ژمارە( )26کانونی یەکەم 2013
خاوةنى ئيمتياز سةرنووسةر بةِرَيوةبةرى نووسين
ساالر عومةر نورى موعتةسةم نةجمةدين ئاوات محةمةد ئةمين
دەستەی نووسەران :م .عەبدولرەحمان كەریم دەروێش نەجمەدین فەقێ عەبدولاڵ
بەڕێوەبەری هونەری ئازەر عوسمان
گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا :نيهاد قازى 0031627621171 - 009647508606740 E-mail:alkadi13@hotmail.com
تيراذ
1000
نــرخ
2500
ضــاث
ضاثخانةى كارؤ
نووسهرانو خوێنهرانی خۆشهویست ئاگادار دهکهین بابهتو سهرنچو تێبینیهکانتان بۆ ئهم ئیمهیاڵنه بنێرن: kawanakurd@yahoo.com kawana@kawanakurd.com
گۆڤاری كـەوانــە لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە
تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت نوى -نهؤمى ضوارةم سليَمانى -شةقامى مةولةوى -تةالرى سيروانى َ
نــــاوةرِؤكــــــ وتهی کهوانه6...................................................................................................................................... دۆسییه: ــ ئیسالمو ههڵوێست نووسینی :د .حوسێن خهلیقی10........................................................................................................ ــ مێژووی تێههڵکێشکردنی بیری جیهادو جەنگی چەكداری بۆ نێو رەوتی ئیسالمی نووسینی :رەوەند هەورامی34.......................................................................................................... ــ چەمكی نیشتمان لە بیری رامیاریی بزووتنەوەی ئیسالمیدا نووسینی :كامەران شەریف ئهمین56............................................................................................... ــ ئیسالمی كۆمەاڵیەتی لە توركیا (فەتحولاڵ گویلەن بە نموونە) نووسینی :ئەفراح ناثر جاسم ،وهرگێڕانی (ل ه عهرهبییهوه) :بهرزان مهال تهها97................... ــ ئیسالمو دیمۆکراسی نووسینی :هاوسهر سابیر ههورامی111.......................................................................................... ــ کارل مارکسو راڤهکردنی ئایین نووسینی :پێشڕهو محهمهد120......................................................................................................... رامیاری: ــ بهرژهوهندییهکانی ئێران له سوریا نووسینی :بهختیار ئهحمهد ساڵح129............................................................................................... ــ قۆناغە مێژووییەکانی پرنسیپی جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان نووسینی :خالید مهجید فهرهج137....................................................................................................
ــ پـەیوەندیی كوردو ئەرمەنو بێتاوانیی كورد لە جینۆسایدی ئەرمەندا نووسینی :م .ئارام مەجید شەمێرانی151......................................................................................... ــ هێرشهکانی نادرشا ه بۆ سهر شاری کهرکوک نووسینی :بهختیار سهعید مهحموود188......................................................................................... ــ ئهمریکا ..پاشهکشێی له رابهرایهتی نووسینی :موعتهسهم نهجمهدین196................................................................................................ ــ ئیسرائیل له مێژووی کورددا نووسینی :سیرگێی میناسیان وهرگێڕانی (ل ه ئینگلیزییهوه) :ماجید خەلیل236............................................................................... ــ کوردهکان کێن؟ وهرگێڕانی (ل ه ئینگلیزییهوه) :باوهڕ عهلی حاجی264..................................................................... ــ خەونی توركیا بۆ نوێكردنەوەی عوسمانڵیزم ئا :مهحموود نهجمهدین271............................................................................................................... ــ دیدار لهگهڵ محهمهد جهالل ئا :ههرێم عوسمان301....................................................................................................................... فهلسهفه: ــ فەرهەنگی فەلسەفهی ماركس نووسینی :بابەك ئەحمەدی وهرگێڕانی (ل ه فارسییهوه) :كامەران خالید310.............................................................................. ــ دانپێدانانی کۆمهڵناسێک
وهرگێڕانی :دانا شوانی320................................................................................................................
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 6 Editorial وتهی کهوانه
سهرنوسهر
قەیرانی بونیادیی لە ئیخوانی کوردیدا تۆ كاتێك بەردت دەپەرست ،بەو بەردە لە كەست نەدەدا ،بهاڵم ئەگەر بتەكەیان بشكاندایە ،تۆ دەستیانت ماچ دەكرد .کهچی تۆ كاتێك ،كە خودا دەپەرستیت ،بە ناوی ئەوەوە دەكوژیتو زوڵم دەكەیت .لە یەكەمدا تۆ لە سەر ئایینی خودایت ئەگەر بتپەرستیش بیت ،بەاڵم لە دووەمدا تۆ دژی خودایت ئەگەر موجاهیدو پەیامبەریش بیت. ــ عبدولرەزاق ئەلجەبران ــ نەخشەی ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا وێنهیهکی دەقاودەقی نەخشەی ئیسالمی سیاسیی عەرەبییە .هەموو باڵو رەوتو بزووتنەوەكانی كوردستان بە هەمان ناوە عهرهبییهکهیانهوه وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی كوردی .بیرو تێڕوانینو ئامڕازو میكانیزمی كاركردنیشیان بێ دەستكاری له قوتووی هەناردەکراون بۆ ئێمه .لەم پڕۆسەیەدا هاوكات قەیرانو كێشەو ناكۆكیو نێوان دژبهیەكهکانیش بە قاڵبكراوی خزێنراونهته نێو نەخشەی سیاسهتی کورییهوه .لەم بازنەیەدا كۆمەڵێك قەیرانو كێشەی بنچینهییو بیری ئیسالمی سیاسیی تایبەت بە كوردیش تێكەڵ بەو قەیرانو كێشانە دەبن .ل ەم ئاكامهدا رهوشی ئیسالمی سیاسیی كوردی زۆر ئاڵۆزترو گرانتر دەبێت ،بە شێوەیەك سروشتو پێكهاتەی ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا لە دوو رەوتدا چڕ دەبێتەوە :رەوتی سەلەفیو رەوتی ئیخوانی. سەرهەڵدانو گەشەكردنی ئسالمی سیاسی لە كوردستاندا لە چوارچێوەی حیزبایەتیدا تەمەنێكی زۆر كورتی هەیە .بە درێژاییی تهمهنی خەباتی رزگاریخوازیی نەتهوایەتیو نیشتمانی ،رەوتی سیاسیی ئیسالمی ههڵبهت بە شێك نەبووە لە نێو پڕۆسەی بزووتنهوهی رزگاریخوازیی کوردیدا؛ لە هیچ پرسێكی خەباتی نەتەوایەتیو بزووتنهوهی رزگاریخوازیی نیشتمانیدا بوونی نهبووه، بەڵكو هەندێك جار ئهگهر دۆخ پێویستی كردبێت ،دژایەتیشی کردووه. لە دوای شۆڕشی 1979ی ئێرانو سەرهەڵدانی شەری عێراق ــ ئێرانو لە ژێر كاریگەریی (سەحوەی ئیسالمیی عەرەبی)و بەعسی عێراقیو بووژاندنەوەی ناكۆكیی سەدان ساڵەی نێوان شیعەو سوننە ،بە مهبەستی بەكارهێنانیان لە دژی یەكتر ،زەمینەیەك بۆ دروستبوونو گەشەكردنی ئەم رەوتانە پەیدا بوو .لەم بازنەیەدا ،لە ساڵی 1980بە پاڵپشتیو یارمەتیدانی ئێرانییەكان رێكخراوێكی ئیسالمی سیاسییان لە گروپێكی هەمەجۆر لە خەڵك ب ه ناوی لهشکری ئیسالمیی کوردهو ه دامەزراند .سەرۆكی ئەم رێكخراوە پیاوێكی موساڵوی بوو بە ناوی (ئەبو
7
ئوسامە) .ئەم پیاوە هیچ شارەزاییەكی لە دۆخی كوردستانو گەلی كورد نەبوو .یارمەتیو هاوكاریی لە لیبیاو ئێران وەردەگرت .ئەم رێكخراوە بە هۆی ئەوەی ئامانجو خواستەكانی لە گەڵ ئامانجو خواستە نەتەوەییو نیشتمانییەكانی كورددا نەدەگونجا ،تەمەنێكی زۆر كورتی هەبوو، تەنیا لە ماوەی چەند مانگێكدا كۆتایی هات.
بە شێوەیەكی گشتی سەرچاوەی دروستبوونی ئیسالمی سیاسیی كوردی لە واڵتانی میسر، سعودیە ،توركیاو باشوری عێراقدا چڕ دەبێتەوە .سەرچاوەی رێبازی ئیخوانییە كوردەكان، ئیخوانی میسرییەکان بوو .لە عێراقیش بە نەوەی سێیەمی خێزانی ئیخوانییە عێراقیەكان ناو دهبرێت .لە ریزبەندی خێزانیدا ئیخوانییه کوردهکان لە دوای موسڵو بەغداوه دێن. لە قۆناغەكانی سەرەتای لە دایكبوونیاندا شاری هەڵهبجە النكەی لە دایكبوونو گەشەكردنی زۆربەی هەرە زۆری رەوتە ئیسالمییە سیاسییە كوردییەكان بووە. لە ماوەی پێش رووخانی رژێمی بەعس ،هەر چوار الیەنە سەلەفییە سەرەكییەكەی كوردستان بارەگای سەرەكییان لە سنووری ناوچەی هەڵەبجەدا بووە .بزووتنەوەی ئیسالمی ل ه كوردستانیی عێراق بە رابەرایەتی عەلی عبدولعەزیز ،بارەگای سەرەكیی لە هەڵەبجەدا بووه .كۆمەڵی ئیسالمیی كوردستانیی عێراق بە رابەرایەتی عەلی باپیر ،بارەگای سەرەكی لە خورماڵ بووه .جوندولئیسالم ل ه كوردستانی عێراق بە رابەرایەتی ئهبو عەبدولاڵی شافعی ،بارەگای سەرەكی لە بیارە بووه. كۆمەڵەی ئیساڵح بە رابەرایەتی مەال كرێكار ،بارەگای لە گوڵپ بووه .واتە كۆی ئەم رەوتە سەلەفییانە لە گەڵ ئەوەی لە رووی مەزهەبیەوە لە ئێران جیاواز بوون ،بەاڵم پشتیان بە ئێرانەوە بوو؛ یارمەتییان لەوان وەردەگرت. ی نێوان پارتو رێكخراوە ئیسالمییەكان ئەگەر لە حیزبەكانیتر ناكۆكیو دووبهرهکیو لێکترازان زیاتر نەبووبێت ،ه هڵبهت كەمتر نەبووە. بە شێوەیەكی گشتی دەتوانین بڵێن یەكێك لە هۆکاره سەرەكییەكانی ئەم ناكۆكیو دووبهرهکییانه جیاوازیی سەرچاوەكانی یارمەتیو دارایی بووه ،بە تایبەتی لە نێوان واڵتانی سعودیەو میسرو ئێرانو توركیا ..هتد .لە ساڵی 1999دا بزووتنەوەی ئیسالمیو نەهزەی ئیسالمی یەك دەگرنو یەکبوونی ئیسالمیی كوردستان دادەمەزرێنن ،بەاڵم عەلی باپیر لە دوای ساڵێك ،كە ئەو كات ئەندامی مهکتهبی سیاسیی یەكبوونهكە بووه ،ئینشیقاقی کردووه .كۆمەڵی ئیسالمی كوردستانی عێراقی دامەزراندووه .لە ساڵی 2000دا عهلی عهبدولعهزیز رێكخراوێكی نوێ بە ناوێكی كۆنەوە: بزووتنەوەی ئیسالمی ل ه كوردستانی عێراق دامەزراندووه .ئەمیش دواتر بۆته چوار پارچەوە: (بزووتنەوەی ئیسالمی ،كۆمەڵی ئیسالمی ،جوندولئیسالم ،كۆمەڵەی ئیساڵح) .لە راستیدا ناكۆكیو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 8
شهڕی نێوان ئەم الیەنانە چەندین جار گەیشتۆتە ئاستی پێكدادانو هەوڵی سڕینەوەی یەكتریان داوەو نهێنیو ناشرینییهکانی یەكتریان ئاشكرا كردووە. لە هاوشانی ئەوەی ،كە بەردەوام خواستو ئامانجەكانی ئەم رێكخراوانە لە گەڵ خواستو ئامانجە نەتەوەییەكاندا ناكۆكو پێچەوانەی یەكتربوون ،بەردەوام كێشەو نەگونجانیان لەگەڵ الیەنو پارته نەتەوەییو نیشتیمانیەكاندا هەبووە .بەاڵم بە هۆی سروشتی پراگماتیو تەكتیكی كاتییهوه ،ئەم رەوتانە بەردەوام لەو جێگاوو شوێنانەی الواز بوونو بۆیان نەلواوە شەڕو كوشتار بەرپا بكەن ،خۆیان لەگەڵ بارودۆخەكەدا گونجاندووە ،لەم چوارچێوەیەدا لە دوای ئابی ساڵی 1994یەكگرتووی ئیسالمی وەك رێكخراوێكی ئیسالمی باڵی ئیخوانی دادەمەزرێتو دواتر لە ساڵی 1996دەچێتە پڕۆسەی هەڵبژاردنەوەو بەشداریی لە پێكهێنانی حكومەتی هەرێم ل ه دهڤهری ههولێر کردووه. بەشداریی رەوتە ئیسالمییەكان لە حكومەتدا بە گشتی تا دامەزراندنی بزووتنەوەی گۆڕان بەردەوام بووه .لەم مێژووە بە دواوە سواری شەپۆلێكیتر بوونو بە شێك لە هێلكەكانیان خسته سەبەتەیەكیترەوە. لە ساڵی 2009دا یەكگرتووی ئیسالمیو كۆمەڵ وەك دوو له گەورەترین هێزی ئیسالمی سیاسیو لە ژێر كاریگەریی گۆڕانكارییەكانی بەهاری عەرەبی لە بەرەی گۆڕاندا بوون به ئۆپۆزسیۆنو بە هەمان رێبازو سروشتی الیەنە ئیسالمییەكانی واڵتانی عەرەبی سروشتو رێبازی پۆپۆلیستییان ههڵگرت .ئەمە لە كاتێكدا هیچ لێكچوونو هاوبیرییەك لە نێوان گۆڕانو ئەم الیەنە ئیسالمییانەدا نەبووه. بە گشتی قەیرانو كێشەكانی بونیادی ئەم الیەنانە لە ههردوو بواری :نەتەوهیی ،دیمۆكراسیو عهلمانیەت چڕ بوونهتهوه. وەك پرسی نەتەوایهتی ،كۆی پارتو الیەنە ئیسالمییە كوردییەكان لە كڕۆكدا لە نێوان دژیەكی سەختو دژواردا دەژین .لە جەوهەردا بناغەی سیاسیی كۆی رێكخراوە ئیسالمییە كوردییەكان، دووبارەكردنەوەی هەمان بیروبۆچوونی الیەنو پارته ئیسالمییە عەرەبییهكانن ،بە تایبەتی ئیخوانی میسری .ئەمانەش لە كڕۆكدا كۆی پڕۆسەی ئیسالمی سیاسی بە پرسی نهتەوەی عەرەبی دهبهستنهوه .ئیخوانەكانی میسری ئامانجو خەباتی ئیسالمی بە ئامانجو خەباتی نەتەوەی عەرەبییەوە گرێ دەدەن .لە پرسی نەتەوەی كوردیشدا ئەمە تەواو پێچەوانەی خواستە نەتەوەییەكانی كوردە .الیەنو رەوتە ئیسالمییەكانی كوردستان لە دوای ئەوەی هیچ بزووتنەوهو رێكخراوو حیزبێكی ئیسالمی عەرەبی ئامادە نەبوون دان بە تاوانەكانی رژێمی عێراق لە تاوانەكانی ئەنفالو هەڵەبجەو پڕۆسەی جینۆسایدكردنی كورددا بنێن ،تووشی شهرمهزاری
9
بوونو كەوتنە بارێكی ناجێگیری دەروونییەوە. بەرەی ئیسالمی سیاسیی كوردی بە درێژایی ماوەی سەرهەڵدانو گەشەكردنی ،نەیانتوانیوە تایبەتمەندییەكی نەتەوەییو نیشتمانی بۆ خۆیان دابمەزرێننو خۆیان لە پاشكۆیەتی ئیسالمی سیاسیی عەرەبی رزگاربكەنو لە هاوشانی ئامانجو دروشمە ئایینییەكاندا دروشمی نەتەوەییو نیشتمانی بەرزبكەنەوە ،یان خەباتی رزگاریی نشتمانیو نەتەوایەتی بە خەباتی ئایینیو ئیسالمیی خۆیانەوە ببهستنهوه ،بەڵكو زۆرجار ئیسالمییەكانی كوردستان گاڵتەو سووكایەتی بە هێماكانی خەباتو سروودە نیشتمانیو نەتەوایهتییەكانی كورد دەكەن. لە پرسی دیمۆكراسیو عهلمانیدا ،كە لە بنهمادا قەیرانێكی ئەمڕۆی كۆی الیەنە ئیسالمییەكانی جیهانە ،لەوەوە سەرچاوەی گرتووە ،كە تا ئەمڕۆ ئەم الیەنانە ناتوانن خۆیان بە شێوەیەك لە شێوەكان نوێبكەنەوە .تا ئەمڕۆ گوتاری سیاسیو ئایینییان لە سەر بناغەی بیری كۆنی ئیسالمی دادەرێژن .ئەمەش لە بواری پراكتیزەكردندا راستەخۆ لەگەڵ واقعی ئەمڕۆی گەالندا پێكدادان دەخوڵقێنێت .لە بواری نێوخۆی پارتهکانی كوردستاندا چەندین جار ئەم پرسە دەبێتە جێگای باسو مشتومڕی خودی ئیسالمییەكان .بۆ خۆشیان ،چەندین سەركردەو روناكبیری سەلەفی هەن تا ئەمڕۆ بە راشكاویی باس لەوە دەكەن ،كە دیمۆكراسیو عهلمانیهت بە هیچ شێوەیەك لهگهڵ ئاییندا ناگونجێن.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 10
ئیسالمو ههڵوێست
نووسینی :د.حوسێن خهلیقی
11
س��هرچ��اوهی ویستو خواستی ئیسالم تا
ی�� هک��پ��هرس��ت��ی ل��ێ��ی ه��هڵ��دهق��وڵ��ێو ری��ش��هو
رادهیهک لهگهڵ سهرچاوهی ویستو خواستی
کۆڵهکهکانی بریتین ل�� ه تاکپهرستی ،یان
یههودییهتو مەسیحییهتی دایک ،وهک یهکه.
پهرستشی (اللە) ،کە ب ه سهر گشت ژیانی
ئ��هم ئایینه ،سێیهمین ئایینی گ��هوهرهی��ە له
مرۆڤییو سرۆشتیدا زاڵه.
جیهانی س��ام��ی��داو ری��ش��هو ب��ن��اخ�� هک��هی له
فێرکردنهکانی ئ��هم ئایینه ،زیاتر ل ه سهر
فێرکردنهکانی م��ح��هم��هدەوه ،ل�� ه چهرخی
بناخهی ،بانگێشتنی خهڵک بۆ فهرمانبردن
حهوتهمی زایینیدا سهرچاوهی گرتووه .ههر
ن ل�� ه رۆژی ل�� ه ت��اک��ه خ����وداو ت��رس��ان��دن��ی��ا
سێ ئایینه گ��هورهک��هی قهومهکانی سامی،
ه��هس��ت��ان��هوهو س���زای دۆزخ�����ه .زۆرب���هی
خاوهن سێ لقن :خودا ،پهیامبهر ،پهرتوک.
بهڵینهکانی بۆ پاداشتی ئ��هو فهرمانبردنه،
ئهگهر مرۆڤێک بڕوای بهراستبێژی پهیامبهر
بۆ ئهو رۆژ ه دیاریکراوه .دی��اردهی ترس
نهبێت ،ئهو دووان ه لهو بوارهدا ،بێواتا دهبن.
بۆ هاندانی خهڵک ل ه گهوههری ئهم ئایینهدا
الی م��وس��وڵ��م��ان��ان ،ئیسالم رێ��ب��ازێ��ک��ی بە
ب��هرچ��اوه .ت��رس ل�� ه خ���ودای تۆڵهئهستێن،
تەواوی بێ کهموکوڕییهو فهلسهفەی بوونی
ت��رس ل�� ه م���هرگو دوای م���ردن ،ت��رس له
موسوڵمانهکان لهبهر ئهوهیه ،بڕیارهکانی
ب��اسوخ��واس��ی رۆژی ه��هس��ت��ان��هوه ،ترس
ئیسالم دهق��اودهق دابهزیننو بــــهرعۆدهی
له ت��اوان ،ترس لهو دۆزخ��هی ،کە قورئان
ئیسالم بــــن .وهک موسوڵمانان دهبێژن:
دهبێژێت :دهست ه چیلهی ئاورهکهی ،خهڵکو
ئیسالم ئایینێکی جیهانییهو لــه بنهڕهتدا
بهرده(24ی بقرةو 6ی تحریم).
ل��ه ل��هن��دی ع����هرهب س���هری ه���هڵ���داوهو به ن له واڵتانی رۆژههاڵتی ناویینو پهالماردا
مهحهممهد کێیه؟
ب��اش��ووری رۆژه��هاڵت��ی ئاسیاو ب��اک��ووری
�ل�ا ک����وڕی م���ح���هم���م���هد ک������وڕی ع���هب���دوڵ
ئهفریقادا ب�ڵاوب��ووهت��هوه .ئ��هم ئایینه وهک
عهبدولموتهلێب کوڕی عهبدولمهناف کوڕی
سهرههڵدانو گهشهکردنی ئایینهکانی پێش
قوسهی باپیری یهکهمی قورهیشو باپیری
خۆی ،وهک یههودیو فهله ،یان مهسیحی ،به
چوارهمی خهدیجهو وهرەقهی کوڕی نوفێلی
میراتگرتن لهوانو له فهرههنگی ناوچهکهی
ک��وڕی ئهسهدی ک��وڕی ئیبنولعوزا ،کوڕی
هاتهئاراوه .پهیامبهرهکهی ناوی محهممهدهو
قوسهیە .ناوبراو ،مامۆستای گیانیی پهیامبهر
پهرتووکهکهی ناوی قورئان ه ههروهها وهک
بووە ل ه ماوهی چلو چوار ساڵی تهمهنیدا،
ئایینه سامییهکانی پێش خۆی ،سهرچاوهی
باسی بهههشتو ج��هح��هن��دمو ب��ارودۆخ��ی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 12
دوارۆژی لهئینجیلهو ه بۆ وهرگێڕاوهت ه سهر
ق��وڕهی��ش ،دهینێرێت بۆ ئهشکهوتی حێرا.
زمانی عهرهبی .قهس ،یان وهرەق ه له پشتی
ئهوهی وهرهق ه باسی دهکاتو پهیامبهر فێری
پهیامبهرو ئینجیلی عبرانی له پشتی قورئانی
دهبێت ،لهگهڵ ئهوهی مەسیحییهتی ئێستاو
عهرهبییهو ه بووگه ،ههروهها نهسرانییهت،
ئیسالمی ئێستا جیاوازی زۆره ،ههروەها
س��هرچ��اوهی ئیسالمه ،خ���اوهن کتێبهکان
ن��هس��ران��ی��ی��هت��ی م��هک��ک��هو ئهنتاکییهو رۆم
(یههودو نهسارا) له پشت بێ کتێبهکانهوهن
جیاوازییان زۆره(ابو موسی الحریري ،قس
(وات��ا ع��هرهب) .ئهوانهی له پێشدا کتێبیان
ونبي ،پێشوو ،ل .)2ئێمە ئیسحاقو یەعقوبمان
خ��وێ��ن��دووهت��هوه ،پیشینهی ئ���هوان���هن ،کە
بەو بەخشیو پێغەمبەریو کتێبیشمان کردە
ئاگایان لهکتێب نهبووه .بهم جۆر ه قهس ل ه
ب��ەش��ی ن��ەت��ەوەی ئ��ەو ل��ە دن��ی��ادا پاداشتی
پهروهردهکردنی پهیامبهردا سهردهکهوێت،
ئیمەی پێگەیشت .لــــە قیامەتیشدا ئــــەو لـــە
چونک ه ه��هم خهدیج ه دهک��ات�� ه ه��اوس��هریو
پیاوچاکانە (ئایەی٢٧ی العنکبوت) .بەم پییە
ه��هم هانیدهدات بچێته ئهشکەوتی (حێرا)
پرسیار ئ��ەوەی��ە ،دەک��رێ��ت لە بنەماڵەیەکی
بۆ تێڕامانیو خهڵوهکردنو بیرکردنهو ه ل ه
دیکە ،پەیامبەر سەر هەڵبدات؟
خودا ،ههروهها تهوراتو ئینجیلی فێردهکاتو
ن��وێ��ژو ب��هن��دهگ��یت��ر ،رۆژووو بهههشتو
ئهوهی نایزانێت یادی دهدات .دوایی دهیکات ه
جهحهندمو چاکهو خراپهو رۆژی پهسالنو
جیگری خۆی بۆ ههڵسووڕانی کاروباری
دهستنوێژ (ب��ه ش��ێ��وهی م��ان��ی)و زی��ارهت��ی
س ونبي ،ل .)126ئهمه کنیسەی مهککه (ق
ک��او ه ب��هو ش��ێ��وه ،ک��ە ئێستا ه��ەی��هو ن��اوی
باسێکه ،مێژوونووسانی ئایینی ئیسالم،
اللەو تواناییو دهسهاڵتی پێش سهرههڵدانی
خۆیان لێپاراستووه .راستی ئهوهیه ،وهرەق ه
ئیسالم ،ههبوون.
ل��هب��هر ئ��هوهل��ێ��وهش��اوهی��ی ل�� ه م��وح��هم��هددا
اللە ل�� ه ق��ورئ��ان��دا ن���ەوەدو ن��ۆ ن��اوی ههیه،
بینیوە ،تێکۆشیوە ب��ۆ جێگریی خـــۆیو
وهک :ناچارکهر ،ئافڕێنهر ،فیزن ،مردێنهر،
رێنوینیو رێبهرایهتی فــهلـــهئهبیونییهکانی
بهخشنده ،داپڵۆسێنەر ،سهرکهوتوو ،پۆشنده،
مـــهکک ه پهروهردهی بکات .ههر بۆی ه چی ل ه
تهنیا ..هتد .قل هو الله احد( .إخالص )1بێژ ه
ئایینی یههودو مەسیح دهزانێت ،بهرهبهر ه ب ه
خ���ودا ی�� هک��ه .گ��وم��ڕاک��ەر (١١٩ی النساءو
نووسراوهو بهزار بۆی باس دهکات .ههر ئهو
٣١و ٧٤ی المدثر) .گەینەری پارێزگاریو
بــــۆ پــــاقژی گیانو بــــهنـــدهگیکردنی (الله)،
ت��اوان��ب��اری ب��ە م���رۆڤ (فاءلهمها فجورها
وهک عهبدولموتهلێبو زۆر لـــه گهورهکانی
وتقواها٨/ی الشمس) .باشترین مەکرکەرە،
13
(ومکروا ومکر اللە ،واللە خیر الماکرین٥٤/ی
ئهوانەش لهپێش ئێو ه بوون بۆیان نووسراوه.
آل عمران ٥٢الرعد ٥٠النمل ٦٤ ،ئیبراهیم.
واتا ئهم ئهرک ه تایبهت ب ه موسوڵمان نییه،
رۆخینەر ١٦ی االسراء).
ئهوانهی پیشووش ئهنجامیانداوه .مهبهست
بڕوا به پهیامبهرییو کتێبهکان ،والمؤمنون
یههودو نهسارایه .حهج :ولله علی الناس حج
کل آمن بالله ومالئکتە وکتب ه ورسله (بقرة
البیت من إستطاع إلی ه سبیال (/97آلعمران)،
.)285وات���ە :ه��هم��وو خ���اوهن ب��ڕواک��ان به
خ��ودا حهجی ب��ڕی��ارداوه بۆ ه��هر کهسێک،
ی�����هزدانو ف��ری��ش��ت��هک��انو پ��هڕت��ووک��هک��انو
کە ب��ۆی بلوێت .جیهاد :وج��اه��دوا في الل ه
س��هر ل��هب��هر پهیامبهرەکانی ب��ڕوادهک��هن.
حق جهاده/78( .ال��ح��ج) .وهک پێویسته له
ئ��هم��هش ب��ۆ س��ڕی��ن��هوهی کێشهی حیزبو
ن ریگای خودادا بچنه خهزا .فال تطع الکافری
گرووپ ه جیاوازهکانی یههودو نهسارایه ،کە
وجاهدهم ب ه جهادا کبیرا (/52الفرقان) سا
کێشهکهیان بهم جۆر ه چارهسهردهکات .بڕوا
تۆ ههرگیز به قسهی خودانهناسان مهکه.
به رۆژی دوای��یو من یکفر بالله ومالئکته
بـــه ههموو هێزو تواناوه ،ههر به گژیاندا
وکتب ه ورسله والیوم اآلخر فقد ضل ضالال
وهرهوه .لە پێشدا باسی جیهاد ،یان خەزا
بعیدا/136( .النساء) ئهوهی ل ه بوونی خوداو
کراوە .دین تهنیا بریتیی ه ل ه پێوهندی بهنده
فریشتهکانیو کتێبهکانیو رۆژی س��هاڵ،
ل�� ه ن��ێ��وان م����رۆڤو خ����ودا .ئ���هوان���ی دیک ه
یان دوای��ی ،مل پێچی بکات ،له رادهب��هدهر
ئهرکنو ئهگهر کهسیک ئهنجامیان نهدا له
گومڕایه.
دین دهرناچێتو کافر نابێت .لێره مهبهست
لقهکانی بریتیین له :نوێژو زهک��ات .أقیموا
ک��اف��ر هک��ان��ی م�� هک��ک��هو دهوروب��هرهی��ی��هت��یو
الصالة وآت��وا الزکا ة وأرکعوا مع الراکعین
ئ��هم فهرماندان ه بۆ ئ��هو کات ه ب��ووهو ئهوه
(/42بقرة) واتا نوێژبکهنو باج بدهنو لهگهڵ
بە س��ەر موسوڵماندا ناسهپێنێت ،ل ه ههر
کڕنۆشکهرهکاندا کڕنۆش بهرن .وهک وتم
کوێیەک ههبێت ،بچێت ب ه گژخودانهناساندا،
شێوهی نوێژکردن ل ه خهڵکی مهککهو مهدین ه
چونک ه ئ��هم ک���ار ه ن��هگ��ون��ج��اوهو خ���وداش،
ف��ێ��ردهب��ی��ن .رادەی زەک��ات��ی��ش ل��ە ش��ەرع��دا
دوور له ت��وان��ا ،ئ��هرک ناخاته س��هر شانی
دی��اری ک��راوە ،رۆژوو :یا أیها الذین آمنوا
بهندهی خۆی .الیکلف الل ه نفسا اال وسعها.
کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من
وات��ە :خ��ودا ئهرکی ل ه توانابهدهر ب ه سهر
قبلکم (/183بقرة) ئهی گهلی خاوهن باوڕان
کهسدا ناسهپێنێت .چاکهبکات بۆ خۆیهتیو
بۆتان نووسراوه ،رۆژووبگرن .ههروهک بۆ
خراپهشی دژی خۆیهتی .ئهی پهروهرنده،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 14
ئ��هرک��ی گ��ران��م��ان م��هخ�� ه س��هر ش���ان ،وهک
پێش ئ��هوو فریشتهو رۆژی ههستانهوه،
ئهوانهی بهر لهئێم ه ل ه سهریان بوو .ئهرکی
نوێژ ،رۆژوو ،زهکات ،حهجو جیهاد.
وامان پێ مهسپێره ،کە له توانامان بهدهر بێت (/286البقرة) .ئهمهش ئایهتێکی دیکه:
پێناسهو سهرچاوهی ئیسالم
ئێم ه ئهم ئهمانهتییهمان (بهندهگیکردن) ل ه
وهک ل��� ه پ��ێ��ش��دا وت�����را ،ی���اس���او رێ��س��ای
بهرانبهر ئاسمانهکانو زهویو ئــــهو ههموو
راسپاردهکانی ئایینهکان ب ه گشتی بهری
کێوان ه رانا .هیچیان ل ه خۆیان رانهدی ،بچن ه
شارستانییهتی خ��اکو نهتهوهگهلێکن ،کە
ژێر بارهکهیو لێی دهترسان .پاشان مرۆڤ
ی بنهماو بێشکهی سهرههڵدانیانه .سهرچاوه
وهئهستۆی خۆی گرت .ب ه راستی نهیزانیو
بهشێکی زۆر لهو ماددانەی کۆڵهکهو لقو
ستهمی ل ه خ��ۆی ک��رد (/72االح����زاب) وەک
پۆپهکانی ئهو ئایینان ه پێکدەهێنن ،گهوههری
ئ��ام��اژەک��راوە ،غ��ەزاش هەلومەرجی خۆی
بیرو تێڕامانو خوێندنەوەو فهرههنگە ،یان
ه��ەی��ە .وەک ئ��ەوە خ��وان��ەن��اس��ان ،ی��ان بێنە
کلتوورو شارستانییهتهکانی پێش خۆیانه.
س��ەر سنووری واڵت��ی ئیسالمیو خەڵکێک
ب��ه وتهیهکی دیکه ه��هر ئایینێک ،قاپۆڕی
وە دیلێ بگری ،ی��ان بێنە نیو واڵت���ەوە بۆ
پ��اش��م��اوهی ب��ڕواگ��هل��ی کۆنی دهوروب����هرو
زاڵبوون بە سەر خاکو خەڵکی موسوڵماندا.
ک��ل��ت��ووری ئ��هو خ��اک��هی��ه ،ک��ە ل���هودا رهگو
چڵهکانی ئهم ئایینه ،بریتین له :چاکهکردن
ری��ش��هو گ���هرای داخ��س��ت��ووهو لەدایکبووه.
لهگهڵ هاوئایینهکان ،دهستگرۆییکردن ،وهک
کهوابوو دهتوانین بهو پێیه بێژین :چاوگهی
نهسرانییهکان ،سۆزنیشاندان به ه��هژارو
ئایینی ئیسالم ،ئایینی ی��هه��ود ،فهله (ی��ان
ه��هت��ی��وان ،ب�� ه تایبهت س��ۆزی پهیامبهر ب ه
ن��هس��ارا)و زهردهش��ت��ی ،سابئی ،سوننهتو
ههتیوو ه��هژار ،کە بهشێک له ژیانی وهها
ب��ڕواک��ان��ی ک��ۆم��هڵ��گ��ای خێڵهکی ئ��هوک��ات��ی
ت��ێ��پ��هڕب��ووگ��ه ،ب����ەاڵم ک��ۆش��ت��ن��ی ن��ەی��اران��ی
عهرهبه .واتا بیروبڕوای عهرهبستانی پێش
ی��ەه��وودو ن��ەس��اراو کافرەکانی ق��وڕەی��ش،
ئیسالم بهبهرفرەوانی ،جاری وای ه ههروهک
هەتیوی لێ بەرهەم ه��ات��ووە ،ئ��ەوە لەگەڵ
خۆیو جاری وای ه به ههندێک گوڕانکاری
وات��ای رستەی س��ەرەوە ،چلۆن چارەسەر
لهو ئایینهدا پهسندکراون ،وهک دابی حهج
دەکرێت؟ به کورتی کوڵهکهکانی ئهم ئایینه
(ه��ات��ووچ��وو ل��هن��ێ��وان س��هف��او م����هروهداو
بریتین ل ه بڕوا به یهکبوونی خودای مهزنو
ب����هرددان ل��ه پ��هی��ک��هری دێ���و) ،ماچکردنی
پهیامبهریی محهممهدو پهیامبهرانی گهورهی
ب��هرد ه رهش��ەک��ە ،ب��ڕوا ب ه جنۆکهو دهوری
15
گرنگیان ل ه ژیانی رۆژانهی مرۆڤداو تهنانهت
لە سەر بڕیارێک کرا ب ه دوو سهرچاوهی
پهیمانی هاوسهری بهستنیان لهگهڵ ژنگهلی
دیکهی ئهم ئایینه.
موسوڵماندا ،بڕوا بهو ژن ه جادووگهرانه ،کە
ئیسالم ل ه وشهی سهلهمه (سلم) به واتای
فوو بهچهند گرێدا دهکهن ،ومن شر النفاثات
بێخهوش ،یان بێبهاڵبوون ،ههروهها رزگارو
في العقد (ئایهتی4ی سورهی فلق)و قوربانی،
بێبهریبوونو ملکهچکردن ،هاتووه .ئهگهر
ههروهها ئهو یاساو رێساگهلهیه ،کە بهشێکی
بکرێته (أس��ل��م) ،به وات��ای فهرمانبردن ل ه
زۆری وهک بهههشتو جهحهندمو رۆژی
خ��ودای��ه .سمعنا وأطعنــا (/285ب��ق��رة) .واتا
پهساڵنو دۆخ��ی ئهو دنیا ،له زهردهش��تو
فهرموودهی خودامان بیستو ئهنجاممان دا.
ئینجیلی ئهبیونییهکانی مهکک ه وهرگیراوهو
ئهسلهمه (أسلم) وات��ا ملکهچ ب��وو ،ملی بۆ
پ��هی��ام��ب��هری ئ��ی��س�لام ل�� ه ق��اپ��ۆڕی وهح��ی��دا
ئایینی ئیسالم دانواند .موسلێم ،واتە ملکهچی
بهرهبهرهبهپهیڕهوانی خۆی رایگهیاندووهو
بێ ئهمالو ئهوالو فهرمانبهر .وشهی ئیسالم
ئێستا هــهمووی لــــ ه دووتوێی پهڕتووکی
چاوگهو بهواتای ملکهچکردن بۆ فهرمانهکانو
قـــورئاندا لهبهر دهستماندایه.
نەلێکراوهکانی فهرماندهر ،بێ بوونی مافی
دی���اره دوات���ر رهف��ت��ارو گ��وف��ت��ارو بێدهنگی
رهخنهگرتنو ملپێچیکردن هاتووه .دیار ه ئهم
پهیامبهر (الی شێعه ئهوانهی12ئیمامهکهیش)
ف��هرم��ان��دهرهش ،تهنیا خودایه .جاروبار له
ل��هب��هران��ب��هرئ��هن��ج��ام��دان��ی ک���ارێ���ک ،ی��ان
قورئاندا ملکهچکردن لهبهرانبهر فهرماندا بۆ
ئ��هن��ج��ام��ن��هدان��ی��دا ،ک���ران ب��ه بهشێکی دیکه
پهیامبهریش وهک خودا ،لـــهبهرچاو گیراوه.
ل��ه س��هرچ��اوهی دی��ن��ی ئیسالم ،ک��ە ئهگهر
وهک ئایهی (20یأنفال) ،کە دهبێژێت :ئهی
بێخهوشەکانیان دهسکهوێت ،یان بابهتهکان
ئ��هوان��هی خ��اوهن ب���ڕوان ،فهرمانی خ��وداو
به راستی به قورئان پشتڕاست بکرێنهوه،
پهیامبهرهکهی جێبهجێی بکهن ،ههروهها
وهک بهڵگهی حاشاههڵنهگر ،ل��هم ئایینهدا
دهبێژێت :نوێژ بخوێنن ،زهکات بدهنو لـــه
کهڵکیان لێ وهردهگیردرێت.
پهیامبهر فهرمانبهرن ،ههروهها ئایهی (54ی
وهک لـــ ه دواییدا باسی دهکهین ،دواتر بـــ ه
نور) دەبێژێت :بێژه ،بهرفهرمانی خوداو بهر
ه��ۆی ههندێک بیرمهندی خ��اوهن ب��ڕوا ب ه
فهرمانی پهیامبهربن ،ه��هروهه��ا س��وورهی
ئیسالمو ههندیک رێبازی ئایینی ،کە دواتر
تهوب ه (ئایهی )63واتە :ئایا نازانن ههر کهس
سهریانههڵدا ،بابهتی ه��ۆش ،ی��ان عهقلو
دژایهتی خوداو پهیامبهرهکهی بکات ،بهشی
کۆدهنگی زان��ا ئیسالمییهکان ،ی��ان إجماع،
ئاوری جهههندهمه؟
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 16
وش��هی ئیسالم ،هەشت ج��ار ل��ه قورئاندا
گیانلهبهرانو زۆر لهخهڵک ،سوژدهبۆ خودا
ه��ات��ووه .س��هب��ارهت به خ��ۆب��ەدهس��ت��هوهدان
دهب��هن؟ ههروهها دهبێژێت :ئاخۆ بێجگه ل ه
هاتووه :بلی من أسلم وجهه لل ه فهو محسن
ئایینی خودا ،چ شتێک دهخوازن ،کەچی چارو
فأجره عندالل ه (بقرة )112/وات��ە :بهڵێ هەر
ناچار ئ��هوهی له ئاسمانهکانو زهوی��دای��ه،
کهسێک بێخهوش بێتو ههمیشه رووی ل ه
ملکهچی فهرمانی ئهونو دهشگهڕێنهوه بۆ
خودا بێتو ئاکار چاک بێت پاداشتی خۆی
الی ئهو؟ (/8آل عمران) .له پێوهندی لهگهڵ
له پهروهرنده وهردهگرێت .ئهوان ترسیان
ههڵوێستی پهیامبهردا ،ههروهها دهبێژێت:
نایەتهسهرو خهمیش ناخۆن.
ئهگهر کێشهت لهگهڵ دهکهن ،بێژهمن لهگهڵ
الی خ���ودای ئ��ی��س�لام ،ن��هک تهنیا م��رۆڤ
پهیڕهوهکانم بهدڵی پاک ،روومان کردووهت ه
دهبێت خۆی بهو بسپیرێتو ملکهچی خودا
خودا (/20آلعمران) ههروهها دهبێژێت :فأقم
بێت ،بهڵکو ه��هم��وو ب��وون��هوهرێ��ک دهبێت
وجهک للدین القیم من قبل أن یأتي یوم المرد
خاوهن ئهو پهسنه بێت .ولله یسجد من في
لهمن الله (الروم .)43/واتە :دهسا تۆ روو بک ه
السمواتو األرض طوعا أو کرها وظاللهم
ئەو دینهپایهداره .بهر لهو رۆژهی ،کە خودا
بالغدو واآلصال (/15الرعد) ،واتا ههر چییەک
بڕیاریداوهو ه��هروهدی دێت .ئهوێ رۆژێ
ههیه له نێوان ئهم ئاسمانو زهوینهدا ،خوا
ب�ڵ�اوهی دهک���هن .ئ���هوهی خ��ودا ل�� ه چ��ارهی
نهخوایی خ��ۆی��انو سێبهرهکانیان ههموو
م��رۆڤ��ی نووسیبێت ،ب��ێ ئ��هم�لاو ئ��هوالی��ه.
بهیانیو ئێواران گشتیان بۆ خودا کڕنۆش
قل لن یصیبنا اال ماکتب اللە لنا ،خ��ودا به
دهکهنو سوجده دهبهن ،ههروهها دهبێژێت:
پهیامبهر دهبێژێت :بێژ ه بێجگ ه لهوهی خودا
ت وما في االرض من للهیسجد ما في السموا
بۆی نووسیوین ،تووشمان نایه .ههر ئهو
داب ة والمالئک ة و هم الیستکبرون (/49النحل)،
سهروهری ئێمهیهو پێویسته خاوهن بڕواکان
واتە :ههرچی ل ه نێو ئاسمانو ههرچی لهنێو
ههر خۆ بهخودا بسپێرن (/51توبة).
زهویندا بزاوی ههیهو فریشتهکانیش ،سوجده
ب���هم ج���ۆره ن��ێ��وهڕۆک��ی ئ��ی��س�لام بریتیی ه
بۆ خودا دهبهنو باغریش نین .ألم تر أن الله
ل��هخ��ۆس��پ��اردن ب�� ه خ���ودای پ��هروهردگ��ارو
یسجد له من في السمواتو من في االرض
پهیامبهرهکهی بێ ئ��هوهی مافت ههبێت له
(/18ال��ح��ج) ،واتە تۆ نابینیت ئهو کهسانهی
چارهنووسی خۆت ،یان له مافی ههڵبژاردن،
وا ل ه نێو ئاسمانهکانو زهوی��ن��دانو خۆرو
پرسیاربکهیت ،ی��ان رهخ��ن��ه ل��ه ئاکارێکی
ههیڤو ئهستێرهکانو کۆسارو درهختانو
پهروهردگار بگریت .لـــهئایهی 11ی الـــرعددا
17
ه��ات��ووه :خ��ودا له هیچ گهلێک ناگوڕێت تا
وهو کافر فأوالئک حبطت أعمالهم في الدنیا
ئهوکات ئهوان دڵیان دهگوڕن .ئهگهر خودا
واآلخ���رة وأوالئ���ک أص��ح��اب أل��ن��ار ه��م فیها
گ��هرک��ی بێت ،ت��ی��ره ،ی��ان قهومیک تووشی
خالدون (/217بقرة) ،واتە :ههر کهسیش له
ب��هاڵ ب��ن ،ی��ان تووشی ب��هاڵی��ان بکات ،هیچ
دین وهرگهڕێتو بـــ ه خودانهناسی بمرێت،
لهمپهری نایەتهبهرو خواش نهبێت هیچ کهس
رهنجخهساری قیامهتیش دهب��نو دهکهون ه
دۆستایهتییان ناکات .لـــه الیهک دهبێژێت:
ناو دۆزەخ��هوهو بۆ ههتاههتای ه تێیدا دهبن.
تا دهروونیان نهگوڕن ،گوڕانیان به سهردا
ل�� ه ئ��ای��هی (/2٥م��ح��ەم��م��ەد)دا ه��ات��ووه :ئهو
نایەنێت ،ل�� ه الی��هک��ی دی دهب��ێ��ژێ��ت ،ئهگهر
کهسانهی ،کە پ��اش له دی��ن ش��اڕهزاب��وون،
خۆی ،خراپهیانی ویست ،کهس بهرهنگاری
وهرگ��هڕاون ،دی��اره شهیتان دنـــهی داونو
نابێت.
کـــارهکانی بـــۆ خـــهماڵندوون .لـــه ئایهی
ههرچهند له ئایهی (256ی بقرة)دا هاتوو ه
(/76ال��ن��س��اء)دا ه��ات��ووه :ئ��هوان��هی خ��اوهن
زۆرێ��ک له ههڵبژاردنی دیندا نییه ،رێگای
ب����اوەڕن لـــه رای خ����ودادا غ���هزا دهک���هن.
دروست ل ه نادروست ئاشکاره ،کەچی الی
ئهوانهش ،کە خودانهناسن ،ل ه رێگای تاغوت
خودا تهنیا ئیسالم وهک ئایین پهسندکراوه،
شهڕدهکهن .دهسا بـــچن ه شهڕی ئـــهوانهی
قورئان دهبێژێت :إن ألدین عندالل ه أإلسالم
دوستی شهیتانن ،فێڵی شهیتان زهبوونو بێ
(/19آل��ع��م��ران) ،وات��ا دی��ن الی خ��ودا تەنیا
هێزو پێزه .لهئایهی 137ی ههمان سوورهدا
ئیسالمە .الی خودا بێجگهلهئیسالم ئایینێکی
هاتووه :ئهوانهی یهکهمجار بڕوایان هێنا،
دی پهسند ناکرێت .ههر بۆی ه دهبێژێت :ومن
پاشان پهشیمان بوونهوه ،دووبار ه بڕوایان
یبتغ غیر االسالم دینا فلن یقبل من ه وهو في
هێنا دوات����ر ح��اش��ای��ان ل��ێ��ک��رد ،ئ���هو ج��ار
اآلخ��رة من الخاسرین (/85آلعمران) ،واتە:
خودانهناسییان پتهوتربوو ،ههرگیز خودا
کهسێک بێجگه ل��ه ئیسالم ئایینێکی دیکه
نایانبهخشێتو رێگایهکیان نیشان نادات .ل ه
ههڵبژێرێت ،بۆ ههمیشه لێی قبوڵناکرێتو له
ئایهی (4ی سوورهی محەممەد)دا هاتووه:
دوارۆژدا له ریزی زیانبارانه .پهسندکردنی
واذا لقیتم الذین کفروا ،فضرب الرقاب .واتە:
ئایینی دی ن���ارهوای���هو ئ��هگ��هر ئیسالمیش
ههرکات تووشی ئهو بێدینان ه بوون ل ه ملیان
پهسندکرا مافی پ��ژوان��ب��وون��هوه نییه .لهم
دهن .پ��اش ونجڕنجڕکردنیان شهتهکیان
ئایینهدا ئ���هوهی پ���هژوان ببێتهوه ،س��زای
دهن .ئهوسا ،یان ب ه چاک ه ئازادیان بکهن،
م��ران��دن��ه .وم��ن یرتد منکم ع��ن دین ه فیمت
ی��ان بهرخوینیان ل��ێ بستێنن .ههتا شهڕ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 18
کۆتایی پێدێت .ئهگهر خودا بیویستبای ه بۆ
دهخۆن.
خۆی تۆڵهی لێ دهستاندن ،بهاڵم ویستی ب ه
نموونهی ب��هرهوروو ب��وون لهگهڵ پ��هژوان
یهکتریتان بئازموونێت ،ئهو کهسانهش ،کە
ب���ووان ،رهف��ت��اری ئهبوبهکرو عومهر دوو
له رای خ��ودا ک��وژراون ،کردهیان به فیڕۆ
جێگری دوای ک��ۆچ��ی دوای���ی پهیامبهر ه
ناچێت.
لهگهڵ ئهوانهی ناویان نان (اهل ردة) ،واتا
باش ه ئ��هگ��هر ل�� ه ملیان ب���دهنو ونجڕنجڕ،
له ئایین پهژوان بووان .دوای کۆچی دوایی
یان پهلپهلیان بکهن ،ئیتر چی ئ��ازاد بکهن،
پهیامبهر ،زۆر ل�� ه خێڵهکانی ع���هرهب ،ل ه
یان بهرخوین له کێ بستینن؟ ل ه (پهرتوکی
ئایین پهژوان بوونهو ه (تاریخ تبري ،بهرگی
سهحێحی بوخاری بهرگی 4ل216و بهرگی 9
چوار ،ل .)1370دوای دیاریکردنی ئهبوبهکر
ل)201دا هاتووه :سزای کەسانی پهژیوانبوو
ب ه جێگری پهیامبهر ،به رێنوێنی عومهر،
ل ه ئایین ،مهرگه .سهبارهت ب ه ملکهچنهکهران
دهسبهجێ بڕیاردرا ،لهژێر ناوی (اهل ردة)
دهب��ێ��ژێ��ت :ق��ال وم��ن کفر فأمتعه قلیال ثم
دا ،سهرکوتیان بکهن .له راستیدا ئ��هوان
أضطر ه الی عذاب النار وبئس المصیر (/126
هاوپهیمانی خۆدی پهیامبهر بوونو خۆیان
بقرة) ،واتا ههر کهسێکیش حاشابکات ،وا
له بهرانبهر پاراستنی بڕگهکانی ئاییندا ،به
دهکهم سهردهمێکی کهم رایبوێرێت ،ئهوسا
بهرپرسیار ن��هدهزان��ی .ئهبوبکرو ههروهها
بهرهو ئازاری تینی ئاورو چارهرهشی بهڕێی
ع��هل��ی��ش ت��ێ��ک��ڕا ب��هخ��ال��ی��دی ک���وری وهل��ی��د
دهکهم ،ل ه بهرانبهردا بۆ خاوهن بڕواکان ،ل ه
فهرمانیان دا ،ههر کهس ل ه ئایین وهرگهڕاوه،
ئایهی ( 69المائدةو 48ی االنعامدا هاتوو ه
له ملی ب��دهنو به ئ��اور بیسووتێننو ژنو
ن وأصلح فالخوف علیه م وال دهڵێت :فمن آم
منداڵهکانیشی ب�� ه دی��ل ب��گ��رنو بێجگه ل ه
هم یحزنون .واتە :ئهوانهی بڕوایان هێناوهو
گهڕانهو ه بۆ ئیسالم ،هیج چشتێک له کهس
کاری چاک ئهنجام دهدهن ،هیچ ترسێکیان
قبوڵ مهکهن( .تبري ،ههمان ،ل 1379بهوالوه).
ل ه س��هر نییهو خهمیش ن��اخ��ۆن .ل ه ئایهی
ئهو ه ل ه کاتێکدایه ،کە ئهوان ه بڕوایان بهئایینی
(62ی ال��ب��ق��رة)دا ه��ات��ووه :ئ��هوان��ه ب��ڕوای��ان
ئیسالم نههێنابوو ،تا بۆ وهرگهڕان لهئایین،
هێناوه ئهوانهش بوونهجولهکه ،سوببی ،یان
سزای بهوجۆر ه بدرێن ،ئهوان تهنیا ملیان
فهلهکانیش ههرکامیان ب��اوەڕی ههبێت ب ه
دانواندبوو ،باج ب ه دهسهاڵتی مهدین ه بدهنو
خ��وداو رۆژی سهاڵو ئاکاری چاک رهچاو
وهک وتم ،لهو پێوهندییهدا لهگهڵ پهیامبهر
بکات ،نه هیچ ترسیان ل ه س��هرهو نه خهم
پهیمانێکیان مۆر کردبوو ،لهبهرانبهر نەدانی
19
ئهو باجهدا ،جێگری پهیامبهر فهرمانی دا،
له ش��هڕدا به دیل گیرابوو ،بکهنه چ��وارد ه
هێرش بکرێته س��هری��ان .خالید گشت ئهو
پارچهوه (ههمان سەرچاوە ،ل 269ـ،)265
ی دوای کۆچی دوای��ی پهیامبهر به خهڵکە
ههروهها موتهوهکێلیعهبباسی ،کهسێکی به
نیشانی ش���ادی ،دهستیان رهن��گ کردبوو
ناوی عوتارد به تاوانی وهرگهڕان له دینی
کوشتو فهرمانی دا لهئاوردا سووتاندیاننو
ئیسالمو گهڕانهو ه بۆ سهرئایینی مەسیحی،
له سهرهکانیان کۆچک کوانویان دروستکرد
کوشت (ههمان سەرچاوە ،ل 321ـ.)322
(شوجاعهدین شهفا ،پێشوو ،بهرگی یهکهم،
ئ��هم��ه ل�� ه کاتێکدایه ،ک��ە ل��ه چ��هن��د شوێنی
206ــ .)208
دیکهی قورئان بۆ نموون ه ل ه ئایهی (256ی
اڵ وهزیری بارهگا، محهممهد کوڕی عوبهیدوڵ
س���وورهی ب��ق��رة)دا ،دهبێژێت :ال إک��را ه في
ب ه تاوانی زهندیک ،یان مانهوەی بوونی ،به
الدین ،واتا گوشارو زۆرهملێ لهپهسندکردنی
دهستی مههدی عهبباسی ،سهری قرتێندرا.
ی ومن یبتغ ئاییندا نییه ،بەاڵم ئەوان بە ئایە
ل�� ه س��ووری��ی��ه ،چ��هن��د ک��هس��ی ب���هو ت��اوان�� ه
غیر االس�لام دینا فلن یقبل منە ،رەفتاریان
کوشتو کتێبهکانیانی دڕی .هادی عهبباسی،
ک����ردووە ،ه��هروهه��ا ل�� ه س���وورهی (یونس
چهند کهس یهک لهوان ه یهزدان کوڕی بازانی
ئایهتی )99دا دهبێژێت :ولو شاء ربک آلمن
بهو تاوان ه کوشت (اسالم در ایران ،بهرگی
م��ن ف��ي االرض کلهم جمیعا ،أف��أن��ت تکر ه
یهکهم ،ل237ــ )245ههروهها دوو کهنیزهکی،
الناس حتی یکونوا موءمنون؟ وات��ا ئهگهر
کە پێ واب��وو تامیان له یهکتر چێشتووه،
پهروردگارت بیویستبای ه گوشارێک ل ه دیندا
سهربڕیوه (ههمان سەرچاوە ،ل249ــ.)250
بایه ،خۆی دهیتوانی گشت خهڵکی سهرزهوی
هارونه رهشیدیش دهیانجار ب ه ناوی زهندیک،
ناچار بکات ئایینی ئیسالم پهسند بکهن .ئایا
نزیکهکانی خۆی کوشتووه ،بۆ نموون ه ئهنهس
دهخوازی بیرو بڕوای خۆتب ه سهر خهڵکی
ناوێکی بهتاوانی الیهنگری لهبهرمهکییهکان
دیکهدا بسهپێنیت؟ ههروهها ل ه ئایهی (21ی
وهک زهندیک ،کوشتووه (ههمان سەرچاوە،
س���ورهی الغاشیة)دا دهب��ێ��ژێ��ت :فذکر إنما
ل .)261ه��هزاران دیلی به ناوی الیهنگرانی
أنت مــذکر ،لســـت علیهم بـــمصیطر ،واتا
بابهکی خوڕهمدین ،له کرماشاندا کوشتو
وهبیر بێنهو ه تۆ تهنیا وهبیر هێنهرهوهی،
بفرۆشن.
تۆ به سهر ئهواندا زاڵ نیت ،کە ئه م بهڵگان ه
ناوبراو لهسهر ه مهرگیدا ،فهرمانی دا بهشیر
لهگهڵ چهمکی ئایهتهکانی سهرهوهو فتوای
کوڕی لــــهیس ،کە دژی دهسهاڵتهکهی بو و
خهلیفهکان ،ب��ه ی��هک��ج��اری ن��ات��هب��ان .ت��ازه
فــــهرمانیدا
ژنو
مناڵهکانیان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 20
بڕوا هێنانیش به رێگادانی خودایه .وهک له
هاتووه :ئهوهی لهئێو ه لهدینی وهرگهڕێتو
ئایهتی100ی ئهم سوورهیەدا دهبێژێت :وما
بمرێتو کافریش بێت ،ئهوانهلهدنیاو رۆژی
کان لنفس أن توءمن إال ب��إذن الله ویجعل
سهاڵدا ،رهفتاریان بیهودهی ه ،ئهوان یارانی
الرجس علی الذین الیعقلون .واتا هیچ کهس
ئاورنو بۆ ههمیشه تێدادهمیننهوه.
نهبوو ه ب��ڕوا بێنێت ،مهگەر ه��هر به ئیزنی
وهک له پێشدا گوترا ،ئهم ئایینه ،شۆڕاوهی
خودا ،خودا کرێتی بۆ ئهوان ه بڕیارداوه ،کە
ئایین ه سامییهکانه ،کەریشهکهی دهگهڕێتهوه
تێناگهن .لێرهدایه ،کە ب ه زهقی جیاوازی ل ه
بـــۆ قهومی یـــههود ،یان کوڕانی ئیسرائیل.
نێوان ئایهو سوورهکانی مهککیو مهدهنیدا،
ه���هر ب��ـ��ـ��ـ��ۆی��ه ل��ه ئ����هرێو ن����هرێو رهواو
ئاشکرا دهبێت .تاز ه ل ه ئایین وهرگهڕاوێک،
ناڕهواکانیدا ،بهشێکی بهرچاوی له ئایینهکانی
کە فهساد له س��هرزهوی نهکا ،له ئیسالمدا،
پێش خۆیو بهشێک لهدابو نهریتی عهرهبی
ف��ت��وای کۆشتنی ن��ادرێ��تو س���زای ل��ه دین
پێش سهرههڵدانی خ��ۆی ،وهرگ��رت��ووهو له
وهرگ�����هڕاو ل�� ه جیهانێکی دی��ک��هدای��ه .هیچ
راستیدا بێجگه له باسگهلی وهک ئافڕاندنو
ئایهتێک له قورئانداو هیچ فهرموودهیهکێش
ب��هه��هش��تو دۆزهخ ،ک��ە بهشێکی زۆری
نابیندرێت .دان بهکوشتنی ئهو کهسهدا بنێت
ئهوانیش لهئایینی زهردهشتو باسی ئافراندن
کە تهنیا تاوانیان ئهوهی ه ل ه دین وهرگهڕاون.
لهتهوراتی یههود وهرگیراوه ،بناخهی فێقهی
له س��وورەی (المائدة ئ��ای��هی)54دا هاتووه:
ئیسالمی ل ه سهر ئهو میراتان ه دان��راوه .به
ئ��هی گ��هل��ی خ���اوهن ب����اوڕان ،ه��هرک��هس له
گشتی مەسیحییهتو ئیسالم یاساگهلی
دینی خ��ۆی پاشگهزببێتهوه ،خ��ودا لهمالو
کۆمهاڵیهتیو پێوهندییهکانی تاکهکهسهکان
ئهوال کۆمهڵی وا دهخاتهڕوو ،خۆشی بوێن،
پ���ێ���ک���هوه ،ل���هئ��ای��ی��ن��ی ی���هه���ود ف��ێ��رب��وون.
ئهوانیش خودایان خۆش بوێتو ل ه حاندی
داستانهکانی قورئانو قارهمانهکانیان ،به
خاوهن باوەڕان نهرمو نیان دهجوڵنهوهو ل ه
ههندێک گورانکاری ،یاساگهلی توڵه ،میرات،
بهرانبهر دین دوژمناندا ،سهربڵندو توندو
کـــڕینو فــرۆشتن ،زەکات ،خێرات ،خمس،
تیژن ،له رای خودا غهزا دهکهنو ل ه تهشهری
بهردهبارانکردنی تاوانبارانی داوێ��ن پیسی
سهرکۆنهکهران ناترسن .ئهمه زێدهخهاڵتیک ه
(وهک ژنانو پیاوان)و سازدانی مزگەوت ،کە
ل ه خ��وداوه ،ب ه ههرکهسیک خۆی حهزبکات
ل ه سهر بناغهی سناگوگی یههود ،سازکراوەو
پێیدهبهخشێت ،خوا زانایهو لهبهخشین زۆر
ن له ئایینی یههود دایه (وانسان خدا ریشهیا
دهستئاوهاڵیه ،ی��ان ل ه س��وورهی بهقهرهدا
را آفرید ،الف ،ب ،ل.).34
21
گهلۆ ،به لهبهرچاوگرتنی ئهو راستییه ،کە
ک��ە پهیامبهر ل�� ه مهکک ه ب��وو ،بـــۆچوونی
پهیامبهری ئیسالم خ��ۆی به درێ��ژه��دهری
ئایهتهکانی قورئان سهبارهت ب ه جولهکهو
رێگای پهیامبهرانی بهنی ئیسرائیل دهناساندو
مەسیحییهکان له ب��اری پهسندکردنو دان
قورئانیش دان بهوهدا دهنێتو ئایینهکهی به
پێدانانی ئایینی ئ��هوان��دا ،ئهرێنیو ب��هرهو
تەواوکهری ئهو دوو ئایین ه گهوهره (ئایینی
پیش دهچ��ووو .له ساڵی یهکهمی مانهو ه ل ه
یههودو فهله) دهناساند ،ه��ۆی تێکچوونی
مهدینهشدا ،رهوتەکە ههروهها بوو .بۆ وێنـ ه
نێوان یههودییـهکانی دانیشتووی لهندی
ئایهکانی ( 39ـ 42سوورهی بقرة) .له ساڵی
ع���هرهبو پهیامبهری ئیسالم ل��هو ک��ات��هدا،
دووهم��هو ه نیشانهگەلی دڕدۆنگی له نێوان
ل�� ه س��هر چ ب��وو؟ ب��اری الوازی ئ��اب��ووری
موسوڵمانو جـــولهکهکان ،خۆیا دهکرێت.
کۆمهڵگای ئ��هوک��ات��ی ئیسالم ب���وو ،ک��ە به
ئ��هی زاوزی��چ��ی ئیسرائیل ،له بیرتان بێت،
ی یههودییهکان، کۆشتنوتـــااڵنکردنی سامـان
چهندهم چاک ه دهگهڵ کردوون ،پهیمانی من
ک��ەزۆرب���هی���ان دهس��ڕهن��گ��ی��نو دوک��ان��دارو
بهجێ بێنن ،منیش ئهو پهیمانهی پێم داون،
دهوڵهمهندو خاوهن قهاڵو خانوبهرهی باش
پێکی دێنمو ههر تهنیا ل ه خۆم بترسن44 .ی
ب��وون ،دۆخهکه له بارکرا ه��هروهه��ا ترس
سورەی بقرة دهبێژێت :ئاخۆ ئێوه ،کەفهرمان
ل�� ه ش��ع��ورو تیگهیشتنی ئ���هوان ل��ه ژیانی
بهو مهردم ه دهدهن چاکه بکهن ،خۆتانی لێ
شارنشینیو ئهوه ،کەخاوهنی شارستانییهتی
ب دهخوێننهوه؟ ههڵداوێرن ههر خۆشتان کتێ
کهون بوون لهناوچهکهداو ئاگادار بوون لە
دهسا چیتان ه تێ ناگهن؟ .بهاڵم مەسیحییهکان،
چەمکەکانی ق��ورئ��انو راسپاردەکانی ،یان
ناین ه نێو بازنهکهوه .رهخنهگهلی بهخشک ه
ل�� ه راس��ت��ی��دا ،ب��هو ج��ۆر ه ق��ورئ��ان دهب��ێ��ژێ،
بهرهبهر ه لهئایهتهکانی (نساء ،47 ،مائده59 ،
یههودییهکان ل ه ئایینی موسا ،ترازابوونو
،66،وە چهندین ئای ه لهبەقەرهدا خۆ دهنوێنن.
ئ��هو ه فهرمانی خ��ودا بـــوو ،ک��ە پهیامبهر
جولهکهکان ب ه س��ووو سهلهم خ��واردن به
دهبوو راسوڕێسیان بکا؟ موسوڵمانهکانو
پێچهوانهی یاسای تهورات ،تاوانباردهکرێن
چهمکهکانی ئ��هو ئایهتانه له مهدینهدا لهو
بڕوانه :نساء 153ـ��ـ161و به دهستتێوهردان
ب��وارهدا هاتوون ،بۆ چوونی دووهم پهسند
لهکتێبی ئاسمانی خۆیاندا لهرێگای قرتاندنی
دهک�����هنو ل��ێ��ک��ۆڵ��هرهوان��ی ک��ۆم��هڵ��ن��اس��یو
بهشێک لهوان ،تاوانباردهکرێن .بڕوان ه بقره،
فهلسهفهو تێڕامانی کۆمهڵناسیانه ،بهشی
70ـ76و نساء 46و 51و .47و ئەوجار لە
یهکهم بهراست دهزانن .ل ه گشت ئهو کاتانهدا،
پێوەندی لەگەڵ ب��ڕی��اردان بۆ گۆڕانکاری،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 22
رۆژووی یوم کیپوری یەهودییەکان ،دهبێت ه
(مائدة 71ـ ،74توبة 30ـ)35و سهرئهنجام
مانگی رهم���هزانو رووگ���هش ل ه مزگەوتی
ههردووکیان وهک دوژمنی ئیسالم پیناسه
دوورت��ر ،یان اقصی ،دهبێت ه ماڵی خودا له
دهکرێن (بقرة ،120مائدة 51و.)52
مهککه (بقرة ،150 ،147 ،142 ،مائدة .)82
بهم جۆر ه کێشهی ئهو سێ ئایینه سامییه،
دوای ئهمهیه ،ک��ە ب��ه ک���ردهوه ،رووداوی
ه��هت��ا ه��هن��ووک�� ه درێ�����ژهی ک��ێ��ش��اوه! ه��هر
خوێناوی لهگهڵ جـــولهکهکان دێت ه ئاراوهو
ج��ۆرێ��ک ب��ێ��ت ،ههڵوێستو م��ام��هڵ��هی ئهو
عهشیرهی جولهکهی بەنو قینقاع ،سهرکوت
کاتی پهیامبهری ئیسالم لهگهڵ کۆمهڵگای
دهکرێتو ل ه مهدین ه وهدهر دهندرێنو گشت
یـــههـــودو
دژک��ـ��ـ��ـ��ردهوهی
سامانیان لهالیهن موسوڵمانهکانهوه ،تـــااڵن
ی ئیسالم ،بناغهی ئــــهوانە لــــهگهڵ دیــــارده
دهکرێت ،پاش ماوهیهک نۆر ه ب ه بەنونزیر
دوژمنایهتییهکی گهورهی لهنێوان پهیڕهوانی
دهگاو ئهوانیش بهو چارهنووس ه گرفتاردهبن
ئهو دوو ئایینه گهورهدا (ئیسالمو یەهودییەت)
ههروهها دوات��ر کۆشتاری نۆ سەد پیاوی
دامهزراند ،کە ههتا ههنووکه زیانی گەورەو
(بني قریظه) ،دهستپێدهکاو ژنو منداڵیان
قهرهبوو نهکراوی لێکهوتووهتهوه ،ماکهی
به دیلی دهگ��رنو سامانیان ت��ااڵن دهک��هن.
ئ��هو ههڵوێستانه ،ههرئێستا لـــه ناوچهی
له ساڵی حهوتهمی کۆچیدا ،قهاڵی خیبری
رۆژههاڵتی ناوەڕاستدا بارودۆخیکی وههای
جولهکهکان تێکدهقرمێنن ،کە پێشتر لــــە
خوڵقاندووه ،کە ههرکاتو ساتێک ئهگهری
ســـوورهی (فتح)دا مزگێنی ئهو دهسکهوتو
تێکههڵچوونی خوێنینی رێ��ک��خ��راو ،ی��ان
هــــهڵوێستو
سهرکهوتنه ،دراوه.
گرووپه ئیسالمیو دهوڵهت ه دهمارگرژهکانی
ب���هرهوڕوو ب��وون لهگهڵ مهسیحییهکانیش
ئیسالم ،ل��هگ��هڵ دهوڵ��هت�� هک��ان��ی فهلهیی ب ه
کهمو زۆر ،ههروهها دهڕوات ،ل ه سهرهتاو ه
گشتیو لهگهڵ دهوڵهتی ئیسرائیل بهتایبهتی،
وهک جولهکهکان پهسنبێژییان بۆ ک��راوه
ل ه ههرکاتێکی دیک ه زیاتره ،ئهم برینه ،کە
(بقرة ،59 ،مائدة ،7حدید ،)27بهاڵم دواتر،
شوێنی ش��م��ش��ێ��ری1400س��اڵ ل��هم��هوب��هره،
ل�� ه ج��ول��هک��هک��ان ج��ی��ادهک��رێ��ن��هوهو ئ��هوج��ار
ب��هم زوان��ه ساڕێژ نابێتو تا دهم��ارگ��رژی
چهند ئای ه سهبارهت به خراپهی جولهکهو
ب��هرژهوهن��دی��خ��وازان��ی ه���هردووک الی��انل ه
رێزگرتن ل ه مەسیحییهکان ،دێن ه بهرباس (آل
ئ���ارادا بێتو وهک ههمیش ه خ���وداو ئایین
عمران 63ـ ،75مائدة 77ـ .)81سهرهڕای ئهوه،
بکرێنهقهڵغانی دهسهاڵت ،ئهم کێش ه پڕئێشه
ئهوانیش ب��هره ب��هر ه د هک��هون�� ه بهرگازنده.
ههردهمێنێت ،ههتا خهڵکی بیرههژارو زهین
23
قهتیسماوی ب��ی��رک��ورتو ه��ۆش ل��ه لیتهی
قهتیسماوو تهنبهڵ له تێڕامانو بیرکرنهوهو
س��ون��ن��هت��دا چ��هق��ی��و ،ل��ه پێشهوایانی ئایین
دهم���ارگ���رژو خ���اوهن فرتوفێڵو ف��ری��ودهر
فرۆشی دهسهاڵتخواز ،کوێرانه ل ه ههستی
نهخولقێنن .بهو هیوایهلهو روانگهو ه هۆشی
دهم��ارگ��رژان�� ه پ��هی��ڕهوی بکهنو لــ ه جیاتی
م��رۆڤ ب��ه س��هر دهم��ارگ��رژی��دا زاڵ بێتو
تێڕامانو بیرکردنهوهلهبابهتهکانو ههوڵدان
مرۆڤ دهست له یهخهی خووی دڕندهییو
بۆ دۆزینهوهی کاکڵهی راستیو ئــافڕاندنی
ههستی بیرجیاوازکوشتن بکاتهوه .گومان
ئامرازی ژیانو پاراستنی مافی مرۆڤ ،ل ه
ل��هوهدا نییه ،کۆمهڵگای مرۆڤایهتی پاشهو
ی ههستی کوێری دوورهپهرێزو له رووناکای
پ��اش ن��اگ��هڕێ��ت��هوهو ب��ه تێپهڕبوونی ک��اتو
ه��ۆش ک��هڵ��ک وهرب���گ���رنو ئ��ام��ادهن��هب��ن بۆ
س���اتو ب���هرزب���وون���هوهی پ��ل��هی زان��ی��اریو
خۆرزگارکردن ل ه تاریکایی گۆڕستانی بیری
رادهی شعوری کۆمهاڵیهتی ،دوکانی خێڵی
لهقاڵبرێژراوی دهستی خێڵی شینو گابۆڕو
دهورهی نهزانینو فریو دادهخ��رێ��ت ،بهاڵم
توێژی کۆنهپهرستان لهالیهکو ملبادهرانو
کاتی دهوێ��تو دهس��هاڵت��داری بهرپرسیارو
ی دیواری نۆدبه له گرینۆکهکانی دهوروبهر
زان��او مرۆڤدۆستی پێویسته ،تا سیستمی
الیهکی دیکه ،ههوڵ ب��دهن ،به داخ��هو ه ئهو
پ��هروهردهو فێرکردن بگوڕێتو باری ژیان
ههڕهشهو تهقهو لێکدانو خوێنڕشتنو لێک
ل��ه ب��ار ب��ک��اتو ب��ه دووب����ار ه خوێندنهوه و
راسانه ،ههر دهمێنێتو ناوچهکه ،ئارامیو
پێداچوونهوهی گشت زانیاریی ه کۆنو نوێو
ئاسایش بهخۆیهوهنابینێت.
ئایینیو فهرههنگییهکان ،ج��ڕوج��ان��هوهری
م���نو زۆر ل�� ه خ��هڵ��ک��ی س���هر ئ���هم ه���هرده
زهینکردی ئهفساناویو دوور له راستی ،له
دهزانین ،ههموو کهسو گروپو نهتهوهیهک،
مێشکی خهڵکی ناوچهدا وهدهرنێتو ئایینی
مافی ههیهچۆن بخوازێت بژی ،بهو مهرجه
ژی��واری ژی��ان ،راس��و رێ��س بکاو نههێڵێت
ئاسایشی گرووپو نهتهوهو تاکهکهسی دی
نهزانینو گێلیو برسییهتی ،بـــڕست ل ه خهڵکی
نهخات ه مهترسییهوه .ئهگهر وایهو دهبێت ههر
ههژارو بێدهرهتان ببڕێت .کارێک بکات ،ریگا
واشبێت ،دهتوانین ئاکام وهربگرین ،خهڵکی
له فریوکارو دوکانداری سیاسیو ئایینیو
م��رۆڤ��دۆس��تو داش�����داری ئ����ازادی دهب��ێ��ت
کۆمهاڵیهتی بهربهست بکات .بۆ ئهو ه کۆمهڵگا
ب��ۆ بنهبڕکردنی بیری ل��هو چهشنه ه��هوڵ
نهکهنه جۆجارو ب��ازاڕی کوتاڵ ه ژهنگاویی ه
بدهنو راست له رێگای پهروهردهکردنهوه
بیرەکۆمهڵ خنکێنهرهکانی خ��ۆی��ان .تهنیا
ل��هک��ارگ��هی م���رۆڤ س��ازی��دا ،م��رۆڤ��ی بیر
لهم ریگایهو ه دهگونجێت ،گێلیو نهزانینو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 24
پ��ڕوپ��ووچ��ی ،ل��ه مێشکی زۆرب���هی خهڵکی
دهم��ارگ��رژیو چ��هوت خوێندنهوهی باری
بێتاوانو ب��اوان راماڵدرێت ،بهڵکو بتوانن
ج��ی��ه��ان��ه ،ب���هرهب���هر ه دادهک��ش��ێ��تو ئ��هگ��هر
به دیتنی راستییهکانو دۆزینهوهی رێگای
دواتر سیاسهتێکی ژیران ه بگیردرێت ه پێشو
ژی���ان ،پ��اش��م��اوهی ژینیان ب��ه سهربهستی
تێکۆشانێک ل ه ئارادا ههبێت بۆ لهبارکردنی
تێپهڕبکهن .گومان لهوهدا نییه ،ههلومهرجی
باری ژیانو ئاسایشی خهڵکو رێزدانانی بۆ
لهبارکراوی دهستکردی زانستو تێرامانو
تاکو گ��رووپو جیاوازی دینو بیروبڕواو
سیاسییهکانو
جنسو رهنگ ،لهوانهی ه بۆ ههمیش ه ئهو ئاگر ه
گ��هش��هس��هن��دن��ی ه�����ۆشو ه�����زرو ب����هرهو
بکۆژێتهوهو چیدیکه ،ب ه تینی خۆی ،ههژاران
لهبارکردنی باری ئابووریو کۆمهاڵیهتیو ب ه
ههڵنهقرچینێت.
گ��وڕان��ک��اری��ی�� ه
تێکنیکیو
گشتی تهیارتربوونی راگهێنهر ه گشتییهکانو وهپێشگرتنی سیاسهتی دهم��ارگ��رژان��هی
کلتوور ،یان بنهماڵه
خێڵی گابۆر له ئێران ،باری هۆشیاریو ل ه
ئ��ه م ئایینه وهک وت���را ،ش����وڕاوهی ئایینه
خهوراچهنینی خهڵکی لهبارکردووهو زۆری
گ��هورهک��ان��ی ق��هوم ،ی��ان رهگ���هزی سامییه.
پیناچێت ،خهڵکی ناوچهی ئێمهش له هۆشو
بۆ نموونه ئهمیش وهک ئایینی یههودیو
ب��اری مرۆڤدۆستی میوانداری دهک��اتو بۆ
مەسیحی ،ل ه دهوروبهری ئه و دهڤهره لهدایک
بونیادنانی کۆمهڵگایهکی عهقاڵنی ههنگاوی
ب��ووه ،کە قهوم ه جۆراوجۆرهکانی سامی
پێویست ههڵدهگرێت ،به تایبهت وهپێشگرتنی
له دوورو نزیکیدا ژی���اونو ه��هر ئێستاش
سیاسهتی ترساندنو تۆقاندنو گاڵتهکردن
بهشێکیان دهژی���ن .ل�� ه درێ��ژای��ی م��ێ��ژوودا،
ب��ه دهق��هک��ان��ی ئ��ای��ی��ن ب��ۆ بهروپێشبردنی
سامییهکان وهک قهوم ه جۆراوجۆرهکانیتر
ویستو خواستی گرووپیو سهقامگیرکردنی
خ�����اوهن ک���ل���ت���ووری ت��ای��ب��هت ب��� ه خ��ۆی��ان
دهس���هاڵت���ی رهش ل���ه الی���ەن���ی دهس���هاڵت��� ه
ب��وونو به گوێرهی بۆچوونی خۆیانو به
دینییهکانو پشتیوانی ل ه پهرهدان بهئاژاوهو
پێی ههڵکهوتهی جۆگرافیاییو پێکهاتهی
کۆستاری بێتاوانان ل ه ناوچهکەو دهرهوهدا
کۆمهاڵیهتی خۆیان ،ل ه جیهان رام��اونو به
ب��وون��هت��هپ���ردهب���ازی ه��ۆش��ی��ارب��وون��هوهی
شێوهی خۆیان جیهانیان خوێندووتهوه،
زیاتری خهڵکی ناوچهکەو زۆری پێناچێت به
یان پێناسهیان ک��ردووه .ههرچهند کۆمهڵ ه
تایبهت دوای راماڵینی دهسهاڵتی ئاخوندهکان
جۆراجۆره مرۆڤییهکانی سهرئهم ههرده ،له
له ئێراندا ،پڵیتهی ئهو ئاوره ،کە نهوتهکهی
گشت کۆمهڵگای جیهاندا به پێی سرۆشتی
25
م����رۆڤ ب�����وون ،خ�����اوهن ه��هن��دێ��ک ب��ی��رو
ئهوهی پێدهوترێت هیندو ئورووپایی ،ئاماژ ه
رهف��ت��اری گشتیو ه��او ب��هش��ن ،س���هرهڕای
بکهین .ئهمهش بۆ ئهوهیه به باشی بۆمان
ئ���هوهه���هر ک���ۆم���هڵو گ�����رووپو رهگ���هزو
دهرک��هوێ��ت ،سهرچاوهو مــهڵبهندی ئایینی
ق���هومو ن��ـ��ـ��هت��هوهی��هک ،بــه پێی پێکهاتهی
ئیسالم کامهنو تایبهتمهندییهکانی ئ��هوان
ک��ۆم��هاڵی��هت��یو دۆخ���ی م��هڵ��ب��هن��دی ژی���انو
چلۆنن ،چونک ه با موسوڵمانهکان وهحی به
شێوهی تێروانینو تێڕامان له دهوروب��هرو
یهکهم سهرچاوهی ئهو ئایین ه بناسێنن ،وهک
دیـــاردهکانو فێرکردنهکانی ،خاوهن شێو ه
وتم ،بهشێکی زۆر لـــه رهواو نـــاڕهواو دابو
هــــهڵسوکهوتو دابونـــهریـــتو ههڵوێستو
نـــهریتو ئهرێو نهرێیهکانی دینی ئیسالم،
ههڵسهنگاندنو سۆزی هاوبهشی خۆیەتیو
له کلتووری سامی به تایبهت ل ه کلتووری
ههر ئهم جیاوازییهیه ،کە گ��رووپو قهومو
دانیشتوانی لهندی ع��هرهب��ی ،ی��ان دهف��هری
نهتهوهکان لێک جیادهکاتهوهو له سهر ئهو
جاهێلی ،سهرچاوهی گرتووه .وهح��ی واتا
بناغەیەشه لێرهو لهوێ ،دهسهاڵتی نهتهویی
ئاماژهکردن ،چشتێک بۆ کهسێک ناردن وهک
بهمۆرکی نهتهوایهتییهوه ،پێک دێت.
پهیامبهر راسپاردن ،یان راگهیاندنی پهیڤ،
ههر جۆرێک بێت به پێچهوانهی بۆچوونی
وتووێژی نهێنی ب ه جۆرێک له کهسی دیکه
باو ،کە زۆر جار کلتوور له دابو نهریتو
شاراوهبێت .له دڵ خستن ،و إذأ وحیت إلی
رێو رهسمهکاندا پێناسهدهکرێت ،ئاماژ ه
الحواریین أن آمنوا بي و برسولي (المائدة
ب��هو ه پێویسته ،کە کلتوور دابو نهریتی
،)111واتا ئهو کاتهش من ههر به هێمای
کۆمهاڵیهتیو گشت زانیاری به ههموو لقو
تایبهتی خۆم حهوارییهکانم تێگهیاند دهبێت
پۆپهکانییهوه ،وهک کۆمهڵناسی ،دهروونناسی،
بڕواتان به من ههبێتو به پهیامبهرهکهی
ف��هڵ��س��هف��ه ،ئ��ای��ی��ن ،رهوش����تو ه��ون��ەرو ب ه
منیش باوڕبکهن .فأوحی رب��ک إل��ی النحل
شێوهیهک گشت زانسته سرۆشتییهکانو
أن إتخذي من الجبال بیوتا و من الشجر و
ج��ی��ه��ان بینی تایبهتیش وهب����هر د هگ��رێ��ت
مما یعرشون (النحل ،)68وات��ا خ��ودای تۆ
(ههندێک پێیانوایه ،زانستهسرۆشتییهکان
به مێشههنگوێنی راس��پ��ارد ،کە له ک��اوانو
وهب��هرن��اگ��رێ��ت) ههربۆی ه ب��ۆ نموونه ئێمه
دارانو ئهو شوێنی ههڵیدەبهستن ،شوێنی
دهتوانین لێرهدا بهجیاوازی زهقی نێوان دوو
ژینی خۆت ههڵبهسته.
شێوه کلتوور ،یان فهرههنگی دوو ناوچهو
ههر جۆرێک بێت زاراوهی هیندوئورووپایی،
رهگ����هزی گ����هورهی جیهان وات���ا :سامیو
گ��ش��ت ئ���هو واڵتو ف��هره��هن��گ��ان��ه بێجگه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 26
ل���هو خ��هڵ��ک��هی ،ک��ە ب��ه زم��ان��هک��ان��ی فینو ـ
جیهاندا گشت جیهان وهک شانۆیهک چاو
ئوگوری ( Finnoـ )Ugrianواتا (الپهکان،
لێدهکهن ،کە لهودا هێزهکانی چاکهو خراپه
فینالندییهکان ،ستونییهکانو مهجارهکان)،
ههمیشه ل ه ملمالنێدان .ئهمانه تێکۆشان
دهئاخافن وهبهردهگرێت ،ههروهها زۆربهی
سهبارهت ب ه جموجوڵی دهروونی مێژووی
زمانه ـ هیندوو ئێرانییهکان )ی��هک لهوانه
جیهانناسینو ه چنــــگ ب��خ��هن .ل�� ه گشت
زمانیکوردی) بهبنهماڵهی هیندوئورووپایی
فهرههنگهکانی هیندۆئەورووپاییدا ،دهتوانین
دادهنرێن .بهبۆچوونێک ،ئهم قهومان ه دوای
زاراوهی ناسین ،زانست ،یان زانیاری ،پهیدا
کۆچێکی بهرینو ناوهناوه ،له لێوارهکانی
بکهین .بـــ ه کۆرتیبینایییان تێڕوانین لهم
دهری���ای رهشو زهری���ای خ�����هزهرهوه ،ل ه
فهرههنگانهدا ،گرنگترین ههست ه ههروهها
ئێــرانی ئێستا ،هیندوستان ،یونان ،ئیتالیا،
ل��ێ��رهدا ،تاشینی پ��هی��ک��هری خ��وداک��ان باو
ئێسپانیا ،فــهرانسه ،بریتانیا ئیسکاندیناویو
بووگه .ئهوان به دهورهگهلی میژوویی ،یان
رۆژهـــهاڵتی رووسییه ،نیشتهجێێ بوون.
م��ێ��ژووی دهورهی���ی ،ب��روای��ان ه��هب��وو .واتا
له بهر زۆر بوونیان فهرههنگی خۆیان به
ل��ه مێژوویهکدا ژی���اون وهک وهرزهک��ان��ی
سهرخهڵکی نیشتهجێی ئهو هـــهرێمانهدا زاڵ
ساڵ ،ههمیش ه له باری تازه بووندا بووهو
کـــردووه .هیندوئـورووپاییهکان ،به چهند
سهرهتاکانیان دهگهیشتهوه یهکتر .واتا الی
خ��واوهن��د ب��ڕوای��ان ه��هب��ووه .وهک دیئوس،
ئهوان مێژوو سهرهتاو کۆتایی نییه .بهڵکو
خ��ودای ئاسمان ،له یوناندا پێی دهگوترا
باس ل ه سهر چهند جیهانی جۆراوجۆره ،کە
زئ���وس�ل�ای .ل��ه ک��ات��یک���ۆن ل��ه ب��اک��ووری
سهرههڵدهدهنو له گوڕانێکی ههرماندا ،له
ئ��ورووپ��ادا ،ناوی تیر ههبوو ،واتا خودای
ژی��انو مردندا دێنو دهچ��ن ،یان هاتووچۆ
خ��وداک��ان .ڤایکینگهکان ،ب��ڕوای��ان ب ه چهند
دهکهن .نموونهیهکی دیکهی جیا ل ه کلتووری
خ��ودا ب�� ه ن��اوی ک��ۆی ( )Aserه��هب��وو .له
سامی ،له ئایینی هیندوبوداییدا ،خ��ودا ل ه
سانسکریتدا ئاسورا له زمانه ئێرانییهکاندا
ههموو شتێکدا بوونی هـــهیه ،خــــودا لهواندا
ئاهوراو ههروهها الی ڤایکینگهکان نیورد
دهتوانێت بتوێتهوه ( .)Pantheismمرۆڤ
(( Niordفریور ()Freyr) (Fanerو چهند
دهتوانێت له ریگای زانیارییه ئاینییهکانهوه،
ناویتر ههیه ،کە راس��ت له ن��اوی ڤینوس
لهگهڵ خ��ودادا ببێت ه ی��هک .وات��ا له رێگای
خودای بهرههمهێنهری التینی وهرگیراون.
تێرامانو گهڕانهوهبهرهو زات ،ئهم یهکبوونه
ئ���هم ق��هوم��ان��هب��ۆ ن��م��وون��هل�� ه ئ��هزم��وون��ی
گونجاو دهبێت.
27
ل ه هێندێک ل ه کهلهپۆرهکانی هێندۆئەورووپایدا،
راستیو ناراستی ئهم شێو ه بۆچوونانهی
گهڕانهوهی گیان بـــۆ لــــهشێکی دیک ه واتــا
ن��هس��هل��م��ان��دووهو ل��ه ب��ن��هرهت��دا گ��هوه��هری
(ت��ن��اس��خ) ،ی��ان ل��ه دایکبوونی ب��ازن��هی��ی بە
الفهکه لهمهودای تیری هۆشدا نییهو مرۆڤ
زەق��ی بهرچاو دهکهوێت ههروها ههر لهو
دهت��وان��ێ��ت تهنیا ل��ه مهیدانی ب��هرب�ڵاوو بێ
رێباز،
سنووری زهین ،یان خهیاڵدا ،تهڕاتێنی لهو
ی��ان ک��هس��ان��ی وهه���ا ه��هن ب�� ه گیانڕهوێنی
چهشن ه بکات .دهگێڕنهو ه دهب��ێ��ژن :زان��ای
(( Transmigration of Soulبڕوایان
گـهورهی چهرخهکانی نێو ه راست ،عومهری
ههیه .پەیڕەوانی ئایینی ی��اری ب��روان بــــە
خهیام ،له نیشابور فهقێ دهبێت ،رۆژێ��ک
دووناودوون ،یان گیانرەوینی هەیە (بروانە
لهگهڵ چهند برادهری ل ه حهوشهی مزگهوت،
ئایینی یاری ،حوسین خەلیقی،ل ١٣٩ـ.)١٥٠
پیاسه دهک���ات ،دهبینن ک��اب��رای��هک ب�� ه دوو
ئهفالتونیش به گیانڕهوێنی ،یان رۆچوونی
گوێـدرێژ خهریک ه گڵهسوور ه دێنێت بـــۆ
گ��ی��ان ل��ه لهشێکی دی��ک��هدا ،ب���ڕوای ههبوو
سواخدانی دی��واری حهوشهی مــــزگەوت.
(جیهانی سوفیی ،پیشوو ،ل 198ـ).200
ی��هک��ێ��ک ل��ەک��ەرەک��ان م��اق��وواڵن��ه دهچ��ێ��تو
ئهمهش وەک وت��م ،جۆرێک دوون��اودوون��ی
بارهکهی له شوێنی خۆی دادهخ��ات ،بهاڵم
ج��ێ��ی ب�����ڕوای ی��ارس��ان��ی��ی��هک��ان��ی خ��ۆم��ان��ه.
ئ���هوی دی��ک��هی��ان ب��هئ��ام��انو زام���ان���هوه ،له
ب��ه ب����ڕوای م���ن ،ئ���هم ش��ێ��وه بۆچوونگهله
دهروازهی حهوشهک ه پێ ناترازێنێت! کابرا
س���هب���ارهت ب��هچ��ارهن��ووس��ی گ��ی��ان ،ب��هری
مات دهبێت ،خهیام بهلهز لهفهقییهکان جودا
خۆ بهزلزانینی مرۆڤه ،کە دهیهوێت دوای
دهبێتهوهو دهچێت ب ه گوێ کهرهکهدا چپه،
مردنیش سهرههڵدانێکی دیکهو ل ه قاپۆڕێکی
ی ی��ان سرتهیهک دهک���اتو ک��هر ب ه ئهسپای
دیکهدا بۆ خۆی دهسنیشان بکات ،چونک ه
دهچێتو بارهک ه دهگهینێت ه شوێنی خۆیو
پێوایه ،نهگونجاو ه مرۆڤی خ��اوهن هۆشو
دهڕوات ،فهقییهکان پرسیاردهکهن ئهم ه چ
ئافڕێنهرو داهێنهرو کۆمهڵ رێکخهر ،وەک
باسه؟ خهیام دهبێژێت :مامۆستایەکی ئهم
گیانلهبهرانی دیکه ،بمرێتو لهشی ئاوێتهی
قوتابخانه ،زۆر بهدفهڕدهبێتو دوای مردنی
خاکی لێی سهرههڵدراوی ببێو کـــهس له
بۆ سزادانی ،گیانی دهچێت ه لهشی ئهوکهرهوە،
ههوارگهی دواییو چارهنووسی دوارۆژی
ئیستا ،کە هاتو چاوی ب ه ئێم ه کهوت ،پێی
ئ��اگ��ادار نهبێت ،وات��ا ئ��هم��هش جۆرێکە لە
شهرم بوو ،بهکهری بێتهژوورهوه .پێم وت
خ���ۆرازی���ک���ردنو ه��هت��ا ه��هن��ووک��هش ک��هس
ئهگهر لهم قاپۆرهشدا بهدفهڕی بکهی ،دوای
فهرههنگهی
هیندۆئەورووپاییهدا،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 28
مردنت ،گیانت دهچێت ه لهشی گیانلهبهرێکی
بیخاته ژێر پرسیارو رهشو چهرمگی لێی
دیکه ،کەچارهڕهشتر ل ه ئێستات دهبێت .ههر
ئاشکرا بکات؟ .ئهم بۆچوونه ،بۆهته ماکهی
بۆی ه ملی دانەواندو هـــاتو بارهکهی گهیاند ه
ه��هوڵ��دان بۆ گ��هڕان به دوای وهاڵم��ی ئهو
جێی خــــۆی ،ناوبراو لهو پێوهندییهدا بڕگه
پرسیارهداو زۆرله فیلسوفو زاناو فهرزانه
هونراوهیهکیشی دان��اوه ،کە له دیوانهکهیدا
(ف�����رەزان)و خ���اوهن ب��ی��رو پ��هی��ام��ب��هر هک��ان،
ههیه .ئهمهش بهشێکی :ئهی ئه و کهسهی
ه��هرک��ام�� ه ب�� ه ج���ۆرێ���کو ل��ه ه���هر شوێن ه
چوویتو گهڕایتهوه ،بهڵکو له گیانلهبهرانی
ب��ه ش��ێ��وهی��هک ،وهاڵم���ی ئ��هم پرسیارهیان
دیکهش زیاتر رێت لێی ون بووگه ،ریشت
داوهتهوه.
له پشتهو ه دهرهاتوو ه بۆهت ه کلکو نینۆکت
له ههندێک رێبازی بیرمهندی ،هــهروهها
ئهوهنده دریژبۆهتهوە بۆتەسم.
ئایینیدا ب��ه ل��ێ��ک��دان��هوهی ب���اری لـــهش ل ه
ئ���هم ب��ۆچ��وون�� ه ی��هک��ێ��ک ل���هو ب���ۆچ���وونو
سرۆشتدا ،ب��هرهو زی��ن��دووم��ان��هوهی گیانو
تێڕامانگهلەیە سهبارهت ب ه بارودۆخی دوای
راب��وون��ی دووب����ارهی ل��ه دنیایهکی دیکهدا
مردنی م��رۆڤ ،کە ک��هوت��ووهت�� ه ب��هر ریپی
ب�� ه خشک ه ملی رێ��گ��ای��ان گ��رت��ووهت��هب��هرو
مێشکی مرۆڤی خۆبەزلزانو ل ه خۆ باییو
گوتوویانه :رابوونی رۆحی ههیه ،ههندێک
خ��ۆب��هس��هرت��هڵ��ی س��روش��ت ن��اس��ێ��ن��هر .ئهو
وهک زۆر لـــ ه ئایینهسامییهکان بـــهراشکاوی
نهیتوانیو ه قنیات بهوه بکات ،کە مرۆڤیش
زیندوو بوونهوهی لـــهشییان پهسندکردووهو
وهک گیانلهبهرانی دیکه ،دهمرێت ،دهڕزێتو
خ��هڵ��ک��ی��ان لــــهو رۆژه ت��رس��ان��دووه ،کە
ئێسکو پروسکی لێک دهترازێتو جارێکی
سهنگو ت���رازووی ههڵسهنگاندنی رهفتار،
دیک ه ب��هرهو ب��اوان دهگهڕێتهوهو ئاوێتهی
دان��راوهو به سهنگو پێوان ه موو ل ه ماست
خ���اک ،ی��ان س��روش��ت دهب��ێ��ت ،ب��ێ ئ��هوهی
دهرئ��هک��ێ��ش��ن .ههندێکیش ب��ه لێکدانهوهی
زیندوو ب��وون��هوه ،ی��ان ههستانهوهیهک له
زانستییانهو بە تێڕامان به پشتبهستن ب ه
ئارادابێت ،راست وهک ئهو ه ههرشتێک لهو
زانسته سروشتییهکان ،وهک گیانلهبهرانی
چهشن ه ل ه سهر ههرد شین نهبووبێت .ههر
دیکه ،چاویان ل ه مرۆڤ کردووه ،کەدهمرنو
بۆی ه ههڵوهدای گهڕان ب ه دوای وهاڵمی ئهو
لهخاکدا ئاوێتهی مادد ه پێشووهکان دهبنو
پرسیارهدا بووه ،کەدهبێژێت :ئایا دوای مرن
رهنگ ه جارێکی دی ل ه ق��اپ��ۆڕی گ��وڵ ،گیا،
ههستانهوهیهک ههیهو ئهگهر ههی ه چلۆنه،
گیانلهبهرێکی دیکهدا ،ئهوهیش بهشێک لهو
چلۆن لهگهڵی مامهڵ ه دهک��رێ��تو کێ ههی ه
لهشهی ،کە خۆی لهگهڵ بوونهوهری نوێ
29
سازگارکردووه سهرههڵبداتهوه.
تایبهتمهندییە زهقەکانی کلتووری سامی
وهک گوترا ههندێکیش به گیانڕهوێنی ،یان
س��ام��ی��ی��هک��ان دهچ���ن���هوهس��هرف��هره��هن��گو
باڵگرتنهوهی گیان بۆ لهشێکی دی بڕوایان
زمانێکی به ت��هواوی جیاوازو به رهچڵهک
هێناوهو مژاری تناسخ ،لهم بیرەوه سهری
لهدایکبووی لهندی عهرهبنو بهرهو بیابانی
ههڵداوه.
سیناو ئورشلیمو دهوروب����هر چ���وونو به
ت�����ا ئ����ێ����رە ب����اس����ی ش����ێ����وە ت���ێ���ڕام���ان���ی
زۆرب���هی واڵت��ان��ی جیهاندا باڵوبوونەتهوه
هیندۆئەورووپاییەکان ب���ووە ،ل��ێ��رەوە بۆ
.ههندێکیش دهبیژن :ئهوانهی دهورب��هری
دەرخ��س��ت��ن��ی ج��ی��اوازی��ی ن��ێ��وان ک��ل��ت��ووری
ئورشهلیم لهو رهگهز ه نین .مێژووی ئایینی
ئەوانو قەومە سامییەکان (عەرەب ،عیبری،
ق��هوم��ی س��ام��ی ب�� ه ه��ۆی ئایینی دی��ان��هوه،
کەلدانی ،ئارامی ،فنیقی ..هتد) ئاماژە دەکەین،
گ��هی��ش��ت��ووهت��هدوورت����ری����ن ش��وێ��ن��ی ئ��هم
کە لەگەڵ ئەوانەی هیندۆئەورووپاییەکاندا
جیهانه بهرینه .کهلهپورهکهشیان به هۆی
یەکناگرێتەوە .بۆ نموونە الی سامییەکان،
ئایینی ئ��ی��س�لام��هوه ،پ��هل��ی هاویشتووهت ه
لە کۆنەوە بڕوا بە یەکخودایی هەیەو الی
نێو زۆر واڵتو فهرههنگی نهتهوهگهلی
ئ��ەوال ب��ڕوا ب��ە چەند خ��ۆدای��ی ه��ەی��ە .چاو
جۆراوجۆر (یهک لهوانه فهرههنگی کورد).
الی هیندۆئەورووپاییەکان ،س��ەرچ��اوەی
وهک وت���م ،ئایینی ی��هه��ودی ،مەسیحیو
سەرەکی ناسینی سروشتەو الی سامییەکان
ئیسالم ،خاوهن پێشینهو ریشهی فهرههنگی
زانیاری لە رێگای گوێچکەوە دەستدەکەوێت.
سامیین .سامییهکان ه��هر ل��ه ک��ۆن��هوه به
مێژوو الی سامییەکان خەتی راستەو لە (ئا)
پێچهوانهی هیندۆئەورووپاییهکان ،له کارو
وە دەستپێدەکاتو لە (ب��ێ)وە واتا کۆتایی
نهریتیاندا ،به تاکه خودا بڕوایان هــــهبووە.
جیهان ،کۆتایی پێدێت .الی ئ��ەوان مێژوو
ب��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��هم��هش دهوت����رێ����ت :ت��اک��ان��هپ��هرس��ت��ی
پێچاوپێچ ،یان بازنەییەو سەرەتاو کۆتایی
( ،)Monotheismههرسێ ئایینی سامی
نییە .الی سامییەکان ،تەنیا ی��ەک جیهان
تاکانه پهرستن .سامییهکان به پێچهوانهی
هەیەو الی ئەوان جیهانی جۆراوجۆر هەیە.
هیندۆئەورووپاییهکان به هێڵی راس��ت ل ه
لە خ��وارەوە تێدەکۆشم روونتر ئەو باسە
مێژوو دهڕوان���ن .ب��هم ج��ۆره ب ه بۆچوونی
بخەمەبەر لێکۆڵینەوەی ورد ،ب��ۆ ئ��ەوەی
ئهوان له سهرهتادا ،خودا جیهانی خوڵقاندو
خوێنەر لەو چەندوچوونە ئاگاداربێت.
ئهمهش سهرهتای مێژوو بوو .بهاڵم رۆژێک جیهان دهگ��ات�� ه کۆتایی ئ��هو هێڵه .ئ��هوهش
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 30
رۆژی دوا ل��ێ پرسینهوهیه ،ک��ە خ��ودا ل ه
شتێکی دیکهنییهو ماڵی ئهوال بۆ ئهوانهی ل ه
ههمووان دهپرسێتهوهو دادگاییان دهکات.
خوداترسو خۆپارێزن چاکترهو بهم جۆر ه
بۆ ههرسێ ئایینهک ه دهوری مێژوو گهلێک
جیهانی دی ب ه ههمیشهیی له قهڵهم دهدهن،
گرنگه .به بڕوای ئهوان خودا لهوهرسووڕانو
دهبێت لهم جیهانهدا تێبکۆشن تێشۆی ئهو
گهڕانی مێژوودا ،دهوری ههیه .ئهو خودایە
جیهانه ف��هراه��هم بکهنو ئهمهش تهنیا له
له سهرانسهری میژوویاندا بوونی ههیه.
رێگای کڕنوشو بهندهگیو فهرمانبردنو
بوونی مێژووش ل ه بهر ئهوهیه ،کە خودا
پـــهیڕهوکردنی ئهرێو نهرێیهکانی خودادا
بتوانێت ئێرادهی خۆی تا رۆژی لێپرسینهو ه
دێتە دی ،وهک نوێژو رۆژووو جێهاد له
به سهر جیهاندا دابهزێنێت .خودا له رێگای
رێگای خودادا ،ههربۆی ه مرۆڤی موسوڵمان
م��ێ��ژووهوه ،ههموو ج��ۆر ه مرۆڤێک ب��هرهو
ب��ۆ گهیشتن ب�� ه خ��ۆش��ی��ی هـــهمیشهییو
رۆژی زیندووبوونهوه ،ی��ان ههستانهوهو
چـــێژو شادیو خۆشڕابواردنی ئهو جیهانی
لێپرسینهوه ،رێنوێنی دهک���ات .ل��هو ک��اتو
ههتا ههتاییه ،به رێنوێنی رێبهرانی ئایینیو
ساتهدا ،هێزی شهڕو خراپهنامێنێت (جیهانی
الی ئ��هوان زیاتر به مهبهستی گهیشتن به
سوفیی وهرگێڕانی نووسهر ،ل 200ـ.)202
دهسهاڵت ب ه سهر ئهوانهدا ،کە دژی ئایینن،
لێرهدا ههڵوێستهیهک به پێویست دهزان��م،
ی��ان ل ه خۆیان نیین ،ی��ان به وت��هی ئ��هوان
ئ��هوی��ش ئ���هوهی���ه ،ک��ەخ��اوهن��هک��ان��ی ئ��هو
پهرهپێدهری کوفرو ب��اری بێخودایین ،خۆ
کلتوورهی ،کە بڕوایان به هێڵی راس��ت ل ه
دهتهقێنێتهوه ،چونکه ئهو ههپروون ههپروون
مێژوودا ههیهو خودا به خاوهن دهسهاڵتو
بووه ،پێیوای ه بۆ پێشگرتن له پهرەسهندنی
چ���اوهدێ���رو ی��اس��ادان��هرو خ���اوهن ب��ڕی��اری
بێخوداییو پشتکردن له ئایینی خ��ودا ،کە
بێئهمالو ئهوال دهزاننو ههروهها الیان وایە
ههرئایینی ئیسالمهو سڕینهوهیشوێنهواری
ژیانی ئهم جیهانه بهرینه پهسته،به ئێرهتی،
دوژمنانی خودا واتا بێباوڕان ،ملکهچنهکەران
ی��ان کاتی له قهڵهم دەدەن .وهک قورئان
بۆ فهرمانی خــــودا خۆی فیدا دهکات ،ههر
دهبێژێت :وما الحیاة الدنیا إال متاع الغرور (آل
ت دوای ههپروون ههپروون بۆیه وا دهزانێ
عمران .)185/واتا ژیانی ئهم جیھانه بێجگه
ب��وون��هک��هی ،یـــهکڕاستو ب��ێ پێچو پهنا،
ل ه کوتاڵی لهخۆباییبوون ،شتێکی دیکه نییه.
دهچێته بهههشتو پاداشتی خۆی لهو خودا
وما الحیا ة الدنیا إال لعب ولهو (األنعام.)32/
بەتواناو مهزنو چاوهدێرو تاکه یاسادانهرو
ژی��ان��ی ئ��هم جیهانه جگه ل�� ه گ��اڵ��ت��هو گهپ
خ��اوهن ه��هردووک جیهانه ،بێ ک��همو زیاد
31
وهردهگ��رێ��تو بۆ ههتاههتای ه له خۆشێدا
ئیسالمدا بخوێنه به ناوی ئهو خودایهت ،کە
دهبێت .لهبهرهورووبوونی حوسینی کوڕی
ئافڕاندی .إقراء بإسم ربک الذي خلق (العلق،)1
عهلی خهلیفهی ئیسالم لهگهڵ سوپای یهزیددا،
له رێگای گوێچکهوه هاتووه .به راستی له
بێنرخ بوونی جیهان له زاری ن��اوب��راوهو ه
ههرسێ ئایینهکــهدا ،خوێندنهوهی پهڕتووکی
دهبیسین ،کە به (حهنظله) ناوێک دهبێژێت:
پیرۆز به دهنگی بهرز ،باوه .سامییهکان به
ب��هرهو مڵکی ههرمان ب��ڕۆ ،کە له جیهانو
پێچهوانهی ب��اوی هیندۆئەورووپاییهکان،
ئ��هوهی تێدای ه باشتر ه (ئیسالم ل ه ئێراندا،
له شێوهی پهیکهرتاشیدا ،مهزنی خودایان
نووسینی عهبدولعهلی مهعسومی 1380ی
ن��هدۆزی��وهت��هوه .وات��ا ئ��هوان پهیکهریان ل ه
ههتاوی ل ،)14بهاڵم خۆ تهقاندنهو ه له نێ و
خودا نهکێشا .به تایبهت ل ه ئایینی جولهکهو
کۆمهڵی زاڕۆک��انو خهڵکی ئاساییو شهلم
ئ��ی��س�لام��دا ،تاشینی پ��هی��ک��هری ل��هو چشنه
کوێرم نابوێرم ،تای ت��ەرازوو به الی ئهو
ناڕهوایه .لهسهردهمی کۆندا هاتووهمرۆڤ
بۆچوونهدا سهنگین دهکات ،کە دهستێک له
نابێت وێنهی خ��ودا بکێشێت .پهیکهرتاشی
پشتهوهههیهئهوانهبۆ گهیشتن بهئامانجێک،
دیانهکان ل ه عیسا ،بهری شوێنهواری جیهانی
کە بریتیی ه ل ه وهدهستهێنانی دهس��هاڵت ،بۆ
ی��ون��ان��ی ـ رۆم��ی��ی��ه .ل��هو ئایینهدا ئیستاش
ئهنجامدانی ئهوکارهدزێوه خهڵکی بیرههژار
ئورتودوکسهکان خۆ لهو کاره ن��ادهن .لهم
هاندهدات .ئینجا ،قوربانییهکان لۆ تیناگهن؟
سێ ئایینهدا به پێچهوانهی ئایینهگهورهکانی
من سهرم سووڕماوه.
خۆرههاڵت ،ل ه نێوان خوداو خۆڵقاوهکانیدا،
ههر جۆرێک بێت هـــهروهک باسمکرد ،بینایی
جیاوازی ،کهلێن ،یان مهودای بهرین ههیه.
الی هیندۆئەورووپییهکان ،گرنگترین ههسته،
لێرهدا (بهتایبهت لهئایینی فهلهدا) مهبهست
کهچی بیستن الی سامییهکان ئهونرخهی
ل��هم ب��ۆچ��وون�� ه خ��ۆرزگ��ارک��ردن��ی خ��ۆ نییه
ههیه .وهک دهزان��ی��ن ب��ڕوای ج��ووهک��ان به
له وهرس��ووڕان��ی گیان رهوێ��ن��ی ،بهڵکو بۆ
پهیڤ دهستی پێکرد .هـۆ ئیسرائیل بـــژنهڤه.
رزگ��ارک��ردن��ی پسات ل��ه ت��اوان��ه .کهچی له
له سهردهمی کۆندا هاتووه ،چلۆن خهڵک
ههر سێ ئایینهکهدا ئهوهی بۆ رزگاربوون
وت��هک��ان��ی خ���ودای���ان ب��ی��س��ت .پ��هی��ام��ب��هری
ب��ه س��هر ژی��ان��ی ئایینیدا زاڵ���ه .بریتییه له
ج��ووهک��ان ب��هپ��هی��وی ی��هه��وهئ���اوای وت،
نوێژخوێندنو ئامۆژگاریکردنو خوێندنهوهی
دهستی پێدهکرد .الی دیانهکانیش بیستنی
ئهو پهڕاوانه ،کەسهبارهت بهوان نووسراوه،
پهیڤی خ���ودا بایهخێکی گرنگی ه��هی��ه .ل ه
نهک تێکۆشان بۆ دۆزی��ن��هوهی دهروون��یو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 32
بیرکردنهوهو تێڕامان له خ��ۆدا ( جیهانی
له بازاڕو کۆڕو کۆمهڵو کۆالنهکاندا ،بهری
سوفیی ،پێشووو ،ل 196 ،ـ .)202
دووری ل ه زانستو تێکنیکو پیشهسازیو
ئ��هگ��هر ب��ێ��تو ئایینێک تهنیا پ��ێ ل�� ه سهر
بواری رووناکبیریو تێڕامانو ههوڵنهدان بۆ
ب��هن��دهگ��ی��ک��ردنو ب����اری ک��ڕن��وش��ب��ردن بۆ
پێکهینانی گوڕانکاری ل ه کۆمهڵو دهسهاڵتو
پ����هروهردگ����ار داب��گ��رێ��تو ب�� ه پ��هی��ڕهوان��ی
شێوهی ژیانه ،کەنهدهسهاڵتدارهکان خۆ لهو
خ���ۆی راب��گ��هی��ەن��ێ��ت ئ���هم جیهان ه کاتییهو
کار ه دهدهنو ن ه ب ه کلتوور خهڵکهک ه خوویان
ژیانی ههتاههتایی له جیهانێکی دیکهدایه،
بهگوڕانکارای گرتووه .زۆرجار باسی ئهوه
ب��ی��رک��ردن��هوه ل���هگ��ۆڕی��ن��ی ژی�����انو ت���ازه
دهکرێت ،ئێم ه به گشتی خ��اوهن یاساگهلی
ه��ێ��ن��انو دۆزی���ن���هوهی پێوهندیی ه ب��ه رێ��ژ ه
دێموکراتیک نینو چوارچێوهیهکی لهبارو
س��هق��ام��گ��ی��رهک��ان��ی ن���ێ���وان دی���اردهک���ان���ی
هۆش پهسند بۆ رهفتارو ههڵسوکهوتمان
سرۆشتو گهیشتن به یاسا سرۆشتییهکان
دیاری نهکراوه ،بۆی ه دۆخـــهکــهمـــان شپرزو
ب��ۆ ئ��اف��ڕان��دن��ی ئ��ام��رازی ن���وێو پێکهێنانی
خراوه ،بهاڵم ئهگهر بێتو پلهی تێگهیشتنی
ژیانیکی بهخـتهوهرانهو مرۆڤدۆستانه ،ل ه
ئێم ه بـــهرز نهبێتهوهو تـــهباییو پێکهوهژیانی
مێشکی ئهو پهیڕهوانهدا بار دهکاتو کۆمهڵی
برایانهو سازگار لهگهڵ گیانی سهردهمدا
لهو چهشن ه دهبێته پاشــــکۆی کۆمهڵگا پێش
نهبێت ه بهشێک ل��ه رهف��ت��اری رۆژان��هم��انو
ک��هوت��ووهک��انو ب��ۆ ههمیش ه ب�� ه ک��وێ��ریو
ی ئه و مێشک ه بین ،کە ههمیشه فهرمانبهر
لێقهوماویو بیر ه��هژاریو ژێر دهستهیی
له کۆمهڵگا دواکهوتووهکهماندا به وردی
دهم��ی��ن��ێ��ت��هوه ،ه��هر ب��ۆی�� ه خ���اوهن ب��ڕواک��ان
ههڵپێچراوهو ههمیش ه دهبێته دن��ه دهری
س����هرهڕای ب��هن��دەگ��ی��ک��ردن ،دهب��ێ��ت نرخی
ههڵسوکهوتمان لهگهڵ دهورو بهرهکانماندا،
پێویست بۆ ژیانی ئهم جیهانهش ،کەبه گشتی
دان��ان��ی ی��اس��ای پ��ێ��ش��ک��هوت��ووش ناتوانێت
ههست به بوونی دهک��هنو تیایدا دهژیــن،
دهردی بێسهرو بهرهییمان چارهسهربکات.
دابنێنو ل ه کاروانی رازاوهی شارستانییهتی
چونک ه لهو ب��ارودۆخ��هدا پێش ئ��هوه یاساو
س��هردهم بهجێ نهمێنن .س��هرهڕای بوونی
دادگا ل ه تاوانی تاوانباران بکۆڵیتهوه ،ئێم ه
سهرچاوهی ژێرزهوینیو دهوڵهمهندیی زۆر
خـــۆمان دهستپێشخهری دهکـــهینو زۆرجار
له واڵته پاشکهوتووهکان ،شپرزهیی باری
زیـــاتر له رادهی پێویستێش تاوانبار ،یان
ژیانو لهشسـاغیو خانوبهرهو کهرهستهی
تاوانبارکراو ل ه شهقامو ک��ۆاڵنو تهنانهت
هاتووچۆو شهقامو شێوهرهفتاری خهڵک
ل ه ماڵی خۆیدا س��زادهدهی��ن ،ئهمهش بهری
33
خوونهگرتن ب��ه ی��اس��او رێ��س��ای دان���راو له الیهن نوێنهرانی خهڵکهوهیه (ئهگهر کۆمهڵگا ب ه شێوهی دیمۆکراتیک بهڕێوەبچێت) .ئهگهر بهو شێوهنهبێت ،ئهوجار شپرزهیی زیاتر به قهوارهی کۆمهڵهوه خۆیدا دهکرێت.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 34
مێژووی تێههڵکێشکردنی بیری جیهادو جەنگی چەكداریی بۆ ناو رەوتی ئیسالمی سیاسیی كورد
نووسینی :رەوەند هەورامی
35
دەستپێک
زیاتریش ه��ۆك��ارەك��ەی بۆ پاڵپشتی ئێران
لە باشووری كوردستاندا رەوتی ئیسالمی
دەگ��ەڕان��دەوە ،لە كاتێكدا ئێران ئیستغاللی
پەیوەست نییە بە ئەزموونی زانایەكی ئایینیو
دەنگی ن��ارەزای��ی خەڵكەكەی كردبوو نەك
داهێنانی داهێنەرێكی ئایینی ك����وردەوە.
خەڵكەكە بەشێك ب��ن ل��ە پ���ڕۆژهی ئێران.
ه��ەروەك چ��ۆن لە میسردا كەسێكی وەك
ئیستغاللكردنەكەش لە رێگەی هەندێك لە
حەسەن بەنا سروشتییەن بە خوێندنەوە
زانا ئایینییەكانەوە بووه ،كە ریشەیان لە ناو
بۆ بارودۆخەكەی رێكخستنێكی لە بەرانبەر
رێكخستنە ئیسالمییە سیاسییە ئیخوانییەكەدا
بیرە باوەكانی ئەو دهم ه قوت كردەوە ،یاخود
ه��ەب��وو .بەمەش رژێ��م كاریگەریی رەوت��ی
ل��ە پاكستاندا زان��ای��ەك��ی وەك م���ەودوودی
ح��وك��م��ی ئ��ی��س�لام��ی ل���ە ئ���ێ���ران ل���ە س��ەر
پارتێكی ئیسالمی بە كەڵكوەرگرتن بە مەكرو
جەماوەری دەڤەرەكەی بە هۆكار زانیو ه بۆ
نیازی خۆی راگەیاندووه .لە كوردستاندا
روودان��ی ئەو پشێویو بەرهەڵستكارییانە
ریشەی سیاسیی ئیسالمی ه��ەب��وو ،بەاڵم
.ب��ۆی��ە رژێ��م��ی ب��ەع��س��ی��ش زۆر دڕن��دان��ە
ریشەی ئیسالمیی چەكدار فرە نوێ بووه.
هەستا بە سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكەو
بە بڕوای چاودێران ئەم ریشە چەكدارییە
سەرئەنجامەكەیشی لە رووخاندنی گەڕەكی
هێندەی مەبەستەكەی دروستكردنی چەترێك
ێ ك��ان��ی ع��ەش��ق��ان��ی ش����اری ه��ەڵ��ەب��ج��ەو ب
بوو ه بۆ پاراستنی رێكخستنو خەتو باڵە
سەروشوێنكردنی ژم��ارەی��ەك ل��ە خەڵكی
ئیسالمییەكان نیو هێندە هەوڵێك نەبوونو
خورماڵو ه��ەورام��انو پاشان زیندەبەچاڵ
پێویستییهکی كاتیی ئ��ەو قۆناغە نەبوون
كردنیاندا خۆی بینییەوە ،دیارە بەمەش رژێم
بۆ رووبەڕووبوونەوەی رژێمی فاشیستی
رقو قینی جەماوەری راپەڕیوی زیاتر كردو
بەعس .جاڕدانی تەوژمی چەكداریی ئیسالمی
لە نێو ئەو هەڵچوونەدا زانایان ئیستغاللی
هۆکاری راستەوخۆی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی
رەوشەكەیان ك��رد .بۆیە لە هەڵەبجەدا بە
1987و پاش خۆپیشاندانە جەماوەرییەكەی
تایبەتی بنەماڵەی شێخ عەبدولعەزیزی
13ی5ی 1987دوای ئەوەی ،کە جەماوەری
پریس ،بوونە كەواسوری بەرلەشكری دەنگە
هەڵەبجەو هەورامانو خورماڵ دژ بە رژێمی
نارەزاییەكانو رۆڵی بەرچاویان بینی بۆ ئەو
داپڵۆسێنەری بەعس راپەڕین ،خۆپیشاندانەكە
پڕۆژ ه كاتییەی ،کە رژێمی ئیسالمیی ئێران
پ���ەرەی س��ەن��د .رژێ��م ب��ۆی دەرك����ەوت ،کە
خواستیان لە س��ەری هەبووه ،لە نێو ئەو
جموجوڵی بەرهەڵستكاریی زۆر بەهێزەو
زانا راپەڕیوانەدا مەال عوسمان عەبدولعەزیز
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 36
وەك ری���ش س��پ��ی��ی��ەكو م��ەالی��ەك��ی دێ��ری��ن
هەمیشە بە تێپەڕبوونی كات ئەوان باسیان
ێ لە كرایە رێبەرو دەمڕاستی هەمووان ،وەل
لە راب��ردوو ك��ردووەو وتوویانە بزووتنەوە
بنچینەداو ئەسڵی دروستكردنی جموجوڵەكان
تۆ پێشەنگ نیت ،ئێمە پێشەنگین.
گەڕاوهتهو ه بۆ مەالعەلی عەبدولعەزیزی برا بچووكیو مامۆستا ئەحمەد كاكە مەحمودی
گردبوونەوەكەی شاری سنەو راگەیاندنی
ه���ەورام���ان ،ک��ە ب��ە ت��وون��دی ل��ە مینبەری
بزووتنهوەی ئیسالمی
سەر
بە كۆچی مامۆستا م��ەال عوسمانو شێخ
مزگەوتەكانەوە
هێرشیانكردووهت ه
دامەزراوەكانو سیاسەتو ئەجێندای رژێمی
ع��ەل��ی ع��ەب��دول��ع��ەزی��زو مامۆستا ئەحمەد
بەعسو تەنانەت پارتە الئیكو عەلمانییەكانی
ك��اك��ە م��ەخ��م��ودی ه���ەورام���ان ،ه��اوك��ات بە
ك��وردی��ش .ه��ەر ب��ۆی��ە ب��ە زووی���ی ب��ڕی��اری
كۆچی شێخ موحەمەد سەرگەتی ،کە ئێستا
کۆچكردنیان بۆ ئێران داو خۆیانو خەڵكێكی
پ��ێ��ش��ەوای ك��ۆم��ەڵ��ی ئیسالمییە ب��ۆ ئ��ێ��ران،
زۆرو هاوواڵتیانیان بە جێهێشتو بەرەو
گۆڕانكاری ریشەیی لە نەزمی كاركردنی
كۆماری ئیسالمیی ئێران كۆچیان كرد .ئیتر
ئەو زانا ئایینییانەدا دروستبوو ،ئەوان چەند
بە گەیشتنیان بۆ ئێران راستەوخۆ بیریان
زانایەكی ئایینی بوون ،کە یەك رێكخستنو
لە دامەزراندنی پارتێكی ئیسالمیی چەكدار
یەك قوتابخانەی ئایینی باری نەهێنابوون،
كردەوە ،کە لە سەر پێی خۆی راوەستێتو
راس��ت��ە ب��ە شێوەیەكی گشتی زان��اك��ان لە
بەرەنگاری فیعلی رژێمی بەعس ببێتەوە.
ه��ەورام��انو هەڵەبجەوە كۆچیانكرد ،بەاڵم
ه���ەرچ���ەن���دە پ��ێ��ش��ت��ر پ�����ارتو رێ��ك��خ��راوی
ل��ە ش��وێ��ن��ە ج��ی��اوازەك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ەوە
ئیسالمیتر س��ەری��ان��ه��ەڵ��داب��وو ،ب���ەاڵم ئەو
زان��ای��ان��ی دیكە ئ��ەوان��ەی پێچراو ب��وون لە
پارتانە زیاتر لە ژێر كاریگەری الیەنیتردا
تۆڕە رێكخراوەییەكانی ئیخوان دیسانەوە
بوون ،لە الیەن ئەوانەوە ئاڕاست ه دەكران ،کە
كۆچیانكردهو ه بۆ ئێران .لەوانە مامۆستا
دیارترینیان پەیوەندیی ئیسالمیی كوردستان
سەید ئەحمەدی پێنجوێنی لە هەولێرەوەو
بوو ،ئەم پارتە ئایدیاو ئامانجی ناڕوون بوو.
چەندین زانایتر لە سلیمانییەوە پەیوەندیان
رێبەرەكانی لە تاریكیدا ب��وونو بچوكترین
ك���ردوو ه ب��ەم مەالیانەوە لە ئۆردوگاكانی
ه��ەڵ��وێ��س��تو ب��ەرن��ام��ەو ك��اری��گ��ەری خۆی
ئێراندا .ئایا یەكبوونو گردبوونەوەی ئەوان
بەجێنەهێشت ،لە هیچ قۆناغێكدا كەسێكیان
وەك گوێڕایەڵییەك بۆ قورئان ،کە داوادەكات
ت م��ن پ��ەی��وەن��دی��ی ئیسالمیم، ن��ەب��وو بڵێ
موسوڵمانان دوور لە تەفرەو پەرتەوازەیی
37
دەستبەكاربن ك��اری لە س��ەرك��راب��وو ،یان
كەسی بە الوە نەدەماو لە ماوەیەكی كەمدا
رێكخستنێك هەمووانی جواڵند بەرەو ئێران؟
دەپ��وك��ای��ەوە .بۆیە ل��ە مانگی ح��وزەی��ران��ی
یان پڕۆژهیەكی ئێرانی بووهو ویستی ئەو زانا
1987داو ل��ە ئ��اك��ام��ی ك��ۆب��وون��ەوەی��ەك��ی
ئایینییانە بخاتە گەمەیەكی سیاسییەوە ،کە
ف��رهوان��ی زانایانی ئایینیدا لە ش��اری سنە
لە خزمەت پڕۆژهی تەسیدیری سەورەكەی
ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیی ل��ە كوردستانی
خۆیدا بن؟ نازانرێت چ سیحرێك بوو ه ئەو
عێراق راگەیەندرا ،بەاڵم گومان لەوەدا نییه،
هەموو زانا ئایینییە بە باگراوندی جیاوازەوەو
کە بزووتنەوەی ئیسالمی بە هیچ جۆرێك
بە رێكخستنی جیاوازەوە ،كە خەتی یەكو
درێ��ژك��راوەی پەیوەندیی ئیسالمی نهبووه.
دووی ئ��ی��خ��وانو پ��ەی��وەن��دی ئیسالمیو
هەروەك مامۆستا مەال عەلی عەبدولعەزیز لە
س��ۆف��یو دەروێ���ش���ی ت��ێ��داب��ووه ،ه��اوك��ات
دیدارێكدا لهم بارەیەوە وتوویهتی :پێشتریش
خوێندكاری زانستە شهڕعییەكانو خەڵكی
حیزبێكیتر هەبوو ه بە ناوی بزووتنەوەی
بێ رابردووی تێدابووه ،گەنجی سەر رووتو
پەیوەندیی ئیسالمی ،كە لە نیوەی یەكەمی
تازە مەالی تێدابووه ،هەمووان مامۆستا مەال
هەشتاكانی سەدەی بیستەمدا دروستكراوه،
عوسمانیان ك��ردە قسەكەری یەكەم .ئیدی
بەاڵم ئێمە درێژەپێدەری پەیوەندی نەبووین،
خ��ودی مامۆستا ه��ات��وو ه لە س��ەر بناغەی
بەڵی ئەو رابیتە ئەو برایانە شێخ محەمەد،
پەیوەندیی ئیسالمی پارتێكی ئیسالمیی نوێی
مەال مەحمودی ئازادیو شەهید مەال عەلیو
دامەزراندووهو دواتر ناونراو ه بزووتنەوەی
ئەوانیتر ،ئێمە خۆمان ئاگامان لێیان بووەو
ئیسالمیی ل��ە ك��وردس��ت��ان/ع��ێ��راق .ئەمەش
بە ئەمڕۆ ئاگاداری ئێمە رۆشتنە دەرەوەو
موعەمایەكی ئ��اڵ��ۆزە ،چونكە بزووتنەوە
پشتگیریمانكردنو یارمەتیشماندان ،بە ناوی
تەنها ناوێك بوو ه ئەگەرنا لە ناوخۆدا ریزو
ئ���ەوەوە ،كە بۆ ئیسالم ك��اردەك��ەن ،بەاڵم
رێبازی جیا بوون .بوونی ئەم بزووتنەوەیە
حەقیقەت ئەوە نەبووه ،ههروهها وتوویهتی:
بە ب��ڕوای ئێمە لە سەر بنەمای پەیوەندی
س��ەب��ارەت ب��ە پ��ەی��وەن��دی��ی ئیسالمی هیچ
نەبووه ،چونكە پەیوەندیی مەودای مانەوەی
درێژەپێدانێك نەبوو ،بەڵكو گۆڕانكارییەك
ب��ۆ ن��ەم��اب��ووی��ەوە ،چونكە ه��ەم��وو الی��ەك
ب��وو ل��ە س��اح��ەك��ەدا ،ئ��ەوەن��دە ب��وو ئ��ەوان
ك��ۆك ب��وون لە س��ەر سەركردایەتیكردنی
ئینزیمامیان كرد بۆ الی ئێمە ،چونكە ئەگەر
مامۆستا م��ەال عوسمان ب��ۆ ب��زووت��ن��ەوەو
واب��وای��ە شێخ محەمەد ل��ەو ك��ات��ەدا لەگەڵ
ئەگەر پەیوەندی بە سەربەخۆیی بمایەتەوە
رێزماندا بۆی ،کە مەسئول بوو لەوێدا ،یان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 38
شێخ لەتیف ،کە ئێمە چووین ئەو مەسئول
تەنانەت دەگێڕنەوە دەڵێن :ه��ەر مەالیەك
ب��وو ،كە پێش شێخ لەتیف شێخ محەمەد
كۆچی ب��ك��ردای��ە ب��ۆ ئ��ێ��ران ،مامۆستا مەال
مەسئول ب��ووه ،دەب��وو ئ��ەوان ببوونایە بە
عوسمان لە دڵسافی خۆیەوە دەیفەرموو،
جێگر هیچ نەبێت ،ئیتر پ��اش ئ���ەوەی ،کە
بیكەن بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی .مەال
تەشكیالتی بزووتنەوەمان ك��رد ئەوانمان
هێندە قەدرو رێزی هەبوو ،جگە لەوەی ،کە
وەك ئەفراد قەبوڵ كرد ،كە شێخ عوسمانی
خودی مامۆستا مەال عوسمانیش كەسێكی
كاكەم بوو ه بە رابەرو منیش بووم بە جێگری
دڵ سافو خواناسو سادە بوو.
ئەو .لەبەر ئەوە بزووتنەوە درێژەپێدەری
لەم قۆناغە نوێیەدا بزووتنەوە بە ئاقارێكی
رابیتە نەبوو ،بەڵكو دامەزراوەیەكی تازە بوو
راس��تو رەوشێكی ت��ردا ب��را ،کە زیاتریش
دروستكرا .لە سەر بنەڕەتی ئەو بیروباوهڕە
كاریگەریو رۆڵی مامۆستا مەال عوسمانو
پ��ێ��ش��ووەی ،ک��ە ل��ە پ��ەن��ج��اك��ان��ەوە وەرم���ان
مامۆستا مەال عەلی عەبدولعەزیزی پێوە دیار
گرتبوو .بەم جۆرە مەال عەلی عەبدولعەزیز
بوو ،بزووتنەوە لە پاشكۆیەتییەوە ،بوو بە
ئەو راستییانە دەخاتەڕوو ،ههروهها وەاڵمی
بزووتنەوەیەكی نێودەوڵەتییو جگە لەوەی،
ئەوەش دەداتەوە ،کە هەموو خەتو باڵەكان
کە لە الیەن جیهانی عەرەبیو ئیسالمییەوە
لە ناو بزووتنهوهدا وەك ئەندام وەرگیراون،
ناسراو وەك بزاڤێكی خەباتگێڕی موسوڵمان
بەڵكو ئەسڵی مەتڵەب بنەماڵەی مەال عەلی
حساب كرا ،بگرە بزووتنەوە توانی پەیوەندی
بوون .وەك خۆی دەڵێت :ئەوان سەردارو
لەگەڵ جیهانی غەیرە موسوڵمانیشدا دروست
جێگری پارتەكە بوونو ئەوانی دیش ئەندامی
بكاتو تەنانەت مەكتەبی پەیوەندییەكانی لە
الوەكی .ئەمەیش دیسان ئەو راستییە پیشان
لەندەنو ئەمریكاشدا ك��ردەوەو داواك��اریو
دەدات ،کە یەكبوونەكە یەكبوونێكی قورئانی
ن��ام��ەو ئاگاداریەكانی دەگەیشتنە نەتەوە
نەبووە .بە ڵكو یەكبوونێكی كاتی بووەو لە
یەكگرتوەكانو دەوڵەتە زلهێزەكان .میدیای
ژێر ئەو پەردەیەدا یەكخراون تا هەلی لەبار
ئەوروپاو ئەمریكاش بزووتنەوەی لە سایەی
بۆ قوتاربوونو ئیشی سەربەخۆ بڕەخسێت.
ئەو تەوژمەوە ناسیو لە چەندەها كۆنگرەی
لە س��ەرەت��ادا قیادەی بزووتنەوە زیاتر لە
رۆژنامە نوسیدا مامۆستا مەال عوسمانو
مامۆستایانی ئایینی (مەال) پێكهاتبوو ،ئەمەش
ک لە مامۆستا مەال عەلی عەبدولعەزیزو هەندێ
بە پێچەوانەی رای زۆر كەسەوە ،پێم وایە
سەركردەكانیتر دیمانەیان لەو میدیایانەوە
ئەمە سیمایەكی جوانی بە بزووتنەوە دابوو،
بۆ س���ازدرا .ئ��ەم ناساندنەی بزووتنەوەی
39
ئیسالمی دی��س��ان��ەوە ئ��ەو راستییە پیشان
گونجانو فرسەت دروستبوون دەبوو لە هەر
دەدات ،ک��ە خواستی ئ��ێ��ران ل��ە ناساندنی
كاتێكی زوودا سەر هەڵ بداتو ئەم رەوتەش
بزووتنەوە فرە لە پێشچاو گیرابوو .ئێران
بە گەشەیەكی خێراو سەیر لە پەنجاكانو
چ��ۆن مەبەستی ب��وو دۆزی كیمیابارانی
شەستەكانو حەفتاكانی سەدەی رابردوودا
هەڵەبجە بە دنیا بناسێنێت ،بەو جۆرەیش
سەری هەڵدا ،بەاڵم تا ئەم دواییەش نەیتوانی
مەبەستی بوو بزووتنەوە بناسێنێت .ئێران
پانتاییەكی فرهوان بگرێتەوەو جیاكارییەك
ویستی ت��ەوژم��ی ئیسالمی بكاتە بەدیلی
لەگەڵ رابوردوودا دروست بكاتو دواتریش
تەوژمی نەتەوەیی ،چونكە بە جۆرێك لە
ل��ە ش��ێ��وەی رێكخراوێكی ئیسالمیدا قوت
جۆرەكان س���ەرەداوی پەیوەندی لە نێوان
ببێتەوە ،بەاڵم پاش تێپەڕبوونی سااڵنێك بە
پارتە نەتەوەییەكانو بەرهەڵستكارەكانی
سەر دروست بوونیداو رودانی گۆڕانكاریو
خۆیدا دەدییەوە .لەبەر ئەوە بە رامهێنانی
ب��ەرەوپ��ێ��ش��چ��وون��ەك��ان وای ك���رد ،ک��ە ئەو
بزافی رزگ��اری��خ��وازی��ی ك��وردی باشور لە
رەوتە بە پەلە گەشە بكات ،بۆیەش رەوتی
بۆتەیەكی ئیسالمیدا ئیدی رزگاری دەبوو لە
چەپ لەو كاتەدا توانی بۆ ماوەیەكی زۆر
دەستتێكەڵكردنی كوردی ئێرانو عێراق.
وەك رەوتو الی��ەن��ی دەس���ت رۆی��ش��ت��وو ب��م��ێ��ن��ێ��ت��ەوە ،ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەش���دا گ��ۆڕەپ��ان��ی
بۆچی ئێران بزووتنەوەی ئیسالمی لە ئامێز
ك��وردی��ی ب��ە شێوەیەكی ب��ەرچ��او نەكەوتە
گرتو بە دنیای ناساند؟
ژێ��ر كاریگەری ئ��ەو بەرەوپێشچوونەوەو
لە گرنگترینو دیارترین هۆكارە دەرەكییەكان،
ن��ەب��ووی��ە الن��ك��ەی��ەك ب��ۆ رووك��ردن��ە ك��اری
کە پاڵپشت بوون بۆ گەشەو نەشونماكردنی
ئیسالمیی بە شێوەیەكی ب��ەرف��رهوانو ئەو
رەوت���ی ئیسالمیی ل��ە كوردستانی عێراق
رێژە كەمەی رەوتی ئیسالمیش ،کە دروست
بە تایبەتی لە گەشەكردنی بزووتنەوەی
ببوو لە ژێ��ر كاریگەری گۆڕانكارییەكانی
ئیسالمیدا ئەمانەن:
جیهانی ئیسالمیدا پەیدا بووو بە تایبەتیش
ب��ی��ری س��ی��اس��ی��ی ئ��ی��س�لام��ی ل���ە ئ��ێ��ران��دا:
شۆڕشی ئیسالمیی ئێران سەرەڕای ئەوەی،
رەوت��ی ئیسالمی بەشێكی گرنگیی كێشەی
کە شۆڕشی ئیسالمیی ئێران شۆڕشێكی
كوردستانی عێراق بە هەموو دەرهاویشتەو
ب��ی��روب��اوەڕی – ئایینی ت��ای��ب��ەت ب���وو بە
پەلو پۆكانییەوە پێك دەهێنێتو یەكێكە لە
مەزهەبی جەعفەری بزووتنەوەی ئیسالمیی
قوربانییەكانی دەستی دەسەاڵتو بە گوێرەی
كوردیش لە رووی مەزهەبییەوە لێی جودا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 40
ب��وو ،ب��ەاڵم دواج���ار ه����ەردووال ل��ە هەستە
ئەفغانستان كاریگەریی ت��ەواوی هەبوو لە
ئایینییەكەدا یەكیان دەگ��رت��ەوە هەاڵیسانی
سەر رەوتی ئیسالمیی كوردیی لەبەر چەند
ش��ۆڕش��ی ئیسالمیی ئ��ێ��ران ب��ەران��ب��ەر بە
هۆیەك لەوانە:
رژێمی شا وەك كاردانەوەیەكی ئەو رەوتە
أـ���ـ رەوت����ی ج��ی��ه��ادی��ی ئ��ەف��غ��ان��ی ب��ە گشتی
سێكۆالریستەی رۆژئ��اوا بوو بەرانبەر بە
رەوتێكی سوننی بوو ،کە زۆربەی كوردیش
عەمامە بەسەرە ئایینییەكان ،بۆیە شۆڕشی
سوننەن ،ئەمەش وای ك��رد هیچ گرێیەكی
ئیسالمیی ئێران بە شێوەیەكی گشتیی توانی
دینیو دەروون��ی نەمێنێت ،کە بەر لە نزیك
كار بكاتە سەر گەالنی ناوچەكەو بە تایبەتی
بوونەوەو مامەڵە لەگەڵ یەكتر كردندا بگرێت.
گەلی كورد بۆ گەیشتن بە ئ��ازادیو رزگار
ب ــ لێكچوونیی جوگرافی نێوان كوردستانی
بوون لە رژێمە تۆتالیتاریستەكان ،ههروهها
عێراقو ئەفغانستان لە رووی ئاوو هەواو
كاریگەری خۆیشی هەبوو لە سەر فرهوان
بەرزو نزمیو دژواری ناوچەكانی هەردووال.
كردنو قوڵكردنەوەی رابوونی ئیسالمیی لە كوردستانی عێراق.
تۆرەكانی ئیخوان موسلمین لە كوردستان:
ئەفغانستان وەك سیمبوڵی كاری ئیسالمیو
یەكێكیتر لە فاكتەرەكانی نەشونماکردنی
جیهادیی :سەرەڕای رۆڵی شۆڕشی ئیسالمیی
رەوتی ئیسالمی لە كوردستانی عێراق بوونی
ئێران ،کە فاكتەرێكی گرنگو گەورە بوو لە
رێكخراوە میسرییەكان بوو ه لە كوردستانی
سەر سەرجەم جیهانی ئیسالمیی نەك تەنها
ع��ێ��راق��دا ،ب��ە ت��ای��ب��ەت دوای ئ��ەو راب��وون��ە
لە س��ەر كوردستانی عێراق ،کە لە رووی
ئیسالمییەی میسر بە خۆیەوە بینیوه ،کە
جوگرافییەوە ل��ێ��وەی نزیك ب��وو ،جگە لە
ئەویش لە ژێر كاریگەری شۆڕشی ئیسالمیی
م��ەش ئەدەبیاتی ئیسالمیی ك��وردی��ی ئەوە
ئێراندا بووه ،کە لەو كاتەشدا ژمارەیەك لە
دەردەخ��ات ،کە هۆكاری دەرەكیتر هەبوو
ئیسالمییەكانی میسر كۆچیان ك��ردوو ه بۆ
بۆ گەشەكردنی رەوت��ی ئیسالمیی كوردیی
كوردستانی عێراقو هەندێك لە گەنجانو
بە تایبەتی حاڵەتی ئەفغانی ،کە لە بەرەی
خ��وێ��ن��دك��اران��ی ك���وردی���ان ل��ە زان��ك��ۆك��ان��داو
ب��ەرگ��ری��دا ب��وو ب��ەران��ب��ەر ب��ە داگ��ی��رك��اری��ی
جێگاكانی كاركردنیاندا لە هەولێرو سلێمانی
س��ۆڤ��ی��ەت��ی ،زی���اد ل��ە وەش ،ک��ە ه���ەردووال
ناسی .دوات��ر پەیوەندییەكانیان توندو تۆڵ
پەیڕەوكاری یەك مەزهەبی ئیسالمیی بوون
بوونو وانەی ئایینی تایبەتییان لە ماڵەكانی
لەو ئەدەبیاتەشدا هاتووە :جیهادی ئیسالمیی
خۆیاندا بۆ دانان .هەر لەو مااڵنەشدا نوێژی
41
جومعەیان بۆ دەكردن ،چونكە میسرییەكان
هۆكارە ناوخۆییەكان لە دەستپێكی كاری
رایان واب��ووه ،ههروهها ئەو گەنجانەشیان
جیهادیی ئیسالمیدا:
وا راهێنان ،کە نوێژكردن لە پشت سەری
1ـ��ـ چەرمەسەرییەكانی گەلی ك��وردو ئەو
ئ���ەوان���ەوە دروس����ت ن��ی��ی��ە ،ک��ە پشتگیریی
ستەمانەی بە درێژایی دەسەاڵتی رژێمە یەك
س��ەددامو دەسەاڵتەكەی دەكەن بە بەڵگەی
لە دوای یەكەكانی عێراق بە سەریدا هاتووە،
ئ���ەوەی خۆشەویستی (ال���والء) ب��ۆ خ��وداو
ه��ەر لە س��ەرەت��ای دروستبوونی دەوڵەتی
پێغەمبەر (د.خ)و ب��ڕواداران زیاتر دروست
ع��ێ��راق��ەوە ل��ە س��اڵ��ی 1921داو دوات��ری��ش
نییە .میسرییەكان هەستیان بە لەباریی ئەو
بەشبەشكردنی كوردستان لە پەیماننامەی
كاتەی كوردستان كرد بۆ بانگەوازەكەیان ،بە
س��ای��ك��س ب��ی��ك��ۆداو رووخ���ان���ی خیالفەتی
هۆی ئەو رقەی ،کە كورد لە رژێم هەیبوو،
ع��وس��م��ان��یو ب��ەش��ب��ەش��ب��وون��ی دەوڵ��ەت��ان��ی
ه��هروهه��ا گ��ەڕان��ەوەی گەنجانی ك��ورد لەو
ئێرانو توركیاو عێراقو سوریاو یەكێتی
كاتەدا بۆ كاری ژێر زەمینی لەو بارودۆخە
سۆڤیەتی پێشوو ،ه��هروهه��ا ل��ە پ��ەی��ڕەوی
دژوارەدا یاریدەی تەواوی میسرییەکانی دا
ناوخۆی بزووتنەوەی ئیسالمیداو لە باسی
بۆ باڵوكردنەوەی بانگەوازەكەیان ،ههروهها
روون��ك��ردن��ەوەی ئامانجی بزووتنەوەكەدا
دەستنەكەوتنی چەك لەو زەمەنەدا لە میسر
هاتووە :ناساندنی كێشەی كورد بە سەرجەم
بە شێوەیەكی ئاسان زیاتر سوكنایی بە وان
گەالنی جیهانو رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانو
بە خشی ،کە لەو بارودۆخەدا لە كوردستان
ت��ێ��ك��ۆش��ان ل���ە پ��ێ��ن��او گ���ێ���ڕان���ەوەی م��اف��ی
پ��ەرە بە بانگەوازەكەیان ب��دەن ،ههروهها
زەوت��ك��راوی گەلی ك��وردداو دژایەتیكردنی
گەیشتنی كتێبەكانی ك��ۆم��ەڵ��ەی جیهادو
ستەمو گەندەڵیو بەرپاكردنی دادپەروەریو
كتێبەكانی دكتۆر عومەر عەبدولڕەحمانو
ریفۆرمو پاراستنی ناسنامەی ئیسالمییانەی
كتێبو كاسێتەكانی دكتۆر عەبدوڵاڵ عەززامو
گەلی كوردی موسوڵمان.
عەبدولقادر ع���ەودە ك��اری��گ��ەری ت��ەواوی��ان
.2نەبوونی بزاڤی ئیسالمیی ئایدۆلۆجی
هەبوو لە دروست كردنی رەوتیی ئیسالمیی
چەكدارو مۆنۆپۆڵكردنی گۆڕەپانی سیاسیی
لە كوردستانی عێراق بە فكرێكی تەندروستو
كوردی لە شەستەكانو حەفتاكانی سەدەی
تێگەیشتوو لە پرنسیپەكانی (الوالء)و (البرا)و
راب������ردوودا ،ل��ە الی���ەن ه��ێ��زە ن��ەت��ەوەی��یو
(بەیعەت) ..هتد ،کە دواتر فیكری جیهادیان لە
چ���ەپ���ڕەوەك���ان���ەوە ،ه��ەرچ��ەن��دە ل��ە دوای
كوردستانی عێراق پێكهێنا.
خ��ی�لاف��ەت��ی ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەوە س���ەرج���ەم ئ��ەو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 42
شۆڕشو راپەڕینانەی كراون بە رابەرایەتی
ل��ە م��ان��گ��ی ئ�����اداری 1991دا ج���ەم���اوەری
زان���ای���ان���ی ئ��ای��ی��ن��یو ش��ێ��خو ك��ەس��ای��ەت��ی��ی��ە
كوردستان دژی رژێمی بەعس راپەڕینو لەم
ئیسالمییەكان بووە.
راپەڕینەشدا بزووتنەوەی ئیسالمیی بههێزی
3ــ هەاڵیسانی شەڕی نێوان ئێرانو عێراقو
چەكدارو جەماوەرە بەرفرهوانەكەیەوە لە
ش��هڕع��ی ن��ەب��وون��ی ئ��ەو ش���ەڕە ل��ە فیكری
كوردستاندا رۆڵ��ی ب��ەرچ��اوی بینیو تا لە
زان��ای��انو زۆرینەی گەنجانی موسوڵماندا،
28ی ئەپڕێلدا هێزە كوردییەكان ،لە شاخو
كە لەو كاتەدا پەنایان بردبووە بەر ناوچە
ناوچە ئازادكراوەكاندا شكستیان خ��واردو
ئ���ازادك���راوەك���ان���ی ك���وردس���ت���ان ،ئ��ەم��ەش
رووەو شارو شارۆچكەكانیتر كشانەوەو
وای��ك��ردوو ه پەنا بۆ دام��ەزران��دن��ی بزاڤێكی
دوای ئەم رووداوەو بە ماوەیەكی كورت
جیهادیی پابەند بە سەرجەم رەهەندەكانی
سەركردەكانی ك��ورد بە تایبەتی مەسعود
شهریعهتەوە بدەن.
ب��ارزان��یو ج��ەالل تاڵەبانی ،دەستیانكرد بە
4ــ بێگومان كۆمەڵێك فاكتەریتریش هەن ،كە
دانوستان دەرب���ارەی حوكمی زات��ی لەگەڵ
ێ بخرێن ،کە بە شێوەیەكی ناكرێت پشت گو
رژێمی بەغداددا ،دەرئەنجام ئەم دانوستانانە
گشتی پەیوەندییەكی بەهێزیان بە كێشەی
لە مانگی یۆنیۆی 1991دا شكستیان خوارد.
عێراقەوە هەیە لەوانە بوونی (ناوچەی ئازاد
هێزەكانی بەعس گەڕانەوە كوردستانو لە
كراوو هێمن) لە كوردستانی عێراقدا ئەمەش
میانەی ئەم هێرشانەی رژێمدا پێشمەرگەكانی
وای ك��ردووه ،کە ئاوو هەوایەكی ئ��ازاد لە
بزووتنەوەی ئیسالمیی سەرسەختانەترین
هەندێك ناوچەی ئ��ازادك��راوی كوردستاندا
بەرەنگارییان لە ناوچە جۆراوجۆرەكانی
بێتەكایەوە ،ک��ە پێشتر وج���ودی ن��ەب��ووه،
ێ بزووتنەوە ك��وردس��ت��ان��دا ئەنجامدا .وەل��
ه��ەرچ��ەن��دە ئ���ەو ئ��ازادی��ی��ەش هەاڵیسانی
ئامانجی لە راپەرینو بوونی ئەزموونێكی
شەڕی ناوخۆی لە نێوان پارتە كوردییەكاندا
دەسەاڵتی ك��وردی شتێكی دیكە ب��وو ،هەر
ب��ەدواوە بووه ،کە بزووتنەوەی ئیسالمیش
ئەو ئامانجە ج��ی��اوازەش ش��هڕی خوێناوی
ل���ەو ش���ەڕان���ە پ���ارێ���زراو ن���ەب���ووه ،ك��ەوت��ە
ن��اوخ��ۆی خ��وڵ��ق��ان��د ،ه��اوك��ات ب���ووە ه��ۆی
ش��ەڕێ��ك��ی خ��وێ��ن��اوی��ی��ەوە ل��ەگ��ەڵ (ی.ن.ك)
راگەیاندنی چەند ناوێك لەو كاتانەی ،کە
ئەمەو دەیان هۆكاری ناوخۆییتر ،کە رۆڵیان
بزووتنەوە لە دەرهوهی ساحەی سیاسیی
لە نەشونماكرنی بە پەلەی بزووتنەوەی
ك���وردی���دا ب���وو .ب��ۆ ن��م��وون��ە ی��ەك��گ��رت��ووی
ئیسالمیی لە كوردستانی عێراقدا هەبووە.
ئ��ی��س�لام��ی��ی ك���وردس���ت���انو ب���زووت���ن���ەوەی
43
راپەرین لەو رەوتە جیابوونەوەو داماڵران.
بە هۆی نزیكی لە سنوورە ئێرانییەكەوە،
ئ��ی��دی ب��زووت��ن��ەوە تەنها ن���اوە جیهادیو
ک��ە ش��ۆڕش��ی ئیسالمیی ئێرانیش هیواو
چەكدارییەكەی گۆرەپانەكە بوو.
گەشبینییەكی ت�����ەواوی ب��ە ب��زووت��ن��ەوە
لە ساڵی 1999دا بزووتنەوەی ئیسالمی بە
ئازادیخوازەكانی ناوچەكە دا .هەر لە یەكەم
رابەرایەتی مامۆستا مەال عەلی عەبدولعەزیز
رۆژی دروستكردنی بزووتنەوەی ئیسالمی
هەوڵی زۆری دا بۆ ئەوەی موسوڵمانان یەك
لە كوردستانی عێراق ه���ەزاران موجاهید
ریزبنو ببنە ب��راو پشتیوانی یەكتر .ئەوە
ێ بردو كۆماری ئیسالمیی ئێران پەنایان بەو
ب��وو ساڵی 2000پێكهێنانی بزووتنەوەی
ب��ووە تەنها جێگایەك بۆ گەیشتنی دەنگی
یەكبوونی ئیسالمیی كوردستان راگەیەندرا.
ب��زووت��ن��ەوە ئیسالمییەكانو مەزڵومییەتی گەلی كورد بە جیهانی عەرەبییو ئیسالمییو
سەنگی هەرێمیو نێودەوڵەتی بزووتنەوەی
بە تایبەتی لە كاتی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە
ئیسالمی
لە ساڵی 1988داو كردەوەكانی بە ناو ئەنفال
ب��ە ه��ۆی ئ��ەو پ��ەی��وەن��دی��ی��ان��ەوە ،ک��ە لەگەڵ
لە هەمان ساڵدا.
دەوڵ���ەت���ە دراوس��ێ��ك��ان��ی��دا ،وەك ك��ۆم��اری
ئ��ەم پەیوەندییانە لە دوای دروستكردنی
ئیسالمیی ئێرانو واڵتی سعودیەو كۆماری
ئەنجومەنی ب��ااڵی شۆڕشی ئیسالمیی لە
ع��ەرەب��ی��ی س����وریو ت��ورك��ی��ادا ه��ەی��ب��ووە.
عێراق تەشەنەیان كرد ،كە ئەو ئەنجومەنەش
گومانی تیادا نیی ه ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی
لە الیەن دەوڵەتی ئێرانەوە پشتگیری دەكرا.
ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق��دا خ��اوەن��ی پێگەو
لهبهر ئ��هو ه دروس��ت ك��را ،ک ه ببێتە بنكەو
قورسایییەكی هەرێمی بووە.
وێستگەیەك ب��ۆ س��ەرج��ەم رەوتو پارتە ئیسالمییەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی .بە
پەیوەندی لەگەڵ كۆماری ئیسالمیی ئێران
تایبەت پارتە ئیسالمییەكان ،كە لەو كاتەشدا
ه���ەروەك گوتمان سەركەوتنی شۆڕشی
شێخ موحەمەد بەرزنجی رابەری پەیوەندیی
ئ��ێ��رانو راماڵینی رژێ��م��ی شاهەنشایی لە
ئیسالمی ئەندام بووە لە ئەنجومەنەكەدا.
ئێران ،لەو هۆكارە سەرەكییانە ب��ووه ،کە
ك��ات��ێ��ك��ی��ش ،ک��ە م��ام��ۆس��ت��ا م���ەال ع��وس��م��ان
گۆڕانكاریی چەندایەتیو چۆنایەتی بە سەر
ع��ەب��دول��ع��ەزی��زو ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ل��ە زان���ای���انو
بزاڤە ئیسالمییەكانی جیهاندا هێناو بە تایبەتی
خوێندكارانی زانستی شهرعیو هەندێك لە
بزووتنەوەی ئیسالمی لە كوردستانی عێراق،
جەماوەری هەڵەبجەو هەورامان لە ساڵی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 44
1987بەرەو ئێران هیجرەتیان كرد .لە الیەن بەرپرسە ئێرانییەكانەوە زۆر ب��ەڕێ��زەوە
پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتی سعودیەدا
پێشوازی كرانو لە 29ی شەوالی 1407ی
پ��ەی��وەن��دی��ی رەوت����ی ئیسالمیی سیاسیی
كۆچیدا یاداشتنامەیەكی خستە بەردەست
كورد بە دەوڵەتی سعودیەوە دەگەڕێتەوە
حكومەتی ئێرانی ،کە دە داواكاری لەخۆگرتبوو.
ب��ۆ س��اڵ��ی 1974ئ���ەو ك���ات���ەی ،ک��ە شێخ
دوای دروستكردنی بزووتنەوەی ئیسالمیش
عوسمان عەبدولعەزیزی راب���ەری گشتی
پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان ب���ەرەوپ���ێ���ش چ����وونو
ب��زووت��ن��ەوە ،پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ب��ەه��ێ��زی بە
بارەگاكانی بزووتنەوە لە زۆرب��ەی ناوچە
پ��ادش��ای ك��ۆچ��ك��ردووی واڵت (فەیسەڵی
سنوورییەكانی ئێران ــ عێراقدا كرانەوەو
ك��وڕی عەبدولعەزیز)ەوە هەبووه ،كە لەو
س��ەرب��ازگ��ەی م��وج��اه��ی��دی��ن دروس��ت��ك��ران.
كاتەشدا مامۆستا مەال عوسمان نوێنەری
ب��زووت��ن��ەوە ل��ە زۆرب���ەی ئ��ەو كۆنگرانەدا
وەف��دی زانایانی كوردستان ب��ووه ،كە بە
ب��ەش��داری دەك��رد ،كە لە تارانی پایتەختی
راسپاردەی سەركردەی كورد مەال مستەفا
ئێراندا دەبەسترانو وەف��دی بزووتنەوەی
ب��ارزان��ی ب��ەو ك��ارە هەستاو ب��ە مەبەستی
ئیسالمی لە ئاستی جەماوەریو لە ئاستی
خستنە بەرچاوو ناساندنی كێشەی كوردو
دەوڵەتیشدا بەشداریان تیادا دەك��ردو ئەو
ئەو چەرمەسەرییانەی ،كە بە سەر كورددا
بارودۆخەی ،کە بە سەر كوردستاندا دەهات
هاتبوون ،بە دەستی حكومەتە یەك لە دوای
لە وێرانكاریو كوشتاری جۆراوجۆر بۆیان
یەكەكانی عێراق .هەر لە مەلیكەوە تا رژێمی
روون دەكرایەوەو چاویان بە كەسایەتییە
بەعس سەردانی ئەوێیان كرد ،کە لەو كاتەدا
ئیسالمییو جیهانیییەكان دەكەوت .هەروەك
شێخ صەوواف راوێژكاری مەلیك بوو ،هەر
دەی����ان وەف���دی���ش دروس���ت���ك���ران ت��ا بچنە
ئەویش بووە ئەڵقەی پەیوەندیی نێوان وەفدی
دەرەوەی ع��ێ��راق .بە مەبەستی ناساندنی
كوردیو مەلیكو هەردووالش لە ماوەیەكی
كێشەی ك��وردو بۆ یەكەمجار لە مێژووی
كورتدا چاویان بە یەكتر كەوت ،کە لە چاو
بزاڤی رزگاریخوازی گەلی كورددا .كێشەی
وەف��دەك��ان��یت��ردا ،ك��ە ب��ۆ ه��ەم��ان مەبەست
كورد لە روانگەی ئیسالمەوە روون كرایەوە،
نێردرابوون بۆ چاوپێكەوتنی مەلیك ،ئەمان
ئەم كارەش بووە هۆی ئەوەی ،کە زۆربەی
زۆر زوو بینیان ،کە ئەو وەفدانەیتر تەنانەت
ب��زووت��ن��ەوەو دەوڵ��ەت��ە جیاجیاكان رای��ان
ێ نەدرا. چانسی چاوپێكەوتنی مەلیكیشیان پ
بەرانبەر بە كێشەی كورد بگۆڕدرێت.
بۆیە ئەم وەفدە بوو ه سەركەوتووترین وەفد.
45
دوای ئ��ەوەش لە ساڵی 1987دا مامۆستا
چاوەكانیان پڕ بوو لە فرمێسكو (دارالندوة)
م��ەال عوسمان ب��وو ه راب���ەری بزووتنەوە،
ەكەیش پڕ بوو لە دەنگی گریان.
چ��ەن��دەه��ا ج��ار بانگهێشتی س��ع��ودی��ە ك��را، لە م��اوەی ساڵەكانی 1991ـ1992ـ1993دا
پەیوەندی لەگەڵ كۆماری عەرەبیی سوریا
یارمەتییەكی بەرچاو لە الی��ەن رێكخراوە
بزووتنەوەی ئیسالمی تا ئێستاش نوسینگەی
خ��ێ��رخ��وازی��ی��ەك��ان��ەوە ،ه��هروهه��ا ل��ە الی��ەن
پەیوەندییەكانی ل��ە دیمەشقی پایتەختی
حكومەتی سعودیەشەوە رەوانەی كوردستان
سوریادا هەیە ،ئەم نوسینگەیە رۆڵێكی دیاری
ك��راو خ��ودی بزووتنەوە سەرپەرشتی ئەو
هەبووە لە ناساندنی كێشەی كورددا ،جا چ
یارمەتییە خێرخوازییانەی دەكرد .بزووتنەوە
بە باڵوكردنەوەی پەڕتوكو نامیلكە بووبێت،
ك��ەڵ��ك��ی ف���رەی ل��ە ی��ارم��ەت��ی��ی خ��ێ��رخ��وازی
دەرب�����ارەی چ��االك��ی��ی��ەك��ان��ی ب��زووت��ن��ەوەی
وەردەگرت لە الیەن بزووتنەوەوە ،کە زۆرێك
ئیسالمیی ،ی���ان ب��ە ك���ردن���ەوەی پێشانگا
ل��ە یارمەتییەكانی ب��ۆ مەبەستی حزبیو
بووبێت ،دەرب��ارەی كارەساتی هەڵەبجە لە
ك��ردن��ەوەی ب��ارەگ��او موچەی ئەندامەكانی
دیمەشقدا ،یاخود بە بەشداری كردن بووبێت
دابین دەكرد.
لە زۆربەی ئەو چاالكییو نەدوە ئیسالمییو
هەروەك خوێندكارانی بزووتنەوەی ئیسالمی
نەتەوەیییانەدا بووبێت ،کە لە دوای ساڵی
لە زانكۆكانی سعودیە وەرگیران ،ههروهها بۆ
1991وە لە دیمەشقدا بە زۆری دەكرانەوە.
خوێندنی بااڵیش زەمالەیان درایەو چەندەها
هەروەك ژمارەیەكی بەرچاو لە خوێندكارانی
نەدوە بەسترانو چاوپێكکەوتن لەگەڵ زاناو
ب���زووت���ن���ەوەی ئیسالمیی ل��ە زان��ك��ۆك��ان��ی
بیرڤانانی سعودی وەك شێخ بن بازو شێخ
س���وری���اداو ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی زان��ك��ۆی پێشەوا
عوسەیمین ..هتد رێكخرا.
ئەوزاعیدا وەرگیران ،ههروهها ئەم نوسینگەیە
لە ساڵی 1992دا نەدوەیەك لە (دارالندوة) لە
رۆڵێكی گ���ەورەی بینی ب��ۆ یەكتر بینینی
شاری مەككەی پیرۆز بەستراو سەدان زاناو
س��ەرك��ردەك��ان��ی ب��زووت��ن��ەوەو كەسایەتییە
بیرڤانی سعودیو جیهانی عەرەبیو ئیسالمی
ئیسالمییەكانی لوبنان ،وەك فەتحی یەكەن،
ت��ی��ای��دا ئ��ام��ادەب��وونو ل��ە الی���ەن مامۆستا
سەعید شەعبان ،ئەمیری كۆمەڵی ئیسالمیی
مەال عەلی عەبدولعەزیز سەرۆكی وەفدی
ت��ەراب��ل��وسو س��ەرك��ردەك��ان��ی ح��ەم��م��اسو
بزووتنەوەی ئیسالمیییەوە كارەساتی بە ناو
ج��ی��ه��ادی ئ��ی��س�لام��ی��یو ل���ێ���رەوە ب����وو ،کە
ئەنفال روونكرایەوەو تەنانەت ئامادەبووان
تێڕوانینو هەڵوێستی کەسایەتییە ئیسالمییو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 46
جیهانییەكان سەبارەت بە كێشەی كورد وەك
بزووتنەوە لە توركیادا نزیكبوونەو ه بوو
تێڕوانینو هەڵوێستی بزووتنەوەی ئیسالمی
لە پارتێك نەك لە دام���ەزراوەی واڵتێك بە
لێهاتو ئەو بزووتنەوەو کەسایەتییانە بوونە
شێوەی فەرمی.
پاڵپشتو بەڵگە بۆ سەلماندنی مافەكانی كورد.
ب��زووت��ن��هوهی ئیسالمیی ب��ە رازی بوونی
ه��ەروەك وەف��دی بزووتنەوە ئامادەیییەكی
فەرمی دەوڵەتی توركیا ،هەستا بە كردنەوەی
نموونەیی هەبوو لە كاتی دوورخستنەوەی
نوسینگەی پەیوەندییەكان لەم واڵت��ەداو بە
س��ەرك��ردەك��ان��ی ح��ەم��م��اس��داو ب��ە تایبەتی
هۆی ئەم نوسینگەیەوە توانرا ،کە ژمارەیەكی
دوورخ��س��ت��ن��ەوەی دوك��ت��ۆر عەبدولعەزیز
بەرچاو لە كەسایەتیو رەوتە ئیسالمییەكانی
رەنتێسی ب��ۆ ب��اش��ووری لوبنان ل��ە الی��ەن
ێ بناسرێنو ببینرێن بە تایبەتی پارتی ئەو
ئیسرائیلەوەو بەو بۆنەیەوە موشیر مستەفای
رەف����او ئ��ەرب��ەك��ان��ی س���ەرك���ردە ،ه��هروهه��ا
بەرپرسی نوسینگەی ئەو كاتەی دیمەشقی
عەبدوڵاڵ گولو ئەردۆغان ..هتد.
بزووتنەوە وتارێكی خوێندەوە ،ههروهها
ه������ەروەك ل���ە س��اڵ��ی 1993ش������دا وەف���دی
ب��زووت��ن��ەوە رۆڵێكی نموونهیی ه��ەب��وو لە
ێ كراو بزووتنەوەی ئیسالمی دەعوەتی ئەو
دروستكردنی ماڵی ئیسالمی (البیت االسالمي)
بۆ یەكەمجارو دوای رووخ��ان��ی خیالفەتی
لە دیمەشق ،كە لە الی��ەن عێراقییەكانەوە
عوسمانی وەفدی بزووتنەوە بە جلوبەرگی
دامەزرێنرا .ئهم ماڵپەڕە زۆرینەی كەسایەتییە
كوردیو جلی مەالیانەوە رۆشتنە نێو هۆڵی
سوننەو شیعەو نەتەوەیییە ئۆپۆزسیۆنەكانی
پەڕلەمانەوە ،ههروهها سەرۆكی پەڕلەمانی
عێراقی گرتۆتەخۆی .هەر ئەم ماڵەش بوو ه
توركیا بانگهێشتی وەفدەكەی بۆ بارەگای
دوانگەیەكی زۆرباش بۆ ناساندنی كێشەی
تایبەتی خۆی كرد ،سەرۆكی پەڕلەمانی توركیا
كورد.
ئاگاداركرایهو ه لە قەبارەی ئەو پەیوەندییە ئیسالمییە بەهێزانەی لە دێ��رزەم��ان��ەوە لە پەیوەندی لەگەڵ كۆماری توركیا
نێوان ك��وردو ت��ورك��دا ه��ەب��ووە .بە تایبەت
پ���ەی���وەن���دی���ی ب����زووت����ن����هوهی ئ��ی��س�لام��یو
لە سەردەمی دەسەاڵتی ئیسالمیداو رۆڵی
توركیایش تەنها پەیوەست بوو ه بەو رەوشە
شۆڕەسوارانی كورد لە پارێزگاریكردن لە
ئیسالمییەی ،ک��ە ل��ە ت��ورك��ی��ادا ل��ە گەشەو
خیالفەتو شهریعهتی ئیسالمی ،بزووتنەوە
ن��وم��ای��ان ب���ووه ،ن��ەك پ��ەی��وەن��دی��دارب��ێ��ت بە
لەو كۆنگرانەیدا ،كە لە توركیاو لە الیەن پارتی
دۆزی نەتەوەیی ك��وردەوە .نزیكبوونەوەی
رەفاوە لە ئەستەمبوڵو لە كاتی سەرۆكایەتی
47
ێ دەكرا، ئەربەكاندا دەبەستران ،بەشداری پ
ع��ێ��راق��دا پ���ەراوێ���زخ���ران .ب���ە ت��ای��ب��ەت لە
ل��ەو كۆنگرانەدا بزووتنەوە گوتەی خۆیی
كۆنگرەی ئۆپۆزسیۆندا ،کە لە لەندەنو لە
هەبوو ،ههروهها گوێی بۆ گیرا.
2002/12/17-14دا بەسترا ،ه��هروهه��ا لە كۆنگرەی سەاڵحەددینی ساڵی 2003دا.
بزووتنەوەی ئیسالمیو كوردستانی عێراقو ئەمریكا
بزووتنهوهی ئیسالمیو مافی نەتەوەیی
ب��زووت��ن��هوهی ئیسالمی جێگەی بایەخی
كورد
واڵت��ان��ی هەرێمیو واڵت��ان��ی زلهێزی وەك
دوای ئ���ەوەی زۆری��ن��ەی رەوت���ە فیكریو
ئەمریكا بووه ،ئەمریكا بۆ یەكالكردنەوەی
رۆشنبیرییە لۆكاڵیو هەرێمیو جیهانییەكان
پرسی هێرشی س��ەرب��ازی بۆ س��ەر عێراق
كوردیان بە بزووتنەوەیەكی جوداخوازی
پێویست ب���وو ه م��ام��ەڵ��ە ل��ەگ��ەڵ ت��ەن��ان��ەت
نەتەوەیی چەپ دادەنا .وەفدەكانی بزووتنەوە
بزووتنەوهی ئیسالمیشدا بكات.
دوای چ��ەن��دج��ار بینینی ب��زاڤ��ە ئیسالمیو
بزووتنەوە جێگای بایەخی (بێڵ كلینتۆن)
كەسایەتییە زان��س��ت��ی��ی��ەك��انو س��ەرك��ردەو
ی س���ەرۆك���ی ئ��ەم��ری��ك��ا ب����وو ،ل���ە دوای
پادشای دەوڵەتە ئیسالمییەكانو ئامادەبوون
دەرچ��وون��ی یاسای ئ��ازادك��ردن��ی عێراق لە
لە كۆنگرەو میهرەجانە نێودەوڵەتییەكاندا
الیەن كۆنگرێسی ئەمریكاوە ،کە ئاماژە درا
رۆڵێكی گ��ەورەی دی لە ناساندنی كێشەی
بە ح��ەوت گ���رووپو پ��ارت لە عێراقدا ،کە
ك��ورددا وەك خۆی ،دوای روونكردنەوەی
ئیدارەی ئەمریكی لەو بارەیەوە مامەڵەیان
چەرمەسەرییەكانی گەلی كورد ،کە بوو ه هۆی
ل��ەگ��ەڵ دەك����ات ،یەكێكیان ب��زووت��ن��ەوەی
پشتگیرییەكی باشی ئەو بزاڤو كەسایەتییە
ئیسالمیی ب��وو ،ب��ەاڵم ئ��ەم بەكارهێنانە لە
سیاسیو فیكرییانە ،بۆ نموونە چاوپێكەوتنی
دوای رووداوەكانی 11ی سێبتامبەر زۆر بە
مامۆستا مەال عوسمان لەگەڵ مەلیك فەهدی
روونی هەوڵی پەراوێزخستنی ئەو گرووپە
پادشای واڵتی سعودیە لە ساڵی 1993داو
ئیسالمییە سوننیو شیعییانەی عێراق بینراو
دیتنی ئایەتوڵاڵ خامەنەئی رابەری شۆڕشی
زیاتر ئەجێندای ئەمریكا بوو ه ئەجێندایەك،
ئ��ی��س�لام��ی��ی ئ���ێ���ران ل���ە 1994/10/23داو
ک��ە گ��رووپ��ە لیبراڵو نەتەوەییەكانی گرد
چەندجار چاوپێكەوتنی پڕۆفیسۆر ئەربەكان،
دەك����ردەوە ،بۆیە ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیو
ئەو كاتەی ،کە س��ەرۆك وەزیرانی توركیا
بەشە پەرتبووەكانیتری لە كایەی سیاسی
ب��وو ،لە ساڵی 1996دا ،ه��هروهه��ا لە رێی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 48
ئەو بابەتانەی لە گۆڤاری ئ��ااڵی ئیسالمدا
دەدرا .ژمارەیەكی بەرچاو پۆستەری لەو
ب�ڵاودەك��ران��ەوە ،دەرب����ارەی كوشتارگەی
واڵتانەشدا ب�ڵاودەك��ردەوە ،کە نوسینگەی
هەڵەبجە لە س��اڵ��ی1988دا ،كە ئەو گۆڤارە
ب��زووت��ن��ەوەی لێبوو ،ه��هروهه��ا ژم��ارەی��ەك
بە زۆر جێگای جیهان دەگەیشت ،ههروهها
نامیلكەی لە ژێ��ر ناونیشانی (تیشكێك لە
لە رێی ئەو بابەتانەی ،کە لە گۆڤارەكانی
سەر نركەو ناڵەی بە ناو ئەنفالەكان) ،کە
(االع��ت��ص��ام)و (ال��غ��رب��اء)دا ب�ڵاودەك��ران��ەوە،
بە ع��ەرەب��ی پەرچڤە دەك���رانو لە گۆڤاری
دەرب����ارەی ئ��ەو چ��ەرم��ەس��ەری��ی��ان��ەی سەر
نەفیردا ب�ڵاودەك��ران��ەوە ،کە لە پێشاوەری
كورد.
پاكستان دەردەچ��وو ،ههروهها لە گۆڤاری
هەروەها بەم هۆیەوە بزووتنەوە دنیایەك
(نداء الحق)دا ،كە لە قەتەرو لە الیەن رابیتەی
ن���ام���ەو ب���رووس���ك���ەی ل���ە س���ەران���ی ب��زاڤ��ە
ئیسالمیی ك���وردەوە ،دەردەك���را .ئەمانەش
ئیسالمییەكانەوە پێدەگەیشت ،وەك دوكتۆر
ب��ە گشتی رۆڵ��ێ��ك��ی گ���ەورەی���ان بینیو ه لە
ع��ەب��دوڵ�ڵا ع����ەززامو پ��ڕۆف��ی��س��ۆر دوك��ت��ۆر
گەورەكردنی قەبارەی چەرمەسەرییەكانی
ب��وره��ان��ەددی��ن رەب��ب��ان��ی ئ��ەم��ی��ری كۆمەڵی
گەلی ستەملێكراوی كوردو ناساندنی كێشە
ئیسالمیی ئەڤغانستانو ئەندازیار گوڵبەدین
رەواكەی ،کە بزووتنەوە ببووە میحوەرێكی
ح��ی��ك��م��ەت��ی��ار ئ��ەم��ی��ری پ���ارت���ی ئیسالمیی
فرهوانی ئەو چاالكییانە.
ئەڤغانستانو مامۆستا سەاڵح شادیو شێخ حوسێن ئەحمەد ق��ازی ئەمیری كۆمەڵی ئیسالمیی پاكستان ..هتد.
بزووتنهوهی ئیسالمیو هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1992
بزووتنەوە هەستا بە ك��ردن��ەوەی چەندین
دوای ئ��ەوەی ،کە ئەنجومەنی نەتەوەكان،
پێشانگای فۆتۆگرافی لە زۆرب��ەی واڵتانی
بڕیاری 688ی لە 5ی ئەپرێلی 1991دا دەركرد،
ک ش���اری ئ��ەوروپ��یو دەوروب�����ەرو ه��ەن��دێ��
كە تیایدا پرۆتستۆی ئ��ەو رەشەكوژییەی
ئێراندا ،کە وێنەگەلێك دەخ��ران��ە روو ،كە
كرد ،کە لە بەشێكی زۆری عێراقدا ،بە ناوچە
ئاستی دڕن���دەی���یو ب��ەرب��ەری��ی��ەت��ی رژێمی
كوردەكانیشەوە دژ بە هاواڵتیانی سیڤیل
ب��ەغ��دای دەخ��س��ت��ەڕوو دەرب����اری خەڵكی
پیادە دەكرێت .داوای لە عێراقیش كرد بە
هەڵەبجە ،ه��هروهه��ا هەستا بە دەرهێنانی
پەلە كۆتایی بەو رەشەكوژییە بهێنێتو رێگا
فیلمی سینەماییش ،كە لە هۆڵی ئاهەنگەكاندا
بە رێكخراوە خێرخوازییە نێودەوڵەتییەكان
لە كوردستانو دەرەوەی كوردستاندا پێشان
بدات ،کە بە ئاسانی خزمەتگوزارییەكانیان
49
بە سەرجەم ئەو ناوچانەی عێراق بگەیەنن،
دان��وس��ت��ان��ەك��ان ب����ەرەی ك��وردس��ت��ان��ی وا
ک��ە پ��ێ��وی��س��ت��ی��ان ب��ە دەس��ت��ی ه���اوك���اریو
لێكرد ،کە بیر لە دروستكردنی ئیدارەیەكی
یارمەتی هەیە ،كە ئەمەش بۆ یەكەمجار
سیستماتیكی بكاتەوە .ه��ەروەك بۆ دۆزی
ب��وو ن��ەت��ەوەی��ەك��گ��رت��ووەك��ان پێداگیری لە
دان��پ��ێ��دان��ان��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ش گرنگی خۆی
كارێكی لەو جۆرەدا بكاتو دەست وەربداتە
هەبوو.
ن��ێ��و ك���اروب���اری واڵت��ێ��ك��ەوە ،ک��ە ئ��ەن��دام��ی
لە 19ی5ی1992دا هەڵبژاردن ئەنجامدراو
نەتەوە یەكگرتووەكان بێت ،ه��هروهه��ا بۆ
بۆ یەكەمجارو لە مێژووی كورددا پەڕلەمان
یەكەمجاریش بووە لە مێژووی دەسەاڵتی
دروستكراو لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكاندا
نەتەوە یەكگرتووەكانداو لە ساڵی 1925ەوە،
بزووتنەوەی ئیسالمی لە كوردستانی عێراقدا
کە لە بڕیارێكیدا ناوی كورد بهێنێت.
پلەی سێیەمی هێنابوو ،بە رێژەی % 5،05ی
لە 28ی ئەپڕێلدا هێزە كوردییەكان ،لە شاخو
دەنگەكان.
ناوچە ئازاد كراوەكاندا شكستیان خواردو رووەو شارو شارۆچكەكانیتر كشانەوەو
بزووتنهوهی ئیسالمیو بەشداریكردنی
دوای ئەم رووداوەو بە ماوەیەكی كورت،
دەسەاڵت
سەركردەكانی ك��ورد بە تایبەتی مەسعود
بزووتنەوەی ئیسالمی لە كوردستانی عێراق،
ب��ارزان��یو ج��ەالل تاڵەبانی دەستیانكرد بە
بەشداری لە دەس��ەاڵت��داك��ردووە ،جا چ لەو
دانوستان دەرب���ارەی حوكمی زات��ی لەگەڵ
حكومەتەدا بووبێت ،کە پارتی دیموكراتی
رژێمی بە غداددا .دەرئەنجام ئەم دانوستانانە
ك��وردس��ت��ان پێكیهێنا ،ی���ان ئ�����ەوەی ،کە
ل��ە م��ان��گ��ی ی��ۆن��ی��ۆی 1991دا شكستیان
یەكێتی نیشتمانی كوردستان دروستیكرد.
خ��وارد .هەر لهم كاتەدا هێزەكانی بەرەی
ب���زووت���ن���ەوەی ئیسالمی ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی
كوردستانی ش��اری سلێمانیو هەولێریان
عێراقدا لە ساڵی 1996دا هەردوو وەزارەتی
ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردەوەو ه��ێ��زەك��ان��ی بەعسیان
كشتوكاڵو ئ��اودێ��ریو وەزیرێكی هەرێمی
ناچاركرد ،كە لە دەرەوەی ئەو دوو شارەدا
ب���ەرك���ەوت ل���ەو ح��ك��وم��ەت��ەی��دا ،ک��ە پ��ارت��ی
بمێننەوەو ل��ە ئ��ۆك��ت��ۆب��ەری ه��ەم��ان ساڵدا
دیموكراتی كوردستان پێكیهێنا .لە ساڵی
رژێمی عێراق ،هەرێمە كوردییەكەی خستە
1997دا هەردوو وەزارەتی ئەوقافو دادی
ژێر ئابڵوقەی ئابوورییەوە.
ب��ەرك��ەوت .ل��ەو حكومەتەیدا ،ک��ە یەكێتی
ئ��اب��ڵ��وق��ەی ئ����اب����ووریو ش��ك��س��ت��خ��واردن��ی
نیشتمانی كوردستان دروستیكرد ئەمەو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 50
س��ەرەڕای بریكاری وەزارەتەكانی ناوخۆو
رۆڵ��ێ��ك��ی گ��رن��گو ب���ەرچ���اوی ه���ەب���ووە لە
رۆشنبیریی ،کە بۆ بزووتنەوە دانران.
گەیاندنی خ��ۆراك بە شارەكانی هەڵەبجەو
ئەم دیاردەی بەشداریكردنەی بزووتنەوەیەكی
سلێمانیو هەولێرو رانییهو شوێنەكانیتر ،کە
ئیسالمیی جیهادی لە حكومەتێكی سێكۆالردا
ێ نەدەگەیشت، بە هۆی شەڕەوە خۆراكیان پ
بووە دیاردەیەكی دەگمەنی ئەم سەردەمە،
هەروەك رۆڵێكی گرنگو بەرچاوی هەبووە
چونكە زۆرب��ەی بزووتنەوە جیهادییەكانی
لە مەسەلەی ئاڵوگۆڕپێکردنی ئەسیرەكانی
ئ��ێ��س��ت��ای ج��ی��ه��ان��ی ئ��ی��س�لام ب����ڕوای����ان بە
ه�������ەردووالدا .ه�����ەروەك ع���وم���ەری سەید
ب��ەش��داری��ك��ردن ل��ەو حكومەتانەدا نییە .بە
عەلی بەرپرسی دەڤ��ەری سلێمانی یەكێتیی
دەستەواژەیەكی روونتر ئەو دەوڵەتانە رێگا
نیشتمانیی كوردستانو هەڤاڵ مام جەالل
ن��ادەن ،کە ئ��ەو بزووتنەوە ئیسالمییانە لە
سكرتێری یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان
دروستكردنی وەزارەتەكاندا بەشداریبكەن.
لە 15ی12ی1995دا ئاماژەیان ب��ەم رۆڵە
ب��ە راس��ت��ی ئ��ەم دی��اردەی��ەش پێویستی بە
ئاشتیخوازانەو ریفۆرم كارانەیەی بزووتنەوە
لێكۆڵینەوەی وردو قووڵ هەیە دەرب��ارە بە
كرد.
تایبەتمەندییەكانی هەریەك لە بزووتنەوەی
لە 23ی12ی1995دا دوای ئ��ەوەی ،کە لقی
ئیسالمیو گەلی كوردو حكومەتی كوردی.
چ��واری (پ.د.ك) لە سلێمانی بەرەنگاری هێرشەكانی (ی.ن.ك) بوونەوە بۆ سەریان.
رۆڵی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسالمی لە
بزووتنەوەی ئیسالمیی بە هاوبەشی لەگەڵ
شەڕو ئاشتیدا
حیزبی سۆسیالیست هەستا بە دروستكردنی
ب��زووت��ن��هوهی ئیسالمی رۆڵ��ێ��ك��ی گرنگو
دانوستانێك لە نێوانیاندا تا تارمایی شەڕ لە
بەرچاوی هەبووە لە سەقامگیركردنی ئاشتی
شارە ئارامەكەی سلێمانی دوور بخاتەوە ،کە
لە كوردستاندا ،رۆڵی بزووتنەوەی ئیسالمییو
لە ئەنجامی ئەو دانوستانەدا گەیشتنە ئەوەی،
كۆنگرەی نیشتمانی عێراقی لە 13ی11ی1994
ێ ش��ەڕ پاشەكشە ک��ە هێزەكانی پ��ارت��ی ب��
بۆ 25ی3ی 1995بە مەبەستی وەستاندنی
بكەن بۆ ناوچەی هەڵەبجە ،کە ئەوكات لە
شەڕی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستانو
ژێر كۆنتڕۆڵی بزووتنەوەی ئیسالمییدا بوو.
یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ،باشترین
بزووتنەوە ب��ەردەوام لەگەڵ ئەو هەواڵنەدا
بەڵگەیە بۆ دوورخستنەوەی تارمایی شەڕو
بووە ،کە دراون بۆ وەستاندنی شەڕ ،هەر
پشێوی لە هەرێمی كوردستاندا ،ههروهها
لە رێكکەوتنی پاریس لە 22ی 6ی 1994تا
51
رێكکەوتنی واشنتۆن لە 17ی 9ی 1998دا.
نیشتمانیی كوردستاندا ،لە ساڵەكانی 1993و
دەربارەی هەڵوێستی بزووتنەوەی ئیسالمی
1997داو سەرجەم ئەو هەواڵنەی ،کە لە سەر
سەبارەت بە شەڕو كوشتار ،بە راشكاوی
ئاستی نێوخۆییو هەرێمی ل��ەو بارەیەوە
رای��گ��ەی��ان��دووه :ئێمە ش��ەڕی ك��ەس ناكەین
دەدران ،بزووتنەوە لە سەریان رازی دەبوو.
باوەڕیشمان وای��ە ،کە كوشتنی م��رۆڤ لە
بۆ نموونە :ئەو رێكکەوتننامەی ،کە لە الیەن
ت��اوان��ە گ��ەورەك��ان��ە .باوەڕیشمان وای��ە ،كە
هەندێك كەسایەتی عێراقیو كوردستانییەوە
زیندووكردنەوەی مرۆڤو رزگاركردنی لە
ل���ە س���ەروی���ان���ەوە دوك���ت���ۆر م��وح��ەم��م��ەد
بەندایەتی بۆ مرۆڤەكان ،لە ناواخنی پەیامی
هەمەوەندی یەوە پێشنیار كرا بۆ وەستانی
خودایییە ،زانایان هەموویان رایان لە سەر
ش��ەڕ لە الی��ەن ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمییەوە
ئ��ەوەی��ە ،کە ش��ەڕو كوشتار دەبێتە واجب
ق��ەب��وڵ ك���را ،ل��ە رەم���ەزان���ی 1994داو بە
هەركات لەمپەڕ لە سەر رێگای بانگەوازی
رێکكەوتنی هاوینەهەواری سەالحەدین بە
ئیسالمیدا دروس���ت ب��وو ،ل��ەم ك��ات��ەدا هێز
سەرپەرشتی مەسعود بارزانیو د .ئەحمەد
بەكار دەهێنرێت بۆ الدانی ئەو لەمپەڕانە.
چەلەبیو بە ئامادەبوونی شێخ عوسمان
ئ��ەم��ەش ل��ە پێناو ئ��ەوەدای��ە ت��ا بانگەوازی
عەبدولعەزیزی رابەری گشتی بزووتنەوەی
ئیسالمیی بە شێوە سروشتییەكەی خۆی
ئیسالمیو م��ام ج��ەالل تاڵەبانی سكرتێری
لە ناو كۆمەڵگەدا رەوت بكات .جا شەڕی
یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ئیمزاكراو
ئێمە ل��ەگ��ەڵ رژێ��م��ی ع��ێ��راق��دا ،ه��هروهه��ا
بە رێكکەوتننامەی رەمەزان ناوزەد كرا بۆ
ل��ەگ��ەڵ س��ەرج��ەم سیستمە تاغوتییەكانی
وەستانی شەڕ لە نێوان هەردووالدا .دیسان
سەرزەویداو پشتگیریمان لە بزاڤە رزگاری
بزووتنەوە ئەمەیشی ئیمزا كرد ،بە هۆیەوە
خوازەكانی جیهانو شەڕمان لە كانوونی
كۆتایی بە جەولەیەكی شەڕ هات ،ههروهها
یەكەمی 1993داو لە نیسانی 1997دا لەگەڵ
بزووتنەوەی ئیسالمی رازی بوو بە ناوبژیوانی
یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا ،هەموویان
ك��ۆم��اری ئیسالمیی ئێران بۆ وەستاندنی
ل��ە س��ەر ئ��ەو بنەما زان��س��ت��یو پڕاكتیكییە
ش��ەڕ ل��ە ن��ێ��وان ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمییو
جێگیرانە بوون ،كە لە س��ەرەوە ئاماژەمان
(ی.ن.ك)دا لە ساڵی 1997دا ،كە وتەبێژی
پێدان.
ب��زووت��ن��ەوە لە كۆتایی رێكکەوتننامەكەدا
تەنانەت سەرجەم ئەو شەڕانەی ،کە رویاندا
ئەم لێدوانەی راگەیاند :بە هەوڵی كۆماری
لە نێوان بزووتنەوەی ئیسالمیو یەكێتیی
ئیسالمیی ئێران بزووتنەوەی ئیسالمییو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 52
یەكێتیی نیشتمانیی ك��وردس��ت��ان گەیشتنە
ئ��ەو ئینقالبەی ،کە خەتی م .عهلی باپیرو
رێكکەوتنی وەستاندنی شەڕو دەستكردن بە
ئارام قادر بە سەر بزووتنەوەی یەكبوونیاندا
هێوركردنەوەی بارودۆخەكەو گێڕانەوەی
هێنا .بە پێویست دەزان��رێ��ت كورتەیەك لە
ئارامیی بۆ س��ەرج��ەم ئ��ەو ن��اوچ��ان��ەی ،کە
رووداوەكان تۆماربكرێت هەرچەندە چاكتر
ل��ە رۆژان���ی راب�����ردوودا رووب����ەڕوی شەڕ
ب��وو زیاتر م��ێ��ژووی ئ��ەم بزاڤە ئیسالمییە
ببونەوە ،بزووتنەوە ئەم هەلە دەقۆزێتەوە
بنوسرایەتەوەو بە هەمووان رەخنەیان لە
بۆ ئ���ەوەی ،کە بیسەلمێنێتەوەو دووپاتی
هەڵوێستو هەنگاوو قۆناغە جیاوازەكان
بكاتەوە ،کە ب��ەردەوام لەگەڵ ئاشتی دایەو
بگرتایە.
هەوڵدەدات بۆ دووركەوتنەوە لەو كێبەركێ
نەهزە ،چۆنو وەك چی؟
ال بە الیانەی ،کە تەنها خزمەت بە دوژمنانی
نەهزە هەر لە سەرەتای كاری تەنزیمییەوە بە
كورد دەكاتو هەڵوێستی بزووتنەوە تەنها
ناوی ئیخوانەوە دەیانویست پەیوەندیبكەن
بەرگری لەخۆكردن بووە لە سەرجەم ئەو
بە ئیخوان دەولییەوە .تا ئەوان وەك حیزبی
شەڕە داسەپاوانەدا ،کە ئاوقەی كراوە.
رەسمی ئیخوان لە كوردستاندا بناسرێنو ه���اوك���اری ب��ك��رێ��ن .ب��ۆی��ە ك��ات��ێ��ك مستەفا
بۆچی بزووتنەوەی راپەڕین هاتە نێو
مهشهور هاتە ئێران ،م .سدیق كاری جدی
بزووتنەوەی ئیسالمییەوە؟
ت م .سهالحهدینو لە كوردستاندا كرد .دەبێ
دوا گۆڕانكارییەكانی پاش 21ی 8ی 1999
برایانیتری ئیخوان ،کە لە ئێرانن دانیشتوون
تاكو 30ی 5ی 2001بەشێكی گەورە بوون
بێنە الی م .سدیق دوای قەناعەت پێكردنی
لە مێژووی خۆشیو ناسۆریی پڕ لە قەیرانی
مستەفا مهشهورو لێوەرگرتنی نووسراوی
ئەم حیزبە (بزووتنەوە یەكبوونی ئیسالمی لە
رەسمی ،کە م .سدیق لێپرسراوی ئیخوانە
كوردستان /عێراق) ،کە لە ئەنجامی یەكبوونی
لە كوردستاندا ،بەاڵم م .سهالحهدین توانی
(باوكو برا) بوو ،ئەو گۆڕانكارییەی ،کە دوو
ئ��ەم هەوڵەی م .سدیق هەڵبوەشێنێتەوەو
حیزبی ئیسالمی بەرەو یەكگرتنو لێكترازانو
بە نووسراوێكیتری شهرعییهت بە خۆی
ل��ەب��ەری��ەك��ه��ەڵ��وەش��ان ب����ردو ل��ە س��اح��ەی
بداو رەسمیەتی ئیخوانی دەولی وەربگرێتو
سیاسیی كوردستاندا بووە تەجروبەیەكی
دەوری م .سدیق چۆڵ بكات .دوای م .سدیق
فاشیلی وەحدەت ،بۆ زانینی چۆنییهتی بەرەو
رێگەی رێكەوتنی هەڵبژارد لەگەڵ ئیخواندا،
ئینشقاق چوونو لێكۆڵینەوە لە فاكتەرەكانی
بەاڵم چەند مەرجێكیان هەبوو .ئیخوان پێیان
53
ووتن ئەگەر لەگەڵمانن وەك (برایان) مەرج
دژای����ەت����ی ی��ەك��گ��رت��وو پ���اش���ان سلبیاتی
قبووڵ ناكەینو پێویستە بێنە المان ،چونكە
بزووتنەوە هاتنە مەیدانو خەڵكی خۆیان
تەوجیهاتی دەرەوە لێرەوە بە خەتی یەكو
پ����ەروەردە ك���ردووه ،ل��ەگ��ەڵ یەكگرتوو بە
دوو ناسران .م .سدیق دەیگوت :خەتی یەك
جۆرێك كەوتبوونە ملمالنێ چەندین جار
دەی��ەوێ��ت ن��اوی ئیخوان لە ئێمە بكاتەوە،
پەالماری یەكیان دەداو بزووتنەوە دەكەوتە
بەاڵم ئێمە هەر ئیخوانین ،پاشان نەگەیشتنە
نێونیانهوه .ئ��ام��ادەی هیچ ج��ۆرە س��ازشو
ئەنجامی رێكەوتن لەگەڵ ئیخوان نەیانتوانی
پێكەوە ژیانێك نەبوون لەگەڵ یەكگرتوودا .بۆ
بەو شێوازە لە داخلو دەرەوەدا بمێننەوەو
نموونە لە ساڵی 1998دا كاتێك هەڵبژاردنی
ب��ڵ��ێ��ن :ئ��ی��خ��وان��ی��ن ،ب���ەاڵم م .س��هالح��هدی��ن
قوتابیانو خوێندكاران لە هەولێر ئەنجامدراو
شهرعییهتو رەسمییەتی ئیخوانی هەبێت
بڕیار بوو لە سلێمانی بزووتنەوەو راپەڕینو
لە كوردستانیش ئەگەر دەڵێن :ئێمە ئیخوانین
یەكگرتوو بە یەك نوێنەریی بەشداریبكەن
دەكەونە ژێر هەمان پرسیارهوه ،کە ئایا بۆ
دوای كۆمەڵێك دانیشتن لە سكرتارییەتی
لەگەڵ م .سهالحهدین نین؟ بۆ قووتاربوون
یەكگرتوو ن��اوەن��دی پەیوەندیی ئەنجامی
ل��هم وەزع���ەو نەچوونە ژێ��ر ركێفی خەتی
ن��ەب��وو .راپ��ەڕی��ن دەی���ووت ئێمە ئامادەنین
یەك فكرەی جیهادیان باڵوكردەوە ،کە گوایە
لەگەڵ یەكگرتوو هیچ جۆرە تەنسیقێك بكەین،
كۆمەڵێكی جیهادین ،ب��ەاڵم دوای چوونە
خۆشمان هەڵدەبژێرین ئەگەر لە گرووپو
دەرەوە .م .سدیق بۆ خۆناساندن گوتوویهتی:
كولیەیەكدا تەنها یەك ئەندامیشمان هەبێت
ن��ەم��دەزان��ی بڵێم چ��ی كاتێك دەیانپرسی
پەیوەندیی محاوەلەی جدی كرد لەگەڵ كاك
فكرەی چیتان هەیە ،ئەگەر بموتایە ئیخوانین
سهالحهدین بابكر سكرتێری یەكگرتووی
دەیانووت ئەوە نییە ئیخوان هەیە بشموتایە
قوتابییانو كاك ئەمیری سكرتێری یەكیەتیی
جیهادین دەیان گوتەوە ئەوە بزووتنەوەیە.
قوتابیانی راپ��ەڕی��ن��دا ،ب���ەاڵم راپ��ەڕی��ن لە
ئایا ئێوە چینو ناوتان چییە؟ کە گەڕایەوە
ک دەمارگیری خۆی نەهاتە خوار بە مەرجێ
بڕیاریاندا لە ئیخوانی خەڵكی دەرەوە ناوی
نفوسیشی نەبوو ،پەیوەندی هێندە مروریەتی
خۆیانە بە بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی
دەتواند لە پێناوی ئ��ەوەدا ،کە نموونەیەكی
(حركة النهضة االسالمیة) راگەیەنن!
ناشیرینی ئیسالمییەكان نیشان نەدرێت ،کە
ێ چەكو نەهزە وەك خەتێكی ئیخوان ،ب
ك��اك سهالحهدین بابهكر بە نوێنەرەكانی
مەدەنی فیكریو تەنزیمی لە سەر بنەمای
پەیوەندی وت��ب��وو :باشە یەعنی چی ئێوە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 54
ێ هاتووە! ئاخ بۆ بەرانبەر نەهزە وات��ان ل
نادەنێ ،بەڵكو دەنگیش نادەن.
ئەو رۆژەی ،کە م.مال علی خۆی دەیوت بە
بەم حەجمو حیقدەوە ،کە نیوەی باسكیان
ێ گۆچان هەموویان فەالقە بكاتو كۆتاییان پ
ێ درا ل��ە ی��ەك��ب��وون��دا پێیان واب���وو ل��ەوە پ��
بهێنێت.
گەورەترنو خاوەنی جەماوەرێكی زۆرن لە
نەهزە هەر سوور بوو لە سەر ئەوەی ،کە
رێكخستنەكانداو موجاهیدی چاكیشیان هەیە.
ت هیچ حسابێكیش بە تەنها خۆی هەڵبژێرێ
لە راستیدا ،کە تەحقیق لە چەند جێگایەك
بۆ سومعەی موسڵمانان نەكاتو باقی لە
دەس��ت��ی��پ��ێ��ك��رد ه��ی��چ ی��ەك��ێ��ك ل���ەو رەق��ەم��ە
برایەتیو یەكڕیزیو پێكەوە گونجاو بێت،
خەیاڵییانە وا دەرنەچوو ،کە پێشتر نیوەی
چونكە نەهزە لە سەر بنەمایەكی حیزبی پتر
باسكیان پێ وەرگرت.
لە حیقدو دژایەتی بەرانبەر بە ئیسالمییەكان
ن��ەه��زە ،ک��ە ه��ات��ە ن���او ب��اس��ك س��ێ س��هدو
دروست بوو .لە حەلقەی رێكخستنەكانیاندا،
سیو چوار مەسئولی هێناو بردیە سەرەوە
لە جیاتی خوێندنی عەقیدە دەرسی غەیبەتو
دای��ان بە س��ەر ئ��ەو هەموو خەڵكە ماندوو
ب��وه��ات��ان��ی��ان دژ ب��ە ب��اس��ك دەوت�����ەوەو لە
زەحمەتكێشو موجاهیدەدا ،بڕیاریاندابوو
س��ەر دژایەتیكردنی كوێرانەی یەكگرتوو
پێنج سهد پێشمەرگە بهێنن ،بەاڵم هەرچی
تەربیەتی ئەندامەكانیان دەدا .كاتێك ئەنجامی
رێكخستنیان هەیە خستیانە ژێر فشار ،دوو
هەڵبژاردن دەركەوت ،نەهزە لە سەرتاسەری
سهدو شانز ه كەسیان بۆ پەیدا كرا ،چونكە
یەكیەتیدا بە پەیمانگاو زانكۆوە 172دەنگی
ئەو كەسەی ،کە پاسەوانی بینای مەڵبەندیان
هێنا ،کە بووە رێژەی %1،3دوای رێكخراوی
بوو لە سلێمانی وەك حەرەسێكی الكۆاڵن،
قوتابیانی حیزبی شیوعی ه��ات ب��ە پلەی
یان حەرەسی بینایەكی حكومی مانگانە بە
پێنجەم .پەیوەندیش بە سكرتێری هەردوو
مەبلەغێك پارە رایانگرتبوو ،ئەو دوو سهدو
رێكخراوی راگەیاندن ،کە لە سەر ئەساسی
شانز ه كەسەی هێنایان حهفتاو شهشیان
ئ���ەو ه��ەڵ��وێ��س��ت��ەی ئ����ەوان ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن
ێ چەك بوون سهدو چلی مایەوە لەوانەش ب
ئینسیحابی كردو بەیانێكی باڵوكردەوە ،کە
س��یو س��ێ كەسیان مەكتەبی عەسكەری
دواتر نەهزەو یەكگرتوو داوای دەنگەكانی
باسك چەكی پێدان سهدو حهوت كەسیان
خ��وێ��ن��دك��اران��ی ب��اس��ك��ی��ان دەك�����رد ،ب��ەاڵم
ێ تەشكیل بۆ مایەوە هاتن چ��وار هێزی ل
ێ وتن ،کە ئەندامانمان پەیوەندیی ئەوەشی پ
بكەن دوو سهدو پهنجاو یهک هەزاریان بۆ
زۆر لێتان نیگەرانن .بۆیە نەك هەر دەنگتان
درا بە سەرباز .س��هدو بیست هەزاریشان
55
مانگانە بۆ بڕایەوە .بەم جۆرە بزووتنەوهی راپ���ەری���ن ت��وان��ی رێ��ك��خ��س��ت��ن��ەك��ان��ی خ��ۆی ل��ە م���ردن رزگ��ارب��ك��اتو ل��ە س��ەر حسابی بزووتنەوە چەندین كادیری بەرز بخزێنێتە پۆسە هەستیارەكانی حزبەوەو دواتریش بە دەستتێكەڵكردن لەگەڵ عەلی باپیر توانیان بزووتنەوە بمرێنن.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 56
چەمكی نیشتمان لە بیری رامیاریی بزووتنەوەی ئیسالمیدا
نووسینی :كامەران شەریف ئهمین
57
پێشەكی
بەدەرخستنو ناساندنی چەمكی نیشتماندایە
نیشتمان (واڵت) وەك چەمك دەاللەتی شوێنی
لە بیری بزووتنهوهی ئیسالمی كوردستاندا.
هاوبەشە بۆ میللەتێك ،یان گرووپێك ،کە تیایدا خودو بەهاكان دەپارێزێتو كەسایەتی
سەرهەڵدانی ئیسالمی سیاسی لە
جێگیری لە هەموو بوارەكان دەردەكەوێت .بە
كوردستان
ردەوامی بۆ داهاتوو دادەمەزرێنێتو باوەڕو
س��ەرەت��ای س��ەدەی بیستەم كوردستان بە
تەقالیدەكان گەشە پێدەدات .زانایان پێیان وایە
رەوشێكی سیاسی ئاڵۆزدا رۆیشتووه .بە
شوناسی كەرامەتی ئینسان بە پابەندبوونو
هۆی ملمالنێی دەوڵەتی عوسمانیو واڵتانی
ئینتیما بۆ واڵت گەاڵڵە دەبێتو دەپارێزرێت.
زل��ه��ێ��زی ن��ەی��ار ب��ە دەوڵ���ەت���ی عوسمانی.
نیشتمان بە وات��ای جێگیریو جێگیشریش
ب��ەو پێیەی ك��وردس��ت��ان یەكێك ب��وو ه لەو
بە واتای دامەزراندنی بنەما بۆ پێشكەوتن.
ن��اوچ��ان��ەی
عوسمانییان
لە م��ێ��ژوودا زۆرت��ری��ن چیرۆكو گێڕانەوە
پێكهێناوه .ل��ە نێو كوردستانیشدا گیانی
ت��ەرخ��ان��ك��راوە ب��ۆ داستانەكانی پاراستنی
بەرهەڵستكاریو ن��اڕەزای��ەت��ی پەیدا بوو ه
نیشتمان .هەموو بیرە سیاسییەكانی جیهان
ل��ە دژی دەوڵ��ەت��ی ع��وس��م��ان��ی )1(.ب��ۆی��ە لە
ل��ە س��ەر سۆنگی نیشتمان ب��ون��ی��ادن��راوەو
باشووری كوردستانیشدا چەندین راپەڕینو
زۆربەیان لە پێناو نیشتماندا دروستكراون.
یاخیبوون ل��ە س��ەرەت��ای ئ��ەم س��ەدەی��ەوە
هەتا گەیشت ب�� ه ئاستێك ،ل��ە سەدەكانی
رووی��ان��داوه .راپەڕینەكەی شێخ سەعیدی
س��ەردەم��ی ن��وێ��دا بیری نیشتمانی س��ەری
بەرزنجی ،كە لە دوای سەركەوتنی شۆڕشی
هەڵدا .گرنگی ئەم لێكۆڵینەوەیە تایبەتە بە
ت��ورك��ەالوەك��ان��هوه ،ل��ە س��اڵ��ی 1908شێخ
گ��ەڕان بە دوای چەمكی نیشتمان لە بیری
سەعیدی بەرزنجی لە سلێمانی هانی خێڵی
سیاسی یەكێك ل��ە پ��ارت��ە سیاسییەكانی
()2
هەمەوەندی داو ه لە دژی توركەالوەكان،
ك��وردس��ت��ان��دا .ل��ە ه��ەم��ان ك��ات��دا یەكێكە لە
بەاڵم دواتر شێخ سەعید بانگكراوە بۆ موسڵو
پارتە سیاسییەكانی كوردستان ،كە ئایینی
بە دەستبەسەری بۆ ماوەیەك هێڵدراوهتەوە.
ئیسالمی چوارچێوەی بونیاد دروستبوونی
لە ساڵی 1909دا لە رووداوێكی ئاژاوەگێڕیدا
سیاسییەكانیدا .لەم روانگەیەوە گرنگی ئەم
شێخ سەعید ك�����وژراوه.
ئ��ەو رووداوەو
لێكۆڵینەوەیە دەردەك��ەوێ��تو ئامانجی ئەم
چەندین رووداویتر باشووری كوردستانو
لێكۆڵینەوەیە لە سەر بنەمای گرنگییەكەی
ب��ە ت��ای��ب��ەت ش���اری سلێمانی رەوش��ێ��ك��ی
ئیمپراتۆرییەتی
()3
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 58
سیاسیو ئابووریی خراپو چەقبەستووی
رەوشی سیاسیی كوردستان لە سەرەتای
لە ناوچەكەدا دروستكردووه .هەموو ئەو
سەدەی بیستەمدا رەوشێكی پڕ لە ملمالنێو
هەنگاوانەی لە الیەن حكومەتی عوسمانییەوە
شەڕو ناكۆكی بووەو سەقامگیریو ئارامی
بە رووی بێزاریو سەرسەختی پەرگرتوی
بە خۆیەوە نەدیوە .وات��ە بەشێك ب��ووە لە
كوردداندا نراو ه تەنیا ئاماژەی بە خرۆشانو
ملمالنێی زل��ه��ێ��زەك��ان ،ه��ەروەه��ا زۆرب��ەی
ت��وڕەی��ی زێ��دەت��ری ك����وردان ك����ردووه .بۆ
جواڵنەوەو راپەڕینەكان پاشخانێكی ئایینیو
نموونە ل��ە كۆتایی ساڵی 1910دا میری
ئیسالمییان ه��ەب��ووە ب��ە پ��اس��اوی ئایینی
هەولێر ویستی باج لە جافەكان كۆبكاتەوە،
خەڵكیان لە دەوری خۆیان كۆكردووەتەوە.
()5
كە بەهێزترین خێڵی باشووری كوردستان بوون .بە هۆی نەدانی باجەكەوە مهحموود
سەرەتاكانی سەرهەڵدانی مێژووی ئیسالمی
پاشاــ وهک سەرۆكێكی بەناوبانگی ئەو خێڵەــ
سیاسی لە كوردستانی عێراقدا
بانگكراوە بۆ موسڵو بۆ م��اوەی ساڵێك
لەبەر ئ��ەوەی كوردستان لەو سەردەمەدا،
گ��ل��دراوهت��هوە ،دوات��ر چەندین یاخیبوونو
وات���ە س��ەرەت��اك��ان��ی س���ەدەی بیستەم بەم
راپەڕینو ملمالنێ لە ناوچەكەدا روویانداوه،
ق��ەوارەی��ەی ئێستا ن��ەب��ووە .دوات��ری��ش ،کە
کە زۆرینەیان مۆركێكی خێڵەكیو ئایینییان
ئینگلیزەكان دێنە عێراقو كوردستان زۆرێك
لەخۆگرتبوو .لەوانەش شێخ عهبدولسهالمی
لەو كەسو الیەنانەی ،کە دەیانەوێت دژی
بارزانی ،کە دەیویست دەسەاڵتی كوردی بە
داگ��ی��رك��اری ب��ووەس��ت��ن��ەوە ب��ە پاشخانێكی
سەر ناوچەكانی بارزان – زێباردا بسەپێنێت،
ئیسالمی ئ��ەو ك��ارە دەك���ەنو هانی خەڵك
بەاڵم دوات��ر لە ساڵی 1914دا لە سنووری
دەدەن ،كە دەبێت بە گژ زاڵمو ستەمكاراندا
توركیا – ئێران دەستگیركراوهو دواتر هەر
بچنەوەو شەڕكردن لەگەڵ داگیركاراندا بە
لەو ساڵەدا لە شاری وان لەسێدارەدراوه )4(.لە
غەزا كردن لە پێناو خودادا حساب دەكەن.
پاش جەنگی یەكەمی جیهانیو دروستبوونی
هەر بۆیە لەو سااڵنەدا چەند كەسو الیەنێك
دەوڵ��ەت��ی ع��ێ��راق��یو لكاندنی كوردستانی
ه��ەوڵ��ی��ان��داو ه ق��ەوارەی��ەك داب��م��ەزرێ��ن��ن .بۆ
باشوور بەو دەوڵەتەوە ،چەندین جواڵنەوەو
ئەوەی الیەنگرو خەڵكی زیاتریان لە دەور
ش���ۆڕش ه��ەڵ��گ��ی��رس��اوه ،ك��ە گرنگترینیان
كۆببێتەوە .ناویان لێناو ه (پارتی ئیسالمیی
راپەڕینەكەی شێخ مهحمودی حەفیدە لە دژی
ك����ورد) ك��ە ل��ە دوای ش���ەڕی دەرب���ەن���دی
بەریتانییەكان .بە گشتی دەتوانین بڵێین ،كە
بازیان دام��ەزراوه )6(.ئەندامانی ئەم پارتە لە
59
كەسایەتیو پیاوماقواڵنو عەشایەرەكانی
و ه ل��ە سنجار ك��ردۆت��ەوە مامۆستا تەها
دۆستی شێخ مهحمودو چەند ئەفسەرێكی
حەسەن بووە .پاش ئەوەی لە هەڵەبجەو لە
ك��وردی سوپای ت��ورك پێكهاتبوو .لەوانە:
پێش هەموویانەوە هەریەك لە مامۆستایان
عەباس مهحمود ئاغاو سەید عهبدولاڵ حاجی
م��هال ساڵحی گ���ەورەو مامۆستا عوسمان
س��هی��د ح��هس��هنو س��ەی��د م��ح��هم��هد موفتی،
عهبدولعهزیزو مامۆستا عهلی عهبدولعهزیز
ههروهها كەریم بەگی فهتاح بەگی هەمەوەند.
پێشوازییان لە بانگەوازی ئیخوان موسلیمین
ب��ە گ��ێ��ڕان��ەوەی شێخ لەتیفی حهفید لە
ك��ردووه ،تا رادەی��ەك جەماوەرێكی باشیان
الیەن حەپسەخانی نەقیبەوە كۆمەكی ماددی
كۆكردەوە بۆ گەردنگیری (بەیعەت)دان بەم
ك��راون .بۆ ئ��ەوەی دژایەتی ئینگلیز بكەن،
ك��ارە نوێیە .بۆیە لە ساڵی 1956دا شێخ
بەاڵم ئەم جواڵنەوەو كارانە لەبەر ئەوەی بە
س��ەوافو شێخ ئەمجەد زەه��اوی سەردانی
پاشخانێكی ئیسالمی كاریان كردووە ،نەك
ناوچەی هەڵەبجەیان ك��ردووهو بە بۆنەی
وەرگرتنی ئیسالم وەك فكرەو تەنزیمات،
پشتگیریكردن ل��ە ق���ودسو فەلەستینەوە
یاخود تێگەیشتن وەك بنەمایەك بۆ كاری
چەندین وت��اری��ان لە مزگەوتەكاندا داوهو
سیاسەتو حزبایەتیكردن ،بۆیە سەرەتاو
دواتر خەڵكێكی باشیان بەرەو الی ئیخوان
رەچەڵەكی مێژووی ئیسالمی سیاسی بە
راك��ێ��ش��اوهو مامۆستا عوسمان ب���ووە ب ه
واتای تەنزیماتو كاری رێكخراوەیی سیاسی
بەرپرسی ئیخوان لە ن��اوچ��ەك��ەدا .ئ��ەوەی
ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق��دا دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ
پێویستە بووترێت ئەوەیە ،كە شێخ محهمهد
سەرەتای دامەزراندنی شانەو تەنزیمەكانی
سەوافیش ئەم فكرەو تەنزیماتەی ئیخوانەی
ئیخوان موسلمین لە عێراقو كوردستان،
بە شێوەیەكی راستەوخۆ لە دامەزرێنەری
کە لە سەر دەستی شێخ ئەمجەد زەهاویو
رێكخراوی ئیخوان موسلیمین (حهسهن بهننا)
شێخ مهحمود سهوواف گەیەنراو ه ب ه دەست
لە میسر لە ساڵی 1939دا وەرگرتووەو دواتر
چ��ەن��د مامۆستایەكی ك��وردس��ت��ان��هوه .بە
گەڕاوەتەوە بۆ عێراقو لە موسڵو بەغدادو
تایبەت ل ه ناوچەکانی هەڵەبجەو كەركوكو
ناوچەكانیتری عێراق لەگەڵ شێخ ئەمجەد
شێخ ئەمجەد زەهاویــ زانایەكی
زەهاوی بە شێوەیەكی رێكخراو كاریان لە
ك��وردی بەغدادنشین بووەــ لە پێشڕەوانی
سەر ك��ردووە )9(.بە بڕوای راب��ەری گشتیی
ب��ان��گ��ەوازهک�� ه ب���ووە .ی��ەك��ەم ك��ەس��ی��ش ،ک ه
بزووتنەوەی ئیسالمی هۆكاری هەڵبژاردنی
كتێبخانەیهکی بە ناوی (اإلخوان اإلسالمیة)
ن��اوچ��ەی هەڵەبجە بۆ ب�ڵاوك��ردن��ەوەی ئەم
()7
هەولێر.
()8
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 60
رێكخراوە لە كاتێكدا چەندین ناوچەیتری
رژێمی عهبدولکهریم قاس م جارێكیتر ئیخوان
وەك سلێمانیو مەدرەسەی تەوێڵەو بیارە،
لە كوردستان دەست بە كار دەكەنەوە .لە
یان ناوچەكانیتر دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی لە
كۆنگرەی حزبی ئیسالمی عێراقدا كۆمەڵێك
ناوچەی هەڵەبجەدا زەمینەیەكی فكری هەبووە
لە زانایانی كورد ،كە لە هەڵەبجەوە چوونو
بۆ ك��ارەک��ەو بوونی چەند مەدرەسەیەكی
بەشدارییان ل ه كۆنگرەكەی حزبی ئیسالمیدا
ی بۆ نموونە مەدرەسەی (پریس) ،کە ئایین
ک��ردووه .لەوانە :مەال ساڵح عهبدولكهریمو
مامۆستا ئایینییەكانی لە سەر دوو الیەن
مەال عومهر عهبدولعهزیزو شێخ عوسمان
زۆر ئیشیان ك��ردووە :لە رووی عەقیدەوە
عهبدولعهزیزو شێخ جەمیل موفتی .لەو
هەوڵیانداوە ،كە بە گژ خورافیاتو ئەفسانەو
كۆنگرەیەدا شێخ عوسمان عهبدولعهزیز
ب��وون��ی واس��ت��ە ل��ە بەینی خ���وداو ع��ەب��ددا
وتاری لیوای سلێمانیو ناوچەی هەڵەبجەو
بچنەوە ،ههروهها لە رووی كۆمەاڵیەتییەوە
ش��������ارەزووری خ���وێ���ن���دووهت���هوه .دوات���ر
ب��ە گ��ژ ن����ادادپ����ەروەریو لێسەندنی ب��اجو
رۆژن���ام���ەی ئ��هل��ح��هی��اد دەق���ی وت���ارەك���ەی
س��ەران��ەو موڵكانەدا چ��وون��ەت��ەوە .بۆیە لە
ب��ڵ�اوك����ردووهت����هوە.
ل��ە الی���ەن (س��دی��ق
هەڵەبجەدا لە پێش ناوچەكانیتر ئاغاو شێخ
عهبدولعهزیزو ج��هالل مەال ساڵح) بناغەی
دەس��ەاڵت��ی��ان ن��ەم��اوە .ئەمەش وای��ك��ردووە،
كاری رێكخستن لە ناوچەكە دانراوهتهوە.
كە لەباربێت بۆ ب�ڵاوك��ردن��ەوەی ئ��ەو فكرە
()12
ب��ە گشتی دەت��وان��ی��ن بڵێین رەچەڵەكی
ت��ازەی��ەی ئیسالمی ،ك��ە هەتا ئ��ەم��ڕۆش لە
دروستبوونی ئیسالمی سیاسی دەگەڕێتەوە
ك��وردس��ت��ان��دا س��ەرك��ردەو كەسی یەكەمی
بۆ ئیخوان موسلیمین .لەبەر ئ��ەوەی هەتا
ن خەڵكی ئەو زۆرێك لە پارتە ئیسالمییەكا
سەرەتای ساڵی هەشتاكانی سەدەی رابردوو
ناوچەیەن ،ب��ەاڵم دوات�� ر لە ساڵی 1954دا
ئیسالمی سیاسیی كوردستان تایبەتمەندیی
كاری ئیخوان موسلیمین بە فەرمی لە عێراقدا
سەربەخۆیی تێدا نەبووە ،بەڵكو هەر لە ژێر
قەدەغەكراوهو هەموو ئەو لقو رێكخراوانەی
چەتریئیخواندا كاریان كردووه.
()11
پەیوەندییان بە ئیخوان موسلیمینەوە هەبووە ه��ەڵ��وەش��ێ��ن��راوهت��هوە .ئ��ەم��ەش ب��ووە هۆی
الیەنە سیاسییە ئیسالمییەكانی كوردستان
ئەوەی رێكخراوەكە الوازببێت .تەنها چەند
ل��ەب��ەر ئ����ەوەی الی��ەن��ە ئیسالمییەكان لە
لە پاش
كوردستان لە پێش دامەزراندنی بزووتنەوەی
شۆڕشی 14ی تەمموزو هاتنەسەركاری
ئ��ی��س�لام��ی��دا ل��ە 13ی 5ی 1987وە وەك
كارێكی بانگەوازیی نهێنی مایەوە.
()10
61
الیەنی سیاسیو ئیسالمی خاوەن بەرنامەو
ع��وس��م��ان ع��هب��دول��ع��هزی��زو ش��ێ��خ ع��هل��ی
بنەما حزبییەكان ب��ەو ش��ێ��وەی��ە ن��ەب��ووه،
عهبدولعهزیزو عومهر عهبدولعهزیز ،كە وەك
کە ك��اری سیاسی بكەنو الیەنە سیاسییە
زانایانی ئایینی توانیان كاریگەری بە سەر
كوردستانییەكانیتر مامەڵەی لەگەڵدا بكەنو
بیروبۆچوونی گەنجانو خەڵكی ناوچەكانی
بەهێزەوە دەربكەوێت ،بەڵكو زیاتر وەك
كوردستانهو ه بەجێبهێڵن .بێجگە لە ناوچەی
كۆمەڵەی بچووكو ئامانجێكی دیاریكراوی
هەڵەبجە لە ناوچەكانی كهركوكو هەولێرو
پەروەردەییو بانگەوازییو ناساندنی بیری
سلێمانیو زاخۆو دهۆك ..هتد .بۆ نموونە لە
ئیسالمیو ئاشناكردنی بە گەنجان لە بەرانبەر
شاری كەركوك كەسێك ،كە زۆر كاریگەریی
ئ��ەو تەوژمە ماركسیو سۆسیالیستییەی،
فیكری ئیخوانی لە س��ەر ب��ووه ،ههروهها
ک��ە ل��ە س��ەرج��ەم ناوچەكانی كوردستاندا
لەو پێناوەشدا كاری زۆری ك��ردوو ه ناوی
باڵوبووەوە .بۆیە لێرەدا دامەزراندنی الیەنە
حاجی سلێمان بووه ،ک ه خاوەنی كتێبخانەی
ئیسالمییەكانی كوردستان بۆ دوو كاتی
(اإلخوة اإلسالمیة) بوو ه لە شەقامی اگلس،
جیاواز دابەش دەكەین.
کە بە جدی كاریان لە سەر باڵوكردنەوەی كتێبەكانی حەسهن بەنناو گۆڤاری (التربیة
الیەنە ئیسالمییەكانی كوردستان تاوەكو
اإلسالمیة) ،کە زۆرب��ەی كات بێ بەرانبەر
ساڵی 1987
دەیاندا بە گەنجانی كەركوكو كاریگەرییان
ئیخوان موسلمین (برایان) :هەروەك لە بەشی
ل��ە س���ەر ژم���ارەی���ەك گ��ەن��ج��ان��ی ئ��ەوك��ات��ە
یەكەمی توێژینەوەكەدا ئاماژەمان پێداوە
دروست كردبوو .لەوانە سوبحی داوودیو
یەكەمین الیەنی ئیسالمی ،کە لە پەنجاكانی
()13
محهمهد بازیانیو موحسین عهبدولحهمید.
س��ەدەی راب���ردوودا دەستیان بە جموجوڵ
لەو سەردەمەدا شێخ عوسمان عهبدولعهزیز
ك���ردوو ه ب��ە ن���اوی ئیخوان موسلیمینەوە
بەرپرسی كۆمەڵەی ئیخوان موسلمین بوو ه لە
كاریان كردووه ،کە درێژكراوەی رێكخراوی
هەڵەبجە ،سلێمانیدا (ل ه ههڵهبجهو سلێمانیدا)،
ئیخوان موسلیمینی عێراق ب��وون ،لە ژێر
هەروەها سەرپەرشتی راستەوخۆی چەند
بەرنامەو رێنمایی ئەواندا كاریان كردووه.
مەدرەسەیەكی شەرعی كردووه ،کە قوتابیو
لە كەسایەتییە سەرەكییەكانی رێكخراوی
گەنجەكانی بە بیری ئیخوانیو ئیسالمی
ئیخوان موسلیمین لە كوردستاندا بریتی
گۆشكراون .لەوانە مەدرەسەی پریس ،كانی
ب��وون لە م��هال ساڵح عهبدولكهریمو شێخ
ئاشقانو مەدرەسەكانی پاشكۆی مزگەوتی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 62
پاشاو شافعی لە هەڵەبجە ،هەروەها ناوەندیی
ئەمەش لە پ��اش ئ��ەوەی لە ساڵی 1971دا
خوێندنی ئیسالمیو پەیمانگای ئیسالمی
ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گشتی ك���ارو تەنزیماتی
هەڵەبجە (ثانویة الدرسات االسالمیةوالمعهد
ئیخوان ب��ە فەرمانی عهبدولعهزیز زێ��دان
االس�لام��ي في حلبجة) ،مزگەوتی گ��ەورەی
وەس��ت��ێ��ن��را .ئ��ەم دەس��ت��پ��ێ��ك��ردن��ەوەی��ەش لە
سلێمانی ،م��ەدرەس��ەی ش��ەرع��ی ق���ەرەداغ،
الیەن سدیق عهبدولعهزیزەوە سەرپەرشتی
هەروەها لە هەولێر هەریەك لە حاجی یونس
كراوهو كۆمەڵێك جموجوڵو كۆبوونەوە لە
عهزیزو دکتۆر نیزامهددین عهبدولحهمید
ماڵەكانداو وانەی ئایینیو پاشان تەنزیماتی
(مدیر احصاء أربیل)و سهید خهلیل ناسراو
ئ��ی��خ��وان��ی��ان دروس���ت���ك���ردەوە .ه��ەری��ەك لە
بە (ئهبو سهید قوتب) لە ئیخوانە یەكەمینەكان
محهمهد رهئوفو مەولود باوەمورادو نازم
ب���وون .ب��ەم شێوەیە یەكەمین رێكخراوی
عهبدولاڵو ئومێد پاڕەزانیو مەال فەرەیدون،
سیاسی لە كوردستانی عێراق دروست بوو ه
وەك قوتابی مامۆستا سدیق دەستیان بە
هەتا ئیخوان موسلمین بە رەسمی لە ساڵی
كاری رێكخستن كردووه .هۆكاری پەنابردنی
بۆیە دوای
سدیق عهبدولعهزیز بۆ كاركردن لەگەڵ ئەم
هەڵوەشاندنەوەی رێكخستنەكانی ئیخوان
كۆمەڵە گەنجەدا بۆ ئ��ەوە دەگەڕێتەوە ،كە
ل��ە ع��ێ��راق��دا ل��ە كوردستانیش كارەكانیان
هیچ كام لە ئیخوانە كۆنەكان بە بیانووی
ب��ەرەو كزبوونو نەمان چ��ووه ،ب��ەاڵم هەر
ئ���ەوەی ح��ەرام��ە ك���اری رێكخستن بكەیت
بەردەوامییان پێدا بە شێوەیەكیتر ،کە خۆی
ل��ە كاتێكدا ل��ە س���ەروو خ��ۆت��ەوە ب��ڕی��اری
لە ب�ڵاوك��ردن��ەوەو خوێندنەوەی كتێبەكانی
وەستاندنی دراوە .ئامادە نەبوون كار لەگەڵ
حهسهن بەنناو عهبدولقادر ع��ەودەو سهید
ن��اوب��راودا بكەن .دوات��رو لە ساڵی 1984دا
قوتبدا دەبینییەوە .توانیان جیلێكی ئیسالمی
توانیان ت��ۆڕی رێكخستنەكانیان بگەیەننە
كوردی پێبگەیەنن ،کە دواتر لە حەفتاكانی
هەندێك ناوچەیتری كوردستانو كاریان لە
س���ەدەی راب�����ردوودا جارێكیتر تەنزیمی
سەر چەند الیەنێك كردووه .لەوانه )15(:دانانی
ئیخوانیان دروستكردەوە.
بەرنامەیەكی پ��ەروەردەی��ی بۆ ئ��ەو گەنجو
ئ���ی���خ���وان م��وس��ل��ی��م��ی��ن (ه���ێ���ڵ���ی س��دی��ق
الوان��ەی دەهاتنە نێو رێكخستنەكانیانەوە،
عهبدولعهزیز) :ل ه دوای سااڵنی 1979وە
ه��هروهه��ا ب��ای��ەخ��دان ب��ە وان��ە گشتییەكانی
جارێكیتر رێكخستنەكانی ئیخوان موسلمین
مزگەوتەكانو سوودوەرگرتن لە مینبەری
لە كوردستان دەستیان بە كاركردن كردەوە.
مزگەوتو وتار خوێنە بەناوبانگەكان .لهگهڵ
1969دا خۆی هەڵوەشاندەوە.
()14
63
ئهوهشدا كاركردن لە سەر بۆنە ئایینییەكانو
رەزام��ەن��دی ئ��ەوان��ی��ان ب��ە دەستهێنا ب��ۆ بە
قۆستنەوەیان وەك بۆنەی یادی لە دایكبوونی
ف��ەرم��ی ناساندنی خ��ۆی��ان وەك نوێنەری
پێغەمبەر(د .خ).
ئیخوان موسلیمین لە كوردستانی ئێرانو
هۆکاری الوازی ئ��ەم هێڵەی ،کە لە الیەن
ع��ێ��راق��دا .ئ��ەم متمانە بەدەستهێنانەش لە
سدیق عهبدولعهزیزوە سەرپەرشتی دەكرا،
پاش بەشداریكردنی م .سهالحهدین هات لە
دانپێدانانی فهرمی ئیخوانی جیهانی بو و
كۆنگرەی تاران ،کە بۆ الیەنە ئیسالمییەكان
بۆ رێكخستنەكانی سهالحهدین بههائهدین.
سازكرابوو ،هەروەها جارێكیتر پەیوەندیان
ئ��ەوان��ی وەك ن��وێ��ن��ەری ف��ەرم��ی ئیخوان
ك���ردەوە ب��ە جێگری ئ��ەوك��ات��هی سەرۆكی
موسلمین ناساند (ل��ە كوردستانی ئێرانو
ئیخوان موسلمینی نێودەوڵەتی (موستهفا
عێراق)داو ئەمەش لە سەر بڕیاری موستهفا
م��هش��ه��ور) .ئ��ەوی��ش ب��ە رەس��م��ی كارەكانی
مهشهور جێگری یەكەمی مورشدی عامی
ئ���ی���خ���وان م��وس��ل��م��ی��ن��ی ب���ە ه��ێ��ڵ��ەك��ەی م.
ئیخوان موسلیمینی عالەمی.
()16
سهالحهدین سپارد .پاشان م .سهالحهدین بە
ئیخوان موسلمین (هێڵی سهالحهدین محهمهد
هۆی سوودوەرگرتن لە رەگەزنامەی دایكیــ
ب��هه��ائ��هدی��ن) :ئ���ەم رێكخستنەی ئیخوان
کە ئێرانی بوو توانی رەگەزنامەو پاسپۆرتی
موسلمین چەند ئەندامێكی لە ئەندامە كۆنەكانی
ئێرانی بەدەستبهێنێتو چەند سەفەرێكی
ئیخوان موسلمین ل��ە كوردستانی عێراق
كرد بۆ واڵتانی ئیماراتو واڵتانی كەنداوو
وەك :عومهر رێشاویو ئیبراهیم رێشاویو
پشتگیری ماددیو مەعنەوی بەدەستهێنا بۆ
مامۆستا جهعفهرو محێدین گەاڵڵیو زوهێر
كارەكەیان ،بەاڵم واڵتی ئێران بەم كارانەیان
خۆشناوو مامۆستا موخلیسو حاجی فوئادو
دەزان����نو ك���اروو ج��ووڵ��ەی��ان دەخ��ات��ە ژێر
سهالحهدین محهمهد بههائهدینو حهسهن
چ��اودێ��ری��ی��ەوەو م .س��هالح��هدی��ن ل��ە ش��اری
شەمێرانی ل��ە س��ەرەت��ای س��ااڵن��ی 1980دا
كرماشان لە ماڵەكەی خۆیدا دەستگیركردووه.
چوونەتە ئێرانو جارێكیتر دەستیانكردەوە
پاش ماوەیەك ئ��ازادی��ان��ك��ردووه.
پاشان
ب��ە ك��اری رێكخستنی ئیخوان موسلمینو
بە هۆی ئەم بە رەسمی ناساندنەی هێڵی
توانیان بە شێوەیەكی زیرەكانە پێش باڵەكەی
م .س��هالح��هدی��نو ك��ۆچ��ك��ردن��ی م .سدیق
م .سدیق عهبدولعهزیز بكەون .ئەویش بە
عهبدولعهزیزو كۆمەڵەكەیەوە ب��ۆ واڵت��ی
هۆی ئەوەی ،كە زووتر پەیوەندییان كردەوە
ئێران جارێكیتر ناكۆكیو ملمالنێ كەوتەوە
ب��ە س��ەرك��ردای��ەت��ی ئیخوانی عالەمییەوەو
نێوان هەردوو هێڵەكەو تەنانەت وای لێهات
()17
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 64
ه����ەردووال ك��اری��ان ل��ە س��ەر الوازك��ردن��ی
بۆ ئهوهی ببن بە كەسی یەكەم .بە تایبەت
ئ���ەویت���ر ك������ردووه .ئ���ەم دووب����ەرەك����یو
لە نێوان هەردوو باڵەكەی ئیخوان موسلمین
دژایەتییكردنە دواج��ار رێكخراوی ئیخوان
بە شێوەیەكی ئاشكرا دەبینرێت .بۆیە ئەم
موسلمینی عێراقو سەركردایەتی رێكخراوی
یەكگرتنە زۆری نەخایاندو بە دروستی لە
نێودەوڵەتی ئیخوان موسلمین كەوتوونەتە
پاش راپەڕینی بەهاری 1991و گەڕانەوەی
هەوڵی ناوبژیوانیو یەكخستنی ئ��ەم دوو
بەشێك لە سەركردایەتیو ئەندامانی ئیخوان
باڵە ناكۆكە .ه��ەر بۆیە لە ساڵی 1988دا
موسلمین بۆ كوردستانی عێراق جارێكیتر
نوعمان عهبدولرهزاق سامهررائی (سەرۆكی
ناكۆكیو ملمالنێ دەستیپێكردەوەو دیسانەوە
پێشووتری رێكخراوی ئیخوان موسلمین)
ب��اڵ��ەك��ەی مامۆستا س��دی��ق ب��ە شێوەیەكی
هاتە ئێرانو دەستیكردوو ه بە كۆبوونەوەو
س��ەرب��ەخ��ۆ ك��اری��ان ك����ردەوەو راب��ەرای��ەت��ی
گوشارخستنە سەر هەردووال بە مەبەستی
مامۆستا س��هالح��هدی��ن��ی��ان ق��ب��وڵ ن��ەب��ووه،
یەكگرتنو كاركردن لە ژێر یەك لێپرسراوو
چونكە پێیان وابوو ه م .سدیق شایستەترەو
دەس��ت��ەی كارگێڕیدا .بۆیە پ��اش ماوەیەك
رابەرێتی م .سهالحهدین بۆ سەردەمی پێش
ل��ە دان��وس��ت��انو گفتوگۆكردن سەرئەنجام
راپەڕین بووە .بۆیە لە دوای راپەڕین هەردوو
ه��ەردوو باڵەكە یەكیانگرتو لە نێو ئاوارە
باڵەكە دەستیاندایە ك��اری ج��ی��اوازو پاش
كوردەكانی عێراق لە ئێراندا ،کە الیەنگری
چەند ساڵێك لە راپەڕینەكە باڵی م .سدیق
ه��ەردووال بوون هەڵبژاردنێكیان ئەنجامدا،
(بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی كوردستان
كە تیایدا باڵەكەی م .سهالحهدین محهمهد
/عێراق)یان دامەزراندووهو ئەوانیتریش بە
بههائهدین سەركەوتنیان بەدەستهێناوهو
سەركردایەتی م .سهالحهدین (یەكگرتووی
باڵی سدیق عهبدولعهزیزیش تەنها سێ
ئیسالمی لە كوردستان)یان راگەیاندووه.
ئەندامیان دەرچوون .پاشان م .سهالحهدین بە
كۆمەڵەی ئەنساری ئیسالمی :لە ساڵی 1982دا
فەرمی بووە رابەری ئیخوان لە كوردستانی
كاتێك ئیخوانە كۆنەكان بە سەركردایەتی
ئەوەی لە باسكردنی سەرەتای
س��هالح��هدی��ن محهمهد ب��هه��ائ��هدی��ن چوونە
دروستبوونی الیەنی ئیسالمی لە كوردستانی
ئێرانو هاوكات لەگەڵ ك��ارك��ردن لە سەر
ع��ێ��راق��دا لێی تێگەیشتین ئ��ەوەی��ە ،ک��ە بە
ب��ەرن��ام��ەو مەنهەجی ئ��ی��خ��وان موسلیمین
بەردەوامی ئەم الیەنانە ل ه ملمالنێو یەكتر
ب��ڕی��اری دروستكردنی كۆمەڵەیەكیاندا بە
قبوڵ نەكردنو رەخنەگرتنو هەوڵداندا بوون
ناوی كۆمەڵەی ئەنساری ئیسالمی (جماعة
عێراقدا.
()18
65
األن��ص��ار االس�لام��ی��ة) ،ك��ە بانگەشەیان بۆ
كردنەوەی بارەگا لە خاكی ئێراندا راستی ئەو
جیهادو ك��اری بانگەوازو راگەیاندنیان لە
وتەیەی سەرەوە دەسەلمێنێت ،لەبەر ئەوەی
نێو ئ��ۆردوگ��اك��ان��ی ك���وردە عێراقییەكانی
ل��ەو ك��ات��ەدا واڵت��ی ئێران لە ب��اری جەنگدا
ك��ەس��ی یەكەمی ئەم
بوو ه لەگەڵ عێراقدا .بۆیە چەندین دەزگایان
كۆمەڵەیە م .سهالحهدین بههائهدین بووه،
دان��اب��وو بە مەبەستی هاوكاریکردنی ئەو
دەستەی دامەزرێنەریش هەریەك لە شێخ
كۆمەڵەو بزووتنەوانەی ،کە بە شێوەیەك لە
عهبدولرهحمان بەرزنجیو بورهان محهمهد
شێوەكان دژایەتی دەسەاڵتی فەرمانڕەوای
ئ��هم��ی��نو ح��هس��هن ش��ەم��ێ��ران��یو محهمهد
عێراقیان دەكرد .رۆژ لە دوای رۆژ بەرەو
ح��ەس��هنو ئ��ەب��و ی��اس��ر ئەلبەیاتیو فاتیح
بچووكبوونەوەو پووكانەوە دەچوو ،تاوەكو
كرێكار ،كە توركمان ب��ووه ،هەروەها ئهبو
لە ساڵی 1985دا بە تەواوی ئەم كۆمەڵەیەش
داوود ،کە بە رەگەز عەرەب بووه )20(.یەكەم
هەڵوەشایەوە بێ ئ��ەوەی هیچ ئامانجێكی
كۆبوونەوەیان لە ئوتێلێكی تاراندا بەستو
گەورە بەدەست بهێنێت بە تەواوی خۆری
بنەما گشتییەكانی حزبەكەیان لەوێ داڕشت،
ئاوابوو.
کە دوو خاڵی سەرەكی تێدا رەنگی دایەوە:
بزووتنەوەی پەیوەندیی ئیسالمی كوردستان/
1ـ��ـ ك��ارك��ردن ب��ە شێوەیەكی سەربهخۆو
عێراق :لە كۆتاییەكانی ساڵی 1984كۆمەڵێك
باڵوكردنەوەی بۆچوونەكانیان.
لە مامۆستایانی ئایینیو چەند گەنجێكی
2ــ بانگەشەكردن بۆ جیهاد.
ناوچە جیاجیاكانی كوردستان ،كە زۆربەیان
بۆ ئەو مەبەستەش هەستان بە دەركردنی
ئ��اوارەی واڵتی ئێران بوون *،لە سەر ئەو
گۆڤاری (األن��ص��ار) ،لە ئ��ۆردوگ��ای خوڕەم
بنەمایەی ،کە ئەم كەسانە پێشتر یەكتریان
ئابادیش نهجمهدین كرێكاریان راسپارد تا
ناسیوەو هەموویان فكرەیەكی ئیسالمیان
مەشقی سەربازی بە الوانی ئۆردوگا بكات.
هەبووە ،بۆیە بڕیاردەدەن ،کە رێكخراوێكی
یەكەم پ��ڕۆژەی ئەم كۆمەڵەیە بریتی بوو ه
ئیسالمی دروس����ت ب��ك��ەنو ل��ە ب����ەرواری
لە دانوستان لەگەڵ ئێران تا ببێتە ئەنصاری
14ی 9ی 1984ب��زووت��ن��هوهی پەیوەندی
ئەنصار ،بۆیە كۆماری ئیسالمی بە هۆكاری
ئیسالمی رادەگەیەننو پاشان شێخ محهمهد
سەرەكی دروستبوونو دامەزراندنی ئەم
نجیب ب��ەرزن��ج��ی دەبێتە راب���ەری گشتیی
كۆمەڵەیە دادەنرێت هەر لە پێدانی چەكو
بزووتنەوەكە )22(.لە دوای تێپەڕبوونی ساڵێك
یارمەتی م��اددیو مەعنەویو رێگەدان بە
بزووتنەوەی پەیوەندی لە بەرواری 14ی 9ی
ئ��ێ��ران��دا ك�����ردووه.
()19
()21
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 66
1985دا باڵی سەربازییان دروستكردووهو
دیاریكراودا هەندێك لە سەركردەكانی ئەم
ن���اوی���ان ل��ێ��ن��او ه ل��ەش��ك��ری ق���ورئ���ان بە
رێكخراوە لە مەجلیسی ئەعالی عێراقیو
بەاڵم
ك��ۆم��ەڵ��ەی ن���ەه���زەی ع��ول��ەم��ا) ،ل��ەش��ک��ری
رابەرایەتی شێخ محهمهد بەرزنجی زۆری
ق��ورئ��ان ئ��ەن��دام ب����وونو ك��اری��ان دەك���رد،
نەخایاندو لە ب��ەرواری 24ی 9ی 1986دا
لەبەر ئەم هۆكارە ئەم رێكخراوە نەیتوانی
بزووتنەوەكە شێخ عهبدوللهتیف واژەیییان
ببێتە الیەنێكی خ��اوەن پێگەو ج��ەم��اوەری
ب��ە راب����ەر ه��ەڵ��ب��ژارد ،ک��ە مامۆستایەكی
لە كوردستاندا ،ه��ەر بۆیە بە كۆچكردنی
ئایینیو مامۆستای زان��ك��ۆی سەالحەدین
زانایانی دەڤ��ەری هەڵەبجەو بە تایبەت م.
بوو لە پارێزگای هەولێر بە هۆی دەركردنی
عثمانو م .علی عهبدولعهزیزو دامەزراندنی
فەرمانی دەستگیركردنی بۆی لە الیەن رژێمی
بزووتنەوەی ئیسالمی تەواوی سەركردەو
بەعسەوە ب���ەرەو واڵت��ی ئ��ێ��ران هەاڵتبوو.
ئەندامو كادیرانی ئەم رێكخراوە پەیوەندیان
ه��ەرچ��ەن��دە شێخ م��ح��هم��هد بەرزنجی
كرد بە بزووتنەوەی ئیسالمییەوەو كۆتاییان
واڕادەگەیەنێت ،کە ئەو پێشترو لە رۆژی
بە كارەكانی خۆیان هێنا لەو رێكخراوەداو
2ی 11ی 1978دا لە سنووری شارەزووردا،
ب��ۆ هەمیشە ه��ەڵ��وەش��ێ��ن��رای��ەوە ،ئ���ەوەش
بە نهێنی ئەم رێكخراوەی دروست كردووەو
پاش كۆبوونەوەیەكی سەركردەكانی ئەم
چەند كەسێكی ئایینیو گەنجانی دەڤەرەكە
رێكخراوە ه��ات ،کە تیایدا مامۆستا شێخ
بەاڵم تاوەكو ئێستا
لهتیف بەرزنجی وتارێكی پێشكەشكردو
هیچ بەڵگەنامەو بەیاننامەیەكی ئاشكراو
ت��ی��ای��دا ئ��ام��اژەی ب���ەوە ك���رد ،ک��ە پێویستە
باوەڕپێكراو نییە ،کە بتوانێت راستی ئەو
ل��ە م���ەودوا ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی ب��زووت��ن��ەوەی
ب��ەروارە یەكالیی بكاتەوە .ئ��ەوەی شایەنی
ئیسالمیدا كاربكەن بۆ قەناعەت پێكردنی
باسە ئەم رێكخراوە نەیتوانی كاریگەرییەكی
ئ��ەوان��یت��ر ،ئ��ەو ف��ەرم��وودەی��ەی پێغەمبە
ئەوتۆی هەبێت لە س��ەر ساحەی سیاسی
ری (د .خ) باسكرد ،کە دەفەرموێت :کە بە
ئەوسای كوردستانو ناوچەكە ،لەبەر ئەوەی،
هەبوونی ئاو تەیموم بە تاڵ دەبێتەوە.
کە تێكەاڵوییەكی زۆر لە كارو بارەكانیاندا
بۆیە دەتوانین لێرەوە بگەینە ئەو باوەڕی،
هەبوو بە شێوەیەك ،کە بە ئەستەم دەتوانرا
ک��ە ب���زووت���ن���ەوەی ئ��ی��س�لام��ی ك��وردس��ت��ان
س��ەر ل��ە ك��اری رێ��ك��خ��راوەی��یو تەنزیماتی
درێژكەرەوەی كاری بزووتنەوەی پەیوەندی
پەیوەندی دەربكرێت بۆ نموونە لە یەك كاتی
ن��ەب��وو ،بەڵكو چ��وون��ەپ��اڵ ب��وو وات���ە ،کە
سەركردایەتی م��ەال عهلی ب��ی��ارە،
()23
()24
بوونەتە ئەندام تیایدا،
()25
()26
67
ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی راگ��ەی��ان��را پاشان
گوت ،کە ئەوان ناردبوویان ئەوانیش رازی
ب��زووت��ن��هوهی پ��ەی��وەن��دی چ��وون��ە پاڵیانو
ب���وونو هاتنە ژێ��ر چ��ەت��ری ب��زووت��ن��ەوەی
لە نێو ریزەكانی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیدا
ئیسالمییەوەو هەمیشە خۆیان بە قوتابی
ب��ەراب��ەرای��ەت��ی م .ع��ث��م��ان ع��هب��دول��ع��هزی��ز
كاكە عوسمانم زانیوە.
درێژەیان بە خەباتدا ،چونكە ئەگەر كارەكە
لەشکری ئیسالمی كورد :لەشكری ئیسالمی
درێژەپێدان بووایە ئ��ەوا دەب��وو یەكێك لە
ك���ورد رێ��ك��خ��راوێ��ك ب���وو ،ک��ە ل��ە شوباتی
دوو لێپرسراوەكەی بزووتنەوەی پەیوەندی
ساڵی 1981دا لە واڵت��ی ئێران دام��ەزرا بە
شێخ محهمهد برزنجی ،شێخ لهتیف واژەیی
سەركردایەتی عهباس شەبەك وەك كەسی
ببوونایە بە رابەری بزووتنەوەی ئیسالمی،
یەكەمی رێكخراوەكە هەریەك لە شێخ قادر
ب���ەاڵم ئ����ەوان ت��ەن��ان��ەت ن��ەب��وون��ە جێگری
سۆتكەییو مەال حسەین ماریونس ،لە كەسە
رابەری گشتی بزووتنەوەی ئیسالمی ،بۆیە
دی��ارەك��ان��ی ئ��ەم رێ��ك��خ��راوە ب���وون .عباس
لە پاش دامەزراندنی بزووتنەوەی ئیسالمی
شەبەك پەیوەندییەكی فرهوانی هەبوو لەگەڵ
س��ەرك��ردەك��ان��ی ب��زووت��ن��ەوەی پ��ەی��وەن��دی
واڵتی ئێرانو لیبیاو خودی معەمەر قەزافیدا،
وەك ئ��ەف��راد ق��ب��وڵ ك���ران ،ل��ەب��ەر ئ��ەوەی
تا رادەیەكی زۆر بە شێوەیەكی دبلۆماسی
ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی دام��ەزراوەی��ەك��ی
كاری دەكرد بۆیە توانی كاریگەری لە سەر
ت��ازەب��وو ،دروس��ت��ك��راب��وو ل��ە س��ەر بنەمای
معەمەر ق��ەزاف��ی دروستبكاتو ه��اوك��اری
ئەو بیروباوەڕەی ،کە لە كۆنەوە كاری لە
م���اددیو مەعنەوی لێوەبگرێت ل��ە رووی
سەركرابوو ه��ەر بۆیە لە چاوپێكەوتنێكی
(پارە ،چەك ،خیبرەی عەسكەری) ،بە گوتەی
مامۆستا مهال عهلی عهبدولعهزیز رابەری
راب��ەری گشتی بزووتنەوەی ئیسالمی ئەم
پێشووی بزووتنەوەی ئیسالمی دەڵێت :کە
رێ��ك��خ��راوە چ��ەكو تەقەمەنیان ب��ۆ پارتی
ئیسالمیمان دروس��ت��ك��رد ،ئ��ەو جەماعەتی
ك��رێ��ك��اری ك��وردس��ت��ان ()PKKش داب��ی��ن
پەیوەندیە هاتن گوتیان دێینە نێو بزووتنەوە،
دەك��رد لە رێی واڵت��ی لیبیاوە جگە لەوەش
ئێمەش گوتمان الریمان نییە ،بەاڵم ئێمە الی
لە واڵت��ی ئێراندا كارئاسانی ت��ەواوی��ان بۆ
خامنەئیش وتمان وهصایەت (فهرمایشت)
كرابوو لە رووی هاتوچۆو ئازادی گەڕانو
ی كەس قبوڵ ناكەین ،هەموو دەسەاڵتێك
گواستنەوەی كەلو پەلەوە توانایەكی ماددی
دەبێت هی خۆمان بێت .ئەوانیش رازیبوون
زۆری��ان لە بەردەستدا بوو بە جۆرێك ،کە
ئ��ەو قسانەمان بە م��ەال مەحمودی ئ��ازادی
لە سەرەتای دامەزراندنیاندا خاوەنی زیاتر
()27
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 68
لە دوانزە هەزار پارچە چەكی كاڵشینكۆف
بە زیرەكیو لێهاتوویی خۆی كاریگەریی
بوون )28(.هەموو مانگێك مووچەیەكی باشیان
خستە سەر پێشمەرگەكانی الیەنەكانیتری
دەدا بە پێشمەرگەو ئەندامەكانیان بۆیە ئەم
ك����وردس����ت����انو پ����ۆل پ����ۆل س��ەن��گ��ەری��ان
رێكخراوە توانی لە ماوەیەكی كەمدا ببێتە
دەگواستەوە ،یەكەم الیەنیش ،کە هەستی
خاوەنی ژمارەیەكی زۆر لە چەكدارو چەندین
ب��ەم مەترسییە ك��رد لە س��ەر ئەندامەكانی
بارەگای كردەوە بە جۆرێك وای لێهاتبوو،
یەكێتیی نیشتمانی بوو ،کە دواتر بۆ رێگرتن
کە پێشمەرگەو چەكداری حزبە كانیتری
لەو پەرەسەندنەی لەشکری ئیسالمی هەستا
كوردستان پەیوەندییان دەكرد بە لەشکری
بە ناردنی كۆمەڵێك لە كادرەكانی خۆی بۆ
ئیسالمییەوە ل��ەب��ەر دەس��ت��ك��ەوتو داهاتی
نێو ریزەكانیان بۆ چاودێریكردنی جموجۆڵو
ماددی .ئەم ئیمتیازانە لەو كاتەدا وایكرد بە
توانای سەربازییو هێزو پشتگیریو توانای
هەزاران كەس لە سوپای عێراق هەاڵتبوون،
م��اددیو ناسینی بڕیار بەدەستەكانیان ،کە
لە دێهاتەكاندا بێ ئیشو كار بوون هەروەها
دوات��ر توانیان خۆیان لە چەندین شوێنی
هەندێك ل��ە دانیشتوانی دێ��ه��ات��ەك��ان��ی ،کە
هەستیاردا ببینەوە ،یەكێك لەوانە محمود
ئەیانتوانی لە گوندەكانی خۆیدا بمێننەوەو
محهمهد ناسرابوو بە (خولە ئامە) ،كە توانی
هەموو ئەو دەستكەوتانەشی هەبێتو تەنها
()30
ببێتە فەرماندەی عەسكەری لەشکرەكە.
ب��ە نێو خزمەتی دی���نو نیشتمان دەك���ات،
یەكێتیی نیشتمانی لەو كاتانەدا بە دەست
وایكرد ،کە لە ماوەیەكی كەمدا پەرەبسێننو
كەمی چەكو تەقەمەنییەوە دەینااڵندو لەگەڵ
بە هۆی ئەوەی
كۆماری ئیسالمیشدا نێوانیان باش نەبوو
عەباس شەبەک پیاوێكی زیرەكو لێزان بوو
بۆیە ئابڵوقەیەكی دارای��یو سەربازییان لە
سەردەمێك لەگەڵ (حركة اخوان مسلمین)
س��ەر ب��وو ،باشترین نێچیری نارێكخراوو
لە موصڵ ك��اری ك��ردب��وو دوات��ر لە ساڵی
ئ��اس��ان ل��ە ه��ەم��ان كاتیشدا دەوڵ��ەم��ەن��د بە
1974دا ب��وو ب��ە پێشمەرگە ل��ە س��ەرەت��ای
چ��ەكو تەقەمەنی لەشکری ئیسالمی بوو،
دامەزراندنی (یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان)
بۆیە لە دوای بە دەستهێنانی زانیاری ورد لە
خۆی گەیاندە قامیشلیو لە نێو ریزەكانی
بارەی توانای سەربازیو ژمارەی چەكدارو
یەكێتی دەس��ت��ی ب��ە ك���اری رێ��ك��خ��راوەی��ی
بارەگاكانیانەوە ،رۆژ بە رۆژ پەیوەندیەكانی
كردبوو ،توانی لە ماوەیەكی كەمدا بە هۆی
لەشکری ئیسالمی لەگەڵ (ی.ن.ك) ئاڵۆزتر
ئەو ئیمتیازاتانەی ،کە دەیدایە ئەندامەكانیو
دەب��وو ئەویش بە بیانووی بەجێنەهێنانی
هێزێكی زۆر پێكەوەبنێن.
()29
69
ئ���ەو ب��ەڵ��ێ��ن��ان��ەی ،ك��ە پێشتر ب��ە یەكێتی
نەیتوانی خ��ۆی رێكبخاتەوەو بۆ هەمیشە
داب��وونو بەرەو ئەوە دەچ��وون ،کە خۆیان
ه��ەڵ��وەش��ای��ەوە.
ئ��ەوەی پێویستە لێرەدا
حوكمی چەند ناوچەیەك بكەن ،کە پێشتر
ئاماژەی پێ بكەین ئەوەیە ،کە لەو كاتەشدا
لە ژێر حوكمڕانی یەكێتیدا بوون ،بە بڕوای
سەركردایەتی سیاسی ك��وردو بە تایبەت
نەوشیروان مستەفا لەشکری ئیسالمی لە
یەكێتیی نیشتمانی دەیتوانی بە بارێكیتردا
سەرەتاوە بە نەرمی دەجواڵنەوە ،بەاڵم ،کە
ك��ار لە س��ەر ئ��ەم رێكخراوە بكات ئەویش
بەهێز بوونو زیادیان كرد ئیتر زۆر گوێیان
ب��ە ه��ۆی ئ���ەوەی ،ک��ە كەسی یەكەمی ئەم
نەدەدایە یەكێتیو پشت ئەستوور بوون بە
رێكخراوە توانایەكی ب��اشو لێهاتوویەكی
ئێران بۆیە ئەگەر چاوپۆشیان لێبكردنایە
ئەوتۆی هەبوو ،کە دەت��وان��را بە باشترین
ئەوا دەبوونە هێزێكی ئەوتۆ لە ناوچەكەدا،
شێوە سوودی لێوەربگیرایە لە بەرژەوەندی
کە چاركردنیان دژوار دەبوو ،بۆیە بڕیاری
گەلی كوردو راكێشانی سۆزو الیەنگرییەكی
لە ن��اوب��ردنو چەككردنیان دراو لە مانگی
بەشێكی دیاریكراوی نەتەوەكەمان ،کە كوردە
تەموزی 1982دا یەكێتی هێرشی كردە سەر
شەبەكەكانن لە هەمانكاتدا عباس شاهین
ه��ەر سێ بارەگا سەرەكییەكەی لەشکری
كەسایەتییەكی كوردی شەبەک بوو دەتوانرا
ئ��ی��س�لام��ی ل��ە ب����ەری م���ەرگ���ە ،س��ەرگ��ەڵ��و،
لە بری دەستكەوتێكی كاتیو كەمدا كار لە
حاجی مامەندی شارباژێڕ .لەو هێرشانەدا
سەر ئەو الیەنە بكرایە ،کە بتوانرایە بە هۆی
ل��ە م��اوەی��ەك��ی ك��ەم��دا ه����ەردوو ب��ارەگ��ای
ئەم كەسایەتییەوە كوردە شەبەكەكان زیاتر
ب���ەری م��ەرگ��ەو ح��اج��ی م��ام��ەن��د دەستیان
لە كوردو كێشەكانی نزیك بكرانایەتەوە ،کە
ب��ە س���ەردا گ��ی��را ،ئ��ەوی��ش ب��ە ه��ۆی ئ��ەوەی
تائێستاش ك��وردە شەبەكەكان ئ��ەوەن��دەی
زۆرب��ەی فەرماندەكانی لەشکری ئیسالمی
لە عەرەبی شیعەوە نزیكن ئەوەندە لەگەڵ
لە ژێرەوە كاریان بۆ یەكێتی دەكرد ،بەاڵم
كێشەی كوردو گەڕانەوەیان بۆ ناسنامەی
ب��ارەگ��ای سەرگەڵو شەڕێكی گ���ەورەی بە
راستەقینەكەیانا نین ،ئەمەش بە روونی لە
خۆیەوە بینی ،چەندین كەس لە ه��ەردووال
پڕۆسەی هەڵبژاردنەكانی رابردووی عێراقدا
ك���وژران لە ناویاندا س��ەالح حاجی رەفیق
دەركەوت.
(فەرماندەی تیپی 47ی یەكێتی لێپرسراوی
حیزبولاڵی شۆڕشگێڕی ك��ورد :لە كۆتایی
یەكەمی جێبەجێكردنی هێرشەكە) لە دوای
ساڵی 1983دا كاتێك ژمارەیەكی زۆر لە
ئەم هێرشانەی جارێكیتر لەشکری ئیسالمی
هاوواڵتیانی كوردستانی عێراق ئ��اوارەی
()31
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 70
واڵتی ئێران بوون بە هۆی جەنەگی هەشت
كوردستانەوە.
()32
ساڵەی نێوانیان ،ئەدهەم بارزانیو ژمارەیەك لە خزمو هاوڕێكانی بە هاوكاریو پاڵپشتی
الیەنە سیاسییە ئیسالمییەكان لە دوای
واڵتی ئێران لە شاری نەغەدە رێكخراوێكی
ساڵی 1987وە تا ساڵی 2003
ب��ە ن���اوی ح��ی��زب��واڵی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی ك��ورد
بزووتنەوەی ئیسالمی لە كوردستان /عێراقو
دام���ەزران���د ،ک��ە ب��ە ه��ۆی پ��ێ��دان��ی هەندێك
راگ���ەی���ان���دن���ی ب����زووت����ن����ەوەی ئ��ی��س�لام��ی:
ئیمتیازاتەوە نزیكەی دووسەد كەس لە دەوری
سەرەتای راگەیاندنی بزووتنەوەی ئیسالمی
ك��ۆب��وون��ەوە ،ك��ە ل��ە الی��ەن واڵت��ی كۆماری
دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ س��اڵ��ی 1987و ل��ە پ��اش
ئیسالمی ئ��ێ��ران��ەوە م��ەش��ق��ی س��ەرب��ازیو
خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ەك��ەی 13ی5ی 1987دوای
راهێنانو بە كارهێنانی چەكیان فێردەكراو
ئەوەی ،کە جەماوەری هەڵەبجەو هەورامانو
دواتر رەوانەی سنوورەكانی عێراق دەكران
ش���ارەزور لە دژی سیاسەتەكانی رژێمی
بۆ مەبەستی رووبەرووبونەوەو ئەنجامدانی
ئەوسای عێراق خۆپیشاندانێكیان سازكرد،
چ��االك��ی ل��ە دژی رژێ��م��ی بەعس ب��ە وت��ەی
ئەم هەڵچوونە جەماوەرییە پەرەی سەندوو
دامەزرێنەرەكەی ئەم رێكخراوە ئامانجیان
رژێ��م��ی ب��ە عسیش ب���ۆی دەرك�����ەوت ،کە
بریتی بوو لە:
جموجۆڵی بەرهەڵستكاری لەوە بەهێزترە،
1ـ��ـ تێكۆشانی چ��ەك��داری لە پێناو گۆڕینی
کە چاوەڕوان دەكرێت ،بۆیە بە شێوەیەكی
رژێمی عێراقی ئەوسا.
زۆر دڕن��دان��ە هەستا ب��ە سەركوتكردنی سەرئەنجام
كاولكردنی
2ـ��ـ بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی ك��وردو
خۆپیشاندانەكەو
هەوڵدان بۆ دامەزراندنی كیانێكی ئیسالمی.
چ��ەن��د شوێنێكی ه��ەڵ��ەب��ج��ەو ه���ەورام���انو
3ــ خزمەتكردن بە لێقەوماوانو ئاوارەكانی
ش����ارەزووری لێكەوتەوەو گ��ەڕەك��ی كانی
كوردستان.
ئاشقانی بە ت��ەواوەت��ی وێرانكردو چەندین
ئ�����ەوەی ش��ای��ەن��ی ب���اس���ە ئ����ەم پ���ارت���ە لە
گەنجو الوی ئ��ەو ناوچانەی گوللەبارانو
دوای راپ��ەڕی��ن��ی ب��ەه��اری 1991وە ك��ارو
بێسەروشوێن كرد ،لە دوای ئەم رووداوە
چاالكییەكانی سنووردارو الوازبوو تەنها لە
خەڵكێكی زۆری ئ���ەم ن��اوچ��ان��ە كۆچیان
ناوچەیەكی دیاریكراودا مایەوە تا لە كۆتاییدا
ك���رد ب����ەرەو واڵت���ی ئ��ێ��ران ل��ە ن��ێ��وان��ی��ان��دا
خۆیان هەڵوەشاندەوەو سكرتێرەكەشیان بە
چەندین مامۆستای ئایینیو كەسایەتیو
فەرمی چووە ریزەكانی پارتی دیموكراتی
پیاوماقواڵنی تێدابوو ،کە بنەماڵەی شێخ
71
عهبدولعهزیز پرسی بوونە پێشڕەوی ئەم
گەشەكردنێكی تا رادەیەك خێرا بە خۆیەوە
ك��ۆچ��ك��ردن��ەو ه��ەری��ەك ل��ە مامۆستا مهال
ببینێت ،کە زیاتر رۆڵی مامۆستاو زانایانی
عوسمان عهبدولعهزیزو مامۆستا عهلی
ئایینی پێوە دیاربوو ،ب��ەاڵم بە شێوەیەكی
عهبدولعهزیز بوون ،هەروەها چەندین زاناو
حەكیمانە ت��وان��ی��ان ب��ە جیهانی ع��ەرەب��یو
كەسایەتیتری وەك مامۆستا ئهحمد كاكە
ئیسالمی خۆیان بناسێنینو وەك بزافێكی
مهحمودو مامۆستا شێخ سدیق سەرگەتی
خەباتگێڕی موسوڵمان حسابی بۆ دەك��را.
كۆچیان ك���ردوو ب��ە گەیشتنیان ب��ۆ واڵت��ی
دوات��ر توانی مەكتەبی پەیوەندییەكانی لە
ئێران راستەوخۆ بیریان لە دامەزراندنی
بریتانیاو ئەمریكا بكاتەوە ،ئەم گەشەكردنە
پارتێكی ئیسالمی چەكدار كردەوە .بۆیە لە
خێرایەی بزووتنەوەی ئیسالمی بۆ چەند
ئاكامی كۆبوونەوەیەكی زانایانی ئایینی لە
فاكتەرێكی سەرەكی دەگەڕێتەوە.
شاری سنە لە سەرەتای مانگی حوزەیرانی ساڵی 1987دا ،ب��زووت��ن��هوهی ئیسالمی لە
فاكتەرەكانی گەشەكردنی خێرای
ك��وردس��ت��ان/ع��ێ��راق راگ��ەی��ەن��راو زۆری��ن��ەی
بزووتنەوەی ئیسالمی
س��ەرك��ردای��ەت��یو ئەندامانی ب��زووت��ن��ەوەی پ��ەی��وەن��دی ئیسالمی ئ��ەوك��ات ه��ات��ن��ە نێو
فاكتەرە دەرەكییەكان
بزووتنەوەی ئیسالمییەوە ،ئەمەش لەبەر
ــ هەاڵیسانی شۆڕشی ئیسالمی ئێران :رەوتی
دوو هۆكاری سەرەكی:
ئیسالمی بە گشتیو بزووتنەوەی ئیسالمی بە
1ــ لەبەر سەنگو قورسایی مامۆستا مال
تایبەتی تا ئەم دواییانەش نەیتوانی پانتاییەكی
عوسمان عهبدولعهزیزو ئەو جەماوەرەی،
ف����رهوان ب��گ��رێ��ت��ەوەو ج��ی��اوازی��ی��ەك لەگەڵ
کە گوێڕایەڵیان دەكرد.
راب���ردوودا دروس��ت بكات ،کە تەنها وەك
2ـ���ـ ئ��ەگ��ەر پ��ەی��وەن��دی ب��ە س��ەرب��ەخ��ۆی��ی
الیەنێكی بانگەوازیو پەروەردەیی دەبینرا،
ب��م��ای��ەت��ەوە ك��ەس��ی وای ب���ەالوە ن��ەدەم��او
ب��ەاڵم پ��اش تێپەڕبوونی سااڵنێك بە سەر
رەنگبوو لە ماوەیەكی كەمدا بپوكایەتەوە،
دروستبوونیداو رووداوو گۆڕانكارییەكانی
بۆیە ب��ە ن��اچ��اری هاتنە نێو ب��زووت��ن��ەوەی
ئەو كاتە وای كرد ،کە ئەم رەوتە تا ڕادەیەك
ئیسالمیەوە.
بە پەلە گەشە بكات ،بەاڵم لەگەڵ ئەمەشدا
گەشەكردنی خێرای بزووتنەوەی ئیسالمی:
چونكە ئ��ەم گ��ەش��ەك��ردن��ە ئ��اس��ای��ی نەبوو
لەم قۆناغەیدا بزووتنەوەی ئیسالمی توانی
هەروەها بە شێوەیەكی رێكخراوو بەرنامە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 72
بۆ داڕێ����ژراوی بەهێز نەبوو وەك رەوت��ە
ئەفغانستان) پەیڕەوكاری ی��ەك مەزهەبی
چەپەكانیتری كوردستان بۆیە ئەم هۆكارە
ئیسالمی سوونی بوون بۆیە كاریگەرییەكی
وایكرد ،کە رەوتی چەپ بۆماوەیەكی زۆرو
بەرچاوی هەبوو لە سەر رەوتی ئیسالمی
تائێستاش وەك الیەنی دەسترۆیشتوو لە
كوردیو گەشەكردنی بزووتنەوەی ئیسالمی
س��اح��ەی سیاسی ك��وردس��ت��ان��دا بمێنێتەوە
لەبەر چەند هۆكارێك:
ن��ەب��ووە الن��ك��ەی��ەك ب��ۆ رووك���ردن���ە ك��اری
1ــ بانگەوازی جیهاد دژی داگیركەرو بوونی
ئیسالمی بە شێوەیەكی بەرفرهوان ،وە ئەو
رێگای ئاسان بۆ كۆچكردن بۆ ئەفغانستانو
رێژەیەی رەوتی ئیسالمیش ،کە پەیدابوون
تێكۆشان لە ژێر ناوی ئیسالمدا ،كە دواتر
()33
كاریگەری زۆری هەبوو ،کە هەتا ئێستاش
جیهانیو گۆڕانكارییەكانی جیهانی ئیسالمیدا
چ��ەن��دی��ن ك��ەس��ای��ەت��ی ئیسالمی پاشگری
پەیدابوو بە تایبەتیش شۆڕشی ئیسالمی
ئەفغانیان بۆ خۆیان داناوە لە كوردستاندا،
ئێران .هەرچەندە شۆڕشی ئیسالمی ئێران
نموونە ،ئ��ارام ئەفغانی ئەیوب ئەفغانی لە
تایبەت بوو بە بیروباوەڕی ئایینی مەزهەبی
سەركردایەتی انسار ئهلئیسالم.
جەعفەری ،بەاڵم دواجار هەردووال لە هەستە
2ـ��ـ لێكچوونی ج��وگ��راف��ی��ای ك��وردس��ت��انو
ئایینیەكەدا یەكیان گرتەوە بۆیە ئەم شۆڕشە
ئەفغانستان ،کە هەردووال خاوەنی ناوچەی
بە شێوەیەكی گشتی توانی كاربكاتە سەر
سەختو ش��اخو ئ��اووه��ەواو ب��ەرزو نزمی
گەالنی ناوچەكەو بە تایبەت گەلی ك��ورد،
دژوار بوون لە ناوچەكەدا.
چونكە ه��ەر لە س��ەرەت��اوە دەس��ەاڵت��داران��ی
3ــ گەیشتنو بەدەستهێنانی چەندین كتێبو
ك��ۆم��اری ئیسالمی كەوتنە ش��ەڕی هەشت
كاسێتو ب�ڵاوك��راوەی جیهادی ئەفغانیو
س��اڵ��ەوە ل��ەگ��ەڵ واڵت���ی ع��ێ��راق��داو ئەمەش
ئ��ی��س�لام��ی ،ك���ە زی���ات���ر ه��ان��ی ئ��ەن��دام��ان��ی
وایكرد خاكەكەی ببێتە جێی ح��ەوان��ەوەی
ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی دەدا ب��ۆ ئ��ەوەی
سەرجەم نەیارو ئۆپۆزسیۆنەكانی دەوڵەتی
دەس��ت��ب��دەن��ە ك���اری ج��ی��ه��ادو تێكۆشان لە
ل��ە ژێ���ر ك��اری��گ��ەری رەوت����ی ئ��ی��س�لام��ی
عێراقی.
()34
پێناو خودادا لەوانە نووسینەكانی كۆمەڵەی
ــ حاڵەتی جیهادی ئەفغانی :بەو پێیەی واڵتی
جیهادی میسریو كتێبە كانی دكتۆر عهبدولاڵ
ئەفغانستان لەو سەردەمەدا ببووە بەرەیەكی
عزام سەركردەی دیاری جیهادی ئەفغانی ،کە
ب���ەرگ���ری ف�����رهوان ل��ە دژی داگ��ی��رك��اری
زیاتر كاریان لە سەر پرەنسیپەكانی (الوالء،
س��ۆڤ��ی��ەت��یو ه������ەردووالش (ك��وردس��ت��ان،
البراء ،بیعة)و جیهاد دەكرد بوونە هۆكاری
73
پێكهێنانی فیكری جیهادی لە كوردستان.
كەسانەی ،کە دیدو تێڕوانینێكی ئیسالمیانەیان بۆ ژیان هەبوو پێشتر كۆچیان كردبوو بۆ
فاكتەرە ناوخۆییەكان
دەرەوەی عێراق لەبەر هۆكاری نەكردنی
ــ نەبوونی بزافی ئیسالمی چەكدار :لە پێش
خزمەتی سەربازیو گرتنو سزادان ئەمەش
دامەزراندنی بزووتنەوەی ئیسالمی بەشێكی
وایكرد ،کە بزووتنەوەی ئیسالمی دامەزرا
زۆری ئ��ەوان��ەی ،ک��ە ب��ە ك���اری سیاسیو
ژم��ارەی��ەك��ی ب��ەرچ��اوی خەڵكی مسوڵمان،
چەكداری دەستیان بە خەبات كردن كردبوو
کە نیشتەجێی ئۆردوگاكانی ئێران بوون
لە ژێر ناوی حزبو الیەنی نەتەوەییو چەپدا
پەیوەندی بەم پارتەوە بكەن جگە لەوەی،
مۆنۆپۆلی گۆڕەپانی سیاسی كوردستانیان
کە دواتریش چەند ناوچەیەكی كوردستانی
ك��ردب��وو هەرچەندە چەندین زان��او شێخو
عێراق ئازادكرابوونو تا ڕادەیەك دەسەاڵتی
م��ەالی��ی ئایینی ل��ە ژێ��ر چ��ەت��ری ئ��ەم پارتە
رژێ��م��ی ت��ێ��دا ن��ەم��اب��وو ب��ووب��ون��ە شوێنی
چەپانەدا ك��اری��ان دەك���ردو رۆڵ��ی��ان هەبوو
ح���ەوان���ەوەو چ��االك��ی ه��ێ��زی پێشمەرگەی
ه���ەروەه���ا چ��ەن��د الی��ەن��ێ��ك��یت��ری ئیسالمی
كوردستان ئەمەش بووە هۆی پەیوەندیكردنی
ه��ەب��وون ،ب���ەاڵم زی��ات��ر ل��ە ژێ��ر ب��ەرن��ام��ەو
گ���ەن���جو الوی ئ���ەو گ���ون���دو ن��اوچ��ان��ە بە
ب��ی��روب��اوەڕی ئیخوانیدا پ��ێ��ن��اس��ەدەك��ران،
پ��ارت��ەك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ەوە ل��ە ناویشیاندا
یاخود پێش گەشەكردنی تەواوەتی بە هۆی
بزووتنەوەی ئیسالمی
لەو كەسانەی ،کە
هۆكارێكی نەخوازراوەوە هەڵدەوەشانەوە،
لە پاش هەڵگیرسانی جەنگی ئێران ــ عێراق
یاخود كاریگەریان نەدەما وەك لە شكری
لە شارەكانیتری كوردستانەوە كۆچیان
ق��ورئ��ان ،ب��زووت��ن��هوهی پ��ەی��وەن��دی ،ب��ەاڵم
ك��رد ب��ۆ ن��اوچ��ە هێمنەكانی ك��وردس��ت��انو
دەت���وان���رێ���ت ب��وت��رێ��ت ،ک��ە ب��زووت��ن��ەوەی
دواتر لە ریزەكانی بزووتنەوەی ئیسالمیدا
ئیسالمی لە س��ەرەت��ادا توانی بە سەر ئەم
خۆیان بینیەوە لەوانە :مەال وریا كەركوكی،
گ��رف��ت��ەدا زاڵ بێتو ن��ەك��ەوت��ە ب��ەر زەب��ری
عهلی باپیر ،شێخ محهمهد بهرزنجی ،كامیل
گەورەو كاریگەری الیەنەكان.
()35
()36
حاجی عهلی ،ئهحمهد كاكە مهحمود* ،کە
ــ هەاڵیسانی جەنگی نێوان ئێرانو عێراق:
یەكێك ب��وو ه لە دەس��ت��ەی دامەزرێنەرانی
کە لەو كاتەدا هەندێك لە زانایانی ئایینی
بزووتنەوەی ئیسالمی ..هتد.
كوردستان فتوایاندا :بەشداری ك��ردن لەو
ــ ئەو ئامادەكارییە ئایینیو بیروباوەڕەی،
ج��ەن��گ��ەدا ناشەرعییە ب��ۆی��ە ه��ەن��دێ��ك لەو
ک��ە ك��اری��گ��ەری��ی دەخ��س��ت��ە س��ەر گەنجانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 74
م��وس��وڵ��م��ان :رۆڵ���ی ب��ان��گ��خ��وازەك��ان��ی ئ��ەم
سلێمانیو مهال عهبدولغهنی لە هەولێر.
حزبە بە جۆرێك ،کە كاریگەرییە ئایینییەکە
ــ رێكکەوتن لەگەڵ پارتەكانیتری كوردستان:
ب��ە ج��ۆرێ��ك ب���وو ،ک��ە دەوت���را خەباتكردن
ل���ە دوای دام����ەزران����دن����ی ب���زووت���ن���ەوەی
لە ری��زی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیدا جگە لە
ئیسالمییەوە س��ەران��ی ح��زب هەستان بە
پاداشتی دنیایی رەزامەندی خوداو پاداشتی
پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن ب��ە ح��زب��ە سیاسییەكانی
دواڕۆژی���ش���ی ل��ە گ��ەڵ��دای��ەو خەباتكردنی
ئ��ەوس��ای كوردستانو لەگەڵ هەندێكیاندا
پێشمەرگایەتی جیهادە لە پێناو خودادا ،وە
گەیشتنە ئیمزاكردنی رێكکەوتننامە لە سەر
ئەم زەمینەسازییەو ئامادەكارییو كاریگەری
بنەمای هاریكاریو پێكەوەژیانو پاراستنی
دروستكردنە لە سەر خەڵكی پێویستی بە
یەكڕیزی میللەتی كورد ئەمەش بووە هۆی
چەندین كەسی ب��ە ت��وان��او لێهاتوو زان��ای
ئ��ەوەی ،کە زیاتر كار لە سەر رێكخستنو
شەرعناسو سیاسی هەبوو ،کە لە سەرەتادا
ب�ڵاوب��وون��ەوەو گەشەكردنی حزبدا بكەن،
لە مینبەری مزگەوتەكانو گەڕانو وتاردان
هەرچەندە دواتر لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانیی
لە ناوچە جیاجیاكانی كوردستان پاشانیش
كوردستتادا كەوتنە ش��ەڕی ن��اوخ��ۆوە ،کە
رۆڵی راگەیاندن بە شێوەیەكی گشتی ،بۆیە
كاریگەریەكی نەرێنی گ��ەورەی هەبوو لە
جگە لە ناوچەی هەڵەبجەو رۆڵی بنەماڵەی
سەر گەشەكردنو گەورەبوونی بزووتنەوەی
مامۆستا عهبدولعهزیز لە ناوچەی سیروانو
ئیسالمیو بارودۆخی كوردستان.
()37
()38
هەورامان مامۆستا احمد كاكە محمود رۆڵی بەرچاوی هەبوو بۆ هاندانی گەنجانی ئەو
كۆمەڵەی ئیسالمیی كوردستان
ن��اوچ��ەی��ە ه��ەر ل��ە ب�ڵاوك��ردن��ەوەی كتێبو
ل��ە پ���اش چ��ەن��د س��اڵ��ێ��ك ل��ە دروس��ت��ب��وون��ی
نوسراوەكانیو هەروەها وتاری هەینی ،کە
بزووتنەوەی ئیسالمی هەرچەندە ئەندامو
خۆی مامۆستای مزگەوتی گەورەی سیروان
الیەنگری ئەو بزووتنەوهیە زی��ادی دەكرد.
ب��ووەو بە وت��ارەك��ان��ی خەڵكی ه��ان��داوە بۆ
ب���ە ه���ەم���ان ش��ێ��وە ك��ێ��ش��ەو گ��رف��ت��ەك��ان��ی
گەشەكردنی راب��وون��ی ئیسالمی هەروەها
سەركردایەتیش ل��ە ب��ەرزب��وون��ەوەدا ب��وو،
لە ناوچەكانیتریش كەسانی دیكە بەم كارە
ک���ە ئ���ەم���ەش ب���ە ه����ۆی ئ����ەو ج��ی��اوازی��ی��ە
هەستاون ،کە بۆتە هۆكاری گەشەكردنی
ف��ی��ك��ریو ك��ۆم��ەاڵی��ەت��یو ئ��اس��ت��ی تەمەنی
زیاترو خێرای بزووتنەوەی ئیسالمی وەك
سەركردایەتییەكەی ،کە دەگەڕایەوە .بە هۆی
م��ەال م��ەغ��دی��د ل��ە ران��ی��ەو م��ەال ك��رێ��ك��ار لە
ئەم جیاوازییانەوە ملمالنێی نێوان ئەندامانی
75
سەركردایەتی بۆ یەكەمجارو لە مێژووی
كۆمەڵی جیهادی ئیسالمی
ئەو پارتەدا بەر لە راپەڕین لە نێو ریزەكانی
لە پاش راپەڕینی ساڵی 1991بزووتنەوەی
ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیدا ل��ە س��ەر دەستی
ئ��ی��س�لام��ی ه��ەس��ت��ی ب�����ەوە ك�����رد ،ک���ە بۆ
نهجمهدین فهرهج (كرێكار) جبابوونەوەیەك
زیاتر رێكخستنەوەو خۆ ئ��ام��ادەك��ردن بۆ
لە ریزەكانی بزووتنەوەی ئیسالمیدا روویداو
قۆناغەكانی دوای راپ��ەڕی��ن پێویستی بە
رێكخراوێكی ت��ازەی��ان بە ن��اوی كۆمەڵەی
چاكسازیو نوێبوونەوە ه��ەب��وو ،بۆیە لە
ئیسالمیی كوردستان راگەیاند ،کە لە سەر
ساڵی 1992كۆنگرەی شەشەمی بەست لە
رێ��ب��ازی سەلەفی جیهادی ك��اری دەك��ردو
سەر ئەشكەوتان لە ناوچەی بێتواتە ،ئەوەی
ك��اری��گ��ەرب��وو ب��ە ب���زووت���ن���ەوەی جیهادی
پێویستە ب��اس��ی ل��ێ��وە بكەین ئ��ەوەی��ە ،کە
میسریو س��وود وەرگ��رت��ن ل��ە ئەزموونی
زۆرجار لە كۆنگرەی پارتەكانی ئەم ناوچەیە
ش���ەڕی ئ��ەف��غ��ان ،پ��اش��ان ل��ە ن��اوچ��ەك��ان��ی
بە گشتیو پارتە ئیسالمییەكان بە تایبەتی،
خ��ەل��ی��ف��انو ح���اج���ی ئ����ۆم����ەران ب���ارەگ���او
دەنگی ناڕەزایی بەرز دەبێتەوە ،کە هەندێک
سەربازگەیان ك��ردەوەو گۆڤارێكیشیان بە
جار تا كەناری جیابوونەوەو دامەزراندنی
ناوی (بانگەواز) دەرك��رد ،بەاڵم دوات��ر ئەم
رێ��ك��خ��راوی ن��وێ دەڕوات ،ب��زووت��ن��ەوەی
رێكخراوە رووب����ەڕووی بەگژاچوونەوەو
ئیسالمیش یەكێكە لەو پارتانەی ،کە زۆربەی
گلەییو تەنانەت جۆرێك لە فشار بوویەوە
كۆنگرەكانی بە كێشەو گرفتی گەورە ،یاخود
بۆئەوەی واز لەو كارەیان بێننو بگەڕێنەوە
جیابوونەوەی باڵێك ،یان پارتێكی نوێ كۆتایی
ریزەكانی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ،چونكە
هاتووە .زۆربەی ئەو پارتانەی ،کە لەم حزبە
ئەوان (بزووتنەوە) جەختیان دەكردەوە ،کە
جیابوونەتەوە لە دەرەنجامی كۆنگرەكان
نابێت لە نێو یەك نەتەوەی موسوڵماندا دوو
ب��وون .كۆمەڵی جیهادی ئیسالمیش یەكێك
پارتی ئیسالمی هەبێت ،هەردوو پارتەكەش
بوو لەو رێكخراوانەی ،کە لە دەرەنجامی
رێبازی جیهادییان گرتبێتەبەر ،بۆیە ئەم
قبوڵنەكردنی ئەنجامی كۆنگرەی شەشەمی
رێكخراوە لە پاش تەنها ساڵێك جارێكیتر
ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ل��ە ساڵی 1992دا
گەڕانەوە نێو بزووتنەوەی ئیسالمی ،ئەمەش
بە سەركردایەتی مەال ئەمینی جیهاد (مەال
لە پ��اش چەندین هەوڵی ناوخۆو دەرەك��ی
ئەمینی پ��ی��رداود خۆشناو) جیابوونەوەی
ل��ە ن��اوی��ان��دا عمر عهبدولرهحمان راب��ەری
خۆیان لە بزووتنەوەی ئیسالمی راگەیاندو
(كۆمەڵی ئیسالمی لە میسر).
()39
لە ژێر ئەو ن��اوە نوێیەدا دەستیان بە كار
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 76
ك��رد ،هەرچەندە ئەمین پ��ی��رداود مێژووی
توێژینەوەیەدا باسی لێوە بكرێت ئەوەیە،
دروستبوونی ئەم رێكخراوەی دەگەڕێنێتەوە
ک��ە دوای راگەیاندنی ئ��ەم پ��ارت��ە نوێیەوە
بۆ ساڵی ،1983کە لە سنووری پارێزگای
تاڕادەیەكی زۆر بەرچاو بیركردنەوەو فیكرو
لە
بەرنامەی ئ��ەم پارتە نوێیە جیاوازبوو لە
پاش ئەم ماوەیە كەمو زۆر ئەم رێكخراوە
بەرنامەو بیری میانڕەوی ئیخوان موسلمین،
چاالكیو جووڵەیان هەبوو ،تا لە رۆژی 9ی
ب��ەڵ��ك��و ك���اری���ان ل���ە س���ەر دام���ەزران���دن���ی
4ی 1997مەال ئەمینو كوڕێكیو یەكێك لە
هەیكەلیەتی رێكخراوێكی نوێ دەك��رد ،کە
ئەندامانی سەركردایەتیو چەند چەكدارێكی
دەتوانرێت بە چەند سیمایەكی دیار لە كاری
رێ��ك��خ��راوەك��ە ل��ە ن��اوچ��ەی ب��ەس��ت��ورەو لە
ئیخوان موسلمینو هەڵوێستی پێشووی
گوندی (ه��ەن��اران) ك���وژران .لە دوای ئەم
دامەزرێنەرانی ئەم پارتە جیابكەینەوە ،کە
رووداوە وردە وردە ئەم كۆمەڵەیە كارو
ئەوانیش:
چ��االك��ی ب���ەرەو الواز ب���وون دەڕۆی��ش��تو
1ـ��ـ پ��ی��ادەك��ردن��ی ب��ەرن��ام��ەی سەلەفییەتو
چەند كەسێكی كەمیان مانەوەو ئەوانیش لە
پەروەردەكردنی ئەندامانیانە بەو فیكرە.
ساڵی 2002دا چوونە نێو ریزەكانی كۆمەڵی
2ــ لە هەندێك بەیاننامەو نوسراودا جەختیان
هەولێر ب��ە نهێنی ك��اری��ان ك�����ردووە.
()40
ئیسالمییەوە.
()41
()42
لە بانگەشەكردن بۆ جیهادو تێكۆشان لە پێناوی خ��ودادا دەك��رد ،کە ئ��ەم خاڵە زۆر
بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی (برا)
دووربوو لە بیرو كاری پێشوویانەوە.
ئەم بزووتنەوەیە وەک درێژكراوەی كاری
3ــ دژایەتیكردنو نەیاری لەگەڵ ئیخوانەكانی
ئیخوان موسلیمینی باڵی مامۆستا سدیق
كوردستان ،کە دوات��ر ئەوانیش خۆیان لە
بوون ،ئەم باڵە لە دوای بە فەرمی ناساندنی
یەكگرتوی ئیسالمیدا بینیەوە هەروەها خۆ
باڵی مامۆستا سهالحهدین بەرەو الوازیو
نزیككردنەوە لە بەرنامەو رێكخستنەكانی
تەنانەت مەترسی نەمانیان ل��ە س��ەرب��وو،
بزووتنەوەی ئیسالمی ،کە لەو كاتەدا خاوەنی
ب��ۆی��ە ل��ە ب�����ەرواری 22ی 11ی 1992دا
ناوچەیەكی قەڵەمڕەوی خۆی بوو.
ئ���ەم ب��اڵ��ە ك��ۆن��ەی ئ��ی��خ��وان موسلمین بە
لە پاش ساڵی 1995وە بزووتنەوەی راپەڕین
سەركردایەتی مامۆستا سدیق عهبدولعهزیز
تا رادەیەكی باش گەشەكردنێكی خێرای بە
بە ناوی بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمییەوە
خۆیەوە بینیو توانی لە زۆربەی ناوچەكانی
خۆیان راگەیاند .ئ��ەوەی ،کە پێویستە لەو
كوردستاندا رێكخستنو ناوچەكانی گەشە
77
بكات ،ئەمەش بە هۆی چەند هۆكارێك ،کە
ب��ەروب��ووم��ەك��ەی ،ك��ە دوات���ر ئ��ەم پ��ڕۆژان��ە
بریتین لە:
كاریگەرییەكی باشی هەبوو بۆ گەشەكردنو
ش��ەڕی ناوخۆ :لە ئەنجامی سەرقاڵبوونی
ف��رهوان��ب��وون��ی ب��زووت��ن��ەوەی راپ��ەڕی��ن بە
هەر یەك لە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانو
تایبەت ل��ەو س��ەردەم��ەدا ،کە كوردستانو
پارتی دیموكراتی كوردستان ،بزووتنەوەی
عێراق بە هۆی گەمارۆی ئابوورییەوە بە
ئیسالمیو چ��ەن��د الیەنێكیتر ب��ە ش��ەڕی
گرانییەكی بێزاركەردا تێپەڕ دەبوو .دواتر بە
ناوخۆوە ،الیەنە ئیسالمیەكانیتر زەمینەیەكی
هۆی رێكەوتنی تارانی نێوان بزووتنەوەی
لەباریان بۆ رەخسا ،تا كار بكەن بۆ ئەوەی
ئیسالمیو یەكێتیی نیشتمانی لە ساڵی 1997دا
زی��ات��ر بچنە ن��ێ��و ج����ەم����اوەرەوە ،ک��ە ل��ەو
ه��ەروەه��ا س��ن��ووردارب��وون��ی چاالكییەكانی
س��ەردەم��ەدا ب��زووت��ن��ەوەی راپ��ەڕی��ن توانی
كۆمەڵەی س��ەالم ،لە هەمووشیان گرنگترو
ب��ە باشی ئ��ەو هەلە ب��ەك��ار بهێنێت ،خۆی
كاریگەرتر سەرهەڵدانی كێشەی ناوخۆییو
رێكخستەوەو زیاتر چووە نێو جەماوەری
فیكری لە نێوان ئەندامانی ئ��ەم پارتە ،کە
ئیسالمی كوردستانەوە.
نەیتوانی لە نێوان ئەو دوو قوتابخانەیەی،
كۆمەڵەی سەالمی خێرخوازی :یەكێك لەو
کە یەكێكیان ئیخوانیو ئەویتریان جیهادی
ك��اران��ەی ،ک��ە دەك��رێ��ت وەك دەسكەوتێك
ب��وو خ��ۆی ی��ەك�لای��ی ب��ك��ات��ەوە ب��ە جۆرێك
بۆ بزووتنەوەی راپەڕین باسی لێوەبكرێت.
ل��ە ه��ی یەكەمیاندا یەكگرتووی ئیسالمی
ك��ۆم��ەڵ��ەی س��ەالم��ی خ��ێ��رخ��وازی ب���وو ،کە
ب��ە ت����ەواوی خ��ەری��ك ب��وو ك���اری دەك���ردو
بزووتنەوەی راپەڕین توانی لە رێگەی چەند
هەروەها بزووتنەوەی ئیسالمیش خۆی بە
سەرمایەدارێكی عەرەبو ئیسالمی واڵتانی
خ��اوەن��ی قوتابخانەی دووهەمیان دەزان��ی
كەنداو ئ��ەم كۆمەڵەیە بێنێتە كوردستانو
ل��ە ك��وردس��ت��ان��دا ،ب��ۆی��ە ئ���ەم پ��ارت��ە بیری
لە چەند بوارێكدا یارمەتی خەڵكیان پێدەدا
ل��ە رێ��گ��ەچ��ارەی��ەك��ی دی��ك��ە دەك�����ردەوە بۆ
لەوانە بڕینەوەی مووچە بۆ مندااڵنی بێ
دەربازبوون لە م قەیرانە ،تا لە دواییداو لە
ب��اوك ،دروستكردنی م��زگ��ەوت ،هەروەها
ساڵی 1999دا لەگەڵ بزووتنهوهی ئیسالمیدا
یارمەتیدانی هەندێك ل��ە گوندنشینان بە
ی��ەك��ی��ان��گ��رتو پ��ارت��ێ��ك��ی ن��وێ��ی��ان ب��ە ن��اوی
تایبەت لە ناوچەی شارەزوورو هەڵەبجە بە
(بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسالمی) راگەیاند،
پێدانی دە سەر ئاژەڵ بە پارەیەكی دیاریكراو،
ب��ەاڵم ئ��ەم یەكبوونە كەمتر ل��ە دوو ساڵ
ی��اخ��ود ب��ەخ��ێ��وك��ردنو س��وودوەرگ��رت��ن لە
بەردەوام بوو لە بەرواری 31ی 5ی 2001دا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 78
ل��ەب��ەری��ەك ه��ەڵ��وەش��ای��ەوەو ب��زووت��ن��ەوەی
یەكگرتوو پاشان بە بەستنی كۆنگرەی گشتی
راپەڕین جارێكیتر بەو ن��اوەوە نەمایەوەو
لە رێكخستنەكانەوە سەدوسیویەک ئەندامی
سەركردەو ئەندامانی دابەش بوو بە سەر
كۆنگرەی حزبە نوێیەكەیان هەڵبژارد ،کە
ئەو الیەنانەی ،کە لە دوای هەڵوەشاندنەوەی
تەنها هەشتیان ئ��اف��رەت ب���وونو ل��ە دوای
بزووتنەوەی یەكبوون دروست بووبوونو
ت��ەواوك��ردن��ی ك��ارەك��ان��ی ك��ۆن��گ��رەی گشتی
هەندێكیشیان بە بێ الیەنی مانەوە.
()43
ل��ە ب���ەرواری 25ی 1ی 1994دا یەكەمین كۆبوونەوەی سەركردایەتی لە ژێر ناوی
یەكگرتووی ئیسالمیی كوردستان
(ش���ورای ن��اوەن��دی یەكگرتووی ئیسالمی
ی��ەك��گ��رت��ووی ئیسالمی ب��زووت��ن��ەوەی��ەك��ی
كوردستان)دا گرێدراو ئەمینداری گشتیو
چاكسازی میانڕەوە سەركردەكانی لە سەر
ئەندامانی مەكتەبی سیاسیو بەرپرسی
بنەمای كاری پێشینەیان لە رێكخراوی ئیخوان
ئۆرگانەكان دیاریكرانو دواتر لە بەرواری
موسلمینی جیهانی یەكگرتووی ئیسالمیان
6ی 2ی 1994و لە ژێر دروشمی (ئازادی،
دام��ەزران��د ،بۆیە ب���ەرواری 6ی 2ی 1994
برایەتی ،دادپەروەری) یەكگرتووی ئیسالمی
بە بەرواری راگەیاندنی یەكگرتوو دادەنین
كوردستان راگ��ەی��ەن��را.
بە ه��ۆی ئ��ەوەی
نەك دامەزراندنی ،راگەیاندنی یەكگرتوووی
ه���ەر ل��ە س���ەرەت���اوە ب��ە پێشكەشكردنی
ئیسالمی دەگەڕێتەوە بۆ دوای ئازادبوونی
خزمەتگوزاریو پەیڕەوكردنی سیاسەتی
زۆرب��ەی خاكی كوردستانو دامەزراندنی
میانڕەوانەو هەروەها بارودۆخی ئەوسای
حكومەتی هەرێمو دروستبوونی كەشێكی
ك��وردس��ت��ان ،ک��ە ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی
ئازادو هەڵبژاردنی پەرلەمانیو دەرچوونی
ل��ە ح��اڵ��ەت��ی ش���ەڕی ن��اوخ��ۆدا ب��وو لەگەڵ
یاسای حزبەكان لە مانگی مایسی ساڵی
ی��ەك��ێ��ت��ی��ی ن��ی��ش��ت��م��ان��ی ،ب���وون���ە ف��اك��ت��ەری
199٣دا ئ��ی��ت��ر س���ەرك���ردەك���ان���ی ئ��ی��خ��وان
بەهێزی گەشەكردنی یەكگرتوو ،کە توانی
موسلمین بیریان لە دامەزراندنی پارتێكی
ب��ە شێوەیەكی زۆر زی��رەك��ان��ە پێگەیەكی
ئیسالمی سیاسی میانڕەوكردەوە .بۆیە لە
جەماوەری بۆ خۆی دروست بكاتو قورسای
بەرواری 21ی 7ی 1993دا چەند لیژنەیەكیان
خۆی لە هەرێمی كوردستاندا ببینێتەوە بە
دروستكرد بۆ لێكۆڵینەوەو خوێندنەوەو
جۆرێك پێش چەندین پارتیتری دای��ەوە،
تاوتوێكردنی رەهەندەكانی دام��ەزران��دن��ی
کە م��ێ��ژووی دام��ەزران��دن��ی��ان زۆر لە پێش
ئەم پارتە بۆ خۆئامادەكردن بۆ راگەیاندنی
یەكگرتووە .یەكگرتوو وەك حزبێكی سیاسی
()44
79
ئایدۆلۆجیای دیاریكراوی هەیە ،لە ئێستادا
كردنی حكومەت وەرگرتنی پارەی مانگانەیان
خ��ۆی ب��ە درێ��ژەپ��ێ��دەری ئیخوان موسلیم
لە یەكێتی رەت كردەوە ،بەاڵم سەركردایەتی
نازانێتو بەڵكو وەك پارتێكی كوردستانی
بزووتنەوەی ئیسالمی سووربوونی خۆی
خۆی دەناسێت ،ئاواتی دامەزراندنی كیانێكی
ل��ە س��ەر پ��اب��ەن��دب��وون ب��ەو رێكەوتننامەیە
ك��وردی��ی��ە ،ک��ە ت��ی��ای��دا ش��ەری��ع��ەت��ی ئیسالم
دووپ����ات����ك����ردەوە ،ب��ۆی��ە چ��ەن��د كەسێكی
پەیڕەو بكرێت ،بەاڵم ئەوەی جێگەی باسە
سەلەفی جیهادی ریزەكانی بزووتنەوەیان
ل��ە ب��ەرن��ام��ەی سیاسیاندا ك��ار ل��ە س��ەر بە
بەجێهێشتو لە بەرواری 15ی 9ی 1997دا
دیهێنانی ئامانجە دیموكراتییەكان دەكەن
لە ژێر ناوی (رێكخراوی حەماسی ئیسالمی
بۆیە تا ئێستا توانیویەتی پارتێكی روو لە
كوردستان) خۆیان ناساند بە رابەرایەتی
گ��ەش��ە بێت ل��ە رووی ئ��ەن��دامو الیەنگرو
حەسەن سۆفی ،ئەم گرووپە بزووتنەوەی
خۆگونجاندن لەگەڵ بارودۆخەكانداو كارە
ئ��ی��س�لام��ی��ان ب���ەوە ت��ۆم��ەت��ب��ار دەك�����رد ،کە
سیاسیو ئیدارییەكانیان تا رادەیەكی زۆر
هەڵوێستەكانیان الوازی پێوەدیارە بەرانبەر
دام���ەزراوەی���ی پێوە دی���ارە .ه��ەرچ��ەن��دە لە
بە یەكێتی بۆیە ئەوان بڕیاریاندا درێژە بە
پێشتردا بە شێوەی هاوپەیمانیو یاخوود
شەڕ بدەن لە ژێر ئەو ناوە تازەیەدا ،تا لە
ب��ەش��داری��ك��ردن ل��ە كابینەكانی حكومەتی
بەرواری 8ی 1ی 1999دا لە شاری هەڵەبجە
هەرێمدا ب��ەش��داری لە كایە سیاسییەكاندا
كەسی یەكەمی ئ��ەم رێكخراوە تیرۆركرا،
كردووە ،بەاڵم لە ئێستادا لە ریزی هێزەكانی
بەاڵم گرووپەكەی درێژەیان بە كارەكانیان دا
ئۆپۆزسیۆندایەو خ��اوەن��ی چ��وار ئەندامی
تا هەڵوەشاندنەوەی بزووتنەوەی یەكبوونی
پەرلەمانی عێراقو شەش كورسی پەرلەمانی
ئیسالمی لەگەڵ باڵێكیتری بزووتنەوە بە
كوردستانەو ل��ە حكومەتی عێراقیشدا بە
ن��اوی (ب��ەرەی تەوحیدی ئیسالمی) خۆیان
وەزیری كۆچو كۆچبەران بەشدارە.
()45
راگ��ەی��ان��د ،ك��ە دوات��ری��ش ب��وون��ە الیەنێكی دروستكردنی رێكخراوی ئەنسارولئیسالم.
رێكخراوی حەماسی ئیسالمی
()46
لە دوای رێكکەوتنی تارانی نێوان یەكێتیی نیشتمانیی ك���وردس���ت���انو ب��زووت��ن��ەوەی
بزووتنهوهی یەكبوونی ئیسالمیی
ئیسالمیو كۆمەڵێك لە نێو بزووتنەوەی
كوردستان
ئیسالمیدا ب��ە ه��ەم��وو ج��ۆرێ��ك رێكەوتنو
ل��ە ئ��ەن��ج��ام��ی یەكگرتنی ه����ەردوو پ��ارت��ی
راگرتنی جەنگ لەگەڵ یەكێتیداو بەشداری
(ب����زووت����ن����ەوەی ئ��ی��س�لام��ی ك���وردس���ت���ان،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 80
بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی) لە بەرواری
ه��ەروا ئاسان نەبوو تا دەه��ات كێشەكان
21ی 8ی 1999دا بزووتنەوەی یەكبوونی
ق��ووڵ��ت��رو ئ��اڵ��ۆزت��ر دەب���وو م��ەرك��ەزی��ی��ەتو
ئ��ی��س�لام��ی ك��وردس��ت��ان ل��ە دای����ك ب���وو بە
كاركردن بە پەیڕەوو پڕۆگرامی حزب وەال
رابەرایەتی مامۆستا مهال عهلی عهبدولعهزیز
دەنرا لە بری ئەوە هەر كوتلەیەو كاری بە
راب���ەری پێشووی ب��زووت��ن��ەوەو مامۆستا
بەرنامەو بەرژەوەندیی خۆی دەك��رد ،بەم
سدیق عهبدولعهزیزیش بووە جێگری رابەری
كێشەو
بزووتنەوەی
گشتی ،هەروەك چۆن پۆستەكانیتری ئەم
یەكبوون ب��ۆ دەرب���ازب���وون لێیان بڕیاری
پارتە نوێیە لە نێوان دوو پارتەكەی پێشوودا
بەستنی كۆنگرەیدا ،ب��ەاڵم ئ���ەوەی گرنگە
بەشكرا .ئەم هەنگاوی یەكگرتنە ئاسۆیەكی
باسی لێوە بكرێت ئەوەیە ،کە ئەم كۆنگرەیە
فرهوانتری كاركردنو دڵخۆشییەكی زۆری
نەیتوانی ببێتە كەشتی رزگ��ارك��ەری ئەو
ب��ۆ ئ��ەن��دام��ان��ی ه����ەردوو پ���ارت ب��ە دوای
پ��ارت��ە ،بەڵكو كێشەكانی زی��ات��ر ك���ردەوەو
خۆیدا هێنا ،بەاڵم لە ئاستی سەركردایەتیدا
دەرەنجامەكانی كۆنگرە ئەم پارتەی بەرەو
بە شێوەیەكی ب��ەرچ��او روون��ت��ر لە ج��اران
لەتبوونو
یەكجارەكی
باڵباڵێنو كاری سەربەخۆو ماڵجیایی بەدی
برد ،ئەو كۆنگرەیەی یەكبوون ،کە لە مانگی
دەك��راو كێشە ك��ۆنو نوێكانیان جارێكیتر
8ی ساڵی 2000دا بەسترا ئەنجامەكەی
س��ەری��ان ه��ەڵ��دای��ەوەو ل��ە پێش لەتبوونی
لە الیەن راب��ەری گشتییەوە قبووڵو ئیمزا
یەكبووندا ئەم پارتە دابەش بوو بوو بە سەر
نەكرا بە هۆی بوونی گومانیان لە شێوازی
چەند خەتو باڵێكدا لهوانه:
دەن���گ���دانو ك��وت��ل��ەگ��ەرای��ی ن��ێ��و ك��ۆن��گ��رەو
ــ باڵی مامۆستا مەال عهلی عهبدولعهزیز.
یاریكردن بە ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە،
ــ باڵی مامۆستا عهلی باپیر.
ب����ەاڵم ه���ەر چ��ۆن��ێ��ك ب���وو ئ���ەم پ��ارت��ە بە
ـ��ـ ب��اڵ��ی م��ەرك��ەز ،ک��ە ل��ە دوای����دا ب���وون بە
یەكبوونی م��ای��ەوە تا ب���ەرواری 31ی 5ی
جندولئیسالم.
2001ل��ە دوای یەكگرتنی ه���ەردوو باڵی
ــ باڵی ئیسالح بە سەرۆكایەتی م .كرێكار.
عهلی باپیر لە نێو بزووتنەوەی پێشووداو
ــ باڵی راپەڕین بە سەرۆكایەتی م .سدیق
هەندێك ل��ە ئەندامانی باڵی ب��زووت��ن��ەوەی
عهبدولعهزیز.
راپەڕینی پێشوو بە راگەیاندنی پارتێكی
بۆیە ك��ارك��ردن��ی پارتێك ب��ە باگراوندێكی
ن��وێ ب��زووت��ن��ەوەی یەكبوونیان ل��ەت كرد،
ئیسالمییەوەو بەم هەموو كێشەو باڵباڵێنە
كە دواتریش ئەم جیابوونەوەیە بووە هۆی
لێكتێنەگەیشتنانەوە
هەڵوەشاندنەوەی
81
هەڵوەشاندنەوەی بزووتنەوەی یەكبوون،
خاوەن هێزی چەكدارو پێشمەرگەو ناوچەی
باڵەكانیتریش دواتر لە ژێر ناوو ناونیشانی
تایبەت بە خۆی بوو ،كە ناوچەی خورماڵو
نوێدا خۆیان بینییەوە ،كە دواتر باسیان لێوە
هەورامان بوو ،بەاڵم لە دوای هاتنی ئەمریكا
دەكەین .شایەنی باسە بە هەڵوەشاندنەوەی
بۆ ناوچەكەو موشەكبارانكردنی بارەگاكانی
ب��زووت��ن��ەوەی یەكبوونی ئیسالمی رەوت��ی
كۆمەڵی ئیسالمی ،ئێستا دواتر دەستگیركردنی
ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا بە گشتیو
ئەمیرەكەیان بیركردنەوەو بۆچوونەكانی
ئیسالمی سیاسی جیهادی تووشی الوازیو
ئ���ەم پ��ارت��ە ت����ەواو پ��ێ��چ��ەوان��ە ب���ووی���ەوەو
ب��چ��ووك��ب��وون��ەوەی��ەك��ی ب��ەرچ��او ب���وو ،کە
دەس��ت��ب��ەرداری خەباتی چ��ەك��داری ب��وونو
خۆی لە نەمانی ناوچەی قەڵەمڕەوی ئەو
بڕیاریاندا بە هەڵوەشاندنەوەی مەكتەبی
الیەنانەو كەم بوونەوەی ئاستی جەماوەریان
عەسكەری حزبەكەیانو كاركردنیان وەك
دەبینیەوە.
()47
هێزێكی سیاسی لە ساحەكەدا دەبینرێتو ت��ادێ��ت مەیلی م��ی��ان��ڕەوی خۆگونجاندنیان
كۆمەڵی ئیسالمیی كوردستان
لەگەڵ ب��ارودۆخو پێشهاتەكان زیاددەكاتو
ج��واڵن��ەوەی��ەك��ی ئیسالمی سیاسییەو لە
لە ئێستادا خاوەنی چوار كورسی پەرلەمانی
بەرواری 31ی 5ی 2001دا دامەزراوە ،پێشتر
ك��وردس��ت��انو دوو ك��ورس��ی پ��ەرل��ە مانی
سەركردەو ئەندامانی ئەم حزبە لە ریزەكانی
عێراقن.
()48
ب���زووت���ن���ەوەی ئ��ی��س�لام��یو ب��زووت��ن��ەوەی راپەڕینی ئیسالمییەوە پێگەیشتوونو كاری
جوندولئیسالم
سیاسیان كردووە ،بەاڵم لە دوای یەكبوونی
م����ێ����ژووی دام����ەزران����دن����ی رێ���ك���خ���راوی
ئ��ەو دووپ��ارت��ەی س���ەرەوەو دروستبوونی
جوندولئیسالم دەگەڕێتەوە بۆ مانگی ئەیلولی
ناكۆكیو لێكترازان لە ئەنجامدا ،باڵی مامۆستا
ساڵی 2001و ل��ە پ��اش هەڵوەشاندنەوەی
عەلی باپیر لە نێو بزووتنەوەی پێشوودا
بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسالمی لە الیەن
چەند سەركردەیەكی پێشووی بزووتنەوەی
ك��ۆم��ەڵ��ی ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەوە ،ئ��ەم��ان��ی��ش بریتی
راپەڕینو بێالیەنەكان بە پێشەوایەتی شێخ
ب��ووون لە كۆمەڵێك چەكداری توندڕەوی
محهمهد بەرزنجیو ئەمیرایەتی عەلی باپیر
سەلەفیی جیهادی خۆیان لە ژێر ئەم ناوە
كۆمەڵی ئیسالمی لە كوردستان /عێراقیان
نوێیەدا راگەیاندو لە ناوچەكانی هەورامان
دروستكرد ،لە سەرەتادا كۆمەڵی ئیسالمی
جێگیربوونو بارەگایان دانا ،کە لە الیەن وریا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 82
هەولێری ناسراو بە (ئهبو عهبدولاڵ شافیعی)
تەوحیدو گرووپی حەماسی ئیسالمی.
سەرۆكایەتی دەك���ران ،کە پێشتر ئەندامی
ئەندامانی ئەم رێكخراوە تەنها كورد نەبوون،
بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسالمی بوو ،ئەم
بەڵكو ع��ەرەب��ی ع��ێ��راق��یو واڵتانیتریشی
گرووپە لە ناوچەی ژێر دەسەاڵتی خۆیان
ل��ە خ���ۆدەگ���رتو ل��ە الی���ەن م .ك��رێ��ك��ارەوە
جاڕی حوكمی ئیسالمیاندا ،كە بەو هۆیەشەوە
راب���ەرای���ەت���ی دەك�����راو ه���ەر ل��ە س��ەرەت��ای
ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی ن��اه��ەم��وار ل���ەو ن��اوچ��ەی��ەدا
دروستبوونی ئ��ەم رێكخراوەوە بە بوونی
ه��ات��ەك��ای��ەوەو ل��ەگ��ەڵ یەكێتیی نیشتمانیدا
پەیوەندی بە رێكخراوی قاعیدەوە تۆمەتبار
كەوتنە چەندین ش��ەڕی خ��وێ��ن��اوی��ەوە ،کە
دەكرا بە تایبەت لە الیەن یەكێتیی نیشتمانیی
دیارترینیان (خێڵی حەمە) بوو ،ئەم گرووپە
ك��وردس��ت��انو ه��اوپ��ەی��م��ان��ەك��ان��ی ل��ە پ��ارت��ە
زۆرب����ەی ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی ب���ەرەی تەوحیدی
كوردستانیەكانیتر بە جۆرێك ،کە لە الیەن
ئیسالمیو هێزی دووی سۆران ،کە هێزێكی
یەكگرتووی ئیسالمی ك��وردس��ت��ان��ەوە ئەم
ب��زووت��ن��ەوەی یەكبوون ب��وون پێكهێنەری
رێكخراوە لە ساڵی 2001دا بە تیرۆریست
سەرەكی بوونو كاریگەری تەواوی جیهادی
ناوبرا ،ئەوەی ئەم گومانەی بۆ ئەم گرووپە
ئەفغانیو رێكخراوی قاعیدەیان لە سەربوو،
زیاتر دەكرد ،کە پەیوەندیان بە رێكخراوی
دوات��ر ئەم گرووپە لەگەڵ باڵی م .كرێكار
ق��اع��ی��دەوە ه��ەب��ووە ،ش��ێ��وازی رێكخستنو
یەكیانگرتو رێكخراوێكی نوێیان بە ناوی
م��ەش��ق��ی س���ەرب���ازیو ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی فێڵو
(ئەنسارو لئیسالم) دامەزراند.
()49
تاكتیكی جەنگی ،کە پێشتر لە كوردستان هیچ الیەنێك ئەو جۆرە تاكتیكو شێوازەی
ئەنصارولئیسالم
لە جەنگدا بە كارنەهێنابوو بۆیە لە سااڵنی
رێ��ك��خ��راوی پشتیوانانی ئ��ی��س�لام ،ک��ە بە
200١بۆ 2002دا چەندین شەڕی خوێناوی لە
رێكخراوێكی
نێوان ئەوانو یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا
سەلەفی جیهادی ب��وو لە ك��وردس��ت��انو لە
رووی�����داو ه��ەوڵ��ەك��ان��ی��ان وەگ��ەڕخ��س��ت بۆ
بەرواری 5ی 9ی 2001دا لە ئاكامی یەكگرتنی
تیرۆركردنی بەرپرسە بااڵكانی یەكێتیی
سێ گرووپی ئیسالمی ،كە پێشتر هەموویان لە
نیشتمانی بۆ نموونە هەوڵی تیرۆركردنی د.
ریزەكانی بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسالمیدا
برهم ئەحمەد صالح (سەرۆكی ئەنجومەنی
ب����وون دروس���ت���ب���وو ،ئ��ەوان��ی��ش ه���ەر سێ
وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان) لە
رێكخراوی جوندولئیسالمو بزووتنەوەی
مانگی نیسانی ساڵی 2002دا ئەم كارانەی
ئەنصارولئیسالم
ناسرابوو
83
ئەوكاتەی ئ��ەم گرووپە هاوكاتبوو لەگەڵ
بنەما بیرییە سەرەكییەكانی بزووتنهوهی
نزیكبوونەوەی وادەی ل��ێ��دانو رووخ��ان��ی
ئیسالمی
رژێمی عێراق لە الیەن واڵتە یەكگرتووەكانی
ب��ەو پێیەی ب��زووت��ن��ەوە پارتێكی ئیسالمی
ئەمریكاو هاوپەیمانەكانییەوە ،بۆیە واڵتە
گشتگیرەو لە سەر پەیڕەوی ئەهلی سوونەو
یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەم رێكخراوەی
جەماعە ك��اردەك��ات ب��ۆی��ە زۆرب���ەی بنەما
وەك گرووپێكی تیرۆریستی لەقەڵەم دا بە
بیرییەكانی لە ئایینی ئیسالمەوە سەرچاوەی
رێكخەری پەیوەندی نێوان رژێمی ئەوسای
گرتووەو لە سەر ئەو بنەمایانە دەڕوات ،كە
عێراقو رێكخراوی قاعیدەی هەژماركرد،
ئایینی ئیسالمی لە سەر دامەزراوە ،بۆیە لەم
لەبەر ئ��ەم هۆكارانە لەگەڵ دەستپێكردنی
بەشەدا بنەماكانی كۆمەاڵیەتی ،ئابووری،
هەڵمەتە سەربازییەكانی ئەمریكا بۆ سەر
سیاسی باسدەكرێت.
عێراقو بە دیاریكراوی لە ب��ەرواری 29ی
بنەمای كۆمەاڵیەتی :بە بڕوای بزووتنەوەی
3ی 2003دا سەرجەم بنكەو بارەگاكانی ئەم
ئیسالمی هەركۆمەڵگایەك دین حوكمی بكات
رێكخراوە لە الیەن ئەمریكاوە بۆردومان كراو
ئاسایشی كۆمەاڵیەتی ب��ەرەو زی��ادب��وونو
بە دەیان سەركردەو چەكداری ئەو گرووپە
باشبوون دەڕوات لەبەر ئەوەی لە چوارچێوەی
كوژرانو هەندێكیشیان بەرەو سنوورەكانی
ئەم بنەمایەدا ،كە لە ئایینی ئیسالمدا بایەخی
دەرەوەی كوردستان كۆچیانكردو سەرجەم
زۆری پێدراوە بە جۆرێك هەر لە منداڵییەوە
ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتیان لە الیەن هێزەكانی
مرۆڤ فێردەكرێت ،كە ڕێز لە خۆی گەورەتر
یەكێتیی نیشتمانیەوە كۆنترۆڵكرانو دواتر لە
بگرێتو هەروەها گەورەكانیش مافی منداڵ
ساڵی 2003دا هەندێك لە پاشماوەی ئەم
ب��پ��ارێ��زن ،ب��زووت��ن��ەوە ب���اوەڕی ب��ەو بنەما
گرووپەو چەند گرووپێكیتر لە ناوچەكانی
كۆمەاڵیەتییە ئیسالمییە بەهێزە ،کە پیاوان
ناوەڕاستو خوارووی عێراق رێكخراوێكی
ئ��ازارو چەوساندنەوەی ژنان وازلێبهێننو
نوێیان بە ناوی (انصار السنة)وە دروستكردو
تا بێت گوێڕایەڵیان بۆ مێردەكانیان هەبێت،
دژایەتیكردنی هێزەكانی ئەمریكاو سوپای
ك��ە ب��ەم ش��ێ��وەی��ە خێزانێكی ب��ەخ��ت��ەوەرو
عێراقیو سیستمی سیاسی نوێی عێراقو
رێ����زدار دروس���ت دەب��ێ��تو رەن��گ��دان��ەوەی
داگیركاری ئەمریكا وەستانەوەو چاالكییان
ك��ۆم��ەڵ��گ��اش بریتییە ل��ە خ��ێ��زان ،بنەمای
دەنواند.
()50
كۆمەاڵیەتی لە الی بزووتنەوەی ئیسالمی خۆی دەبینێتەوە لە بەهێزكردنی پەیوەندییە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 84
كۆمەاڵیەتییەكانی نێوان تاكەكانو پاشان
تێگەیشتنو بەرنامەی بزووتنەوەی ئیسالمی
دژی ئەو كارانە دەوەستێتەوە ،كە كەسێك
كوردستان بە وت��ەی راب���ەری گشتیی ئەو
بێت ل��ە س��ەر حسابی تاكەكانی كۆمەڵگا
حزبە تێگەیشتنێكی ئیسالمییانەیەو پێیان
خۆی بەخێو بكات ،وەك ئاغاو نۆكەر ،كە
وای��ە ،كە سەرجەم هاوواڵتیان لە سوودی
لە پێشتردا هەبوون هەروەها وەستانەوە لە
ن بۆ نموونە سامانە سروشتیەكاندا بەشدار
دژی خورافیاتو پیرۆزكردنی تاكەكان بە
بە هەموو جۆرێك بوونی كۆمپانیاكانی نەوت
ناوی كەرامەتو شێخایەتی ..هتد شیرازەی
بە زی��ان دەزان��ن بۆ هاوواڵتیان پێیان وایە
كۆمەڵگا دەشێوێنن ،بەڵكو پێویستە كار لە
پێویستە حكومەت كاربكات بۆ خۆماڵیكردنی
سەر دادگەری كۆمەاڵیەتی بكرێتو برایەتی
ئەو سامانەو بەكارهێنانی بۆ خەڵكی بە بێ
ن��ێ��وان چ��ی��نو ت��وێ��ژەك��ان ب���ەرز رابگیرێت.
ج��ی��اوازی ن��ەك كۆمپانیایەكی بیانی بێتو
بزووتنەوە بۆنە ئایینیەكانو مزگەوتەكان بە
سەروەتو سامانی واڵتەكە بۆ بەرژەوەندی
دوو هۆكاری گرنگی پتەوكردنی پەیوەندییە
خۆی بە كاربهێنێت هەروەها پێویستە مرۆڤ
كۆمەاڵیەتیەكان دەزانێتو بۆیە بە شێوەیەكی
هەمیشە كاربكاتو بژێوی ژیانی خۆیو
ئاشكرا ل��ە ب��ەرن��ام��ەو پ��ەی��ڕەوی ناوخۆیی
منداڵەكانی دابین بكات بۆ ئەوەی نەبێتە بار
ح��زب��ە ك���ەدا ب���اس ل��ە ه���ەوڵ���دان ب��ۆ زی��ات��ر
بە سەر حكومەتو هاوواڵتیانەوە ،چونكە
ك��اراك��ردن��ی رۆڵ��ی مزگەوتەكان دەك��ات لە
بێكاری بە دەردێكی كوشندە دەبینین كاتێك،
پێناو پەروەردەكردنی تاكەكانی كۆمەڵگاداو
ك��ە ل��ە كۆمەڵگایەكدا تەشەنە دەسێنێتو
ئەوەی
ئەو كۆمەڵگایە ب��ەرەو داروخ��انو تێكشكان
بۆتە جێگەی رەخنە بۆ الیەنە ئیسالمییەكان
دەبات ،هەروەها كەسانی خاوەن سامانەكان
بە شێوەیەكی گشتی ،پێشێلكردنی ئازادییە
بە پێدانی زەك��ات دەتوانن رۆڵێكی گەورە
ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��انو سەپاندنی شەریعەتی
بگێڕن لە بەرزكردنەوەی ئاستی ئابووری
ئیسالمە بە سەر تاكەكانی كۆمەڵگاكەیاندا.
ه���اوواڵت���ی���انو ی��ارم��ەت��ی��دان��ی ه�����ەژارانو
ب��ن��ەم��ای ئ���اب���ووری :ل��ە ئ��ی��س�لام��دا بنەمای
لێقەوماوان ،بۆیە بە ب��ڕوای بزووتنەوەی
ئابووری نە بنەمایەكی سەرمایەداریو نە
ئیسالمی كاتێك خەڵكی ه��ان��درا ل��ە سەر
بنەمایەكی سۆسیالیزمە ،بەڵكو بە شێوەیەكی
كاركردنو دەوڵەمەندەكانیش لە سەر پێدانی
ناوەندگیری لە نێوان هەردوو بەرنامەكەدایە،
زەك��اتو یارمەتیدانی ه��ەژاران كاریان كرد
كە ئێستا بە ئابووری ئیسالمی ناسراوە بۆیە
ئ��ەوا واڵت ب��ەرەو خۆشگوزەرانی هەنگاو
پاراستنی فەرهەنگی ن��ەت��ەوەی��ی.
()51
85
دەنێتو پێیان وای��ە .كە پێویستە حكومەت
خۆی لەو بنەمائازادییە بە دوور ناگرێتو
بە جدی كاربكات بۆ نەهێشتنی (ئابووری
نموونەی ئازادی ئایینی سیاسی دەهێنێتەوە
سودار) بە هەموو جۆرەكانییەوە ،ئەویش بە
ب����ەوەی ،ك��ە ل��ە ك��ات��ی ب��وون��ی دەس��ەاڵت��ی
دام��ەزران��دنو گەشەپێدانی سیستمی بانكی
سیاسی ئەم حیزبە بە سەر چەند ناوچەیەكی
ئیسالمی ،كە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی
كوردستان ئازادی سیاسیو پەیڕەوكردنی
ئاستی ئابووری تاكەكانی كۆمەڵگا.
()52
ئایینی تایبەت رێگەی لێنەگیراوەو ئازادی ه��ەب��وو ل��ە ن��اوچ��ەك��ان��دا ،ه��اواری��ی��ەك��ان ،كە
بنەمای سیاسی لە بیری بزووتنەوەی
كۆمەڵێكی ناموسڵمانن لەو پەڕی كۆنترۆڵی
ئیسالمیدا
ب��زووت��ن��ەوە ب��ە س���ەر ئ��ەون��اوچ��ان��ەوە بە
ب���زووت���ن���ەوەی ئ��ی��س�لام��ی ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی
ئ���ازادی رێ��و رەس���مو بۆنە ئایینییەكانیان
رەها حوكمی (سیوكراتی) رەت دەكاتەوە،
رێگەی پێدراوەو تەنانەت كارئاسانیشیان
چونكە پێیان وایە ئیسالم تایبەتمەندییەكی
بۆ دەك��ردن هەروەها لەو پەڕی دەسەاڵتی
جوانی هەیە بۆ سیاسەتو حوكم ك��ردن،
بزووتنەوەی ئیسالمی بە سەرناوچەكەدا
كە ئەویش كاركردنە بە بنەمای ئەخالق
لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی هەرێمی
ب���ۆ س���ی���اس���ەت ،ب����ەاڵم ل���ەگ���ەڵ ئ���ەوەش���دا
كوردستان لە ساڵی 2000دا لیستی یەكێتیی
ت��ا رادەی���ەك���ی زۆر ب���اوەڕی���ان ب��ە ئ���ازادی
نیشتمانیی كوردستان زۆرینەی دەنگی لە
سیاسیو سیاسەتكردن هەیە ب��ە هەموو
ناوچەی تەوێڵەی هەورامان بەدەستهێنا لە
جۆرو رێگەیەك بەو مەرجەی لەگەڵ دەقە
كاتێكدا بارەگا سەرەكییەكانی بزووتنەوەی
شەرعیەكاندا تێنەگیرێت .چونكە بزووتنەوە
ئیسالمی ل��ەو ن��اوچ��ەی��ە ب��وو ه��ەروەه��ا بە
پێی وایە ،كە سیاسەت بۆ خۆشگوزەرانیو
پ��ێ��ی ب��ەرن��ام��ەو پ���ەی���ڕەوی ب��زووت��ن��ەوەی
ب��ەرژەوەن��دی مرۆڤەكانە ،بۆیە هاوواڵتیان
ئیسالمی ،ك��ە پ��ەس��ەن��درك��راوی كۆنگرەی
خۆیان دەتوانن بڕیاربدەن ،کە چ سیستمێك
دەی��ەم��ە دەڵ��ێ��ت :ه��ەوڵ��دان بۆ دام��ەزران��دن��ی
لە گەڵیاندا دەگونجێت ئەوە پەیڕەوبكرێت،
سیستمی فەرمانڕەوایی ئیسالمی ،كە تیایدا
ئیتر پەرلەمانییە ،ی��اخ��ود سەرۆكایەتییە،
بەرژەوەندی هەموو چینو توێژو كەمایەتییە
چونكە ئامانجی خۆشی مرۆڤەكانە ،بەاڵم
ئایینییەكان پارێزراو بێت لە ناویاندا بنەماكانی
بە مەرجی دژن��ەب��وونو گونجاوی لەگەڵ
فیكرو سیاسەتی دەوڵ��ەت��ی ئیسالمی تێیدا
شەریعەتی ئیسالمی ،بۆیە بزووتنەوەش
بەرجەستە ببێت بۆ پاراستنی ناسنامەی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 86
ب��ەم خ��اڵ��ەوە
كە حزبە سیاسییە ئیسالمییەكانی كوردستان
ئیسالمەتی گ��ەل��ەك��ەم��ان.
بۆمان روون دەب��ێ��ت��ەوە ،كە بزووتنەوەی
كاری ئێستایان دامەزراندنی حوكمی ئیسالم
ئ��ی��س�لام��ی ل��ە ك��وردس��ت��ان ك���اردەك���ات بۆ
نییە.
()53
()54
دام��ەزران��دن��ی سیستمێكی ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی ئیسالمی لە كوردستاندا ،بۆ ئەو مەبەستەش
چەمكی نیشتمان لە بیری رامیاری
بە باشی دەزانن هەوڵەكانیان بخەنە كار بۆ
بزووتنەوەی ئیسالمیدا
ه��اوك��اریو یەكخستنی تواناكان لە نێوان
چەمكی نیشتمان لە الی زۆربەی كەسو الیەنو
الیەنە ئیسالمییەكانی كوردستاندا ،بەاڵم
گ��رووپ��ەك��ان تایبەتمەندیو خۆشەویستی
ئ��ەوەی جێگەی باسە لە واقعدا كاركردنی
خۆی هەیە لە دڵی هەموواندا ئیتر ئەو الیەنە
ئێستای س��ەرج��ەم الی��ەن��ە ئیسالمییەكانی
الیەنێكی ئایینی ،یاخود لیبرال ،دیكتاتۆر ،یان
ك��وردس��ت��ان زی��ات��ر ل��ە ب����واری ب��ان��گ��ەوازو
دیموكرات بێت ،لەبەر ئەوەی هیچ الیەنێك
پ���ەروەردەی ئیسالمییەوەیە نەك هەوڵدان
ناتوانێت بە بێ بوونی نیشتمانێكی دیاریكراو
ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی سیستمی فەرمانڕەوایی
چاالكیو ژیانی بەشێوەیەكی ئاسایی درێژە
ئیسالمی ،ئەمەش بۆ گ��ۆڕان��ی ب��ارودۆخ��ی
پێبدات لێرەوە دەمانەوێت چەمكی نیشتمان
ناوچەكە دەگەڕێتەوە ،یاخود گۆڕان لە فكرو
لە بیری رام��ی��اری بزووتنەوەی ئیسالمیدا
سیاسەتی ئەم پارتە ئیسالمیانە .بە جۆرێك،
ب��اس بكەین ،ک��ە ئایا ب��زووت��ن��ەوە ت��ا چەند
ك��ە جگە ل��ە ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی دوو
كارو بەرنامەكانی لە خزمەتی نیشتماندایە،
پارتە ئیسالمیەكەیتر (كۆمەڵ ،یەكگرتوو)
كە كوردستانی ئازیزە وە ئەو رەخنانەی لە
لە بەرنامەو پەیڕەوو پرۆگرامیاندا بە هیچ
پارتە ئیسالمییەكان بە شێوەیەكی گشتیو
جۆرێك دەقێك نەهاتووە ،كە باس لە هەوڵدان
بزووتنەوەی ئیسالمی دەگیرێت لە بەرانبەر
ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی سیستمی فەرمانڕەوایی
بە گرنگ تەماشانەكردنی پرسی نیشتمانو
ئیسالمی بكات ،بەڵكو تەنها ئاماژە بە ئیسالم
كوردستان چین؟
وەك ئایینی زۆری��ن��ەی خەڵكی كوردستان ك����راوە ،ك��ە پێویستە ببێتە س��ەرچ��اوەی
تێگەیشتنی بزووتنەوەی ئیسالمی بۆ پرسی
سەرەكی یاسادانان رێزگرتن لە ناسنامەی
كوردستان
موسڵمانێتی گ��ەل��ی ك����ورد ،ب��ۆی��ە ل��ێ��رەوە
تێگەیشتنی بزووتنەوەی ئیسالمی كوردستان
دەتوانرێت ئەو راستییە باسی لێوەبكرێت،
(باسك) بۆ ئ��ەم پرسە بریتییە ل��ەوەی ،کە
87
ك���وردو ك��وردس��ت��ان بەشێكن ل��ە ئومەتی
گەالنی جیهانو رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان
ئیسالم ،ب��ەاڵم پێویستە ه��ەوڵ بدرێت ،كە
ت��ێ��ك��ۆش��ان ل���ە پ��ێ��ن��او گ���ێ���ڕان���ەوەی م��اف��ی
كوردستانیش ببێتە خاوەنی كیانی خۆی،
زەوت��ك��راوی گەلی ك��ورد ،دژای��ەت��ی كردنی
بۆیە ه��ەر لە س��ەرەت��ای دروستبوونییەوە
ستەمو گەندەڵیو بەرپاكردنی دادپەروەریو
ئ��ەوەی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی لە الی��ەنو
ری���ف���ۆرم ،ب����ەاڵم ب���ە م���ەرج���ی پ��اراس��ت��ن��ی
رێ��ك��خ��راوە ئیسالمییەكانیتری ئ��ەوس��ای
ناسنامەی گەلی كوردی موسڵمان .بۆ ئەو
ك��وردس��ت��ان ،ك��ە ل��ە ژێ���ر ن���اوی (ئ��ی��خ��وان
مەبەستەو ناساندنی پ��رس��ی كوردستان
موسلمین)دا كاریان دەك��رد ،جیادەكردەوە
ب��ە واڵت��ان��ی دەرەوە ب��ە ت��ای��ب��ەت جیهانی
ئەوەبوو بزووتنەوەی ئیسالمی بانگەوازی
عەرەبیو ئیسالمی ،چونكە پێشتر ئەم واڵتە
ج��ی��ه��ادو خ��ەب��ات��ی چ��ەك��داری راگ��ەی��ان��د لە
ئیسالمییانە جۆرێك لە قەناعەتیان لە الیەن
دژی رژێمی بەعس لە پێناو رزگاریكردنی
رژێمی بەعسەوە بۆ دروست كرابوو ،كە ئەو
خاكی كوردستان لەبەر ئەوەی گەیشتبوونە
الیەنانەی گەلی كورد ،كە خەباتی چەكداری
ئ��ەو ب��ڕوای��ەی خەباتی سیاسیو مەدەنی
دەكەن لە دژی رژێم سەرجەمیان دژی ئایینی
لەو سەردەمەدا بە بێ شۆڕشی چەكداری
ئیسالمنو دەیانەوێت فكرەو تۆوی بێدینی
ناتوانێت بێتە رزگاركەری خاكی كوردستان
لە واڵت��دا باڵوبكەنەوە ،ب��ەاڵم بزووتنەوەی
بۆیە بزووتنەوەی ئیسالمی جگە لە خەباتی
ئیسالمی ت��وان��ی ئ��ەو هەڵەتێگەیشتنەی لە
چ���ەك���داریو ج��واڵن��دن��ی ه��ەس��ت��ی ئایینی
گەلی كورد ،كە نەتەوەیەكن دژی ئیسالمو
هەندێك لە خەڵكی كوردستان ،كە ئەویش
بەرنامەی قورئان راستبكاتەوە بە تایبەت
لە رێگەی ئ��ەو فتوایانەی زانایانی ئایینی
ك��ات��ێ��ك ل���ە س��اڵ��ی 1988دا وەف���دێ���ك بە
نێو ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی دەری��ان��ك��ردو
سەرۆكایەتی م .علی عهبدولعهزیز ن��اردە
تیایدا خەبات كردن لە دژی رژێمی بەعسو
دەرەوە ب��ۆ ئ���ەوەی راس��ت��ی رووداوەك����ان
رزگاركردنی خاكی كوردستانیان بە جیهاد
ئاشكرا بكەنو تاوانەكانی رژێمی بەعس
لە پێناوی خ��ودادا لە قەڵەم دا هەروەها لە
دژبە گەلی كورد بخەنەڕوو ،كە تا ئەو كاتە
پەیڕەوی ناوخۆی بزووتنەوەكەدا لە باسی
لە الی زۆرێ��ك لە الیەنەكان روون نەبوو
روونكردنەوەی ئامانجەكانی دامەزراندنو
هەروەها بزووتنەوەی ئیسالمی پێی وایە ،كە
خەباتی بزووتنەوەكەدا هاتووە :ناساندنی
پرسی كوردستان مێژوویەكی كۆنتری هەیە
كێشەی ك���وردو ك��وردس��ت��ان ب��ە سەرجەم
لە وەی ،كە باسدەكرێت وەك لە دیدارێكیدا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 88
م .علی عهبدولعهزیز دەڵ��ێ��ت :كوردستان
حوكمی خۆی كردووەو دەستەاڵتێكی وەهای
داگیركەرانو واڵتانی رۆژئاوا دابەشیان كرد
حكومەتی عێراقی بە سەرەوە نەبووە ،وە لە
بە سەر چەند دەوڵەتێكداو پارچەپارچەیان
دوای ساڵی 2003وە بە بۆچوونی رابەری
كرد ،ئەویش بە هۆی ئەو پاڵپشتە بەهێزو
گشتیی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی هەرێمی
ب��ەرگ��ری كردنە ئ��ازای��ان��ەی گەلی ك��ورد لە
كوردستان داخوازیو بەرژەوەندییەكانی بە
خیالفەتی ئیسالمی دەك��رد دژ بە ئینگلیزو
سیستمی فیدراڵی كۆتایی نایە ،بۆیە ئەوان
پەیمانەكانی .بۆیە بزووتنەوە بە هۆی بینینی
پێیان وایە ،كە كوردستان شایەنی بارێكی
بزاڤە ئیسالمییەكانو كەسایەتیو زانایانی
تایبەتە ن��ەك ببەسترێتەوە ب��ە سیستمی
ئایینیو س��ەرك��ردەو پادشایانی دەوڵ��ەت��ە
فیدراڵی پڕ ك��ەمو ك��وڕی عێراقییەوە ،بۆیە
ئیسالمییەكان توانی رۆڵێكی گەورە ببینێت لە
ئەم فیدراڵییەی ئێستای كوردستان بە هیچ
ناساندنو باڵوكردنەوەی پرسی كوردستان،
ج��ۆرێ��ك ل��ە گەڵیدا ناگونجێت تەنانەت لە
كە دواتر بوو بە هۆی پشتگیرییەكی باشی
رووی دەروون��ی تاكی كوردییەوە بەوەی،
ئەو بزافو كەسایەتییە سیاسیو فكریانە بۆ
كە سیستمی فیدراڵی پەیڕەوی ناوەندێتی
بەرگریكردن لە كێشەی كوردو كوردستان.
دەك���ات ل��ە هەندێک ك��اری وەك سنوورو
()55
دارای��یو فڕۆكەخانەو كاروباری دەرەوەو س��وپ��ادا ،ل��ەب��ەر ئ��ەم ه��ۆك��اران��ە دەس��ەاڵت��ی
ستراتیجییەتی بزووتنهوهی ئیسالمی بۆ
سیاسی ك��وردیو گەلی ك��ورد قبوڵی ئەوە
چارەسەركردنی كێشەی كوردو كوردستان
ناكات ،كە حكومەتی عێراقی لەشکركێشی
یەكێك لە كێشەكانی كوردو هەست پێنەكردنی
بكات بۆ هەرێمی ك��وردس��ت��انو چاودێری
لە الیەن كەسایەتییە سیاسییەكانو ئەوانەش،
فڕۆكەخانەو سنوورەكان بكات ،بۆیە ئەمە
كە رابەرایەتی دەكەن ئەوەیە ،كە بە پێی كاتو
ب��ووە بە س��ەرچ��اوەی س��ەرج��ەم كێشەكان
پێداویستییەكان هەنگاو نانێن بۆ بەدیهێنانی
لەگەڵ حكومەتی مەركەزیدا ،لەم رووەوە
مافەكانی گەلی كورد دەبینین ،كە لە ساڵی
ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ل��ە زاری راب��ەری
1971دا گەلی ك��ورد مافی (حوكمی زات��ی)
گشتییەكەیەوە بۆ ئەم قۆناغەی كوردستان
بەدەست هێنا بۆ كورد زۆر گرنگ بووە ،بەاڵم
پێیان باشە سیستمی فیدراڵی هەرێم بگۆڕێت
لە دوای راپەڕینەوە تاوەكو ساڵی 2003و
بۆ كۆنفیدراڵی.
لە الیەكیترەوە بەرەی
روخانی رژێمی س��ەدام گەلی ك��ورد خۆی
لیبراڵو عەلمانییەكان پێیان وایە ،كە الیەنە
()56
89
ئیسالمییەكان بە شێوەیەكی گشتی ئەوەندەی
ئ��ەو شوناسەی ،كە هەموو ئ��ەم سنوورە
ك���ار ل��ە س���ەر تێكشكاندنی ش��ون��اس��ەك��ان
تەسكانە تێدەپەڕێنێتو لە سەروو ئەمانەوە
دەك���ەن ب��ۆ ئ���ەوەی دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی ئیسالمی
كار دەكات ،كە بریتییە لە شوناسی دەوڵەت،
دابمەزرێنن بزووتنەوەی ئیسالمیش یەكێكە
ب��ەاڵم بە بۆچوونی دكتۆر ع��ادل باخەوان
لەو الیەنانەی ،كە كار لە سەر شوناسێكی
توێژەر لە بواری ئیسالمی سیاسیدا :مامەڵە
گەورەتر دەك��ات ،كە بریتییە لە شوناسو
كردن لەگەڵ یەكگرتوو ،كۆمەڵ ،بزووتنەوەی
چەمكی (ئوممەت)و چەسپاندنی شەریعەتی
ئیسالمی ،وەك ئ��ەوەی ،كە مامەڵە دەكەین
ئیسالمی.
()57
لەگەڵ ئەم (نیوــفۆندامۆنتالیستەدا) هەڵەیەكی میتۆلۆجییە ،ک��ە ه��ەر سیاسییەكی ك��ورد
پێگەی نیشتمانو نەتەوە لە بیری رامیاریی
ب��ی��ك��ات ،ك��ۆت��ای��ی��ەك��ەی ب��ە ژی��ان��ی كیڵگەی
بزووتنهوهی ئیسالمی كوردستاندا
سیاسی ناسیۆنالی ك��وردی ت��ەواو دەبێتو
پ��ێ��گ��ەی ن��ی��ش��ت��م��انو ن���ەت���ەوە پ��ێ��گ��ەی��ەك��ی
بە هیچ شێوەیەك لە ب��ەرژەوەن��دی پانتایی
ئیسالمییانەو نەتەوەییانەیە لە یەك كاتدا،
()58
كۆمەاڵیەتیو سیاسی كوردستاندا نییە.
چ��ون��ك��ە ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ب���اوەڕی
ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ه��ەر لە سەرەتای
وایە ،كە ناكرێت ئەوەندە زیادەڕەوی بكەن
دامەزراندنییەوە ه��ۆك��اری دامەزراندنیان
تادەگاتە فكرێكی شۆڤێنیو رەگەز پەرستی،
دەگ���ێ���ڕن���ەوە ب��ۆ ئ���ەو زوڵ����مو زۆرەی لە
بۆیە ئەم بیركردنەوەیە وایكردووە ،كەهێزە
الیەن رژێمی بەعسەوە بەرانبەر بە گەلو
ئیسالمییەكان ب��ە گشتیو ب��زووت��ن��ەوەی
نیشتمان كراوە ،بۆیە دەستپێكی بەیاننامەی
ئیسالمیش ل��ە ن��اوی��ان��دا هەمیشە ل��ە الی��ەن
دامەزراندنیان راگەیاندنی جیهادە لە دژی
هێزە عەلمانییەكانەوە بەوە تۆمەتبار بكرێت،
ئەوانەی زوڵمیان لێكردوونو نیشتمانیان
ك��ە ئ���ەوان ن��ام��ۆن ب��ە كۆمەڵگای ك��وردیو
داگ��ی��رك��ردوون{ .أن ال��ذی��ن یقاتلون بأنهم
م��ەت��رس��ی��ن ب��ۆ ت��ێ��ك��ش��ك��ان��دن��ی ن��اس��ن��ام��ەی
ظلموا وإن الله علی نصرهم لقدیر الذین
ن��ەت��ەوەی��ی ك���ورد ،چونكە ئ���ەوان ل��ە سەر
اخرجوا من دیارهم بغیر حق إال أن یقولوا
چ��ەن��د چەمكێك ك���اردەك���ەن ،ك��ە بریتییە
ربنا الله} (الحج/آیة .)40بڕیاری تێكۆشانیان
ل��ە :چەمكی ئوممەت ،چەمكی شەریعەت،
دا ل���ە پ��ێ��ن��او رزگ���ارك���ردن���ی ن��ی��ش��ت��م��انو
چەمكی خیالفەت ،كە ئەم چەمكانەش لەگەڵ
باڵوكردنەوەی ت��اوانو دەستدرێژییەكانی
چەمكی نەتەوەو نیشتماندا یەك ناگرێتەوە،
لێرەوە دەتوانین
ئەو رژێمە بە جیهاندا.
()59
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 90
بڵێین بزووتنەوەی ئیسالمی بە شێوەیەكی
رووب���������ەڕووی رەخ���ن���ەو گ��ل��ەی��ی زۆری
كردارەكی سەلماندوویەتی ،كە لە خزمەتی
ئیسالمیەكانیتری عێراقو دەرەوەش بویەوە
نیشتمانو ن��ەت��ەوەك��ەی خ��ۆی��دای��ە ،ب��ەاڵم
ب����ەوەی ،ک��ە كوردستانیانە ب��ی��ردەك��ات��ەوە
جیاوازی لەگەڵ الیەنەكانیتری كوردستان
بیركردنەوەیەكی دەمارگیریو ناسیۆنالیزمە،
ئ����ەوەی����ە ،ك���ە ب����زووت����ن����ەوەی ئ��ی��س�لام��ی
بەاڵم ئەو گوێی بەو رەخنانە نەدا.
تێگەیشتنێكی ئیسالمیانەی هەیە بۆ نیشتمانو
5ـ���ـ ب��ەش��داری��ك��ردن��ی چ��ەن��دی��ن ك��ۆن��گ��رەو
نەتەوە بۆیە لێرەدا چەند هەڵوێستێكی ئەم
گردبوونەوەی نێودەوڵەتی ،كە ئامانجیان
پارتە دەخەینەڕوو ،كە خزمەتی بە چەمكی
بەهێزكردنی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی بوو بۆ
نیشتمانو نەتەوە كردووە:
ك��ارك��ردن بە مەبەستی رووخ��ان��ی رژێمی
1ــ بەشداری شۆڕشی كوردایەتی كردوو ه
سەداموچەسپاندنی مافەكانی گەلی كوردو
لە پێناو رزگاركردنی خاكی كوردستاندا،
داخوازی جەماوەرەكەی هەر بۆیە لە ساڵی
چ��ەن��دی��ن ش��ەه��ی��دی داوە ئ��ەم��ەش خاڵی
1991دا بە هۆی پێشهاتو گۆڕانكارییەكانی
جیاكەرەوەی الیەنە ئیسالمییەكانی راپەڕینی
ناوچەكەو عێراقەوە كۆنگرەی لەندەن بەسترا،
ساڵی 1991دروست بوون.
بەاڵم لەم كۆنگرەیەدا هەردوو پارتی سەرەكی
2ـ���ـ ل��ە م����اوەی خ��ەب��ات��ی ش��اخ��دا خ���ۆی لە
كوردستان (یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانو
دی���اردەك���ان���ی ش����ەری ن��اوخ��ۆی��ی ل��ەگ��ەڵ
پارتی دیموكراتی كوردستان) بە هۆی بوونی
براكوردەكانیدا پاراست ،کە ئەمەش بووە
دانووستان لەگەڵ رژێمی بەعسدا بەشداری
هۆی پێدانی رەسەنایەتی بەم بزووتنەوەیە.
ئەم كۆنگرەیەیان نەكرد ،بەاڵم بزووتنەوەی
3ـ���ـ ت��اك��ە ه��ێ��زی س��ی��اس��ی ك����ورد ب���ووه،
ئیسالمی لە سۆنگەی دڵسۆزی بۆ خاكو
ک��ە ب���ەش���داری ل��ە ب����ەرەی ك��وردس��ت��ان��یو
نیشتمان بەشداری ئەو كۆنگرەیەی كردوو
دانوستانەكانی ساڵی 1991ی نەكرد لەگەڵ
ب��ۆ ی��ەك��ەم ج��ار ل��ە الی��ەن (ئیحسان عهلی
رژێ��م��ی ب��ەع��س��دا ،چ��ون��ك��ە ب����ڕوای واب���وو
عهبدولعهزیز)
پەیوەندییەكانی
دانوستان لەگەڵ رژێمدا هیچ ئەنجامێكی نییە.
دەرەوەی بزووتنەوەی ئیسالمییەوە باسی
4ــ كودەتایەكی مەزنی لە نەریتی سیاسی
لە مافی پێدانی فیدراڵیەت كرا بۆ كوردستان
ج��اران��ی رەوت��ی ئیسالمی ك��رد ئەویش بە
لە كۆنگرەیەكی نێودەوڵەتیدا .دواتر لە 16ــ
ج��اڕدان��ی كوردستانیانەی رێكخستنی ،کە
9ــ حوزەیرانی ساڵی 1992كۆنگرەی ڤیەننا
پێشتر هەر عێراقیانەبوو بۆیە ،كە بزووتنەوە
یەكێكیتر بوو لەو كۆنگرانەو هەنگاوانەی
بەرپرسی
91
ئۆپۆزسیۆنی عێراقی بۆ دانانی بەرنامەی
كۆنگرەی نیۆرك لە ساڵی 1999دا ،کە لە
كاری هاوبەش لە دژی رژێمی بەعس ،كە
سەرجەمیاندا جەختی ل��ە بەدەستهێنانی
دواتر لەمەر جیاوازی بیروڕاكانو ئاییندەی
مافەرەواكانی گەلی ك��وردو دام��ەزران��دن��ی
سیاسی عێراقو چۆنیەتی چارەسەركردنی
كیانێكی س��ەرب��ەخ��ۆ ب��ۆ ك��وردس��ت��ان ،كە
ك��ێ��ش��ەی ن���ەت���ەوەی ك���ورد ل��ە ع��ێ��راق ،كە
دەتوانرێت ئەمانە وەك هەوڵی بزووتنەوەی
نوێنەری بزووتنەوە (م .عهلی عهبدولعهزیز)
ئیسالمی بۆ بەهێزكردنی پێگەی نیشتمان
وت���اری ك���وردی خ��وێ��ن��دەوە ب��ە هاوبەشی
دابنرێت.
لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانییو پارتی دیموكراتی
6ــ بزووتنەوەی ئیسالمیو هەڵبژاردنەكانی
كوردستان داوای مافی چارەی خۆنوسینو
ساڵی 1992و بەشداریكردنی لە دەسەاڵتدا.
سیستمی فیدراڵیان ك��رد ب��ۆ ك��وردس��ت��ان،
ل��ە دوای ئ���ەوەی ساڵی 1991دا هەرێمی
ك��ە ئ��ەم��ەش ب���ووە ه��ۆی ت��ووڕەی��ی الیەنە
كوردستان ئیدارەی حكومەتی عێراقی تێدا
ع��ەرەب��ە شۆڤێنیەكانو ناكۆكیو ناجۆری
نەما وە پاشان رووبەڕووی شكستخواردنی
ك��ەوت��ە ن��ێ��وان الی��ەن��ە ب��ەش��دارب��ووەك��ان��ەوە،
دانوستانەكانو ئابڵوقەی ئ��اب��ووری بووە
ب���ەاڵم ئ��ەم كۆنگرەیە ب���ووە ه��ۆی ئ��ەوەی
هۆی ئەوەی دەسەاڵتی سیاسی كوردستان
نەتەوەیەكگرتووەكان قایل بكەن ،كە بڕیارێك
بیر لە دروستكردنی ئیدارەیەكی سیسماتیكی
ی ترسناك لە دەربكات ،كە بەكارهێنانی چەك
بكاتەوە ،بۆ ئەو مەبەستەش لە ب��ەرواری
الیەن رژێمی بەعسەوە دژ بە گەالنی عێراق
1992/5/19دا ه��ەڵ��ب��ژاردن ئ��ەن��ج��ام درا،
قەدەغەبكات ،كە هەر لە پەراوێزی كۆنگرەكەدا
ب���زووت���ن���ەوەی ئ��ی��س�لام��ی ب���ەش���داری ئ��ەو
پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی
هەڵبژاردنەی كردوو پلەی سێیەمو رێژەی
پێشەنگایەتی ف��ۆت��ۆگ��راف��یو بەڵگەنامەیی
%05 .5ب��ە دەس���ت ه��ێ��ن��ا .ب��زووت��ن��ەوەی
كردەوە بۆ تاوانەكانی كیمیابارانو ئەنفال،
رزگ��اری��خ��وازی گ��ەل��ی ك��وردی��ش��ی ه��ەب��وو،
كە لە الی��ەن رژێمی بەعسەوە دەره��ەق بە
كە م .عوسمان عهبدولعهزیز ب��وو ،دوات��ر
گ��ەل��ی ك���ورد ك���راب���وون ،ك��ە ب���ووە م��ای��ەی
بزووتنەوەی ئیسالمی لە پێناو پاراستنی
راكێشانی سەرنجی رێكخراوە بیانییەكانو
ئاشتیو ئارامیو سەقامگیری كوردستان
الیەنە نێودەوڵەتییەكان ،كە هەستو سۆزیان
بەشداری لە پێكهێنانی كابینەی حكومەتی
بەرانبەر بە گەلی كورد بجوڵێت هەروەها
هەرێم كرد بە وەزیری كشتوكاڵ ،وەزیرێكی
بەشداری كردن لە كۆنگرەی سهالحهدینو
هەرێم دواتریش لە ساڵی 1997دا بەشداری
()60
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 92
ل��ەو حكومەتدا ك��رد ،كە یەكێتی نیشتمانی
نەتەوەییو مەزڵومی پارتی كرێكاران لەو
كوردستان دروستی كرد بە وەزی��ری داد،
ك��ات��ەدا ب��زووت��ن��ەوە ب��ە رەت��ك��ردن��ەوەی ئەو
ئ��ەوق��اف .دوات���ر ئ��ەم دی����اردەی ب��ەش��داری
ش��ەڕەوە زیانی م��اددیو پشتگیری ئیقلیمی
كردنەی بزووتنەوەیەكی ئیسالمی جیهادی،
دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی وەك���و ت��ورك��ی��ای ل��ەدەس��ت دا،
لە حكومەتێكی سكیۆالردا بووە دیاردەیەكی
ك��ە ل��ە ب��ەران��ب��ەردا راس��ت��ەوخ��ۆ نوسینگەی
دەگمەنی ئ��ەم س��ەردەم��ە ،چونكە زۆرب��ەی
پەیوەندییەكانی ئ��ەن��ق��ەرەی ب��زووت��ن��ەوەی
ب���زووت���ن���ەوە ج��ی��ه��ادی��ی��ەك��ان ب���ڕوای���ان بە
داخستو شێوازی كاركردنی لە گەڵدا گۆڕی،
بەشداریكردن لەو حكومەتانەدا نییە ،بەاڵم
بەاڵم لە بەرانبەردا بزووتنەوەی ئیسالمی
بزووتنەوەی ئیسالمی لە پێناو گێرانەوەی
هەڵوێستێكی نیشتمانی تۆماركرد.
()62
ئاشتیو ئارامیو كۆتایی هێنان بە شەری ناوخۆو پێشكەوتنی كوردستانو بەدیهێنانی
دەرئەنجام
ئامانجە نەتەوەییەكانی گەلی كورد بەشداری
لە میانەی ئەم توێژینەوەیە ،کە دەرب��ارەی
حكومەتی كرد.
()61
چ��ەم��ك��ی ن��ی��ش��ت��م��ان ل���ە ب��ی��ری رام���ی���اری
7ــ لە هەڵوێستێكیتری نەتەوەیی بزووتنەوەی
بزووتنەوەی ئیسالمیدا ئەنجامم دا چەندین
ئیسالمیدا لە دوای ئەوەی حكومەتی هەرێم
دەرئەنجاممان بۆ دەردەكەوێت:
وەك یەكەم هەنگاوی ش��ەری دژی پارتی
ی���ەك���ەم :زاراوەی ئ��ی��س�لام��ی س��ی��اس��ی لە
كرێكارانی ك��وردس��ت��ان ( )PKKراگەیاند
دەرەوەی ك��وردس��ت��ان س���ەری ه��ەڵ��داوەو
بە هاوكاری راستەوخۆی سوپای توركیا
دوات���ر گ��واس��ت��راوەت��ەوە ب��ۆ ك��وردس��ت��ان لە
هەوڵێكی زۆر لەگەڵ ئەویش درا تا لە دار
رێگای رێكخراوی ئیخوان موسلمینەوە ،كە
گەنمەكە بخواتو بەشداری لەو شەڕە بكات
لە پەنجاكانی سەدەی راب��ردوودا لە رێگای
ل��ە ب��ەران��ب��ەردا دەستكەوتی م���اددی زۆرو
زانایانی ئایینی شاری هەڵەبجەوە گەشەی
پشتیوانی ئیقلیمیو دەول��ی پێدەبەخشرێت،
سەند.
ب��ەاڵم ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی مەبدەئییەت
دووەم :الی���ەن���ی ئ��ی��س�لام��ی س��ی��اس��ی لە
بەشداری كردنی لەم شەڕەدا رەت كردەوە
كوردستاندا لە پەنجاكانی سەدەی رابردوودا
هەرچەندە لە رووی بیروباوەڕیەوە پەكەكە
سەری هەڵداو پاشان بە دی��اری ك��راوی لە
رێ��ك��خ��راوێ��ك��ی چ��ەپ��ی ن��زی��ك ل���ە ف��ك��رەی
هەشتاكاندا گەشەی سەند ،زۆربەی بونیادی
سۆسیالیستی بوو ،بەاڵم لەبەر هەڵوێستی
بیریان لە سەر بنەماو تیۆری پارتە سیاسییە
93
ئیسالمییەكانی ناوچەكە بووە. سێ یەم :بزووتنهوهی ئیسالمی وەك الیەنێكی ئیسالمی لە كوردستان یەكەم پارتی سیاسیی ئایینییە لە كوردستانو بە دایكی زۆربەی الیەنە سیاسییە ئیسالمییەكانی كوردستان دادەنرێت ،هەرچەندە لە پێش دامەزراندنی بزووتنهوهی ئیسالمیدا چەند الیەنێكیتر لە ژێر ناوی ئیسالمدا كاریان ك��ردووە ،بەاڵم هیچیان وەك پارتی سیاسی كوردستانی خەباتیان نەكردووە ،بەڵكو لە چوارچێوەی رێكخستنێكی گەورەتر لە خۆیان وەك لقێكی ئ��ی��خ��وان موسلمین ك���اری رێكخراوەییان ئەنجام داوە ،بەاڵم بزووتنهوهی ئیسالمی ه��ەردوو چەمكی (ئیسالمی ،كوردستانی) ئاوێتەی یەكتر كرد لە پێناو خزمەت كردن بە نیشتماندا. چوارەم :چەمكی نیشتمان لە بیری رامیاری
3ــ هەمان سەرچاوە ،ل.239 4ـ���ـ دی�����دارى ت���وێ���ژەر ل��ەگ��ەل ع��ی��رف��ان عهلی ع��هب��دول��ع��هزی��ز ،راب���ەری گشتی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ،هەولێر29 ،ی 11ی .2012 5ـ��ـ چ��ەن��د لیكۆڵینەوەیەك دەرب�����ارەی بزافی هاوچەرخی ك��ورد ،ن :د .عوسمان عهلی ،و: كامەران جهمال بابان زادە ،سلێمانی،2011 ، ل.314 6ـ���ـ ع��ی��رف��ان ع��هل��ی ع��هب��دول��ع��هزی��ز ،ه��ەم��ان چاوپێكەوتنی پیشوو. 7ــ رەوت��ی ئیسالمی لە باشووری كوردستان، ئیدریس سیوەیلی ،چ ،2سلێمانی ،2009 ،ل.23 8ـ���ـ ع��ی��رف��ان ع��هل��ی ع��هب��دول��ع��هزی��ز ،ه��ەم��ان چاوپێكەوتنی پیشوو. 9ـ��ـ مستقبل الحركة االسالمیة في كوردستان ال��ع��راق ،د .محمد سید ن��وری بازیانی ،اربیل، ،2009ص.71 10ــ تأریخ جماعة اإلخ��وان ،محسن عبدالحمید،
بزووتنهوهی ئیسالمیدا چەمكێكی پیرۆزە،
ط ،2البغداد ،بدون دار النشر ،2005 ،ص.286
بەاڵم سەرباری ئەو دیوە باشانە بزووتنهو ه
11ــ میژووی رابوونی ئیسالمی ،وەرگیراوە لە:
لە هەندێک ئاستی جیاجیاو قۆناغی مێژووی
شوان محهمهد ،گۆڤاری جەماوەر ،ژ 42ــ 22ی
ج��ی��اوازدا نەیتوانیوە وەك هێزێكی ت��ەواو نیشتمانی مامەڵە بكات. پەراوێز: 1ــ بنەماو پەرەسەندنی جواڵنەوەی نەتەوەیی ك���ورد ،ن :د .وەدی���ع ج��ووەی��د ،و :د .یاسین سهردەشتی ،چ ،2008 ،1ل.227 2ــ هەمان سەرچاوە ،ل.237
،1995 9ل.63 12ـ��ـ ئیدریس سیوەیلی ،ه��ەم��ان س��ەرچ��اوەى پیشوو ،ل.59 13ــ نقال عن :د .محمد سید نوری بازیانی ،مصدر سابق ،ص.73 14ــ د .محمد سید نوری بازیانی ،مصدر سابق، ص.91 15ـ��ـ پوختەی ی��ادەوەری��ی��ەك��ان��م ،ب��زووت��ن��هوهی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 94
راپ��ەری��ن ل��ە س��ەره��ەڵ��دان ت��ا تێكشكان ،هیوا
كردە دروشمی خۆیان سورە نساء ئایەتی .75
محهمهد ،سلێمانی ،2001 ،ل.16
24ــ د .محمد سید نوری بازیانی ،مصدر سابق،
16ـ���ـ دی����داری ت��وێ��ژەر ل��ەگ��ەل م��ح��هم��هد عهلی
ص.97
عهبدولعهزیز بەرپرسی مەكتەبی راگەیاندنی
25ــ سهالم عهبدولكهریم ،سەرچاوەى پیشوو،
ب��زووت��ن��هوهى ئیسالمی ،سلێمانی21 ،ی 3ی
ل.302
.2013
26ـ����ـ ع��ی��رف��ان ع��هل��ی ع��هب��دول��ع��هزی��ز ،ه��ەم��ان
17ــ هەمان دیدار.
چاوپێكەوتنی تایبەت.
18ـ��ـ گوتاری ئیسالمیو گرفتی ئۆپۆزسیۆنی
27ـ���ـ تەمەنیك ل��ە خ��زم��ەت ب��زاف��ی ئیسالمیدا،
سیاسی ،س��هالم عهبدولكهریم ،چ ،1سلێمانی،
عهبدولاڵ م��ەال ئهحمهد ،مامۆستا م��ەال عهلی
،2009ل.306
عهبدولعهزیز ،چ ،2008 ،1سلێمانی.62 ،
19ـ����ـ ك���اروان���ی رێ ،ب��ڵ�اوك����راوەی ن��اوخ��ۆی
28ـ����ـ ع��ی��رف��ان ع��هل��ی ع��هب��دول��ع��هزی��ز ،ه��ەم��ان
رێكخستنەكانی بزووتنەوەی ئیسالمی ،بێ ژمارە
چاوپێكەوتنی تایبەت.
ساڵی.1999
29ــ پەنجەكان یەكتری دەشكینن ،نەوشیروان
20ـ��ـ ئیدریس سیوەیلی ،س��ەرچ��اوەى پیشوو،
مستەفا ئەمین ،سلێمانی ،1997 ،ل.202
ل.213
30ـ����ـ م��ح��هم��هد ع��ل��ی ع��هب��دول��ع��هزی��ز ،ه��ەم��ان
21ــ باڵوكراوەی كاروانی رێ ،هەمان سەرچاوەى
چاوپێكەوتنی تایبەت.
پیشوو ،ل.29
31ــ نەوشیروان مستەفا هەمان سەرچاوە ل.262
*ل���ەوان���ە ش��ی��خ م��ح��هم��هد ب��ەرزن��ج��ی ،ئەحمەد
32ــ نشأة وتطور الجمعیات واألحزاب والتیارات
عهبدولاڵ دەالك ،حهسهن حهمە خالید ،كامیل
السیاسیة الكردیة في العراق ،اركان حمە امین،
حاجی عهلی ،مەال عهلی بیارە ،مەال محهمهد كونە
ط ،1البغداد ،2009 ،ص.139
فولسی ،مەال محهمهد خورماڵی ،عهبدولرهحمان
33ــ الحركة االسالمیة الكردیة في عیراق ،مجلة
نەورسی ..هتد.
النور ،العدد ،105شباط .2000
22ــ رابوونی ئیسالمی لە كوردستان ،محهمهد
34ــ د .محمد سید نوری بارزانی ،مصدر سابق،
رەزا ،رۆژنامەی كۆمەڵ ،ژمارە ،540شەممە 7ی
ص.102
6ی .2002
35ــ بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە :محمد سید نوری
23ــ ئایەتی قورئانی پیرۆز (وما لكم ال تقاتلون
بازیانی ،مصدر سابق ،ص.103
فی سبیل الله والمستضعفین من الرجال والنساء
36ــ لە هەناوى ئیخوانەوە بۆ چەخماخەى چەك،
وال��ول��دان الذین یقولون ربنا أخرجنا من هذه
ئیدریس سیوەیلی ،چ ،1سلێمانی ،2009 ،ل.38
القریة الظالم أهلها واجعل لنا من لدنك نصیرا)
* ئهحمهد كاكە مهحموود لە ساڵی 1950دا
95
ل��ە ه��ەورام��ان ل��ەدای��ك��ب��ووە ل��ە س��اڵ��ی 1969دا
عهبدولعهزیز ،هەمان چاوپێكەوتنی پیشوو.
ئیجازەی مەالیەتی وەرگرتووە .لە ساڵی 1971دا
46ــ بۆ زانیارى زیاترو وردەكارى جۆراوجۆر
پەیمانگای خویندنی ئیسالمی ت��ەواوك��ردووە.
بڕوانە مهسعود عهبدولخالق ،هەمان سەرچاوەى
یەكێكە لە دامەزرێنەرانی بزووتنەوهی ئیسالمی،
پیشوو ،هەروەها چاوپێكەوتنی توێژەر لەگەڵ
لە ساڵی 1978دا بۆتە ئەندامی مەكتەبی سیاسی.
عیرفان عهلی عهبدولعهزیز ،هەولێر23 ،ی 12ی
چ��ەن��دی��ن ب��ەره��ەم��ی چ��اپ��ك��راوی ه��ەی��ە ل��ەوان��ە:
.2012
خوا لە روانگەی زانیارییەوە ،خواپەرستی لە
47ـ���ـ پ���ەی���ڕەوی ن��اوخ��ۆی ك��ۆم��ەڵ��ی ئیسالمی
ئیسالمدا ،سەربەستی لە ئیسالمدا ،ئاشتی لە
پەسەندكراوی كۆنگرە ،ساڵی ،2010م��اددەى،3
ئیسالمدا ،سیاسەت لە ئیسالمدا ..هتد .لە 25ی
ل.24
1ی 2007كۆچی دوایی كردووە .وەرگیراوە لە:
48ـ��ـ تیرۆریسم وەك بیناكردنی كۆمەاڵیەتی،
ئهحمهد كاكە مهحمود ،رامیارى لە ئیسالمدا ،چ،1
ع��ادل ب��اخ��ەوان ،چ ،1دەزگ���ای چ��اپو پەخشی
سلێمانی.2009 ،
سەردەم ،سلێمانی ،2007 ،ل.260
37ــ بزافی ئیسالمی جیهادی لە كوردستان ،عهلی
49ــ مەوسوعەی پارتە سیاسییەكانی كوردستانو
حاجی زەڵمی ،سلێمانی ،2012 ،ل.126
عێراق ،حەسەن بارام ،سلێمانی ،2012 ،ل.409
38ــ سهالم عهبدولكهریم ،هەمان سەرچاوەى
50ــ بەرنامەو پەیڕەوی ناوخۆی بزووتنەوەی
پیشوو ،ل.311
ئیسالمی پەسەندكراوی كۆنگرەی دەیەم،2012 ،
39ــ القواعد األساسیة في األسالم ،امین پیرداود
مادەی ،13ل .23
خۆشناو ،مركز زادە للصحافة والنشر ،اربیل،
51ـ����ـ ع��ی��رف��ان ع��هل��ی ع��هب��دول��ع��هزی��ز ،ه��ەم��ان
،1995ل.7
چاوپێكەوتنی پیشوو.
40ــ سهالم عهبدولكهریم ،هەمان سەرچاوەى
52ــ بەرنامەو پەیڕەوی ناوخۆی بزووتنەوەی
پیشوو ،ل.309
ئیسالمی لە كوردستان ،عێراق پەسەندكراوی
41ـ��ـ بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە ،هیوا محهمهد،
كۆنگرەی ،2012 ،10ل.14
هەمان سەرچاوەى پیشوو ،ل.52
53ــ سوودم لە بەرنامەو پەیڕەوی ناوخۆی هەر
42ــ هیوا محهمهد ،هەمان سەرچاوەی پیشوو.
سێ الیەنی :ئیسالمی یەكگرتوو پەسەندكراوی
43ــ یەكگرتووی ئیسالمی لە كوردستان ،هادی
ك��ۆن��گ��رە س��اڵ��ی ،2011ك��ۆم��ەڵ��ی ئیسالمی
عهلی ،چ ،1سلێمانی ،2004 ،ل.15
پەسەندكراوی كۆنگرە ساڵی ،2010بزووتنەوەی
44ــ ناسنامەى حیزبە سیاسییەكانی كوردستان،
ئیسالمی پەسەندكراوی كۆنگرەی 10ساڵی
مەسعود عهبدولخالق ،چ ،1هەولێر ،2012 ،ل.350
2012وەرگرتووە.
45ــ چاوپێكەوتنی توێژەر لەگەل محهمهد عهلی
54ــ پەیڕەوی ناوخۆی بزووتنهوهى ئیسالمی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 96
پەسەندكراوى كۆنگرەى دەیەم ،ل.14 55ــ عهبدولاڵ مەال ئهحمهد ،هەمان سەرچاوەى پیشوو ،ل.22 56ـ����ـ ع��ی��رف��ان ع��هل��ی ع��هب��دول��ع��هزی��ز ،ه��ەم��ان چاوپێكەوتنی پیشوو. 57ـ��ـ گوتاری ئیسالمیو گرفتی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی ،سهالم عهبدولكهریم ،چ ،2009 ،1ل.149 58ـ���ـ ل��ە كتێبی گ���وت���اری ئ��ی��س�لام��یو گرفتی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی باڵوكراوەتەوە ،دیداری دك���ت���ۆر ع����ادل ب����اخ����ەوان ،س���ازدان���ی س���هالم عهبدولكهریم ،چ ،1سلێمانی ،2009 ،ل.169 59ـ��ـ بەڵگەنامەی دام��ەزران��دن��ی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق24 ،ی 5ی ،1987ئەرشیفی مەكتەبی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسالمی. 60ــ حهسهن بارام ،هەمان سەرچاوەى پیشوو، ل.318 61ــ چاوپێكەوتنی ئیحسان عهلی عهبدولعهزیز، بەرپرسی پەیوەندییەكانی بزووتنهوهى ئیسالمی، باڵوكراوەتەوە لە گۆڤارى لڤین ،ژمارە 1 ،231ی 5ی ،2013ل.89 62ــ مهسعود عهبدولخالق ،هەمان سەرچاوەى پیشوو ،ل.358
97
ئیسالمی كۆمهاڵیهتیی له توركیا فهتحولاڵ گویلهن به نموونه
نووسینی :ئهفراح ناثر جاسم وهرگێڕانی (له عهرهبییهوه) :بهرزانی مهال تهها
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 98
پێشهكی
ههر یهك لهم دوو کهسایهتییه رێگایهكی
تهوژم ه ئیسالمییهكان ل ه توركیا دهكرێن
تایبهت به خ��ۆی بۆ گهیشتن ب ه ئامانجی
ب�� ه دوو ب��هش��هوه :بهشی ی��هك��هم :تهوژمی
خۆی ههڵبژاردووه.
ئیسالمیی سیاسییه ،که ئهو پارت ه سیاسییان ه
نهجمهدین ئهربهكان ل ه سیاسهتدا له نێو
دهگرێتهوه ،ک ه بهرنامهکانیان ئهوانهن ،که
ئهو پارتانهدا رێچكهی خۆی گرتووه ،ک ه
(نهجمهدین ئهربهکان) وهک سیاسهتوانی
ی ل ه بۆ خ��ۆی ،بۆ گهیشتن ب ه ئامانجهكان
ئیسالمیی بهناوبانگ گرتوونیهتییه بهر .بهشی
پێناو دامهزراندنی دهسهاڵتێكی ئیسالمیدا،
دووهم :تهوژمی ئیسالمیی كۆمهاڵیهتییه،
دایمهزراندوون.
که ئهو رێباز ه سۆفییان ه دهگرێتهوه ،ک ه ل ه
ههرچی فهتحولاڵ گویلهن ه رێچكهو رێبازی
كۆمهڵگای توركیادا بهرباڵون ،ک ه دیارترینیان
كۆمهاڵیهتیی گرتۆتهبهر .به رێگایهکی جیاواز
رێبازی نهقشبهندیو تیجانیو نورسییهكانه.
له قاعیدهی جهماوهرییهو ه دهستی پێکردووه،
رێبازی سهعید نورسی چهندین گروپی لێ
تا گهیشتۆته بهرزترین ئاستی سیاسی.
بۆتهوهو رۆڵی گرنگی ل ه سهرخستنی ئاستی پ���هروهردهی���یو فهرههنگیی ل�� ه كۆمهڵگای
ههلومهرجی سهرهتای پێگهیشتنی فهتحولاڵ
توركیادا گ��ێ��ڕاوه .نورسی ل ه پ��اش كۆچی
گویلهن
داوی���ی رێ��ب��ازی ج��وواڵن��هوهك��هی چهندین
ف��هت��ح��ول�ڵا گ��وی��ل��هن ل�� ه س��اڵ��ی 1938دا ل ه
گروپی لێ ب��ۆت��هوه .گروپهكهی (فهتحولاڵ
گوندێكی گچكهی ئ��هن��ادۆڵ ،ک��ه ب�� ه ن��اوی
گویلهن) دیاترینی ئ��هو گروپانهن ،که من
گوندی (كسرۆچك)ه ،لهدایکبووه .کسرۆچک
لێرهدا کردوومه به بابهتی ئهم لێكۆڵینهوهیه.
یهكێك ه ل ه گوندهكانی قهزای حهسهن تهلعه و
فهتحولاڵ گویلهن ب ه كهسایهتیی دووهمی نێو
سهر ب ه پارێزگای (ئ��هرزڕۆم)ه .گویلهن ل ه
رێبازی جوواڵنهوهی نورسی دهژمێردرێت.
ماڵێكدا چاوی ب ه دنیادا ههڵهێناوه ،ک ه ئاوهدان
له تورکیادا ئهگهر ناوی جوواڵنهی ئیسالمی
بوو ه ب ه زانستو زانایان .رامز ئهفهندی ،که
بهێنرێت ،ئ��هوا یهكهم ج��وواڵن��هو ه ئ��هوهی
بابی بووه ،ل ه باپیرییهو ه زانستو ئهدهبی
نهجمهدین ئهربهكانه ،که لهگهڵیدا دهبێت
بۆ م��اوهت��هوه .ه��هر ل��هو م��اڵ��هدا گویلهن ل ه
ناوی فهتحولاڵ گویلهنیش بهێنرێت .ههڵبهت
ت��هم��هن��ی ه��هش��ت س��اڵ��ی��دا ق��ورئ��ان��ی ل��هب��هر
ه��هردوو ئ��هم كهسایهتیی ه ل ه چوارچێوهی
( )1لهو ژینگ ه لێو رێژ ه ب ه زانستو ك��ردووه .
تهوژمی ئیسالمیدا ریزبهند ك��راون .بهاڵم
زانیاری ،گویلهن ل ه سهر دهستی زانایانو
99
شێخاندا زانستهكانی وهرگرتووه .یهکێک لهو
ل ه ساڵی 1966دا ،گ��هڕاوهت��هو ه بۆ شاری
ی سهردانی بابی ئهویان كردووه) ، کهسانه
ئیزمیرو لهوێدا ل ه یهكێك ل ه نێوهند ه فر ه
شێخ عوسمانی بهكتاش) بووه.
دینییهكاندا وان��هی گوتۆتهوه .ئهوجا لهبهر
گویلهن ل ه كن ئهم شێخهدا (نحو)و (بالغه)و
ئ��هوهی گوتاربێژێكی ب ه سهلیقهو كاریگهر
(فقه)و (إصول)و (عقائد)و (أدب)ی خوێندووه.
بووه ،بووه به (واعیز).
ل ه بابیشیهو ه فێری فارسیو عهرهبی بووه.
()6
()2
ل��� ه س��اڵ��ی 1970دا ب��ۆت�� ه ب���هڕێ���وهب���هری
ل��� ه س���هروب���هن���دی خ��وێ��ن��دن��دا چ����اوی ب ه
رێكخراوێكی س��هر ب ه كۆمهڵهی ن��وور به
شوێنكهوتووانی كۆمهڵهی نوو ر کهوتووه،
ن���اوی (ی��هن��ی ئاسیا ،)Yeni Asyaوات�� ه
ک�� ه ل�� ه س��هر دهس��ت��ی (ب��دی��ع ال��زم��ان سعید
ئاسیای نوێ ،که ئهم ناوه ههر به ناوی ئهو
نورسی)دا دامهزراوهو پێیان ئاشنا بووه.
()3
گۆڤارهوه ب��ووه ،ک ه كۆمهڵهی نوور دهری
فهتحولاڵ گویلهن ل ه نێو قوتابیانی نووردا
كردووه.
پهروهرد ه بووه .بۆ ماوهیهكی دوورو درێژ
ی ههمان ساڵدا كودتاچییهكان له 12ی ئادار
لهگهڵیاندا ژی��اوه .لهگهڵ ئهوهشدا ههر ب ه
لێكۆڵینهوهیان لهگهڵ كردووه .ئهوجا ب ه هۆی
نهوهی دووهم ناوزهد کراوه ،چونك ه چاوی
جموجۆڵهكانی كۆمهڵهی نوورهوه ل ه ئیزمیر،
ب ه خودی سهعید نورسی نهکهوتووه ،بهاڵم
(سیفهتی واعیز)یان لێ سهندۆتهوه.
ی ب ه ل ه پ��اش كۆچی دوای��ی ئ��ه و پهیوهندی
پ��اش��ان ل�� ه ساڵی 1972دا گ��هڕاوهت��هو ه بۆ
()4
ئ��هرزڕۆم .لهوێدا دووباره جموجۆڵی خۆی
هێندێك ل ه الیهنگرانی گویلهن جوواڵنهوهكهی
دهستیپێكردۆتهوه .پاشتر ل ه ساڵی 1973دا
دهگێڕنهو ه بۆ ساڵی ،1957وات ه پێش مردنی
گهڕاوهتهو ه بۆ ئیزمیرو ل ه مزگهوتی (عالم
رێبازی جوواڵنهوهی نورسییهوه کردووه.
نورسی.
()7
زاده) ب��ۆت�� ه گ��وت��ارب��ێ��ژ .ه��هر جومعهیهك
()5
گوتاری داوهو شانهكانی كۆمهڵهی نووری كاروانی بانگهواز
رێكخستووه .ل ه نێوان سااڵنی 1974ــ 1976دا
گویلهن ل ه شهستهكانی سهدهی راب��ردوودا
ل ه سهر تا س��هری واڵت��دا ک��ۆڕی پێشكهش
وهك لێكدهرهوهو شرۆڤهكاری پهیامهكانی
ك��ردووه .ب ه شێوهیهكی بهرفرهوان كاسێت ه
ن��وور ك��اری ك��ردووه .بهمهش رهههندێكی
دهنگییهكانی ب�ڵاوب��ون��هت��هوه ،ک�� ه گ��وت��ارو
وهرگ�����رت�����ووه ،ک���ه ل���هگ���هڵ ئ���ام���ادهی���یو
ئامۆژگارییهكانی ل ه خۆ گرتووه .بهمهش
شایستهییهكهیدا هاتۆتهوه.
ناوبانگی گهورهی پهیداكردووه .سهرباری
ل ه پاش بهجێگهیاندنی خزمهتی سهربازی
دهن��گ�� ه ك��اری��گ��هرو ب��هرزهك��هی ،ک�� ه ئ��هوهش
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 100
تایبهتمهندیی گوتارهکانی ئهو بوون.
()8
()11
ه���هر ل���هو س��ات��هوهخ��ت��هدا ج��ۆرێ��ك ل ه
گ��وی��ل��هن ل���ه ژێ���ر ك��اری��گ��هری��ی ش��ۆڕش��ی
پهیوهندیی نێوان گویلهنو پارتی رزگاریدا
ئیسالمیی ئێراندا ل ه 19ی نیسانی ساڵی
دروس��ت��ب��ووه .یهكێك ل�� ه شوێنكهوتووانی
1980دا دهستی ب ه (حرك ة ال��خ��روج) ،واته
گویلهن ب ه ناوی (سهبری قازی ئۆغلۆ) ههستا
جوواڵنهوهی دهرچوون کردووه .ل ه ئیزمیر
ب ه باڵوكردنهوهی كتێبهكهی رێبهری پارتی
داوای ك��ردوو ه كتێبو گۆڤارهكان ب ه سهر
رزگاریی عهبدولقهدیم زهلوم (كیف هدمت
مامۆستاو قوتابیاندا داب���هش بكرێت .ب ه
الخالفة) ب ه خۆڕایی بهسهر شوێنكهوتووانی
ئامانجی بایهخدان ب ه رێبازی نورسی ،ل ه
ج��وواڵن��هوهی نوورسیو میللیی گوریشی
زۆربهی گوتارهكانیدا كۆمۆنیزمی كردووهت ه
سهر ب ه پارتی رهفاه دهبهخشرایهوه.
ئامانج.
()9
()12
گ��ۆڤ��اری سیزینتی ،ک�� ه ل�� ه س��اڵ��ی 1987
ل ه پ��اش ك��ودهت��اك��هی 12ی ئهیلولی ساڵی
ی ب�� ه مینبهری دهری����ك����ردوو ه ك��ردووی��هت��
1980دا گویلهن ئیزمیری ب ه جێهێشتووهو
رهواج�������دان ب��� ه ب��ی��رو ب������اوهڕ ه ئ��ی��م��ان��یو
رووی كردۆت ه ئهرزڕۆمو راپۆرتی پزیشكی
فهلسهفییهكانی ،ههروهها رۆژنامهی زهمان،
ناردووه .گوای ه نهخۆشه ،بهاڵم ل ه شوێنێكهو ه
ک ه ل ه ساڵی 1986دا دهری��ك��ردووهو چوار
بۆ شوێنێكیتر خۆی حهشارداوه .پاشتر وهك
سهد ههزار دانهی لێ دابهشكراوه.
(موفتیی ئیزمیر) دهستی له كار كێشایهوه.
پهیوهندیی گویلهن به سیاسهتهوه
ناوێكی خ���وازراوی توركی ل ه كتێبهكانیدا
ه��هر ل��ه ه��هش��ت��اك��ان��هوهو ب��ه دی��اری��ك��راوی
ش (گویلهن)ه ،که به بهكارهێناوه ،که ئهوی
ل��ه پ���اش ئ����هوهی س���هرۆك���ی ك��ۆچ��ك��ردوو
واتای قسهخۆش ،یاخود دهم ب ه خهنده دێت.
(تورگویت ئۆزاڵ) رێبهری پارتی نیشتیمانیی
بهو جۆره تا ساڵی 1985خۆی حهشارداوه.
دای��ك ب��وو ه ب ه س��هرۆك وهزی���ران 1983ــ
بهاڵم کاتێک ل ه الیهن سهركردایهتیی سوپای
.1989گویلهن توانی وهك داواكراوێك ل ه
(ئیجه)و ه وهك داواكراو ل ه لیستی داواكراواندا
الی��هن سوپاو ه خ��ۆی رزگاربكات .ئهمهش
( )10ک��ه ه��ۆك��ارهک��هی ن���اوی ئ���اش���ك���راب���ووه ،
ێ زهم��ی��ن��هی ب��ۆ خ��ۆش��ك��ردوو ه س��هرل�� هن��و
شۆڕبوونهوهی بانگهوازهكهی بوو ه بۆ نێو
ب�� ه شێوهیهكی ئ��اش��ك��را د هس��ت��ب��ك��ات��هو ه ب ه
س��هرب��ازهك��انو كهمهنكێشكردنی بڕێكیان،
جموجۆڵهكانی خۆی .ههر ل ه ساڵی 1987و ه
ل ه ساڵی 1985دا سهد ل ه قوتابییهكانی به
پ��هی��وهن��دی��ك��ردوو ه ب�� ه پ��ارت��ی ن��هت��هوهی��ی ب ه
تۆمهتی الیهنگیرییان بۆ گویلهن دهركراون.
رێ��ب��هرای��هت��ی ئ��هل��پ ئ���هرس���هالن ت��ورك��ش.
()13
101
ب�� ه ئامانجی ب�ڵاوك��ردن��هوهی پ����هروهردهی
گ���ۆڕان ل�� ه سیاسهتی نێوخۆو دهرهوهی
ئیسالمی ل ه ناو ناسیۆنالیستو راسترۆكاندا.
توركیادا دروس��ت ببێت .چ��ۆن دهگونجێت
گویلهن پشتگیریكردوو ه ل ه هاوپهیمانێتیی
دهوڵ���هت���هك���هت ب��� ه دوژم�����ن ب���زان���ی! ئ��هم�� ه
نێوان توركشو ئهربهكان ل ه ههڵبژاردنهكهی
ب��هاڵم ئهم ه رێ
ساڵی 1991دا.
()14
ههڵهیهكی ك��وش��ن��دهی��ه،
()15
ناگرێت ل��هوهی گویلهن پیادهی سیاسهت
گویلهن تێڕوانینی تایبهتیی ههبوو ه سهبارهت
بكات ل ه دهرهوهی دامهزراوهی سیاسی ،ک ه
ب�� ه دهوڵ����هت ،ک�� ه ج��ی��اواز ه ل�� ه ئهبجهدیاتی
حكومهتو پارتهكان نوێنهرایهتی دهك��هن،
تێڕوانینی ج��وواڵن��هو ه ئیسالمییهكان ل ه
وات ه ل ه رێگهی كۆمهاڵیهتییهو ه گویلهن ،ک ه
جیهاندا .سهرجهمی جواڵنهو ه ئیسالمییهكان
هاوسۆز ب��وو ه لهگهڵ ئهربهكاندا ل ه پاش
ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ای دژای��هت��ی��ك��ردن��ی دهوڵ��هت��ی��ان
كۆدهتاكهی ساڵی 1980پشتگیریی ل ه پارتی
گ��رت��ۆت��هب��هر ،ه��هروهه��ا گ��ۆڕی��ن��ی سیستم ه
دایكی نیشتیمان ك��ردووه ،ب ه رێبهرایهتی:
سیاسییهكانو ب��هرف��رهوان��ك��ردن��ی بازنهی
تورگویت ئۆزاڵو ل ه سهر ههمان پشتگیریی
ئ��ی��ن��ت��ی��م��ای ج��وگ��راف��ی��ی ت���ا دهگ���ات��� ه گشت
م��ای��هو ه ب��ۆ پ��ارت��هك��ه .ههتا هاتنی رێبهر ه
ن فر ه دوور دهوڵهتانی موسوڵمان .گویله
نوێكهی مهسعوود یهڵماز ،ک ه پتر چهپڕهو
ب���وو ه ل�� ه چهمكی یهكێتی ئیسالمییهوه.
بووه ،ههروهها بهرهی (كۆنسێرڤهتیڤ) ،وات ه
دهگونجێت كۆمهڵهكهی فهتحولاڵ گویلهن
پارێزگاران ل ه نێویدا الواز ب��ووه .ئهوكات
وهس��ف��دار بكهین ب��هوهی جوواڵنهوهیهكی
گ��وی��ل��هن دهس��ت��ی ل�� ه پشتگیریكردنهكهی
مهدهنیی ه نهك سیاسی ،ههمیش ه كاردهكات
ههڵگرتو ل ه ههڵوێستهكانی پارتی رێگهی
ل��� ه پ��ێ��ن��او ت��ێ��ك��هڵ��ك��ردن��ی ج����وواڵن����هوهو
راستهو ه نزیكبۆوه .ب ه رێبهرایهتی :تانسۆ
میكانیزمهكانی بانگهوازهكهی ب ه دهوڵهتو
چیلهر .ب��وره��ان ئ��ۆرن��ات��وا وهک سهرۆكی
دامهزراوهكانییهوهو ب ه دهستهێنانی سیفهتی
شارهوانی ئیزمیر ل ه پارتی رێگهی راست
شهرعی بۆ ج��وواڵن��هوهك��هی .ل��هم ب��وارهدا
دهست ه راستی گویلهن بووه ،ب ه تایبهت ل ه
وتوویهتی :پێویست ه ل ه كارهكانمدا ،ک ه پێی
پاش ئ��هوهی تانسۆ چیلهر ل ه ساڵی 1993
ههڵدهستین ل ه سهر ههمان خهتی كۆمهڵگهی
بوو ه ب ه سهرۆك وهزی��ران .چیلهر ئهوكات
ی ئ��ی��دارهو دهرهوهو ه��هواڵ��گ��ری��یو ت��ورك��
ههوڵیداو ه ل ه رێگهی گویلهنهو ه بهرهیهكی
داراییهكهی بینو دهنا هیچمان بۆ ناكرێت.
ئیسالمی دژ ب ه ئهربهكان دابمهزرێنێت.
ه���هروهه���ا گ��وت��وی��هت��ی :وا دهردهك���هوێ���ت
گویلهن ل ه ساڵی 1995ب ه هێزهو ه كهوت ه
()16
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 102
پێش چاوان .وهختێك باڵوێزانی ههریهك ل ه
سیاسیو فیكرییهكاندا ئاشكرای ه گویلهن ل ه
ویالیهت ه یهكگرتووهكانی ئهمریكاو ئهڵمانیاو
بهرانبهر دهوڵ��هتو دهسهاڵتدا سازشكارهو
بریتانیاو روسیا سهردانیان كردووه .ئیدی
س����وور ه ل�� ه س���هر ئ����هوهی ش���هڕهق���ۆچ ل ه
ریزێک پرسیاری ل ه سهر دروستبووه .ل ه
نێوانیاندا دروست نهبێت.
وهختێكدا گویلهن هیچ سیفهتێكی فهرمی تێدا
ئ��هم��هش راڤ���هی م��ان��هوهی ئ��هو دهك���ات ب ه
نهبووه .گویلهن بهم هۆیهو ه ل ه ئابی ساڵی
بێالیهنی ،ل ه م��اوهی رووب��هڕووب��وون��هوهی
1995دا ل ه الیهن رێكخراوی جهنگاوهرانی
س��وپ��او پ��ارت��ی رهف����اه ،ه���هروهه���ا رهخ��ن�� ه
رۆژه��هاڵت��ی ئیسالمیی م��هزن��هو ه ب��ه هۆی
ش���اراوهك���ان���ی ل�� ه ئ��هرب��هك��ان .گ��وی��ل��هن ل ه
ههڵوێست ه میانڕهوهكانی بهرانبهر ب ه دهوڵهت
وهاڵم��ی پرسیارێكدا دهرب��ارهی ههڵوێستی
گویلهن
ئ��هو ب��هران��ب��هر ب�� ه ئ��هرب��هك��ان گوتوویهتی:
ههڵوێستێكی ت��ون��دی ه��هب��ووه س��هب��ارهت
ئهگهر ئهربهكان ب ه الی ئێوهو ه كاری خێر
ب ه ج��وواڵن��هو ه ئیسالمییهكان؛ ئ��هوان��هی ل ه
دهكات ،ئهوا وای دهبینم من زیاتر كاری خێر
ب��واری سیاسیدا ك��ارد هك��هنو کردارهیینو
بكهم .گوتوویهتی :من ههوڵدهدهم دڵهكانی
هاوسهنگیی بهرژهوهندییهكان راگ��رت��ووه.
كۆمهڵگای ت��ورك��ی ب�� ه ئیمانو مهعریفهو
ل��هم ب��ارهی��هو ه گوتویهتی :دهك��رێ��ت خهڵك
خ��ۆش��هوی��س��ت��ی خ����وداو چ��ێ��ژی رۆح���ی پڕ
جیاواز بن ل ه بیرو بۆچوونهكانیاندا ،بهاڵم ب ه
بكهمهوه.
سیاسیكردنی ئیسالم خیانهتێكی مهزنهو دژ
گویلهن ههر ل ه هاوینی ساڵی 1997و ه ل ه
ه��هڕهش��هی كوشتنی ل��ێ��ك��راوه.
()17
ب ه رۆحی ئیسالمه.
()18
()19
()20
ئهمریكا چارهسهر وهردهگرێت .شایانی باس ه
ل���ێ���رهدا دهك���رێ���ت ب��ڵ��ێ��ی��ن :گ��وی��ل��هن ك��اری
پڕوپاگهندهی ئ��هو ه ههیه ،ک ه گرووپهكهی
س��ی��اس��ی ل�� ه دهرهوهی دام���هزراوهك���ان���ی
گویلهن پشتگیریی پارتی دادو گهشهپێدانیان
دهوڵ��هت��ی سیاسی ه��هڵ��ب��ژاردووهو خواست ه
كردووه ،ب ه تایبهت رۆژنامهی زهمان ،ک ه سهر
سیاسییهكان ناشارێتهوه ،ک ه لێوڕێژ ه ل ه
ب ه گویلهن بووهو پشتگیری سیاسهتهكانی
دڵنیایی بۆ دهسهاڵتی سیاسیو رهخنهگرتن
رێبهری پارتی دهسهاڵتدار (رهج��هب تهیب
ل ه ههڵسوكهوتهكانی نهجمهدین ئهربهكانو
ئ���هردۆگ���ان)ی ك�����ردووه .دهگ��وت��رێ��ت سی
ی ل ه نێو پارتی رهفاه ،ههروهها ئهو شانانه
كاندیدی پارتی داو گهشهپێدان الیهنگری
ریزهكانی س��وپ��ادا دۆزران����هوه ،زۆرب��هی��ان
گرووپهكهی گویلهنن .ل ه نێویاندا كوڕ ه خاڵی
ئهندامی رێبازهکهی گویلهن بوون .ل ه نێوهند ه
گویلهن (كازم عۆجی) ههبووه ،ک ه كاندیدی
103
(ئهرزڕۆم)ه له رۆژههاڵتی توركیادا.
()21
گرتۆتهبهر ،ههروهها لهم ب��وارهدا سهعید ن���وورس���ی ك����ردووهت����ه پ��ێ��ش��هن��گ��ی خ���ۆی.
بنهما فیكرییهكانی گویلهن
ن��وورس��ی گ��وت��ووی��هت��ی :ئ�� هق��ڵو زان��س��ت ل ه
فیكری گویلهن پشت دهبهستێت ب�� ه دوو
ئایندهدا پایهداردهبن.
بنهما:
ب�� ه پشتبهستن ب��هم�� ه ق��ورئ��ان��ی پیرۆزیش
بنهمای یهكهم :لهو ئامانج ه مهزنانهدا خۆی
پایهدار دهبێت ،چونك ه ههموو بابهتهكانی
دهبینێتهوه ،ک ه ب ه خ��ۆی ئ��ام��اژهی پێداوه.
زان���س���تو ئ��هق��ڵ��ی ل��هخ��ۆگ��رت��ووه .گویلهن
گوتوویهتی :ناتوانم بڵێم من قوواڵیی دڵو
دوژمنانی ن��هت��هوهی ئیسالمی ل ه نهزانیو
رۆح��م دهزان���م .ب��هاڵم ب ه ئ��هن��دازهی ئ��هوهی
ه���هژاریو كهرتبووندا بینیوهتهوه .چهكی
دهزان��م سهبارهت ب ه جیهانی نێوخۆیی ،ک ه
بهرهنگاربوونیشی ل ه زانستو ههوڵدانو
نیازی منی تێدا حهشاردراو ه هیچ مهبهستێكم
یهكێتیدا بینیوهتهوه.
نیی ه جگ ه ل���هوهی دهم��هوێ��ت بهندهیهكی
گویلهن پێکڕا حهقیقهتو مهعریفهو زانستو
سادهی جێی رهزامهندیی خوابمو كار بهم
پهروهرد ه كۆدهكاتهوه ،ک ه عهرشی كۆشكی
فهرموود ه پیرۆز ه بكهم ،ک ه باس لهو ه دهکات:
س��هع��ادهت پێكدههێنن .ئهمان ه كۆمهڵێكن
باشترینتان ئهو كهسهیه ،ک ه باشترین ه بۆ
ل ه حاڵهتێكدا ب ه ی��هك دهگ���هن ،ک ه ئیمانو
خهڵك .دوای ئهوهش ویستووم ه یهكێك بم
زاستهكان هاوسهنگ بن .ل ه حاڵهتێكدا ئهگهر
لهو كهسانهی ل ه پێناو بهرژهوهندیی خهڵكدا
ئهم دوان ه یهكیانگرت حهقیقهت دهردهكهوێت.
كاربكهم.
ل���� ه س�����هر ئ�����هم ب���ن���هم���ای��� ه س����هرچ����اوهی
بنهمای دووهم :ك��اری��گ��هرب��وون��ی گویلهن ه
دهم���ارگ���ی���ری���یو ت��هق��ل��ی��د دهرئ���هن���ج���ام���ی
ب�� ه ب��ی��روب��ۆچ��وونو تهعالیمهكانی سهعید
ل��هدهس��ت��دان��ی زان��س��ت��هك��ان��ه .س���هرچ���اوهی
نوورسی.
()22
()23
گومانو ئینكاریکردنیش لهدهستدانی دینه.
گویلهن پێی وای ه پهیوهندیی لهگهڵ نهتهوهدا
ئیدی گویلهن چارهسهرێكی بۆ (هموم األمة)،
دهكرێت ب ه بهكارهێنانی ئامڕاز ه مهدهنیی ه
وات ه پهرۆشییهکانی میللهت پێشنیاركردووه.
هاوچهرخهكان بێت .ههر ئهمهش بنهمای
چ��ارهس��هرهك�� ه ب�� ه تهنها وهك رۆژئ���اوا ل ه
سهركهوتنی پهیوهندییهكهیه .لێرهدا وازی
فیكرو ئهقڵدا نییه ،ههروهها چارهسهرهك ه
ل�� ه رێچكهی دینیی سۆفیی هێناوهو ههر
ل ه رۆژههاڵتدا ب ه تهنها ل ه دڵو رۆحدا نییه،
دوو رهگ��هزی زانستو ئهقڵی ل ه ئیسالمدا
بهڵكو ل ه پهروهردهیهكدایه ،ک ه پشت ببهستێت
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 104
ب�� ه رۆشنگهریی ئهقڵییو فیكریی ،لهگهڵ
ژێر سایهی ئاشتیدا نهوهك ملمالنێدا پێكڕا
رۆحییو دڵیی )24(.بیرو بۆچوونهكانی گویلهن
هاریكاریی یهكتر بكهن .ئهو پێی وا بوو ه
دهرئهنجامی ئهقڵییهتێكی كراوهیه ،ک ه بڕوای
جیهانگیری ناكات ه س��ڕی��ن��هوهی تاكهكان،
ب ه پێویستبوونی ئاوێتهكردنی تهعالیمهكانی
یاخود گهالن ،چونکه ناكرێت جیاوازییهكان
ئ��ی��س�لامو پێشكهوتنی زان��س��ت��ی��ی�� ه ل�� ه كن
ل�� ه م���هزاجو چێژو تایبهتمهندی ل�� ه نێوان
رۆژئ��اوادا .ب ه شێوهیهك لهگهڵ دهرخستنی
تاكهكاندا رهت بكرێتهوه.
ئیسالمدا بێتهو ه ب��ه دیمهن ه شارستانیی ه
فهتحولاڵ گویلهن گرنگی دهدات ب ه رۆڵی
پێشكهوتووهكهی .ئ��هو داوای باشكردنی
ن���هت���هوه ل��� ه دی��اری��ك��ردن��ی ئ���هگ���هرهك���انو
پهیوهندییهكان دهكات لهگهڵ رۆژئاواو سهر
جێبهجێكردنهكان.
بهربهستو
لهنوێ خوێندنهوهی ئهو پهیوهندییه.
قۆرتو ههوڵهكان له نێو دهچن ،دواتریش
ئێم ه هیچ دهستكهوتێكمان ل����هوهدا نیی ه
پێویست ه ب ه شێوهی جۆراوجۆر مامهڵ ه لهگهڵ
پهیوهندییهكانمان لهگهڵ رۆژئ���اوادا وهك
رۆژئاوادا بكهین .بهشێوهیهك رووبهڕووی
راب���ردوو بێت ،وات�� ه ل ه دوو ب��هرهی دژ ب ه
س��هردهم ببینهوهو پێشكهوتن بهدیبهێنینو
ی��هك��دا ب��ی��ن ،چونك ه ل�� ه سروشتی م��رۆڤ��دا
ئاستمان بهرز بكهینهوه.
الیهنگریی ههی ه بۆ گهڕان ب ه دوای جوانیو
گ���وی���ل���هن ب��� ه پ���ێ���چ���هوان���هی ج����وواڵن����هو ه
ب��اش��ی��دا .چ��هن��دی��ن ش��ت��ی ج���وان ه��هی��ه ،ک ه
ئیسالمییهكانیترهوه ،ههڵوێستی جیاوازی
دهكرێت ل ه رۆژئاواو ه وهری بگرین .پێم وای ه
ه��هب��وو ه س��هب��ارهت ب�� ه ه��هوڵ��ی توركیا بۆ
ێ هیچ دوژمنایهتیكردنی رهه��ای رۆژئ��اوا ب
بهئهندامبوون ل ه یهكێتی ئهوروپا ،گوتوویهتی:
مهرجێک دهمانباته دهرهوهی سهردهم.
()25
()26
ل��هم��هش��دا
()27
ل ه الی هێندێكدا دڕدۆنگیی ههیه.
ن ههرچی ههڵوێستی پشتگیرییانهی گویله
ل��ه پ��ێ��ش ق��ۆن��اغ��ی إت��ح��اد ال��ج��م��ارك ،وات�� ه
بوو ه سهبارهت ب ه جیهانگیری ،له بارهیهوه
یهكێتیی گ��وم��رك ،ک��ات��ێ��ک چ��وون��هت�� ه نێو
گوتوویهتی :کاتێک ب��اس ل�� ه جیهانگیریی
كۆمهڵگای ئهوروپییهوه ،بابهتی مشتومڕ
دهك��هی��ن ،ئ��هم�� ه ن��اك��ات�� ه یهكگرتنی ئیمانی
ب����ووه ،چ��ون��ك�� ه پ��س��پ��ۆرو ئ��اب��ووری��ن��اسو
گ��هالنو فیكرو نهریتو تێگهیشتنهكانیان،
ئهكادیمیستهكان ئهوكات بڕوایان وابووه ،ک ه
بهڵكو ب�� ه پ��ێ��چ��هوان��هوه ،ئ��هم�� ه ب��هو وات��ای�� ه
كۆمهڵگای توركی ئامادهو ساز نییه ،رهنگبێ
دێت ،ک ه تاكهكان پارێزگاری ل ه دهروونو
سهرچاوهكهی تۆقین بو و بێت ل ه تواندنهوه،
بیرو ب��ۆچ��وونو ئیمانیان بكهن .گ��هالن ل ه
چونك ه ئهوكات قهیرانێكی گهور ه ل ه گۆڕێدا
105
بووه .رۆژ ل ه دوای رۆژ گۆڕانی بهردهوامو
ک ه ل ه قورئاندا چۆنێتیو جۆری بااڵپۆشی
خێرا هاتۆت ه ئ��اراوه ،كۆمهڵگای توركی ل ه
دیارینهكرابێت.
نێوخۆ ،یاخود دهرهوهی توركیا بهرهو ریش ه رۆحییهكانی ههنگاو دهنێت .ل ه كاتێكی وادا
ئهو دامهزراوانهی بیروبۆچوونهكانی
پێویست ب ه تهنگهتیلهبوون ناكات ،ک ه مرۆڤی
گویلهن باڵودهكهنهوه
توركی لهگهڵ رۆژئاوادا یهكبگرێتو لهگهڵیدا
ه��هر ل�� ه نێوهڕاستی ههشتاكانهو ه هێزی
پێكڕا یهكتری تهواو بكهن .بڕوام وای ه توركیا
گویلهن ل ه نێوخۆو دهرێی توركیادا ئامادهیی
ب ه ئهقڵو لۆجیكی لهم كارهدا هیچ شتێك به
ههیه ،وهختێك خۆییو گرووپهكهی لهگهڵ هاریكارانی سعودیی كۆمپانیای هاوبهشیان
فیڕۆ نادات.
()28
ههڵوێستی گویلهن س��هب��ارهت ب ه كێشهی
دروستكرد ،وهك كۆمپانیای بانكی راجحی ،بهم
ب��ااڵپ��ۆش��ی ب��� ه الواز وهس����ف دهك���رێ���ت.
دواییی ه دامهزراوهی دارایی (ئاسیا فینافس)ی
ئ��هم��هش ل�� ه وهاڵم����ی پ��رس��ی��ارێ��ك��دا روون
دامهزراندووه.
لهگهڵ پێشبینی گویلهن ب ه
دهبێتهوه ،گوتوویهتی :بااڵپۆشی ل ه قورئاندا
رووخانی یهكێتیی سۆڤیهت ههر ل ه ساڵی
باسكراوه ،بهاڵم چۆنێتیو جۆرهكانی روون
1985هوه ،ک ه ل ه ساڵی 1991ههڵوهشایهو ه
نهكراوهتهوه .وهستان ل ه سهر جۆرهكهی
تهنانهت الیهنگرانی گویلهن ئامادهبوون بۆ
ئاسۆ بهرفرهوانهكانی ئیسالم بهر تهسك
دروستكردنی قوتابخانهو وهبهرهێنان ل ه
دهكاتهوه .ئهم ه دینی ئیسالم دهگۆڕێت بۆ
كۆمارهكانی ئاسیای نێوهڕاستی ئیسالمیو
دینی جلوبهرگ .ل ه کاتێکدا ئهمهش ههڵهیه.
دامهزراندنی دام��ودهزگ��ای فهرههنگیی ،ب ه
حوكمهكانی دینی ئیسالم ب ه سهر ئسوڵو
تایبهت قوتابخان ه ب ه ههموو قۆناغهكانییهوه:
لقهكانیدا داب��هش دهبێت .بااڵپۆشی یهكێك
ههر ل ه سهرهتاییهو ه تا دهگات ه زانكۆ .ئهمان ه
نیی ه ل ه ئهسڵهكان ،ههروهها ل ه بنهماكانی
موجۆڵی گروپهكهی گویلهنن.
ئیسالمو مهرجهكانی نییه ،ئیدی بۆ مرۆڤ
ئ��هم خشتهیهی خ���وارهو ه ئ��هو دام���هزراو ه
دهستبگرێت ب ه شتێكهوه ،ک ه ل ه دهرهوهی
پهروهردهییان ه ل ه دهرهوهی توركیا ئاشكرا
دیندایهو پێچهوانهی رۆح��ی دی��ن��ه،
()29
ئهم
ههڵوێستهی گویلهن س��هب��ارهت ب ه گرفتی ب��ااڵپ��ۆش��ی دهرئ��هن��ج��ام��ی الیهنگریی ئ��هو ه بۆ دهوڵ��هت ،چونك ه ئهو شت ه راس��ت نییه،
()30
دهكات.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 106
دەوڵەت
جۆری دامەزراوەی پەروەردەیی
ئەفغاوستان
وێوەوذی
ئازاربایجان
وێوەوذی ،قوتابخاوەی سەرەتایی ،زاونۆ
وەخچًوان
وێوەوذی
مازاخستان
وێوەوذی
قیرغستان
وێوەوذیی ،پەیماوگە ،قوتابخاوەی سەرەتایی ،وێوەوذی
ئۆزبەمستان
وێوەوذی ،وێوەوذیی زمان ،قوتابخاوەی وێودەوڵەتی
تورمماوستان
وێوەوذی ،زاونۆ ،وێوەوذیی زمان
روسیا
وێوەوذی ،زاونۆ ،وێوەوذیی زمان
سیبریای رۆژٌەاڵت
وێوەوذی
داغستان
دوو وێوەوذی ،پەیماوگا ،دوو متێبخاوەی زاونۆیی
یاش موردستان
دوو وێوەوذی
تەتەرستان
وێوەوذی
مەوگۆلیا
وێوەوذی ،پەیماوگای ٌووەریی بااڵ
بەوگالدیش
پەیماوگە
پامستان
دوو قوتابخاوەی سەرەتایی ،پەیماوگە ،وێوەوذی ،دوو وێوچەی ویشتەجێی زاونۆیی
موردستاوی عێراق
وێوەوذی ،پەیماوگای زاونۆیی ٌەولێر
جۆرجیا
قوتابخاوەیەمی سەرەتایی ،وێوەوذی ،زاونۆ ،پەیماوگا
مەقذۆویا
پەیماوگا
مۆڵذاڤیا
وێوەوذی
ئەلباویا
دوو پەیماوگا ،وێوەوذی ،قوتابخاوەی سەرەتایی، وێوەوذیی خولی جۆراوجۆر
ئەڵماویا
وێوەوذیی زمان ،قوتابخاوەی سەرەتایی ،وێوەوذیی خولی جۆراوجۆر
ئوسترالیا
دوو قوتابخاوەی سەرەتایی
بۆسىەو ٌەرسل
وێوەوذی
تایلەوذ
وێوەوذی
مەمبۆدیا
پەیماوگای مۆمپیوتەر
باشووری ئەفەریقیا
وێوەوذی
ئەوذۆویسیا
وێوەوذی
فلیپیه
وێوەوذی
107
مۆریای باشوور
وێوەوذیی زمان
ڤێتىام
وێوەوذیی خولی جۆراوجۆر
ٌیىذستان
وێوەوذیی مۆمپیوتەر
بریتاویا
وێوەوذیی زمان
تەوساویا
وێوەوذیی مۆمپیوتەر
ئۆمراویا
وێوەوذی
قەريم (قًرم)
وێوەوذی
بولگاریا
پەیماوگەی پێشىوێژییو وتاربێژیی ،پەیماوگای ئیسالمی
رۆماویا
دوو قوتابخاوەی وێوەوذی ،قوتابخاوەی سەرەتایی
مەجەر
وێوەوذیی زمان
مەغریب
وێوەوذی
سۆدان
وێوەوذیی زمان
بۆرما
وێوەوذیی خولی جۆراوجۆر
چیه
دوو قوتابخاوەی وێوەوذی ،وێوەوذیی رێىوێىینردن
داویمارك
وێوەوذی
میسر
حنومەت رێگەی بە ٌیچ جموجۆڵێنی گرووپەمەی گولەن وەداوە
لهو خشتهیهی سهرێڕا ئهو ه ئاشكرا دهبێت،
ك��اردهك��هنو مووچهی ه��هر یهكێكیان سێ
ک ه ژم���ارهی قوتابخانهكانو زانکۆکان ب ه
س���هدو ن�����هوهدو ن��ۆ چ���وار س���هد دۆالره.
ههموو قۆناغ ه جیاوازهكانییهوه ل ه دهرهوهی
بهرێوهبهری قوتابخانهكانیش سێ سهد بۆ
توركیا دهگات ه نزیكهی دوو سهد قوتابخان ه
ح��هوت س��هد دۆالر وهردهگ���رنو تێچووی
ل ه پهنجاو چ��وار دهوڵ��هت��دا .ئهمان ه نهخش ه
ههر قوتابخانهیهكیش سااڵن ه بیست بۆ سی
دادهڕێ�����ژن ب��ۆ ب���هرزك���ردن���هوهی ژم���ارهی
ههزار دۆالره .نزیكهی پهنجا قوتابی ل ه ههر
قوتابخانهكان بۆ پێنج سهد قوتابخانه .لهو
قوتابخانهیهكدا دهخوێنێتو ههر یهكێك لهو
قوتابخانانهدا نزیكهی چوار ههزار مامۆستا
قوتابییانهش پهنجا بۆ حهفتا دۆالر دهدات.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 108
زۆرج��اران��ی��ش ب��ڕی بیستو پێنج ب��ۆ چل
خوێندنی ههر كتێبێك ل ه دهرهوهی پرۆگرام ه
دۆالره .ههموو ساڵێك پێنج س��هد قوتابی
فهرمییهكان ،ههروهها ل ه الیهن دهوڵهتهو ه
لهو قوتابخانانهدا دهردهچ��ن .تێكڕا نزیكهی
بهربگیرێت ل ه جیاكردنهوهی كوڕانو كچان
تێچووی قوتابخانهو پهیمانگاو زانكۆكانی
لهو قوتابخانانهدا ،ک ه ژمارهیان سیو چوار
گویلهن سااڵن ه ملیارێكو دوو سهد ملیۆن
( )33راپۆرتێكیتر ئاماژ ه دهدات ب ه قوتابخانهیه .
زۆربهی ئهو قوتابخانان ه بهسهر
زانكۆی فاتیح ،ک ه هی گویلهنهو دوو ههزار
ئاسیای نێوهراستو باڵكانو چوار قوتابخان ه
قوتابیو دوو سهد مامۆستای ههیهو ساڵی
ل ه كوردستانی عێراقو مهغریبدا دابهشبوون.
1996دامهزراوه .راپۆرتهك ه داوادهكات ئهو
ل ه نێوخۆی توركیاشدا كۆمهڵێك قوتابخان ه
زانكۆی ه دابخرێت لهبهر ئهوهی بڕیارهكانی
ه��هنو ژم��ارهی��ان دهگ��ات�� ه س��ی قوتابخانه.
ئهنجومهنهك ه پێشێل دهكاتو رێگ ه ناگرێت
س����هرهڕای زان��ك��ۆك��ان��ی ف��ات��ی��حو عیشق ل ه
لهوهی بااڵپۆشان قۆناغهكانی خوێندن ببڕن
دۆالره.
()31
ئهستهنبوڵ.
()32
ب ه تایبهت كۆلێژی پزیشكی ،ههروهها لهبهر
فاكتهری ب�ڵاوب��وون��هوهی ئ��هو قوتابخانان ه
ئهوهی كۆلێژهكانی زانكۆك ه ل ه یهك كهمپدا
دڕدۆنگیی ل ه الی حكومهت دروستكردووه.
نینو دابهشبوون بهسهر چهند نێوچهیهكدا،
لیژنهیهكی حكومی ل ه س��هرهت��ای تشرینی
وێ��رای ئ��هوهی گویلهن رهتیدهكاتهو ه ئهو
دووهمی ساڵی 1999راپۆرتێكی پێشكهش
قوتابخانهو زانكۆیان ه هی ئهو بن ،چونك ه ئهو
ب ه ئهنجومهنی ئاسایشی نهتهوهیی توركیا
ب ه تهنها رێنوێنیكهری رۆحییه ،بهاڵم شانازیی
ك���ردووه .پ��هردهی ههڵماڵیو ه ل ه س��هر ئهو
دهك���ات ب�� ه ئاستی ب��ااڵی ئ��هو قوتابخانهو
قوتابخانهو كۆمپانیاو وهقف ه ئیسالمییانهو
زانكۆیانه .ههرچی لیژنهی ب ه دواداچوون ه
تێیدا هاتووه ،ک ه س��هدو ح��هوت كۆمپانیاو
ل ه كتێبی قوتابخانهكانی سهر ب ه وهزارهتی
س��یو ش��هش وهق���ف قوتابخانهی تایبهت
پهروهردهدا بڕیاریداو ه ب ه ههڵوهشاندنهوهی
به خۆیان ههیه .ل ه م��اوهی مانگی ئهیلولی
ههموو ئهو كتێبانهی ،ک ه ل ه چاپخانهی (نیل)
ساڵی 1999دا سی بۆ س��یو پێنج ملیۆن
دهردهچن ،ك ه سهر ب ه گویلهنو یهنی ئاسیای
بڕی تێچوونیان بووه .راپۆرتهك ه داوادهكات
سهر به موحهمهد فۆتلهره.
سهرجهمی ئ��هو قوتابخانانهو زانكۆیانهی
جموجۆڵهكانیتری گویلهن ل ه چوارچێوهیی
سهر ب ه فیكری فهتحولاڵ گویلهنن بخرێن ه
دامهزراوهی میدیاییو وهقفیدا دابهش دهبن.
ژێ��ر ركێفی دهوڵ���هت���هوهو بهربگیرێت ل ه
دی��ارت��ری��ن��ی��ان :وهق��ف��ی رۆژن��ام��هن��ووس��انو
()34
109
نووسهرانه ،ک ه ل ه ساڵی 1994دامهزراوهو
دام����هزراو ه سیاسییهكاندا دهبینێتهوه .ب ه
چاالكیی ه میدیاییهكانی دابهشبوو ه ب ه سهر
پێچهوانهو ه گویلهن توانیویهتی پشتگیریی
رۆژنامهكانی وهك زهمانی رۆژانهو ههردوو
كهسایهتیی ه ب��هدی��م��هن��هك��ان ل�� ه سیاسهتی
گۆڤاری (ئهكسیۆن)و (سیزینتی) مانگانهو
توركیدا ب ه دهست بهێنێت .ل ه دیارترینیان
كهناڵی تهلهفزیۆنی(سهمانیولوتی،)S.T.V ،
سهرۆكی كۆچكردووی توركیا (تورگۆت
ههروهها ئاژانسی ههواڵی (Cihan Haber
ئۆزاڵ) (1989ــ)1993و خانم ه رێبهری پارتی
)Agansiو ژمارهیهك ئێستگهی رادیۆیی.
رێگهی راست تانسۆ چیلهر .ب ه پێچهوانهی
ب�� ه پشبهستن ب�� ه زانیارییهكانی س��هرێ��ڕا
تهوژمی ئیسالمیی سیاسییهوه ،ک ه خۆی
دهكرێت فهتحولاڵ گویلهن لهو كهسایهتییان ه
لهو پارتانهدا دهبینێتهوه ،ک ه نهجموددین
دابنێین ،ک�� ه توانیویهتی درك ب�� ه واقعی
ئهربهكان ب ه خۆی دایمهزراند بوون.
ت��ورك��ی��ا ب��ك��اتو لێی تێبگات .ههوڵهكانی
فهتحولاڵ گویلهن توانیویهتی ل�� ه رێگهی
ئ��هو ب��ۆ دهس��ت��گ��رت��ن ب�� ه س��هر دهس���هاڵتو
ب�ڵ�اوك���ردن���هوهی پ��هی��ام��هك��ان��ی ن�����وورهو ه
پارت ه سێكیۆالرهكاندا ل ه رێگهی كارهكانی
س��رووش��هك��ان��ی ب��ۆ زان��س��ت��ه وهزع��ی��ی�� هك��ان
ه���ۆش���ی���اری ئ��ی��س�لام��ی��ی ل��� ه دام�������هزراو ه
چهندین شوێنكهوتوو ل ه خۆی كۆبكاتهو ه
مهدهنییهكانو كۆمهڵگهدا ب�� ه شێوهیهك،
لهوان ه بازرگانو بزنسمانی عهرهبو تورك.
ک��ه دام����هزراوهی س��هرب��ازی��ی ـ��ـ پ��ارێ��زهری
لهو رێگهیهو ه توانیویهتی ئیمپراتۆریهتێك ل ه
سێكیۆالریزم ــ ل ه خۆی نهوروژێنێت ،وات ه
قوتابخانهو دامهزراوهی میدیاییو فهرههنگیی
ل ه قاعیدهی كۆمهاڵیهتییهو ه دهست پێدهكات
ل ه توركیاو دهرهوهدا دابمهزرێنێت .سهرباری
تا دهگاته لوتكهی سیاسی.
()35
ب��وون��ی ه��اری��ك��اری��ی س��ع��ودی��یو توركییو كۆمپانیا ئابوورییهكان ،ب��هاڵم ل ه راستیدا
پوخته
ههموو ئ��هو هاریكارییان ه ل ه الی��هكو ئهو
فهتحولاڵ گویلهن ب ه یهكێك لهو كهسایهتیی ه
دامهزراو ه زهبهالحانهش ل ه الیهكیتر ،ئهمهش
دهگمهنان ه نێوزهد دهكرێت ،ک ه توانیویهتی ب ه
وایكردوو ه فهتحولاڵ گویلهن كهسایهتییهكی
داناییو بلیمهتیی بانگهواز ه ئیسالمییهكهی
تا رادهیهك تهمومژاوی ههبێت.
ێ وروژان��دن��ی دام���هزراوهی باڵوبكاتهو ه ب سهربازیی ــ پارێزهری سیكیۆالریزم ــ یاخود دامهزراوهی سیاسی ،ک ه خۆی ل ه حكومهتو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 110
پهراوێزو سهرچاوه:
1ــ فتح الل ه غولین تحاور مع اآلخر تفهمه ،محود خلیل ،بحث منشور علی شبك ة االنترنیت ،اإلسالم اونالین ،نیت ،ص.2 2ــ سهرچاوهی پێشوو. 3ــ الحركة النورسی ة في التركیا المعاصرة،ابراهیم خلیل احمد العالف ،بحث مقدم الی مؤتمر األول لمركز الدراسات التركی ة في الجامعة الموصل، حزیران 1989 ـ��ـ ال��ن��ورس��ي ال��رائ��د اإلس�لام��ي الكبیر ،محسن عبدالحمید ،الموصل.1987 ، 4ــ الحركات اإلسالمی ة في التركیا (دراس�� ة في الفكر وال��م��م��ارس��ة) ،ط��ارق عبد الجلیل السد، القاهرة ،2002 ،ص .204 5ــ فتح الل ه غولین عولم ه إنسانی ة جدیدة ،مجدی سعید ،مقال منشور ة علی شبكة اإلنترنیت ،علی الموقع اإلسالم اونالین ،نیت ،ص.2 6ــ تركیا الجمهوریة الحائر ة مقاربات في الدین السیاس ة والعالقات الخارجیة ،محمد نورالدین، بیروت ،1998 ،ص.180 7ــ ق��راءة في أفكار النخب ة السیاسی ة اإلسالمی ة في التركیا ،طالل یونس الجلیلي ،الموصل،2007 ، ص.108 8ــ حجاب وح��راب الكمالی ة وأزم��ات الهوی ة في التركیا ،محمد نورالدین ،بیروت ،2001 ،ص .244 9ــ الجلیلي ،سهرچاوهی پێشوو. 10ــ حجاب وحراب ،نورالدین ،ص.244 11ـ��ـ القوی الفاعلة في المجتمع التركي ،كریم محمد حمز ه وادهام علی الجبوري ،بغداد،2002 ، ص.66
12ــ حجاب وحراب ،نورالدین ،ص 244ــ .245 13ــ قبع ة وعمامة مدخل الی الحركات االسالمی ة في تركیا ،محمد النور الدین ،بیروت،1997 ، ص.45 14ــ حجاب وحراب ،نورالدین ،ص.245 15ــ السد ،سهرچاوهی پێشوو ،ل 205ــ .206 16ــ تركیا الجمهوریة ،نور الدین ،ل.181 17ــ حجاب وحراب ،نورالدین ،ل.245 18ــ السد ،سهرچاوهی پێشوو ،ل.206 19ــتركیا الجمهوریة ،نورالدین ،ل 187ــ .188 20ــ سهرچاوهی پێشوو ،السد ،ل.207 21ـ��ـ بابهتێك ل ه ت��ۆڕی ئهنتهرنێتدا به ن��اوی: انتخابات االحد في التركیا ،الطرق الدینی ة ونفوذها. 22ــ الجلیلي ،سهرچاوهی پێشوو ،ل.107 23ــ تركیا الجمهوریة ،نورالدین ،ل.182 24ــ سهرچاوهی پێشوو ،ل 182ــ .183 25ــ سهرچاوهی پێشوو ،السد ،ل 207ــ .208 26ــ تركیا الجمهوریة ،نورالدین ،ل.185 27ــ الجلیلي ،سهرچاوهی پێشوو ،ل.119 28ــتركیا الجمهوریة ،نورالدین ،ل.208 29ــ السد ،سهرچاوهی پێشوو ،ل.209 30ـ��ـ اإلسالمیون في التركیا الحدیثة ،ل( 7ل ه تۆڕهكانی ئهنتهرنێتدا باڵوكراوهتهوه). 31ــ التركیا الجمهوریة ،نورالدین ،ل.190 32ــ حجاب وحراب ،نورالدین ،ل.246 33ـ���ـ تركیا بین العلمانیة واإلس�ل�ام ف��ي قرن العشرین ،ولید رضوان ،بیروت ،2006 ،ص.290 34ــ سهرچاوهی پێشوو ،ل 290ــ .291 35ــ السد ،سهرچاوهی پێشوو ،ل. 210
111
ئیسالمو دیمۆكراسی
نووسینی :هاوسەر سابیر هەورامی یاریدەدەری توێژەر بەشی زانستە رامیارییەكانی زانكۆی سلێمانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 112
پەیوەندیی نێوان ئیسالمو دیمۆكراسی
ئەوانەی قسەیان لە سەر ئەم بابەتە كردووە
سەرەتا پێم باشە باسێكی پەیوەندیی نێوان
ێ ئ��اڕاس��ت��ەی سەرەكیمان هەیە دەڵ��ێ��ن س��
ئیسالمو دیمۆكراسی بكەم .بێگومان لەوەدا
بۆ پەیوەندیی نێوان ئیسالمو دیمۆكراسی:
نییە پەیوەندی هەیە لە نێوانیاندا .لەبەر ئەوە
ئاڕاستەی یەکەم دەڵێن :ئیسالمو دیمۆكراسی
لێرەدا كورتە پێناسەیەك لە سەر هەریەك لە
ت بە یەكەوە كۆبكرێنەوە، دوو شتن ،کە ناكرێ
ئیسالمو دیمۆكراسی دەخەینەڕوو.
واتە پێچەوانەی یەكترن.
ـ���ـ ئ��ای��ی��ن��ی ئ��ی��س�لام ی��ەك��ێ��ك��ە ل���ە ئ��ای��ی��ن��ە
ئ���اڕاس���ت���ەی دووەم دەڵ���ێ���ن :ئ��ی��س�لام و
ئاسمانییەكان .لەگەڵ ئ��ەوەش��دا دوایەمین
دیمۆكراسی هیچ ناكۆكییەك لە نێوانیاندا
ئایینی ئاسمانییە ،كە پەیامەكەی لە الیەن
نییە .ئیسالم ن��ەف��ی دی��م��ۆك��راس��ی ن��اك��اتو
پەروەردگارەوە بە هۆی فریشتەیەكەوە بە
دیمۆكراسیش نەفی ئیسالم ناكات.
ن��اوی جوبرەئیلەوە ن��ێ��ردراوە .بۆ یەكێك
ئاڕاستەی سێیەم دەڵێن :پێویستە جیاوازیی
لە كەسایەتییەكانی شاری مەككە بە ناوی
ک بنەمای بكەین لە نێوان دوو شتدا ،كە هەندێ
محەمەد كوڕی عەبدولاڵ(د.خ)بووە .ئەمەش
جەوهەری دیمۆكراسی هەن دژی بنەماكانی
بە رێگەی سروش ،واتە وەحی.
ک بنەمایتر هەن لە ئیسالمن ،بەاڵم هەندێ
ــ دیمۆكراسی یەكێكە لە كۆنترین رێبازەكانی
دیمۆكراسیدا ،كە دژی ئیسالم نین .بۆیە
حكومڕانی ،كە لە دێرینەوە هەبووە .جۆرە
ئیسالم بە رەهایی دیمۆكراسی رەتناكاتەوەو
سادەو سەرەتاییەكەی دەكرێت بدرێتە پاڵ
ب��ە رەه��ای��ی��ش قبوڵی ن��اك��ات )1(.ل��ێ��رەدا من
ت دەوڵ��ەت ــ ش��اری یۆنان ،ب��ەاڵم ناتوانرێ
ئاڕاستەی سێیەمم هەڵبژاردووە ،كە ئیسالمو
یەك پێناسە بۆ دیمۆكراسی بكرێت .لەبەر
دیمۆكراسی خاڵی ه��اوب��ەشو جیاوازیان
ئ��ەوەی هەر ك��ەسو الیەنێك بە شێوەیەك
هەیە .ب��ەو پێودانگەی ،کە ئ��ەم ئاڕاستەیە
تەفسیری ب��ۆ ك����ردووە .بۆیە منیش یەك
زیاتر نزیكە لە واقیعەوەو زیاتریش باسی
پێناسەی تا رادەی��ەك شاملم هەڵبژاردووە
خ��اڵ��ی ج��ی��اواز دەك��ەی��ن .ل��ەب��ەر ئ���ەوەی لە
ئەویش پێناسەیەكی ئیبراهام لینكۆڵنە ،كە
راستیدا ئیسالمو دیمۆكراسی زیاتر خاڵی
دەڵێت :دیمۆكراسی حوكمی گەلە لە پێناوی
جیاوازیان هەیە وەك لە خاڵی هاوبەش.
گەلدا بە هۆی گەلەوە ،یان دەتوانین بڵێین: دیمۆكراسی حوكمی زۆری��ن��ەی��ەو گرەنتی كردنی مافی كەمینەیە.
خاڵە هاوبەشەكانی نێوان ئیسالمو
113
دیمۆكراسی
داوەو داوێتیی ه دهست خەڵك .تاوەكو ئەمیری
ی���هک���هم :خ��ەڵ��كو ج���ەم���اوەر س���ەرچ���اوەی
خۆیان هەڵبژێرن .هەر لە سەر ئەو بابەتەش
دەسەاڵتن.
خوای گهورە فەرموویهتی :وأمرهم شوری
ئەم خاڵە وەك چۆن یەكێكە لە بنەماكانی
بینهم.
دیمۆكراسی ،كە دەبێت هەموو دەس��ەاڵت
دووهم :كارو چاالكیی سیاسی مافی هەموو
ب���ەدەس���ت م��ی��ل��ل��ەت��هو ه ب��ێ��تو ب��ۆ میللەت
هاوواڵتییانە بێ جیاوازی.
بگەڕێتەوە ،بۆ دیاریكردنی فەرمانڕەواكانو
ئیسالمو دیمۆكراسی هەردووكیان لە سەر
دەستاودەستكردنی دەسەاڵتو بەرنامەدانان
ئەوە كۆكن ،كە كارو چاالكیی سیاسی مافێكی
بۆ بەڕێوەبردنی واڵت .بە هەمان شێوەو بەر
گشتی خەڵكەو لە سەر هیچ كەس تاپۆ نییهو
لە سەرهەڵدانی دیمۆكراسیش یەكێك بووە لە
بۆ هیچ كەسێک ق��ۆڕخو پ��اوەن��د ن��ەك��راوە.
پایەو بنەما گرنگەكانی سیستمی حوكمڕانی
واتە هەروەك چۆن لە دیمۆكراسیدا هەموو
ئیسالم ،بگرە بە درێژایی مێژووی پێغەمبەران
كەسێك مافی ئەوەی هەیە خۆی كاندید بكات
هیچ كاتێك یەكێك لە پێغەمبەرانی خودا
ب��ۆ س��ەرك��ردای��ەت��ی دەس���ەاڵت ب��ە مەرجێك
نەیتوانیوە ق���ەوارەو دەسەاڵتێكی سیاسی
مەرجەكانی كاندیدی تێدا بێت ئەو كاتە بۆی
دابمەزرێنێت .مەگەر پاش هۆشیاركردنەوەی
هەیە دەسەاڵت بگرێتەدەست ،ئهوا بە هەمان
خ��ەڵ��كو وەرگ��رت��ن��ی شەرعیەتی ج��ەم��اوەر
شێوە لە نیزامی ئیسالمیشدا موسوڵمانان
ئینجا ئ��ەو ك��ارەی��ان ك���ردووە .وات��ە وێ��ڕای
هەموویان وەك یەكنو لە مافو ئازادییەكاندا
شەرعیەتی ئاسمان ،شەرعیەتی زەویشیان
یەكسانن .وەك خوای گەورە فەرموویهتی:
مسۆگەركردووە ئینجا بانگەشەی قەوارەو
إنما المؤمنون اخوە (الحجرات )10/ئەوە بە
دەوڵەتیان كردووە )2(.ئەمەش مانای ئەوەیە
نیسبەت بڕوادارانەوە .ئەو نا موسوڵمانانەش
چۆن لە دیمۆكراسیدا سیستمی هەڵبژاردن
لە ژێر سایەی دەوڵەتی ئیسالمیدا دەژینو
هەیە ،كە خەڵكی بە ئازادانە فەرمانڕەوای
هاوواڵتیین ئ��ەوان��ی��ش وەك موسوڵمانان
خۆیان هەڵدەبژێرن ،ئهوا بە هەمان شێوە
خ��اوەن��ی م��اف��ن ب��ێ ج����ی����اوازی )4(.وات���ە بە
لە ئیسالمیشدا هەڵبژاردن هەیە .بۆ ئەوەی
هەمان شێوەی دیمۆكراسی لە ئیسالمیشدا
موسڵمانان فەرمانڕەوای خۆیان هەڵبژێرن.
ت لە نێوان خەڵكدا لە پێدانی جیاوازی ناكرێ
بەڵگەش زۆرە ل��ە ئیسالمدا ل��ە س��ەر ئەو
مافەكانیان .هەرچەندە ئەگەر موسوڵمانیش
بابەتە ،كە پێغەمبەر (د.خ) بڕیاری بەیعەتی
نەبن .هەروەك چۆن دیمۆكراسی جیاوازیی
()3
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 114
ناكات لە نێوان بنەچەو رەنگە جیاوازەكانی
خاڵیتر.
ئادەمیزاددا ،بە هەمان شێوە ئیسالم رۆژێك
لێرەدا من جەخت لە سەر خاڵە جەوهەرییەكان
لە رۆژان جیاوازیی ن��ەك��ردووە لە نێوان
دەكەمەوە.
بنەچەو رەنگە جیاوازەكانی مرۆڤایەتیدا، ه��ەروەه��ا لە ئیسالمدا بە رێ��زەوە سەیری
خاڵە جیاوازەكانی نێوان ئیسالمو
مرۆڤایەتی ك��راوەو بە سوك سەیری هیچ
دیمۆكراسی
كەواتە دابەشكردنی
لێرەشدا ه��ەروەك خاڵە هاوبەشەكان تەنیا
ئینسانێك ن��ەك��راوە.
ئەرکو مافەكان لە هەریەك لە دیمۆكراسیو
خاڵە جەوهەرییە جیاوازەكانی نێوان ئیسالمو
ئیسالمدا ب��اس��ك��راوەو بوونی هەیە ،بەاڵم
ت بە دیمۆكراسی وەردەگ��ری��ن ،كە دەك��رێ��
ک دەبێت ئەوەش بزانین لە ئیسالمدا هەندێ
چەند خالێكەوە .لەوانە:
ک كەس پ��ۆس��تو ئ���ەرك ه��ەی��ە ،ك��ە ه��ەن��دێ��
١ــ فەرمانڕەوایی بااڵو رەها لە ئیسالمدا هی
ناتوانێت وەریبگرێت.
خودایەو لە دیمۆكراسیەتدا هی مرۆڤە:
ت بە ت ب��ب��ێ�� ب��ۆ ن��م��وون��ە ئ���اف���رەت ن��ات��وان��ێ��
ئ��ەم خاڵە سەرەكیترین خاڵی جیاوازیی
پێشەوا .ناكرێت بە كۆیلە ،كە ئەمەش لە
نێوان ئیسالمو دیمۆكراسییە .بەڵگەش لە
بەرژەوەندیی خودی ئافرەتدایه .سەرەڕای
سەر ئ��ەوەی ،كە حوكمڕانیەتی بااڵو رەها
ئەمانەش چەند خاڵێكیتری هاوبەش هەیە
تەنیا هی خودایە لە ئیسالمدا ،بۆ نموونە
لە نێوان ئیسالمو دیمۆكراسیدا وەك مافو
خ��وای گ��ەورە فەرموویەتی :إن الحكم اال
ئازادییە گشتییەكانو ئازادییە كەسییەكان،
للە أمر أال تعبدوا اال ایاه ذلك الدین القیم.
ك��ە چ��ۆن ل��ە دیمۆكراسیدا م��رۆڤ ئ��ازادە
(یوسف )40/ئەم ئایەتەش بەڵگەیە لە سەر
ل��ە دەرب��ڕی��ن��ی رای خ��ۆی��دا ،ه���ەروەه���ا لە
ئ����ەوەی ه���ەر ك��ەس��ێ��ك ب��ی��ەوێ��ت ب��ە خ��ودا
ئیسالمیشدا مرۆڤ ئازادە لە دەربڕینی رای
پەرست دابنرێتو بە دیندارێكی راس��ت لە
خۆی لە سەر مەسەلەكان .هەروەك چۆن لە
قەڵەم ب��درێ��ت ،ئ��ەوا دەبێت تەنیا خ��ودا بە
دیمۆكراسیدا دەستاودەستكردنی دەسەاڵت
حوكمڕانو بەرنامەدانەری خ��ۆیو خەڵك
هەیە ،ب��ەاڵم كاتی دەس��ەاڵت��دار دیاریكراوە
ب��زان��ێ��ت ،ب���ەاڵم ل��ە ن��ی��زام��ی دی��م��ۆك��راس��ی��دا
بۆ مانەوە ،بە هەمان شێوە لە ئیسالمیشدا
فەرمانڕەوای رەها مرۆڤەو هەموو یاساو
دەستاودەستكردنی دەس��ەاڵت هەیە ،بەاڵم
بەرنامەكان دەستكردی مرۆڤە.
مەبەست
ك��ات��ی ب��ۆ دی��اری��ن��ەك��راوە .ل��ەگ��ەڵ چەندین
ت س���ەروەری تەنیا بۆ ل��ەوەی ،كە دەوت��رێ��
()5
()6
115
شەریعەتو خودایە بۆ ئەوەیە ئەو دەوڵەتە
ك��ۆم��ەڵ ب��ە ب���اوەڕو ع��ەق��ی��دەوە پەیوەستە.
ببێتە دەوڵەتێكی دەستووریو سەرچاوەیەك
ب����اوەڕو ع��ەق��ی��دە ب��ن��اغ��ەی ه��ەم��وو شتێكە،
هەبێت لە كاتی ناكۆكیدا هەموو الیەك بۆی
هەروەها كارو چاالكی سیاسی لە ئیسالمدا
بگەڕێتەوە ،بەاڵم لە دەسەاڵتەكانیتردا ئەو
م���ادەم راس���تو س��اغ بێت ،ب��ە ج��ۆرێ��ك لە
س��ەروەری��ی��ە دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ تاكێك ،یان
خوداپەرستی دادەنرێت ،بەاڵم دیمۆكراسی
دەستەیەك .وات��ە لە ئیسالمدا سەرچاوەی
پەیوەست نییە بە هیچ عەقیدەو ئەخالقێكەوە.
یاسادانان خودای گەورەیە .پێغەمبەر(د.خ)
هەر شتێك زۆرینە دەنگی لە سەر بدات ،ئەوا
س��پ��ێ��ردراوە لە الی��ەن خ��وای گ���ەورەوە بۆ
پەسەندکراوە .تەنانەت ئەگەر پێچەوانەی
گەیاندنی بەرنامەی خودا بە خەڵك .كەواتە
ئەخالقو دی��نو عاداتی ئ��ەو كۆمەڵگایەش
حاكم جێبەجێكەری حوكمەكانی خ��ودای
بێت.
گەورەیە لە سەر خەڵك ،هەروەها ئیجتیهاد
3ــ راستكردنەوەو رەخنەلێگرتنی دەسەاڵت
دەكات لە حوكمە شەرعییەكاندا لە سەرچاوە
لە ئیسالمدا ئەركێكی شەرعییە نەك بەس
بنەڕەتییەكانی ش��ەری��ع��ەدا .لە کاتێکدا لە
ماف:
نیزامی دیمۆكراسیدا مافی یاسادانان هی
ئەگەر بە پێی نیزامی دیمۆكراسی مافی رەوای
گەلە .كەواتە دەستوورو هەموو یاساكان
هەر هاوواڵتییەكە رەخنە لە دەسەاڵتدارو
دەستكردی دەستی مرۆڤ خۆیەتی .ئامانجی
ك��ارب��ەدەس��ت��انو س��ی��اس��ەت��م��ەداران��ی واڵت
دیمۆكراسی گەیاندنی مرۆڤە بە ئەوپەڕی
بگرێتو هەڵەو كەمیوكورتییەكانیان بخاتە
خۆشی راستەقینە لە نێوان یاسایەك ،كە بە
ب���ەرچ���او ،ه���ەروەه���ا پ��ەن��ج��ە ب��خ��ات��ە س��ەر
پشت بەستن بە مرۆڤ دان��راوە .لە كاتێكدا
برینەكان .هاوکات لە ئیسالمدا رەخنەگرتنو
م���رۆڤ ل��ە باشترینی ح��اڵ��ەت��ەك��ان��ی��دا وات��ە
راستكردنەوەی هەڵسوڕاوانی بواری حوكمو
لەوپەڕی پاكیو دابڕاو لە خۆشییەكانی هەر
سیاسەت وێ���ڕای ئ���ەوەی م��اف��ە ،ئەركێكی
موعەرەزە بۆ هەڵە .ئەمەش مرۆڤ باجەكەی
شەرعیو پێویستیشە .ئ��ەوەش ئاشکرایە،
دەدات ،ب��ەاڵم خ��وای ت��اكو تەنیا ب��ە هیچ
كە ئەرك ماف لە یەك جیاوازن ،بە تایبەت
شێوەیەك هەڵە ناكات.
()7
()8
ل��ە ئ��ی��س�لام��دا )9(.چونكە م���رۆڤ دەت��وان��ێ��ت
٢ــ سیاسەتو حوكم لە ئیسالمدا بە عەقیدەو
چاوپۆشی لە مافەكانی بكاتو دەستبەرداری
خواپەرستیو ئەخالقەوە پەیوەستە:
بێت ،بەاڵم چونكە ئەرک لێپرسینەوەو سزای
لە ئیسالمدا حوكمو سیاسەت وەك هەر
لە دوای��ە .مرۆڤ سەرپشك نییە لە كردنو
ج��م��وج��وڵو چ��االك��ی��ی��ەك��ی دی��ك��ەی ت��اكو
ن��ەك��ردن��ی��دا ،ل��هگ��هڵ ئ��هوهش��دا ب��ە ئاسانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 116
دەستی لێ هەڵناگرێت.
تەنیا ڕوونی دەكاتەوە ،بەاڵم لە دیمۆكراسیدا
4ـ��ـ راوێ���ژ چ��وارچ��ێ��وەی شەریعەتە ،ب��ەاڵم
ی��اس��ای دان����راو (ت��ەش��ری��ع) هێنانە ئ���اراو
دیمۆكراسی هیچ چوارچێوەیەكی نییە:
دۆزی��ن��ەوەی یاسایەكە لە نەبوونەوە ،واتە
لێرەدا مەبەست ئەوەیە ،كە دیمۆكراسیو
یاساكە لە بنەڕتدا نیە بەڵكو م��رۆڤ خۆی
راوێ����ژی ئیسالمی ج��ی��اوازن ل��ە یەكتری،
دایدەهێنێتو دروستی دەكات.
چونكە دی��م��ۆك��راس��ی دەس��ت��ی پ��ەرل��ەم��انو
س���ەرەڕای ئ��ەم جیاوازییە جەوهەرییانەی
نوێنەرانی میللەت ئ��ازادو ئ��اوەاڵ دەك��ات بۆ
ن���ێ���وان ئ��ی��س�لامو دی��م��ۆك��راس��ی چ��ەن��دی��ن
هەر یاسادانانو هەر بڕیاردانێك ،كە حەزی
جیاوازیتر هەیە لە نێوانیاندا .یەكێك لەوانە
لێ بێت ،یان لە بەرژەوەندیی خەڵكیدا بێت بێ
لە دیمۆكراسیدا دەوترێت مرۆڤ ئ��ازادە لە
رەچاوكردنی عاداتو دینو شەریعەت ،بەاڵم
دەربڕینی بیروڕاو داواكردنی مافەكانی خۆیدا،
راوێژ لە ئیسالمدا ئەندامەكانی شەریعەتی
بەاڵم کاتێک دێیتە سەر واقیع پێچەوانەی ئەمە
خوا دەستیگرتوونو دەستی بەستوون لە
دەبینین .بۆ نموونە واڵتێكی وەك فەرەنسا
ئاست هەر بڕیارو یاسایەكدا ،كە پێچەوانەی
یەكێكە لە داهێنەرانی فیكرەی دیمۆكراسیو
دەقێكی شەریعەت بێت .بگرە لە ئیسالمدا
واڵتی پێشكەوتووی دیمۆكراسییە ،بەاڵم لە
ت��ەن��ان��ەت پ��ێ��غ��ەم��ب��ەری خ��������وداش(د.خ) لە
هەما كاتدا حیجاب لەو واڵتە قەدەغە دەكرێت.
بەرامبەر شەریعەتدا هیچ مافێكی پێنەدراوە
ئەمەش خۆی لە خۆیدا پێشێلكردنی مافی
تەنیا جێبەجێكردنی نەبێت )10(.واتە راوێژ
م��رۆڤو كەمكردنەوەی ئازادیی بیروڕایە.
ل��ە ئ��ی��س�لام��دا چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی ه��ەی��ە ،كە
لە كاتێكدا مافی مرۆڤ ناخرێتە دەنگدانەوە،
ت لێی الب���دات ،ب��ەاڵم ش��ەری��ع��ەت��ەو ناتوانێ
ب���ەاڵم ل��ە ئیسالمدا ه��ەم��وو كەسێك بۆی
دیمۆكراسی هیچ چوارچێوەیەكی نییە.
هەیە بیروڕای خۆی دەرببڕێت .ئازادە کام
٥ــ پێناسەی یاسادانان لە ئیسالمدا جیاوازە
ئایینە هەڵبژێرێت .ه��ەروەك خودای گەورە
لە پێناسەی یاسادانان لە دیموكراسیدا:
ف��ەرم��ووی��ەت��ی :ال اك���راە ف��ي ال��دی��ن .ل��ێ��رەدا
ل��ە ئیسالمدا بریتییە ل��ە روون��ك��ردن��ەوەی
مەبەستم ئەوە نییە رەخنە لە دیمۆكراسی
حوكمی شتێك ،یان روون��ك��ردن��ەوەی دەقە
ب��گ��رم ،چ��ون��ك��ە ل��ە راس��ت��ی��دا دی��م��ۆك��راس��ی
قورئانی و ف��ەرم��وودەك��ان��ی پێغەمبەر ،كە
چاكترین سیستمی ئ��ەم س��ەردەم��ەی��ە ،كە
شەریعەتی ئیسالمی دەیخوازێت .واتە ئەو
زۆربەی واڵتە پێشكەوتووەكانی جیهان بە
شتە وەك بنەما ئیسالم هەیەتیو تەشریع
هۆی نیزامی دیمۆكراسییەوە گەشتوون بەو
()11
117
ئاستە .مەبەستم لە ج��ۆری پەیڕەوكردنی
چارەسەری تایبەتی هەیە بۆ هەموو كێشەو
پ��رۆگ��رام��ەك��ان��ی ئ��ەو سیستمەیە ل��ە الی��ەن
الیەنە سیاسیو ئابووریو سەربازی ..هتد.
واڵت���ان���ەوە ،ك��ە ه��ەر واڵت��ێ��ك ب��ە گ��وێ��رەی
ه����ەردوو ب��اب��ەت (ئ��ی��س�لامو دی��م��ۆك��راس��ی)
بەرژەوەندیی خۆی پەیڕەوی دەكات .ئایینی
خ��اوەن��ی زۆرت��ری��ن میتۆدی پەیڕەوكراون
ئیسالمیش ب��ە ه��ەم��ان شێوە ه��ەر واڵتێك
لە جیهانی مرۆڤایەتیدا .بۆیە بایەخی ئەم
ب��ە گ��وێ��رەی ب���ەرژەوەن���دیو خویندنەوەی
بابەتە لەمەوە سەرچاوە دەگرێت .هەندێك
خ��ۆی تەفسیری ب��ۆ دەك����ات .ل��ەب��ەر ئ��ەوە
الیەن وەك ئیسالمی سیاسی پێیان وایە ،كە
دەكرێت بڵێین سەرجەم واڵت��ان یەك جۆر
ناكرێت ئایینی ئیسالم بەم شێوە بەرفرەوانە
لە دینو یەك جۆر لە دیمۆكراسی پەیڕەو
ب��ەراورد بكرێت لەگەڵ ئایینی مەسیحیەت،
ناكەن ،بەاڵم جیاوازییەكە لێرەدا ئەوەیە ،كە
كە بریتی بووە لە پەیوەندییەكی رووحی لە
دیمۆكراسی دەستكردی م��رۆڤ خۆیەتی.
ێ ئەوەی شۆڕبێتەوە بۆ نێوان تاكو خودا ب
هەر مرۆڤ خۆی دەتوانێت گۆڕانكاری تێدا
نێو رەهەندە سیاسیو ئابووری ..هتد .بۆیە
بكات ،ب��ەاڵم ئیسالم دەستكردی خودایەو
رەوتی ئیسالمی سیاسی سەرەڕای ئەوەی،
م��رۆڤ دەت��وان��ێ��ت روون��ك��ردن��ەوە ل��ە سەر
ك��ە دی��م��ۆك��راس��ی��ەت ب��ە باشترین سیستم
هەندێك دەق��ی ب��دات ،كە رێگەی پ��ێ��دراوە،
دەزان���ن ب��ە ب���ەراورد ل��ەگ��ەڵ سیستمەكانی
بەڵكو ناتوانێت دەستكاری دەقە سابتەكان
سیاسی بەشەری ،بەاڵم لە هەمان كاتدا پێیان
بكات ،كە لە قورئاندا هاتوون.
وایە ئایینی ئیسالم بە شێوەیەكی بەرباڵوتر باس لە هەموو ئەو مافانەی ك��ردووە ،كە
دەرئەنجام
دیمۆكراسیەت ب��ان��گ��ەوازی ب��ۆ دەك���ات لە
بابەتی ئیسالمو دیمۆكراسیو قسەكردن
چوارچێوەی خۆیدا .لێرەدا بۆچوونی رەوتە
ل���ە س����ەر ب��ن��ەم��اك��انو خ��اڵ��ە ه���اوب���ەشو
جیاوازەكانی نێو جیهانی ئیسالمی باسكراوە
جیاوازەكانیان یەكێكە ل��ەو بابەتانەی ،كە
سەبارەت بە دیمۆكراسیەت ،كە بە گشتی
بۆتە جێگای توێژینەوەو بایەخپێدانی لە
ێ بۆچوون بوون ئەوانیش بریتی بوون س
الی��ەن ب��ی��ری��ارو ت��وێ��ژەران .ئ��ەوی��ش لەبەر
لە:
ئ��ەو تایبەتمەندییەی ،ك��ە ئایینی ئیسالم
ــ قبوڵكردنی دیمۆكراسیەت بە تەواوی.
هەیەتیو بە شێوەیەكی هەمەالیەنەو گشتگیر
ــ رەتكردنەوەی دیمۆكراسیەت بە تەواوی.
هاتۆتەمەیدانەوە .لەگەڵ ئەوەشدا بەرنامەو
ـ���ـ وەرگ���رت���ن���ی ه��ەن��دێ��ک ل���ە الی��ەن��ەك��ان��ی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 118
دیمۆكراسی.
هەروەها باس لە خاڵە جیاوازەكانی نێوان
م��ن پ��ێ��م وای���ە ب��ۆچ��وون��ی رەوت���ی سێیەم
هەردوو الیەنی ئیسالمو دیمۆكراسی كراوە.
زیاتر نزیكە لە عەقاڵنیەتو لەگەڵ واقیعدا
بە شێوەیەكی زانستی هەوڵی خستنەڕووی
دەگونجێت ،چونكە ل��ە الی��ەك قبوڵكردنی
بۆچوونە جیاوازەكانی الیەنەكان دراوەو
دیمۆكراسی بە تەواوی بە واتای نەهێشتنی
لەو جێگایەش ،كە پێویست بێت بۆچوونو
س��ن��ووری ن��ێ��وان ئ��ی��س�لامو دیمۆكراسیو
شیكردنەوەی خۆشمم لە س��ەر بۆچوونی
ت��ێ��ك��ەڵ��ك��ردن��ی��ان��ە ،ك��ە ئ��ەم��ەش دوورە لە
الیەنە جیاوازەكان داوە لەگەڵ رەچاوكردنی
واقیعەوە .لە الیەكیتر رەتكرنەوەی رەهای
چوارچێوەی زانستی باسەكەو دووربوون لە
دیمۆكراسیەتیش دیسان دوورە لە مەنتیقو
هەر جۆرە الیەنگریو دەمارگیرییەك .واتە
ت هەموو عەقاڵنیەت ل��ەب��ەر ئ���ەوەی ناكرێ
نە الیەنگری یەكێك لەو الیەنانەم كردووە ،نە
ب��ۆچ��وون��ەك��ان��ی دی��م��ۆك��راس��ی پێچەوانەی
رەخنەشم ئاڕاستەی هیچ الیەنێك كردووە.
ئایینی ئیسالم بن ،بەاڵم بۆچوونی سێیەم
پێم وایە رەوتی میانڕەوی ئیسالمیش زیاتر
ب��ە شێوەیەكی م��ی��ان��ڕەوان��ە مامەڵە لەگەڵ
نزیك دەب��ێ��ت��ەوە ل��ە ئ���ەرزی واق��ی��ع ن��ەوەك
دیمۆكراسیەت دەك��ات .بەو شێوەیەی ،كە
فەندەمینتالیستو
چونكە
ک ل��ە ب��ۆچ��وون��ەك��ان��ی دی��م��ۆك��راس��ی ه��ەن��دێ��
ئایینی ئیسالم كراوەیەو مەجالی ئیجتیهادو
قبوڵ دەك��ات ،كە ناكۆك نین لەگەڵ بنەما
ئاڵوگۆڕو راوێ��ژی تێدایەو ئایینێكی جامدو
جەوهەرییەكانی ئیسالمو ئ��ەو خااڵنەش
راوەستاو نییە.
رەت��دەك��ات��ەوە ،كە لەگەڵ بنەماكانی ئایینی
بۆیە بە گشتی دەكرێت ئیسالمو دیمۆكراسی
ئیسالم ناگونجێن .ئەم رەوتەش زیاتر پشت
سەرەڕای بوونی بۆچوونی جیاواز لە یەكتر
ب��ەم ئایەتە دەبەستێت ،ك��ە خ��وای گ��ەورە
خاڵی هاوبەشیان هەبێتو لێك نزیكیش
دەفەرمووێت :فبشر عباد الذین یستمعون
ک الی��ەن��ەوە ئیسالم ببنەوە .وات��ە لە هەندێ
القول فیتبعون أحسنه وأولئك الذین هداهم
دیمۆكراسی قبوڵ دەك��اتو دیمۆكراسیش
الله وأولئك هم أولوا األلباب (الزمر 17ــ )18
ئیسالم قبوڵ دەك��ات ،ب��ەاڵم ئەو گرفتانەی
ێ واتە :مژدە بدە بە بەندەكانم ئەوانەی گو
ب��ەس��ەر دیمۆكراسیدا دێ��ت ئیسالم لێیان
لە بۆچوونو رای جیاواز دەگرنو باشترین
پارێزراوەو سەالمەتە.
پەیڕەو دەك��ەن .ئەمانە خ��اوەن ژیرەكاننو
لێرەدا بەوە دەگەین ،کە ئیسالمو دیمۆكراسی
ئ��ەوان��ەن ،ك��ە ه��ی��دای��ەتو رێنمونی ك��راون،
خاڵی هاوبەشو جیاوازیان هەیە .ئیسالم
ئوسولییەكان،
119
بە رەه��ای��ی دیمۆكراسی قبوڵ ن��اك��اتو بە
پەراوێزو سەرچاوە:
ت بڵێین ،كە رەهاییش رەتیناكاتەوە .دەكرێ
١ــ ئەمین فەرەج ،سیستمی فەرمانڕەوایەتی لە
خاڵی جیاواز لە نێوان ئیسالمو دیمۆكراسیدا زۆرت���رە وەك ل��ە خاڵی ه��اوب��ەش .ئیسالم ت لێی چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی ه��ەی��ە ،ك��ە ناتوانێ البدات ،بەاڵم دیمۆكراسی چوارچێوەی نییەو بۆچوون لە سەر هەموو مەسەلەیەك دەدات، هەروەها هەریەكە لە ئیسالمو دیمۆكراسی دوو بابەتی س��ەرب��ەخ��ۆنو هیچ كامێكیان ک ناچێتە بازنەی ئەویتریانەوە ،بەڵكو هەندێ خاڵیان هەیە ،كە یەكدەگرنەوە .لەبەر ئەوە ناتوانین بڵێین دیمۆكراسی هەموو شتێكی لە ئیسالمەوە وەرگرتووەو دەچێتە نێو بازنەی ئیسالمەوە ،هەروەها بە پێچەوانەشەوە.
ئیسالمدا ،كۆمەڵێك موحازەراتە ،كە پێشكەش بە قوتابیانی قۆناغی سێیەمی كۆلێژی یاساو رامیاری ،بەشی رامیاری بۆ ساڵی 2008بۆ2009 باڵونەكراونەتەوە. ٢ـ��ـ عەلی باپیر ،ت��ەوژم��ی ئیسالمیو عەلمانی خ���اڵ���ەه���اوب���ەشو ج���ی���اوازەك���ان���ی���ان ،ه��ەول��ێ��ر، نوسینگەی تەفسیر ،2008 ،ل.213 ٣ـ��ـ د .منیر حمید ال��ب��ی��ات��ي ،ال��ن��ظ��ام السیاسي اإلس�لام��ي :مقارنا بالدولة القانونیة ،دار وائل (للنشر والتوزیع) ،االردن/عمان ،2003 ،ص.310 ٤ــ عەلی باپیر ،سەرچاوەی پێشوو ،ل.215 ٥ــ محفوظ العباسي ،خۆرئاوا ب��ەرەو ئیسالم، وەرگێڕانی :سەردار رەزا ،سلێمانی ،چاپەمەنیو ئۆفسێتی (پەیڤ) ،2007 ،ل.395 ٦ــ عەلی باپیر ،سەرچاوەی پێشوو ،ل226بۆ.227 ٧ــ شێخ فتحي منصور ،اإلسالمو الدیموقراطیة، مقالة منبع. سایت: www.islamonline.com ٨ــ عەلی باپیر ،تەوژمی ئیسالمیو عەلمانی خاڵەهاوبەشو جیاوازەكانیان ،سەرچاوەی پێشوو ،ل.229 -228 9ــ عەلی باپیر ،سەرچاوەی پێشوو ،ل.235 10ـ���ـ ع��ەل��ی باپیر ،چ��ەن��د مەسەلەیەكی ب��اوی س��ەردەم ،هەولێر ،نوسینگەی س��ەردەم،2005 ، ل322بۆ.323 11ــ ئەمین فەرەج ،سەرچاوەی پێشوو.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 120
كارل ماركسو راڤەكردنی ئایین
ل ــ تیموتی بێل نووسینی :ویلیام دێ
()1
وهرگێڕانی (لە ئینگلیزییەوە) :پێشڕەو محەمەد
121
بۆیە بوو ه بە ئەندامی گرووپێكی خوێندكاری كۆنسێپتە بونیادییەكان (چەمکەکانی
ناسراو بە ناوی (هێگڵییە الوەك��ان) ،ئەوان
قوتابخانهی بونیادگهرایی)
خەریكی برەوپێدانی روان��گ��ەی رادیكالیو
ماتریالیزم (فهلسهفهی ماددی)ی مێژوویی
()2
ئەتایستیی دیالێكتیكی هێگڵ بوون.
دیالێكتیك (الجدل)
تێزی دكتۆراكەی ك��ارل ماركس لە بارەی
م��ۆدێ��ل��ی بەرهەمهێنان (پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��انو
فەلسەفەی گریكی بووهو لە ساڵی 1841دا ق��ب��وڵ��ك��راوه .ل���ەب���ەر ئ�����ەوەی ن��ەی��ت��وان��ی��و ه
رێساكان)
()3
پ���رۆل���ی���ت���اری���اك���ان ،ك��ەپ��ی��ت��ال��ی��س��ت��ەك��ان، بۆرجوازییهکان
پۆستێك لە زانكۆ وەربگرێت ،بۆیە بوو ه ب��ە رۆژن���ام���هن���ووس ل��ە رۆژن���ام���ەی���ەك بە
()4
ئامڕازەكانی بەرهەمهێنان
()5
ژێرخان /سەرخان
()6
نامۆبوون
ن���اوی (رای���ن گ��ات��زی��ت��ە) )8(.م��ارك��س وت��اری جۆراوجۆرو بەرفرهوانی نووسیوه .زیاتر
()7
گرنگی بە پرسە سیاسیو كۆمەاڵیەتییەكان
ئایدیۆلۆجی
داوه ،هەروەها بە شێوەیەكی كەمیش وەك ئیدیتۆری الپ��ەڕەی��ەك خزمەتی ك���ردووه. دەستپێک
ئ��ەوی��ش ب��ەر ل���ەوەی ل��ە الی���ەن حكومەتی
ك��ارل ماركس ل ه نێوان سااڵنی 1818بۆ
پروسییەوە سانسۆر بكرێت .لە نێوان ئەم
1883ژیاوه .فەیلەسووفی سیاسیی ئەڵمانی
شتانەشدا ئ��ەو وت��اری لە ب��ارەی رەوش��ی
ب����ووه .ئ���ەو ل��ە ش���اری ت��ری��ەری ئەڵمانیا
كرێكارانیش نووسیوه .لە ساڵی 1843دا
لەدایكو باوكێكی لیبرالی جوولەكە هاتۆته
م��ارك��س ل��ەگ��ەڵ ه��اوس��ەرەك��ەی��دا؛ ك��ە ت��ازە
دنیاوه .ئەو خێزانە بووبوون بە پرۆتێستانت؛
زەواجی لەگهڵ كردبوو ،سەفەری كردوو ه بۆ
ئ��ەو كڵێسایەی ل��ە س��ەر ب��ن��ەم��ای ئینجیل
پاریس .بۆ ئەوەی لە پێگەی سەرنووسەریدا
دامەزرابوو .ئەویش بۆ ئەوەی باوك كارێكی
لە باڵوكراوەی ت��ازەدام��ەزراوی (ساڵنامەی
شیاو پەیدابكات .لە ساڵی 1836دا دوای
ئ��ەڵ��م��ان��ی ـ��ـ ف��ەرەن��س��ای��ی) ك��ارب��ك��ات .ئ��ەم
ساڵێك مانەوە لە زانكۆی بۆن .كارل ماركس
ج����ۆرن����اڵ(گ����ۆڤ����ار) ه زم���ان���ح���اڵ���ی ئ��ای��دی��ا
چ��ووهت�� ه نێو زان��ك��ۆی ب��ەرل��ی��ن��ەوە .ل��ەوێ
كۆمیونیستییەكان بووه ،بەاڵم لە راكێشانی
خەریكی خوێندنی فەلسەفە ب��ووه .هزری
سەرنجی خەڵكی فەرەنسا ب��ۆ الی خۆی
هێگڵ بە قووڵی كاریگەری لە سەر داناوه،
سەركەوتوو نەبووه .حكومەتی پروسیایی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 122
ئیدانەی ئەم جۆرناڵەی كردووهو رایگرتووه،
بن .ئەم بەرپرسیارێتییەش باڵوكردنەوەی
ه��ەروەه��ا بە دوای دەستەی نووسەرانیدا
مانیفستۆی كۆمیونیست()10ی لێكەوتەوە ،ک ه
گ���ەڕاو ه ب��ۆ ئ���ەوەی بیانگرێت .جارێكیتر
لە ساڵی 1848دا لە ئەڵمانیا باڵوكراوهتهوە.
ماركس بێكار بووهوهو نەیتوانیو ه بگەڕێتەوە
دوای شۆڕشی 1848ی فەرەنسا ،ماركس
بۆ ئەڵمانیا .ماركس هەموو وزەی خۆی
سەفەری بۆ پاریس ك��ردووه .دواتر بەرەو
تەرخانكردوو ه بۆ ئەوەی بتوانێت بهرههمێک
كۆلۆن رۆیشتووه ،ب��ەاڵم بە ه��ۆی ئ��ەوەی
ل ه سهر فهلسهفهی سیاسهت بنووسێت .بۆ
پارتە كۆنزەرڤاتیڤەكان دووب��ارە كۆنتڕۆڵی
ئهوهی روانگە سۆسیالیستییەكانی خۆی ل ه
ئەڵمانیایان كردبۆوە ،بۆیە ماركس گەڕایەوە
نێویدا بەیان بكات .لەو كاتەد ،وات�� ه ساڵێ
ب��ۆ پ��اری��س .پ��اش��ان ل��ە ه��اوی��ن��ی 1849دا
1844بوو ه بە هاوڕێی فرەدریش ئەنگلس،
س��ەف��ەری بۆ ل��ەن��دەن ك���ردووهو تا دوایین
ک ه ل ه نێوان سااڵنی 1820بۆ 1895ژیاوه.
چركەساتەكانی تەمەنی ل��ەوێ م��اوهت��هوە.
()9
ل��ەو م��اوەی��ەدا م��ارك��س ب��ە ه���ەژاری ژیانی
ئەڵمانی بووه .تا كۆتایی تەمەنی وەك یارو
بردووهتە سەر ،بەاڵم دواتر ئەنگلس الیەنی
هاوكاری كارل ماركس مایەوە.
ئابووریی ماركسی دابین ك��ردووهو ئیدی
بە هۆی پێداگریی حكومەتی پرووسییەوە
لەوە بە دوا شێوەژیانێكی ئاسوودەو خۆشی
ف����ەرەن����س����ا م�����ارك�����سو ك��ۆم��ی��ون��ی��س��ت��ە
لە لەندەن لەگەڵ خێزانەكەیدا بردووهتهسەر.
ئەڵمانییەكانیتری لە پاریس وەدەرن���اوه.
ئ��ەو ب����ەردەوام ب��وو ه ل��ە ئۆرگانیزەكردنی
دوات���ر م��ارك��س رۆی��ش��ت��وو ه ب��ۆ ب��رۆك��سو
بزووتنەوە كۆمەاڵیەتییەكانو بەردەوامی بە
پێویستییە دارای��ی��ەك��ان��ی ئ���ەو ل�� ه الی��هن
نووسینەكانی داوه .لە ساڵی 1852داو تا دە
ئهنگلسهو ه دابین ك��راوه .لە ساڵی 1847دا
ساڵ بە شێوەیەكی رێكوپێك بەشداری لە
ماركسو ئەنگلس لە كۆنگرێسی یەكێتیی
رۆژنامەی (تریبیون نیویۆرك)دا ك��ردووه.
كۆمیونیستی لە لەندەن ئامادەبوون .لەوێدا
ماركس بەرگی یەكەمی كتێبی (سەرمایە)()11ی
ماركس روانگەكانی خۆی خستووهتهڕوو،
لە ساڵی 1867دا لە ئەڵمانیا باڵوكردووهتهوە.
ههروهها بەرگریی لە شۆڕشی كۆمیونیستی
ئەم كتێبە بریتییە لە رهخنەگرتنی ئابووریی
ك����ردووه .س��ەرئ��ەن��ج��ام ئەنگلسو مارکس
كەپیتالیزم .سەرمایە سەرنجی ههمووی
بەرپرسیارێتی ئەوەیان پێدراوه ،كە خەریكی
ب��ە الی ئایدیاكانی م��ارك��سدا راكێشاوهو
رێكخستنی رێبازی كارەكانی یەكێتییەكە
چ��اپ��ی دووەم����ی كتێبەكە ل��ە س��اڵ��ی 1871
ئ��ەو ك��وڕی سۆسیالیستێكی پیشەكاری
123
باڵوكراوهتهوە .كتێبەكە بۆ چەندین زمانیتر
النی كەم دەتوانین لە دوو رێگاوە تیۆری
وەرگێڕدراوه ،بەاڵم وەرگێڕانە ئینگلیزییەكەی
ماركسیستی بخوێنینەوە.
تا دوای مردنی ماركس باڵونەكراوهتهوە.
رێگای یهکهم تیۆری ماركسیستی بریتیی ه
دوو بەرگی دوات���ری بهرگی سەرمایە لە
لە رەخنەگرتنێكی شۆڕشگێڕانەی كۆمەڵگای
الیەن ماركسەوە بە ناتەواوی مانەوە ،بەاڵم
كەپیتالیستی (س���ەرم���ای���ەداری) .م��ارك��س
دواتر ب ه هۆی ئەنگلسەوە تەواوكراون.
س��ەرن��ج��ی خ��ۆی چ��ڕك��ردب��ووەوە ل�� ه سهر
ماركسیزم ،یان تیۆریی ماركسیستی ل ه سهر
پێویستی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی .گوتوویهتی:
بونیادی ئەو ئایدیایانە وەستاوە ،كە لە الیەن
ن�����ادادپ�����ەروەریو س��ت��ەمو زۆرداری لە
ماركسو ئەنگلسەوە فۆرمهلە كراون .ئەویش
كەپیتالیزمی پیشەسازی سەدەی نۆزدەیەمو
وەك یەكێك لە رەخنەكردنی كەپیتالیزمی
پەیوەندییە ئابوورییەكانیییەوە سەرچاوەی
پ��ی��ش��ەس��ازی .ئ���ەم ت��ی��ۆری��ی��ە ل��ە رەه��ەن��دی
گ���رت���ووە .ئ���ەو ش���رۆڤ���ەی���ەی م���ارك���س بۆ
مێژووی كۆمەاڵیەتییەوە لە ئابووری سیاسی.
ئامڕازەكانی كەپیتالیزمی پیشەسازیو ئهو
بە تایبەت لە خەباتی چینایەتی دەڕوانێت .لە
ستەمانهی ،ک ه دەیكات راستەوخۆ گۆڕان بە
روانگەی ماركسیستییەوە مێژوو ،ئایدیاكان،
سەر ئەو سیستمەدا دەهێنێت .بەم هۆیەوە
یاخود بەهاكان ،یان رۆحی گشتگیر ئاڕاستە
كاتێك ئ��ەم سیستمە گ��ۆڕان��ی ب��ە س��ەردا
ناكاتو نایبزوێنێت ،بەڵكو مێژوو گوزارشت
هات ،ئەوا ئەو رەنجانەی مرۆڤ لە پێناوی
لە خەبات دەكات )12(.ئەو خەباتەی ریشەكەی
بەرهەمهێناندا دەیدات كۆتاییان پێدێت.
لە نێو بوونی ماتریالیدا هەیە .خەباتێكە
رێگای دووهم تیۆریی ماركسیستی نەک
ب��ۆ ن���ان ،پ��ەن��اگ��ە ،ب��ۆ ب��ەره��ەم��ی كرێكارو
تەنها بریتیی ه لە شرۆڤەكردنی پەیوەندییە
كۆنتڕۆڵكردنی ئامڕازەكانی بەرهەمهێنان.
ئابوورییەكان ،بەڵكو بە گشتی شرۆڤەكردنی
ئایدیاكانی ماركس بە تایبەت بە رێگەی
ئ��ەو ب��ەه��او روان��گ��ان��ەش��ە ،ك��ە كەپیتالیزمی
لێكدانەوەو تەفسیكردنەوە جۆراوجۆرەكانو
پیشەسازییان دروستكردووەو ئەم الیەنەش
وردەكارییەكانی ماركسیزم كاریگەرییەكی
كاریگەرییەكی زۆری ل�� ه س��هر ئاڕاستە
قوڵی داناوە ل ه سهر سیاسەتەكانی سەدەی
ناسیاسییەكانی
وەك ئایین ،ئەدەبیات،
بیستەمو تیۆری رەخنەییو تیۆری ئەدەبیو
بەرهەمە کلتوورییو پراكتیكییەكانی دیكە
لێكۆڵینەوە کلتوورییەكانو مێژوو ،ههروهها
بەحێهێشتووە .تیۆری ماركسیستی جەختێكی
سۆسیۆلۆجیو ئابووریو فەلسەفەو ئایین.
زۆر ل ه سهر سروشتی ئایدیۆلۆجی هەموو
()13
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 124
هەنگاوەكانی مرۆڤ دەكاتەوە.
م��ێ��ژوو بریتیی ه ل��ە رۆح���ی م��رۆی��ی ،ب��ەاڵم
فەلسەفەی مێژووی ماركس بریتیی ه لە كرۆكی
ماركس وەك شێوازی خەباتی م��رۆڤ بە
هزری ماركسیستی .ئەمەش بە ماتریالیزمی
سەر ماتریالو كەرهستەكانی بەرهەمهێناندا
مێژوویی ناسراوە .گۆڕانی مێژوویی وەك
سەیری مێژووی ك��ردووه .هەر لەبەر ئەم
دەرئەنجامی ك��ردە مرۆییەكان دەبینێت لە
هۆیەشە ،ک ه گ��وت��راوە ماركس بە راستی
نێو جیهانی ماتریالیدا .بۆیە وەك دەستكردی
هێگڵی هەڵگڕاندۆتەوە .ماتریال چۆنایەتی
()14
شكڵو شێوەی ئایدیاكان دەردەخ��ات ،نەك
خ���ودا ،ی��ان هێزە س��ەرووم��رۆی��ی��ی��هک��ان،
یاخود رۆحانییەكان ،سەیری ئەم گۆڕانانە
بە پێچەوانەوە.
ناكات .ماركس لەم روانگە ماتریالیستییەی
ماركسیزم وەسفی پەرەسەندنی مێژوویی
بۆ مێژوو كەوتووەتە ژێر كاریگەریی لودڤیك
م��ۆدێ��ل��ە ج���ی���اوازەك���ان���ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی
فویەرباخ ،ک ه ل ه نێوان سااڵنی 1804بۆ1872
کردووه .مەبەست لەم بۆچوونهش بریتیی ه
ژی���اوه .فویەرباخ جەخت ل ه س��هر رەوش��ە
لە رێگاكانی ئۆرگانیزەكردنی پەیوەندییە
ماتریالییەكانی جیهان دەكاتەوە ،هەروەها
ئابوورییەكان بۆ بەرهەمهێنانە باشەكان لە
دەكەوێتە رەخنەگرتن لە ئایدیالیزمی هزرینی
كۆمەڵگاكاندا .سیفەتەكانی كەپیتالیزم بە دیدی
هێگڵی ،چونكە بە دیدی مارکس هێگڵ جەخت
ماركسیستی وەك سیستمێكی ستەمكارو
دەك��ات��ەوە ل�� ه س��هر ئایدیاكانو سروشتی
نادادپەروەرانەی كارو بەرهەمهێنان بریتیین
رۆحانییەتی جیهانو گ��ۆڕان��ی مێژوویی.
لە پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیو ئ��ام��ڕازەك��ان،
ل ه دی��دی م��ارك��سدا ئ��ەوەی مێژوو ب��ەرەو
كە لە بەرهەمهێناندا بە گەڕ دەخرێن .كار
پێشەوە ئاڕاستە دەكات بریتیی ه لە دیالێكتیك.
لە تەنهاییدا ئەنجام نادرێت ،بەڵكو لە نێو
ئ���ەو دی��ال��ێ��ك��ت��ی��ك��ەی ب��ە ه���ۆی ئ���اب���ووریو
تۆڕێكی پەیوەندیی مرۆیی گەورەدا ئەنجام
ملمالنێی نێوان چینە كۆمەاڵیەتییەكانەوە
دەدرێت .رۆڵە مرۆییەكانی ئۆرگانیزەكردنی
هاتۆتەئاراوه .هێگڵیش هاوشێوهی ماركس
ئابووری (یان پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان)
وەك دیالێكتیك سەیری مێژووی كردووه.
ل��ەگ��ەڵ ك���ارو تەكنۆلۆجییە مرۆییەكاندا
گۆڕانی مێژوویی ل ه سهر بنەمای بزووتنە
(ی��ان هێزەكانی بەرهەمهێنان) رووب��ەڕوو
زنجیرەییە یەك بە دوای یەكدا هاتووەكان لە
دەبێتەوە .بۆ ئەوەی مۆدێلەكانی بەرهەمهێنان
تێزەوە بۆ ئەنتی تێزو لەوێشەوە بۆ سەنتێز
بخوڵقێنێت.
ئیش دەك��ات .لە كاتێكدا هێگڵ گوتوویهتی:
م��ۆدێ��ل��ەك��ان��ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان ل���ە ق��ۆن��اغ��ە
125
م��ێ��ژووی��ی��ەك��ان��دا ئ��اڕاس��ت��ەی ج��ی��اوازی��ان
که چینایەتی تێدا نەبێت.
وەرگرتووه .شرۆڤەی کلتووریی ماركسیستی
پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان لە مۆدێلی
بە تایبەتی چڕدەبێتەوە ل ه سهر شرۆڤەكردنی
كەپیتالیستی
ل ه
كەپیتالیزمی پیشەسازی .ئەمەش وەك ئەو
کارکردنی كرێكاران .بۆ ئ��ەوەی كەرەستە
سیستمە ئابوورییە دەبینێت ،كە بەندە ل ه
خاوەكان بگۆڕن بۆ دوا كااڵی ئامادەكراو.
سهر نایەكسانی .لەم رووەوە ئەم مۆدێلی
خ�����اوەن ك����ااڵش ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی ف��رۆش��ت��نو
بەرهەمهێنانە ،شتێكی ن��ادادپ��ەروەران��ەی��ە.
دابەشكردنی بەرهەمەكانو كۆكردنەوەی
گوتاری ماركس لە بارەی خەباتی چینایەتی
ب���ەه���ا زی���ادەك���ان���ی���ان دەك�������ات .م��ارك��س
لە نێو كۆمەڵگای كەپیتالیستیدا گوزارشت
گوتوویهتی :وەه��ا سیستمێك بە ناچاری
لە پەرەسەندنی رەوتی ئابووریی دەكات لە
دەگۆڕێت بۆ پەیدابوونی چینایەتی ،چونكە
قۆناغی سەرەتاییەوە بۆ فیودالیو پاشان
س��وودم��ەن��دەك��ان كەپیتالیستەكانن .ئ��هوان
بۆ كەپیتالیستی .لە هەر قۆناغێكیشدا لەگەڵ
کۆنتڕۆڵی ئ��ام��ڕازەك��ان��ی بەرهەمهێنانیان
مۆدێلە سەروەرەكانی بەرهەمهێناندا خەباتی
ك�������ردووە ،وات�����ا ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی س���ەرچ���اوە
چینایەتیش پەیدابووە .تەنها لە پەرەسەندنی
سروشتییەكانو كارگەكانو ماشێنەكانو
ك��ۆم��ەڵ��گ��ای سۆسیالیستیدا ب��ە ه��ۆی ئەو
سەرچاوەكانیتری
كەرەستەخاوەكانیان
مۆدێلە بەرهەمهێنانە تایبەتمەندهی ،ک ه
كردووە ،نەك پرۆلیتارەكان .پرۆلیتارەكان لە
هەیەتی ،ئەوا جیاوازیو ملمالنێی چینایەتی
بەرانبەر هێزی كارەكەیان كرێ وەردەگرن،
كۆتایی پێدێت .گۆڕانی مێژوویی تەنها ئەو
بۆ ئەوەی ژیانیان رێكبخەن .بۆرجوازەكان؛
كاتە روودەدات ،ك��ە ل��ە ن��ێ��وان چینەكاندا
كە چینی مامناوەندن ،نە خاوەن سەرمایەن،
ملمالنێیەكی كۆنتێكستی دیالێكتیكی ئامادەیی
ن��ە ك��رێ��ك��اری��ش��ن .ب��ەڵ��ك��و ب��ە گشتی ك��ارە
هەبێت .دژایەتی نێوان ئەو چینانەی کۆنتڕۆڵ
خزمەتگوزارییەكانی وەك مامۆستایەتیو
دەكەنو ئەو چینانەی كۆنتڕۆڵ دەكرێن .لە
پزیشكی دەك���ەن .ئەگەرچی ئ��ەم چینە بۆ
راستیدا بە ناچاریی بە ملمالنێی چینایەتی
دوو چینەكەیتر خ��زم��ەت��گ��وزاری ئ��ام��ادە
كۆتایی پێدێت .ئەم دیالێكتیكی بەریەككەوتنی
دەكات ،بەاڵم بە گشتی لە نێو هەمان چینی
چینایەتییە ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ەك��ی ن���وێ بونیاد
كەپیتالیستیدا ریزبەند دەكرێت.
دەنێت .بێگومان ئامانجی كۆتایی بریتیی ه لە
بە دی��دی ماركس دام���ەزراوەی ئابووریی،
كۆمەڵگای سۆسیالیستی ،واتا ئەو دۆخەی،
ی���ان م��ۆدێ��ل��ەك��ان��ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان بریتیی ه
بەرهەمهێناندا
بریتیی ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 126
لە شێوازەكانی دیكەی سیمای كۆمەڵگا.
روودەدات ،كە ن���ادادپ���ەروەریو دژایەتی
ب��ۆچ��وون��هك��ان��ی ژێ���رخ���انو س��ەرخ��ان ئ��ەم
لە نێو سیستمی نایەكساندا دەربكەوێت.
جۆرە پەیوەندییانەی كۆمەڵگا شیدەكهنەوە.
م��ارك��س��ی��زم پێشبینی ئ�����ەوەی ك����ردوو ه
تێگەی ژێرخان ئاماژە بۆ مۆدێلی ئابووریی
خەباتی چینایەتی سەرئەنجام كەپیتالیزم
بەرهەمهێنانی كۆمەڵگا دەكات ،كە سەرخانی
ل��ەن��اودەب��اتو سیستمێكی سۆسیالیستی
كۆمەڵگا دیاریدەكات .سەرخان بریتیی ه لە:
بێچین وەك جێگرەوە دادەمەزرێنێت .ئەم
ه��ەم��ان مۆدێلی بەرهەمهێنانی سیاسیو
رووداوە ئاماژە بە كۆتایی مێژوو دەكات.
ی مۆراڵیو كۆمەاڵیەتیو ئایینییو هونەری
ئەمەش بەو واتایەی گۆڕانێكیتری ئابووری
زانستیو کلتووریی كۆمەڵگا .بۆ نموونه :ئایین
روونادات ،چونكە پەیوەندییە نایەكسانەكانی
بە پێی ئەم روانگەیە مۆدێلێكی سەربەخۆ ،یان
چینایەتی ،كە خۆراكی خەباتی دیالێكتیكییە،
خۆبەڕێوەبەریی چاالكیی مرۆیی نییە ،بەڵكو
ئیدی لە ئارادا نەماوەو لەنێوچووە.
ئەمە مۆدێلی بەرهەمهێنانو پەیوەندییەكانی
ل��هگ��هڵ ئ��هم��هش��دا م��ارك��س��ی��زم روودەك��ات��ە
بەرهەمهێنانە ،كە لە كۆمەڵگادا دەردەكەوێتو
پڕۆسهی نامۆبوون .ئ��هوهی ،ک ه كۆمەڵگا
فۆڕم بە ئایین دەدات ،ههروهها پێگەكەشی
ب���ە س���ەر چ��ی��ن��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ج���ی���اوازدا
دی��اری��دەك��ات .كەواتە سەرخان بریتیی ه لە
دابەشدەبێت .بە تایبەت ئ��هوهی ،ک ه چینی
تیۆرییەكی ماتریالیستی ،كە ئایین وەكو
ب��ااڵ دەستبەسەر ئ��ەو كااڵیانەدا دەگرێت،
بەشێك لە سەرخانی كۆمەڵگا دەبینێت.
كە لە الیەن چینی خوارەوە بەرهەمهێنراوە.
ژێرخانی ئابووریی لە الیەن سەرخانێكەوە
نامۆبوون :دەرئەنجامی پەیوەندییە نابەرابەرە
پشتیوانی دەكرێت ،كە ژێرخانەكە دەیەوێت
چینایەتییەكانە ،كە مۆدێلی كەپیتالیستی
ج��ی��اوازی��ی��ە چ��ی��ن��ای��ەت��ی��ی��ەك��ان ب���ە شتێكی
ب��ەره��ەم��ی ه��ێ��ن��اوه .ئ��ەم پ��ڕۆس��هی��ەش دوو
س��روش��ت��ی��ی��ان��ە دەرب���خ���اتو ب��ڵ��ێ��ت :م��رۆڤ
شێوازی هەیە.
هیچ توانستێكی نییە بۆ گۆڕانپێدانی ئەم
ش��ێ��وازی ی��هک��هم ل��ە مۆدێلی كەپیتالیستی
واقیعییەتە گشتگیرە .ب��ە پێی تێگەیشتنی
بەرهەمهێناندا ئەو سیستمەیە :كە كرێكاران
ماركسیزم وەه��ا سیستمێك لە بنەڕەتەوە
ك��ااڵك��ان��ی��ان ب��ەره��ەم ه��ێ��ن��اوه ،ب���ەاڵم تەنها
سیستمێكی وەبەرهێنەو تەنها دەشێت بە
كەپیتالیستەكان ب��وون ب�� ه خ��اوەن��ی كۆی
رێگای خەباتی دیالێكتیكی نێوان چینەكانەوە
قازانجی كااڵكان .هەر لەبەر ئەوەیە كرێكار
گۆڕانی بە سەردا بهێنرێت .ئەم خەباتە كاتێك
كاتێك لە بەرهەمی كارەكەی بێبەش بووه،
127
ئەوا نامۆ بووه.
مۆدێلە زاڵەكانی ئابووریی بەرهەمهێناننو
ش��ێ��وازی دووهم ك��رێ��ك��اران ل��ە سیستمی
بوون .درێژەپێدانی ئەم مۆدێلە زاڵە ئاڕاستە
كەپیتالیستیدا تهنانهت بە خۆشیان نامۆ
دەكەن .بۆ نموونە :رهوشتی كاری پرۆتستانتی
دەبن .بە دیدی ماركس ئەم نامۆبوونە كاتێك
(وات�� ه ن��اڕازی) بەهای ك��اری سەخت بەرز
روودەدات ،كە كرێكاران بوون بە كااڵ ،چونكە
دەنرخێنێت .لە وەرگرتنی سوودو قازانجدا
ئەوان كارە نامۆبووەكەی خۆیان لە بازاڕدا
ئ����ارەزووی م��رۆڤ��ەك��ان ب��ۆ ب��ەرژەوەن��دی��ی
ف��رۆش��ووه ،تەنها ك��ااڵ سەختەكانی دیكە
خ��ودی لەبەرچاو ناگرێت .پرۆتستانتیزم
نەبێت .بەم جۆرە كرێكاران بە ئینسانییەتی
وەها رهوشتێک ب ه ویستو خواستی خودا
(مرۆڤبوونیی)خۆشیان نامۆدەبن.
دەزانێت .كەواتە وەها بەرژەوەندیخوازییەك
ئایدیۆلۆجی ل ه تیۆریی ماركسیستیدا وەك
بریتیی ه لە :جێبەجێكردنی ئەركێكی ئایینی .لە
چونكە
روانگەی ماركسیستییەوە رهوشتی كاری
واقیعیەتی ماتریالیو كۆمەاڵیەتی بەالڕێدا
ناڕازی نموونەی هەمان ئەو ئیدیۆلۆجییەیە،
دەب���اتو ه��ەوڵ��دەدات م��رۆڤ ل��ەو شوێنەدا
ك���ە رەوای����ەت����ی ب���ەو م��ۆدێ��ل�� ه ئ��اب��ووری��ی�� ه
بهێڵێتەوە ،كە سیستمی كەپیتالیستی بۆی
بەرهەمهێنانە دەدات ،كە بریتیی ه ل��هوهی:
دی��اری��ك��ردووە .لە وەه��ا ب��ەالڕێ��دا بردنێكدا
پێویستە كرێكاران سەعاتی كاركردنیان زیاد
م���رۆڤ���ەك���ان ن���ات���وان���ن پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی
بێتو لە بارودۆخێكی سەختدا كاربكەن.
بەرهەمهێنان ب��ەو چەشنە ببینن ،ك��ە لە
ئ��ەو ك��رێ��ك��ارەی ب��ەرگ��ری��ی ل��ەم رهوش��ت��ی
راستیدا بوونی هەیە .بەم جۆرە ئایدیۆلۆجیی
كاركردنە درۆزنانەیە دەك��ات .وا تێدەگات
یەكێكە لە رەهەندەكانی سەرخان ،ک ه خۆی لە
ك��اری سەخت بریتیی ه ل ه ئ��ی��رادەی خ��وداو
الیەن بونیادی ئابوورییەوە بەرهەمهێنراوەو
هەڵبژاردنێكی ئ��ازاد ،بەاڵم لە راستیدا ئەم
ئەركەكەشی بریتیی ه لە رەوایەتیبەخشین بەو
رهوشت ه بەالڕێدابردنی واقیعیەتە ،برەو بەو
بونیادە .ئایدیۆلۆجییەكان ئەوە دیاریدەكەن،
مۆدێلی بەرهەمهێنانە دەدات ،كە كرێكاران
كە لە سهر سیاسەتو ئایینو ئەدەبیاتو
دەچەوسێنێتەوە .بۆ ئەوەی كەپیتالیستەكان
رەه��ەن��دەك��ان��ی دی��ك��ەی کلتوور دەت��وان��ن چ
ببن ن ه خاوەنی قازانج ،ههروهها سوودمەند
جۆرێک ل ه بیركردنەوەو باوەڕێكیان هەبێت،
بن .كرێكار لەو وەهمەدا دەژی ،كە خاوەنی
بەاڵم ئایدیۆلۆجییەكان ئۆتۆنۆم (سهربهخۆ)
هەڵبژاردنو ویستی ئازادە ،بەاڵم لە راستیدا
نین .ماركس گوتوویهتی :ئەوانە وابەستەی
خاوەن هیچ ویستێكی ئازاد نییە.
هۆشیارییەكی درۆزن ب��ی��ن��راوه،
()15
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 128
بەناوبانگترین ج��ەخ��ت��ك��ردن��ەوەی ماركس
5- Means of production
ل ه سهر سروشتی ئایدیۆلۆجیی ئایینە ،كە
6- base/superstructure
دەتوانین پێداههڵدانهکهی ماركس بۆ ئایین لەم
7- Alienation
رستەیەدا ببینینەوە :ئایین تلیاكی كۆمەاڵنی
8- Rhenish Gazette
خەڵكە .ئەم رستەیە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات،
9- Industrialist
كە ئایین بەڵێنی پ��اداش��تو دادپ��ەروەری��ی
10- Communist Manifesto
دەدات لە ژیانی دواڕۆژدا .بۆ ئەوەی بەرگەی
11- Das Kapital
نادادپەروەریو چەوساندنەوەو ستەمەكانی
12- Struggle
ئەم جیهانە بگرێت .ئایین كاتێك دادپەروەریی
13- Nonpolitical endeavors
رەوان��ەی ژیانی ئەو دنیا دەك��ات ،ئەوا بەم
14- Extra human
ك��ارەی دەبێتە رێگر لە ب���ەردەم شۆڕشی
15- False consciousness
جەماوەریی دژ بە چینی دەس��ەاڵت��دار؛ ئەو چینەی بەرهەمی كرێكار بۆ خۆی دەب��ات.
سەرچاوەی ئهم وهرگێڕانه:
لە دی��دی ماركسیزمدا ئ��ەو كاتە دەتوانین
William E.Deal and Timothy K.Beal:
بە دروستی لە ئایین تێبگەین ،كە تێكستە
THEORY FOR RELIGIOUS STUD-
پیرۆزەكانو سرووتەكانو دیاردەكانیتری
IES, ROUTLEDGE New York • London,
ئایین بخەینە نێو رەوشی ماتریالی کلتوورو
2005, pp.6-10.
دوات��ر لێكدانەوەی بۆ بكەین .بە تایبەتی بیخەینە نێو هەلومەرجی ئابووریی زاڵی بەرهەمهێنانەوە. پەراوێز: 1- William E. Deal and Timothy K. Beal 2- Historical materialism Mode of production (relations and forces)34- Proletariats, capitalists, bourgeoisie
129
بهرژهوهندییهكانی ئێران له سوریادا
نووسینی :بەختیار ئهحمهد ساڵح
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 130
دەستپێک
ئهسهد ل ه ملمالنێدان .لهم دۆخهدا حاڵهتی بە
سوریا گرنگترین هاوپهیمانی ستراتیجی
بنبهستگهیشتن رۆشنه .هیچ كام لهم دوو
كۆماری ئیسالمی ئێران ه ل ه ناوچهكهدا .ئهم
الیهن ه ناتوانێت ئهویتر كۆتایی پێ بهێنێت.
هاوپهیمانێتيی ه كارتێكی ف��ش��اری زۆر بە
ل ه دروستكردنی ئهم دۆخهدا چهند هۆكارێك
هێز ه بە دهست كاربهدهستانى ئێرانهوهو بە
كاریگهره لهوانه:
كاردههێنرێت ل ه بەرانبهر هێز ه رۆژئاواییهكان
أــ نیگهرانیی كهمینهكان ل ه ئایندهی سوریا.
بە تایبهت واڵت�� ه یهكگرتووهكانی ئهمریكا.
ب ـ��ـ ن��اك��ۆك��ی س��هرهك��ی��ی ن��ێ��وان گ��رووپ�� ه
س��وری��ا گرنگترین داردهس���ت���ی ن��اوچ��هی��ی
نهیارهكانی رژێم.
تارانهو رووخانی ئهسهدیش هۆكار دهبێت بۆ
ج ــ پشتگیریكردنی دیبلۆماسیو سهربازی
تێكدانی ریزبهندیی سیاسهتی كاركتهرهكانی
ئێرانو روسیا له رژێمهكهی ئهسهد.
ئێران ،که حیزبولاڵو حهماسه له ناوچهكهدا.
2ــ ل ه سهر ئاستی ناوچهك ه شهڕی ساردی
ش����هڕی ن���اوخ���ۆی س��وری��ا ب��ە ی�� هك��ێ��ك ل ه
جیۆپۆلهتیكو جیۆستراتیجیكو ئایدیۆلۆجیو
گ��هورهت��ری��ن مهیدانهكانی بەریهككهوتنی
ملمالنێی ئایینزای شیع ه لهگهڵ سونهكان ل ه
هێزهكانی ناوچهكهو جیهان دادهن��رێ��ت ل ه
نێوان ئ��ێ��رانو واڵتهكانی ك��هن��داوی فارس
كاتی ئێستادا ،لهگهڵ سهرهتای دهستپێكردنی
ئاستی دووهمی بارگرژییهكانه.
راپهڕینهكانی سوریا ل ه مانگی ئازاری ساڵی
3ــ ل ه سهر ئاستی نێونهتهوهییدا ،ل ه الیهك
2011دا چ���اودێ���رانو س��ی��اس��هت��م��هدارانو
روسیاو چین ل ه رێگهی ڤیتۆكردنی بڕیارهكانی
مامۆستایانو لێكۆڵهران پێشبینی ئهوهیان
ن��هت��هوهی��هك��گ��رت��ووهك��ان��هو ه رژێ��م��هك��هی
ك��ردووه ،ک ه ئهسهد ل ه م��اوهی یهك مانگدا
ئهسهد دهپارێزن .ل ه الیهكیتریشهو ه واڵته
بڕوخێت ،ب��ەاڵم ه���هروهك دهرك���هوت ئهو
ی�� هك��گ��رت��وو هك��ان��ی ئ��هم��ری��ك��او هاوپهیمان ه
پێشبینیی ه ن��هك ه��هر راس��ت ن��هب��ووە ،بگر ه
رۆژئ���اوای���ی���هك���ان���یو واڵت���هك���ان���ی ك��هن��داو
ئێستا زۆر بەدووریش دهزانرێت.
خوازیاری بەركهناری رژێمهكهی ئهسهدن.
ئاستی ملمالنێی هێزهكان له سوریادا
سیماكانی سیاسهتی دهرهوهی كۆماری
1ـ��ـ ل ه س��هر ئاستی ناوخۆ گرووپهكان بە
ئیسالمیی ئێران
گشتی پێكدێن ل ه گرووپ ه شۆڕشگێڕەکانو
ل ه دوای ساڵی 1979هو ه ئێران وهك هێزێك ل ه
ئیسالمگهراكان ،كهل ه دژی هێزهكانی رژێمی
ناوچهكهدا سیاسهتێكی تایبهتو نوێگهرانهی
131
گرتۆتهبهر .له ئاست ناوچهكهدا سیاسهتی
هاوئاههنگیو پهیوهندیی كۆمهڵگای شیعهكان
دهرهوهی ئێران درێ��ژهپ��ێ��دهری سیاسهتی
لهگهڵ یهكتردا ،بەڵكو ههوڵدهدات بۆ ئامانجی
باوی ئێران بوو ل ه ناوچهكهدا ،وات ه پاراستنی
ك��ۆت��ای��ی ،وات��� ه بەئیسالمكردنی ت���هواوی
ههژموونی خۆیو بەرگرتن له ههر جۆر ه
جیهانو زیندووكردنهوهی ئیسالمی شیع ه
ههڕهشهیهك ،ک ه بكرێت ه س��هری ل ه الیهن
ل ه تهواوی جیهاندا .ههوڵدان بۆ یهكخستنی
ركابهر ه ههمیشهییهكانهوه ،وات�� ه روسیاو
شیعهكان ،پێگهی ئێران وهك یهك كاراكتهری
توركیاو سعودیهو پاكستان .ل ه راستیدا
چاالك ل ه ناوچهكهو یهك نێوهندیی شیعهی
دیبلۆماسییهتێكی
دوانزهئیمامی ل ه جیهانی ئیسالمدا بەهێزتر
دیبلۆماسییهتی
ئ��ێ��ران
پارێزگاران ه ب��وو ه بۆ واڵتێك ،ک ه خۆی ل ه
دهكات.
دنیادا زۆر جیاوازو گۆشهگیر دهبینییهوه.
ئامانجی یهكهمی دیپلۆماسی ئایهتواڵكان
ئ��هم ح��اڵ��هت��هش دهرخ����هری خ��وێ��ن��دن��هوهی
پاراستنی هێزو هەژموونی ئێران ب��وو ل ه
ئهزموونگهرانهو پارێزگارانهی ئێرانه ،ك ه
ناوچهكهدا .بۆ گهیشتن بە م ئامانج ه ههوڵی
یهكهمین ئامانجی بریتیی ه ل�� ه پاراستنی
ب����ەردهوام دهدهن ،ک�� ه ن��هی��اران��ی دێرینهی
ئاسایشی ن��اوخ��ۆو دهرئ��هن��ج��ام پاراستنی
خۆیان دوور رابگرن ل ه ناوچهكهدا .بە پێی
سهقامگیریی ل ه سهر سنوورهكانی .ئێران ل ه
ئهزموونهكانی راب���وردوو ئێران ل ه رووی
راستیدا ل ه یهك ناواخنی شیع ه دروستبووه،
پێگهی جیۆپۆلهتیكییهو ه ههمیش ه خۆی ل ه
ک ه دهور ه دراو ه بەو كهم ه نهتهوانهی ،ک ه
گهمارۆداندا دهبینێتهوهو ههمیش ه نیگهرانی
شیع ه نین .ئهو كهم ه نهتهوان ه تا زۆر مهیلیان
ئهو مهترسییانهیه ،ک ه ئهگهری ئهوهی ههی ه
بە الی ههڵهاتن ه ل ه نێوهندو ههریهكهشیان
ل ه الیهن دوژمنهكانيیهو ه ل ه سهری دروست
زهمینهیهكن بۆ جیابوونهوه ،ههلێكی بەهێزن
بكرێت.
ب��ۆ دهس��ت��ت��ێ��وهردانو ه��هژم��وون��ی واڵت��ان��ی
سیاسهتی یهكگرتنی شیعهكان وهك ئامرازێكی
دوژمنی ئێران.
دیپلۆماسی ل ه الیهن ئێرانهو ه بەكارهێنراوه.
سیاسهتی دهرهوهی ئێران ل ه سهر بنهمای
ل ه ههمان كاتدا نیشاندهری جواڵنهوهیهكی
ئ��هو ه��هڵ��چ��ن��راوه ،ک�� ه خ��ۆی وهك راب���هری
بنهڕهتيیه ،ک ه ئێرانی ئایهتواڵكان ههوڵدهدهن
ش��ۆڕش��ی ئیسالمی ل�� ه جیهان ببینێتهوهو
تا بتوانن ل ه ناو جیهانی ئیسالمدا پهرهی
پشتی بەستوو ه بە جۆرێك ل ه یهكگرتوویی
پێ بدهن .شیعهگهری بەم ئامانج ه دووبار ه
شیعهكان .ئهویش ن ه تهنها لهبهر ههوڵی
رهگو ریشهی خۆی بەدهست دههێنێتهوه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 132
ل ه راستیدا بانگهشهكردن بۆ ئایینزای شیع ه
تێكڕای واڵتانای جیهاندا دروست بكات .بەاڵم
ل�� ه جیهانی ئیسالمیدا ب��ە وات���ای دووب���ار ه
ئهگهر پێویست بكات ،ههر ههمان ناوهندی
زیندووكردنهوهی ئیسالمی راستهقینهیهو
بڕیاردان ل ه دهركردنی بڕیار بۆ كهمینهی
گهڕانهوهی ه بۆ سهر بنهما سهرهكيیهكانو
شیعهی ئهو واڵتان ه هیچ دوودڵییهك بە خهرج
جواڵنهوهیهكی سیاسی خرۆشاوه ،كهلهگهڵ
ن��ادهن بۆ ئ��هوهی ههڵسن بە رووخاندنی
تێكڕای سیستم ه كۆمهاڵیهتیو سیاسییهكاندا
دهوڵهتهكانیان .دیالهكتیكی ئامراز دهگۆڕێت
دهجهنگێت تا ئیسالم ل ه سهرتاسهری جیهاندا
بۆ دیالهكتیكی ئامانج ،وات ه سوود وهرگرتن
باڵوبكاتهوه.
ل ه ه��هر ئامرازێك ل ه پێناو بە هێزكردنی
ئێران باوهڕی بەو ه هێناوه ،ک ه كهوتۆت ه نێو
دهوڵهتی ئێرانو دواجار بەهێزكردنی شیعه.
گهمارۆی ئهو واڵت ه سونانهوه ،ک ه شیعهگهری ئ��ێ��رانو هێز ه ناوچهییهكهی ب��ە ههڕهشه
بوونی ئێران له سوریادا
دهزانن بۆ سهر خۆیان .بەم پێی ه ئێران جگ ه
ل ه 26ی 1ی 2011هوه ،ک ه نائارامییهكان
ل ه سوود وهرگرتن ل ه هۆكار ه جیاوازهكان،
س��وری��ای��ان گ���رت���هوه ،ك��ۆم��اری ئیسالمی
ه��هوڵ دهدات س��وود ل ه هەژموونی خۆی
ئێران پاڵپشتی رژێمهكهی بەشار ئهسهدی
وهربگرێت ل ه ن��او ئ��هو شیعانهی دهكهون ه
ك��ردووه .بەرپرسهكانی ئێران پێیان وایه،
ناو خاكی واڵت ه نهیارهكانی ،ک ه زۆرینهیان
ک�� ه ئ��هو روداوان����هی ل�� ه س��وری��ا رودهدهن
س��ون��ن��هن ت��ا ل���هو رێ��گ��هی��ەو ه بەربهستێك
نهخشهو پیالنی ئهمهریكاو هاوپهیمانهكانێتی
دروست بكات له بەرانبهریاندا.
ل�� ه ن��اوچ��هك��هدا ب��ە ئاماجی جیاكردنهوهی
سیاسهتی دهرهوهی ئێران ه��هوڵ دهدات
ب�����ەرهی ب���ەرگ���ری ت�����ارانو دی��م��هش��ق�� ه ل ه
ئ��هو چاالكییان ه رهت ب��ك��ات��هوه ،ک�� ه دهزگ��ا
ب��ەران��ب��هر ئیسرائیلدا .ههڵوێستی فهرمی
ههواڵگرییهكانی ل��ە رێ��گ��هی بەكارهێنانی
ت��اران پارێزگاری كردن ه ل ه دیمهشق ،لهو
ت��ی��رۆرو س��وودوهرگ��رت��ن ل�� ه رهوش��هك��ان��ی
رووهش����هو ه ك��ۆم��اری ئیسالمی ئ��ێ��ران بە
رووخ��ان��دن��ی واڵت ئ��هن��ج��ام��ی دهدهن بە
كۆشش ه ب��ەرف��رهوانو پڕ تێچووهكانی ل ه
م��هب��هس��ت��ی پێشخستنی ئ��ام��ان��ج��هك��ان ل ه
ههوڵدای ه بەشار ئهسهد تا ئهوكاتهی ،ک ه
خۆرههاڵتی ناوهڕاستو ئهوروپادا.
بكرێت لە سەر كورسی دهسهاڵت بهێڵێتهوه.
شیعهگهری ل ه رێگهی حكومهتی ئێرانهو ه
هاوتهریب لهگهڵ ئ��هم ه��هواڵن��هدا كۆماری
دهتوانێت پهیوهندی سیاسی ئاسایی لهگهڵ
ئیسالمی ئێران لهههوڵدای ه تا ههلو مهرجی
133
پێویست بڕهخسێنێت بۆ بوونی خ��ۆی ل ه
ستراتیجی ئ��ێ��ران ب��ە ت��ون��دی دهخ��ات�� ه ژێر
س��وری��ادا ل��ه دوای رووخ��ان��ی رژێمهكهی
مهترسيیهوه .س��هرب��اری ئ��هوه ،ئ��هو بەش ه
ئهسهد تا كار لە سەر ئامانجهكانی خۆی
بچوكهی سوریا ،كهل ه ژێر ركێفی پاشماوهی
بكات له ناوچهكهدا.
یهك ه تایبهتهكانی سوپای ئێستاو میلیشیاكانه،
ئامانجهكانی ك��ۆم��اری ئیسالمی ئێران ل ه
توانای بەرگری كۆماری ئیسالمی ئێران تا
س��وری��ادا تهنها بریتی نیی ه ل ه رێگریكردن
ئاستێكی زۆر كهم دهكهنهوهو ل ه درێژ ماوهدا
ل�� ه رووخ��ان��ی رژێ��م��هك��هی ئ��هس��هد ،بەڵكو
هێز ه نهیارهكانی ئهسهد ژێر پێی كۆماری
پاراستنی ب��ە رژهوهن��دی��ی��هك��ان��ی ئێرانە ل ه
ئیسالمی ئێران خاڵی د هك���هن .ل ه كاتێكدا،
سوریاو لوبناندا دوای رووخانی رژێمهكهی
ک ه سوریا بە شێوهیهكی كاوهخۆ سوریا
ئهسهد .كۆماری ئیسالمی ئێران پارێزهرانی
ل ه دهست دهدات ،كۆماری ئیسالمی ئێران
رژێ��م��هك��هی ئ��هس��هد ل�� ه ن��اوچ��هی ع��هل��هوی
ناچار دهبێت ،ک ه بیر لهو سهرمای ه گوزاريی ه
نشینهكان دهپارێزێتو ئهگهریش زۆره ،ک ه
زۆرهی خۆی بكاتهوهو ل ه نێوان بەردهوام
دوای رووخانی رژێمهكهی ئهسهد لە سەر
ب���وون ل��ە س��ەر ئ��هو ك���ارهو بەهێزكردنی
ئهم كاره بەردهوام بێت .
ت��ۆڕ ه نهێنییهكانی ل ه ناوچهكهدا یهكێكیان
ك��ۆم��اری ئیسالمی ئ��ێ��ران ه��اوك��ات لهگهڵ
ههڵبژێرێت.
یارمهتیدانی سوپای سوریا ،ك��ار لە سەر دروستكردنی تۆڕی توندڕهوی دیك ه دهكات
بهرژهوهندیی ئابووری وهك بەهێزترین
ل ه ناو سوریادا .ئهگهر ل ه حالهتێكدا رژێمهكهی
پاڵنهر بۆ درێژهكێشانی شهڕ
ئهسهد بڕوخێت ،كۆماری ئیسالمی ئێران
زۆرینهی ههناردهی گازی قهتهر گازی شلهو
دهتوانێت بە پاراستنی یهكێتی پاشماوهی
لهم روهو ه قهتهر زۆرترین خستنهڕووی
ی�� هك�� ه س��هرب��ازي��ی��هك��ان��ی س��وپ��ای س��وری��او
ههی ه ل ه ب��ازاڕهك��ان��ی وزهدا .ئوسترالیا ل ه
یهكهكانی پ��ارێ��زهری ئ��هس��هدو حیزبواڵی
نێوان سااڵنی 2014تا 2020بە ههشت
لوبنانو لیوای ئهبولفهزڵ بەشێكی بچوك
وێستگ ه گازی شل دههێنێت ه ناو ب��ازاڕهوه،
ل ه سوریای ئێستا بپارێزێتو بە شێوهیهكی
ل ه ئهمهریكای باكور بازاڕی گاز تێر كراوهو
سنوردار كار ل ه سهر ستراتیجی خۆی بكات
بڕیار وایه ،ک ه بەدهیان تهنكهر ل ه ساڵهكانی
لهناوچهكهدا.
داه���ات���ودا گ���ازی ئهمریكا بهێنێـتهو ه ناو
رووخ���ان���ی رژێ��م��هك��هی ئ���هس���هد ،ق��واڵی��ی
بازاڕهوه ،سهرجهم ئهم خااڵنهش گۆڕان بە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 134
سهر نرخی گازدا دههێنێت .قهتهر ناچار ه بۆ
بۆ دروست كردنی هێڵێكی لول ه بە ئامانجی
بەرفرهوانكردنی بەرههمهێنانی گازی خۆی
گ��واس��ت��ن��هوهی گ���ازی ئ��ێ��ران ل�� ه وێستگهی
هێڵێكی ن��وێ دروس��ت بكات بۆ گهیاندنی
پارسی باشورهو ه بۆ سوریا بە ناو خاکی
گاز بۆ ئهوروپا ،ئهم نهخشهیهش ل ه ساڵی
عيراقداو لهوێو ه بۆ ئهوروپا .ئهم گرێبهست ه
2009دا كێشراو تیایدا سوریا رۆڵی سهرهكی
رێ��گ��ری س��هرهك��ی ب��وو ب��ۆ جێبهجێكردنی
دهبینێت.
نهخشهكهی قهتهرو واڵت ه ئهوروپییهكان.
ئ��هم هێڵ ه نوێی ه بڕیار وای��ه ،كه ل ه رێگهی سعودیهو ئ���هردهنو س��وری��او ه بچێت ه ناو
بهرژهوهندییه ئابوورییهكانی ئێران ل ه
خاكی توركیاوهو لهوێو ه گازی قهتهر بچێت ه
سوریادا
ناو هێڵی لولهی نابوكووهو رهوانهی ئهوروپا
چهند مانگێك بەر ل ه ههاڵیسانی شۆڕش ل ه
بكرێت .سیاسهتمهدارانی ئ��هوروپ��اش ،ک ه
سوریا ،كاربهدهستانی ئێران گرێبهستێكیان
زۆر ح��هزی��ان بە روسیا نيی ه رهزام��هن��دی
بە بەهای دە ملیارد دۆالر لهگهڵ سوریادا
خۆیان لهم پڕۆژهی ه نیشانداو ه لهبهر ئهوهی
واژۆ كرد بە مهبهستی دروست كردنی هێڵی
دهت��وان��ێ��ت گ���رێ���دراوی ئ��هوروپ��ا ب��ە گ��ازی
لولهی گاز ،ک ه ل ه ئێرانهو ه دهستپێدهكاتو
روسیا كهمتر بكاتهوه ،بەاڵم دهوڵهتی ئهسهد
بەناو عێراقو سوریاو لوبناندا تێدهپهڕێتو
ل ه جێبهجێكردنی ئهم نهخشهیهدا هاوكاری
پهیوهست دهب��ێ��ت ب��ە هێڵی لولهكانی ژێر
ن��� هك���رد ،ی��هك��هم ل��هب��هر ئ����هوهی ل�� ه ن��ێ��وان
دهری���ای سپی ن��اوهڕاس��تو دوات���ر دهگ��ات
ی دۆح���هو ق��هت��هر پهیوهندییهكی دۆستانە
بە چهند واڵتێك ل ه ئ��هوروپ��ا .بە پێی ئهم
ن���هب���وو ،ت��هن��ان��هت س��وری��ا ب��ە پێشنیاری
رێککهوتنه ،عێراقو سوریا رۆژان�� ه بڕێكی
ق��هرهب��وك��ردن��هوهش رازی ن��هب��وو ،ك�� ه ل ه
دیاریكراویان ل ه گاز پێدهگات .ئهم پێشنیار ه
الیهن قهتهرهو ه پێشنیار كرابو .دووهم ل ه
ب��ە رهزام���هن���دی راب���هر ئ��هن��ج��ام دراو بەر
كهنارهكانی سوریا ئهنبارێكی زۆری گاز
لهوهش نێوهندی توێژینهوهی ستراتیجی ل ه
دۆزرای��هوه ,سێیهم هاوپهیمانی ستراتیجی
ئێران پشتگیری كردبو ل ه پێدانی 5.8ملیار
سوریا ،ک ه ئێران ه پێشنیارێكی باشتری خست ه
دۆالر بە سوریا وهك یارمهتی.
بەردهم سوریا.
یهكێكی دیك ه لهو گرێبهست ه گرنگانهی بهر
سوریا ل ه ساڵی 2011دا ی��هك گرێبهستی
ل ه ههاڵیسانی ش��ۆڕش ل ه نێوان ه��هردووال
ستراتیجی ل ه نێوان ئێرانو عێراقدا واژۆكرد
واژۆی ل��ە س��ەر ك��راب��وو ،دروس��ت��ك��ردن��ی
135
بانكێكی ه��اوب��هش ب��وو ل�� ه دی��م��هش��ق ،ک ه
بەهای پوندی سوریا ل ه چلو حهوت پوند
پشكی خاوهندارێتی ئێران تیایدا دهگهیشت ه
بەرانبهر بە یهك دۆالر گهیشت ه شهستو
رێژهی ،%60ئهم رێكکهوتن ه زۆر پڕ بایهخ
ح��هوت پوند بەرامبهر بە یهك دۆالر .بەم
ب���وو ه ل��هب��هر ئ���هوهی دهرف��هت��ی ب��ۆ ئێران
پێی ه توانای كڕینی خهڵكی بە رێ��ژهی %25
دهڕهخساند تا رێگهیهكی دیك ه بدۆزێتهو ه بۆ
هاته خ���وارهوه ،ه��هروهه��ا بەهای ههندێك
گواستنهوهی دراو بۆ ئێران ،ئهو كات ه هیچ
كااڵ تا رێژهی %37زیادی كرد بە بەراورد
جۆر ه رێگرێكی دارایی ل ه بهردهم سوریادا
بە كاتی بەر ل ه ههاڵیسانی ش��ۆڕش .بە ل ه
نهبوو ،ئهم ه جگ ه لهوهی ،ک ه هاوكاری ههبوو
بهرچاوگرتنی زیاد بوونی تێچوی سهربازی،
ل ه نێوان بانكهكانی سوریاو رۆژئاوادا.
تێچوو ه گشتيیهكانیش ب��ە رێ���ژهی ن��ۆزدە
یهكێكی دیك ه لهو گرێبەستانهی ،ک ه بەر ل ه
ملیارد دۆرالر ل ه ساڵی 2012دا زیادی كرد.
ههاڵیسانی شۆڕش ل ه نێوان محهمهد رهزا
ل ه ههمان كاتدا دهرامهتی گشتی 3/2ملیارد
رهحیمی جێگری سهرۆك كۆماری ئێرانو
دۆالر كهمی كرد.
بەشار ئهسهد قسهی لە سەر كرابوو بریتی
گ��ەرچ��ی ك��ارب��هدهس��ت��ان��ی ئ��ێ��ران چهندین
بوو ل ه دروستكردنی بەرهیهكی ئابووریو
ج��ار جهختیان ل��ە س��ەر ئ��هو ه ك��ردۆت��هوه،
رێککهوتنێكی حەڤدە خاڵی ل ه بوارهكانی
ک ه پهیوهنديی ه ئابوريیهكانی نێوان ههردو
بازرگانی ،وهبهرهێنان ،پالن دانانو ئامار،
واڵت ل ه دوای ههاڵیسانی شۆڕش ل ه مانگی
پیشهسازی ،گواستنهی ئاسمانی ،دهریایی،
ئازاری 2011دا گۆڕانی بەسهردا نههاتووه،
ه��ێ��ڵ��ی ش���هم���هن���دهف���هر ،پ��هی��وهن��دی��ی��هك��انو
ب��ەاڵم لهگهڵ ئهوهشدا كۆمپانیا دهوڵهتیو
ت�� هك��ن��هل��ۆج��ی��ای زان����ی����اری ،ت��هن��دروس��ت��ی،
تایبهتهكانی س��وری��ا ب��ە لهبهرچاوگرتنی
كشتوكاڵو گهشتو گوزار .جگ ه لهوهی باس
كێشهی گواستنهوهی دۆالرو ئهنجامدانی
لهو ه دهكرێت ،ک ه ئێران یارمهتی سوریای
مامهڵ ه لهگهڵ ئێراندا دوچاری كێش ه بووه.
داوه بۆ پهرهدان بە پڕۆگرام ه ئهتۆمییهكهی.
ئهو سزایانهی ل ه الیهن دهوڵهتی ئهمهریكاو
خ��ول��ی ن��وێ��ی ئ���هو س���زای���ان���هیل���ه الی���هن
یهكێتی ئهوروپاو واڵت ه عهرهبییهكانی دیكهی
كۆمهڵگهی نێو دهوڵهتیو یهكێتی عهرهبو
كهنداوى فارسهو ه جێبهجێكرا ،پڕۆسهكانی
توركیا سهپێنرا هۆكار بوو بۆ ههڵسپاردنی
گ��واس��ت��ن��هوهی دراوی ب��ان��ك��ی ن��اوهن��دی
ت���هواوی ئ��هو رێککهوتن نامانه ،ک ه ئێران
سوریا بۆ دابین كردنی دراو سهختتر كرد.
ه��هوڵ��ی دهدا ل�� ه س��وری��ا جێبهجێی بكات.
شایانی باسه ،ک ه پهیوهنديی ه ئابوورییهكانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 136
نێوان ئێرانو سوریا له ئاست ه جیاجیاكانی
بەههڵپهسێردراوی ماوهتهو ه تا ئهو كاتهی،
دهوڵهتیو تایبهتی ههردووالدا ئێستا بە بڕی
ک ه بەشار ئهسهد بتوانێت كۆنترۆڵی تهواوهتی
چهندین ملیارد دۆالر ئهنجام دهدرێت.
سوریا بكات ،یان دهوڵهتێكی نوێ دروست
فشار ه ئابوورییهكانی سهر ههردوو واڵتی
بكرێت تا چارهنوسی ئهم وهبهرهێنان ه روون
ئ���ێ���رانو س��وری��ا رێ��گ��هخ��ۆش��ك��هر ب���وو بۆ
ببێـتهوه.
واژۆكردن لە سەر رێککهوتن نامهی بازرگانی ئازاد ل ه بەرواری 13ی12ی2012دا لهنێوان
بهرژهوهندییه دوورمهوداكانی ئێران ل ه
ههردوو واڵتدا .ئهم جواڵنهوهی ه بە ئامانجی
سوریادا
كهم ك��ردن��هوهی كاریگهریی ه الوهكییهكانی
1ــ پارێزگاری كردن ل ه رێڕهوی گواستنهوهی
سزا ئابوورییهكانی واڵت ه یهكگرتووهكانی
چ��هك ل�� ه ك��ۆم��اری ئیسالمی ئ��ێ��ران��هو ه بۆ
ئهمهریكاو یهكێتی ئ��هوروپ��او ههندێك ل ه
لوبنان .
ئهندامانی یهكێتی ع��هرهب هاتبوو ه ئ��اراو ه
2ــ پاراستنی ئهو رژێمهی ،ک ه بۆ ماوهی 35
ههروهها بۆ كهم كردنهوهی بەربهستهكانی
ساڵ ه هاوپهیمانی كۆماری ئیسالمی ئێران
سهر رێگای بازرگانی بوو ،ک ه ل ه دهرهنجامی
بووه.
ب���ەرهوپ���ێ���ش���چ���وون���ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕهك��انو
3ـ����ـ ب��هه��ێ��زك��ردن��ی ج���هم���س���هری ش��ی��ع��هو
فڕاندنی ئێرانییهكان ل ه دیمهشقو بەردهوام
عهلهوییهكان له بەرانبهر واڵت ه سونهكاندا.
بوونی نائارامییهكان هاتبوو ه ئ���اراوه .بە
4ــ پارێزگاریكردن ل ه سهرمایهگوزراییهكانی
لهبهرچاوگرتنی رێككهوتن نامهكانی پێشوتر، بازرگانی ل ه نێوان كۆمپانیا دهوڵهتییهكانی ه��هردوو واڵت بە كهمكردنهوهی گومرگو یاساكان ،ئێستا ئاسانتر بوو ه ل ه چاو جاراندا. روونه ،ک ه ئێران بەرژهوهندی جیۆپۆلهتیكیو ستراتیجی زۆر گرنگی ههی ه ل ه سوریادا. س�������هڕهڕای ئ����هو ه س���وری���ا ب���ە ش��اڕهگ��ی ئ��اب��ووری زۆر گرنگ دادهن��رێ��ت بۆ ئێران. بە لهبهرچاوگرتنی قهیرانی ئێستای سوریا، ملیاردها دۆالر وهبهرهێنانی ئێران ل ه سوریا
ئێرانو سوپای پاسداران له سوریادا.
137
قۆناغە مێژووییەکانی پرنسیپی جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان
نووسینی :خالید مەجید فەرەج /بەلجیکا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 138
پێشەکی
دەوڵەتەی ،ک ه ناودەبرێت بە دەوڵەتی یاسا ب��ێ بنەمای ج��ی��اک��ردن��ەوەی دەس��ەاڵت��ەک��ان
جیاکرنەوەی دەسەاڵتەکان چەکێک بوو لهو
هەرگیز نایەتەدی.
چەکانەی ،ک ه بۆ خەبات ل ه دژی ئیستیبدادی
هەر لهم روانگەیەوە بیرمەندە یاساییەکانو
پادشاکانو دەسەاڵتە رەهاکانیان دەرکەوت.
ئ���ەوان���ەش ،ک�� ه ل�� ه ب���واری سیاسیدا وەک
ئ���ەم دەس���ت���ەواژەی���ە ب��ی��رم��ەن��دی سیاسیی
تیۆری ش���ارەزان پرنسیپی جیاکردنەوەی
مۆنتسکیو دای��ڕش��ت��ووه؛ وهک بنەمایەکی
دەسەاڵتەکانیان وەک بەربەستێک ل ه بەردەم
سەرەکی ل ه بنەماکانی مودێلی حوکمڕانیی
خراپ بەکارهێنانی دەسەاڵتو پاوانکردنیو
مەدەنیو دیمۆکراسی ئەو واڵتانەی ،ک ه بیری
دواجار دروستبوونی حوکمێکی دیکتاتۆری
سیاسییان گەیشتووە بە قۆناغی کامڵبوون.
داناو بە گرتنەبەری ئەو رێگەیە بۆ دوایین
ئەم پرنسیپە بۆتە کلتووری حوکمڕانیانو بە
ج��ار ماڵئاوایییان ل ه فیکری تۆتالیتاریو
هیچ جۆرێک ناتوانی وێنای ژیانی سیاسیو
حیزبی فەرماندەوە سەرکردەی مێژوویی
ح��وک��م��ران��ی ت��ای��ان��دا ب���ێ ج��ی��اک��ردن��ەوەی
کرد.
دەسەاڵتەکان بکەیت .بە دڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین :ئ��ەم پرنسیپە ل ه شۆڕشی فەرەنسا
دەرکەوتنی پرنسیپی جیاکرنەوەی
ب��ە دواوە ب���وو ه ب��ە ی��ەک��ێ��ک ل�� ه پرنسیپە
دەسەاڵتەکان
دەستوورییە سەرەکییەکانی دیمۆکراسیەتی رۆژئ���اوا ،ک ه بە پێی ئ��ەم پرنسیپە دەبێت
قۆناغی یۆنانی کۆن
سەرەتا سیستمێکی پارلەمانی بااڵدەست
ئ��ەم پرنسیپە رەگ��ی خ��ۆی ل�� ه فەلسەفەی
ب��ێ��ت ،چ��ون��ک��ە ب��ێ ئ���ەو سیستمە مەحاڵە
گریکی کۆندا داک��وت��ی��وە .ل ه س��ەرەت��اوە ل ه
جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان سەربگرێت.
رووکارێکی سیاسیدا خۆی نواندووه ،بەاڵم
مەبەست ل ه جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان ل ه
دەتوانین بڵێین :ل ه سەردەمی شکۆمەندیی
رووی سیاسییەوە رێگاگرتنە ل ه کۆکردنەوە،
بیری فەلسەفیو سیاسیو یاسای یۆنانیدا،
ی��ان چڕکردنەوەیەتی ل ه دەستەیهکدا .بە
س��ەردەم��ی ئەفالتۆنو 427پ.ز م��ردووە،
واتایەکیتر بۆ هیچ کەسێک ،یان دەستەیەکی
هەروەها قوتابییەکەشی ،واتا ئەرستۆ ،ک ه
حوکمڕان نییه ،ک ه ل ه یەکێک زیاتر ل ه سێ
ل ه 384پ.ز م��ردووە سەری هەڵداوه ،یان
دەس��ەاڵت��ەک��ەی ل�� ه دەس��ت��دا بێت .بۆیە ئەو
ل ه سەر زاری ئەوو ئەرستۆوە کەوتە نێو
139
فیکری یاساییو سیاسیی کۆنو نوێوە.
ه��ەروەه��ا وەزی��ف��ەک��ان��ی دەوڵ��ەت��ی ب��ە سەر
ئەفالتۆن ل ه سەرەتاکانی پێگەیشتنی فیکریدا
شەش دەستەدا دابەشکردووه .هەر بەشەی
ب��اوەڕی واب��ووه ،ک ه دەتوانرێت دەوڵەتێکی
ئەرکێکی دیاریکراوی پێسپێردراوه.
نموونەیی بە سەرپەرشتی فەیلەسووفهکان
1ــ ئەنجومەنی سیادە (سەروەری) :ژمارەیان
دروستبکرێت .ئەو ل ه کتێبەکەیدا ،ک ه ناوی
دە ک���ەس ب����ووه .ه��ەم��وو ک��اروب��ارهک��ان��ی
لێناو ه (جمهوریەت) ئ��ەوەی بە راشکاویی
دەوڵەتی له بن دەستدا بووه.
وت������ووە ،ب�����ەاڵم دوات�����ر ب���ە ه����ۆی زی��ات��ر
2ــ جەمعیەتی (کۆمەڵە) :گەورە دانشمەندو
قوڵبوونەوەی ل ه تاقیکردنەوەکانی ژیانی
ی��اس��ادان��ەرەک��ان��ی ل��هخ��ۆگ��رت��ب��وو ئ��ەرک��ی
سیاسیو کۆمەاڵیەتی یۆنان ،ک ه بە هۆیانەوە
سەرشانی پاراستنی دەس��ت��وور ب��وو ه ل ه
فیکری سیاسی زیاتر گەشەی سەندووهو
پێشێلکارییهک ،ک�� ه ل�� ه الی���ەن حاکمەکان
ئاسۆی بیرکردنەوەی وەک فەیلەسووفێکو
(فەرمانڕەواکان)و چاودێری باش کراوهو
بیرمەندێکی سیاسیو یاسایی بەرفرهوانتر
ئەحکامەکانی جێبەجێکراوه.
بووه .ئەو بیرە ناواقیعیەی بەجێهێشتو نزیکتر
3ــ دەستەی قەزائی :لە چەند دادگایەک بە
ل ه دنیای واقیعی ئەوکاتە بیریکردووهتهوە.
پێی پلەکانی س��ەروو خ��واروو پێکهاتووه.
لە ئاکامدا بیروباوەڕە نوێکانی لهو بارەیەوە
ئەرکیان یەکالییکردنەوەی کێشە یاساییەکان
ل ه دووتوێی دانراوێکیتریدا ،ک ه ناوی لێناو ه
بووه.
(یاساکان) بناغەی بۆ دەستوورێک لێداوه ،ک ه
4ــ دەسەاڵتی پۆلیس :بۆ پاراستنی هێمنیو
بیرۆکەی سیستمێکی تێکەاڵوی لهخۆگرتووه.
ئاسایشی کۆمەڵگا بووه.
ئەفالتۆن دەسەاڵتی بە سەر سێ ت��هوهردا
5ــ دەستەکانی فێرکردنو جێبەجێکردن :بۆ
دابەشکردووه:
بەڕێوەبردنی کەرتە گشتییەکان. بە پێی ئەم سیستمەی ئەفالتۆن دەبووای ه
یەکەم( :جەمعیەتی عمومی)
ئ���ەوان���ەی دەس��ەاڵت��ی��ان ب��ە دەس���ت ب���ووه،
دووەم :ئەنجومەنی گەل
ئامانجیان بەدیهێنانی یهکسانی بووبێت ل ه
سێیەم :دادگاکان.
مەرامە سیاسیو کارگێڕییەکانیاندا .دەبووای ه
ئ��ەو ئەنجومەنی داب��ەش��ک��ردوو ه ب��ە سەر
پ��ەن��اب��ردن ب��ۆ هێزیش تەنها ل��هو کاتانەدا
مانگەکانی ساڵدا .واتا دوانزە گرووپ هەر
بووبێت ،که پێویست بووه.
گ��رووپ��ەی ی��ەک م��ان��گ حوکمی ک���ردووه،
ب��ە ک��ورت��ی ئ��ەف�لات��ون رای واب���وو ه دەبێت
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 140
هاوسەنگییەک ل�� ه ن��ێ��وان دام��ەزراوەک��ان��ی
دەستی تاکەکەسێکیشدا بوو ئەو کەسەش
دەوڵەتدا دروستببێت .ئەو هاوسەنگییەش
دەبێت بە موستەبید (ئیمپراتۆڕی پیزهنت
نایەتەکایەوە هەتا وەزی��ف��ەک��ان��ی دەوڵ��ەت
ــ فهرمانڕهوای زۆردار) بۆیە وەزیفەکانی
ب��ە س���ەر ئ���ەو دەس��ت��ە ج���ۆراوج���ۆران���ەدا
دەوڵەتی بە سەر سێ کەرتدا دابەش کردووه:
دابەشنەکرێت ،ئهوا واڵت جێگیریی سیاسی
دەب���ێ���ت ئ�����ەوەش ب���ووت���رێ���ت :ه��ەرچ��ەن��دە
ب��ە خ��ۆی��ەو ه ن��اب��ی��ن��ێ��ت .ئ���ەو ن��ای��ەک��س��ان��یو
ئەرستۆ بە راشکاویی داوای جیاکردنەوەی
ناعەدالەتییە دەبێتە هۆی هەاڵیسانی پشێویو
دەسەاڵتەکانی نەکردووە ،بەاڵم ئەوەی ئەو
شۆڕش بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئیستیبدادو
ک��ردووی��هت��ی دەستپێکێکی ب��اش ب��وو ه لهو
حوکمی دیکتاتۆری تاکڕەوی.
رووەوە.
ک��ات��ێ��ک ب����اس ل��� ه ئ���ەف�ل�ات���ۆن دەک���رێ���ت، ناگونجێت رۆڵی ئەرستۆ ــ ک ه هاوچەرخی
1ــ وەزیفەی (م��داوەل��ە) ــ گفتوگۆ ل ه سەر
ب��ووە ف��ەرام��ۆش بکرێت ،چونکە ئهرستۆ
بابەتێک بۆ بڕیاردان ل ه سەری (پارلەمانی
ئ��ەو کۆڵەکەیەی داک��وت��ی��وه ،ک�� ه پرنسیپی
ئێستا) ،ک ه ئەرکیان دانانی یاساکانە ،هەروەها
ج��ی��اک��ردن��ەوەی دەس��ەاڵت��ەک��ان��ی ل�� ه س��ەر
بڕیاردان ل ه سەر مەسەلە جەوهەرییەکان،
ه��ەڵ��س��اوه .ل�� ه دان����راوەک����ەی����دا ،ک�� ه ن��اوی
ک ه پەیوەندییان بە سەالمەتی واڵتەوە هەیە
(س��ی��اس��ەت) ب��وو ه گ��وت��ووی��هت��ی :دەس��ەاڵت
وەک بڕیاری جەنگو قبوڵکردنی پەیمانی
لە کۆمەڵەوە هەڵدەقوڵێت .بە واتایەکیتر
ئاشتی .بەم پێیە دەسەاڵتەکانی ئەم وەزیفەیە
کۆمەڵ سەرچاوهی دەسەاڵتە .بۆیە نابێت
ل ه گرنگیدا ل ه س��ەروو وەزیفەکانیترهوە
بدرێت بە تاکەکەسێک ،ی��ان کەمایەتییەک
ئەژمار دەکران.
ل�� ه نێو گ��ەل��ێ��ک��دا .ئ���ەوەی گ��وت��ووه :لهبەر
2ـ��ـ وەزی��ف��ەی ئەمر (دەس��ەاڵت��ی تەنفیزی):
ئەوەی یاسا گوزارشتە ل ه ئیرادەی کۆمەڵو
حکومەت ک��اری جێبەجێکردنی یاساکانو
رووی کۆمەڵگایە .کەواتە دەبێت رێکخەری
پاراستنی ئاسایشی واڵتو هاوواڵتیان بووه.
هەڵسوکەوتی ئەو کۆمەڵەی ه بێت .کۆمەڵێکیش،
3ــ وەزیفەی عەدالەت (دەسەاڵتی قەزائی):
ک ه ب��ەو شێوەیە بێت س���ەروەری تەنها بۆ
ئ���ەرک���ی ی��ەک�لای��ی��ک��ردن��ەوەی ک��ێ��ش��ەک��انو
خ��ۆی دەب��ێ��ت ،ب��ەاڵم لهبەر ئ��ەوەی کۆمەڵ
چ��اودێ��ری��ی��هک��ی ب��اش��ه ل�� ه پ��ەی��ڕەوک��ردن��ی
ناتوانێت هەموویان پێکەوە مومارەسە بکات
دەستوورو یاساکان.
سیستمی حوکم گەندەڵ دەبێت ،ئەگەر ل ه
بە مەرجێک هەریەک لهم وەزیفانە بە جیاو
141
بە سەربەخۆیی لهوانیتر کارەکانی خۆیان
2ــ دەسەاڵتی جێبەجێکردن:
هەڵبسوڕێنن .بەوەی الی سەرەوەدا بۆمان
تۆ دەتوانیت وا بکەیت ،ک ه هەموو خەڵک
دەردەکەوێت ،ک ه ل ه یۆنانستان کلتوورێکی
بۆ ماوەیەک حوکم بکات .دەتوانیت هەندێک
دیمۆکراسیو فیکرێکی پێشکەوتوو هەبووە،
خەڵک وا لێبکەیت ،ک ه هەموو کاتێک حوکم
ک ه ل ه ئایندەدا هەموو جیهانی نوێ دەگرێتەوە.
بکەن ،بەاڵم ناتوانی وا بکەیت ،ک ه هەموو
دەبێت بە نموونەی هەرە بەرزی حوکمرانیی
خەڵک هەموو کاتێک حوکم بکهن .لە روانگەی
مەدەنی ،ک ه دەوڵەتی یاسایی ل ه سەر بونیات
ئ���ەم پرنسیپە ،ی���ان ح��ی��ک��م��ەت��ەوە ئەسینا
دەنرێت .ئەو فکرە ناوازەیەی ئەوکاتە بەم
فەلسەفەی دەسەاڵتی جێبەجێکردنی خۆی
شێوەیەی الی خ��وارەوە لهو واڵتە ل ه سەر
دۆزییەوە .ئەگەر هەموو خەڵک بەشداربکەیت
ئاستی حوکمڕانی ل ه یۆنانی ئەو کات ه رەنگی
ل ه دەسەاڵتی یاسادانادا ،کە ئەویش ل ه دۆخی
دابۆوە:
یۆنانستانی ئ��ەو ک��ات��ه ،ک�� ه دەوڵ��ەت��ی شار
دەسەاڵتەکانی یۆنانی پێش زایین بەم جۆرە
هەبوون دەگونجا .ل ه بەرانبەر ئەوە ناتوانیت
دابەشکرابوون:
هەموو خەڵک بەشداربکەیت ل ه دەسەاڵتی
1ـ���ـ دەس���ەاڵت���ی ی��اس��ادان��ان (ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی
جێبەجێکردندا ،ک ه پێویستییەکی بەردەوامەو
هاوواڵتییان) :کرۆکی دیمۆکراسیەت ئەوەیە،
لە سیاسەتیشدا بە باش نازانرێت ،ک ه ئەو
ک ه گ��ەل بتوانێت بە شێوەیەکی رێکخراو
الیەنەی یاسادا دروست دەکات هەر خۆیشی
بەشدار بێت ل ه حوکمرانیدا .بە تایبەتی ل ه
جێبەجێی بکات ،بۆیە ئەسینا لهو ب��وارەدا
دامەزراوەی یاساداناندا.
داهێنانێکی ک��ردووه .ئەویش دروستکردنی
گەلی یۆنان ئەم دەسەاڵتە بااڵیە (دەسەاڵتی
دەسەاڵتێکی جێبەجێکردنی بە کۆمەڵە .واتا
یاسادان)ی هەبووهو ل ه رێگەی ئەنجومەنی
ل ه چەند کەسێک پێکهاتووە ،ک ه ئێستا پێی
هاوواڵتییانەوە پیادەی ک��ردووه .بەو پێیە
دەڵێن حکومەت ،یان دەسەاڵتی جێبەجێکردن.
هەر هاوواڵتییەکی یۆنانی ئازاد ئەندام بوو ه
3ــ دەسەاڵتی قەزائی:
لهم ئەنجومەنەداو بۆی هەبوو ه بەشداری
هەر وەک ل ه ئەسینا دەسەاڵتی یاسادانو
کۆبوونەوەکانی ئەنجومەن بکات .هاوواڵتیان
دەس����ەاڵت����ی ج��ێ��ب��ەج��ێ��ک��ردن��ی��ان ه���ەب���وو ه
توانیویان ه گفتوگۆ ل ه سەر ئەو بابەتانە بکهن،
دەسەاڵتی سێیەمیشیان هەبووه ،ک ه ناویان
ک ه خراونەتە ئەجندای کارەکانەوەو دواتر
ناوه دەسەاڵتی قەزائی (قەزای میللی) .قەزا
دەنگی له سەر داوه.
ل ه ئەسینای کۆن ل ه ژێر رکێفی گەلدا بووه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 142
بە واتایەکیتر پێک نەهاتبوو ل ه دادوەری��ی
قۆناغی رۆمانییهکان
پیشەیی (موحتەریف) ،بەڵکو میللی بووه،
ه��ەرچ��ەن��دە ه��ەن��دێ��ک ل�� ه رۆش��ن��ب��ی��رەک��ان��ی
ی��ان ب��ەو ن��اوەی ئێستا هەیە هەیئەتێک ل ه
رۆمانی ل ه دژی فیکری یۆنانی بوون ،بەاڵم
محلفین (ج���وری) س��وێ��ن��ددراوەک��ان ب��وون.
رۆشنبیری یۆنانی رۆڵێکی گرنگی هەبوو ه ل ه
ل ه دۆزە گەورەکاندا ،ک ه پەیوەندی بە رای
پێشخستنی فیکری یاسای رۆمانی .ئەویش
گشتییەوە هەبووه ،یان ئەو ئیشکالییەتانەی،
ن ب��ە ه��ۆی هاتنی فەیلەسووفەکانی یۆنا
ک�� ه پ��ەی��وەس��ت ب���وو ه ب��ە رای گشتی ،یان
بۆ رۆم��او وت��ن��ەوەی م��وح��ازەرەو بەستنی
س��ی��اس��ی ب�����وون ،ژم���ارەی���ەک���ی زۆر ل��هو
سیمینار بۆ باڵوکردنەوەی بۆچوونەکانیان؛
سوێنددراوانەیان بەشدار کردووه .بۆ نموونە
سەبارەت بە فەلسەفەو سیاسەتو دۆزەکانی
ل ه دادگاییکردنەکەی سوکراتدا پێنج سهدو
دیمۆکراسیو دابەشکردنی دەس���ەاڵت ،ک ه
یهک سوێنددراو بەشداربوون .لهبەر ئەوەی
یۆنانستان تاقیکردنەوەیەکی دەوڵەمەندی لهو
یاسا ل ه الی سوکرات ئەوەیە ،ک ه نوێنەرانی
بارەیەوە پێشتر هەبووه ،هەروەها چوونی
گ��ەل دای��دەن��ێ��ن ن��ەک ئ���ەوەی ،ک��ە ل��ە الی��ەن
خوێندکارە رۆمانییەکانیش بۆ ئەسینا بۆ
دانشمەندێکەوە دادەنرێت (حکیم) .بۆیە هەر
وان ه خوێندن ل ه یۆنان کاریگەری بەرچاوی
کاتێک وابوو دەبێت رێزی لێبگیرێت .کاتێک،
هەبوو ه بۆ باڵوکردنەوەی ئەو بیروباوەڕانە
ک ه بە تۆمەتی تێکدانو لهڕێدەرکردنی الوان
له دوای گەڕانەوەیان بۆ رۆما.
(بە هۆی بیرو باوەڕەکانییەوە) موحاکەمەی
دەتوانین س��ەردەم��ی رۆمانییەکان داب��هش
دەک�����ەن .ب��ە زۆری���ن���هی دەن����گ ئ��ی��دان��ەی��ان
بکهین بهسهر بهم قۆناغانهی خوارهوهدا:
ک��ردووهو سزای کوشتنی بە خواردنەوەی
1ــ قۆناغی مەلەکیەت :سهردهمی ئهم قۆناغ ه
ژەه��ر ب��ە س���ەردا دراوه .ئ��ەو ژەه��رەک��ەی
هێزی سیاسیو ع��ەس��ک��ەری ه��ەم��ووی ل ه
خواردووهتهوه .چونکە بڕوای وابووە هەر
دەستی مەلیکدا لهگەڵ کۆمەڵێکی ک��ەم ل ه
لهبەر ئ��ەوەی ئەو یاسایە ل ه الیەن گەلەوە
خێزانە ئۆرستکراتییەکاندا کۆببۆوە .پادشا
پەسەند کراوەو خۆشی بڕوای بەو سیستمە
هەموو دەسەاڵتەکانی سیاسیو عەسکەریو
ه��ەب��ووە .ل��هب��هر ئ��هوهی�� ه ک��اری ت��ی��ۆری بۆ
تهنانهت ئایینیشی ل ه چنگدابووه .بە رادەیەک،
کردووەو ب ه پێویستی زانیو ه رێزی لێبگرێت.
ک�� ه ب��ە م��وت��ل��ەق وات���ا ب��ێ رک��اب��ەر حوکمی ک��ردووه .ئەو دەمانە ئەنجومەنی پیرانیش هەبووه ،بەاڵم وەزیفەیان ل ه پێشکەشکردنی
143
ئ���ام���ۆژگ���اری زی���ات���ر ن���ەب���ووه ،ه���ەروەه���ا
ل�� ه ساڵی 476زایینی ل�� ه بەشداریکردنی
ئەنجومەنە میللییەکانیش هەبوون .ئەوانیش
گەلەوە ل ه حوکم ،وات��ا ل ه دیمۆکراسییەوە
تەنها بە پێشنیازی پاشا بۆیان هەبوو ه ل ه
گ����ۆڕاو ه ب��ۆ ح��وک��م��ی ت��اک��ەک��ەس��ی ،ی��اخ��ود
سهر مەسەلەیەک بکۆڵنەوە.
دیکتاتۆر .ئوگستۆس توانیویهتی حوکم
2ـ���ـ ق��ۆن��اغ��ی ج��م��ه��وری :ئ���هم ق��ۆن��اغ�� ه ل ه
ل��� ه ج��م��ه��وری��ی��ەت��ەوە ه��ەڵ��ب��گ��ێ��رێ��ت��ەوە بۆ
509ی پ.ز دەستیپێکردووه .لهم قۆناغەدا
ئیمپراتۆریەتو هەموو دەسەاڵتەکان بخاتە
قەدەرێک ل ه رێکخستنو پیادەکردنی حوکمی
دەستی خۆیەوە .ئەنجومەنی گەل دەسەاڵتە
دیمۆکراسی هەبووه ،هەر یەک ل ه ئەنجومەنی
قەزائیو جنائیەکانیو هەقی شکایەتکردن ل ه
گەلو پیرانو ئیمپراتۆر دەسەاڵتی جیاوازیی
الی لێسەندراوهتهوەو دراو ه بە ئیمپراتۆر،
خۆیان ه��ەب��ووه .ئێمپراتۆر تەنها وەکیلی
ه���ەروەه���ا م��اف��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی حاکمەکان
گەل بووه .دەسەاڵتی بێ سنوورو هەقیقی
ل��� ه ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی گ���ەل���ەوە ل��� ه س���ەردەم���ی
بۆ گەل ب��ووه .هەر لهم قۆناغەدا سیستمی
جێگرەکەی ئوگستۆسەوە گواستراوهتهوە
دوو (ج���وت) کونسڵ داه��ێ��ن��راوه ،ک�� ه بەو
بۆ ئەنجومەنی پیران .ل ه س��ەدەی یەکەمی
پێیە ئەرکەکانی حوکمرانی بە دەست دوو
زایینیدا ئەنجومەنەکانی گەل دەسەاڵتەکانی
کەسەوە بووه .هەردووکیان بەرانبەربوون
یاسادانانیان ل ه بەرژهوەندیی ئەنجومەنی
ل ه هێزدا .هەریەکەیان توانیویهتی تانە ل ه
پ��ی��ران ل�� ه دەس��ت��دا دەس��ەاڵت��ە قەزائیەکانی
بڕیارێکی ئەوەیتریان بداتو نەهێڵێت بچێتە
ئەنجومەنی پیران ل ه پێناوی سەرکوتکردنی
ب��واری جێبەجێکردنەوە .ئەویش بۆ ئەوە
ت��اوان ب���ارانو بەرگرتن ل ه ت��اوان��ە سنوور
بووه ،که دیکتاتۆریەت دروست نەبێت.
بەزێنەکان ،ک ه دەرهەق بەو کاسانە کراوه،
لەم قۆناغەدا ئەنجومەنی پیران دەسەاڵتی
ک ه باجەکان کۆ دەک��ەن��ەوە ف��رهوان ب��وون.
ت���������ەواوی خ�����ۆی ه�����ەب�����ووه .ئ���ەوان���ی���ش
حاکمەکان بوون بە ئامێری جێبەجێکردن بە
ک��ون��س��وڵ��ەک��ان��ی��ان ب���ۆ م������اوەی س��اڵ��ێ��ک
دەست ئەنجومەنی پیرانەوە ،ک ه بۆی هەبوو ه
ه��ەڵ��ب��ژاردووه ،ب���ەاڵم ئەنجومەنی میللەت
هەڵیانببژێرێتو ئاڕاستەیان بکاتو لە سەر
هەروەک خۆی ماوهتهوە .واتا گۆڕانکارییەکی
کار الیان بەرێت .ل ه قۆناغی ئیمپراتۆریەتی
ئەوتۆی بە سەردا نەهاتووه.
دوای���ی���دا ئ��ی��م��پ��رات��ۆر ب��ەرگ��ی ئ��ی�لاه��ی ،وات��ا
3ـ��ـ قۆناغی ئیمپراتۆریەت :س��هردهم��ی ئهم
موقەدەسیشی پۆشیوهو دام��ەزراوەک��ان��ی
قۆناغ ه ل ه 27پ.ز دەستیپێکردوو ه تا کەوتنی
حوکم وەک ئەنجومەنی پیران گ��ۆڕاو ه بۆ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 144
ئەنجومەنی شارەوانیو لهگەڵ ئەنجومەنی
خۆیان حوکمی خۆیان بکەن .بە واتایەکیتر
گەل بە جۆرێک تەریک کراون ،ک ه تەنانەت
حوکمی خۆجێیەتی .بەم شێوەیە خەڵکانی
بۆشیان نەبوو ه کۆبوونەوە بکەن ،یان ل ه
ناوچەکان ل ه یەک کاتدا دەبووای ه ملکەچی
ئیمپراتۆر ببپرسنەوە ل ه س��ەر هەڵەیەک،
سێ دەسەاڵت ببن.
ئەگەر بیکات .هەر خۆی یاساکانی داناوهو گۆڕیویهتی ،یان هەمواریکردوونو خۆی
1ــ ئیمپراتۆر
حاکمەکانی دان���اوهو ملکەچی تەنها خۆی
2ــ فەرمانڕەوای ناوچەکە
ب���وون .دادگ��اک��ان ل�� ه ق��ەزائ��ی��ەوە ب���وون بە
3ــ دەرەب��ەگ��ە بچووکەکان ،ک ه راستەوخۆ
ئیداری فەرمانبەرەکان .ل ه بری قازییەکان
لهگەڵیان بوون.
دادگاییان کردووهو حوکمیان دەرکردووه.
دەرهب���ەگ خاوەنی زەویو زارو تهنانهت خاوهنی ئەو خەڵکەش بووه ،ک ه ئیشیان بۆ
سەدەکانی ناوەڕاست
ک��ردووهو دەب��ووای�� ه ملکەچی فەرمانەکانی
بە درێژایی سەدەکانی ناوەڕاست ل ه ئەوروپا،
ب��ن .ه��ەر خ��ۆش��ی س���ەرک���ردەی سیاسیو
ک ه ل ه کەوتنی ئیمپراتۆریەتی رۆمانییەوە
عەسکەرییان بووه .دادوەریان بووهو باجو
ل ه ساڵی 477ز دەستیپێکردوو ه تا نزیکەی
داهاتی کۆکردۆتهوە .کاتێک ئایینی کریستیان
کۆتایی 1400ی زای��ی��ن��ی .وێ��ن��ای سیاسی
بە شێوەیەکی بەرباڵو ل ه ئەوروپا باڵوبۆوە
بۆ دهوڵ��ەت ئەوە ب��ووه ،ک ه دامەزراوەیەکە
بە جۆرێک ،ک ه ئیمپراتۆر خۆشی بوو ه بە
ملکەچی ی��اس��ای ئیالهییەو رۆڵ���ی حاکم
مەسیحی .ئیتر کەنیسە هەستی بەوە کردووه،
تەنها پاراستنی کەنیسەیە .ئەم تێگهیشتن ه
ک ه پێگەی خۆی ل ه نێو دڵو هۆشی کۆمەڵگاکە
بۆ دەس��ەاڵت رێ��ک وەک ئ��ەو تێگهیشتنهی
بە قوڵی داکوتاوە .بۆی ه کەوتە بەربەرکانێی
ئێستا وایە بۆ دەسەاڵت ل ه سعودیەو ئێرانو
مهفهومی :هەقی ئیالهی پادشاکان .ویستی
ئەفغانستانی تالیبان.
دەسەاڵتی زەمەنیش (سیاسی) بخاتە ژێر
ل���ە س���ەدەک���ان���ی ن���اوەڕاس���ت���دا دەس���ەاڵت���ی
کۆنتڕۆڵی خۆیەوە .دوای ئەوەی ،ک ه پایەی
مەرکەزیی ئیمپراتۆر الواز ب��وو ه ل ه سەر
ئیمپراتۆر ل ه پایەی کەنیسە بەرزتر بوو ه
هەرێمە بەرباڵوەکانی مەملەکەتەکەی .بۆیە
ئیتر داوا ک��راو ه پایەی کەنیسە ل ه سەرو
ن��اچ��ارب��ووه ،ک�� ه ح��اک��م ،ی��ان ف��ەرم��ان��ڕەوای
هەمووانەوە بێت .بەربەرکانیی بەهێز ل ه نێوان
محەلی بۆ ئەو ناوچانە دابنێن .بۆ ئەوەی
کەنیسەو ئیمپراتۆردا دروستبووه .درێژەی
145
کێشاو ه ههتا رۆڵ��ی گ��ەل ل ه بەربەرەکانێ
ب��ۆ قوتابخانە ئینگلیزیو تاقیکردنەوەی
لهسەر دابەشکردنی دەسەاڵت وون بووهو
دەوڵ��ەم��ەن��دی
ئینگلیزی.
گۆڕاو ه بۆ بەربەرەکانێ ل ه نێوان دوو کەسدا
سیستمی پ��ادش��ای��ی ل�� ه ئ��اک��ام��ی شۆڕشی
(ئیمپراتۆرو پاپا) .چیتر ئەوەی ناوی لێبنێیت
قەشەکانهو ه ب��ەرەو مەلەکیەتی سنووردار
دامەزراوەکانی دەوڵەتی دیمۆکراسی نەماوه؛
وەرچ���ەرخ���او ه دوای ئ����ەوەی ،ک�� ه پێشتر
وەک ئ���ەوەی الی یۆنانییەکانو ه��ەت��ا بە
مەلەکیەتی رەهابووه.
دیمۆکراسیەتی
جۆرێک ل ه جۆرەکانیش الی رۆمانییهکانیش ل ه سەرەتادا هەبووه .ئەم بەربەرەکانێیە ل ه
1ــ کرۆمۆیل :سەدەی حەڤدەیەم ل ه ئینگلتەرا
الی��ەک��ەوە خراپی ئ��ەوەب��ووه ،ک ه ه��ەروهک
دەس���ت���ووری ک��رۆم��ۆی��ل ل�� ه س��ەر بناغەی
وتمان گەل غائیب بوو ه تیادا ،بەاڵم ل ه ئاکامدا
ج��ی��اک��ردن��ەوەی دەس��ەاڵت��ەک��ان دەرچ����ووه.
بە بەرەوپێشچوونی فیکری سیاسیو یاسایی
کرۆموێل بۆ نەهێشتنی ئیستبداد ،ک ه بە
شکاوهتهوه .دواج��ار دەنگی ن��اڕهزای��ی لهو
هۆی پارلەمانی ئەو کاتەو ه دروست ببوو،
بارودۆخ ه بەرزبۆتهوەو بیرمەندەکان داوای
دەس��ەاڵت��ی ی��اس��ادان��انو جێبەجێکردنی ل ه
جیاکردنەوە دینو دەوڵەتیان بەرزکردۆتهوه.
ی��ەک ج��ی��اک��ردەوەو پێداگر ب��وو ه ل�� ه سەر
لهو دەنگانە :بیرمەندی یاسایی (ماسیلو بادوا)
سەربەخۆیی دەزگای قەزائی ،بەاڵم مەخابن
بووه ،ک ه داوایکردوو ه حکومەتێکی مەدەنی
ل ه دوای نەمانی کرۆمۆیلو گەراندنەوەی
پێکبهێنرێتو جیاوازی ،یان جیاکردنەوە ل ه
م���ەل���ەک���ی���ەت دەس�����ت�����ووری ج���ەم���ه���وری
نێوان دەسەاڵتەکانیشدا بێتەکایەوە .لهوەش
پوچەڵکرایەوە و
جیاکردنەوەی
زی��ات��ر دەس��ەاڵت��ێ��ک��ی ی��اس��ادان��ان ل�� ه الی��ەن
دەسەاڵتەکان پشتگوێخراوهو دوای ئهو ه
گەلەوە هەڵببژێرێتو هەروەها ئەنجومەنێکی
لە بەریتانیاو ل ه واڵتێکیتری ئەو کاتە هیچ
جێبەجێکردنیش
ب��ۆ
سەرپەرشتیکردنی
کارەکانی دەوڵەت هەبێت.
سیستمی
پاشماوهیهکی نەماوه. 2ــ جۆن لۆک :جۆن لۆک بە یەکەمین کەس دادەنرێت ،ک ه باسی ل ه تیۆری جیاکردنەوەی
جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان ل ه فیکری
دەس��ەاڵت��ەک��ان ک�����ردووه .ل�� ه س��ای��ەی ئ��ەو
سیاسیی نوێدا
سیستمە پارلەمانییەی ،کە لە ئینگلتەرا ل ه
پێشکەوتنی نوێ ل ه پرنسیپی جیاکردنەوەی
دوای شۆڕشی 1688دا هاتەکایەوە ،لۆک ل ه
دەس��ەاڵت��ەک��ان��دا ل�� ه راس��ت��ی��دا دەگ��ەڕێ��ت��ەوە
تیۆرەکەیدا کەوتبووە ژێر کاریگەریی ئەو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 146
کێشەیەی ،ک ه ل ه نێوان پادشاکانو پارلەمان
بنەمایانە دادەنێت ،ک ه پارێزگاری ل ه کۆمەڵو
ه���ەب���ووه .ئ���ەو ب���ەم ش��ێ��وەی��ە ت��ی��ۆرەک��ەی
تاکەکانی ناوی دەکات.
داڕش��ت��ووه :ه��ەر سیستمێکی تەندروست
2ـ��ـ��دەس��ەاڵت��ی جێبەجێکردن :ب��ە ه��ۆی��ەوە
دەبێت پرنسیپی جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان
یاساکان جێبەجێدەکات.
حوکمی ب��ک��ات .ئ��ەو بیروڕاکانی خ��ۆی ل ه
ب��ۆ ئ���ەوەی ک��ۆم��ەڵ وەک���و ی��ەک ت��ەن یەک
کتێبەکەیدا ،کە بە ناوی (دوونامە)؛ سەبارەت
الیەن خۆی بەرانبەر بە ئهوانەی ،ک ه هێشتا
ت ئاشکرا ک��ردووه ،ههروهها ل ه بە حکومە
ل�� ه ژی��ان��ی س��روش��ت��ی��ی��دا دەژی����ن بنوێنێت،
نامەی دووەمدا بە ناوی حکومەتی مەدەنی،
پێوست ب��وو ه دەسەاڵتێکی تایبەت هەبێت،
کە لە ساڵی 1690چاپکردووه.
ک ه نوێنەرایەتی دەوڵەت ل ه پەیوەندیەکانیدا
لە نووسراوەکەیدا ،وات ه حکومەتی مەدەنی
بە دەرەوە بکات .بۆیە لۆک داوای��ک��ردووه،
وت���ووی���هت���ی :م����رۆڤ ل���ه ق��ۆن��اغ��ی ژی��ان��ی
ک ه دەسەاڵتی سێیەم هەبێتو ناوی لێناو ه
سروشتیدا (خۆڕسکی) ،ک ه پێش گرێبەستی
ی (فیدڕاڵی)و ئەرکەکانی دەسەاڵتی ئیتیحاد
کۆمەاڵیەتی ب��وو ه (العقد اإلجتماعي) دوو
راگەیاندنی حاڵەتی جەنگو ئاشتیو بەستنی
دەسەاڵتی هەبووه:
پەیماننامەکانو هاوپەیمانییەکانو پەیوەندییە
یهکهم :دەسەاڵتی دەرکردنی ئەو بڕیارانەی،
دەرەکییەکان بووه.
ک ه زامنی پارێزگاریی ل ه خۆیو ئەوانیتر
هەرچەندە جۆن لۆک نەیتوانیوە تیۆرییەکی
ک����ردووه .ئ��هم��هش ی��اس��ای س��روش��ت بۆی
تەواو سەبارەت بەو دۆزە دابڕێژێت ،بەاڵم
دەستەبەر کردووه.
ئەو دەسەاڵتەکانی دەوڵەتی کردوو ه بە سێ
دووهم :دەس��ەاڵت��ی س���زادان ل�� ه س��ەر ئەو
بەشەوە:
تاوانانەی ،کە دژ بەو یاسای ه دەکرێت ،بەاڵم دوای ئ��ەوەی تاک ل ه ژیانی سروشتییهو ه
1ــ دەسەاڵتی یاسادانان :ئهرکی ئهم دهسهاڵت ه
گ����وێ����زراوهت����ەوە ب���ۆ ژی���ان���ی ک���ۆم���ەڵ ،بە
دروستکردنی یاساکان بووه.
دروس��ت��ب��وون��ی ک��ۆم��ەڵ��گ��ا وازی ل���هو دوو
2ـ����ـ دەس����ەاڵت����ی ج��ێ��ب��ەج��ێ��ک��ردن :ئ��هرک��ی
دەس��ەاڵت��ە هێناوه .بۆیە دەبینین کۆمەڵی
جێبهجێکردنی ئ��هو یاسایان ه ب���ووه .ئەمە
سیاسی ،ک ه میراتگری تاکە سروشتییەکان
لهگەڵ زەمانەتی ئ��ەوەی ،ک ه هەریەکەیان
ب����ووه ه�����ەردوو دەس���ەاڵت���ەک���ەی پ��ێ��ک��ەوە
بە سەربەخۆیی لهویتر کارەکانی خۆیان
مومارەسە کردووه.
جێبەجێکردووه.
1ـ��ـ دەس��ەاڵت��ی ی��اس��ادان��ان :بە ه��ۆی��ەوە ئەو
3ــ دەسەاڵتی ئیتیحادی :وهک ل ه سەرەوە
147
ئاماژەمان پێداوه ،ئهم دهسهاڵت ه بەرپرس
جیاکردنەوەی دەس��ەاڵت راڤ��ە بکات ،بەاڵم
بوو ه ل ه کاروباری دەرەک��ی .وەک بەستنی
نەتیوانیوە بگاتە داڕشتنی تیۆرییەکی روونو
پەیماننامەکانو راگهیاندنی حاڵەتی جەنگو
ئاشکراو دیار لهو بارەیەوە وەک ئەوەی ،ک ه
ه��ەت��ا دوای���ی .س����ەرەڕای ئ��ەم دەس��ەاڵت��ان��ە
مۆنتسکیو ،که له دوایدا کردوویهتی.
ل��ۆک داوای ک��ردوو ه دەسەاڵتێکی دیکەش
3ــ جان جاک رۆسۆ
هەبێت ،کە ناوی لێناوه :دەسەاڵتی تاج ،یان
رۆس��ۆ مەفهومی تایبەت بە خۆی هەبوو ه
ئەو کۆمەڵە مافو ئیمتیازاتانەی ،ک ه تاجی
بۆ جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان .ئەو جەختی
بەریتانی دەبێت هەیبێت .ئەو رەخنەیەی ،کە
ل ه سەر تەفسیرکردنی خۆی بۆ سەروەری
لە لۆک گیراو ه ئەوەیە ئەو هیچ گرنگییەکی
(سیادە) کردووهتهوە ،ک ه تەنها ل ه دەسەاڵتی
ن����ەداو ه ب��ە دەس���ەاڵت���ی ق���ەزائ���یو ب��ە هیچ
یاساداناندا دەیبینییەوەو بە هەقی گەلی
شێوەیەکیش باسی ل�� ه سەربەخۆ بوونی
دان�����اوهو گ��وت��وی��هت��ی :ن��اک��رێ��ت دەس��ەاڵت��ی
ن��ەک��ردووه .رەنگە لهبەر ئ��ەوە بووبێت ،ک ه
یاسادانان ئەو سەروەرییە بێ رەزامەندی
واقیعی ئهو کاتهی بریتانیا ،کە دەکاتە پێشو
گ��ەل م��وم��ارەس��ە ب��ک��ات ،ب���ەاڵم دەس��ەاڵت��ی
پاشی ئەوەی ،ک ه بە شۆڕشی نوێ دەناسرێت،
جێبەجێکردن ،ک ه بە پێی ئەو ل ه ئاکارەکانی
ئ��ەوە ب��وو ه قازییەکان ل�� ه الی��ەن پ��ادش��اوە
سەروەری نییه .وەزیفەکەی جێبەجێکردنی
دامەزراونو البراونو دوای ئەو شۆڕشەش
یاساکانە ،بۆیە بە دەسەاڵتێکی سەربەخۆ
ل ه الی��ەن پارلەمانەوە ئەو ک��ارە ک��راوه .بە
ئ��ەژم��ار ناکرێت ،بەڵکو پاشکۆو نوێنەری
وات��ا ل ه ه���ەردوو ب��ارەک��ەدا سەربەخۆییان
گەلەو گەل مافی چاودێریکردنو لهکارخستنی
ک ه
ه��ەی��ە .دەس���ەاڵت���ی ق��ەزائ��ی��ش الی رۆس��ۆ
ل ه ل��ۆک گیراو ه ئ��ەوە ب��ووه ،ک ه ئ��ەو تەنها
بەشێکە ل ه دەسەاڵتی جێبەجێکردنو گەل
باسی باری ئهو کاتهی بریتانیای کردووە.
پێی هەڵدەستێت .شایەنی باسە رۆسۆ لهگەڵ
ل ه هەمان کاتیشدا سەالحیەتێکی بەرفرهوانی
بیرۆکەی دروستبوونی دەسەاڵتە هاوتاو
داب��وو بە پادشا ،ک ه ب��ۆی هەبوو ه دەست
یەکسانەکان ل ه هێزوو سەربەخۆ ل ه یەکتری
بخاتە نێو کاروباری دەسەاڵتی یاسادانانو
نەبووه .ئەو دەسەاڵتی یاسادانانی بە خانم
حکومەتەوە .پوختەی قسەمان لهو بارهیەوە
لهقەڵەمداوهو دەسەاڵتی جێبەجێکردنیش بە
ئەوەیە ،ک ه لۆک ل ه کتێبەکەیدا سەبارەت بە
کارەکەرەکەی.
حکومەتی مەدهنی توانیویەتی سودەکانی
4ــ مونتسکیو
بەدەستنەهێنابوو.
رەخنەیەکیتریش،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 148
پرنسیپی جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان دوای
لهخۆگرتووه:
باڵوبوونەوەی کتێبەکەی مۆنتسکیو (روح
1ــ دەسەاڵتە گشتییەکانی ک��ردوو ه بە سێ
القوانین) ساڵی 1748بۆ بەرەنگاربوونەوەی
بەشەوە:
ئیشکالیەتی خ��راپ بەکارهێنانی دەس��ەاڵت
ــ یاسادانان
وەک مەفهومێکی سیاسیو دەس��ت��ووری
ــ جێبەجێکردن
بە تەواوی چەسپاوه .ئەو لهو بیرۆکەیەوە
ــ قەزائی.
دەستیپێکردووه ،کە وەزیفەکانی دەوڵەت بە
ل���هگ���هڵ ئ����هوهش����دا ک�����ارو ئ���ەرک���ی ه��ەر
سەر سێ جومگەدا دابەشکردووه:
یەکێکیشیانی دیاریکردووه.
ــ یاسادانان
2ـ����ـ ج��هخ��ت��ی ل��� ه س����هر ج���ی���اک���ردن���ەوەی
ــ جێبەجێکردن
دەسەاڵتەکان کردووەو بە پێویستی زانیوه،
ــ قەزائی
ک ه نەهێڵرێت ل ه یەک دەستدا کۆبکرێتەوە .بۆ
ب����ەاڵم ب��ی��رۆک��ە س��ەرەک��ی��ی��ەک��ەی ،ک��� ه ل ه
ئەوەی رێگە له دیکتاتۆریەت بگرێت.
ن���ووس���راوەک���ەی���دا چ���ارەس���ەری ک��ردب��وو
3ـ����ـ م��ۆن��س��ک��ی��و ه����ەر ل��� ه س����ەر ل���ێ���واری
ئ���ەوە ب���ووه ،ک�� ه رەن��گ��ە دەس����ەاڵت خ��راپ
جیاکردنەوە نەوەستاوه ،بەڵکو بە پێویستی
بەکاربهێنرێت ،یان بۆ رێگەگرتن ل ه خراپ
زانیوه ،ک ه هەر دەسەاڵتێک دەبێت چاودێری
بەکارهێنانی ،دەبێت هاوسەنگییەک ل ه نێوان
دەسەاڵتەکەیتر بکاتو ل ه کاتی پێویستدا
دەس��ەاڵت��ەک��ان��دا دروس��ت��ب��ب��ێ��ت ب��ێ ئ���ەوەی
نەهێڵێت س��ن��وورەک��ان��ی خ��ۆی ببەزێنێت.
یەکێکیان بتوانێت کاروبارەکانی ئەویتریان
ب���ۆ ئ�����ەوەی دەس����ت ن��ەخ��ات��ە ک���اروب���ارو
دەستتێوەربدات ،یان ئیفلیجی بکات.
سەالحیەتەکانی دەسەاڵتەکانیتر .ب��ەوەی،
م��ۆن��س��ت��ک��ی��و ه��ەس��ت��ی ب���ە گ��رن��گ��ی ئ��ەو
کە راب��وورد بۆمان دەردەکەوێت پرنسیپی
هاوکارییەکردووهو داوای ئەوەی کردووه ،ک ه
جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان زەمانەتەتێکی
رێو جێگەی پێویست بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی
گرنگە ب��ۆ دروستبوونی دەوڵ��ەت��ی یاساو
ببێتە بەربەست ل ه بەر ئەو بڕیارە هەاڵنەی،
ئامڕازێکی کاریگەرە بۆ رێزگرتن ل ه یاساو
ک ه دەسەاڵتەکەیتر دەریدەکاتو نەهێڵرێت
جێبەجێکردنی بە شێوەیەکی دادپهروهرییانه.
فەرزبکرێت بە سەر دەسەاڵتەکەیتردا.
ئەگەر جێبەجێکردنو یاسادان ل ه دەستی
ل���ێ���رەوە دەت��وان��ی��ن ب��ڵ��ێ��ی��ن :ت��ی��ۆری��ی��ەک��ەی
یەک الیەن ،یان ئەنجومەنێکدا کۆبکرێتەوە،
مونتسکیو ئ��ەم خ��ااڵن��ەی الی خ���وارەوەی
ئهوا سیفەتە ئەساسییەکەی خۆی وندەکات،
149
کە ئەویش ئهبستراکت ه (بێ خهسڵهت)و بۆ
بن ئەو کاتە ق��ەزاوەت دەکەوێت ه ژێر باڵی
داهاتوو دادەنرێت ،دەبێت گشتی بێت .واتا
ح��ک��وم��ەت��ەوەو ئیدی حکومهت ه��ەر خۆی
بێ گوێدانە حاڵەتی تایبەت .لهبهر ئهوهی
ق����ازیو جێبەجێکاریش دهب��ێ��ت .ئ���ەوەش
کاردەکاتە سەر بێالیەنییەکەی .ئەم یاسایە
خراپترین مۆدێلی حکومەتە دیکاتۆرەکانمان
ب��ەو شێوە بێالیەنە نایەتەکایەوە ،ئەگەر
بهبیردههێنێتەوە.
ی��اس��ادان��ەر ه��ەر خۆشی جێبەجێکەر بێت، چونکە دەتوانێت ل ه کاتی جێبەجێکردنیدا بە سەر حاڵەتێکی دیاریکراودا چۆن بیەوێت بە پێی مەیلو ئارەزووی خۆی ئاوا بیگۆڕێت. بەمەش دەوڵ��ەت سیفەتی دەوڵەتی یاسایی نامێنێت ،چونکە ئ��ەگ��ەر ی��اس��ادان��ەر هەر خۆشی جێبەجێکەری بێت ،دەگەڕێنەوەی بۆ چوار گۆشەی یەکەم شێوەی حوکمڕانی ،ک ه ئیستیبداد سەیفەتی هەرە دیاریەتی. م��ۆن��س��ک��ی��و ب���ەم ش��ێ��وە گ���وزارش���ت���ی ل��هو ح���اڵ���ەت���ە ک��������ردووە :ئ���ەگ���ەر دەس���ەاڵت���ی ی��اس��ادان��انو جێبەجێکردن ل�� ه چنگی یەک ک��ەس��دا ب��ێ��ت ،ئ���هوا ئ����ازادی نامێنێت .ئەم قسەیە کۆکرنەوەی دەسەاڵتی یاسادانانو قەزاوەتیش دەگرێتەوە .هەر ل ه سهر ئهو ه وتوویهتی :ئەگەر دەس��ەاڵت��ی ق���ەزاوەت ل ه دوو دەسەاڵتەکەیتر جیانەکرێنەوە قازی دەبێت بە موستەبید .لهبهر ئهوهی هەر خۆی یاسادانەرەو بەو پێیەی ،کە خۆی بیەوێت ل ه حاڵەتێکی دیاریکراودا حوکمێک بە دڵی خۆی بدات ،ئهوا یاساکە دەگۆڕێت ،هەروەها ئەگەر لهگەڵ دەسەاڵتی جێبەجێکردندا یەک
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 150
سەرچاوە: 1ــ د .حسن محمد البحري (الرقابة المتبادلة بین السلطتین التشریعیة والتنفیذیة كضمان لنفاذ القاعدة الدستوریة دراسة مقارن ه ــ جامعة عین الشمس). 2ــ د .نوری لطیف وغالب خضیر العاني (الیاسا الدستوري) جامعة البغداد. 3ــ د .عثمان خلیل (المبادئ الدستوریة العامة) القاهرة. 4ــ د .عبدالحمید المتولي الوجیز في النظریات واألنظمة السیاسی ة ومبادئها ،دار المعارف، المصر. 5ــ د .ثروت بدوي ،النظم السیاسیة (تطور الفکر السیاسي والنظریة العامة للنظم السیاسیة ،دار النهضة العربیة. 6ــ جون لوک في (الحکم المدني) ،ترجمة :ماجد فخري بیروت .1959 7ــ النظم السیاسیة .تألیف :د .انوار احمد رسالن. 8ـ��ـ مختصر النظریة العامة للیاسا الدستوري والمؤسسات السیاسیة ،د :محمد معتصم. 9ــ د .عبداللە اماعیل البستاني (مذکرات اولیة في الیاسا الدستوري) ،بغداد .1969
151
پـەیوەندیی كوردو ئەرمەنو بێتاوانیی كورد لە جینۆسایدی ئەرمەندا
نووسینی :ئارام مەجید شەمێرانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 152
پێشەكی
لە ئ��ازارو ناخۆشیو رەش��ەك��وژیو زیانی
كوردو ئەرمەن دوو نەتەوەی خاوەن خاكو
م��ادیو مەعنەوی هاوبەشن ،ب��ەاڵم ئەگەر
م��ێ��ژووو كلتوورو فەرهەنگی خۆیانن ،لە
ئەرمەن لەو قوناغەدا خاكیان دابەشكرابێت
خاكێكی ن��زی��كو ه��اوس��ن��وورو پێگەیەكی
بە دوو بەشەوە ،ئەوا ئێمەی كوردی بێكەس
ج��وگ��راف��ی��دا دەژی����ن .ئ��ەم��ەش ب��ە حوكمی
خاكمان داب��ەش ك��راوە بۆ چ��وار ب��ەش بە
لێكنزیكیو ه��اوس��ن��ووریو نزیكییان لە
سەر چوار دەوڵەتی دوژمنی سەر سەختی
ههردوو دەوڵەتی عوسمانیو سهفهوی ،که
ك��ورددا ،ه��ەزاران نەهامەتیشمان بە دەست
بۆ خۆیان دوژمنی یهکتر ب��وونو بۆ ئەم
ئەوانەوە چەشتوە .ئەو كارەساتەی بە سەر
دوو نەتوەیەش دهبوون به دۆستی یهکتر.
ئەم دوو نەتەوەیهدا هاتووە ،بەشێكی گرنگی
ک��وردو ئهرمهن به هۆی هێرشو شااڵوی
لە رووپەری مێژوو بۆ خۆی تۆماركردووەو
عوسمانییهکانو سهفهوییهکان له دژی یهکتر
ش��ەرم��ەزاری��ی��ەك��ی ب��اش��ی ب��ە بەرپرسانی
دووچ���اری گەلێك ماڵوێرانیو نەهامەتیو
كارەساتەكانی ئەم دوو نەتەوەیه بەخشیوە،
قهتڵوعام بوون.
بە تایبەت دەوڵ��ەت��ی عوسمانیو ئیتیحادو
ههردوو نهتهوهی کوردو ئهرمهن بهدهر له
تەرەقیو سەرانی ئەو رێكخراوە نامرۆڤانەیە،
عوسمانییهکانو سهفهوییهکان پەیوەندییان
وەك :ئەنوەرو جەمالو تەڵعەت پاشا ،كە
لهگهڵ یهکتردا فره باش ب��ووه؛ پێكەوە بە
بە سێ كوچكەی دیكتاتۆری ن��اس��راوون.
ئاشتیو برایەتی ژیاون ،تەنانەت ئەرمەنەكان
ئ��ەوان تەنها مەبەستیان لەنێوبردنی ئەم
ل��ە زۆر ل��ه ناوچەکانی خۆیاندا ب��ە باشی
دوو نەتەوەیە نەبووه ،بەڵكو لەگەڵ ئەوەشدا
فێری زم��ان��ی ك���وردی ب���وونو پەیوەندیی
خاكیان دابەشكردنو رایان گواستنو سەرو
بازرگانیو هاتوچۆیان لهگهڵ کوردهکاندا به
ماڵیان وێران كردن .لە راستیدا نموونەی ئەم
بەردەوام ههبووه ،بەاڵم دەوڵەتی عوسمانیی
كارە قیزەونو نامرۆڤانە لە مێژوودا كەمن.
ن���هژادپ���هرس���ت چ����اوی ب���ەم دوو ن��ەت��ەوە
ئەم توێژینەوەیە خستنەڕووی ئەو پرسیارو
دراوسێیەدا نەدەهاتووه .بە بەردەوامی لە
راستییە بەڵگە نەویستەیە ،كە كێ بەرپرسیار
هەوڵی سڕینەوەی رەگەزیان بووه .هەموو
بووه لە كوشتاری ئەرمەن؟
پالنو هەولێكی لەو پێناوەدا بەكارهێناوه.
وەاڵمی ئەم پرسیارەش دەمێك بوو خولیای
ئەگەر بە وردی الپەرەكانی مێژووی ئەم
من بوو ،كە وەاڵمی بدەمەوە بە پشت بەستن
دوو نەتەوەیە هەڵدرێتەوە ه��ەردوو الیان
بە رای مێژوونووسانی بێ الیەنو راستەقینە،
153
چونكە هەندێك مێژوونووسو نووسەر بە
كوردستان لە بەردەستو نزیكیان بوون،
كەمیو بچڕبچڕی باسیان ك��ردووە ،نەیان
تەنانەت یەك كەس لە كوردەكان وەك تۆڵە
وێراوە وەك ئەركی سەرشانیان خۆیان لە
لە كورد نەكوژراوە .ئەمە ئەو راستیەیە ،كە
قەرەی ئەو بابەتە هەستیارە بدەنو بیخەنە
لەم توێژینەوەیەدا روون دەبێتەوە.
روو .ئەمەش بە هۆی ترسنۆكیی خۆیان، ی��ان داردەس��ت��ی��ی��ان ب��ۆ ئ��ەو دەڵ��ەت��ەی ئەو
كوردەكان ئەرمەنیان پاراستووە ،نەك
كارەی كردوە .هەندێكیشیان بێ ویژدانانەو
جینۆسایدكردنی ئەرمەن
بێ گوێدانە بەهای مرۆڤایەتی پشتگیرییان
مەسەلەی جینۆسایدی ئ��ەرم��ەن بابەتێكی
لە دەوڵەتی عوسمانیی سوڵتانەكانی كردوە
گرنگو هەستیارو زی��ن��دووە لە راب��ردووو
بۆ بەدەستهێنانی مەرامە گاڵوەكانیان .بەاڵم
ێ زۆری ل��ە س��ەر ئ���ەم���ڕۆدا .ل��ێ��رەو ل���ەو
بە خوێندنەوەی ئ��ەم بابەتە ،ئ��ەو راستییە
نوسراوەو زۆری لە سەر گوتراوە دەربارەی
ب��ۆ خوێنەری ك��ورد روون دەب��ێ��ت��ەوە ،كە
ك��ۆم��ەڵ��ك��وژی��ی ئ��ەرم��ەنو ب��ەش��داری��ك��ردن��ی
توركی نهژادپهرستو سوڵتانی عوسمانیی
ك���وردو ناوهێنانی ل��ەو ك��ارە كۆمەڵكوژو
سێ كوچكەی دیكتاتۆری ئیتیحادو تەرەقی
ێ قێزەونەدا .زۆر نووسەرو مێژوونووس ب
خاوەن بڕیارو هێزو سوپا بەرپرسیاری ئەو
ئاگایانە لە رابردووو لە مێژوو بێ شەرمانە
قەتڵوعامەن بە سەر ئەم دوو نەتەوەیەدا
ك���وردی���ان خ��س��ت��وەت��ە ب��ۆت��ەی ئ���ەو ت��اوان��ە
هاتووە .جێبەجێ نەكردنی بڕیاری ئەوانیش
ێ ئەوەی ئاگاداری رەشەدژە مرۆڤایەتییە ،ب
مەرگی بە دوادا هاتووه.
پەیوەندیو هاوكاریهو دۆستایەتیی ئەم دوو
هەندێك دەڵێن كورد تاوانبارە .بەاڵم دەپرسم
نەتەوەیە بن ،چونكە ئەوانە بە چاویلكەی
ئەی بۆچی ئەرمەنەكان لە دواییدا تۆڵەیان
توركیو رۆژئاوا خوێندنەوە بۆ رووداوەكان
لە كورد نەكردۆتهوه؟ یەك تاكی كوردیان
دەكەن .لە كاتێكدا رۆژئ��اوا خۆی ئاگاداری
لە سەر ئ��ەوە لە ك��ورد نەكوشتووه؟ وەك
كێشەكە بووە ،كەچی لە ئاستیدا بێدەنگیی
چۆن تۆڵەی خۆیان لە بەرپرسانی تاوانباری
نیشانداوە .ئەمەش بە هۆی ب��ەرژوەن��دیو
جینۆسایكەرانی خۆیان ك��ردوە ،لە كاتێكدا
سیاسەتی خۆیان بووە ،یان هەندێك كەس لە
دوای جەنگی یەكەمی جیهانی هەڵهاتوونو
ژێر سێبەری الیەنێكی توندڕەو دژە كوردو
لە دەرەی دەوڵەتی هەڵوەشاوەی عوسمانی
بەكرێگیراو ئەو كارانە دەكەنو دەنووسنو
ب����وون .ب����ەاڵم خ��ۆ ك���وردەك���ان���ی ب��اك��وری
هەڵیدەواسن ،چونكە قسە بێدەسەاڵتەو هەر
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 154
كەس پێی دەوێریێتو دەتوانێت باقو بریقی
ئیمپڕاتۆری ئ��اش��ووری ل��ە ساڵی 612پ.
پێ بداتو بیڕازێنێتەوە.
زدا بڕووخێنن .ئ��ەو ك��ات ئیدی ناوچەی
ئەوانە هەرگیز فێرنەبوون بە چاوی واقعیو
ئەرمەنەكان كەوتۆیه ژێ��ر دسەاڵتی میرە
م���ێ���ژووی ئ����اوڕ ل��ە ئ��ارێ��ش��ەو كێشەكان
ئەرمەنە خۆجێیەكان ،كە لە ژێر دەسەاڵتی
بدەنەوەو راستییەكان وەك خۆی بگەیەننو
ناڕاستەوخۆی میدیەكاندا بڕاون بە رێوە.
بینووسن ك��ەوا ك��ورد ه��ەر ل��ە س��ەرەت��اوە
ئەمەش خاڵێكی بەهێز بووه لە پەیوەندیی
دۆس��تو ه��اوك��اری ئ��ەرم��ەن ب��ووەو رۆڵی
ك��وردو ئەرمەن .تەنانەت دوای رووخانی
بەرچاوی هەبووە لە پاراستنو رزگاركردنی
دەوڵەتی مادو لەنێوبردنی دەسەاڵتی ماد لە
ئەرمەنەكانو پاراستنیان لە دەست دوژمنە
الیەن كۆڕشەوە ،كۆڕش ئیمپڕاتۆری ئەخمینی
س��ەر س��ەخ��ت��ەك��ەی ه�����ەردووال ،ك��ە ت��ورك
دامەزراندووه .بەم شێوەیە كوردو ئەرمەن
دەسەاڵتدارانی دەوڵەتی عوسمانی بوون.
كەوتوونەته ژێر دەستی یەك فەرمانڕەوا.
ئ��ەوان��ە ه��ەرگ��ی��ز زم��ان��ی��ان راس��ت��ی ناڵێتو
ئەمە بۆته مایەی ئەوەی هەردوو نەتەوەی
قەڵەمیان واقعی نانووسێتو چاویان بەرایی
كوردو ئەرمەن پەیوەندییەكانیان خۆشبكەن
نادات كورد ببینێتو دوژمنی سەر سەختی
لە پێناوی دژایەتی دەسەاڵتی ئەخمینی زاڵو
ك���وردنو كەسایەتییە ن��اودارەك��ان��ی كورد
نوێدا .ئەوە بوو ئەرمەنەكان پشتگیرییان لە
بە سووك سەیر دەك��ەن .لە كاتێكدا ئەگەر
شۆڕشی (فرۆرتیش)ی میدی كرد ،فرۆرتیش
چاوێك بە نێو الپەڕەكانی مێژوودا بگێڕین،
هاوپەیمانی ل��ەگ��ەڵ ئ��ەرداش��ی��ش��ی حاكمی
بۆمان دەردەك��ەوێ��ت ،كە ئ��ەوان��ە چەند بە
ئەرمەنەكان بەستو توانی دەستبگرێت به
پ����ەرۆش ب���وون ب��ۆ ه��اوك��اری��ی ئ��ەرم��ەنو
سهر هەندێك ناوچەی میدیاوە.
پاراستنیان لەو مەترسییانەی رووبەڕوویان
لە س��ەردەم��ی دەس��ەاڵت��ی ساسانیدا كاتێك
بوونەتەوە.
ئ��ەردەش��ی��ر زۆرب����ەی ن��اوچ��ەك��ان��ی ك��وردو
پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ن��زی��ك ل��ە ن��ێ��وان ه���ەردوو
ئەرمەنی خستۆتە ژێر دەستی خۆیەوە ،بەاڵم
ن��ەت��ەوەی ك��وردو ئ��ەرم��ەندا ه��ەب��ووە .ئەم
هەر یەك لە ك��وردو ئەرمەن پێكەوە دژی
پەیوەندییەش ب��ە شێوەیەكی راستەوخۆ
شاپووری پاشای ساسانییەكان شۆڕشێكیان
دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەوڵەتی ماد .ئەو
هەڵگیرساندووه .شاپور شۆڕشەكەی لە نێو
كاتەی دەوڵ��ەت��ی میدیەكان بە هاوپەیمانی
بردووه .دواتر رۆمەكان هاوكاریی تیردادی
ل��ەگ��ەڵ دەوڵ��ەت��ی بابلییهکاندا توانیویانه
پاشای ئەرمەنیان ك��ردووه بۆ گەڕانەوەی
155
واڵتەكەیانو كوردستانیش لەگەڵی.
س��ەدەی ن��ۆزدەی��همو س��ەردەم��ی بەدرخان
دوای ئ���ەوەی ئەرمینیا ب���اوەڕ ب��ە ئایینی
پاشاو دامەزاراندنی میرنشینەكەی.
كریستی دەهێنێت ،ب��ەاڵم ئەمە نابێت بە
سەرچاوەكان ئاماژە بهوه دەكەن بەدرخان
هۆی دروستبوونی كێشەی ئایینی لە نێوان
پاشا ،كە هانی كوردەكانی داوه بۆ ژنو
ه����ەردوو ن���ەت���ەوەدا .ئ��ەوك��ات ك��وردەك��ان
ژنخوازی لەگەڵ ئەرمەنەكان.
هەموویان زەردەشتی بوون مێژووش هیچ
رۆژهەاڵتناسی ئەڵمانی جوهانس لیبسیۆن
كێشەیەكمان بۆ ناگێڕێتەوە .لە سەردەمی
لە ساڵی 1848دا باسی لە كوردو ئەرمەن
دەس���ەاڵت���ی ئ��ی��س�لام��ی��ش��دا ،ك���ە زۆرب����ەی
ک�������ردووه .گ���وت���ووی���هت���ی :دۆس��ت��ای��ەت��ی��ی
كوردەكان بڕوایان بە ئایینی ئیسالم هێناو
پەیوەندییان هێندە خۆشبووه ،به رادهیهک
ئەرمەنەكانیش ل��ە س��ەر ئایینی كریستی
گ��ەش��ت��ۆت��ه ئ��اس��ت��ی ژنو ژن���خ���وازی .جگە
مانەوە پەیوەندییەكانی نێوانیان لە هاوكاریو
ل���ەوەش ئ��ەرم��ەن��ەك��ان الی میر ب��ەدرخ��ان
خۆشگوزرەرانی بەوالوە هیچی دیكەمان بۆ
رێزو پایەیی تایبەتییان هەبووه .تەنانەت بە
ناگێڕنەوە .ئیدی ل��ەو س��ەردەم��ە بە دواوە
چاوی كورد سەیری کردوون .بۆیە هەندێك
چ��ارەن��ووس��ی ك���وردو ئ��ەرم��ەن ب��ە یەكەوە
لە مێژوونووسان دەڵێن :بەدرخان پێی وا
بەسترایەوە .بە تایبەت لە رووی ئابووریو
ب��ووە ك��وردو ئەرمەن یەك رەچەڵەكن .بە
ك��ۆم��ەاڵی��ەت��یو ك��ل��ت��ووری��ی��ەوە ،چ��ون��ك��ە لە
ه��ۆی ئ��ەو رێ����زەوە وای ك����ردووه هەموو
سنوورێكی جوگرافیی نزیك یەكدا بوون.
ئەرمەنەكان بچنە پاڵیەوە ئەویش پشتی پێ
ك���وردو ئ��ەرم��ەن ب��ە ی��ەك��ەوە رووب���ەڕووی
بەستوونو بوون بە جێی متمانەی لە هەموو
هێرشەكانی ت���وركو ت��ەت��ەرو مەغۆلەكان
كاروبارەكاندا ،وەك راوێژكارو فەرماندەی
بوونەتهوە .پێكەوە چارەنووسیان بووه به
سوپا .ئەمە لە كاتێكدا ب��ووە توركەكان لە
یەك چارەنووس ،كە بوونە خاوەن كوشتنو
ه��ەم��وو ئ��ەو مافانە بێبەشیان ك��ردب��وون.
ب��ڕی��نو ك��اول��ك��اری .ئ��ەم��ە ب��ووەت��ە مایەی
كاتێك عوسمانییەكان هێرشیان کردووەتە
ئ��ەوەی هەردووكیان ببن بە خاوەنی یەك
سەر شۆڕشەكەی ب��ەدرخ��ان ،ئەرمەنەكان
چارەنووسو یەك هەست.
ش���ان ب��ەش��ان��ی ب���ەدرخ���ان رووب������ەڕووی
بەم شێوەیە پەیوەندییە باشەكانی كوردو
عوسمانییەكان وەس��ت��انو ل��ە هەڵوێستە
ئ���ەرم���ەن ب�������ەردەوام ب����ووه ل���ە ئ��اش��ت��یو
باشو جوامێرییەكانیاندا پەشیمانو پاشگەز
پێكەوەژیانو پەیوەندیی برایانە ،تا دەگەینە
نەبوونەوە .لە راپەڕینەكەی یەزدان شێریش
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 156
هەمان هەڵوێستیان ه��ەب��ووە .تەنانەت لە
ك��ورد ب��وون ،ئەمەش بە پشت بەستن بە
س��ەردەم��ی شێخ عوبەیدولاڵی نەهری بە
س��ەرچ��اوە ت��ورك��ەك��ان ب���ووە ،ب���ەاڵم ئەمە
ه��ۆی
هاوكارییەكانیانەوە
پەیوەندییەكی
دوورە لە راستییەوە.
دی��ك��ەی پ��ت��ەوی ل��ە ن��ێ��وان ك���وردو ئەرمەن
رۆبەرت ئۆڵسن باسیكردووە .گوتوویهتی:
دروس��ت��ك��ردووه ،ی��ان كەسایەتییەكی وەك
ژمارەی سەربازی سوارەی حەمیدی بریتی
(شێخ عوبەیدولاڵ) ،كە لە كۆنگرەی ساڵی
بووه لە پهنجاو سێ هەزار.
1880دا دژی لێدانی ئ��ەرم��ەن��ەك��ان ب��ووه،
محەمەد رەس��وڵ ه��اوار لە كتێبەكەیدا به
نەیارەكانی ئەو فیكرەی دەمكوت كردووه،
ناونیشانی كوردو باكووری كوردستان ،له
ك��ە بەكرێگیراوی عوسمانییەكان ب��وون.
بەرگی یەكەمیدا ئاماژه به نووسەرێك دهکات
ئ��ەرم��ەن��ەك��ان ل��ە ش��ۆڕش��ەك��ەی شێخیشدا
بە ناوی مهڕوان ئهلمدهوهر ،که گوتوویهتی:
بەشدابوونو هێندەیتر پەیوەندییەكانیان
ژمارەی كورد لە سوارەی حەمیدییه تەنها
بەهێزو پتەو بووه .شێخ ئەوەی راگەیاندووه،
ده ه��ەزار ك��ەس ب��وون ن��ەك هەموو كورد
ك��ە ئێمەو ئ��ەرم��ەن ب��رای��ن .بۆیە ئەوانیش
بووبێتن .ئ��ەم��ەش كەسانی ماستاوچیو
پشتیوانییان بۆ دەرب��ڕی��وه .مێژوونووسی
بەرتیلخۆری وەك ئاغاو دەرەب��ەگ��ی دژە
رووس��ی (مینۆڕسكی) ،كە لەو سەردەمهدا
ك���وردو ئ��ەرم��ەن ئەمانە چەند زیانیان بە
ژی���اوە ،دەڵ��ێ��ت :هیچ ك��ەس لە ئەرمەنەكان
ئەرمەن گەیاندووە زۆر لەوە زیاتر زیانیان
لە بزووتنەوەكەی شێخدا زی��انو ئازاریان
ب��ە خ��ودی ك��وردەك��ان گ��ەی��ان��دووە .ئەوانە
پێنەگەشتووە.
تێیدا ب��ەش��دارب��وون لە پێناو دەستكەوتنی
ئەمەش راستییەكی بەڵگەنەویستەو وەاڵمێکی
بەرژەوەندیی خۆیان كاریان كردووە.
باشە بۆ ناحەزانی كوردو ئەرمەن.
سەرەڕای ئەوەش دروشمی خودی سوڵتان
ئەو هاوكارییانە بەردەوام بووە تا سەردەمی
ئ��ەوە ب��ووه ،كە تا ئەمە هۆكارێك بێت بۆ
سوڵتان عەبدولحهمیدو سوارەی حەمیدیە،
كۆتایی كێشەی ئەرمەنو جینۆسایدكردنیان،
ك��ە ل��ە س��اڵ��ی 1891ب����ە ف��ەرم��ان��ی سوڵتان
هەر ئەو دروشمەش بووه ،که دەسەاڵتەكانی
پێكهێنراوە لە ئەلبانو چ��ەرك��ەسو ك��ورد،
دوات�����ر درێ����ژەی����ان پ����ێ����داوهو ل���ە س���ەری
نەك بە تەنها كورد .لە باسكردنی ژمارەی
رۆی��ش��ت��وونو ك��ردووی��ان��ه ب��ە ش��اڕێ��گ��ا لە
سوارەی حەمیدیدا زۆر نووسەر كەوتوونەتە
كوشتارو لە نێوبردنی ئەرمەنەكان.
هەڵەوە دەڵێن :س��وارەی حەمیدی هەموو
لەگەڵ ئەوەی س��وارەی حەمیدی بەرهەمی
157
عەقڵو هزری سوڵتان بووه بۆ لەنێوبردنو
تاوانبار بكرێت .تاوانی ئەو كوشتارە بخرێتە
لێدانی ئەرمەنو كوردەكان ،بەاڵم هەموویان
ئەستۆی ،چونكە خاوەن بڕیارو هێز دەوڵەت
دژی ئ���ەرم���ەن ن���ەب���وونو ئ���ەو ك��اران��ەی
بووە ،نەك كورد .تەنانەت ناوهێنانی وشەی
سوارەی حەمیدییه لە رەشەكوژی ئەرمەندا
ك���ورد ،ی��ان ن��ەت��ەوەی ك��وردی��ش ل��ە رووی
کردوویانه هەموویان كورد نەبوون .نابێت
زمانەوانییەوە راست نییە ،چونكە ،كە دەڵێن
ئەوەش لە سەر كوردیش تۆمار بكرێت وەك
ك���ورد وات���ە ه��ەم��وو ك���ورد ب��ەش��دار ب��ووە،
ئەوەی هەندێك كۆلكە نووسەر كردوویانە،
ب��ەاڵم لە مێژوودا هەرگیز نەتەوەی كورد
چونكە لە راستیدا ئ��ەوە سوپایەكی سەر
بە ژنو منداڵەوە ،بە گ��ەورەو بچووكەوە.
ب��ە ح��ك��وم��ەت ب���ووەو ف��ەرم��ان��ی حكومەتی
تەنانەت لە سەر ئاستی میرو میرنشینەكان
جێبەجێكردووەو نەیتوانیوە ل��ە ب��ڕی��اری
كورد دژی هیچ نەتەوەیەك نەبووە نەخوازە
حكومەت دەربچێت .ئەوانیش وەك هێزی
ئەرمەنیش ،كە پێكەوە گ��ی��رۆدەی دەستی
پۆلیسو سوپا وا بوونو هیچ كات نوێنەری
دەوڵ���ەت���ی ع��وس��م��ان��ی ب����وونو ه���اوئ���ازارو
گەلی كورد نەبوون.
ه��اوخ��ەم ب���وون ،ب���ەاڵم دەك��رێ��ت ب��ە ن��اوی
سەرەڕای ئەوەش كوردستان لەو سەردەمەدا
هەندێك ئاغاو دەرەبەگەوە ناوبنرێت نەك
ل��ە ن��ێ��وان دوو ب���ەرداش���دا داب��ەش��ك��راوە،
نەتەوەی كورد .لە سەرەوە ئاماژەم بەوە دا،
ب��ەش��ی رۆژه�����ەاڵتو ب��ەش��ی رۆژئ�����اوا .لە
كە هەموو سوارەی حەمیدی لەو كوشتارە
بەشی رۆژئ��اواش��دا ،كە لە ژێ��ر دەسەاڵتی
بەشدارنەبوونو هەندێك ئاغای كورد دژی
عوسمانیدا بووه ،هەموویان بەشدار نەبوون.
ئەو كێشەیە بوون.
بەشی باشووری ئاگاداری ئەو مەسەلەیە
بۆیە لێرەدا دەمەوێت بە بەڵگە ناوی هەموو
ن��ەب��وون .تەنانەت ئ��ام��ادەش ن��ەب��وون یەك
ئ��ەو كەسانە بخەمەڕوو ك��ورد ب��وون ،كە
سەربازی خۆیان بۆ ئەو كوشتارە بنێرن.
لە نێو س��وارەی حەمیدییهو دەرەوەی ئەو
ئەوانەی ئاگاداری ئەو كێشەیە بوون تەنها
سوپایە ب���وون دژی ئ��ەو كێشەیە ب��وون.
كوردەكانی باكوور ب��وون .ئەوانیش وەك
ت��ەن��ان��ەت ئەرمەنەكانیشیان پ��اراس��ت��ووەو
دانیشتووان بەشدار نەبوون ،بەڵكو هەندێك
رووب���������ەڕووی دەوڵ������ەت وەس����ت����اون بۆ
ئ��اغ��او دەرەب�����ەگو ك��ەس��ان��ی بەكرێگیراو
پاراستنیان .ئەو كەسانەی لە نێو سوارەی
ب��وونو لە س��ەر ئاستی ك��اری تاكەكەسی
حەمیدی بوونو ئەرمەنەكانیان لە كوشتنو
ب��ووە .بۆیە ناكرێت ئەمە نەتەوەیەكی پێ
لەنێوبردن پاراستووه ،دژی ئەرمەن نەبوون.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 158
وەك موتیعولاڵ ،كە لە ن��اوچ��ەی مۆكسو
نەبوون ،بەاڵم ئەو شوێنانەی لە ژێر دەستی
ب��ەدرخ��ان ب��ەگ لە م��ەرگ��ەوەڕو قائیممهقام
ئ���ەودا ب���وون هیچ ج���ۆرە ئ��ازارێ��ك��ی��ان پێ
حاجی خان لە ن��وردز .ئەمەو جگە لەوەش
نەگەشتووه.
كەسایەتییەكی وەك زوهێر ئاغایان یەكێك
س���ەرەڕای ئ��ەوەش هەڵویستی رۆژن��ام��ەی
بووە لەو ئاغایانەی دژی سوپای عوسمانی
كوردستانیش ،كە بۆ ئ��ەو ك��ات زمانحاڵی
وەس��ت��اوەت��ەوە بۆ پاراستنی ئەرمەنەكان.
ن���ەت���ەوەی ك���ورد ب����ووه ،دڵ��س��ۆزان��ە هانی
تەنانەت ئەرمەنەكانی گوندی (خاتسۆ) باس
كوردانی داوه ،كە دژی سوڵتان بنو دوور
لەو كاتە دەكەن ،كە عوسمانییەكان هێرشیان
بن لە كوشتاری ئەرمەنەكان.
كردووەتە سەریان بۆ كوشتنو راگواستنیانو
بۆیە لە بواری پەیوەندیی كوردو ئەرمەندا
چۆن خەڵكی تیرەی محهمهد ئاغا بەرگرییان
ك یەكەم رۆژنامەی رۆژنامەی كوردستان وە
لێ کردووەو دەستیان داوەتە چەكەكانیانو
ك��وردیو رۆژنامەكانیتری ك��وردی رۆڵی
سنگ لە سوپای عوسمانی دەگرن ،هەروەها
ب��اش��ی��ان ل��ە پ��ت��ەوك��ردن��ی پەیوەندییەكانو
رێگەیان پێنادەن بیانگوازنەوەو تخونیان
بەدرۆخستنەوەی راگەیاندنە شاخدارەكانی
بكەون .ئ��ەوەش ئاشكرا دەك��ەن ،كە چۆن
توركو ناحەزانی بینیو رێگەیان لە چاندنی
كوردەكان نانەڕەقەیان لەگەڵ ئەرمەنەكان
ت��ۆوی دوژمنكاری گرتووە ،كە توركەكان
پارچە ك��ردووەو كەلوپەلەكانی خۆیان بۆ
هەوڵیان بۆ داوە لە نێوان ك��وردو ئەرمەن
ئەرمەنەكان فرۆشتووەو داویانە بە نان بۆ
كەلێنێك ب��ۆ ل��ە ی��ەك دوورك��ەوت��ن��ەوەی��ان
ئەرمەنەكان ئەمە هەڵوێستی كورد بووە.
دروست بكەن .بۆیە رۆژنامەی كوردستان
جگە لەوانەش كوردەكانی ناوچەی دەرسیم
ه��ەر لە س��ەرەت��ای دەرچونییەوە لە الیەن
زیاتر لە پهنجا ه��ەزار ئەرمەنی ئاوارەیان
ئەرمەنەكانەوە زۆر بە گەرمی پێشوازی
لە كوشتن پاراستووەو رزگ��اری��ان ك��ردن.
لێكراوە .تەنانەت بەشدارییان تێدا كردووە بە
كەسایەتییەكی كوردی وەك ئیبراهیم پاشای
وتار نووسینو باڵوكردنەوەی رۆژنامەكە بە
میللی ،كە پلەی میری میرانی هەبووە زیاتر
ناوچەكانی دەرەوە ،لە زۆربەی ژمارەكانی
لە ده هەزار ئەرمەنی لە كوشتن پاراستووە.
رۆژن��ام��ەك��ەدا وت��اری باشی ت��ێ��داب��ووە ،کە
تەنانەت ئیبراهیم پاشا كاروانی ئەرمەنەكانی
ئ��ام��اژەی ب��ە خ��اڵ��ە هاوبەشەكانی ك��وردو
ك��ڕی��وەت��ەوەو ئ���ازادی ك���ردوون .ئەمە لەو
ئەرمەن ك��ردووە ،هەروەها ئاماژەی بەوە
شوێنانەی لە ژێر دەسەاڵتی ئیبراهیم پاشادا
داوە ،کە سەركەوتنی ك��وردو ئ��ەرم��ەن لە
159
هاوكاریو خەباتیاندایە .تەنانەت لە ژمارە
ئەرمەنەكان بوونو لە هەر شوێنێك بۆیان
چواردەی رۆژنامەكەدا وتارێكی مەال ساڵح
ك��راب��ێ��ت ی��ارم��ەت��ی ئ��ەرم��ەن��ەك��ان��ی��ان داوەو
ل��ە ج��ەزی��رە ب�ڵ�اوك���ردووەت���ەوە ،ك��ە تیایدا
ئەوانیان پاراستووەو حەواندوویانەتەوەو
نیگەرانیی خۆی بۆ ئەو دۆخ��ە دەربڕیوە،
لە دەس��ت توركەكان رزگ��اری��ان ك��ردوون.
ك��ە س��ت��ەم ل��ە ك����وردو ئ���ەرم���ەن ك����راوەو
ئەرمەنەكانیش لە هەموو شوێنان دۆستی
دەڵێت :لە سوچێكی ئەم دنیایەدا خەڵك بە
كوردیان هەبووە.
ك��ردن��ەوەی خوێندنگەو ئ��اوەدان��ك��ردن��ەوەو
بە گشتی ئەمە رەوش��ی ئەو كاتە ب��ووە لە
پ��ڕۆژەی خزمەتگوزارییەوە خەریكە ،بەاڵم
كۆتاییەكانی س��ەدەی ن��ۆزدەی��ەم .لە میانی
الی ئێمە سوڵتانەكان بەكاری لەنێوبردنو
جەنگی یەكەمی جیهانیش لە زۆر شوێن
كاولكاری كوردو ئەرمەنەكانەوە خەریكنو
ك��وردەك��ان دەستی یارمەتیو هاوكارییان
هانی ه��ەردووالی��ان دەدەن تا بەگژ یەكدا
بۆ ئەرمەنەكان درێ��ژ ك��ردووه .لە هەندێك
بچنەوە .لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی سوڵتانەكان
ش��وێ��ن��ی��ش ب���ە ك������ردار ب���ەش���داری���ی���ان لە
مەبەستیانە هەرگیز بۆیان نایەتەدی.
بزووتنەوەكەیانو بەرگریكردنیان كردووه
لە راستیدا ئەوەی لە مێشكی توركاندا بووەو
بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ كۆمەڵكوژییەكەیان
پالنی بۆ دان��راب��وو سڕینەوەو لەنێوبردنی
داب��ن��رێ��ت .ئ���ەم ح��اڵ��ەت��ەش ب��ە ت��ای��ب��ەت لە
نەتەوەی ئەرمەن ب��ووە .لە مێژوودا كورد
دەرسیمدا روویداوه.
نەخشەی بۆ لەناوبردنی هیچ نەتەوەیەكی غەیرە دینو غەیرە خۆی دانەناوەو هەرچی
پەیوەندیی كوردو ئەرمەن لە سەرەتای
روویدابێت دەستی دەرەكی بووەو توانیویانە
سەدەی بیستەمەوە تا جەنگی یەكەمی
بە چەند بەكرێگیراوێك ئەو كارانە بكەن،
جیهانی
وەك جاشەكانی الی خۆمان ،كە دەستیان
ه���ەردوو ن��ەت��ەوەی ك���وردو ئ��ەرم��ەن وەك
لە ئەنفالی كورداندا هەبووەو دوات��ر وەك
یەك رووب��ەڕووی زوڵمو ستەمەمو تاوانی
بەرزەكی بانان بۆی دەرچوون!
كۆمەڵكوژیی دەوڵ��ەت��ی عوسمانی ت��ورك
توركیش ئێستا دەی��ەوێ��ت دەستی تاوانی
بوونەتهوە ،هەردووال ماوەیەکی زۆر بووه
رەش���ی خ��ۆی ب��ە س��ەر ك���وردی بێتاواندا
بە دەست ئەو ئازارەوە نااڵندوویانه .خۆیان
بسڕێت ،ب���ەاڵم دەك��رێ��ت ب��ۆ م��ێ��ژوو ئ��ەوە
وەك جەستەو خاكەكەشیان رووب��ەڕووی
بووترێت هەمیشە ك��وردەك��ان هاوسۆزی
قوربانیدانو كاولكاری بوونەتهوە.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 160
ق��ورب��ان��ی��دانو چ��ەوس��ان��دن��ەوەی هاوبەشی
تەنانەت لە ساڵی 1903دا توركەكان ویستیان
كوردو ئەرمەنو خەباتی سیاسیو چەكداری
ئەرمەنەكانی ناوچەی ساسۆن دەربكەن،
ه���ەردوو ن��ەت��ەوەی ك���وردو ئ��ەرم��ەن دژی
ئەوانیش راپ��ەڕی��ن .لەبەر ئ��ەوە كوردەكان
چەوساندنەوەی سوڵتانە عوسمانییەكان لە
وەك وەفایەك بۆ ئەرمەنەكانی دراوسێیان
سەرەتای س��ەدەی بیستەم رۆڵێكی باشی
لەو راپەڕینەدا بە نهێنیو بە ئاشكرا یارمەتی
گ��ێ��ڕاوە ب��ۆ ل��ە ی��ەك نزیكبوونەی زیاتری
ئەرمەنە راپەڕیوەكانیان داوە .هەر ئەمەش
س��ەرك��ردەی ه���ەردوو ن��ەت��ەوە .دوات���ر ئەم
بووە ،کە وای لە کونسوڵی بەریتانیا كردووە
پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ساسییانە رەن��گ��ی��دای��ەوە بۆ
لە ئ��ەرزەڕۆم ،كە لە نامەیەكی رۆژی 16ی
س��ەر رەوش���ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��یو پەیوەندیی
تشرینی ی��ەك��ەم��ی1903دا بنووسێت :لەم
هەمەالیەنەی ه��ەردوو گەلی خەباتگێڕ ،بە
چەند مانگەی دواییدا دیاردەیەك سەرنجمان
هۆی هاوبەشیو لەیەكچوونیان لە رووی
رادەكێشێت .ئەویش مەسەلەی پەیوەندیی
چ��ەوس��ان��دن��ەوەوە ب��ێ��ب��ەش��ب��وون ل��ە مافی
كوردو ئەرمەنە ،چونکە كوردەكان یارمەتی
نەتەوایەتی ،یان زۆرب��ەی جار هەماهەنگ
ئەرمەنەكان دەدەن .تەنانەت بەریتانییەكانیش
ب��وون ل��ە مەینەتو رووب��ەڕووب��وون��ەوەی
چاویان بەم دۆستایەتییەدا هەڵنەهاتووە .بە
زوڵمو ستەمی عوسمانییەكان .هاوكاربوون
هەمان شێوەش لە س��ەردەم��ی هاتنەسەر
لە یارمەتیدانداو ت��ەواوك��اری ی��ەك ب��وون.
ك���اری ت��ورك��ە الوەك���ان ل��ە س��اڵ��ی 1908دا
تەنانەت كوردەكان بۆ پاراستنی ئەرمەنەكان
ك���وردو ئ��ەرم��ەن دۆس���تو ه��اوك��اری یەك
قوربانیشیان داوە.
ب��وونو هەر لەو سەردەمەشدا ریكخراوی
ل���ە س����ەرەت����ای س������ەدەی ب��ی��س��ت��ەم��دا بە
كورد تعاون ترقی جمعیتی ،بە سەرۆكایەتی
ه���ۆی پ��ەی��وەن��دی��ی ش��ان��دی ه�����ەردووال لە
ش��ێ��خ ع��ەب��دول��ق��ادر ن��ەه��ری دام������ەزراوە،
رووبەڕووبوونەوەی پالنەكانی عوسمانیدا
ك��ە یەكێك ل��ە ئامانجەكانی بەهێزكردنی
ئەم دوو نەتەوەیە یەك ریزو یەك هەڵوێست
پ��ەی��وەن��دی��ی ك���وردو ئ��ەرم��ەن ب���ووە .ئەمە
بوون .ئەمەش لە چاپەمەنیو باڵوكراوەكانی
هەڵوێستی كوردە نەك كوشتاری ئەرمەن.
كوردو ئەرمەندا رەنگی دابووەوەو كوردو
خ��ەب��ات��ی س��ی��اس��یو چ���ەك���داری���ی ك���وردو
ئەرمەن خۆیان پشتو پەنای یەك بوونو
ئ��ەرم��ەن دژی چ��ەوس��ان��دن��ەوەی سوڵتانە
ه��اوك��اری یەكتریان دەك���رد ل��ە دژی ئەو
عوسمانییەكان لە سەرەتای سەدەی بیستەم
ستەمەی لە هەردووال دەكرا.
رۆڵ��ێ��ك��ی ب���اشو گرنگی گ��ێ��ڕاوه ب��ۆ سەر
161
پەیوەندییەكانی ئەم دوو گەلە شۆڕشگێڕە.
دەس��ەاڵت��داران��ی ئەستانەی ب��ی��زارك��ردب��وو،
بە هۆی هاوبەشی لەیەكچوونیان لە رووی
چونكە ئەوان پیالنیان بۆ بە گژ یەكدابردنی
چ��ەوس��ان��دن��ەوەو ب��ێ��ب��ەش ب���وون ل��ە مافی
ك��وردو ئەرمەن دادەڕش��ت كەچی كارەكان
نەتەوایەتی ،یان زۆرجار هەماهەنگ بوون لە
بە ئ��اوەژووی مەرامەكانیان هاتن هەر دەم
مینەتو رووبەڕووبوونەوەی زوڵمو زۆریی.
هەوڵیان دەدا كورد بە گژ ئەرمەندا بدەن.
ل��ەو ق��ون��اغ��ەدا كۆمەاڵنی ك���وردو ئەرمەنی
ب��ەاڵم ئ��ەم دوون��ەت��ەوەی��ە س��وور ب��وون لە
ب��ان��گ��ەوازی یەكڕیزییان بۆ ی��ەك ك��ردووە.
سەر هاوكاری یەكدی .تەنانەت مەال سەلیم
تەنانەت توركە الوەك��ان پێشتر بەڵێنیان بە
داوای هاوكاریو كۆمەكی لە ئەرمەنەكان
هەردوو نەتەوە داوهو لەو بەڵێنەی خۆیان
كردو دواتر كە راپەڕینێكی بەرپاكرد كوردو
پاشگەز بوونەتهوە .ئەمەش سیاسەتێكە الی
ئەرمەن جارێكیتر دۆستو هاوكاری یەك
زۆر دەوڵەتی داگیركەری كوردو ئەرمەنەكان
ب��وونو بۆ پاراستنی یەكتر هەوڵیان دەدا،
درێژەی هەبووە .بۆیە دژی هەردوو نەتەوە
ه��ەر لە ب��ارەی��ەوە رۆژن��ام��ەی ئەرمەنی بە
بوونەوە .لێرەدا توركەكان ئەرمەنەكانیان بە
ن��اوی (ه��وری��زۆن) ل��ە ژم���ارە 74ی رۆژی
لەمپەر زانیوە بۆ جێبەجێكردنی فیكرەو بیری
10ی4ی 1914دەن��ووس��ێ��ت :ك���وردەك���ان
پانتورانیزمیان ،كە گەشتن بووە بە ناوچەكانی
ب���ەوپ���ەڕی رێ���زو دۆس��ت��ای��ەت��ی��ی��هوه ل��ەگ��ەڵ
ئ��ازەرب��ای��ج��انو ت��ورك��م��ان��س��ت��ان ،ه��ەروەه��ا
ئەرمەنەكان هەڵسوكەوت دەك��ەن .ئەمەش
دروستكردنی دەوڵەتی تورانی تورك .بۆیە
بە رادەیەك رازی نەدەبوون نان بە خۆڕایی
ساڵی 1909جارێكیتر ماڵوێرانییان هێنایەوە
لە ئەرمەنەكان وەربگرن ،كە بە رەزامەندیی
بە سەر ئەرمەنی زوڵم لێكراودا.
خۆیان پێیان دەدان .تەنها لە كاتی پێویست
ه�����ەر ل�����ەو ق���ۆن���اغ���ە ب����ە دواوە چ��ەن��د
ب��ۆ خ��ۆ گ��ەرم��ك��ردن��ەوە س��ووت��ەم��ەن��ی��ی��ان
كەسایەتییەكیتری ك���ورد وەك حەسەن
ل��ێ��وەردەگ��رت��ن ،چ��ون��ك��ە ئ���ەو رۆژگ���اران���ە
بەدرخانو عهبدولڕهزاق بەدرخان رۆڵێكی
زۆر س���ارد ب���وون .ئ��ەم��ەش ئەرمەنەكانی
بەرچاویان لە پتەوكردنی پەیوەندیی كوردو
خۆشحاڵ ك��ردووه كاتێك بوونەته مایەی
ئەرمەندا بینیوه .لە راستیدا ئەمە هەڵوێستی
گ��ەرم��ك��ردن��ەوەی ئ���ەوان (وات���ه ك��وردەك��ان)
ناودارانی كوردە ،بەاڵم ناحەزانی كورد بەو
ئەمە شایەتی دان��ی خ��ودی ئەرمەنەكانە بە
ێ بەڵگە کورد تاوانبار دەكەن. مەسەلەیە ب
بەڵگەوە ،ئیتر ئەوانەی باسی كورد دەكەن
نزیكبوونەوەی سەركدەكانی كوردو ئەرمەن
ل��ە ك��وش��ت��اری ئ��ەرم��ەن ت��ەن��ی��ا ف��ی��ش��ەك بە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 162
تاریكییەوە دەنێن ،بەاڵم ناحەزانی هەردووال
ئەرمەنی (كارۆساسۆنی) وتی :ئەرمەنەكان
ێ بەڵگەیەو ح��ەزی��ان ب��ە ئ���اژاوەو قسەی ب��
زۆر ب��اش ل��ەم داوای��ە دەگ��ەن بۆیە ژیرانە
دەیانەوێت بۆ مەبەستی سیاسیی خۆیان
رووب��ەڕووی ئەم هەڵوێستە بوونەوە ،ئەوە
كورد لەو مەسەلەیەدا تاوانبار بكەن ،تەنانەت
ب��وو بە رووك���ەشو بە زارەك���ی پشتیوانی
توركەكان پڕوپاگەندەیان لە سەر كوردو
خۆیان بۆ والی دەرب��ڕی لە ژێ��رەوەش لەم
ئەرمەن باڵودەكردەوە ،دەیانگوت :كوردەكان
پالنەیان كوردەكانیان ئاگاداركردەوەو پێیان
لە جیاتی ئەوەی داوای مافی خۆیان بكەن
راگەیاندن ،كە توركەكان خەیاڵیان خاوە ئەو
هێرش دەكەنە سەر ئەرمەنەكان ،بەاڵم ئەم
رۆژە بە چاوی خۆیان ببینن كوردو ئەرمەن
هەواڵنە بە فیڕۆچوون ،وەك چۆن توركەكان
رووب����ەڕووی یەكتر ببنەوە .ئەرمەنەكان
ل��ە ه��اوك��اری��ی ك��وردەك��ان ب��ۆ ئەرمەنەكان
كوردەكانیان ئ��اگ��ادارك��ردەوە ،كە هەرگیز
دڵگران بوون بە هەمان شێوەش لە هاوكاری
ئ��ام��ادە نین چەكەكانیان ب��ەرام��ب��ەر ك��ورد
ئەرمەنەكان بۆ ك��وردەك��ان دڵگران ب��وون،
ئاڕاستە بكەن.
ئەمەش بەوەی ئەو هاوكارییەی ئەرمەنەكان
ل��ە راس��ت��ی��دا ت��ورك��ەك��ان ب��ێ گ��وێ��دان��ە هیچ
دەسەاڵتدارانی توركی خستبووە دڵەڕاوكێو
بنەمایەكی مرۆڤایەتی ئامادەبوون هەموو
ناڕەحەتییەوە ،چونكە هەوڵەكانیان بە درێژایی
پیالنو رێگەیەك بگرنەبەر بۆ بەگژیەكدادانی
رۆژگارەكە شكستیان هێنابوو پیالنەكەیان
ك�����وردو ئ����ەرم����ەنو ن��ەم��ان��ی ه��اوك��اری��ی
سەری نەگرتبوو ،كە بتوانن كوردو ئەرمەن
نێوانیان .تەنانەت توركەكان كەوتوونەته
ب��ە گ��ژ ی��ەك��دا ب����دەن ،ب��ۆی��ە ول���ی ت��ورك��ی
گرتنی هاوواڵتییانی سڤیلی ئەرمەنی .بۆ
لەمووش ،كە ئیحسان پاشا بووه ،داوای لە
ن��م��وون��ە (ه��اگ��وپ) ه��اوواڵت��ی��ی ئەرمەنیان
ئەرمەنەكان كرد چەك لە دژی كوردەكان
گرتووه ،چونكە بە گەنم هاوكاریی خێزانی
هەڵبگرن .بەم داوای��ەی وال��ی ،ئەرمەنەكان
خەباتگێڕی كوردەكانی ك��ردووه ،هەروەها
ل��ە روو دام����انو هیچ چ��ارەی��ەك��ی��ان نەما،
(ن��ەخ��ش��ۆ) ،ك��ە ه��اوواڵت��ی��ی��ەك��ی ئ��ەرم��ەن��ی
چونكە بە رەتكردنەوەی دووچ��اری سزاو
ب��ووه دەستگیركراوه .بە هۆی هاوكاریو
راوەدوون���ان دەب��وون��ەوە بە قبوڵكردنیشی
یارمەتیدانی راپەڕیوەكانەوە .جگە لەوانەش
دوژم���ن���ای���ەت���ی دەك����ەوت����ە ن���ێ���وان ك����وردو
ت��ورك��ەك��ان رۆژن���ام���ەی (ئ���ەزت���ام���اران)ی
ئەرمەنەكانەوە .ئەمەش رێگاو بژاردەیەكی
ئەرمەنیان داخست .بە بیانوی ئەوەی هەواڵی
سەخت بوو بۆ ئەرمەنەكان ،بەاڵم كەسایەتی
راپەڕینی كوردەكانی ب�ڵاوك��ردەوە ئەمەش
163
ئەرمەنەكان.
تەنانەت
لەگەڵ سیاسەتی توركەكان نەدەگونجا.
لەجینۆسایدكردنی
سەرەڕای هەموو ئەوانە كەچی خۆشبەختانە
ئەرمەنەكان لەگەڵ كوردەكان زۆر بەختەوەر
ئەمڕۆ الی ئەرمەنەكانیش ئەوە ساغ بۆتەوە،
بوون هەر لەو بارەیەوە میجەری بڕیتانی
كە ك��ورد دەستی لەو كوشتارو كێشەیەدا
(ك.سۆن) جوگرافیناسی شاهانە لە لەندەن
ن��ەب��ووە .تەنانەت مێژوونووسی ئەرمەنی
لە موحازەرەیەكدا ئاماژەی بەوە كردووه،
(ئ��ارش��اك سا فرستیان) لە كتێبی ك��وردو
وت��ووی��هت��ی :دوور نییە ه��ەر یەكە لە ئێمە
كوردستانەكەی ئەوەی ئاشكرا كردووە ،كە
بیرۆكەیەكی شاشی لە سەر ئەوە هەبێت،
خودی توركەكان هەموو تاوانێكی لێككەوتنی
كە كوردەكان لە كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان
ه��ەردوو گەلی ب��رای ك��وردو ئەرمەنیان لە
بەرپرسیار بن ،بەاڵم كەم كەس لە ئێمە ئەوە
ئەستۆدایە ،نەك كورردەكان.
دەزانێت ،كە بەر لە جەنگی یەكەمی جیهانی
ئەمەش بەڵگەیەكیتری خودی مێژوونووسی
ئ��ەو كریستیانە (ئ��ەرم��ەن��ەك��ان) ل��ە ناوچە
ئەرمەنەكانەو دیرۆك نووسەكانیان شایەتی
كوردییەكان ژیاون گەلێك بەختەوەربوون.
ل��ە س���ەر دەدەن .ل��ە راس��ت��ی��دا پ��ێ��م وای��ە
ئ��ەرم��ەن��ەك��ان ل��ە ژێ���ر ب���ڕی���اری س��ەران��ی
هێندەی نووسەرانو مێژوونووسان باسی
س��ێ��ك��وچ��ك��ەی دی��ك��ی��ت��ات��ۆری��ەت دووچ����اری
ئ��ەوەی��ان ك���ردووە ،ك��ە ك��ورد ب��ەش��دارە لە
جینۆسایدكردن بوون.
كوشتاری ئەرمەنو كۆمەڵكوژی ئەرمەنو
لەم بەشەدا دیسان دەمەوێت زیاتر لەوەی،
ت��اوان��ب��ارك��ردن��ی��ان ب��ە ك��وش��ت��اری ئ��ەرم��ەن
ك��ە پێوستە بچمە نێو بابەتە گرنگەكانی
هەرگیز باسی ئ��ەوەی��ان ن��ەك��ردووە ك��ورد
مێژووی پەیوەندییەكانی ك��وردو ئەرمەنو
چەندێك ئەرمەنی پ��اراس��ت��ووەو ل��ە م��ردن
دوورخ���س���ت���ن���ەوەی ك����ورد ل���ە ك��وش��ت��ارو
رزگ��اری ك��ردوون .خۆشبەختانە دەتوانین
كۆمەڵكوژیی ئەرمەنو نیشاندانی مێژووی
بۆ مێژوو ئەوە بڵێین نیوەی ئەرمەنەكانی
راس����تو دروس��ت��ی ك���ورد ب��ە شێوەیەكی
ئەمڕۆ نەوەی ئەو ئەرمەنانەن كوردەكان لە
ش���ەف���افو ب��ەڵ��گ��ەن��ەوی��س��تو الدان�����ی ئ��ەو
مردن رزگاریان ك��ردوونو پاراستوویانن.
پەردە رەشە نامۆیەی بە دەستی لە خوێن
ج��گ��ە ل����ەوەش خ���ودی ئ��ەرم��ەن��ەك��ان زۆر
هەڵكێشراوی توركی ئ��ەرم��ەن ك��وژو دژە
ل��ەگ��ەڵ ك���وردەك���ان ب��ەخ��ت��ەوهر ب���وون ،ک ه
ویژدان لە سەر رووی سپیی مێژووی كورد.
پێكەوە ژیاون .ئەم بەختەوەرییەی ئەوانیش
لە راستیدا ئەم كارە هەر وا ئاسان نییە ،چونكە
ب���ۆ ب��ێ��ت��اوان��ی ك����وردەك����ان دەگ���ەڕێ���ت���ەوە
زۆر لە نووسەرەكان بێ بەڵگەو بە شێوازێكی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 164
نامەنتقی خۆیان بەو بابەتەوە هەڵواسیوەو
بەرامبەر ه���ەردوو نەتەوەكە ه��ەب��ووه ،لە
كانیاوی راستییەكانیان بە ب��ەردی رهشو
هەوڵی بەگژیەكدادانی كوردو ئەرمەن بوون.
نەگریسی خۆیان پڕكردۆتەوەو خۆیان بە
ئەمەش لە سنوورو چوارچێوەی دەوڵهتی
سۆپەر مێژوونووس ناوزەند كردووه .بۆیە
عوسمانیدا بۆ زیاتر شێواندنی بارودۆخەكەو
ئەمەش هەوڵو ماندووبوونی زۆری دەوێت.
تاوانباركردنی نەتەوەی كورد .ئەوەی گرنگە
ئەركی سەرشانی نووسەرو مێژوونووسو
ت لە سااڵنی جەنگی بۆ مێژوو ئەوەی ه بوترێ
رۆشنبیرە بە وییژدانەكانی هەردوو نەتەوەی
یەكەمدا دەوڵەتی عوسمانی لە ژیر فەرمانو
برای كوردو ئەرمەنە كار بۆ خستنەڕووی
سیاسەتی سێكوچكەی دیكتاتۆری ئیتحادو
راستییەكان بكەن.
ت��ەرەق��ی ب���ووه ،ك��ە ج��ەم��ال پ��اش��او ئەنوەر
ل���ێ���رەوە دەم���ەوێ���ت ئ��اش��ن��ات��ان ب��ك��ەم بە
پاشاو تەلعەت پاشا ب��وون .ئەمانە خاوەن
بەشی دووەم��ی راستیو بەڵگەكان ،كە لە
دەس����ەاڵتو خ���اوەن ب��ڕی��ارب��وون ت���ەواوی
م��اوەی جەنگی جیهانی یەكەم كۆمەڵگەی
فەرمانەكان لە الیەن ئەوانەوە دەردەچ��وو.
مرۆڤایەتیو نەتەوەكانی جیهان تووشی
ئەمانە باوەڕیان بە پێكەوەژیانی نەتەوەكانی
كارەساتو ماڵوێرانی ب��وون ،بەاڵم ئەوەی
ن��ێ��و دەوڵ����ەت ن���ەب���ووه ،ب��هڵ��ک��و ل��ە ه��ەوڵ��ی
گرنگە مەسەلەی پاراستنی ئەرمەنەكانە
پاكتاوكردنیان بوون.
ل��ە الی��ەن ك���وردە خۆنەویستو ق��ارەم��انو
بۆیە لەو ماوەیەدا ئیتیحادییەكان كوشتارێكی
دڵسۆزەكانەوە ،كە لە كاتی تەنگانەو گەرمەی
ترسناكیان ل��ە ك���وردو ئ��ەرم��ەن ك���ردووه.
شەڕدا ئەرمەنی برایان لە یاد نەچووە .لەو
ئ��ەم��ەش گ��وزارش��ت��ێ��ك ب���وو ل��ە م��اه��ی��ەتو
پێناوەشدا ئامادەی قوربانیدان بوون لە پێناو
فرهوانخوازیو رەگەزپەرستی بزووتنەوەی
پاراستنیان.
تورانیزم ،چونكە ئەوان باوەڕیان بە هەردوو
ئەمەیە راستی مەسەلەكان ،كە بە دەستی
نەخشەی پانتوركیزمو پانتورانیزم بووه.
ناحەزانو بە ناو مێژوونووسان شێوێنراوە.
ئامانج لە نەخشەی یەكەم بە تورككردنی
زۆربەی زلهێزەكان لە سااڵنی جەنگدا لە هەوڵی
ه��ەم��وو میللەتی غ��ەی��رە ت���ورك ب���ووه ،كە
سەرنجڕاكێشانی نەتەوەكانی نێو دەوڵەتی
زۆربەی دانیشتووانی دەوڵەتی پێكدەهێنا.
عوسمانی ب��وون بە بیانووی ج��ۆراوج��ۆر
ئامانج لە نەخشەی دووەم كۆكردنەوەی
بۆ مەبەستو بەرژەوەندیی گاڵوی خۆیان.
هەموو میللەتی تورانی بوو ه لە چوارچێوەی
لە هەمان كاتیشدا سیاسەتێكی نادیاریان
دەوڵەتێكی توركی ف��رهوان ،كە لە بەغازی
165
ب��س��ف��ۆڕەوە دەس��ت��ی��پ��ێ��دەك��ردو دەگەیشتە
مەسەلەكە ئ��ەوەی��ە بە درێ��ژای��ی مێژوو تا
ئ��اس��ی��ای ن���اوەڕاس���ت ،ب���ەاڵم ل��ە ب��ەرام��ب��ەر
ئەمڕۆش كورد كێشەی ئایینی لەگەڵ هیچ
ئەمەدا گەلی ئەرمەنیان بە لەمپەرو رێگر
نەتەوەیەك ن��ەب��ووەو بوونی ئ��ەو هەمووە
دەزان��ی بۆ گەشتن بەو خەونەیان ،چونكە
ئایینو ئاینزایە لە كوردستانو پێكەوەژیان
بە پێگەجوگرافییەكەی توركانی ئامۆزای
ل��ەگ��ەڵ��ی��ان��دا راس��ت��ی��ی��ەك��ی بەڵگەنەویستە
ئازەربایجانی
سوڵتانو سەرانی تورك لەم سیاسەتەیان
روس���ی���او ت��ورك��س��ت��ان��ی��ان ج���ی���ادەك���ردەوه.
زیرەك بوون كەوتنە فەتوادەركردن .بۆیە
ل��ەو پێناوەشدا هەموو رێگەو شێوازێكی
هەر لە سەرەتای شەڕەوە دیسان توركەكان
نامرۆڤانەو كوشتوبڕیان دەگرتەبەر.
كۆمەڵكوژیو ماڵوێرانییەكیتریان بەسەر
ئ���ەم���ە ل����ە الی��������ەك ،ل����ە الی����ەك����یت����رهوه
ئەرمەنەكاندا هێنایەوە .تەنانەت لە رۆژی
سیاسەتێكیتریان ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ا ئەویش
24ی4ی 1915فەتوایەكیان دەرك����رد ،ک ه
هەستی ئایینی بووه ،بۆ بزواندنی هەستی
ل��ە س��ەر ك���وردو ت���ورك پێویستە غ��ەزای
ئایینی كورد .لە هەمان كاتدا ئیتیحادییەكان
ئەرمەن كوشتن دەست پێبكەنو لە مایسی
عەلمانی بوونو باوەڕیان بە ئایین نەبووه .لە
هەمان ساڵدا حكومەت فەرمانی دەرك��رد
الیەكیترهو ه لەو ئانو ساتەدا سوڵتان بە ناو
ئەرمەنەكان لە سەر سنوور دەربكرێن .لەو
خۆی بە پارێزەرو خەلیفەی ئیسالم دەزانیو
س��ەرو ب��ەن��دەدا ئەنوەرپاشا س���وودی لەو
بانگەوازی ئایینی دەكرد بۆ نەتەوەكانی ناو
هەلو بارودۆخە وەرگرت تا بە وتەی خۆی
دەوڵەت .بەاڵم لەگەڵ ئەڵمانیای غەیرە ئیسالم
مەسەلەی ئەرمەن بۆ هەتاهەتایی لە توركیادا
دەس��ت��ی تێكەڵ ك��ردب��وو .ئ��ەم��ە سیاسەتی
چارەسەربكاتو ئەو كێشەیەش بنەبڕبكات.
سوڵتان بوو دژی ئەرمەنی مەسیحی كەچی
ئ��ەوهش رەشەكوژیی ئەرمەنەكان بوو ،ک ه
دۆستو هاوپەیمانی ئەڵمانی مەسیحیش بوو.
ب��ە شێوەیەك هیچ ئ��اس��ەواری��ان نەمێنێت.
ئەمەیە سیاسەتی چەواشەكاری سوڵتان بە
ئ��ەم��ەش بەڵگەیە ،ك��ە خ��ودی ئەنوەرپاشا
ناو خەلیفە .لە راستیدا ئەمە دوورە لە واقعی
خ��اوەن بڕیارە ،كە یەكێكە لە سێكوچكەی
ئیسالم.
دیكتاتۆریەت نەك كوردەكان.
لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك كەس وای بۆ دەچن،
لە ماوەی شەڕی یەكەمی جیهانیدا دەوڵەتی
ك��ە ك���ورد ب��ە ه��ۆی سیاسەتی ك��وێ��ران��ەی
عوسمانی تووشی چەندین شكستی یەك
ئایینی دژی ئەرمەنەكان بووە ،بەاڵم راستی
لە دوای یەك بووهو ه لە بەرەكانی شەڕدا.
تورانییەكانی
دانیشتوانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 166
بۆیە هەریەك لە ئەنوەر پاشاو تەلعەت پاشا
كوردو مێژووەكەی دەكات،
هەوڵیان دەدا ت���اوانو تاوانبارو هۆكاری
جگە ل��ەو سیاسەتە ن��اڕەوای��ان��ە س��ەران��ی
ئ��ەو شكستەیان ب��دۆزن��ەوە .كەسیش لەو
ت���ورك ب��ۆ ل��ەن��اوب��ردن��ی ئ��ەرم��ەن چەندین
رۆژەدا وەك ئ��ەرم��ەن ب��ۆ ئ��ەو مەسەلەیە
بڕیارو بروسكەی جۆراوجۆریان دەردەكرد
دەس��ت��ی ن�����ەدەدا .ب��ۆی��ە ئ��ەن��وەر ب��ڕی��اری��دا
لەوانەش :بروسكەیەكی تەلعەت پاشا ،ک ه
ت��ەواوی ئەرمەنەكانی توركیا لەناوبەرێت.
ناردویهتی بۆ حاكمی حەلەبو وتوویهتی:
ب��ەو شێوەیە كوشتارێكی دروستكرد ،ک ه
ب��ەر ل��ە ئێستا پێتان راگ��ەی��ەن��راوە ب��ە پێی
ت��اوان��ەك��ان��ی س��وڵ��ت��ان ع��هب��دول��ح��هم��ی��د ل��ەو
فرمانی جەمعیەت بڕیاردراوە بە یەكجاری
ب��ارەی��ەوە هیچ ن��ەب��وو! س���ەرەڕای ئ��ەوەش
ئ��ەو ئەرمەنانە لەناوببرێت ،كە لە توركیا
هەستا بە بەردانو ئازادكردنی زیندانییەكانو
دەژین .ئەوانەی دژی ئەم بڕیارەن ناتوانن
مەرجی ئازادبوونیانی كردبوو بە كوشتنی
ل��ە س��ەر ك��اری خ��ۆی��ان بمێنن ،هەرچەندە
ئ��ەرم��ەنو ل��ەن��اوب��ردن��ی��ان .ل��ە الیەكیتر بۆ
ئەو هەنگاوانە تووندو تیژبن ،بەاڵم ب ه هیچ
ت��اوان��ب��ارك��ردنو سوككردنی ك��ورد هەستا
ێ مەدەنە تەمەنو ژنو پیاوو شێوەیەك گو
پیاوكوژو تاوانبارەكانی خۆیان جلوبەرگی
ویژدان ،ئەمە ناوەڕۆكی سیاسەتی توركەو
كوردی لەبەردەكردنو دەیان ناردنە سەر
تەنانەت دژی ویژدانیشن!
ئەرمەنەكان .بە جۆریك ،كە بە شێوەیەكی
لە ئەنجامی ئەو سیاسەتەی ت��ورك ،كە بە
وەح��ش��ی��گ��ەریو دڕن���دان���ە ق���ەت���ڵو ع��ام��ی
پێی راپۆرتێكی ئینگلیز لە تشرینی یەكەمی
ئەرمەنیان كردووهو لە هەموو الیەك باڵویان
س��اڵ��ی 1916دا ن��اردب��ووی ب��ۆ پەرلەمانی
دەك�����ردەوە ،ك��ە وا ك���وردەك���ان پ��ەالم��اری
واڵتەكەی نوسرابوو :لە دوو ملیۆن ئەرمەنی
ئەرمەنەكانیان داوەو كوشتاریان لێكردوون.
دان��ی��ش��ت��ووی ت��ورك��ی��ا 1/3ی����ان ك����وژراونو
ب���ەو ش��ێ��وەی��ە ن���اوی ك����وردی ب��ێ��ت��اوان��ی��ان
1/3ی��ان ئ��اوارەو دەرب��ەدەر ب��وون .تەنانەت
زڕان������دووە .ئ��ەم��ەی��ە س��ی��اس��ەت��ی شەیتانی
رۆژن��ام��ەن��ووس��ی رووس���ی ل��ەو ب��ارەی��ەوە
توركو تاوانی نێو مێژووی رەشیان .ئەمەیە
دەن���ووس���ێ���ت :ل��ە ش����اری وان ن��ە كەسی
تێكدانی راستیە مێژووییەكانو هەندێك لە
زیندووی تیا ماوە نە خانووی بە پێوە ماوە.
مێژوونووسەكان دیماگۆجیانە (ساویلكە)
لە شاری بەتلیس لە ههژد ه هەزار ئەرمەنی
شوێن ئەو سیاسەتە شومە كەوتوون ،كە
تەنیا سێ س��هد تا چ��وار س��هد ژنو منداڵ
دوورە لە راستییەوە .لەوەوە خوێندنەوە بۆ
رزگاریان بووه .لە شاری موشو ئەو سێ
167
گوندەی دەوروبەری ،كە بیستو پێنج هەزار
پێبدەن .تەنانەت تەلعەت پاشا پاكانە بۆ
ئەرمەنی لێ دەژی��ا .پاش رەشەكوژییەكان
خۆی دەك��اتو تاوانی كوشتارەكە دەخاتە
تاكەكەسێكی لێدەرنەچوو! ئەمەیە سیاسەتی
ئەستۆی خودی ئەرمەنەكان ،چونكە یارمەتی
جینۆسایدو پاكتاوی رەگەزیی تورك ،كە بەو
روسیایان داوەو دەڵێت :کنیسهکانیان جگە
ێ كارانەیان الپەڕەكانی مێژووی خۆیان پ
لەچەكو تەقەمەنی هیچیتری تێدا نەبووە،
رەشو شەرمەزاركرد .لە راستیدا لەمپەڕ بۆ
بەاڵم ئەی تاوانی راگوێزانو كورد كوشتن
ێ سیاسەتو ئەوپەڕی مێژووی كورد بگەڕ
دەخاتە ئەستۆی كێ! لە كاتێكدا هاوئایینو
كارێكی هاوشێوەو قێزەونی وا بەدی ناكەیت
ه��اوم��ەزه��ەب��ی خ��ۆی��ان ب���وون ،ب���ەاڵم پەتی
ئیدی كامەیە كوشتاری ئەرمەن بە دەستی
درۆ كورتەو مێژوو حاكمێكی بەویژدانەو
ێ كیانی سیاسیو ێ دەوڵ��ەتو ب ك��وردی ب
تاوانباران لە مەحكەمەی مێژوو رزگاریان
خاك دابەشكراو.
نابێتو مێژوو رەحم بە كەس ناكات.
ل��ە ب��روس��ك��ەی��ەك��یت��ری وەزی�����ری ن��اوخ��ۆ
جگە لەوەش جەمال پاشا تاوانی كوشتارەكە
تەلعەت پاشا دەڵێت :ئەرمەنەكانی ویالیەتی
دەخاتە ئەستۆی روس��ەك��ان ،چونكە هانی
رۆژهەاڵت بە نهێنی بكوژن .كەچی خۆشیان
ئەرمەنیان داوە دژی توركەكان .ئەمانە بڕو
ئەو راستیانە باش دەزانن ،بەاڵم تا ئەمڕۆش
بیانووی پوچنو ناكاتە ئەوەی نەتەوەیەك
ێ سەرانی تورك دانی پێدانانێنو توركی ل
ب��ە ژنو م��ن��داڵ��ەوە جینۆسایدبكەیت خۆ
بێبەری دەكەن .لەگەڵ ئەو هەموو ماڵوێرانیو
ئەوانە نە لە ب��ەرەی ش��ەڕدا ب��وونو نە لە
رەشەكوژییەی سەرانی ت��وركو دەوڵەتی
نێو س��وپ��ای روس ئەمە واق��ع��ی م��ێ��ژووە،
عوسمانی بە سەر نەتەوەی ئەرمەنیاندا هێنا.
بەاڵم ئەی ماڵوێرانیو راگواستنی كوردەكان
كەچی پاكانە بۆ خۆیان دەكەنو تاوانی ئەو
چی! س��ەرەڕای ئ��ەوەی ئیتیحادییەكان ئەو
كوشتارانە دەخەنە ئەستۆی كورد .ئەمەش
كارەساتەیان بەسەر ئەرمەن هێنا بڕیاریان
بۆ ئ��ەوەی پ���ەردەی رەشو تاریك بەسە.
دا ئەوەی بە ئەرمەنیان كردووە بە كوردیشی
بەسەر كوردەكان ب��دەنو بە چەتەو رێگر
بكەن.
لەقەڵمیان ب��دەن .لە الیەكیترهو ه ئابڕووی
بۆیە دەستیانكرد بە راگواستنو ئاوارەكردنی
بزووتنەوەی رزگاریخوازی ك��ورد بەرنو
كوردەكان ئەمەش بە مەرجێك ژمارەی ئەو
لەكەداری بكەن .لەالیەكیتریشهو ه ئەمە بە
ك���وردە ئ��اواران��ە ل��ە ه��ەر شارێكی توركدا
هانەیەكیش بێت ،كە پەالماری كوردەكانی
ژمارەیان لە %5زیاتر نەبێت لە راستیدا ئەمە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 168
سیاسەتی تەتریكو تواندنەوەی كوردە لە
ێ ێ خۆهەڵكێشان س رزگ��اری��ان ب��وو ب��ە ب��
بۆتەی نەتەوەی توركدا .لە ئەنجامی ئەوەدا
لە چ��واری��ان ئ��ەوان��ە ب��وون ك��ورد رزگ��اری
نزیكەی پێنج سهد كورد گیانیان لەدەست
ك����ردب����وون ،ی����ان ش���اردب���وون���ی���ی���ەوە .بە
داو ح��هوت س��هد ه���ەزار ك��وردی��ش ب��ەرەو
هەمان شێوە د .بلەج شێركۆ دەنووسێت:
رۆژئاوای ئەنادۆڵ راگوێزران .ئەمانە بەدەم
خۆشبەختانە ئ��ەم��ڕۆ ل��ە ك��ۆڕەك��ان��دا ساغ
رێگەو برسیەتیو ماندویەتیو سەختی رێگا
بووەتەوە ،كە لە سااڵنی جەنگی گشتیداو لە
ل��ەن��اوچ��وونو بەشێكیتریان پێش ئ��ەوەی
كاتی كوشتاری ئەرمەندا كوردەكان بەوەی
بگەنە شوێنی دیاریكراو كوشتنیان .هەر
داڵدەی پهنجا هەزار ئەرمەنیان داوەو نەیان
ل��ەو ب��ارەی��ەوە د .عهبدولعهزیز یاموڵكی
هێشتووە دەستی توركانیان پێ بگات ،كارێكی
دەنووسێت :تا ب��ڕان��ەوەی ش��ەڕی یەكەمی
دۆستانەو بێ وێنەیان ئەنجامداوە .بە تایبەت
جیهانی زیاتر لە حهوت سهد هەزار كوردی
خ���ودی ئ��ەرم��ەن��ەك��ان دان ب��ەو راستییەدا
توركیا م��ردنو ل��ەن��اوب��ران .ئەمانە راستی
دەنێن .لە ساڵی 1915دا كەسایەتییەكی وەك
سیاسەتی توركەو چاویان بە رای ن��ادات
ئەحمەدبەگ بووە سایەو پەنای ئەرمەنەكانو
راستییەكان ببینن.
گەلێكی لە مردن رزگاركردووه .لە نامەیەكی
س����ەرب����اری ئ������ەوەی ك�����وردەك�����ان وەك
تایبەتیدا ئەرمەنەكانی گوندی خاتسۆ باسی
ئەرمەنەكان تووشی كارەساتو ماڵوێرانی
ئ��ەوەی��ان ك����ردووە ،ك��ە چ��ۆن ك��وردەك��ان��ی
سیاسەتی رەگەزپەرستی تورك بوون ،بەاڵم
هۆزی محهمهد ئاغا بەرەنگاریی سەربازو
لەو قۆناغەشداو لە گەرمەی شەڕیشدا برا
جەندرمەی میری بونەتەوەو رێگەیان نەداوە
ئەرمەنەكانیان لەیادنەكردوە بە پێی توانا
ئەرمەنەكان بگوازرێنەوە .هەر لەو نامەیەدا
ی��ارم��ەت��ی ئ��ەرم��ەن��ی��ان داوە .ت��ەن��ان��ەت ئەو
ن���ووس���راوە ه���ۆزەك���ە خ��ۆی��ان ب��ە دەس��ت
ئەرمەنانەی لە رێگەی دی���رۆزەوە پەنایان
برسێتییەوە دەیاننااڵند ،كەچی دوا پارچە
بردووەتە بەر كوردە یەزیدییەكان ئەوانیش
نانیان لەگەڵ ئەرمەنەكان دەك��رد بە دوو
پ��اراس��ت��ون��ی��انو نەیانهێشتوە ت��ورك��ەك��ان
بەشەوەو یارمەتیان دەدان.
سزایان بدەنو لەناویان ببهن.
ل��ێ��رەش��دا دەم���ەوێ���ت ب��ەڵ��گ��ەی��ەك��ی راس���تو
ل���ە الی���ەك���یت���ر ع��هب��دول��ع��هزی��ز ی��ام��وڵ��ك��ی
دروس���ت���ی ئ���ەرم���ەن���ەك���ان ب��ه��ێ��ن��م��ەوە ،كە
دەنووسێت :بێگومان ئ��ەو ئەرمەنانەی لە
یەكێك لە پیاوە ئایینییەكانی ئ��ەرم��ەن بە
ئەنادۆڵ مابوونەوە لە شمشێری توركان
ن���اوی گ��ری��گ��ۆری��ۆس پ��ەالك��ی��ان ب��ە هەمان
169
شێوە داك��ۆك��ی زۆری ك���ردووە لە ك��وردو
س��ەردەم��ی ت��ۆڵ��ەی ئ��ەرم��ەنو لەناوبردنی
دەی��س��ەل��م��ێ��ن��ێ��ت ،ك��ە ك���ورد رۆڵ���ی ن��ەب��ووە
جینۆسایدكەرانیان.
ل��ە ك���ارەس���اتو ك��وش��ت��اری ئ��ەرم��ەن��ەك��ان
زۆر گرنگە لێرەدا ئەوە بۆ مێژوو بخرێتەڕوو،
نموونەش دههێنێتەوە لە كتێبەكەیدا بە ناوی
یان ئەكرێت وەك بەڵگەیەكی گرنگو وەك
ئەرمەنەكانو كۆمەڵكوژیو تاراوگە .باس
جوابێكی پۆاڵینو كۆنكرێتی بەكاربهێنرێت،
لەو رووداوە دەك��ات ،ک ه لە نزیك ئەنقەرە
كەدەڵێم پۆاڵین ،چونكە هەتا ئێستا زۆر كەسو
رویداوەو دەڵێت :كوردی لێ نەبووە،
الی���ەنو زۆر م��ێ��ژوون��ووسو زۆر فەریكە
ب��ەم��ەش ن���ەك ن���ووس���ەرو م��ێ��ژوون��ووس��ە
نووسەر پێیانوایە كورد جینۆسایدی ئەرمەنی
ئەرمەنییەكان ،بەڵكو پیاوە ئایینییەكانیشیان
كردووەو كوردیان بەو ناوەوە ناساندووە،
ب��ێ��ت��اوان��ی ك���ورد ل��ە ك��وش��ت��اری ئ��ەرم��ەن��دا
یان بۆ هەر مەبەستێك بێت راستییەكانیان
دەس���ەل���م���ێ���ن���نو ت����������ەواوی ك���وش���ت���ارو
ش��اردووەت��ەوە ،ب��ەاڵم وەك دەڵێن راستی
ماڵوێرانییەكانی ئەرمەن دەخەنە ئەستۆی
لەنێو ئاگریشدا بێت ناسوتێت .جگە لەوەش
توركو سەرانی ئیتیحادییەكان بۆیە دەبێت
ێ ئەمە سەردەمێكە دەتونین بە ئاشكراو ب
بەرپرسیاریەتی مێژوویی بخرێتە سەر تورك
ت��رس راس��ت��ی��ی��ەم��ێ��ژووی��ی��ەك��ان وەك خۆی
نەك ك��وردەك��ان ،چونكە ئ��ەوان ویستویان ه
بوترێتو بنووسرێت .لێرەدا سەیر نییە ئەمە
دەستی بەخوێن سووربووی ئەرمەنكوژیی
بوترێت ،چونكە الی مێژوونووسی راستگۆو
خ��ۆی��ان ب��ەس��ەر ن��ەت��ەوەی ك���ورددا بسون.
بەویژدان گەردیلەو وردیلە راستییەكان ون
لەگەڵ ئەوەشدا هەر ئەوان خاوەن دەوڵەتو
نابن لەبەر ئەوە ئەوانە رۆحیەتی مێژووییو
دام��ودەزگ��او سوپاو هێزو بڕیاربوون نەك
نووسینی مێژووییان هەیە بە چاوی واقعی
ك���وردی بەشمەینەتو ب��ێ م��اڵ��وح��اڵو بێ
ب��ۆ رووداوەك�������ان دەچ����نو خ��وێ��ن��دن��ەوەی
س��وپ��او ب��ێ دەس�����ەاڵت .ل��ە راس��ت��ی��دا ئەمە
بۆ دەك���ەن .زۆر پێم خۆشبوو منیش ئەم
سیمای هەموو دەسەاڵتێكی خوێنمژە بۆ
راستییە بڵێم ،چونكە دەمێكە سەلماندنی ئەم
پەردەپۆشكردنی ك��ارە قێزەونەكانی خۆی
راستییە ئاواتی منەو دەمێك بوو لە مێشكمدا
ت����ەواوی ك��ارەخ��راپ��ەك��ان��ی خ���ۆی دەخ��ات��ە
دەه���اتو دەچ���وو ،ب��ەاڵم سوپاس بۆ خودا
ئەستۆی نەتەوە ژێر دەستەكانی خۆی بۆ
پ��اش ئ��ەوەی توێژینەوەیەكم لە س��ەر كرد
بێتاوانی خۆی.
گەشتمە راستییەكان .منیش حەزدەكەم ئەو راستییانە وەك خۆی باس بكەم .بۆ ئەوەی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 170
بتوانین هەمیشە دەمكوتی ناحەزانی كوردی
ئەی بۆكوردو بەرپرسانی كوردیان تیرۆر
پێ بدەینەوەو شەرمەزاریان بكەین.
نەكرد؟ بۆ تۆڵەیان لە كورد نەكردەوە؟ ئەمە
ئ��ەم��ڕۆش ئێمە ن��ە دەوڵ����ەتو ن��ە كیانێكی
ێ بەری بووە لە راستیەكانە ،چونكە كورد ب
سیاسی زۆر بەهێزمان هەیە ،تا بتوانین
كوشتاری ئەرمەنو جینۆسایدكردنیان وەك
ب��ە ه��ێ��ز ،ی��ان ب��ە ف��ش��ار دروس��ت��ك��ردن ئەو
لە بەشەكانی پێشووتر روونمان كردەوە.
گومانانە لەنێوبەرین ،ب��ەاڵم ئ��ەوەی مایەی
ت ئ��ەوە بڵێم ئەرمەنەكان ل��ێ��رەوە دەم��ەوێ��
خ��ۆش��ح��اڵ��ی��م��ان��ە ئ���ەم���ڕۆ چ��ەك��ی دەس��ت��ی
وێ��ڕای ك��وژران��ی س��ەدان ه��ەزار ئەرمەنو
ئێمەی ك��ورد تەنیا قەڵەمی دەستمانە بۆیە
ئاوارەو راگواستنیان ،بەاڵم هەوڵیاندا تۆڵەی
ێ ترس تەواوی دەتوانین زۆر راشكاوانەو ب
خۆیان بكەنەوەو رووی جینۆسایدكەرانیان
خڵتەو بوختانو گومانە پیسەكان لە سەر
رەش��ب��ک��ەنو بیانخەنە نێو زبڵدانی رەش��ی
ێ مێژووی خۆمان البەرینو مێژوویەكی ب
مێژووهوه .بۆ هەتاهەتایی مرۆڤایەتی قێزیان
هەڵەو پەڵە تۆماربكەین .پێویستە جوابی
لێبكاتەوە نەفرەتیان لێبكەنو شەرمەزاری
ت���ەواوی ب��ەن��او م��ێ��ژوون��ووسو ن��ووس��ەرە
ن��ێ��و الپ��ەڕەك��ان��ی م��ێ��ژووی��ان ب��ك��ەن .وەك
گومانچییەكان بدەینەوەو بڵێین :ئهگەر ئێوە
پێشینان دەڵێن :قەرز كۆن دەبێتو نافەوتێت.
ێ بەڵگە كورد بە جینۆسایدكردنی ئەرمەن ب
جینۆسایدكەرانی ئ��ەرم��ەن��ی��ش ب��اج��ی ئەو
ن��اودەب��ەن؟ ئەی بۆچی ئەرمەنەكان تۆڵەی
قەرزەیان دەدەن وەك دواتر روون دەبێتەوە،
ئ��ەو جینۆسایدەیان ل��ە ك��ورد ن��ەك��ردەوەو
دواب��ەدوای تەواوبوونی جەنگ سەردەمێك
نەهاتن چەند كەسایەتییەكی ناوداری كورد
هاتەئاراوە دەتوانم ئەو حەقە بە خۆم بدەمو
لەنێوبەرن؟ خ��ۆ ئ���ەوان ت��ۆڵ��ەی خ��ۆی��ان لە
بە سەردەمی تۆڵەسەندنەوەی ئەرمەنەكان
جینۆسایدكەرانیان كردەوەو حەقی مەعنەوی
ن��اوزەن��دی بكەم ،ئ��ەوە ب��وو دوای كۆتایی
خۆیان كردەوەو ئەوەی كردبوویانە ئامانج
هاتنی كۆمەڵكوژیو روخانی ئیمپراتۆری
بۆ تۆڵە لەنێویان برد لە دەرەوەو ناوەوە.
عوسمانیو هەڵهاتنی سەرانی سێكوچكەی
خۆ ئەوانە تورك بوونو دهوڵەتیان هەبوو،
دیكتاتۆریەتو دامەزراندنی كۆماری توركیا.
ب���ەاڵم ك���وردی ب��ێ دهوڵ����ەتو داب��ەش��ك��راو
ئەو ئەرمەنانەی ،كە لە گۆشەو كەناری دنیادا
زۆر نزیكن ل��ە ئ��ەرم��ەنو دەی��ان��ت��ووان��ی بە
پەرتو باڵو بووبوونەوە بەدەست توركان،
ئاسانی لە ك��وردەك��ان بكوژن ب��ەو ن��اوەی،
ب��ە ت��ای��ب��ەت ئ���ەو ئ��ەرم��ەن��ان��ەی ل��ە م��ەرگ��ی
كە ئێوە دەڵێن جینۆسایدكردن ،بەاڵم دەڵێم
مسۆگەر رزگاریان بووبوو كەوتنە هەوڵی
171
تۆڵەسەندنەوە لەو كەسو بەرپرسانەی لە
لەوالمەوە بووكو دایكو براو خوشكەكانم
كوشتارو جینۆسایدكردنی ئەرمەندا دەستیان
ل��ە خ��وێ��ن��دا ن��ق��وم ب���ووب���وون .خ��ۆش��ی بە
هەبوو لەناویان ب��ردنو تیرۆریان ك��ردن.
زەحمەتێكی زۆر ل��ە گۆڕستانی بێگۆڕی
هەر لەو واقیعەشدا ئەركی تۆڵەسەندنەوە
ئ��ەرم��ەن رزگ���اری ب��ووب��وو .دوات��ر بە جلی
كەوتەئەستۆی خ��ودی نیشتمانپەروەرانی
توركیو بە ناوی نەخوازراو دەژی��ا ،بەاڵم
ئ���ەرم���ەن ،ك���ە ل���ە س����ااڵن����ی1920ب����ۆ1931
پاش ماوەیهك گەیشتە ئەڵمانیاو لەوێدا بە
بەوپەڕی فیداكاریو قارەمانی چاونەترسی
دوای جینۆسایدكەرانی ئەرمەندا دەگ��ەڕاو
سەرانی حكومەتی خوێنڕێژی ئاژاوەگێڕی
ێ ب��وو .پاش بە تایبەتیش تەلعەت ،كە ل��ەو
ئیتیحادی توركی فاشستیان تیرۆركرد.
دۆزینەوەی ماڵەكەیو لە رۆژی 21ی ئاداری
ب��ۆی��ە ل��ە نێو ئ��ەوان��ەش س��ەرۆك��وەزی��ران��ی
1921دا گەشتە تەلعەتو دەڵێت :بە ناوی
ئازەربایجان بوو لە ساڵی 1920بە دەستی
ک ئاوڕی لێدامەوەو خۆی بانگم كردو كاتێ
ئارام یەرگانیان تیرۆركراو هەر لە هەمان
پێم وت :گۆڕهەڵكەنی پیس دواساتی تەمەنت
ساڵدا عەباس بیگۆف لە كوشتاری ئەرمەندا
هاتووە .هەر لەوێدا تیرۆری كردو تۆڵەی
پێگەی پلە دووی هەبوو ب ەدەستی یەرگان
مەعنەوی خۆی ك��ردەوەو دواب��ەدوای ئەوە
ت��ی��رۆرك��را .دوای ئ��ەوەش كەسێكیتر ،كە
خۆی تەسلیمی دادگاكردو دواتر دادگای لە
دەس��ت��ی ت��ۆڵ��ەی پ��ێ��گ��ەش��ت ش���ەرم���ەزاری
سەر ك��راو لە دادگ��ا پرسیار لە تەهلیریان
نێو مێژوو ب��وو ،تەلعەت پاشا ب��وو ،كە لە
كرا ،كە بكوژی تەلعەت بوو .ئایا ئەوانەی
كۆمەڵكوژییەكەدا پلە یەكی هەبوو .هەموو ئەو
ئەرمەنیان كوشتو تەقەیان لێكردن كورد
فەرمانانەی ئەو دەریدەكردن بۆ كۆمەڵكوژی
ب��وون؟ ئەویش دەڵێت :نەخێر ،پاشان لێی
ئەرمەن هێشتا ماون .دوابەدوای رووخانی
دەپ��رس��ن .جلەكانیان ك��وردی ب��وو؟ پێیان
دەوڵەتی عوسمانی تەلعەت رۆیشتە بەرلینو
دەڵ��ێ��ت :نەخێر .ل��ە راستیدا ئ��ەم��ەش ئ��ەوە
لەوێدا بە نهێنی دهژیا .ئەمیش دەستی تۆڵەی
دەردەخ���ات ،كە دادگ��ا ویستویەتی بە هەر
پێگەشتو بەدەست كەسایەتییەكی ئەرمەنی
شێوەیەك بێت مەسەلەكەو كۆمەڵكوژییەكە
تیرۆركرا بە ن��اوی سوغوفۆن تەهلیریان،
ل���ە س����ەر ك����ورد ئ��ی��س��پ��ات ب���ك���ات ،ب���ەاڵم
كە ئەویش لە سەردەمی كۆمەڵكوژییەكەدا
وەاڵم���دان���ەوەك���ەی ت��ەه��ل��ی��ری��ان ب��ە نەخێر
برینداربووبوو .تەهلیریان دەڵێت :كاتێك
بەڵگەیەكی باشە لە بێتاوان دەرچوونی كورد
بە ه��ۆش خ��ۆم هاتمەوە چەند هەنگاوێك
ل��ەو مەسەلەیەدا .بێبەریبوونی ك��ورد لەو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 172
كۆمەڵكوژیدا.
بە ناوەكانی پەترۆس تربۆغوسیانو ئەرتاش
سەرەڕای ئەوانەش یەكێكیتر لە جەالدەكانی
گورگیان تیرۆریان كردو رەوانەی دۆزەخی
كۆمەڵكوژی ئ��ەرم��ەن ،ك��ە دەس��ت��ی تۆڵەی
هەتاهەتاییان كرد .یەكێكیتر لەو كەسانەی،
پێگەشت :سەعید حیلمی پ��اش��ا ب��وو ئەم
ك��ە دەس��ت��ی ت��ۆڵ��ەی پێگەشت بەهبودخان
ەیەكێك بوو لە هاوكارە نزیكەكانی تەلعەت
جوانشیری وەزیری ناوخۆی ئازەربایجان
پاشا ،كە هەڵهاتبوو بۆ ئیتالیاو لە رۆما دەژیا.
ب��وو ،كە لە كۆمەڵكوژی ئەرمەندا دەستی
ئەمە بە دەست الوێكی راكردووی ئەرمەنی
ب��ااڵی هەبوو .لە 19ی تەمموزی 1931لە
بە ناوی ئەرشاویز شیرگیان تیرۆركرا ،كە
ئەستەمبوڵ بە دەستی میساك تورالكیان
لە توركیاوە رۆش��ت بۆ ئیتالیاو بە دوای
ت��ی��رۆرك��را .ك��اری ئ��ەرم��ەن��ك��وژی تەلعەتو
ئەودا گەڕاو لە رۆژی 6ی كانوونی یەكەمی
ئەنوەرو جەمال پاشا وای لە كەسایەتییەكی
1921دۆزییەوە تیرۆری كرد.
وەك ل��ۆردب��رای��س ك��رد ،ك��ە ب��ە پیاوكوژی
جگە لەوەش شۆڕشگێڕانی ئەرمەن حوكمی
بێشەرم ن��اوی��ان ب��ب��ات .بۆیە حەقی خۆی
كوشتنیان بۆ د .بەهائەدین پاشا دەرك��رد،
ب��وو ئەمانە ت��ۆڵ��ەی��ان لێبكرێتەوە ،چونكە
كە رۆڵێكی گ��ەورەی هەبوو لە كوشتاری
ئەوانە بە لەناوبردنی ئەرمەنو سڕینەوەیان
ئەرمەنەكاندا .ئ��ەوە بوو لە ساڵی 1922دا
قەناعەتیان دەكردو دڵیان ئاوی دەخواردەوە.
ل��ە ئیربیلی ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وەی ئەوانیش
لە راستیدا كوژرانی ئەو ناپاكو خوێن رێژو
تیرۆركرا .دواتریش كەسێكیتر ،كە تۆڵەیان
رەگ��ەزپ��ەرس��ت��ان��ە ب��ە دەس��ت��ی ئەرمەنەكان
لێكردەوەو لەناویانبرد ئەویش ئەنوەر پاشای
هەرچەندە ناكاتە تۆڵەسەندنەوەی تەواوی
وەزیری جەنگو پێشەوای خەیاڵی توركیای
ئەرمەنەكانو
برینەكانیان،
مەزن ،كە یەكێك بوو لەو نەژادپەرستانەی
بەاڵم ئەوەی گرنگە ئەوان بە دەستی خۆیان
توركیای الو ب��ۆ دروستكردنی توركیای
تۆڵەیان لە ناحەزو خوێنڕێژانیان كردەوەو
م��ەزن .لەگەڵ كۆمەڵێك سەرباز سەردانی
ش����ەرم����ەزاری ن��ێ��و م���ێ���ژووو ك��ۆم��ەڵ��گ��ای
توركستانی ك��رد تا ئ��ەو ناوچەیەش بكاتە
مرۆڤایەتییان كردنو رەوانەی نێو زبڵدانی
بەشێك لەقەڵەمڕەوی عوسمانیو توركیای
مێژوویان ك��ردن .ئەمەش هەر هیچ نەبێت
م���ەزن ،ب���ەاڵم خۆشبەختانە پێش ئ��ەوەی
ت��ا رادەی��ەك��ی ب��اش خەمەكانی سەرشانی
نەخشە خەیاڵییەكەی جێبەجیبكات دەستی
ئ��ەرم��ەن��ی س���وكو س��اڕێ��ژ ك���رد .ئ��ەم��ەش
تۆڵە یەخەی گرتو دوو ئەرمەنی قارەمان
چ��ارەن��ووس��ی ه��ەم��وو مرۆڤێكی دیكتاتۆر
ساڕێژبوونی
173
زاڵ��م��ی نێو م��ێ��ژووی مرۆڤایەتییەو وەك
ج��ی��ه��ان��یو س��ەرك��ەوت��ن��ی ه��اوپ��ەی��م��ان��انو
وت��راوە پەتی زوڵ��مو ستەم لە ئەستوریدا
كۆتاییهاتنی ج��ەن��گ ب��ە پێی ئاگربەستی
دەبپڕێت .لە راستیدا ئەمە وەاڵمی ئەو هەموو
م�����ۆدرۆس ل��ە رۆژی 30ی10ی1919دا
ێ بەرپرسیارە پرسیارانەیە ،ك��ە دەڵ��ێ��ن ك��
ه��اوپ��ەی��م��ان��ان بەڵێنیان ب��ە ه��ەم��وو گەلە
ل��ە ك��وش��ت��اری ئ���ەرم���ەن؟ ی���ان ك��وردەك��ان
ژێ��ردەس��ت��ەك��ان��ی دەوڵ��ەت��ی عوسمانی دا،
بەرپرسیار بوون لە كوشتاری ئەرمەن ،بەاڵم
كە رزگ��اری��ان دەك��ەنو داهاتوویان دیاری
ئەی بۆچی ئەرمەنەكانو پارتی داشناكی
دەك��ەنو لە زوڵ��مو زۆری عوسمانییەكان
ئەرمەنی تۆڵەیان لە كورد نەكردەوەو چەند
رزگاریان دەك��ەن .هەر لەو سەرو بەندەدا
ناودارێكی كوردیان لەناونەبردو تیرۆریان
وڵ��س��نی س��ەرۆك��ی ئ��ەم��ری��ك��ا رای��گ��ەی��ان��د:
ن��ەك��رد وەك ئ��ەن��وەرو ت��ەل��ع��ەتو ج��ەم��ال؟
پێویستە ه��ەم��وو گ��ەالن��ی ژێ���ر دەس��ت��ەی
ب���ەاڵم ل��ە راس��ت��ی��دا ت��ی��ری ژەه�����راوی ئ��ەم
دەوڵەتی عوسمانی (مافی چارەی خۆنوسین)
جۆرە پرسیارانەی ئەوان هەرگیز ناتوانێت
وەربگرن .لە نێو ئەوانەشدا ه��ەردوو گەلی
پەیوەندیی دۆس��ت��ان��ەی ك���وردو ئ��ەرم��ەنو
ك����وردو ئ��ەرم��ەن��ی س��ت��ەم دی����دەی دەس��ت��ی
خۆری رووناكی نێوانیان كۆتایی پێ بهێنێت.
تورك ،ئەم گەالنەش زۆر دڵخۆشبوون بەو
لە هەمووشی گرنگتر دواب���ەدوای جەنگی
بڕیارە .بۆیە بۆ باشتركردنی ئەو بارودۆخە
یەكەم قۆناغێكی نوێتر لە پەیوەندیی كوردو
گەشتن بە مەبەستەكانی خۆیان .بڕیاردرا
ئەرمەن دەستپێدەكات .ئەمەش خاڵێكی زۆر
بە بەستنی كۆنگرەیەك .ئەوە بوو لە رۆژی
گ��رن��گو پ��ڕ ب��ای��ەخ��ە ،چونكە ئ��ەگ��ەر ك��ورد
18ی1ی1919دا كۆنگرەی ئاشتی لە پاریس
دەستی هەبووایە لە كوشتاری ئەرمەندا،
بەسترا .ئ��ەوەش بە سەرپەرشتی واڵتانی
ئەوا ئەرمەنەكان هەرگیز ئامادە نەدەبوون
س��ەرك��ەوت��وو ل��ە س���ەروو هەمووشیانەوە
پەیمانی دۆستایەتییان ل��ەگ��ەڵ ببەستنو
وڵسنی س��ەرۆك��ی ئەمریكاو كلیمەنسۆی
دەستی برایەتی بخەنە نێو دەستی كوردو
سەرۆكوەزیرانی فەرەنساو لویدجۆرجی
درێژە بە كاروانی پەیوەندییەكانیان بدەن.
سەرۆكوەزیرانی بریتانیا ،سەرەڕای ئەوەش
رۆڵ��ی ش��ەری��ف پاشا ل��ە بەهێزكردنەوەی
نزیكەی حهڤد ه وەفد بەشدارییان تێدا كرد.
پ��ەی��وەن��دی��ی ك���وردو ئ��ەرم��ەنو سیاسەتی
ت ئەوەیە لەم ئ��ەوەی گرنگە لێرەدا بوترێ
ت��ورك��ی��ای ك��ەم��ال��ی ل��ە ه��ەم��ب��ەر ئ���ەو دوو
كۆنگرەیەدا هێندە بەرژەوەندیی زلهێزەكان
ن��ەت��ەوەی��ە .دواب������ەدوای ج��ەن��گ��ی یەكەمی
رەچ���اوك���را هێندە گرنگی ب��ە الیەنەكانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 174
ترنەدرا.
س��ەردەم��ەدا ك��ورد دەوڵەتێكی نەبوو تا بە
ل��ەو س��ەروەخ��ت��ەش��دا گ��ەالن��ی ژێردەستەی
رەسمی ب��ەش��داری بكات ل��ەو كۆنگرەیەدا.
ناوچەكەش بە هیوای بەدەستهێنانی ئازادیو
ل���ەو ك��ات��ەش��دا ش��ەری��ف پ��اش��ا ل��ە پ��اری��س
م��اف��ی چ����ارەی خ��ۆن��ووس��ی��نو پێكهێنانی
ب��وو داوای لێكرا بكەوێتە گفتوگۆ لەگەڵ
دەوڵ��ەت��ی س��ەرب��ەخ��ۆب��وون .ب��ۆی��ە ش��ەڕی
بەرپرسانی كۆنگرە بۆ سەندنەوەی مافی
یەكەمی جیهانیو شكستی دەوڵەتی عوسمانی
ك����وردو ب��ەه��ێ��زك��ردن��ی پ��ەی��وەن��دی ل��ەگ��ەڵ
هەلێكی گونجاوی بۆ رزگاربوونی نەتەوە
ئ��ەرم��ەندا .ئ��ەوە ب��وو شەریف پاشا وەك
ژێردەستەكانی ئەو ئیمپراتۆرە هێنایەئاراوە.
سیاستمەدارێك خۆی گەیاندە كۆمەڵەكانی
لە سەروو هەمووشیانەوە هەردوو نەتەوەی
ئەرمەن بۆ گفتوگۆ لەگەڵیاندا بۆ البردنی ئەو
كوردو ئەرمەنی ژێردەستە ،كە دروستبوونی
ناكۆكییەی ،كە ناحەزان بۆیان هەڵواسیبوون،
دەوڵ��ەت ئاواتی هەمیشەییو لەمێژینەیان
ل��ە راس��ت��ی��دا ب��ۆ چ��ارەس��ەرك��ردن��ی كێشەو
بوو ،لەو كۆنگرەیەدا دوو شاندی ئەرمەنی
ئارێشەدەستكردەكانی دوژم���ن پێشووتر
تێدا بەشداربوون .یەكێكیان بە سەرۆكایەتی
ش��ەری��ف پاشا ل��ەگ��ەڵ بوغزنۆبار پاشای
ئاوادیس ئاوهانیانی نوێنەری پارتی تاشناقو
س��ەرۆك��ی وەف����دی ئ��ەرم��ەن ل��ە ك��ان��وون��ی
كۆماری ئەرمەنی بوو ،كە دوای كشانەوەی
یەكەمی ساڵی 1918دا لە پاریس پەیمانێكیان
روسیا سەربەخۆیی راگەیاندبوو .شاندی
م��ۆرك��رد .ئ��ەم��ەش زی��ات��ر ب��ۆ ئ��ەوە ب��وو تا
دووەمیان بە سەرۆكایەتی بوغس نۆبارپاشا
رێگەبگرن لە دەستتێوەردانی الیەنەكانیتر
ب��وو ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی ئەرمینیای رۆژئ����اوای
لە كێشە بە درۆ ه��ەڵ��واس��راوەك��انو زیاتر
دەكرد ،واتە ئەو پارچە ئەرمینیایەی دەكەوتە
زەقنەكردنەوەی ئەو كێشانە.
نێو خاكی توركیاوە.
لەالیەكیترهو ه بۆ لەناوبردنی ئەو هەوڵەی
ئ��ەوە ب��وو ل��ەو ب��ارودۆخ��ەدا رۆشنبیرانو
درابوو بۆ دروستكردنی دەوڵەتی ئەرمەنی
خ����اوەن راك����انو پ��ی��اوم��اق��واڵنو چەندین
ل��ە س��ەر خ��اك��ی ك��وردس��ت��ان ب��ە ه��اوك��اری
ك��ۆم��ەڵ��ەی ك����وردی ه��ەوڵ��ی بەستنی ئ��ەو
زل��ه��ێ��زەك��انو وەب��اس��ی��ش ل����ەوە ك��راب��وو،
كۆنگرەیان بیست .شەریف پاشایان وەك
ك��ە ت��ورك��ەك��ان رۆڵ��ی خراپیان بینیبوو لە
نوێنەری خۆیان هەڵبژارد بۆ بەشداریكردنو
ئاڵۆزكردنی پەیوەندییەكانی كوردو ئەرمەنو
بەدەستهێنانی مافەڕەواكانی كورد .ئەوەی
قەاڵچۆكردنو لەناوبردنی هەریەك لەكوردو
ش��ای��ان��ی ه��ەڵ��وەس��ت��ە ل��ە س���ەر ك��ردن��ە ل��ەو
ئ���ەرم���ەن ،ب��ۆی��ە ه���ەر ل���ەو س��ەردەم��ەش��دا
175
سەرۆكی وەفدی ئەرمەن بوغزنۆبار پاشا
ب��ەرژەوەن��دی ك��وردو ئەرمەندا نییە .ئەمە
لە مانگی تەمووزی ساڵی 1918دا ئەوەی
فیتی دوژمنی هەردووالیانە.
راگ��ی��ان��دب��وو ،ك��ە سوڵتان عهبدولحهمیدو
ئەوەش لە ئەستۆی كەسێكی بە توانای وەك
ت���ورك ب��ەرپ��رس��ی��ارن ل��ە كوشتوبڕەكانی
شەریف پاشا بوو تا هەوڵبدات ئەو پالنە گاڵوە
ئەرمەن ئەمە لە الیەكو لەالیەكیتریش لە
دەستكردە لە مێشكی ئەرمەن دەربكات .هەر
كۆنگرەی ئاشتیدا دیسان تورکهكان هەوڵی
بۆیە لە رۆژی 20ی12ی1919رێكکەوتنێكی
ئ��ەوەی��ان دای���هو ه نێوانی ك���وردو ئەرمەن
دووقۆڵی لە نێوان نوێنەری كورد شەریف
تێكبدەنەوەو بیاندەن بەگژ یەكداو لە هەمان
پ���اش���او ن��وێ��ن��ەری ئ���ەرم���ەن ب��وغ��زن��ۆب��ار
كاتدا ئەوان لە سەر ئەو سیاسەتەی خۆیان
پ��اش��ا م��ۆرك��راو جێگری س��ەرۆك��ك��ۆم��اری
بەردەوم بوون.
ئەرمینیا (د.ه.ئ��ۆه��ان��ج��ان��ی��ان)وەك چاودێر
لە راستیدا خەباتی سیاسیو دیبلۆماسی
ل��ەو دانیشتنەدا ب��ەش��دار ب��وو .لە راستیدا
شەریف پاشا لەو قۆناغەدا زۆرقورسو گران
ئەمە ی��ەك��ەم ج��ار ب��وو ل��ە ن��ێ��وان ه��ەردوو
بوو چونكەكەشو سیاسەتو بەرژەوەندیی
میللەتی ك���وردو ئ��ەرم��ەن بەڵگەنامەیەكی
زلهێزەكانی ئەو س��ەردەم لەگەڵ خواستە
هاوپەیمانی ئیمزاكرابێت .ئەوەشی گرنگ
ن��ەت��ەوەی��ی��ەك��ان��ی ك���ورد پێك ن��ەدەه��ات��ەوە،
ب��وو ل��ەم ی��اداش��ت��ەدا ه���ەردوو شاندەكە بە
بەاڵم تا رادەیەك بۆ ئەرمەن باشتربوو بۆ
سەرۆكی كۆنگرەیان راگەیاندبوو ،كە لە
دامەزاندنی دەوڵ��ەت��ی ئەرمەنی ،چونكە تا
نێوان ك��وردو ئەرمەندا هیچ جۆرە كێشەو
رادەی��ەك واڵتانی رۆژئ��اوا لەگەڵیان بوون،
گیروگرفتو ئارێشەیەك لە ئ���ارادا نییەو
ت��ەن��ان��ەت ل��ەو س��ەردەم��ەش��دا ئەرمەنەكان
ئەوەشی بمێنێتەوە سەبارەت بە دیاریكردنی
بە ه��ان��دانو سیاسەتی زلهێزەكان داوای
سنوورەكانی نێوان كوردستانو ئەرمینیا
دهوڵەتی خۆیان دەكرد .ئەوەش زیاتر ناوچە
دواتر بۆ خۆیان چارەسەری دەكەن .لەمەوە
كوردیەكانی ئ��ەرزەڕۆمو وانو خەرپوتو
دەگەینە ئەو راستییەی هەردووال هەستیان
ئازەربایجانو دیاربەكری دەگرتەوە ،بەاڵم
بە مەترسی ناحەزانو دوژمنانیان كردبوو،
ئەم جۆرە سیاسەتەو ئەم شێوازە داواكارییە
كە دەست بخەنە كارەكانیانو ئاژاوەیەكیان
ك��وردو نوێنەرەكەی دڵگرانكردبوو ،بۆیە
بۆ دروستبكەن.
هەوڵێكی زۆر درا ئ��ەو داوای���ە لە مێشكی
ئەم پەیمانەش بۆ ئەوە بوو كێشە لە نێوان
ئ��ەرم��ەن��ەك��ان ب��س��ڕن��ەوە ،چونكە ئ���ەوە لە
كوردو ئەرمەندا دروست نەبێتو شەریف
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 176
پاشا لەگەڵ نوێنەری ئەرمەنەكان كۆبووەوەو
كێشەهەڵواسراوەكانو بوختانە ناڕەواكانی
پ����اش ئ����ەم ك���ۆب���وون���ەوەی���ەش ن��وێ��ن��ەری
ن��ێ��وان ئ��ەو دوو ن��ەت��ەوەی��ە ،ب���ەاڵم دیسان
ئەرمەنەكان لە دروستكردنی ئەو دەوڵەتە
نەهامەتی كورد دەستی پێكردهوهو ئەوانەی
پەشیمان بووەوەو داواكارییەكی هاوبەشیان
ئ��ەم كۆنگرەیەیان ب��ەڕێ��وە دەب���رد دان��ی��ان
ل��ەگ��ەڵ ك���ورد ب���ەرزك���ردەوە ب��ۆ كۆنگرەی
نەنا ب���ەوەی ،ك��ە ش��ەری��ف پاشا نوێنەری
ئاشتی .لە راستیدا ئەوە بوارێكی گرنگی بۆ
ك��وردەو ئ��ەو یاداشتانەی ئ��ەو دەیگەیاندە
دۆستایەتیو هاوكاری نێوان كوردو ئەرمەن
كۆنگرە كاریگەرییەكی وایان نەبوو ،چونكە
ت ئەوەیە دروستكرد .ئ��ەوەی گرنگە بوترێ
ئەمەش بە هۆی سیاسەتی ئەوان لە الیەكو
ئ��ەو بەیانەی ئ��ەو دوو نوێنەرە هاوبەشە
لەیەكیتریش
نێودەوڵەتی
ئاڕاستەی كۆنگرەیان كرد دەنگو سەدایەكی
بەهێزی نەبوو .ئەمانەو چەندان فاكتەریتر
باشی لەو ناوەوەی كوردستانو ئەرمینیاو
بووە هۆی ئەوەی شەریف پاشا لە رۆژی
ل��ە نێو كۆنگرەو ل��ە س��ەر كاربەدەستانو
27ی4ی1920دا دەست لە كاری نوێنەری
حكومەتی توركیاش هەبوو .دەسەاڵتدارانی
ب��ك��ێ��ش��ێ��ت��ەوە ،ب����ەاڵم ش���ۆڕس���واری ك��ورد
تورك پێی حەپەسان .تێیدا هاتبوو :ئێمە بە
جارێكیتر ویژدانی قبوڵی نەكرد لە پێناو
یەكەوە بە رێكکەوتنێكی ت��ەواوەوە داوا لە
مافەڕەواكانی میللەتەكەی تێ نەكۆشێتو
كۆنگرەی ئاشتی دەكەین بە پێی بنەماكانی
ئەو ئەركە لە ئەستۆ نەگرێت .بۆیە دیسان لە
نەتەوایەتی مافی سەربەخۆیی بە ئەرمینیایی
رۆژی 1ی5ی 1920نوێنەری كورد جەنەراڵ
یەكگرتووو كوردستانێكی سەربەخۆ بدەن.
ش��ەری��ف پ��اش��ا س��ك��ااڵن��ام��ەی��ەك��ی ب��ە ن��اوی
حەپەسانەكەی توركیش بۆ ئەوە بوو ،چونكە
كوردهو ه ئاڕاستەی كۆنگرەی ئاشتی كردو
لە مێژبوو زۆر بە خراپیو بە شێوەیەكی
هەمیشە لە خەمی نەتەوەكهیدا بوو ،بەاڵم
هەڵواسراو باس لە خراپی پەیوەندیی ئەو
ب���ارودۆخ ب��ەو شێوەیە مایەوە تا بەستنی
دوو نەتەوە هاوستەم لێكراوە كرا بوو.
پەیماننامەی سیڤەر.
هەرگیز چاوەڕوانی شتێكی لەو جۆرە نەبوون
ئ����ەوە ب����وو ل����ەو س���ەروەخ���ت���ەش���دا ه��ێ��زە
وا ب��ە ئاسانی ك���وردو ئ��ەرم��ەن پێكبێنەوە
س��ەرك��ەوت��ووەك��ان��ی ش���ەڕ پ��ەی��م��ان��ن��ام��ەی
پێكەوە بە هاوبەشی داوای مافەڕەواكانی
س��ی��ڤ��ەری��ان ئ��ی��م��زاك��رد .ئ��ەم��ەش ل��ە رۆژی
خۆیان بكەن ،لەگەڵ ئ��ەوەی شەریف پاشا
10ی8ی 1920لە الیەن چواردە دەوڵەتەوە
رۆڵێكی بەرچاوی هەبوو لە چارەسەركردنی
بەستراو ل��ە سیانز ه ب��ەشو چ��وار س��هدو
پاڵپشتییەكی
177
سیو سێ ماددەشی لەخۆدەگرت ،لەوێدا
ئ��ەم دوو نەتەوەیە ب��وون ،بەمەش سیڤەر
كێشەی كورد پانتاییەكی باشی وەرگرتبوو،
نەیتوانی ئومێدەكانی گەالنی ژێردەستی
ئ��ەوەی گرنگە ل��ەم پەیمانەشدا نوێنەرانی
عوسمانییەكان بهێنێتەدیو لە زوڵمو ستەم
كوردو ئەرمەن بەشداریان كردو تا رادەیەك
رزگاریان بكاتو ئاشنایان بكات بە دەوڵەتی
ێ لەم نوێنەرانە گیرابوو .ل ه راستیدا ئەم گو
سەربەخۆی خۆیان.
پەیمانە تەنیا مەرەكەبی س��ەر كاغەزبوو،
ب��ەو شێوەیە سیاسەتو هەوڵی توركیای
تا رادەی��ەك رێ��ژەی بەرژەوەندیی پێكهاتە
ف��اش��س��ت ب������ەردەوام ب���وو ل��ە سیاسەتی
ئەتنیكییەكان رەچاوكرابوو .چەند ماددەیەكی
خراپی خۆی بەرامبەر هەر یەك لە كوردو
سیڤەر ب��ۆ ن��ەت��ەوەك��ان��ی ك���وردو ئ��ەرم��ەن
ئەرمەنو هەوڵدان بۆسڕینەوەی نەتەوەییو
تەرخانكرابوو ،بەاڵم بە ت��ەواوی خواستو
دژایەتی كردنی كلتوورو فەرهەنگو زمانو
ئ��اواتو ب��ەرژەوەن��دی ئەو دوو نەتەوەیەی
مێژووی ئەم دوو نەتەوەیەو دروستكردنی
نەهێنابەدی ،چونكە وەك دەڵێن پەیماننامەی
كۆسپو لەمپەر لە رێگەی سەرنەگرتنی
سیڤەر بە مردووی لەدایك بوو ،ئهگهرچی
پ��ەی��م��ان��ی س��ی��ڤ��ەر .ب��ۆی��ە س��ەرئ��ەن��ج��ام بە
لە چوارچێوەی ئەم پەیمانە مردووەدا دوو
یەكجاری پەیمانی سیڤەریان خستە نێو
دەوڵەتی نیمچە سەربەخۆی كوردو ئەرمەنی
ئەرشیفی مێژووو خ��ەون ئاواتەكانی ئەو
تێدا دیاری كرابوو.
دوو ن��ەت��ەوە ستەملێكراوەیان ل��ەگ��ۆڕ نا.
ئ��ەوەی تایبەت بوو بە ك��ورد لەماددەكانی
دوات��ری��ش پەیمانی (ل���ۆزان)ی���ان ل��ە 22ی
( )62 ،63 ،64پێكهاتبوو .ئەوەشی تایبەت
تەمموز 1923بە دوو قۆناغ هێنایەجێگەی.
ب��وو ب��ە ن��ەت��ەوەی ئ��ەرم��ەن ل��ە م��اددهك��ان��ی
ئەمەش بووە هۆی بەهێزبوونو داڕشتنی
( )88 ،89 ،90 ،91 ،92 ،93پێكهاتبوو.
بناغەی دەوڵ��ەت��ی توركی كەمالیو دوات��ر
ن��اك��رێ��ت ل���ێ���رەدا ب���ە وردی ن���اوەڕۆک���ی
كۆتاییهێنان بە خەالفەتی عوسمانی ،بەم
ماددەكان بخرێتەڕوو ،بەاڵم دەكرێت بڵێم
شێوەیە دەوڵ��ەت��ی ت��ورك��ی عەلمانی ك��ردە
ئ��ەم م��اددان��ە بە شێوەیەكی م��ردوو لە نێو
ئ��ەم��ری واق��ب��عو ئەرمینیای رۆژئ����اوای لە
پەیمانە م��ردووەك��ەدا ناوهێنرابوونو وەك
س��ەر جوگرافیا س��ڕی��ەوەو لەالیەكیتر لە
الشەیەكی م��ردوو خرابوونەڕوو .لەوەشدا
س���ەر ج��ەس��ت��ەی م��ان��دوو ش��ەك��ەت��ی ك��ورد
ئەتاتورك رۆڵێكی بەرچاوو دیاری هەبوو،
پ��ای��ەك��ان��ی خ��ۆی��ان ب��ەه��ێ��زك��رد .ت��ەن��ان��ەت
چونكە ئەوان دژی هەموو ئامانجو ئاواتێكی
كەمالیە نەتەوەپەرستەكانو شۆڤێنییەكان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 178
هەر لەسەرەتای گرتنە دەستی دەسەاڵتی
ك��وردو ئ��ەرم��ەنو راوەدوون��ان��ی��ان ،ئ��ەوەی
سیاسیو سەربازی خۆیان ،یەكەم ئامانجیان
گرنگە لێرەدا بۆ دی��رۆك بوترێتو جێگەی
هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەی سیڤەر بوو.
شانازیمان بێت ئەو هەوڵو ماندووبوونەی
لەمەشدا سەركەوتووبوونو پەیماننامەی
كەسایەتی كورد شەریف پاشا بوو ،كە لە
سیڤەریان بە م���ردووی خستە نێو گۆڕی
ناو نازو نیعمەتی خۆیدا كوردی لەیادنەكردو
هەتاهەتاییهوه .سەرەڕای ئەوەش توركیای
ب��ە ت��ەن��گ ك��ێ��ش��ەی ك�����وردەوە ب����ووه ،ل��ەو
كەمالی هەرگیز رازی نەبوو دان بە بنەمای
پێناوەشدا م��ان��دووب��وون��ی زۆری چەشت،
نەتەوایەتی ئەو دوو نەتەوەیهدا بنێت ،بەاڵم
بۆیە نابێت ئێمەی ك��ورد ئ��ەو كەسایەتییە
خۆشبەختانە دوای ئەو كۆنگرەیە خەباتی
كوردپەروەرەمان لەیادبچێت.ئەوەی گرنگە
سیاسیو سەربازی كوردو ئەرمەن بەردەوام
لێرەوە لەم قۆناغە بە دواوە سەردەمێكیتر لە
بوو .زۆرجاریش هاوكاریو هەماهەنگی لە
هاوكاریو هاوكۆمەكیو هاوسۆزی لە نێوان
نێوانیاندا دروست دەبوو.
ك��وردو ئەرمەن دەستپێدەكاتەوە .ئەمەش
لە سەروو ئەو سیاسەتە خراپانەی ئەتاتورك
ل��ە س��ەردەم��ی ك��ۆم��ەڵ��ەی (خ��ۆی��ی��ب��ون) ،كە
ل��ە ه��ەم��ب��ەر ك����وردو ئ���ەرم���ەن پ��ەی��ڕەوی
دەچێتە چوارچێوەی پەیمانێكی دۆستایەتیو
دەك����رد هێشتا ت��روس��ك��ای ه���اوس���ۆزیو
ستراتیجی.
ه��اوك��اری ك��وردو ئ��ەرم��ەن ه��ەر ب���ەردەوام
ب����وو .ت��ەن��ان��ەت ل���ە س���ەردەم���ی ك��ۆم��اری
دوستایەتیو پەیوەندیی ستراتیجی كوردو
توركیادا قۆناغێكیتری پەیوەندی دۆستانە
ئەرمەن لە كۆمەڵەی خۆیبووندا
ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی رەس��م��یت��رو توندوتۆڵتر
ئ��ەگ��ەر پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی پ��ێ��ش��ووی نێوان
هاتەكایەوە .ئ��ەوە ب��وو شۆڕشەكەی شێخ
ك���وردو ئ��ەرم��ەن پەیوەندییهكی خۆڕسك
سەعید س��ەری ه��ەڵ��دا ل�� ه دژی سیاسەتی
بووبن یاخود سەرئەنجامی دۆخێكی تایبەتی
توركو كەمالیزمو هەڵوێستەخراپەكەیان لەو
بووبێت ،ئەوا پەیوەندییەكانیان لەسەرەتای
شۆڕشەشدا ئەرمەنەكان دیسانەوە هاوكاری
س����ەدەی ب��ی��س��ت��ەمو ل��ەگ��ەڵ گ��ەاڵڵ��ەب��وون��ی
ك���وردو ش��ۆڕش��ەك��ەی��ان ك����ردەوە بەمەش
بزووتنەوەی سیاسی كوردیو بزووتنەوەی
دیسان الپەڕەیەكی پڕ شانازییان بۆ خۆیان
سیاسی ئ��ەرم��ەن��ی ،ك��ە رۆژ ل���ەدوای رۆژ
تۆماركرد ،بەاڵم سەرئەنجام كەمالییەكان
بەرەوپێشچوونی بە خۆیەوە دەبینی ،بۆیە
ئەو شۆڕشەیان سەركوتكردو كەوتنە وێزەی
پەیوەندییەكی سیاسی پتەوو ستراتیجی لە
179
نێوان پارتو رێخراوەكانی كوردو ئەرمەنی
شۆڕشەكەی شێخدا باشی پەیوەندیی كوردو
لە نێو ئەم پەیوەندییە دیارانەدا پەیوەندییە
ئەرمەن بوون بە شاهید بۆ ئەو رۆژگ��ارە.
دۆستانەكەی نێوان پارتی تاشناقستیۆنو
ئەرمەنەكان لەو راپەڕپەڕینەدا بەشداریان
پارتی یەكێتی شۆڕشگێڕی ئەرمەنیو پارتی
كرد .بۆیە هەر لە سەرەتاوە شێخ سەعید
خۆییبونی كوردی بوو ،كە لە دوای شۆڕشی
فەرمانی بۆ هەموو الیەك دەرك��رد بە هیچ
شێخ سەعیدی پیران دروست بووبوو.
شێوەیەك دەستدڕێژی نەكەنە سەر مالو
دواب��������ەدوای س��ەرك��وت��ك��ردن��ی ش��ۆڕش��ی
مۆڵكی ئەرمەنەكان ،چونكە شێخ هەستی
شێخ سەعیدی پ��ی��ران ل��ە ساڵی 1925داو
ب��ەوەك��ردب��وو ت��ورك��ەك��ان نیازیانە درزێ��ك
لەسێدارەدانیان لە رۆژی 30ی حوزەیرانی
بخەنە دۆستایەتی كوردو ئەرمەنەوە .بۆ ئەو
،1925لە پاییزی هەمان ساڵدا لە خارپێت
مەبەستە ئاگاداری بە هەموو كوردێك دا هەر
چ��وار س��ەد نیشتیمان پ���ەروەری كوردیان
كەسێك دەستدرێژی بكاتە سەر ئەرمەنەكان
لەسێدارەداو دواتریش لە ناوچەیەكی سەر
رووب����ەڕووی تووندترین س��زا دەب��ێ��ت��ەوە.
بە بینگولیش سەد هاواڵتی دیكەی كوردیان
ئ��ەم ف��ەرم��ان��ەی شێخ دەن���گو س��ەدای��ەك��ی
ل��ەس��ێ��دارەداو هەڵیانواسین .تەنانەت لەو
ب��اش��ی دای����ەوە ل��ە ن��ێ��وەن��دە ك��وردی��ەك��ان��دا،
رۆژگ��ارەش��دا رۆژن��ام��ەی وەق���تی توركی
ب���ەاڵم ت��ورك��ەك��ان ك��ەوت��ن��ە ب�ڵاوك��ردن��ەوە
دەنوسێت :چیتر پرسی كورد لەئارادا نەماوە.
ئ���ەو س��ی��اس��ەت��ەی خ��ۆی��ان ب��ۆ ش��ێ��وان��دن��ی
ج��گ��ە ل����ەوەش ت��ورك��ە ك��ەم��ال��یی��ەك��ان بە
راستییەكانو دژایەتی كوردو ئەرمەن.
شێوازێكی زۆر توندو تیژوو دڕندانە لە دژی
بە ه��ۆی ئ��ەو سیاسەتە رەگەزپەرستییەی
تاكەكانی ك��وردو ئەرمەن هەڵسوكەوتیان
توركەوە ژمارەیەكی زۆر لە ئەرمەن كۆچیان
ك����ردووە .ه��ەر ل��ەو س���ەرو ب��ەن��دەدا شێخ
ك��ردو خاكی خۆیان بەجێهێشت .تەنانەت
سەعید پێشبینی ئ��ەوەی دەك��رد توركەكان
ژم����ارەی ئ���ەو ئ��ەرم��ەن��ە ك��ۆچ��ك��ردووان��ەی
هەوڵی ب�ڵاوب��وون��ەوەی نائارامیو پشێوی
ت��ورك��ی��ا ل��ە ن��ێ��وان س��ااڵن��ی 1921ب�����ۆ1925
دەدەن بۆ ئ��ەوەی ناكۆكی بكەوێتە نێوان
گەیشتە پەنجاو پێنج هەزار كەس .بە هۆی
ك���وردو ئ��ەرم��ەن��ەك��ان ،ب��ەاڵم خۆشبەختانە
ئەم سیاسەتە خراپەی توركە كەمالییەكان
پێچەوانەی خواستی توركەكان ئەرمەنەكان
ه��ەری��ەك ل��ە ك���وردو ئ��ەرم��ەن ن��اچ��ارب��وون
هاوكاری شێخیان دەك��رد بۆ دامەزراندنی
رێگەی هەڵهاتن بگرنەبەر .ئەوە بوو بەشێك
كوردستانێكی سەربەخۆ .تەنانەت لە كاتی
ل��ە روون��اك��ب��ی��رانو پیاوانی سیاسی ك��ورد
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 180
لە توركیا هەڵهاتنو رووی��ان ك��ردە ناوچە
ب��ۆ ب��ەس��ت��ن��ی ك��ۆن��گ��رەی��ەك��ی ب��ەه��ێ��ز .بۆیە
قەڵەمڕەوییەكانی فەرەنسا (سوریاو لوبنان)
ب��ە نهێنیو ئاشكرا ك��ۆڕو كوبوونەوەیان
و قەڵەمڕەوی ئینگلیز (عێراق) .لەوێدا خۆیان
رێ��ك��دەخ��س��تو س��ەرئ��ەن��ج��ام گەشتنە ئەو
گ��رت��ەوە ،بە هەمان شێوەش ئەرمەنەكان
باوەڕەی ،كە هەنگاوی یەكەمیان بونیادنانی
لە ترسی گیانی خۆیان هەڵهاتبوونە ئەو
پارتێكی سەرەكیی سیاسیی كوردستانی بێت.
ناوچانە .لەو كاتەدا ئەرمەنەكۆچكردووەكانو
ئەوەیان بۆ روون بووەوە ئەگەر بەدەستوبرد
كوردەكان لە سوریا ت��ازە پێكەوە دەژی��ان
شتێك نەكەن ئەوا توركەفاشییەكان كوردیش
ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی گ���ەرمو
بە دەردی ئەرمەنەكان دەبەن .لەم كارەشدا
گوڕدا .نزیكبوونەوەیەكی باشتر لە نێوانیان
رۆشنبیرێكی وەك مەمدوح سەلیم رۆڵێكی
هاتەئاراوە.
س��ەرەك��ی دەگ��ێ��را ل��ەم ن��زی��ك��ب��وون��ەوەی��ەدا،
ت بۆ دیرۆك ئەوە بڵێم :ئەو سیاسەتە دەمەوێ
چونكە دۆستایەتیو پەیوەندییەكی باشو
خ��راپ��ەی ت��ورك��ی فاشیست ل��ە ب��ەرام��ب��ەر
ف��رەوان��ی ه��ەب��وو ل��ەگ��ەڵ كەسایەتییەكانی
هەریەك لە كوردو ئەرمەن پیادەی دەكرد
ئەرمەندا پارتی داشناكی ئەرمەنی بە هەوڵو
ێ پەیوەندیی ئەو دوو نەتەوەیەی سەرلەنو
ماندووبوونی ئ��ەم دەزان���نو دەستخۆشی
ێ دەك�����ردەوەو گیانی ب��رای��ەت��ی بەهێز ن��و
لێدەكەن .لێرەوە گفتوگۆو دانیشتن دەستی
ێ بە دوای دەكردنو وای لێكردن سەرلەنو
پێكرد .دوای كۆبوونەوەی سەرانی كۆمەڵە
پەیوەندییەكی باشترو بەهێزتردا بگەڕێن.
كوردییەكان بڕیاریاندا كۆنگرەیەكی گشتی
لە راستیدا هەڵهاتنی ه��ەری��ەك لە ك��وردو
ببەسترێت بە ن��اوی كۆنگرەی نەتەوایەتی
ئەرمەن بۆ ئەو ناوچانە بوارێكی باشتری بەو
ك��وردی .بە ه��ۆی ئ��ەم پەیوەندییەی نێوان
دوو نەتەوەیەدا تا دەروازەیەكی نوێترو باشتر
مەمدوح سەلیمو پارتی داشناكەوە لە لوبنان
لە پەیوەندی لە دەرەوەی خاكو نیشتیمانی
توانرا كۆنگرەیەكی نەتەوایەتی ك��وردی لە
خۆیان بكەنەوە .ئەوە بوو ئەسكەندەر بەگ
ماڵی واهان پاپازیان لە شاری بمحدون لە
پەیوەندیی خۆی لەگەڵ ئەرمەن پێشخست لە
لوبنان لە ساڵی 1927دا ببەسترێت .دوای
ێ پەیوەندییەكی سوریاو لوبنانو سەرلەنو
گفتۆگۆو دانیشتن ت��وان��را ب��ڕی��ار ل��ە سەر
باشتری رێكخستەوە .لەو سەروو بەندەدا
دامەزراندی كۆمەڵەی خۆیبوون بدەن.
بە هۆی سیاسەتی مەغۆل ئاسای توركەوە
ئەوە بووه لە رۆژی 5ی10ی1927دا كۆنگرەی
نیشتیمانپەروەرانی كورد خۆیان ئامادەكرد
دامەزراندن دەستیپێكرد لە هاوینەهەواری
181
ب��م��ح��دون ل���ە ل��وب��ن��ان .ل���ەم ك��ۆن��گ��رەی��ەدا
هەوڵی ئەوەی دەدا پەیوەندییەكانی كوردو
ژمارەیەك لە ئەفسەرو كەسایەتی ناودارو
ئەرمەن بەهێزبكاتو پێشنیاری ئەوەی كرد،
هەندێك سەرۆك خێڵو عەشیرەت بە تایبەت
ك��ە ه���ەردوو گەلی ب��رای ك���وردو ئەرمەن
ئاوارەبووەكان لە كۆنگرەیەدا بەشداربوون.
ناخۆشیو رووداوە تراجیدییەكانی رابردوو
ل���ەوەش گرنگتر س��ەران��ی چ��وار كۆمەڵەی
لەیادبكەنو الپەڕەیەكی تازە لە هاوكاریو
كوردی ئامادەبوون هەموویان بڕیاردەدەن
لەیەك گەشتن لە نێوانیان بكەنەوە.
خۆیان هەڵوەشێننەوەو لە چوارچێوەی یەك
ئەمەش بووە هۆی ئەوەی ئەو دوو نەتەوەیە
رێكخراودا واتە (خۆیبوون) یەكبگرنەوە.
ناكۆكییە هەڵواسراوەكانیان لەیادبكەنو لە
سەرئەنجام كۆمەڵەی خۆیبوون دام��ەزرا.
ێ الپەڕەیەكی پڕ شانازیو سەر بنەمای نو
خۆیبوون لە یەكەم كۆنگرەی خۆیدا چەند
دۆستایەتیو هاوكاری بكەنەوە .لەو سەرو
بڕیارێكی گرنگی داوه .تێیدا ئاماژەی بە گەلی
ب���ەن���دەدا پ��ارت��ی داش��ن��اك ه��ەوڵ��ی ئ���ەوەی
ئەرمەن ک��ردووه .ئەو بڕیارەش لە شەش
داوه لەگەڵ كوردەكان خەباتێكی رزگاری
م���ادد ه پێك هاتبوو .ل��ە م���ادەی چ��وارەم��دا
هاوبەش دەستپێبكات ،لەو س��ەرو بەندەدا
دان بە هەموو مافەكانی ئەرمەندا دەنێت،
پەیوەندیەكی دی��ارو بەهێز لە نێوان پارتی
دەڵێت :پەسەندكردنی هەموو ئەو شتانەی،
ت��اش��ن��اك��ی ئ��ەرم��ەن��ی ك��ۆم��ەڵ��ەی خۆیبونی
ك��ە پەیوەندییان ب��ە ئ��ەرم��ەن��ەوە ه��ەی��ە .لە
ك��وردی دەنگی هەبوو ،كە دوای شۆڕشی
رووی ئازادیو بیرو باوەڕو پەسەندكردنی
شێخ سەعید دروس��ت��ب��وو ئ��ەم پەیوەندییە
جیاوازیو تێپەركردنی ناكۆكی تایفیو پتەو
دۆستانەش لە ئەنجامی كۆمەڵێك دانیشتو
كردنی دۆستایەتیان .ئەمەش خاڵێكی گرنگو
بەیەكگەشتنی نوێنەری كوردو ئەرمەن بوو
پڕ بایەخ بووه بۆ ئەرمەنەكان .بەم جۆرە
لە كوردستانو تاراوگە هاتەبوون.
س��ەر لە ب��ەری كونگرەكە گیانی برایەتیی
لەبەر ئەوە لە دامەزراندنی خۆییبووندا ئەو
ك��وردو ئەرمەنی لەخۆگرتووه .لە راستیدا
پەڕی هاوكاریو هەماهەنگییان نیشانداوه.
دامەزراندنی ئەو كۆمەڵەیە لەو سەردەمەدا بە
س��ەرئ��ەن��ج��ام خ��ۆی��ی��ب��وون ئ��ارەزووم��ەن��دی
وەرچەرخانێكی دیار لە مێژووی رێكخراوە
ئەوە بووه ،كە هاوپەیمانییەك لەگەڵ پارتی
سیاسییەكانی ك���ورد ئ��ەژم��ار دەك��رێ��تو
داشناكی ئەرەمەنی ببەستێت .ئەوە بوو لە
بایەخێكی گرنگو دیاری هەبوو لە مێژووی
ساڵی 1927دا واتە هەمان ساڵ خۆییبوونی
كورددا .لەو واقعیەدا سەركردایەتی خۆیبوون
تیادا دام���ەزراوه .ه��ەردوو پارتی داشناكی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 182
ئەرمەنیو خۆییبون پڕۆتۆكۆڵێكی هاوكارییان
بكات .جگە لەوانەش لە م��ادەی یانزەیەمدا
مۆركردووه .ئەمەش بە ئامادەبوونی چەندین
باس لەوە كراوە ئەگەر هەر ناكۆكییەك لە
كەسایەتیی كورد ،وەك عەلی رەزاو مستەفا
نێوانیان بێته ئاراوە ،ئەوا دەبێت بە گفتوگۆ
شاهین ب��ەگو ج��ەالدەت ب��ەدرخ��انو حاجۆ
چارەسەری بكەنو نابێت لە چوارچێوەی
ئاغاو ئەمین ئاغاو كەریم رۆستەمو مەمدوح
ئ��ەو پەیمانە دەرب��چ��ن .ئەمەش نێوەڕۆكی
سەلیمو شوكری سەگبان .ئەرمەنەكانیش
هەندێك لە ماددەكانی پەیمانەكە بووه.
بە ئامادەبوونی واهان پاپازیان بەشدارییان
لە راستیدا دەبێت بۆ مێژوو ئەوە بڵێم پەیمانی
ك��ردووه .ئەمەش نوێنەرو بەرپرسی پارتی
نێوان داشناكو خۆیبوون بە وەرچەرخانێكی
داشناكی ئەرمەنی بووه .لەم پەیمانەدا ئاماژە
نوێتر لە پەیوەندییەكانی كوردو ئەرمەن لە
ب��ە خواستە ه��اوب��ەش��ەك��انو سەربەخۆیی
قەڵەم دەدرێ��ت .پێشتر لە قۆناغی یەكەمدا
سیاسیو خواستە نەتەوەییەكانیان كراوه لە
پەیوەندیی رەسمی ،یان خۆرسك دەستی
پێناو دابینكردنی بەرژەوەنییەكانی هەردوو
پێكردووه .بەاڵم لە قۆناغی دووەمدا بە هۆی
گەلی ئاری .پێوستیشە پەیوەندیی برایانە بێتە
ئەم پەیمانەوە پەیوەندیی هەردوو نەتەوە بە
ئاراوە .ئەم پەیمانەی نێوان ئەو دوو نەتەوەیە
ئاڕاستەی پەیمانی ستراتیجیدا رۆشتووە.
لە ن��ۆزده م��اددە پێكهاتووه .لە ماددەكاندا
سەرەڕای ئەوانەش هەرچەندە خۆییبوون لە
زیاتر گوزارشت لە هاوكاریو سەربەخۆییو
الیەن كوردەكانەوە پێكهاتووه ،بەاڵم یارمەتی
یارمەتی هاوبەش کراوه .تەنانەت لە مادەی
دانی ئەرمەنەكانیش بۆ هاوكاریكردن لەگەڵ
پێنجەمدا پارتی شۆڕشگێڕی ئەرمەنی بەڵێنی
كوردەكان لە چاالكییەكانی خۆییبووندا ئەمە
داوه ،که دامودەزگاكانی خۆی لە ئەمریكاو
كارێكی زۆر گرنگو پڕ بایەخ بووه .رۆڵی
ئەوروپادا بخاتە خزمەتی ناساندنی دۆزی
زۆر باشیان هەبووه بۆ ئەوەی خۆییبوون
ك���وردو پ��ووچ��ەڵ��ك��ردن��ەوەی پڕوپاگەندەی
بتوانێت پەیوەندی بە زۆر شوێنی جیهانەوە
توركی كەمالی دژ به كورد.
بكات .بە تایبەت لەگەڵ كوردە ئاوارەكانی
لە ماددەی شەشەمدا داشناك بەڵێن دەدات
ئەمریكاو فەرەنسادا.
ل��ە رووی دارای��ی��ەوە یارمەتی خۆییبوون
بەم شێوەیە كوردەكان توانیویانه لە رێگەی
بداتو لە مادەی دەیەمدا پارتی ناوبراو بەڵێن
ئەرمەنەكانەوە دەروازەیەكی دێبلۆماسیو
دەدات لە چاالكییە سەربازییەكاندا لە رووی
گرنگ بە رووی خۆیاندا بكەنەوە لە دەرەوەو
ئازووقەو جبەخانەوە هاوكاریی خۆیبوون
ناوەوە.
183
ئ��ەوە ب��ووه ،که س��ورەی��ا ب��ەدرخ��ان لەگەڵ
خستۆتە روو ،كە لە توركیادا رووبەڕووی
گریگۆر ڤارتانیاندا ،كە رابەرێكی چاالكی
ن��ەت��ەوەی ك��ورد ب��ۆت��هوه .ئ��ەم��ەش خاڵێكی
ئ��ەرم��ەن��هک��ان ب�����ووه ،پ��ێ��ک��هوه چ��وون��ەت��ه
ب��ن��هڕهت��یو گرنگ ب���ووه ،ك��ە ئەرمەنەكان،
ه��هروهه��ا
سەرەڕای ئێشو ئازارو جەستەی برینداری
واڵتەیەكگرتووەكانی
ئەمریكا،
چوونەتە لەندەنو رۆماو ئەسیناو پاریس.
خۆیان ،كەچی لەو قۆناغەشدا ئێشو ئازاری
ه����ەر ل����ەو رێ���گ���ای���ەش���ەوە ئ��ەرم��ەن��ەك��ان��ی
كوردیان لە یادنەكردووهو بە تەنگ خەمی
واڵتەیەكگرتووەكان یارمەتیو پیتاكەكانی
كوردەوە بوون.
خۆیان دەگەیاندە خۆیبوون .سەیر لەوەدا
ه��ەر ل��ەو روان��گ��ەی��ەوە زن��ار سڵوپ دەڵێت:
ب��وو ك��وردەك��ان ،كە ژم��ارەی��ان لە ده تاکو
ل��ەو رۆژان����ەدا ك���ورد پێویستی زۆری بە
پانزه هەزار كەس دەبوو سااڵنە پەنجا تاکو
ه��اوك��اریو دۆستایەتی ئ��ەرم��ەن هەبووه،
ش��ەس��ت ه���ەزار دۆالری����ان ك��ۆک��ردۆت��هوهو
چونكە ك��ورد وەك ئەرمەن ئ��ەو توانایەی
ب��ەوپ��ەڕی كورتبییەوە داوی��ان��هت��ه كەمال
نەبوو دەنگی بێزاری خۆیو باسی شۆڕشو
ئ��ەت��ات��ورك .پ��ێ دەچ��ێ��ت ئ��ەم��ەش ب��ە هۆی
ئامانجەكانی بگەیەنێتە واڵتان .لە الیەكیتر
ناهۆشیارییو نهبوونی هەستی نەتەوایهتی
نابێت ئەوەشمان لە یادبچێت پارتی داشناك
ب��ووب��ێ��ت الی����ان ،ب����ەاڵم خ��ۆش��ب��ەخ��ت��ان��ە لە
كەپشتیوانی لەخیبون دەك��رد لەبەر ئەوە
رێ��گ��ای س���ورەی���او ڤ��ارت��ان��ی��ان ب��ە ه���ەوڵو
بووه ئ��ەوان لە توركیادا نەیان دەتوانی بە
م��ان��دووب��وون��ی ئ����ەوان ئ���ەو ك��وردان��ەی��ان
تەنها هیچ ج��ۆرە ج��وواڵن��ەوەی��ەك بكەنو
رازیو هۆشیاركردەوە ،كە ئەو بڕە پارەیە
ویستوویانه س��وود لە راپەڕینی ك��وردان
پێشكەش بەخۆیبوون بكەن ئەوانیش بەمە
وەرگرن دژی حكومەتی دیكتاتۆری توركی
رازی ب��وون .لێرەوە ك��ورد توانی جارێكی
كەمالی ،كە بە دوژمنی سەرسەختی هەردوو
دی هاوكاریو دۆستایەتیی ئەرمەنی لە سەر
الی��ان دەزانین .لەمەوە ئەوەمان بۆ روون
بنەمای ب��ەرژەوەن��دی هاوبەشی ه��ەردوو
دەب��ێ��ت��ەوە ،ك��ە ه���ەردوو ن��ەت��ەوەی ك��وردو
نەتەوە بەدەستبهێنێتەوە .ئەرمەنەكانیش لە
ئەرمەن لە رۆژە سەختو دژوارەكانیشدا
پەیوەندی نێوان خۆییبونو واڵتاندا رۆڵی
هەر پێویستییان بە یەك ب��ووەو هاوكاری
دی���اری ه��ەب��ووه .ت��ەن��ان��ەت رۆژن��ام��ەگ��ەری
یەكتریان كردووە.
ئەرمەنی هەنگاوێكی گ��ەورەی هاویشتووه
ب��ەم شێوەیە رێ��ب��ەران��ی ت���ازەی خۆیبیون
لە واڵتانی ئەمریكاو ئەوروپادا ئەو ترسەیان
هاتوونهته سەر ئەو باوهره ،كە هەر بەدحاڵیو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 184
ساردیو سڕییەكی نێوان ئەم دوو نەتەوەیە
ل��ە س��اڵ��ی 1930دا ش��ن��اك ل��ە ك��ۆن��گ��رەی
ب��ە یەكجارەكی چ��ارهس��هرك��راوە .شتێكی
سۆسیالیست ئینتەرناسیۆناڵدا بەشداربووه،
ئهوتۆ لە ئ��ارادا نەماوە شایەنی باسكردن
ك��ە ل��ە رۆژی 30ئ��اب��ی 1930ل��ە سویسرا
بێت .بێگومان ئەم هاوكاریو پێكەوە ژیانو
بەڕێوەچووه.
دۆستایەتییە لە نێوان ئەم دوو نەتەوەیە بە
لە راستیدا بە پێی داواك���اری داشناك لەو
شێوەیەكی زیندوو كاریگەر هەتا نسكۆی
كۆنگرەیەدا مادەیەكی كۆنگرەكە ب��اس لە
ش���ۆڕش .ت��ەن��ان��ەت دوای شۆڕشیش هەر
ك��وش��ت��اری ك���ورد دەك����ات ،ك��ە ب��ە دەس��ت
بەردەوام بووە .كاتێك شۆڕش دەستیپێكرد
ت��ورك��ەك��ان ك����راوە .گ���وت���راوە ت��ورك��ەك��ان
ئەرمەنەكان لە سەر هاوكاریو یارمەتیی
دەیانەوێت ئەوەی بە سەر ئەرمەنیاندا هێناوە
خۆیان بەردەوام بوون.
بە هەمان شێوە بە سەر كوردیشدا بهێنن.
ب���ە ت��ای��ب��ەت��ی ئ���ەرم���ەن���ەك���ان ل���ە ت���ەورێ���ز
ئەمەیە هەڵویستی جوامێرانی ئەرمەنی برای
كارخانەیەكی بچووكی چ��ەكو تهقهمهنیی
ك��ورد ،كە لە دەرەوەش لە خ��ەمو ئ��ازاری
س��ەرب��ازی��ای��ن رێكخستو ب��ە ب��ەردەوام��ی
ك���وردا ب���وون .ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەوان��ەش��دا
فیشەك جبەخانەیان دەن��ارد بۆ فیداكارانی
دوای شكستی شۆڕشەكە ئەرمەنەكان به
(چیای ئاگری)و هاوكۆمەكی شۆڕشگێڕانیان
ئهمهک بوونو پابەندبوون بەو پەیمانەوەو
دەكرد ئەوە بۆ هەموو الیەك روون بوویەوە
پشتی ك��وردی��ان ب���ەرن���ەداو درێ���ژەی���ان بە
بە هەڵگیرسانی شۆڕشی ئاگری ئەوە بویە
هاوكارییەكانیان داوه .هەر ئەمەش وای لە
خاڵێكی وەرچ��ەرخ��ان ل��ە پەیوەندییەكانی
كەسایەتییەكی وەك زنار سلوپی كردووه،
كوردو ئەرمەن .جگە لەوەش پارتی داشناكی
بڵێت :بە راستی ئەرمەنەكان پابەندبوون بە
ئەرمەنی لە شۆڕشی ئاگری بەشدارییەكی
بەڵێنەكەیانو چی كەوتە ئەستۆیان ،درێغیان
ت����ەواوی ه��ەب��وو .ت��ەن��ان��ەت رۆب��ی��ن پاشا
نەكردووه .تەنانەت لە چاپكراوەكانیشیاندا
سەركردەیەكی تاشناكی ب��ووه لە هەوڵی
بەرگرییان لە پرسی كورد كردووه.
بەدەستهێنانی پشتوانیی بریتانیاو ئێران بووه
سەرئەنجام پەیماننامەی نێوان ئ��ەم دوو
بۆ كوردەكانی توركیا لە هەوڵی پەیداكرنی
نەتەوەیە گرنگیو بایەخی مێژووی خۆی
چەكو یارمهتیی ڵۆجیستی ئێرانی بووه بۆ
هەبووه .گرنگییەكەشی ل��ەوەدا بوو ،كە تا
كوردەكان.
ئەو سەردەمەش هەندێك ئەرمەنی توندڕەو
تەنانەت دوای شكستی ش��ۆڕش��ی ئاگری
هەبوون پڕوپاگەندەیان لە دژی كورد دەكرد،
185
بەاڵم دوا بە دوای ئەم پەیمانە ئەرمەنەكان
ناودەبردو ئەوەشیان راگەیاند ،كە (توركیای
ب��ە ی��ەك��ج��اری ب����ڕی����اردەدەن ،ك��ە ب��ە ه��ەر
كەمالی) دژی كوردو شۆڕشەكەیەتی.
شێوەیەك واز لەو پڕوپاگەندانهیان لە دژی
بەمەش ئەم پەیمانە سەلماندی ،کە كوردو
كورد بهێننو بە دەم كێشەی كوردەوە بن.
ئ���ەرم���ەن دۆس���ت���ی ی��ەك��ت��رن .پ��ەی��وەن��دی��ی
ئ��ەم��ە ل��ە الی���ەك .ل��ە الی��ەك��یت��ری��ش��هوه ئەم
ستراتیجی لە نێوان ئ��ەوە دوو نەتەوەیەدا
پەیمانە لەئاستی دەرەوە ن��اوەوەش گرنگی
هێنایە ب����وون .ئ���ەم پ��ەی��م��ان��ە ه��ەت��ا دوای
مێژووی هەبووه .لە رووی ناوەوە هەردوو
كۆمەڵەی خۆیبوون ب���ەردەوام ب��وو .هەتا
ال بە ت���ەواوی كەوتنە ه��اوك��اری ی��ەكو لە
ئەمڕۆش هیچ ج��ۆرە كێشەو گیروگرفتێك
پێناو دابینكردنی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان
لە نێوان ئەو دوو نەتەوەیەدا رووینەداوە
تێكۆشانو ب��ەت��ەواوی چ��ارەس��ەری كێشەو
شایەنی باسكردن بێتو الپەڕەكانی مێژوو
ئ��ارێ��ش��ە ه���ەڵ���واس���راوەك���ان���ی���ان ك����ردوهو
شتی وای بۆ تۆمار نەكردووینو شایەتحاڵی
الپ��ەڕەی��ەك��ی پرشنگداری پ��ڕش��ان��ازی��ان بۆ
ئەو رووداوو سەردەمەن.
ه�����ەردوو ن���ەت���ەوە ت��ۆم��ارك��ردو یەكێتیو
سەڕای ئەوەش ئەم پەیمانە رەنگدانەوەیەكی
دۆستایەتیو پەیمانی نێوانیان پاراستووهو
باشی ل��ە س��ەر دواڕۆژی پەیوەندیەكانی
دژی دوژم����ن����ی خ����ۆی����انو پ��ڕوپ��اگ��ەن��دە
ك���وردو ئ��ەرم��ەن ه��ەب��وو ت��ەن��ان��ەت ت��ا ئەم
ه���ەڵ���واس���راوەك���ان ب�����وون .ج��گ��ە ل���ەوەش
س��ەردەم��ەش بەشی ك��وردی لە رادیۆكانی
ئەرمەنەكان بە ت��ەواوی وازی��ان لە خەونی
یەریڤانی ئەرمەنی دانراوە هەواڵو گۆرانی
دروستبونی دوڵەتی گ��ەورەی ئەرمەنی لە
ك���وردی ل��ێ دەدەنو گرنگی ب��ە كلتوورو
سەر خاكی كوردستاندا هێناوه.
فەرهەنگی كوردی دەدرێتو پەیوەندییەكان
لە ئاستی دەرەوهشدا رۆڵی گرنگی هەبووه
بە تەواوی ئاسایینو هەردووال گرنگی بەیەك
ب���ەوەی ل��ە رێ��گ��ای ئ��ەرم��ەن��ەك��ان��ەوە دەنگی
دەدەن .لە كۆتاییدا بە هیوای ئەوەی توانیبم
كوردەكانیان گەیاندۆتە دەرەوەو سەرنجی
سەرەداوێكی راستییەكانم بۆ خوێنەرانی
ك��وردانو ئەمەنی دەرەوەی��ان بۆ كۆمەڵەی
كورد روون كردبێتەوەو ئاشنام كردبن بە
خۆیبون راكێشاوه.
راستییە مێژووییەكان.
ل��ە رووی ه���اوك���اریو ه��اوس��ۆزی��ی��ەوە لە
دەكرێت بۆ مێژوو ئەوە بڵێن شۆڕشی ئاگری
دەرەوە بەرگرییان ل��ە پرسی ك��وردەك��ان
رەنگدانەوەی باشو بەرچاوی لە پتەوكردنی
دەكردو لە الیەكیتریش كوردیان بە بێتاوان
پەیوەندییەكانی ن��ێ��وان ك���وردو ئ��ەرم��ەندا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 186
ه��هب��ووه ،كە ئ��هو پهیوهندییانهی نێوانیان
فێڵو هاندانی ناحەزانی ه��ەردوو نەتەوەی
بوونهته ئهنجامی مۆرکردنی پەیماننامە
ك��وردو ئەرمەن ب��ووە ،بەاڵم خۆشبەختانە
دووقۆڵییەكانی نێوانیان .
ئەمان بە هۆی كەسی سیاسیو شارەزایانی هەردوو ال هەر زوو توانیان ئاشتی برایەتی
ئەنجام
لە نێوان خۆیان بچەسپێننو پشت لە هەموو
ل��ە ئەنجامی ئ��ەم ك��ورت��ە ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەدا
ئەو ناخۆشیانە بكەن ،كە بە هانی دەوڵەتی
گهیشتمه ئ��هو ئهنجامه ،که بڵێم نەتەوەی
عوسمانی تووشیان هاتووه.
ه���هردوو ك���وردو ئ��ەرم��ەن دوو ن��ەت��ەوەی
مێژوونووسانی ه���ەردوو ال شایەتی ئەم
ئاری هیندۆ ئەورەپایینو له مێژوویاندا دوو
راس��ت��ی��ی��ەن ،ك��ە چ��ۆن ئ��ەم دوو نەتەوەیە
نەتەوەی دۆستو هاوكاری یەك بوون.
ئ���اوات���ەخ���وازی ئ��اش��ت��یو پ��ێ��ك��ەوە ژی��ان��ی
بە هۆی نزیكییان لە یەكدییەوە لە زۆربەی
دۆستانە بوون ،كەسایەتیی سیاسی هەردوو
زۆری رووداوەك�����ان�����ی م��ێ��ژووی��ی��ەک��ان��دا
ال وەك :شەریف پاشاو بوغوز نۆبار پاشا،
ه��اوب��ەشو ه��اوئ��ازارب��وون .ئەمەشە بۆتە
چۆن پێكەوە شان بە شانی یەكتر لە هەوڵی
هۆی ئەوەی هەردووال بوون به خاوەن یەك
بەدەستهێنانی مافەكانی ئەم دوو نەتەوەیە
چ��ارەن��ووسو ی��ەك هەست .لە سەردەمی
ب���وون پ��ێ��ك��ەوە ی��اددش��ت��ی��ان پێشكەش بە
دەوڵ��ەت��ی م���ادەوە بگرە تا سەردەمەكانی
كۆنگرەی ئاشتی پاریس دەكرد.
ب��ەدرخ��ان پاشاو شێخ عوبەیدولاڵو شێخ
لە راستیدا كۆمەڵ ك��وژی ئەرمەن ه��ەروا
س��ەع��ی��دی پ��ی��رانو ك��ۆم��ەڵ��ەی خۆییبوون
كارێكی عەفەوی لە خ��ۆوە نەبووە بەڵكو
ئەمان ه��اوك��اری یەكتربوونو كوردەكان
ئەمە پالنێكی بەرنامە بۆ دارێژراو بوو هەر
ئ��ەرم��ەن��ەك��ان��ی��ان پ���اراس���ت���ووەو ل��ە م��ردن
ل��ە س��ەردەم��ی سوڵتان عەبدولحەمیدەوە
رزگاریان كردوون.
هەتا دوای جەنگی یەكەمی جیهانی هەموو
دەبێت ئەوەش بخرێتەڕوو مەحاڵە لە مێژوودا
دەس��ەاڵت��داران وەك ئایدیاو شاڕێگەیەك
دوو نەتەوەی هاوسنوورو دراوسێ هیچ كات
ل��ە س����ەری دەڕۆش���ت���ن ،س��ەرئ��ەن��ج��ام��ی��ش
نههامهتیی شەڕیان لە نێواندا نەبووبێتو لە
مێژوونووسانی ئەرمەن ئەوەیان بۆ هەموو
یەكتریان نەكوشتبێت .ئەمانیش بە هەمان
الی����ەك روون����ك����ردووەت����ەوە .ك����ەوا ك��ورد
شێوە دووچ��اری ئەوە بوون ،بەاڵم ئەمانە
بێالیەنو بێبەرییە لە كۆمەڵكوژیو كوشتاری
هیچی بە خواستی خۆیان نەبووە بە هۆی
ئەرمەنو هەموو ئەو تاوانە قێزەونە دەخەنە
187
ئەستۆی دەوڵەتی عوسمانیو سوڵتانەكانیو سەرانی ئیتحادو تەرەقی .سەرئەنجام ئەم دوو ن��ەت��ەوەی��ە ج��ارێ��ك ب��ە ن���اوی ئایینو جارێك بە ناوی كورد بوون ،یان ئەرمەنی بوون دووچاری ماڵوێرانی بوونەتەوە .جگە ل��ەوەش پەیوەندیو خاڵە هاوبەشەكانیان زۆر لە خاڵە ناكۆكەكان زیاتر بووە. کۆتایی ئ��ەم��ە راس��ت��ی ئ���ەو ب��اب��ەت��ە ب���وو ،ك��ە الی من گەاڵڵە ب��ووە .توانیم بە پشت بەستن بە رای مێژوونووسانی ب��ێ الی���ەنو مێژوونووسانی خ��ودی ئەرمەنەكان بیسەلمێنم ،ك��ە ك��ورد لە كوشتاری ئەرمەنەكاندا بێتاوانه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 188
هێرشەكانی نادرشا بۆ سەر شاری كەركوك نووسینی :د .بـەختیـار ســەعید مەحموود شوانی پۆزش ل ه ژمارهی 22ی ئابی ساڵی 2013ی گۆڤاری کهوانهدا بابهتێکی نووسهر د .بهختیار سهعید مهحموود شوانی .ب ه ناونیشانی پهیوهندیی کهرکوک (ئیالهتی ش��ارهزوور ،لهگهڵ ئیالهتی بهغدادو موسڵ) باڵوبۆتهوه ،بهاڵم ل ه بری وێنهی خودی نووسهرهکه ،ب ه ههڵهی چاپ وێنهی نووسهرێکیترمان باڵوکردۆتهوه .ئهم وێنهیهی ئێستا ل ه بهر دهستتاندایه ،وێنهی تهواوی نووسهری ئهو بابهتهیه ،ک ه ب ه ههڵ ه دانراوه .ب ه داوای لێبوردن ل ه نووسهرهکهو خوێنهری گۆڤارهکهمان. ــ کهوانه ــ
189
د هستپێک
خورماتووو كفریو داقوقیشی داوه ،بەاڵم نەیتوانیوه له پهالمارهکهیدا سەركەوتوو
ش��اری ك��ەرك��وك ل��ە م��ێ��ژووی��دا تووشی
بێت.
چەندین شااڵوی هێزی داگیركاری بۆتەوە.
ن���ادرش���ا ه���ەر چ��ەن��دە ل��ه دوو م���اوهدا
یەكێك لهوانه ش��ااڵوە داگیركارانهكەی
هەوڵیداوه ش��اری كەركوك داگیربکات،
ن��ادرش��ای ئ��ەف��ش��ار( )1ب���ووه ل��ە س��ەدەی
ژم��ارهی��هک له دانیشتوانی ئ��هو ش��ارهی
ه���ەژدەدا .لە ئەنجامدا ئ��ەم كاریگەریی
ک��وش��ت��ووه .دهوروب������هری ش��ارهک��هش��ی
خراپی بۆ سەر ئهو شاره هەبووه.
وێ���ران ک����ردووه .زی��ان��ی گ��هورهش��ی به
جێگای خۆیهتی ئەم بە گوێرەی سەرچاوە
بهرههمه کشتوکاڵییهکهی هێناوه ،بهاڵم
مێژووییەكان تیشك بخهمه س��ەر ئهم
ل��هگ��هڵ ئ��هوهش��دا ل��ه ه���هردوو م��اوهک��هدا
بابهته.
شکستی هێناوه.
دوای ئ��ەوەی ن��ادرش��ا دەس��ەاڵت��ی خۆی
لە بارەی ههرچی ئەو زیانانەی بە ناوچەكە
لە ئێراندا جێگیر ك��ردووه بە لەشكرێكی
گەیشتووە ،قەشەیەكی شاری كەركوك،
گەورەوە رووی له خاکی عێراق کردووه
ك��ە خ��ۆی ل��ه س��ەردەم��ی رووداوەك���ان���دا
بۆ تۆڵەکردنهوه له عوسمانییەكان ،كە
ژیاوه ،بۆمان دەگێرێتەوە ،كە سوپاكەی
كاتێک ئهمان ئهفغانستانیان داگیرکردووه.
نادرشا کاولکاریی مهزنی لە ناوچەكەدا
ئ���هوان هێرشیان ك��ردۆت��ه س��ەر خاکی
ک��ردووه .لە ئەنجامدا کوشتنی ژم��ارەی
ئێران .لهبهر ئهو هۆیه نادرشا بڕیاریداوه
زۆری لە منداڵو ژنو پیاوی كردووه به
بەغداد داگیربكات.
دهستکهوت بۆ خۆی ،بە تایبەتی کوشتنی
ل��ە كاتی هێرشەكانی ن��ادرش��ادا ناوچە
جوولەكەكانی ئهو شاره ،كە دوای بە دیل
ك���وردی���ەك���ان���ی���ش ك���ەوت���وون���ەت���ه ب���ەر
گرتبوونی ،پاشان كوشتوونی ،هەروەها
پ���ەالم���ارهک���هی .ل��ە ئ��اك��ام��دا ب��ەش��ێ��ك لە
قەشەی ناوبراو لە باسی رووداوەكانی
سوپاكەی ،به سهرۆکایهتیی نێرگزخان،
ن��اوچ��ەك��ەدا ئ��ام��اژەی ب���ەوەش ک���ردووه،
ن���اردووەت���ە س��ەر ش���اری ك��ەرك��وك بۆ
كە خەڵكی شاری كەركوك خۆڕاگرییان
داگ��ی��رك��ردن��ی .ئ���ەو س��وپ��ای��ە ل��ە ساڵی
ن�����وان�����دووەو ب���ە ت���ون���دی ب���ەرپ���ەرچ���ی
1733زدا گەیشتۆتە قەاڵی كەركوك.
هێرشەكانی نادرشایان داوەتەوە.
بەشێكی ئەو سوپایە پەالماری قەرەتەپەو
مێژوونووسێكی كوردیش لەم بارەیەوە
()2
()3
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 190
دەڵ��ێ��ت :س���ەرك���ردەی س��وپ��ای ن��ادرش��ا
بێت .دوای ئەوەی نادرشا ،که بە هاتنی
نێرگزخان هەر نیشتمانێکی هاتبێته پێش،
هێزی فریادڕەسی عوسمانی زانیوه بۆ
وێرانو تااڵنیكردووه .زوڵمو ستەمی ئەو
ناوچەكە بڕیاریداوه رووبەڕووی ببێتەوە.
نێرگزخانە لە رادەبەدەر بووه .تهنانهت
لە ئاكامدا له سهر رۆخی رووباری دیجلە
ژنو منداڵیشی لە دەست دەرباز نهبووه.
لە نزیك سامەرا هەردوو هێزەكە بە یەك
هەر بۆیە دەوروبەری كەركوکی وێرانو
گ��ەش��ت��وون ،ک��ه م��ێ��ژووهك��هی ل��ە رۆژی
کاولكردووه.
()4
19ی مانگی تمووزی ساڵی 1733دا بووه.
عوسمانییەكان ل��ه دژی پ��هالم��ارهک��هی
شایەنی باسە هێزی عوسمانی لە الیەن
ن��ادرش��ادا بۆ سهر ناوچهکه هەڵوێستی
م��ی��رە ك��وردەك��ان��ەوە ی��ارم��ەت��ی��دراوه .لە
توندیان وەرگرتووه .سەرەتا هەوڵیانداوه
ئەنجامدا دوای ش��ەڕێ��ك��ی خ��وێ��ن��اوی ــ
بە یارمەتیی سوپای كورد بەر لە هەڵمەتی
ك��ە ن��ۆ کاتژمێری خ��ای��ان��دووه ـ��ـ هێزی
نادرشا بگرن .بەاڵم سەركەوتوو نەبوون.
نادرشا بە توندی شكستی خ��واردووه.
()5
ژم��ارەی��ەك��ی زۆر ل��ە س��وپ��ای ن��اوب��راو
ئ����ەح����م����ەد پ�����اش�����ای م����ی����ری ك���ۆی���ەو
ك��������وژراوه .ب���ە ج���ۆرێ���ك ه��ەن��دێ��ك لە
ه��ەری��ر ه��ەوڵ��ی��داوە ل��ە ك��ەرك��وك سوپا
س��ەرچ��اوە م��ێ��ژووی��ی��ەك��ان ب��ە ه���ەزاران
هێرشبەرهکهی نادرشا تێكبشكێنێت ،بەاڵم
كوژراو دەیخەمڵێنن ،بەاڵم زیانی سوپای
لە ئاكامدا نەك هەر سەركەوتوو نەبوون،
عوسمانی لە چاو سوپای ئێرانی كەمتر
بەڵكو ئەحمەدپاشا بۆ خۆی لە شەرەكهدا
بووە.
ه��ەر بۆیە عوسمانییەكان،
ج��ێ��گ��ای ئ��ام��اژەی��ە ،س��وپ��اک��هی ن��ادرش��ا
ك����وژراوە.
بە مەبەستی یەكالییكردنەوەی دۆخی
دوای شكستەکهی بە ناچاری ناوچەكەی
ناوچەكە ،هێزێكیان بە سەركردایەتیی
جێهێشتووهو گەڕاوەتهوە بۆ ئێران.
تۆپاڵ عوسمان پاشا بۆ لێدانی نادرشاو
ب���ەاڵم ئ����ەوەی ج��ێ��گ��ەی س��ەرس��وڕم��ان��ە
بۆ یارمهتیدانی والی بهغداد ناردووەته
دوای س��ێ م��ان��گ ن��ادرش��ا توانیویهتی
خاکی عێراق ،هەروەها داوایان لە حەسەن
سەر لە نوێ لەشكرەكەی رێكبخاتەوەو
پاشای والی موسڵ كردووه ،كە یارمەتی
رووی ك��ردۆت��هوە ع��ێ��راق ،ك��ە ئەمەش
ت����ەواو پێشكەش ب���ەو س��وپ��ای��ە ب��ك��اتو
بەڵگەیە لە سەر توانایی سەربازییه لە
ملكەچی فرمانەكانی تۆباڵ عوسمان پاشا
رادەبەدەرهکهی ئهو.
()6
()8
()7
191
شایەنی باسە ،ئەو كات سەربازگەی تۆباڵ
ئ��ەم ش���ەڕو لەشكركێشییانەدا خەڵكی
عوسمان پاشا لە دەوروب��ەری كەركوك
ناوچەكە زەرەرمەند بووبن.
بووه .لە ئاكامدا له 25ی تشرینی یەكەمی
ئ���ەوەی جێگای ئ��ام��اژەی��ە ،س��ەرك��ردەی
ساڵی 1733ز لە دەشتی لەیالن لە نزیك
عوسمانڵی تۆباڵ عوسمان پاشا لە كاتی
كەركوك هەردوو سوپاکه جارێكیتر بە
هاتنی بۆ عێراق بۆ رووبەڕووبونەوەی
یەكتر گەیشتوون .هەرچەندە میرنشینە
ن��ادرش��ا ژم���ارەی���ەك ل��ە ه��ێ��زی میسری
ك��وردی��ەك��ان��ی وەك س�����ۆرانو ب��اب��انو
ل��ەگ��ەڵ خ��ۆی��دا ه��ێ��ن��اوه .ه��ەر ب��ۆی��ە ئەم
بادینان یارمەتیی لەشكرییان بۆ سوپای
ه���ێ���زەی م��ی��س��ری��ەك��ان ت��وان��ی��وی��ان��ه لە
عوسمانی ناردووه ،سەرەرای یارمەتیی
شەڕەكانی نێوبراو دژ بە نادرشا رۆڵی
هەندێک له هێزی كوردستانی باكوور بۆ
گرنگ بگێرن .بە تایبەتی لەو شەڕانەی لە
لەشكری عوسمانی ،بەاڵم تۆبااڵ عوسمان
نزیك كەركوك روویانداوه.
پ��اش��ا ل��ە ش���ەرەك���ەدا س��ەرن��ەك��ەوت��ووه.
بێگومان ئەم كارەی سەربازانی میسریش
تەناتەت لەشكرەكەشی تەفروتوونا بووه.
لە سۆنگەی خزمەتكردنهوه بوو بۆ ئایینو
خۆیشی لە بەرەی شەڕدا كوژراوه ،بەاڵم
دەوڵەتی عوسمانی.
نادرشا نەیتوانیوه لەم سەركەوتنە كەڵك
دوای ئەوەی نادرشا جارێكیتر هاتۆتەوە
وەربگرێت .ئەمەش بە هۆی سەرهەڵدانی
س��ەر دەوڵ��ەت��ی عوسمانیو دەس��ت��ی بە
هەڵگەڕانەوە لە دژی ناوبراو لە ئێراندا.
هێرشكاریەكانی خۆی ك��ردەوە لە ساڵی
ه���ەر ب��ۆی��ە دوای رێ��ك��ک��ەوت��ن ل��ەگ��ەڵ
1743زدا بۆ سهر ئهو دهوڵهته .لە ئەنجامدا
والیی ب��ەغ��داد ه��ەر ل��ەم س��اڵ��ەدا نادرشا
ناوچەكە بۆ جارێكیتر كەوتۆتهوە بەر
گەڕاوەتهوه بۆ ئێران.
()9
()10
شااڵوی تااڵنو تێكدانو خراپەكاری .لەم
بەم پێیە دەبینین لە ئەنجامی ئەم شااڵوەدا
چوارچێوەیەدا بۆ جاری دووەم شاری
چەند شەڕێكی گرنگ لە نێوان سوپای
ك��ەرك��ووك كەوتۆتەوە ب��ەر گ��ەم��ارۆدان
ع��وس��م��ان��یو ه��ێ��زی ن���ادرش���ا ل��ە نزیك
بە جۆرێك خەڵكی نێو ق��ەاڵی كەركوك
كەركوك رووی��ان��داوە ،ئەمەش بێگومان
له تۆپبارانەكانی هێزهکهی نادرشا تەواو
بۆتە ه��ۆی ئ��ەوەی ئ��ەو ناوچەیە زیانی
بێزاربوون.
م��اددیو كاولكاری زۆری لێ بكەوێت.
ه��ەرچ��ەن��دە ب��ەرگ��ری��ك��اران ب��ە ت��وون��دی
هەروەها شتێكی ئاساییە ،كە لە ئاكامی
بەرگرییان له شاری کهرکوک كردووه،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 192
ب��ەاڵم پ��اش هەفتەیەك ل��ە گ��ەم��ارۆدان��ی
تۆقینو زۆر خراپ تەنگاو كراون.
ژمارەیەكی زۆر لە بەرگریكاران كوژراون
ه��ەروەه��ا گ��ەڕی��دەی ئینگلیزی نیپۆر،
ب��ە ن��اچ��اری خ��ۆی��ان ب��ە دەس��ت��ەوە داوه.
ك���ە ل���ە س���اڵ���ی 1766ز دا ب���ە ش���اری
دوای دەس��ت ب��ەس��ەرداگ��رت��ن��ی شارەكە
كەركوكدا تێپەڕیوه ،گوتوویهتی :هیچ له
ت��ااڵنو برۆیەكی زۆر لە نێو شارەكەو
شوێنهواری شاره رهسهنهکه نەماوە جگە
دەوروبەریدا ئەنجام دراون.
()11
()13
لە شتێكی كەم نهبێت ،که لە سەر گردەكە
لە باسی رووداوەك��ان��ی ساڵی ناوبراودا
ه��ەڵ��ك��ەوت��ووە ،ك��ە ئ��ەوی��ش ل��ه دامێنیدا
مێژوونووسی ناسراو رەسوڵ كەركوكلی
تووشی رۆچوونێكی بەهێز بووە .ئەمەیە
باسی لهوه کردووه ،که لە ئەنجامی ئەم
پێی دەڵێن قەاڵ .نابووتترین شوێنه ،كە تا
داگیركردنەی شاری كەركوك لە الیەن
ئێستا بینیبێتم .خانووەكانی بێ جیاكاری
نادرشاوە خراپترین چارەنووس بە سەر
لەوپەڕی خراپی دان.
خەڵكەكەیدا داهات .ئەمەش لەبەر ئەوەی
ج��ێ��گ��ەی ب��ی��ر ه��ێ��ن��ان��ەوەی��ە گ��ەش��ت��ەك��ەی
ماڵیان تااڵنكراوو ئافرەتەكانیان ئەتك
نیپۆر دوای چەند ساڵێك دێت لە هێرشە
كراونو پیاوو زاناكانیان بە دیل گیرانو
كاولكارییەكانی نادرشا بۆ سەر شاری
ب��اج��ی زۆری���ان ب��ە س���ەردا س��ەپ��ێ��ن��راوه.
كەركوك .لێرەدا بۆمان روون دەبێتەوە،
تەنانەت ئ��ەو دۆخ���ەی ب��ە س��ەر ئ��ەوان��دا
كە تەنانەت دوای چەندین س��اڵ هێشتا
هاتووه .هاندەرێك بووه بۆ خەڵكی بەغدا
شوێنەواری كاولكارییەكانی نادرشا بە
ت��ا ب��ە ت��ون��دی دژی ن��ادرش��ا بوەستنو
سەر كەركوكەوە هەر دیار بووە.
بەرگری بكەنو شارەكەیان بەدەستەوە
ئ��ەوەی لێرەدا جێگای تێڕامانە ئەوەیە،
نەدەن.
()12
()14
ك��ە زۆرب���ەی ئ��ەو ه��ێ��زان��ەی ویستویانە
شایەنی ئاماژەپێكردنە ،گەڕیدە (ئێڤز)،
ش��اری ب��ەغ��داو م��وس�ڵا داگ��ی��ر ب��ك��ەن بە
ك���ە ل���ە س��اڵ��ی (1758ز)دا .وات�����ە ،كە
تایبەتی ئێرانیەكان بە شاری كەركوكدا
ماوەیەكی زۆر بە سەر ئەم رووداوەدا
ت���ێ���پ���ەڕی���ون.
ئ���ەم���ەش ب��ۆت��ە م��ای��ەی
ت��ێ��ن��ەپ��ەڕی��وهو ه��ات��ۆت��ە ن��اوچ��ەك��ە .باسی
ماڵوێرانیو زەرەرو زی��ان��ی گ���ەورە بۆ
ئەوەمان بۆ دەگێڕێتەوە ،كە لە ئەنجامی
خەڵكی ئەم شارە ،وا دیارە داگیركردنی
ئ��ەم گ��ەم��ارۆدان��ەدا پێنج س��هد ك��ەس لە
ش���اری ك��ەرك��وك ل��ە الی���ەن ن��ادرش��اوە
ب��ەرگ��ری��ك��اران ك�����وژراون .خەڵكەكەش
لە چوارچێوەی هەوڵەكانی ن��اوب��راو بۆ
()15
193
داگ��ی��رك��ردن��ی ب��ەغ��دادو م��وس��ڵ ه��ات��ووه. بێگومان شوێنو هەڵكەوتەی كەركوكیش لەم بوارەدا رۆڵی خۆی هەبووه. پێ دەچێت دوای نیو سەدە لە شااڵوەكانی نادرشا بۆ سەر كەركوك ،ئهوجا شارەكە كەمێك بووژابێتەوە .ئەمەش بە گوێرەی گوتەی گەڕیدەی فارسی ئەبو تالیب خان، که لە ساڵی1799زدا سەردانی شارەكەی ك�����ردووهو ل��ە ب���ارەی���ەوە گ��وت��ووی��هت��ی: كەركوك شارێكی گەورەیە ،بە قەاڵیەك ت��وون��دو بەهێز ب���ووە .خانووەكانیشی دەوری قەاڵیان داوەو لە ب��ەردو خشتی سوور دروستكراون.
()16
ئەم گەڕیدەیەش
ئاماژەی بە خراپی خانووەكانی شاری ك���ەرك���وك داوە ،ب���ەاڵم ن���ەك ب��ە پلەی ئەو گەڕیدانە ،كە ماوەیەكی كەم دوای شااڵوەكانی نادرشا هاتوونەتە ناوچەكە.
ب��ووەو دوات��ر ك���وژراوه .بۆ زان��ی��اری زیاتر بڕوانە :عالء نورس ،العراق في العهد العثماني ــ دراسة في عالقتها السیاسیة1700 ،ــ،1800 بغداد ،1989 ،ص137ــ .138 هەروەها بڕوانە: Lockhart, L, Nadir shah/ A critical study Based Mainly upon contem)porary Sources, (London:1938 2ـ��ـ هاممەر (ف��ون هاممەر) ،دول��ت عثمانیة تأریخي ،ترجمة :محمد عطا ،ج ،4كتەئون بتروسیان مطبعة س��ی ،استانبول،1330 ، ص.3188 ــ ستیفن هیمسلی لونکریك ،اربعة قرون من تأریخ العراق الحدیث ،ترجمة :جعفر الخیاط، بیروت ،2004 ،ص 170وما بعدها ــ بۆ زانیاریی زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانە: د .عيماد عبدالسالم رؤوف ،دراسات وثائقیة في تأریخ الكرد الحدیث وحضارتهم ،الطبعة االول��ی ،مطبعة الثقافة ،اربیل ،2008 ،ص80
سەرچاوە:
وما بعدها.
1ــ نادر قولی ،كە دواتر بە نادرشا ناسراوه،
ــ د .سعدی عثمان حسین ،كوردستان الجنوبیة
لە ساڵی 1688زدا لە خوراسان لەدایكبووەو
في القرنین السابع عشر والثامن عشر /دراسة
س��ەر ب��ە ه��ۆزی ئەفشار ب���ووە .ن��ادر قولی
في عالقتها االداریة والسیاسیة واالقتصادیة
توانیویەتی كۆتایی بە سەردەمی ئەفغانەكان
م��ع ایالتي ب��غ��داد وال��م��وص��ل ،مطبعة سیما،
1722ـ����ـ1730ز لە ئێراندا بهێنێت .دوات��ر لە
السلیمانیة ،2006 ،ص 304وما بعدها.
ساڵی 1736زدا خۆی كردۆتە شای ئێران.
3ــ بڕوانە :سهیل قاشا ،حمالت نادرشا علی
بەاڵم بە هۆی زۆریی ئەو شهڕانەی ئەنجامی
ال��ع��راق في وثائق سریانیة ،مجلة ك��اروان،
داون ،واڵتی ئێرانی تووشی ئاژاوەو كێشەی
عدد ،74نیسان ،1989ص.156
زۆر كردووه .تا لە ساڵی 1747زدا بهردهوام
4ـ��ـ م��ح��ەم��ەد ئەمین زەك���ی ،خوالسەیەكی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 194
تاریخی ك��وردو كوردستان ،ئامادەكردنی:
ص.76
رەفیق ساڵح ،بەرگی چوارەم ،بەشی یەكەم،
ـ���ـ س��ت��ی��ڤ��ن ه��ی��م��س��ل��ی ل��ۆن��گ��ری��ك ،ال��م��ص��در
چاپخانەی وەزارەت���ی پ����ەروەردە ،هەولێر،
السابق،ص179-178؛ محەمەد ئەمین زەكی،
،2006ل.153
سەرچاوەی پێشوو ،ل154-153؛ د .سعدی
5ـ��ـ مجموعة من المستشرقین ،ال��ك��ورد في
عثمان حسین ،المصدر السابق ،ص 309ــ
دائ���رة ال��م��ع��ارف االس�لام��ی��ة ،ت��رج��م��ة :حمید
.310
ریبوار ،منشورات رابطة كاوا ،مطبعة اوفیست
10ـ��ـ د .عماد عبدالسالم رؤوف ،المصدر
هەولێر ،اربیل.1999 ،
السابق ،ص 83؛ سهیل قاشا ،المصدر السابق،
6ــ محەمەد ئەمین زەكی ،سەرچاوەی پێشوو،
ص.158
ل.153
11ــ یاسین خیرالله العمري الخطیب الموصلی،
7ــ بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بروانە:
غایە ال��م��رام ف��ي ت��أری��خ محاسن ب��غ��داد دار
ستیفن هیمسلی لۆنکریك ،المصدر السابق،
السالم ،مطبعة دار البصري ،بغداد،1968 ،
ص175ــ.177
ص181ــ182
ــ د .عماد عبدالسالم رؤوف ،المصدر السابق،
ـ��ـ محمد أم��ی��ن زك��ي ،س��ەرچ��اوەی پێشوو،
ص.82
ل154ــ155
ــ د .سعدی عثمان حسین ،المصدر السابق،
ــ محمد أمین العمري ،منهل األولیاء ومشرب
ص307ــ.308
االص��ف��ی��اء م��ن س����ادات ال��م��وص��ل ال��ح��دب��اء،
8ــ بڕوانە :ستیفن هیمسلی لۆنکریك ،المصدر
حققه ونشرة :سعید الدیوهضی ،ج ،1مطبعة
السابق ،ص.178
الجمهوریة ،الموصل ،1968 ،ص.150
9ــ یاسین بن خیرالله العمري ،زب��دة اآلثار
12ــ رسول حاوی الكركوكلی ،دوحة الوزراء
الجلیة فی الحوادث االرضیة ،حققه وعلق علیه:
في تأریخ وقائع بغداد الوزراء ،ترجمة :موسی
د .عماد عبدالسالم رؤوف ،مطبعة اآلداب،
كاظم نورس ،مطبعة كرم ،بیروت ،ص.50
النجف االشرف ،1974 ،ص 89وما بعدها.
13ــ گەشتی دكتۆر ئێڤز بە كوردستاندا لە
ــ بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانە :علی
ساڵی 1758ز ،وەرگێڕانو پەراوێز نووسین:
شاكر علی ،تأریخ العراق في العهد العثماني
دكتۆر سەعدی عوسمان ،گۆڤاری مەتین ،ژ
1638ــ 1750م .دراسة في أحواله السیاسیة،
سەدو نۆزدە ،دهۆك ،ساڵی ،2001ل.11
ط ،1مطبعة اوفسیت الشعب ،نینوی،1985 ،
14ــ كارستن نیبور ،رحلة نیبور إلی العراق
ص 187وما بعدها.
في القرن الثامن العشر ،ترجمة :د .محمود
ــ مجموعة من المستشرقین ،المصدر السابق،
حسین امین ،مراجعة وتعلیق ووضع الحاشیة:
195
سالم االلوسي ،بغداد ،1965 ،ص.85 15ـ���ـ دوای داگ��ی��رك��ردن��ی ب��ەغ��داد ل��ە الی��ەن شاعەباسی سەفەوییەوە لە 28ی تشرینی دووەم�����ی 1623ز ن��اوچ��ەك��ە ب���ە گشتیو كوردستان بە تایبەتی رووب��ەڕووی چەندین ش��ااڵوی گ��ەورەی عوسمانییەكان بووەتەوە بە مەبەستی گرتنەوەی بەغداد ،بە تایبەتی سێ شااڵوەكەی حافزپاشاو خەسرۆ پاشاو سوڵتان م��وڕادی چ��وارەم��ی عوسمانی .ئەم شااڵوانە كاریگەری گەورەیان بەسەر ناوچە كوردییەكانو كەركوكەوە هەبووه .لە ئاكامدا ن��اوچ��ەك��ە رووب����ەڕووی زی���انو كاولكاریی ب���ووەوە .ب��ۆ زان��ی��اری زی��ات��ر ل��ەم ب��ارەی��ەوە بڕوانە :د .سعدی عثمان ،المصدر السابق، ص 281وما بعدها. 16ــ بڕوانە :ابي طالب خان ،رحلة ابي طالب خ��ان إل��ی ال��ع��راق واوروب���ا 1313ـ��ـ ،1799 ترجمة :د.مصطفی ج��واد ،بغداد ،ص 362ــ .363
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 196
پاشەكشێی ئهمریکا لە رابەرایەتی
نووسینی :موعتهسهم نهجمهدین بەشی یەکەم
197
پێشەكی
شیكارییهکی زانستییانه بۆ راستیی پێكهاتەو
پ���ڕۆس���ەی ل���ەدای���ك���ب���وونو گ��ەش��ەك��ردنو
س��روش��ت��ی ئهمریکا ب��ك��ات .بەشێكی زۆر
پێشكەوتنی ئهمریکا ئهوه بووه ،که لە چەند
لەو خەسڵەتانە ،کە وایانكردووه لە دوایین
كۆڵۆنیالییهكی داگیركراوەوە بووه به ههره
ساڵەكانی سەدەی بیستەمدا ببێتە مەزنترین
مەزنترین واڵتی جیهان ،که ئهمه له مێژووی
واڵت��ی دن��ی��او ب��ە تەنها ل��ە س��ەر دەس��ەاڵت��ی
نوێدا دیاردەیەكی تایبەتو جێی سەرنجو
جیهان دابنیشێت ،سیستمی تاك جەمسەری
بایهخه .ئهمریکا لهگهڵ ئ��ەوەی ئەمڕۆ ،لە
بە سەر كۆی نەتەوەكانی جیهاندا بسەپێنێت
دەی���ەی دووەم���ی س���ەدەی بیستو ی��ەك��دا،
ئهوهیه ،که لە سەردەمی دوای جهنگی جیهانی
باس لە كشانەوهو پاشەكشێی لە لوتكەی
دووەمەوە وەك هێزێكی گەورەو كاریگەر لە
دەسەاڵتی جیهانییهوه دەكرێت .واتە ئیدی
جیهاندا هاتووەته س��ەر شانۆی ملمالنێو
ل ه س��ەدەی بیستو یەكدا بە تەنها لە سەر
ركابەریی سیاسیو ئ��اب��ووریو كلتووری.
كورسیی دەسەاڵتی جیهانیدا دانهنیشتووه،
زۆر بە خێرایی هەنگاوی رووەو لوتكەی
بەڵكو چەند هاوبەشێكیشی ههیه .دیارترین
دەسەاڵتی دنیا هەڵگرتووه .تا توانیویهتی لە
ئەو هاوبەشانەی تاکو ئەمڕۆ دوو واڵتیتری
ماوەی چەند دەیەیەكدا ههر خۆی بە تەنها لە
م���هزن���ن ،ک��ه چ��ی��نو روس���ی���ان ،ب���ەاڵم ئ��هم
سەر كورسیی دەسەاڵتی جیهان دابنیشێت.
پاشهکشێیهی ئهمریکا له لوتکهی زلهێزییهوه
بە تەنها نەخشەی سیستمی نێودەوڵەتی
به واتای دابەزینی بۆ ئاستی واڵتێكی ئاسایی
ب��ك��ێ��ش��ێ��تو ئ��اڕاس��ت��ەی ب��ک��اتو رێ����ڕەوی
ناگهیهنێت ،چونكە لە كڕۆكدا ،چ وەك واڵت،
ژیانی سیاسیو ئابووریو كلتووریی كۆی
چ وهک گ��ەل ،چەندین خەسڵەتی م��ەزنو
گەالنی جیهان بەو رووەدا بەرێت ،کە خۆی
پ��ای��ەی م��ان��ەوەی م��ەزن��ی ت��ی��ادا ه��هی��ە .بۆیە
دەیەوێتو لە بەرژەوەندیدایە.
پێشبینی دەكرێت تا چەندین دەیەیتریش
مەزنیی ئەم مۆدێلەو قەبارەو ئاستی مەزنیو
وەك جەمسەرێكی سەرەكیو مەزنی دنیا
پێشكەوتنی وای ك��ردووه ،کە كۆی گەالنی
بمێنێتەوە.
جیهان بكەونە ژێر كاریگەریی ئەمەوەو ئەو
بۆ تێگەیشتنو ئاشنابوون بە خەسڵەتو
س��ەدەی��ەوه ،که س��ەدەی بیستەم ب��ووه ،بە
پایە گرنگەكانی ئەم واڵت��ە ،ههر توێژەرێک
سەدەی ئەمەریكی ناوببرێت.
به پێی لێکدانهوهی خۆی دەتوانێت بە چەند
لهگهڵ هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤیهتو
ویستگەیەكی مێژوویی ئهمریکادا تێبپەرێت.
م��ان��ەوەی ئ��ەم وەك تەنها ه��ێ��زی جیهان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 198
لە هاوشانی سەركەوتنو لە نێو هەناوی
سهرهتایهک له مێژووی دروستبوونو
شادمانییەكانی ب��ە رووخ��ان��ی دوژم��ن��ی لە
گەشەكردنی ئەمریكا
مێژینەی یەكێتی سۆڤیهت ،تارمایی كۆمەڵێك
لە سەدەی پازدەیەمدا ،لە ئاكامی گەشەكردنو
گرفتو ق��ەی��ران ك��ۆی جەستەی سیستمی
پێشكەوتنی سەرمایەداریی ئەوروپایی بە
س����ەرم����ای����ەداری ب���ە گ��ش��ت��یو ج��ەس��ت��ەی
شێوەیەك ،کە ب���ازاڕە نێوخۆییەكانی ئەو
ئهمریکای ب��ە تایبەتی گ��رت��ەوە .تارمایی
واڵت��ان��ە ت��وان��ای��ی گ��رت��ن��ەخ��ۆی ئ��ەو ق��ەب��ارە
ئاماژەكانی پاشەكشێی رۆژ بە رۆژ زیاتر
زۆرەی س��ەرم��ای��ەی ن��ەب��ووه ،ه��اوك��ات بە
ب���وون ب��ە راس��ت��یو دیفاكتۆ .دەرك��ەوت��ن��ی
هۆی توندبوونەوەو فرەوانبوونی جهنگو
سیماكانی پاشەكشێ بە تایبەتی لە دوای
ملمالنێكانی ن��ێ��وان واڵتو ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆرە
ساڵی 2008و بەرجەستەبوونی قەیرانی
داگیركەرەكانی ئەوروپا ،بیرۆكەی گەڕان
ئابووری بە شێوەیەكی ترسناك لە جەستەی
بە دوای كۆڵۆنیال ،واته داگیرکردنی واڵتان
ئابووریی ئهمریکاو دەركەوتنی شكستی
له رێگای سهربازییهوه ،بازاڕی نوێ پەیدا
ه��ەردوو پ��ڕۆژهی س��ەدەی نوێی ئهمریکا.
ب��ووه .ل��ەو س��ەردەم��ان��ەدا جوگرافیناسانو
پڕۆژهی سەدەی نوێی ئهمریکا ،کە بە گشتی
گەڕیدەكانی ئەو واڵتانە بە چەندین ئاڕاستەو
لە هەردوو پڕۆژهی خۆرهەاڵتی نێوەڕاستی
الدا كەوتوونەته گ��ەڕانو بەدواداچوون بۆ
گ��ەورەو پ��ڕۆژهی (نابۆكۆ)دا چڕدهبێتەوە.
دۆزینەوەی بازاڕی نوێو سەرچاوەی نوێ.
گەڕان بە دوای نهێنیی ژیانی گەالندا پشكی
ههڵبهت یەكێك لەو گەڕیدهو جوگرافیناسانه،
شێری ل��ە دوو توێی الپ��ەڕەك��ان��ی مێژوی
که کهسێکی ئیتاڵی ب��ووه ،ن��اوی ئەمیریکۆ
گ��ەش��ەك��ردنو پێشكەوتندا ش���اراوەو ون��ە.
فیسیۆچی ب����ووه ،ک��ه ل��ە س��اڵ��ی 1499ی
رەگو ریشهی ئهمریکا وەك گەلێكی مەزن
زاینیدا گەشتێكی بۆ گ��ەڕانو (تاقیب)كردن
لە هاوشانی مەزنبوون بە خۆڕسک ،بەشێكی
دەستپێكردووه .لە ساڵی 1502دا فیسیۆچی
بۆ خۆیان گەلی ئهمریکا بە درێژایی ماوەی
توانیویهتی ئهمریکا بدۆزێتەوە ،ئەو سهردهمه
ژیانیان دروستیان كردووە .بۆیە شیكاریی
ناویلێناوه جیهانێکی نوێ.
پێگەو رۆڵ��ی ئەمڕۆی ئهمریکا دەخوازێت،
لە ساڵی 1507دا نەخشەی جوگرافی ئەم
ئەگەر بە خێرایش بێت ،بە چەند ویستگەیەكی
ناوچەیە بە ت��ەواوەت��ی كێشراوهو لە سەر
مێژوویی سیاسیو وردب��وون��ەوە لە چەند
ن��ەخ��ش��ەی ج��ی��ه��ان��دا ن���اوی (ئ��ەم��ەری��ک��ۆ)ی
راستییەكی مێژووییو سروشتی گەالنی
لێنراوه .ئیدی لەو كاتەوە ناوی ئەم واڵتە
ئهمریکا بكەین.
بووه بە ئهمریکا.
199
ل���ە س���اڵ���ی 1922دا ئ��ی��س��پ��ان��ی��ی��ەك��ان لە
دورگەی هیندی خۆرئاوایان دامەزراندووه .لە
شەڕێكی گ���ەورەدا توانیویانه گەورەترین
ساڵی 1638دا پارچەیهک زەویی فرهوانیان لە
كۆمەڵەی سیاسیی ئەمریكاییە رەسەنەكان،
هیندییە سوورەكان كڕیوهو كۆڵۆنیالێكیان لە
پێیانگوتراوه (ئەزتیك) بڕوخێننو واڵتی
سەر دامەزراندووه .لەو كاتەدا هۆڵەندییەكان
مەكسیك داگیربكەن.
ل��ەم كڕینەی سویدییەكان رازی نەبوون،
لە ساڵی 1524بۆ1525دا لە دوای داگیركردنی
چونكە بە موڵكی خۆیانیان زانیوه .بۆیە لە
خاکی هندۆراس ،ئهوجا خاکی گواتیماالشیان
ئاكامدا جهنگ كەوتۆتە نێوان هەردوو واڵت،
داگیركردووه ،تا گەیشتوونەته كالیفۆرنیا.
تا لە ساڵی 1665هۆڵەندییەكان توانیویانه
ل��ە ساڵی 1607دا ئینگلیزە کۆچبهرهکان
سویدییەكان لەو جیهانە نوێیە دەربپەڕێنن.
یەكەم كۆڵۆنیالیی خۆیان له ئهمریکادا لە
به کورتی جهنگو ملمالنێكانی نێوان واڵتە
ش���اری جیمستۆن ل��ە وی�لای��ەت��ی ڤێرجینیا
داگیركەرەكانی ئەو سەردەمە بۆ داگیركردنی
دامەزراندووه.
ئەم جیهانە نوێیە شەپۆڵێكی گەورەی شەڕی
لە ساڵی 1540و 1608دا فەڕەنسییەكان لە
بە دوای خۆیدا لە نێوان ئەو واڵتانەدا بەرپا
رێگای بازرگانییەوە توانیویانه خاکی كەنەدا
كرد.
داگیربكەن.
بە پیتیو گرنگی ئەم جیهانە هاندەرێكی گەورە
ل����ەم چ����وارچ����ێ����وەی����ەدا ه��ۆڵ��ەن��دی��ی��ەك��ان
بوو نەك تەنیا بۆ واڵتەكان ،بەڵكو بۆ تاكو
ل���ە س����ەرەت����ای س������ەدەی ح���ەڤ���دەی���ەم���ەدا
خێزانە ئاسایەكان لە كۆی واڵتانی ئەوروپا،
ت��وان��ی��وی��ان��ه ش��ارۆچ��ك��ەی��ەك��ی ب��چ��ووك بە
کە سەفەری بۆ بكەن .بۆیە رۆژانە قەبارەی
ن��اوی ئەمستەردامی ن��وێ لە دورگەیەكی
كۆچبەرەكان لە زیادبووندا ب��ووه .پیاوانی
ئەمەریكیدا ،کە ئهمڕۆ بە ش��اری مانهاتن
سەربازیو سەرمایەدارانی بریتانیا هانی
ناسراوە ،لە هندییە سوورەكان داگیربکهنو
هاوواڵتیانی خۆیانیان داوه بۆ كۆچكردن
بیكەن به نێوەندێكی بازرگانی بۆ خۆیان،
بۆ ئەو جیهانە نوێیە .لە ئاكامدا یەكێک لە
ب��ەاڵم ئینگلیزەكان ل��ە ساڵی 1664دا ئەم
گەورەترین پڕۆژهكانی نیشتەجێكردن لەو
نێوەندەیان لە هۆڵەندییەكان داگیرکردووهو
جیهانە ن��وێ��ی��ە ،پ����ڕۆژهی نیشتەجێكردنی
ئیمپڕاتۆرییەتهكەی
ئینگلیزەكان بووە لە كەنارەكانی خۆرهەاڵتی
خستوویانەته
س��ەر
خۆیان.
ئهمریکا .لەم پرۆسەیەدا ئینگلیزەكان یەكەم
لە ساڵی 1632دا سویدییەكان كۆمپانیای
ناوەندی بازرگانی خۆیانیان لە جیمس تاون
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 200
دامەزراند .دواتر ئەم ناوەندە بووە ناوكی
خۆی بووە ،تاکو لە ساڵ 1775دا ژمارەی
دامەزراندنی كۆڵۆنیالی ڤێرجینیا.
دانیشتوانی گەیشتۆته دوو ملیۆنو نیو .لەم
لە ساڵی 1607دا ئەم كۆڵۆنیالە بە درێژایی
قۆناغەدا ئەم جیهانە نوێیە تا ئاستێكی دیار
ك���ەن���اری رووب�������اری ج��ی��م��سدا داك��ش��او
سیماو چوارچێوەی دەوڵەتی گرتە خۆ .بە
ناوچەییەكی بەرفرهوانو بە پیتی گرتەوە.
شێوەیەكی گشتی ،کە سیانزه کۆڵۆنیالی
خ��واڵس��ە ل��ە كۆتاییدا ل��ەم جیهانە نوێیەدا
گرتۆته خۆی .پاش به سهر چوار ههرێمدا
سیانزه كۆڵۆنیالهی دامەزراندووه .ئەمانەش
دابهش کراوه:
دواتر بوونە بناغەی دامەزراندنی ویالیەتە
یەكەم هەرێمی نیو ئینگالند :كۆڵۆنییهکانی
یەكگرتووەكانی ئهمریکا .بە هەمان شێوەی
كەنداوی مساچوسیس ،رۆد ئیالند ،كونكتیكت،
هۆیەكانی ك��ۆچ ب��ۆ ئ��ەم واڵت���ە ،ک��ە هەمە
ن��ی��وه��اڤ��ن ،ن��ی��و ه��ام��ش��ێ��ری دەگ��رت��ۆت��ەوەو
چەشنەو فرە شێوە بوو ،كۆچبەرانیش فرە
بەردەوام بووه لە كشانو فرهوان بوون .تا
رەنگو زوبانیش بوون .بۆیە لە كۆتاییدا ئەم
گهیشتوونهته سهر ئۆقیانوسی ئارام .كۆی
جیهانە نوێیە بووە ئەو واڵتەی ،کە نە مێژوو
خهڵکانی كۆڵۆنییهکانی ئەم هەرێمە بە رەگەز
نە رەگەزێكی رەسەنی هەبێت.
ئینگلیز بوون.
ساڵی 1680ئینگلیزەكان كۆچبەری سەرەكیو
دووەم كۆڵۆنییه ناوەنجیەكان :كۆڵۆنیی
قەبارە گەورەی ئهمریکایان پێكهێناوه ،بەاڵم
ن���ی���وی���ۆڕک ،ن��ی��ۆج��ێ��رس��ی ،پێنسیلڤانیا،
لەوە بە دواوە كۆچبەران لە زۆربەی واڵتە
روی��دی�لاوی��ر ،مێریالندن .دانیشتوانی ئەم
ئەوروپییەكانەوە زۆر بە بەرباڵوی روویان
هەرێمە تۆڵێڕانسیان بهرامبهر به بێگانه
ت��ێ��ك��ردووه .ك��ۆچ��ب��ەران وەك چ���ۆن ف��رە
زۆرت���ر ب���ووه .ه��اوك��ات كەمترین ق��ەب��ارەو
نەتەوەو لە چینە جیاوازەكانی كۆمەڵگا بوون،
ژمارەی كۆیلەیان هەبووه .دانیشتوانی ئەم
هاوكات فرە ئایینو فرە رەگەزیش بوون.
بەشە هەمەڕەنگو ف��رە رەگ���ەزو نەتەوەو
زیادبوونی كۆچبەران لە واڵتانی ئەڵمانیاو
ئایین بوون .كۆچبەرانی بە زۆری لە واڵتانی
ئێرلەنداو سكۆتاڵنداو سویسراو فەرەنسا
ئینگلیزی ،ئەڵمانی ،سویدی ،سكۆتالندی،
وایكردووه ژمارەی دانیشتوانی ئەم جیهانە
ئێرلەندییهوه هاتبوون .دانیشتوانانی ئەم
نوێیە لە ساڵی 1690دا له بڕی نیو ملیۆن
ب��ەش��ە ب��ە زۆری دژی ب��ن��هم��ایو رژێ��م��ی
مرۆڤ تێپهڕ بكات .دواتریش هەر بیستو
كۆیالیەتی بوون.
پێنج ساڵێك ئ��ەم ژم��ارەی��ە دوو ئەوەندەی
سێیەم كۆڵۆنییەكانی باشوور :دانیشتوانی
201
له ڤێرجینیا ،كارۆاڵینای باشوورو باكوور،
ف��ەرەن��س��ی��ی��ەك��انو ش��ك��س��تو دۆڕان���دن���ی
جۆرجیادا بوون ،کە رێژەیەكی زۆر كۆیلەیان
فەرەنسییەكان ،كاریگەریی بەهێزی لە سەر
تیادا ب��ووه .بەرگریكارێكی تووند بوون لە
الوازی پێگەو هەڵوێستی فەرەنسییەكاندا
سیستمی كۆیالیەتی.
ل��ە ئهمریکادا ه��ەب��ووه .فەرەنسییەكان لە
چ��وارهم هەرێمی سنوور :که دانیشتوانی
ئ��هم��ری��ک��اش��دا ل��ە ب��ەرام��ب��ەر بریتانییەكان
ه��ەڵ��گ��ری س��ی��م��او روواڵ���ەت���ی ئهمریکایی
دۆڕاون .ئ���ەم ئ��اك��ام��ە وای ك�����ردووه لە
رەسەنیان هەبووه ،خەڵكێکی س��ادەو ژیر
دانوستانەكانی ئاشتی ل��ە ساڵی 1763ی
بوون .سنووری ئەم ناوچەیە لە (مبن)ەوە
پ��اری��سدا فەرەنسییەكان دەس��ت��ب��ەرداری
دەستیپێكردووه تا باكوور ،واتە تا جۆرجیا
ناوچەو زەوییەكانی كەنەداو كەنارەكانی
لە باشوور.
رووب�������اری (م��س��ی��س��ی)ی ب���ۆ ب��ری��ت��ان��ی��او
ل�� هگ��هڵ ف��رە رەگ���ەزیو هەمەچەشنیی ئەم
ناوچەی لۆیزیانیا بۆ ئیسپانییەكان بكەن .لە
هەرێمانەدا بە فەرمی گشتیان الیهنگریی
بەرامبەریشدا ئیسپانییەكان دەستبەرداری
خۆیان بۆ ئیمپڕاتۆریی پادشایەتی ئینگلیز
فلۆریدا بوون بۆ بریتانییەكان.
راگەیاندووه ،ب��ەاڵم بە هۆی قووڵبونەوەو
لە سەرەتای ساڵی 1760ەوە بریتانییەكان
فرهوانبونی كەلەبەری نێوان بەرژەوەندیی
ستراتیجییەكی بەهێزیان ب��ۆ پتەوكردنی
ئیمپڕاتۆریی ئینگلیزیو دانیشتوانی ئەو
دەسەاڵتەكەیان لە ئهمریکا داڕش��ت��ووه .بۆ
هەرێمانە ،ناكۆكیو نەگونجانو كێشەكانیان
ئەم مەبەستەش چەندین یاساو رێنماییان
رۆژ بە رۆژ زیاتر لە قووڵبوونەوەو بەرەو
خستۆتە ب��واری جێبهجێکردنهوه .چەندین
سەرهەڵدانی ن��اڕەزای��یو بیرو تێڕوانینی
ی��اس��او رێ��ن��م��ای��ی��ان ل��ە س��اڵ��ی 1764دا بۆ
سیاسیی جیاواز چ��ووه .تا كار گەیشتۆتە
كۆكردنەوەی باج لەم كۆڵۆنییەدا داڕشتووه.
ئ��ەوەی دانیشتوان بە خەڵكە رەسەنەكەو
ل���ەو ی��اس��ای��ان��ە ی���اس���ای ش���ەك���رو دراوو
كۆچبەرانەوە پێكەوە لە دژی دەسەاڵتی
یاخیبوونو جێنیشینی كۆڵۆنییهكان ..هتد.
ئینگلیزی بووەستنەوەو بیری رزگاربوونو
لە ئاكامی ئەم یاسایانە ناڕەزاییو توندوتیژییو
ئەگەری دەستپێكردنی خەباتی رزگاری لە
خۆپێشاندانی ئاشتییانە زۆر بە فرەوانی
ئەجندای باوەڕی خۆیاندا گەاڵڵە بكەن.
تەشەنەی ك���ردووه ،ب��ەاڵم ن��ەت��وان��راوه ئەو
لە ساڵی 1756ـ���ـ1763دا لە جهنگی حەوت
یاساو بڕیارانە رابگیرێت ،یان هەڵوەشێننەوە.
ساڵەی ئ��ەوروپ��ادا لە نێوان ئینگلیزەكانو
دەس��ەاڵت��ی بریتانیا یاساكانیان سەپاند،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 202
بۆیە لە كۆتاییدا ناڕەزاییەكان زیادیكردو
پەیوەندیو هاوكاری لە نێوان ویالیەتەكاندا.
راب����ەری ئ��ەم��ەری��ك��ی��ی��ەك��ان ،وات���ە سموئیل
لە ساڵی 1774بۆ رێكخستنی ئەو ناوچانەی
ئادمز بانگەشەی رووبەڕووبوونەوەی ئەم
لە فەرەنسییەكانیان وەرگرتبوو ،بریتانییەكان
یاسایانەی راگ��ەی��ان��د .یاخیبوونێكی توند
یاسای كویبكیان داڕش��ت��ەوە .ئەم یاسایە
لە دژی ئەم یاسایانە وای لە بریتانییەكان
بە پراكتیزەكردنی كاریگەرییەكی خراپی
ك������ردووه ه��ێ��زە س��ەرب��ازی��ی��ەك��ان��ی��ان بۆ
كردۆتە سەر باری دەروونیی دانیشتوانی
رووب����هڕووب����وون����ەوەی ئ���ەم ن��اڕەزای��ی��ان��ە
كۆڵۆنییەكان.
بجووڵێننو بە زهبر بەرپەرچی خۆپێشاندهران
ل��ە 15ی س��ەپ��ت��ەم��ب��ەری1774دا نوێنەرانی
بدەنەوە .جێگیركردنی سەرباز لە شارەكاندا
ڤێجینیا بانگێشتی لیژنەی كۆڵۆنییەكانیان
بۆتە هۆی روودانی جهنگ .تا لە 5ی مارسی
كردووه بۆ بەشداریكردن لە كۆنفڕانسێک بۆ
1770دا جهنگ دروستبووه .نزیكەی سێ
بەرگریكردن له كۆڵۆنیایی ماساچووس .لە
ه���ەزار كەسیش ك�����وژراون .ئ��ەم جهنگو
وهاڵمی ئەم بانگێشتەدا شهستو پێنج كەس
نائارامییە ناڕاستەخۆ زیانی گ���ەورەی بە
لە ئەندامانی لیژنەی ناوچەكان ئامادەبوون.
بواری ئابووریو بازرگانیی سەرمایەدارە
ج��گ��ە ل��ە ن��وێ��ن��ەران��ی ج��ۆرج��ی��ا ،ه��ەم��ووان
ئینگلیزەكان گ��ەی��ان��دووه .بۆیە ب��ە توندی
پشتگیریو پاڵپشتی خۆیان بۆ ماساچووس
ه��ات��وون��ەت��ه نێو ك��ێ��ش��ەك��ەوەو ل��ە كۆتاییدا
راگەیاندووه .كۆنفڕانس هەر لە سەرەتاوە
دەس��ەاڵت��ی بریتانیایان ن��اچ��ارك��ردووه بە
بڕیاریداوه نەچنە ژێر باری جێبەجێكردنی
كشانەوەو هەڵوەشاندنەوەی یاساكان ،بەم
ئ��ەو ب��ڕی��ارە ب�� ه زۆرهی بریتانییەكان به
سیاسەتە سێ ساڵ جێگیریو ئارامی واڵتی
سهریاندا .لەم كۆنفڕانسەدا دەقی راگەیاندنی
گرتۆتەوە.
مافی گەالنی كۆڵۆنییەكان دارێ��ژراوهت��هوه،
ل��ە س��اڵ��ی 1773دا ل��ە ه���ەر ك��ۆڵ��ۆن��ی��ی��هک
هەروەها داوایهكیان بۆ هەڵوەشاندنەوەی باج
ل��ی��ژن��ەی��ەك��ی ت��ای��ب��ەت دام�������ەزراوه .ئ��ەرك��ی
داوهتە شای بریتانیا .لەم قۆناغەدا سووربونی
سەرەكییی ئ��ەو لیژنەیە ،ل��ە دوو ب���واردا
دەسەاڵتی بریتانیا لە سەر كۆنتڕۆڵكردنو
بووه ،یەكیان بۆ رووبهڕووبوونەوەی ئەو
چەوسانەوەی كۆڵۆنییەكانو وهاڵمدانەوەی
یاسایانەی بریتانیەكان لە دژی دانیشتوانی
ناڕەزاییو داواكارییهكان بە هێزو ئامڕازی
ك��ۆڵ��ۆن��ی��ی��ەك��ان ل��ە الی���ەن ب��ری��ت��ان��ی��ەك��ان��ەوە
توندو تیژی ،كۆی دانیشتوانی هەرێمەكانی
دەردەچون ،ئەویتر بۆ بەستنو دامەزراندنی
ت����ووڕەو ن��ی��گ��ەران ك����ردووه .ل��ە ب��ەرام��ب��ەر
203
ئ��ەم هەڵوێستی بریتانیەكان دانیشتوانی
چەمكی هەستیاری ئ��ەو كاتەی چارهسهر
(ماساچووسی) خۆیان بۆ روبهڕوبونهوهو
ك���ردووه .بە شێوەیەكی گشتی ئەندامانی
بەرگری چەكداری ئاماکردووهتهوه .بۆ ئەم
کۆنفڕانس ب��ە س��ەر دوو ب��ۆچ��وونو دوو
مەبەستەش چەندین بنكەو سەربازگەیان
تێڕوانینی جیاوازدا دابەش بوون .بەشێكیان
ب��ۆ م��ەش��ق��ك��ردنو راه��ێ��ن��ان��ی چ��ەك��دارەك��ان
پ��ێ��ی��ان��واب��ووه ب���ۆ ب����ەرژەوهن����دی����ی گ��ەل��ی
دامەزراندووه .بریتانییەكان بڕیاریانداوه بە
ئهمریکا وا گونجاوە لەم قۆناغەدا بڕیاری
هێز وهاڵمی ئەم یاخیبوونە بدەنەوە ،لە ئاكامدا
سەربەخۆبوونو رزگاربوون لە دەسەاڵتی
ج��هن��گ زۆرب����ەی ن��اوچ��ەك��ان��ی گ��رت��ۆت��ەوەو
داگیركەری بریتانیا بدەن .بەشەكەیتریش
نوێنەرانی ویالیەتەكانیش بانگهێشتی گەلی
پێیان وا بووه ئەو هەڵبژاردەیە دروستترە،
ئهمریکایان بۆ رووبەڕووبوونەوەو جهنگ لە
کە لەم قۆناغەدا بڕیاری جیابونەوە نەدەینو
دژی داگیركەری بریتانیدا كردووه.
ب��ك��ەوی��ن��ە دان���وس���ت���ان ل���هگ���هڵ دەس���ەاڵت���ی
ل��ە س��اڵ��ی 1775دا بریتانییهکان ب��ڕی��اری
پ��ادش��ای��ەت��ی��ی ب��ری��ت��ان��ی��ا ت���ا م��ۆدێ��ل��ێ��ك بۆ
دەستگیركردنی (سامۆئیل ئادمز)یان داوه.
پێكەوەژیانی ئاشتییانە بدۆزنەوە .لە كۆتاییدا
بۆ ئەو مەبەستەش هێزێكی چەكدار دەنێر
بڕیاریان داوه بە دامەزراندنی سوپایەكی
ب��وون ،ب��ەاڵم هێزەكە کهوتۆته بۆسهوهو
ج���هن���گ���اوهر ل���ە ه���ەم���وو وی�ل�ای���ەت���ەك���انو
شكستی خواردووه .بەم رووداوە ئادمز بۆته
جێگیركردنی ل��ە دەوروب����ەری بووهستن،
پااڵوانی بەرگریكردن لە گەالنی ئهمریکا.
کۆنفڕانس الوێكی ڤێرجینیا بە ناوی جۆرج ن دی��اری ك��ردووه .ئەم الوە دواتر واشنتۆ
جهنگی سەربەخۆیی له ئهمریکاداله سااڵنی
بۆته پاڵەوانی رزگ��اری��ی ئهمریکاو هێمای
نێوان 1775بۆ1783
سەربەخۆبوونی ئ��ەو واڵت���ە .ت��ا ئەمڕۆش
لە 10ی مایۆی 1775دا کۆنفڕانسی دووەمی
ئهمریکاییەكان شانازی بەو پیاوەوە دەكەن.
ئەنجومەنی ویالیەتەكانی ئهمریکا لە شاری
ج����ۆرج واش��ن��ت��ۆن ت��ەن��ه��ا راب����ەرای����ی ئ��ەم
ڤیالدیلڤیا لە زەمینەیەكی پڕ ترسو دڵەڕاوكێ
سوپایەی ن��ەك��ردووه ،بەڵكو رۆژ له دوای
بەڕێوە چووه .کۆنفڕانس بە سەرۆكایەتیی
رۆژ ئەم سەركردەیە بە هۆی داناییو بە
(ج��ون ه��ۆك)و بە بهشداریكردنی بنیامین
سەلیقەیەوە زیاتر لە كارێزما نزیك بۆتهوه.
فڕانكلینو ت��ۆم��اس جیفرسۆنو چەندین
ئهوجا سەرۆكایەتی جهنگی رزگاریخوازیی
سەركردەیتری نیشتمانی ،چەندین بڕیارو
ئهمریکای کردووه ،بۆته ئهستێرهیهک ،که به
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 204
هۆیهوه دهوڵهتی ئهمریکا دام��هزراوه .تا لە
ناوه .لە مانگی تشرینی هەمان ساڵدا كۆی
دواجار نازناوی باوكی ئهمریکای لێنراوه.
سوپاكەیان لە ئهمریکا كشاندۆتهوه.
س��ەرك��ەوت��ن��ە ی���ەك ل���ە دوای ی��ەك��ەك��ان��ی ج��ۆرج واشنتۆنو دەركەوتنی کارامهییو
دامەزراندنی حكومەتی فیدڕاڵی
كارێزماکهی ئەو زەمینەیهی خوڵقاندووه ،کە
بیرۆكەی دامەزراندنی حكومەتێكی فیدڕاڵی
ژمارەیەكی زۆر لە خۆبەخشو سەرباز لە
بۆ كۆكردنەوەو یەكخستنی ك��ۆی گ��ەالنو
دەوری كۆببنهوهو لە ژێر ئااڵی سەرۆكایەتی
ویالیەتەكانی ئهمریکا سەرەتا لە کۆنفڕانسی
ئەمدا بچنه ب��ەرەی جهنگی رزگ��اری��ەوە .لە
یەكەمدا لە دایكبووه ،بەاڵم ئەم بیرۆكەیە بۆ
ساڵی 1776دا جۆرج واشنتۆن توانیویهتی
ئەو سەردەمە ،کە هێشتا كۆی ویالیەتەكان
س��ەرك��ەوت��ن��ی گ�����ەورە ب���ە س���ەر س��وپ��ای
لە ژێر دەستی داگیركەرانی ئەوروپادا ،بە
مەزنترین ئیمپڕاتۆری ئ��ەو س��ەردەم��ەی
تایبەتی بریتانیاو فەرەنساو ئیسپانیادا بوون،
بریتانیا بهێنێت .لە 4ی یۆلیۆی ئەو ساڵەدا
ئ��ەم بیرۆكەیە نەچۆته ب���واری مشتومڕو
کۆنفڕانسی سێیەمی ڤیالدلڤیا بەستراوه.
دانانی میكانیزمی جێبهجێکردنی.
ت��ی��ای��دا س����ەرۆك واش��ن��ت��ۆن س��ەرب��ەخ��ۆی��ی
ب���ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ش��ت��ی ت���ا س��اڵ��ی 1781
ئهمریکای راگەیاندووه .لە زستانی 1778دا
ن��وێ��ن��ەران��ی كۆڵۆنییەكان ل��ە دەستەیەكی
جهنگی نێوان ئهمریکاو بریتانیا زۆر توندو
بااڵدا كاریان لە دوو تەوەردا چڕكراوهتهوه.
فرهوان بووه .لەو جهنگەدا فەرەنسییەكانو
یەكیان ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی جهنگی رزگ���اریو
ئسپانییەكان پاڵپشتی ئەمریكانییهکان بوون.
دابینكردنی
لۆجستییهكان.
لە ساڵی 1880دا هۆڵەندییەكانیش هاتوونەته
ئەویتر رێکخستنێک لە نێوان ویالیەتەكاندا
ب����ەرەی ئ��هم��ری��ک��اوە .ل��ە س��اڵ��ی 1881دا
ب����ۆ ب����ەدەن����گ����ەوەچ����وون����ی خ����واس����تو
هێزەكانی ئهمریکاو فەرەنسا لە دوو الوە
پێداویستییەكانیان .لەم کۆنفڕانسەدا بەشێك
گەمارۆی سوپای بریتانیایان داوهو ناچاریان
لە ئەندامان جەغتیان لەوە کردووهتهوە ئەو
كردووه ملکهچ بێت .لە ساڵی 1882لە دوای
ئەنجومەنە كاتییە بكرێتە دامەزراوەیەكی
بەركەوتنی زیانێكی زۆر بریتانییهکان بە
فەرمیو ب��ەردەوا م كار بۆ پێكەوەبەستنو
ن��اچ��اری رێكکەوتنامەی ئاشتییان لهگهڵ
كۆكردنەوەی هەموو ئەمەریكییەكان لە نێو
ئهمریکادا مۆر ک��ردووه .لە ئەیلولی ساڵی
سنووری حكومەتێكی فیدڕاڵی سەربەخۆدا
1883دا دانیان بە سەربەخۆیی ئهمریکادا
بكات.
پێداویستییە
205
لە ساڵی 1881دا سیستمێكی نوێی حوكمڕانی
ب��ازرگ��ان��یو دهری��اوان��ی��ی ن��ێ��وان ڤێرجینیاو
بە پشت بەستن بە دهستوورێكی نیشتمانی
مێریالند ك���راوه .ل��ە کۆنفڕانسدا س��ەرۆك
لە ژێر ناوی (مەرجی یەكێتیی پەیمانداری
(ئەلیگزاندەر هامیلتن) لە وتەیەكدا باسی
Article of confederationدام��ەزراوه.
لە ترسناكیی ب��ارودۆخ��ەك��ە ك���ردووه .ئەو
ل��ەم سیستمە نوێیەدا کۆنفڕانس كراوهتە
راستییەی خستۆتەڕوو ،که گوتوویهتی:
دەس��ت��ەی ب��ااڵی جێبەجێكردن .نوێنەرانی
ل��هگ��هڵ ئ����ەوەی ك��ێ��ش��ەو گ��رف��ت��ەك��ان��ی ئێمە
ویالیەتەكان هەریەكەیان بە پێی قەبارەیان
ل����ەوە گ����ەورەت����رە ،ک���ە ب���ەم ک��ۆن��ف��ڕان��س��ە
(رووب��ەرو ژم��ارەی دانیشتوان) نوێنەریان
چارەسەربكرێت ،بەاڵم ئەگەر چارەسەری
هەبوو لە کۆنفڕانس ،بەشی هەریەكەیان لە
قەیرانو گرفتەكانمان نەكەین ،ئەوە ئاییندەی
دوو ئەندام كەمتر نەبوو لە حەوت ئەندامیش
واڵتەكەمان زۆر ل��ەوە خراپتر دەبێت ،کە
زی��ات��ر ن��ەب��وو .ل��ە راس��ت��ی��دا ئ��ەم سیستمو
چ��اوەڕوان��ی دەك��ەی��ن .بۆیە پێویستە كۆی
دابەشكردنە نەیتوانیوه دادپهروهری لە نێوان
ویالیەتەكان كۆببینەوەو بڕیاری بە جەرگو
كۆی ویالیەتەكاندا بەرجەستە بكات .هاوكات
گرنگ بدەین.
نەی توانی كۆنتڕۆڵی ناكۆكییهكان بكاتو
ل��ە كۆتاییدا داوای ل��ە ك��ۆی ویالیەتەكان
كێشەو گرفتەكانیان چارەسەر كات .بۆیە لە
ك���ردووه ،کە نوێنەری تایبەتی خۆیان بۆ
ئاكامدا جهنگێكی نێوخۆی خوێناوی لە نێوان
داڕشتنەوەی دەستوورێكی گونجاو لە بار بۆ
ویالیەتەكان لە سەر دیاریكردنو كێشانی
حكومەتێكی فیدڕاڵی یەكگرتوو دیاریبکهن،
هێڵەكانی سنووری نێوانیانو بازرگانیو
کە لە بەرژەوەندیی كۆی ویالیەتەكاندا بێت.
دهری��اوان��ی ب��ەرپ��ا ب���ووه .ب��ە هەڵگیرسانی
لە حوزەیرانی 1787لە كۆشكی حكومەت لە
جهنگ كۆنگرێس هیچ دەسەاڵتێكی نەماوهو
ڤیالدلڤیا بە ئامادەبوونی بیستو پێنج نوێنەر
تەواو الوازو سست بووه .توانایی گێڕانی
ل��ە دوان���زه وی�لای��ەت��ەوە ،جگە ل��ە ویالیەتی
هیچ رۆڵێكی ئەرێنی بۆ راگرتنی جهنگو
رودای�ل�ان���د ،کۆنفڕانسێك ئ��ەن��ج��ام��دراو بە
چارەسەری كێشەو گرفتەكان نەماوه.
هۆی پاكیو دڵسۆزیەوە ج��ۆرج واشنتۆن
لە ساڵی 1786دا بە بەشداریی نوێنەرانی
وەك س��ەرۆك��ی کۆنفڕانسەكە دی��اری��ك��را.
پێنج وی�لای��ەت کۆنفڕانسێك ب��ەس��ت��راوه.
نوێنەرانی کۆنفڕانس بە گشتی ئاڕاستەی
ت��ی��ای��دا گفتوگۆ ل��ە دۆخ���ی وی�لای��ەت��ەك��انو
ک��ۆن��ف��ڕان��س��ەك��ەی��ان ب�����ەرەو گ��ەی��ش��ت��ن بە
چۆنێتیی چارەسەركردنی كێشەو گرفتەكانی
رێكکەوتننامەیەك برد ،لە كۆتاییدا بە كۆی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 206
دەن���گ ب��ڕی��اری��ان��دا ب��ە ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەی
لە دوو ئەنجومەن پێك بێت .ئەنجومەنێكی
مەرجەكانی یەكێتی كۆنفیدڕاڵیو كاركردن
بااڵ ،کە هەر ویالیەتێك رێژەی بەشداریی بە
بۆ دامەزراندنی دهستوورێكی نوێ ،کە بۆ
پێی قەبارەو توانایی ئابووریو ئەندامی بێت.
ه��ەم��وو ن��اوچ��ەو ویالیەتەكان ئهمریکا بە
ئەنجومەنێكیتر ،کە لە الیەن گەلەوە راستەخۆ
هەموو جیاوازییەكانیان (ن��ەت��هوە ،رەگ��ەز،
هەڵدەبژێردرێن .ئامانجی سەرەكیی ئەم
شوناس ،ئابووری ..هتد) بگونجێت .بۆ ئەم
پڕۆژهیە لە بناغەدا كەمكردنەوەی دەسەاڵتی
مەبەستەش هاوڕابوون لە سەر دامەزراندنی
ویالیەتەكانو بە هێزكردنو فرەوانكردنی
سیستمێك ،ک��ە هاوسەنگیو ع��ەدال��ەت لە
دەسەاڵتی حكومەتی ناوەندی فیدڕاڵی بووه.
نێوان هەموواندا بەرجەستە بكاتو ببێتە
دووهم پ��ڕۆژهی نیۆجرسی :ئ��ەم پڕۆژەیە
بناغەی دامەزراندنی سیستمو حكومەتێكی
زی��ات��ر ب��ە الی ب���ەرژەوەن���دی���ی وی�لای��ەت��ە
بەهێز.
بچووكەكاندا شكاوهتهوه .ئامانجی سەرەكیی
لەو سەردەمەدا كێشەو ناكۆكیەكانی نێوان
پاراستنیان ب��ووه لە ویالیەتە گ��ەورەك��ان
ویالیەتەكان بە شێوەیەكی گشتی لە بواری
ب��ۆ ئ���ەوەی ك��ۆن��گ��رس ل��ە الی���ەن ویالیەتە
دابەشكردنی دەسەاڵتەكاندا چڕ بوونهتهوه.
گەورەكانەوە كۆنترۆڵ نەكرێت .بۆیە لەم
بەشێكیان وی��س��ت��ووی��ان��ه وی�لای��ەت��ەك��ەی��ان
پ��ڕۆژهی��ەدا داواك���راوه هەموو ویالیەتەكان
سەربەخۆیی ت���ەواوی هەبێت .بەشێكیش
بە یەكسانیو بە یەك رێ��ژە نوێنەریان لە
جەغتیان لە سەر فرەوانكردنی دەسهاڵتەكانی
كۆنگرێسدا هەبێتو كۆنگرێس دەسەاڵتی
حكومەتی ناوەندی كردووه .بۆیە لە كۆتاییدا
سەپاندنو دیاریكردنی باجو رێكخستنەوەی
دوو پ��ڕۆژ ه بۆ نووسینەوەو داڕشتنەوەی
كەرتی بازرگانیی هەبێت.
دەستوور ئامادەكراونو خراونەتەڕوو:
لهگهڵ ئ��ەوەی ناكۆكیو نێواندژیی دیار لە
ی���هک���هم پ������ڕۆژهی ڤ��ێ��رج��ی��ن��ی��ا :ل���ە الی���ەن
نێوان ه��ەردوو پ��ڕۆژهك��ەدا ه��ەب��ووه ،بەاڵم
مادیسۆنەوە ئامادەكراوه ،لە ژێر دروشمی
ئەندامانی کۆنفڕانس بە چەند دانیشتنو
پێشنیاری مۆدێلێكی گونجادا بۆ دامەزراندنی
مشتومڕو گفتوگۆو دان��وس��ت��ان��ی توانیان
حكومەتێكی نیشتمانی ،کە پارێزگاری لە
چارەسەرێكی نێوەنجی لە نێوان ه��ەردوو
ب��ەرژەوەن��دی��ی ب���ااڵی وی�لای��ەت��ەك��ان بكات.
خواستەكەدا دۆزیوهتهوه ،که هەر الیەنێك
س��ت��راك��چ��ەری دەس����ەاڵت ل���ەم پ���ڕۆژهی���ەدا
کهمێک نهرمی بنوێنێت سهبارهت به خواستو
دەسەاڵتی یاسادانان ب��ووه .ئەم دەسەاڵتە
داواكانیی الیهنیتر .بە پێی رێكکەوتنەكە
207
كۆنگرێسی ن��وێ ل��ە دوو نوێنەر ل��ە هەر
دیاریدەكرێت .ماوەی دەسەاڵتی سەرۆك بۆ
ویالیەتێك بێ گوێدانە رووب���ەرو قەبارەو
یەك خول ،چوار ساڵەو بۆ یەك جار دەكرێت
ژم����ارەی دان��ی��ش��ت��وان��ەك��ەی دادەم���ەزرێ���ت.
هەر بە هەڵبژاردن نوێكرێتەوە .لە كاتێكدا
ب��ەش��دارب��ووان��ی كۆنفڕانس رێكکەوتوون
س��ەرۆك نەتوانێت كارەكانی خۆی ئەنجام
لە س��ەر ئ��ەوەی دەس��ت��ووری پێشنیاركراو
ب��دات ،بە ه��ەر هۆیەكەوە بێت جێگرەكەی
ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی م��ەرج��ە دیاریكراوەكاندا
جێگای سەرۆك دەگرێتەوە .وەك سنووری
قابیلی گۆڕانو دەستكاریكردن بێت .لە هەر
دەس�����ەاڵت س�����ەرۆك ب���ە پ��ێ��ی دهس���ت���وور
كاتێكدا بێت ،دوو لە سەر سێی نوێنەرانی
دەسەاڵتێكی بەرفرەوانی هەیە ،بەاڵم مافی
ههموارکردنهوه
مۆرکردنی رێكکەوتننامەو هاوپەیمانی لهگهڵ
ل��ە دەس��ت��ووردا ب��ک��هن .ئهنجام دەس��ت��وور
واڵت��ان��دا دەبێت بە رەزام��ەن��دی كۆنگرێس
گەیشتۆتە قۆناغێک ،که بۆ ئهوهی کاری پێ
دەبێت.
بکرێت ،پێویست بکات دهستکاری بکرێتو
دووهم دەس���ەاڵت���ی ی��اس��ا دان�����ان :ک��ه بە
چەندین گۆڕانکاریی تیادا بکرێت .لە كۆتاییدا
پێی م���اددەی یەكەم لە دهس��ت��وور لە دوو
ل��ە س���ەر داڕش��ت��هی��هک��ی ت��ای��ب��ەت ،پ��ی��اوان��ی
ئەنجومەن پێك بێت:
حكومەتی فیدڕاڵی گەیشتوونەته رێكکەوتن.
ــ ئەنجومەنی ن��وێ��ن��ەران ،که ئەندامهکانی
ئهوجا كۆنفڕانس بڕیاریداوه ستراكچەری
راس����ت����ەخ����ۆ ل����ە الی�������ەن ه���اوواڵت���ی���ان���ی
ح��ك��وم��ەت ل��ە س��ێ دەس���ەاڵت���ی ج��ی��اوازو
ئەمەریكییەوە ،ئ��ەوان��ەی مافی دەنگدانیان
سەربەخۆدا دابمەزرێنێت:
هەیە ،هەڵدەبژێردرێت .ل��ەم هەڵبژاردنەدا
یهکهم دەسەاڵتی جێبەجێكردن :بە شێوەیەكی
هەر كاندیدێك بۆ ئ��ەوەی ببێت بە نوێنەر،
گشتی ل��ە دەس��ت��ی س��ەرۆك��ك��ۆم��اردا ب��ووە.
پێویست بێت لە سێ ه��ەزار ئەندام دەنگ
ئهوجا سەرۆك بەرپرس دەبێت لە بەرامبەر
كەمتری نەبێت .بەمەش هەر ویالیەتێك بە
گەلی ئهمریکادا ،نەك لە بەرامبەر پەرلەماندا،
پێی قەبارەی ژمارەی دانیشتوانی نوێنەری
ب��ەاڵم لە هەمان كاتدا ،کە س��ەرۆك هەڵەی
ههبێت .لەم ئەنجومەنەدا بۆ خۆكاندیدكردن
ک��ردووه یان تاوانێكی لە سەر دەسەپێت،
دەبووایه به الیهنی كەم حەوت ساڵ تەمەنی
ل��ە ك��ۆن��گ��رێ��س��دا ل��ێ��پ��رس��ی��ن��ەوەی ل��هگ��هڵ��دا
ئەمەریكی بوونی هەبێت ،هەروەها لە بیستو
دەكرێت .س��ەرۆكو جێگرەكەی راستەخۆ
پێنج ساڵ كەمتر نەبێت .ماوەی خولی ئەم
لە الیەن خەڵكەوە بە میكانیزمێكی تایبەت
ئەنجومەنە تەنیا دوو ساڵ بووه.
ویالیەتەكانی
پێشنیاری
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 208
ــ ئەنجومەنی پیران ،که هەر ویالیەتێك لەم
رەزام��ەن��دی��ی كۆنگرێس ب��ڕی��اری ل��ە سەر
ئەنجومەندا ب��ێ رهچ��اوك��ردن��ی رووب���ەری
دامەزراندنی داوه .بە شێوەیەكی ئاسای ئەم
خ��اك��ەك��ەی ق���ەب���ارەی دان��ی��ش��ت��وان��ەك��ەی بە
دادگایە لە كۆی هەرێمەكانو لە كۆی ئایینو
دوو ئەندام بەشدار بێت .ئەم سیاسەتە لە
رەگەزكان هەڵدەبژێردران .ئەم دادوەران��ە
گەوهەردا بە ئامانجی دامەزراندنی بناغەیەكی
بە موچەی زەب��ەالح بۆ م��اوەی هەتاهەتای
دروست بۆ پەیڕەوكردنی یەكسانی لە نێوان
دادەمەزراون .ئەركی سەرەكیی ئەم دادگایە
ویالیەتەكاندا .ئەم ئەنجومەنە تا ساڵی 1913دا
چاودێریو لێپێچینەوەو بەدواداچوون بووه
لە الی��ەن ویالیەتەكانەوە هەڵدەبژێردران،
بۆ دهس��ت��وورو ئ��ەو یاساو رێنمایانەی لە
ب��ەاڵم لە دوای ئ��ەم م��ێ��ژووەوە ئەنجومەن
كۆنگرێسو
ویالیەتەكانەوە
راس��ت��ەخ��ۆ ل���ە الی����ەن گ��ەل��ی ئ��هم��ری��ک��اوە
دەرچ��ووه ،بەاڵم دادگ��ای فیدڕاڵی لە دوای
هەڵدەبژێردران .مەرجەكانی خۆپااڵوتن لەم
دادگ��ای ب��ااڵوە ه��ات��ووه ،که بە شێوەیەكی
ئەنجومەنەدا هەمان مەرجی خۆ پااڵوتنی
رێك بە سەر كۆی ناوچەكانی واڵتدا دابەش
ویالیەتەكان ب��ووه .مەرجە سەرەكییەكانی
ب���وونو ئ��ەرك��ی سەرەكییان سیانەكردنی
خۆپااڵوتن ،ئهو ه بووه ،که كهسی خۆپااڵو
یاساكانی فیدڕاڵی بووه.
تەمەنی لە سی ساڵ كەمتر نەبێت ،هەروەها
ل��ە 17ی سەپتەمبەری 1787دا ل��ە دوای
دەبوو به الیهنی كەم بۆ ماوەی نۆ ساڵ پێش
مشتومڕێكی زۆری ئەندامانی كۆنفڕانس
خۆپااڵوتن بووبێت بە هاوواڵتیی ئەمەریكی.
توانیویانه بگەنە رێكکەوتن لە سەر فۆرمێكی
بە پێی یاسا سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران،
ن��وێ بۆ دهس��ت��وور ،کە تیایدا حكومەتێكی
سەرۆكی ئهمریکایش بووه.
فیدڕاڵیی بە هێز دامەزرێنن .لە هەمان كاتدا
له رووی دەسەاڵتی دادوەری��ی��هوه ،بە پێی
پارێزگاری لە سەربەخۆیی ویالیەتەكانیش
دەستووری حكومەتی فیدڕاڵی لە دوو دادگا
بكەن.
پێكهاتووه.
ل��ە 25ی ت���ەم���ووزی 1788دا کۆنگرێس
یهکهم دادگای بااڵ .دووهم دادگای فیدڕاڵی.
بڕیار دراوه بە رەخساندنی ئامادەكاری بۆ
ل��ە الی����ەن ك��ۆن��گ��رێ��س��ەوە ب��ڕی��ار ل��ە س��ەر
هەڵبژاردنی یەكەم سەرۆك؛ بڕیاری دراوه
دامەزراندنیان دراوه .دادگای بااڵ پێكهاتووه
لە دوای هەڵبژاردن لە 4ی مارسی 1789
لە سەرۆكێكو هەشت ئەندام ،واته ههشت
حكومەتی نوێ دەست بە كارەكانی بكات.
دادوەر .سەرۆكی ئهمریکا لە دوای وەرگرتنی
سەرۆك جۆرج واشنتۆن ،کە توانیویهتی دان
ئەنجومەنی
209
بە سەرۆكبوون بێنێت ،سوێندی یاساییی
پۆستی سەرۆكایەتیدا م��اوهت��هوه .ج��ۆرج
خواردووهو بووه بە یەكەم سەرۆكی ئهمریکا.
واشنتۆن سەرۆكی لیژنەی نووسینەوەی
ی ئ��ەم س��ەرك��ردەی��ە تەنیا ل���ەوەدا گ��ەورەی��
ئەو دهستوورەی ئەمەریكی کردووه ،کە تا
نەبووه ،کە توانیویهتی رابەرایەتیی گەلی
ئهمڕۆ پەیڕەو دەكرێت.
ئهمریکا بكاتو كاروانی شۆڕش بگەیەنێتە
2ــ جۆن ئادمز ،که دووەم سەرۆكی ئهمریکا
رزگ���اری نیشتمانی ،بەڵكو توانیویهتی لە
بووه .لە ساڵی 1735لە خێزانێكی جوتیاری
كۆی بوارەكانی ژیانی سیاسیو ئابووریو
بە رەگەز ئینگلیزی لە دایك دەبێت ،لە ساڵی
كۆمەاڵیەتیو كلتووری پێشكەوتنی گەورەو
1751دەچێتە كۆلێژی هارفارد ،بەشی یاسا.
وەرچەرخانی مەزن لە مێژووی ئەو واڵتەدا
ج��ۆن یەكێ لە س��ەرك��ردە دی��ارو ئازاكانی
بەرجەستە بكات.
جهنگی رزگ���اری ئهمریکا ل��ە داگیركەری ئینگلیزی ل��ە بۆستن ،ه��اوك��ات یەكێک لە
پێنج سەرۆكە سەرەتاییەكەی ئهمریکا
الیەنگیرانی راگەیاندنی سەربەخۆی ئهمریکا
گەورەیو رێزی ئەم پێنج سەركردەیە لەوەدا
بووه .ماوەی سەرۆكایەتیی ئەم سەركردەیە
بووه ،که بهردی بناغەی ئهمریکای ئهمڕۆیان
تەنیا یەك خول بووه ( 1797ــ .)1801ئادمز
دامەزراندووه.
یەكەم سەرۆكی ئهمریکا بووه ،کە لە كۆشكی
1ــ جۆرج واشنتۆن :یەكەم سەرۆكی ئهمریکا
سپی نیشتەجێ بووه .لە راستیدا گەورەیی
بووه .ئەم پیاوە یەكێک لە سەركردە ههره
ئەم پیاوە ل��ەوەدا بووه ،کە نەكەوتۆتە ژێر
م��ەزنو دیارەكانی مێژووی ئهمریکایە .لە
ك��اری��گ��ەری��ی س���ۆزو خ��واس��ت��ە كاتییەكانی
سەر دەستی ئەمدا بناغەی واڵتێكی مەزنی
خەڵكو بەرژەوندیی ستراتیجی .واڵتەكەی
وهک ئهمریکا دام��ەزراوه .لە ساڵی 1754دا
خستۆته سەرووی بەرژەوهندییەكانی خۆیو
پەیوەندیی بە سوپای رزگ��اری ئهمریکاوە
توێژێكی کۆمهاڵیهتیی تایبەتەوە .لە بواری
ک�����ردووه .ل��ە س��اڵ��ی 1775دا ل��ە ب��ه ه��ۆی
نێوخۆیدا بڕیاری داوه بە دەركردنی دوو
ل��ێ��وهش��اوهی��یو دڵ��س��ۆزی��ی��هوهی ک���راوه به
یاسا :یەكەمیان یاسایەك بۆ رێكخستنەوەی
سەرۆكی گشتی سوپاو شۆڕشی رزگاریی
كاروباری نێوخۆییو دەركردنی هەر كەسێك
ئهمریکا .لە ساڵی 1789دا بە ههڵبژاردنێكی
لە ئهمریکا ،کە دژای��ەت��ی ئ��ەم واڵت��ە بكات،
دی��م��وك��راس��ی��ی��ان��ە ب��ۆت��ه ی��ەك��ەم س��ەرۆك��ی
ی��ان زی��ان بە بەرژەوەندییەكانی ئهمریکا
ئهمریکای ئ��ازادو بۆ م��اوەی دوو خول لە
بگەیەنێت ،ی��ان بە ه��ەر شێوەیەك ترسو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 210
دڵەڕاوكێ بۆ خهڵکی ئهمریکا دروست بكات.
لە ساڵی 1801تا 1809بۆ م��اوەی دوو
دووەمیان س��زادانو لێپێچینەوە لە هەموو
خولەك سەرۆكایەتی ئهمریکا ک��ردووه .لە
ئەو كەسانەی زیان بە ئهمریکا بگەیەنن ،یان
س��ەردەم��ی س���ەرۆك جیفرسۆندا ئهمریکا
دژایەتیی دەكەن .بە هۆی یەكانگیرنەبوونی
ل��ە ب����واری ئ���اب���ووری ب��ەگ��ش��ت��یو ك��ەرت��ی
بیرو تێڕوانینی ئهمریکایی بوون .ئەو كات
كشتوكاڵی بە تایبەتی پێشكەوتنێكی زۆری
ئەم هەڵوێستو بڕیارە نیشتمانیانەی ئادمز
بە خۆیەوە بینی .بۆ یەكەم جار پایتەختی
الی زۆرێك تا ئەو كات سۆزو ئینتمایان بۆ
واڵتیفیدڕاڵی گواستەوە بۆ گوندی واشنتۆن،
واڵتی دایكیان ماوه .جێگای ناڕەزایی بووه،
لە بواری كۆمەاڵیهتیدا بۆ یەكەمجار كار لە
بۆیە سەرۆك بۆ خولی دووەم دەنگی نەهێنا،
سەر داڕشتنەوەی سیستمی پەیوەندیی بۆ
بەاڵم توانی هەڵوێستێكی مێژوی مەزن بۆ
رێكخستنەوەی پەیوەندیی نێوان تاكەكانی
خۆی تۆمار كات .لە بواری دەرەكیشدا بە
ك��ۆم��ەڵو دەس��ەاڵت��ی س��ی��اس��ی ،پ��ەی��وەن��دی
ه��ۆی پەیماننامەكەی بریتانیاو فەرەنساو
ن���ێ���وان خ����ودی ت��اك��ەك��ان خ���ۆی���انو ت��اك
تەشەنەكردنی ناكۆكیو جهنگە دەرەكیەكان،
كۆمەڵ دەكرێت .سنووری ئازادی تاكەكان
بەتایبەتی ج��هن��گو ناكۆكیەكانی لهگهڵ
دیاریدەكرێت .لە كارەمەزنەكانی سەرۆك
فەرەنسا تا هاتنی ناپلیۆن ،بەرپەرچدانەوەو
جیفرسۆن كۆڵنیالی (لویزیانا) بە بڕی پانزە
ن������اڕەزای ب��ەش��ێ��ك��ی زۆری دان��ی��ش��ت��وان��ی
ملیۆن دۆالر لە فەرەنسیەكان دەكرێتەوە.
ئهمریکای لێكەوتەوە ،لە راستیدا سیاسەتی
ئەم كارەی سەرۆك بووە هۆی پەیداكردنی
ئەمڕۆی ئهمریکا ،کە بە درێ��ژای مێژووو
جەماوەرێكی زۆر ب��ۆیو توانی بۆ خولی
ت��ا ئ��ەم��ڕۆش فاكتەری س��ەرەك��ی راگرتنی
دووەم����ی س��ەرۆك��ای��ەت��ی زۆر ب��ە ئاسانی
هاوسەنگی لە نێوان دوو هەڵویستی جیاواز
سەربكەوێتو ركەبەرەكانی جێبهێڵێت .لە
(دەستتێوەردان لە كاروباری نێودەوڵەتیو
ماوەی خولی دووەمی حكومڕانیدا جهنگێكی
پەیڕەوكردنی سیاسەتی خۆ بەدورگرتن)
گ����ەورە ل��ە ن��ێ��وان ب��ری��ت��ان��ی��او ف��ەرەن��س��او
بووە لەو سەردەمەوە دەستی پێكردووە.
راگەیاندنی بێ الیەنی ئهمریکا لەو جهنگە ئەو
3ـ��ـ تۆماس جیفرسۆن :لە ساڵی 1743لە
زەمینەیەی خوڵقاند ،کە هەردوو هێزی مەزن
ویالیەتی فێرجینیا لە دایكبووه .پیاوێكی
گوشارو ئیستیفزازەكانیان بۆ تێوەگالنی
یاساناسو نوسەرو بیرمەندبووە ،جیفرسۆن
ئهمریکا لەو جهنگە زیادیكرد ،بەاڵم سەرۆك
ئەندامی پارتی دیموكراتی ئهمریکا بووە،
جیفرسۆن توانی خۆی رابگرێتو لە كۆتاییدا
211
تەنیا ئهمریکا سودمەندو براوەی سەرەكی
سوپای رزگاریەوە ،گێڕانی رۆڵێكی كاریگەر
بێت .ئ��ەم بناغە سیاسیە دوات���ر زۆرب��ەی
لە جهنگی ترینتۆن لە رووی سیاسیەوە پێگەو
سەرۆكەكانی ئهمریکا لە قۆناغە جیاجیاكاندا
رێزێكی زۆری بۆ دروست کردووه .لە ساڵی
پ���ەی���ڕەوی���ان ك����ردو ل���ە ك��ۆت��ای��ی ه��ەم��وو
1882وەك ئەندامی نوێنەران لە ڤێرجینیا
پرۆسەیەكیشدا ئەمەریكیەكان گرەوەكەیان
ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��تو ت��ا وەرگ��رت��ن��ی پۆستی
بردوەتەوە.
س��ەرۆك��ای��ەت��ی چ��ەن��دی��ن پ��ل��ەوپ��ای��ەی گرنگ
4ـ��ـ جیمس م��ادی��س��ۆن :چ���وارەم سەرۆكی
دەبینێت ،لەم ماوەیەدا رۆڵو تواناكانی لە
ئهمریکا ،ئەندامی پارتی دیموكراتی ئهمریکا
بواری سیاسیو بەڕێوەبردنو دانوستانەكاندا
بووه .ئەم سەركردەیەش بە رەگەز ئینگلیزی
دەردەك����ەوێ����ت .ل��ە س��اڵ��ی 1919رۆڵێكی
ب���ووه .ل��ە س��اڵ��ی 1809ب��ۆ س��ەرۆك��ای��ەت��ی
كاریگەر لە دەستخستنی ویالیەتی فلۆریدادا
ئهمریکا هەڵبژێردراو بۆ ماوەی دوو خول
دەبێت .بە هۆی لێهاتووییو سەركەوتنەكانی
تا ساڵی 1817لە پۆستی سەرۆكایەتیدا
لە خولی یەكەمدا ساڵ 1920بۆ خولێكیتر
م��ای��ەوە .مادیسۆن الی ئەمەریكیەكان بە
وەك س����ەرۆك ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ت��ەوە .ئ��ەم
باوكی دهستوور دەناسرا ،رۆڵێكی گرنگو
سەرۆكە خاوەنی پرنسیپەكانی مۆنرۆیە :تا
ك��اری��گ��ەری ل��ە داڕش��ت��ن��ەوەی دهس��ت��ووری
ئهمڕۆ رێزی تایبەتی خۆی هەیە ،بە تایبەتی
ن��وێ��ی ئ��هم��ری��ک��ا ل��ە س��اڵ��ی 1787دا بینی.
لە ب��واری وەستانەوە لە رووی سیاسەت
لهگهڵ تۆماس جیفرسۆندا پارتی كۆماری
دوژم��ن��ك��اری��ی��ەك��ان��ی بریتانیاو رێ��گ��رت��ن لە
ئهمریکا دادەم��ەزرێ��ن��ن .كاتێك ،ک��ە ب��ووە
دەستتێوەردانەكانیان.
سەرۆكی واڵت لە بەرامبەر دەستێوەردانو ئستیفزازیەكانی بریتانیا ،لە ساڵی 1812دا
جهنگی ناوخۆی ئهمریکا لە نێوان سااڵنی
جهنگی لە دژی ئەو واڵتە راگەیاندووه .لە
1961بۆ1964
ساڵی 1815بە كۆتایهاتنی ئەو جهنگە كیانی
ی پانجاكانی س���ەدەی ن���ۆزداوه ل��ە ك��ۆت��ای��
نیشتمانپەروەریو ن��ەت��وای��ەت��ی س��ەرج��ەم
ل����ە ئ���اك���ام���ی ق���وڵ���ب���ون���ەوەی ن���اك���ۆك���یو
ویالیەتەكانی ئهمریکای گرتۆتەوە.
نەگونجانی ویالیەتەكانی ئهمریکا ی��ازدە
5ـ��ـ جیمس م��ۆن��ڕۆ :ل��ە س��اڵ��ی 1758دا لە
وی�ل�ای���ەت ب���ە س��ەرۆك��ای��ەت��ی ج��ی��ف��رس��ۆن
ویالیەتی ڤێرجینیا لە دایكووه .لە ساڵی 1776
دیفیس جیابوونەوەی خۆیان لە ویالیەتە
دوای تەواوكردنی كۆلێژ دەچێتە ریزەكانی
یەكگرتوەكانی ئهمریکا راگەیاندووه .بڕیاری
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 212
دام���ەزران���دن���ی وی�لای��ەت��ەك��ان��ی كۆنفیدڕاڵی
ویالیەتی كۆیالیەتیتر لە باشوور بڕیاری
ئهمریکایان راگەیاندووه.
ج��ی��اب��وون��ەوەی خ��ۆی��ان راگ��ەی��ەی��ان��دووهو
لە ساڵی 1960دا لە ساتەوەختی بۆسەی
چوونەته پاڵ حهوت ویالیەتە یاخییكەی پێشوو.
هەڵبژاردندا پارتی كۆماری بە سەرۆكایەتی
لە ساڵی 1862دا بڕیارێكی سەرۆكایەتی بۆ
ئهمریکا ئ��ەب��راه��ام لینكۆڵن ،هێرشێكی بە
ئازادكردنی كۆیلەو كۆتایهێنان بە سیستمی
هێز ک��ردووەت�� ه س��ەر سیستمی كۆیالیەتی
كۆیالیەتی راگەیاند ،ئەم بڕیارە بوە هۆی
لە ویالیەتەكانو بە توندی لە دژی شااڵوی
هەڵگیرسانی جهنگێكی توندو بەرفرەوان لە
فرهوانخوازی كۆیالیەتی وەستایەوە ،ئەمەش
نێوان ویالیەتە كۆیالیەتییەكانو ویالیەتە
هۆی ئ��ەوەی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا
ئ�����ازادەك�����ان ،ب���ە ب���ارێ���ك���یت���ردا جهنگێكی
كۆماریەكان سەركەوتنێكی گەورە بە دەست
ب���ەرف���رەوان ك��ەوت��ۆت��ە ن��ێ��وان ك��ۆی��ل��ەك��انو
بێنن .بە بارێكیتردا بوو به هۆی قووڵبونەوەو
خاوەنەكانیانەوە .لە 9ی ئیبریلی 1865دا لە
لێكترازانی پەیوەندیی نێوان ویالیەتەكان.
دوای چەندین شەپۆلی جهنگو پێكدادانانی
لە ئاكامدا پێش دەستبەكاربوونی لینكۆڵن،
ق���ورس ،ب���ەرەی وی�لای��ەت��ە كۆنفیدڕاڵیەكان
لە چ��واری مارسی 1861دا وەك سەرەتا
شكستیان خواردووهو ملکهچی چارەنووسی
ح��ەوت وی�لای��ەت لە ویالیەتەكانی باشوور
داڕوخانو ئیرادەی ویالیەتە یەكگرتووەكان
ج��ی��اب��وون��ەوەی خ��ۆی��ان ل��ە ب��ەرام��ب��ەر ئ��ەم
بوون .لەم جهنگەدا زیاتر لە 62000سەربازو
سیاسەتی لینكۆڵین راگەیاندووه .لەم ساتەدا
دەیان هەزار خەڵكی مەدەنی شەهید بوون،
هەردوو بەرێوەبەرایەتی كۆنو نوێ لە سەر
ئاكامی جهنگ بە شێوەیەكی گشتی ئهمریکای
ئەم جیابوونەوەیە رازی نەبوون.
خستۆتە قۆناغێكی نوێوەو كۆتایی بە قۆناغی
ل��ە ئ��ی��ب��ری��ل��ی 1861ه��ێ��زەك��ان��ی وی�لای��ەت��ە
كۆیالیەتی هێناوهو دەسەاڵت گەڕاوهتهوه بۆ
كۆنفیدڕاڵیەكانی هێرشیان كردە سەر ویالیەتە
حكومەتی فیدڕاڵی.
یەكگرتوەكان لە فورت سومتر لە ویالیەتی
پاشماوەی جهنگ لە ویالیەتەكانی باشووردا
كارولینای ب��اش��وور .لە ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوەی
دۆخێكی پڕ لە داڕمانو بێکاریی خوڵقاندووه.
ئ��ەم��ەدا س��ەرۆك��ی ن���وێ ئ��ب��راه��ام لینكۆڵن
بۆیە لە رووی ئابوورییەوە تووشی سستیو
داوای پێكهێنانی سوپایەكی گ���ەورەی لە
پاشەكشێكی بەرچاو بوون .وەك ویالیەتەكانی
خۆبەخشەكان لە هەموو ویالیەتەكان كرد.
ب��اك��وور بە پێچەوانەوە لە ب��ەر ئ��ەوەی بە
لە ئاكامی ئ��ەم گ��رژیو ناكۆكیانەدا چوار
درێژایی ماوەی جهنگ جگە لە كاركردن بۆ
213
دابینكردنی پێداویستیەكانی ب��ازاڕو ژیانی
ل���ەم ق��ۆن��اغ��ەدا ئ��هم��ری��ک��ا زۆر ب��ە خێرایی
رۆژان����ەی خ��ەڵ��ك ك��ەن��اڵ��ی بەرهەمهێنانو
هەنگاوی ب��ەرەو گەیشتن بە پێگەی واڵتە
جهنگیشیان
مەزنەكان هەڵدەگرت .بۆیە سیاسەتمەدارو
كەوتۆتە سەر ،بە واتە بازاڕەكانی باكوور
بیرمەندانی ئەو واڵتە وەك خۆئامادەکردنو
لە گەشەكردنو نمابونێكی زۆردا بوون .بە
رەخساندنی زەمینەی نوێی ئهمریکا چەندین
شێوەیەكی گشتی سەردەمی وای جهنگ كۆی
رێنماییو بەهای نوێیان دامەزراند.
ویالیەتەكان پێشكەوتنێكی خێراو گەورەیان
ل��ە س��اڵ��ی 1898دا رای گشتیی گ��ەالن��ی
لە ك��ۆی ب��وارەك��ان��ی ئ��اب��ووری��دا بەرجەستە
ئهمریکا بە زۆرینە لهگهڵ دەستتێوەردان
ك��ردووه ،بە تایبەتی لە ب��واری بیناسازیو
بوون لە كاروباری واڵتی كوباو دورگەكانی
كۆشكو تەالرسازیدا .سیاسەتەكانی لینكۆڵن
ئهمریکای التین .ئەو كات بە قۆستنەوەی
ئهمریکای خستۆتە سەر هێڵێكی زۆر راستو
رووداوی نقومبوونی كەشتییەكی ئەمریكا
رەوان .بۆیە لە سەرجەم بوارەكانی ژیانی
ل���ە ك���ەن���داوی ه��اڤ��ان��او ت��وم��ەت��ب��ارك��ردن��ی
سیاسیو كۆمەاڵیەتیی ئهمریکا پێشكەوتنی
ئیسپانییەكان بە هۆكاری ئەو رووداوە ،بەو
زۆر خ��ێ��راو گ���ەورەی ب��ە خ��ۆی��ەوە بینیوه.
بیانووەوە ئەمەریكییەكان داوای كشانەوەی
رەخساندنی ژینگەیەكی جێگیرو لە بار بۆ
ئیسپانیەكانیان لە ناوچانە ك��ردووه ،بەاڵم
گەشەكردنو پێكەوتن لە زەوییەكی بە پیتی
ئیسپانییەكان ئ��ەم داوای����ەی ئهمریکایان
خ��اوەن سامانێكی بێ شوماری لە كانزای
رەتكردۆتەوە .بۆیە جهنگ هەڵگیرساوه .بە
ژێ��رزەم��ی��ن��یو س��روش��ت��یو پ��ی��ش��ەس��ازیو
هۆی نابەرامبەری هێز لە نێوان ئەو دوو واڵتەدا
رووب��ەرێ��ك��ی گ����ەورەی ب��ەرف��رەوان��ی وەك
ئەمەریكییەكان توانیویانه لە ماوەیەكی زۆر
ئ��هم��ری��ک��ا ئ���ەو ش��ەه��وەت��ەی الی زۆر لە
كورتدا بە سەر ئیسپانییەكاندا سەربكەونو
دانیشتووانی ئ��ەوروپ��او واڵت��ان��ی نزیك لە
ن��اچ��اری��ان ب��ك��ەن ب��ە دەس��ت��ب��ەردارب��وون��ی
ئهمریکا لە كرێكارو هەژار ،لە سەرمایەدارو
دورگەكانی (فیلپین ،گوام ،پورتوریكۆ) بن بۆ
پ��ی��ش��ەوەر ه��ان��داوه ب��ە شێوەیەكی ب��ۆ خۆ
ئهمریکا ،بەاڵم كوبا وەك واڵتێكی سەربەخۆ
دروستكردن روو لەم واڵتە بكەن .تەنیا لە
ماوەتهوە .ئەم قۆناغە سەردەمی گۆڕانێكی
نێوان ساڵی 1871ــ 1880س��هدو ههشتا
بنەڕەتی بووه بۆ ئەمەریكییەكان .ئەم واڵتە
ههزار كەس گەیشتوونەته ئهمریکا.
لە واڵتێكی داگیركراوەوە ،کە ستراتیجی تەنیا
دابینكردنی
پێداویستیەكانی
ئهمریکا بەرەو بوونی بە داگیركەر
بەرگریی لە سەربەخۆبوونی خۆی بووه لە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 214
داگیركەرانی ئیمپڕاتۆرەكانی ئەوروپا ،بۆ
واڵتانە دەرك��ردووه ،بەاڵم خۆیان بە تەنیا
خۆی بووە واڵتێكی داگیركەرو ستراتیجی
قووتیان داوه .ئ��ەم سیناریۆیەی ئهمریکا
ف��رهوان��خ��وازیو داگ��ی��رك��اری رۆژ ب��ە رۆژ
سەرەتای بەرجەستەكردنی فەلسەفەی كاپتن
زیاتر لە خێرابوونو فرەوانبووندا ب��ووه.
مۆرگان بووه لە سیاسەتی نوێی ئهمریکا.
لەو مێژووەوە ئهمریکا وەك یەكێک لە هێزە گ��ەورە داگیركەرەكانەوە هاتۆتە نێوهندیی
ئەمریكا لە جهنگی جیهانیی یەكەمدا
هاوكێشەی ملمالنێ نێودەوڵەتییەكانەوە .لە
(1914ــ)1918
س��اڵ 1898دا ویالیەتە یەكگرتووەكان بە
ئ��ەم��ری��ك��ی��ی��ەك��ان ل���ه س��ت��رات��ی��ج��ی ئ��اس��ای��ی
فەرمی دورگ��ەی (ه��اوای)ی��ان بە واڵتەكەی
ك��ارك��ردن��ی��ان��دا ل��ە س��ەرەت��ادا ب��ڕی��اری��ان��داوه
خۆیانەوە لكاندووه .لە ساڵی 1899دا لە
لەو جهنگەدا بێالیەنیی خۆیان رابگەیەننو
دوای ئ���ەوەی ئیمپڕاتۆریی ژاپۆنییەكان
بەشداریی جهنگ ن��ەك��ەن .ئەمەریكییەكان
(ژاپۆنییهکان) جهنگێكیان لە دژی چینەكان
ب��ەردەوام ستراتیجیان بۆ بەشداریكردن لە
هەڵگیرساندووه .چینەكان لەو جهنگەدا بە
جهنگ ه��ەب��ووە؛ ب���ەردەوام بەرنامەو كاتی
دۆڕاویو تێكشاكاوی هاتوونەته دەرەوە.
دی��اری��ك��راوی��ان ب��ۆ ب��ەش��دارب��وون ل��ە هەر
داگیركەرانی بریتانیاو فەرەنساو ئەڵمانیاو
جهنگێك ،کە مەبەستیان بووبێت ،هەبووە .زۆر
روس��ی��ا ل��ە ه��ەم��وو الی��ەك��ەوە كەوتوونەته
بە وردی زانیویانه كەی بچنە جهنگەكەوەو
خۆیان بۆ هێرش كردنە سەر ئەو واڵتەو
چۆن ئاكامو كۆتاییەكەی لە بەرژەوەندیی
داگیركردنو دابەشكردنی لە نێوان خۆیاندا.
خۆیاندا راست بكەنەوە .لەم چوارچێوەیەدا
لەو كاتەدا ئەمەریكییەكان بە ناوی بەرگری لە
ئەمەریكییەكان تا قۆناغی كۆتایی جهنگەكە
سەروەریی چینو بە پێی بەهاو پرنسیپەكانی
بەشدارییان لە جهنگدا ن��ەك��ردووه ،بەڵكو
مۆنرۆو رێزگرتن لە سەروەریی دەسەاڵتو
تەنیا وەك چاودێرێك روانیویانهته گۆڕەپانی
یەكپارچەیی خاكی چین ،دەستیان خستۆتە
ج��هن��گو ئ��اك��امو رووداوەك������ان .ل��ە ساڵی
نێو ئەو واڵتەو پشتی چینەكانیان گرتووه.
1917دا ،ساڵێك پێش كۆتایی جهنگ ،زۆر
ئ��ەم دەستتێوەردانەی ئهمریکا لە كڕۆكدا
بە چڕی هاتوونەته جهنگەكەوەو توانیویانه
شێوەیەكیتری داگیركردن بووه ،لە رێگای
ه��اوس��ەن��گ��یو ئ��اڕاس��ت��ەی ج��هن��گ��ەك��ە ب��ەو
دام���ەزران���دن���ی پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی سیاسیو
الیەدا بشكێننەوە ،کە مەبەستیان بووهو لە
بازرگانی نابەرامبەر چینیان لە دەست ئەو
بەرژەوهندیاندا بووه.
215
لە سەردەمی پێش جهنگدا ئەمەریكییەكان
ل��ە ف��رهوان��ب��وونو ت��ون��دب��وون��ەوە ک���ردووه.
چ��اودێ��ری��ی رووداوەك�������انو هەڵئاوسانی
ئەڵمانیاو ئیمپڕاتۆریی نەمساویو دەوڵەتی
ناكۆكیو ملمالنێكانیان بە وردی كردووه.
عوسمانیو بوڵگاریا لە بەرەیەكدا بە ناوی
ل��ە 28ی ی��ۆن��ی��ۆی 1914دا ئ��ەرش��ی��دۆک
بەرەی واڵتانی تهوهر چوونهته جهنگەكەوە.
ف��ڕان��س��ی��س ف��ێ��ردی��ن��ان��د (پ���ادش���ای ن��ەم��س��ا)،
لە بەرامبەریشدا واڵتانی هاوپهیمان بریتانیاو
وات��ه مەجەرستان ،لە سەراییڤۆ لە الیەن
فەرەنساو روسیا بوون.
جافریللۆ پرنسیپی سەر بە رێكخراوێكی
ه��ۆك��ارە سەرەكییەكانی جهنگی جیهانی
ت��ی��رۆرس��ت��ی س��ی��ڕب��یی��ەوە ک�����وژراوه .ل��ەم
دووەم لە كڕۆكدا كۆمەڵێك گۆڕانكاریی گرنگ
رووداوەدا نەمساوییەكان پەنجەی تۆمەتیان
بوون لە رەوشو واقعی ئابووریو سیاسیو
ب��ۆ سیڕبییەكان درێ��ژ ك���ردووه .داوای���ان
كلتووریی واڵتانی داگیركەر ،که روویانداوه.
لێ ک��ردوون تاوانباران بدەنە دادگ��او ئەو
گ��ەش��ەك��ردن��ی ن���ەزع���ەو س����ۆزو هەستی
رێ��ك��خ��راوان��ەش ه��ەڵ ب��وەش��ێ��ن��ن��ەوە ،ب��ەاڵم
نەتەوایەتی یەكێک لە هۆ سەرەكییهكانی
نەمساوییەكان ئەو داوایهیان رەتكردۆتهوە.
رەخساندنی بارێكی نائاساییو ناجێگیری
ل��ە 28ی ت���ەم���ووزی 1914دا ن��ەم��س��ا بە
پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان گ����ەالنو س��ەره��ەڵ��دانو
پشتگیریی ئەڵمانیاو توركیا جهنگیان لە دژی
گەشەكردنی ه���ەردوو بیری شۆڤێنیزمو
سیڕبەكان راگەیاندووه .ئەم تەكتولە دواتر
ن��ازی��زم ب���ووه .پێشكەوتنو گەشەكردنی
ب��وون به هاوپەیمانی واڵت��ان��ی ت���هوهرو لە
ئ���اب���ووریو دارای����ی واڵت���ە م��ەزن��ەك��ان ،کە
دژی واڵتانی هاوپەیمان (فەرەنسا ،بریتانیا،
ب��ە دوای خ��ۆی��دا پێشكەوتنێكی گ���ەورەو
روسیا ،بەلجیكا).
خ��ێ��رای ب���واری چ��ەك��س��ازیو تەقەمەنیشی
ل��ە 25ی ت���ەم���ووزدا ن��ەم��س��ا پ��ەی��وەن��دی��ی��ە
ه��ێ��ن��ا ،ه��ان��دەرێ��ك��ی ب��ەه��ێ��ز ب���وو ب��ۆ واڵت��ە
دبلۆماسییەكانی لهگهڵ سیڕبیادا پچڕاندووه.
داگیركەرەكان تا هێرش بكەنە سەر واڵتانی
لە 28ی تەمووزدا جهنگی لە دژی سیڕبیا
لە خۆیان الوازت��رو لە ئاكامدا تێكدانەوەی
راگهیاندووه .هێزەكانی بهرهو سنووری ئەو
دۆخی هاوسەنگی پێشوو هەڵوەشاندنەوەی
واڵت��ە ب��ردووه .لەم جهنگەدا روسیا چۆته
رێكکەوتنو گرێبەستە كۆنەكانی نێوانیان.
بەرەی سیڕبیاو هێزەكانی بۆ پاڵپشتی ئهو
ئاكامی شەڕ لە روی سیاسییەوە داڕوخان
واڵته له پاڵ سنوورەكانی ئەڵمانیادا حەشار
شكستپێهێنانی هەر چوار ئیمپڕاتۆری (ئەڵمانی،
داوه .بە شێوەیەكی گشتی جهنگ رووی
نەمسای ،روسیا ،عوسمانی)و دامەزراندنی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 216
هاوپهیمانیی نەتەوەكان ،پێشكەوتنی هونەری
لە كۆتاییدا سوودمەندی یەكەم تەنیا خودی
جهنگ دیپلۆماسی ،پێكەوە گۆڕانكاریەكی
ئهمریکا خ��ۆی ب��ووه .لە ب��واری ئابووریدا
گ��ەورەو وەرچارخانێكیان لە داڕشتنەوەی
رێژەی گەشەكردنی ئهمریکا بە شێوەیەكی
ستراكچەری هاوسەنگی هێزو پەیوەندیو
بەرچاو ب��ەرزب��وەوەو ئاستێكی زۆر بااڵی
س��روش��ت��ی داگ���ی���رك���ردن ب���ەرپ���اك���ردووه.
تۆمار كردووه .قەبارەی بازرگانی ئهمریکا
سەرهەڵدانو دامەزراندنی چەندین واڵتی
لە نێوان ساڵی 1914تا 1918هاوتای كۆی
ن���وێ ل��ە س���ەر ن��ەخ��ش��ەی ئ���ەوروپ���ا ،وهک
زیادەی قەبارەی بازرگانی ئهمریکا بوو لە
واڵتانی پۆڵۆنیا ،چیكسلۆڤاكیا ،ئەڵمانیا بە
1787تا . 1914لە س��ەرج��ەم بوارەكانی
تەواوی لە كۆڵۆنیالیاكانیان داماڵڕێن .لە كۆی
بەرهەمهێنانەكانی خەڵوزو ئاسنو بوارەكانی
تەرسانەی چەكە ستراتیجییەكان داماڵێران،
كشتوكاڵ ..ت��ا ق��ەب��ارەو رێ��ژەی��ان چەندین
ناچاركراون بە مۆر کردنی ئاگربهستی کات
ئەوەندەی خۆیان زیادی كردووه.
له 11ی نۆڤەمبەری .1918هەروەها له 18ی
ل���ە چ���وارچ���ێ���وەی ئ����ەو س��ی��اس��ەت��ی ،کە
یەكی 1919دا سەرۆكی ئهمریکا ویڵسن لە
دەسەاڵتی عوسمانییەكان (دەرگ��ای كراوە)
کۆنفڕانسی ئاشتی له پاریس چواردە خاڵی
رایانگەیاند ،ئەمەریكییەكان ئەو كات بیریان
بە سەر بەرەی دۆڕاو لە جهنگ سەپاندووه.
ل��ە س��ەر ل��ە ن��وێ داڕش��ت��ن��ەوەی سیاسەتی
خ���اڵ���ی گ����رن����گو ب���ەی���ت���ی م���ەق���س���ەد ب��ۆ
دەرەك���ی���ی���ان ک����ردۆت����هوه .ل���ەو ب��ازن��ەی��ەدا
ئەمەریكییەكان ل��ەو دۆخ����ەدا چۆنیهتیی
حكومەتی كۆماریەكانی پێشنیاری گرێدانی
ق��ۆس��ت��ن��ەوەی ب���اری خ���راپو ماندویەتیی
رێ��ك��ک��ەوت��ن��ن��ام��ەی س��ەرب��ەخ��ۆی��ان ل�� هگ��هڵ
واڵتانی هاوپەیمانی خۆی بووه ،بە تایبەتی
واڵت���ە دۆڕاوەك���ان���ی ج��هن��گ ك����ردووه .بەم
واڵتانی بریتانیاو فەرەنساو بەلجیكا بووه.
سیاسەتە ئەمەریكیەكان توانیان ناوچەی
درەنگ بەشداریكردنی ئهمریکا لهو جهنگو
ن��ف��وزی ه����ەردوو ب����ەرەی ج��هن��گ ب���ەرەی
تێوەنەگالن بە شێوەیەكی ب��ەرف��رەوان ئەو
دۆڕاوەك��انو ب��ەرەی براوەكانی لە قۆناغی
پێگەیەی داوهتێ ،کە لە دوای شەڕیش وەك
دوای ش��ەڕ ببرنو تێكەڵ بە ئەجندایەكی
هێزێكی مەزنو نەڕوخاو بمێنێتەوە.
بەرفراوانو گەمەیەكی زۆر سەركەوتوانە
بە شێوەیەكی گشتی بەشداریكردنی ئهمریکا
بكەن بۆ گەیشتن بە لوتكە .لە ساڵی 1921
لە جهنگ لهگهڵ ئەوەی ئاكامی جهنگەكەی بە
ئەمەریكیەكان
کۆنفڕانسێكی
الی بەرەی هاوپهیمانی شكاندۆتهوه ،بەاڵم
ن���ێ���ودەوڵ���ەت���ی���ان ب���ە ب����ەش����داری ژاپ����ۆنو
پێشنیاری
217
بریتانیا لە واشنتۆن كرد .لەو کۆنفڕانسەدا
كڕینو فرۆشتنو بازاڕەكانی دراوو بۆڕسە.
ئەمەریكییەكان ئەجندەو سیاسەتی خۆیان
خ��واس��ت ل��ە س���ەر ش��م��ەك��ی ب��ەك��ارب��ەر بە
خستەڕوو ،راشكاوانە باسیان لە پێویستی
درێژای ماوەی بیستەكان بەردەوام لە زیاد
كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی چەكسازیو
بووندا بوو .خواست لە سەر پێداویستیەكانی
سنوورداركردنی هێزی س��ەرب��ازی واڵت��ان
ژی��ان ل��ە ئۆتۆمبێلو ك��ەرەس��ەی نێوماڵو
كردووه.
ئامێرە كارەبایەكان شمەكە جوانكاریەكان بە رێ��ژەو قەبارەیەكی زۆر زیادیان كردو
هۆکارهکانی جهنگی جیهانیی دووەم
دەف��رۆش��ران ،چەندین شمەكی جوانكاری
هۆکاری قهیرانی ئابووریی گهوره له ساڵی
بون بە شمەكی سەرەكیو پێویستی ژیانی
1929تاکو 1933بە كۆتاییهاتنی جهنگ
رۆژانە .بە بارێكیتردا بۆته هۆی زیادبوونی
ل��ە م���اوەی ن��ێ��وان س��اڵ��ی 1920ت��ا 1928
كەڵەكەی سەرمایەو زیادبوونی زۆر خێراو
ئهمریکا پێشكەوتنو گەشەكردنێكی زۆر
بەرفرهوانی بەرهەمهێنانو بەرجەستەكردنی
خێراو بەرفرهوانی لە سەرجەم بوارەكانی
پێشكەوتنی زانستیو تێكەڵبوونی بە بواری
ئابووریو سیاسیو کلتووریو كۆمەاڵیەتی
ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان ل��ە ه��ەن��اوی��دا ئ��ام��اژەی��ەك��ی
ب��ەرج��ەس��ت��ە ك����رد .ل��ە ب����واری ئ��اب��ووری��دا
ترسناكیشی هەڵگرتبوو ،ئەو كات زیاد بوونی
قەبارەی بەرهەمهێنانی پیشەسازیو كەرتی
قەبارەی بەرهەمهێنان زیاد لە خواستەكانی
دارای��یو ب��ازاڕی ئاڵوگۆڕی دراییدا زۆر لە
بازاڕ ئاماژەی سەرهەڵدانی هەڵئاوسانێكی
گەورەبووندا بووه .زیادبوونی كێو داهاتی
ئابووری پەخش کردبوو.
ت���اكو ب��اش��ب��وونو گ��ەش��ەك��ردن��ی ب��ژێ��وی
ل��ە ساڵی 1928س��ەرۆك��ی هەڵبژێردراوی
ژی��انو ئاستی دەخلی تاك زۆر بە خێرای
ن��وێ��ی ئ��هم��ری��ک��ا (ه���ارب���رت ه��ۆف��ەر) چ��ووە
لە بەرزبوونەوەدا ب��وو .زیادبوونی داهات
كۆشكی سپی .ئەوكات واڵت لە سەر لێواری
سەرجەم توێژو چینەكانی كۆمەڵگای گرتەوە.
پەڕینەوە بۆ سەردەمێكی نوێو لێوان لێو لە
رێ��ژەو بەهای سەنەدە داراییەكان چەندین
لوتكەی رەفاهیهتو بوژاندنەوەدا بوو ،واڵت
ئ��ەوەن��دەی خ��ۆی زی��ادی��ان ك��رد .ل��ەم ب��ارەدا
بە گشتی لە سەر هێڵی كۆتاییهێنان بوو بە
بەشێكی زۆر لە چینی ناوەندو فەرمانبەرانو
دۆخی هەژاریو بێ كاری .لە سەرانسەری
ئهرستۆكراتەكان دەستبەرداری وەزیفەكانیان
واڵتدا دروشمی هەڵبژاردن (دوو ئۆتۆمبێل لە
بوون چوونە بازاڕی بازرگانیو بازاڕەكانی
گەراجی ماڵێكدا) بوو .لەم قۆناغەدا بناغەی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 218
پەڕینەوە بۆ بەرجەستەكردنی سیستمی
سەرلێشێوان بووه .خەڵكی بە شێوەیی بەر
ئ��اب��ووری ت���ەواو ئ���ازاد دادەن����را .ك��ۆی ئەم
باڵو رویان کردووه بانكەكان بۆ كشانەوەی
پێشكەوتنانە ل��ە هەناویاندا ب��ە ش���اراوەی
پ��ارەك��ان��ی��ان ،ئ��ەم��ەش ق��ەی��ران��ەك��ەی زۆر
تۆوی قەیرانێكی ئابووریان هەڵگرتبوو ،کە
ئاڵۆزترو قورستر کردووه .لە كاتەدا زۆرێك
رۆژ بە رۆژ لە گەشەكردنو نەشونما كردندا
لە سیاسەتمەدارو ئابووریناسو پیاوانی كار
ب��ووه .لە هەندێك ب��ارو جێگادا گەیشتبوە
هەوڵیان داوه قەناعەت بە هاواڵتیان بكەن
ئاستی تەقینەوە.
دان بە خۆیاندا بگرنو پارەكانیان لە بانكەكان
لە 24ی تشرینی یەكەمی 1929رۆژی پێنج
نەكشێننەوە تا سیستمی دارایی بە تەواوەتی
شەمە ،لە دوای خستنە رووی 19ه��ەزار
دانەڕوخێت ،بەاڵم شكستیان هێناوه.
پشك ب��ە یەكجار ب��ۆ ف��رۆش��ت��ن ،ق��ەب��ارەی
لە نێوان ساڵی 1930ب��ۆ 1933نزیكەی پێنج
خستنە روو زۆر لە قەبارەی خواستەكانی
سەد بانك مایەپوچیی خۆیان راگەیاندووه.
بازاڕ زیاتر بوو ،نرخی 16ملیۆن پشك بە
لە نێوان سااڵنی 1929بۆ 1932نرخی بەهای
شێوەیەكی زۆر نا مەعقوڵ دابەزی ،داكشانی
ئاڵوگۆڕی سەنەدی دارای��ی لە 89،5بلیۆن
نرخ ئەوەندە زۆر بووه تا ئەو ئاستەی نرخی
دۆالرەوە داب���ەزی بۆ 15،5بلیۆن دۆالر،
هەندێك لە پشكەكان بەهای ئەو وەرەقەیان
تەنانەت پشكی كۆمپانیا مەزنەكان وەك
نەکردووه ،کە لە سەری چاپكرابوون.
كۆمپانیای (تەلەفۆنو تەلەگڕافی ئەمەریكی)و
ب��ازاڕی سەرمایەداری توانای بەرگری لە
دام���ەزراوەی (جەنراڵ م��ۆت��ۆڕز)و (جەنراڵ
داڕم��ان نەما ،قەردارەكان توانای دانەوەی
ئەلهكتریك) .بە قووڵبوونەوەی قەیرانەكانی
قەردەكانیان نەمابوو زۆربەی هەرە زۆری
ئهمریکا س��ەرم��ای��ەك��ان��ی وەب��ەره��ێ��ن��ان��ی لە
بانكەكان ئیفالسی خ��ۆی��ان راگ��ەی��ان��دووه،
واڵت��ان��ی دەرەوە ب��ە تایبەتی ل��ە ئ��ەوروپ��ا
چەندین دامەزراوەو كۆمپانیای پیشەسازی
كشانەوە بۆ ناوخۆی خۆی .هاوكات زۆربەی
گەورە توشی داكشانی زۆر گەورە بوون.
ه��ەرە زۆری یارمەتیو هاوكاریەكانی بۆ
لە ب��واری كشتوكاڵیدا پاشەكشێكی گەورە
واڵتانیتر راگرت .قوڵبوونەوەو فرهوانبوونی
بەرجەستە ب��ووه .كۆچی جوتیارەكان لە
قەیرانەكە گرتنەخۆی سروشتێكی جیهانیو
گوندەكانەوە بۆ شارەكان زۆر بە بەرباڵوی
بڕینی سنووری زۆربەی واڵتان بە تایبەتی
دەستی پێكردووه.
واڵتە مەزنەكان جگە لە یەكێتی سۆڤیهت،
ب��ازاڕ بە گشتی توشی ش��ڵ��هژانو ف��ەوزاو
زەمینەی بۆ سەرهەڵدانی جهنگێكی جیهانیتر
219
خوڵقاندووه.
چ��وارچ��ێ��وەی��ەدا لە س��ەرەت��ادا وەك یەكەم
لە ساڵی 1932لە لووتكەی پوكانەوەو قەیرانی
هەنگاوی پراكتیزەی كاری لە سەر داشكاندنی
ئابووریی گەورەدا ،فرانكلین رۆزلفڵت وەك
بەهای دۆالرو رێگرتن لە هەناردهکردنی زێڕ
سەرۆكی ئهمریکا هەڵبژێردراوه.
كردووه.
لە ساڵی 1933تا ساڵی 1945حوكمڕانی
ل��ە ب����واری پ��ی��ش��ەس��ازی��دا ك���اری ل��ە س��ەر
ئهمریکای بۆ سێ خ��ول ك��رد ،لە راستیدا
الوازكردنی ركەبەرایەتیو سنوورداركردنی
دهستووری ئهمریکا رێگا بەكەسێكداوه تەنیا
بەرهەمهێنانی پیشەسازی بۆ بەرژەوەندیی
بۆ دوو خول واتە هەشت ساڵ سەرۆكایەتی
پێشخستنی ت��هك��ن��هل��ۆج��یو چ��ۆن��ای��ەت��ی��ی
بكات ،بەاڵم مانەوەی رۆزفڵت ئەو یاسایەی
بەرهەمهێنان ئەنجامدا .لەم پرۆسەیەدا باجی
شكاندو بۆ یەكەمجار بۆ ماوەی سێ خول
بە شێوەیەكی بەرچاو داشكاندووه ،نرخی
سەرۆكایەتی ئهمریکای كرد .ئەم پیاوە جگە
شمەك بە شێوەیەكی بەرچاو دابەزاندووه.
لەمەش زۆر لە یاساكانیتریشی شكاند ،ئەو
لە بواری بازرگانیدا سیاسەتی داشكاندنی
پیاوە ،کە لە منداڵییەوە بە هۆی نەخۆشییەوە
ب��ەه��ای دۆالر ب��ووە ه��ۆی ئ���ەوەی خەڵكی
دەكەوێتە سەر كورسی كەمئەندامیو هەموو
ئهمریکا رووی���ان ل��ە بەكاربردنی شمەكە
ت��ەم��ەن��ی ل��ە س���ەر ك��ورس��ی ك���ەم ئ��ەن��دام��ی
نیشتمانییەكان ،بە واتا بووە به هۆی ئەوەی
بەڕێدەکات .لە مێژووی سیاسی ئهمریکادا
هەناردەی شمەك لە بەرامبەر هاوردهدا زۆر
بە ه��ۆی لێهاتویو دانایی زی��اد لە ئاستی
زیاد بكات.
ئاسای خۆی وەك مەزنترینو بە تواناترین
لە ب��واری كشتوكاڵیدا یارمەتیو پاڵپشتی
سەركردە تۆمار کردووه.
ج��وت��ی��ارانو ئ��ەم��ە چ��ەن��دی��ن ک���اریت���ر ،کە
لە ساڵی 1932رۆزفڵت نەخشەو پالنێكی
بوونەته بناغەی رزگاركردنی ئهمریکا لە
وردو چ���ڕی ب���ۆ رووب����ەرووب����وون����ەوەو
ق��ەی��ران��ەك��ە .ب��ە شێوەیەكی گشتی ئ��ەوەی
رزگاربوون لە قەیرانی مەزن داڕشتەوە ،تا
رۆزفڵت ئەنجامیدا شۆڕشێكی مەزن بووه.
توانی لە ساڵی 1937ئهمریکا ئەو قەیرانە بە
هیچی لە شۆڕشی رزگاری كەمتر نەبووه.
ت��ەواوی رەتكات .ئەم نەخشەیە سەرەتا لە
لەم قۆناغەدا جارێكیتر ئهمریکا گەڕاوتەوە
سەرلەنوێ دامەزراندنەوەو رێكخستنەوەی
ب��ۆ ت��ی��ۆرو سیاسەتی دەس��ت��ت��ێ��وەردان لە
دامەزراوە داراییەكانو چاودێری ئاڵوگۆڕی
كاروباری بازاڕو ئابووری.
بازرگانیو داراییەكانەوە دەستی پێكرد .لەم
لە دەرەوەی دۆخی ئهمریکا ،سەرقاڵبوونی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 220
س��ەرك��ردەو بڕیار بەدەستانی ئهمریکا بە
رویەكیترەوە كاریان لە سەر داڕشتنەوەی
قەیرانی مەزنەوە ئەو زەمینەی رەخساندووه،
نەخشەی رووب���ەڕووب���وون���ەوەی ه��ەردوو
کە زۆر لە واڵتانی سەرمایەدارە دۆڕاوەكانی
ئیمپڕاتۆریی نازیی ئەڵمانیو فاشیی ئیتاڵی
جهنگی جیهانی یەكەم جارێكیتر خۆیان بۆ
ک��ردووه .بە شێوەیەكی سەرەكی هۆکاری
رووبهڕووبوونهوهی ئهمریکا رێكخەنەوە ،بە
جهنگی جیهانی دووەم ،دەكرێت لەوهدا چڕ
تایبەتی واڵتانی ئەڵمانیاو ئیتاڵیاو ژاپۆن.
بكرێتەوە ،که كاریگەرییو دەرهاویشتەكانی
ل��ەم م��اوەی��ەدا ن��ازی��ی��ەك��ان ب��ە راب��ەرای��ەت��ی
رێكکەوتننامەی ڤێرسای ،کە واڵتانی تهوهری
هیتلەر زۆر بە خێرایی گەشەیانكردو توانیان
تیادا زەلیل كراون .لەم قۆناغەدا لە هاوشانی
ل��ە م��اوەی��ەك��ی ك��ورت��دا ب��گ��ەن��ە دەس����ەاڵت،
ئ���ەو ك����ارەس����اتو ك��ێ��ش��ان��ەی ل���ە ئ��اك��ام��ی
ل��ە ئیتاڵیاش فاشییەكان ب��ە راب��ەرای��ەت��ی��ی
شكستو دۆڕان�����ەوە ب��ەرۆك��ی ئەڵمانیای
مۆسۆلینی كۆنترۆڵی ت���ەواوی دەسەاڵتی
گرتبوەوە ،دۆڕانو شكست چەندین كێشەی
واڵت بكەن .ئیمپڕاتۆریی ژاپۆنی ب��ووە به
ناوخۆی بۆ سازاندووه ،لەوانە گەشەكردنو
هێزێكی گەورەی دوژمنكاریو هەڕەشەی لە
تەشنەكردنی بزووتنهوهی كۆمەنیستی ،لە
واڵتانی خۆرهەاڵتی دوور کردووه.
11ی تشرینی دووەمی 1918دەستەی باڵی
ئەم گۆڕانو پێشهاتانە لە هەناویاندا زەمینەی
سەرۆكایەتی ئەڵمانیا داوای هودنەیەكی لە
جهنگێكی جیهانیتریان حەشار داب���وو .لە
واڵتانی شهڕخواز كرد بۆ رێكخستنەوەی
ب��ەرام��ب��ەری��ش��دا ب��ۆ رووب���هڕووب���وون���هوهی
هێزەكانی بۆ رووبهڕووبوونهوهی شۆڕشی
ئ��ەو جهنگە ئهمریکاو روس��ی��او فەرەنساو
كۆمەنیستی ئەڵمانیا ،کە بەرابەرایەتی رۆزا
بریتانیاش خ��ۆی��ان ب��ۆ ئ��ەو جهنگە ئامادە
لۆكسمبۆرگ تەكانێكی گ����ەورەی ب��ەرەو
ک����ردووه .ل��هو ب���ارودۆخ���ەداو ل��ە قۆناغی
پێشكەوتنو گەشەكردن نابوو .سروشتو
خۆئامادەکردن بۆ جهنگ ئەمەریكییەكان
رێكخستنەكانی ئ��ەم ش��ۆڕش��ە ب��ە هەمان
س��ەرق��اڵ��ی پێشكەوتنەكانی دۆخ��ی ژاپ��ۆن
س��ت��ای��لو م��ۆدێ��ل��ی ش��ۆڕش��ەك��ەی لینین لە
ب�����وون .ك���اری���ان ل���ە س���ەر داڕش���ت���ن���ەوەی
كرۆكدا تۆڕێكی جوولەكە جوواڵندوویانه.
نەخشەیەكی رووب���هڕووب���وون���ەوە دەک��رد
لە قۆناغەكانی كۆتایی جهنگ خەلیەكانی
ب��ۆ دەس��ت��ت��ێ��وەردان��ەك��ان��ی ژاپ���ۆن ل��ە چین.
رێكخستنی رۆزا لۆكسمبۆرگ توانیویانه
ل��ە الی��ەك��یت��رەوە ه���ەر ب���ەرەی���ەك ب��ە جیا
چەندین كێشەو گرفت بۆ سوپای ئەڵمانیا
بریتانیاو فەرەنسا لە روویەكەوەو روسیا لە
دروستبكەن .تەرخانبوونی سوپای ئەڵمانیا
221
بۆ جهنگی كۆمەنیستەكان ئەو بزووتنهوهیەی
پێویستی به دامەزراندنی پارتو بزووتنهوه
بە تەواوەتی تێكشكاندو هەردوو سەركردەو
كۆمەنیستی ل��ە س��ەرج��ەم واڵت��ان��ی جیهان
رابەری ناوداری (رۆزا لۆكسمبۆرگو كارل
ب��ۆ گەیشتن ب��ە دام��ەزران��دن��ی سیستمێكی
لبكبنیشت)ی گولە ب��اران ك��ردووهو زۆر لە
كۆمەنیستی جیهانی راگەیاندووه .لە دوای
جولەكەكانیش كوشتوبڕ ک��ردووه .هیتلەرو
جهنگی جیهانی ی��ەك��ەم��ەوە بریتانییهکان
ن��ازی��ەك��ان ب��ەش��ێ��ك��ی س���ەرەك���ی شكستو
یەكەم الی��ەن ب��وون ،دان��ی��ان بە جهمعیەتی
دۆڕاندن جهنگی جیهانی یەكەمیان دەخستە
دەوڵەتی كۆمەنیستی سۆڤیهتیدا ناوه .دوای
ئەستۆی جوولەكەكان ،رەنگە هەر ئەمە بۆ
ئ��ەوهش لە ساڵی 1924دا فەرەنسییەكانو
خۆی هۆیەكی سەرەكی ئەنجامدانی پڕۆسەی
له ساڵی 1933دا ئەمەریكیەكانیش دانیان بە
ك��وش��ت��وب��ڕی ج��ول��ەك��ەك��ان (ه��ۆڵ��ۆك��ۆس��ت)
دەوڵەتی كۆمەنیستی سۆڤیهتیدا ن��اوه .لەم
بێت ،دوات��ر لە الی��ەن هیتلەرو پارتی نازی
قۆناغەدا ستالین توانیویهتی دەست بخاتە
ئەڵمانییەوە.
نێو ك��اروب��اری گرێی ن��هت��هوهک��ان��هوهو بەو
لە رێكکەوتننامەی فرسایدا واڵتە براوەكانی
ئاڕاستەیەدا بەرێت ،کە خۆی ویستوویهتی.
جهنگ چەندین مەرجی توندییان بە سەر
لە سااڵنی 1936بۆ 1939دەستتێوەردانەكانی
واڵتە دۆڕاوەك��ان��دا سەپاندووه ،وەك واڵتە
ئەڵمانیا ل��ە ج��هن��گ��ی ن��اوخ��ۆی ئیسپانیاو
دۆڕاوەكانیش جگە لە رازیبوون بەو مەرجانە
ح��ەس��م��ك��ردن��ی ج��هن��گ��ەك��ە ب��ە الی ب���ەرەی
هیچ هەڵبژاردەو رێگایەكیتریان لە بەردەستدا
ف��اش��ی��هت��دا ،ک��ە ل��ە ئ��اك��ام��دا دام��ەزران��دن��ی
نەبوو .رەنگە هەر ئەمەش هۆیەكی سەرەكی
سیستمێكی فاشیست ب��ە سەرۆكایەتیی
دروستبوونی ن��ازی��زمو فاشیزم بێت .لەو
جەنەراڵ (فڕانكۆ)ی لێ كەوتۆتەوە .سەرەتای
رێكکەوتنەدا جگە لە داماڵینی ئەڵمانیا لە
دەركەوتنی تارمایی جهنگ ب��ووه .لە ساڵی
كۆی كۆڵۆنیەكانو ستراتیجییەكانی ،هەرچی
1939دا داگ��ی��رك��ردن��ی پ��ۆل��ۆن��ی��ا ل��ە الی��ەن
ق���ەرەب���ووك���ردن���ەوەی زی��ان��ەك��ان��ی واڵت��ان��ی
ئەڵمانیاوە دەستپێكردنی جهنگی جیهانی
حولەفاشیان بەردا سەپاندووه.
دووەمی كردە دیفاكتۆ.
لە دوای رێكکەوتننامەی ڤێرسایدا لینین ب��ۆ یەكەمجار وەك راب���ەری كۆمەنیستی
ئهمریکا لە جهنگی جیهانی دووەمدا
جیهانیو لە چوارچێوەی گۆڕینی ستراتیجی
بە شێوەیەكی گشتی جهنگی جیهانی دووەم
ك��ۆم��ەن��ی��س��ت��یو ب���ڕی���اری ف���رەوان���ب���وون���دا،
بە دوو قۆناغدا تێپەڕیوه .لە قۆناغی یەكەمیدا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 222
( 1939ـ��ـ )1942ب���ەرەی واڵت��ان��ی ت��هوهر
كەن ،بەڵكو تەواوی كۆڵۆنییهكانیتریشیان لێ
پێشكەوتنو فرهوانبونێكی بەرچاویان بە
وەرگرتنەوەو بە تهواوی تێكیان شكاندوونن.
خۆیانەوە بینیوه .ئەڵمانیا توانیویهتی واڵتانی
لە ساڵی 1942دا هاوپەیمانان توانیویانه بە
ئ��ەوروپ��ای ب��اك��وور (دان��ی��م��ارك ،ن��ەروی��ج)و
داگیركردن واڵتی ئیتاڵیا پایەیەكی بەهێزی
ئ��ەوروپ��ای خ��ۆرئ��اوا (ف��ەرەن��س��ا ،هۆڵەندا،
بەرەی تهوهر بڕوخێنن .لە رویەكیتریشەوە
بەلجیكا) داگیر بكات ،هێرشێكی توندیش
ه��ێ��زەك��ان��ی س���وپ���ای س����وری س��ۆڤ��ی��هت��ی
بكاتە سەر بریتانیاو یەكێتی سۆڤیهت .لە
توانیویانه هێزەكانی ئەڵمانیا ل��ە ب��ەرەی
خۆرهەاڵتی نێوەڕاستیش ئەڵمانیاو ئیتاڵیا
خۆیاندا تێك بشكێننو واڵتانی ئهوروپای
هێرشیان كردۆتە سەر واڵتانی میسو تونس.
خۆرهەاڵتیش داگیر بكات .ئ��ەم جهنگە بە
ژاپۆنییەكانیش توانیویانه واڵتانی باشووری
ملکهچبوونی تەسلیم ئهڵمانیا كۆتایی هاتووه.
خۆرهەاڵتی ئاسیاو دورگەكانی ئۆقیانوسی
هەر لەم ساڵەدا ئهمریکا بۆ كۆتایهێنان بە
هێمن داگیر بكاتو بۆردومانی چڕی بنكە
جهنگ زۆر بە خێراییو بە كەمترین تێچوو،
سەربازیەكانی ئهمریکا ل��ە بیرل هاربۆر
چەكی ئەتۆمی لە دژی ژاپ��ۆن ،واته ژاپۆن
لە دورگ��ەی ه��اوای بكات .ئەم سەركەوتنە
بەكار هێناوه.
خێرایەی بەرەی تهوهر خەریك بوو بە تەوای هاوكێشەی هێز بگۆرێت ،باری سەركەوتنو
ئهمریکا لە دوای جهنگی جیهانی دووەمەوە
بااڵدەست بوونی ئەڵمانیاو هاوپەیمانەكانی
ج��هن��گ ب���ە دەرئ��ەن��ج��ام��ی دەی�����ان ملیۆن
وەك براوەی جهنگ بسەپێنێت .بۆیە لە ساڵی
قوربانی لە شەهیدو بریندار لە سەربازو
1941ئەمەریكیەكان زۆر بە خێراییو بە
خ��ەڵ��ك��ی م���ەدەن���ی ك��ۆت��ای��ی ه����ات .ج��هن��گ
چڕییو بەهێزی چوونەته بەرەی جهنگەكەوە.
ژێرخانی ئابووری لە سەرجەم بوارەكانی
قۆناغی دووەمی جهنگی جیهانی دووەم لە
پیشەسازی ،كشتوكاڵ ،خ��زم��ەت��گ��وزاریو
سااڵنی 1942ب����ۆ 1945بە هاتنە ن��اوهوەی
گ��ەش��ت��ی��اری ..ه��ت��د ،ك��ۆی واڵت��ان��ی ب��ەش��دار
ئهمریکا لە ب��ەرەی هاوپەیمانان ئاراستەو
ل��ە ج��هن��گ ج��گ��ە ل��ە ئ��هم��ری��ک��ا ،تێكشكاند.
ئاكامی جهنگەكە بە ت��ەواوی گ��ۆڕاوه .لهو
دەرئەنجامی جهنگ ب��اری ژیانیو بژێوی
قۆناغەدا ب��ەرەی هاوپەیمانان سەركەوتنی
خەڵكی ب��ەت��ەواوەت��ی داب���ەزان���دووه .دوری
زۆر گ��ەورەی��ان بەدەستهێناوه ،ن��ەك هەر
ئهمریکا لە جهنگ لە رووی جوگرافیەوە ،ئەو
توانیویانه واڵتەكانیان لە داگیركردن رزگار
بارەی بۆ خوڵقاندووه ،کە كۆی دامەزراوەو
223
ك��ارگ��ەك��ان��ی پ��ی��ش��ەس��ازیو بەرهەمهێنانی
ئابووریو دارایی ئەنجام دراوه؛ تیایدا بڕیار
ئهمریکا لە تێكشاكانو پاشەكشێ رزگاریان
لە سەر دامەزراندنی هەردوو دام��ەزراوەی
بێتو بەردەوام بن لە برەودانو پێشكەوتن
ب���ەرەی س��ەرم��ای��ەداری خ��ەزێ��ن��ەی دراوی
بە شێوەیەكی زۆر خێرا لە پێشوتر.
نێودەوڵەتیو بانكی نێودەوڵەتی دراوه.
لە نێوان ساڵی 1945ــ 1948ئەڵمانیا بە فەرمی
ب��ە شێوەیەكی گشتی سیستمی ئ��اب��ووری
لە نێوان ه��ەردوو ب��ەرەی سەرمایەداریو
جیهانی ل��ە دوای جهنگ ل��ە س��ەر س��ێ پێ
كۆمەنیزمدا كەرتكرا .ئەمە بە واقعی سەرەتای
(خەزێنەی دراوی نێودەوڵەتی ،بانكی نێو
دەس��ت��پ��ێ��ك��ردن��ی ق��ۆن��اغ��ێ��ك��ی ن��وێ��ی جهنگ
دەوڵ��ەت��ی ،رێكخراوی گ��وم��رگو بازرگانی
بووه ،کە دواتر بە جهنگی سارد ناسراوه.
جیهان دامەزراوه) .هەر سێ ئەم دامەزراوەیە
لە دوای جهنگ جیهان بە گشتی لە نێوان
لە قۆناغەكانی داهاتوودا بوون بە داردەستو
دوو جەمسەری سەرەكیدا (سەرمایەداری
ئامڕازی ئهمریکا بۆ سەپاندنی دەس��ەاڵتو
بە راب��ەرای��ەت��ی ئهمریکا ،سۆسیالیستی بە
بەرژەوەندییەكانی.
رابەرایەتی یەكێتی سۆڤیهت) .لە کۆنفڕانسی (یاڵتا) هێزە براوەكان بە تەنیا رێكکەوتنیان لە
پڕۆژهی مارشاڵ
سەر دابەشكردنی بۆ ماوەیی (ورثة)ی واڵتە
لە نێوان سااڵنی 1945بۆ1947دا ستراتیجی
دۆڕاوەكان مۆرکردووه.
ئهمریکا بۆ قۆناغەكانی دوای شەڕ لە سەر
ل��ە ش��وب��ات��ی 1945ل��ە دورگ����ەی ق��ەرەم��ی
دوو بناغە داڕشتووە.
سۆڤیهتی لە كۆشكی لیفادیا ،بە ئامادەبوونی
ی�����ەك�����ەم ج���ێ���گ���ی���رك���ردن���ی س���ی���اس���ەت���ی
هەر سێ سەرۆك جۆزێف ستالین ،فرانكلین
ئ����اس����ای����ی����ك����ردن����ەوەی دۆخ�������ی ش�����ەڕو
رۆزفڵت ،ونستن چهرچڵ ،ئەم کۆنفڕانسە
بەرجەستەكردنی ئارامی.
بەسترا .ل��ەم كۆبوونەوەیەدا دۆخ��ی دوای
دووەم ك��ارك��ردن لە س��ەر داهێنانی تیۆرو
ش����ەڕو داب��ەش��ك��ردن��ی ب���ۆ م�����اوەی واڵت���ە
بەرنامەیەكی تایبەت بۆ بەردەوامبوون لەو
دۆڕاوانی شەڕ.
زەمینەو قۆناغە نوێیەدا.
کۆنفڕانسی بریتۆن وهردز لە ناوچەی بریتۆن
لە منداڵدانی ئەم خواستو بیركردنەوەیەدا
وهردزی ویالیەتی نیوهامشێری ئەمەریكی،
بیرۆكەی پڕۆژهی مارشاڵ لە دایكبووه .لە
لە 22ی 1944بە ئامادەبوونی نوێنەری چلو
ماوەی دوای جهنگ برسێتیو هەژاریو بێ
نۆ دەوڵ��ەتو كۆمەڵێكی دیاری شارەزایانی
كاری قەیرانێكی ترسناكیان بۆ دەسەاڵتو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 224
گەالنی جیهان بە گشتیو واڵتانی ئەوروپا بە
تەرخانكردنی بڕی چوار سهد ملیۆن دۆالر
تایبەتی دروستكردووه .لە ساڵی 1947ەوە
وەك یارمەتی س��ەرب��ازیو چەكسازی بۆ
ئەم قەیرانە رۆژ بە رۆژ كاریگەرییهكانی لە
توركیاو یۆنان دەربڕيوه.
سەر ئەوروپا زیاتر بووه .بڕی قەرزەكانی
لە 5ی حوزەیرانی 1947وەزیری دەرەوەی
واڵتی بریتانیا بە تەنیا گەیشتۆتە ()33750
ئهمریکا جۆرج مارشاڵ پێشنیاری داهێنانی
ملیۆن دۆالر .ئەم ئاكامە وایكرد بریتانییهکان
پ����ڕۆژهی ب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی ب��ۆ یارمەتیدانی
ه���اوك���اریو پاڵپشتیەكانیان ب��ۆ واڵت��ان��ی
واڵتانی ئەوروپا خستە بەردەستی سەرۆك
ه��اوپ��ەی��م��ان��ی راگ����رن ،ب��ە تایبەتی هەموو
ت��رۆم��ان ،ئ��ەوی��ش راس��ت��ەخ��ۆ رەزام��ەن��دی��ی
یارمەتیەكانیان بۆ واڵت��ی ی��ۆن��ان ،کە ئەو
لە س��ەر دەرب��ڕی��وه .ه��ەر لە پێشنیارەكەدا
كات حكومەتی یۆنان لە جهنگێكی ناوخۆی
م���اوەی تەمەنی ئ��ەم پ��رۆژەی��ەی ب��ە چ��وار
توندا بووه لە بەرامبەر پارتی چەپی یۆنانی
ساڵ دیاری كردووه .لە 19ی12ی 1947دا
نزیك لە یەكێتی سۆڤیهت .لەم قۆناغەدا پارتە
سەرۆكی ئهمریکا وەك دەستپێك پێشنیاری
چەپو كۆمەنیستەكانی ئەوروپا بە هاندانو
تەرخانكردنی بڕی حهڤده ملیار دۆالری بۆ
پاڵپشتی یەكێتیی سۆڤیهت لە گەشەكردنو
جێبەجێكردنی پڕۆژهكهو خستە بەردەستی
بەهێزبووندا ب��وون .لە واڵتانی فەرەنساو
ئەندامانی كۆنگرێسی ئەمەریكی.
ئیتاڵیا پارتە كۆمەنیستەكان ئەوەندە گەشەیان
لە 30نیسانی 1948دا كۆنگرس رەزامەندی
ك��ردووه ،لە گرتنەدەستی دەسەاڵتی واڵت
لە سەر پڕۆژهكە راگەیاندو لە یەكەم قۆناغیدا
نزیك بوونەتهوە .لەم دۆخەدا ئهمەریكییان
ب���ڕی ( )4،3م��ل��ی��ار دۆالری ب��ۆ خ��راوهت��ه
ب��ۆ رووب��هڕووب��وون��ەوەو بەرگریكردن لە
قۆناغی پێدانی راستەخۆوەو بڕەكەیتریشی
شەپۆلەكانی فرهوانبوونی كۆمۆنیزم ناچار
بڕیاردراوه لە ماوەی چوار ساڵدا بدرێت بە
بوون پڕۆژهیەك بۆ هاوكاریو یارمەتیدانی
واڵتانەی ،کە ئهمریکا رەزامەندیی لە سەر
واڵتانی بەرەی سەرمایەداری دابمەزرێنن .لە
داوه.
كاتەدا سەركەوتنی كۆمەنیستەكان لە یۆنان ترسی فرهوانبونی بەرەی كۆمەنیستی بەرەو
جهنگی سارد
توركیاو خۆرهەاڵتی نێوەڕاستی زۆر زیاد
ل��ە ئاكامی ق��وڵ��ب��وون��ەوەی ناكۆكیی نێوان
ك��ردووه .بۆیە لە 12ی3ی 1947سەرۆكی
ه������ەردوو ج���ەم���س���ەری ك��ۆم��ەن��ی��س��ت��ی بە
ئهمریکا ترومان رەزامەندیی خۆی لە سەر
رابەرایەتی یەكێتی سۆڤیهتو سەرمایەداری
225
بەڕابەرایەتی ئهمریکا ،هاوكات پێشكەوتنی
پۆڵۆنیا ،رۆمانیا ،چیكسلۆفاكیا ،ئەڵمانیای
ب��واری چەكسازیو تەقەمەنی ،بە تایبەتی
خ��ۆره��ەاڵت ،بولگاریا ،ئەلبانیا ،هەنگاریا)
جۆرەكانی چەكی كۆكوژ ،مۆدێلێكی نوێ لە
دامەزرا.
جهنگ هاتۆتە نێو فەرهەنگی سیاسییەوە ،کە
ه���اوك���ات ل���ە ب�����ەرەی س��ەرم��ای��ەداری��ش��دا
بە هۆی سروشتی ئەم جهنگە بە جهنگی سارد
هاوپەیمانی س��ەرب��ازی ئەتڵەسی لە نێوان
ناسرا .ئەم جهنگە زیاتر لە جهنگی سەربازی
واڵتانی (ئهمریکا ،كەنەدا ،بەلجیكا ،نەرویج،
س��ەرج��ەم ب��وارەك��ان��ی ج��هن��گ��ی ئ��اب��ووری،
فەرەنسا ،ئسالندا ،ئیتاڵیا ،بریتانیا ،یۆنان،
سیاسی ،کلتووری ..هتد ،دەگرێتەوە .رەگو
توركیا ،ئەڵمانیای خۆرئاوا) دامەزرا .چەندین
ریشاڵی ئەم جهنگە لە دوای جهنگی جیهانی
رێكخراوو دام���ەزراوەیت���ر بە هەمان ئەم
یەكەمەوە تارماییەكانی بەدەرکەوت ،بەاڵم
ئامانجانە دام�����ەزران ،ل��ەوان��ە رێ��ك��خ��راوی
ل��ە دوای جهنگی جیهانی دووەم�����ەوە بە
پهیماننامهی ئەتڵەسی ،1950رێكخراوی
ت��ەواوی قاڵبی خ��ۆی وەرگ��رت��ووهو ف��ۆڕمو
باشووری خۆرهەاڵتی ئاسیا .1954
شوناسی تایبەت بە خۆی بۆ دروست بووه.
لە بواری ئابووریدا لە ساڵی 1949دا بەرەی
هاوكات جێگای بەشی هەرە زۆری جهنگە
كۆمەنیستی ئەنجومەنێكی ئابوورییان بۆ
سەربازیەكانی گرتۆتەوە .لە ساڵی 1989
ئاڵوگۆڕی یارمەتیی نێوان خۆیان دان��اوه.
بە رووخانی یەكێتیی سۆڤیهت ئەم مۆدێلە
وەك ب���ەرەی ئهمریکا ل��ە س��اڵ��ی 1948دا
جهنگە كۆتایی هاتووه .بە بەرپابوونی جهنگی
رێكخراوی ئەوروپی بۆ هاوكاری ئابووریی
س��ارد بۆ یەكەم ج��ار ت���ەواوی دام��ودەزگ��ا
دام������ەزران������دووه .ل���ە س��اڵ��ی 1960ی���ش���دا
نێودەوڵەتیەكان بە روون��ی ب��وون بە دوو
رێكخراوی هاوكاری گەشەكردنی ئابوورییان
بەشەوە یان لە نێوان ه��ەردوو جەمسەردا
دامەزراندووه.
دابەش بوون.
ب��ە شێوەیەكی گشتی م���اوەی ب��ەردەوام��ی
لە بواری سەربازیو سیاسیدا لە ساڵی 1947
جهنگی سارد تا كۆتایی لە كۆتایی هەشتاكاندا
ب��ەرەی كۆمەنیزم نوسینگەی راگەیاندنی
دەكرێتە دوو ق��ۆن��اغ��ەوە :قۆناغی یەكەمی
كۆمەنیستی بۆ رووبهڕووبوونهوهی شەپۆلی
دهکاته نێوان سااڵنی 1947ــ .1953ئەو
راگەیاندنەكانی دژ بە كۆمەنیزم راگەیاندووه.
قۆناغە ،کە دەكرێت بە قۆناغی جهنگی لهبری
ل��ە س��اڵ��ی 1955هاوپەیمانیی سەربازیی
ناو ببرێت .چەندین جهنگی زۆر خوێناوی
وارسۆ لە نێوان واڵتانی (یەكێتی سۆڤیهت،
رووی��ان داوه .ئ��ەو جهنگانە ،ی��ان لە نێوان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 226
پاشكۆكانی ه���ەردوو ب��ەردا ب��ووە ،ی��ان لە
سنوورەكانی ك��ۆری��ای ب��اش��ووری لیبڕالی
نێوان پاشكۆیەكو یەكێک لەو جەمسەرەكان
نزیك لە ئەمەریکای بڕیوه .لە دوای سێ
ئ��هم��ری��ک��ا ،ی��ان یەكێتیی س��ۆڤ��ی��هت��دا ب��ووه.
ساڵ لە جهنگو قوربانی ههشت ملیۆن كەس
گرنگترینو دیارترین ویستەگەكانی جهنگو
لە كۆریاش بە هەمان شێوەی ئەڵمانیا كراون
قەیرانی ئەم قۆناغە قەیرانی بەرلین بووه.
بە دوو دەوڵەتی جیاوازو دژ بە ی��ەك ،کە
ل��ە س��اڵ��ی 1949ل��ە دوای ج��هن��گ ب��ەرەی
تا ئهمڕۆش یەكیان نەگرتۆتەوە .له قۆناغی
سەرمایەداری بە رابەرایەتی ئهمریکا زۆر
دووەم 1953ــ 1989لە رووی سروشتی
بە چڕی كاریان بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئەڵمانیا
قەیرانو ناكۆكییەكانەوە كراوه به دوو ماوەی
ک��ردووه ،بەرنامەی دامەزراندنی رژێمێكی
جیاوازەوە .لە ساڵی 1953ــ 1975و ماوەی
نزیك لە خۆیانیان بەرجەستە کردووه ،ئەو
دووەمیش لە نێوان 1975بۆ .1989لە ماوەی
كات لە بەرامبەردا یەكیتی سۆڤیهت زۆر بە
یەكەمی ئەم قۆناغەدا لهگهڵ ئەوەی دروشمو
توندی لە بەرامبەر ئەم خواستو نەخشەیەی
گوزارشتی ئاشتیو پێكەوە ژی��ان ه��ەر لە
ئهمریکا وەستایەوە ،لەو كاتەدا ،کە فڕۆكە
سەرەتاوە بوون بە ناسنامەو ناونیشانی ئەم
ئەمەریكییەكان یارمەتیو پێداویستییان بۆ
قۆناغە ،بەاڵم دوو خویناویترین جهنگی لە
بەشەكەی خۆیان لە بەرلین گواستۆتەوەو
خۆگرت ،ئەوانیش قەیرانی كوباو قەیرانی
پێویست ب��ووه بە س��ەر ئاسمانی ناوچەی
ڤێتنام بووه.
دەسەاڵتی سۆڤیهتەكاندا بفڕن .ئەمەش بۆته
لە هاوشانی ئەم جهنگانە ،جهنگی راستەخۆو
هۆی دروستبوونی گرژیو نزیكبوونەوە لە
رووب���هڕووب���وون���هوهی راس��ت��ەخ��ۆی نێوان
دروستبوونی جهنگێكی راستەخۆ لە نێوان
ئهمریکاو یەكێتی سۆڤیهت رۆژ ب��ە رۆژ
ئهمریکاو یەكێتیی سۆڤیهت .بۆیە لە ئاكامدا
زیاتر دوور بۆتهوه .لەم قۆناغەدا رەهەندی
بۆ دوركەوتنەوە لەو جهنگە ،کە بێگومان زۆر
ئایدیۆلۆجی سیمای جهنگەكانی گرتووه .بۆ
وێرانكەر بووه .قەیرانەكەیان بە دابەشكردنی
رێگرتن لە رووبهڕووبوونهوهی راستەخۆ
بەرلینو ئەڵمانیا لە نێوان ه��ەردوو بەرەدا
چەندین رێكکەوتن ئەنجام دراون .لەوانە:
کۆتایی پێ هێناوه.
رێكکەوتنی ن��ێ��وان ه���ەردوو جەمسەر لە
قەیرانی كۆریا 1950بۆ1953
سەر تەرخانكردنی جەمسەری باشوور بۆ
له تەمووزی ساڵی 1950سوپای كۆریای
لێكۆڵینەوەی زانستی .1959رێكکەوتنی سێ
ب���اك���ووری سۆسیالستی ن��زی��ك ل��ە چین
قۆڵی ئهمریکاو یەكێتیی سۆڤیهتو بریتانیا
227
ب��ۆ راگ��رت��ن��ی ئ��هزم��وون�� ه ئەتۆمییەكان لە
فڕۆكەیەكی سیخوڕی یوتوو( )u2لە ئاسمانی
قوواڵیی دەریاكاندا ساڵی .1963رێكکەوتنی
ك��وب��ادا كەوتۆتە خ����وارەوە .ئ��ەم رووداوە
یەكێتیی سۆڤیهت و ئهمریکاو بریتانیا بۆ
ناكۆكیو ركەبەریەكانی گەیاندۆتە ئاقاری
رێگرتن لە باڵوەكردنی چەكی ئەتۆمی .1968
رووب��هڕووب��وون��ەوەی ه��ەردوو جەمسەری
رێكکەوتنی (ساڵت ــ )1بۆ دانانی سنوور بۆ
سەرەكی.
رێگرتن لە بەرهەمهێنانی چەكی ستراتیجی
لە راستیدا دورگەی كوبا ،کە نزیكترین بنكەی
.1972
سۆڤیهتی بووه لە واڵتی ئهمریکاوە گرنگیی
وەك قەیرانەكانی ئ��ەم ق��ۆن��اغ��ە ،قەیرانی
ستراتیجی هەبووە .بەدەر لە نزیكییەكەی لە
كوبا ،که لە سەرەتای شەستەكاندا قەیرانی
ئهمریکا گەورەترین دورگەی دەریای ئەنتیلە.
موشەكیەكانی سۆڤیهت لە كوبا دۆخێكی
كوبا ئەو كەلەبەرەبوو ،کە سفێتیەكان لێیەوە
زۆر ترسناكی لە هەڵگیرسانی جهنگی نێوان
دەستیان دەگەیشتە هەناوی ئهمریکا بۆیە
ئهمریکاو یەكێتی سۆڤیهت لێكەوتەوە .لە 8ی
شۆڕشی كوبا بۆ ئەمەریكیەكان كارەساتێكی
كانونی دووەم��ی 1959هێزەكانی كاسترۆ
گ���ەورە وەرچ��ەرخ��ان��ێ��ك��ی م���ەزن ب���ووه لە
چوونەته پایتەختی ئەم واڵتەوەو لە مانگی
رێڕەوی مێژوودا.
شوباتدا فیدڵ كاسترۆ وەك سەرۆكی واڵت
س��ەرك��ەوت��ن��ی ك��اس��ت��رۆ ل��ە كۆتایهێنان بە
راگەیاندراوه .لە كۆتایی ساڵی 1961دا لە
دەسەاڵتەكەی باتێستای نزیك لە ئهمریکا
نمایشێكی سەربازیدا حكومەتی نوێی كوبا
ل��ە ئ��هم��ری��ک��ای الت��ی��ن ،ه���اوك���ات ل��ە دوای
ت��وان��او ق��ەب��ارەی چەكسازی خ��ۆی خستە
س���ەرك���ەوت���ن ك��وب��ی��ەك��ان رێ��ك��ک��ەوت��ن��ێ��ك��ی
روو ،لە نێوان ساڵی 1960ــ 1961وهكالەتی
ستراتیجیان لهگهڵ یەكێتی سۆڤیهتدا مۆر
دەزگ��ای هەواڵگری ئهمریکا چەند جارێك
ك�����ردووه .ئ���ەم رێ��ك��ک��ەوت��ن��ە ئ��ەوەن��دەیت��ر
پالنی بۆ تیرۆركردنی كاسترۆ داڕشتووه،
ئەمەریكیەكانی ن��ارەح��ەت ك���ردووه .كوبا
بەاڵم هەمویان شكستیان هێناوه .لە ئایاری
بووە به نێوەندیكی بە هێز بۆ هەناردهکردنی
1962سەرۆكی یەكێتی سۆڤیهت بۆ پاڵپشتی
شۆڕشی كۆمەنیستیو دامەزراندنی پارتو
لە رژێمەكەی كاسترۆ چل هەزار سەربازو
رێ��ك��خ��راوی كۆمەنیستی ل��ە ك��ۆی واڵتانی
دەی��ان موشەكی هەڵگری س��ەری ئەتۆمی
ئهمریکای التین .لەم چوارچێوەیەدا هاندانو
ن���اردۆت كوبا .لە 27ی تشرینی یەكەمدا،
دەستخستنە نێو كاروباری واڵتانی (كۆماری
کە ئ��ەو رۆژە بە شەمەی رەش ناسراوە
دۆمنیكان ،هایتی ،نیكارگوا ،پەنەما ،فێنزوێلال..
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 228
هتد .بەرەیەكی كۆمەنیستی بەرفرهوانی لەو
توندترو زیاتر بووه .كێنەدی بۆ كۆتاییهێنان
ناوچەیە لە بەرامبەر ئهمریکادا دامەزراندووه.
ب��ە دەس���ەاڵت���ەك���ەی ك��اس��ت��رۆ س��وپ��ای��ەك��ی
ل��ەو كاتەدا سۆڤیهتییەكان جگە لە ب��واری
ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ی ل��ە ك��ۆچ��ب��ەرە كوباییەكان
سەربازیو سیاسی لە بوارەكانی ئابووریو
دروس��ت ك���ردووه .شۆڕشێكی پێچەوانەی
کلتووری ی��ارم��ەت��یو هاوكاریەكی زۆری
ههڵگیرساندووه .جهنگ گەیشتۆتە ناوچەی
كوبیەكانیان کردووه .مۆسكۆ پێداویستیەكانی
كاریبی .ئەم گوشارو جهنگانەی ئهمریکا وای
كوبای لە پترۆڵو خۆراكو كەرەستەی خاو
لە خرۆشۆف ك��ردووه ،کە زۆر بە خێرای
دابین کردووه .لە سەرەتاكانی ساڵی 1961دا
بە توندی بێتە دەنگ ،لە تەمووزی 1961دا
گرێبەستێكی بازرگانی لە نێوان كوباو یەكێتی
سەرۆكی نوێی ئهمریکا ج��ۆن کێنهدی بۆ
سۆڤیهتدا مۆر كراوه .لە ئایاری هەمان ساڵدا
یەكەم ج��ار پ���ڕۆژهی جهنگی ئایدیۆلۆجی
گرێبەستێكی كڕینی چەكی پێشكەوتوویان
لە دژی كۆمۆنیزم داڕشتۆتهوە .ستراتیجی
مۆر كردووه.
رووب��هڕووب��وون��ەوەی توندی لە بەرامبەر
ئەم روداو پێشهاتو پێشكەوتنانەی كوبا
ج��واڵن��ەوەی كۆمەنیستی لە ك��ۆی واڵتانی
ئەمەریكیەكانی گەیاندە ئاستو باوەڕێك،
ئهمریکای التین داڕش��ت��ووه .لە هاوشانی
ک��ە دەب��ێ��ت ب��ە ه��ەر ن���رخو ش��ێ��وەی��ەك بێت
یارمەتیدانی ئابووری گەالنی ئەو سیاسەتی
لە رووی ئ��ەم گۆڕانكاریانە بوەستنەوەو
یارمەتیدانو پاڵپشتی سەركردەكانی واڵتانی
لێدانو رووخانی شۆڕشی كوبیان كردۆتە
ئهمریکای التین بە چڕی جێبەجێ كردووه.
ب���ەرن���ام���ەی ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ەوەو ب��ڕی��اری
دروش���م���ی دی��م��وك��راس��یو دام���ەزران���دن���ی
راستهقینهیان لە سەر داوه .لە تەمووزی
كۆمەڵو واڵتی خۆشگوزەرانی بەرزكردەوە.
1960دا ئەمەریكییەكان جهنگێكی ئابووریان
ل��ە ب���واری سیاسیو ئ��اب��ووری��دا دروشمی
لە دژی كوبا دەستپێكردووه .لە بەرامبەردا
لیبرالیزم ب���ووە ب��ەرن��ام��ەی پێشكەوتنو
كاسترۆ بڕیاری دا بە بلۆككردنی هەموو
گ��ەش��ەك��ردن ب��ۆ س��ەرج��ەم گ��ەالن��ی جیهان.
داراییەكانی ئهمریکا لەو واڵتە .ئەم روداوانە
ل��ە ه��ەن��اوی لیبرایزمیشدا ك��اری ل��ە سەر
بووە به هۆی پچرانی هەموو پەیوەندییەكی
داڕشتنو بەرجەستەكردنی مۆدێلی ژیانی
دیبلۆماسی لە نێوان كوباو ئهمریکا .بە هاتنە
ئەمەریكی بۆ هەموو جیهان كرد .سەرۆك
سەر حوكمی جۆن كێنەدی سیاسەتەكانی
کێنهدی لە كۆچبەرو هەاڵتووە كوبیەكان،
ئهمریکا لە دژی حكومەتەكەی كوبا زۆر
کە لە دەس��ت كاسترۆ ه��ەاڵت��وون ،هێزێكی
229
چەكداریی دامەزراندووهو لە ئهمریکا مەشقی
دیراسەكردنەوە:
پێكردوون .دواتر رەوانەی كوبای كردوون
1ــ بۆمببارانكردنێكی چڕی بنكە سەربازیەكە
تا لە دژی دەسەاڵتەكەی كاسترۆ راپەرینو
ب��ە ف��ڕۆك��ەو م��وش��ەكو دوات���ر ئەنجامدانی
ش���ۆڕش هەڵگیرسێنن ،ب���ەاڵم ئ���ەم هێزە
هێرشێكی پیادە بۆ داگیركردنی ئەو ناوچەیە.
نەیتوانیوه رووب��هڕووی سوپاكەی كاسترۆ
2ــ لێدانێكی بە هێز بە فڕۆكەو موشەكو
ببێتەوەو لە چەند رۆژێكدا تێكیان شكاندوونو
تیكشكاندنو وێرانكردنی بنكە سەربازیەكە
كۆتاییان ب��ەو هێزە هێناوه .ئ��ەم شكستە
بێ هێرشی سەربازی.
گورزێكی جەرگبڕ ب��ووه لە سیاسەتەكانی
3ـ��ـ سەپاندنی گوشارێكی ت��ون��د ل��ە سەر
ئهمریکا بووه لە ناوچەی ئهمریکای التین
دورگ����ەی ك��وب��ا ل��ە س��ەرج��ەم ب��وارەك��ان��ی
بە گشتیو لە كوبا بە تایبەتی .زیادبوونی
ئ��اب��ووریو سیاسی ..هتد .تا بێزاركردنو
دەستتێوەردانو گوشارەكانی ئهمریکا لە
نارەحەتكردنی گەلی كوباو ناچاركردنی
س��ەر كوبا خ��رۆش��ۆف��ی هێنایە دەن���گو بە
خ��رۆش��ۆف ب��ە ك��ش��ان��ەوەی ه��ێ��زەك��ان��ی لە
راشكاوی گوتوویهتی :هەر لێدانو جهنگێك
واڵت���ە .ب��ە تاوتوێكردنی ئ��ەم س��ێ ئەگەرە
لە دژی كوبا لە الیەن ئێمەوە بێ وهاڵمدانەوە
لە جێبەجێكردنی خاڵی ی��ەك��ەمو دووەم��دا
تێنا پەڕێت .لەو كاتەدا خرۆشۆف ژمارەیەك
گەیشتنە ئەو باوەڕەی ،کە ئەگەری جهنگێكی
فڕۆكەی ف 21ی هەڵگری بۆمبی ئەتۆمی
ئەتۆمی دەبێتە دیفاكتۆ بەمەش كۆی گەالنو
رەوان����ەی ك��وب��ا ك����ردووه .سۆڤیهتییەكان
واڵتانی جیهان دەبنە دوژمنی سەرسەختی
دامەزراندنی بنكەیەكی سەربازی بە هێزیان
ئهمریکا ،ل��ەم ب���ارەدا ئ��ەگ��ەر جهنگەكەش
لە واڵت��ە خستۆتە ب��واری جێبەجێكردنەوە.
ببەنەوە .ئ��ەوە بێگومان جیهان دەدۆڕێنن.
ل���ە دوای ب��ی��س��ت رۆژ ئ��ەم��ەری��ك��ی��ی��ەك��ان
بۆیە گەیشتن ئەو باوەڕەی ،کە خاڵی سێیەم
ل��ەم بنكەیەی سۆڤیهتییەكانیان ئ��اگ��ادار
باشترین هەڵبژاردەیە.
بوونەتهوە .ئەمەریكیەكان زۆر نارەحەت
لە 22تشرینی یەكەمدا سەرۆك کێنهدی بۆ
ب����وون ،ج���ۆن ک��ێ��ن��هدی ل��ە 22ی شوباتی
گەالنی ئهمریکای راگ��ەی��ان��دووه ،کە ئەمان
1961دا رای��گ��ەی��ان��دووه ئ��ەم��ەی رووی���داوه
دە رۆژ مۆڵەتیان بە خرۆشۆف داوە ،کە
گەورەترین هەڕەشە بووه بۆ سەر ئهمریکا.
موشەكەكانیان لە كوبا بكشێننەوە ،ئەگەر نا
بۆیە ئێمە زۆر بە توندی روبهڕوی دەبینەوە.
ئەوە گوشارێكی دەریای لە سەر دورگەی
ل��ە پ��رۆس��ەی رووب���هڕووب���وون���ەوەدا سێ
كوبا دروست دەكەنو ئەو واڵتە دەخنكێنن.
هەڵبژاردەیان خستۆتە ب��واری توێژینەوەو
ب��ۆ ك���ردن���ەوەی دەرگ����ای لێكتێگەیشتنو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 230
دانوستان لە نێوان ئهمریکاو یەكێتی سۆڤیهت،
رێككەوتوون لە سەر پێویستی دامەزراندنی
سكرتێری گشتی ن��ەت��ەوە یەكگرتوەكان
هێڵێكی پ��ەی��وەن��دی راس��ت��ەوخ��ۆو خ��ێ��را لە
(یوتانت) چۆته نێوانیانەوەو توانیویهتی
ن��ێ��وان ه���ەردوو واڵت���دا .ل��ە ساڵی 1963دا
رازییان بکات بە پێكەوە دانیشتنو دانوستان
هێڵێكیان بە ناوی هێڵی گەرم (هۆت الین)
بۆ دەرچ��وون لەو قەیرانە ،کە بە روودانی
ەوە ل��ە ن��ێ��وان مۆسكۆو واش��ن��ت��ندا چۆته
جهنگ رەنگە ك��ۆی مرۆڤایەتی روب��هڕوی
ق��ۆن��اغ��ی ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ەوە .ل��ە گ��ەوه��ەردا
فەوتانو لە ناوچوون بچن .بە دانوستان
ئ���ەم ق���ەی���ران���ەی ك��وب��ا ن���ەب���ووە ب���ه ه��ۆی
گەیشتوونەته رێکكەوتنێك ،کە خرۆشۆف
كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی چەكی ئەتۆمی،
م��وش��ەك��ەك��ان��ی ل��ە ك��وب��ا بكشێنێتەوە ،لە
بگرە ناڕاستەخۆو ژێر بە ژێر بەرهەمهێنانو
بەرامبەریشدا ئەمەریكییەكان پەیمانیاندا،
پێشخستنی ئەم جۆرە چەکە بە شێوەیەكی
کە بە هیچ شێوەیەك هێرش نەكەنە سەر
خ��ەی��اڵ��ی زی���ادی ك����ردووه .ل��ە س��اڵ 1963
كوباو گوشارەكانیان لە س��ەر ئ��ەو واڵتە
ق��ەب��ارەی بەرهەمهێنانی چەكی سۆڤیهتی
هەڵگرن .ل��ەم سینایۆیەدا ئەمەریكییەكان
دوو ئەوەندەی خۆی زیادیكرد ،هێشتا ئەم
سەركەوتنێكی گەورەیان بۆ خۆیان تۆمار
قەبارەیە تەنیا یەك لە سەر سێی قەبارەی
كرد .بۆیە چینییەكان لە بەرامبەر سیاسەتو
چەكی ئەمەریكی پێ هێناوه.
بڕیارەكانی خرۆشۆفدا زۆر توڕە بوون ،لە
بە شێوەیەكی گشتی لهگهڵ هەر رووداوو
ب��ارەی پاشەكشێی لە كوبا رەخنەی زۆر
توندوتیژییەكی نێوان ه��ەردوو جەمسەردا
ت��ون��دی��ان ل��ە سیاسەتی یەكێتی سۆڤیهت
س��ەرەت��ای شەستەكان چ��ەن��د رووداوێ���ك
گ��رت��ووه .پێیان وا ب��ووه خ��رۆش��ۆف دوو
بوون به هۆی بەرجەستەكردنی سەرەتای
جار هەڵەی ك��ردووە .جارێك ،کە بڕیاری
وەرچەرخانێك لە مێژووی سیاسی جیهانو
داوه بە جێگیركردنی مووشەكی ئەتۆمی لە
ف��ۆڕم��ی پەیوەندیی ن��ێ��وان ه���ەردوو هێزی
كوباو جارێك ،کە بڕیاری داوه بكشێتەوەو
مەزنی جیهان :واژۆكردنی رێكکەوتننامەی
هەڵوێستێكی ترسنۆكانەی بۆ خۆی تۆمار
ق��ەدەغ��ەك��ردن��ی ج��هن��گو ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی
كردووه .بۆیە گوتوویانه :خرۆشۆف پڵنگێكە
چ��ەك��ی ئ��ەت��ۆم��ی .ئهمریکا ب��ڕی��اری��داوه بە
لە كاغەز .ئەم قەیرانە بە بارێكیتردا جیهانی
فرۆشتنی گهنمو جۆو دانهوێڵه بە یەكێتیی
لە زیادبوونی ئەگەری هەڵگیرسانی جهنگێكی
سۆڤیهت .دامەزراندنی هێڵی گەرم لە نێوان
ئەتۆمی ئ��اگ��ادارك��ردەوە .بۆیە هەر دوو ال
سەرۆكایەتی ئهمریکاو یەكێتی سۆڤیهتدا.
231
واڵت��ی ڤێتنامو كۆمبۆدیاو الوسیان داگیر قەیرانی ڤێتنام
ك��رد .رۆژ بە رۆژ داگ��ی��رك��ەری فەرەنسی
جهنگی ڤێتنام ئ��ەو گ��رێ دەرون��ی��ی��ەی��ە ،کە
زیاتر ڤێتنامی وێرانە ک���ردووهو ژێرخانی
تا ئهمڕۆش ئەمەریكییەكان بە دەستیەوە
ئابووریو كۆمەاڵیەتیو کلتووری دەشێواند،
دەن��اڵ��ێ��ن��ن .ڤ��ێ��ت��ن��ام ئ���ەو داوە ب�����ووه ،کە
بە سەدان هەزار جووتیاریان لە كێڵگەكان
سۆڤیهتییەكان ئهمریکایان تیادا سهرشۆڕ
داب���ڕی���وهو ن��اچ��اری��ان ک����ردوون ل��ە پ��ڕۆژ ه
ك����ردووه .جهنگ ب��ۆ ئەمەركییەكان تهنیا
سەرمایەداریەكانی خۆیاندا بە كرێیەكی
شكستێكی س���ەرب���ازی ن���ەب���ووه ،بەڵكو
ك��ەم��ی ب���ژیو ن��ەم��ر ك��اری��ان پ��ێ ک���ردوون.
گ��ورزێ��ك��ی ك��وش��ن��ده ب���ووه ل��ە ك���ۆی پایە
سیاسەتی تێكەڵكردنو گرێدانی ئابووری
سەرەكیەكانی دەس��ەاڵت��ی ئهمریکا دراوه.
ڤێتنام ب��ە ئ��اب��ووری واڵت���ە س��ەرم��ای��ەدارە
ل��ە ب���واری سیاسەتی دەرەك��ی��دا ئ��ەو گرێ
مەزنەكانەوە بووە به هۆی داڕمانی ژێرخانی
دەروونییەی بۆ ئەمەریكییەكان خوڵقاندووه،
ئابووریی ئەو واڵت��ە .پەیوەندیی ئابووریی
کە چیتر نهوێرن بە ئاسانی بچنە جهنگی
ن��ێ��وان ڤێتنامو ف��ەرەن��س��ا ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی
گەالنەوە .شكستی ئهمریکا لە ڤێتنام تەنیا
پەیوەندیی كالسیكی نێوان نێوەندو پەڕ بە
سیستمی كۆمەنیزمی ل��ەو واڵت��ە نەهێنایە
هەموو پێوەرو ئاڕاستەیەك كوشتنی دووەم
ب��ەره��ەم بەڵكو ب��ووە ه��ۆی تەشەنەكردنی
بووه بۆ بااڵبوونی یەكەم.
كۆمەنیستی لە چەندین واڵتیتر ،بە تایبەتی
لە ساڵی 1936دا بە هاندانی كۆمەنیستەكان،
واڵتانی كۆمبۆچیاو الوس.
ب��ه تایبهت (ترۆتسكییەكان) ،شەپۆلێكی
م��ێ��ژووی خ��ەب��ات��ی ڤێتنامییەكان ل��ە دژی
ب���ەرف���رهوان ل��ه ن������اڕەزایو خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان
داگیركەرانی خ��ۆرئ��اوا ماوەیەكی دوورو
ل��ە دژی دۆخ���ی ن��ال��ەب��ارو گ��ران��ی��ی ژیانی
درێژو چەندین ویستگەو قۆناغی بەرزو نزمو
رۆژان����ە ل��ە ڤێتنام دروس���ت ب���ووه .دوات��ر
هەڵەتو نشێوی بینیوە .لە ساڵی 1883دا
خواستی خۆپیشاندەران ه���ەردوو ب��واری
ڤێتنام بووە به كۆڵۆنیاڵێكی فەرەنسی .ئەو
ئابووریو سیاسیشی گرتۆتەوە .لە بواری
كات فەرەنسییەكان بۆ رێگرتن لە داگیركەری
ژی���انو ب��ژێ��وی خەڵكدا داواك��ان��ی (هەشت
بەریتانی لە كشانی بەرەو ناوچەی هیندی
كاژێر كاركردن ،مافی سەندیكای ،ئازادی
چینیو كۆنتڕۆڵكردنی رێ��گ��ای بازرگانی
رۆژن��ام��ەگ��ەری ..هتد) ب��وون به دورشمی
دەریای ،دەست پێشخەریان كردو هەرسێ
ن��اڕەزای��ەت��ی��ی��ەك��ان .ل��ە واڵم���دا داگ��ی��رك��ەران
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 232
شەپۆلێكی ب���ەرف���رهوان دەس��ت��گ��ی��رك��ردنو
هاوواڵتیان .بۆیە لە ئاكامدا فەرەنسیەكان
ئەشكەنجهدانو تیرۆركردنی چاالكەوانانیان
ناچار ب��وون بە رازی��ب��وون بە دانوستانو
بەرپا ك��ردووه .لهگهڵ بەرپابوونی جهنگی
داوەو مەرجی شۆڕشگێڕەكان.
جیهانی دووەمدا پارتی کۆمۆنیستی ڤێتنامی
لە ساڵی 1946دا فەرەنسیەكان دانیان بە
توانی خۆی بە باشی رێكخاتەوەو خۆی بۆ
سەربەخۆی ڤێتنامی ب��اك��وورو ن��اوەن��دا لە
رووبهڕووبوونەوەیەكی توند ئاماکردووه.
چوارچێوەی یەكێتیەكی فەرەنسیدا ن��ا .لە
لە ساڵی 1941دا پ��ارت باڵێكی چەكداری
ساڵی 1949دا بەسەركەوتنی شۆڕشی
بۆ رزگ��اری نیشتمانی بە ناوی یەكگرتوی
كۆمەنیستی چین بە رابەرایەتی ماوتسی
س��ەرب��ەخ��ۆی ڤ��ێ��ت��ن��ام دام�����ەزران�����دووه .لە
تۆنگ وەرچەرخانێكی گ��ەورەی لە رێڕەو
م���اوەی ج��هن��گ��دا ج��ووت��ی��ارە ڤێتنامییەكان
ئاڕاستەو ئاكامی جهنگ ك��ردووه؛ دەرگای
ن��اچ��ارک��راون بەرهەمەكانیان ب��ە سوپای
هاوكارو یارمەتیی لۆجیستیو سەربازیو
داگیركەران بكەنو بەرهەمەكانیان بگۆڕن
چەكسازیی چین بۆ ڤێتنامییەكان كردووه.
ب��ۆ شمەكی كشتوكاڵیی پ��ی��ش��ەس��ازی بۆ
ئ��ەم گ����ۆڕانو پێشهاتانە ب���وون ب��ه هۆی
كارگەو دامەزراوەكانی داگیركەران .لە ساڵی
ئەوەی ئهمریکا لە بەرەی فەرەنسیەكان بێتە
1944ب����ۆ 1945بە ه��ۆی زری���انو الفاوێكی
جهنگەوە ،بەڵكو س��ەرەت��ای دەستپێكردنی
گەورەوە دوو ملیۆن كەس گیانیان لەدەستدا.
ق��ۆن��اغ��ی ج��ێ��ه��ێ��ش��ت��ن��ی ڤ��ێ��ت��ن��ام ب�����ووه لە
ڤێتیمنە چاالكیە چەكدارییەكانی بەردەوام لە
فەرەنسییەكانەوە بۆ ئەمەریكییەكان.
زیاد بووندا بووه .زیادبوونی باری گرانی
لە ساڵی 1954دا ه��اوك��اریو یارمەتیدانی
ژی���انو ن��ارەح��ەت��ب��وون��ی چ��ی��ان ل��ە واڵت���ەدا
ئهمریکا بۆ شەڕ %80ی خەرجی جهنگەكەی
هاندەرێك بوو بۆ ڤێتنامییەكان ،کە لە رووی
رەت��ك��ردووه .ئهمریکا زۆر بە دەستكراوی
سوپاو هێزی داگیركەراندا بوەستنەوەو بچنە
ه��اوك��اریو ی��ارم��ەت��ی ك��ۆم��اری ڤێتنام بە
ریزەكانی سوپای رزگ��اری بە رابەرایەتی
سەرۆكایەتیی (دیم) ،کە پیاوی خۆیان بووه،
ڤێتیمنە .س��وپ��ای رزگ�����اری ب��ۆ ه��ان��دان��ی
ل��ە دژی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕەك��انو ئ��ازادی��خ��وازان
ه��اواڵت��ی��ان ب��ۆ خ��ەب��ات��ی ئ����ازادی تەكتیكی
داوه .لە ساڵی 1958حكومەت بە هاوكاری
لێدانی خەزنەكانی خۆراكیان بەرجەستە
هێزە ئەمەریكییەكان زیاتر لە دوانزه هەزار
كردووه .ئەو خۆراكانەیان ،کە لە خەزێنەكان
ئ��ەن��دام��ی ل��ە پ��ارت��ی کۆمۆنیستی ڤێتنامی
دەستکهوتووه ،جارێكیتر داویانهتهوه بە
كوشتووه.
233
لە ساڵی1960دا پارتی کۆمۆنیستی ڤێتنامی
سەربازیو هەواڵگرییەكانی خۆشیدا الواز
لە سەر داوای ئەندامانی باشووری پارت
دەبوو .بۆیە ئەمریكییەكان بە سیناریۆیەك
ب��ڕی��اری دام��ەزران��دن��ی ب���ەرەی رزگ��اری��ی
كودەتایەكیان لە دژی دیم ئەنجامداوه ،بەاڵم
نیشتمانییان ب��ۆ رزگ��ارك��ردن��ی ب��اش��ووری
ئ��ەم گۆڕانكارییە هەڵوێستی خەڵكی هیچ
ڤێتنامدا.
نەگۆڕیوە .بگرە جێگرەکەی لە دیم زیاتر
ل��ە م��ان��گ��ی ت���ەم���ووزدا ه��ەرێ��م��ی ب��اش��وور
رووب�����ەڕووی ن��ارەزای��ی خ��ەڵ��ك ب��وون��ەوە.
ب��ە پاڵپشتی ج��ووت��ی��ارانو ب��ە راب��ەرای��ەت��ی
ل��ە س��اڵ��ی 1964دا ئ��هم��ری��ک��ا ن��اچ��ار ب��ووه
ب��ەرەی رزگ��اری لە راپەرینێكی چەكداریدا
راستەوخۆو بە فەرمی بێتە جهنگەكەوە .لە
رزگ����ارك����راوه ،ب���ەاڵم دوات����ر ب��ە پاڵپشتی
راستیدا ئەمە سەرەتای ئەو داوە بووه ،کە
ئهمریکا جارێكیتر هێزەكانی حكومەت
سۆڤیهتییەكان بۆ ئەمریكییهکانیان دان��اوه.
ئ��ەو ناوچەیەیان داگ��ی��رك��ردۆت��هوە .ڤێتنام
ئەمریكییەكان بە بەشداری راستەوخۆیان
ب��ۆ ئەمریكییەكان گرنگیی تایبەتی خۆی
لەو جهنگە هەڵەیەكی ستراتیجییان كردووهو
هەبووه .رەهەندێكی گرنگی لە سیاسەتی
گ��ەورەت��ری��ن باجیان ل��ە م��ێ��ژووی ئهمریکا
دەرەوەی ئهمریکادا رهههندێکی گرنگی
داوه .سۆڤیهتییەكان ئەوەندە بە بەرنامەو
ه��ەب��ووه .ئ��ەم واڵت���ە یەكێک ل��ە سەنگەرە
ورد كاریان لە سەر ئەم پڕۆسەیە کردووه،
ستراتیجییەكانی جهنگی س���ارد ب���ووه لە
ک��ە رێ��گ��ای��ان ن���ەداوە ئهمریکا ت��ەن��ان��ەت بە
بەرامبەر سۆڤیهتییەكان .لە الیەن ئهمریکاوە
شێوەیەكی ئ��اب��ڕوم��ەن��دان��ە ل��ە جەنگەکەدا
داگیركردنو كۆنتڕۆڵكردنی ڤێتنام دەرگایەك
پاشەكشێ بكات .ئەمریكییەكان ب��ەردەوام
بووه بۆ كۆنتڕۆڵكردنو داگیركردنی هەموو
قەبارەو ژمارەی هێزەكانیان لە واڵتدا زیاتر
ن��اوچ��ەی ه��ن��دی چ��ی��ن��ی .ب��ۆی��ە ل��ە كۆتایی
کردووه ،لە ساڵی 1966دا ژمارەی سەربازە
ساڵی 1962دا بۆ كۆنتڕۆڵكردنی جهنگەكە
ئەمریكیەكان لە ڤێتنام گەیشتە زیاتر لە سێ
ئەمریكییەكان بە قەبارەو هێزێكی زۆرەوە
سهد هەزار سەرباز .سوپای ئهمریکا زۆر بە
هاتوونەته جهنگەكەوە .زیاتر لە یانزە هەزار
دڕندانەییو بێ بهزهییانهو تووند بە ههموو
راوێ��ژك��اری سەربازییان هەناردەی ڤێتنام
توانایەكیانەوە كەوتنە لێدانی باكووری ڤێتنام.
كردووه .دۆخی جهنگ رۆژ بە رۆژ تووندتر
لە ساڵی 1965بۆ 1967بۆ تەنیا یەك رۆژیش
ب���ووه .رۆژ ب��ە رۆژ ب���ەرەی الی��ەن��گ��رانو
لە بۆردومانی ئەو واڵتە نەوەستاوە .ژمارەی
جەماوەری سەرۆك دیم .تەنانەت لە نێو هێزە
ت��ۆپو مووشەكە بەكارهێنراوەكانی ئەو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 234
جهنگە بە چەندین ملیۆن مەزەندە دەكرێت.
گوشارێك لە سەر باشوور دروست بكات
بۆیە جگە لە شكستی سەربازیی ئەم جهنگە
بۆ رازیبوون بە دانوستان .قووڵبوونەوەی
بۆ ئەمریكییەكان باجێكی گەورەی ئابووری
ناكۆكیو ركەبەرایی نێوان چینو یەكێتی
داوە .تا ئاستی بەرپاكردنی قەیرانی ئابووری
سۆڤیهتو گەیشتنی بە ئاقارەكانی شەڕو
لە ئهمریکا .ئەم جهنگە بووە هۆکاری دابەزینی
رووب��هڕووب��وون��ەوە .لە ساڵی 1969دا ئەو
قەبارەی بازرگانیو دابەزینی بەهای دۆالر
زمەینەیەی هێناوهته ئاراوە ،کە هەریەكەیان
بە شێوەیهكی بەرچاو .لە روویەكیترەوە
بە جیا هەوڵی نزیكبوونەوەی لە ئهمریکا
ئەم دابەزینانە پێگەی ئهمریکا تا ئاستێکی
بدات.
دیار لە سیستمی دراوو جیهانیو بازرگانی
زیادبوونی ژم��ارەی كوژراوەكانی ئهمریکا
نێودەوڵەتی الواز کردووە.
لە جهنگەو دەركەوتنی دەرهاویشتەكانی
ل��ە س��اڵ��ی 1967ب��ە نزیکی ح��ەڤ��دە بلیۆن
ش��ەڕ ل��ە س��ەرج��ەم ب��وارەك��ان��ی ئ��اب��ووریو
دۆالر بۆ شەڕی ڤێتنام لە بودجەی ئهمریکا
ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ش��ەپ��ۆل��ێ��ك��ی ب���ەرف���رەوان لە
تەرخانكراوهو خەرجی كۆتایی گەیشتووەتە
ن������اڕەزایو خ��ۆپ��ێ��ش��ان��دان��ی ه��اوواڵت��ی��ان��ی
بیستو دوو بلیۆن دۆالر.
ئهمریکای بە تایبەتی لە شارەكانی واشنتنو
لە 30ی كانوونی دووەم��ی 1968دا بەرەی
سان فڕانسیسكۆی لێ كەوتۆتەوە.
رزگ����اری����ی ب���اش���وور ه��ێ��رش��ی گ�����ەورەو
سەرۆك نیکسن بۆ داپۆشینی ئەو ناكۆكیانەو
بەرفرەوانیان كردۆتە سەر سوپای ئهمریکاو
كۆتاییهێنان بەو جهنگە ،گۆڕەپانی جهنگەكەی
لە هاوشانی ئەوەی زیانێكی زۆر گەورەیان
زۆر ف��رەوان ك��ردووهو هێزەكانی ئهمریکا
ب��ەرك��ەوت��ووه ،ب��ەاڵم توانیویانه گورزێكی
كەوتوونەته بۆردومانكردنو هێرشكردنە
جەرگبڕ لە هێزەكانی ئهمریکا ب��دەن .لەم
سەر كۆمبۆچیا .لە ساڵی 1970ئەمەریكیەكان
بارودۆخەدا ئەمەریكییەكان تووشی بارێكی
حكومەتەكەی ئەمیر سیهانۆكی كۆمبۆدیایان
زۆر ن��ال��ەب��ار ب���وون���ەوە ه��ەم��وو ب��ەرن��ام��ە
روخ���ان .ئ��ەم هێرشو روخ��ان��ە شەپۆلێكی
نەخشەكانیان بووە ئەوە ،کە چۆن بتوانن لەو
ب��ەرف��رەوان لە ن��ارەزای گەالنی ناوچەكەی
جهنگە بچنە دەرەوەو پاشەكشێ بكەن .لە
لێكەوتەوە ،ه��اوك��ات ل��ە ب���واری نێوخۆیی
راستیدا ئەو كات دووبهرهکی لە نێوان یەكێتی
ئ��هم��ری��ک��اش ن������اڕەزایو رەخ��ن��ەی ت��ون��دی
سۆڤیهتو چین بۆ ئەمەریكییەكان بووە ب ه
ركەبەرەكان لە هەڵبژاردنەكاندا بۆ سەرۆك
فریادڕەسی سەرۆك نیکسن ،که توانیویهتی
نیكسن دروس���ت ك����ردووه .ب��ۆی��ە نیکسن
235
كەوتۆتە چاندنی چەندین گ��روپو كەسی سیخوڕ لە سەر ركەبەرەكانی لە ئهمریکا، ی ئ��ەم پیالنەی ل��ە ك��ۆت��ای��ی��دا ئ��اش��ك��راب��وون�� ئابڕووچوونی واتەر گهیتی لێ كەوتۆتەوە. ل��ە م��ارس��ی 1975دا پ��ارت��ی کۆمۆستی ڤێتنامی هێرشێکی گ���ەورەی���ان ك��ردۆت��ە سەر ڤێتنامی باشوورو لە 30ی ئێپڕهڵدا كۆشكی سەرۆكایەتی داگیر كردووهو ئااڵی ئهمریکایان لە سەر كۆشكی سەرۆكایەتی داگرتووهو ئااڵی خۆیان بەرز كردۆتهوه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 236
ئیسرائیل لە مێژووی كورددا جوولەكەكانی كوردستانو میكانیزمی توانەوەیان لە ئیسرائیلداو شوێنی ئیسرائیل لە شۆڕشی ئەیلولدا
نوسینی :سیرگێی میناسیان وەرگێڕانی (لە ئینگلیزییەوە) :ماجید خەلیل
237
پێشەكیی وەرگێڕ
ێ رۆژهەاڵتناسو كوردناسان نەكراوە .تەن
جوولەكە وەك بەشێك لە پێكهاتەی ئایینیو
ێ توانیویانە بەشێكی پچڕپچڕ لێرەو ل��ەو
مەزهەبی له نێو كورداندا لە مێژووی دێرینی
لەو رابردووە بخەنەڕوو .هەر بۆیە ئەركی
پڕۆسێسی ئایینیی نەتەوەی كورددا شوێنی
وەرگێڕە ئەكادیمییەكانی كوردە بتوانن ئەو
دیارە .مانەوەی جوولهکه زیاد لە ئایینە هەرە
قەڵەمانە ئاشنابكەن ب��ە زم��ان��ی ك��وردیو
دێرینەكانی كورد ،لەوانە :زەردەشتی ،مانی،
خوێنەری كورد لێیان تێبگات.
میتراییەكان ،یاخۆ مەزدەكیو ئێزیدییەكاندا
ئ��ەم نووسینە لێكۆڵینەوەیەكی ج��دیو بە
نومایانی بەشێك لە واقیعی كورد بوون تاكو
بایەخی سیرغی میناسیانە .ناودار كۆڵەرێكی
پاش جەنگی جیهانی دووەم .ئیدی جوولهکه
ئەكادیمیو پسپۆڕەو مامۆستاو سەرۆكی
لە زێ��دی دێرینەیاندا وەك هەموو جووە
ب��ەش��ی دی��راس��ات��ی سیاسییە ل��ە زان��ك��ۆی
پەرتبووەكانی دی ،بە تەواوی لەكوردستاندا
یەریڤان .لەم توێژینەوەیەدا لە كۆنەوە تا
هەڵكەنرانو برانە ئیسرائیل.
ئ��ەم��ڕۆ ش��ێ��وازو ش��ێ��وەی پەیوەندییەكانی
جووەكانی كوردستان جیا لە جووەكانی
ێ ئامارو جولەكەو كوردی باسكردووەو گەل
ه��ەم��وو دون��ی��ا ل��ە ن��ەخ��ش��ەی ك��وردس��ت��ان��دا
ئامانجی شیكارو شرۆڤەكردووە.
س��ڕان��ەوە .دابەشبوونیان ل��ە س��ەراس��ەری
هەروەها ئاستو ئاستەنگی پەیوەندییەكانی
كوردستاندا تایبەتمەندییەك بووه ،کە هەر
ك��������وردو ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ی��ش��ی ب����ە وردی
دیسانەوە پیشانی داوی��ن ب��ۆنو بەرامەی
خستووەتەڕوو .پێمان وایە وەك كۆڵەرێك
كوردبوون لە خوێنیاندا هەیە.
ک موعەماو مێژووی تاریكی توانیویەتی گەلێ
چ����وون ل��ە دوورت���ری���ن ی��ەك��ەی ژی����ان لە
پەیوەندییەكانی كوردو جوو رۆشن بكاتەوەو
كوردستانی رۆژهەاڵتەوە بیگرە تا خۆرئاوا
بۆ ئێمەومانان وەك كۆڵەری كورد جێگەی
لەكوردستانی باكوورەوە تا باشوور ئەوان
بایەخو لەسەروەستانی جدییە.
دابەشببوون بەكوردستاندا .خوێندنەوە بۆ
ب��ەش بە حاڵی خ��ۆم بە حوكمی پسپۆڕیم
رەگ��ەزی ئایینی جووی ك��وردو مێژوویان.
لە بواری مێژووداو قاڵبوونەوەم لە بواری
ت��ائ��ێ��س��ت��ای��ش ك����ۆڵ����ەری ك�����ورد دەس��ت��ی
وەرگێڕانی ئینگلیزیدا دەتوانم بڵێم توانیومە
ب��ۆن��ەب��ردووە .ل��ەزان��ك��ۆك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��دا
ت��ا رادەی��ەك��ی ف��رە ب��اش ئ��ەم پ��ەڕت��ووك��ەی
تاوەكو ئێستا تێزێكی ئەكادیمی سەبارەت
نووسەر وەربگێڕمە سەر زمانی كوردیو
بەو پێكاتەیە نەهاتووەتە بەر باسو پێشكەش
شوێنبكەمەوە بۆ لێكۆڵینەوە گەلێكی دی ،کە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 238
لەم مەیدانەدا دەخوازرێت بنووسرێت یاخۆ
قەڵەمی خۆمان ئاشنابین بە شتەكان .هەربۆیە
وەرگێڕێتە سەر زمانی كوردی.
هەستدەكەم دەستم داوەت��ە شتێكی نوێو
لە راستیدا ئەم ك��ارەی ئێمە دوور لە هەر
منیش وەك كۆڵەرێكی ئێرانیو ع��ەرەبو
وات�����ەواتو مەكرێكی س��ی��اس��یو ن��زی��ك لە
تورك مافی خۆمە رێرەوی پەیوەندییەكانی
ه���ەر پ��ەرچ��ڤ��ەی��ەك��ی ئ��ەك��ادی��م��یو زانستی
ك��ورد ل��ەگ��ەڵ بەشێك لەپێكهاتەی ئایینی
دەستی بۆ دەبرێت .چیدی پێویستە كۆڵەرو
رابردوومان رۆشن بكەمەوەو وەك خۆی
نووسەری كورد لە دەرەوەی چوارچێوەی
بیگەیەنمە مەنزڵ.
بەها سیاسییەكانداو لە دەرەوەی دۆگمایی
ئ��ەگ��ەرچ��ی ئ��ەم��ە هەوڵێكی ك���ورتو كەمە
رادیكاڵییەتەوە بڕوانێتە دونیای نووسینو
ب����ەاڵم دەك���رێ���ت ب��ب��ێ��ت��ە س���ەرەت���ای���ەك بۆ
وەرگێڕان.
كارەكانی ئایندەو چیدی پشت بە خوا هەر
پێویستە ئەو ئازادییەی لە پانتایی سیاسدا
كۆڵینەوەیەكی زانستی لەو كایەو كەنارەدا
دراوەت��ە قەڵەمەكانی كورد .ئازادییەك بێت
ك��راب��ێ��ت ه��ەوڵ��دەدەی��ن ب��ە زووت��ری��ن كات
شۆڕبێتەوە بۆ نێو دەروونی خودی خۆمانو
وەریبگێڕینە سەر زمانی كوردییو خوێنەری
رامانچڵەكێنێت لەو سەنەمە دیاریكراوانەی،
ك��ورد ئاشنابكەین ب��ەو ب��وارە دەگمەنەی،
کە هەمیشە رێیان لە گەشەی عەقڵی كوردی
ک��ە كتێبخانەو رۆژن��ام��ەگ��ەری��ی ك��وردی��ی
گرتووە ،چونكە بە بڕوای ئێمە مەشێكی بەرین
پێدەناسرێتەوە.
لە كەموو كورتییەكانی دونیای نووسینی ك��وردی پ��ەی��وەن��دی��دارە ب��ەو راس��ت��ی��ەوە ،کە
دەروازه
ئێمە بۆ خۆمان ئازادی نادەینە خۆمانو بۆ
ئەم توێژینەوەیە تەرخانكراوە بۆ سەرلەبەری
خۆمان بڤەكانی دەوروبەرمان تۆخو تەیار
پ��ێ��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی ك�����وردو ئ��ی��س��رائ��ی��ل لە
كردووە .ئەگەرچی پانتاییەكانی ئازادیش لە
چوارچێوەی تەواوی پرۆسە سیاسییەكانی
دەوروبەری ئێمە زەمەنێكە قەڵسو قوپاون
رۆژه��ەاڵت��ی نێزیكو نێوەڕاستدا .هاوكات
لە ژێر باری رامیارییەكی سەنگینو سەختدا،
رەوش��ی گشتیو مێژووی ئەو پێوەندییانە
ئ��ەگ��ەرچ��ی م��ەك��ری ه��ەرێ��م��ی دەرەوەی
نومایانكراوەو بە تایبەتی جەختكراوەتەوە
خۆمانیان وەك تارماییەكی دژوار پێشانداوە.
سەر پێوەندییەكانی ئیسرائیلو كورد لە پاش
ێ ئیدی كاتی ئەوە هاتووە دژوارییەكان وەل
دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە نێوچەكەدا.
لە چاوو قەڵەمی ئەوانەوە نەبینینو بەچاوو
پاشان هەوڵی بەكارهێنانی كارتی كوردی لە
239
الیەن ئیسرائیلەوە دژ بە واڵتانی عەرەبی لە
بە گوێرەی ئەنجامگیرییەكانی پرۆفیسۆر
نێوچەكەدا بە وردی خوێندنەوەی بۆ كراوە.
ئۆبنهایم ،لە تەواوی توێژینەوەكانی سەرەتادا
هاوكات گۆڕانكارییە سیاسییەكان لە سەر
خزمایەتی جینەتیكی لە نێوان عەرەبو جوودا
ئاستێكی بەرین پاش بەرێوەچوونی پرۆسەی
ێ مشتومڕبوو .ئەوەیش لەبەر راستییەكی ب
سەربازی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی لە عێراق
ئەوە بوو ،کە تا ئەوكات كرۆمۆسۆمی مرۆڤی
ش��ەن��وك��ەوی پ��ێ��ك��راوەو كاریگەریی گشتی
كورد توێژینەوەی لە ب��ارەوە نەكرابوو .لە
تەمامی پێوەندییەكانی كوردو ئیسرائیل لەو
راس��ت��ی��دا خزمایەتی هاوخوێنی ع��ەرەبو
میانەدا خراوەتە ژێر پرسیارەوە.
جووەكان لە سەر ئەو تیۆرە بونیاد نرابوو، کە رەنگە بەشێك لە عەرەبە فەلەستینییەكان تێكەڵ ب��ەو جووانە بووبن ،کە هاتوونەتە
پێشەكی
سەر ئایینی ئیسالم ئەمەش لەو سۆنگەیەوە
ل���ە س��اڵ��ی 2001دا ت��ی��م��ێ��ك��ی پ��س��پ��ۆڕ لە
سەرچاوەدەگرێت ،کە وابەستەگی جینیی
شارەزایانی ئیسرائیلیو هندیو ئەڵمانی لە
لە نێوان جولەكەو عەرەبەكانی دەرەوەی
توێژینەوەكەیاندا ئەوەیان باڵوكردەوە ،کە
فەلەستین لەوانە عێراقو لوبنانو سوریا فرە
جووەكان لە رووی پێویستی رەگەزییەوە
الوازو گومەسارە
دارای راب���ردووی���ەك���ی دوورن ل��ە ت��ەك
ئێستەكانێ ت��وێ��ژی��ن��ەوەی ئ��ام��ادەك��راو بە
كوردەكاندا.
كەڵكوەرگرتن لە دوای��ن دەستهاوردەكانی
توێژینەوەكە سەرپەرستی دەك��را لە الیەن
زان���س���ت���ی ب�����ۆم�����اوەزان�����ی م�������رۆڤو ب��ە
تیمێك لە پرۆفیسۆری ش��ارەزا لە زانستی
كەڵكوەرگرتن لە تێكرای تیۆرو تواناكان
ب��ۆم��اوەزان��ی ل��ە زان��ك��ۆی ع��ی��ب��ری ل��ەوان��ە
ئەنجامدراوە ،کە تێیدا بەكارهێنانی وردترین
پرۆفیسۆران ئۆبینهایمو مارینا .لە راستیدا
ئامڕازو ئاكار خوێندنەوەی بۆ ك��راوە .بە
ئەنجامەكان دەریدەخەن ،کە پێوەستەگیو
گوێرەی توێژەران .ك��وردو جولەكە دارای
ێ لە نێزیكی جووەكانو دانیشتوانی ئێستەكان
پێشینەو ب��اپ��ی��ران��ێ��ك��ی ه���اوب���ەش ب���وونو
كوردستان فرە روونترو خاوێنتر سەلمێنراوە
ل��ە نێوچەسنوورییەكانی ن��ێ��وان عێراقی
ل��ەو پێوەستەگییەی لە نێوان ج��ووەك��انو
ئ��ێ��س��ت��ەك��ان��ێو ت��ورك��ی��ەدا نیشتەجێبوون
هامسا عەرەبەكانییدا هەیە .ئ��ەوان��ەی ،کە
.بەپشتبەستن ب��ە تیۆرەكانی ه��ەم��وو ئەو
دەگەڕێنەوە سەر گروپی سامی نەژادەكان.
ن��وس��ەران��ە ج��ووەك��ان ب��ە زۆری پێوەندی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 240
خزمایەتی لە تەك كوردەكاندا ناشارنەوەو
ع��ێ��راق��ی ئ��ەم��ڕۆ ش��وێ��ن��ی نیشتەجێبوونی
ت��ا رادەی��ەك��ی��ش ئ��ەرم��ەن��یو ئیتاڵییەكان لە
زم���انو ن��ەت��ەوەو ئایینە ج��ۆراوج��ۆرەك��ان
تەوەری وابەستەگی هاوخوێنیاندا دادەنێن.
بووە .موسوڵمانەكان بە توركمانو كوردە،
بە گوێرەی بیروڕا سەلمێنراوەكان جووەكان
دییانەكان بە ئەرمەنیو ئاشوورییەكانەوە
ل��ە ب���اك���ووری رۆژه���ەاڵت���ی دەری����ای سپی
لەتەك ئێزیدیو جووەكان لەم خاكەدا پێكەوە
نێوەڕاستەوە پێدابوونو هەڵتۆقیوون.
بە درێژایی مێژوو نیشتەجێبوون .لە كاتێكدا
ئەنجامەكانی ئەم توێژینەوەیە ،بە چاوپۆشی
،کە ك��وردو ئێزیدییەكانو تا رادەیەكیش
لە راستو دروستیی زانستییان دیسانەوە
ئاشووریو جووەكان لە نێوچەشاخاوییەكاندا
پیشاندانی نموونەیەكیترن لە پێوەندییەكانی
نیشتەجێببونو لە دەوارەكاندا رەوەندبوونو
ك��وردو جوولەكە بە درێ��ژای��ی سەدەكانی
مژووڵی ئاژەڵداریو كشتوكاڵبوون.
رابردوو .لە راستیدا ریشەی قوڵی مێژوویی
ه���اوك���ات ئ��ەرم��ەن��ی��ی��ەك��انو ب��ەش��ێ��ك لە
پێوەندییەكانی ك���وردو ج��ول��ەك��ە ل��ە پاش
جووەكان لە شارو شارۆچكە گەورەكاندا
دامەزراندنی ق��ەوارەی جوولەكە بایەخێكی
نیشتەجێكرابوون ،ئەوان رۆڵی سەرەكییان
ئەوتۆو تایبەتی بەدەستهێناوە لە بەرامبەر
دەگ���ێ���ڕا ل��ە ب��ەڕێ��وەچ��وون��ی ك���ارووب���اری
هەموو گەشەكردنە سیاسییەكانی رۆژهەاڵتی
بازرگانیو بەڕێوەبردنو سەرمایەگوزاریی
نێزیكو ناویندا.
بازاڕدا.
ج���ووەك���ان ئێستەكانێ زێ��دەت��ر ب��وون��ەت��ە
س���ەب���ارەت ب���ە ه�����ەوەڵ نیشتەجێبوونی
ن��م��وزەج��ێ��ك��ی دی�����ار ل���ە ن���ێ���وچ���ەك���ەدا بە
جووەكان لە نێوچەكەدا پێویستە بگەڕێینەوە
تایبەتی لە پاش گۆڕانكارییە جیۆسیاسییە
ب��ۆ شەنوكەوكردنی س��ەردەم��ە كۆنەكانی
دوورمەوداكان لە هەرێمەكەدا .هەموو ئەو
م��ێ��ژوو .ب��ە گ��وێ��رەی كتێبی پ��ی��رۆز .پاش
گۆڕانكارییانەیش دەرهاویشتەی ئەو جەنگە
شكستی پادشانشینی ئیسرائیل لە الیەن
ب��وو ،ک��ە واڵتەیەكگرتووەكانی ئەمریكاو
شەلمانەسری سێهەمی پادشای ئاشورییەوە
هاوپەیمانەكانی لە ساڵی 2003دا لە عێراقدا
لە 772پێش زایین .لە ئاكامدا بەشێك لە
بەرپایانكرد .لە پاش ویش پڕۆسەگەلێكی
ێ لە ج��ووە دەستگیركراوەكان بە زۆرەم��ل��
سیاسی لە دووی خۆی هێنایە گۆڕێ.
نێوەندی میزۆپۆتامیادا نیشتەجێكران.
دووەم :باكگراوندی مێژوویی:
ه��اوك��ات ب��ەخ��ت ن��ەس��ری دووەم����ی بابلی
بە درێژایی سەدەكانی راب��ردوو باكووری
بەهەماهەنگی ل��ەت��ەك میدییەكاندا توانی
241
ش��ك��س��ت ب���ە ئ���اش���ووری���ی���ەك���ان بهێنێتو
نیشتەجێكران ،بە تایبەتی برانە پێتەختی تازە
یەهودا ملكەچ بە قەڵەمڕەوی خۆی بكات.
دامەزراوی ئەرمینیا تیگرانكێرت ،کە لە الیەن
ل���ەم ك��ات��ەش��دا ب��ەش��ێ��ك ل��ە ج���ووەك���ان لە
تیگرانی مەزنەوە بونیادنرابوو .دەكەوێتە
بابلو نێوچەكانیدا نیشتەجێكران .دووات��ر
س��ەرووی سەرچاوەی رووب��اری دیجلەوە.
یەهودییەكانی بابل توانیان پێوەندییان لە
ێ لە قۆناغەكانی دوات���ردا هەمان ئەو وەل��
ت��ەك هاونیشتمانییەكانیان ل��ە ئیسرائیل
جووانە بە ئاڕاستەی باشوور لە باكووری
زیندووڕابگرنو پشتیوانی لەیەكتری بكەن.
میسۆپۆتامیادا رەگیانداكوتی.
ب��ە تایبەتی ل��ە س��ەردەم��ەك��ان��ی دووات����ردا
ل��ێ��رەوە خاخامە ج��ووەك��ان كاریانكرد بۆ
كۆمەكی یەكترییان كرد لە خەباتیاندا دژ بە
ب��رەودان بە چاالكی میسیۆنێری (بانگەواز
فەرمانرەوایی رۆم لە نێوچەكەدا.
ب��ۆ ئایینی ج��وو) ب��ۆ ئ���ەوەی دانیشتووانە
بۆ نموونە لە كاتی داگیركاری رۆمانەكاندا
ێ وەرگێرشنە سەر ئایینی نێوچەییەكەی ئەو
بۆ نێوچەكە جووەكان راپەرینو ملیان نەدا
ج��وو .ئ��ەوان فرە بە سەركەوتوویی ئەمك
ێ ئیمپراتۆر بۆ داگیركردنی نێوچەكە .وەل��
ارەیان ئەنجامدا .بە گوێرەی زانیارییەكانی
تراجان فرە بە تووندی راپەڕینی جووەكانی
تەلموودو ئەفسانەی جووەكان لە دەستپێكی
دام��رك��ان��دەوەو سەركوتی ك���ردن .دووات��ر
كاردا زۆرینەی دانیشتوانی ئەربل (هەولێری
لەعەیامی فەرمانڕەوایەتی پارسییەكاندا ،
ئێستا) ئایینی ج��وول��ەك��ەی��ان پەسەندكرد
جولەكەكانی ئێران بەهرە مەند ببوون لە
لە نێو ئەواندا تەنانەت خانەوادەو بنەماڵە
جۆرێك لە ئۆتۆنۆمی نێوخۆیی بۆ خۆیان،
فەرمانڕەواكانی ئەدیابین دەبینران.
ئەوان لەژێر ركێفی فەرمانڕەوایەكی هەرێمیدا
ل���ە ج��ەن��گ��ی دژ ب���ە ج���ووەك���ان ل���ە الی���ەن
بەرێوەدەبران ،کە ل���ەدەرەوەی جووەكاندا
ف�لاف��ی��ۆس ج��ۆزی��ف��ی��ۆس ،ک���ە ب���ە ه���ەوەڵ
دیاریدەكرا بۆ ئەو پۆستە .
رووب���ەڕووب���وون���ەوەی ج��ووەك��ان ل��ە تەك
ئاماژە بە سەرچاوە رۆمانیو یۆنانییەكان لە
رۆم��ان��ەك��ان دادەن��رێ��ت لە 66پ.ز دا ئەوە
ئاكامی داگیركردنی فەلەستین 71بۆ83پ.ز
دوپ���ات���ك���راوەت���ەوە ،ک���ە خ����زمو خوێشی
لە الیەن پادشای ئەرمەنی تیگرانی مەزنی
م��ۆن��ۆب��ازوس پ��ادش��ای ئەدیابین نێوبراون
دووەم دی��س��ان��ەوە زۆرێ���ك ل��ە ج��ووەك��ان
بە مۆنۆبازوسو كێنیدیوس نەبەردییەكی
لە نێوچە پاینییەكانی بانەكانی ئەرمینیا،
بێوێنەیان ل��ە ج��ەن��گ��دا ن���ووان���دووە دژ بە
کە دەك��ەون��ە ت��ەك ب��اك��ووری میزۆپۆتامیا
رۆم��ان��ەك��ان ،ه��ەروەه��ا لە نێو هەموو ئەو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 242
پاڵەوانانەی ،کە بەرگرییان لە ئۆرشەلیم
لە توانایاندا هەیە بە زمانی ئارامی نوێ
دەك��رد ،ئاماژە بە فالڤیوس دەك��رێ��ت .ئەو
ب��دوێ��ن .ئەگەرچی ئەمە لە س��ەر ئاستێكی
یەكێك بوو لە قارەمانەكانی خەڵكی ئەدیابینو
دیاریكراوە .گروپێكی گچكەی عەرەبی زمان،
كوڕی نەباتیوس بوو ،کە بە چاگیراس نێو
کە لە كۆمەڵگە نیشتەجێبووەكانی جولەكە
زەد دەكرا ،ئەم ناوە مانای( پیاوە شەلەكە)
ل��ە ش��اری (نصیبین)دا ب��وون ،ئ��ەوان��ە بە
ی دەگەیاند .
جوولەكەی كوردستانی پۆلێنكرابوون.
لە ه��ەر رووی��ەك��ەوە لێكی ب��دەی��ن��ەوە ،هیچ
زۆرب���ەی ب��وارەك��ان��ی كلتوورو فەرهەنگی
المو جیمییەكی پ��ێ��ن��اوێ��ت ،ک��ە ج��ووەك��ان
ك����وردو ج��ول��ەك��ە ب��ە ت�����ەواوی ئ��اوێ��زان��ی
ل��ە دەستپێكی س��ەردەم��ی ن��وێ��دا شوێنێكی
ی��ەك��ت��ری ب���وون .ب��ە ج��ۆرێ��ك ل��ە داس��ت��انو
دی��ارو كارایان هەبووەو گێراوە لە هەموو
ئەفسانە باوەكانی جولەكەدا ئەسڵو نەژادی
ێ كورد تێیاندا ئەو نێوچانەدا ،کە ئێستەكان
ك���ورد دوواج�����ار وەك ج���وو ل��ە پێشچاو
ریشەیان داكوتاوە .
دەگیرێت .هەندێك پێداگری لە سەر ئەوە
هاوكات پێویستە جەختیش لەوە بكرێتەوە،
دەك��ەن ،کە كورد سەر بە یەكێك لە هۆزە
کە هەر لەم نێوچەیەدا بوو لە قۆناغەكانی
جیابووەكانن لە ئیسرائیل یاخۆ رەسەنی
پێشوتریدا كتێبی تەلموود بۆ هەوەڵجار
كوردەكان پێوەندیدار دەكرێت بە سولەیمان
هاتبووە ب��وون .هەرچەندە باڵوبوونەوەی
پێغەمبەرەوە ..هتد.
ئایینی دی��ی��ان (مەسیحییەت) ل��ە ئەدیابین
پێوەندییە نێزیكەكانی نێوان كوردو جووەكان
ه���ەروەك كۆمەڵگە رۆژهەاڵتییەكانیتری
لە قۆناغەكانی دوات��ردا ئەو راستییەیان لە
ێ جووەكان جولەكە ئامادەیی هەبووە ،وەل
خۆیاندا نومایانكردووە .بۆ نموونە كاتێك
توانیان تا نێوەراستی س��ەدەی بیستەمو
شاعەباسی سەفەوی لە كۆتایی سەدەكانی
دامەزراندنی كیانی سیاسیی ئیسرائیل وەك
ش������ازدەو س���ەرەت���ای س�����ەدەی ه���ەڤ���دەدا
گروپێكی ئیتنی بەرچاو ل��ەو كۆمەڵگەیەدا
ب��ۆ پ��اراس��ت��ن��ی س��ن��ووری واڵت��ەك��ەی وەك
بمێننەوە .لە نێو ه���ەردوو خ��ان��ەوادەك��انو
پەرژینێك هەندێك لە هۆزەكوردییەكانی لە
پەرستگا ئاینییەكانی جوودا كوردانی جولەكە
هەرێمی خۆراساندا نیشتەجێكرد ،هاوكات
بە دیالێكتی ئارامی قسەیاندەكرد ،لە كاتێكدا
هەندێك ل��ە ج��ووی كوردستانیش لەتەك
ئەوە باو بوو لە كوردیدا.
ئ��ەوان��دا نیشتەجێكران ،ئ���ەوان هەرچەندە
هاوكات هەندێك لە جوولەكە كوردستانییەكان
گروپێكی گچكە ب���وون ل��ە كۆمەڵگەكەدا،
243
ێ فرە بە توندو تۆڵی پێوەستبوون بە وەل��
درام��ات��ی��ك��ی گ��ۆڕان��ی ب��ەس��ەرداه��ات��ووە .بە
كۆمەڵگەكەوە .لە راستیدا نیشتەجێكردنی
تایبەت لە رۆژگاری بابلییەكانەوە ،هەر بۆیە
ج���وو ل���ەو س���ن���وورەدا وەك ه��ەوڵ��ێ��ك بۆ
لەم رەوشەدا بڕێكی ئێجگار گەورە وشەی
برەودان بە گەشەی ئابووری هەرێمەكە لە
ه���اوردە ل��ە زمانەكانی ع��ەرەب��ی ،توركی،
ئەجێندای میریدا كەڵكی لێوەرگیرابوو.
فارسی ،كوردیو عیبریی كالسیكیی تێكەڵ
لە س��ەدەی حەڤدەیەمدا جۆرێك لە ئازادی
ب��ە زم��ان��ەك��ەی��ان ب���ووەو پێكەوە س���ازاون.
رێ��ژەی��ی ب��ۆ ژن��ان��ی ك���ورد ل��ە نێو گروپی
بە گەڕانەوە بۆ كتێبی لەشن تارگەم ئەوە
جولەكە كوردستانییەكاندا فەراهەم هاتبوو .
رووندەبێتەوە ،کە جووە كوردستانییەكان
لەو دەم��ەدا ئەسێنەس بارزانی وەك ژنێك
باوەڕیان وایە ،کە ئەم زمانە دەرهاویشتەی
بۆ هەوەڵجار بووە كاربەدەستو ناونیشانی
تێكەڵەیەكە ل��ە زم��ان��ی خەڵكی رەش��ۆك��یو
رەب��ەن��ی��ك��ی پ��ێ��درا (پ��ل��ەی��ەك��ی ئ��ای��ی��ن��ی نێو
قسەكردنی جووەكانی ئاشوورو بابل.
جووەكانە) .بابی ئەم خانمە خاخامی ناسراو
ه��اوك��ات ئ��ەم زمانە جیاوازییەكی ئێجگار
ساموئیل ب��ارزان��ی ب���وو ،ک��ە س��اڵ��ی1630
م���ەزن���ی ه���ەی���ە ل���ە ت����ەك ئ����ەو دی��ال��ێ��ك��ت��ە
توانی ژم��ارەی��ەك لە قوتابخانەی جوگەرا
ه��اوش��ێ��وەی ،ک��ە دانیشتوانی مەسیحیو
لە كوردستاندا دابمەزرێنێت ،کە دوواج��ار
عەرەبە عێراقییەكان پێی دەدوێن .ئەمەش بە
ئەسێنەس ب���ووە ب��ەرپ��رس��ی ئەكادیمیای
گەڕانەوە بۆ زانیاری زمانی جووەكان وەك
ج��ووەك��ان لە ش��اری موسڵ لە ع��ێ��راق .لە
شاخاوییەكان.
راس��ت��ی��دا ئ��ەم گ��روپ��ە ئیتنییەی ج��ووەك��ان
زمانی جووەكان گ��ەڕاوەت��ەوە سەر زمانی
دارای چەندین نێو بوون لەوانە :جووەكانی
جووەكانی زاخ��ۆ .لەبەر ئ��ەوەی زۆرب��ەی
ك���وردس���ت���ان ،ج���ووەك���ان���ی زاخ�����ۆ ،ج���ووە
جووەكانی لەم گروپە ئیتنییەدا لە زاخۆدا
ئاسوورییەكان.
ستاریانگرتبووو ژینگەكەشیان لە باكووری
جووی كوردستانی فرەجار خودی خۆیان
ع��ێ��راق��دا س����ەرچ����اوەی گ��رت��ب��وو .ل���ە نێو
دەگ��ەڕان��دەوە بۆ جووەكانی تارگەم یاخۆ
ئاپۆرەی شارەكاندا جووەكان مژوڵی پیشە
گەلی تارگەم ،ئەوان بە دیالێكتی رۆژهەاڵتی
دەستییەكان بوون یاخۆ وەك جوتیا ر سەر
لە زمانی ئارامی نوێ دەدوان ،کە نێزیك بوو
گەرمبوون بە كشتوكاڵی باخە رەز یاخۆ
لە زمانی تەلموودی بابلییەوە.
چاندنی گەنمو توتن .هەندێكیشیان سەرقاڵی
ب��ە دڵ��ن��ی��ای��ی��ەوە ئ���ەم زم��ان��ە ب��ە نەزمێكی
پەروەردەی مەڕو مااڵت بوونو ئاژەڵداریان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 244
دەك��رد ،دی��ارە ،کە ئەم شێوە گوزەرانەیش
كوردستانیان جێهێشت .ل��ە پ��اش جەنگی
بە گ��وێ��رەی گروپە جووەكانیتر كارێكی
جیهانی ی��ەك��ەم ت��ەن��ه��ا گ��روپ��ێ��ك��ی ك���ەم لە
دەگ���م���ەنو ش���از ب����وو .ت��ێ��ك��ڕای ژم����ارەی
ێ لە تەك ج��ووەك��ان لە ق��ەوق��ازێ��دا دراوس���
جووەكانی كوردستان بە گوێرەی خەماڵندنە
شاری تەفلیس نیشتەجێبوون.
جیاوازەكان لە نیوەی سەدەی بیستەمدا 40
ئ��ەوان دەچ��ن��ەوە س��ەر هەرێمێك بە نێوی
بۆ 50ه��ەزار كەس دەخەمڵێنران .هاوكات
ێ گومەسارە .هاوكات الكلوخ ،کە ئێستەكان
زان��ی��اریت��ری��ش ل��ەو خەماڵندنانەدا كەڵكی
ئ��ەوان خۆیان دەبەنەوە سەر سرێل یاخۆ
لێوەرگیراوە.
جوو ،کە نێوەكانیان هەڵهێنجاوە لە وشەی
سەرچاوە ئیسرائیلییەكان بە پشتبەستن بە
ئیسرائیلەوە .لە كۆتایی سییەكانیشدا هەندێك
ئاماری دانیشتوانی عێراق ،لە ساڵی 1947دا
لە ج��ووە كوردەكانی ش��ورەوی لە رێگەی
دابەشبوونی جووەكان لە باكووری عێراقدا
توركیاوە توانیان كوردستان بەجێبهێڵنو
ب��ەم ج���ۆرە دی��اری��دەك��ات 3109 :ج��وو لە
روو لە فەلەستین بکەن.
پارێزگای هەولێر 4042 ،جوو لە پارێزگای
زۆرت��ری��ن��ی ئ��ەو ج��ووان��ەی��ش ،ک��ە ل��ە زێ��دی
ك���ەرك���ووك 10345 ،ج���وو ل��ە پ��ارێ��زگ��ای
خۆیان مانەوە لە ساڵی 1951دا راگوێزران
م��وس��ڵ 2271 ،ج��وو ل��ە سلێمانی2851 ،
ب��ۆ ك��ازاخ��س��ت��ان .دوای م��ەرگ��ی ستالینو
جوو لە پارێزگای دیالە ،كە بە شێوەیەكی
دەستپێكردنی ت��وان��اس��ازیو نوێسازی لە
گشتی 22682كەس لەو جووانە لە نێوچە
واڵتێدا هەموو ئەو جووانەیش وردەوردە
كوردنشینەكاندا ژیانیان دەگوزەراند.
ب���ەرەو ئیسرائیل ك��ۆچو ب��اری��ان دای��ەب��ەر.
دی��ارە لە دەستپێكی س��ەدەی شازدەهەمدا
ئیتر تەنها كۆمەڵگەیەكی گچكەی جوو
جوو بە شێوەیەكی هەمیشەیی لە فەلەستین
ل��ە ك��ازاخ��س��ت��ان��دا م���ای���ەوە .ل��ە دەستپێكی
ێ سەدەی داهاتوو لەو بوون .بە درێژایی س
ه��ەش��ت��اك��ان��دا ج���ووە كازاخستانییەكانی
راب���ردووەوە هیچ ئاماژە ،یاخۆ راپۆرتێك
ش���ورەوی زی��ات��ر ن��ەب��وون ل��ە 2000جوو
لەمەڕ كۆچی جوولەكە لە كوردستانەوە بۆ
ل��ەو واڵت����ەدا ،ک��ە ب��ە گشتی ل��ە تەفلیسو
فەڵەستین بەر دیدە ناكەوێت.
ئالما ئاتا دا نیشتەجێببوون .لە سەرەتای
لە 1900تا 1926نێزیكەی 1900جوو لە
سەدەی بیستەمەوە هاوپەیمانێتی ئیسرائیلی
ك��وردس��ت��ان��ەوە كۆچیانكرد ب��ۆ فەلەستین،
جهانی دەستیكرد بە كردنەوەی قوتابخانە
هەروەها لە 1935نێزیكەی 2500جوویتر
گەلێك بۆ بەرنامەی فێركاری لە نێو جووە
245
هەوڵی كشتوبڕی جووەكان دامركایەوە.
كوردستانییەكاندا. ئ���ەم ه���ەواڵن���ە ب��ۆ ئ����اوڕدان����ەوە ل��ە ج��ووە ك����وردەك����ان ت���ا دام���ەزران���دن���ی ق�����ەوارەی
پێوەندییەكانی ئیسرائیلو كورد
ئیسرائیل درێ���ژەی كێشا ،ل��ەو ن��ێ��وەن��دەدا
پاش دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل
چ��ەن��دی��ن ف��ێ��رخ��وازو ف��ێ��رك��راو ل��ە هەرێمە
لەگەڵ هەاڵیسانی ئەو جەنگەی ،كە ناودەبرێت
ك���وردی���ی���ەك���ان���دا دەرك�����ەوت�����ن .ت��ەن��ان��ەت
بە جەنگی فەلەستین ،یاخۆ جەنگی ئیسرائیل
ناجوولەكەش
لە پێناو سەربەخۆییدا لە 1948ب���ۆ1949دا
بەهرەمەند دەب��وون لێیان .لە الیەكیترەوە
ئیتر جووەكان كەوتنە ژێر چەوساندنەوە بە
جووەكانی عێراق بە تایبەتی ئ��ەوان��ەی لە
زەبری حكومەتە عەرەبییەكانەوە.
پارێزگاكانی نێوەندێدا نیشتەجێببوون ،لە
بۆ نموونە كۆمەڵگەی جوونشینی عێراقی لەو
سەردەمی دەسەاڵتدارییەتی عوسمانییەوە
مێژووە بە دوواوە خۆی لە بارودۆخێكی
رۆل��ێ��ك��ی ئێجگار ك��اری��گ��ەری��ان دەگ��ێ��ڕا لە
دژوارو دەردن��اك��دا دییەوە .ناچار قۆناغی
كایەی ئابووریو فەرهەنگیو تەنانەت ژیانی
جێهێشتنی واڵت بە شێوەیەكی زۆر خێرا لە
سیاسیی واڵتدا.
نێو ئەواندا دەستیپێكرد .بەم جۆرە زۆرترینیان
پاش ئەوەی عێراق لە الیەن بەریتانیاوە بە
ل���ە م���اوەك���ان���ی 1948ب���ۆ1952ع���ێ���راق���ی���ان
شێوەیەكی فەرمی وەك واڵتێكی سەربەخۆ
بەجێهێشتو رویانكردە كیانە ساواكەیان.
حسابی بۆكرا لە 1932دا .ئیتر جووەكانی
ج���ووە ك��وردس��ت��ان��ی��ی��ەك��ان ل��ە ئیسرائیلدا
ع��ێ��راق پێگەی بڵندی خ��ۆی��ان ل��ە عێراقدا
ب���ەردەوام ژیانێكی گۆشەگیرییان هەبوو.
پاراستو توانیا رۆڵێكی فرە بەرچاو لە كاری
ئ��ەم��ەش ه��ۆك��اری درێ������ژەدانو م��ان��ەوەی
گەورەی بازرگانیو خزمەتگوزاری مەدەنیدا
كلتوورو زم��انو بۆنەكوردییەكان ب��وو لە
بگێڕن .یەکەم گۆڕانكاری لە باری سەرنجی
نێویاندا .دەتوانین بڵێن تێكڕای جووەكانی
جووەكاندا بۆ ئەوەی خۆیان نومایان بكەن
عێراق لە ئیسرائیل نێزیكەی 120ب���ۆ130
لە كۆتایی سییەكاندا ئاشكرابوو.
هەزار جوو دەبوون.
كاتێك هەستی الیەنگریكردن بۆ نازییەكان
ئ����ەوان����ە ی��ەك��ێ��ك ل����ە ك��ۆن��ت��ری��ن گ��روپ��ە
لە عێراقدا مقۆمقۆی تێكەوتبوو .ئەو كات
پ��ەراگ��ەن��دەك��ان��ی ج��وو ب���وون ،ک��ە ل��ە پێناو
كوشتوبڕی جووەكان لە عێراقدا سەریهەڵدا،
ئیسرائیلدا واڵتیان بەجێهێشتو تێكەڵ بە
ێ بە زوویی لە الیەن سوپای بریتانیاوە وەل
بیروڕاكانی زایۆنیزم بوون ،ئەوان لە پاش
پڕۆگرامەكان
هاوواڵتیانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 246
دام��ەزران��دن��ی كیانی ئیسرائیل گرنگییەكی
لە راستیدا ئەم گریمانەیە زۆر ئەستەم بوو،
ئێجگار مەزنیان ه��ەب��وو .ب��ە تایبەتی لەو
ئەویش لەبەر هۆكاری گرژی پێوەندییەكانی
ت��ەن��گ��ژەو نائارامییەكاندا ،ک��ە كۆمەڵگەی
نێوان عێراقو ئیسرائیلو هاوكات گەمارۆی
ئیسرائیلی لە پاش ه��ەوەڵ جەنگی عەرەب
تەنگە سەرەكییەكان لەوانە تەنگەی تیران لە
ئیسرائیل رووب��ەڕووب��ووەوە .لەواندا تەنها
الیەن واڵتی میسرەوە .ئ��ەوەش لە كاتێكدا
5000ج���وو ئ���ەوەی���ان دای���ە دوواوە ،کە
ب���وو ،ک��ە ع��ێ��راق رێ��گ��ەی داب���وو تەنها بە
عێراقو بە شێوەیەكی سەرەكی باكووری
گواستنەوەی جووەكان لە رێگەی هەوایی
عێراق بەجێبهێڵن ،دی��ارە ئ��ەوەش لە پێناو
بێالیەنی قوبرسەوە.
چەند هۆكارێكی جۆراوجۆردا بوو ،لەگەڵ
لە ئاكامی ئەم رێگە ێدانەدا هێڵی ئاسمانی
ئەوەشدا لەبەر مەترسی تۆڵەسەندنەوە لێیان
ئیسرائیلی لە سەر ئاستێكی ف��رەوان توانی
زۆرترینیان لە پاش جەنگی شەش رۆژەی
نێزیكەی 113ه��ەزار ج��وو لە مانگی 5ی
1967ب���ە چەندین رێو رێچكەی ج��ی��اواز
1950تا مانگی 12ی 1951لە عێراقەوە
توانیان واڵت بەجێبهێڵن.
بەرەو ئیسرائیل رابگوێزێت.
جووە كوردستانییەكان بە شێوەیەكی گشتی
لە الی��ەك��یت��رەوە هەندێك ج��ووی عێراقی،
لە سنووری زاخۆدا بە تەواوی پوكانەوەو
کە زۆربەیان كورد بوون لە رێگەی واڵتی
ێ هەندێكی كەم لە كەسە كۆچیانكرد .وەل��
توركیاو ئێرانەوە توانیان عێراق بەجێبهێڵن.
زەنگینو ساماندارەكانیان بە هۆی وازهێنان
بەم نەزمە تێكرای جولەكە كۆچەرەكان لە
لە بیروباوەڕەكەیانو پەسەندكردنی ئیسالم
عێراقەوە خ��ۆی دا لە 121ه��ەزار جووی
لەوێندەر مانەوە تا بتوانن پارێزگاری لە
كۆچەر .جووەكان بە گەیشتنیان بۆ ئیسرائیل
سامانو موڵكەكانیان بكەن.
ێ گرێو گۆڵو كێشە نەبوون. ب
لە راستیدا یەكێك لە دژوارترین كێشەكانی
ئەوە جیا لە سەختیو ناهەمواری ژینگەی
كۆچڕەوی یەهودییەكانی عێراق بۆ ئیسرائیل
نوێو راهاتن لە تەك دەیان هەزار مرۆڤی
بریتی بوو لە گرفتی هەڵكەندنو راگواستنیان.
بێبەری ب��وو ل��ەو ژی��ان��ەی ،کە بە درێژایی
ل��ە س���ەرەت���ادا ئ��اژان��س��ی ج���ووەك���ان وای
تەمەنی لە سەری راهاتبوو .كێشەی كوردانی
گریمانە كردبوو ،کە جووەكان لە بەسرەوە
جوو بریتی بوو لە گرفتی پێوەندیكردن لە
سوار پاپۆڕ دەكات بەرەو بەندەری ئیالتی
تەك گروپە جۆراو جۆرەكانی دانیشتوانی
ئیسرائیلی.
ئیسرائیل .ب��ە گ��وێ��رەی م��ێ��ژوو زۆرت��ری��ن
247
ب�ڵاوب��وون��ەوەی ج��ووەك��ان ب��ە ئەشكنازی
دەمارگیریو جیابینینەكانی دەوڵەتی نوێ
نێو دەب��رێ��ت .ت��ەن��ان��ەت دووای رووداوی
پەرێز بخرێن .چوون ئ��ەوان پێیان وایە لە
هۆڵەكۆست ،کە ب��ووە ه��ۆی لەنێوچوونو
چاو جووەكانیتردا شێوە ئەرستۆقراتێكن لە
قڕكردنی زۆرینەی جووە ئەوروپییەكان.
كۆمەڵگەكەدا.
ئەشكنازی (ن��ەوەی دوای��ن لە سەرانسەری
لە هەمووی گرنگتر جووە كوردەكان زیاتر
جیهاندا) ژمارەیەكی زیاترنو لە پێشترن
لێبووردەییو ب��واری تێكەڵیو هاموشۆی
ل���ە ه���ەم���وو ل��ق��ەك��ان��یت��ری ج���ول���ەك���ە لە
كۆمەاڵیەتییان لەگەڵ موسوڵمانەكان هەبوو.
س��ەران��س��ەری ج��ی��ه��ان��دا .ه���ەر ئەشكنازی
تەنانەت بە درێ��ژای��ی چەندین دەه��ە ژیان
بوون ،کە نوێنەرایەتی زۆرینەی دانیشتوانی
ل��ە ئیسرائیلدا ج��ووە ك��وردەك��ان ئەوینو
ئیسرائیلیان كردو توانیان ت��ەواوی جومگە
عیشقیان بۆ واڵتی دایك الوازی بە خۆیەوە
سەرەكییەكانی ژیانی فەرهەنگیو سیاسیو
نەبینی .هەبوونی سەرچاوەیەكی سەرەكی
ئابووری ئیسرائیل بكەن.
مەعریفەو زانیاری لە سەر دیمەنە سیاسییە
لە راستیدا هەمیشە تەنگژەیەك لە نێوان
كوردستانییەكان .هۆكارێك بووە تا جووە
ئامادەیی
كوردستانییەكان هەمیشە دارای رۆڵێكی
هەبووە .بە تایبەتی ئەو جووانەی ،کە نێو
ئێجگار گرنگ بوونە لە رامیاری ئیسرائیلی
دەبران بە جوولەكەی رۆژهەاڵتی ،ئەوەش
پێوەست بە كوردەكان .لە هەموو ئەگەرێكدا
ب��ە لەپێشچاوگرتنی جیاوازییەكانیان لە
ل��ە ئیسرائیل تەنها ف��اك��ت��ەری رەگ���ەزیو
جیهانبینیان ب��ۆ ك��ل��ت��وورو زم����انو خ��ود
سیاسیی ك��وردی��ی نرخێنراوە ئ��ەوی��ش بە
شناسییان یاخۆ بۆ جیهانبینی كۆمەڵناسییان.
ه��ۆی رەچ��اوك��ردن��ی رەوش��ی باسكراوەوە
لە راستیدا هەموو ئەو روانگەیە بە گوێرەی
بووە .لە كۆتاییدا ئەم رەچاوكردنە بووەتە
جووە عێراقیو كوردستانییەكان دروستە.
مایەی بایەخی وردو پێشكەوتنی ئەجێندای
جووەكوردستانییەكان بە پێودانگی مێژوو
سیاسیی لە رامیاری ئیسرائیلدا .لە راستیدا
راستەوخۆ بوونەتە نەوەی كۆنترین كۆمەڵگەو
لە نێوەڕاستی شێستەكانەوە قۆناغێكی نوێ
رەسەنایەتییان هەیە لەو كۆمەڵگەیەدا ئەوان
لە پێوەندییەكانی كوردو ئیسرائیل دەستی
بە ستانداردی تایبەتمەندی فرە جیاوازترن
پ��ێ��ك��ردووە .وەك دژایەتییەكانی ك��ورد بۆ
ل��ە گ��روپ��ە ج��وول��ەك��ەك��ان��یت��ر .ج��ووەك��ان��ی
حكومەتی نێوەندی عێراق لە شارۆچكەكانی
عێراق شیاوترینن .هەرگیز ناتوانرێت بە
باكووری عێراقەوە ،دواجار ئەم رەوشە ملی
ئەشكنازییەكانو
جووەكانیتر
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 248
كێشا بۆ خەباتی گەریالیی بە شێوەیەكی
خەباتەكەیاندا دژ بە رژێمی بەغداد سەرنجی
ئ��اش��ك��را دژ ب��ە دەس��ەاڵت��دارێ��ت��ی ب��ەغ��دادو
خزمەتگوزارییە
ئیسرائیلی
ه��اوك��ات ئ��اڵ��ۆزی��ی��ەك��ان ب��ەرۆك��ی واڵت��ان��ی
راكێشا ،کە ئەوانی وەك هاوپەیمانێكی كارا
دراوس��ێ وەك توركیا ،سوریا ،ئێرانیشی
لە پێشچاوگرتبوو لە خەباتەكەیاندا دژ بە
گرتەوە .ب��اوەڕ وای��ە ،کە یەكێتی سۆڤییەت
سوریاو عێراق ،کە بە سەرسەخترین دوژمنی
لەو دەمەدا رۆڵی ئاگری ژێر كای دەبینی لە
ئیسرائیل لەقەڵەم دەدران لە نێوچەكەدا.
بگرەو بەردەی نێوان كوردو دەسەاڵتەكانی
ه��ەر بۆیە بە كۆتایی هاتنی پەنجاكان .بە
نێوەنددا.
لە پێشچاوگرتنی كەمینە كوردییەكان لە
تایبەتەكانی
كاتێك لە كۆتایی چلەكاندا كۆماری مهابات
واڵتانی عەرەبیدا ،قەوارەی ئیسرائیل شوێن
لە باكوری خۆرئاوای ئێران شكستی پێهێنرا،
پێی سیاسەتێكی هەڵگرت ،کە لە قۆناغەكانی
ئەوكات یەكێك لە رێبەرەكانی ئەو قەوارەیە
دواتردا بە ستراتیجی الوەكی نێوزەد كرا.
مەال موستەفای بارزان هامڕا لە تەك دوو هەزار لە پێڕەوانی توانیان دڕ بە سنوورە
ستراتیژی الوەكی و رۆڵی كورد لە
تەنراوەكانی ئێران ب��دەنو ب��ەرەو یەكێتی
جیۆستراتیجی ئیسرائیلدا لە رۆژهەاڵتی
سۆڤیەت قوتارببن.
نێوەندو نێزیكدا
لە ساڵی 1957دا تیپێكی كارا كار دەكرد
هەمیشە سیاسەتی ئاسایشی دەوڵ��ەت��ی
بۆ راهێنانی كوردەكان لە نێوچەی تاشقەندو
عبریی لە نێوچەكەدا بارستاییەكی سەرەكی
چیرچیك .ك��وردەك��ان ب��ارزن��ی رێبەرایەتی
ستراتیژی الوەكی لە خۆدا بینیوەتەوە ،کە
دەك��ردن ،دوات��ر ئ��ەوان بەشێوەیەكی نهێنی
موكوڕ بووە لە سەر پشتیوانیو هامكاری
ل��ەن��ێ��وچ��ە ك��وردی��ی��ەك��ان��ی ئ��ێ��ران��دا خ��ۆی��ان
گەلو هۆزی نا عەرەب لە نێوچەكەدا .
ح��ەش��اردا .بەشێكی ب��ەرچ��او ل��ە فەرماندە
هەرچەندە پێویستە ئەوە رەچاوبكرێت ،کە
مەیدانییەكان ئ��ەوان��ەی یەكالببوونەوە بۆ
پرنسیپە بنچینەییەكانی ستراتیجی الوەكی
ئەوەی خەباتی چەكداری باشترین رێگەیە
لە الیەن ئایدیۆلۆجیستەكانی زایۆنیزمەوە
لەماوەی راپەڕینی كورد لە عێراقو پاشان
لە پێش دامەزراندنی قەوارەی ئیسرائیلەوە
لە پارچەكانی تردا هەموویان سەر بەو تیپە
ك��اری لە سەر كرابوو .هاوكات پێوەندییە
راهێنراوەی كورد بوون.
سیاسییەكانی رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی جوولەكە
هەوەڵین سەركەوتنەكانی كوردی عێراق لە
لەگەڵ كورددا لە سااڵنی سییەكاندا دەستی
249
پێكردبوو.
ئیسرائیل وەك یەكەمین هەنگاوی پرۆژەكەی
ب��ە گ���ەڕان���ەوەش ب��ۆ ت��ی��ۆرەك��ان��ی ت��ی��ۆدۆر
بن غوریون مەبەستی بوو ئەم ستراتیجە
ه���رت���زل ،ئ����ەو ل���ە س��اڵ��ی 1904ئ����ەوەی
پەرەپێبدات .بۆ ئەو مەبەستەش بە وردی
خستبووە روو ،کە پێویستە قەڵەمڕەوی
پێداگریكرد ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی هاوپەیمانی
جوولەكە ل��ە زەوی��ی��ە بەڵێن پێدراوەكاندا
گەلێك لە بەرامبەر واڵتانی عەرەبیدا ،هەر
دروس��ت��ب��ك��رێ��ت.ئ��ەو ق��ەڵ��ەم��ڕەوەی��ی��ەش بە
بۆیە ئاڕاستەی هاوپەیمانییەكەیان روویكردە
ب��ڕوای ئ��ەو دەب��وو لە میسرەوە تا ف��ورات
واڵتانی ئێرانو توركیاو ئەسیوبیا.
ل��ەخ��ۆب��گ��رێ��ت .ل��ە 9ی7ی 1947یەكێك لە
لە راستیدا هاوپەیمانێتی لە س��ەر بنەمای
ئەندامانی ئاژانسی جووەكان بۆ فەلەستین
ئەم رامیارییە بە ت��ەواوی كێچی خستبووە
بە نێوی رابی فیسچمان لە راپۆرتەكەیداو
كەوڵی ئیسرائیل تاوەكو هەریەك لە سوریاو
لە نێو دانیشتنێكی ئەنجومەنی ئاسایشی
ێ لوبنانو س��ودانو میسر الواز بكات .وەل
نەتەوە یەكگرتووەكان ئ��ەوەی ئاشكراكرد،
ئامانجی سەرەكی هاوپەیمانییەكان بۆ لێدانی
کە زەوییە بەڵێنپێدراوەكان درێژ دەبنەوە لە
هێزو هەرەكەتی سیاسی عێراق بوو .ئەوە
روباری نیلەوە تا رووب��اری فورات ،لەوانە
ب��ە ئامانجی الوازك�����ردنو ك��ەم��ك��ردن��ەوەی
بەشەكانی سوریاو لوبنان لەخۆدەگرێت.
هەرەشەكانی عێراق بوو .هەر بۆیە ئیسرائیل
لەم سۆنگەیەوە كورد لە نێو توركیاو ئێرانو
بەنەزمێكی نهێنی پێوەندییەكانی داڕشتبوو.
دووان لە دوژمنە سەرسەختو ترسناكەكانی
لەو سۆنگەیەشەوە پێوەندی نێزیك لەتەك
ئیسرائیل ،کە سوریاو عێراقن دابەشبوون.
رێ��ب��ەران��ی ب��زووت��ن��ەوەی ك��وردی��ی ك��اری
لەم سۆنگەیەوە بۆ كورد بایەخێكی تایبەتو
بۆكرابوو.
گرنگ ب��ۆ ه��ەم��وو ئ��ەو ئەجێنداو پالنانەی
ئ��ەم سیاسەتە ل��ە ستراتیجی ئیسرائیلدا
ئیسرائیل ئامادەكرابوو .بە بڕوای ژمارەیەك
نموونەیەكی كاریگەربوو بۆ هەوڵەكانیان
لە توێژەران.
لە دامەزراندنی هەمان نەزمی پێوەندی لە
بە رادەیەك بە گەڕانەوە بۆ كۆتایی سییەكان
تەك كۆمەڵگەی قیبتییەكاندا لە واڵتی میسر.
ئەوە روونتر دەبێتەوە ،کە دیڤید بن غوریون
پێش هەموو شتێك دەستیانپێكرد لە پێوەندی
تیۆری بنچینەیی ستراتیجی الوەك��ی یاخۆ
لەگەڵ درێژەدان بە پێوەندی مێژوویی لەتەك
تیۆری هاوپەیمانێتی دەوروب���ەری نەخشە
واڵتی میسرییەكان.
كێشا .ئیتر لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی
پێویستە دان بەوەدا بنرێت ،کە لە هەوەڵەوەو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 250
ل��ە دوای دام��ەزران��دن��ی واڵت���ی ئیسرائیل،
س����ەرچ����اوەی ی��ەك��ەم��ی ك���ۆگ���ای چ���ەكو
سەرۆكایەتی ت��ا رادەی���ەك ب��ە هەستیاری
چ��ۆڵو راهێنانی پێشمەرگەكانی ك��ورد لە
بیریان لە پشتگیریو كۆمەكی گروپە ئیتنیو
خەباتەكەیاندا دژ بە حكومەتی نێوەندی
ئاینییەكان دەكردەوە لە نێوچەكەدا .ئەوەش
ب����ەغ����داد .ب���ە گ����وێ����رەی ه��ەڵ��س��ەن��گ��ان��دن��ە
لە بەرامبەر پێویستی رامیاری ئیسرائیلدا
ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان .ه���ەزاران بەكرێگیراوی
ف��رە بە پێی پێویست ن��ەب��وو ،بەڵكو كەمو
مۆسادو راهێنەرو مامۆستای نێو ریزەكانی
كوڕی هەبوو لە رامیاریی بەدەمەوەچوونی
سوپای ئیسرائیل لە نێوچە كوردنشینەكاندا
ئەو ئیتنو گروپانەدا.
ج��ێ��گ��ی��رب��وون .ه���اوك���ات ئ��ۆپ��ەراس��ی��ۆن��ی
بە گەڕانەوە بۆ كۆتایی سییەكان هەنگاوی
ژێربەژێریو كاروباری سیخوڕییان دژ بە
ه���ەوەڵ دروس��ت��ك��ردن��ی كۆنتاكتە ل��ە تەك
دەوڵەتی عێراق بەڕێوەدەبرد.
ك���وردەك���ان���دا .دی����ارە ئ��ەوی��ش ل��ە رێ��گ��ەی
ل��ەم رەوش����ەدا میدیا ی���اری���دەدەر ب��وو بۆ
ئەفسەرێكی خدمەی نهێنی زایۆنییەوەیە
گواستنەوەی ج��ۆری پێوەندییەكان ،هەر
ب��ە ن��ێ��وی رۆب��ی��ن شیلیا .ئ��ەو یەكێك بوو
بۆیە راپ��ۆرت��ەك��ان ل��ە س��ەر ئۆپەراسیۆنە
ل��ە ب��اش��ت��ری��نو دی��ارت��ری��ن بیرمەندەكانی
سەربازییەكانی مۆسادو پشتیوانییان بۆ
تیۆری ستراتیجی الوەك���ی .شیلیا لە ژێر
كورد لە رۆژنامەگەریی واڵتانی ئیسالمیو
پەردەو بە پاساوی خوێندن لە قوتابخانەی
ئ��ی��س��رائ��ی��لو ت��ەن��ان��ەت وەش��ان��ك��راوەك��ان��ی
عیبری لە بەغداد توانی تۆڕێك رێكخستنی
دیكەدا باڵودەكرایەوە .بە گوێرەی ڤیكتۆر
نهێنیو بەكرێگیراو لە دەوروخ��ول��ی خۆی
ئۆسترۆڤیسكی
پێشووی
جەمكاتو دواج��ار پێوەندیان درووستكرد
م��ۆس��اد ،ی��ەك��ە نهێنییەكانی ئیسرائیل بە
لە ت��ەك ب��زووت��ن��ەوەی كوردیی لە هەرێمە
شێوەیەكی فرەچاالك خۆبەخشەكانی خۆیان
كوردییەكانی باكووری عێراقدا.
لە رێكخراوە مرۆڤدۆستەكانو ئاژانسەكانی
لە راستیدا ئەم پێوەندییە نهێنییە هۆكارێكی
تایبەت بە عێراقدا بەكاردەهێنا بۆ كاری
باش بوو بۆ قوتاركردنی جووەكانی عێراق
سیخوڕیو تێرۆریستیو وێرانكاریی تایبەت
بەرەو فەلەستین لە رێگەی باكووری عێراقو
لە نێو خاكی عێراقدا.
ئێرانو توركیاوە.
ه��اوك��ات چ���ەكو چ��ۆڵ��ە جۆربەجۆرەكانی
ه��اوك��ات ل��ە ك��ۆت��ای��ی پ��ەن��ج��اك��انو س��ەرەت��ا
بواری سەربازی لە ماوەی نێوان 1965تا
ش��ەس��ت��ەك��ان��ەوە ئ��ی��ت��ر ئ��ی��س��رائ��ی��ل ب���ووە
1975ب���ەردەوام لە الی��ەن ئیسرائیلەوە بۆ
ه��ەڵ��س��وڕاوی
251
كورد دابیندەكران.
واڵتەكەی لە سنوورەكانی موسڵو دهۆكو
ب���ەدەر ل��ە الی��ەن��ی س��ەرب��ازی��ش ل��ە كۆتایی
زاخۆوە بەشدارییانكرد لە رووبەڕووبوونەوە
شەستەكاندا دەزگ��ای هەواڵگری پاراستنی
س��ەرب��ازی��ی��ەك��ان��ی رژێ��م��ی ع��ێ��راق دژ بە
پارتی دێموكراتی كوردستان بە كۆمەكی
بزووتنەوەی چەكداریی كورد.
مۆساد دەمەزرا .بەم جۆرە ئۆپەراسیۆنەمان
سەرەڕای ئەوەش هەردوو رژێمی بەعسیی
لە الیەن ئاژانسی هەواڵگیری ئیسرائیلییەوە
عەرەبی سوریاو عێراق مژوڵی ئەوە بوون
لە ب��اك��ووری عێراقدا پ��ەڕێ��وەدەچ��وون .لە
تا ببنە یەك واڵتی سەربەخۆو یەك بگرن.
راس��ت��ی��دا ئ��ەو ه��ەواڵن��ە بایەخێكی ئێجگار
ئەوە بوو لە هەوەڵ هەنگاودا ساڵی 1963
تایبەتییان بۆ ئیسرائیل هەبوو لەبەر ئەوەی
رێكکەوتنێكی سەربازییان لە دیمەشقدا واژۆ
كوردانی عێراق نە تەنها لە الی��ەن سوپای
كرد .بە گوێرەی ئەو رێکكەوتنە بڕیاردرابوو
ع��ێ��راق��ەوە خ��راب��وون��ە ژێ��ر زەب���رو زەن��گو
سوپایەكی یەكگرتوو ل��ە ن��ێ��وان ه��ەردوو
زرێپۆشەكانەوە ،بەڵكو لە الی��ەن سوپای
هێزەكانی عێراقو سوریادا پێكبهێنرێت.
رێكخراوی سوریایشەوە فشاریان خرابووە
ب���ەاڵم ه��ەوڵ��ی س��ەرب��ازی ن��ێ��وان س��وری��او
سەر.
عێراق بە هۆی سەختگیریی پێشمەرگەكانی
سوریا واڵتێكی دیكەی ع��ەرەب��ی ب��وو ،کە
كوردەوە لە باكووری عێراق شكستی هێنا.
لە الیەن پارتی بەعسەوە ،دەسەاڵتی واڵت
س��وپ��ای ن���ێ���ردراوی س��وری��اش ل��ە نێوچە
بەڕێوە دەبرا .لە پاش دەستپێكردنی ناكۆكیو
كوردنشینەكاندا ناچار بە پاشە كشەكرا.
دوژمنایەتی فعلی دژ بە بزووتنەوەی كوردی
بەم جۆرە بە هۆی پشتیوانی ئیسرائیل لە
لە باكووری عێراق لە 1963دا ،ئیتر سوریا
ك��وردی عێراق هێزێكی بەرچاوی سوپای
كێچ چ��ووە ك��ەوڵ��یو ب��ێ��زاری خ��ۆی لەمەڕ
س��وری��ا ل��ە س��ن��وورەك��ان��ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ەوە
ب�ڵاوب��وون��ەوەی هەستی ج���وداخ���وازی لە
ئاڕاستەی خۆیانگۆڕیو تەحویلكران بەرەو
نێو كوردانی قەڵەمڕەوەكەیدا نەشاردەوەو
س��ن��وورەك��ان��ی ع��ێ��راق ،ه��اوك��ات دەرگ��ی��ری
كۆمەكو پشتیوانی پێویستی پێشكەش بە
سوپای عێراق لە تەك شۆڕشوانانی كورد
عێراقكرد ب��ۆ رووب��ەڕووب��وون��ەوەی هێزە
ل��ە س��اڵ��ی 1973دا ه��ەل��ی ب��ەش��داری��ك��ردن��ی
جوداخوازەكانی كورد لە عێراقدا.
عێراقی ل��ە جەنگی (ال��ی��وم اغ��ف��ران) دژ بە
ل��ەم نێوەندەدا ئەرتەشی سوریا ه��اوڕا لە
ئیسرائیل لەدەستدا .هاوكات ئەو رەوشەش
تەك تانكو بۆمبی قورسو هێزی ئاسمانی
ئەوەی خواست ،کە یەكەكانی سوپای عێراق
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 252
لە بەرەی نێوخۆیی كوردانداو لە سنووری
ئیسرائیل بە هاوكاری دەزگ��ای هەواڵگری
ئێران پاشەكشە بكەن.
ئەمریكی (س��یئ��ایئ��ەی) هەماهەنگی كرد
پ��س��پ��ۆڕی ن���اس���راوی ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ی ع��وف��را
ل��ە دام��ەزران��دن��ی دەزگ��ای��ەك��ی ه��ەواڵ��گ��ری
بینگیۆ یارمەتییەكانی ئیسرائیلی بۆ كورد
بە نێوی س��اواك بۆ رژێمی شاهەنشاهی
ب��ەم ج���ۆرەی خ����وارەوە هەڵدەسەنگێنێت:
ئ��ێ��ران .هەماهەنگی پ��ت��ەو نێزیكی نێوان
هەرچەندە هاریكارییەكە لە كاتو شوێنێكدا
دەزگ���ا سیخورییەكانی ئەمریكاو ئێرانو
ێ ئ���ەوەی نیشاندا، ك��ورت��ك��راب��ووەوە ،وەل���
ئیسرائیل بە تەواوی لە خاڵی هاریكاریكردنی
کە پالنێكی هاوبەشی ئیسرائیل ــ ئێران ــ
شۆڕشگێرانی ك��ورددا خۆی نومایاندەكات
ئەمریكا لە گۆرێدا هەیە دژ بە عێراق.
دژ بە رژێمی عێراق.
ه��ەروەه��ا ئ��ەو راس��ت��ی��ی��ەی ل��ە الی عێراق
ێ ئەم هەماهەنگیو هاریكارییە تا ئەو وەل
چ��ەس��پ��ان��د ،ک���ە ه���ەرچ���ەن���دە س��ن��وورێ��ك��ی
ك��ات ب���ەردەوام ب��وو ،کە رژێمی ئێران لە
ه��اوب��ەش��ی ل��ەگ��ەڵ ئیسرائیلدا نییە ،ئ��ەوا
ساڵی 1975دا هەوڵەكانی بە ئاكام گەیشتن
ئەگەر هەیە ،کە عێراق ببێتە قوربانی هەر
بۆ باشكردنی پێوەندییەكانیی لەگەڵ عێراق،
پێكدادانێكی نێوان عەرەب ئیسرائیلو دەكرێت
لەو پێناوەدا شای ئێران توانی رێكکەوتنی
باجی هەر بەشداریكردنێك بدات لەو بگرەو
جەزائیر لە تەك رژێمی عێراقدا واژۆبكاتو
بەردەیەداو لە كۆتاییشدا شوێنێكی بەهێزی
كۆتایی بە پشتیوانیكردنی كورد لە باكووری
دەبێت لە پێكهاتەی دووالیەنەی نێو پێكدادانە
عێراق بهێنێت.
گشتییەكانی عەرەب ئیسرائیلدا.
بە پێی راپۆرتێكی (س��یئ��ایئ��ەی) لە سەر
هاوكات پارێزگاریكردنی ئیسرائیلیش بۆ
مۆساد ،کە ساڵی 1979ب��ەرزك��راوەت��ەوە،
ك��ورد وەه��ا لێكدرایەوە ،کە هەڕەشەیەكی
ئاماژە ب��ەوە دراوە ،کە ئامانجی سەرەكی
ج��دی��ی��ە ل���ە س����ەر ئ��اس��ای��ش��ی ه��ەرێ��م��یو
لە پێوەندییەكانی ئیسرائیلو ئێراندا تەنها بۆ
س����ەروەری����ی واڵت����ی ع���ێ���راق .ب���ە ك��ورت��ی
وروژان��دنو هاندانی هەوادارانی ئیسرائیلو
دەتوانرێت بوترێت ئەم كۆمەكەی ئیسرائیل
دژە عەرەبەكان بوو لە نێو حكومەتی ئێراندا.
بۆ كورد لە تێگەیشتنی عێراقدا هیچی كەمتر
هەر بۆیە مۆساد لە كۆتایی پەنجاكانەوە بۆ
نەبوو لە هەوڵی دام��ەزران��دن��ی ئیسرائیلی
چەندین ساڵ لە ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكانیدا
دووەم لە باكووری عێراقدا.
لە تەك دەزگای ساواكدا دەستی تێكەڵكردبوو.
ل��ە الی��ەك��یت��رەوە ل��ە ك��ۆت��ای��ی پەنجاكاندا
مۆساد یاریدەی ساواكی دەداو پشتیوانی
253
ك�����وردی دەك�����رد ل���ە ب����اك����ووری ع��ێ��راق،
لەم پێناوەدا ئیسرائیل دەیان ملیۆن دۆالری لە
هەروەها ئیسرائیل بە شێوەیەكی بەرنامە
هاریكاریكردنی كوردداندا بەهەدەر دا .دیارە
بۆ داڕێ���ژراو توانی راپۆرتگەلێك لە سەر
هەموو ئەو كۆمەكانەشی لە رێگەی ئێرانەوە
چاالكییەكانی میسر لە واڵتانی عەرەبیدا بۆ
دابیندەكرد ،کە لەوێوە شوێن ئامانجەكانی
دەزگای هەواڵگری ئیسرائیلی ئامادەبكاتو
كەوتبوو ل��ە ع��ێ��راق��دا ،ئیسرائیل پێوەندی
ه����ۆش����داری ب���دات���ە ئ���ێ���ران ل���ە رەوش����ی
نێزیكی خۆی لە تەك ئێراندا تا ساڵی 1979
سیاسیی هەرێمیدا لەوانە رەوتە جوداكانو
درێ��ژە پێدا .لە الی��ەك��یت��رەوەو بە نیسبەت
ب��ەرەوپ��ێ��ش��چ��وون��ەك��ان��ی ع��ێ��راق ه��اوك��ات
ك��ورد لە توركیا بە گ��وێ��رەی شاهیدیدانی
ه��ەڕەش��ەو گ��وڕەش��ەی كۆمۆنیستەكان لە
یعازر تسافیر ،هەرگیز ئیسرائیل هاریكاری
ئێران ئەوانە هەمووی لە هەگبەی مۆساددا
ك��وردی نەكردووە لە تێكۆشانەكەیاندا دژ
بوون بۆ دەزگا هەواڵگیرییەكانی ئێران.
بە توركیا ،یاخۆ ق��ەد ن��ەی��پ��ەرژاوەت��ە سەر
پاشان هەڵسوراوی س��ەرب��ازی ئیسرائیلی
هاریكاریكردنی كورد لە ئێران تا كاتێك لە
یەعقوب ن��ەم��رودی پەیوەندییەكی ئێجگار
سایەو قەڵەمڕەوی رژێمی شادا بوون.
ب��ەری��ن��ی ل��ە ت��ەك س��اواك��دا دام���ەزران���د .بە
هیچ دوور نییە ،کە لە رێگەی سەرچاوەی
تایبەتی لە چێكردنی پێوەندی لەگەڵ كوردانی
زان��ی��اری��ی��ەك��ان��ی ك���وردو ه��ەڵ��س��وڕاوەك��ان��ی
عێراقدا.
س�����اواك�����ەوە ئ��ی��س��رائ��ی��ل ت���وان���ی ش��وێ��ن
بە بڕوای بەرپرسێكی پایەبەرزی پێشووی
پ��ێو شوێنی پێگە ناوەكییەكانی عێراق
مۆساد ،یعازر تسافریر ،ئیسرائیل راوێژكارو
بەدەستبهێنێتو ل��ە مانگی ح��ەوت��ی 1981
ئامۆژگار گەلێكی س��ەرب��ازی لە مەكتەبی
لە رێگەی فرۆكەجەنگییەكانی ئیسرائیلەوە
سیاسیی پارتەكەی مەال موستەفا بارزانیدا
توانی هەموو ئەو پێگە ناوەكییانەی عێراق
هەبوو .هەموو ئەوانە كۆمەكی یەكەكانی
خ��اپ��ور ب��ك��ات .ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەش��دا دەزگ���ای
ك��وردی��ان دەك��رد لە پێدانی چ��ەكو چۆڵی
هەواڵگریی هەوایی ئیسرائیل دوپاتیكردەوە،
س���ەرب���ازیو راه��ێ��ن��ان��ی ج��ەن��گ��یو ه��اوك��ات
کە بایەخو باسكی لە پێكانی ئامانجەكانیدا
چ��ەك��ی ق��ورس��ی دژە ف��رۆك��ەی��ان ب��ۆ ك��ورد
چەند بەهێزە .ب��ەم ج��ۆرە پێوەندییەكانی
دابیندەكرد ،هەروەها واڵتەیەكگرتووەكانی
كوردو ئیسرائیل توانیان زەبری كوشندە لە
ئەمریكایش ل��ەم هەڵمەتەی پشگیریكردنی
رژێمی دوژمنكاری عێراق بووەشێنن.
كورددا بەشداریكرد.
هەرچەند بە هۆی رێكکەوتنی جەزائیرەوە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 254
رژێمی عێراق دەس��ت��ب��ەرداری هەندێك لە
ێ ئەم گۆشەگیرییە لە كۆتاییدا مایەوە .وەل
هێڵە سنوورییەكانی نێو قەڵەمڕەوی بوو،
نەیتوانی ن��ەت��ەوەو كەمینە ئایینییەكان لە
ل��ە ب��ەرام��ب��ەر ئ����ەوەدا رژێ��م��ی ش��ا هەموو
پشتیوانی دوورەپەرێز رابگرێت.
پشتیوانییەكی بۆ ك��وردی باكووری عێراق
ل��ە م��ان��گ��ی دووی 1982دا ع��ودی��د ینون
راگ��رت دژ بە دەوڵ��ەت��ی نێوەندی بەغداد.
رۆژن��ام��ەن��ووس��ی ئیسرائیلی لە وەزارەت���ی
ب��ەم ج��ۆرە ئیسرائیل هەلی بەكارهێنانی
ێ بابەتێكی ب�ڵاوك��ردەوە بە پێشووی دەر
سنوورەكانی ئێرانی لەدەست دا تا لەوێوە
نێوی (ستراتیجی ئیسرائیل لە 1988دا) لە
ت��ەن��گ ب��ە رژێ��م��ی ف���ەرم���ان���ڕەوای بەعس
ب�ڵاوك��راوەی خولی بەشی زانیارییەكانی
هەڵبچنێت.
رێ��ك��خ��راوی زایۆنیستی جیهانی ب��ە نێوی
بەم پێیە دواین شۆڕشی كورد بە تەواویو
كیڤیونیم.
ف��رە ب��ە سەختی س��ەرك��وت��ك��راو ه��ەرەس��ی
لە راستیدا غایەلەی بنچینەیی ئ��ەو وت��ارە
پێهێنرا .دواتریش وەك بینرا لەگەڵ دەستپێكی
ئەوە بوو ،کە ئیسرائیل پێویستە هەوڵبدات
شۆڕشی ئێراندا لە ساڵی 1979دا بە تەواوی
بۆ بە ئاكامگەیاندنی سیاسەتێكی چوستو
پشتیوانی ئیسرائیل لە دۆزی كورد كۆتایی
چاپوك دروستكردنی تەنگژەو پشێوی لە
پێهات .لە پاش شۆڕشی ئیسالمی لە ئێران
واڵتانی عەرەبیدا (بە پلەی یەكەم درزو دنەی
ه��ەر ی��ەك ل��ە م��ۆس��ادو (س��یئ��ایئ��ەی) بە
نێوخۆیی) لە رێگەی بەكارهێنانی كەمینە
نەزمێكی پێچەوانەوە دەستیانكرد بە كاری
ئایینیو نەتەوەییەكانەوە .بەلەپێشچاوگرتنی
هەواڵگرییو سیخوڕیكردن.
ئەوە ،کە نووسەر دیپلۆماتێكی خانەنشینی
بۆ نموونە لە نێوچە كوردنشینەكان بە تایبەت
ئیسرائیلییەو بابەتەكە لە گۆڤاری رێكخراوێكی
دەزگ��ای هەواڵگری مۆسادو لە توركیاوە
ب��ڕواپ��ێ��ك��راوی ج��وول��ەك��ەوە وەش��ان��ك��راوە.
دەستیانكرد بە چاودێریكردنی ئێران.
دەك��رێ��ت ئ��ەو ئەنجامەی لێهەڵبهێنجرێت،
دۆكیۆمێنتە باڵوكراوەكانی باڵوێزی ئەمریكا
ک��ە ئێستاش ستراتیجی الوەك���ی زاڵ���ە بە
لە تاران لە سەر پرسی كورد ئاماژەدەكات
س��ەر عەقڵی ت��وێ��ژی ب���ااڵو ك��ارب��ەدەس��ت��ی
بۆ چاالكیو دزەی دەزگ��ا سیخوڕییەكانی
ئیسرائلییەكاندا ،هاوكات ئەم سیاسەتە تینو
ئەمریكاو ئیسرائیل لە نێوچە كوردییەكانی
ت��او دەدات���ە ج��ووە پەڕاگەندەكانی جیهان،
ئێراندا .لەم رەوشەدا ئیسرائیل بە گۆشەگیریی
کە بە سروشتی حاڵ تووندو خەشمگینن
لە نێوەندی واڵتانی دوژمنە عەرەبەكانیدا
بەرامبەر بە دەوڵەتە عەرەبییەكان .
255
هاوكات بە جارێك لەو ماوەیەدا وتارەكەی
جەماوەرییان دەدا لە نێو شیعە مەزهەبەكانی
یونون رای گشتی وروژان��دو كاردانەوەی
باشوورو كوردانی باكووری عێراق تا لە
بەرینی لە نێو هەردوو رۆژنامەگەریی جوو
دژی رژێمی نێوەندی بەغداد بكەونە خۆو
خۆرئاواییەكان لە الی��ەكو رۆژنامەگەریی
دامو دەزگاكانی ئەو رژێمە رابماڵن.
عەرەبی لە الیەكیتر لێكەوتەوە .ئەم بگرەو
ل��ە راس��ت��ی��دا ه��ەم��وو ئ���ەو راپ��ەڕی��ن��ان��ە لە
ب���ەردەو رووداوان����ە دواج���ار ملیانكێشا بۆ
الی��ەن ئەرتەشی میرییەوە فرە بە سەختی
جەنگی ئەمریكا لە عێراق لە ساڵی 2003دا.
سەركوتكران .دواب���ەدوای ئ��ەوە لە ترسی
ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو رەوش����ەدا ،ك��ە ل��ە نێوچەكەدا
ت��ۆڵ��ەی ی��اخ��ی ب��وون��ی��ان��دا ل��ە ب��اك��ووری��دا
رووی���دا دووب���ارە تەنگژەكە بایەخی پەیدا
ئاریشەیەكی مرۆیی رووی��دا .دەی��ان هەزار
كردەوە .هەر بۆیە زۆرێك لە توێژەران بەو
ك���ەس ئ������اوارەو پ����ەرت����ەوازەی ئ���ەو دی��و
نەزمە تەنگژەكەیان لێكدایەوە ،کە وروژاندنی
سنوو ر بوون .ئیتر لە سەرانسەری جیهاندا
پرسێكی لەو جۆرە لە سیاسەتی ستراتیجی
رێكخراوەكانی جوولەكە دەستیانكرد بە
الوەكی ئیسرائیلدا بریتییە لە پالنگەلێك بۆ
پڕوپاگەندەیەكی ئێجگار بەهێز تا هەڵمەتێكی
پ��ارچ��ە پ��ارچ��ەك��ردن��ی واڵت��ان��ی ع��ەرەب��ی لە
پشتیوانیكردن لە دۆزی رەوای كورد چنگ
رۆژهەاڵتی نێزیكدا.
بخەنو ل��ەم پێناوەشدا فشار بخەنە سەر دەوڵەتی عێراق تا كۆتایی بهێنێت بە رەوشی
پێوەندییەكانی كوردو ئیسرائیل لە كاتی ئێستادا
ت��وون��دیو تیژییو چ��ەوس��ان��دن��ەوەی گەلی كورد.
جارێكیتر پێوەندی بێگرێتو گۆڵی ئیسرائیلو
هاوكات ئیسرائیل هاودەردی خۆی پیشاندا
كورد لە ماوەكانی جەنگی گەردەلولی بیاباندا
لەگەڵ كوردەكاندا .هەر بۆیە لە سەر ئاستێكی
خۆی نومایانكرد .ئەم جەنگە ئۆپەراسیۆنی
ب���ەرف���رەوان داو دەرم����انو فریاگوزارییە
سەربازی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی بوو دژ
سەرەتاییەكانی لە سەر سنوورەكانی ئێرانو
بە رژێمی عێراق لە ساڵی 1991دا دەستی
توركیادا بۆ ئاوارەكان دابینكرد.
پێكرد.
لە راستیدا ئەم هەڵمەتە لە الی��ەن جالیەی
ئ����ەوە ئ��اش��ك��رای��ە ،ک��ە دوای ه��ەاڵی��س��ان��ی
ئیسرائیلی جووەكانی عێراقەوە رێكخرابوو.
ئ��ۆپ��ەراس��ی��ۆن��ی س��ەرب��ازی ل��ە نێوچەكەدا
تەنانەت لە شوێنی تایبەتی سەرۆكوەزیران
هاوپەیمانەكان دن��ەی راپ��ەڕی��نو هەستانی
شامیر جووەكانی عێراق خۆپیشاندانیان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 256
رێكخست .لە كاتێكدا ئەو لە كۆبوونەوەدا
ناچاركرد چاوبگێڕێتەوە بە هەڵوێستەكانیدا
بوو لەگەڵ سكرتێری ویالیەتەكانی ئەمریكا
ل��ەم��ەڕ ك��ورد ل��ە توركیا .ئ���ەوەش ف��رە بە
جیمس پ��ی��ك��ەر .ج��ووەك��ان داوای��ان��ك��رد لە
ئاشكرا لە بۆردومانی پێگەكانی پەكەكەدا
حكومەتی ئەمریكا بۆ ئ��ەوەی بەرگریبكەن
دەردەك����ەوێ����ت ل��ە الی����ەن ه��ێ��زی ه��ەوای��ی
لە ك��ورد دژ بە رامیاری تۆڵەكردنەوە ،کە
ئیسرائیلەوە لە دۆڵی بیقاعی لوبنان ،هەروەها
ئ��ەو ك��ات یەكە سەربازییەكانی عێراق لە
لە م��اوەی ئۆپەراسیۆنی ناوبراو بە پرژی
باكووریی واڵتەكەیاندا بەڕێوەیاندەبرد.
توڕەیی ،کە دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیلی
هەر چەند هەڵوێستی ئیسرائیل بە شێوەیەكی
ت��وان��ی ه���ەرەوەزی���ب���ك���ات ل��ە دۆزی���ن���ەوەو
گشتی بەندبوو بە ئاستی پێوەندییەكانییەوە
دەستگیركردنی رێ��ب��ەری ك���وردی توركیا
ێ لە هەماهەنگی واڵتەكەی لەگەڵ توركیا .وەل
عەبدولاڵ ئۆجەالن.
لە مانگی 5ی 1997دا سەرۆكوەزیرانی
هەرچەندە دوای كۆتایی هاتنی هێرشی نوێی
ئیسرائیل بینیامین ناتانیاهۆ وتی :هەڕەشەی
سەربازیی ئەمریكا لە عێراق لەو هەڵمەتە
تێرۆریزم توركیاو ئیسرائیل كۆدەكاتەوەو
ن��وێ��ی��ەدا ك���وردەك���ان زۆرت���ری���ن كەڵكیان
یەكیاندەخات .ئ��ەو دەم توركیا بە دەست
وەرگ���رت .رۆژن��ام��ەگ��ەری��ی توركیا ئ��ەوەی
هێرشە لە ناكاوەكانی پەكەكەوە دەینااڵند،
خستەڕوو ،کە یەكێك لە رێبەرە كوردەكان
ه���ەروەه���ا وت����ی :ئ��ێ��م��ە ب���ە ه��ی��چ ج��ۆرێ��ك
جوولەكە بوو .هەر بۆیە لە ئاكامی ئەوەدا
جیاوازی نابینین لە نێوان ئەو تێرۆریزمەی
ئیسرائیل بە زووی��ی حكومەتی دیفاكتۆی
پەكەكە لەگەڵ ئەو تێرۆریزمەی رووبەڕووی
كوردیی لە باكووری عێراقدا دادەمەزرێنێت.
ئیسرائیل بووەتەوە.
بۆ چەند حەوتەیەك هۆكارەكانی راگەیاندنی
ئەم لێدوانەی ناتانیاهۆ لەو كاتەدا نە تەنها
توركی فرە بە گورجوگۆڵی هۆشیارییان دا
غ��ای��ەل��ەو غ��ەم��ی ئ���ەوی پ��ی��ش��ان��دەدا دژ بە
لەمەڕ ئەو سیناریۆیە .لە 19ی مانگی دووی
دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی ،بەڵكو ئەوەشی
2003رۆژنامەی حوریەتی ناسراوی توركیا
دووپاتكردەوە ،کە هیچ رێكکەوتنێكی ئاشتی
بابەتێكی ب�ڵ�اوك���ردەوە ،ک��ە تێیدا هاتبوو
واژۆ ناكات تا سوریا هەموو پشتیوانییەكی
رێ��ب��ەری پ��ارت��ی دی��م��ۆك��رات��ی ك��وردس��ت��ان
دژ بە گەریالكانی پەكەكە نەوەستێنێت.
مەسعود ب��ارزان��ی بە رەگ��ەز جوولەكەیەو
دیارە ئاڵوگۆڕ لە ئەولەویاتەكانی رامیاریی
ت��ۆرەم��ەی خ��ان��ەوادەی��ەك��ی ك��ۆن��ی حاخامە
ئاسایشی ئیسرائیلدا لە دوای��دا ئەو واڵتەی
كوردییەكانە.
257
دی��ارە ئەم بابەتە دەگەڕێتەوە بەرهەمێكی
شازدەهەمیشدا حاخامێكی كوردیی بە نێوی
ناسراو بە ناوی (ئەدەبی فۆلكلۆری جووە
ساموئیل ئ��ەدۆن��ی ب��ە ب��ارزان��ی نێو دەب��را.
كوردستانییەكان) ،کە جارێكیتر لە ساڵی
دی��ارە ئ��ەوەش بەو مانایە دەه��ات ،کە ئەو
1982دا باڵوكراوەتەوەو توێژینەوەكەش لە
هاوواڵتیو نەوەی ئاوایی بارزان بوو .دیارە
الیەن مێژوونووسی تورك ئەحمەد ئاكارەوە
ئ��ەو دام��ەزرێ��ن��ەری بەنێوبانگی زنجیرەی
ئ��ەن��ج��ام��دراوە .ئ��ەو پ��ی��اوە ل��ە دێكیۆمێنتو
بنەماڵەیی حاخامەكانی ب���ارزان ب��ووە ،کە
ك���ەرەس���ت���ە ئ��ەرش��ی��ف��ی��ی��ەك��ان��ی ت��ورك��ی��ادا
لە س��ەدەی حەڤدەیەمدا لە الی��ەن خانمێكی
كەرەستەگەلێكی دۆزی��وەت��ەوە دەرب���ارەی
حاخامی بارزانییەوە نوێنەرایەتییان دەكرا.
حاخامێكی ك���ورد ب��ە ن��ێ��وی ب���ارزان���ی ،کە
بە پێی توێژەرێكی ئیسرائیلی ئەگەری ئەوە لە
م���ێ���ژووەك���ەی دەگ���ەڕێ���ت���ەوە ب��ۆ س���ەدەی
گۆڕێدا نییە ،کە مەسعود بارزانی بگەڕێتەوە
نۆزدەهەم.
س��ەر هەمان ئ��ەو تۆرەمە یەهودییەی ،کە
لەبەر ئەوە میدیای توركیی بڕوای وایە ،کە
لە ب��ارزان��ەوە بنجیان باس دەكرێت .دیارە
مەسعود ب��ارزان��ی بە شێوەیەكی رواڵەتی
نازناوی بارزانی نازناوێكی باوو باڵو بووەو
دەكرێت ببێتە رێبەرێكی نوێی ه��ەواداری
هاوكات جوولەكەیەكی ئێجگار كەمیش لەو
دەوڵەتی جوولەكەی ئیسرائیلو كورد ،کە لە
نێوچەیەدا هەن ،کە زەمەنێكە راگوێزراونو
بیریی ئیسرائیلییەكاندا لە نیلەوە بۆ فورات
ن��ێ��وچ��ەك��ەی��ان ج��ێ��ه��ێ��ش��ت��ووە ،ه���ەروەه���ا
لە سەرانسەری زەوییە بەڵێنپێدراوەكانەوە
م��ێ��ژوون��ووس��ی جولەكە رەف��ع��ەت بالی لە
درێژ بووەتەوە ،کە قەڵەمڕەوەكەی نێوچە
ئەستەمبوڵ تێبینی ئەوە دەكات ،کە تەواوی
عێراقیش
مشتومڕەكە دەرب��ارەی ئەگەری جوولەكە
كوردنشینەكانی
ك��وردس��ت��ان��ی
دەگرێتەوە.
بوونی رەسەنی مەسعود بارزانی بەشێكە
بەاڵم نووسەری ئەدەبی فۆلكلۆری جووە
لە تیۆرێكی باڵوترەو لە كاتەكانی دوایدا لە
كوردستانییەكان پرۆفیسۆر س��اب��ر یۆنا
الیەن پیاوانی ئایینی ئیسالمیو نەتەوەگەراو
ل��ە ك��ۆم��ێ��ن��ت��ەك��ان��ی��دا ل��ە س���ەر چاپەمەنییە
كۆنەپارێزە توركەكانەوە باڵوكراوەتەوە.
توركییەكان ئ���ەوەی خ��س��ت��ووەت��ەڕوو ،کە
لە نێو جەماوەری توركیادا فرە باڵوە ،هەر
ئەوانەی لەم دوواییەدا باڵودەبنەوە لە سەر
بە گوێرەی بیروڕاكانی ئەو ئیسالمگەراكان
بنەمای تەفسیری هەڵە بوون بۆ مێژوو.
بانگەشە دەك��ەن ،کە ئیسرائیل دەیهەوێت
ب���ە پ��ێ��ی پ��رۆف��ی��س��ۆر س��اب��ر ل���ە س���ەدەی
كارتی ك��وردی بەكاربهێنێتو دەوڵەتێكی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 258
نوێی جوو لە نیلەوە بۆ فورات دابمەزرێنێت،
ێ زیاتر ل��ەوان سەد هەزار ئیسرائیلن ،وەل
کە نێوچە كوردییەكانی باشووری رۆژئاوای
جووی كوردستانی ،کە پێشتر لە كوردستان
توركیاو باكووری عێراقیش لەخۆدەگرێت.
نیشتەجێببوون .وەك ئەوەی لە مەیدانەكەدا
لە راستیدا ئەوەش هاو زەمانە لە تەك ئەو
دەگوزەرێت پێیان وایە فرەوانیو گشتگیریی
ترسو دڵەڕاوكێ هەمیشەییەی ،کە توركیا
ه��اوك��اری��ی��ەك��ان ل��ە داه���ات���وودا س���ەرەڕای
لەگەڵیدایە بۆ لەتو پەتكردنی واڵتەكەی.
ناكۆكییەكانی ئێرانو هەندێك لە واڵتانی
هەر سەبارەت بە نیازو نواڕینی ئیسرائیل
عەرەبی زیاترو زیاتر بەرفرەوانبكرێت.
بۆ ئایندەی كورد چەند ساڵێكی كەم لەمەو
ساڵی 2004دەزگاكانی راگەیاندنی ئیسرائیلی
پێش دك��ت��ۆر ه���ارون یەحیا ل��ە ت��ورك��ی��ادا
تیشكیان خستە س���ەر ك��ۆب��وون��ەوەی��ەك��ی
پەڕتووكێكی خۆی چاپو باڵوكردەوە ،کە بە
كاربەدەستانی ئیسرائیلی لەگەڵ رێبەرە
كورتی مەبەستی بوو لە سەر كارتی كوردیی
سیاسییەكانی ك���ورد مەسعود ب��ارزان��یو
ئیسرائیلی بدوێت دەرب��ارەی نیازو مەكری
جەالل تاڵەبانی .لەم میانەدا ئاریل شارۆنی
ئیسرائیل بۆ فرەوانكردنی سنوورەكانی لە
سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل بە شێوەیەكی
سەر هەزینەی توركیاو عێراق .لەوێدا بۆ
ئاشكرا ب��اش��ی پێوەندییەكانی واڵت��ەك��ەی
بە ئاكامگەیاندنی ئەو مەبەستە ئاماژە بە
لەگەڵ كورد لە عێراقدا دوپاتكردەوە.
پەیوەندییەكانی ئیسرائیلو ك��ورد ك��راوە.
پ��اش ئ���ەوە ه��اری��ك��اری��ی ئیسرائیل لەگەڵ
هەرچۆنێك بێت ئەو راستییە بە تەواوەتی
ك��وردان��ی عێراق ف��رە بە ج��دی پێشكەوتنی
روون������ە ،ک���ە دام����ەزران����دن����ی دەس���ەاڵت���ی
بە خۆیەوە بینیوە .پێش هەموو شتێك لە
خ��ۆب��ەڕێ��وەب��ەری ك��وردی��ی ل��ە ب��اك��ووری
ب��واری ئاسایشییدا .بە گوێرەی زانیارییە
ع��ێ��راق ل��ە ب��اش جەنگی 2003و شكستو
رووكەشەكان .شارەزایانی ئیسرائیل مژوڵی
سەرنگونبوونی رژێمی سەددام بوو بە هۆی
راهێنانی
پێشمەرگەن.
دەستپێكی قۆناغێكی نوێ لە پێوەندییەكانی
ێ گۆڕاون پێشمەرگە لە میلیشیاوە ئێستەكان
ك��وردو ئیسرائیلدا ،کە بێگومان دەتوانێت
ب��ۆ س��وپ��ای نیمچە ن��ی��زام��ی ل��ە دەس��ەاڵت��ی
ببێتە ف��اك��ت��ەرێ��ك��ی دی��اری��ك��راوی ج���دی لە
خۆبەڕێوەبەری كوردی باكووری عێراقدا.
پەیوەندییە سیاسییەكانی ئیسرائیل لە تەك
ه���ەرچ���ەن���د ك��ارب��ەدەس��ت��ان��ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ی
واڵتانی دیكە لە نێوچەكەدا.
ل��ێ��رەو ل���ەوێ ل���ێ���دووان ل��ە س���ەر ج��ۆری
لە راستیدا ژمارەیەك لە كوردەكان زۆر بە
پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ك���ورددا دەدەن،
لۆجیكییانە پشتیوانی بونیادەكانی دەوڵەتی
بەاڵم رێبەری هەرێمی كوردستان مەسعود
هێزەكوردییەكانی
259
ب��ارزان��یو س��ەرۆك��ی ع��ێ��راق ،کە لە هەمان
توركیا دا بە هۆی هەڵوێستی ئیسرائیلەوە
كاتدا سكرتێری گشتیی یەكێتیی نیشتمانیی
بووە لە كێشەكانی فەلەستینو كورددا.
ك��وردس��ت��ان��ی��ش��ە ه���ەم���وو ئ���ەو زان��ی��اری��ی��ە
بۆ ئەم ئاریشەیە دەسەاڵتدارانی ئیسرائیل لە
ب�ڵ�اوك���راوان���ە ،ک��ە دەزگ��اك��ان��ی ئیسرائیل
پێناو گرتنەبەری سیاسەتێكی كاراو بەهێز
ێ ب�ڵاوی��ان��دەك��ەن��ەوە ،دەدەن����ە دواوە .وەل��
لە رۆژهەاڵتی نێزیكو ناویندا ئۆپشنێكیان
شارەزایان هیچ گومانێكیان لەمەدا نییە.
خ���س���ت���ووەت���ەڕوو ،ک���ە ب���ە ه��ی��چ ج��ۆرێ��ك
ب��ەرپ��رس��ان��ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل ب���ە ش��ێ��وەی��ەك��ی
هاوسەنگی ل��ە پەیوەندییەكانی توركیاو
ف���ەرم���ی دەس����ەاڵت����داران����ی ت��ورك��ی��ش��ی��ان
ئیسرائیلدا راناگرێت .هاوكات لە داهاتوودا
ئاگاداركردووەتەوەو ئامۆژگارییان كردوون
دەبێتە هۆی زێدەتر قوڵبوونەوەی پەیوەستییە
ب���ەوەی ،ت��ەن��ان��ەت ئ��ەگ��ەر ب��ە هاوواڵتیانی
سیاسییەكانی نێوان ك��وردو ئیسرائیلدا.
ئیسرائیلیش سەربازە كوردەكان رابهێن لە
ێ بواردا دەتوانێت كاربكاتە دیارە ئەمە لە گەل
عێراقدا ،ئەوا ئ��ەوان لە عێراقدا ئامادەییان
سەر بەڕێوەچوونی پرۆسە سیاسییەكانی
هەیە .لەم پێناوەشدا چاو لە هەر مەترسییەكی
پەیوەست بە پرۆگرامی ناوەكی ئێران ،کە
تایبەت بۆ سەریان دەپۆشن.
ێ هیچ دڵە راوكێیەك كاردەكاتەوە ئەمەیش ب
هەرچەند پێوەندییەكانی ئیسرائیلو كورد
س��ەر پێوەندییەكانی هەمبەر ئیسرائیلو
ێ بە شێوەیەكی نێگەتیڤ ب��ەردەوام��ن .وەل��
توركیا.
ك��اری��ان��ك��ردووەت��ە س���ەر پ��ێ��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی
ل��ە الیەكیتریشەوە وروژان��دن��ی فاكتەری
ئیسرائیل لەگەڵ توركیا .داگیركردنی لوبنان
ئێرانی لە ئێستادا گەمەیەكی مەترسدارە
لە الیەن سوپای ئیسرائیل لە هاوینی 2006
ل��ە دینامیكییەتی پێوەندییەكانی ك��وردو
داو دەرهاویشتەكانی ئەو رووداوانە لەوانە
ئ��ی��س��رائ��ی��ل��دا .ل��ە چ��ەن��د س��اڵ��ی راب�����ردوودا
ب�ڵاوب��وون��ەوەی هێزە ئاشتی پارێزەكانی
هەوڵەكان بۆ بەڕێوەچوونی ئۆپەراسیۆنو
ت���ورك ل��ەو واڵت���ەدا جارێكیتر سەرنجی
ك��ردەی نهێنی لە نێو قەڵەمڕەوی عێراقداو
چاودێرانی راكێشا بۆ ئەگەری پێشكەوتنی
ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی رێ��ك��خ��راوەك��ان ل��ە هەرێمە
پێوەندییە ستراتیجییەكانی لە نێوان توركو
كوردنشینەكانی ئێراندا .هاوكات هاریكاریی
ئیسرائیلدا .ئەوەیش روون��ە بەم دوواییانە
نزیكی ئیسرائیل لەگەڵ دەزگا سیخوڕییەكانی
زی���ادب���وون���ی ه��ەس��ت��ی دژە ئ��ەم��ری��ك��ای��یو
ئەمریكا بووەتە پێكهاتەو بەشێكی ئێجگار
ئاریشەكان لە پەیوەندییەكانی ئیسرائیلو
بەرچاو لە ستراتیجیی كوردییدا.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 260
هەرچەندە لەم بوارەدا زیاد لە ئامانجگەلێك،
عێراقدا.
ک��ە ئیسرائیل ل��ە پێوەندییەكانیدا لەگەڵ
تەنانەت پێكەوە لەگەڵ جەنگاوەرانی كورد،
ك��وردان دوای كەوتووەو كاری بۆ دەكات
جەنگاوەرانی هێزە تایبەتییەكانی ئیسرائیل
(جگە لە بنەما جێگیرو پێویستەكان) لەوانە:
دژە دەك��ەن��ە نێو س��ن��ووری ئ��ێ��ران��ەوە بۆ
الوازكردنی ئێرانو الدانی ئێران لە رژێمی
دانانی ئامێرو دەزگ��ای ئێجگار هەستیار تا
سیۆقراتییەكەیداو كەمكردنەوەی كاریگەرییە
بە هۆیانەوە ئیسرائیل بتوانێت چاودێری
هەرێمییەكانی لە نێوچەكەدا ب��ەدەر لەوانە
ئامانجە س��ەرب��ازیو ناوەكییەكانی ئێران
ئەركێكی گرنگی نوێ سەریهەڵداوە ،کە لە
بەدەستبهێنێت.
رێگەی هەموو رێگە ستراتیجییەكانییەوە
ه����ەروەه����ا ئ��ی��س��رائ��ی��ل ه���ێ���زە ك��وردی��ی��ە
كاردەكات تا لەمپەر لە ب��ەردەم پرۆگرامی
ج��ەن��گ��اوەرەك��ان رادەهێنێت تا ئەركەكانی
ناوەكی ئێراندا قوتبكاتەوە.
دەزگ��ا سیخوڕییەكانی ئەمریكا راپەڕێنن.
هەر لەم پێناوەدا بە فەزڵو هاریكاری دەزگا
ئەو ئەركانەی ،کە تا ئەوكات نەیانتوانیوە
هەواڵگیرییەكانی ئیسرائیلو ئەمریكا كاركرا تا
ئامانجەكانی خۆیان بپێكن .لەوانە :دزەكردن
گروپە چەكدارەكانی رۆژهەاڵتی كوردستان
ب��ۆ نێو بەرهەڵستكارە ئیسالمییەكان لە
لە بەرەیەكی یەكگرتوودا كۆببنەوەو دواجار
عێراقو كۆكردنەوەی زانیاری سیخوڕیو
لە مانگی سێی 2006دا لە هەولێر بازنەیەكی
لەنێوبردنی
بەرهەڵستكارەكانی
فرەوانیان دامەزراند .دیارە هەموو ئەوەش
سوننەو شیعە لە عێراق.
لەو سۆنگەیەوە بوو تا لە سنووری خاكی
ت هێزی ه���ەروەه���ا ئ��ی��س��رائ��ی��ل دەی��ه��ەوێ��
ئێرانداو لە نێوچە كوردنشینەكاندا دزەبكەنو
پێشمەرگەی كورد ،کە خۆی دەدا لە حەفتاو
چاالكییەكانیان باڵوبكەنەوە.
پێنج ه��ەزار چەكدار وەك هێزێكی كارا بە
ل����ەم ه����ەوڵ����ەدا ب���ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ت��ای��ب��ەت
كاربهێنێت بۆ دژای��ەت��ی رەوت��ە ئیسالمیو
حزبی دیمۆكراتی كوردستانی ئ��ێ��ران لە
عەلمانییە بەرهەڵستكارەكانی عێراق.
كایەكەدا ب��وو .حزب رێكخراوێكە لە پێناو
ش����ارەزای����ان����ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل ئ����ەوان����ەی لە
خەباتی یەكگرتووی كوردستانی ئێرانو
هێزەتایبەتییەكانی ئیسرائیلدا بوون .ئەوان
سەرنگونكردنی رژێمی بااڵدەستی ئێرانە.
ن��ێ��وەن��دی راهێنانی گ��ەورەی��ان ل��ە نێوچە
ئ����ەوان ب��ۆ خ��ەب��ات��ەك��ەی��ان ك��ەڵ��ك ل��ە هێزە
دەشتاییەكانی كوردستاندا كردووەتەو لەو
م��ۆڵ��دراوەك��ان��ی��ان دەب��ی��ن��ن ل��ە كوردستانی
نێوەندانەدا جەنگاوەرانی كورد رادەهێنن .بە
رێ��ب��ەرە
261
گوێرەی راپۆرتێكی رۆژنامەوانی سەبارەت بە چاالكییەكانی ئیسرائیل لە كوردستان
ئەنجام
ئ��ەوە خ��راوەت��ەڕوو ،کە ش��ەش هەواڵگری
ل��ە پ��اش دام��ەزران��دن��ی ق���ەوارەی سیاسیی
مۆساد لە شاری كەركوك لە سەر دەستی
جوولەكە هەمیشە فاكتەری كوردی دارای
هێزە ئیسالمییە توندڕەوەكانی پشتیوانانی
رۆڵێكی تایبەت بووە لە بواری جیۆسیتراتیجی
سوننە كوژراون.
ئیسرائیلدا .پەیوەندییەكانی ئیسرائیلو كورد
ب��ە گشتی دەت��وان��رێ��ت ئ���ەوە ب��وت��رێ��ت ،کە
پێكهێنەرێكی سەرەكی سیاسەتی ئیسرائیلن
ئیسرائیل بە شێوەیەكی نیمچە فەرمی لە
ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوی��نو نێزیكدا ه��اوك��ات
رێگەی كۆمپانیاو رێكخراوەكانەوە دەستی
كاریگەرییەكی بەهێزیشە بۆ فشارخستنە
وەرداوەتە تەنگژە سیاسیو سەربازییەكانی
س��ەر ع��ێ��راق (ت��ا رادەی��ەك��ی ك��ەم س��وری��ا)
عێراقو بە نەزمێكی جێگیریش لە نێوچە
ئەمەش لە پێناو ئ��ەوەدا بوو تا حكومەتی
كوردنشینەكانی باكووری عێراقدا هەیمەنەوە
بەغداد سەرقاڵبكاتو دەستتێوەردانو خۆ
دەستتێوەردانی سیاسییو سەربازیی خۆی
هەڵقوڵتاندنی عێراق لە پێكدادانی ع��ەرەب
برەو پێدەدات.
ئیسرائیل دا كەمبكاتەوە.
لەگەڵ ئەوەشدا لە سەر ئاستێكی بەرفرەوان
لە هەمان كاتدا پێویستە ئ��ام��اژە بۆ ئەوە
ئابووریو ژێرخان پڕۆژەی بۆ دادەڕێژرێت
بكرێت ،ک��ە نێزیكی ك��ل��ت��ووریو مێژوویی
(ب���ۆ ن��م��وون��ە ب��ون��ی��ادن��ان��ی ف��رۆك��ەخ��ان��ەی
جووەكانو ك��ورد گرێدراوە بە كۆمەڵگەی
نێودەوڵەتی هەولێر بە شێوەیەكی مۆدێرن)
بەهێزی جووەكانەوە لە عێراق .بڕوا وایە
ب��ە گ��وێ��رەی هەڵسەنگاندنی ش��ارەزای��ان
كۆنترین رەگ���ەز ب��ن ل��ە ت���ەواوی جیهاندا.
ئ��ەم��ە ب���وارێ���ك ف���ەراه���ەم���دەك���ات ،ک���ە لە
کە پێوەندی نێزیكیان لە ت��ەك ئیسرائیلدا
كاتی دارووخ��ان��ی دراماتیكی ب��ارودۆخ��ی
چێكردبێت.
پ��ەی��وەس��ت ب��ە ب��ەرن��ام��ەی ن��اوەك��ی ئ��ێ��ران
س����ەرەڕای ئ���ەوەی كۆمەڵگەی ج��ووەك��ان
(یاخۆ ئاڵۆزتربوونی پێكدادانەكان لە عێراق
ل���ە ك��وردس��ت��ان��دا ب���ە ت�����ەواوی ن��ێ��زی��ك��ەی
دا) ب��ۆ ئ���ەوەی س��ەرچ��اوە ك��وردی��ی��ەك��انو
ه���ەم���ووی���ان ك����ۆچو رەوی���ان���ك���رد ب����ەرەو
هەموو ئەگەرەكان بەكاربهێنێت لە پێناو
ێ جووەكان دەستیانگرتووە ئیسرائیل ،وەل
وەاڵم��دان��ەوەی��ەك��ی خێرادا لە س��ەر بنەمای
بە رەسەنایەتیو كلتوورو دابو نەریتی
بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی ئیسرائیل.
ك����وردی راب���ردووی���ان���ەوەو ت��ا رادەی��ەك��ی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 262
باشیش ه��ەوس��اری رامیاریی ئیسرائیلیان
هەرچەندە ئەم رەوش��ە هیچی لەو بایەخە
كردووە سەبارەت بە دۆزی كوردو هاوكات
جیۆ ستراتیجیەی ئیسرائیل كەم نەكردەوە،
رام��ی��اری ئیسرائیلیان لە بەرامبەر ئێران،
کە بە شێوەیەكی گشتی لە رامیارییەكەیدا
توركیا ،سوریا ،عێراق دیاریكردووە .لەبەر
خۆی حەشاردابوو.
ئەوە دەكرێت بڵێین كۆمەڵگەی ك��وردی لە
پاشانیش لە ساڵی 1991بە هۆی جەنگی
ئیسرائیلدا توانیویەتی بەشداری لە دۆزی
گ��ەردەل��ول��ی بیابانەوە لە الی��ەن ئەمریكاو
كورددا بكات .ئەگەرچی ئەم بەشداریكردنەش
ن��ەت��ەوە ه��اوپ��ەی��م��ان��ەك��ان��ەوە ب��ارودۆخ��ەك��ە
بە شێوەیەكی دیاریكراو بێت.
گ���ۆڕان���ك���اری ب���ەس���ەردا ه����ات ،ه���ەروەه���ا
هاوكات لە هەماهەنگی لەگەڵ شای ئێرانو
داگیركاری هێزەكانی ئەمریكا بۆ عێراق لە
ئەمریكا لە پەنجاكانو دەستپێكی هەشتاكاندا
2003داو هاوكات سەرنگونكردنی رژێمی
ئیسرائیل ه��اوك��اری سیاسیو س��ەرب��ازی
س��ەددام لە تەختی دەسەاڵتی عێراقدا ئەم
تەواوی لە هەمبەر كوردانی عێراق گرتەبەر،
رەوش����ە دووب�����ارە م����ەرجو ب��ەن��دی نوێی
کە رۆڵێكی ئێجگار گرنگی گێڕا لە بەردەوامی
هێنایەوە گۆڕێ بۆ دووبارە بەكارهێنانەوەو
خەباتی چەكداریی كورد دا دژ بە دەسەاڵتی
خستنەگەڕی كارتی ك��وردی لە پرۆسەی
نێوەندی عێراق.
سیاسی رۆژهەاڵتی نێزیكو ناویندا.
ئیمزاكردنی رێكکەوتنی جەزائیر لە نێوان
بەم پێیەش بە نەزمێكی سروشتی بایەخی
عێراقو ئێرانو شۆڕشی ئیسالمی ئێران لە
كوردی لە ستراتیجی هەرێمایەتی ئیسرائیلدا
ساڵی 1979دا هەموو پشگیرییەكی كوردی
كەوتەوە كەفو كوڵو ئاوڕیلێدرایەوە.
لە الیەن تارانەوە سنوورداركرد.
ل���ە ه���ەم���ان ك���ات���دا ئ��اس��ت��ی پ��ەی��وەن��دی��ی��ە
ئیتر لە ئاكامی ئەم رەوشەدا پشگیرییەكانی
سیاسییەكانی ئیسرائیلو ك��ورد ئێستاش
ئیسرائیل بە تەواوی سنوورداركرا ،چونكە
ب����ەردەوام وەس��ت��اوە ل��ە س��ەر هەڵوێستی
ئیتر هیچ سنوورێكی هاوبەشی ئیسرائیل
واڵتانی عەرەبیو تەنانەت ئێرانو توركیاش
لەگەڵ عێراقدا نەمایەوە.
ل��ەو هاوكێشەیە ب���ەدەر ن��ی��ن .ه��ەرچ��ەن��دە
لەم رووەوە چاالكی پەیوەستی ئیسرائیلو
ل��ە ئێستادا دەك��رێ��ت ب��وون��ی دەسەاڵتێكی
ك��ورد لە ب��واری س��ەرب��ازیو سیاسیدا بە
خ���ۆب���ەڕێ���وەب���ەری ك����وردی ل��ە ب��اك��ووری
شێوەیەكی دراماتیكی ك��ەم��ب��وون��ەوەی بە
عێراقدا ببێتە خاڵی پەیوەندی لە پرۆسەی
خۆیەوە بینی تا وەك دەستپێكی نەوەدەكان.
جیۆسیاسیی ئیسرائیل لە هەرێمەكەدا .دیارە
263
ئەمەش بە شێوەیەكی سروشتی كاریگەریی نێگەتیڤ دەكاتە س��ەر پێوەندییە پڕ پێچو پەناو ئاڵۆزەكانی توركیاو ئیسرائیل. ئەمەیش دیسانەوە مل دەكێشێت بۆ پرسی بەرنامە ناوەكییەكانی ئێران ،بەتایبەتی ئەگەر ئەو پرسە بگاتە رادەی دەستپێكی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ه��ێ��زی س���ەرب���ازی ل��ەالی��ەن ئەمریكاو ئیسرائیلەوە ل��ە داه��ات��ووی��ەك��ی نێزیكدا. ل����ەم دۆزەی����ش����دا ه������ەردوو پ��ش��گ��ی��ریو بەشداریی راستەوخۆی ك��وردان��ی ئێرانو عێراق لە داهاتوودا زۆر پێویست دەبێت بۆ دژایەتی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران ،کە لە باكگراوندی ئاسایشی نەتەوەی ئیسرائیلدا تەگەرەی لەو ج��ۆرە پێشینەی نەبووە .لە راستیدا پێویستە ئەوەیش بە دوور نەزانرێت، کە هیوایەكی پوچو ناڕوون لە گۆڕێدایە بۆ بێكاریگەركردنو الوازكردنی گرفتی ئێران لە رێگەی ئ��ام��ڕازە سیاسییەكانو فشاری هەرێمییەوە لە سەر ئێران .لە رەوشێكی لەم جۆرەشدا دیسانەوە لە ئەدەبیاتی سیاسیی ئیسرائیلدا پرسی ك��ورد دەبێتەوە نێچیرو بارمتەیەك بە دەست ئیسرائیلەوە ئەوەیش هەموو لە پێناو خاستركردنی پێوەندییەكانیدا لەگەڵ توركیا.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 264
چاوگێڕانەوەیەك بە مێژووی گهلی كورد لە سەرهتای جەنگی جیهانی یەكەمهوه تا سااڵنی پاش پڕۆسەی ئازادی
وهرگێڕانی (لە ئینگلیزییەوە) :باوەڕ عهلی حاجی
265
دەستپێک
دژیانو قەدەغەكردنی زمانیانو كلتووریان.
ك��وردەك��ان پێناسەكراون ب��ە گ��ەورەت��ری��ن
ج��ێ��گ��ۆرك��ێ��ک��ردن ب��ه ن��ی��ش��ت��هج��ێ��ب��وون��ی��انو
رەگ���ەز ل��ە رووی زەوی ،ک��ه ب��ێ بوونی
وێرانکردنی زەوی��ی��انو تااڵنکردنی م��اڵو
دەوڵەتێكی تایبەت بە خۆیان بن .ژمارەی
سامانی تایبەتییان .قهتیسکردنی سنووری
ک���ورد ل��ە ن��ێ��وان ب��ی��س��تو پێنج ب��ۆ س��یو
ب��اری كۆمەاڵیەتیو ئابووریو سیاسییان.
پێنج ملیۆن ئهژمار دهکرێن .بە زۆری لە
زهوتکردنی مافی مرۆڤایهتییان ،ههروهها
هەرێمێكدا دەژین ناویان لێناوه كوردستان.
هەژاركردنیان ..هتد .
نهخشهی نافهرمییان بە درێژاییی هەر چوار
كورد به درێژایی س��هدهی بیستهم هەوڵو
سنووری واڵتانی سوریاو ئێرانو توركیاو
کۆششی ک��ردوو ه بۆ بەدەستهێنانی مافی
عێراقدا كشاوە .مهزنترین رێژەی كوردهکان
نهتهوایهتیی خ��ۆیو پێکهێنانی دەوڵ��ەت��ی
لە پەراوێزی واڵتی توركیادان ،كە ژمارەیان
س��ەرب��ەخ��ۆ ب��ۆ خ���ۆی ،ب���ەاڵم م��ەخ��اب��ن ئەم
به نزیكەی پانزه ملیۆن مەزەندە دەكرێت.
هەوڵو كۆششەی هەمیشە كورتیهێناوە.
بە تێکڕا لەگەڵ ك��وردان��ی ئێرانو عێراقو
له دوای داڕمانی ئیمپڕاتۆریی عوسمانیو
س��وری��اش��دا ب��ه چ���وارەم مهزنترین رەگ��ەز
کۆتاییهاتن ب��ه جەنگی یهکهمی جیهانی،
ئهژمار دهکرێن لە رۆژهەاڵتی نێوەڕاستدا.
هاوپەیمانان ه��ەس��ت��اون ب��ە ئامادەكردنی
مهزنییان لێرهدا به ریزبهندی له پاش هەر
رەشنووسێك لە ژێر ن��اوی (سێڤرێس) بۆ
سێ رەگ��ەزی ع��ەرەبو ف��ارسو ت��وركهوه
یەكپارچەیی ئ��ەو ناوچە بەشبەشكراوانە،
دێت.
كە لە ئیمپڕاتۆریی عوسمانییهوه بهجێماون
ی زۆرینەی مێژووی خۆی كورد بە درێژای
ب��ە مەبەستی دام��هزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ێ��ك بە
هەمیشە بۆته قوربانییهکی ملكەچ لە الیەن
بەشداریكردنی گشت رەگ��ەزەك��ان .لە نێو
واڵتانی دراوسێیەوە .لە مێژهوه هەستیان
رەشنووسەكەدا تورکیا پەیوەستکراوه بە
بە ملكەچیی خۆیان ك��ردووەو بە شێوازی
س��ەروەری��ک��ردن��ی رهگ��هزهک��ان��ی ئەفریقای
جیا جیا ستەمی زۆری��ان لێكراوە .هەمیشە
ب��اك��وورو ئ��ەرم��ەن��س��ت��انو ك��وردس��ت��ان .لە
ب��وون ب��ه سووتماکی دی����اردهی دڕن��دەی��ی
الیەكیترەوە به كۆنتڕۆڵی دورگەكانی ئێجهو
ل��ە ه��هم��وو م��ێ��ژووی م��رۆڤ��ای��ەت��ی��دا .وەك
دانێلێس لە الیەن یۆنانەكانەوە ،كە ئەوانیش
پاكتاوكردنی رەگەزییانو له گۆڕنانیان بە
ه��اوش��ێ��وەی ك��ورد ملكەچی ئیمپڕاتۆریی
ك��ۆم��ەڵو بهکارهێنانی چەكی كیمیایی له
عوسمانی بوون.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 266
لە ئەنجامدا هاوپەیمانان لە نێوان خۆیاندا
بیستهوه ،تا خۆرئاوابوونی ئەو سەدەیە،
رێکكنەكەوتوونو گەلی توركیش بووه به
س��ات��ێ��ك ب����هدی ن����هک����راوه ،ک���ه دژای���ەت���ی
نهتهوهیهکی بەهێزو دهوڵ��هت��ی تورکیایان
ه��اوواڵت��ی��ب��وون��ی م���رۆڤ���ی ك�����وردی ت��ێ��دا
دامهزراندووه.
نەكرابێت .بە جۆرێك ،كە لە بههاو خهسڵهتی
رەش�����ن�����ووس�����ی (س����ێ����ڤ����رێ����س) زۆری
تایبهتی خۆیان دایانبڕیوونو ناویان لێ ناون
نەخایاندووهو تەمەنێكی كورتی ك��ردووه.
(توركانی شاخاوی) .با روونتر بڵێین وەك
لە پ��اش چەند ساڵێك رێكکەوتننامەیهک،
قەرەج مامەڵەیان لەگەڵدا کردوون.
ی��اخ��ود رەشنووسێكی ن��وێ ل��ە ژێ��ر ن��اوی
تاكو سااڵنی 1990بە دواوە ،كورد بە هەموو
(لۆزان) بە تەواویو بە شێوەیەكی سەرەكی
جۆر لە زمانی دایك دابڕێنراون .ئەو مافەیان
مافی بڕیاردانو حوكمكردنی لە كوردەكان
لێ سەندراوهتهوه ،كە ئاخاوتنیان به کوردی
سەندۆتهوهو له ههموو مافهکان بێبەشی
بێت .لە هەر گۆشهو كونجێكیەوە تەماشا
ك��ردوون .ئیدی س��ەدەی بیست کورد بۆته
بكەین ،دهبینین كوردەكان بهندو سنووردار
سەدەیەكی زۆر تەنگو پڕ له چەرمەسەری.
كراوون؛ لە نێو نهریتی نهژادپهرستیی تورکدا
تەنانەت ئەو چەرمەسەرییە ئەو كوردانەشی
وردە وردە ههوڵدراوه كلتووری گهلی کورد
گ��رت��ۆت��هوه ،كە لە ناوچە سروشتییەكانی
بتوێنرێتهوهو تێکهڵی نێو خوێنی دەم��اری
خۆیاندا دەژیان ،كە سااڵنێك بووه لە باوکو
رهگهزی توركی بکرێت .
باپیرانیانەوە بۆیان م��اوهت��هوهو ب��ووە به
تورک بە رواڵەت وایان نیشانداوه ،که كورد
زێدیان.
له رۆژئ���اوای واڵت��ی تورکیادا بێ كێشەن،
ک��ورد لە واڵت��ی توركیادا كەوتوونەته نێو
ب��ەاڵم ئهگەر بنواڕین ،ئ��هوا دهبینین کورد
گێژاوی كلتووری ت��ورک��هوه ،كە دەتوانین
گەورەترین كێشەیان كێشەی ئابوورییه.
بڵێین ه��ەر كەسێكیان ب��ە دابو نهریتیان
لە كاتێكدا ،كە راگەیەنراوە رێژەی بێكاریی
ئهوان نەجووڵێت ،ئهوا لە الیەن حكومەتو
ه��اوواڵت��ی��ی ک����ورد ل��ه ت��ورک��ی��ادا ه���هر لە
دەسەاڵتەکهیانهوه وەك خەڵكانی ئاسایی
بەرزبوونەوەدا بووه تا گهیشتێته رێژهی له
دیكە دان بە مافەكانی نەنراوه .
سهدا حهفتا.
حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی دهوڵهتی
ل��ە ئ��ێ��س��ت��ادا س����ەرۆك وهزی���راک���ی تورکیا
توركیا بە هەر شێوازێك بووبێت كوردیان
هاوكاریو كۆمەك بۆ گهلی کورد له تورکیادا
چاوساندۆتهوه .هەر لە سەرەتای سەدەی
نیشان دهدات .بە دڵنیاییشەوە گۆڕانكاریی
267
م��هزن له تورکیادا بە رێگاوهیه ،ب��ەاڵم لە
بهێنن.
الی��ەك��ی دی��ك��ەوە ،ب��ە ب���ەردەوام���ی كێشەو
ک��ورد ل��ە پ��اش وەدەستهێنانی پشتگیریی
ملمالنێ لە نێوان هێزە چەكدارەكانی تورکو
ل��ە الی��ەن یەكێتیی س��ۆڤ��ی��ەت��هوه ،ه��ەروەه��ا
كوردە راپهڕیوهکانی ئەو واڵتەدا روودەدهن،
پاش ماوەیەكی كەم لە بهدەستهێنانی ئهو
كە بە داخەوە ئەمەش یەكێكیترە لە كێشە
پشتگیرییەی س��ۆڤ��ی��ەت ،س��هردهم��ێ��ک ،که
هەرە گەورەكانی كورد لە واڵتی بێگانەدا،
كۆماری سۆڤیەت لە پاش شكستهێنانی لە
كە هەمیشە لە بەردەم هێرشی لەنێوبردندان.
جەنگەكاندا گشت رێككەوتننامەكانی لەگەڵ
ل ه خۆرئاوابوونی سەدەی بیستو هەاڵتنی
ئێراندا هەڵوەشاندۆتهوهو هێزەكانی خۆی
س���ەدەی بیستو ی��هک��دا هێزی سهربازیی
لە سنوورەكانی واڵتانی فارس کشاندۆتهوه،
تورك دهتوانین بڵێین زیاتر لە چوار ههزار
نەهامەتیتر ب��هرۆک��ی گ��رت��ووه .رهزاش���ای
گ��ون��دی ن��اوچ��ە ك��وردی��ی��ەك��ان��ی راگ��وێ��زو
ئێرانیش ئ��ەو س��ەردەم��ە ئ��ەم��ەی ك��ردۆت��ە
خ��اپ��وور ك�����ردووه .ب��ە گ��وێ��رەی دەزگ���ای
خ��اڵ��ێ��ك��ی رەشو ئ��اڕاس��ت��ەی ن��ێ��وچ��هوان��ی
چاودێریی ناوخۆییش زی��اد لە سێ ملیۆن
گشت كوردانی كردووه .بە دانانی هەندێك
م��رۆڤ��ی ک��ورد ش��ارب��ەدەر ك���راون ب��ێ هیچ
ی��اس��ا ب��ۆ س���ن���ووردارك���ردن���ی س��ۆش��ی��اڵو
ق��ەرەب��ووك��ردن��ەوەی��ەك��ی م���اددی ل��ە الی��ەن
كلتوورو چاالكییەكانی ك��ورد بە پاساوی
حكومەتی توركیاوە.
هەڵگیرسانی شۆڕشی ئیسالمی .ئەمەش
ل��ە ئ��ێ��رانی��ش��دا ك���ورد ب��ە ه��ەم��ان شێوەی
وایكردووه ،كە گشت سەركردە كوردەكان
کوردی واڵتی توركیا له دۆخێکی ئابووریی
لە سەرەتای س��ەدەی بیستدا بە مەبەستی
زۆر سەختدا دهژین .شوێنیان له ئێراندا به
دانانی بیردۆزی درووستكردنی دەوڵەتێك،
بهراورد لهگهڵ فارسهکاندا بە هەژارترینو
یاخود ههر هیچ نەبێت حكومەتێكی تایبەت
ب���ێ خ��زم��ەت��گ��وزاری��ت��ری��ن ش��وێ��ن��ی ئ��ێ��ران
بە ك��ورد ،هەستاون بە نووسینی نامەیەك
دهژم��ێ��ردرێ��ت ،ب��ەاڵم لەگەڵ ئ��ەوەش��دا ئهو
بۆ رێكخراوی ئەمنستی ئینتەرناشناڵ .ئەو
كوردانهی ئێران هەر به خۆڕاگری له پێناوی
رێكخراوەش هەستاوه بە لێكۆڵینەوە لەو
ژیاندا دەجەنگنو توانیویانه بە شێوازێكی
بابەت ە به چەند پەیامنێرێكی دزە پێكردە
زۆر س��ەرك��ەوت��وو نیمچه ئ��ازادی��ی��ەك ،كە
نێو ئۆردوگا زۆرەملێكانی كورددا .ئەوانیش
ئینگلیز پێی دەڵێت semi-independent
خۆنەویستانە راپۆرتێكیان لە سەر رەوشی
لەو شوێنە وێرانەی واڵتی فارسدا بە دەست
ك����ورد ئ���ام���ادەك���ردووه .ئ���ەم راپ���ۆرت���ەش
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 268
بووە به سەرەتای جێگیركردنی بیردۆزی
ك��ەوت��وون��ەت�� ه پ��ەی��ڕەوك��ردن��ی سیاسەتێكی
(درووستكردنی حكومەتی كوردی).
ههره نامرۆییانە ،كە ئەویش لێسەندنەوەی
ل��ەگ��ەڵ خ��ۆره��ەاڵت��ن��ی س��ەدەی��ەك��ی ن��وێ لە
رەگ��ەزن��ام��هی سورییە ل��ەو ك��وردان��ەی ،كە
مێژووی مرۆڤایەتیدا ،جگه لەوەی لە ئێراندا
پێشتر خاوەن رەگەزنامەی سووری بوون.
دۆخ وردە وردە بەرەو تێكچوون رۆیشتووه،
دۆخ��هک��ه ب��گ��رە گ��ەش��ت��ۆت��ه رادەی������ەك ،كە
که لە الیەكەوە ژمارهیهک کورد لهو واڵتهدا بە
رەگەزنامەیان لەو كوردانەش کێشاوهتهوه،
دیل گیراون .لە الیەكیتریشەوە سزای تووند
كە ش��ام زێ��دی ب��ابو باپیرانیان ب��ووه .لە
دراون ،كە سووكترین سزایان بەندیكردنی
ئ��ەن��ج��ام��دا زۆرب����ەی گ��ەل��ی ك���ورد ل��ە شام
ههتاهەتایی بووه .تا كار گەشتۆتە ئەوەی
نەیانتوانیوه مرۆڤانە درێژە بە ژیان بدەن .بە
س��ااڵن��ە ب��ە س���ەدان ك��ەس��ی خ��وێ��ن گەرمی
شێوازێك ،که ههر هیچ نەبێت به ئاوارەییش
كورد لە سێدارە دراون .رێژەی زۆریشیان
لە ژێ��ر سایەی حكومەتی واڵت��ان��ی ش��امدا
بە زیندانی سیاسی وەسفكراون .مافەكانیان
خۆر لە رۆژە رەشەكانی تەمەنیاندا ببیننهوه.
زۆر بە قێزەونانە پێشێلكراوه.
س��ەرەڕای ئەمەش دهرب��هدهر ک��راونو هیچ
ئهگەر بڕوانینە مێژووی ك��ورد لە واڵتانی
بهختێکیان نەماوه بۆ گەڕانەوەیان بۆ سهر
(ش��ام)ی��ش��دا ،ئ���هوا ب��ۆم��ان دەردەك���ەوێ���ت
خاکی خۆیان لهبهر نەبوونی رەگەزنامەی
چارەنووسی لهوێشدا هیچ باشتر نەبووە لە
ی وهک سوورییان .کاتێک روویان له واڵتێک
شوێنهکانیتر ،كە پێشتر باسمان لێوەكردن.
عێراق ک��ردووه ،لەوێشدا بە هەمان شێوە
شێوازی ژیانیان هیچ جیاوازییەكی نەبووە
سووكایەتی بە مافەڕەواكانیان کراوه.
لەگەڵ هاونیشتیمانییان لە واڵتانی فارسو
ل��ە ع��ێ��راق��ی��ش��دا ك����ورد ه��ەم��ی��ش��ە ت��ووش��ی
ئەنادۆڵدا .هاوشێوەی عێراق لە سوریاش
سیناریۆی تراجیدی بووە .به تایبهت لە ژێر
رژێمێكی فاشیست هەبووه بە هەمان ناوی
دهسهاڵتی رژێمهکهی سهددام حوسێندا.
بەعس ،كە لە عێراق ه��ەب��ووه .ئ��ەو رژێمە
ل��ە س��ەرهت��ای��ی س��اڵ��ی 1980هوه س���هددام
فاشیستەش لە واڵت��ی ش��امدا هەستاوه بە
حوسێن له عیراقدا له رووی سهربازییهوه
شاربەدەركردنی هاوواڵتیی كورد بە ناوی
روان��گ��هی ب��ۆ کێشهی ک���ورد ه��هب��ووه ،که
(پشتوێنهی س��هوز) بۆ پارستنی سنووری
هەمیشە گهلی ك��وردو خاکی كوردستانی
واڵتی سوریا له دوژمنی دهرهک��ی .بۆ ئەم
كردۆتە ئامانجی قهالچۆکردنو وێرانكاریی
مەبەستەش دهسهاڵتی بهعس له سوریادا
س��ەرت��اس��ەری .ل��ە ی��ەك ه��ێ��رش��دا نزیكەی
269
ههشت ههزار کهسی کوردی لە عهشیرهتی
گ��ۆڕی ب��ە كۆمەڵی ك��ورد تاكو س��ەرەت��ای
بارزانییەكان سهرنگوم کردووه .لە سهدهی
س����ەدەی ب��ی��س��تو ی�� هک��ی��ش ه���هر درێ���ژەی
بیستدا له سااڵنی ههشتاوه ،تاکو سااڵنی
ه���ەب���ووە .ل��ە پ���اش پ���ڕۆس���ەی ئ�����ازادی له
ن��هوهت��هوه ك���ورد ب��هر هێرشی كاولكاری
عێراقدا ئەو گۆڕه به کۆمهاڵنه هەڵدڕانەوەو
کهوتووه ،له الی��هن رژێمی بەعسهوه .ئهو
ل��ەو كاتەدا تەنها ئێسكو پروسك نەبێت،
رژێمه بۆ خۆی ئهو هێرشهی ناوناوه ئهنفال،
هیچیتر نەبینراوهتهوه .بە جۆرێك ،كە ئەو
که ببێته قهتماغهی کۆمهڵکوژی له مێژوویی
ئێسكو پروسكانەش هێندە تێكەڵ بوون ،كە
ک��وردداو ببێته خاڵێكی رەش ،كە هەرگیز
بە ئامێرەكانی وەك (شۆفڵ) هەڵدەدرانەوە.
بەرۆكی مێژووی رای گشتیی جیهانی بهر
ئەمڕۆ ك��ورد دەستیان به سەر هەرێمێكدا
نهدات.
گ��رت��ووه ل��ە ب��ەش��ی ب��اك��ووری رۆژه��ەاڵت��ی
دی��ارە س���هددام بۆ شانازیکردن به هێزی
عێراق ،كە زۆرب��ەی كوردەكان ب��ەرەو ئەم
خۆیهوه وهک سهرکردهیهکی ئ��ازا له نێو
واڵت���ە دادەك��ش��ێ��نو رۆژب�����ەرۆژ ف��رهوان��ت��ر
ههموو سهرکرده عهرهبهکاندا ،که ئەو كاری
دەبێت.
کۆمهڵکوژییهی له دژی کورد ئەنجامداوە،
ل��ە س��اڵ��ی 1990دا زۆرب�����ەی ن��اوچ��ەك��ان
باسی لهوه ک��ردووه ،که توانیویهتی سهدو
پارێزراوبوونو حكومەتێكی كاتی لە الیەن
ههشتا ههزار كەسی مرۆڤی لە پیرو گەنجو
هەر سێ دەوڵەتە زلهێزەكەی جیهانەوە ،وات ه
م��ن��داڵو ژنو پ��ی��او لهنێوبهرێت .س���هددام
ئەمریكاو بریتانیاو فەڕەنساوە دام��ەزراوه.
ب��ەوەش��ەوە ن��ەوەس��ت��اوه ،بهڵکو هەستاوه
بە پابەندبوون بە دەستكەوتەكانی جەنگی
ب���ه ک��ی��م��ی��اب��اران��ک��ردن��ی ش����اری ه��هڵ��هب��ج��ه
كەنداو .كوردەكانیش لە پاش ئەم خولەوە
ل��ه ه��اوش��ێ��وەی ب��ۆم��ب��ب��اران��ک��ردن��ی ش��اری
هەوڵیانداوه كار لە سەر ئەو یاساو نەریتانە
هیرۆشیما .ئ��ەم كارەساتەش پێنج ه��هزار
ب��ك��ەن ،ك��ە ل��ە الی���ەن خ��ۆی��ان��هوه دان����راون.
شەهیدی لهو شاری ههڵهبجهیهدا خستووه.
ئەمەش وایكردووه ،كە گەلی كورد لە ساڵی
رژێمەكەی س��هددام لە پ��هراوێ��زی هێرشی
2003داو ب��ە ی��ەك��گ��رت��ووی��یو ب��ە پاڵپشتی
ئەنفالو كیمیابارانو كاولكاریدا زی��اد لە
پشتگیریكردنی دەوڵەتە زلهێزەكان توانییان
چوار ههزار گوندی سهر خاکی کوردستانی
رژێمی سەددام حوسێن ببەزێننو ناوی لە
بە وێرانی بۆ کورد بهجێهێشتووه.
سەر ئااڵ شەكاوەكەی كوردستان بسڕنهوه.
بە پێی ئامارێكی ن��ەت��ەوە یەكگرتووەكان،
ل���ە دوای ئ�����ەوەش س����ەرك����ردەو ك��ەس��ە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 270
سیاسییەكانی ویستوویانه بینایی بگەڕێننەوە
ئ��اوارە بوون ،هەرێمی كوردستان دەرگای
كوردستان بە بونیادنانی هەرێمێك بۆ خەڵكە
دڵ���ی ك��وردەك��ان��ی ب��ۆ ه��اوزم��ان��انو بگرە
چ��ەوس��اوەك��ەی .كوردستان بە شێوەیەك
بێگانەكانی ئەو واڵتە بكاتەوەو كوردستانیش
گ��ەش��ەی س���ەن���دووه ،ك��ە رۆژان����ە حیزبی
بكاتە النكەی حەسانەوە بۆ ئەو برایانەی ،كە
س��ی��اس��یو دەزگ���ا ئ���اب���ووریو پێگەیاندنی
لە شامەوە هەستاون بە پەنابردن بۆ واڵتی
كەسانی پسپۆڕی بە خۆوە بینیوه.
گەورەی كوردستان.
حكومەتی نوێی دامەزراوی عێراق هەستاوه بە ناساندنی هەرێمێك لە ژێر ناوی هەرێمی
سهرچاوه:
ك����وردان .ئ��ەم ج��وواڵن��ەوەی��ەی حكومەتی
http://kurdishrights.org/info-on-kurds
عێراقیش هەستێكی زۆر بەهێزتری لە نێو دڵی كورداندا درووستكردووه ،كە هەر بەوەوە نەوەستان ،كە ناسێنراون ،بەڵكو حكومەتێكی ك��وردی��ش��ی��ان دام����ەزران����دووهو ن��اوی��ان لێ ن��اوه حكومەتی هەرێمی ك��وردس��ت��انو لە نێو حكومەتە جیهانییەكانیشدا بە ()K.R.G دەناسرێتەوە. حكومەتی ك���وردی توانیویهتی زۆرت��ری��ن ئاسایشو ژێرخانی ئ��اب��ووری��ی بەهێز بۆ خەڵكەكەی دابین بكاتو ببێتە جێی شانازیو جێگەی ئومێدی گشت كوردان. كورد بە گوێ نەدانە مێژووە فاشیزمەكانیان هەستاوه بە بەستنی پەیوەندیی پتەو لەگەڵ هەردوو واڵتی فارسو توركیا .بەرژەوەندیی خ��ۆی خستۆتە پ��اڵ ب��ەرژەوەن��دی��ی واڵتانی دراوس��ێ��ی .ئەمە جگە ل��ەوەی ،كە لە ساڵی 2012ب����ۆ 2013بە ه��ۆی ئ��ەو جەنگەی ،كە بەرۆكی واڵتانی شامی گرتەوەو خەڵكەكەی
271
خەونی توركیا بۆ نوێكردنەوەی عوسمانڵیزم دیدار لەگەڵ ستران عەبدوڵاڵ
سازدانی :مهحموود نهجمهدین
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 272
ــ توركیا ئەو دەوڵەتەیە ،کە لە راب��ردوودا
تهیب ئ��ۆردوگ��ان كێشەی ك��ورد چووەته
خاوەنی ئیمپڕاتۆڕیی عوسمانیی ب��ووە .لە
پ��ێ��ش��ەوە .ق��ۆن��اغ��ی سەختی ه��ات��ۆت��ه پێش
دوای رووخانی عوسمانیشەوە توركیا بووه
سهبارهت به کێشهی دهوڵهتی تورکیا لهگهڵ
بە دەوڵەتێكی كۆماریی ،ب��ەاڵم كۆمارێكی
کورددا .بەههرحاڵ ،لێرهدا ئێمە ئەم دیدارەمان
بچووكتر لە سەردەمانی عوسمانی .زۆرێك
لەگەڵ رۆژن��ام��ەن��ووس ستران عەبدوڵاڵدا
لەو واڵتانەی لە ژێر دەسەاڵتی عوسمانیدا
ئەنجامداوە؛ وەك رۆژنامەنووسێكی کورد،
ب���وون ،وردەوردە ك��ەوت��وون��ەت��ەوە دەس��ت
کە كتێبێكی تایبهتی به ناونیشانی (له رۆما
خاوەنە ئەسڵییەكانی خۆیان .ئیمپڕاتۆریی
کهوته بهرچاوم) لە سەر رەوشی توركیاو
عوسمانی بەرەو رووخان چووه .كۆمارییش
كوردو تورك نووسیوە .ئەم كتێبەی نووسەر
بچووكتر ب��ووەت��هوه .ل��ەم كەینو بەینەدا
لە چەند بەشێك پێكهاتووه .كۆمەڵێك دیدارو
كورد وەك میللەتێكی ژێردەستە ماوهتهوه.
راپۆرتی رۆژنامەوانیو لێكۆڵینەوەی تێدایه
پ��ارچ��ە ه��ەرەگ��ەورەك��ەی ك��وردس��ت��ان ،کە
دهربارهی كوردو تورک.
كوردستانی ب��اك��وورە ،لە دوای رووخانی
پرسیارهکانم لهگهڵ بهڕێز ستران عهبدولاڵدا
دهوڵهتی عوسمانیو دروستبوونی كۆماری
بەمە دهستپێدهکهم .ئایا دەوڵ��ەت��ی توركیا
تورکیا ،رەوشی كورد لەو خاکهدا گۆڕاوه.
ویستو توانای ئەوەی هەیە كێشەی كورد
ئیتر ملمالنێو جهنگو کوشتاری ك��وردان
چارەسەر بكات؟ ئایا ئەم پڕۆسە ئاشتییەی
زی���ادی ك����ردووهو ك���ورد دەس��ت��ی داوهت���ه
نێوان حکومهتی تورکیاو کورد ئەنجامێكی
خەبات .لە بەرانبەریشدا كۆماری ئیلحادی
باشی دەبێت؟
ــ بە ناو عەلمانی له توركیادا كەوتووەتە
ێ ههڵبهت دهبێت ئەم پرسیارانە بكەین به س
کوشتنو تواندنەوەی شۆڕشەكانی کورد.
بەشەوە .دەوڵەتی تورکیا دەیەوێت توركیا
ئەم دۆخه درێژەی كێشاوه هەتا سەردەمی
جێگیر ببێت .دەی��ەوێ��ت كێشەكانی توركیا
دەركەوتنی تورگویت ئ��ۆزاڵ .لە سەردەمی
كۆتاییان پ��ێ بێت .ئ��ەم��ەش تەنها ئاواتی
ئۆزاڵدا رەوشەكە گۆڕاوه .كێشەی كوردو
پارتێکی وەك دادو گەشەپێدان ن��ەب��ووە،
تورك چووەته قۆناغێكیترەوە .وردەوردە
بەڵکو ئاواتی حكومەتەكانی پێش ئەویش
رەوشی كورد گۆڕانی بە سەردا هاتووه هە
بووە .لەگەڵ ئەوەشدا ئاواتی حكومەتەكانی
تا سەردەمی ئەمڕۆ .لە سەر دەستی پارتی
دوای ئەویش دەب��ێ��ت .تەنانەت حكومەتی
دادو گەشەپێدان بە سەرپەرشتی رهجهب
ئەتاتوركیش ویستویەتی كێشەی كورد
273
چارەسەربكات ،بەاڵم ئایا ئەو دیدو بۆچوونە
نێوان ئ��ەوەی ،کە شتێك بە كورد بدرێتو
چییە بۆ چارەسەركردن؟ چارەسەر لە دیدی
لە بەرانبەر ئەوەدا ئاشتی بۆ توركیا دابین
دەوڵ��ەت��ی توركیادا ئ��ەوەی��ە كێشەی كورد
بكرێت .ئەم شتەی ،کە بە كورد بدرێت ،هەتا
لە بناغەوە نەبێت .لەبەر ئەوە هەوڵیانداوە
هاتووە رێژەكەی زیاتر بووە .نموونەی ئەمە
كێشەی ك��ورد چ��ارەس��ەرب��ك��ەن ب��ە رێگەی
لە سااڵنی نەوەتەكاندا بووە ،کە گوتوویانە با
ل��ەن��اوچ��وونو نەمانی ک��ورد .ئەگەر پێیان
خوێندن بە زمانی كوردی بێت .دوای ئەوە
ت ئەو كەسانەی ئیدیعای كوردبوونیان بكرێ
چارەسەركردنی ئەم كێشەیە زۆری خایاندو
ك������ردووە ،ل��ەن��ێ��وی ب���ب���ەن .ه��ەوڵ��ی��ان��داوە
ئیتر داواك��اریت��ر ه��ات��ووە ب��ە س��ەری��دا .لە
لەنێوبردنی رۆشنبیریی ب��ك��ەنو چەندین
ئەنجامی شەڕی چەكدارییەوە هەزاران كورد
شێواز بەكارهاتووە لە س��ەدەی بیستەمدا
كوژراونو هەزاران كورد راگوێزراونو لە
ت بە ناوی تەنها بۆ ئ��ەوەی شتێك نەمێنێ
شوێنەكانی خۆیان دەرك����راون .پڕۆسەی
ن��ەت��ەوەی ك���ورد .ل��ەب��ەر ئ��ەوە ه��ەر الی��ەك
ژیانی كۆمەاڵیەتیو ئابووری لە كوردستاندا
ه��ەوڵ��ی��داوە چ��ارەس��ەری ب��ك��ات ،ب��ەاڵم بەو
پەكخراوە .لەبەر ئەوە لە ئەنجامدا ئەمانەش
مەبەستە نەبووە ،کە حەقی كورد بدات .بەڵكو
ب���وون ب��ه كێشەی س��ەرب��ار .ب��ۆی��ە خەڵكی
هەوڵیداوە ئەم كێشەیە لە كۆڵ دەوڵەتی توركیا
ك����ورد ،ک��ە ه��ات��ووە ب��اس��ی ل��ه چ��ارەس��ەر
بكاتەوە .دیارە لە سی ساڵی راب��ردوودا بە
ك���ردووە ،ل��ەگ��ەڵ ب��ی��رك��ردن��ەوە ل��ە هەندێك
تەواوی لەگەڵ دەستپێكی خەباتی پەكەكەوە،
شت بیریشی لەوە كردۆتەوە بارودۆخەکە
کە لە شانزەی ئابی 1984دا دەستیپێكردووە.
ئاسایی بكاتەوە .ئەم نائاسایی بوونە خۆی
لەو رۆژەوە ئەو ماوە دوورو درێژە دەكاتە
بەشێك نییە لە كێشەی كورد ،بەڵكو بەشێكە
سی ساڵ .دووبارە دەڵێمەوە دەوڵەتی تورك
لەو چارهسهرانهی ،کە دەوڵەت لە ئەنجامی
ویستویەتی كێشەی كورد چارەسەر بكات.
خەباتی كورد كردوویەتی .بۆ نموونە ئەگەر
بە واتای ئەوەی كێشەی كورد لەنێوببرێت،
دەوڵەتی تورك بیر لەوە بكاتەوە ،کە خەڵكی
بەاڵم لە نەوەتەكان بە دواوە ئەو تەییارە
راگ��وێ��زراو بباتەوە بۆ شوێنی خ��ۆی ،ئەوا
سیاسییە لە نێو توركیادا پ��ەی��داب��ووه ،کە
ئەمە بەشێك نییە لە چ��ارەس��ەری كێشەی
ئیشیان لە س��ەر چارەسەركردنی كێشەی
ك��ورد ،چونكە لە بناغهدا خەڵكی ك��ورد لە
ك��ورد ب���ووە ،ن��ەك ب��ە لەنێوبردنی ،بەڵكو
سەر خاكی خۆی ژیاوەو دەركراوە .ئەوجا
دروس��ت��ک��ردن��ی ه��اوس��هن��گ��ی��ی��هک ب���ووە لە
دەیكەن بە بەشێك لە چارەسەر .ئەمە لە دیوی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 274
ئەدەبیاتی كوردیدا بەشێك نییە لە چارەسەر.
كورد لە نێو پارتی دادو گەشەپێداندا هەن.
هەرچەندە لە ئەدەبیاتی توركیدا ئەمە بە
ئەمانەش بە جۆرێك لە جۆرەكان مافیان
بەشێك دادەنرێت لە چارەسەر .لە راستیدا
ت لە توركیادا مافیان پێبدرێت، هەیەو دەبێ
ئەمە ئهنجامی چارەسەرنەكردنی كێشەی
چونکە شوێنی نیشتەجێبوونی ئەوانیشە.
كوردە ،کە دەوڵەت بە ناوی چارەسەرەوە
ن��ەك ل��ەب��ەر كێشە نهتهوایهتییهکه ،بەڵكو
دەیگێڕێتەوە بۆ شوێنەكانی خۆیان .ئەوە
لەبەر ئ��ەوەی موسوڵماننو بە توركەكان
چ���ارەس���ەری دهرده الب��هالی��ی��هک��ان��ه ن��ەك
بڵێن ئێمەش وەك ئێوە موسوڵمانین.
خودی كێشەكە .لە زەمانی حكومەتی دادو
سێیەم پەیوەندیی ب��ە ئایدۆلۆجیای دادو
گەشەپێداندا ئاسۆی ئ��ەوەی ،کە حكومەت
گەشەپێدانەوە هەیە ،کە مونتەڵەقی دادو
دەیەوێت بیدات بە كورد زۆرترە لەوانەی لە
گەشەپێدان مونتەڵەقێكی قەومی نییە ،بەڵكو
هەشتا ساڵی رابردووی حكومەتی عیلمانیدا
مونتەڵەقێكی دینییە .راستە ئیسالمی توركی
ت بە كورد .ئەمەش بیری لێكراوەتەوە بدرێ
ئیسالمێك بووه هەمیشە لەگەڵ نەتەوایەتی
دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆکارێک:
توركدا تێكەڵ بووە .واته بڵێین ئیسالمەتیو
ی��ەك��ەم گ��ەش��ەك��ردن��ی م��ەس��ەل��ەی ك���ورد لە
توركبوون لە یەك جیاناكرێتەوە (موسوڵمانەو
ك��وردس��ت��ان��ی ب���اك���وورو ب���اش���ووردا .ئ��ەو
ێ لەگەڵ ئەوەشدا نەتەوایەتییە) ،بەاڵم لە كو
مەسەلەیە گەشەی كردووهو كورد بووه بە
وەك زەم��ان��ی ئەتاتورك توركێكی خاڵس
ئەمری واقیع.
ێ توركێكی موسوڵمان بێت، بێتو لە ك��و
دووەم حكومەتی ت��ورك��ی��ا س��ەب��ارەت بە
کە ئیسالمیبوونەكەت پهراوێزێک دەدات،
باگراوندە ئیسالمییەكەی ،تەنیا دروستكراوی
کە ئەویتر قبوڵ بكەیت ،بە تایبەتی ئەگەر
توركەكان نییە ،بەڵكو دروستكراوی هەموو
ئەویتر موسوڵمان بێت ،بە تایبەتیتر ئەگەر
ئەو كەسانەن ،کە لە توركیادا مەیلی ئیسالمی
ئەویتر سوننە بێت .لەبەر ئەمانە دەتوانین
سیاسییان هەیە .بە كوردو توركەوە .بۆیە
بڵێین :راس��ت��ە ،دەوڵ��ەت��ی ئێستای توركیا
ئەگەر بڵێین نەتەوایەتیبوون لە توركیادا
دەیەوێت چارەسەری كێشەی كورد بكات .بە
ب��ە پ��ل��ەی ی��ەك��ەم ب��ەره��ەم��ی ت��ورك��ەك��ان��ە،
پێدانی هەندێك مافو موقابل بەوە زامنكردنی
ئ��ەو ئیسالمبوونی توركیایه مەسەلەیەكە
كۆتایی بزووتنەوەی كوردایەتی .واتە كورد
كوردەكانیش بەشدارن لە دروستبوونیدا.
لە توركیادا ببێت بە بەشێك لە بزووتنەوەی
ل��ەب��ەر ئ���ەوە س����ەدانو ه����ەزاران ئەندامی
سیاسی .بزووتنەوەیەكی سیاسیی كورد
275
ت لە چوارچێوەی سیاسەتی توركی .ئیتر بێ
ئ��ەم��ڕۆ دەی��ەوێ��ت ب��ە دروستكردنی هێزی
كورد حكومەت بێت ،كورد ئۆپۆزسیۆن بێت،
هاوسەنگی لە نێوان داخ��وازی��ی ك��وردانو
بەاڵم لە چوارچێوەی سیاسەتی توركیادا.
بە تایبەتی داخوازییە ئاساییەكانی كورد.
واته بزووتنەوەی كوردایەتی لەوێدا كۆتایی
داواك���اری���ی ئەمنیی خ��ۆی ئ��ەوەی��ە ،ک��ە بە
ێ بێت .بێگومان ئەگەر مەسەلەی كورد پ
ش��ێ��ن��هی��ی داب��ن��ی��ش��ێ��تو ك��ێ��ش��ەی ك���وردی
ت بە ناوی ک نامێنێ چارەسەر بكرێت ،ئیتر شتێ
نەمێنێت .ئەمە بكات ،بەاڵم بێگومان ئەمە ئەو
مەسەلەی كوردایەتی ،بەاڵم بیركردنەوەی
چارەسەرە نییە ،کە بزووتنەوەی كوردایەتی
تورك ئەوەیە ،کە بزووتنەوەی كوردایەتی
لەم پەڕی راستەوە بۆ ئەو پەڕی چەپ داوای
دەستبەرداری كوردایەتی بێنێتو واز لەوە
ت دەكات .بزووتنهوهی كوردایەتی داناسەكنێ
بهێنێت ،کە بزووتنەوەیەكە تایبەت بێت بۆ
هەتا ناسنامەی كوردی وەرنەگرێتو خاكی
كورد .راستە ئەگەر كێشەی كورد چارەسەر
كوردستان دانی پێدا نەنرێتو گەلی كورد
بێت ئەگەر لەبەشەكانی دیكەی كوردستانیش
مافی چارەی خۆنووسینی جێبەجێ نەكات.
م��ەس��ەل��ەی ك���ورد چ��ارەس��ەر ب��ێ��ت ،شتێك ت بە ناوی بزووتنەوەی كوردایەتییەوە، نامێنێ
ــ ئ���ەوەی ،کە دراوە لە س��ەدا یەكی مافی
بەاڵم ئەگەر كوردستان داگیربكرێتەوە .بۆ
كوردە .بە رای تۆ ئەم پڕۆسەیە بەردەوام
نموونە ئێستا لە كوردستانی عێراقدا خەریكە
دەبێت؟
بزووتنەوەی كوردایەتی نامێنێت ،چونكە
با ئێمە دهستنیشانی داکهوته رامیارییهکه
خەریكە مەسەلەی كورد چارەسەر دەبێت،
بكەین .بۆ نموونە ئ��ەو شتەی ،کە توركیا
بەاڵم حكومەتی عێراقی ویستی كوردستان
داویەتی بە كورد ،با بڵێین لە سەدا دووی
داگیربكات ،ئ��ەوا بزووتنەوەی كوردایەتی
مافەكان بێت .باشە ئەمە چیمان دەدات��ێ،
دیسانەوە هەڵدەداتەوە .كەواتە بیركردنەوەی
ئەگەر بە رێژە حیسابی بكەین؟
توركیا ئەوەیە ،کە بە پێدانی هەندێك ماف
یەكەم لە سەدا دووی ویستەكانی كوردە،
بە كورد بزووتنەوەی كوردایەتی نەمێنێتو
بەاڵم لە بەرانبەردا داوای لە سەدا چەندی
شتێكیش بە ناوی كێشەی كوردەوە نەمێنێت.
بێدەنگی ك��ورد دەك���ات؟ وات��ه ئ��ەو مافەی
واتە دەوڵەت هەمیشە ویستوویەتی كێشەی
داوێ���ت���ی ب��ە ك����ورد ،ئ��ەگ��ەر ل��ە رێ���ی خ��وا
كورد چارەسەر بكات .جاران ویستوویەتی
ب��ی��دات ،ئ���ەوە كێشە نییه .دەڵ��ێ��ی��ن شتێكە
بە لە نێوبردنی كورد كێشەكە چارەسەربكات.
وەرمانگرتووە ،بەاڵم توركیا لە سەدا دووی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 276
مافی كوردی داوەو لە بەرانبەر ئەو له سەدا
سیاسیو پ��ەرچ��ەك��رداری توركیا دروس��ت
دووی مافە ،کە بە كوردی داوە ،داوای لە
بووە ،کە نەیهێشتووە ئەو مافانە جێبەجێ
س��ەدا ن��ەوەدو هەشتی بێدەنگبوونی كورد
ببێت .سێیەم ئەگەر ئەو مافانەی دەدرێ��ن
دەك��ات .ئەمە یەكێكە لە گرفتەكان .دووەم
بە كورد ،لە سەدا دووش بێت .ئەمە خۆی
یەكێك ل��ە خەسڵەتەكانی ئ��ەو ش��ت��ەی ،کە
لە خۆیدا كێشە نییە .گرفتەكە ئەوەیە ،کە
داویهتی بە كورد ،لە سەدا پەنجای ئەو لە
توركیا وا دەزان��ێ��ت ،ی��ان وا دەك���ات ماف
سەدا دووە بریتییە لەو مافانەی ،کە كورد لە
ێ قەیدو شەرتە .لە بەرانبەر ئاشتییەكی ب
بنچینەدا داوای نەكردووە ،بەاڵم لە ئەنجامی
كاتێكدا مەسەلەكە لە روان��گ��ەی ك��وردەوە
داواكردنی مافەكان لە كورد زەوت كراوە.
ب��ەم شێوەیە نییە .لە روان��گ��ەی ك��وردەوە
بۆ نموونە ،گ��ەڕان��ەوەی ن��اوە كوردییەكان
ت وەری��دەگ��رم ئ��ەوەی��ە ئ��ەو م��اف��ەی دەدرێ���
ب��ۆ گ��ون��دەك��انو نەهێشتنی سیاسەتی به
بۆ ئ��ەوەی لە س��ەری بمێنمو پەرەیپێبدەم.
ت��ورک��ک��ردن ل��ە س��ەر ن��اوچ��ەك��وردی��ی��ەك��ان،
ێ لە لە هەمان كاتدا من ئاشتییەكت دەدەم��
کە پێشتر ناوی كوردییان هەبووە .پاشان
رێ��ی گۆڕینی ئ��ام��ڕازی خەباتكردنەكەمدا،
ناوەكانیان گ��ۆڕاوە بۆ توركی ،ئەمە خۆی
نەك لە نێوەڕۆكی ئەو شتەی داوای دەكەم.
م��اف نییە .ئەمە گ��ێ��ڕان��ەوەی سروشتییە،
بۆ نموونە دەوڵەتی توركیا دەڵێت با كورد
کە خ��ودا خوڵقاندوویەتی ،کە ئ��ەم شاخە
بیر ل��ەوە نەكاتەوە ،ب��ەاڵم ك��ورد بیری لێ
ناوی فاڵنەو ئەو شاخە ناوی ئەوەیە .بۆیە
دەكاتەوەو رێگای داخوازییەكەی دەگۆڕێت.
ئەمە پ��ێ��دان��ەوەی م��اف نییە .ئەمە ئاسایی
ك��ورد دەیەوێت خەباتی چەكداری نەكات،
كردنەوەیە .لە سەدا پەنجای ئەو شتانەی،
ب��ەاڵم ئەو هۆکارانەی ب��وون بە ئەنگێزەی
کە حكومەتی توركیا دەیدات بە كورد ماف
خەباتی چەكداری ،کە داخوازییەكانی كوردە
نییە ،بەڵكو ئاساییكردنەوەی دۆخەكەیە .بۆ
بۆ مافی چارەی خۆنووسین ،ئەمانە دەمێننو
نموونە ،دەی��ەوێ��ت گ��وزەران��ی خەڵك باش
دەچ��ن لە پەرلەمان داوای دەك��ەن .كەواتە
بكات .وات��ه راگ��وێ��زراوەك��ان��ی ك��ورد بخاته
ئەو شتەی تورك دەیەوێت چییە؟ مێشكی
ژی��ان��ی ئ��اب��ووریو ك��ۆم��ەاڵی��ەت��یو سیاسی
كوردبوونە .دەیەوێت مێشكی كوردبوون لە
ب���اش���هوه .ئ��ەم��ە م���اف ن��ی��ی��ە ،ب��ەڵ��ك��و ئەمە
كورد وەربگرێت .لە هەمان کاتدا ئەو شتەی
چارەسەری ئەو برینانەیە ،کە لە ئەنجامی
كورد دەیەوێت بیدات بە توركیا بریتییە لە
داواك��ردن��ی مافی ك��وردو ئەنجامی خەباتی
رێگای کارکردنی مێشكی كورد بۆ مافەكانی.
277
پاڕادۆکسهکه لێرەدایە .بۆیە من پێم وا نییە
ت سەری خۆیان هەر ئەوەندەیان پێدەكرێ
ئەم جەولەیە لە ئاشتی سەربگرێت ،بەاڵم
بپارێزن .فریای ئ��ەوە ن��اك��ەون پێشنیازی
ت وا بكات ئەم جەولەیە لە ئاشتی دەتوانێ
ج��وان بۆ شێوازی چ��ارەس��ەری مەسەلەی
پڕۆسەی ئاشتیكردنو پڕۆسەی راگرتنی
كورد بكەن .ئاشتی ئەو كەشە دابین دەكات.
چاالكیی س��ەرب��ازی لە الی��ەن دەوڵ���ەتو لە
ئەگەری هەیە خەڵكیتریش بێنە سەر خەتو
الی��ەن پەكەكەوە ببێتە شتێكی نۆرماڵ .نە
قسە لە سەر مەسەلەی كورد بكەن ،بەاڵم
ئەوەی توركیا بە جۆرێك لە ناپاكی لە دامو
ل��ە ئەنجامدا ب��ۆ چ��ارەس��ەر پێویستیت بە
دهزگای دەوڵەتی توركیا لە قەڵەم دەدرێت،
دوو ئیرادە هەیە .ئیرادەیەك دەوڵەتی بێتو
ێ لە شۆڕش نە ئەوەی پەكەكەش بە پاشەكش
ئیرادەیەكی پەكەكە .ئاكەپە رەنگە ئەو فەزایە
حیساب دەكرێت .ئەمە رێگا بۆ ئەوە خۆش
ک هەنگاوێكی دروست بكات ،کە هەر كەسێ
دەكات ئەم پڕۆسەی ئاشتییە ،ئاگر بڕ زوو
ت لە هەنگاوەكانی پێشتری نابێت جیاوازبێ
دووب���ارە ببێتەوەو ببێتە شتێكی ئاسایی.
بۆ خەڵكو بۆ الیەنگرەكانی خۆی موفاجەئە
ت وێستگەكانی ئاگربڕ زیاتر واتە وای لێ دێ
نەبێت .بۆ نموونە دەوڵەتی توركیا بڕیاریدا
بن لە وێستگەكانی ش��ەڕ .ئەگەر پێمان وا
ئۆتۆنۆمی بدات .ئێستا قبووڵكردنی بیرۆكەی
بێت ئەمە كۆتایی بە ش��ەڕ دەهێنێت ،ئەوا
ئۆتۆنۆمی لە نێو خ��ودی توركیادا زیاترە
لە هەڵەداینو وا نییە .خاڵی دووەم ئەوەیە
لەوەی ،کە لە لە هەشتاكاندا لە شەڕ كابرا
عادەتەن لە ئاشتیدا رێ��ژەی ئەو كەسانەی
ك��وڕی دەك��وژرێ��ت .ئیتر چۆن داوای مافی
ئ��ام��ادەن ب��ەش��داری لە چ��ارەس��ەردا بکهن،
ئۆتۆنۆمی لێ دەكەیت؟
ت لە كاتی شەڕدا .بۆ نموونە ،کە زۆرتر دەبێ
ئ��ەم��ە رەن���گ���ە زەح���م���ەت ب��ێ��ت ،ب����ەاڵم لە
شەڕ دەبێت ،رەنگە زۆر كەسی خوێندەواری
كاتی ئاشتیدا ئیمكانی قسەكردن لە سەر
ت ك��ورد هەیە ،ئەفەندی هەیە ئ��ام��ادە نەبێ
چ��ارەس��ەرە جەوهەرییەكان بۆ ه��ەردووال
بەشداری لە چارەسەردا بکات .واته ئەوە
هەیە .بایەخەكەی ل���ەوەدا نییە ،کە پێمان
کاری ئەو نییە لێی نازانێت ،بەاڵم لە كاتی
ت راگرتنی شەڕ یەكسانە بە ئاشتیو وا بێ
ئاشتیدا رەن��گ��ە بێتە پ��ێ��ش��ەوەو بیرۆکهی
ئاشتیبوونیش یەكسان بێت بە چارەسەر.
ج��وان��ی ل��ە الی��ەن��ی ت��ورک��ی��اش��ەوە هەبێت. ک عەسكەرتارییەت زاڵ��ە. بۆ نموونە كاتێ
ــ ئەمڕۆ توركیا لە سەردەمی دادو گەشە
بێگومان سیاسەتمەدارانو كەسانی ئاكادیمی
پێداندا دەی��ەوێ��ت كێشەی ك��وردو كێشەی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 278
پەكەكە لە یەك جیابكاتەوە .ئایا پێت وا نییە
ئ��ەم كەناڵە لەبەر ئ��ەوەی بەشێك نەبووە
توركیا دەیەوێت رۆڵی پەكەكە لەکاربخات؟
ل��ە چ��ارەس��ەری مەسەلەی ك���ورد .پەكەكە
دی���دی دادو گ��ەش��ەپ��ێ��دانو حكومەتەكانی
ن��اوی ن��اوە تەرەتە ج��اش .توركیا گەیشتە
پ��ێ��ش ئ����ەوەش وی��س��ت��ووی��ان��هو فیعلەن وا
ت بیدات بە كەسێك، ئ��ەو قەناعەتەی دەبێ
بووه .جاران ویستوویانه پەكەكە گرێبدهن
کە پێی بڵێت سوپاس .واته ئەوە الی خۆی
بە تیرۆرەوە .مەسەلەی كورد ،یان ئەوەی
دروستبکات ،کە ئەگەر سوپاسم دەكەیت ،لە
ئ��ەوان ناویان لێناوه داخوازیی هاوواڵتییە
بەرانبەر بەوە چیم دەدەیتێ؟ بۆیە توركیا
كوردەكان لە پەكەكەو لە تیرۆر جیابكەنەوە،
بیری لەوە ك��ردەوەو گوتی لەمە به دواوە
ب��ەاڵم وەك ح��ەس��ەن ج��ەم��ال گوتوویهتی:
ئ��ەو شتانەی وەک م��اف دەی���دەم ،دەی��دەم
ج��اران ئەو بیرۆكەیە باو ب��ووه .خۆشم لە
بە پەكەكەو ئۆجەالن .لە رێگای موخاتبی
الیەنگرانی ئەوە بووم ،کە توركیا مەسەلەی
جیاجیاو بەدەپەوەو قەندیلو ئۆجەالنەوە.
ك��ورد لە پەكەكە جیابکاتهوه .گوتوویهتی:
واتە ئەمەت دەدەم��ێو تۆش بەرانبەر بەمە
ئێستا پێموایە ئەگەر بتەوێت مەسەلەی كورد
ئاشتیم بدەرێو كۆتایی بە خەباتی چەكداری
چارەسەربكەیت ،ئەوا دەبێت لەگەڵ پەكەكەدا
بهێنە .ئەو بەرنامەیەش ،کە دانرابوو بۆ چەند
قسە بكەیت .گفتوگۆی ناڕاستەوخۆی توركیا
ساڵێك دوایی پەكەكەش بێتەوە نێوشارەكان
لەگەڵ پەكەكە جۆرێكە لە دانپێدانان بە بوونی
ئەو رێككەوتنەی لە ئۆسلۆ كردیان لە نێوان
پەكەكە .بە راستی ئەگەر بیەوێت مەسەلەی
هاكان فیدانو پەكەكە ،دوای چەند ساڵێك
ت لەگەڵ ك��ورد چارەسەربكات ،ئ��ەوا دەبێ
ئۆجەالن بە دەستبەسەری بگوازرێتەوە بۆ
پەكەكەدا گفتوگۆ بكات .من لە كتێبەكەمدا
ماڵێك ،ب��ەاڵم لە زینداندا نەبێت .ئەندامانی
هۆكارێكیتریشم بۆ ئەمە باسكردووە :کاتێک
سەركردایەتی پاش چەند ساڵ بۆیان هەیە
تۆ شتێك دەدەی��ت ،ئ��ەوا دەبێت بیدەیت بە
بێنەوە .ئەندامانی پەكەكە ئەگەر قەزێیەكیان
كەسێک نرخی بزانێت .بۆ ئەوەی نرخەكەی
لە س��ەر نەبێت ،بێنەوە بۆ نێو ش��ارەك��ان.
بدات .ئەمەش باشترە لەوەی بیدەیتە هەوا.
وردەوردە سیاسەت بكەن .ههموو ئەمانە لە
نموونەی ئ��ەوەش پێدانی هەندێک مافە بە
نێوان توركیاو ك��ورددا هەنگاوی سیاسین.
کورد لە الیەن دەوڵەتی تورکیاوە ،یان رادێوو
تۆ ئ��ەوەم دەدەی��ت��ێو من ئ��ەوەت دەدەم��ێ.
تەلەفزیۆنی كوردیی ئازادکردووە ،هەروەها
توركیا گەیشتە ئ��ەو قەناعەتەی پەكەكە
ئ��ۆردوگ��ان ه��ات��ووە تەرەتەشەشی دان��اوە.
ت مەسەلەی كورد چارەسەربكات، دەتوانێ
279
ت لە رێگای پەكەكەوە واتە توركیا دەتوانێ
تاتڵیساس گفتوگۆ بکهن ب��ۆ چ��ارەس��ەری
كێشەكە چارەسەربكات .راستە وەك چۆن
كێشەی ك���ورد ،ک��ە ه��ات��ە س��ەر مۆسیقاو
ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق ك��وردای��ەت��ی تەنیا
مەقاماتی توركی ،ئەوا دەتوانن لەگەڵ ئیبرایم
بریتی نییە لە یەكێتیو پارتی .هاوکات چۆن
تاتڵیساس دانیشن .لە سەر مەسەلەی كورد
لە كوردستانی ئێرانیشدا كوردایەتی تەنیا
ت لەگەڵ ئۆجەالندا قسەبكەن .ئۆجەالن دەبێ
بریتی نییە لە كۆمەڵەكانو دیمۆكراتەكان،
ت ئەوە ببینێت. مەرجەعەو توركیاش دەبێ
ئاوەهاش كوردایەتی لە كوردستانی توركیا
بۆچی پەكەكە ناچێت لەگەڵ سلێمان دیمریلدا
تەنیا بریتی نییە لە پەكەكە ،بەاڵم ناکرێت تۆ
قسەبكات ،چونكە ئێستا دیمیریل مەرجەعی
ێ باسی كوردایەتی لە كوردستانی توركیا ب
دەوڵەتی توركیا نییە ،بەڵکو عەبدوڵاڵ گوێلو
ت بڵێین خەڵكیتریش پەكەكە بكەیت .دەشێ
ئ��ۆردوگ��ان مەرجەعی دەوڵ��ەت��ی توركیان.
لەگەڵ پەكەكە خەبات دەك���ات ،ئەگەرچی
بێگومان لە قۆناغی ئاشتیدا لە پاڵ پەكەكەشدا
ێ پەكەكە ناكرێت .ب��وون��ی پەكەكە زۆر ب��
خەڵكیتریش هەن لەو پڕۆسەیەدا بەشداربن.
ێ پەكەكە لەگەڵ كاریگەرە .مەحاڵە توركیا ب
قسەیەكی جوانی حوسێن چەلیك هەیە ،کە
بزووتنهوهی كورددا مامەڵە بكات ،کە باسی
یەكێكە لە جێگرەكانی ئوردوگان یەكێكە لە
ێ شەڕ دەك��ات؟ راگرتنی شەڕ دەكرێت .ك
رەخنەگرەكانی پەكەك ە دەڵێت :ئێمە كێشەمان
خ��ۆ ب��ەدەپ��ە ش��ەڕ ن��اك��ات ،بەڵکو پەكەكە
لەگەڵ پەكەكە ئەوەیە چەك دابنێتو خەباتی
دەیكات .لەبەر ئەوە ئەگەر توركیا بیەوێت
چەكداری نەكەن .ئەگەرنا كێشەمان لەگەڵ
ت لەگەڵ پەكەكەدا ئاشتی بكات ،ئەوا دەبێ
فیكری پەكەكە نییە .بەدەپەش هەمان فیكری
رێكبکەوێت .بتەوێت ل��ەگ��ەڵ س��ەرك��ردەی
پەكەكەی هەیەو بە پێچەوانەشەوە كوردهو
ت لەگەڵ ئۆجەالن پەكەكە قسە بكەیت ،دەبێ
كوردستانییە .ئەمە بە دیوێكدا راستە .دیوە
ق��س��ە ب��ك��ەی��ت ،چ��ون��ك��ە س��ەرك��ردەی��ەك��ە لە
ناڕاستەكەی ئەوەیە بەدەپەش خەڵكی لێ
مەیداندایە .ئۆجەالن لە باكوور لە مەیدانی
دەگیرێت ،چونكە وەك پەكەكە بیردەكاتەوە.
خەباتدا س��ەرك��ردەی گەلی ك��وردە .ئەگەر
ت س��ی��اس��ەت ل���ە ت��ورك��ی��ا ك���ەواب���وو دەب���ێ���
ئۆجەالن چەندین هەڵەشی هەبێت ،ئەوا لە
وای لێبێت ت��ۆ وەك ك���وردو كوردستانی
راستیدا هەر ئەو سەركردەی گەلی باكوورە.
بیربكەیتەوەو نەگیرێیت ،چونكە یەكێك لە
ئ��ۆج��ەالن سەرچاوەیەکە بۆ بزووتنهوهی
یاسا مەترسیدارەکان یاسای لێپرسینەوەی
ك����ورد .قابیلە خ��ۆ ن��اچ��ن ل��ەگ��ەڵ ئیبرایم
ت تیرۆرت كردووە پێت فیكرییە .بە تۆ ناڵێ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 280
ت ب��ی��رك��ردن��ەوەت ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ەك��ی دەڵ��ێ��
ل��ە س��وری��او ل��ە ئ��ێ��رانو ل��ە ه��ەر بەشێكی
توركانە نییە .ئەمە واتای ئهوهیه ئەوان بۆیان
كوردستان ،کە خەبات دەكەن خۆ لە ماڵی
هەیە شێخ سەعیدی پیران لە گۆڕ دەربكەنو
خۆیان لێیان نەقەوماوە .دی��ارە خەبات بۆ
جارێكیتر لەسێدارەی بكەنەوە .واته ئەوانە
مەسەلەی كوردە.
چی بكەن ،کە خودا بە كورد دروستیكردوونو كوردستانییانە بیر دەك��ەن��ەوە .ئاووهەوای
ــ تۆ وەك رۆژنامەنووسێك ،کە كۆمەڵێك
كوردستان لە كەللەی هەر كەسێك بدات،
راپۆرتو دیدارت كردووە لەگەڵ كۆمەڵێك
ت كوردایەتی نەكات .كێشەكە ئەمەیە، ناتوانێ
ك��ەس��ای��ەت��ی��ی س��ی��اس��ی ج�����ۆراوج�����ۆرداو
وا پەكەكەش لەنێوچوو ،پەكەكە ئهنجامهکهیه.
لەكتێبەكەتدا باڵوتكردوەتەوە ،ئایا ئومێد
ئۆجەالن بهرئهنجامی نکوڵیکردنه له مافی
هەیە ،کە ئۆجەالن وەك��و ماندێالی لێبێت؟
ك���وردو ك��وردس��ت��ان .ئ��ەی شێخ سەعیدی
چ��ۆن ماندێال ل��ە ت���اوان ب��ارێ��ك��ەوە ب��وو بە
پیران ،ئەی ئیحسان نوری پاشا ،ئەی سەید
س���ەرۆك ك��ۆم��ار ،ئایا ل��ە توركیا دۆخەكە
رەزای دەرسیمی ،ئەی ئەو خەباتگێڕانەی لە
لەبارە؟
پێشتر هەبوونو لەنێوچوونو نەفی كرانو
سیاسەت لە توركیا ك��راوەی��ە لە بەرانبەر
ئیعدام كران؟ ئۆجەالن لە نەوەی ئەمانەیە،
هەموو ئەگەرەكان .پێش هەموو شتێك ئێمە
ت لە بیركردنەوەكانی نەك هەڵگەڕاوەیەك بێ
باس لە توركیایەك دەكەین لە ژێر چاودێری
ئەوان .لەبەر ئەوە ناتوانن مەسەلەی كورد لە
ئ��ەوروپ��ادای��ە .هەتا توركیا ئەگەر بەشێك
پەكەكە دابڕێنن ،چونكە پەكەكە بۆ مەسەلەی
ت لە یەكێتی ئەوروپا .توركیا بەشێك نەبێ
كورد دروستبووە .ئەگەر ئەوان مەسەلەی
لە خەمی ئەوروپیو رۆژئاوایی بووە .ئەو
ك��ورد چ��ارەس��ەر بكەن پەكەكە ب��ۆ خۆی
كاتەی دەوڵەتی عوسمانی بووەو ئێستاش ،کە
دێتەوە ،وەك قەریالن گوتبووی خەم لە من
لە ژێر ریعایەتی ئەواندایەو بەشێكە لە ناتۆو
مەخۆن ئیشێك بۆ خۆم هەر ئەدۆزمەوە،
پردی پەیوەندیی رۆژهەاڵتو رۆژئاوایە ،ئەم
خوا دەكا مەسەلەی كورد چارەسەر دەبێت.
توركیایە هەتا لە ژێر چاودێری رۆژئاوادایە
ئەمە نەك قسەی قەر ه ئیالنە ،بەڵكو قسەی
ئیمكانی هەیە كراوە بێت لە بەردەم هەموو
هەموو تێكۆشەرانی ك��وردە .كەس لە ماڵی
ئەگەرەكاندا ،ماندێال بۆچی بوو بە ماندێال،
خۆی لێی نەقەوماوە ،تیكەیەك نان هەر هەیە
چونكە باشووری ئەفریقا قابیلییەتی ئەوەی
بیخوێت .خەباتگێڕەكانی ك��ورد لە توركیا.
تێدا بوون ،کە بەشێك بێت لە وێستگەكانی
281
فۆڕماتكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئەوروپاو
گرفتەكە الی كێیە؟ لەبەر ئەوە پەیوەندیی
ئەفریقیا.لەقۆناغی دوای كۆڵنیالیزم باشووری
نێوان واردی��انو زیندانیدا سەرەتایەكە بۆ
ئەفریقیا دەوڵەتێكی گ��ەورەو دەوڵەمەندە.
چارەسەركردنی كێشە .ئەو هەلومەرجانە
ماندێال ئەو هەلومەرجەی قۆستەوە ،ئەوەی
هەموو بوارێکی تێدایە .یەكەم لەبەر ئەوەی
بینیمان رووی��دا .دهشێت ئۆجەالنیش وای
مەسەلەی كورد لە توركیا دایكی مەسەلەی
لێبێت ،چونكە له بنچینهدا ئۆجەالن بکوژ نییە؛
ك��وردە ،چونكە باكوور بەشە گەورەكەی
پیاوێكە هەتا توندوتیژیشی بەكارهێنابێت.
كوردستانەو مەسەلەیەكیشە لە نێو خودی
لە خەباتی سیاسیدا لەبەر مەسەلەی كورد
ت��ورك��ی��ادای��ە .خاڵێكیتر ل��ەم بیست ساڵدا
ب��ەك��اری هێناو .لە ماڵی خ��ۆی��ەوە بڕیاری
گفتوگۆی زۆر ل��ە س��ەر مەسەلەی ك��ورد
نەداوە شۆڕشگێڕ بێتو توندو تیژی بەكار
ێ لە توركیا بینیم زۆر كەس قسە لەسەر دەكر
بهێنێت .بۆیە ئ��ەوەی بۆ ماندێال هەڵكەوت
مەسەلەی ك��ورد دەك��ات .ئەمە هەم باشەو
زۆر زۆر ئاساییە بۆ ئۆجەالنیش هەڵكەوێت.
هەم خراپە .خراپییەكەی ئەوەیە ،کە قسەمان
لەبەر كۆمەڵێك فاكتەر ،یەكەم ئۆجەالنیش
ێ لێ دەبێتو كردار كەم دەبینین، زۆر گو
وەك ماندێال لە زینداندایە ،زیندان هەمیشە
بەاڵم باشێكەی ئەوەیە ،کە گوێی خەڵك پڕ
بۆ شۆڕشگێڕەكان فرسەتێكە بۆ تێڕمان،
ت لە باسی مەسەلەی كورد .ئێستا لە دەبێ
ب��ۆ دووب����اره خ��وێ��ن��دن��هوهی ئ��ەو شتانەی
توركیا سەدان كەناڵی تەلەفزیۆنی هەیە ،کە
كردویەتیو بۆ دامەزراندنی قۆناغێكیتر.
زۆربەیان شۆڤێنین ،بەاڵم هەموویان باسی
زیندان دەرفەتێكیش دەدات ،کە تۆ لەگەڵ
مەسەلەی كورد دەك��ەن .ئەمە وای كردوە
پاسەوانەكانی خۆتدا گفتوگۆ بكەیت .ئەو
مەسەلەی كورد ببێتە خەمێك لە ناو هەموو
واردییانه لەوانەیە لە عەریفێكی بچووكی
ماڵێكی توركیا .لەم سەرتا ئەوسەری توركیا
زیندانەكەی تۆوە دەستپێبكات ،باڵ بكێشێت
باسی مەسەلەی كوردو ئۆجەالن دەكرێت.
ب��ۆ گ��ەورەت��ری��ن پ��ی��اوی دەوڵ����ەت .وەك لە
ئێمە ئ��ەگ��ەر ب����ەراوردی بكەین ب��ە خۆمان
فیلمەكەی (ماڵئاوا بافانە)دا بینیومانه .ئێستا
رەنگە خەڵك لەو رۆژگ��ارەدا لە باشووری
پیاوانی موخابەرات گفتوگۆ لەگەڵ ئۆجەالندا
ع��ێ��راق ه��ەر ن��ەی��زان��ی بێت یەكێتی چییە،
دەك����هن ،ئ��ەم��ەش م��ەس��ەل��ەی��ەك��ی ئاساییە،
نەیزانیوە جەالل تاڵەبانی كێیە؟ یان مەسعود
چونكە ئەوان خۆیان دەزانن ئۆجەالنیان لە
بەرزانی كێیە؟ ئەمە لەبەر ئەوەی عێراقی ئەو
سەر چی گرتووەو دەشزانن چارەسەری
رۆژگ��ارەی بەعس عێراقێك بووە نیزامێكی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 282
سەركوتكەرو توندو تیژی هەبووە ،بەاڵم
ـ��ـ ه��ەس��ت ن��اك��ەی��ت ه��ۆك��ارەك��ە توركیایە،
نیزامی دیموكراتی درزی تێدایەو رێگا دەدات
زۆرترین قسە دەك��اتو ك��رداری نییە؟ یان
تۆ مەسەلەكانی خ��ۆت بەخەڵك بناسێنی.
كێشەكە بە کاتی چارەسەر دەك��ات ،یاخود
ێ كێشەیەك هەیە. گرنگ ئەوەیە خەڵك دەزان
زۆرتر دەیەوێت پڕۆژە ئابوورییەكانی خۆی
من ئ��ەوەی بینیومە لە توركیا بیست ساڵە
ێ ئەوەی كورد كێشەی ێ بكات بە ب جێبەج
باسی كێشەی كورد دەكرێت ،بەاڵم لە راستیدا
بۆ دروست بكات؟
حەجمی ئەو دەستكەوتانەی بەدەستهاتوون
بێگومان ئابووریش رۆڵی هەیە؛ فاكتەرێكی
بۆ چارەسەر زۆر كەمن .زیاتر قسە هەیە
گرنگە .واته خۆ توركیا لەو كاتەی دروست
تا ئ��ەوەی ك��ردار هەبێ .ئەمەش كێشەیەكە
بووە بڕیاری نەدابوو شەڕی كورد بكات.
ێ چارەسەری بكات .كۆمەڵگای توركیا دەب
دیارە لەبەر فاكتەری ئابووریو لەبەر دەست
توركی لە ن��ەوەدەك��ان��دا كۆمەڵێك كێشەی
بەسەرداگرتنی خاكی كوردستانە ،كوردیان
هەبووه .لە دوو هەزارەكاندا چارەسەری
ل���ەس���ەدەی بیستەمدا ل��ە ن���اوب���رد .ئ��ەگ��ەر
ك��رد .بۆ نموونە مەسەلەی حیجاب ،واته
ئێستا بیانەوێت لەبەر فاكتەری ئابووری
سهرپۆش قسەی زۆری لە سەر كراوه لە نێو
كێشەكە چارەسەر بكەن .هەمان دهرهنجامه.
كۆمەڵگای توركیدا .دوا جار چارەیان كرد،
ئەویش ئەوەیە كاتی خ��ۆی كوردستانیان
بەاڵم مەسەلەی كورد ئەوە بیست ساڵە بە
ێ خۆ كوردستانیان لەبەر داگیركردووە .ئ
ئاشكرا قسەی لە سەر دەكرێت .نزیكەی سەد
ئەوە داگیر نەكردووە چاومان كاڵە ،بەڵكو
ساڵیشە بە ئاشكرا هەیەو لەگەڵ ئەوەشدا تا
لەبەر ئەوەی چاویان له كوردستان بڕیوه.
ئێستا بچووكترین چارەسەری بۆ نەكراوە.
ئێستاش ،کە دەیانەوێت چارەسەری بكەن،
لە توركیا سەنتەری لێكۆڵینەوەی زۆری لێیە،
دیسانەوە لەبەر فاكتەری ئابوورییە .ئەمە
رۆژنامەوانی زۆری لێیە ،کە قسە لە سەر
خۆی لە خۆیا كێشەیەك نییە؟ كێشە چییە،
مەسەلەی كورد دەكات ،زانكۆكان قسەی لە
كێشە ئەوەیە ئەم رێگا ئابوورییە .بە کاتی
سەر دەكەن ،سوپا قسەی لە سەر دەكەن.
ک ل��ەو ب��رادەران��ە دەی��ك��ەن .من قسەی یەكێ
هەموو الیەك قسەی لە سەر دەكەن ،بەاڵم
دەگێڕمەوە ،کە چاوپێکهوتنم لهگهڵدا کرد،
لە كرداردا وا نییە .بەگوێرەی قسەكردنەكان
گوتی :ئێمە كوردو تورك دوژمنی ئەمڕۆی
نییەو زۆر زۆر كەمە.
یەكترین ،بەاڵم دۆستی ئیستراتیجی یەكترین، چونكە بەنەتیجە لە ئایندەدا توركیا ئەگەر
283
ت ێ لەم ناوچەیەدا دەبێ بیەوێت دەورببین
ساڵ حوكمیان ك��ردووه ،ب��ەاڵم لە سەدەی
لەگەڵ كورددا رێكبكەوێت .توركیا دەیەوێت
بیستەمدا توركچێتی ن��ەت��ەوەی ت��ورك لە
رۆڵ ببینێت لە عێراق ،كورد لە عێراق هەیە،
تەنگژەدا شێتو هار بێت .ئەوەی دەمێنێتەوە
ئەگەر بیەوێت دەورببینێت لە سوریا ،كورد لە
بۆ توركیا بیپارێزێت .سیاسەتی نەتەوەی
سوریاش هەیە .دەیەوێت بەرپەرچی هەندێك
ت��ورك ،سیاسەتێكی بەرگریی ب��وو .لەبەر
سیاسەتی ئێرانی ب��دات��ەوە ك��ورد لە ئێران
ئ��ەوەی ب��وو بە سیاسەتێكی بەرگری بوو
ێ نزیكایەتی هەیە .فاكتەرێك هەیە دەتوان
بە سیاسەتێكی هێرشبەری ،با ئەمە روون
ێ ك��وردو ت��ورك بكەن بە واقیعێك .دەك��ر
بکهمهوه .مەبەستم چییە ،کە توركیا ملی
ئیشی لە سەر بكرێت .ئەگەر ئێمە تێبینی
پێوە ناوه لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا
بكەین وەك لە كتێبەكەشدا باسم كردووە
هەتا ڤییەنا رۆیشتووه .هەتا ئابڵوقەدانی
لە تەمەنی هەزار ساڵەی پەیوەندیی كوردو
ڤییەنا رۆیشتووه .ئەگەر ڤییەنایان بگرتایە،
ت��ورك��دا سوننی ب���وونو موسوڵمانبوونی
روخ��س��اری ه��ەم��وو ئ��ەوروپ��ا دەگ����ۆڕا ،کە
كوردو تورك ،یارمەتیدەری زۆر پڕۆژەی
شكستیان خواردووه لە ئابڵوقەدانی ڤییەنا،
هاوبەشی یەكتری ب���ووە ،ب��ەاڵم بێگومان
توركیا رووی لە دواوە ك��ردووه .حیسابی
هێزی نەتەوەی كورد ئەوە نەبووە ،کە هەر
خۆی كردووه چەندی هەبووه لە دواوە تا
كورد بێت لەگەڵ توركدا .لەو هاوپەیمانێتییە.
بیپارێزێت؟ ل��ەم��ەوە ه��ات��وون سیاسەتێكی
تورك لە ئەنجامدا توانیویهتی بە سەر كوردا
ێ ك�����ردووه .وردە م��ەرك��ەزی��ی��ان ج��ێ��ب��ەج��
زاڵ بێت .لە سەدەی بیستەمدا ئەمە گەیشتە
وردە كەوتوونەته لەنێوبردنی ئەمارەتە
ئاستی دوژمنایەتی ئەگەر تۆ تێبینی بكەیت
كوردییەكان تا راستەوخۆ خۆیان حوكمی
لە سەدەی نۆزدەیەمدا ،لە چلەكانی سەدەی
بكەن .كاتێك له سەدەی بیستدا توركیایان
نۆزدەیەمدا خەباتی بنەماڵەی بەدرخانییەكان
لە عەرەبستان دەرك��ردووه ،لە رۆژهەاڵتی
بۆ قەوارەیەكی سیاسی كوردی بەرپا كرا
ئ��ەوروپ��ا دەرك�����راوه .دەوڵ��ەت��ی عوسمانی
هێشتا ب��ەو ح��اڵ��ەش��ەوە ئ��ەو ك��ات��ە ت��ورك
رووخاوه .توركەكان هاتوون پارێزگارییان
ئەوەندە رقی لە ك��ورد نەبوو ،بەڵكو ئەوە
ل��ە ئ���ەن���ادۆڵ ک�����ردووە .ت��وان��ی��وی��ان��ه ك��ورد
ت بنەماڵەی بەدرخانە رەنگە وا سەیر كرابێ
هەڵبخەڵەتێنن گوتوویانه ئێمە هەردووالمان
ت وەك ت شوێنێك بۆ خ��ۆی بگرێ دەی��ەوێ��
موسوڵمانین؛ با پێكەوە بین ،چونكە كورد
بنەماڵەی ئالی عوسمان ،کە ش��ەش سەد
دەوڵەتی نەبووه .توانیویانه كوردستان داگیر
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 284
بكەن .ئەتاتورك لە ب��ەرەی سوریا ب��ووه.
ت��ورك ه���ەردوو الی��ان سوننی مەزهەبنو
بەرەی سوریای بەجێهێشتووه .گوتوویهتی:
موسوڵمانن .ك��ەوات��ە ناكۆكییان كەمترە،
ئێرە توركیای راستەقینە نییە .ئێرە خاكی
کێشهی نێوانیان شیاوی چ��ارەس��ەره .ئەو
عوسمانییە ،ن��ەك خاكی توركیا .سوریای
ناكۆكییە كاتێك دروست بووه ،کە نەتەوەی
بەجێهێشتووهو گ���ەڕاوەت���هوە ب��ۆ توركیا.
تورك گرمۆڵە بووه؛ كەوتە پاراستنی ئەوەی
خەریك بووه كوردستانی باشووریش داگیر
لەبەردەستیدا بووه .ئیتر لێرەدا كێشەكە بە
بكات ،بەاڵم نەیتوانیوه .ئەمە وای كردووه
قووڵی دروست بووه .لە سەدەی نۆزدەدا،
توركیا لە ئەنجامی گرمۆڵەبوونیدا سیاسەتی
ئەگەر بەدرخان بیتوانیبا ك��وردەك��ان یەك
بهرگری بگرێتە بەر .گرمۆڵەبوونی نەتەوەی
بخات ،كۆمفیدراسیۆنێكی دروس��ت دهکرد.
ت��ورك ل���ەوەدا ب���ووه ،ک��ە ن��ەت��ەوەی ت��ورك
ئەگەر بیتوانیبایە كوردستان رزگار بكات،
ش��ێ��تو ه���ار ب����وون .ن���ەت���ەوەی ت���ورك لە
ن��اوی دەن��ا دەوڵەتی بۆتان ،یان بەدرخان،
سەدەی بیستەمدا ئیفالسی كردووهو گرمۆڵە
بەاڵم دەبوو بە (قاعیدە) بۆ نەتەوەی كورد.
كراوهتهوه .خاكێكی زۆری لێ وەرگ��هڕاوه،
ئەوجا ئەو كاتە دەچوو ئەستەنبووڵی دەگرت.
ک��ە ل��ه خاكی دەوڵ��ەت��ی عوسمانیدا ب��وون.
ئەوەش ببووایە ئیتر ئالی عوسمان نەدەما.
ئیتر توركیا كەوتۆتە رەزی��ل��یو پاراستنی
ئالی بەدرخان حكومیان دەكرد .جیاوازییەكە
ئ���ەوەی لەبەردەستیدایە ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی
ئەوەیە بۆتانو ئامەد دەبوونه پایتەختو
كوێیە؟ كوردستانە .كەواتە شەڕی نەتەوەیی
ئ��ەزم��ی��رو ئەستەنبوڵ دەب���وو ب��ە پاشکۆ.
ق���ەدەرێ���ك نییە م���رۆڤ ل��ە س���ەر بنهمای
جاران وا بووه .پایتەخت لە ژێر دەستی كام
ئایدۆلۆجیو ئایین دژایەتیی خەڵكیتر بكات.
نەتەوە بووایە ،نەتەوەكانیتر دەبوونە ژێر
نەك لە سەر بنهمای جیاوازیی نەتەوایەتی.
دەستەی .واتە جاران نەریتی موسوڵمانەكان
بۆ نموونە ملمالنێی شیعەو سوننەو دەوڵەتی
لە نێو خۆیاندا دەبوونە سەرداری یەكتری.
عوسمانیو س��ەف��ەوی ب��ە هیچ شێوەیەك
رەنگە ئەوەش هەڵەی ئەیوبییەكان بێت ،کە
چ��ارەس��ەر ن��ەك��راوه ،چونكە جیاوازییەكی
پایتەختی خۆیان هەر لە میسر هێشتۆەوەو
مەزهەبی بووه .ملمالنێیی نێوان ئیسرائیلو
ك��وردس��ت��ان��ی��ان ن���ەك���ردووه ب��ە ن��ێ��وەن��دی
ع�����ەرەب وەك م��ل��م�لان��ێ��ی��ی دوو ن��ەت��ەوە
حوكمڕانییان .بۆیە ،کە رووخ��اون ،هیچیان
دهش��ێ��ت چ���ارەس���ەر ب��ك��رێ��ت ،ب���ەاڵم وەك
بۆ كورد بە میرات بە جێنەهێشتووه.
موسوڵمانو جوولەكە سهخته ،بەاڵم كوردو
285
ــ لە سەر مەسەلەی كوردستانی عوسمانی
هەیە واڵتانی تورك زمانن .توركیا هەڕەشەی
بە رای تۆ توركیا خەونی داگیركردنەوەی
ئەوەی لە سەر بوو .ئەمانە بێن توركیا بخەنە
كوردستانی عوسمانی هەیە؟ جا ئیتر ئەو
ژێر هەژموونی خۆیانەوە ،بۆ نموونە توركیا
داگیركارییە زەمینی بێت ،یاخود ئابووری؟
بكەنە دەوڵەتێكی سۆشیالیستو بیخەنە
ئایا وەك پاوانكاری زەمینی ،یان پاوان كاری
ژێر دەستی خۆیانەوە؛ بیخەنە ژێر ركێفی
عوسمانی ئەو كارە دەكات؟
ئۆردوگای سۆشیالیستییەوە ،بەاڵم ئەگەر
هیچ دەوڵەتێك ،بە تایبەتی دەوڵەتی قووڵو
وردبینهوه ،دهبینین دوای كەوتنی دهوڵهتی
كۆنو ئەوانەی مێژوویەكی دوورو درێژیان
س��ۆڤ��ی��هت��ی .ل���ەوەت���ەی رژێ��م��ی ئیسالمی
هەیە وەكو توركیا لەم رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە،
هاتووەتە سەر تهختی دهسهاڵت ،فاكتەرەكان
ک��ە ت���ورك ه���ەزار س��اڵ��ە دەوڵ��ەت��ی هەیەو
لە چەند رووی��ەك��ەوە بە قازانجی توركیا
حوكمڕانی دەكات ،هیچ دەوڵەتێك بێخەون
گۆڕانكارییان بە سەردا هاتووە .یەكەم ئەو
نابێ .توركیا ،کە پێشتر حوكمی كۆمەڵێك
هەڕەشەیەی ،کە بریتی بووه لە هەڕەشەی
دەوڵەتی كردووە ،هەم حەنینی بۆیان هەیەو
یەكێتی سۆڤیهت ،لە سەر توركیا نەماوه .بە
ت رۆژێ��ك ت لەوانەیە بتوانێ ه��ەم دەشزانێ
پێچەوانەوە ئەو واڵتانەی وەك ئازربێجان،
لە رۆژان رۆڵ لەو واڵتانەدا ببینێت .لەبەر
توركمانستان ..هتد ،کە بە رەچەڵەك توركن،
ئ��ەوە هەمیشە توركەكان خەونیان هەیە،
دەك��را بە ن��اوی شۆسیالیزمەوە هەژموون
بەاڵم جیاوازی هەیە لەگەڵ سەردەمەكانی
بە سەر توركیا بكەن .ئێستا بە پێچەوانەوە،
پێشووتری حكومەتە عەلمانییەكان ،یان لە
ت��ورك��ی��ا ب��ە ن���اوی ت��ورك��ب��وونو ب��ە ن��اوی
سایەی حكومەتەكانی ئینقالبی عەسكەریدا
موسوڵمانێتییەوە ،بە تایبەتی لە سەردەمی
ب���وو .خ��ەون��ی توركیا ت��ەج��اوزی هەندێك
ئۆزالدا توانیویهتی هەژموونێك لە مەیدانی
تەرتیباتی تایبەتی دەكرد ،کە توركیا نفوزی
سیاسیو رۆشنبیریدا ،لە مەیدانی رۆحیدا.
ت لە عێراقدا ،یان لە زۆر شوێنیتر .ئەو هەبێ
وات��ه ئایینیدا پهیدا بکات .رێكخراوەكانی
كاتەی ،کە دەوڵەتی یەكێتی سۆڤیهت هەبوو
فەتحولاڵ گ��وی��ل��ەن دەگ��ات��ە ن��او ج��ەرگ��ەی
توركیا لە حاڵەتی دیفاعدا بوو .لە واڵتانی
ئ��اس��ی��ای ن��ێ��وەڕاس��ت ،ک��ە توركنشینەكان
یەكێتی سۆڤیهتەوە مەنزومەی ئیشتراكی
ێ دەژی���ن .ئ��ەو واڵت��ان��ەی توركی تیادا ل��ەو
هەبوو تێیاندا هەیە ،کە واڵتانێكن مەسیحینو
دەژی��ن ،كەوتنە ژێر كاریگەریی ئەو جۆرە
پێشتر توركیا حوكمیان لێی كردووە .تێیاندا
ئیسالمییەو ئەو رێكخراوە كۆمەاڵیەتییەی،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 286
ک��ە فەتحولاڵ گوێلەن ك���اری ت��ێ��دا دەك���رد.
نەرم ،کە ئەحمەد داودئۆغڵو ناوی لێنابوو
ئەمانە هەموو نفوزێكن هەتا پێش نفوزی
قواڵیی ئستراتیجی بۆ توركیا پەیدا بكەنو
دەوڵەتی توركیا كەوتن ،لە كازاخستان ،لە
ئەمەش بە سیاسەتی سفركردنی كێشەكان
بۆسنە ،لە ئازرباینجان ،لە زۆر شوێنیتر ،کە
لەگەڵ واڵتانی دەوروبەردا ،ئیتر وردە وردە
توركەكان تێیدا دەستیان دەڕوات .لە نیوەی
بوو بە میحوەرێك لە میحوەرەكانو دەوری
دووەم��ی دەوران��ی دوای رووخانی یەكێتی
گرنگی هەبوو لەگەڵ زۆربەی دەوڵەتانی ،کە
سۆڤیهت ،كاتێک لە توركیا ئیسالمییەكان
توركیا كێشەی لەگەڵیان هەبوو ،هەوڵیاندا
هاتنە سەر حوكم (لە 2002پارتی عەدالەو
ك��ێ��ش��ەك��ان��ی��ان چ���ارەس���ەر ب���ك���ەن .ل��ەگ��ەڵ
تەنمیە هاتە سەر حوكم) .ئەم ئارەزووە بۆ
ئەرمینیاو لەگەڵ سوریا ،هەتا لەگەڵ ئێرانیش
رۆڵ گێڕانی توركیاو بۆ زیندووكردنەوەی
شەوتی باش چوونە پێشەوە ،کە ناکۆکیی
خەونی عوسمانی زیاتر بوو ،بەاڵم ئەوەش
مەزهەبیو نەتەوەگهرییان ه��ەب��ووه .ئەمە
ف��اك��ت��ەری خ���ۆی ه���ەب���وو ،ی��ەك��ێ��ك ل��ەوان��ە
وایكردووه بیرۆک ه عوسمانیزم به شێوهی
سەركەوتنی ئیسالمییەكان بوو توانییان لە
نوێ زیندوو بێتەوە .بیرۆکهک ه لە تێڕوانینی
هەندێك كەرتی زۆر گرنگی ئابووریدا توركیا
ئیستراتیجی دانانی دادو گەشەپێداندا بووه،
پێشخەنو حورمەتێك ،کە جاران الواز بوو،
کە ئەمان ئێستا حوكم دەك��ەنو ستراتیجی
ئ��ەو ح��ورم��ەت��ەی ب��ۆ ب��گ��ەڕێ��ن��ن��ەوە توركیا
توركیا دادەنێن .ئەگەر نموونەی كوردستانی
بووه بە نموونهیهک ،نەك تەنیا لە واڵتانی
باشوور وەربگرین توركیا جاران هەڕەشەی
توركنشیندا ،بەڵكو ل��ە واڵت��ان��ی ع��ەرەب��یو
دەكرد بۆ گرتنەوەی ویالیەتی موسڵ ،بەاڵم
ئیسالمیشدا وەك ن��م��وزەج��ێ��ك��ی حوكمی
لە دوای هاتنە سەر حوكمی عەدالەو تەنمییە
ئیسالمی دیموكراسی ریفۆرمخوازی دەكات.
ئ���ەوان ه��ەوڵ��ی��ان��داوه ب��ە پ��ەی��وەن��دی��ی باش
ئەمە وای كرد تینو تاوێك بداتەوە بە خەونی
لەگەڵ سەركردایەتی سیاسی كوردستاندا
عوسمانی .هەتا پێش بەهاری عەرەبی ،خەونی
ئەم نفوزە توركییە لە كوردستانی عێراقدا
توركەكان بۆ زیندووكردنەوەی عوسمانی
پ���ەرە پ��ێ ب����دەن .ب��ۆی��ە دەب��ی��ن��ی��ت ئەحمەد
لەبواری هێزی نەرمدا ،خۆی دەبینییەوە.
داود ئۆغڵو هاتۆتە كوردستانو سەردانی
وات��ە ئ��ەوەی توركیا ببێتە نموونەیەك ،کە
هەولێرو كەركوكی ك��ردووه .دوای ئەوەش
خەڵكیتر چاوی لێبكەن ،وەكو نموونەیەكی
ب��ۆ ك��ردن��ەوەی ف��رۆك��ەخ��ان��ەی هەولێر ،کە
دیموكراسی وەری��ب��گ��رن .وات��ە كاریگەری
شەریكەیەكی ت��ورك��ی دروس��ت��ی ك���ردووه
287
رەجەب تەیب ئۆردوگان هاتووه .واتە ئەوان
رەگ��ەز توركن ،نە وەك كورد نزیكیشن لە
باوەڕیان وا بووه با كوردستان بەشێك بێت
تورك .ئەمە بووه بە دەرفەتێك ،کە دەوڵەتی
لە عێراق ،تەنانەت لە ئایندەشدا كوردستانی
توركیا ،کە پەلە بكەن لە پڕۆژەی عوسمانیزم،
عێراق ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ ،بەاڵم لە
بەاڵم لە هەمان كاتدا مایەی كێشەش بوو بۆ
ژێر هەژموونی دەوڵەتی توركیادا بێت .واته
توركیا ،یەكەم كێشەش ئەوە بوو ،هەندێك
تێڕوانینی توركەكان بۆ عوسمانیزمی نوێ
لەو دەوڵەتانە هەتا ئێستا شۆڕشی ئیخوانی
ت لە ئەستەنبوڵ، ئەوە نییە ،کە سوڵتانێك هەبێ
تیایاندا سەركەوتوو ن��ەب��وون ،بۆ نموونە،
یان ئەنقەرە حوكم بكاتو ئەوانیتر والی بن،
سوریا .ئێستا سوریا نە ئۆپۆزسیۆنەكەی
بەڵكو دهسهاڵتێکی سیاسیو ئایینی بێت.
لە سەر حوكمە تا ببێتە هاوپەیمانی توركیا.
بۆ ئەمە هەتا توركیا بیری لەوە كردۆتەوە،
نە (ئەسەد)یش رۆیشتووە ،کە ئێستا بووەتە
کە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ك��وردی خۆشی
دوژمنی توركیا .جا بۆیە ئەم خەونە توركییە
باش بكات .بۆ ئەوەی خەڵك پێی نەڵێت تۆ
لە سوریا چەقی .دوای ئەوەش رووداوەكانی
چۆن پەیوەندی لەگەڵ كوردی عێراقدا باش
میسر ،کە رووی���دا ،لە میسریش چەقی .تا
دەكەیتو لەگەڵ كوردانی خۆتدا باش نیت؟
ئێستاش دیار نییە لە لیبیا شكڵەكەی چۆنە؟
بۆیە هەوڵی داوه ئەم شەرەمە نەتەوەیی لە
ێ ساڵی ئ���ەم ه��ەڵ��وێ��س��ت��ەی ت��ورك��ی��ا ل��ە س��
سەر كوردیش البدات .ئەوەی خۆی وا نیشان
رابردوودا وای كرد توركیا ببێتە دەوڵەتێكی
ت من تێڕوانینێكی پۆزهتیڤم لە سەر بدات بڵێ
میحوەری ،بەاڵم لە هەمان كاتدا وای كرد
كوردی توركیادا ههیه .بەهاری عەرەبی لە
ئ��ەوان��ی تریش ب��ە ئاگا بێنێتەوە بۆنمونە
دوو هەزارو یانزەدا ،کە روویدا ،دەرفەتێكی
ئێرانی بەئاگاهێناییەوە ،بۆ نموونە واڵتانی
زی��ات��ری ب��ە ت��ورك��ی��ادا ب��ۆ ئ���ەوەی خەونی
خەلیجی بە ئاگاهێنایەوە ،کە لەگەڵ پڕۆژەی
عوسمانیزم بژێتەوە ،لەگەڵ ئەوەشدا تووشی
ئیسالمەتیدان ،بەاڵم لەگەڵ پڕۆژەی ئیخوانیدا
كێشەی كرد .دەرفەتەكە ئەوە بوو هەموو
نین لە سعودییە وەهابییەت دژی ئەم جۆرە
ئ��ەو واڵت��ان��ە لە میسرەوە تا لیبیاو تونس
سیاسەتانەن ،کە توركیا رەچ��اوی دەك��ات.
ئەحزابی ئیسالمی هاتە سەر حوكمو خۆیان
رۆژئ���اواش كەوتە س��ەر كەڵكەڵەی ئ��ەوەی
وا نیشاندا وەك دادو گەشەپێدان بیربكەنەوە.
دادو گەشە پێدان بە نیازی چییە؟! بە جۆرێك
ئەمە دەرفەتێك بوو بۆ توركیا ،کە دهسهاڵت
لە جۆرەكان ئەمریكا لەگەڵ ئەوە بوو توركیا
لەو واڵتە عەرەبییانهدا پەیدابكات ،کە نە بە
نموونهیهک بێت بۆ واڵتانی عەرەبی تا چاوی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 288
لێبكەن .لە بریی زۆرداریو سەركوتكردنی
ت لە پێش بەهاری عەرەبییە ،کە بریتی بێ
رژێمەكانی وەك موبارەكو سەدامو بەشار
هێزی نەرم بو نفوزی توركیا لە ناوچەكەدا.
ئەسەد ،هەروەها لە بریی ئەوەی ئیسالمییە
نەوەكو دوای بەهاری عەرەبییە ،کە توركیا
توندڕەوەكان بێنە سەر حوكم ،ئەو ئیسالمیە
وەك نموونهیهک ،ک��ە خەریكبوو هەموو
میانڕەوانە بێنە س��ەر دهس���هاڵت ،کە وەك
حكومەتەكانی ع��ەرەب��ی ببن بە ئیسالمی.
دادو گەشەپێدان وان ،کە پەیوەندییەكانیان
ن���ەوەك���و ج���اران���ی س���ەردەم���ی ت��ورك��ی��ای
ل��ەگ��ەڵ رۆژئ���اوا ببپارێزن .ب��ە ج��ۆرێ��ك لە
رۆژئ��اوای��ی��ە ،کە بەشێك بێت لە جەستەی
جۆرەكان ئاشتی بپارێزن .ئەمە ئێستا گۆڕا،
ئەوروپا .بۆیە ئەم خەونە پەكیكەوتووە لەم
چونكە توركیا ئێستا بوو بە هەڕەشەیەك لە
قۆناغەدا.
سەر رۆژئ��اوا خۆشی .بۆیە هەم بیرۆكەی ب��ە ئ���ەوروپ���ای���ی ب��وون��ی��ان ب��ەج��ۆرێ��ك لە
ــ لەو باوەڕەدایت لە ئایندەدا توركیا بەرەو
ێ دەك��رێو ج��ۆرەك��ان دەس��ت��ی دەستیان پ��
یەكێتی ئەوروپا دەڕوات ،یان دەگەڕێتەوە بۆ
ه��ەم ب��ی��رۆك��ەی عوسمانیزمیان راگ��رت��وە
رەوتە ئیسالمییە رۆژهەاڵتییەكە؟
لەبەر ئەوەی محاویرەكان لە بەردەم توركیا
بە رای من توركیا دەبێت لەو ناوەڕاستەدا
قوتبوونەتەوە .خاڵی سێیەمیش لە هەمووی
بێت ،چونكە سیفەتی توركیاش ئەوەیە ،کە
گرنگتر ئێستا توركیا لە خۆشیدا جەبهەیەك
پردە .پردێكە لە نێوان رۆژهەاڵتو رۆژئاوا.
پەیدابووە ،دەیەوێت ئەم هەڵمەتەی توركیا
ت ێ پ��رد ب��ێ��تو دەشتوانێ ت��ورك��ی��ا دەت��وان��
ێ لە ئیسالمیزەكردنی توركیا دەستی داوەت
خۆشی رۆڵبگێڕێت ،بەاڵم لەو باوەڕەدام نە
ل��ە شوێنێك راب��وەس��ت��ێ��ت .رووداوەك���ان���ی
رۆڵە بینینەكەی وا گەورە دەبێت ،کە رۆڵێكی
ب��اخ��چ��ەی غ���ازی ل��ە ئەستەنبوڵ بڵێسەی
ت بە ب��ڕی��اردەری ی��ەك�لاك��ەرەوە بێت .دەبێ
ئ��ەم ك���ارە ب���وو .ل��ەو ك��ات��ەدا ت��ورك��ی��ا هات
بەشێك لە پەیوەندییەكانی نێوان توركیاو
پەنجەرەیەكی تری ك��ردەوە ،پەنجەرەیەك
رۆژه����ەاڵتو رۆژئ����اوا ،ب���ەاڵم ئ��ەو كاتەی
بە رووی كورددا ،تا گفتوگۆ لەگەڵ كورددا
دەخوازێت پایتەختی رۆژهەاڵت نابێتە پردی
بكات .واته لە شوێنێك تەنگە تاویان كردووە،
پەیوەندیی نێوان رۆژهەاڵتو رۆژئاوا .ئەوە
لە شوێنێكیترەوە پەنجەرەیەك دەكاتەوە.
ئەو شتەیە ،کە رۆژئ��اوا نایەوێت .رۆژئ��اوا
بۆیە ئێستا خەونی توركیا بۆ نوێكردنەوەی
ت بۆ رۆژهەاڵت، نایەوێت توركیا پایتەخت بێ
عوسمانیزم توشی قەیرانێك هاتووە .نەوەكو
بەڵكو دەی��ەوێ��ت ت��ورك��ی��ا پ��ردێ��ك بێت بۆ
289
رۆژهەاڵتو قسەی خۆشی هەبێو بیرورای
رۆژه��ەاڵتو ئەوروپا نفوز پەیدا بكاتەوەو
خۆشی هەبێت .ئەو پردە وەكو بازگەیەك
بناغەی بەشداری پێكردنی ئیسالمییەكانی
وایە .توركیا ئەوەی بیری لێدەكردەوە ئەوە
دانا .ئیتر ئیسالمییەكان وردەوردە بوون بە
نەبوو ببێت بە پرد ،بەڵكو ئەوە بوو ببێت بە
بەشێك لە جەستەی سیاسی توركیا ،هەم
پایتەختی رۆژهەاڵت .بەتایبەتی رۆژهەاڵتی
بێگومان بەردی بناغەی ئەو بیرۆكەیەشی
ئیسالمی ،ئەمەش ئەو دەورەیە ،کە رۆژئاوا
دان���ا ،ک��ە ن��وێ��ك��ردن��ەوەی فیكرو خەیاڵدانی
قبووڵی ناكات ،چونكە ئەو كاتە توركیا وەك
ع��وس��م��ان��ی ب����وو .ب��ۆچ��ی؟ ی��ەك��ەم ئ���ۆزال
پایتەختی رۆژه���ەاڵت ئەكەوێتە ملمالنێی
خ��ۆی پیاوێكی تەكنۆكراتە پێش ئ��ەوەی
رۆژئ���اواو ش��ان لە شانی رۆژئ���اوا دەدات,
سیاسی بێت .ئەمەش یەكێكە لە خەسڵەتە
رۆژئ���اوا ئ��ەم��ەی ن���اوێ ،دەی��ەوێ��ت توركیا
هەرەگرنگەكانی
سیاسییەكان،
موجەرەد پردێك بێت .بۆیە لەو باوەڕەدام لە
کە زۆربەیان تەكنۆكراتن .واتە ئەندازیان،
ئەنجامدا بەوە بگیرسێتەوە ،کە ببێتە پردێك.
پ��زی��ش��ك��ن ،وات����ە ل��ە م��ەی��دان��ی ئ��اوەدان��ی��دا
نەتوركیا دەگەڕێتەوە بۆ توركیا الوازەكەی
ن���اس���راون .دووەم ئ����ۆزال خ���ۆی خەڵكی
سەردەمی یەكێتی سۆڤیهتو نەدەشگەڕێتەوە
ئەنادۆڵە .واتە خەڵكی توركیای رۆژهەاڵتییە.
بۆ توركیا بەهێزەكەی سەردەمی عوسمانی
سێیەم عەسكەر هێناوی كردییە بە سەرۆك
لە تەگبیری داهاتوو .ئەم هێزە تازەییەی ،کە
وەزیران .لەبەر ئەوەی پیاوێكی تەكنۆكراتە
توركیا پەیدای كردووەرەچاو دەكرێت ،بەاڵم
لە وەختێكدا ،کە حیزبە سیاسییەكان هەموو
ت لە شوێنێكدا بگیرسێتەوە بۆ ئەوەی دەبێ
ق���ەدەغ���ەك���راب���وون .ه��ات��ن��ی ئ����ۆزاڵ رێ��گ��ای
دەوڵەتەكان بتوانن بە دڵنیاییەوە پەیوەندی
بۆ ئ��ەوە خ��ۆش ك��رد ،کە ئ��ەو عەلمانییەت
لەگەڵدا ببەستن.
توندڕەوییەی لە توركیا هەبوو ،وەكو جاران
ئیسالمە
نەمێنێت .سەیروسەمەرەی كودەتای ساڵی ــ تۆ پێت وایە قۆناغی ئۆزاڵو ئۆردوگان بۆ
1980لەوەدا بووه ،کە كودەتای سوپایەكی
كورد كامیان باشترن؟ ئەگەر ئۆزاڵ بمایە
عەلمانی بووه ،بەاڵم لە هەمان كاتدا لە ترسی
كورد حاڵی باشتر دەبوو؟
بەهێزبوونی بزووتنهوهی چەپ لە توركیادا
ئۆردوگانییەكان دان ب��ە شتێكدا دەنێنن،
بە جۆرێك لە جۆرەكان دەرگایان كردۆتهوە
ئۆزاڵ بە جۆرێك لە جۆرەكان بناغەی ئەو
بۆ جۆرێك لە دی��ن��داری .ویستوویانه وای
بارودۆخەی دانا ،کە تێیدا توركیا لە ئاستی
نیشاندەن ،کە ناسنامەی تورك تەنیا تورك
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 290
بوون نییە .تەنیا عەلمانی بوون نییە ،بەڵكو
مەندریسیش ،ک��ە رێ��گ��ای ب��ۆ رێ��ب��ازەك��انو
ئیسالمەتیشە .سوپا خۆی وردەوردە ئەم
ئیسالمییەكان كردەوە لە ساڵی 1950دا بە
رێگایەی ك��ردەوە ،بۆ ئەمەی ك��رد؟ چونكە
سەرەوە هەتا ئەویش بە ئاشكرا لە شوێنی
سوپا لە ئەساسدا ك��ودەت��ای ك��رد بەسەر
گشتیدا نوێژی نەدەكرد ،بەاڵم ئۆزال وەكو
توركیایەك ،کە چەپەكانو راستڕەوەكان
س��ەرۆك ك��ۆم��اری توركیا نوێژی دەك��رد،
یەكترییان دەكوشت .ئەوان بۆ ئەمە هاتوون
ک��ە ئ��ەو س���ەرۆك كۆمارێكی توركیایەكی
ێ كوچكەیەكیان دروست كردووه: س
عەلمانییە .بۆیە ئ��ۆزاڵ بە رێگاخۆشكەری
ــ توركبوون ،واتە كەمالیزمەكە.
ئەو رەوتە ئەزانرێت ،کە دوایی ئۆردوگان
ــ عەلمانی بوون.
كردی ،چونكە لە بیریشمان نەچی ئۆردوگان
ــ موسوڵمان بوون.
خۆشی لە رەوتی ئیسالمییە تەقلیدییەكە الی
وات�����ە ئ���ەم���ە ب���ە ج���ۆرێ���ك ل���ە ج���ۆرەك���ان
دا ،کە مەدرەسەی نەجمەدین ئەربەكان بوو.
ئ��اش��ت��ب��وون��ەوەی ت��ورك��ی��ا ب����ووه ل��ەگ��ەڵ
بۆیە دەتوانین بڵێین ئ��ۆردوگ��ان ه��ەروەك
م��ێ��ژووی دێرینی خ��ۆی��دا .ب��ە چەپەكانیان
چ��ۆن ئ���ۆزاڵ ئاوێتەیەك ب��وو ل��ە عەلمانی
گوتووه ئ��ەوە عەلمانییەت هەیە بۆ ئێوەو
ب��وونو ئیسالمی .ئۆردوگانیش تێكەڵەیەك
بە قەومییەكانیشیان گوتووه ئەوە كەمالیزم
ب��وو ل��ە ن��ێ��وان ئ��ەرب��ەك��ان ب���وونو ئ��ۆزاڵ
هەیە بۆ ئێوە .بە ئیسالمییەكانیشیان گوتووه
ێ دروستبوو ،کە پارتێکی بووندا ئەمەی ل
ئ���ەوە ئیسالممان ق��ب��ووڵ ك����ردووە ،وەك
ێ پێكهات، موحافیزكاریو دیموكراتخوازی ل
پایەیەك لە پایەكانی كەسێتیو ناسنامەی
ئیسالمی توانی ئەم ئەزموونە گەورەیە لە
ێ تەوەجوهەی توركیا .ئۆزاڵ تەمسیلی ئەم س
توركیا بونیاد بنێت .ئهوجا ئەگەر بڵێین ئۆزاڵ
دەرك���ردووه .ت��ورك ب��ووه .لە هەمان كاتدا
بمابایە چۆن دەب��وو؟ لە مێژوودا ناتوانیت
كەسایەتییەكی عەلمانی بوو .لە هەمان كاتدا
گریمانەی ئەو حاڵەتان بكەین .پێم وایە رۆڵی
خۆی ئەنادۆڵی ب��وو ،بۆیە پەروەردەیەكی
مێژووییی ئۆزاڵ كۆتایی پێهاتبوو ،چونكە
ئیسالمی هەبوو .من لە كتێبەكەشدا باسی
ئ��ەو ل��ە هەشتاكان لیبرالیزمی ئ��اب��ووری
كەسایەتی ئەوم كردووە ،واته لە یەك كاتدا
هێنایەكایەوەو ئیسالمییەكان دوایی زۆریان
ب���اوەڕی ب��ە كۆمپیوتەر هەبووه.یەكەمین
سوود لەم لیبرالیزمە ئابوورییە وەرگ��رت.
سەرۆكی توركیای نوێیە بەئاشكرا لە شوێنە
چونكە ئابووری توركیا ئابووری دەوڵەت
گشتییەكاندا نوێژی دەك��رد .هەتا عەدنان
ب��وو ،سۆشیالیزمی دەوڵ��ەت��ی ب��وو .ئ��ۆزاڵ
291
هات نوێباوی ئابووری كرد .توركیای كرد
ناگاتە چوار قۆناغە .ئۆزاڵیش لە دوو قۆناغی
بە قیبلەنما بۆ واڵتانی ئاسیای نێوەڕاست.
زۆر گرنگدا دەوری گێڕاو ئیتر دەوری تەواو
ئەمانە هەموو رێگاخۆشكەربوون .كرانەوەی
بوو.
مەسەلەی ك��وردی��ش ل��ە س��ەردەم��ی ئ��ۆزاڵ دەستی پێكرد .هەر ئەو كرانەوەیەش بووه ،کە
ی فەرهەنگیمان هەیە ــ پرسیارێكی سیاس
ئۆزاڵ لە بارودۆخێكی نادیاردا مردووه ،کە
لە نێوان رۆشنبیرانو سیاسەتمەداراندا ،کە
ێ كوشتوویهتیو تا ئێستاش كەس نازانێت ك
دوو بۆچوونی جیاواز دەبینین .رۆشنبیرانی
چۆن كوژراوه؟ ئایا كوژراوه ،یان مردووه؟
تورك پێیانوایە توركیا لە نێوان رۆژهەاڵتو
ئەمە خاڵێكی زۆر گرنگە ،لە راستیدا ئۆزاڵ
رۆژئ������اوادا ش��ون��اس��ی خ���ۆی ون���ك���ردووە،
خۆی لە ئامادەیی خۆیدا وردە وردە تەواو
س��ی��اس��ەت��م��ەداران��ی��ش پ��ێ��ی��ان��وای��ە ت��ورك��ی��ا
بووه ،چونكە پێشتر لە هەشتاكاندا حزبەكەی
دەوڵەتێكی م��ەزن��ە ل��ە ن��ێ��وان رۆژه���ەاڵتو
ب����راوەی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ب���وو ،ب���ەاڵم لە
رۆژئاوادا ،رۆشنبیرەكان پێیان وایە توركیای
نەوەدویەك بەدواوە ئەو تەنیا وەك سەرۆك
لە نێوان رۆژئ���اواو رۆژه��ەاڵت��دا شوناسی
كۆمار ماوەتهوه ،كاتێک دیمیریل گەڕایەوە.
لەدەستداوە .من دەمەوێت بپرسم توركبوون
دەسەاڵت كەوتە دەستی سەرۆك وەزیرانو
بەختەورەییە؟
ئیتر ئ��ۆزاڵ دەس��ەاڵت��ەك��ەی ك��ەم ب��ووەوەو
پێش هەموو شتێك خەیاڵدانی رۆماننووس
زۆرت��ر دەس��ەاڵت��ی پێشنیازكردنی هەبوو.
بینینی ش��ت��ە رۆح��ی��ی��ەك��ان��ە .خ��ەی��اڵ��دان��ی
ك���ران���ەوەی ئ����ۆزاڵ رێ��گ��ای خ��ۆش��ك��رد ،کە
سیاسەتمەداران بینینی واقیعە .ئەو مەوقعەی،
وردەوردە دیدی توركەكان لە سەر كورد
کە توركیا هەیەتی لە نێوان رۆژه���ەاڵتو
بگۆڕێت .كار گەیشتە ئەوەی ئۆردوگان به
رۆژئ���اوادا .ئەم شوناسە جووتەی توركیا
ت ئێمە گفتوگۆمان هەیە لەگەڵ ێ بڵێ بوێر
لەهەندێك دەرفەتدا وەكو كێشە سەیركراوە،
ئۆجەالندا .بۆیە دەوری مێژووی ئۆزاڵ بۆ
ب��ۆ ن��م��وون��ە ل��ە س���ەردەم���ی ش��ەس��ت��ەك��انو
ئەو قۆناغە بووو تەواو بوو .كەم كەسن ئەو
حەفتاكاندا .كێشە ب��وو ب��ۆ توركیا ،ب��ەاڵم
سیاسەتمەدارانەی ،کە لە سێو چوار قۆناغی
لە سەردەمێكیتردا ،کە ئ��اب��ووری توركیا
مێژوویی جیاوازدا رۆڵ بگێڕن .سیاسەت
بەهێز دەبێت ،کە ئەوە سەردەمە سەردەمی
م��ەدار هەیە تەنیا بۆ یەك قۆناغ خولقاوە،
داودئۆغڵۆیە .دەبێتە خاڵی هێز بۆ توركیا
ێ قۆناغ خولقاوە ،بەاڵم هەیە بۆ دوو تا س
ئەو قسەیە بۆ ئەحمەد داود ئۆغڵۆ راستەو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 292
لە هەمان كاتدا بۆ ئۆرهان پاموكیش راستە
بە الی رۆژئاوادا زۆر دایشكانو ئۆردوگان
ل��ەب��ەر ئ���ەوەی ئ��ەدی��ب س��ەی��ری حقبەیەكی
بە الی رۆژهەاڵتدا .لەبەر ئەوە ئەو چیرۆكەی
زەمەنی ناكات .سەیری كۆی مێژووی توركیا
ع��ەزی��ز ن��ەس��ی��نم��ان ب��ە ب��ی��ر دهه��ێ��ن��ێ��ت��ەوە،
دەكات .ئەگەر دیقەت بدەیت ئەو كاتەی ،کە
ک��ە م��ام��ۆس��ت��اك��ە پ��ەن��ج��ەرەی��ەك ب��ك��ەرەوە
عوسمانییەكان دەسەاڵتیان دەبەنە ئەوروپا ،
ب��ا هەوابێتە ژوورەوەو ئ��ەو پەنجەرەیە
بێگومان دەوری مزدەوجی توركیا لە نێوان
مەكەرەوە با هەوا نەیەتە ژوورەوە .ئەوە
رۆژئاواو رۆژهەاڵتدا بەخێر دەشكێتەوە بۆ
تەعبیرێكی كاریكاتێری عەزیز نەسینە بۆ
توركەكان ،ب��ەاڵم توركەكان لە سەردەمی
بزربوونی ناسنامەی توركیا .ئەوە لە هەردوو
كۆماریدا هەر بە الی رۆژئاوادا دەیشكێننەوە.
زەمەنەكەدا راس��ت دەردەچ��ێ��ت .لە زەمانی
ئ��ەم ف��رە شوناسییەی توركیا ب���ەزەرەری
ئەتاتوركو لە زەمانی ئۆردوگاندا ،چونكە ئەم
توركیا كۆتایی دێت .ئەمە قەدەری توركیایە،
گوریسە بە هەر الیەكدا راكێشرا هاوواڵتی
کە لەم ناوەڕاستەدا خۆی بهێڵێتەوە .ئەگەر
توركیا دەپسێت .تورك بوون بەختەوەرییە،
دیقەت بدەیت لەكاتی ئەتاتوركدا بااڵنس
ێ بە ی��ان ن��ا؟ توركبوون ئەگەر یەكسان ب
بە الی رۆژئاوابووندا دەیشكێنێتەوە .بۆیە
س��ەن��گو ح��ورم��ەت��ی كەسایەتی مرۆڤێكی
بااڵنسی توركیا تێك دەچێت ،چونكە بااڵنسی
ت��ورك .نەتەوەی ت��ورك ئەو كاتە براوەیە،
رۆحی نامێنێت .ئەگەر ئێستاكەش ئۆردوگان
ک��ە ه��اوپ��ەی��م��ان��ی ل��ەگ��ەڵ ن��ەت��ەوەك��ان��یت��ردا
زیاتر توركیا بە الی رۆژه��ەاڵت��ی��دا بباتو
دەكات ،بێگومان بەختەوەرییە ،بەاڵم ئەگەر
زۆرت���ر پ��ێ��داگ��ری ل��ە س��ەر ئیسالمەتییەكە
ێ بە تەنیا بە تورك توركبوون یەكسان ب
بكاتو دەیەوێت توركیا رۆژهەاڵتی بكات
بوون ،ئەوەی من لە وتارێكمدا ناوم نابوو
وەكو سەرەتای هاتنە سەركاری نییە ،وتی
(توركەكان توركتر دەبن) .ئەو كاتە نەخێر
ئێمە باوەڕمان بە ئیعالنی عالەمی جاڕنامەی
ت��ورك��ب��وون نابێتە ب���ەخ���ت���ەوەری .ئ��ەگ��ەر
مافەكانی ئەوروپا هەیە ،بەاڵم ئێستاكە وای
سەیری ئەزموونی هەزار ساڵەی توركەكان
لێهاتووە خیتابی ئایینیو خیتابی رۆژهەاڵتی
ب��ك��ەی��ن ،ل��ە س���ەردەم���ی سەلجوقییەكانو
بەسەر خیتابی كرانەوەو رۆژئاوایی بوونی
س��ەردەم��ی دەوڵ��ەت��ی عوسمانیدا ،ئەمە بە
ئ���ۆردووگ���ان���دا زاڵ دەب���ێ���ت .ب��ە رای من
تەنها نموزەجێكی ئیسالمی نییە ،تا بڵێین
ئەمەش دووبارەكردنەوەی هەمان هەڵەكەی
ئیسالمییەكان باشترن لە عەلمانییەكان ،ئەمە
ئەتاتوركە ،بەاڵم بە دیوەكەیتردا ئەتاتورك
نموونەیەكە لە كشانەوە تێیدا نەتەوەی تورك
293
لە سەركەوتنو ب��ردن��ەوەدای��ە .لەبەر ئەوە
لە چاو تەمەنی كۆماری توركیا .ئێمە باسی
بەشی خەڵكیتر دەدا ،بەشی شەریكەكانی
ن��ەت��ەوەی��ەك دەك��ەی��ن ،ک��ە نزیكەی هەشتا
خ��ۆی دەدا ،ب��ەش��ی ك���وردو ئ��ەل��ب��ان ..هتد
ساڵی سەدەی بیست لە توركیادا فەرامۆش
ک توركیا گرمۆڵە دەبێت، دەدات ،بەاڵم كاتێ
ك��راوە ،لە حاڵەتی غەیبووبەدا ژی��اوە .لەم
بەس بەشی خۆی دەخاتە ئ��ەوالوە ،لێرەدا
ب��ی��س��تو دوو س��اڵ��ەی دوای���ی���دا ،م��ی��دی��ای
ت��ورك��ب��وون ن��اك��ات��ە ب��ەخ��ت��ەوەری .دەك��ات��ە
ك��وردی گەشەیەكی بەرچاوی بە خۆیەوە
دۆزەخێك ،چونكە هەمیشە لە ژێر هەڕەشەی
بینیوە ،دەتوانین بیكەینە چوار سنفەوە ،ئەو
ئەو نەتەوانەدا دەبێت ،کە لە ژێر دەستی
میدیایانەی ،کە لەگەڵ رەوتی پەكەكەدانو
ت��ورك��ی��انو ت���ورك مافەكانی خ����واردوون.
لە ناو توركیادان .دووەم میدیای كوردی
لەبەر ئەوە تورك بوون دەبێتە بەختەورەی
ئەوانەی ،کە لەگەڵ رەوتی پەكەكە نین ،بەاڵم
ئ��ەگ��ەر كوردبوونیش ب��ەخ��ت��ەوهر بكرێتو
لەگەڵ رەوت��ی حیزبەسیاسییەكانی دیكەی
نەتەوەكانیتری توركیاش بەختەوەر بژین.
كوردین .سێیەم میدیا ئەو میدیا كوردییە ،کە
ت��ورك ئەو كاتە سەربەرز ب��وو ،کە لەگەڵ
سەر بەدەوڵەتن ،یان نزیكن لە دەوڵەتەوە.
عەرەبدا ،لەگەڵ كوردو فارسداو هەتا لەگەڵ
ئەمەشیان دووبەشە .میدیای رۆشنبیریو
نەتەوەكانی بە رەچەڵەك توركیشن ،کە لەو
سیاسی .چ���وارەم ج��ۆری میدیای ك��وردی
ناوچەیە دەژین پەیوەندییەكانی باش بكات،
میدیای فەرهەنگی كوردییە .ئەمانە بۆ بواری
ت کە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمانە تێكدەچێ
رۆشنبیریی كوردینو كار بۆ بوژانەوەی
ت���ورك ب���وون ب��ەخ��ت��ەوەری ن��ی��ی��ە ،بەڵكو
سینەماو ئ��ەدەبو هونەرو زمانی كوردی
دۆزەخێكە.
دەك���ەن .ئ��ەم چ��وار ج��ۆرە میدیایە ه��ەم لە كوردستانی توركیاو هەم لە ناو ئەستەنبوڵ،
ــ بە پێی ئ��ەوهی چەند جارێك سەردانی
ک��ە ب��ەج��ۆرێ��ك ل��ە ج��ۆرەك��ان پایتەختێكی
ت��ورك��ی��ات ك������ردووە ،ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك دی����دارت
رۆشنبیریی گەورەیە بۆ كوردی توركیاش.
س���ازداوە ،میدیای ك��وردی لە توركیا لە چ
ه��ەر چ��وار سنفەكە لە میدیای ك��وردی لە
ئاستێكدایە؟
ئەستەنبوڵ ئامادەگییان هەیە .بەهێزترینیان
ت میدیای كوردی ئەو شتەی پێی دەگوترێ
میدیای پ��ەك��ەك��ەی��ە .چ ئ��ەو م��ی��دی��ای��ەی ،کە
ل��ە ت��ورك��ی��ا ن��زی��ك��ەی ب��ی��س��تو دوو ساڵە
ئازادیا واڵتە لە ئەستەنبوڵ دەریان دەكردو
دام���ەزراوە ،ئەمەش تەمەنێكی زۆر كورتە
دوای���ی بردیانە ئ��ام��ەد ،چ ئ��ەو كەنااڵنەی،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 294
ک��ە س��ەر ب��ەو رەوت����ەنو چ ئ��ەو ن��اوەن��دە
دەكەن .لەمانەش گرنگتر ئەوەیە ،کە خەریكە
رۆشنبیرییانەی پەكەكە دەعمیان دەكات .بۆ
ل��ە ه��ەن��دێ��ك ب�����واردا ف��ەره��ەن��گ��ی ك���وردی
نموونە بەدەپە ناوەندی رۆشنبیرییان هەیە،
دەردەك���ەوێ���تو توركەكانیش س���وود لەم
زۆرجار لە ناوەندە رۆشنبیرییەجیاجیاكاندا
ج��ۆرە چاالكییە فەرهەنگییەی ك��وردەك��ان
گلەیی لە پەكەكە دەك��ەن .لە سەر ئ��ەوەی،
وەردەگرن .بە كوردییەكەی ئەمڕۆ كوردێك
کە هەر چاالكییەك مۆركی پەكەكەی پێوە
رۆژن��ام��ەی��ەك��ی ك���وردی دەرب��ك��ات ئەگەر
ت ئەوان پشتیوانی لێناكەن ،هەتا چاالكی نەبێ
ئ��ەو رۆژن��ام��ە ك��وردی��ی��ە چ��ەن��د ملیۆنێكی
فەرهەنگیش بێت ،ب��ەاڵم ئەمە بە رای من
ت من هیچ بە دووری نازانم ێ بفرۆشرێ ل
هۆكاری سەرەكی نییە .هۆكاری سەرەكی
ت س��ەرم��ای��ەگ��وزارێ��ك��ی ت����ورك ئ��ام��ادەب��ێ��
ئ��ەوەی��ە ،ک��ە هێشتا رۆشنبیریی ك��وردی
ێ ب�ڵاوب��ك��ات��ەوە .توركیا ریكالمەكانی ل��ەو
الوازە ،بەهێز نییە .زۆربەی خوێنەوارەكانی
ت دەوڵەتێكی س��ەرم��ای��ەداری��ی��ە .بۆیە دەبێ
ك��ورد هەتا ئەگەر لە ب��ارەی كوردیشەوە
رۆشنبیریی كوردی قازانجی ماددی هەبێت،
بخوێننەوە ،بە زمانی توركی دەخوێننەوە.
کە قازانجی م��اددی ك��رد دەرگ��ای زیاتری
نوخبەی رۆشنبیریی ك���وردی وردەوردە
بۆ دەكرێتەوە .هەتا ئێستاكە رۆشنبیریی
خەریكن بە ك��وردی دەخوێننەوەو خۆیان
ك��وردی پەكەكە پشتگیری دەك��ات ،ی��ان بە
فێری كوردی دەكەن .شێوازی جیاجیا هەیە
جۆرێك لە جۆرەكان كوردستانی باشوور
بۆ فێربوونی كوردی ،لەو رووەوە كوردانی
پشتگیریی دەك��ات ،یان دەوڵ��ەت پشتگیری
ب��اك��وور داه��ێ��ن��ان دەك����ەن .ب��ە شێوەیەكی
دەك��ات .ئەگەر رۆشنبیریی ك��وردی توانی
گشتی چاالكییەكی زۆر هەیە ،هۆكاری ئەم
ببێتە دام��ەزراوەی��ەك��ی قازانج من پێم وایە
چاالكییەش ئەوەیە ئەنگیزەیەكی نەتەوەییە،
دەرگای زیاتری بۆ دەكرێتەوە .ئەگەر ئێمە
وات����ە ئ���ارەزووی���ەك���ی گ�����ەورە ه��ەی��ە الی
سەیری بوارەكانیتری رۆشنبیریی بكەین ،بۆ
كوردانی باكوور بۆ ك��وردب��وونو ناسینی
نموونە درامای توركی ئێستا قازانجێكی زۆر
خ���ۆی .ل��ە ت��ورك��ی��ا دام���ەزراوەی���ەك���ی زۆر
دەكات .لە واڵتەعەرەبییەكانو لە ئەوروپاش
هەیەو ك��وردی��ش لە پ��اڵ ئ��ەو دام��ەزراوان��ە
باڵودەبێتەوە .ئێستاش هیچ قەدەغەكراوێك
خەریكە دام��ەزراوەی رۆشنبیریی بۆ خۆی
ن��ی��ی��ە درام�����ای ك�����وردی ل���ە ت��ورك��ی��ا بێتە
دادەمەزرێنێت .دەوڵەمەندەكانی كوردیش
بەرهەم ،بەاڵم گرنگ ئەوەیە ،کە درامایەكی
خەریكن خاوەندارێتی لە چاالكی رۆشنبیریی
ك���وردی زۆر بەهێز بكرێت ،ک��ە كۆمپانیا
295
توركییەكانیش ناچار بن بیكڕنو دۆبالجی
ئەم كرانەوە دیمۆكراسییەی ،کە لە توركیا
بكەن بۆ ت��ورك��ی .ئێستا درام��ای��ەك��ی وەكو
ت دەتوانن پ��ەی��ڕەوك��راوە ئەگەر سەربگرێ
حەریم سوڵتان (موحتەشەم گ��وی��زەل) ،بە
خوێندنگا بە زمانی كوردی دابمەزرێنن .ئەمە
عەرەبی لە واڵتە عەرەبییەكان باڵودەبێتەوە.
ك��ورد پێی كەمەو پێی رازی نابێت ،بەاڵم
ب��ە ت��ورك��ی ل��ە ت��ورك��ی��ا ب�ڵاودەب��ێ��ت��ەوە .لە
ئەمە دە ساڵیتر زۆرتر دەبێت ،شتیتر دێتە
بولغاریاو دەوڵەتانی پێشووی سەردەمی
پێشەوە .ئەمە وردەوردە گەشە دەكات.
عوسمانیدا باڵودەبێتەوە وات��ە ئ��ەوروپ��ای شەرقی ،چونكە بەشێك لە مێژووی ئەوانی
ــ تۆ پێتوایە كورد لە ئەستەنبوڵ كاریگەری
ت درامایەكی وا تێدایە .ئەگەر كورد بتوانێ
هەیە یان لە شارە كوردییەكان ،هەم لە رووی
ئیخراج بكات بۆ نموونە لە سەر ئیمارەتی
فەرهەنگیو ه��ەم ل��ە رووی سیاسییەوە؟
بۆتان ،بە شێوازێكی هونەری ب��ااڵ ،من بە
هەست ناكەیت كوردانی ئەستەنبوڵ تۆزێك
دووری نازانم كۆمپانیاكانی توركیا دەیكڕنو
سستترن؟
قازانجی لێدەكەنو لەوانەیە بیشیفرۆشن بە
ك��وردەك��ان��ی ئەستەنبوڵ درەن��گ دەستیان
ئەوروپاو واڵتانی عەرەبیش .تەنانەت ئااڵی
پێكرد ،ب��ەاڵم كاتێک دەستیان پێكرد زۆر
كوردستانیشی پێوەبێت .لە توركیا ئابووری
چاالك بوون ،بێگومان كوردستانی بوون هەر
ت ل��ە دروس��ت��ك��ردن، دەورێ��ك��ی زۆر دەبینێ
لە كوردستان دەكرێت ،بەاڵم رۆڵی كوردی
یاخود لە پوكانەوەی نەتەوەیەكدا ،ئەم هەوڵە
لە ئەستەنبوڵو نفوزی كوردی ئەستەنبوڵ
هەیەو وردەوردە خەریكن .توركیا ل ه ئهم
ی��ارم��ەت��ی��دەر دەب��ێ��ت ل��ە چ��ارەس��ەرك��ردن��ی
ساڵدا بۆ ك��ورد وەك پار نییە .بۆ نموونە،
ك��ێ��ش��ەی ك����ورد .ك��وردەك��ان��ی ئەستەنبوڵ
ساڵی نەوەدو یەك رێگەدرا گۆرانی كوردی
ئێستاكە زۆر چ��االك��نو ك��ار دەك���ەن .زۆر
باڵوبێتەوە ،بە هەزاران كاسێتی گۆرانیبێژە
دام����ەزراوەی ك��وردی هەیە لە ئەستەنبوڵ
ك��وردەك��ان ب�ڵ�اوب���ووەوە ،ل��ە دووه����ەزاردا
چاالكانە ك��اردەك��ەنو ئ��ەم��ەش كاریگەری
ب��ڕی��اردرا ،کە خەڵك بۆی هەیە بە كوردی
زۆری دەبێت .ئەگەر تێبینی بكەیت زۆربەی
بخوێنێتەوە ،ئەمە رەنگی دای��ەوە ،خوێندنی
رێكخراوە كوردییەكانی سەرەتای سەدەی
ئیختیاری ب��ە ك���وردی ك��اری��گ��ەری ل��ە سەر
بیستەم لە ئەستەنبوڵ دامەزرانو بەنیازبوون
چەند هەزار كەسێك كردبوو ،ناوی خۆیان
لقەكانیان لە شارەكوردییەكان بكەنەوە ،بەاڵم
نووسیبوو ،کە بە كوردی بخوێنن .ئەم ساڵ
بە س��ەری��دا رووداوەك��ان��ی ش��ەڕی جیهانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 296
یەكەمو هاتنی كۆمارییەكان ئەم مەسەلەیەی
لەوە بكەینەوە بۆچی كوردانی ئەستەنبوڵ
تێكدا .م��ن پێم وای��ە ئەمە تهنها دووب���ارە
ت هەوڵ بۆ ئەوە دەنگ نادەن بە بەدەپە ،دەبێ
دەبێتەوە .زۆرێك لە كوردان چاالكییەكانیان
بدرێت ،کە كوردانی ئەستەنبوڵ پاڵێوراوی
ل��ە ئەستەنبوڵ دەس���ت پ��ێ��دەك��ەنو دوای��ی
زیاتریان هەبێت بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی.
وردەوردە دەیبەنەوە بۆ شارە كوردییەكان، چونكە كوردستان ئەسڵەكەیە بۆ كورد.
ــ ئەگەر سەرنج بدەیت لە هەموو بەشەكانی
لە رووی سیاسییەوە كورد لە ئەستەنبوڵ
ك��وردس��ت��ان��دا ج��ۆرێ��ك ل��ە ش���ەڕو ناڕێكی
ێ تا پێنج ملیۆن دەنگە ،بەاڵم خاوەنی س
ه��ەی��ە ،ب��ۆ ن��م��وون��ە ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ئێران
كورد بە پێی پێویست دەنگی نەهێنا.
دیمۆكرات دووب��ەرەنو كۆمەڵە دووب��ەرەن،
ت ت��ا ئ��ەم ت شتێكمان ل��ە ب��ی��ر ن��ەچ��ێ�� دەب��ێ��
ه���ەر ه��ەم��ووی��ان ل��ە دژی ی��ەك��ت��ری ش��ەڕ
هەلومەرجە كورد بوونی سیاسی جیاوازە
دەكەنو تەبانین بە یەكەوە .لە كوردستانی
ل��ەگ��ەڵ ك��وردب��وون��ی رۆشنبیریی ،ك��وردی
سوریا بە هەمان شێوە ،ئەوەتا ئێستا لەم
ئەستەنبوڵ خۆی بە كورد دەزانێتو سەمای
ێ ب��ەی��ەك��ەوە ب���ارودۆخ���ەدا ك��وردان��ی ئ���ەو
ك��وردی دەك��اتو ح��ەز لە گۆرانی ك��وردی
ناكۆكن .ئ��ەوە كوردستانی عێراقیش هەر
دەك��ات ،ب��ەاڵم خاوەنی ئاڕاستەی سیاسی
وەهایە ئەوەتا ناڕێكو ناتەباین .بۆ نموونە،
جیاجیایە ،شەرت نییە هەر كوردێك دەنگ
مام جەالل رۆڵی زۆری هەبووە لە خەبات
ب��ە ب��ەدەپ��ە ب����دات .ل��ەوان��ەی��ە دەن���گ ب��دەن
كەچی دژایەتی دەكرێتو هەوڵ دەدرێت لە
بەكوردەكانی ناو حیزبی دادو گەشە پێدان.
بەهای كارەكانی كەمبكرێتەوە ،بەاڵم ئەمە
بێگومان ئەمەش وەك خ��ۆی نامێنێتەوە،
لە كوردستانی توركیا وەها نییە ،جۆرێك لە
من تەسەوردەكەم كوردی ئەستەنبوڵ هەر
تەباییو یەك ریزی هەیە .ئەوەتا ئۆجەالن
دەنگ بە كورد دەدات ،بەاڵم شەرت ئەوەیە
بۆ كوردانی باكوور هێڵی سوورە .هۆكاری
كوردی ئەستەنبوڵ پاڵێوراوی هەبێت ،چونكە
ئەمە بۆچی دەگێڕیتەوە؟
دەنگدان لە دیموكراسیدا تەنیا دەنگدان نییە
با لە سەر كوردستانی توركیا قسە بكەم،
بۆ ن��ەت��ەوە .بەڵكو هەندێك ج��ار دەنگدانە
ه��ۆك��ارەك��ەی ئ��ەوەی��ە ،ک��ە ك���وردب���وون لە
ب��ۆ پاڵێوراوێكی خ��ۆت ،ک��ە ئیشەكانت بۆ
توركیا ق��ەدەغ��ە ب��ووە ،خاڵێكیتر ئەوەیە،
ێ بكات لەو بازنەیەی هەڵبژاردنەی، جێبەج
کە ئۆجەالن چەند ساڵێكە زیندانە ،زۆر بە
ت پێش ئ��ەوەی بیر کە ت��ۆی تێدایت .دەبێ
ناڕهوایی زیندانیكراوە ،کە بە رای من عەیبەو
297
شەرمەزارییە بۆ توركیا .ئۆجەالن چ تاوانێكی
لە تاراوگەن .خەباتی كوردایەتی قەدەغەیە
كردووە جگە لەوەی ،کە كوردەو داوای مافی
لە ناو ئێراندا ،راستە كوردبوون قەدەغەنییە،
كوردبوون دەكات .سەركردە خەڵك ناكوژێت،
بەاڵم لە توركیای جاران خەباتی كوردبوونو
س��ەرك��ردە ق��ی��ادەی ب��زووت��ن��هوهی رزگ��اری
كوردایەتی قەدەغە بوو .ئێستا كوردبوون
دەكەن .بۆیە ئۆجەالن بە زیندانیكردنەكەی
ه��ەی��ەو ك��وردای��ەت��ی��ش ق���ەدەغ���ە ن��ی��ی��ە .لە
تەعاتوفی كوردی توركیای كەسب كردووە.
كوردستانی توركیا وەزعەكە گۆڕاوە ،بەاڵم
هەتا ئەو كەسەشی ،کە تێبینیشی لە سەر
لە كوردستانی ئێران وەزەعەكە نەگۆڕاوە.
هەیە ئ���ەوەش رەچ���اوی ئ��ەوە دەك���ات ،کە ئ��ۆج��ەالن ل��ە پێناوی ك���وردو كوردستاندا
ــ ئەی لە سوریا؟
ل��ە زی��ن��دان��ە ،ب��ۆی��ە ل��ەگ��ەڵ خیالفاتەكاندا،
لە سوریا لەبەر ئەوەی لە رووی مێژووییەوە
ب��ەاڵم ئۆجەالن هەر س��ەرك��ردەی كوردانی
ێ وج��ودێ��ك��ی خ���ۆت دەزان����ی پ��ەك��ەك��ە ل���ەو
باكوورە .چونكە ئەو تاكە كەسە لەبەر ئەو
ێ ك��ەس ناڵی ساڵح موسلیم ه��ەب��ووە .ل��ەو
كێشەیە لە زیندانە .بۆ نموونە ئێمە دەڵێن
سەركردەمانە .هەموو كەس دەزانێت پەیەدە
ئۆجەالن ئۆردوگان .هەتا ئەو كوردەی ،کە
ئ��ۆج��ەالن ب��ە س��ەرك��ردەی خ��ۆی دەزان��ێ��ت.
لە حزبەكەی ئۆردوغاندایە پێی خۆشە ئەم
ساڵح موسلیم تێكۆشەرێكی بە هیمەتە ،بەاڵم
دۆسێیە كۆتایی پێبێت .بۆ ئ��ەوەی ئیحراج
ئۆجەالن سەركرەی پەیەدەیە.
نەبێت ،کە ئەو كوردەو لەگەڵ ئۆردوغاندایە. هەتا ئەو توركەی موتاعاتفە لەگەڵ كورد
ــ رۆڵ��ی ژن ه��ەم لە ن��او خەباتی سیاسی
دەیەوێت كێشەی كورد چارەسەر بكرێتو
كوردستانی توركیاو هەم لە ناو پەكەكەدا
ك��ۆت��ای��ی پێبێت .ب��ۆ ك��وردس��ت��ان��ی خ��ۆم��ان،
رۆڵێكی گرنگەو ژنان ئەكتیڤن .ئەگەر دیقەت
ئێستاش خەڵكێكی زۆر لەگەڵ جەنابی مام
بدەیت ئۆجەالن گرنگی بە ژن زۆر دەدات.
جەالل دان ،ئەو قسەیەی ،کە كاك مەسعودو
هۆكاری ئەمە بۆچی دەگێڕیتەوە؟
مام جەالل دەیكەن بۆ هەوادارانی هەردووال
پەكەكە دەیەوێت دەوری ژن ئیبراز بكات .بۆ
ق��س��ەی گ��رن��گ��ن ،ب����ەاڵم ح��اڵ��ەت��ی یەكێتی
ئەمە من هۆكارێكی زۆر سەرەكی دەبینم .تۆ
جیاوازە ،یەكێتی توشی ئینشیقاق هاتووە.
ئەگەر تێبینی بكەیت لە ناو كوردی ئێرانیشدا
ئەمەش كێشەكەیە .ئەوەی دیموكراتەكانو
ب��ە رێ����ژە ت��ێ��ك��ۆش��ەری ژن زۆرت�����رە ل��ەو
كۆمەڵەكانی كوردستانی ئێران لەبەر ئەوەیە
ژمارەییەی ،کە لە ناو كوردستانی عێراقدا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 298
ه���ەن .ب��ۆ ن��م��وون��ە س��ەروەخ��ت��ێ��ك كۆمەڵە
تا ئەندازەیەك مافی وەك یەكی داوە بە ژنو
ژمارەیەكی زۆری ژن لە ناو ریزەكانیاندا
پیاو .ئ��ەو دیسپلینەی ،کە لەناو پەكەكەدا
خەباتی دەكرد .پەكەكەش بە هەمان شێوە.
هەیە س��ەرچ��اوەك��ەی دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ ئەو
ب��ۆچ��ی؟ ل��ەب��ەر ئ���ەوەی كۆمەڵگای ئێرانو
دیسپلینەی ،کە لە نێو دەوڵەتی توركیا هەیە.
كۆمەڵگای توركی درێژكراوەی ئیمپڕاتۆریی
ئەمە ك��ارو ك��اردان��ەوەی��ە .توركیا خاوەنی
گ��ەورە گ��ەورەن ،ژن تێیاندا رۆڵی گەورەو
میراتێكی پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووەو ك��وردەك��ەش��ی
گ��رن��گ��ی ه���ەب���ووە .ئ���ەوە راس��ت��ە ئ��ۆج��ەالن
بەشێكە لەو میراتە .ئێمەی ك��وردی عێراق
دەورێكی گەورە دەدات بە ژن ،بەاڵم ئێمە
كام توراسەمان لەبەرچاوە؟ میراتیی بابو
دەزانین لە توركیا خۆی ئازادییە فەردییەكان
باپیرانی سەدام حوسێن چی دەخولقێنێت؟
زۆرن ،لە ئەستەنبوڵ ،لە ئامەد .لە ئەنقەرە
ه��ەر ئ��ەو ئ��اژاوهی��ه دەخولقێنێت ،کە ئێستا
ت بە تەنیا لە شوقەیەكدا بژی. ژن دەتوانێ
ح��ەرەك��ەی ك��وردی لە كوردستانی عێراق
ل��ەب��ەر ئ��ەوە ئ��ەم بەشدارییەی ژن ل��ە نێو
خ��ول��ق��ان��دووی��ەت��ی .ه��ەت��ا ت��ۆ ئ��ەگ��ەر تێبینی
شۆڕشی كوردایەتییدا رەن��گ��دان��ەوەی ئەو
بكەیت كۆمەڵەش لە سەرەتای هەشتاكاندا
كۆمەڵگایەیە ،کە لە توركیاو لە كوردستانی
رێژەیەكی زۆری كچ بەشدارییان كرد لە
باكووردا هەیە .ئایا لە كوردستانی عێراقی
ش��ۆڕش��ی ك��ۆم��ەڵ��ەدا ،بۆچی ل��ەب��ەر ئ��ەوەی
سااڵنی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا ژنێك
ئێمە باسی كۆمەڵگای ئێرانی دەكەین ،کە
دەی��ت��وان��ی ب��ە تەنیا ل��ە شوقەیەكدا بژیت؟
تازە لە سەردەمی شا ئینتقالی كرد بوو بۆ
ت هاوژینی نەیدەتوانی .ژن لە توركیا دەتوانێ
سەردەمی خومەینی بۆیە ئەو ئازادییانەی بۆ
ێ ئەوەی پیاوێك بێت ،منداڵیشی لێی هەبێت ،ب
ژن هەبووە ،لە كۆمەڵگای ئێرانیدا كاریگەری
شووی پێبكات .ئەمەش بە هۆی رۆژئاوایی
لە سەر كوردستانی خۆشمان هەبووە .ئەو
ب��وون��ی ت��ورك��ی��اوەی��ە ،ک��ە وای ك����ردووە
ژیانی كرانەوە كۆمەاڵیەتییەی لە كرماشانو
كۆمەڵگای توركیا لە زۆر نەریتدا رۆژئاوایی
سنە هەبوو ،لە سلێمانی نەبوو .ئەو كاتە
بێت ،لەبەر ئەوە ئەمە مەسەلەیەكی ئاساییە
رەزاشاو محەمەد رەزاشا ئازادییەكی زۆری
رێژەی ژن لە ناو شۆڕشی پەكەكەدا زۆرترن
داوە بە تاكی ئێرانی ،بەاڵم ئازادی سیاسی
وەك لە نێو شۆڕشی یەكێتی ،یان پارتیو
ل��ێ��زەوت��ك��ردوون .الی خ��ۆم��ان مەسەلەكە
دیموكراتو كۆمەڵەش ،چونكە رێژەی ژن لە
جیاوازە ،لە عێراق ئازادی سیاسیو ئازادی
ژیانی گشتیدا زۆر زۆرە .یاساكانی توركیا
كۆمەاڵیەتی نەبووە .ئەمەش لە نێو شۆڕشی
299
كوردستانی عێراقدا رەنگی داوهتهوه .من لە
هەبێت دوو لێكۆڵینەوە بنووسم لە سەر
كتێبەكەشم باسم كردووە ئەتاتورك باوەڕی
عەبدوڵاڵجەودەتو سەعید نورسی .ئەگەر
بە رۆڵی ژن هەبووه ،تا ئەو رادەیەی لەتیفە
لە سەر ئەو دوو كەسایەتییە بمنووسیبایە،
خانی ژنی رۆڵی زۆر گرنگی لە مەسەلەی
كتێبەكەم زۆر دوادەك����ەوت .من ئ��ەو دوو
مافەكانی ژندا گێڕاوه .بێگومان ئۆجەالنیش
نموونەیە بە دوو ن��اوی درەوش���اوەی نێو
حیزبەكەی دادەمەزرێنی ئەو پێشەكەوتنەی
ت��ورك��ی��ا دەزان����م .ك����وردنو ل��ە نێو خ��ودی
لە توركیا روویداوە رەنگدانەوەی هەبووە لە
توركیادا دەوری گرنگیان گێڕاوە ،یەكێكیان
ناو شۆڕشی كورداندا.
ل��ە عەلمانی ب��وون��ی توركیا ،ک��ە عەبدولاڵ ج��ەودەت��ە ،ئەویتریان لە ئیسالمی بوونی
ــ چەپڕەوبوونی پەكەكەش رۆڵی هەیە؟
ت��ورك��ی��ادا ،ک��ە س��ەع��ی��د ن��وورس��ی��ە .زۆرم
ب��ەڵ��ی دەوری ه��ەی��ە ،ب���ەاڵم ئ���ەوە بەتەنیا
پێخۆشە رۆژێ���ك ل��ە رۆژان ب��ت��وان��م ئەم
ب��ەس نییە .بۆ نموونە یەكێتی نیشتیمانی
دوو لێكۆڵینەوەیە ت��ەواوب��ك��ەم ،کە دەكاتە
كوردستانیش چەپ ب��وو ،ب��ەاڵم بە نەتیجە
لێكۆڵینەوەیەكی ت���ەواو ك��اری كتێبەكەم،
فەزای كۆمەاڵیەتی دەوری هەیە ،بۆ نموونە
چونكە من مەبەستێكم هەیە بڵێم لە كوێدا
ل��ە ش��ۆڕش��ی ن��وێ��ی گ��ەل��ەك��ەم��ان��دا ،دووەم
عەلمانییەتی توركیا توانیویەتی تەجاوزی
س��ەرك��ردەی ش��ۆڕش��ەك��ە ،ک��ە نەوشیروان
رەهەندە نەتەوەییەكە بكاتو حەقی خوراوی
موستەفا بووە ،تا ئێستاش رقی لە مەسەلەی
عەبدولاڵ ج��ەودەت بداتو لە كوێدا رەوتی
ژن بووە ،بەاڵم ئۆجەالن خۆ دەبینیت چۆن
ئیسالمی توركیا توانیویهتی حەقی سەعید
وەس��ف��ی ژن دەك����ات؟ ل��ە ن���او كۆمەڵگای
نوورسی بداتەوە.
ئێرانیشدا فەرهەنگی سەركردایەتی كۆمەڵە.
رەوت����ی ئ��ی��س�لام��ی ل��ە ت��ورك��ی��ا ب��اش��ت��ر لە
فەرهەنگی كرانەوەی ئێرانە ،کە فەرهەنگی
رەوت����ی عیلمانی ت��وان��ی��وی��هت��ی ت��ەج��اوزی
رێزگرتنی ئێرانییەكانە لە ژن.
مەسەلەی نەتەوەیی بكات .بۆ نموونە لە سەرەتای پێكهاتنی كۆمارییەوە تا ئەمڕۆ
ــ من هیچم نەماوە ئەگەر تۆ شتێكت ماوە
توركیا یاساكانی یاسای عەلمانییە .هەتا
بفەرموو؟
ئێستا تورك عەلمانییەكان هەقی عەبدوڵاڵ
م���ن ل���ە ك��ت��ێ��ب��ەك��ەم��دا ب���اس���ی دوو شتم
جەودەتیان ن���ەداوە .ئەگەر ب���ەراورد بكەم
ك��ردووە ،رۆژێك لە رۆژان بتوانم دەرفەت
بەوە من پێم وایە رەوتی ئیسالمی لە توركیا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 300
ک لە هەقی رێزگرتنی لە سەعید نورسی شتێ داوەت�����ەوە .وات���ە دەت��وان��م بڵێم ئیسالمییە ت��ورك��ەك��ان ب��ە وەف��ات��ر ب���وون ب����ەراورد بە عەلمانییە توركەكان .ئەمڕۆ سەعید نوورسی ناوێكی درەوش��اوەی��ە لە توركیای مەیلەو ئیسالمیدا ،بەاڵم عەبدولاڵ جەودەت ناوێكی شاراوە بووە لە توركیای عەلمانیدا .ئەمەش سەلمێنەری بێ وەفایی عەلمانییەكانە .خۆ بێگومان ئیسالمییەكانیش بە تەواوی مافی سەعید ن��ورس��یو سەالحەدینی ئەیوبییان ن���ەداوەت���ەوە .ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەش��دا ب��ە الیەنی كەمەوە رێزمان لە سەعید نورسی گرتووە.
301
سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا بەرانبەر بە عێراقو کوردستان دیدار لەگەڵ دکتۆر محهمهد جهالل مهجید*
سازدانی :ههرێم عوسمان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 302
ـــ ئهگهر بکرێت ل ه دهستپێکی دیدارهکهماندا
ک��وردس��ت��ان پ��ەی��وەس��ت��ە ب��ە س��ێ فاکتەری
پرسیارێکی گشتگیر ب��ک��هی��ن .سیاسهتی
سەرەکییەوە.
دهرهوهی ئهمریکا بهرانبهر به عێراق چییه؟
یەکەم :سروشتی رژێمی بەغدا.
ب��ە ک��ورت��ی سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکا
دووەم :هەڵوێستی هاوپەیمانەکانی ئهمریکا
بەرانبەر بە عێراق لە پێنج خاڵی نەگۆڕدا
لە ناوچەی رۆژهەاڵتی نێوهڕاستدا.
کۆدەبێتەوە ،ک ه بە بەردەوامی رەچاوکراوە
سێیەم :ئەو رۆڵە درێژخایەنەی ئهمریکا بۆ
لە الیەن دەسەاڵتە یەک لە دوای یەکەکانی
خۆی داڕشتووە لە عێراقو کەنداوی فارسی.
کۆشکی سپی.
ب��ە ک��ورت��ی سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکا
یەکەم :هەناردنی نەوتی عێراق بە شیوەیەکی
ب��هران��ب��هر ب��ە کوردستانی ع��ێ��راق بەشێکە
بەردەوام بۆ بازاڕەکانی رۆژئاوا.
لە سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکا بهرانبهر
دووەم :خ���ۆب���ەدوورگ���رت���ن���ی ب���ەغ���داد لە
بە ع��ێ��راقو سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکا
سپۆنسەرکردنو پشتگیریکردنی رێکخراوە
بهرانبهر بە عێراق بەشێکە لە سیاسەتی
تیرۆریستییەکانو جێکردنەوەیان لە سەر
دەرەوەی ئهمریکا بهرانبهر بە رۆژهەاڵتی
خاکی عێراق.
نێوهڕاست ،سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکا
س��ێ��ی��ەم :خ���ۆب���ەدوورگ���رت���ن���ی ع���ێ���راق لە
بهرانبهر بە رۆژهەاڵتی نێوهڕاست بەشێکە
دروستکردنو گەشەپێدانو خۆپڕچەککردن
لە سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکا لە ئاستی
بە چەکی کۆکوژ.
نێودەوڵەتیدا.
چوارەم :هاوکاریکردنی ئهمریکا لە هەوڵدان بۆ ئیحتیواکردنی کۆماری ئیسالمیی ئێران.
ـــ سیاسهتی دهرهوهی ئهمریکا بهرانبهر ب ه
پێنجەم :گێڕانی رۆڵێکی پۆزەتیڤ لە الیەن
کوردستانی عێراق چییه؟
ع��ێ��راق��هو ه ب��ۆ چ��ارەس��ەرک��ردن��ی کێشەی
سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکا ب��هران��ب��هر
عەرەب ــ ئیسرائیل.
ب��ە ب���زووت���ن���ەوەی رزگ��اری��خ��وازی��ی گەلی ک��وردس��ت��ان ل��ە ش��ەش خ��اڵ��دا کۆدەبێتەوە.
ـــ ئایا تا چهند سیاسهتی ئهمریکا بەرانبەر
ئ��ەم خااڵنە بە شێوەیەکی گشتی نەگۆڕن
کورد پهیوهست ه ب ه سیاسهتی بهرانبهر ب ه
لە الیەن دەسەاڵتە یەک لە دوای یەکەکانی
عێراق؟
واشنتۆنهوه.
سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکا بهرانبهر بە
1ــ دۆزی��ن��ەوەی چارەسەر بۆ دۆزی گەلی
303
کورد لە چوارچێوەی خاکی عێراقدا .ئەمەش لە
بەرەنگاربوونەوەو بەگژاچوونەوەی بەغداد.
رێگەی دانوستانو گەیشتن بە رێککەوتنێکی سیاسی لە نێوان بەغداو سەرکردایەتی گەلی
ـ���ـ ل���هب���هران���ب���هر پ���رس���ی���اری پ��ێ��ش��وودا
کوردستان.
دهکرێت پرسیار ل��هو ه بکهین ،ئایا ک��وردو
2ـ���ـ ئ��هم��ری��ک��ا پ��اب��ەن��دە ب��ە پ��ەی��ڕەوک��ردن��ی
ع��ێ��راق سیاسهتێکیان ههی ه ب��هران��ب��هر بهو
سیاسەتێکی بێ الیەن بهرانبهر ب ه کێشەی
سیاسەتهی ئهمەریکا؟ ئایا ئهم سیاسهتان ه
کورد لە نێو عێراقدا .مامەڵەی لەگەڵدا دەکات،
چ��هن��د ه روون���ن ،ک�� ه بتوانین خوێندنهوهی
وەک کێشەیەکی ن��اوخ��ۆ ،خ��ۆی ب��ە دوور
ئایندهی پهیوهندییهکانو رووداو هک��ان��ی لێ
دهگرێت لە دەستتێوەردانیهوه.
بخوێنینهوه؟
3ــ تێڕوانینی ئهمریکا بۆ دۆزی گەلی کورد لە
بە دڵنیاییەوە عێراق وەک واڵتێکی سەربەخۆو
نێو عێراقدا ،وەک پرسێک شەرعیو رەوایه،
خ����اوەن س�����ەروەری چ���اوەڕوان���ی ئ���ەوەی
بەاڵم لە سنووری سۆز تێناپەرێت نەک وەک
ل��ێ��دەک��رێ��ت ،ک�� ه سیاسەتێکی یەکگرتووی
بابەتێک ،ک�� ه جێی گرنگیو پ��ەی��وەن��دی بە
هەبێت بهرانبهر بە ویالیەتە یەکگرتووەکانی
بەرژەوەندیی ستراتیجی ئهمریکاوە هەبێت.
ئهمریکا ،بەاڵم هەردوو دەسەاڵتی سەرەکی
4ــ ئهمریکا پەیوەندیو بەرژەوەندییەکانی
نێو عێراق (وات��ا بەغدادو هەولێر) بە هۆی
لەگەڵ عێراقی عەرهبی بە بااڵترو گرنگتر
ئەم بارودۆخە ناسەقامگیرەی عێراق پیایدا
دەب��ی��ن��ێ��ت ل��ە پ��ش��ت��گ��ی��ری��ک��ردن ل��ە ئامانجە
تێپەر دەبێت هەندێک بەرژەوەندیی تایبەت
ناسیۆنالیستییەکانی گەلی کوردستان لە نێو
بە خۆیان هەیە ،ک ه چ��اوەڕوان��ی پشتگیری
عێراقدا.
ئهمریکای لێ دەکەن .هەردووال واتا عێراقی
5ــ ئهمریکا ب��ڕوای وای�� ه ک��ورد زیادەڕۆیی
عەرەبیو کوردستان هەر یەکەیان خاوەنی
دەک���ات ل��ەو داواک�����اریو ئ��ام��ان��ج��ان��ەی ،ک ه
ئەجێندای تایبەتی خۆیانن .تەنانەت ئێستای
هەیەتی لە نێو عێراقدا.
عێراقی عەرەبی یەک بیرو بۆچوونیان نییە لە
6ـ��ـ ئهمریکا ب����ەردەوام مەبەستی ئ��هوهی
کاتی کارلێکردن لەگەڵ ئهمریکادا .سوننەی
ه���هب���ووه ،ک��� ه س��ەق��ام��گ��ی��ری ل���ە ع��ێ��راقو
عێراق خاوەنی ئەجێندای تایبەتی خۆیاننو
رۆژه���ەاڵت���ی ن��ێ��وهڕاس��ت ب��پ��ارێ��زێ��ت ،ه��ەر
شیعەی عێراق خاوەنی ئەجێندای تایبەت
لەم پێناوەشدا ئامۆژگاریی سەرکردایەتی
بە خۆیانن .هەرێمی کوردستانیش خاوەنی
کوردی کردووە ،ک ه دان بە خۆیاندا بگرن لە
ئەجێندای خۆیەتی .سەرکردایەتی هەرێمی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 304
کوردستان لە زۆربەی چاوپێکەوتنەکانیان
دەستیپێکردووە.
ل���ەگ���ەڵ ب���ەرپ���رس���ان���ی ب�����ااڵی وی�لای��ەت��ە یەکگرتووەکانی ئهمریکا داوای��ان ک��ردووە
ـ��ـ��ـ ئ��ام��اژەت��ان ب���ەوە ک���رد ،ک�� ه سیاسەتی
ئهمریکا پشتگیری لە کورد بکات لە چەند
دەرەوەی ئهمریکا بهرانبهر بە کوردستانی
پرسێکدا .وهک:
ع��ێ��راق بەشێکە ل��ە سیاسەتی دەرەوەی
1ــ چارەسەرکردنی کێشەی ناوچە کوردییە
ئهمریکا ب��هران��ب��هر ب��ە ع��ێ��راقو سیاسەتی
دابڕاوەکان لە هەرێمی کوردستان بە تایبەتی
دەرەوەی ئهمریکا بهرانبهر بە عێراق بەشێکە
کەرکوک.
لە سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکا بهرانبهر بە
2ـ��ـ تێپەڕاندنی یاسایەکی ن���ەوتو غ��ازی
رۆژه��ەاڵت��ی نێوهڕاست .ل ه سهر رۆشنایی
گونجاو (ناسراو بە یاسای هایدرۆکاربۆن)
ئەم روونکردنەوەیەتان کەواتە سیاسەتی
لە بەغدا.
دەرەوەی ئهمریکا ب��هران��ب��هر رۆژه��ەاڵت��ی
3ــ یارمەتیدانی ک��ورد بۆ چارەسەرکردنی
نێوهڕاست چییە؟
بودجەی پێشمەرگە لهگهڵ حکومەتی فیدراڵی
ب��ە ک��ورت��ی سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکا
لە بەغداد.
بهرانبهر بە رۆژهەاڵتی نێوهڕاست لە سێ
4ــ پشتگیریکردنی ئهمریکا بۆ چەسپاندنی
خاڵ تێ ناپەرێت.
بودجەی هەرێمی کوردستان لە بەغداد.
1ــ پاراستنی هەژموونو بااڵدەستیی ئهمریکا
5ـ��ـ ه��ان��دان��ی کۆمپانیا ئەمەریکییەکان بۆ
بە سەر رۆژهەاڵتی نێوهڕاستدا.
وەبەرهێنان لە نێو هەرێمی کوردستاندا.
2ـ��ـ پاراستنی کۆنتڕۆلی ئهمریکا بە سەر
6ــ داوای یارمەتی ئهمریکا بۆ پەرەپێدان
یەدەکو نرخو رێگاکانی رەوانهکردنی نەوت
ب��ە دام���ەزراوەک���ان���ی ح��ک��وم��ەت��ی هەرێمی
بۆ بازاڕەکانی جیهان.
کوردستان.
3ــ پاراستنو ئاسایشو مانەوەی دەوڵەتی
7ــ نەفرۆشتنی چەکی قورس بە بەغداد.
ئیسرائیل لە رۆژهەاڵتی نێوهڕاستدا.
8ــ پشتگیریکردن لە دەستووری عێراق بە تایبەت م��ادەی س��هدو چ��لو رێگانەدان بە
ـــ ل ه پاش رووداوهک��ان��ی سوریاو بههاری
پشتگوێخستنی.
ع���هرهب���ی ،ت��ا چ��هن��د س��ی��اس��ەت��ی ئهمەریکا
9ــ پشتگیریکردن لەو پڕۆس ه دیمۆکراسییەی
بهرانبهر ب ه کوردو عێراق گۆڕاوه؟
ل���ە ن���اوچ���ەی رۆژه����ەاڵت����ی ن��ێ��وەڕاس��ت��دا
سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکا بهرانبهر بە
305
عێراقو هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی
ئێستا کوردستان خاوەنی ن��ەوتو غازێکی
گ��ش��ت��ی ن�����ەگ�����ۆڕە ،وەک ل����ە پ���ێ���ش���وودا
یەدەکی بەرچاوە .هەرێمی کوردستان چلو
روون���م���ک���ردەوە .ل��ەب��ەر ئ����ەوەی ئ��ام��ان��جو
پێنج بلیۆن بەرمیل نەوتو سهدو د ه ترلیۆن
ب��ەرژەوەن��دیو نیگەرانییەکانی ئهمریکا لە
پێ سێجا گازی یەدەکی هەیە .لە ریزبەندیی
نێو عێراقو هەرێمی کوردستان جێگیرە،
جیهاندا ب ه پلهی دەیەم دێت .بە تەواوبوونی
بەاڵم ئێستا ئهمریکا نیگەرانە لەو کاریگەرییە
بۆریی نەوتی نێوان هەرێمی کوردستانو
نێگەتیڤەی ئەو قەیرانو تووندو تیژییەی نێو
تورکیا ،ک ه وا چ���اوهڕوان دهک��رێ��ت ساڵی
سوریا هەیەتی بۆ سەر عێراق .بە تایبەت رۆڵی
٢٠١٤تەواوببێت ،هەناردەی نەوت سەرەتا
رێکخراوی (دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراقو
دەگاتە چوار سهد ههزار بەرمیل لە رۆژێکداو
شام) ،ک ه چاالکییە تێرۆریستییهکانیاد روو
دوایی لە ساڵی ٢٠١٥دا زیاددەکات بۆ یهک
لە زیادبوون ئەکەن .ئامارەکان دەریدەخەن،
ملیۆن بەرمیل لە رۆژێکدا .دواتریش لە ساڵی
ک ه ک���ردەوە تێرۆریستییەکانی نێو عێراق
٢٠١٩دا بۆ دوو ملیۆن بەرمیل ن��ەوت لە
نزیک بۆتەوە لە ئاستی تووندو تیژیی ساڵی
رۆژێکدا .ئەم نەوتو غازە یەدەکەی هەرێمی
.٢٠٠٨هەر لەبەر ئەمەش ئهمریکا بڕیاری
کوردستان بەم بڕە گەورەیە بۆشاییەکی
دا ،بە تایبەت دوای سەردانەکەی مالیکی بۆ
گەورە پڕدەکاتەوە لە داخوازیی جیهان بۆ
واشنتۆن لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی
س��ەرچ��اوەک��ان��ی وزە .پ���ڕۆژەی نابۆکۆ لە
،٢٠١٣ک ه هاوکاری هەواڵگریو کەلوپەلی
بنەڕەتدا بۆ ئەوەبوو پشبەستنی ئەوروپا
س��ەرب��ازی پێشکەش ب��ە ع��ێ��راق ب��ک��ات ،بۆ
کەمبکاتەوە بە غازی روسیاو سەرچاوەکانی
بەهێزکردنی بەغداد لە رووبەڕووبوونەوەی
وزەی ئەوروپا بەرفرهوان بکات .هەر لەبەر
رێکخراوی ئهلقاعیدەو رێکخراوە تووندڕەوە
ئ��ەم��ەش سەرهەڵدانی س��ەرچ��اوەی وزەی
ئیسالمییەکانیتردا.
نوێ لە بەرژەوەندیی رۆژئ��اواو جیهاندایە، ک�� ه خ��واس��ت��ێ��ک��ی ب��ێ س���ن���ووری ه��ەی��ە بۆ
ـــ ل ه پاش شکستهێنانی پ��ڕۆژهی نابۆکۆی
سەرچاوەی وزەی نوێ.
ئهمریکی ،ب ه هۆی مانهوهی سوریاوه .ئایا قهبارهی ن��هوتو گ��ازی کوردستان ،ک ه وا
ـــ لهو رێککهوتننامهیهی ل ه نێوان ئێرانو
چ���اوهڕێ دهک��رێ��ت زۆر زیادبکات ،دهبێت
ئهمریکا رووی داوه ،ئایا ئ��هو رێککهوتن ه
هۆی فریادرهسی پڕۆژهی نابۆکۆ؟
چ جێکهوتو کاریگهرییهکی ههی ه ل ه سهر
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 306
پهیوهندییهکانی کوردو ئهمریکا؟
دەک����ات .ل��ەب��ەر ئ���ەوەی دەزان��ێ��ت ب���ازاڕی
ئەو رێککەوتنەی لە نێوان ئێرانو گروپی + ٥
جیهانیی خواستی بۆی هەیەو ئهمریکاش
١روویدا (واتا پێنج ئەندامە هەمیشەییەکەی
لێی سوودمەند دەبێت .ئهمریکا حەزدەكات
ئەنجومەنی ئ��اس��ای��شو ئ��ەڵ��م��ان��ی��ا) ،ک�� ه لە
زۆرترین رێژەی نەوت لە عێراقدا دەربچێت،
٢٤ی ١١ی ٢٠١٣ئیمزا کرا ،بۆ ئ��هوهی ب ه
كە ئاستی دابینكردنی وزە بەرزدەكاتەوەو
رادەیەک ئومێدی سەقامگیری بگهڕێنێتەوە
ك��اری��گ��ەری��ی ب��اش��ی دەب��ێ��ت ل�� ه س���هر ن��زم
ب��ۆ رۆژه��ەاڵت��ی ن��ێ��وهڕاس��تو ئ��ەو گومانە
هێشتنەوەی نرخەكان .ئەمە كاریگەرییەكی
بڕهوێنێتەوە الی زلهێزەکانی جیهان ،ک ه
پۆزەتیڤی دەبێت ل ه سهر ئابووریی جیهان،
ئ��ێ��ران وت��ووێ��ژی ل��ەگ��ەڵ ن��اک��رێ��ت .یەکێک
بەاڵم ئهمریکا پشتگیریی لە سیاسەتی نەوتی
ل��ە مەبەستە سەرەکییەکانی ئهمریکا لە
ئێستای ه��ەرێ��م ن��اک��ات .ل��ەب��ەر ئ���ەوەی بە
رۆژهەاڵتی نێوهڕاستدا بریتییە لە پاراستنی
هەماهەنگی ناکرێت لەگەڵ بەغداد .واشنتۆن
هەژموونی خۆیو رێگاگرتن ل ه سهرهەڵدانی
بڕوای وایە تا یاسایەکی روون لە ئەنجومەنی
هەر هێزێکیتر ،ک ه کێبرکێو ملمالنێی لەگەڵ
ن��وێ��ن��ەران��ی ع��ێ��راق دەرب����ارەی کۆنتڕۆڵو
بکات بۆ خۆ سەپاندنو هەژموون بە سەر
هەناردەکردنی نەوت دەرنەچێت ،ئهوا ئەم
ناوچەکەدا .ئێران لە داوی رووخانی شای
چاالکییانەی هەرێمی ک��وردس��ت��ان دەبێتە
ئێران مەبەستی ب��ووە شۆڕشی ئیسالمی
هۆی لێکترازاندنی عێراقو قووڵبوونەوەی
هەناردەی دەرەوەی ئەو واڵتە بکات .یەکێک
ناکۆکیو قەیرانهکان ،دواتریش دابەشبوونی.
لە ئامانجەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکا
ئهمریکا پێی خۆش نییە بەغداد الواز ببێت.
ق ئەرکەکانی ئیحتیواکردنێتی ،ئەگەر لە عێرا
کاتێک دەبینێت کۆمپانیای ت��ورک��ی وەک
ئهمریکا ئەم مەبەستە بپێکێت ئەوە خۆی بە
Turkish
سەرکەوتوو دەزانێت. ـــ کهیسی وز ه ل ه نێوان تورکیا ــ عێراق ــ ئهمەریکادا ،ک ه ئیستا وا پێدهچێت ناکۆکی ههبێت ،ئهو کهیسه ب ه کوێ دهگات؟ ئهمریکا پشتگیری لە زیادبوونی بەرهەمی ن��ەوت��ی ع��ێ��راق ـ��ـ ب��ە ک��وردس��ت��ان��ی��ش��ەوە ــ
Energy
Genelو
Energy
Companyمافی گەڕانو دەرهێنانی نەوتی پێدەبەخشرێت لە الیەن حکومەتی هەرێم . لە الیەکیتریشەوە بۆری نەوتی راستەوخۆ لە نێوان هەرێمی کوردستانو تورکیا لە درووستکردندایە ،ههروهها ئهوهش دەزانێت، ک ه الی بەغداد ئاشکرای ە تورکیا هاوپەیمانی ئهمریکایە .ئەمە هێمایەکی نێگەتیڤ دهدات
307
بە بەغداد .ئەمەش ئهمریکا نیگەران دەکات
ئامانجە سەرەکییەکانی سیاسەتی دەرەوەی
لەوەی عێراق لە بەرەی ئهمریکاو رۆژئاوا
ئهمریکا لە رۆژهەاڵتی نێوهڕاستدا دابینکردنی
دووردەک��ەوێ��ت��ەوە .جگە ل���ەوەش ئهمریکا
نەوتە .ناساندنی هەرێمی کوردستان وەک
دەی��ەوێ��ت ه��ەم��وو ع��ێ��راق سوودمەندبێت
ناوەندێکی سەرەکیی س��ەرچ��اوەی نەوتو
لە پ��ارەی داهاتی نەوتی کوردستان نەک
غاز بۆ رۆژئاوا بارودۆخێک درووستدەکات،
تەنها هەرێمی کوردستان .ئهمریکا بڕوای
ک�� ه وردە وردە ج��ۆرێ��ک ل��ە پشتبەست
وایە بە تێکچوونی پەیوەندییەکانی بەغدادو
ب���ە ک���وردس���ت���ان درووس�����ت ب��ب��ێ��ت ،وەک
ئەنقەرە تورکیا تەنها س��وود لە ل ه سهددا
سەرچاوەیەکی وزە .بە تایبەت ل ه کاتێکی
بیستی سامانە نەوتییەکانی عێراق دەبینێت،
وادا ،ک ه بەرهەمی رۆژانەی دەگاتە دوو ملێۆن
ک��� ه ک��ەوت��وون��ەت��ە ن��اوچ��ەک��ان��ی ه��ەرێ��م��ی
بەرمیل نەوت لە ٢٠١٩دا .جگە لەوەش نەوتی
کوردستانهوه ،ب��ەاڵم ئهمریکا پێی خۆشە
کوردستان یارمەتیدەر دەبێت بۆ دابەزینی
تورکیا سوودمەندبێت لە ل ه سهددا سهدی
نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا .ئهمهش
سامانە نەوتییەکانی ع��ێ��راقو خ��وازی��ارە
ل��ە ب��ەرژەوەن��دی��ی ئهمریکاو رۆژئ��اوادای��ە،
ب��ەن��دەری جیهانی تورکی جێی گ��ەرووی
هەروەها ئهمریکا دەیەوێت پشتبەستنی بە
هورموز بگرێتەوە بۆ گواستنەوەی نەوت بۆ
نەوتی عەرهبستانی سعوودی کەمبکاتەوە.
رۆژئاواییەکی تینوو بۆ سەرچاوەکانی وزە.
ل ه سەروو ئەمەش کورد بە بانگێشتکردنو رێپێدان بە کۆمپانیا بیانییە گەورەکانی نەوت
ـــ ه��هن��اردهک��ردن��ی ن���هوتو گ���ازی ههرێم
ژی��ران��ەو راس��ت��ەوخ��ۆ ب���ەرژەوەن���دی واڵت��ە
ب��ۆ دهرهو ه چ ک��اری��گ��هری��ی�� هک��ی ل�� ه س��هر
گەورەو دەسەاڵتدارەکانی جیهان دەخاتە نێو
پهیوهندییهکانی ک���وردو ئهمریکا ههیهو
کوردستانهوه .خاڵیکی گرنگیتریش ئەوەیە،
دهبێت؟
ک ه دەیسەلمێنێت کوردستانێکی سەربەخۆ
هەناردەکردنی ن��ەوتو غ��ازی کوردستان
بە سامانێکی نەوتی گەورەوە دەتوانێت بەو
بۆ ب��ازاڕەک��ان��ی رۆژئ���اوا پێگەی سیاسیو
س��ەرچ��اوە سرووشتییانەی هەیەتی پشت
ئابووریی هەرێمی کوردستان دەگۆڕێت لە
بەخۆی ببەستێتو بژێوی خۆی دابینبکات،
پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانیدا .بە تایبەت
ههروهها سەربەخۆبوونی ئابووری بە خۆوە
لەبەر چاوی سیاسەتی دەرەوەی ئهمریکاو
بینێت .ئەم پێنج فاکتەرە سەرەکییە هۆکاری
ک��ارب��ەدەس��ت��ان .ل��ەب��ەر ئ���ەوەی یەکێک لە
گەورە دەبن بۆ کوردستان بۆ راگەیاندنی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 308
سەربەخۆیی لە داهاتوودا.
بیرکردنەوەیەکی دووربینو ستراتیجییەتێکی ژی��ران��ەو ه گرێبەستی قازانج دابەشکردنی
ـــ بهو پێیهی ئیستا بهشێکی زۆر ل ه کۆمپانیا
لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان ئیمزاکردووە،
گهورهکانی ئهمریکا ــ تایبهت ب ه بهرههمهێنانی
ک ه پشکێکی زۆر لە قازانج دەخاتە دەست
نهوت ــ گرێبهستیان لهگهڵ حکومهتی ههرێم
ئ��ەم کۆمپانیایانە .هەرێمی کوردستان بە
واژۆ ک��ردووه ،ئایا ئهم گرێبهستان ه دهبن ه
بیرکردنەوەیەکی پراگماتیکهو ه توانیوێتی
فاكتهرێک بۆ پهیوهندیی ک��وردو ئهمریکا؟
سەرنجی ئەم کۆمپانیا جیهانییانە رابکێشێت
چۆن؟
بۆ خۆیو دووری خستوونەتەوە لە بەغداد.
ل ه ئێستادا یانز ه کۆمپانیای نەوتی ئەمریکی
بە ش��ێ��وازو نێوەڕۆکی گرێبەستەکان ،ک ه
لە کوردستاندا کاردەکەن .بێجگە لەمەش
تیایاندا ٢٥٪بۆ ٣٥لە قازانج دەگێڕێتەوە بۆ
چەند بەرپرسێکی پێشووی بااڵی ئەمریکی
کۆمپانیاکان ،ب��ەاڵم بەغداد گرێبەستەکانی
خانەنشینن ،وەک ج��ەن��هڕاڵ ج��ەی گارنەر
ل�� ه س��هر بناغەی خ��زم��ەت��گ��وزاری داوە بە
(بەڕێوەبەری ORHAو یەکەم فهرمانڕەوای
ک��ۆم��پ��ان��ی��اک��انو ت��ەن��ه��ا ١٥٪ب�����ۆ ١٨ق��ازان��ج
عێراق دوای رووخ��ان��ی س��ەددام حسین)و
دەهێڵێتەوە بۆ کۆمپانیاکانیان .لەگەڵ ئەمەشدا
زاڵ���م���ای خ��ەل��ی��ل��زاد (ب���اڵ���وێ���زی پ��ێ��ش��ووی
هەرێمی کوردستان کارئاسانییەکی زۆری
ئهمریکا لە ع��ێ��راقو ئەفغانستانو نەتەوە
بۆ ک��ردوون .ئێستا زیاد لە چل کۆمپانیای
یەکگرتووەکان)و پیتەر گاڵبرەیس (پێشتر
بیانی کاردەکەن لە کوردستاندا ،ک ه چواریان
یەکەم باڵوێزی ئهمریکا لە کرواتیاو دۆستی
لە کۆی د ه کۆمپانیا سەرەکییەکەی جیهانن،
نزیکی کورد لە نێو کۆنگرێسی ئەمریکیدا)
Exxon Mobileو Chevronی ئەمریکی،
ه��ەم��ووی��ان ت��ێ��وەگ�لاون ل��ە ک���اری ن��ەوتو
Totalی ف��ەرەن��س��یو Gazprom Neft
راوێژکاری بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستانو
ی رووس��ی .بە تایبەت لە کاتێکدا ،ک ه سێ
بەرژەوەندیی بازرگانییان لە نێو کوردستاندا
ه���ەرە بەرهەمهێنەرە گ��رن��گ��ەک��ەی نەوتی
هەیە .ئەم کەسانە هەموویان تا رادەیەکی
جیهان (عەرهبستانی س��ع��وودیو ئێرانو
ب��اش ک��اری��گ��ەری��ی��ان ل�� ه س��هر رای گشتی
ڤهنزوێال) داخراون بۆ کۆمپانیا گەورەکانی
ئهمریکاو راو بۆچوونی بڕیاربەدەستو
جیهان .ک��ورد بە بانگێشتکردنو رێپێدان
س��ی��اس��ەت داڕێ���ژەران���ی ئ��ەو واڵت���ە هەیە.
ب��ەم کۆمپانیا بیانییە گ��ەورەک��ان��ی ن��ەوت
بێجگە ل��ەم��ەش ه��ەرێ��م��ی ک��وردس��ت��ان بە
راستەوخۆ بەرژەوەندیی زلهێزەکانی جیهان
309
دەخ��ات��ە نێو ک��وردس��ت��انو ل��ە داه���ات���وودا، ک ه ب��ڕی��اری سەربەخۆیی کوردستان درا دەب��ێ��ت��ە ه���ۆک���اری ئ��اس��ن��ک��ردن��ی پ��ڕۆس��هی ل��ەی��ەک��ت��رازان��دن��ی ک��وردس��ت��ان ل��ە ع��ێ��راقو راگەیاندنی سەربەخۆیی. * دك��ت��ۆر محهمهد ج��هالل مهجید ن��ووس��هری كتێبێكی دهگمهن ه ل ه سهر سیاسهتی دهرهوهی ئهمریکا بهرانبهر ب ه عێراقو كوردستانی عێراق. ب ه زمانی ئینگلیزی ل ه مانگی شوباتی 2014هو ه دهردهچ��ێ��ت .ب ه ناونیشانی (ئهمریکاو عێراقو كورد) .راچڵهكانو تاسانو ئاكام ،ک ه ل ه الیهن چاپخانهی نێودهوڵهتی ناسراو ب ه Routledge هو ه چاپ دهكرێت .دكتۆر محهمهد مامۆستای پهیوهندیی ه نێودهوڵهتییهكانه ،ئێستا دانیشتووی لهندهنه .بڕوانامهی ماستهری ل ه پهیوهندیی ه نێودهوڵهتییهكان (العالقات الدولیة) ل ه زانكۆی بریستۆڵ ل ه بریتانیا وهرگرتوو ه ل ه ساڵی .2004 ماستهرنامهکهی ل ه سهر سیاسهتی دهرهوهی نوێی عێراق دوای رووخاندنی رژێمی بهعس ك���ردووه .ب��ڕوان��ام��هی دك��ت��ۆرای ل ه پهیوهندیی ه نێودهوڵهتییهكان ل ه زانكۆی دورهام ل ه بهریتانیا وهرگ��رت��ووه .دك��ت��ۆراك��هی ل�� ه س��هر سیاسهتی دهرهوهی ئهمریکا بهرامبهر عێراقو ههرێمی كوردستان كردووه .ل ه ساڵی 2010لهم خوێندن ه تهواو بووه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 310
فەرهەنگی فەلسهفیی کارڵ ماركس
نووسینی :بابەك ئەحمەدی وەرگێڕانی (له فارسییهوه) :كامەران خالید
311
دیالێكتیك )διαλεκτικη dialectic
ب��هاڵم زاراوهی دیالێكتیك سهرچاوهکهی
لە فەلسەفەی گریكدا زاراوهی دیالێکتیک
ی ن��اگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ ئ��هو زاراوهی ب�� ه ئاسان
بریتی بوو ه لە دانوستانی نێوان دوو کهس،
دیالێکتیکهی ،که الی گریکهکان بهکارهاتووه.
یاخود زیاتر ،ک ه دیدی دژبەریی یەكدییان ل ه
ههڵبهت الی گریكهکاندا ئهم زاراوهیه تەنها بە
سهر یهک بابهت ههبووه .ریشەی ئەم وشهیه
واتای دانوستانی نێوان دوو دانا نههاتووه،
دەگەڕایەوە بۆ واتای هونەری دانوستان .ئەم
بهڵکو بهو واتایه هاتووه ،که پڕۆسهیهکی
وشهیه بە هەمان واتا لە کارهکانی ئەفالتۆندا
تهواو بێت ،تا بگاته ئهنجام له دانوستاندا.
بەكارهاتووه .بۆچوونێک هەیە ،ک ه دەبێژێت
به جۆرێک ،که بیری کهسه دژبەرییەكان
وات��ای رەسەنی دیالێکتیک بریتی ب��ووە لە
بگهنه ترۆپک .ئهو ترۆپکهش خۆی له خۆیدا
دوو بەش)dia( :و ( ،)logosواته ئاوهز .لە
هەڵگری بیره دژبەرییەكهکان بێت .ئهوجا
سهردهمی فهلسهفهی گریك زینۆنی ئێلیایی بە پێشەنگی دیالێكتیك دان��راوه ،چونكە به توانا بوو ه به سهلمامدنی دروست بهرپهرچی بۆچوونی دژهکانی بداتهوه. ئ���ەم ش���ێ���وازی ب��هپ��هرچ��دان��هوهی��ە دوات���ر لێهاتوویی فهلسهفییانهی لێكەوتۆتەوە. س���وك���ڕات وهک ك��ارەك��ت��ەری س��ەرەك��ی��ی نێو زۆری��ن��ەی دیالۆگەكانی ئ��ەف�لات��ۆن ،لە دانوستانهکانیدا لهگهڵ بەرانبەرەكانیدا خۆی ناچار ك���ردوو ه بكەوێتە دژبێژییەوە .لەم رێگایهوه ههڵهی بۆچوونهکانی بەرانبەرەكەی سەلماندووه. میتۆدی دیالێکتیکی ئهڵمانیش ب��ه دی��دی هێگڵ س��هرچ��اوهک��هی ه���هر دهگ��هڕێ��ت��هوه بۆ س��هردهم��ی فهلسهفهی گریک .بۆیه له مۆدێرینیزمدا سهبارهت به وشهی دیالێکتیک بهر له ههر کهسێک باس له هێگڵ کراوه .
دیسانەوە
دژایهتییهکه
بەردەوامبێتهوهو
ببێته ههڵگری بیریتری دژبەیهکتر .هێگڵ لە بەرگی یەكەمی ئینساکڵۆپیدیی لۆجیکدا، له بڕگەكانی 79هوه تاکو ،82دیالێكتیكی بە سێ قۆناغ ئهژماردووه: یهکهم :قۆناغی ئەبستراكت ،یان تێگەیشتن، که هەندێک جار ریزێك وشه ،یان ریزێک بابهت وەك سەلمێنراو دادەنرێنو بە پوختیو به پێناسهکراوی به جەختهوه بەرانبەر به وشهو بابهتیتر. دووهم :قۆناغی دیالێكتیكی ،ی��ان ئ��اوەزی نەرێنی ،که ئ��هوه دهگهیێنێت ،كاتێك ئێمە لە ب��ارەی دهربڕینی بابهتێکهوه دانوستان دهک��هی��نو ل��ه ئهنجاندا چەند بۆچوونێکی دژبەیهکی تیادا دەدۆزینەوە. سێیهم :قۆناغی قووڵبوونەوە ،یان ئاوەزی ئەرێنی ،که دەرئەنجامی قۆناغهکهی دووەمه،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 312
ک��ه دهبێته قۆناغێكی بڵندتر .ئ��هم قۆناغ ه
مۆدێلی بەرهەمهێنانی سهرمایهداری ،مۆدێلی
بڵنترهش دهبێته هەڵگری خهسڵهتهکانی
پهیوهندیی نێوان دەس��ەاڵت��دارو سەرمایەدا
ن��ێ��و ب��اب��هت��هک��ان��ی پ��ێ��ش��ووت��ر ،ک��ه ب��وون��هت��ه
لهنێو دهچێت.
چارهسهری دوی بۆچوونه دژبهیهکهکانی
ئەو دیالێكتیكەی کارڵ ماركس دایڕشتووه،
پێشوو .هێگڵ ئەم قۆناغەی ناوناوه (یەكێتیی
بەرئەنجامی بیری ماتریالیزمو ئیدیالیزمی
دژبەیهکترهکان).
دیالێكتیكیی هێگڵیزم بووه.
ک���ارڵ م��ارك��س ب��ە م��ێ��ت��ۆدی ماتریالیزم ه
ماركس لە کۆتایی چاپی دووەمی کتێبهکهیدا،
تایبەتییەكەی خۆی ،بیرۆکهی دیالێکتیکهکهی
که ناونیشانهکهی (سهرمایه)یه ،ئاماژەیەكی
هێگڵی داڕشتۆتهوه ،بهاڵم له چوارچێوهیهکی
رەخ��ن��ەی��ی��ان��هی ب��ۆ دیالێكتیكهکهی هێگڵ
ئابووریو كۆمەاڵیەتیو ئایدیۆڵۆجیدا.
كردووه .لهوهدا جهختی لهوه کردووه ،که لە
م���ارک���س ئ�����ەوهی ئ��اش��ك��را ك������ردووه ،ک ه
ئهم کارهکهی ئهوهیه ،که تهنها له دهربڕیندا
دژب��هی��هک��ی ش��ێ��وازهک��ان��ی بهههمهێنانی
میتۆدی دیالێکتیک بگرێته ب��هر .بە دیدی
ئ���اب���ووریو دژای��هت��ی��ی ،ی��اخ��ود ملمالنێی
ماركس دیالێكتیك تیۆرییەكە بۆ تێگەیشتن
کۆمهاڵیهتیو ئایدیۆڵۆجی ئاڕاستە دهکات.
ل��ە چۆنێتیی سەرهەڵدانی دژبەرییەكانو
ئ��اش��ک��رای ک����ردووه ،ک��ه ملمالنێی ،یاخود
چ��ارەس��ەری��انو س��ەره��ەڵ��دان��ی دژب��هی��هک��ی
دژایهتیی کۆمهاڵیهتی ه��هره گرنگترینیانه،
ی نوێتر .ههر بۆیه دیالێكتیكی به رەخنە
که ئهو جۆره دژایهتییهیه ،که له دهرهنجامی
شۆڕشگێڕانە پێناسە کردووه .بهو واتایهی،
پ��ەرەس��هن��دن��ی ه��ێ��زەك��ان��ی بەرهەمهێنانو
که دیالێكتیك خ��ۆی له خۆیدا تێگەیشتن
پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی بەرهەمهێناندا
له دۆخێک دێنێته بهرههم ،که له ههناویدا
دێ��ت��ە ئ�������اراوە .ب���ۆ ن��م��وون��ه ل���ە م��ۆدێ��ل��ی
بنهمای نەسازانو نههێاڵنیشی ههڵگربێت،
بەرهەمهێنانی ئابووریی کهپیتاڵیزمدا ،واته
یاخود بهێنێته بهرههم.
سهرمایهداریدا دژایهتیی له نێوان بهرهی
کارڵ ماركس کارهکانی خۆی به بەردەوامی
ك��ارک��هرو ب��هرهی س��هرم��ای��هداردا دروس��ت
ناوناوە تیۆری بەیەكدادانەكان .مەبەستی
دهبێت .ههڵبهت مهرجی نهمانی ئهو قۆناغی
بنهڕهتیشی ئ��هوه ب��ووه دژبەرییەكهکانی
بهرههمهێنانی سهرمایهدارییهش بهنده به
ن��ێ��و ك��ۆم��ەڵ��گ��اک��هی س���ەردەم���ی خ���ۆی به
ئ��اڕاس��ت��هب��ووه��ةو رووک����ردن ل��ه ش��ێ��وازی،
دی��ار بهێنێت .بە دی��دی ئ��ەم تایبەتمەندیی
یاخود مۆدێلی کۆمۆنیزم ،چونکه به نهمانی
شێوازی بەرهەمهێنانی سهرمایهداری تەنیا
313
ب��ە رێ��ی ش��رۆڤ��ەی دیالێكتیكیی دژبەرییە
دوای ئهمهوه هاتوون ،لەگهڵیدا كۆك نەبوون.
كڕۆكییەكانییەوە ئاشكرا دەب��ێ��ت .بە رێی
دیدی فرێدریک ئەنجلسیش لە کتێبی (ئەنتی
تێگەیشتنی ئەم دژبەرییانەوەیە ،ک ه شیمانەی
دۆه��ری��ن��گ)هک��هیو له کتێبیب (دیالێكتیكی
تێگەیشتن لە دۆخ��ی راستەقینەی خەباتی
سروشتی)هکهیدا لەگهڵ یاساكاندا لە بارەی
کۆمەاڵیەتی دێتە ئاراوە .لە شرۆڤەی جیهانی
دیالێكتیكو ماتریالیزمی دیالێكتیكیدا یهک
راستەقینەدا ناكۆكییەكان پێویسته به دیار
دهگرنهوه ،كە ماركس هەرگیز ئەو بۆچوونهی
بهێنرێن .ش��رۆڤ��ەی ماركس دیالێكتیكییە،
ن��هب��ووه ،که بریتی ب��وون لە خستنەڕووو
چونكە بە رێگای تێڕوانینی سەرجەمییەوە
قبوڵكردنی جیاوازیی جەوهەری لە نێوان
ناكۆكییەكان ئاشكرا دەك���ات .م��ارك��س به
دیالێكتیكی هێگڵو دیالێكتیكی ماركسدا.
بەردەوامی جەختی لە سەر تێڕوانینی پابەند
ئەنجلس لە كاتێكدا ،ک ه بانگەشەی ئەوەی
بە سەرجەمێتییەوە كردووە .لە کۆیایی چاپی
ك��ردووه ،ک ه ماركس (مێتۆدی دیالێكتیك)
دووەم��ی (سهرمایه)کهیدا باسی ئەو جۆره
ی بۆ زانستی ئەزموونی ،واته بۆ ئابووریی
زیانانه ك���ردووه ،که دیالێكتیك له رێگای
سیاسی بەكارهێناوە ،هەروەها له کاتێکدا،
هێگڵیزمهوه بەریكەوتووە .رایگهیاندووه،
که گوتوویەتی :ماركس دیالێكتیكی هێگڵی
که ئهم کارهکهی هێگڵی ههڵتهکاندۆتهوه،
دووب����اره داڕش��ت��ۆت��هوهو ک��ردووی��هت��ی به
یاخود ههڵگهڕاندۆتهوه به مهبهستی ئهوهی
میتۆدێک بۆ کارهکانی خۆی ،بهاڵم رەچاوی
رووه هۆشیارییهکهی به دی��ار بهێنێت .لە
ئ��ەوەی نەكردبوو ،ک ه ماركس بۆ خۆی لە
نامەیەكیدا ،که له 6ی ی 1868دا بۆ كوگلمان
نامەیەكیدا ب��ۆی ن��ووس��ی��وه ،ک��ه فێردیناند
ن��ووس��ی��وی��هت��ی ،ب��اس��ی ل���هوه ک����ردووه ،که
ال س����الی ب���هو ت��ۆم��ەت��ب��ار ك���ردب���وو ،ک ه
دیالێكتیكی هێگڵی دهبێته بناغەی سەرجەم
ویستوویهتی دیالێكتیكی هێگڵ له ئابووریی
دیالێكتیك ،ب���هاڵم ب��ەو م��ەرج��ەی ،ک�� ه لەو
سیاسیی كالسیكیدا بهرجهسته بكاتو ئەم
شێوازی نهێنی ئامێزی دابماڵرێت.
لۆجیكە ئەبستراكتەش لە بریی رەخنەی
ك��ەوات��ە دەشێت بپرسین :ئایا دیالێكتیكی
زانستیی بسەپێنێت.
ماركس كۆپییەكی ماتەریالیزمی دیالێكتیكی
ئێستا دەپرسین :ئایا جیاوازیی نێوان تیۆریی
هێگڵە ،یاخود نا؟ ههڵبهت کۆتاییی کتێبی
دیالێكتیكی ماركسو (لۆجیكی ئەبستراكت)ی
(سهرمایه)كەی وەاڵمێكی ئەرێیان ه بووه بۆ
هێگڵ چییە؟ دەشێت (وەك گیورگ لوكاچ)
ئهم پرسیارە .بەاڵم ماركسیستەكانی ،که له
بە رەچاوی ئەوە ،ک ه دیالێكتیك وەك پترێك
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 314
لە (كێشەی مێتۆد)ە ،بگەینە وەاڵم .كەواتە
هەمان كاتدا رەچاوی چ پەیوەندی بەش بە
ئاشكرا دەبێت ،ک ه ماركس دیالێكتیك بەم
هەمەكیێتییەوەو چ بە چەشنێكی نێوكاتی
چەشنە دەهێنێتە پێشەوە:
(لە دی��دی مێژووییدا) گۆڕانی قۆناغێك بۆ
١ـ����ـ دی��ال��ێ��ك��ت��ی��ك رۆش���ن���ای���ی دەدات بە
قۆناغێكی دی دەك����اتو تێدەكۆشێت بۆ
پەیوەندیو دۆخە تایبەتییە دینامیكییەكانی
ئەوەی رایەڵەكەیان دیاری بكات .دیالێكتیك
ن��ێ��و س��ەرج��ەم��ێ��ت��ی .ب���ەم پ��ێ��ی��ە دەت��وان��ی��ن
هەمیشە لە نوێوە دەگاتە پنتی نەشیاوی
ببێژین دیالێكتیك لەگەڵ ئ��ەو ب��ی��رەدا ،ک ه
دی��اری��ك��ردن ،ی��ان ئەرنست ب��ل��ۆخ گوتەنی
روودان��گ��ە پەیوەست دەك��ات بە كۆمەڵێك
دەگ��ات��ە هێشتانەبوو .مەسەلەكە بریتییە
دات��ای ریال (ئەو داتایانەی ،ک ه بێ ئەوەی
لەو پڕۆسەیەی ،ک ه هێشتا نەگەیشتووەتە
لە سەرجەمێتییەكدابن وەك پەیوەندیدار
س��ەرئ��ەن��ج��ام .هەمەكێتییەكە ،ک�� ه هێشتا
بە یەكدی دەبینرێن) جیاوازە .بە واتایەكی
پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ن��ێ��وی��ەك��ی��ی��ەك��ان��ی ب��ەش��ەك��ان��ی
دی دیالێكتیك لە روودانگە وەك كۆمەڵێك
دی��اری��ن��ەك��راوە .سەبجێكتێكە ،ک�� ه هێشتا
پەیوەندی دەڕوانێت نەك كۆمەڵێك فاكتەر.
ئۆبجێكتی نەناسیوە .ئەوەیەكە ،ک ه هێشتا
٢ــ دیالێكتیك بە وەرگ��ۆڕی��نو هەڵگرتن لە
بەدی نەهاتووە .ئەم پنتە هەتا ئادۆرنۆ لە
قۆناغە پڕۆسەیەكەوە بۆ قۆناغێكیترو بە
دیالێكتیكی نێگەتیڤدا ئاشكرا نەبووبوو.
ئاڕاستەی هەمان پڕۆسەدا خەریكە .كەواتە ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو ه���زرە چ��ەس��پ��ی��وەدا ج��ی��اوازە،
دیاریكراوێتی Bestimmung
ک ه پڕۆسە دادەبەزێنێت بۆ دینامیكگەلی
تێگەی ئەڵمانیی Bestimmungلە سەدەی
تەریكو رەچاوی پەیوەندییە نێویەكییەكانی
حەڤدەوە لە دوو واتادا بەكارهێنراوە:
توخمەكان ن��اك��ات .ل��ەم دی���دەدا تێڕوانینی
یەكەمیان لە وات��ای پڕۆسەی دیاریكردنی
دیالێكتیكی مێژووییەو لە دۆخی ناجێگیری
شتێكو دووەم��ی��ان لە وات��ای دەرئەنجامی
هەنووكەوە ،لە ئاییندە دەڕوانێت.
ئ���ەو پ��ڕۆس��ەی��ە .وات����ای وش����ەی التینیی ب���ری���ت���ی
ب�������ووه
ل��ە
٣ــ دیالێكتیك لە تەك پەیوەندیی نێویەكی
determinare
سەبجێكتو ئۆبجێكتدا خەریكە .كەواتە لەگەڵ
(سنوورداركردن ،یان خستنە نێو قەیدەوە) .لە
ئەو مێتۆدانەی ،ک ه سەبجێكت بە تەواوی لە
تێكستە فەلسەفەییەكاندا (دیاریكردن) (دانانی
ئۆبجێكت دادەبڕن ،جیاوازە.
سنوور) لە واتای (مەرجداركردن)دا روانراوە
٤ـ��ـ دیالێكتیك (ل��ە ئاستی ش���ڕۆڤ���ەدا) لە
لێی .بارستی تەنی سوتەمەنی ،دیاریكەر ،یان
315
مەرجداركەری تەوژم ،رادەو ماوەی كاتەكیی
ئاماژەیەدا مایەوەو پێناسەیەكی پوختتری
ك���رداری سووتانە ،ی��ان بە دەربڕینێكیتر
لە ب��ارەی س��ەرخ��ان��ەوە نەهێنایە پێشەوە.
بڕستی سووتان سنووردارو مەرجدارە بە
سەرئەنجام پاش ئەو لە نێو ماركسیستەكان،
بارستی تەنە سووتەمەنییەكەوە ،هەروەها
ه���ەروەه���ا ن��رخ��ێ��ن��ەران��ی��دا ئ���ەو پ��رس��ی��ارە
بە دیدی سپینۆزاو هێگڵیش مەرجداركردنی
هاتەگۆڕێ ،ک ه داخۆ سەرخان بە پوختی چی
هەر شتێك بریتییە لە دیاریكردنی ئەو شتە.
بێت؟ ئایا تەنیا پەیوەستە بە هزرینی تاكەكان
تێگەی دی��اری��ك��راوێ��ت��ی ل��ە توێژینەوەكانی
لە ب��ارەی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەكانیان
م��ارك��س��دا پ��ڕ وات��ای��ە ،چونكە روودەك��ات��ە
(ئ��ی��دی��ۆل��ۆج��ی) ،ی��ان ه��ەروەه��ا دام����ەزراوە
ی��ەك��ێ��ك ل��ە گ��رن��گ��ت��ری��ن پ��ێ��ش��دان��راوەك��ان��ی
دام����ەزراوە
تێگەیشتنی
ماتەریالیستییانەی
م��ێ��ژوو،
کۆمەاڵیەتییەكانی
دەرەوەی
ئابوورییەكانیش دەگرێتەوە؟
ه��ەروەه��ا روودەك���ات���ە پ��ەی��وەن��دی��ی نێوان
ل����ەم دوو دەس����اڵ����ەی دوای����ی����دا ل���ە ت��ەك
ژێرخانو سەرخانو ئەوە ،ک ه داخۆ ژێرخان
پ��ەرەس��ەن��دن��ی م��ارك��س��ی��زم��ی ش��رۆڤ��ەی��ی��دا
دی��اری��ك��ەری دی��اردەك��ان��ی س��ەرخ��ان بێت،
پرسیارەكە بە شێوەیەكی جدی سەرلەنوێ
ی��ان نەبێت .م��ارك��س ل��ە (پێشەكی )1959
سەریهەڵدایەوە .گێراڵد كۆهێن لە كتێبی
دا دەن��ووس��ێ��ت :ش��ێ��وازی بەرهەمهێنانی
تیۆریی مێژوویی ماركسداو ژۆن ئەلستەر
ژیانی ماتەری ،پڕۆسەی سەرجەم ژیانی
لە كتێبی تێگەیشتن لە ماركسدا بە رەچاوی
کۆمەاڵیەتیو سیاسیو هزرمەندانە مەرجدار
دەرئەنجامەكانی
فەلسەفەی
(دی���اری) دەك���ات .ل��ێ��رەدا دی��اری��ك��ردن ،یان
ش��رۆڤ��ەی��ی س��ەرل��ەن��وێ ل��ەو پ��رس��ی��ارەی��ان
مەرجداركردن چ واتایەك دەگەیەنێت؟ ماركس
توێژییەوە .وا دی����اردەدات ،ک ه جیاوازیو
لە هەمان تێكستدا بە روونی دەنووسێت ،ک ه
پەیوەندیی ژێ��رخ��انو سەرخان لە جۆری
مەبەستی لە ژێرخان ئەو كۆمەڵە پەیوەندییە
نێویەكییەكی روونكەرەوە بێت .دیاردەكانی
کۆمەاڵیەتیانەی بەرهەمهێنانە ،ک ه بریتییە
سەرخان بە رێی نێویەكییەكەیان لە تەك
لە ژێرخانی ئابووریی كۆمەڵگە .ئەمە ئەو
ژێرخاندا رووندەكرێنەوە .لێرەدا مەسەلەكە
بناغە راستەقینەیە ،ک ه سەرخانی یاساییو
دیاریكردنو مەرجداركردن نییە .ئەرگومێنت
سیاسی لە سەر دادەمەزرێتو فۆرمگەلێكی
دەهێنرێتەوە ،ک ه بە دیدی ماركس دیاردەكانی
دیاریكراوی ئاگایی کۆمەاڵیەتی پەیوەست
ژێ��رخ��ان (وات���ا دی��اردەك��ان��ی پەیوەست بە
دەك��رێ��ن ب��ەو س��ەرخ��ان��ەوە .م��ارك��س لەو
ژێرخانی ئابووری ،یان ژێرخانی ئابووری
ترادیسیۆنی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 316
كۆمەڵگە) دەشێن بە وردێتییەكی زانستیو
سااڵنی ژیانیدا لە زنجیرەیەك نامەدا دیدی
لە ئاستی بەشەكیدا روونبكرێنەوە ،بەاڵم
خۆی بۆ ئەنگلسیستەكان؛ كە لەو بارەیەوە
دی��اردەك��ان��ی س��ەرخ��ان (دام���ەزراوەك���انو
سوڕمابوون ،روونكردەوە ،یەكدەگرێتەوە.
ئاگاییەكانی پەیوەست بە سیاسەت ،ماف،
ئ��ەو ئۆتۆنۆمی دی����اردە سەرخانییەكانی
رەوش���ت ،ئایین ،ه��ون��ەر ..هتد) ناشێن بە
هێنایەپێشەوەو
ك���ردووە.
ه��ەم��ان وردێ��ت��ی زانستی روونبكرێنەوە.
لێرەدا بە رەچ��اوی ئ��ەو پنتانەی س��ەرەوە
وات��ا دی���اردە سەرخانییەكان ب����ەراورد بە
روان��ی��ن��ی پوخت ب��ۆ ئەرگومێنتەكانی ئەو
دیاردەكانی پەیوەست بە ژێرخانی ئابووری،
وات����ادارب����ووە .ه��ەڵ��ب��ەت گ��ەرەك��ە ئ���ەوەش
ن��اڕوون دەمێننەوەو تەنیا هەتا ئەو رادەیە
ب��ب��ێ��ژی��ن ،ک�� ه ئەنگلس رووی��ن��ەك��ردووەت��ە
رۆش��ن��ن ،ک�� ه پەیوەستبكرێن ب��ە ژێرخانی
دەستەوشەی (نێویەكی روونكەرەوە) ،بەاڵم
ئ��اب��ووری��ی��ەوەو ل���ەوێ���وە رۆش��ن��ای��ی��ان پێ
بە رێگایەكیتر پێیگەیشتۆتەوە .ئەو بنەمای
بدرێن .بێگومان پێویسته ئ��ەو پەیوەندییە
ئەرگومێنتەی لە سەر ئەوە داڕشتووه ،ک ه
روونكەرەوەیە بشێت بە چەشنێكی پوختو
لە رووی مێژووییەوە بەردەوام پەیوەندییە
رۆشن دەرببڕرێت.
نێویەكییەكانی نێوان ژێرخانو سەرخان لە
بە رەچاوکردنی ئەو خاڵهی س��ەرەوە ،ئەو
گۆڕێدا ب��ووە .شێوازەكانی بەرهەمهێنانی
پەیوەندییە روونكەرەوەیە تەنیا لە كایەی
م��ات��ەری ئ��ەگ��ەر ب��ە رێ���ی رەوش����ی ژی��ان��ی
مێتۆدیكو ئەرگومێنتو شرۆڤەییدا كارایی
کۆمەاڵیەتییەوە دیارینەكرابان ،بەم چەشنەی،
هەیە .نابێت لەو پنتە ئەوە وەك دەرئەنجام
ک�� ه ه��ەن ن���ەدەب���وون .هیچ پەیوەندییەكی
ببرێتەوە ،ک ه پەیوەندییەكی (بنەدیاردەیی)
ف��رم��ان��ك��ەرو فرمانجێبەجێكەر ل��ە ن��ێ��وان
.epiphenomenalل��ە ن��ێ��وان ژێ��رخ��انو
پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنانو پەیوەندییە
سەرخاندا لە گۆڕێیەو ژێرخان ،وەرگۆڕین
ه��زریو کۆمەاڵیەتی ..هتد لە گۆڕێدا نییە.
پێگەیشتنەكانی
ئەنگلس (بە چەشنی ماركس) بە پێی فۆڕمی
س���ەرخ���ان دی����اری����دەك����اتو ب���ە خ���ۆی���ەوە
نووسینی تایبەتی خ��ۆی ب��ۆ رۆشناییدان
م��ەرج��داری��ان دەك���ات .س��ەرخ��ان ب��ە دوای
بە پنتەكە بە زۆری دەستەوشەگەلی وەک
ژێرخاندا نافۆرمێت ،بەڵكو خاوەن پێگەیشتنی
(ل��ە ش��رۆڤ��ەی كۆتاییدا ،ی��ان لە دوا پلەدا)
تایبەتیی خۆیەتی .ئەم ئەرگومێنتە لە تەك
ی بەكارهێناوە .بەرهەمهێنان لە شرۆڤەی
ئ��ەو تێگەیشتنەی ئەنگلسدا ،ک ه لە دوایین
كۆتاییدا دیاریكەری فۆرمەكانی ئاڵووێرو
(ت��ران��س��ف��ۆرم��اس��ی��ۆن)و
كۆنكرێتیزەی
317
كۆنزوم (م��ەس��رەف)ە ،ب��ەاڵم بەرهەمهێنان
له پەرەسەندنی خەباتی كرێكاران کردووه
خ��ۆش��ی ل��ە ت��ەك��ی��ان��دا ل��ە ه��ەر (ب��ەرك��ەوت)
وهک رۆڵی كاریگەر له دیاریكردنی سنووری
ێكدا دیاریدەكرێت .وشەی (بەركەوت) (بە
کاتژمێرهکانی کارکردنی رۆژانهیان.
فەڕەنسی )Conjonctureلە نووسینەكانی
به پێی بۆچوونی ئهنجڵس ،ئێمه ئهگهر لهو
ماركسدا نادۆزینەوە ،بەڵكو پاش ئەو لە
بۆچوونانهی مارکس بڕوانین ،که سهبارهت
ک��ارهک��ان��ی كاوتسكیو لێنینو ب��ە تایبەتی
به ئایدیۆڵۆجیی ئهڵمانی کردوونی ،دهبینین
درەن��گ��ت��ر ،ل��ە نووسینەكانی ئاڵتوسێردا
نووسیویهتی ،ک��ه چاالكیی بەرهەمهێنان
بەكاربررا.
هەمیشە بە رێگای فۆرمە فرەچەشنەكانی
ئ��ەن��ج��ل��س ل���ە ن��ام��ەی��ەك��ی��دا ل���ه 21ی 9ی
دان��وس��ت��ان��دن Verkehrی ن��ێ��وان م��رۆڤ��ان
1890دا ،که بۆ جوزێف پلوخ نووسیویهتی،
مەرجدارو دیاریدەكرێت .ئەمە روون��ە ،ک ه
گوتوویهتی ،که بە پێی دی��دی ماتریالیزم
Verkehr؛ ب��ە رەچ��اوک��ردن��ی بەكاربردنی
س���هب���اڕهت ب��ه م��ێ��ژوو ژی��ان��ی راستەقینە
ئەو وشەیە لە سەرانسەری كتێبەكەدا ،بە
کۆڵهکهی بەرهەمهێنانو بەرهەمهێنانەوەیە.
هیچ شێوەیەك تەنیا لە واتای ئابووریدا بە
س شتێكی جگه لهم دیده، نە خۆمو نه مارك
قەتیسیی نامێنێتەوە ،بەڵكو واتای پەیوەندی
بانگهشهمان بۆ هیچ دیدێکیتر نەكردووە.
دەگەیەنێت ،هەروەها ماركس رایدەگەیەنێت،
كەواتە ئەگەر كەسێك ئەم بڕیارە لە واتای
ک�� ه شێوازەكانی پەیوەندییە مرۆییەكان،
ئ��ەوەدا تێبگات ،ک ه توخمی ئابووری تاكە
بەرهەمهێنان مەرجدارو دیاری دەكەن.
توخمی دیاریكەرە ،ئەوا ئەو بڕیارەی بۆ بێ
لێرەدا دەشێت بگەینە ئەو دهرەنجامەی ،ک ه
واتاو ئەبستراكتو ناگرنگ گۆڕیوە.
دیاریكراوێتی بە دی��دی ماركسو ئەنگلس
ئەنجلس لە نامەیەكی دیكەیدا ،که له 27ی
دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ پێشەمێتی (ئ��ەول��ەوی��ەت)
9ی 1890دا بۆ كۆنراد شمیتی ن��اردووه،
دی���اردە ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان ،ب��ەاڵم قبوڵكردنی
تیایدا روونی باسی لهوه رۆڵی تایبهتی کارڵ
ئ��ەو پێشەمێتییە بڕیارێك نییە ل��ە ب��ارەی
مارکس کردووه له خەباتی سیاسیی خۆیو
دیاریكراوێتیی لۆجیكییەوە ،بەڵكو لە بارەی
رووداوە سیاسییەكانو پەیوەستبوونیان بە
ئاڕاستەگەلی مێژوویییەوەیە .تیۆرییەكەی
رەوشی ئابوورییەوە.
ماركس رایدەگەیەنێت ،ک ه مێژوو ئەو ساتە
ئەنجلس ئاماژەی بهوهش داوه ،که له چەند
پتر دەزان��رێ��تو پتر وات���ادار دەبێت ئەگەر
جێگایهکی کتێبی (سهرمایه)دا مارکس باسی
لەبەر رۆشنایی ئاڕاستەگەلێكی بناغەیی؛ ک ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 318
لە ئاستی ئابووریدا چاالكن ،توێژینەوەی
نووسیویەتی :هیچ كۆمەڵگەیەك تەنیا بە
لێوە بکرێت .دوو ل��ەو ئاڕاستانە بریتیین
كاتۆلیسیستەم ،یان تەنیا بە سیاسەت زیندوو
ل��ە ئ��اڕاس��ت��ەی ه��ێ��زەك��ان��ی بەرهەمهێنان
نامێنێتەوە .نە سەدەكانی نێڤین دەیتوانی بە
رووەو گەشەسەندنو ئاڕاستەی دی��اردە
كاتۆلیسیستەم زیندوو بمێنێتەوەو نە ئەسینا
س��ەرخ��ان��ی��ی��ەك��ان رووەو خ��ۆگ��ون��ج��ان��دنو
دەی��ت��وان��ی تەنیا ب��ە س��ی��اس��ەت بمێنێتەوە.
چ��ووان��دن ل��ە ت��ەك ئ��ەو گ��ەش��ەس��ەن��دن��ەدا.
ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەوە ،رەوش����ە ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان
میكانیزمی ئەو خۆگونجاندنەش بریتییە لە
روونیدەكەنەوە ،ک ه بۆچی كاتۆلیسیستەم بۆ
خەباتی چینایەتی .ئەو چینە براوە دەبێت ،ک ه
ئەویانو سیاسەت بۆ ئەمیان كارایی كلیلییان
زۆرترین ئاستی گەشەسەندن بۆ هێزەكانی
ه��ەب��ووە .ئ��اش��ك��راك��ردن��ی دژب��ەری��ی نێوان
بەرهەمهێنان ئاوەاڵ بكات .هاوكات دیاردە
هێزەكانی بەرهەمهێنانو پەیوەندییەكانی
سەرخانیەكانیش زۆرترین یاریدەی رەوتی
بەرهەمهێنان ،ئاشكراكردنێكی مێتۆدیانەیەو
ب��ە دەسەاڵتگەیشتنی ئ��ەو چینە ب��راوەی��ە
هەمیشە خزاندنی ئاشكراكردنی مێتۆدییانە
دەدەن ،واتە لەم بارەیەوە كاراییان هەیە.
بۆ نێو هەر بابەتێكی كۆنكرێتو تایبەتی،
ئەمە حاڵەتێكی مێژووییەو دەشێت ببێژین
مەترسیدارە .ل��ێ��رەوە تێگەی (ئۆتۆنۆمیی
پرۆگنوزە (راگەیاندنێكی پێشكاتییانەیە) بەاڵم
رێژەیی) سەرخانو ك��ردارە نێویەكییەكانی
سەرباری ئەمە هۆئەنجامیانە نییە .ئەم دیدە
دێنەئاراوە .نامەی ئەنجلس بۆ فرانز مەرینگ
لە تەك زۆرێك لە تێكستو دەربڕینەكانی
14ی 07ی .1893ئەم تێگەیە دژبەری هەر
ماركسو ئەنگلسدا یەكدەگرێتەوە.
دیدێكی میكانیكی دەوەستێتەوە .یەكێك لە
م��ارك��سو ئەنجلس ب��ۆ دەستنیشانكردنی
فۆرمەكانی ئ��ەو دی��دە میكانیكییە دەشێت
پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی دی��اری��ك��راوێ��ت��ی ،وش��ەی
ئ���ەوە ب��ێ��ت ،ک�� ه ه��ەر توخمێكی دی��اری��ك��ەر
( Bedingenم��ەرج��دارێ��ت��ی) ،ی��ان لە بریی
ح���ك���وم���دارە ،ی���ان دەب���ێ���ت ب���ە ح��ك��وم��دار.
Bestimmenبەكاربردووە .بەرهەمهێنانی
گرامشی لە دەفتەرەكانی زینداندا بە روونی
م��ات��ەری ل��ەب��ەر ئ���ەوەی م��ەرج��ی هەمەكیی
پیشانیداوە ،ک ه هیچ پەیوەندییەكی میكانیكیو
ژیانی کۆمەاڵیەتییە ،دیاریكەرە .كۆمەڵگە بۆ
تاكڕەهەندییانە لە نێوان دیاریكراوێتیو
بەردەوامی ژیان ئاتاجمەندی بەرهەمهێنانی
دەسەاڵتدا بوونی نییە .روانین لە پەیوەندیی
ماتەرییە .ماركس لە پەراوێزێكدا لە كۆتایی
نێوان ئەو دووانە زۆر لەوە ئاڵۆزترە ،ک ه بۆ
بەشی یەكەمی بەرگی یەكەمی كەپیتالدا
دیدی بەرایی دیاردەكەوێت .ئەم ئاڵۆزییە لە
319
هەندێك لە گرنگترین نووسینەكانی فۆكۆشدا
تێگەیشتنێكی میكانیكیو قهدهری بۆ رەوتی
دەهێنرێتەپێشەوە.
مێژوو.
ل��ە ب��ەران��ب��ەر ئەرگومێنتەكانی ئەنجلسدا دژبەرانی ماركس دەوەستنەوە .ئەوان باوەڕ
سەرچاوە:
دەكەن ،ک ه راڤەی زۆرێك لە ماركسیستەكان
وشهنامهی فلسفی مارکس.
بۆ تێگەی دیاریكراوێتی (بە تایبەت راڤەكانی لێنینو ستالینیستەكان) هەمان تیۆرییەكەی خودی ماركسە .تیۆرییەك ،ک ه رایدەگەیەنێت دی��اردە سەرخانییەكان بە رێگای گۆڕانی ژێرخانییەوە دی��اریو م��ەرج��دار دەكرێنو پەیوەندییەكی هۆو ئەنجامیو بنەدیاردەیی ل��ە ن��ێ��وان ژێ��رخ��انو ئ��ەو دی��اردەگ��ەل��ەدا لە گۆڕێدایە .بە دەربڕینێكیتر گوایە ماركس ب����اوەڕی ك�����ردووە ،ک�� ه ه���ەر ك��ات��ێ��ك ئێمە بتوانین ش��ێ��وازی بەرهەمهێنانی ماتەری بگۆڕین بێگومان دیاردە سەرخانییەكانیش لە تەكیدا دەگۆڕێن ،هەروەها گۆیا ماركس ئەمەشی قبوڵ بوو ،ک ه بڕستی كاریگەری دیاردە سەرخانییەكان لە سەر ئەو شێوازە ماتەرییەی بەرهەمهێنانی ئ��اب��ووری زۆر سنووردارە .رهخنهگران پاش هێنانەپێشەوەی بەڵگەگەلێك بۆ سەلماندنی ئەم بڕیارانەی، كە پتر پشتبەستوو بە گواستنەوەگەلێكن لە نووسینەكانی ماركسیستەكانەوە ،یان باشترە ببێژین ستالینیستەكانو یەكسەر وەك خواستن له مارکسهوه وەریاندەگرت، دەگ���ەن���ە ئ���ەو دەرئ���ەن���ج���ام���ەی ،ک��� ه ئ��ەم��ە
نووسینی :بابک احمدی ،نشر مركز ،چاپ سوم، تهران.1385 ،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 320
دانپێدانانهکانی کۆمهڵناسێک وتووێژ لەگەڵ پیێر بـۆردییــۆ
سازدانی :ئێزابێـل گـراو Isabel Grau وەرگێڕانی :دانــــا شــوانــی
321
ـ��ـ زۆر ج��ار ل��ە ب���ارەی م��ن��ەوە دەگوترێت،
پەسەند كراوه .بەم چەشنە ئایا دەتوانرێت
که ئهو کهسانهی ههڵگری زانستن من به
بگوترێت ،کە خۆپەرچێنەری بۆ راهێنانێكی
بهردهوامی دهیانخهمه ژێر پرسیارهوه ،که
ستایل ئاسا بگۆڕدرێت نەك بۆ چەشنێک
دهشێت به زهمینهی ئیستاتیکاوه پهیوهست
ئاڕاستەی پراكتیكی بە چەشنێک ،کە ئێوە
بێت .زەمینەیەك ،کە بە گشتی بۆشاییی
پەی بێ ببەن ؟ لەم زەمینەیەدا ئایا ناتوانرێت
تیۆریی ،یاخود كۆنزەرڤاتیزمانهی تیادا به
بگوترێت ،کە ئەمەش ئەو كاتە روودەدات،
شێوهیهکی شاراو ه ههبێت .بەرێز بۆردییۆ،
ک��ە خۆپەرچێنەریی زی��ات��ر ب��ە مەسرەفی
لە الی ئێوەدا من ناتوانم هیچ شتێک لهو
ئاڕاستەكردنی پێگەی خۆی بگات .لە كاتێكدا،
بارهیهوه بهدی بکهم .بدۆزمەوە بۆ ئەوەی
کە تاك بەرانبەر بە پێگەی خۆی لە رووی
بتوانرێت ئ��ەم ك��ارە ئەنجام ب��درێ��ت ،یان
دام���ەزراوەی���ی���ەوە ه��ۆش��ی��ارە ،ت��اوەك��و بەم
ب��ەرەو پێگەیەكیترتان ببات .ب��ەم چەشنە
شێوەیە خ��ۆی لە هەڵوێستێكی بەهێزتردا
بڕیارمدا بە سەرنجدان ل��ەم پێگە تازەیە
دادەنێت؟
هەوڵبدەم هەندێک بیروبۆچوونو تیۆری
من تاکو ئێستا بە چەشنێكی روونو نا ئالۆز
ئێوە دژی خ��ۆت��انو دژی خ��ۆم ل��ە كایەی
بێ ئاڵۆزی ،ئەوەی ئێوە دەیڵێن ئەزموونم
ه��زری��ن��ی خ��ۆی��ی ( ،)Self-Thinkingیان
نەكردووە ،بەاڵم كاتێک ئێوە پرسێک دەخەنە
خۆپەرچێنەر بەكاربهێنم .ئەگەر خوازیار بم
روو بە دڵنیاییەوە هەندێک لەو خااڵنە دەبینم،
لەم گفتوگۆیەدا ،لە هەمان كاتدا هەلومەرجی
کە بەردەوام سەرەنجی من بەرەو الی خۆی
ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ش��ی��ب��ك��ەم��ەوە ،پ��ێ��وی��س��ت��ە لە
رادەكێشێت .پێویستە بگوترێت ،کە ئێمە
پەیوەندییەكانی دەسەاڵتێكی نادیار رابمێنم،
شێوەگەلی هەمەچەشنمان لە خۆپەرچێنەریی
کە لە نێوان خۆم وەك كەسێک ،کە پرسیار
ه���ەی���ە .ه��ەن��دێ��ک ل����ەم ش���ێ���وازان���ە زی��ات��ر
دەكاتو دەخوازێت بزانێتو ئێوە ،کە وەاڵم
دەروونشیكارانەنو هەندێكیتر رەخنەگرانە.
دەدەنەوەو پێویستە بانگەشكاری زانین بن،
ئ��ەوەی زیاتر دەگمەنو دانسقەیە ،هزرینی
دێتەكایەوە .لەم دۆخەدا دەتوانرێت بە تایبەت
خۆییە لە كۆمەڵناسیدا .پێویستە بگوترێت،
لە دەق��ە تیۆرییە ئەمریكاییەكاندا ببینرێت،
ک��ە ئ��ەم��ەش ل��ەو زەم��ی��ن��ەی��ەدا ه��ەم سەیرو
ک��ە چەشنێک خۆپەرچێنەری ناوەكیكراو
ه��ەم س��ەرس��وره��ێ��ن��ەرە ،ت��ەن��ان��ەت شتێكی
( )Self Reflexion incorporealبەردەوام
هاوشێوەی ئەمەشمان لە كۆمەڵناسیدا نییە.
وەك بنەچەیەكی سەرەكیی بەڵگەنەویست
هەڵبەتە من نیشانەگەلێک لەو خااڵنەی ،کە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 322
ئاماژەتان پێكرد دەبینم ،بەاڵم لێرەدا زیاتر
پ��ێ��م وای����ە ل���ێ���رەدا س���ەروك���ارم���ان ل��ەگ��ەڵ
رووب���ەڕووی رواڵەتەكانی هزرینی خۆیی
چەشنێک خۆشیكردنەوەی الدانكاریی هەیە،
دەبینەوە .پێموایە ئەمە چەشنێک میكانیزمی
کە ئەركەكەی دژە رامكردنە .لە راستیدا
پاڵنەریی شیاوو شایستەیە ،کە سەرچاوەی
وات����ای ئ���ەم ك����ارەش ئ���ەوەی���ە ،ک��ە ت��وان��ای
خۆی لە دژە رامكردن دەبینێتەوە .فرۆید
ب��ەدی��ه��ات��ن��ی س��ازش��ك��ردن ل��ەگ��ەڵ چەشنە
ب������ەردەوام ل��ە میكانیزمە پ��اڵ��ن��ەری��ی��ەك��ان
نۆرمێكی پیشەیی ،کە شەفافییەت دەكاتە
دەدوێت :لە بەرانبەر بردنە ژێر پرسیارەوە،
شتێكی پێویست ،ب��وون��ی ه��ەی��ە .ل��ە دوای
تاكەكەسیو
سااڵنی ،1968زۆرجار دەبینین ،کە گوتەی
میكانیزمگەلێكی پاڵنەریی كۆیی بوونیان
تاكەكان بە یەكجاری دەب��ڕدرێ��ن ،تاوەكو
هەیە.
لێیان بخوازن هەڵوێستەكانیان روونبكەنەوە.
میكانیزمگەلێكی
پ��اڵ��ن��ەری��ی
ئەمەش چەشنێک شێوەی زێدەگۆئامێزە لە ـ��ـ ب��ۆ نموونە ل��ە ویالیەتەیەكگرتووەكانی
خۆپەرچێنەریی.
ئەمریكا ،یەكێک ل��ەو ن��ەری��ت��ان��ەی ،ک��ە بۆ دەرخستنی خ��ود وەك تاكێك ل��ە رووی
ــ تەنها لەبەر ئەوەی فۆرماڵییە؟
سیاسی گونجاوەوە بوونی هەیە ،ئەمەیە،
چونكە بە تەواوی فۆرماڵییەو واتایەكی ئەوتۆ
کە لە سەرەتای كۆنفرانسێكدا كەسێک خۆی
لەخۆناگرێت .بۆ نموونە ئەگەر ئەخوازین
وەك سپی پێستێكی پیاوی هۆمۆسێكسوا
ئ����ەوەی ه��ەن��وك��ە خ��ەری��ك��ی ئەنجامدانین
دەناسێنێت ،گ��وای��ە ئەمە ب��ۆ ئ��ەوە بەسە،
شیبكەینەوە دەتوانین شتگەلێكی زۆر ببێژین.
کە كەسێک خۆی بناسێنێتو پێگەی خۆی
پێویستە ئێوە زیاتر لە بارەی خۆتان بدوێنو
روون بكاتەوە ,هەڵبەت ئەوەش راستە ،کە
منیش لە ب��ارەی خ��ۆم .بۆ نموونە ئێوە بە
لەو ژینگەیەی ئاوا توخمگەلێک دەخرێتەڕوو،
شێوەیەكی ب��زواو هاورێی زۆرت��ان هەیەو
ئەم فاكتەرەی ،کە كەسێک ن��ەژاد ،رەگەزو
ئەمەش بێگومان لە پەیوەست بەم پێگەیە
چ��ی��ن��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی خ���ۆی دەردەب���ڕێ���ت،
بوونی هەیە ،کە مانگنامەكەتیان بینیوەو
چەشنێک ئەركی سیاسی هەیە ،هەرچەندە
بەرانبەر بە ستایلە مرۆییەكان هەستیارن.
كەسێک خۆی زیاتر بە چەشنێكی فۆرماڵی پێناسە بكات ،زیاتر ئ��ەم ئەركە سیاسییە
ــ بەرانبەر بە هابیتۆسەكان؟
الواز دەكاتەوە.
ب��ەڵ��ێ .ب��ەران��ب��ەر ب��ە هابیتۆسێك ،ک��ە ئێوە
()1
323
پێكتانهێناوە .سیمای ئێوەش كۆمەك بەم
چەشنەیە .ئێمە ل��ەم زەمینەیەدا ب��ەردەوام
فاكتە دەگەیەنێت ،وە پێوستە ئەم پرسیارەش
رووب�����ەڕووی پ��رس��ی م���ەرگ ،ی��ان م��ان��ەوە
بخرێتەڕوو ،کە پەیوەستیو هۆگری من لە
دەب��ی��ن��ەوە .م��رۆڤ��ەك��ان ب����ەردەوام ن��اچ��ارن
سەر چ شتێک راوەس��ت��اوە؟ وەاڵمدانەوەی
لە خۆیان ببپرسن :ئایا ئ��ەو ك��اران��ەی ،کە
ئ��ەم پرسیارە ئ��اڵ��ۆزە .چ شتگەلێكی هەیە،
دەیكەن واتایان هەیە ،یان نا؟ ئایا لە بنەڕەتدا
کە ئێمە ناتوانین بیڵێین ،چونكە پرسیارتان
ئەم كارانە زەحمەتە ،یان نا؟ بەم چەشنە
لەم بارەیەوە لە من نەكردووە؟ یان ئەگەر
ئەم ژیانە هێندە دژوارە ،کە بەكارهێنانی
پرسیاریش دەكەی من وەاڵمیانم نەداوەتەوە.
چەشنێک هزرینی خۆیی تێیدا بۆ زۆر كەس،
من پێم وایە ئەگەر ئەم چەشنە لە هزرینی
ئ���ەوە ت��ەح��ەم��ول ،ی��ان ق��ب��وڵ ن��اك��رێ��ت .بەم
خۆیی بۆ فاكتێكی ب��او بگۆڕدرێت ،ژیانی
هۆیەوە ،کە تاكەكان ئەم نەبینینانە بە یەكتر
رۆشنبیری ب��ە چەشنێكی ق��وڵ گ���ۆڕاوەو
دەبەخشن.
زۆرێ���ک ل��ە ت��اك��ەك��ان ئ��ی��دی ن��ات��وان��ن وەك پێشوو بژین .لەو كاتەی ،کە كتێبی (مرۆڤی
ــ ئەم نەبوونی هزرینی خۆییە لەوانەیە بۆ
ئەكادیمیك)م نووسی ،بەردەوام ئەم پرسیارە
كۆمەڵناسی راست بێت .بەاڵم لە كایەكانیتردا
بۆ من خراوەتەڕوو ،کە بە چ هۆیەك بەوێ
بۆ نموونە لە كایەی بەرهەمی ئەدەبیدا،
گەیشتوومە ،کە لە سەر چ كەسانێک كار
هزرینی خۆیی بۆ چەشنێک دۆكسا گۆڕدراوە
بكەم (فەیلەسووفان ..هتد) ،کە ئیشەكانیان
(ب��ۆ ئ���ەوەی س���وود ل��ە وش��ەك��ان��ی خۆتان
بیركردنەوە (ه��زری��ن) ب��ووە .چ��ۆن ئ��ەوەم
وەرب��گ��رم) .لەم كایەدا دەتوانرێت تەنانەت
وتووەو هەمووان كەم تا زۆر ئەوە دەزانن،
ناواخنێک ل��ەو بیرانەی ،کە خۆهزرینانەن
كتێبی (مرۆڤی ئەكادیمیكی) لە ب��ەراورد بە
ئامادە بكرێت :زۆرێ��ک لە هونەرمەندان بە
كارێكی هاوشێوە ،کە بۆ نموونە من دەتوانم
شێوەی خۆكار (ئۆتۆماتیك) پشت بە خۆیان
لە بارەی كرێكارانی پرۆلیتێر ئەنجامیبدەم،
دەبەستن ،لە بەرانبەر بە م��ێ��ژوو ،لهگهڵ
بە كارێكی پڕ مەترسی هاتە هەژمار .بۆچی؟
هەلومەرجی بەرهەمی هونەریی خۆیانو
چونكە لێرەدا میكانیزمگەلێكی پاڵنەری كۆیی
ئەو توانا هونەرییەی ،کە بۆ ئەوان بوونی
بوونیان هەیە .با نموونەیەكتان لەم بارەیەوە
هەبووە ،ئەوان دەست بە كردنەوەی گەلەریو
بۆ بهێنمەوە :ژیانی زانستی زۆر سەختو
گوێدێرانی خۆیان دەكەن ،بەو چەشنەی ،کە
دژوارە – هەڵبەت ژیانی کلتووریش بەم
ئەم ك��ارەش لە ب��ارەی تێگەیشتن لە كارو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 324
ف��ەزای كۆمەاڵیەتییان ئەنجام دەدەن .ئایا
تاوەكو ل��ەم رێگەیەوە بتوانێت بە شتێكی
گومان ناكەیت لەو هەلومەرجەی ،کە خاڵێكی
تازە بگات ،گۆڕانێک بهێنێتەكایەوەو بە هۆی
كوێر جارێكیتر بایەخ پەیدابكات بتوانرێت
پێگەكەیەوە تووشی دەستكاری نەبێت ،بە
بوونی هەبێت؟ بۆ نموونە فیمینیستەكان لەم
دەربڕینێكیتر خ��ۆی بە بابەتێک بۆ پێگە
بارەیەوە توێژینەوەگەلێكیان ئەنجامداوە ،کە
نەگۆڕێت .پێویستە بگوترێت ،کە رۆشنبیران
ئایا شیاوێتی گشتێنراو دژە گەوهەرگەرایی
(ل��ە كاتێكدا پێویستە ئ���ەوان مرۆڤگەلێگی
()anti-essentialismج�������ارێ�������ك�������یت�������ر
پیشەیی ه��زری��ن ب��ن) وێ���رای ئ����ەوەی ،کە
گ��ەوه��ەرگ��ەرای��ی وەزی��ف��ی ()functional
رۆشنبیربوون یانی چی ،یان پەیوەندییەكانی
نابێتە پێویست .ئایا ناتوانرێت بگوترێت:
تیۆرییەو پراكتیك چییە ،بە شێوەیەكی سەیر
ئەو هەلومەرجەی ،کە لە هزرینی خۆییدا
زۆر بە كەمی دەهزرێن .لەم دۆخەدا ئەوان
دۆكسایەك دەسازێنێت ،ناتوانن خۆیان لە
بە شێوەیەكی نائاسایی جۆرێک ساویلكەیی
دووبارە راوەستانەوە ئاڕاستەبكەن؟
لە خۆیان نیشان دەدەن (ئەمەش بێ هەر
م��ن زی��ات��ر ئ���ەم ه��ەس��ت��ەم ه��ەی��ە ،ک��ە ئێمە
چەشنە خودخوازییەك) هەنوكە پێویستە
هەرگیز رووب�����ەڕووی هزرینی خ��ۆی��ی لە
ببینرێت ،ک��ە ب��ۆچ��ی ب��ەم چەشنە دەب��ێ��ت.
رادەبەدەر نەبووینەتەوە .لەم دواییە دەقێكم
ئەم سادە بینییە ئاكامگەلێكی زۆر قورسی
بۆ گۆڤارێكی ئەڵمانی نووسی .ناواخنی ئەم
هەیە ،چونكە رۆشنبیران گرنگتر لەو شتەن،
دەقە دژایەتی نێوان هزرینی خۆییو بیری
ک��ە ب��ی��ردەك��ەن��ەوە .ب��ۆ نموونە م��ن بیر لە
مەیلدار بە ئۆبجەكتیڤێك ب��وو .رستەیەكی
كەسایەتییەكی وەك ئاڵتوسێر دەكەمەوە.
ماركس هەیە ،کە من زۆرم خۆش دەوێت لەو
ئەو كەسێكی كاریگەر بوو لە فەرەنساو بۆ
رستەیەدا ماركس جۆرێكی تایبەت لە هزرین
من سەرسوڕهێنەرە ،کە لە سەرگوزەشتەی
بە چەشنێک خۆهزرینی خۆرازیكەر بەراورد
ژیانی ئەودا دەبینین تا چ رادەیەك بەرانبەر
دەك���ات .ل��ەم شێوە تایبەتەی خۆهزرینی
ب��ە خۆیشی ب��ێ ج��ی��اوازی ب���ووه .ئ���ەوەی،
خۆڕازیكەردا مەسەلەكە ئەوەیە ،کە كەسێک
کە مرۆڤەكان وەه��ان نەك تەنها بەرانبەر
دەخوازێت لهززهت (خۆشی) بە خۆی بدات.
بە جیهانی كۆمەاڵیەتی ،بەڵكو بەرانبەر بە
لە كاتێكدا ،کە جۆرێكیتر لە بیر هەیە ،کە
دون��ی��ای خۆشیان كوێر ب��ن ب��ە دی��دی من
رووی بەرەو دەرەوە كراوەیەو هەوڵدەدات
زۆر توندە .لەمەڕ ئەو هونەرمەندانەی ،کە
خۆی ،یان پێگەی گرووپی خۆی شیبكاتەوە
بەرانبەر بە هۆگرییە هونەرییەكانی خۆیان
325
كوێرن هەلومەرجەكە بەم چەشنەیە .كوێر
دەتوانرێت بۆی لە بەرچاو بگیردرێت ،بۆ
بەرانبەر ب��ەوەی ناتوانن بیڵێن .كاتێک ئەم
خۆی دەتوانێت چەشنێک خۆ هزری بێت.
هونەرمەندانە لە كردەی هونەری ،لە چاالكی
هەڵبەت هەق بە ئێوەیە .من پێموانییە ،کە
ه��ون��ەری ،كۆمەڵێک سیمبول دەك��ەن��ەوە،
پێویستە چەشنێک بۆرۆكراسیبوونی خۆ
ب����ەم ك������ردارە خ���ۆی���ان ج���ۆرێ���ک ك����ردەی
هزریمان هەبێت ،یان ئ��ەوەی ،کە پێویستە
هونەریتر دەئافرێنن .ئەمەش بۆ خودی
ب��ۆ چەشنێک ك���ردەی خ��ۆك��ار بگۆردرێت
زۆربەی پرسەكان توندە ،چونكە زۆربەمان
بە ن��اچ��اری شێوەو ن��اوەرۆك��ی پێ بدەین.
س��ەروك��ارم��ان ل��ەگ��ەڵ مرۆڤگەلێكی زۆر
ئ��ەم��ەش خ��ۆی ل��ە خ��ۆی��دا كارێكی زیانبار
كاریگەردا هەیە .بەم چەشنە ،پێموایە ئێمە
دەبێت هەروەها پێموایە ،کە خۆ هزری تەنها
ناتوانین لە رادە ب��ەدەر هزرینی خۆییـمان
دەتوانێت ك��ردەی كۆیی بێت ,بەم چەشنە
هەبێتو هەڵبەت مەبەستم لێرەدا خۆهزرینی
پێموانییە ،کە پێویستە هەموو كەسێک فیشی
خ��ۆ رازی��ك��ەر نییە .نەخێر ،مەبەستی من
خۆی پێ پر بكرێتەوەو خۆ ه��زری بكات.
چەشنێک هزرینی خۆیی كاراو پر بەرهەمە،
زۆرج��ار رۆشنبیران وەهایان ك��ردووە ،بۆ
ل��ێ ن��ەك ب��ۆ ئ���ەوەی ،ک��ە لێبدرێت .پرسی
نموونە سارتەر لە بارەی خۆیەوە دەبێژێت:
هێرشكردن نییە .لە زۆرێ��ک لە بوارەكاندا
م��ن رۆشنبیرێكی ب����ۆرژوام .ل��ێ ئ��ەو هیچ
من خۆم دەبینم ،کە سەرقاڵی جۆرێک هزری
ئاكامێكی لەم گووتانە لە كاری خۆیدا نیشان
خ��ۆی��ی��ن ،ب��ۆ ن��م��وون��ە كاتێک ل��ە گرووپێك
ن��ادات ،ئەمانە وشەگەلێكی ف��رەن .پرسەكە
دەپرسین ،کە بە راستی دەم��ان��ەوێ��ت چی
ئەمەیە ،کە بتوانین ئ��ەو روح��ە بئافرێنین،
بكەین .پرسیارگەلێكی لەم چەشنە هەموو
کە بە رووی هزریندا بكرێتەوە .پێویستە
شتێک دەگۆڕێت .ئەم نموونەیە ئەوەیە ،کە
خ��ۆ ه��زری��ن ه��اوش��ێ��وەی ش��م��ش��ێ��رەك��ەی
گ��رووپ كورت بكرێتەوە .جۆرێک هەستی
دامۆكلیس بێت ،ئەو شمشێرەی ،کە بێ هیچ
ئ��ارام دەهێنێتە ك��ای��ەوەو دەت��وان��رێ��ت قسە
خراپەخوازییەك لەگەڵ هەموو گرووپێک
بكردرێت .هەڵبەت هەندێک كاتیش دۆخێكی
لە بەرهەمهێنەرانی کلتووری ئاوێزان بێت.
نارێك دێتە پێشەوە.
ئەمەش نەك هەرەشەیەك ،بەڵكو راگەیاندنی مەترسییەكی تایبەت بەرانبەر بەو كارەیە ،کە
ــ من پێموایە هزرین بە هەلومەرجی هزری
ئێمە ئەنجامی دەدەین ،چونكە ئێمە خۆمان
خۆیی بەناوەكیكراوو ب��ەو ئەركانەی ،کە
بە سەبجێكتێكی ئافرێننەر دەژمێرین.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 326
روونكەرەوەی بەڵگەنەویست بگۆڕدرێن؟ ـ��ـ ب��ەم چەشنە پێویستە چەشنێک نیگای
دەت��وان��م وا وێ��ن��ای ب��ك��ەم ،ب���ەاڵم ئ��ەوەش
خۆشیكەرەوە بوونی هەبێت ،کە بەردەوام لە
ئەوەندە بە بڕواپێكەر نازانم .من گومانم
باری ئیشكردندا بێت.
هەیەو لە دۆخی ئەنجامدانی هزرینی خۆیین،
بە تەواوی وایەو ئەم نیگایەش هەموو شتێک
پێویستە چی بڵێین ،ئایا چەشنێكی شیاو
دەگ��ۆڕێ��ت .م��ن ه��ەم��وو رۆژێ���ک شتگەلێک
لەخۆخوازی لێرەوە دەرناكەوێت؟ ئایا من
دەخوێنمەوەو هەستی ئەو كەسەم هەیە ،کە
لە رۆڵ��ی پەیامبەری نەفرەتلێكراودا نابم؟
دەبینێت ،شتگەلێكی سەیروسەمەرە دەبینێت.
رۆڵێكی كالسیكی رۆشنبیر .ئایا ئەمەش
مرۆڤەكان بە چەشنێكی سادەبین دەنووسنو
لە الی من شێوەیەكی بێ فیزی درۆیینە
ئەمەش بێ ئ��ەوەی ،کە كارێكی وەه��ا شی
نییە؟ بەاڵم پێم وایە بتوانم بێ ئ��ەوەی ،کە
بكرێتەوەو ئەمەش مرۆڤەكان بە ئامڕازی
هیچ فێڵو تەڵەكەبازییەك ل��ە كارەكەمدا
ئەوانیتر دەخوێنرێنەوە .ئەمە لە بارەی لیۆ
بێت ،شتێكی وەها زۆر ناكاریگەرە ،چونكە
توێژینەوە ئەو کلتوورەی ،کە ئێمەش هەمانە
پرسەكە لە س��ەر ئ��ەو ئ��ام��ڕازان��ەی��ە ،کە بە
دەتوانرێت شتێكی وەها بگووترێت (بلۆم لە
دیدێكی زۆر باشەوە دەردەكەون .لە كاتێكدا،
ئەمریكا ،رێژەبڕوایی ،هەموو ئەم شتانە،
کە لە راستیدا تووندوتیژییەكی گ��ەورە لە
فەیلەسووفانی گ��ەورە) بە خۆمان دەڵێین:
خۆیان ب��ار دەك���ەن ،چونكە ئ��ەم ئامڕازانە
ئۆو خودای من! خۆزگە النیكەم مرۆڤەكان
ب��ە شتگەلێكی س��ەرەك��ی پەیوەست دەب��ن،
كاتێک ئ��ەم شتانە دەن��ووس��ن ،ل��ە خۆیان
کە بە گشتی پارێزگارییان لێكراوە .بەم
دەپ��رس��ن چ كارێكیان هەیە دەی��ك��ەن .ئەو
ه��ۆی��ەش��ەوە پێموانییە ،ک��ە خۆهزرین بەم
سوودمەندییە سادەبینینانەی ،کە من دەتوانم
سادەییە بتوانرێت بگشتێنرێت .هەڵبەت بە
بە نووسینەكانم درێژەی پێ بدەم چیین؟ ئەم
شێوەیەكی تایبەت هەڵوێست وەردەگ���رم
كارە ،بەرهەمگەلێكی پۆزەتیڤن.
تاوەكو ئەوانیتر بوروژێنم.
ـ����ـ ئ���ای���ا ئ���ێ���وە دەت�����وان�����ن وێ����ن����ای ئ���ەو
ــ چۆن چۆنی پێویستە بە هۆی چەمكەكانتان
ه��ەل��وم��ەرج��ە ئ��اب��ووریو سیاسییە بكەن،
ب���ەرەو ش��ی��ك��ردن��ەوەی پ��ەی��وەن��دی��ی نێوان
ک��ە ت��ێ��ی��دا چەمكگەلێكی وەك هابیتۆس،
هزرینی خۆیی لە رەفتاری کلتووریو ئەو
ك��ای��ەو بەرهەمهێنانەوە ب��ۆ مۆدێلگەلێكی
هەڵئاوسانەی ،کە ئێمە بە شێوەیەكی تایبەت
327
لە بازاڕی هونەردا دەیبینین ،بچین؟ ئەگەر
لە ب��ارەی هونەرەكانو زانستەكان ئەنجام
من گریمان بكەم ،کە پەیوەندییەك لە نێوان
بدرێت ،بەاڵم لە زەمینەی ئەم سەردەمەدا،
ئەم داتەپینە لە ب��ازاڕو هزرین بەرانبەر بە
پرسێكی ئاڵۆزترە .من پێم وای��ە پڕۆسەی
ه��ەل��وم��ەرج��ی م���اددی ب��وون��ی ه��ەی��ە ،چۆن
هزرینی خۆیی لە سااڵنی 1960و 1970دا لە
دەتوانین سوود لە ئامڕازەكانتان وەربگرین؟
كاتێكدا ،کە هێشتا قەیرانێك بوونی نەبوو ،ئەم
سەرەتا پێویستە كارێكی مێژوویی ئەنجام
پڕۆسەیەش بوونی هەبوو .بەم هۆیەشەوە
ب��درێ��ت .خ��ۆه��زری��ن ك��ورت��ە م��ێ��ژووی��ەك��ی
لەم بوارەدا من هیچ پەیوەندییەك بە قەیرانی
دوورودرێ������������ژی ه����ەی����ەو پ��ێ��وی��س��ت��ە ب��ە
ئابووری نابینم .پرسەكە زیاتر ئەوەیە ،کە
()3
ئایا قەیران نابێتە هۆی ئەوەی ،کە مرۆڤەكان
ببەسترێتەوە .من ئاماژەم بە پڕۆسەگەلێكی
زیاتر لە پێشوتر لە بردنە ژێ��ر پرسیاری
هاوشێوە لە زەمینەی ئ��ەدەب��ی��ات ،شیعرو
ئ��ەوەی لە بارەییەوە دڵنیا ب��وون ،سەرقاڵ
هەروەها مۆسیقاش كردووە .لەم دواییانەدا
بێت .ئەوەی بۆ ئێمە لە هەنوكە لە كایەگەلی
كتێبێكم لە ب��ارەی شوئنبێرگ خوێندەوە،
هاوشێوەی شێوەكاری ئەدەبیات شاهیدیین،
کە نووسەرەكەی مۆسیقاناسی فەرەنسی،
جۆرێک گەڕانەوەیە بۆ فۆرمی زۆر نەریتیو
لەم
دێ��ری��ن .ئێمە ل��ە س���ەردەم���ی گ���ەڕان���ەوەی
كتێبەدا ،کە لە ساڵی 1947نووسراوە ،ئەو
دەسەاڵتدارێتی ژیان بەسەردەبەین .ئەمەش
نیشانی دەدات ،کە پ��ڕۆس��ەی گ��ەڕان��ەوەی
روونت��ر لە هەموو شوێنێک لە ئەدەبیات
مۆسیقا ت��اوەك��و بە ئامانجی خ��ۆی ب��ەرەو
دەبینرێت :ئێمە هەر چی زیاتر بەرەو جۆرێک
پ��ێ��ش��ەوە ب����روات .ئ��ەم��ە رێ��ك ه��ەم��ان ئەو
لە هونەر لە پێش جۆیسو ڤێرچینیاۆلفو
پ��ڕۆس��ەی��ە ،ک��ە ل��ە زەمینەی ماتماتیكیشدا
رۆمانی نوێ دەرۆین .ئەم گەڕانەوەیەش بۆ
axiomatique
حەكایەت لە زەمینەیەك لە كۆنزەرڤاتیزمی
)(axiomaticش��اه��ی��دی ب���ووی���ن .ب��ەو
گشتی لە رێگا سەردەردەهێنێت ،کە لە هەر
چەشنەی ،کە لە شیعرو لە مۆسیقا :هەر
زەمینەیەك كاریگەری بەجێدەهێڵێتو ئەم
كەس دەستپێدەكات بە پرسیاركردن لەوەی،
كاریگەرییەش لە هەر كایەیەكی تایبەتدا ،بە
کە پێویستە لە خۆی بپرسێت بۆچی ئەوەی
هۆكارگەلێكی تایبەت شێوە دەگرێت .لێرەدا
دەیڵێین دەتوانرێت بگوترێت؟ بەم چەشنە
من بیر لە رووداوەكانی مانگی مەی 1968
پێویستە دراسەیەكی مێژووییو پراكتیكی
دەك��ەم��ەوە ،کە كاریگەرییەكی زۆر قوڵی
پڕۆسەگەلی خۆڕسكبوونی كایەی هونەری
بێگومان تیۆرەسازێكی مۆدێرن نییە.
()4
ل��ەگ��ەڵ
ئەكسیۆماتیك
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 328
لە بیری ئەكادیمیو زانكۆییەكان لە لۆس ئەنجلۆسەوە تا مۆسكۆ بەجێهێشت.
ــ مەبەستان پێشانگای تۆلۆز لۆتركە؟ بەڵێ ،ئەم پێشانگایە بە ڕاستی مۆدێلە .ئەم
ـ��ـ ب��ۆ ن��م��وون��ە دەت��وان��رێ��ت س���ەر ل��ە ن��وێ
پێشانگایە رێك وەك فاكتێكی راگەیاندنی،
گ�����ەڕان�����ەوەی ن���ەری���ت ل���ە ش��ێ��وەك��اری��ی��ە
بەرنامەڕێژی بۆ كراوە.
گەلەرییەكانی ن��ی��ۆی��ۆرك ،ک��ە م��ەی��ل��دار بە فرۆشی بازرگانین قسە بكرێت (بۆ نموونە
ــ ئێوە ب���ەردەوام كایەی هونەریتان وەك
لە گالەری گی كورنە) ئەو گالەرییانەی ،کە
كایەك دەستنیشانكردووە ،کە دیسپلینەكانی
دەزانن شێوەكاری بەهای بازرگانی جێگیرە،
كایەی ئابووری بە فەرمی ناژمێرێت .لەم
کە تەنانەت لە قۆناغگەلێكی قەیرانیش بە باشی
ب����وارەدا ب��ەن��دە ل��ەگ��ەڵ ت��ۆ ه��اودەن��گ نیم.
دەفرۆشرێت ،بەاڵم گەلەرییگەلێكی دیكەش
گرنگترین شتێك ،کە لە كایەی هونەری دێتە
لە نیویۆرك هەن ،کە بە شێوەی فۆرماڵی
بەرچاو كەڵەكردنی میكانیزمە ئابوورییەكانە
ب��ان��گ��ەش��ەدەك��ەن ب��ەران��ب��ەر ب��ە قەیرانەكان
تێیدا .بۆ نموونە خۆوەبەرهێنان فاكتێكی
ه��ۆش��ی��ارنو ب��ۆ ئ��ەم��ەش بەرنامەگەلێكی
باوە لەم كایەیەدا ،تاكەكان بە شێوەیەكی
هەفتانە دادەڕێژن.
خۆویستانە ب��ۆ ئ��ای��دی��ال��گ��ەرای��ی ه��ون��ەری
دون��ی��ای ه��ون��ەر ب��ە مۆدێڵە ئابوورییەكان
خۆیان وەبەرهێنان دەكەن .وێرای ئەوەش،
ئاڵودە بووە .ئەمەش تەنانەت بە بەرپرسانی
ك��ای��ەی ه��ون��ەری ،كایەیەكە ئ��ەوەن��دە جێی
م��ۆزەخ��ان��ەك��ان��ی��ش ،ک��ە ب��ۆ ئ��ەك��ت��ەرگ��ەل��ی
بەرگری نییە ،چونكە لەو كایەیەدا سندوقە
زۆر گرنگ لە كایەی هونەری گ��ۆڕدراون
خانەنشینییەكانو بیمەیەكی ئەوتۆ بوونیان
گ��ەی��ش��ت��ووە ،ئ���ەو ب��ەرپ��رس��ان��ەی ،ک��ە لە
نییە .پەیوەندییە ئاڵوگۆرییەكانیش زۆر
هەمان كاتدا بۆ كارگوزارانیش گ��ۆڕدراون،
ك���ۆن���نو دواج�����ار ش��ای��ەن��ی پ��ەی��پ��ێ��ب��ردن��ن.
ک���ە ه����اوك����اری پ��ێ��ش��ك��ەش ب���ە گ��ەل��ەری��ی��ە
بەرهەمهێنەرەكان زۆرجار مەسرەفكەریشن.
بەناوبانگەكان دەكەنو شێوەو ناوەرۆك بە
بەم چەشنە ناتوانرێت بگوترێت ،کە كایەی
بەرنامە پروپاگەندەییە گەورەكان دەدەن .لە
هونەری لە دەرەوەی كایەی هونەری كار
هەنوكەدا لە پاریس پێشانگایەكی زۆر گەورە
دەكات.
ك���راوەت���ەوە ،ک��ە ب��ە رادەی��ەك��ی وا ت��وڕەی
ئەو شتەی ،کە بەرێزتان دەیڵێن دژایەتی
كردووم تەنانەت ناوەكەیشم لە یاد نەماوە.
لەگەڵ گووتەكانی مندا نییە .لەو كتێبەی،
329
کە لەم دواییەدا نووسیومە پەیوەندیگەلێک
وەب��ەره��ێ��ن��ەوە ،شتی دیكە وەبەربهێنێت:
ل��ەو چەشنەی ،کە فلوبێر لە (پ���ەروەردەی
هونەر ،کلتوور ،یان هەر شتێكیتر .ئێمە لە
عاتفی) وەسفیانی ك��ردووە ،شیمكردۆتەوە:
هەمان كاتدا سەروكارمان لەگەڵ چەشنێک
پ��ەی��وەن��دی��ەك��ان��ی ن��ێ��وان ب��ەرێ��ز ئ��ارن��ۆ ،کە
ه��ەڵ��گ��ەڕان��ەوەی جیهانی ئ��اب��ووری��دا هەیە،
ب��ە چەشنێک ل��ە چەشنەكان ب��ەرێ��وەب��ەری
تاكەكان بە شێوەیەكی میكانیكی ناكڕدرێن،
گەلەری ئەمڕۆییەو رۆژنامەیەكی بچوك بە
بەڵكو ب��ە وات���ای ج��ادووی��ی وش��ەك��ە ،رام
ن��اوی (هونەری پیشەسازی) هەیە ،لەگەڵ
دەكرێن .بۆ ئەوەی تێبگەین چۆن سیستمێكی
هونەرمەندەكانی .بەڕێز ئارنۆ ()Arnaux
وەها كار دەكات پێویستە بزانین مرۆڤگەلێک
هەڵگری دەس���تو پێوەندێكی بچووكە بە
ب��وون��ی��ان ه���ەی���ە ،ک���ە ه��ەڵ��گ��ری لۆجیكی
شێوەكارییەكانی خۆیشی یەكێک لەوانە
ه��ەڵ��گ��ەڕان��ەوەی��ی��نو م��رۆڤ��گ��ەل��ێ��ک ه��ەم��وو
ب��ە ن��اوی پلرنەو فلوبێر دەركەوتەگەلێک
ئامادەییەكیان تیایە بڵێن ئ��ام��ادەن خۆیان
ل��ە پەیوەندییەكانی ن��ێ��وان ئ��ەم تاكانەمان
بكەنە فیدای هونەر .ئێمەش ئەمە لە جیهانی
پ��ێ نیشان دەدات .ئ��ەو دەڵ��ێ��ت :ک��ە ئارنۆ
ئابووری نابینین .لەم جیهانەدا مرۆڤەكان بۆ
ئەوانی زۆر خۆش دەوێ��تو ئەگەر ئەوانە
كرێ كار دەك��ەن ،هەڵبەتە لەم جیهانەشدا
بە شێوەیەكی نموونەیی وەبەربهێنێت بە
فۆرمگەلێک لە دژە ئەفسوونی بوونی هەیە.
هۆی عاشقبوونیانەوەیە .بە دیدی من هیچ شتێک بۆ ئەو پەیوەندییە دەسەاڵتدارییانەی،
ـ��ـ ه��ەر چ��ەن��د زی���اد ل��ە پ��ێ��ش��ووت��ر .ك��ار لە
کە لە كایەی هونەری ،یان ئەدەبییدا بوونی
دەرەوەی ك��ای��ەی ه��ون��ەری��ش ب��ۆ ك��اری
هەیە ،زیاتر لە پەیوەندییەكانی نێوان دوو
کلتووری دەگۆڕدرێت ،کە لە چوارچێوەیەوە
رەگەز نییە :ئەو پەیوەندییەی ،کە بە گوێرەی
ت��اك��ەك��ان مەیلی بەدەستهێنانی جۆرێک
دەسەاڵتی رەمزی شێوەی گرتووە .لێرەدا
ناسنامەو لەززەتیان هەیە – كار پێویستە
پرسەكە لە سەر جۆرێک وەبەرهێنانی توندی
سەرنجراكێش بێت .تا رادەی��ەك هەمووان
ئابووری نییە ،کە لە سەر سوودوەرگرتن
هاوشێوەی كرێكارانی کلتووری كار دەكەن.
لە هێزی فیزیكی جێگیر بێت ،بەڵكو ئەو
بەڵێ ،هەق بە ئێوەیە .ئەم مۆدێلە لە دۆخی
وەبەرهێنانەیە ،کە بە گوێرەی هاودەستیو
گشتاندندایە.
عەشقی تاكی جێ وەربەرهێنان جێگیرە، ی��ان بە گ��وێ��رەی ئ��ەو شتەی ،کە بە ناوی
ـ��ـ ب��ەاڵم چەند دەقیقە لەمەوپێش وا هاتە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 330
ب���ەرچ���اوم ،ک��ە ئ��ێ��وە ل����ەوەی ،ک��ە جیهانی
شوێنكەوتنە لە كایەی ئابووری ناچاریان
ه��ون��ەری ل��ە دۆخ���ی بەبازرگانیبوونە ،بە
دەكات ،کە توانای گەیشتن بە راستییەكانی
داخەوەن ،لەوەی ،کە ئەم كایەیەش ناچار بە
خۆیان لەدەستبدەن.
پەسەندكردنی چەشنێک واقیعبینی ئابووری كراوە.
ـ��ـ پێشگرتن ل��ە شوێنكەوتنی كایەیەك لە
ب��ە دی���دی م��ن ه��ۆك��ارەك��ەش��ی ئ��ەوەی��ە ،كە
سەپاندنەكانی كایەیەكیتر ،ئایا ئەمە هەمان
ئەم كایەیە ئەو شوێنەیە ،کە دەگمەنترین
ئەو شتەیە ،کە ئێوە بە سەربەخۆیی رێژەیی
دیاردەكان لە جیهانی مرۆیی تێیدا بەرهەم
كایەیەك ناودێری دەكەن؟
دەهێنرێن .ئ��ازادی ،شۆڕشی بۆدلێر دژی
هەر كایەیەك ،تەنانەت كامڵترین كایەكان،
ئ��ەك��ادی��م��ی ،سەرپێچییە دووالی��ەن��ەك��ان-
هاوشێوەی كایەی ماتماتیكی پەتی ،هەڵگری
كارگەلێكی زۆر ئازایانە .توڕەیی من لەمەدایە،
س��ەرب��ەخ��ۆی��یو ئۆتۆنۆمییە .مرۆڤەكانی
کە ئەمڕۆ بەشداربوونی ئابووری لە كایەی
نێو ئەم كایانە ئەو كارانەی ،کە دەیخوازن
ه��ون��ەر ،بە شێوەی هاوكاتیش دووچ��اری
ئەنجامی دەدەن .ئ���ەوان شوێنكەوتووی
وابەستەییبوونو گوێڕایەڵی جیهانی ئابووری
ئ����ەو ك���ۆن���ت���ڕۆاڵن���ەن ،ک���ە پ���ەی���وەن���دی بە
بێت .گومان دەكەم ئەو شوێنەی ،کە ملمالنێ
ك��ۆن��ت��رۆڵ��ە دەرەك��ی��ی��ەك��ان��ەوە ن��ی��ی��ە ،ب��ەاڵم
تێیدا شێوە بگرێت ،پانتایی كۆمەڵناسی
ئ��ەم سەربەخۆییە تەنانەت ل��ە پەتیترین
بێت ،هەرچەند لەوانەیە ئ��ەوەش بە دیدی
ب��واردا ب���ەردەوام بە رێژەیی دەمێنێتەوەو
ئێوە سەیر دەرب��ك��ەوێ��ت .ئایدۆلۆجیاكان
دەك���ەوێ���ت���ە ژێ����ر ه����ەڕەش����ەی س��ەپ��ان��دن��ە
لەوانەیە بۆ بەردەوامی ژیان خۆیان دڕندە
گ��ەردوون��ی��ی��ەك��ان��ەوە ،ی��ان سەپاندنەكانی
بن (هاوشێوەی بۆدلێر ،کە بە پرسگەلێكی
ب���ازاڕەوە .ئ��ەم سەپاندنانە دەت��وان��ن ناخی
س��ەرەك��ی��ی��ەوە خ��ەری��ك ب���وو) ئ��ەم��ەش لە
كایەیەك وێران بكەنو هیراركیەكەی سەرو
كۆمەڵناسیدا خراوەتەڕوو .هەڵبەتە چەشنە
ژێ��ر بكەن .هەموو رۆژێ��ک مرۆڤناسەكان
بوونی
دەمرن (بەو چەشنەی ،کە لە سەدەی نۆزدە
هەیە بەو چەشنەی ،کە چەشنێک هونەری
شێوەكارییان دەك����رد) ،ک��ە ل��ە رێگەیەكی
بۆرجوازیش بوونی هەیە ،بەاڵم كەسانێک،
دەستنیشانكراوەوە دەرك���راون ،چونكە لە
کە بخوازن ك��اری خۆیان ئەنجامبدەن بە
شوێنكەوتەی كۆنتڕۆڵەكان نینو ئەمەش ئەو
خێرایی تێدەگەن تاوەكو چ رادەی���ەك ئەم
شتە نییە ،کە ئەوەندەی پێمان نیشاندرابێت.
كۆمەڵناسییەكی
بۆرۆكراسییانە
331
ئەمڕۆش بە دی��دی م��ن ،مرۆڤگەلێكی زۆر
لە م��ەڕ ئێمە ئ��ەم ئازادییە بۆ ئ��ەوە بەكار
گەنجانو ژنان ،کە لە شوێنگەلێكی دیكەوە
دەهێنین ،کە تێبگەین پەیوەندییەكانی نێوان
دێنو ئەوان بە میتۆدگەلێكی شیاو لە رێگەی
بەرهەمهێنانو پەیوەندییەكانی دەس��ەاڵت
بێهیواكردنیانەوە لە نێو دەبردرێن.
كامانەن .بەم هۆیەیە ،کە ئێمە زۆرترسناكین.
ــ ئایا بۆ كەسانێک ،کە هوشیارانە خۆیان
ــ بەاڵم ئێوە بۆ نموونە بەم كارەش هەڵساون،
پەراوێز دەخەن ،پەیوەندیی بە پێگەوە نییە
کە نیشانی بدەیت بە هەمان ئەو شێوەیەی،
لە كایەی كۆمەاڵیەتیدا؟ مەبەستم ئەوەیە
کە سروشتی دێنە بەرچاو ،وا نینو لێرەوەیە
كەسانێک هەن ،کە لە بنەڕەتدا گەرەكیان نییە
ئێوە خزمەت بە چەشنێک سەرمایەدار دەكەن،
خۆیان بخەنە نێو دیسپلینو كێبڕكێیەكانی
کە پێویستی بە رووبەڕووبوونەوەیەك لە
بەرهەمهێنانو میكانیزمەكانی بە فەرمی
بكەرانی خۆهزرین بوونی هەیە بۆ ئەوەی
ناسینەوە؟
خۆیان بەرانبەر بەم بابەتە ئاگادار بن.
كۆمەڵناسان بەشێكی ئەم گرووپە نیین .ئەمە
ئەمە مەسەلەكەیە .بە دیدی من هەر چەشنە
واقیعەتێكە ،کە هاوشێوەی هونەرمەندان لە
بیركردنەوەیەكی رەخنەیی دووچ��اری ئەم
دەرەوە دەبنو پێویستە لە دەرەوە بمێننەوە.
مەترسییە دەب��ێ��ت��ەوە ،ک��ە خ��راپ س��وودی
چ��ون��ك��ە ئ��ەگ��ەر ئ����ەوان خ��ۆی��ان ن��اچ��ار بە
ل��ێ وەرب��گ��ی��ردرێ��ت .ك���ەم ت��ا زۆر كتێبی
شوێنكەوتووی لە سەپاندنەكانی بازاڕ بكەن
جیاكاری Distinctionلە قوتابخانەكانی
ئەوا كام هێز ئامادەیە بڕە پارەیەك سەرف
بازاڕپەیداكردنیش دەخوێنن.
بكات ،کە راستییەك لە بارەی كرێكارەكانی ببیستێت؟ م��ن توێژینەوەیەكم ل��ە ب��ارەی
ــ مەبەستی من لێرەدا ئ��ەوە نەبوو ،کە بە
قەشەكان ئەنجامداوە ،بەاڵم ناتوانم وا وێنا
گ���ووت���اری (ه��ەم��وو ش��ت��ەك��ان ب��ە ی��ەك��ەوە
بكەم ،کە قەشەكانیتریش ئەم كارەیان بە
پەیوەستن) بگەین ،بەڵكو مەبەستم زیاتر ئەمە
من سپاردووە .گرووپە زاڵو دەستبااڵكان بە
بوو ،کە بپرسم توانای سوودوەرگرتنێكی
هیچ شێوەیەك مەیلی زانینی هەقیقەتیان نییە.
وەها لە تێزەكانی ئێوە دەتوانێت چ واتایەكی
بەم چەشنە ئێمە پێویستمان بە ئازادی هەیە،
لە بەرهەمهێنانی زانستیتاندا هەبێت؟
کە بە دەوڵەتەوە گرێدراوەو بەم راستییەی،
ئێوە لێرەدا بە یەكێک لەو پرسیانە دەگەن،
کە ئەوە دەوڵەتە ماف بە كۆمەڵناسان دەدات.
کە بە زۆرترین رادە منی ت��وڕە ك��ردووەو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 332
ب�����ەردەوام دژای���ەت���ی دەك����ەم .ب��ۆ نموونە
شێوەی دەرگیر بیانبینێت .ئەمەش زۆر باش
ئ��ەزم��وون��ێ��ک ب��ە مێشكمدا ه���ات ،ک��ە هەم
كار دەكات .خوێنەر تا رادەیەك بێ دەنگو
زانستییەو هەم سیاسی .سەرقاڵی كارێكم ،کە
رەنگ ،ئامڕازگەلی كۆمەڵناسی رابكێشێتو
تێیدا سوودم لە میتۆدی چاوپێكەوتنگەلێكی
خۆی پەی بە بابەتەكە ببات.
زۆر دورودرێ��ژو تێروتەسەل وەرگرتووە، ت���ا رادەی��������ەك ب���ە س����وودوەرگ����رت����ن لە
ـ��ـ ئەمە م��ن دەخ��ات��ە ی��ادی هانس هاكەوە
چاوپێكەوتنە دەروونشیكارییەكان ،هەڵبەتە
( .)Hans Haackeئەویش لە كۆمەڵناسییەوە
ئ��ەو چاوپێكەوتنانەی ،کە بە فۆرمگەلێكی
ئ��ام��ڕازەك��ان��ی تێگەیشتنی وەردەگ����رتو لە
روون���ك���ەرەوەی دیكە شیدەكرێنەوەو من
گەلەرییەكان س��وودی لێیان وەردەگ���رت،
لە خۆمم پرسی ئایا ئەم میتۆدە دەتوانێت
ئەو گوێدێرانی هونەری لەگەڵ ئەو پرسانە
رێگەم پێبدا ،کە لە بەرانبەر ئەو ملمالنێیەی
رووبەڕوو دەكردەوە ،کە بە هەڵوێستی ئەو
ب���ەردەوام لە گەڵی رووب����ەڕووم ،بەرگری
لە زەمینەی كۆمەاڵیەتی پێكەوە پەیوەست
ب���ك���ەم .دەت���وان���رێ���ت ئ���ەم م��ل��م�لان��ێ��ی��ە ل��ەم
دەبن.
رەخنەیە ك��ورت بكرێتەوە :ئ��ەو ك��اران��ەی
ه��ان��س ه��اك��ە ئ���ەو ك��ەس��ەی��ە ،ک��ە م��ن زۆر
تۆ دەیكەی ،زۆر باشن ،بەاڵم تەنها كەسە
شت لێیەوە فێر ب��ووم ،ی��ان باشترە بڵێم:
زیرەكەكان دەتوانن سوودی لێ وەربگرن.
م��ن زۆر ش��ت ه��اوش��ان��ی ئ���ەو ف��ێ��رب��ووم.
زۆر ب��اش��ە .ئێمە ت��اوەك��و ئێستا بەشێک
ئ��ەو سەرنجی منی بۆ شتگەلێک راكێشا،
ل��ەم چ��اوپ��ێ��ك��ەوت��ن��ان��ەم��ان ب�ڵاوك��ردۆت��ەوە.
کە هەڵبەتە بەرامبەریان هەستیار ب��ووم،
ئ��ەو شیكردنەوە كۆمەڵناسییانەی ،کە لە
ب��ەاڵم ئەم هەستیارییە شێوەیەكی ئاڵۆزی
سەریان ئەنجامم داوە زۆر ئەبستراكنو
هەبووو جورئەتم ن��ەدەك��رد وشەكانم لەو
پێویستیان بە سوودوەرگرتن لە گرووپێک
ب��وارەدا بخەمە روو .بۆ نموونە ئەم بیرەم
لە چەمكەكان هەیە ،بەاڵم ئەم چاوپێكەوتنانە
هەبوو ،کە كایەی هونەری لە پێشتر زیاتر
ئێمە بە شێوەی چیرۆكێك ،وەك گرووپێک
سەربەخۆتر دەبێتو ئەو دەیگووت :بەاڵم
لە رۆمانە كورتەكان خستومانەتەڕوو .ئەوە
ئ��اگ��ادار ب��ە ،کە ئێمە دەمانەوێت لە چنگی
خەڵكن ،کە ژیانیان پێناسە دەكەنو هەڵبەتە
(چ��اك��ەك��اران)ـ��ی دابنێین .هانس هاكە ئەو
ئ��ەم چ��ی��رۆك��ە ه��ەم��وو كەسێک دەت��وان��ێ��ت
مرۆڤەیە ،کە تێروانینێكی زۆر روون��ی بۆ
بیخوێنێتەوە ،هەموو كەسێک ،کە خۆی بە
شتەكان هەیە .لەو گفتوگۆیەی ،کە پێكەوە
333
هەمان بوو( )5من بەومگووت :کە رۆشنبیران
کە بڵێین ئەم كارانە نازانستییە .بەم چەشنە
ل����ەوەی ،ک��ە ستراتیجگەلێكی رەم���زی بە
من ناچارم شوێنكەوتەی یاسای زانستی
دەستبهێنن بێتوانان .هاكەم ل��ێ��رەدا وەك
ب��مو لە هەمان كاتدا هێزێک لە چەشنێكی
راوێ��ژك��اری هونەری بەكاردەهێنا تاوەكو
هونەرییەوە بە دەست بهێنم.
هەڵوێستگیریگەلێكی جیاوازمان بۆ نموونە لە ب��ارەی ئ��ەوەی لە ئەڵمانیای رۆژه��ەاڵت
ــ ئەگەر كاری ئامادەسازی ئەزموونی ئێوە
دەگوزەرێت بۆ بنوسێت .لە باتی دەرخستنی
(چاوپێكەوتنەكان ،پرسیارنامەكان) لەگەڵ
تیۆرگەلێكی ئەبستراكت ،پێویستە لە خۆمان
كاری رەخنەگرێكی هونەری بەراورد بكەین،
بپرسین ،کە دەتوانرێت چ شتێک بگووترێت،
ئەو كات دەبینین ،کە كارێكی وەها هاوشێوە
کە هاوشێوەی بیرمەندانە ،رەخنەگرانەو
دەب��ێ��ت ب��ە ك��ارێ��ك��ی پێویست ،ب��ە تایبەت
رەم��زی��ب��وون ،ك���ارا ب��ێ��ت؟ شتگەلێكی ئ��اوا
ب��ۆ وەس��ف��ك��ردن��ی ه��ون��ەری ب��ە شێوەیەكی
ن��ات��وان��رێ��ت ل��ە س���ەرەت���ادا ب��ی��ن��ا ب��ك��رێ��تو
رەخنەگرانە .وێرای ئەوەش ئێوە بە چەمكی
رۆشنبیران ل��ەم ب���وارەدا زۆر بێ توانان.
(ك��ای��ەی ه��ون��ەری) خ��ۆت��ان ب��ە شێوەیەكی
ئێمە لە هەمان باردا هونەرمەندێكی زۆرمان
روون ل��ە چ��ەم��ك��ی (پ��ێ��ش��زەم��ی��ن��ە) ،ک��ە لە
نییە ،کە هەموویان ه��ەم ژیانێكی فیكری
مێژووی هونەرو رەخنەی هونەردا باوەو
بەهێزو سادەییانەو رەخنەگرانەیان هەبێتو
ئ��ەوەش بۆ نموونە لە كارەكانی ولڤگانگ
هەم ئامڕازگەلێكی دەربڕین بە دەسەاڵتێكی
كمپ ،Wolfgang Kempیان ب .ج .كالرك
رەمزی هەبێت .بە دیدی من هاكە كەسێكە
( )T.J. Clarkدەیبینین دوور دەكەویتەوە.
پێویستە ئەو بە نوێنەری چەشنێک پێشەنگ
ئ��ەم خاڵە روونكردنەوەیەكی تێروتەسەل
بزانرێت ل��ەوەی ژیانی رۆشنبیرێك بێت.
دەخ��وازێ��ت .دوو چەمك ه��ەن ،کە وا دێتە
مەسەلەی من ئەوەیە ،کە گەرەكەمە خۆم
ب��ەرچ��او لە چەمكەكەی منەوە زۆر نزیك
ل��ە زەمینەیەكی زانستی ب��ە نۆرمگەلێگی
بن .یەكەمیان جیهانی هونەر Art worldو
زانستی بپارێزم .ئەگەر لە مە زیاتر برۆم،
دووەمیان پێشزەمینە ،Contexteبەاڵم لە
ئ��ەوا ب��ە نازانستیبوون ت��اوان��ب��ار دەك��رێ��م،
هەر دوو ب��واردا ئێمە سەروكارمان لەگەڵ
تەنانەت هەنوكەش كارەكانی من هۆكاری
چەمكگەلێكی بەهێزو ناهەماهەنگدا هەیە،
ژاوە ژاوەو یەكێک لەو تواناییانەی ،کە بۆ لە
کە دەت��وان��ن ئ��ەم پێگەیە وەس��ف بكەن ،کە
نێوبردنی كارەكانی من بوونی هەیە ئەوەیە،
هونەرمەندانیش لە جیهانی كۆمەاڵیەتی بە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 334
هەموو دام��ەزراوەك��ان��ی��ی��ەوە تیایە دەژی��ن.
ل��ەگ��ەڵ پەیوەندییەكانی دەس���ەاڵت ،لەگەڵ
ئارسەر دانتۆ ( )Arthur Dantoمن كۆپی
ستراكتۆرە نادیارەكان لەگەڵ فەرمانڕەواو
ئەو دەقەی تێیاندا ئەم بوارە بە تێروتەسەلی
ب��ەرف��ەرم��انو ل��ەگ��ەڵ مۆنۆپۆلەكاندا هەیە
خستومەتە بەر رەخنەوە دەنێرم) هەموو
– ئ��ەو شوێنانەی ،کە سەرمایەی رەم��زی
شتێک لە چەمكی جیهانی هونەر دادەنێت:
تیا كەڵەكە دەب��ێ��ت .ب�ڵاوك��ەرەوەی��ەك ،یان
هونەرمەندان ،بازرگان ،گوێدێران ،گالەری،
ب��ەرێ��وەب��ەرێ��ك��ی گ��ەل��ەری وێ����رای ه��ەم��وو
م��ۆزەخ��ان��ەك��ان ،م��ام��ۆس��ت��ا .هەڵبەتە ئەمە
شتەكانیتر ،سەرمایەدارێكی تایبەتە .لە سەر
ل���ەوەی ،ک��ە بڵێم ه��ون��ەر ب��ەره��ەم��ی ك��اری
بەرگی گەتەلۆگێك ،یان كتێبێك وەك ژمارە
هونەرمەندانە ،باشترە .ب��ەاڵم خراپتریش
بانكییەك كار دەكات .ئەگەر من داهێنانێكم
هەیە ،چونكە ئەم فاكتەش پەراوێز دەكات،
ب��ۆ كۆمپیوتەرێك ك��ردب��ێ��ت ،پێویستم بە
کە بە رواڵ��ەت ئەو تاكانەن ،کە (هەر یەك
بانكە ،کە سەرمایەگوزارییەكانم لە رووی
بە شێوەیەكی ج��ودا) سەروكاریان لەگەڵ
ماددییەوە دابین بكاتو پێویستە من ئەم
هونەردا هەیە .لە كاتێكدا ،کە ئێمە رووبەڕووی
بانكە رازی بكەم ،کە ئەو كارانەی هەمە بە
كایەیەك دەبینەوە ،لەگەڵ ئەو فەزایەی ،کە
شێوەیەكی هۆشمەندانە ئەنجامی دەدەم ،کە
تێیدا پەیوەندییگەلێكی ئۆبجەكتیف بوونی
بەراستی شتێكی تازەم دۆزیوەتەوە .ئەمەش
هەیە ،پەیوەندیگەلێک بە هەمان بەهێزی
لە پەیوەست بە گەنجێكی تازە نووسەر بە
پەیوەندییە ئابوورییەكان .ت.ج .ك�لارك،
دیداری بەرێوەبەرێكی باڵوكەرەوە دەڕوات،
دڕندانەیە من ك��اری ئ��ەو لە ب��ارەی مانێم
ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وە راس��ت��ەو ب��ەرێ��وەب��ەر بە
بینیوەو ئ��ەم ك��ارەش پەستم دەك���ات .هەر
گوێرەی چ شتێک دەخوازێت داوەری بكات؟
چەند ئاوا كارێک شێوەو بااڵیەكی بەهێزی
ئەو بە گوێرەی كەسایەتی خۆی ئەم كارە
ك��ارەگ��ەل��ی كۆمەڵناسییان ه��ەی��ە ،ب��ەاڵم لە
دەك��ات .ئەگەر بڕوا بەم كەسە بكەیت ئەوا
راستیدا شتێكی جگە لە بەستنی پەیوەندیی
ئەو دەیەوێت سەرمایەگوزاری بكات .ئەو
دوو گەوهەر نییە ،لە الیەك هونەرمەندانو
هاوشانی نووسەر ناونیشانێک هەڵدەبژێرێت،
لە الیەكیتر جیهانی كۆمەاڵیەتی .ئ��ەوەی
ئەو پ��ارە ن��ادات ،بەڵكو ئەو سەرمایەیەكی
ئ���ەم ت��اك��ان��ە ل��ە ش��ی��ك��ردن��ەوەی خ��ۆی��ان��دا
کلتووری گ��ەورە بە نووسەر دەداتو ئەو
كەمیان هەیە ،هزری فەزایەكە ،کە من پێی
كەسەی ،کە تا دوێنێ بوونی نەبووە ،بوونی
دەڵێم كایە Fileو تێیدا ئێمە سەروكارمان
دەبێت .پاشان نۆبەتی رەخنەگران دەگات ،کە
335
دەبینن كتێبێک لە باڵوكراوەی سوركامیڤ
نێو دەب���ات .ن��ووس��ەران��ی ك��ۆن ن��ووس��ەرە
(( )Suhrkampfب�ڵ�اوك���راوەی���ەك���ی زۆر
تازەكارەكان لە نێو دەبەنو پارێزگاری لەو
ناسراوو موعتەبەری ئەڵمانیا) باڵوبۆتەوەو
نووسەرانە دەكەن ،کە لەگەڵیاندا هاودەنگییان
ل��ەم مەسەلەیە ئەنجامگیرگەلێک دەك��ەن.
هەبێتو بۆ ئەم كارە پێشەكی بۆ كتێبەكانیان
كوڕی ئانسڵد ( )Unseldكتێبێكی لە بارەی
دەنووسن.
كافكاو باڵوكراوەكانی نووسیوە .كتێبێكی
ئ��ەم پێشەكییانە چەشنێک گواستنەوەی
زۆر جوانە .وا دێتە بەرچاو ،بۆ نووسەر
سەرمایەی رەم��زی��ن .هەموو ئەمانە زۆر
دەزگای چاپەكە ،خودی خوایە.
لە كاری بانكەكان دەچێت :پەیوەندییەكانی سوودوەرگرتن ،پەیوەندییەكانی دەسەاڵتو
ــ وەك خاوەن گەلەری بۆ هونەرمەند.
پەیوەندییەكانی خاوەندارێتی ،بەو چەشنەی،
رێك خودی خوایە .ئێمە لە نەبووندا هەین،
کە ئێوەش دەیڵێن ،زۆریش توندوتیژئامێزن،
بەرێز كافكا بە تەواوی نەناسراوە ،كەسێک
چونكە سەروكارمان لەگەڵ توندوتیژیەكی
ئەو بۆ جیهان بوون دەهێنێت ،كەسێک ،کە
رەمزیدا هەیە.
هەڵگری دەسەاڵتێكی یەزدانییە .لە كاتێكدا، کە دەتوانێت ئەو بۆ دۆزەخ بنێرێتو بڵێت،
ــ بە وشەگەلێكی دلێرانەو ماتریالیستیانەی،
کە رۆمانەكەی هیچ سەركەوتوو نەبووە،
هەندێک ك��ات م��رۆڤ ف��ەرام��ۆش دەك��ات لە
یان هیوای پێ ب��داتو بڵێت ،ب��ەاڵم بە هەر
خ��ۆی بپرسێت ئایا بەراستی دەتوانرێت
رێزێكیش دووبارە كارەكەی چاپ دەكات.
بەرهەمهێنانی ه��ون��ەری ب��ۆ ملمالنێگەلی نووسەرانی ناو كایەیەك كورت بكرێتەوە.
ــ هەڵبەتە پێویستە پەی بەوە ببردرێت ،کە
ملمالنێ نەك تەنها لە نێو نووسەران ،بەڵكو
ئەم مەسەالنە هیچ پەیوەندییەكی ب��ەوەوە
ل��ە ن��ێ��وان ب�ڵاوك��راوەك��انو رەخنەگرانیش
نییە ،کە پێی دەوترێت (چۆنایەتی) .لێرەدا ئێمە
بوونی هەیە ئەوانیش بەشێكن لەم كایەیە.
سەروكارمان لەگەڵ رەهەندە كۆمەاڵیەتیو
ملمالنێیەكی ئ��اوا ل��ە ت���ەواوی كایەكان لە
نەستییەكانەوە ه��ەی��ە .ب�ڵاوك��ەرەوەی��ەك��ی
ئارادایە ،بەاڵم پرسێكی زۆر ئاڵۆزو زۆرجار
بەتەمەن شتگەلێک باڵو دەكاتەوە ،کە سی
پەی پێ نەبردراوە ،چونكە ب��ەردەوام دوو
ساڵ پێشتر باڵوی دەكردەوەو نووسەرانی
ئاست تیایاندا بوونی هەیە .من لە دوای��ن
الو ،کە لە بنەڕەتدا نایەتە ب��ەرچ��اوی ،لە
كتێبم بە تایبەت جەختم لە سەر ئەم پرسە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 336
كردۆتەوە ،چونكە هەمیشە بۆ دەرككردنی
هونەرمەندانەی ،کە لە بۆتەی هونەرمەندان
رووب����ەڕووی گرفت ب��ووم��ەت��ەوە .ئێمە لە
،گۆردراون ،بەاڵم نازانن چ كارێكیان هەیە
الیەك سەروكارمان لەگەڵ ف��ەزای واقیعی
بیكەن .هونەرمەندێكی هاوچەرخ پێویستە
مرۆڤەكاندا هەیە ،کە تێیدا ه��ەر ی��ەك لەو
هونەرمەندی پۆست كۆنسێپتواڵی (post-
هەڵوێستە تایبەتەی بەرانبەر بە ئەوانیتر
)conceptuelبێت ،واتە هەرچەند ئەوەی،
دادەن��رێ��ن (ب��ۆردی��ۆ ب��ە دەس��ت��ی بازنەیەك
کە بە شێوەی نیۆ واقیعگەرایانە شێوەكاری
دەكێشێتو چەند خاڵێک)و ل��ەگ��ەڵ یەكتر
بكات پێویستە بزانێت بۆچی ئاوا دەكات.
ملمالنێ دەك��ەنو پاشان ئ��ەوەی من ناوم لێناوە ف��ەزا (ب��ۆردی��ۆ بازنەیەكی دیكەش
ـ��ـ ه��ون��ەرم��ەن��د پێویستە م��ێ��ژووی هونەر
دەكێشێت) .ئەوەی لە ساتەوەختێكی تایبەت
بناسێت ،دەركەوتە جیاوازەكانیو داوەرییە
مومكینە ،ئەنجامدراوە ،یان دەدرێت ،چەشنێک
هەمەچەشنە بەهاییەكانو لە ك��اری خۆیدا
خەیاڵ ،کە بە شێوەی كۆمەاڵیەتی شێوەی
بانگەشە شیاوو نەشیاوە هونەرییەكان بە
گ��رت��ووە .ب��ەم چەشنەیە ،ک��ە دەگ��ووت��رێ��ت
زاتی كرد بێت.
ئ��ەم��ڕۆ ئ��ی��دی ن��اب��ێ��ت رۆم��ان��گ��ەل��ێ��ك��ی وەك
ئەو هونەرمەندەی داهێنەر بێت بۆشاییەك
رۆمانەكانی باڵزاك بنوسێت ،یان ئەوەی ،کە
دەبینێت ،بەاڵم ئەمە تەنها هۆ نییە ،کە ئەو
شتێک لە سەردەمی دوشان ()Duchamp
ب��ە كارێكی وەه��ا هەڵبستێت ،چونكە لەم
بە دواوە بە كۆتایی گەیشتووە .بۆ ئەوەی،
شێوەیەدا تەنها دەبێتە هونەرمەندێكی سەگ
ک���ە ت��اك��ەك��ان ب��ت��وان��ن ل���ەگ���ەڵ ئ��ەوان��یت��ر
سیفەت .cyniqueئەو هونەرمەندەی ،کە
ب��دوێ��نو لەگەڵی ملمالنێ ب��ك��ەن پێویستە
ب��اوەڕی هەبێت ،بەم هۆیە كارێک ئەنجام
سەرپەرشتیاری زم��ان��ی ه��ون��ەری خۆیان
دەدات ،کە دڵەراوكێیشی هەیە .بۆ ئەوەی ،کە
هەبێت .ئەگەر ئێوە لە پەراوێزی كایەیەك
دەیەوێت ئەو كارە ئەنجام بداتو بەم كارە
دابنرێن ئەو كات چارەنووسی شێوەكارێكی
پێویستە بە چەشنێک ئەنجام بدرێـت ،کە ئەو
وەك رۆسۆتان ( )Rousseauبەسەر دێت،
وا هەست بكات دەستی بە ئ��ارەزووەك��ەی
هونەرمەند -شت بەو دەستەواژەیەی ،کە
گەیشتووە.
من بەكارمهێناوە :ئەو هونەرمەندانەی ،کە بە شێوەیەكی ئۆبجەكتیف هونەرمەندن ،بەاڵم
ــ ئەمە منی هێنایە بیری ئەو چەمكەی ئێوە
بە شێوەی سەبجەكتیف هونەرمەند نین .ئەو
هەستی گەمەكردن (،)feel for the game
337
من وا هەست دەك��ەم ئەم چەمكە لەوانەیە
جددیبوونو رەسەنایەتی بوونی هەیە ،کە
بەم واتایە بێت ،کە بتوانرێت چەمكی داهێنانی
بەردەوام لە الیەن ئەفرێنەرانەوە جەختی لە
هونەری لە گۆشەیەكی ش��اراوەوە بكرێتە
سەر دەكرێتەوە.
نێو كارەكەوە .لەوانەیە كەسێک ،کە ئەمڕۆ هەستی گەمەكردنـی هەیە كەسێک بێت ،کە
ـ��ـ ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەوە ،النیكەم ل��ە س��ەردەم��ی
پێشووتر پێی دەوترێت داهێنانی هونەری،
وارهۆڵەوە ( ،)Warholیان هەروەها لە الی
بەاڵم ئەوەی تووشی سەرسورمانم دەكات،
كۆنز ( )Koonsئەوە بەهاگەلی دروستكراوو
ئارەزووی ئێوەیە بۆ ئەو كەسانەی ،کە ئەم
نارەسانەیاتیبوونە ،کە كاریگەرییان هەیە.
هەستەیان هەیە .ئێوە پەیوەندییەكی زۆرتان
راس��ت��ە ئ���ەم ب��ەه��ای��ان��ە وەك شێوەیەكی
بە گەمەكەرێكی باشەوە هەیە ،کە بتوانێت
بەتاڵ لە داهێنان كاریگەرییان دەبێت ،بەاڵم
تێكەڵەیەكی گونجاو لە گوێرایەڵیو ئازادی
لە هەمان كاتدا ،ئەم تواناییەش هەیە ،کە
لە ساتەوەختێكی داواكراو بەدەست هێنابێت،
ل��ە خزمەتی رەسانەیەتیەكی گ��ەورەت��ردا
ب��ەاڵم ئ��ەو ه��ەل��وم��ەرج��ەی ،ک��ە ل��ە كەسێک
بێـت .ب��ەم چەشنە ئ��ەم بیرە دێتە كایەوە،
گەمەكەرێكی باش دروست دەكات چییەو چ
کە رەسانەیەتی فاكتێكی سادەڕوانانەیەو
كەسێک بڕیار دەدات ،کە ئەو گەمەكەرێكی
ب��ان��گ��ەش��ە دەك���رێ���ت ،ک��ە رەس��ەن��ای��ەت��ی��ی��ەك
باش بووە؟
بوونی هەیە ،کە هەمدیس راستەقینەترەو
بەڵێ ،ئەمە پرسێكی گرنگە .باشە پێویستە
دەتوانێت ئەفسانەی رەسەنایەتی لە نێو
بگوترێت هەستی گەمەكردن شتێكی ئاڵۆزە.
بەرێتو ئەمەش ئەو گڵۆڵەیە ،کە ناتوانرێت
هەندێک لە تاكەكان ئەم شارەزاییەیان بە
لێی بەدەر بكرێت .لە كاتێكدا ،کە بە دیدی
شێوەی سەگ سیفەت هەیەو بە شێوەیەكی
من پێویستە لەم گەمەیە بخرێتە دەرەوەو
ن��ی��وە ئ��اگ��ای��ان��ە ب���ە ب��اش��ی س�����وودی لێ
بگوترێت ،کە مۆزەخانەكان شتێكی جگە لە
وەردەگرن .بە دیدی من ،جیهانە هونەریو
بینایەك نین ،بەاڵم نازانین ،کە هونەرمەندان
زانستییەكان كۆمەڵەیەكی زۆر ئاڵۆزن ،کە
تەنانەت خۆشیان لە ناوەندێكی بااڵ دادەنێنو
لە ناوەوەیان تاكەكان تارادەیەك بێ ئەوەی،
وەك كارێكی هونەری خستویانەتە روو.
کە ژمێریارێک لە كاردا بێت ئەوەی راستو
هەر چەند بیریش بكاتەوە ئەنجام دراوە.
پێویستییە بە ئەنجامی دەگەیەنن .پێویستە
ئەمە راستە ،کە تاكەكان لەو بڕوایەدانو ئەم
بگوترێت ئەنجامدانی ئەم كارە تا رادەیەك
بڕوایەش خۆی مەرجێكە بۆ بەشداریكردنو
مەرجێكە بۆ سەركەوتن .بەهاگەلێكی وەك
پەیوەستبوون بە گەمەكەوە .من دووب��ارە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 338
ناواخنی دەقێكم لە ماالرمێەوە ()Mallarmé
خەریكن ،کە لە نێوان گۆشەی جوانیناسانەو
وەرگرتووەو لەم رووەوە زۆر خۆشحاڵم.
گۆشەی كۆمەاڵیەتی-رەخنەگرانە بوونی
لەم دەق��ەدا ئەو دەڵێت :پێویستە پێشگیری
هەبووە .هەمووان دەزانن ،کە ئەم ملمالنێیانە
لە دابرانی بێ بەزەییانەی خەیاڵ بكردرێت
ك��ورت��ك��ردن��ەوەگ��ەران ،ب���ەاڵم گەمەكە بەم
(كە واتاكەی ئەمەیە پێویستە دوورەپەرێزی
چەشنە درێژەی دەبێت .من پێموایە تەنانەت
لە دابڕانی خودیی بكردرێت) ئەوە بۆ خۆی
شیاوترین شیكردنەوە لەم گەمەیە بە هۆی
خەیاڵكردنەوەیەكە .هیچ كەسێک بۆی نییە
گ��ەم��ەك��ەران��ەوەش ناتوانێت خەسڵەتەكەی
گەمەكە پێكەوە بكات ،چونكە دەبێتە هۆی
بگۆڕێت.
ئەوەی لەززەتەكەی لە نێو بچێتو ئەو لەم
هەقی ئێوەیەو ب��ەم چەشنەیە ،کە چەمكی
بارەیەوە دەڵێت :شتێک ،کە منیش هەوڵم بۆ
كایە روون دەبێتەوە .پرسەكە ئەمەیە ،کە
داوە لە كتێبەكەم نیشانی ب��دەم ،کە لێرەدا
ئێمە سەروكارمان لەگەڵ تاكەكاندا نییە،
س��ەروك��ارم��ان ب��ە گەمەیەكی كۆمەاڵیەتی
بەڵكو هێزگەلێک ل��ە ئ�����ارادان ،ک��ە ل��ەوان
ه���ەی���ە .م���ن ل���ە ب���ەر ئ�����ەوەی ئ���ەو دەق���ەم
گ��ەورەت��رنو دەمانكەنە دیلی خۆمان .ئەو
وەرگرتووە زۆر خۆشحاڵم .وەك ئەمەیە ،کە
هێزانەی لە ناخی واقیعییەتدا بوونیان هەیە:
لە الی هایدیگەر ،دەقێک بهێنم ،کە بڵێت ئەوە
گەلەرییەكانی كۆڵن ،کە مێشكی مرۆڤەكانیان
جیهانی كۆمەاڵیەتییە ،کە هوشیاری روون
زات��ی ك���ردووە .چەمكی كایە ب��ەران��ب��ەر بە
دەكاتەوە.
چەمكی ژینگە روونترە ،چونكە ئەم بیرەش دەگرێتەوە ،کە چەشنێک دەزگای دۆزەخی
ــ سالڤی ژیژك ( )Slavoj Zizekوتوویەتی:
بوونی هەیە .وێ��رای ئ���ەوەی ،کە كەسێک
ئ���ەوە س���ەگ س��ی��ف��ەت��ەك��ان��ن ،ک��ە ب��اش��ت��ر لە
دێتە نێو ئەم گەمەیە وەك لەتراژیدیایەک،
هەمووان ئەركیان هەیەو من خۆشم لە كۆڵن
ناچارە گوێرایەڵی لە رێساكەی بكاتو ئەگەر
بینیومە ،کە لە نێو گرووپەكانی هونەرمەندان
گەمەكەرێک بخوازێت ل��ە ژێ��ر ب��اری ئەم
ملمالنێگەلێک ب��وون��ی ه��ەی��ە ت��ا رادەی���ەك
رێسایانە خاڵی بكاتەوە ،دەخرێتە الوە .خودی
هەموو ساڵێک دووب��ارە شێوە دەگرنەوە،
منیش ،زۆرج���ار بێ ئ��ەوەی بمەوێت زۆر
هەر چەند بەشداریكەران لەم ملمالنێیاندا
وەسواسم ،بە زەحمەت دەتوانم ئاگاداری
خۆیان دانی پیا دەنێن ،کە ئ��ەوان تەنها بە
ئەو گەمەیەی ،کە دەرگیری ب��ووم ،ببم .با
دووب��ارەك��ردن��ەوەی ئ��ەو گۆشەبەندیانەوە
گریمانە بكەین ،کە ئێوە دەتانەوێت لە بارەی
339
پێگەكەم لە كۆمەڵناسی فەرەنسی وتووێژم
لە هەقیقەت دەردەخات.
لە گەڵدا بكەن .ئەم پرسە یەكسەر ئ��ازارم دەداتو یەكسەر دەڵێم ئێوە پێتان وانییە ،کە
ــ پەیوەندیتان بە دەروونشیكارییهو ه چۆنە؟
من بە راستی بەم چەشنە بیر دەكەمەوە ،کە
ل��ە كتێبەكانتان ،وش��ەی دەروون��ش��ی��ك��اری
من دەمەوێت درێژە بە ستراتیژێک بدەم ،کە
كاریگەری خۆی بەسەرتانەوە بە جێهێشتووە،
من سوود لە كۆمەڵناسی وەردەگرم تاوەكو
ب��ەاڵم وا دێتە ب��ەرچ��او ،کە ئێوە لە ب��ارەی
گەمەكەم بشارمەوە ،ناخوازم دەستم بەرز
بایەخی الیەنی سێكسی وەك بنەچەیەكی
بكەمەوە تاوەكو نیگەرانییەكانمان لە كایەكە
روونكەرەوەی گەردوونی بە گومانیت .ئایا
بە دەر بكەم.
دەتوانرێت چەمكی هابیتۆس لەگەڵ چەمكی نەزمی رەمزی بەراورد بكرێت؟
ــ لە بارەی تیۆری سیستمی نیكۆاڵس لۆمان
م���ن ت���ا ئ��ێ��س��ت��ا ب��ی��رم ل���ە گ��ات��ی��گ��ۆری��ەك��ی
( )Niklas Lumannچ راوبۆچوونێكتان
وا ن���ەك���ردۆت���ەوە .ئ��ێ��وە زۆر ب���ە ب��اش��ی
هەیە؟
ه��ەڵ��وێ��س��ت��ی م��ن��ت��ان ك����ورت ك�����ردەوە .من
لە كتێبی وەاڵمەكان رایەكەم خستۆتە روو
زۆر ب��ە دەروون��ش��ی��ك��اری��ی��ەوە پەیوەستم،
هەروەها لە كۆنفرانسێک ه��ەردوو چەمكی
ب��ەاڵم گومانگەلێكی زۆریشم لە بارەیەوە
سیستمو ك��ای��ەم تێیدا ب����ەراورد ك���ردووە.
هەیە ،ئ��ەو شتەی ،کە پێویستە لە رێگەی
بە دی��دی من لێكچوونگەلێک لە نێوان ئەم
كاریگەرییەكانی كایەوە روون بكرێتەوە.
دوو چەمكە بوونی هەیە ،ب��ەاڵم لە هەمان
ل��ە ف��ەرەن��س��ا ئێمە قۆناغێكمان ه��ەی��ە ،کە
كاتدا ،ئەمانە تیۆرگەلێكی ت��ەواو پێكدژن.
هەمووان بە شێوەیەكی وەسواس ئامێز لە
خەیاڵی لۆمان ئایدیاڵگەراو هێگڵییە .ئەو
بارەی ئارەزووەوە دەدوێن .من تا رادەیەك
پێیوایە ،کە سیستم لە هەماهەنگی لەگەڵ
بەرپەرچی ئەم رەوت��ەم داوەت���ەوە ،چونكە
لۆژیك گەشە بە خۆی دەدات ،بێ ئەوەی
رۆشنبیران زۆرجار توڕەم دەكەن .وێرای
ئەكتەران ،بێ ئاڵۆزی ،بێ پەیوەندییەكانی
ئ���ەوەش ،ئ��ەو ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەی ،ک��ە كەمێک
دەسەاڵتو بێ ملمالنێ .هەڵبەتە پێویستە بە
لەمەوپێش ئ��ام��اژەم پ��ێ��ك��رد ،هەوڵێكە بۆ
تێروتەسەلییەكی زێدهتر روون بكرێتەوە،
خوێندنەوەی پرسێك بە شێوەیەكی قووڵ
بەاڵم بە هەر حاڵ بە دیدی من ئەم سیستم ە
ل��ە م���اوەی ب��ەس��ەره��ات��ە تاكەكەسییەكانی
ترسناكە ،چونكە خۆی بە هەڵگری رواڵەتی
پەیوەندییە خێزانییەكان تاوەكو لێرەوە بەو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 340
بونیادانەی ،کە هابیتۆس دروستیان دەكەن،
ــ ئایا تاك دەتوانێت واز لە هابیتۆسی خۆی
بگەین .با نمونەیەكتان بۆ بهێنمەوە ،من لەم
بهێنێت ،ی��ان دەت��وان��ێ��ت پ���ەرەی پ��ێ ب��دات؟
توێژینەوەیەدا وتووێژگەلێكم ئەنجامداوە ،لە
وا دێ��ت��ە ب��ەرچ��او ،ک��ە ب��ەدی��دی ئ��ێ��وە ،ئەو
كۆی دە بوار لە نۆ بواردا ،ئەو كلیلەی ،کە
كەسانەی ،کە لە هابیتۆسی خۆیان زیاتر
تاكەكان ئەزموونی دەكەن لە پەیوەندییان بە
دەڕۆن ،گیرۆدە دەبن ،بۆ نموونە كەسانێک،
دایك ،یان باوكیان شاردراوەتەوە .لێبگەرێ
کە بە شتگەلێكی هەمووەكییەوە پەیوەستن.
با نموونەیەكی دیكەشتان بۆ بهێنمەوە ،کە
بە تایبەت كاتێ ،کە س��ەروك��ارم��ان لەگەڵ
كەمێک سەرسورهێنەرە ،بەاڵم زۆر روونو
خێزانێک لە ئاستی ب��ااڵدا هەبێت .تاكەكان
ب��ەرچ��اوە .ك��وڕی كرێكارێك ،کە ئەندامی
تا رادەی���ەك زیندانی هابیتۆسی خۆیانن؟
سەندیكایەو پێویستە بچێتە قوتابخانەیەكی
ئایا هیچ كەسێک ناتوانێت سپیپێست ،نێر،
بچوكی شارەكە ،بە هۆی باوكیو بە چەشنێک
هۆمۆسێكسواڵو ئەندامی چینی ناوەڕاست
ل��ە ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوەی��ەك��ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ری،
بێتو وێ��رای هەموو ئەمانەش ح��ەزی لە
ل��ە خوێندنگایەكی س��ەن��ت��ەری ش��ار ن��اوی
مۆسیقای راپ بێت؟ ئایا هیچ كەس ناتوانێت
ن��ووس��ی��ب��وو .ئ���ەو ل���ێ���رەوە رووب������ەڕووی
بە چەشنێک پەیوەستی کلتووری هەبێت،
ژینگەیەكی ب���ۆرژوازی دەب��ێ��ت��ەوەو ئاستە
کە لەگەڵ پێگە كۆمەاڵیەتییەكەی هاوشان
وانەییەكەی دەروخێت .خێزانی ئەم كوڕە
نەبێت ،ب��ەاڵم ل��ە ه��ەم��ان ك��ات��دا نەتوانرێت
ئەم بابەتە بە چەشنێک شكست دادەنێنو
ئەو بە چەشنی بێگانەگەرایی مۆدپەرستانە
هەموو هیواو ویستەكان لە دەست دەدەنو
تاوانبار نەكرێت؟
ك��وڕەك��ە ل��ە ت���ەواوی تەمەنی ئ��ەم روداوە
ئ��ەم��ە ب��ۆ خ��ۆی پرسێكی زۆر گ��ەورەی��ە.
وەك شۆكێكی روحی بنەرەتی هەست پێ
یەكەمین بیركردنەوەی من لەم بوارەدا ،کە
دەكاتو كاریگەرە پێیو ئەمەش مۆدێلێكی
پایەیەكی كۆمەاڵیەتی هەیە ئەوەیە ،کە بە
گشتی :دایكو باوك رێگەگەلێک ،کە خۆیان
گوواتاوی هەڵیبسەنگێنین .عادەتەن ئەوانە
لێی سەركەوتوو نەبوون ،بۆ منداڵەكانیان
مرۆڤگەلێكن ،كە زیاتر دڵەراوكێی خۆیان
نەخشەی بۆ دەكێشنو مندااڵن دەبنە میراتی
هەیە ،بۆنموونە س��وود لە مۆسیقای راپ
خ��وار شكستو ویستە بەدینەهاتووەكانی
وەردەگ���رن ،کە هەندێک ژمێركاری لە نێو
دایكو باوكیان.
كایەی خۆیان ئەنجام دەدرێ��ن ،بۆ نموونە شۆستەرمان ( ،)Shustermannكە خۆی
341
بە فەیلەسوفێكی رادیكاڵ دەناسێنێت ،ئەمە
هابیتۆسی خۆی زیاتر بەرەو پێشتر بڕوات
كارێكی زۆر روونو بەرچاوە ،کە بۆ نموونە
بە قەدەغەكراو یا تاپۆ نازانم ،بەاڵم ئەمانە
لە كۆنفرانسێكی نیلسۆن گۆدمەن (Nelson
ئ��ەو ب��واران��ەن ،کە هزرینی خۆیی رۆڵێكی
)Goodmanكاستێتێكی مۆسیقای راپ
زۆر گرنگی تیا دەگێرێت.
پەخش بكەیتەوە .ئەمە ب��ۆ هونەرمەندان ب��ە چەشنێک ك��اری سەرەنجراكێش دێتە
ــ وا دێتە بەرچاو ،کە لە تەواوی دەقەكانتان
هەژماردن ،بەاڵم من بەرانبەر بەم چەشنە
سەروكارمان بە چەشنێک ئینفراتێكستەوە
كارانە بە چاوێكی گوواتاییەوە دەڕوان��م،
( )infratexteه��ەی��ە ،ئایا ئێوە خ��ۆت��ان بە
واتە پێموایە ،کە لێرەدا سەروكارمان لەگەڵ
كۆمەڵناسێكی كالسیك نازانن؟ لە سیستمی
چەشنێک رادیكالیزمی جوانكۆڵەدا هەیە،
پشتبەستنە خەیاڵییەكانتان ،زیاتر خۆتان بە
کە زۆرترسناكە ،لە ب��ەرئ��ەوەی دەس��ت بە
نووسەرانو هونەرمەندان بەراورد دەكەن.
پێكهاتنی هیچ شتێک ناكات .ئەمە بۆ خۆی
ل��ە دوای����ن رس��ت��ەی ك���ارێ���ک ،ک��ە هەنوكە
چەشنێكە ل��ە ش��ۆڕش��گ��ێ��ری زم��ان��ەوان��ی��ی.
سەرقاڵی ئەنجامدانیم ،بە راستی نووسەرانو
ب���ەم چ��ەش��ن��ە ل��ە م���ەر ك��ەس��ان��ێ��ک دەب��ێ��ت
رەخنەگرانێك هەن ،کە نزیكایەتی زۆریان
بگوترێت ،کە زمانی گیتۆكان ،بۆنموونە
لەگەڵ مندا هەیەو كەمێكیش ئ��ەم بابەتەم
زمانی سپیپۆستانی دانیشووی ئ��ەوێ بە
شاردۆتەوە ،چونكە لە ژینگەیەكی زانستیدا
شتێكی زۆر جوان دەزانن ،بەاڵم مەسەلەكە
ب��ووم ،من بە شوێنێک گەیشتووم ،کە بە
ئەمەیە كەسێک بە زمانێكی وەها ناتوانێت
فەرمی دەناسرێمو دەتوانم بێ ئ��ەوەی ،کە
لە زانكۆی هارڤارد بخوێنێت .لە بەرانبەر
پێویست بێت خۆم بناسێنم ،بەو پرسانەوە
دۆخێكی وەها لە نارێكیدا زۆرجار ئەوەی لە
خەریك بم ،کە تاوەكو هەنوكە دەمشاردنەوە.
بیر دەچێتەوە ،کە زمانێكی وەها لە زۆربەی
هەڵبەتە هەندێک كەس ئێستا دەڵێن :ببینە
ب���ازاڕە كۆمەاڵیەتییەكان ب��ەه��ای خ��ۆی لە
ئەمەش بۆردیۆ – ئێمە هەمیشە دەڵێین ،کە
دەس��ت��داوە .ب��ەم چەشنە ئەگەر پەیوەستی
بە راستی ئەمە مرۆڤێكی زانستی نییە.
مۆسیقای راپ پەیوەستییەكی واقیعی بێت، بەهەر حاڵ بە شێوەیەكی زۆر لە دونیای
ــ ئەمڕۆ ئەم كارە هەمدیس بۆ ئێوە دژوارترە،
خ��ۆم��ان یارمەتیمان دەدات .هەڵبەت من
چ��ون��ك��ە ئ��ێ��وە ئ��ی��دی ب��ە ف��ەرم��ی ئ��ەن��دام��ی
بە هیچ شێوەیەك ئ��ەوەی ،کە كەسێک لە
ئ��ەك��ادی��م��ی��ای ف��ەرەن��س��او ب��ۆ خ��ۆت��ان وەك
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 342
بیرمەندێك دەناسرێن .لە راستیدا ئەمە هەڵەی
ن��م��وون��ە كەسێكی رووت ل��ە ن��اوەراس��ت��ی
بەڕێز گراوە ،کە بە رواڵەت كلژ دو فرانسو
یاریگای فوتبۆڵ ئاگر بكاتەوە) بۆ نموونە بۆ
ئەكادیمیای ف��ەرەن��س��ای ت��ێ��ك��ەاڵوك��ردووەو
من لە پێشوو زیاتر روویداوە ،کە ناچار بم لە
بۆردیۆش بە رواڵ��ەت بە هۆی ئ��ەوەی ،کە
گرووپگەلێكی تایبەت ،یان كۆنفرانسگەلێكی
وتووێژەكە بە زمانی ئەڵمانی ئەنجام دراوە،
جیاواز وت��ار بخوێنمەوە .ئ��ەم رادەربرینە
هەستی بەم هەڵەیە نەكردووە ،چونكە كۆلیژ
هاوشێوەیە بە فاكتی جەنجاڵی .هەندێک
دو فرانسو ئەكادیمیای فەرەنسا تا رادەیەك
ك��ات زۆر خ��ێ��را دەرۆمو ه��ەم��وو شتێک
لە یەك ئاستی زانستیدان.
وێران دەكەم .دواتر تا چەند رۆژێک حاڵم
بە ت���ەواوی وای��ە .من دەت��وان��م س��وود لەو
خراپ دەبێت ،چونكە ئەزموونێكی دژوارم
دەسەاڵتە كۆمەاڵیەتییە وەرب��گ��رم ،کە ئەم
تێپەراندووە .ب��ەم چەشنە لە كۆتاییەكانی
پێگەیە بە منی دەدات .ئێوە چەند خولەك
یەكێک ل��ە كۆنفرانسەكان ب��وو (رێ���ك لە
لە مەوپێش لە منتان پرسی ئایا ئەو رۆژە
ناوەراستی هاویندا ،کە وەرزێكی باش نییە
دەگ����ات ،ک��ە ه���ەم���ووان س���وود ل��ە وش��ەی
بۆ من) ،کە رۆیشتم بۆ ئەوێ .لەم دانیشتنەدا
هابیتۆس وەربگرن .پێموانییە تەنها هێزی
چەندین خانمی م��ەج��ەریو تەلەفزیۆنیش
كۆمەاڵیەتی من – لە تەك رۆشنبیربوون،
ئامادەییان هەبووو منیش فاكتێكی جەنجاڵم
هەماهەنگی ،کە دەسەاڵتە كۆمەاڵیەتییەكەی
هێنایە كایەوە ،وات��ە بە كریستین ئۆكرنتم
نەشیاوە ،بەم راستییەوە لكاو دەبێت ،کە
( Christine Ockrentمەجەریەكی ناسراوو
من مامۆستای دام��ەزراوەی��ەك��ی گ��ەورەمو
تەواو بۆرجواز) گووت :کە هەر كات لە سەر
كتێبەكانم بۆ هەموو زمانەكان وەرگێردراون.
تەلەفزیۆن دەتبینم ئەوا كەناڵەكە دەگۆڕم.
ئەگەر ئەمە وێران بكەم چی؟
ن��ی��وەی ساڵۆنەكە ل��ە دوای ئ��ەم گووتەیە الی��ەن��گ��ی��ری��ی��ان ل��ێ دەك�����ردم ،گ��ەن��ج��ەك��ان،
ــ لە چ هەلومەرجێکدا تێكدانێكی وەها شیاوە؟
ژن��ەك��ان ..ه��ت��د ،ن��ی��وەیت��ری ساڵۆنەكە بە
ئەگەر بۆ نموونە لە رادە بەدەر لە كارەكانم
تەواوی دژایەتیان دەكردمو ئەگەر دەستیان
زی��ادەڕەوی بكەم ،لەو تێگەیشتنەی ،کە لە
برۆیشتایە هەر لەوێ دەیانكوشتمو هەڵبەت
فاكتی جەنجاڵی ( )happeningتێدەگەین
لە دوای ئەوەش گووتیان :کە من كەسێكی
(بۆردیۆ مەبەستی لەم چەمكە جواڵنەوەی
چاالكو زانستەكەشم وروژێنەرەو گووتیان،
جەنجاڵە ل��ە ك��ۆب��وون��ەوە گ��ەورەك��ان��دا بۆ
ک��ە ل��ە گ��ووت��ەی خ��ۆی��ان پ��ەش��ی��م��ان��ن .ب��ەم
343
چەشنەیە ،کە من خۆم وێران دەكەم.
ئەڵمانی باڵونابێتەوەو من لەم بوارەدا زۆر بە داخ��ەوەم .ئێمە لەگەڵ تاكگەلێكی هەمە
ــ ئێوە خۆتان لە ب���ەردەم ئ��ەم مەترسییە
چەشن لە هەوڵداین ،کە رەنگە پارێزگاریمان
دادەن��ێ��ن بۆ ئ��ەوەی هێندەی شتێك كورت
لێ بكەن .من ناخوازم زۆر بە خێرایی كار
بكرێنەوە بۆ نموونە وەك وروژێنەر؟
بكەم ،لەبەر ئەوەی سەرەتا مەبەستمان ئەوە
من ئەم ریسكە قبوڵ دەك��ەم ،کە ئەو هێزە
بوو ،کە زۆر خێراو تا زۆر بەرز برۆین .ئەمە
كۆمەاڵیەتییەی بایەخی هەیە ،وێران بكەم.
قورساییەكی زۆر گەورە بوو بە هەنگاونانو
پێموایە ئەم كارەی من بە شێوەی بەچێژی
ب��ەم هۆیەش شكستمان خ���واردو هەڵبەت
ئازادیبەخشەو خۆشحاڵ دەب��م ئ��ەگ��ەر لە
من بەرپرسیاری ئەم كێشەیە نەبووم .لە
رووی پیشەییەوە كەسانێک هەبن لە مەڕ
راستیدا من بەرپرسی ئەو یۆتۆپیا بەراییە
خ��ۆی��ان كارێكی وەه��ا ب��ك��ەن .ب��ەم چەشنە
ب��ووم ،پاشان رووداوەك���ە كەمێک تووشی
ئێمە پێویستمان بە مرۆڤگەلێكی پیشەیی لە
خۆگەورەبینی بوو .لە هەنوكەدا زۆر ئارام
زەمینەی كردەی رەمزیو رەخنەگرانە هەیە.
كار دەكەم ،چونكە بە بڕوای من پێویستەو لەوانەیە لەگەڵ مانگنامەیەكیتر كارێكی
ـ��ـ ل��ە كۆتاییدا دەخ���وازم پرسیارێكتان لە
هاوبەش ئەنجام بدەینو هەڵبەت ئەم كارە
بارەی پرۆژەی رۆژنامەی ئەوروپایی (لیبر)،
دەبێتە ه��ۆی ئ���ەوەی ،کە مانگنامەیەكیتر
کە دەستان پێ كردووە بپرسم .چی روویدا،
بخەینە الوە .بەم چەشنە پێویستە كارەكان
من ئەم رۆژنامەیە جگە لە پاشكۆكانی ()FAZ
زۆر بە ئارامی ب��ەرەو پێش ب��رۆن تاوەكو
هیچیتر نابینم.
واقیعی ب��نو بتوانن ب����ەردەوام ب��ن .ئێمە
ل��ە س���ەرەت���ادا پ��ێ��م��واب��وو ،ک��ە رۆشنبیران
ت��ا رادەی����ەك گرووپێكی پەنجا كەسیمان
پێویستە ئامادەییان هەبێت ،ئ��ەو ك��ارەی،
ل��ە دۆستانی لیبر ل��ە ئەڵمانیا ه��ەب��وو ،کە
کە زۆر دژوارە ،چونكە ئ��ەوان درێ��ژە بە
ك��ۆم��ەڵ��ن��اس ،ه��ون��ەرم��ەن��د ..هتد ب���وونو لە
پاپەندییگەلێكی پێكدژ دەدەن .بەم چەشنە بە
شارەكانی فرایبۆرگو بەرلین پێكەوە وتووێژ
سوود بوو ،کە ئەوان لە كارێكی هاوبەش
دەكەن تا بتوانن كۆپییەك بە زمانی ئەڵمانی
كۆ بكەینەوەو ئەوەش ئەم رۆژنامەیە بوو،
باڵو بكەنەوە ،كۆپیەكی سادە ،بەاڵم كاریگەر.
بەاڵم ئەوەی لەم كارە بەرهەم هات كارێكی
ب��ەم چەشنە ك��ارەك��ە درێ���ژەی دەبێت بەو
هاوبەش نەبوو .لە هەنوكەدا (لیبر) بە زمانی
چەشنەی ،کە هەوڵماندا لە ئیتاڵیا ،ئیسپانیا،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 344
چیكسلۆڤاكیا ،رۆمانیا ،سوید ،بولغارستانو
دەستبااڵن ،کە هەر یەكەیان هەڵگری لۆژیكی
مەجارستانیش ئەم ك��ارە بكەین .كارەكان
خ���ۆیو زەرورەت����ە تایبەتەكانی خۆیانن.
بەرەو پێش رۆیشتن.
(بۆردیۆ) ٤ـ����ـ ب���ۆردی���ۆ پ���اش���ان روون���ی���دەك���ات���ەوە،
یادداشتەكان
ک��ە م��ەب��هس��ت��ی ك��ت��ێ��ب��ەك��ەی (ش��وئ��ن��ب��ێ��رگو
١ــ هابیتۆس ،بۆردیۆ وەك قاڵبێک لە كردەكان،
قوتابخانەكەی) نووسینی الیبوویتس ،پاریس،
تێگەیشتنەكانو هزرەكان لەم چەمكە دەگات،
ژ.ب .ژاننە ،کە لە ساڵی 1947باڵوبۆوە.
هەر تاكێک بە گوێرەی بە كۆمەاڵیەتبوونی
de
scole
son
et
Schoenberg
ب��ەرای��ی خ��ۆی ،ی��ان ب��ە گ��وێ��رەی سیستمی
r>leibowitz, paris,j.b.janiin
رووبەڕووبونەوەی بەردەوامو گواستراوەی
5ـ���ـ ه��ان��س ه��اك��ە ل���ە الی����ەن م��ان��گ��ن��ام��ەی
خ���ۆی ه��ەڵ��گ��ری ه��اب��ی��ت��ۆس��ێ��ك��ی ت��ای��ب��ەت��ە.
ئۆكتۆبەرەوە octoberچاوپێكەوتنی لەگەڵ
بۆردییۆ لەم بنەچەیەوە هەنگاو دەنێت ،کە
بۆردیۆ ئەنجامداوە.
گرووپەكانو چینە كۆمەاڵیەتییەكان هەڵگری فۆرمەكانی هابیتۆسن ،کە بە شێوەیەكی
تێبینی:
ئۆبجكەتیف شێوەیان گرتووە.
ئەم گفتوگۆیە لە ساڵی 1996دا بە زمانی
٢ــ دۆكسا ،لە كۆمەڵێک لە تێزە بەراییەكان ،کە بە شێوەی نادیارو دوور لە دەستگەیشتن بە هەر چەشنە بردنە ژێر پرسیارلێكردنێكەوە، پێكدێنو بەم چەشنەش تەنها بە شێوەیەكی روو ب���ەرەو دوا ،ی��ان ب��ە دەربڕینێكیتر ئ��ەو كاتەی ،کە وازی��ان لێ بهێنین خۆیان نیشاندەدەن. ٣ــ لە كۆمەڵگا زۆر جیاوازەكاندا ،جیهانە كۆمەاڵیەتییەكان لە وردە جیهانە كۆمەاڵیەتییە سەربەخۆو ئۆتۆنۆمییەكان پێكدەهێنن ،کە ن��اوم لێناوە كایە ،وات��ە ئەو فەزایانەی ،کە لە ن���اوەوەڕا پەیوەندیگەلێكی ئۆبجەكتیف
ئەڵمانی ئەنجامدراوە .ڤێرۆنیك گۆال ( )Véronique Golaبۆ سایتی پیێر بۆردییۆ وەریگێڕاوە.
345
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 346
پۆزش ل ه ژمار ه 25ی ئهم گۆڤارهدا بابهتێکمان ل ه بهشی فهلسهفی ب ه ناونیشانی (میتافیزیک :رهههندو ئاسۆ) ل ه نووسینی دکتۆر حهمید عهزیز باڵوکردهوه .دهبووای ه پهراوێزو سهرچاوهکانی لهگهڵدا باڵوبکرێنهوه، بهاڵم ئاستهنگی ئهوهمان بۆ دروستبوو ،ک ه نهمانتوانی ئهو پهراوێزو سهرچاوان ه باڵوبکهینهوه ،چونک ه تێکڕای ئهو پهراوێزو سهرچاوان ه ب ه زمانی ئهڵمانی بوون .لهبهر ئهو ه خوێنهرانی ئازیزمان دڵنیادهکهین ئهو لیسته پهراوێزو سهرچاوهیه ل ه ئارشیفی گۆڤارهکهماندا پارێزراوه.
لهگهڵ رێزو لێبوردنمان بۆ دکتۆر حهمید عهزیزو خوێنهرانی گۆڤارهکهمان. ــ کهوانه ــ