاڵۆز‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫ل��ە ک��ۆت��ای��ی��ەک��ان��ی س����ەدەی ه���ەژدەی���ەم‌و‬ ‫سەرەتاکانی س���ەدەی ن���ۆزدەدا ئۆغست‬ ‫ک��ۆن��ت ‪1798‬ـ������ـ‪ 1857‬ب��ه‌ دام��ه‌زرێ��ن��ه‌ری‬ ‫سۆسیولۆجیا‌و ئ��ه‌م پێوگه‌ی ‌ه داده‌ن��رێ��ت‪،‬‬ ‫ل���ە س����ه‌ر ئ����ه‌و ب��ن��ه‌م��ای�� ‌ه گ��ه‌ش��ه‌ک��ردن��ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی لەگه‌ڵ یاساکانی سروشتدا‬ ‫یه‌کانگیرکردووه‌‪ ،‬لە ئاژودانەوە (توقعات) بۆ‬ ‫ڤاریابێس‌و پاشان تیۆری‌و کردنیی ‌ه یاسای‬ ‫ئاشکرا بۆ سۆسیۆلۆجیا‪ .‬لەو سه‌رده‌مه‌و ‌ه‬ ‫بواری لێکۆڵینه‌وه‌‌و به‌دواداچوونی دیارده‌و‬ ‫هۆکاری گه‌شه‌کردنی کۆمه‌ڵگه‌‌و رۆشاك‬ ‫سودمه‌ند بوو ‌ه لێی‪ .‬سێ تیۆری یاسایی‬ ‫بۆ ئه‌و زانسته‌ هێنایه‌ کایەوه‌‪:‬‬ ‫ی���ەک���ەم‪ :‬ف��اس��ی اله��وت��ی ئ��ای��ی��ن��ی‪ ،‬کۆنت‬ ‫مەبەستی کاریگەری دەسەاڵتی خواوەند‌و‬ ‫ت (بارێکی دەروونی‌و رۆحی باوە‪،‬‬ ‫خەیس ‌‬ ‫هەستێکی مەعنەوییە‪ ،‬ل��ە وات���ای ت��رس‌و‬ ‫دڵ��ەڕواک��ێ ج��ی��اوازە‪ ،‬ئ��ەو بیروبۆچوونە‬ ‫هزریە نادیارەیە‪ ،‬کە مرۆڤ خۆی بۆخۆیی‬ ‫بەرجەستەی دەک��ات)و ئایین‌‪ ..‬هتد بووە‬ ‫لە سەر رەوتی گەشەکردنی هزر‪ ،‬هەموو‬ ‫دیاردەکان شرۆڤەی ئەو دەسەاڵت‌و هێزە‬ ‫نادیار‌و دوورانەیان پێوەدیار بووە‪‌ ،‬واتە‬ ‫کارگەری ئایین بە ژیانی کۆمەاڵیەتییەوە‬ ‫ئاشکرا ب���ووە‪ ،‬ئایین کۆنترۆڵی هەموو‬

‫‪305‬‬

‫شرۆڤە زانستییە ماددی‌و کۆمەاڵیەتییەکانی‬ ‫ژیانی مرۆڤی کردووە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬فاسی میتافیزیکی‪ ،‬تێگەیشتنی‬ ‫ئابستراك (ب��ە وات��ای تجرید) ئ��ەم فاسە‬ ‫ش����رۆڤ����ەی دی���اردەک���ان���ی���ان ب���ە وات����ای‬ ‫ئابستراکەوە ب��ەس��ت��ووەت��ەوە‪ ،‬ل��ە بازنە‌و‬ ‫واتای خەیاڵ‌و ئەو فاکتەرانەیان پێچاوە‪،‬‬ ‫کە نەدەتوانرا بیانسەلمێنن‌و بەدواچوونی‬ ‫شیاویان بۆ بکەن‪ .‬هەندێک جار بە فاسی‬ ‫فەلسەفی ناوزەند دەکرێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬فاسی پۆزەتیڤیزمە (زان��س��ت��ی)‪،‬‬ ‫هیچ بوارێك نەمایەوە تەنها بەکارهێنانی‬ ‫ه��زر‌و لۆژیك‌و بیری زانستی نەبێت بۆ‬ ‫شرۆڤەی دی��اردەک��ان‪ ،‬ئەیان بەستێتەوە‬ ‫بە یاسایەکەوە‪ ،‬کە فاکتەری راستەوخۆی‬ ‫دەرک��ەوت��ن��ی��ن‪ ،‬وه‌ک دی�����اردەی گ��ەش��ەی‬ ‫ك وای���ە ب��ە ف��اک��ت��ەری سروشتی‌و‬ ‫رووە ‌‬ ‫کیمیایی ئ���ەو ی��اس��ای��ان��ەو ‌ە واب��ەس��ت��ەی��ە‪،‬‬ ‫کە دەبنە ه��ۆی گەشە یاخود پێکهێنانی‬ ‫دیاردە‌و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬فاسی سێیه‌م ته‌واوکاری دوو فاسی‬ ‫پێشوترە‪ ،‬نه‌ك به‌الوه‌نانیان‪ .‬به‌رزترین‌و‬ ‫دیارترین فاسی گه‌شه‌کردنی کۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه‬ ‫لە‌به‌ر ئه‌وه‌ی متمانه‌ی ته‌واوه‌تی لە سه‌ر‬ ‫بیروبۆچوونی زانستییه‌‪ .‬کۆنت ئه‌م فاسەی‬ ‫داناو ‌ه ب ‌ه دوایین فاسی پێشکه‌وتن‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫دوو فاسی پێشوو ناتوانن ب ‌ه به‌رده‌وامی‬ ‫پارێزگاری لە ‌هاوسه‌نگی خۆیان بکه‌ن‪،‬‬ ‫لە ‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی هه‌موو هه‌نگاوێکی باس‌و‬ ‫لێکۆڵینه‌وه ل��ە ‌ب���ارەی سۆسیۆلۆجیاو ‌ه‬

‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ�� ‌ه زی��ات��ر ب����ه‌ره‌و ج��ێ��گ��ی��رب��وون‌و‬ ‫ئاسوده‌یی‌و کامه‌رانی په‌لکێش دەک��ات‌و‬ ‫پ��ه‌س��ت��ان��ی ئ�����اژاوه‌‌و ت��ێ��ک��وروژان ب���ه‌الو ‌ه‬ ‫دەنێت‪ .‬ته‌شه‌ن ‌ه کردنی بواری گه‌شه‌کردن‬ ‫ل��ە‌و س��ات��ه‌وه ‌هەتا رۆژگ����اری ئ��ه‌م��ڕۆ لە‬ ‫چه‌ندین جۆر لێکۆڵینه‌وه‌و به‌دواداچووندا‬ ‫به‌رده‌وامه‌و گەشەی بەرچاوی بەخۆیەوە‬ ‫بنیوە‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەردەم��ێ��ک��ی ن��زی��ک��ی ئ����ەودا هربت‬ ‫سپنسه‌ر ‪ 1820‬بۆ ‪ ،1903‬به‌کاریگه‌ری‬ ‫ئه‌م پێگه‌ی ‌ه هه‌وڵی نوسین‌و لێکۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫لە ‌م ب��واره‌و ‌ه داو گه‌‌یشت ‌ه ئه‌و ب��اوه‌ڕه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی ب ‌ه زنجیره‌یه‌ك فاسی‬ ‫دیاریکراودا تێپه‌ڕیووه‌‪ ،‬ئه‌م تێپه‌ڕبوون ‌ه لە‬ ‫‌‌ویست‌و ئ��اره‌زووی خۆیدا نه‌بووه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫یاسایه‌کی سروشتی ئ��ه‌م گه‌شه‌کردنه‌ی‬ ‫بۆ خوڵقاندووه‌‪ .‬ب ‌ه هۆی کاریگه‌ری ئه‌م‬ ‫پێگه‌یه‌‌و ب��ه‌دواداچ��وون��ەی سپنسه‌ر لە‌م‬ ‫ب����واره‌دا زۆر ل��ە بیرمەندەکانی ب��واری‬ ‫رۆش��اک��ی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ل��ە‌س��ه‌رت��اس��ه‌ری‬ ‫دنیادا به ‌باس‌و لێکۆڵینه‌وه‌ی ب ‌ه بڕشت‌و‬ ‫ئه‌نجامدار خه‌رمانێکی پڕ به‌هایان خست ‌ه‬ ‫س����ه‌ر ک���ه‌ن���ووی م���اری���ف���ەت‌و رۆش��اک��ی‬ ‫بیروبۆچوونی مرۆڤایه‌تی‪ .‬لە‌وان ‌ه تایله‌ر‪،‬‬ ‫م��ۆرغ��ان‪ ،‬ماکلنن‪ ،‬مین‌و ب��اخ��ۆف��ن‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫به‌رهه‌مه‌کانیان ت��اوەک��و ئه‌مڕۆ س��وودی‬ ‫به‌رچاویان تیابه‌دی دەک��رێ��ت‌و ب��ووە بە‬ ‫بناغه‌یه‌کی تۆکمه‌‌و زیندو بۆ تووێژینەوەی‬ ‫زانستی ئەو بوارانە‪.‬‬ ‫لێرەدا مەبەست ب��رەوی تیۆری گەشەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪306‬‬

‫کۆمەاڵیەتییە‪ ،‬کە لە جمەی تاکەکەس‌و‬ ‫خ��ێ��زان‌و دەس��ت��ە‌و گ���روپ‌و کۆمەڵگەوە‬ ‫بەرجەستە دەبێت‌و لە سـتایلێکی ماددی‌و‬ ‫ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەوە ب���ۆ ش��ێ��وازێ��ک��ی‌ت��ری‬ ‫گەشەکردو هەنگاو دەنێت‌و ب��ەردەوام��ی‬ ‫خۆی دەسەلمێنێت‪.‬‬ ‫ئەم ک��رداری گەشەکردنە لە دوو ئاستدا‬ ‫دەردەک��ەوێ��ت‪ :‬یەکەمیان ئاسۆیی‪ ،‬وه‌ک‬ ‫گ��واس��ت��ن��ەوەی ج���وگ���راف���ی‪ ،‬دووەم���ی���ان‬ ‫ستوونی‪ ،‬وه‌ک گەشەی ماریفەت‌و رۆڵ‌و‬ ‫پێگە‌و رێ��گ��ە‌و ‌واب��ەس��ت��ەی��ی کۆمەاڵیەتی‬ ‫دیاریکراو‪ .‬ئەم ئاستە لە بواری گەشەکردنی‬ ‫م��اددی��دا‪ ،‬ب�� ‌ه ئاسانی دەت��وان��رێ��ت رووی‬ ‫ئاسۆیی به‌پێودانگێکی زانستییان ‌ه ئه‌ژمار‬ ‫بکر‌ێن‌و پاشان به‌پێی پله‌ی گه‌شه‌کردنیان‬ ‫ریزبەند بکرێن‌و ئاستی ستوونی گەشەی‬ ‫تیادا دەربخرێت‪ ،‬بۆ نموونە گه‌شه‌کردنی‬ ‫ه��ۆک��ان��ی ه���ات���وچ���ۆ‌و گ���واس���ت���ن���ەوە‪ ،‬لە‬ ‫بەکارهێنانی جەستە‌و راکێشانی بازووه‌و ‌ه‬ ‫بۆ ئ���اژه‌ڵ‌و پاشان جۆره‌کانی بزواندنی‬ ‫چه‌رخە لە شێوازەکانی تایه‌‌و بەکارهێنانی‬ ‫ئاژه‌ڵ‌و پاشان یه‌ك چه‌رخه‌‌و دووچه‌رخه‌و‬ ‫ئۆتۆمۆبێل‌و فڕۆکه‌و تراین شه‌مه‌نده‌نه‌فه‌ر‌و‬ ‫ترام‌و مێترۆ‌و هۆکاره‌کانی گواستنه‌وه‌ی‬ ‫ئاوی‪ .‬لەم ریزبەندییەد‌ا ب ‌ه چاکی هه‌ست‬ ‫ب ‌ه پله‌ی ه��ەردوو ئاستی گه‌شه‌کردنەکە‬ ‫دەک��ەی��ن‪ ،‬ب���ه‌اڵم ب��ه‌و ش��ێ��وه‌ی��ه‌‌و ئ���اوا ب ‌ه‬ ‫ریزبه‌ندی ناتوانیین الیه‌ن ‌ه نادیاره‌کانی‬ ‫ژی��ان��ی ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و رۆش����اك ئ��ام��اژ ‌ه‬ ‫پێبکه‌ین‪ ،‬ته‌نها ل��ە رێ��گ��ه‌ی لێکۆڵینه‌وه‌‌و‬

‫تووێژینه‌وه‌ی زانستییه‌و ‌ه نه‌بێت‪ .‬بەراورد‌و‬ ‫‌هه‌ڵسه‌نگاندنی ش��وێ��ن��ەوار ‌ە ماددییه‌کان‬ ‫لە رێگه‌ی شیکردنه‌وه‌‌و لێکدانه‌وه‌یانەوە‪،‬‬ ‫ی واب��ه‌س��ت�� ‌ه ب��وون��ی‌ژی��ان��ی‬ ‫ی���ان ب��ەئ��اس��ت�� ‌‬ ‫کۆمەاڵیەتییەوە‪ ،‬یاخود بە پێچەوانەوە‪،‬‬ ‫ئاستی ئەو شێوازی گەشەکردنانە دەخەنە‬ ‫روو‪ .‬هه‌رچه‌ند زۆر لە تووێژەرەکان الیه‌نی‬ ‫سروشتی‌و تەکنەلۆجیاو خەیست‌و مۆراڵ‌‪..‬‬ ‫هتد‪ .‬کۆمه‌ڵگه‌‌و رۆشاك پێکه‌و ‌ه ده‌لکێنن‌و‬ ‫ل��ە رەوت���ی ی��اس��ای��ی گ��ه‌ش��ه‌ک��ردن��ەوە لێی‬ ‫دەڕوان��ن‪ ،‬لەم سۆنگەیەوە هه‌ڵسەنگاندن‌و‬ ‫بەراوردکاری بۆ دەکەن(*)‪ .‬لە کۆمەڵگەی‬ ‫داخراو‪ ،‬یاخود نیمچە داخراودا لێکۆڵینه‌و ‌ه‬ ‫لە‌و بواره‌دا کڕۆڵە‪ ،‬چونک ‌ه زۆربه‌ی زۆری‬ ‫ئ��ەو ش��وێ��ن��ەوار ‌ە م��اددی��ان��ەی پابه‌ندن ب ‌ه‬ ‫م��ێ��ژوووی رۆش��اک��ەو ‌ە ب��ە ه��ۆی گرنگی‬ ‫پێنەدان‌و بە دوادانەچوون‌و تەنگەژەی ژیانی‬ ‫کۆمەاڵیەتیەوە‪ ،‬پێویستییە ماددیـەکـانـی‬ ‫زۆربەیان‌و ونبووە‌‪ ،‬زۆر بێخەم خراونه‌ته‬ ‫خانه‌ی رۆشاکی ده‌ری کۆمەڵگەیەکی ترو‬ ‫الی خاوەنە رەسەنەکەی نەگیرساونەتەوە‪،‬‬ ‫لە ‌الیه‌کی ت��ره‌و ‌ه ئه‌و تووێژینەوانەی لە‬ ‫ئاوێت ‌ه ب��وون‌و کارلێکی ژیانی م��اددی‌و‬ ‫مرۆڤایەتی ئ��ەو کۆمەڵگانە ئەکۆڵێتەوە‬ ‫زۆر ده‌گمه‌نن‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌گه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك‬ ‫ئه‌و کار ‌ه لە ‌خۆیدا دروس��ت نه‌کات ئه‌و ‌ه‬ ‫ناچار دەبێت ق��ه‌رزی بکات‪ ،‬ئه‌م کاره‌ش‬ ‫نه‌هامتی‌و سڕینه‌وه‌و چه‌ق به‌ستنی تیادا‬ ‫به‌رجه‌ست ‌ه دەبێت‪‌ ،‬واتە گەشەی ستوونی‬ ‫لە برەوی ئەم جۆرە کۆمەڵگانەدا دەگمەنە‪.‬‬

‫‪307‬‬

‫ئەم رەوت��ی گەشەکردنە‪ ،‬لە سەردەمێکی‬ ‫تردا بێ الیەنی‌و گەندەڵی‌و نابوت بوون‌و‬ ‫لێکترازانی م��اددی‌و کۆمەاڵیەتی بونایدی‬ ‫گشتی ل��ێ ب��ەرج��ەس��ت��ە دەب��ێ��ت‪ .‬ئاستی‬ ‫گەشە ل��ێ��رەدا ئەگوێزرێتەوە بۆ شپرزە‬ ‫بوون‌و چه‌واش ‌ه کردن‌و ئه‌نگست‌و خۆدان ‌ه‬ ‫ده‌س���ت رێ���ک���ه‌وت‪ ،‬ک��ە ئ��ه‌م��ان��ه‌ش وات���ای‬ ‫نۆژەن نه‌بوونه‌وه‌و گه‌ش ‌ه نه‌کردنه‪‌‌ ،‬وات ‌ه‬ ‫هه‌نگاوی مه‌رگە‪ ،‬ئەم ستیواسییانە هیچ‬ ‫ئ��ام��اژەی��ەک��ی ه���زری ب��ون��ی��ادی‌و ماریفی‬ ‫ب��ه‌رب�ڵاوی ت��ی��ادا ب���ه‌دی ن��اک��رێ��ت‪ .‬ئەگەر‬ ‫ش وابێت‪ ،‬ئه‌و ‌ه هیچ ب��ه‌دوای خۆیدا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ‌‬ ‫ناهێنێت‪ .‬ئەم روانگەیە تەواو پێچەوانەی‬ ‫کۆمەڵگەی کراوەیە‪ ،‬ئەزموونی مێژوویی‬ ‫ب����ەراورد‌و هەڵسەنگاندی دی���اردە‌و ب��ارە‬ ‫م��اددی‌و کۆمەاڵیەتییەکان‪ ،‬هه‌نگاوەکانی‬ ‫ئ��ه‌م تیۆریی ‌ه دێ��ن��ە ب��ه‌ر ه���ۆش‌و گۆشی‬ ‫ئەندامانی ئەو کۆمەڵگەیە‌و بێ سڵه‌مینه‌و ‌ه‬ ‫ه���ەر ئ��ەن��دام��ێ��ک‌ب����ه‌ره‌و ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‌و‬ ‫خۆناسین‌و هه‌ڵسه‌نگاندن‌و خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫مێژووویی خۆی‌و دەوروبەرەکەی دەبات‬ ‫‪ ،‬هه‌نگاو دەنێت لە زۆر الیه‌نی هزرییەوە‪،‬‬ ‫ب���وون���ی خ����ۆی ل���ە ب������ەردەم پ��رس��ی��اری‬ ‫بونیادناندا ئه‌وروژێنێت‌و ب ‌ه دوای هۆکاری‬ ‫چه‌ق به‌ستنی سەردەمێکی دیاریکراویدا‬ ‫دەگ��ەڕی��ت‪ .‬رەوت���ی گ��ەش��ەی ئێستای پێ‬ ‫ب��ەراورد دەک��ات‪ ،‬بنەی لێکۆڵینەوەیی بۆ‬ ‫داه��ات��و تیا دادەڕێ���ژێ���ت‪ ،‬ب���ەداوی فایتنە‬ ‫م����اددی‌و کۆمەاڵیەتییەکانی ب��رەودان��ی‬ ‫م���اف‌و ی��اس��ای ریالتیڤی س��ەردەم��ان��ەدا‬

‫دەگ���ەڕێ���ت‪ ،‬ت��ا ب��ە پ��ێ��ی ئ���ەو ی��اس��ای��ان��ەی‬ ‫ب��ەرج��ەس��ت��ەی ک���ردووە ب���رەوی گەشەی‬ ‫ئ��اس��ۆی��ی‌و س��ت��وون��ی ب��ون��ی��اد‌و سیستمی‬ ‫کۆمەاڵیەتی رۆشاکی گشتی کۆمەڵگە لە‬ ‫بازنەی گەشەکردندا بەرفراوان‌تر بکات‪.‬‬ ‫لە کۆمەڵگەی داخراودا کاتێك گەشەکردن‬ ‫دەکەوێت ‌ە ئاستی دەرکەوتن‌و پێدەگات بە‬ ‫پێی گۆڕانکارییەکانی سەردەم مەترسی‌و‬ ‫ئەنگستی سەردەمی پێشان ئاشکرا دەبێت‪،‬‬ ‫کە چه‌ندین جار هه‌وڵی گه‌شه‌و پێشکه‌وتن‌و‬ ‫گۆڕانکاری تیا دراوه‌‪ ،‬بۆی ده‌رده‌که‌وێت‬ ‫مێژووی پێشتری سنووردار‌و دروست کراو‬ ‫بووە‪ ،‬الیه‌ن ‌ه بونیادی‌و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ�� ‌ه ل��ە ‌چ��ه‌ن��دی��ن رووی م���اددی‌و‬ ‫مرۆڤایەتییەوە گرنگییان پێ نەدراوە‪ ،‬نه‌یان‬ ‫توانیو ‌ه ببن ‌ه جێگ ‌ه س��ه‌رن��ج‌و خرۆشانی‬ ‫ب��ی��روب��ۆچ��وون‌و رەوت���ی ب���ره‌وی گەشەی‬ ‫ستوونیان پیوە دیاربێت‪ ،‬یاخود تێڕوانـیـنی‬ ‫لۆژیکی هزری ب ‌ه کرۆکی ئەزموونەکاندا‬ ‫رۆچ��وای��ە‌و ب�� ‌ه پێودانگی س��ەردەم��ەک��ەی‬ ‫هه‌وڵی گه‌ش ‌ه پێدانیانی بدایه‌‪ .‬هه‌رچه‌ند‬ ‫ئۆباڵه‌که‌ی دوو الیەنەیە خودی کۆمەڵگە لە‬ ‫الیەك‪ ،‬الیەنەکەی تریان لە ‌ملی سیستم‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ب��اوی کۆمەڵگەکەدایە‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت لە هەموو ک��ات‌و سەردەمێکدا‬ ‫ب��ە پێی ئ��ەزم��وون��ە مێژووییەکانی دنیا‬ ‫پێویست ‌ه سه‌روه‌ری کۆمه‌ڵگ ‌ه بێت‌و هه‌وڵی‬ ‫یه‌کگرتن‌و بووژاندنه‌وه‌ی چاالکیه‌کانیان‬ ‫بدات‪ ،‬توانا‌و ستریک (هدف‪ ،‬کەڵهوڕییە)ی‬ ‫هاوبه‌ش بە سۆنگەی گه‌شه‌‌و پێشکه‌تن‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪308‬‬

‫گۆڕانکاریدا به‌رێت‪ .‬به ‌پێچه‌وانه‌‌و ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫‌وا نه‌بێت ئه‌و ‌ه دوژمنێکی نادیاری کرۆکی‬ ‫سیستمی ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی��ه‌‌و‬ ‫هه‌موو هه‌وڵه‌کان زینده‌به‌چاڵ دەک��ات‌و‬ ‫دەبێت ‌ه مایه‌ی دروستبوونی سەردەمێکی‬ ‫دواکەو‌توویی‌و تاریکی‌و برەو بە سیاسه‌تی‬ ‫چه‌واشه‌‌و به‌سه‌هوابردن دەدات‌و دەبێتە‬ ‫ی وا‪ ،‬کە‬ ‫مایه‌ی ده‌رکه‌وتنی دیارده‌ی ناجۆر ‌‬ ‫پارێزگاری دواکه‌وتەیی بکات‌و هیچ جۆر ‌ه‬ ‫بره‌وێكی رێزدار ب ‌ه خۆ ناسین‌و هاوواڵتی‬ ‫ب��وون ن���ەدات‪ .‬ت��اك��ڕه‌وی‌و ئ��اژاوه‌ن��ان��ه‌و ‌ه‬ ‫دەبێتە‌‌هۆی تێکوروژان‌و لێکترازانی الیه‌نە‬ ‫سیاسی‌و کۆمه‌اڵیه‌تییەکان‌و چه‌ق به‌ستن‌و‬ ‫سست بوونی گه‌شە وه‌ک دیاردەیەکی زەق‬ ‫بە ئاسمانی بەرەوپێشچوونی کۆمەڵگەوە‬ ‫دەدرەوشـێـتـەوە(‪ )١‬ب ‌ه پێچەوانەوە خۆ‬ ‫ناسینه‌وه‌‌و ه��ه‌وڵ��دان بۆ ‌وابه‌سته‌کردن‌و‬ ‫ت���ێ���ک���ه‌اڵوک���ردن���ی زان���س���ت���ی س������ه‌رده‌م‌و‬ ‫ه��اوس��ه‌ن��گ��ی‌و خزمه‌تگوزارییە م���اددی‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییەکان بۆ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی گشتی‬ ‫ده‌بن ‌ه هۆی گه‌شه‌‌و پێشکه‌وتن‌و ناتوانرێت‬ ‫ب��ه‌ری لێبگیرێت‪ ،‬لە کۆمه‌ڵگ ‌ه کراوەکاندا‬ ‫بە بنه‌مای سەردەمیانە به‌ره‌نگاری ئه‌و‬ ‫تەنگەژە‌و مەترسیانە دەبنەوە‪ ،‬چونک ‌ه لە‬ ‫کرۆکی هه‌ر فاسێكی لە‌و جۆره‌دا فاسێکی‬ ‫پێشکه‌وتوتر‌و به‌رفراوانتر هه‌یه‌‌و رێگە بۆ‬ ‫گەشە‌و پێشکەوتن خۆش دەکات(‪.)٢‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ب ‌ه خوێندنه‌وه‌ی‌و وت��ار‌و قسه‌‌و‬ ‫باسی بێکردار نابێت‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌و هه‌نگاوان ‌ه‬ ‫خ���ۆی ل��ە‌خ��ۆی��دا ه��ه‌وڵ��ی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی‬

‫پراکتیزەبوونی گه‌شه‌کردن‌و پێشکه‌وتن‌و‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری دەوێ���ت‪ ،‬ک��ە ه��ه‌م��وو ه��ه‌وڵ‌و‬ ‫ت��وان��ا‌و ب��ی��ر‌و ب��ۆچ��وون��ه‌ک��ان بـهـێـنـێـتـ ‌ه‬ ‫ب�����زاوت‌و ل��ە چ���ه‌واش��� ‌ه ک����اری‌و‌ وه‌ه���م‌و‬ ‫ژێ��ر چه‌پۆکه‌یی دوور بخرێنە‌وه‌‌و ببێت ‌ه‬ ‫ده‌س����ه‌اڵت����داری خ����ودی خ����ۆی‌و پ��اش��ان‬ ‫بـیـگـوێـزێـتـه‌و ‌ه بۆ کۆمه‌ڵگه‌‪ .‬هه‌ڵوێست‌و‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‌و بەراوردکاری لە بەرانبەر‬ ‫گەشە‌و پێشکەوتنی کۆمەڵگەدا‌‪ ،‬واتا‌ی واتا‬ ‫به‌خشینە ب ‌ه گەشەی ژیان‌و بووژانه‌وه‌ی‬ ‫خودی مرۆڤ‌و کۆمه‌ڵگه‌‪ .‬هه‌ر کاتیك هەلی‬ ‫ئه‌م هه‌نگاوان ‌ه بۆ کۆمه‌ڵگ ‌ه مسۆگەر کرا‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وا دەبێت ‌ه بنه‌مای ده‌رکه‌وتنی گەشەی‬ ‫رۆشاکی ماددی‌و کۆمەاڵیەتی‌و به‌ره‌وپێش‬ ‫‌چ���وون‪ .‬ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ئاراستەگرتنی‬ ‫خوالنەوە‌و جووڵەی سـسـت‪ .‬لە کۆمەڵگەی‬ ‫گەشەسستدا‪ ،‬لێکئااڵنی خ��واروخ��ێ��چ لە‬ ‫س��ێ ش��ێ��وازی س��ی��اس��ه‌ت‪ ،‬ئ��ای��ی��ن‪ ،‬الیه‌ن ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ک��ان��دا دەب���ن���ە ف��اک��ت��ەر ‌‬ ‫ب��ه‌الو ‌ه خستنی بابه‌تە گرنگەکانی ژیانی‬ ‫م��اددی‌و کۆمەاڵیەتی‪ .‬ئه‌مە هۆکارێکە بۆ‬ ‫ش��ەخ��ت��ەب��وون‌و سستی خ���ودی گەشە‌و‬ ‫نەبوونی رەوتی سەردەمانە لە یەکسانی‌و‬ ‫دادپ����������ەروەری ک���ۆم���ەاڵی���ەت���ی‌و ی��اس��ا‌و‬ ‫دی��م��وک��رات��ی‪ ...‬ه��ت��د‪.‬وه‌ک ل��ە هێڵکارییەی‬ ‫ژمارە یەکدا دەردەکەوێت‪:‬‬ ‫هێڵکاری ژمارە یەك‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌ ‌م سێ الیه‌ن ‌ه یه‌کێکیان لەوی‌تر‬ ‫دابڕێت‪ ،‬ئه‌و ‌ه جێگا به‌وانی‌تر لەق دەکات‌و‬

‫‪309‬‬

‫ئاسنتر رێبازی گەشەکردن برەوی دەبێت‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش کاتێك لە‌بره‌ودان‌و پراکتیزەبووندا‬ ‫دەب��ێ��ت‪ ،‬ک��ە دڵ��س��ۆزان��ی سۆسیۆلۆجیا‌و‬ ‫زانست ‌ه مرۆڤایه‌تییه‌کانی‌تری ناو کۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه دوای س���ه‌رچ���اوه‌ی لێکترازانه‌کایدا‬ ‫ی‬ ‫بگه‌ڕێن‪ ،‬زانستییان ‌ه بتوانرێت لە ‌ئاست ‌‬ ‫هۆشیاری کۆمەڵگەدا بـیـهـێـنـنـ ‌ە کایەوه‌‪ .‬تا‬ ‫هه‌ر الیه‌نێکییان ب ‌ه سۆنگەی گه‌شه‌کردنی‬ ‫راسته‌قینه‌ی خ��ۆی��دا رەوب��ک��ات‌و بنه‌ما‌و‬ ‫پێکهاته‌ی شیاوی مرۆڤایه‌تی بچه‌سپێنێت‪.‬‬ ‫پێشکه‌وتن پێچه‌وانه‌‌و ت��ەواوک��اری فاسی‬ ‫گەشەکردنە‪ .‬ئەم سۆنگەیە زیاتر متمان ‌ه‬ ‫دەک��ات�� ‌ه س��ەر ئ��ەو بیروبۆچوونانەی بە‬ ‫ئ��اراس��ت��ەی لۆژیکی زانستییانە ب��ەڕێ��وە‬ ‫دەچ��ێ��ت‪ .‬چەقبەستن‌و م��ان��ەوەی مەتەڵ‬ ‫ئ��اس��ای��ی ب����ەالوە دەن��ێ��ت‪ .‬پێشکەوتن لە‬ ‫دەرەنجامی ئاشکرابوونی‪ ،‬یاخود پێویستی‬ ‫ه���ەوڵ���ی پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ەک��ە خ���ۆی���ەوە دێ��ت��ە‬ ‫کایەوە‌و رەنگدانەوەی بەرچاوی ماددی‌و‬ ‫کۆمەاڵیەتی ل��ە رەف��ت��ار‌و هەڵسوکەوت‌و‬ ‫م��ام��ەڵ��ەی م���رۆڤ‌و ب��ون��ەوەر دەک���ات‪ ،‬لە‬ ‫گرنگترین ئ��ەو رەن��گ��دان��ەوان��ە بریتیە لە‬ ‫گونجاندن‌و ئوفوزیۆ (‌وشەیەکی التینیە بە‬ ‫واتای ئیستیعابی عەرەبی دێت‪ .‬إستعاب)‬ ‫ی رەوتە ماددی‌و کۆمەاڵیەتییەکە‪ .‬دیارە‬ ‫گونجاندن فاکتەری سەرەکی چاکسازی‌و‬ ‫ب��اش��ک��ردن��ی ت��وان��ای دۆزی���ن���ەوەی رێگە‬ ‫چ���ارەی ش��ی��اوی گ��ۆڕان��ک��اری پوزەتیڤە‪،‬‬ ‫مامەڵە کردنی مرۆڤ هەمیشە لە ریگەی‬ ‫ئەو پەیوەندیە کۆمەاڵیەتییانەوەیە‪ ،‬کە لە‬

‫رێگەی هاوکاری ئەو بنەمای پێگەیاندنانەوە‬ ‫ب��ەرج��ەس��ت��ە دەب��ێ��ت‪ ،‬ک��ە پ��ێ��ک��ەوە ژی��ان��ی‬ ‫کۆمەاڵیەتی بڕیاری لە سەر دەدات‪ .‬ئەم‬ ‫کردارە بونەوەری بایۆلۆجی پێش دەخات‬ ‫بۆ بوونەوەری کۆمەاڵیەتی‪ ،‬پێشکەوتنی‬ ‫ن��وێ‌و بنەی گ��ۆڕان��ک��اری بەسەرچوو لە‬ ‫س���ەردەم‌و کاتی ج��ی��اوازدا ک��ارا دەک��ات‌و‬ ‫کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی شۆڕەند (خضوع‪،‬‬ ‫‪)SURRENDER‬ی ن��ۆژەن بوونەوەو‬ ‫گردبوونەوە دەک��ات‪ ،‬تا بتوانێت برەو بە‬ ‫ژیانی کۆمەاڵیەتی بدات‪ .‬ئه‌م فاسە‌‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫پێشکه‌وتنی سیستمی ماددی‌و کۆمەاڵیەتییە‬ ‫بە یەکەوە‪ ،‬لە رۆشاکی مرۆڤایەتیدا خۆی‬ ‫بە هه‌موو الیه‌نه‌کانی په‌یوه‌ست به‌بونیاد‌و‬ ‫سیستمی ماددی‌و کۆمەاڵیەتیی کۆمەڵگەدا‬ ‫ه��ەڵ��دەواس��ێ��ت‪ .‬ئ�� ‌هگ��ه‌ر ئ��ه‌م فاسە ب��ه ‌پێی‬ ‫هەمان هەنگاوی یاساکانی گه‌شه‌کردن‬ ‫پ��ێ��ودان��گ بکرێت‪ ،‬ئ��ەوە ‌واب��ەس��ت��ەب��وون‌و‬ ‫لێكئااڵن‌و تەواوکاری دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ە سیستمی ژن‌و مێردایه‌تی‬ ‫ل��ە رۆش��اک��ی م��رۆڤ��ای��ەت��ی��دا ب��ه ‌چه‌ندین‬ ‫ف��اس��ی ج����ی����اوازدا رۆش����ت����ووه‌‪ ،‬ه���ه‌ر لە‬ ‫پ��ۆن��ۆگ��راف��ی ‌وان����ەك (إب��اح��ی��ة الجنسیة‬ ‫‪)PRONOGRAPHY‬ەوە تا گەیشتۆتە‬ ‫ژن‌و مێردایه‌تی هەڕەمەکی‌و گرووپی‪ ،‬فر ‌ه‬ ‫ژنی‌و کۆتایی ب ‌ه تاک ‌ه ژنی‌و ئێستا شتی‌تری‬ ‫لێ بووەتەو ‌ه (وه‌ک هاوسەرگیریی یەك‬ ‫رەگەزی‪ ،‬یان نموونه‌یه‌کی‌تر لە سیستمی‬ ‫دایکایه‌تی‌و پاشان باوکایه‌تی‌و ئێستای‬ ‫ه���اوب���ه‌ش) دی�����ار ‌ه ک���رۆک���ی ئ���ه‌م ج���ۆرە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪310‬‬

‫پێشکەوتنان ‌ە په‌یوه‌ستن ب ‌ه ژیانی ته‌نیایی‪،‬‬ ‫پچڕ پچڕ‪ ،‬خێزانی‪ ،‬هۆز‪ ...‬هتد‪ .‬لە یه‌کگرتنی‬ ‫کۆمەڵە خێزانێك هۆزێك دروس��ت بووە‪،‬‬ ‫پاشان گەشەیان ک��ردوە‌و پێشکەوتون‌و‬ ‫ب��وون ب ‌ه خێڵ‌و بە هەمان دوو رەوتیدا‬ ‫گ��ه‌وره ‌ب��وون‌و لە شوێنی جیاوازی سەر‬ ‫خاکێکی دیاریکراو نیشتەجێ ب��وون‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ه��ۆی دروستکردنی په‌یوه‌ندی خێزانی‌و‬ ‫خزمایه‌تی خوێنینەوە توانیویان ‌ه جارێکی‌تر‬ ‫یه‌کبگرنه‌وه‌و دەسەاڵت لە ناوچه‌یه‌کی‌تردا‬ ‫دابمه‌زرێنن‌و به‌رفراوانییان پێوە دیاربێت‪،‬‬ ‫ت��ا به‌پێی یاساکانی پێشکه‌تنی رۆش��اك‬ ‫ده‌بنه‌و ‌ه ب ‌ه گرووپی ئوربان لە ‌ژێر ئااڵی‬ ‫پاشایه‌تیدا‪ ،‬کە تا ئه‌مڕۆش هه‌ر به‌رده‌وام ‌ه‬ ‫ی واڵتانی جیهاندا گۆڕاو ‌ه‬ ‫لە‌زۆربه‌ی زۆر ‌‬ ‫بۆ سیستمی په‌رله‌مانی‪ ،‬ی��ان کۆماری‌و‬ ‫ئێستای پێکه‌و ‌ه ژیان‪ .‬دیار ‌ه هه‌ر فاسێک لە‬ ‫مانە ب ‌ه هه‌وڵدان‌و هه‌نگاوی چاکسازییه‌و ‌ه‬ ‫ه��ات��ۆت�� ‌ه ک���ای���ەوه‌‪ ،‬ل��ە‌گ���ه‌ڵ پ��ێ��داوی��س��ت��ی‬ ‫گه‌وره‌بوونی کۆمه‌ڵگه‌‌و رۆشاکدا گه‌ور ‌ه‬ ‫بووه‌‌و خۆی گونجاندووه‌‪.‬‬ ‫هینری مین‪ ،‬لە لێکۆڵینه‌وه‌کانیدا باس لە‬ ‫تێڕوانینی شێوازی گه‌شه‌کردنی رووی‬ ‫ماف‌و لێپرسراوییه‌تی دەکات‪ ،‬تا ئه‌و کات ‌ه‬ ‫به‌رده‌وام دەبێت‪ ،‬کە متمانه‌ی ته‌واو دەکات ‌ه‬ ‫س��ه‌ر پەیوه‌ندی کۆنتراکت‌و نووسراوی‬ ‫سه‌ر په‌ڕه‌‪ .‬ئینجا الیه‌نه‌کانی‌تری سیسته‌می‬ ‫ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ب���ه‌گ���ه‌ش���ه‌‌و چ��اک��س��ازی��دا‬ ‫ده‌ڕوات‪ .‬تووێژینەوەی سۆسیۆلۆژی‌و‬ ‫بواره‌کانی‌تری زانست ‌ه مرۆڤایه‌تییه‌کان‬

‫ده‌توانن بە شێوەیەکی بەرفراوان ئاماژە‬ ‫ب����دەن ب��ە پ��ێ��ودان��گ��ە ج��ۆراوج��ۆره‌ک��ان��ی‬ ‫گه‌شه‌و پێشکه‌وتنی کۆمه‌ڵگه‌‪ .‬بیرمه‌ندانی‬ ‫ی وه‌ك دۆرکهایم‪ ،‬شپلنجەر‪،‬‬ ‫سۆسیۆلۆجیا ‌‬ ‫توینبی‪ ،‬توینس‪ ،‬س���ورۆک���ن‪ ...‬ه��ت��د‪ ،‬لەو‬ ‫ب����اوه‌ڕه‌دان کۆمه‌ڵگ ‌ه ب�� ‌ه شێوازێکی پل ‌ه‬ ‫پل ‌ه پێشکه‌وتوو ‌ه لە ته‌رزی میکانیکییه‌و ‌ه‬ ‫ب��ۆ ت����ه‌رزی ئ��ۆرگ��ان��ی‪ ،‬پ��اش��ان ب���ووە بە‬ ‫ت���ه‌رزی پێشکه‌وتنی ن���وێ‪ .‬ده‌ت��وان��ی��ن لە‬ ‫بیروبۆچوونەکانی ئەو بیرمەندانەوە ئه‌م‬ ‫شێوازانه‌ ب ‌ه چاکی هه‌ڵبسه‌نگێنین‪.‬‬ ‫زاراوه‌ی پێشکه‌و‌تن‌‪ ،‬زاراوه‌ی��ه‌ک��ی نوێ‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو لە دێر زه‌مانه‌و ‌ه لە کایەدایه‌‪،‬‬ ‫لە ‌س��ه‌ده‌ی شانزه‌یه‌مه‌و ‌ه به‌شێوەیه‌کی‬ ‫ن��اڕاس��ت��ه‌وخ��ۆ ل��ە رێ��گ��ه‌ی بیروبۆچوون ‌ه‬ ‫ئ��ه‌ده‌ب��ی��ی�� ‌هک��ان��ی چ��ه‌ن��د بیرمه‌ندێکی ئ��ه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌وە لە ‌کۆنه‌و ‌ه ئاماژه‌ی پێدراوه‌‪.‬‬ ‫لە کۆمەڵگە داخراو‌و نیمچە داخراوەکاندا‬ ‫ئه‌م زاراوه‌یه‌ وه‌ك ریاڵتیەکی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫هه‌ڵنه‌سه‌نگێنراوه‌‌‪ ،‬وه‌ك خۆی نه‌هاتووەت ‌ه‬ ‫به‌ر دیدی کۆمەڵگە‪ ،‬تا بـبـێـت بە پێودانگی‬ ‫ئاوێن ‌ه ئ��اس��ای س��ه‌رده‌م��ی راب����ردوو‪ ،‬بۆ‬ ‫سیستمی ئێستا‌و بـیـنـیـنـی دواڕۆژ‪.‬‬ ‫کۆمەڵگە ک��راوەک��ان��ی ئ��ەم س��ەردەم��ە لە‬ ‫ژێ��ر رکێفی دێ��ر‌و ده‌ره‌به‌گه‌یاتیدا بابه‌ت ‌ه‬ ‫په‌یوه‌سته‌کانی شێوازی کۆیالیه‌تی‌و کۆرخ‬ ‫(ب��ە وات��ای (إستغالل)ی عەرەبی بەکارم‬ ‫هێناوە)کردنیان ک��رد بە خاڵێکی گرنگی‬ ‫پێشکه‌وتن‪ ،‬جموجۆڵی چاکسازییان لە‬ ‫‌کرۆکی بیری ئاینییه‌و ‌ه هێنای ‌ه کایه‌وه‌‪.‬‬

‫‪311‬‬

‫ئ��ه‌م سۆنگەیە ل��ە ک��ۆم��ەڵ��گ��ەی داخ���راو‌و‬ ‫نیمچەداخراودا پێچه‌وانه‌یه‌‪ ،‬ماوەیەکی زۆر‬ ‫پابه‌ند‌ ‌و واب��ەس��ت��ە‌و ش��ۆڕەن��د ب��ووی ئه‌و‬ ‫شێواز ‌ه ئەبن‪ ،‬کە سەدان ساڵ لە بازنەیەکی‬ ‫بەتاڵی بی بەرهەمدا دەیـانـخولـێـنـێـتـەوە‪،‬‬ ‫ی فاسی گەشەی‬ ‫تەنها ب ‌ه ه��ۆی روودان��� ‌‬ ‫یه‌که‌م رەوت��ی ئاسۆییه‌و ‌ه لە شێوازێکی‬ ‫ت����ردا خ����ۆی دەب��ی��ن��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک���ە ئ��ای��ی��ن‌و‬ ‫سیاسه‌ت‌و بابه‌ت ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان بۆ‬ ‫ب���ه‌رژه‌وه‌ن���دی‌و م��ان��ه‌وه‌ی مەبەستدار لە‬ ‫یه‌ك ئااڵون‌و رەوتە ئاسۆییەکە بەردەوام‬ ‫پ��ێ��ش��ئ��ەخ��ەن‪ .‬ل���ە ک��ۆم��ەڵ��گ��ەی ک�����راوەدا‬ ‫ئ���ه‌م ف��اس��ی پێشکەوتنە ب���وو ‌ه ب��ە ه��ۆی‬ ‫داڕمانێکی ریالتیڤی به‌رچاو لە سیستمی‬ ‫ئاینی ب��ە س��ەرچ��ووی ئ��ه‌وس��ه‌رده‌م��ەدا‌؛‬ ‫فاسی پێشکەوتنی راستەقینە ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاسی‌و ئاینی لێك دابڕاندووە‪ ،‬هه‌رچه‌ند‬ ‫ب��ی��روب��اوه‌ڕی پێشکه‌وتن الی زۆرب���ه‌ی‬ ‫خه‌ڵکە ئایندارەکان تا ئ��ەم س��ەردەم��ەش‬ ‫کارێکی په‌سه‌ند نه‌بووە‌و نیە‪ ،‬چونک ‌ه لە‬ ‫‌و باوه‌ڕه‌دان‪ ،‬کە شێوازی ئه‌و پێشکه‌وتن ‌ه‬ ‫ل��ە‌ ‌و الی��ه‌ن�� ‌ه ئ��ه‌دوێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ب ‌ه‬ ‫ه��زری م��رۆڤ��ه‌و ‌ه هه‌بێت‌‌و دەبێت ‌ه مایه‌ی‬ ‫گ��رژب��وون��ی ئ��اس��وده‌ی��ی‌و زەلیلی م��رۆڤ‪.‬‬ ‫پێشکه‌وتن دووه‌م��ی��ن زاراوه‌‌و دی��اردەی‬ ‫پێش گۆڕانکارییە‌‪ ،‬که‌ی باسی گۆڕانکاری‬ ‫بکرێت ئ��ه‌و ‌ه به‌کارهێنانی دەس��ت��ەواژەی‬ ‫پێشکه‌وتن مـل دەردەک�����ات‌و په‌لکێشی‬ ‫ن��اوه‌ڕۆک��ی ش��ێ��وازی گۆڕانکاریه‌کانمان‬ ‫دەکات‪ .‬پێشکه‌وتن ئاماژه‌ی ئاراستەیەکی‬

‫راسته‌وخۆیە‪ ،‬پاڵنه‌رێکی سه‌ره‌کیی ‌ه بۆ‬ ‫پ��ێ��ودان��گ��ی خ��ۆش��گ��وزه‌ران��ی‌و ئ����ازادی‌و‬ ‫دادپ��������ەروەری‌و ی��ه‌ک��س��ان��ی‌و پ��اراس��ت��ن��ی‬ ‫که‌رامه‌تی مرۆڤ‌و بوارە مرۆڤایەتیەکان‪ ،‬تا‬ ‫مرۆڤ‌و کۆمه‌ڵگ ‌ه بە هاوسەنگی بگه‌یه‌نێت ‌ه‬ ‫ئاستێکی تایبه‌تی لێوان لێو لە کامه‌رانی‌و‬ ‫ب��ە ش��ێ��وازێ��ک��ی ئ��ۆرگ��ان��ی ل��ە ش��رۆڤ��ەی‬ ‫روداوو دیارد ‌ه ماددی‌و کۆمەاڵیەتییەکان‬ ‫بدوێت‪ .‬ئەم رەوتە دەبێت ‌ه بنه‌مای دروست‬ ‫ب��وون��ی س��ۆن��گ��ەی ه����زری‌و ب��ون��ی��ادن��ان��ی‬ ‫ج���ۆراوج���ۆر‪ ،‬زی��ن��دوێ��ت��ی دینامیکییه‌تی‬ ‫فایتنە م��اددی‌و کۆمه‌اڵیه‌تییەکان پەسەند‬ ‫دەک����ات‌و ه��ەم��وو ب��وارێ��ک��ی‌واب��ەس��ت��ە بە‬ ‫ف��اس��ی پێشکەوتنەوە ئ��وف��وزی��ۆ دەک���ات‪.‬‬ ‫تێگەیشتن‌و ئوفوزیۆی پێشکەوتن واتای‬ ‫دورک��ەوت��ن��ەوەی��ە لە گێلکردن‌و بەسەهوا‬ ‫بردنی مرۆڤ‌و کۆمەڵگە‪ ،‬فاسی پێشکەوتن‬ ‫لە ی��ەك کاتدا کۆمەڵگە دەک��ات��ە ئامانج‌و‬ ‫ستریك‪ .‬ب�� ‌ه وات��ای�� ‌هک��ی‌ت��ر ئ��ه‌م زاراوه‌ی��� ‌ه‬ ‫ئ��ام��اژه‌ی�� ‌ه ب�� ‌ه دژ‌و ەستانی چه‌قبه‌ستن‌و‬ ‫شەختەبوون‪ ،‬ب��ەالوەن��ان��ی ک��اروک��ردەوی‬ ‫نامالوف‌و ناڕاست‪ ،‬بەکورتی پێشکەوتن‬ ‫ب��ە وات���ای ن���ۆژەن ب��ون��ەوە‌و دینامیکیە‪.‬‬ ‫ک���رداری پێشکه‌وتن ت��ا کۆتایی س��ه‌ده‌ی‬ ‫ه��ه‌ژده‌و سه‌ره‌تاکانی س��ه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م‬ ‫لە رێگه‌ی شێوازی شۆڕشکردنه‌و ‌ه بره‌وی‬ ‫ه��ەب��وو‪ ،‬ج��ۆن ل��ۆك ی ئینگلیزی هێنای ‌ه‬ ‫کایه‌وه‌‪ .‬ئه‌م شێواز ‌ه لە پاشاندا ب ‌ه هۆی‬ ‫کاریگه‌ری شۆڕشی فه‌ره‌نساو ‌ه بەردەوام‬ ‫لە ‌بره‌وداندا بوو‪ ،‬لە رێگەی باڵوکراوه‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪312‬‬

‫چاپ ‌ه مه‌نییه‌کانه‌وه‌ رۆژ ل��ە ‌دوای رۆژ‬ ‫هاوبیر‌و الیه‌نگری بیرو کار پراکتیزەکردنی‬ ‫بۆ زیاد ئەبوو‪ .‬توانایه‌کی مژده ‌به‌خشی‬ ‫لە هزری م��رۆڤ‌و کۆمەڵگەدا بەرجەستە‬ ‫ک��رد‪ ،‬ل��ە ‌و رووه‌ی ت��وان��ای ئ��وف��وزی��ۆ ی‬ ‫خۆیان ل��ەو شێوە بنەما به‌ڕێوه‌بردنەی‬ ‫ژی��ان��دا بگونجێنن‌و ب��ه‌ک��اری بهێنن‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫یارمه‌تییه‌کی چاالکی گه‌شه‌‌و پێشکه‌وتنی‬ ‫ئایدیا‌و هزری پێشکەوتنی داوە‪ ،‬ئەم رەوتە‬ ‫کرایە پاڵنه‌رێکی هۆشمه‌ندان ‌ه بۆ به‌الو ‌ه‬ ‫نانی ئەو بارگرانییانەی ژیان‪ ،‬کە به‌رده‌وام‬ ‫لە سه‌ریان که‌ڵه‌ک ‌ه ده‌ب��وو‪ .‬به‌و واتایه‌ی‬ ‫گه‌شه‌و پێشکه‌تن لە ‌به‌رده‌وامیدا بێت بۆ‬ ‫چ��اک��س��ازی‌و گ��ۆڕان��ک��اری ل��ە‌ب��وژان��ه‌وه‌ی‬ ‫ژی���ان‌و گ��وزه‌ران��ی م���اددی‌و کۆمەاڵیەتی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��گ��ەدا‪ .‬ب��ی��ری پێشکه‌وتن رێچکه‌ی‬ ‫ب��ن��ه‌م��او پێگه‌یه‌کی ل��ەب��اری گ��ۆڕان��ک��اری‬ ‫پێکده‌هێنێت‪‌ .‬وه‌ك پێشتر باسمان کرد‬ ‫دژی ه��ه‌م��وو ن���ه‌ب���زوان‌و چه‌قبه‌ستنێک ‌ه‬ ‫ک��ار ل��ە ت��ان��وپ��ۆی رێکخستن‌و بونیادی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی دەکات‪ .‬ئاماژه‌ی ‌ه ب ‌ه بەردەوامی‬ ‫رێچکه‌ی گۆڕانکاری جیاواز ‌وابه‌سته‌یە ب ‌ه‬ ‫ستریكەوە؛ ئەگەر ئاشکراش نەبێت ئەوە‬ ‫ی‬ ‫ه��ەر ب��ه‌رده‌وام��ە‪ ،‬یاخود رەوت��ی خێرای ‌‬ ‫دیاریکراو بێت ئەوە خەسڵەتی نەوەستانی‬ ‫پێوە دیارو ئاشکرایە‪ .‬پێشکه‌وتن ئاماژه‌ی ‌ه‬ ‫ب ‌ه بیروبۆچوونی کاته‌وه‌‌و هیچ مه‌رجێکی‬ ‫گه‌ڕانه‌و ‌ه په‌سه‌ند ناکات‌و مل بۆ هیچ شێو ‌ه‬ ‫فشارێکی راگرتن ن��ادات‪ .‬لە مێژە رەوتی‬ ‫خۆیی گرتووە بۆ ئه‌مڕۆ‌و ب��ه‌ره‌و داهاتو‬

‫هەنگاو دەنێت‪ .‬خەسڵەتە بەردەوامییەکەی‬ ‫ف���اس���ی پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن الی���ه‌ن��� ‌ه پ��ۆزەت��ی��ڤ��ە‬ ‫جیاوازه‌کانی نێوان ئەو مێژووە‌و ئێستا‬ ‫ب���ەرەو داه��ات��وو ش��رۆڤ�� ‌ه دەک���ات‪ ،‬ناویان‬ ‫دەنێت‪ ،‬یان ئه‌وه‌تا پێشکه‌وتنی به‌ده‌ست‬ ‫ه��ێ��ن��راوی تاکتێڵە ب��ۆ س����ەردەم ی��اخ��ود‬ ‫پێشکه‌وتنی خه‌یاڵ‌و بۆچوونه‌‪ .‬پێشکه‌وتن‬ ‫ک��رۆک��ی ب��ی��ری ج����واڵن‌و ئ��اڕاس��ت��ه‌ی��ەک��ی‬ ‫دی��اری��ک��راوە‪ ،‬دووب���ار ‌ه ب��وون��ه‌و ‌ه ناگرێت ‌ه‬ ‫خ���ۆی‪ ،‬به‌ڵکو ب�� ‌ه شێوه‌یه‌کی دینامیکی‪،‬‬ ‫ێ وه‌س��ت��ان‌و ئ��اوڕدان��ه‌و ‌ه رەوت��ی خۆی‬ ‫ب‌‬ ‫بەردەوام دەکات‪ .‬سۆنگەی‌تر لەگەڵ خۆیدا‬ ‫دێنێتە کایەوە ئه‌ویش به‌رده‌وامی‌و که‌ڵه‌ک ‌ه‬ ‫بوونه‌‪ ،‬هه‌نگاو هه‌نگاو ب ‌ه شێوه‌یه‌کی لە‬ ‫‌ب��ار‪ ،‬ب ‌ه زنجیر ‌ه روداو‪ ،‬یان ب ‌ه شێوازی‬ ‫ش���ۆڕش‌و ب���ازدان ک��رۆک��ی دینامیکییەتی‬ ‫خۆی پ���ەرەدەدات‪ .‬سێ ئاستی پێودانگی‬ ‫فاکتەری پێشکه‌وتن هه‌ن‌‪:‬‬ ‫یه‌که‌میان‪ ،‬فاکته‌ری دینامیکییە‪ ،‬وات��ای‬ ‫ئ���ه‌و ه��ێ��زان��ه‌ی ب�������ه‌رده‌وام ه��ه‌ڵ��ده‌س��ت��ن‬ ‫ب���ه‌ئ���اراس���ت���ه‌ک���ردن���ی ک������رداری رەوت����ی‬ ‫پێشکه‌وتنەکە‪.‬‬ ‫دووه‌میان‪ ،‬بنەی دینامیکیەتە‪‌،‬واتە ئەو بنە‌و‬ ‫گەردە ده‌زگایانه‌یە لە کرۆکی پێشکه‌وتندا‬ ‫دەب��ن��ە پ��اڵ��ن��ه‌ری س��ه‌ره‌ک��ی ب��ۆ ک���رداری‬ ‫پێشکەوتن‪ .‬یاخود رەوتی ئه‌و هێڵه‌یە‌‪ ،‬کە‬ ‫کرداری پێشکه‌وتنی لە سه‌ر تێدەپەڕێت‪.‬‬ ‫سێیه‌میان‪ ،‬پێویستییه‌‌‪ ،‬وات��ە ئاستی ئەو‬ ‫پێکهات ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تیانەن‪ ،‬کە لە ئه‌نجامی‬ ‫پێشکه‌وتنه‌و ‌ه ه��ات��وون��ه‌ت�� ‌ه ک��ای��ەوه‌‪ .‬ئەم‬

‫‪313‬‬

‫سێ ئاستە ئاشکرابوونی ک��ات‌و شوێن‌و‬ ‫س���ەردەم���ی ئ��ەک��ت��ی��ڤ ب���وون���ی ک����رداری‬ ‫پێشکەوتنەکە ئاماژە پێدەدەن‪.‬‬ ‫ل ‌ه سۆنگەی تەنگەژەکانی ئەم سەردەمەدا‬ ‫کۆمەڵگە داخ����راو‌و ن��ی��م��چ��ەداخ��راوەک��ان‬ ‫لە رەوت��ی پێشکەوتندا لە دوو شێوازدا‬ ‫خ��ۆی��ان ده‌نـوێـنـن‪ ،‬هه‌رچه‌ند باسکردن‬ ‫لەم الیه‌نان ‌ه بۆ هەر پێگەیەکی جوگرافی‌و‬ ‫کۆمەاڵیەتی مێژووویه‌کی دی��اری��ک��راوی‬ ‫خۆیی هەیە‪ .‬ش��ێ��وازی یەکەمییان هاتن ‌ه‬ ‫ک��ای��ه‌‌و ب����رەوی دژای���ه‌ت���ی ب��ێ ب��ه‌رن��ام��ه‌ ‌و‬ ‫وه‌ستانی کرۆکی گه‌شه‌و پێشکه‌و‌تنە بە‬ ‫شیوەیەکی ریالتیڤ ئاسا‌‪ ،‬واتە مانەوەی‬ ‫کۆمەڵگە لە بازنەیەکی دووب��ارە بووەی‬ ‫رۆشاکی ماددی‌و کۆمەاڵیەتیدا بە هۆی بێ‬ ‫بەرنامەیی میکانیزمی نوێی سەردەمانەوە‪،‬‬ ‫بە وات��ا دەوڵەتییەکەی بە وات��ەی رۆتین‬ ‫دێ���ت‪ .‬ش��ێ��وازی دووەم��ی��ان ل��ە ئەنجامی‬ ‫ستیواسی یه‌که‌مه‌و ‌ه رێگ ‌ه خۆش دەبێت‬ ‫ب��ۆ ئ��اب��ووری��ی ئ����ازادی ب��ێ ی��اس��ای��ی‪ ،‬تا‬ ‫جموجۆڵێك بەرجەستە بێت‌و ئەو بازنە‬ ‫روواڵەتییەی پێشتر لە سەرخۆ‪ ،‬کەڕوو‬ ‫بکات‌و به‌ربه‌ستی سیاسی‌و کۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئابووری لە‌به‌ڕێوه‌بردنی به‌رژه‌وه‌ندیدا قوت‬ ‫نه‌بێته‌وه‌‌‪ ،‬واتە کرۆکی رەوتی پێشکەوتنەکە‬ ‫نەجوڵێت‪ .‬ئه‌م دوو سۆنگەیە البەال چەندین‬ ‫به‌ربه‌ستیان بۆ هەلومەرجەکانی گه‌شه‌و‬ ‫پێشکه‌تن ب��ه‌رج��ه‌س��ت�� ‌ه ک�����ردووه‌‪ ،‬نرخی‬ ‫داهێنان‌و بیرکردنه‌و ‌ه بونیادییه‌کانی لە‬ ‫قۆزاخ ‌ه ‌ناوە‌و ته‌نها کار بۆ بژێوی ژیان‬

‫لە کایەدایە‪ ،‬ئه‌م رەوت��ە فاکتەری گرنگی‬ ‫پچڕاندنی ت��اك‌و خێزان‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌و بە‬ ‫واتای پیسبوونی ژینگه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی دێت‪.‬‬ ‫گ���ۆڕان���ک���اری زاراوه‌ی����ه‌ک����ی ب��ه‌رف��راوان�� ‌ه‬ ‫چەندین ش��ێ��وازی م���اددی‌و کۆمەاڵیەتی‬ ‫لە ‌خۆ دەگرێت‪ .‬ب ‌ه تایبه‌تی ئه‌و جووڵە‌‌و‬ ‫ه��ه‌ن��اس��ان��ه‌ی پ��ه‌ی��وه‌س��ت��ن ب�� ‌ه کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مرۆڤایه‌تییه‌وه‌‪ .‬هه‌موو دیارده‌و سه‌رچاو ‌ه‬ ‫ماددی‌و کۆمەاڵیه‌تیەکان به‌پێی سه‌رده‌م‌و‬ ‫کاتە جیاجیاکانی گه‌شه‌و پێشکه‌تن به‌شێکی‬ ‫تەواوکارن لە ‌دەستەواژەی گۆڕانکاریدا‪.‬‬ ‫زۆرب�������ەی زۆری زان���س���ت���ە م�����اددی‌و‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان لە ناویاندا سۆسیۆلۆجیا‪،‬‬ ‫ئەنترۆپۆلۆجیا‪ ،‬مێژوو‪ ...‬هتد‪ ،‬گۆڕانکاری‬ ‫بە دی��اردەی��ەک��ی کۆمەاڵیەتیی سەربەخۆ‬ ‫ناوزەند دەکەن‪ .‬لەگەڵ پەیدابوون‪ ،‬دروست‬ ‫بوون‪ ،‬بەرجەستە بوونی هەموو بونەوەر‌و‬ ‫ک��ەرەس��ەی��ەک��ی م�����اددی‌و ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��دا‬ ‫خەسڵەتی گ��ەش��ە‌و پێشکەوتن‌و دوایین‬ ‫دی��������اردەی‪ ،‬ک���ە گ���ۆڕان���ک���اری���ە ت��ی��ای��ان��دا‬ ‫دەبینرێتەوە‪ .‬م��رۆڤ ب��ە چەندین فاسی‬ ‫گەشە‌و پێشکەوتندا تێپەڕیوە لە دەنگی‬ ‫گ���ەرووی���ەوە ت��ا دروس��ت��ک��ردن��ی‌و ئ��ام��اژە‬ ‫دەس��ت��ەواژەی��ی‌و وش��ەی��ی‌و قسەکردن بۆ‬ ‫دۆزینەوەی ئاگر‌و کشتوکاڵ‌و رێکخستنی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‌و م��ۆراڵ‪ ،‬کەرەستە‌و ئامێر‪،‬‬ ‫پیشەسازی‌و زان��س��ت‌و پ��ەوەردە‌و‪...‬ه��ت��د‪،‬‬ ‫واتە لە کۆمەڵگەیەکی سەرەتاییەوە بەرەو‬ ‫ئ��ورب��ان��ی ب���وون‌و دەرک��ەوت��ن��ی رۆش��اک��ی‬ ‫زیندوو گۆڕاوە‪ .‬زۆربەی زۆری بیرمەند‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪314‬‬

‫فەیلەسوفەکان ئەو فاسانەیان باس کردووە‪،‬‬ ‫بە جیاوازی سەردەم‌و کاتەکانیانەوە زۆر‬ ‫ب��واری ئاڵوگۆڕی ژیانی کۆمەاڵیەتییان‬ ‫ئاماژە پێداوە‪ .‬هەر لە رۆشاکی هیندی‌و‬ ‫میسری‌و بابلی‌و یونانی‌و رۆمانەکانەوە‬ ‫تا دەگاتە سەردەمی ئەمرۆ‌و بۆ داهاتوش‬ ‫ی وه‌ك زاراو ‌ه‬ ‫هەر بەردەوامە‪ .‬گۆڕانکار ‌‬ ‫ناتوانرێت ته‌نه‌ا وه‌ك جووڵە‌ی سروشتی‬ ‫کۆمه‌ڵگ ‌ه ئ��ام��اژه‌ی پ��ێ ب��ک��رێ��ت‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫جووڵە‌کان خۆیان لە ‌خۆیاندا دیاریکراون‪،‬‬ ‫ب��ن��ه‌م��ای راستییه‌کی ب��اب��ەت��ی‌و ئۆڤراڵی‬ ‫(شمولی‪ ،‬جیایە لەگەڵ گشتی‪ ،‬ئەم زاراوانە‬ ‫زیاتر زاراوەی سۆسیۆلۆجین‪ ،‬زۆر ناچن‬ ‫بەالی رەوتی ماددیدا بەاڵم‪‌ ،‬وابەستەیانە)‬ ‫ن هه‌موو گروپ‌و کۆمه‌ڵگ ‌ه مرۆڤایه‌تییه‌کان‬ ‫دەگرێته‌وه‌‪ .‬به ‌به‌رچاو گرتنی هه‌موو ئه‌و‬ ‫فاسانەی پیا تێده‌‌ڕێت ئه‌گه‌ر گه‌شه‌‪ ،‬یان‬ ‫پێشکه‌وتن شێوازی بازنه‌یی‪ ،‬یان راستە‬ ‫رەوت‪ ،‬یاخود ب��ه‌رزون��زم بێت‪ ،‬هه‌موو‬ ‫به‌رفراوانن‌و هه‌ریه‌که‌شیان تایبه‌تمه‌ندێتی‬ ‫خ���ۆی���ی ه���ەی���ە‪ ،‬ل���ە‌ک���رۆک���ی پ��ێ��ودان��گ��ی‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��دا دەت��وان��رێ��ت‬ ‫ش��ێ��وازی گۆڕانکاریه‌ک ‌ه دی���اری بکرێت‪.‬‬ ‫زۆر بیرمەندی بەناوبانگ لە دنیادا‪ ،‬وه‌ک‬ ‫ئیبن خەلدون‪ ،‬سانسیمون‪ ،‬ئوغست کۆنت‪،‬‬ ‫دورکهایم‪ ،‬مارکس‪ ،‬ماکس ڤیبەر‪ ،‬شپلجەر‪،‬‬ ‫توینبی‪ ،‬توینس‌‪ ...‬هتد‪ ،‬لە چەندین سۆنگەی‬ ‫سۆسیۆلۆجی‌و ئەنترۆپۆلۆجی‌و مێژوویی‌‪...‬‬ ‫هتد‪ ،‬ئەم بواریان شرۆڤە کردووە‪ .‬چەندین‬ ‫تێڕوانینی تیۆریی بەبڕشتیان لەم بوارەدا‬

‫بەرجەستە ک���ردووە‪ ،‬ل��ەم ب��اس��ەدا نەکرا‬ ‫بە درێ��ژی ب��اس لە هەموو ئ��ەو تیۆرانە‬ ‫بکرێت‪ ،‬ک��ە ل��ە ک��ای��ەدا ه��ەن ل��ە ب��ەر دوو‬ ‫فاکتەر‪ ،‬یەکەمیان هەر تیۆرێك سۆنگە‌و‬ ‫پ��ێ��وگ��ەی تایبەتی ت��ووێ��ژی��ن��ەوەی خۆیی‬ ‫هەیە‪ .‬دووەمیان لە بەر ئەوەی ئەو گەشە‬ ‫پێشکەوتنە م����اددی‌و کۆمەاڵیەتییانەی‬ ‫لەگەڵ هەر ساتێکی گەشە‌و پێشکەوتندا‬ ‫گۆڕانکارییەکی نوێ دەهێنێتە کایەوە‪ .‬بە‬ ‫کورتی لەم روانگەیەوە دەستنیشانی چەند‬ ‫تیۆرێك ئەکەم وه‌ک‪:‬‬ ‫تیۆری گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتی بازنەیی‪:‬‬ ‫ب��ی��رم��ەن��دان��ی ئ����ەم ت���ی���ۆرە زۆرن‪ ،‬لە‬ ‫شرۆڤەی ئەم دیاردەیەدا لەو ب��اوەرەدان‬ ‫مەحاڵە کۆمەڵگە‌و رۆش��اک��ی مرۆڤایەتی‬ ‫ل��ە خ��والن��ەوەی ئ��ەو ب��ازن��ەی��ە دەرب��ازب��ن‪.‬‬ ‫ب��ە ب������ەراوردی چ��ەن��دی��ن ش��ی��وە ژی��ان��ی‬ ‫ئورگانی زیندەوەر‌‌و وەرزی س��اڵ‌‪ ...‬هتد‪،‬‬ ‫هێناویانەتەوە‪ ،‬کە کۆمەڵگە‌و رۆش��اك لە‬ ‫دنیادا دروستبوون‌و گەشەیان ک��ردوە‌و‬ ‫پێگەیشتوون‌و تۆکمە ب��وون الوازب��وون‌و‬ ‫پ��اش��ان پ��وک��اون��ەت��ەوە‪ .‬ل��ە ه��ەر خولیکیدا‬ ‫کۆمەڵگە گۆڕانکاری لە سیستم‌و بونیاد‌و‬ ‫داب‌و نەریت‌و مۆراڵ‌و‪ ...‬هتد بەسەر هاتوە‪.‬‬ ‫ت���ی���ۆری س��ای��ک��ۆل��ۆج��ی��ا ل���ە گ��ۆڕان��ک��اری‬ ‫کۆمەالیەتیدا‪ :‬ئەم تیۆرە لەو روانگەیەوەیە‬ ‫لە گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتی دەڕوانێت‪ ،‬کە‬ ‫پێشکەوتن‌و گۆڕانکاریەکانی کۆمەڵگە لە‬ ‫ئەنجامی بوونی ‌وزەیەکی هزری گەورەی‬ ‫کرۆکی خودی مرۆڤ خۆیەتی‪ .‬پێشکەوتنی‬

‫‪315‬‬

‫ئە ‌م وزە هزرییە لە گەشەی ئەو توانایانەوە‬ ‫سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬پێشکەوتنی شێوازی‬ ‫ژیانی کۆمەاڵیەتی‌و تەکنەلۆژیا هێناونییەتە‬ ‫ک���ای���ەوە‪ ،‬پ��ێ��داوی��س��ت��ی��ی��ە س��ای��ک��ۆل��ۆج��ی‌و‬ ‫کۆمەالیەتییەکان لە راب��ردوودا کۆمەڵگە‌و‬ ‫ژیانی کۆمەاڵیەتی مرۆڤیان بەم رۆژگارە‬ ‫گ��ەی��ان��دوە‌و رەوت����ی داه���ات���ووش دی���اری‬ ‫دەکەن‪.‬‬ ‫تیۆری سیاسی هاوسەنگی‌و یەکاسانی‪:‬‬ ‫ئەم تیوەرە لە روانگەی هاوسەنگی بواری‬ ‫ماددی‌و کۆمەاڵیەتیی کۆمەڵگە‌و رۆشاکەوە‬ ‫دەڕوان��ێ��ت��ە گ��ۆڕان��ک��اری��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪،‬‬ ‫‌وات���ە دوو هێڵی راس��ت��ی س��ەرەت��ادی��اری‬ ‫بێ کۆتایی لە شیوازی تیردا‪ ،‬یەکێکیان‬ ‫ماددی‌و ئەوی تریان کۆمەاڵیەتی‪ ،‬لەم دوو‬ ‫هێڵەدا‪ ،‬گۆڕانکاریی کۆمەاڵیەتیی ئاسایی‌و‬ ‫لۆجیکییە ئەگەر لە گەڵ رەوتی گۆڕانکاریە‬ ‫م��اددی��ەک��ان��دا ه��اوس��ەن��گ‌و ه��اوت��ا ب��ڕوات‪.‬‬ ‫الدان‌و دواکەوتنی هەر تیرێکیان دەبێتە‬ ‫مایەی دروست بوونی‪ ،‬کەلێن‌و تەنگەژەی‬ ‫گۆڕانکاری‪.‬‬ ‫تیۆری گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتی ئینتگراس‬ ‫(تکامل)‪ :‬ئەم تیۆرە لەو باوەڕدایە سیستمی‬ ‫ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ل��ە ک��رۆک��ی خ��ۆی��دا ت��ۆوی‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری هەڵگرتووە‪‌ ،‬وات��ە پێودانگی‬ ‫هەلومەرجی گەشە‌و پێشکەوتنی ماددی‌و‬ ‫کۆمەاڵیەتی کرۆکی گۆڕانکاریی کۆمەڵگە‌و‬ ‫رۆشاکە‪ ،‬لە سەرتایـیـەوە بۆ باشتر‌و لە‬ ‫باشترەوە بۆ تۆکمە ب���وون‌‪ ...‬هتد‪ ،‬هەتا‬ ‫دەگاتە خاڵی ئینتگراس‌و پاشان شیبوونەوە‪.‬‬

‫ه���ەر ی��ەک��ێ��ك ل���ەو ت��ی��ۆران��ە گ��ۆڕان��ک��اری‬ ‫کۆمەاڵیەتییان بە زۆر فاکتەرەو ‌ە وابەستە‬ ‫کردووە‪ ،‬لە گرنگترنیان فاکتەری ژینگەی‬ ‫م�����اددی‪ ،‬ک��ە ل��ە رووداوە س��روش��ت��ی‌و‬ ‫جوگرافییەکانەوە س��ەرچ��اوە دەگ��رێ��ت‪،‬‬ ‫ک��ەرەس��ت��ەی س��روش��ت��ی‌و س��ام��ان��ی ژێ��ر‬ ‫زەوی‌و ئاو‪ ،‬سنور‌و‪ ...‬هتد‪ ،‬دەبنە فاکتەری‬ ‫گ���ۆڕان���ک���اری ک���ۆم���ەاڵی���ەت���ی‪ .‬ف��اک��ت��ەری‬ ‫ب��ای��ۆل��ۆج��ی‪ ،‬ئ��ام��اژەی��ە ب��ە ب���ەردەوام���ی‬ ‫گۆڕانکاریی هەندێک خەسڵەتی بایۆلۆجی‬ ‫ل��ە ‌وەچ�����ەدا ب��ە پ��ێ��ی ب����ەرەو پێشچونی‬ ‫سەردەم‪ .‬فاکتەری بیرو باوەر‪ ،‬ئەو هێزە‬ ‫هزریە لوژیکییەیە کار لە گۆڕانی ریـاڵـیـتـە‬ ‫م��اددی‌و کۆمەاڵیەتییە گرنگەکان دەکات‪.‬‬ ‫بە پێێ سیستمی تەواوکاری‌و بەکارهێنانی‬ ‫ش���ی���واز‌و ت������ەدارەک (‌وس���ائ���ل‪ ،‬أس��ب��اب��ی‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان)ی م��ەب��ەس��ت��دار‪ ،‬کۆمەڵگە‬ ‫ب��ە پ��اس��اوی گ��ۆڕان��ک��اری��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫ب��ون��ی��ادن��ەر پشتیوانی دەک���ات‪ .‬فاکتەری‬ ‫پێشکەوتنی تەکنەلۆجی‪ ،‬داهێنان‌و بیری‬ ‫داهێنەرانەی زانستی‌و کۆمەالیەتیی نوێ‌و‬ ‫نوێژەن‪ ،‬کاریگەری بەرچاو لە گۆڕانکاری‬ ‫ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی دەک����ات‪ ،‬وه‌ک داه��ێ��ن��ان لە‬ ‫ب��واری ئاسانکاری رێکخستنەوە‌و بونیاد‬ ‫ن��ان��ی ک��ۆم��ەڵ��گ��ە‪ .‬ی��اخ��ود داه��ێ��ن��ان��ی هۆی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ک��ردن‌و گ��واس��ت��ەن��ەوە‪ ،‬وه‌ک لە‬ ‫بواری ئینتەرنێتدا‪ .‬فاکتەری بەریەكکەوتنی‬ ‫رۆش��اك‪ ،‬بەریەكکەوتن‌و مۆتاوای نێوان‬ ‫رۆشاكی ن��ەت��ەوە‌و کۆمەڵگەکانی دنیا لە‬ ‫سەر ئاستی تاکەکەس‌و دەستە‌و گروپ‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪316‬‬

‫کۆمەڵگەی ج��ی��اواز دەب��ێ��ت ب��ە فاکتەری‬ ‫ک����ران����ەوە‌و ب�ل�اوب���ون���ەوە‌و ئ��اس��ان��ک��اری‬ ‫گەشە‌و پێشکەوتن‌و گۆڕانکاری ماددی‌و‬ ‫ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ .‬ف��اک��ت��ەری س��ی��زۆن (زم��ن‪،‬‬ ‫‪ SESON‬سەی دەخوێنرێتەوە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫زمانی کوردیدا سەی دالێکی پێوەیە‪ ،‬وه‌ک‬ ‫سەی ئەحمەد‪ ،‬کە دەکاتە سەید ئەمەش‬ ‫سەی‌زۆنە‪ ،‬بەاڵم لە بەر ئەو هۆکارە کردم‬ ‫بە سیزۆن)‬ ‫‪ ،‬ئەم فاکتەرە بەهایەکی دیاریکراوی هەیە لە‬ ‫دیاریکردنی دینامیکییەتی دەستە‌و گروپ‌و‬ ‫کۆمەڵگەدا‪ .‬دەستە‌و گروپ لەم فاکتەرەدا‬ ‫فاکتەرێکی ئەکتیڤی گرنگی رێکخراوەیین لە‬ ‫برەوی جووڵەی گۆڕانکاریی کۆمەاڵیەتیدا‪.‬‬ ‫فاکتەری خوپیشاندان‪ ،‬مانگرتن‪ ،‬راپەڕین‪،‬‬ ‫شۆڕش‪ ،‬نشوستی سیاسی‌و هەرەس‌‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫فاکتەری بەالوەنان‌و دواکەوتەیی‪ .‬فاکتەری‬ ‫سەرکەوتن‌و ب��وژان��ەوە‪ ...‬هتد‪ .‬ئەگەر ئەم‬ ‫فاکتەرانە راستەخۆ‪ ،‬یاخود ناڕاستەوخۆ‬ ‫گۆڕانکاریی کۆمەاڵیەتی نەهـێـنـنـە بـەر‪،‬‬ ‫ئ���ەوە ک��اری��گ��ەری پ��ێ��چ��ەوان��ە ل��ە رەوت���ی‬ ‫گۆڕانکارییەکان دەکەن‪ ،‬ئەم فاکتەرانە بە‬ ‫هەندی خۆیان رەن��گ��دان��ەوە‌و کاریگەری‬ ‫تایبەتی‌و گشتی لە س��ەر هەڵسوکەوتی‬ ‫تاك‌و خێزان‌‪ ...‬هتد دەکەن‪ .‬سۆسیۆلۆجیا‬ ‫تا ئەم سەردەمە سەرقاڵی ئاشکراکردنی‬ ‫فاکتەر‌و ف��ۆرم‌و دەرەنجامی ئەو گەشە‌و‬ ‫پێشکەوتنانەیە‪ ،‬کە بوون بە هۆی‪ ،‬یاخود‬ ‫دەب��ن��ە م��ای��ەی گۆڕانکاریی کۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫ئ��ەم ه��ەواڵن��ە ل��ە ش��ێ��وازی بەکارهێنانی‬

‫بیروبۆچوون‌و تێڕوانینی مێژووی رۆشاکی‬ ‫مرۆڤ‌و مرۆڤایتیدا دیارن‪ .‬چەندین ئاژودان‬ ‫(تأمل)‌و ڤاریابێس‌و تیۆر‌و تەنانەت چەندین‬ ‫یاسای گشتییان لێوەبەرهاتووە‪ .‬لە سەدەی‬ ‫هەژدە بۆ یەکەم جار زاراوەی گۆڕانکاریی‬ ‫کۆمەاڵیەتی لە کتێبی سامانی نەتەوەکانی‬ ‫ئ���ادەم سیمسدا ئ��ام��اژەی پ��ێ��درا‪ ،‬پاشان‬ ‫ئوگبێرن لە ساڵی ‪1922‬دا لە کـتـێـبـێـکـدا‪،‬‬ ‫ک��ە گ��ۆڕان��ک��اری��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ب��ب��وو بە‬ ‫ناونیشانەکەی بەکاری هێنا‪ .‬لەم روانگەیەوە‬ ‫جیا لەو دوو دی��اردەی��ەی پێشو (گەشە‌و‬ ‫پێشکەوتن)‪ ،‬چەندین پێناسە‌و تێڕوانین‌و‬ ‫راڤە بۆ دەستەواژە‌و زاراوەی گۆڕانکاریی‬ ‫کۆمەاڵیەتی خ��ۆی لە کایەدایە‪ .‬ب��ەاڵم لە‬ ‫کرۆکی گەشە‌و پێشکەوتن دانەبڕاون‪ ،‬ئەم ‌ە‬ ‫وادەک���ات دی��دو بۆچوونی ئ��ەم دی��اردەی��ە‬ ‫لە چەندین سۆنگەی رۆش��اک��ی م��اددی‌و‬ ‫کۆمەاڵیەتیی ج��ی��اوازەوە ‌وەب��ەرب��ێ��ت‪ .‬لە‬ ‫ئاست‌و سۆنگەی ئ��اژودان‪ ،‬بیروبۆچوون‪،‬‬ ‫باوەڕ‪ ،‬ئایدۆلۆجیا‪ ،‬ئاستی کارو کردەوە‌و‬ ‫تێڕوانین‌و هەڵسوکەوت‪ ،‬رەف��ت��ار‪ ...‬هتد‌‪.‬‬ ‫واتە شێوازەکانی گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتی‬ ‫ل���ە زۆر ش��ی��وە ژی���ان���ی ک��ۆم��ەالی��ەت��ی��دا‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬مرۆڤ راستەوخۆ‪ ،‬یاخوود‬ ‫ناڕاستەخۆ دەتوانێت بە ئاسانی‌و البەالیی‬ ‫لە گۆڕانکاری‪ ،‬کەرەستە‌و هۆکانی هاتوچۆ‌و‬ ‫گواستنەوە‪ ،‬گۆڕانکاریی تەکنەلۆجیا‪ ،‬لە‬ ‫پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکاندا‪ ،‬لە رۆڵ‌و پێگە‌و‬ ‫شیوازی دژایەتیدا‪ ،‬لە گۆڕانکاری مۆرس‪،‬‬ ‫داب‌ونەریت‪ ،‬لە چیژی هونەر‌و هونەری‌و‪...‬‬

‫‪317‬‬

‫هتد تـێـبـیـنیـان ب��ک��ات‪ .‬م���رۆڤ هەست‬ ‫دەک��ات هەندێک ب��وار بە خێرای رەوت��ی‬ ‫گۆڕانکاریەکان تـێـدەپـەڕن‌و هەندێکی‌تر‬ ‫شیوە لە سەرخۆیی‌و سـسـتـیـیەکـیـان پێوە‬ ‫دیارە‪ ،‬هەندێك بە سیستم‌و هەندێکیان بە‬ ‫هەڕەمەکی لە ژیانی ماددی‌و کۆمەاڵیەتیدا‬ ‫دەڕوات بەڕێوە‪ .‬ئەو دیاردانە لە ئاستی‬ ‫ج���ی���اوازەوە دەردەک�����ەون‪ ،‬بۆنموونە لە‬ ‫ئاستی ک��ەس��ی��دا‪ ،‬وه‌ک رەوت���ی گەشە‌و‬ ‫پێشکەوتنی جەستەیی‌و هزری‪ ،‬لە ئاستی‬ ‫یەکە کۆمەاڵیەتییەکاندا گۆڕانکاری تەرزی‬ ‫خ��ێ��زان‌و بونیادی خ��ان��ەوادە‪ ،‬ل��ە یەکەی‬ ‫رێکخراوەییدا لە سیستمی سیاسیدا زیاتر‬ ‫دەردەک��ەوێ��ت‪ ،‬لە ئاستی گ��ەڕەك‌و گوند‌و‬ ‫شار‌ ‌و واڵتد‌ا وابەستەیە بە پلەی کرانەوە‌و‬ ‫پ��ش��ک��ۆڵ��ی رۆش�����اك‌و م��ام��ەڵ��ەی رەوت���ی‬ ‫زانستی لە نێوان کۆمەڵگە مرۆڤایەتییەکاندا‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ئ���ەم دی������اردەی گ��ۆڕان��ک��اری��ی‬ ‫کۆمەاڵیەتییە وه‌ک هەر دیاردەیەکی‌تری‬ ‫م��اددی چەندین بیروبۆچوونی تیۆری لە‬ ‫خۆی ئ��ااڵن��دووە‪ ،‬پێشتر ئاماژەمان پێدا‌و‬ ‫تیۆرەکانی گۆڕانکاریی کۆمەاڵیەتی لە‬ ‫کڕۆڵترین تیۆری تووێژینەوەن‪ ،‬لە رووی‬ ‫جیاوزی‌و تێڕوانینەوە‪ ،‬تاکە کۆگیرییەك‪،‬‬ ‫کەتیایاندا بەدیبکرێت‪ ،‬ئەوەیە هەموو کۆکن‬ ‫لە س��ەر تێگەیشتن‌و ئوفویۆی دی��اردەی‬ ‫گۆڕانکاری‪.‬‬ ‫پ��وخ��ت��ەی گشتی ب��اس��ک��ردن��ی دی����اردەی‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری��ی کۆمەاڵیەتی ل��ە کۆمەڵگە‌و‬ ‫رۆشاکی مرۆڤایەتیدا لە بازنەیەکی مەزن‬

‫ی‬ ‫پێکهاتوە‪ ،‬لە ناو ئەو بازنە مەزنەدا بازنە ‌‬ ‫ورد‌و ‌وردت��ر‌و گەردیلەیی تیادایە‪ ،‬تۆوی‬ ‫گ��ەش��ە‌و پێشکەوتن‌و گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ان لە‬ ‫کرۆکی خۆیاندا هەڵگرتووە‪ .‬ئ��ە ‌م وردە‬ ‫ب��ازن��ە‌و گ��ەردی�لان��ە ب��ە فاکتەری خۆیی‌و‬ ‫ب��اب��ەت��ی‌و س���ی���زۆن‪ ،‬ک��اری��گ��ەری ژی��ن��گ��ە‪،‬‬ ‫شێوازی گەشە‌و پێشکەوتنیان‪ ،‬لە سەرتای‬ ‫بەرجەستەبوونیانەوە بە هۆی ئەو ‌وزە‬ ‫تایبەتییە دیاریکراوەی تیایاندایە دەکەونە‬ ‫جووڵە‌و هەوڵی بەریەكەوتن‌و بەرگری‌و‬ ‫ئاوێتە بوون دەدەن‪ .‬تا بتوانن سنووری‬ ‫گ���ەش���ەی خ���ۆی���ان ب��ب��ەزێ��ن��ن‌و ب��ازن��ەک��ە‬ ‫ب��ەرف��راوان‌ت��ر ب��ک��ەن‪ .‬هەندێک ج��ار دوو‬ ‫گ��ەردی دژ‪ ،‬یاخود دوو بازنەی‌و وردی‬ ‫دژ دەرچەی تاکە رەوتێكن لە جموجۆڵ‌و‬ ‫دینامیکییەتی نێوانیاندا یەك دەگرن‪ ،‬رەوتی‬ ‫ب��ەرەوپ��ێ��ش چ��وون دەهێننە ک��ای��ەوە(‪،)٣‬‬ ‫ی��ان دووب���ازن���ە ه��ەردووک��ی��ان گ��ەش��ە بە‬ ‫خۆیان دەدەن‌و بازنەیەکی نوێ دروست‬ ‫دەک���ەن‌و خەسڵەتی گ��ۆڕان��ک��اری��ان تیادا‬ ‫دەردەکەوێت(‪ ،)٤‬یاخود دووان لەو بازنانە‬ ‫زادەی س��ەرچ��اوەی��ەک��ن‌و دوور ل��ە یەك‬ ‫گەشەیان ک��ردوە‌و کرۆکی پێشکەوتنیان‬ ‫بەسـسـتـی تیا بەرجەستە بووە(‪ .)٥‬شێوازی‬ ‫تەریب بوونی تاک‌ولۆیان تیا بەدی دەکرێت‌و‬ ‫کەلێنی گۆڕانکاریی کۆمەاڵیەتییان بە باشی‬ ‫تیادا رەچ��او دەکرێت‪ .‬بە پێجەوانەشەوە‬ ‫ی‬ ‫ئ��ەگ��ەر دوو گ���ەرد‪ ،‬ی��اخ��ود دوو بازنە ‌‬ ‫ورد‌و وێکچوو ئاسایی بن ئ��ەوە لە ناو‬ ‫بازنە گەورەکەدا بەئاسانی یاکنگیر دەبن‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪318‬‬

‫رەوتی گەشە پێشکەوتن بەڕێوە دەبەن‪ ،‬لە‬ ‫شیوازی گۆڕانکاریدا دەردەک��ەون(‪ .)٦‬ئەم‬ ‫گەشە‌و پێشکەوتن‌و گۆڕانکارییانە مەرج‬ ‫نیە لە تەرزی پۆزەتیڤدا دەرکەون‪ ،‬وه‌ک لە‬ ‫هێڵکاریی ژمارە دوو دەردەکەوێت‪.‬‬

‫هێڵکاری ژمارە دوو‪:‬‬

‫وات����ە گ���ۆڕان���ک���اری ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی وات���ای‬ ‫گواستنەوە‌و ئاڵوگۆڕی بونیاد‌و سیستمێکی‬ ‫رۆشاکی ماددی‌و کۆمەالیەتی پۆنۆگرافی‬ ‫ش��ەخ��ت��ە ب���ووە ب��ەب��ون��ی��اد‌و سیستمێکی‬ ‫رۆش��اک��ی م���اددی‌و ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی زی��ن��دو‪،‬‬ ‫کراوە‪‌،‬و مۆدیرنی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫په‌راوێزه‌کان‬ ‫(*) ئه‌گه‌ر ئه‌م بوار ‌ه لە کۆمه‌ڵگه‌ی کوردیدا‬ ‫لێی بکۆڵرێته‌وه‌‪ ،‬ده‌مانگه‌یه‌نێت ‌ه ئه‌و رایه‌ی‬ ‫چ��ۆن ئ��ه‌م الی��ه‌ن�� ‌ه ل��ە خ���ودی کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫ک���وردی���دا ه���ه‌ر ب��� ‌ه س�����ه‌ره‌و ن��وخ��وون��ی‬

‫ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬جگ ‌ه لە‌و باس‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ی‬ ‫لە س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی راب���ردوو لە ‌الیه‌ن‬ ‫بێگانه‌و ‌ه ئه‌نجام دراون‌و پاش ئه‌و ‌ه کورد‬ ‫خۆشی هیچ به‌دوادا چوونی بۆ نه‌کردوو ‌ه‬ ‫به‌و شێوه‌یه‌ی‪ ،‬کە ژێرخانی نه‌ته‌و ‌ه لە‬ ‫رووی رۆشاکی ماددی‌و کۆمەاڵیەتییەوە‬ ‫ئاشکرا بکات‪ ،‬به‌که‌می‌و سنورداری نه‌بێت‪.‬‬ ‫(‪ )١‬ل��ە ک��ۆم��ەڵ��گ��ەی ک���وردی���دا ه��ه‌ن��دێ��ک‬ ‫ن وه‌ك‬ ‫سه‌رچاو ‌ه لە ‌م دواییانه‌دا ده‌رکه‌وت ‌‬ ‫(کتێبه‌کانی کاک ‌ه حه‌مه‌ی حاجی مه‌حمود‪،‬‬ ‫رۆژ ژمێری پێشمه‌رگه‌یه‌ك‌)‌و (کتێبه‌کانی‬ ‫ک��اك ن��ه‌وش��ی��روان مسته‌فا ئ��ه‌م��ی��ن)‪ ،‬که‬ ‫ن‬ ‫‌سه‌رچاوه‌یه‌کی گرنگی لێکۆڵینه‌وه‌ینه‌وه‌ ‌‬ ‫بۆ چه‌ندین بواری سیاسی‌و کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ده‌س����ت ن��ی��ش��ان��ک��ردن��ی ج����ۆری ب��ن��ه‌م��او‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی گ��ەش��ە‌و دژای���ه‌ت���ی‌و چه‌ندین‬ ‫فاکتەری بەربەستی گرنگیان لە ب��ه‌رده‌م‬ ‫گه‌شه‌ی بزوتنه‌وه‌ی کوردایه‌تیدا خستۆتە‬ ‫روو‪ .‬لە ‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی خ��ودی خۆیان لەو‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا لەگه‌ڵ باری گەشەکردنەکەدا‬ ‫بوون‌و توانیویانە هه‌ندێک الیه‌نی گرنگی‬ ‫ژیانی کۆمەاڵیەتی نه‌ته‌و ‌ه لە‌پارچ ‌ه خاکێکی‬ ‫دیاری کراود‌ا وێنا بکەن‪ ،‬زۆرترین زانیاری‬ ‫م��ێ��ژووی��ی ل��ە چ��ه‌واش�� ‌ه ک���اری‌و ون��ب��وون‬ ‫بپارێزن‌و خزمه‌تێکی گه‌وره‌یان به‌خاك‌و‬ ‫نه‌ته‌وه‌ کردووه‌‪.‬‬ ‫(‪ )٢‬ئ��ه‌م ب���اره‌ش ل��ە س��ه‌رده‌م��ی رژێمی‬ ‫لە ‌ن��اوچ��ووی (ال��ب��ع��ث)دا زۆر به ‌ئاشکرا‬ ‫ه��ه‌س��ت��ی پ��ێ��ده‌ک��را‪ ،‬راپ���ه‌ڕی���ن ل��ە‌ک��رۆک��ی‬ ‫ئه‌و چه‌قبه‌ستنه‌دا ب��وو ‌ه مایه‌ی خرۆشی‬

‫‪319‬‬

‫هه‌ست‌و سۆزی دڵسۆزانه‌ی نه‌ته‌وه‌‪ .‬‬ ‫(‪ )٣‬وه‌ک پەیوەندی داکەوتنی ئەو نەخۆشی‬ ‫نوژداریانەی لە نەبوونی خزمەتگوزاری‬ ‫کۆمەاڵیەتیەوە پەیدا ئەبن‪( .‬سیڵ)‬ ‫(‪ )٤‬وه‌ک بوژانەوە‌و دەستگیری کۆمەاڵیەتی‬ ‫ئابووری‌و لە ‪ ،‬کەم کردنەوەی دی��اردەی‬ ‫دزێویوه‌ک دزی‌و الدان‌و ‪ ..‬تد‪.‬‬ ‫(‪ )٥‬وه‌ک ک����اری����گ����ەری پ���ەی���وەن���دی���ە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکان‌و رەوت��ی تەکنەلۆژیا لە‬ ‫سەر مرۆڤ‌و کۆمەڵگەی داخراودا‪.‬‬ ‫(‪ )٦‬وه‌ک پراکتیزەکردنی بواری ساسی‌و‬ ‫کۆمەالیەتی پێکەوە لە دەسەاڵتی سیاسیدا‪،‬‬ ‫دادپ�����ەروەری ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ک��ران��ەوەی‬ ‫دی��م��وک��رات��ی‌و م��اف��ی م���رۆڤ‌و دەس��ەاڵت��ی‬ ‫سیاسی‌و گونجاندنی ب��اوان‌و پێگەیاندنی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬لێکترازانی خێزانی‌و الدانی‬ ‫مێردمناڵ‪.‬‬

‫په‌راوێزو سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪smelser,n. social change in the -1‬‬ ‫‪1997 ,industrial change London‬‬ ‫‪Sociologie voor de praktijk, Siep -2‬‬ ‫‪de 7 ,van der werf en hoeksema‬‬ ‫‪2010,druk,Bussum‬‬ ‫‪3‬ــ النظرات االجتماعیة‪ ،‬د‪ .‬قیس نعمة النوري‪،‬‬ ‫مطبعة جامعة الموصل‪1985 ،‬‬ ‫‪4‬ــ سالم یوفت‪ ،‬مفهوم الواقع في تفکیر العلمي‬ ‫المعاصر‪ ،‬رباط‪2002 ،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪320‬‬

‫عه‌له‌وییه‌کان‬ ‫‪Development, progress and change‬‬

‫د‪.‬حوسێن خه‌لیقی‬

‫‪321‬‬

‫دکتۆر حوسێن ل ‌ه واڵتی سوید ده‌ژی‌و دکتۆرای‬ ‫هه‌ی ‌ه ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌دا‪ .‬سه‌رۆکی ئه‌نیستویدی‬ ‫کورد ‌ه ل ‌ه سوید‪ ،‬زیاتر ل ‌ه ‪20‬به‌رهه‌می هه‌یه‌‪.‬‬ ‫سه‌رسووریی (قزڵباشی)‬ ‫ل��ه ‌ب��اک��ووری ک��وردس��ت��ان‪ ،‬ب��ه ‌تایبه‌ت له‬ ‫‌نێو ت��ورک�� ‌هک��ان��دا‪ ،‬ب��ه‌و تێڕامان ‌ه ده‌بێژێن‬ ‫عه‌له‌ویه‌تی‪ ،‬به ‌خ��اوه‌ن ب��ڕوا ب��ه‌و ئایین ‌ه‬ ‫ده‌بێژن عه‌له‌وی‪ .‬به‌اڵم له ‌نێو بیرمه‌ندانی‬ ‫ع��ه‌ل��ه‌وی خ��ۆی��ان��دا ئ���ه‌و پ��ه‌ی��و ‌ه گ��ۆڕان��ی‬ ‫ب�� ‌ه س���ه‌ر‌دا دێ���ت‪ .‬ه��ه‌ن��دێ��ک ل�� ‌ه ن��ووس��ه‌ر ‌ه‬ ‫عه‌له‌وییه‌کان ل�� ‌ه وش���ه‌ی ئ��ال��ه‌وی که‌ڵک‬ ‫وه‌رده‌گ���رن‪ .‬وه‌ک ده‌رده‌ک��ه‌وێ��ت‪ ،‬وشه‌ی‬ ‫ع��ه‌ل��ه‌وی په‌یوی ک��وردی نییه‌‪ .‬له ‌زمانی‬ ‫ک���وردی���دا ب��ۆ ئ���ه‌و ب���ڕوای���ه س��ه‌رس��وور‬ ‫به‌کاردێت‪ .‬ل ‌ه به‌ڵگه‌نامه‌کانی عوسمانیدا‬ ‫سه‌روسوور نووسراوه‌‪ .‬وه‌ک له‌وشه‌که‌دا‬ ‫دی�����اره‌‪ ،‬م��ه‌ب��ه‌س��ت ک�ڵ�اوی س���وورب���ووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه به‌ڵگه‌نامه‌کانی ت��ورک��دا وه‌ک قزڵباش‬ ‫باسیکراوه‌‪ .‬الی موسوڵمانه‌کانی ئاوێته‌ی‬ ‫ئ��ه‌ه��ل ح��ه‌ق (ن��ام��وس��وڵ��م��ان) ب��ه‌ک��اردێ��ت‪.‬‬ ‫ل��ه‌و پێوه‌ندییه‌دا ن��اوی س��ه‌رس��وور وه‌ک‬ ‫بناخ ‌ه له ‌کوێوه هاتووه‌؟ وه‌ک ده‌زانین ل ‌ه‬ ‫ک��رده‌وه‌ش��دا وه‌ک ده‌بیندرێت‪ ،‬ل ‌ه ب��ڕوای‬ ‫کۆنی کورداندا ئ��اور‌و رۆژ خ��اوه‌ن پله‌ی‬ ‫پیرۆزن‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه بنه‌مای ئه‌و وش ‌ه ل ‌ه‬ ‫سووربوونی ئاگر وه‌رگ��ی��راوه‌‪ .‬لێکۆڵینه‌ر‬ ‫حه‌شیم کوتلۆ ل ‌ه سه‌ر ناوی سه‌رسووری‬ ‫گه‌لێک لێکۆڵینی ئه‌نجام داوه‌‪ .‬ن��اوب��راو‬

‫ده‌بێژێت‪ :‬ئه‌و وش ‌ه ل ‌ه گه‌رمایی ئاگره‌و ‌ه‬ ‫سه‌ری هه‌ڵداوه‌‌و په‌یوی ئاله‌وی به‌کاردینێ‪.‬‬ ‫به‌شێکی دیک ‌ه لـــ ‌ه عه‌له‌وییه‌کان ده‌بێژن‪:‬‬ ‫عه‌له‌وییه‌تی لــه‌ئایینی ئیسالمدا بــــ ‌ه واتای‬ ‫الیه‌نگری عه‌لییه‌‪ .‬وه‌ک ده‌زان��ی��ن کاتێک‬ ‫ئه‌بوو موسلێمی خوراسانی‪ ،‬که ‌له ‌الیه‌ن‬ ‫عه‌باسییاندا ناجوامێران ‌ه ک��وژرا (‪754‬ی‬ ‫ک��ۆچ��ی)‪ .‬الیه‌نگرانی ک��وردی ن��اوب��راو ل ‌ه‬ ‫خ��وراس��ان‌و کوردستان‌و ئ��ا‌ڕان (ئ��ه‌ڕان)‬ ‫هێرشیان ک��رده ‌س��ه‌ر عه‌باسییه‌کان بۆ‬ ‫ی تۆڵه‌ی ده‌ب��وو موسلیم بکه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ‌‬ ‫کاتێک هێرشیان ک��رد‪ ،‬ئ��ااڵی س��ووری��ان‬ ‫ه��ه‌ڵ��گ��رت‌و ده‌سته‌سڕێکی س��ووری��ان ب ‌ه‬ ‫سه‌ریانه‌و ‌ه به‌ست‪ .‬ده‌شێت ریشه‌ی ئه‌و‬ ‫وشه‌ی ‌ه له‌وێڕا هاتبێ‪ .‬لــــ ‌ه لـــه‌شکه‌ری شا‬ ‫ئیسماعیلی سه‌فه‌ویدا سه‌رسوور ده‌بیندرا‌و‬ ‫زۆربه‌یان کوردبوون‪.‬‬ ‫جۆگرافیا‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه بابه‌تی س��ه‌رس��ووری��ه‌ت��ی له‬ ‫‌ب��اک��ووری کوردستانه‌‪ ،‬پێویست ‌ه شوێنی‬ ‫ئه‌وان ‌ه دیاری بکرێت‪ .‬سه‌رنجڕاکێش ‌ه ئه‌و‬ ‫خه‌ڵک ‌ه هه‌موو ل ‌ه هه‌رێمی شاخاوی‌و چیایدا‬ ‫ده‌ژی��ن‪ .‬ئه‌مه‌ش خ��اوه‌ن وات��ای خۆیه‌تی‪.‬‬ ‫دوای هێرشی عـــه‌ره‌ب‌و موسوڵمانه‌کان‬ ‫س���ه‌رس���ووری���ی ده‌ش��ت��ه‌ک��ان��ی��ش ه��ه‌م��وو‬ ‫به‌ره‌و شاخ کۆچیان کرد‪ .‬بۆ ئه‌و ‌ه بتوانن‬ ‫ل�� ‌ه بنده‌ستی موسوڵمانه‌کاندا وه‌مێنن‪.‬‬ ‫ناچاربوون هه‌ندێک گۆڕانکاری ل ‌ه بیرو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪322‬‬

‫ب��ڕوای خۆیاندا پیک بێنن‪ .‬دوای ئه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫گشتی ئیسالمیان په‌سندکرد‪ .‬ئ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫ل ‌ه شاخ مانه‌وه‌‪ ،‬ب��ڕوای خۆیان پاراست‌و‬ ‫درێ���ژه‌ی���ان پ��ێ��دا‪ .‬ش��وێ��ن��ی دان��ی��ش��ت��ن��ی��ان‪:‬‬ ‫ئه‌رزینگان‪ ،‬سێواس‪ ،‬کۆچگریی‪ ،‬ده‌رسیم‪،‬‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی وارت����ۆا (گ��م��گ��م)‪ ،‬گــــه‌رمیان‬ ‫(م���ه‌ره‌ش)‌و تا ب��اژاری ئەنتاکیا‪ ،‬درێ��ژه‌ی‬ ‫هـــه‌یه‌‪ .‬ئێستا بــ ‌ه هۆی کۆچکردن‪ ،‬زۆربه‌یان‬ ‫ل ‌ه ئیستامبول‌و باژێری دن نیشته‌جێبوون‪.‬‬ ‫زۆرب��ه‌ی��ان ل��ه ‌ترسی ده‌وروب����ه‌ر ب��ڕوای‬ ‫خۆیان ئاشکرا ناکه‌ن‪.‬‬ ‫رابردوو‬ ‫له‌ سه‌ر‌ئه‌و تێڕامانه‌‪ ،‬دوو بۆچوونی دژ‬ ‫به‌یه‌ک هه‌یه‌‬ ‫یه‌که‌م‌‬ ‫زانستی‌(ماتریالیستی)‬ ‫م�������رۆڤ ده‌ت�����وان�����ێ�����ت ل�����ه‌روان�����گ�����ه‌ی‬ ‫ماتریالیستییه‌و ‌ه راستییه‌ک ‌ه ده‌ستنیشان‬ ‫بکات‪ .‬له‌م روانگه‌وه‌ کاتێک مرۆڤ ل ‌ه سه‌ر‬ ‫م��ێ��ژووی س��ه‌رس��ووری��ه‌ت��ی ده‌کۆڵێته‌وه‌‪،‬‬ ‫تووشی ریککه‌وتێکی دی��اری��ک��راو نابێت‪.‬‬ ‫ی��ان هێند ‌ه ک��ۆن��ه‌‪ ،‬ک��ه ‌م���رۆڤ ناتوانێت‬ ‫ده‌ستنیشانی بکات‪‌ .‬وه‌ک مێژووی ئیسالم‬ ‫نییه‪ ‌،‬ک ‌ه ل ‌ه په‌یامبه‌ره‌که‌و ‌ه ده‌ستپێده‌کا‌و‬ ‫رێککه‌وتێکی دیاریکراوی هه‌یه‌‌و مرۆڤ‬ ‫ده‌زان��ێ له ‌س��ه‌ر چ بنه‌مایه‌ک ده‌یپێوێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه سه‌ر سووریه‌تیی شتی وه‌ها نییه‌‪.‬‬ ‫گه‌لۆ هۆیه‌که‌ی چییه‌؟ له‌وانه‌ی ‌ه هه‌ندێک هۆ‬

‫هه‌بن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی زه‌ق‌و به‌رچاو ‌ه ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫‌ک ‌ه ئه‌و بڕوای ‌ه شۆڕاوه‌ی دینێکی دیکه‌یه‌‪.‬‬ ‫وه‌ک زۆر ل ‌ه لیکۆڵه‌ره‌وان ده‌ری ده‌خه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌و ئایین ‌ه درێژه‌ی مزدائیزمه‌‪ .‬له‌روانگه‌ی‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی‌و ک��ل��ت��وری‌و ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی‌و‬ ‫ئایینییه‌وه رووی له ‌دیارده‌گه‌لی پیرۆزه‌‪.‬‬ ‫ده‌سه‌لمێندرێت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و دین ‌ه له درێژه‌ی‬ ‫ره‌وت��ی خۆیدا ل ‌ه گه‌وهه‌ری مه‌زدائیزمه‌‪.‬‬ ‫وه‌ک سه‌رچاوه‌یه‌ک سه‌ره‌تا مه‌زدائیزم‌و‬ ‫دواتر چه‌ند جۆگه‌له‌ی لێی سازبووه‌و لق‌و‬ ‫پۆپی ک��ردووه‌‌و باڵوبوه‌ته‌وه‌‪ .‬هۆیه‌کانی‬ ‫کامانه‌ن؟‬ ‫ئا‪ :‬زه‌رڤان‬ ‫ل����ه‌ب����ه‌ر ئ������ه‌و ‌ه م������رۆڤ ل����ه‌م���ێ���ژووی‬ ‫س��ه‌رس��ووری��ه‌ت��ی ئ��اگ��ادارب��ێ��ت‪ ،‬پێویست ‌ه‬ ‫زەر‌ڤ���ان���ی���زم‌و زه‌رده‌ش���ت���ی���ش ب��ن��اس��ێ��ت‪.‬‬ ‫چونک ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ی م���ه‌زن‌و ب��ەرچ��اوی‬ ‫سه‌رسووریه‌تی‌و عه‌له‌ویه‌تی له‌و کانیی ‌ه‬ ‫س��ه‌رچ��اوه ‌ده‌گ���رن‪ .‬یه‌کێک ل��ه‌و که‌سانه‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ل��ه ‌س��ه‌ر ئایین ‌ه ک��ۆن�� ‌هک��ان لێکۆڵینی‬ ‫ک����ردووه‌‪( ،‬ئ��ه‌ده��ه‌م غ��ه‌م��گ��ی��ن‌)ه‌‌‪ .‬ن��اوب��راو‬ ‫ل��ه ‌پ��ه‌رت��ووک��ی خ��ۆی��دا ب��ه ‌ن���اوی ‪Mazda‬‬ ‫‪Inancindan Alevilige-cild-I Item Xemgin‬‬

‫‪ ،Mesopotami‬پێیوایـــــــــ ‌ه بناخه‌ی دینی‬ ‫م����ه‌زدا ده‌گ��ات�� ‌ه خ��وداش��ن��اس��ی زۆرڤ����ان‪.‬‬ ‫کوردستان ل ‌ه کۆندا‪ ،‬بڕوایان بــ ‌ه خودای‬ ‫ده‌م‪ ،‬یان کات بــه ‌ناوی زۆرڤ��ان هه‌بوو‪.‬‬ ‫میتۆلۆجی (خوداشناسی) ئ��ه‌و دینه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫لــــه ‌الیه‌ن نووسه‌رێکی ئه‌رمه‌نی به ‌ناوی‬

‫‪323‬‬

‫ئه‌نزیک نووسراوه‌‪ ،‬به‌م جۆره‌یه‌‪ :‬کاتێک له‬ ‫‌جیهاندا بێجگه ئاسمان‌و زه‌وی زینده‌وه‌ر‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬ل ‌ه س��ه‌ر خ��اک‌و ئاسمان چشتیک‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬ک ‌ه ناوی ئه‌و زه‌رڤان بوو‪ .‬زه‌رڤان‬ ‫وات��ا ق���ه‌ده‌ر‌و تیشکداوه‌ی به‌خته‌وه‌ریی‪.‬‬ ‫زه‌رڤ�����ان ب���ۆ ئ����ه‌و ‌ه ک��وڕێ��ک��ی ب���ه‌ن���اوی‬ ‫ئه‌هورا م��ه‌زدا‪ ،‬ی��ان ئورمز ببێت‪ ،‬ه��ه‌زار‬ ‫س��اڵ قوربانی پیشکه‌شکرد‪ ،‬ب��ه‌م ج��ۆر ‌ه‬ ‫ده‌ی��ه‌وی��س��ت کوڕێکی ببێت‪ ،‬ک��ه ‌ئه‌ویش‬ ‫ه��ه‌م��وو دی��ارده‌ک��ان��ی جیهان بئافرێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌وکات ئه‌هورامه‌زدا که‌وته ‌سکی‪ .‬دوای‬ ‫ئه‌وه بیری کرده‌وه‌‌و به ‌خۆی گوت‪ ،‬گه‌لۆ!‬ ‫من ئه‌و قوربانییه‌م بێهوود ‌ه پێشکه‌شکرد‌‌‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ه‌و ‌ه کوڕێکم به ‌ن��اوی ئه‌هورامه‌زدا‬ ‫ب��ب��ێ��ت‪ ،‬ک��ه‌چ��ی ه��ه‌ت��ا ه��ه‌ن��ووک�� ‌ه ن��ه‌ب��ووه‌‪.‬‬ ‫کاتێک ل��ه‌و ‌ب��ی��ره‌دا نوقم ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬هه‌ست‬ ‫ده‌ک���ات‪ ،‬ئه‌هریمه‌ن که‌وته سکی‪ .‬کاتێک‬ ‫له‌و ‌ه تێگه‌یشت گوتی‪ :‬دوو زاڕۆکی من له‬ ‫‌سکی تۆدایه‌‪ .‬کام له‌وان ‌ه زووتر له‌دایکبوو‪،‬‬ ‫ئه‌یکه‌م ‌ه قڕاڵ‪ .‬ئه‌هورامه‌زدا گوته‌ی باوکی‬ ‫خۆی بیست‌و ئه‌ویش ب ‌ه برای خۆی گوتی‪.‬‬ ‫ئه‌هریمه‌نیش به‌م جۆر ‌ه بیستی‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫سکی دایکی خۆی هه‌ڵدڕێ‌و هاته‌ده‌ره‌وه‌‌و‬ ‫چوو ‌ه الی باوکی خۆی‪ .‬باوکی نه‌یناسی‌و‬ ‫گوتی‪ :‬تۆ کیت؟ گوتی‪ :‬من ک��وڕی تۆم‪.‬‬ ‫گوتی‪ :‬کوڕی من رووناکی‌و خیر‌و به‌یری‬ ‫لێ ده‌بارێت‪ ،‬به‌اڵم تۆ تاریکی‌و قات‌و قریت‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬له‌و کاته‌دا ئه‌هورامه‌زدا‪ ،‬هات ‌ه دنیاوه‌و‬ ‫چوو ‌ه الی باوکی خۆی‪ .‬زه‌رڤان تێگه‌یشت‬ ‫ئه‌وه‌کوڕی خۆیه‌تی‪ .‬ئه‌وکات به‌و ده‌سته‌ی‬

‫قوربانی پێ سه‌ربڕی بوو‌‌‪ ،‬چڵێک دار ده‌دا‬ ‫ب ‌ه ئه‌هورامه‌زدا‪ .‬زه‌رڤان گوتی‪ :‬مه‌زدا هه‌تا‬ ‫ئێستا من قوربانیم بۆ تۆ داوه‌‪ .‬تۆیش ده‌بێت‬ ‫بۆ من قوربانی بکه‌ی‪ .‬له‌و کاته‌دا ئه‌هریمه‌ن‬ ‫به ‌زەرڤانی گوت‪ :‬تۆ به‌ڵێنت داب��وو‪ ،‬هه‌ر‬ ‫که‌س زووت��ر هات ‌ه دنیاوه‌‪ ،‬بیکه‌یته ‌‌قڕاڵ‪.‬‬ ‫ئێستا به‌ڵینه‌که‌ت بـــه‌جێ نه‌هێناوه‌‪ .‬زه‌رڤان‬ ‫گ��وت��ی‪ :‬درۆزن‌و خ����ودای خ���راپ���ی‪ ،‬من‬ ‫قڕاڵه‌تی نۆ ه��ه‌زار ساڵم دا ب ‌ه ت��ۆ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌هورامه‌زدا وه‌ک ده‌س��ه‌اڵت��داری سه‌رتۆ‬ ‫دی��اری ده‌ک��ه‌م‪ .‬دوای ئه‌و ماوه‌ی ‌ه ئه‌هورا‬ ‫ده‌بێته ‌ق��ڕاڵ‌و ئ��ازاد ‌ه چی بیه‌وێت بیکات‪.‬‬ ‫له‌و کاته‌و ‌ه ئه‌هورا‌و ئه‌هریمه‌ن ژینگه‌یان‬ ‫ئافراند‪ .‬مــه‌زدا شته‌جوانه‌کانی ئـــافراند‌و‬ ‫ئـــه‌هریمه‌نیش شت ‌ه خ��راپ‌و ناڕه‌واکانی‬ ‫ئافراند‪ .‬ئه‌هریمه‌ن دیتی‪ ،‬ک ‌ه ئه‌هورامه‌زدا‬ ‫چشتی جوان ده‌ئافرێنێت‪ ،‬به‌اڵم ناتوانێت‬ ‫روون��اک��ای��ی ب��ئ��اف��رێ��ن��ێ��ت‪ .‬ئ��ه‌ه��ری��م��ه‌ن به‬ ‫‌دیوه‌کانی خۆی ئه‌یژێت‪ :‬ئه‌هورا چشتی‬ ‫ب��اش ده‌ئ��اف��رێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ب���ه‌اڵم ل��ه ‌تاریکاییدا‬ ‫ده‌مێنێت‌و ئافریندراوه‌کانی به‌که‌ڵک نایه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هۆشیار بێت‪ ،‬ئه‌هورا له‌گه‌ڵ دایکی‬ ‫دانیشێت‪ ،‬ئه‌وکات رووناکایی‪ ،‬یان رۆژ‬ ‫ده‌ر‌ده‌ک��ه‌وێ��ت‪ .‬ب��ه‌اڵم به ‌دێوه‌کانی گوت‪،‬‬ ‫ئه‌و نهێنیی ‌ه ب ‌ه که‌سیک مه‌یژن‪ .‬ل ‌ه دێوه‌کان‬ ‫یه‌کێک ب ‌ه ن��اوی مه‌حمی نهێنییه‌که‌ی ب ‌ه‬ ‫ئه‌هورا گوت‪( :‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪.)141‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه خ���ودای ئ��ه‌م دین ‌ه زه‌رڤ��ان��ه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌م دی��ن��ه‪ ‌،‬ده‌گ��وت��رێ��ت زه‌رڤ��ان��ی��زم ن��اوی‬ ‫ئ��ه‌و خ��ودا ل��ه ‌به‌ڵگه‌نامه‌کانی حکومه‌تی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪324‬‬

‫ن��وزی هورییه‌کاندا هه‌یه‌‪ .‬ب ‌ه رۆسیوس‪،‬‬ ‫‪400‬ساڵ پ‪.‬ز‪ ،‬باسی ئه‌و خودای ‌ه ده‌کات‪.‬‬ ‫ب ‌ه پێ ئه‌و بڕوایه‌‪ ،‬زه‌رڤ��ان بیست‌و چوار‬ ‫ی کرد ‌ه نێوی هێلکه‌یه‌کەوە‪،‬‬ ‫خودای چاکه‌ ‌‬ ‫ئ��ه‌ه��ری��م��ه‌ن��ی��ش ه���ی خ���راپ���ی ک����رد ‌ه نێو‬ ‫هه‌مان هێلکه‌وە‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه چاکه‌‌و خراپ ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای سه‌رهه‌ڵدانی مرۆڤایه‌تیدا‬ ‫ئافرێندراوه‌‪ .‬ب ‌ه پێی بڕوای ئه‌وان جیهان‬ ‫بریتییه‌ له‌ هێلکه‌یه‌ک‪.‬‬ ‫بێ‪ :‬زه‌ر‌ده‌شتی‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر م��ێ��ژووی زه‌ر‌ده‌ش��ت��ی روان��گ��ه‌ی‬ ‫جیاواز هه‌یه‌‪ .‬به ‌پێی هه‌ندێک سه‌رچاو ‌ه‬ ‫تێڕامانی زه‌رده‌ش��ت��ی س��ی ه���ه‌زار ساڵ‬ ‫پێش زایین س��ه‌ری هه‌ڵداوه‌‌و په‌یامبه‌ری‬ ‫یه‌که‌می ئه‌و‌دین ‌ه ناوی مه‌هاباده‌‪ .‬دووه‌می‬ ‫هوشه‌نگه ‌(ده‌گ��وت��رێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌و ئیبراهیمه‌)‪.‬‬ ‫هۆشه‌نگ ل�� ‌ه س��اڵ��ی‪ 2040‬پیش زایینیدا‬ ‫بووه‌‌‪ .‬سێیه‌م په‌یامبه‌ری زه‌رده‌شته‌‪ ،‬که‌له‬ ‫‌ساڵی‪600‬ی پێش زایینیدا ژیاوه‌‪ .‬ئه‌و دین ‌ه‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن خودی زه‌رده‌شته‌وه‌‪ ،‬راسوریس‬ ‫ک���راوه‌‪Kizilbasligin Felsefi Kaynaklari-(.‬‬ ‫‪E. Erip, S. Guven, A. Kilavuz, A.R.Bilgili.‬‬ ‫‪)22 Wesana Zulfikar .p‬‬

‫ئه‌و زانیاریی ‌ه ل ‌ه نووسراوه‌کانی زه‌رده‌شتدا‬ ‫ئ��ه‌وی��ش ل��ه‌ه��ه‌ڵ��ب��ه‌س��ت��ی گ��ات��ای ژم���ار ‌ه‬ ‫سێیه‌مدا ده‌رده‌که‌وێت‪ .‬له‌وێدا باسی ئه‌وه‬ ‫‌ده‌کات چلۆن دنیا‌و ئاسمان ئافرێندراوه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ئه‌و ئه‌یژێت‪ :‬لــ ‌ه خــۆی هـــه‌موو ژینگه‌ ‌‬

‫ئـــافڕراند‪ ،‬ئه‌و ژینگه‌ی خست ‌ه نێو هه‌موو‬ ‫له‌شی خۆی‪ .‬به‌م جۆر ‌ه ئه‌وان ‌ه چاک‌و فره‌وان‬ ‫بوون‌و دواتر هه‌موو چشتێکی ل ‌ه الشه‌ی‬ ‫خۆی ئافراند؛ لە سه‌ری خـــۆی ئاسمان‌و‬ ‫لە قاچی زه‌وی‌و لــــ ‌ه فرمێسکی چاوی‬ ‫ئاوی له ‌مووی گیا ئافراند‪ .‬ل ‌ه ناوه‌ڕۆکی‬ ‫خۆی ئاوری ئافراند (سه‌رچاوه‌ی یه‌که‌م‪،‬‬ ‫ل‪ .)144‬لێره‌دا ب ‌ه راشکاویی باسی خودا‌و‬ ‫ئه‌هورامه‌زدا کراوه‌‪ .‬ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه کورد به‬ ‫‌ئافرێنه‌ر ده‌بێژێت خودا واتا‪ :‬هه‌موو شتێک‬ ‫ل ‌ه خۆیدایه‌‪ .‬له ‌به‌ڵگه‌نامه‌یه‌کی په‌هله‌ویدا‬ ‫ئاهورامه‌زدا ده‌بێژێت‪ :‬من دنیام ب ‌ه گشتی‪،‬‬ ‫ل ‌ه خۆم ئافراند‪ .‬دیسان کورد ب ‌ه سرۆشت‬ ‫ده‌ب��ێ��ژن خ��ۆزا وات���ا‪ :‬ل�� ‌ه خ��ۆی پێکهاتوو‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه خ��ۆی خوڵقاو‪ .‬ب��ه ‌پێی ئ��ه‌م تێڕامانه‌‪،‬‬ ‫هه‌موو چشتێک‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه دنیا ده‌بیندرێت‪ ،‬یان‬ ‫نه‌بیندرێت‪ ،‬گشتیان پارچه‌یه‌ک ل ‌ه خودان‪.‬‬ ‫مرۆڤیش پارچه‌یه‌ک ‌ه له‌و شتانه‌ به‌پێی ئه‌م‬ ‫دینه‌‪ ،‬م��رۆڤ‌و خ��ودا‌و خ��ۆزا‪ ،‬ته‌واوکه‌ری‬ ‫ی��ه‌ک��ت��رن‪ .‬ل�� ‌ه ئ��اک��ام��ی ئ���ه‌و ب��ۆچ��وون��ه‌دا‪،‬‬ ‫ده‌گ��وت��رێ��ت م��رۆڤ خ��ۆزای��ه‌ک��ی بچووکه‌‪،‬‬ ‫خۆزا خۆدی خودایه‌‌و خ��وداش مرۆڤێکی‬ ‫ته‌واوه‌‪ .‬له‌تێڕامانی ئیزه‌دایه‌تیدا‪ ،‬له‌و باره‌و ‌ه‬ ‫جیاوازییه‌ک هه‌یه‌‪ .‬وه‌ک جه‌مشید به‌نده‌ر‬ ‫ده‌نووسێت‪ :‬له ‌کتێبی پیرۆزی ئیزه‌دایه‌تی‬ ‫واتا مه‌سحه‌فی ره‌شدا هاتووه‌؛ دواتر خودا‬ ‫هات ‌ه ق��ودس (ئورشه‌لیم)‪ .‬فه‌رمانی دا ب ‌ه‬ ‫جبرائیل‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه چوار گۆشه‌ی دنیا خاک‬ ‫بێنه‌‪ .‬ل ‌ه خ��اک‌و ئ��او‌و ه��ه‌وا‌و ئاگر مرۆڤی‬ ‫ئافڕاند‪( .‬بڕوانه‌‪ ،‬دوازده ‌ئیمام عه‌له‌ویه‌تی‪،‬‬

‫‪325‬‬

‫جه‌مشید به‌نده‌ر‪ ،‬ل‪)116‬‬ ‫به ‌پێی به‌ڵگه‌کانی زه‌رده‌شتی خ��ودا‪ ،‬یان‬ ‫ئاهورامه‌زدا‪ ،‬دوات��ر ئ��ه‌وه‌ی پێخۆش بو ‌و‬ ‫ئافراندی‪ .‬له ‌پێشدا رۆژی ئافڕاند‪ ،‬ناوی‬ ‫نا میترا‪ .‬دوات��ر مانگی ئافراند‌و ن��اوی نا‬ ‫مائونها‪ .‬دواتر‪ ،‬چونک ‌ه رووناکایی مائوها‪،‬‬ ‫الواز بوو بۆ هاریکاری خۆدای ئه‌ستێره‌ی‬ ‫ئافراند‌و ناوی کرد ‌ه تیشترا‪ .‬دواتر خودای‬ ‫ه��ه‌وای ئافراند‌و ن��اوی نا واه��و‪ .‬به ‌پێی‬ ‫ب��ڕوای م��ه‌زدائ��ی��زم پ��ێ��واژووی ئافڕاندن‬ ‫به‌م جۆره‌یه‌‪ :‬ل ‌ه پێشدا ته‌نیا رۆژ‌و ئاگر‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ ،‬زه‌رده‌ش����ت ئ��ه‌م��ه‌ی وه‌ک خ��ودا‬ ‫په‌سندکرد‪ .‬رۆژیش هه‌ر شتێکی ل ‌ه له‌شی‬ ‫خۆی ئافراند‪ .‬بۆ ئه‌و ‌ه ل ‌ه کوردیدا‪ ،‬خودا‪،‬‬ ‫یان ئێزدا ده‌گوترێت‪( :‬بڕوان ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫یه‌که‌م‪ ،‬ل‪ .)151‬له ‌پله‌ی دووه‌م��دا مه‌زدا‬ ‫هه‌ندێک شتی ل ‌ه له‌شی خۆیدا ئافراند‌و‬ ‫ئ���ازادی ک��ردن (وه‌ک گ��از‪ ،‬ه��ه‌وا‪ ،‬هه‌ڵم)‪.‬‬ ‫ئه‌و گ��از‌و هه‌ڵم ‌ه ل ‌ه ه��ه‌وا له ‌ژێر تیشکی‬ ‫رۆژ بوون ب ‌ه ئاو‌و به‌م جۆره ‌ئاو سه‌ری‬ ‫هه‌ڵدا‪ .‬به‌شێک له‌و ئاو ‌ه ویشک هه‌ڵگه‌ڕا‌و‬ ‫خاک سه‌ری هه‌ڵدا‪ .‬به ‌پێی ئه‌م تێڕامانه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و پل ‌ه سێ هه‌زار ساڵ درێژه‌ی کێشا‌و به‬ ‫‌گشتی هه‌موو ئافڕاندن دوانز ‌ه هه‌زار ساڵی‬ ‫کێشا‪ .‬چوار نیشان ‌ه له بڕوای مه‌زدائیزم‌و‬ ‫ئاره‌وییه‌تدا پیرۆزن‪ :‬یه‌که‌م رۆژ (ئاگر)‪،‬‬ ‫دووه‌م خ��اک‪ ،‬سێیه‌م ئ��او‪ ،‬چ��واره‌م هه‌وا‪.‬‬ ‫ئه‌و چ��وار ‌ه ل ‌ه دینی یاریشدا پیرۆزن‪ .‬له‬ ‫‌ئاوێستا ل ‌ه به‌ندی ون��دی��داددا نووسراوه‌‪،‬‬ ‫چونک ‌ه ئه‌وان ‌ه پیرۆزن‪ ،‬پێویست ‌ه هه‌میش ‌ه‬

‫پاک‌و خاوێن رابگیردرێن‪ .‬که‌سیک ئه‌وان ‌ه‬ ‫پیس ب��ک��ات ب�� ‌ه ت��ون��دی س���زاده‌درێ���ت‪ .‬ل ‌ه‬ ‫سه‌رسووره‌تی ئه‌مڕۆشدا ئه‌وان ‌ه پیرۆزن‌و‬ ‫ده‌بێت به‌ خاوینی رابگیردرێن‪.‬‬ ‫ب��ه ‌ک��ورت��ی تیئوری زانستی ب��ه‌م ج��ۆر ‌ه‬ ‫باسی سه‌رسووره‌تی ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و ئایین ‌ه‬ ‫به ‌راشکاویی به ‌زه‌رڤانیزم‌و مه‌زدائیزم ‌ه‬ ‫ده‌ب���ه‌س���ت���ێ���ت���ه‌وه‌‪ .‬ئ����ه‌و ت��ی��ۆری��ی��ه‌ ب��اس��ی‬ ‫عه‌له‌وی راستین ده‌ک��ات‪ .‬ل��ه‌و روانگه‌و ‌ه‬ ‫سه‌رسوورییه‌تی دینێکی سه‌ربه‌خۆیه‌‌و‬ ‫الی��ه‌ن��ی زان��س��ت��ی‌و ماتریالیستی ه��ه‌ی��ه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌و دین ‌ه هۆش‌و ژیربێژییه‪.‬‬ ‫ب���ه‌ره‌و ئیده‌ئالیسم‌و خ��ه‌ی��اڵ په‌ره‌ستی‬ ‫ن���ا‌ڕوات‪ .‬دینێکی دێموکراتیکه‌‪ ،‬مرۆڤی‌‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪ .‬یه‌کسانی ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و‬ ‫ره‌گه‌زیی ده‌پارێزێت‪ .‬هه‌میشه ‌الیه‌نگری‬ ‫چینی بنده‌سته‌‌‪ .‬دینێکی خۆزا‌و ئاژه‌ڵ پارێز ‌ه‬ ‫ن ‌ه ئه‌مپریالیستی‌و تااڵنکه‌ره‌‪ ،‬به‌اڵم له‌مرۆدا‬ ‫هه‌ندێک بڕوا هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌یانه‌وێت ئه‌و دین ‌ه‬ ‫خۆزای ‌ه ب ‌ه ئیسالمه‌و ‌ه ببه‌ستنه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا ئه‌وان ‌ه دژی یه‌کترن‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫ده‌توانێت بێژێت‪ :‬دوژمنن‪ .‬ئێستا ئه‌م تیز ‌ه‬ ‫خراوه‌ت ‌ه به‌ر باس‪ ،‬ک ‌ه سه‌رسووره‌یه‌تی به‬ ‫‌ئیسالمه‌و ‌ه گرێ ده‌ده‌ن!‬ ‫‌دووه‌م‌ــ ئیسالمییه‌(خه‌یاڵی‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان)‬ ‫ئه‌م ‌ه تیۆرییه‌کی تازه‌ی ‌ه دروستکراو‌و دوور‬ ‫له ‌ریبازی سه‌رسووریه‌تییه‌‪ ،‬کرۆکی ئه‌م‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪326‬‬

‫دینتن ‌ه ل ‌ه ناکۆکی ل ‌ه سه‌ ‌ر به‌ڕیوه‌بردنی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی خه‌لیفه‌گریی چ��ێ ب���ووه‌‪( .‬به‬ ‫ن ــ خه‌لێقی)‬ ‫‌بڕوای هه‌ندێک ل ‌ه موسوڵمانه‌کا ‌‬ ‫پێش ئه‌وه‌په‌یامبه‌ری ئیسالم کۆچی دوایی‬ ‫بکات رای سپاردبوو‪ ،‬ک ‌ه عه‌لی ل ‌ه شوێنی‬ ‫ئه‌و دابنیشێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌بوو به‌کرو عومه‌ر‪،‬‬ ‫هه‌ڵوێستیان گ��رت‌و ئه‌بووبه‌کریان کرد ‌ه‬ ‫خه‌لیفه‪ .‬ل��ه‌م ب��اره‌دا عه‌لی زۆری لێکرا‌و‬ ‫ل ‌ه جیهانی ئیسالمدا بوو به ‌دژه‌ب��ه‌ر‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه ل ‌ه کۆمه‌ڵگای ئیسالمیدا‪ ،‬سۆزی زیاتر‬ ‫بۆ عه‌لی هاته‌ئاراوه‌‪ ،‬چونک ‌ه سته‌می لیکرا‪.‬‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای ب��ن��ده‌س��ت‌و چ��ه‌وس��او ‌ه وه‌ک‬ ‫کورد‌و فارس‌و هیتر‪ ،‬ل ‌ه جیهانی ئیسالمدا‬ ‫بوون ‌ه الیه‌نگری عه‌لی‌‪ .‬ئه‌و سۆز ‌ه رواڵه‌تی‬ ‫ب���ووه‌و ل�� ‌ه ب��ن��ه‌ڕه‌ت��دا خ��ۆی دژبه‌رییه‌کی‬ ‫ئێدئولۆجی ئیسالمی ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم ناکۆکی‬ ‫عه‌لی‌و ئه‌بوو به‌کر‌و عومه‌ ‌ر ئیدئولۆجیک‬ ‫ن��ه‌ب��وو‪ .‬کێش ‌ه ل��ه ‌س��ه‌ر ده‌س����ه‌اڵت ب��وو‪.‬‬ ‫نزیکایه‌تی ئه‌و خه‌ڵک ‌ه ب ‌ه عه‌لییه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئه‌م بنه‌مای ‌ه بوو‪ ،‬ک ‌ه باسکرا‪ .‬هه‌ندێک ل ‌ه‬ ‫عه‌له‌وییه‌تی به‌م ‌ه ده‌زان���ن‪ .‬به ‌تایبه‌ت له‬ ‫‌باکووری کوردستان‪ ،‬ده‌وڵه‌تی تورک ئه‌وه‬ ‫‌ده‌قۆزێته‌وه‌‌و ده‌بێژێت‪ :‬ئه‌مه خاڵی ئه‌رێنییه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه عه‌له‌وییه‌تی له ‌ئیسالمه‌و ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫گرتووه‌‪.‬‬ ‫له‌باکوور عه‌له‌ویی زۆرن (نزیک ‪20‬ملیۆن)‪،‬‬ ‫چونک ‌ه ده‌وڵه‌ت سوننیه‌‪ ،‬ل ‌ه دژبه‌ریی ئه‌وان‬ ‫ترسی زۆره‌‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ده‌یه‌وێت دابه‌شیان‬ ‫بکا‌ت‌و هێزیان الواز بکات‌‌و ئه‌وانه‌ی ئه‌و‬ ‫ب��اوه‌ڕ ‌ه پ��ه‌ره ‌پێده‌ده‌ن‪ ،‬ده‌وڵ��ه‌ت یارمه‌تی‬

‫زۆری���ان ده‌دات‪ .‬وه‌ک پ���اره‌‌و پله‌‌و دان��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی مێدیا‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫وه‌ک ده‌زانین‪ ،‬لـــ ‌ه سه‌ره‌تای ئیسالمه‌وه‌‪،‬‬ ‫تــا ئ��ه‌ورۆ‪ ،‬سه‌رسووریه‌تی که‌وتووه‌ت ‌ه‬ ‫ژێر گوشاری ده‌وڵه‌ته ئیسالمییە‌کان ل ‌ه‬ ‫رۆژهه‌تی ناوه‌ڕاستدا‌‪ ،‬ل ‌ه کرده‌وه‌دا هه‌میش ‌ه‬ ‫ئه‌و دین ‌ه پ��اوان ب��ووه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ده‌ورێکی‬ ‫نائه‌رینیی ل��ه ‌س��ه‌ر ئ��ه‌و دی��ن�� ‌ه ه��ه‌ب��ووه‌و‬ ‫ل�� ‌ه نێو عه‌له‌وییاندا چینی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی‬ ‫په‌رست‌و هاوکاری رژیم‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر ئه‌وان‬ ‫شت ده‌نووسن‌و زیانیان پێده‌گه‌یه‌نن‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ب��اک��ووری ک��وردس��ت��ان‪ ،‬ده‌وڵ��ه‌ت��ی ت��ورک‪،‬‬ ‫ئیسالم وه‌ک دینی ده‌وڵ���ه‌ت‌و گ��ه‌ل‪ ،‬چاو‬ ‫لێده‌کات‪ .‬ته‌نانه‌ت تا نینووکی‪ ،‬دژی دیاردەی‬ ‫س��ه‌رس��ووره‌ت��ی��ی��ه‌‌و ده‌ی��ه‌وێ��ت‪ ،‬پارچه‌یان‬ ‫بکا‌ت‌و ل ‌ه تواناییه‌کانیان سوود وه‌ربگرێت‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر بۆی ‌ه ئ���ه‌ورۆ ل�� ‌ه نیو عه‌له‌وییه‌کاندا‬ ‫بۆچوونێک ه��ات��ووه‌ت�� ‌ه ئ����اراوه‌‌و ئ��ه‌ی��ژن‪:‬‬ ‫عه‌له‌وییه‌تی رێبازێک ‌ه له ‌نێو ئیسالمدایه‌‌و‬ ‫به‌ڵگه‌شیان ئه‌وه‌یه‪‌ ،‬ک ‌ه ئه‌یژن‪ :‬عه‌له‌وی له‬ ‫‌پێشدا نوێژیان ده‌کرد‌و ئێستاش هه‌ندێک‬ ‫ده‌یکه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ماڵدا ده‌یکه‌ن‪ .‬عه‌له‌وی‬ ‫ن��اچ��ن�� ‌ه م���زگ���ه‌وت‪ ،‬چ��ون��ک��ه‌ ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫ن ب ‌ه‬ ‫ئیسالمدا ل ‌ه مزگه‌ڤتدا گوته‌ی خراپیا ‌‬ ‫محمد‌و عه‌لی گ��وت��ووه‌‪ .‬به‌ڵگه‌ی دیکه‌ش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه ع��ه‌ل��ه‌وی کاتێک سوجد ‌ه ده‌ب��ه‌ن‪،‬‬ ‫پێشانی خ��ۆی��ان ن��اخ��ه‌ن��ه‌س��ه‌ر ب��ه‌ر م��اڵ‌و‬ ‫(وه‌ک شێع ‌ه ــ خه‌لێقی)سه‌ریان ده‌خه‌ن ‌ه‬ ‫س��ه‌ر ب��ه‌رد‪ ،‬ی��ان خ��اک‪ .‬ئ��ه‌و بۆچوون ‌ه ب ‌ه‬ ‫گشتی به‌ری خه‌یاڵه‌‪ .‬سه‌رسووری راستی‬

‫‪327‬‬

‫هیچ کاتێک ناچێت ‌ه م��زگ��ه‌ڤ��ت‌و نوێژیش‬ ‫ن��اک��ات‪ .‬ئه‌م ‌ه وه‌ک ره‌ن��گ��ی ره‌ش‌و سپی‬ ‫ئاشکرایه‌‪ .‬ئه‌وان کاتی خۆرهه‌اڵتن رووی‬ ‫تێده‌که‌ن‌و ده‌ست به‌ره‌و ئاسمان ده‌گرن‌و‬ ‫دۆعا ده‌که‌ن‪.‬‬

‫بێت‪ .‬مێژوونووسان نیشان ده‌ده‌ن‪ ،‬که‌ئه‌و‬ ‫کات ئیسالم په‌ره‌ی سه‌ند خه‌ڵکیان ناچار‬ ‫ده‌کرد‪ ،‬یان ببن ‌ه موسوڵمان‪ ،‬یان سه‌ریان‬ ‫بقرتێنن‌و ماڵیان ت���ااڵن ب��ک��ه‌ن‪ .‬ل��ه سه‌ر‬ ‫عه‌له‌وی باکووری کوردستان به ‌سه‌دان‬ ‫ف��ه‌رم��ان ل��ه‌و چه‌شنه ‌ب��ه‌ڕێ��وه‌چ��ووه‌‌و ب ‌ه‬ ‫تورکی ده‌بێژن؛ ‪Bas kesi, mal yagmi‬‬

‫له ‌ب��روای سه‌رسووره‌تیدا سوجده‌کردن‬ ‫ل�� ‌ه س���ه‌ر ب����ه‌رد‪ ،‬ی���ان خ���اک ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ل���ه‌ع��ه‌ل��ه‌وی��ی��ه‌ت��ی��دا ل��� ‌ه س����ه‌ر گ��وش��ار‌و‬ ‫چ��ه‌وس��ان��دن��ه‌وه‌‌و ک��ۆم��ه‌ڵ��ک��وژی ئیسالمی‬ ‫ه��ه‌ن��دی��ک ئ��اڵ��وگ��ۆر پ��ێ��ک��ه��ات��ووه‌‪ .‬ئ���ه‌وه‬ ‫‌راستییه‌که ته‌نانه‌ت مرۆڤ ده‌توانێت بێژێت‪:‬‬ ‫شێعه‌گه‌ری‪ ،‬دوای ئه‌و گوشارانه‌‪ ،‬سه‌ری‬ ‫هه‌ڵداوه‪ .‬وه‌ک جه‌مشید به‌نده‌ر ده‌بێژێت‪:‬‬ ‫له‌عه‌له‌وییه‌تیدا‪ ،‬جه‌م هه‌ی ‌ه نه‌ک مزگه‌وت‌و‬ ‫جه‌م‌و مزگه‌ڤت‪ ،‬دوو شتی جیاوازن‪ .‬ل ‌ه به‌ر‬ ‫ئه‌م جیاوازیی ‌ه گه‌وره‌‪ ،‬پێویسته‌ مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫سه‌ر فه‌لسه‌فه‌‌و مێژوو‌و شه‌رت‌و مه‌رجی‬ ‫سه‌رسووریه‌تی لێکۆڵینه‌وه‌بکات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ک��ه‌س��ان��ه‌ی ع��ه‌ل��ه‌وی ب��ه ‌به‌شێک له‬ ‫‌ئیسالم له ‌قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن‪ ،‬ده‌بێژن‪ :‬ئه‌وان‬ ‫شاده‌و ئیمان دێنن‪ ،‬به‌اڵم هه‌ندێک وشه‌ی‬ ‫لێ زیاد ده‌که‌ن‪ .‬وه‌ک الالله‌ اال الله‌‪ ،‬محمد‬ ‫رسول الل ‌ه و عه‌لی ولی الله‌‌‪ .‬ئه‌م گوتن ‌ه دژ‬ ‫ب ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی سه‌رسووره‌تییه‌‪ .‬ئه‌م گوتن ‌ه‬ ‫ده‌یسه‌لمێنێت‪ ،‬که ‌ئه‌وان ‌ه چه‌ند ‌ه که‌وتوون ‌ه‬ ‫ب��ه‌ر گوشار‌و ئـــازار‪ ،‬کـــــ ‌ه ناچاربوون‬ ‫ش��اده‌و ئیمانی موسوڵمانان به ‌زاریاندا‬

‫فه‌لسه‌فه‌ی سه‌رسووریه‌تی‬ ‫ئه‌م فه‌لسه‌فه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ ئیسالم دژی یه‌کن‪.‬‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ک��ان��ی س��ه‌رس��ووری��ه‌ت��ی دینی‬ ‫کاتی کۆنی کوردستان ‌ه واتا مه‌زدائیزمه‌‪.‬‬ ‫ب��ه ‌پێی ئ��ه‌م تێڕامان ‌ه خ��ودا م��ه‌زدای��ه‌‪ .‬له‬ ‫‌زاراوه‌ی دۆمبه‌لیدا مه‌ز واتا هه‌می من‌و‬ ‫تۆ‌ودا به ‌واتای ئافراندنه‌‪ .‬که‌سێک ئێمه‌ی‬ ‫ئ��اف��ران��دووه‌‪ .‬له ‌کرمانجیشدا ده‌گوترێت‬ ‫ئه‌زدا‪ ،‬یان خۆدان‪ .‬له‌م فه‌لسه‌فه‌دا چشتێک‬ ‫ک ‌ه خ��ودا ئافڕاندی پارچه‌یه‌ک ‌ه ل ‌ه خۆی‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ب��ۆی�� ‌ه ل�� ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی عه‌له‌وییه‌تیدا‬ ‫ده‌ب��ێ��ژن‪ :‬خ��ودا م��رۆڤ��ه‌‪ ،‬ی��ان ب ‌ه جۆرێکی‬ ‫دن‪ ،‬ده‌بێژن‪ :‬مرۆڤ خودایه‌کی ناته‌واوه‌‪.‬‬ ‫خۆدایش مرۆڤێکی بێ که‌مایه‌سییه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه گوتنی انا الحق له ‌نێو ئه‌واند زۆر‬ ‫که‌ڵکی لێوه‌رده‌گیردرێت‪ .‬واتاکه‌ی ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫خودا له‌گه‌ڵمه‌‪ .‬من خودام له ‌بناخه‌ی ئه‌و‬ ‫بۆچوونه‌دا خودا ل ‌ه نێو‪ ،‬یان ل ‌ه خۆزا‪ ،‬یان‬ ‫لە سروشتدا ده‌بینێت‪ .‬ئه‌و دیتن ل ‌ه ئیسالمدا‬ ‫تاوان ‌ه دژ ب ‌ه یه‌که‌په‌رستییه‌‪ ،‬چونک ‌ه ئه‌و‬ ‫دیتن ‌ه بووه ‌هۆی ل ‌ه سیداره‌دانی حه‌لالج‌و‬ ‫سووهره‌وه‌ردی‌و پۆستی نه‌سیمیشیان له‌و‬

‫وێن ‌ه ‪wene‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪328‬‬

‫پێوه‌ندییه‌دا ده‌رهێنا‪ .‬له‌نێو موسوڵمانه‌کاندا‬ ‫ل����ه‌ب����اک����وور ئ���اوی���ت���ه‌ی اه�����ل ح����ق ب��ۆ‬ ‫سه‌رسووران به‌کاردێنن‪ ،‬واتا ئه‌و که‌سه‌ی‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی ئیسالمه‌‪ .‬ل ‌ه دینی‬ ‫زه‌رده‌شتیدا ئاگر پارچه‌یه‌ک ل ‌ه خۆره‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه پیرۆزه‌‪ .‬وه‌ک رۆحی ئه‌هورامه‌زدا‪،‬‬ ‫پ��ه‌س��ن��د ده‌ک���رێ���ت‪ .‬ئ���ه‌و پ��ی��رۆزب��وون�� ‌ه له‬ ‫‌الی���ه‌ن ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��اوه‌ ده‌پ���ارێ���زرێ���ت‌و ئ��ه‌و‬ ‫ب���اره‌ش ئ���ه‌ورۆ ده‌بیندرێت‪ .‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫ئاگر پیس نـــه‌بێت‪ ،‬کاتێک بـــه ‌ئاگره‌و ‌ه‬ ‫نزیک ده‌ب��ن��ه‌وه‌‪ ،‬بـــۆ ئ��ه‌وه‌ی هه‌ناسه‌یان‬ ‫ئ��اگ��ر پیس ن��ه‌ک��ات‪ ،‬ب��ه‌رده‌م��ی��ان ده‌گ���رن‪،‬‬ ‫ئاوناکه‌ن ب ‌ه سه‌ر ئاگرداو کۆژاندنه‌وه‌ی‬ ‫ئاگر الی ئه‌وان سووچ ‌ه (به‌ڵگه‌ی دووه‌م‪،‬‬ ‫ل‪ .)31‬ئ��ه‌و رووداوه‌‪ ،‬ل ‌ه چیرۆکی کۆنی‬ ‫کوردیدا ده‌بیندرێت‪ .‬ل ‌ه کاتی زه‌رده‌شتدا‬ ‫سێ ئاگرگه‌‪ ،‬چێکرا‪ ،‬یه‌که‌م ل ‌ه خوراسان‪،‬‬ ‫دووه‌م ل�� ‌ه ب��ه‌ڵ��خ‪ ،‬سێیه‌م ل�� ‌ه ده‌ورب���ه‌ری‬ ‫ئوروومیه‌دا بوو (به‌ڵگه‌ی دووه‌م‪ ،‬ل‪ .)33‬ل ‌ه‬ ‫به‌ڵگه‌ی یه‌که‌مدا هاتوو ‌ه ئاگرگ ‌ه یه‌کێک ل ‌ه‬ ‫به‌ڵخ دووه‌م له ‌ئورمیی ‌ه ل ‌ه باژێری شیزا‬ ‫ل��ه ‌ته‌ختی سلێمان‪ .‬یه‌کیکی‌تر له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه خوراسان بووبێت‪ .‬ناوبراو ده‌بێژێت‪:‬‬ ‫زه‌رده‌ش��ت شاعیر بووه‌‌و نووسراوه‌که‌ی‬ ‫وه‌ک به‌یت نووسیوه‌‪ .‬به‌یت ل ‌ه باکووری‬ ‫ک��وردس��ت��ان ل�� ‌ه ن��ێ��و ع��ه‌ل��ه‌وی��ی�� ‌هک��ان��دا به‬ ‫‌ناوبانگه‌‌و مه‌الی دینی ئه‌وان ته‌نبووریان‬ ‫بۆ ل��ێ��ده‌دا‌و به‌یت دەخوێنێت‪ .‬ب ‌ه کورتی‬ ‫مرۆڤ ده‌بینێت‪ ،‬ک ‌ه فه‌لسه‌فه‌‌و دیتنی دژی‬ ‫یه‌ک هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌نداز ‌ه ده‌وڵه‌تی تورک‬

‫تێبکۆشێت‪ ،‬ناگونجێت م���رۆڤ ببێژێت‬ ‫سه‌رسووریه‌تی‪ ،‬له ‌نێو ئیسالمدا‪ ،‬سه‌ری‬ ‫هه‌ڵداوه‌‪ .‬ئه‌و زانیاریی ‌ه دوور ‌ه ل ‌ه مێژوو‌و‬ ‫کۆمه‌ڵناسی‪.‬‬ ‫زه‌رده‌شت‬ ‫وه‌ک ل��ه ‌س���ه‌ره‌ت���او ‌ه ده‌سنیشانمانکرد‪،‬‬ ‫په‌یامبه‌ری دینی مه‌زدا زه‌رده‌شته‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫سه‌رسووریه‌تی زانستیدا په‌یامبه‌رێک نییه‌‪.‬‬ ‫له‌روانگه‌ی ئیسالمیدا په‌یامبه‌ری عه‌له‌وییان‬ ‫عه‌لییه‌‪ ،‬ک ‌ه بۆچوونێکی نادروسته‌‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ل ‌ه نێو (به‌شێک) ل ‌ه شێعه‌کاندا‪ ،‬عه‌لی وه‌ک‬ ‫خودا پێناسه ده‌کرێت‪.‬‬ ‫واتای ناوی زه‌رده‌شت ئه‌ستێره‌ی زێڕینه‌‪.‬‬ ‫ده‌گ��وت��رێ��ت‪ :‬ل�� ‌ه نێو چ��اوان��ی زه‌رده‌ش��ت��دا‬ ‫ئه‌ستێره‌یه‌کی زیڕین هه‌بووه‌‪ .‬بـــــ ‌ه پێی‬ ‫لیکۆڵینه‌وه‌یه‌ک من ک��ردووم��ه‌‪ ،‬هه‌تا ئه‌م‬ ‫دواییان ‌ه ل ‌ه نێو کوردی ئاواره‌دا‪ ،‬سکه‌یه‌کی‬ ‫زێڕینیان به ‌توێڵی زاڕۆک��ان��ه‌و ‌ه ئاوێزان‬ ‫ده‌ک���رد‪ .‬به ‌پێی ب��ڕوای من ئ��ه‌و ‌ه میراتی‬ ‫ئایینی زه‌رده‌ش��ت��ه‌‪ .‬ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌م بابه‌ت ‌ه‬ ‫پرۆفێسور (هێرمان بیچ) ده‌بێژێت‪ :‬ناوی‬ ‫زه‌رده‌شت (زۆر ــ ئاستێر)ه‌‪ .‬به دیتنی ئه‌و‪،‬‬ ‫(زۆر) وات ‌ه (زێڕ)‪( ،‬ئاستێر) وات ‌ه (هه‌ساره)‌‪.‬‬ ‫ئه‌فالتون‌‪ ،‬زه‌رده‌ش��ت وه‌ک دامه‌زرێنه‌ری‬ ‫دینی مه‌زدا پێناس ‌ه ده‌کات (به‌ڵگه‌ی یه‌که‌م)‪.‬‬ ‫لێر ‌ه زه‌رده‌شت له‌کوێ ژیاوه‌؟ نووسه‌ری‬ ‫ک��ۆن��ی یــــونانی ک��ری��س��ی��اس ده‌ب��ێ��ژێ��ت‪:‬‬ ‫ئ��ه‌و ق��ڕاڵ��ی ب��ه‌خ��ت��ی��اری‌و ل�� ‌ه رۆژه��ه‌اڵت��ی‬

‫‪329‬‬

‫ئێران ده‌ژی��ا‪ .‬دیسان یونانییه‌کان ئه‌یژن‪:‬‬ ‫زه‌رده‌شت شه‌ش هه‌زار ساڵ پێش زایین‬ ‫ژی���او ‌ه (ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ی ‪ 4‬زه‌ده‌ش����ت‪Zerdest, ،‬‬ ‫‪proto-Kurt bi peygamber- Dr. Sirac‬‬

‫‪ .Bilgin‬ل‪ .)129‬بــه‌اڵم السانتیوس سێ سه‌د‬ ‫س��اڵ پیش زای��ی��ن‪ ،‬ده‌بێژێت‪ :‬زه‌رده‌ش���ت‪،‬‬ ‫قڕاڵی مێدیا بوو‪ .‬به ‌پێی ب��ڕوای هه‌ندێک‬ ‫ک��ه‌س سێ زه‌رده‌ش���ت ه��ه‌ب��ووه‌‪ .‬زۆرب��ه‌ی‬ ‫نووسه‌رانی ئیسالمی ئه‌یژن‪ :‬زه‌رده‌شت ل ‌ه‬ ‫شیز (ته‌خت سلێمان) دا ژی��اوه‌‪ .‬قه‌زوێنی‬ ‫ده‌بێژێت‪ :‬په‌یامبه‌ری ئیسالم گوتوویه‌تی ل ‌ه‬ ‫نێوان ئازه‌ربایجان‌و ئه‌رمه‌نستاندا ل ‌ه چیای‬ ‫سه‌به‌الندا ژی���اوه‌‪ .‬ل��ه‌وێ دارێ��ک��ی گ��ه‌ور ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬له‌ده‌وروبه‌ری گیایه‌ک شین ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بێت‌و مرۆڤ‌و ئاژه‌ڵ بیخۆن‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌مرن‪ .‬زه‌رده‌شت له‌وێ گوڕکراوه‌‪ .‬من بۆ‬ ‫خۆم ئه‌و گیایه‌م له‌باکووری خوراسان ل ‌ه‬ ‫سنووری ئه‌فغانستان‌و تورکه‌مه‌نستاندا‪،‬‬ ‫ک ‌ه چیای هه‌زار مه‌جید هه‌ڵکه‌وتوو ‌ه دیوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و گیای ‌ه ل ‌ه زه‌وییه‌کدایه‌‪ ،‬ب ‌ه ئه‌ندازه‌ی‬ ‫بیست هێکتاره‌‪ ،‬ئه‌و گیای ‌ه شێن ده‌بێت‌و‬ ‫کوردی ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌‪ ،‬ناویان ناو ‌ه ئاغو واتا‬ ‫ژار‪ .‬ئه‌یژن‪ :‬خه‌ڵک له‌دووره‌و ‌ه ده‌هاتن ‌ه ئه‌و‬ ‫شوێنه‌‌و جێژن‌و شادییان به‌رپا ده‌کرد‪ .‬ب ‌ه‬ ‫پێی بڕوای من‪ ،‬زه‌رده‌شت له‌وێ ژیاوه‌‪.‬‬ ‫گنولیی ئیتالیایی ده‌بێژێت‪ :‬زه‌رده‌ش��ت ل ‌ه‬ ‫ده‌وروب��ه‌رێ گولی هاموون ژیاوه‌‌و له‌وێ‬ ‫دینی خۆی باڵوکردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫پله‌کانی ئافراندنی زینده‌وه‌ران‬

‫ب�� ‌ه پێی ئ��ه‌و ب��ۆچ��وون�� ‌ه م���رۆڤ ل�� ‌ه چ��وار‬ ‫ره‌گه‌زەوە سه‌ری هه‌ڵداوه‌‪ :‬ئاگر‪ ،‬هه‌وا‪ ،‬ئاو‪،‬‬ ‫خاک‪.‬‬ ‫یەکەم‬ ‫ئاگر‬ ‫لە ژیانی کورداندا پیرۆزە‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت له‌نێو‬ ‫ئاره‌وییه‌کاندا‪ .‬بڕوایان وای ‌ه ئاور مرۆڤ‬ ‫ناسووتینێت‪ ،‬که‌سی تاوانبار ب ‌ه نێو ئاگردا‬ ‫تێده‌په‌ڕێنن‪ ،‬ئه‌گه‌ر سووتا تاوانباره‌و ئه‌گه‌ر‬ ‫نه‌سووتا بێتاوان ‌ه (هەمیشەش دەسووتێت)‪،‬‬ ‫پێیان وای���ه ‌ئ��اگ��ر گ��ی��ان پ��اک دەک��ات��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫الی ئ��ه‌وان ئاگرگ ‌ه پیرۆزه‌‪ .‬ل ‌ه باکووری‬ ‫ک��وردس��ت��ان��دا ب�� ‌ه ئاگرگ ‌ه دەب��ێ��ژن ئوجاخ‬ ‫(ئوجاخ کوێر ئه‌وه‌یه‌زارۆکی نێری له‌دوا‬ ‫به‌جێنامێنێت)‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه کوژاندنه‌وه‌ی ئاگر‬ ‫الی ئ��ه‌وان ت��اوان��ه‌‪ .‬الی ک��وردی ئ��اره‌وی‬ ‫ژنێک ئاگری بووکێنی خۆی هه‌تا مردن‬ ‫نه‌کوژاندووه‌ته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ئیسالمدا ئاگر خراپه‌و‬ ‫نوێنه‌ری جه‌هه‌ندمەو بۆ سزادانی خودایی‬ ‫دیاریکراوه‌‌‪ .‬ل ‌ه نێوان ئاره‌وییه‌کاندا بێ ئاگر‬ ‫ت��ه‌داره‌ک چێ نابێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئاگر نەبێت‪،‬‬ ‫وه‌ک سمبولێک مۆمێک داده‌گیرسینن‪ .‬ناوی‬ ‫ئه‌و کاره‌ ده‌لیله‌‪ ،‬واتا ئاماژه‌یه‌ به‌ خودا‪.‬‬ ‫دووه‌م‬ ‫هه‌وا‬ ‫خودا له ‌هه‌وادا هه‌یه‌و هه‌ردووکیان یه‌کن‌‪.‬‬ ‫به‌پێی تێڕامانی مه‌زدائیزم‪ ،‬ل ‌ه هه‌ر شتێکدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪330‬‬

‫به ‌چاو ببیندرێت‪ ،‬یان نه‌بیندرێت‪ ،‬خودا‬ ‫هه‌یه‪ .‬که‌وابوو له ‌شتگه‌لی ماکی‌و میناکیدا‬ ‫خ���ودا ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ه��ه‌م��وو زی���ن���ده‌وه‌ران ه��ه‌وا‬ ‫هه‌ڵده‌مژن‌و پێی ده‌ژی��ن‪ .‬ل ‌ه ئاره‌وییه‌تیدا‬ ‫هه‌وا وه‌ک زاکێر پیناسه‌ ده‌کرێت‪‌.‬‬ ‫سێیه‌م‬ ‫ئاو‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و ‌ه ئاو بۆ پاکژیی‌و ‌ژیان گرنگه‌‪،‬‬ ‫الی ئه‌وان پیرۆزه‌‪ .‬له‌الشه‌ی شتی دیتراوو‬ ‫ن��ه‌دی��ت��راودا ئ��او ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه گیاو‬ ‫ئ��اژه‌ڵ‌و مرۆڤ ناتوانن بێ ئاو بژین‪ ،‬ئاو‬ ‫پیرۆزه‌و پیسکردنی تاوانه‌‪ .‬له‌رێ‌و ره‌سمی‬ ‫ئاره‌وییه‌کاندا‪ ،‬ل ‌ه دوازد ‌ه شتی پیشکه‌شکراو‬ ‫یه‌کێکیان ئاوه‌‪ .‬پێشکەشکەر ناوی سه‌قایه‪.‬‬ ‫ئه‌و ئاو ‌ه گیان‌و له‌ش پاکژ دەک��ات‪ .‬ناوی‬ ‫کوردی ئاوار ‌ه ل ‌ه کۆندا سه‌قا بووە‪ ،‬هه‌تا‬ ‫ئیستاش ئه‌وان ‌ه سه‌رسوورن‪ .‬لەبه‌ر ئه‌وه‬ ‫‌ئاو پیرۆزه‌‪ ،‬کاتێک منداڵ نه‌خۆش دەکەون‪،‬‬ ‫ده‌یبه‌نه ‌به‌ر ئاوی ره‌وان‌و ده‌یشۆن‌‌و له‬ ‫‌لێواری ئاوه‌که‌دا قوربانی ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫چواره‌م‬ ‫خاک‬ ‫ب ‌ه پێی ئه‌م تیڕامان ‌ه خاک به‌شێک ‌ه ل ‌ه خودا‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئەفراندنی جیهاندا‪ ،‬ب ‌ه پله‌ی به‌رز‪ ،‬خاک‬ ‫بوو ‌ه (وه‌ک دایک)‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه پیرۆزه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫خاک پێک نه‌هاتبای ‌ه گیا‌و مرۆڤ‌و ئاژه‌ڵ‪،‬‬

‫سه‌ریان هه‌ڵنه‌ده‌دا‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه زه‌رده‌شت‬ ‫گوتوویه‌تی‪ :‬ئاو بۆ مرۆڤ دایکه‌‪ .‬خۆریش‬ ‫باوه‌یه‌‪.‬‬ ‫سومبلی سه‌رسووریه‌تی‬ ‫مرۆڤ ده‌بینێت‪ ،‬له‌ره‌وتی مێژوودا ئه‌م دین ‌ه‬ ‫هه‌ندێک گوڕانی بە سه‌ردا هاتووه‌‪ .‬سومبلی‬ ‫زۆر کۆن‪ ،‬خه‌رمانی خۆره‌‪ .‬خه‌رمانی خۆر‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه نه‌ینه‌وا ده‌رک��ه‌وت��ووه‌‪ ،‬سه‌ره‌تایی‬ ‫بووه‌‪ .‬دواتـــــر جـــــوانکاریی تێدا کراوه‌و‬ ‫لـــــ ‌ه کــــۆتاییدا‪ ،‬وینه‌یه‌کی زەر‌ده‌شتیان‬ ‫تیادا داناوە‌‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه تیشکی خۆر زۆرتر‬ ‫بووه‌‪ .‬له‌ئیزه‌دایه‌تیشدا ئه‌و بۆچوونه‌هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه باکووری کوردستان ئه‌و سومبل ‌ه‬ ‫نابینین‪ ،‬به‌اڵم له‌باکوور‪ ،‬ل ‌ه کاتی زه‌ماوه‌ندو‬ ‫جه‌مگرتندا‪ ،‬وه‌ک خه‌رمانه‌و قه‌واره‌ی رۆژو‬ ‫دنیا ده‌جووڵێن‪ .‬وه‌ک سومبل شمشێری‬ ‫عه‌لی ده‌بینن‪ .‬ئێستا خه‌ڵک ل ‌ه ب��ه‌ر رۆژ‬ ‫به‌ندایەتی دەک��ات‌‪ ،‬به‌اڵم سومبل له ‌ئاردا‬ ‫نیه‌‪ ،‬له ‌به‌ر ترس ل ‌ه هێرش‌و ئ��ازاردان لە‬ ‫الیەن موسوڵمانه‌کانەوە‪ ،‬ئه‌و سومبله‌یان‬ ‫وه‌ال ن��اوه‌‪ .‬له ‌به‌ر ئ��ه‌و ‌ه ل ‌ه باکوور ئیمام‬ ‫عه‌لی پاوان نه‌کراوه‌‪ ،‬وێنه‌و شمشێره‌که‌ی‪،‬‬ ‫ئ�������ازاده‌‪ .‬ل��� ‌ه ک���ات���ی ئ���ه‌ب���وو م��وس��ل��ی��م��ی‬ ‫خوراسانیدا‪ ،‬ده‌بینین‪ ،‬ک ‌ه کاڵوو جلوبه‌رگی‬ ‫کوردان‪ ،‬سووربوون‪ .‬مێژوونووسی مه‌زن‬ ‫مێهردادی ئیزه‌دی‪ ،‬ل ‌ه کتێبەکــــه‌ی خۆیدا‪،‬‬ ‫بــــ ‌ه ن��اوی ک��وردەک��ان‪ ،‬دەبێتژێ‪ :‬ئه‌گه‌ر‬ ‫کورد موسوڵمان نه‌بایه‌‪ ،‬ئه‌و رۆ هه‌موو‪،‬‬

‫‪331‬‬

‫جلوبه‌رگی سووریان له‌به‌رده‌کرد‪.‬‬ ‫هه‌ندێک تایبه‌تمه‌ندیی ئاره‌وییه‌کان‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬پێست‪ ،‬له‌م دینه‌دا چین هه‌یه‌‪ .‬چینی‬ ‫رۆهبان‪ ،‬یان رۆحانی‪ .‬سه‌رۆکی وان له‬ ‫‌س��ه‌ر پێست داده‌نێشێت‌و رێوره‌سمه‌ک ‌ه‬ ‫ب��ه‌ڕی��وه‌ده‌ب��ات‪ .‬عه‌لی حه‌یده‌ر جیله‌سون‪،‬‬ ‫پیرێکی ئ��اره‌وی��ی��ان��ە‪ ،‬دەب��ێ��ژێ��ت‪ :‬پێست‪،‬‬ ‫شوێنی خه‌ڵکه‌‪ .‬ئه‌گه‌رخه‌ڵک پێێ خۆش‬ ‫نەبێت‪ ،‬که‌س ناتوانێت ل ‌ه سه‌ری دانیشێت‪.‬‬ ‫جه‌مشید‪ ،‬به‌نده‌ر‪ ،‬دەبێژێت‪ :‬ره‌نگی پێست‪،‬‬ ‫ی خۆر ‌ه (به‌ڵگه‌ی سییه‌م‪،‬‬ ‫سووربوو‪ ،‬نیشانه‌ ‌‬ ‫ل‪.)94‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬لۆقمه‌‪ .‬هه‌ر که‌س نان بخوات‪ ،‬یان‬ ‫که‌وچێک شۆربا بخوات‪ ،‬ئ��ه‌وه ‌لۆقمه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه ب���ڕوای ئ����ەوان‪ ،‬ئ��ه‌و لۆقم ‌ه گ���ه‌وره‌ی‬ ‫ئاره‌وییه‌کان‪ ،‬باڵوی دەکاته‌وه‌‪ ،‬بۆ ئارامی‬ ‫دینێک‪ .‬کاتی دابه‌شکردنی دەبێژن‪ :‬با ببێت‬ ‫ب ‌ه لۆقمه‌ی خزر‪ .‬له‌و دینه‌دا دوانز ‌ه خزمه‌ت‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬یه‌کێکیان ئه‌و لۆقمه‌یه‌‪ .‬خوارده‌مه‌نی‬ ‫داب���ه‌ش ده‌ک���ه‌ن‌و وه‌ک ی��ه‌ک ده‌ی���ده‌ن به‬ ‫‌ب��ه‌ش��دارب��ووان‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ئه‌و ک��ار ‌ه دەک��ات‪،‬‬ ‫ناوی لۆقمه‌چییه‌‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬عاشووره‌‪ ،‬یان شۆرباو‪ .‬شۆربای‬ ‫ئاشتی‌و یه‌کییه‌تی‪ ،‬ئه‌و شۆرباو ‌ه نرخی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌و ب��ۆ ج��ەژن��ه‌‪ .‬ل�� ‌ه وات���ای خ��واردن��ی‬ ‫خۆردایه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه له‌دوازد ‌ه جۆر خوارده‌مه‌نی‬ ‫پیک دێت‌و دوای خه‌رمانهه‌ڵگرتن‪ ،‬دابه‌ش‬ ‫ده‌کرێت‪ .‬ئه‌مه ب ‌ه تایبه‌ت‪ ،‬چێشتێک بوو‪،‬‬

‫کـــه ‌ه��ه‌ر که‌س ‌ه هــــه‌ر شتێکی هه‌بوو‬ ‫ده‌یهێناو دوای ئاماده‌بوونی دابه‌شیان‬ ‫ده‌کرد‪ .‬بێجگ ‌ه خوێنی گۆنای یار‪ ،‬هه‌موو‬ ‫شتێک‪ ،‬بۆ هه‌موو که‌سه‌‪.‬‬ ‫چ��وارم‪ :‬سه‌ما‪ ،‬ل ‌ه ئاره‌وییه‌تیدا‪ ،‬ته‌نبوور‬ ‫ل��ێ��ده‌ده‌ن‌و هه‌ڵپه‌ڕکێ ده‌ک���ه‌ن‪ .‬موسیقاو‬ ‫دینه‌کیان ئاوێته‌یه‌‪ .‬له‌وێدا ئه‌گه‌ر ته‌نبوور‬ ‫نەبێت‪ ،‬ستران‌و گوتن‌و ئاهه‌نگ نابێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌و نه‌بوو‪ ،‬هه‌ناسه نابێت‪ ،‬ئه‌ویش نەبێت‬ ‫شێعر نابێت‪ ،‬دۆعا نابێت‌‪ .‬ئه‌ویش نەبێت‪،‬‬ ‫س��ه‌م��ا ن��اب��ێ��ت‌و س��ه‌م��اش ن��ەب��ێ��ت‪ ،‬دینیش‬ ‫نابێت‪ .‬له‌یاریشدا‪ ،‬دۆخه‌که هه‌ر وایه‌‌‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ :‬ئێقرار‪ .‬واتا مرۆڤ خاوه‌ن گوته‌ی‬ ‫خۆی بێت‪ .‬ئه‌گه‌ر سۆز ب��ده‌ی‌و ئه‌نجامی‬ ‫نه‌ده‌یت‪ ،‬عه‌له‌وی نیت‪.‬‬ ‫شه‌رتی سه‌رسوورێتی‬ ‫یه‌که‌م‬ ‫ماف له‌ مرۆڤدا ده‌بینێت‬ ‫واتا مرۆڤ به‌مرۆڤبوونی خاوه‌ن مافه‪.‬‬ ‫دووه‌م‬ ‫که‌مه‌ربه‌ست بوون‪ ،‬واتا ئێقرار‬ ‫م���رۆڤ ده‌ب���ی خ����اوه‌ن ده‌س����ت‌و زم���ان‌و‬ ‫که‌مه‌ری خۆی بێت (ده‌ست ل ‌ه نامووسی‬ ‫ت و زمانی ئ��ازار ب ‌ه‬ ‫خه‌ڵک ن��ه‌دات‪ ،‬ده‌س�� ‌‬ ‫خه‌ڵک نه‌گه‌ینێت)‪ .‬له‌و دینه‌دا مرۆڤ دەبێت‬ ‫به ‌سه‌ر ئه‌ندام‌و بیری خویدا زاڵبێت‪ .‬به‌م‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪332‬‬

‫ج��ۆر ‌ه م��رۆڤ چ��اک دەبێت‌و له ره‌فتارو‬ ‫کرداری خراپ دوور ده‌که‌وێته‌وه‌‪ .‬مرۆڤ‬ ‫دەبێت به‌زانیاری هه‌ڵسوکه‌وت بکات‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه دەبێت له ‌دزی‌و درۆو ت��ااڵن دوور‬ ‫بێت‌و زمانی به ‌الی خراپه‌دا نه‌گه‌ڕێت‪ .‬ب ‌ه‬ ‫کورتی‪ ،‬پیویست ‌ه باش بیربکاته‌وه‌‪ ،‬باش‬ ‫بژی‌و باش کاران ئه‌نجام بدات‪.‬‬ ‫سێیه‌م‬ ‫برای جیهانیکی دیکه‌(محاسب)‬

‫ت��ه‌ری��ق��ه‌ت‪ ،‬س��ی��ی��ه‌م م��اری��ف��ه‌ت‌و چ���واره‌م‬ ‫راستییه‌‪( .‬ل�� ‌ه ی��اری��دا‪ ،‬ئ��ه‌م چ���وار ‌ه ه��ه‌ن‌و‬ ‫چواره‌مییان حه‌قێقه‌ت ‌ه ــ خه‌لێقی)‬ ‫ل ‌ه سه‌رسوورییه‌تیدا ته‌نیا درگای راستی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬لێره‌داو له‌فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌واندا مرۆڤ‬ ‫له ‌ده‌روون��ه‌و ‌ه به‌شداری کۆمه‌ڵگا ده‌بێت‪.‬‬ ‫بەندایەتیکردنی ه��ه‌ر ‌ه ب��اش ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫کرده‌و ‌ه راستی ئه‌نجام بدرێت‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫پێویسته‌‪ ،‬ده‌ پله‌ی راست پێک بێت‪.‬‬

‫ئ���ه‌وان ری��ک��خ��راوێ��ک��ی��ان ب��ه‌و ن����اوه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ی��ارم��ه‌ت��ی��دان پێک ه��ێ��ن��اوه‌‌‪ ،‬ک�� ‌ه ئ���ه‌وان ل ‌ه‬ ‫باری ماکیی‌و میناکییه‌وه‌‪ ،‬یه‌کتر یارمه‌تی‬ ‫بده‌ن‪ .‬برای ئه‌و دنیا ل ‌ه نێو بنه‌ماڵه‌دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خاوه‌ن هاوسه‌ره‌‪ ،‬هه‌ڵده‌بژێردرێت‌و نابێت‬ ‫خزمی یه‌کتریش بن‪ .‬له‌باری ئابوورییه‌و ‌ه‬ ‫ده‌بێت یه‌ک ساماندارو یه‌ک ه��ه‌ژار بێت‪.‬‬ ‫منداڵیان ناتوانن ببنه ‌ه��اوس��ه‌ر‪ ،‬له ‌هه‌ر‬ ‫بابه‌تێکی کۆمه‌اڵیه‌تیدا‪ ،‬به‌رپرسیارییه‌که‌ن‪.‬‬ ‫ل��ه‌ئ��ێ��زه‌دای��ه‌ت��ی‌و زه‌رده‌ش��ت��ی��ش��داش وای�� ‌ه‬ ‫(به‌ڵگه‌ی دووه‌م‪ ،‬ل‪.)111‬‬

‫اــ ببیته‌خاک‪.‬‬ ‫ب‪ :‬حەفتاو دوو میلله‌ت شه‌رمه‌زار نه‌که‌یت‪.‬‬ ‫ج‪ :‬به‌خشنده‌ بیت‪.‬‬ ‫د‪ :‬پیویسته‌ بڕوا ب ‌ه خۆت بکه‌یت‪.‬‬ ‫هـ ‪ :‬له‌سامانی خۆت سوود وه‌ربگریت‪.‬‬ ‫و‪ :‬ل ‌ه ئاخاڤتندا‪ ،‬راستی بێژ بیت‪.‬‬ ‫ز‪ :‬نهێنی ئاشکرا نه‌که‌یت‪.‬‬ ‫ح‪ :‬دۆعاو پاڕانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ت‪ :‬سه‌یرو سلوک‪ ،‬سه‌یری ده‌روونی‪ ،‬یان‬ ‫عیرفانیت‪.‬‬ ‫ێ‪ :‬گه‌یشتن ب��ه ‌خ��ودا (به‌ڵگه‌ی دووه‌م‪،‬‬ ‫ل‪.)112‬‬

‫چواره‌م‬ ‫به‌ستراوه‌یی به‌پیره‌وه‬

‫پێنجه‌م‬ ‫خۆ له‌ دارخستن‬

‫پێویست ‌ه خۆت پ��ه‌روه‌رده ‌بکه‌یت‪ .‬چوار‬ ‫درگاو چل پل ‌ه تێپه‌ڕ بکه‌یت‪ .‬ل ‌ه ئیسالمدا‬ ‫چوار درگا هه‌یه‌و ئه‌وان ‌ه مرۆڤ ب ‌ه خوداو ‌ه‬ ‫نزیک ده‌که‌نه‌وه‌‪ :‬درگای شه‌ریعه‌ت‪ ،‬دووه‌م‬

‫ساڵێک ی��ه‌ک ج��ار الی عه‌له‌وییه‌کان ئه‌و‬ ‫ک��ه‌س��ه‌ی م��ه‌رج��ی ئ��اره‌وی��ی��ه‌ت��ی ئه‌نجام‬ ‫ن���ه‌داوه‌‪ ،‬ل ‌ه پێشگای ج��ه‌م‪ ،‬ی��ان (ئەر‌کانی‬ ‫گ���ورگ���و‪ ،‬وات����ا ل��ێ��پ��رس��ی��ن��ه‌وه‌) دادگ���ای���ی‬

‫‪333‬‬

‫ده‌ک��رێ��ت‪ .‬ئ��ه‌و که‌س ‌ه رێ‌و ره‌سمه‌کانی‬ ‫ی نه‌پاراستووه‌‪ ،‬پێی ده‌ڵێن‬ ‫ئه‌و کۆمه‌ڵگایە ‌‬ ‫دۆژک��ی��ن‪ .‬وات��ا که‌سی ک��ه‌وت��وو‪ ،‬ی��ان رێ‬ ‫ونکه‌ر‪ .‬دادگ��ا دەڵێت‪ :‬ئه‌گه‌ر تاوانباره‌ک ‌ه‬ ‫په‌شیمانه‌‪ ،‬لـــ ‌ه پێشگای پیرو شۆرا نیشان‬ ‫ده‌دات په‌شیمانه‌‪ .‬ل��ەب��ه‌ر ئ��ه‌وه ‌ئاماده‌ی ‌ه‬ ‫گیانی خۆی فیدا بکات‪ .‬تاوانبار ره‌فتاری‬ ‫خۆی قبووڵ دەکات‌و دیبەنه‌ نێو جه‌م‪ .‬ل ‌ه‬ ‫کاتێکدا القه‌کانی پێکه‌و ‌ه ن��اوه‌‪ ،‬ی��ان مۆر‬ ‫بووه‌و ده‌ستەکانی ل ‌ه سه‌ر سینگ داناوه‌و‬ ‫ملی که‌چه‌‪ ،‬ل ‌ه پیشگای جه‌مدا راده‌وه‌ستێت‬ ‫(به‌ڵگه‌ی دووه‌م‪ ،‬ل‪ )109‬به‌پێی تاوان سزا‬ ‫ده‌درێ��ت‪ ،‬جۆرێک ل ‌ه سیداره‌دانی خۆیان ‌ه‬ ‫به‌و واتایه‌ی‪ ،‬ئه‌گه‌ر سزا سه‌نگین بوو‪ ،‬له‌و‬ ‫ده‌ڤ��ه‌ر ‌ه وه‌ده‌ری ده‌نێن‪ .‬ئه‌گه‌ر بێسووچ‬ ‫ب���وو‪ ،‬ی��ان م���رد‪ ،‬ده‌ی��ب��ه‌خ��ش��ن‪ .‬ن���اوی ئه‌و‬ ‫به‌خشراو ‌ه ل ‌ه دارهێنانه ‌خ��وارە‪ ،‬ئه‌م ‌ه له‬ ‫‌ئایینی زه‌رده‌شتیشدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫شه‌شه‌م‬ ‫رێ‌و ره‌سمی جه‌م‬ ‫رێ‌و ره‌سمێکی ئاره‌وییه‌تییه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌ڕێوه‌ی‬ ‫ده‌ب���ه‌ن‪ .‬ئ��ی��واره‌ی هه‌موو پێنجشه‌مه‌یەک‬ ‫پیک دێ��ت‪ .‬به ‌گوڵبانگ ده‌ستپێدەکات‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ه��اوار ل ‌ه خ��وداو ب ‌ه ته‌نبوور‪ ،‬ب���ه‌رده‌وام‬ ‫ده‌بێت‪ .‬دوایی ئاوی پیرۆز‪ ،‬نۆش ده‌کەن‌‪،‬‬ ‫ن��ان ده‌خ����ۆن‌و دوات���ر س��ه‌م��ای عیرفانی‬ ‫ده‌ک��ه‌ن‪ .‬ب ‌ه که‌سیک‪ ،‬سێ‪ ،‬پێنج‪ ،‬دوازده‌و‬ ‫چ��ل‌ک���ه‌س‪ ،‬س��ه‌م��ا ده‌ک����ه‌ن‪ .‬ئ��ه‌وان��ه‌ی ل ‌ه‬

‫ج��ه‌م��دان وه‌ک‪ ،‬دای��ره‌ی��ه‌ک‪ ،‬ده‌چ��ه‌رخ��ن‌و‬ ‫سه‌یری نێوچاوانی یه‌کتر ده‌که‌ن‪ .‬ئه‌م کار ‌ه‬ ‫ن��اوی دی��داره‌‪ .‬ئه‌مه ‌نوێژی ئه‌وانه‌و زۆر‬ ‫نووسه‌رو لێکۆڵه‌ر ئه‌و سه‌ما به ‌سیستمی‬ ‫رۆژ له ‌قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن‪ .‬کاتێک ل ‌ه جه‌مدان‪،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر که‌سێک گیروگرفتێکی هه‌بێت‪،‬‬ ‫ده‌خرێت ‌ه به‌ر باس‪ .‬گیروگرفتی سامانی‌و‬ ‫بازرگانی نێوان که‌سان‌و بابه‌تگه‌لی دیکه‌‪،‬‬ ‫له‌و جه‌مه‌دا‪ ،‬چاره‌سه‌ر ده‌کرێت‪ .‬به‌و کار ‌ه‬ ‫نێوان ناخۆشییه‌کان‪ ،‬چاره‌سه‌ر ده‌که‌ن‪ .‬له‬ ‫‌رێ‌و ره‌سمی جه‌مدا‪ ،‬ژن‌و پیاو له ته‌نیشتی‬ ‫یه‌کتردا داده‌نیشن‪ .‬له‌زه‌رده‌شتیدا‪ ،‬مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫ئاگرگه‌کاندا‪ ،‬وه‌ک ئه‌ستێر ‌ه له‌ده‌وری ئاگر‪،‬‬ ‫ده‌جووڵێن‪ .‬واتا به‌شێوه‌ی دایره‌یی‪ .‬واتای‬ ‫سه‌ما ئاسمان ‌ه (به‌ڵگه‌ی دووه‌م‪ ،‬ل‪.)110‬‬ ‫وه‌ک من ئاگادارم‪ ،‬یارییه‌کانیش‪ ،‬جه‌میان‬ ‫هه‌یه‌و ژن ب��ه‌ش��دار نابێت به ‌بۆچوونی‬ ‫من‪ ،‬ئه‌و شێوەکارەی ئەوان‪ ،‬شوینه‌واری‬ ‫ئیسالمه‌‪ .‬ل ‌ه سه‌ر سوورییه‌تیدا‪ ،‬له ‌نێوان‌و‬ ‫ژن‌و پیاودا جیاوازیی نییه‌‪ .‬ل ‌ه نێو مه‌رجی‬ ‫سه‌رسوورییه‌تیدا‪ ،‬دۆست‌و دوژمنی عه‌لی‌و‬ ‫دوازده‌ئیمام نین‪.‬‬ ‫ده‌رکردنی مرۆڤ له‌و دینه‬ ‫ل��ه‌و دی��ن��ەدا‌‪ ،‬س���زای س��ه‌خ��ت بریتیی ‌ه له‪:‬‬ ‫ده‌رکردنی په‌یڕه‌و لـــــه ‌کۆمه‌ڵگا‪ .‬ئـــــه‌گه‌ر‬ ‫که‌سێک ئ��ه‌و تاوانــــان ‌ه ئــــه‌نجام ب��دات‪،‬‬ ‫دەرده‌کرێت‪:‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪334‬‬

‫‪1‬ـ��ـ ئ��ه‌گ��ه‌ر په‌یمانی شکاندبێت‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫سته‌مکاران تێکه‌ڵ ب��ووب��ێ��ت‌و ه��اوک��اری‬ ‫کردبن‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ئه‌گه‌ر ده‌ستدرێژی بکاتە سەر ‌ژنێک‪،‬‬ ‫سه‌باره‌ت به ‌دایک‌و باوکی بێ رێز بێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر مرۆڤکوژ بێت‌و تااڵن چی بێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه زه‌رده‌شتی‌و سه‌رسووریه‌تیدا‪ ،‬ژن‌و پیاو‬ ‫وه‌ک یه‌کن‪ .‬ته‌نیا جارێک ده‌توانن ببن ب ‌ه‬ ‫هاوسه‌ر‪ .‬ئه‌گه‌ر ژن‪ ،‬یان مێرد مرد‪ ،‬مافی‬ ‫به‌ستنی په‌یمانی هاوسه‌ری نۆییان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫الی هه‌ردووکیان نان پیرۆزه‌‪ .‬مرۆڤ نابێت‬ ‫فڕه‌ی بدات‪ .‬ل ‌ه هه‌ردووک ئاییندا که‌مه‌ربه‌ند‬ ‫پ��ی��رۆزه‌‪ .‬کاتیک زه‌رده‌ش���ت پانز ‌ه سااڵن‬ ‫بوو‪ ،‬به‌باوکی خۆی گوت‪ :‬هه‌موو سامانی‬ ‫خۆت بد ‌ه ب ‌ه خه‌ڵک باوکە‪ .‬په‌سندی نه‌کردو‬ ‫زه‌رده‌ش��ت��ی ده‌رک���رد‪ .‬ل��ه‌و سامان ‌ه ته‌نیا‬ ‫که‌مه‌ربه‌ندێکی هه‌ڵگرت‪ .‬ل ‌ه زه‌رده‌شتیدا‪،‬‬ ‫که‌سێک ده‌ستدرێژیی بکاتە سەر ژنێک‪،‬‬ ‫پێنج ساڵ به‌ند ده‌کرێت پاره‌شی لێده‌ستێنن‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌رسوورییه‌تیدا‪ ،‬که‌سیک دزی بکات‪،‬‬ ‫دوو ساڵ ناتوانێت بچێت ‌ه کۆڕی جه‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و ماڵه‌ش دزیویه‌تی‪ ،‬پێویست ‌ه بیداته‌و ‌ه به‬ ‫‌خاوه‌نه‌که‌ی‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌رسووریه‌تیدا‪ ،‬دوازد ‌ه خزمه‌تکردن‬ ‫هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ پیر‬ ‫‪2‬ــ رێبه‌ر‬ ‫‪3‬ــ چاودێر‬ ‫‪4‬ــ چراخچی‬ ‫‪5‬ــ زاکێر (ته‌مبوور‪ ،‬ژه‌ن)‬

‫‪6‬ــ فه‌ڕاش‬ ‫‪7‬ــ ساقی‪ ،‬ئاوده‌ر‬ ‫‪8‬ــ ئامادەکاری نه‌زرو سفره‌‬ ‫‪9‬ــ په‌روانه‌‬ ‫‪10‬ــ په‌یک (نامه‌به‌ر)‬ ‫‪11‬ــ ئێزنیکچیی‪ ،‬واتر ریگاده‌ر‬ ‫‪12‬ــ پارێزه‌ر‪.‬‬ ‫هه‌ر کام له‌مانه‌‪ ،‬له‌پله‌ی خۆیدا‪ ،‬خزمه‌ت ب ‌ه‬ ‫خه‌ڵک دەکات‪.‬‬ ‫ره‌وشت‌و کۆمه‌ڵ‬ ‫له ‌گ��ه‌وه��ه‌ری ئ��ه‌م دی��ن��ه‌دا‪ ،‬م��رۆڤ ده‌بێت‬ ‫ل ‌ه تێڕامانی خ��راپ خ��ۆی پ��اک بکاته‌وه‌و‬ ‫هه‌سته‌کانی کۆنتروڵ بکات‪ .‬دواتر بتوانێت‬ ‫کۆمه‌ڵ بخات ‌ه نێو قه‌واره‌یه‌کی باش‪ .‬به‌م‬ ‫جۆر ‌ه داوا له ‌مرۆڤ ده‌کرێت به ‌رامان‌و‬ ‫زانیاری بجووڵێن‌و پێش ب ‌ه خراپه‌کاری ل ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵدا بگرن‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه دەڵێت‪ :‬تۆ ده‌بێت‬ ‫خاوه‌نی ده‌ست‌و زمان‌و پشتی خۆت بیت‪.‬‬ ‫ل��ه‌م دی��ن��ه‌دا‪ ،‬پێویست ‌ه م��رۆڤ وه‌ه��ا بێت‪:‬‬ ‫ل ‌ه خۆشه‌ویستیدا وه‌ک خ��ۆر‪ ،‬له ‌ده‌ست‬ ‫ئاوه‌اڵییدا وه‌ک ئاو‪ ،‬ل ‌ه کوڕنێ بردندا وه‌ک‬ ‫خاک‪ ،‬له ‌ته‌سلیم بووندا وه‌ک مردوو‪ ،‬واتا‬ ‫به ‌مردوویی دوژمن ب ‌ه سه‌رتا زاڵبێت‪ ،‬له‬ ‫شاردنەوەی‌هه‌ڵه‌کاری خه‌ڵکدا‪ ،‬وه‌ک شه‌و‬ ‫بێت (به‌ڵگه‌ی دووه‌م‪ ،‬ل‪)108‬‬ ‫رێ‌و ره‌سم‬ ‫ل��ه‌م دی��ن��ه‌دا‪ ،‬هێشتنه‌وه‌ی م��ووی سمێڵ‌و‬ ‫رێ���ش‌و س���ه‌ر پێویسته‌‪ .‬وات���ا نایتاشن‪.‬‬

‫‪335‬‬

‫ب ‌ه نهێنی ئه‌م ‌ه سمبول ‌ه لــ ‌ه نێو یارساندا‬ ‫به‌شێکی هه‌یه ‌(سمێڵ)‪ .‬ئه‌وانه‌ی بوونه‌ت ‌ه‬ ‫موسوڵمان کاتێک قوربانی ده‌که‌ن‪ ،‬چاڵێک‬ ‫ه��ه‌ڵ��د ‌هک��ه‌ن��ن‪ ،‬ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی خوێنی ئ��اژه‌ڵ��ی‬ ‫قوربانی تێکه‌ڵ ب ‌ه شتی دیکه‌نەبێت‪ .‬یاریش‬ ‫وه‌هایه‌‪.‬‬ ‫پێوه‌ندی یارسانی‌و ئیزه‌دییان‬ ‫ل�� ‌ه ئیزه‌دایه‌تیدا‪ ،‬ری��وه‌ب��ه‌ری ه��ه‌ره‌م��ه‌زن‬ ‫پیره‌‪ ،‬دواتر باباشێخه‌‪ ،‬دوایی فه‌قیر‪ ،‬قه‌واڵ‪،‬‬ ‫شێخ‪ ،‬کوچه‌ک‪ ،‬مریده‌‪ .‬ل ‌ه سه‌رسووره‌تیدا‬ ‫مورشید‪ ،‬پیر‪ ،‬رێبه‌ر‪ ،‬زاکێرو دوایی موریده‌‪.‬‬ ‫له ‌ئیزه‌دییاندا پیرو شێخ ساڵی جارێک‬ ‫ده‌چ���ن ب��ۆ الی م��وری��دەک��ان��ی��ان‪ .‬م��وری��د‪،‬‬ ‫شتێک به ‌ناوی رشم‪ ،‬یان خه‌اڵت‪ ،‬ده‌ده‌ن‬ ‫به‌وان‪ .‬ئه‌وه‌الی سه‌رسووریش وه‌هایه‌‪ .‬له‬ ‫‌نێوان سه‌رسوورو ئیزه‌دییاندا‪ ،‬لە هه‌ندێک‬ ‫رۆژان����ی ح��ه‌ف��ت��ه‌دا‪ ،‬م���ۆم ه��ه‌ڵ��ده‌ک��ه‌ن‪ .‬له‬ ‫‌هه‌ردووک دیندا‪ ،‬کریوی‌و موحاسبی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫واتا که‌سیک دوای خه‌ته‌نه‌کردنی منداڵ‪ ،‬که‬ ‫‌یارمه‌تیده‌ری بوو ‌ه وه‌ک برا دیت ‌ه به‌رچاوو‬ ‫له ‌ژیاندا‪ ،‬هه‌روه‌سا ده‌مێنن‌و منداڵیشیان‬ ‫ناتوانن ببنه‌ هاوسه‌ر‪.‬‬ ‫ل���ه‌ ه������ه‌ردوو دی���ن���دا زی���اره‌ت���گ���ا گ��رن��گ��ه‌‪.‬‬ ‫پێویست ‌ه م��رۆڤ خوارده‌مه‌نی به‌رێت بۆ‬ ‫ئ��ه‌وێ‌و لــــەوێ قوربانی بکات‪ .‬ئیزه‌دی‬ ‫ب��ه‌و خوارده‌مه‌نییه دەب��ێ��ژن س���اوک‌و له‬ ‫‌سه‌رسووره‌تیدا نانی نیازه‌‪ .‬ب ‌ه کورتی به‬ ‫‌پێی بۆچوونی من هه‌ر سێ دین خاوه‌ن‬

‫یه‌ک سه‌رچاوه‌ن‪.‬‬ ‫تێڕامانێکی پێویست‬ ‫ده‌مێک ‌ه هه‌ندێک ل ‌ه هاونیشتمانانی به‌رێزی‬ ‫پ���ێ���ڕه‌وی ئ��ای��ی��ن��ی ی���اری ل�� ‌ه رۆژه���ه‌اڵت���ی‬ ‫ک��وردس��ت��ان‪ ،‬ب��ه ‌ت��ای��ب��ه‌ت ل��ه ‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫واڵت‪ ،‬ب ‌ه هۆی چه‌شتنی ده‌ردو که‌سه‌رو‬ ‫سته‌می جۆراوجۆر له ‌الیه‌ن ده‌ورو به‌رو‬ ‫بیـــرو بــــڕوا جیاوازەکانه‌وه‌‪ ،‬لە واڵت‌و‬ ‫له ‌درێژایی مێژووی ژیانیاندا‪ ،‬ل ‌ه جیاتی‬ ‫پ��اڵ��دان��ه‌وه‌و پشت به‌ستن ب�� ‌ه پێناسه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی خۆیان‪ ،‬وات��ە ئ��ه‌وه‌‪ ،‬که خۆیان‬ ‫‌کوردی ره‌سه‌نی کوردستانین تێده‌کۆشن‪،‬‬ ‫بابه‌تی ئایینی خ��ۆی��ان زه‌ق بکه‌نـــه‌وه‌و‬ ‫بــــ ‌ه ده‌ن��گ‌و ره‌ن��گ‌و په‌سنه‌کانی ئایینی‬ ‫ی‬ ‫یارییه‌و ‌ه خۆ پێناس ‌ه بکه‌ن‪ ،‬به‌و هیوایە ‌‬ ‫ئـــه‌و پێناس ‌ه وه‌ک سپەرێــــک ئ��ه‌وان ل ‌ه‬ ‫تواندنه‌وه‌و درێژه‌کێشانی ئ��ه‌و سته‌مان ‌ه‬ ‫رزگار بکات‌و لــــه‌م رێگاو ‌ه بوونی خۆیان‬ ‫وه‌ک کۆمەڵێکی ئایینی جیاواز بپارێزن‪.‬‬ ‫ب����ه‌ب����ۆچ����وون����ی م�����ن‪ ،‬خ����ۆش����ک‌و ب���را‬ ‫یارسانییه‌کانمان‪ ،‬هاوکات له‌گه‌ڵ پاراستنی‬ ‫گ��ه‌وه��ه‌ری ئایینه‌که‌یان وه‌ک چه‌مکێکی‬ ‫دێموکراتیک ل��ه‌م��ه‌ڕ ئ���ازادی دی��ن باشتر‬ ‫ی‬ ‫وای�� ‌ه خـــۆ بـــ ‌ه کۆڵه‌که‌و بڕبڕه‌ی پشت ‌‬ ‫پشتاوپشتی نه‌ته‌وه‌که‌یانه‌و ‌ه هه‌اڵوه‌سن‌و‬ ‫هه‌موو پشت لـــه ‌دوژمنی سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫خاک‌و خه‌ڵکه‌که‌یان بکه‌ن‌‪ .‬بۆ سڕینه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ر جۆر ‌ه سته‌مێک‪ ،‬خۆیان وه‌ک به‌شێک‬ ‫ل ‌ه شه‌هیدەکانیان‌و چاالکانی ئێستایان‪،‬‬ ‫ت��ێ��ک�ڵاوی خ��ه‌ب��ات��ی ره‌وای رۆڵ��ه‌ک��ان��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪336‬‬

‫نه‌ته‌وه‌که‌یان ببن‪ ،‬ک ‌ه تا ئێستا ئه‌و سته‌م ‌ه‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌کی گشتی‪ ،‬لـــ ‌ه هه‌مووان کراوه‌و‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی�� ‌هک��ی ت��ای��ب��ه‌ت ل��ـ��ـ��ـ��ه‌وان زی��ات��ر‬ ‫ک��راوه‌‪ .‬ته‌نیا لــه‌و ب��واره‌دا ده‌توانن خـــۆ‬ ‫ل ‌ه سته‌مگه‌ر ‌ه جۆراوجۆره‌کان بپارێزن‌و‬ ‫راس��ت لـــ ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی کوردستانێکی‬ ‫ئازادو ده‌وڵه‌تێکی دێموکراتیی نه‌ته‌وه‌ییدا‪،‬‬ ‫ئازادان ‌ه رێ‌و ره‌سمی ئایینی خۆیان ئه‌نجام‬ ‫ب��ده‌ن‌و ببن ‌ه خ��اوه‌ن پێناسه‌ی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫خۆیان‌و چاره‌نووسی خۆیان به ‌ده‌ستی‬ ‫خۆیان دیاری بکه‌ن‪.‬‬ ‫پ��رژو ب�ڵاوی ئێمە‪ ،‬ده‌بیت ‌ه م��ای��ه‌ی سه‌ر‬ ‫ب��ێ��ک�ڵاوی‌و ت��ه‌ن��ی��ا لـــ ‌ه س��ێ��ب��ەری پشت‬ ‫به‌ستن بـــ ‌ه گشت ( نه‌ک مشتێ له ‌گشت)‬ ‫و یه‌کگرتووییدا ده‌توانین واڵتێکی ئازادو‬ ‫ئابادمان هه‌بێت‪ ،‬که ‌ل��ه‌ودا چه‌وسانه‌وه‌و‬ ‫ده‌مارگژی ئایینی‌و زاڵبوونی ئایینێک به‬ ‫‌سه‌ر ئه‌و‪ ،‬یان ئه‌وانی‌تردا‪ ،‬شوێنە‌واریان‬ ‫نه‌مێنێت‌و هـــه‌ر که‌س بۆ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬یان‬ ‫هه‌ڵنه‌بژاردنی دین ئـــازاد بێت‌و بنه‌ماڵه‌‌و‬ ‫دین‌و ناوبانگ‌و ناوچه‌‪ ..‬هتد‪ ،‬نه‌بن ‌ه پله‌ی‬ ‫سه‌رکه‌وتن‌و زاڵبوون ب ‌ه سه‌ر ده‌وروبه‌ردا‪.‬‬ ‫له ‌ساڵوه‌گه‌ڕی‪ ،‬رۆژی نه‌ته‌وه‌یی واڵتی‬ ‫سویددا‪ ،‬له ساڵی‌‪2012‬دا‪ ،‬له‌وربی گوردی‬ ‫ستوکهۆڵم‪ .‬من شاهێدی هونه‌رنواندنی‬ ‫چ��ه‌ن��د ه���اوواڵت���ی خ��ۆش��ه‌وی��س��ت��ی خ��ۆم‬ ‫ب����ووم‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ه ‌ه��ه‌ڵ��پ��ه‌ڕک��ێ‌و جلوبه‌رگی‬ ‫ک���وردی���ی���ه‌وه‌‪ ،‬ن���ه‌ک ت��ه‌ن��ی��ا گ��ی��ان��ی منیان‬ ‫ئاوپڕژێن ک��رد‪ ،‬به‌ڵکو گشت به‌شدارانی‬ ‫ئه‌و رێ‌و ره‌سمه‌یان خسته‌سه‌ما‪ ،‬بـــه‌اڵم‬

‫ئه‌و هونه‌رنواندن ‌ه لـــ ‌ه ‌ژێر ناوی کلتوری‬ ‫بانیارانیدا پێشکه‌شکرا‪ .‬پرسیار ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بنووسرایه‌‪ ،‬کلتوری نه‌ته‌وه‌یی کورد‬ ‫له‌ناوچه‌ی کرماشان‪ ،‬یان ناوچه‌ی داڵه‌هۆ‪،‬‬ ‫باشتر بوو‪ ،‬ب ‌ه واتاتر بوو‪ ،‬یان به ‌ناوی‬ ‫بانیارانه‌وه‌؟ ماسی له ‌ده‌ری��ادا ده‌توانێت‬ ‫ب���ژی‌و ه��ات��وو چ��ۆو گ��ه‌ش��ه‌ب��ک��ات‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫که‌وت ‌ه نێو جوگه‌له‌یه‌که‌وه‌‪ ،‬پاش ماوه‌یه‌ک‬ ‫په‌له‌قاژ ‌ه گیانی خ��ۆی له ‌ده‌س��ت ده‌دات‪.‬‬ ‫من لێرەدا نامه‌وێت ئ��ه‌و خۆشه‌ویستان ‌ه‬ ‫ئامۆژگاری بکه‌م‪ ،‬ته‌نیا هه‌ستی دڵسۆزی‌و‬ ‫واڵت��پ��ارێ��زی ه��ان��ی دام ئ���ه‌و پێشنیار ‌ه‬ ‫بخه‌مه ‌به‌رباس‪ .‬ئه‌گه‌ر په‌یڤیین‌و گوتن‌و‬ ‫پێشنیاره‌که‌م ل ‌ه چوارچێوه‌ی پاراستنی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی گشتیی کوردو کوردستاندا‬ ‫پێناس ‌ه ده‌کرێت‪ ،‬هیوادارم ئه‌و ئازیزانه‌‪،‬‬ ‫جارێکی دی بیده‌ن ‌ه به‌ر لێکۆڵینه‌وه‌و بـــه‬ ‫‌ه��ۆش��ی راس��ت��پ��ێ��ک‌و چ��االک��ی خ��ۆی��ان‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ته‌وه‌ق‌و بێژنگی بـــــده‌ن‌و بـــۆ گه‌یشتن به‌و‬ ‫قۆناخه پیرۆزه‌‌‪ ،‬هه‌نگاوی پێویست هه‌ڵگرن‪.‬‬

‫‪337‬‬

‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬

‫ــ جه‌واد ته‌باته‌بایی‪ ،‬جدال قدیم و جدید ‪1382‬ی‬

‫ــ ئانتونی گێدێز‪ ،‬جامعه‌شناسی‪ ،‬وه‌رگێڕانی‬

‫هه‌تاوی‬

‫سه‌بووری‪1984 ،‬‬

‫ــ جه‌عفه‌ری‪ ،‬عه‌لی اکبر‪ ،‬په‌یام زه‌رده‌شت‪1353‬ی‬

‫ــ الله‌اکبر‪ ،‬بێ رێککه‌وت‌و شوێنی چاپ‬

‫هه‌تاوی‬

‫ــ ئایره‌ملو‪ ،‬ره‌زا‪ ،‬مدینه‌ی فازێله‌ی ئیرانی ‪،1999‬‬

‫ــ چیرۆکه‌گه‌لییه‌کانی کورد ‪ ،1970‬مسکۆ‬

‫سوید‬

‫ــ حوسین خه‌لیفه‌‪ c,d ،‬و توێژه‌کانی تەلەفزیۆنی‬

‫ــ ئی‪ .‬جی‪ .‬کارنوی‪ ،‬اساطیر ایرانی‪ ،‬وه‌رگێڕانی‬

‫نه‌ورۆز‬

‫ئه‌حمه‌دی ته‌باته‌بایی ‪ 1341‬کۆچی‬

‫ــ حاجی نعمت اڵل ‌ه موکری‪ ،‬شانامه‌ی حقیقت‬

‫ـ��ـ باستانی پ��اری��زی‪ ،‬پیغمبر دزدان ‪1364‬ی‬

‫‪1799‬‬

‫هه‌تاوی‬

‫ــ حوسه‌ینی محه‌ممه‌د‪ ،‬یاروریا ‪1390‬ی هه‌تاوی‪،‬‬

‫ــ ئه‌کبه‌ری‪ ،‬عه‌زیز م��وردا‪ ،‬گلچینی از اشعار‬

‫باشووری کوردستان‬

‫چهلتن‪ ،‬سوید ‪2009‬‬

‫ــ خاکسار و اهل حق‬

‫ــ ئه‌کبه‌ری‪ ،‬عزیز موراد‪ ،‬تیمور بانیارانی‪ ،‬سوید‬

‫ــ خه‌لێقی‪ ،‬حوسه‌ین‪ ،‬آفرینش و نظر فیلسوفانی‬

‫‪2005‬‬

‫اسالمی درباره‌آن ‪1354‬ی هه‌تاوی‪ ،‬ته‌ورێز‬

‫ــ به‌هار‪ ،‬موحه‌ممه‌د ته‌قی‪ ،‬سبک شناسی‪ ،‬تاران‬

‫ــ خه‌لێقی‪ ،‬حوسه‌ین‪ ،‬ئیسالم‌و دێموکراسی‪،2010‬‬

‫‪1337‬‬

‫سوید‬

‫ــ ب��ۆره‌ک��ه‌ی��ی‪ ،‬س��ه‌ف��ی��زاده‌‪ ،‬ئیزه‌دییه‌کان‌و رێ‌و‬ ‫رچه‌که‌یان‪2002‬‬ ‫ــ ته‌ورات‬ ‫ــ بۆره‌که‌یی‪ ،‬سه‌فیزاده‌‪ ،‬بزرگان یارسان‪ ،‬چاپ‬ ‫‪ 1361‬هه‌تاوی‪ ،‬تاران‬ ‫ــ ته‌یب تاهێریان‪ ،‬سه‌رئه‌نجام‪( 2007 ،‬ئه‌نیستیتوی‬ ‫فه‌رهه‌نگی کورد) سلێمانی‬ ‫ــ ته‌وفیق سه‌لوم‪ ،‬المعجم الفلسفي المختصر‬ ‫‪ ،1986‬مسکۆ‬ ‫ــ پیرشالیار‪ ،‬ماریفه‌ت‬ ‫ــ جه‌ماڵ نه‌به‌ز‪ ،‬بیری نه‌ته‌وه‌یی ک��ورد‪ ،‬سوید‬ ‫‪1984‬ی زایینی‬ ‫ــ جه‌ماڵ ن��ه‌ب��ه‌ز‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌و رام��ان��ی یارسانی‬ ‫‪ ،2009‬هه‌ولێر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪338‬‬

‫پەیوەندی که‌رکوک (ئیالەتی شارەزوور)‬ ‫لەگەڵ ئیالەتی بەغداو موسڵ‬ ‫لە سەردەمی عوسمانیدا‬ ‫‪Kirkuk relationship with Baghdad and Mosul in the Ottoman Empire‬‬

‫بـەختیـار سـەعیـد مەحمـود‬ ‫‪Bakhtyar Said Mahmud‬‬

‫‪339‬‬

‫دوای ئ����ەوەی ن��اوچ��ەك��ان��ی ب��اش��ووری‬ ‫كوردستان لە چەند ماوەیەكی جیاجیای‬ ‫نیوەی یەكەمی سەدەی شانزەیەمدا (دوای‬ ‫ش��ەڕی چاڵدێرانی ساڵی ‪1514‬ز) بوون‬ ‫ب��ە بەشێك ل��ە ئیمپراتۆریی عوسمانی‪،‬‬ ‫دەس��ەاڵت��داران��ی عوسمانی زۆرب���ەی ئەم‬ ‫ی ویالیەتێكدا‬ ‫ناوچانەیان لە چوارچێوە ‌‬ ‫رێ��ك��خ��س��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ن���اوی (ش����ارەزوور)ی����ان‬ ‫لێنا‪ ،‬چونكە لە سەرەتادا مەڵبەندەكەی لە‬ ‫دەڤ��ەری ش���ارەزووردا بوو‪ ،‬لە سەرەتادا‬ ‫پایتەختی ئەم ئیالەتەیان‪ )1(.‬لە قەاڵی زەڵم‬ ‫دانا‪ ،‬بەاڵم دواتر عوسمانییەكان پایتەختی‬ ‫ئەم ئیالەتەیان گواستەوە بۆ گوڵعەمبەر‬ ‫(خورماڵی ئێستا)‪ )2(.‬لە ساڵەكانی كۆتایی‬ ‫س����ەدەی ش���ازدەی���ەم���دا عوسمانییەكان‬ ‫م��ەڵ��ب��ەن��دی ئ���ەم‌ وی�لاي��ەت��ەی��ان ل��ە ق��ەاڵی‬ ‫گوڵعەنبەرەوە گواستەوە بۆ که‌رکوک‪،‬‬ ‫ب��ەم��ەش ک���ه‌رک���وک ب���وو ب�� ‌ه م��ەڵ��ب��ەن��دی‬ ‫ی‬ ‫ئیالەتی ش���ارەزوور‪ ،‬ئەمەش بە خاڵێك ‌‬ ‫وەرچەرخانی گرنگ دادەنرێت لە مێژووی‬ ‫ش��اری که‌رکوک‌و ئیالەتی ش���ارەزووردا‪،‬‬ ‫هۆكاری ئەم گواستنەوەیە دەگەڕایەوە بۆ‬ ‫نزیكی سەنتەری پێشووی ئیالەتەكە‌‪ ،‬واتە‬ ‫ش وای كردبوو‬ ‫گوڵعەنبەر لە ئێرانەوە‪ .‬ئەمە ‌‬ ‫ئ��ەم دەڤ���ەرە ببێت ب�� ‌ه ش��ان��ۆی سەرەكی‬ ‫زۆرب���ەی ش���ەڕ‌و ك���ردە سەربازییەكانی‬ ‫ن��ێ��وان ه�����ەردوو دەوڵ���ەت���ی ع��وس��م��ان��ی‌و‬ ‫سەفەوی‪ ،‬ئیتر بەم گواستنەوەیە كاری ئەم‬ ‫ئیالەتە‪ ،‬ک ‌ه مەڵبەندەكەی شاری که‌رکوک‬ ‫بوو لە رووبەڕووبوونەوەی ئێرانەوە گۆڕا‬

‫بۆ سەرپەرشتیكردنی دەڤ��ەری فره‌وانی‬ ‫شارەزوور‪)3(.‬‬ ‫س���ن���ووری ئ��ی��ال��ەت��ی ش���������ارەزوور‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫مەڵبەندەكەی که‌رکوک بوو‪ ،‬لە باشوورەو ‌ە‬ ‫ویالیەتی بەغداو موسڵ‌و حكومەتی ئامێدی‪،‬‬ ‫ک ‌ه خۆی لە میرنشینی ئامێدی دەبینییەوە لە‬ ‫رۆژئاواوه‌ ویالیەتی شارەزوور هەڵكەتبون‬ ‫ه��ەك��اری‌و ئازربیجانیش ل��ە ب��اك��وور‌ه‌و ‌ه‬ ‫واڵتی فارس لە رۆژهەاڵته‌و ‌ه ویالیەتەكەدا‬ ‫ک ج��ار ب��ەم ئیالەتە دەوت��را‬ ‫ب��وون‌‪ ،‬هەندێ ‌‬ ‫ئیالەتی که‌رکوک‪ ،‬جێگەی باسە ژمارەی‬ ‫سەنجقەكانی ک��ه‌رک��وک ل��ە ‪ 20‬ئیالەت‪،‬‬ ‫که‌متر نەبوون‪ )4(،‬جیگەی باسە ژمارەی‬ ‫سەنجقەكانی ئەم ئیالەتە‪ ،‬ک ‌ه پایتەختەكەی‬ ‫که‌رکوک بوو رووی لە زی��ادب��وون كرد‪،‬‬ ‫ئەوەتا گەشتیاری فەرەنسی ئۆتێر‪ ،‬ک ‌ه خۆی‬ ‫دووجار لە سااڵنی(‪1735‬ــ‪1739‬ز) هاتۆتە‬ ‫شاری که‌رکوک دەڵێت‪ :‬که‌رکوک پایتەختی‬ ‫شارەزوورە‪ ،‬شارەزووریش خۆی بەشێكە‬ ‫لە كوردستان‌‪ ،‬حكومەتی ش���ارەزوور لە‬ ‫سی‌و دوو سەنجەق پێكهاتووه‌‪)5(.‬‬ ‫لێرەدا بۆمان روون دەبێتەوە‪ ،‬ک ‌ه شاری‬ ‫که‌رکوک‪ ،‬لەو رۆژگارەدا پایتەختی ئیالەتی‬ ‫ش��ارەزوور بووە‌و ژم��ارەی سەنجقەكانی‬ ‫سی‌و پێنج سەنجەق بووە‪ ،‬ک ‌ه بەشی هەرە‬ ‫زۆری ئ��ەم سەنجقانەش لە كوردستانی‬ ‫ب��اش��وور ب����ووه‌‪ ،‬ک��ه‌وات��ە ک��ه‌رک��وک ل��ەو‬ ‫س���ەردەم���ەدا پ��ای��ت��ەخ��ت‪ ،‬ی���ان مەڵبەندی‬ ‫كوردستانی باشوور بووە‪.‬‬ ‫ل��ەم ب��اب��ەت��ەدا ه���ەوڵ دەدەی����ن ب�� ‌ە وردی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪340‬‬

‫باسی پەیوەندی نێوان ه��ەردوو ئیالەتی‬ ‫ش����ارەزوور (ك��ەرك��وك) ل��ەگ��ەڵ ه��ەردوو‬ ‫ئیالەتی بەغدا‌و موسڵ بكەین‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ ئیالەتی بەغدا‬ ‫ل��ە س��ەرەت��ای دەستپێكردنی س��ەردەم��ی‬ ‫عوسمانییەوە تاکو كۆتایی سەدەی حەڤدەش‬ ‫ئیالەتی ش�����ارەزوور‪ ،‬ک�� ‌ه مەڵبەندەكەی‬ ‫ک��ه‌رک��وک ب��وو ل��ە رووی كارگێڕییەوە‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆ ب����ووە‌‪ ،‬وه‌ک ئیالەتەكانی‌تر‬ ‫راستەوخۆ بە ئەستەمبوڵەوە بەسترا بوو‪،‬‬ ‫ی والی‬ ‫بەاڵم لە سەردەمی حەسەن پاشا ‌‬ ‫بەغدا (‪1704‬ـ�����ـ‪1723‬ز)‌و ئەحمەد پاشای‬ ‫كوڕیدا (‪1723‬ـ��ـ‪1747‬ز) بەرە بەرە‪ ،‬که‌وتە‬ ‫ژێر سەرپەرشتی كارگێڕی‌ والی بەغدا‪.‬‬ ‫شایەنی ئاماژەیە ئەم ئیالەتە لە سەرەتادا‬ ‫سەربەخۆ بووە‪ ،‬هیچ جۆرە دەسەاڵتیكی‬ ‫ئیالەتی بەغداو موسڵی بە سەرەوە نەبووە‪،‬‬ ‫بەڵكو‌وه‌ک تەواوی ئیالەتەكانی‌تری دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی لە ئەستەمبوڵەوە حوكمرانی‬ ‫دەك��را ‌و بە شێوەیەكی راستەوخۆ لەوێو ‌ە‬ ‫والی بۆ دادەنرا‪ ،‬ئەم بارودۆخە سەبارەت‬ ‫بە ئیالەتی شارەزوور بە درێژایی هەردوو‬ ‫سەدەی شانزە‌و حەڤدە بەردەوام بوو‪)6(.‬‬ ‫ل��ە ك��ۆت��ای��ی س���ەدەی ح��ەڤ��دەدا ک��ه‌رک��وک‬ ‫جارێكی‌تر دەبێت ب ‌ه گۆڕەپانی رووداوەكان‪،‬‬ ‫لە ئەنجامی بەهێزبوونی میرنشینی بابان‪،‬‬ ‫ک لە میرە هەرە بە هێزەكانی‬ ‫بە هۆی یه‌کێ ‌‬ ‫ئ��ەم میرنشینە‪ ،‬ک�� ‌ه (سلێمان ب��ەب��ە‪ ،‬یان‬

‫بابان) بوو‪ .‬ئەم میرە لە چارەكی كۆتایی‬ ‫س���ەدەی ح��ەڤ��دەدا ب��وو ب��ە ف��ەرم��ان��ڕەوای‬ ‫میرنشینەكە‪ .‬توانی ژم��ارەی��ەك��ی زۆر لە‬ ‫خێڵەكوردییەكانی ن��اوچ��ەك��ە ل��ە دەوری‬ ‫خۆی كۆبكاتەوە‌و سوپایەكی گەورەیان لێ‬ ‫دروست بكات‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی سەری بۆ‬ ‫هیچ فەرمانڕەوایەكی ناوچەكە دانەنواند‪)7(،‬‬ ‫هاتنی ئەم میرەی بابان بوو ب��ه‌وەی بیر‬ ‫لە گرتنی شاری که‌رکوک بكاتەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی ئەم میرە دەیویست شاری‬ ‫ک��ه‌رک��وک��ی��ش ب��خ��ات��ە ژێ���ر ق��ەڵ��ەم��ڕەوی��ی‬ ‫خ��ۆی��ەوە‪ ،‬دوای ئ��ەوەی لە كۆتایی ساڵی‬ ‫‪1689‬ز ت��وان��ی دەس��ت��ب��ە س���ەر هەندێک‬ ‫ناوچەی شارەزووردا بگرێت‪ ،‬كاتێک دالوەر‬ ‫ی والی ش��ارەزوو ‌ر ویستی بەرگری‬ ‫پاشا ‌‬ ‫بكات دژی خواستەكانی میری بابان‌و لە‬ ‫ئەنجامدا لە ساڵی دواتر لە الیەن سلیمان‬ ‫بەبەوە كوژرا‪ ،‬بەم شێوەیە که‌رکوک که‌وتە‬ ‫ناو بازنەی دەسەاڵتی میری بابانه‌وه‪ )8(‌.‬لە‬ ‫ی‬ ‫بەرانبەر ئەم پێشهاتانەدا حەسەن پاشا ‌‬ ‫وال��ی بەغدا لە ئەستەبوڵەوە بە سیفەتی‬ ‫موتەسەلیمی که‌رکوک دانرا‪ ،‬ئەم كارەش‬ ‫ل��ە پێناو لێدانی دەس��ەاڵت��ی میری بابان‬ ‫ب��وو لە ن��اوچ��ەك��ه‪ )9(‌.‬ه��ەر بۆیە دوات��ر لە‬ ‫ئەنجامی هاریكاری نێوان هەردوو دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی‌و سەفەوی‪ ،‬راپەڕینی سلیمان‬ ‫بەبەی بابان لە ساڵەكانی كۆتایی سەدەی‬ ‫حەڤدەدا لەنێوبرا‪)10(.‬‬ ‫یه‌کێک لەو مەسەلە گرنگانەی‪ ،‬ک ‌ه تێبینی‬ ‫دەك���رێ���ت ل���ەم رووداوەدا ئ���ەوەی���ە‪ ،‬ک ‌ه‬

‫‪341‬‬

‫دوای ك��وژران��ی دالوەر پ��اش��ا‪ ،‬ئیالەتی‬ ‫ش���ارەزوور لە رووی كارگێڕییەوە بوو‬ ‫ب ‌ه پاشكۆی ئیالەتی بەغدا‪ ،‬ئەمەش بوو‬ ‫ب ‌ه هۆی ئەوەی ئەم ئیالەتە بكەوێتە ژێر‬ ‫ی وال���ی ب��ەغ��داوە‪ ،‬كاتێک‌ وال��ی‬ ‫دەس��ەاڵت�� ‌‬ ‫ن���اوب���راو ل��ە پ���اڵ پ��ۆس��ت��ەك��ەی خ��ۆی��دا لە‬ ‫ئەستەمبوڵەوە راسپێردرا بۆ بەڕێوەبردنی‬ ‫ئیالەتی ش��ارەزوور بە ناوی موتەسەلیم‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە ل��ەك��ات��ێ��ک��دای��ە‪ ،‬ک�� ‌ه پێشتر ئیالەتی‬ ‫ش����ارەزوور‪ ،‬ک ‌ه مەڵبەندەكەی که‌رکوک‬ ‫بوو هیچ جۆرە پاشكۆیەتییەكی كارگێڕی‬ ‫نەبوو بۆ ئیالەتی بەغدا‪ )11(.‬حەسەن پاشا‬ ‫‪1704‬ـ�����ـ‪1723‬ز ی��ەك��ەم‌ وال��ی ب��ەغ��دا ب��وو‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئ��ەم دەس��ەاڵت��ەی ب��ەم شێوەیە‌‪ ،‬وات�� ‌ە‬ ‫وەك موتەسەلیمی ئیالەتی ش���ارەزوور‬ ‫پ��ی��ادەك��رد‪ .‬ئەمەش ب��وو ب ‌ه ه��ۆی ئ��ەوەی‬ ‫ی والیەكانی بەغدا هێزەكانی‬ ‫بە فەرمان ‌‬ ‫ی والی‬ ‫که‌رکوک بەشداری لە شااڵوەكان ‌‬ ‫بەغدادا بكەن بۆ سەر ناوچە جیاجیاكان‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئەمەش ب��وو ب ‌ه ه��ۆی که‌مبوونەوەی‬ ‫سەربەخۆی ئیالەتی شارەزوور‪ ،‬ئەوەتا لە‬ ‫ی والی بەغدا حەسەن‬ ‫كاتی هێرشكارییەكان ‌‬ ‫پاشا بۆ سەر كرماشان‪ ،‬هێزی که‌رکوک‬ ‫ی والی‬ ‫یه‌کێک بوو لە هێزە یارمەتیدەرەكان ‌‬ ‫بەغدا لەم شااڵوەدا لە ساڵی ‪1723‬زدا‪)12(.‬‬ ‫ئەمەش مانای پاشكۆیەتی‌ ‌و وابەستەبوونی‬ ‫ئیالەتی ش��ارەزووری بەرانبەر بە ئیالەتی‬ ‫بەغدا دەگەیاند‪ ،‬ئەمە لە كاتێکدا ئیالەتی‬ ‫ناوبراو پێشتر هیچ جۆرە پاشكۆیەتییەكی‬ ‫كارگێری ب��ۆ ئیالەتی ب��ەغ��دا ن��ەب��ووە‪ .‬لە‬

‫سەردەمی فەرمانرەوایی ئەحمەد پاشای‬ ‫ك��وڕی حەسەن پاشادا ‪1723‬ـ���ـ‪1747‬ز لە‬ ‫سەر هەمان سیاسەتی باوكی ب��ەردەوام‬ ‫ب���وو‪ ،‬ئ��ەوەت��ا لۆنگریك كاتێک‌ وه‌سفی‬ ‫س��ی��اس��ەت��ی ن���اوب���راو دەك����ات ب��ەران��ب��ەر‬ ‫که‌رکوک دەڵێت‪ :‬سەربەخۆییەكی که‌می بۆ‬ ‫که‌رکوک هێشتبۆوە‪)13(.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا دەت��وان��ی��ن بڵێین‪ ،‬ئ��ەگ��ەر ئیالەتی‬ ‫ش�����ارەزوور ئ���ەو دەس���ەاڵت���ەی پێشتری‬ ‫هەبووایە بە هیچ شێوەیەك ئامادە نەبوو‬ ‫هاوكاری پێشكەش بە ئیالەتی بەغدا بكات‬ ‫لە هێرشەكانیدا بۆ سەر كرماشان‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە ئەم سیاسەتەی ئیالەتی شارەزوور‬ ‫گوزارشتی لە سياسەتی ئیالەتەكە نەدەكرد‌‪،‬‬ ‫بەڵكو مانای پاشكۆیەتی بۆ ئیالەتی بەغداو‬ ‫رەن��گ��دان��ەوەی دەستڕۆیشتویی بەغدای‬ ‫دەگ��ەی��ان��د ه��ەروەه��ا م��ان��ای زەوت��ك��ردن��ی‬ ‫ئەو سەربەخۆییەی ئیالەتی شارەزووری‬ ‫دەگەیاند لە الیەن ئیالەتی بەغداوە‪ ،‬ک ‌ه پێشتر‬ ‫لە الیەن عوسمانییەكانەوە بۆی دابینكرابوو‪،‬‬ ‫جێگەی باسە الوازی دەسەاڵتی ناوەندی‬ ‫عوسمانی لە عێراقدا هۆكارێك ب��وو بۆ‬ ‫چاوپۆشیكردنی عوسمانی لە زەوتکردنی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی ئیالەتی ش���ارەزوور لە الیەن‬ ‫ئیالەتی بەغداوە‪ ،‬لە الیەكی‌تر هۆیەكی‌تری‬ ‫دەگەڕایەوە بۆ بەربەرەكانێكردنی ئیالەتی‬ ‫بەغدا لەگەڵ نفوز‌و دەس��ەاڵت��ی ئێران لە‬ ‫ن��اوچ��ەك��ەدا‪ ،‬ئ��ەوەت��ا بابی عالی لە ساڵی‬ ‫‪1775‬ز ح��ەس��ەن پ��اش��ا‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە بنەماڵەی‬ ‫مەمالیكەكان ب��وو ل��ە ب��ەغ��دا ك��ردی��ان بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪342‬‬

‫موتەسەلیمی ئیالەتی که‌رکوک‌و موسڵ‪،‬‬ ‫ن وائلی) لەم‬ ‫هەر بۆیە مێژوونووس (عثما ‌‬ ‫بارەیەوە دەڵێت‪ :‬مەبەستی سەرەكی بابی‬ ‫عالی لە ئەستەمبوڵ لەم كارەیدا بریتی بوو‬ ‫لە دژایەتیكردن‌و بەرگریكردن لە بەرانبەر‬ ‫هێرشی ئێران لە ناوچەكەدا‪)14(.‬‬ ‫دوات��ری��ش ل��ە س��ەردەم��ی ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی‬ ‫مەمالیكەكاندا‪ )15(.‬لە بەغدا (‪1749‬ــ‪1831‬ز)‬ ‫ئیالەتی ش����ارەزوور زی��ات��ر‪ ،‬ک��ه‌وت��ە ژێر‬ ‫ی وال��ی��ەك��ان��ی ب��ەغ��دا‪ ،‬بێگومان‬ ‫دەس���ەاڵت��� ‌‬ ‫ئ��ەم��ەش رەن��گ��دان��ەوەی ه��ەب��وو ل��ە سەر‬ ‫پەیوەندییەكانی هەردوو ال‪ ،‬ک ‌ه لە رووداو‬ ‫پێشهاتەكانی ناوچەكەدا بەرجەستە دەبوو‪.‬‬ ‫دوای هاتنی مەمالیكەكان بۆ سەر دەسەاڵت‬ ‫لە بەغدا لە ساڵی (‪1749‬ز)دا كاریگەری‬ ‫خۆی بە سەر که‌رکوکدا بەجێ ‌دەهێڵێت‪،‬‬ ‫دیار ‌ە والیەكانی مەمالیك ئەو دەسەاڵتەیان‬ ‫هەبووە‪ ،‬ک ‌ه فەرمانڕەوا بە ناوی موتەسەلیم‬ ‫بە سەر که‌رکوکدا دابنێن بۆ بەڕێوەبردنی‪.‬‬ ‫سەرەتای دەست پێكردنی ئەم كارە بە پێی‬ ‫بۆچوونی یه‌کێک لە مێژوونووسان بۆ ساڵی‬ ‫(‪1190‬ك‪1776 ،‬ــ‪1777‬ز) دەگەڕێتەوه‌(‪.)16‬‬ ‫لە راستیدا ئ��ەو گۆڕانكارییە كارگێڕیانە‬ ‫لە یەكەی كارگێڕی ئیالەتی ش��ارەزووردا‬ ‫ن��ەب��وو‪ ،‬ئ��ەوەن��دەی كاریگەری بە ب��واری‬ ‫ك��ێ��ش‌و دەس��ەاڵت��ی ئ��ی��ال��ەت��ەك��ەوە ه��ەب��وو‪.‬‬ ‫بەڵكو ئیالەتەكە ه��ەڵ��ن��ەوەش��ای��ەوە ب��ەاڵم‬ ‫تەنها ئەركە كارگێڕیەكەی خرایە ئەستۆی‬ ‫ئیالەتی ب��ەغ��دا‪ ،‬ب��ۆ‌و ێنە سلیمان پاشای‬ ‫گەورە (‪1780‬ــ‪1802‬ز‌) والی ئیالەتی بەغداو‬

‫ی وایە‬ ‫شارەزوور بووه‌(‪ .)17‬ئەمەش مانا ‌‬ ‫ئ��ەو دەس��ەاڵت��ەی‪ ،‬ک ‌ه پێشتر ه��ەری��ەك لە‬ ‫ی والی بەغدا‌و ئەحمەد پاشای‬ ‫حەسەن پاشا ‌‬ ‫كوری هەیانبوو‪ ،‬لە دانانی موتەسەلیم بە‬ ‫سەر که‌رکوکەوە‌و بەكارهێنانی سوپای‬ ‫ئەم ئیالەتە بۆ بەرژەوەندی خۆیان‪ ،‬هەمان‬ ‫ئەو دەسەاڵتەش بۆ مەمالیكەكان دابینكرا‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە دوای ئەحمەد پاشا لە ساڵی ‪1749‬وە‬ ‫دەس��ەاڵت��ی��ان لە بەغدا گ��رت��ەدەس��ت‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگە ل���ەوەی رووداوەك���ان���ی ناوچەكەش‬ ‫كاریگەریان ه��ەب��ووە‪ ،‬بە تایبەتی هەوڵی‬ ‫میرنشینە ك��وردی��ی��ەك��ان ب��ۆ دەستگرتن‬ ‫بە س��ەر ک��ه‌رک��وک‌و مەترسی ئ��ێ��ران‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ش وایكرد‪،‬‬ ‫دواتر باسی دەكەین‪ ،‬هەر ئەمە ‌‬ ‫ل والی بەغدا‬ ‫ک ‌ه بابی عالی لە ئەستەمبو ‌‬ ‫رابسپێری لە سەرپەرشتیكردنی ئیالەتی‬ ‫ش���ارەزوور‪ ،‬چونكە سوپای ئ��ەم ئیالەتە‬ ‫الواز بوو‌‪ ،‬خۆی بۆ رانەگیراوە‪ ،‬ئەمە بە‬ ‫ت��ەواوی بۆ بابی عالی روون ب��ووەوە‪ ،‬بە‬ ‫ی والی‬ ‫تایبەتی دوای كوشتنی دالوەر پاشا ‌‬ ‫ئیالەتی شارەزوور لەالیەن سلیمان پاشای‬ ‫بابانەوە‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا دەتوانین بگەینە ئ��ەو ئەنجامەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ش���اری ک��ه‌رک��وک ل��ەو رۆژگ���ارەش���دا‪،‬‬ ‫جێگەی ملمالنێی ب���ووە ل��ە ن��ێ��وان میرە‬ ‫ك��وردی��ی��ەك��ان‌و ئەستەمبوڵ‪ ،‬ب��اب��ی عالی‬ ‫بۆ دورخستنەوەی دەس��ەاڵت��ی میرنشینە‬ ‫كوردییەكان والی بەغدای كردۆتە بریكاری‬ ‫خۆی بۆ دورخستنەوەی دەسەاڵتی میرە‬ ‫كوردیەكان‌و مەترسی ئێران لە ناوچەكە‪،‬‬ ‫ک ‌ه بە جۆرێك لە جۆرەكان تا رۆژگ��اری‬

‫‪343‬‬

‫ئەمرۆش ئەم ملمالنێیانە دووبارەدەبنەوە‪.‬‬ ‫لە الیەكی‌ترەوە بە پێی فەرمانێكی بابی‬ ‫عالی لە ساڵی (‪1775‬ز)دا هەردوو ئیالەتی‬ ‫م��وس��ڵ‌و ک��ه‌رک��وک ب��ە ی��ەك��ەوە لكێنرا‌و‬ ‫حەسەن پاشای مەمالیك بۆ بەڕێوەبردنیان‬ ‫دانرا‪ ،‬بۆیە كاتێک ناوبراو بووە فەرمانڕەوا‬ ‫بینی ب���ارودۆخ���ی ش�����ارەزوور داڕم���اوە‬ ‫ب��ە ج��ۆرێ��ك ئێرانیەكان ه��ەڕەش��ەی��ان لە‬ ‫ک��ه‌رک��وک دەك������رد(‪ .)18‬دی����ارە ح��ەس��ەن‬ ‫پاشا لە بنەڕەتەوە بۆ بەرگرتن‌و دژایەتی‬ ‫ك��ردن��ی ه��ێ��رش��ك��اری ئ��ێ��ران��ی��ەك��ان دان���را‪،‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی لەم س��ەردەم��ەدا دیسانەوە‬ ‫ناوچەكە رووبەڕووی مەترسی ئێرانیەكان‬ ‫بووەوە‪ ،‬ئەمەش كاتێک روویدا‪ ،‬ک ‌ه حاكمی‬ ‫ئێران‪ ،‬که‌ریم خانی زەن��د(‪ .)19‬بەشێك لە‬ ‫سوپاكەی ناردە كوردستان‪ ،‬لەبەر نەبوونی‬ ‫بەرگرییەكی ئەوتۆ لە ناوچەكە ئەم سوپایە‬ ‫ت��وان��ی خ���ۆی بگەیەنێتە دەورووب�����ەری‬ ‫ک���ه‌رک���وک‪ ،‬ت���وان���ی گ���ون���د‌و ن��اوچ��ەك��ان��ی‬ ‫جەباری‌و قەرەحەسەن تااڵن بكات‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەدواییدا ئەم هێزە كشایەوه‪)20(‌.‬‬ ‫هەر بۆیە هاتنی مەمالیكەكان كاریگەری‬ ‫تەواوی هەبوو لە سەر‪ ،‬ک ‌ه م بوونەوەی‬ ‫دەسەاڵتی ئیالەتی شارەزوور (كەركوك)‪،‬‬ ‫بە تایبەتی لە سەردەمی سلیمان پاشای‬ ‫گ��ەورە‪1780( ،‬ـ���ـ‪1802‬ز)‪ ،‬لەم سەردەمەدا‬ ‫دەسەاڵتی مەمالیكەكانی بەغدا زۆرب��ەی‬ ‫كوردستانی ب��اش��ووری گ��رت��ەوه‌‪ )21(.‬لە‬ ‫ئەنجامدا بووە هۆی ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه هێزەكانی‬ ‫که‌رکوک بەشداری لە شەڕی مەمالیكەكان‬

‫بكەن‌و ببنە هێزی پاڵپشت بۆ مەمالیكەكان‪،‬‬ ‫ئەمەش مانای پاشكۆیەتی ئەو ئیالەتەی‬ ‫دەگەیاند‪ .‬ئەوەتا كاتێک لە ساڵی (‪1782‬ز)‬ ‫محمود پاشای بابان هێرش دەكاتە سەر‬ ‫ش��اری كۆیە‌و دەیگرێت‪ ،‬پاشای گ��ەورە‬ ‫لەم كارە ت��ووڕە دەبێت‌و بڕیاری هێرش‬ ‫كردنە سەری دەدات‪ ،‬هەر بۆیە هێزەكانی‬ ‫ل��ە ش���اری ک��ه‌رک��وک م���ۆڵ دەدات‪)22(.‬‬ ‫جێگەی ئاماژە پێدانە‪ ،‬ک ‌ه لەم هێرشكاریەدا‬ ‫ی‬ ‫موتەسەلیمی که‌رکوک یارمەتی هێزەكان ‌‬ ‫والی بەغدای داوە بۆ سەر میری بابان‪.‬‬ ‫(‪)23‬‬ ‫یه‌کێک لەم رووداوانە هێرشی علی پاشای‬ ‫م��ەم��ل��وك��ی(‪1802‬ـ��ـ‪1807‬ز) ب��وو ب��ۆ سەر‬ ‫هۆزی بڵباس لە ساڵی (‪ )24(.)1802‬ئەوەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه لەم هێرشەدا پەیوەندی بە بابەتەكەی‬ ‫ئێمەوە هەیە ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک�� ‌ه وال��ی ن��اوب��راو‬ ‫دوای ئ��ەوەی تااڵنێكی زۆری ل��ەم هۆزە‬ ‫دەستكەوت‪ ،‬ک ‌ه نزیكەی شەست ه��ەزار‬ ‫س��ەر م��ەڕ‌و ب��زن‌و ه���ەزار مانگا‌و ه��ەزار‬ ‫ئاژەڵی بەرز‌و بارگیر‪ ،‬بەشێكی ئەم تااڵنییە‬ ‫درا ب��ە خەڵكی ک��ه‌رک��وک‌و گوندەكانی‬ ‫ش‬ ‫دەوروب������ەری ئ��اڵ��ت��ون ك��ۆپ��ری‪ ،‬ئ��ەم��ە ‌‬ ‫وه‌ک قەرەبوویەك بۆ ئەو زیانانەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئەنجامی هێرشی هۆزی بلباس ناوچەكە‬ ‫ب��ەری‪ ،‬که‌وتبوو(‪ )25‬هەروەها هێزەكانی‬ ‫ڵ والی بەغدا بەشداریان‬ ‫که‌رکوکیش لە پا ‌‬ ‫لەم هێرشەدا كردووە‪ ،‬چونكە ئەم رووداوە‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ب��ە ن��اوچ��ەك��ان��ی ک��ه‌رک��وک��ەوە‬ ‫ه��ەب��ووە‪ .‬ئ��ەم��ە بێجگە ل���ەوەی زۆرب���ەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪344‬‬

‫جارەكان بە هۆی ئەو دەسترۆیشتنەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه والیەكانی بەغدا بە سەر که‌رکوکەوە‬ ‫هەیان بووە‌و كاتێک هاتوونەتە ناوچەكە‬ ‫بۆ لێدان‌و لەناوبردنی هەر جواڵنەوەیەك‬ ‫هێزی که‌رکوک بەشدار‌و پاڵپشتیان بووە‪.‬‬ ‫هەروەها ملمالنێ‌ی نێوان میرانی بابان‌ ‌و‬ ‫والیەكانی مەمالیك لە بەغدا رەنگدانەوەی‬ ‫ت��ەواوی هەبوو لە سەر پەیوەندی نێوان‬ ‫بەغدا‌و که‌رکوک‪ .‬ئەوەتا كاتێک ئه‌ورەحمان‬ ‫ڵ‬ ‫پاشای بابان لە ساڵی (‪1806‬ز)دا‪ ،‬ک ‌ه لەگە ‌‬ ‫والی بەغدا‪ ،‬که‌وتە كێشەو شەڕەوە‌و پاشای‬ ‫بابان هێزی لە نزیك سلێمانی كۆكردەوە‌‪،‬‬ ‫والی بەغدا هێزێكی بە سەركردایەتی خالید‬ ‫پاشای بابان ن��اردە که‌رکوک بۆ ئەوەی‬ ‫لەوێوە ب��ەرەو سلێمانی بچێت‪ ،‬دوات��ر بە‬ ‫فەرمانێك داوای لە موتەسەلیمی که‌رکوک‬ ‫كرد بۆ یارمەتی دانی خالید پاشای بابان‪،‬‬ ‫دیارە ئەم یارمەتیە دابینكراوە‪ ،‬بە جۆرێك‬ ‫هێزی که‌رکوک بە نیزامی‌و یەدەگەوە خۆی‬ ‫لە چوار هەزار سەرباز دەدا‪)26(.‬‬ ‫لێرەدا روون دەبێتەوە‪ ،‬ک ‌ه دەسەاڵتدارانی‬ ‫که‌رکوک لەم سەردەمەد‌ا وابەستەی ئیالەتی‬ ‫بەغدا بوونە بە جۆرێك دەسەاڵتدارانی‬ ‫ب��ەغ��دا ه��ێ��زی ک��ه‌رک��وک��ی��ان ب��ۆ مەبەستە‬ ‫س��ەرب��ازی��ی��ەك��ان‌و ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫خۆیان بەكارهێناوە‪ ،‬بەاڵم هەموو جارێك‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ەك��ان��ی��ان ن��ەپ��ێ��ك��اوە‪ ،‬ئ��ەوەت��ا ل��ەم‬ ‫رووداوەی س���ەرەوەدا دوای رووب��ەڕوو‬ ‫ی والی بەغدا لەگەڵ ئه‌ورەحمان‬ ‫بوونەوە ‌‬ ‫پاشای بابان هێزی بەغدا بە توندی تێك‬

‫ی‬ ‫شكێنراوە‪ ،‬تەنانەت سلیمان‪ ،‬ک ‌ه تخودا ‌‬ ‫والی بەغدا لەم ش��ەڕەدا بەدیل گیرا‪)27(.‬‬ ‫بێگومان هێزەكانی که‌رکوکیش لەم شەڕەدا‬ ‫زیانیان لێكەوتووە‪.‬‬ ‫یه‌کێک لەو خااڵنەی‪ ،‬ک ‌ه پەیوەندی نێوان‬ ‫ئیالەتی بەغداو که‌رکوکی دیاری كردووە‬ ‫بریتی بوو لە بەكارهێنانی خاكی که‌رکوک‬ ‫ن والیەكانی بەغداوە بۆ كۆكردنەوەو‬ ‫لە الیە ‌‬ ‫رێكخستنی هێزەكانیان لە شاری ناوبراو‪،‬‬ ‫ب���ە ت��ای��ب��ەت��ی ل���ە ك��ات��ی دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫مەترسیەكانی ئێران لە س��ەر که‌رکوک‌و‬ ‫راپەڕینەكانی بابانەكان دژی ئیالەتی بەغدا‌‪،‬‬ ‫والیەكانی بەغدا پێڕەوی ئەم رێبازەیان‬ ‫ك����ردووە‪ ،‬ه��ەروەه��ا ه��ێ��زی که‌رکوکیش‬ ‫چۆتە پاڵیان‪ .‬لە الیەكی‌تر زۆرب��ەی كات‬ ‫ئەو هێزانەی‪ ،‬ک ‌ه لە موسڵ‌و هەولێریشەوە‬ ‫ی والی بەغدا هەر‬ ‫نێردراون بۆ یارمەتی دان ‌‬ ‫لە که‌رکوک كۆكراونەتەوە‌و رێكخراون‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫واتە که‌رکوک لە سەردەمی فەرمانڕەوایی‬ ‫مەمالیكەكاندا رۆڵی مەڵبەندێكی سەربازی‬ ‫بینیوە لە ناوچەكە‪ ،‬ئەمەش بۆتە هۆی‬ ‫ئ����ەوەی‪ ،‬ک��ه‌ ل��ەك��ات��ی ش���ەڕ‌و ش��ۆڕەك��ان��دا‬ ‫که‌رکوک زۆربەی كات پروشكی شەڕەكانی‬ ‫ێ ئەوەی بەرژەوەندی لەم‬ ‫بەربكەوێت‪ ،‬ب ‌‬ ‫ت لە‬ ‫شەڕانەدا هەبێت‪ ،‬یان رۆڵی هەبووبێ ‌‬ ‫هەڵگیرساندنیاندا‪.‬‬ ‫جێگەی سەرەنجە ئەمەی پێشتر ئاماژەمان‬ ‫پێدا لە زۆربەی باردا دژی كورد‌و بزاڤەكانی‬ ‫ب��اش��ووری كوردستان بەكارهاتووە‪ ،‬بە‬ ‫ن والیەكانی‬ ‫تایبەتی لە كاتی ملمالنێ‌ی نێوا ‌‬

‫‪345‬‬

‫بەغداو میرانی باباندا‪ .‬ئەوەتا كاتێک لە‬ ‫ساڵی (‪1808‬ز)دا پەیوەندی نێوان سلیمان‬ ‫ی والی بەغدا‌و ئه‌ورەحمان‬ ‫پاشای بچوك ‌‬ ‫پاشای بابان تێكدەچێت(‪ .‌)28‬والی بەغدا‬ ‫دوای ئ���ەوەی ب��ە س��ەرك��ردای��ەت��ی هێزێك‬ ‫ل���ە ب���ەغ���داوە ب���ەڕێ���ك���ەوت ل���ە ک��ه‌رک��وک‬ ‫سەربازگەی دانا‌و ژمارەی جەنگاوەرانی‬ ‫گەیشتە ح���ەوت ه����ەزار س���ەرب���از‪ ،‬پ��اش‬ ‫ک لە ه��ۆز‌و عەشایرەكانی‬ ‫ئ��ەوەی هەندێ ‌‬ ‫ناوچەكەش چوونە پاڵی‪ .‬هەروەها هێزی‬ ‫ک ل��ە میرانی‬ ‫م��وس��ڵ‌و ه��ەول��ێ��ر‌و ه��ەن��دێ�� ‌‬ ‫ی والی بەغدایان كردووە‌‪.‬‬ ‫بابانیش كۆمەك ‌‬ ‫وال��ی ن��اوب��راو ئ��ەم هێزانەی لە که‌رکوک‬ ‫كۆكردنەوەو رێكیخستوون بۆ دەرچوون‬ ‫بەرەو شوێنی مەبەست‪ ،‬ک ‌ه دواتر توانی‬ ‫سەركەوتن بە سەر ئه‌ورەحمان پاشای‬ ‫باباندا بەدەست بهێنێت لە شەڕێكدا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫لە دەربەندی بازیان لە ساڵی (‪1808‬ز)دا‬ ‫روویدا‪)29(.‬‬ ‫ئ��ەم دەس��ەاڵت��ەی ئیالەتی بەغدا بە سەر‬ ‫که‌رکوک‌و ای كردبوو‪ ،‬ک ‌ه ئیالەتی که‌رکوک‬ ‫ێ لە بەرانبەر ق���ەوارە‌و میرنشینە‬ ‫نەتوان ‌‬ ‫جیاجیاكانی دەوروب��ەری��دا سیاسەتێكی‌و‬ ‫ای هەبێت‪ ،‬ک ‌ه گوزارشت لە بەرژەوەندی‌و‬ ‫دەسەاڵتی راستەقینەی خۆی بكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە هەڵوێستەكانی زیاتر ب��ەرژەوەن��دی‌و‬ ‫که‌سایەتی ئیالەتی بەغدا رەنگی دەدایەوە‪.‬‬ ‫ئەوەتا دەسەاڵتدارانی که‌رکوک ناچاربوون‬ ‫ه��ێ��رش بكەنە س��ەر ئیالەتی م��وس��ڵ لە‬ ‫ی وال���ی ب��ەغ��دا بۆ‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەی ش����ااڵو ‌‬

‫س��ەر ئ��ی��ال��ەت��ەك��ه‌‪ )30(.‬ل��ە كاتێکدا خۆیان‬ ‫هیچ كێشەیەكیان لەگەڵ موسڵدا نەبووە‪،‬‬ ‫ک ‌ه بێگومان ئەمەش كاریگەری خراپی لە‬ ‫سەر پەیوەندی نێوان که‌رکوک‌و موسڵدا‬ ‫هەبووە‪.‬‬ ‫جێگەی باسە بە ه��ۆی ئ��ەو دەس��ەاڵت��ەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئ��ی��ال��ەت��ی ب��ەغ��دا ل��ە س���ەر ک��ه‌رک��وک‬ ‫ک‬ ‫ه��ەی ب���ووە‪ ،‬بۆتە ه��ۆی ئ���ەوەی هەندێ ‌‬ ‫ت‬ ‫جار دەس��ەاڵت��داران��ی که‌رکوک هەڵوێس ‌‬ ‫وەربگرن بەرانبەر ئیالەتی بەغدا‌و هەوڵبدەن‬ ‫ب��ۆ‪ ،‬ک��ه‌م��ك��ردن��ەوەی دەس��ەاڵت��ی ئیالەتی‬ ‫ناوبراو لە سەر که‌رکوک‪‌ .‬وەك ئەوەی لە‬ ‫ساڵی (‪1812‬ز)دا جۆرێك لە هاوپەیمانی‌و‬ ‫لێك نزیكبوون لە نێوان که‌رکوک‌و ئیالەتی‬ ‫موسڵ‌و میرنشینی باباندا دروس��ت بوو‬ ‫دژی ئیالەتی بەغدا‪ .‬شایەنی باس ‌ە والی‬ ‫ب��ەغ��دا ع��ەب��دوڵ�ڵا پ��اش��ای توتنچی دوای‬ ‫ئەوەی لە شەڕی كفری بە سەر ئه‌ورەحمان‬ ‫پاشای باباندا زاڵ بوو‪ ،‬توانی باڵێكی ئەم‬ ‫هاوپەیمانێتیە تێك بشكێنێت‪ )31(،‬دوای‬ ‫ی والی موسڵ لە رێگەی بەخشینی‬ ‫ئ��ەوە ‌‬ ‫دیاری ب ‌ە والی بەغدا خۆی دەرباز كرد(‪.)32‬‬ ‫دوات�� ‌ر وال��ی بەغدا رووی ك��ردە که‌رکوک‬ ‫چەندین‪ ،‬که‌سایەتی شارەكە‌و ئەندامانی‬ ‫هۆزەكانی دەستگیركرد‪ ،‬ک ‌ه بەشداربوون‬ ‫ی والی ب��ەغ��دا‪ .)33(.‬وا‬ ‫لە هاوپەیمانی دژ ‌‬ ‫دیارە مەمالیكەكانی بەغدا هەموو كات دژی‬ ‫دەسەاڵت‌و فراوانخوازیەكانی بابانەكان لە‬ ‫ناوچەی که‌رکوک دەوەستانەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫روویدا كاتێک ئه‌ورەحمان پاشای بابان لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪346‬‬

‫درێژەی هەوڵەكانیدا لە ناوچەی که‌رکوک‬ ‫توانی دۆس��ت‌و الیەنگری زۆر بۆ خۆی‬ ‫پ��ەی��دا بكات تەنانەت دەس��ەاڵت��ی پاشای‬ ‫بابان لە ناوچەی که‌رکوکدا لە هاوكاری‌و‬ ‫هاوپەیمانی لەگەڵ ه��ۆز‌و عەشایرەكانی‬ ‫ناوچەكەدا تێپەڕی ك��ردوو توانی لەگەڵ‬ ‫ژم��ارەی��ەك ل��ە كاربەدەستانی که‌رکوک‬ ‫هاوپەیمانی‌و ه��اوك��اری دروستبكات بۆ‬ ‫ی والی بەغدا لە‬ ‫دژایەتی كردنی دەسەاڵت ‌‬ ‫ک‬ ‫دەڤ��ەری که‌رکوکدا‌‪ .‬وەك دەبینین كاتێ ‌‬ ‫وال��ی بەغدا عەبدوڵاڵ پاشای توتنچی لە‬ ‫ساڵی (‪1812‬ز)دا دوای ئەوەی لە شەڕی‬ ‫ك��ف��ری‌دا ب��ە س��ەر پ��اش��ای باباندا زاڵبوو‬ ‫بڕیاری دا هاوكار‌و هاوپەیمانانی پاشای‬ ‫ن��اوب��راو لە دەڤ��ەری که‌رکوکدا دەستگیر‬ ‫ک والی بەغدا رووی‬ ‫بكات‪ .‬هەر بۆیە كاتێ ‌‬ ‫كردە که‌رکوک بینی تەواوی سەرۆكەكانی‬ ‫ش����ارەك����ە‌و دەوروب���������ەری ک���ه‌رک���وک‌و‬ ‫عەشایرەكان لە ژێرەوە بە نهێنی هاوكار‌و‬ ‫یارمەتیدەری ئه‌ورەحمان پاشای بابان‬ ‫بوون‪ )34(.‬هەروەه‌ا والی بەغدا لە درێژەی‬ ‫هەڵمەتی دەستگیركردنی هاوپەیمانانی‬ ‫ئ��ه‌ورەح��م��ان پاشای باباندا لە که‌رکوک‬ ‫ئااڵی بیگی مەحمود بەگ‌و سەرۆكی هێزی‬ ‫يەنیچەری پێشووی بەغدا قاسم ئاغای لە‬ ‫شارەكەدا دەستگیركرد‪ .‬جێگەی باس ‌ە والی‬ ‫موسڵیش لەم هاوپەیمانیەدا بەشدار بوو‪،‬‬ ‫‌وەك پێشتر ئاماژەمان بۆ ك���ردووه‪)35(‌.‬‬ ‫بێگومان بوونی ئەم جۆرە هاوپەیمانی‌و‬ ‫هاوكارییە واتای بەهێزی پەیوەندی نێوان‬

‫که‌رکوک‌و میرنشینی بابان دەگەیەنێت لە‬ ‫سەردەمی ئه‌ورەحمان پاشای باباندا‪ .‬بەاڵم‬ ‫زاڵبوون‌و بااڵدەستی ئیالەتی بەغدا بە سەر‬ ‫ئیالەتی ش��ارەزوور كاریگەری خراپی بە‬ ‫سەر ئەم هاوپەیمانی‌و پەیوەندی نێوانیان‬ ‫هەبووە‪ .‬لە الیەكی‌تر بوونی هاوپەیمانییەكی‬ ‫لەم جۆرە لە نێوان پاشای بابان‌و هۆز‌و‬ ‫كاربەدەستانی که‌رکوک مانای فراوانی‬ ‫دەسەاڵتی بابانەكان دەگەیەنێت لە ناوچەی‬ ‫که‌رکوکدا لە سەردەمی ئه‌ورەحمان پاشای‬ ‫باباندا‪.‬‬ ‫دیارە دەسەاڵتدارانی بەغدا تەنها لە روانگەی‬ ‫بەرژەوەندی خۆیانەوە سەیری که‌رکوکیان‬ ‫ك���ردووە‌و س��ەرب��از‌و خاكی که‌رکوکیان‬ ‫ک جار پەیوەندی‬ ‫بەكارهێناوە‪ ،‬بۆیە هەندێ ‌‬ ‫نێوان که‌رکوک‌و بەغدا تێكچووە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بە هۆی گوێنەدانی بەغدا بە بارودۆخی‬ ‫ێ خستنی ش��ارەك��ە‪.‬‬ ‫ک��ه‌رک��وک‌و پشتگو ‌‬ ‫ی والی‬ ‫ئەوەتا لە سەردەمی سەعید پاشا ‌‬ ‫بەغدا (‪1813‬ـ�����ـ‪1816‬ز)‪ ،‬كاتێک که‌رکوک‬ ‫ب��ە ئ��اژاوەی��ەك��ی چەند مانگیدا تێپەڕی‌و‬ ‫ب��ارودۆخ��ی ش��ارەك��ە ل��ەوپ��ەڕی خراپیدا‬ ‫ی والی بەغدا هیچ جۆرە‬ ‫بوو‪ ،‬سەعید پاشا ‌‬ ‫هەوڵێكی نەدا بۆ چاككردنی بارودۆخی‪،‬‬ ‫که‌ركوک‪ )36(.‬ئەمەش كاردانەوەی خراپی‬ ‫هەبوو لە سەر پەیوەندی نێوان که‌رکوک‌و‬ ‫بەغدا‪ ،‬هەر بۆیە لە كۆتایی فەرمانڕەوایی‬ ‫سەعید پاشادا خەڵكی شارەكە دژایەتی‬ ‫خۆیان بۆ سەعید پاشا راگەیاندو پاڵپشتی‬ ‫داود پاشایان كرد‪ ،‬ک ‌ه نەیاری سەعید پاشا‬

‫‪347‬‬

‫ب��وو‪ ،‬ک ‌ه دوات��ر رۆڵ��ی كاریگەرییان بینی‬ ‫لە یارمەتیدانی داود پاشا بۆ گەیشتنی بە‬ ‫دەسەاڵت لە بەغدا لە ساڵی ‪)37(.1816‬‬ ‫دەتوانین بڵێین پەیوەندی نێوان که‌رکوک‌و‬ ‫ئیالەتی بەغدا لە سەردەمی داود پاشادا‬ ‫(‪1816‬ــ‪ )1831‬لە سەر بنەمای یارمەتیدانی‬ ‫یەكتر دامەزرابوو‪ ،‬ئەمەش دەگەڕایەوە بۆ‬ ‫پشت بەیەكتربەستنی هەردوو که‌رکوک‌و‬ ‫ب��ەغ��دا ل��ەم س��ەردەم��ەدا دژی میرنشینی‬ ‫بابان‌و هێرشكاری ئێرانیەكان‪ .‬ب��ەاڵم لە‬ ‫زۆرب��ەی كاتد‌ا وال��ی بەغدا که‌رکوکی بۆ‬ ‫ئەم مەبەستە بەكاردەهێنا‪ ،‬بەتایبەتی لە‬ ‫شەڕ‌و هەرای سااڵنی (‪‌1818‬و ‪1821‬ز)دا‪.‬‬ ‫كاتێکیش عوسمانییەكان بڕیاری لەناوبردنی‬ ‫مەمالیكەكانیان دا لە ساڵی (‪1831‬ز)دا عەلی‬ ‫رەزا پاشا بە سوپایەكی گ��ەورەوە چووە‬ ‫سەر بەغدا‪ ،‬دوای تێكشكاندنی هێزەكانی‬ ‫داود پاشا‌و دەستگیركردنی‌و یستی پاشای‬ ‫ناوبراو بكوژێت‪ ،‬بەاڵم خەڵكی که‌رکوک‌و‬ ‫هەندێک‌‪ ،‬که‌سی‌تر نەیان هێشت بیكوژن‪،‬‬ ‫هەر بۆیە ئەویش داوای پاراستنی ئاسایشی‬ ‫لێكردن‌و داود پاشای نەكوشت‌و رەوانەی‬ ‫ئەستەمبوڵی كرد‪)38(.‬‬ ‫دوای گ���ەڕان���ەوەی دەس��ەاڵت��ی ن��اوەن��دی‬ ‫ک‬ ‫عوسمانی بۆ بەغدا‪ ،‬هەرچەندە که‌رکو ‌‬ ‫وه‌ک مەڵبەندی ئیالەتی شارەزوور مایەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەغدا‌وه‌ک جاران دەسەاڵتی بە سەریدا‬ ‫ی‬ ‫دەڕۆی����ی‌و ه��ەروەه��ا ب��ە ه��ەم��ان شێوە ‌‬ ‫والیەكانی بەغدا فەرماندارێكیان بە ناوی‬ ‫موتەسەلیم لە سەر که‌رکوک دادەن��ا(‪.)39‬‬

‫ئ��ەوەت��ا لە ساڵی (‪1835‬ز)دا عەلی رەزا‬ ‫ی والی بەغدا (‪1831‬ــ‪1841‬ز) محەمەد‬ ‫پاشا ‌‬ ‫پاشا ئینجە بەیرەقداری كردە فەرمانڕەوای‬ ‫ی‬ ‫شارەزوور‪ ،‬دوای ساڵێك لە فەرمانڕەوای ‌‬ ‫والی بەغدا گواستیەوە بۆ موسڵ‪)40(.‬‬ ‫دی���ارە ل��ەم م��اوەی��ەش��دا دەس��ەاڵت��داران��ی‬ ‫بەغدا چاالكی سەربازیان لە ناوچەكانی‬ ‫سەر بە که‌رکوک نواندووە‪ ،‬بە تایبەتی لە‬ ‫نیوەی دووەم��ی سەدەی نۆزدەهەمدا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئەم ناوچانە رووبەڕووی چەندین كێشە‌و‬ ‫گرفتی هۆزەكان بوونەوە‪ .‬لە گرنگترینيان‬ ‫ئەو جوالنەوانە بوون‪ ،‬ک ‌ه هۆزی هەمەوەند‬ ‫ل��ە ن��اوچ��ەك��ە ب��ەرپ��ای دەك���رد‪ .‬ه��ەر بۆیە‬ ‫ه��ێ��زەك��ان��ی ب��ەغ��دا ل��ە م����اوەی جیاجیادا‬ ‫شااڵوی سەربازیان بۆ ناوچەكە هێناوە‪،‬‬ ‫لەوانە ش��ااڵوی س��ەردار ئەكرەم پاشا لە‬ ‫ساڵی (‪1859‬ز)دا‪ )41(،‬ش��ااڵوی مەدحەت‬ ‫پ��اش��ا (‪1869‬ـ�������ـ‪1872‬ز)‌و ش���ااڵوی تەقی‬ ‫پاشا(‪1880‬ــ‪1887‬ز) لە ساڵی (‪1880‬ز)دا‬ ‫بۆ سەر هۆزی هەمەوەند‪)42(.‬‬ ‫هاتنی لەشكری ب��ەغ��دا ب��ۆ ئ��ەم ناوچەیە‬ ‫بۆ لێدان‌و سەركوتكردنی هۆزەكان بوو‪،‬‬ ‫ب���ە‌وات���ای الب��ردن��ی ك��ێ��ش��ەی��ەك دێ���ت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئیالەتی ش���ارەزوور خۆی دەستەوستان‬ ‫ب����ووە ل��ە ب���ەران���ب���ەری���دا‪ ،‬چ��ون��ك��ە ئ��ەگ��ەر‬ ‫ل��ەش��ك��ری ک��ه‌رک��وک ل��ە ت��وان��ای داب��وای��ە‬ ‫ئ��ەم كێشانە چ��ارەس��ەر ب��ك��ات لەشكری‬ ‫بەغدا نەدەهاتە ناوچەكە‪ ،‬ئەمەش مانای‬ ‫الوازی‌و پاشكۆیەتی که‌رکوک دەگەیەنێت‬ ‫بۆ ئیالەتی بەغدا هەرچەندە پەیوەندی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪348‬‬

‫نێوانیان دۆستانە بووبێت‌و لەم شااڵوانەدا‬ ‫هەردووال هاوكاری یەكتر بووبن‪ .‬بۆیە لەم‬ ‫ماوەیەشدا ت���ەرازووی پەیوەندیی نێوان‬ ‫که‌رکوک‌و ئیالەتی بەغدا لە بەرژەوەندی‬ ‫ئەمەی دواییدا بووە‪.‬‬ ‫پەیوەندی نێوان ئیالەتی بەغدا‌و که‌رکوک‬ ‫دوای ساڵی (‪1879‬ز) ب��ەرەو كزی چوو‪،‬‬ ‫چونكە ل��ەم س��اڵ��ەدا ک��ه‌رک��وک سیفەتی‬ ‫ئیالەتی لێسەنرایەوە‌و بووە سەنجەقێكی‬ ‫س��ەر ب ‌ە ویالیەتی م��وس��ڵ(‪ ،)43‬بێگومان‬ ‫ئ��ەم��ەش كارێكی ئاسایی ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه لێرە‬ ‫بە دواوە ئە ‌م ویالیەتە بەرپرس بێت لە‬ ‫پاراستنی ئاسایشی دەڤ��ەری که‌رکوک لە‬ ‫جیاتی بەغدا‪ .‬بەاڵم س��ەرەڕای ئەمەش بە‬ ‫هۆی بوونی هەڵگەرانەوەی هۆزەكان لە‬ ‫ه��ەردوو سەنجەقی که‌رکوک‌و سلێمانیدا‬ ‫ک جا ‌ر والی بەغدا خۆی لە بارودۆخی‬ ‫هەندێ ‌‬ ‫سەنجەقی که‌رکوک هەڵقورتاندووە‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫ی والی لە ساڵی (‪1880‬ز)دا لە‬ ‫تەقی پاشا ‌‬ ‫كاتی سەرهەڵدانی جواڵنەوەی نێوان جاف‌و‬ ‫هەمەوەندەكان دەس��ت لە بارودۆخەكە‌و‬ ‫ەردەدات لە بەرژەوەندی جافەكان‪)44(.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ە ه��ۆی ب��وون��ی ج��والن��ەوەی‬ ‫ک‬ ‫هۆزەكان لە سەنجەقی که‌رکوکدا هەندێ ‌‬ ‫ج��ار رێگەكانی ن��ێ��وان ک��ه‌رک��وک‌و بەغدا‬ ‫ت��ووش��ی ن��ائ��ارام��ی دەب����وون‪ ،‬ه��ەر بۆیە‬ ‫بەرپرسانی بەغدا هەوڵیانداوە ئاسایشی‬ ‫رێگەكانی نێوان که‌رکوک‌و بەغدا بپارێزن‪.‬‬ ‫ئەوەتا لە راپۆرتێكی بەرپرسی فەیلەقی‬ ‫شەشی هەمایونی لە بەغدا‪ ،‬ک ‌ه لە ساڵی‬ ‫(‪1897‬ز)دا بەرزكراوەتەوە بۆ ئەستەمبوڵ‬

‫ه���ات���ووە‪ ،‬ک��� ‌ه ئ�����ەوان ل���ە ه��ەوڵ��ەك��ان��ی��ان‬ ‫بەردەوامن بۆ پاراستنی ئاسایشی رێگەكانی‬ ‫ن��ێ��وان ک��ه‌رک��وک‌و ب���ەغ���دا(‪ ،)45‬بێگومان‬ ‫ئەمەش مانای بەردەوام بوونی پەیوەندی‬ ‫ن ویالیەتی بەغداو‬ ‫سیاسی‌و سەربازی نێوا ‌‬ ‫سەنجەقی که‌رکوک دەگەیەنێت هەرچەندە‬ ‫که‌رکوک ئەو كات بەشێك بوو لە ویالیەتی‬ ‫موسڵ‪.‬‬ ‫یه‌کێک لە بابەبەتانەی لە توێژینەوەیەدا‬ ‫روون دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک�� ‌ه ئیالەتی‬ ‫شارەزوور لە ژێر كاریگەری رووداوەكانی‬ ‫ناوچە بووە‌و نەیتوانیوە پارێزگاری لە خۆی‬ ‫ش وای��ك��ردووە ئیالەتی بەغدا‬ ‫بكات‪ ،‬ئەمە ‌‬ ‫‌وەك هێزێكی بەهێزی ناوچە دەست بخاتە‬ ‫كاروبارییەوە‌و الوازی دەسەاڵتی ناوەندی‬ ‫عوسمانییەكان لە ناوچەكەش هۆكارێك‬ ‫بووە بۆ ئەوەی بابی عالی چاوپۆشی لە‬ ‫زەوتكردنی دەسەاڵتی ئیالەتی شارەزوور‬ ‫بپۆشی لە الیەن ئیالەتی بەغداوە‪.‬‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ ئیالەتی موسڵ‬ ‫ئیالەتی م��وس��ڵ یه‌کێک ب��وو ل��ە ئیالەتە‬ ‫گرنگەكانی دراوسێ‌ی که‌رکوک‪ ،‬ئەم ئیالەتە‬ ‫لە باكوور‌و خۆرئاوای ئیالەتی شارەزوور‬ ‫هەڵكەوتبووه‌‪)46(.‬‬ ‫ل��ە باسكردنی پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان ئیالەتی‬ ‫م��وس��ڵ‌و ک��ه‌رک��وک پێویست ن��اك��ات بۆ‬ ‫س��ەردەم��ە بەراییەكان بگەڕێینەوه‌(‪،)47‬‬ ‫بەاڵم هاتنی جەلیلیەكان بۆ سەر دەسەاڵت‬ ‫لە موسڵ لە نێوان سااڵنی (‪1726‬ــ‪1834‬ز)‬

‫‪349‬‬

‫(‪ )48‬ب���ووە ه���ۆی زی��ات��ر پ��ەرەس��ەن��دن��ی‬ ‫پەیوەندی لە نێوان موسڵ‌و که‌رکوکدا‪ ،‬ئەمە‬ ‫بێجگە لەوەی هاتنی جەلیلیەكان كاریگەری‬ ‫لە سەر پەیوەندی نێوان که‌رکوک‌و ئیالەتی‬ ‫ب��ەغ��دا ه��ەب��ووە ه��ەروەك��و ل��ە داه��ات��وودا‬ ‫روونی دەكەینەوە‪.‬‬ ‫ش��ای��ەن��ی ب��اس��ە یه‌کێک ل��ە ت��ەوەرەك��ان��ی‬ ‫پەیوەندی نێوان بنەماڵەی جەلیلیەكان لە‬ ‫موسڵ‌و که‌رکوک خۆی لەوەدا دەبینیەوە‪،‬‬ ‫ک لە ئەندامانی بنەماڵەی جەلیلی‬ ‫ک ‌ه هەندێ ‌‬ ‫بوونە فەرمانڕەوای ئیالەتی ش��ارەزوور‬ ‫بۆ ماوەیەكی دیاریكراو ك��اروب��اری ئەم‬ ‫ئیالەتەیان ب��ەڕێ��وەب��ردووە‪ ،‬لەوانە ئەمین‬ ‫پاشای جەلیلی‌و سلێمان پاشای كوڕی‬ ‫ئەمین پاشای جەلیلی (‪1771‬ـ�����ـ‪1775‬ز)‪،‬‬ ‫لە راستیدا هۆی ئەمەش دەگ��ەڕای��ەوە بۆ‬ ‫ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه ئەوكات پەیوەندی نێوان بابی‬ ‫عالی‌و ئیالەتی بەغدا باش نەبووە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە ئەستەمبوڵ بۆ دانانی سنورێك بۆ‬ ‫دەس��ەاڵت��ی ئیالەتی ب��ەغ��د‌ا ویستوویەتی‬ ‫ه����ەردوو ئیالەتی م��وس��ڵ‌و ش����ارەزوور‬ ‫بەكاربهێنێت‪)49(.‬‬ ‫شایەنی باسە هەرچەندە هەردوو ئیالەتی‬ ‫ش�����ارەزوور‌و م��وس��ڵ ه��اوس��ن��وور ب��وون‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ی��ەك��ت��ردا‪ ،‬ب���ەاڵم دەت��وان��ی��ن بڵێین‬ ‫پەیوەندیەكانی نێوانیان لە زۆربەی كاتدا‬ ‫دەكەوتە ژێر كارتێكردنی ئیالەتی بەغدا‪،‬‬ ‫ئەمەش بە هۆی ئەو بااڵدەستییەوە بوو‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئیالەتی بەغدا لە سەر که‌رکوک هەیبوو‬ ‫ه��ەروەك��و پێشتر ئاماژەمان پێكرد‪ .‬هەر‬

‫ئەمەش دەبووە هۆی ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه ئیالەتی‬ ‫ک ج��ار هێزەكانی که‌رکوک‬ ‫بەغدا هەندێ ‌‬ ‫بەكاربهێنێت ل��ە هێرشەكانیدا ب��ۆ سەر‬ ‫ئیالەتی موسڵ‪ .‬ئەوەت‌ا والی بەغدا عەبدوڵاڵ‬ ‫پاشای توتنچی دوای ئ��ەوەی پەیوەندی‬ ‫لەگەڵ ئیالەتی موسڵ تێكچوو لە ساڵی‬ ‫(‪1812‬ز)دا لە كاتی هێرشەكانیدا بۆ سەر‬ ‫ش‬ ‫موسڵ كۆمەكی سەربازی لە که‌رکوکی ‌‬ ‫وەرگ����رت‪ )50(،‬بۆیە دەبینین تێكچوونی‬ ‫پەیوەندی نێوان ئیالەتی بەغدا‌و موسڵ‬ ‫كاریگەری لە سەر که‌رکوک دروستكردووە‪.‬‬ ‫ک جار که‌رکوک‌و موسڵ‬ ‫لە الیەكی‌تر هەندێ ‌‬ ‫هاوپەیمان‌و ه��اوك��اری یەكتر بوونە بۆ‬ ‫لێدانی دەسەاڵتی ئیالەتی بەغدا‌و هەوڵدان‬ ‫ب��ۆ‪ ،‬ک��ه‌م ك��ردن��ەوەی دەس��ەاڵت��ی ئیالەتی‬ ‫ناوبراو لە سەر هەردوو الیان‪ .‬بەاڵم ئەم‬ ‫دوو ئیالەتە لە هەوڵەكانیاندا سەركەوتوو‬ ‫ن���ەب���وون‪ ،‬ئ��ەم��ەش ل��ە س��اڵ��ی (‪1812‬ز)‬ ‫ک وال��ی بەغدا توانی ئەم‬ ‫دا رووی��دا كاتێ ‌‬ ‫هاوپەیمانییە تێكبشكێنێت هەروەكو پێشتر‬ ‫لە پەیوەندی که‌رکوک لەگەڵ ئیالەتی بەغدا‬ ‫ئاماژەمان بۆی كردووە‪.‬‬ ‫جێگەی ب��اس��ە س��ەرچ��اوە م��ێ��ژووی��ەك��ان‬ ‫تاکو هەڵوەشانەوەی ئیالەتی شارەزوور‌و‬ ‫ب���وون���ی ک���ه‌رک���وک ب���ە س��ەن��ج��ەق��ێ��ك ل ‌ە‬ ‫ویالیەتی موسڵ لە ساڵی (‪1879‬ز)دا هیچ‬ ‫رووداوێكی ئەوتۆمان بۆ باس ناكەن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ه��ەری��ەك ل��ە ئیالەتی م��وس��ڵ‌و که‌رکوکی‬ ‫تێدا كۆببێتەوە‪ .‬بێگومان هۆی سەرەكی‬ ‫ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ بااڵدەستی ئیالەتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪350‬‬

‫بەغدا بە سەر که‌رکوک‌و تەنانەت ئیالەتی‬ ‫موسڵیشدا‪ .‬ب��ەاڵم دوای ئ��ەوەی لە ساڵی‬ ‫(‪1879‬ز)دا ک��ه‌رک��وک ب��ووە سەنجەقێكی‬ ‫ێ‬ ‫س��ەر ب�� ‌ە وی�لای��ەت��ی م��وس��ڵ‪ ،‬ئیتر ل��ەو ‌‬ ‫ی وەك یەكەیەكی‬ ‫بەدواوە که‌رکوک نەیتوان ‌‬ ‫كارگێڕی سەربەخۆ پەیوەندی لەگەڵ یەكە‬ ‫كارگێڕییەكانی دەوروبەری دروستبكات‌و‬ ‫پەیوەندییەكانی نێوان موسڵ‌و که‌رکوک بوو‬ ‫ی ویالیەتێك‌و‬ ‫بە پەیوەندی نێوان مەڵبەند ‌‬ ‫سەنجەقێكی ئ��ە ‌م وی�لای��ەت��ە‪ .‬ه��ەر بۆیە‬ ‫لێرەوە بەرپرسیارێتی ئاسایشی سەنجەقی‬ ‫ی‬ ‫ک��ه‌رک��وک‪ ،‬ک��ه‌وت��ە ئەستۆی بەرپرسان ‌‬ ‫ڵ وەك سەنجەقێكی ئە ‌م‬ ‫ویالیەتی موس ‌‬ ‫ویالیەتە‪ .‬بەم پێیە بەرپرسانی ویالیەتی‬ ‫ن��اوب��راو‪ ،‬که‌وتنە ه��ەوڵ��دان ب��ۆ راگرتنی‬ ‫ئاسایشی سەنجەقی که‌رکوک بە تایبەتی‬ ‫لە رێی رووب��ەڕووب��ون��ەوەی جوالنەوەی‬ ‫ه���ۆزەك���ان ل���ەم س���ەن���ج���ەق���ەدا‪ .‬جێگەی‬ ‫بیرهێنانەوەیە‪ ،‬یه‌کێک لە تایبەتمەندییەكانی‬ ‫دەڤ����ەری ک��ه‌رک��وک ل��ەو س���ەردەم���ەدا لە‬ ‫نیوەی دووەم��ی سەدەی ن��ۆزدەدا بریتییە‬ ‫ل��ە ب��وون��ی ج���واڵن���ەوەی ه���ۆزەك���ان‪ .‬ل��ەم‬ ‫روانگەیەوە دەبینین چەندین راپ��ۆرت لە‬ ‫ساڵی (‪1886‬ز)دا ل��ە الی��ەن بەرپرسانی‬ ‫ناوچەكە ب��ەرزك��راوەت��ەوە‪ ،‬ک ‌ه ئاماژە بە‬ ‫نائارامی سەنجەقی که‌رکوک دەكەن‪)51(.‬‬ ‫ه���ەر ل���ە ئ��ەن��ج��ام��ی ئ���ەم���ەدا ی��ه‌ک��ێ��ک لە‬ ‫ی‬ ‫تەوەرەكانی پەیوەندی نێوان بەرپرسان ‌‬ ‫والی��ەت��ی م��وس��ڵ‌و س��ەن��ج��ەق��ی ک��ه‌رک��وک‬ ‫پیادەكردنی شێوازی لێدان‌و رووب��ەڕوو‬

‫ب��وون��ەوەی ئ��ەو بنەماڵە‌و ه��ۆزان��ە ب��ووە‪،‬‬ ‫ک ‌ه ‌ویستوویانە لە سەنجەقی که‌رکوکدا‬ ‫ج��واڵن��ەوە دروستبكەن‪ ،‬ئ��ەوەت��ا لە كاتی‬ ‫ب��ەرپ��اب��وون��ی ئ����اژاوەی ن��ێ��وان تاڵەبانی‌و‬ ‫ب���ەرزن���ج���ەك���ان ل���ە س���اڵ���ی (‪1887‬ز)دا‬ ‫دەسەاڵتدارانی ناوچەكە چەندین‪ ،‬که‌سیان‬ ‫لە ئەندامانی ئەم بنەمااڵنە دادگاییكرد‌و‬ ‫حوكمیان ب��ە س���ەردا سەپاندن ب��ە هۆی‬ ‫دەست هەبوونیان لە ئاژاوەكانی نێوان ئەم‬ ‫دوو الیەنە‌و تۆمەتبار كردنیان بە تێكدانی‬ ‫ئاسایشی سەنجەقی‪ ،‬ک ‌ه ركوک‪)52(.‬‬ ‫ش��ای��ەن��ی ب��اس��ە ب���ارودۆخ���ی سەنجەقی‬ ‫ک����ه‌رک����وک‪ ،‬پ����ەی����وەن����دی‌و ك���اری���گ���ەری‬ ‫راس��ت��ەوخ��ۆی ل��ە س��ە ‌ر ویالیەتی موسڵ‬ ‫هەبووە‪ ،‬هەر بۆیە بەرپرسانی بابی عالی بۆ‬ ‫پاراستنی ئاسایشی سەنجەقی که‌رکوک‌و‬ ‫تەشەنەنەكردنی ئەو بارودۆخە بە تایبەتی‬ ‫ی‬ ‫بۆ سەنجەقی سلێمانی هەڵسان بە گۆڕین ‌‬ ‫وال���ی م��وس��ڵ‌و دان��ان��ی ف��ەری��ق عەبدوڵاڵ‬ ‫ی والی دیاربەكر ل ‌ە ویالیەتی موسڵ‬ ‫پاشا ‌‬ ‫ل��ە ‪ 12‬نیسانی (‪1896‬ز)دا‪ ،‬ئ��ەم��ەش لە‬ ‫پێناوی نەهێشتنی جواڵنەوەكانی هەردوو‬ ‫سەنجەقی ک��ه‌رک��وک‌و سلێمانی(‪ .‌)53‬وا‬ ‫دیارە لەم بارودۆخەدا یه‌کێک لە تەوەرە‬ ‫گرنگەكانی پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان سەنجەقی‬ ‫ی ویالیەت بریتی بووە‬ ‫که‌رکوک‌و مەڵبەند ‌‬ ‫ی ویالیەتی موسڵ‬ ‫لە هەوڵەكانی بەرپرسان ‌‬ ‫ب��ۆ پاراستنی ئاسایشی ئ��ەم سەنجەقە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە ئەو بارودۆخەی لە سەنجەقی‬ ‫که‌رکوکدا هەبوو كاریگەری ئەوتۆی بە‬

‫‪351‬‬

‫ی وی�لای��ەت ه��ەب��ووە‪،‬‬ ‫س��ەر كاربەدەستان ‌‬ ‫تەنانەت لە یه‌کێک لە راپۆرتەكاندا پێشنیاری‬ ‫ئ���ەوە ك����راوە‪ ،‬ک��ه‌ ب��ۆ چ��ارەس��ەرك��ردن��ی‬ ‫ی‬ ‫بارودۆخی ئاسایشی ناوچەكە مەڵبەند ‌‬ ‫ویالیەتی موسڵ لە سەنجەقی موسڵەوە‬ ‫بگوێزرێتەوە بۆ سەنجەقی که‌رکوک (‪.)54‬‬ ‫بێگومان ئەمەش لە پێناوی ئ��ەوەداب��ووە‬ ‫تاک ‌و والی خۆی لە که‌رکوکدا دابنیشێت لە‬ ‫نزیكەوە چاودێری بارودۆخی سەنجەقەكە‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫یه‌کێکی‌تر لە ت��ەوەرەی پەیوەندی نێوان‬ ‫ی ویالیەتی موسڵ‌و سەنجەقی‬ ‫بەرپرسان ‌‬ ‫ک��ه‌رک��وک ل��ەم س���ەردەم���ەدا بریتی بوو‬ ‫ی وی�لای��ەت بۆ‬ ‫ل��ە هەوڵەكانی بەرپرسان ‌‬ ‫چ��ارەس��ەرك��ردن��ی ب��ارودۆخ��ی ئاسایشی‬ ‫س��ەن��ج��ەق��ی ک���ه‌رک���وک ب��ە بەكارهێنانی‬ ‫چ��ەن��دی��ن رێ���گ���ەی چ����ارەس����ەر‪ ،‬ل��ەوان��ە‬ ‫ی وی�لای��ەت ل��ە راپۆرتێكیاندا‬ ‫ب��ەرپ��رس��ان�� ‌‬ ‫لە ساڵی (‪1887‬ز) بۆ كۆتایی هێنان بە‬ ‫ب��زاڤ‌و جواڵنەوەكانی هەمەوەند دژ بە‬ ‫ێ‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬داوا دەكەن هەوڵبدرێت نیشتەج ‌‬ ‫بكرێن‌و قوتابخانەیان بۆ بكرێتەوەو داب‌و‬ ‫ت بۆ ئ��ەوەی لەم‬ ‫نەریتەكانیان بگۆردرێ ‌‬ ‫ن واز‬ ‫رێگەیەو ‌ە وا لە هەمەوەندەكان بكە ‌‬ ‫لە جواڵنەوەكانیان بهێنن دژی دەوڵ��ەت‬ ‫ی وی�لای��ەت��ی موسڵ‬ ‫ه��ەروەه��ا بەرپرسان ‌‬ ‫لە رێگەی كارمەندەكانیان لە سەنجەقی‬ ‫ک��ه‌رک��وک ت��وان��ی��ان ل��ە رێ��گ��ەی (دەس��ت��ەی‬ ‫ئاشتكردنەوە)‪ ،‬ک ‌ه لە ش��اری که‌رکوک‌و‬ ‫ک لە‬ ‫سلێمانیدا دایانمەزراند ب��وو هەندێ ‌‬ ‫كێشە عەشایریەكان بە رێگەی ئاشتیانە‬

‫ل��ە جیاتی بەكارهێنانی هێز چ��ارەس��ەر‬ ‫ب��ك��ەن‪ ،‬ل���ەوان���ە ك��ێ��ش��ەی ن��ێ��وان ش���وان‌و‬ ‫هەمەوەندەكان‪ ،‬ک ‌ه بە هۆی ئەم دەزگایە‬ ‫لە ساڵی (‪1898‬ز)دا چارەسەركرا‪ )55(.‬هەر‬ ‫ی ویالیەتی موسڵ لە‬ ‫بۆیە كاربەدەستان ‌‬ ‫چوارچێوەی سیاسەتەكانیاندا لە بەرانبەر‬ ‫سەنجەقی که‌رکوک سیاسەتی میانڕەوی‌و‬ ‫ک ج���ار س��ی��اس��ەت��ی بەكارهێنانی‬ ‫ه��ەن��دێ�� ‌‬ ‫چ��ەك��ی��ان پ���ەی���ڕەوك���ردووە ب��ۆ راگ��رت��ن��ی‬ ‫ئاسایشی سەنجەقی ک��ه‌رک��وک‪ .‬بێگومان‬ ‫ه��ەر ئ��ەم خ��اڵ��ە س��ەرەك��ی��ی��ان��ە ت���ەوەرەی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان م��ەڵ��ب��ەن��دی‌ وی�لای��ەت‌و‬ ‫سەنجەقی که‌رکوکی دیاری دەكرد‪.‬‬ ‫لە چوارچێوەی ئەم توێژنەوەیەدا بۆمان‬ ‫دەردەك���ەوێ���ت‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە س��ەرەت��ای هاتنی‬ ‫عوسمانییەكان بۆ ناوچە كوردییەكان دوای‬ ‫ش��ەڕی چالدێران‌‪ ،‬ویالیەتی ش���ارەزوور‬ ‫دروستكراوە‪ ،‬ک ‌ه پایتەختەكەی گوڵعەمبەر‬ ‫ی‬ ‫ب���وو‪ ،‬ب���ەاڵم ل��ە س��اڵ��ی ‪ 1596‬پایتەخت ‌‬ ‫ویالیەتەكە ب��ووە که‌رکوک‪ .‬لە سەرەتادا‬ ‫ئە ‌م ویالیەتە لە ئەستەمبوڵەو ‌ە وال��ی بۆ‬ ‫دان��راوە‪ ،‬بەاڵم بە هۆی هەوڵی میرنشینە‬ ‫ك��وردی��ی��ەك��ان‌و ئ��ێ��ران ب��ۆ دەستگرتن بە‬ ‫ل‬ ‫سەر که‌رکوکدا‪ ،‬بابی عالی لە ئەستەمبو ‌‬ ‫ویالیەتی شارەزووور (كەركوك)ی خستە‬ ‫ی ویالیەتی بەغداوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ژێر دەسەاڵت ‌‬ ‫لە هەوڵێكدا بۆ راگرتنی تەرازووی هێز لە‬ ‫ناوچەكەدا‪ ،‬لێرەوە میرنشینە كوردییەكان‬ ‫لە بابان‌و سۆرانیش هەوڵیانداوە دەست‬ ‫ی‬ ‫بە سەر که‌رکوکدا بگرن‌و لە ژێر دەست ‌‬ ‫والی بەغدا دەری بهێنن‪ ،‬که‌واتە که‌رکوک‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪352‬‬

‫ن‬ ‫ل��ەو رۆژگ��ارەش��دا خاڵی ملمالنێی نێوا ‌‬ ‫ویالیەتی ب��ەغ��دا‌و میرنشینە كوردیەكان‬ ‫بووە‪.‬‬

‫العراقیة‪ ،‬ج‪ ،1‬مطبعة المجمع العلمی الكردی‪،‬‬ ‫(بغداد‪ ،)1976 :‬ص‪160‬ــ‪162‬‬ ‫(‪)3‬عماد عبدالسالم‪ ،‬ادارە العراق‪ ،‬ص‪236‬‬ ‫ی ویالیەتی شارەزوور‌و‬ ‫(‪)4‬سەبارەت بە پێكهێنان ‌‬ ‫مەڵبەندە بەراییەكانی بڕوانه‌‪ :‬خلیل علی مراد‪،‬‬ ‫تاریخ ال��ع��راق االداری‌و االقتصادی فی العهد‬ ‫العثمانی الثانی (‪1048‬ـ��ـ‪1164‬ه��ـ‪1638/‬ـ��ـ‪1750‬م)‪،‬‬

‫په‌راوێز‬ ‫(‪)1‬ئیالەت‪ :‬ئەم ناوە لە بنەڕەتدا ل ‌ە وشەی(الە)‬ ‫ی عەرەبیەو ‌ە وەرگ��ی��راوە‪ ،‬گەورەترین یەكەی‬ ‫كارگێڕی بوو لە دەوڵەتی عوسمانیدا‪ ،‬دەوڵەت‬ ‫ک پێكدەهات‪ .‬محمدأمین العمری‪،‬‬ ‫لە چەند ئیالەتێ ‌‬ ‫منهل االول��ی��اء‌و مشرب االصفیاء م��ن س��ادات‬ ‫الموصل الحدبا‌ء‪ ،‬حققه‌و نشره‪ :‬سعید الدیوەجی‪،‬‬ ‫ج‪ ،2‬مطبعة ال��ج��م��ه��وری��ة‪( ،‬ال��م��وص��ل‪،)1968 :‬‬ ‫ص‪ .259‬جێی باسی لە ساڵی (‪1000‬ك‪1591/‬ز)‬ ‫ی��ەوە دەوڵ��ەت��ی عوسمانی بە فەرمی زاراوەی‬ ‫ی ویالیەت بەكارهێنا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئیالەتی لە جیاتی ‌‬ ‫ی‬ ‫لە ساڵی ‪1864‬ز) ب���ەدواوە دووب���ارە‌و وشە ‌‬ ‫ویالیەت هاتەوە كار‪ ،‬لەم بارەیەوە بڕوانه‌‪ :‬دائرة‬ ‫المعارف االسالمیة (الترجمة العربیة)‪ ،‬مج‪ ،5‬مادة‬ ‫ایالە (خلیل اینالجق)‪ ،‬ص‪.264‬‬ ‫(‪)2‬گ��وڵ��ع��ەن��ب��ەر‪ :‬دەك���ات���ە ن��اح��ی��ەی خ��ورم��اڵ��ی‬ ‫ئێستا‪ ،‬ک ‌ه (‪)10‬ك��م لە هەڵەبجەوە دوورە‪ .‬عماد‬ ‫عبدالسالم رؤوف‪ ،‬ادارة العراق االسر الحاكمة‌و‬ ‫رج��ال االدارة‌و القضا‌ء فی العراق فی القرون‬ ‫المتأخرە (‪656‬ـ����ـ‪1337‬ه����ـ‪1258/‬ـ����ـ‪1918‬م)‪ ،‬دار‬ ‫الحكمة للطباعة‌و النشر‪( ،‬بغداد‪ ،)1992 :‬ص‪236‬؛‬ ‫هەروەها بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانه‌‪:‬‬ ‫ج��م��ال ب��اب��ان‪ ،‬اص���ول اس��م��ا‌ء ال��م��دن‌و المواقع‬

‫رسالە ماجستیر غیر منشورە‪ ،‬جامعە بغدادــ كلیە‬ ‫االداب‪ ،1975 ،‬ص‪60‬ــ‪ 66‬هەروەها بڕوانه‌‪ :‬سعدی‬ ‫عثمان‪ ،‬كوردستان الجنوبیة فی القرنین السابع‬ ‫عشر‌و الثامن عشر‪ /‬دراسە فی عالقتها االداریة‌و‬ ‫السیاسیة‌و االقتصادیة مع ایالتی بغداد‌و الموصل‪،‬‬ ‫مطبعە سیما‪( ،‬السلیمانیة ‪ ،)2006 :‬ص‪96‬ــ‪99‬‬ ‫(‪)5‬ج‪ .‬اوت��ی��ر‪ ،‬رح��ل��ە إل��ی تركیا‌و ب�لاد ف��ارس‪،‬‬ ‫(باریس‪ ،)1748 :‬ص‪150‬؛ نقال عن‌‪ :‬وقائع الندوە‬ ‫مركز كربال‌ء‪ ،‬كركوك مدینة القومیات المتأ‌خیە‪‌،‬و‬ ‫قائع ال��ن��دوە العلمیة التی عقدها مركز كربال‌ء‬ ‫للبحوث‌و ال��دراس��ات فی لندن من ‪21‬ــ‪22‬تموز‬ ‫(یولیو) ‪2001‬م‪ ،‬ط‪ ،1‬طبع فی لندن‪ ،2002:‬ص‪145‬‬ ‫(‪)6‬ستیڤن هیمسلی لۆنگریك‪ ،‬اربعة ق��رون من‬ ‫تاریخ ال��ع��راق الحدیث‪ ،‬ت‪ :‬جعفر الخیاط‪ ،‬دار‬ ‫ال��راف��دی��ن للطباعة‌و النشر‪( ،‬ب��ی��روت‪،)2004 :‬‬ ‫ص‪121‬‬ ‫(‪)7‬توفیق قەفتان‪ ،‬مێژووی حوكم دارانی بابان لە‬ ‫قەاڵچۆالنەوە تا دروستكردنی شاری سلێمانی(‬ ‫‪1080‬كــ‪1699/1199‬ــ‪1784‬ز)‪ ،‬چاپخانەی سلیمان‬ ‫االعظمی‪( ،‬بغداد‪ ،)1969 :‬ل‪30‬ــ‪31‬‬ ‫(‪)8‬نظمی زادە مرتضی فندی‪ ،‬گلشن خلفا‌ء ت‪:‬‬ ‫موسی كاظم ن��ورس‪ ،‬مطبعة االداب‪( ،‬النجف‪:‬‬ ‫‪ ،)1971‬ص‪ 296‬ه��ەروەه��ا بۆ زان��ی��اری زیاتر‬

‫‪353‬‬

‫ب���ڕوان���ه‌‪ :‬س��ع��دی ع��ث��م��ان‪ ،‬ال��م��ص��در ال��س��اب��ق‪،‬‬

‫بۆ رووبەڕوو بوونەوەی كێشەكان‪ ،‬لە سەردەمی‬

‫ص‪249‬ــ‪250‬‬

‫ئەحمەد پاشای كوڕی حەسەن پاشادا هەمان‬

‫(‪)9‬سعدی عثمان‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪96‬ـ��ـ‪،99‬‬

‫سیستەم پەیڕەوكرا لە هێنان‌و گەشەسەندنی‬

‫ص‪250‬‬

‫مەمالیكەكان‪ ،‬ه��ەر بۆیە لە س��ەردەم��ی پاشای‬

‫(‪)10‬اح���م���د ج���ودت‪ ،‬ت��اری��خ ج���ودت‪ ،‬از ترتیب‬

‫ن��اوب��راودا چاالكی مەمالیكەكان بە شێوەیەكی‬

‫ج���دی���د‪ ،‬ج‪ ،1‬م��ط��ب��ع��ة ع��ث��م��ان��ی��ة‪( ،‬اس��ت��ان��ب��ول‪:‬‬

‫ی‬ ‫زۆر پەرەی سەند‪ ،‬دوای مردنی ئەحمەد پاشا ‌‬

‫‪1301‬هـ‪1303/‬رومی)‪ ،‬ص‪283‬؛ ستیڤن هیمسلی‬

‫والی بەغدا سلیمان پاشای مەمالیك‪ ،‬ک ‌ه یه‌کێک‬

‫لۆنگریك‪ :‬اربعە قرون من تاریخ العراق الحدیث‪،‬‬

‫ی‬ ‫بوو لە سەركردە سەربازیەكانی مەمالیك‌و زاوا ‌‬

‫ت‪ :‬جعفر الخیاط‪( ،‬بیروت‪ ،)2004 :‬ص‪105‬ــ‪106‬‬

‫وال��ی ك��ۆچ��ك��ردوو ب��وو هاتە س��ەر دەس���ەاڵت‌و‬

‫(‪)11‬ستیڤن هیمسلی لۆنگریك‪ ،‬اربعە ق��رون‪،‬‬

‫ەك یەكە ‌م والی مەمالیكەكان لە بەغدا‪ ،‬لێرەوە‬

‫ص‪ .121‬ه��ەروەه��ا بۆ زان��ی��اری زیاتر بڕوانه‌‪:‬‬

‫سەردەمی فەرمانڕەوایی مەمالیەكان لە بەغدا‬

‫د‪.‬جبار ق��ادر‪ ،‬قضایا كردیة معاصرة‪ ،‬كركوك‬

‫دەستپێدەكات‪ ،‬ک ‌ه تاکو ساڵی (‪1831‬ز) خایاند‪.‬‬

‫االنفال الكرد‌و تركیا‪ ،‬ط‪ ،1‬دار ئ��اراس‪( ،‬اربیل‪،‬‬

‫بۆ زان��ی��اری زیاتر ب��ڕوان��ه‌‪ :‬د‪.‬ع��م��اد عبدالسالم‬

‫‪ ،)2006‬ص‪15‬‬

‫رؤوف‪ ،‬الحیاة االجتماعیة فی العراق ابان عهد‬

‫(‪)12‬بڕوانه‌‪ :‬عبدالرحمن السویدی‪ ،‬تاریخ بغداد‬

‫ال��م��م��ال��ی��ك(‪1749‬ـ��ـ‪ ،)1831‬جامعة القاهرەــ كلیە‬

‫أو حدیقة ال���زورا‌ء فی سیرة ال���زورا‌ء‪ ،‬تحقیق‪:‬‬

‫االداب‪ ،1976 ،‬ص‪‌3‬و مابعدها‬

‫د‪.‬صفا الخلوصی‪ ،‬مطبعة الزعیم‪( ،‬بغداد‪،)1962 :‬‬

‫(‪)16‬ب��ڕوان��ه‌‪ :‬عثمان بن سند الوائلی ‪ ،‬المصدر‬

‫ص‪20‬ــ‪54، 21‬‬

‫السابق‪ ،‬ص‪ ،153‬د‪.‬عماد عبدالسالم رؤوف‪ ،‬ادارە‬

‫(‪)13‬ارب��ع��ە ق��رون‪ ،‬ص‪ .169‬بۆ زان��ی��اری زیاتر‬

‫العراق‪ ،‬ص‪236‬‬

‫ب���ڕوان���ه‌‪ :‬س��ع��دی ع��ث��م��ان‪ ،‬ال��م��ص��در ال��س��اب��ق‪،‬‬

‫(‪)17‬سعدی عثمان‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪118‬ــ‪119‬‬

‫ص‪117‬ــ‪119‬‬

‫(‪)18‬أربعة قرون‪ ،‬ص‪219‬‬

‫(‪)14‬ع���ث���م���ان ب���ن س��ن��د ال���وائ���ل���ی ال��ب��ص��ری‪،‬‬

‫(‪)19‬ک��ه‌ری��م خ��ان یه‌کێکە ل��ە‪ ،‬که‌سایەتیەكاتی‬

‫م��ط��ال��ع ال���س���ع���ود‪ /‬ت���اری���خ ال���ع���راق م���ن سنە‬

‫بنەماڵەی زەندیە‪ ،‬ک ‌ه هۆزی بەناوبانگی كوردەو‬

‫(‪1188‬ـ��ـ‪1242‬ه��ـ‪1774/‬ـ��ـ‪1826‬م)‪ ،‬تحقیق‪ :‬د‪.‬عماد‬

‫لە ناوچەكانی نێوان هەمەدان‌و مەالیەر دەژیان‪،‬‬

‫عبدالسالم رؤوف‌و د‪.‬سهیلة عبدالمجید القیسی‪،‬‬

‫دوای كوژرانی نادر شا‪ ،‬ک ‌ه ریم خانی زەند‪ ،‬ک ‌ه‬

‫مطبعة دار الحكمە للطباعە‌و النشر‪( ،‬ب��غ��داد‪:‬‬

‫یه‌کێک بوو لە سەركردە سەربازیەكانی شای‬

‫‪ ،)1992‬ص‪103‬‬

‫ناوبراو لە ساڵی (‪1749‬ز)دا هاتە سەر دەسەاڵت‪.‬‬

‫(‪)15‬لە بنەڕەتدا مەمالیكەكان ئەو كۆیالنە بوون‪ ،‬ک ‌ه‬

‫(بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانه‌‪ :‬جان ر‪.‬‬

‫ی والی بەغدا حەسەن پاشا هێنرانە‬ ‫لە سەر دەست ‌‬

‫پێری‪ ،‬ک ‌ه ریم خانی زەند مێژووی ئێران لە نێوان‬

‫بەغدا‪ ،‬ئەمانە لە بواری سەربازیدا بەكارهێنران‬

‫سااڵنی ‪1747‬ــ‪‌،1779‬و ‪:‬سەالحەدین ئاشتی‪ ،‬ب‪،1‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪354‬‬

‫چاپخانەی ئۆفیستی شڤان‪( ،‬سلێمانی‪،)2005 :‬‬

‫(‪)30‬یاسین العمری‪ ،‬غرائب االث��ر‪ ،‬ص‪86‬ـ���ـ‪87‬؛‬

‫ل‪38‬ــ‪40‬‬

‫عماد عبدالسالم‪ ،‬الموصل فی العهد العثمانی‬

‫(‪)20‬رس���ول ح��اوی الكركوكلی‪ ،‬دوح��ة ال��وزار‌ء‬

‫فترە الحكم المحلی(‪1139‬ــ‪1249‬هـ‪1726/‬ــ‪183‬‬

‫فی تاریخ‌و قائع بغداد الزوراء‪ ،‬ت‪ :‬موسی كاظم‬

‫‪4‬م)‪ ،‬مطبعة االداب فی النجف االشرف‪( ،‬النجف‪:‬‬

‫ن��ورس‪ ،‬مطبعة ك��رم‪ ،‬بیروت‪ ،‬دون تاریخ سنە‬

‫‪ ،)1975‬ص‪141‬‬

‫الطبع ‪ ،‬ص‪151‬‬

‫(‪)31‬بڕوانه‌‪ :‬رسول الكركوكلی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫(‪)21‬سعدی عثمان‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪112‬ــ‪123‬‬

‫ص‪265‬؛ ستیڤن لونگریك‪ ،‬اربعە قرون‪ ،‬ص‪274‬‬

‫(‪)22‬رسول الكركولكی‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪176‬‬

‫(‪)32‬بڕوانه‌‪ :‬رسول الكركوكلی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫(‪)23‬ع��ث��م��ان ب��ن سند الوائلی‪،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫ص‪256‬ـ���ـ‪257‬؛ عثمان بن سند الوائلی‪ ،‬المصدر‬

‫ص‪157‬‬

‫السابق‪ ،‬ص‪277‬ــ‪278‬؛ عماد عبدالسالم‪ ،‬الموصل‪،‬‬

‫(‪)24‬سەبارەت بە هۆكارەكانی ئەم هێرشە بڕوانه‌‪:‬‬

‫ص‪150‬‬

‫رسول الكركوكلی‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪174‬‬

‫(‪)33‬بڕوانه‌‪ :‬رسول الكركوكلی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫(‪)25‬رس������ول ال��ك��رك��وك��ل��ی‪ ،‬ال��م��ص��در ال��س��اب��ق‪،‬‬

‫ص‪256‬ــ‪257‬؛ عماد عبدالسالم‪ ،‬الموصل‪ ،‬ص‪150‬‬

‫ص‪222‬ــ‪223‬؛ عباس العزاوی‪ :‬تاریخ العراق بین‬

‫(‪)34‬عماد عبدالسالم‪ ،‬الموصل‪ ،‬ص‪150‬‬

‫احتاللین‪ ،‬ج‪ ،6‬مطبعە شركة التجارە‌و الطباعة‬

‫(‪)35‬رس�����ول ال��ك��رك��وك��ل��ی‪ ،‬ال��م��ص��در ال��س��اب��ق ‪،‬‬

‫المحدودة‪( ،‬بغداد‪ ،)1949 :‬ص‪154‬‬

‫ص‪256‬ــ‪257‬‬

‫(‪)26‬رس������ول ال��ك��رك��وك��ل��ی‪ ،‬ال��م��ص��در ال��س��اب��ق‪،‬‬

‫(‪)36‬ستیڤن لونگریك‪ ،‬ارب��ع��ە ق���رون‪ ،‬ص‪282‬؛‬

‫ص‪237‬ـ������ـ‪238‬؛ ب��ۆ زان��ی��اری زی��ات��ر ل��ە ب��ارەی‬

‫ع��ب��دال��ع��زی��ز س��ل��ی��م��ان ن�����وار‪ ،‬ت���اری���خ ال��ع��رب‬

‫ئەم رووداوە بڕوانه‌‪ :‬حسین ناظم بیگ‪ ،‬تاریخ‬

‫المعاصر(مصر‌و ال��ع��راق)‪ ،‬دار النهضە العربیە‬

‫االمارە البابانیة‪ ،‬ت‪ :‬شكور مصطفی‌و محمد المال‬

‫للطابعة‌و النشر‪ ،‬بیروت‪ ،‬ص‪67‬ــ‪68‬‬

‫عبدالكریم المدرس‪ ،‬ط‪ ،1‬مطبعة‌و زارة التربیة‪،‬‬

‫(‪)37‬بڕوانه‌‪ :‬احمد جودت‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ج‪،11‬‬

‫(اربیل‪ ،)2001 :‬ص‪214‬‬

‫ص‪21‬ــ‪22‬‬

‫(‪)27‬رسول الكركوكلی‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪238‬؛‬

‫(‪)38‬عبدالعزیز سلیمان ن��وار‪ ،‬داود باش‌ا والی‬

‫حسین ناظم بیگ‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪212‬ــ‪214‬‬

‫ب��غ��داد‪ ،‬دار العربی للطباعة‌و النشر‪( ،‬القاهرە‪:‬‬

‫(‪)28‬ل��ە ب��ارەی هۆكاری ئ��ەم جەنگەوە بڕوانه‌‪:‬‬

‫‪ ،)1968‬ص‪379‬‬

‫رسول الكركوكلی‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪242‬‬

‫(‪)39‬ستیڤن لونگریك‪ ،‬اربعە قرون‪ ،‬ص‪336‬ــ‪339‬‬

‫(‪)29‬یاسین افندی العمری ابن خیرالله الخطیب‬

‫(‪)40‬ستیڤن لونگریك‪ ،‬اربعە قرون‪ ،‬ص‪339‬ــ‪340‬؛‬

‫الموصلی‪ ،‬غرائب االث��ر فی ح��وادث رب��ع القرن‬

‫عباس العزاوی‪ ،‬تاریخ العراق بین احتاللین‪ ،‬ج‪،7‬‬

‫الثالث عشر‪ ،‬مطبعە أم الربعیین‪( ،‬الموصل‪:‬‬

‫ص‪40‬ــ‪69 ،41‬ــ‪70‬‬

‫‪ ،)1940‬ص‪78‬‬

‫(‪)41‬بڕوانه‌‪ :‬جعفر الخیاط‪ ،‬صور من تاریخ العراق‬

‫‪355‬‬

‫فی العصور المظلمة‪ ،‬ج‪ ،1‬ط‪ ،1‬مطبعە دار الكتب‪،‬‬

‫سەر دەسەاڵت لە ساڵی (‪1726‬ز)دا ‪ .‬بۆ زانیاری‬

‫(بیروت‪ ،)1971 :‬ص‪336‬‬

‫زیاتر بڕوانه‌‪ :‬عماد عبدالسالم‪ ،‬الموصل‪ ،‬ص‪‌39‬و‬

‫(‪)42‬سیرولیس بدج‪ ،‬رحالت إلی العراق‪ ،‬ت‪ :‬فؤاد‬

‫مابعدها‬

‫جمیل‪ ،‬ط‪ ،1‬مطابع دار الزمان‪( ،‬بغداد‪،)1966 :‬‬

‫(‪)49‬یاسین افندی العمری ابن خیراللة الحطیب‬

‫ص‪308‬؛ محەمەد ئەمین زەكی‪ ،‬تاریخی سلێمانی‪،‬‬

‫الموصلی‪ ،‬غایە المرام فی تاریخ محاسن بغداد‬

‫ل‪‌140‬و دواتر‬

‫دار السالم‪ ،‬مطبعە دار البصری‪( ،‬بغداد‪،)1968 :‬‬

‫(‪)43‬ستیڤن لونگریك‪ ،‬اربعە قرون‪ ،‬ص‪376‬‬

‫ص‪323‬؛ رس��ول الكركوكلی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫(‪)44‬محەمەد ئەمین زەكی‪ ،‬تاریخی سلێمانی‌و‌و‬

‫ص‪153‬؛ عماد عبدالسالم‪ ،‬الموصل‪ ،‬ص‪129‬ــ‪130‬‬

‫اڵتی‪ ،‬ئامادەكردنی‪ :‬رەفیق سالح‪ ،‬بەرگ سێ‌یەم‪،‬‬

‫(‪)50‬عثمان بن سند الوائلی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫چ‪ ،2‬چاپخانەی شڤان‪( ،‬سلێمانی‪ ،)2006 :‬ل‪140‬‬

‫ص‪‌296‬و مابعدها؛ یاسین العمری‪ ،‬غرائب االثر‪،‬‬

‫(‪)45‬بڕوان ‌ه دەقی ئەم راپۆرتە لە‪ :‬خلیل علی مراد‬

‫ص‪ ،86‬عماد عبدالسالم‪ ،‬الموصل‪ ،‬ص‪140‬ــ‪141‬‬

‫(ترجمة‌و تعلیق)‪ ،‬مختارات من كتاب الموصل‌و‬

‫ی ویالیەتی موسڵ‬ ‫(‪)51‬بڕوان ‌ه راپۆرتی بەرپرسان ‌‬

‫كركوك فی الوثائق العثمانیة‪ ،‬مطبعە شڤان‪،‬‬

‫لە بارەی ئاسایشی سەنجەقی که‌رکوک لە‪ :‬خلیل‬

‫السلیمانیة‪ ،2005 ،‬ص‪76‬ــ‪77‬‬

‫علی مراد‪ ،‬مختارات من كتاب‪ ،‬ص‪‌29‬و مابعدها‬

‫(‪)46‬س��ع��دی عثمان حسین‪ ,‬المصدر السابق‪,‬‬

‫(‪)52‬ب���ڕوان���ه‌‪ :‬راپ��ۆرت��ی م��ەئ��م��وری چاكسازی‬

‫ص‪441‬‬

‫که‌رکوک ئیسماعیل حەقی لە‪ :‬خلیل علی مراد‪،‬‬

‫(‪)47‬بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانه‌‪ :‬علی‬

‫مختارات من كتاب‪ ،‬ص‪38‬ــ‪39‬‬

‫شاكر علی ‌والی��ە الموصل فی القرن السادس‬

‫(‪)53‬ب���ڕوان���ه‌‪ :‬ن��وس��راوی تایبەتی سوڵتانی بە‬

‫عشر(دراسە فی أوضاعها السیاسیة‌و االداریة‌و‬

‫ژم��ارە(‪ )965‬تایبەت بە ناردنی فەریق عەبدوڵاڵ‬

‫االقتصادیة)‪ ،‬أطروحة دكتوراه غیر منشورە‪ ،‬كلیە‬

‫پاشا بۆ که‌رکوک لە‪ :‬خلیل علی مراد‪ ،‬مختارات‬

‫االدابــجامعة الموصل‪( ،‬الموصل‪ ،)1992 :‬ص‪‌82‬و‬

‫من كتاب‪ ،‬ص‪74‬‬

‫مابعدها‬

‫(‪)54‬بڕوانه‌‪ :‬راپۆرتی بەڕێوەبەرایەتی ناوخۆی‬

‫(‪)48‬ب��ن��ەم��اڵ��ەی جەلیلییەكان‪ :‬ئ��ەم بنەماڵەیە‬

‫ژم��ارە (‪)3774‬ب��ۆ س��ەدری ئەعزەمی عوسمانی‬

‫دەس����ەاڵت����دار‌و س������ەرداری م��وس��ڵ ب����وون لە‬

‫ل��ە ب����ەرواری ك��ان��ون��ی دووەم����ی (‪1896‬ز) بۆ‬

‫بنەڕەتیشدا دەگ��ەڕێ��ن��ەوە بۆ ع��ەب��دول جەلیلی‬

‫ل��ەن��اوب��ردن��ی ئ����اژاوە ل��ە ه����ەردوو سەنجەقی‬

‫كوڕی عەبدول مەلیك‪ ،‬ک ‌ه بازرگانێكی گەورەی‬

‫که‌رکوک‌و سلێمانی لە‪ :‬خلیل علی مراد‪ ،‬مختارات‬

‫دیاربەكر بوو‪ ،‬بەاڵم دواتر لە سەدەی حەڤدەی‬

‫من كتاب‪ ،‬ص‪71‬ـ���ـ‪ .72‬بۆ زان��ی��اری زیاتر لەم‬

‫زاینیدا هاتە موسڵ ناوبراو بە هۆی بوونی پارەی‬

‫بارەیەوە بڕوانه‌‪ :‬عبدالله محمد علی العلیاویی‪،‬‬

‫زۆر‌و جگە لە هەڵوێستەكانی توانی رەزامەندی‬

‫سیاسة الدولة العثمانیە تجاه العشائر الكردیة فی‬

‫خەڵك‌و ئەستانە بۆ خۆی مسۆگەر بكات‌و بگاتە‬

‫كركوك‌و اطرافها من عام ‪ 1887‬حتی عام ‪1909‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪356‬‬

‫دراسە‌و ثائقیة تحلیلە‪ ،‬مجلة سردم العربی‪ ،‬ع‪،8‬‬ ‫(السلیمانیة‪ ،)2005 :‬ص‪174‬‬ ‫(‪)55‬ب��ڕوان�� ‌ه دەق��ی راپۆرتەكە‪ :‬خلیل علی مراد‪،‬‬ ‫مختارات من كتاب‪ ،‬ص‪86‬ــ‪ .87‬هەروەها بڕوانه‌‪:‬‬ ‫د‪.‬عبدالله العلیاویی‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪175‬‬

357

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪358‬‬