Kawana 26

Page 1


‫ژمارە(‪ )26‬کانونی یەکەم ‪2013‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دەستەی نووسەران‪ :‬م‪ .‬عەبدولرەحمان كەریم دەروێش‬ ‫نەجمەدین فەقێ عەبدولاڵ‬

‫بەڕێوەبەری هونەری‬ ‫ئازەر عوسمان‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە‬ ‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬


‫نووسه‌ران‌و خوێنه‌رانی خۆشه‌ویست ئاگادار ده‌که‌ین بابه‌ت‌و سه‌رنچ‌و‬ ‫تێبینیه‌کانتان بۆ ئه‌م ئیمه‌یاڵنه بنێرن‌‪:‬‬ ‫‪kawanakurd@yahoo.com‬‬ ‫‪kawana@kawanakurd.com‬‬

‫گۆڤاری كـەوانــە‬ ‫لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە‬

‫تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە‬ ‫لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬


‫نــــاوةرِؤكــــــ‬ ‫وته‌ی که‌وانه‪6......................................................................................................................................‬‬ ‫دۆسییه‌‪:‬‬ ‫ــ ئیسالم‌و هه‌ڵوێست‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬حوسێن خه‌لیقی‪10........................................................................................................‬‬ ‫ــ مێژووی تێهه‌ڵکێشکردنی بیری جیهادو جەنگی چەكداری بۆ نێو رەوتی ئیسالمی‬ ‫نووسینی‪ :‬رەوەند هەورامی‪34..........................................................................................................‬‬ ‫ــ چەمكی نیشتمان لە بیری رامیاریی بزووتنەوەی ئیسالمیدا‬ ‫نووسینی‪ :‬كامەران شەریف ئه‌مین‪56...............................................................................................‬‬ ‫ــ ئیسالمی كۆمەاڵیەتی لە توركیا (فەتحولاڵ گویلەن بە نموونە)‬ ‫نووسینی‪ :‬ئەفراح ناثر جاسم‪ ،‬وه‌رگێڕانی (ل ‌ه عه‌ره‌بییه‌وه‌)‪ :‬به‌رزان مه‌ال ته‌ها‪97...................‬‬ ‫ــ ئیسالم‌و دیمۆکراسی‬ ‫نووسینی‪ :‬هاوسه‌ر سابیر هه‌ورامی‪111..........................................................................................‬‬ ‫ــ کارل مارکس‌و راڤه‌کردنی ئایین‬ ‫نووسینی‪ :‬پێشڕه‌و محه‌مه‌د‪120.........................................................................................................‬‬ ‫رامیاری‪:‬‬ ‫ــ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی ئێران له‌ سوریا‬ ‫نووسینی‪ :‬به‌ختیار ئه‌حمه‌د ساڵح‪129...............................................................................................‬‬ ‫ــ قۆناغە مێژووییەکانی پرنسیپی جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان‬ ‫نووسینی‪ :‬خالید مه‌جید فه‌ره‌ج‪137....................................................................................................‬‬


‫ــ پـەیوەندیی كوردو ئەرمەن‌و بێتاوانیی كورد لە جینۆسایدی ئەرمەن‌دا‬ ‫نووسینی‪ :‬م‪ .‬ئارام مەجید شەمێرانی‪151.........................................................................................‬‬ ‫ــ هێرشه‌کانی نادرشا ‌ه بۆ سه‌ر شاری که‌رکوک‬ ‫نووسینی‪ :‬به‌ختیار سه‌عید مه‌حموود‪188.........................................................................................‬‬ ‫ــ ئه‌مریکا‪ ..‬پاشه‌کشێی له‌ رابه‌رایه‌تی‬ ‫نووسینی‪ :‬موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‪196................................................................................................‬‬ ‫ــ ئیسرائیل له‌ مێژووی کورددا‬ ‫نووسینی‪ :‬سیرگێی میناسیان‬ ‫وه‌رگێڕانی (ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌)‪ :‬ماجید خەلیل‪236...............................................................................‬‬ ‫ــ کورده‌کان کێن؟‬ ‫وه‌رگێڕانی (ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌)‪ :‬باوه‌ڕ عه‌لی حاجی‪264.....................................................................‬‬ ‫ــ خەونی توركیا بۆ نوێكردنەوەی عوسمانڵیزم‬ ‫ئا‪ :‬مه‌حموود نه‌جمه‌دین‪271...............................................................................................................‬‬ ‫ــ دیدار له‌گه‌ڵ محه‌مه‌د جه‌الل‬ ‫ئا‪ :‬هه‌رێم عوسمان‪301.......................................................................................................................‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‪:‬‬ ‫ــ فەرهەنگی فەلسەفه‌ی ماركس‬ ‫نووسینی‪ :‬بابەك ئەحمەدی‬ ‫وه‌رگێڕانی (ل ‌ه فارسییه‌وه‌)‪ :‬كامەران خالید‪310..............................................................................‬‬ ‫ــ دانپێدانانی کۆمه‌ڵناسێک‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬دانا شوانی‪320................................................................................................................‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Editorial‬‬ ‫وته‌ی که‌وانه‬

‫سه‌رنو‌سه‌ر‬

‫قەیرانی بونیادیی لە ئیخوانی کوردیدا‬ ‫تۆ كاتێك بەردت دەپەرست‪ ،‬بەو بەردە لە كەست نەدەدا‪ ،‬به‌اڵم ئەگەر بتەكەیان بشكاندایە‪ ،‬تۆ‬ ‫دەستیانت ماچ دەكرد‪ .‬که‌چی تۆ كاتێك‪ ،‬كە خودا دەپەرستیت‪ ،‬بە ناوی ئەوەوە دەكوژیت‌و زوڵم‬ ‫دەكەیت‪ .‬لە یەكەمدا تۆ لە سەر ئایینی خودایت ئەگەر بتپەرستیش بیت‪ ،‬بەاڵم لە دووەمدا تۆ دژی‬ ‫خودایت ئەگە‌ر موجاهید‌و پەیامبەریش بیت‪.‬‬ ‫ــ عبدولرەزاق ئەلجەبران ــ‬ ‫نەخشەی ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا وێنه‌یه‌کی دەقاودەقی نەخشەی ئیسالمی سیاسیی‬ ‫عەرەبییە‪ .‬هەموو باڵ‌و رەوت‌و بزووتنەوەكانی كوردستان بە هەمان ناوە عه‌ره‌بییه‌که‌یانه‌وه‌‬ ‫وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی كوردی‪ .‬بیرو تێڕوانین‌و ئامڕازو میكانیزمی كاركردنیشیان بێ‬ ‫دەستكاری له قوتووی هەناردە‌کراون بۆ ئێمه‪ .‬لەم پڕۆسەیەدا هاوكات قەیران‌و كێشە‌و ناكۆكی‌و‬ ‫نێوان دژبه‌یەكه‌کانیش بە قاڵبكراوی خزێنراونه‌ته نێو نەخشەی سیاسه‌تی کورییه‌وه‪ .‬لەم بازنەیەدا‬ ‫كۆمەڵێك قەیران‌و كێشەی بنچینه‌یی‌و بیری ئیسالمی سیاسیی تایبەت بە كوردیش تێكەڵ بەو‬ ‫قەیران‌و كێشانە دەبن‪ .‬ل ‌ە‌م ئاكامه‌دا ره‌وشی ئیسالمی سیاسیی كوردی زۆر ئاڵۆزترو گرانتر‬ ‫دەبێت‪ ،‬بە شێوەیەك سروشت‌و پێكهاتەی ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا لە دوو رەوتدا چڕ‬ ‫دەبێتەوە‪ :‬رەوتی سەلەفی‌و رەوتی ئیخوانی‪.‬‬ ‫سەرهەڵدان‌و گەشەكردنی ئسالمی سیاسی لە كوردستاندا لە چوارچێوەی حیزبایەتیدا تەمەنێكی‬ ‫زۆر كورتی هەیە‪ .‬بە درێژایی‌ی ته‌مه‌نی خەباتی رزگاریخوازیی نەته‌وایەتی‌و نیشتمانی‪ ،‬رەوتی‬ ‫سیاسیی ئیسالمی هه‌ڵبه‌ت بە شێك نەبووە لە نێو پڕۆسەی بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازیی کوردیدا؛‬ ‫لە هیچ پرسێكی خەباتی نەتەوایەتی‌و بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازیی نیشتمانیدا بوونی نه‌بووه‪،‬‬ ‫بەڵكو هەندێك جار ئه‌گه‌ر دۆخ پێویستی كردبێت‪ ،‬دژایەتیشی کردووه‌‪.‬‬ ‫لە دوای شۆڕشی ‪1979‬ی ئێران‌و سەرهەڵدانی شەری عێراق ــ ئێران‌و لە ژێر كاریگەریی‬ ‫(سەحوەی ئیسالمیی عەرەبی)‌و بەعسی عێراقی‌و بووژاندنەوەی ناكۆكیی سەدان ساڵەی‬ ‫نێوان شیعە‌و سوننە‪ ،‬بە مه‌بەستی بەكارهێنانیان لە دژی یەكتر‪ ،‬زەمینەیەك بۆ دروستبوون‌و‬ ‫گەشەكردنی ئەم رەوتانە پەیدا بوو‪ .‬لەم بازنەیەدا‌‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1980‬بە پاڵپشتی‌و یارمەتیدانی‬ ‫ئێرانییەكان رێكخراوێكی ئیسالمی سیاسییان لە گروپێكی هەمەجۆر لە خەڵك ب ‌ه ناوی له‌شکری‬ ‫ئیسالمیی کورده‌و ‌ه دامەزراند‪ .‬سەرۆكی ئەم رێكخراوە پیاوێكی موساڵوی بوو بە ناوی (ئەبو‬


‫‪7‬‬

‫ئوسامە)‪ .‬ئەم پیاوە هیچ شارەزاییەكی لە دۆخی كوردستان‌و گەلی كورد نەبوو‪ .‬یارمەتی‌و‬ ‫هاوكاریی لە لیبیاو ئێران وەردەگرت‪ .‬ئەم رێكخراوە بە هۆی ئەوەی ئامانج‌و خواستەكانی لە گەڵ‬ ‫ئامانج‌و خواستە نەتەوەیی‌و نیشتمانییەكانی كورددا نەدەگونجا‪ ،‬تەمەنێكی زۆر كورتی هەبوو‪،‬‬ ‫تەنیا لە ماوەی چەند مانگێكدا كۆتایی هات‪.‬‬

‫بە شێوەیەكی گشتی سەرچاوەی دروستبوونی ئیسالمی سیاسیی كوردی لە واڵتانی میسر‪،‬‬ ‫سعودیە‪ ،‬توركیاو باشوری عێراقدا چڕ دەبێتەوە‪ .‬سەرچاوەی رێبازی ئیخوانییە كوردەكان‪،‬‬ ‫ئیخوانی میسرییە‌کان بوو‪ .‬لە عێراقیش بە نەوەی سێیەمی خێزانی ئیخوانییە عێراقیەكان ناو‬ ‫ده‌برێت‪ .‬لە ریزبەندی خێزانیدا ئیخوانییه کورده‌کان لە دوای موسڵ‌و بەغداوه دێن‪.‬‬ ‫لە قۆناغەكانی سەرەتای لە دایكبوونیاندا شاری هەڵه‌بجە النكەی لە دایكبوون‌و گەشەكردنی‬ ‫زۆربەی هەرە زۆری رەوتە ئیسالمییە سیاسییە كوردییەكان بووە‪.‬‬ ‫لە ماوەی پێش رووخانی رژێمی بەعس‪ ،‬هەر چوار الیەنە سەلەفییە سەرەكییەكەی كوردستان‬ ‫بارەگای سەرەكییان لە سنووری ناوچەی هەڵەبجەدا بووە‪ .‬بزووتنەوەی ئیسالمی ل ‌ه كوردستانیی‬ ‫عێراق بە رابەرایەتی عەلی عبدولعەزیز‪ ،‬بارەگای سەرەكیی لە هەڵەبجەدا بووه‌‪ .‬كۆمەڵی ئیسالمیی‬ ‫كوردستانیی عێراق بە رابەرایەتی عەلی باپیر‪ ،‬بارەگای سەرەكی لە خورماڵ بووه‌‪ .‬جوندولئیسالم‬ ‫ل ‌ه كوردستان‌ی عێراق بە رابەرایەتی ئه‌بو عەبدولاڵی شافعی‪ ،‬بارەگای سەرەكی لە بیارە بووه‌‪.‬‬ ‫كۆمەڵەی ئیساڵح بە رابەرایەتی مەال كرێكار‪ ،‬بارەگای لە گوڵپ بووه‌‪ .‬واتە كۆی ئەم رەوتە‬ ‫سەلەفییانە لە گەڵ ئەوەی لە رووی مەزهەبیەوە لە ئێران جیاواز بوون‪ ،‬بەاڵم پشتیان بە ئێرانەوە‬ ‫بوو؛ یارمەتییان لەوان وەردەگرت‪.‬‬ ‫ی نێوان پارت‌و رێكخراوە ئیسالمییەكان ئەگەر لە حیزبەكانی‌تر‬ ‫ناكۆكی‌و دووبه‌ره‌کی‌و لێکترازان ‌‬ ‫زیاتر نەبووبێت‪ ،‬ه ‌ه‌ڵبه‌ت كەمتر نەبووە‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی دەتوانین بڵێن یەكێك لە هۆکاره سەرەكییەكانی ئەم ناكۆكی‌و دووبه‌ره‌کییانه‬ ‫جیاوازیی سەرچاوەكانی یارمەتی‌و دارایی بووه‪ ،‬بە تایبەتی لە نێوان واڵتانی سعودیە‌و میسرو‬ ‫ئێران‌و توركیا‪ ..‬هتد‪ .‬لە ساڵی ‪1999‬دا بزووتنەوەی ئیسالمی‌و نەهزەی ئیسالمی یەك دەگرن‌و‬ ‫یەکبوونی ئیسالمیی كوردستان دادەمەزرێنن‪ ،‬بەاڵم عەلی باپیر لە دوای ساڵێك‪ ،‬كە ئەو كات‬ ‫ئەندامی مه‌کته‌بی سیاسیی یەكبوونه‌كە بووه‪ ،‬ئینشیقاقی کردووه‪ .‬كۆمەڵی ئیسالمی كوردستانی‬ ‫عێراقی دامەزراندووه‪ .‬لە ساڵی ‪2000‬دا عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز رێكخراوێكی نوێ بە ناوێكی كۆنەوە‪:‬‬ ‫بزووتنەوەی ئیسالمی ل ‌ه كوردستانی عێراق دامەزراندووه‪ .‬ئەمیش دواتر بۆته چوار پارچەوە‪:‬‬ ‫(بزووتنەوەی ئیسالمی‪ ،‬كۆمەڵی ئیسالمی‪ ،‬جوندولئیسالم‪ ،‬كۆمەڵەی ئیساڵح)‪ .‬لە راستیدا ناكۆكی‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫شه‌ڕی نێوان ئەم الیەنانە چەندین جار گەیشتۆتە ئاستی پێكدادان‌و هەوڵی سڕینەوەی یەكتریان‬ ‫داوە‌و نهێنی‌و ناشرینییه‌کانی یەكتریان ئاشكرا كردووە‪.‬‬ ‫لە هاوشانی ئەوەی‪ ،‬كە بەردەوام خواست‌و ئامانجە‌كانی ئەم رێكخراوانە لە گەڵ خواست‌و‬ ‫ئامانجە نەتەوەییەكاندا ناكۆك‌و پێچەوانەی یەكتربوون‪ ،‬بەردەوام كێشە‌و نەگونجانیان لەگەڵ‬ ‫الیەن‌و پارته نەتەوەیی‌و نیشتیمانیەكاندا هەبووە‪ .‬بەاڵم بە هۆی سروشتی پراگماتی‌و تەكتیكی‬ ‫كاتییه‌وه‌‪ ،‬ئەم رەوتانە بەردەوام لەو جێگاوو شوێنانەی الواز بوون‌و بۆیان نەلواوە شەڕو‬ ‫كوشتار بەرپا بكەن‪ ،‬خۆیان لەگەڵ بارودۆخەكەدا گونجاندووە‪ ،‬لەم چوارچێوەیەدا لە دوای‬ ‫ئابی ساڵی ‪ 1994‬یەكگرتووی ئیسالمی وەك رێكخراوێكی ئیسالمی باڵی ئیخوانی دادەمەزرێت‌و‬ ‫دواتر لە ساڵی ‪ 1996‬دەچێتە پڕۆسەی هەڵبژاردنەوە‌و بەشداریی لە پێكهێنانی حكومەتی هەرێم‬ ‫ل ‌ه ده‌ڤه‌ری هه‌ولێر کردووه‪.‬‬ ‫بەشداریی رەوتە ئیسالمییەكان لە حكومەتدا بە گشتی تا دامەزراندنی بزووتنەوەی گۆڕان‬ ‫بەردەوام بووه‪ .‬لەم مێژووە بە دواوە سواری شەپۆلێكی‌تر بوون‌و بە شێك لە هێلكەكانیان خسته‌‬ ‫سەبەتەیەكی‌ترەوە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪2009‬دا یەكگرتووی ئیسالمی‌و كۆمەڵ وەك دوو له گەورەترین هێزی ئیسالمی سیاسی‌و‬ ‫لە ژێر كاریگەریی گۆڕانكارییەكانی بەهاری عەرەبی لە بەرەی گۆڕاندا بوون به ئۆپۆزسیۆن‌و بە‬ ‫هەمان رێبازو سروشتی الیەنە ئیسالمییەكانی واڵتانی عەرەبی سروشت‌و رێبازی پۆپۆلیستییان‬ ‫هه‌ڵگرت‪ .‬ئەمە لە كاتێكدا هیچ لێكچوون‌و هاوبیرییەك لە نێوان گۆڕان‌و ئەم الیەنە ئیسالمییانەدا‬ ‫نەبووه‌‪.‬‬ ‫بە گشتی قەیران‌و كێشەكانی بونیادی ئەم الیەنانە لە هه‌ردوو بواری‪ :‬نەتەوه‌یی‌‪ ،‬دیمۆكراسی‌و‬ ‫عه‌لمانیەت چڕ بوونه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫وەك پرسی نەتەوایه‌تی‌‪ ،‬كۆی پارت‌و الیەنە ئیسالمییە كوردییەكان لە كڕۆكدا لە نێوان دژیەكی‬ ‫سەخت‌و دژواردا دەژین‪ .‬لە جەوهەردا بناغەی سیاسیی كۆی رێكخراوە ئیسالمییە كوردییەكان‪،‬‬ ‫دووبارەكردنەوەی هەمان بیروبۆچوونی الیەن‌و پارته ئیسالمییە عەرەبییه‌كانن‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ئیخوانی میسری‪ .‬ئەمانەش لە كڕۆكدا كۆی پڕۆسەی ئیسالمی سیاسی بە پرسی نه‌تەوەی‬ ‫عەرەبی ده‌به‌ستنه‌وه‪ .‬ئیخوانەكانی میسری ئامانج‌و خەباتی ئیسالمی بە ئامانج‌و خەباتی‬ ‫نەتەوەی عەرەبییەوە گرێ دەدەن‪ .‬لە پرسی نەتەوەی كوردیشدا ئەمە تەواو پێچەوانەی خواستە‬ ‫نەتەوەییەكانی كوردە‪ .‬الیەن‌و رەوتە ئیسالمییەكانی كوردستان لە دوای ئەوەی هیچ بزووتنەوه‌و‬ ‫رێكخراوو حیزبێكی ئیسالمی عەرەبی ئامادە نەبوون دان بە تاوانەكانی رژێمی عێراق لە‬ ‫تاوانەكانی ئەنفال‌و هەڵەبجەو پڕۆسەی جینۆسایدكردنی كورددا بنێن‪ ،‬تووشی شه‌رمه‌زاری‬


‫‪9‬‬

‫بوون‌و كەوتنە بارێكی ناجێگیری دەروونییەوە‪.‬‬ ‫بەرەی ئیسالمی سیاسیی كوردی بە درێژایی ماوەی سەرهەڵدان‌و گەشەكردنی‪ ،‬نەیانتوانیوە‬ ‫تایبەتمەندییەكی نەتەوەیی‌و نیشتمانی بۆ خۆیان دابمەزرێنن‌و خۆیان لە پاشكۆیەتی ئیسالمی‬ ‫سیاسیی عەرەبی رزگاربكەن‌و لە هاوشانی ئامانج‌و دروشمە ئایینییەكاندا دروشمی نەتەوەیی‌و‬ ‫نیشتمانی بەرزبكەنەوە‪ ،‬یان خەباتی رزگاریی نشتمانی‌و نەتەوایەتی بە خەباتی ئایینی‌و ئیسالمیی‬ ‫خۆیانەوە ببه‌ستنه‌وه‪ ،‬بەڵكو زۆرجار ئیسالمییەكانی كوردستان گاڵتەو سووكایەتی بە هێماكانی‬ ‫خەبات‌و سروودە نیشتمانی‌و نەتەوایه‌تییەكانی كورد دەكەن‪.‬‬ ‫لە پرسی دیمۆكراسی‌و عه‌لمانی‌دا‪ ،‬كە لە بنه‌مادا قەیرانێكی ئەمڕۆی كۆی الیەنە ئیسالمییەكانی‬ ‫جیهانە‪ ،‬لەوەوە سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬كە تا ئەمڕۆ ئەم الیەنانە ناتوانن خۆیان بە شێوەیەك لە‬ ‫شێوەكان نوێبكەنەوە‪ .‬تا ئەمڕۆ گوتاری سیاسی‌و ئایینییان لە سەر بناغەی بیری كۆنی ئیسالمی‬ ‫دادەرێژن‪ .‬ئەمەش لە بواری پراكتیزەكردندا راستەخۆ لەگەڵ واقعی ئەمڕۆی گەالندا پێكدادان‬ ‫دەخوڵقێنێت‪ .‬لە بواری نێوخۆی پارته‌کانی كوردستاندا چەندین جار ئەم پرسە دەبێتە جێگای‬ ‫باس‌و مشتومڕی خودی ئیسالمییەكان‪ .‬بۆ خۆشیان‪ ،‬چەندین سەركردە‌و روناكبیری سەلەفی‬ ‫هەن تا ئەمڕۆ بە راشكاویی باس لەوە دەكەن‪ ،‬كە دیمۆكراسی‌و عه‌لمانیه‌ت بە هیچ شێوەیەك‬ ‫له‌گه‌ڵ ئاییندا ناگونجێن‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫ئیسالم‌و هه‌ڵوێست‬

‫نووسینی‪ :‬د‪.‬حوسێن خه‌لیقی‬


‫‪11‬‬

‫س��ه‌رچ��اوه‌ی ویست‌و خواستی ئیسالم تا‬

‫ی�� ‌هک��پ��ه‌رس��ت��ی ل��ێ��ی ه��ه‌ڵ��ده‌ق��وڵ��ێ‌و ری��ش��ه‌و‬

‫راده‌یه‌ک له‌گه‌ڵ سه‌رچاوه‌ی ویست‌و خواستی‬

‫کۆڵه‌که‌کانی بریتین ل�� ‌ه تاکپه‌رستی‪ ،‬یان‬

‫یه‌هودییه‌ت‌و مەسیحییه‌تی دایک‪ ،‬وه‌ک یه‌که‌‪.‬‬

‫په‌رستشی (اللە)‪ ،‬کە ‌ب ‌ه سه‌ر گشت ژیانی‬

‫ئ��ه‌م ئایینه‌‪ ،‬سێیه‌‌مین ئایینی گ��ه‌وه‌ره‌ی��ە له‬

‫مرۆڤیی‌و سرۆشتیدا زاڵه‌‪.‬‬

‫‌جیهانی س��ام��ی��داو ری��ش��ه‌و ب��ن��اخ�� ‌هک��ه‌ی له‬

‫فێرکردنه‌کانی ئ��ه‌م ئایینه‌‪ ،‬زیاتر ل ‌ه سه‌ر‬

‫‌فێرکردنه‌کانی م��ح��ه‌م��ه‌دەوه‌‪ ،‬ل�� ‌ه چه‌رخی‬

‫بناخه‌ی‪ ،‬بانگێشتنی خه‌ڵک بۆ فه‌رمانبردن‬

‫حه‌وته‌می زایینیدا سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌‪ .‬هه‌ر‬

‫ن ل�� ‌ه رۆژی‬ ‫ل�� ‌ه ت��اک��ه ‌خ����ودا‌و ت��رس��ان��دن��ی��ا ‌‬

‫سێ ئایینه ‌گ��ه‌وره‌ک��ه‌ی قه‌ومه‌کانی سامی‪،‬‬

‫ه��ه‌س��ت��ان��ه‌وه‌‌و س���زای دۆزخ�����ه‌‪ .‬زۆرب���ه‌ی‬

‫خاوه‌ن سێ لقن‌‪ :‬خودا‪ ،‬په‌یامبه‌ر‪ ،‬په‌رتوک‪.‬‬

‫به‌ڵینه‌کانی بۆ پاداشتی ئ��ه‌و فه‌رمانبردنه‌‪،‬‬

‫ئه‌گه‌ر مرۆڤێک بڕوای به‌راستبێژی په‌یامبه‌ر‬

‫بۆ ئه‌و رۆژ ‌ه دیاریکراوه‌‪ .‬دی��ارده‌ی ترس‬

‫نه‌بێت‪ ،‬ئه‌و دووان ‌ه له‌و بواره‌دا‪ ،‬بێواتا ده‌بن‪.‬‬

‫بۆ هاندانی خه‌ڵک ل ‌ه گه‌وهه‌ری ئه‌م ئایینه‌دا‬

‫الی م��وس��وڵ��م��ان��ان‪ ،‬ئیسالم رێ��ب��ازێ��ک��ی بە‬

‫ب��ه‌رچ��اوه‌‪ .‬ت��رس ل�� ‌ه خ���ودای تۆڵه‌ئه‌ستێن‪،‬‬

‫تەواوی بێ که‌موکوڕییه‌‌و فه‌لسه‌فەی بوونی‬

‫ت��رس ل�� ‌ه م���ه‌رگ‌و دوای م���ردن‪ ،‬ت��رس له‬

‫موسوڵمانه‌کان له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬بڕیاره‌کانی‬

‫‌ب��اس‌وخ��واس��ی رۆژی ه��ه‌س��ت��ان��ه‌وه‌‪ ،‬ترس‬

‫ئیسالم ده‌ق��اوده‌ق دابه‌زینن‌و بــــه‌رعۆده‌ی‬

‫له ‌ت��اوان‪ ،‬ترس له‌و دۆزخ��ه‌ی‪ ،‬کە قورئان‬

‫ئیسالم ‌بــــن‪ .‬وه‌ک موسوڵمانان ده‌بێژن‪:‬‬

‫ده‌بێژێت‪ :‬ده‌ست ‌ه چیله‌ی ئاوره‌که‌ی‪ ،‬خه‌ڵک‌و‬

‫ئیسالم ئایینێکی جیهانییه‌و لــه ‌بنه‌ڕه‌تدا‬

‫به‌رده‌(‪24‬ی بقرةو ‪6‬ی تحریم)‪.‬‬

‫‌ل��ه ل��ه‌ن��دی ع����ه‌ره‌ب س���ه‌ری ه���ه‌ڵ���داوه‌و به‬ ‫ن له ‌‌واڵتانی رۆژهه‌اڵتی ناویین‌و‬ ‫په‌الماردا ‌‬

‫مه‌حه‌ممه‌د کێیه‌؟‬

‫ب��اش��ووری رۆژه��ه‌اڵت��ی ئاسیا‌و ب��اک��ووری‬

‫�ل�ا ک����وڕی‬ ‫م���ح���ه‌م���م���ه‌د ک������وڕی ع���ه‌ب���دوڵ ‌‬

‫ئه‌فریقادا ب�ڵاوب��ووه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌م ئایینه ‌وه‌ک‬

‫عه‌بدولموته‌لێب کوڕی عه‌بدولمه‌‌ناف کوڕی‬

‫سه‌رهه‌ڵدان‌و گه‌‌شه‌کردنی ئایینه‌کانی پێش‬

‫قوسه‌ی باپیری یه‌که‌می قوره‌یش‌و باپیری‬

‫خۆی‪ ،‬وه‌ک یه‌هودی‌و فه‌له‪ ،‬یان مه‌سیحی‌‪ ،‬به‬

‫چواره‌می خه‌دیجه‌‌و وه‌رەقه‌ی کوڕی نوفێلی‬

‫‌میراتگرتن له‌وان‌و له فه‌رهه‌نگی ناوچه‌که‌ی‬

‫ک��وڕی ئه‌سه‌دی ک��وڕی ئیبنولعوزا‪ ،‬کوڕی‬

‫هاته‌ئاراوه‪ .‬په‌یامبه‌ره‌که‌ی ناوی محه‌ممه‌ده‌و‬

‫قوسه‌یە‪ .‬ناوبراو‪ ،‬مامۆستای گیانیی په‌یامبه‌ر‬

‫په‌رتووکه‌که‌ی ناوی قورئان ‌ه هه‌روه‌ها وه‌ک‬

‫بووە ل ‌ه ماوه‌ی چل‌و چوار ساڵی ته‌مه‌نیدا‪،‬‬

‫ئایینه سامییه‌‌کانی پێش خۆی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی‬

‫باسی به‌‌هه‌شت‌و ج��ه‌ح��ه‌ن��دم‌و ب��ارودۆخ��ی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫دوارۆژی له‌ئینجیله‌و ‌ه بۆ وه‌رگێڕاوه‌ت ‌ه سه‌ر‬

‫ق��وڕه‌ی��ش‪ ،‬ده‌ینێرێت بۆ ئه‌شکه‌وتی حێرا‪.‬‬

‫زمانی عه‌ره‌بی‪ .‬قه‌س‪ ،‬یان وه‌رەق ‌ه له ‌پشتی‬

‫ئه‌وه‌ی وه‌ره‌ق ‌ه باسی ده‌کات‌و په‌یامبه‌ر فێری‬

‫په‌یامبه‌ر‌و ئینجیلی عبرانی له پشتی قورئانی‬

‫ده‌بێت‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی مەسیحییه‌تی ئێستا‌و‬

‫عه‌ره‌بییه‌و ‌ه بووگه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها نه‌سرانییه‌ت‪،‬‬

‫ئیسالمی ئێستا جیاوازی زۆره‌‪ ،‬هه‌روەها‬

‫س��ه‌رچ��اوه‌ی ئیسالمه‌‪ ،‬خ���اوه‌ن کتێبه‌کان‬

‫ن��ه‌س��ران��ی��ی��ه‌ت��ی م��ه‌ک��ک��ه‌و ئه‌نتاکییه‌و رۆم‬

‫(یه‌هود‌و نه‌سارا) له پشت بێ کتێبه‌کانه‌وه‌ن‬

‫جیاوازییان زۆره‌(ابو موسی الحریري‪ ،‬قس‬

‫(وات��ا ع��ه‌ره‌ب)‪ .‬ئه‌وانه‌ی له ‌پێشدا کتێبیان‬

‫ونبي‪ ،‬پێشوو‪ ،‬ل‪ .‌)2‬ئێمە ئیسحاق‌و یەعقوبمان‬

‫خ��وێ��ن��دووه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬پیشینه‌ی ئ���ه‌وان���ه‌ن‪ ،‬کە‬

‫بەو بەخشی‌و پێغەمبەری‌و کتێبیشمان کردە‬

‫‌ئاگایان له‌کتێب نه‌بووه‌‪ .‬به‌م جۆر ‌ه قه‌س ل ‌ه‬

‫ب��ەش��ی ن��ەت��ەوەی ئ��ەو ل��ە دن��ی��ادا پاداشتی‬

‫په‌روه‌رده‌کردنی په‌یامبه‌ردا سه‌رده‌که‌وێت‪،‬‬

‫ئیمەی پێگەیشت‪ .‬لــــە قیامەتیشدا ئــــەو لـــە‬

‫چونک ‌ه ه��ه‌م خه‌دیج ‌ه ده‌ک��ات�� ‌ه ه��اوس��ه‌ری‌و‬

‫پیاوچاکانە (ئایەی‪٢٧‬ی العنکبوت)‪ .‬بەم پییە‬

‫ه��ه‌م هانیده‌دات بچێته ‌ئه‌شکەوتی (حێرا)‬

‫پرسیار ئ��ەوەی��ە‪ ،‬دەک��رێ��ت لە بنەماڵەیەکی‬

‫بۆ تێڕامانی‌و خه‌ڵوه‌کردن‌و بیرکردنه‌و ‌ه ل ‌ه‬

‫دیکە‪ ،‬پەیامبەر سەر هەڵبدات؟‬

‫خودا‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ته‌ورات‌و ئینجیلی فێرده‌کا‌ت‌و‬

‫ن��وێ��ژ‌و ب��ه‌ن��ده‌گ��ی‌ت��ر‪ ،‬رۆژوو‌و به‌هه‌شت‌و‬

‫ئه‌وه‌ی نایزانێت یادی ده‌دات‪ .‬دوایی ده‌یکات ‌ه‬

‫جه‌حه‌ندم‌و چاکه‌‌و خراپه‌‌و رۆژی په‌سالن‌و‬

‫جیگری خۆی بۆ هه‌ڵسووڕانی کاروباری‬

‫ده‌ستنوێژ (ب��ه ‌ش��ێ��وه‌ی م��ان��ی)‌و زی��اره‌ت��ی‬

‫س ونبي‪ ،‬ل‪ .)126‬ئه‌مه‬ ‫کنیسەی مه‌ککه ‌(ق ‌‬

‫ک��او ‌ه ب��ه‌و ش��ێ��وه‌‪ ،‬ک��ە ‌ئێستا ه��ەی��ه‌‌و ن��اوی‬

‫‌باسێکه‌‪ ،‬مێژوونووسانی ئایینی ئیسالم‪،‬‬

‫اللە‌‌و توانایی‌و ده‌سه‌اڵتی پێش سه‌رهه‌ڵدانی‬

‫خۆیان لێپاراستووه‌‪ .‬راستی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬وه‌رەق ‌ه‬

‫ئیسالم‪ ،‬هه‌بوون‪.‬‬

‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ل��ێ��وه‌ش��اوه‌ی��ی ل�� ‌ه م��وح��ه‌م��ه‌ددا‬

‫اللە ل�� ‌ه ق��ورئ��ان��دا ن���ەوەدو ن��ۆ ن��اوی هه‌یه‌‪،‬‬

‫‌بینیوە‪ ،‬تێکۆشیوە ب��ۆ جێگریی خـــۆی‌و‬

‫وه‌ک‪ :‬ناچارکه‌ر‪ ،‬ئافڕێنه‌ر‪ ،‬فیزن‪ ،‬مردێنه‌ر‪،‬‬

‫رێنوینی‌و رێبه‌رایه‌تی فــه‌لـــه‌ئه‌بیونییه‌کانی‬

‫به‌خشنده‌‪ ،‬داپڵۆسێنەر‌‪ ،‬سه‌رکه‌وتوو‪ ،‬پۆشنده‪،‬‬

‫مـــه‌کک ‌ه په‌روه‌رده‌ی بکات‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه چی ل ‌ه‬

‫ته‌نیا‪ ..‬هتد‪ .‬قل هو الله ‌احد‪( .‬إخالص‪ )1‎‬بێژ ‌ه‬

‫ئایینی یه‌هود‌و مەسیح ده‌زانێت‪ ،‬به‌ره‌به‌ر ‌ه ب ‌ه‬

‫خ���ودا ی�� ‌هک��ه‌‪ .‬گ��وم��ڕاک��ەر (‪١١٩‬ی النساءو‬

‫نووسراوه‌و به‌زار بۆی باس ده‌کات‪ .‬هه‌ر ئه‌و‬

‫‪٣١‬و ‪٧٤‬ی المدثر)‪ .‬گەینەری پارێزگاری‌و‬

‫بــــۆ پــــاقژی گیان‌و بــــه‌نـــده‌گیکردنی (‌الله)‪،‬‬

‫ت��اوان��ب��اری ب��ە م���رۆڤ (فاءلهمها فجورها‬

‫وه‌ک عه‌بدولموته‌لێب‌و زۆر لـــه ‌گه‌وره‌کانی‬

‫وتقواها‪٨/‬ی الشمس)‪ .‬باشترین مەکرکەرە‪،‬‬


‫‪13‬‬

‫(ومکروا ومکر اللە‪ ،‬واللە خیر الماکرین‪٥٤/‬ی‬

‫ئه‌وانەش له‌پێش ئێو ‌ه بوون بۆیان نووسراوه‌‪.‬‬

‫آل عمران ‪٥٢‬الرعد‪ ٥٠‬النمل‪ ٦٤ ،‬ئیبراهیم‪.‬‬

‫واتا ئه‌م ئه‌رک ‌ه تایبه‌ت ب ‌ه موسوڵمان نییه‌‪،‬‬

‫رۆخینەر ‪١٦‬ی االسراء)‪.‬‬

‫ئه‌وانه‌ی پیشووش ئه‌نجامیانداوه‌‪ .‬مه‌به‌ست‬

‫بڕوا به ‌په‌یامبه‌ریی‌و کتێبه‌کان‪ ،‬والمؤمنون‬

‫یه‌هودو نه‌سارایه‌‪ .‬حه‌ج‪ :‬ولله علی الناس حج‬

‫کل آمن بالله ‌‌ومالئکتە وکتب ‌ه ورسله ‌(بقرة‬

‫البیت من إستطاع إلی ‌ه سبیال (‪/97‬آل‌عمران)‪،‬‬

‫‪ ‌.)285‬وات���ە‪ :‬ه��ه‌م��وو خ���اوه‌ن ب��ڕواک��ان به‬

‫خ��ودا حه‌جی ب��ڕی��ارداوه ‌بۆ ه��ه‌ر که‌سێک‪،‬‬

‫‌ی�����ه‌زدان‌و ف��ری��ش��ت��ه‌ک��ان‌و پ��ه‌ڕت��ووک��ه‌ک��ان‌و‬

‫کە ‌ب��ۆی بلوێت‪ .‬جیهاد‪ :‬وج��اه��دوا في الل ‌ه‬

‫س��ه‌ر ل��ه‌ب��ه‌ر ‌په‌یامبه‌رەکانی ب��ڕواده‌ک��ه‌ن‪.‬‬

‫حق جهاده‪/78‌( .‬ال��ح��ج)‪ .‬وه‌ک پێویسته ‌له‬

‫ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ۆ س��ڕی��ن��ه‌وه‌ی کێشه‌ی حیزب‌و‬

‫ن‬ ‫‌ریگای خودادا بچنه ‌خه‌زا‪ .‬فال تطع الکافری ‌‬

‫گرووپ ‌ه جیاوازه‌کانی یه‌هودو نه‌سارایه‌‪ ،‬کە‬

‫وجاهدهم ب ‌ه جهادا کبیرا (‪/52‬الفرقان) سا‬

‫‌کێشه‌که‌یان به‌م جۆر ‌ه چاره‌سه‌رده‌کات‪ .‬بڕوا‬

‫تۆ هه‌رگیز به ‌قسه‌ی خودانه‌ناسان مه‌که‌‪.‬‬

‫به ‌رۆژی دوای��ی‌و من یکفر بالله ‌ومالئکته‌‬

‫بـــه ‌هه‌موو هێزو تواناوه‪‌ ،‬هه‌ر به ‌گژیاندا‬

‫وکتب ‌ه ورسله ‌والیوم اآلخر فقد ضل ضالال‬

‫وه‌ره‌وه‌‪ .‬لە پێشدا باسی جیهاد‪ ،‬یان خەزا‬

‫بعیدا‪/136( .‬النساء) ئه‌وه‌ی ل ‌ه بوونی خودا‌و‬

‫کراوە‪ .‬دین ته‌نیا بریتیی ‌ه ل ‌ه پێوه‌ندی به‌نده‬

‫فریشته‌کانی‌و کتێبه‌کانی‌و رۆژی س��ه‌اڵ‪،‬‬

‫‌ل�� ‌ه ‌ن��ێ��وان م����رۆڤ‌و خ����ودا‌‪ .‬ئ���ه‌وان���ی دیک ‌ه‬

‫یان دوای��ی‪ ،‬مل پێچی بکات‪ ،‬له راده‌ب��ه‌ده‌ر‬

‫ئه‌رکن‌و ئه‌گه‌ر که‌سیک ئه‌نجامیان نه‌دا له‬

‫گومڕایه‌‪.‬‬

‫‌دین ده‌رناچێت‌و کافر نابێت‪ .‬لێره ‌مه‌به‌ست‬

‫لقه‌کانی بریتیین له‌‌‪ :‬نوێژو زه‌ک��ات‪ .‬أقیموا‬

‫ک��اف��ر ‌هک��ان��ی م�� ‌هک��ک��ه‌‌و ده‌وروب��ه‌ره‌ی��ی��ه‌ت��ی‌و‬

‫الصالة وآت��وا الزکا ‌ة وأرکعوا مع الراکعین‬

‫ئ��ه‌م فه‌رماندان ‌ه بۆ ئ��ه‌و کات ‌ه ب��ووه‌‌و ئه‌وه‬

‫(‪/42‬بقرة) وات‌ا نوێژبکه‌ن‌و باج بده‌ن‌و له‌گه‌ڵ‬

‫بە س��ەر موسوڵماندا ناسه‌پێنێت‪ ،‬ل ‌ه هه‌ر‬

‫کڕنۆشکه‌ره‌کاندا کڕنۆش به‌رن‪ .‬وه‌ک وتم‬

‫کوێیەک هه‌بێت‪ ،‬بچێت ب ‌ه گژخودانه‌ناساندا‪،‬‬

‫شێوه‌ی نوێژکردن ل ‌ه خه‌ڵکی مه‌ککه‌و مه‌دین ‌ه‬

‫چونک ‌ه ئ��ه‌م ک���ار ‌ه ن��ه‌گ��ون��ج��اوه‌‌و خ���وداش‪،‬‬

‫ف��ێ��رده‌ب��ی��ن‪ .‬رادەی زەک��ات��ی��ش ل��ە ش��ەرع��دا‬

‫دوور له ‌ت��وان��ا‪ ،‬ئ��ه‌رک ناخاته ‌س��ه‌ر شانی‬

‫دی��اری ک��راوە‪ ،‬رۆژوو‪ :‬یا أیها الذین آمنوا‬

‫به‌نده‌ی خۆی‪ .‬الیکلف الل ‌ه نفسا اال وسعها‪.‬‬

‫کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من‬

‫وات��ە‪ :‬خ��ودا ئه‌رکی ل ‌ه توانابه‌ده‌ر ب ‌ه سه‌ر‬

‫قبلکم (‪/183‬بقرة) ئه‌ی گه‌لی خاوه‌ن باوڕان‬

‫که‌سدا ناسه‌پێنێت‪ .‬چاکه‌بکات بۆ خۆیه‌تی‌و‬

‫بۆتان نووسراوه‌‪ ،‬رۆژووبگرن‌‪ .‬هه‌روه‌ک بۆ‬

‫خراپه‌شی دژی خۆیه‌تی‪ .‬ئه‌ی په‌روه‌رنده‌‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫ئ��ه‌رک��ی گ��ران��م��ان م��ه‌خ�� ‌ه س��ه‌ر ش���ان‪ ،‬وه‌ک‬

‫پێش ئ��ه‌و‌و فریشته‌و رۆژی هه‌ستانه‌وه‌‌‪،‬‬

‫ئه‌وانه‌ی به‌ر له‌ئێم ‌ه ل ‌ه سه‌ریان بوو‪ .‬ئه‌رکی‬

‫نوێژ‪ ،‬رۆژوو‪ ،‬زه‌کات‪ ،‬حه‌ج‌و جیهاد‪.‬‬

‫وامان پێ مه‌سپێره‌‪ ،‬کە ‌له ‌توانامان به‌ده‌ر‬ ‫بێت (‪/286‬البقرة)‪ .‬ئه‌مه‌ش ئایه‌تێکی دیکه‌‪:‬‬

‫پێناسه‌و سه‌رچاوه‌ی ئیسالم‬

‫ئێم ‌ه ئه‌م ئه‌مانه‌تییه‌مان (به‌نده‌گیکردن) ل ‌ه‬

‫وه‌ک ل��� ‌ه پ��ێ��ش��دا وت�����را‪ ،‬ی���اس���او رێ��س��ای‬

‫به‌رانبه‌ر ئاسمانه‌کان‌و زه‌وی‌و ئــــه‌و هه‌موو‬

‫راسپارده‌کانی ئایینه‌کان ب ‌ه گشتی به‌ری‬

‫کێوان ‌ه رانا‪ .‬هیچیان ل ‌ه خۆیان رانه‌دی‪ ،‬بچن ‌ه‬

‫شارستانییه‌تی خ��اک‌و نه‌ته‌وه‌گه‌لێکن‪ ،‬کە‬

‫ژێر باره‌که‌ی‌و لێی ده‌ترسان‪ .‬پاشان مرۆڤ‬

‫ی‬ ‫‌بنه‌ما‌و بێشکه‌ی سه‌رهه‌ڵدانیانه‌‪ .‬سه‌رچاوه‌ ‌‬

‫وه‌ئه‌ستۆی خۆی گرت‪ .‬ب ‌ه راستی نه‌یزانی‌و‬

‫به‌شێکی زۆر له‌و ماددانەی کۆڵه‌که‌و لق‌و‬

‫سته‌می ل ‌ه خ��ۆی ک��رد (‪/72‬االح����زاب) وەک‬

‫پۆپه‌کانی ئه‌و ئایینان ‌ه پێکدەهێنن‪ ،‬گه‌وهه‌ری‬

‫ئ��ام��اژەک��راوە‪ ،‬غ��ەزاش هەلومەرجی خۆی‬

‫بیر‌و تێڕامان‌و خوێندنەوە‌و فه‌رهه‌نگە‪ ،‬یان‬

‫ه��ەی��ە‪ .‬وەک ئ��ەوە خ��وان��ەن��اس��ان‪ ،‬ی��ان بێنە‬

‫کلتوورو شارستانییه‌ته‌کانی پێش خۆیانه‌‪.‬‬

‫س��ەر سنووری واڵت��ی ئیسالمی‌و خەڵکێک‬

‫ب��ه ‌وته‌یه‌کی دیکه ‌ه��ه‌ر ئایینێک‪ ،‬قاپۆڕی‬

‫وە دیلێ بگری‪ ،‬ی��ان بێنە نیو واڵت���ەوە بۆ‬

‫پ��اش��م��اوه‌ی ب��ڕواگ��ه‌ل��ی کۆنی ده‌وروب����ه‌ر‌و‬

‫زاڵبوون بە سەر خاک‌و خەڵکی موسوڵماندا‪.‬‬

‫ک��ل��ت��ووری ئ��ه‌و خ��اک��ه‌ی��ه‪ ،‬ک��ە ل���ه‌ودا ره‌گ‌و‬

‫چڵه‌کانی ئه‌م ئایینه‌‪ ،‬بریتین له‌‪ :‬چاکه‌کردن‬

‫ری��ش��ه‌‌و گ���ه‌رای داخ��س��ت��ووه‌و لەدایکبووه‌‪.‬‬

‫له‌گه‌ڵ هاوئایینه‌کان‪ ،‬ده‌ستگرۆییکردن‪ ،‬وه‌ک‬

‫که‌وابوو ده‌توانین به‌و پێیه ‌بێژین‪ :‬چاوگه‌ی‬

‫نه‌سرانییه‌کان‪ ،‬سۆزنیشاندان به ه��ه‌ژار‌و‬

‫ئایینی ئیسالم‪ ،‬ئایینی ی��ه‌ه��ود‪ ،‬فه‌له ‌(ی��ان‬

‫ه��ه‌ت��ی��وان‪ ،‬ب�� ‌ه تایبه‌ت س��ۆزی په‌یامبه‌ر ب ‌ه‬

‫ن��ه‌س��ارا)‌و زه‌رده‌ش��ت��ی‪ ،‬سابئی‪ ،‬سوننه‌ت‌و‬

‫هه‌تیو‌و ه��ه‌ژار‪ ،‬کە ‌به‌شێک له ‌ژیانی وه‌ها‬

‫ب��ڕواک��ان��ی ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای خێڵه‌کی ئ��ه‌وک��ات��ی‬

‫ت��ێ��پ��ه‌ڕب��ووگ��ه‌‪ ،‬ب����ەاڵم ک��ۆش��ت��ن��ی ن��ەی��اران��ی‬

‫عه‌ره‌به‌‪ .‬واتا بیروبڕوای عه‌ره‌بستانی پێش‬

‫ی��ەه��وودو ن��ەس��اراو کافرەکانی ق��وڕەی��ش‪،‬‬

‫ئیسالم به‌به‌رفرەوانی‪ ،‬جاری وای ‌ه هه‌روه‌ک‬

‫هەتیوی لێ بەرهەم ه��ات��ووە‪ ،‬ئ��ەوە لەگەڵ‬

‫خۆی‌و جاری وای ‌ه به ‌هه‌ندێک گوڕانکاری‬

‫وات��ای رستەی س��ەرەوە‪ ،‬چلۆن چارەسەر‬

‫له‌و ئایینه‌دا په‌سندکراون‪ ،‬وه‌ک دابی حه‌ج‬

‫دەکرێت؟ به ‌کورتی کوڵه‌که‌کانی ئه‌م ئایینه‬

‫(ه��ات��ووچ��وو ل��ه‌ن��ێ��وان س��ه‌ف��ا‌و م����ه‌روه‌دا‌و‬

‫بریتین ل ‌ه بڕوا به ‌یه‌کبوونی خودای مه‌زن‌و‬

‫ب����ه‌رددان ل��ه ‌پ��ه‌ی��ک��ه‌ری دێ���و)‪ ،‬ماچکردنی‬

‫په‌یامبه‌ریی محه‌ممه‌د‌و په‌یامبه‌رانی گه‌وره‌ی‬

‫ب��ه‌رد ‌ه ره‌ش��ەک��ە‪ ،‬ب��ڕوا ب ‌ه جنۆکه‌‌و ده‌وری‬


‫‪15‬‬

‫گرنگیان ل ‌ه ژیانی رۆژانه‌ی مرۆڤدا‌و ته‌نانه‌ت‬

‫لە سەر بڕیارێک کرا ب ‌ه دوو سه‌رچاوه‌ی‬

‫په‌یمانی هاوسه‌ری به‌ستنیان له‌گه‌ڵ ژنگه‌لی‬

‫دیکه‌ی ئه‌م ئایینه‌‪.‬‬

‫موسوڵماندا‪ ،‬بڕوا به‌‌و ژن ‌ه جادووگه‌رانه‌‪ ،‬کە‬

‫ئیسالم ل ‌ه وشه‌ی سه‌له‌مه (سلم‌) به واتای‬

‫فوو به‌چه‌ند گرێدا ده‌که‌ن‪ ،‬ومن شر النفاثات‬

‫بێخه‌وش‪ ،‬یان بێبه‌اڵبوون‌‪ ،‬هه‌‌روه‌ها رزگار‌و‬

‫في العقد (ئایه‌تی‪4‬ی سوره‌ی فلق)و قوربانی‌‪،‬‬

‫بێبه‌ریبوون‌و ملکه‌چکردن‪ ،‬هاتووه‪ .‬ئه‌گه‌ر‬

‫هه‌روه‌ها ئه‌و یاسا‌و رێساگه‌له‌یه‪ ،‬کە به‌شێکی‬

‫بکرێته (‌أس��ل��م)‪ ،‬به ‌وات��ای فه‌رمانبردن ل ‌ه‬

‫زۆری وه‌ک به‌هه‌شت‌و جه‌حه‌ندم‌و رۆژی‬

‫خ��ودای��ه‌‪ .‬سمعنا وأطعنــا (‪/285‬ب��ق��رة)‪ .‬واتا‬

‫په‌ساڵن‌و دۆخ��ی ئه‌و دنیا‪ ،‬له زه‌رده‌ش��ت‌و‬

‫فه‌رمووده‌ی خودامان بیست‌و ئه‌نجاممان دا‪.‬‬

‫‌ئینجیلی ئه‌بیونییه‌کانی مه‌کک ‌ه وه‌رگیراوه‌‌و‬

‫ئه‌سله‌مه ‌(أسلم‌) وات��ا ملکه‌چ ب��وو‪ ،‬ملی بۆ‬

‫‌پ��ه‌ی��ام��ب��ه‌ری ئ��ی��س�لام ل�� ‌ه ق��اپ��ۆڕی وه‌ح��ی��دا‬

‫ئایینی ئیسالم دانواند‪ .‬موسلێم‪ ،‬واتە ملکه‌چی‬

‫به‌ره‌به‌ره‌به‌په‌یڕه‌وانی خۆی رایگه‌یاندووه‌و‬

‫بێ ئه‌مالو ئه‌وال‌و فه‌رمانبه‌ر‪ .‬وشه‌ی ئیسالم‬

‫ئێستا هــه‌مووی لــــ ‌ه دووتوێی په‌ڕتووکی‬

‫چاوگه‌‌و به‌واتای ملکه‌چکردن بۆ فه‌رمانه‌کان‌و‬

‫قـــورئاندا له‌به‌ر ده‌ستماندایه‌‪.‬‬

‫نەلێکراوه‌کانی فه‌رمانده‌ر‪‌ ،‬بێ بوونی مافی‬

‫دی���اره ‌دوات���ر ره‌ف��ت��ار‌و گ��وف��ت��ار‌و بێده‌نگی‬

‫ره‌خنه‌گرتن‌و ملپێچیکردن هاتووه‌‌‪ .‬دیار ‌ه ئه‌م‬

‫په‌یامبه‌ر (الی شێعه ئه‌وانه‌ی‌‪12‬ئیمامه‌که‌یش)‬

‫ف��ه‌رم��ان��ده‌ره‌ش‪ ،‬ته‌نیا خودایه‌‪ .‬جاروبار له‬

‫ل��ه‌ب��ه‌ران��ب��ه‌ر‌ئ��ه‌ن��ج��ام��دان��ی ک���ارێ���ک‪ ،‬ی��ان‬

‫‌قورئاندا ملکه‌چکردن له‌به‌رانبه‌ر فه‌رماندا بۆ‬

‫ئ��ه‌ن��ج��ام��ن��ه‌دان��ی��دا‪ ،‬ک���ران ب��ه ‌به‌شێکی دیکه‬

‫په‌یامبه‌ریش وه‌ک خودا‪ ،‬لـــه‌به‌رچاو گیراوه‌‌‪.‬‬

‫‌ل��ه ‌س��ه‌رچ��اوه‌ی دی��ن��ی ئیسالم‪ ،‬ک��ە ‌ئه‌گه‌ر‬

‫وه‌ک ئایه‌ی (‪20‬ی‌أنفال)‪ ،‬کە ‌ده‌بێژێت‪ :‬ئه‌ی‬

‫بێخه‌وشەکانیان ده‌سکه‌وێت‪ ،‬یان بابه‌ته‌کان‬

‫ئ��ه‌وان��ه‌ی خ��اوه‌ن ب���ڕوان‪ ،‬فه‌رمانی خ��ودا‌و‬

‫‌به ‌راستی به ‌قورئان پشتڕاست بکرێنه‌وه‪،‬‬

‫په‌یامبه‌ره‌که‌ی جێبه‌جێی بکه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫وه‌ک به‌ڵگه‌ی حاشاهه‌ڵنه‌گر‪ ،‬ل��ه‌م ئایینه‌دا‬

‫ده‌بێژێت‪ :‬نوێژ بخوێنن‪ ،‬زه‌کات بده‌ن‌و لـــه‬

‫که‌ڵکیان لێ وه‌رده‌گیردرێت‪.‬‬

‫‌په‌یامبه‌ر فه‌رمانبه‌رن‪ ،‬هه‌روه‌ها ئایه‌ی (‪54‬ی‬

‫وه‌ک لـــ ‌ه دواییدا باسی ده‌که‌ین‪ ،‬دواتر بـــ ‌ه‬

‫نور) دەبێژێت‪ :‬بێژه‌‪ ،‬به‌رفه‌رمانی خودا‌و به‌ر‬

‫ه��ۆی هه‌ندێک بیرمه‌ندی خ��اوه‌ن ب��ڕوا ب ‌ه‬

‫فه‌رمانی په‌یامبه‌ربن‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا س��ووره‌ی‬

‫ئیسالم‌و هه‌ندیک رێبازی ئایینی‪ ،‬کە ‌دواتر‬

‫ته‌وب ‌ه (ئایه‌ی‪ )63‬واتە‪ :‬ئایا نازانن هه‌ر که‌س‬

‫سه‌ریانهه‌ڵدا‪ ،‬بابه‌تی ه��ۆش‪ ،‬ی��ان عه‌قل‌و‬

‫دژایه‌تی خودا‌و په‌یامبه‌ره‌که‌ی بکات‪ ،‬به‌شی‬

‫کۆده‌نگی زان��ا ئیسالمییه‌کان‪ ،‬ی��ان إجماع‪،‬‬

‫ئاوری جه‌هه‌نده‌مه‌؟‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫وش��ه‌ی ئیسالم‪ ،‬هەشت ج��ار ل��ه ‌قورئاندا‬

‫گیانله‌به‌ران‌و زۆر له‌خه‌ڵک‪ ،‬سوژده‌بۆ خودا‬

‫ه��ات��ووه‌‪ .‬س��ه‌ب��اره‌ت به ‌خ��ۆب��ەده‌س��ت��ه‌وه‌دان‬

‫ده‌ب��ه‌ن؟ هه‌روه‌ها ده‌بێژێت‪ :‬ئاخۆ بێجگه ‌ل ‌ه‬

‫هاتووه‪ :‬بلی من أسلم وجهه ‌لل ‌ه فهو محسن‬

‫ئایینی خودا‪ ،‬چ شتێک ده‌خوازن‪ ،‬کەچی چار‌و‬

‫فأجره ‌عندالل ‌ه (بقرة‪ )112/‬وات��ە‪ :‬به‌ڵێ هەر‬

‫ناچار ئ��ه‌وه‌ی له ‌ئاسمانه‌کان‌و زه‌وی��دای��ه‪،‬‬

‫که‌سێک بێخه‌وش بێت‌و هه‌میشه ‌رووی ل ‌ه‬

‫ملکه‌چی فه‌رمانی ئه‌ون‌و ده‌شگه‌ڕێنه‌وه ‌بۆ‬

‫خودا بێت‌و ئاکار چاک بێت پاداشتی خۆی‬

‫الی ئه‌و‌؟ (‪/8‬آل عمران)‪ .‬له ‌پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬

‫له په‌روه‌رنده وه‌ر‌ده‌گرێت‪ .‬ئه‌وان ترسیان‬

‫هه‌ڵوێستی په‌یامبه‌ردا‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌بێژێت‪:‬‬

‫نایەته‌سه‌رو خه‌میش ناخۆن‪.‬‬

‫ئه‌گه‌ر کێشه‌ت له‌گه‌ڵ ده‌که‌ن‪ ،‬بێژه‌من له‌گه‌ڵ‬

‫الی خ���ودای ئ��ی��س�لام‪ ،‬ن��ه‌ک ته‌نیا م��رۆڤ‬

‫په‌یڕه‌وه‌کانم به‌دڵی پاک‪ ،‬روومان کردووه‌ت ‌ه‬

‫ده‌بێت خۆی به‌و بسپیرێت‌و ملکه‌چی خودا‬

‫خودا (‪/20‬آلعمران) هه‌روه‌ها ده‌بێژێت‪ :‬فأقم‬

‫بێت‪ ،‬به‌ڵکو ه��ه‌م��وو ب��وون��ه‌وه‌رێ��ک ده‌بێت‬

‫وجهک للدین القیم من قبل أن یأتي یوم المرد‬

‫خاوه‌ن ئه‌و په‌سنه ‌بێت‪ .‬ولله ‌یسجد من في‬

‫له‌من الله (الروم‪ .‌)43/‬واتە‪ :‬ده‌سا تۆ روو بک ‌ه‬

‫السموات‌و األرض طوعا أو کرها ‌وظاللهم‬

‫ئەو دینه‌پایه‌داره‌‪ .‬به‌ر له‌و رۆژه‌ی‪ ،‬کە خودا‬

‫بالغد‌و واآلصال (‪/15‬الرعد)‪ ،‬واتا هه‌ر چییەک‬

‫بڕیاریداوه‌‌و ه��ه‌روه‌دی دێت‪ .‬ئه‌وێ رۆژێ‬

‫هه‌یه ‌له ‌نێوان ئه‌م ئاسمان‌و زه‌وینه‌دا‪ ،‬خوا‬

‫ب�ڵ�اوه‌ی ده‌ک���ه‌ن‪ .‬ئ���ه‌وه‌ی خ��ودا ل�� ‌ه چ��اره‌ی‬

‫نه‌خوایی خ��ۆی��ان‌و سێبه‌ره‌کانیان هه‌موو‬

‫م��رۆڤ��ی نووسیبێت‪ ،‬ب��ێ ئ��ه‌م�لاو ئ��ه‌والی��ه‌‪.‬‬

‫به‌یانی‌و ئێواران گشتیان بۆ خودا کڕنۆش‬

‫قل لن یصیبنا اال ماکتب اللە لنا‪ ،‬خ��ودا به‬

‫ده‌که‌ن‌و سوجده ‌ده‌به‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌بێژێت‪:‬‬

‫‌په‌یامبه‌ر ده‌بێژێت‪ :‬بێژ ‌ه بێجگ ‌ه له‌وه‌ی خودا‬

‫ت وما في االرض من‬ ‫لله‌یسجد ما في السموا ‌‬

‫بۆی نووسیوین‪ ،‬تووشمان نایه‌‪ .‬هه‌ر ئه‌و‬

‫داب ‌ة‪ ‎‬والمالئک ‌ة و هم الیستکبرون (‪/49‬النحل)‪،‬‬

‫سه‌روه‌ری ئێمه‌یه‌و پێویسته خاوه‌ن بڕواکان‬

‫واتە‪ :‬هه‌رچی ل ‌ه نێو ئاسمان‌و هه‌رچی له‌نێو‬

‫هه‌ر خۆ به‌خودا بسپێرن (‪/51‬توبة)‪.‬‬

‫زه‌ویندا بزاوی هه‌یه‌و فریشته‌کانیش‪ ،‬سوجده‬

‫ب���ه‌م ج���ۆره ‌ن��ێ��وه‌ڕۆک��ی ئ��ی��س�لام بریتیی ‌ه‬

‫‌بۆ خودا ده‌به‌ن‌و باغریش نین‪ .‬ألم تر أن الله‬

‫ل��ه‌خ��ۆس��پ��اردن ب�� ‌ه خ���ودای پ��ه‌روه‌ردگ��ارو‬

‫‌یسجد له ‌من في السموات‌و من في االرض‬

‫په‌یامبه‌ره‌که‌ی بێ ئ��ه‌وه‌ی مافت هه‌بێت له‬

‫(‪/18‬ال��ح��ج)‪ ،‬واتە تۆ نابینیت ئه‌و که‌سانه‌ی‬

‫‌چاره‌نووسی خۆت‪ ،‬یان له مافی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬

‫وا ل ‌ه نێو ئاسمانه‌کان‌و زه‌وی��ن��دان‌و خۆر‌و‬

‫پرسیاربکه‌یت‪ ،‬ی��ان ره‌خ��ن��ه ل��ه ‌ئاکارێکی‬

‫هه‌یڤ‌و ئه‌ستێره‌کان‌و کۆسار‌و دره‌ختان‌و‬

‫په‌روه‌ردگار بگریت‪ .‬لـــه‌ئایه‌ی ‪11‬ی الـــرعددا‬


‫‪17‬‬

‫ه��ات��ووه‌‪ :‬خ��ودا له ‌هیچ گه‌لێک ناگوڕێت تا‬

‫‌وهو کافر فأوالئک حبطت أعمالهم في الدنیا‬

‫ئه‌وکات ئه‌وان دڵیان ده‌گوڕن‪ .‬ئه‌گه‌ر خودا‬

‫واآلخ���رة وأوالئ���ک أص��ح��اب أل��ن��ار ه��م فیها‬

‫گ��ه‌رک��ی بێت‪ ،‬ت��ی��ره‪ ،‬ی��ان قه‌ومیک تووشی‬

‫خالدون (‪/217‬بقرة‌)‪ ،‬واتە‪ :‬هه‌ر که‌سیش له‬

‫ب��ه‌اڵ ب��ن‪ ،‬ی��ان تووشی ب��ه‌اڵی��ان بکات‪ ،‬هیچ‬

‫‌دین وه‌رگه‌ڕێت‌و بـــ ‌ه خودانه‌ناسی بمرێت‪،‬‬

‫له‌مپه‌ری نایەته‌به‌ر‌و خواش نه‌بێت هیچ که‌س‬

‫ره‌نجخه‌ساری قیامه‌تیش ده‌ب��ن‌و ده‌که‌ون ‌ه‬

‫دۆستایه‌تییان ناکات‪ .‬لـــه ‌الیه‌ک ده‌بێژێت‪:‬‬

‫ناو دۆزەخ��ه‌وه‌‌و بۆ هه‌تاهه‌تای ‌ه تێیدا ده‌بن‪.‬‬

‫تا ده‌روونیان نه‌گوڕن‪ ،‬گوڕانیان به ‌سه‌ردا‬

‫ل�� ‌ه ئ��ای��ه‌ی (‪/2٥‬م��ح��ەم��م��ەد)دا ه��ات��ووه‌‪ :‬ئه‌و‬

‫نایەنێت‪ ،‬ل�� ‌ه الی��ه‌ک��ی دی ده‌ب��ێ��ژێ��ت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬

‫که‌سانه‌ی‪ ،‬کە ‌پ��اش له ‌دی��ن ش��اڕه‌زاب��وون‪،‬‬

‫خۆی‪ ،‬خراپه‌یانی ویست‪ ،‬که‌س به‌ره‌نگاری‬

‫وه‌رگ��ه‌ڕاون‪ ،‬دی��اره ‌شه‌یتان دنـــه‌ی داون‌و‬

‫نابێت‪.‬‬

‫کـــاره‌کانی بـــۆ خـــه‌ماڵندوون‪ .‬لـــه ‌ئایه‌ی‬

‫هه‌رچه‌ند له ‌ئایه‌ی (‪256‬ی بقرة)‌دا هاتوو ‌ه‬

‫(‪/76‬ال��ن��س��اء)دا ه��ات��ووه‌‪ :‬ئ��ه‌وان��ه‌ی خ��اوه‌ن‬

‫زۆرێ��ک له ‌هه‌ڵبژاردنی دیندا نییه‌‪ ،‬رێگای‬

‫ب����اوەڕن لـــه ‌رای خ����ودادا غ���ه‌زا ده‌ک���ه‌ن‪.‬‬

‫دروست ل ‌ه نادروست ئاشکاره‌‪ ،‬کەچی الی‬

‫ئه‌وانه‌ش‪ ،‬کە خودانه‌ناسن‪ ،‬ل ‌ه رێگای تاغوت‬

‫خودا ته‌نیا ئیسالم وه‌ک ئایین په‌سندکراوه‌‪،‬‬

‫شه‌ڕده‌که‌ن‪ .‬ده‌سا بـــچن ‌ه شه‌ڕی ئـــه‌وانه‌ی‬

‫قورئان ده‌بێژێت‪ :‬إن ألدین عندالل ‌ه أإلسالم‬

‫دوستی شه‌یتانن‪ ،‬فێڵی شه‌یتان زه‌بوون‌و بێ‬

‫(‪/19‬آل��ع��م��ران)‪ ،‬وات��ا دی��ن الی خ��ودا تەنیا‬

‫هێز‌و پێزه‌‪ .‬له‌ئایه‌ی ‪137‬ی هه‌مان سووره‌دا‬

‫ئیسالمە‪ .‬الی خودا بێجگه‌له‌ئیسالم ئایینێکی‬

‫هاتووه‌‪ :‬ئه‌وانه‌ی یه‌که‌مجار بڕوایان هێنا‪،‬‬

‫دی په‌سند ناکرێت‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ده‌بێژێت‪ :‬ومن‬

‫پاشان په‌شیمان بوونه‌وه‌‪ ،‬دووبار ‌ه بڕوایان‬

‫یبتغ غیر االسالم دینا فلن یقبل من ‌ه وهو في‬

‫هێنا دوات����ر ح��اش��ای��ان ل��ێ��ک��رد‪ ،‬ئ���ه‌و ج��ار‬

‫اآلخ��رة من الخاسرین (‪/85‬آلعمران)‪ ،‬واتە‪:‬‬

‫خودانه‌ناسییان پته‌وتربوو‪ ،‬هه‌رگیز خودا‬

‫که‌سێک بێجگه ‌ل��ه ئیسالم ئایینێکی دیکه‬

‫نایانبه‌خشێت‌و رێگایه‌کیان نیشان نادات‪ .‬ل ‌ه‬

‫‌هه‌ڵبژێرێت‪ ،‬بۆ هه‌میشه ‌لێی قبوڵناکرێت‌و له‬

‫ئایه‌ی (‪4‬ی سووره‌ی محەممەد)دا هاتووه‌‪:‬‬

‫‌دوارۆژدا له ‌ریزی زیانبارانه‌‪ .‬په‌سندکردنی‬

‫واذا لقیتم الذین کفروا‪ ،‬فضرب الرقاب‪ .‬واتە‪:‬‬

‫ئایینی دی ن���اره‌وای���ه‌و ئ��ه‌گ��ه‌ر ئیسالمیش‬

‫هه‌رکات تووشی ئه‌و بێدینان ‌ه بوون ل ‌ه ملیان‬

‫په‌سندکرا مافی پ��ژوان��ب��وون��ه‌وه ‌نییه‌‪ .‬له‌م‬

‫ده‌ن‪ .‬پ��اش ونجڕنجڕکردنیان شه‌ته‌کیان‬

‫ئایینه‌دا ئ���ه‌وه‌ی پ���ه‌ژوان ببێته‌وه‌‪ ،‬س��زای‬

‫ده‌ن‪ .‬ئه‌وسا‪ ،‬یان ب ‌ه چاک ‌ه ئازادیان بکه‌ن‪،‬‬

‫م��ران��دن��ه‌‪ .‬وم��ن یرتد منکم ع��ن دین ‌ه فیمت‬

‫ی��ان به‌رخوینیان ل��ێ بستێنن‪ .‬هه‌تا شه‌ڕ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫کۆتایی پێدێت‪ .‬ئه‌گه‌ر خودا بیویستبای ‌ه بۆ‬

‫ده‌خۆن‪.‬‬

‫خۆی تۆڵه‌ی لێ ده‌ستاندن‪ ،‬به‌اڵم ویستی ب ‌ه‬

‫نموونه‌ی ب��ه‌ره‌وروو ب��وون له‌گه‌ڵ پ��ه‌ژوان‬

‫یه‌کتریتان بئازموونێت‪ ،‬ئه‌و که‌سانه‌ش‪ ،‬کە‬

‫ب���ووان‪ ،‬ره‌ف��ت��اری ئه‌بوبه‌کر‌و عومه‌ر دوو‬

‫‌له ‌رای خ��ودا ک��وژراون‪ ،‬کرده‌یان به ‌فیڕۆ‬

‫جێگری دوای ک��ۆچ��ی دوای���ی په‌یامبه‌ر ‌ه‬

‫ناچێت‪.‬‬

‫له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی ناویان نان (اهل ردة)‪‌ ،‬واتا‬

‫باش ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر ل�� ‌ه ملیان ب���ده‌ن‌و ونجڕنجڕ‪،‬‬

‫له ‌ئایین په‌ژوان بووان‪ .‬دوای کۆچی دوایی‬

‫یان په‌لپه‌لیان بکه‌ن‪ ،‬ئیتر چی ئ��ازاد بکه‌ن‪،‬‬

‫په‌یامبه‌ر‪ ،‬زۆر ل�� ‌ه خێڵه‌کانی ع���ه‌ره‌ب‪ ،‬ل ‌ه‬

‫یان به‌رخوین له ‌کێ بستینن؟ ل ‌ه (په‌رتوکی‬

‫ئایین په‌ژوان بوونه‌و ‌ه (تاریخ تبري‪ ،‬به‌رگی‬

‫سه‌حێحی بوخاری به‌رگی‪ 4‬ل‪216‬و به‌رگی ‪9‬‬

‫چوار‪ ،‬ل‪ .)1370‬دوای دیاریکردنی ئه‌بوبه‌کر‬

‫ل‪)201‬دا هاتووه‌‪ :‬سزای کەسانی په‌ژیوانبوو‬

‫ب ‌ه جێگری په‌یامبه‌ر‪ ،‬به رێنوێنی عومه‌ر‪،‬‬

‫ل ‌ه ئایین‪ ،‬مه‌رگه‌‪ .‬سه‌باره‌ت ب ‌ه ملکه‌چنه‌که‌ران‬

‫ده‌سبه‌جێ بڕیاردرا‪ ،‬له‌ژێر ناوی (اهل ردة)‬

‫ده‌ب��ێ��ژێ��ت‪ :‬ق��ال ‌وم��ن کفر فأمتعه ‌قلیال ثم‬

‫دا‪ ،‬سه‌رکوتیان بکه‌ن‪ .‬له ‌راستیدا ئ��ه‌وان‬

‫أضطر ‌ه الی عذاب النار وبئس المصیر (‪/126‬‬

‫هاوپه‌یمانی خۆدی په‌یامبه‌ر بوون‌و خۆیان‬

‫بقرة)‪ ،‬واتا هه‌ر که‌سێکیش حاشابکات‪ ،‬وا‬

‫له ‌به‌رانبه‌ر پاراستنی بڕگه‌کانی ئاییندا‪ ،‬به‬

‫ده‌که‌م سه‌ر‌ده‌مێکی که‌م رایبوێرێت‪ ،‬ئه‌وسا‬

‫‌به‌رپرسیار ن��ه‌ده‌زان��ی‪ .‬ئه‌بوبکر‌و هه‌روه‌ها‬

‫به‌ره‌و ئازاری تینی ئاور‌و چاره‌ره‌شی به‌ڕێی‬

‫ع��ه‌ل��ی��ش ت��ێ��ک��ڕا ب��ه‌خ��ال��ی��دی ک���وری وه‌ل��ی��د‬

‫ده‌که‌م‪ ،‬ل ‌ه به‌رانبه‌ردا بۆ خاوه‌ن بڕواکان‪ ،‬ل ‌ه‬

‫فه‌رمانیان دا‪ ،‬هه‌ر که‌س ل ‌ه ئایین وه‌رگه‌ڕاوه‌‪،‬‬

‫ئایه‌ی (‪ 69‬المائدةو ‪48‬ی االنعامدا هاتوو ‌ه‬

‫له ‌ملی ب��ده‌ن‌و به ‌ئ��اور بیسووتێنن‌و ژن‌و‬

‫ن وأصلح فالخوف علیه ‌م وال‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬فمن آم ‌‬

‫منداڵه‌کانیشی ب�� ‌ه دی��ل ب��گ��رن‌و بێجگه ‌‌ل ‌ه‬

‫هم یحزنون‪ .‬واتە‪ :‬ئه‌وانه‌ی بڕوایان هێناوه‌‌و‬

‫گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ ئیسالم‪ ،‬هیج چشتێک له ‌که‌س‬

‫کاری چاک ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ ،‬هیچ ترسێکیان‬

‫قبوڵ مه‌که‌ن‪( .‬تبري‪ ،‬هه‌مان‪ ،‬ل ‪1379‬به‌والوه‌)‪.‬‬

‫ل ‌ه س��ه‌ر نییه‌‌و خه‌میش ن��اخ��ۆن‪ .‬ل ‌ه ئایه‌ی‬

‫ئه‌و ‌ه ل ‌ه کاتێکدایه‌‪ ،‬کە ئه‌وان ‌ه بڕوایان به‌ئایینی‬

‫(‪62‬ی ال��ب��ق��رة)‌دا ه��ات��ووه‌‪ :‬ئ��ه‌وان��ه ‌ب��ڕوای��ان‬

‫ئیسالم نه‌هێنابوو‪ ،‬تا بۆ وه‌رگه‌ڕان له‌ئایین‪،‬‬

‫هێناوه ئه‌وانه‌ش بوونه‌جوله‌که‌‪ ،‬سوببی‪ ،‬یان‬

‫سزای به‌وجۆر ‌ه بدرێن‪ ،‬ئه‌وان ته‌نیا ملیان‬

‫فه‌له‌کانیش هه‌رکامیان ب��اوەڕی هه‌بێت ب ‌ه‬

‫دانواندبوو‪ ،‬باج ب ‌ه ده‌سه‌اڵتی مه‌دین ‌ه بده‌ن‌و‬

‫خ��ودا‌و رۆژی سه‌اڵ‌و ئاکاری چاک ره‌چاو‬

‫وه‌ک وتم‪ ،‬له‌و پێوه‌ندییه‌دا له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ر‬

‫بکات‪ ،‬نه ‌هیچ ترسیان ل ‌ه س��ه‌ره‌و نه ‌خه‌م‬

‫په‌یمانێکیان مۆر کردبوو‪ ،‬له‌به‌رانبه‌ر نەدانی‬


‫‪19‬‬

‫ئه‌و باجه‌دا‪ ،‬جێگری په‌یامبه‌ر فه‌رمانی ‌دا‪،‬‬

‫له ‌ش��ه‌ڕدا به ‌دیل گیرابوو‪ ،‬بکه‌نه ‌چ��وارد ‌ه‬

‫هێرش بکرێته ‌س��ه‌ری��ان‪ .‬خالید گشت ئه‌و‬

‫پارچه‌وه ‌(هه‌مان سەرچاوە‪ ،‬ل‪ 269‬ـ‪،)265‬‬

‫ی دوای کۆچی دوای��ی په‌یامبه‌ر به‬ ‫خه‌ڵکە ‌‬

‫هه‌روه‌ها موته‌وه‌کێلی‌عه‌بباسی‪ ،‬که‌سێکی به‬

‫‌نیشانی ش���ادی‪ ،‬ده‌ستیان ره‌ن��گ کردبوو‬

‫‌ناوی عوتار‌د به ‌تاوانی وه‌رگه‌ڕان له دینی‬

‫کوشت‌و فه‌رمانی دا له‌ئاوردا سووتاندیانن‌و‬

‫‌ئیسالم‌و گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ سه‌رئایینی مەسیحی‪،‬‬

‫له ‌سه‌ره‌کانیان کۆچک کوانویان دروستکرد‬

‫کوشت (هه‌مان سەرچاوە‪ ،‬ل ‪ 321‬ـ‪.)322‬‬

‫(شوجاعه‌دین شه‌فا‪ ،‬پێشوو‪ ،‬به‌رگی یه‌که‌م‪،‬‬

‫ئ��ه‌م��ه ‌ل�� ‌ه کاتێکدایه‌‪ ،‬ک��ە ل��ه ‌چ��ه‌ن��د شوێنی‬

‫‪ 206‬ــ ‪.)208‬‬

‫دیکه‌ی قورئان بۆ نموون ‌ه ل ‌ه ئایه‌ی (‪256‬ی‬

‫اڵ وه‌زیری باره‌گا‪،‬‬ ‫محه‌ممه‌د کوڕی عو‌به‌یدوڵ ‌‬

‫س���ووره‌ی ب��ق��رة)‌دا‪ ،‬ده‌بێژێت‪ :‬ال إک��را ‌ه في‬

‫ب ‌ه تاوانی زه‌ندیک‪ ،‬یان مانه‌وەی بوونی‪ ،‬به‬

‫الدین‪ ،‬واتا گوشار‌و زۆره‌ملێ له‌په‌سندکردنی‬

‫‌‌ده‌ستی مه‌هدی عه‌بباسی‪ ،‬سه‌ری قرتێندرا‪.‬‬

‫ی ومن یبتغ‬ ‫ئاییندا نییه‌‪ ،‬بەاڵم ئەوان بە ئایە ‌‬

‫ل�� ‌ه س��ووری��ی��ه‪ ،‬چ��ه‌ن��د ک��ه‌س��ی ب���ه‌و ت��اوان�� ‌ه‬

‫غیر االس�لام دینا فلن یقبل منە‪ ،‬رەفتاریان‬

‫کوشت‌و کتێبه‌کانیانی دڕی‪ .‬هادی عه‌بباسی‪،‬‬

‫ک����ردووە‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ل�� ‌ه س���ووره‌ی (یونس‬

‫چه‌ند که‌س یه‌ک له‌وان ‌ه یه‌زدان کوڕی بازانی‬

‫ئایه‌تی ‪)99‬دا ده‌بێژێت‌‪ :‬ولو شاء ربک آلمن‬

‫به‌و تاوان ‌ه کوشت (اسالم در ایران‪ ،‬به‌رگی‬

‫م��ن ف��ي االرض کلهم جمیعا‪ ،‬أف��أن��ت تکر ‌ه‬

‫یه‌که‌م‪ ،‬ل‪237‬ــ‪ )245‬هه‌روه‌ها دوو که‌نیزه‌کی‪،‬‬

‫الناس حتی یکونوا موءمنون؟ وات��ا ئه‌گه‌ر‬

‫کە پێ واب��وو ‌تامیان له ‌یه‌کتر چێشتووه‌‪،‬‬

‫په‌روردگارت بیویستبای ‌ه گوشارێک ل ‌ه دیندا‬

‫سه‌ربڕیوه ‌(هه‌مان سەرچاوە‪ ،‬ل‪249‬ــ‪.)250‬‬

‫بایه‌‪ ،‬خۆی ده‌یتوانی گشت خه‌ڵکی سه‌رزه‌وی‬

‫هارونه ره‌شیدیش ده‌یانجار ب ‌ه ناوی زه‌ندیک‪،‬‬

‫ناچار بکات ئایینی ئیسالم په‌سند بکه‌ن‪ .‬ئایا‬

‫نزیکه‌کانی خۆی کوشتووه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه ئه‌نه‌س‬

‫ده‌خوازی بیرو بڕوای خۆت‌ب ‌ه سه‌ر خه‌ڵکی‬

‫ناوێکی به‌تاوانی الیه‌نگری له‌به‌رمه‌کییه‌کان‬

‫دیکه‌دا بسه‌پێنیت؟ هه‌روه‌ها ل ‌ه ئایه‌ی (‪21‬ی‬

‫وه‌ک زه‌ندیک‪ ،‬کوشتووه ‌(هه‌مان سەرچاوە‪،‬‬

‫س���وره‌ی الغاشیة)‌دا ده‌ب��ێ��ژێ��ت‪ :‬فذکر إنما‬

‫ل‪ .)261‬ه��ه‌زاران دیلی به ‌ناوی الیه‌نگرانی‬

‫أنت مــذکر‪ ،‬لســـت علیهم بـــمصیطر‪ ،‬واتا‬

‫بابه‌کی خوڕه‌م‌دین‪ ،‬له ‌کرماشاندا کوشت‌و‬

‫وه‌بیر بێنه‌و ‌ه تۆ ته‌نیا وه‌بیر هێنه‌ره‌وه‌ی‪،‬‬

‫بفرۆشن‪.‬‬

‫تۆ به ‌سه‌ر ئه‌واندا زاڵ نیت‌‪ ،‬کە ئه‌ ‌م به‌ڵگان ‌ه‬

‫ناوبراو له‌سه‌ر ‌ه مه‌رگیدا‪ ،‬فه‌رمانی دا به‌شیر‬

‫له‌گه‌ڵ چه‌مکی ئایه‌ته‌کانی سه‌ره‌وه‌‌و ‌فتوای‬

‫کوڕی لــــه‌یس‪ ،‬کە دژی ده‌سه‌اڵته‌که‌ی بو ‌و‬

‫خه‌لیفه‌کان‪ ،‬ب��ه ‌ی��ه‌ک��ج��اری ن��ات��ه‌ب��ان‪ .‬ت��ازه‬

‫فــــه‌رمانیدا‬

‫ژن‌و‬

‫مناڵه‌کانیان‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫‌بڕوا هێنانیش به رێگادانی خودایه‪‌ .‬وه‌ک له‬

‫هاتووه‌‪ :‬ئه‌وه‌ی له‌ئێو ‌ه له‌دینی وه‌رگه‌ڕێت‌و‬

‫‌ئایه‌تی‪100‬ی ئه‌م سووره‌یەدا ده‌بێژێت‪ :‬وما‬

‫بمرێت‌و کافریش بێت‪ ،‬ئه‌وانه‌له‌دنیا‌و رۆژی‬

‫کان لنفس أن توءمن إال ب��إذن الله ‌‌ویجعل‬

‫سه‌اڵدا‪ ،‬ره‌فتاریان بیهوده‌ی ‌ه ‪ ،‬ئه‌وان یارانی‬

‫الرجس علی الذین الیعقلون‪ .‬واتا هیچ که‌س‬

‫ئاورن‌و بۆ هه‌میشه‌ تێداده‌میننه‌وه‌‪.‬‬

‫نه‌بوو ‌ه ب��ڕوا بێنێت‪ ،‬مه‌گەر ه��ه‌ر به ‌ئیزنی‬

‫وه‌ک له ‌پێشدا گوترا‪ ،‬ئه‌م ئایینه‪‌ ،‬شۆڕاوه‌ی‬

‫خودا‪ ،‬خودا کرێتی بۆ ئه‌وان ‌ه بڕیارداوه‌‪ ،‬کە‬

‫ئایین ‌ه سامییه‌کانه‌‪ ،‬کە‌ریشه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه‬

‫‌تێناگه‌ن‪ .‬لێره‌دایه‌‪ ،‬کە ب ‌ه زه‌قی جیاوازی ل ‌ه‬

‫‌بـــۆ قه‌ومی یـــه‌هود‪ ،‬یان کوڕانی ئیسرائیل‪.‬‬

‫نێوان ئایه‌و سووره‌کانی مه‌ککی‌و مه‌ده‌نیدا‪،‬‬

‫ه���ه‌ر ب��ـ��ـ��ـ��ۆی��ه ‌ل��ه ‌ئ����ه‌رێ‌و ن����ه‌رێ‌و ره‌وا‌و‬

‫ئاشکرا ده‌بێت‪ .‬تاز ‌ه ل ‌ه ئایین وه‌رگه‌ڕاوێک‪،‬‬

‫ناڕه‌واکانیدا‪ ،‬به‌شێکی به‌رچاوی له ئایینه‌کانی‬

‫کە فه‌ساد له ‌س��ه‌رزه‌وی نه‌کا‪ ،‬له ‌ئیسالمدا‪،‬‬

‫پێش خۆی‌و به‌شێک له‌داب‌و نه‌ریتی عه‌ره‌بی‬

‫ف��ت��وای کۆشتنی ن��ادرێ��ت‌و س���زای ل��ه ‌دین‬

‫پێش سه‌رهه‌ڵدانی خ��ۆی‪ ،‬وه‌رگ��رت��ووه‌و له‬

‫وه‌رگ�����ه‌ڕاو ل�� ‌ه جیهانێکی دی��ک��ه‌دای��ه‌‪ .‬هیچ‬

‫‌راستیدا بێجگه ‌له ‌باسگه‌لی وه‌ک ئافڕاندن‌و‬

‫ئایه‌تێک له ‌قورئاندا‌و هیچ فه‌رمووده‌یه‌کێش‬

‫ب��ه‌ه��ه‌ش��ت‌و دۆزه‌خ‪ ،‬ک��ە ‌به‌شێکی زۆری‬

‫نابیندرێت‪ .‬دان به‌کوشتنی ئه‌و که‌سه‌دا بنێت‬

‫ئه‌وانیش له‌ئایینی زه‌رده‌شت‌و باسی ئافراندن‬

‫کە ته‌نیا تاوانیان ئه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه دین وه‌رگه‌ڕاون‌‪.‬‬

‫له‌ته‌وراتی یه‌هود وه‌رگیراوه‌‪ ،‬بناخه‌ی فێقهی‬

‫له س��وورەی (ا‌لمائدة ئ��ای��ه‌ی‪)54‬دا هاتووه‌‪:‬‬

‫ئیسالمی ل ‌ه سه‌ر ئه‌و میراتان ‌ه دان��راوه‌‪ .‬به‬

‫ئ��ه‌ی گ��ه‌ل��ی خ���اوه‌ن ب����اوڕان‪ ،‬ه��ه‌رک��ه‌س له‬

‫‌گشتی مەسیحییه‌ت‌و ئیسالم یاساگه‌لی‬

‫‌دینی خ��ۆی پاشگه‌زببێته‌وه‌‪ ،‬خ��ودا له‌مالو‬

‫کۆمه‌‌اڵیه‌تی‌و پێوه‌ندییه‌کانی تاکه‌که‌سه‌کان‬

‫ئه‌وال کۆمه‌ڵی وا ده‌خاته‌ڕوو‪ ،‬خۆشی بوێن‪،‬‬

‫پ���ێ���ک���ه‌وه‪ ،‬ل���ه‌ئ��ای��ی��ن��ی ی���ه‌ه���ود ف��ێ��رب��وون‪.‬‬

‫ئه‌وانیش خودایان خۆش بوێت‌و ل ‌ه حاندی‬

‫داستانه‌کانی قورئان‌و قاره‌مانه‌کانیان‪ ،‬به‬

‫خاوه‌ن باوەڕان نه‌رم‌و نیان ده‌جوڵنه‌وه‌‌و ل ‌ه‬

‫‌هه‌ندێک گورانکاری‪ ،‬یاساگه‌لی توڵه‌‪ ،‬میرات‪،‬‬

‫به‌رانبه‌ر دین دوژمناندا‪ ،‬سه‌ربڵندو توندو‬

‫کـــڕین‌و فــرۆشتن‪ ،‬زەکات‪ ،‬خێرات‪ ،‬خمس‪،‬‬

‫تیژن‪ ،‬له رای خودا غه‌زا ده‌که‌ن‌و ل ‌ه ته‌شه‌ری‬

‫به‌رده‌بارانکردنی تاوانبارانی داوێ��ن پیسی‬

‫سه‌رکۆنه‌که‌ران ناترسن‪ .‬ئه‌مه ‌زێده‌خه‌اڵتیک ‌ه‬

‫(وه‌ک ژنان‌و پیاوان)‌و سازدانی مزگەوت‪ ،‬کە‬

‫ل ‌ه خ��وداوه‌‪ ،‬ب ‌ه هه‌رکه‌سیک خۆی حه‌زبکات‬

‫‌ل ‌ه سه‌ر بناغه‌ی سناگوگی یه‌هود‪ ،‬سازکراوەو‬

‫پێیده‌به‌خشێت‪ ،‬خوا زانایه‌‌و له‌به‌خشین زۆر‬

‫ن له ‌ئایینی یه‌هود دایه ‌(وانسان خدا‬ ‫ریشه‌یا ‌‬

‫ده‌ستئاوه‌اڵیه‌‪ ،‬ی��ان ل ‌ه س��ووره‌ی به‌قه‌ره‌دا‬

‫را آفرید‪ ،‬الف‪ ،‬ب‪ ،‬ل‪.).34‬‬


‫‪21‬‬

‫گه‌لۆ‪ ،‬به ‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و راستییه‪ ،‬کە‬

‫ک��ە په‌یامبه‌ر ل�� ‌ه مه‌کک ‌ه ب��وو‪ ،‬بـــۆچوونی‬

‫‌په‌یامبه‌ری ئیسالم خ��ۆی به ‌درێ��ژه��ده‌ری‬

‫ئایه‌ته‌کانی قورئان سه‌باره‌ت ب ‌ه جوله‌که‌‌و‬

‫رێگای په‌یامبه‌رانی به‌نی ئیسرائیل ده‌ناساند‌و‬

‫مەسیحییه‌کان له ب��اری ‌په‌سندکردن‌و دان‬

‫قورئانیش دان به‌وه‌دا ده‌نێت‌و ئایینه‌که‌ی به‬

‫پێدانانی ئایینی ئ��ه‌وان��دا‪ ،‬ئه‌رێنی‌و ب��ه‌ره‌و‬

‫‌تەواوکه‌ری ئه‌و دوو ئایین ‌ه گه‌وه‌ره (ئایینی‬

‫پیش ده‌چ��ووو‪ .‬له ‌ساڵی یه‌که‌می مانه‌و ‌ه ل ‌ه‬

‫یه‌هود‌و فه‌له) ده‌نا‌ساند‪ ،‬ه��ۆی ‌تێکچوونی‬

‫مه‌دینه‌شدا‪ ،‬ره‌وتەکە هه‌روه‌ها بوو‪ .‬بۆ وێنـ ‌ه‬

‫نێوان یه‌هودییـه‌کانی دانیشتووی له‌ندی‬

‫ئایه‌کانی (‪ 39‬ـ‪ 42‬سووره‌ی بقرة)‪ .‬له ‌ساڵی‬

‫ع���ه‌ره‌ب‌و په‌یامبه‌ری ئیسالم ل��ه‌و ک��ات��ه‌دا‪،‬‬

‫دووه‌م��ه‌و ‌ه نیشانه‌گەلی دڕدۆنگی له نێوان‬

‫ل�� ‌ه س��ه‌ر چ ب��وو؟ ب��اری الوازی ئ��اب��ووری‬

‫موسوڵمان‌و جـــوله‌که‌کان‪ ،‬خۆیا ده‌کرێت‪.‬‬

‫کۆمه‌ڵگای ئ��ه‌وک��ات��ی ئیسالم ب���وو‪ ،‬ک��ە ‌به‬

‫ئ��ه‌ی زاوزی��چ��ی ئیسرائیل‪ ،‬له ‌بیرتان بێت‪،‬‬

‫ی یه‌هودییه‌کان‪،‬‬ ‫کۆشتن‌و‌تـــااڵنکردنی سامـان ‌‬

‫چه‌نده‌م چاک ‌ه ده‌گه‌ڵ کردوون‪ ،‬په‌یمانی من‬

‫ک��ە‌زۆرب���ه‌ی���ان ده‌س��ڕه‌ن��گ��ی��ن‌و دوک��ان��دار‌و‬

‫به‌جێ بێنن‪ ،‬منیش ئه‌و په‌یمانه‌ی پێم داون‪،‬‬

‫ده‌وڵه‌مه‌ند‌و خاوه‌ن قه‌اڵ‌و خانوبه‌ره‌ی باش‬

‫پێکی دێنم‌و هه‌ر ته‌نیا ل ‌ه خۆم بترسن‪44 .‬ی‬

‫ب��وون‪ ،‬دۆخه‌که ‌له بارکرا ه��ه‌روه‌ه��ا ترس‬

‫سورەی بقرة ده‌بێژێت‪ :‬ئاخۆ ئێوه‪ ،‬کە‌فه‌رمان‬

‫ل�� ‌ه ش��ع��ور‌و تیگه‌یشتنی ئ���ه‌وان ل��ه ‌ژیانی‬

‫به‌و مه‌ردم ‌ه ده‌ده‌ن چاکه ‌بکه‌ن‪ ،‬خۆتانی لێ‬

‫شارنشینی‌و ئه‌وه‪ ،‬کە‌خاوه‌نی شارستانییه‌تی‬

‫ب ده‌خوێننه‌وه‌؟‬ ‫هه‌ڵداوێرن هه‌ر خۆشتان کتێ ‌‬

‫که‌ون بوون له‌ناوچه‌که‌داو ئاگادار بوون لە‬

‫ده‌سا چیتان ‌ه تێ ناگه‌ن؟‪ .‬به‌اڵم مەسیحییه‌کان‪،‬‬

‫چەمکەکانی ق��ورئ��ان‌و راسپاردەکانی‪ ،‬یان‬

‫ناین ‌ه نێو بازنه‌که‌وه‌‪ .‬ره‌خنه‌گه‌لی به‌خشک ‌ه‬

‫ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا‪ ،‬ب��ه‌و ج��ۆر ‌ه ق��ورئ��ان ده‌ب��ێ��ژێ‪،‬‬

‫به‌ره‌به‌ر ‌ه له‌ئایه‌ته‌کانی (نساء‪ ،47 ،‬مائده‌‪59 ،‬‬

‫یه‌هودییه‌کان ل ‌ه ئایینی موسا‪ ،‬ترازابوون‌و‬

‫‪ ،‌66،‬وە چه‌ندین ئای ‌ه له‌بەقەره‌دا خۆ ده‌نوێنن‪.‬‬

‫ئ��ه‌و ‌ه فه‌رمانی خ��ودا بـــوو‪ ،‬ک��ە ‌په‌یامبه‌ر‬

‫جوله‌که‌کان ب ‌ه س��وو‌و سه‌له‌م خ��واردن به‬

‫ده‌بوو ‌راسوڕێسیان بکا؟ موسوڵمانه‌کان‌و‬

‫‌پێچه‌وانه‌ی یاسای ته‌ورات‪ ،‬تاوانبارده‌کرێن‬

‫چه‌مکه‌کانی ئ��ه‌و ئایه‌تانه ‌له مه‌دینه‌دا له‌و‬

‫بڕوانه‌‪ :‬نساء ‪153‬ـ��ـ‪161‬و به ‌ده‌ستتێوه‌ردان‬

‫ب��واره‌دا هاتوون‪ ،‬بۆ چوونی دووه‌م په‌سند‬

‫له‌کتێبی ئاسمانی خۆیاندا له‌رێگای قرتاندنی‬

‫ده‌ک�����ه‌ن‌و ل��ێ��ک��ۆڵ��ه‌ره‌وان��ی ک��ۆم��ه‌ڵ��ن��اس��ی‌و‬

‫به‌شێک له‌وان‪ ،‬تاوانبارده‌کرێن‪ .‬بڕوان ‌ه بقره‌‪،‬‬

‫فه‌لسه‌فه‌و تێڕامانی کۆمه‌‌ڵناسیانه‌‪ ،‬به‌شی‬

‫‪ 70‬ـ‪76‬و نساء ‪46‬و ‪‌51‬و ‪ .47‬و ئەوجار لە‬

‫یه‌که‌م به‌راست ده‌زانن‪ .‬ل ‌ه گشت ئه‌و کاتانه‌دا‌‪،‬‬

‫پێوەندی لەگەڵ ب��ڕی��اردان بۆ گۆڕانکاری‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫رۆژووی یوم کیپوری یەهودییەکان‪ ،‬ده‌بێت ‌ه‬

‫(مائدة ‪ 71‬ـ‌‪ ،74‬توبة ‌‪ 30‬ـ‪‌)35‬و سه‌رئه‌نجام‬

‫مانگی ره‌م���ه‌زان‌و رووگ���ه‌ش ل ‌ه مزگەوتی‬

‫هه‌ردووکیان وه‌ک دوژمنی ئیسالم پیناسه‬

‫دوورت��ر‪ ،‬یان اقصی‪ ،‬ده‌بێت ‌ه ماڵی خودا له‬

‫‌ده‌کرێن (بقرة‌‪ ،120‬مائدة‌‪ 51‬و‪.)52‬‬

‫‌مه‌ککه ‌(بقرة‌‪ ،150 ،147 ،142‌ ،‬مائدة ‪.)82‬‬

‫به‌م جۆر ‌ه کێشه‌ی ئه‌و سێ ئایینه ‌سامییه‌‪،‬‬

‫دوای ئه‌مه‌یه‌‪ ،‬ک��ە ب��ه ‌ک���رده‌وه‌‪‌ ،‬رووداوی‬

‫ه��ه‌ت��ا ه��ه‌ن��ووک�� ‌ه درێ�����ژه‌ی ک��ێ��ش��اوه‌! ه��ه‌ر‬

‫خوێناوی له‌گه‌ڵ جـــوله‌که‌کان دێت ‌ه ئاراوه‌‌و‬

‫ج��ۆرێ��ک ب��ێ��ت‪ ،‬هه‌ڵوێست‌و م��ام��ه‌ڵ��ه‌ی ئه‌و‬

‫عه‌شیره‌ی جوله‌که‌ی بەنو قینقاع‪ ،‬سه‌رکوت‬

‫کاتی په‌یامبه‌ری ئیسالم له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگای‬

‫ده‌کرێت‌و ل ‌ه مه‌دین ‌ه وه‌ده‌ر ده‌ندرێن‌و گشت‬

‫یـــه‌‌هـــود‌و‬

‫دژک��ـ��ـ��ـ��رده‌وه‌ی‬

‫سامانیان له‌الیه‌ن موسوڵمانه‌کانه‌وه‌‪ ،‬تـــااڵن‬

‫ی ئیسالم‪ ،‬بناغه‌ی‬ ‫ئــــه‌وانە لــــه‌گه‌ڵ دیــــارده‌ ‌‬

‫ده‌کرێت‪ ،‬پاش ماوه‌یه‌ک نۆر ‌ه ب ‌ه بەنونزیر‬

‫دوژمنایه‌تییه‌کی گه‌وره‌ی له‌نێوان په‌یڕه‌وانی‬

‫ده‌گا‌و ئه‌وانیش به‌و چاره‌نووس ‌ه گرفتارده‌بن‬

‫ئه‌و دوو ئایینه گه‌وره‌دا (ئیسالم‌و یەهودییەت)‬

‫هه‌روه‌ها دوات��ر کۆشتاری نۆ سەد پیاوی‬

‫دامه‌زراند‪ ،‬کە ‌هه‌تا هه‌نووکه ‌زیانی گەورەو‬

‫(بني قریظه)‌‪ ،‬ده‌ستپێده‌کا‌و ژن‌و منداڵیان‬

‫قه‌ره‌بوو نه‌کراوی لێکه‌وتووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ماکه‌ی‬

‫به ‌دیلی ده‌گ��رن‌و سامانیان ت��ااڵن ده‌ک��ه‌ن‪.‬‬

‫ئ��ه‌و هه‌ڵوێستانه‌‪ ،‬هه‌رئێستا لـــه ‌ناوچه‌ی‬

‫له ‌ساڵی حه‌وته‌می کۆچیدا‪ ،‬قه‌اڵی خیبری‬

‫رۆژهه‌اڵتی ناوەڕاستدا بارودۆخیکی وه‌های‬

‫جوله‌که‌‌کان تێکده‌قرمێنن‪ ،‬کە ‌پێشتر لــــە‬

‫خوڵقاندووه‪ ،‬کە ‌هه‌رکات‌و ساتێک ئه‌گه‌ری‬

‫‌ســـووره‌ی (فتح)دا مزگێنی ئه‌و ده‌سکه‌وت‌و‬

‫تێکهه‌ڵچوونی خوێنینی رێ��ک��خ��راو‪ ،‬ی��ان‬

‫هــــه‌ڵوێست‌و‬

‫سه‌رکه‌وتنه‪ ،‬دراوه‌‪.‬‬

‫گرووپه ‌ئیسالمی‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه ده‌مارگرژه‌‌کانی‬

‫ب���ه‌ره‌وڕوو ب��وون له‌گه‌ڵ مه‌سیحییه‌کانیش‬

‫ئیسالم‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌هک��ان��ی فه‌له‌یی ب ‌ه‬

‫که‌م‌و زۆر‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌ڕوات‪ ،‬ل ‌ه سه‌ره‌تاو ‌ه‬

‫گشتی‌و له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل به‌تایبه‌تی‪،‬‬

‫وه‌ک جوله‌که‌کان په‌سنبێژییان بۆ ک��راوه‬

‫ل ‌ه هه‌رکاتێکی دیک ‌ه زیاتره‌‪ ،‬ئه‌م برینه‌‌‪ ،‬کە‬

‫‌(بقرة‌‪ ،59 ،‬مائدة ‌‪ ،7‬حدید‪ ،)27‬به‌اڵم دواتر‪،‬‬

‫شوێنی ش��م��ش��ێ��ری‪1400‬س��اڵ ل��ه‌م��ه‌وب��ه‌ره‌‪،‬‬

‫ل�� ‌ه ج��ول��ه‌ک��ه‌ک��ان ج��ی��اده‌ک��رێ��ن��ه‌وه‌‌و ئ��ه‌وج��ار‬

‫ب��ه‌م زوان��ه ‌ساڕێژ نابێت‌و تا ده‌م��ارگ��رژی‬

‫چه‌ند ئای ‌ه سه‌باره‌ت به ‌خراپه‌ی جوله‌که‌‌و‬

‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��خ��وازان��ی ه���ه‌ردووک الی��ان‌ل ‌ه‬

‫رێزگرتن ل ‌ه مەسیحییه‌کان‪ ،‬دێن ‌ه به‌رباس (آل‬

‫ئ���ارادا بێت‌و وه‌ک هه‌میش ‌ه خ���ودا‌و ئایین‬

‫عمران‪ 63‬ـ‪ ،75‬مائدة‌‪ 77‬ـ‪ .)81‬سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌‪،‬‬

‫بکرێنه‌قه‌ڵغانی ده‌سه‌اڵت‪ ،‬ئه‌م کێش ‌ه پڕئێشه‬

‫ئه‌وانیش ب��ه‌ره ‌ب��ه‌ر ‌ه د ‌هک��ه‌ون�� ‌ه به‌رگازنده‌‪.‬‬

‫هه‌رده‌مێنێت‪ ،‬هه‌تا خه‌ڵکی بیرهه‌ژار‌و زه‌ین‬


‫‪23‬‬

‫قه‌تیسماوی ب��ی��رک��ورت‌و ه��ۆش ل��ه لیته‌ی‬

‫قه‌تیسماو‌و ته‌نبه‌ڵ له ‌تێڕامان‌و بیرکرنه‌وه‌‌و‬

‫‌س��ون��ن��ه‌ت��دا چ��ه‌ق��ی��و‪ ،‬ل��ه ‌پێشه‌وایانی ئایین‬

‫ده‌م���ارگ���رژ‌و خ���اوه‌ن فرتوفێڵ‌و ف��ری��وده‌ر‬

‫فرۆشی ده‌سه‌اڵتخواز‪ ،‬کوێرانه ل ‌ه هه‌ستی‬

‫نه‌خولقێنن‪ .‬به‌و هیوایه‌له‌و روانگه‌و ‌ه هۆشی‬

‫ده‌م��ارگ��رژان�� ‌ه ‌پ��ه‌ی��ڕه‌وی بکه‌ن‌و لــ ‌ه جیاتی‬

‫م��رۆڤ ب��ه ‌س��ه‌ر ده‌م��ارگ��رژی��دا زاڵ بێت‌و‬

‫تێڕامان‌و بیرکردنه‌وه‌له‌بابه‌ته‌کان‌و هه‌وڵدان‬

‫مرۆڤ ده‌ست له ‌یه‌خه‌ی خووی دڕنده‌یی‌و‬

‫بۆ دۆزینه‌وه‌ی کاکڵه‌ی راستی‌و ئــافڕاندنی‬

‫هه‌ستی بیرجیاوازکوشتن بکاته‌وه‌‪ .‬گومان‬

‫ئامرازی ژیان‌و پاراستنی مافی مرۆڤ‪ ،‬ل ‌ه‬

‫ل��ه‌وه‌دا نییه‪ ،‬کۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی پاشه‌و‬

‫ی‬ ‫هه‌ستی کوێری دووره‌په‌رێز‌و له رووناکای ‌‬

‫پ��اش ن��اگ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌و ب��ه ‌تێپه‌ڕبوونی ک��ات‌و‬

‫ه��ۆش ک��ه‌ڵ��ک وه‌رب���گ���رن‌و ئ��ام��اده‌ن��ه‌ب��ن بۆ‬

‫س���ات‌و ب���ه‌رزب���وون���ه‌وه‌ی پ��ل��ه‌ی زان��ی��اری‌و‬

‫خۆرزگارکردن ل ‌ه تاریکایی گۆڕستانی بیری‬

‫راده‌ی شعوری کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬دوکانی خێڵی‬

‫له‌قاڵبرێژراوی ده‌ستی خێڵی شین‌و گابۆڕ‌و‬

‫ده‌وره‌ی نه‌زانین‌و فریو داده‌خ��رێ��ت‪ ،‬به‌اڵم‬

‫توێژی کۆنه‌په‌رستان له‌الیه‌ک‌و ملباده‌ران‌و‬

‫کاتی ده‌وێ��ت‌و ده‌س��ه‌اڵت��داری به‌رپرسیار‌و‬

‫ی دیواری نۆدبه ‌له‬ ‫گرینۆکه‌کانی ده‌ور‌وبه‌ر ‌‬

‫زان��ا‌و مرۆڤدۆستی پێویسته‪ ،‬تا سیستمی‬

‫‌الیه‌کی دیکه‌‪ ،‬هه‌وڵ ب��ده‌ن‪ ،‬به ‌داخ��ه‌و ‌ه ئه‌و‬

‫پ��ه‌روه‌رده‌و فێرکردن بگوڕێت‌و باری ژیان‬

‫هه‌ڕه‌شه‌و ته‌قه‌و لێکدان‌و خوێنڕشتن‌و لێک‬

‫ل��ه ‌ب��ار ب��ک��ا‌ت‌و ب��ه ‌دووب����ار ‌ه خوێندنه‌وه‌ ‌و‬

‫راسانه‌‪ ،‬هه‌ر ده‌مێنێت‌و ناوچه‌که‌‪ ،‬ئارامی‌و‬

‫پێداچوونه‌وه‌ی گشت زانیاریی ‌ه کۆن‌و نوێ‌و‬

‫ئاسایش به‌خۆیه‌وه‌نابینێت‪.‬‬

‫ئایینی‌و فه‌رهه‌نگییه‌کان‪ ،‬ج��ڕ‌وج��ان��ه‌وه‌ری‬

‫م���ن‌و زۆر ل�� ‌ه خ��ه‌ڵ��ک��ی س���ه‌ر ئ���ه‌م ه���ه‌رده‬

‫زه‌ینکردی ئه‌فساناوی‌و دوور له راستی‪ ،‬له‬

‫‌ده‌زانین‪ ،‬هه‌موو که‌س‌و گروپ‌و نه‌ته‌وه‌‌یه‌ک‪،‬‬

‫‌مێشکی خه‌ڵکی ناوچه‌دا وه‌ده‌رنێت‌و ئایینی‬

‫مافی هه‌یه‌چۆن بخوازێت بژی‪ ،‬به‌و مه‌رجه‬

‫ژی��واری ژی��ان‪ ،‬راس��و رێ��س بکا‌و نه‌هێڵێت‬

‫‌ئاسایشی گرووپ‌و نه‌ته‌وه‌‌و تاکه‌که‌سی دی‬

‫نه‌زانین‌و گێلی‌و برسییه‌تی‪ ،‬بـــڕست ل ‌ه خه‌ڵکی‬

‫نه‌خات ‌ه مه‌ترسییه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر وایه‌و ده‌بێت هه‌ر‬

‫هه‌ژارو بێده‌ره‌تان ببڕێت‪ .‬کارێک بکات‪ ،‬ریگا‬

‫واشبێت‪ ،‬ده‌توانین ئاکام وه‌ربگرین‪ ،‬خه‌ڵکی‬

‫له ‌فریوکارو دوکانداری سیاسی‌و ئایینی‌و‬

‫م��رۆڤ��دۆس��ت‌و داش�����داری ئ����ازادی ده‌ب��ێ��ت‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تی به‌ربه‌ست بکات‪ .‬بۆ ئه‌و ‌ه کۆمه‌ڵگا‬

‫ب��ۆ بنه‌بڕکردنی بیری ل��ه‌و چه‌شنه ‌ه��ه‌وڵ‬

‫نه‌که‌نه ‌جۆجارو ب��ازاڕی کوتاڵ ‌ه ژه‌نگاویی ‌ه‬

‫بده‌ن‌و راست له ‌رێگای په‌روه‌رده‌کردنه‌وه‬

‫بیرەکۆمه‌ڵ خنکێنه‌ره‌کانی خ��ۆی��ان‪ .‬ته‌نیا‬

‫‌ل��ه‌ک��ارگ��ه‌ی م���رۆڤ س��ازی��دا‪ ،‬م��رۆڤ��ی بیر‬

‫له‌م ریگایه‌و ‌ه ده‌گونجێت‪ ،‬گێلی‌و نه‌زانین‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫پ��ڕوپ��ووچ��ی‪ ،‬ل��ه ‌مێشکی زۆرب���ه‌ی خه‌ڵکی‬

‫ده‌م��ارگ��رژی‌و چ��ه‌وت خوێندنه‌وه‌ی باری‬

‫بێتاوان‌و ب��اوان راماڵدرێت‪ ،‬به‌ڵکو بتوانن‬

‫ج��ی��ه��ان��ه‌‪ ،‬ب���ه‌ره‌ب���ه‌ر ‌ه داده‌ک��ش��ێ��ت‌و ئ��ه‌گ��ه‌ر‬

‫به ‌دیتنی راستییه‌کان‌و دۆزینه‌وه‌ی رێگای‬

‫دواتر سیاسه‌تێکی ژیران ‌ه بگیردرێت ‌ه پێش‌و‬

‫ژی���ان‪ ،‬پ��اش��م��اوه‌ی ژینیان ب��ه ‌سه‌ربه‌ستی‬

‫تێکۆشانێک ل ‌ه ئارادا هه‌بێت بۆ له‌بارکردنی‬

‫تێپه‌ڕبکه‌ن‪ .‬گومان له‌وه‌دا نییه‌‪ ،‬هه‌لومه‌رجی‬

‫باری ژیان‌و ئاسایشی خه‌ڵک‌و رێزدانانی بۆ‬

‫له‌بارکراوی ده‌ستکردی زانست‌و تێرامان‌و‬

‫تاک‌و گ��رووپ‌و جیاوازی دین‌و بیروبڕوا‌و‬

‫سیاسییه‌کان‌و‬

‫جنس‌و ره‌نگ‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه بۆ هه‌میش ‌ه ئه‌و ئاگر ‌ه‬

‫گ��ه‌ش��ه‌س��ه‌ن��دن��ی ه�����ۆش‌و ه�����زر‌و ب����ه‌ره‌و‬

‫بکۆژێته‌وه‌‌و چیدیکه‌‪ ،‬ب ‌ه تینی خۆی‪ ،‬هه‌ژاران‬

‫له‌بارکردنی باری ئابووری‌و کۆمه‌اڵیه‌تی‌و ب ‌ه‬

‫هه‌ڵنه‌قرچینێت‪.‬‬

‫گ��وڕان��ک��اری��ی�� ‌ه‬

‫تێکنیکی‌و‬

‫گشتی ته‌یارتربوونی راگه‌ێنه‌ر ‌ه گشتییه‌کان‌و‬ ‫وه‌پێشگرتنی سیاسه‌تی ده‌م��ارگ��رژان��ه‌ی‬

‫کلتوور‪ ،‬یان بنه‌ماڵه‌‬

‫خێڵی گابۆر له ‌ئێران‪ ،‬باری هۆشیاری‌و ل ‌ه‬

‫ئ��ه‌ ‌م ئایینه ‌وه‌ک وت���را‪ ،‬ش����وڕاوه‌ی ئایینه‬

‫خه‌وراچه‌نینی خه‌ڵکی له‌بارکردووه‌‌و زۆری‬

‫‌گ��ه‌وره‌ک��ان��ی ق��ه‌وم‪ ،‬ی��ان ره‌گ���ه‌زی سامییه‌‪.‬‬

‫پیناچێت‪ ،‬خه‌ڵکی ناوچه‌ی ئێمه‌ش له ‌هۆش‌و‬

‫بۆ نموونه ‌ئه‌میش وه‌ک ئایینی یه‌هودی‌و‬

‫ب��اری مرۆڤدۆستی میوانداری ده‌ک��ا‌ت‌و بۆ‬

‫مەسیحی‪ ،‬ل ‌ه ده‌وروبه‌ری ئه‌ ‌و ده‌ڤه‌ره له‌دایک‬

‫بونیادنانی کۆمه‌ڵگایه‌کی عه‌قاڵنی هه‌نگاوی‬

‫ب��ووه‪ ،‬کە قه‌وم ‌ه جۆراوجۆره‌کانی سامی‬

‫پێویست هه‌ڵده‌گرێت‪ ،‬به‌ تایبه‌ت وه‌پێشگرتنی‬

‫له ‌دوور‌و نزیکیدا ژی���اون‌و ه��ه‌ر ئێستاش‬

‫سیاسه‌تی ترساندن‌و تۆقاندن‌و گاڵته‌کردن‬

‫به‌شێکیان ده‌ژی���ن‪ .‬ل�� ‌ه درێ��ژای��ی م��ێ��ژوودا‪،‬‬

‫ب��ه ‌ده‌ق��ه‌ک��ان��ی ئ��ای��ی��ن ب��ۆ به‌روپێشبردنی‬

‫سامییه‌کان وه‌ک قه‌وم ‌ه جۆراوجۆره‌کانی‌تر‬

‫ویست‌و خواستی گرووپی‌و سه‌قامگیرکردنی‬

‫خ�����اوه‌ن ک���ل���ت���ووری ت��ای��ب��ه‌ت ب��� ‌ه خ��ۆی��ان‬

‫ده‌س���ه‌اڵت���ی ره‌ش ل���ه ‌الی���ەن���ی ده‌س���ه‌اڵت��� ‌ه‬

‫ب��وون‌و به ‌گوێره‌ی بۆچوونی خۆیان‌و به‬

‫دینییه‌کان‌و پشتیوانی ل ‌ه په‌ره‌دان به‌ئاژاوه‌‌و‬

‫‌پێی هه‌ڵکه‌وته‌ی جۆگرافیایی‌و پێکهاته‌ی‬

‫کۆستاری بێتاوانان ل ‌ه ناوچه‌کەو ده‌ره‌وه‌دا‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تی خۆیان‪ ،‬ل ‌ه جیهان رام��اون‌و به‬

‫ب��وون��ه‌ت��ه‌پ���رده‌ب���ازی ه��ۆش��ی��ارب��وون��ه‌وه‌ی‬

‫‌شێوه‌ی خۆیان جیهانیان خوێندوو‌ته‌وه‪،‬‬

‫زیاتری خه‌ڵکی ناوچه‌‌کەو زۆری پێناچێت به‬

‫یان پێناسه‌یان ک��ردووه‌‪ .‬هه‌رچه‌ند کۆمه‌ڵ ‌ه‬

‫‌‌تایبه‌ت دوای راماڵینی ده‌سه‌اڵتی ئاخونده‌کان‬

‫جۆراجۆره ‌مرۆڤییه‌کانی سه‌رئه‌م هه‌رده‌‪ ،‬له‬

‫له ‌ئێراندا‪ ،‬پڵیته‌ی ئه‌و ئاوره‌‪ ،‬کە ‌نه‌وته‌که‌ی‬

‫‌گشت کۆمه‌ڵگای جیهاندا به ‌پێی سرۆشتی‬


‫‪25‬‬

‫م����رۆڤ ب�����وون‪ ،‬خ�����اوه‌ن ه��ه‌ن��دێ��ک ب��ی��ر‌و‬

‫ئه‌وه‌ی پێده‌وترێت هیندو ئورووپایی‪ ،‬ئاماژ ‌ه‬

‫ره‌ف��ت��اری گشتی‌و ه��او ب��ه‌ش��ن‪ ،‬س���ه‌ره‌ڕای‬

‫‌بکه‌ین‪ .‬ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌یه ‌‌به ‌باشی بۆمان‬

‫ئ���ه‌وه‌ه���ه‌ر ک���ۆم���ه‌ڵ‌و گ�����رووپ‌و ره‌گ���ه‌ز‌و‬

‫ده‌رک��ه‌وێ��ت‪ ،‬سه‌رچاوه‌و مــه‌ڵبه‌ندی ئایینی‬

‫ق���ه‌وم‌و ن��ـ��ـ��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ک‪ ،‬بــه ‌پێی پێکهاته‌ی‬

‫ئیسالم کامه‌ن‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ئ��ه‌وان‬

‫ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و دۆخ���ی م��ه‌ڵ��ب��ه‌ن��دی ژی���ان‌و‬

‫چلۆنن‪ ،‬چونک ‌ه با موسوڵمانه‌کان وه‌حی به‬

‫شێوه‌ی تێروانین‌و تێڕامان له ‌ده‌وروب��ه‌ر‌و‬

‫‌یه‌که‌م سه‌رچاوه‌ی ئه‌و ئایین ‌ه بناسێنن‪ ،‬وه‌ک‬

‫دیـــارده‌کان‌و فێرکردنه‌کانی‪ ،‬خاوه‌ن شێو ‌ه‬

‫وتم‪ ،‬به‌شێکی زۆر لـــه ره‌واو نـــاڕه‌وا‌و داب‌و‬

‫هــــه‌ڵسوکه‌وت‌و دابونـــه‌ریـــت‌و هه‌ڵوێست‌و‬

‫نـــه‌ریت‌و ئه‌رێ‌و نه‌رێیه‌کانی دینی ئیسالم‪،‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‌و سۆزی هاوبه‌شی خۆیەتی‌و‬

‫له ‌کلتووری سامی به ‌‌تایبه‌ت ل ‌ه کلتووری‬

‫هه‌ر ئه‌م جیاوازییه‌یه‌‪ ،‬کە گ��رووپ‌و قه‌وم‌و‬

‫دانیشتوانی له‌ندی ع��ه‌ره‌ب��ی‪ ،‬ی��ان ده‌ف��ه‌ری‬

‫نه‌ته‌وه‌کان لێک جیاده‌کاته‌وه‌و له ‌سه‌ر ئه‌و‬

‫جاهێلی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌‪ .‬وه‌ح��ی واتا‬

‫بناغەیەشه ‌لێره‌و له‌وێ‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی نه‌ته‌ویی‬

‫ئاماژه‌کردن‪ ،‬چشتێک بۆ که‌سێک ناردن وه‌ک‬

‫به‌مۆرکی نه‌ته‌وایه‌‌تییه‌وه‌‪ ،‬پێک دێت‪.‬‬

‫په‌یامبه‌ر راسپاردن‪ ،‬یان راگه‌یاندنی په‌یڤ‪،‬‬

‫هه‌ر جۆرێک بێت به ‌پێچه‌وانه‌ی بۆچوونی‬

‫وتووێژی نهێنی ب ‌ه جۆرێک له ‌که‌سی دیکه‬

‫باو‪ ،‬کە زۆر جار کلتوور له ‌‌داب‌و نه‌ریت‌و‬

‫‌شاراوه‌بێت‪ .‬له ‌دڵ خستن‪‌ ،‬و إذأ وحیت إلی‬

‫رێ‌و ره‌سمه‌کاندا پێناسه‌ده‌کرێت‪ ،‬ئاماژ ‌ه‬

‫الحواریین أن آمنوا بي ‌و برسولي (المائدة‬

‫ب��ه‌و ‌ه پێویسته‌‪ ،‬کە ‌کلتوور داب‌و نه‌ریتی‬

‫‪ ،)111‬واتا ئه‌و کاته‌ش من هه‌ر به ‌هێمای‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تی‌و گشت زانیاری به هه‌موو لق‌و‬

‫تایبه‌تی خۆم حه‌وارییه‌کانم تێگه‌یاند ده‌بێت‬

‫پۆپه‌کانییه‌وه‌‌‪ ،‬وه‌ک کۆمه‌ڵناسی‪ ،‬ده‌روونناسی‪،‬‬

‫بڕواتان به ‌من هه‌بێت‌و به ‌په‌یامبه‌ره‌که‌‌ی‬

‫ف��ه‌ڵ��س��ه‌ف��ه‌‪ ،‬ئ��ای��ی��ن‪ ،‬ره‌وش����ت‌و ه��ون��ەر‌و ب ‌ه‬

‫منیش باوڕبکه‌ن‪ .‬فأوحی رب��ک إل��ی النحل‬

‫شێوه‌یه‌ک گشت زانسته ‌سرۆشتییه‌کان‌و‬

‫أن إتخذي من الجبال بیوت‌ا و من الشجر و‬

‫ج��ی��ه��ان بینی تایبه‌تیش وه‌ب����ه‌ر د ‌هگ��رێ��ت‬

‫مما یعرشون (النحل ‪ ،)68‬وات��ا خ��ودای تۆ‬

‫(هه‌ندێک پێیانوایه‌‪ ،‬زانسته‌سرۆشتییه‌کان‬

‫به ‌مێشهه‌نگوێنی راس��پ��ارد‪ ،‬کە ‌له ‌ک��اوان‌و‬

‫وه‌ب��ه‌رن��اگ��رێ��ت) هه‌ربۆی ‌ه ب��ۆ نموونه ئێمه‬

‫داران‌و ئه‌و شوێنی هه‌ڵیدەبه‌ستن‪ ،‬شوێنی‬

‫‌ده‌توانین لێره‌دا به‌جیاوازی زه‌قی نێوان دوو‬

‫ژینی خۆت هه‌ڵبه‌سته‌‪.‬‬

‫شێوه ‌کلتوور‪ ،‬یان فه‌رهه‌نگی دوو ناوچه‌و‬

‫هه‌ر جۆرێک بێت زاراوه‌ی هیندوئورووپایی‪،‬‬

‫ره‌گ����ه‌زی گ����ه‌وره‌ی جیهان وات���ا‪ :‬سامی‌و‬

‫گ��ش��ت ئ���ه‌و واڵت‌و ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ان��ه ‌بێجگه‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫‌ل���ه‌و خ��ه‌ڵ��ک��ه‌ی‪ ،‬ک��ە ‌ب��ه ‌زم��ان��ه‌ک��ان��ی فینو ـ‬

‫جیهاندا ‌گشت جیهان وه‌ک شانۆیه‌ک چاو‬

‫ئوگوری (‪ Finno‬ـ‪ )Ugrian‬واتا (الپه‌کان‪،‬‬

‫لێده‌که‌ن‪ ،‬کە له‌ودا هێزه‌کانی چاکه‌‌و خراپه‬

‫فینالندییه‌کان‪ ،‬ستونییه‌کان‌و مه‌جاره‌کان)‪،‬‬

‫‌هه‌میشه ‌ل ‌ه ملمالنێدان‪ .‬ئه‌مانه ‌تێکۆشان‬

‫ده‌ئاخافن وه‌به‌رده‌گرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها زۆربه‌ی‬

‫سه‌باره‌ت ب ‌ه جموجوڵی ده‌روونی مێژووی‬

‫زمانه ـ ‌هیندو‌و ئێرانییه‌کان )ی��ه‌ک له‌وانه‬

‫جیهانناسینو ‌ه چنــــگ ب��خ��ه‌ن‪ .‬ل�� ‌ه گشت‬

‫زمانی‌کوردی) به‌بنه‌ماڵه‌ی هیندوئورووپایی‬

‫فه‌رهه‌نگه‌کانی هیند‌ۆئەورووپاییدا‪ ،‬ده‌توانین‬

‫داده‌نرێن‪ .‬به‌بۆچوونێک‪ ،‬ئه‌م قه‌ومان ‌ه دوای‬

‫زاراوه‌ی ناسین‪ ،‬زانست‪ ،‬یان زانیاری‪ ،‬په‌یدا‬

‫کۆچێکی به‌رین‌و ناوه‌ناوه‌‪ ،‬له ‌لێواره‌کانی‬

‫بکه‌ین‪ .‬بـــ ‌ه کۆرتیبینایییان تێڕوانین له‌م‬

‫ده‌ری���ای ره‌ش‌و زه‌ری���ای خ�����ه‌زه‌ره‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬

‫فه‌رهه‌نگانه‌دا‪ ،‬گرنگترین هه‌ست ‌ه هه‌روه‌ها‬

‫ئێــرانی ئێستا‪ ،‬هیندوستان‪ ،‬یونان‪ ،‬ئیتالیا‪،‬‬

‫ل��ێ��ره‌دا‪ ،‬تاشینی پ��ه‌ی��ک��ه‌ری خ��وداک��ان باو‬

‫ئێسپانیا‪ ،‬فــه‌رانسه‌‪ ،‬بریتانیا ئیسکاندیناوی‌و‬

‫بووگه‌‪ .‬ئه‌وان به ‌ده‌وره‌‌گه‌لی میژوویی‪ ،‬یان‬

‫رۆژهـــه‌اڵتی رووسییه‌‪ ،‬نیشته‌جێێ بوون‪.‬‬

‫م��ێ��ژووی ده‌وره‌ی���ی‪ ،‬ب��روای��ان ه��ه‌ب��وو‪ .‬واتا‬

‫له ‌به‌ر زۆر بوونیان فه‌رهه‌نگی خۆیان به‬

‫ل��ه ‌مێژوویه‌کدا ژی���اون وه‌ک وه‌رزه‌ک��ان��ی‬

‫‌سه‌رخه‌ڵکی نیشته‌جێی ئه‌و هـــه‌رێمانه‌دا زاڵ‬

‫ساڵ‪ ،‬هه‌میش ‌ه له ‌باری تازه ‌بووندا بووه‌و‬

‫کـــردووه‌‪ .‬هیندو‌ئـورووپاییه‌کان‪ ،‬به ‌چه‌ند‬

‫سه‌ره‌تاکانیان ده‌گه‌یشته‌وه ‌یه‌کتر‪ .‬واتا الی‬

‫خ��واوه‌ن��د ب��ڕوای��ان ه��ه‌ب��ووه‌‪ .‬وه‌ک دیئوس‪،‬‬

‫ئه‌وان مێژوو سه‌ره‌تا‌و کۆتایی نییه‌‪ .‬به‌ڵکو‬

‫خ��ودای ئاسمان‪ ،‬له ‌یوناندا پێی ده‌گوترا‬

‫باس ل ‌ه سه‌ر چه‌ند جیهانی جۆراوجۆره‪ ،‬کە‬

‫زئ���وس�ل�ای‪ .‬ل��ه ک��ات��ی‌ک���ۆن ل��ه‌ ب��اک��ووری‬

‫سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‌و له ‌گوڕانێکی هه‌رماندا‪ ،‬له‬

‫ئ��ورووپ��ادا‪ ،‬ناوی تیر هه‌بوو‪ ،‬واتا خودای‬

‫‌ژی��ان‌و مردندا دێن‌و ده‌چ��ن‪ ،‬یان هاتووچۆ‬

‫خ��وداک��ان‪ .‬ڤایکینگه‌کان‪ ،‬ب��ڕوای��ان ب ‌ه چه‌ند‬

‫ده‌که‌ن‪ .‬نموونه‌‌یه‌کی دیکه‌ی جیا ل ‌ه کلتووری‬

‫خ��ودا ب�� ‌ه ن��اوی ک��ۆی (‪ )Aser‬ه��ه‌ب��وو‪ .‬له‬

‫سامی‪ ،‬له ‌ئایینی هیندوبوداییدا‪ ،‬خ��ودا ل ‌ه‬

‫‌سانسکریتدا ئاسورا له ‌زمانه ‌ئێرانییهکاندا‬

‫هه‌موو شتێکدا بوونی هـــه‌یه‌‪ ،‬خــــودا له‌واندا‬

‫ئاهوراو هه‌روه‌ها الی ڤایکینگه‌کان نیورد‬

‫ده‌توانێت بتوێته‌وه ‌(‪ .)Pantheism‬مرۆڤ‬

‫((‪ Niord‬فریور (‪)‌Freyr) (Faner‬و چه‌ند‬

‫ده‌توانێت له ریگای زانیارییه ‌ئاینییه‌کانه‌وه‪،‬‬

‫ناوی‌تر هه‌یه‪ ،‬کە راس��ت له ‌ن��اوی ڤینوس‬

‫‌له‌گه‌ڵ خ��ودادا ببێت ‌ه ی��ه‌ک‪ .‬وات��ا له رێگای‬

‫خودای به‌رهه‌مهێنه‌ری التینی وه‌رگیراون‪.‬‬

‫تێرامان‌و گه‌ڕانه‌وه‌به‌ره‌و زات‪ ،‬ئه‌م یه‌کبوونه‬

‫ئ���ه‌م ق��ه‌وم��ان��ه‌ب��ۆ ن��م��وون��ه‌ل�� ‌ه ئ��ه‌زم��وون��ی‬

‫‌‌گونجاو ده‌بێت‪.‬‬


‫‪27‬‬

‫ل ‌ه هێندێک ل ‌ه که‌له‌پۆره‌کانی هێندۆئەورووپایدا‪،‬‬

‫راستی‌و ناراستی ئه‌م شێو ‌ه بۆچوونانه‌ی‬

‫گه‌ڕانه‌وه‌ی گیان بـــۆ لــــه‌شێکی دیک ‌ه واتــا‬

‫ن��ه‌س��ه‌ل��م��ان��دووه‌‌و ل��ه‌ ب��ن��ه‌ره‌ت��دا گ��ه‌وه��ه‌ری‬

‫(ت��ن��اس��خ)‪ ،‬ی��ان ل��ه ‌دایکبوونی ب��ازن��ه‌ی��ی بە‬

‫الفه‌که له‌مه‌ودای تیری هۆشدا نییه‌‌و مرۆڤ‬

‫زەق��ی به‌رچاو ده‌که‌وێت هه‌روها هه‌ر له‌و‬

‫ده‌ت��وان��ێ��ت ته‌نیا ل��ه مه‌یدانی ب��ه‌رب�ڵاو‌و بێ‬

‫رێباز‪،‬‬

‫سنووری زه‌ین‪ ،‬یان خه‌یاڵدا‪ ،‬ته‌ڕاتێنی له‌و‬

‫ی��ان ک��ه‌س��ان��ی وه‌ه���ا ه��ه‌ن ب�� ‌ه گیانڕه‌وێنی‬

‫چه‌شن ‌ه بکات‪ .‬ده‌گێڕنه‌و ‌ه ده‌ب��ێ��ژن‪ :‬زان��ای‬

‫((‪ Transmigration of Soul‬بڕوایان‬

‫گـه‌وره‌ی چه‌رخه‌کانی نێو ‌ه راست‪ ،‬عومه‌ری‬

‫هه‌یه‌‪ .‬پەیڕەوانی ئایینی ی��اری ب��روان بــــە‬

‫خه‌یام‪ ،‬له ‌نیشابور فه‌قێ ده‌بێت‪ ،‬رۆژێ��ک‬

‫دووناودوون‪ ،‬یان گیانرەوینی هەیە (بروانە‬

‫له‌گه‌ڵ چه‌ند براده‌ری ل ‌ه حه‌وشه‌ی مزگه‌وت‪،‬‬

‫ئایینی یاری‪ ،‬حوسین خەلیقی‪،‬ل ‪١٣٩‬ـ‪.)١٥٠‬‬

‫پیاسه ‌ده‌ک���ات‪ ،‬ده‌بینن ک��اب��رای��ه‌ک ب�� ‌ه دوو‬

‫ئه‌فالتونیش به ‌گیانڕه‌وێنی‪ ،‬یان رۆچوونی‬

‫گوێـدرێژ خه‌ریک ‌ه گڵه‌سوور ‌ه دێنێت بـــۆ‬

‫گ��ی��ان ل��ه ‌له‌شێکی دی��ک��ه‌دا‪ ،‬ب���ڕوای هه‌بوو‬

‫سواخدانی دی��واری حه‌وشه‌ی مــــزگەوت‪.‬‬

‫(جیهانی سوفیی‪ ،‬پیشوو‪ ،‬ل‪ 198‬ـ‪).200‬‬

‫ی��ه‌ک��ێ��ک ل��ەک��ەرەک��ان م��اق��وواڵن��ه‌ ده‌چ��ێ��ت‌و‬

‫ئه‌مه‌ش وەک وت��م‪ ،‬جۆرێک دوون��اودوون��ی‬

‫باره‌که‌ی له ‌شوێنی خۆی داده‌خ��ات‪ ،‬به‌اڵم‬

‫ج��ێ��ی ب�����ڕوای ی��ارس��ان��ی��ی��ه‌ک��ان��ی خ��ۆم��ان��ه‌‪.‬‬

‫ئ���ه‌وی دی��ک��ه‌ی��ان ب��ه‌ئ��ام��ان‌و زام���ان���ه‌وه‌‪ ،‬له‬

‫ب��ه ‌ب����ڕوای م���ن‪ ،‬ئ���ه‌م ش��ێ��وه ‌بۆچوونگه‌له‬

‫‌ده‌روازه‌ی حه‌وشه‌ک ‌ه پێ ناترازێنێت! کابرا‬

‫س���ه‌ب���اره‌ت ب��ه‌چ��اره‌ن��ووس��ی گ��ی��ان‌‪ ،‬ب��ه‌ری‬

‫مات ده‌بێت‪ ،‬خه‌یام به‌له‌ز له‌فه‌قییه‌کان جودا‬

‫خۆ به‌زلزانینی مرۆڤه‌‪ ،‬کە ‌ده‌یه‌وێت دوای‬

‫ده‌بێته‌وه‌‌و ده‌چێت ب ‌ه گوێ که‌ره‌که‌دا چپه‌‪،‬‬

‫مردنیش سه‌رهه‌ڵدانێکی دیکه‌‌و ل ‌ه قاپۆڕێکی‬

‫ی‬ ‫ی��ان سرته‌یه‌ک ده‌ک���ا‌ت‌و ک��ه‌ر ب ‌ه ئه‌سپای ‌‬

‫دیکه‌دا بۆ خۆی ده‌سنیشان بکات‪ ،‬چونک ‌ه‬

‫ده‌چێت‌و باره‌ک ‌ه ده‌گه‌ینێت ‌ه شوێنی خۆی‌و‬

‫پێوایه‌‪ ،‬نه‌گونجاو ‌ه مرۆڤی خ��اوه‌ن هۆش‌و‬

‫ده‌ڕوات‪ ،‬فه‌قییه‌کان پرسیارده‌که‌ن ئه‌م ‌ه چ‬

‫ئافڕێنه‌ر‌و داهێنه‌ر‌و کۆمه‌ڵ رێکخه‌ر‪ ،‬وەک‬

‫باسه‌؟ خه‌یام ده‌بێژێت‪ :‬مامۆستایەکی ئه‌م‬

‫گیانله‌به‌رانی دیکه‌‪ ،‬بمرێت‌و له‌شی ئاوێته‌ی‬

‫قوتابخانه‌‪ ،‬زۆر به‌دفه‌ڕده‌بێت‌و دوای مردنی‬

‫خاکی لێی سه‌رهه‌ڵدراوی ببێ‌و کـــه‌س له‬

‫بۆ سزادانی‪ ،‬گیانی ده‌چێت ‌ه له‌شی ئه‌وکه‌ره‌وە‪،‬‬

‫‌هه‌وار‌گه‌ی دوایی‌و چاره‌نووسی دوارۆژی‬

‫ئیستا‪ ،‬کە هات‌و چاوی ب ‌ه ئێم ‌ه که‌وت‪ ،‬پێی‬

‫ئ��اگ��ادار نه‌بێت‪ ،‬وات��ا ئ��ه‌م��ه‌ش جۆرێکە لە‬

‫شه‌رم بوو‪ ،‬به‌که‌ری بێته‌ژووره‌وه‌‪ .‬پێم وت‬

‫خ���ۆرازی���ک���ردن‌و ه��ه‌ت��ا ه��ه‌ن��ووک��ه‌ش ک��ه‌س‬

‫ئه‌گه‌ر له‌م قاپۆره‌شدا به‌دفه‌ڕی بکه‌ی‪ ،‬دوای‬

‫فه‌رهه‌نگه‌ی‬

‫هیندۆئەورووپاییه‌‌دا‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫مردنت‪ ،‬گیانت ده‌چێت ‌ه له‌شی گیانله‌به‌رێکی‬

‫بیخاته ‌ژێر پرسیار‌و ره‌ش‌و چه‌رمگی لێی‬

‫دیکه‌‪ ،‬کە‌چاره‌ڕه‌شتر ل ‌ه ئێستات ده‌بێت‪ .‬هه‌ر‬

‫ئاشکرا بکات؟‪ .‬ئه‌م بۆچوونه‌‪ ،‬بۆه‌ته ‌ماکه‌ی‬

‫بۆی ‌ه ملی دانەواند‌و هـــات‌و باره‌که‌ی گه‌یاند ‌ه‬

‫ه��ه‌وڵ��دان بۆ گ��ه‌ڕان به ‌دوای وه‌اڵم��ی ئه‌و‬

‫جێی خــــۆی‪ ،‬ناوبراو له‌و پێوه‌ندییه‌دا بڕگه‬

‫پرسیاره‌دا‌و زۆرله ‌فیلسوف‌و زانا‌و فه‌رزانه‬

‫‌هونراوه‌‌یه‌کیشی دان��اوه‌‪ ،‬کە له ‌دیوانه‌که‌یدا‬

‫‌(ف�����رەزان)و خ���اوه‌ن ب��ی��ر‌و پ��ه‌ی��ام��ب��ه‌ر ‌هک��ان‪،‬‬

‫هه‌یه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌شێکی‪ :‬ئه‌ی ئه‌ ‌و که‌سه‌ی‬

‫ه��ه‌رک��ام�� ‌ه ب�� ‌ه ج���ۆرێ���ک‌و ل��ه ‌ه���ه‌ر شوێن ‌ه‬

‫چوویت‌و گه‌ڕایته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو له ‌گیانله‌به‌رانی‬

‫ب��ه ‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک‪ ،‬وه‌اڵم���ی ئ��ه‌م پرسیاره‌یان‬

‫دیکه‌ش زیاتر رێت لێی ون بووگه‌‪ ،‬ریشت‬

‫داوه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫له ‌پشته‌و ‌ه ده‌رهاتوو ‌ه بۆه‌ت ‌ه کلک‌و نینۆکت‬

‫له ‌هه‌ندێک رێبازی بیرمه‌ندی‌‪ ،‬هــه‌روه‌ها‬

‫ئه‌وه‌نده‌ دریژ‌بۆه‌ته‌وە بۆتەسم‪.‬‬

‫ئایینیدا ب��ه ‌ل��ێ��ک��دان��ه‌وه‌ی ب���اری لـــه‌ش ل ‌ه‬

‫ئ���ه‌م ب��ۆچ��وون�� ‌ه ی��ه‌ک��ێ��ک ل���ه‌و ب���ۆچ���وون‌و‬

‫سرۆشتدا‪ ،‬ب��ه‌ره‌و زی��ن��دووم��ان��ه‌وه‌ی گیانو‬

‫تێڕامانگه‌لەیە سه‌باره‌ت ب ‌ه بارودۆخی دوای‬

‫راب��وون��ی دووب����اره‌ی ل��ه ‌دنیایه‌کی دیکه‌دا‬

‫مردنی م��رۆڤ‌‪ ،‬کە ک��ه‌وت��ووه‌ت�� ‌ه ب��ه‌ر ریپی‬

‫ب�� ‌ه خشک ‌ه ملی رێ��گ��ای��ان گ��رت��ووه‌ت��ه‌ب��ه‌ر‌و‬

‫مێشکی مرۆڤی خۆبەزلزان‌و ل ‌ه خۆ بایی‌و‬

‫گوتوویانه‌‪ :‬رابوونی رۆحی هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ندێک‬

‫خ��ۆب��ه‌س��ه‌رت��ه‌ڵ��ی س��روش��ت ن��اس��ێ��ن��ه‌ر‪ .‬ئه‌و‬

‫وه‌ک زۆر لـــ ‌ه ئایینه‌سامییه‌کان بـــه‌راشکاوی‬

‫نه‌یتوانیو ‌ه قنیات به‌وه ‌بکات‪ ،‬کە ‌مرۆڤیش‬

‫زیندوو بوونه‌وه‌ی لـــه‌شییان په‌سندکردووه‌‌و‬

‫وه‌ک گیانله‌به‌رانی دیکه‌‪ ،‬ده‌مرێت‪ ،‬ده‌ڕزێت‌و‬

‫خ��ه‌ڵ��ک��ی��ان لــــه‌و رۆژه ‌ت��رس��ان��دووه‌‪ ،‬کە‬

‫ئێسک‌و پروسکی لێک ده‌ترازێت‌و جارێکی‬

‫سه‌نگ‌و ‌ت���رازووی هه‌ڵسه‌نگاندنی ره‌فتار‪،‬‬

‫دیک ‌ه ب��ه‌ره‌و ب��اوان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و ئاوێته‌ی‬

‫دان��راوه‌‌و به ‌سه‌نگ‌و پێوان ‌ه موو ل ‌ه ماست‬

‫خ���اک‪ ،‬ی��ان س��روش��ت ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ێ ئ��ه‌وه‌ی‬

‫ده‌رئ��ه‌ک��ێ��ش��ن‪ .‬هه‌ندێکیش ب��ه ‌لێکدانه‌وه‌ی‬

‫زیندوو ب��وون��ه‌وه‌‪ ،‬ی��ان هه‌ستانه‌وه‌یه‌ک له‬

‫زانستییانه‌‌و بە تێڕامان به ‌پشتبه‌ستن ب ‌ه‬

‫‌ئارادا‌بێت‪ ،‬راست وه‌ک ئه‌و ‌ه هه‌رشتێک له‌و‬

‫زانسته ‌سروشتییه‌کان‪ ،‬وه‌ک گیانله‌به‌رانی‬

‫چه‌شن ‌ه ل ‌ه سه‌ر هه‌رد شین نه‌بووبێت‪ .‬هه‌ر‬

‫دیکه‪ ،‬چاویان ل ‌ه مرۆڤ کردووه‪ ،‬کە‌ده‌مرن‌و‬

‫بۆی ‌ه هه‌ڵوه‌دای گه‌ڕان ب ‌ه دوای وه‌اڵمی ئه‌و‬

‫له‌خاکدا ئاوێته‌ی مادد ‌ه پێشووه‌کان ده‌بن‌و‬

‫پرسیاره‌دا بووه‌‪ ،‬کە‌ده‌بێژێت‪ :‬ئایا دوای مرن‬

‫ره‌نگ ‌ه جارێکی دی ل ‌ه ق��اپ��ۆڕی گ��وڵ‪ ،‬گیا‪،‬‬

‫هه‌ستانه‌وه‌یه‌ک هه‌یه‌‌و ئه‌گه‌ر هه‌ی ‌ه چلۆنه‌‪،‬‬

‫گیانله‌به‌رێکی دیکه‌دا‪ ،‬ئه‌وه‌یش به‌‌شێک له‌و‬

‫چلۆن له‌گه‌ڵی مامه‌ڵ ‌ه ده‌ک��رێ��ت‌و کێ هه‌ی ‌ه‬

‫له‌شه‌ی‪ ،‬کە خۆی له‌گه‌ڵ بوونه‌وه‌ری نوێ‬


‫‪29‬‬

‫سازگارکردووه‌ سه‌رهه‌ڵبداته‌وه‌‪.‬‬

‫تایبه‌تمه‌ندییە زه‌قەکانی کلتووری سامی‬

‫وه‌ک گوترا هه‌ندێکیش به ‌گیانڕه‌وێنی‪ ،‬یان‬

‫س��ام��ی��ی��ه‌ک��ان ده‌چ���ن���ه‌وه‌س��ه‌رف��ه‌ره��ه‌ن��گ‌و‬

‫باڵگرتنه‌وه‌ی گیان بۆ له‌شێکی دی بڕوایان‬

‫زمانێکی به ت��ه‌واوی جیاوازو به ره‌چڵه‌ک‬

‫هێناوه‌‌و مژاری تناسخ‪ ،‬له‌م بیرەوه سه‌ری‬

‫له‌دایکبووی له‌ندی عه‌ره‌بن‌و به‌ره‌و بیابانی‬

‫هه‌ڵداوه‌‪.‬‬

‫سیناو ئورشلیم‌و ده‌وروب����ه‌ر چ���وون‌و به‬

‫ت�����ا ئ����ێ����رە ب����اس����ی ش����ێ����وە ت���ێ���ڕام���ان���ی‬

‫‌زۆرب���ه‌ی واڵت��ان��ی جیهاندا باڵوبوونەته‌وه‬

‫هیندۆئەورووپاییەکان ب���ووە‪ ،‬ل��ێ��رەوە بۆ‬

‫‪ .‬هه‌ندێکیش ده‌بیژن‪ :‬ئه‌وانه‌ی ده‌ورب��ه‌ری‬

‫دەرخ��س��ت��ن��ی ج��ی��اوازی��ی ن��ێ��وان ک��ل��ت��ووری‬

‫ئورشه‌لیم له‌و ره‌گه‌ز ‌ه نین‪ .‬مێژووی ئایینی‬

‫ئەوان‌و قەومە سامییەکان (عەرەب‪ ،‬عیبری‪،‬‬

‫ق��ه‌وم��ی س��ام��ی ب�� ‌ه ه��ۆی ئایینی دی��ان��ه‌وه‌‪،‬‬

‫کەلدانی‪ ،‬ئارامی‪ ،‬فنیقی‪ ..‬هتد) ئاماژە دەکەین‪،‬‬

‫گ��ه‌ی��ش��ت��ووه‌‌ت��ه‌دوورت����ری����ن ش��وێ��ن��ی ئ��ه‌م‬

‫کە لەگەڵ ئەوانەی هیندۆئەورووپاییەکاندا‬

‫جیهانه به‌رینه‌‌‪ .‬که‌له‌پوره‌که‌شیان به ‌هۆی‬

‫یەکناگرێتەوە‪ .‬بۆ نموونە الی سامییەکان‪،‬‬

‫ئایینی ئ��ی��س�لام��ه‌وه‌‪ ،‬پ��ه‌ل��ی هاویشتووه‌ت ‌ه‬

‫لە کۆنەوە بڕوا بە یەکخودایی هەیە‌و الی‬

‫نێو زۆر واڵت‌و فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌‌گه‌لی‬

‫ئ��ەوال ب��ڕوا ب��ە چەند خ��ۆدای��ی ه��ەی��ە‪ .‬چاو‬

‫جۆراوجۆر (یه‌ک له‌وانه ‌فه‌رهه‌نگی کورد)‪.‬‬

‫الی هیندۆئەورووپاییەکان‪ ،‬س��ەرچ��اوەی‬

‫وه‌ک وت���م‪ ،‬ئایینی ی��ه‌ه��ودی‪ ،‬مەسیحی‌و‬

‫سەرەکی ناسینی سروشتە‌و الی سامییەکان‬

‫ئیسالم‪ ،‬خاوه‌ن پێشینه‌و ریشه‌ی فه‌رهه‌نگی‬

‫زانیاری لە رێگای گوێچکەوە دەستدەکەوێت‪.‬‬

‫سامیین‪ .‬سامییه‌کان ه��ه‌ر ل��ه ‌ک��ۆن��ه‌وه ‌به‬

‫مێژوو الی سامییەکان خەتی راستەو لە (ئا)‬

‫‌پێچه‌وانه‌ی هیندۆئەورووپاییه‌کان‪ ،‬له ‌کارو‬

‫وە دەستپێدەکات‌و لە (ب��ێ)وە واتا کۆتایی‬

‫نه‌ریتیاندا‪ ،‬به ‌تاکه ‌خودا بڕوایان هــــه‌بووە‪.‬‬

‫جیهان‪ ،‬کۆتایی پێدێت‪ .‬الی ئ��ەوان مێژوو‬

‫ب��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ه‌م��ه‌ش ده‌وت����رێ����ت‪ :‬ت��اک��ان��ه‌پ��ه‌رس��ت��ی‬

‫پێچاوپێچ‪ ،‬یان بازنەییە‌و سەرەتاو کۆتایی‬

‫(‪ ،)Monotheism‬هه‌رسێ ئایینی سامی‬

‫نییە‪ .‬الی سامییەکان‪ ،‬تەنیا ی��ەک جیهان‬

‫تاکانه‌ په‌رستن‪ .‬سامییه‌کان به ‌پێچه‌وانه‌ی‬

‫هەیە‌و الی ئەوان جیهانی جۆراوجۆر هەیە‪.‬‬

‫هیندۆئەورووپاییه‌کان به ‌‌هێڵی راس��ت ل ‌ه‬

‫لە خ��وارەوە تێدەکۆشم روونتر ئەو باسە‬

‫مێژوو ده‌ڕوان���ن‪ .‬ب��ه‌م ج��ۆره ب ‌ه بۆچوونی‬

‫بخەمەبەر لێکۆڵینەوەی ورد‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەوەی‬

‫ئه‌وان له ‌سه‌ره‌تادا‪ ،‬خودا جیهانی خوڵقاند‌و‬

‫خوێنەر لەو چەندوچوونە ئاگاداربێت‪.‬‬

‫ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تای مێژوو بوو‪ .‬به‌اڵم رۆژێک‬ ‫جیهان ده‌گ��ات�� ‌ه کۆتایی ئ��ه‌و هێڵه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ش‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫رۆژی دوا ل��ێ پرسینه‌وه‌یه‪ ،‬ک��ە خ��ودا ل ‌ه‬

‫شتێکی دیکه‌نییه‌و ماڵی ئه‌وال بۆ ئه‌وانه‌ی ل ‌ه‬

‫هه‌مووان ده‌پرسێته‌وه‌‌و دادگاییان ده‌کات‪.‬‬

‫خوداترس‌و خۆپارێزن چاکتره‌و به‌م جۆر ‌ه‬

‫بۆ هه‌رسێ ئایینه‌ک ‌ه ده‌وری مێژوو گه‌لێک‬

‫جیهانی دی ب ‌ه هه‌میشه‌یی له ‌قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن‪،‬‬

‫گرنگه‌‪ .‬به بڕوای ئه‌وان خودا له‌وه‌رسووڕان‌و‬

‫ده‌بێت له‌م جیهانه‌دا تێبکۆشن تێشۆی ئه‌و‬

‫گه‌ڕانی مێژوودا‪ ،‬ده‌وری هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و خودایە‬

‫جیهانه ‌ف��ه‌راه��ه‌م بکه‌ن‌و ئه‌مه‌ش ته‌نیا له‬

‫له ‌سه‌رانسه‌ری میژوویاندا بوونی هه‌یه‌‪.‬‬

‫‌رێگای کڕنوش‌و به‌نده‌گی‌و فه‌رمانبردن‌و‬

‫بوونی مێژووش ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌یه‪ ،‬کە خودا‬

‫پـــه‌یڕه‌وکردنی ئه‌رێ‌و نه‌رێیه‌کانی خودادا‬

‫بتوانێت ئێراده‌ی خۆی تا رۆژی لێپرسینه‌و ‌ه‬

‫دێتە دی‪ ،‬وه‌ک ‌نوێژ‌و رۆژوو‌و جێهاد له‬

‫به ‌سه‌ر جیهاندا دابه‌زێنێت‪ .‬خودا له ‌رێگای‬

‫رێگای خودادا‌‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه مرۆڤی موسوڵمان‬

‫م��ێ��ژووه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو ج��ۆر ‌ه مرۆڤێک ب��ه‌ره‌و‬

‫ب��ۆ گه‌یشتن ب�� ‌ه خ��ۆش��ی��ی هـــه‌میشه‌یی‌و‬

‫رۆژی زیندووبوونه‌وه‪ ،‬ی��ان هه‌ستانه‌‌وه‌‌و‬

‫چـــێژ‌و شادی‌و خۆشڕابواردنی ئه‌و جیهانی‬

‫لێپرسینه‌وه‌‪ ،‬رێنوێنی ده‌ک���ات‪ .‬ل��ه‌و ک��ات‌و‬

‫هه‌تا هه‌تاییه‌‪ ،‬به رێنوێنی رێبه‌رانی ئایینی‌و‬

‫ساته‌‌دا‪ ،‬هێزی شه‌ڕ‌و خراپه‌نامێنێت (جیهانی‬

‫الی ئ��ه‌وان زیاتر به ‌مه‌به‌ستی گه‌یشتن به‬

‫سوفیی وه‌رگێڕانی نووسه‌ر‪ ،‬ل‪ 200‬ـ‪.)202‬‬

‫‌ده‌سه‌اڵت ب ‌ه سه‌ر ئه‌وانه‌دا‪ ،‬کە ‌دژی ئایینن‪،‬‬

‫لێره‌دا هه‌ڵوێسته‌یه‌ک به ‌پێویست ده‌زان��م‪،‬‬

‫ی��ان ل ‌ه خۆیان نیین‪ ،‬ی��ان به ‌وت��ه‌ی ئ��ه‌وان‬

‫ئ��ه‌وی��ش ئ���ه‌وه‌ی���ه‌‪ ،‬ک��ە‌خ��اوه‌ن��ه‌ک��ان��ی ئ��ه‌و‬

‫په‌ره‌پێده‌ری کوفر‌و ب��اری بێخودایین‪ ،‬خۆ‬

‫کلتووره‌ی‪ ،‬کە ‌بڕوایان به ‌هێڵی راس��ت ل ‌ه‬

‫ده‌ته‌قێنێته‌وه‌‪ ،‬چونکه ئه‌و هه‌پروون هه‌پروون‬

‫مێژوودا هه‌یه‌‌و خودا به ‌خاوه‌ن ده‌سه‌اڵت‌و‬

‫بووه‌‪ ،‬پێیوای ‌ه بۆ پێشگرتن له ‌په‌رەسه‌ندنی‬

‫چ���اوه‌دێ���رو ی��اس��ادان��ه‌ر‌و خ���اوه‌ن ب��ڕی��اری‬

‫بێخودایی‌و پشتکردن له ‌ئایینی خ��ودا‪ ،‬کە‬

‫بێئه‌مال‌و ئه‌وال ده‌زانن‌و هه‌روه‌ها الیان وایە‬

‫‌هه‌رئایینی ئیسالمه‌و سڕینه‌وه‌ی‌شوێنه‌واری‬

‫ژیانی ئه‌م جیهانه به‌رینه په‌سته‌‪‌،‬به ‌ئێره‌تی‪،‬‬

‫دوژمنانی خودا واتا بێباوڕان‪ ،‬ملکه‌چنه‌کەران‬

‫ی��ان کاتی له ‌قه‌ڵه‌م دەدەن‪ .‬وه‌ک قورئان‬

‫بۆ فه‌رمانی خــــودا خۆی فیدا ده‌کات‪ ،‬هه‌ر‬

‫ده‌بێژێت‌‪ :‬وما الحیاة الدنیا إال متاع الغرور (آل‬

‫ت دوای هه‌پروون هه‌پروون‬ ‫بۆیه وا ده‌زانێ ‌‬

‫عمران‪ .)185/‬واتا ژیانی ئه‌م جیھانه ‌بێجگه‬

‫ب��وون��ه‌ک��ه‌ی‪ ،‬یـــه‌کڕاست‌و ب��ێ پێچ‌و په‌نا‪،‬‬

‫‌ل ‌ه کوتاڵی له‌خۆباییبوون‪ ،‬شتێکی دیکه ‌نییه‌‪.‬‬

‫ده‌چێته ‌به‌هه‌شت‌و پاداشتی خۆی له‌و خودا‬

‫‌وما الحیا ‌ة الدنیا إال لعب ولهو (األنعام‪.)32/‬‬

‫بەتوانا‌و مه‌زن‌و چاوه‌دێر‌و تاکه یاسادانه‌ر‌و‬

‫ژی��ان��ی ئ��ه‌م جیهانه ‌جگه ‌ل�� ‌ه گ��اڵ��ت��ه‌و گه‌پ‬

‫خ��اوه‌ن ه��ه‌ردووک جیهانه‌‪ ،‬بێ ک��ه‌م‌و زیاد‬


‫‪31‬‬

‫‌وه‌رده‌گ��رێ��ت‌و بۆ هه‌تاهه‌تای ‌ه له خۆشێدا‬

‫ئیسالمدا بخوێنه ‌به ‌ناوی ئه‌و خودایه‌ت‪ ،‬کە‬

‫ده‌بێت‪ .‬له‌به‌ره‌و‌رووبوونی حوسینی کوڕی‬

‫ئافڕاندی‪ .‬إقراء بإسم ربک الذي خلق (العلق‪،)1‬‬

‫عه‌لی خه‌لیفهی ئیسالم له‌گه‌ڵ سوپای یه‌زیددا‪،‬‬

‫له رێگای گوێچکه‌‌وه ‌هاتووه‌‪ .‬به ‌راستی له‬

‫بێنرخ بوونی جیهان له ‌زاری ن��اوب��راوه‌و ‌ه‬

‫‌هه‌رسێ ئایینه‌کــه‌دا‪ ،‬خوێندنه‌‌وه‌ی په‌ڕتووکی‬

‫ده‌بیسین‪ ،‬کە ‌به (‌حه‌نظله) ناوێک ده‌بێژێت‌‪:‬‬

‫پیرۆز به ‌ده‌نگی به‌رز‪ ،‬باوه‌‪ .‬سامییه‌کان به‬

‫‌ب��ه‌ره‌و مڵکی هه‌رمان ب��ڕۆ‪ ،‬کە ‌له ‌جیهان‌و‬

‫پێچه‌‌وانه‌ی ب��اوی هیندۆئەورووپاییه‌کان‪،‬‬

‫ئ��ه‌وه‌ی تێدای ‌ه باشتر ‌ه (ئیسالم ل ‌ه ئێراندا‪،‬‬

‫له ‌شێوه‌ی په‌یکه‌رتاشیدا‪ ،‬مه‌زنی خودایان‬

‫نووسینی عه‌بدولعه‌لی مه‌عسومی ‪1380‬ی‬

‫ن��ه‌دۆزی��وه‌‌ت��ه‌‌وه‌‪ .‬وات��ا ئ��ه‌وان په‌یکه‌ریان ل ‌ه‬

‫هه‌تاوی ل‪ ،)14‬به‌اڵم خۆ ته‌قاندنه‌و ‌ه له نێ ‌و‬

‫خودا نه‌کێشا‪ .‬به‌ تایبه‌ت ل ‌ه ئایینی جوله‌که‌و‬

‫کۆمه‌ڵی زاڕۆک��ان‌و خه‌ڵکی ئاسایی‌و شه‌لم‬

‫ئ��ی��س�لام��دا‪ ،‬تاشینی پ��ه‌ی��ک��ه‌ری ل��ه‌و چشنه‬

‫کوێرم نابوێرم‪ ،‬تای ت��ەرازوو به ‌الی ئه‌و‬

‫‌ناڕه‌وایه‌‪ .‬له‌سه‌رده‌می کۆندا هاتووه‌مرۆڤ‬

‫بۆچوونه‌دا ‌سه‌نگین ده‌کات‪ ،‬کە ‌ده‌ستێک له‬

‫نابێت وێنه‌ی خ��ودا بکێشێت‪ .‬په‌یکه‌رتاشی‬

‫‌پشته‌وه‌هه‌یه‌ئه‌وانه‌بۆ گه‌یشتن به‌ئامانجێک‪،‬‬

‫دیانه‌کان ل ‌ه عیسا‪ ،‬به‌ری شوێنه‌واری جیهانی‬

‫کە ‌بریتیی ‌ه ل ‌ه وه‌ده‌ستهێنانی ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬بۆ‬

‫ی��ون��ان��ی ـ رۆم��ی��ی��ه‌‪ .‬ل��ه‌و ئایینه‌دا ئیستاش‬

‫ئه‌نجامدانی ئه‌وکاره‌دزێوه خه‌ڵکی بیرهه‌ژار‬

‫ئورتودوکسه‌کان خۆ له‌و کاره ‌ن��اده‌ن‪ .‬له‌م‬

‫‌هانده‌دات‪ .‬ئینجا‪ ،‬قوربانییه‌کان لۆ تیناگه‌ن؟‬

‫سێ ئایینه‌دا به ‌پێچه‌وانه‌ی ئایینه‌گه‌وره‌کانی‬

‫من سه‌رم سووڕماوه‌‪.‬‬

‫خۆرهه‌اڵت‪ ،‬ل ‌ه نێوان خودا‌و خۆڵقاوه‌کانیدا‪،‬‬

‫هه‌ر جۆرێک بێت هـــه‌روه‌ک باسمکرد‪ ،‬بینایی‬

‫جیاوازی‪ ،‬که‌لێن‪ ،‬یان مه‌ودای به‌رین هه‌یه‌‪.‬‬

‫الی هیندۆئەورووپییه‌کان‪ ،‬گرنگترین هه‌سته‌‪،‬‬

‫لێره‌دا (به‌تایبه‌ت له‌ئایینی فه‌له‌دا) مه‌به‌ست‬

‫که‌چی بیستن الی سامییه‌کان ئه‌ونرخه‌ی‬

‫ل��ه‌م ب��ۆچ��وون�� ‌ه خ��ۆرزگ��ارک��ردن��ی خ��ۆ نییه‬

‫هه‌یه‌‪ .‬وه‌ک ده‌زان��ی��ن ب��ڕوای ج��ووه‌ک��ان به‬

‫‌له ‌وه‌رس��ووڕان��ی گیان ره‌وێ��ن��ی‪ ،‬به‌ڵکو بۆ‬

‫په‌یڤ ده‌ستی پێکرد‪ .‬هـۆ ئیسرائیل بـــژنه‌ڤه‌‪.‬‬

‫رزگ��ارک��ردن��ی پسات ل��ه ‌ت��اوان��ه‌‪ .‬که‌چی له‌‬

‫له ‌سه‌رده‌می کۆندا هاتووه‌‪ ،‬چلۆن خه‌ڵک‬

‫هه‌ر سێ ئایینه‌که‌دا ئه‌وه‌ی بۆ رزگاربوون‬

‫وت��ه‌ک��ان��ی خ���ودای���ان ب��ی��س��ت‪ .‬پ��ه‌ی��ام��ب��ه‌ری‬

‫ب��ه ‌س��ه‌ر ژی��ان��ی ئایینیدا زاڵ���ه‌‪ .‬بریتییه ‌له‬

‫ج��ووه‌ک��ان ب��ه‌پ��ه‌ی��وی ی��ه‌ه��وه‌ئ���اوای وت‪،‬‬

‫‌نوێژخوێندن‌و ئامۆژگاریکردن‌و خوێندنه‌وه‌ی‬

‫ده‌ستی پێده‌کرد‪ .‬الی دیانه‌کانیش بیستنی‬

‫ئه‌و په‌ڕاوانه‪ ،‬کە‌سه‌باره‌ت به‌وان نووسراوه‌‪،‬‬

‫په‌یڤی خ���ودا بایه‌خێکی گرنگی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ل ‌ه‬

‫نه‌ک تێکۆشان بۆ دۆزی��ن��ه‌وه‌ی ده‌روون��ی‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫بیرکردنه‌وه‌و تێڕامان له خ��ۆدا ( جیهانی‬

‫له ‌بازاڕ‌و کۆڕو کۆمه‌ڵ‌و کۆالنه‌کاندا‪ ،‬به‌ری‬

‫سوفیی‪ ،‬پێشووو‪ ،‬ل‪ 196 ،‬ـ‪ .)202‬‬

‫دووری ل ‌ه زانست‌و تێکنیک‌و پیشه‌سازی‌و‬

‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ێ��ت‌و ئایینێک ته‌نیا پ��ێ ل�� ‌ه سه‌ر‬

‫بواری رووناکبیری‌و تێڕامان‌و هه‌وڵنه‌دان بۆ‬

‫ب��ه‌ن��ده‌گ��ی��ک��ردن‌و ب����اری ک��ڕن��وش��ب��ردن بۆ‬

‫پێکهینانی گوڕانکاری ل ‌ه کۆمه‌ڵ‌و ده‌سه‌اڵت‌و‬

‫پ����ه‌روه‌ردگ����ار داب��گ��رێ��ت‌و ب�� ‌ه پ��ه‌ی��ڕه‌وان��ی‬

‫شێوه‌ی ژیانه‪ ،‬کە‌نه‌ده‌سه‌اڵتداره‌کان خۆ له‌و‬

‫خ���ۆی راب��گ��ه‌ی��ەن��ێ��ت ئ���ه‌م جیهان ‌ه کاتییه‌‌و‬

‫کار ‌ه ده‌ده‌ن‌و ن ‌ه ب ‌ه کلتوور خه‌ڵکه‌ک ‌ه خوویان‬

‫ژیانی هه‌تاهه‌تایی له ‌جیهانێکی دیکه‌دایه‌‪،‬‬

‫به‌گوڕانکارای گرتووه‌‪ .‬زۆرجار باسی ئه‌وه‬

‫ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‌ ل���ه‌گ��ۆڕی��ن��ی ژی�����ان‌و ت���ازه‬

‫‌ده‌کرێت‪ ،‬ئێم ‌ه به ‌گشتی خ��اوه‌ن یاساگه‌لی‬

‫‌ه��ێ��ن��ان‌و دۆزی���ن���ه‌وه‌ی پێوه‌ندیی ‌ه ب��ه رێ��ژ ‌ه‬

‫دێموکراتیک نین‌و چوارچێوه‌یه‌کی له‌بار‌و‬

‫س��ه‌ق��ام��گ��ی��ره‌ک��ان��ی ن���ێ���وان دی���ارده‌ک���ان���ی‬

‫هۆش په‌سند بۆ ره‌فتار‌و هه‌ڵسوکه‌وتمان‬

‫سرۆشت‌و گه‌یشتن به ‌یاسا سرۆشتییه‌کان‬

‫دیاری نه‌کراوه‌‪ ،‬بۆی ‌ه دۆخـــه‌کــه‌مـــان شپرز‌و‬

‫ب��ۆ ئ��اف��ڕان��دن��ی ئ��ام��رازی ن���وێ‌و پێکهێنانی‬

‫خراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر بێت‌و پله‌ی تێگه‌یشتنی‬

‫ژیانیکی به‌خـته‌وه‌رانه‌‌و مرۆڤدۆستانه‌‪ ،‬ل ‌ه‬

‫ئێم ‌ه بـــه‌رز نه‌بێته‌وه‌‌و تـــه‌بایی‌و پێکه‌وه‌ژیانی‬

‫مێشکی ئه‌و په‌یڕه‌وانه‌دا بار ده‌کات‌و کۆمه‌ڵی‬

‫برایانه‌‌و سازگار له‌گه‌ڵ گیانی سه‌رده‌مدا‬

‫له‌و چه‌شن ‌ه ده‌بێته پاشــــکۆی کۆمه‌ڵگا پێش‬

‫نه‌بێت ‌ه به‌شێک ل��ه ‌ره‌ف��ت��اری رۆژان��ه‌م��ان‌و‬

‫ک��ه‌وت��ووه‌ک��ان‌و ب��ۆ هه‌میش ‌ه ب�� ‌ه ک��وێ��ری‌و‬

‫ی ئه‌ ‌و مێشک ‌ه بین‪ ،‬کە‬ ‫هه‌میشه فه‌رمانبه‌ر ‌‬

‫لێقه‌وماوی‌و بیر ه��ه‌ژاری‌و ژێر ده‌سته‌یی‬

‫له ‌کۆمه‌ڵگا دواکه‌وتووه‌که‌ماندا به ‌وردی‬

‫ده‌م��ی��ن��ێ��ت��ه‌‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌ر ب��ۆی�� ‌ه خ���اوه‌ن ب��ڕواک��ان‬

‫هه‌ڵپێچراوه‌‌و هه‌میش ‌ه ده‌بێته ‌دن��ه ‌ده‌ری‬

‫س����ه‌ره‌ڕای ب��ه‌ن��دەگ��ی��ک��ردن‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت نرخی‬

‫هه‌ڵسوکه‌وتمان له‌گه‌ڵ ده‌ورو به‌ره‌کانماندا‪،‬‬

‫پێویست بۆ ژیانی ئه‌م جیهانه‌ش‪ ،‬کە‌به گشتی‬

‫دان��ان��ی ی��اس��ای پ��ێ��ش��ک��ه‌وت��ووش ناتوانێت‬

‫هه‌ست به ‌بوونی ده‌ک��ه‌ن‌و تیایدا ده‌ژیــن‪،‬‬

‫ده‌ردی بێسه‌رو به‌ره‌ییمان چاره‌سه‌ربکات‪.‬‬

‫دابنێن‌و ل ‌ه کاروانی رازاوه‌ی شارستانییه‌‌تی‬

‫چونک ‌ه له‌و ب��ار‌ودۆخ��ه‌دا پێش ئ��ه‌وه ‌یاسا‌و‬

‫س��ه‌رده‌م به‌جێ نه‌مێنن‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای بوونی‬

‫دادگا ل ‌ه تاوانی تاوانباران بکۆڵیته‌وه‌‪ ،‬ئێم ‌ه‬

‫سه‌رچاوه‌ی ژێرزه‌وینی‌و ده‌وڵه‌مه‌ندیی زۆر‬

‫خـــۆمان ده‌ستپێشخه‌ری ده‌کـــه‌ین‌و زۆرجار‬

‫له ‌واڵته ‌پاشکه‌وتووه‌کان‪ ،‬شپرزه‌یی باری‬

‫زیـــاتر له ‌راده‌ی پێویستێش تاوانبار‪ ،‬یان‬

‫ژیان‌و له‌شسـاغی‌و خانوبه‌ره‌و که‌ره‌‌سته‌ی‬

‫تاوانبارکراو ل ‌ه شه‌قام‌و ک��ۆاڵن‌و ته‌نانه‌ت‬

‫هاتووچۆو شه‌قام‌و شێوه‌ره‌فتاری خه‌ڵک‬

‫ل ‌ه ماڵی خۆیدا س��زاده‌ده‌ی��ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ری‬


‫‪33‬‬

‫خوونه‌گرتن ب��ه ‌ی��اس��ا‌و رێ��س��ای دان���راو له‬ ‫‌الیه‌ن نوێنه‌رانی خه‌ڵکه‌وه‌یه ‌(ئه‌گه‌ر کۆمه‌ڵگا‬ ‫ب ‌ه شێوه‌ی دیمۆکراتیک به‌‌ڕێوەبچێت)‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫به‌و شێوه‌نه‌بێت‪ ،‬ئه‌وجار شپرزه‌یی زیاتر به‬ ‫‌قه‌واره‌ی کۆمه‌ڵه‌وه‌ خۆیدا ده‌کرێت‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫مێژووی تێهه‌ڵکێشکردنی بیری جیهادو‬ ‫جەنگی چەكداریی بۆ ناو رەوتی ئیسالمی سیاسیی كورد‬

‫نووسینی‪ :‬رەوەند هەورامی‬


‫‪35‬‬

‫دەستپێک‬

‫زیاتریش ه��ۆك��ارەك��ەی بۆ پاڵپشتی ئێران‬

‫لە باشووری كوردستاندا رەوتی ئیسالمی‬

‫دەگ��ەڕان��دەوە‪ ،‬لە كاتێكدا ئێران ئیستغاللی‬

‫پەیوەست نییە بە ئەزموونی زانایەكی ئایینی‌و‬

‫دەنگی ن��ارەزای��ی خەڵكەكەی كردبوو نەك‬

‫داهێنانی داهێنەرێكی ئایینی ك����وردەوە‪.‬‬

‫خەڵكەكە بەشێك ب��ن ل��ە پ���ڕۆژه‌ی ئێران‪.‬‬

‫ه��ەروەك چ��ۆن لە میسردا كەسێكی وەك‬

‫ئیستغاللكردنەكەش لە رێگەی هەندێك لە‬

‫حەسەن بەنا سروشتییەن بە خوێندنەوە‬

‫زانا ئایینییەكانەوە بووه‌‪ ،‬كە ریشەیان لە ناو‬

‫بۆ بارودۆخەكەی رێكخستنێكی لە بەرانبەر‬

‫رێكخستنە ئیسالمییە سیاسییە ئیخوانییەكەدا‬

‫بیرە باوەكانی ئەو ده‌م ‌ه قوت كردەوە‪ ،‬یاخود‬

‫ه��ەب��وو‪ .‬بەمەش رژێ��م كاریگەریی رەوت��ی‬

‫ل��ە پاكستاندا زان��ای��ەك��ی وەك م���ەودوودی‬

‫ح��وك��م��ی ئ��ی��س�لام��ی ل���ە ئ���ێ���ران ل���ە س��ەر‬

‫پارتێكی ئیسالمی بە كەڵكوەرگرتن بە مەكرو‬

‫جەماوەری دەڤەرەكەی بە هۆكار زانیو ‌ه بۆ‬

‫نیازی خۆی راگەیاندووه‌‪ .‬لە كوردستاندا‬

‫روودان��ی ئەو پشێوی‌و بەرهەڵستكارییانە‬

‫ریشەی سیاسیی ئیسالمی ه��ەب��وو‪ ،‬بەاڵم‬

‫‪ .‬ب��ۆی��ە رژێ��م��ی ب��ەع��س��ی��ش زۆر دڕن��دان��ە‬

‫ریشەی ئیسالمیی چەكدار فرە نوێ بووه‌‪.‬‬

‫هەستا بە سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكە‌و‬

‫بە بڕوای چاودێران ئەم ریشە چەكدارییە‬

‫سەرئەنجامەكەیشی لە رووخاندنی گەڕەكی‬

‫هێندەی مەبەستەكەی دروستكردنی چەترێك‬

‫ێ‬ ‫ك��ان��ی ع��ەش��ق��ان��ی ش����اری ه��ەڵ��ەب��ج��ە‌و ب ‌‬

‫بوو ‌ه بۆ پاراستنی رێكخستن‌و خەت‌و باڵە‬

‫سەروشوێنكردنی ژم��ارەی��ەك ل��ە خەڵكی‬

‫ئیسالمییەكان نیو هێندە هەوڵێك نەبوون‌و‬

‫خورماڵ‌و ه��ەورام��ان‌و پاشان زیندەبەچاڵ‬

‫پێویستییه‌کی كاتیی ئ��ەو قۆناغە نەبوون‬

‫كردنیاندا خۆی بینییەوە‪ ،‬دیارە بەمەش رژێم‬

‫بۆ رووبەڕووبوونەوەی رژێمی فاشیستی‬

‫رق‌و قینی جەماوەری راپەڕیوی زیاتر كردو‬

‫بەعس‪ .‬جاڕدانی تەوژمی چەكداریی ئیسالمی‬

‫لە نێو ئەو هەڵچوونەدا زانایان ئیستغاللی‬

‫هۆکاری راستەوخۆی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی‬

‫رەوشەكەیان ك��رد‪ .‬بۆیە لە هەڵەبجەدا بە‬

‫‪‌1987‬و پاش خۆپیشاندانە جەماوەرییەكەی‬

‫تایبەتی بنەماڵەی شێخ عەبدولعەزیزی‬

‫‪13‬ی‪5‬ی‪ 1987‬دوای ئەوەی‪ ،‬کە جەماوەری‬

‫پریس‪ ،‬بوونە كەواسوری بەرلەشكری دەنگە‬

‫هەڵەبجە‌و هەورامان‌و خورماڵ دژ بە رژێمی‬

‫نارەزاییەكان‌و رۆڵی بەرچاویان بینی بۆ ئەو‬

‫داپڵۆسێنەری بەعس راپەڕین‪ ،‬خۆپیشاندانەكە‬

‫پڕۆژ ‌ه كاتییەی‪ ،‬کە رژێمی ئیسالمیی ئێران‬

‫پ���ەرەی س��ەن��د‪ .‬رژێ��م ب��ۆی دەرك����ەوت‪ ،‬کە‬

‫خواستیان لە س��ەری هەبووه‌‪ ،‬لە نێو ئەو‬

‫جموجوڵی بەرهەڵستكاریی زۆر بەهێزە‌و‬

‫زانا راپەڕیوانەدا مەال عوسمان عەبدولعەزیز‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫وەك ری���ش س��پ��ی��ی��ەك‌و م��ەالی��ەك��ی دێ��ری��ن‬

‫هەمیشە بە تێپەڕبوونی كات ئەوان باسیان‬

‫ێ لە‬ ‫كرایە رێبەرو دەمڕاستی هەمووان‪ ،‬وەل ‌‬

‫لە راب��ردوو ك��ردووەو وتوویانە بزووتنەوە‬

‫بنچینەدا‌و ئەسڵی دروستكردنی جموجوڵەكان‬

‫تۆ پێشەنگ نیت‪ ،‬ئێمە پێشەنگین‪.‬‬

‫گەڕاوه‌ته‌و ‌ه بۆ مەالعەلی عەبدولعەزیزی برا‬ ‫بچووكی‌و مامۆستا ئەحمەد كاكە مەحمودی‬

‫گردبوونەوەكەی شاری سنەو راگەیاندنی‬

‫ه���ەورام���ان‪ ،‬ک��ە ب��ە ت��وون��دی ل��ە مینبەری‬

‫بزووتنه‌وەی ئیسالمی‬

‫سەر‬

‫بە كۆچی مامۆستا م��ەال عوسمان‌و شێخ‬

‫مزگەوتەكانەوە‬

‫هێرشیانكردووه‌ت ‌ه‬

‫دامەزراوەكان‌و سیاسەت‌و ئەجێندای رژێمی‬

‫ع��ەل��ی ع��ەب��دول��ع��ەزی��زو مامۆستا ئەحمەد‬

‫بەعس‌و تەنانەت پارتە الئیك‌و عەلمانییەكانی‬

‫ك��اك��ە م��ەخ��م��ودی ه���ەورام���ان‪ ،‬ه��اوك��ات بە‬

‫ك��وردی��ش‪ .‬ه��ەر ب��ۆی��ە ب��ە زووی���ی ب��ڕی��اری‬

‫كۆچی شێخ موحەمەد سەرگەتی‪ ،‬کە ئێستا‬

‫کۆچكردنیان بۆ ئێران داو خۆیان‌و خەڵكێكی‬

‫پ��ێ��ش��ەوای ك��ۆم��ەڵ��ی ئیسالمییە ب��ۆ ئ��ێ��ران‪،‬‬

‫زۆرو هاوواڵتیانیان بە جێهێشت‌و بەرە‌و‬

‫گۆڕانكاری ریشەیی لە نەزمی كاركردنی‬

‫كۆماری ئیسالمیی ئێران كۆچیان كرد‪ .‬ئیتر‬

‫ئەو زانا ئایینییانەدا دروستبوو‪ ،‬ئەوان چەند‬

‫بە گەیشتنیان بۆ ئێران راستەوخۆ بیریان‬

‫زانایەكی ئایینی بوون‪ ،‬کە یەك رێكخستن‌و‬

‫لە دامەزراندنی پارتێكی ئیسالمیی چەكدار‬

‫یەك قوتابخانەی ئایینی باری نەهێنابوون‪،‬‬

‫كردەوە‪ ،‬کە لە سەر پێی خۆی راوەستێت‌و‬

‫راس��ت��ە ب��ە شێوەیەكی گشتی زان��اك��ان لە‬

‫بەرەنگاری فیعلی رژێمی بەعس ببێتەوە‪.‬‬

‫ه��ەورام��ان‌و هەڵەبجەوە كۆچیانكرد‪ ،‬بەاڵم‬

‫ه���ەرچ���ەن���دە پ��ێ��ش��ت��ر پ�����ارت‌و رێ��ك��خ��راوی‬

‫ل��ە ش��وێ��ن��ە ج��ی��اوازەك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ەوە‬

‫ئیسالمی‌تر س��ەری��ان��ه��ەڵ��داب��وو‪ ،‬ب���ەاڵم ئەو‬

‫زان��ای��ان��ی دیكە ئ��ەوان��ەی پێچراو ب��وون لە‬

‫پارتانە زیاتر لە ژێر كاریگەری الیەنی‌تردا‬

‫تۆڕە رێكخراوەییەكانی ئیخوان دیسانەوە‬

‫بوون‪ ،‬لە الیەن ئەوانەوە ئاڕاست ‌ه دەكران‪ ،‬کە‬

‫كۆچیانكرده‌و ‌ه بۆ ئێران‪ .‬لەوانە مامۆستا‬

‫دیارترینیان پەیوەندیی ئیسالمیی كوردستان‬

‫سەید ئەحمەدی پێنجوێنی لە هەولێرەوەو‬

‫بوو‪ ،‬ئەم پارتە ئایدیاو ئامانجی ناڕوون بوو‪.‬‬

‫چەندین زانای‌تر لە سلیمانییەوە پەیوەندیان‬

‫رێبەرەكانی لە تاریكیدا ب��وون‌و بچوكترین‬

‫ك���ردوو ‌ه ب��ەم مەالیانەوە لە ئۆردوگاكانی‬

‫ه��ەڵ��وێ��س��ت‌و ب��ەرن��ام��ەو ك��اری��گ��ەری خۆی‬

‫ئێراندا‪ .‬ئایا یەكبوون‌و گردبوونەوەی ئەوان‬

‫بەجێنەهێشت‪ ،‬لە هیچ قۆناغێكدا كەسێكیان‬

‫وەك گوێڕایەڵییەك بۆ قورئان‪ ،‬کە داوادەكات‬

‫ت م��ن پ��ەی��وەن��دی��ی ئیسالمیم‪،‬‬ ‫ن��ەب��وو بڵێ ‌‬

‫موسوڵمانان دوور لە تەفرەو پەرتەوازەیی‬


‫‪37‬‬

‫دەستبەكاربن ك��اری لە س��ەرك��راب��وو‪ ،‬یان‬

‫كەسی بە الوە نەدەما‌و لە ماوەیەكی كەمدا‬

‫رێكخستنێك هەمووانی جواڵند بەرەو ئێران؟‬

‫دەپ��وك��ای��ەوە‪ .‬بۆیە ل��ە مانگی ح��وزەی��ران��ی‬

‫یان پڕۆژه‌یەكی ئێرانی بووه‌‌و ویستی ئەو زانا‬

‫‪1987‬داو ل��ە ئ��اك��ام��ی ك��ۆب��وون��ەوەی��ەك��ی‬

‫ئایینییانە بخاتە گەمەیەكی سیاسییەوە‪ ،‬کە‬

‫ف��ره‌وان��ی زانایانی ئایینیدا لە ش��اری سنە‬

‫لە خزمەت پڕۆژه‌ی تەسیدیری سەورەكەی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیی ل��ە كوردستانی‬

‫خۆیدا بن؟ نازانرێت چ سیحرێك بوو ‌ه ئەو‬

‫عێراق راگەیەندرا‪ ،‬بەاڵم گومان لەوەدا نییه‌‪،‬‬

‫هەموو زانا ئایینییە بە باگراوندی جیاوازەوەو‬

‫کە بزووتنەوەی ئیسالمی بە هیچ جۆرێك‬

‫بە رێكخستنی جیاوازەوە‪ ،‬كە خەتی یەك‌و‬

‫درێ��ژك��راوەی پەیوەندیی ئیسالمی نه‌بووه‌‪.‬‬

‫دووی ئ��ی��خ��وان‌و پ��ەی��وەن��دی ئیسالمی‌و‬

‫هەروەك مامۆستا مەال عەلی عەبدولعەزیز لە‬

‫س��ۆف��ی‌و دەروێ���ش���ی ت��ێ��داب��ووه‌‪ ،‬ه��اوك��ات‬

‫دیدارێكدا له‌م بارەیەوە وتوویه‌تی‪ :‬پێشتریش‬

‫خوێندكاری زانستە شه‌ڕعییەكان‌و خەڵكی‬

‫حیزبێكی‌تر هەبوو ‌ه بە ناوی بزووتنەوەی‬

‫بێ رابردووی تێدابووه‌‪ ،‬گەنجی سەر رووت‌و‬

‫پەیوەندیی ئیسالمی‪ ،‬كە لە نیوەی یەكەمی‬

‫تازە مەالی تێدابووه‌‪ ،‬هەمووان مامۆستا مەال‬

‫هەشتاكانی سەدەی بیستەمدا دروستكراوه‌‪،‬‬

‫عوسمانیان ك��ردە قسەكەری یەكەم‪ .‬ئیدی‬

‫بەاڵم ئێمە درێژەپێدەری پەیوەندی نەبووین‪،‬‬

‫خ��ودی مامۆستا ه��ات��وو ‌ه لە س��ەر بناغەی‬

‫بەڵی ئەو رابیتە ئەو برایانە شێخ محەمەد‪،‬‬

‫پەیوەندیی ئیسالمی پارتێكی ئیسالمیی نوێی‬

‫مەال مەحمودی ئازادی‌و شەهید مەال عەلی‌و‬

‫دامەزراندووه‌و دواتر ناونراو ‌ه بزووتنەوەی‬

‫ئەوانی‌تر‪ ،‬ئێمە خۆمان ئاگامان لێیان بووە‌و‬

‫ئیسالمیی ل��ە ك��وردس��ت��ان‪/‬ع��ێ��راق‪ .‬ئەمەش‬

‫بە ئەمڕۆ ئاگاداری ئێمە رۆشتنە دەرەوەو‬

‫موعەمایەكی ئ��اڵ��ۆزە‪ ،‬چونكە بزووتنەوە‬

‫پشتگیریمانكردن‌و یارمەتیشماندان‪ ،‬بە ناوی‬

‫تەنها ناوێك بوو ‌ه ئەگەرنا لە ناوخۆدا ریزو‬

‫ئ���ەوەوە‪ ،‬كە بۆ ئیسالم ك��اردەك��ەن‪ ،‬بەاڵم‬

‫رێبازی جیا بوون‪ .‬بوونی ئەم بزووتنەوەیە‬

‫حەقیقەت ئەوە نەبووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها وتوویه‌تی‪:‬‬

‫بە ب��ڕوای ئێمە لە سەر بنەمای پەیوەندی‬

‫س��ەب��ارەت ب��ە پ��ەی��وەن��دی��ی ئیسالمی هیچ‬

‫نەبووه‌‪ ،‬چونكە پەیوەندیی مەودای مانەوەی‬

‫درێژەپێدانێك نەبوو‪ ،‬بەڵكو گۆڕانكارییەك‬

‫ب��ۆ ن��ەم��اب��ووی��ەوە‪ ،‬چونكە ه��ەم��وو الی��ەك‬

‫ب��وو ل��ە س��اح��ەك��ەدا‪ ،‬ئ��ەوەن��دە ب��وو ئ��ەوان‬

‫ك��ۆك ب��وون لە س��ەر سەركردایەتیكردنی‬

‫ئینزیمامیان كرد بۆ الی ئێمە‪ ،‬چونكە ئەگەر‬

‫مامۆستا م��ەال عوسمان ب��ۆ ب��زووت��ن��ەوە‌و‬

‫واب��وای��ە شێخ محەمەد ل��ە‌و ك��ات��ەدا لەگەڵ‬

‫ئەگەر پەیوەندی بە سەربەخۆیی بمایەتەوە‬

‫رێزماندا بۆی‪ ،‬کە مەسئول بوو لەوێدا‪ ،‬یان‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫شێخ لەتیف‪ ،‬کە ئێمە چووین ئەو مەسئول‬

‫تەنانەت دەگێڕنەوە دەڵێن‪ :‬ه��ەر مەالیەك‬

‫ب��وو‪ ،‬كە پێش شێخ لەتیف شێخ محەمەد‬

‫كۆچی ب��ك��ردای��ە ب��ۆ ئ��ێ��ران‪ ،‬مامۆستا مەال‬

‫مەسئول ب��ووه‌‪ ،‬دەب��وو ئ��ەوان ببوونایە بە‬

‫عوسمان لە دڵسافی خۆیەوە دەیفەرموو‪،‬‬

‫جێگر هیچ نەبێت‪ ،‬ئیتر پ��اش ئ���ەوەی‪ ،‬کە‬

‫بیكەن بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی‪ .‬مەال‬

‫تەشكیالتی بزووتنەوەمان ك��رد ئەوانمان‬

‫هێندە قەدر‌و رێزی هەبوو‪ ،‬جگە لەوەی‪ ،‬کە‬

‫وەك ئەفراد قەبوڵ كرد‪ ،‬كە شێخ عوسمانی‬

‫خودی مامۆستا مەال عوسمانیش كەسێكی‬

‫كاكەم بوو ‌ه بە رابەرو منیش بووم بە جێگری‬

‫دڵ ساف‌و خواناس‌و سادە بوو‪.‬‬

‫ئەو‪ .‬لەبەر ئەوە بزووتنەوە درێژەپێدەری‬

‫لەم قۆناغە نوێیەدا بزووتنەوە بە ئاقارێكی‬

‫رابیتە نەبوو‪ ،‬بەڵكو دامەزراوەیەكی تازە بوو‬

‫راس��ت‌و رەوشێكی ت��ردا ب��را‪ ،‬کە زیاتریش‬

‫دروستكرا‪ .‬لە سەر بنەڕەتی ئەو بیروباوه‌ڕە‬

‫كاریگەری‌و رۆڵی مامۆستا مەال عوسمان‌و‬

‫پ��ێ��ش��ووەی‪ ،‬ک��ە ل��ە پ��ەن��ج��اك��ان��ەوە وەرم���ان‬

‫مامۆستا مەال عەلی عەبدولعەزیزی پێوە دیار‬

‫گرتبوو‪ .‬بەم جۆرە مەال عەلی عەبدولعەزیز‬

‫بوو‪ ،‬بزووتنەوە لە پاشكۆیەتییەوە‪ ،‬بوو بە‬

‫ئەو راستییانە دەخاتەڕوو‪ ،‬هه‌روه‌ها وەاڵمی‬

‫بزووتنەوەیەكی نێودەوڵەتیی‌و جگە لەوەی‪،‬‬

‫ئەوەش دەداتەوە‪ ،‬کە هەموو خەت‌و باڵەكان‬

‫کە لە الیەن جیهانی عەرەبی‌و ئیسالمییەوە‬

‫لە ناو بزووتنه‌وه‌دا وەك ئەندام وەرگیراون‪،‬‬

‫ناسرا‌و وەك بزاڤێكی خەباتگێڕی موسوڵمان‬

‫بەڵكو ئەسڵی مەتڵەب بنەماڵەی مەال عەلی‬

‫حساب كرا‪ ،‬بگرە بزووتنەوە توانی پەیوەندی‬

‫بوون‪ .‬وەك خۆی دەڵێت‪ :‬ئەوان سەردارو‬

‫لەگەڵ جیهانی غەیرە موسوڵمانیشدا دروست‬

‫جێگری پارتەكە بوون‌و ئەوانی دیش ئەندامی‬

‫بكات‌و تەنانەت مەكتەبی پەیوەندییەكانی لە‬

‫الوەكی‪ .‬ئەمەیش دیسان ئەو راستییە پیشان‬

‫لەندەن‌و ئەمریكاشدا ك��ردەوەو داواك��اری‌و‬

‫دەدات‪ ،‬کە یەكبوونەكە یەكبوونێكی قورئانی‬

‫ن��ام��ە‌و ئاگاداریەكانی دەگەیشتنە نەتەوە‬

‫نەبووە‪ .‬بە ڵكو یەكبوونێكی كاتی بووەو لە‬

‫یەكگرتوەكان‌و دەوڵەتە زلهێزەكان‪ .‬میدیای‬

‫ژێر ئەو پەردەیەدا یەكخراون تا هەلی لەبار‬

‫ئەوروپا‌و ئەمریكاش بزووتنەوەی لە سایەی‬

‫بۆ قوتاربوون‌و ئیشی سەربەخۆ بڕەخسێت‪.‬‬

‫ئەو تەوژمەوە ناسی‌و لە چەندەها كۆنگرەی‬

‫لە س��ەرەت��ادا قیادەی بزووتنەوە زیاتر لە‬

‫رۆژنامە نوسیدا مامۆستا مەال عوسمان‌و‬

‫مامۆستایانی ئایینی (مەال) پێكهاتبوو‪ ،‬ئەمەش‬

‫ک لە‬ ‫مامۆستا مەال عەلی عەبدولعەزیزو هەندێ ‌‬

‫بە پێچەوانەی رای زۆر كەسەوە‪ ،‬پێم وایە‬

‫سەركردەكانی‌تر دیمانەیان لە‌و میدیایانەوە‬

‫ئەمە سیمایەكی جوانی بە بزووتنەوە دابوو‪،‬‬

‫بۆ س���ازدرا‪ .‬ئ��ەم ناساندنەی بزووتنەوەی‬


‫‪39‬‬

‫ئیسالمی دی��س��ان��ەوە ئ��ەو راستییە پیشان‬

‫گونجان‌و فرسەت دروستبوون دەبوو لە هەر‬

‫دەدات‪ ،‬ک��ە خواستی ئ��ێ��ران ل��ە ناساندنی‬

‫كاتێكی زوودا سەر هەڵ بدات‌و ئەم رەوتەش‬

‫بزووتنەوە فرە لە پێشچاو گیرابوو‪ .‬ئێران‬

‫بە گەشەیەكی خێرا‌و سەیر لە پەنجاكان‌و‬

‫چ��ۆن مەبەستی ب��وو دۆزی كیمیابارانی‬

‫شەستەكان‌و حەفتاكانی سەدەی رابردوودا‬

‫هەڵەبجە بە دنیا بناسێنێت‪ ،‬بە‌و جۆرەیش‬

‫سەری هەڵدا‪ ،‬بەاڵم تا ئەم دواییەش نەیتوانی‬

‫مەبەستی بوو بزووتنەوە بناسێنێت‪ .‬ئێران‬

‫پانتاییەكی فره‌وان بگرێتەوە‌و جیاكارییەك‬

‫ویستی ت��ەوژم��ی ئیسالمی بكاتە بەدیلی‬

‫لەگەڵ رابوردوودا دروست بكات‌و دواتریش‬

‫تەوژمی نەتەوەیی‪ ،‬چونكە بە جۆرێك لە‬

‫ل��ە ش��ێ��وەی رێكخراوێكی ئیسالمیدا قوت‬

‫جۆرەكان س���ەرەداوی پەیوەندی لە نێوان‬

‫ببێتەوە‪ ،‬بەاڵم پاش تێپەڕبوونی سااڵنێك بە‬

‫پارتە نەتەوەییەكان‌و بەرهەڵستكارەكانی‬

‫سەر دروست بوونیدا‌و رودانی گۆڕانكاری‌و‬

‫خۆیدا دەدییەوە‪ .‬لەبەر ئەوە بە رامهێنانی‬

‫ب��ەرەوپ��ێ��ش��چ��وون��ەك��ان وای ك���رد‪ ،‬ک��ە ئەو‬

‫بزافی رزگ��اری��خ��وازی��ی ك��وردی باشور لە‬

‫رەوتە بە پەلە گەشە بكات‪ ،‬بۆیەش رەوتی‬

‫بۆتەیەكی ئیسالمیدا ئیدی رزگاری دەبوو لە‬

‫چەپ لە‌و كاتەدا توانی بۆ ماوەیەكی زۆر‬

‫دەستتێكەڵكردنی كوردی ئێران‌و عێراق‪.‬‬

‫وەك رەوت‌و الی��ەن��ی دەس���ت رۆی��ش��ت��وو‬ ‫ب��م��ێ��ن��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەش���دا گ��ۆڕەپ��ان��ی‬

‫بۆچی ئێران بزووتنەوەی ئیسالمی لە ئامێز‬

‫ك��وردی��ی ب��ە شێوەیەكی ب��ەرچ��او نەكەوتە‬

‫گرت‌و بە دنیای ناساند؟‬

‫ژێ��ر كاریگەری ئ��ەو بەرەوپێشچوونەوەو‬

‫لە گرنگترین‌و دیارترین هۆكارە دەرەكییەكان‪،‬‬

‫ن��ەب��ووی��ە الن��ك��ەی��ەك ب��ۆ رووك��ردن��ە ك��اری‬

‫کە پاڵپشت بوون بۆ گەشەو نەشونماكردنی‬

‫ئیسالمیی بە شێوەیەكی ب��ەرف��ره‌وان‌و ئەو‬

‫رەوت���ی ئیسالمیی ل��ە كوردستانی عێراق‬

‫رێژە كەمەی رەوتی ئیسالمیش‪ ،‬کە دروست‬

‫بە تایبەتی لە گەشەكردنی بزووتنەوەی‬

‫ببوو لە ژێ��ر كاریگەری گۆڕانكارییەكانی‬

‫ئیسالمیدا ئەمانەن‪:‬‬

‫جیهانی ئیسالمیدا پەیدا بوو‌و بە تایبەتیش‬

‫ب��ی��ری س��ی��اس��ی��ی ئ��ی��س�لام��ی ل���ە ئ��ێ��ران��دا‪:‬‬

‫شۆڕشی ئیسالمیی ئێران سەرەڕای ئەوەی‪،‬‬

‫رەوت��ی ئیسالمی بەشێكی گرنگیی كێشەی‬

‫کە شۆڕشی ئیسالمیی ئێران شۆڕشێكی‬

‫كوردستانی عێراق بە هەموو دەرهاویشتە‌و‬

‫ب��ی��روب��اوەڕی – ئایینی ت��ای��ب��ەت ب���وو بە‬

‫پەل‌و پۆكانییەوە پێك دەهێنێت‌و یەكێكە لە‬

‫مەزهەبی جەعفەری بزووتنەوەی ئیسالمیی‬

‫قوربانییەكانی دەستی دەسەاڵت‌و بە گوێرەی‬

‫كوردیش لە رووی مەزهەبییەوە لێی جودا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم دواج���ار ه����ەردووال ل��ە هەستە‬

‫ئەفغانستان كاریگەریی ت��ەواوی هەبوو لە‬

‫ئایینییەكەدا یەكیان دەگ��رت��ەوە هەاڵیسانی‬

‫سەر رەوتی ئیسالمیی كوردیی لەبەر چەند‬

‫ش��ۆڕش��ی ئیسالمیی ئ��ێ��ران ب��ەران��ب��ەر بە‬

‫هۆیەك لەوانە‪:‬‬

‫رژێمی شا وەك كاردانەوەیەكی ئەو رەوتە‬

‫أـ���ـ رەوت����ی ج��ی��ه��ادی��ی ئ��ەف��غ��ان��ی ب��ە گشتی‬

‫سێكۆالریستەی رۆژئ��اوا بوو بەرانبەر بە‬

‫رەوتێكی سوننی بوو‪ ،‬کە زۆربەی كوردیش‬

‫عەمامە بەسەرە ئایینییەكان‪ ،‬بۆیە شۆڕشی‬

‫سوننەن‪ ،‬ئەمەش وای ك��رد هیچ گرێیەكی‬

‫ئیسالمیی ئێران بە شێوەیەكی گشتیی توانی‬

‫دینی‌و دەروون��ی نەمێنێت‪ ،‬کە بەر لە نزیك‬

‫كار بكاتە سەر گەالنی ناوچەكە‌و بە تایبەتی‬

‫بوونەوە‌و مامەڵە لەگەڵ یەكتر كردندا بگرێت‪.‬‬

‫گەلی كورد بۆ گەیشتن بە ئ��ازادی‌و رزگار‬

‫ب ــ لێكچوونیی جوگرافی نێوان كوردستانی‬

‫بوون لە رژێمە تۆتالیتاریستەكان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫عێراق‌و ئەفغانستان لە رووی ئاوو هەوا‌و‬

‫كاریگەری خۆیشی هەبوو لە سەر فره‌وان‬

‫بەرز‌و نزمی‌و دژواری ناوچەكانی هەردووال‪.‬‬

‫كردن‌و قوڵكردنەوەی رابوونی ئیسالمیی لە‬ ‫كوردستانی عێراق‪.‬‬

‫تۆرەكانی ئیخوان موسلمین لە كوردستان‪:‬‬

‫ئەفغانستان وەك سیمبوڵی كاری ئیسالمی‌و‬

‫یەكێكی‌تر لە فاكتەرەكانی نەشونماکردنی‬

‫جیهادیی‪ :‬سەرەڕای رۆڵی شۆڕشی ئیسالمیی‬

‫رەوتی ئیسالمی لە كوردستانی عێراق بوونی‬

‫ئێران‪ ،‬کە فاكتەرێكی گرنگ‌و گەورە بوو لە‬

‫رێكخراوە میسرییەكان بوو ‌ه لە كوردستانی‬

‫سەر سەرجەم جیهانی ئیسالمیی نەك تەنها‬

‫ع��ێ��راق��دا‪ ،‬ب��ە ت��ای��ب��ەت دوای ئ��ەو راب��وون��ە‬

‫لە س��ەر كوردستانی عێراق‪ ،‬کە لە رووی‬

‫ئیسالمییەی میسر بە خۆیەوە بینیوه‌‪ ،‬کە‬

‫جوگرافییەوە ل��ێ��وەی نزیك ب��وو‪ ،‬جگە لە‬

‫ئەویش لە ژێر كاریگەری شۆڕشی ئیسالمیی‬

‫م��ەش ئەدەبیاتی ئیسالمیی ك��وردی��ی ئەوە‬

‫ئێراندا بووه‌‪ ،‬کە لە‌و كاتەشدا ژمارەیەك لە‬

‫دەردەخ��ات‪ ،‬کە هۆكاری دەرەكی‌تر هەبوو‬

‫ئیسالمییەكانی میسر كۆچیان ك��ردوو ‌ه بۆ‬

‫بۆ گەشەكردنی رەوت��ی ئیسالمیی كوردیی‬

‫كوردستانی عێراق‌و هەندێك لە گەنجان‌و‬

‫بە تایبەتی حاڵەتی ئەفغانی‪ ،‬کە لە بەرەی‬

‫خ��وێ��ن��دك��اران��ی ك���وردی���ان ل��ە زان��ك��ۆك��ان��دا‌و‬

‫ب��ەرگ��ری��دا ب��وو ب��ەران��ب��ەر ب��ە داگ��ی��رك��اری��ی‬

‫جێگاكانی كاركردنیاندا لە هەولێر‌و سلێمانی‬

‫س��ۆڤ��ی��ەت��ی‪ ،‬زی���اد ل��ە وەش‪ ،‬ک��ە ه���ەردووال‬

‫ناسی‪ .‬دوات��ر پەیوەندییەكانیان توند‌و تۆڵ‬

‫پەیڕەوكاری یەك مەزهەبی ئیسالمیی بوون‬

‫بوون‌و وانەی ئایینی تایبەتییان لە ماڵەكانی‬

‫لە‌و ئەدەبیاتەشدا هاتووە‪ :‬جیهادی ئیسالمیی‬

‫خۆیاندا بۆ دانان‪ .‬هەر لە‌و مااڵنەشدا نوێژی‬


‫‪41‬‬

‫جومعەیان بۆ دەكردن‪ ،‬چونكە میسرییەكان‬

‫هۆكارە ناوخۆییەكان لە دەستپێكی كاری‬

‫رایان واب��ووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئەو گەنجانەشیان‬

‫جیهادیی ئیسالمیدا‪:‬‬

‫وا راهێنان‪ ،‬کە نوێژكردن لە پشت سەری‬

‫‪1‬ـ��ـ چەرمەسەرییەكانی گەلی ك��ورد‌و ئەو‬

‫ئ���ەوان���ەوە دروس����ت ن��ی��ی��ە‪ ،‬ک��ە پشتگیریی‬

‫ستەمانەی بە درێژایی دەسەاڵتی رژێمە یەك‬

‫س��ەددام‌و دەسەاڵتەكەی دەكەن بە بەڵگەی‬

‫لە دوای یەكەكانی عێراق بە سەریدا هاتووە‪،‬‬

‫ئ���ەوەی خۆشەویستی (ال���والء) ب��ۆ خ��ودا‌و‬

‫ه��ەر لە س��ەرەت��ای دروستبوونی دەوڵەتی‬

‫پێغەمبەر (د‪.‬خ)و ب��ڕواداران زیاتر دروست‬

‫ع��ێ��راق��ەوە ل��ە س��اڵ��ی ‪1921‬داو دوات��ری��ش‬

‫نییە‪ .‬میسرییەكان هەستیان بە لەباریی ئەو‬

‫بەشبەشكردنی كوردستان لە پەیماننامەی‬

‫كاتەی كوردستان كرد بۆ بانگەوازەكەیان‪ ،‬بە‬

‫س��ای��ك��س ب��ی��ك��ۆداو رووخ���ان���ی خیالفەتی‬

‫هۆی ئەو رقەی‪ ،‬کە كورد لە رژێم هەیبوو‪،‬‬

‫ع��وس��م��ان��ی‌و ب��ەش��ب��ەش��ب��وون��ی دەوڵ��ەت��ان��ی‬

‫ه��ه‌روه‌ه��ا گ��ەڕان��ەوەی گەنجانی ك��ورد لە‌و‬

‫ئێران‌و توركیا‌و عێراق‌و سوریا‌و یەكێتی‬

‫كاتەدا بۆ كاری ژێر زەمینی لە‌و بارودۆخە‬

‫سۆڤیەتی پێشوو‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ل��ە پ��ەی��ڕەوی‬

‫دژوارەدا یاریدەی تەواوی میسرییەکانی دا‬

‫ناوخۆی بزووتنەوەی ئیسالمیدا‌و لە باسی‬

‫بۆ باڵوكردنەوەی بانگەوازەكەیان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫روون��ك��ردن��ەوەی ئامانجی بزووتنەوەكەدا‬

‫دەستنەكەوتنی چەك لە‌و زەمەنەدا لە میسر‬

‫هاتووە‪ :‬ناساندنی كێشەی كورد بە سەرجەم‬

‫بە شێوەیەكی ئاسان زیاتر سوكنایی بە وان‬

‫گەالنی جیهان‌و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان‌و‬

‫بە خشی‪ ،‬کە لە‌و بارودۆخەدا لە كوردستان‬

‫ت��ێ��ك��ۆش��ان ل���ە پ��ێ��ن��او گ���ێ���ڕان���ەوەی م��اف��ی‬

‫پ��ەرە بە بانگەوازەكەیان ب��دەن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫زەوت��ك��راوی گەلی ك��وردداو دژایەتیكردنی‬

‫گەیشتنی كتێبەكانی ك��ۆم��ەڵ��ەی جیهاد‌و‬

‫ستەم‌و گەندەڵی‌و بەرپاكردنی دادپەروەری‌و‬

‫كتێبەكانی دكتۆر عومەر عەبدولڕەحمان‌و‬

‫ریفۆرم‌و پاراستنی ناسنامەی ئیسالمییانەی‬

‫كتێب‌و كاسێتەكانی دكتۆر عەبدوڵاڵ عەززام‌و‬

‫گەلی كوردی موسوڵمان‪.‬‬

‫عەبدولقادر ع���ەودە ك��اری��گ��ەری ت��ەواوی��ان‬

‫‪ .2‬نەبوونی بزاڤی ئیسالمیی ئایدۆلۆجی‬

‫هەبوو لە دروست كردنی رەوتیی ئیسالمیی‬

‫چەكدارو مۆنۆپۆڵكردنی گۆڕەپانی سیاسیی‬

‫لە كوردستانی عێراق بە فكرێكی تەندروست‌و‬

‫كوردی لە شەستەكان‌و حەفتاكانی سەدەی‬

‫تێگەیشتوو لە پرنسیپەكانی (الوالء)‌و (البرا)‌و‬

‫راب������ردوودا‪ ،‬ل��ە الی���ەن ه��ێ��زە ن��ەت��ەوەی��ی‌و‬

‫(بەیعەت)‌‪ ..‬هتد‪ ،‬کە دواتر فیكری جیهادیان لە‬

‫چ���ەپ���ڕەوەك���ان���ەوە‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��دە ل��ە دوای‬

‫كوردستانی عێراق پێكهێنا‪.‬‬

‫خ��ی�لاف��ەت��ی ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەوە س���ەرج���ەم ئ��ەو‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫شۆڕش‌و راپەڕینانەی كراون بە رابەرایەتی‬

‫ل��ە م��ان��گ��ی ئ�����اداری ‪1991‬دا ج���ەم���اوەری‬

‫زان���ای���ان���ی ئ��ای��ی��ن��ی‌و ش��ێ��خ‌و ك��ەس��ای��ەت��ی��ی��ە‬

‫كوردستان دژی رژێمی بەعس راپەڕین‌و لەم‬

‫ئیسالمییەكان بووە‪.‬‬

‫راپەڕینەشدا بزووتنەوەی ئیسالمیی به‌هێزی‬

‫‪3‬ــ هەاڵیسانی شەڕی نێوان ئێران‌و عێراق‌و‬

‫چەكدارو جەماوەرە بەرفره‌وانەكەیەوە لە‬

‫ش��ه‌ڕع��ی ن��ەب��وون��ی ئ��ەو ش���ەڕە ل��ە فیكری‬

‫كوردستاندا رۆڵ��ی ب��ەرچ��اوی بینی‌و تا لە‬

‫زان��ای��ان‌و زۆرینەی گەنجانی موسوڵماندا‪،‬‬

‫‪28‬ی ئەپڕێلدا هێزە كوردییەكان‪ ،‬لە شاخ‌و‬

‫كە لەو كاتەدا پەنایان بردبووە بەر ناوچە‬

‫ناوچە ئازادكراوەكاندا شكستیان خ��واردو‬

‫ئ���ازادك���راوەك���ان���ی ك���وردس���ت���ان‪ ،‬ئ��ەم��ەش‬

‫رووە‌و شارو شارۆچكەكانی‌تر كشانەوەو‬

‫وای��ك��ردوو ‌ه پەنا بۆ دام��ەزران��دن��ی بزاڤێكی‬

‫دوای ئەم رووداوەو بە ماوەیەكی كورت‬

‫جیهادیی پابەند بە سەرجەم رەهەندەكانی‬

‫سەركردەكانی ك��ورد بە تایبەتی مەسعود‬

‫شه‌ریعه‌تەوە بدەن‪.‬‬

‫ب��ارزان��ی‌و ج��ەالل تاڵەبانی‪ ،‬دەستیانكرد بە‬

‫‪4‬ــ بێگومان كۆمەڵێك فاكتەری‌تریش هەن‪ ،‬كە‬

‫دانوستان دەرب���ارەی حوكمی زات��ی لەگەڵ‬

‫ێ بخرێن‪ ،‬کە بە شێوەیەكی‬ ‫ناكرێت پشت گو ‌‬

‫رژێمی بەغداددا‪ ،‬دەرئەنجام ئەم دانوستانانە‬

‫گشتی پەیوەندییەكی بەهێزیان بە كێشەی‬

‫لە مانگی یۆنیۆی ‪1991‬دا شكستیان خوارد‪.‬‬

‫عێراقەوە هەیە لەوانە بوونی (ناوچەی ئازاد‬

‫هێزەكانی بەعس گەڕانەوە كوردستان‌و لە‬

‫كراو‌و هێمن) لە كوردستانی عێراقدا ئەمەش‬

‫میانەی ئەم هێرشانەی رژێمدا پێشمەرگەكانی‬

‫وای ك��ردووه‌‪ ،‬کە ئاو‌و هەوایەكی ئ��ازاد لە‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمیی سەرسەختانەترین‬

‫هەندێك ناوچەی ئ��ازادك��راوی كوردستاندا‬

‫بەرەنگارییان لە ناوچە جۆراوجۆرەكانی‬

‫بێتەكایەوە‪ ،‬ک��ە پێشتر وج���ودی ن��ەب��ووه‌‪،‬‬

‫ێ بزووتنەوە‬ ‫ك��وردس��ت��ان��دا ئەنجامدا‪ .‬وەل�� ‌‬

‫ه��ەرچ��ەن��دە ئ���ەو ئ��ازادی��ی��ەش هەاڵیسانی‬

‫ئامانجی لە راپەرین‌و بوونی ئەزموونێكی‬

‫شەڕی ناوخۆی لە نێوان پارتە كوردییەكاندا‬

‫دەسەاڵتی ك��وردی شتێكی دیكە ب��وو‪ ،‬هەر‬

‫ب��ەدواوە بووه‌‪ ،‬کە بزووتنەوەی ئیسالمیش‬

‫ئەو ئامانجە ج��ی��اوازەش ش��ه‌ڕی خوێناوی‬

‫ل���ە‌و ش���ەڕان���ە پ���ارێ���زراو ن���ەب���ووه‌‪ ،‬ك��ەوت��ە‬

‫ن��اوخ��ۆی خ��وڵ��ق��ان��د‪ ،‬ه��اوك��ات ب���ووە ه��ۆی‬

‫ش��ەڕێ��ك��ی خ��وێ��ن��اوی��ی��ەوە ل��ەگ��ەڵ (ی‪.‬ن‪.‬ك)‬

‫راگەیاندنی چەند ناوێك لەو كاتانەی‪ ،‬کە‬

‫ئەمە‌و دەیان هۆكاری ناوخۆیی‌تر‪ ،‬کە رۆڵیان‬

‫بزووتنەوە لە دەره‌وه‌ی ساحەی سیاسیی‬

‫لە نەشونماكرنی بە پەلەی بزووتنەوەی‬

‫ك���وردی���دا ب���وو‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە ی��ەك��گ��رت��ووی‬

‫ئیسالمیی لە كوردستانی عێراقدا هەبووە‪.‬‬

‫ئ��ی��س�لام��ی��ی ك���وردس���ت���ان‌و ب���زووت���ن���ەوەی‬


‫‪43‬‬

‫راپەرین لە‌و رەوتە جیابوونەوەو داماڵران‪.‬‬

‫بە هۆی نزیكی لە سنوورە ئێرانییەكەوە‪،‬‬

‫ئ��ی��دی ب��زووت��ن��ەوە تەنها ن���اوە جیهادی‌و‬

‫ک��ە ش��ۆڕش��ی ئیسالمیی ئێرانیش هیواو‬

‫چەكدارییەكەی گۆرەپانەكە بوو‪.‬‬

‫گەشبینییەكی ت�����ەواوی ب��ە ب��زووت��ن��ەوە‬

‫لە ساڵی ‪1999‬دا بزووتنەوەی ئیسالمی بە‬

‫ئازادیخوازەكانی ناوچەكە دا‪ .‬هەر لە یەكەم‬

‫رابەرایەتی مامۆستا مەال عەلی عەبدولعەزیز‬

‫رۆژی دروستكردنی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫هەوڵی زۆری دا بۆ ئەوەی موسوڵمانان یەك‬

‫لە كوردستانی عێراق ه���ەزاران موجاهید‬

‫ریزبن‌و ببنە ب��راو پشتیوانی یەكتر‪ .‬ئەوە‬

‫ێ بردو كۆماری ئیسالمیی ئێران‬ ‫پەنایان بەو ‌‬

‫ب��وو ساڵی ‪ 2000‬پێكهێنانی بزووتنەوەی‬

‫ب��ووە تەنها جێگایەك بۆ گەیشتنی دەنگی‬

‫یەكبوونی ئیسالمیی كوردستان راگەیەندرا‪.‬‬

‫ب��زووت��ن��ەوە ئیسالمییەكان‌و مەزڵومییەتی‬ ‫گەلی كورد بە جیهانی عەرەبیی‌و ئیسالمیی‌و‬

‫سەنگی هەرێمی‌و نێودەوڵەتی بزووتنەوەی‬

‫بە تایبەتی لە كاتی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە‬

‫ئیسالمی‬

‫لە ساڵی ‪1988‬داو كردەوەكانی بە ناو ئەنفال‬

‫ب��ە ه��ۆی ئ��ەو پ��ەی��وەن��دی��ی��ان��ەوە‪ ،‬ک��ە لەگەڵ‬

‫لە هەمان ساڵدا‪.‬‬

‫دەوڵ���ەت���ە دراوس��ێ��ك��ان��ی��دا‪ ،‬وەك ك��ۆم��اری‬

‫ئ��ەم پەیوەندییانە لە دوای دروستكردنی‬

‫ئیسالمیی ئێران‌و واڵتی سعودیەو كۆماری‬

‫ئەنجومەنی ب��ااڵی شۆڕشی ئیسالمیی لە‬

‫ع��ەرەب��ی��ی س����وری‌و ت��ورك��ی��ادا ه��ەی��ب��ووە‪.‬‬

‫عێراق تەشەنەیان كرد‪ ،‬كە ئەو ئەنجومەنەش‬

‫گومانی تیادا نیی ‌ه ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی‬

‫لە الیەن دەوڵەتی ئێرانەوە پشتگیری دەكرا‪.‬‬

‫ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق��دا خ��اوەن��ی پێگەو‬

‫له‌به‌ر ئ��ه‌و ‌ه دروس��ت ك��را‪ ،‬ک ‌ه ببێتە بنكەو‬

‫قورسایییەكی هەرێمی بووە‪.‬‬

‫وێستگەیەك ب��ۆ س��ەرج��ەم رەوت‌و پارتە‬ ‫ئیسالمییەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی‪ .‬بە‬

‫پەیوەندی لەگەڵ كۆماری ئیسالمیی ئێران‬

‫تایبەت پارتە ئیسالمییەكان‪ ،‬كە لەو كاتەشدا‬

‫ه���ەروەك گوتمان سەركەوتنی شۆڕشی‬

‫شێخ موحەمەد بەرزنجی رابەری پەیوەندیی‬

‫ئ��ێ��ران‌و راماڵینی رژێ��م��ی شاهەنشایی لە‬

‫ئیسالمی ئەندام بووە لە ئەنجومەنەكەدا‪.‬‬

‫ئێران‪ ،‬لە‌و هۆكارە سەرەكییانە ب��ووه‌‪ ،‬کە‬

‫ك��ات��ێ��ك��ی��ش‪ ،‬ک��ە م��ام��ۆس��ت��ا م���ەال ع��وس��م��ان‬

‫گۆڕانكاریی چەندایەتی‌و چۆنایەتی بە سەر‬

‫ع��ەب��دول��ع��ەزی��ز‌و ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ل��ە زان���ای���ان‌و‬

‫بزاڤە ئیسالمییەكانی جیهاندا هێناو بە تایبەتی‬

‫خوێندكارانی زانستی شه‌رعی‌و هەندێك لە‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی لە كوردستانی عێراق‪،‬‬

‫جەماوەری هەڵەبجەو هەورامان لە ساڵی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫‪ 1987‬بەرەو ئێران هیجرەتیان كرد‪ .‬لە الیەن‬ ‫بەرپرسە ئێرانییەكانەوە زۆر ب��ەڕێ��زەوە‬

‫پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتی سعودیەدا‬

‫پێشوازی كران‌و لە ‪29‬ی شەوالی ‪1407‬ی‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی رەوت����ی ئیسالمیی سیاسیی‬

‫كۆچیدا یاداشتنامەیەكی خستە بەردەست‬

‫كورد بە دەوڵەتی سعودیەوە دەگەڕێتەوە‬

‫حكومەتی ئێرانی‪ ،‬کە دە داواكاری لەخۆگرتبوو‪.‬‬

‫ب��ۆ س��اڵ��ی ‪ 1974‬ئ���ەو ك���ات���ەی‪ ،‬ک��ە شێخ‬

‫دوای دروستكردنی بزووتنەوەی ئیسالمیش‬

‫عوسمان عەبدولعەزیزی راب���ەری گشتی‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان ب���ەرەوپ���ێ���ش چ����وون‌و‬

‫ب��زووت��ن��ەوە‪ ،‬پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ب��ەه��ێ��زی بە‬

‫بارەگاكانی بزووتنەوە لە زۆرب��ەی ناوچە‬

‫پ��ادش��ای ك��ۆچ��ك��ردووی واڵت (فەیسەڵی‬

‫سنوورییەكانی ئێران ــ عێراقدا كرانەوەو‬

‫ك��وڕی عەبدولعەزیز)ەوە هەبووه‌‪ ،‬كە لەو‬

‫س��ەرب��ازگ��ەی م��وج��اه��ی��دی��ن دروس��ت��ك��ران‪.‬‬

‫كاتەشدا مامۆستا مەال عوسمان نوێنەری‬

‫ب��زووت��ن��ەوە ل��ە زۆرب���ەی ئ��ەو كۆنگرانەدا‬

‫وەف��دی زانایانی كوردستان ب��ووه‌‪ ،‬كە بە‬

‫ب��ەش��داری دەك��رد‪ ،‬كە لە تارانی پایتەختی‬

‫راسپاردەی سەركردەی كورد مەال مستەفا‬

‫ئێراندا دەبەستران‌و وەف��دی بزووتنەوەی‬

‫ب��ارزان��ی ب��ە‌و ك��ارە هەستا‌و ب��ە مەبەستی‬

‫ئیسالمی لە ئاستی جەماوەری‌و لە ئاستی‬

‫خستنە بەرچاوو ناساندنی كێشەی كوردو‬

‫دەوڵەتیشدا بەشداریان تیادا دەك��رد‌و ئەو‬

‫ئەو چەرمەسەرییانەی‪ ،‬كە بە سەر كورددا‬

‫بارودۆخەی‪ ،‬کە بە سەر كوردستاندا دەهات‬

‫هاتبوون‪ ،‬بە دەستی حكومەتە یەك لە دوای‬

‫لە وێرانكاری‌و كوشتاری جۆراوجۆر بۆیان‬

‫یەكەكانی عێراق‪ .‬هەر لە مەلیكەوە تا رژێمی‬

‫روون دەكرایەوەو چاویان بە كەسایەتییە‬

‫بەعس سەردانی ئەوێیان كرد‪ ،‬کە لە‌و كاتەدا‬

‫ئیسالمیی‌و جیهانیییەكان دەكەوت‪ .‬هەروەك‬

‫شێخ صەوواف راوێژكاری مەلیك بوو‪ ،‬هەر‬

‫دەی����ان وەف���دی���ش دروس���ت���ك���ران ت��ا بچنە‬

‫ئەویش بووە ئەڵقەی پەیوەندیی نێوان وەفدی‬

‫دەرەوەی ع��ێ��راق‪ .‬بە مەبەستی ناساندنی‬

‫كوردی‌و مەلیك‌و هەردووالش لە ماوەیەكی‬

‫كێشەی ك��وردو بۆ یەكەمجار لە مێژووی‬

‫كورتدا چاویان بە یەكتر كەوت‪ ،‬کە لە چاو‬

‫بزاڤی رزگاریخوازی گەلی كورددا‪ .‬كێشەی‬

‫وەف��دەك��ان��ی‌ت��ردا‪ ،‬ك��ە ب��ۆ ه��ەم��ان مەبەست‬

‫كورد لە روانگەی ئیسالمەوە روون كرایەوە‪،‬‬

‫نێردرابوون بۆ چاوپێكەوتنی مەلیك‪ ،‬ئەمان‬

‫ئەم كارەش بووە هۆی ئەوەی‪ ،‬کە زۆربەی‬

‫زۆر زوو بینیان‪ ،‬کە ئەو وەفدانەی‌تر تەنانەت‬

‫ب��زووت��ن��ەوەو دەوڵ��ەت��ە جیاجیاكان رای��ان‬

‫ێ نەدرا‪.‬‬ ‫چانسی چاوپێكەوتنی مەلیكیشیان پ ‌‬

‫بەرانبەر بە كێشەی كورد بگۆڕدرێت‪.‬‬

‫بۆیە ئەم وەفدە بوو ‌ه سەركەوتووترین وەفد‪.‬‬


‫‪45‬‬

‫دوای ئ��ەوەش لە ساڵی ‪1987‬دا مامۆستا‬

‫چاوەكانیان پڕ بوو لە فرمێسك‌و (دارالندوة)‬

‫م��ەال عوسمان ب��وو ‌ه راب���ەری بزووتنەوە‪،‬‬

‫ەكەیش پڕ بوو لە دەنگی گریان‪.‬‬

‫چ��ەن��دەه��ا ج��ار بانگهێشتی س��ع��ودی��ە ك��را‪،‬‬ ‫لە م��اوەی ساڵەكانی ‪1991‬ـ‪1992‬ـ‪1993‬دا‬

‫پەیوەندی لەگەڵ كۆماری عەرەبیی سوریا‬

‫یارمەتییەكی بەرچاو لە الی��ەن رێكخراوە‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی تا ئێستاش نوسینگەی‬

‫خ��ێ��رخ��وازی��ی��ەك��ان��ەوە‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ل��ە الی��ەن‬

‫پەیوەندییەكانی ل��ە دیمەشقی پایتەختی‬

‫حكومەتی سعودیەشەوە رەوانەی كوردستان‬

‫سوریادا هەیە‪ ،‬ئەم نوسینگەیە رۆڵێكی دیاری‬

‫ك��راو خ��ودی بزووتنەوە سەرپەرشتی ئەو‬

‫هەبووە لە ناساندنی كێشەی كورددا‪ ،‬جا چ‬

‫یارمەتییە خێرخوازییانەی دەكرد‪ .‬بزووتنەوە‬

‫بە باڵوكردنەوەی پەڕتوك‌و نامیلكە بووبێت‪،‬‬

‫ك��ەڵ��ك��ی ف���رەی ل��ە ی��ارم��ەت��ی��ی خ��ێ��رخ��وازی‬

‫دەرب�����ارەی چ��االك��ی��ی��ەك��ان��ی ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫وەردەگرت لە الیەن بزووتنەوەوە‪ ،‬کە زۆرێك‬

‫ئیسالمیی‪ ،‬ی���ان ب��ە ك���ردن���ەوەی پێشانگا‬

‫ل��ە یارمەتییەكانی ب��ۆ مەبەستی حزبی‌و‬

‫بووبێت‪ ،‬دەرب��ارەی كارەساتی هەڵەبجە لە‬

‫ك��ردن��ەوەی ب��ارەگ��او موچەی ئەندامەكانی‬

‫دیمەشقدا‪ ،‬یاخود بە بەشداری كردن بووبێت‬

‫دابین دەكرد‪.‬‬

‫لە زۆربەی ئەو چاالكیی‌و نەدوە ئیسالمیی‌و‬

‫هەروەك خوێندكارانی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫نەتەوەیییانەدا بووبێت‪ ،‬کە لە دوای ساڵی‬

‫لە زانكۆكانی سعودیە وەرگیران‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ‬

‫‪1991‬وە لە دیمەشقدا بە زۆری دەكرانەوە‪.‬‬

‫خوێندنی بااڵیش زەمالەیان درایەو چەندەها‬

‫هەروەك ژمارەیەكی بەرچاو لە خوێندكارانی‬

‫نەدوە بەستران‌و چاوپێكکەوتن لەگەڵ زاناو‬

‫ب���زووت���ن���ەوەی ئیسالمیی ل��ە زان��ك��ۆك��ان��ی‬

‫بیرڤانانی سعودی وەك شێخ بن بازو شێخ‬

‫س���وری���اداو ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی زان��ك��ۆی پێشەوا‬

‫عوسەیمین‌‪ ..‬هتد رێكخرا‪.‬‬

‫ئەوزاعیدا وەرگیران‪ ،‬هه‌روه‌ها ئەم نوسینگەیە‬

‫لە ساڵی ‪1992‬دا نەدوەیەك لە (دارالندوة) لە‬

‫رۆڵێكی گ���ەورەی بینی ب��ۆ یەكتر بینینی‬

‫شاری مەككەی پیرۆز بەستراو سەدان زاناو‬

‫س��ەرك��ردەك��ان��ی ب��زووت��ن��ەوەو كەسایەتییە‬

‫بیرڤانی سعودی‌و جیهانی عەرەبی‌و ئیسالمی‬

‫ئیسالمییەكانی لوبنان‪ ،‬وەك فەتحی یەكەن‪،‬‬

‫ت��ی��ای��دا ئ��ام��ادەب��وون‌و ل��ە الی���ەن مامۆستا‬

‫سەعید شەعبان‪ ،‬ئەمیری كۆمەڵی ئیسالمیی‬

‫مەال عەلی عەبدولعەزیز سەرۆكی وەفدی‬

‫ت��ەراب��ل��وس‌و س��ەرك��ردەك��ان��ی ح��ەم��م��اس‌و‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمیییەوە كارەساتی بە ناو‬

‫ج��ی��ه��ادی ئ��ی��س�لام��ی��ی‌و ل���ێ���رەوە ب����وو‪ ،‬کە‬

‫ئەنفال روونكرایەوەو تەنانەت ئامادەبووان‬

‫تێڕوانین‌و هەڵوێستی کەسایەتییە ئیسالمیی‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫جیهانییەكان سەبارەت بە كێشەی كورد وەك‬

‫بزووتنەوە لە توركیادا نزیكبوونەو ‌ه بوو‬

‫تێڕوانین‌و هەڵوێستی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫لە پارتێك نەك لە دام���ەزراوەی واڵتێك بە‬

‫لێهات‌و ئەو بزووتنەوەو کەسایەتییانە بوونە‬

‫شێوەی فەرمی‪.‬‬

‫پاڵپشت‌و بەڵگە بۆ سەلماندنی مافەكانی كورد‪.‬‬

‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ئیسالمیی ب��ە رازی بوونی‬

‫ه��ەروەك وەف��دی بزووتنەوە ئامادەیییەكی‬

‫فەرمی دەوڵەتی توركیا‪ ،‬هەستا بە كردنەوەی‬

‫نموونەیی هەبوو لە كاتی دوورخستنەوەی‬

‫نوسینگەی پەیوەندییەكان لەم واڵت��ەداو بە‬

‫س��ەرك��ردەك��ان��ی ح��ەم��م��اس��داو ب��ە تایبەتی‬

‫هۆی ئەم نوسینگەیەوە توانرا‪ ،‬کە ژمارەیەكی‬

‫دوورخ��س��ت��ن��ەوەی دوك��ت��ۆر عەبدولعەزیز‬

‫بەرچاو لە كەسایەتی‌و رەوتە ئیسالمییەكانی‬

‫رەنتێسی ب��ۆ ب��اش��ووری لوبنان ل��ە الی��ەن‬

‫ێ بناسرێن‌و ببینرێن بە تایبەتی پارتی‬ ‫ئەو ‌‬

‫ئیسرائیلەوەو بەو بۆنەیەوە موشیر مستەفای‬

‫رەف����او ئ��ەرب��ەك��ان��ی س���ەرك���ردە‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬

‫بەرپرسی نوسینگەی ئەو كاتەی دیمەشقی‬

‫عەبدوڵاڵ گول‌و ئەردۆغان‌‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫بزووتنەوە وتارێكی خوێندەوە‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫ه������ەروەك ل���ە س��اڵ��ی ‪1993‬ش������دا وەف���دی‬

‫ب��زووت��ن��ەوە رۆڵێكی نموونه‌یی ه��ەب��وو لە‬

‫ێ كراو‬ ‫بزووتنەوەی ئیسالمی دەعوەتی ئەو ‌‬

‫دروستكردنی ماڵی ئیسالمی (البیت االسالمي)‬

‫بۆ یەكەمجارو دوای رووخ��ان��ی خیالفەتی‬

‫لە دیمەشق‪ ،‬كە لە الی��ەن عێراقییەكانەوە‬

‫عوسمانی وەفدی بزووتنەوە بە جلوبەرگی‬

‫دامەزرێنرا‪ .‬ئه‌م ماڵپەڕە زۆرینەی كەسایەتییە‬

‫كوردی‌و جلی مەالیانەوە رۆشتنە نێو هۆڵی‬

‫سوننەو شیعەو نەتەوەیییە ئۆپۆزسیۆنەكانی‬

‫پەڕلەمانەوە‪ ،‬هه‌روه‌ها سەرۆكی پەڕلەمانی‬

‫عێراقی گرتۆتەخۆی‪ .‬هەر ئەم ماڵەش بوو ‌ه‬

‫توركیا بانگهێشتی وەفدەكەی بۆ بارەگای‬

‫دوانگەیەكی زۆرباش بۆ ناساندنی كێشەی‬

‫تایبەتی خۆی كرد‪ ،‬سەرۆكی پەڕلەمانی توركیا‬

‫كورد‪.‬‬

‫ئاگاداركرایه‌و ‌ه لە قەبارەی ئەو پەیوەندییە‬ ‫ئیسالمییە بەهێزانەی لە دێ��رزەم��ان��ەوە لە‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ كۆماری توركیا‬

‫نێوان ك��وردو ت��ورك��دا ه��ەب��ووە‪ .‬بە تایبەت‬

‫پ���ەی���وەن���دی���ی ب����زووت����ن����ه‌وه‌ی ئ��ی��س�لام��ی‌و‬

‫لە سەردەمی دەسەاڵتی ئیسالمیداو رۆڵی‬

‫توركیایش تەنها پەیوەست بوو ‌ه بە‌و رەوشە‬

‫شۆڕەسوارانی كورد لە پارێزگاریكردن لە‬

‫ئیسالمییەی‪ ،‬ک��ە ل��ە ت��ورك��ی��ادا ل��ە گەشەو‬

‫خیالفەت‌و شه‌ریعه‌تی ئیسالمی‪ ،‬بزووتنەوە‬

‫ن��وم��ای��ان ب���ووه‌‪ ،‬ن��ەك پ��ەی��وەن��دی��دارب��ێ��ت بە‬

‫لە‌و كۆنگرانەیدا‪ ،‬كە لە توركیاو لە الیەن پارتی‬

‫دۆزی نەتەوەیی ك��وردەوە‪ .‬نزیكبوونەوەی‬

‫رەفاوە لە ئەستەمبوڵ‌و لە كاتی سەرۆكایەتی‬


‫‪47‬‬

‫ێ دەكرا‪،‬‬ ‫ئەربەكاندا دەبەستران‪ ،‬بەشداری پ ‌‬

‫ع��ێ��راق��دا پ���ەراوێ���زخ���ران‪ .‬ب���ە ت��ای��ب��ەت لە‬

‫ل��ەو كۆنگرانەدا بزووتنەوە گوتەی خۆیی‬

‫كۆنگرەی ئۆپۆزسیۆندا‪ ،‬کە لە لەندەن‌و لە‬

‫هەبوو‪ ،‬هه‌روه‌ها گوێی بۆ گیرا‪.‬‬

‫‪2002/12/17-14‬دا بەسترا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا لە‬ ‫كۆنگرەی سەاڵحەددینی ساڵی ‪2003‬دا‪.‬‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی‌و كوردستانی عێراق‌و‬ ‫ئەمریكا‬

‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی‌و مافی نەتەوەیی‬

‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ئیسالمی جێگەی بایەخی‬

‫كورد‬

‫واڵت��ان��ی هەرێمی‌و واڵت��ان��ی زلهێزی وەك‬

‫دوای ئ���ەوەی زۆری��ن��ەی رەوت���ە فیكری‌و‬

‫ئەمریكا بووه‌‪ ،‬ئەمریكا بۆ یەكالكردنەوەی‬

‫رۆشنبیرییە لۆكاڵی‌و هەرێمی‌و جیهانییەكان‬

‫پرسی هێرشی س��ەرب��ازی بۆ س��ەر عێراق‬

‫كوردیان بە بزووتنەوەیەكی جوداخوازی‬

‫پێویست ب���وو ‌ه م��ام��ەڵ��ە ل��ەگ��ەڵ ت��ەن��ان��ەت‬

‫نەتەوەیی چەپ دادەنا‪ .‬وەفدەكانی بزووتنەوە‬

‫بزووتنەوه‌ی ئیسالمیشدا بكات‪.‬‬

‫دوای چ��ەن��دج��ار بینینی ب��زاڤ��ە ئیسالمی‌و‬

‫بزووتنەوە جێگای بایەخی (بێڵ كلینتۆن)‬

‫كەسایەتییە زان��س��ت��ی��ی��ەك��ان‌و س��ەرك��ردەو‬

‫ی س���ەرۆك���ی ئ��ەم��ری��ك��ا ب����وو‪ ،‬ل���ە دوای‬

‫پادشای دەوڵەتە ئیسالمییەكان‌و ئامادەبوون‬

‫دەرچ��وون��ی یاسای ئ��ازادك��ردن��ی عێراق لە‬

‫لە كۆنگرەو میهرەجانە نێودەوڵەتییەكاندا‬

‫الیەن كۆنگرێسی ئەمریكاوە‪ ،‬کە ئاماژە درا‬

‫رۆڵێكی گ��ەورەی دی لە ناساندنی كێشەی‬

‫بە ح��ەوت گ���رووپ‌و پ��ارت لە عێراقدا‪ ،‬کە‬

‫ك��ورددا وەك خۆی‪ ،‬دوای روونكردنەوەی‬

‫ئیدارەی ئەمریكی لە‌و بارەیەوە مامەڵەیان‬

‫چەرمەسەرییەكانی گەلی كورد‪ ،‬کە بوو ‌ه هۆی‬

‫ل��ەگ��ەڵ دەك����ات‪ ،‬یەكێكیان ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫پشتگیرییەكی باشی ئەو بزاڤ‌و كەسایەتییە‬

‫ئیسالمیی ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەم بەكارهێنانە لە‬

‫سیاسی‌و فیكرییانە‪ ،‬بۆ نموونە چاوپێكەوتنی‬

‫دوای رووداوەكانی ‪11‬ی سێبتامبەر زۆر بە‬

‫مامۆستا مەال عوسمان لەگەڵ مەلیك فەهدی‬

‫روونی هەوڵی پەراوێزخستنی ئەو گرووپە‬

‫پادشای واڵتی سعودیە لە ساڵی ‪1993‬داو‬

‫ئیسالمییە سوننی‌و شیعییانەی عێراق بینراو‬

‫دیتنی ئایەتوڵاڵ خامەنەئی رابەری شۆڕشی‬

‫زیاتر ئەجێندای ئەمریكا بوو ‌ه ئەجێندایەك‪،‬‬

‫ئ��ی��س�لام��ی��ی ئ���ێ���ران ل���ە ‪1994/10/23‬داو‬

‫ک��ە گ��رووپ��ە لیبراڵ‌و نەتەوەییەكانی گرد‬

‫چەندجار چاوپێكەوتنی پڕۆفیسۆر ئەربەكان‪،‬‬

‫دەك����ردەوە‪ ،‬بۆیە ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی‌و‬

‫ئەو كاتەی‪ ،‬کە س��ەرۆك وەزیرانی توركیا‬

‫بەشە پەرتبووەكانی‌تری لە كایەی سیاسی‬

‫ب��وو‪ ،‬لە ساڵی ‪1996‬دا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا لە رێی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫ئەو بابەتانەی لە گۆڤاری ئ��ااڵی ئیسالمدا‬

‫دەدرا‪ .‬ژمارەیەكی بەرچاو پۆستەری لە‌و‬

‫ب�ڵاودەك��ران��ەوە‪ ،‬دەرب����ارەی كوشتارگەی‬

‫واڵتانەشدا ب�ڵاودەك��ردەوە‪ ،‬کە نوسینگەی‬

‫هەڵەبجە لە س��اڵ��ی‪1988‬دا‪ ،‬كە ئەو گۆڤارە‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی لێبوو‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ژم��ارەی��ەك‬

‫بە زۆر جێگای جیهان دەگەیشت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫نامیلكەی لە ژێ��ر ناونیشانی (تیشكێك لە‬

‫لە رێی ئەو بابەتانەی‪ ،‬کە لە گۆڤارەكانی‬

‫سەر نركەو ناڵەی بە ناو ئەنفالەكان)‪ ،‬کە‬

‫(االع��ت��ص��ام)و (ال��غ��رب��ا‌ء)دا ب�ڵاودەك��ران��ەوە‪،‬‬

‫بە ع��ەرەب��ی پەرچڤە دەك���ران‌و لە گۆڤاری‬

‫دەرب����ارەی ئ��ەو چ��ەرم��ەس��ەری��ی��ان��ەی سەر‬

‫نەفیردا ب�ڵاودەك��ران��ەوە‪ ،‬کە لە پێشاوەری‬

‫كورد‪.‬‬

‫پاكستان دەردەچ��وو‪ ،‬هه‌روه‌ها لە گۆڤاری‬

‫هەروەها بەم هۆیەوە بزووتنەوە دنیایەك‬

‫(ندا‌ء الحق)دا‪ ،‬كە لە قەتەرو لە الیەن رابیتەی‬

‫ن���ام���ەو ب���رووس���ك���ەی ل���ە س���ەران���ی ب��زاڤ��ە‬

‫ئیسالمیی ك���وردەوە‪ ،‬دەردەك���را‪ .‬ئەمانەش‬

‫ئیسالمییەكانەوە پێدەگەیشت‪ ،‬وەك دوكتۆر‬

‫ب��ە گشتی رۆڵ��ێ��ك��ی گ���ەورەی���ان بینیو ‌ه لە‬

‫ع��ەب��دوڵ�ڵا ع����ەززام‌و پ��ڕۆف��ی��س��ۆر دوك��ت��ۆر‬

‫گەورەكردنی قەبارەی چەرمەسەرییەكانی‬

‫ب��وره��ان��ەددی��ن رەب��ب��ان��ی ئ��ەم��ی��ری كۆمەڵی‬

‫گەلی ستەملێكراوی كوردو ناساندنی كێشە‬

‫ئیسالمیی ئەڤغانستان‌و ئەندازیار گوڵبەدین‬

‫رەواكەی‪ ،‬کە بزووتنەوە ببووە میحوەرێكی‬

‫ح��ی��ك��م��ەت��ی��ار ئ��ەم��ی��ری پ���ارت���ی ئیسالمیی‬

‫فره‌وانی ئەو چاالكییانە‪.‬‬

‫ئەڤغانستان‌و مامۆستا سەاڵح شادی‌و شێخ‬ ‫حوسێن ئەحمەد ق��ازی ئەمیری كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمیی پاكستان‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی‌و هەڵبژاردنەكانی‬ ‫ساڵی ‪1992‬‬

‫بزووتنەوە هەستا بە ك��ردن��ەوەی چەندین‬

‫دوای ئ��ەوەی‪ ،‬کە ئەنجومەنی نەتەوەكان‪،‬‬

‫پێشانگای فۆتۆگرافی لە زۆرب��ەی واڵتانی‬

‫بڕیاری ‪688‬ی لە ‪5‬ی ئەپرێلی ‪1991‬دا دەركرد‪،‬‬

‫ک ش���اری ئ��ەوروپ��ی‌و‬ ‫دەوروب�����ەرو ه��ەن��دێ�� ‌‬

‫كە تیایدا پرۆتستۆی ئ��ەو رەشەكوژییەی‬

‫ئێراندا‪ ،‬کە وێنەگەلێك دەخ��ران��ە روو‪ ،‬كە‬

‫كرد‪ ،‬کە لە بەشێكی زۆری عێراقدا‪ ،‬بە ناوچە‬

‫ئاستی دڕن���دەی���ی‌و ب��ەرب��ەری��ی��ەت��ی رژێمی‬

‫كوردەكانیشەوە دژ بە هاواڵتیانی سیڤیل‬

‫ب��ەغ��دای دەخ��س��ت��ەڕوو دەرب����اری خەڵكی‬

‫پیادە دەكرێت‪ .‬داوای لە عێراقیش كرد بە‬

‫هەڵەبجە‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا هەستا بە دەرهێنانی‬

‫پەلە كۆتایی بە‌و رەشەكوژییە بهێنێت‌و رێگا‬

‫فیلمی سینەماییش‪ ،‬كە لە هۆڵی ئاهەنگەكاندا‬

‫بە رێكخراوە خێرخوازییە نێودەوڵەتییەكان‬

‫لە كوردستان‌و دەرەوەی كوردستاندا پێشان‬

‫بدات‪ ،‬کە بە ئاسانی خزمەتگوزارییەكانیان‬


‫‪49‬‬

‫بە سەرجەم ئەو ناوچانەی عێراق بگەیەنن‪،‬‬

‫دان��وس��ت��ان��ەك��ان ب����ەرەی ك��وردس��ت��ان��ی وا‬

‫ک��ە پ��ێ��وی��س��ت��ی��ان ب��ە دەس��ت��ی ه���اوك���اری‌و‬

‫لێكرد‪ ،‬کە بیر لە دروستكردنی ئیدارەیەكی‬

‫یارمەتی هەیە‪ ،‬كە ئەمەش بۆ یەكەمجار‬

‫سیستماتیكی بكاتەوە‪ .‬ه��ەروەك بۆ دۆزی‬

‫ب��وو ن��ەت��ەوەی��ەك��گ��رت��ووەك��ان پێداگیری لە‬

‫دان��پ��ێ��دان��ان��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ش گرنگی خۆی‬

‫كارێكی لە‌و جۆرەدا بكات‌و دەست وەربداتە‬

‫هەبوو‪.‬‬

‫ن��ێ��و ك���اروب���اری واڵت��ێ��ك��ەوە‪ ،‬ک��ە ئ��ەن��دام��ی‬

‫لە ‪19‬ی‪5‬ی‪1992‬دا هەڵبژاردن ئەنجامدراو‬

‫نەتەوە یەكگرتووەكان بێت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا بۆ‬

‫بۆ یەكەمجارو لە مێژووی كورددا پەڕلەمان‬

‫یەكەمجاریش بووە لە مێژووی دەسەاڵتی‬

‫دروستكراو لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكاندا‬

‫نەتەوە یەكگرتووەكانداو لە ساڵی ‪1925‬ەوە‪،‬‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی لە كوردستانی عێراقدا‬

‫کە لە بڕیارێكیدا ناوی كورد بهێنێت‪.‬‬

‫پلەی سێیەمی هێنابوو‪ ،‬بە رێژەی ‪% 5،05‬ی‬

‫لە ‪28‬ی ئەپڕێلدا هێزە كوردییەكان‪ ،‬لە شاخ‌و‬

‫دەنگەكان‪.‬‬

‫ناوچە ئازاد كراوەكاندا شكستیان خواردو‬ ‫رووە‌و شارو شارۆچكەكانی‌تر كشانەوەو‬

‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی‌و بەشداریكردنی‬

‫دوای ئەم رووداوەو بە ماوەیەكی كورت‪،‬‬

‫دەسەاڵت‬

‫سەركردەكانی ك��ورد بە تایبەتی مەسعود‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی لە كوردستانی عێراق‪،‬‬

‫ب��ارزان��ی‌و ج��ەالل تاڵەبانی دەستیانكرد بە‬

‫بەشداری لە دەس��ەاڵت��داك��ردووە‪ ،‬جا چ لە‌و‬

‫دانوستان دەرب���ارەی حوكمی زات��ی لەگەڵ‬

‫حكومەتەدا بووبێت‪ ،‬کە پارتی دیموكراتی‬

‫رژێمی بە غداددا‪ .‬دەرئەنجام ئەم دانوستانانە‬

‫ك��وردس��ت��ان پێكیهێنا‪ ،‬ی���ان ئ�����ەوەی‪ ،‬کە‬

‫ل��ە م��ان��گ��ی ی��ۆن��ی��ۆی ‪1991‬دا شكستیان‬

‫یەكێتی نیشتمانی كوردستان دروستیكرد‪.‬‬

‫خ��وارد‪ .‬هەر له‌م كاتەدا هێزەكانی بەرەی‬

‫ب���زووت���ن���ەوەی ئیسالمی ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی‬

‫كوردستانی ش��اری سلێمانی‌و هەولێریان‬

‫عێراقدا لە ساڵی ‪1996‬دا هەردوو وەزارەتی‬

‫ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردەوەو ه��ێ��زەك��ان��ی بەعسیان‬

‫كشتوكاڵ‌و ئ��اودێ��ری‌و وەزیرێكی هەرێمی‬

‫ناچاركرد‪ ،‬كە لە دەرەوەی ئەو دوو شارەدا‬

‫ب���ەرك���ەوت ل���ە‌و ح��ك��وم��ەت��ەی��دا‪ ،‬ک��ە پ��ارت��ی‬

‫بمێننەوەو ل��ە ئ��ۆك��ت��ۆب��ەری ه��ەم��ان ساڵدا‬

‫دیموكراتی كوردستان پێكیهێنا‪ .‬لە ساڵی‬

‫رژێمی عێراق‪ ،‬هەرێمە كوردییەكەی خستە‬

‫‪1997‬دا هەردوو وەزارەتی ئەوقاف‌و دادی‬

‫ژێر ئابڵوقەی ئابوورییەوە‪.‬‬

‫ب��ەرك��ەوت‪ .‬ل��ە‌و حكومەتەیدا‪ ،‬ک��ە یەكێتی‬

‫ئ��اب��ڵ��وق��ەی ئ����اب����ووری‌و ش��ك��س��ت��خ��واردن��ی‬

‫نیشتمانی كوردستان دروستیكرد ئەمەو‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫س��ەرەڕای بریكاری وەزارەتەكانی ناوخۆو‬

‫رۆڵ��ێ��ك��ی گ��رن��گ‌و ب���ەرچ���اوی ه���ەب���ووە لە‬

‫رۆشنبیریی‪ ،‬کە بۆ بزووتنەوە دانران‪.‬‬

‫گەیاندنی خ��ۆراك بە شارەكانی هەڵەبجە‌و‬

‫ئەم دیاردەی بەشداریكردنەی بزووتنەوەیەكی‬

‫سلێمانی‌و هەولێرو رانییه‌و شوێنەكانی‌تر‪ ،‬کە‬

‫ئیسالمیی جیهادی لە حكومەتێكی سێكۆالردا‬

‫ێ نەدەگەیشت‪،‬‬ ‫بە هۆی شەڕەوە خۆراكیان پ ‌‬

‫بووە دیاردەیەكی دەگمەنی ئەم سەردەمە‪،‬‬

‫هەروەك رۆڵێكی گرنگ‌و بەرچاوی هەبووە‬

‫چونكە زۆرب��ەی بزووتنەوە جیهادییەكانی‬

‫لە مەسەلەی ئاڵوگۆڕپێکردنی ئەسیرەكانی‬

‫ئ��ێ��س��ت��ای ج��ی��ه��ان��ی ئ��ی��س�لام ب����ڕوای����ان بە‬

‫ه�������ەردووالدا‪ .‬ه�����ەروەك ع���وم���ەری سەید‬

‫ب��ەش��داری��ك��ردن ل��ە‌و حكومەتانەدا نییە‪ .‬بە‬

‫عەلی بەرپرسی دەڤ��ەری سلێمانی یەكێتیی‬

‫دەستەواژەیەكی روونتر ئەو دەوڵەتانە رێگا‬

‫نیشتمانیی كوردستان‌و هەڤاڵ مام جەالل‬

‫ن��ادەن‪ ،‬کە ئ��ەو بزووتنەوە ئیسالمییانە لە‬

‫سكرتێری یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‬

‫دروستكردنی وەزارەتەكاندا بەشداریبكەن‪.‬‬

‫لە ‪15‬ی‪12‬ی‪1995‬دا ئاماژەیان ب��ەم رۆڵە‬

‫ب��ە راس��ت��ی ئ��ەم دی��اردەی��ەش پێویستی بە‬

‫ئاشتیخوازانەو ریفۆرم كارانەیەی بزووتنەوە‬

‫لێكۆڵینەوەی وردو قووڵ هەیە دەرب��ارە بە‬

‫كرد‪.‬‬

‫تایبەتمەندییەكانی هەریەك لە بزووتنەوەی‬

‫لە ‪23‬ی‪12‬ی‪1995‬دا دوای ئ��ەوەی‪ ،‬کە لقی‬

‫ئیسالمی‌و گەلی كوردو حكومەتی كوردی‪.‬‬

‫چ��واری (پ‪.‬د‪.‬ك) لە سلێمانی بەرەنگاری‬ ‫هێرشەكانی (ی‪.‬ن‪.‬ك) بوونەوە بۆ سەریان‪.‬‬

‫رۆڵی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسالمی لە‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمیی بە هاوبەشی لەگەڵ‬

‫شەڕو ئاشتیدا‬

‫حیزبی سۆسیالیست هەستا بە دروستكردنی‬

‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ئیسالمی رۆڵ��ێ��ك��ی گرنگ‌و‬

‫دانوستانێك لە نێوانیاندا تا تارمایی شەڕ لە‬

‫بەرچاوی هەبووە لە سەقامگیركردنی ئاشتی‬

‫شارە ئارامەكەی سلێمانی دوور بخاتەوە‪ ،‬کە‬

‫لە كوردستاندا‪ ،‬رۆڵی بزووتنەوەی ئیسالمیی‌و‬

‫لە ئەنجامی ئەو دانوستانەدا گەیشتنە ئەوەی‪،‬‬

‫كۆنگرەی نیشتمانی عێراقی لە ‪13‬ی‪11‬ی‪1994‬‬

‫ێ ش��ەڕ پاشەكشە‬ ‫ک��ە هێزەكانی پ��ارت��ی ب�� ‌‬

‫بۆ ‪25‬ی‪3‬ی‪ 1995‬بە مەبەستی وەستاندنی‬

‫بكەن بۆ ناوچەی هەڵەبجە‪ ،‬کە ئەوكات لە‬

‫شەڕی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان‌و‬

‫ژێر كۆنتڕۆڵی بزووتنەوەی ئیسالمییدا بوو‪.‬‬

‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬باشترین‬

‫بزووتنەوە ب��ەردەوام لەگەڵ ئەو هەواڵنەدا‬

‫بەڵگەیە بۆ دوورخستنەوەی تارمایی شەڕو‬

‫بووە‪ ،‬کە دراون بۆ وەستاندنی شەڕ‪ ،‬هەر‬

‫پشێوی لە هەرێمی كوردستاندا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫لە رێكکەوتنی پاریس لە ‪22‬ی ‪6‬ی ‪ 1994‬تا‬


‫‪51‬‬

‫رێكکەوتنی واشنتۆن لە ‪17‬ی ‪9‬ی ‪1998‬دا‪.‬‬

‫نیشتمانیی كوردستاندا‪ ،‬لە ساڵەكانی ‪1993‬و‬

‫دەربارەی هەڵوێستی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫‪1997‬داو سەرجەم ئەو هەواڵنەی‪ ،‬کە لە سەر‬

‫سەبارەت بە شەڕو كوشتار‪ ،‬بە راشكاوی‬

‫ئاستی نێوخۆیی‌و هەرێمی ل��ە‌و بارەیەوە‬

‫رای��گ��ەی��ان��دووه‌‪ :‬ئێمە ش��ەڕی ك��ەس ناكەین‬

‫دەدران‪ ،‬بزووتنەوە لە سەریان رازی دەبوو‪.‬‬

‫باوەڕیشمان وای��ە‪ ،‬کە كوشتنی م��رۆڤ لە‬

‫بۆ نموونە‪ :‬ئەو رێكکەوتننامەی‪ ،‬کە لە الیەن‬

‫ت��اوان��ە گ��ەورەك��ان��ە‪ .‬باوەڕیشمان وای��ە‪ ،‬كە‬

‫هەندێك كەسایەتی عێراقی‌و كوردستانییەوە‬

‫زیندووكردنەوەی مرۆڤ‌و رزگاركردنی لە‬

‫ل���ە س���ەروی���ان���ەوە دوك���ت���ۆر م��وح��ەم��م��ەد‬

‫بەندایەتی بۆ مرۆڤەكان‪ ،‬لە ناواخنی پەیامی‬

‫هەمەوەندی یەوە پێشنیار كرا بۆ وەستانی‬

‫خودایییە‪ ،‬زانایان هەموویان رایان لە سەر‬

‫ش��ەڕ لە الی��ەن ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمییەوە‬

‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬کە ش��ەڕو كوشتار دەبێتە واجب‬

‫ق��ەب��وڵ ك���را‪ ،‬ل��ە رەم���ەزان���ی ‪1994‬داو بە‬

‫هەركات لەمپەڕ لە سەر رێگای بانگەوازی‬

‫رێکكەوتنی هاوینەهەواری سەالحەدین بە‬

‫ئیسالمیدا دروس���ت ب��وو‪ ،‬ل��ەم ك��ات��ەدا هێز‬

‫سەرپەرشتی مەسعود بارزانی‌و د‪ .‬ئەحمەد‬

‫بەكار دەهێنرێت بۆ الدانی ئەو لەمپەڕانە‪.‬‬

‫چەلەبی‌و بە ئامادەبوونی شێخ عوسمان‬

‫ئ��ەم��ەش ل��ە پێناو ئ��ەوەدای��ە ت��ا بانگەوازی‬

‫عەبدولعەزیزی رابەری گشتی بزووتنەوەی‬

‫ئیسالمیی بە شێوە سروشتییەكەی خۆی‬

‫ئیسالمی‌و م��ام ج��ەالل تاڵەبانی سكرتێری‬

‫لە ناو كۆمەڵگەدا رەوت بكات‪ .‬جا شەڕی‬

‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ئیمزاكراو‬

‫ئێمە ل��ەگ��ەڵ رژێ��م��ی ع��ێ��راق��دا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬

‫بە رێكکەوتننامەی رەمەزان ناوزەد كرا بۆ‬

‫ل��ەگ��ەڵ س��ەرج��ەم سیستمە تاغوتییەكانی‬

‫وەستانی شەڕ لە نێوان هەردووالدا‪ .‬دیسان‬

‫سەرزەویداو پشتگیریمان لە بزاڤە رزگاری‬

‫بزووتنەوە ئەمەیشی ئیمزا كرد‪ ،‬بە هۆیەوە‬

‫خوازەكانی جیهان‌و شەڕمان لە كانوونی‬

‫كۆتایی بە جەولەیەكی شەڕ هات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫یەكەمی ‪1993‬داو لە نیسانی ‪1997‬دا لەگەڵ‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی رازی بوو بە ناوبژیوانی‬

‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا‪ ،‬هەموویان‬

‫ك��ۆم��اری ئیسالمیی ئێران بۆ وەستاندنی‬

‫ل��ە س��ەر ئ��ەو بنەما زان��س��ت��ی‌و پڕاكتیكییە‬

‫ش��ەڕ ل��ە ن��ێ��وان ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیی‌و‬

‫جێگیرانە بوون‪ ،‬كە لە س��ەرەوە ئاماژەمان‬

‫(ی‪.‬ن‪.‬ك‌)دا لە ساڵی ‪1997‬دا‪ ،‬كە وتەبێژی‬

‫پێدان‪.‬‬

‫ب��زووت��ن��ەوە لە كۆتایی رێكکەوتننامەكەدا‬

‫تەنانەت سەرجەم ئەو شەڕانەی‪ ،‬کە رویاندا‬

‫ئەم لێدوانەی راگەیاند‪ :‬بە هەوڵی كۆماری‬

‫لە نێوان بزووتنەوەی ئیسالمی‌و یەكێتیی‬

‫ئیسالمیی ئێران بزووتنەوەی ئیسالمیی‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫یەكێتیی نیشتمانیی ك��وردس��ت��ان گەیشتنە‬

‫ئ��ەو ئینقالبەی‪ ،‬کە خەتی م‪ .‬عه‌لی باپیر‌و‬

‫رێكکەوتنی وەستاندنی شەڕو دەستكردن بە‬

‫ئارام قادر بە سەر بزووتنەوەی یەكبوونیاندا‬

‫هێوركردنەوەی بارودۆخەكەو گێڕانەوەی‬

‫هێنا‪ .‬بە پێویست دەزان��رێ��ت كورتەیەك لە‬

‫ئارامیی بۆ س��ەرج��ەم ئ��ەو ن��اوچ��ان��ەی‪ ،‬کە‬

‫رووداوەكان تۆماربكرێت هەرچەندە چاكتر‬

‫ل��ە رۆژان���ی راب�����ردوودا رووب����ەڕوی شەڕ‬

‫ب��وو زیاتر م��ێ��ژووی ئ��ەم بزاڤە ئیسالمییە‬

‫ببونەوە‪ ،‬بزووتنەوە ئەم هەلە دەقۆزێتەوە‬

‫بنوسرایەتەوە‌و بە هەمووان رەخنەیان لە‬

‫بۆ ئ���ەوەی‪ ،‬کە بیسەلمێنێتەوە‌و دووپاتی‬

‫هەڵوێست‌و هەنگاو‌و قۆناغە جیاوازەكان‬

‫بكاتەوە‪ ،‬کە ب��ەردەوام لەگەڵ ئاشتی دایەو‬

‫بگرتایە‪.‬‬

‫هەوڵدەدات بۆ دووركەوتنەوە لەو كێبەركێ‬

‫نەهزە‪ ،‬چۆن‌و وەك چی؟‬

‫ال بە الیانەی‪ ،‬کە تەنها خزمەت بە دوژمنانی‬

‫نەهزە هەر لە سەرەتای كاری تەنزیمییەوە بە‬

‫كورد دەكات‌و هەڵوێستی بزووتنەوە تەنها‬

‫ناوی ئیخوان‌ەوە دەیانویست پەیوەندیبكەن‬

‫بەرگری لەخۆكردن بووە لە سەرجەم ئەو‬

‫بە ئیخوان دەولییەوە‪ .‬تا ئەوان وەك حیزبی‬

‫شەڕە داسەپاوانەدا‪ ،‬کە ئاوقەی كراوە‪.‬‬

‫رەسمی ئیخوان لە كوردستاندا بناسرێن‌و‬ ‫ه���اوك���اری ب��ك��رێ��ن‪ .‬ب��ۆی��ە ك��ات��ێ��ك مستەفا‬

‫بۆچی بزووتنەوەی راپەڕین هاتە نێو‬

‫مه‌شهور هاتە ئێران‪ ،‬م‪ .‬سدیق كاری جدی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمییەوە؟‬

‫ت م‪ .‬سه‌الحه‌دین‌و‬ ‫لە كوردستاندا كرد‪ .‬دەبێ ‌‬

‫دوا گۆڕانكارییەكانی پاش ‪21‬ی ‪8‬ی ‪1999‬‬

‫برایانی‌تری ئیخوان‪ ،‬کە لە ئێرانن دانیشتوون‬

‫تاكو ‪30‬ی ‪5‬ی ‪ 2001‬بەشێكی گەورە بوون‬

‫بێنە الی م‪ .‬سدیق دوای قەناعەت پێكردنی‬

‫لە مێژووی خۆشی‌و ناسۆریی پڕ لە قەیرانی‬

‫مستەفا مه‌شهور‌و لێوەرگرتنی نووسراوی‬

‫ئەم حیزبە (بزووتنەوە یەكبوونی ئیسالمی لە‬

‫رەسمی‪ ،‬کە م‪ .‬سدیق لێپرسراوی ئیخوانە‬

‫كوردستان‪ /‬عێراق)‪ ،‬کە لە ئەنجامی یەكبوونی‬

‫لە كوردستاندا‪ ،‬بەاڵم م‪ .‬سه‌الحه‌دین توانی‬

‫(باوك‌و برا) بوو‪ ،‬ئەو گۆڕانكارییەی‪ ،‬کە دوو‬

‫ئ��ەم هەوڵەی م‪ .‬سدیق هەڵبوەشێنێتەوە‌و‬

‫حیزبی ئیسالمی بەرەو یەكگرتن‌و لێكترازان‌و‬

‫بە نووسراوێكی‌تری شه‌رعییه‌ت بە خۆی‬

‫ل��ەب��ەری��ەك��ه��ەڵ��وەش��ان ب����رد‌و ل��ە س��اح��ەی‬

‫بدا‌و رەسمیەتی ئیخوانی دەولی وەربگرێت‌و‬

‫سیاسیی كوردستاندا بووە تەجروبەیەكی‬

‫دەوری م‪ .‬سدیق چۆڵ بكات‪ .‬دوای م‪ .‬سدیق‬

‫فاشیلی وەحدەت‪ ،‬بۆ زانینی چۆنییه‌تی بەرەو‬

‫رێگەی رێكەوتنی هەڵبژارد لەگەڵ ئیخواندا‪،‬‬

‫ئینشقاق چوون‌و لێكۆڵینەوە لە فاكتەرەكانی‬

‫بەاڵم چەند مەرجێكیان هەبوو‪ .‬ئیخوان پێیان‬


‫‪53‬‬

‫ووتن ئەگەر لەگەڵمانن وەك (برایان) مەرج‬

‫دژای����ەت����ی ی��ەك��گ��رت��وو پ���اش���ان سلبیاتی‬

‫قبووڵ ناكەین‌و پێویستە بێنە المان‪ ،‬چونكە‬

‫بزووتنەوە هاتنە مەیدان‌و خەڵكی خۆیان‬

‫تەوجیهاتی دەرەوە لێرەوە بە خەتی یەك‌و‬

‫پ����ەروەردە ك���ردووه‌‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ یەكگرتوو بە‬

‫دوو ناسران‪ .‬م‪ .‬سدیق دەیگوت‪ :‬خەتی یەك‬

‫جۆرێك كەوتبوونە ملمالنێ چەندین جار‬

‫دەی��ەوێ��ت ن��اوی ئیخوان لە ئێمە بكاتەوە‪،‬‬

‫پەالماری یەكیان دەدا‌و بزووتنەوە دەكەوتە‬

‫بەاڵم ئێمە هەر ئیخوانین‪ ،‬پاشان نەگەیشتنە‬

‫نێونیانه‌وه‌‪ .‬ئ��ام��ادەی هیچ ج��ۆرە س��ازش‌و‬

‫ئەنجامی رێكەوتن لەگەڵ ئیخوان نەیانتوانی‬

‫پێكەوە ژیانێك نەبوون لەگەڵ یەكگرتوودا‪ .‬بۆ‬

‫بە‌و شێوازە لە داخل‌و دەرەوەدا بمێننەوە‌و‬

‫نموونە لە ساڵی ‪1998‬دا كاتێك هەڵبژاردنی‬

‫ب��ڵ��ێ��ن‪ :‬ئ��ی��خ��وان��ی��ن‪ ،‬ب���ەاڵم م‪ .‬س��ه‌الح��ه‌دی��ن‬

‫قوتابیان‌و خوێندكاران لە هەولێر ئەنجامدرا‌و‬

‫شه‌رعییه‌ت‌و رەسمییەتی ئیخوان‌ی هەبێت‬

‫بڕیار بوو لە سلێمانی بزووتنەوە‌و راپەڕین‌و‬

‫لە كوردستانیش ئەگەر دەڵێن‪ :‬ئێمە ئیخوانین‬

‫یەكگرتوو بە یەك نوێنەریی بەشداریبكەن‬

‫دەكەونە ژێر هەمان پرسیاره‌وه‌‪ ،‬کە ئایا بۆ‬

‫دوای كۆمەڵێك دانیشتن لە سكرتارییەتی‬

‫لەگەڵ م‪ .‬سه‌الحه‌دین نین؟ بۆ قووتاربوون‬

‫یەكگرتوو ن��اوەن��دی پەیوەندیی ئەنجامی‬

‫ل��ه‌م وەزع���ە‌و نەچوونە ژێ��ر ركێفی خەتی‬

‫ن��ەب��وو‪ .‬راپ��ەڕی��ن دەی���ووت ئێمە ئامادەنین‬

‫یەك فكرەی جیهادیان باڵوكردەوە‪ ،‬کە گوایە‬

‫لەگەڵ یەكگرتوو هیچ جۆرە تەنسیقێك بكەین‪،‬‬

‫كۆمەڵێكی جیهادین‪ ،‬ب��ەاڵم دوای چوونە‬

‫خۆشمان هەڵدەبژێرین ئەگەر لە گرووپ‌و‬

‫دەرەوە‪ .‬م‪ .‬سدیق بۆ خۆناساندن گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫كولیەیەكدا تەنها یەك ئەندامیشمان هەبێت‬

‫ن��ەم��دەزان��ی بڵێم چ��ی كاتێك دەیانپرسی‬

‫پەیوەندیی محاوەلەی جدی كرد لەگەڵ كاك‬

‫فكرەی چیتان هەیە‪ ،‬ئەگەر بموتایە ئیخوانین‬

‫سه‌الحه‌دین بابكر سكرتێری یەكگرتووی‬

‫دەیانووت ئەوە نییە ئیخوان هەیە بشموتایە‬

‫قوتابییان‌و كاك ئەمیری سكرتێری یەكیەتیی‬

‫جیهادین دەیان گوتەوە ئەوە بزووتنەوەیە‪.‬‬

‫قوتابیانی راپ��ەڕی��ن��دا‪ ،‬ب���ەاڵم راپ��ەڕی��ن لە‬

‫ئایا ئێوە چین‌و ناوتان چییە؟ کە گەڕایەوە‬

‫ک‬ ‫دەمارگیری خۆی نەهاتە خوار بە مەرجێ ‌‬

‫بڕیاریاندا لە ئیخوانی خەڵكی دەرەوە ناوی‬

‫نفوسیشی نەبوو‪ ،‬پەیوەندی هێندە مروریەتی‬

‫خۆیانە بە بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی‬

‫دەتواند لە پێناوی ئ��ەوەدا‪ ،‬کە نموونەیەكی‬

‫(حركة النهضة االسالمیة) راگەیەنن!‬

‫ناشیرینی ئیسالمییەكان نیشان نەدرێت‪ ،‬کە‬

‫ێ چەك‌و‬ ‫نەهزە وەك خەتێكی ئیخوان‪ ،‬ب ‌‬

‫ك��اك سه‌الحه‌دین بابه‌كر بە نوێنەرەكانی‬

‫مەدەنی فیكری‌و تەنزیمی لە سەر بنەمای‬

‫پەیوەندی وت��ب��وو‪ :‬باشە یەعنی چی ئێوە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫ێ هاتووە! ئاخ بۆ‬ ‫بەرانبەر نەهزە وات��ان ل ‌‬

‫نادەنێ‌‪ ،‬بەڵكو دەنگیش نادەن‪.‬‬

‫ئەو رۆژەی‪ ،‬کە م‪.‬مال علی خۆی دەیوت بە‬

‫بەم حەجم‌و حیقدەوە‪ ،‬کە نیوەی باسكیان‬

‫ێ‬ ‫گۆچان هەموویان فەالقە بكات‌و كۆتاییان پ ‌‬

‫ێ درا ل��ە ی��ەك��ب��وون��دا پێیان واب���وو ل��ەوە‬ ‫پ�� ‌‬

‫بهێنێت‪.‬‬

‫گەورەترن‌و خاوەنی جەماوەرێكی زۆرن لە‬

‫نەهزە هەر سوور بوو لە سەر ئەوەی‪ ،‬کە‬

‫رێكخستنەكاندا‌و موجاهیدی چاكیشیان هەیە‪.‬‬

‫ت هیچ حسابێكیش‬ ‫بە تەنها خۆی هەڵبژێرێ ‌‬

‫لە راستیدا‪ ،‬کە تەحقیق لە چەند جێگایەك‬

‫بۆ سومعەی موسڵمانان نەكات‌و باقی لە‬

‫دەس��ت��ی��پ��ێ��ك��رد ه��ی��چ ی��ەك��ێ��ك ل���ە‌و رەق��ەم��ە‬

‫برایەتی‌و یەكڕیزی‌و پێكەوە گونجاو بێت‪،‬‬

‫خەیاڵییانە وا دەرنەچوو‪ ،‬کە پێشتر نیوەی‬

‫چونكە نەهزە لە سەر بنەمایەكی حیزبی پتر‬

‫باسكیان پێ‌ وەرگرت‪.‬‬

‫لە حیقد‌و دژایەتی بەرانبەر بە ئیسالمییەكان‬

‫ن��ەه��زە‪ ،‬ک��ە ه��ات��ە ن���او ب��اس��ك س��ێ س��ه‌دو‬

‫دروست بوو‪ .‬لە حەلقەی رێكخستنەكانیاندا‪،‬‬

‫سی‌و چوار مەسئولی هێنا‌و بردیە سەرەوە‬

‫لە جیاتی خوێندنی عەقیدە دەرسی غەیبەت‌و‬

‫دای��ان بە س��ەر ئ��ەو هەموو خەڵكە ماندوو‬

‫ب��وه��ات��ان��ی��ان دژ ب��ە ب��اس��ك دەوت�����ەوە‌و لە‬

‫زەحمەتكێش‌و موجاهیدەدا‪ ،‬بڕیاریاندابوو‬

‫س��ەر دژایەتیكردنی كوێرانەی یەكگرتوو‬

‫پێنج سه‌د پێشمەرگە بهێنن‪ ،‬بەاڵم هەرچی‬

‫تەربیەتی ئەندامەكانیان دەدا‪ .‬كاتێك ئەنجامی‬

‫رێكخستنیان هەیە خستیانە ژێر فشار‪ ،‬دوو‬

‫هەڵبژاردن دەركەوت‪ ،‬نەهزە لە سەرتاسەری‬

‫سه‌دو شانز ‌ه كەسیان بۆ پەیدا كرا‪ ،‬چونكە‬

‫یەكیەتیدا بە پەیمانگا‌و زانكۆوە ‪ 172‬دەنگی‬

‫ئەو كەسەی‪ ،‬کە پاسەوانی بینای مەڵبەندیان‬

‫هێنا‪ ،‬کە بووە رێژەی ‪ %1،3‬دوای رێكخراوی‬

‫بوو لە سلێمانی وەك حەرەسێكی الكۆاڵن‪،‬‬

‫قوتابیانی حیزبی شیوعی ه��ات ب��ە پلەی‬

‫یان حەرەسی بینایەكی حكومی مانگانە بە‬

‫پێنجەم‪ .‬پەیوەندیش بە سكرتێری هەردوو‬

‫مەبلەغێك پارە رایانگرتبوو‪ ،‬ئەو دوو سه‌دو‬

‫رێكخراوی راگەیاندن‪ ،‬کە لە سەر ئەساسی‬

‫شانز ‌ه كەسەی هێنایان حه‌فتاو شه‌ش‌یان‬

‫ئ���ەو ه��ەڵ��وێ��س��ت��ەی ئ����ەوان ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن‬

‫ێ چەك بوون سه‌دو چلی مایەوە لەوانەش‬ ‫ب‌‬

‫ئینسیحابی كرد‌و بەیانێكی باڵوكردەوە‪ ،‬کە‬

‫س��ی‌و س��ێ كەسیان مەكتەبی عەسكەری‬

‫دواتر نەهزە‌و یەكگرتوو داوای دەنگەكانی‬

‫باسك چەكی پێدان سه‌دو حه‌وت كەسیان‬

‫خ��وێ��ن��دك��اران��ی ب��اس��ك��ی��ان دەك�����رد‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫ێ تەشكیل‬ ‫بۆ مایەوە هاتن چ��وار هێزی ل ‌‬

‫ێ وتن‪ ،‬کە ئەندامانمان‬ ‫پەیوەندیی ئەوەشی پ ‌‬

‫بكەن دوو سه‌دو په‌نجا‌و یه‌ک هەزاریان بۆ‬

‫زۆر لێتان نیگەرانن‪ .‬بۆیە نەك هەر دەنگتان‬

‫درا بە سەرباز‪ .‬س��ه‌دو بیست هەزاریشان‬


‫‪55‬‬

‫مانگانە بۆ بڕایەوە‪ .‬بەم جۆرە بزووتنەوه‌ی‬ ‫راپ���ەری���ن ت��وان��ی رێ��ك��خ��س��ت��ن��ەك��ان��ی خ��ۆی‬ ‫ل��ە م���ردن رزگ��ارب��ك��ات‌و ل��ە س��ەر حسابی‬ ‫بزووتنەوە چەندین كادیری بەرز بخزێنێتە‬ ‫پۆسە هەستیارەكانی حزبەوەو دواتریش بە‬ ‫دەستتێكەڵكردن لەگەڵ عەلی باپیر توانیان‬ ‫بزووتنەوە بمرێنن‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫چەمكی نیشتمان لە بیری رامیاریی بزووتنەوەی ئیسالمیدا‬

‫نووسینی‪ :‬كامەران شەریف ئه‌مین‬


‫‪57‬‬

‫پێشەكی‬

‫بەدەرخستن‌و ناساندنی چەمكی نیشتماندایە‬

‫نیشتمان (واڵت) وەك چەمك دەاللەتی شوێنی‬

‫لە بیری بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی كوردستاندا‪.‬‬

‫هاوبەشە بۆ میللەتێك‪ ،‬یان گرووپێك‪ ،‬کە‬ ‫تیایدا خودو بەهاكان دەپارێزێت‌و كەسایەتی‬

‫سەرهەڵدانی ئیسالمی سیاسی لە‬

‫جێگیری لە هەموو بوارەكان دەردەكەوێت‪ .‬بە‬

‫كوردستان‬

‫ردەوامی بۆ داهاتوو دادەمەزرێنێت‌و باوەڕو‬

‫س��ەرەت��ای س��ەدەی بیستەم كوردستان بە‬

‫تەقالیدەكان گەشە پێدەدات‪ .‬زانایان پێیان وایە‬

‫رەوشێكی سیاسی ئاڵۆزدا رۆیشتووه‌‪ .‬بە‬

‫شوناسی كەرامەتی ئینسان بە پابەندبوون‌و‬

‫هۆی ملمالنێی دەوڵەتی عوسمانی‌و واڵتانی‬

‫ئینتیما بۆ واڵت گەاڵڵە دەبێت‌و دەپارێزرێت‪.‬‬

‫زل��ه��ێ��زی ن��ەی��ار ب��ە دەوڵ���ەت���ی عوسمانی‪.‬‬

‫نیشتمان بە وات��ای جێگیری‌و جێگیشریش‬

‫ب��ەو پێیەی ك��وردس��ت��ان یەكێك ب��وو ‌ه لە‌و‬

‫بە واتای دامەزراندنی بنەما بۆ پێشكەوتن‪.‬‬

‫ن��اوچ��ان��ەی‬

‫عوسمانییان‬

‫لە م��ێ��ژوودا زۆرت��ری��ن چیرۆك‌و گێڕانەوە‬

‫پێكهێناوه‌‪ .‬ل��ە نێو كوردستانیشدا گیانی‬

‫ت��ەرخ��ان��ك��راوە ب��ۆ داستانەكانی پاراستنی‬

‫بەرهەڵستكاری‌و ن��اڕەزای��ەت��ی پەیدا بوو ‌ه‬

‫نیشتمان‪ .‬هەموو بیرە سیاسییەكانی جیهان‬

‫ل��ە دژی دەوڵ��ەت��ی ع��وس��م��ان��ی‪ )1(.‬ب��ۆی��ە لە‬

‫ل��ە س��ەر سۆنگی نیشتمان ب��ون��ی��ادن��راوەو‬

‫باشووری كوردستانیشدا چەندین راپەڕین‌و‬

‫زۆربەیان لە پێناو نیشتماندا دروستكراون‪.‬‬

‫یاخیبوون ل��ە س��ەرەت��ای ئ��ەم س��ەدەی��ەوە‬

‫هەتا گەیشت ب�� ‌ه ئاستێك‌‪ ،‬ل��ە سەدەكانی‬

‫رووی��ان��داوه‌‪ .‬راپەڕینەكەی شێخ سەعیدی‬

‫س��ەردەم��ی ن��وێ��دا بیری نیشتمانی س��ەری‬

‫بەرزنجی‪ ،‬كە لە دوای سەركەوتنی شۆڕشی‬

‫هەڵدا‪ .‬گرنگی ئەم لێكۆڵینەوەیە تایبەتە بە‬

‫ت��ورك��ەالوەك��ان��ه‌وه‌‪ ،‬ل��ە س��اڵ��ی ‪ 1908‬شێخ‬

‫گ��ەڕان بە دوای چەمكی نیشتمان لە بیری‬

‫سەعیدی بەرزنجی لە سلێمانی هانی خێڵی‬

‫سیاسی یەكێك ل��ە پ��ارت��ە سیاسییەكانی‬

‫(‪)2‬‬

‫هەمەوەندی داو ‌ه لە دژی توركەالوەكان‪،‬‬

‫ك��وردس��ت��ان��دا‪ .‬ل��ە ه��ەم��ان ك��ات��دا یەكێكە لە‬

‫بەاڵم دواتر شێخ سەعید بانگكراوە بۆ موسڵ‌و‬

‫پارتە سیاسییەكانی كوردستان‪ ،‬كە ئایینی‬

‫بە دەستبەسەری بۆ ماوەیەك هێڵدراوه‌تەوە‪.‬‬

‫ئیسالمی چوارچێوەی بونیاد دروستبوونی‬

‫لە ساڵی ‪1909‬دا لە رووداوێكی ئاژاوەگێڕیدا‬

‫سیاسییەكانیدا‪ .‬لەم روانگەیەوە گرنگی ئەم‬

‫شێخ سەعید ك�����وژراوه‌‪.‬‬

‫ئ��ەو رووداوەو‬

‫لێكۆڵینەوەیە دەردەك��ەوێ��ت‌و ئامانجی ئەم‬

‫چەندین رووداوی‌تر باشووری كوردستان‌و‬

‫لێكۆڵینەوەیە لە سەر بنەمای گرنگییەكەی‬

‫ب��ە ت��ای��ب��ەت ش���اری سلێمانی رەوش��ێ��ك��ی‬

‫ئیمپراتۆرییەتی‬

‫(‪)3‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫سیاسی‌و ئابووریی خراپ‌و چەقبەستووی‬

‫رەوشی سیاسیی كوردستان لە سەرەتای‬

‫لە ناوچەكەدا دروستكردووه‌‪ .‬هەموو ئەو‬

‫سەدەی بیستەمدا رەوشێكی پڕ لە ملمالنێ‌و‬

‫هەنگاوانەی لە الیەن حكومەتی عوسمانییەوە‬

‫شەڕو ناكۆكی بووەو سەقامگیری‌و ئارامی‬

‫بە رووی بێزاری‌و سەرسەختی پەرگرتوی‬

‫بە خۆیەوە نەدیوە‪ .‬وات��ە بەشێك ب��ووە لە‬

‫كوردداندا نراو ‌ه تەنیا ئاماژەی بە خرۆشان‌و‬

‫ملمالنێی زل��ه��ێ��زەك��ان‪ ،‬ه��ەروەه��ا زۆرب��ەی‬

‫ت��وڕەی��ی زێ��دەت��ری ك����وردان ك����ردووه‌‪ .‬بۆ‬

‫جواڵنەوەو راپەڕینەكان پاشخانێكی ئایینی‌و‬

‫نموونە ل��ە كۆتایی ساڵی ‪1910‬دا میری‬

‫ئیسالمییان ه��ەب��ووە ب��ە پ��اس��اوی ئایینی‬

‫هەولێر ویستی باج لە جافەكان كۆبكاتەوە‪،‬‬

‫خەڵكیان لە دەوری خۆیان كۆكردووەتەوە‪.‬‬

‫(‪)5‬‬

‫كە بەهێزترین خێڵی باشووری كوردستان‬ ‫بوون‪ .‬بە هۆی نەدانی باجەكەوە مه‌حموود‬

‫سەرەتاكانی سەرهەڵدانی مێژووی ئیسالمی‬

‫پاشاــ وه‌ک سەرۆكێكی بەناوبانگی ئەو خێڵەــ‬

‫سیاسی لە كوردستانی عێراقدا‬

‫بانگكراوە بۆ موسڵ‌و بۆ م��اوەی ساڵێك‬

‫لەبەر ئ��ەوەی كوردستان لەو سەردەمەدا‪،‬‬

‫گ��ل��دراوه‌ت��ه‌وە‪ ،‬دوات��ر چەندین یاخیبوون‌و‬

‫وات���ە س��ەرەت��اك��ان��ی س���ەدەی بیستەم بەم‬

‫راپەڕین‌و ملمالنێ لە ناوچەكەدا روویانداوه‌‪،‬‬

‫ق��ەوارەی��ەی ئێستا ن��ەب��ووە‪ .‬دوات��ری��ش‪ ،‬کە‬

‫کە زۆرینەیان مۆركێكی خێڵەكی‌و ئایینییان‬

‫ئینگلیزەكان دێنە عێراق‌و كوردستان زۆرێك‬

‫لەخۆگرتبوو‪ .‬لەوانەش شێخ عه‌بدولسه‌المی‬

‫لە‌و كەس‌و الیەنانەی‪ ،‬کە دەیانەوێت دژی‬

‫بارزانی‪ ،‬کە دەیویست دەسەاڵتی كوردی بە‬

‫داگ��ی��رك��اری ب��ووەس��ت��ن��ەوە ب��ە پاشخانێكی‬

‫سەر ناوچەكانی بارزان – زێباردا بسەپێنێت‪،‬‬

‫ئیسالمی ئ��ەو ك��ارە دەك���ەن‌و هانی خەڵك‬

‫بەاڵم دوات��ر لە ساڵی ‪1914‬دا لە سنووری‬

‫دەدەن‪ ،‬كە دەبێت بە گژ زاڵم‌و ستەمكاراندا‬

‫توركیا – ئێران دەستگیركراوه‌و دواتر هەر‬

‫بچنەوەو شەڕكردن لەگەڵ داگیركاراندا بە‬

‫لەو ساڵەدا لە شاری وان لەسێدارەدراوه‌‪ )4(.‬لە‬

‫غەزا كردن لە پێناو خودادا حساب دەكەن‪.‬‬

‫پاش جەنگی یەكەمی جیهانی‌و دروستبوونی‬

‫هەر بۆیە لە‌و سااڵنەدا چەند كەس‌و الیەنێك‬

‫دەوڵ��ەت��ی ع��ێ��راق��ی‌و لكاندنی كوردستانی‬

‫ه��ەوڵ��ی��ان��داو ‌ه ق��ەوارەی��ەك داب��م��ەزرێ��ن��ن‪ .‬بۆ‬

‫باشوور بەو دەوڵەتەوە‪ ،‬چەندین جواڵنەوەو‬

‫ئەوەی الیەنگرو خەڵكی زیاتریان لە دەور‬

‫ش���ۆڕش ه��ەڵ��گ��ی��رس��اوه‌‪ ،‬ك��ە گرنگترینیان‬

‫كۆببێتەوە‪ .‬ناویان لێناو ‌ه (پارتی ئیسالمیی‬

‫راپەڕینەكەی شێخ مه‌حمودی حەفیدە لە دژی‬

‫ك����ورد) ك��ە ل��ە دوای ش���ەڕی دەرب���ەن���دی‬

‫بەریتانییەكان‪ .‬بە گشتی دەتوانین بڵێین‪ ،‬كە‬

‫بازیان دام��ەزراوه‌‪ )6(.‬ئەندامانی ئەم پارتە لە‬


‫‪59‬‬

‫كەسایەتی‌و پیاوماقواڵن‌و عەشایەرەكانی‬

‫و ‌ه ل��ە سنجار ك��ردۆت��ەوە مامۆستا تەها‬

‫دۆستی شێخ مه‌حمود‌و چەند ئەفسەرێكی‬

‫حەسەن بووە‪ .‬پاش ئەوەی لە هەڵەبجەو لە‬

‫ك��وردی سوپای ت��ورك پێكهاتبوو‪ .‬لەوانە‪:‬‬

‫پێش هەموویانەوە هەریەك لە مامۆستایان‬

‫عەباس مه‌حمود ئاغا‌و سەید عه‌بدولاڵ حاجی‬

‫م��ه‌ال ساڵحی گ���ەورەو مامۆستا عوسمان‬

‫س��ه‌ی��د ح��ه‌س��ه‌ن‌و س��ەی��د م��ح��ه‌م��ه‌د موفتی‌‪،‬‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‌و مامۆستا عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز‬

‫هه‌روه‌ها كەریم بەگی فه‌تاح بەگی هەمەوەند‪.‬‬

‫پێشوازییان لە بانگەوازی ئیخوان موسلیمین‬

‫ب��ە گ��ێ��ڕان��ەوەی شێخ لەتیفی حه‌فید لە‬

‫ك��ردووه‌‪ ،‬تا رادەی��ەك جەماوەرێكی باشیان‬

‫الیەن حەپسەخانی نەقیبەوە كۆمەكی ماددی‬

‫كۆكردەوە بۆ گەردنگیری (بەیعەت)دان بەم‬

‫ك��راون‪ .‬بۆ ئ��ەوەی دژایەتی ئینگلیز بكەن‪،‬‬

‫ك��ارە نوێیە‪ .‬بۆیە لە ساڵی ‪1956‬دا شێخ‬

‫بەاڵم ئەم جواڵنەوەو كارانە لەبەر ئەوەی بە‬

‫س��ەواف‌و شێخ ئەمجەد زەه��اوی سەردانی‬

‫پاشخانێكی ئیسالمی كاریان كردووە‪ ،‬نەك‬

‫ناوچەی هەڵەبجەیان ك��ردووه‌و بە بۆنەی‬

‫وەرگرتنی ئیسالم وەك فكرەو تەنزیمات‪،‬‬

‫پشتگیریكردن ل��ە ق���ودس‌و فەلەستینەوە‬

‫یاخود تێگەیشتن وەك بنەمایەك بۆ كاری‬

‫چەندین وت��اری��ان لە مزگەوتەكاندا داوه‌و‬

‫سیاسەت‌و حزبایەتیكردن‪ ،‬بۆیە سەرەتاو‬

‫دواتر خەڵكێكی باشیان بەرەو الی ئیخوان‬

‫رەچەڵەكی مێژووی ئیسالمی سیاسی بە‬

‫راك��ێ��ش��اوه‌و مامۆستا عوسمان ب���ووە ب ‌ه‬

‫واتای تەنزیمات‌و كاری رێكخراوەیی سیاسی‬

‫بەرپرسی ئیخوان لە ن��اوچ��ەك��ەدا‪ .‬ئ��ەوەی‬

‫ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق��دا دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ‬

‫پێویستە بووترێت ئەوەیە‪ ،‬كە شێخ محه‌مه‌د‬

‫سەرەتای دامەزراندنی شانەو تەنزیمەكانی‬

‫سەوافیش ئەم فكرەو تەنزیماتەی ئیخوانەی‬

‫ئیخوان موسلمین لە عێراق‌و كوردستان‪،‬‬

‫بە شێوەیەكی راستەوخۆ لە دامەزرێنەری‬

‫کە لە سەر دەستی شێخ ئەمجەد زەهاوی‌و‬

‫رێكخراوی ئیخوان موسلیمین (حه‌سه‌ن به‌ننا)‬

‫شێخ مه‌حمود سه‌وواف گەیەنراو ‌ه ب ‌ه دەست‬

‫لە میسر لە ساڵی ‪1939‬دا وەرگرتووەو دواتر‬

‫چ��ەن��د مامۆستایەكی ك��وردس��ت��ان��ه‌وه‌‪ .‬بە‬

‫گەڕاوەتەوە بۆ عێراق‌و لە موسڵ‌و بەغدادو‬

‫تایبەت ل ‌ه ناوچەکانی هەڵەبجە‌و كەركوك‌و‬

‫ناوچەكانی‌تری عێراق لەگەڵ شێخ ئەمجەد‬

‫شێخ ئەمجەد زەهاویــ زانایەكی‬

‫زەهاوی بە شێوەیەكی رێكخراو كاریان لە‬

‫ك��وردی بەغدادنشین بووەــ لە پێشڕەوانی‬

‫سەر ك��ردووە‪ )9(.‬بە بڕوای راب��ەری گشتیی‬

‫ب��ان��گ��ەوازه‌ک�� ‌ه ب���ووە‪ .‬ی��ەك��ەم ك��ەس��ی��ش‪ ،‬ک ‌ه‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی هۆكاری هەڵبژاردنی‬

‫كتێبخانەیه‌کی بە ناوی (اإلخوان اإلسالمیة)‬

‫ن��اوچ��ەی هەڵەبجە بۆ ب�ڵاوك��ردن��ەوەی ئەم‬

‫(‪)7‬‬

‫هەولێر‪.‬‬

‫(‪)8‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪60‬‬

‫رێكخراوە لە كاتێكدا چەندین ناوچەی‌تری‬

‫رژێمی عه‌بدولکه‌ریم قاس ‌م جارێكی‌تر ئیخوان‬

‫وەك سلێمانی‌و مەدرەسەی تەوێڵە‌و بیارە‪،‬‬

‫لە كوردستان دەست بە كار دەكەنەوە‌‪ .‬لە‬

‫یان ناوچەكانی‌تر دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی لە‬

‫كۆنگرەی حزبی ئیسالمی عێراقدا كۆمەڵێك‬

‫ناوچەی هەڵەبجەدا زەمینەیەكی فكری هەبووە‬

‫لە زانایانی كورد‪ ،‬كە لە هەڵەبجەوە چوون‌و‬

‫بۆ ك��ارەک��ەو بوونی چەند مەدرەسەیەكی‬

‫بەشدارییان ل ‌ه كۆنگرەكەی حزبی ئیسالمی‌دا‬

‫ی بۆ نموونە مەدرەسەی (پریس)‪ ،‬کە‬ ‫ئایین ‌‬

‫ک��ردووه‌‪ .‬لەوانە‪ :‬مەال ساڵح عه‌بدولكه‌ریم‌و‬

‫مامۆستا ئایینییەكانی لە سەر دوو الیەن‬

‫مەال عومه‌ر عه‌بدولعه‌زیز‌و شێخ عوسمان‬

‫زۆر ئیشیان ك��ردووە‪ :‬لە رووی عەقیدەوە‬

‫عه‌بدولعه‌زیزو شێخ جەمیل موفتی‪ .‬لەو‬

‫هەوڵیانداوە‪ ،‬كە بە گژ خورافیات‌و ئەفسانەو‬

‫كۆنگرەیەدا شێخ عوسمان عه‌بدولعه‌زیز‬

‫ب��وون��ی واس��ت��ە ل��ە بەینی خ���وداو ع��ەب��ددا‬

‫وتاری لیوای سلێمانی‌و ناوچەی هەڵەبجەو‬

‫بچنەوە‪ ،‬هه‌روه‌ها لە رووی كۆمەاڵیەتییەوە‬

‫ش��������ارەزووری خ���وێ���ن���دووه‌ت���ه‌وه‌‪ .‬دوات���ر‬

‫ب��ە گ��ژ ن����ادادپ����ەروەری‌و لێسەندنی ب��اج‌و‬

‫رۆژن���ام���ەی ئ��ه‌ل��ح��ه‌ی��اد دەق���ی وت���ارەك���ەی‬

‫س��ەران��ەو موڵكانەدا چ��وون��ەت��ەوە‪ .‬بۆیە لە‬

‫ب��ڵ�اوك����ردووه‌ت����ه‌وە‪.‬‬

‫ل��ە الی���ەن (س��دی��ق‬

‫هەڵەبجەدا لە پێش ناوچەكانی‌تر ئاغاو شێخ‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‌و ج��ه‌الل مەال ساڵح) بناغەی‬

‫دەس��ەاڵت��ی��ان ن��ەم��اوە‪ .‬ئەمەش وای��ك��ردووە‪،‬‬

‫كاری رێكخستن لە ناوچەكە دانراوه‌ته‌وە‪.‬‬

‫كە لەباربێت بۆ ب�ڵاوك��ردن��ەوەی ئ��ەو فكرە‬

‫(‪)12‬‬

‫ب��ە گشتی دەت��وان��ی��ن بڵێین رەچەڵەكی‬

‫ت��ازەی��ەی ئیسالمی‪ ،‬ك��ە هەتا ئ��ەم��ڕۆش لە‬

‫دروستبوونی ئیسالمی سیاسی دەگەڕێتەوە‬

‫ك��وردس��ت��ان��دا س��ەرك��ردە‌و كەسی یەكەمی‬

‫بۆ ئیخوان موسلیمین‪ .‬لەبەر ئ��ەوەی هەتا‬

‫ن خەڵكی ئەو‬ ‫زۆرێك لە پارتە ئیسالمییەكا ‌‬

‫سەرەتای ساڵی هەشتاكانی سەدەی رابردوو‬

‫ناوچەیەن‪ ،‬ب��ەاڵم دوات�� ‌ر لە ساڵی ‪1954‬دا‬

‫ئیسالمی سیاسیی كوردستان تایبەتمەندیی‬

‫كاری ئیخوان موسلیمین بە فەرمی لە عێراقدا‬

‫سەربەخۆیی تێدا نەبووە‪ ،‬بەڵكو هەر لە ژێر‬

‫قەدەغەكراوه‌و هەموو ئەو لق‌و رێكخراوانەی‬

‫چەتری‌ئیخواندا كاریان كردووه‌‪.‬‬

‫(‪)11‬‬

‫پەیوەندییان بە ئیخوان موسلیمینەوە هەبووە‬ ‫ه��ەڵ��وەش��ێ��ن��راوه‌ت��ه‌وە‪ .‬ئ��ەم��ەش ب��ووە هۆی‬

‫الیەنە سیاسییە ئیسالمییەكانی كوردستان‬

‫ئەوەی رێكخراوەكە الوازببێت‪ .‬تەنها چەند‬

‫ل��ەب��ەر ئ����ەوەی الی��ەن��ە ئیسالمییەكان لە‬

‫لە پاش‬

‫كوردستان لە پێش دامەزراندنی بزووتنەوەی‬

‫شۆڕشی ‪14‬ی تەمموزو هاتنەسەركاری‬

‫ئ��ی��س�لام��ی��دا ل��ە ‪13‬ی ‪5‬ی ‪1987‬وە وەك‬

‫كارێكی بانگەوازیی نهێنی مایەوە‪.‬‬

‫(‪)10‬‬


‫‪61‬‬

‫الیەنی سیاسی‌و ئیسالمی خاوەن بەرنامەو‬

‫ع��وس��م��ان ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‌و ش��ێ��خ ع��ه‌ل��ی‬

‫بنەما حزبییەكان ب��ەو ش��ێ��وەی��ە ن��ەب��ووه‌‪،‬‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‌و عومه‌ر عه‌بدولعه‌زیز‪ ،‬كە وەك‬

‫کە ك��اری سیاسی بكەن‌و الیەنە سیاسییە‬

‫زانایانی ئایینی توانیان كاریگەری بە سەر‬

‫كوردستانییەكانی‌تر مامەڵەی لەگەڵدا بكەن‌و‬

‫بیروبۆچوونی گەنجان‌و خەڵكی ناوچەكانی‬

‫بەهێزەوە دەربكەوێت‪ ،‬بەڵكو زیاتر وەك‬

‫كوردستانه‌و ‌ه بەجێبهێڵن‪ .‬بێجگە لە ناوچەی‬

‫كۆمەڵەی بچووك‌و ئامانجێكی دیاریكراوی‬

‫هەڵەبجە لە ناوچەكانی كه‌ركوك‌و هەولێر‌و‬

‫پەروەردەیی‌و بانگەوازیی‌و ناساندنی بیری‬

‫سلێمانی‌و زاخۆ‌و دهۆك‌‪ ..‬هتد‪ .‬بۆ نموونە لە‬

‫ئیسالمی‌و ئاشناكردنی بە گەنجان لە بەرانبەر‬

‫شاری كەركوك كەسێك‪ ،‬كە زۆر كاریگەریی‬

‫ئ��ەو تەوژمە ماركسی‌و سۆسیالیستییەی‪،‬‬

‫فیكری ئیخوانی لە س��ەر ب��ووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫ک��ە ل��ە س��ەرج��ەم ناوچەكانی كوردستاندا‬

‫لە‌و پێناوەشدا كاری زۆری ك��ردوو ‌ه ناوی‬

‫باڵوبووەوە‪ .‬بۆیە لێرەدا دامەزراندنی الیەنە‬

‫حاجی سلێمان بووه‌‪ ،‬ک ‌ه خاوەنی كتێبخانەی‬

‫ئیسالمییەكانی كوردستان بۆ دوو كاتی‬

‫(اإلخوة اإلسالمیة) بوو ‌ه لە شەقامی اگلس‪،‬‬

‫جیاواز دابەش دەكەین‪.‬‬

‫کە بە جدی كاریان لە سەر باڵوكردنەوەی‬ ‫كتێبەكانی حەسه‌ن بەنناو گۆڤاری (التربیة‬

‫الیەنە ئیسالمییەكانی كوردستان تاوەكو‬

‫اإلسالمیة)‪ ،‬کە زۆرب��ەی كات بێ بەرانبەر‬

‫ساڵی ‪1987‬‬

‫دەیاندا بە گەنجانی كەركوك‌و كاریگەرییان‬

‫ئیخوان موسلمین (برایان)‪ :‬هەروەك لە بەشی‬

‫ل��ە س���ەر ژم���ارەی���ەك گ��ەن��ج��ان��ی ئ��ەوك��ات��ە‬

‫یەكەمی توێژینەوەكەدا ئاماژەمان پێداوە‬

‫دروست كردبوو‪ .‬لەوانە سوبحی داوودی‌‌و‬

‫یەكەمین الیەنی ئیسالمی‪ ،‬کە لە پەنجاكانی‬

‫(‪)13‬‬

‫محه‌مه‌د بازیانی‌و موحسین عه‌بدولحه‌مید‪.‬‬

‫س��ەدەی راب���ردوودا دەستیان بە جموجوڵ‬

‫لە‌و سەردەمەدا شێخ عوسمان عه‌بدولعه‌زیز‬

‫ك���ردوو ‌ه ب��ە ن���اوی ئیخوان موسلیمینەوە‬

‫بەرپرسی كۆمەڵەی ئیخوان موسلمین بوو ‌ه لە‬

‫كاریان كردووه‌‪ ،‬کە درێژكراوەی رێكخراوی‬

‫هەڵەبجە‪ ،‬سلێمانیدا (ل ‌ه هه‌ڵه‌بجه‌‌و سلێمانیدا)‪،‬‬

‫ئیخوان موسلیمینی عێراق ب��وون‪ ،‬لە ژێر‬

‫هەروەها سەرپەرشتی راستەوخۆی چەند‬

‫بەرنامەو رێنمایی ئەواندا كاریان كردووه‌‪.‬‬

‫مەدرەسەیەكی شەرعی كردووه‌‪ ،‬کە قوتابی‌و‬

‫لە كەسایەتییە سەرەكییەكانی رێكخراوی‬

‫گەنجەكانی بە بیری ئیخوانی‌و ئیسالمی‬

‫ئیخوان موسلیمین لە كوردستاندا بریتی‬

‫گۆشكراون‪ .‬لەوانە مەدرەسەی پریس‪ ،‬كانی‬

‫ب��وون لە م��ه‌ال ساڵح عه‌بدولكه‌ریم‌و شێخ‬

‫ئاشقان‌و مەدرەسەكانی پاشكۆی مزگەوتی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫پاشاو شافعی لە هەڵەبجە‪ ،‬هەروەها ناوەندیی‬

‫ئەمەش لە پ��اش ئ��ەوەی لە ساڵی ‪1971‬دا‬

‫خوێندنی ئیسالمی‌و پەیمانگای ئیسالمی‬

‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گشتی ك���ارو تەنزیماتی‬

‫هەڵەبجە (ثانویة الدرسات االسالمیة‌والمعهد‬

‫ئیخوان ب��ە فەرمانی عه‌بدولعه‌زیز زێ��دان‬

‫االس�لام��ي في حلبجة)‪ ،‬مزگەوتی گ��ەورەی‬

‫وەس��ت��ێ��ن��را‪ .‬ئ��ەم دەس��ت��پ��ێ��ك��ردن��ەوەی��ەش لە‬

‫سلێمانی‪ ،‬م��ەدرەس��ەی ش��ەرع��ی ق���ەرەداغ‪،‬‬

‫الیەن سدیق عه‌بدولعه‌زیزەوە سەرپەرشتی‬

‫هەروەها لە هەولێر هەریەك لە حاجی یونس‬

‫كراوه‌و كۆمەڵێك جموجوڵ‌و كۆبوونەوە لە‬

‫عه‌زیزو دکتۆر نیزامه‌ددین عه‌بدولحه‌مید‬

‫ماڵەكانداو وانەی ئایینی‌و پاشان تەنزیماتی‬

‫(مدیر احصا‌ء أربیل)‌و سه‌ید خه‌لیل ناسراو‬

‫ئ��ی��خ��وان��ی��ان دروس���ت���ك���ردەوە‪ .‬ه��ەری��ەك لە‬

‫بە (ئه‌بو سه‌ید قوتب) لە ئیخوانە یەكەمینەكان‬

‫محه‌مه‌د ره‌ئوف‌و مەولود باوەموراد‌و نازم‬

‫ب���وون‪ .‬ب��ەم شێوەیە یەكەمین رێكخراوی‬

‫عه‌بدولاڵ‌و ئومێد پاڕەزانی‌و مەال فەرەیدون‪،‬‬

‫سیاسی لە كوردستانی عێراق دروست بوو ‌ه‬

‫وەك قوتابی مامۆستا سدیق دەستیان بە‬

‫هەتا ئیخوان موسلمین بە رەسمی لە ساڵی‬

‫كاری رێكخستن كردووه‌‪ .‬هۆكاری پەنابردنی‬

‫بۆیە دوای‬

‫سدیق عه‌بدولعه‌زیز بۆ كاركردن لەگەڵ ئەم‬

‫هەڵوەشاندنەوەی رێكخستنەكانی ئیخوان‬

‫كۆمەڵە گەنجەدا بۆ ئ��ەوە دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە‬

‫ل��ە ع��ێ��راق��دا ل��ە كوردستانیش كارەكانیان‬

‫هیچ كام لە ئیخوانە كۆنەكان بە بیانووی‬

‫ب��ەرەو كزبوون‌و نەمان چ��ووه‌‪ ،‬ب��ەاڵم هەر‬

‫ئ���ەوەی ح��ەرام��ە ك���اری رێكخستن بكەیت‬

‫بەردەوامییان پێدا بە شێوەیەكی‌تر‪ ،‬کە خۆی‬

‫ل��ە كاتێكدا ل��ە س���ەروو خ��ۆت��ەوە ب��ڕی��اری‬

‫لە ب�ڵاوك��ردن��ەوەو خوێندنەوەی كتێبەكانی‬

‫وەستاندنی دراوە‪ .‬ئامادە نەبوون كار لەگەڵ‬

‫حه‌سه‌ن بەنناو عه‌بدولقادر ع��ەودەو سه‌ید‬

‫ن��اوب��راودا بكەن‪ .‬دوات��رو لە ساڵی ‪1984‬دا‬

‫قوتب‌دا دەبینییەوە‪ .‬توانیان جیلێكی ئیسالمی‬

‫توانیان ت��ۆڕی رێكخستنەكانیان بگەیەننە‬

‫كوردی پێبگەیەنن‪ ،‬کە دواتر لە حەفتاكانی‬

‫هەندێك ناوچەی‌تری كوردستان‌و كاریان لە‬

‫س���ەدەی راب�����ردوودا جارێكی‌تر تەنزیمی‬

‫سەر چەند الیەنێك كردووه‌‪ .‬لەوانه‌‪ )15(:‬دانانی‬

‫ئیخوانیان دروستكردەوە‪.‬‬

‫بەرنامەیەكی پ��ەروەردەی��ی بۆ ئ��ەو گەنج‌و‬

‫ئ���ی���خ���وان م��وس��ل��ی��م��ی��ن (ه���ێ���ڵ���ی س��دی��ق‬

‫الوان��ەی دەهاتنە نێو رێكخستنەكانیانەوە‪،‬‬

‫عه‌بدولعه‌زیز)‪ :‬ل ‌ه دوای سااڵنی ‪1979‬وە‬

‫ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ای��ەخ��دان ب��ە وان��ە گشتییەكانی‬

‫جارێكی‌تر رێكخستنەكانی ئیخوان موسلمین‬

‫مزگەوتەكان‌و سوودوەرگرتن لە مینبەری‬

‫لە كوردستان دەستیان بە كاركردن كردەوە‪.‬‬

‫مزگەوت‌و وتار خوێنە بەناوبانگەكان‪ .‬له‌گه‌ڵ‬

‫‪1969‬دا خۆی هەڵوەشاندەوە‪.‬‬

‫(‪)14‬‬


‫‪63‬‬

‫ئه‌وه‌شدا كاركردن لە سەر بۆنە ئایینییەكان‌و‬

‫رەزام��ەن��دی ئ��ەوان��ی��ان ب��ە دەستهێنا ب��ۆ بە‬

‫قۆستنەوەیان وەك بۆنەی یادی لە دایكبوونی‬

‫ف��ەرم��ی ناساندنی خ��ۆی��ان وەك نوێنەری‬

‫پێغەمبەر(د‪ .‬خ)‪.‬‬

‫ئیخوان موسلیمین لە كوردستانی ئێران‌و‬

‫هۆکاری الوازی ئ��ەم هێڵەی‪ ،‬کە لە الیەن‬

‫ع��ێ��راق��دا‪ .‬ئ��ەم متمانە بەدەستهێنانەش لە‬

‫سدیق عه‌بدولعه‌زیزوە سەرپەرشتی دەكرا‪،‬‬

‫پاش بەشداریكردنی م‪ .‬سه‌الحه‌دین هات لە‬

‫دانپێدانانی فه‌رمی ئیخوانی جیهانی بو ‌و‬

‫كۆنگرەی تاران‪ ،‬کە بۆ الیەنە ئیسالمییەكان‬

‫بۆ رێكخستنەكانی سه‌الحه‌دین به‌هائه‌دین‪.‬‬

‫سازكرابوو‪ ،‬هەروەها جارێكی‌تر پەیوەندیان‬

‫ئ��ەوان��ی وەك ن��وێ��ن��ەری ف��ەرم��ی ئیخوان‬

‫ك���ردەوە ب��ە جێگری ئ��ەوك��ات��ه‌ی سەرۆكی‬

‫موسلمین ناساند (ل��ە كوردستانی ئێران‌و‬

‫ئیخوان موسلمینی نێودەوڵەتی (موسته‌فا‬

‫عێراق)داو ئەمەش لە سەر بڕیاری موسته‌فا‬

‫م��ه‌ش��ه��ور)‪ .‬ئ��ەوی��ش ب��ە رەس��م��ی كارەكانی‬

‫مه‌شهور جێگری یەكەمی مورشدی عامی‬

‫ئ���ی���خ���وان م��وس��ل��م��ی��ن��ی ب���ە ه��ێ��ڵ��ەك��ەی م‪.‬‬

‫ئیخوان موسلیمینی عالەمی‪.‬‬

‫(‪)16‬‬

‫سه‌الحه‌دین سپارد‪ .‬پاشان م‪ .‬سه‌الحه‌دین بە‬

‫ئیخوان موسلمین (هێڵی سه‌الحه‌دین محه‌مه‌د‬

‫هۆی سوودوەرگرتن لە رەگەزنامەی دایكیــ‬

‫ب��ه‌ه��ائ��ه‌دی��ن)‪ :‬ئ���ەم رێكخستنەی ئیخوان‬

‫کە ئێرانی بوو توانی رەگەزنامەو پاسپۆرتی‬

‫موسلمین چەند ئەندامێكی لە ئەندامە كۆنەكانی‬

‫ئێرانی بەدەستبهێنێت‌و چەند سەفەرێكی‬

‫ئیخوان موسلمین ل��ە كوردستانی عێراق‬

‫كرد بۆ واڵتانی ئیمارات‌و واڵتانی كەنداوو‬

‫وەك‪ :‬عومه‌ر رێشاوی‌و ئیبراهیم رێشاوی‌و‬

‫پشتگیری ماددی‌و مەعنەوی بەدەستهێنا بۆ‬

‫مامۆستا جه‌عفه‌ر‌و محێدین گەاڵڵی‌و زوهێر‬

‫كارەكەیان‪ ،‬بەاڵم واڵتی ئێران بەم كارانەیان‬

‫خۆشناو‌و مامۆستا موخلیس‌و حاجی فوئاد‌و‬

‫دەزان����ن‌و ك���اروو ج��ووڵ��ەی��ان دەخ��ات��ە ژێر‬

‫سه‌الحه‌دین محه‌مه‌د به‌هائه‌دین‌و حه‌سه‌ن‬

‫چ��اودێ��ری��ی��ەوە‌و م‪ .‬س��ه‌الح��ه‌دی��ن ل��ە ش��اری‬

‫شەمێرانی ل��ە س��ەرەت��ای س��ااڵن��ی ‪1980‬دا‬

‫كرماشان لە ماڵەكەی خۆیدا دەستگیركردووه‌‪.‬‬

‫چوونەتە ئێران‌و جارێكی‌تر دەستیانكردەوە‬

‫پاش ماوەیەك ئ��ازادی��ان��ك��ردووه‌‪.‬‬

‫پاشان‬

‫ب��ە ك��اری رێكخستنی ئیخوان موسلمین‌و‬

‫بە هۆی ئەم بە رەسمی ناساندنەی هێڵی‬

‫توانیان بە شێوەیەكی زیرەكانە پێش باڵەكەی‬

‫م‪ .‬س��ه‌الح��ه‌دی��ن‌و ك��ۆچ��ك��ردن��ی م‪ .‬سدیق‬

‫م‪ .‬سدیق عه‌بدولعه‌زیز بكەون‪ .‬ئەویش بە‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‌و كۆمەڵەكەیەوە ب��ۆ واڵت��ی‬

‫هۆی ئەوەی‪ ،‬كە زووتر پەیوەندییان كردەوە‬

‫ئێران جارێكی‌تر ناكۆكی‌و ملمالنێ كەوتەوە‬

‫ب��ە س��ەرك��ردای��ەت��ی ئیخوانی عالەمییەوەو‬

‫نێوان هەردوو هێڵەكەو تەنانەت وای لێهات‬

‫(‪)17‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫ه����ەردووال ك��اری��ان ل��ە س��ەر الوازك��ردن��ی‬

‫بۆ ئه‌وه‌ی ببن بە كەسی یەكەم‪ .‬بە تایبەت‬

‫ئ���ەوی‌ت���ر ك������ردووه‌‪ .‬ئ���ەم دووب����ەرەك����ی‌و‬

‫لە نێوان هەردوو باڵەكەی ئیخوان موسلمین‬

‫دژایەتییكردنە دواج��ار رێكخراوی ئیخوان‬

‫بە شێوەیەكی ئاشكرا دەبینرێت‪ .‬بۆیە ئەم‬

‫موسلمینی عێراق‌و سەركردایەتی رێكخراوی‬

‫یەكگرتنە زۆری نەخایاندو بە دروستی لە‬

‫نێودەوڵەتی ئیخوان موسلمین كەوتوونەتە‬

‫پاش راپەڕینی بەهاری ‪1991‬و گەڕانەوەی‬

‫هەوڵی ناوبژیوانی‌و یەكخستنی ئ��ەم دوو‬

‫بەشێك لە سەركردایەتی‌و ئەندامانی ئیخوان‬

‫باڵە ناكۆكە‪ .‬ه��ەر بۆیە لە ساڵی ‪1988‬دا‬

‫موسلمین بۆ كوردستانی عێراق جارێكی‌تر‬

‫نوعمان عه‌بدولره‌زاق سامه‌ررائی (سەرۆكی‬

‫ناكۆكی‌و ملمالنێ دەستیپێكردەوەو دیسانەوە‬

‫پێشووتری رێكخراوی ئیخوان موسلمین)‬

‫ب��اڵ��ەك��ەی مامۆستا س��دی��ق ب��ە شێوەیەكی‬

‫هاتە ئێران‌و دەستیكردوو ‌ه بە كۆبوونەوەو‬

‫س��ەرب��ەخ��ۆ ك��اری��ان ك����ردەوە‌و راب��ەرای��ەت��ی‬

‫گوشارخستنە سەر هەردووال بە مەبەستی‬

‫مامۆستا س��ه‌الح��ه‌دی��ن��ی��ان ق��ب��وڵ ن��ەب��ووه‌‪،‬‬

‫یەكگرتن‌و كاركردن لە ژێر یەك لێپرسراوو‬

‫چونكە پێیان وابوو ‌ه م‪ .‬سدیق شایستەترەو‬

‫دەس��ت��ەی كارگێڕیدا‪ .‬بۆیە پ��اش ماوەیەك‬

‫رابەرێتی م‪ .‬سه‌الحه‌دین بۆ سەردەمی پێش‬

‫ل��ە دان��وس��ت��ان‌و گفتوگۆكردن سەرئەنجام‬

‫راپەڕین بووە‪ .‬بۆیە لە دوای راپەڕین هەردوو‬

‫ه��ەردوو باڵەكە یەكیانگرت‌و لە نێو ئاوارە‬

‫باڵەكە دەستیاندایە ك��اری ج��ی��اوازو پاش‬

‫كوردەكانی عێراق لە ئێراندا‪ ،‬کە الیەنگری‬

‫چەند ساڵێك لە راپەڕینەكە باڵی م‪ .‬سدیق‬

‫ه��ەردووال بوون هەڵبژاردنێكیان ئەنجامدا‪،‬‬

‫(بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی كوردستان‬

‫كە تیایدا باڵەكەی م‪ .‬سه‌الحه‌دین محه‌مه‌د‬

‫‪ /‬عێراق)یان دامەزراندووه‌و ئەوانی‌تریش بە‬

‫به‌هائه‌دین سەركەوتنیان بەدەستهێناوه‌و‬

‫سەركردایەتی م‪ .‬سه‌الحه‌دین (یەكگرتووی‬

‫باڵی سدیق عه‌بدولعه‌زیزیش تەنها سێ‬

‫ئیسالمی لە كوردستان)یان راگەیاندووه‌‪.‬‬

‫ئەندامیان دەرچوون‪ .‬پاشان م‪ .‬سه‌الحه‌دین بە‬

‫كۆمەڵەی ئەنساری ئیسالمی‪ :‬لە ساڵی ‪1982‬دا‬

‫فەرمی بووە رابەری ئیخوان لە كوردستانی‬

‫كاتێك ئیخوانە كۆنەكان بە سەركردایەتی‬

‫ئەوەی لە باسكردنی سەرەتای‬

‫س��ه‌الح��ه‌دی��ن محه‌مه‌د ب��ه‌ه��ائ��ه‌دی��ن چوونە‬

‫دروستبوونی الیەنی ئیسالمی لە كوردستانی‬

‫ئێران‌و هاوكات لەگەڵ ك��ارك��ردن لە سەر‬

‫ع��ێ��راق��دا لێی تێگەیشتین ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک��ە بە‬

‫ب��ەرن��ام��ەو مەنهەجی ئ��ی��خ��وان موسلیمین‬

‫بەردەوامی ئەم الیەنانە ل ‌ه ملمالنێ‌و یەكتر‬

‫ب��ڕی��اری دروستكردنی كۆمەڵەیەكیاندا بە‬

‫قبوڵ نەكردن‌و رەخنەگرتن‌و هەوڵداندا بوون‬

‫ناوی كۆمەڵەی ئەنساری ئیسالمی (جماعة‬

‫عێراقدا‪.‬‬

‫(‪)18‬‬


‫‪65‬‬

‫األن��ص��ار االس�لام��ی��ة)‪ ،‬ك��ە بانگەشەیان بۆ‬

‫كردنەوەی بارەگا لە خاكی ئێراندا راستی ئەو‬

‫جیهادو ك��اری بانگەوازو راگەیاندنیان لە‬

‫وتەیەی سەرەوە دەسەلمێنێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬

‫نێو ئ��ۆردوگ��اك��ان��ی ك���وردە عێراقییەكانی‬

‫ل��ەو ك��ات��ەدا واڵت��ی ئێران لە ب��اری جەنگدا‬

‫ك��ەس��ی یەكەمی ئەم‬

‫بوو ‌ه لەگەڵ عێراقدا‪ .‬بۆیە چەندین دەزگایان‬

‫كۆمەڵەیە م‪ .‬سه‌الحه‌دین به‌هائه‌دین بووه‌‪،‬‬

‫دان��اب��وو بە مەبەستی هاوكاریکردنی ئەو‬

‫دەستەی دامەزرێنەریش هەریەك لە شێخ‬

‫كۆمەڵەو بزووتنەوانەی‪ ،‬کە بە شێوەیەك لە‬

‫عه‌بدولره‌حمان بەرزنجی‌و بورهان محه‌مه‌د‬

‫شێوەكان دژایەتی دەسەاڵتی فەرمانڕەوای‬

‫ئ��ه‌م��ی��ن‌و ح��ه‌س��ه‌ن ش��ەم��ێ��ران��ی‌و محه‌مه‌د‬

‫عێراقیان دەكرد‪ .‬رۆژ لە دوای رۆژ بەرەو‬

‫ح��ەس��ه‌ن‌و ئ��ەب��و ی��اس��ر ئەلبەیاتی‌و فاتیح‬

‫بچووكبوونەوەو پووكانەوە دەچوو‪ ،‬تاوەكو‬

‫كرێكار‪ ،‬كە توركمان ب��ووه‌‪ ،‬هەروەها ئه‌بو‬

‫لە ساڵی ‪1985‬دا بە تەواوی ئەم كۆمەڵەیەش‬

‫داوود‪ ،‬کە بە رەگەز عەرەب بووه‌‪ )20(.‬یەكەم‬

‫هەڵوەشایەوە بێ ئ��ەوەی هیچ ئامانجێكی‬

‫كۆبوونەوەیان لە ئوتێلێكی تاراندا بەست‌و‬

‫گەورە بەدەست بهێنێت بە تەواوی خۆری‬

‫بنەما گشتییەكانی حزبەكەیان لەوێ داڕشت‪،‬‬

‫ئاوابوو‪.‬‬

‫کە دوو خاڵی سەرەكی تێدا رەنگی دایەوە‪:‬‬

‫بزووتنەوەی پەیوەندیی ئیسالمی كوردستان‌‪/‬‬

‫‪1‬ـ��ـ ك��ارك��ردن ب��ە شێوەیەكی سەربه‌خۆو‬

‫عێراق‪ :‬لە كۆتاییەكانی ساڵی ‪ 1984‬كۆمەڵێك‬

‫باڵوكردنەوەی بۆچوونەكانیان‪.‬‬

‫لە مامۆستایانی ئایینی‌و چەند گەنجێكی‬

‫‪2‬ــ بانگەشەكردن بۆ جیهاد‪.‬‬

‫ناوچە جیاجیاكانی كوردستان‪ ،‬كە زۆربەیان‬

‫بۆ ئەو مەبەستەش هەستان بە دەركردنی‬

‫ئ��اوارەی واڵتی ئێران بوون‪ *،‬لە سەر ئەو‬

‫گۆڤاری (األن��ص��ار)‪ ،‬لە ئ��ۆردوگ��ای خوڕەم‬

‫بنەمایەی‪ ،‬کە ئەم كەسانە پێشتر یەكتریان‬

‫ئابادیش نه‌جمه‌دین كرێكاریان راسپارد تا‬

‫ناسیوەو هەموویان فكرەیەكی ئیسالمیان‬

‫مەشقی سەربازی بە الوانی ئۆردوگا بكات‪.‬‬

‫هەبووە‪ ،‬بۆیە بڕیاردەدەن‪ ،‬کە رێكخراوێكی‬

‫یەكەم پ��ڕۆژەی ئەم كۆمەڵەیە بریتی بوو ‌ه‬

‫ئیسالمی دروس����ت ب��ك��ەن‌و ل��ە ب����ەرواری‬

‫لە دانوستان لەگەڵ ئێران تا ببێتە ئەنصاری‬

‫‪14‬ی ‪9‬ی ‪ 1984‬ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی پەیوەندی‬

‫ئەنصار‪ ،‬بۆیە كۆماری ئیسالمی بە هۆكاری‬

‫ئیسالمی رادەگەیەنن‌و پاشان شێخ محه‌مه‌د‬

‫سەرەكی دروستبوون‌و دامەزراندنی ئەم‬

‫نجیب ب��ەرزن��ج��ی دەبێتە راب���ەری گشتیی‬

‫كۆمەڵەیە دادەنرێت هەر لە پێدانی چەك‌و‬

‫بزووتنەوەكە‪ )22(.‬لە دوای تێپەڕبوونی ساڵێك‬

‫یارمەتی م��اددی‌و مەعنەوی‌و رێگەدان بە‬

‫بزووتنەوەی پەیوەندی لە بەرواری ‪14‬ی ‪9‬ی‬

‫ئ��ێ��ران��دا ك�����ردووه‌‪.‬‬

‫(‪)19‬‬

‫(‪)21‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫‪1985‬دا باڵی سەربازییان دروستكردووه‌و‬

‫دیاریكراودا هەندێك لە سەركردەكانی ئەم‬

‫ن���اوی���ان ل��ێ��ن��او ‌ه ل��ەش��ك��ری ق���ورئ���ان بە‬

‫رێكخراوە لە مەجلیسی ئەعالی عێراقی‌و‬

‫بەاڵم‬

‫ك��ۆم��ەڵ��ەی ن���ەه���زەی ع��ول��ەم��ا)‪ ،‬ل��ەش��ک��ری‬

‫رابەرایەتی شێخ محه‌مه‌د بەرزنجی زۆری‬

‫ق��ورئ��ان ئ��ەن��دام ب����وون‌و ك��اری��ان دەك���رد‪،‬‬

‫نەخایاند‌و لە ب��ەرواری ‪24‬ی ‪9‬ی ‪1986‬دا‬

‫لەبەر ئەم هۆكارە ئەم رێكخراوە نەیتوانی‬

‫بزووتنەوەكە شێخ عه‌بدولله‌‌تیف واژەیییان‬

‫ببێتە الیەنێكی خ��اوەن پێگەو ج��ەم��اوەری‬

‫ب��ە راب����ەر ه��ەڵ��ب��ژارد‪ ،‬ک��ە مامۆستایەكی‬

‫لە كوردستاندا‪ ،‬ه��ەر بۆیە بە كۆچكردنی‬

‫ئایینی‌و مامۆستای زان��ك��ۆی سەالحەدین‬

‫زانایانی دەڤ��ەری هەڵەبجەو بە تایبەت م‪.‬‬

‫بوو لە پارێزگای هەولێر بە هۆی دەركردنی‬

‫عثمان‌و م‪ .‬علی عه‌بدولعه‌زیز‌و دامەزراندنی‬

‫فەرمانی دەستگیركردنی بۆی لە الیەن رژێمی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی تەواوی سەركردەو‬

‫بەعسەوە ب���ەرەو واڵت��ی ئ��ێ��ران هەاڵتبوو‪.‬‬

‫ئەندام‌و كادیرانی ئەم رێكخراوە پەیوەندیان‬

‫ه��ەرچ��ەن��دە شێخ م��ح��ه‌م��ه‌د بەرزنجی‬

‫كرد بە بزووتنەوەی ئیسالمییەوەو كۆتاییان‬

‫واڕادەگەیەنێت‪ ،‬کە ئەو پێشترو لە رۆژی‬

‫بە كارەكانی خۆیان هێنا لە‌و رێكخراوەداو‬

‫‪2‬ی ‪11‬ی ‪1978‬دا لە سنووری شارەزووردا‪،‬‬

‫ب��ۆ هەمیشە ه��ەڵ��وەش��ێ��ن��رای��ەوە‪ ،‬ئ���ەوەش‬

‫بە نهێنی ئەم رێكخراوەی دروست كردووەو‬

‫پاش كۆبوونەوەیەكی سەركردەكانی ئەم‬

‫چەند كەسێكی ئایینی‌و گەنجانی دەڤەرەكە‬

‫رێكخراوە ه��ات‪ ،‬کە تیایدا مامۆستا شێخ‬

‫بەاڵم تاوەكو ئێستا‬

‫له‌تیف بەرزنجی وتارێكی پێشكەشكردو‬

‫هیچ بەڵگەنامەو بەیاننامەیەكی ئاشكراو‬

‫ت��ی��ای��دا ئ��ام��اژەی ب���ەوە ك���رد‪ ،‬ک��ە پێویستە‬

‫باوەڕپێكراو نییە‪ ،‬کە بتوانێت راستی ئەو‬

‫ل��ە م���ەودوا ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫ب��ەروارە یەكالیی بكاتەوە‪ .‬ئ��ەوەی شایەنی‬

‫ئیسالمیدا كاربكەن بۆ قەناعەت پێكردنی‬

‫باسە ئەم رێكخراوە نەیتوانی كاریگەرییەكی‬

‫ئ��ەوان��ی‌ت��ر ‪ ،‬ئ��ەو ف��ەرم��وودەی��ەی پێغەمبە‬

‫ئەوتۆی هەبێت لە س��ەر ساحەی سیاسی‬

‫ری (د‪ .‬خ) باسكرد‪ ،‬کە دەفەرموێت‪ :‬کە بە‬

‫ئەوسای كوردستان‌و ناوچەكە‪ ،‬لەبەر ئەوەی‪،‬‬

‫هەبوونی ئاو تەیموم بە تاڵ دەبێتەوە‪.‬‬

‫کە تێكەاڵوییەكی زۆر لە كارو بارەكانیاندا‬

‫بۆیە دەتوانین لێرەوە بگەینە ئەو باوەڕی‪،‬‬

‫هەبوو بە شێوەیەك‪ ،‬کە بە ئەستەم دەتوانرا‬

‫ک��ە ب���زووت���ن���ەوەی ئ��ی��س�لام��ی ك��وردس��ت��ان‬

‫س��ەر ل��ە ك��اری رێ��ك��خ��راوەی��ی‌و تەنزیماتی‬

‫درێژكەرەوەی كاری بزووتنەوەی پەیوەندی‬

‫پەیوەندی دەربكرێت بۆ نموونە لە یەك كاتی‬

‫ن��ەب��وو‪ ،‬بەڵكو چ��وون��ەپ��اڵ ب��وو وات���ە‪ ،‬کە‬

‫سەركردایەتی م��ەال عه‌لی ب��ی��ارە‪،‬‬

‫(‪)23‬‬

‫(‪)24‬‬

‫بوونەتە ئەندام تیایدا‪،‬‬

‫(‪)25‬‬

‫(‪)26‬‬


‫‪67‬‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی راگ��ەی��ان��را پاشان‬

‫گوت‪ ،‬کە ئەوان ناردبوویان ئەوانیش رازی‬

‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی پ��ەی��وەن��دی چ��وون��ە پاڵیان‌و‬

‫ب���وون‌و هاتنە ژێ��ر چ��ەت��ری ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫لە نێو ریزەكانی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیدا‬

‫ئیسالمییەوەو هەمیشە خۆیان بە قوتابی‬

‫ب��ەراب��ەرای��ەت��ی م‪ .‬ع��ث��م��ان ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‬

‫كاكە عوسمانم زانیوە‪.‬‬

‫درێژەیان بە خەباتدا‪ ،‬چونكە ئەگەر كارەكە‬

‫لەشکری ئیسالمی كورد‪ :‬لەشكری ئیسالمی‬

‫درێژەپێدان بووایە ئ��ەوا دەب��وو یەكێك لە‬

‫ك���ورد رێ��ك��خ��راوێ��ك ب���وو‪ ،‬ک��ە ل��ە شوباتی‬

‫دوو لێپرسراوەكەی بزووتنەوەی پەیوەندی‬

‫ساڵی ‪1981‬دا لە واڵت��ی ئێران دام��ەزرا بە‬

‫شێخ محه‌مه‌د برزنجی‪ ،‬شێخ له‌تیف واژەیی‬

‫سەركردایەتی عه‌باس شەبەك وەك كەسی‬

‫ببوونایە بە رابەری بزووتنەوەی ئیسالمی‪،‬‬

‫یەكەمی رێكخراوەكە هەریەك لە شێخ قادر‬

‫ب���ەاڵم ئ����ەوان ت��ەن��ان��ەت ن��ەب��وون��ە جێگری‬

‫سۆتكەیی‌و مەال حسەین ماریونس‪ ،‬لە كەسە‬

‫رابەری گشتی بزووتنەوەی ئیسالمی‪ ،‬بۆیە‬

‫دی��ارەك��ان��ی ئ��ەم رێ��ك��خ��راوە ب���وون‪ .‬عباس‬

‫لە پاش دامەزراندنی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫شەبەك پەیوەندییەكی فره‌وانی هەبوو لەگەڵ‬

‫س��ەرك��ردەك��ان��ی ب��زووت��ن��ەوەی پ��ەی��وەن��دی‬

‫واڵتی ئێران‌و لیبیاو خودی معەمەر قەزافیدا‪،‬‬

‫وەك ئ��ەف��راد ق��ب��وڵ ك���ران‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ��ەوەی‬

‫تا رادەیەكی زۆر بە شێوەیەكی دبلۆماسی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی دام��ەزراوەی��ەك��ی‬

‫كاری دەكرد بۆیە توانی كاریگەری لە سەر‬

‫ت��ازەب��وو‪ ،‬دروس��ت��ك��راب��وو ل��ە س��ەر بنەمای‬

‫معەمەر ق��ەزاف��ی دروستبكات‌و ه��اوك��اری‬

‫ئەو بیروباوەڕەی‪ ،‬کە لە كۆنەوە كاری لە‬

‫م���اددی‌و مەعنەوی لێوەبگرێت ل��ە رووی‬

‫سەركرابوو ه��ەر بۆیە لە چاوپێكەوتنێكی‬

‫(پارە‪ ،‬چەك‪ ،‬خیبرەی عەسكەری)‪ ،‬بە گوتەی‬

‫مامۆستا مه‌ال عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز رابەری‬

‫راب��ەری گشتی بزووتنەوەی ئیسالمی ئەم‬

‫پێشووی بزووتنەوەی ئیسالمی دەڵێت‪ :‬کە‬

‫رێ��ك��خ��راوە چ��ەك‌و تەقەمەنیان ب��ۆ پارتی‬

‫ئیسالمیمان دروس��ت��ك��رد‪ ،‬ئ��ەو جەماعەتی‬

‫ك��رێ��ك��اری ك��وردس��ت��ان (‪)PKK‬ش داب��ی��ن‬

‫پەیوەندیە هاتن گوتیان دێینە نێو بزووتنەوە‪،‬‬

‫دەك��رد لە رێی واڵت��ی لیبیاوە جگە لەوەش‬

‫ئێمەش گوتمان الریمان نییە‪ ،‬بەاڵم ئێمە الی‬

‫لە واڵت��ی ئێراندا كارئاسانی ت��ەواوی��ان بۆ‬

‫خامنەئیش وتمان وه‌صایەت (فه‌رمایشت)‬

‫كرابوو لە رووی هاتوچۆو ئازادی گەڕان‌و‬

‫ی كەس قبوڵ ناكەین‪ ،‬هەموو دەسەاڵتێك‬

‫گواستنەوەی كەل‌و پەلەوە توانایەكی ماددی‬

‫دەبێت هی خۆمان بێت‪ .‬ئەوانیش رازیبوون‬

‫زۆری��ان لە بەردەستدا بوو بە جۆرێك‪ ،‬کە‬

‫ئ��ەو قسانەمان بە م��ەال مەحمودی ئ��ازادی‬

‫لە سەرەتای دامەزراندنیاندا خاوەنی زیاتر‬

‫(‪)27‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫لە دوانزە هەزار پارچە چەكی كاڵشینكۆف‬

‫بە زیرەكی‌و لێهاتوویی خۆی كاریگەریی‬

‫بوون‪ )28(.‬هەموو مانگێك مووچەیەكی باشیان‬

‫خستە سەر پێشمەرگەكانی الیەنەكانی‌تری‬

‫دەدا بە پێشمەرگەو ئەندامەكانیان بۆیە ئەم‬

‫ك����وردس����ت����ان‌و پ����ۆل پ����ۆل س��ەن��گ��ەری��ان‬

‫رێكخراوە توانی لە ماوەیەكی كەمدا ببێتە‬

‫دەگواستەوە‪ ،‬یەكەم الیەنیش‪ ،‬کە هەستی‬

‫خاوەنی ژمارەیەكی زۆر لە چەكدارو چەندین‬

‫ب��ەم مەترسییە ك��رد لە س��ەر ئەندامەكانی‬

‫بارەگای كردەوە بە جۆرێك وای لێهاتبوو‪،‬‬

‫یەكێتیی نیشتمانی بوو‪ ،‬کە دواتر بۆ رێگرتن‬

‫کە پێشمەرگەو چەكداری حزبە كانی‌تری‬

‫لە‌و پەرەسەندنەی لەشکری ئیسالمی هەستا‬

‫كوردستان پەیوەندییان دەكرد بە لەشکری‬

‫بە ناردنی كۆمەڵێك لە كادرەكانی خۆی بۆ‬

‫ئیسالمییەوە ل��ەب��ەر دەس��ت��ك��ەوت‌و داهاتی‬

‫نێو ریزەكانیان بۆ چاودێریكردنی جموجۆڵ‌و‬

‫ماددی‪ .‬ئەم ئیمتیازانە لەو كاتەدا وایكرد بە‬

‫توانای سەربازیی‌و هێزو پشتگیری‌و توانای‬

‫هەزاران كەس لە سوپای عێراق هەاڵتبوون‪،‬‬

‫م��اددی‌و ناسینی بڕیار بەدەستەكانیان‪ ،‬کە‬

‫لە دێهاتەكاندا بێ ئیش‌و كار بوون هەروەها‬

‫دوات��ر توانیان خۆیان لە چەندین شوێنی‬

‫هەندێك ل��ە دانیشتوانی دێ��ه��ات��ەك��ان��ی‪ ،‬کە‬

‫هەستیاردا ببینەوە‪ ،‬یەكێك لەوانە محمود‬

‫ئەیانتوانی لە گوندەكانی خۆیدا بمێننەوەو‬

‫محه‌مه‌د ناسرابوو بە (خولە ئامە)‪ ،‬كە توانی‬

‫هەموو ئەو دەستكەوتانەشی هەبێت‌و تەنها‬

‫(‪)30‬‬

‫ببێتە فەرماندەی عەسكەری لەشکرەكە‪.‬‬

‫ب��ە نێو خزمەتی دی���ن‌و نیشتمان دەك���ات‪،‬‬

‫یەكێتیی نیشتمانی لەو كاتانەدا بە دەست‬

‫وایكرد‪ ،‬کە لە ماوەیەكی كەمدا پەرەبسێنن‌و‬

‫كەمی چەك‌و تەقەمەنییەوە دەینااڵندو لەگەڵ‬

‫بە هۆی ئەوەی‬

‫كۆماری ئیسالمیشدا نێوانیان باش نەبوو‬

‫عەباس شەبەک پیاوێكی زیرەك‌و لێزان بوو‬

‫بۆیە ئابڵوقەیەكی دارای��ی‌و سەربازییان لە‬

‫سەردەمێك لەگەڵ (حركة اخوان مسلمین)‬

‫س��ەر ب��وو‪ ،‬باشترین نێچیری نارێكخراو‌و‬

‫لە موصڵ ك��اری ك��ردب��وو دوات��ر لە ساڵی‬

‫ئ��اس��ان ل��ە ه��ەم��ان كاتیشدا دەوڵ��ەم��ەن��د بە‬

‫‪1974‬دا ب��وو ب��ە پێشمەرگە ل��ە س��ەرەت��ای‬

‫چ��ەك‌و تەقەمەنی لەشکری ئیسالمی بوو‪،‬‬

‫دامەزراندنی (یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان)‬

‫بۆیە لە دوای بە دەستهێنانی زانیاری ورد لە‬

‫خۆی گەیاندە قامیشلی‌و لە نێو ریزەكانی‬

‫بارەی توانای سەربازی‌و ژمارەی چەكدارو‬

‫یەكێتی دەس��ت��ی ب��ە ك���اری رێ��ك��خ��راوەی��ی‬

‫بارەگاكانیانەوە‪ ،‬رۆژ بە رۆژ پەیوەندیەكانی‬

‫كردبوو‪ ،‬توانی لە ماوەیەكی كەمدا بە هۆی‬

‫لەشکری ئیسالمی لەگەڵ (ی‪.‬ن‪.‬ك) ئاڵۆزتر‬

‫ئەو ئیمتیازاتانەی‪ ،‬کە دەیدایە ئەندامەكانی‌و‬

‫دەب��وو ئەویش بە بیانووی بەجێنەهێنانی‬

‫هێزێكی زۆر پێكەوەبنێن‪.‬‬

‫(‪)29‬‬


‫‪69‬‬

‫ئ���ەو ب��ەڵ��ێ��ن��ان��ەی‪ ،‬ك��ە پێشتر ب��ە یەكێتی‬

‫نەیتوانی خ��ۆی رێكبخاتەوەو بۆ هەمیشە‬

‫داب��وون‌و بەرەو ئەوە دەچ��وون‪ ،‬کە خۆیان‬

‫ه��ەڵ��وەش��ای��ەوە‪.‬‬

‫ئ��ەوەی پێویستە لێرەدا‬

‫حوكمی چەند ناوچەیەك بكەن‪ ،‬کە پێشتر‬

‫ئاماژەی پێ بكەین ئەوەیە‪ ،‬کە لە‌و كاتەشدا‬

‫لە ژێر حوكمڕانی یەكێتیدا بوون‪ ،‬بە بڕوای‬

‫سەركردایەتی سیاسی ك��وردو بە تایبەت‬

‫نەوشیروان مستەفا لەشکری ئیسالمی لە‬

‫یەكێتیی نیشتمانی دەیتوانی بە بارێكی‌تردا‬

‫سەرەتاوە بە نەرمی دەجواڵنەوە‪ ،‬بەاڵم‪ ،‬کە‬

‫ك��ار لە س��ەر ئ��ەم رێكخراوە بكات ئەویش‬

‫بەهێز بوون‌و زیادیان كرد ئیتر زۆر گوێیان‬

‫ب��ە ه��ۆی ئ���ەوەی‪ ،‬ک��ە كەسی یەكەمی ئەم‬

‫نەدەدایە یەكێتی‌و پشت ئەستوور بوون بە‬

‫رێكخراوە توانایەكی ب��اش‌و لێهاتوویەكی‬

‫ئێران بۆیە ئەگەر چاوپۆشیان لێبكردنایە‬

‫ئەوتۆی هەبوو‪ ،‬کە دەت��وان��را بە باشترین‬

‫ئەوا دەبوونە هێزێكی ئەوتۆ لە ناوچەكەدا‪،‬‬

‫شێوە سوودی لێوەربگیرایە لە بەرژەوەندی‬

‫کە چاركردنیان دژوار دەبوو‪ ،‬بۆیە بڕیاری‬

‫گەلی كوردو راكێشانی سۆزو الیەنگرییەكی‬

‫لە ن��اوب��ردن‌و چەككردنیان دراو لە مانگی‬

‫بەشێكی دیاریكراوی نەتەوەكەمان‪ ،‬کە كوردە‬

‫تەموزی ‪1982‬دا یەكێتی هێرشی كردە سەر‬

‫شەبەكەكانن لە هەمانكاتدا عباس شاهین‬

‫ه��ەر سێ بارەگا سەرەكییەكەی لەشکری‬

‫كەسایەتییەكی كوردی شەبەک بوو دەتوانرا‬

‫ئ��ی��س�لام��ی ل��ە ب����ەری م���ەرگ���ە‪ ،‬س��ەرگ��ەڵ��و‪،‬‬

‫لە بری دەستكەوتێكی كاتی‌و كەمدا كار لە‬

‫حاجی مامەندی شارباژێڕ‪ .‬لە‌و هێرشانەدا‬

‫سەر ئەو الیەنە بكرایە‪ ،‬کە بتوانرایە بە هۆی‬

‫ل��ە م��اوەی��ەك��ی ك��ەم��دا ه����ەردوو ب��ارەگ��ای‬

‫ئەم كەسایەتییەوە كوردە شەبەكەكان زیاتر‬

‫ب���ەری م��ەرگ��ەو ح��اج��ی م��ام��ەن��د دەستیان‬

‫لە كوردو كێشەكانی نزیك بكرانایەتەوە‪ ،‬کە‬

‫ب��ە س���ەردا گ��ی��را‪ ،‬ئ��ەوی��ش ب��ە ه��ۆی ئ��ەوەی‬

‫تائێستاش ك��وردە شەبەكەكان ئ��ەوەن��دەی‬

‫زۆرب��ەی فەرماندەكانی لەشکری ئیسالمی‬

‫لە عەرەبی شیعەوە نزیكن ئەوەندە لەگەڵ‬

‫لە ژێرەوە كاریان بۆ یەكێتی دەكرد‪ ،‬بەاڵم‬

‫كێشەی كوردو گەڕانەوەیان بۆ ناسنامەی‬

‫ب��ارەگ��ای سەرگەڵو شەڕێكی گ���ەورەی بە‬

‫راستەقینەكەیانا نین‪ ،‬ئەمەش بە روونی لە‬

‫خۆیەوە بینی‪ ،‬چەندین كەس لە ه��ەردووال‬

‫پڕۆسەی هەڵبژاردنەكانی رابردووی عێراقدا‬

‫ك���وژران لە ناویاندا س��ەالح حاجی رەفیق‬

‫دەركەوت‪.‬‬

‫(فەرماندەی تیپی ‪47‬ی یەكێتی لێپرسراوی‬

‫حیزبولاڵی شۆڕشگێڕی ك��ورد‪ :‬لە كۆتایی‬

‫یەكەمی جێبەجێكردنی هێرشەكە) لە دوای‬

‫ساڵی ‪1983‬دا كاتێك ژمارەیەكی زۆر لە‬

‫ئەم هێرشانەی جارێكی‌تر لەشکری ئیسالمی‬

‫هاوواڵتیانی كوردستانی عێراق ئ��اوارەی‬

‫(‪)31‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫واڵتی ئێران بوون بە هۆی جەنەگی هەشت‬

‫كوردستانەوە‪.‬‬

‫(‪)32‬‬

‫ساڵەی نێوانیان‪ ،‬ئەدهەم بارزانی‌و ژمارەیەك‬ ‫لە خزم‌و هاوڕێكانی بە هاوكاری‌و پاڵپشتی‬

‫الیەنە سیاسییە ئیسالمییەكان لە دوای‬

‫واڵتی ئێران لە شاری نەغەدە رێكخراوێكی‬

‫ساڵی ‪1987‬وە تا ساڵی ‪2003‬‬

‫ب��ە ن���اوی ح��ی��زب��واڵی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی ك��ورد‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی لە كوردستان‪ /‬عێراق‌و‬

‫دام���ەزران���د‪ ،‬ک��ە ب��ە ه��ۆی پ��ێ��دان��ی هەندێك‬

‫راگ���ەی���ان���دن���ی ب����زووت����ن����ەوەی ئ��ی��س�لام��ی‪:‬‬

‫ئیمتیازاتەوە نزیكەی دووسەد كەس لە دەوری‬

‫سەرەتای راگەیاندنی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫ك��ۆب��وون��ەوە‪ ،‬ك��ە ل��ە الی��ەن واڵت��ی كۆماری‬

‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ س��اڵ��ی ‪‌1987‬و ل��ە پ��اش‬

‫ئیسالمی ئ��ێ��ران��ەوە م��ەش��ق��ی س��ەرب��ازی‌و‬

‫خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ەك��ەی ‪13‬ی‪5‬ی‪ 1987‬دوای‬

‫راهێنان‌و بە كارهێنانی چەكیان فێردەكراو‬

‫ئەوەی‪ ،‬کە جەماوەری هەڵەبجەو هەورامان‌و‬

‫دواتر رەوانەی سنوورەكانی عێراق دەكران‬

‫ش���ارەزور لە دژی سیاسەتەكانی رژێمی‬

‫بۆ مەبەستی رووبەرووبونەوەو ئەنجامدانی‬

‫ئەوسای عێراق خۆپیشاندانێكیان سازكرد‪،‬‬

‫چ��االك��ی ل��ە دژی رژێ��م��ی بەعس ب��ە وت��ەی‬

‫ئەم هەڵچوونە جەماوەرییە پەرەی سەندوو‬

‫دامەزرێنەرەكەی ئەم رێكخراوە ئامانجیان‬

‫رژێ��م��ی ب��ە عسیش ب���ۆی دەرك�����ەوت‪ ،‬کە‬

‫بریتی بوو لە‪:‬‬

‫جموجۆڵی بەرهەڵستكاری لەوە بەهێزترە‪،‬‬

‫‪1‬ـ��ـ تێكۆشانی چ��ەك��داری لە پێناو گۆڕینی‬

‫کە چاوەڕوان دەكرێت‪ ،‬بۆیە بە شێوەیەكی‬

‫رژێمی عێراقی ئەوسا‪.‬‬

‫زۆر دڕن��دان��ە هەستا ب��ە سەركوتكردنی‬ ‫سەرئەنجام‬

‫كاولكردنی‬

‫‪2‬ـ��ـ بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی ك��وردو‬

‫خۆپیشاندانەكەو‬

‫هەوڵدان بۆ دامەزراندنی كیانێكی ئیسالمی‪.‬‬

‫چ��ەن��د شوێنێكی ه��ەڵ��ەب��ج��ەو ه���ەورام���ان‌و‬

‫‪3‬ــ خزمەتكردن بە لێقەوماوان‌و ئاوارەكانی‬

‫ش����ارەزووری لێكەوتەوەو گ��ەڕەك��ی كانی‬

‫كوردستان‪.‬‬

‫ئاشقانی بە ت��ەواوەت��ی وێرانكردو چەندین‬

‫ئ�����ەوەی ش��ای��ەن��ی ب���اس���ە ئ����ەم پ���ارت���ە لە‬

‫گەنج‌و الوی ئ��ەو ناوچانەی گوللەباران‌و‬

‫دوای راپ��ەڕی��ن��ی ب��ەه��اری ‪1991‬وە ك��ارو‬

‫بێسەروشوێن كرد‪ ،‬لە دوای ئەم رووداوە‬

‫چاالكییەكانی سنووردارو الوازبوو تەنها لە‬

‫خەڵكێكی زۆری ئ���ەم ن��اوچ��ان��ە كۆچیان‬

‫ناوچەیەكی دیاریكراودا مایەوە تا لە كۆتاییدا‬

‫ك���رد ب����ەرەو واڵت���ی ئ��ێ��ران ل��ە ن��ێ��وان��ی��ان��دا‬

‫خۆیان هەڵوەشاندەوەو سكرتێرەكەشیان بە‬

‫چەندین مامۆستای ئایینی‌و كەسایەتی‌و‬

‫فەرمی چووە ریزەكانی پارتی دیموكراتی‬

‫پیاوماقواڵنی تێدابوو‪ ،‬کە بنەماڵەی شێخ‬


‫‪71‬‬

‫عه‌بدولعه‌زیز پرسی بوونە پێشڕەوی ئەم‬

‫گەشەكردنێكی تا رادەیەك خێرا بە خۆیەوە‬

‫ك��ۆچ��ك��ردن��ەو ه��ەری��ەك ل��ە مامۆستا مه‌ال‬

‫ببینێت‪ ،‬کە زیاتر رۆڵی مامۆستاو زانایانی‬

‫عوسمان عه‌بدولعه‌زیز‌و مامۆستا عه‌لی‬

‫ئایینی پێوە دیاربوو‪ ،‬ب��ەاڵم بە شێوەیەكی‬

‫عه‌بدولعه‌زیز بوون‪ ،‬هەروەها چەندین زاناو‬

‫حەكیمانە ت��وان��ی��ان ب��ە جیهانی ع��ەرەب��ی‌و‬

‫كەسایەتی‌تری وەك مامۆستا ئه‌حمد كاكە‬

‫ئیسالمی خۆیان بناسێنین‌و وەك بزافێكی‬

‫مه‌حمودو مامۆستا شێخ سدیق سەرگەتی‬

‫خەباتگێڕی موسوڵمان حسابی بۆ دەك��را‪.‬‬

‫كۆچیان ك���ردوو ب��ە گەیشتنیان ب��ۆ واڵت��ی‬

‫دوات��ر توانی مەكتەبی پەیوەندییەكانی لە‬

‫ئێران راستەوخۆ بیریان لە دامەزراندنی‬

‫بریتانیاو ئەمریكا بكاتەوە‪ ،‬ئەم گەشەكردنە‬

‫پارتێكی ئیسالمی چەكدار كردەوە‪ .‬بۆیە لە‬

‫خێرایەی بزووتنەوەی ئیسالمی بۆ چەند‬

‫ئاكامی كۆبوونەوەیەكی زانایانی ئایینی لە‬

‫فاكتەرێكی سەرەكی دەگەڕێتەوە‪.‬‬

‫شاری سنە لە سەرەتای مانگی حوزەیرانی‬ ‫ساڵی ‪1987‬دا‪ ،‬ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ئیسالمی لە‬

‫فاكتەرەكانی گەشەكردنی خێرای‬

‫ك��وردس��ت��ان‪/‬ع��ێ��راق راگ��ەی��ەن��راو زۆری��ن��ەی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫س��ەرك��ردای��ەت��ی‌و ئەندامانی ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ئیسالمی ئ��ەوك��ات ه��ات��ن��ە نێو‬

‫فاكتەرە دەرەكییەكان‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمییەوە‪ ،‬ئەمەش لەبەر‬

‫ــ هەاڵیسانی شۆڕشی ئیسالمی ئێران‪ :‬رەوتی‬

‫دوو هۆكاری سەرەكی‪:‬‬

‫ئیسالمی بە گشتی‌و بزووتنەوەی ئیسالمی بە‬

‫‪1‬ــ لەبەر سەنگ‌و قورسایی مامۆستا مال‬

‫تایبەتی تا ئەم دواییانەش نەیتوانی پانتاییەكی‬

‫عوسمان عه‌بدولعه‌زیز‌و ئەو جەماوەرەی‪،‬‬

‫ف����ره‌وان ب��گ��رێ��ت��ەوەو ج��ی��اوازی��ی��ەك لەگەڵ‬

‫کە گوێڕایەڵیان دەكرد‪.‬‬

‫راب���ردوودا دروس��ت بكات‪ ،‬کە تەنها وەك‬

‫‪2‬ـ���ـ ئ��ەگ��ەر پ��ەی��وەن��دی ب��ە س��ەرب��ەخ��ۆی��ی‬

‫الیەنێكی بانگەوازی‌و پەروەردەیی دەبینرا‪،‬‬

‫ب��م��ای��ەت��ەوە ك��ەس��ی وای ب���ەالوە ن��ەدەم��او‬

‫ب��ەاڵم پ��اش تێپەڕبوونی سااڵنێك بە سەر‬

‫رەنگبوو لە ماوەیەكی كەمدا بپوكایەتەوە‪،‬‬

‫دروستبوونیداو رووداوو گۆڕانكارییەكانی‬

‫بۆیە ب��ە ن��اچ��اری هاتنە نێو ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫ئەو كاتە وای كرد‪ ،‬کە ئەم رەوتە تا ڕادەیەك‬

‫ئیسالمیەوە‪.‬‬

‫بە پەلە گەشە بكات‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەمەشدا‬

‫گەشەكردنی خێرای بزووتنەوەی ئیسالمی‪:‬‬

‫چونكە ئ��ەم گ��ەش��ەك��ردن��ە ئ��اس��ای��ی نەبوو‬

‫لەم قۆناغەیدا بزووتنەوەی ئیسالمی توانی‬

‫هەروەها بە شێوەیەكی رێكخراوو بەرنامە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫بۆ داڕێ����ژراوی بەهێز نەبوو وەك رەوت��ە‬

‫ئەفغانستان) پەیڕەوكاری ی��ەك مەزهەبی‬

‫چەپەكانی‌تری كوردستان بۆیە ئەم هۆكارە‬

‫ئیسالمی سوونی بوون بۆیە كاریگەرییەكی‬

‫وایكرد‪ ،‬کە رەوتی چەپ بۆماوەیەكی زۆرو‬

‫بەرچاوی هەبوو لە سەر رەوتی ئیسالمی‬

‫تائێستاش وەك الیەنی دەسترۆیشتوو لە‬

‫كوردی‌و گەشەكردنی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫س��اح��ەی سیاسی ك��وردس��ت��ان��دا بمێنێتەوە‬

‫لەبەر چەند هۆكارێك‪:‬‬

‫ن��ەب��ووە الن��ك��ەی��ەك ب��ۆ رووك���ردن���ە ك��اری‬

‫‪1‬ــ بانگەوازی جیهاد دژی داگیركەرو بوونی‬

‫ئیسالمی بە شێوەیەكی بەرفره‌وان‪ ،‬وە ئەو‬

‫رێگای ئاسان بۆ كۆچكردن بۆ ئەفغانستان‌و‬

‫رێژەیەی رەوتی ئیسالمیش‪ ،‬کە پەیدابوون‬

‫تێكۆشان لە ژێر ناوی ئیسالمدا‪ ،‬كە دواتر‬

‫(‪)33‬‬

‫كاریگەری زۆری هەبوو‪ ،‬کە هەتا ئێستاش‬

‫جیهانی‌و گۆڕانكارییەكانی جیهانی ئیسالمیدا‬

‫چ��ەن��دی��ن ك��ەس��ای��ەت��ی ئیسالمی پاشگری‬

‫پەیدابوو بە تایبەتیش شۆڕشی ئیسالمی‬

‫ئەفغانیان بۆ خۆیان داناوە لە كوردستاندا‪،‬‬

‫ئێران‪ .‬هەرچەندە شۆڕشی ئیسالمی ئێران‬

‫نموونە‪ ،‬ئ��ارام ئەفغانی ئەیوب ئەفغانی لە‬

‫تایبەت بوو بە بیروباوەڕی ئایینی مەزهەبی‬

‫سەركردایەتی انسار ئه‌لئیسالم‪.‬‬

‫جەعفەری‪ ،‬بەاڵم دواجار هەردووال لە هەستە‬

‫‪2‬ـ��ـ لێكچوونی ج��وگ��راف��ی��ای ك��وردس��ت��ان‌و‬

‫ئایینیەكەدا یەكیان گرتەوە بۆیە ئەم شۆڕشە‬

‫ئەفغانستان‪ ،‬کە هەردووال خاوەنی ناوچەی‬

‫بە شێوەیەكی گشتی توانی كاربكاتە سەر‬

‫سەخت‌و ش��اخ‌و ئ��اووه��ەواو ب��ەرزو نزمی‬

‫گەالنی ناوچەكەو بە تایبەت گەلی ك��ورد‪،‬‬

‫دژوار بوون لە ناوچەكەدا‪.‬‬

‫چونكە ه��ەر لە س��ەرەت��اوە دەس��ەاڵت��داران��ی‬

‫‪3‬ــ گەیشتن‌و بەدەستهێنانی چەندین كتێب‌و‬

‫ك��ۆم��اری ئیسالمی كەوتنە ش��ەڕی هەشت‬

‫كاسێت‌و ب�ڵاوك��راوەی جیهادی ئەفغانی‌و‬

‫س��اڵ��ەوە ل��ەگ��ەڵ واڵت���ی ع��ێ��راق��داو ئەمەش‬

‫ئ��ی��س�لام��ی‪ ،‬ك���ە زی���ات���ر ه��ان��ی ئ��ەن��دام��ان��ی‬

‫وایكرد خاكەكەی ببێتە جێی ح��ەوان��ەوەی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی دەدا ب��ۆ ئ��ەوەی‬

‫سەرجەم نەیارو ئۆپۆزسیۆنەكانی دەوڵەتی‬

‫دەس��ت��ب��دەن��ە ك���اری ج��ی��ه��ادو تێكۆشان لە‬

‫ل��ە ژێ���ر ك��اری��گ��ەری رەوت����ی ئ��ی��س�لام��ی‬

‫عێراقی‪.‬‬

‫(‪)34‬‬

‫پێناو خودادا لەوانە نووسینەكانی كۆمەڵەی‬

‫ــ حاڵەتی جیهادی ئەفغانی‪ :‬بەو پێیەی واڵتی‬

‫جیهادی میسری‌و كتێبە كانی دكتۆر عه‌بدولاڵ‬

‫ئەفغانستان لەو سەردەمەدا ببووە بەرەیەكی‬

‫عزام سەركردەی دیاری جیهادی ئەفغانی‪ ،‬کە‬

‫ب���ەرگ���ری ف�����ره‌وان ل��ە دژی داگ��ی��رك��اری‬

‫زیاتر كاریان لە سەر پرەنسیپەكانی (الوال‌ء‪،‬‬

‫س��ۆڤ��ی��ەت��ی‌و ه������ەردووالش (ك��وردس��ت��ان‪،‬‬

‫البرا‌ء‪ ،‬بیعة)و جیهاد دەكرد بوونە هۆكاری‬


‫‪73‬‬

‫پێكهێنانی فیكری جیهادی لە كوردستان‪.‬‬

‫كەسانەی‪ ،‬کە دیدو تێڕوانینێكی ئیسالمیانەیان‬ ‫بۆ ژیان هەبوو پێشتر كۆچیان كردبوو بۆ‬

‫فاكتەرە ناوخۆییەكان‬

‫دەرەوەی عێراق لەبەر هۆكاری نەكردنی‬

‫ــ نەبوونی بزافی ئیسالمی چەكدار‪ :‬لە پێش‬

‫خزمەتی سەربازی‌و گرتن‌و سزادان ئەمەش‬

‫دامەزراندنی بزووتنەوەی ئیسالمی بەشێكی‬

‫وایكرد‪ ،‬کە بزووتنەوەی ئیسالمی دامەزرا‬

‫زۆری ئ��ەوان��ەی‪ ،‬ک��ە ب��ە ك���اری سیاسی‌و‬

‫ژم��ارەی��ەك��ی ب��ەرچ��اوی خەڵكی مسوڵمان‪،‬‬

‫چەكداری دەستیان بە خەبات كردن كردبوو‬

‫کە نیشتەجێی ئۆردوگاكانی ئێران بوون‬

‫لە ژێر ناوی حزب‌و الیەنی نەتەوەیی‌و چەپدا‬

‫پەیوەندی بەم پارتەوە بكەن جگە لەوەی‪،‬‬

‫مۆنۆپۆلی گۆڕەپانی سیاسی كوردستانیان‬

‫کە دواتریش چەند ناوچەیەكی كوردستانی‬

‫ك��ردب��وو هەرچەندە چەندین زان��او شێخ‌و‬

‫عێراق ئازادكرابوون‌و تا ڕادەیەك دەسەاڵتی‬

‫م��ەالی��ی ئایینی ل��ە ژێ��ر چ��ەت��ری ئ��ەم پارتە‬

‫رژێ��م��ی ت��ێ��دا ن��ەم��اب��وو ب��ووب��ون��ە شوێنی‬

‫چەپانەدا ك��اری��ان دەك���ردو رۆڵ��ی��ان هەبوو‬

‫ح���ەوان���ەوەو چ��االك��ی ه��ێ��زی پێشمەرگەی‬

‫ه���ەروەه���ا چ��ەن��د الی��ەن��ێ��ك��ی‌ت��ری ئیسالمی‬

‫كوردستان ئەمەش بووە هۆی پەیوەندیكردنی‬

‫ه��ەب��وون‪ ،‬ب���ەاڵم زی��ات��ر ل��ە ژێ��ر ب��ەرن��ام��ەو‬

‫گ���ەن���ج‌و الوی ئ���ەو گ���ون���دو ن��اوچ��ان��ە بە‬

‫ب��ی��روب��اوەڕی ئیخوانیدا پ��ێ��ن��اس��ەدەك��ران‪،‬‬

‫پ��ارت��ەك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ەوە ل��ە ناویشیاندا‬

‫یاخود پێش گەشەكردنی تەواوەتی بە هۆی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫لە‌و كەسانەی‪ ،‬کە‬

‫هۆكارێكی نەخوازراوەوە هەڵدەوەشانەوە‪،‬‬

‫لە پاش هەڵگیرسانی جەنگی ئێران ــ عێراق‬

‫یاخود كاریگەریان نەدەما وەك لە شكری‬

‫لە شارەكانی‌تری كوردستانەوە كۆچیان‬

‫ق��ورئ��ان‪ ،‬ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی پ��ەی��وەن��دی‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫ك��رد ب��ۆ ن��اوچ��ە هێمنەكانی ك��وردس��ت��ان‌و‬

‫دەت���وان���رێ���ت ب��وت��رێ��ت‪ ،‬ک��ە ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫دواتر لە ریزەكانی بزووتنەوەی ئیسالمیدا‬

‫ئیسالمی لە س��ەرەت��ادا توانی بە سەر ئەم‬

‫خۆیان بینیەوە لەوانە‪ :‬مەال وریا كەركوكی‪،‬‬

‫گ��رف��ت��ەدا زاڵ بێت‌و ن��ەك��ەوت��ە ب��ەر زەب��ری‬

‫عه‌لی باپیر‪ ،‬شێخ محه‌مه‌د به‌رزنجی‪ ،‬كامیل‬

‫گەورەو كاریگەری الیەنەكان‪.‬‬

‫(‪)35‬‬

‫(‪)36‬‬

‫حاجی عه‌لی‪ ،‬ئه‌حمه‌د كاكە مه‌حمود*‪ ،‬کە‬

‫ــ هەاڵیسانی جەنگی نێوان ئێران‌و عێراق‪:‬‬

‫یەكێك ب��وو ‌ه لە دەس��ت��ەی دامەزرێنەرانی‬

‫کە لە‌و كاتەدا هەندێك لە زانایانی ئایینی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی‌‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫كوردستان فتوایاندا‪ :‬بەشداری ك��ردن لە‌و‬

‫ــ ئەو ئامادەكارییە ئایینی‌و بیروباوەڕەی‪،‬‬

‫ج��ەن��گ��ەدا ناشەرعییە ب��ۆی��ە ه��ەن��دێ��ك لە‌و‬

‫ک��ە ك��اری��گ��ەری��ی دەخ��س��ت��ە س��ەر گەنجانی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫م��وس��وڵ��م��ان‌‪ :‬رۆڵ���ی ب��ان��گ��خ��وازەك��ان��ی ئ��ەم‬

‫سلێمانی‌و مه‌ال عه‌بدولغه‌نی لە هەولێر‪.‬‬

‫حزبە بە جۆرێك‪ ،‬کە كاریگەرییە ئایینییەکە‬

‫ــ رێكکەوتن لەگەڵ پارتەكانی‌تری كوردستان‪:‬‬

‫ب��ە ج��ۆرێ��ك ب���وو‪ ،‬ک��ە دەوت���را خەباتكردن‬

‫ل���ە دوای دام����ەزران����دن����ی ب���زووت���ن���ەوەی‬

‫لە ری��زی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیدا جگە لە‬

‫ئیسالمییەوە س��ەران��ی ح��زب هەستان بە‬

‫پاداشتی دنیایی رەزامەندی خوداو پاداشتی‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن ب��ە ح��زب��ە سیاسییەكانی‬

‫دواڕۆژی���ش���ی ل��ە گ��ەڵ��دای��ەو خەباتكردنی‬

‫ئ��ەوس��ای كوردستان‌و لەگەڵ هەندێكیاندا‬

‫پێشمەرگایەتی جیهادە لە پێناو خودادا‪ ،‬وە‬

‫گەیشتنە ئیمزاكردنی رێكکەوتننامە لە سەر‬

‫ئەم زەمینەسازییەو ئامادەكاریی‌و كاریگەری‬

‫بنەمای هاریكاری‌و پێكەوەژیان‌و پاراستنی‬

‫دروستكردنە لە سەر خەڵكی پێویستی بە‬

‫یەكڕیزی میللەتی كورد ئەمەش بووە هۆی‬

‫چەندین كەسی ب��ە ت��وان��او لێهاتوو زان��ای‬

‫ئ��ەوەی‪ ،‬کە زیاتر كار لە سەر رێكخستن‌و‬

‫شەرعناس‌و سیاسی هەبوو‪ ،‬کە لە سەرەتادا‬

‫ب�ڵاوب��وون��ەوەو گەشەكردنی حزبدا بكەن‪،‬‬

‫لە مینبەری مزگەوتەكان‌و گەڕان‌و وتاردان‬

‫هەرچەندە دواتر لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانیی‬

‫لە ناوچە جیاجیاكانی كوردستان پاشانیش‬

‫كوردستتادا كەوتنە ش��ەڕی ن��اوخ��ۆوە‪ ،‬کە‬

‫رۆڵی راگەیاندن بە شێوەیەكی گشتی‪ ،‬بۆیە‬

‫كاریگەریەكی نەرێنی گ��ەورەی هەبوو لە‬

‫جگە لە ناوچەی هەڵەبجەو رۆڵی بنەماڵەی‬

‫سەر گەشەكردن‌و گەورەبوونی بزووتنەوەی‬

‫مامۆستا عه‌بدولعه‌زیز لە ناوچەی سیروان‌و‬

‫ئیسالمی‌و بارودۆخی كوردستان‪.‬‬

‫(‪)37‬‬

‫(‪)38‬‬

‫هەورامان مامۆستا احمد كاكە محمود رۆڵی‬ ‫بەرچاوی هەبوو بۆ هاندانی گەنجانی ئەو‬

‫كۆمەڵەی ئیسالمیی كوردستان‬

‫ن��اوچ��ەی��ە ه��ەر ل��ە ب�ڵاوك��ردن��ەوەی كتێب‌و‬

‫ل��ە پ���اش چ��ەن��د س��اڵ��ێ��ك ل��ە دروس��ت��ب��وون��ی‬

‫نوسراوەكانی‌و هەروەها وتاری هەینی‪ ،‬کە‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی هەرچەندە ئەندام‌و‬

‫خۆی مامۆستای مزگەوتی گەورەی سیروان‬

‫الیەنگری ئەو بزووتنەوه‌یە زی��ادی دەكرد‪.‬‬

‫ب��ووەو بە وت��ارەك��ان��ی خەڵكی ه��ان��داوە بۆ‬

‫ب���ە ه���ەم���ان ش��ێ��وە ك��ێ��ش��ەو گ��رف��ت��ەك��ان��ی‬

‫گەشەكردنی راب��وون��ی ئیسالمی هەروەها‬

‫سەركردایەتیش ل��ە ب��ەرزب��وون��ەوەدا ب��وو‪،‬‬

‫لە ناوچەكانی‌تریش كەسانی دیكە بەم كارە‬

‫ک���ە ئ���ەم���ەش ب���ە ه����ۆی ئ����ەو ج��ی��اوازی��ی��ە‬

‫هەستاون‪ ،‬کە بۆتە هۆكاری گەشەكردنی‬

‫ف��ی��ك��ری‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ئ��اس��ت��ی تەمەنی‬

‫زیاترو خێرای بزووتنەوەی ئیسالمی وەك‬

‫سەركردایەتییەكەی‪ ،‬کە دەگەڕایەوە‪ .‬بە هۆی‬

‫م��ەال م��ەغ��دی��د ل��ە ران��ی��ەو م��ەال ك��رێ��ك��ار لە‬

‫ئەم جیاوازییانەوە ملمالنێی نێوان ئەندامانی‬


‫‪75‬‬

‫سەركردایەتی بۆ یەكەمجارو لە مێژووی‬

‫كۆمەڵی جیهادی ئیسالمی‬

‫ئەو پارتەدا بەر لە راپەڕین لە نێو ریزەكانی‬

‫لە پاش راپەڕینی ساڵی ‪ 1991‬بزووتنەوەی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیدا ل��ە س��ەر دەستی‬

‫ئ��ی��س�لام��ی ه��ەس��ت��ی ب�����ەوە ك�����رد‪ ،‬ک���ە بۆ‬

‫نه‌جمه‌دین فه‌ره‌ج (كرێكار) جبابوونەوەیەك‬

‫زیاتر رێكخستنەوەو خۆ ئ��ام��ادەك��ردن بۆ‬

‫لە ریزەكانی بزووتنەوەی ئیسالمیدا روویداو‬

‫قۆناغەكانی دوای راپ��ەڕی��ن پێویستی بە‬

‫رێكخراوێكی ت��ازەی��ان بە ن��اوی كۆمەڵەی‬

‫چاكسازی‌و نوێبوونەوە ه��ەب��وو‪ ،‬بۆیە لە‬

‫ئیسالمیی كوردستان راگەیاند‪ ،‬کە لە سەر‬

‫ساڵی ‪ 1992‬كۆنگرەی شەشەمی بەست لە‬

‫رێ��ب��ازی سەلەفی جیهادی ك��اری دەك��ردو‬

‫سەر ئەشكەوتان لە ناوچەی بێتواتە‪ ،‬ئەوەی‬

‫ك��اری��گ��ەرب��وو ب��ە ب���زووت���ن���ەوەی جیهادی‬

‫پێویستە ب��اس��ی ل��ێ��وە بكەین ئ��ەوەی��ە‪ ،‬کە‬

‫میسری‌و س��وود وەرگ��رت��ن ل��ە ئەزموونی‬

‫زۆرجار لە كۆنگرەی پارتەكانی ئەم ناوچەیە‬

‫ش���ەڕی ئ��ەف��غ��ان‪ ،‬پ��اش��ان ل��ە ن��اوچ��ەك��ان��ی‬

‫بە گشتی‌و پارتە ئیسالمییەكان بە تایبەتی‪،‬‬

‫خ��ەل��ی��ف��ان‌و ح���اج���ی ئ����ۆم����ەران ب���ارەگ���او‬

‫دەنگی ناڕەزایی بەرز دەبێتەوە‪ ،‬کە هەندێک‬

‫سەربازگەیان ك��ردەوەو گۆڤارێكیشیان بە‬

‫جار تا كەناری جیابوونەوەو دامەزراندنی‬

‫ناوی (بانگەواز) دەرك��رد‪ ،‬بەاڵم دوات��ر ئەم‬

‫رێ��ك��خ��راوی ن��وێ دەڕوات‪ ،‬ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫رێكخراوە رووب����ەڕووی بەگژاچوونەوەو‬

‫ئیسالمیش یەكێكە لە‌و پارتانەی‪ ،‬کە زۆربەی‬

‫گلەیی‌و تەنانەت جۆرێك لە فشار بوویەوە‬

‫كۆنگرەكانی بە كێشەو گرفتی گەورە‪ ،‬یاخود‬

‫بۆئەوەی واز لە‌و كارەیان بێنن‌و بگەڕێنەوە‬

‫جیابوونەوەی باڵێك‪ ،‬یان پارتێكی نوێ كۆتایی‬

‫ریزەكانی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی‪ ،‬چونكە‬

‫هاتووە‪ .‬زۆربەی ئەو پارتانەی‪ ،‬کە لەم حزبە‬

‫ئەوان (بزووتنەوە) جەختیان دەكردەوە‪ ،‬کە‬

‫جیابوونەتەوە لە دەرەنجامی كۆنگرەكان‬

‫نابێت لە نێو یەك نەتەوەی موسوڵماندا دوو‬

‫ب��وون‪ .‬كۆمەڵی جیهادی ئیسالمیش یەكێك‬

‫پارتی ئیسالمی هەبێت‪ ،‬هەردوو پارتەكەش‬

‫بوو لە‌و رێكخراوانەی‪ ،‬کە لە دەرەنجامی‬

‫رێبازی جیهادییان گرتبێتەبەر‪ ،‬بۆیە ئەم‬

‫قبوڵنەكردنی ئەنجامی كۆنگرەی شەشەمی‬

‫رێكخراوە لە پاش تەنها ساڵێك جارێكی‌تر‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ل��ە ساڵی ‪1992‬دا‬

‫گەڕانەوە نێو بزووتنەوەی ئیسالمی‪ ،‬ئەمەش‬

‫بە سەركردایەتی مەال ئەمینی جیهاد (مەال‬

‫لە پ��اش چەندین هەوڵی ناوخۆو دەرەك��ی‬

‫ئەمینی پ��ی��رداود خۆشناو) جیابوونەوەی‬

‫ل��ە ن��اوی��ان��دا عمر عه‌بدولره‌حمان راب��ەری‬

‫خۆیان لە بزووتنەوەی ئیسالمی راگەیاندو‬

‫(كۆمەڵی ئیسالمی لە میسر)‪.‬‬

‫(‪)39‬‬

‫لە ژێر ئەو ن��اوە نوێیەدا دەستیان بە كار‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫ك��رد‪ ،‬هەرچەندە ئەمین پ��ی��رداود مێژووی‬

‫توێژینەوەیەدا باسی لێوە بكرێت ئەوەیە‪،‬‬

‫دروستبوونی ئەم رێكخراوەی دەگەڕێنێتەوە‬

‫ک��ە دوای راگەیاندنی ئ��ەم پ��ارت��ە نوێیەوە‬

‫بۆ ساڵی ‪ ،1983‬کە لە سنووری پارێزگای‬

‫تاڕادەیەكی زۆر بەرچاو بیركردنەوەو فیكرو‬

‫لە‬

‫بەرنامەی ئ��ەم پارتە نوێیە جیاوازبوو لە‬

‫پاش ئەم ماوەیە كەم‌و زۆر ئەم رێكخراوە‬

‫بەرنامەو بیری میانڕەوی ئیخوان موسلمین‪،‬‬

‫چاالكی‌و جووڵەیان هەبوو‪ ،‬تا لە رۆژی ‪9‬ی‬

‫ب��ەڵ��ك��و ك���اری���ان ل���ە س���ەر دام���ەزران���دن���ی‬

‫‪4‬ی ‪ 1997‬مەال ئەمین‌و كوڕێكی‌و یەكێك لە‬

‫هەیكەلیەتی رێكخراوێكی نوێ دەك��رد‪ ،‬کە‬

‫ئەندامانی سەركردایەتی‌و چەند چەكدارێكی‬

‫دەتوانرێت بە چەند سیمایەكی دیار لە كاری‬

‫رێ��ك��خ��راوەك��ە ل��ە ن��اوچ��ەی ب��ەس��ت��ورەو لە‬

‫ئیخوان موسلمین‌و هەڵوێستی پێشووی‬

‫گوندی (ه��ەن��اران) ك���وژران‪ .‬لە دوای ئەم‬

‫دامەزرێنەرانی ئەم پارتە جیابكەینەوە‪ ،‬کە‬

‫رووداوە وردە وردە ئەم كۆمەڵەیە كارو‬

‫ئەوانیش‪:‬‬

‫چ��االك��ی ب���ەرەو الواز ب���وون دەڕۆی��ش��ت‌و‬

‫‪‌1‬ـ��ـ پ��ی��ادەك��ردن��ی ب��ەرن��ام��ەی سەلەفییەت‌و‬

‫چەند كەسێكی كەمیان مانەوەو ئەوانیش لە‬

‫پەروەردەكردنی ئەندامانیانە بەو فیكرە‪.‬‬

‫ساڵی ‪2002‬دا چوونە نێو ریزەكانی كۆمەڵی‬

‫‪‌2‬ــ لە هەندێك بەیاننامەو نوسراودا جەختیان‬

‫هەولێر ب��ە نهێنی ك��اری��ان ك�����ردووە‪.‬‬

‫(‪)40‬‬

‫ئیسالمییەوە‪.‬‬

‫(‪)41‬‬

‫(‪)42‬‬

‫لە بانگەشەكردن بۆ جیهادو تێكۆشان لە‬ ‫پێناوی خ��ودادا دەك��رد‪ ،‬کە ئ��ەم خاڵە زۆر‬

‫بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی (برا)‬

‫دووربوو لە بیرو كاری پێشوویانەوە‪.‬‬

‫ئەم بزووتنەوەیە وەک درێژكراوەی كاری‬

‫‪3‬ــ دژایەتیكردن‌و نەیاری لەگەڵ ئیخوانەكانی‬

‫ئیخوان موسلیمینی باڵی مامۆستا سدیق‬

‫كوردستان‪ ،‬کە دوات��ر ئەوانیش خۆیان لە‬

‫بوون‪ ،‬ئەم باڵە لە دوای بە فەرمی ناساندنی‬

‫یەكگرتوی ئیسالمیدا بینیەوە هەروەها خۆ‬

‫باڵی مامۆستا سه‌الحه‌دین بەرەو الوازی‌و‬

‫نزیككردنەوە لە بەرنامەو رێكخستنەكانی‬

‫تەنانەت مەترسی نەمانیان ل��ە س��ەرب��وو‪،‬‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی‪ ،‬کە لە‌و كاتەدا خاوەنی‬

‫ب��ۆی��ە ل��ە ب�����ەرواری ‪22‬ی ‪11‬ی ‪1992‬دا‬

‫ناوچەیەكی قەڵەمڕەوی خۆی بوو‪.‬‬

‫ئ���ەم ب��اڵ��ە ك��ۆن��ەی ئ��ی��خ��وان موسلمین بە‬

‫لە پاش ساڵی ‪1995‬وە بزووتنەوەی راپەڕین‬

‫سەركردایەتی مامۆستا سدیق عه‌بدولعه‌زیز‬

‫تا رادەیەكی باش گەشەكردنێكی خێرای بە‬

‫بە ناوی بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمییەوە‬

‫خۆیەوە بینی‌و توانی لە زۆربەی ناوچەكانی‬

‫خۆیان راگەیاند‪ .‬ئ��ەوەی‪ ،‬کە پێویستە لە‌و‬

‫كوردستاندا رێكخستن‌و ناوچەكانی گەشە‬


‫‪77‬‬

‫بكات‪ ،‬ئەمەش بە هۆی چەند هۆكارێك‪ ،‬کە‬

‫ب��ەروب��ووم��ەك��ەی‪ ،‬ك��ە دوات���ر ئ��ەم پ��ڕۆژان��ە‬

‫بریتین لە‪:‬‬

‫كاریگەرییەكی باشی هەبوو بۆ گەشەكردن‌و‬

‫ش��ەڕی ناوخۆ‪ :‬لە ئەنجامی سەرقاڵبوونی‬

‫ف��ره‌وان��ب��وون��ی ب��زووت��ن��ەوەی راپ��ەڕی��ن بە‬

‫هەر یەك لە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‌و‬

‫تایبەت ل��ە‌و س��ەردەم��ەدا‪ ،‬کە كوردستان‌و‬

‫پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬بزووتنەوەی‬

‫عێراق بە هۆی گەمارۆی ئابوورییەوە بە‬

‫ئیسالمی‌و چ��ەن��د الیەنێكی‌تر ب��ە ش��ەڕی‬

‫گرانییەكی بێزاركەردا تێپەڕ دەبوو‪ .‬دواتر بە‬

‫ناوخۆوە‪ ،‬الیەنە ئیسالمیەكانی‌تر زەمینەیەكی‬

‫هۆی رێكەوتنی تارانی نێوان بزووتنەوەی‬

‫لەباریان بۆ رەخسا‪ ،‬تا كار بكەن بۆ ئەوەی‬

‫ئیسالمی‌و یەكێتیی نیشتمانی لە ساڵی ‪1997‬دا‬

‫زی��ات��ر بچنە ن��ێ��و ج����ەم����اوەرەوە‪ ،‬ک��ە ل��ەو‬

‫ه��ەروەه��ا س��ن��ووردارب��وون��ی چاالكییەكانی‬

‫س��ەردەم��ەدا ب��زووت��ن��ەوەی راپ��ەڕی��ن توانی‬

‫كۆمەڵەی س��ەالم‪ ،‬لە هەمووشیان گرنگترو‬

‫ب��ە باشی ئ��ەو هەلە ب��ەك��ار بهێنێت‪ ،‬خۆی‬

‫كاریگەرتر سەرهەڵدانی كێشەی ناوخۆیی‌و‬

‫رێكخستەوەو زیاتر چووە نێو جەماوەری‬

‫فیكری لە نێوان ئەندامانی ئ��ەم پارتە‪ ،‬کە‬

‫ئیسالمی كوردستانەوە‪.‬‬

‫نەیتوانی لە نێوان ئەو دوو قوتابخانەیەی‪،‬‬

‫كۆمەڵەی سەالمی خێرخوازی‪ :‬یەكێك لە‌و‬

‫کە یەكێكیان ئیخوانی‌و ئەوی‌تریان جیهادی‬

‫ك��اران��ەی‪ ،‬ک��ە دەك��رێ��ت وەك دەسكەوتێك‬

‫ب��وو خ��ۆی ی��ەك�لای��ی ب��ك��ات��ەوە ب��ە جۆرێك‬

‫بۆ بزووتنەوەی راپەڕین باسی لێوەبكرێت‪.‬‬

‫ل��ە ه��ی یەكەمیاندا یەكگرتووی ئیسالمی‬

‫ك��ۆم��ەڵ��ەی س��ەالم��ی خ��ێ��رخ��وازی ب���وو‪ ،‬کە‬

‫ب��ە ت����ەواوی خ��ەری��ك ب��وو ك���اری دەك���ردو‬

‫بزووتنەوەی راپەڕین توانی لە رێگەی چەند‬

‫هەروەها بزووتنەوەی ئیسالمیش خۆی بە‬

‫سەرمایەدارێكی عەرەب‌و ئیسالمی واڵتانی‬

‫خ��اوەن��ی قوتابخانەی دووهەمیان دەزان��ی‬

‫كەنداو ئ��ەم كۆمەڵەیە بێنێتە كوردستان‌و‬

‫ل��ە ك��وردس��ت��ان��دا‪ ،‬ب��ۆی��ە ئ���ەم پ��ارت��ە بیری‬

‫لە چەند بوارێكدا یارمەتی خەڵكیان پێدەدا‬

‫ل��ە رێ��گ��ەچ��ارەی��ەك��ی دی��ك��ە دەك�����ردەوە بۆ‬

‫لەوانە بڕینەوەی مووچە بۆ مندااڵنی بێ‬

‫دەربازبوون لە م قەیرانە‪ ،‬تا لە دواییداو لە‬

‫ب��اوك‪ ،‬دروستكردنی م��زگ��ەوت‪ ،‬هەروەها‬

‫ساڵی ‪1999‬دا لەگەڵ بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمیدا‬

‫یارمەتیدانی هەندێك ل��ە گوندنشینان بە‬

‫ی��ەك��ی��ان��گ��رت‌و پ��ارت��ێ��ك��ی ن��وێ��ی��ان ب��ە ن��اوی‬

‫تایبەت لە ناوچەی شارەزوورو هەڵەبجە بە‬

‫(بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسالمی) راگەیاند‪،‬‬

‫پێدانی دە سەر ئاژەڵ بە پارەیەكی دیاریكراو‪،‬‬

‫ب��ەاڵم ئ��ەم یەكبوونە كەمتر ل��ە دوو ساڵ‬

‫ی��اخ��ود ب��ەخ��ێ��وك��ردن‌و س��وودوەرگ��رت��ن لە‬

‫بەردەوام بوو لە بەرواری ‪31‬ی ‪5‬ی ‪2001‬دا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫ل��ەب��ەری��ەك ه��ەڵ��وەش��ای��ەوەو ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫یەكگرتوو پاشان بە بەستنی كۆنگرەی گشتی‬

‫راپەڕین جارێكی‌تر بەو ن��اوەوە نەمایەوەو‬

‫لە رێكخستنەكانەوە سەدوسی‌ویەک ئەندامی‬

‫سەركردەو ئەندامانی دابەش بوو بە سەر‬

‫كۆنگرەی حزبە نوێیەكەیان هەڵبژارد‪ ،‬کە‬

‫ئەو الیەنانەی‪ ،‬کە لە دوای هەڵوەشاندنەوەی‬

‫تەنها هەشتیان ئ��اف��رەت ب���وون‌و ل��ە دوای‬

‫بزووتنەوەی یەكبوون دروست بووبوون‌و‬

‫ت��ەواوك��ردن��ی ك��ارەك��ان��ی ك��ۆن��گ��رەی گشتی‬

‫هەندێكیشیان بە بێ الیەنی مانەوە‪.‬‬

‫(‪)43‬‬

‫ل��ە ب���ەرواری ‪25‬ی ‪1‬ی ‪1994‬دا یەكەمین‬ ‫كۆبوونەوەی سەركردایەتی لە ژێر ناوی‬

‫یەكگرتووی ئیسالمیی كوردستان‬

‫(ش���ورای ن��اوەن��دی یەكگرتووی ئیسالمی‬

‫ی��ەك��گ��رت��ووی ئیسالمی ب��زووت��ن��ەوەی��ەك��ی‬

‫كوردستان)دا گرێدراو ئەمینداری گشتی‌و‬

‫چاكسازی میانڕەوە سەركردەكانی لە سەر‬

‫ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و بەرپرسی‬

‫بنەمای كاری پێشینەیان لە رێكخراوی ئیخوان‬

‫ئۆرگانەكان دیاریكران‌و دواتر لە بەرواری‬

‫موسلمینی جیهانی یەكگرتووی ئیسالمیان‬

‫‪6‬ی ‪2‬ی ‪‌1994‬و لە ژێر دروشمی (ئازادی‪،‬‬

‫دام��ەزران��د‪ ،‬بۆیە ب���ەرواری ‪6‬ی ‪2‬ی ‪1994‬‬

‫برایەتی‪ ،‬دادپەروەری) یەكگرتووی ئیسالمی‬

‫بە بەرواری راگەیاندنی یەكگرتوو دادەنین‬

‫كوردستان راگ��ەی��ەن��را‪.‬‬

‫بە ه��ۆی ئ��ەوەی‬

‫نەك دامەزراندنی‪ ،‬راگەیاندنی یەكگرتوووی‬

‫ه���ەر ل��ە س���ەرەت���اوە ب��ە پێشكەشكردنی‬

‫ئیسالمی دەگەڕێتەوە بۆ دوای ئازادبوونی‬

‫خزمەتگوزاری‌و پەیڕەوكردنی سیاسەتی‬

‫زۆرب��ەی خاكی كوردستان‌و دامەزراندنی‬

‫میانڕەوانەو هەروەها بارودۆخی ئەوسای‬

‫حكومەتی هەرێم‌و دروستبوونی كەشێكی‬

‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ک��ە ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی‬

‫ئازادو هەڵبژاردنی پەرلەمانی‌و دەرچوونی‬

‫ل��ە ح��اڵ��ەت��ی ش���ەڕی ن��اوخ��ۆدا ب��وو لەگەڵ‬

‫یاسای حزبەكان لە مانگی مایسی ساڵی‬

‫ی��ەك��ێ��ت��ی��ی ن��ی��ش��ت��م��ان��ی‪ ،‬ب���وون���ە ف��اك��ت��ەری‬

‫‪199٣‬دا ئ��ی��ت��ر س���ەرك���ردەك���ان���ی ئ��ی��خ��وان‬

‫بەهێزی گەشەكردنی یەكگرتوو‪ ،‬کە توانی‬

‫موسلمین بیریان لە دامەزراندنی پارتێكی‬

‫ب��ە شێوەیەكی زۆر زی��رەك��ان��ە پێگەیەكی‬

‫ئیسالمی سیاسی میانڕەوكردەوە‪ .‬بۆیە لە‬

‫جەماوەری بۆ خۆی دروست بكات‌و قورسای‬

‫بەرواری ‪21‬ی ‪7‬ی ‪1993‬دا چەند لیژنەیەكیان‬

‫خۆی لە هەرێمی كوردستاندا ببینێتەوە بە‬

‫دروستكرد بۆ لێكۆڵینەوەو خوێندنەوەو‬

‫جۆرێك پێش چەندین پارتی‌تری دای��ەوە‪،‬‬

‫تاوتوێكردنی رەهەندەكانی دام��ەزران��دن��ی‬

‫کە م��ێ��ژووی دام��ەزران��دن��ی��ان زۆر لە پێش‬

‫ئەم پارتە بۆ خۆئامادەكردن بۆ راگەیاندنی‬

‫یەكگرتووە‪ .‬یەكگرتوو وەك حزبێكی سیاسی‬

‫(‪)44‬‬


‫‪79‬‬

‫ئایدۆلۆجیای دیاریكراوی هەیە‪ ،‬لە ئێستادا‬

‫كردنی حكومەت وەرگرتنی پارەی مانگانەیان‬

‫خ��ۆی ب��ە درێ��ژەپ��ێ��دەری ئیخوان موسلیم‬

‫لە یەكێتی رەت كردەوە‪ ،‬بەاڵم سەركردایەتی‬

‫نازانێت‌و بەڵكو وەك پارتێكی كوردستانی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی سووربوونی خۆی‬

‫خۆی دەناسێت‪ ،‬ئاواتی دامەزراندنی كیانێكی‬

‫ل��ە س��ەر پ��اب��ەن��دب��وون ب��ەو رێكەوتننامەیە‬

‫ك��وردی��ی��ە‪ ،‬ک��ە ت��ی��ای��دا ش��ەری��ع��ەت��ی ئیسالم‬

‫دووپ����ات����ك����ردەوە‪ ،‬ب��ۆی��ە چ��ەن��د كەسێكی‬

‫پەیڕەو بكرێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێگەی باسە‬

‫سەلەفی جیهادی ریزەكانی بزووتنەوەیان‬

‫ل��ە ب��ەرن��ام��ەی سیاسیاندا ك��ار ل��ە س��ەر بە‬

‫بەجێهێشت‌و لە بەرواری ‪15‬ی ‪9‬ی ‪1997‬دا‬

‫دیهێنانی ئامانجە دیموكراتییەكان دەكەن‬

‫لە ژێر ناوی (رێكخراوی حەماسی ئیسالمی‬

‫بۆیە تا ئێستا توانیویەتی پارتێكی روو لە‬

‫كوردستان) خۆیان ناساند بە رابەرایەتی‬

‫گ��ەش��ە بێت ل��ە رووی ئ��ەن��دام‌و الیەنگرو‬

‫حەسەن سۆفی‪ ،‬ئەم گرووپە بزووتنەوەی‬

‫خۆگونجاندن لەگەڵ بارودۆخەكانداو كارە‬

‫ئ��ی��س�لام��ی��ان ب���ەوە ت��ۆم��ەت��ب��ار دەك�����رد‪ ،‬کە‬

‫سیاسی‌و ئیدارییەكانیان تا رادەیەكی زۆر‬

‫هەڵوێستەكانیان الوازی پێوەدیارە بەرانبەر‬

‫دام���ەزراوەی���ی پێوە دی���ارە‪ .‬ه��ەرچ��ەن��دە لە‬

‫بە یەكێتی بۆیە ئەوان بڕیاریاندا درێژە بە‬

‫پێشتردا بە شێوەی هاوپەیمانی‌و یاخوود‬

‫شەڕ بدەن لە ژێر ئەو ناوە تازەیەدا‪ ،‬تا لە‬

‫ب��ەش��داری��ك��ردن ل��ە كابینەكانی حكومەتی‬

‫بەرواری ‪8‬ی ‪1‬ی ‪1999‬دا لە شاری هەڵەبجە‬

‫هەرێمدا ب��ەش��داری لە كایە سیاسییەكاندا‬

‫كەسی یەكەمی ئ��ەم رێكخراوە تیرۆركرا‪،‬‬

‫كردووە‪ ،‬بەاڵم لە ئێستادا لە ریزی هێزەكانی‬

‫بەاڵم گرووپەكەی درێژەیان بە كارەكانیان دا‬

‫ئۆپۆزسیۆندایەو خ��اوەن��ی چ��وار ئەندامی‬

‫تا هەڵوەشاندنەوەی بزووتنەوەی یەكبوونی‬

‫پەرلەمانی عێراق‌و شەش كورسی پەرلەمانی‬

‫ئیسالمی لەگەڵ باڵێكی‌تری بزووتنەوە بە‬

‫كوردستانەو ل��ە حكومەتی عێراقیشدا بە‬

‫ن��اوی (ب��ەرەی تەوحیدی ئیسالمی) خۆیان‬

‫وەزیری كۆچ‌و كۆچبەران بەشدارە‪.‬‬

‫(‪)45‬‬

‫راگ��ەی��ان��د‪ ،‬ك��ە دوات��ری��ش ب��وون��ە الیەنێكی‬ ‫دروستكردنی رێكخراوی ئەنسارولئیسالم‪.‬‬

‫رێكخراوی حەماسی ئیسالمی‬

‫(‪)46‬‬

‫لە دوای رێكکەوتنی تارانی نێوان یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی ك���وردس���ت���ان‌و ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫بزووتنه‌وه‌ی یەكبوونی ئیسالمیی‬

‫ئیسالمی‌و كۆمەڵێك لە نێو بزووتنەوەی‬

‫كوردستان‬

‫ئیسالمیدا ب��ە ه��ەم��وو ج��ۆرێ��ك رێكەوتن‌و‬

‫ل��ە ئ��ەن��ج��ام��ی یەكگرتنی ه����ەردوو پ��ارت��ی‬

‫راگرتنی جەنگ لەگەڵ یەكێتیدا‌و بەشداری‬

‫(ب����زووت����ن����ەوەی ئ��ی��س�لام��ی ك���وردس���ت���ان‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی) لە بەرواری‬

‫ه��ەروا ئاسان نەبوو تا دەه��ات كێشەكان‬

‫‪21‬ی ‪8‬ی ‪1999‬دا بزووتنەوەی یەكبوونی‬

‫ق��ووڵ��ت��رو ئ��اڵ��ۆزت��ر دەب���وو م��ەرك��ەزی��ی��ەت‌و‬

‫ئ��ی��س�لام��ی ك��وردس��ت��ان ل��ە دای����ك ب���وو بە‬

‫كاركردن بە پەیڕەوو پڕۆگرامی حزب وەال‬

‫رابەرایەتی مامۆستا مه‌ال عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز‬

‫دەنرا لە بری ئەوە هەر كوتلەیەو كاری بە‬

‫راب���ەری پێشووی ب��زووت��ن��ەوەو مامۆستا‬

‫بەرنامەو بەرژەوەندیی خۆی دەك��رد‪ ،‬بەم‬

‫سدیق عه‌بدولعه‌زیزیش بووە جێگری رابەری‬

‫كێشەو‬

‫بزووتنەوەی‬

‫گشتی‪ ،‬هەروەك چۆن پۆستەكانی‌تری ئەم‬

‫یەكبوون ب��ۆ دەرب���ازب���وون لێیان بڕیاری‬

‫پارتە نوێیە لە نێوان دوو پارتەكەی پێشوودا‬

‫بەستنی كۆنگرەیدا‪ ،‬ب��ەاڵم ئ���ەوەی گرنگە‬

‫بەشكرا‪ .‬ئەم هەنگاوی یەكگرتنە ئاسۆیەكی‬

‫باسی لێوە بكرێت ئەوەیە‪ ،‬کە ئەم كۆنگرەیە‬

‫فره‌وانتری كاركردن‌و دڵخۆشییەكی زۆری‬

‫نەیتوانی ببێتە كەشتی رزگ��ارك��ەری ئەو‬

‫ب��ۆ ئ��ەن��دام��ان��ی ه����ەردوو پ���ارت ب��ە دوای‬

‫پ��ارت��ە‪ ،‬بەڵكو كێشەكانی زی��ات��ر ك���ردەوەو‬

‫خۆیدا هێنا‪ ،‬بەاڵم لە ئاستی سەركردایەتیدا‬

‫دەرەنجامەكانی كۆنگرە ئەم پارتەی بەرەو‬

‫بە شێوەیەكی ب��ەرچ��او روون��ت��ر لە ج��اران‬

‫لەتبوون‌و‬

‫یەكجارەكی‬

‫باڵباڵێن‌و كاری سەربەخۆو ماڵجیایی بەدی‬

‫برد‪ ،‬ئەو كۆنگرەیەی یەكبوون‪ ،‬کە لە مانگی‬

‫دەك��راو كێشە ك��ۆن‌و نوێكانیان جارێكی‌تر‬

‫‪8‬ی ساڵی ‪2000‬دا بەسترا ئەنجامەكەی‬

‫س��ەری��ان ه��ەڵ��دای��ەوەو ل��ە پێش لەتبوونی‬

‫لە الیەن راب��ەری گشتییەوە قبووڵ‌و ئیمزا‬

‫یەكبووندا ئەم پارتە دابەش بوو بوو بە سەر‬

‫نەكرا بە هۆی بوونی گومانیان لە شێوازی‬

‫چەند خەت‌و باڵێكدا له‌وانه‌‪:‬‬

‫دەن���گ���دان‌و ك��وت��ل��ەگ��ەرای��ی ن��ێ��و ك��ۆن��گ��رەو‬

‫ــ باڵی مامۆستا مەال عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز‪.‬‬

‫یاریكردن بە ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە‪،‬‬

‫ــ باڵی مامۆستا عه‌لی باپیر‪.‬‬

‫ب����ەاڵم ه���ەر چ��ۆن��ێ��ك ب���وو ئ���ەم پ��ارت��ە بە‬

‫ـ��ـ ب��اڵ��ی م��ەرك��ەز‪ ،‬ک��ە ل��ە دوای����دا ب���وون بە‬

‫یەكبوونی م��ای��ەوە تا ب���ەرواری ‪31‬ی ‪5‬ی‬

‫جندولئیسالم‪.‬‬

‫‪ 2001‬ل��ە دوای یەكگرتنی ه���ەردوو باڵی‬

‫ــ باڵی ئیسالح بە سەرۆكایەتی م‪ .‬كرێكار‪.‬‬

‫عه‌لی باپیر لە نێو بزووتنەوەی پێشووداو‬

‫ــ باڵی راپەڕین بە سەرۆكایەتی م‪ .‬سدیق‬

‫هەندێك ل��ە ئەندامانی باڵی ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‪.‬‬

‫راپەڕینی پێشوو بە راگەیاندنی پارتێكی‬

‫بۆیە ك��ارك��ردن��ی پارتێك ب��ە باگراوندێكی‬

‫ن��وێ ب��زووت��ن��ەوەی یەكبوونیان ل��ەت كرد‪،‬‬

‫ئیسالمییەوەو بەم هەموو كێشەو باڵباڵێنە‬

‫كە دواتریش ئەم جیابوونەوەیە بووە هۆی‬

‫لێكتێنەگەیشتنانەوە‬

‫هەڵوەشاندنەوەی‬


‫‪81‬‬

‫هەڵوەشاندنەوەی بزووتنەوەی یەكبوون‪،‬‬

‫خاوەن هێزی چەكدارو پێشمەرگەو ناوچەی‬

‫باڵەكانی‌تریش دواتر لە ژێر ناوو ناونیشانی‬

‫تایبەت بە خۆی بوو‪ ،‬كە ناوچەی خورماڵ‌و‬

‫نوێدا خۆیان بینییەوە‪ ،‬كە دواتر باسیان لێوە‬

‫هەورامان بوو‪ ،‬بەاڵم لە دوای هاتنی ئەمریكا‬

‫دەكەین‪ .‬شایەنی باسە بە هەڵوەشاندنەوەی‬

‫بۆ ناوچەكەو موشەكبارانكردنی بارەگاكانی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی یەكبوونی ئیسالمی رەوت��ی‬

‫كۆمەڵی ئیسالمی‪ ،‬ئێستا دواتر دەستگیركردنی‬

‫ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا بە گشتی‌و‬

‫ئەمیرەكەیان بیركردنەوەو بۆچوونەكانی‬

‫ئیسالمی سیاسی جیهادی تووشی الوازی‌و‬

‫ئ���ەم پ��ارت��ە ت����ەواو پ��ێ��چ��ەوان��ە ب���ووی���ەوەو‬

‫ب��چ��ووك��ب��وون��ەوەی��ەك��ی ب��ەرچ��او ب���وو‪ ،‬کە‬

‫دەس��ت��ب��ەرداری خەباتی چ��ەك��داری ب��وون‌و‬

‫خۆی لە نەمانی ناوچەی قەڵەمڕەوی ئەو‬

‫بڕیاریاندا بە هەڵوەشاندنەوەی مەكتەبی‬

‫الیەنانەو كەم بوونەوەی ئاستی جەماوەریان‬

‫عەسكەری حزبەكەیان‌و كاركردنیان وەك‬

‫دەبینیەوە‪.‬‬

‫(‪)47‬‬

‫هێزێكی سیاسی لە ساحەكەدا دەبینرێت‌و‬ ‫ت��ادێ��ت مەیلی م��ی��ان��ڕەوی خۆگونجاندنیان‬

‫كۆمەڵی ئیسالمیی كوردستان‬

‫لەگەڵ ب��ارودۆخ‌و پێشهاتەكان زیاددەكات‌و‬

‫ج��واڵن��ەوەی��ەك��ی ئیسالمی سیاسییەو لە‬

‫لە ئێستادا خاوەنی چوار كورسی پەرلەمانی‬

‫بەرواری ‪31‬ی ‪5‬ی ‪2001‬دا دامەزراوە‪ ،‬پێشتر‬

‫ك��وردس��ت��ان‌و دوو ك��ورس��ی پ��ەرل��ە مانی‬

‫سەركردەو ئەندامانی ئەم حزبە لە ریزەكانی‬

‫عێراقن‪.‬‬

‫(‪)48‬‬

‫ب���زووت���ن���ەوەی ئ��ی��س�لام��ی‌و ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫راپەڕینی ئیسالمییەوە پێگەیشتوون‌و كاری‬

‫جوندولئیسالم‬

‫سیاسیان كردووە‪ ،‬بەاڵم لە دوای یەكبوونی‬

‫م����ێ����ژووی دام����ەزران����دن����ی رێ���ك���خ���راوی‬

‫ئ��ەو دووپ��ارت��ەی س���ەرەوەو دروستبوونی‬

‫جوندولئیسالم دەگەڕێتەوە بۆ مانگی ئەیلولی‬

‫ناكۆكی‌و لێكترازان لە ئەنجامدا‪ ،‬باڵی مامۆستا‬

‫ساڵی ‪‌2001‬و ل��ە پ��اش هەڵوەشاندنەوەی‬

‫عەلی باپیر لە نێو بزووتنەوەی پێشوودا‬

‫بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسالمی لە الیەن‬

‫چەند سەركردەیەكی پێشووی بزووتنەوەی‬

‫ك��ۆم��ەڵ��ی ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەوە‪ ،‬ئ��ەم��ان��ی��ش بریتی‬

‫راپەڕین‌و بێالیەنەكان بە پێشەوایەتی شێخ‬

‫ب��ووون لە كۆمەڵێك چەكداری توندڕەوی‬

‫محه‌مه‌د بەرزنجی‌و ئەمیرایەتی عەلی باپیر‬

‫سەلەفیی جیهادی خۆیان لە ژێر ئەم ناوە‬

‫كۆمەڵی ئیسالمی لە كوردستان‪ /‬عێراقیان‬

‫نوێیەدا راگەیاندو لە ناوچەكانی هەورامان‬

‫دروستكرد‪ ،‬لە سەرەتادا كۆمەڵی ئیسالمی‬

‫جێگیربوون‌و بارەگایان دانا‪ ،‬کە لە الیەن وریا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪82‬‬

‫هەولێری ناسراو بە (ئه‌بو عه‌بدولاڵ شافیعی)‬

‫تەوحیدو گرووپی حەماسی ئیسالمی‪.‬‬

‫سەرۆكایەتی دەك���ران‪ ،‬کە پێشتر ئەندامی‬

‫ئەندامانی ئەم رێكخراوە تەنها كورد نەبوون‪،‬‬

‫بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسالمی بوو‪ ،‬ئەم‬

‫بەڵكو ع��ەرەب��ی ع��ێ��راق��ی‌و واڵتانی‌تریشی‬

‫گرووپە لە ناوچەی ژێر دەسەاڵتی خۆیان‬

‫ل��ە خ���ۆدەگ���رت‌و ل��ە الی���ەن م‪ .‬ك��رێ��ك��ارەوە‬

‫جاڕی حوكمی ئیسالمیاندا‪ ،‬كە بەو هۆیەشەوە‬

‫راب���ەرای���ەت���ی دەك�����راو ه���ەر ل��ە س��ەرەت��ای‬

‫ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی ن��اه��ەم��وار ل���ە‌و ن��اوچ��ەی��ەدا‬

‫دروستبوونی ئ��ەم رێكخراوەوە بە بوونی‬

‫ه��ات��ەك��ای��ەوەو ل��ەگ��ەڵ یەكێتیی نیشتمانیدا‬

‫پەیوەندی بە رێكخراوی قاعیدەوە تۆمەتبار‬

‫كەوتنە چەندین ش��ەڕی خ��وێ��ن��اوی��ەوە‪ ،‬کە‬

‫دەكرا بە تایبەت لە الیەن یەكێتیی نیشتمانیی‬

‫دیارترینیان (خێڵی حەمە) بوو‪ ،‬ئەم گرووپە‬

‫ك��وردس��ت��ان‌و ه��اوپ��ەی��م��ان��ەك��ان��ی ل��ە پ��ارت��ە‬

‫زۆرب����ەی ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی ب���ەرەی تەوحیدی‬

‫كوردستانیەكانی‌تر بە جۆرێك‪ ،‬کە لە الیەن‬

‫ئیسالمی‌و هێزی دووی سۆران‪ ،‬کە هێزێكی‬

‫یەكگرتووی ئیسالمی ك��وردس��ت��ان��ەوە ئەم‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی یەكبوون ب��وون پێكهێنەری‬

‫رێكخراوە لە ساڵی ‪2001‬دا بە تیرۆریست‬

‫سەرەكی بوون‌و كاریگەری تەواوی جیهادی‬

‫ناوبرا‪ ،‬ئەوەی ئەم گومانەی بۆ ئەم گرووپە‬

‫ئەفغانی‌و رێكخراوی قاعیدەیان لە سەربوو‪،‬‬

‫زیاتر دەكرد‪ ،‬کە پەیوەندیان بە رێكخراوی‬

‫دوات��ر ئەم گرووپە لەگەڵ باڵی م‪ .‬كرێكار‬

‫ق��اع��ی��دەوە ه��ەب��ووە‪ ،‬ش��ێ��وازی رێكخستن‌و‬

‫یەكیانگرت‌و رێكخراوێكی نوێیان بە ناوی‬

‫م��ەش��ق��ی س���ەرب���ازی‌و ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی فێڵ‌و‬

‫(ئەنسارو لئیسالم) دامەزراند‪.‬‬

‫(‪)49‬‬

‫تاكتیكی جەنگی‪ ،‬کە پێشتر لە كوردستان‬ ‫هیچ الیەنێك ئەو جۆرە تاكتیك‌و شێوازەی‬

‫ئەنصارولئیسالم‬

‫لە جەنگدا بە كارنەهێنابوو بۆیە لە سااڵنی‬

‫رێ��ك��خ��راوی پشتیوانانی ئ��ی��س�لام‪ ،‬ک��ە بە‬

‫‪ 200١‬بۆ ‪2002‬دا چەندین شەڕی خوێناوی لە‬

‫رێكخراوێكی‬

‫نێوان ئەوان‌و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا‬

‫سەلەفی جیهادی ب��وو لە ك��وردس��ت��ان‌و لە‬

‫رووی�����داو ه��ەوڵ��ەك��ان��ی��ان وەگ��ەڕخ��س��ت بۆ‬

‫بەرواری ‪5‬ی ‪9‬ی ‪2001‬دا لە ئاكامی یەكگرتنی‬

‫تیرۆركردنی بەرپرسە بااڵكانی یەكێتیی‬

‫سێ گرووپی ئیسالمی‪ ،‬كە پێشتر هەموویان لە‬

‫نیشتمانی بۆ نموونە هەوڵی تیرۆركردنی د‪.‬‬

‫ریزەكانی بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسالمیدا‬

‫برهم ئەحمەد صالح (سەرۆكی ئەنجومەنی‬

‫ب����وون دروس���ت���ب���وو‪ ،‬ئ��ەوان��ی��ش ه���ەر سێ‬

‫وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان) لە‬

‫رێكخراوی جوندولئیسالم‌و بزووتنەوەی‬

‫مانگی نیسانی ساڵی ‪2002‬دا ئەم كارانەی‬

‫ئەنصارولئیسالم‬

‫ناسرابوو‬


‫‪83‬‬

‫ئەوكاتەی ئ��ەم گرووپە هاوكاتبوو لەگەڵ‬

‫بنەما بیرییە سەرەكییەكانی بزووتنه‌وه‌ی‬

‫نزیكبوونەوەی وادەی ل��ێ��دان‌و رووخ��ان��ی‬

‫ئیسالمی‬

‫رژێمی عێراق لە الیەن واڵتە یەكگرتووەكانی‬

‫ب��ەو پێیەی ب��زووت��ن��ەوە پارتێكی ئیسالمی‬

‫ئەمریكاو هاوپەیمانەكانییەوە‪ ،‬بۆیە واڵتە‬

‫گشتگیرەو لە سەر پەیڕەوی ئەهلی سوونەو‬

‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەم رێكخراوەی‬

‫جەماعە ك��اردەك��ات ب��ۆی��ە زۆرب���ەی بنەما‬

‫وەك گرووپێكی تیرۆریستی لەقەڵەم دا بە‬

‫بیرییەكانی لە ئایینی ئیسالمەوە سەرچاوەی‬

‫رێكخەری پەیوەندی نێوان رژێمی ئەوسای‬

‫گرتووەو لە سەر ئەو بنەمایانە دەڕوات‪ ،‬كە‬

‫عێراق‌و رێكخراوی قاعیدەی هەژماركرد‪،‬‬

‫ئایینی ئیسالمی لە سەر دامەزراوە‪ ،‬بۆیە لەم‬

‫لەبەر ئ��ەم هۆكارانە لەگەڵ دەستپێكردنی‬

‫بەشەدا بنەماكانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابووری‪،‬‬

‫هەڵمەتە سەربازییەكانی ئەمریكا بۆ سەر‬

‫سیاسی باسدەكرێت‪.‬‬

‫عێراق‌و بە دیاریكراوی لە ب��ەرواری ‪29‬ی‬

‫بنەمای كۆمەاڵیەتی‪ :‬بە بڕوای بزووتنەوەی‬

‫‪3‬ی ‪2003‬دا سەرجەم بنكەو بارەگاكانی ئەم‬

‫ئیسالمی هەركۆمەڵگایەك دین حوكمی بكات‬

‫رێكخراوە لە الیەن ئەمریكاوە بۆردومان كراو‬

‫ئاسایشی كۆمەاڵیەتی ب��ەرەو زی��ادب��وون‌و‬

‫بە دەیان سەركردەو چەكداری ئەو گرووپە‬

‫باشبوون دەڕوات لەبەر ئەوەی لە چوارچێوەی‬

‫كوژران‌و هەندێكیشیان بەرەو سنوورەكانی‬

‫ئەم بنەمایەدا‪ ،‬كە لە ئایینی ئیسالمدا بایەخی‬

‫دەرەوەی كوردستان كۆچیانكردو سەرجەم‬

‫زۆری پێدراوە بە جۆرێك هەر لە منداڵییەوە‬

‫ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتیان لە الیەن هێزەكانی‬

‫مرۆڤ فێردەكرێت‪ ،‬كە ڕێز لە خۆی گەورەتر‬

‫یەكێتیی نیشتمانیەوە كۆنترۆڵكران‌و دواتر لە‬

‫بگرێت‌و هەروەها گەورەكانیش مافی منداڵ‬

‫ساڵی ‪2003‬دا هەندێك لە پاشماوەی ئەم‬

‫ب��پ��ارێ��زن‌‪ ،‬ب��زووت��ن��ەوە ب���اوەڕی ب��ەو بنەما‬

‫گرووپەو چەند گرووپێكی‌تر لە ناوچەكانی‬

‫كۆمەاڵیەتییە ئیسالمییە بەهێزە‪ ،‬کە پیاوان‬

‫ناوەڕاست‌و خوارووی عێراق رێكخراوێكی‬

‫ئ��ازارو چەوساندنەوەی ژنان وازلێبهێنن‌و‬

‫نوێیان بە ناوی (انصار السنة)وە دروستكردو‬

‫تا بێت گوێڕایەڵیان بۆ مێردەكانیان هەبێت‪،‬‬

‫دژایەتیكردنی هێزەكانی ئەمریكاو سوپای‬

‫ك��ە ب��ەم ش��ێ��وەی��ە خێزانێكی ب��ەخ��ت��ەوەرو‬

‫عێراقی‌و سیستمی سیاسی نوێی عێراق‌و‬

‫رێ����زدار دروس���ت دەب��ێ��ت‌و رەن��گ��دان��ەوەی‬

‫داگیركاری ئەمریكا وەستانەوەو چاالكییان‬

‫ك��ۆم��ەڵ��گ��اش بریتییە ل��ە خ��ێ��زان‪ ،‬بنەمای‬

‫دەنواند‪.‬‬

‫(‪)50‬‬

‫كۆمەاڵیەتی لە الی بزووتنەوەی ئیسالمی‬ ‫خۆی دەبینێتەوە لە بەهێزكردنی پەیوەندییە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪84‬‬

‫كۆمەاڵیەتییەكانی نێوان تاكەكان‌و پاشان‬

‫تێگەیشتن‌و بەرنامەی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫دژی ئەو كارانە دەوەستێتەوە‪ ،‬كە كەسێك‬

‫كوردستان بە وت��ەی راب���ەری گشتیی ئەو‬

‫بێت ل��ە س��ەر حسابی تاكەكانی كۆمەڵگا‬

‫حزبە تێگەیشتنێكی ئیسالمییانەیەو پێیان‬

‫خۆی بەخێو بكات‪ ،‬وەك ئاغاو نۆكەر‪ ،‬كە‬

‫وای��ە‪ ،‬كە سەرجەم هاوواڵتیان لە سوودی‬

‫لە پێشتردا هەبوون هەروەها وەستانەوە لە‬

‫ن بۆ نموونە‬ ‫سامانە سروشتیەكاندا بەشدار ‌‬

‫دژی خورافیات‌و پیرۆزكردنی تاكەكان بە‬

‫بە هەموو جۆرێك بوونی كۆمپانیاكانی نەوت‬

‫ناوی كەرامەت‌و شێخایەتی‌‪ ..‬هتد شیرازەی‬

‫بە زی��ان دەزان��ن بۆ هاوواڵتیان پێیان وایە‬

‫كۆمەڵگا دەشێوێنن‪ ،‬بەڵكو پێویستە كار لە‬

‫پێویستە حكومەت كاربكات بۆ خۆماڵیكردنی‬

‫سەر دادگەری كۆمەاڵیەتی بكرێت‌و برایەتی‬

‫ئەو سامانەو بەكارهێنانی بۆ خەڵكی بە بێ‬

‫ن��ێ��وان چ��ی��ن‌و ت��وێ��ژەك��ان ب���ەرز رابگیرێت‪.‬‬

‫ج��ی��اوازی ن��ەك كۆمپانیایەكی بیانی بێت‌و‬

‫بزووتنەوە بۆنە ئایینیەكان‌و مزگەوتەكان بە‬

‫سەروەت‌و سامانی واڵتەكە بۆ بەرژەوەندی‬

‫دوو هۆكاری گرنگی پتەوكردنی پەیوەندییە‬

‫خۆی بە كاربهێنێت هەروەها پێویستە مرۆڤ‬

‫كۆمەاڵیەتیەكان دەزانێت‌و بۆیە بە شێوەیەكی‬

‫هەمیشە كاربكات‌و بژێوی ژیانی خۆی‌و‬

‫ئاشكرا ل��ە ب��ەرن��ام��ەو پ��ەی��ڕەوی ناوخۆیی‬

‫منداڵەكانی دابین بكات بۆ ئەوەی نەبێتە بار‬

‫ح��زب��ە ك���ەدا ب���اس ل��ە ه���ەوڵ���دان ب��ۆ زی��ات��ر‬

‫بە سەر حكومەت‌و هاوواڵتیانەوە‪ ،‬چونكە‬

‫ك��اراك��ردن��ی رۆڵ��ی مزگەوتەكان دەك��ات لە‬

‫بێكاری بە دەردێكی كوشندە دەبینین كاتێك‪،‬‬

‫پێناو پەروەردەكردنی تاكەكانی كۆمەڵگاداو‬

‫ك��ە ل��ە كۆمەڵگایەكدا تەشەنە دەسێنێت‌و‬

‫ئەوەی‬

‫ئەو كۆمەڵگایە ب��ەرەو داروخ��ان‌و تێكشكان‬

‫بۆتە جێگەی رەخنە بۆ الیەنە ئیسالمییەكان‬

‫دەبات‪ ،‬هەروەها كەسانی خاوەن سامانەكان‬

‫بە شێوەیەكی گشتی‪ ،‬پێشێلكردنی ئازادییە‬

‫بە پێدانی زەك��ات دەتوانن رۆڵێكی گەورە‬

‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��ان‌و سەپاندنی شەریعەتی‬

‫بگێڕن لە بەرزكردنەوەی ئاستی ئابووری‬

‫ئیسالمە بە سەر تاكەكانی كۆمەڵگاكەیاندا‪.‬‬

‫ه���اوواڵت���ی���ان‌و ی��ارم��ەت��ی��دان��ی ه�����ەژاران‌و‬

‫ب��ن��ەم��ای ئ���اب���ووری‪ :‬ل��ە ئ��ی��س�لام��دا بنەمای‬

‫لێقەوماوان‪ ،‬بۆیە بە ب��ڕوای بزووتنەوەی‬

‫ئابووری نە بنەمایەكی سەرمایەداری‌و نە‬

‫ئیسالمی كاتێك خەڵكی ه��ان��درا ل��ە سەر‬

‫بنەمایەكی سۆسیالیزمە‪ ،‬بەڵكو بە شێوەیەكی‬

‫كاركردن‌و دەوڵەمەندەكانیش لە سەر پێدانی‬

‫ناوەندگیری لە نێوان هەردوو بەرنامەكەدایە‪،‬‬

‫زەك��ات‌و یارمەتیدانی ه��ەژاران كاریان كرد‬

‫كە ئێستا بە ئابووری ئیسالمی ناسراوە بۆیە‬

‫ئ��ەوا واڵت ب��ەرەو خۆشگوزەرانی هەنگاو‬

‫پاراستنی فەرهەنگی ن��ەت��ەوەی��ی‪.‬‬

‫(‪)51‬‬


‫‪85‬‬

‫دەنێت‌و پێیان وای��ە‪ .‬كە پێویستە حكومەت‬

‫خۆی لەو بنەمائازادییە بە دوور ناگرێت‌و‬

‫بە جدی كاربكات بۆ نەهێشتنی (ئابووری‬

‫نموونەی ئازادی ئایینی سیاسی دەهێنێتەوە‬

‫سودار) بە هەموو جۆرەكانییەوە‪ ،‬ئەویش بە‬

‫ب����ەوەی‪ ،‬ك��ە ل��ە ك��ات��ی ب��وون��ی دەس��ەاڵت��ی‬

‫دام��ەزران��دن‌و گەشەپێدانی سیستمی بانكی‬

‫سیاسی ئەم حیزبە بە سەر چەند ناوچەیەكی‬

‫ئیسالمی‪ ،‬كە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی‬

‫كوردستان ئازادی سیاسی‌و پەیڕەوكردنی‬

‫ئاستی ئابووری تاكەكانی كۆمەڵگا‪.‬‬

‫(‪)52‬‬

‫ئایینی تایبەت رێگەی لێنەگیراوەو ئازادی‬ ‫ه��ەب��وو ل��ە ن��اوچ��ەك��ان��دا‪ ،‬ه��اواری��ی��ەك��ان‪ ،‬كە‬

‫بنەمای سیاسی لە بیری بزووتنەوەی‬

‫كۆمەڵێكی ناموسڵمانن لەو پەڕی كۆنترۆڵی‬

‫ئیسالمیدا‬

‫ب��زووت��ن��ەوە ب��ە س���ەر ئ��ەون��اوچ��ان��ەوە بە‬

‫ب���زووت���ن���ەوەی ئ��ی��س�لام��ی ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی‬

‫ئ���ازادی رێ��و رەس���م‌و بۆنە ئایینییەكانیان‬

‫رەها حوكمی (سیوكراتی) رەت دەكاتەوە‪،‬‬

‫رێگەی پێدراوە‌و تەنانەت كارئاسانیشیان‬

‫چونكە پێیان وایە ئیسالم تایبەتمەندییەكی‬

‫بۆ دەك��ردن هەروەها لەو پەڕی دەسەاڵتی‬

‫جوانی هەیە بۆ سیاسەت‌و حوكم ك��ردن‪،‬‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی بە سەرناوچەكەدا‬

‫كە ئەویش كاركردنە بە بنەمای ئەخالق‬

‫لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی هەرێمی‬

‫ب���ۆ س���ی���اس���ەت‪ ،‬ب����ەاڵم ل���ەگ���ەڵ ئ���ەوەش���دا‬

‫كوردستان لە ساڵی ‪2000‬دا لیستی یەكێتیی‬

‫ت��ا رادەی���ەك���ی زۆر ب���اوەڕی���ان ب��ە ئ���ازادی‬

‫نیشتمانیی كوردستان زۆرینەی دەنگی لە‬

‫سیاسی‌و سیاسەتكردن هەیە ب��ە هەموو‬

‫ناوچەی تەوێڵەی هەورامان بەدەستهێنا لە‬

‫جۆرو رێگەیەك بەو مەرجەی لەگەڵ دەقە‬

‫كاتێكدا بارەگا سەرەكییەكانی بزووتنەوەی‬

‫شەرعیەكاندا تێنەگیرێت‪ .‬چونكە بزووتنەوە‬

‫ئیسالمی ل��ەو ن��اوچ��ەی��ە ب��وو ه��ەروەه��ا بە‬

‫پێی وایە‪ ،‬كە سیاسەت بۆ خۆشگوزەرانی‌و‬

‫پ��ێ��ی ب��ەرن��ام��ەو پ���ەی���ڕەوی ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫ب��ەرژەوەن��دی مرۆڤەكانە‪ ،‬بۆیە هاوواڵتیان‬

‫ئیسالمی‪ ،‬ك��ە پ��ەس��ەن��درك��راوی كۆنگرەی‬

‫خۆیان دەتوانن بڕیاربدەن‪ ،‬کە چ سیستمێك‬

‫دەی��ەم��ە دەڵ��ێ��ت‪ :‬ه��ەوڵ��دان بۆ دام��ەزران��دن��ی‬

‫لە گەڵیاندا دەگونجێت ئەوە پەیڕەوبكرێت‪،‬‬

‫سیستمی فەرمانڕەوایی ئیسالمی‪ ،‬كە تیایدا‬

‫ئیتر پەرلەمانییە‪ ،‬ی��اخ��ود سەرۆكایەتییە‪،‬‬

‫بەرژەوەندی هەموو چین‌و توێژو كەمایەتییە‬

‫چونكە ئامانجی خۆشی مرۆڤەكانە‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئایینییەكان پارێزراو بێت لە ناویاندا بنەماكانی‬

‫بە مەرجی دژن��ەب��وون‌و گونجاوی لەگەڵ‬

‫فیكرو سیاسەتی دەوڵ��ەت��ی ئیسالمی تێیدا‬

‫شەریعەتی ئیسالمی‪ ،‬بۆیە بزووتنەوەش‬

‫بەرجەستە ببێت بۆ پاراستنی ناسنامەی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫ب��ەم خ��اڵ��ەوە‬

‫كە حزبە سیاسییە ئیسالمییەكانی كوردستان‬

‫ئیسالمەتی گ��ەل��ەك��ەم��ان‪.‬‬

‫بۆمان روون دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬كە بزووتنەوەی‬

‫كاری ئێستایان دامەزراندنی حوكمی ئیسالم‬

‫ئ��ی��س�لام��ی ل��ە ك��وردس��ت��ان ك���اردەك���ات بۆ‬

‫نییە‪.‬‬

‫(‪)53‬‬

‫(‪)54‬‬

‫دام��ەزران��دن��ی سیستمێكی ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی‬ ‫ئیسالمی لە كوردستاندا‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش‬

‫چەمكی نیشتمان لە بیری رامیاری‬

‫بە باشی دەزانن هەوڵەكانیان بخەنە كار بۆ‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمیدا‬

‫ه��اوك��اری‌و یەكخستنی تواناكان لە نێوان‬

‫چەمكی نیشتمان لە الی زۆربەی كەس‌و الیەن‌و‬

‫الیەنە ئیسالمییەكانی كوردستاندا‪ ،‬بەاڵم‬

‫گ��رووپ��ەك��ان تایبەتمەندی‌و خۆشەویستی‬

‫ئ��ەوەی جێگەی باسە لە واقعدا كاركردنی‬

‫خۆی هەیە لە دڵی هەموواندا ئیتر ئەو الیەنە‬

‫ئێستای س��ەرج��ەم الی��ەن��ە ئیسالمییەكانی‬

‫الیەنێكی ئایینی‪ ،‬یاخود لیبرال‪ ،‬دیكتاتۆر‪ ،‬یان‬

‫ك��وردس��ت��ان زی��ات��ر ل��ە ب����واری ب��ان��گ��ەوازو‬

‫دیموكرات بێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی هیچ الیەنێك‬

‫پ���ەروەردەی ئیسالمییەوەیە نەك هەوڵدان‬

‫ناتوانێت بە بێ بوونی نیشتمانێكی دیاریكراو‬

‫ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی سیستمی فەرمانڕەوایی‬

‫چاالكی‌و ژیانی بەشێوەیەكی ئاسایی درێژە‬

‫ئیسالمی‪ ،‬ئەمەش بۆ گ��ۆڕان��ی ب��ارودۆخ��ی‬

‫پێبدات لێرەوە دەمانەوێت چەمكی نیشتمان‬

‫ناوچەكە دەگەڕێتەوە‪ ،‬یاخود گۆڕان لە فكرو‬

‫لە بیری رام��ی��اری بزووتنەوەی ئیسالمیدا‬

‫سیاسەتی ئەم پارتە ئیسالمیانە‪ .‬بە جۆرێك‪،‬‬

‫ب��اس بكەین‪ ،‬ک��ە ئایا ب��زووت��ن��ەوە ت��ا چەند‬

‫ك��ە جگە ل��ە ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی دوو‬

‫كارو بەرنامەكانی لە خزمەتی نیشتماندایە‪،‬‬

‫پارتە ئیسالمیەكەی‌تر (كۆمەڵ‪ ،‬یەكگرتوو)‬

‫كە كوردستانی ئازیزە وە ئەو رەخنانەی لە‬

‫لە بەرنامەو پەیڕەو‌و پرۆگرامیاندا بە هیچ‬

‫پارتە ئیسالمییەكان بە شێوەیەكی گشتی‌و‬

‫جۆرێك دەقێك نەهاتووە‪ ،‬كە باس لە هەوڵدان‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی دەگیرێت لە بەرانبەر‬

‫ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی سیستمی فەرمانڕەوایی‬

‫بە گرنگ تەماشانەكردنی پرسی نیشتمان‌و‬

‫ئیسالمی بكات‪ ،‬بەڵكو تەنها ئاماژە بە ئیسالم‬

‫كوردستان چین؟‬

‫وەك ئایینی زۆری��ن��ەی خەڵكی كوردستان‬ ‫ك����راوە‪ ،‬ك��ە پێویستە ببێتە س��ەرچ��اوەی‬

‫تێگەیشتنی بزووتنەوەی ئیسالمی بۆ پرسی‬

‫سەرەكی یاسادانان رێزگرتن لە ناسنامەی‬

‫كوردستان‬

‫موسڵمانێتی گ��ەل��ی ك����ورد‪ ،‬ب��ۆی��ە ل��ێ��رەوە‬

‫تێگەیشتنی بزووتنەوەی ئیسالمی كوردستان‬

‫دەتوانرێت ئەو راستییە باسی لێوەبكرێت‪،‬‬

‫(باسك) بۆ ئ��ەم پرسە بریتییە ل��ەوەی‪ ،‬کە‬


‫‪87‬‬

‫ك���ورد‌و ك��وردس��ت��ان بەشێكن ل��ە ئومەتی‬

‫گەالنی جیهان‌و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان‬

‫ئیسالم‪ ،‬ب��ەاڵم پێویستە ه��ەوڵ بدرێت‪ ،‬كە‬

‫ت��ێ��ك��ۆش��ان ل���ە پ��ێ��ن��او گ���ێ���ڕان���ەوەی م��اف��ی‬

‫كوردستانیش ببێتە خاوەنی كیانی خۆی‪،‬‬

‫زەوت��ك��راوی گەلی ك��ورد‪ ،‬دژای��ەت��ی كردنی‬

‫بۆیە ه��ەر لە س��ەرەت��ای دروستبوونییەوە‬

‫ستەم‌و گەندەڵی‌و بەرپاكردنی دادپەروەری‌و‬

‫ئ��ەوەی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی لە الی��ەن‌و‬

‫ری���ف���ۆرم‪ ،‬ب����ەاڵم ب���ە م���ەرج���ی پ��اراس��ت��ن��ی‬

‫رێ��ك��خ��راوە ئیسالمییەكانی‌تری ئ��ەوس��ای‬

‫ناسنامەی گەلی كوردی موسڵمان‪ .‬بۆ ئەو‬

‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ك��ە ل��ە ژێ���ر ن���اوی (ئ��ی��خ��وان‬

‫مەبەستەو ناساندنی پ��رس��ی كوردستان‬

‫موسلمین)دا كاریان دەك��رد‪ ،‬جیادەكردەوە‬

‫ب��ە واڵت��ان��ی دەرەوە ب��ە ت��ای��ب��ەت جیهانی‬

‫ئەوەبوو بزووتنەوەی ئیسالمی بانگەوازی‬

‫عەرەبی‌و ئیسالمی‪ ،‬چونكە پێشتر ئەم واڵتە‬

‫ج��ی��ه��ادو خ��ەب��ات��ی چ��ەك��داری راگ��ەی��ان��د لە‬

‫ئیسالمییانە جۆرێك لە قەناعەتیان لە الیەن‬

‫دژی رژێمی بەعس لە پێناو رزگاریكردنی‬

‫رژێمی بەعسەوە بۆ دروست كرابوو‪ ،‬كە ئەو‬

‫خاكی كوردستان لەبەر ئەوەی گەیشتبوونە‬

‫الیەنانەی گەلی كورد‪ ،‬كە خەباتی چەكداری‬

‫ئ��ەو ب��ڕوای��ەی خەباتی سیاسی‌و مەدەنی‬

‫دەكەن لە دژی رژێم سەرجەمیان دژی ئایینی‬

‫لەو سەردەمەدا بە بێ شۆڕشی چەكداری‬

‫ئیسالمن‌و دەیانەوێت فكرەو تۆوی بێدینی‬

‫ناتوانێت بێتە رزگاركەری خاكی كوردستان‬

‫لە واڵت��دا باڵوبكەنەوە‪ ،‬ب��ەاڵم بزووتنەوەی‬

‫بۆیە بزووتنەوەی ئیسالمی جگە لە خەباتی‬

‫ئیسالمی ت��وان��ی ئ��ەو هەڵەتێگەیشتنەی لە‬

‫چ���ەك���داری‌و ج��واڵن��دن��ی ه��ەس��ت��ی ئایینی‬

‫گەلی كورد‪ ،‬كە نەتەوەیەكن دژی ئیسالم‌و‬

‫هەندێك لە خەڵكی كوردستان‪ ،‬كە ئەویش‬

‫بەرنامەی قورئان راستبكاتەوە بە تایبەت‬

‫لە رێگەی ئ��ەو فتوایانەی زانایانی ئایینی‬

‫ك��ات��ێ��ك ل���ە س��اڵ��ی ‪1988‬دا وەف���دێ���ك بە‬

‫نێو ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی دەری��ان��ك��ردو‬

‫سەرۆكایەتی م‪ .‬علی عه‌بدولعه‌زیز ن��اردە‬

‫تیایدا خەبات كردن لە دژی رژێمی بەعس‌و‬

‫دەرەوە ب��ۆ ئ���ەوەی راس��ت��ی رووداوەك����ان‬

‫رزگاركردنی خاكی كوردستانیان بە جیهاد‬

‫ئاشكرا بكەن‌و تاوانەكانی رژێمی بەعس‬

‫لە پێناوی خ��ودادا لە قەڵەم دا هەروەها لە‬

‫دژبە گەلی كورد بخەنەڕوو‪ ،‬كە تا ئەو كاتە‬

‫پەیڕەوی ناوخۆی بزووتنەوەكەدا لە باسی‬

‫لە الی زۆرێ��ك لە الیەنەكان روون نەبوو‬

‫روونكردنەوەی ئامانجەكانی دامەزراندن‌و‬

‫هەروەها بزووتنەوەی ئیسالمی پێی وایە‪ ،‬كە‬

‫خەباتی بزووتنەوەكەدا هاتووە‪ :‬ناساندنی‬

‫پرسی كوردستان مێژوویەكی كۆنتری هەیە‬

‫كێشەی ك���وردو ك��وردس��ت��ان ب��ە سەرجەم‬

‫لە وەی‪ ،‬كە باسدەكرێت وەك لە دیدارێكیدا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫م‪ .‬علی عه‌بدولعه‌زیز دەڵ��ێ��ت‪ :‬كوردستان‬

‫حوكمی خۆی كردووەو دەستەاڵتێكی وەهای‬

‫داگیركەران‌و واڵتانی رۆژئاوا دابەشیان كرد‬

‫حكومەتی عێراقی بە سەرەوە نەبووە‪ ،‬وە لە‬

‫بە سەر چەند دەوڵەتێكداو پارچەپارچەیان‬

‫دوای ساڵی ‪2003‬وە بە بۆچوونی رابەری‬

‫كرد‪ ،‬ئەویش بە هۆی ئەو پاڵپشتە بەهێزو‬

‫گشتیی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی هەرێمی‬

‫ب��ەرگ��ری كردنە ئ��ازای��ان��ەی گەلی ك��ورد لە‬

‫كوردستان داخوازی‌و بەرژەوەندییەكانی بە‬

‫خیالفەتی ئیسالمی دەك��رد دژ بە ئینگلیزو‬

‫سیستمی فیدراڵی كۆتایی نایە‪ ،‬بۆیە ئەوان‬

‫پەیمانەكانی‪ .‬بۆیە بزووتنەوە بە هۆی بینینی‬

‫پێیان وایە‪ ،‬كە كوردستان شایەنی بارێكی‬

‫بزاڤە ئیسالمییەكان‌و كەسایەتی‌و زانایانی‬

‫تایبەتە ن��ەك ببەسترێتەوە ب��ە سیستمی‬

‫ئایینی‌و س��ەرك��ردەو پادشایانی دەوڵ��ەت��ە‬

‫فیدراڵی پڕ ك��ەم‌و ك��وڕی عێراقییەوە‪ ،‬بۆیە‬

‫ئیسالمییەكان توانی رۆڵێكی گەورە ببینێت لە‬

‫ئەم فیدراڵییەی ئێستای كوردستان بە هیچ‬

‫ناساندن‌و باڵوكردنەوەی پرسی كوردستان‪،‬‬

‫ج��ۆرێ��ك ل��ە گەڵیدا ناگونجێت تەنانەت لە‬

‫كە دواتر بوو بە هۆی پشتگیرییەكی باشی‬

‫رووی دەروون��ی تاكی كوردییەوە بەوەی‪،‬‬

‫ئەو بزاف‌و كەسایەتییە سیاسی‌و فكریانە بۆ‬

‫كە سیستمی فیدراڵی پەیڕەوی ناوەندێتی‬

‫بەرگریكردن لە كێشەی كوردو كوردستان‪.‬‬

‫دەك���ات ل��ە هەندێک ك��اری وەك سنوور‌و‬

‫(‪)55‬‬

‫دارای��ی‌و فڕۆكەخانەو كاروباری دەرەوە‌و‬ ‫س��وپ��ادا‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ��ەم ه��ۆك��اران��ە دەس��ەاڵت��ی‬

‫ستراتیجییەتی بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی بۆ‬

‫سیاسی ك��وردی‌و گەلی ك��ورد قبوڵی ئەوە‬

‫چارەسەركردنی كێشەی كوردو كوردستان‬

‫ناكات‪ ،‬كە حكومەتی عێراقی لەشکركێشی‬

‫یەكێك لە كێشەكانی كوردو هەست پێنەكردنی‬

‫بكات بۆ هەرێمی ك��وردس��ت��ان‌و چاودێری‬

‫لە الیەن كەسایەتییە سیاسییەكان‌و ئەوانەش‪،‬‬

‫فڕۆكەخانەو سنوورەكان بكات‪ ،‬بۆیە ئەمە‬

‫كە رابەرایەتی دەكەن ئەوەیە‪ ،‬كە بە پێی كات‌و‬

‫ب��ووە بە س��ەرچ��اوەی س��ەرج��ەم كێشەكان‬

‫پێداویستییەكان هەنگاو نانێن بۆ بەدیهێنانی‬

‫لەگەڵ حكومەتی مەركەزیدا‪ ،‬لەم رووەوە‬

‫مافەكانی گەلی كورد دەبینین‪ ،‬كە لە ساڵی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ل��ە زاری راب��ەری‬

‫‪1971‬دا گەلی ك��ورد مافی (حوكمی زات��ی)‬

‫گشتییەكەیەوە بۆ ئەم قۆناغەی كوردستان‬

‫بەدەست هێنا بۆ كورد زۆر گرنگ بووە‪ ،‬بەاڵم‬

‫پێیان باشە سیستمی فیدراڵی هەرێم بگۆڕێت‬

‫لە دوای راپەڕینەوە تاوەكو ساڵی ‪2003‬و‬

‫بۆ كۆنفیدراڵی‪.‬‬

‫لە الیەكی‌ترەوە بەرەی‬

‫روخانی رژێمی س��ەدام گەلی ك��ورد خۆی‬

‫لیبراڵ‌و عەلمانییەكان پێیان وایە‪ ،‬كە الیەنە‬

‫(‪)56‬‬


‫‪89‬‬

‫ئیسالمییەكان بە شێوەیەكی گشتی ئەوەندەی‬

‫ئ��ەو شوناسەی‪ ،‬كە هەموو ئ��ەم سنوورە‬

‫ك���ار ل��ە س���ەر تێكشكاندنی ش��ون��اس��ەك��ان‬

‫تەسكانە تێدەپەڕێنێت‌و لە سەروو ئەمانەوە‬

‫دەك���ەن ب��ۆ ئ���ەوەی دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی ئیسالمی‬

‫كار دەكات‪ ،‬كە بریتییە لە شوناسی دەوڵەت‪،‬‬

‫دابمەزرێنن بزووتنەوەی ئیسالمیش یەكێكە‬

‫ب��ەاڵم بە بۆچوونی دكتۆر ع��ادل باخەوان‬

‫لەو الیەنانەی‪ ،‬كە كار لە سەر شوناسێكی‬

‫توێژەر لە بواری ئیسالمی سیاسیدا‪ :‬مامەڵە‬

‫گەورەتر دەك��ات‪ ،‬كە بریتییە لە شوناس‌و‬

‫كردن لەگەڵ یەكگرتوو‪ ،‬كۆمەڵ‪ ،‬بزووتنەوەی‬

‫چەمكی (ئوممەت)‌و چەسپاندنی شەریعەتی‬

‫ئیسالمی‪ ،‬وەك ئ��ەوەی‪ ،‬كە مامەڵە دەكەین‬

‫ئیسالمی‪.‬‬

‫(‪)57‬‬

‫لەگەڵ ئەم (نیوــ‌‌فۆندامۆنتالیستەدا) هەڵەیەكی‬ ‫میتۆلۆجییە‪ ،‬ک��ە ه��ەر سیاسییەكی ك��ورد‬

‫پێگەی نیشتمان‌و نەتەوە لە بیری رامیاریی‬

‫ب��ی��ك��ات‪ ،‬ك��ۆت��ای��ی��ەك��ەی ب��ە ژی��ان��ی كیڵگەی‬

‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی كوردستاندا‬

‫سیاسی ناسیۆنالی ك��وردی ت��ەواو دەبێت‌و‬

‫پ��ێ��گ��ەی ن��ی��ش��ت��م��ان‌و ن���ەت���ەوە پ��ێ��گ��ەی��ەك��ی‬

‫بە هیچ شێوەیەك لە ب��ەرژەوەن��دی پانتایی‬

‫ئیسالمییانەو نەتەوەییانەیە لە یەك كاتدا‪،‬‬

‫(‪)58‬‬

‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی كوردستاندا نییە‪.‬‬

‫چ��ون��ك��ە ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ب���اوەڕی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ه��ەر لە سەرەتای‬

‫وایە‪ ،‬كە ناكرێت ئەوەندە زیادەڕەوی بكەن‬

‫دامەزراندنییەوە ه��ۆك��اری دامەزراندنیان‬

‫تادەگاتە فكرێكی شۆڤێنی‌و رەگەز پەرستی‪،‬‬

‫دەگ���ێ���ڕن���ەوە ب��ۆ ئ���ەو زوڵ����م‌و زۆرەی لە‬

‫بۆیە ئەم بیركردنەوەیە وایكردووە‪ ،‬كەهێزە‬

‫الیەن رژێمی بەعسەوە بەرانبەر بە گەل‌و‬

‫ئیسالمییەكان ب��ە گشتی‌و ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫نیشتمان كراوە‪ ،‬بۆیە دەستپێكی بەیاننامەی‬

‫ئیسالمیش ل��ە ن��اوی��ان��دا هەمیشە ل��ە الی��ەن‬

‫دامەزراندنیان راگەیاندنی جیهادە لە دژی‬

‫هێزە عەلمانییەكانەوە بەوە تۆمەتبار بكرێت‪،‬‬

‫ئەوانەی زوڵمیان لێكردوون‌و نیشتمانیان‬

‫ك��ە ئ���ەوان ن��ام��ۆن ب��ە كۆمەڵگای ك��وردی‌و‬

‫داگ��ی��رك��ردوون‪{ .‬أن ال��ذی��ن یقاتلون بأنهم‬

‫م��ەت��رس��ی��ن ب��ۆ ت��ێ��ك��ش��ك��ان��دن��ی ن��اس��ن��ام��ەی‬

‫ظلموا وإن الله علی نصرهم لقدیر الذین‬

‫ن��ەت��ەوەی��ی ك���ورد‪ ،‬چونكە ئ���ەوان ل��ە سەر‬

‫اخرجوا من دیارهم بغیر حق إال أن یقولوا‬

‫چ��ەن��د چەمكێك ك���اردەك���ەن‪ ،‬ك��ە بریتییە‬

‫ربنا الله} (الحج‪/‬آیة‪ .)40‬بڕیاری تێكۆشانیان‬

‫ل��ە‪ :‬چەمكی ئوممەت‪ ،‬چەمكی شەریعەت‪،‬‬

‫دا ل���ە پ��ێ��ن��او رزگ���ارك���ردن���ی ن��ی��ش��ت��م��ان‌و‬

‫چەمكی خیالفەت‪ ،‬كە ئەم چەمكانەش لەگەڵ‬

‫باڵوكردنەوەی ت��اوان‌و دەستدرێژییەكانی‬

‫چەمكی نەتەوەو نیشتماندا یەك ناگرێتەوە‪،‬‬

‫لێرەوە دەتوانین‬

‫ئەو رژێمە بە جیهاندا‪.‬‬

‫(‪)59‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫بڵێین بزووتنەوەی ئیسالمی بە شێوەیەكی‬

‫رووب���������ەڕووی رەخ���ن���ەو گ��ل��ەی��ی زۆری‬

‫كردارەكی سەلماندوویەتی‪ ،‬كە لە خزمەتی‬

‫ئیسالمیەكانی‌تری عێراق‌و دەرەوەش بویەوە‬

‫نیشتمان‌و ن��ەت��ەوەك��ەی خ��ۆی��دای��ە‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫ب����ەوەی‪ ،‬ک��ە كوردستانیانە ب��ی��ردەك��ات��ەوە‬

‫جیاوازی لەگەڵ الیەنەكانی‌تری كوردستان‬

‫بیركردنەوەیەكی دەمارگیری‌و ناسیۆنالیزمە‪،‬‬

‫ئ����ەوەی����ە‪ ،‬ك���ە ب����زووت����ن����ەوەی ئ��ی��س�لام��ی‬

‫بەاڵم ئەو گوێی بەو رەخنانە نەدا‪.‬‬

‫تێگەیشتنێكی ئیسالمیانەی هەیە بۆ نیشتمان‌و‬

‫‪5‬ـ���ـ ب��ەش��داری��ك��ردن��ی چ��ەن��دی��ن ك��ۆن��گ��رەو‬

‫نەتەوە بۆیە لێرەدا چەند هەڵوێستێكی ئەم‬

‫گردبوونەوەی نێودەوڵەتی‪ ،‬كە ئامانجیان‬

‫پارتە دەخەینەڕوو‪ ،‬كە خزمەتی بە چەمكی‬

‫بەهێزكردنی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی بوو بۆ‬

‫نیشتمان‌و نەتەوە كردووە‪:‬‬

‫ك��ارك��ردن بە مەبەستی رووخ��ان��ی رژێمی‬

‫‪1‬ــ بەشداری شۆڕشی كوردایەتی كردوو ‌ه‬

‫سەدام‌وچەسپاندنی مافەكانی گەلی كوردو‬

‫لە پێناو رزگاركردنی خاكی كوردستاندا‪،‬‬

‫داخوازی جەماوەرەكەی هەر بۆیە لە ساڵی‬

‫چ��ەن��دی��ن ش��ەه��ی��دی داوە ئ��ەم��ەش خاڵی‬

‫‪1991‬دا بە هۆی پێشهات‌و گۆڕانكارییەكانی‬

‫جیاكەرەوەی الیەنە ئیسالمییەكانی راپەڕینی‬

‫ناوچەكەو عێراقەوە كۆنگرەی لەندەن بەسترا‪،‬‬

‫ساڵی ‪ 1991‬دروست بوون‪.‬‬

‫بەاڵم لەم كۆنگرەیەدا هەردوو پارتی سەرەكی‬

‫‪2‬ـ���ـ ل��ە م����اوەی خ��ەب��ات��ی ش��اخ��دا خ���ۆی لە‬

‫كوردستان (یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‌و‬

‫دی���اردەك���ان���ی ش����ەری ن��اوخ��ۆی��ی ل��ەگ��ەڵ‬

‫پارتی دیموكراتی كوردستان) بە هۆی بوونی‬

‫براكوردەكانیدا پاراست‪ ،‬کە ئەمەش بووە‬

‫دانووستان لەگەڵ رژێمی بەعسدا بەشداری‬

‫هۆی پێدانی رەسەنایەتی بەم بزووتنەوەیە‪.‬‬

‫ئەم كۆنگرەیەیان نەكرد‪ ،‬بەاڵم بزووتنەوەی‬

‫‪3‬ـ���ـ ت��اك��ە ه��ێ��زی س��ی��اس��ی ك����ورد ب���ووه‌‪،‬‬

‫ئیسالمی لە سۆنگەی دڵسۆزی بۆ خاك‌و‬

‫ک��ە ب���ەش���داری ل��ە ب����ەرەی ك��وردس��ت��ان��ی‌و‬

‫نیشتمان بەشداری ئەو كۆنگرەیەی كردوو‬

‫دانوستانەكانی ساڵی ‪1991‬ی نەكرد لەگەڵ‬

‫ب��ۆ ی��ەك��ەم ج��ار ل��ە الی��ەن (ئیحسان عه‌لی‬

‫رژێ��م��ی ب��ەع��س��دا‪ ،‬چ��ون��ك��ە ب����ڕوای واب���وو‬

‫عه‌بدولعه‌زیز)‬

‫پەیوەندییەكانی‬

‫دانوستان لەگەڵ رژێمدا هیچ ئەنجامێكی نییە‪.‬‬

‫دەرەوەی بزووتنەوەی ئیسالمییەوە باسی‬

‫‪4‬ــ كودەتایەكی مەزنی لە نەریتی سیاسی‬

‫لە مافی پێدانی فیدراڵیەت كرا بۆ كوردستان‬

‫ج��اران��ی رەوت��ی ئیسالمی ك��رد ئەویش بە‬

‫لە كۆنگرەیەكی نێودەوڵەتیدا‪ .‬دواتر لە ‪16‬ــ‬

‫ج��اڕدان��ی كوردستانیانەی رێكخستنی‪ ،‬کە‬

‫‪9‬ــ حوزەیرانی ساڵی ‪ 1992‬كۆنگرەی ڤیەننا‬

‫پێشتر هەر عێراقیانەبوو بۆیە‪ ،‬كە بزووتنەوە‬

‫یەكێكی‌تر بوو لە‌و كۆنگرانەو هەنگاوانەی‬

‫بەرپرسی‬


‫‪91‬‬

‫ئۆپۆزسیۆنی عێراقی بۆ دانانی بەرنامەی‬

‫كۆنگرەی نیۆرك لە ساڵی ‪1999‬دا‪ ،‬کە لە‬

‫كاری هاوبەش لە دژی رژێمی بەعس‪ ،‬كە‬

‫سەرجەمیاندا جەختی ل��ە بەدەستهێنانی‬

‫دواتر لەمەر جیاوازی بیروڕاكان‌و ئاییندەی‬

‫مافەرەواكانی گەلی ك��وردو دام��ەزران��دن��ی‬

‫سیاسی عێراق‌و چۆنیەتی چارەسەركردنی‬

‫كیانێكی س��ەرب��ەخ��ۆ ب��ۆ ك��وردس��ت��ان‪ ،‬كە‬

‫ك��ێ��ش��ەی ن���ەت���ەوەی ك���ورد ل��ە ع��ێ��راق‪ ،‬كە‬

‫دەتوانرێت ئەمانە وەك هەوڵی بزووتنەوەی‬

‫نوێنەری بزووتنەوە (م‪ .‬عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز)‬

‫ئیسالمی بۆ بەهێزكردنی پێگەی نیشتمان‬

‫وت���اری ك���وردی خ��وێ��ن��دەوە ب��ە هاوبەشی‬

‫دابنرێت‪.‬‬

‫لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانیی‌و پارتی دیموكراتی‬

‫‪6‬ــ بزووتنەوەی ئیسالمی‌و هەڵبژاردنەكانی‬

‫كوردستان داوای مافی چارەی خۆنوسین‌و‬

‫ساڵی ‪1992‬و بەشداریكردنی لە دەسەاڵتدا‪.‬‬

‫سیستمی فیدراڵیان ك��رد ب��ۆ ك��وردس��ت��ان‪،‬‬

‫ل��ە دوای ئ���ەوەی ساڵی ‪1991‬دا هەرێمی‬

‫ك��ە ئ��ەم��ەش ب���ووە ه��ۆی ت��ووڕەی��ی الیەنە‬

‫كوردستان ئیدارەی حكومەتی عێراقی تێدا‬

‫ع��ەرەب��ە شۆڤێنیەكان‌و ناكۆكی‌و ناجۆری‬

‫نەما وە پاشان رووبەڕووی شكستخواردنی‬

‫ك��ەوت��ە ن��ێ��وان الی��ەن��ە ب��ەش��دارب��ووەك��ان��ەوە‪،‬‬

‫دانوستانەكان‌و ئابڵوقەی ئ��اب��ووری بووە‬

‫ب���ەاڵم ئ��ەم كۆنگرەیە ب���ووە ه��ۆی ئ��ەوەی‬

‫هۆی ئەوەی دەسەاڵتی سیاسی كوردستان‬

‫نەتەوەیەكگرتووەكان قایل بكەن‪ ،‬كە بڕیارێك‬

‫بیر لە دروستكردنی ئیدارەیەكی سیسماتیكی‬

‫ی ترسناك لە‬ ‫دەربكات‪ ،‬كە بەكارهێنانی چەك ‌‬

‫بكاتەوە‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش لە ب��ەرواری‬

‫الیەن رژێمی بەعسەوە دژ بە گەالنی عێراق‬

‫‪1992/5/19‬دا ه��ەڵ��ب��ژاردن ئ��ەن��ج��ام درا‪،‬‬

‫قەدەغەبكات‪ ،‬كە هەر لە پەراوێزی كۆنگرەكەدا‬

‫ب���زووت���ن���ەوەی ئ��ی��س�لام��ی ب���ەش���داری ئ��ەو‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی‬

‫هەڵبژاردنەی كردوو پلەی سێیەم‌و رێژەی‬

‫پێشەنگایەتی ف��ۆت��ۆگ��راف��ی‌و بەڵگەنامەیی‬

‫‪ %05 .5‬ب��ە دەس���ت ه��ێ��ن��ا‪ .‬ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫كردەوە بۆ تاوانەكانی كیمیاباران‌و ئەنفال‪،‬‬

‫رزگ��اری��خ��وازی گ��ەل��ی ك��وردی��ش��ی ه��ەب��وو‪،‬‬

‫كە لە الی��ەن رژێمی بەعسەوە دەره��ەق بە‬

‫كە م‪ .‬عوسمان عه‌بدولعه‌زیز ب��وو‪ ،‬دوات��ر‬

‫گ��ەل��ی ك���ورد ك���راب���وون‪ ،‬ك��ە ب���ووە م��ای��ەی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی لە پێناو پاراستنی‬

‫راكێشانی سەرنجی رێكخراوە بیانییەكان‌و‬

‫ئاشتی‌و ئارامی‌و سەقامگیری كوردستان‬

‫الیەنە نێودەوڵەتییەكان‪ ،‬كە هەست‌و سۆزیان‬

‫بەشداری لە پێكهێنانی كابینەی حكومەتی‬

‫بەرانبەر بە گەلی كورد بجوڵێت هەروەها‬

‫هەرێم كرد بە وەزیری كشتوكاڵ‪ ،‬وەزیرێكی‬

‫بەشداری كردن لە كۆنگرەی سه‌الحه‌دین‌و‬

‫هەرێم دواتریش لە ساڵی ‪1997‬دا بەشداری‬

‫(‪)60‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫ل��ەو حكومەتدا ك��رد‪ ،‬كە یەكێتی نیشتمانی‬

‫نەتەوەیی‌و مەزڵومی پارتی كرێكاران لەو‬

‫كوردستان دروستی كرد بە وەزی��ری داد‪،‬‬

‫ك��ات��ەدا ب��زووت��ن��ەوە ب��ە رەت��ك��ردن��ەوەی ئەو‬

‫ئ��ەوق��اف‪ .‬دوات���ر ئ��ەم دی����اردەی ب��ەش��داری‬

‫ش��ەڕەوە زیانی م��اددی‌و پشتگیری ئیقلیمی‬

‫كردنەی بزووتنەوەیەكی ئیسالمی جیهادی‪،‬‬

‫دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی وەك���و ت��ورك��ی��ای ل��ەدەس��ت دا‪،‬‬

‫لە حكومەتێكی سكیۆالردا بووە دیاردەیەكی‬

‫ك��ە ل��ە ب��ەران��ب��ەردا راس��ت��ەوخ��ۆ نوسینگەی‬

‫دەگمەنی ئ��ەم س��ەردەم��ە‪ ،‬چونكە زۆرب��ەی‬

‫پەیوەندییەكانی ئ��ەن��ق��ەرەی ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫ب���زووت���ن���ەوە ج��ی��ه��ادی��ی��ەك��ان ب���ڕوای���ان بە‬

‫داخست‌و شێوازی كاركردنی لە گەڵدا گۆڕی‪،‬‬

‫بەشداریكردن لە‌و حكومەتانەدا نییە‪ ،‬بەاڵم‬

‫بەاڵم لە بەرانبەردا بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی لە پێناو گێرانەوەی‬

‫هەڵوێستێكی نیشتمانی تۆماركرد‪.‬‬

‫(‪)62‬‬

‫ئاشتی‌و ئارامی‌و كۆتایی هێنان بە شەری‬ ‫ناوخۆو پێشكەوتنی كوردستان‌و بەدیهێنانی‬

‫دەرئەنجام‬

‫ئامانجە نەتەوەییەكانی گەلی كورد بەشداری‬

‫لە میانەی ئەم توێژینەوەیە‪ ،‬کە دەرب��ارەی‬

‫حكومەتی كرد‪.‬‬

‫(‪)61‬‬

‫چ��ەم��ك��ی ن��ی��ش��ت��م��ان ل���ە ب��ی��ری رام���ی���اری‬

‫‪7‬ــ لە هەڵوێستێكی‌تری نەتەوەیی بزووتنەوەی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمیدا ئەنجامم دا چەندین‬

‫ئیسالمیدا لە دوای ئەوەی حكومەتی هەرێم‬

‫دەرئەنجاممان بۆ دەردەكەوێت‪:‬‬

‫وەك یەكەم هەنگاوی ش��ەری دژی پارتی‬

‫ی���ەك���ەم‪ :‬زاراوەی ئ��ی��س�لام��ی س��ی��اس��ی لە‬

‫كرێكارانی ك��وردس��ت��ان (‪ )PKK‬راگەیاند‬

‫دەرەوەی ك��وردس��ت��ان س���ەری ه��ەڵ��داوەو‬

‫بە هاوكاری راستەوخۆی سوپای توركیا‬

‫دوات���ر گ��واس��ت��راوەت��ەوە ب��ۆ ك��وردس��ت��ان لە‬

‫هەوڵێكی زۆر لەگەڵ ئەویش درا تا لە دار‬

‫رێگای رێكخراوی ئیخوان موسلمینەوە‪ ،‬كە‬

‫گەنمەكە بخوات‌و بەشداری لەو شەڕە بكات‬

‫لە پەنجاكانی سەدەی راب��ردوودا لە رێگای‬

‫ل��ە ب��ەران��ب��ەردا دەستكەوتی م���اددی زۆرو‬

‫زانایانی ئایینی شاری هەڵەبجەوە گەشەی‬

‫پشتیوانی ئیقلیمی‌و دەول��ی پێدەبەخشرێت‪،‬‬

‫سەند‪.‬‬

‫ب��ەاڵم ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی مەبدەئییەت‬

‫دووەم‪ :‬الی���ەن���ی ئ��ی��س�لام��ی س��ی��اس��ی لە‬

‫بەشداری كردنی لەم شەڕەدا رەت كردەوە‬

‫كوردستاندا لە پەنجاكانی سەدەی رابردوودا‬

‫هەرچەندە لە رووی بیروباوەڕیەوە پەكەكە‬

‫سەری هەڵداو پاشان بە دی��اری ك��راوی لە‬

‫رێ��ك��خ��راوێ��ك��ی چ��ەپ��ی ن��زی��ك ل���ە ف��ك��رەی‬

‫هەشتاكاندا گەشەی سەند‪ ،‬زۆربەی بونیادی‬

‫سۆسیالیستی بوو‪ ،‬بەاڵم لەبەر هەڵوێستی‬

‫بیریان لە سەر بنەماو تیۆری پارتە سیاسییە‬


‫‪93‬‬

‫ئیسالمییەكانی ناوچەكە بووە‪.‬‬ ‫سێ یەم‪ :‬بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی وەك الیەنێكی‬ ‫ئیسالمی لە كوردستان یەكەم پارتی سیاسیی‬ ‫ئایینییە لە كوردستان‌و بە دایكی زۆربەی‬ ‫الیەنە سیاسییە ئیسالمییەكانی كوردستان‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬هەرچەندە لە پێش دامەزراندنی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمیدا چەند الیەنێكی‌تر لە‬ ‫ژێر ناوی ئیسالمدا كاریان ك��ردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچیان وەك پارتی سیاسی كوردستانی‬ ‫خەباتیان نەكردووە‪ ،‬بەڵكو لە چوارچێوەی‬ ‫رێكخستنێكی گەورەتر لە خۆیان وەك لقێكی‬ ‫ئ��ی��خ��وان موسلمین ك���اری رێكخراوەییان‬ ‫ئەنجام داوە‪ ،‬بەاڵم بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی‬ ‫ه��ەردوو چەمكی (ئیسالمی‪ ،‬كوردستانی)‬ ‫ئاوێتەی یەكتر كرد لە پێناو خزمەت كردن‬ ‫بە نیشتماندا‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬چەمكی نیشتمان لە بیری رامیاری‬

‫‪3‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.239‬‬ ‫‪4‬ـ���ـ دی�����دارى ت���وێ���ژەر ل��ەگ��ەل ع��ی��رف��ان عه‌لی‬ ‫ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬راب���ەری گشتی ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬هەولێر‪29 ،‬ی ‪11‬ی ‪.2012‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ چ��ەن��د لیكۆڵینەوەیەك دەرب�����ارەی بزافی‬ ‫هاوچەرخی ك��ورد‪ ،‬ن‪ :‬د‪ .‬عوسمان عه‌لی‪ ،‬و‪:‬‬ ‫كامەران جه‌مال بابان زادە‪ ،‬سلێمانی‪،2011 ،‬‬ ‫ل‪.314‬‬ ‫‪6‬ـ���ـ ع��ی��رف��ان ع��ه‌ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬ ‫چاوپێكەوتنی پیشوو‪.‬‬ ‫‪7‬ــ رەوت��ی ئیسالمی لە باشووری كوردستان‪،‬‬ ‫ئیدریس سیوەیلی‪ ،‬چ‪ ،2‬سلێمانی‪ ،2009 ،‬ل‪.23‬‬ ‫‪8‬ـ���ـ ع��ی��رف��ان ع��ه‌ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬ ‫چاوپێكەوتنی پیشوو‪.‬‬ ‫‪9‬ـ��ـ مستقبل الحركة االسالمیة في كوردستان‬ ‫ال��ع��راق‪ ،‬د‪ .‬محمد سید ن��وری بازیانی‪ ،‬اربیل‪،‬‬ ‫‪ ،2009‬ص‪.71‬‬ ‫‪10‬ــ تأریخ جماعة اإلخ��وان‪ ،‬محسن عبدالحمید‪،‬‬

‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمیدا چەمكێكی پیرۆزە‪،‬‬

‫ط‪ ،2‬البغداد‪ ،‬بدون دار النشر‪ ،2005 ،‬ص‪.286‬‬

‫بەاڵم سەرباری ئەو دیوە باشانە بزووتنه‌و ‌ه‬

‫‪11‬ــ میژووی رابوونی ئیسالمی‪ ،‬وەرگیراوە لە‪:‬‬

‫لە هەندێک ئاستی جیاجیاو قۆناغی مێژووی‬

‫شوان محه‌مه‌د‪ ،‬گۆڤاری جەماوەر‪ ،‬ژ ‪42‬ــ ‪22‬ی‬

‫ج��ی��اوازدا نەیتوانیوە وەك هێزێكی ت��ەواو‬ ‫نیشتمانی مامەڵە بكات‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪1‬ــ بنەماو پەرەسەندنی جواڵنەوەی نەتەوەیی‬ ‫ك���ورد‪ ،‬ن‪ :‬د‪ .‬وەدی���ع ج��ووەی��د‪ ،‬و‪ :‬د‪ .‬یاسین‬ ‫سه‌ردەشتی‪ ،‬چ‪ ،2008 ،1‬ل‪.227‬‬ ‫‪2‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.237‬‬

‫‪ ،1995 9‬ل‪.63‬‬ ‫‪12‬ـ��ـ ئیدریس سیوەیلی‪ ،‬ه��ەم��ان س��ەرچ��اوەى‬ ‫پیشوو‪ ،‬ل‪.59‬‬ ‫‪13‬ــ نقال عن‪ :‬د‪ .‬محمد سید نوری بازیانی‪ ،‬مصدر‬ ‫سابق‪ ،‬ص‪.73‬‬ ‫‪14‬ــ د‪ .‬محمد سید نوری بازیانی‪ ،‬مصدر سابق‪،‬‬ ‫ص‪.91‬‬ ‫‪15‬ـ��ـ پوختەی ی��ادەوەری��ی��ەك��ان��م‪ ،‬ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫راپ��ەری��ن ل��ە س��ەره��ەڵ��دان ت��ا تێكشكان‪ ،‬هیوا‬

‫كردە دروشمی خۆیان سورە نساء ئایەتی ‪.75‬‬

‫محه‌مه‌د‪ ،‬سلێمانی‪ ،2001 ،‬ل‪.16‬‬

‫‪24‬ــ د‪ .‬محمد سید نوری بازیانی‪ ،‬مصدر سابق‪،‬‬

‫‪16‬ـ���ـ دی����داری ت��وێ��ژەر ل��ەگ��ەل م��ح��ه‌م��ه‌د عه‌لی‬

‫ص‪.97‬‬

‫عه‌بدولعه‌زیز بەرپرسی مەكتەبی راگەیاندنی‬

‫‪25‬ــ سه‌الم عه‌بدولكه‌ریم‪ ،‬سەرچاوەى پیشوو‪،‬‬

‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ى ئیسالمی‪ ،‬سلێمانی‪21 ،‬ی ‪3‬ی‬

‫ل‪.302‬‬

‫‪.2013‬‬

‫‪26‬ـ����ـ ع��ی��رف��ان ع��ه‌ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬

‫‪17‬ــ هەمان دیدار‪.‬‬

‫چاوپێكەوتنی تایبەت‪.‬‬

‫‪18‬ـ��ـ گوتاری ئیسالمی‌و گرفتی ئۆپۆزسیۆنی‬

‫‪27‬ـ���ـ تەمەنیك ل��ە خ��زم��ەت ب��زاف��ی ئیسالمیدا‪،‬‬

‫سیاسی‪ ،‬س��ه‌الم عه‌بدولكه‌ریم‪ ،‬چ ‪ ،1‬سلێمانی‪،‬‬

‫عه‌بدولاڵ م��ەال ئه‌حمه‌د‪ ،‬مامۆستا م��ەال عه‌لی‬

‫‪ ،2009‬ل‪.306‬‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‪ ،‬چ‪ ،2008 ،1‬سلێمانی‪.62 ،‬‬

‫‪19‬ـ����ـ ك���اروان���ی رێ‪ ،‬ب��ڵ�اوك����راوەی ن��اوخ��ۆی‬

‫‪28‬ـ����ـ ع��ی��رف��ان ع��ه‌ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬

‫رێكخستنەكانی بزووتنەوەی ئیسالمی‪ ،‬بێ ژمارە‬

‫چاوپێكەوتنی تایبەت‪.‬‬

‫ساڵی‪.1999‬‬

‫‪29‬ــ پەنجەكان یەكتری دەشكینن‪ ،‬نەوشیروان‬

‫‪20‬ـ��ـ ئیدریس سیوەیلی‪ ،‬س��ەرچ��اوەى پیشوو‪،‬‬

‫مستەفا ئەمین‪ ،‬سلێمانی‪ ،1997 ،‬ل‪.202‬‬

‫ل‪.213‬‬

‫‪30‬ـ����ـ م��ح��ه‌م��ه‌د ع��ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬

‫‪21‬ــ باڵوكراوەی كاروانی رێ‪ ،‬هەمان سەرچاوەى‬

‫چاوپێكەوتنی تایبەت‪.‬‬

‫پیشوو‪ ،‬ل‪.29‬‬

‫‪31‬ــ نەوشیروان مستەفا هەمان سەرچاوە ل‪.262‬‬

‫*ل���ەوان���ە ش��ی��خ م��ح��ه‌م��ه‌د ب��ەرزن��ج��ی‪ ،‬ئەحمەد‬

‫‪32‬ــ نشأة وتطور الجمعیات واألحزاب والتیارات‬

‫عه‌بدولاڵ دەالك‪ ،‬حه‌سه‌ن حه‌مە خالید‪ ،‬كامیل‬

‫السیاسیة الكردیة في العراق‪ ،‬اركان حمە امین‪،‬‬

‫حاجی عه‌لی‪ ،‬مەال عه‌لی بیارە‪ ،‬مەال محه‌مه‌د كونە‬

‫ط‪ ،1‬البغداد‪ ،2009 ،‬ص‪.139‬‬

‫فولسی‪ ،‬مەال محه‌مه‌د خورماڵی‪ ،‬عه‌بدولره‌حمان‬

‫‪33‬ــ الحركة االسالمیة الكردیة في عیراق‪ ،‬مجلة‬

‫نەورسی‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫النور‪ ،‬العدد ‪ ،105‬شباط ‪.2000‬‬

‫‪22‬ــ رابوونی ئیسالمی لە كوردستان‪ ،‬محه‌مه‌د‬

‫‪34‬ــ د‪ .‬محمد سید نوری بارزانی‪ ،‬مصدر سابق‪،‬‬

‫رەزا‪ ،‬رۆژنامەی كۆمەڵ‪ ،‬ژمارە ‪ ،540‬شەممە ‪7‬ی‬

‫ص‪.102‬‬

‫‪6‬ی ‪.2002‬‬

‫‪35‬ــ بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە‪ :‬محمد سید نوری‬

‫‪23‬ــ ئایەتی قورئانی پیرۆز (وما لكم ال تقاتلون‬

‫بازیانی‪ ،‬مصدر سابق‪ ،‬ص‪.103‬‬

‫فی سبیل الله والمستضعفین من الرجال والنساء‬

‫‪36‬ــ لە هەناوى ئیخوانەوە بۆ چەخماخەى چەك‪،‬‬

‫وال��ول��دان الذین یقولون ربنا أخرجنا من هذه‬

‫ئیدریس سیوەیلی‪ ،‬چ‪ ،1‬سلێمانی‪ ،2009 ،‬ل‪.38‬‬

‫القریة الظالم أهلها واجعل لنا من لدنك نصیرا)‬

‫* ئه‌حمه‌د كاكە مه‌حموود لە ساڵی ‪1950‬دا‬


‫‪95‬‬

‫ل��ە ه��ەورام��ان ل��ەدای��ك��ب��ووە ل��ە س��اڵ��ی ‪1969‬دا‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‪ ،‬هەمان چاوپێكەوتنی پیشوو‪.‬‬

‫ئیجازەی مەالیەتی وەرگرتووە‪ .‬لە ساڵی ‪1971‬دا‬

‫‪46‬ــ بۆ زانیارى زیاتر‌و وردەكارى جۆراوجۆر‬

‫پەیمانگای خویندنی ئیسالمی ت��ەواوك��ردووە‪.‬‬

‫بڕوانە مه‌سعود عه‌بدولخالق‪ ،‬هەمان سەرچاوەى‬

‫یەكێكە لە دامەزرێنەرانی بزووتنەوه‌ی ئیسالمی‪،‬‬

‫پیشوو‪ ،‬هەروەها چاوپێكەوتنی توێژەر لەگەڵ‬

‫لە ساڵی ‪1978‬دا بۆتە ئەندامی مەكتەبی سیاسی‪.‬‬

‫عیرفان عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز‪ ،‬هەولێر‪23 ،‬ی ‪12‬ی‬

‫چ��ەن��دی��ن ب��ەره��ەم��ی چ��اپ��ك��راوی ه��ەی��ە ل��ەوان��ە‪:‬‬

‫‪.2012‬‬

‫خوا لە روانگەی زانیارییەوە‪ ،‬خواپەرستی لە‬

‫‪47‬ـ���ـ پ���ەی���ڕەوی ن��اوخ��ۆی ك��ۆم��ەڵ��ی ئیسالمی‬

‫ئیسالمدا‪ ،‬سەربەستی لە ئیسالمدا‪ ،‬ئاشتی لە‬

‫پەسەندكراوی كۆنگرە‪ ،‬ساڵی‪ ،2010‬م��اددەى‪،3‬‬

‫ئیسالمدا‪ ،‬سیاسەت لە ئیسالمدا‪ ..‬هتد‪ .‬لە ‪25‬ی‬

‫ل‪.24‬‬

‫‪1‬ی ‪ 2007‬كۆچی دوایی كردووە‪ .‬وەرگیراوە لە‪:‬‬

‫‪48‬ـ��ـ تیرۆریسم وەك بیناكردنی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬

‫ئه‌حمه‌د كاكە مه‌حمود‪ ،‬رامیارى لە ئیسالمدا‪ ،‬چ‪،1‬‬

‫ع��ادل ب��اخ��ەوان‪ ،‬چ‪ ،1‬دەزگ���ای چ��اپ‌و پەخشی‬

‫سلێمانی‪.2009 ،‬‬

‫سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪ ،2007 ،‬ل‪.260‬‬

‫‪37‬ــ بزافی ئیسالمی جیهادی لە كوردستان‪ ،‬عه‌لی‬

‫‪49‬ــ مەوسوعەی پارتە سیاسییەكانی كوردستان‌و‬

‫حاجی زەڵمی‪ ،‬سلێمانی‪ ،2012 ،‬ل‪.126‬‬

‫عێراق‪ ،‬حەسەن بارام‪ ،‬سلێمانی‪ ،2012 ،‬ل‪.409‬‬

‫‪38‬ــ سه‌الم عه‌بدولكه‌ریم‪ ،‬هەمان سەرچاوەى‬

‫‪50‬ــ بەرنامەو پەیڕەوی ناوخۆی بزووتنەوەی‬

‫پیشوو‪ ،‬ل‪.311‬‬

‫ئیسالمی پەسەندكراوی كۆنگرەی دەیەم‪،2012 ،‬‬

‫‪39‬ــ القواعد األساسیة في األسالم‪ ،‬امین پیرداود‬

‫مادەی ‪ ،13‬ل ‪.23‬‬

‫خۆشناو‪ ،‬مركز زادە للصحافة والنشر‪ ،‬اربیل‪،‬‬

‫‪51‬ـ����ـ ع��ی��رف��ان ع��ه‌ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬

‫‪ ،1995‬ل‪.7‬‬

‫چاوپێكەوتنی پیشوو‪.‬‬

‫‪40‬ــ سه‌الم عه‌بدولكه‌ریم‪ ،‬هەمان سەرچاوەى‬

‫‪52‬ــ بەرنامەو پەیڕەوی ناوخۆی بزووتنەوەی‬

‫پیشوو‪ ،‬ل‪.309‬‬

‫ئیسالمی لە كوردستان‪ ،‬عێراق پەسەندكراوی‬

‫‪41‬ـ��ـ بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە‪ ،‬هیوا محه‌مه‌د‪،‬‬

‫كۆنگرەی ‪ ،2012 ،10‬ل‪.14‬‬

‫هەمان سەرچاوەى پیشوو‪ ،‬ل‪.52‬‬

‫‪53‬ــ سوودم لە بەرنامەو پەیڕەوی ناوخۆی هەر‬

‫‪42‬ــ هیوا محه‌مه‌د‪ ،‬هەمان سەرچاوەی پیشوو‪.‬‬

‫سێ الیەنی‪ :‬ئیسالمی یەكگرتوو پەسەندكراوی‬

‫‪43‬ــ یەكگرتووی ئیسالمی لە كوردستان‪ ،‬هادی‬

‫ك��ۆن��گ��رە س��اڵ��ی ‪ ،2011‬ك��ۆم��ەڵ��ی ئیسالمی‬

‫عه‌لی‪ ،‬چ‪ ،1‬سلێمانی‪ ،2004 ،‬ل‪.15‬‬

‫پەسەندكراوی كۆنگرە ساڵی ‪ ،2010‬بزووتنەوەی‬

‫‪44‬ــ ناسنامەى حیزبە سیاسییەكانی كوردستان‪،‬‬

‫ئیسالمی پەسەندكراوی كۆنگرەی ‪ 10‬ساڵی‬

‫مەسعود عه‌بدولخالق‪ ،‬چ‪ ،1‬هەولێر‪ ،2012 ،‬ل‪.350‬‬

‫‪ 2012‬وەرگرتووە‪.‬‬

‫‪45‬ــ چاوپێكەوتنی توێژەر لەگەل محه‌مه‌د عه‌لی‬

‫‪54‬ــ پەیڕەوی ناوخۆی بزووتنه‌وه‌ى ئیسالمی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫پەسەندكراوى كۆنگرەى دەیەم‪ ،‬ل‪.14‬‬ ‫‪55‬ــ عه‌بدولاڵ مەال ئه‌حمه‌د‪ ،‬هەمان سەرچاوەى‬ ‫پیشوو‪ ،‬ل‪.22‬‬ ‫‪56‬ـ����ـ ع��ی��رف��ان ع��ه‌ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬ ‫چاوپێكەوتنی پیشوو‪.‬‬ ‫‪57‬ـ��ـ گوتاری ئیسالمی‌و گرفتی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫سیاسی‪ ،‬سه‌الم عه‌بدولكه‌ریم‪ ،‬چ‪ ،2009 ،1‬ل‪.149‬‬ ‫‪58‬ـ���ـ ل��ە كتێبی گ���وت���اری ئ��ی��س�لام��ی‌و گرفتی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سیاسی باڵوكراوەتەوە‪ ،‬دیداری‬ ‫دك���ت���ۆر ع����ادل ب����اخ����ەوان‪ ،‬س���ازدان���ی س���ه‌الم‬ ‫عه‌بدولكه‌ریم‪ ،‬چ‪ ،1‬سلێمانی‪ ،2009 ،‬ل‪.169‬‬ ‫‪59‬ـ��ـ بەڵگەنامەی دام��ەزران��دن��ی ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫ئیسالمی ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق‪24 ،‬ی ‪5‬ی‬ ‫‪ ،1987‬ئەرشیفی مەكتەبی سیاسیی بزووتنەوەی‬ ‫ئیسالمی‪.‬‬ ‫‪60‬ــ حه‌سه‌ن بارام‪ ،‬هەمان سەرچاوەى پیشوو‪،‬‬ ‫ل‪.318‬‬ ‫‪61‬ــ چاوپێكەوتنی ئیحسان عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز‪،‬‬ ‫بەرپرسی پەیوەندییەكانی بزووتنه‌وه‌ى ئیسالمی‪،‬‬ ‫باڵوكراوەتەوە لە گۆڤارى لڤین‪ ،‬ژمارە ‪1 ،231‬ی‬ ‫‪5‬ی ‪ ،2013‬ل‪.89‬‬ ‫‪62‬ــ مه‌سعود عه‌بدولخالق‪ ،‬هەمان سەرچاوەى‬ ‫پیشوو‪ ،‬ل‪.358‬‬


‫‪97‬‬

‫ئیسالمی كۆمه‌اڵیه‌تیی له‌ توركیا‬ ‫فه‌تحولاڵ گویله‌ن به‌ نموونه‌‬

‫نووسینی‪ :‬ئه‌فراح ناثر جاسم‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌ عه‌ره‌بییه‌وه‌)‪ :‬به‌رزانی مه‌ال ته‌ها‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫پێشه‌كی‬

‫هه‌ر یه‌ك له‌م دوو که‌سایه‌تییه رێگا‌یه‌كی‬

‫ته‌وژم ‌ه ئیسالمییه‌كان ل ‌ه توركیا ده‌كرێن‬

‫تایبه‌ت به خ��ۆی بۆ گه‌یشتن ب ‌ه ئامانجی‬

‫ب�� ‌ه دوو ب��ه‌ش��ه‌وه‌‪ :‬به‌شی ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬ته‌وژمی‬

‫خۆی هه‌ڵبژاردووه‪.‬‬

‫ئیسالمیی سیاسییه‪ ،‬که ئه‌و پارت ‌ه سیاسییان ‌ه‬

‫نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان ل ‌ه سیاسه‌تدا له نێو‬

‫ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌رنامه‌کانیان ئه‌وانه‌ن‪ ،‬که‬

‫ئه‌و پارتانه‌دا رێچكه‌ی خۆی گرتووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫(نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌کان) وه‌ک سیاسه‌توانی‬

‫ی ل ‌ه‬ ‫بۆ خ��ۆی‪ ،‬بۆ گه‌یشتن ب ‌ه ئامانجه‌كان ‌‬

‫ئیسالمیی به‌ناوبانگ گرتوونیه‌تییه به‌ر‪ .‬به‌شی‬

‫پێناو دامه‌زراندنی ده‌سه‌اڵتێكی ئیسالمیدا‪،‬‬

‫دووه‌م‪ :‬ته‌وژمی ئیسالمیی كۆمه‌اڵیه‌تییه‪،‬‬

‫دایمه‌زراندوون‪.‬‬

‫که ئه‌و رێباز ‌ه سۆفییان ‌ه ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬

‫هه‌رچی فه‌تحولاڵ گویله‌ن‌ ‌ه رێچكه‌‌و رێبازی‬

‫كۆمه‌ڵگای توركیادا به‌رباڵون‪ ،‬ک ‌ه دیارترینیان‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تیی گرتۆته‌به‌ر‪ .‬به رێگایه‌کی جیاواز‬

‫رێبازی نه‌قشبه‌ندی‌و تیجانی‌و نورسییه‌كانه‪.‬‬

‫له قاعیده‌ی جه‌ماوه‌رییه‌و ‌ه ده‌ستی پێکردووه‪،‬‬

‫رێبازی سه‌عید نورسی چه‌ندین گروپی لێ‬

‫تا گه‌یشتۆته به‌رزترین ئاستی سیاسی‌‪.‬‬

‫بۆته‌وه‌و رۆڵی گرنگی ل ‌ه سه‌رخستنی ئاستی‬ ‫پ���ه‌روه‌رده‌ی���ی‌و فه‌رهه‌نگیی ل�� ‌ه كۆمه‌ڵگای‬

‫هه‌لومه‌رجی سه‌ره‌تای پێگه‌یشتنی فه‌تحولاڵ‬

‫توركیادا گ��ێ��ڕاوه‪ .‬نورسی ل ‌ه پ��اش كۆچی‬

‫گویله‌ن‬

‫داوی���ی‌ رێ��ب��ازی ج��وواڵن��ه‌وه‌ك��ه‌ی چه‌ندین‬

‫ف��ه‌ت��ح��ول�ڵا گ��وی��ل��ه‌ن ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1938‬دا ل ‌ه‬

‫گروپی لێ ب��ۆت��ه‌وه‪ .‬گروپه‌كه‌ی (فه‌تحولاڵ‬

‫گوندێكی گچكه‌ی ئ��ه‌ن��ادۆڵ‪ ،‬ک��ه ب�� ‌ه ن��اوی‬

‫گویله‌ن) دیاترینی ئ��ه‌و گروپانه‌‌ن‪ ،‬که من‬

‫گوندی (كسرۆچك)ه‪ ،‬له‌دایکبووه‪ .‬کسرۆچک‬

‫لێره‌دا کردوومه‌ به‌ بابه‌تی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌‪.‬‬

‫یه‌كێك ‌ه ل ‌ه گونده‌كانی قه‌زای حه‌سه‌ن ته‌لعه‌ ‌و‬

‫فه‌تحولاڵ گویله‌ن ب ‌ه كه‌سایه‌تیی دووه‌می نێو‬

‫سه‌ر ب ‌ه پارێزگای (ئ��ه‌رزڕۆم)‌ه‌‪ .‬گویله‌ن ل ‌ه‬

‫رێبازی جوواڵنه‌وه‌ی نورسی ده‌ژمێردرێت‪.‬‬

‫ماڵێكدا چاوی ب ‌ه دنیادا هه‌ڵهێناوه‌‪ ،‬ک ‌ه ئاوه‌دان‬

‫له تورکیادا ئه‌گه‌ر ناوی جوواڵنه‌‌ی ئیسالمی‬

‫بوو ‌ه ب ‌ه زانست‌و زانایان‪ .‬رامز ئه‌فه‌ندی‪ ،‬که‬

‫بهێنرێت‪ ،‬ئ��ه‌وا یه‌كه‌م ج��وواڵن��ه‌و ‌ه ئ��ه‌وه‌ی‬

‫بابی بووه‪ ،‬ل ‌ه باپیرییه‌و ‌ه زانست‌و ئه‌ده‌بی‬

‫نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان‌ه‪ ،‬که له‌گه‌ڵیدا ده‌بێت‬

‫بۆ م��اوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه‌و م��اڵ��ه‌دا گویله‌ن ل ‌ه‬

‫ناوی فه‌تحولاڵ گویله‌ن‌یش بهێنرێت‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬

‫ت��ه‌م��ه‌ن��ی ه��ه‌ش��ت س��اڵ��ی��دا ق��ورئ��ان��ی ل��ه‌ب��ه‌ر‬

‫ه��ه‌ردوو ئ��ه‌م كه‌سایه‌تیی ‌ه ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬

‫(‪ )1‬له‌و ژینگ ‌ه لێو رێژ ‌ه ب ‌ه زانست‌و‬ ‫ك��ردووه‪‌ .‬‬

‫ته‌وژمی ئیسالمیدا ریزبه‌ند ك��راون‪ .‬به‌اڵم‬

‫زانیاری‪ ،‬گویله‌ن ل ‌ه سه‌ر ده‌ستی زانایان‌و‬


‫‪99‬‬

‫شێخاندا زانسته‌كانی وه‌رگرتووه‌‪ .‬یه‌کێک له‌و‬

‫ل ‌ه ساڵی ‪1966‬دا‪ ،‬گ��ه‌ڕاوه‌ت��ه‌و ‌ه بۆ شاری‬

‫ی سه‌ردانی بابی ئه‌ویان كردووه‌‪) ،‬‬ ‫که‌سانه‌ ‌‬

‫ئیزمیر‌و له‌وێدا ل ‌ه یه‌كێك ل ‌ه نێوه‌ند ‌ه فر ‌ه‬

‫شێخ عوسمانی به‌كتاش) بووه‌‪.‬‬

‫دینییه‌كاندا وان��ه‌ی گوتۆته‌وه‌‪ .‬ئه‌وجا له‌به‌ر‬

‫گویله‌ن ل ‌ه كن ئه‌م شێخه‌دا (نحو)و (بالغه)‌‌و‬

‫ئ��ه‌وه‌ی گوتاربێژێكی ب ‌ه سه‌لیقه‌‌و كاریگه‌ر‬

‫(فقه)‌و (إصول‌)و (عقائد‌)و (أد‌ب)ی خوێندووه‌‪.‬‬

‫بووه‌‪ ،‬بووه به‌ (واعیز)‪.‬‬

‫ل ‌ه بابیشیه‌و ‌ه فێری فارسی‌و عه‌ره‌بی بووه‌‪.‬‬

‫(‪)6‬‬

‫(‪)2‬‬

‫ل��� ‌ه س��اڵ��ی ‪1970‬دا ب��ۆت�� ‌ه ب���ه‌ڕێ���وه‌ب���ه‌ری‬

‫ل��� ‌ه س���ه‌ر‌وب���ه‌ن���دی خ��وێ��ن��دن��دا چ����اوی ب ‌ه‬

‫رێكخراوێكی س��ه‌ر ب ‌ه كۆمه‌ڵه‌ی ن��وور به‬

‫شوێنكه‌وتووانی كۆمه‌ڵه‌ی نوو ‌ر که‌وتووه‪،‬‬

‫‌ن���اوی (ی��ه‌ن��ی ئاسیا ‪ ،)Yeni Asya‬وات�� ‌ه‬

‫ک�� ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ر ده‌س��ت��ی (ب��دی��ع ال��زم��ان سعید‬

‫ئاسیای نوێ‪ ،‬که ئه‌م ناوه هه‌ر به‌ ناوی ئه‌و‬

‫نورسی)دا دامه‌زراوه‌و پێیان ئاشنا بووه‪.‬‬

‫(‪‌)3‬‬

‫گۆڤاره‌‌وه ب��ووه‪ ،‬ک ‌ه كۆمه‌ڵه‌ی نوور ده‌ری‬

‫فه‌تحولاڵ گویله‌ن ل ‌ه نێو قوتابیانی نووردا‬

‫كردووه‌‪.‬‬

‫په‌روه‌رد ‌ه بووه‌‪ .‬بۆ ماوه‌یه‌كی دوور‌و درێژ‬

‫ی هه‌مان ساڵدا كود‌تاچییه‌كان‬ ‫له ‪12‬ی ئادار ‌‬

‫له‌گه‌ڵیاندا ژی��اوه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر ب ‌ه‬

‫لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ كردووه‌‪ .‬ئه‌وجا ب ‌ه هۆی‬

‫نه‌وه‌ی دووه‌م ناوزه‌د کراوه‪ ،‬چونك ‌ه چاوی‬

‫جموجۆڵه‌كانی كۆمه‌ڵه‌ی نووره‌وه ل ‌ه ئیزمیر‪،‬‬

‫ب ‌ه خودی سه‌عید نورسی نه‌که‌وتووه‪ ،‬به‌اڵم‬

‫(سیفه‌تی واعیز)یان لێ سه‌ندۆته‌وه‪.‬‬

‫ی ب ‌ه‬ ‫ل ‌ه پ��اش كۆچی دوای��ی ئ��ه‌ ‌و په‌یوه‌ندی ‌‬

‫پ��اش��ان ل�� ‌ه ساڵی ‪1972‬دا گ��ه‌ڕاوه‌ت��ه‌و ‌ه بۆ‬

‫‌(‪)4‬‬

‫ئ��ه‌رزڕۆم‪ .‬له‌وێدا دووباره جموجۆڵی خۆی‬

‫هێندێك ل ‌ه الیه‌نگرانی گویله‌ن جوواڵنه‌وه‌كه‌ی‬

‫ده‌ستیپێكردۆته‌وه‌‪ .‬پاشتر ل ‌ه ساڵی ‪1973‬دا‬

‫ده‌گێڕنه‌و ‌ه بۆ ساڵی ‪ ،1957‬وات ‌ه پێش مردنی‬

‫گه‌ڕاوه‌ته‌و ‌ه بۆ ئیزمیر‌و ل ‌ه مزگه‌وتی (عالم‬

‫رێبازی جوواڵنه‌وه‌ی نورسی‌یه‌وه کردووه‪.‬‬

‫نورسی‪.‬‬

‫(‪‌)7‬‬

‫زاده‌) ب��ۆت�� ‌ه گ��وت��ارب��ێ��ژ‌‪ .‬ه��ه‌‌ر جومعه‌یه‌ك‬

‫(‪)5‬‬

‫گوتاری ‌دا‌وه‌و شانه‌كانی كۆمه‌ڵه‌ی نووری‬ ‫كاروانی بانگه‌واز‬

‫رێكخستووه‌‪ .‬ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪1974‬ــ ‪1976‬دا‬

‫گویله‌ن ل ‌ه شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی راب��ردوودا‬

‫ل ‌ه سه‌ر تا س��ه‌ری واڵت��دا ک��ۆڕی پێشكه‌ش‬

‫وه‌ك لێكده‌ره‌وه‌و شرۆڤه‌كاری په‌یامه‌كانی‬

‫ك��ردووه‌‌‪ .‬ب ‌ه شێوه‌یه‌كی به‌رفره‌وان كاسێت ‌ه‬

‫ن��وور ك��اری ك��ردووه‌‪ .‬به‌مه‌ش ره‌هه‌ندێكی‬

‫ده‌نگییه‌كانی ب�ڵاوب��ون��ه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه گ��وت��ار‌و‬

‫وه‌رگ�����رت�����ووه‌‪ ،‬ک���ه‌ ل���ه‌گ���ه‌ڵ ئ���ام���اده‌ی���ی‌و‬

‫ئامۆژگارییه‌كانی ل ‌ه خۆ گرتووه‌‌‪ .‬به‌مه‌ش‬

‫شایسته‌ییه‌كه‌یدا هاتۆته‌وه‌‪.‬‬

‫ناوبانگی گه‌وره‌ی په‌یداكردووه‌‪ .‬سه‌رباری‬

‫ل ‌ه پاش به‌جێگه‌یاندنی خزمه‌تی سه‌ربازی‬

‫ده‌ن��گ�� ‌ه ك��اری��گ��ه‌ر‌و ب��ه‌رزه‌ك��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ش‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫تایبه‌تمه‌ندیی گوتاره‌کانی ئه‌و بوون‪.‬‬

‫(‪‌)8‬‬

‫(‪)11‬‬

‫ه���ه‌ر ل���ه‌و س��ات��ه‌وه‌خ��ت��ه‌دا ج��ۆرێ��ك ل ‌ه‬

‫گ��وی��ل��ه‌ن ل���ه‌ ژێ���ر ك��اری��گ��ه‌ری��ی ش��ۆڕش��ی‬

‫په‌یوه‌ندیی نێوان گویله‌ن‌و پارتی رزگاریدا‬

‫ئیسالمیی ئێراندا ل ‌ه ‪19‬ی نیسانی ساڵی‬

‫دروس��ت��ب��ووه‌‪ .‬یه‌كێك ل�� ‌ه شوێنكه‌وتووانی‬

‫‪1980‬دا ده‌ستی ب ‌ه (حرك ‌ة ال��خ��روج)‪ ،‬واته‬

‫گویله‌ن ب ‌ه ناوی (سه‌بری قازی ئۆغلۆ) هه‌ستا‬

‫جوواڵنه‌وه‌ی ده‌رچوون کردووه‪ .‬ل ‌ه ئیزمیر‬

‫ب ‌ه باڵوكردنه‌وه‌ی كتێبه‌كه‌ی رێبه‌ری پارتی‬

‫داوای ك��ردوو ‌ه كتێب‌و گۆڤاره‌كان ب ‌ه سه‌ر‬

‫رزگاریی عه‌بدولقه‌دیم زه‌لوم (كیف هدمت‬

‫مامۆستا‌و قوتابیاندا داب���ه‌ش بكرێت‪ .‬ب ‌ه‬

‫الخالفة) ب ‌ه خۆڕایی به‌سه‌ر شوێنكه‌وتووانی‬

‫ئامانجی بایه‌خدان ب ‌ه رێبازی نورسی‪ ،‬ل ‌ه‬

‫ج��وواڵن��ه‌وه‌ی نوورسی‌و میللیی گوریش‌ی‬

‫زۆربه‌ی گوتاره‌كانیدا كۆمۆنیزمی كردووه‌ت ‌ه‬

‫سه‌ر ب ‌ه پارتی ره‌فاه‌ ده‌به‌خشرایه‌وه‌‪.‬‬

‫ئامانج‪.‬‬

‫(‪)9‬‬

‫(‪)12‬‬

‫گ��ۆڤ��اری سیزینتی‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1987‬‬

‫ل ‌ه پ��اش ك��وده‌ت��اك��ه‌ی ‪12‬ی ئه‌یلولی ساڵی‬

‫ی ب�� ‌ه مینبه‌ری‬ ‫ده‌ری����ك����ردوو ‌ه ك��ردووی��ه‌ت�� ‌‬

‫‪1980‬دا گویله‌ن ئیزمیری ب ‌ه جێهێشتووه‌‌و‬

‫ره‌واج�������دان ب��� ‌ه ب��ی��رو ب������اوه‌ڕ ‌ه ئ��ی��م��ان��ی‌و‬

‫رووی كردۆت ‌ه ئه‌رزڕۆم‌و راپۆرتی پزیشكی‬

‫فه‌لسه‌فییه‌كانی‪ ،‬هه‌روه‌ها رۆژنامه‌ی زه‌مان‪،‬‬

‫ناردووه‌‪ .‬گوای ‌ه نه‌خۆشه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه شوێنێكه‌و ‌ه‬

‫ک ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1986‬دا ده‌ری��ك��ردووه‌‌و چوار‬

‫بۆ شوێنێكی‌تر خۆی حه‌شارداوه‌‪ .‬پاشتر وه‌ك‬

‫سه‌د هه‌زار دانه‌ی لێ دابه‌شكراوه‪.‬‬

‫(موفتیی ئیزمیر) ده‌ستی له ‌كار كێشایه‌وه‌‌‪.‬‬

‫په‌یوه‌ندیی گویله‌ن به‌ سیاسه‌ته‌وه‌‬

‫ناوێكی خ���وازراوی توركی ل ‌ه كتێبه‌كانیدا‬

‫ه��ه‌ر ل��ه‌ ه��ه‌ش��ت��اك��ان��ه‌وه‌‌و ب��ه‌ دی��اری��ك��راوی‬

‫ش (گویله‌ن)ه‪ ،‬که به‬ ‫به‌كارهێناوه‪ ،‬که ئه‌وی ‌‬

‫ل��ه‌ پ���اش ئ����ه‌وه‌ی س���ه‌رۆك���ی ك��ۆچ��ك��ردوو‬

‫واتا‌ی قسه‌خۆش‪ ،‬یاخود ده‌م ب ‌ه خه‌نده دێت‪.‬‬

‫(تورگویت ئۆزاڵ) رێبه‌ری پارتی نیشتیمانیی‬

‫به‌و جۆره تا ساڵی ‪ 1985‬خۆی حه‌شاردا‌وه‌‪.‬‬

‫دای��ك ب��وو ‌ه ب ‌ه س��ه‌رۆك وه‌زی���ران ‪ 1983‬ــ‬

‫به‌اڵم کاتێک ل ‌ه الیه‌ن سه‌ركردایه‌تیی سوپای‬

‫‪ .1989‬گویله‌ن توانی وه‌ك داواكراوێك ل ‌ه‬

‫(ئیجه‌)و ‌ه وه‌ك داواكرا‌و ل ‌ه لیستی داواكراواندا‬

‫الی��ه‌ن سوپاو ‌ه خ��ۆی رزگاربكات‪ .‬ئه‌مه‌ش‬

‫(‪ )10‬ک��ه ه��ۆك��اره‌ک��ه‌ی‬ ‫ن���اوی ئ���اش���ك���راب���ووه‪‌ ،‬‬

‫ێ‬ ‫زه‌م��ی��ن��ه‌ی ب��ۆ خ��ۆش��ك��ردوو ‌ه س��ه‌رل�� ‌هن��و ‌‬

‫شۆڕبوونه‌وه‌ی بانگه‌وازه‌كه‌ی بوو ‌ه بۆ نێو‬

‫ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی ئ��اش��ك��را د ‌هس��ت��ب��ك��ات��ه‌و ‌ه ب ‌ه‬

‫س��ه‌رب��ازه‌ك��ان‌و كه‌مه‌نكێشكردنی بڕێكیان‪،‬‬

‫جموجۆڵه‌كانی خۆی‪ .‬هه‌ر ل ‌ه ساڵی ‪1987‬و ‌ه‬

‫ل ‌ه ساڵی ‪1985‬دا سه‌د ل ‌ه قوتابییه‌كانی به‬

‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ك��ردوو ‌ه ب�� ‌ه پ��ارت��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی ب ‌ه‬

‫‌تۆمه‌تی الیه‌نگیرییان بۆ گویله‌ن ده‌ركراون‪.‬‬

‫رێ��ب��ه‌رای��ه‌ت��ی ئ��ه‌ل��پ ئ���ه‌رس���ه‌الن ت��ورك��ش‪.‬‬

‫(‪‌)13‬‬


‫‪101‬‬

‫ب�� ‌ه ئامانجی ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی پ����ه‌روه‌رده‌ی‬

‫گ���ۆڕان ل�� ‌ه سیاسه‌تی نێوخۆو ده‌ره‌وه‌ی‬

‫ئیسالمی ل ‌ه ناو ناسیۆنالیست‌و راسترۆكاندا‪.‬‬

‫توركیادا دروس��ت ببێت‪ .‬چ��ۆن ده‌گونجێت‬

‫گویله‌ن پشتگیریكردوو ‌ه ل ‌ه هاوپه‌یمانێتیی‬

‫ده‌وڵ���ه‌ت���ه‌ك���ه‌ت ب��� ‌ه دوژم�����ن ب���زان���ی! ئ��ه‌م�� ‌ه‬

‫نێوان توركش‌و ئه‌ربه‌كان ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی‬

‫ب��ه‌اڵم ئه‌م ‌ه رێ‬

‫ساڵی ‪1991‬دا‪.‬‬

‫(‪)14‬‬

‫هه‌ڵه‌یه‌كی ك��وش��ن��ده‌ی��ه‪،‬‬

‫‌(‪)15‬‬

‫ناگرێت ل��ه‌وه‌ی گویله‌ن پیاده‌ی سیاسه‌ت‬

‫گویله‌ن تێڕوانینی تایبه‌تیی هه‌بوو ‌ه سه‌باره‌ت‬

‫بكات ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی دامه‌زراوه‌ی سیاسی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ب�� ‌ه ده‌وڵ����ه‌ت‪ ،‬ک�� ‌ه ج��ی��اواز ‌ه ل�� ‌ه ئه‌بجه‌دیاتی‬

‫حكومه‌ت‌و پارته‌كان نوێنه‌رایه‌تی ده‌ك��ه‌ن‪،‬‬

‫تێڕوانینی ج��وواڵن��ه‌و ‌ه ئیسالمییه‌كان ل ‌ه‬

‫وات ‌ه ل ‌ه رێگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ‌ه گویله‌ن‪ ،‬ک ‌ه‬

‫جیهاندا‪ .‬سه‌رجه‌می جواڵنه‌و ‌ه ئیسالمییه‌كان‬

‫هاوسۆز ب��وو ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌ربه‌كاندا ل ‌ه پاش‬

‫ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ای دژای��ه‌ت��ی��ك��ردن��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی��ان‬

‫كۆده‌تاكه‌ی ساڵی‪ 1980‬پشتگیریی ل ‌ه پارتی‬

‫گ��رت��ۆت��ه‌ب��ه‌ر‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا گ��ۆڕی��ن��ی سیستم ‌ه‬

‫دایكی نیشتیمان ك��ردووه‌‪ ،‬ب ‌ه رێبه‌رایه‌تی‪:‬‬

‫سیاسییه‌كان‌و ب��ه‌رف��ره‌وان��ك��ردن��ی بازنه‌ی‬

‫تورگویت ئۆزاڵ‌و ل ‌ه سه‌ر هه‌مان پشتگیریی‬

‫ئ��ی��ن��ت��ی��م��ای ج��وگ��راف��ی��ی ت���ا ده‌گ���ات��� ‌ه گشت‬

‫م��ای��ه‌و ‌ه ب��ۆ پ��ارت��ه‌ك��ه‌‪ .‬هه‌تا هاتنی رێبه‌ر ‌ه‬

‫ن فر ‌ه دوور‬ ‫ده‌وڵه‌تانی موسوڵمان‪ .‬گویله‌ ‌‬

‫نوێكه‌ی مه‌سعوود یه‌ڵماز‪ ،‬ک ‌ه پتر چه‌پڕه‌و‬

‫ب���وو ‌ه ل�� ‌ه چه‌مكی یه‌كێتی ئیسالمی‌یه‌وه‌‪.‬‬

‫بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌ره‌ی (كۆنسێرڤه‌تیڤ)‪ ،‬وات ‌ه‬

‫ده‌گونجێت كۆمه‌ڵه‌كه‌ی فه‌تحولاڵ گویله‌ن‬

‫پارێزگاران ل ‌ه نێویدا الواز ب��ووه‌‪ .‬ئه‌وكات‬

‫وه‌س��ف��دار بكه‌ین ب��ه‌وه‌ی جوواڵنه‌وه‌یه‌كی‬

‫گ��وی��ل��ه‌ن ده‌س��ت��ی ل�� ‌ه پشتگیریكردنه‌كه‌ی‬

‫مه‌ده‌نیی ‌ه نه‌‌ك سیاسی‪ ،‬هه‌میش ‌ه كارده‌كات‬

‫هه‌ڵگرت‌و ل ‌ه هه‌ڵوێسته‌كانی پارتی رێگه‌ی‬

‫ل��� ‌ه پ��ێ��ن��او ت��ێ��ك��ه‌ڵ��ك��ردن��ی ج����وواڵن����ه‌وه‌‌و‬

‫راسته‌و ‌ه نزیكبۆوه‌‪ .‬ب ‌ه رێبه‌رایه‌تی‪ :‬تانسۆ‬

‫میكانیزمه‌كانی بانگه‌وازه‌كه‌ی ب ‌ه ده‌وڵه‌ت‌و‬

‫چیله‌ر‪ .‬ب��وره��ان ئ��ۆرن��ات��وا وه‌ک سه‌رۆكی‬

‫دامه‌زراوه‌كانییه‌وه‌‌و ب ‌ه ده‌ستهێنانی سیفه‌تی‬

‫شاره‌وانی ئیزمیر ل ‌ه پارتی رێگه‌ی راست‬

‫شه‌رعی بۆ ج��وواڵن��ه‌وه‌ك��ه‌ی‪ .‬ل��ه‌م ب��واره‌دا‬

‫ده‌ست ‌ه راستی گویله‌ن بووه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه‬

‫وتوویه‌تی‪ :‬پێویست ‌ه ل ‌ه كاره‌كانمدا‪ ،‬ک ‌ه پێی‬

‫پاش ئ��ه‌وه‌ی تانسۆ چیله‌ر ل ‌ه ساڵی ‪1993‬‬

‫هه‌ڵده‌ستین ل ‌ه سه‌ر هه‌مان خه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ی‬

‫بوو ‌ه ب ‌ه سه‌رۆك وه‌زی��ران‪ .‬چیله‌ر ئه‌وكات‬

‫ی ئ��ی��داره‌‌و ده‌ره‌وه‌‌و ه��ه‌واڵ��گ��ری��ی‌و‬ ‫ت��ورك�� ‌‬

‫هه‌وڵیداو ‌ه ل ‌ه رێگه‌ی گویله‌نه‌و ‌ه به‌ره‌یه‌كی‬

‫داراییه‌كه‌ی بین‌و ده‌نا هیچمان بۆ ناكرێت‪.‬‬

‫ئیسالمی دژ ب ‌ه ئه‌ربه‌كان دابمه‌زرێنێت‪.‬‬

‫ه���ه‌روه‌ه���ا گ��وت��وی��ه‌ت��ی‪ :‬وا ده‌رده‌ك���ه‌وێ���ت‬

‫گویله‌ن ل ‌ه ساڵی ‪ 1995‬ب ‌ه هێزه‌و ‌ه كه‌وت ‌ه‬

‫(‪)16‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫پێش چاوان‪ .‬وه‌ختێك باڵوێزانی هه‌ریه‌ك ل ‌ه‬

‫سیاسی‌و فیكرییه‌كاندا ئاشكرای ‌ه گویله‌ن ل ‌ه‬

‫ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‌و ئه‌ڵمانیا‌و‬

‫به‌رانبه‌ر ده‌وڵ��ه‌ت‌و ده‌سه‌اڵتدا سازشكاره‌و‬

‫بریتانیا‌و روسیا سه‌ردانیان كردووه‌‪ .‬ئیدی‬

‫س����وور ‌ه ل�� ‌ه س���ه‌ر ئ����ه‌وه‌ی ش���ه‌ڕه‌ق���ۆچ ل ‌ه‬

‫ریزێک پرسیاری ل ‌ه سه‌ر دروستبووه‌‪ .‬ل ‌ه‬

‫نێوانیاندا دروست نه‌بێت‪.‬‬

‫وه‌ختێكدا گویله‌ن هیچ سیفه‌تێكی فه‌رمی تێدا‬

‫ئ��ه‌م��ه‌ش راڤ���ه‌ی م��ان��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و ده‌ك���ات ب ‌ه‬

‫نه‌بووه‌‪ .‬گویله‌ن به‌م هۆیه‌و ‌ه ل ‌ه ئابی ساڵی‬

‫بێالیه‌نی‪ ،‬ل ‌ه م��اوه‌ی رووب��ه‌ڕووب��وون��ه‌وه‌ی‬

‫‪1995‬دا ل ‌ه الیه‌ن رێكخراوی جه‌نگاوه‌رانی‬

‫س��وپ��ا‌و پ��ارت��ی ره‌ف����اه‌‌‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا ره‌خ��ن�� ‌ه‬

‫رۆژه��ه‌اڵت��ی ئیسالمیی م��ه‌زن��ه‌و ‌ه ب��ه ‌هۆی‬

‫ش���اراوه‌ك���ان���ی ل�� ‌ه ئ��ه‌رب��ه‌ك��ان‪ .‬گ��وی��ل��ه‌ن ل ‌ه‬

‫هه‌ڵوێست ‌ه میانڕه‌وه‌كانی به‌رانبه‌ر ب ‌ه ده‌وڵه‌ت‬

‫وه‌اڵم��ی پرسیارێكدا ده‌رب��اره‌ی هه‌ڵوێستی‬

‫گویله‌ن‬

‫ئ��ه‌و ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ب�� ‌ه ئ��ه‌رب��ه‌ك��ان گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫هه‌ڵوێستێكی ت��ون��د‌ی ه��ه‌ب��ووه‌ س��ه‌ب��اره‌ت‬

‫ئه‌گه‌ر ئه‌ربه‌كان ب ‌ه الی ئێوه‌و ‌ه كاری خێر‬

‫ب ‌ه ج��وواڵن��ه‌و ‌ه ئیسالمییه‌كان؛ ئ��ه‌وان��ه‌ی ل ‌ه‬

‫ده‌كات‪ ،‬ئه‌وا وای ده‌بینم من زیاتر كاری خێر‬

‫ب��واری سیاسیدا ك��ارد ‌هك��ه‌ن‌و کرداره‌یین‌و‬

‫بكه‌م‪ .‬گوتوویه‌تی‪ :‬من هه‌وڵده‌ده‌م دڵه‌كانی‬

‫هاوسه‌نگیی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان را‌گ��رت��ووه‌‪.‬‬

‫كۆمه‌ڵگای ت��ورك��ی ب�� ‌ه ئیمان‌و مه‌عریفه‌‌و‬

‫ل��ه‌م ب��اره‌ی��ه‌و ‌ه گوتویه‌تی‌‪ :‬ده‌ك��رێ��ت خه‌ڵك‬

‫خ��ۆش��ه‌وی��س��ت��ی خ����ودا‌و چ��ێ��ژی رۆح���ی پڕ‬

‫جیاواز بن ل ‌ه بیرو بۆچوونه‌كانیاندا‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه‬

‫بكه‌مه‌وه‪‌.‬‬

‫سیاسیكردنی ئیسالم خیانه‌تێكی مه‌زنه‌‌و دژ‬

‫گویله‌ن هه‌ر ل ‌ه هاوینی ساڵی ‪1997‬و ‌ه ل ‌ه‬

‫ه��ه‌ڕه‌ش��ه‌ی كوشتنی ل��ێ��ك��راوه‌‪.‬‬

‫(‪)17‬‬

‫ب ‌ه رۆحی ئیسالمه‌‪.‬‬

‫(‪)18‬‬

‫(‪)19‬‬

‫(‪)20‬‬

‫ئه‌مریكا چاره‌سه‌ر وه‌رده‌گرێت‪ .‬شایانی باس ‌ه‬

‫ل���ێ���ره‌دا ده‌ك���رێ���ت ب��ڵ��ێ��ی��ن‪ :‬گ��وی��ل��ه‌ن ك��اری‬

‫پڕوپاگه‌نده‌ی ئ��ه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه گرووپه‌كه‌ی‬

‫س��ی��اس��ی ل�� ‌ه ده‌ره‌وه‌ی دام���ه‌زراوه‌ك���ان���ی‬

‫گویله‌ن پشتگیریی پارتی داد‌و گه‌شه‌پێدانیان‬

‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی سیاسی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردووه‌‌و خواست ‌ه‬

‫كردووه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت رۆژنامه‌ی زه‌مان‪ ،‬ک ‌ه سه‌ر‬

‫سیاسییه‌كان ناشارێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه لێوڕێژ ‌ه ل ‌ه‬

‫ب ‌ه گویله‌ن بووه‌و پشتگیری سیاسه‌ته‌كانی‬

‫دڵنیایی بۆ ده‌سه‌اڵتی سیاسی‌و ره‌خنه‌گرتن‬

‫رێبه‌ری پارتی ده‌سه‌اڵتدار (ره‌ج��ه‌ب ته‌یب‬

‫ل ‌ه هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان‌و‬

‫ئ���ه‌ردۆگ���ان)ی ك�����ردووه‌‪ .‬ده‌گ��وت��رێ��ت سی‬

‫ی ل ‌ه نێو‬ ‫پارتی ره‌فاه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و شانانه‌ ‌‬

‫كاندیدی پارتی دا‌و گه‌شه‌پێدان الیه‌نگری‬

‫ریزه‌كانی س��وپ��ادا دۆزران����ه‌وه‌‪ ،‬زۆرب��ه‌ی��ان‬

‫گرووپه‌كه‌ی گویله‌نن‪ .‬ل ‌ه نێویاندا كوڕ ‌ه خاڵی‬

‫ئه‌ندامی رێبازه‌که‌ی گویله‌ن بوون‪ .‬ل ‌ه نێوه‌ند ‌ه‬

‫گویله‌ن (كازم عۆجی) هه‌بووه‌‪ ،‬ک ‌ه كاندیدی‬


‫‪103‬‬

‫(ئه‌رزڕۆم)ه‌ له‌ رۆژهه‌اڵتی توركیادا‪.‬‬

‫(‪)21‬‬

‫گرتۆته‌به‌ر‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌م ب��واره‌دا سه‌عید‬ ‫ن���وورس���ی ك����ردووه‌ت����ه‌ پ��ێ��ش��ه‌ن��گ��ی خ���ۆی‪.‬‬

‫بنه‌ما فیكرییه‌كانی گویله‌ن‬

‫ن��وورس��ی گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬ئ�� ‌هق��ڵ‌و زان��س��ت ل ‌ه‬

‫فیكری گویله‌ن پشت ده‌به‌ستێت ب�� ‌ه دوو‬

‫ئاینده‌دا پایه‌دارده‌بن‌‪.‬‬

‫بنه‌ما‪:‬‬

‫ب�� ‌ه پشتبه‌ستن ب��ه‌م�� ‌ه ق��ورئ��ان��ی پیرۆزیش‬

‫بنه‌مای یه‌كه‌م‪ :‬له‌و ئامانج ‌ه مه‌زنانه‌دا خۆی‬

‫پایه‌دار ده‌بێت‪ ،‬چونك ‌ه هه‌موو بابه‌ته‌كانی‬

‫ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه خ��ۆی ئ��ام��اژه‌ی پێداوه‌‪.‬‬

‫زان���س���ت‌و ئ��ه‌ق��ڵ��ی ل��ه‌خ��ۆگ��رت��ووه‌‪ .‬گویله‌ن‬

‫گوتوویه‌تی‪ :‬ناتوانم بڵێم من قوواڵیی دڵ‌و‬

‫دوژمنانی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ئیسالمی ل ‌ه نه‌زانی‌و‬

‫رۆح��م ده‌زان���م‪ .‬ب��ه‌اڵم ب ‌ه ئ��ه‌ن��دازه‌ی ئ��ه‌وه‌ی‬

‫ه���ه‌ژاری‌و كه‌رتبووندا بینیوه‌ته‌وه‌‌‪ .‬چه‌كی‬

‫ده‌زان��م سه‌باره‌ت ب ‌ه جیهانی نێوخۆیی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫به‌ره‌نگاربوونیشی ل ‌ه زانست‌و هه‌وڵدان‌و‬

‫نیازی منی تێدا حه‌شاردراو ‌ه هیچ مه‌به‌ستێكم‬

‫یه‌كێتیدا بینیوه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫نیی ‌ه جگ ‌ه ل���ه‌وه‌ی ده‌م��ه‌وێ��ت به‌نده‌یه‌كی‬

‫گویله‌ن پێکڕا حه‌قیقه‌ت‌و مه‌عریفه‌‌و زانست‌و‬

‫ساده‌ی جێی ره‌زامه‌ندیی خوابم‌و كار به‌م‬

‫په‌روه‌رد ‌ه كۆده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه عه‌رشی كۆشكی‬

‫فه‌رموود ‌ه پیرۆز ‌ه بكه‌م‪ ،‬ک ‌ه باس له‌و ‌ه ده‌کات‪:‬‬

‫س��ه‌ع��اده‌ت پێكده‌هێنن‪ .‬ئه‌مان ‌ه كۆمه‌ڵێكن‬

‫باشترینتان ئه‌و كه‌سه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه باشترین ‌ه بۆ‬

‫ل ‌ه حاڵه‌تێكدا ب ‌ه ی��ه‌ك ده‌گ���ه‌ن‪ ،‬ک ‌ه ئیمان‌و‬

‫خه‌ڵك‪ .‬دوای ئه‌وه‌ش ویستووم ‌ه یه‌كێك بم‬

‫زاسته‌كان هاوسه‌نگ بن‪ .‬ل ‌ه حاڵه‌تێكدا ئه‌گه‌ر‬

‫له‌و كه‌سانه‌ی ل ‌ه پێناو به‌رژه‌وه‌ندیی خه‌ڵكدا‬

‫ئه‌م دوان ‌ه یه‌كیانگرت حه‌قیقه‌ت ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬

‫كاربكه‌م‪.‬‬

‫ل���� ‌ه س�����ه‌ر ئ�����ه‌م ب���ن���ه‌م���ای��� ‌ه س����ه‌رچ����اوه‌ی‬

‫بنه‌مای دووه‌م‪ :‬ك��اری��گ��ه‌رب��وون��ی گویله‌ن ‌ه‬

‫ده‌م���ارگ���ی���ری���ی‌و ت��ه‌ق��ل��ی��د ده‌رئ���ه‌ن���ج���ام���ی‬

‫ب�� ‌ه ب��ی��روب��ۆچ��وون‌و ته‌عالیمه‌كانی سه‌عید‬

‫ل��ه‌ده‌س��ت��دان��ی زان��س��ت��ه‌ك��ان��ه‌‌‪ .‬س���ه‌رچ���اوه‌ی‬

‫نوورسی‪.‬‬

‫(‪)22‬‬

‫(‪)23‬‬

‫گومان‌و ئینكاریکردنیش له‌ده‌ستدانی دینه‌‪.‬‬

‫گویله‌ن پێی وای ‌ه په‌یوه‌ندیی له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌دا‬

‫ئیدی گویله‌ن چاره‌سه‌رێكی بۆ (هموم األمة‌)‪،‬‬

‫ده‌كرێت ب ‌ه به‌كارهێنانی ئامڕاز ‌ه مه‌ده‌نیی ‌ه‬

‫وات ‌ه په‌رۆشییه‌کانی میلله‌ت پێشنیاركردووه‌‪.‬‬

‫هاوچه‌رخه‌كان بێت‪ .‬هه‌ر ئه‌مه‌ش بنه‌مای‬

‫چ��اره‌س��ه‌ره‌ك�� ‌ه ب�� ‌ه ته‌نها وه‌ك رۆژئ���اوا ل ‌ه‬

‫سه‌ركه‌وتنی په‌یوه‌ندییه‌كه‌یه‌‪ .‬لێره‌دا وازی‬

‫فیكرو ئه‌قڵدا نییه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها چاره‌سه‌ره‌ك ‌ه‬

‫ل�� ‌ه رێچكه‌ی دینیی سۆفیی هێناوه‌‌و هه‌ر‬

‫ل ‌ه رۆژهه‌اڵتدا ب ‌ه ته‌نها ل ‌ه دڵ‌و رۆحدا نییه‪‌،‬‬

‫دوو ره‌گ��ه‌زی زانست‌و ئه‌قڵی ل ‌ه ئیسالمدا‬

‫به‌ڵكو ل ‌ه په‌روه‌رده‌یه‌كدایه‌‪ ،‬ک ‌ه پشت ببه‌ستێت‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫ب�� ‌ه رۆشنگه‌ریی ئه‌قڵیی‌و فیكریی‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬

‫ژێر سایه‌ی ئاشتیدا نه‌وه‌ك ملمالنێدا پێكڕا‬

‫رۆحیی‌و دڵیی‪ )24(.‬بیرو بۆچوونه‌كانی گویله‌ن‬

‫هاریكاریی یه‌كتر بكه‌ن‪ .‬ئه‌و پێی وا بوو ‌ه‬

‫ده‌رئه‌نجامی ئه‌قڵییه‌تێكی كراوه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه بڕوای‬

‫جیهانگیری ناكات ‌ه س��ڕی��ن��ه‌وه‌ی تاكه‌كان‪،‬‬

‫ب ‌ه پێویستبوونی ئاوێته‌كردنی ته‌عالیمه‌كانی‬

‫یاخود گه‌الن‪ ،‬چونکه ناكرێت جیاوازییه‌كان‬

‫ئ��ی��س�لام‌و پێشكه‌وتنی زان��س��ت��ی��ی�� ‌ه ل�� ‌ه كن‬

‫ل�� ‌ه م���ه‌زاج‌و چێژ‌و تایبه‌تمه‌ندی ل�� ‌ه نێوان‬

‫رۆژئ��اوادا‪ .‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ ده‌رخستنی‬

‫تاكه‌كاندا ره‌ت بكرێته‌وه‪.‬‬

‫ئیسالمدا بێته‌و ‌ه ب��ه ‌دیمه‌ن ‌ه شارستانیی ‌ه‬

‫فه‌تحولاڵ گویله‌ن گرنگی ده‌دات ب ‌ه رۆڵی‬

‫پێشكه‌وتووه‌كه‌ی‪ .‬ئ��ه‌و داوای باشكردنی‬

‫ن���ه‌ت���ه‌وه‌ ل��� ‌ه دی��اری��ك��ردن��ی ئ���ه‌گ���ه‌ره‌ك���ان‌و‬

‫په‌یوه‌ندییه‌كان ده‌كات له‌گه‌ڵ رۆژئاوا‌و سه‌ر‬

‫جێبه‌جێكردنه‌كان‪.‬‬

‫به‌ربه‌ست‌و‬

‫له‌نوێ‌ خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌‪.‬‬

‫قۆرت‌و هه‌وڵه‌كان له ‌نێو ده‌چن‌‪ ،‬دواتریش‬

‫ئێم ‌ه هیچ ده‌ستكه‌وتێكمان ل����ه‌وه‌دا نیی ‌ه‬

‫پێویست ‌ه ب ‌ه شێوه‌ی جۆراوجۆر مامه‌ڵ ‌ه له‌گه‌ڵ‬

‫په‌یوه‌ندییه‌كانمان له‌گه‌ڵ رۆژئ���اوادا وه‌ك‬

‫رۆژئاوادا بكه‌ین‪ .‬به‌شێوه‌یه‌ك رووبه‌ڕووی‬

‫راب���ردوو بێت‌‪ ،‬وات�� ‌ه ل ‌ه دوو ب��ه‌ره‌ی دژ ب ‌ه‬

‫س��ه‌رده‌م ببینه‌وه‌‌و پێشكه‌وتن به‌دیبهێنین‌و‬

‫ی��ه‌ك��دا ب��ی��ن‪ ،‬چونك ‌ه ل�� ‌ه سروشتی م��رۆڤ��دا‬

‫ئاستمان به‌رز بكه‌ینه‌وه‪‌.‬‬

‫الیه‌نگریی هه‌ی ‌ه بۆ گه‌ڕان ب ‌ه دوای جوانی‌و‬

‫گ���وی���ل���ه‌ن ب��� ‌ه پ���ێ���چ���ه‌وان���ه‌ی ج����وواڵن����ه‌و ‌ه‬

‫ب��اش��ی��دا‪ .‬چ��ه‌ن��دی��ن ش��ت��ی ج���وان ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ئیسالمییه‌كانی‌تره‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵوێستی جیاوازی‬

‫ده‌كرێت ل ‌ه رۆژئاواو ‌ه وه‌ری بگرین‪ .‬پێم وای ‌ه‬

‫ه��ه‌ب��وو ‌ه س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه ه��ه‌وڵ��ی توركیا بۆ‬

‫ێ هیچ‬ ‫دوژمنایه‌تیكردنی ره‌ه��ای رۆژئ��اوا ب ‌‬

‫به‌ئه‌ندامبوون ل ‌ه یه‌كێتی ئه‌وروپا‪ ،‬گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫مه‌‌رجێک ده‌مانباته‌ ده‌ره‌وه‌ی سه‌رده‌م‪.‬‬

‫(‪)25‬‬

‫‌(‪)26‬‬

‫ل��ه‌م��ه‌ش��دا‬

‫(‪)27‬‬

‫ل ‌ه الی هێندێكدا دڕدۆنگیی هه‌یه‌‪.‬‬

‫ن‬ ‫هه‌رچی هه‌ڵوێستی پشتگیرییانه‌ی گویله‌ ‌‬

‫ل��ه‌ پ��ێ��ش ق��ۆن��اغ��ی إت��ح��اد ال��ج��م��ارك‪ ،‬وات�� ‌ه‬

‫بوو ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه جیهانگیری‪ ،‬له باره‌یه‌وه‬

‫یه‌كێتیی گ��وم��رك‪ ،‬ک��ات��ێ��ک چ��وون��ه‌ت�� ‌ه نێو‬

‫گوتوویه‌تی‪ :‬کاتێک ب��اس ل�� ‌ه جیهانگیریی‬

‫كۆمه‌ڵگا‌ی ئه‌وروپییه‌وه‪ ،‬بابه‌تی مشتومڕ‬

‫ده‌ك��ه‌ی��ن‪ ،‬ئ��ه‌م�� ‌ه ن��اك��ات�� ‌ه یه‌كگرتنی ئیمانی‬

‫ب����ووه‌‪ ،‬چ��ون��ك�� ‌ه پ��س��پ��ۆر‌و ئ��اب��ووری��ن��اس‌و‬

‫گ��ه‌الن‌و فیكر‌و نه‌ریت‌و تێگه‌یشتنه‌كانیان‪،‬‬

‫ئه‌كادیمیسته‌كان ئه‌وكات بڕوایان وابووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫به‌ڵكو ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌م�� ‌ه ب��ه‌و وات��ای�� ‌ه‬

‫كۆمه‌ڵگای توركی ئاماده‌‌و ساز نییه‌‪ ،‬ره‌نگبێ‌‬

‫دێت‪ ،‬ک ‌ه تاكه‌كان پارێزگاری ل ‌ه ده‌روون‌و‬

‫سه‌رچاوه‌كه‌ی تۆقین بو ‌و بێت ل ‌ه تواندنه‌وه‌‪،‬‬

‫بیرو ب��ۆچ��وون‌و ئیمانیان بكه‌ن‌‪ .‬گ��ه‌الن ل ‌ه‬

‫چونك ‌ه ئه‌وكات قه‌یرانێكی گه‌ور ‌ه ل ‌ه گۆڕێدا‬


‫‪105‬‬

‫بووه‌‪ .‬رۆژ ل ‌ه دوای رۆژ گۆڕانی به‌رده‌وام‌و‬

‫ک ‌ه ل ‌ه قورئاندا چۆنێتی‌و جۆری بااڵپۆشی‬

‫خێرا هاتۆت ‌ه ئ��اراوه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵگا‌ی توركی ل ‌ه‬

‫دیارینه‌كرابێت‪.‬‬

‫نێوخۆ‪ ،‬یاخود ده‌ره‌وه‌ی توركیا به‌ره‌‌و ریش ‌ه‬ ‫رۆحییه‌كانی هه‌نگاو ده‌نێت‪ .‬ل ‌ه كاتێكی وادا‬

‫ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی بیروبۆچوونه‌كانی‬

‫پێویست ب ‌ه ته‌نگه‌تیله‌بوون ناكات‪ ،‬ک ‌ه مرۆڤی‬

‫گویله‌ن باڵوده‌كه‌نه‌وه‌‬

‫توركی له‌گه‌ڵ رۆژئاوادا یه‌كبگرێت‌و له‌گه‌ڵیدا‬

‫ه��ه‌ر ل�� ‌ه نێوه‌ڕاستی هه‌شتاكانه‌و ‌ه هێزی‬

‫پێكڕا یه‌كتری ته‌واو بكه‌ن‪ .‬بڕوام وای ‌ه توركیا‬

‫گویله‌ن ل ‌ه نێوخۆ‌و ده‌رێی توركیادا ئاماده‌یی‬

‫ب ‌ه ئه‌قڵ‌و لۆجیكی له‌م كاره‌دا هیچ شتێك به‬

‫هه‌یه‌‪ ،‬وه‌ختێك خۆیی‌و گرووپه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ‬ ‫هاریكارانی سعودیی كۆمپانیای هاوبه‌شیان‬

‫‌فیڕۆ نادات‪.‬‬

‫(‪)28‬‬

‫هه‌ڵوێستی گویله‌ن س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه كێشه‌ی‬

‫دروستكرد‪ ،‬وه‌ك كۆمپانیای بانكی راجحی‪ ،‬به‌م‬

‫ب��ااڵپ��ۆش��ی ب��� ‌ه الواز وه‌س����ف ده‌ك���رێ���ت‪.‬‬

‫دواییی ‌ه دامه‌زراوه‌ی دارایی (ئاسیا فینافس)‌ی‬

‫ئ��ه‌م��ه‌ش ل�� ‌ه وه‌اڵم����ی پ��رس��ی��ارێ��ك��دا روون‬

‫دامه‌زراندووه‌‪.‬‬

‫له‌گه‌ڵ پێشبینی گویله‌ن ب ‌ه‬

‫ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬گوتوویه‌تی‪ :‬بااڵپۆشی ل ‌ه قورئاندا‬

‫رووخانی یه‌كێتیی سۆڤیه‌ت هه‌ر ل ‌ه ساڵی‬

‫باسكراوه‌‪ ،‬به‌اڵم چۆنێتی‌و جۆره‌كانی روون‬

‫‪1985‬ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪ 1991‬هه‌ڵوه‌شایه‌و ‌ه‬

‫نه‌كراوه‌ته‌وه‌‪ .‬وه‌ستان ل ‌ه سه‌ر جۆره‌كه‌ی‬

‫ته‌نانه‌ت الیه‌نگرانی گویله‌ن ئاماده‌بوون بۆ‬

‫ئاسۆ به‌رفره‌وانه‌كانی ئیسالم به‌ر ته‌سك‬

‫دروستكردنی قوتابخانه‌‌و وه‌به‌رهێنان ل ‌ه‬

‫ده‌كاته‌وه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه دینی ئیسالم ده‌گۆڕێت بۆ‬

‫كۆماره‌كانی ئاسیای نێوه‌ڕاستی ئیسالمی‌و‬

‫دینی جلوبه‌رگ‪ .‬ل ‌ه کاتێکدا ئه‌مه‌ش هه‌ڵه‌یه‌‪.‬‬

‫دامه‌زراندنی دام��وده‌زگ��ای فه‌رهه‌نگیی‪ ،‬ب ‌ه‬

‫حوكمه‌كانی دینی ئیسالم ب ‌ه سه‌ر ئسوڵ‌و‬

‫تایبه‌ت قوتابخان ‌ه ب ‌ه هه‌موو قۆناغه‌كانییه‌وه‌‪:‬‬

‫لقه‌كانیدا داب��ه‌ش ده‌بێت‪ .‬بااڵپۆشی یه‌كێك‬

‫هه‌ر ل ‌ه سه‌ره‌تاییه‌و ‌ه تا ده‌گات ‌ه زانكۆ‪ .‬ئه‌مان ‌ه‬

‫نیی ‌ه ل ‌ه ئه‌سڵه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه بنه‌ماكانی‬

‫موجۆڵی گروپه‌كه‌ی گویله‌نن‪.‬‬

‫ئیسالم‌و مه‌رجه‌كانی نییه‌‪ ،‬ئیدی بۆ مرۆڤ‬

‫ئ��ه‌م خشته‌یه‌ی خ���واره‌و ‌ه ئ��ه‌و دام���ه‌زراو ‌ه‬

‫ده‌ستبگرێت ب ‌ه شتێكه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬

‫په‌روه‌رده‌ییان ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی توركیا ئاشكرا‬

‫دیندایه‌‌و پێچه‌وانه‌ی رۆح��ی دی��ن��ه‪‌،‬‬

‫(‪)29‬‬

‫ئه‌م‬

‫هه‌ڵوێسته‌ی گویله‌ن س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه گرفتی‬ ‫ب��ااڵپ��ۆش��ی ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ی الیه‌نگریی ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫بۆ ده‌وڵ��ه‌ت‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و شت ‌ه راس��ت نییه‌‌‪،‬‬

‫(‪)30‬‬

‫ده‌كات‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫دەوڵەت‬

‫جۆری دامەزراوەی پەروەردەیی‬

‫ئەفغاوستان‬

‫وێوەوذی‬

‫ئازاربایجان‬

‫وێوەوذی‪ ،‬قوتابخاوەی سەرەتایی‪ ،‬زاونۆ‬

‫وەخچًوان‬

‫وێوەوذی‬

‫مازاخستان‬

‫وێوەوذی‬

‫قیرغستان‬

‫وێوەوذیی‪ ،‬پەیماوگە‪ ،‬قوتابخاوەی سەرەتایی‪ ،‬وێوەوذی‬

‫ئۆزبەمستان‬

‫وێوەوذی‪ ،‬وێوەوذیی زمان‪ ،‬قوتابخاوەی وێودەوڵەتی‬

‫تورمماوستان‬

‫وێوەوذی‪ ،‬زاونۆ‪ ،‬وێوەوذیی زمان‬

‫روسیا‬

‫وێوەوذی‪ ،‬زاونۆ‪ ،‬وێوەوذیی زمان‬

‫سیبریای رۆژٌەاڵت‬

‫وێوەوذی‬

‫داغستان‬

‫دوو وێوەوذی‪ ،‬پەیماوگا‪ ،‬دوو متێبخاوەی زاونۆیی‬

‫یاش موردستان‬

‫دوو وێوەوذی‬

‫تەتەرستان‬

‫وێوەوذی‬

‫مەوگۆلیا‬

‫وێوەوذی‪ ،‬پەیماوگای ٌووەریی بااڵ‬

‫بەوگالدیش‬

‫پەیماوگە‬

‫پامستان‬

‫دوو قوتابخاوەی سەرەتایی‪ ،‬پەیماوگە‪ ،‬وێوەوذی‪ ،‬دوو‬ ‫وێوچەی ویشتەجێی زاونۆیی‬

‫موردستاوی عێراق‬

‫وێوەوذی‪ ،‬پەیماوگای زاونۆیی ٌەولێر‬

‫جۆرجیا‬

‫قوتابخاوەیەمی سەرەتایی‪ ،‬وێوەوذی‪ ،‬زاونۆ‪ ،‬پەیماوگا‬

‫مەقذۆویا‬

‫پەیماوگا‬

‫مۆڵذاڤیا‬

‫وێوەوذی‬

‫ئەلباویا‬

‫دوو پەیماوگا‪ ،‬وێوەوذی‪ ،‬قوتابخاوەی سەرەتایی‪،‬‬ ‫وێوەوذیی خولی جۆراوجۆر‬

‫ئەڵماویا‬

‫وێوەوذیی زمان‪ ،‬قوتابخاوەی سەرەتایی‪ ،‬وێوەوذیی‬ ‫خولی جۆراوجۆر‬

‫ئوسترالیا‬

‫دوو قوتابخاوەی سەرەتایی‬

‫بۆسىەو ٌەرسل‬

‫وێوەوذی‬

‫تایلەوذ‬

‫وێوەوذی‬

‫مەمبۆدیا‬

‫پەیماوگای مۆمپیوتەر‬

‫باشووری ئەفەریقیا‬

‫وێوەوذی‬

‫ئەوذۆویسیا‬

‫وێوەوذی‬

‫فلیپیه‬

‫وێوەوذی‬


‫‪107‬‬

‫مۆریای باشوور‬

‫وێوەوذیی زمان‬

‫ڤێتىام‬

‫وێوەوذیی خولی جۆراوجۆر‬

‫ٌیىذستان‬

‫وێوەوذیی مۆمپیوتەر‬

‫بریتاویا‬

‫وێوەوذیی زمان‬

‫تەوساویا‬

‫وێوەوذیی مۆمپیوتەر‬

‫ئۆمراویا‬

‫وێوەوذی‬

‫قەريم (قًرم)‬

‫وێوەوذی‬

‫بولگاریا‬

‫پەیماوگەی پێشىوێژییو وتاربێژیی‪ ،‬پەیماوگای‬ ‫ئیسالمی‬

‫رۆماویا‬

‫دوو قوتابخاوەی وێوەوذی‪ ،‬قوتابخاوەی سەرەتایی‬

‫مەجەر‬

‫وێوەوذیی زمان‬

‫مەغریب‬

‫وێوەوذی‬

‫سۆدان‬

‫وێوەوذیی زمان‬

‫بۆرما‬

‫وێوەوذیی خولی جۆراوجۆر‬

‫چیه‬

‫دوو قوتابخاوەی وێوەوذی‪ ،‬وێوەوذیی رێىوێىینردن‬

‫داویمارك‬

‫وێوەوذی‬

‫میسر‬

‫حنومەت رێگەی بە ٌیچ جموجۆڵێنی گرووپەمەی‬ ‫گولەن وەداوە‬

‫له‌و خشته‌یه‌ی سه‌رێڕا ئه‌و ‌ه ئاشكرا ده‌بێت‪،‬‬

‫ك��ارده‌ك��ه‌ن‌و مووچه‌ی ه��ه‌ر یه‌كێكیان سێ‬

‫ک ‌ه ژم���اره‌ی قوتابخانه‌كان‌و زانکۆکان ب ‌ه‬

‫س���ه‌دو ن�����ه‌وه‌دو ن��ۆ چ���وار س���ه‌د دۆالره‌‌‪.‬‬

‫هه‌موو قۆناغ ‌ه جیاوازه‌كانییه‌وه‌ ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬

‫به‌رێوه‌به‌ری قوتابخانه‌كانیش سێ سه‌د بۆ‬

‫توركیا ده‌گات ‌ه نزیكه‌ی دوو سه‌د قوتابخان ‌ه‬

‫ح��ه‌وت س��ه‌د دۆالر وه‌رده‌گ���رن‌و تێچووی‬

‫ل ‌ه په‌نجاو چ��وار ده‌وڵ��ه‌ت��دا‪ .‬ئه‌مان ‌ه نه‌خش ‌ه‬

‫هه‌ر قوتابخانه‌یه‌كیش سااڵن ‌ه بیست بۆ سی‬

‫داده‌ڕێ�����ژن ب��ۆ ب���ه‌رزك���ردن���ه‌وه‌ی ژم���اره‌ی‬

‫هه‌زار دۆالره‌‪ .‬نزیكه‌ی په‌نجا قوتابی ل ‌ه هه‌ر‬

‫قوتابخانه‌كان بۆ پێنج سه‌د قوتابخانه‌‪ .‬له‌و‬

‫قوتابخانه‌یه‌كدا ده‌خوێنێت‌و هه‌ر یه‌كێك له‌و‬

‫قوتابخانانه‌دا نزیكه‌ی چوار هه‌زار مامۆستا‬

‫قوتابییانه‌ش په‌نجا بۆ حه‌فتا دۆالر ده‌دات‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫زۆرج��اران��ی��ش ب��ڕی بیست‌و پێنج ب��ۆ چل‬

‫خوێندنی هه‌ر كتێبێك ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی پرۆگرام ‌ه‬

‫دۆالره‌‪ .‬هه‌موو ساڵێك پێنج س��ه‌د قوتابی‬

‫فه‌رمییه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و ‌ه‬

‫له‌و قوتابخانانه‌دا ده‌رده‌چ��ن‪ .‬تێكڕا نزیكه‌ی‬

‫به‌ربگیرێت ل ‌ه جیاكردنه‌وه‌ی كوڕان‌و كچان‬

‫تێچووی قوتابخانه‌و په‌یمانگا‌و زانكۆكانی‬

‫له‌و قوتابخانانه‌دا‪ ،‬ک ‌ه ژماره‌یان سی‌و چوار‬

‫گویله‌ن سااڵن ‌ه ملیارێك‌و دوو سه‌د ملیۆن‬

‫(‪ )33‬راپۆرتێكی‌تر ئاماژ ‌ه ده‌دات ب ‌ه‬ ‫قوتابخانه‌یه‪‌ .‬‬

‫زۆربه‌ی ئه‌و قوتابخانان ‌ه به‌سه‌ر‬

‫زانكۆی فاتیح‪ ،‬ک ‌ه هی گویله‌نه‌و دوو هه‌زار‬

‫ئاسیای نێوه‌راست‌و باڵكان‌و چوار قوتابخان ‌ه‬

‫قوتابی‌و دوو سه‌د مامۆستای هه‌یه‌‌و ساڵی‬

‫ل ‌ه كوردستانی عێراق‌و مه‌غریبدا دابه‌شبوون‪.‬‬

‫‪ 1996‬دامه‌زراوه‌‪ .‬راپۆرته‌ك ‌ه داواده‌كات ئه‌و‬

‫ل ‌ه نێوخۆی توركیاشدا كۆمه‌ڵێك قوتابخان ‌ه‬

‫زانكۆی ‌ه دابخرێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بڕیاره‌كانی‬

‫ه��ه‌ن‌و ژم��اره‌ی��ان ده‌گ��ات�� ‌ه س��ی قوتابخانه‌‪.‬‬

‫ئه‌نجومه‌نه‌ك ‌ه پێشێل ده‌كات‌و رێگ ‌ه ناگرێت‬

‫س����ه‌ره‌ڕای زان��ك��ۆك��ان��ی ف��ات��ی��ح‌و عیشق ل ‌ه‬

‫له‌وه‌ی بااڵپۆشان قۆناغه‌كانی خوێندن ببڕن‬

‫دۆالره‪.‬‬

‫(‌‪)31‬‬

‫ئه‌سته‌نبوڵ‪.‬‬

‫(‪)32‬‬

‫ب ‌ه تایبه‌ت كۆلێژی پزیشكی‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌به‌ر‬

‫فاكته‌ری ب�ڵاوب��وون��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و قوتابخانان ‌ه‬

‫ئه‌وه‌ی كۆلێژه‌كانی زانكۆك ‌ه ل ‌ه یه‌ك كه‌مپدا‬

‫دڕدۆنگیی ل ‌ه الی حكومه‌ت دروستكردووه‌‪.‬‬

‫نین‌و دابه‌شبوون به‌سه‌ر چه‌ند نێوچه‌یه‌كدا‪،‬‬

‫لیژنه‌یه‌كی حكومی ل ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای تشرینی‬

‫وێ��رای ئ��ه‌وه‌ی گویله‌ن ره‌تیده‌كاته‌و ‌ه ئه‌و‬

‫دووه‌می ساڵی ‪ 1999‬راپۆرتێكی پێشكه‌ش‬

‫قوتابخانه‌‌و زانكۆیان ‌ه هی ئه‌و بن‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و‬

‫ب ‌ه ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی توركیا‬

‫ب ‌ه ته‌نها رێنوێنیكه‌ری رۆحییه‌‪ ،‬به‌اڵم شانازیی‬

‫ك���ردووه‌‪ .‬پ��ه‌رده‌ی هه‌ڵماڵیو ‌ه ل ‌ه س��ه‌ر ئه‌و‬

‫ده‌ك���ات ب�� ‌ه ئاستی ب��ااڵی ئ��ه‌و قوتابخانه‌‌و‬

‫قوتابخانه‌‌و كۆمپانیا‌و وه‌قف ‌ه ئیسالمییانه‌‌و‬

‫زانكۆیانه‌‪ .‬هه‌رچی لیژنه‌ی ب ‌ه دواداچوون ‌ه‬

‫تێیدا هاتووه‌‪ ،‬ک ‌ه س��ه‌دو ح��ه‌وت كۆمپانیا‌و‬

‫ل ‌ه كتێبی قوتابخانه‌كانی سه‌ر ب ‌ه وه‌زاره‌تی‬

‫س��ی‌و ش��ه‌ش وه‌ق���ف قوتابخانه‌ی تایبه‌ت‬

‫په‌روه‌رده‌دا بڕیاریداو ‌ه ب ‌ه هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‬

‫به ‌خۆیان هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه م��اوه‌ی مانگی ئه‌یلولی‬

‫هه‌موو ئه‌و كتێبانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه چاپخانه‌ی (نیل)‬

‫ساڵی ‪1999‬دا سی بۆ س��ی‌و پێنج ملیۆن‬

‫ده‌رده‌چن‪ ،‬ك ‌ه سه‌ر ب ‌ه گویله‌ن‌و یه‌نی ئاسیای‬

‫بڕی تێچوونیان بووه‌‪ .‬راپۆرته‌ك ‌ه داواده‌كات‬

‫سه‌ر به‌ موحه‌مه‌د فۆتله‌ره‌‪.‬‬

‫سه‌رجه‌می ئ��ه‌و قوتابخانانه‌‌و زانكۆیانه‌ی‬

‫جموجۆڵه‌كانی‌تری گویله‌ن ل ‌ه چوارچێوه‌یی‬

‫سه‌ر ب ‌ه فیكری فه‌تحولاڵ گویله‌نن بخرێن ‌ه‬

‫دامه‌زراوه‌ی میدیایی‌و وه‌قفیدا دابه‌ش ده‌بن‪.‬‬

‫ژێ��ر ركێفی ده‌وڵ���ه‌ت���ه‌وه‌‌و به‌ربگیرێت ل ‌ه‬

‫دی��ارت��ری��ن��ی��ان‪ :‬وه‌ق��ف��ی رۆژن��ام��ه‌ن��ووس��ان‌و‬

‫(‪)34‬‬


‫‪109‬‬

‫نووسه‌رانه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪ 1994‬دامه‌زراوه‌‌و‬

‫دام����ه‌زراو ‌ه سیاسییه‌كاندا ده‌بینێته‌وه‌‪ .‬ب ‌ه‬

‫چاالكیی ‌ه میدیاییه‌كانی دابه‌شبوو ‌ه ب ‌ه سه‌ر‬

‫پێچه‌وانه‌و ‌ه گویله‌ن توانیویه‌تی پشتگیریی‬

‫رۆژنامه‌كانی وه‌ك زه‌مانی رۆژانه‌‌و هه‌ردوو‬

‫كه‌سایه‌تیی ‌ه ب��ه‌دی��م��ه‌ن��ه‌ك��ان ل�� ‌ه سیاسه‌تی‬

‫گۆڤاری (ئه‌كسیۆن‌)و (سیزینتی) مانگانه‌و‬

‫توركیدا ب ‌ه ده‌ست بهێنێت‪ .‬ل ‌ه دیارترینیان‬

‫كه‌ناڵی ته‌له‌فزیۆنی(سه‌مانیولوتی‪،)S.T.V ،‬‬

‫سه‌رۆكی كۆچكردووی توركیا (تورگۆت‬

‫هه‌روه‌ها ئاژانسی هه‌واڵی (‪Cihan Haber‬‬

‫ئۆزاڵ‌) (‪1989‬ــ‪)‌1993‬و خانم ‌ه رێبه‌ری پارتی‬

‫‪)‌Agansi‬و ژماره‌یه‌ك ئێستگه‌ی رادیۆیی‪.‬‬

‫رێگه‌ی راست تانسۆ چیله‌ر‪ .‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬

‫ب�� ‌ه پشبه‌ستن ب�� ‌ه زانیارییه‌كانی س��ه‌رێ��ڕا‬

‫ته‌وژمی ئیسالمیی سیاسییه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه خۆی‬

‫ده‌كرێت فه‌تحولاڵ گویله‌ن له‌و كه‌سایه‌تییان ‌ه‬

‫له‌و پارتانه‌دا ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه نه‌جموددین‬

‫دابنێین‪ ،‬ک�� ‌ه توانیویه‌تی درك ب�� ‌ه واقعی‬

‫ئه‌ربه‌كان ب ‌ه خۆی دایمه‌زراند بوون‪.‬‬

‫ت��ورك��ی��ا ب��ك��ات‌و لێی تێبگات‪ .‬هه‌وڵه‌كانی‬

‫فه‌تحولاڵ گویله‌ن توانیویه‌تی ل�� ‌ه رێگه‌ی‬

‫ئ��ه‌و ب��ۆ ده‌س��ت��گ��رت��ن ب�� ‌ه س��ه‌ر ده‌س���ه‌اڵت‌و‬

‫ب�ڵ�اوك���ردن���ه‌وه‌ی پ��ه‌ی��ام��ه‌ك��ان��ی ن�����ووره‌و ‌ه‬

‫پارت ‌ه سێكیۆالره‌كاندا ل ‌ه رێگه‌ی كاره‌كانی‬

‫س��رووش��ه‌ك��ان��ی ب��ۆ زان��س��ت��ه‌ وه‌زع��ی��ی�� ‌هك��ان‬

‫ه���ۆش���ی���اری ئ��ی��س�لام��ی��ی ل��� ‌ه دام�������ه‌زراو ‌ه‬

‫چه‌ندین شوێنكه‌وتوو ل ‌ه خۆی كۆبكاته‌و ‌ه‬

‫مه‌ده‌نییه‌كان‌و كۆمه‌ڵگه‌دا ب�� ‌ه شێوه‌یه‌ك‪،‬‬

‫له‌وان ‌ه بازرگان‌و بزنسمانی عه‌ره‌ب‌و تورك‪.‬‬

‫ک��ه‌ دام����ه‌زراوه‌ی س��ه‌رب��ازی��ی ـ��ـ پ��ارێ��زه‌ری‬

‫له‌و رێگه‌یه‌و ‌ه توانیویه‌تی ئیمپراتۆریه‌تێك ل ‌ه‬

‫سێكیۆالریزم ــ ل ‌ه خۆی نه‌وروژێنێت‪ ،‬وات ‌ه‬

‫قوتابخانه‌‌و دامه‌زراوه‌ی میدیایی‌و فه‌رهه‌نگیی‬

‫ل ‌ه قاعیده‌ی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ‌ه ده‌ست پێده‌كات‬

‫ل ‌ه توركیا‌و ده‌ره‌وه‌دا دابمه‌زرێنێت‪ .‬سه‌رباری‬

‫تا ده‌گاته‌ لوتكه‌ی سیاسی‪.‬‬

‫(‪)35‬‬

‫ب��وون��ی ه��اری��ك��اری��ی س��ع��ودی��ی‌و توركیی‌و‬ ‫كۆمپانیا ئابوورییه‌كان‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه راستیدا‬

‫پوخته‌‬

‫هه‌موو ئ��ه‌و هاریكارییان ‌ه ل ‌ه الی��ه‌ك‌و ئه‌و‬

‫فه‌تحولاڵ گویله‌ن ب ‌ه یه‌كێك له‌و كه‌سایه‌تیی ‌ه‬

‫دامه‌زراو ‌ه زه‌به‌الحانه‌ش ل ‌ه الیه‌كی‌تر‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬

‫ده‌گمه‌نان ‌ه نێوزه‌د ده‌كرێت‪ ،‬ک ‌ه توانیویه‌تی ب ‌ه‬

‫وایكردوو ‌ه فه‌تحولاڵ گویله‌ن كه‌سایه‌تییه‌كی‬

‫دانایی‌و بلیمه‌تیی بانگه‌واز ‌ه ئیسالمییه‌كه‌ی‬

‫تا راده‌یه‌ك ته‌مومژاوی هه‌بێت‌‪.‬‬

‫ێ وروژان��دن��ی دام���ه‌زراوه‌ی‬ ‫باڵوبكاته‌و ‌ه ب ‌‬ ‫سه‌ربازیی ــ پارێزه‌ری سیكیۆالریزم ــ یاخود‬ ‫دامه‌زراوه‌ی سیاسی‪ ،‬ک ‌ه خۆی ل ‌ه حكومه‌ت‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫په‌راوێزو سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪1‬ــ فتح الل ‌ه غولین تحاور مع اآلخر تفهمه‌‪ ،‬محود‬ ‫خلیل‪ ،‬بحث منشور علی شبك ‌ة االنترنیت‪ ،‬اإلسالم‬ ‫اونالین‪ ،‬نیت‪ ،‬ص‪.2‬‬ ‫‪2‬ــ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪.‬‬ ‫‪3‬ــ الحركة النورسی ‌ة في التركیا المعاصرة‪‌،‬ابراهیم‬ ‫خلیل احمد العالف‪ ،‬بحث مقدم الی مؤتمر األول‬ ‫لمركز الدراسات التركی ‌ة في الجامعة الموصل‪،‬‬ ‫حزیران ‪1989‬‬ ‫ـ��ـ ال��ن��ورس��ي ال��رائ��د اإلس�لام��ي الكبیر‪ ،‬محسن‬ ‫عبدالحمید‪ ،‬الموصل‪.1987 ،‬‬ ‫‪4‬ــ الحركات اإلسالمی ‌ة في التركیا (دراس�� ‌ة في‬ ‫الفكر وال��م��م��ارس��ة)‪ ،‬ط��ارق عبد الجلیل السد‪،‬‬ ‫القاهرة‌‪ ،2002 ،‬ص ‪.204‬‬ ‫‪5‬ــ فتح الل ‌ه غولین عولم ‌ه إنسانی ‌ة جدیدة‌‪ ،‬مجدی‬ ‫سعید‪ ،‬مقال منشور ‌ة علی شبكة اإلنترنیت‪ ،‬علی‬ ‫الموقع اإلسالم اونالین‪ ،‬نیت‪ ،‬ص‪.2‬‬ ‫‪6‬ــ تركیا الجمهوریة الحائر ‌ة مقاربات في الدین‬ ‫السیاس ‌ة والعالقات الخارجیة‌‪ ،‬محمد نورالدین‪،‬‬ ‫بیروت‪ ،1998 ،‬ص‪.180‬‬ ‫‪7‬ــ ق��راءة في أفكار النخب ‌ة السیاسی ‌ة اإلسالمی ‌ة‬ ‫في التركیا‪ ،‬طالل یونس الجلیلي‪ ،‬الموصل‪،2007 ،‬‬ ‫ص‪.108‬‬ ‫‪8‬ــ حجاب وح��راب الكمالی ‌ة وأزم��ات الهوی ‌ة في‬ ‫التركیا‪ ،‬محمد نورالدین‪ ،‬بیروت‪ ،2001 ،‬ص ‪.244‬‬ ‫‪9‬ــ الجلیلي‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪.‬‬ ‫‪10‬ــ حجاب وحراب‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ص‪.244‬‬ ‫‪11‬ـ��ـ القوی الفاعلة في المجتمع التركي‪ ،‬كریم‬ ‫محمد حمز ‌ه وادهام علی الجبوري‪ ،‬بغداد‪،2002 ،‬‬ ‫ص‪.66‬‬

‫‪12‬ــ حجاب وحراب‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ص‪ 244‬ــ ‪.245‬‬ ‫‪13‬ــ قبع ‌ة وعمامة مدخل الی الحركات االسالمی ‌ة‬ ‫في تركیا‪ ،‬محمد النور الدین‪ ،‬بیروت‪،1997 ،‬‬ ‫ص‪.45‬‬ ‫‪14‬ــ حجاب وحراب‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ص‪.245‬‬ ‫‪15‬ــ السد‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 205‬ــ ‪.206‬‬ ‫‪16‬ــ تركیا الجمهوریة‌‪ ،‬نور الدین‪ ،‬ل‪.181‬‬ ‫‪17‬ــ حجاب وحراب‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪.245‬‬ ‫‪18‬ــ السد‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.206‬‬ ‫‪19‬ــ‌تركیا الجمهوریة‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪ 187‬ــ ‪.188‬‬ ‫‪20‬ــ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬السد‪ ،‬ل‪.207‬‬ ‫‪21‬ـ��ـ بابه‌تێك ل ‌ه ت��ۆڕی ئه‌نته‌رنێتدا به ‌ن��اوی‪:‬‬ ‫انتخابات االحد في التركیا‪ ،‬الطرق الدینی ‌ة ونفوذها‪.‬‬ ‫‪22‬ــ الجلیلي‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.107‬‬ ‫‪23‬ــ تركیا الجمهوریة‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪.182‬‬ ‫‪24‬ــ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 182‬ــ ‪.183‬‬ ‫‪25‬ــ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬السد‪ ،‬ل‪ 207‬ــ ‪.208‬‬ ‫‪26‬ــ تركیا الجمهوریة‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪.185‬‬ ‫‪27‬ــ الجلیلي‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.119‬‬ ‫‪28‬ــ‌تركیا الجمهوریة‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪.208‬‬ ‫‪29‬ــ السد‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.209‬‬ ‫‪30‬ـ��ـ اإلسالمیون في التركیا الحدیثة‪ ،‬ل‪( 7‬ل ‌ه‬ ‫تۆڕه‌كانی ئه‌نته‌رنێتدا باڵوكراوه‌ته‌وه‌)‪.‬‬ ‫‪31‬ــ التركیا الجمهوریة‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪.190‬‬ ‫‪32‬ــ حجاب وحراب‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪.246‬‬ ‫‪33‬ـ���ـ تركیا بین العلمانیة واإلس�ل�ام ف��ي قرن‬ ‫العشرین‪ ،‬ولید رضوان‪ ،‬بیروت‪ ،2006 ،‬ص‪.290‬‬ ‫‪34‬ــ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 290‬ــ ‪.291‬‬ ‫‪35‬ــ السد‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪. 210‬‬


‫‪111‬‬

‫ئیسالم‌و دیمۆكراسی‬

‫نووسینی‪ :‬هاوسەر سابیر هەورامی‬ ‫یاریدەدەری توێژەر‬ ‫بەشی زانستە رامیارییەكانی زانكۆی سلێمانی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫پەیوەندیی نێوان ئیسالم‌و دیمۆكراسی‬

‫ئەوانەی قسەیان لە سەر ئەم بابەتە كردووە‬

‫سەرەتا پێم باشە باسێكی پەیوەندیی نێوان‬

‫ێ ئ��اڕاس��ت��ەی سەرەكیمان هەیە‬ ‫دەڵ��ێ��ن س�� ‌‬

‫ئیسالم‌و دیمۆكراسی بكەم‪ .‬بێگومان لەوەدا‬

‫بۆ پەیوەندیی نێوان ئیسالم‌و دیمۆكراسی‪:‬‬

‫نییە پەیوەندی هەیە لە نێوانیاندا‪ .‬لەبەر ئەوە‬

‫ئاڕاستەی یەکەم دەڵێن‪ :‬ئیسالم‌و دیمۆكراسی‬

‫لێرەدا كورتە پێناسەیەك لە سەر هەریەك لە‬

‫ت بە یەكەوە كۆبكرێنەوە‪،‬‬ ‫دوو شتن‪ ،‬کە ناكرێ ‌‬

‫ئیسالم‌و دیمۆكراسی دەخەینەڕوو‪.‬‬

‫واتە پێچەوانەی یەكترن‪.‬‬

‫ـ���ـ ئ��ای��ی��ن��ی ئ��ی��س�لام ی��ەك��ێ��ك��ە ل���ە ئ��ای��ی��ن��ە‬

‫ئ���اڕاس���ت���ەی دووەم دەڵ���ێ���ن‪ :‬ئ��ی��س�لام و‬

‫ئاسمانییەكان‪ .‬لەگەڵ ئ��ەوەش��دا دوایەمین‬

‫دیمۆكراسی هیچ ناكۆكییەك لە نێوانیاندا‬

‫ئایینی ئاسمانییە‪ ،‬كە پەیامەكەی لە الیەن‬

‫نییە‪ .‬ئیسالم ن��ەف��ی دی��م��ۆك��راس��ی ن��اك��ات‌و‬

‫پەروەردگارەوە بە هۆی فریشتەیەكەوە بە‬

‫دیمۆكراسیش نەفی ئیسالم ناكات‪.‬‬

‫ن��اوی جوبرەئیل‌ەوە ن��ێ��ردراوە‪ .‬بۆ یەكێك‬

‫ئاڕاستەی سێیەم دەڵێن‪ :‬پێویستە جیاوازیی‬

‫لە كەسایەتییەكانی شاری مەككە بە ناوی‬

‫ک بنەمای‬ ‫بكەین لە نێوان دوو شتدا‪ ،‬كە هەندێ ‌‬

‫محەمەد كوڕی عەبدولاڵ(د‪.‬خ)بووە‪ .‬ئەمەش‬

‫جەوهەری دیمۆكراسی هەن دژی بنەماكانی‬

‫بە رێگەی سروش‪ ،‬واتە وەحی‪.‬‬

‫ک بنەمای‌تر هەن لە‬ ‫ئیسالمن‪ ،‬بەاڵم هەندێ ‌‬

‫ــ دیمۆكراسی یەكێكە لە كۆنترین رێبازەكانی‬

‫دیمۆكراسیدا‪ ،‬كە دژی ئیسالم نین‪ .‬بۆیە‬

‫حكومڕانی‪ ،‬كە لە دێرینەوە هەبووە‪ .‬جۆرە‬

‫ئیسالم بە رەهایی دیمۆكراسی رەتناكاتەوە‌و‬

‫سادەو سەرەتاییەكەی دەكرێت بدرێتە پاڵ‬

‫ب��ە رەه��ای��ی��ش قبوڵی ن��اك��ات‪ )1(.‬ل��ێ��رەدا من‬

‫ت‬ ‫دەوڵ��ەت ــ ش��اری یۆنان‪ ،‬ب��ەاڵم ناتوانرێ ‌‬

‫ئاڕاستەی سێیەمم هەڵبژاردووە‪ ،‬كە ئیسالم‌و‬

‫یەك پێناسە بۆ دیمۆكراسی بكرێت‪ .‬لەبەر‬

‫دیمۆكراسی خاڵی ه��اوب��ەش‌و جیاوازیان‬

‫ئ��ەوەی هەر ك��ەس‌و الیەنێك بە شێوەیەك‬

‫هەیە‪ .‬ب��ەو پێودانگەی‪ ،‬کە ئ��ەم ئاڕاستەیە‬

‫تەفسیری ب��ۆ ك����ردووە‪ .‬بۆیە منیش یەك‬

‫زیاتر نزیكە لە واقیعەوەو زیاتریش باسی‬

‫پێناسەی تا رادەی��ەك شاملم هەڵبژاردووە‬

‫خ��اڵ��ی ج��ی��اواز دەك��ەی��ن‪ .‬ل��ەب��ەر ئ���ەوەی لە‬

‫ئەویش پێناسەیەكی ئیبراهام لینكۆڵن‌ە‪ ،‬كە‬

‫راستیدا ئیسالم‌و دیمۆكراسی زیاتر خاڵی‬

‫دەڵێت‪ :‬دیمۆكراسی حوكمی گەلە لە پێناوی‬

‫جیاوازیان هەیە وەك لە خاڵی هاوبەش‪.‬‬

‫گەلدا بە هۆی گەلەوە‪ ،‬یان دەتوانین بڵێین‪:‬‬ ‫دیمۆكراسی حوكمی زۆری��ن��ەی��ەو گرەنتی‬ ‫كردنی مافی كەمینەیە‪.‬‬

‫خاڵە هاوبەشەكانی نێوان ئیسالم‌و‬


‫‪113‬‬

‫دیمۆكراسی‬

‫داوە‌و داوێتیی ‌ه ده‌ست خەڵك‪ .‬تاوەكو ئەمیری‬

‫ی���ه‌ک���ه‌م‪ :‬خ��ەڵ��ك‌و ج���ەم���اوەر س���ەرچ���اوەی‬

‫خۆیان هەڵبژێرن‪ .‬هەر لە سەر ئەو بابەتەش‬

‫دەسەاڵتن‪.‬‬

‫خوای گه‌ورە فەرموویه‌تی‌‪ :‬وأمرهم شوری‬

‫ئەم خاڵە وەك چۆن یەكێكە لە بنەماكانی‬

‫بینهم‪.‬‬

‫دیمۆكراسی‪ ،‬كە دەبێت هەموو دەس��ەاڵت‬

‫دووه‌م‪ :‬كارو چاالكیی سیاسی مافی هەموو‬

‫ب���ەدەس���ت م��ی��ل��ل��ەت��ه‌و ‌ه ب��ێ��ت‌و ب��ۆ میللەت‬

‫هاوواڵتییانە بێ‌ جیاوازی‪.‬‬

‫بگەڕێتەوە‪ ،‬بۆ دیاریكردنی فەرمانڕەواكان‌و‬

‫ئیسالم‌و دیمۆكراسی هەردووكیان لە سەر‬

‫دەستاودەستكردنی دەسەاڵت‌و بەرنامەدانان‬

‫ئەوە كۆكن‪ ،‬كە كارو چاالكیی سیاسی مافێكی‬

‫بۆ بەڕێوەبردنی واڵت‪ .‬بە هەمان شێوەو بەر‬

‫گشتی خەڵكەو لە سەر هیچ كەس تاپۆ نییه‌‌و‬

‫لە سەرهەڵدانی دیمۆكراسیش یەكێك بووە لە‬

‫بۆ هیچ كەسێک ق��ۆڕخ‌و پ��اوەن��د ن��ەك��راوە‪.‬‬

‫پایەو بنەما گرنگەكانی سیستمی حوكمڕانی‬

‫واتە هەروەك چۆن لە دیمۆكراسیدا هەموو‬

‫ئیسالم‪ ،‬بگرە بە درێژایی مێژووی پێغەمبەران‬

‫كەسێك مافی ئەوەی هەیە خۆی كاندید بكات‬

‫هیچ كاتێك یەكێك لە پێغەمبەرانی خودا‬

‫ب��ۆ س��ەرك��ردای��ەت��ی دەس���ەاڵت ب��ە مەرجێك‬

‫نەیتوانیوە ق���ەوارەو دەسەاڵتێكی سیاسی‬

‫مەرجەكانی كاندیدی تێدا بێت ئەو كاتە بۆی‬

‫دابمەزرێنێت‪ .‬مەگەر پاش هۆشیاركردنەوەی‬

‫هەیە دەسەاڵت بگرێتەدەست‪ ،‬ئه‌وا بە هەمان‬

‫خ��ەڵ��ك‌و وەرگ��رت��ن��ی شەرعیەتی ج��ەم��اوەر‬

‫شێوە لە نیزامی ئیسالمیشدا موسوڵمانان‬

‫ئینجا ئ��ەو ك��ارەی��ان ك���ردووە‪ .‬وات��ە وێ��ڕای‬

‫هەموویان وەك یەكن‌و لە ماف‌و ئازادییەكاندا‬

‫شەرعیەتی ئاسمان‪ ،‬شەرعیەتی زەویشیان‬

‫یەكسانن‪ .‬وەك خوای گەورە فەرموویه‌تی‪:‬‬

‫مسۆگەركردووە ئینجا بانگەشەی قەوارەو‬

‫إنما المؤمنون اخوە (الحجرات‪ )10/‬ئەوە بە‬

‫دەوڵەتیان كردووە‪ )2(.‬ئەمەش مانای ئەوەیە‬

‫نیسبەت بڕوادارانەوە‪ .‬ئەو نا موسوڵمانانەش‬

‫چۆن لە دیمۆكراسیدا سیستمی هەڵبژاردن‬

‫لە ژێر سایەی دەوڵەتی ئیسالمیدا دەژین‌و‬

‫هەیە‪ ،‬كە خەڵكی بە ئازادانە فەرمانڕەوای‬

‫هاوواڵتیین ئ��ەوان��ی��ش وەك موسوڵمانان‬

‫خۆیان هەڵدەبژێرن‪ ،‬ئه‌وا بە هەمان شێوە‬

‫خ��اوەن��ی م��اف��ن ب��ێ ج����ی����اوازی‪ )4(.‬وات���ە بە‬

‫لە ئیسالمیشدا هەڵبژاردن هەیە‪ .‬بۆ ئەوەی‬

‫هەمان شێوەی دیمۆكراسی لە ئیسالمیشدا‬

‫موسڵمانان فەرمانڕەوای خۆیان هەڵبژێرن‪.‬‬

‫ت لە نێوان خەڵكدا لە پێدانی‬ ‫جیاوازی ناكرێ ‌‬

‫بەڵگەش زۆرە ل��ە ئیسالمدا ل��ە س��ەر ئەو‬

‫مافەكانیان‪ .‬هەرچەندە ئەگەر موسوڵمانیش‬

‫بابەتە‪ ،‬كە پێغەمبەر (د‪.‬خ) بڕیاری بەیعەتی‬

‫نەبن‪ .‬هەروەك چۆن دیمۆكراسی جیاوازیی‬

‫(‪)3‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫ناكات لە نێوان بنەچەو رەنگە جیاوازەكانی‬

‫خاڵی‌تر‪.‬‬

‫ئادەمیزاددا‪ ،‬بە هەمان شێوە ئیسالم رۆژێك‬

‫لێرەدا من جەخت لە سەر خاڵە جەوهەرییەكان‬

‫لە رۆژان جیاوازیی ن��ەك��ردووە لە نێوان‬

‫دەكەمەوە‪.‬‬

‫بنەچەو رەنگە جیاوازەكانی مرۆڤایەتیدا‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا لە ئیسالمدا بە رێ��زەوە سەیری‬

‫خاڵە جیاوازەكانی نێوان ئیسالم‌و‬

‫مرۆڤایەتی ك��راوەو بە سوك سەیری هیچ‬

‫دیمۆكراسی‬

‫كەواتە دابەشكردنی‬

‫لێرەشدا ه��ەروەك خاڵە هاوبەشەكان تەنیا‬

‫ئینسانێك ن��ەك��راوە‪.‬‬

‫ئەر‌ک‌و مافەكان لە هەریەك لە دیمۆكراسی‌و‬

‫خاڵە جەوهەرییە جیاوازەكانی نێوان ئیسالم‌و‬

‫ئیسالمدا ب��اس��ك��راوەو بوونی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬

‫ت بە‬ ‫دیمۆكراسی وەردەگ��ری��ن‪ ،‬كە دەك��رێ�� ‌‬

‫ک‬ ‫دەبێت ئەوەش بزانین لە ئیسالمدا هەندێ ‌‬

‫چەند خالێكەوە‪ .‬لەوانە‪:‬‬

‫ک كەس‬ ‫پ��ۆس��ت‌و ئ���ەرك ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ه��ەن��دێ�� ‌‬

‫‪١‬ــ فەرمانڕەوایی بااڵو رەها لە ئیسالمدا هی‬

‫ناتوانێت وەریبگرێت‪.‬‬

‫خودایەو لە دیمۆكراسیەتدا هی مرۆڤە‪:‬‬

‫ت بە‬ ‫ت ب��ب��ێ�� ‌‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ە ئ���اف���رەت ن��ات��وان��ێ�� ‌‬

‫ئ��ەم خاڵە سەرەكی‌ترین خاڵی جیاوازیی‬

‫پێشەوا‪ .‬ناكرێت بە كۆیلە‪ ،‬كە ئەمەش لە‬

‫نێوان ئیسالم‌و دیمۆكراسییە‪ .‬بەڵگەش لە‬

‫بەرژەوەندیی خودی ئافرەتدایه‌‪ .‬سەرەڕای‬

‫سەر ئ��ەوەی‪ ،‬كە حوكمڕانیەتی بااڵو رەها‬

‫ئەمانەش چەند خاڵێكی‌تری هاوبەش هەیە‬

‫تەنیا هی خودایە لە ئیسالمدا‪ ،‬بۆ نموونە‬

‫لە نێوان ئیسالم‌و دیمۆكراسیدا وەك ماف‌و‬

‫خ��وای گ��ەورە فەرموویەتی‪ :‬إن الحكم اال‬

‫ئازادییە گشتییەكان‌و ئازادییە كەسییەكان‪،‬‬

‫للە أمر أال تعبدوا اال ایاه ذلك الدین القیم‪.‬‬

‫ك��ە چ��ۆن ل��ە دیمۆكراسیدا م��رۆڤ ئ��ازادە‬

‫(یوسف‪ )40/‬ئەم ئایەتەش بەڵگەیە لە سەر‬

‫ل��ە دەرب��ڕی��ن��ی رای خ��ۆی��دا‪ ،‬ه���ەروەه���ا لە‬

‫ئ����ەوەی ه���ەر ك��ەس��ێ��ك ب��ی��ەوێ��ت ب��ە خ��ودا‬

‫ئیسالمیشدا مرۆڤ ئازادە لە دەربڕینی رای‬

‫پەرست دابنرێت‌و بە دیندارێكی راس��ت لە‬

‫خۆی لە سەر مەسەلەكان‪ .‬هەروەك چۆن لە‬

‫قەڵەم ب��درێ��ت‪ ،‬ئ��ەوا دەبێت تەنیا خ��ودا بە‬

‫دیمۆكراسیدا دەستاودەستكردنی دەسەاڵت‬

‫حوكمڕان‌و بەرنامەدانەری خ��ۆی‌و خەڵك‬

‫هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم كاتی دەس��ەاڵت��دار دیاریكراوە‬

‫ب��زان��ێ��ت‌‪ ،‬ب���ەاڵم ل��ە ن��ی��زام��ی دی��م��ۆك��راس��ی��دا‬

‫بۆ مانەوە‪ ،‬بە هەمان شێوە لە ئیسالمیشدا‬

‫فەرمانڕەوای رەها مرۆڤەو هەموو یاساو‬

‫دەستاودەستكردنی دەس��ەاڵت هەیە‪ ،‬بەاڵم‬

‫بەرنامەكان دەستكردی مرۆڤە‪.‬‬

‫مەبەست‬

‫ك��ات��ی ب��ۆ دی��اری��ن��ەك��راوە‪ .‬ل��ەگ��ەڵ چەندین‬

‫ت س���ەروەری تەنیا بۆ‬ ‫ل��ەوەی‪ ،‬كە دەوت��رێ�� ‌‬

‫(‪)5‬‬

‫(‪)6‬‬


‫‪115‬‬

‫شەریعەت‌و خودایە بۆ ئەوەیە ئەو دەوڵەتە‬

‫ك��ۆم��ەڵ ب��ە ب���اوەڕ‌و ع��ەق��ی��دەوە پەیوەستە‪.‬‬

‫ببێتە دەوڵەتێكی دەستووری‌و سەرچاوەیەك‬

‫ب����اوەڕو ع��ەق��ی��دە ب��ن��اغ��ەی ه��ەم��وو شتێكە‪،‬‬

‫هەبێت لە كاتی ناكۆكیدا هەموو الیەك بۆی‬

‫هەروەها كارو چاالكی سیاسی لە ئیسالمدا‬

‫بگەڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم لە دەسەاڵتەكانی‌تردا ئەو‬

‫م���ادەم راس���ت‌و س��اغ بێت‪ ،‬ب��ە ج��ۆرێ��ك لە‬

‫س��ەروەری��ی��ە دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ تاكێك‪ ،‬یان‬

‫خوداپەرستی دادەنرێت‪ ،‬بەاڵم دیمۆكراسی‬

‫دەستەیەك‪ .‬وات��ە لە ئیسالمدا سەرچاوەی‬

‫پەیوەست نییە بە هیچ عەقیدەو ئەخالقێكەوە‪.‬‬

‫یاسادانان خودای گەورەیە‪ .‬پێغەمبەر(د‪.‬خ)‬

‫هەر شتێك زۆرینە دەنگی لە سەر بدات‪ ،‬ئەوا‬

‫س��پ��ێ��ردراوە لە الی��ەن خ��وای گ���ەورەوە بۆ‬

‫پەسەندکراوە‪ .‬تەنانەت ئەگەر پێچەوانەی‬

‫گەیاندنی بەرنامەی خودا بە خەڵك‪ .‬كەواتە‬

‫ئەخالق‌و دی��ن‌و عاداتی ئ��ەو كۆمەڵگایەش‬

‫حاكم جێبەجێكەری حوكمەكانی خ��ودای‬

‫بێت‪.‬‬

‫گەورەیە لە سەر خەڵك‪ ،‬هەروەها ئیجتیهاد‬

‫‪3‬ــ راستكردنەوەو رەخنەلێگرتنی دەسەاڵت‬

‫دەكات لە حوكمە شەرعییەكاندا لە سەرچاوە‬

‫لە ئیسالمدا ئەركێكی شەرعییە نەك بەس‬

‫بنەڕەتییەكانی ش��ەری��ع��ەدا‪ .‬لە کاتێکدا لە‬

‫ماف‪:‬‬

‫نیزامی دیمۆكراسیدا مافی یاسادانان هی‬

‫ئەگەر بە پێی نیزامی دیمۆكراسی مافی رەوای‬

‫گەلە‪ .‬كەواتە دەستوورو هەموو یاساكان‬

‫هەر هاوواڵتییەكە رەخنە لە دەسەاڵتدار‌و‬

‫دەستكردی دەستی مرۆڤ خۆیەتی‪ .‬ئامانجی‬

‫ك��ارب��ەدەس��ت��ان‌و س��ی��اس��ەت��م��ەداران��ی واڵت‬

‫دیمۆكراسی گەیاندنی مرۆڤە بە ئەوپەڕی‬

‫بگرێت‌و هەڵەو كەمی‌وكورتییەكانیان بخاتە‬

‫خۆشی راستەقینە لە نێوان یاسایەك‪ ،‬كە بە‬

‫ب���ەرچ���او‪ ،‬ه���ەروەه���ا پ��ەن��ج��ە ب��خ��ات��ە س��ەر‬

‫پشت بەستن بە مرۆڤ دان��راوە‪ .‬لە كاتێكدا ‬

‫برینەكان‪ .‬هاوکات لە ئیسالمدا رەخنەگرتن‌و‬

‫م���رۆڤ ل��ە باشترینی ح��اڵ��ەت��ەك��ان��ی��دا وات��ە‬

‫راستكردنەوەی هەڵسوڕاوانی بواری حوكم‌و‬

‫لەوپەڕی پاكی‌و دابڕاو لە خۆشییەكانی هەر‬

‫سیاسەت وێ���ڕای ئ���ەوەی م��اف��ە‪ ،‬ئەركێكی‬

‫موعەرەزە بۆ هەڵە‪ .‬ئەمەش مرۆڤ باجەكەی‬

‫شەرعی‌و پێویستیشە‪ .‬ئ��ەوەش ئاشکرایە‪،‬‬

‫دەدات‪ ،‬ب��ەاڵم خ��وای ت��اك‌و تەنیا ب��ە هیچ‬

‫كە ئەرك ماف لە یەك جیاوازن‪ ،‬بە تایبەت‬

‫شێوەیەك هەڵە ناكات‪.‬‬

‫(‪)7‬‬

‫(‪)8‬‬

‫ل��ە ئ��ی��س�لام��دا‪ )9(.‬چونكە م���رۆڤ دەت��وان��ێ��ت‬

‫‪٢‬ــ سیاسەت‌و حوكم لە ئیسالمدا بە عەقیدەو‬

‫چاوپۆشی لە مافەكانی بكات‌و دەستبەرداری‬

‫خواپەرستی‌و ئەخالقەوە پەیوەستە‪:‬‬

‫بێت‪ ،‬بەاڵم چونكە ئەرک لێپرسینەوەو سزای‬

‫لە ئیسالمدا حوكم‌و سیاسەت وەك هەر‬

‫لە دوای��ە‪ .‬مرۆڤ سەرپشك نییە لە كردن‌و‬

‫ج��م��وج��وڵ‌و چ��االك��ی��ی��ەك��ی دی��ك��ەی ت��اك‌و‬

‫ن��ەك��ردن��ی��دا‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا ب��ە ئاسانی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫دەستی لێ‌ هەڵناگرێت‪.‬‬

‫تەنیا ڕوونی دەكاتەوە‪ ،‬بەاڵم لە دیمۆكراسیدا‬

‫‪4‬ـ��ـ راوێ���ژ چ��وارچ��ێ��وەی شەریعەتە‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫ی��اس��ای دان����راو (ت��ەش��ری��ع) هێنانە ئ���اراو‬

‫دیمۆكراسی هیچ چوارچێوەیەكی نییە‪:‬‬

‫دۆزی��ن��ەوەی یاسایەكە لە نەبوونەوە‪ ،‬واتە‬

‫لێرەدا مەبەست ئەوەیە‪ ،‬كە دیمۆكراسی‌و‬

‫یاساكە لە بنەڕتدا نیە بەڵكو م��رۆڤ خۆی‬

‫راوێ����ژی ئیسالمی ج��ی��اوازن ل��ە یەكتری‪،‬‬

‫دایدەهێنێت‌و دروستی دەكات‪.‬‬

‫چونكە دی��م��ۆك��راس��ی دەس��ت��ی پ��ەرل��ەم��ان‌و‬

‫س���ەرەڕای ئ��ەم جیاوازییە جەوهەرییانەی‬

‫نوێنەرانی میللەت ئ��ازادو ئ��اوەاڵ دەك��ات بۆ‬

‫ن���ێ���وان ئ��ی��س�لام‌و دی��م��ۆك��راس��ی چ��ەن��دی��ن‬

‫هەر یاسادانان‌و هەر بڕیاردانێك‪ ،‬كە حەزی‬

‫جیاوازی‌تر هەیە لە نێوانیاندا‪ .‬یەكێك لەوانە‬

‫لێ بێت‪ ،‬یان لە بەرژەوەندیی خەڵكیدا بێت بێ‬

‫لە دیمۆكراسیدا دەوترێت مرۆڤ ئ��ازادە لە‬

‫رەچاوكردنی عادات‌و دین‌و شەریعەت‪ ،‬بەاڵم‬

‫دەربڕینی بیروڕاو داواكردنی مافەكانی خۆیدا‪،‬‬

‫راوێژ لە ئیسالمدا ئەندامەكانی شەریعەتی‬

‫بەاڵم کاتێک دێیتە سەر واقیع پێچەوانەی ئەمە‬

‫خوا دەستیگرتوون‌و دەستی بەستوون لە‬

‫دەبینین‪ .‬بۆ نموونە واڵتێكی وەك فەرەنسا‬

‫ئاست هەر بڕیارو یاسایەكدا‪ ،‬كە پێچەوانەی‬

‫یەكێكە لە داهێنەرانی فیكرەی دیمۆكراسی‌و‬

‫دەقێكی شەریعەت بێت‪ .‬بگرە لە ئیسالمدا‬

‫واڵتی پێشكەوتووی دیمۆكراسییە‪ ،‬بەاڵم لە‬

‫ت��ەن��ان��ەت پ��ێ��غ��ەم��ب��ەری خ��������وداش(د‪.‬خ) لە‬

‫هەما كاتدا حیجاب لەو واڵتە قەدەغە دەكرێت‪.‬‬

‫بەرامبەر شەریعەتدا هیچ مافێكی پێنەدراوە‬

‫ئەمەش خۆی لە خۆیدا پێشێلكردنی مافی‬

‫تەنیا جێبەجێ‌كردنی نەبێت‪ )10(.‬واتە راوێژ‬

‫م��رۆڤ‌و كەمكردنەوەی ئازادیی بیروڕایە‪.‬‬

‫ل��ە ئ��ی��س�لام��دا چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی ه��ەی��ە‪ ،‬كە‬

‫لە كاتێكدا مافی مرۆڤ ناخرێتە دەنگدانەوە‪،‬‬

‫ت لێی الب���دات‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ش��ەری��ع��ەت��ە‌و ناتوانێ ‌‬

‫ب���ەاڵم ل��ە ئیسالمدا ه��ەم��وو كەسێك بۆی‬

‫دیمۆكراسی هیچ چوارچێوەیەكی نییە‪.‬‬

‫هەیە بیروڕای خۆی دەرببڕێت‪ .‬ئازادە کام ‬

‫‪٥‬ــ پێناسەی یاسادانان لە ئیسالمدا جیاوازە‬

‫ئایینە هەڵبژێرێت‪ .‬ه��ەروەك خودای گەورە‬

‫لە پێناسەی یاسادانان لە دیموكراسیدا‪:‬‬

‫ف��ەرم��ووی��ەت��ی‌‪ :‬ال اك���راە ف��ي ال��دی��ن‪ .‬ل��ێ��رەدا‬

‫ل��ە ئیسالمدا بریتییە ل��ە روون��ك��ردن��ەوەی‬

‫مەبەستم ئەوە نییە رەخنە لە دیمۆكراسی‬

‫حوكمی شتێك‪ ،‬یان روون��ك��ردن��ەوەی دەقە‬

‫ب��گ��رم‪ ،‬چ��ون��ك��ە ل��ە راس��ت��ی��دا دی��م��ۆك��راس��ی‬

‫قورئانی و ف��ەرم��وودەك��ان��ی پێغەمبەر‪ ،‬كە‬

‫چاكترین سیستمی ئ��ەم س��ەردەم��ەی��ە‪ ،‬كە‬

‫شەریعەتی ئیسالمی دەیخوازێت‪ .‬واتە ئەو‬

‫زۆربەی واڵتە پێشكەوتووەكانی جیهان بە‬

‫شتە وەك بنەما ئیسالم هەیەتی‌و تەشریع‬

‫هۆی نیزامی دیمۆكراسییەوە گەشتوون بەو‬

‫(‪)11‬‬


‫‪117‬‬

‫ئاستە‪ .‬مەبەستم لە ج��ۆری پەیڕەوكردنی‬

‫چارەسەری تایبەتی هەیە بۆ هەموو كێشەو‬

‫پ��رۆگ��رام��ەك��ان��ی ئ��ەو سیستمەیە ل��ە الی��ەن‬

‫الیەنە سیاسی‌و ئابووری‌و سەربازی‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫واڵت���ان���ەوە‪ ،‬ك��ە ه��ەر واڵت��ێ��ك ب��ە گ��وێ��رەی‬

‫ه����ەردوو ب��اب��ەت (ئ��ی��س�لام‌و دی��م��ۆك��راس��ی)‬

‫بەرژەوەندیی خۆی پەیڕەوی دەكات‪ .‬ئایینی‬

‫خ��اوەن��ی زۆرت��ری��ن میتۆدی پەیڕەوكراون‬

‫ئیسالمیش ب��ە ه��ەم��ان شێوە ه��ەر واڵتێك‬

‫لە جیهانی مرۆڤایەتی‌دا‪ .‬بۆیە بایەخی ئەم‬

‫ب��ە گ��وێ��رەی ب���ەرژەوەن���دی‌و خویندنەوەی‬

‫بابەتە لەمەوە سەرچاوە دەگرێت‪ .‬هەندێك‬

‫خ��ۆی تەفسیری ب��ۆ دەك����ات‪ .‬ل��ەب��ەر ئ��ەوە‬

‫الیەن وەك ئیسالمی سیاسی پێیان وایە‪ ،‬كە‬

‫دەكرێت بڵێین سەرجەم واڵت��ان یەك جۆر‬

‫ناكرێت ئایینی ئیسالم بەم شێوە بەرفرەوانە‬

‫لە دین‌و یەك جۆر لە دیمۆكراسی پەیڕەو‬

‫ب��ەراورد بكرێت لەگەڵ ئایینی مەسیحیەت‪،‬‬

‫ناكەن‪ ،‬بەاڵم جیاوازییەكە لێرەدا ئەوەیە‪ ،‬كە‬

‫كە بریتی بووە لە پەیوەندییەكی رووحی لە‬

‫دیمۆكراسی دەستكردی م��رۆڤ خۆیەتی‌‪.‬‬

‫ێ ئەوەی شۆڕبێتەوە بۆ‬ ‫نێوان تاك‌و خودا ب ‌‬

‫هەر مرۆڤ خۆی دەتوانێت گۆڕانكاری تێدا‬

‫نێو رەهەندە سیاسی‌و ئابووری‪ ..‬هتد‪ .‬بۆیە‬

‫بكات‪ ،‬ب��ەاڵم ئیسالم دەستكردی خودایەو‬

‫رەوتی ئیسالمی سیاسی سەرەڕای ئەوەی‪،‬‬

‫م��رۆڤ دەت��وان��ێ��ت روون��ك��ردن��ەوە ل��ە سەر‬

‫ك��ە دی��م��ۆك��راس��ی��ەت ب��ە باشترین سیستم‬

‫هەندێك دەق��ی ب��دات‪ ،‬كە رێگەی پ��ێ��دراوە‪،‬‬

‫دەزان���ن ب��ە ب���ەراورد ل��ەگ��ەڵ سیستمەكانی‬

‫بەڵكو ناتوانێت دەستكاری دەقە سابتەكان‬

‫سیاسی بەشەری‪ ،‬بەاڵم لە هەمان كاتدا پێیان‬

‫بكات‪ ،‬كە لە قورئاندا هاتوون‪.‬‬

‫وایە ئایینی ئیسالم بە شێوەیەكی بەرباڵوتر‬ ‫باس لە هەموو ئەو مافانەی ك��ردووە‪ ،‬كە‬

‫دەرئەنجام‬

‫دیمۆكراسیەت ب��ان��گ��ەوازی ب��ۆ دەك���ات لە‬

‫بابەتی ئیسالم‌و دیمۆكراسی‌و قسەكردن‬

‫چوارچێوەی خۆیدا‪ .‬لێرەدا بۆچوونی رەوتە‬

‫ل���ە س����ەر ب��ن��ەم��اك��ان‌و خ��اڵ��ە ه���اوب���ەش‌و‬

‫جیاوازەكانی نێو جیهانی ئیسالمی باسكراوە‬

‫جیاوازەكانیان یەكێكە ل��ەو بابەتانەی‪ ،‬كە‬

‫سەبارەت بە دیمۆكراسیەت‪ ،‬كە بە گشتی‬

‫بۆتە جێگای توێژینەوەو بایەخپێدانی لە‬

‫ێ بۆچوون بوون ئەوانیش بریتی بوون‬ ‫س‌‬

‫الی��ەن ب��ی��ری��ارو ت��وێ��ژەران‪ .‬ئ��ەوی��ش لەبەر‬

‫لە‪:‬‬

‫ئ��ەو تایبەتمەندییەی‪ ،‬ك��ە ئایینی ئیسالم‬

‫ــ قبوڵكردنی دیمۆكراسیەت بە تەواوی‪.‬‬

‫هەیەتی‌و بە شێوەیەكی هەمەالیەنەو گشتگیر‬

‫ــ رەتكردنەوەی دیمۆكراسیەت بە تەواوی‪.‬‬

‫هاتۆتەمەیدانەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا بەرنامەو‬

‫ـ���ـ وەرگ���رت���ن���ی ه��ەن��دێ��ک‌ ل���ە الی��ەن��ەك��ان��ی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫دیمۆكراسی‪.‬‬

‫هەروەها باس لە خاڵە جیاوازەكانی نێوان‬

‫م��ن پ��ێ��م وای���ە ب��ۆچ��وون��ی رەوت���ی سێیەم‬

‫هەردوو الیەنی ئیسالم‌و دیمۆكراسی كراوە‪.‬‬

‫زیاتر نزیكە لە عەقاڵنیەت‌و لەگەڵ واقیعدا‬

‫بە شێوەیەكی زانستی هەوڵی خستنەڕووی‬

‫دەگونجێت‪ ،‬چونكە ل��ە الی��ەك قبوڵكردنی‬

‫بۆچوونە جیاوازەكانی الیەنەكان دراوەو‬

‫دیمۆكراسی بە تەواوی بە واتای نەهێشتنی‬

‫لەو جێگایەش‪ ،‬كە پێویست بێت بۆچوون‌و‬

‫س��ن��ووری ن��ێ��وان ئ��ی��س�لام‌و دیمۆكراسی‌و‬

‫شیكردنەوەی خۆشمم لە س��ەر بۆچوونی‬

‫ت��ێ��ك��ەڵ��ك��ردن��ی��ان��ە‪ ،‬ك��ە ئ��ەم��ەش دوورە لە‬

‫الیەنە جیاوازەكان داوە لەگەڵ رەچاوكردنی‬

‫واقیعەوە‪ .‬لە الیەكی‌تر رەتكرنەوەی رەهای‬

‫چوارچێوەی زانستی باسەكەو دووربوون لە‬

‫دیمۆكراسیەتیش دیسان دوورە لە مەنتیق‌و‬

‫هەر جۆرە الیەنگری‌و دەمارگیرییەك‪ .‬واتە‬

‫ت هەموو‬ ‫عەقاڵنیەت ل��ەب��ەر ئ���ەوەی ناكرێ ‌‬

‫نە الیەنگری یەكێك لەو الیەنانەم كردووە‪ ،‬نە‬

‫ب��ۆچ��وون��ەك��ان��ی دی��م��ۆك��راس��ی پێچەوانەی‬

‫رەخنەشم ئاڕاستەی هیچ الیەنێك كردووە‪.‬‬

‫ئایینی ئیسالم بن‪ ،‬بەاڵم بۆچوونی سێیەم‬

‫پێم وایە رەوتی میانڕەوی ئیسالمیش زیاتر‬

‫ب��ە شێوەیەكی م��ی��ان��ڕەوان��ە مامەڵە لەگەڵ‬

‫نزیك دەب��ێ��ت��ەوە ل��ە ئ���ەرزی واق��ی��ع ن��ەوەك‬

‫دیمۆكراسیەت دەك��ات‪ .‬بەو شێوەیەی‪ ،‬كە‬

‫فەندەمینتالیست‌و‬

‫چونكە‬

‫ک ل��ە ب��ۆچ��وون��ەك��ان��ی دی��م��ۆك��راس��ی‬ ‫ه��ەن��دێ�� ‌‬

‫ئایینی ئیسالم كراوەیەو مەجالی ئیجتیهادو‬

‫قبوڵ دەك��ات‪ ،‬كە ناكۆك نین لەگەڵ بنەما‬

‫ئاڵوگۆڕو راوێ��ژی تێدایەو ئایینێكی جامدو‬

‫جەوهەرییەكانی ئیسالم‌و ئ��ەو خااڵنەش‬

‫راوەستاو نییە‪.‬‬

‫رەت��دەك��ات��ەوە‪ ،‬كە لەگەڵ بنەماكانی ئایینی‬

‫بۆیە بە گشتی دەكرێت ئیسالم‌و دیمۆكراسی‬

‫ئیسالم ناگونجێن‪ .‬ئەم رەوتەش زیاتر پشت‬

‫سەرەڕای بوونی بۆچوونی جیاواز لە یەكتر‬

‫ب��ەم ئایەتە دەبەستێت‪ ،‬ك��ە خ��وای گ��ەورە‬

‫خاڵی هاوبەشیان هەبێت‌و لێك نزیكیش‬

‫دەفەرمووێت‪ :‬فبشر عباد الذین یستمعون‬

‫ک الی��ەن��ەوە ئیسالم‬ ‫ببنەوە‪ .‬وات��ە لە هەندێ ‌‬

‫القول فیتبعون أحسنه وأولئك الذین هداهم‬

‫دیمۆكراسی قبوڵ دەك��ات‌و دیمۆكراسیش‬

‫الله وأولئك هم أولوا األلباب (الزمر ‪17‬ــ ‪)18‬‬

‫ئیسالم قبوڵ دەك��ات‪ ،‬ب��ەاڵم ئەو گرفتانەی‬

‫ێ‬ ‫واتە‪ :‬مژدە بدە بە بەندەكانم ئەوانەی گو ‌‬

‫ب��ەس��ەر دیمۆكراسیدا دێ��ت ئیسالم لێیان‬

‫لە بۆچوون‌و رای جیاواز دەگرن‌و باشترین‬

‫پارێزراوەو سەالمەتە‪.‬‬

‫پەیڕەو دەك��ەن‪ .‬ئەمانە خ��اوەن ژیرەكانن‌و‬

‫لێرەدا بەوە دەگەین‪ ،‬کە ئیسالم‌و دیمۆكراسی‬

‫ئ��ەوان��ەن‪ ،‬ك��ە ه��ی��دای��ەت‌و رێنمونی ك��راون‪،‬‬

‫خاڵی هاوبەش‌و جیاوازیان هەیە‪ .‬ئیسالم‬

‫ئوسولییەكان‪،‬‬


‫‪119‬‬

‫بە رەه��ای��ی دیمۆكراسی قبوڵ ن��اك��ات‌و بە‬

‫پەراوێزو سەرچاوە‪:‬‬

‫ت بڵێین‪ ،‬كە‬ ‫رەهاییش رەتیناكاتەوە‪ .‬دەكرێ ‌‬

‫‪١‬ــ ئەمین فەرەج‪ ،‬سیستمی فەرمانڕەوایەتی لە‬

‫خاڵی جیاواز لە نێوان ئیسالم‌و دیمۆكراسیدا‬ ‫زۆرت���رە وەك ل��ە خاڵی ه��اوب��ەش‪ .‬ئیسالم‬ ‫ت لێی‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ناتوانێ ‌‬ ‫البدات‪ ،‬بەاڵم دیمۆكراسی چوارچێوەی نییە‌و‬ ‫بۆچوون لە سەر هەموو مەسەلەیەك دەدات‪،‬‬ ‫هەروەها هەریەكە لە ئیسالم‌و دیمۆكراسی‬ ‫دوو بابەتی س��ەرب��ەخ��ۆن‌و هیچ كامێكیان‬ ‫ک‬ ‫ناچێتە بازنەی ئەوی‌تریانەوە‪ ،‬بەڵكو هەندێ ‌‬ ‫خاڵیان هەیە‪ ،‬كە یەكدەگرنەوە‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫ناتوانین بڵێین دیمۆكراسی هەموو شتێكی لە‬ ‫ئیسالمەوە وەرگرتووەو دەچێتە نێو بازنەی‬ ‫ئیسالمەوە‪ ،‬هەروەها بە پێچەوانەشەوە‪.‬‬

‫ئیسالمدا‪ ،‬كۆمەڵێك موحازەراتە‪ ،‬كە پێشكەش‬ ‫بە قوتابیانی قۆناغی سێیەمی كۆلێژی یاساو‬ ‫رامیاری‪ ،‬بەشی رامیاری بۆ ساڵی ‪2008‬بۆ‪2009‬‬ ‫باڵونەكراونەتەوە‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ عەلی باپیر‪ ،‬ت��ەوژم��ی ئیسالمی‌و عەلمانی‬ ‫خ���اڵ���ەه���اوب���ەش‌و ج���ی���اوازەك���ان���ی���ان‪ ،‬ه��ەول��ێ��ر‪،‬‬ ‫نوسینگەی تەفسیر‪ ،2008 ،‬ل‪.213‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ د‪ .‬منیر حمید ال��ب��ی��ات��ي‪ ،‬ال��ن��ظ��ام السیاسي‬ ‫اإلس�لام��ي‪ :‬مقارنا بالدولة القانونیة‪ ،‬دار وائل‬ ‫(للنشر والتوزیع)‪ ،‬االردن‪/‬عمان‪ ،2003 ،‬ص‪.310‬‬ ‫‪٤‬ــ عەلی باپیر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.215‬‬ ‫‪٥‬ــ محفوظ العباسي‪ ،‬خۆرئاوا ب��ەرەو ئیسالم‪،‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬سەردار رەزا‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬چاپەمەنی‌و‬ ‫ئۆفسێتی (پەیڤ)‪ ،2007 ،‬ل‪.395‬‬ ‫‪٦‬ــ عەلی باپیر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪226‬بۆ‪.227‬‬ ‫‪٧‬ــ شێخ فتحي منصور‪ ،‬اإلسالم‌و الدیموقراطیة‪،‬‬ ‫مقالة منبع‪.‬‬ ‫سایت‪:‬‬ ‫‪www.islamonline.com‬‬ ‫‪٨‬ــ عەلی باپیر‪ ،‬تەوژمی ئیسالمی‌و عەلمانی‬ ‫خاڵەهاوبەش‌و جیاوازەكانیان‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪.229 -228‬‬ ‫‪9‬ــ عەلی باپیر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.235‬‬ ‫‪10‬ـ���ـ ع��ەل��ی باپیر‪ ،‬چ��ەن��د مەسەلەیەكی ب��اوی‬ ‫س��ەردەم‪ ،‬هەولێر‪ ،‬نوسینگەی س��ەردەم‪،2005 ،‬‬ ‫ل‪322‬بۆ‪.323‬‬ ‫‪11‬ــ ئەمین فەرەج‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫كارل ماركس‌و راڤەكردنی ئایین‬

‫ل ــ تیموتی بێل‬ ‫نووسینی‪ :‬ویلیام دێ ‌‬

‫(‪)1‬‬

‫وه‌رگێڕانی (لە ئینگلیزییەوە)‪ :‬پێشڕەو محەمەد‬


‫‪121‬‬

‫بۆیە بوو ‌ه بە ئەندامی گرووپێكی خوێندكاری‬ ‫كۆنسێپتە بونیادییەكان (چەمکە‌کانی‬

‫ناسراو بە ناوی (هێگڵییە الوەك��ان)‪ ،‬ئەوان‬

‫قوتابخانه‌ی بونیادگه‌رایی)‬

‫خەریكی برەوپێدانی روان��گ��ەی رادیكالی‌و‬

‫ماتریالیزم (فه‌لسه‌فه‌ی ماددی)ی مێژوویی‬

‫(‪)2‬‬

‫ئەتایستیی دیالێكتیكی هێگڵ بوون‪.‬‬

‫دیالێكتیك (الجدل)‬

‫تێزی دكتۆراكەی ك��ارل ماركس لە بارەی‬

‫م��ۆدێ��ل��ی بەرهەمهێنان (پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان‌و‬

‫فەلسەفەی گریكی بووه‌‌و لە ساڵی ‪1841‬دا‬ ‫ق��ب��وڵ��ك��راوه‌‪ .‬ل���ەب���ەر ئ�����ەوەی ن��ەی��ت��وان��ی��و ‌ه‬

‫رێساكان)‬

‫(‪)3‬‬

‫پ���رۆل���ی���ت���اری���اك���ان‪ ،‬ك��ەپ��ی��ت��ال��ی��س��ت��ەك��ان‪،‬‬ ‫بۆرجوازییه‌کان‬

‫پۆستێك لە زانكۆ وەربگرێت‪ ،‬بۆیە بوو ‌ه‬ ‫ب��ە رۆژن���ام���ه‌ن���ووس ل��ە رۆژن���ام���ەی���ەك بە‬

‫(‪)4‬‬

‫ئامڕازەكانی بەرهەمهێنان‬

‫(‪)5‬‬

‫ژێرخان ‪ /‬سەرخان‬

‫(‪)6‬‬

‫نامۆبوون‬

‫ن���اوی (رای���ن گ��ات��زی��ت��ە)‪ )8(.‬م��ارك��س وت��اری‬ ‫جۆراوجۆر‌و بەرفره‌وانی نووسیوه‌‪ .‬زیاتر‬

‫(‪)7‬‬

‫گرنگی بە پرسە سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییەكان‬

‫ئایدیۆلۆجی‬

‫داوه‌‪ ،‬هەروەها بە شێوەیەكی كەمیش وەك‬ ‫ئیدیتۆری الپ��ەڕەی��ەك خزمەتی ك���ردووه‌‪.‬‬ ‫دەستپێک‬

‫ئ��ەوی��ش ب��ەر ل���ەوەی ل��ە الی���ەن حكومەتی‬

‫ك��ارل ماركس ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪ 1818‬بۆ‬

‫پروسییەوە سانسۆر بكرێت‪ .‬لە نێوان ئەم‬

‫‪ 1883‬ژیاوه‌‪ .‬فەیلەسووفی سیاسیی ئەڵمانی‬

‫شتانەشدا ئ��ەو وت��اری لە ب��ارەی رەوش��ی‬

‫ب����ووه‌‪ .‬ئ���ەو ل��ە ش���اری ت��ری��ەری ئەڵمانیا‬

‫كرێكارانیش نووسیوه‌‪ .‬لە ساڵی ‪1843‬دا‬

‫لەدایك‌و باوكێكی لیبرالی جوولەكە هاتۆته‬

‫م��ارك��س ل��ەگ��ەڵ ه��اوس��ەرەك��ەی��دا؛ ك��ە ت��ازە‬

‫دنیاوه‌‪ .‬ئەو خێزانە بووبوون بە پرۆتێستانت؛‬

‫زەواجی لەگه‌ڵ كردبوو‪ ،‬سەفەری كردوو ‌ه بۆ‬

‫ئ��ەو كڵێسایەی ل��ە س��ەر ب��ن��ەم��ای ئینجیل‬

‫پاریس‪ .‬بۆ ئەوەی لە پێگەی سەرنووسەریدا‬

‫دامەزرابوو‪ .‬ئەویش بۆ ئەوەی باوك كارێكی‬

‫لە باڵوكراوەی ت��ازەدام��ەزراوی (ساڵنامەی‬

‫شیاو پەیدابكات‪ .‬لە ساڵی ‪1836‬دا دوای‬

‫ئ��ەڵ��م��ان��ی ـ��ـ ف��ەرەن��س��ای��ی) ك��ارب��ك��ات‪ .‬ئ��ەم‬

‫ساڵێك مانەوە لە زانكۆی بۆن‪ .‬كارل ماركس‬

‫ج����ۆرن����اڵ(گ����ۆڤ����ار) ‌ه زم���ان���ح���اڵ���ی ئ��ای��دی��ا‬

‫چ��ووه‌ت�� ‌ه نێو زان��ك��ۆی ب��ەرل��ی��ن��ەوە‪ .‬ل��ەوێ‬

‫كۆمیونیستییەكان بووه‌‪ ،‬بەاڵم لە راكێشانی‬

‫خەریكی خوێندنی فەلسەفە ب��ووه‌‪ .‬هزری‬

‫سەرنجی خەڵكی فەرەنسا ب��ۆ الی خۆی‬

‫هێگڵ بە قووڵی كاریگەری لە سەر داناوه‌‪،‬‬

‫سەركەوتوو نەبووه‌‪ .‬حكومەتی پروسیایی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫ئیدانەی ئەم جۆرناڵەی كردووه‌‌و رایگرتووه‌‪،‬‬

‫بن‪ .‬ئەم بەرپرسیارێتییەش باڵوكردنەوەی‬

‫ه��ەروەه��ا بە دوای دەستەی نووسەرانیدا‬

‫مانیفستۆی كۆمیونیست(‪‌)10‬ی لێكەوتەوە‪ ،‬ک ‌ه‬

‫گ���ەڕاو ‌ه ب��ۆ ئ���ەوەی بیانگرێت‪ .‬جارێكی‌تر‬

‫لە ساڵی ‪1848‬دا لە ئەڵمانیا باڵوكراوه‌ته‌وە‪.‬‬

‫ماركس بێكار بووه‌وه‌‌و نەیتوانیو ‌ه بگەڕێتەوە‬

‫دوای شۆڕشی ‪1848‬ی فەرەنسا‪ ،‬ماركس‬

‫بۆ ئەڵمانیا‪ .‬ماركس هەموو وزەی خۆی‬

‫سەفەری بۆ پاریس ك��ردووه‌‪ .‬دواتر بەرەو‬

‫تەرخانكردوو ‌ه بۆ ئەوەی بتوانێت به‌رهه‌مێک‬

‫كۆلۆن رۆیشتووه‌‪ ،‬ب��ەاڵم بە ه��ۆی ئ��ەوەی‬

‫ل ‌ه سه‌ر فه‌لسه‌فه‌ی سیاسه‌ت بنووسێت‪ .‬بۆ‬

‫پارتە كۆنزەرڤاتیڤەكان دووب��ارە كۆنتڕۆڵی‬

‫ئه‌وه‌ی روانگە سۆسیالیستییەكانی خۆی ل ‌ه‬

‫ئەڵمانیایان كردبۆوە‪ ،‬بۆیە ماركس گەڕایەوە‬

‫نێویدا بەیان بكات‪ .‬لەو كاتەد‪ ،‬وات�� ‌ه ساڵێ‬

‫ب��ۆ پ��اری��س‪ .‬پ��اش��ان ل��ە ه��اوی��ن��ی ‪1849‬دا‬

‫‪ 1844‬بوو ‌ه بە هاوڕێی فرەدریش ئەنگلس‪،‬‬

‫س��ەف��ەری بۆ ل��ەن��دەن ك���ردووه‌‌و تا دوایین‬

‫ک ‌ه ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪ 1820‬بۆ ‪ 1895‬ژیاوه‌‪.‬‬

‫چركەساتەكانی تەمەنی ل��ەوێ م��اوه‌ت��ه‌وە‪.‬‬

‫(‪)9‬‬

‫ل��ەو م��اوەی��ەدا م��ارك��س ب��ە ه���ەژاری ژیانی‬

‫ئەڵمانی بووه‌‪ .‬تا كۆتایی تەمەنی وەك یار‌و‬

‫بردووه‌تە سەر‪ ،‬بەاڵم دواتر ئەنگلس الیەنی‬

‫هاوكاری كارل ماركس مایەوە‪.‬‬

‫ئابووریی ماركسی دابین ك��ردووه‌‌و ئیدی‬

‫بە هۆی پێداگریی حكومەتی پرووسییەوە‬

‫لەوە بە دوا شێوەژیانێكی ئاسوودە‌و خۆشی‬

‫ف����ەرەن����س����ا م�����ارك�����س‌و ك��ۆم��ی��ون��ی��س��ت��ە‬

‫لە لەندەن لەگەڵ خێزانەكەیدا بردووه‌ته‌سەر‪.‬‬

‫ئەڵمانییەكانی‌تری لە پاریس وەدەرن���اوه‌‪.‬‬

‫ئ��ەو ب����ەردەوام ب��وو ‌ه ل��ە ئۆرگانیزەكردنی‬

‫دوات���ر م��ارك��س رۆی��ش��ت��وو ‌ه ب��ۆ ب��رۆك��س‌‌و‬

‫بزووتنەوە كۆمەاڵیەتییەكان‌و بەردەوامی بە‬

‫پێویستییە دارای��ی��ەك��ان��ی ئ���ەو ل�� ‌ه الی��ه‌ن‬

‫نووسینەكانی داوه‌‪ .‬لە ساڵی ‪1852‬دا‌و تا دە‬

‫ئه‌نگلس‌ه‌و ‌ه دابین ك��راوه‌‪ .‬لە ساڵی ‪1847‬دا‬

‫ساڵ بە شێوەیەكی رێكوپێك بەشداری لە‬

‫ماركس‌و ئەنگلس لە كۆنگرێسی یەكێتیی‬

‫رۆژنامەی (تریبیون نیویۆرك)دا ك��ردووه‌‪.‬‬

‫كۆمیونیستی لە لەندەن ئامادەبوون‪ .‬لەوێدا‬

‫ماركس بەرگی یەكەمی كتێبی (سەرمایە)(‪)11‬ی‬

‫ماركس روانگەكانی خۆی خستووه‌ته‌ڕوو‌‪،‬‬

‫لە ساڵی ‪1867‬دا لە ئەڵمانیا باڵوكردووه‌ته‌وە‪.‬‬

‫هه‌روه‌ها بەرگریی لە شۆڕشی كۆمیونیستی‬

‫ئەم كتێبە بریتییە لە ره‌خنەگرتنی ئابووریی‬

‫ك����ردووه‌‪ .‬س��ەرئ��ەن��ج��ام ئەنگلس‌و مارکس‬

‫كەپیتالیزم‪ .‬سەرمایە سەرنجی هه‌مووی‬

‫بەرپرسیارێتی ئەوەیان پێدراوه‌‪ ،‬كە خەریكی‬

‫ب��ە الی ئایدیاكانی م��ارك��س‌دا راكێشا‌وه‌و‬

‫رێكخستنی رێبازی كارەكانی یەكێتییەكە‬

‫چ��اپ��ی دووەم����ی كتێبەكە ل��ە س��اڵ��ی ‪1871‬‬

‫ئ��ەو ك��وڕی سۆسیالیستێكی پیشەكاری‬


‫‪123‬‬

‫باڵوكراوه‌ته‌وە‪ .‬كتێبەكە بۆ چەندین زمانی‌تر‬

‫النی كەم دەتوانین لە دوو رێگاوە تیۆری‬

‫وەرگێڕدراوه‌‪ ،‬بەاڵم وەرگێڕانە ئینگلیزییەكەی‬

‫ماركسیستی بخوێنینەوە‪.‬‬

‫تا دوای مردنی ماركس باڵونەكراوه‌ته‌وە‪.‬‬

‫رێگای یه‌که‌م تیۆری ماركسیستی بریتیی ‌ه‬

‫دوو بەرگی دوات���ری به‌رگی سەرمایە لە‬

‫لە رەخنەگرتنێكی شۆڕشگێڕانەی كۆمەڵگای‬

‫الیەن ماركسەوە بە ناتەواوی مانەوە‪ ،‬بەاڵم‬

‫كەپیتالیستی (س���ەرم���ای���ەداری)‪ .‬م��ارك��س‬

‫دواتر ب ‌ه هۆی ئەنگلسەوە تەواوكراون‪.‬‬

‫س��ەرن��ج��ی خ��ۆی چ��ڕك��ردب��ووەوە ل�� ‌ه سه‌ر‬

‫ماركسیزم‪ ،‬یان تیۆریی ماركسیستی ل ‌ه سه‌ر‬

‫پێویستی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‌‪ .‬گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫بونیادی ئەو ئایدیایانە وەستاوە‪ ،‬كە لە الیەن‬

‫ن�����ادادپ�����ەروەری‌و س��ت��ەم‌و زۆرداری لە‬

‫ماركس‌و ئەنگلسەوە فۆرمه‌لە كراون‪ .‬ئەویش‬

‫كەپیتالیزمی پیشەسازی سەدەی نۆزدەیەم‌و‬

‫وەك یەكێك لە رەخنەكردنی كەپیتالیزمی‬

‫پەیوەندییە ئابوورییەكانیییەوە سەرچاوەی‬

‫پ��ی��ش��ەس��ازی‪ .‬ئ���ەم ت��ی��ۆری��ی��ە ل��ە رەه��ەن��دی‬

‫گ���رت���ووە‪ .‬ئ���ەو ش���رۆڤ���ەی���ەی م���ارك���س بۆ‬

‫مێژووی كۆمەاڵیەتییەوە لە ئابووری سیاسی‪.‬‬

‫ئامڕازەكانی كەپیتالیزمی پیشەسازی‌و ئه‌و‬

‫بە تایبەت لە خەباتی چینایەتی دەڕوانێت‪ .‬لە‬

‫ستەمانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه دەیكات راستەوخۆ گۆڕان بە‬

‫روانگەی ماركسیستییەوە مێژوو‪ ،‬ئایدیاكان‪،‬‬

‫سەر ئەو سیستمەدا دەهێنێت‪ .‬بەم هۆیەوە‬

‫یاخود بەهاكان‪ ،‬یان رۆحی گشتگیر ئاڕاستە‬

‫كاتێك ئ��ەم سیستمە گ��ۆڕان��ی ب��ە س��ەردا‬

‫ناكات‌و نایبزوێنێت‪ ،‬بەڵكو مێژوو گوزارشت‬

‫هات‪ ،‬ئەوا ئەو رەنجانەی مرۆڤ لە پێناوی‬

‫لە خەبات دەكات‪ )12(.‬ئەو خەباتەی ریشەكەی‬

‫بەرهەمهێناندا دەیدات كۆتاییان پێدێت‪.‬‬

‫لە نێو بوونی ماتریالیدا هەیە‪ .‬خەباتێكە‬

‫رێگای دووه‌م تیۆریی ماركسیستی نەک‬

‫ب��ۆ ن���ان‪ ،‬پ��ەن��اگ��ە‌‪ ،‬ب��ۆ ب��ەره��ەم��ی كرێكار‌و‬

‫تەنها بریتیی ‌ه لە شرۆڤەكردنی پەیوەندییە‬

‫كۆنتڕۆڵكردنی ئامڕازەكانی بەرهەمهێنان‪.‬‬

‫ئابوورییەكان‪ ،‬بەڵكو بە گشتی شرۆڤەكردنی‬

‫ئایدیاكانی ماركس بە تایبەت بە رێگەی‬

‫ئ��ەو ب��ەه��ا‌و روان��گ��ان��ەش��ە‪ ،‬ك��ە كەپیتالیزمی‬

‫لێكدانەوە‌و تەفسیكردنەوە جۆراوجۆرەكان‌و‬

‫پیشەسازییان دروستكردووە‌و ئەم الیەنەش‬

‫وردەكارییەكانی ماركسیزم كاریگەرییەكی‬

‫كاریگەرییەكی زۆری ل�� ‌ه س��ه‌ر ئاڕاستە‬

‫قوڵی داناوە ل ‌ه سه‌ر سیاسەتەكانی سەدەی‬

‫ناسیاسییەكانی‬

‫وەك ئایین‪ ،‬ئەدەبیات‪،‬‬

‫بیستەم‌و تیۆری رەخنەیی‌و تیۆری ئەدەبی‌و‬

‫بەرهەمە کلتووریی‌و پراكتیكییەكانی دیكە‬

‫لێكۆڵینەوە کلتوورییەكان‌و مێژوو‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫بەحێهێشتووە‪ .‬تیۆری ماركسیستی جەختێكی‬

‫سۆسیۆلۆجی‌و ئابووری‌و فەلسەفە‌و ئایین‪.‬‬

‫زۆر ل ‌ه سه‌ر سروشتی ئایدیۆلۆجی هەموو‬

‫(‪)13‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫هەنگاوەكانی مرۆڤ دەكاتەوە‪.‬‬

‫م��ێ��ژوو بریتیی ‌ه ل��ە رۆح���ی م��رۆی��ی‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫فەلسەفەی مێژووی ماركس بریتیی ‌ه لە كرۆكی‬

‫ماركس وەك شێوازی خەباتی م��رۆڤ بە‬

‫هزری ماركسیستی‪ .‬ئەمەش بە ماتریالیزمی‬

‫سەر ماتریال‌و كەره‌ستەكانی بەرهەمهێناندا‬

‫مێژوویی ناسراوە‪ .‬گۆڕانی مێژوویی وەك‬

‫سەیری مێژووی ك��ردووه‌‪ .‬هەر لەبەر ئەم‬

‫دەرئەنجامی ك��ردە مرۆییەكان دەبینێت لە‬

‫هۆیەشە‪ ،‬ک ‌ه گ��وت��راوە ماركس بە راستی‬

‫نێو جیهانی ماتریالیدا‪ .‬بۆیە وەك دەستكردی‬

‫هێگڵی هەڵگڕاندۆتەوە‪ .‬ماتریال چۆنایەتی‬

‫(‪)14‬‬

‫شكڵ‌و شێوەی ئایدیاكان دەردەخ��ات‪ ،‬نەك‬

‫خ���ودا‪ ،‬ی��ان هێزە س��ەرووم��رۆی��ی��ی��ه‌ک��ان‪،‬‬

‫یاخود رۆحانییەكان‪ ،‬سەیری ئەم گۆڕانانە‬

‫بە پێچەوانەوە‪.‬‬

‫ناكات‪ .‬ماركس لەم روانگە ماتریالیستییەی‬

‫ماركسیزم وەسفی پەرەسەندنی مێژوویی‬

‫بۆ مێژوو كەوتووەتە ژێر كاریگەریی لودڤیك‬

‫م��ۆدێ��ل��ە ج���ی���اوازەك���ان���ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی‬

‫فویەرباخ‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪1804‬بۆ‪1872‬‬

‫کردووه‌‪ .‬مەبەست لەم بۆچوونه‌ش بریتیی ‌ه‬

‫ژی���اوه‌‪ .‬فویەرباخ جەخت ل ‌ه س��ه‌ر رەوش��ە‬

‫لە رێگاكانی ئۆرگانیزەكردنی پەیوەندییە‬

‫ماتریالییەكانی جیهان دەكاتەوە‌‪ ،‬هەروەها‬

‫ئابوورییەكان بۆ بەرهەمهێنانە باشەكان لە‬

‫دەكەوێتە رەخنەگرتن لە ئایدیالیزمی هزرینی‬

‫كۆمەڵگاكاندا‪ .‬سیفەتەكانی كەپیتالیزم بە دیدی‬

‫هێگڵی‪ ،‬چونكە بە دیدی مارکس هێگڵ جەخت‬

‫ماركسیستی وەك سیستمێكی ستەمكار‌و‬

‫دەك��ات��ەوە ل�� ‌ه س��ه‌ر ئایدیاكان‌و سروشتی‬

‫نادادپەروەرانەی كار‌و بەرهەمهێنان بریتیین‬

‫رۆحانییەتی جیهان‌و گ��ۆڕان��ی مێژوویی‪.‬‬

‫لە پەیوەندییە كۆمەاڵیەتی‌و ئ��ام��ڕازەك��ان‪،‬‬

‫ل ‌ه دی��دی م��ارك��س‌دا ئ��ەوەی مێژوو ب��ەرەو‬

‫كە لە بەرهەمهێناندا بە گەڕ دەخرێن‪ .‬كار‬

‫پێشەوە ئاڕاستە دەكات بریتیی ‌ه لە دیالێكتیك‪.‬‬

‫لە تەنهاییدا ئەنجام نادرێت‪ ،‬بەڵكو لە نێو‬

‫ئ���ەو دی��ال��ێ��ك��ت��ی��ك��ەی ب��ە ه���ۆی ئ���اب���ووری‌و‬

‫تۆڕێكی پەیوەندیی مرۆیی گەورەدا ئەنجام‬

‫ملمالنێی نێوان چینە كۆمەاڵیەتییەكانەوە‬

‫دەدرێت‪ .‬رۆڵە مرۆییەكانی ئۆرگانیزەكردنی‬

‫هاتۆتەئاراوه‌‪ .‬هێگڵیش هاوشێوه‌ی ماركس‬

‫ئابووری (یان پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان)‬

‫وەك دیالێكتیك سەیری مێژووی كردووه‌‪.‬‬

‫ل��ەگ��ەڵ ك���ار‌و تەكنۆلۆجییە مرۆییەكاندا‬

‫گۆڕانی مێژوویی ل ‌ه سه‌ر بنەمای بزووتنە‬

‫(ی��ان هێزەكانی بەرهەمهێنان) رووب��ەڕوو‬

‫زنجیرەییە یەك بە دوای یەكدا هاتووەكان لە‬

‫دەبێتەوە‪ .‬بۆ ئەوەی مۆدێلەكانی بەرهەمهێنان‬

‫تێزەوە بۆ ئەنتی تێز‌و لەوێشەوە بۆ سەنتێز‬

‫بخوڵقێنێت‪.‬‬

‫ئیش دەك��ات‪ .‬لە كاتێكدا هێگڵ گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫م��ۆدێ��ل��ەك��ان��ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان ل���ە ق��ۆن��اغ��ە‬


‫‪125‬‬

‫م��ێ��ژووی��ی��ەك��ان��دا ئ��اڕاس��ت��ەی ج��ی��اوازی��ان‬

‫که‌ چینایەتی تێدا نەبێت‪.‬‬

‫وەرگرتووه‌‪ .‬شرۆڤەی کلتووریی ماركسیستی‬

‫پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان لە مۆدێلی‬

‫بە تایبەتی چڕدەبێتەوە ل ‌ه سه‌ر شرۆڤەكردنی‬

‫كەپیتالیستی‬

‫ل ‌ه‬

‫كەپیتالیزمی پیشەسازی‪ .‬ئەمەش وەك ئەو‬

‫کارکردنی كرێكاران‪ .‬بۆ ئ��ەوەی كەرەستە‬

‫سیستمە ئابوورییە دەبینێت‪ ،‬كە بەندە ل ‌ه‬

‫خاوەكان بگۆڕن بۆ دوا كااڵی ئامادەكراو‪.‬‬

‫سه‌ر نایەكسانی‪ .‬لەم رووەوە ئەم مۆدێلی‬

‫خ�����اوەن ك����ااڵش ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی ف��رۆش��ت��ن‌و‬

‫بەرهەمهێنانە‪ ،‬شتێكی ن��ادادپ��ەروەران��ەی��ە‪.‬‬

‫دابەشكردنی بەرهەمەكان‌و كۆكردنەوەی‬

‫گوتاری ماركس لە بارەی خەباتی چینایەتی‬

‫ب���ەه���ا زی���ادەك���ان���ی���ان دەك�������ات‪ .‬م��ارك��س‬

‫لە نێو كۆمەڵگای كەپیتالیستیدا گوزارشت‬

‫گوتوویه‌تی‪ :‬وەه��ا سیستمێك بە ناچاری‬

‫لە پەرەسەندنی رەوتی ئابووریی دەكات لە‬

‫دەگۆڕێت بۆ پەیدابوونی چینایەتی‪ ،‬چونكە‬

‫قۆناغی سەرەتاییەوە بۆ فیودالی‌و پاشان‬

‫س��وودم��ەن��دەك��ان كەپیتالیستەكانن‪ .‬ئ��ه‌وان‬

‫بۆ كەپیتالیستی‪ .‬لە هەر قۆناغێكیشدا لەگەڵ‬

‫کۆنتڕۆڵی ئ��ام��ڕازەك��ان��ی بەرهەمهێنانیان‬

‫مۆدێلە سەروەرەكانی بەرهەمهێناندا خەباتی‬

‫ك�������ردووە‪ ،‬وات�����ا ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی س���ەرچ���اوە‬

‫چینایەتیش پەیدابووە‪ .‬تەنها لە پەرەسەندنی‬

‫سروشتییەكان‌و كارگەكان‌و ماشێنەكان‌و‬

‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ای سۆسیالیستیدا ب��ە ه��ۆی ئەو‬

‫سەرچاوەكانی‌تری‬

‫كەرەستەخاوەكانیان‬

‫مۆدێلە بەرهەمهێنانە تایبەتمەنده‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫كردووە‪ ،‬نەك پرۆلیتارەكان‪ .‬پرۆلیتارەكان لە‬

‫هەیەتی‪ ،‬ئەوا جیاوازی‌و ملمالنێی چینایەتی‬

‫بەرانبەر هێزی كارەكەیان كرێ وەردەگرن‪،‬‬

‫كۆتایی پێدێت‪ .‬گۆڕانی مێژوویی تەنها ئەو‬

‫بۆ ئەوەی ژیانیان رێكبخەن‪ .‬بۆرجوازەكان؛‬

‫كاتە روودەدات‪ ،‬ك��ە ل��ە ن��ێ��وان چینەكاندا‬

‫كە چینی مامناوەندن‪ ،‬نە خاوەن سەرمایەن‪،‬‬

‫ملمالنێیەكی كۆنتێكستی دیالێكتیكی ئامادەیی‬

‫ن��ە ك��رێ��ك��اری��ش��ن‪ .‬ب��ەڵ��ك��و ب��ە گشتی ك��ارە‬

‫هەبێت‪ .‬دژایەتی نێوان ئەو چینانەی کۆنتڕۆڵ‬

‫خزمەتگوزارییەكانی وەك مامۆستایەتی‌و‬

‫دەكەن‌و ئەو چینانەی كۆنتڕۆڵ دەكرێن‪ .‬لە‬

‫پزیشكی دەك���ەن‪ .‬ئەگەرچی ئ��ەم چینە بۆ‬

‫راستیدا بە ناچاریی بە ملمالنێی چینایەتی‬

‫دوو چینەكەی‌تر خ��زم��ەت��گ��وزاری ئ��ام��ادە‬

‫كۆتایی پێدێت‪ .‬ئەم دیالێكتیكی بەریەككەوتنی‬

‫دەكات‪ ،‬بەاڵم بە گشتی لە نێو هەمان چینی‬

‫چینایەتییە ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ەك��ی ن���وێ بونیاد‬

‫كەپیتالیستیدا ریزبەند دەكرێت‪.‬‬

‫دەنێت‪ .‬بێگومان ئامانجی كۆتایی بریتیی ‌ه لە‬

‫بە دی��دی ماركس دام���ەزراوەی ئابووریی‪،‬‬

‫كۆمەڵگای سۆسیالیستی‪ ،‬واتا ئەو دۆخەی‪،‬‬

‫ی���ان م��ۆدێ��ل��ەك��ان��ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان بریتیی ‌ه‬

‫بەرهەمهێناندا‬

‫بریتیی ‌ه‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫لە شێوازەكانی دیكەی سیمای كۆمەڵگا‪.‬‬

‫روودەدات‪ ،‬كە ن���ادادپ���ەروەری‌و دژایەتی‬

‫ب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان��ی ژێ���رخ���ان‌و س��ەرخ��ان ئ��ەم‬

‫لە نێو سیستمی نایەكساندا دەربكەوێت‪.‬‬

‫جۆرە پەیوەندییانەی كۆمەڵگا شیدەكه‌نەوە‪.‬‬

‫م��ارك��س��ی��زم پێشبینی ئ�����ەوەی ك����ردوو ‌ه‬

‫تێگەی ژێرخان ئاماژە بۆ مۆدێلی ئابووریی‬

‫خەباتی چینایەتی سەرئەنجام كەپیتالیزم‬

‫بەرهەمهێنانی كۆمەڵگا دەكات‪ ،‬كە سەرخانی‬

‫ل��ەن��اودەب��ات‌و سیستمێكی سۆسیالیستی‬

‫كۆمەڵگا دیاریدەكات‪ .‬سەرخان بریتیی ‌ه لە‪:‬‬

‫بێچین وەك جێگرەوە دادەمەزرێنێت‪ .‬ئەم‬

‫ه��ەم��ان مۆدێلی بەرهەمهێنانی سیاسی‌و‬

‫رووداوە ئاماژە بە كۆتایی مێژوو دەكات‪.‬‬

‫ی مۆراڵی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئایینیی‌و هونەری ‌‬

‫ئەمەش بەو واتایەی گۆڕانێكی‌تری ئابووری‬

‫زانستی‌و کلتووریی كۆمەڵگا‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬ئایین‬

‫روونادات‪ ،‬چونكە پەیوەندییە نایەكسانەكانی‬

‫بە پێی ئەم روانگەیە مۆدێلێكی سەربەخۆ‪ ،‬یان‬

‫چینایەتی‪ ،‬كە خۆراكی خەباتی دیالێكتیكییە‪،‬‬

‫خۆبەڕێوەبەریی چاالكیی مرۆیی نییە‪ ،‬بەڵكو‬

‫ئیدی لە ئارادا نەماوە‌و لەنێوچووە‪.‬‬

‫ئەمە مۆدێلی بەرهەمهێنان‌و پەیوەندییەكانی‬

‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌م��ه‌ش��دا م��ارك��س��ی��زم روودەك��ات��ە‬

‫بەرهەمهێنانە‪ ،‬كە لە كۆمەڵگادا دەردەكەوێت‌و‬

‫پڕۆسه‌ی نامۆبوون‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه كۆمەڵگا‬

‫فۆڕم بە ئایین دەدات‌‪ ،‬هه‌روه‌ها پێگەكەشی‬

‫ب���ە س���ەر چ��ی��ن��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ج���ی���اوازدا‬

‫دی��اری��دەك��ات‪ .‬كەواتە سەرخان بریتیی ‌ه لە‬

‫دابەشدەبێت‪ .‬بە تایبەت ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه چینی‬

‫تیۆرییەكی ماتریالیستی‪ ،‬كە ئایین وەكو‬

‫ب��ااڵ دەستبەسەر ئ��ەو كااڵیانەدا دەگرێت‪،‬‬

‫بەشێك لە سەرخانی كۆمەڵگا دەبینێت‪.‬‬

‫كە لە الیەن چینی خوارەوە بەرهەمهێنراوە‪.‬‬

‫ژێرخانی ئابووریی لە الیەن سەرخانێكەوە‬

‫نامۆبوون‪ :‬دەرئەنجامی پەیوەندییە نابەرابەرە‬

‫پشتیوانی دەكرێت‪ ،‬كە ژێرخانەكە دەیەوێت‬

‫چینایەتییەكانە‪ ،‬كە مۆدێلی كەپیتالیستی‬

‫ج��ی��اوازی��ی��ە چ��ی��ن��ای��ەت��ی��ی��ەك��ان ب���ە شتێكی‬

‫ب��ەره��ەم��ی ه��ێ��ن��اوه‌‪ .‬ئ��ەم پ��ڕۆس��ه‌ی��ەش دوو‬

‫س��روش��ت��ی��ی��ان��ە دەرب���خ���ات‌و ب��ڵ��ێ��ت‪ :‬م��رۆڤ‬

‫شێوازی هەیە‪.‬‬

‫هیچ توانستێكی نییە بۆ گۆڕانپێدانی ئەم‬

‫ش��ێ��وازی ی��ه‌ک��ه‌م ل��ە مۆدێلی كەپیتالیستی‬

‫واقیعییەتە گشتگیرە‪ .‬ب��ە پێی تێگەیشتنی‬

‫بەرهەمهێناندا ئەو سیستمەیە‪ :‬كە كرێكاران‬

‫ماركسیزم وەه��ا سیستمێك لە بنەڕەتەوە‬

‫ك��ااڵك��ان��ی��ان ب��ەره��ەم ه��ێ��ن��اوه‌‪ ،‬ب���ەاڵم تەنها‬

‫سیستمێكی وەبەرهێنە‌و تەنها دەشێت بە‬

‫كەپیتالیستەكان ب��وون ب�� ‌ه خ��اوەن��ی كۆی‬

‫رێگای خەباتی دیالێكتیكی نێوان چینەكانەوە‬

‫قازانجی كااڵكان‪ .‬هەر لەبەر ئەوەیە كرێكار‬

‫گۆڕانی بە سەردا بهێنرێت‪ .‬ئەم خەباتە كاتێك‬

‫كاتێك لە بەرهەمی كارەكەی بێبەش بووه‌‪،‬‬


‫‪127‬‬

‫ئەوا نامۆ بووه‌‪.‬‬

‫مۆدێلە زاڵەكانی ئابووریی بەرهەمهێنانن‌و‬

‫ش��ێ��وازی دووه‌م ك��رێ��ك��اران ل��ە سیستمی‬

‫بوون‌‪ .‬درێژەپێدانی ئەم مۆدێلە زاڵە ئاڕاستە‬

‫كەپیتالیستیدا ته‌نانه‌ت بە خۆشیان نامۆ‬

‫دەكەن‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬ره‌وشتی كاری پرۆتستانتی‬

‫دەبن‪ .‬بە دیدی ماركس ئەم نامۆبوونە كاتێك‬

‫(وات�� ‌ه ن��اڕازی) بەهای ك��اری سەخت بەرز‬

‫روودەدات‪ ،‬كە كرێكاران بوون بە كااڵ‪ ،‬چونكە‬

‫دەنرخێنێت‌‪ .‬لە وەرگرتنی سوود‌و قازانجدا‬

‫ئەوان كارە نامۆبووەكەی خۆیان لە بازاڕدا‬

‫ئ����ارەزووی م��رۆڤ��ەك��ان ب��ۆ ب��ەرژەوەن��دی��ی‬

‫ف��رۆش��ووه‌‪ ،‬تەنها ك��ااڵ سەختەكانی دیكە‬

‫خ��ودی لەبەرچاو ناگرێت‪ .‬پرۆتستانتیزم‬

‫نەبێت‪ .‬بەم جۆرە كرێكاران بە ئینسانییەتی‬

‫وەها ره‌وشتێک ب ‌ه ویست‌و خواستی خودا‬

‫(مرۆڤبوونیی)خۆشیان نامۆدەبن‪.‬‬

‫دەزانێت‪ .‬كەواتە وەها بەرژەوەندیخوازییەك‬

‫ئایدیۆلۆجی ل ‌ه تیۆریی ماركسیستی‌دا وەك‬

‫بریتیی ‌ه لە‪ :‬جێبەجێكردنی ئەركێكی ئایینی‪ .‬لە‬

‫چونكە‬

‫روانگەی ماركسیستییەوە ره‌وشتی كاری‬

‫واقیعیەتی ماتریالی‌و كۆمەاڵیەتی بەالڕێدا‬

‫ناڕازی نموونەی هەمان ئەو ئیدیۆلۆجییەیە‪،‬‬

‫دەب���ات‌و ه��ەوڵ��دەدات م��رۆڤ ل��ەو شوێنەدا‬

‫ك���ە رەوای����ەت����ی ب���ەو م��ۆدێ��ل�� ‌ه ئ��اب��ووری��ی�� ‌ه‬

‫بهێڵێتەوە‪ ،‬كە سیستمی كەپیتالیستی بۆی‬

‫بەرهەمهێنانە دەدات‪ ،‬كە بریتیی ‌ه ل��ه‌وه‌ی‪:‬‬

‫دی��اری��ك��ردووە‪ .‬لە وەه��ا ب��ەالڕێ��دا بردنێكدا‬

‫پێویستە كرێكاران سەعاتی كاركردنیان زیاد‬

‫م���رۆڤ���ەك���ان ن���ات���وان���ن پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬

‫بێت‌و لە بارودۆخێكی سەختدا كاربكەن‪.‬‬

‫بەرهەمهێنان ب��ەو چەشنە ببینن‪ ،‬ك��ە لە‬

‫ئ��ەو ك��رێ��ك��ارەی ب��ەرگ��ری��ی ل��ەم ره‌وش��ت��ی‬

‫راستیدا بوونی هەیە‪ .‬بەم جۆرە ئایدیۆلۆجیی‬

‫كاركردنە درۆزنانەیە دەك��ات‪ .‬وا تێدەگات‬

‫یەكێكە لە رەهەندەكانی سەرخان‪ ،‬ک ‌ه خۆی لە‬

‫ك��اری سەخت بریتیی ‌ه ل ‌ه ئ��ی��رادەی خ��ودا‌و‬

‫الیەن بونیادی ئابوورییەوە بەرهەمهێنراوە‌و‬

‫هەڵبژاردنێكی ئ��ازاد‪ ،‬بەاڵم لە راستیدا ئەم‬

‫ئەركەكەشی بریتیی ‌ه لە رەوایەتیبەخشین بەو‬

‫ره‌وشت ‌ه بەالڕێدابردنی واقیعیەتە‪ ،‬برەو بەو‬

‫بونیادە‪ .‬ئایدیۆلۆجییەكان ئەوە دیاریدەكەن‪،‬‬

‫مۆدێلی بەرهەمهێنانە دەدات‪ ،‬كە كرێكاران‬

‫كە لە سه‌ر سیاسەت‌و ئایین‌و ئەدەبیات‌و‬

‫دەچەوسێنێتەوە‪ .‬بۆ ئەوەی كەپیتالیستەكان‬

‫رەه��ەن��دەك��ان��ی دی��ك��ەی کلتوور دەت��وان��ن چ‬

‫ببن ن ‌ه خاوەنی قازانج‌‪ ،‬هه‌روه‌ها سوودمەند‬

‫جۆرێک ل ‌ه بیركردنەوە‌و باوەڕێكیان هەبێت‪،‬‬

‫بن‪ .‬كرێكار لەو وەهمەدا دەژی‪ ،‬كە خاوەنی‬

‫بەاڵم ئایدیۆلۆجییەكان ئۆتۆنۆم (سه‌ربه‌خۆ)‬

‫هەڵبژاردن‌و ویستی ئازادە‪ ،‬بەاڵم لە راستیدا‬

‫نین‪ .‬ماركس گوتوویه‌تی‪ :‬ئەوانە وابەستەی‬

‫خاوەن هیچ ویستێكی ئازاد نییە‪.‬‬

‫هۆشیارییەكی درۆزن ب��ی��ن��راوه‪،‬‬

‫(‪‌)15‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫بەناوبانگترین ج��ەخ��ت��ك��ردن��ەوەی ماركس‬

‫‪5- Means of production‬‬

‫ل ‌ه سه‌ر سروشتی ئایدیۆلۆجیی ئایینە‪ ،‬كە‬

‫‪6- base/superstructure‬‬

‫دەتوانین پێداهه‌ڵدانه‌که‌ی ماركس بۆ ئایین لەم‬

‫‪7- Alienation‬‬

‫رستەیەدا ببینینەوە‪ :‬ئایین تلیاكی كۆمەاڵنی‬

‫‪8- Rhenish Gazette‬‬

‫خەڵكە‪ .‬ئەم رستەیە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات‪،‬‬

‫‪9- Industrialist‬‬

‫كە ئایین بەڵێنی پ��اداش��ت‌و دادپ��ەروەری��ی‬

‫‪10- Communist Manifesto‬‬

‫دەدات لە ژیانی دواڕۆژدا‪ .‬بۆ ئەوەی بەرگەی‬

‫‪11- Das Kapital‬‬

‫نادادپەروەری‌و چەوساندنەوە‌و ستەمەكانی‬

‫‪12- Struggle‬‬

‫ئەم جیهانە بگرێت‪ .‬ئایین كاتێك دادپەروەریی‬

‫‪13- Nonpolitical endeavors‬‬

‫رەوان��ەی ژیانی ئەو دنیا دەك��ات‪ ،‬ئەوا بەم‬

‫‪14- Extra human‬‬

‫ك��ارەی دەبێتە رێگر لە ب���ەردەم شۆڕشی‬

‫‪15- False consciousness‬‬

‫جەماوەریی دژ بە چینی دەس��ەاڵت��دار؛ ئەو‬ ‫چینەی بەرهەمی كرێكار بۆ خۆی دەب��ات‪.‬‬

‫سەرچاوەی ئه‌م وه‌رگێڕانه‪‌:‬‬

‫لە دی��دی ماركسیزم‌دا ئ��ەو كاتە دەتوانین‬

‫‪William E.Deal and Timothy K.Beal:‬‬

‫بە دروستی لە ئایین تێبگەین‪ ،‬كە تێكستە‬

‫‪THEORY FOR RELIGIOUS STUD-‬‬

‫پیرۆزەكان‌و سرووتەكان‌‌و دیاردەكانی‌تری‬

‫‪IES, ROUTLEDGE New York • London,‬‬

‫ئایین بخەینە نێو رەوشی ماتریالی کلتوور‌‌و‬

‫‪2005, pp.6-10.‬‬

‫دوات��ر لێكدانەوەی بۆ بكەین‪ .‬بە تایبەتی‬ ‫بیخەینە نێو هەلومەرجی ئابووریی زاڵی‬ ‫بەرهەمهێنانەوە‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪1- William E. Deal and Timothy K. Beal‬‬ ‫‪2- Historical materialism‬‬ ‫‪Mode of production (relations and forc‬‬‫‪es)3‬‬‫‪4- Proletariats, capitalists, bourgeoisie‬‬


‫‪129‬‬

‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئێران له‌ سوریادا‬

‫نووسینی‪ :‬بە‌ختیار ئه‌حمه‌د ساڵح‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫دەستپێک‬

‫ئه‌سه‌د ل ‌ه ملمالنێدان‪ .‬له‌م دۆخه‌دا حاڵه‌تی بە‬

‫سوریا گرنگترین هاوپه‌یمانی ستراتیجی‬

‫بنبه‌ستگه‌یشتن رۆشنه‌‪ .‬هیچ كام له‌م دوو‬

‫كۆماری ئیسالمی ئێران ‌ه ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ .‬ئه‌م‬

‫الیه‌ن ‌ه ناتوانێت ئه‌وی‌تر كۆتایی پێ بهێنێت‪.‬‬

‫هاوپه‌یمانێتيی ‌ه كارتێكی ف��ش��اری زۆر بە‬

‫ل ‌ه دروستكردنی ئه‌م دۆخه‌دا چه‌ند هۆكارێك‬

‫‌هێز ‌ه بە ‌ده‌ست كاربه‌ده‌ستانى ئێرانه‌وه‌و بە‬

‫كاریگه‌ره‌ له‌وانه‌‪:‬‬

‫‌كارده‌هێنرێت ل ‌ه بەرانبه‌ر هێز ‌ه رۆژئاواییه‌كان‬

‫أــ نیگه‌رانیی كه‌مینه‌كان ل ‌ه ئاینده‌ی سوریا‪.‬‬

‫بە ‌تایبه‌ت واڵت�� ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‪.‬‬

‫ب ـ��ـ ن��اك��ۆك��ی س��ه‌ره‌ك��ی��ی ن��ێ��وان گ��رووپ�� ‌ه‬

‫س��وری��ا گرنگترین دارده‌س���ت���ی ن��اوچ��ه‌ی��ی‬

‫نه‌یاره‌كانی رژێم‪.‬‬

‫تارانه‌‌و رووخانی ئه‌سه‌دیش هۆكار ده‌بێت بۆ‬

‫ج ــ پشتگیریكردنی دیبلۆماسی‌و سه‌ربازی‬

‫تێكدانی ریزبه‌ندیی سیاسه‌تی كاركته‌ره‌كانی‬

‫ئێران‌و روسیا له‌ رژێمه‌كه‌ی ئه‌سه‌د‪.‬‬

‫ئێران‪ ،‬که‌ حیز‌بولاڵو حه‌ماسه‌ له‌ ناوچه‌كه‌دا‪.‬‬

‫‪2‬ــ ل ‌ه سه‌ر ئاستی ناوچه‌ك ‌ه شه‌ڕی ساردی‬

‫ش����ه‌ڕی ن���اوخ���ۆی س��وری��ا ب��ە ی�� ‌هك��ێ��ك ل ‌ه‬

‫جیۆپۆله‌تیك‌و جیۆستراتیجیك‌و ئایدیۆلۆجی‌و‬

‫گ��ه‌وره‌ت��ری��ن مه‌یدانه‌كانی بەریه‌ككه‌وتنی‬

‫ملمالنێی ئایینزای شیع ‌ه له‌گه‌ڵ سونه‌كان ل ‌ه‬

‫هێزه‌كانی ناوچه‌كه‌و جیهان داده‌ن��رێ��ت ل ‌ه‬

‫نێوان ئ��ێ��ران‌و ‌واڵته‌كانی ك��ه‌ن��داوی فارس‬

‫كاتی ئێستادا‪ ،‬له‌گه‌ڵ سه‌ره‌تای ده‌ستپێكردنی‬

‫ئاستی دووه‌می بارگرژییه‌كانه‌‪.‬‬

‫راپه‌ڕینه‌كانی سوریا ل ‌ه مانگی ئازاری ساڵی‬

‫‪3‬ــ ل ‌ه سه‌ر ئاستی نێونه‌ته‌وه‌ییدا‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ك‬

‫‪2011‬دا چ���اودێ���ران‌و س��ی��اس��ه‌ت��م��ه‌داران‌و‬

‫روسیا‌و چین ل ‌ه رێگه‌ی ڤیتۆكردنی بڕیاره‌كانی‬

‫مامۆستایان‌و لێكۆڵه‌ران پێشبینی ئه‌وه‌یان‬

‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان��ه‌و ‌ه رژێ��م��ه‌ك��ه‌ی‬

‫ك��ردووه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌سه‌د ل ‌ه م��اوه‌ی یه‌ك مانگدا‬

‫ئه‌سه‌د ده‌پارێزن‌‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه واڵته‬

‫بڕوخێت‪ ،‬ب��ە‌اڵم ه���ه‌روه‌ك ده‌رك���ه‌وت ئه‌و‬

‫‌ی�� ‌هك��گ��رت��وو ‌هك��ان��ی ئ��ه‌م��ری��ك��ا‌و هاوپه‌یمان ‌ه‬

‫پێشبینیی ‌ه ن��ه‌ك ه��ه‌ر راس��ت ن��ه‌ب��ووە‌‪ ،‬بگر ‌ه‬

‫رۆژئ���اوای���ی���ه‌ك���ان���ی‌و واڵت���ه‌ك���ان���ی ك��ه‌ن��داو‬

‫ئێستا زۆر بە‌دووریش ده‌زانرێت‪.‬‬

‫خوازیاری بەركه‌ناری رژێمه‌كه‌ی ئه‌سه‌دن‪.‬‬

‫ئاستی ملمالنێی هێزه‌كان له‌ سوریادا‬

‫سیماكانی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی كۆماری‬

‫‪1‬ـ��ـ ل ‌ه س��ه‌ر ئاستی ناوخۆ گرووپه‌كان بە‬

‫ئیسالمیی ئێران‬

‫گشتی پێكدێن ل ‌ه گرووپ ‌ه شۆڕشگێڕەکان‌و‬

‫ل ‌ه دوای ساڵی ‪1979‬ه‌و ‌ه ئێران وه‌ك هێزێك ل ‌ه‬

‫ئیسالمگه‌راكان‪ ،‬كه‌ل ‌ه دژی هێزه‌كانی رژێمی‬

‫ناوچه‌كه‌دا سیاسه‌تێكی تایبه‌ت‌و نوێگه‌رانه‌ی‬


‫‪131‬‬

‫گرتۆته‌به‌ر‪ .‬له ‌ئاست ناوچه‌كه‌دا سیاسه‌تی‬

‫هاوئاهه‌نگی‌و په‌یوه‌ندیی كۆمه‌ڵگای شیعه‌كان‬

‫ده‌ره‌وه‌ی ئێران درێ��ژه‌پ��ێ��ده‌ری سیاسه‌تی‬

‫له‌گه‌ڵ یه‌كتردا‪ ،‬بەڵكو هه‌وڵده‌دات بۆ ئامانجی‬

‫باوی ئێران بوو ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ ،‬وات ‌ه پاراستنی‬

‫ك��ۆت��ای��ی‪ ،‬وات��� ‌ه بەئیسالمكردنی ت���ه‌واوی‬

‫هه‌ژموونی خۆی‌و بە‌رگرتن له ‌هه‌ر جۆر ‌ه‬

‫جیهان‌و زیندووكردنه‌وه‌ی ئیسالمی شیع ‌ه‬

‫هه‌ڕه‌شه‌یه‌ك‪ ،‬ک ‌ه بكرێت ‌ه س��ه‌ری ل ‌ه الیه‌ن‬

‫ل ‌ه ته‌واوی جیهاندا‪ .‬هه‌وڵدان بۆ یه‌كخستنی‬

‫ركابه‌ر ‌ه هه‌میشه‌ییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬وات�� ‌ه روسیا‌و‬

‫شیعه‌كان‪ ،‬پێگه‌ی ئێران وه‌ك یه‌ك كاراكته‌ری‬

‫توركیا‌و سعودیه‌‌و پاكستان‪ .‬ل ‌ه راستیدا‬

‫چاالك ل ‌ه ناوچه‌كه‌‌و یه‌ك نێوه‌ندیی شیعه‌ی‬

‫دیبلۆماسییه‌تێكی‬

‫دوانزه‌ئیمامی ل ‌ه جیهانی ئیسالمدا بە‌هێزتر‬

‫دیبلۆماسییه‌تی‬

‫ئ��ێ��ران‬

‫پارێزگاران ‌ه ب��وو ‌ه بۆ واڵتێك‪ ،‬ک ‌ه خۆی ل ‌ه‬

‫ده‌كات‪.‬‬

‫دنیادا زۆر جیاواز‌و گۆشه‌گیر ده‌بینییه‌وه‌‪.‬‬

‫ئامانجی یه‌كه‌می دیپلۆماسی ئایه‌تواڵكان‬

‫ئ��ه‌م ح��اڵ��ه‌ت��ه‌ش ده‌رخ����ه‌ری خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی‬

‫پاراستنی هێز‌و هەژموونی ئێران ب��وو ل ‌ه‬

‫ئه‌زموونگه‌رانه‌‌و پارێزگارانه‌ی ئێرانه‌‪ ،‬ك ‌ه‬

‫ناوچه‌كه‌دا‪ .‬بۆ گه‌یشتن بە م ئامانج ‌ه هه‌وڵی‬

‫یه‌كه‌مین ئامانجی بریتیی ‌ه ل�� ‌ه پاراستنی‬

‫ب����ە‌رده‌وام ده‌ده‌ن‪ ،‬ک�� ‌ه ن��ه‌ی��اران��ی دێرینه‌ی‬

‫ئاسایشی ن��اوخ��ۆ‌و ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام پاراستنی‬

‫خۆیان دوور رابگرن ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ .‬بە پێی‬

‫سه‌قامگیریی ل ‌ه سه‌ر سنووره‌كانی‪ .‬ئێران ل ‌ه‬

‫ئه‌زموونه‌كانی راب���وردوو ئێران ل ‌ه رووی‬

‫راستیدا ل ‌ه یه‌ك ناواخنی شیع ‌ه دروستبووه‌‪،‬‬

‫پێگه‌ی جیۆپۆله‌تیكییه‌و ‌ه هه‌میش ‌ه خۆی ل ‌ه‬

‫ک ‌ه ده‌ور ‌ه دراو ‌ه بەو كه‌م ‌ه نه‌ته‌وانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫گه‌مارۆداندا ده‌بینێته‌وه‌‌و هه‌میش ‌ه نیگه‌رانی‬

‫شیع ‌ه نین‪ .‬ئه‌و كه‌م ‌ه نه‌ته‌وان ‌ه تا زۆر مه‌یلیان‬

‫ئه‌و مه‌ترسییانه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه‬

‫بە الی هه‌ڵهاتن ‌ه ل ‌ه نێوه‌ند‌و هه‌ریه‌كه‌شیان‬

‫ل ‌ه الیه‌ن دوژمنه‌كانيیه‌و ‌ه ل ‌ه سه‌ری دروست‬

‫زه‌مینه‌یه‌كن بۆ جیابوونه‌وه‌‌‪ ،‬هه‌لێكی بەهێزن‬

‫بكرێت‪.‬‬

‫ب��ۆ ده‌س��ت��ت��ێ��وه‌ردان‌و ه��ه‌ژم��وون��ی واڵت��ان��ی‬

‫سیاسه‌تی یه‌كگرتنی شیعه‌كان وه‌ك ئامرازێكی‬

‫دوژمنی ئێران‪.‬‬

‫دیپلۆماسی ل ‌ه الیه‌ن ئێرانه‌و ‌ه بەكارهێنراوه‌‪.‬‬

‫سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای‬

‫ل ‌ه هه‌مان كاتدا نیشانده‌ری جواڵنه‌وه‌یه‌كی‬

‫ئ��ه‌و ه��ه‌ڵ��چ��ن��راوه‌‪ ،‬ک�� ‌ه خ��ۆی وه‌ك راب���ه‌ری‬

‫بنه‌ڕه‌تيیه‌‪ ،‬ک ‌ه ئێرانی ئایه‌تواڵكان هه‌وڵده‌ده‌ن‬

‫ش��ۆڕش��ی ئیسالمی ل�� ‌ه جیهان ببینێته‌وه‌‌و‬

‫تا بتوانن ل ‌ه ناو جیهانی ئیسالمدا په‌ره‌ی‬

‫پشتی بەستوو ‌ه بە جۆرێك ل ‌ه یه‌كگرتوویی‬

‫پێ بده‌ن‪ .‬شیعه‌گه‌ری بەم ئامانج ‌ه دووبار ‌ه‬

‫شیعه‌كان‪ .‬ئه‌ویش ن ‌ه ته‌نها له‌به‌ر هه‌وڵی‬

‫ره‌گ‌و ریشه‌ی خۆی بەده‌ست ده‌هێنێته‌وه‌‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫ل ‌ه راستیدا بانگه‌شه‌كردن بۆ ئایینزای شیع ‌ه‬

‫تێكڕای واڵتانای جیهاندا دروست بكات‪ .‬بە‌اڵم‬

‫ل�� ‌ه جیهانی ئیسالمیدا ب��ە وات���ای دووب���ار ‌ه‬

‫ئه‌گه‌ر پێویست بكات‪ ،‬هه‌ر هه‌مان ناوه‌ندی‬

‫زیندووكردنه‌وه‌ی ئیسالمی راسته‌قینه‌یه‌‌و‬

‫بڕیاردان ل ‌ه ده‌ركردنی بڕیار بۆ كه‌مینه‌ی‬

‫گه‌ڕ‌انه‌وه‌ی ‌ه بۆ سه‌ر بنه‌ما سه‌ره‌كيیه‌كان‌و‬

‫شیعه‌ی ئه‌و واڵتان ‌ه هیچ دوودڵییه‌ك بە خه‌رج‬

‫جواڵنه‌وه‌یه‌كی سیاسی خرۆشاوه‌‪ ،‬كه‌له‌گه‌ڵ‬

‫ن��اده‌ن بۆ ئ��ه‌وه‌ی هه‌ڵسن بە رووخاندنی‬

‫تێكڕای سیستم ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسییه‌كاندا‬

‫ده‌وڵه‌ته‌كانیان‪ .‬دیاله‌كتیكی ئامراز ده‌گۆڕێت‬

‫ده‌جه‌نگێت تا ئیسالم ل ‌ه سه‌رتاسه‌ری جیهاندا‬

‫بۆ دیاله‌كتیكی ئامانج‪ ،‬وات ‌ه سوود وه‌رگرتن‬

‫باڵوبكاته‌وه‌‪.‬‬

‫ل ‌ه ه��ه‌ر ئامرازێك ل ‌ه پێناو بە ‌هێزكردنی‬

‫ئێران باوه‌ڕی بەو ‌ه هێناوه‌‪ ،‬ک ‌ه كه‌وتۆت ‌ه نێو‬

‫ده‌وڵه‌تی ئێران‌و دواجار بەهێزكردنی شیعه‌‪.‬‬

‫گه‌مارۆی ئه‌و واڵت ‌ه سونانه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه شیعه‌گه‌ری‬ ‫ئ��ێ��ران‌و هێز ‌ه ناوچه‌ییه‌كه‌ی ب��ە هه‌ڕه‌شه‬

‫بوونی ئێران له‌ سوریادا‬

‫‌ده‌زانن بۆ سه‌ر خۆیان‪ .‬بە‌م پێی ‌ه ئێران جگ ‌ه‬

‫ل ‌ه ‪26‬ی ‪1‬ی ‪2011‬ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه نائارامییه‌كان‬

‫ل ‌ه سوود وه‌رگرتن ل ‌ه هۆكار ‌ه جیاوازه‌كان‪،‬‬

‫س��وری��ای��ان گ���رت���ه‌وه‌‪ ،‬ك��ۆم��اری ئیسالمی‬

‫ه��ه‌وڵ ده‌دات س��وود ل ‌ه هەژموونی خۆی‬

‫ئێران پاڵپشتی رژێمه‌كه‌ی بە‌شار ئه‌سه‌دی‬

‫وه‌ربگرێت ل ‌ه ن��او ئ��ه‌و شیعانه‌ی ‌ده‌كه‌ون ‌ه‬

‫ك��ردووه‌‪ .‬بەرپرسه‌كانی ئێران پێیان وایه‌‪،‬‬

‫ناو خاكی واڵت ‌ه نه‌یاره‌كانی‪ ،‬ک ‌ه زۆرینه‌یان‬

‫ک�� ‌ه ئ��ه‌و روداوان����ه‌ی ل�� ‌ه س��وری��ا روده‌ده‌ن‬

‫س��ون��ن��ه‌ن ت��ا ل���ه‌و رێ��گ��ه‌ی��ەو ‌ه بەربه‌ستێك‬

‫نه‌خشه‌‌و پیالنی ئه‌مه‌ریكا‌و هاوپه‌یمانه‌كانێتی‬

‫دروست بكات له‌ بە‌رانبه‌ریاندا‪.‬‬

‫ل�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ك��ه‌دا ب��ە ئاماجی جیاكردنه‌وه‌ی‬

‫سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران ه��ه‌وڵ ده‌دات‬

‫ب�����ەره‌ی ب���ەرگ���ری ت�����اران‌و دی��م��ه‌ش��ق�� ‌ه ل ‌ه‬

‫ئ��ه‌و چاالكییان ‌ه ره‌ت ب��ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌زگ��ا‬

‫ب��ەران��ب��ه‌ر ئیسرائیلدا‪ .‬هه‌ڵوێستی فه‌رمی‬

‫هه‌واڵگرییه‌كانی ل��ە رێ��گ��ه‌ی بە‌كارهێنانی‬

‫ت��اران پارێزگاری كردن ‌ه ل ‌ه دیمه‌شق‪ ،‬له‌و‬

‫ت��ی��رۆر‌و س��وودوه‌رگ��رت��ن ل�� ‌ه ره‌وش��ه‌ك��ان��ی‬

‫رووه‌ش����ه‌و ‌ه ك��ۆم��اری ئیسالمی ئ��ێ��ران بە‬

‫رووخ��ان��دن��ی واڵت ئ��ه‌ن��ج��ام��ی ده‌ده‌ن بە‬

‫كۆشش ‌ه ب��ەرف��ره‌وان‌و پڕ تێچووه‌كانی ل ‌ه‬

‫م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی پێشخستنی ئ��ام��ان��ج��ه‌ك��ان ل ‌ه‬

‫هه‌وڵدای ‌ه بە‌شار ئه‌سه‌د تا ئه‌وكاته‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‌و ئه‌وروپادا‪.‬‬

‫بكرێت لە سەر كورسی ده‌سه‌اڵت بهێڵێته‌وه‌‪.‬‬

‫شیعه‌گه‌ری ل ‌ه رێگه‌ی حكومه‌تی ئێرانه‌و ‌ه‬

‫هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ ئ��ه‌م ه��ه‌واڵن��ه‌دا كۆماری‬

‫ده‌توانێت په‌یوه‌ندی سیاسی ئاسایی له‌گه‌ڵ‬

‫ئیسالمی ئێران له‌هه‌وڵدای ‌ه تا هه‌ل‌و مه‌رجی‬


‫‪133‬‬

‫پێویست بڕه‌خسێنێت بۆ بوونی خ��ۆی ل ‌ه‬

‫ستراتیجی ئ��ێ��ران ب��ە ‌ت��ون��دی ده‌خ��ات�� ‌ه ژێر‬

‫س��وری��ادا ل��ه ‌دوای رووخ��ان��ی رژێمه‌كه‌ی‬

‫مه‌ترسيیه‌وه‌‪ .‬س��ه‌رب��اری ئ��ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌و بە‌ش ‌ه‬

‫ئه‌سه‌د تا كار لە سەر ئامانجه‌كانی خۆی‬

‫بچوكه‌ی سوریا‪ ،‬كه‌ل ‌ه ژێر ركێفی پاشماوه‌ی‬

‫بكات له‌ ناوچه‌كه‌دا‪.‬‬

‫یه‌ك ‌ه تایبه‌ته‌كانی سوپای ئێستا‌و میلیشیاكانه‌‪،‬‬

‫ئامانجه‌كانی ك��ۆم��اری ئیسالمی ئێران ل ‌ه‬

‫توانای بەرگری كۆماری ئیسالمی ئێران تا‬

‫س��وری��ادا ته‌نها بریتی نیی ‌ه ل ‌ه رێگریكردن‬

‫ئاستێكی زۆر كه‌م ده‌كه‌نه‌وه‌‌و ل ‌ه درێژ ماوه‌دا‬

‫ل�� ‌ه رووخ��ان��ی رژێ��م��ه‌ك��ه‌ی ئ��ه‌س��ه‌د‪ ،‬بە‌ڵكو‬

‫هێز ‌ه نه‌یاره‌كانی ئه‌سه‌د ژێر پێی كۆماری‬

‫پاراستنی ب��ە ‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی ئێرانە ل ‌ه‬

‫ئیسالمی ئێران خاڵی د ‌هك���ه‌ن‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا‪،‬‬

‫سوریا‌و لوبناند‌ا دوای رووخانی رژێمه‌كه‌ی‬

‫ک ‌ه سوریا بە شێوه‌یه‌كی كاوه‌خۆ سوریا‬

‫ئه‌سه‌د‪ .‬كۆماری ئیسالمی ئێران پارێزه‌رانی‬

‫ل ‌ه ده‌ست ده‌دات‪ ،‬كۆماری ئیسالمی ئێران‬

‫رژێ��م��ه‌ك��ه‌ی ئ��ه‌س��ه‌د ل�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ی ع��ه‌ل��ه‌وی‬

‫ناچار ده‌بێت‪ ،‬ک ‌ه بیر له‌و سه‌رمای ‌ه گوزاريی ‌ه‬

‫نشینه‌كان ده‌پارێزێت‌و ئه‌گه‌ریش زۆره‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫زۆره‌ی خۆی بكاته‌وه‌‌و ل ‌ه نێوان بەرده‌وام‬

‫دوای رووخانی رژێمه‌كه‌ی ئه‌سه‌د لە سەر‬

‫ب���وون ل��ە س��ەر ئ��ه‌و ك���اره‌‌و بە‌هێزكردنی‬

‫ئه‌م كاره‌ بەرده‌وام بێت ‪.‬‬

‫ت��ۆڕ ‌ه نهێنییه‌كانی ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا یه‌كێكیان‬

‫ك��ۆم��اری ئیسالمی ئ��ێ��ران ه��اوك��ات له‌گه‌ڵ‬

‫هه‌ڵبژێرێت‪.‬‬

‫یارمه‌تیدانی سوپای سوریا‪ ،‬ك��ار لە سەر‬ ‫دروستكردنی تۆڕی توندڕه‌وی دیك ‌ه ده‌كات‬

‫به‌رژه‌وه‌ندیی ئابووری وه‌ك بە‌هێزترین‬

‫ل ‌ه ناو سوریادا‪ .‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه حاله‌تێكدا رژێمه‌كه‌ی‬

‫پاڵنه‌ر بۆ درێژه‌كێشانی شه‌ڕ‬

‫ئه‌سه‌د بڕوخێت‪ ،‬كۆماری ئیسالمی ئێران‬

‫زۆرینه‌ی هه‌نارده‌ی گازی قه‌ته‌ر گازی شله‌‌و‬

‫ده‌توانێت بە پاراستنی یه‌كێتی پاشماوه‌ی‬

‫له‌م روه‌و ‌ه قه‌ته‌ر زۆرترین خستنه‌ڕووی‬

‫ی�� ‌هك�� ‌ه س��ه‌رب��ازي��ی��ه‌ك��ان��ی س��وپ��ای س��وری��ا‌و‬

‫هه‌ی ‌ه ل ‌ه ب��ازاڕه‌ك��ان��ی وزه‌دا‪ .‬ئوسترالیا ل ‌ه‬

‫یه‌كه‌كانی پ��ارێ��زه‌ری ئ��ه‌س��ه‌د‌و حیزبواڵی‬

‫نێوان سااڵنی ‪ 2014‬تا ‪ 2020‬بە هه‌شت‬

‫لوبنان‌و لیوای ئه‌بولفه‌زڵ بەشێكی بچوك‬

‫وێستگ ‌ه گازی شل ده‌هێنێت ‌ه ناو ب��ازاڕه‌وه‌‪،‬‬

‫ل ‌ه سوریای ئێستا بپارێزێت‌و بە ‌شێوه‌یه‌كی‬

‫ل ‌ه ئه‌مه‌ریكای باكور بازاڕی گاز تێر كراوه‌‌و‬

‫سنوردار كار ل ‌ه سه‌ر ستراتیجی خۆی بكات‬

‫بڕیار وایه‌‪ ،‬ک ‌ه بە‌ده‌یان ته‌نكه‌ر ل ‌ه ساڵه‌كانی‬

‫له‌ناوچه‌كه‌دا‪.‬‬

‫داه���ات���ودا گ���ازی ئه‌مریكا بهێنێـته‌و ‌ه ناو‬

‫رووخ���ان���ی رژێ��م��ه‌ك��ه‌ی ئ���ه‌س���ه‌د‪ ،‬ق��واڵی��ی‬

‫بازاڕه‌وه‌‪ ،‬سه‌رجه‌م ئه‌م خااڵنه‌ش گۆڕان بە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫‌سه‌ر نرخی گازدا ده‌هێنێت‪ .‬قه‌ته‌ر ناچار ‌ه بۆ‬

‫بۆ دروست كردنی هێڵێكی لول ‌ه بە ئامانجی‬

‫بە‌رفره‌وانكردنی بەرهه‌مهێنانی گازی خۆی‬

‫گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌ی گ���ازی ئ��ێ��ران ل�� ‌ه وێستگه‌ی‬

‫هێڵێكی ن��وێ دروس��ت بكات بۆ گه‌یاندنی‬

‫پارسی باشوره‌و ‌ه بۆ سوریا بە ناو خاکی‬

‫گاز بۆ ئه‌وروپا‪ ،‬ئه‌م نه‌خشه‌یه‌ش ل ‌ه ساڵی‬

‫عيراقدا‌و له‌وێو ‌ه بۆ ئه‌وروپا‪ .‬ئه‌م گرێبه‌ست ‌ه‬

‫‪2009‬دا كێشرا‌و تیایدا سوریا رۆڵی سه‌ره‌كی‬

‫رێ��گ��ری س��ه‌ره‌ك��ی ب��وو ب��ۆ جێبه‌جێكردنی‬

‫ده‌بینێت‪.‬‬

‫نه‌خشه‌كه‌ی قه‌ته‌ر‌و واڵت ‌ه ئه‌وروپییه‌كان‪.‬‬

‫ئ��ه‌م هێڵ ‌ه نوێی ‌ه بڕیار وای��ه‌‪ ،‬كه ‌ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫سعودیه‌‌و ئ���ه‌رده‌ن‌و س��وری��او ‌ه بچێت ‌ه ناو‬

‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌ ئابوورییه‌كانی ئێران ل ‌ه‬

‫خاكی توركیاوه‌‌و له‌وێو ‌ه گازی قه‌ته‌ر بچێت ‌ه‬

‫سوریادا‬

‫ناو هێڵی لوله‌ی نابوكووه‌‌و ره‌وانه‌ی ئه‌وروپا‬

‫چه‌ند مانگێك بە‌ر ل ‌ه هه‌اڵیسانی شۆڕش ل ‌ه‬

‫بكرێت‪ .‬سیاسه‌تمه‌دارانی ئ��ه‌وروپ��اش‪ ،‬ک ‌ه‬

‫سوریا‪ ،‬كاربه‌ده‌ستانی ئێران گرێبه‌ستێكیان‬

‫زۆر ح��ه‌زی��ان بە روسیا نيی ‌ه ره‌زام��ه‌ن��دی‬

‫بە بە‌های دە ملیارد دۆالر له‌گه‌ڵ سوریادا‬

‫خۆیان له‌م پڕۆژه‌ی ‌ه نیشانداو ‌ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬

‫واژۆ كرد بە مه‌به‌ستی دروست كردنی هێڵی‬

‫ده‌ت��وان��ێ��ت گ���رێ���دراوی ئ��ه‌وروپ��ا ب��ە گ��ازی‬

‫لوله‌ی گاز‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ئێرانه‌و ‌ه ده‌ستپێده‌كات‌و‬

‫روسیا كه‌متر بكاته‌وه‌‪ ،‬بەاڵم ده‌وڵه‌تی ئه‌سه‌د‬

‫بە‌ناو عێراق‌و سوریا‌و لوبناندا تێده‌په‌ڕێت‌و‬

‫ل ‌ه جێبه‌جێكردنی ئه‌م نه‌خشه‌یه‌دا هاوكاری‬

‫په‌یوه‌ست ده‌ب��ێ��ت ب��ە هێڵی لوله‌كانی ژێر‬

‫ن��� ‌هك���رد‪ ،‬ی��ه‌ك��ه‌م ل��ه‌ب��ه‌ر ئ����ه‌وه‌ی ل�� ‌ه ن��ێ��وان‬

‫ده‌ری���ای سپی ن��اوه‌ڕاس��ت‌و دوات���ر ده‌گ��ات‬

‫ی‬ ‫دۆح���ه‌‌و ق��ه‌ت��ه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كی دۆستانە ‌‬

‫بە چه‌ند واڵتێك ل ‌ه ئ��ه‌وروپ��ا‪ .‬بە ‌پێی ئه‌م‬

‫ن���ه‌ب���وو‪ ،‬ت��ه‌ن��ان��ه‌ت س��وری��ا ب��ە پێشنیاری‬

‫رێککه‌وتنه‌‪ ،‬عێراق‌و سوریا رۆژان�� ‌ه بڕێكی‬

‫ق��ه‌ره‌ب��وك��ردن��ه‌وه‌ش رازی ن��ه‌ب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه ل ‌ه‬

‫دیاریكراویان ل ‌ه گاز پێده‌گات‪ .‬ئه‌م پێشنیار ‌ه‬

‫الیه‌ن قه‌ته‌ره‌و ‌ه پێشنیار كرابو‪ .‬دووه‌م ل ‌ه‬

‫ب��ە ره‌زام���ه‌ن���دی راب���ه‌ر ئ��ه‌ن��ج��ام درا‌و بە‌ر‬

‫كه‌ناره‌كانی سوریا ئه‌نبارێكی زۆری گاز‬

‫له‌وه‌ش نێوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی ستراتیجی ل ‌ه‬

‫دۆزرای��ه‌وه‌‪ ,‬سێیه‌م هاوپه‌یمانی ستراتیجی‬

‫ئێران پشتگیری كردبو ل ‌ه پێدانی ‪ 5.8‬ملیار‬

‫سوریا‪ ،‬ک ‌ه ئێران ‌ه پێشنیارێكی باشتری خست ‌ه‬

‫دۆالر بە سوریا وه‌ك یارمه‌تی‪.‬‬

‫بە‌رده‌م سوریا‪.‬‬

‫یه‌كێكی دیك ‌ه له‌و گرێبه‌ست ‌ه گرنگانه‌ی ‌به‌ر‬

‫سوریا ل ‌ه ساڵی ‪2011‬دا ی��ه‌ك گرێبه‌ستی‬

‫ل ‌ه هه‌اڵیسانی ش��ۆڕش ل ‌ه نێوان ه��ه‌ردووال‬

‫ستراتیجی ل ‌ه نێوان ئێران‌و عێراقدا واژۆكرد‬

‫واژۆی ل��ە س��ەر ك��راب��وو‪ ،‬دروس��ت��ك��ردن��ی‬


‫‪135‬‬

‫بانكێكی ه��اوب��ه‌ش ب��وو ل�� ‌ه دی��م��ه‌ش��ق‪ ،‬ک ‌ه‬

‫بەهای پوندی سوریا ل ‌ه چل‌و حه‌وت پوند‬

‫پشكی خاوه‌ندارێتی ئێران تیایدا ده‌گه‌یشت ‌ه‬

‫بە‌رانبه‌ر بە ‌یه‌ك دۆالر گه‌یشت ‌ه شه‌ست‌و‬

‫رێژه‌ی ‪ ،%60‬ئه‌م رێكکه‌وتن ‌ه زۆر پڕ بایه‌خ‬

‫ح��ه‌وت پوند بەرامبه‌ر بە ‌یه‌ك دۆالر‪ .‬بەم‬

‫ب���وو ‌ه ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی ده‌رف��ه‌ت��ی ب��ۆ ئێران‬

‫پێی ‌ه توانای كڕینی خه‌ڵكی بە رێ��ژه‌ی ‪%25‬‬

‫ده‌ڕه‌خساند تا رێگه‌یه‌كی دیك ‌ه بدۆزێته‌و ‌ه بۆ‬

‫هاته خ���واره‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا بەهای هه‌ندێك‬

‫گواستنه‌وه‌ی دراو بۆ ئێران‪ ،‬ئه‌و كات ‌ه هیچ‬

‫كااڵ تا رێژه‌ی ‪ %37‬زیادی كرد بە بەراورد‬

‫جۆر ‌ه رێگرێكی دارایی ل ‌ه به‌رده‌م سوریادا‬

‫بە ‌كاتی بەر ل ‌ه هه‌اڵیسانی ش��ۆڕش‪ .‬بە ‌ل ‌ه‬

‫نه‌بوو‪ ،‬ئه‌م ‌ه جگ ‌ه له‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه هاوكاری هه‌بوو‬

‫به‌رچاوگرتنی زیاد بوونی تێچوی سه‌ربازی‪،‬‬

‫ل ‌ه نێوان بانكه‌كانی سوریا‌و رۆژئاوادا‪.‬‬

‫تێچوو ‌ه گشتيیه‌كانیش ب��ە رێ���ژه‌ی ن��ۆزدە‬

‫یه‌كێكی دیك ‌ه له‌و گرێبەستانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه بە‌ر ل ‌ه‬

‫ملیارد دۆرالر ل ‌ه ساڵی ‪2012‬دا زیادی كرد‪.‬‬

‫هه‌اڵیسانی شۆڕش ل ‌ه نێوان محه‌مه‌د ره‌زا‬

‫ل ‌ه هه‌مان كاتدا ده‌رامه‌تی گشتی ‪ 3/2‬ملیارد‬

‫ره‌حیمی جێگری سه‌رۆك كۆماری ئێران‌و‬

‫دۆالر كه‌می كرد‪.‬‬

‫بەشار ئه‌سه‌د قسه‌ی لە سەر كرابوو بریتی‬

‫گ��ەر‌چ��ی ك��ارب��ه‌ده‌س��ت��ان��ی ئ��ێ��ران چه‌ندین‬

‫بو‌و ل ‌ه دروستكردنی بەره‌یه‌كی ئابووری‌و‬

‫ج��ار جه‌ختیان ل��ە س��ەر ئ��ه‌و ‌ه ك��ردۆت��ه‌وه‌‪،‬‬

‫رێککه‌وتنێكی حەڤدە خاڵی ل ‌ه بواره‌كانی‬

‫ک ‌ه په‌یوه‌نديی ‌ه ئابوريیه‌كانی نێوان هه‌ردو‬

‫بازرگانی‪ ،‬وه‌به‌رهێنان‪ ،‬پالن دانان‌و ئامار‪،‬‬

‫واڵت ل ‌ه دوای هه‌اڵیسانی شۆڕش ل ‌ه مانگی‬

‫پیشه‌سازی‪ ،‬گواستنه‌ی ئاسمانی‪ ،‬ده‌ریایی‪،‬‬

‫ئازاری ‪2011‬دا گۆڕانی بە‌سه‌ردا نه‌هاتووه‌‪،‬‬

‫ه��ێ��ڵ��ی ش���ه‌م���ه‌ن���ده‌ف���ه‌ر‪ ،‬پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان‌و‬

‫ب��ەاڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كۆمپانیا ده‌وڵه‌تی‌و‬

‫ت�� ‌هك��ن��ه‌ل��ۆج��ی��ای زان����ی����اری‪ ،‬ت��ه‌ن��دروس��ت��ی‪،‬‬

‫تایبه‌ته‌كانی س��وری��ا ب��ە ‌له‌به‌رچاوگرتنی‬

‫كشتوكاڵ‌و گه‌شت‌و گوزار‪ .‬جگ ‌ه له‌وه‌ی باس‬

‫كێشه‌ی گواستنه‌وه‌ی دۆالر‌و ئه‌نجامدانی‬

‫له‌و ‌ه ده‌كرێت‪ ،‬ک ‌ه ئێران یارمه‌تی سوریای‬

‫مامه‌ڵ ‌ه له‌گه‌ڵ ئێراندا دوچاری كێش ‌ه بووه‌‪.‬‬

‫داوه‌ بۆ په‌ره‌دان بە پڕۆگرام ‌ه ئه‌تۆمییه‌كه‌ی‪.‬‬

‫ئه‌و سزایانه‌ی ‌ل ‌ه الیه‌ن ده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌ریكا‌و‬

‫خ��ول��ی ن��وێ��ی ئ���ه‌و س���زای���ان���ه‌ی‌ل���ه‌ الی���ه‌ن‬

‫یه‌كێتی ئه‌وروپا‌و واڵت ‌ه عه‌ره‌بییه‌كانی دیكه‌ی‬

‫كۆمه‌ڵگه‌ی نێو ده‌وڵه‌تی‌و یه‌كێتی عه‌ره‌ب‌و‬

‫كه‌نداوى فارسه‌و ‌ه جێبه‌جێكرا‪ ،‬پڕۆسه‌كانی‬

‫توركیا سه‌پێنرا هۆكار بوو بۆ هه‌ڵسپاردنی‬

‫گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌ی دراوی ب��ان��ك��ی ن��اوه‌ن��دی‬

‫ت���ه‌واوی ئ��ه‌و رێککه‌وتن نامانه‌‪ ،‬ک ‌ه ئێران‬

‫سوریا بۆ دابین كردنی دراو سه‌ختتر كرد‪.‬‬

‫ه��ه‌وڵ��ی ده‌دا ل�� ‌ه س��وری��ا جێبه‌جێی بكات‪.‬‬

‫شایانی باسه‌‪ ،‬ک ‌ه په‌یوه‌نديی ‌ه ئابوورییه‌كانی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫نێوان ئێران‌و سوریا له ‌ئاست ‌ه جیاجیاكانی‬

‫بە‌هه‌ڵپه‌سێردراوی ماوه‌ته‌و ‌ه تا ئه‌و كاته‌ی‪،‬‬

‫ده‌وڵه‌تی‌و تایبه‌تی هه‌ردووالدا ئێستا بە بڕی‬

‫ک ‌ه بە‌شار ئه‌سه‌د بتوانێت كۆنترۆڵی ته‌واوه‌تی‬

‫چه‌ندین ملیارد دۆالر ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬

‫سوریا بكات‪ ،‬یان ده‌وڵه‌تێكی نوێ دروست‬

‫فشار ‌ه ئابوورییه‌كانی سه‌ر هه‌ردوو واڵتی‬

‫بكرێت تا چاره‌نوسی ئه‌م وه‌به‌رهێنان ‌ه روون‬

‫ئ���ێ���ران‌و س��وری��ا رێ��گ��ه‌خ��ۆش��ك��ه‌ر ب���وو بۆ‬

‫ببێـته‌وه‪.‬‬

‫واژۆكردن لە سەر رێککه‌وتن نامه‌ی بازرگانی‬ ‫ئازاد ل ‌ه بە‌رواری ‪13‬ی‪12‬ی‪2012‬دا له‌نێوان‬

‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌ دوورمه‌وداكانی ئێران ل ‌ه‬

‫هه‌ردوو واڵتدا‪ .‬ئه‌م جواڵنه‌وه‌ی ‌ه بە ‌ئامانجی‬

‫سوریادا‬

‫كه‌م ك��ردن��ه‌وه‌ی كاریگه‌ریی ‌ه الوه‌كییه‌كانی‬

‫‪1‬ــ پارێزگاری كردن ل ‌ه رێڕه‌وی گواستنه‌وه‌ی‬

‫سزا ئابوورییه‌كانی واڵت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬

‫چ��ه‌ك ل�� ‌ه ك��ۆم��اری ئیسالمی ئ��ێ��ران��ه‌و ‌ه بۆ‬

‫ئه‌مه‌ریكا‌و یه‌كێتی ئ��ه‌وروپ��ا‌و هه‌ندێك ل ‌ه‬

‫لوبنان ‪.‬‬

‫ئه‌ندامانی یه‌كێتی ع��ه‌ره‌ب هاتبوو ‌ه ئ��اراو ‌ه‬

‫‪2‬ــ پاراستنی ئه‌و رژێمه‌ی‪ ،‬ک ‌ه بۆ ماوه‌ی ‪35‬‬

‫هه‌روه‌ها بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ی بە‌ربه‌سته‌كانی‬

‫ساڵ ‌ه هاوپه‌یمانی كۆماری ئیسالمی ئێران‬

‫سه‌ر رێگای بازرگانی بوو‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌نجامی‬

‫بووه‌‪.‬‬

‫ب���ە‌ره‌وپ���ێ���ش���چ���وون���ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕه‌ك��ان‌و‬

‫‪3‬ـ����ـ ب��ه‌ه��ێ��زك��ردن��ی ج���ه‌م���س���ه‌ری ش��ی��ع��ه‌‌و‬

‫فڕاندنی ئێرانییه‌كان ل ‌ه دیمه‌شق‌و بەرده‌وام‬

‫عه‌له‌وییه‌كان له‌ بەرانبه‌ر واڵت ‌ه سونه‌كاندا‪.‬‬

‫بوونی نائارامییه‌كان هاتبوو ‌ه ئ���اراوه‌‪ .‬بە‬

‫‪4‬ــ پارێزگاریكردن ل ‌ه سه‌رمایه‌گوزراییه‌كانی‬

‫‌له‌به‌رچاوگرتنی رێككه‌وتن نامه‌كانی پێشوتر‪،‬‬ ‫بازرگانی ل ‌ه نێوان كۆمپانیا ده‌وڵه‌تییه‌كانی‬ ‫ه��ه‌ردوو واڵت بە كه‌مكردنه‌وه‌ی گومرگ‌و‬ ‫یاساكان‪ ،‬ئێستا ئاسانتر بوو ‌ه ل ‌ه چاو جاراندا‪.‬‬ ‫روونه‌‪ ،‬ک ‌ه ئێران بە‌رژه‌وه‌ندی جیۆپۆله‌تیكی‌و‬ ‫ستراتیجی زۆر گرنگی هه‌ی ‌ه ل ‌ه سوریادا‪.‬‬ ‫س�������ه‌ڕه‌ڕای ئ����ه‌و ‌ه س���وری���ا ب���ە ش��اڕه‌گ��ی‬ ‫ئ��اب��ووری زۆر گرنگ داده‌ن��رێ��ت بۆ ئێران‪.‬‬ ‫بە ‌له‌به‌رچاوگرتنی قه‌یرانی ئێستای سوریا‪،‬‬ ‫ملیاردها دۆالر وه‌به‌رهێنانی ئێران ل ‌ه سوریا‬

‫ئێران‌و سوپای پاسداران له‌ سوریادا‪.‬‬


‫‪137‬‬

‫قۆناغە مێژووییەکانی پرنسیپی‬ ‫جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان‬

‫نووسینی‪ :‬خالید مەجید فەرەج ‪ /‬بەلجیکا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫پێشەکی‬

‫دەوڵەتەی‪ ،‬ک ‌ه ناودەبرێت بە دەوڵەتی یاسا‬ ‫ب��ێ بنەمای ج��ی��اک��ردن��ەوەی دەس��ەاڵت��ەک��ان‬

‫جیاکرنەوەی دەسەاڵتەکان چەکێک بوو له‌و‬

‫هەرگیز نایەتەدی‪.‬‬

‫چەکانەی‪ ،‬ک ‌ه بۆ خەبات ل ‌ه دژی ئیستیبدادی‬

‫هەر له‌م روانگەیەوە بیرمەندە یاساییەکان‌و‬

‫پادشاکان‌و دەسەاڵتە رەهاکانیان دەرکەوت‪.‬‬

‫ئ���ەوان���ەش‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه ب���واری سیاسیدا وەک‬

‫ئ���ەم دەس���ت���ەواژەی���ە ب��ی��رم��ەن��دی سیاسیی‬

‫تیۆری ش���ارەزان پرنسیپی جیاکردنەوەی‬

‫مۆنتسکیو دای��ڕش��ت��ووه؛ وه‌ک بنەمایەکی‬

‫دەسەاڵتەکانیان وەک بەربەستێک ل ‌ه بەردەم‬

‫سەرەکی ل ‌ه بنەماکانی مودێلی حوکمڕانیی‬

‫خراپ بەکارهێنانی دەسەاڵت‌و پاوانکردنی‌و‬

‫مەدەنی‌و دیمۆکراسی ئەو واڵتانەی‪ ،‬ک ‌ه بیری‬

‫دواجار دروستبوونی حوکمێکی دیکتاتۆری‬

‫سیاسییان گەیشتووە بە قۆناغی کامڵبوون‌‪.‬‬

‫داناو بە گرتنەبەری ئەو رێگەیە بۆ دوایین‬

‫ئەم پرنسیپە بۆتە کلتووری حوکمڕانیان‌و بە‬

‫ج��ار ماڵئاوایییان ل ‌ه فیکری تۆتالیتاری‌و‬

‫هیچ جۆرێک ناتوانی وێنای ژیانی سیاسی‌و‬

‫حیزبی فەرماندەوە سەرکردەی مێژوویی‬

‫ح��وک��م��ران��ی ت��ای��ان��دا ب���ێ ج��ی��اک��ردن��ەوەی‬

‫کرد‪.‬‬

‫دەسەاڵتەکان بکەیت‪ .‬بە دڵنیاییەوە دەتوانین‬ ‫بڵێین‪ :‬ئ��ەم پرنسیپە ل ‌ه شۆڕشی فەرەنسا‬

‫دەرکەوتنی پرنسیپی جیاکرنەوەی‬

‫ب��ە دواوە ب���وو ‌ه ب��ە ی��ەک��ێ��ک ل�� ‌ه پرنسیپە‬

‫دەسەاڵتەکان‬

‫دەستوورییە سەرەکییەکانی دیمۆکراسیەتی‬ ‫رۆژئ���اوا‪ ،‬ک ‌ه بە پێی ئ��ەم پرنسیپە دەبێت‬

‫قۆناغی یۆنانی کۆن‬

‫سەرەتا سیستمێکی پارلەمانی بااڵدەست‬

‫ئ��ەم پرنسیپە رەگ��ی خ��ۆی ل�� ‌ه فەلسەفەی‬

‫ب��ێ��ت‪ ،‬چ��ون��ک��ە ب��ێ ئ���ەو سیستمە مەحاڵە‬

‫گریکی کۆندا داک��وت��ی��وە‌‪ .‬ل ‌ه س��ەرەت��اوە ل ‌ه‬

‫جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان سەربگرێت‪.‬‬

‫رووکارێکی سیاسیدا خۆی نواندووه‌‪ ،‬بەاڵم‬

‫مەبەست ل ‌ه جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان ل ‌ه‬

‫دەتوانین بڵێین‪ :‬ل ‌ه سەردەمی شکۆمەندیی‬

‫رووی سیاسییەوە رێگاگرتنە ل ‌ه کۆکردنەوە‪،‬‬

‫بیری فەلسەفی‌و ‌سیاسی‌و یاسای یۆنانیدا‪،‬‬

‫ی��ان چڕکردنەوەیەتی ل ‌ه دەستەیه‌کدا‪ .‬بە‬

‫س��ەردەم��ی ئەفالتۆن‌و ‪ 427‬پ‪.‬ز م��ردووە‌‪،‬‬

‫واتایەکی‌تر بۆ هیچ کەسێک‪ ،‬یان دەستەیەکی‬

‫هەروەها قوتابییەکەشی‪ ،‬وات‌ا ئەرستۆ‪ ،‬ک ‌ه‬

‫حوکمڕان نییه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه یەکێک زیاتر ل ‌ه سێ‬

‫ل ‌ه ‪ 384‬پ‪.‬ز م��ردووە سەری هەڵداوه‌‪ ،‬یان‬

‫دەس��ەاڵت��ەک��ەی ل�� ‌ه دەس��ت��دا بێت‪ .‬بۆیە ئەو‬

‫ل ‌ه سەر زاری ئەوو ئەرستۆوە کەوتە نێو‬


‫‪139‬‬

‫فیکری یاسایی‌و سیاسیی کۆن‌و نوێوە‪.‬‬

‫ه��ەروەه��ا وەزی��ف��ەک��ان��ی دەوڵ��ەت��ی ب��ە سەر‬

‫ئەفالتۆن ل ‌ه سەرەتاکانی پێگەیشتنی فیکریدا‬

‫شەش دەستەدا دابەشکردووه‌‪ .‬هەر بەشەی‬

‫ب��اوەڕی واب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه دەتوانرێت دەوڵەتێکی‬

‫ئەرکێکی دیاریکراوی پێسپێردراوه‌‪.‬‬

‫نموونەیی بە سەرپەرشتی فەیلەسووفه‌کان‬

‫‪1‬ــ ئەنجومەنی سیادە (سەروەری)‪ :‬ژمارەیان‬

‫دروستبکرێت‪ .‬ئەو ل ‌ه کتێبەکەیدا‪ ،‬ک ‌ه ناوی‬

‫دە ک���ەس ب����ووه‌‪ .‬ه��ەم��وو ک��اروب��اره‌ک��ان��ی‬

‫لێناو ‌ه (جمهوریەت) ئ��ەوەی بە راشکاویی‬

‫دەوڵەتی له‌ بن دەستدا بووه‌‪.‬‬

‫وت������ووە‪ ،‬ب�����ەاڵم دوات�����ر ب���ە ه����ۆی زی��ات��ر‬

‫‪2‬ــ جەمعیەتی (کۆمەڵە)‪ :‬گەورە دانشمەندو‬

‫قوڵبوونەوەی ل ‌ه تاقیکردنەوەکانی ژیانی‬

‫ی��اس��ادان��ەرەک��ان��ی ل��ه‌خ��ۆگ��رت��ب��وو ئ��ەرک��ی‬

‫سیاسی‌و کۆمەاڵیەتی یۆنان‌‪ ،‬ک ‌ه بە هۆیانەوە‬

‫سەرشانی پاراستنی دەس��ت��وور ب��وو ‌ه ل ‌ه‬

‫فیکری سیاسی زیاتر گەشەی سەندووه‌و‬

‫پێشێلکارییه‌ک‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه الی���ەن حاکمەکان‬

‫ئاسۆی بیرکردنەوەی وەک فەیلەسووفێک‌و‬

‫(فەرمانڕەواکان)و چاودێری باش کراوه‌‌و‬

‫بیرمەندێکی سیاسی‌و یاسایی بەرفره‌وانتر‬

‫ئەحکامەکانی جێبەجێکراوه‌‪.‬‬

‫بووه‌‪ .‬ئەو بیرە ناواقیعیەی بەجێهێشت‌و نزیکتر‬

‫‪3‬ــ دەستەی قەزائی‪ :‬لە چەند دادگایەک بە‬

‫ل ‌ه دنیای واقیعی ئەوکاتە بیریکردووه‌ته‌وە‪.‬‬

‫پێی پلەکانی س��ەروو خ��واروو پێکهاتووه‌‪.‬‬

‫لە ئاکامدا بیروباوەڕە نوێکانی له‌و بارەیەوە‬

‫ئەرکیان یەکالییکردنەوەی کێشە یاساییەکان‬

‫ل ‌ه دووتوێی دانراوێکی‌‌تریدا‪ ،‬ک ‌ه ناوی لێناو ‌ه‬

‫بووه‌‪.‬‬

‫(یاساکان) بناغەی بۆ دەستوورێک لێداوه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫‪4‬ــ دەسەاڵتی پۆلیس‪ :‬بۆ پاراستنی هێمنی‌و‬

‫بیرۆکەی سیستمێکی تێکەاڵوی له‌خۆگرتووه‌‪.‬‬

‫ئاسایشی کۆمەڵگا بووه‌‪.‬‬

‫ئەفالتۆن دەسەاڵتی بە سەر سێ ت��ه‌وه‌ردا‬

‫‪5‬ــ دەستەکانی فێرکردن‌و جێبەجێکردن‪ :‬بۆ‬

‫دابەشکردووه‌‪:‬‬

‫بەڕێوەبردنی کەرتە گشتییەکان‪.‬‬ ‫بە پێی ئەم سیستمەی ئەفالتۆن دەبووای ‌ه‬

‫یەکەم‪( :‬جەمعیەتی عمومی)‬

‫ئ���ەوان���ەی دەس��ەاڵت��ی��ان ب��ە دەس���ت ب���ووه‌‪،‬‬

‫دووەم‪ :‬ئەنجومەنی گەل‬

‫ئامانجیان بەدیهێنانی یه‌کسانی بووبێت ل ‌ه‬

‫سێیەم‪ :‬دادگاکان‪.‬‬

‫مەرامە سیاسی‌و کارگێڕییەکانیاندا‌‪ .‬دەبووای ‌ه‬

‫ئ��ەو ئەنجومەنی داب��ەش��ک��ردوو ‌ه ب��ە سەر‬

‫پ��ەن��اب��ردن ب��ۆ هێزیش تەنها ل��ه‌و کاتانەدا‬

‫مانگەکانی ساڵدا‪ .‬واتا دوانزە گرووپ هەر‬

‫بووبێت‪ ،‬که‌ پێویست بووه‌‪.‬‬

‫گ��رووپ��ەی ی��ەک م��ان��گ حوکمی ک���ردووه‌‪،‬‬

‫ب��ە ک��ورت��ی ئ��ەف�لات��ون رای واب���وو ‌ه دەبێت‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫هاوسەنگییەک ل�� ‌ه ن��ێ��وان دام��ەزراوەک��ان��ی‬

‫دەستی تاکەکەسێکیشدا بوو ئەو کەسەش‬

‫دەوڵەتدا دروستببێت‪ .‬ئەو هاوسەنگییەش‬

‫دەبێت بە موستەبید (ئیمپراتۆڕی پیزه‌نت‬

‫نایەتەکایەوە هەتا وەزی��ف��ەک��ان��ی دەوڵ��ەت‬

‫ــ فه‌رمانڕه‌وای زۆردار) بۆیە وەزیفەکانی‬

‫ب��ە س���ەر ئ���ەو دەس��ت��ە ج���ۆراوج���ۆران���ەدا‬

‫دەوڵەتی بە سەر سێ کەرتدا دابەش کردووه‌‪:‬‬

‫دابەشنەکرێت‪ ،‬ئه‌وا واڵت جێگیریی سیاسی‬

‫دەب���ێ���ت ئ�����ەوەش ب���ووت���رێ���ت‪ :‬ه��ەرچ��ەن��دە‬

‫ب��ە خ��ۆی��ەو ‌ه ن��اب��ی��ن��ێ��ت‌‪ .‬ئ���ەو ن��ای��ەک��س��ان��ی‌و‬

‫ئەرستۆ بە راشکاویی داوای جیاکردنەوەی‬

‫ناعەدالەتییە دەبێتە هۆی هەاڵیسانی پشێوی‌و‬

‫دەسەاڵتەکانی نەکردووە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی ئەو‬

‫شۆڕش بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئیستیبداد‌و‬

‫ک��ردووی��ه‌ت��ی دەستپێکێکی ب��اش ب��وو ‌ه له‌و‬

‫حوکمی دیکتاتۆری تاکڕەوی‪.‬‬

‫رووەوە‪.‬‬

‫ک��ات��ێ��ک ب����اس ل��� ‌ه ئ���ەف�ل�ات���ۆن دەک���رێ���ت‪،‬‬ ‫ناگو‌نجێت رۆڵی ئەرستۆ ــ ک ‌ه هاوچەرخی‬

‫‪1‬ــ وەزیفەی (م��داوەل��ە) ــ گفتوگۆ ل ‌ه سەر‬

‫ب��ووە ف��ەرام��ۆش بکرێت‪ ،‬چونکە ئه‌رستۆ‬

‫بابەتێک بۆ بڕیاردان ل ‌ه سەری (پارلەمانی‬

‫ئ��ەو کۆڵەکەیەی داک��وت��ی��وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه پرنسیپی‬

‫ئێستا)‪ ،‬ک ‌ه ئەرکیان دانانی یاساکانە‪ ،‬هەروەها‬

‫ج��ی��اک��ردن��ەوەی دەس��ەاڵت��ەک��ان��ی ل�� ‌ه س��ەر‬

‫بڕیاردان ل ‌ه سەر مەسەلە جەوهەرییەکان‪،‬‬

‫ه��ەڵ��س��اوه‌‪ .‬ل�� ‌ه دان����راوەک����ەی����دا‪ ،‬ک�� ‌ه ن��اوی‬

‫ک ‌ه پەیوەندییان بە سەالمەتی واڵتەوە هەیە‬

‫(س��ی��اس��ەت) ب��وو ‌ه گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬دەس��ەاڵت‬

‫وەک بڕیاری جەنگ‌و قبوڵکردنی پەیمانی‬

‫لە کۆمەڵەوە هەڵدەقوڵێت‪ .‬بە واتایەکی‌تر‬

‫ئاشتی‪ .‬بەم پێیە دەسەاڵتەکانی ئەم وەزیفەیە‬

‫کۆمەڵ سەرچاوه‌ی دەسەاڵتە‪ .‬بۆیە نابێت‬

‫ل ‌ه گرنگیدا ل ‌ه س��ەروو وەزیفەکانی‌تره‌وە‬

‫بدرێت بە تاکەکەسێک‪ ،‬ی��ان کەمایەتییەک‬

‫ئەژمار دەکران‪.‬‬

‫ل�� ‌ه نێو گ��ەل��ێ��ک��دا‪ .‬ئ���ەوەی گ��وت��ووه‌‪ :‬له‌بەر‬

‫‪2‬ـ��ـ وەزی��ف��ەی ئەمر (دەس��ەاڵت��ی تەنفیزی)‪:‬‬

‫ئەوەی یاسا گوزارشتە ل ‌ه ئیرادەی کۆمەڵ‌و‬

‫حکومەت ک��اری جێبەجێکردنی یاساکان‌و‬

‫رووی کۆمەڵگایە‪ .‬کەواتە دەبێت رێکخەری‬

‫پاراستنی ئاسایشی واڵت‌و هاوواڵتیان بووه‌‪.‬‬

‫هەڵسوکەوتی ئەو کۆمەڵەی ‌ه بێت‪ .‬کۆمەڵێکیش‪،‬‬

‫‪3‬ــ وەزیفەی عەدالەت (دەسەاڵتی قەزائی)‪:‬‬

‫ک ‌ه ب��ەو شێوەیە بێت س���ەروەری تەنها بۆ‬

‫ئ���ەرک���ی ی��ەک�لای��ی��ک��ردن��ەوەی ک��ێ��ش��ەک��ان‌و‬

‫خ��ۆی دەب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم له‌بەر ئ��ەوەی کۆمەڵ‬

‫چ��اودێ��ری��ی��ه‌ک��ی ب��اش��ه‌ ل�� ‌ه پ��ەی��ڕەوک��ردن��ی‬

‫ناتوانێت هەموویان پێکەوە مومارەسە بکات‬

‫دەستوورو یاساکان‪.‬‬

‫سیستمی حوکم گەندەڵ دەبێت‌‪ ،‬ئەگەر ل ‌ه‬

‫بە مەرجێک هەریەک له‌م وەزیفانە بە جیاو‬


‫‪141‬‬

‫بە سەربەخۆیی له‌وانی‌تر کارەکانی خۆیان‬

‫‪2‬ــ دەسەاڵتی جێبەجێکردن‪:‬‬

‫هەڵبسوڕێنن‪ .‬بەوەی الی سەرەوەدا بۆمان‬

‫تۆ دەتوانیت وا بکەیت‪ ،‬ک ‌ه هەموو خەڵک‬

‫دەردەکەوێت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه یۆنانستان کلتوورێکی‬

‫بۆ ماوەیەک حوکم بکات‪ .‬دەتوانیت هەندێک‬

‫دیمۆکراسی‌و فیکرێکی پێشکەوتوو هەبووە‪،‬‬

‫خەڵک وا لێبکەیت‪ ،‬ک ‌ه هەموو کاتێک حوکم‬

‫ک ‌ه ل ‌ه ئایندەدا هەموو جیهانی نوێ دەگرێتەوە‪.‬‬

‫بکەن‪ ،‬بەاڵم ناتوانی وا بکەیت‪ ،‬ک ‌ه هەموو‬

‫دەبێت بە نموونەی هەرە بەرزی حوکمرانیی‬

‫خەڵک هەموو کاتێک حوکم بکه‌ن‪ .‬لە روانگەی‬

‫مەدەنی‪ ،‬ک ‌ه دەوڵەتی یاسایی ل ‌ه سەر بونیات‬

‫ئ���ەم پرنسیپە‪ ،‬ی���ان ح��ی��ک��م��ەت��ەوە ئەسینا‬

‫دەنرێت‪ .‬ئەو فکرە ناوازەیەی ئەوکاتە بەم‬

‫فەلسەفەی دەسەاڵتی جێبەجێکردنی خۆی‬

‫شێوەیەی الی خ��وارەوە له‌و واڵتە ل ‌ه سەر‬

‫دۆزییەوە‪ .‬ئەگەر هەموو خەڵک بەشداربکەیت‬

‫ئاستی حوکمڕانی ل ‌ه یۆنانی ئەو کات ‌ه رەنگی‬

‫ل ‌ه دەسەاڵتی یاسادانادا‪ ،‬کە ئەویش ل ‌ه دۆخی‬

‫دابۆوە‪:‬‬

‫یۆنانستانی ئ��ەو ک��ات��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه دەوڵ��ەت��ی شار‬

‫دەسەاڵتەکانی یۆنانی پێش زایین بەم جۆرە‬

‫هەبوون دەگونجا‪ .‬ل ‌ه بەرانبەر ئەوە ناتوانیت‬

‫دابەشکرابوون‪:‬‬

‫هەموو خەڵک بەشداربکەیت ل ‌ه دەسەاڵتی‬

‫‪1‬ـ���ـ دەس���ەاڵت���ی ی��اس��ادان��ان (ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی‬

‫جێبەجێکردندا‪ ،‬ک ‌ه پێویستییەکی بەردەوامەو‬

‫هاوواڵتییان)‪ :‬کرۆکی دیمۆکراسیەت ئەوەیە‪،‬‬

‫لە سیاسەتیشدا بە باش نازانرێت‪ ،‬ک ‌ه ئەو‬

‫ک ‌ه گ��ەل بتوانێت بە شێوەیەکی رێکخراو‬

‫الیەنەی یاسادا دروست دەکات هەر خۆیشی‬

‫بەشدار بێت ل ‌ه حوکمرانیدا‪ .‬بە تایبەتی ل ‌ه‬

‫جێبەجێی بکات‪ ،‬بۆیە ئەسینا له‌و ب��وارەدا‬

‫دامەزراوەی یاساداناندا‪.‬‬

‫داهێنانێکی ک��ردووه‌‪ .‬ئەویش دروستکردنی‬

‫گەلی یۆنان ئەم دەسەاڵتە بااڵیە (دەسەاڵتی‬

‫دەسەاڵتێکی جێبەجێکردنی بە کۆمەڵە‪ .‬واتا‬

‫یاسادان)ی هەبوو‌ه‌و ل ‌ه رێگەی ئەنجومەنی‬

‫ل ‌ه چەند کەسێک پێکهاتووە‪ ،‬ک ‌ه ئێستا پێی‬

‫هاوواڵتییانەوە پیادەی ک��ردووه‌‪ .‬بەو پێیە‬

‫دەڵێن حکومەت‪ ،‬یان دەسەاڵتی جێبەجێکردن‪.‬‬

‫هەر هاوواڵتییەکی یۆنانی ئازاد ئەندام بوو ‌ه‬

‫‪3‬ــ دەسەاڵتی قەزائی‪:‬‬

‫له‌م ئەنجومەنەداو بۆی هەبوو ‌ه بەشداری‬

‫هەر وەک ل ‌ه ئەسینا دەسەاڵتی یاسادان‌و‬

‫کۆبوونەوەکانی ئەنجومەن بکات‪ .‬هاوواڵتیان‬

‫دەس����ەاڵت����ی ج��ێ��ب��ەج��ێ��ک��ردن��ی��ان ه���ەب���وو ‌ه‬

‫توانیویان ‌ه گفتوگۆ ل ‌ه سەر ئەو بابەتانە بکه‌ن‪،‬‬

‫دەسەاڵتی سێیەمیشیان هەبووه‌‪ ،‬ک ‌ه ناویان‬

‫ک ‌ه خراونەتە ئەجندای کارەکانەوە‌و دواتر‬

‫ناوه‌ دەسەاڵتی قەزائی (قەزای میللی)‪ .‬قەزا‬

‫دەنگی له‌ سەر داوه‌‪.‬‬

‫ل ‌ه ئەسینای کۆن ل ‌ه ژێر رکێفی گەلدا بووه‌‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫بە واتایەکی‌تر پێک نەهاتبوو ل ‌ه دادوەری��ی‬

‫قۆناغی رۆمانییه‌کان‬

‫پیشەیی (موحتەریف)‪ ،‬بەڵکو میللی بووه‌‪،‬‬

‫ه��ەرچ��ەن��دە ه��ەن��دێ��ک ل�� ‌ه رۆش��ن��ب��ی��رەک��ان��ی‬

‫ی��ان ب��ەو ن��اوەی ئێستا هەیە هەیئەتێک ل ‌ه‬

‫رۆمانی ل ‌ه دژی فیکری یۆنانی بوون‪ ،‬بەاڵم‬

‫محلفین (ج���وری) س��وێ��ن��ددراوەک��ان ب��وون‪.‬‬

‫رۆشنبیری یۆنانی رۆڵێکی گرنگی هەبوو ‌ه ل ‌ه‬

‫ل ‌ه دۆزە گەورەکاندا‪ ،‬ک ‌ه پەیوەندی بە رای‬

‫پێشخستنی فیکری یاسای رۆمانی‪ .‬ئەویش‬

‫گشتییەوە هەبووه‌‪ ،‬یان ئەو ئیشکالییەتانەی‪،‬‬

‫ن‬ ‫ب��ە ه��ۆی هاتنی فەیلەسووفەکانی یۆنا ‌‬

‫ک�� ‌ه پ��ەی��وەس��ت ب���وو ‌ه ب��ە رای گشتی‪ ،‬یان‬

‫بۆ رۆم��او وت��ن��ەوەی م��وح��ازەرەو بەستنی‬

‫س��ی��اس��ی ب�����وون‪ ،‬ژم���ارەی���ەک���ی زۆر ل��ه‌و‬

‫سیمینار بۆ باڵوکردنەوەی بۆچوونەکانیان؛‬

‫سوێنددراوانەیان بەشدار کردووه‌‪ .‬بۆ نموونە‬

‫سەبارەت بە فەلسەفەو سیاسەت‌و دۆزەکانی‬

‫ل ‌ه دادگاییکردنەکەی سوکرات‌دا پێنج سه‌د‌و‬

‫دیمۆکراسی‌و دابەشکردنی دەس���ەاڵت‪ ،‬ک ‌ه‬

‫یه‌ک سوێنددراو بەشداربوون‪ .‬له‌بەر ئەوەی‬

‫یۆنانستان تاقیکردنەوەیەکی دەوڵەمەندی له‌و‬

‫یاسا ل ‌ه الی سوکرات ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه نوێنەرانی‬

‫بارەیەوە پێشتر هەبووه‌‪ ،‬هەروەها چوونی‬

‫گ��ەل دای��دەن��ێ��ن ن��ەک ئ���ەوەی‪ ،‬ک��ە ل��ە الی��ەن‬

‫خوێندکارە رۆمانییەکانیش بۆ ئەسینا بۆ‬

‫دانشمەندێکەوە دادەنرێت (حکیم)‪ .‬بۆیە هەر‬

‫وان ‌ه خوێندن ل ‌ه یۆنان کاریگەری بەرچاوی‬

‫کاتێک وابوو دەبێت رێزی لێبگیرێت‪ .‬کاتێک‪،‬‬

‫هەبوو ‌ه بۆ باڵوکردنەوەی ئەو بیروباوەڕانە‬

‫ک ‌ه بە تۆمەتی تێکدان‌و له‌ڕێدەرکردنی الوان‬

‫له‌ دوای گەڕانەوەیان بۆ رۆما‪.‬‬

‫(بە هۆی بیرو باوەڕەکانییەوە) موحاکەمەی‬

‫دەتوانین س��ەردەم��ی رۆمانییەکان داب��ه‌ش‬

‫دەک�����ەن‪ .‬ب��ە زۆری���ن���ه‌ی دەن����گ ئ��ی��دان��ەی��ان‬

‫بکه‌ین به‌سه‌ر به‌م قۆناغانه‌ی خواره‌وه‌دا‌‪:‬‬

‫ک��ردووه‌‌و سزای کوشتنی بە خواردنەوەی‬

‫‪1‬ــ قۆناغی مەلەکیەت‪ :‬سه‌رده‌می ئه‌م قۆناغ ‌ه‬

‫ژەه��ر ب��ە س���ەردا دراوه‌‪ .‬ئ��ەو ژەه��رەک��ەی‬

‫هێزی سیاسی‌و ع��ەس��ک��ەری ه��ەم��ووی ل ‌ه‬

‫خواردووه‌ته‌وه‌‪ .‬چونکە بڕوای وابووە هەر‬

‫دەستی مەلیکدا له‌گەڵ کۆمەڵێکی ک��ەم ل ‌ه‬

‫له‌بەر ئ��ەوەی ئەو یاسایە ل ‌ه الیەن گەلەوە‬

‫خێزانە ئۆرستکراتییەکاندا کۆببۆوە‪ .‬پادشا‬

‫پەسەند کراوەو خۆشی بڕوای بەو سیستمە‬

‫هەموو دەسەاڵتەکانی سیاسی‌و عەسکەری‌و‬

‫ه��ەب��ووە‪ .‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه ک��اری ت��ی��ۆری بۆ‬

‫ته‌نانه‌ت ئایینیشی ل ‌ه چنگدابووه‌‪ .‬بە رادەیەک‪،‬‬

‫کردووە‌و ب ‌ه پێویستی زانیو ‌ه رێزی لێبگرێت‪.‬‬

‫ک�� ‌ه ب��ە م��وت��ل��ەق وات���ا ب��ێ رک��اب��ەر حوکمی‬ ‫ک��ردووه‌‪ .‬ئەو دەمانە ئەنجومەنی پیرانیش‬ ‫هەبووه‌‪ ،‬بەاڵم وەزیفەیان ل ‌ه پێشکەشکردنی‬


‫‪143‬‬

‫ئ���ام���ۆژگ���اری زی���ات���ر ن���ەب���ووه‌‪ ،‬ه���ەروەه���ا‬

‫ل�� ‌ه ساڵی ‪ 476‬زایینی ل�� ‌ه بەشداریکردنی‬

‫ئەنجومەنە میللییەکانیش هەبوون‪ .‬ئەوانیش‬

‫گەلەوە ل ‌ه حوکم‪ ،‬وات��ا ل ‌ه دیمۆکراسییەوە‬

‫تەنها بە پێشنیازی پاشا بۆیان هەبوو ‌ه ل ‌ه‬

‫گ����ۆڕاو ‌ه ب��ۆ ح��وک��م��ی ت��اک��ەک��ەس��ی‪ ،‬ی��اخ��ود‬

‫سه‌ر مەسەلەیەک بکۆڵنەوە‪.‬‬

‫دیکتاتۆر‪ .‬ئوگستۆس توانیویه‌تی حوکم‬

‫‪2‬ـ���ـ ق��ۆن��اغ��ی ج��م��ه��وری‪ :‬ئ���ه‌م ق��ۆن��اغ�� ‌ه ل ‌ه‬

‫ل��� ‌ه ج��م��ه��وری��ی��ەت��ەوە ه��ەڵ��ب��گ��ێ��رێ��ت��ەوە بۆ‬

‫‪509‬ی پ‪.‬ز دەستیپێکردووه‌‪ .‬له‌م قۆناغەدا‬

‫ئیمپراتۆریەت‌و هەموو دەسەاڵتەکان بخاتە‬

‫قەدەرێک ل ‌ه رێکخستن‌و پیادەکردنی حوکمی‬

‫دەستی خۆیەوە‪ .‬ئەنجومەنی گەل دەسەاڵتە‬

‫دیمۆکراسی هەبووه‌‪ ،‬هەر یەک ل ‌ه ئەنجومەنی‬

‫قەزائی‌و جنائیەکانی‌و هەقی شکایەتکردن ل ‌ه‬

‫گەل‌و پیران‌و ئیمپراتۆر دەسەاڵتی جیاوازیی‬

‫الی لێسەندراوه‌ته‌وە‌و دراو ‌ه بە ئیمپراتۆر‪،‬‬

‫خۆیان ه��ەب��ووه‌‪ .‬ئێمپراتۆر تەنها وەکیلی‬

‫ه���ەروەه���ا م��اف��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی حاکمەکان‬

‫گەل بووه‌‪ .‬دەسەاڵتی بێ سنوورو هەقیقی‬

‫ل��� ‌ه ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی گ���ەل���ەوە ل��� ‌ه س���ەردەم���ی‬

‫بۆ گەل ب��ووه‌‪ .‬هەر له‌م قۆناغەدا سیستمی‬

‫جێگرەکەی ئوگستۆسەوە گواستراوه‌ته‌وە‬

‫دوو (ج���وت) کونسڵ داه��ێ��ن��راوه‌‪ ،‬ک�� ‌ه بەو‬

‫بۆ ئەنجومەنی پیران‪ .‬ل ‌ه س��ەدەی یەکەمی‬

‫پێیە ئەرکەکانی حوکمرانی بە دەست دوو‬

‫زایینیدا ئەنجومەنەکانی گەل دەسەاڵتەکانی‬

‫کەسەوە بووه‌‪ .‬هەردووکیان بەرانبەربوون‬

‫یاسادانانیان ل ‌ه بەرژه‌وەندیی ئەنجومەنی‬

‫ل ‌ه هێزدا‪ .‬هەریەکەیان توانیویه‌تی تانە ل ‌ه‬

‫پ��ی��ران ل�� ‌ه دەس��ت��دا دەس��ەاڵت��ە قەزائیەکانی‬

‫بڕیارێکی ئەوەی‌تریان بدات‌و نەهێڵێت بچێتە‬

‫ئەنجومەنی پیران ل ‌ه پێناوی سەرکوتکردنی‬

‫ب��واری جێبەجێکردنەوە‪ .‬ئەویش بۆ ئەوە‬

‫ت��اوان ب���اران‌و بەرگرتن ل ‌ه ت��اوان��ە سنوور‬

‫بووه‌‪ ،‬که‌ دیکتاتۆریەت دروست نەبێت‪.‬‬

‫بەزێنەکان‪ ،‬ک ‌ه دەرهەق بەو کاسانە کراوه‌‪،‬‬

‫لەم قۆناغەدا ئەنجومەنی پیران دەسەاڵتی‬

‫ک ‌ه باجەکان کۆ دەک��ەن��ەوە ف��ره‌وان ب��وون‪.‬‬

‫ت���������ەواوی خ�����ۆی ه�����ەب�����ووه‌‪ .‬ئ���ەوان���ی���ش‬

‫حاکمەکان بوون بە ئامێری جێبەجێکردن بە‬

‫ک��ون��س��وڵ��ەک��ان��ی��ان ب���ۆ م������اوەی س��اڵ��ێ��ک‬

‫دەست ئەنجومەنی پیرانەوە‪ ،‬ک ‌ه بۆی هەبوو ‌ه‬

‫ه��ەڵ��ب��ژاردووه‌‪ ،‬ب���ەاڵم ئەنجومەنی میللەت‬

‫هەڵیانببژێرێت‌و ئاڕاستەیان بکات‌و لە سەر‬

‫هەروەک خۆی ماوه‌ته‌وە‪ .‬واتا گۆڕانکارییەکی‬

‫کار الیان بەرێت‪ .‬ل ‌ه قۆناغی ئیمپراتۆریەتی‬

‫ئەوتۆی بە سەردا نەهاتووه‌‪.‬‬

‫دوای���ی���دا ئ��ی��م��پ��رات��ۆر ب��ەرگ��ی ئ��ی�لاه��ی‪ ،‬وات��ا‬

‫‪3‬ـ��ـ قۆناغی ئیمپراتۆریەت‪ :‬س��ه‌رده‌م��ی ئه‌م‬

‫موقەدەسیشی پۆشیوه‌و دام��ەزراوەک��ان��ی‬

‫قۆناغ ‌ه ل ‌ه ‪ 27‬پ‪.‬ز دەستیپێکردوو ‌ه تا کەوتنی‬

‫حوکم وەک ئەنجومەنی پیران گ��ۆڕاو ‌ه بۆ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫ئەنجومەنی شارەوانی‌و له‌گەڵ ئەنجومەنی‬

‫خۆیان حوکمی خۆیان بکەن‪ .‬بە واتایەکی‌تر‬

‫گەل بە جۆرێک تەریک کراون‪ ،‬ک ‌ه تەنانەت‬

‫حوکمی خۆجێیەتی‪ .‬بەم شێوەیە خەڵکانی‬

‫بۆشیان نەبوو ‌ه کۆبوونەوە بکەن‪ ،‬یان ل ‌ه‬

‫ناوچەکان ل ‌ه یەک کاتدا دەبووای ‌ه ملکەچی‬

‫ئیمپراتۆر ببپرسنەوە ل ‌ه س��ەر هەڵەیەک‪،‬‬

‫سێ دەسەاڵت ببن‪.‬‬

‫ئەگەر بیکات‪ .‬هەر خۆی یاساکانی داناوه‌و‬ ‫گۆڕیویه‌تی‪ ،‬یان هەمواریکردوون‌و خۆی‬

‫‪1‬ــ ئیمپراتۆر‬

‫حاکمەکانی دان���ا‌وه‌و ملکەچی تەنها خۆی‬

‫‪2‬ــ فەرمانڕەوای ناوچەکە‬

‫ب���وون‪ .‬دادگ��اک��ان ل�� ‌ه ق��ەزائ��ی��ەوە ب���وون بە‬

‫‪3‬ــ دەرەب��ەگ��ە بچووکەکان‪ ،‬ک ‌ه راستەوخۆ‬

‫ئیداری فەرمانبەرەکان‪ .‬ل ‌ه بری قازییەکان‬

‫له‌گەڵیان بوون‪.‬‬

‫دادگاییان کردووه‌و حوکمیان دەرکردووه‌‪.‬‬

‫دەره‌ب���ەگ خاوەنی زەوی‌و زارو ته‌نانه‌ت‬ ‫خاوه‌نی ئەو خەڵکەش بووه‌‪ ،‬ک ‌ه ئیشیان بۆ‬

‫سەدەکانی ناوەڕاست‬

‫ک��رد‌ووه‌و دەب��ووای�� ‌ه ملکەچی فەرمانەکانی‬

‫بە درێژایی سەدەکانی ناوەڕاست ل ‌ه ئەوروپا‪،‬‬

‫ب��ن‪ .‬ه��ەر خ��ۆش��ی س���ەرک���ردەی سیاسی‌و‬

‫ک ‌ه ل ‌ه کەوتنی ئیمپراتۆریەتی رۆمانییەوە‬

‫عەسکەرییان بووه‌‪ .‬دادوەریان بووه‌‌و باج‌و‬

‫ل ‌ه ساڵی ‪477‬ز دەستیپێکردوو ‌ه تا نزیکەی‬

‫داهاتی کۆکردۆته‌وە‪ .‬کاتێک ئایینی کریستیان‬

‫کۆتایی ‪1400‬ی زای��ی��ن��ی‪ .‬وێ��ن��ا‌ی سیاسی‬

‫بە شێوەیەکی بەرباڵو ل ‌ه ئەوروپا باڵوبۆوە‬

‫بۆ ده‌وڵ��ەت ئەوە ب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه دامەزراوەیەکە‬

‫بە جۆرێک‪ ،‬ک ‌ه ئیمپراتۆر خۆشی بوو ‌ه بە‬

‫ملکەچی ی��اس��ای ئیالهییە‌و رۆڵ���ی حاکم‬

‫مەسیحی‪ .‬ئیتر کەنیسە هەستی بەوە کردووه‌‪،‬‬

‫تەنها پاراستنی کەنیسەیە‪ .‬ئەم تێگه‌یشتن ‌ه‬

‫ک ‌ه پێگەی خۆی ل ‌ه نێو دڵ‌و هۆشی کۆمەڵگاکە‬

‫بۆ دەس��ەاڵت رێ��ک وەک ئ��ەو تێگه‌یشتنه‌ی‬

‫بە قوڵی داکوتاوە‪ .‬بۆی ‌ه کەوتە بەربەرکانێی‬

‫ئێستا وایە بۆ دەسەاڵت ل ‌ه سعودیەو ئێران‌و‬

‫مه‌فهومی‪ :‬هەقی ئیالهی پادشاکان‪ .‬ویستی‬

‫ئەفغانستانی تالیبان‪.‬‬

‫دەسەاڵتی زەمەنیش (سیاسی) بخاتە ژێر‬

‫ل���ە س���ەدەک���ان���ی ن���اوەڕاس���ت���دا دەس���ەاڵت���ی‬

‫کۆنتڕۆڵی خۆیەوە‪ .‬دوای ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه پایەی‬

‫مەرکەزیی ئیمپراتۆر الواز ب��وو ‌ه ل ‌ه سەر‬

‫ئیمپراتۆر ل ‌ه پایەی کەنیسە بەرزتر بوو ‌ه‬

‫هەرێمە بەرباڵوەکانی مەملەکەتەکەی‪ .‬بۆیە‬

‫ئیتر داوا ک��راو ‌ه پایەی کەنیسە ل ‌ه سەرو‬

‫ن��اچ��ارب��ووه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ح��اک��م‪ ،‬ی��ان ف��ەرم��ان��ڕەوای‬

‫هەمووانەوە بێت‪ .‬بەربەرکانیی بەهێز ل ‌ه نێوان‬

‫محەلی بۆ ئەو ناوچانە دابنێن‪ .‬بۆ ئەوەی‬

‫کەنیسەو ئیمپراتۆردا دروستبووه‌‪ .‬درێژەی‬


‫‪145‬‬

‫کێشاو ‌ه هه‌تا رۆڵ��ی گ��ەل ل ‌ه بەربەرەکانێ‬

‫ب��ۆ قوتابخانە ئینگلیزی‌و تاقیکردنەوەی‬

‫له‌سەر دابەشکردنی دەسەاڵت وون بووه‌‌و‬

‫دەوڵ��ەم��ەن��دی‬

‫ئینگلیزی‪.‬‬

‫گۆڕاو ‌ه بۆ بەربەرەکانێ ل ‌ه نێوان دوو کەسدا‬

‫سیستمی پ��ادش��ای��ی ل�� ‌ه ئ��اک��ام��ی شۆڕشی‬

‫(ئیمپراتۆرو پاپا)‪ .‬چی‌تر ئەوەی ناوی لێبنێیت‬

‫قەشەکانه‌و ‌ه ب��ەرەو مەلەکیەتی سنووردار‬

‫دامەزراوەکانی دەوڵەتی دیمۆکراسی نەماوه‌؛‬

‫وەرچ���ەرخ���او ‌ه دوای ئ����ەوەی‪ ،‬ک�� ‌ه پێشتر‬

‫وەک ئ���ەوەی الی یۆنانییەکان‌و ه��ەت��ا بە‬

‫مەلەکیەتی رەهابووه‌‪.‬‬

‫دیمۆکراسیەتی‬

‫جۆرێک ل ‌ه جۆرەکانیش الی رۆمانییه‌کانیش‬ ‫ل ‌ه سەرەتادا هەبووه‌‪ .‬ئەم بەربەرەکانێیە ل ‌ه‬

‫‪1‬ــ کرۆمۆیل‪ :‬سەدەی حەڤدەیەم ل ‌ه ئینگلتەرا‬

‫الی��ەک��ەوە خراپی ئ��ەوەب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه ه��ەروه‌ک‬

‫دەس���ت���ووری ک��رۆم��ۆی��ل ل�� ‌ه س��ەر بناغەی‬

‫وتمان گەل غائیب بوو ‌ه تیادا‪ ،‬بەاڵم ل ‌ه ئاکامدا‬

‫ج��ی��اک��ردن��ەوەی دەس��ەاڵت��ەک��ان دەرچ����ووه‌‪.‬‬

‫بە بەرەوپێشچوونی فیکری سیاسی‌و یاسایی‬

‫کرۆموێل بۆ نەهێشتنی ئیستبداد‪ ،‬ک ‌ه بە‬

‫شکاوه‌ته‌وه‌‪ .‬دواج��ار دەنگی ن��اڕه‌زای��ی له‌و‬

‫هۆی پارلەمانی ئەو کاتەو ‌ه دروست ببوو‪،‬‬

‫بارودۆخ ‌ه بەرزبۆته‌وە‌و بیرمەندەکان داوای‬

‫دەس��ەاڵت��ی ی��اس��ادان��ان‌و جێبەجێکردنی ل ‌ه‬

‫جیاکردنەوە دین‌و دەوڵەتیان بەرزکردۆته‌وه‌‪.‬‬

‫ی��ەک ج��ی��اک��ردەوە‌و پێداگر ب��وو ‌ه ل�� ‌ه سەر‬

‫له‌و دەنگانە‪ :‬بیرمەندی یاسایی (ماسیلو بادوا)‬

‫سەربەخۆیی دەزگای قەزائی‪ ،‬بەاڵم مەخابن‬

‫بووه‌‪ ،‬ک ‌ه داوایکردوو ‌ه حکومەتێکی مەدەنی‬

‫ل ‌ه دوای نەمانی کرۆمۆیل‌و گەراندنەوەی‬

‫پێکبهێنرێت‌و جیاوازی‪ ،‬یان جیاکردنەوە ل ‌ه‬

‫م���ەل���ەک���ی���ەت دەس�����ت�����ووری ج���ەم���ه���وری‬

‫نێوان دەسەاڵتەکانیشدا بێتەکایەوە‪ .‬له‌وەش‬

‫پوچەڵکرایەوە ‌و‬

‫جیاکردنەوەی‬

‫زی��ات��ر دەس��ەاڵت��ێ��ک��ی ی��اس��ادان��ان ل�� ‌ه الی��ەن‬

‫دەسەاڵتەکان پشتگوێخراوه‌و دوای ئه‌و ‌ه‬

‫گەلەوە هەڵببژێرێت‌و هەروەها ئەنجومەنێکی‬

‫لە بەریتانیاو ل ‌ه واڵتێکی‌تری ئەو کاتە هیچ‬

‫جێبەجێکردنیش‬

‫ب��ۆ‬

‫سەرپەرشتیکردنی‬

‫کارەکانی دەوڵەت هەبێت‪.‬‬

‫سیستمی‬

‫پاشماوه‌یه‌کی نەماوه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ــ جۆن لۆک‪ :‬جۆن لۆک بە یەکەمین کەس‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬ک ‌ه باسی ل ‌ه تیۆری جیاکردنەوەی‬

‫جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان ل ‌ه فیکری‬

‫دەس��ەاڵت��ەک��ان ک�����ردووه‌‪ .‬ل�� ‌ه س��ای��ەی ئ��ەو‬

‫سیاسیی نوێدا‬

‫سیستمە پارلەمانییەی‪ ،‬کە لە ئینگلتەرا ل ‌ه‬

‫پێشکەوتنی نوێ ل ‌ه پرنسیپی جیاکردنەوەی‬

‫دوای شۆڕشی ‪1688‬دا هاتەکایەوە‪ ،‬لۆک ل ‌ه‬

‫دەس��ەاڵت��ەک��ان��دا ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا دەگ��ەڕێ��ت��ەوە‬

‫تیۆرەکەیدا کەوتبووە ژێر کاریگەریی ئەو‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫کێشەیەی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه نێوان پادشاکان‌و پارلەمان‬

‫بنەمایانە دادەنێت‪ ،‬ک ‌ه پارێزگاری ل ‌ه کۆمەڵ‌و‬

‫ه���ەب���ووه‌‪ .‬ئ���ەو ب���ەم ش��ێ��وەی��ە ت��ی��ۆرەک��ەی‬

‫تاکەکانی ناوی دەکات‪.‬‬

‫داڕش��ت��ووه‌‪ :‬ه��ەر سیستمێکی تەندروست‬

‫‪2‬ـ��ـ��دەس��ەاڵت��ی جێبەجێکردن‪ :‬ب��ە ه��ۆی��ەوە‬

‫دەبێت پرنسیپی جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان‬

‫یاساکان جێبەجێدەکات‪.‬‬

‫حوکمی ب��ک��ات‪ .‬ئ��ەو بیروڕاکانی خ��ۆی ل ‌ه‬

‫ب��ۆ ئ���ەوەی ک��ۆم��ەڵ وەک���و ی��ەک ت��ەن یەک‬

‫کتێبەکەیدا‪ ،‬کە بە ناوی (دوونامە)؛ سەبارەت‬

‫الیەن خۆی بەرانبەر بە ئه‌وانەی‪ ،‬ک ‌ه هێشتا‬

‫ت ئاشکرا ک��ردووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه‬ ‫بە حکومە ‌‬

‫ل�� ‌ه ژی��ان��ی س��روش��ت��ی��ی��دا دەژی����ن بنوێنێت‪،‬‬

‫نامەی دووەمدا بە ناوی حکومەتی مەدەنی‪،‬‬

‫پێوست ب��وو ‌ه دەسەاڵتێکی تایبەت هەبێت‪،‬‬

‫کە لە ساڵی ‪ 1690‬چاپکردووه‌‪.‬‬

‫ک ‌ه نوێنەرایەتی دەوڵەت ل ‌ه پەیوەندیەکانیدا‬

‫لە نووسراوەکەیدا‪ ،‬وات ‌ه حکومەتی مەدەنی‬

‫بە دەرەوە بکات‪ .‬بۆیە لۆک داوای��ک��ردووه‌‪،‬‬

‫وت���ووی���ه‌ت���ی‪ :‬م����رۆڤ ل���ه‌ ق��ۆن��اغ��ی ژی��ان��ی‬

‫ک ‌ه دەسەاڵتی سێیەم هەبێت‌و ناوی لێناو ‌ه‬

‫سروشتی‌دا (خۆڕسکی)‪ ،‬ک ‌ه پێش گرێبەستی‬

‫ی (فیدڕاڵی)و ئەرکەکانی‬ ‫دەسەاڵتی ئیتیحاد ‌‬

‫کۆمەاڵیەتی ب��وو ‌ه (العقد اإلجتماعي) دوو‬

‫راگەیاندنی حاڵەتی جەنگ‌و ئاشتی‌و بەستنی‬

‫دەسەاڵتی هەبووه‌‪:‬‬

‫پەیماننامەکان‌و هاوپەیمانییەکان‌و پەیوەندییە‬

‫یه‌که‌م‪ :‬دەسەاڵتی دەرکردنی ئەو بڕیارانەی‪،‬‬

‫دەرەکییەکان بووه‌‪.‬‬

‫ک ‌ه زامنی پارێزگاریی ل ‌ه خۆی‌و ئەوانی‌تر‬

‫هەرچەندە جۆن لۆک نەیتوانیوە تیۆرییەکی‬

‫ک����رد‌ووه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ی��اس��ای س��روش��ت بۆی‬

‫تەواو سەبارەت بەو دۆزە دابڕێژێت‪ ،‬بەاڵم‬

‫دەستەبەر کردووه‌‪.‬‬

‫ئەو دەسەاڵتەکانی دەوڵەتی کردوو ‌ه بە سێ‬

‫دووه‌م‪ :‬دەس��ەاڵت��ی س���زادان ل�� ‌ه س��ەر ئەو‬

‫بەشەوە‪:‬‬

‫تاوانانەی‪ ،‬کە دژ بەو یاسای ‌ه دەکرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوای ئ��ەوەی تاک ل ‌ه ژیانی سروشتییه‌و ‌ه‬

‫‪1‬ــ دەسەاڵتی یاسادانان‪ :‬ئه‌رکی ئه‌م ده‌سه‌اڵت ‌ه‬

‫گ����وێ����زراوه‌ت����ەوە ب���ۆ ژی���ان���ی ک���ۆم���ەڵ‪ ،‬بە‬

‫دروستکردنی یاساکان بووه‌‪.‬‬

‫دروس��ت��ب��وون��ی ک��ۆم��ەڵ��گ��ا وازی ل���ه‌و دوو‬

‫‪2‬ـ����ـ دەس����ەاڵت����ی ج��ێ��ب��ەج��ێ��ک��ردن‪ :‬ئ��ه‌رک��ی‬

‫دەس��ەاڵت��ە هێناوه‌‪ .‬بۆیە دەبینین کۆمەڵی‬

‫جێبه‌جێکردنی ئ��ه‌و یاسایان ‌ه ب���ووه‌‪ .‬ئەمە‬

‫سیاسی‪ ،‬ک ‌ه میراتگری تاکە سروشتییەکان‬

‫له‌گەڵ زەمانەتی ئ��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه هەریەکەیان‬

‫ب����ووه‌ ه�����ەردوو دەس���ەاڵت���ەک���ەی پ��ێ��ک��ەوە‬

‫بە سەربەخۆیی له‌وی‌تر کارەکانی خۆیان‬

‫مومارەسە کردووه‌‪.‬‬

‫جێبەجێکردووه‪.‬‬

‫‪1‬ـ��ـ دەس��ەاڵت��ی ی��اس��ادان��ان‪ :‬بە ه��ۆی��ەوە ئەو‬

‫‪3‬ــ دەسەاڵتی ئیتیحادی‪ :‬وه‌ک ل ‌ه سەرەوە‬


‫‪147‬‬

‫ئاماژەمان پێداوه‌‪ ،‬ئه‌م ده‌سه‌اڵت ‌ه بەرپرس‬

‫جیاکردنەوەی دەس��ەاڵت راڤ��ە بکات‪ ،‬بەاڵم‬

‫بوو ‌ه ل ‌ه کاروباری دەرەک��ی‪ .‬وەک بەستنی‬

‫نەتیوانیوە بگاتە داڕشتنی تیۆرییەکی روون‌و‬

‫پەیماننامەکان‌و راگه‌یاندنی حاڵەتی جەنگ‌و‬

‫ئاشکراو دیار له‌و بارەیەوە وەک ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ه��ەت��ا دوای���ی‪ .‬س����ەرەڕای ئ��ەم دەس��ەاڵت��ان��ە‬

‫مۆنتسکیو‪ ،‬که‌ له‌ دوایدا کردوویه‌تی‪.‬‬

‫ل��ۆک داوای ک��ردوو ‌ه دەسەاڵتێکی دیکەش‬

‫‪3‬ــ جان جاک رۆسۆ‬

‫هەبێت‪ ،‬کە ناوی لێناوه‌‪ :‬دەسەاڵتی تاج‪ ،‬یان‬

‫رۆس��ۆ مەفهومی تایبەت بە خۆی هەبوو ‌ه‬

‫ئەو کۆمەڵە ماف‌و ئیمتیازاتانەی‪ ،‬ک ‌ه تاجی‬

‫بۆ جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان‪ .‬ئەو جەختی‬

‫بەریتانی دەبێت هەیبێت‪ .‬ئەو رەخنەیەی‪ ،‬کە‬

‫ل ‌ه سەر تەفسیرکردنی خۆی بۆ سەروەری‬

‫لە لۆک گیراو ‌ه ئەوەیە ئەو هیچ گرنگییەکی‬

‫(سیادە) کردووه‌ته‌وە‪ ،‬ک ‌ه تەنها ل ‌ه دەسەاڵتی‬

‫ن����ەداو ‌ه ب��ە دەس���ەاڵت���ی ق���ەزائ���ی‌و ب��ە هیچ‬

‫یاساداناندا دەیبینییەوەو بە هەقی گەلی‬

‫شێوەیەکیش باسی ل�� ‌ه سەربەخۆ بوونی‬

‫دان�����اوه‌و گ��وت��وی��ه‌ت��ی‪ :‬ن��اک��رێ��ت دەس��ەاڵت��ی‬

‫ن��ەک��ردووه‌‪ .‬رەنگە له‌بەر ئ��ەوە بووبێت‪ ،‬ک ‌ه‬

‫یاسادانان ئەو سەروەرییە بێ رەزامەندی‬

‫واقیعی ئه‌و کاته‌ی بریتانیا‪ ،‬کە دەکاتە پێش‌و‬

‫گ��ەل م��وم��ارەس��ە ب��ک��ات‪ ،‬ب���ەاڵم دەس��ەاڵت��ی‬

‫پاشی ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه بە شۆڕشی نوێ دەناسرێت‪،‬‬

‫جێبەجێکردن‪ ،‬ک ‌ه بە پێی ئەو ل ‌ه ئاکارەکانی‬

‫ئ��ەوە ب��وو ‌ه قازییەکان ل�� ‌ه الی��ەن پ��ادش��اوە‬

‫سەروەری نییه‌‪ .‬وەزیفەکەی جێبەجێکردنی‬

‫دامەزراون‌و البراون‌و دوای ئەو شۆڕشەش‬

‫یاساکانە‪ ،‬بۆیە بە دەسەاڵتێکی سەربەخۆ‬

‫ل ‌ه الی��ەن پارلەمانەوە ئەو ک��ارە ک��راوه‌‪ .‬بە‬

‫ئ��ەژم��ار ناکرێت‪ ،‬بەڵکو پاشکۆو نوێنەری‬

‫وات��ا ل ‌ه ه���ەردوو ب��ارەک��ەدا سەربەخۆییان‬

‫گەلە‌و گەل مافی چاودێریکردن‌و له‌کارخستنی‬

‫ک ‌ه‬

‫ه��ەی��ە‪ .‬دەس���ەاڵت���ی ق��ەزائ��ی��ش الی رۆس��ۆ‬

‫ل ‌ه ل��ۆک گیراو ‌ه ئ��ەوە ب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه ئ��ەو تەنها‬

‫بەشێکە ل ‌ه دەسەاڵتی جێبەجێکردن‌و گەل‬

‫باسی باری ئه‌و کاته‌ی بریتانیای کردووە‪.‬‬

‫پێی هەڵدەستێت‪ .‬شایەنی باسە رۆسۆ له‌گەڵ‬

‫ل ‌ه هەمان کاتیشدا سەالحیەتێکی بەرفره‌وانی‬

‫بیرۆکەی دروستبوونی دەسەاڵتە هاوتاو‬

‫داب��وو بە پادشا‪ ،‬ک ‌ه ب��ۆی هەبوو ‌ه دەست‬

‫یەکسانەکان ل ‌ه هێزو‌و سەربەخۆ ل ‌ه یەکتری‬

‫بخاتە نێو کاروباری دەسەاڵتی یاسادانان‌و‬

‫نەبووه‌‪ .‬ئەو دەسەاڵتی یاسادانانی بە خانم‬

‫حکومەتەوە‪ .‬پوختەی قسەمان له‌و باره‌یەوە‬

‫له‌قەڵەمداوه‌و دەسەاڵتی جێبەجێکردنیش بە‬

‫ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه لۆک ل ‌ه کتێبەکەیدا سەبارەت بە‬

‫کارەکەرەکەی‪.‬‬

‫حکومەتی مەده‌نی توانیویەتی سودەکانی‬

‫‪4‬ــ مونتسکیو‬

‫بەدەستنەهێنابوو‪.‬‬

‫رەخنەیەکی‌تریش‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫پرنسیپی جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان دوای‬

‫له‌خۆگرتووه‌‪:‬‬

‫باڵوبوونەوەی کتێبەکەی مۆنتسکیو (روح‬

‫‪1‬ــ دەسەاڵتە گشتییەکانی ک��ردوو ‌ه بە سێ‬

‫القوانین) ساڵی ‪1748‬بۆ بەرەنگاربوونەوەی‬

‫بەشەوە‪:‬‬

‫ئیشکالیەتی خ��راپ بەکارهێنانی دەس��ەاڵت‬

‫ــ یاسادانان‬

‫وەک مەفهومێکی سیاسی‌و دەس��ت��ووری‬

‫ــ جێبەجێکردن‬

‫بە تەواوی چەسپاوه‌‪ .‬ئەو له‌و بیرۆکەیەوە‬

‫ــ قەزائی‪.‬‬

‫دەستیپێکردووه‌‪ ،‬کە وەزیفەکانی دەوڵەت بە‬

‫ل���ه‌گ���ه‌ڵ ئ����ه‌وه‌ش����دا ک�����ارو ئ���ەرک���ی ه��ەر‬

‫سەر سێ جومگەدا دابەشکردووه‌‪:‬‬

‫یەکێکیشیانی دیاریکردووه‌‪.‬‬

‫ــ یاسادانان‬

‫‪2‬ـ����ـ ج��ه‌خ��ت��ی ل��� ‌ه س����ه‌ر ج���ی���اک���ردن���ەوەی‬

‫ــ جێبەجێکردن‌‬

‫دەسەاڵتەکان کردووەو بە پێویستی زانیوه‌‪،‬‬

‫ــ قەزائی‬

‫ک ‌ه نەهێڵرێت ل ‌ه یەک دەستدا کۆبکرێتەوە‪ .‬بۆ‬

‫ب����ەاڵم ب��ی��رۆک��ە س��ەرەک��ی��ی��ەک��ەی‪ ،‬ک��� ‌ه ل ‌ه‬

‫ئەوەی رێگە له‌ دیکتاتۆریەت بگرێت‪.‬‬

‫ن���ووس���راوەک���ەی���دا چ���ارەس���ەری ک��ردب��وو‬

‫‪3‬ـ����ـ م��ۆن��س��ک��ی��و ه����ەر ل��� ‌ه س����ەر ل���ێ���واری‬

‫ئ���ەوە ب���ووه‌‪ ،‬ک�� ‌ه رەن��گ��ە دەس����ەاڵت خ��راپ‬

‫جیاکردنەوە نەوەستاوه‌‪ ،‬بەڵکو بە پێویستی‬

‫بەکاربهێنرێت‪ ،‬یان بۆ رێگەگرتن ل ‌ه خراپ‬

‫زانیوه‌‪ ،‬ک ‌ه هەر دەسەاڵتێک دەبێت چاودێری‬

‫بەکارهێنانی‪ ،‬دەبێت هاوسەنگییەک ل ‌ه نێوان‬

‫دەسەاڵتەکەی‌تر بکات‌و ل ‌ه کاتی پێویستدا‬

‫دەس��ەاڵت��ەک��ان��دا دروس��ت��ب��ب��ێ��ت ب��ێ ئ���ەوەی‬

‫نەهێڵێت س��ن��وورەک��ان��ی خ��ۆی ببەزێنێت‪.‬‬

‫یەکێکیان بتوانێت کاروبارەکانی ئەوی‌تریان‬

‫ب���ۆ ئ�����ەوەی دەس����ت ن��ەخ��ات��ە ک���اروب���ارو‬

‫دەستتێوەربدات‪ ،‬یان ئیفلیجی بکات‪.‬‬

‫سەالحیەتەکانی دەسەاڵتەکانی‌تر‪ .‬ب��ەوەی‪،‬‬

‫م��ۆن��س��ت��ک��ی��و ه��ەس��ت��ی ب���ە گ��رن��گ��ی ئ��ەو‬

‫کە راب��وورد بۆمان دەردەکەوێت پرنسیپی‬

‫هاوکارییەکردووه‌‌و داوای ئەوەی کردووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان زەمانەتەتێکی‬

‫رێ‌و جێگەی پێویست بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی‬

‫گرنگە ب��ۆ دروستبوونی دەوڵ��ەت��ی یاسا‌و‬

‫ببێتە بەربەست ل ‌ه بەر ئەو بڕیارە هەاڵنەی‪،‬‬

‫ئامڕازێکی کاریگەرە بۆ رێزگرتن ل ‌ه یاساو‬

‫ک ‌ه دەسەاڵتەکەی‌تر دەریدەکات‌و نەهێڵرێت‬

‫جێبەجێکردنی بە شێوەیەکی دادپه‌روه‌رییانه‌‪.‬‬

‫فەرزبکرێت بە سەر دەسەاڵتەکەی‌تردا‪.‬‬

‫ئەگەر جێبەجێکردن‌و یاسادان ل ‌ه دەستی‬

‫ل���ێ���رەوە دەت��وان��ی��ن ب��ڵ��ێ��ی��ن‪ :‬ت��ی��ۆری��ی��ەک��ەی‬

‫یەک الیەن‪ ،‬یان ئەنجومەنێکدا کۆبکرێتەوە‪،‬‬

‫مونتسکیو ئ��ەم خ��ااڵن��ەی الی خ���وارەوەی‬

‫ئه‌وا سیفەتە ئەساسییەکەی خۆی وندەکات‪،‬‬


‫‪149‬‬

‫کە ئەویش ئه‌بستراکت ‌ه (بێ خه‌سڵه‌ت)‌و بۆ‬

‫بن ئەو کاتە ق��ەزاوەت دەکەوێت ‌ه ژێر باڵی‬

‫داهاتوو دادەنرێت‪ ،‬دەبێت گشتی بێت‪ .‬واتا‬

‫ح��ک��وم��ەت��ەوە‌و ئیدی حکومه‌ت ه��ەر خۆی‬

‫بێ گوێدانە حاڵەتی تایبەت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬

‫ق����ازی‌و جێبەجێکاریش ده‌ب��ێ��ت‪ .‬ئ���ەوەش‬

‫کاردەکاتە سەر بێالیەنییەکەی‪ .‬ئەم یاسایە‬

‫خراپترین مۆدێلی حکومەتە دیکاتۆرەکانمان‬

‫ب��ەو شێوە بێالیەنە نایەتەکایەوە‪ ،‬ئەگەر‬

‫به‌بیرده‌هێنێتەوە‪.‬‬

‫ی��اس��ادان��ەر ه��ەر خۆشی جێبەجێکەر بێت‪،‬‬ ‫چونکە دەتوانێت ل ‌ه کاتی جێبەجێکردنیدا بە‬ ‫سەر حاڵەتێکی دیاریکراودا چۆن بیەوێت بە‬ ‫پێی مەیل‌و ئارەزووی خۆی ئاوا بیگۆڕێت‪.‬‬ ‫بەمەش دەوڵ��ەت سیفەتی دەوڵەتی یاسایی‬ ‫نامێنێت‪ ،‬چونکە ئ��ەگ��ەر ی��اس��ادان��ەر هەر‬ ‫خۆشی جێبەجێکەری بێت‪ ،‬دەگەڕێنەوەی بۆ‬ ‫چوار گۆشەی یەکەم شێوەی حوکمڕانی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئیستیبداد سەیفەتی هەرە دیاریەتی‪.‬‬ ‫م��ۆن��س��ک��ی��و ب���ەم ش��ێ��وە گ���وزارش���ت���ی ل��ه‌و‬ ‫ح���اڵ���ەت���ە ک��������ردووە‪ :‬ئ���ەگ���ەر دەس���ەاڵت���ی‬ ‫ی��اس��ادان��ان‌و جێبەجێکردن ل�� ‌ه چنگی یەک‬ ‫ک��ەس��دا ب��ێ��ت‪ ،‬ئ���ه‌وا ئ����ازادی نامێنێت‪ .‬ئەم‬ ‫قسەیە کۆکرنەوەی دەسەاڵتی یاسادانان‌و‬ ‫قەزاوەتیش دەگرێتەوە‌‪ .‬هەر ل ‌ه سه‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫وتوویه‌تی‪ :‬ئەگەر دەس��ەاڵت��ی ق���ەزاوەت ل ‌ه‬ ‫دوو دەسەاڵتەکەی‌تر جیانەکرێنەوە قازی‬ ‫دەبێت بە موستەبید‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هەر خۆی‬ ‫یاسادانەرەو بەو پێیەی‪ ،‬کە خۆی بیەوێت‬ ‫ل ‌ه حاڵەتێکی دیاریکراودا حوکمێک بە دڵی‬ ‫خۆی بدات‪ ،‬ئه‌وا یاساکە دەگۆڕێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئەگەر له‌گەڵ دەسەاڵتی جێبەجێکردندا یەک‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ د‪ .‬حسن محمد البحري (الرقابة المتبادلة بین‬ ‫السلطتین التشریعیة والتنفیذیة كضمان لنفاذ‬ ‫القاعدة الدستوریة دراسة مقارن ‌ه ــ جامعة عین‬ ‫الشمس)‪.‬‬ ‫‪2‬ــ د‪ .‬نوری لطیف وغالب خضیر العاني (الیاسا‬ ‫الدستوري) جامعة البغداد‪.‬‬ ‫‪3‬ــ د‪ .‬عثمان خلیل (المبادئ الدستوریة العامة)‬ ‫القاهرة‪.‬‬ ‫‪4‬ــ د‪ .‬عبدالحمید المتولي الوجیز في النظریات‬ ‫واألنظمة السیاسی ‌ة ومبادئها‪ ،‬دار المعارف‪،‬‬ ‫المصر‪.‬‬ ‫‪5‬ــ د‪ .‬ثروت بدوي‪ ،‬النظم السیاسیة (تطور الفکر‬ ‫السیاسي والنظریة العامة للنظم السیاسیة‪ ،‬دار‬ ‫النهضة العربیة‪.‬‬ ‫‪6‬ــ جون لوک في (الحکم المدني)‪ ،‬ترجمة‪ :‬ماجد‬ ‫فخري بیروت ‪.1959‬‬ ‫‪7‬ــ النظم السیاسیة‪ .‬تألیف‪ :‬د‪ .‬انوار احمد رسالن‪.‬‬ ‫‪8‬ـ��ـ مختصر النظریة العامة للیاسا الدستوري‬ ‫والمؤسسات السیاسیة‪ ،‬د‪ :‬محمد معتصم‪.‬‬ ‫‪9‬ــ د‪ .‬عبداللە اماعیل البستاني (مذکرات اولیة في‬ ‫الیاسا الدستوري)‪ ،‬بغداد ‪.1969‬‬


‫‪151‬‬

‫پـەیوەندیی كوردو ئەرمەن‌و‬ ‫بێتاوانیی كورد لە جینۆسایدی ئەرمەن‌دا‬

‫نووسینی‪ :‬ئارام مەجید شەمێرانی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫پێشەكی‬

‫لە ئ��ازارو ناخۆشی‌و رەش��ەك��وژی‌و زیانی‬

‫كوردو ئەرمەن دوو نەتەوەی خاوەن خاك‌و‬

‫م��ادی‌و مەعنەوی هاوبەشن‪ ،‬ب��ەاڵم ئەگەر‬

‫م��ێ��ژووو كلتوورو فەرهەنگی خۆیانن‪ ،‬لە‬

‫ئەرمەن لەو قوناغەدا خاكیان دابەشكرابێت‬

‫خاكێكی ن��زی��ك‌و ه��اوس��ن��وورو پێگەیەكی‬

‫بە دوو بەشەوە‪ ،‬ئەوا ئێمەی كوردی بێكەس‬

‫ج��وگ��راف��ی��دا دەژی����ن‪ .‬ئ��ەم��ەش ب��ە حوكمی‬

‫خاكمان داب��ەش ك��راوە بۆ چ��وار ب��ەش بە‬

‫لێكنزیكی‌و ه��اوس��ن��ووری‌و نزیكییان لە‬

‫سەر چوار دەوڵەتی دوژمنی سەر سەختی‬

‫هه‌ردوو دەوڵەتی عوسمانی‌و سه‌فه‌وی‪ ،‬که‬

‫ك��ورددا‪ ،‬ه��ەزاران نەهامەتیشمان بە دەست‬

‫بۆ خۆیان دوژمنی یه‌کتر ب��وون‌و ‌بۆ ئەم‬

‫ئەوانەوە چەشتوە‪ .‬ئەو كارەساتەی بە سەر‬

‫دوو نەتوەیە‌ش ده‌بوون به دۆستی یه‌کتر‪.‬‬

‫ئەم دوو نەتەوەیه‌دا هاتووە‪ ،‬بەشێكی گرنگی‬

‫ک��وردو ئه‌رمه‌ن به هۆی هێرش‌و شااڵوی‬

‫لە رووپەری مێژوو بۆ خۆی تۆماركردووە‌و‬

‫عوسمانییه‌کان‌و سه‌فه‌وییه‌کان له دژی یه‌کتر‬

‫ش��ەرم��ەزاری��ی��ەك��ی ب��اش��ی ب��ە بەرپرسانی‬

‫دووچ���اری گەلێك ماڵوێرانی‌و نەهامەتی‌و‬

‫كارەساتەكانی ئەم دوو نەتەوە‌یه بەخشیوە‪،‬‬

‫قه‌تڵوعام بوون‪.‬‬

‫بە تایبەت دەوڵ��ەت��ی عوسمانی‌و ئیتیحادو‬

‫هه‌ردوو نه‌ته‌وه‌ی کوردو ئه‌رمه‌ن به‌ده‌ر له‬

‫تەرەقی‌و سەرانی ئەو رێكخراوە نامرۆڤانەیە‪،‬‬

‫عوسمانییه‌کان‌و سه‌فه‌وییه‌کان پەیوەندییان‬

‫وەك‪ :‬ئەنوەرو جەمال‌و تەڵعەت پاشا‪ ،‬كە‬

‫له‌گه‌ڵ یه‌کتردا فره باش ب��ووه؛ پێكەوە بە‬

‫بە سێ كوچكەی دیكتاتۆری ن��اس��راوون‪.‬‬

‫ئاشتی‌و برایەتی ژیاون‪ ،‬تەنانەت ئەرمەنەكان‬

‫ئ��ەوان تەنها مەبەستیان لەنێوبردنی ئەم‬

‫ل��ە زۆر ل��ه ناوچە‌کانی خۆیاندا ب��ە باشی‬

‫دوو نەتەوەیە نەبووه‪ ،‬بەڵكو لەگەڵ ئەوەشدا‬

‫فێری زم��ان��ی ك���وردی ب���وون‌و پەیوەندیی‬

‫خاكیان دابەشكردن‌و رایان گواستن‌و سەرو‬

‫بازرگانی‌و هاتوچۆیان له‌گه‌ڵ کورده‌کاندا به‬

‫ماڵیان وێران كردن‪ .‬لە راستیدا نموونەی ئەم‬

‫بەردەوام هه‌بووه‪ ،‬بەاڵم دەوڵەتی عوسمانیی‬

‫كارە قیزەون‌و نامرۆڤانە لە مێژوودا كەمن‪.‬‬

‫ن���ه‌ژادپ���ه‌رس���ت چ����اوی ب���ە‌م دوو ن��ەت��ەوە‬

‫ئەم توێژینەوەیە خستنەڕووی ئەو پرسیارو‬

‫دراوسێیەدا نەدەهاتووه‪ .‬بە بەردەوامی لە‬

‫راستییە بەڵگە نەویستەیە‪ ،‬كە كێ بەرپرسیار‬

‫هەوڵی سڕینەوەی رەگەزیان بووه‪ .‬هەموو‬

‫بووه لە كوشتاری ئەرمەن؟‬

‫پالن‌و هەولێكی لە‌و پێناوەدا بەكارهێناوه‪.‬‬

‫وەاڵمی ئەم پرسیارەش دەمێك بوو خولیای‬

‫ئەگەر بە وردی الپەرەكانی مێژووی ئەم‬

‫من بوو‪ ،‬كە وەاڵمی بدەمەوە بە پشت بەستن‬

‫دوو نەتەوەیە هەڵدرێتەوە ه��ەردوو الیان‬

‫بە رای مێژوونووسانی بێ الیەن‌و راستەقینە‪،‬‬


‫‪153‬‬

‫چونكە هەندێك مێژوونووس‌و نووسەر بە‬

‫كوردستان لە بەردەست‌و نزیكیان بوون‪،‬‬

‫كەمی‌و بچڕبچڕی باسیان ك��ردووە‪ ،‬نەیان‬

‫تەنانەت یەك كەس لە كوردەكان وەك تۆڵە‬

‫وێراوە وەك ئەركی سەرشانیان خۆیان لە‬

‫لە كورد نەكوژراوە‪ .‬ئەمە ئەو راستیەیە‪ ،‬كە‬

‫قەرەی ئەو بابەتە هەستیارە بدەن‌و بیخەنە‬

‫لەم توێژینەوەیەدا روون دەبێتەوە‪.‬‬

‫روو‪ .‬ئەمەش بە هۆی ترسنۆكیی خۆیان‪،‬‬ ‫ی��ان داردەس��ت��ی��ی��ان ب��ۆ ئ��ەو دەڵ��ەت��ەی ئەو‬

‫كوردەكان ئەرمەنیان پاراستووە‪ ،‬نەك‬

‫كارەی كردوە‪ .‬هەندێكیشیان بێ ویژدانانەو‬

‫جینۆسایدكردنی ئەرمەن‬

‫بێ گوێدانە بەهای مرۆڤایەتی پشتگیرییان‬

‫مەسەلەی جینۆسایدی ئ��ەرم��ەن بابەتێكی‬

‫لە دەوڵەتی عوسمانیی سوڵتانەكانی كردوە‬

‫گرنگ‌و هەستیارو زی��ن��دووە لە راب��ردووو‬

‫بۆ بەدەستهێنانی مەرامە گاڵوەكانیان‪ .‬بەاڵم‬

‫ێ زۆری ل��ە س��ەر‬ ‫ئ���ەم���ڕۆدا‪ .‬ل��ێ��رەو ل���ەو ‌‬

‫بە خوێندنەوەی ئ��ەم بابەتە‪ ،‬ئ��ەو راستییە‬

‫نوسراوەو زۆری لە سەر گوتراوە دەربارەی‬

‫ب��ۆ خوێنەری ك��ورد روون دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬كە‬

‫ك��ۆم��ەڵ��ك��وژی��ی ئ��ەرم��ەن‌و ب��ەش��داری��ك��ردن��ی‬

‫توركی نه‌ژادپه‌رست‌و سوڵتانی عوسمانیی‬

‫ك���وردو ناوهێنانی ل��ەو ك��ارە كۆمەڵكوژو‬

‫سێ كوچكەی دیكتاتۆری ئیتیحادو تەرەقی‬

‫ێ‬ ‫قێزەونەدا‪ .‬زۆر نووسەرو مێژوونووس ب ‌‬

‫خاوەن بڕیارو هێزو سوپا بەرپرسیاری ئەو‬

‫ئاگایانە لە رابردووو لە مێژوو بێ شەرمانە‬

‫قەتڵوعامەن بە سەر ئەم دوو نەتەوەیەدا‬

‫ك���وردی���ان خ��س��ت��وەت��ە ب��ۆت��ەی ئ���ەو ت��اوان��ە‬

‫هاتووە‪ .‬جێبەجێ نەكردنی بڕیاری ئەوانیش‬

‫ێ ئەوەی ئاگاداری‬ ‫رەشەدژە مرۆڤایەتییە‪ ،‬ب ‌‬

‫مەرگی بە دوادا هاتووه‪.‬‬

‫پەیوەندی‌و هاوكاریه‌و دۆستایەتیی ئەم دوو‬

‫هەندێك دەڵێن كورد تاوانبارە‪ .‬بەاڵم دەپرسم‬

‫نەتەوەیە بن‪ ،‬چونكە ئەوانە بە چاویلكەی‬

‫ئەی بۆچی ئەرمەنەكان لە دواییدا تۆڵەیان‬

‫توركی‌و رۆژئاوا خوێندنەوە بۆ رووداوەكان‬

‫لە كورد نەكردۆته‌وه؟ یەك تاكی كوردیان‬

‫دەكەن‪ .‬لە كاتێكدا رۆژئ��اوا خۆی ئاگاداری‬

‫لە سەر ئ��ەوە لە ك��ورد نەكوشتووه؟ وەك‬

‫كێشەكە بووە‪ ،‬كەچی لە ئاستیدا بێدەنگیی‬

‫چۆن تۆڵەی خۆیان لە بەرپرسانی تاوانباری‬

‫نیشانداوە‪ .‬ئەمەش بە هۆی ب��ەرژوەن��دی‌و‬

‫جینۆسایكەرانی خۆیان ك��ردوە‪ ،‬لە كاتێكدا‬

‫سیاسەتی خۆیان بووە‪ ،‬یان هەندێك كەس لە‬

‫دوای جەنگی یەكەمی جیهانی هەڵهاتوون‌و‬

‫ژێر سێبەری الیەنێكی توندڕەو دژە كورد‌و‬

‫لە دەرەی دەوڵەتی هەڵوەشاوەی عوسمانی‬

‫بەكرێگیراو ئەو كارانە دەكەن‌و دەنووسن‌و‬

‫ب����وون‪ .‬ب����ەاڵم خ��ۆ ك���وردەك���ان���ی ب��اك��وری‬

‫هەڵیدەواسن‪ ،‬چونكە قسە بێدەسەاڵتەو هە‌ر‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫كەس پێی دەوێریێت‌و دەتوانێت باق‌و بریقی‬

‫ئیمپڕاتۆری ئ��اش��ووری ل��ە ساڵی ‪612‬پ‪.‬‬

‫پێ‌ بدات‌و بیڕازێنێتەوە‪.‬‬

‫زدا بڕووخێنن‪ .‬ئ��ەو ك��ات ئیدی ناوچەی‬

‫ئەوانە هەرگیز فێرنەبوون بە چاوی واقعی‌و‬

‫ئەرمەنەكان كەوتۆیه ژێ��ر دسەاڵتی میرە‬

‫م���ێ���ژووی ئ����اوڕ ل��ە ئ��ارێ��ش��ەو كێشەكان‬

‫ئەرمەنە خۆجێیەكان‪ ،‬كە لە ژێر دەسەاڵتی‬

‫بدەنەوەو راستییەكان وەك خۆی بگەیەنن‌و‬

‫ناڕاستەوخۆی میدیەكان‌دا بڕاون بە رێوە‪.‬‬

‫بینووسن ك��ەوا ك��ورد ه��ەر ل��ە س��ەرەت��اوە‬

‫ئەمەش خاڵێكی بەهێز بووه لە پەیوەندیی‬

‫دۆس��ت‌و ه��اوك��اری ئ��ەرم��ەن ب��ووە‌و رۆڵی‬

‫ك��وردو ئەرمەن‪ .‬تەنانەت دوای رووخانی‬

‫بەرچاوی هەبووە لە پاراستن‌و رزگاركردنی‬

‫دەوڵەتی مادو لەنێوبردنی دەسەاڵتی ماد لە‬

‫ئەرمەنەكان‌و پاراستنیان لە دەست دوژمنە‬

‫الیەن كۆڕشەوە‪ ،‬كۆڕش ئیمپڕاتۆری ئەخمینی‬

‫س��ەر س��ەخ��ت��ەك��ەی ه�����ەردووال‪ ،‬ك��ە ت��ورك‬

‫دامەزراندووه‪ .‬بەم شێوەیە كوردو ئەرمەن‬

‫دەسەاڵتدارانی دەوڵەتی عوسمانی بوون‪.‬‬

‫كەوتوونە‌ته ژێر دەستی یەك فەرمانڕەوا‪.‬‬

‫ئ��ەوان��ە ه��ەرگ��ی��ز زم��ان��ی��ان راس��ت��ی ناڵێت‌‌و‬

‫ئەمە بۆته مایەی ئەوەی هەردوو نەتەوەی‬

‫قەڵەمیان واقعی نانووسێت‌و چاویان بەرایی‬

‫كوردو ئەرمەن پەیوەندییەكانیان خۆشبكەن‬

‫نادات كورد ببینێت‌و دوژمنی سەر سەختی‬

‫لە پێناوی دژایەتی دەسەاڵتی ئەخمینی زاڵ‌و‬

‫ك���وردن‌و كەسایەتییە ن��اودارەك��ان��ی كورد‬

‫نوێدا‪ .‬ئەوە بوو ئەرمەنەكان پشتگیرییان لە‬

‫بە سووك سەیر دەك��ەن‪ .‬لە كاتێكدا ئەگەر‬

‫شۆڕشی (فرۆرتیش)ی میدی كرد‪ ،‬فرۆرتیش‬

‫چاوێك بە نێو الپەڕەكانی مێژوودا بگێڕین‪،‬‬

‫هاوپەیمانی ل��ەگ��ەڵ ئ��ەرداش��ی��ش��ی حاكمی‬

‫بۆمان دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە ئ��ەوان��ە چەند بە‬

‫ئەرمەنەكان بەست‌و توانی دەستبگرێت به‬

‫پ����ەرۆش ب���وون ب��ۆ ه��اوك��اری��ی ئ��ەرم��ەن‌و‬

‫سه‌ر هەندێك ناوچەی میدیاوە‪.‬‬

‫پاراستنیان لەو مەترسییانەی رووبەڕوویان‬

‫لە س��ەردەم��ی دەس��ەاڵت��ی ساسانیدا كاتێك‬

‫بوونەتەوە‪.‬‬

‫ئ��ەردەش��ی��ر زۆرب����ەی ن��اوچ��ەك��ان��ی ك��وردو‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ن��زی��ك ل��ە ن��ێ��وان ه���ەردوو‬

‫ئەرمەنی خستۆتە ژێر دەستی خۆیەوە‪ ،‬بەاڵم‬

‫ن��ەت��ەوەی ك��وردو ئ��ەرم��ەن‌دا ه��ەب��ووە‪ .‬ئەم‬

‫هەر یەك لە ك��وردو ئەرمەن پێكەوە دژی‬

‫پەیوەندییەش ب��ە شێوەیەكی راستەوخۆ‬

‫شاپووری پاشای ساسانییەكان شۆڕشێكیان‬

‫دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەوڵەتی ماد‪ .‬ئەو‬

‫هەڵگیرساندووه‪ .‬شاپور شۆڕشەكەی لە نێو‬

‫كاتەی دەوڵ��ەت��ی میدیەكان بە هاوپەیمانی‬

‫بردووه‪ .‬دواتر رۆمەكان هاوكاریی تیردادی‬

‫ل��ەگ��ەڵ دەوڵ��ەت��ی بابلییه‌کان‌دا توانیویانه‬

‫پاشای ئەرمەنیان ك��ردووه بۆ گەڕانەوەی‬


‫‪155‬‬

‫واڵتەكەیان‌و كوردستانیش لەگەڵی‪.‬‬

‫س��ەدەی ن��ۆزدەی��ه‌م‌و س��ەردەم��ی بەدرخان‬

‫دوای ئ���ەوەی ئەرمینیا ب���اوەڕ ب��ە ئایینی‬

‫پاشاو دامەزاراندنی میرنشینەكەی‪.‬‬

‫كریستی دەهێنێت‪ ،‬ب��ەاڵم ئەمە نابێت بە‬

‫سەرچاوەكان ئاماژە به‌وه دەكەن بەدرخان‬

‫هۆی دروستبوونی كێشەی ئایینی لە نێوان‬

‫پاشا‪ ،‬كە هانی كوردەكانی داوه بۆ ژن‌و‬

‫ه����ەردوو ن���ەت���ەوەدا‪ .‬ئ��ەوك��ات ك��وردەك��ان‬

‫ژنخوازی لەگەڵ ئەرمەنەكان‪.‬‬

‫هەموویان زەردەشتی بوون مێژووش هیچ‬

‫رۆژهەاڵتناسی ئەڵمانی جوهانس لیبسیۆن‬

‫كێشەیەكمان بۆ ناگێڕێتەوە‪ .‬لە سەردەمی‬

‫لە ساڵی ‪1848‬دا باسی لە كوردو ئەرمەن‬

‫دەس���ەاڵت���ی ئ��ی��س�لام��ی��ش��دا‪ ،‬ك���ە زۆرب����ەی‬

‫ک�������ردووه‪ .‬گ���وت���ووی���ه‌ت���ی‪ :‬دۆس��ت��ای��ەت��ی��ی‬

‫كوردەكان بڕوایان بە ئایینی ئیسالم هێناو‬

‫پەیوەندییان هێندە خۆشبووه‪ ،‬به راده‌یه‌ک‬

‫ئەرمەنەكانیش ل��ە س��ەر ئایینی كریستی‬

‫گ��ەش��ت��ۆت��ه ئ��اس��ت��ی ژن‌و ژن���خ���وازی‪ .‬جگە‬

‫مانەوە پەیوەندییەكانی نێوانیان لە هاوكاری‌و‬

‫ل���ەوەش ئ��ەرم��ەن��ەك��ان الی میر ب��ەدرخ��ان‬

‫خۆشگوزرەرانی بەوالوە هیچی دیكەمان بۆ‬

‫رێزو پایەیی تایبەتییان هەبووه‪ .‬تەنانەت بە‬

‫ناگێڕنەوە‪ .‬ئیدی ل��ەو س��ەردەم��ە بە دواوە‬

‫چاوی كورد سەیری کردوون‪ .‬بۆیە هەندێك‬

‫چ��ارەن��ووس��ی ك���وردو ئ��ەرم��ەن ب��ە یەكەوە‬

‫لە مێژوونووسان دەڵێن‪ :‬بەدرخان پێی وا‬

‫بەسترایەوە‪ .‬بە تایبەت لە رووی ئابووری‌و‬

‫ب��ووە ك��وردو ئەرمەن یەك رەچەڵەكن‪ .‬بە‬

‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ك��ل��ت��ووری��ی��ەوە‪ ،‬چ��ون��ك��ە لە‬

‫ه��ۆی ئ��ەو رێ����زەوە وای ك����ردووه هەموو‬

‫سنوورێكی جوگرافیی نزیك یەكدا بوون‪.‬‬

‫ئەرمەنەكان بچنە پاڵیەوە ئەویش پشتی پێ‬

‫ك���وردو ئ��ەرم��ەن ب��ە ی��ەك��ەوە رووب���ەڕووی‬

‫بەستوون‌و بوون بە جێی متمانەی لە هەموو‬

‫هێرشەكانی ت���ورك‌و ت��ەت��ەرو مەغۆلەكان‬

‫كاروبارەكاندا‪ ،‬وەك راوێژكارو فەرماندەی‬

‫بوونە‌ته‌وە‪ .‬پێكەوە چارەنووسیان بووه به‬

‫سوپا‪ .‬ئەمە لە كاتێكدا ب��ووە توركەكان لە‬

‫یەك چارەنووس‪ ،‬كە بوونە خاوەن كوشتن‌و‬

‫ه��ەم��وو ئ��ەو مافانە بێبەشیان ك��ردب��وون‪.‬‬

‫ب��ڕی��ن‌و ك��اول��ك��اری‪ .‬ئ��ەم��ە ب��ووەت��ە مایەی‬

‫كاتێك عوسمانییەكان هێرشیان کردووەتە‬

‫ئ��ەوەی هەردووكیان ببن بە خاوەنی یەك‬

‫سەر شۆڕشەكەی ب��ەدرخ��ان‪ ،‬ئەرمەنەكان‬

‫چارەنووس‌و یەك هەست‪.‬‬

‫ش���ان ب��ەش��ان��ی ب���ەدرخ���ان رووب������ەڕووی‬

‫بەم شێوەیە پەیوەندییە باشەكانی كوردو‬

‫عوسمانییەكان وەس��ت��ان‌و ل��ە هەڵوێستە‬

‫ئ���ەرم���ەن ب�������ەردەوام ب����ووه ل���ە ئ��اش��ت��ی‌و‬

‫باش‌و جوامێرییەكانیاندا پەشیمان‌و پاشگەز‬

‫پێكەوەژیان‌و پەیوەندیی برایانە‪ ،‬تا دەگەینە‬

‫نەبوونەوە‪ .‬لە راپەڕینەكەی یەزدان شێریش‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫هەمان هەڵوێستیان ه��ەب��ووە‪ .‬تەنانەت لە‬

‫ك��ورد ب��وون‪ ،‬ئەمەش بە پشت بەستن بە‬

‫س��ەردەم��ی شێخ عوبەیدولاڵی نەهری بە‬

‫س��ەرچ��اوە ت��ورك��ەك��ان ب���ووە‪ ،‬ب���ەاڵم ئەمە‬

‫ه��ۆی‬

‫هاوكارییەكانیانەوە‬

‫پەیوەندییەكی‬

‫دوورە لە راستییەوە‪.‬‬

‫دی��ك��ەی پ��ت��ەوی ل��ە ن��ێ��وان ك���وردو ئەرمەن‬

‫رۆبەرت ئۆڵسن باسیكردووە‪ .‬گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫دروس��ت��ك��ردووه‪ ،‬ی��ان كەسایەتییەكی وەك‬

‫ژمارەی سەربازی سوارەی حەمیدی بریتی‬

‫(شێخ عوبەیدولاڵ)‪ ،‬كە لە كۆنگرەی ساڵی‬

‫بووه لە په‌نجاو سێ هەزار‪.‬‬

‫‪1880‬دا دژی لێدانی ئ��ەرم��ەن��ەك��ان ب��ووه‪،‬‬

‫محەمەد رەس��وڵ ه��اوار لە كتێبەكەیدا به‬

‫نەیارەكانی ئەو فیكرەی دەمكوت كردووه‪،‬‬

‫ناونیشانی كوردو باكووری كوردستان‪ ،‬له‬

‫ك��ە بەكرێگیراوی عوسمانییەكان ب��وون‪.‬‬

‫بەرگی یەكەمیدا ئاماژه به نووسەرێك ده‌کات‬

‫ئ��ەرم��ەن��ەك��ان ل��ە ش��ۆڕش��ەك��ەی شێخ‌یشدا‬

‫بە ناوی مه‌ڕوان ئه‌لمده‌وه‌ر‪ ،‬که گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫بەشدابوون‌و هێندەی‌تر پەیوەندییەكانیان‬

‫ژمارەی كورد لە سوارەی حەمیدییه تەنها‬

‫بەهێزو پتەو بووه‪ .‬شێخ ئەوەی راگەیاندووه‪،‬‬

‫ده ه��ەزار ك��ەس ب��وون ن��ەك هەموو كورد‬

‫ك��ە ئێمەو ئ��ەرم��ەن ب��رای��ن‌‪ .‬بۆیە ئەوانیش‬

‫بووبێتن‪ .‬ئ��ەم��ەش كەسانی ماستاوچی‌و‬

‫پشتیوانییان بۆ دەرب��ڕی��وه‪ .‬مێژوونووسی‬

‫بەرتیلخۆری وەك ئاغاو دەرەب��ەگ��ی دژە‬

‫رووس��ی (مینۆڕسكی)‪ ،‬كە لەو سەردەمه‌دا‬

‫ك���وردو ئ��ەرم��ەن ئەمانە چەند زیانیان بە‬

‫ژی���اوە‪ ،‬دەڵ��ێ��ت‪ :‬هیچ ك��ەس لە ئەرمەنەكان‬

‫ئەرمەن گەیاندووە زۆر لەوە زیاتر زیانیان‬

‫لە بزووتنەوەكەی شێخ‌دا زی��ان‌و ئازاریان‬

‫ب��ە خ��ودی ك��وردەك��ان گ��ەی��ان��دووە‪ .‬ئەوانە‬

‫پێنەگەشتووە‪.‬‬

‫تێیدا ب��ەش��دارب��وون لە پێناو دەستكەوتنی‬

‫ئەمەش راستییەكی بەڵگەنەویستە‌و وەاڵمێکی‬

‫بەرژەوەندیی خۆیان كاریان كردووە‪.‬‬

‫باشە بۆ ناحەزانی كوردو ئەرمەن‪.‬‬

‫سەرەڕای ئەوەش دروشمی خودی سوڵتان‬

‫ئەو هاوكارییانە بەردەوام بووە تا سەردەمی‬

‫ئ��ەوە ب��ووه‪ ،‬كە تا ئەمە هۆكارێك بێت بۆ‬

‫سوڵتان عەبدولحه‌مید‌و سوارەی حەمیدیە‪،‬‬

‫كۆتایی كێشەی ئەرمەن‌و جینۆسایدكردنیان‪،‬‬

‫ك��ە ل��ە س��اڵ��ی ‪1891‬ب����ە ف��ەرم��ان��ی سوڵتان‬

‫هەر ئەو دروشمەش بووه‪ ،‬که دەسەاڵتەكانی‬

‫پێكهێنراوە لە ئەلبان‌و چ��ەرك��ەس‌و ك��ورد‪،‬‬

‫دوات�����ر درێ����ژەی����ان پ����ێ����داوه‌و ل���ە س���ەری‬

‫نەك بە تەنها كورد‪ .‬لە باسكردنی ژمارەی‬

‫رۆی��ش��ت��وون‌و ك��ردووی��ان��ه ب��ە ش��اڕێ��گ��ا لە‬

‫سوارەی حەمیدیدا زۆر نووسەر كەوتوونەتە‬

‫كوشتارو لە نێوبردنی ئەرمەنەكان‪.‬‬

‫هەڵەوە دەڵێن‪ :‬س��وارەی حەمیدی هەموو‬

‫لەگەڵ ئەوەی س��وارەی حەمیدی بەرهەمی‬


‫‪157‬‬

‫عەقڵ‌و هزری سوڵتان بووه بۆ لەنێوبردن‌و‬

‫تاوانبار بكرێت‪ .‬تاوانی ئەو كوشتارە بخرێتە‬

‫لێدانی ئەرمەن‌و كوردەكان‪ ،‬بەاڵم هەموویان‬

‫ئەستۆی‪ ،‬چونكە خاوەن بڕیارو هێز دەوڵەت‬

‫دژی ئ���ەرم���ەن ن���ەب���وون‌و ئ���ەو ك��اران��ەی‬

‫بووە‪ ،‬نەك كورد‪ .‬تەنانەت ناوهێنانی وشەی‬

‫سوارەی حەمیدییه لە رەشەكوژی ئەرمەن‌دا‬

‫ك���ورد‪ ،‬ی��ان ن��ەت��ەوەی ك��وردی��ش ل��ە رووی‬

‫کردوویانه هەموویان كورد نەبوون‌‪ .‬نابێت‬

‫زمانەوانییەوە راست نییە‪ ،‬چونكە‪ ،‬كە دەڵێن‬

‫ئەوەش لە سەر كوردیش تۆمار بكرێت وەك‬

‫ك���ورد وات���ە ه��ەم��وو ك���ورد ب��ەش��دار ب��ووە‪،‬‬

‫ئەوەی هەندێك كۆلكە نووسەر كردوویانە‪،‬‬

‫ب��ەاڵم لە مێژوودا هەرگیز نەتەوەی كورد‬

‫چونكە لە راستیدا ئ��ەوە سوپایەكی سەر‬

‫بە ژن‌و منداڵەوە‪ ،‬بە گ��ەورەو بچووكەوە‪.‬‬

‫ب��ە ح��ك��وم��ەت ب���ووە‌و ف��ەرم��ان��ی حكومەتی‬

‫تەنانەت لە سەر ئاستی میرو میرنشینەكان‬

‫جێبەجێكردووە‌و نەیتوانیوە ل��ە ب��ڕی��اری‬

‫كورد دژی هیچ نەتەوەیەك نەبووە نەخوازە‬

‫حكومەت دەربچێت‪ .‬ئەوانیش وەك هێزی‬

‫ئەرمەنیش‪ ،‬كە پێكەوە گ��ی��رۆدەی دەستی‬

‫پۆلیس‌و سوپا وا بوون‌و هیچ كات نوێنەری‬

‫دەوڵ���ەت���ی ع��وس��م��ان��ی ب����وون‌و ه���اوئ���ازارو‬

‫گەلی كورد نەبوون‪.‬‬

‫ه��اوخ��ەم ب���وون‪ ،‬ب���ەاڵم دەك��رێ��ت ب��ە ن��اوی‬

‫سەرەڕای ئەوەش كوردستان لەو سەردەمەدا‬

‫هەندێك ئاغاو دەرەبەگەوە ناوبنرێت نەك‬

‫ل��ە ن��ێ��وان دوو ب���ەرداش���دا داب��ەش��ك��راوە‪،‬‬

‫نەتەوەی كورد‪ .‬لە سەرەوە ئاماژەم بەوە دا‪،‬‬

‫ب��ەش��ی رۆژه�����ەاڵت‌و ب��ەش��ی رۆژئ�����اوا‪ .‬لە‬

‫كە هەموو سوارەی حەمیدی لەو كوشتارە‬

‫بەشی رۆژئ��اواش��دا‪ ،‬كە لە ژێ��ر دەسەاڵتی‬

‫بەشدارنەبوون‌و هەندێك ئاغای كورد دژی‬

‫عوسمانیدا بووه‪ ،‬هەموویان بەشدار نەبوون‪.‬‬

‫ئەو كێشەیە بوون‪.‬‬

‫بەشی باشووری ئاگاداری ئەو مەسەلەیە‬

‫بۆیە لێرەدا دەمەوێت بە بەڵگە ناوی هەموو‬

‫ن��ەب��وون‪ .‬تەنانەت ئ��ام��ادەش ن��ەب��وون یەك‬

‫ئ��ەو كەسانە بخەمەڕوو ك��ورد ب��وون‌‪ ،‬كە‬

‫سەربازی خۆیان بۆ ئەو كوشتارە بنێرن‪.‬‬

‫لە نێو س��وارەی حەمیدییه‌و دەرەوەی ئەو‬

‫ئەوانەی ئاگاداری ئە‌و كێشەیە بوون تەنها‬

‫سوپایە ب���وون دژی ئ��ەو كێشەیە ب��وون‪.‬‬

‫كوردەكانی باكوور ب��وون‪ .‬ئەوانیش وەك‬

‫ت��ەن��ان��ەت ئەرمەنەكانیشیان پ��اراس��ت��ووەو‬

‫دانیشتووان بەشدار نەبوون‪ ،‬بەڵكو هەندێك‬

‫رووب���������ەڕووی دەوڵ������ەت وەس����ت����اون بۆ‬

‫ئ��اغ��او دەرەب�����ەگ‌و ك��ەس��ان��ی بەكرێگیراو‬

‫پاراستنیان‪ .‬ئەو كەسانەی لە نێو سوارەی‬

‫ب��وون‌و لە س��ەر ئاستی ك��اری تاكەكەسی‬

‫حەمیدی بوون‌و ئەرمەنەكانیان لە كوشتن‌و‬

‫ب��ووە‪ .‬بۆیە ناكرێت ئەمە نەتەوەیەكی پێ‬

‫لەنێوبردن پاراستووه‪ ،‬دژی ئەرمەن نەبوون‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫وەك موتیعولاڵ‪ ،‬كە لە ن��اوچ��ەی مۆكس‌و‬

‫نەبوون‪ ،‬بەاڵم ئەو شوێنانەی لە ژێر دەستی‬

‫ب��ەدرخ��ان ب��ەگ لە م��ەرگ��ەوەڕو قائیممه‌قام‬

‫ئ���ەودا ب���وون هیچ ج���ۆرە ئ��ازارێ��ك��ی��ان پێ‬

‫حاجی خان لە ن��وردز‪ .‬ئەمەو جگە لەوەش‬

‫نەگەشتووه‪.‬‬

‫كەسایەتییەكی وەك زوهێر ئاغایان یەكێك‬

‫س���ەرەڕای ئ��ەوەش هەڵویستی رۆژن��ام��ەی‬

‫بووە لەو ئاغایانەی دژی سوپای عوسمانی‬

‫كوردستانیش‪ ،‬كە بۆ ئ��ەو ك��ات زمانحاڵی‬

‫وەس��ت��اوەت��ەوە بۆ پاراستنی ئەرمەنەكان‪.‬‬

‫ن���ەت���ەوەی ك���ورد ب����ووه‪ ،‬دڵ��س��ۆزان��ە هانی‬

‫تەنانەت ئەرمەنەكانی گوندی (خاتسۆ) باس‬

‫كوردانی داوه‪ ،‬كە دژی سوڵتان بن‌و دوور‬

‫لەو كاتە دەكەن‪ ،‬كە عوسمانییەكان هێرشیان‬

‫بن لە كوشتاری ئەرمەنەكان‪.‬‬

‫كردووەتە سەریان بۆ كوشتن‌و راگواستنیان‌و‬

‫بۆیە لە بواری پەیوەندیی كوردو ئەرمەندا‬

‫چۆن خەڵكی تیرەی محه‌مه‌د ئاغا بەرگرییان‬

‫ك یەكەم رۆژنامەی‬ ‫رۆژنامەی كوردستان وە ‌‬

‫لێ کردووەو دەستیان داوەتە چەكەكانیان‌و‬

‫ك��وردی‌و رۆژنامەكانی‌تری ك��وردی رۆڵی‬

‫سنگ لە سوپای عوسمانی دەگرن‪ ،‬هەروەها‬

‫ب��اش��ی��ان ل��ە پ��ت��ەوك��ردن��ی پەیوەندییەكان‌و‬

‫رێگەیان پێنادەن بیانگوازنەوە‌و تخونیان‬

‫بەدرۆخستنەوەی راگەیاندنە شاخدارەكانی‬

‫بكەون‪ .‬ئ��ەوەش ئاشكرا دەك��ەن‪ ،‬كە چۆن‬

‫تورك‌و ناحەزانی بینی‌و رێگەیان لە چاندنی‬

‫كوردەكان نانە‌ڕەقەیان لەگەڵ ئەرمەنەكان‬

‫ت��ۆوی دوژمنكاری گرتووە‪ ،‬كە توركەكان‬

‫پارچە ك��ردووە‌و كەلوپەلەكانی خۆیان بۆ‬

‫هەوڵیان بۆ داوە لە نێوان ك��ورد‌و ئەرمەن‬

‫ئەرمەنەكان فرۆشتووە‌و داویانە بە نان بۆ‬

‫كەلێنێك ب��ۆ ل��ە ی��ەك دوورك��ەوت��ن��ەوەی��ان‬

‫ئەرمەنەكان ئەمە هەڵوێستی كورد بووە‪.‬‬

‫دروست بكەن‪ .‬بۆیە رۆژنامەی كوردستان‬

‫جگە لەوانەش كوردەكانی ناوچەی دەرسیم‬

‫ه��ەر لە س��ەرەت��ای دەرچونییەوە لە الیەن‬

‫زیاتر لە په‌‌نجا ه��ەزار ئەرمەنی ئاوارەیان‬

‫ئەرمەنەكانەوە زۆر بە گەرمی پێشوازی‬

‫لە كوشتن پاراستووە‌و رزگ��اری��ان ك��ردن‪.‬‬

‫لێكراوە‪ .‬تەنانەت بەشدارییان تێدا كردووە بە‬

‫كەسایەتییەكی كوردی وەك ئیبراهیم پاشای‬

‫وتار نووسین‌و باڵوكردنەوەی رۆژنامەكە بە‬

‫میللی‪ ،‬كە پلەی میری میرانی هەبووە زیاتر‬

‫ناوچەكانی دەرەوە‪ ،‬لە زۆربەی ژمارەكانی‬

‫لە ده هەزار ئەرمەنی لە كوشتن پاراستووە‪.‬‬

‫رۆژن��ام��ەك��ەدا وت��اری باشی ت��ێ��داب��ووە‪ ،‬کە‬

‫تەنانەت ئیبراهیم پاشا كاروانی ئەرمەنەكانی‬

‫ئ��ام��اژەی ب��ە خ��اڵ��ە هاوبەشەكانی ك��ورد‌و‬

‫ك��ڕی��وەت��ەوەو ئ���ازادی ك���ردوون‪ .‬ئەمە لەو‬

‫ئەرمەن ك��ردووە‪ ،‬هەروەها ئاماژەی بەوە‬

‫شوێنانەی لە ژێر دەسەاڵتی ئیبراهیم پاشادا‬

‫داوە‪ ،‬کە سەركەوتنی ك��وردو ئ��ەرم��ەن لە‬


‫‪159‬‬

‫هاوكاری‌و خەباتیاندایە‪ .‬تەنانەت لە ژمارە‬

‫ئەرمەنەكان بوون‌و لە هەر شوێنێك بۆیان‬

‫چواردەی رۆژنامەكەدا وتارێكی مەال ساڵح‬

‫ك��راب��ێ��ت ی��ارم��ەت��ی ئ��ەرم��ەن��ەك��ان��ی��ان داوەو‬

‫ل��ە ج��ەزی��رە ب�ڵ�اوك���ردووەت���ەوە‪ ،‬ك��ە تیایدا‬

‫ئەوانیان پاراستووەو حەواندوویانەتەوە‌و‬

‫نیگەرانیی خۆی بۆ ئەو دۆخ��ە دەربڕیوە‪،‬‬

‫لە دەس��ت توركەكان رزگ��اری��ان ك��ردوون‪.‬‬

‫ك��ە س��ت��ەم ل��ە ك����ورد‌و ئ���ەرم���ەن ك����راوە‌و‬

‫ئەرمەنەكانیش لە هە‌موو شوێنان دۆستی‬

‫دەڵێت‪ :‬لە سوچێكی ئەم دنیایەدا خەڵك بە‬

‫كوردیان هەبووە‪.‬‬

‫ك��ردن��ەوەی خوێندنگە‌و ئ��اوەدان��ك��ردن��ەوەو‬

‫بە گشتی ئەمە رەوش��ی ئەو كاتە ب��ووە لە‬

‫پ��ڕۆژەی خزمەتگوزارییەوە خەریكە‪ ،‬بەاڵم‬

‫كۆتاییەكانی س��ەدەی ن��ۆزدەی��ەم‌‪ .‬لە میانی‬

‫الی ئێمە سوڵتانەكان بەكاری لەنێوبردن‌و‬

‫جەنگی یەكەمی جیهانیش لە زۆر شوێن‬

‫كاولكاری كوردو ئەرمەنەكانەوە خەریكن‌و‬

‫ك��وردەك��ان دەستی یارمەتی‌و هاوكارییان‬

‫هانی ه��ەردووالی��ان دەدەن تا بەگژ یەكدا‬

‫بۆ ئەرمەنەكان درێ��ژ ك��ردووه‪ .‬لە هەندێك‬

‫بچنەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی سوڵتانەكان‬

‫ش��وێ��ن��ی��ش ب���ە ك������ردار ب���ەش���داری���ی���ان لە‬

‫مەبەستیانە هەرگیز بۆیان نایەتەدی‪.‬‬

‫بزووتنەوەكەیان‌و بەرگریكردنیان كردووه‬

‫لە راستیدا ئەوەی لە مێشكی توركاندا بووەو‬

‫بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ كۆمەڵكوژییەكەیان‬

‫پالنی بۆ دان��راب��وو سڕینەوەو لەنێوبردنی‬

‫داب��ن��رێ��ت‪ .‬ئ���ەم ح��اڵ��ەت��ەش ب��ە ت��ای��ب��ەت لە‬

‫نەتەوەی ئەرمەن ب��ووە‪ .‬لە مێژوودا كورد‬

‫دەرسیم‌دا روویداوه‪.‬‬

‫نەخشەی بۆ لەناوبردنی هیچ نەتەوەیەكی‬ ‫غەیرە دین‌و غەیرە خۆی دانەناوە‌و هەرچی‬

‫پەیوەندیی كوردو ئەرمەن لە سەرەتای‬

‫روویدابێت دەستی دەرەكی بووەو توانیویانە‬

‫سەدەی بیستەمەوە تا جەنگی یەكەمی‬

‫بە چەند بەكرێگیراوێك ئەو كارانە بكەن‪،‬‬

‫جیهانی‬

‫وەك جاشەكانی الی خۆمان‪ ،‬كە دەستیان‬

‫ه���ەردوو ن��ەت��ەوەی ك���وردو ئ��ەرم��ەن وەك‬

‫لە ئەنفالی كورداندا هەبووەو دوات��ر وەك‬

‫یەك رووب��ەڕووی زوڵم‌و ستەمەم‌و تاوانی‬

‫بەرزەكی بانان بۆی دەرچوون!‬

‫كۆمەڵكوژیی دەوڵ��ەت��ی عوسمانی ت��ورك‬

‫توركیش ئێستا دەی��ەوێ��ت دەستی تاوانی‬

‫بوونە‌ته‌وە‪ ،‬هەردووال ماوەیەکی زۆر بووه‬

‫رەش���ی خ��ۆی ب��ە س��ەر ك���وردی بێتاواندا‬

‫بە دەست ئەو ئازارەوە نااڵندوویانه‌‪ .‬خۆیان‬

‫بسڕێت‪ ،‬ب���ەاڵم دەك��رێ��ت ب��ۆ م��ێ��ژوو ئ��ەوە‬

‫وەك جەستە‌و خاكەكەشیان رووب��ەڕووی‬

‫بووترێت هەمیشە ك��وردەك��ان هاوسۆزی‬

‫قوربانیدان‌و كاولكاری بوونە‌ته‌وە‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪160‬‬

‫ق��ورب��ان��ی��دان‌و چ��ەوس��ان��دن��ەوەی هاوبەشی‬

‫تەنانەت لە ساڵی ‪1903‬دا توركەكان ویستیان‬

‫كوردو ئەرمەن‌و خەباتی سیاسی‌و چەكداری‬

‫ئەرمەنەكانی ناوچەی ساسۆن دەربكەن‌‪،‬‬

‫ه���ەردوو ن��ەت��ەوەی ك���وردو ئ��ەرم��ەن دژی‬

‫ئەوانیش راپ��ەڕی��ن‪ .‬لەبەر ئ��ەوە كوردەكان‬

‫چەوساندنەوەی سوڵتانە عوسمانییەكان لە‬

‫وەك وەفایەك بۆ ئەرمەنەكانی دراوسێیان‬

‫سەرەتای س��ەدەی بیستەم رۆڵێكی باشی‬

‫لەو راپەڕینەدا بە نهێنی‌و بە ئاشكرا یارمەتی‬

‫گ��ێ��ڕاوە ب��ۆ ل��ە ی��ەك نزیكبوونەی زیاتری‬

‫ئەرمەنە راپەڕیوەكانیان داوە‪ .‬هەر ئەمەش‬

‫س��ەرك��ردەی ه���ەردوو ن��ەت��ەوە‪ .‬دوات���ر ئەم‬

‫بووە‪ ،‬کە وای لە کونسوڵی بەریتانیا كردووە‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ساسییانە رەن��گ��ی��دای��ەوە بۆ‬

‫لە ئ��ەرزەڕۆم‪ ،‬كە لە نامەیەكی رۆژی ‪16‬ی‬

‫س��ەر رەوش���ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و پەیوەندیی‬

‫تشرینی ی��ەك��ەم��ی‪1903‬دا بنووسێت‪ :‬لەم‬

‫هەمەالیەنەی ه��ەردوو گەلی خەباتگێڕ‪ ،‬بە‬

‫چەند مانگەی دواییدا دیاردەیەك سەرنجمان‬

‫هۆی هاوبەشی‌و لەیەكچوونیان لە رووی‬

‫رادەكێشێت‪ .‬ئەویش مەسەلەی پەیوەندیی‬

‫چ��ەوس��ان��دن��ەوەوە ب��ێ��ب��ەش��ب��وون ل��ە مافی‬

‫كوردو ئەرمەن‌ە‌‪ ،‬چونکە كوردەكان یارمەتی‬

‫نەتەوایەتی‪ ،‬یان زۆرب��ەی جار هەماهەنگ‬

‫ئەرمەنەكان دەدەن‪ .‬تەنانەت بەریتانییەكانیش‬

‫ب��وون ل��ە مەینەت‌و رووب��ەڕووب��وون��ەوەی‬

‫چاویان بەم دۆستایەتییەدا هەڵنەهاتووە‪ .‬بە‬

‫زوڵم‌و ستەمی عوسمانییەكان‪ .‬هاوكاربوون‬

‫هەمان شێوەش لە س��ەردەم��ی هاتنەسەر‬

‫لە یارمەتیداندا‌و ت��ەواوك��اری ی��ەك ب��وون‪.‬‬

‫ك���اری ت��ورك��ە الوەك���ان ل��ە س��اڵ��ی ‪1908‬دا‬

‫تەنانەت كوردەكان بۆ پاراستنی ئەرمەنەكان‬

‫ك���وردو ئ��ەرم��ەن دۆس���ت‌و ه��اوك��اری یەك‬

‫قوربانیشیان داوە‪.‬‬

‫ب��وون‌و هەر لەو سەردەمەشدا ریكخراوی‬

‫ل���ە س����ەرەت����ای س������ەدەی ب��ی��س��ت��ەم��دا بە‬

‫كورد تعاون ترقی جمعیتی‪ ،‬بە سەرۆكایەتی‬

‫ه���ۆی پ��ەی��وەن��دی��ی ش��ان��دی ه�����ەردووال لە‬

‫ش��ێ��خ ع��ەب��دول��ق��ادر ن��ەه��ری دام������ەزراوە‪،‬‬

‫رووبەڕووبوونەوەی پالنەكانی عوسمانیدا‬

‫ك��ە یەكێك ل��ە ئامانجەكانی بەهێزكردنی‬

‫ئەم دوو نەتەوەیە یەك ریزو یەك هەڵوێست‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی ك���وردو ئ��ەرم��ەن ب���ووە‪ .‬ئەمە‬

‫بوون‪ .‬ئەمەش لە چاپەمەنی‌و باڵوكراوەكانی‬

‫هەڵوێستی كوردە نەك كوشتاری ئەرمەن‪.‬‬

‫كوردو ئەرمەن‌دا رەنگی دابووەوەو كوردو‬

‫خ��ەب��ات��ی س��ی��اس��ی‌و چ���ەك���داری���ی ك���وردو‬

‫ئەرمەن خۆیان پشت‌و پەنای یەك بوون‌و‬

‫ئ��ەرم��ەن دژی چ��ەوس��ان��دن��ەوەی سوڵتانە‬

‫ه��اوك��اری یەكتریان دەك���رد ل��ە دژی ئەو‬

‫عوسمانییەكان لە سەرەتای سەدەی بیستەم‬

‫ستەمەی لە هەردووال دەكرا‪.‬‬

‫رۆڵ��ێ��ك��ی ب���اش‌و گرنگی گ��ێ��ڕاوه ب��ۆ سەر‬


‫‪161‬‬

‫پەیوەندییەكانی ئەم دوو گەلە شۆڕشگێڕە‪.‬‬

‫دەس��ەاڵت��داران��ی ئەستانەی ب��ی��زارك��ردب��وو‪،‬‬

‫بە هۆی هاوبەشی لەیەكچوونیان لە رووی‬

‫چونكە ئەوان پیالنیان بۆ بە گژ یەكدابردنی‬

‫چ��ەوس��ان��دن��ەوە‌و ب��ێ��ب��ەش ب���وون ل��ە مافی‬

‫ك��وردو ئەرمەن دادەڕش��ت كەچی كارەكان‬

‫نەتەوایەتی‪ ،‬یان زۆرجار هەماهەنگ بوون لە‬

‫بە ئ��اوەژووی مەرامەكانیان هاتن هەر دەم‬

‫مینەت‌و رووبەڕووبوونەوەی زوڵم‌و زۆریی‪.‬‬

‫هەوڵیان دەدا كورد بە گژ ئەرمەندا بدەن‪.‬‬

‫ل��ەو ق��ون��اغ��ەدا كۆمەاڵنی ك���وردو ئەرمەنی‬

‫ب��ەاڵم ئ��ەم دوون��ەت��ەوەی��ە س��وور ب��وون لە‬

‫ب��ان��گ��ەوازی یەكڕیزییان بۆ ی��ەك ك��ردووە‪.‬‬

‫سەر هاوكاری یەكدی‪ .‬تەنانەت مەال سەلیم‬

‫تەنانەت توركە الوەك��ان پێشتر بەڵێنیان بە‬

‫داوای هاوكاری‌و كۆمەكی لە ئەرمەنەكان‬

‫هەردوو نەتەوە داوه‌و لەو بەڵێنەی خۆیان‬

‫كردو دواتر كە راپەڕینێكی بەرپاكرد كوردو‬

‫پاشگەز بوونە‌ته‌وە‪ .‬ئەمەش سیاسەتێكە الی‬

‫ئەرمەن جارێكی‌تر دۆست‌و هاوكاری یەك‬

‫زۆر دەوڵەتی داگیركەری كورد‌و ئەرمەنەكان‬

‫ب��وون‌و بۆ پاراستنی یەكتر هەوڵیان دەدا‪،‬‬

‫درێژەی هەبووە‪ .‬بۆیە دژی هەردوو نەتەوە‬

‫ه��ەر لە ب��ارەی��ەوە رۆژن��ام��ەی ئەرمەنی بە‬

‫بوونەوە‪ .‬لێرەدا توركەكان ئەرمەنەكانیان بە‬

‫ن��اوی (ه��وری��زۆن) ل��ە ژم���ارە ‪74‬ی رۆژی‬

‫لەمپەر زانیوە بۆ جێبەجێكردنی فیكرەو بیری‬

‫‪10‬ی‪4‬ی‪ 1914‬دەن��ووس��ێ��ت‪ :‬ك���وردەك���ان‬

‫پانتورانیزمیان‪ ،‬كە گەشتن بووە بە ناوچەكانی‬

‫ب���ەوپ���ەڕی رێ���زو دۆس��ت��ای��ەت��ی��ی��ه‌وه‌ ل��ەگ��ەڵ‬

‫ئ��ازەرب��ای��ج��ان‌و ت��ورك��م��ان��س��ت��ان‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬

‫ئەرمەنەكان هەڵسوكەوت دەك��ەن‪ .‬ئەمەش‬

‫دروستكردنی دەوڵەتی تورانی تورك‪ .‬بۆیە‬

‫بە رادەیەك رازی نەدەبوون نان بە خۆڕایی‬

‫ساڵی ‪ 1909‬جارێكی‌تر ماڵوێرانییان هێنایەوە‬

‫لە ئەرمەنەكان وەربگرن‪ ،‬كە بە رەزامەندیی‬

‫بە سەر ئەرمەنی زوڵم لێكراودا‪.‬‬

‫خۆیان پێیان دەدان‪ .‬تەنها لە كاتی پێویست‬

‫ه�����ەر ل�����ەو ق���ۆن���اغ���ە ب����ە دواوە چ��ەن��د‬

‫ب��ۆ خ��ۆ گ��ەرم��ك��ردن��ەوە س��ووت��ەم��ەن��ی��ی��ان‬

‫كەسایەتییەكی‌تری ك���ورد وەك حەسەن‬

‫ل��ێ��وەردەگ��رت��ن‪ ،‬چ��ون��ك��ە ئ���ەو رۆژگ���اران���ە‬

‫بەدرخان‌‌و عه‌بدولڕه‌زاق بەدرخان رۆڵێكی‬

‫زۆر س���ارد ب���وون‌‪ .‬ئ��ەم��ەش ئەرمەنەكانی‬

‫بەرچاویان لە پتەوكردنی پەیوەندیی كوردو‬

‫خۆشحاڵ ك��ردووه كاتێك بوونە‌ته مایەی‬

‫ئەرمەن‌دا بینیوه‪ .‬لە راستیدا ئەمە هەڵوێستی‬

‫گ��ەرم��ك��ردن��ەوەی ئ���ەوان (وات���ه ك��وردەك��ان)‬

‫ناودارانی كوردە‪ ،‬بەاڵم ناحەزانی كورد بەو‬

‫ئەمە شایەتی دان��ی خ��ودی ئەرمەنەكانە بە‬

‫ێ بەڵگە کورد تاوانبار دەكەن‪.‬‬ ‫مەسەلەیە ب ‌‬

‫بەڵگەوە‪ ،‬ئیتر ئەوانەی باسی كورد دەكەن‬

‫نزیكبوونەوەی سەركدەكانی كوردو ئەرمەن‬

‫ل��ە ك��وش��ت��اری ئ��ەرم��ەن ت��ەن��ی��ا ف��ی��ش��ەك بە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪162‬‬

‫تاریكییەوە دەنێن‪ ،‬بەاڵم ناحەزانی هەردووال‬

‫ئەرمەنی (كارۆساسۆنی) وتی‪ :‬ئەرمەنەكان‬

‫ێ بەڵگەیەو‬ ‫ح��ەزی��ان ب��ە ئ���اژاوەو قسەی ب�� ‌‬

‫زۆر ب��اش ل��ەم داوای��ە دەگ��ەن بۆیە ژیرانە‬

‫دەیانەوێت بۆ مەبەستی سیاسیی خۆیان‬

‫رووب��ەڕووی ئەم هەڵوێستە بوونەوە‪ ،‬ئەوە‬

‫كورد لەو مەسەلەیەدا تاوانبار بكەن‪ ،‬تەنانەت‬

‫ب��وو بە رووك���ەش‌و بە زارەك���ی پشتیوانی‬

‫توركەكان پڕوپاگەندەیان لە سەر كوردو‬

‫خۆیان بۆ والی دەرب��ڕی لە ژێ��رەوەش لەم‬

‫ئەرمەن باڵودەكردەوە‪ ،‬دەیانگوت‪ :‬كوردەكان‬

‫پالنەیان كوردەكانیان ئاگاداركردەوە‌و پێیان‬

‫لە جیاتی ئەوەی داوای مافی خۆیان بكەن‬

‫راگەیاندن‪ ،‬كە توركەكان خەیاڵیان خاوە ئەو‬

‫هێرش دەكەنە سەر ئەرمەنەكان‪ ،‬بەاڵم ئەم‬

‫رۆژە بە چاوی خۆیان ببینن كوردو ئەرمەن‬

‫هەواڵنە بە فیڕۆچوون‪ ،‬وەك چۆن توركەكان‬

‫رووب����ەڕووی یەكتر ببنەوە‪ .‬ئەرمەنەكان‬

‫ل��ە ه��اوك��اری��ی ك��وردەك��ان ب��ۆ ئەرمەنەكان‬

‫كوردەكانیان ئ��اگ��ادارك��ردەوە‪ ،‬كە هەرگیز‬

‫دڵگران بوون بە هەمان شێوەش لە هاوكاری‬

‫ئ��ام��ادە نین چەكەكانیان ب��ەرام��ب��ەر ك��ورد‬

‫ئەرمەنەكان بۆ ك��وردەك��ان دڵگران ب��وون‪،‬‬

‫ئاڕاستە بكەن‪.‬‬

‫ئەمەش بەوەی ئەو هاوكارییەی ئەرمەنەكان‬

‫ل��ە راس��ت��ی��دا ت��ورك��ەك��ان ب��ێ گ��وێ��دان��ە هیچ‬

‫دەسەاڵتدارانی توركی خستبووە دڵەڕاوكێ‌و‬

‫بنەمایەكی مرۆڤایەتی ئامادەبوون هەموو‬

‫ناڕەحەتییەوە‪ ،‬چونكە هەوڵەكانیان بە درێژایی‬

‫پیالن‌و رێگەیەك بگرنەبەر بۆ بەگژیەكدادانی‬

‫رۆژگارەكە شكستیان هێنابوو پیالنەكەیان‬

‫ك�����وردو ئ����ەرم����ەن‌و ن��ەم��ان��ی ه��اوك��اری��ی‬

‫سەری نەگرتبوو‪ ،‬كە بتوانن كوردو ئەرمەن‬

‫نێوانیان‪ .‬تەنانەت توركەكان كەوتوونە‌ته‬

‫ب��ە گ��ژ ی��ەك��دا ب����دەن‪ ،‬ب��ۆی��ە ول���ی ت��ورك��ی‬

‫گرتنی هاوواڵتییانی سڤیلی ئەرمەنی‪ .‬بۆ‬

‫لەمووش‪ ،‬كە ئیحسان پاشا بووه‪ ،‬داوای لە‬

‫ن��م��وون��ە (ه��اگ��وپ) ه��اوواڵت��ی��ی ئەرمەنیان‬

‫ئەرمەنەكان كرد چەك لە دژی كوردەكان‬

‫گرتووه‪ ،‬چونكە بە گەنم هاوكاریی خێزانی‬

‫هەڵبگرن‪ .‬بەم داوای��ەی وال��ی‪ ،‬ئەرمەنەكان‬

‫خەباتگێڕی كوردەكانی ك��ردووه‪ ،‬هەروەها‬

‫ل��ە روو دام����ان‌‌و هیچ چ��ارەی��ەك��ی��ان نەما‪،‬‬

‫(ن��ەخ��ش��ۆ)‪ ،‬ك��ە ه��اوواڵت��ی��ی��ەك��ی ئ��ەرم��ەن��ی‬

‫چونكە بە رەتكردنەوەی دووچ��اری سزاو‬

‫ب��ووه دەستگیركراوه‪ .‬بە هۆی هاوكاری‌و‬

‫راوەدوون���ان دەب��وون��ەوە بە قبوڵكردنیشی‬

‫یارمەتیدانی راپەڕیوەكانەوە‪ .‬جگە لەوانەش‬

‫دوژم���ن���ای���ەت���ی دەك����ەوت����ە ن���ێ���وان ك����وردو‬

‫ت��ورك��ەك��ان رۆژن���ام���ەی (ئ���ەزت���ام���اران)ی‬

‫ئەرمەنەكانەوە‪ .‬ئەمەش رێگاو بژاردەیەكی‬

‫ئەرمەنیان داخست‪ .‬بە بیانوی ئەوەی هەواڵی‬

‫سەخت بوو بۆ ئەرمەنەكان‪ ،‬بەاڵم كەسایەتی‬

‫راپەڕینی كوردەكانی ب�ڵاوك��ردەوە ئەمەش‬


‫‪163‬‬

‫ئەرمەنەكان‪.‬‬

‫تەنانەت‬

‫لەگەڵ سیاسەتی توركەكان نەدەگونجا‪.‬‬

‫لەجینۆسایدكردنی‬

‫سەرەڕای هەموو ئەوانە كەچی خۆشبەختانە‬

‫ئەرمەنەكان لەگەڵ كوردەكان زۆر بەختەوەر‬

‫ئەمڕۆ الی ئەرمەنەكانیش ئەوە ساغ بۆتەوە‪،‬‬

‫بوون هەر لەو بارەیەوە میجەری بڕیتانی‬

‫كە ك��ورد دەستی لەو كوشتارو كێشەیەدا‬

‫(ك‪.‬سۆن) جوگرافیناسی شاهانە لە لەندەن‬

‫ن��ەب��ووە‪ .‬تەنانەت مێژوونووسی ئەرمەنی‬

‫لە موحازەرەیەكدا ئاماژەی بەوە كردووه‪،‬‬

‫(ئ��ارش��اك سا فرستیان) لە كتێبی ك��وردو‬

‫وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬دوور نییە ه��ەر یەكە لە ئێمە‬

‫كوردستانەكەی ئەوەی ئاشكرا كردووە‪ ،‬كە‬

‫بیرۆكەیەكی شاشی لە سەر ئەوە هەبێت‪،‬‬

‫خودی توركەكان هەموو تاوانێكی لێككەوتنی‬

‫كە كوردەكان لە كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان‬

‫ه��ەردوو گەلی ب��رای ك��وردو ئەرمەنیان لە‬

‫بەرپرسیار بن‪ ،‬بەاڵم كەم كەس لە ئێمە ئەوە‬

‫ئەستۆدایە‪ ،‬نەك كورردەكان‪.‬‬

‫دەزانێت‪ ،‬كە بەر لە جەنگی یەكەمی جیهانی‬

‫ئەمەش بەڵگەیەكی‌تری خودی مێژوونووسی‬

‫ئ��ەو كریستیانە (ئ��ەرم��ەن��ەك��ان) ل��ە ناوچە‬

‫ئەرمەنەكانەو دیرۆك نووسەكانیان شایەتی‬

‫كوردییەكان ژیاون گەلێك بەختەوەربوون‪.‬‬

‫ل��ە س���ەر دەدەن‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا پ��ێ��م وای��ە‬

‫ئ��ەرم��ەن��ەك��ان ل��ە ژێ���ر ب���ڕی���اری س��ەران��ی‬

‫هێندەی نووسەران‌و مێژوونووسان باسی‬

‫س��ێ��ك��وچ��ك��ەی دی��ك��ی��ت��ات��ۆری��ەت دووچ����اری‬

‫ئ��ەوەی��ان ك���ردووە‪ ،‬ك��ە ك��ورد ب��ەش��دارە لە‬

‫جینۆسایدكردن بوون‪.‬‬

‫كوشتاری ئەرمەن‌و كۆمەڵكوژی ئەرمەن‌و‬

‫لەم بەشەدا دیسان دەمەوێت زیاتر لەوەی‪،‬‬

‫ت��اوان��ب��ارك��ردن��ی��ان ب��ە ك��وش��ت��اری ئ��ەرم��ەن‬

‫ك��ە پێوستە بچمە نێو بابەتە گرنگەكانی‬

‫هەرگیز باسی ئ��ەوەی��ان ن��ەك��ردووە ك��ورد‬

‫مێژووی پەیوەندییەكانی ك��وردو ئەرمەن‌و‬

‫چەندێك ئەرمەنی پ��اراس��ت��ووەو ل��ە م��ردن‬

‫دوورخ���س���ت���ن���ەوەی ك����ورد ل���ە ك��وش��ت��ارو‬

‫رزگ��اری ك��ردوون‪ .‬خۆشبەختانە دەتوانین‬

‫كۆمەڵكوژیی ئەرمەن‌و نیشاندانی مێژووی‬

‫بۆ مێژوو ئەوە بڵێین نیوەی ئەرمەنەكانی‬

‫راس����ت‌و دروس��ت��ی ك���ورد ب��ە شێوەیەكی‬

‫ئەمڕۆ نەوەی ئەو ئەرمەنانەن كوردەكان لە‬

‫ش���ەف���اف‌و ب��ەڵ��گ��ەن��ەوی��س��ت‌و الدان�����ی ئ��ەو‬

‫مردن رزگاریان ك��ردوون‌و پاراستوویانن‪.‬‬

‫پەردە رەشە نامۆیەی بە دەستی لە خوێن‬

‫ج��گ��ە ل����ەوەش خ���ودی ئ��ەرم��ەن��ەك��ان زۆر‬

‫هەڵكێشراوی توركی ئ��ەرم��ەن ك��وژو دژە‬

‫ل��ەگ��ەڵ ك���وردەك���ان ب��ەخ��ت��ەوه‌ر ب���وون‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ویژدان لە سەر رووی سپیی مێژووی كورد‪.‬‬

‫پێكەوە ژیاون‪ .‬ئەم بەختەوەرییەی ئەوانیش‬

‫لە راستیدا ئەم كارە هەر وا ئاسان نییە‪ ،‬چونكە‬

‫ب���ۆ ب��ێ��ت��اوان��ی ك����وردەك����ان دەگ���ەڕێ���ت���ەوە‬

‫زۆر لە نووسەرەكان بێ بەڵگەو بە شێوازێكی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪164‬‬

‫نامەنتقی خۆیان بەو بابەتەوە هەڵواسیوە‌و‬

‫بەرامبەر ه���ەردوو نەتەوەكە ه��ەب��ووه‌‪ ،‬لە‬

‫كانیاوی راستییەكانیان بە ب��ەردی ره‌ش‌و‬

‫هەوڵی بەگژیەكدادانی كوردو ئەرمەن بوون‪.‬‬

‫نەگریسی خۆیان پڕكردۆتەوە‌و خۆیان بە‬

‫ئەمەش لە سنوورو چوارچێوەی دەوڵه‌تی‬

‫سۆپەر مێژوونووس ناوزەند كردووه‌‪ .‬بۆیە‬

‫عوسمانیدا بۆ زیاتر شێواندنی بارودۆخەكەو‬

‫ئەمەش هەوڵ‌و ماندووبوونی زۆری دەوێت‌‪.‬‬

‫تاوانباركردنی نەتەوەی كورد‪ .‬ئەوەی گرنگە‬

‫ئەركی سەرشانی نووسەرو مێژوونووس‌و‬

‫ت لە سااڵنی جەنگی‬ ‫بۆ مێژوو ئەوەی ‌ه بوترێ ‌‬

‫رۆشنبیرە بە وییژدانەكانی هەردوو نەتەوەی‬

‫یەكەمدا دەوڵەتی عوسمانی لە ژیر فەرمان‌و‬

‫برای كوردو ئەرمەنە كار بۆ خستنەڕووی‬

‫سیاسەتی سێكوچكەی دیكتاتۆری ئیتحادو‬

‫راستییەكان بكەن‪.‬‬

‫ت��ەرەق��ی ب���ووه‪ ،‬ك��ە ج��ەم��ال پ��اش��او ئەنوەر‬

‫ل���ێ���رەوە دەم���ەوێ���ت ئ��اش��ن��ات��ان ب��ك��ەم بە‬

‫پاشاو تەلعەت پاشا ب��وون‪ .‬ئەمانە خاوەن‬

‫بەشی دووەم��ی راستی‌و بەڵگەكان‪ ،‬كە لە‬

‫دەس����ەاڵت‌و خ���اوەن ب��ڕی��ارب��وون ت���ەواوی‬

‫م��اوەی جەنگی جیهانی یەكەم كۆمەڵگەی‬

‫فەرمانەكان لە الیەن ئەوانەوە دەردەچ��وو‪.‬‬

‫مرۆڤایەتی‌و نەتەوەكانی جیهان تووشی‬

‫ئەمانە باوەڕیان بە پێكەوەژیانی نەتەوەكانی‬

‫كارەسات‌و ماڵوێرانی ب��وون‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬

‫ن��ێ��و دەوڵ����ەت ن���ەب���ووه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و ل��ە ه��ەوڵ��ی‬

‫گرنگە مەسەلەی پاراستنی ئەرمەنەكانە‬

‫پاكتاوكردنیان بوون‪.‬‬

‫ل��ە الی��ەن ك���وردە خۆنەویست‌و ق��ارەم��ان‌و‬

‫بۆیە لەو ماوەیەدا ئیتیحادییەكان كوشتارێكی‬

‫دڵسۆزەكانەوە‪ ،‬كە لە كاتی تەنگانەو گەرمەی‬

‫ترسناكیان ل��ە ك���وردو ئ��ەرم��ەن ك���ردووه‌‪.‬‬

‫شەڕدا ئەرمەنی برایان لە یاد نەچووە‪ .‬لەو‬

‫ئ��ەم��ەش گ��وزارش��ت��ێ��ك ب���وو ل��ە م��اه��ی��ەت‌و‬

‫پێناوەشدا ئامادەی قوربانیدان بوون لە پێناو‬

‫فره‌وانخوازی‌و رەگەزپەرستی بزووتنەوەی‬

‫پاراستنیان‪.‬‬

‫تورانیزم‪ ،‬چونكە ئەوان باوەڕیان بە هەردوو‬

‫ئەمەیە راستی مەسەلەكان‪ ،‬كە بە دەستی‬

‫نەخشەی پانتوركیزم‌و پانتورانیزم بووه‌‪.‬‬

‫ناحەزان‌و بە ناو مێژوونووسان شێوێنراوە‪.‬‬

‫ئامانج لە نەخشەی یەكەم بە تورككردنی‬

‫زۆربەی زلهێزەكان لە سااڵنی جەنگدا لە هەوڵی‬

‫ه��ەم��وو میللەتی غ��ەی��رە ت���ورك ب���ووه‌‪ ،‬كە‬

‫سەرنجڕاكێشانی نەتەوەكانی نێو دەوڵەتی‬

‫زۆربەی دانیشتووانی دەوڵەتی پێكدەهێنا‪.‬‬

‫عوسمانی ب��وون بە بیانووی ج��ۆراوج��ۆر‬

‫ئامانج لە نەخشەی دووەم كۆكردنەوەی‬

‫بۆ مەبەست‌و بەرژەوەندیی گاڵوی خۆیان‪.‬‬

‫هەموو میللەتی تورانی بوو ‌ه لە چوارچێوەی‬

‫لە هەمان كاتیشدا سیاسەتێكی نادیاریان‬

‫دەوڵەتێكی توركی ف��ره‌وان‪ ،‬كە لە بەغازی‬


‫‪165‬‬

‫ب��س��ف��ۆڕەوە دەس��ت��ی��پ��ێ��دەك��ردو دەگەیشتە‬

‫مەسەلەكە ئ��ەوەی��ە بە درێ��ژای��ی مێژوو تا‬

‫ئ��اس��ی��ای ن���اوەڕاس���ت‪ ،‬ب���ەاڵم ل��ە ب��ەرام��ب��ەر‬

‫ئەمڕۆش كورد كێشەی ئایینی لەگەڵ هیچ‬

‫ئەمەدا گەلی ئەرمەنیان بە لەمپەرو رێگر‬

‫نەتەوەیەك ن��ەب��ووەو بوونی ئ��ەو هەمووە‬

‫دەزان��ی بۆ گەشتن بەو خەونەیان‪ ،‬چونكە‬

‫ئایین‌و ئاینزایە لە كوردستان‌و پێكەوەژیان‬

‫بە پێگەجوگرافییەكەی توركانی ئامۆزای‬

‫ل��ەگ��ەڵ��ی��ان��دا راس��ت��ی��ی��ەك��ی بەڵگەنەویستە‬

‫ئازەربایجانی‬

‫سوڵتان‌و سەرانی تورك لەم سیاسەتەیان‬

‫روس���ی���او ت��ورك��س��ت��ان��ی��ان ج���ی���ادەك���ردەوه‌‪.‬‬

‫زیرەك بوون كەوتنە فەتوادەركردن‪ .‬بۆیە‬

‫ل��ەو پێناوەشدا هەموو رێگەو شێوازێكی‬

‫هەر لە سەرەتای شەڕەوە دیسان توركەكان‬

‫نامرۆڤانەو كوشتوبڕیان دەگرتەبەر‪.‬‬

‫كۆمەڵكوژی‌و ماڵوێرانییەكی‌تریان بەسەر‬

‫ئ���ەم���ە ل����ە الی��������ەك‌‪ ،‬ل����ە الی����ەك����ی‌ت����ره‌وه‬

‫ئەرمەنەكاندا هێنایەوە‪ .‬تەنانەت لە رۆژی‬

‫سیاسەتێكی‌تریان ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ا ئەویش‬

‫‪24‬ی‪4‬ی‪ 1915‬فەتوایەكیان دەرك����رد‪ ،‬ک ‌ه‬

‫هەستی ئایینی بووه‌‪ ،‬بۆ بزواندنی هەستی‬

‫ل��ە س��ەر ك���وردو ت���ورك پێویستە غ��ەزای‬

‫ئایینی كورد‪ .‬لە هەمان كاتدا ئیتیحادییەكان‬

‫ئەرمەن كوشتن دەست پێبكەن‌و لە مایسی‬

‫عەلمانی بوون‌و باوەڕیان بە ئایین نەبووه‌‪ .‬لە‬

‫هەمان ساڵدا حكومەت فەرمانی دەرك��رد‬

‫الیەكی‌تره‌و ‌ه لەو ئان‌و ساتەدا سوڵتان بە ناو‬

‫ئەرمەنەكان لە سەر سنوور دەربكرێن‪ .‬لەو‬

‫خۆی بە پارێزەرو خەلیفەی ئیسالم دەزانی‌و‬

‫س��ەرو ب��ەن��دەدا ئەنوەرپاشا س���وودی لەو‬

‫بانگەوازی ئایینی دەكرد بۆ نەتەوەكانی ناو‬

‫هەل‌و بارودۆخە وەرگرت تا بە وتەی خۆی‬

‫دەوڵەت‪ .‬بەاڵم لەگەڵ ئەڵمانیای غەیرە ئیسالم‬

‫مەسەلەی ئەرمەن بۆ هەتاهەتایی لە توركیادا‬

‫دەس��ت��ی تێكەڵ ك��ردب��وو‪ .‬ئ��ەم��ە سیاسەتی‬

‫چارەسەربكات‌و ئەو كێشەیەش بنەبڕبكات‪.‬‬

‫سوڵتان بوو دژی ئەرمەنی مەسیحی كەچی‬

‫ئ��ەوه‌ش رەشەكوژیی ئەرمەنەكان بوو‪ ،‬ک ‌ه‬

‫دۆست‌و هاوپەیمانی ئەڵمانی مەسیحیش بوو‪.‬‬

‫ب��ە شێوەیەك هیچ ئ��اس��ەواری��ان نەمێنێت‌‪.‬‬

‫ئەمەیە سیاسەتی چەواشەكاری سوڵتان بە‬

‫ئ��ەم��ەش بەڵگەیە‪ ،‬ك��ە خ��ودی ئەنوەرپاشا‬

‫ناو خەلیفە‪ .‬لە راستیدا ئەمە دوورە لە واقعی‬

‫خ��اوەن بڕیارە‪ ،‬كە یەكێكە لە سێكوچكەی‬

‫ئیسالم‪.‬‬

‫دیكتاتۆریەت نەك كوردەكان‪.‬‬

‫لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك كەس وای بۆ دەچن‪،‬‬

‫لە ماوەی شەڕی یەكەمی جیهانیدا دەوڵەتی‬

‫ك��ە ك���ورد ب��ە ه��ۆی سیاسەتی ك��وێ��ران��ەی‬

‫عوسمانی تووشی چەندین شكستی یەك‬

‫ئایینی دژی ئەرمەنەكان بووە‪ ،‬بەاڵم راستی‬

‫لە دوای یەك بووه‌و ‌ه لە بەرەكانی شەڕدا‪.‬‬

‫تورانییەكانی‬

‫دانیشتوانی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪166‬‬

‫بۆیە هەریەك لە ئەنوەر پاشاو تەلعەت پاشا‬

‫كوردو مێژووەكەی دەكات‪،‬‬

‫هەوڵیان دەدا ت���اوان‌و تاوانبار‌و هۆكاری‬

‫جگە ل��ەو سیاسەتە ن��اڕەوای��ان��ە س��ەران��ی‬

‫ئ��ەو شكستەیان ب��دۆزن��ەوە‪ .‬كەسیش لەو‬

‫ت���ورك ب��ۆ ل��ەن��اوب��ردن��ی ئ��ەرم��ەن چەندین‬

‫رۆژەدا وەك ئ��ەرم��ەن ب��ۆ ئ��ەو مەسەلەیە‬

‫بڕیارو بروسكەی جۆراوجۆریان دەردەكرد‬

‫دەس��ت��ی ن�����ەدەدا‪ .‬ب��ۆی��ە ئ��ەن��وەر ب��ڕی��اری��دا‬

‫لەوانەش‪ :‬بروسكەیەكی تەلعەت پاشا‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ت��ەواوی ئەرمەنەكانی توركیا لەناوبەرێت‌‪.‬‬

‫ناردویه‌تی بۆ حاكمی حەلەب‌و وتوویه‌تی‪:‬‬

‫ب��ەو شێوەیە كوشتارێكی دروستكرد‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ب��ەر ل��ە ئێستا پێتان راگ��ەی��ەن��راوە ب��ە پێی‬

‫ت��اوان��ەك��ان��ی س��وڵ��ت��ان ع��ه‌ب��دول��ح��ه‌م��ی��د ل��ەو‬

‫فرمانی جەمعیەت بڕیاردراوە بە یەكجاری‬

‫ب��ارەی��ەوە هیچ ن��ەب��وو! س���ەرەڕای ئ��ەوەش‬

‫ئ��ەو ئەرمەنانە لەناوببرێت‪ ،‬كە لە توركیا‬

‫هەستا بە بەردان‌و ئازادكردنی زیندانییەكان‌و‬

‫دەژین‪ .‬ئەوانەی دژی ئەم بڕیارەن ناتوانن‬

‫مەرجی ئازادبوونیانی كردبوو بە كوشتنی‬

‫ل��ە س��ەر ك��اری خ��ۆی��ان بمێنن‪ ،‬هەرچەندە‬

‫ئ��ەرم��ەن‌و ل��ەن��اوب��ردن��ی��ان‪ .‬ل��ە الیەكی‌تر بۆ‬

‫ئەو هەنگاوانە تووندو تیژبن‪ ،‬بەاڵم ب ‌ه هیچ‬

‫ت��اوان��ب��ارك��ردن‌و سوككردنی ك��ورد هەستا‬

‫ێ مەدەنە تەمەن‌و ژن‌و پیاو‌و‬ ‫شێوەیەك گو ‌‬

‫پیاوكوژو تاوانبارەكانی خۆیان جلوبەرگی‬

‫ویژدان‪ ،‬ئەمە ناوەڕۆكی سیاسەتی توركەو‬

‫كوردی لەبەردەكردن‌و دەیان ناردنە سەر‬

‫تەنانەت دژی ویژدانیشن!‬

‫ئەرمەنەكان‪ .‬بە جۆریك‪ ،‬كە بە شێوەیەكی‬

‫لە ئەنجامی ئەو سیاسەتەی ت��ورك‪ ،‬كە بە‬

‫وەح��ش��ی��گ��ەری‌‌و دڕن���دان���ە ق���ەت���ڵ‌و ع��ام��ی‬

‫پێی راپۆرتێكی ئینگلیز لە تشرینی یەكەمی‬

‫ئەرمەنیان كردووه‌و لە هەموو الیەك باڵویان‬

‫س��اڵ��ی ‪1916‬دا ن��اردب��ووی ب��ۆ پەرلەمانی‬

‫دەك�����ردەوە‪ ،‬ك��ە وا ك���وردەك���ان پ��ەالم��اری‬

‫واڵتەكەی نوسرابوو‪ :‬لە دوو ملیۆن ئەرمەنی‬

‫ئەرمەنەكانیان داوەو كوشتاریان لێكردوون‪.‬‬

‫دان��ی��ش��ت��ووی ت��ورك��ی��ا ‪1/3‬ی����ان ك����وژراون‌و‬

‫ب���ەو ش��ێ��وەی��ە ن���اوی ك����وردی ب��ێ��ت��اوان��ی��ان‬

‫‪1/3‬ی��ان ئ��اوارەو دەرب��ەدەر ب��وون‪ .‬تەنانەت‬

‫زڕان������دووە‪ .‬ئ��ەم��ەی��ە س��ی��اس��ەت��ی شەیتانی‬

‫رۆژن��ام��ەن��ووس��ی رووس���ی ل��ەو ب��ارەی��ەوە‬

‫تورك‌و تاوانی نێو مێژووی رەشیان‪ .‬ئەمەیە‬

‫دەن���ووس���ێ���ت‪ :‬ل��ە ش����اری وان ن��ە كەسی‬

‫تێكدانی راستیە مێژووییەكان‌و هەندێك لە‬

‫زیندووی تیا ماوە نە خانووی بە پێوە ماوە‪.‬‬

‫مێژوونووسەكان دیماگۆجیانە (ساویلكە)‬

‫لە شاری بەتلیس لە هه‌ژد ‌ه هەزار ئەرمەنی‬

‫شوێن ئەو سیاسەتە شومە كەوتوون‪ ،‬كە‬

‫تەنیا سێ س��ه‌د تا چ��وار س��ه‌د ژن‌و منداڵ‬

‫دوورە لە راستییەوە‪ .‬لەوەوە خوێندنەوە بۆ‬

‫رزگاریان بووه‌‪ .‬لە شاری موش‌و ئەو سێ‬


‫‪167‬‬

‫گوندەی دەوروبەری‪ ،‬كە بیست‌و پێنج هەزار‬

‫پێبدەن‪ .‬تەنانەت تەلعەت پاشا پاكانە بۆ‬

‫ئەرمەنی لێ دەژی��ا‪ .‬پاش رەشەكوژییەكان‬

‫خۆی دەك��ات‌و تاوانی كوشتارەكە دەخاتە‬

‫تاكەكەسێكی لێدەرنەچوو! ئەمەیە سیاسەتی‬

‫ئەستۆی خودی ئەرمەنەكان‪ ،‬چونكە یارمەتی‬

‫جینۆسایدو پاكتاوی رەگەزیی تورك‪ ،‬كە بەو‬

‫روسیایان داوەو دەڵێت‪ :‬کنیسه‌کانیان جگە‬

‫ێ‬ ‫كارانەیان الپەڕەكانی مێژووی خۆیان پ ‌‬

‫لەچەك‌و تەقەمەنی هیچی‌تری تێدا نەبووە‪،‬‬

‫رەش‌و شەرمەزاركرد‪ .‬لە راستیدا لەمپەڕ بۆ‬

‫بەاڵم ئەی تاوانی راگوێزان‌و كورد كوشتن‬

‫ێ سیاسەت‌و‬ ‫ئەوپەڕی مێژووی كورد بگەڕ ‌‬

‫دەخاتە ئەستۆی كێ‌! لە كاتێكدا هاوئایین‌و‬

‫كارێكی هاوشێوەو قێزەونی وا بەدی ناكەیت‬

‫ه��اوم��ەزه��ەب��ی خ��ۆی��ان ب���وون‪ ،‬ب���ەاڵم پەتی‬

‫ئیدی كامەیە كوشتاری ئەرمەن بە دەستی‬

‫درۆ كورتەو مێژوو حاكمێكی بەویژدانەو‬

‫ێ كیانی سیاسی‌و‬ ‫ێ دەوڵ��ە‌ت‌و ب ‌‬ ‫ك��وردی ب ‌‬

‫تاوانباران لە مەحكەمەی مێژوو رزگاریان‬

‫خاك دابەشكراو‪.‬‬

‫نابێت‌و مێژوو رەحم بە كەس ناكات‪.‬‬

‫ل��ە ب��روس��ك��ەی��ەك��ی‌ت��ری وەزی�����ری ن��اوخ��ۆ‬

‫جگە لەوەش جەمال پاشا تاوانی كوشتارەكە‬

‫تەلعەت پاشا دەڵێت‪ :‬ئەرمەنەكانی ویالیەتی‬

‫دەخاتە ئەستۆی روس��ەك��ان‪ ،‬چونكە هانی‬

‫رۆژهەاڵت بە نهێنی بكوژن‪ .‬كەچی خۆشیان‬

‫ئەرمەنیان داوە دژی توركەكان‪ .‬ئەمانە بڕو‬

‫ئەو راستیانە باش دەزانن‪ ،‬بەاڵم تا ئەمڕۆش‬

‫بیانووی پوچن‌و ناكاتە ئەوەی نەتەوەیەك‬

‫ێ‬ ‫سەرانی تورك دانی پێدانانێن‌و توركی ل ‌‬

‫ب��ە ژن‌و م��ن��داڵ��ەوە جینۆسایدبكەیت خۆ‬

‫بێبەری دەكەن‪ .‬لەگەڵ ئەو هەموو ماڵوێرانی‌و‬

‫ئەوانە نە لە ب��ەرەی ش��ەڕدا ب��وون‌و نە لە‬

‫رەشەكوژییەی سەرانی ت��ورك‌و دەوڵەتی‬

‫نێو س��وپ��ای روس ئەمە واق��ع��ی م��ێ��ژووە‪،‬‬

‫عوسمانی بە سەر نەتەوەی ئەرمەنیان‌دا هێنا‪.‬‬

‫بەاڵم ئەی ماڵوێرانی‌و راگواستنی كوردەكان‬

‫كەچی پاكانە بۆ خۆیان دەكەن‌و تاوانی ئەو‬

‫چی! س��ەرەڕای ئ��ەوەی ئیتیحادییەكان ئەو‬

‫كوشتارانە دەخەنە ئەستۆی كورد‪ .‬ئەمەش‬

‫كارەساتەیان بەسەر ئەرمەن هێنا بڕیاریان‬

‫بۆ ئ��ەوەی پ���ەردەی رەش‌و تاریك بەسە‪.‬‬

‫دا ئەوەی بە ئەرمەنیان كردووە بە كوردیشی‬

‫بەسەر كوردەكان ب��دەن‌و بە چەتەو رێگر‬

‫بكەن‪.‬‬

‫لەقەڵمیان ب��دەن‪ .‬لە الیەكی‌تره‌و ‌ه ئابڕووی‬

‫بۆیە دەستیانكرد بە راگواستن‌و ئاوارەكردنی‬

‫بزووتنەوەی رزگاریخوازی ك��ورد بەرن‌و‬

‫كوردەكان ئەمەش بە مەرجێك ژمارەی ئەو‬

‫لەكەداری بكەن‪ .‬لەالیەكی‌تریشه‌و ‌ه ئەمە بە‬

‫ك���وردە ئ��اواران��ە ل��ە ه��ەر شارێكی توركدا‬

‫هانەیەكیش بێت‪ ،‬كە پەالماری كوردەكانی‬

‫ژمارەیان لە ‪ %5‬زیاتر نەبێت لە راستیدا ئەمە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪168‬‬

‫سیاسەتی تەتریك‌و تواندنەوەی كوردە لە‬

‫ێ‬ ‫ێ خۆهەڵكێشان س ‌‬ ‫رزگ��اری��ان ب��وو ب��ە ب�� ‌‬

‫بۆتەی نەتەوەی توركدا‪ .‬لە ئەنجامی ئەوەدا‬

‫لە چ��واری��ان ئ��ەوان��ە ب��وون ك��ورد رزگ��اری‬

‫نزیكەی پێنج سه‌د كورد گیانیان لەدەست‬

‫ك����ردب����وون‪ ،‬ی����ان ش���اردب���وون���ی���ی���ەوە‪ .‬بە‬

‫داو ح��ه‌وت س��ه‌د ه���ەزار ك��وردی��ش ب��ەرەو‬

‫هەمان شێوە د‪ .‬بلەج شێركۆ دەنووسێت‪:‬‬

‫رۆژئاوای ئەنادۆڵ راگوێزران‪ .‬ئەمانە بەدەم‬

‫خۆشبەختانە ئ��ەم��ڕۆ ل��ە ك��ۆڕەك��ان��دا ساغ‬

‫رێگەو برسیەتی‌و ماندویەتی‌و سەختی رێگا‬

‫بووەتەوە‪ ،‬كە لە سااڵنی جەنگی گشتیدا‌و لە‬

‫ل��ەن��اوچ��وون‌و بەشێكی‌تریان پێش ئ��ەوەی‬

‫كاتی كوشتاری ئەرمەندا كوردەكان بەوەی‬

‫بگەنە شوێنی دیاریكراو كوشتنیان‪ .‬هەر‬

‫داڵدەی په‌نجا هەزار ئەرمەنیان داوەو نەیان‬

‫ل��ەو ب��ارەی��ەوە د‪ .‬عه‌بدولعه‌زیز یاموڵكی‬

‫هێشتووە دەستی توركانیان پێ بگات‪ ،‬كارێكی‬

‫دەنووسێت‪ :‬تا ب��ڕان��ەوەی ش��ەڕی یەكەمی‬

‫دۆستانەو بێ وێنەیان ئەنجامداوە‪ .‬بە تایبەت‬

‫جیهانی زیاتر لە حه‌وت سه‌د هەزار كوردی‬

‫خ���ودی ئ��ەرم��ەن��ەك��ان دان ب��ەو راستییەدا‬

‫توركیا م��ردن‌و ل��ەن��اوب��ران‪ .‬ئەمانە راستی‬

‫دەنێن‪ .‬لە ساڵی ‪1915‬دا كەسایەتییەكی وەك‬

‫سیاسەتی توركەو چاویان بە رای ن��ادات‬

‫ئەحمەدبەگ بووە سایەو پەنای ئەرمەنەكان‌و‬

‫راستییەكان ببینن‪.‬‬

‫گەلێكی لە مردن رزگاركردووه‌‪ .‬لە نامەیەكی‬

‫س����ەرب����اری ئ������ەوەی ك�����وردەك�����ان وەك‬

‫تایبەتیدا ئەرمەنەكانی گوندی خاتسۆ باسی‬

‫ئەرمەنەكان تووشی كارەسات‌و ماڵوێرانی‬

‫ئ��ەوەی��ان ك����ردووە‪ ،‬ك��ە چ��ۆن ك��وردەك��ان��ی‬

‫سیاسەتی رەگەزپەرستی تورك بوون‪ ،‬بەاڵم‬

‫هۆزی محه‌مه‌د ئاغا بەرەنگاریی سەربازو‬

‫لەو قۆناغەشداو لە گەرمەی شەڕیشدا برا‬

‫جەندرمەی میری بونەتەوە‌و رێگەیان نەداوە‬

‫ئەرمەنەكانیان لەیادنەكردوە بە پێی توانا‬

‫ئەرمەنەكان بگوازرێنەوە‪ .‬هەر لەو نامەیەدا‬

‫ی��ارم��ەت��ی ئ��ەرم��ەن��ی��ان داوە‪ .‬ت��ەن��ان��ەت ئەو‬

‫ن���ووس���راوە ه���ۆزەك���ە خ��ۆی��ان ب��ە دەس��ت‬

‫ئەرمەنانەی لە رێگەی دی���رۆزەوە پەنایان‬

‫برسێتییەوە دەیاننااڵند‪ ،‬كەچی دوا پارچە‬

‫بردووەتە بەر كوردە یەزیدییەكان ئەوانیش‬

‫نانیان لەگەڵ ئەرمەنەكان دەك��رد بە دوو‬

‫پ��اراس��ت��ون��ی��ان‌و نەیانهێشتوە ت��ورك��ەك��ان‬

‫بەشەوەو یارمەتیان دەدان‪.‬‬

‫سزایان بدەن‌و لەناویان ببه‌ن‪.‬‬

‫ل��ێ��رەش��دا دەم���ەوێ���ت ب��ەڵ��گ��ەی��ەك��ی راس���ت‌و‬

‫ل���ە الی���ەك���ی‌ت���ر ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز ی��ام��وڵ��ك��ی‬

‫دروس���ت���ی ئ���ەرم���ەن���ەك���ان ب��ه��ێ��ن��م��ەوە‪ ،‬كە‬

‫دەنووسێت‪ :‬بێگومان ئ��ەو ئەرمەنانەی لە‬

‫یەكێك لە پیاوە ئایینییەكانی ئ��ەرم��ەن بە‬

‫ئەنادۆڵ مابوونەوە لە شمشێری توركان‬

‫ن���اوی گ��ری��گ��ۆری��ۆس پ��ەالك��ی��ان ب��ە هەمان‬


‫‪169‬‬

‫شێوە داك��ۆك��ی زۆری ك���ردووە لە ك��وردو‬

‫س��ەردەم��ی ت��ۆڵ��ەی ئ��ەرم��ەن‌و لەناوبردنی‬

‫دەی��س��ەل��م��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ك��ە ك���ورد رۆڵ���ی ن��ەب��ووە‬

‫جینۆسایدكەرانیان‪.‬‬

‫ل��ە ك���ارەس���ات‌و ك��وش��ت��اری ئ��ەرم��ەن��ەك��ان‬

‫زۆر گرنگە لێرەدا ئەوە بۆ مێژوو بخرێتەڕوو‪،‬‬

‫نموونەش ده‌هێنێتەوە لە كتێبەكەیدا بە ناوی‬

‫یان ئەكرێت وەك بەڵگەیەكی گرنگ‌و وەك‬

‫ئەرمەنەكان‌و كۆمەڵكوژی‌و تاراوگە‪ .‬باس‬

‫جوابێكی پۆاڵین‌و كۆنكرێتی بەكاربهێنرێت‪،‬‬

‫لەو رووداوە دەك��ات‪ ،‬ک ‌ه لە نزیك ئەنقەرە‬

‫كەدەڵێم پۆاڵین‪ ،‬چونكە هەتا ئێستا زۆر كەس‌و‬

‫رویداوە‌و دەڵێت‪ :‬كوردی لێ نەبووە‪،‬‬

‫الی���ەن‌و زۆر م��ێ��ژوون��ووس‌و زۆر فەریكە‬

‫ب��ەم��ەش ن���ەك ن���ووس���ەرو م��ێ��ژوون��ووس��ە‬

‫نووسەر پێیانوایە كورد جینۆسایدی ئەرمەنی‬

‫ئەرمەنییەكان‪ ،‬بەڵكو پیاوە ئایینییەكانیشیان‬

‫كردووە‌و كوردیان بەو ناوەوە ناساندووە‪،‬‬

‫ب��ێ��ت��اوان��ی ك���ورد ل��ە ك��وش��ت��اری ئ��ەرم��ەن��دا‬

‫یان بۆ هەر مەبەستێك بێت راستییەكانیان‬

‫دەس���ەل���م���ێ���ن���ن‌و ت����������ەواوی ك���وش���ت���ار‌و‬

‫ش��اردووەت��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم وەك دەڵێن راستی‬

‫ماڵوێرانییەكانی ئەرمەن دەخەنە ئەستۆی‬

‫لەنێو ئاگریشدا بێت ناسوتێت‌‪ .‬جگە لەوەش‬

‫تورك‌و سەرانی ئیتیحادییەكان بۆیە دەبێت‬

‫ێ‬ ‫ئەمە سەردەمێكە دەتونین بە ئاشكراو ب ‌‬

‫بەرپرسیاریەتی مێژوویی بخرێتە سەر تورك‬

‫ت��رس راس��ت��ی��ی��ەم��ێ��ژووی��ی��ەك��ان وەك خۆی‬

‫نەك ك��وردەك��ان‪ ،‬چونكە ئ��ەوان ویستویان ‌ه‬

‫بوترێت‌‌و بنووسرێت‪ .‬لێرەدا سەیر نییە ئەمە‬

‫دەستی بەخوێن سووربووی ئەرمەنكوژیی‬

‫بوترێت‌‪ ،‬چونكە الی مێژوونووسی راستگۆ‌و‬

‫خ��ۆی��ان ب��ەس��ەر ن��ەت��ەوەی ك���ورددا بسون‪.‬‬

‫بەویژدان گەردیلەو وردیلە راستییەكان ون‬

‫لەگەڵ ئەوەشدا هەر ئەوان خاوەن دەوڵەت‌و‬

‫نابن لەبەر ئەوە ئەوانە رۆحیەتی مێژوویی‌و‬

‫دام��ودەزگ��او سوپاو هێز‌و بڕیاربوون نەك‬

‫نووسینی مێژووییان هەیە بە چاوی واقعی‬

‫ك���وردی بەشمەینەت‌و ب��ێ م��اڵ��وح��اڵ‌و بێ‬

‫ب��ۆ رووداوەك�������ان دەچ����ن‌و خ��وێ��ن��دن��ەوەی‬

‫س��وپ��او ب��ێ دەس�����ەاڵت‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا ئەمە‬

‫بۆ دەك���ەن‪ .‬زۆر پێم خۆشبوو منیش ئەم‬

‫سیمای هەموو دەسەاڵتێكی خوێنمژە بۆ‬

‫راستییە بڵێم‪ ،‬چونكە دەمێكە سەلماندنی ئەم‬

‫پەردەپۆشكردنی ك��ارە قێزەونەكانی خۆی‬

‫راستییە ئاواتی منەو دەمێك بوو لە مێشكمدا‬

‫ت����ەواوی ك��ارەخ��راپ��ەك��ان��ی خ���ۆی دەخ��ات��ە‬

‫دەه���ات‌و دەچ���وو‪ ،‬ب��ەاڵم سوپاس بۆ خودا‬

‫ئەستۆی نەتەوە ژێر دەستەكانی خۆی بۆ‬

‫پ��اش ئ��ەوەی توێژینەوەیەكم لە س��ەر كرد‬

‫بێتاوانی خۆی‪.‬‬

‫گەشتمە راستییەكان‪ .‬منیش حەزدەكەم ئەو‬ ‫راستییانە وەك خۆی باس بكەم‪ .‬بۆ ئەوەی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪170‬‬

‫بتوانین هەمیشە دەمكوتی ناحەزانی كوردی‬

‫ئەی بۆكورد‌و بەرپرسانی كوردیان تیرۆر‬

‫پێ‌ بدەینەوە‌و شەرمەزاریان بكەین‪.‬‬

‫نەكرد؟ بۆ تۆڵەیان لە كورد نەكردەوە؟ ئەمە‬

‫ئ��ەم��ڕۆش ئێمە ن��ە دەوڵ����ەت‌و ن��ە كیانێكی‬

‫ێ بەری بووە لە‬ ‫راستیەكانە‪ ،‬چونكە كورد ب ‌‬

‫سیاسی زۆر بەهێزمان هەیە‪ ،‬تا بتوانین‬

‫كوشتاری ئەرمەن‌و جینۆسایدكردنیان وەك‬

‫ب��ە ه��ێ��ز‪ ،‬ی��ان ب��ە ف��ش��ار دروس��ت��ك��ردن ئەو‬

‫لە بەشەكانی پێشوو‌تر روونمان كردەوە‪.‬‬

‫گومانانە لەنێوبەرین‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەوەی مایەی‬

‫ت ئ��ەوە بڵێم ئەرمەنەكان‬ ‫ل��ێ��رەوە دەم��ەوێ�� ‌‬

‫خ��ۆش��ح��اڵ��ی��م��ان��ە ئ���ەم���ڕۆ چ��ەك��ی دەس��ت��ی‬

‫وێ��ڕای ك��وژران��ی س��ەدان ه��ەزار ئەرمەن‌و‬

‫ئێمەی ك��ورد تەنیا قەڵەمی دەستمانە بۆیە‬

‫ئاوارەو راگواستنیان‪ ،‬بەاڵم هەوڵیاندا تۆڵەی‬

‫ێ ترس تەواوی‬ ‫دەتوانین زۆر راشكاوانە‌و ب ‌‬

‫خۆیان بكەنەوە‌و رووی جینۆسایدكەرانیان‬

‫خڵتەو بوختان‌و گومانە پیسەكان لە سەر‬

‫رەش��ب��ک��ەن‌و بیانخەنە نێو زبڵدانی رەش��ی‬

‫ێ‬ ‫مێژووی خۆمان البەرین‌و مێژوویەكی ب ‌‬

‫مێژووه‌وه‌‪ .‬بۆ هەتاهەتایی مرۆڤایەتی قێزیان‬

‫هەڵەو پەڵە تۆماربكەین‪ .‬پێویستە جوابی‬

‫لێبكاتەوە نەفرەتیان لێبكەن‌و شەرمەزاری‬

‫ت���ەواوی ب��ەن��او م��ێ��ژوون��ووس‌و ن��ووس��ەرە‬

‫ن��ێ��و الپ��ەڕەك��ان��ی م��ێ��ژووی��ان ب��ك��ەن‪ .‬وەك‬

‫گومانچییەكان بدەینەوە‌و بڵێین‪ :‬ئه‌گەر ئێوە‬

‫پێشینان دەڵێن‪ :‬قەرز كۆن دەبێت‌و نافەوتێت‪.‬‬

‫ێ بەڵگە كورد بە جینۆسایدكردنی ئەرمەن‬ ‫ب‌‬

‫جینۆسایدكەرانی ئ��ەرم��ەن��ی��ش ب��اج��ی ئەو‬

‫ن��اودەب��ەن؟ ئەی بۆچی ئەرمەنەكان تۆڵەی‬

‫قەرزەیان دەدەن وەك دواتر روون دەبێتەوە‪،‬‬

‫ئ��ەو جینۆسایدەیان ل��ە ك��ورد ن��ەك��ردەوە‌و‬

‫دواب��ەدوای تەواوبوونی جەنگ سەردەمێك‬

‫نەهاتن چەند كەسایەتییەكی ناوداری كورد‬

‫هاتەئاراوە دەتوانم ئەو حەقە بە خۆم بدەم‌و‬

‫لەنێوبەرن؟ خ��ۆ ئ���ەوان ت��ۆڵ��ەی خ��ۆی��ان لە‬

‫بە سەردەمی تۆڵەسەندنەوەی ئەرمەنەكان‬

‫جینۆسایدكەرانیان كردەوە‌و حەقی مەعنەوی‬

‫ن��اوزەن��دی بكەم‪ ،‬ئ��ەوە ب��وو دوای كۆتایی‬

‫خۆیان كردەوە‌و ئەوەی كردبوویانە ئامانج‬

‫هاتنی كۆمەڵكوژی‌و روخانی ئیمپراتۆری‬

‫بۆ تۆڵە لەنێویان برد لە دەرەوە‌و ناوەوە‪.‬‬

‫عوسمانی‌و هەڵهاتنی سەرانی سێكوچكەی‬

‫خۆ ئەوانە تورك بوون‌و ده‌وڵەتیان هەبوو‪،‬‬

‫دیكتاتۆریەت‌و دامەزراندنی كۆماری توركیا‪.‬‬

‫ب���ەاڵم ك���وردی ب��ێ‌ ده‌وڵ����ەت‌و داب��ەش��ك��راو‬

‫ئەو ئەرمەنانەی‪ ،‬كە لە گۆشەو كەناری دنیادا‬

‫زۆر نزیكن ل��ە ئ��ەرم��ەن‌و دەی��ان��ت��ووان��ی بە‬

‫پەرت‌و باڵو بووبوونەوە بەدەست توركان‪،‬‬

‫ئاسانی لە ك��وردەك��ان بكوژن ب��ەو ن��اوەی‪،‬‬

‫ب��ە ت��ای��ب��ەت ئ���ەو ئ��ەرم��ەن��ان��ەی ل��ە م��ەرگ��ی‬

‫كە ئێوە دەڵێن جینۆسایدكردن‪ ،‬بەاڵم دەڵێم‬

‫مسۆگەر رزگاریان بووبوو كەوتنە هەوڵی‬


‫‪171‬‬

‫تۆڵەسەندنەوە لەو كەس‌و بەرپرسانەی لە‬

‫لەوالمەوە بووك‌و دایك‌و براو خوشكەكانم‬

‫كوشتار‌و جینۆسایدكردنی ئەرمەندا دەستیان‬

‫ل��ە خ��وێ��ن��دا ن��ق��وم ب���ووب���وون‪ .‬خ��ۆش��ی بە‬

‫هەبوو لەناویان ب��ردن‌و تیرۆریان ك��ردن‪.‬‬

‫زەحمەتێكی زۆر ل��ە گۆڕستانی بێگۆڕی‬

‫هەر لەو واقیعەشدا ئەركی تۆڵەسەندنەوە‬

‫ئ��ەرم��ەن رزگ���اری ب��ووب��وو‪ .‬دوات��ر بە جلی‬

‫كەوتەئەستۆی خ��ودی نیشتمانپەروەرانی‬

‫توركی‌و بە ناوی نەخوازراو دەژی��ا‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئ���ەرم���ەن‪ ،‬ك���ە ل���ە س����ااڵن����ی‪1920‬ب����ۆ‪1931‬‬

‫پاش ماوەیه‌ك گەیشتە ئەڵمانیاو لەوێدا بە‬

‫بەوپەڕی فیداكاری‌و قارەمانی چاونەترسی‬

‫دوای جینۆسایدكەرانی ئەرمەندا دەگ��ەڕا‌و‬

‫سەرانی حكومەتی خوێنڕێژی ئاژاوەگێڕی‬

‫ێ ب��وو‪ .‬پاش‬ ‫بە تایبەتیش تەلعەت‪ ،‬كە ل��ەو ‌‬

‫ئیتیحادی توركی فاشستیان تیرۆركرد‪.‬‬

‫دۆزینەوەی ماڵەكەی‌و لە رۆژی ‪21‬ی ئاداری‬

‫ب��ۆی��ە ل��ە نێو ئ��ەوان��ەش س��ەرۆك��وەزی��ران��ی‬

‫‪1921‬دا گەشتە تەلعەت‌و دەڵێت‪ :‬بە ناوی‬

‫ئازەربایجان بوو لە ساڵی ‪ 1920‬بە دەستی‬

‫ک ئاوڕی لێدامەوەو‬ ‫خۆی بانگم كردو كاتێ ‌‬

‫ئارام یەرگانیان تیرۆركراو هەر لە هەمان‬

‫پێم وت‪ :‬گۆڕهەڵكەنی پیس دواساتی تەمەنت‬

‫ساڵدا عەباس بیگۆف لە كوشتاری ئەرمەندا‬

‫هاتووە‪ .‬هەر لەوێدا تیرۆری كردو تۆڵەی‬

‫پێگەی پلە دووی هەبوو ب ەدەستی یەرگان‬

‫مەعنەوی خۆی ك��ردەوەو دواب��ەدوای ئەوە‬

‫ت��ی��رۆرك��را‪ .‬دوای ئ��ەوەش كەسێكی‌تر‪ ،‬كە‬

‫خۆی تەسلیمی دادگاكردو دواتر دادگای لە‬

‫دەس��ت��ی ت��ۆڵ��ەی پ��ێ��گ��ەش��ت ش���ەرم���ەزاری‬

‫سەر ك��راو لە دادگ��ا پرسیار لە تەهلیریان‬

‫نێو مێژوو ب��وو‪ ،‬تەلعەت پاشا ب��وو‪ ،‬كە لە‬

‫كرا‪ ،‬كە بكوژی تەلعەت بوو‪ .‬ئایا ئەوانەی‬

‫كۆمەڵكوژییەكەدا پلە یەكی هەبوو‪ .‬هەموو ئەو‬

‫ئەرمەنیان كوشت‌و تەقەیان لێكردن كورد‬

‫فەرمانانەی ئەو دەریدەكردن بۆ كۆمەڵكوژی‬

‫ب��وون؟ ئەویش دەڵێت‪ :‬نەخێر‪ ،‬پاشان لێی‬

‫ئەرمەن هێشتا ماون‪ .‬دوابەدوای رووخانی‬

‫دەپ��رس��ن‪ .‬جلەكانیان ك��وردی ب��وو؟ پێیان‬

‫دەوڵەتی عوسمانی تەلعەت رۆیشتە بەرلین‌و‬

‫دەڵ��ێ��ت‪ :‬نەخێر‪ .‬ل��ە راستیدا ئ��ەم��ەش ئ��ەوە‬

‫لەوێدا بە نهێنی ده‌ژیا‪ .‬ئەمیش دەستی تۆڵەی‬

‫دەردەخ���ات‪ ،‬كە دادگ��ا ویستویەتی بە هەر‬

‫پێگەشت‌و بەدەست كەسایەتییەكی ئەرمەنی‬

‫شێوەیەك بێت مەسەلەكەو كۆمەڵكوژییەكە‬

‫تیرۆركرا بە ن��اوی سوغوفۆن تەهلیریان‪،‬‬

‫ل���ە س����ەر ك����ورد ئ��ی��س��پ��ات ب���ك���ات‪ ،‬ب���ەاڵم‬

‫كە ئەویش لە سەردەمی كۆمەڵكوژییەكەدا‬

‫وەاڵم���دان���ەوەك���ەی ت��ەه��ل��ی��ری��ان ب��ە نەخێر‬

‫برینداربووبوو‪ .‬تەهلیریان دەڵێت‪ :‬كاتێك‬

‫بەڵگەیەكی باشە لە بێتاوان دەرچوونی كورد‬

‫بە ه��ۆش خ��ۆم هاتمەوە چەند هەنگاوێك‬

‫ل��ەو مەسەلەیەدا‪ .‬بێبەریبوونی ك��ورد لەو‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪172‬‬

‫كۆمەڵكوژیدا‪.‬‬

‫بە ناوەكانی پەترۆس تربۆغوسیان‌و ئەرتاش‬

‫سەرەڕای ئەوانەش یەكێكی‌تر لە جەالدەكانی‬

‫گورگیان تیرۆریان كردو رەوانەی دۆزەخی‬

‫كۆمەڵكوژی ئ��ەرم��ەن‪ ،‬ك��ە دەس��ت��ی تۆڵەی‬

‫هەتاهەتاییان كرد‪ .‬یەكێكی‌تر لەو كەسانەی‪،‬‬

‫پێگەشت‪ :‬سەعید حیلمی پ��اش��ا ب��وو ئەم‬

‫ك��ە دەس��ت��ی ت��ۆڵ��ەی پێگەشت بەهبودخان‬

‫ەیەكێك بوو لە هاوكارە نزیكەكانی تەلعەت‬

‫جوانشیری وەزیری ناوخۆی ئازەربایجان‬

‫پاشا‪ ،‬كە هەڵهاتبوو بۆ ئیتالیا‌و لە رۆما دەژیا‪.‬‬

‫ب��وو‪ ،‬كە لە كۆمەڵكوژی ئەرمەندا دەستی‬

‫ئەمە بە دەست الوێكی راكردووی ئەرمەنی‬

‫ب��ااڵی هەبوو‪ .‬لە ‪19‬ی تەمموزی ‪ 1931‬لە‬

‫بە ناوی ئەرشاویز شیرگیان تیرۆركرا‪ ،‬كە‬

‫ئەستەمبوڵ بە دەستی میساك تورالكیان‬

‫لە توركیاوە رۆش��ت بۆ ئیتالیا‌و بە دوای‬

‫ت��ی��رۆرك��را‪ .‬ك��اری ئ��ەرم��ەن��ك��وژی تەلعەت‌و‬

‫ئەودا گەڕاو لە رۆژی ‪6‬ی كانوونی یەكەمی‬

‫ئەنوەر‌و جەمال پاشا وای لە كەسایەتییەكی‬

‫‪ 1921‬دۆزییەوە تیرۆری كرد‪.‬‬

‫وەك ل��ۆردب��رای��س ك��رد‪ ،‬ك��ە ب��ە پیاوكوژی‬

‫جگە لەوەش شۆڕشگێڕانی ئەرمەن حوكمی‬

‫بێشەرم ن��اوی��ان ب��ب��ات‪ .‬بۆیە حەقی خۆی‬

‫كوشتنیان بۆ د‪ .‬بەهائەدین پاشا دەرك��رد‪،‬‬

‫ب��وو ئەمانە ت��ۆڵ��ەی��ان لێبكرێتەوە‪ ،‬چونكە‬

‫كە رۆڵێكی گ��ەورەی هەبوو لە كوشتاری‬

‫ئەوانە بە لەناوبردنی ئەرمەن‌و سڕینەوەیان‬

‫ئەرمەنەكاندا‪ .‬ئ��ەوە بوو لە ساڵی ‪1922‬دا‬

‫قەناعەتیان دەكرد‌و دڵیان ئاوی دەخواردەوە‪.‬‬

‫ل��ە ئیربیلی ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وەی ئەوانیش‬

‫لە راستیدا كوژرانی ئەو ناپاك‌و خوێن رێژو‬

‫تیرۆركرا‪ .‬دواتریش كەسێكی‌تر‪ ،‬كە تۆڵەیان‬

‫رەگ��ەزپ��ەرس��ت��ان��ە ب��ە دەس��ت��ی ئەرمەنەكان‬

‫لێكردەوە‌و لەناویانبرد ئەویش ئەنوەر پاشای‬

‫هەرچەندە ناكاتە تۆڵەسەندنەوەی تەواوی‬

‫وەزیری جەنگ‌و پێشەوای خەیاڵی توركیای‬

‫ئەرمەنەكان‌و‬

‫برینەكانیان‪،‬‬

‫مەزن‪ ،‬كە یەكێك بوو لەو نەژادپەرستانەی‬

‫بەاڵم ئەوەی گرنگە ئەوان بە دەستی خۆیان‬

‫توركیای الو ب��ۆ دروستكردنی توركیای‬

‫تۆڵەیان لە ناحەزو خوێنڕێژانیان كردەوەو‬

‫م��ەزن‪ .‬لەگەڵ كۆمەڵێك سەرباز سەردانی‬

‫ش����ەرم����ەزاری ن��ێ��و م���ێ���ژوو‌و ك��ۆم��ەڵ��گ��ای‬

‫توركستانی ك��رد تا ئ��ەو ناوچەیەش بكاتە‬

‫مرۆڤایەتییان كردن‌و رەوانەی نێو زبڵدانی‬

‫بەشێك لەقەڵەمڕەوی عوسمانی‌و توركیای‬

‫مێژوویان ك��ردن‪ .‬ئەمەش هەر هیچ نەبێت‬

‫م���ەزن‪ ،‬ب���ەاڵم خۆشبەختانە پێش ئ��ەوەی‬

‫ت��ا رادەی��ەك��ی ب��اش خەمەكانی سەرشانی‬

‫نەخشە خەیاڵییەكەی جێبەجیبكات دەستی‬

‫ئ��ەرم��ەن��ی س���وك‌و س��اڕێ��ژ ك���رد‪ .‬ئ��ەم��ەش‬

‫تۆڵە یەخەی گرت‌و دوو ئەرمەنی قارەمان‬

‫چ��ارەن��ووس��ی ه��ەم��وو مرۆڤێكی دیكتاتۆر‬

‫ساڕێژبوونی‬


‫‪173‬‬

‫زاڵ��م��ی نێو م��ێ��ژووی مرۆڤایەتییەو وەك‬

‫ج��ی��ه��ان��ی‌و س��ەرك��ەوت��ن��ی ه��اوپ��ەی��م��ان��ان‌و‬

‫وت��راوە پەتی زوڵ��م‌و ستەم لە ئەستوریدا‬

‫كۆتاییهاتنی ج��ەن��گ ب��ە پێی ئاگربەستی‬

‫دەبپڕێت‪ .‬لە راستیدا ئەمە وەاڵمی ئەو هەموو‬

‫م�����ۆدرۆس ل��ە رۆژی ‪30‬ی‪10‬ی‪1919‬دا‬

‫ێ بەرپرسیارە‬ ‫پرسیارانەیە‪ ،‬ك��ە دەڵ��ێ��ن ك�� ‌‬

‫ه��اوپ��ەی��م��ان��ان بەڵێنیان ب��ە ه��ەم��وو گەلە‬

‫ل��ە ك��وش��ت��اری ئ���ەرم���ەن؟ ی���ان ك��وردەك��ان‬

‫ژێ��ردەس��ت��ەك��ان��ی دەوڵ��ەت��ی عوسمانی دا‪،‬‬

‫بەرپرسیار بوون لە كوشتاری ئەرمەن‪ ،‬بەاڵم‬

‫كە رزگ��اری��ان دەك��ەن‌و داهاتوویان دیاری‬

‫ئەی بۆچی ئەرمەنەكان‌و پارتی داشناكی‬

‫دەك��ەن‌و لە زوڵ��م‌و زۆری عوسمانییەكان‬

‫ئەرمەنی تۆڵەیان لە كورد نەكردەوە‌و چەند‬

‫رزگاریان دەك��ەن‪ .‬هەر لەو سەرو بەندەدا‬

‫ناودارێكی كوردیان لەناونەبرد‌و تیرۆریان‬

‫وڵ��س��ن‌ی س��ەرۆك��ی ئ��ەم��ری��ك��ا رای��گ��ەی��ان��د‪:‬‬

‫ن��ەك��رد وەك ئ��ەن��وەر‌و ت��ەل��ع��ەت‌و ج��ەم��ال؟‬

‫پێویستە ه��ەم��وو گ��ەالن��ی ژێ���ر دەس��ت��ەی‬

‫ب���ەاڵم ل��ە راس��ت��ی��دا ت��ی��ری ژەه�����راوی ئ��ەم‬

‫دەوڵەتی عوسمانی (مافی چارەی خۆنوسین)‬

‫جۆرە پرسیارانەی ئەوان هەرگیز ناتوانێت‬

‫وەربگرن‪ .‬لە نێو ئەوانەشدا ه��ەردوو گەلی‬

‫پەیوەندیی دۆس��ت��ان��ەی ك���ورد‌و ئ��ەرم��ەن‌و‬

‫ك����ورد‌و ئ��ەرم��ەن��ی س��ت��ەم دی����دەی دەس��ت��ی‬

‫خۆری رووناكی نێوانیان كۆتایی پێ بهێنێت‪.‬‬

‫تورك‪ ،‬ئەم گەالنەش زۆر دڵخۆشبوون بەو‬

‫لە هەمووشی گرنگتر دواب���ەدوای جەنگی‬

‫بڕیارە‪ .‬بۆیە بۆ باشتركردنی ئەو بارودۆخە‬

‫یەكەم قۆناغێكی نوێ‌تر لە پەیوەندیی كورد‌و‬

‫گەشتن بە مەبەستەكانی خۆیان‪ .‬بڕیاردرا‬

‫ئەرمەن دەستپێدەكات‪ .‬ئەمەش خاڵێكی زۆر‬

‫بە بەستنی كۆنگرەیەك‪ .‬ئەوە بوو لە رۆژی‬

‫گ��رن��گ‌و پ��ڕ ب��ای��ەخ��ە‪ ،‬چونكە ئ��ەگ��ەر ك��ورد‬

‫‪18‬ی‪1‬ی‪1919‬دا كۆنگرەی ئاشتی لە پاریس‬

‫دەستی هەبووایە لە كوشتاری ئەرمەن‌دا‪،‬‬

‫بەسترا‪ .‬ئ��ەوەش بە سەرپەرشتی واڵتانی‬

‫ئەوا ئەرمەنەكان هەرگیز ئامادە نەدەبوون‬

‫س��ەرك��ەوت��وو ل��ە س���ەروو هەمووشیانەوە‬

‫پەیمانی دۆستایەتییان ل��ەگ��ەڵ ببەستن‌و‬

‫وڵسن‌ی س��ەرۆك��ی ئەمریكا‌و كلیمەنسۆی‬

‫دەستی برایەتی بخەنە نێو دەستی كورد‌و‬

‫سەرۆكوەزیرانی فەرەنسا‌و لویدجۆرج‌ی‬

‫درێژە بە كاروانی پەیوەندییەكانیان بدەن‪.‬‬

‫سەرۆكوەزیرانی بریتانیا‪ ،‬سەرەڕای ئەوەش‬

‫رۆڵ��ی ش��ەری��ف پاشا ل��ە بەهێزكردنەوەی‬

‫نزیكەی حه‌ڤد ‌ه وەفد بەشدارییان تێدا كرد‪.‬‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی ك���ورد‌و ئ��ەرم��ەن‌و سیاسەتی‬

‫ت ئەوەیە لەم‬ ‫ئ��ەوەی گرنگە لێرەدا بوترێ ‌‬

‫ت��ورك��ی��ای ك��ەم��ال��ی ل��ە ه��ەم��ب��ەر ئ���ەو دوو‬

‫كۆنگرەیەدا هێندە بەرژەوەندیی زلهێزەكان‬

‫ن��ەت��ەوەی��ە‪ .‬دواب������ەدوای ج��ەن��گ��ی یەكەمی‬

‫رەچ���اوك���را هێندە گرنگی ب��ە الیەنەكانی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪174‬‬

‫ترنەدرا‪.‬‬

‫س��ەردەم��ەدا ك��ورد دەوڵەتێكی نەبوو تا بە‬

‫ل��ەو س��ەروەخ��ت��ەش��دا گ��ەالن��ی ژێردەستەی‬

‫رەسمی ب��ەش��داری بكات ل��ەو كۆنگرەیەدا‪.‬‬

‫ناوچەكەش بە هیوای بەدەستهێنانی ئازادی‌و‬

‫ل���ەو ك��ات��ەش��دا ش��ەری��ف پ��اش��ا ل��ە پ��اری��س‬

‫م��اف��ی چ����ارەی خ��ۆن��ووس��ی��ن‌و پێكهێنانی‬

‫ب��وو داوای لێكرا بكەوێتە گفتوگۆ لەگەڵ‬

‫دەوڵ��ەت��ی س��ەرب��ەخ��ۆب��وون‪ .‬ب��ۆی��ە ش��ەڕی‬

‫بەرپرسانی كۆنگرە بۆ سەندنەوەی مافی‬

‫یەكەمی جیهانی‌و شكستی دەوڵەتی عوسمانی‬

‫ك����ورد‌و ب��ەه��ێ��زك��ردن��ی پ��ەی��وەن��دی ل��ەگ��ەڵ‬

‫هەلێكی گونجاوی بۆ رزگاربوونی نەتەوە‬

‫ئ��ەرم��ەن‌دا‪ .‬ئ��ەوە ب��وو شەریف پاشا وەك‬

‫ژێردەستەكانی ئەو ئیمپراتۆرە هێنایەئاراوە‪.‬‬

‫سیاستمەدارێك خۆی گەیاندە كۆمەڵەكانی‬

‫لە سەروو هەمووشیانەوە هەردوو نەتەوەی‬

‫ئەرمەن بۆ گفتوگۆ لەگەڵیاندا بۆ البردنی ئەو‬

‫كورد‌و ئەرمەنی ژێردەستە‪ ،‬كە دروستبوونی‬

‫ناكۆكییەی‪ ،‬كە ناحەزان بۆیان هەڵواسیبوون‪،‬‬

‫دەوڵ��ەت ئاواتی هەمیشەیی‌و لەمێژینەیان‬

‫ل��ە راس��ت��ی��دا ب��ۆ چ��ارەس��ەرك��ردن��ی كێشەو‬

‫بوو‪ ،‬لەو كۆنگرەیەدا دوو شاندی ئەرمەنی‬

‫ئارێشەدەستكردەكانی دوژم���ن پێشووتر‬

‫تێدا بەشداربوون‪ .‬یەكێكیان بە سەرۆكایەتی‬

‫ش��ەری��ف پاشا ل��ەگ��ەڵ بوغزنۆبار پاشای‬

‫ئاوادیس ئاوهانیان‌ی نوێنەری پارتی تاشناق‌و‬

‫س��ەرۆك��ی وەف����دی ئ��ەرم��ەن ل��ە ك��ان��وون��ی‬

‫كۆماری ئەرمەنی بوو‪ ،‬كە دوای كشانەوەی‬

‫یەكەمی ساڵی ‪1918‬دا لە پاریس پەیمانێكیان‬

‫روسیا سەربەخۆیی راگەیاندبوو‪ .‬شاندی‬

‫م��ۆرك��رد‪ .‬ئ��ەم��ەش زی��ات��ر ب��ۆ ئ��ەوە ب��وو تا‬

‫دووەمیان بە سەرۆكایەتی بوغس نۆبارپاشا‬

‫رێگەبگرن لە دەستتێوەردانی الیەنەكانی‌تر‬

‫ب��وو ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی ئەرمینیای رۆژئ����اوای‬

‫لە كێشە بە درۆ ه��ەڵ��واس��راوەك��ان‌و زیاتر‬

‫دەكرد‪ ،‬واتە ئەو پارچە ئەرمینیایەی دەكەوتە‬

‫زەقنەكردنەوەی ئەو كێشانە‪.‬‬

‫نێو خاكی توركیاوە‪.‬‬

‫لەالیەكی‌تره‌و ‌ه بۆ لەناوبردنی ئەو هەوڵەی‬

‫ئ��ەوە ب��وو ل��ەو ب��ارودۆخ��ەدا رۆشنبیران‌و‬

‫درابوو بۆ دروستكردنی دەوڵەتی ئەرمەنی‬

‫خ����اوەن راك����ان‌و پ��ی��اوم��اق��واڵن‌و چەندین‬

‫ل��ە س��ەر خ��اك��ی ك��وردس��ت��ان ب��ە ه��اوك��اری‬

‫ك��ۆم��ەڵ��ەی ك����وردی ه��ەوڵ��ی بەستنی ئ��ەو‬

‫زل��ه��ێ��زەك��ان‌و وەب��اس��ی��ش ل����ەوە ك��راب��وو‪،‬‬

‫كۆنگرەیان بیست‪ .‬شەریف پاشایان وەك‬

‫ك��ە ت��ورك��ەك��ان رۆڵ��ی خراپیان بینیبوو لە‬

‫نوێنەری خۆیان هەڵبژارد بۆ بەشداریكردن‌و‬

‫ئاڵۆزكردنی پەیوەندییەكانی كورد‌و ئەرمەن‌و‬

‫بەدەستهێنانی مافەڕەواكانی كورد‪ .‬ئەوەی‬

‫قەاڵچۆكردن‌و لەناوبردنی هەریەك لەكورد‌و‬

‫ش��ای��ان��ی ه��ەڵ��وەس��ت��ە ل��ە س���ەر ك��ردن��ە ل��ەو‬

‫ئ���ەرم���ەن‪ ،‬ب��ۆی��ە ه���ەر ل���ەو س��ەردەم��ەش��دا‬


‫‪175‬‬

‫سەرۆكی وەفدی ئەرمەن بوغزنۆبار پاشا‬

‫ب��ەرژەوەن��دی ك��ورد‌و ئەرمەندا نییە‪ .‬ئەمە‬

‫لە مانگی تەمووزی ساڵی ‪1918‬دا ئەوەی‬

‫فیتی دوژمنی هەردووالیانە‪.‬‬

‫راگ��ی��ان��دب��وو‪ ،‬ك��ە سوڵتان عه‌بدولحه‌مید‌و‬

‫ئەوەش لە ئەستۆی كەسێكی بە توانای وەك‬

‫ت���ورك ب��ەرپ��رس��ی��ارن ل��ە كوشتوبڕەكانی‬

‫شەریف پاشا بوو تا هەوڵبدات ئەو پالنە گاڵوە‬

‫ئەرمەن ئەمە لە الیەك‌و لەالیەكی‌تریش لە‬

‫دەستكردە لە مێشكی ئەرمەن دەربكات‪ .‬هەر‬

‫كۆنگرەی ئاشتیدا دیسان تورکه‌كان هەوڵی‬

‫بۆیە لە رۆژی ‪20‬ی‪12‬ی‪1919‬رێكکەوتنێكی‬

‫ئ��ەوەی��ان دای���ه‌و ‌ه نێوانی ك���ورد‌و ئەرمەن‬

‫دووقۆڵی لە نێوان نوێنەری كورد شەریف‬

‫تێكبدەنەوە‌و بیاندەن بەگژ یەكدا‌و لە هەمان‬

‫پ���اش���ا‌و ن��وێ��ن��ەری ئ���ەرم���ەن ب��وغ��زن��ۆب��ار‬

‫كاتدا ئەوان لە سەر ئەو سیاسەتەی خۆیان‬

‫پ��اش��ا م��ۆرك��را‌و جێگری س��ەرۆك��ك��ۆم��اری‬

‫بەردەوم بوون‪.‬‬

‫ئەرمینیا (د‪.‬ه‪.‬ئ��ۆه��ان��ج��ان��ی��ان)وەك چاودێر‬

‫لە راستیدا خەباتی سیاسی‌و دیبلۆماسی‬

‫ل��ەو دانیشتنەدا ب��ەش��دار ب��وو‪ .‬لە راستیدا‬

‫شەریف پاشا لەو قۆناغەدا زۆرقورس‌و گران‬

‫ئەمە ی��ەك��ەم ج��ار ب��وو ل��ە ن��ێ��وان ه��ەردوو‬

‫بوو چونكەكەش‌و سیاسەت‌و بەرژەوەندیی‬

‫میللەتی ك���ورد‌و ئ��ەرم��ەن بەڵگەنامەیەكی‬

‫زلهێزەكانی ئەو س��ەردەم لەگەڵ خواستە‬

‫هاوپەیمانی ئیمزاكرابێت‪ .‬ئەوەشی گرنگ‬

‫ن��ەت��ەوەی��ی��ەك��ان��ی ك���ورد پێك ن��ەدەه��ات��ەوە‪،‬‬

‫ب��وو ل��ەم ی��اداش��ت��ەدا ه���ەردوو شاندەكە بە‬

‫بەاڵم تا رادەیەك بۆ ئەرمەن باشتربوو بۆ‬

‫سەرۆكی كۆنگرەیان راگەیاندبوو‪ ،‬كە لە‬

‫دامەزاندنی دەوڵ��ەت��ی ئەرمەنی‪ ،‬چونكە تا‬

‫نێوان ك��ورد‌و ئەرمەندا هیچ جۆرە كێشەو‬

‫رادەی��ەك واڵتانی رۆژئ��اوا لەگەڵیان بوون‪،‬‬

‫گیروگرفت‌و ئارێشەیەك لە ئ���ارادا نییەو‬

‫ت��ەن��ان��ەت ل��ەو س��ەردەم��ەش��دا ئەرمەنەكان‬

‫ئەوەشی بمێنێتەوە سەبارەت بە دیاریكردنی‬

‫بە ه��ان��دان‌و سیاسەتی زلهێزەكان داوای‬

‫سنوورەكانی نێوان كوردستان‌و ئەرمینیا‬

‫ده‌وڵەتی خۆیان دەكرد‪ .‬ئەوەش زیاتر ناوچە‬

‫دواتر بۆ خۆیان چارەسەری دەكەن‪ .‬لەمەوە‬

‫كوردیەكانی ئ��ەرزەڕۆم‌و وان‌و خەرپوت‌و‬

‫دەگەینە ئەو راستییەی هەردووال هەستیان‬

‫ئازەربایجان‌و دیاربەكری دەگرتەوە‪ ،‬بەاڵم‬

‫بە مەترسی ناحەزان‌و دوژمنانیان كردبوو‪،‬‬

‫ئەم جۆرە سیاسەتەو ئەم شێوازە داواكارییە‬

‫كە دەست بخەنە كارەكانیان‌و ئاژاوەیەكیان‬

‫ك��ورد‌و نوێنەرەكەی دڵگرانكردبوو‪ ،‬بۆیە‬

‫بۆ دروستبكەن‪.‬‬

‫هەوڵێكی زۆر درا ئ��ەو داوای���ە لە مێشكی‬

‫ئەم پەیمانەش بۆ ئەوە بوو كێشە لە نێوان‬

‫ئ��ەرم��ەن��ەك��ان ب��س��ڕن��ەوە‪ ،‬چونكە ئ���ەوە لە‬

‫كورد‌و ئەرمەن‌دا دروست نەبێت‌و شەریف‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪176‬‬

‫پاشا لەگەڵ نوێنەری ئەرمەنەكان كۆبووەوە‌و‬

‫كێشەهەڵواسراوەكان‌و بوختانە ناڕەواكانی‬

‫پ����اش ئ����ەم ك���ۆب���وون���ەوەی���ەش ن��وێ��ن��ەری‬

‫ن��ێ��وان ئ��ەو دوو ن��ەت��ەوەی��ە‪ ،‬ب���ەاڵم دیسان‬

‫ئەرمەنەكان لە دروستكردنی ئەو دەوڵەتە‬

‫نەهامەتی كورد دەستی پێكرده‌وه‌‌و ئەوانەی‬

‫پەشیمان بووەوە‌و داواكارییەكی هاوبەشیان‬

‫ئ��ەم كۆنگرەیەیان ب��ەڕێ��وە دەب���رد دان��ی��ان‬

‫ل��ەگ��ەڵ ك���ورد ب���ەرزك���ردەوە ب��ۆ كۆنگرەی‬

‫نەنا ب���ەوەی‪ ،‬ك��ە ش��ەری��ف پاشا نوێنەری‬

‫ئاشتی‪ .‬لە راستیدا ئەوە بوارێكی گرنگی بۆ‬

‫ك��وردەو ئ��ەو یاداشتانەی ئ��ەو دەیگەیاندە‬

‫دۆستایەتی‌و هاوكاری نێوان كورد‌و ئەرمەن‬

‫كۆنگرە كاریگەرییەكی وایان نەبوو‪ ،‬چونكە‬

‫ت ئەوەیە‬ ‫دروستكرد‪ .‬ئ��ەوەی گرنگە بوترێ ‌‬

‫ئەمەش بە هۆی سیاسەتی ئەوان لە الیەك‌و‬

‫ئ��ەو بەیانەی ئ��ەو دوو نوێنەرە هاوبەشە‬

‫لەیەكی‌تریش‬

‫نێودەوڵەتی‬

‫ئاڕاستەی كۆنگرەیان كرد دەنگ‌و سەدایەكی‬

‫بەهێزی نەبوو‪ .‬ئەمانەو چەندان فاكتەری‌تر‬

‫باشی لەو ناوەوەی كوردستان‌و ئەرمینیا‌و‬

‫بووە هۆی ئەوەی شەریف پاشا لە رۆژی‬

‫ل��ە نێو كۆنگرە‌و ل��ە س��ەر كاربەدەستان‌و‬

‫‪27‬ی‪4‬ی‪1920‬دا دەست لە كاری نوێنەری‬

‫حكومەتی توركیاش هەبوو‪ .‬دەسەاڵتدارانی‬

‫ب��ك��ێ��ش��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ب����ەاڵم ش���ۆڕس���واری ك��ورد‬

‫تورك پێی حەپەسان‪ .‬تێیدا هاتبوو‪ :‬ئێمە بە‬

‫جارێكی‌تر ویژدانی قبوڵی نەكرد لە پێناو‬

‫یەكەوە بە رێكکەوتنێكی ت��ەواوەوە داوا لە‬

‫مافەڕەواكانی میللەتەكەی تێ نەكۆشێت‌‌و‬

‫كۆنگرەی ئاشتی دەكەین بە پێی بنەماكانی‬

‫ئەو ئەركە لە ئەستۆ نەگرێت‌‪ .‬بۆیە دیسان لە‬

‫نەتەوایەتی مافی سەربەخۆیی بە ئەرمینیایی‬

‫ر‌ۆژی ‪1‬ی‪5‬ی‪ 1920‬نوێنەری كورد جەنەراڵ‬

‫یەكگرتوو‌و كوردستانێكی سەربەخۆ بدەن‪.‬‬

‫ش��ەری��ف پ��اش��ا س��ك��ااڵن��ام��ەی��ەك��ی ب��ە ن��اوی‬

‫حەپەسانەكەی توركیش بۆ ئەوە بوو‪ ،‬چونكە‬

‫كورده‌و ‌ه ئاڕاستەی كۆنگرەی ئاشتی كرد‌و‬

‫لە مێژبوو زۆر بە خراپی‌و بە شێوەیەكی‬

‫هەمیشە لە خەمی نەتەوەكه‌یدا بوو‪ ،‬بەاڵم‬

‫هەڵواسراو باس لە خراپی پەیوەندیی ئەو‬

‫ب���ارودۆخ ب��ەو شێوەیە مایەوە تا بەستنی‬

‫دوو نەتەوە هاوستەم لێكراوە كرا بوو‪.‬‬

‫پەیماننامەی سیڤەر‪.‬‬

‫هەرگیز چاوەڕوانی شتێكی لەو جۆرە نەبوون‬

‫ئ����ەوە ب����وو ل����ەو س���ەروەخ���ت���ەش���دا ه��ێ��زە‬

‫وا ب��ە ئاسانی ك���ورد‌و ئ��ەرم��ەن پێكبێنەوە‬

‫س��ەرك��ەوت��ووەك��ان��ی ش���ەڕ پ��ەی��م��ان��ن��ام��ەی‬

‫پێكەوە بە هاوبەشی داوای مافەڕەواكانی‬

‫س��ی��ڤ��ەری��ان ئ��ی��م��زاك��رد‪ .‬ئ��ەم��ەش ل��ە رۆژی‬

‫خۆیان بكەن‪ ،‬لەگەڵ ئ��ەوەی شەریف پاشا‬

‫‪10‬ی‪8‬ی‪ 1920‬لە الیەن چواردە دەوڵەتەوە‬

‫رۆڵێكی بەرچاوی هەبوو لە چارەسەركردنی‬

‫بەستراو ل��ە سیانز ‌ه ب��ەش‌و چ��وار س��ه‌دو‬

‫پاڵپشتییەكی‬


‫‪177‬‬

‫سی‌و سێ ماددەشی لەخۆدەگرت‪ ،‬لەوێدا‬

‫ئ��ەم دوو نەتەوەیە ب��وون‪ ،‬بەمەش سیڤەر‬

‫كێشەی كورد پانتاییەكی باشی وەرگرتبوو‪،‬‬

‫نەیتوانی ئومێدەكانی گەالنی ژێردەستی‬

‫ئ��ەوەی گرنگە ل��ەم پەیمانەشدا نوێنەرانی‬

‫عوسمانییەكان بهێنێتەدی‌و لە زوڵم‌و ستەم‬

‫كورد‌و ئەرمەن بەشداریان كرد‌و تا رادەیەك‬

‫رزگاریان بكات‌و ئاشنایان بكات بە دەوڵەتی‬

‫ێ لەم نوێنەرانە گیرابوو‪ .‬ل ‌ه راستیدا ئەم‬ ‫گو ‌‬

‫سەربەخۆی خۆیان‪.‬‬

‫پەیمانە تەنیا مەرەكەبی س��ەر كاغەزبوو‪،‬‬

‫ب��ەو شێوەیە سیاسەت‌و هەوڵی توركیای‬

‫تا رادەی��ەك رێ��ژەی بەرژەوەندیی پێكهاتە‬

‫ف��اش��س��ت ب������ەردەوام ب���وو ل��ە سیاسەتی‬

‫ئەتنیكییەكان رەچاوكرابوو‪ .‬چەند ماددەیەكی‬

‫خراپی خۆی بەرامبەر هەر یەك لە كورد‌و‬

‫سیڤەر ب��ۆ ن��ەت��ەوەك��ان��ی ك���ورد‌و ئ��ەرم��ەن‬

‫ئەرمەن‌و هەوڵدان بۆسڕینەوەی نەتەوەیی‌و‬

‫تەرخانكرابوو‪ ،‬بەاڵم بە ت��ەواوی خواست‌و‬

‫دژایەتی كردنی كلتوورو فەرهەنگ‌و زمان‌و‬

‫ئ��اوات‌و ب��ەرژەوەن��دی ئەو دوو نەتەوەیەی‬

‫مێژووی ئەم دوو نەتەوەیە‌و دروستكردنی‬

‫نەهێنابەدی‪ ،‬چونكە وەك دەڵێن پەیماننامەی‬

‫كۆسپ‌و لەمپەر لە رێگەی سەرنەگرتنی‬

‫سیڤەر بە مردووی لەدایك بوو‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬

‫پ��ەی��م��ان��ی س��ی��ڤ��ەر‪ .‬ب��ۆی��ە س��ەرئ��ەن��ج��ام بە‬

‫لە چوارچێوەی ئەم پەیمانە مردووەدا دوو‬

‫یەكجاری پەیمانی سیڤەریان خستە نێو‬

‫دەوڵەتی نیمچە سەربەخۆی كورد‌و ئەرمەنی‬

‫ئەرشیفی مێژوو‌و خ��ەون ئاواتەكانی ئەو‬

‫تێدا دیاری كرابوو‪.‬‬

‫دوو ن��ەت��ەوە ستەملێكراوەیان ل��ەگ��ۆڕ نا‪.‬‬

‫ئ��ەوەی تایبەت بوو بە ك��ورد لەماددەكانی‬

‫دوات��ری��ش پەیمانی (ل���ۆزان)ی���ان ل��ە ‪22‬ی‬

‫(‪ )62 ،63 ،64‬پێكهاتبوو‪ .‬ئەوەشی تایبەت‬

‫تەمموز ‪ 1923‬بە دوو قۆناغ هێنایەجێگەی‪.‬‬

‫ب��وو ب��ە ن��ەت��ەوەی ئ��ەرم��ەن ل��ە م��ادده‌ك��ان��ی‬

‫ئەمەش بووە هۆی بەهێزبوون‌و داڕشتنی‬

‫(‪ )88 ،89 ،90 ،91 ،92 ،93‬پێكهاتبوو‪.‬‬

‫بناغەی دەوڵ��ەت��ی توركی كەمالی‌و دوات��ر‬

‫ن��اك��رێ��ت ل���ێ���رەدا ب���ە وردی ن���اوەڕۆک���ی‬

‫كۆتاییهێنان بە خەالفەتی عوسمانی‪ ،‬بەم‬

‫ماددەكان بخرێتەڕوو‪ ،‬بەاڵم دەكرێت بڵێم‬

‫شێوەیە دەوڵ��ەت��ی ت��ورك��ی عەلمانی ك��ردە‬

‫ئ��ەم م��اددان��ە بە شێوەیەكی م��ردوو لە نێو‬

‫ئ��ەم��ری واق��ب��ع‌و ئەرمینیای رۆژئ����اوای لە‬

‫پەیمانە م��ردووەك��ەدا ناوهێنرابوون‌و وەك‬

‫س��ەر جوگرافیا س��ڕی��ەوە‌و لەالیەكی‌تر لە‬

‫الشەیەكی م��ردوو خرابوونەڕوو‪ .‬لەوەشدا‬

‫س���ەر ج��ەس��ت��ەی م��ان��دو‌و ش��ەك��ەت��ی ك��ورد‬

‫ئەتاتورك رۆڵێكی بەرچاو‌و دیاری هەبوو‪،‬‬

‫پ��ای��ەك��ان��ی خ��ۆی��ان ب��ەه��ێ��زك��رد‪ .‬ت��ەن��ان��ەت‬

‫چونكە ئەوان دژی هەموو ئامانج‌و ئاواتێكی‬

‫كەمالیە نەتەوەپەرستەكان‌و شۆڤێنییەكان‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪178‬‬

‫هەر لەسەرەتای گرتنە دەستی دەسەاڵتی‬

‫ك��ورد‌و ئ��ەرم��ەن‌و راوەدوون��ان��ی��ان‪ ،‬ئ��ەوەی‬

‫سیاسی‌و سەربازی خۆیان‪ ،‬یەكەم ئامانجیان‬

‫گرنگە لێرەدا بۆ دی��رۆك بوترێت‌‌و جێگەی‬

‫هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەی سیڤەر بوو‪.‬‬

‫شانازیمان بێت ئەو هەوڵ‌و ماندووبوونەی‬

‫لەمەشدا سەركەوتووبوون‌و پەیماننامەی‬

‫كەسایەتی كورد شەریف پاشا بوو‪ ،‬كە لە‬

‫سیڤەریان بە م���ردووی خستە نێو گۆڕی‬

‫ناو نازو نیعمەتی خۆیدا كوردی لەیادنەكرد‌و‬

‫هەتاهەتاییه‌وه‌‪ .‬سەرەڕای ئەوەش توركیای‬

‫ب��ە ت��ەن��گ ك��ێ��ش��ەی ك�����وردەوە ب����ووه‌‪ ،‬ل��ەو‬

‫كەمالی هەرگیز رازی نەبوو دان بە بنەمای‬

‫پێناوەشدا م��ان��دووب��وون��ی زۆری چەشت‪،‬‬

‫نەتەوایەتی ئەو دوو نەتەوەیه‌دا بنێت‪ ،‬بەاڵم‬

‫بۆیە نابێت ئێمەی ك��ورد ئ��ەو كەسایەتییە‬

‫خۆشبەختانە دوای ئەو كۆنگرەیە خەباتی‬

‫كوردپەروەرەمان لەیادبچێت‪.‬ئەوەی گرنگە‬

‫سیاسی‌و سەربازی كورد‌و ئەرمەن بەردەوام‬

‫لێرەوە لەم قۆناغە بە دواوە سەردەمێكی‌تر لە‬

‫بوو‪ .‬زۆرجاریش هاوكاری‌و هەماهەنگی لە‬

‫هاوكاری‌و هاوكۆمەكی‌و هاوسۆزی لە نێوان‬

‫نێوانیاندا دروست دەبوو‪.‬‬

‫ك��ورد‌و ئەرمەن دەستپێدەكاتەوە‪ .‬ئەمەش‬

‫لە سەروو ئەو سیاسەتە خراپانەی ئەتاتورك‬

‫ل��ە س��ەردەم��ی ك��ۆم��ەڵ��ەی (خ��ۆی��ی��ب��ون)‪ ،‬كە‬

‫ل��ە ه��ەم��ب��ەر ك����وردو ئ���ەرم���ەن پ��ەی��ڕەوی‬

‫دەچێتە چوارچێوەی پەیمانێكی دۆستایەتی‌و‬

‫دەك����رد هێشتا ت��روس��ك��ای ه���اوس���ۆزی‌و‬

‫ستراتیجی‪.‬‬

‫ه��اوك��اری ك��ورد‌و ئ��ەرم��ەن ه��ەر ب���ەردەوام‬

‫ ‬

‫ب����وو‪ .‬ت��ەن��ان��ەت ل���ە س���ەردەم���ی ك��ۆم��اری‬

‫دوستایەتی‌و پەیوەندیی ستراتیجی كورد‌و‬

‫توركیادا قۆناغێكی‌تری پەیوەندی دۆستانە‬

‫ئەرمەن لە كۆمەڵەی خۆیبووندا‬

‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی رەس��م��ی‌ت��رو توندوتۆڵتر‬

‫ئ��ەگ��ەر پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی پ��ێ��ش��ووی نێوان‬

‫هاتەكایەوە‪ .‬ئ��ەوە ب��وو شۆڕشەكەی شێخ‬

‫ك���ورد‌و ئ��ەرم��ەن پەیوەندییه‌كی خۆڕسك‬

‫سەعید س��ەری ه��ەڵ��دا ل�� ‌ه دژی سیاسەتی‬

‫بووبن یاخود سەرئەنجامی دۆخێكی تایبەتی‬

‫تورك‌و كەمالیزم‌و هەڵوێستەخراپەكەیان لەو‬

‫بووبێت‪ ،‬ئەوا پەیوەندییەكانیان لەسەرەتای‬

‫شۆڕشەشدا ئەرمەنەكان دیسانەوە هاوكاری‬

‫س����ەدەی ب��ی��س��ت��ەم‌و ل��ەگ��ەڵ گ��ەاڵڵ��ەب��وون��ی‬

‫ك���ورد‌و ش��ۆڕش��ەك��ەی��ان ك����ردەوە بەمەش‬

‫بزووتنەوەی سیاسی كوردی‌و بزووتنەوەی‬

‫دیسان الپەڕەیەكی پڕ شانازییان بۆ خۆیان‬

‫سیاسی ئ��ەرم��ەن��ی‪ ،‬ك��ە رۆژ ل���ەدوای رۆژ‬

‫تۆماركرد‪ ،‬بەاڵم سەرئەنجام كەمالی‌یەكان‬

‫بەرەوپێشچوونی بە خۆیەوە دەبینی‪ ،‬بۆیە‬

‫ئەو شۆڕشەیان سەركوتكرد‌و كەوتنە وێزەی‬

‫پەیوەندییەكی سیاسی پتەو‌و ستراتیجی لە‬


‫‪179‬‬

‫نێوان پارت‌و رێخراوەكانی كوردو ئەرمەنی‬

‫شۆڕشەكەی شێخ‌دا باشی پەیوەندیی كورد‌و‬

‫لە نێو ئەم پەیوەندییە دیارانەدا پەیوەندییە‬

‫ئەرمەن بوون بە شاهید بۆ ئەو رۆژگ��ارە‪.‬‬

‫دۆستانەكەی نێوان پارتی تاشناقستیۆن‌و‬

‫ئەرمەنەكان لەو راپەڕپەڕینەدا بەشداریان‬

‫پارتی یەكێتی شۆڕشگێڕی ئەرمەنی‌و پارتی‬

‫كرد‪ .‬بۆیە هەر لە سەرەتاوە شێخ سەعید‬

‫خۆییبونی كوردی بوو‪ ،‬كە لە دوای شۆڕشی‬

‫فەرمانی بۆ هەموو الیەك دەرك��رد بە هیچ‬

‫شێخ سەعیدی پیران دروست بووبوو‪.‬‬

‫شێوەیەك دەستدڕێژی نەكەنە سەر مال‌و‬

‫دواب��������ەدوای س��ەرك��وت��ك��ردن��ی ش��ۆڕش��ی‬

‫مۆڵكی ئەرمەنەكان‪ ،‬چونكە شێخ هەستی‬

‫شێخ سەعیدی پ��ی��ران ل��ە ساڵی ‪1925‬داو‬

‫ب��ەوەك��ردب��وو ت��ورك��ەك��ان نیازیانە درزێ��ك‬

‫لەسێدارەدانیان لە رۆژی ‪30‬ی حوزەیرانی‬

‫بخەنە دۆستایەتی كورد‌و ئەرمەنەوە‪ .‬بۆ ئەو‬

‫‪ ،1925‬لە پاییزی هەمان ساڵدا لە خارپێت‬

‫مەبەستە ئاگاداری بە هەموو كوردێك دا هەر‬

‫چ��وار س��ەد نیشتیمان پ���ەروەری كوردیان‬

‫كەسێك دەستدرێژی بكاتە سەر ئەرمەنەكان‬

‫لەسێدارەداو دواتریش لە ناوچەیەكی سەر‬

‫رووب����ەڕووی تووندترین س��زا دەب��ێ��ت��ەوە‪.‬‬

‫بە بینگولیش سەد هاواڵتی دیكەی كوردیان‬

‫ئ��ەم ف��ەرم��ان��ەی شێخ دەن���گ‌و س��ەدای��ەك��ی‬

‫ل��ەس��ێ��دارەداو هەڵیانواسین‪ .‬تەنانەت لەو‬

‫ب��اش��ی دای����ەوە ل��ە ن��ێ��وەن��دە ك��وردی��ەك��ان��دا‪،‬‬

‫رۆژگ��ارەش��دا رۆژن��ام��ەی وەق���ت‌ی توركی‬

‫ب���ەاڵم ت��ورك��ەك��ان ك��ەوت��ن��ە ب�ڵاوك��ردن��ەوە‬

‫دەنوسێت‪ :‬چیتر پرسی كورد لەئارادا نەماوە‪.‬‬

‫ئ���ەو س��ی��اس��ەت��ەی خ��ۆی��ان ب��ۆ ش��ێ��وان��دن��ی‬

‫ج��گ��ە ل����ەوەش ت��ورك��ە ك��ەم��ال��ی‌ی��ەك��ان بە‬

‫راستییەكان‌و دژایەتی كورد‌و ئەرمەن‪.‬‬

‫شێوازێكی زۆر توند‌و تیژو‌و دڕندانە لە دژی‬

‫بە ه��ۆی ئ��ەو سیاسەتە رەگەزپەرستییەی‬

‫تاكەكانی ك��وردو ئەرمەن هەڵسوكەوتیان‬

‫توركەوە ژمارەیەكی زۆر لە ئەرمەن كۆچیان‬

‫ك����ردووە‪ .‬ه��ەر ل��ەو س���ەرو ب��ەن��دەدا شێخ‬

‫ك��رد‌و خاكی خۆیان بەجێ‌هێشت‪ .‬تەنانەت‬

‫سەعید پێشبینی ئ��ەوەی دەك��رد توركەكان‬

‫ژم����ارەی ئ���ەو ئ��ەرم��ەن��ە ك��ۆچ��ك��ردووان��ەی‬

‫هەوڵی ب�ڵاوب��وون��ەوەی نائارامی‌و پشێوی‬

‫ت��ورك��ی��ا ل��ە ن��ێ��وان س��ااڵن��ی ‪1921‬ب�����ۆ‪1925‬‬

‫دەدەن بۆ ئ��ەوەی ناكۆكی بكەوێتە نێوان‬

‫گەیشتە پەنجاو پێنج هەزار كەس‪ .‬بە هۆی‬

‫ك���ورد‌و ئ��ەرم��ەن��ەك��ان‪ ،‬ب��ەاڵم خۆشبەختانە‬

‫ئەم سیاسەتە خراپەی توركە كەمالی‌یەكان‬

‫پێچەوانەی خواستی توركەكان ئەرمەنەكان‬

‫ه��ەری��ەك ل��ە ك���وردو ئ��ەرم��ەن ن��اچ��ارب��وون‬

‫هاوكاری شێخیان دەك��رد بۆ دامەزراندنی‬

‫رێگەی هەڵهاتن بگرنەبەر‪ .‬ئەوە بوو بەشێك‬

‫كوردستانێكی سەربەخۆ‪ .‬تەنانەت لە كاتی‬

‫ل��ە روون��اك��ب��ی��ران‌و پیاوانی سیاسی ك��ورد‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪180‬‬

‫لە توركیا هەڵهاتن‌و رووی��ان ك��ردە ناوچە‬

‫ب��ۆ ب��ەس��ت��ن��ی ك��ۆن��گ��رەی��ەك��ی ب��ەه��ێ��ز‪ .‬بۆیە‬

‫قەڵەمڕەوییەكانی فەرەنسا (سوریا‌و لوبنان)‬

‫ب��ە نهێنی‌و ئاشكرا ك��ۆڕو كوبوونەوەیان‬

‫و قەڵەمڕەوی ئینگلیز (عێراق)‪ .‬لەوێدا خۆیان‬

‫رێ��ك��دەخ��س��ت‌و س��ەرئ��ەن��ج��ام گەشتنە ئەو‬

‫گ��رت��ەوە‪ ،‬بە هەمان شێوەش ئەرمەنەكان‬

‫باوەڕەی‪ ،‬كە هەنگاوی یەكەمیان بونیادنانی‬

‫لە ترسی گیانی خۆیان هەڵهاتبوونە ئەو‬

‫پارتێكی سەرەكیی سیاسیی كوردستانی بێت‪.‬‬

‫ناوچانە‪ .‬لەو كاتەدا ئەرمەنەكۆچكردووەكان‌و‬

‫ئەوەیان بۆ روون بووەوە ئەگەر بەدەستوبرد‬

‫كوردەكان لە سوریا ت��ازە پێكەوە دەژی��ان‬

‫شتێك نەكەن ئەوا توركەفاشییەكان كوردیش‬

‫ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی گ���ەرم‌و‬

‫بە دەردی ئەرمەنەكان دەبەن‪ .‬لەم كارەشدا‬

‫گوڕدا‪ .‬نزیكبوونەوەیەكی باشتر لە نێوانیان‬

‫رۆشنبیرێكی وەك مەمدوح سەلیم رۆڵێكی‬

‫هاتەئاراوە‪.‬‬

‫س��ەرەك��ی دەگ��ێ��را ل��ەم ن��زی��ك��ب��وون��ەوەی��ەدا‪،‬‬

‫ت بۆ دیرۆك ئەوە بڵێم‪ :‬ئەو سیاسەتە‬ ‫دەمەوێ ‌‬

‫چونكە دۆستایەتی‌و پەیوەندییەكی باش‌و‬

‫خ��راپ��ەی ت��ورك��ی فاشیست ل��ە ب��ەرام��ب��ەر‬

‫ف��رەوان��ی ه��ەب��وو ل��ەگ��ەڵ كەسایەتییەكانی‬

‫هەریەك لە كورد‌و ئەرمەن پیادەی دەكرد‬

‫ئەرمەندا پارتی داشناكی ئەرمەنی بە هەوڵ‌و‬

‫ێ پەیوەندیی ئەو دوو نەتەوەیەی‬ ‫سەرلەنو ‌‬

‫ماندووبوونی ئ��ەم دەزان���ن‌و دەستخۆشی‬

‫ێ دەك�����ردەوە‌و گیانی ب��رای��ەت��ی بەهێز‬ ‫ن��و ‌‬

‫لێدەكەن‪ .‬لێرەوە گفتوگۆ‌و دانیشتن دەستی‬

‫ێ بە دوای‬ ‫دەكردن‌و وای لێكردن سەرلەنو ‌‬

‫پێكرد‪ .‬دوای كۆبوونەوەی سەرانی كۆمەڵە‬

‫پەیوەندییەكی باشترو بەهێزتردا بگەڕێن‪.‬‬

‫كوردییەكان بڕیاریاندا كۆنگرەیەكی گشتی‬

‫لە راستیدا هەڵهاتنی ه��ەری��ەك لە ك��ورد‌و‬

‫ببەسترێت بە ن��اوی كۆنگرەی نەتەوایەتی‬

‫ئەرمەن بۆ ئەو ناوچانە بوارێكی باشتری بەو‬

‫ك��وردی‪ .‬بە ه��ۆی ئ��ەم پەیوەندییەی نێوان‬

‫دوو نەتەوەیەدا تا دەروازەیەكی نوێتر‌و باشتر‬

‫مەمدوح سەلیم‌و پارتی داشناكەوە لە لوبنان‬

‫لە پەیوەندی لە دەرەوەی خاك‌و نیشتیمانی‬

‫توانرا كۆنگرەیەكی نەتەوایەتی ك��وردی لە‬

‫خۆیان بكەنەوە‪ .‬ئەوە بوو ئەسكەندەر بەگ‬

‫ماڵی واهان پاپازیان لە شاری بمحدون لە‬

‫پەیوەندیی خۆی لەگەڵ ئەرمەن پێشخست لە‬

‫لوبنان لە ساڵی ‪1927‬دا ببەسترێت‌‪ .‬دوای‬

‫ێ پەیوەندییەكی‬ ‫سوریا‌و لوبنان‌و سەرلەنو ‌‬

‫گفتۆگۆ‌و دانیشتن ت��وان��را ب��ڕی��ار ل��ە سەر‬

‫باشتری رێكخستەوە‪ .‬لەو سەروو بەندەدا‬

‫دامەزراندی كۆمەڵەی خۆیبوون بدەن‪.‬‬

‫بە هۆی سیاسەتی مەغۆل ئاسای توركەوە‬

‫ئەوە بووه لە رۆژی ‪5‬ی‪10‬ی‪1927‬دا كۆنگرەی‬

‫نیشتیمانپەروەرانی كورد خۆیان ئامادەكرد‬

‫دامەزراندن دەستیپێكرد لە هاوینەهەواری‬


‫‪181‬‬

‫ب��م��ح��دون ل���ە ل��وب��ن��ان‪ .‬ل���ەم ك��ۆن��گ��رەی��ەدا‬

‫هەوڵی ئەوەی دەدا پەیوەندییەكانی كوردو‬

‫ژمارەیەك لە ئەفسەر‌و كەسایەتی ناودار‌و‬

‫ئەرمەن بەهێزبكات‌و پێشنیاری ئەوەی كرد‪،‬‬

‫هەندێك سەرۆك خێڵ‌و عەشیرەت بە تایبەت‬

‫ك��ە ه���ەردوو گەلی ب��رای ك���ورد‌و ئەرمەن‬

‫ئاوارەبووەكان لە كۆنگرەیەدا بەشداربوون‪.‬‬

‫ناخۆشی‌و رووداوە تراجیدییەكانی رابردوو‬

‫ل���ەوەش گرنگتر س��ەران��ی چ��وار كۆمەڵەی‬

‫لەیادبكەن‌و الپەڕەیەكی تازە لە هاوكاری‌و‬

‫كوردی ئامادەبوون هەموویان بڕیاردەدەن‬

‫لەیەك گەشتن لە نێوانیان بكەنەوە‪.‬‬

‫خۆیان هەڵوەشێننەوە‌و لە چوارچێوەی یەك‬

‫ئەمەش بووە هۆی ئەوەی ئەو دوو نەتەوەیە‬

‫رێكخراودا واتە (خۆیبوون) یەكبگرنەوە‪.‬‬

‫ناكۆكییە هەڵواسراوەكانیان لەیادبكەن‌و لە‬

‫سەرئەنجام كۆمەڵەی خۆیبوون دام��ەزرا‪.‬‬

‫ێ الپەڕەیەكی پڕ شانازی‌و‬ ‫سەر بنەمای نو ‌‬

‫خۆیبوون لە یەكەم كۆنگرەی خۆیدا چەند‬

‫دۆستایەتی‌و هاوكاری بكەنەوە‪ .‬لەو سەرو‬

‫بڕیارێكی گرنگی داوه‪ .‬تێیدا ئاماژە‌ی بە گەلی‬

‫ب���ەن���دەدا پ��ارت��ی داش��ن��اك ه��ەوڵ��ی ئ���ەوەی‬

‫ئەرمەن ک��ردووه‪ .‬ئەو بڕیارەش لە شەش‬

‫داوه لەگەڵ كوردەكان خەباتێكی رزگاری‬

‫م���ادد ‌ه پێك هاتبوو‪ .‬ل��ە م���ادەی چ��وارەم��دا‬

‫هاوبەش دەستپێبكات‪ ،‬لەو س��ەرو بەندەدا‬

‫دان بە هەموو مافەكانی ئەرمەندا دەنێت‪،‬‬

‫پەیوەندیەكی دی��ارو بەهێز لە نێوان پارتی‬

‫دەڵێت‪ :‬پەسەندكردنی هەموو ئەو شتانەی‪،‬‬

‫ت��اش��ن��اك��ی ئ��ەرم��ەن��ی ك��ۆم��ەڵ��ەی خۆیبونی‬

‫ك��ە پەیوەندییان ب��ە ئ��ەرم��ەن��ەوە ه��ەی��ە‪ .‬لە‬

‫ك��وردی دەنگی هەبوو‪ ،‬كە دوای شۆڕشی‬

‫رووی ئازادی‌و بیرو باوەڕو پەسەندكردنی‬

‫شێخ سەعید دروس��ت��ب��وو ئ��ەم پەیوەندییە‬

‫جیاوازی‌و تێپەركردنی ناكۆكی تایفی‌و پتەو‬

‫دۆستانەش لە ئەنجامی كۆمەڵێك دانیشت‌و‬

‫كردنی دۆستایەتیان‪ .‬ئەمەش خاڵێكی گرنگ‌و‬

‫بەیەكگەشتنی نوێنەری كوردو ئەرمەن بوو‬

‫پڕ بایەخ بووه بۆ ئەرمەنەكان‪ .‬بەم جۆرە‬

‫لە كوردستان‌و تاراوگە هاتەبوون‪.‬‬

‫س��ەر لە ب��ەری كونگرەكە گیانی برایەتیی‬

‫لەبەر ئەوە لە دامەزراندنی خۆییبوون‌دا ئەو‬

‫ك��وردو ئەرمەنی لەخۆگرتووه‪ .‬لە راستیدا‬

‫پەڕی هاوكاری‌و هەماهەنگییان نیشانداوه‪.‬‬

‫دامەزراندنی ئەو كۆمەڵەیە لەو سەردەمەدا بە‬

‫س��ەرئ��ەن��ج��ام خ��ۆی��ی��ب��وون ئ��ارەزووم��ەن��دی‬

‫وەرچەرخانێكی دیار لە مێژووی رێكخراوە‬

‫ئەوە بووه‪ ،‬كە هاوپەیمانییەك لەگەڵ پارتی‬

‫سیاسییەكانی ك���ورد ئ��ەژم��ار دەك��رێ��ت‌و‬

‫داشناكی ئەرەمەنی ببەستێت‪ .‬ئەوە بوو لە‬

‫بایەخێكی گرنگ‌و دیاری هەبوو لە مێژووی‬

‫ساڵی ‪1927‬دا واتە هەمان ساڵ خۆییبوونی‬

‫كورددا‪ .‬لەو واقعیەدا سەركردایەتی خۆیبوون‬

‫تیادا دام���ەزراوه‪ .‬ه��ەردوو پارتی داشناكی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪182‬‬

‫ئەرمەنی‌و خۆییبون پڕۆتۆكۆڵێكی هاوكارییان‬

‫بكات‪ .‬جگە لەوانەش لە م��ادەی یانزەیەمدا‬

‫مۆركردووه‪ .‬ئەمەش بە ئامادەبوونی چەندین‬

‫باس لەوە كراوە ئەگەر هەر ناكۆكییەك لە‬

‫كەسایەتیی كورد‪ ،‬وەك عەلی رەزاو مستەفا‬

‫نێوانیان بێته ئاراوە‪ ،‬ئەوا دەبێت بە گفتوگۆ‬

‫شاهین ب��ەگ‌و ج��ەالدەت ب��ەدرخ��ان‌و حاجۆ‬

‫چارەسەری بكەن‌و نابێت لە چوارچێوەی‬

‫ئاغاو ئەمین ئاغاو كەریم رۆستەم‌و مەمدوح‬

‫ئ��ەو پەیمانە دەرب��چ��ن‪ .‬ئەمەش نێوەڕۆكی‬

‫سەلیم‌و شوكری سەگبان‪ .‬ئەرمەنەكانیش‬

‫هەندێك لە ماددەكانی پەیمانەكە بووه‪.‬‬

‫بە ئامادەبوونی واهان پاپازیان بەشدارییان‬

‫لە راستیدا دەبێت بۆ مێژوو ئەوە بڵێم پەیمانی‬

‫ك��ردووه‪ .‬ئەمەش نوێنەرو بەرپرسی پارتی‬

‫نێوان داشناك‌و خۆیبوون بە وەرچەرخانێكی‬

‫داشناكی ئەرمەنی بووه‪ .‬لەم پەیمانەدا ئاماژە‬

‫نوێتر لە پەیوەندییەكانی كوردو ئەرمەن لە‬

‫ب��ە خواستە ه��اوب��ەش��ەك��ان‌و سەربەخۆیی‬

‫قەڵەم دەدرێ��ت‪ .‬پێشتر لە قۆناغی یەكەمدا‬

‫سیاسی‌و خواستە نەتەوەییەكانیان كراوه لە‬

‫پەیوەندیی رەسمی‪ ،‬یان خۆرسك دەستی‬

‫پێناو دابینكردنی بەرژەوەنییەكانی هەردوو‬

‫پێكردووه‪ .‬بەاڵم لە قۆناغی دووەمدا بە هۆی‬

‫گەلی ئاری‌‪ .‬پێوستیشە پەیوەندیی برایانە بێتە‬

‫ئەم پەیمانەوە پەیوەندیی هەردوو نەتەوە بە‬

‫ئاراوە‪ .‬ئەم پەیمانەی نێوان ئەو دوو نەتەوەیە‬

‫ئاڕاستەی پەیمانی ستراتیجیدا رۆشتووە‪.‬‬

‫لە ن��ۆزده م��اددە پێكهاتووه‪ .‬لە ماددەكاندا‬

‫سەرەڕای ئەوانەش هەرچەندە خۆییبوون لە‬

‫زیاتر گوزارشت لە هاوكاری‌و سەربەخۆیی‌و‬

‫الیەن كوردەكانەوە پێكهاتووه‪ ،‬بەاڵم یارمەتی‬

‫یارمەتی هاوبەش کراوه‪ .‬تەنانەت لە مادەی‬

‫دانی ئەرمەنەكانیش بۆ هاوكاریكردن لەگەڵ‬

‫پێنجەمدا پارتی شۆڕشگێڕی ئەرمەنی بەڵێنی‬

‫كوردەكان لە چاالكییەكانی خۆییبوون‌دا ئەمە‬

‫داوه‪ ،‬که دامودەزگاكانی خۆی لە ئەمریكاو‬

‫كارێكی زۆر گرنگ‌و پڕ بایەخ بووه‪ .‬رۆڵی‬

‫ئەوروپادا بخاتە خزمەتی ناساندنی دۆزی‬

‫زۆر باشیان هەبووه بۆ ئەوەی خۆییبوون‬

‫ك���وردو پ��ووچ��ەڵ��ك��ردن��ەوەی پڕوپاگەندەی‬

‫بتوانێت پەیوەندی بە زۆر شوێنی جیهانەوە‬

‫توركی كەمال‌ی دژ به كورد‪.‬‬

‫بكات‪ .‬بە تایبەت لەگەڵ كوردە ئاوارەكانی‬

‫لە ماددەی شەشەمدا داشناك بەڵێن دەدات‬

‫ئەمریكاو فەرەنسادا‪.‬‬

‫ل��ە رووی دارای��ی��ەوە یارمەتی خۆییبوون‬

‫بەم شێوەیە كوردەكان توانیویانه لە رێگەی‬

‫بدات‌و لە مادەی دەیەمدا پارتی ناوبراو بەڵێن‬

‫ئەرمەنەكانەوە دەروازەیەكی دێبلۆماسی‌و‬

‫دەدات لە چاالكییە سەربازییەكاندا لە رووی‬

‫گرنگ بە رووی خۆیاندا بكەنەوە لە دەرەوەو‬

‫ئازووقەو جبەخانەوە هاوكاریی خۆیبوون‬

‫ناوەوە‪.‬‬


‫‪183‬‬

‫ئ��ەوە ب��ووه‪ ،‬که س��ورەی��ا ب��ەدرخ��ان لەگەڵ‬

‫خستۆتە روو‪ ،‬كە لە توركیادا رووبەڕووی‬

‫گریگۆر ڤارتانیان‌دا‪ ،‬كە رابەرێكی چاالكی‬

‫ن��ەت��ەوەی ك��ورد ب��ۆت��ه‌وه‪ .‬ئ��ەم��ەش خاڵێكی‬

‫ئ��ەرم��ەن��ه‌ک��ان ب�����ووه‪ ،‬پ��ێ��ک��ه‌وه چ��وون��ەت��ه‬

‫ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی‌و گرنگ ب���ووه‪ ،‬ك��ە ئەرمەنەكان‪،‬‬

‫ه��ه‌‌روه‌ه��ا‬

‫سەرەڕای ئێش‌و ئازارو جەستەی برینداری‬

‫واڵتەیەكگرتووەكانی‬

‫ئەمریكا‪،‬‬

‫چوونەتە لەندەن‌و رۆماو ئەسیناو پاریس‪.‬‬

‫خۆیان‪ ،‬كەچی لەو قۆناغەشدا ئێش‌و ئازاری‬

‫ه����ەر ل����ەو رێ���گ���ای���ەش���ەوە ئ��ەرم��ەن��ەك��ان��ی‬

‫كوردیان لە یادنەكردووه‌‌و بە تەنگ خەمی‬

‫واڵتەیەكگرتووەكان یارمەتی‌و پیتاكەكانی‬

‫كوردەوە بوون‪.‬‬

‫خۆیان دەگەیاندە خۆیبوون‪ .‬سەیر لەوەدا‬

‫ه��ەر ل��ەو روان��گ��ەی��ەوە زن��ار سڵوپ دەڵێت‪:‬‬

‫ب��وو ك��وردەك��ان‪ ،‬كە ژم��ارەی��ان لە ده تاکو‬

‫ل��ەو رۆژان����ەدا ك���ورد پێویستی زۆری بە‬

‫پانزه هەزار كەس دەبوو سااڵنە پەنجا تاکو‬

‫ه��اوك��اری‌و دۆستایەتی ئ��ەرم��ەن هەبووه‪،‬‬

‫ش��ەس��ت ه���ەزار دۆالری����ان ك��ۆک��ردۆت��ه‌وه‌و‬

‫چونكە ك��ورد وەك ئەرمەن ئ��ەو توانایەی‬

‫ب��ەوپ��ەڕی كورتبییەوە داوی��ان��ه‌ت��ه كەمال‬

‫نەبوو دەنگی بێزاری خۆی‌و باسی شۆڕش‌و‬

‫ئ��ەت��ات��ورك‪ .‬پ��ێ دەچ��ێ��ت ئ��ەم��ەش ب��ە هۆی‬

‫ئامانجەكانی بگەیەنێتە واڵتان‪ .‬لە الیەكی‌تر‬

‫ناهۆشیاریی‌و نه‌بوونی هەستی نەتەوایه‌تی‬

‫نابێت ئەوەشمان لە یادبچێت پارتی داشناك‬

‫ب��ووب��ێ��ت الی����ان‪ ،‬ب����ەاڵم خ��ۆش��ب��ەخ��ت��ان��ە لە‬

‫كەپشتیوانی لەخیبون دەك��رد لەبەر ئەوە‬

‫رێ��گ��ای س���ورەی���او ڤ��ارت��ان��ی��ان ب��ە ه���ەوڵ‌و‬

‫بووه ئ��ەوان لە توركیادا نەیان دەتوانی بە‬

‫م��ان��دووب��وون��ی ئ����ەوان ئ���ەو ك��وردان��ەی��ان‬

‫تەنها هیچ ج��ۆرە ج��وواڵن��ەوەی��ەك بكەن‌و‬

‫رازی‌و هۆشیاركردەوە‪ ،‬كە ئەو بڕە پارەیە‬

‫ویستوویانه س��وود لە راپەڕینی ك��وردان‬

‫پێشكەش بەخۆیبوون بكەن ئەوانیش بەمە‬

‫وەرگرن دژی حكومەتی دیكتاتۆری توركی‬

‫رازی ب��وون‪ .‬لێرەوە ك��ورد توانی جارێكی‬

‫كەمالی‪ ،‬كە بە دوژمنی سەرسەختی هەردوو‬

‫دی هاوكاری‌و دۆستایەتیی ئەرمەنی لە سەر‬

‫الی��ان دەزانین‪ .‬لەمەوە ئەوەمان بۆ روون‬

‫بنەمای ب��ەرژەوەن��دی هاوبەشی ه��ەردوو‬

‫دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ك��ە ه���ەردوو ن��ەت��ەوەی ك��وردو‬

‫نەتەوە بەدەستبهێنێتەوە‪ .‬ئەرمەنەكانیش لە‬

‫ئەرمەن لە رۆژە سەخت‌و دژوارەكانیشدا‬

‫پەیوەندی نێوان خۆییبون‌و واڵتاندا رۆڵی‬

‫هەر پێویستییان بە یەك ب��ووەو هاوكاری‬

‫دی���اری ه��ەب��ووه‪ .‬ت��ەن��ان��ەت رۆژن��ام��ەگ��ەری‬

‫یەكتریان كردووە‪.‬‬

‫ئەرمەنی هەنگاوێكی گ��ەورەی هاویشتووه‬

‫ب��ەم شێوەیە رێ��ب��ەران��ی ت���ازەی خۆیبیون‬

‫لە واڵتانی ئەمریكاو ئەوروپادا ئەو ترسەیان‬

‫هاتوونه‌ته سەر ئەو باوه‌ره‌‪ ،‬كە هە‌ر بەدحاڵی‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪184‬‬

‫ساردی‌و سڕییەكی نێوان ئەم دوو نەتەوەیە‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1930‬دا ش��ن��اك ل��ە ك��ۆن��گ��رەی‬

‫ب��ە یەكجارەكی چ��اره‌س��ه‌رك��راوە‪ .‬شتێكی‬

‫سۆسیالیست ئینتەرناسیۆناڵ‌دا بەشداربووه‪،‬‬

‫ئه‌وتۆ لە ئ��ارادا نەماوە شایەنی باسكردن‬

‫ك��ە ل��ە رۆژی ‪ 30‬ئ��اب��ی‪ 1930‬ل��ە سویسرا‬

‫بێت‪ .‬بێگومان ئەم هاوكاری‌و پێكەوە ژیان‌و‬

‫بەڕێوەچووه‪.‬‬

‫دۆستایەتییە لە نێوان ئەم دوو نەتەوەیە بە‬

‫لە راستیدا بە پێی داواك���اری داشناك لەو‬

‫شێوەیەكی زیندوو كاریگەر هەتا نسكۆی‬

‫كۆنگرەیەدا مادەیەكی كۆنگرەكە ب��اس لە‬

‫ش���ۆڕش‌‪ .‬ت��ەن��ان��ەت دوای شۆڕشیش هەر‬

‫ك��وش��ت��اری ك���ورد دەك����ات‪ ،‬ك��ە ب��ە دەس��ت‬

‫بەردەوام بووە‪ .‬كاتێك شۆڕش دەستیپێكرد‬

‫ت��ورك��ەك��ان ك����راوە‪ .‬گ���وت���راوە ت��ورك��ەك��ان‬

‫ئەرمەنەكان لە سەر هاوكاری‌و یارمەتیی‬

‫دەیانەوێت ئەوەی بە سەر ئەرمەنیاندا هێناوە‬

‫خۆیان بەردەوام بوون‪.‬‬

‫بە هەمان شێوە بە سەر كوردیشدا بهێنن‪.‬‬

‫ب���ە ت��ای��ب��ەت��ی ئ���ەرم���ەن���ەك���ان ل���ە ت���ەورێ���ز‬

‫ئەمەیە هەڵویستی جوامێرانی ئەرمەنی برای‬

‫كارخانەیەكی بچووكی چ��ەك‌و ته‌قه‌مه‌نیی‬

‫ك��ورد‪ ،‬كە لە دەرەوەش لە خ��ەم‌و ئ��ازاری‬

‫س��ەرب��ازی��ای��ن رێكخست‌و ب��ە ب��ەردەوام��ی‬

‫ك���وردا ب���وون‪ .‬ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەوان��ەش��دا‬

‫فیشەك جبەخانەیان دەن��ارد بۆ فیداكارانی‬

‫دوای شكستی شۆڕشەكە ئەرمەنەكان به‬

‫(چیای ئاگری)‌و هاوكۆمەكی شۆڕشگێڕانیان‬

‫ئه‌مه‌ک بوون‌و پابەندبوون بەو پەیمانەوە‌و‬

‫دەكرد ئەوە بۆ هەموو الیەك روون بوویەوە‬

‫پشتی ك��وردی��ان ب���ەرن���ەداو درێ���ژەی���ان بە‬

‫بە هەڵگیرسانی شۆڕشی ئاگری ئەوە بویە‬

‫هاوكارییەكانیان داوه‪ .‬هەر ئەمەش وای لە‬

‫خاڵێكی وەرچ��ەرخ��ان ل��ە پەیوەندییەكانی‬

‫كەسایەتییەكی وەك زنار سلوپی كردووه‪،‬‬

‫كوردو ئەرمەن‪ .‬جگە لەوەش پارتی داشناكی‬

‫بڵێت‪ :‬بە راستی ئەرمەنەكان پابەندبوون بە‬

‫ئەرمەنی لە شۆڕشی ئاگری بەشدارییەكی‬

‫بەڵێنەكەیان‌و چی كەوتە ئەستۆیان‪ ،‬درێغیان‬

‫ت����ەواوی ه��ەب��وو‪ .‬ت��ەن��ان��ەت رۆب��ی��ن پاشا‬

‫نەكردووه‪ .‬تەنانەت لە چاپكراوەكانیشیاندا‬

‫سەركردەیەكی تاشناكی ب��ووه لە هەوڵی‬

‫بەرگرییان لە پرسی كورد كردووه‪.‬‬

‫بەدەستهێنانی پشتوانیی بریتانیاو ئێران بووه‬

‫سەرئەنجام پەیماننامەی نێوان ئ��ەم دوو‬

‫بۆ كوردەكانی توركیا لە هەوڵی پەیداكرنی‬

‫نەتەوەیە گرنگی‌و بایەخی مێژووی خۆی‬

‫چەك‌و یارمه‌تیی ڵۆجیستی ئێرانی بووه بۆ‬

‫هەبووه‪ .‬گرنگییەكەشی ل��ەوەدا بوو‪ ،‬كە تا‬

‫كوردەكان‪.‬‬

‫ئەو سەردەمەش هەندێك ئەرمەنی توندڕەو‬

‫تەنانەت دوای شكستی ش��ۆڕش��ی ئاگری‬

‫هەبوون پڕوپاگەندەیان لە دژی كورد دەكرد‪،‬‬


‫‪185‬‬

‫بەاڵم دوا بە دوای ئەم پەیمانە ئەرمەنەكان‬

‫ناودەبردو ئەوەشیان راگەیاند‪ ،‬كە (توركیای‬

‫ب��ە ی��ەك��ج��اری ب����ڕی����اردەدەن‪ ،‬ك��ە ب��ە ه��ە‌ر‬

‫كەمالی) دژی كوردو شۆڕشەكەیەتی‪.‬‬

‫شێوەیەك واز لەو پڕوپاگەندانه‌یان لە دژی‬

‫بەمەش ئەم پەیمانە سەلماندی‪ ،‬کە كوردو‬

‫كورد بهێنن‌و بە دەم كێشەی كوردەوە بن‪.‬‬

‫ئ���ەرم���ەن دۆس���ت���ی ی��ەك��ت��رن‪ .‬پ��ەی��وەن��دی��ی‬

‫ئ��ەم��ە ل��ە الی���ەك‪ .‬ل��ە الی��ەك��ی‌ت��ری��ش��ه‌وه ئەم‬

‫ستراتیجی لە نێوان ئ��ەوە دوو نەتەوەیەدا‬

‫پەیمانە لەئاستی دەرەوە ن��اوەوەش گرنگی‬

‫هێنایە ب����وون‪ .‬ئ���ەم پ��ەی��م��ان��ە ه��ەت��ا دوای‬

‫مێژووی هەبووه‪ .‬لە رووی ناوەوە هەردوو‬

‫كۆمەڵەی خۆیبوون ب���ەردەوام ب��وو‪ .‬هەتا‬

‫ال بە ت���ەواوی كەوتنە ه��اوك��اری ی��ەك‌و لە‬

‫ئەمڕۆش هیچ ج��ۆرە كێشەو گیروگرفتێك‬

‫پێناو دابینكردنی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان‬

‫لە نێوان ئەو دوو نەتەوەیەدا رووینەداوە‬

‫تێكۆشان‌و ب��ەت��ەواوی چ��ارەس��ەری كێشەو‬

‫شایەنی باسكردن بێت‌و الپەڕەكانی مێژوو‬

‫ئ��ارێ��ش��ە ه���ەڵ���واس���راوەك���ان���ی���ان ك����ردوه‌و‬

‫شتی وای بۆ تۆمار نەكردووین‌و شایەتحاڵی‬

‫الپ��ەڕەی��ەك��ی پرشنگداری پ��ڕش��ان��ازی��ان بۆ‬

‫ئەو رووداوو سەردەمەن‪.‬‬

‫ه�����ەردوو ن���ەت���ەوە ت��ۆم��ارك��ردو یەكێتی‌و‬

‫سەڕای ئەوەش ئەم پەیمانە رەنگدانەوەیەكی‬

‫دۆستایەتی‌و پەیمانی نێوانیان پاراستووه‌‌و‬

‫باشی ل��ە س��ەر دواڕۆژی پەیوەندیەكانی‬

‫دژی دوژم����ن����ی خ����ۆی����ان‌و پ��ڕوپ��اگ��ەن��دە‬

‫ك���وردو ئ��ەرم��ەن ه��ەب��وو ت��ەن��ان��ەت ت��ا ئەم‬

‫ه���ەڵ���واس���راوەك���ان ب�����وون‪ .‬ج��گ��ە ل���ەوەش‬

‫س��ەردەم��ەش بەشی ك��وردی لە رادیۆكانی‬

‫ئەرمەنەكان بە ت��ەواوی وازی��ان لە خەونی‬

‫یەریڤانی ئەرمەنی دانراوە هەواڵ‌و گۆرانی‬

‫دروستبونی دوڵەتی گ��ەورەی ئەرمەنی لە‬

‫ك���وردی ل��ێ دەدەن‌و گرنگی ب��ە كلتوورو‬

‫سەر خاكی كوردستاندا هێناوه‪.‬‬

‫فەرهەنگی كوردی دەدرێت‌و پەیوەندییەكان‬

‫لە ئاستی دەرەوه‌شدا رۆڵی گرنگی هەبووه‬

‫بە تەواوی ئاسایین‌و هەردووال گرنگی بەیەك‬

‫ب���ەوەی ل��ە رێ��گ��ای ئ��ەرم��ەن��ەك��ان��ەوە دەنگی‬

‫دەدەن‪ .‬لە كۆتاییدا بە هیوای ئەوەی توانیبم‬

‫كوردەكانیان گەیاندۆتە دەرەوەو سەرنجی‬

‫سەرە‌داوێكی راستییەكانم بۆ خوێنەرانی‬

‫ك��وردان‌و ئەمەنی دەرەوەی��ان بۆ كۆمەڵەی‬

‫كورد روون كردبێتەوە‌و ئاشنام كردبن بە‬

‫خۆیبون راكێشاوه‪.‬‬

‫راستییە مێژووییەكان‪.‬‬

‫ل��ە رووی ه���اوك���اری‌و ه��اوس��ۆزی��ی��ەوە لە‬

‫دەكرێت بۆ مێژوو ئەوە بڵێن شۆڕشی ئاگری‬

‫دەرەوە بەرگرییان ل��ە پرسی ك��وردەك��ان‬

‫رەنگدانەوەی باش‌و بەرچاوی لە پتەوكردنی‬

‫دەكردو لە الیەكی‌تریش كوردیان بە بێتاوان‬

‫پەیوەندییەكانی ن��ێ��وان ك���وردو ئ��ەرم��ەن‌دا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪186‬‬

‫ه��ه‌ب��ووه‪ ،‬كە ئ��ه‌و په‌یوه‌ندییانه‌ی نێوانیان‬

‫فێڵ‌و هاندانی ناحەزانی ه��ەردوو نەتەوەی‬

‫بوونه‌ته ئه‌نجامی مۆرکردنی پەیماننامە‬

‫ك��وردو ئەرمەن ب��ووە‪ ،‬بەاڵم خۆشبەختانە‬

‫دووقۆڵییەكانی نێوانیان‪ .‬‬

‫ئەمان بە هۆی كەسی سیاسی‌و شارەزایانی‬ ‫هەردوو ال هەر زوو توانیان ئاشتی برایەتی‬

‫ئەنجام‬

‫لە نێوان خۆیان بچەسپێنن‌و پشت لە هەموو‬

‫ل��ە ئەنجامی ئ��ەم ك��ورت��ە ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەدا‬

‫ئەو ناخۆشیانە بكەن‪ ،‬كە بە هانی دەوڵەتی‬

‫گه‌یشتمه ئ��ه‌و ئه‌‌نجامه‌‪ ،‬که بڵێم نەتەوەی‬

‫عوسمانی تووشیان هاتووه‪.‬‬

‫ه���ه‌‌ردوو ك���وردو ئ��ەرم��ەن دوو ن��ەت��ەوەی‬

‫مێژوونووسانی ه���ەردوو ال شایەتی ئەم‬

‫ئاری هیندۆ ئەورەپایین‌و له مێژوویاندا دوو‬

‫راس��ت��ی��ی��ەن‪ ،‬ك��ە چ��ۆن ئ��ەم دوو نەتەوەیە‬

‫نەتەوەی دۆست‌و هاوكاری یەك بوون‪.‬‬

‫ئ���اوات���ەخ���وازی ئ��اش��ت��ی‌و پ��ێ��ك��ەوە ژی��ان��ی‬

‫بە هۆی نزیكییان لە یەكدییەوە لە زۆربەی‬

‫دۆستانە بوون‪ ،‬كەسایەتیی سیاسی هەردوو‬

‫زۆری رووداوەك�����ان�����ی م��ێ��ژووی��ی��ەک��ان��دا‬

‫ال وەك‪ :‬شەریف پاشاو بوغوز نۆبار پاشا‪،‬‬

‫ه��اوب��ەش‌و ه��اوئ��ازارب��وون‪ .‬ئەمەشە بۆتە‬

‫چۆن پێكەوە شان بە شانی یەكتر لە هەوڵی‬

‫هۆی ئەوەی هەردووال بوون به خاوەن یەك‬

‫بەدەستهێنانی مافەكانی ئەم دوو نەتەوەیە‬

‫چ��ارەن��ووس‌و ی��ەك هەست‪ .‬لە سەردەمی‬

‫ب���وون پ��ێ��ك��ەوە ی��اددش��ت��ی��ان پێشكەش بە‬

‫دەوڵ��ەت��ی م���ادەوە بگرە تا سەردەمەكانی‬

‫كۆنگرەی ئاشتی پاریس دەكرد‪.‬‬

‫ب��ەدرخ��ان پاشاو شێخ عوبەیدولاڵو شێخ‬

‫لە راستیدا كۆمەڵ ك��وژی ئەرمەن ه��ەروا‬

‫س��ەع��ی��دی پ��ی��ران‌و ك��ۆم��ەڵ��ەی خۆییبوون‬

‫كارێكی عەفەوی لە خ��ۆوە نەبووە بەڵكو‬

‫ئەمان ه��اوك��اری یەكتربوون‌و كوردەكان‬

‫ئەمە پالنێكی بەرنامە بۆ دارێژراو بوو هەر‬

‫ئ��ەرم��ەن��ەك��ان��ی��ان پ���اراس���ت���ووە‌و ل��ە م��ردن‬

‫ل��ە س��ەردەم��ی سوڵتان عەبدولحەمیدەوە‬

‫رزگاریان كردوون‪.‬‬

‫هەتا دوای جەنگی یەكەمی جیهانی هەموو‬

‫دەبێت ئەوەش بخرێتەڕوو مەحاڵە لە مێژوودا‬

‫دەس��ەاڵت��داران وەك ئایدیاو شاڕێگەیەك‬

‫دوو نەتەوەی هاوسنوورو دراوسێ هیچ كات‬

‫ل��ە س����ەری دەڕۆش���ت���ن‪ ،‬س��ەرئ��ەن��ج��ام��ی��ش‬

‫نه‌هامه‌تیی شەڕیان لە نێواندا نەبووبێت‌و لە‬

‫مێژوونووسانی ئەرمەن ئەوەیان بۆ هەموو‬

‫یەكتریان نەكوشتبێت‪ .‬ئەمانیش بە هەمان‬

‫الی����ەك روون����ك����ردووەت����ەوە‪ .‬ك����ەوا ك��ورد‬

‫شێوە دووچ��اری ئەوە بوون‪ ،‬بەاڵم ئەمانە‬

‫بێالیەن‌و بێبەرییە لە كۆمەڵكوژی‌و كوشتاری‬

‫هیچی بە خواستی خۆیان نەبووە بە هۆی‬

‫ئەرمەن‌و هەموو ئەو تاوانە قێزەونە دەخەنە‬


‫‪187‬‬

‫ئەستۆی دەوڵەتی عوسمانی‌و سوڵتانەكانی‌و‬ ‫سەرانی ئیتحادو تەرەقی‪ .‬سەرئەنجام ئەم‬ ‫دوو ن��ەت��ەوەی��ە ج��ارێ��ك ب��ە ن���اوی ئایین‌و‬ ‫جارێك بە ناوی كورد بوون‪ ،‬یان ئەرمەنی‬ ‫بوون دووچاری ماڵوێرانی بوونەتەوە‪ .‬جگە‬ ‫ل��ەوەش پەیوەندی‌و خاڵە هاوبەشەكانیان‬ ‫زۆر لە خاڵە ناكۆكەكان زیاتر بووە‪.‬‬ ‫کۆتایی‬ ‫ئ��ەم��ە راس��ت��ی ئ���ەو ب��اب��ەت��ە ب���وو‪ ،‬ك��ە الی من‬ ‫گەاڵڵە ب��ووە‪ .‬توانیم بە پشت بەستن بە رای‬ ‫مێژوونووسانی ب��ێ الی���ەن‌و مێژوونووسانی‬ ‫خ��ودی ئەرمەنەكان بیسەلمێنم‪ ،‬ك��ە ك��ورد لە‬ ‫كوشتاری ئەرمەنەكاندا بێتاوانه‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪188‬‬

‫هێرشەكانی نادرشا بۆ سەر شاری كەركوك‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬بـەختیـار ســەعید مەحموود شوانی‬ ‫پۆزش‬ ‫ل ‌ه ژماره‌ی ‪22‬ی ئابی ساڵی ‪2013‬ی گۆڤاری که‌وانه‌دا بابه‌تێکی نووسه‌ر د‪ .‬به‌ختیار سه‌عید‬ ‫مه‌حموود شوانی‪ .‬ب ‌ه ناونیشانی په‌یوه‌ندیی که‌رکوک (ئیاله‌تی ش��اره‌زوور‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئیاله‌تی‬ ‫به‌غداد‌و موسڵ) باڵوبۆته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه بری وێنه‌ی خودی نووسه‌ره‌که‌‪ ،‬ب ‌ه هه‌ڵه‌ی چاپ وێنه‌ی‬ ‫نووسه‌رێکی‌ترمان باڵوکردۆته‌وه‌‪ .‬ئه‌م وێنه‌یه‌ی ئێستا ل ‌ه به‌ر ده‌ستتاندایه‌‪ ،‬وێنه‌ی ته‌واوی‬ ‫نووسه‌ری ئه‌و بابه‌ته‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه هه‌ڵ ‌ه دانراوه‪ .‬ب ‌ه داوای لێبوردن ل ‌ه نووسه‌ره‌که‌و خوێنه‌ری‬ ‫گۆڤاره‌که‌مان‪.‬‬ ‫ــ که‌وانه ــ‌‬


‫‪189‬‬

‫د ه‌ستپێک‬

‫خورماتووو كفری‌و داقوقیشی‌ داوه‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەیتوانیوه له په‌الماره‌که‌یدا سەركەوتوو‬

‫ش��اری ك��ەرك��وك ل��ە م��ێ��ژووی��دا تووشی‬

‫بێت‪.‬‬

‫چەندین شااڵوی هێزی داگیركاری بۆتەوە‪.‬‬

‫ن���ادرش���ا ه���ەر چ��ەن��دە ل��ه دوو م���اوه‌دا‬

‫یەكێك له‌وانه ش��ااڵوە داگیركارانه‌كەی‬

‫هەوڵیداوه ش��اری كەركوك داگیربکات‪،‬‬

‫ن��ادرش��ای ئ��ەف��ش��ار(‪ )1‬ب���ووه ل��ە س��ەدەی‬

‫ژم��اره‌ی��ه‌ک له دانیشتوانی ئ��ه‌و ش��اره‌ی‬

‫ه���ەژدەدا‪ .‬لە ئەنجامدا ئ��ەم كاریگەریی‬

‫ک��وش��ت��ووه‪ .‬ده‌وروب������ه‌ری ش��اره‌ک��ه‌ش��ی‬

‫خراپی بۆ سەر ئه‌و شاره هەبووه‪.‬‬

‫وێ���ران ک����ردووه‪ .‬زی��ان��ی گ��ه‌وره‌ش��ی به‬

‫جێگای خۆیه‌تی ئەم بە گوێرەی سەرچاوە‬

‫به‌رهه‌مه کشتوکاڵییه‌که‌ی هێناوه‪ ،‬به‌اڵم‬

‫مێژووییەكان تیشك بخه‌مه س��ەر ئه‌م‬

‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا ل��ه ه���ه‌ردوو م��اوه‌ک��ه‌دا‬

‫بابه‌ته‪.‬‬

‫شکستی هێناوه‪.‬‬

‫دوای ئ��ەوەی ن��ادرش��ا دەس��ەاڵت��ی خۆی‬

‫لە بارەی هه‌رچی ئەو زیانانە‌ی بە ناوچەكە‬

‫لە ئێراندا جێگیر ك��ردووه بە لەشكرێكی‬

‫گەیشتووە‪ ،‬قەشەیەكی شاری كەركوك‪،‬‬

‫گەورەوە رووی له خاکی عێراق کردووه‬

‫ك��ە خ��ۆی ل��ه س��ەردەم��ی رووداوەك���ان���دا‬

‫بۆ تۆڵەکردنه‌وه له عوسمانییەكان‪ ،‬كە‬

‫ژیاوه‪ ،‬بۆمان دەگێرێتەوە‪ ،‬كە سوپاكەی‬

‫كاتێک ئه‌مان ئه‌فغانستانیان داگیرکردووه‪.‬‬

‫نادرشا کاولکاریی مه‌زنی لە ناوچەكەدا‬

‫ئ���ه‌وان هێرشیان ك��ردۆت��ه س��ەر خاکی‬

‫ک��ردووه‪ .‬لە ئەنجامدا کوشتنی ژم��ارەی‬

‫ئێران‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و هۆیه نادرشا بڕیاریداوه‬

‫زۆری لە منداڵ‌و ژن‌و پیاوی كردووه به‬

‫بەغداد داگیربكات‪.‬‬

‫ده‌ستکه‌وت بۆ خۆی‪ ،‬بە تایبەتی کوشتنی‬

‫ل��ە كاتی هێرشەكانی ن��ادرش��ا‌دا ناوچە‬

‫جوولەكەكانی ئه‌و شاره‪ ،‬كە دوای بە دیل‬

‫ك���وردی���ەك���ان���ی���ش ك���ەوت���وون���ە‌ت���ه ب���ەر‬

‫گرتبوونی‪ ،‬پاشان كوشتوونی‪ ،‬هەروەها‬

‫پ���ەالم���اره‌ک���ه‌ی‪ .‬ل��ە ئ��اك��ام��دا ب��ەش��ێ��ك لە‬

‫قەشەی ناوبراو لە باسی رووداوەكانی‬

‫سوپاكەی‪ ،‬به سه‌رۆکایه‌تیی نێرگزخان‪،‬‬

‫ن��اوچ��ەك��ەدا ئ��ام��اژە‌ی ب���ەوەش ک���ردووه‪،‬‬

‫ن���اردووەت���ە س��ەر ش���اری ك��ەرك��وك بۆ‬

‫كە خەڵكی شاری كەركوك خۆڕاگرییان‬

‫داگ��ی��رك��ردن��ی‪ .‬ئ���ە‌و س��وپ��ای��ە ل��ە ساڵی‬

‫ن�����وان�����دووە‌و ب���ە ت���ون���دی ب���ەرپ���ەرچ���ی‬

‫‪1733‬زدا گەیشتۆتە قەاڵی كەركوك‪.‬‬

‫هێرشەكانی نادرشا‌یان داوەتەوە‪.‬‬

‫بەشێكی ئە‌و سوپایە پەالماری قەرەتەپەو‬

‫مێژوونووسێكی كوردیش لەم بارەیەوە‬

‫(‪)2‬‬

‫(‪)3‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪190‬‬

‫دەڵ��ێ��ت‪ :‬س���ەرك���ردەی س��وپ��ای ن��ادرش��ا‬

‫بێت‪ .‬دوای ئەوەی نادرشا‪ ،‬که بە هاتنی‬

‫نێرگزخان هەر نیشتمانێکی هاتبێته پێش‪،‬‬

‫هێزی فریادڕەسی عوسمانی زانیوه بۆ‬

‫وێران‌و تااڵنیكردووه‪ .‬زوڵم‌و ستەمی ئەو‬

‫ناوچەكە بڕیاریداوه رووبەڕووی ببێتەوە‪.‬‬

‫نێرگزخان‌ە لە رادەبەدەر بووه‪ .‬ته‌نانه‌ت‬

‫لە ئاكامدا له سه‌ر رۆخی رووباری دیجلە‬

‫ژن‌و منداڵیشی لە دەست دەرباز نه‌بووه‪.‬‬

‫لە نزیك سامەرا هەردوو هێزەكە بە یەك‬

‫هەر بۆیە دەوروبەری كەركوکی وێران‌و‬

‫گ��ەش��ت��وون‪ ،‬ک��ه م��ێ��ژووه‌ك��ه‌ی ل��ە رۆژی‬

‫کاولكردووه‪.‬‬

‫(‪)4‬‬

‫‪19‬ی مانگی تمووزی ساڵی ‪1733‬دا بووه‪.‬‬

‫عوسمانییەكان ل��ه دژی پ��ه‌الم��اره‌ک��ه‌ی‬

‫شایەنی باسە هێزی عوسمانی لە الیەن‬

‫ن��ادرش��ا‌دا بۆ سه‌ر ناوچه‌که هەڵوێستی‬

‫م��ی��رە ك��وردەك��ان��ەوە ی��ارم��ەت��ی��دراوه‪ .‬لە‬

‫توندیان وەرگرتووه‪ .‬سەرەتا هەوڵیانداوه‬

‫ئەنجامدا دوای ش��ەڕێ��ك��ی خ��وێ��ن��اوی ــ‬

‫بە یارمەتیی سوپای كورد بەر لە هەڵمەتی‬

‫ك��ە ن��ۆ کاتژمێری خ��ای��ان��دووه ـ��ـ هێزی‬

‫نادرشا بگرن‪ .‬بەاڵم سەركەوتوو نەبوون‪.‬‬

‫نادرشا بە توندی شكستی خ��واردووه‪.‬‬

‫(‪)5‬‬

‫ژم��ارەی��ەك��ی زۆر ل��ە س��وپ��ای ن��اوب��راو‬

‫ئ����ەح����م����ەد پ�����اش�����ای م����ی����ری ك���ۆی���ە‌و‬

‫ك��������وژراوه‪ .‬ب���ە ج���ۆرێ���ك ه��ەن��دێ��ك لە‬

‫ه��ەری��ر ه��ەوڵ��ی��داوە ل��ە ك��ەرك��وك سوپا‬

‫س��ەرچ��اوە م��ێ��ژووی��ی��ەك��ان ب��ە ه���ەزاران‬

‫هێرشبەره‌که‌ی نادرشا تێكبشكێنێت‪ ،‬بەاڵم‬

‫كوژراو دەیخەمڵێنن‪ ،‬بەاڵم زیانی سوپای‬

‫لە ئاكامدا نەك هەر سەركەوتوو نەبوون‪،‬‬

‫عوسمانی لە چاو سوپای ئێرانی كەمتر‬

‫بەڵكو ئەحمەدپاشا بۆ خۆی لە شەرەكه‌دا‬

‫بووە‪.‬‬

‫ه��ەر بۆیە عوسمانییەكان‪،‬‬

‫ج��ێ��گ��ای ئ��ام��اژەی��ە‪ ،‬س��وپ��اک��ه‌ی ن��ادرش��ا‬

‫ك����وژراوە‪.‬‬

‫بە مەبەستی یەكالییكردنەوەی دۆخی‬

‫دوای شكستەکه‌ی بە ناچاری ناوچەكەی‬

‫ناوچەكە‪ ،‬هێزێكیان بە سەركردایەتیی‬

‫جێهێشتووه‌و گەڕاوەته‌وە بۆ ئێران‪.‬‬

‫تۆپاڵ عوسمان پاشا بۆ لێدانی نادرشا‌و‬

‫ب���ەاڵم ئ����ەوەی ج��ێ��گ��ەی س��ەرس��وڕم��ان��ە‬

‫بۆ یارمه‌تیدانی والی به‌غداد ناردووەته‬

‫دوای س��ێ‌ م��ان��گ ن��ادرش��ا توانیویه‌تی‬

‫خاکی عێراق‪ ‌،‬هەروەها داوایان لە حەسەن‬

‫سەر لە نوێ‌ لەشكرەكەی رێكبخاتەوەو‬

‫پاشای والی موسڵ كردووه‪ ،‬كە یارمەتی‬

‫رووی ك��ردۆت��ه‌وە ع��ێ��راق‪ ،‬ك��ە ئەمەش‬

‫ت����ەواو پێشكەش ب���ەو س��وپ��ای��ە ب��ك��ات‌و‬

‫بەڵگەیە لە سەر توانایی سەربازییه لە‬

‫ملكەچی فرمانەكانی تۆباڵ عوسمان پاشا‬

‫رادەبەدەره‌که‌ی ئه‌و‪.‬‬

‫(‪)6‬‬

‫(‪)8‬‬

‫(‪)7‬‬


‫‪191‬‬

‫شایەنی باسە‪ ،‬ئەو كات سەربازگەی تۆباڵ‬

‫ئ��ەم ش���ەڕو لەشكركێشییانەدا خەڵكی‬

‫عوسمان پاشا لە دەوروب��ەری كەركوك‬

‫ناوچەكە زەرەرمەند بووبن‪.‬‬

‫بووه‪ .‬لە ئاكامدا له ‪25‬ی تشرینی یەكەمی‬

‫ئ���ەوەی جێگای ئ��ام��اژەی��ە‪ ،‬س��ەرك��ردەی‬

‫ساڵی ‪1733‬ز لە دەشتی لەیالن لە نزیك‬

‫عوسمانڵی تۆباڵ عوسمان پاشا لە كاتی‬

‫كەركوك هەردوو سوپاکه جارێكی‌تر بە‬

‫هاتنی بۆ عێراق بۆ رووبەڕووبونەوەی‬

‫یەكتر گەیشتوون‪ .‬هەرچەندە میرنشینە‬

‫ن��ادرش��ا ژم���ارەی���ەك ل��ە ه��ێ��زی میسری‬

‫ك��وردی��ەك��ان��ی وەك س�����ۆران‌و ب��اب��ان‌و‬

‫ل��ەگ��ەڵ خ��ۆی��دا ه��ێ��ن��اوه‪ .‬ه��ەر ب��ۆی��ە ئەم‬

‫بادینان یارمەتیی لەشكرییان بۆ سوپای‬

‫ه���ێ���زەی م��ی��س��ری��ەك��ان ت��وان��ی��وی��ان��ه لە‬

‫عوسمانی ناردووه‪ ،‬سەرەرای یارمەتیی‬

‫شەڕەكانی نێوبراو دژ بە نادرشا‌ رۆڵی‬

‫هەندێک‌ له هێزی كوردستانی باكوور بۆ‬

‫گرنگ بگێرن‪ .‬بە تایبەتی لەو شەڕانەی لە‬

‫لەشكری عوسمانی‪ ،‬بەاڵم تۆبااڵ عوسمان‬

‫نزیك كەركوك روویانداوه‪.‬‬

‫پ��اش��ا ل��ە ش���ەرەك���ەدا س��ەرن��ەك��ەوت��ووه‌‪.‬‬

‫بێگومان ئەم كارەی سەربازانی میسریش‬

‫تەناتەت لەشكرەكەشی تەفروتوونا بووه‪.‬‬

‫لە سۆنگەی خزمەتكردنه‌وه بوو بۆ ئایین‌و‬

‫خۆیشی لە بەرەی شەڕدا كوژراوه‪ ،‬بەاڵم‬

‫دەوڵەتی عوسمانی‪.‬‬

‫نادرشا نەیتوانیوه لەم سەركەوتنە كەڵك‬

‫دوای ئەوەی نادرشا جارێكی‌تر هاتۆتەوە‬

‫وەربگرێت‪ .‬ئەمەش بە هۆی سەرهەڵدانی‬

‫س��ەر دەوڵ��ەت��ی عوسمانی‌و دەس��ت��ی بە‬

‫هەڵگەڕانەوە لە دژی ناوبراو لە ئێراندا‪.‬‬

‫هێرشكاریەكانی خۆی ك��ردەوە لە ساڵی‬

‫ه���ەر ب��ۆی��ە دوای رێ��ك��ک��ەوت��ن ل��ەگ��ەڵ‬

‫‪1743‬زدا بۆ سه‌ر ئه‌و ده‌وڵه‌ته‪ .‬لە ئەنجامدا‬

‫والیی ب��ەغ��داد ه��ەر ل��ەم س��اڵ��ەدا نادرشا‬

‫ناوچەكە بۆ جارێكی‌تر كەوتۆته‌وە بەر‬

‫گەڕاوە‌ته‌‌وه بۆ ئێران‪.‬‬

‫(‪)9‬‬

‫(‪)10‬‬

‫شااڵوی تااڵن‌و تێكدان‌و خراپەكاری‪ .‬لەم‬

‫بەم پێیە دەبینین لە ئەنجامی ئەم شااڵوەدا‬

‫چوارچێوەیەدا بۆ جاری دووەم شاری‬

‫چەند شەڕێكی گرنگ لە نێوان سوپای‬

‫ك��ەرك��ووك كەوتۆتەوە ب��ەر گ��ەم��ارۆدان‬

‫ع��وس��م��ان��ی‌و ه��ێ��زی ن���ادرش���ا ل��ە نزیك‬

‫بە جۆرێك خەڵكی نێو ق��ەاڵی كەركوك‬

‫كەركوك رووی��ان��داوە‪ ،‬ئەمەش بێگومان‬

‫له تۆپبارانەكانی هێزه‌که‌ی نادرشا تەواو‬

‫بۆتە ه��ۆی ئ��ەوەی ئ��ەو ناوچەیە زیانی‬

‫بێزاربوون‪.‬‬

‫م��اددی‌و كاولكاری زۆری لێ بكەوێت‌‪.‬‬

‫ه��ەرچ��ەن��دە ب��ەرگ��ری��ك��اران ب��ە ت��وون��دی‬

‫هەروەها شتێكی ئاساییە‪ ،‬كە لە ئاكامی‬

‫بەرگرییان له شاری که‌رکوک كردووه‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪192‬‬

‫ب��ەاڵم پ��اش هەفتەیەك ل��ە گ��ەم��ارۆدان��ی‬

‫تۆقین‌و زۆر خراپ تەنگاو كراون‪.‬‬

‫ژمارەیەكی زۆر لە بەرگریكاران كوژراون‬

‫ه��ەروەه��ا گ��ەڕی��دەی ئینگلیزی نیپۆر‪،‬‬

‫ب��ە ن��اچ��اری خ��ۆی��ان ب��ە دەس��ت��ەوە داوه‪.‬‬

‫ك���ە ل���ە س���اڵ���ی ‪1766‬ز دا ب���ە ش���اری‬

‫دوای دەس��ت ب��ەس��ەرداگ��رت��ن��ی شارەكە‬

‫كەركوك‌دا تێپەڕیوه‪ ،‬گوتوویه‌تی‪ :‬هیچ له‬

‫ت��ااڵن‌و برۆیەكی زۆر لە نێو شارەكەو‬

‫شوێنه‌واری شاره ره‌سه‌نه‌که‌ نەماوە جگە‬

‫دەوروبەریدا ئەنجام دراون‪.‬‬

‫(‪)11‬‬

‫(‪)13‬‬

‫لە شتێكی كەم نه‌بێت‪ ،‬که لە سەر گردەكە‬

‫لە باسی رووداوەك��ان��ی ساڵی ناوبراودا‬

‫ه��ەڵ��ك��ەوت��ووە‪ ،‬ك��ە ئ��ەوی��ش ل��ه دامێنیدا‬

‫مێژوونووسی ناسراو رەسوڵ كەركوكلی‬

‫تووشی رۆچوونێكی بەهێز بووە‪ .‬ئەمەیە‬

‫باسی له‌وه کردووه‪ ،‬که لە ئەنجامی ئەم‬

‫پێی دەڵێن قەاڵ‪ .‬نابووتترین شوێنه‪ ،‬كە تا‬

‫داگیركردنەی شاری كەركوك لە الیەن‬

‫ئێستا بینیبێتم‪ .‬خانووەكانی بێ‌ جیاكاری‬

‫نادرشا‌وە خراپترین چارەنووس بە سەر‬

‫لەوپەڕی خراپی دان‪.‬‬

‫خەڵكەكەیدا داهات‪ .‬ئەمەش لەبەر ئەوەی‬

‫ج��ێ��گ��ەی ب��ی��ر ه��ێ��ن��ان��ەوەی��ە گ��ەش��ت��ەك��ەی‬

‫ماڵیان تااڵنكراوو ئافرەتەكانیان ئەتك‬

‫نیپۆر دوای چەند ساڵێك دێت لە هێرشە‬

‫كراون‌و پیاوو زاناكانیان بە دیل گیران‌و‬

‫كاولكارییەكانی نادرشا بۆ سەر شاری‬

‫ب��اج��ی زۆری���ان ب��ە س���ەردا س��ەپ��ێ��ن��راوه‪.‬‬

‫كەركوك‪ .‬لێرەدا بۆمان روون دەبێتەوە‪،‬‬

‫تەنانەت ئ��ەو دۆخ���ەی ب��ە س��ەر ئ��ەوان��دا‬

‫كە تەنانەت دوای چەندین س��اڵ هێشتا‬

‫هاتووه‪ .‬هاندەرێك بووه بۆ خەڵكی بەغدا‬

‫شوێنەواری كاولكارییەكانی نادرشا بە‬

‫ت��ا ب��ە ت��ون��دی دژی ن��ادرش��ا بوەستن‌و‬

‫سەر كەركوك‌ەوە هەر دیار بووە‪.‬‬

‫بەرگری بكەن‌و شارەكەیان بەدەستەوە‬

‫ئ��ەوەی لێرەدا جێگای تێڕامانە ئەوەیە‪،‬‬

‫نەدەن‪.‬‬

‫(‪)12‬‬

‫(‪)14‬‬

‫ك��ە زۆرب���ەی ئ��ەو ه��ێ��زان��ەی ویستویانە‬

‫شایەنی ئاماژەپێكردنە‪ ،‬گەڕیدە (ئێڤز)‪،‬‬

‫ش��اری ب��ەغ��داو م��وس�ڵا داگ��ی��ر ب��ك��ەن بە‬

‫ك���ە ل���ە س��اڵ��ی (‪1758‬ز)دا‪ .‬وات�����ە‪ ،‬كە‬

‫تایبەتی ئێرانیەكان بە شاری كەركوكدا‬

‫ماوەیەكی زۆر بە سەر ئەم رووداوە‌دا‬

‫ت���ێ���پ���ەڕی���ون‪.‬‬

‫ئ���ەم���ەش ب��ۆت��ە م��ای��ەی‬

‫ت��ێ��ن��ەپ��ەڕی��وه‌و ه��ات��ۆت��ە ن��اوچ��ەك��ە‪ .‬باسی‬

‫ماڵوێرانی‌و زەرەرو زی��ان��ی گ���ەورە بۆ‬

‫ئەوەمان بۆ دەگێڕێتەوە‪ ،‬كە لە ئەنجامی‬

‫خەڵكی ئەم شارە‪ ،‬وا دیارە داگیركردنی‬

‫ئ��ەم گ��ەم��ارۆدان��ەدا پێنج س��ه‌د ك��ەس لە‬

‫ش���اری ك��ەرك��وك ل��ە الی���ەن ن��ادرش��ا‌وە‬

‫ب��ەرگ��ری��ك��اران ك�����وژراون‌‪ .‬خەڵكەكەش‬

‫لە چوارچێوەی هەوڵەكانی ن��اوب��راو بۆ‬

‫(‪)15‬‬


‫‪193‬‬

‫داگ��ی��رك��ردن��ی ب��ەغ��دادو م��وس��ڵ ه��ات��ووه‪.‬‬ ‫بێگومان شوێن‌و هەڵكەوتەی كەركوكیش‬ ‫لەم بوارەدا رۆڵی خۆی هەبووه‪.‬‬ ‫پێ دەچێت دوای نیو سەدە لە شااڵوەكانی‬ ‫نادرشا بۆ سەر كەركوك‪ ،‬ئه‌‌وجا شارەكە‬ ‫كەمێك بووژابێتەوە‪ .‬ئەمەش بە گوێرەی‬ ‫گوتەی گەڕیدەی فارسی ئەبو تالیب خان‪،‬‬ ‫که لە ساڵی‪1799‬زدا سەردانی شارەكە‌ی‬ ‫ك�����ردووه‌و ل��ە ب���ارەی���ەوە گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪:‬‬ ‫كەركوك شارێكی گەورەیە‪ ،‬بە قەاڵیەك‬ ‫ت��وون��دو بەهێز ب���ووە‪ .‬خانووەكانیشی‬ ‫دەوری قەاڵیان داوە‌و لە ب��ەردو خشتی‬ ‫سوور دروستكراون‪.‬‬

‫(‪)16‬‬

‫ئەم گەڕیدەیەش‬

‫ئاماژەی بە خراپی خانووەكانی شاری‬ ‫ك���ەرك���وك داوە‪ ،‬ب���ەاڵم ن���ەك ب��ە پلەی‬ ‫ئەو گەڕیدانە‪ ،‬كە ماوەیەكی كەم دوای‬ ‫شااڵوەكانی نادرشا هاتوونەتە ناوچەكە‪.‬‬

‫ب��ووەو دوات��ر ك���وژراوه‪ .‬بۆ زان��ی��اری زیاتر‬ ‫بڕوانە‪ :‬عال‌ء نورس‪ ،‬العراق في العهد العثماني‬ ‫ــ دراسة في عالقتها السیاسیة‪1700 ،‬ــ‪،1800‬‬ ‫بغداد‪ ،1989 ،‬ص‪137‬ــ ‪.138‬‬ ‫هەروەها بڕوانە‪:‬‬ ‫‪Lockhart, L, Nadir shah/ A critical‬‬ ‫‪study Based Mainly upon contem‬‬‫)‪porary Sources, (London:1938‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ هاممەر (ف��ون هاممەر)‪ ،‬دول��ت عثمانیة‬ ‫تأریخي‪ ،‬ترجمة‪ :‬محمد عطا‪ ،‬ج‪ ،4‬كتەئون‬ ‫بتروسیان مطبعة س��ی‪ ،‬استانبول‪،1330 ،‬‬ ‫ص‪.3188‬‬ ‫ــ ستیفن هیمسلی لونکریك‪ ،‬اربعة قرون من‬ ‫تأریخ العراق الحدیث‪ ،‬ترجمة‪ :‬جعفر الخیاط‪،‬‬ ‫بیروت‪ ،2004 ،‬ص‪ 170‬وما بعدها‬ ‫ــ بۆ زانیاریی زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانە‪:‬‬ ‫د‪ .‬عيماد عبدالسالم رؤوف‪ ،‬دراسات وثائقیة‬ ‫في تأریخ الكرد الحدیث وحضارتهم‪ ،‬الطبعة‬ ‫االول��ی‪ ،‬مطبعة الثقافة‪ ،‬اربیل‪ ،2008 ،‬ص‪80‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬

‫وما بعدها‪.‬‬

‫‪1‬ــ نادر قولی‪ ،‬كە دواتر بە نادرشا ناسراوه‪،‬‬

‫ــ د‪ .‬سعدی عثمان حسین‪ ،‬كوردستان الجنوبیة‬

‫لە ساڵی ‪1688‬زدا لە خوراسان لەدایكبووەو‬

‫في القرنین السابع عشر والثامن عشر‪ /‬دراسة‬

‫س��ەر ب��ە ه��ۆزی ئەفشار ب���ووە‪ .‬ن��ادر قولی‬

‫في عالقتها االداریة والسیاسیة واالقتصادیة‬

‫توانیویەتی كۆتایی بە سەردەمی ئەفغانەكان‬

‫م��ع ایالتي ب��غ��داد وال��م��وص��ل‪ ،‬مطبعة سیما‪،‬‬

‫‪1722‬ـ����ـ‪1730‬ز لە ئێراندا بهێنێت‪ .‬دوات��ر لە‬

‫السلیمانیة‪ ،2006 ،‬ص‪ 304‬وما بعدها‪.‬‬

‫ساڵی ‪1736‬زدا خۆی كردۆتە شای ئێران‪.‬‬

‫‪3‬ــ بڕوانە‪ :‬سهیل قاشا‪ ،‬حمالت نادرشا علی‬

‫بەاڵم بە هۆی زۆریی ئەو شه‌ڕانەی ئەنجامی‬

‫ال��ع��راق في وثائق سریانیة‪ ،‬مجلة ك��اروان‪،‬‬

‫داون‪ ،‬واڵتی ئێرانی تووشی ئاژاوەو كێشەی‬

‫عدد‪ ،74‬نیسان ‪ ،1989‬ص‪.156‬‬

‫زۆر كردووه‪ .‬تا لە ساڵی ‪1747‬زدا به‌رده‌وام‬

‫‪4‬ـ��ـ م��ح��ەم��ەد ئەمین زەك���ی‪ ،‬خوالسەیەكی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪194‬‬

‫تاریخی ك��وردو كوردستان‪ ،‬ئامادەكردنی‪:‬‬

‫ص‪.76‬‬

‫رەفیق ساڵح‪ ،‬بەرگی چوارەم‪ ،‬بەشی یەكەم‪،‬‬

‫ـ���ـ س��ت��ی��ڤ��ن ه��ی��م��س��ل��ی ل��ۆن��گ��ری��ك‪ ،‬ال��م��ص��در‬

‫چاپخانەی وەزارەت���ی پ����ەروەردە‪ ،‬هەولێر‪،‬‬

‫السابق‪،‬ص‪179-178‬؛ محەمەد ئەمین زەكی‪،‬‬

‫‪ ،2006‬ل‪.153‬‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪154-153‬؛ د‪ .‬سعدی‬

‫‪5‬ـ��ـ مجموعة من المستشرقین‪ ،‬ال��ك��ورد في‬

‫عثمان حسین‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص ‪ 309‬ــ‬

‫دائ���رة ال��م��ع��ارف االس�لام��ی��ة‪ ،‬ت��رج��م��ة‪ :‬حمید‬

‫‪.310‬‬

‫ریبوار‪ ،‬منشورات رابطة كاوا‪ ،‬مطبعة اوفیست‬

‫‪10‬ـ��ـ د‪ .‬عماد عبدالسالم رؤوف‪ ،‬المصدر‬

‫هەولێر‪ ،‬اربیل‪.1999 ،‬‬

‫السابق‪ ،‬ص ‪83‬؛ سهیل قاشا‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫‪6‬ــ محەمەد ئەمین زەكی‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬‬

‫ص‪.158‬‬

‫ل‪.153‬‬

‫‪11‬ــ یاسین خیرالله العمري الخطیب الموصلی‪،‬‬

‫‪7‬ــ بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بروانە‪:‬‬

‫غایە ال��م��رام ف��ي ت��أری��خ محاسن ب��غ��داد دار‬

‫ستیفن هیمسلی لۆنکریك‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫السالم‪ ،‬مطبعة دار البصري‪ ،‬بغداد‪،1968 ،‬‬

‫ص‪175‬ــ‪.177‬‬

‫ص‪181‬ــ‪182‬‬

‫ــ د‪ .‬عماد عبدالسالم رؤوف‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫ـ��ـ محمد أم��ی��ن زك��ي‪ ،‬س��ەرچ��اوەی پێشوو‪،‬‬

‫ص‪.82‬‬

‫ل‪154‬ــ‪155‬‬

‫ــ د‪ .‬سعدی عثمان حسین‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫ــ محمد أمین العمري‪ ،‬منهل األولیا‌ء ومشرب‬

‫ص‪307‬ــ‪.308‬‬

‫االص��ف��ی��ا‌ء م��ن س����ادات ال��م��وص��ل ال��ح��دب��ا‌ء‪،‬‬

‫‪8‬ــ بڕوانە‪ :‬ستیفن هیمسلی لۆنکریك‪ ،‬المصدر‬

‫حققه ونشرة‪ :‬سعید الدیوه‌ضی‪ ،‬ج‪ ،1‬مطبعة‬

‫السابق‪ ،‬ص‪.178‬‬

‫الجمهوریة‪ ،‬الموصل‪ ،1968 ،‬ص‪.150‬‬

‫‪9‬ــ یاسین بن خیرالله العمري‪ ،‬زب��دة اآلثار‬

‫‪12‬ــ رسول حاوی الكركوكلی‪ ،‬دوحة الوزرا‌ء‬

‫الجلیة فی الحوادث االرضیة‪ ،‬حققه وعلق علیه‪:‬‬

‫في تأریخ وقائع بغداد الوزرا‌ء‪ ،‬ترجمة‪ :‬موسی‬

‫د‪ .‬عماد عبدالسالم رؤوف‪ ،‬مطبعة اآلداب‪،‬‬

‫كاظم نورس‪ ،‬مطبعة كرم‪ ،‬بیروت‪ ،‬ص‪.50‬‬

‫النجف االشرف‪ ،1974 ،‬ص‪ 89‬وما بعدها‪.‬‬

‫‪13‬ــ گەشتی دكتۆر ئێڤز بە كوردستاندا لە‬

‫ــ بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانە‪ :‬علی‬

‫ساڵی ‪1758‬ز‪ ،‬وەرگێڕان‌و پەراوێز نووسین‪:‬‬

‫شاكر علی‪ ،‬تأریخ العراق في العهد العثماني‬

‫دكتۆر سەعدی عوسمان‪ ،‬گۆڤاری مەتین‪ ،‬ژ‬

‫‪ 1638‬ــ ‪1750‬م‪ .‬دراسة في أحواله السیاسیة‪،‬‬

‫سەدو نۆزدە‪ ،‬دهۆك‪ ،‬ساڵی ‪ ،2001‬ل‪.11‬‬

‫ط‪ ،1‬مطبعة اوفسیت الشعب‪ ،‬نینوی‪،1985 ،‬‬

‫‪14‬ــ كارستن نیبور‪ ،‬رحلة نیبور إلی العراق‬

‫ص‪ 187‬وما بعدها‪.‬‬

‫في القرن الثامن العشر‪ ،‬ترجمة‪ :‬د‪ .‬محمود‬

‫ــ مجموعة من المستشرقین‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫حسین امین‪ ،‬مراجعة وتعلیق ووضع الحاشیة‪:‬‬


‫‪195‬‬

‫سالم االلوسي‪ ،‬بغداد‪ ،1965 ،‬ص‪.85‬‬ ‫‪15‬ـ���ـ دوای داگ��ی��رك��ردن��ی ب��ەغ��داد ل��ە الی��ەن‬ ‫شاعەباسی سەفەوی‌یەوە لە ‪28‬ی تشرینی‬ ‫دووەم�����ی ‪1623‬ز ن��اوچ��ەك��ە ب���ە گشتی‌و‬ ‫كوردستان بە تایبەتی رووب��ەڕووی چەندین‬ ‫ش��ااڵوی گ��ەورەی عوسمانییەكان بووەتەوە‬ ‫بە مەبەستی گرتنەوەی بەغداد‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫سێ‌ شااڵوەكەی حافزپاشاو خەسرۆ پاشاو‬ ‫سوڵتان م��وڕادی چ��وارەم��ی عوسمانی‪ .‬ئەم‬ ‫شااڵوانە كاریگەری گەورەیان بەسەر ناوچە‬ ‫كوردییەكان‌و كەركوك‌ەوە هەبووه‌‪ .‬لە ئاكامدا‬ ‫ن��اوچ��ەك��ە رووب����ەڕووی زی���ان‌و كاولكاریی‬ ‫ب���ووەوە‪ .‬ب��ۆ زان��ی��اری زی��ات��ر ل��ەم ب��ارەی��ەوە‬ ‫بڕوانە‪ :‬د‪ .‬سعدی عثمان‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪ 281‬وما بعدها‪.‬‬ ‫‪16‬ــ بڕوانە‪ :‬ابي طالب خان‪ ،‬رحلة ابي طالب‬ ‫خ��ان إل��ی ال��ع��راق واوروب���ا ‪ 1313‬ـ��ـ ‪،1799‬‬ ‫ترجمة‪ :‬د‪.‬مصطفی ج��واد‪ ،‬بغداد‪ ،‬ص‪ 362‬ــ‬ ‫‪.363‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪196‬‬

‫پاشەكشێی ئه‌مریکا لە رابەرایەتی‬

‫نووسینی‪ :‬موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‬ ‫بەشی یەکەم‬


‫‪197‬‬

‫پێشەكی‬

‫شیكارییه‌کی زانستییانه بۆ راستیی پێكهاتە‌و‬

‫پ���ڕۆس���ەی ل���ەدای���ك���ب���وون‌و گ��ەش��ەك��ردن‌و‬

‫س��روش��ت��ی ئه‌مریکا ب��ك��ات‪ .‬بەشێكی زۆر‬

‫پێشكەوتنی ئه‌مریکا ئه‌وه بووه‪ ،‬که لە چەند‬

‫لەو خەسڵەتانە‪ ،‬کە وایانكردووه لە دوایین‬

‫كۆڵۆنیالییه‌كی داگیركراوەوە بووه به هه‌ره‬

‫ساڵەكانی سەدەی بیستەمدا ببێتە مەزنترین‬

‫مەزنترین واڵتی جیهان‪ ،‬که ئه‌مه له مێژووی‬

‫واڵت��ی دن��ی��ا‌و ب��ە تەنها ل��ە س��ەر دەس��ەاڵت��ی‬

‫نوێدا دیاردەیەكی تایبەت‌و جێی سەرنج‌و‬

‫جیهان دابنیشێت‪ ،‬سیستمی تاك جەمسەری‬

‫بایه‌خه‪ .‬ئه‌مریکا له‌گه‌ڵ ئ��ەوەی ئەمڕۆ‪ ،‬لە‬

‫بە سەر كۆی نەتەوەكانی جیهاندا بسەپێنێت‬

‫دەی���ەی دووەم���ی س���ەدەی بیست‌و ی��ەك��دا‪،‬‬

‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که لە سەردەمی دوای جه‌نگی جیهانی‬

‫باس لە كشانە‌وه‌و پاشەكشێی لە لوتكەی‬

‫دووەمەوە وەك هێزێكی گەورە‌و كاریگەر لە‬

‫دەسەاڵتی جیهانییه‌وه دەكرێت‪ .‬واتە ئیدی‬

‫جیهاندا هاتووەته س��ەر شانۆی ملمالنێ‌و‬

‫ل ‌ه س��ەدەی بیست‌و یەكدا بە تەنها لە سەر‬

‫ركابەریی سیاسی‌و ئ��اب��ووری‌و كلتووری‌‪.‬‬

‫كورسیی دەسەاڵتی جیهانیدا دانه‌نیشتووه‪،‬‬

‫زۆر بە خێرایی هەنگاوی رووەو لوتكەی‬

‫بەڵكو چەند هاوبەشێكیشی هه‌یه‪ .‬دیارترین‬

‫دەسەاڵتی دنیا هەڵگرتووه‪ .‬تا توانیویه‌تی لە‬

‫ئەو هاوبەشانە‌ی تاکو ئەمڕۆ دوو واڵتی‌تری‬

‫ماوەی چەند دەیەیەكدا هه‌ر خۆی بە تەنها لە‬

‫م���ه‌زن���ن‪ ،‬ک��ه چ��ی��ن‌و روس���ی���ان‪ ،‬ب���ەاڵم ئ��ه‌م‬

‫سەر كورسیی دەسەاڵتی جیهان دابنیشێت‪.‬‬

‫پاشه‌کشێیه‌ی ئه‌مریکا له لوتکه‌ی زلهێزییه‌وه‬

‫بە تەنها نەخشەی سیستمی نێودەوڵەتی‬

‫به واتای دابەزینی بۆ ئاستی واڵتێكی ئاسایی‬

‫ب��ك��ێ��ش��ێ��ت‌و ئ��اڕاس��ت��ەی‌ ب��ک��ات‌و رێ����ڕەوی‬

‫ناگه‌یه‌نێت‪ ،‬چونكە لە كڕۆكدا‪ ،‬چ وەك واڵت‌‪،‬‬

‫ژیانی سیاسی‌و ئابووری‌و كلتووریی كۆی‬

‫چ وه‌ک گ��ەل‪ ،‬چەندین خەسڵەتی م��ەزن‌و‬

‫گەالنی جیهان بەو رووەدا بەرێت‪ ،‬کە خۆی‬

‫پ��ای��ەی م��ان��ەوەی م��ەزن��ی ت��ی��ادا ه��ه‌ی��ە‪ .‬بۆیە‬

‫دەیەوێت‌و لە بەرژەوەندیدایە‪.‬‬

‫پێشبینی دەكرێت تا چەندین دەیەی‌تریش‬

‫مەزنیی ئەم مۆدێلە‌و قەبارە‌و ئاستی مەزنی‌و‬

‫وەك جەمسەرێكی سەرەكی‌و مەزنی دنیا‬

‫پێشكەوتنی وای ك��ردووه‪ ،‬کە كۆی گەالنی‬

‫بمێنێتەوە‪.‬‬

‫جیهان بكەونە ژێر كاریگەریی ئە‌مەوە‌و ئە‌و‬

‫بۆ تێگەیشتن‌و ئاشنابوون بە خەسڵەت‌و‬

‫س��ەدەی��ە‌وه‪ ،‬که س��ەدەی بیستەم ب��ووه‪ ،‬بە‬

‫پایە گرنگەكانی ئەم واڵت��ە‪ ،‬هه‌ر توێژەرێک‬

‫سەدەی ئەمەریكی ناوببرێت‪.‬‬

‫به پێی لێکدانه‌وه‌ی خۆی دەتوانێت بە چەند‬

‫له‌گه‌ڵ هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤیه‌ت‌و‬

‫ویستگەیەكی مێژوویی ئه‌مریکادا تێبپەرێت‪.‬‬

‫م��ان��ەوەی ئ��ەم وەك تەنها ه��ێ��زی جیهان‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪198‬‬

‫لە هاوشانی سەركەوتن‌و لە نێو هەناوی‬

‫سه‌ره‌تایه‌ک له مێژووی دروستبوون‌و‬

‫شادمانییەكانی ب��ە رووخ��ان��ی دوژم��ن��ی لە‬

‫گەشەكردنی ئەمریكا‬

‫مێژینەی یەكێتی سۆڤیه‌ت‪ ،‬تارمایی كۆمەڵێك‬

‫لە سەدەی پازدەیەمدا‪ ،‬لە ئاكامی گەشەكردن‌و‬

‫گرفت‌و ق��ەی��ران ك��ۆی جەستەی سیستمی‬

‫پێشكەوتنی سەرمایەداریی ئەوروپایی بە‬

‫س����ەرم����ای����ەداری ب���ە گ��ش��ت��ی‌و ج��ەس��ت��ەی‬

‫شێوەیەك‪ ،‬کە ب���ازاڕە نێوخۆییەكانی ئەو‬

‫ئه‌مریکای ب��ە تایبەتی گ��رت��ەوە‪ .‬تارمایی‬

‫واڵت��ان��ە ت��وان��ای��ی گ��رت��ن��ەخ��ۆی ئ��ەو ق��ەب��ارە‬

‫ئاماژەكانی پاشەكشێی رۆژ بە رۆژ زیاتر‬

‫زۆرەی س��ەرم��ای��ەی ن��ەب��ووه‪ ،‬ه��اوك��ات بە‬

‫ب���وون ب��ە راس��ت��ی‌و دیفاكتۆ‪ .‬دەرك��ەوت��ن��ی‬

‫هۆی توندبوونەوەو فرەوانبوونی جه‌نگ‌و‬

‫سیماكانی پاشەكشێ بە تایبەتی لە دوای‬

‫ملمالنێكانی ن��ێ��وان واڵت‌و ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆرە‬

‫ساڵی ‪‌2008‬و بەرجەستە‌بوونی قەیرانی‬

‫داگیركەرەكانی ئەوروپا‪ ،‬بیرۆكەی گەڕان‬

‫ئابووری بە شێوەیەكی ترسناك لە جەستەی‬

‫بە دوای كۆڵۆنیال‪ ،‬واته داگیرکردنی واڵتان‬

‫ئابووریی ئه‌مریکا‌و دەركەوتنی شكستی‬

‫له رێگای سه‌ربازییه‌وه‪ ،‬بازاڕی نوێ پەیدا‬

‫ه��ەردوو پ��ڕۆژه‌ی س��ەدەی نوێی ئه‌مریکا‪.‬‬

‫ب��ووه‪ .‬ل��ەو س��ەردەم��ان��ەدا جوگرافیناسان‌و‬

‫پڕۆژه‌ی سەدەی نوێی ئه‌مریکا‪ ،‬کە بە گشتی‬

‫گەڕیدەكانی ئەو واڵتانە بە چەندین ئاڕاستە‌و‬

‫لە هەردوو پڕۆژه‌ی خۆرهەاڵتی نێوەڕاستی‬

‫الدا كەوتوونە‌ته گ��ەڕان‌و بە‌دواداچوون بۆ‬

‫گ��ەورە‌و پ��ڕۆژه‌ی (نابۆكۆ)دا چڕده‌بێتەوە‪.‬‬

‫دۆزینەوەی بازاڕی نوێ‌و سەرچاوەی نوێ‪.‬‬

‫گەڕان بە دوای نهێنیی ژیانی گەالندا پشكی‬

‫هه‌ڵبه‌ت یەكێك لەو گەڕیده‌و جوگرافیناسانه‌‪،‬‬

‫شێری ل��ە دوو توێی الپ��ەڕەك��ان��ی مێژوی‬

‫که که‌سێکی ئیتاڵی ب��ووه‪ ،‬ن��اوی ئەمیریکۆ‬

‫گ��ەش��ەك��ردن‌و پێشكەوتندا ش���اراوەو ون��ە‪.‬‬

‫فیسیۆچی ب����ووه‪ ،‬ک��ه ل��ە س��اڵ��ی ‪1499‬ی‬

‫رەگ‌و ریشه‌ی ئه‌مریکا وەك گەلێكی مەزن‬

‫زاینیدا گەشتێكی بۆ گ��ەڕان‌و (تاقیب)كردن‬

‫لە هاوشانی مەزنبوون بە خۆڕسک‪ ،‬بەشێكی‬

‫دەستپێكردووه‪ .‬لە ساڵی ‪1502‬دا فیسیۆچی‬

‫بۆ خۆیان گەلی ئه‌مریکا بە درێژایی ماوەی‬

‫توانیویه‌تی ئه‌مریکا بدۆزێتەوە‪ ،‬ئەو سه‌رده‌مه‬

‫ژیانیان دروستیان كردووە‪ .‬بۆیە شیكاریی‬

‫ناویلێناوه جیهانێکی نوێ‪.‬‬

‫پێگە‌و رۆڵ��ی ئەمڕۆی ئه‌مریکا دەخوازێت‪،‬‬

‫لە ساڵی ‪1507‬دا نەخشەی جوگرافی ئەم‬

‫ئەگەر بە خێرایش بێت‪ ،‬بە چەند ویستگەیەكی‬

‫ناوچەیە بە ت��ەواوەت��ی كێشرا‌وه‌و لە سەر‬

‫مێژوویی سیاسی‌و وردب��وون��ەوە لە چەند‬

‫ن��ەخ��ش��ەی ج��ی��ه��ان��دا ن���اوی (ئ��ەم��ەری��ک��ۆ)ی‬

‫راستییەكی مێژوویی‌و سروشتی گەالنی‬

‫لێنراوه‪ .‬ئیدی لەو كاتەوە ناوی ئەم واڵتە‬

‫ئه‌مریکا بكەین‪.‬‬

‫بووه بە ئه‌مریکا‪.‬‬


‫‪199‬‬

‫ل���ە س���اڵ���ی ‪1922‬دا ئ��ی��س��پ��ان��ی��ی��ەك��ان لە‬

‫دورگەی هیندی خۆرئاوایان دامەزراندووه‪ .‬لە‬

‫شەڕێكی گ���ەورەدا توانیویانه گەورەترین‬

‫ساڵی ‪1638‬دا پارچەیه‌‌ک زەویی فره‌وانیان لە‬

‫كۆمەڵەی سیاسیی ئەمریكاییە رەسەنەكان‪،‬‬

‫هیندییە سوورەكان كڕیوه‌‌و كۆڵۆنیالێكیان لە‬

‫پێیانگوتراوه (ئەزتیك) بڕوخێنن‌و واڵتی‬

‫سەر دامەزراندووه‪ .‬لەو كاتەدا هۆڵەندییەكان‬

‫مەكسیك داگیربكەن‪.‬‬

‫ل��ەم كڕینەی سویدییەكان رازی نەبوون‪،‬‬

‫لە ساڵی ‪‌1524‬بۆ‪1525‬دا لە دوای داگیركردنی‬

‫چونكە بە موڵكی خۆیانیان زانیوه‪ .‬بۆیە لە‬

‫خاکی هندۆراس‪ ،‬ئه‌وجا خاکی گواتیماال‌شیان‬

‫ئاكامدا جه‌نگ كەوتۆتە نێوان هەردوو واڵت‪،‬‬

‫داگیركرد‌ووه‪ ،‬تا گەیشتوونە‌ته كالیفۆرنیا‪.‬‬

‫تا لە ساڵی ‪ 1665‬هۆڵەندییەكان توانیویانه‬

‫ل��ە ساڵی ‪1607‬دا ئینگلیزە کۆچبه‌ره‌کان‬

‫سویدییەكان لەو جیهانە نوێیە دەربپەڕێنن‪.‬‬

‫یەكەم كۆڵۆنیالیی خۆیان له ئه‌مریکادا لە‬

‫به کورتی جه‌نگ‌و ملمالنێكانی نێوان واڵتە‬

‫ش���اری جیمستۆن ل��ە وی�لای��ەت��ی ڤێرجینیا‬

‫داگیركەرەكانی ئەو سەردەمە بۆ داگیركردنی‬

‫دامەزراندووه‪.‬‬

‫ئەم جیهانە نوێیە شەپۆڵێكی گەورەی شەڕی‬

‫لە ساڵی ‌‪1540‬و ‪1608‬دا فەڕەنسییەكان لە‬

‫بە دوای خۆیدا لە نێوان ئەو واڵتانەدا بەرپا‬

‫رێگای بازرگانییەوە توانیویانه خاکی كەنەدا‬

‫كرد‪.‬‬

‫داگیربكەن‪.‬‬

‫بە پیتی‌و گرنگی ئەم جیهانە هاندەرێكی گەورە‬

‫ل����ەم چ����وارچ����ێ����وەی����ەدا ه��ۆڵ��ەن��دی��ی��ەك��ان‬

‫بوو نەك تەنیا بۆ واڵتەكان‪ ،‬بەڵكو بۆ تاك‌و‬

‫ل���ە س����ەرەت����ای س������ەدەی ح���ەڤ���دەی���ەم���ەدا‬

‫خێزانە ئاسایەكان لە كۆی واڵتانی ئەوروپا‪،‬‬

‫ت��وان��ی��وی��ان��ه ش��ارۆچ��ك��ەی��ەك��ی ب��چ��ووك بە‬

‫کە سەفەری بۆ بكەن‪ .‬بۆیە رۆژانە قەبارەی‬

‫ن��اوی ئەمستەردامی ن��وێ لە دورگەیەكی‬

‫كۆچبەرەكان لە زیادبووندا ب��ووه‪ .‬پیاوانی‬

‫ئەمەریكی‌دا‪ ،‬کە ئه‌مڕۆ بە ش��اری مانهاتن‬

‫سەربازی‌و سەرمایەدارانی بریتانیا هانی‬

‫ناسراوە‪ ،‬لە هندییە سوورەكان داگیربکه‌ن‌و‬

‫هاوواڵتیانی خۆیانیان داوه بۆ كۆچكردن‬

‫بیكەن به نێوەندێكی بازرگانی بۆ خۆیان‪،‬‬

‫بۆ ئەو جیهانە نوێیە‪ .‬لە ئاكامدا یەكێک لە‬

‫ب��ەاڵم ئینگلیزەكان ل��ە ساڵی ‪1664‬دا ئەم‬

‫گەورەترین پڕۆژه‌كانی نیشتەجێكردن لەو‬

‫نێوەندەیان لە هۆڵەندییەكان داگیرکردووه‌و‬

‫جیهانە ن��وێ��ی��ە‪ ،‬پ����ڕۆژه‌ی نیشتەجێكردنی‬

‫ئیمپڕاتۆرییە‌ته‌كەی‬

‫ئینگلیزەكان بووە لە كەنارەكانی خۆرهەاڵتی‬

‫خستوویانە‌ته‬

‫س��ەر‬

‫خۆیان‪.‬‬

‫ئه‌مریکا‪ .‬لەم پرۆسەیەدا ئینگلیزەكان یەكەم‬

‫لە ساڵی ‪1632‬دا سویدییەكان كۆمپانیای‬

‫ناوەندی بازرگانی خۆیانیان لە جیمس تاون‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪200‬‬

‫دامەزراند‪ .‬دواتر ئەم ناوەندە بووە ناوكی‬

‫خۆی بووە‪ ،‬تاکو لە ساڵ ‪1775‬دا ژمارەی‬

‫دامەزراندنی كۆڵۆنیالی ڤێرجینیا‪.‬‬

‫دانیشتوانی گەیشتۆته دوو ملیۆن‌و نیو‪ .‬لەم‬

‫لە ساڵی ‪1607‬دا ئەم كۆڵۆنیالە بە درێژایی‬

‫قۆناغەدا ئەم جیهانە نوێیە تا ئاستێكی دیار‬

‫ك���ەن���اری رووب�������اری ج��ی��م��س‌دا داك��ش��ا‌و‬

‫سیما‌و چوارچێوەی دەوڵەتی گرتە خۆ‪ .‬بە‬

‫ناوچەییەكی بەرفره‌وان‌و بە پیتی گرتەوە‪.‬‬

‫شێوەیەكی گشتی‪ ،‬کە سیانزه کۆڵۆنیالی‬

‫خ��واڵس��ە ل��ە كۆتاییدا ل��ەم جیهانە نوێیەدا‬

‫گرتۆته خۆی‪ .‬پاش به سه‌ر چوار هه‌رێمدا‬

‫سیانزه كۆڵۆنیاله‌ی دامەزراندووه‪ .‬ئەمانەش‬

‫دابه‌ش کراوه‪:‬‬

‫دواتر بوونە بناغەی دامەزراندنی ویالیەتە‬

‫یەكەم هەرێمی نیو ئینگالند‪ :‬كۆڵۆنییه‌کانی‬

‫یەكگرتووەكانی ئه‌مریکا‪ .‬بە هەمان شێوەی‬

‫كەنداوی مساچوسیس‪ ،‬رۆد ئیالند‪ ،‬كونكتیكت‪،‬‬

‫هۆیەكانی ك��ۆچ ب��ۆ ئ��ەم واڵت���ە‪ ،‬ک��ە هەمە‬

‫ن��ی��وه��اڤ��ن‪ ،‬ن��ی��و ه��ام��ش��ێ��ری دەگ��رت��ۆت��ەوە‌‌و‬

‫چەشنە‌و فرە شێوە بوو‪ ،‬كۆچبەرانیش فرە‬

‫بەردەوام بووه لە كشان‌و فره‌وان بوون‪ .‬تا‬

‫رەنگ‌و زوبانیش بوون‪ .‬بۆیە لە كۆتاییدا ئەم‬

‫گه‌یشتوونه‌ته سه‌ر ئۆقیانوسی ئارام‪ .‬كۆی‬

‫جیهانە نوێیە بووە ئەو واڵتەی‪ ،‬کە نە مێژوو‬

‫خه‌ڵکانی كۆڵۆنییه‌کانی ئەم هەرێمە بە رەگەز‬

‫نە رەگەزێكی رەسەنی هەبێت‪.‬‬

‫ئینگلیز بوون‪.‬‬

‫ساڵی ‪ 1680‬ئینگلیزەكان كۆچبەری سەرەكی‌و‬

‫دووەم كۆڵۆنییه ناوەنجیەكان‪ :‬كۆڵۆنیی‬

‫قەبارە گەورەی ئه‌مریکایان پێكهێناوه‪ ،‬بەاڵم‬

‫ن���ی���وی���ۆڕک‪ ،‬ن��ی��ۆج��ێ��رس��ی‪ ،‬پێنسیلڤانیا‪،‬‬

‫لەوە بە دواوە كۆچبەران لە زۆربەی واڵتە‬

‫روی��دی�لاوی��ر‪ ،‬مێریالندن‪ .‬دانیشتوانی ئەم‬

‫ئەوروپییەكانەوە زۆر بە بەرباڵوی روویان‬

‫هەرێمە تۆڵێڕانسیان به‌رامبه‌ر به بێگانه‬

‫ت��ێ��ك��ردووه‪ .‬ك��ۆچ��ب��ەران وەك چ���ۆن ف��رە‬

‫زۆرت���ر ب���ووه‪‌ .‬ه��اوك��ات كەمترین ق��ەب��ارە‌و‬

‫نەتەوە‌و لە چینە جیاوازەكانی كۆمەڵگا بوون‪،‬‬

‫ژمارەی كۆیلەیان هەبووه‪ .‬دانیشتوانی ئەم‬

‫هاوكات فرە ئایین‌و فرە رەگەزیش بوون‪.‬‬

‫بەشە هەمەڕەنگ‌و ف��رە رەگ���ەز‌و نەتەوە‌و‬

‫زیادبوونی كۆچبەران لە واڵتانی ئەڵمانیا‌و‬

‫ئایین بوون‪ .‬كۆچبەرانی بە زۆری لە واڵتانی‬

‫ئێرلەندا‌و سكۆتاڵنداو سویسرا‌و فەرەنسا‬

‫ئینگلیزی‪ ،‬ئەڵمانی‪ ،‬سویدی‪ ،‬سكۆتالندی‪،‬‬

‫وایكردووه ژمارەی دانیشتوانی ئەم جیهانە‬

‫ئێرلەندی‌یه‌وه هاتبوون‪ .‬دانیشتوانانی ئەم‬

‫نوێیە لە ساڵی ‪1690‬دا له بڕی نیو ملیۆن‬

‫ب��ەش��ە ب��ە زۆری دژی ب��ن��ه‌م��ای‌و رژێ��م��ی‬

‫مرۆڤ تێپه‌ڕ بكات‌‪ .‬دواتریش هە‌ر بیست‌و‬

‫كۆیالیەتی بوون‪.‬‬

‫پێنج ساڵێك ئ��ەم ژم��ارەی��ە دوو ئەوەندەی‬

‫سێیەم كۆڵۆنییەكانی باشوور‪ :‬دانیشتوانی‬


‫‪201‬‬

‫له ڤێرجینیا‪ ،‬كارۆاڵینای باشوور‌و باكوور‪،‬‬

‫ف��ەرەن��س��ی��ی��ەك��ان‌و ش��ك��س��ت‌و دۆڕان���دن���ی‬

‫جۆرجیادا بوون‪ ،‬کە رێژەیەكی زۆر كۆیلەیان‬

‫فەرەنسییەكان‪ ،‬كاریگەریی بەهێزی لە سەر‬

‫تیادا ب��ووه‪ .‬بەرگریكارێكی تووند بوون لە‬

‫الوازی پێگە‌و هەڵوێستی فەرەنسییەكاندا‬

‫سیستمی كۆیالیەتی‪.‬‬

‫ل��ە ئه‌مریکادا ه��ەب��ووه‪ .‬فەرەنسییەكان لە‬

‫چ��واره‌م هەرێمی سنوور‪ :‬که دانیشتوانی‬

‫ئ��ه‌م��ری��ک��اش��دا ل��ە ب��ەرام��ب��ەر بریتانییەكان‬

‫ه��ەڵ��گ��ری س��ی��م��ا‌و روواڵ���ەت���ی ئه‌مریکایی‬

‫دۆڕاون‪ .‬ئ���ەم ئ��اك��ام��ە وای ك�����ردووه لە‬

‫رەسەنیان هەبووه‪ ،‬خەڵكێکی س��ادە‌و ژیر‬

‫دانوستانەكانی ئاشتی ل��ە ساڵی ‪1763‬ی‬

‫بوون‪ .‬سنووری ئەم ناوچەیە لە (مبن)ەوە‬

‫پ��اری��س‌دا فەرەنسییەكان دەس��ت��ب��ەرداری‬

‫دەستیپێكردووه تا باكوور‪ ،‬واتە تا جۆرجیا‬

‫ناوچە‌و زەوییەكانی كەنەدا‌و كەنارەكانی‬

‫لە باشوور‪.‬‬

‫رووب�������اری (م��س��ی��س��ی)ی ب���ۆ ب��ری��ت��ان��ی��ا‌و‬

‫ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ف��رە رەگ���ەزی‌و هەمەچەشنیی ئەم‬

‫ناوچەی لۆیزیانیا بۆ ئیسپانییەكان بكەن‪ .‬لە‬

‫هەرێمانە‌دا بە فەرمی گشتیان الیه‌نگریی‬

‫بەرامبەریشدا ئیسپانییەكان دەستبەرداری‬

‫خۆیان بۆ ئیمپڕاتۆریی پادشایەتی ئینگلیز‬

‫فلۆریدا بوون بۆ بریتانییەكان‪.‬‬

‫راگەیاندووه‪ ،‬ب��ەاڵم بە هۆی قووڵبونەوە‌و‬

‫لە سەرەتای ساڵی ‪1760‬ەوە بریتانییەكان‬

‫فره‌وانبونی كەلەبەری نێوان بەرژەوەندیی‬

‫ستراتیجییەكی بە‌هێزیان ب��ۆ پتەوكردنی‬

‫ئیمپڕاتۆریی ئینگلیزی‌و دانیشتوانی ئەو‬

‫دەسەاڵتەكەیان لە ئه‌مریکا داڕش��ت��ووه‪ .‬بۆ‬

‫هەرێمانە‪ ،‬ناكۆكی‌و نەگونجان‌و كێشەكانیان‬

‫ئەم مەبەستەش چەندین یاسا‌و رێنماییان‬

‫رۆژ بە رۆژ زیاتر لە قووڵبوونەوە‌و بەرەو‬

‫خستۆتە ب��واری جێبه‌جێکردنه‌وه‪ .‬چەندین‬

‫سەرهەڵدانی ن��اڕەزای��ی‌و بیر‌و تێڕوانینی‬

‫ی��اس��او رێ��ن��م��ای��ی��ان ل��ە س��اڵ��ی ‪1764‬دا بۆ‬

‫سیاسیی جیاواز چ��ووه‪ .‬تا كار گەیشتۆتە‬

‫كۆكردنەوەی باج لەم كۆڵۆنییە‌دا داڕشتووه‪.‬‬

‫ئ��ەوەی دانیشتوان بە خەڵكە رەسەنەكە‌و‬

‫ل���ەو ی��اس��ای��ان��ە ی���اس���ای ش���ەك���ر‌و دراوو‬

‫كۆچبەرانەوە پێكەوە لە دژی دەسەاڵتی‬

‫یاخیبوون‌و جێنیشینی كۆڵۆنییه‌كان‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫ئینگلیزی بووەستنەوە‌و بیری رزگاربوون‌و‬

‫لە ئاكامی ئەم یاسایانە ناڕەزایی‌و توندوتیژیی‌و‬

‫ئەگەری دەستپێكردنی خەباتی رزگاری لە‬

‫خۆپێشاندانی ئاشتییانە زۆر بە فرەوانی‬

‫ئەجندای باوەڕی خۆیاندا گەاڵڵە بكەن‪.‬‬

‫تەشەنەی ك���ردووه‪ ،‬ب��ەاڵم ن��ە‌ت��وان��راوه ئەو‬

‫لە ساڵی ‪1756‬ـ���ـ‪1763‬دا لە جه‌نگی حەوت‬

‫یاسا‌و بڕیارانە رابگیرێت‌‌‪ ،‬یان هەڵوەشێننەوە‪.‬‬

‫ساڵەی ئ��ەوروپ��ادا لە نێوان ئینگلیزەكان‌و‬

‫دەس��ەاڵت��ی بریتانیا یاساكانیان سەپاند‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪202‬‬

‫بۆیە لە كۆتاییدا ناڕەزاییەكان زیادیكرد‌و‬

‫پەیوەندی‌و هاوكاری لە نێوان ویالیەتەكاندا‪.‬‬

‫راب����ەری ئ��ەم��ەری��ك��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬وات���ە سموئیل‬

‫لە ساڵی ‪ 1774‬بۆ رێكخستنی ئەو ناوچانەی‬

‫ئادمز بانگەشەی رووبەڕووبوونەوەی ئەم‬

‫لە فەرەنسییەكانیان وەرگرتبوو‪ ،‬بریتانییەكان‬

‫یاسایانەی راگ��ەی��ان��د‪ .‬یاخیبوونێكی توند‬

‫یاسای كویبك‌یان داڕش��ت��ەوە‪ .‬ئەم یاسایە‬

‫لە دژی ئەم یاسایانە وای لە بریتانییەكان‬

‫بە پراكتیزەكردنی كاریگەرییەكی خراپی‬

‫ك������ردووه ه��ێ��زە س��ەرب��ازی��ی��ەك��ان��ی��ان بۆ‬

‫كردۆتە سەر باری دەروونیی دانیشتوانی‬

‫رووب����ه‌ڕووب����وون����ەوەی ئ���ەم ن��اڕەزای��ی��ان��ە‬

‫كۆڵۆنییەكان‪.‬‬

‫بجووڵێنن‌و بە زه‌بر بەرپەرچی خۆپێشانده‌ران‬

‫ل��ە ‪15‬ی س��ەپ��ت��ەم��ب��ەری‪1774‬دا نوێنەرانی‬

‫بدەنەوە‌‪ .‬جێگیركردنی سەرباز لە شارەكاندا‬

‫ڤێجینیا بانگێشتی لیژنەی كۆڵۆنییەكانیان‬

‫بۆتە هۆی روودانی جه‌نگ‪ .‬تا لە ‪5‬ی مارسی‬

‫كردووه بۆ بەشداریكردن لە كۆنفڕانسێک بۆ‬

‫‪1770‬دا جه‌نگ دروستبووه‪ .‬نزیكەی سێ‬

‫بەرگریكردن له كۆڵۆنیایی ماساچووس‪ .‬لە‬

‫ه���ەزار كەسیش ك�����وژراون‪ .‬ئ��ەم جه‌نگ‌و‬

‫وه‌اڵمی ئەم بانگێشتە‌دا شه‌ست‌و پێنج كەس‬

‫نائارامییە ناڕاستەخۆ زیانی گ���ەورەی بە‬

‫لە ئەندامانی لیژنەی ناوچەكان ئامادەبوون‪.‬‬

‫بواری ئابووری‌و بازرگانیی سەرمایەدارە‬

‫ج��گ��ە ل��ە ن��وێ��ن��ەران��ی ج��ۆرج��ی��ا‪ ،‬ه��ەم��ووان‬

‫ئینگلیزەكان گ��ەی��ان��دووه‪ .‬بۆیە ب��ە توندی‬

‫پشتگیری‌و پاڵپشتی خۆیان بۆ ماساچووس‬

‫ه��ات��وون��ە‌ت��ه نێو ك��ێ��ش��ەك��ەوە‌و ل��ە كۆتاییدا‬

‫راگەیاندووه‪ .‬كۆنفڕانس هەر لە سەرەتاوە‬

‫دەس��ەاڵت��ی بریتانیایان ن��اچ��ارك��ردووه بە‬

‫بڕیاریداوه نەچنە ژێر باری جێبەجێكردنی‬

‫كشانەوە‌و هەڵوەشاندنەوەی یاساكان‪ ،‬بەم‬

‫ئ��ەو ب��ڕی��ارە ب�� ‌ه زۆره‌ی بریتانییەكان به‬

‫سیاسەتە سێ ساڵ جێگیری‌و ئارامی واڵتی‬

‫سه‌ریاندا‪ .‬لەم كۆنفڕانسەدا دەقی راگەیاندنی‬

‫گرتۆتەوە‪.‬‬

‫مافی گەالنی كۆڵۆنییەكان دارێ��ژراوه‌ت��ه‌وه‪،‬‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1773‬دا ل��ە ه���ەر ك��ۆڵ��ۆن��ی��ی��ه‌ک‬

‫هەروەها داوایه‌كیان بۆ هەڵوەشاندنەوەی باج‬

‫ل��ی��ژن��ەی��ەك��ی ت��ای��ب��ەت دام�������ەزراوه‪ .‬ئ��ەرك��ی‬

‫داوه‌تە شای بریتانیا‪ .‬لەم قۆناغەدا سووربونی‬

‫سەرەكییی ئ��ە‌و لیژنەیە‪ ،‬ل��ە دوو ب���واردا‬

‫دەسەاڵتی بریتانیا لە سەر كۆنتڕۆڵكردن‌و‬

‫بووه‪ ،‬یەكیان بۆ رووبه‌ڕووبوونەوەی ئەو‬

‫چەوسانەوەی كۆڵۆنییەكان‌و وه‌اڵمدانەوەی‬

‫یاسایانەی بریتانیەكان لە دژی دانیشتوانی‬

‫ناڕەزایی‌و داواكارییه‌كان بە هێز‌و ئامڕازی‬

‫ك��ۆڵ��ۆن��ی��ی��ەك��ان ل��ە الی���ەن ب��ری��ت��ان��ی��ەك��ان��ەوە‬

‫توند‌و تیژی‪ ،‬كۆی دانیشتوانی هەرێمەكانی‬

‫دەردەچون‪ ،‬ئەویتر بۆ بەستن‌و دامەزراندنی‬

‫ت����ووڕە‌و ن��ی��گ��ەران ك����ردووه‪ .‬ل��ە ب��ەرام��ب��ەر‬


‫‪203‬‬

‫ئ��ەم هەڵوێستی بریتانیەكان دانیشتوانی‬

‫چەمكی هەستیاری ئ��ەو كاتەی چاره‌سه‌ر‬

‫(ماساچووسی) خۆیان بۆ روبه‌ڕوبونه‌وه‌و‬

‫ك���ردووه‪ .‬بە شێوەیەكی گشتی ئەندامانی‬

‫بەرگری چەكداری ئاماکردووه‌ته‌وه‌‪ .‬بۆ ئەم‬

‫کۆنفڕانس ب��ە س��ەر دوو ب��ۆچ��وون‌و دوو‬

‫مەبەستەش چەندین بنكە‌و سەربازگەیان‬

‫تێڕوانینی جیاوازدا دابەش بوون‪ .‬بەشێكیان‬

‫ب��ۆ م��ەش��ق��ك��ردن‌و راه��ێ��ن��ان��ی چ��ەك��دارەك��ان‬

‫پ��ێ��ی��ان��واب��ووه ب���ۆ ب����ەرژەوه‌ن����دی����ی گ��ەل��ی‬

‫دامەزراندووه‪ .‬بریتانییەكان بڕیاریانداوه بە‬

‫ئه‌مریکا وا گونجاوە لەم قۆناغەدا بڕیاری‬

‫هێز وه‌اڵمی ئەم یاخیبوونە بدەنەوە‪ ،‬لە ئاكامدا‬

‫سەربە‌خۆبوون‌و رزگاربوون لە دەسەاڵتی‬

‫ج��ه‌ن��گ زۆرب����ەی ن��اوچ��ەك��ان��ی گ��رت��ۆت��ەوە‌و‬

‫داگیركەری بریتانیا بدەن‪ .‬بەشەكەی‌تریش‬

‫نوێنەرانی ویالیەتەكانیش بانگهێشتی گەلی‬

‫پێیان وا بووه ئەو هەڵبژاردەیە دروستترە‪،‬‬

‫ئه‌مریکایان بۆ رووبەڕووبوونەوەو جه‌نگ لە‬

‫کە لەم قۆناغەدا بڕیاری جیابونەوە نەدەین‌و‬

‫دژی داگیركەری بریتانی‌دا كردووه‪.‬‬

‫ب��ك��ەوی��ن��ە دان���وس���ت���ان ل���ه‌گ���ه‌ڵ دەس���ەاڵت���ی‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1775‬دا بریتانییه‌کان ب��ڕی��اری‬

‫پ��ادش��ای��ەت��ی��ی ب��ری��ت��ان��ی��ا ت���ا م��ۆدێ��ل��ێ��ك بۆ‬

‫دەستگیركردنی (سامۆئیل ئادمز)یان داوه‪.‬‬

‫پێكەوە‌ژیانی ئاشتییانە بدۆزنەوە‪ .‬لە كۆتاییدا‬

‫بۆ ئە‌و مەبەستەش هێزێكی چەكدار دەنێر‬

‫بڕیاریان داوه بە دامەزراندنی سوپایەكی‬

‫ب��وون‪ ،‬ب��ەاڵم هێزەكە که‌وتۆته بۆسه‌وه‌و‬

‫ج���ه‌ن���گ���اوه‌ر ل���ە ه���ەم���وو وی�ل�ای���ەت���ەك���ان‌و‬

‫شكستی خواردووه‪ .‬بەم رووداوە ئادمز بۆته‬

‫جێگیركردنی ل��ە دەوروب����ەری بووه‌ستن‪،‬‬

‫پااڵوانی بەرگریكردن لە گەالنی ئه‌مریکا‪.‬‬

‫کۆنفڕانس الوێكی ڤێرجینیا بە ناوی جۆرج‬ ‫ن دی��اری ك��ردووه‪ .‬ئەم الوە دواتر‬ ‫واشنتۆ ‌‬

‫جه‌نگی سەربەخۆیی له ئه‌مریکادا‌له سااڵنی‬

‫بۆته پاڵەوانی رزگ��اری��ی ئه‌مریکا‌و هێمای‬

‫نێوان ‪1775‬بۆ‪1783‬‬

‫سەربەخۆبوونی ئ��ەو واڵت���ە‪ .‬ت��ا ئەمڕۆش‬

‫لە ‪10‬ی مایۆی ‪1775‬دا کۆنفڕانسی دووەمی‬

‫ئه‌مریکاییەكان شانازی بە‌و پیاوەوە دەكەن‪.‬‬

‫ئەنجومەنی ویالیەتەكانی ئه‌مریکا لە شاری‬

‫ج����ۆرج واش��ن��ت��ۆن ت��ەن��ه��ا راب����ەرای����ی ئ��ەم‬

‫ڤیالدیلڤیا لە زەمینەیەكی پڕ ترس‌و دڵەڕاوكێ‬

‫سوپایەی ن��ەك��ردووه‪ ،‬بەڵكو رۆژ له دوای‬

‫بەڕێوە چووه‪ .‬کۆنفڕانس بە سەرۆكایەتیی‬

‫رۆژ ئەم سەركردەیە بە هۆی دانایی‌و بە‬

‫(ج��ون ه��ۆك)‌و بە به‌شداریكردنی بنیامین‬

‫سەلیقەیەوە زیاتر لە كارێزما نزیك بۆته‌وه‪.‬‬

‫فڕانكلین‌و ت��ۆم��اس جیفرسۆن‌و چەندین‬

‫ئه‌وجا سەرۆكایەتی جه‌نگی رزگاریخوازیی‬

‫سەركردەی‌تری نیشتمانی‪ ،‬چەندین بڕیار‌و‬

‫ئه‌مریکای کردووه‪ ،‬بۆته ئه‌ستێره‌یه‌ک‪ ،‬که به‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪204‬‬

‫هۆیه‌وه ده‌وڵه‌تی ئه‌مریکا دام��ه‌زراوه‪ .‬تا لە‬

‫ناوه‪ .‬لە مانگی تشرینی هەمان ساڵدا كۆی‬

‫دواجار نازناوی باوكی ئه‌مریکای لێنراوه‪.‬‬

‫سوپاكەیان لە ئه‌مریکا كشاندۆته‌وه‪.‬‬

‫س��ەرك��ەوت��ن��ە ی���ەك ل���ە دوای ی��ەك��ەك��ان��ی‬ ‫ج��ۆرج واشنتۆن‌‌و دەركەوتنی کارامه‌یی‌و‬

‫دامەزراندنی حكومەتی فیدڕاڵی‬

‫كارێزماکه‌ی ئەو زەمینە‌یه‌ی خوڵقاندووه‪ ،‬کە‬

‫بیرۆكەی دامەزراندنی حكومەتێكی فیدڕاڵی‬

‫ژمارەیەكی زۆر لە خۆبەخش‌و سەرباز لە‬

‫بۆ كۆكردنەوەو یەكخستنی ك��ۆی گ��ەالن‌و‬

‫دەوری كۆببنه‌وه‌و لە ژێر ئااڵی سەرۆكایەتی‬

‫ویالیەتەكانی ئه‌مریکا سەرەتا لە کۆنفڕانسی‬

‫ئەمدا بچنه ب��ەرەی جه‌نگی رزگ��اری��ەوە‪ .‬لە‬

‫یەكەمدا لە دایكبووه‪ ،‬بەاڵم ئەم بیرۆكەیە بۆ‬

‫ساڵی ‪1776‬دا جۆرج واشنتۆن توانیویه‌تی‬

‫ئەو سەردەمە‪ ،‬کە هێشتا كۆی ویالیەتەكان‬

‫س��ەرك��ەوت��ن��ی گ�����ەورە ب���ە س���ەر س��وپ��ای‬

‫لە ژێر دەستی داگیركەرانی ئەوروپادا‪ ،‬بە‬

‫مەزنترین ئیمپڕاتۆری ئ��ەو س��ەردەم��ە‌ی‬

‫تایبەتی بریتانیا‌و فەرەنسا‌و ئیسپانیادا بوون‪،‬‬

‫بریتانیا بهێنێت‪ .‬لە ‪4‬ی یۆلیۆی ئە‌و ساڵەدا‬

‫ئ��ەم بیرۆكەیە نەچۆته ب���واری مشتومڕ‌و‬

‫کۆنفڕانسی سێیەمی ڤیالدلڤیا بەستراوه‪.‬‬

‫دانانی میكانیزمی جێبه‌جێکردنی‪.‬‬

‫ت��ی��ای��دا س����ەرۆك واش��ن��ت��ۆن س��ەرب��ەخ��ۆی��ی‬

‫ب���ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ش��ت��ی ت���ا س��اڵ��ی ‪1781‬‬

‫ئه‌مریکای راگەیاندووه‪ .‬لە زستانی ‪1778‬دا‬

‫ن��وێ��ن��ەران��ی كۆڵۆنییەكان ل��ە دەستەیەكی‬

‫جه‌نگی نێوان ئه‌مریکا‌و بریتانیا زۆر توند‌و‬

‫بااڵدا كاریان لە دوو تەوەردا چڕكراوه‌ته‌وه‪.‬‬

‫فره‌وان بووه‪ .‬لە‌و جه‌نگەدا فەرەنسییەكان‌و‬

‫یەكیان ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی جه‌نگی رزگ���اری‌و‬

‫ئسپانییەكان پاڵپشتی ئەمریكانییه‌کان بوون‪.‬‬

‫دابینكردنی‬

‫لۆجستییه‌كان‪.‬‬

‫لە ساڵی ‪1880‬دا هۆڵەندییەكانیش هاتوونە‌ته‬

‫ئەوی‌تر رێکخستنێک لە نێوان ویالیەتەكاندا‬

‫ب����ەرەی ئ��ه‌م��ری��ک��اوە‪ .‬ل��ە س��اڵ��ی ‪1881‬دا‬

‫ب����ۆ ب����ەدەن����گ����ەوە‌چ����وون����ی خ����واس����ت‌و‬

‫هێزەكانی ئه‌مریکا‌و فەرەنسا لە دوو الوە‬

‫پێداویستییەكانیان‪ .‬لەم کۆنفڕانسەدا بەشێك‬

‫گەمارۆی سوپای بریتانیایان دا‌وه‌و ناچاریان‬

‫لە ئەندامان جەغتیان لەوە کردووه‌ته‌وە ئەو‬

‫كردووه ملکه‌چ بێت‪ .‬لە ساڵی ‪ 1882‬لە دوای‬

‫ئەنجومەنە كاتییە بكرێتە دامەزراوەیەكی‬

‫بەركەوتنی زیانێكی زۆر بریتانییه‌کان بە‬

‫فەرمی‌و ب��ەردەوا ‌م كار بۆ پێكەوە‌بەستن‌و‬

‫ن��اچ��اری رێكکەوتنامەی ئاشتییان له‌گه‌ڵ‬

‫كۆكردنەوەی هەموو ئەمەریكییەكان لە نێو‬

‫ئه‌مریکادا مۆر ک��ردووه‌‪ .‬لە ئەیلولی ساڵی‬

‫سنووری حكومەتێكی فیدڕاڵی سەربەخۆدا‬

‫‪1883‬دا دانیان بە سەربەخۆیی ئه‌مریکادا‬

‫بكات‪.‬‬

‫پێداویستییە‬


‫‪205‬‬

‫لە ساڵی ‪1881‬دا سیستمێكی نوێی حوكمڕانی‬

‫ب��ازرگ��ان��ی‌و ده‌ری��اوان��ی��ی ن��ێ��وان ڤێرجینیاو‬

‫بە پشت بەستن بە ده‌ستوورێكی نیشتمانی‬

‫مێریالند ك���راوه‪ .‬ل��ە کۆنفڕانسدا س��ەرۆك‬

‫لە ژێر ناوی (مەرجی یەكێتیی پەیمانداری‬

‫(ئەلیگزاندەر هامیلتن) لە وتەیەكدا باسی‬

‫‪ Article of confederation‬دام��ەزراوه‪.‬‬

‫لە ترسناكیی ب��ارودۆخ��ەك��ە ك���رد‌ووه‪ .‬ئەو‬

‫ل��ەم سیستمە نوێیەدا کۆنفڕانس كراوه‌تە‬

‫راستییەی خستۆتەڕوو‌‪ ،‬که گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫دەس��ت��ەی ب��ااڵی جێبەجێكردن‪ .‬نوێنەرانی‬

‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ����ەوەی ك��ێ��ش��ە‌و گ��رف��ت��ەك��ان��ی ئێمە‬

‫ویالیەتەكان هەریەكەیان بە پێی قەبارەیان‬

‫ل����ەوە گ����ەورەت����رە‪ ،‬ک���ە ب���ەم ک��ۆن��ف��ڕان��س��ە‬

‫(رووب��ەر‌و ژم��ارەی دانیشتوان) نوێنەریان‬

‫چارەسەربكرێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر چارەسەری‬

‫هەبوو لە کۆنفڕانس‪ ،‬بەشی هەریەكەیان لە‬

‫قەیران‌و گرفتەكانمان نەكەین‪ ،‬ئەوە ئاییندەی‬

‫دوو ئەندام كەمتر نەبوو لە حەوت ئەندامیش‬

‫واڵتەكەمان زۆر ل��ەوە خراپتر دەبێت‪ ،‬کە‬

‫زی��ات��ر ن��ەب��وو‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا ئ��ەم سیستم‌و‬

‫چ��اوەڕوان��ی دەك��ەی��ن‪ .‬بۆیە پێویستە كۆی‬

‫دابەشكردنە نەیتوانیوه دادپه‌روه‌ری لە نێوان‬

‫ویالیەتەكان كۆببینەوە‌و بڕیاری بە جەرگ‌و‬

‫كۆی ویالیەتەكاندا بەرجەستە بكات‪ .‬هاوكات‬

‫گرنگ بدەین‪.‬‬

‫نەی توانی كۆنتڕۆڵی ناكۆكییه‌كان بكات‌و‬

‫ل��ە كۆتاییدا داوای ل��ە ك��ۆی ویالیەتەكان‬

‫كێشە‌و گرفتەكانیان چارەسەر كات‪ .‬بۆیە لە‬

‫ك���ردووه‪ ،‬کە نوێنەری تایبەتی خۆیان بۆ‬

‫ئاكامدا جه‌نگێكی نێوخۆی خوێناوی لە نێوان‬

‫داڕشتنەوەی دەستوورێكی گونجا‌و لە بار بۆ‬

‫ویالیەتەكان لە سەر دیاریكردن‌و كێشانی‬

‫حكومەتێكی فیدڕاڵی یەكگرتوو دیاریبکه‌ن‪،‬‬

‫هێڵەكانی سنووری نێوانیان‌و بازرگانی‌و‬

‫کە لە بەرژەوەندیی كۆی ویالیەتەكاندا بێت‪.‬‬

‫ده‌ری��اوان��ی ب��ەرپ��ا ب���ووه‪ .‬ب��ە هەڵگیرسانی‬

‫لە حوزەیرانی ‪ 1787‬لە كۆشكی حكومەت لە‬

‫جه‌نگ كۆنگرێس هیچ دەسەاڵتێكی نەما‌وه‌و‬

‫ڤیالدلڤیا بە ئامادەبوونی بیست‌و پێنج نوێنەر‬

‫تەواو الوازو سست بووه‪ .‬توانایی گێڕانی‬

‫ل��ە دوان���زه وی�لای��ەت��ەوە‪ ،‬جگە ل��ە ویالیەتی‬

‫هیچ رۆڵێكی ئەرێنی بۆ راگرتنی جه‌نگ‌و‬

‫رودای�ل�ان���د‪ ،‬کۆنفڕانسێك ئ��ەن��ج��ام��درا‌و بە‬

‫چارەسەری كێشە‌و گرفتەكان نەماوه‪.‬‬

‫هۆی پاكی‌و دڵسۆزیەوە ج��ۆرج واشنتۆن‬

‫لە ساڵی ‪1786‬دا بە بەشداریی نوێنەرانی‬

‫وەك س��ەرۆك��ی کۆنفڕانسەكە دی��اری��ك��را‪.‬‬

‫پێنج وی�لای��ەت کۆنفڕانسێك ب��ەس��ت��راوه‪.‬‬

‫نوێنەرانی کۆنفڕانس بە گشتی ئاڕاستەی‬

‫ت��ی��ای��دا گفتوگۆ ل��ە دۆخ���ی وی�لای��ەت��ەك��ان‌و‬

‫ک��ۆن��ف��ڕان��س��ەك��ەی��ان ب�����ەرەو گ��ەی��ش��ت��ن بە‬

‫چۆنێتیی چارەسەركردنی كێشە‌و گرفتەكانی‬

‫رێكکەوتننامەیەك برد‪ ،‬لە كۆتاییدا بە كۆی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪206‬‬

‫دەن���گ ب��ڕی��اری��ان��دا ب��ە ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەی‬

‫لە دوو ئەنجومەن پێك بێت‪ .‬ئەنجومەنێكی‬

‫مەرجەكانی یەكێتی كۆنفیدڕاڵی‌و كاركردن‬

‫بااڵ‪ ،‬کە هەر ویالیەتێك رێژەی بەشداریی بە‬

‫بۆ دامەزراندنی ده‌ستوورێكی نوێ‪ ،‬کە بۆ‬

‫پێی قەبارە‌و توانایی ئابووری‌و ئەند‌امی بێت‪.‬‬

‫ه��ەم��وو ن��اوچ��ە‌و ویالیەتەكان ئه‌مریکا بە‬

‫ئەنجومەنێكی‌تر‪ ،‬کە لە الیەن گەلەوە راستەخۆ‬

‫هەموو جیاوازییەكانیان (ن��ەت��ه‌وە‪ ،‬رەگ��ەز‪،‬‬

‫هەڵدەبژێردرێن‪ .‬ئامانجی سەرەكیی ئەم‬

‫شوناس‪ ،‬ئابووری‪ ..‬هتد) بگونجێت‪ .‬بۆ ئەم‬

‫پڕۆژه‌یە لە بناغەدا كەمكردنەوەی دەسەاڵتی‬

‫مەبەستەش هاوڕابوون لە سەر دامەزراندنی‬

‫ویالیەتەكان‌و بە هێزكردن‌و فرەوانكردنی‬

‫سیستمێك‪ ،‬ک��ە هاوسەنگی‌و ع��ەدال��ەت لە‬

‫دەسەاڵتی حكومەتی ناوەندی فیدڕاڵی بووه‪.‬‬

‫نێوان هەموواندا بەرجەستە بكات‌و ببێتە‬

‫دووه‌م پ��ڕۆژه‌ی نیۆجرسی‪ :‬ئ��ەم پڕۆژەیە‬

‫بناغەی دامەزراندنی سیستم‌و حكومەتێكی‬

‫زی��ات��ر ب��ە الی ب���ەرژەوەن���دی���ی وی�لای��ەت��ە‬

‫بەهێز‪.‬‬

‫بچووكەكاندا شكاوه‌ته‌وه‪ .‬ئامانجی سەرەكیی‬

‫لەو سەردەمەدا كێشە‌و ناكۆكیەكانی نێوان‬

‫پاراستنیان ب��ووه لە ویالیەتە گ��ەورەك��ان‬

‫ویالیەتەكان بە شێوەیەكی گشتی لە بواری‬

‫ب��ۆ ئ���ەوەی ك��ۆن��گ��رس ل��ە الی���ەن ویالیەتە‬

‫دابەشكردنی دەسەاڵتەكاندا چڕ بوونه‌ته‌وه‪.‬‬

‫گەورەكانەوە كۆنترۆڵ نەكرێت‪ .‬بۆیە لەم‬

‫بەشێكیان وی��س��ت��ووی��ان��ه وی�لای��ەت��ەك��ەی��ان‬

‫پ��ڕۆژه‌ی��ەدا داواك���راوه هەموو ویالیەتەكان‬

‫سەربەخۆیی ت���ەواوی هەبێت‪ .‬بە‌شێكیش‬

‫بە یەكسانی‌و بە یەك رێ��ژە نوێنەریان لە‬

‫جەغتیان لە سەر فرەوانكردنی دەسه‌اڵتەكانی‬

‫كۆنگرێسدا هەبێت‌و كۆنگرێس دەسەاڵتی‬

‫حكومەتی ناوەندی كردووه‪ .‬بۆیە لە كۆتاییدا‬

‫سەپاندن‌و دیاریكردنی باج‌و رێكخستنەوەی‬

‫دوو پ��ڕۆژ ‌ه بۆ نووسینەوە‌و داڕشتنەوەی‬

‫كەرتی بازرگانیی هەبێت‪.‬‬

‫دەستوور ئامادەكراون‌و خراونە‌تەڕوو‪:‬‬

‫له‌گه‌ڵ ئ��ەوەی ناكۆكی‌و نێواندژیی دیار لە‬

‫ی���ه‌ک���ه‌م پ������ڕۆژه‌ی ڤ��ێ��رج��ی��ن��ی��ا‪ :‬ل���ە الی���ەن‬

‫نێوان ه��ەردوو پ��ڕۆژه‌ك��ەدا ه��ەب��ووه‪ ،‬بەاڵم‬

‫مادیسۆن‌ەوە ئامادەكراوه‪ ،‬لە ژێر دروشمی‬

‫ئەندامانی کۆنفڕانس بە چەند دانیشتن‌و‬

‫پێشنیاری مۆدێلێكی گونجادا بۆ دامەزراندنی‬

‫مشتومڕ‌و گفتوگۆ‌و دان��وس��ت��ان��ی توانیان‬

‫حكومەتێكی نیشتمانی‪ ،‬کە پارێزگاری لە‬

‫چارەسەرێكی نێوەنجی لە نێوان ه��ەردوو‬

‫ب��ەرژەوەن��دی��ی ب���ااڵی وی�لای��ەت��ەك��ان بكات‪.‬‬

‫خواستەكەدا دۆزیوه‌ته‌وه‪ ،‬که هەر الیە‌نێك‬

‫س��ت��راك��چ��ەری دەس����ەاڵت ل���ەم پ���ڕۆژه‌ی���ەدا‬

‫که‌مێک نه‌رمی بنوێنێت سه‌باره‌ت به خواست‌و‬

‫دەسەاڵتی یاسادانان ب��ووه‪ .‬ئەم دەسەاڵتە‬

‫داواكانیی الیه‌نی‌تر‪ .‬بە پێی رێكکەوتنەكە‬


‫‪207‬‬

‫كۆنگرێسی ن��وێ ل��ە دوو نوێنەر ل��ە هەر‬

‫دیاریدەكرێت‪ .‬ماوەی دەسەاڵتی سەرۆك بۆ‬

‫ویالیەتێك بێ گوێدانە رووب���ەر‌و قەبارەو‬

‫یەك خول‪ ،‬چوار ساڵە‌و بۆ یەك جار دەكرێت‬

‫ژم����ارەی دان��ی��ش��ت��وان��ەك��ەی دادەم���ەزرێ���ت‪.‬‬

‫هەر بە هەڵبژاردن نوێكرێتەوە‪ .‬لە كاتێكدا‬

‫ب��ەش��دارب��ووان��ی كۆنفڕانس رێكکەوتوون‬

‫س��ەرۆك نەتوانێت كارەكانی خۆی ئەنجام‬

‫لە س��ەر ئ��ەوەی دەس��ت��ووری پێشنیاركراو‬

‫ب��دات‪ ،‬بە ه��ەر هۆیەكەوە بێت جێگرەكەی‬

‫ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی م��ەرج��ە دیاریكراوەكاندا‬

‫جێگای سەرۆك دەگرێتەوە‪ .‬وەك سنووری‬

‫قابیلی گۆڕان‌و دەستكاریكردن بێت‪ .‬لە هەر‬

‫دەس�����ەاڵت س�����ەرۆك ب���ە پ��ێ��ی ده‌س���ت���وور‬

‫كاتێكدا بێت‪ ،‬دوو لە سەر سێی نوێنەرانی‬

‫دەسەاڵتێكی بەرفرەوانی هەیە‪ ،‬بەاڵم مافی‬

‫هه‌موارکردنه‌وه‬

‫مۆرکردنی رێكکەوتننامە‌و هاوپەیمانی له‌گه‌ڵ‬

‫ل��ە دەس��ت��ووردا ب��ک��ه‌ن‪ .‬ئه‌نجام دەس��ت��وور‬

‫واڵت��ان��دا دەبێت بە رەزام��ەن��دی كۆنگرێس‬

‫گەیشتۆتە قۆناغێک‪ ،‬که بۆ ئه‌وه‌ی کاری پێ‬

‫دەبێت‪.‬‬

‫بکرێت‪ ،‬پێویست بکات ده‌ستکاری بکرێت‌و‬

‫دووه‌م دەس���ەاڵت���ی ی��اس��ا دان�����ان‪ :‬ک��ه بە‬

‫چەندین گۆڕانکاریی تیادا بکرێت‌‪ .‬لە كۆتاییدا‬

‫پێی م���اددەی یەكەم لە ده‌س��ت��وور لە دوو‬

‫ل��ە س���ەر داڕش��ت��ه‌ی��ه‌ک��ی ت��ای��ب��ەت‪ ،‬پ��ی��اوان��ی‬

‫ئەنجومەن پێك بێت‪:‬‬

‫حكومەتی فیدڕاڵی گەیشتوونە‌ته رێكکەوتن‪.‬‬

‫ــ ئەنجومەنی ن��وێ��ن��ەران‪ ،‬که ئەندامه‌کانی‬

‫ئه‌وجا كۆنفڕانس بڕیاریداوه ستراكچەری‬

‫راس����ت����ەخ����ۆ ل����ە الی�������ەن ه���اوواڵت���ی���ان���ی‬

‫ح��ك��وم��ەت ل��ە س��ێ دەس���ەاڵت���ی ج��ی��اواز‌و‬

‫ئەمەریكییەوە‪ ،‬ئ��ەوان��ەی مافی دەنگدانیان‬

‫سەربەخۆدا دابمەزرێنێت‪:‬‬

‫هەیە‪ ،‬هەڵدەبژێردرێت‪ .‬ل��ەم هەڵبژاردنەدا‬

‫یه‌که‌م دەسەاڵتی جێبەجێكردن‪ :‬بە شێوەیەكی‬

‫هەر كاندیدێك بۆ ئ��ەوەی ببێت بە نوێنەر‪،‬‬

‫گشتی ل��ە دەس��ت��ی س��ەرۆك��ك��ۆم��اردا ب��ووە‪.‬‬

‫پێویست بێت لە سێ ه��ەزار ئەندام دەنگ‬

‫ئه‌وجا سەرۆك بەرپرس دەبێت لە بەرامبەر‬

‫كەمتری نەبێت‪ .‬بەمەش هەر ویالیەتێك بە‬

‫گەلی ئه‌مریکادا‪ ،‬نەك لە بەرامبەر پەرلەمان‌دا‪،‬‬

‫پێی قەبارەی ژمارەی دانیشتوانی نوێنەری‬

‫ب��ەاڵم لە هەمان كاتدا‪ ،‬کە س��ەرۆك هەڵەی‬

‫هه‌بێت‪ .‬لەم ئەنجومەنە‌دا بۆ خۆكاندیدكردن‬

‫ک��ردووه یان تاوانێكی لە سەر دەسەپێت‪،‬‬

‫دەبووایه به الیه‌نی كەم حەوت ساڵ تەمەنی‬

‫ل��ە ك��ۆن��گ��رێ��س��دا ل��ێ��پ��رس��ی��ن��ەوەی ل��ه‌گ��ه‌ڵ��دا‬

‫ئەمەریكی بوونی هەبێت‪ ،‬هەروەها لە بیست‌و‬

‫دەكرێت‪ .‬س��ەرۆك‌و جێگرەكەی راستەخۆ‬

‫پێنج ساڵ كەمتر نەبێت‪ .‬ماوەی خولی ئەم‬

‫لە الیەن خەڵكەوە بە میكانیزمێكی تایبەت‬

‫ئەنجومەنە تەنیا دوو ساڵ بووه‪.‬‬

‫ویالیەتەكانی‬

‫پێشنیاری‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪208‬‬

‫ــ ئەنجومەنی پیران‪ ،‬که هەر ویالیەتێك لەم‬

‫رەزام��ەن��دی��ی كۆنگرێس ب��ڕی��اری ل��ە سەر‬

‫ئەنجومەندا ب��ێ ره‌چ��اوك��ردن��ی رووب���ەری‬

‫دامەزراندنی داوه‪ .‬بە شێوەیەكی ئاسای ئەم‬

‫خ��اك��ەك��ەی ق���ەب���ارەی دان��ی��ش��ت��وان��ەك��ەی بە‬

‫دادگایە لە كۆی هەرێمەكان‌و لە كۆی ئایین‌و‬

‫دوو ئەندام بەشدار بێت‪ .‬ئەم سیاسەتە لە‬

‫رەگەزكان هەڵدەبژێردران‪ .‬ئەم دادوەران��ە‬

‫گەوهەردا بە ئامانجی دامەزراندنی بناغەیەكی‬

‫بە موچەی زەب��ەالح بۆ م��اوەی هەتاهەتای‬

‫دروست بۆ پەیڕەوكردنی یەكسانی لە نێوان‬

‫دادەمەزراون‪ .‬ئەركی سەرەكیی ئەم دادگایە‬

‫ویالیەتەكاندا‪ .‬ئەم ئەنجومەنە تا ساڵی ‪1913‬دا‬

‫چاودێری‌و لێپێچینەوە‌و بە‌دواداچوون بووه‬

‫لە الی��ەن ویالیەتەكانەوە هەڵدەبژێردران‪،‬‬

‫بۆ ده‌س��ت��وور‌و ئ��ەو یاسا‌و رێنمایانەی لە‬

‫ب��ەاڵم لە دوای ئ��ەم م��ێ��ژووەوە ئەنجومەن‬

‫كۆنگرێس‌و‬

‫ویالیەتەكانەوە‬

‫راس��ت��ەخ��ۆ ل���ە الی����ەن گ��ەل��ی ئ��ه‌م��ری��ک��اوە‬

‫دەرچ��ووه‪ ،‬بەاڵم دادگ��ای فیدڕاڵی لە دوای‬

‫هەڵدەبژێردران‪ .‬مەرجەكانی خۆپااڵوتن لەم‬

‫دادگ��ای ب��ااڵوە ه��ات��ووه‪ ،‬که بە شێوەیەكی‬

‫ئەنجومەنە‌دا هەمان مەرجی خۆ پااڵوتنی‬

‫رێك بە سەر كۆی ناوچەكانی واڵتدا دابەش‬

‫ویالیەتەكان ب��ووه‪ .‬مەرجە سەرەكییەكانی‬

‫ب���وون‌و ئ��ەرك��ی سەرەكییان سیانەكردنی‬

‫خۆپااڵوتن‪ ،‬ئه‌و ‌ه بووه‪ ،‬که كه‌سی خۆپااڵو‬

‫یاساكانی فیدڕاڵی بووه‪.‬‬

‫تەمەنی لە سی ساڵ كەمتر نەبێت‪ ،‬هەروەها‬

‫ل��ە ‪17‬ی سەپتەمبەری ‪1787‬دا ل��ە دوای‬

‫دەبوو به الیه‌نی كەم بۆ ماوەی نۆ ساڵ پێش‬

‫مشتومڕێكی زۆری ئەندامانی كۆنفڕانس‬

‫خۆپااڵوتن بووبێت بە هاوواڵتیی ئەمەریكی‪.‬‬

‫توانیویانه بگەنە رێكکەوتن لە سەر فۆرمێكی‬

‫بە پێی یاسا سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران‪،‬‬

‫ن��وێ بۆ ده‌س��ت��وور‪ ،‬کە تیایدا حكومەتێكی‬

‫سەرۆكی ئه‌مریکایش بووه‪.‬‬

‫فیدڕاڵیی بە هێز دامەزرێنن‪ .‬لە هەمان كاتدا‬

‫له رووی دەسەاڵتی دادوەری��ی��ه‌وه‪ ،‬بە پێی‬

‫پارێزگاری لە سەربەخۆیی ویالیەتەكانیش‬

‫دەستووری حكومەتی فیدڕاڵی لە دوو دادگا‬

‫بكەن‪.‬‬

‫پێكهاتووه‪.‬‬

‫ل��ە ‪25‬ی ت���ەم���ووزی ‪1788‬دا کۆنگرێس‬

‫یه‌که‌م دادگای بااڵ‌‪ .‬دووه‌م دادگای فیدڕاڵی‌‪.‬‬

‫بڕیار دراوه بە رەخساندنی ئامادەكاری بۆ‬

‫ل��ە الی����ەن ك��ۆن��گ��رێ��س��ەوە ب��ڕی��ار ل��ە س��ەر‬

‫هەڵبژاردنی یەكەم سەرۆك؛ بڕیاری دراوه‬

‫دامەزراندنیان دراوه‪ .‬دادگای بااڵ پێكهاتووه‬

‫لە دوای هەڵبژاردن لە ‪4‬ی مارسی ‪1789‬‬

‫لە سەرۆكێك‌و هەشت ئەندام‪ ،‬واته هه‌شت‬

‫حكومەتی نوێ دەست بە كارەكانی بكات‪.‬‬

‫دادوەر‪ .‬سەرۆكی ئه‌مریکا لە دوای وەرگرتنی‬

‫سەرۆك جۆرج واشنتۆن‪ ،‬کە توانیویه‌تی دان‬

‫ئەنجومەنی‬


‫‪209‬‬

‫بە سەرۆكبوون بێنێت‪ ،‬سوێندی یاسایی‌ی‬

‫پۆستی سەرۆكایەتیدا م��اوه‌ت��ه‌وه‪ .‬ج��ۆرج‬

‫خواردووه‌و بووه بە یەكەم سەرۆكی ئه‌مریکا‪.‬‬

‫واشنتۆن سەرۆكی لیژنەی نووسینەوەی‬

‫ی ئ��ەم س��ەرك��ردەی��ە تەنیا ل���ەوەدا‬ ‫گ��ەورەی�� ‌‬

‫ئەو ده‌ستوورەی ئەمەریكی کردووه‪ ،‬کە تا‬

‫نەبووه‪ ،‬کە توانیویه‌تی رابەرایەتیی گەلی‬

‫ئه‌مڕۆ پەیڕەو دەكرێت‪.‬‬

‫ئه‌مریکا بكات‌و كاروانی شۆڕش بگەیەنێتە‬

‫‪2‬ــ جۆن ئادمز‪ ،‬که دووەم سەرۆكی ئه‌مریکا‬

‫رزگ���اری نیشتمانی‪ ،‬بەڵكو توانیویه‌تی لە‬

‫بووه‪ .‬لە ساڵی ‪ 1735‬لە خێزانێكی جوتیاری‬

‫كۆی بوارەكانی ژیانی سیاسی‌و ئابووری‌و‬

‫بە رەگەز ئینگلیزی لە دایك دەبێت‪ ،‬لە ساڵی‬

‫كۆمەاڵیەتی‌و كلتووری پێشكەوتنی گەورە‌و‬

‫‪ 1751‬دەچێتە كۆلێژی هارفارد‪ ،‬بەشی یاسا‪.‬‬

‫وەرچەرخانی مەزن لە مێژووی ئەو واڵتەدا‬

‫ج��ۆن یەكێ لە س��ەرك��ردە دی��ار‌و ئازاكانی‬

‫بەرجەستە بكات‪.‬‬

‫جه‌نگی رزگ���اری ئه‌مریکا ل��ە داگیركەری‬ ‫ئینگلیزی ل��ە بۆستن‪ ،‬ه��اوك��ات یەكێک لە‬

‫پێنج سەرۆكە سەرەتاییەكەی ئه‌مریکا‬

‫الیەنگیرانی راگەیاندنی سەربەخۆی ئه‌مریکا‬

‫گەورەی‌و رێزی ئەم پێنج سەركردەیە لەوەدا‬

‫بووه‪ .‬ماوەی سەرۆكایەتیی ئەم سەركردەیە‬

‫بووه‪ ،‬که به‌ردی بناغەی ئه‌مریکای ئه‌مڕۆیان‬

‫تەنیا یەك خول بووه (‪ 1797‬ــ ‪ .)1801‬ئادمز‬

‫دامەزراندووه‪.‬‬

‫یەكەم سەرۆكی ئه‌مریکا بووه‪ ،‬کە لە كۆشكی‬

‫‪1‬ــ جۆرج واشنتۆن‪ :‬یەكەم سەرۆكی ئه‌مریکا‬

‫سپی نیشتەجێ بووه‪ .‬لە راستیدا گەورەیی‬

‫بووه‪ .‬ئەم پیاوە یەكێک لە سەركردە هه‌ره‬

‫ئەم پیاوە ل��ەوەدا بووه‪ ،‬کە نەكەوتۆتە ژێر‬

‫م��ەزن‌و دیارەكانی مێژووی ئه‌مریکایە‪ .‬لە‬

‫ك��اری��گ��ەری��ی س���ۆز‌و خ��واس��ت��ە كاتییەكانی‬

‫سەر دەستی ئەمدا بناغەی واڵتێكی مەزنی‬

‫خەڵك‌و بەرژەوندیی ستراتیجی‪ .‬واڵتەكەی‬

‫وه‌ک ئه‌مریکا دام��ەزراوه‪ .‬لە ساڵی ‪1754‬دا‬

‫خستۆته سەرووی بەرژەوه‌ندییەكانی خۆی‌و‬

‫پەیوەندیی بە سوپای رزگ��اری ئه‌مریکاوە‬

‫توێژێكی کۆمه‌اڵیه‌تیی تایبەتەوە‪ .‬لە بواری‬

‫ک�����ردووه‪ .‬ل��ە س��اڵ��ی ‪1775‬دا ل��ە ب��ه ه��ۆی‬

‫نێوخۆیدا بڕیاری داوه بە دەركردنی دوو‬

‫ل��ێ��وه‌ش��اوه‌ی��ی‌و دڵ��س��ۆزی��ی��ه‌وه‌ی ک���راوه به‬

‫یاسا‪ :‬یەكەمیان یاسایەك بۆ رێكخستنەوەی‬

‫سەرۆكی گشتی سوپا‌و شۆڕشی رزگاریی‬

‫كاروباری نێوخۆیی‌و دەركردنی هەر كەسێك‬

‫ئه‌مریکا‪ .‬لە ساڵی ‪1789‬دا بە هه‌ڵبژاردنێكی‬

‫لە ئه‌مریکا‪ ،‬کە دژای��ەت��ی ئ��ەم واڵت��ە بكات‪،‬‬

‫دی��م��وك��راس��ی��ی��ان��ە ب��ۆت��ه ی��ەك��ەم س��ەرۆك��ی‬

‫ی��ان زی��ان بە بەرژەوەندییەكانی ئه‌مریکا‬

‫ئه‌مریکای ئ��ازاد‌و بۆ م��اوەی دوو خول لە‬

‫بگەیەنێت‪ ،‬ی��ان بە ه��ەر شێوەیەك ترس‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪210‬‬

‫دڵەڕاوكێ بۆ خه‌ڵکی ئه‌مریکا دروست بكات‪.‬‬

‫لە ساڵی ‪ 1801‬تا ‪ 1809‬بۆ م��اوەی دوو‬

‫دووەمیان س��زادان‌و لێپێچینەوە لە هەموو‬

‫خولەك سەرۆكایەتی ئه‌مریکا ک��ردووه‪ .‬لە‬

‫ئەو كەسانەی زیان بە ئه‌مریکا بگەیەنن‪ ،‬یان‬

‫س��ەردەم��ی س���ەرۆك جیفرسۆندا ئه‌مریکا‬

‫دژایەتیی دەكەن‪ .‬بە هۆی یەكانگیرنەبوونی‬

‫ل��ە ب����واری ئ���اب���ووری ب��ەگ��ش��ت��ی‌و ك��ەرت��ی‬

‫بیر‌و تێڕوانینی ئه‌مریکایی بوون‪ .‬ئەو كات‬

‫كشتوكاڵی بە تایبەتی پێشكەوتنێكی زۆری‬

‫ئەم هەڵوێست‌و بڕیارە نیشتمانیانەی ئادمز‬

‫بە خۆیەوە بینی‪ .‬بۆ یەكەم جار پایتەختی‬

‫الی زۆرێك تا ئەو كات سۆز‌و ئینتمایان بۆ‬

‫واڵتیفیدڕاڵی گواستەوە بۆ گوندی واشنتۆن‪،‬‬

‫واڵتی دایكیان ماوه‪ .‬جێگای ناڕەزایی بووه‪،‬‬

‫لە بواری كۆمەاڵیه‌تیدا بۆ یەكەمجار كار لە‬

‫بۆیە سەرۆك بۆ خولی دووەم دەنگی نەهێنا‪،‬‬

‫سەر داڕشتنەوەی سیستمی پەیوەندیی بۆ‬

‫بەاڵم توانی هەڵوێستێكی مێژوی مەزن بۆ‬

‫رێكخستنەوەی پەیوەندیی نێوان تاكەكانی‬

‫خۆی تۆمار كات‪ .‬لە بواری دەرەكیشدا بە‬

‫ك��ۆم��ەڵ‌و دەس��ەاڵت��ی س��ی��اس��ی‪ ،‬پ��ەی��وەن��دی‬

‫ه��ۆی پەیماننامەكەی بریتانیا‌و فەرەنسا‌و‬

‫ن���ێ���وان خ����ودی ت��اك��ەك��ان خ���ۆی���ان‌و ت��اك‬

‫تەشەنەكردنی ناكۆكی‌و جه‌نگە دەرەكیەكان‪،‬‬

‫كۆمەڵ دەكرێت‪ .‬سنووری ئازادی تاكەكان‬

‫بەتایبەتی ج��ه‌ن��گ‌و ناكۆكیەكانی له‌گه‌ڵ‬

‫دیاریدەكرێت‪ .‬لە كارەمەزنەكانی سەرۆك‬

‫فەرەنسا تا هاتنی ناپلیۆن‪ ،‬بەرپەرچدانەوە‌و‬

‫جیفرسۆن كۆڵنیالی (لویزیانا) بە بڕی پانزە‬

‫ن������اڕەزای ب��ەش��ێ��ك��ی زۆری دان��ی��ش��ت��وان��ی‬

‫ملیۆن دۆالر لە فەرەنسیەكان دەكرێتەوە‪.‬‬

‫ئه‌مریکای لێكەوتەوە‪ ،‬لە راستیدا سیاسەتی‬

‫ئەم كارەی سەرۆك بووە هۆی پەیداكردنی‬

‫ئەمڕۆی ئه‌مریکا‪ ،‬کە بە درێ��ژای مێژوو‌و‬

‫جەماوەرێكی زۆر ب��ۆی‌و توانی بۆ خولی‬

‫ت��ا ئ��ەم��ڕۆش فاكتەری س��ەرەك��ی راگرتنی‬

‫دووەم����ی س��ەرۆك��ای��ەت��ی زۆر ب��ە ئاسانی‬

‫هاوسەنگی لە نێوان دوو هەڵویستی جیاواز‬

‫سەربكەوێت‌و ركەبەرەكانی جێبهێڵێت‪ .‬لە‬

‫(دەستتێوەردان لە كاروباری نێودەوڵەتی‌و‬

‫ماوەی خولی دووەمی حكومڕانیدا جه‌نگێكی‬

‫پەیڕەوكردنی سیاسەتی خۆ بەدورگرتن)‬

‫گ����ەورە ل��ە ن��ێ��وان ب��ری��ت��ان��ی��ا‌و ف��ەرەن��س��ا‌و‬

‫بووە لەو سەردەمەوە دەستی پێكردووە‪.‬‬

‫راگەیاندنی بێ الیەنی ئه‌مریکا لەو جه‌نگە ئەو‬

‫‪3‬ـ��ـ تۆماس جیفرسۆن‪ :‬لە ساڵی ‪ 1743‬لە‬

‫زەمینەیەی خوڵقاند‪ ،‬کە هەردوو هێزی مەزن‬

‫ویالیەتی فێرجینیا لە دایكبووه‪ .‬پیاوێكی‬

‫گوشار‌و ئیستیفزازەكانیان بۆ تێوەگالنی‬

‫یاساناس‌و نوسەرو بیرمەندبووە‪ ،‬جیفرسۆن‬

‫ئه‌مریکا لەو جه‌نگە زیادیكرد‪ ،‬بەاڵم سەرۆك‬

‫ئەندامی پارتی دیموكراتی ئه‌مریکا بووە‪،‬‬

‫جیفرسۆن توانی خۆی رابگرێت‌و لە كۆتاییدا‬


‫‪211‬‬

‫تەنیا ئه‌مریکا سودمەند‌و براوەی سەرەكی‬

‫سوپای رزگاریەوە‪ ،‬گێڕانی رۆڵێكی كاریگەر‬

‫بێت‪ .‬ئ��ەم بناغە سیاسیە دوات���ر زۆرب��ەی‬

‫لە جه‌نگی ترینتۆن لە رووی سیاسیەوە پێگە‌و‬

‫سەرۆكەكانی ئه‌مریکا لە قۆناغە جیاجیاكاندا‬

‫رێزێكی زۆری بۆ دروست کردووه‪ .‬لە ساڵی‬

‫پ���ەی���ڕەوی���ان ك����رد‌و ل���ە ك��ۆت��ای��ی ه��ەم��وو‬

‫‪ 1882‬وەك ئەندامی نوێنەران لە ڤێرجینیا‬

‫پرۆسەیەكیشدا ئەمەریكیەكان گرەوەكەیان‬

‫ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ت‌و ت��ا وەرگ��رت��ن��ی پۆستی‬

‫بردوەتەوە‪.‬‬

‫س��ەرۆك��ای��ەت��ی چ��ەن��دی��ن پ��ل��ەوپ��ای��ەی گرنگ‬

‫‪4‬ـ��ـ جیمس م��ادی��س��ۆن‪ :‬چ���وارەم سەرۆكی‬

‫دەبینێت‪ ،‬لەم ماوەیەدا رۆڵ‌و تواناكانی لە‬

‫ئه‌مریکا‪ ،‬ئەندامی پارتی دیموكراتی ئه‌مریکا‬

‫بواری سیاسی‌و بەڕێوەبردن‌و دانوستانەكاندا‬

‫بووه‪ .‬ئەم سەركردەیەش بە رەگەز ئینگلیزی‬

‫دەردەك����ەوێ����ت‪ .‬ل��ە س��اڵ��ی ‪ 1919‬رۆڵێكی‬

‫ب���ووه‪ .‬ل��ە س��اڵ��ی ‪ 1809‬ب��ۆ س��ەرۆك��ای��ەت��ی‬

‫كاریگەر لە دەستخستنی ویالیەتی فلۆریدادا‬

‫ئه‌مریکا هەڵبژێردرا‌و بۆ ماوەی دوو خول‬

‫دەبێت‪ .‬بە هۆی لێهاتوویی‌و سەركەوتنەكانی‬

‫تا ساڵی ‪ 1817‬لە پۆستی سەرۆكایەتیدا‬

‫لە خولی یەكەمدا ساڵ ‪ 1920‬بۆ خولێكیتر‬

‫م��ای��ەوە‪ .‬مادیسۆن الی ئەمەریكیەكان بە‬

‫وەك س����ەرۆك ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ت��ەوە‪ .‬ئ��ەم‬

‫باوكی ده‌ستوور دەناسرا‪ ،‬رۆڵێكی گرنگ‌و‬

‫سەرۆكە خاوەنی پرنسیپەكانی مۆنرۆیە‪ :‬تا‬

‫ك��اری��گ��ەری ل��ە داڕش��ت��ن��ەوەی ده‌س��ت��ووری‬

‫ئه‌مڕۆ رێزی تایبەتی خۆی هەیە‪ ،‬بە تایبەتی‬

‫ن��وێ��ی ئ��ه‌م��ری��ک��ا ل��ە س��اڵ��ی ‪1787‬دا بینی‪.‬‬

‫لە ب��واری وەستانەوە لە رووی سیاسەت‬

‫له‌گه‌ڵ تۆماس جیفرسۆندا پارتی كۆماری‬

‫دوژم��ن��ك��اری��ی��ەك��ان��ی بریتانیا‌و رێ��گ��رت��ن لە‬

‫ئه‌مریکا دادەم��ەزرێ��ن��ن‪ .‬كاتێك‪ ،‬ک��ە ب��ووە‬

‫دەستتێوەردانەكانیان‪.‬‬

‫سەرۆكی واڵت لە بەرامبەر دەستێوەردان‌و‬ ‫ئستیفزازیەكانی بریتانیا‪ ،‬لە ساڵی ‪1812‬دا‬

‫جه‌نگی ناوخۆی ئه‌مریکا لە نێوان سااڵنی‬

‫جه‌نگی لە دژی ئەو واڵتە راگەیاندوو‌ه‪‌ .‬لە‬

‫‪1961‬بۆ‪1964‬‬

‫ساڵی ‪ 1815‬بە كۆتایهاتنی ئەو جه‌نگە كیانی‬

‫ی پانجاكانی س���ەدەی ن���ۆزداوه‬ ‫ل��ە ك��ۆت��ای�� ‌‬

‫نیشتمانپەروەری‌و ن��ەت��وای��ەت��ی س��ەرج��ەم‬

‫ل����ە ئ���اك���ام���ی ق���وڵ���ب���ون���ەوەی ن���اك���ۆك���ی‌و‬

‫ویالیەتەكانی ئه‌مریکای گرتۆتەوە‪.‬‬

‫نەگونجانی ویالیەتەكانی ئه‌مریکا ی��ازدە‬

‫‪5‬ـ��ـ جیمس م��ۆن��ڕۆ‪ :‬ل��ە س��اڵ��ی ‪1758‬دا لە‬

‫وی�ل�ای���ەت ب���ە س��ەرۆك��ای��ەت��ی ج��ی��ف��رس��ۆن‬

‫ویالیەتی ڤێرجینیا لە دایكووه‪ .‬لە ساڵی ‪1776‬‬

‫دیفیس جیابوونەوەی خۆیان لە ویالیەتە‬

‫دوای تەواوكردنی كۆلێژ دەچێتە ریزەكانی‬

‫یەكگرتوەكانی ئه‌مریکا راگەیاند‌ووه‪ .‬بڕیاری‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪212‬‬

‫دام���ەزران���دن���ی وی�لای��ەت��ەك��ان��ی كۆنفیدڕاڵی‬

‫ویالیەتی كۆیالیەتی‌تر لە باشوور بڕیاری‬

‫ئه‌مریکایان راگەیاندووه‪.‬‬

‫ج��ی��اب��وون��ەوەی خ��ۆی��ان راگ��ەی��ەی��ان��د‌ووه‌و‬

‫لە ساڵی ‪1960‬دا لە ساتەوەختی بۆسەی‬

‫چوونە‌ته پاڵ حه‌وت ویالیەتە یاخییكەی پێشوو‪.‬‬

‫هەڵبژاردندا پارتی كۆماری بە سەرۆكایەتی‬

‫لە ساڵی ‪1862‬دا بڕیارێكی سەرۆكایەتی بۆ‬

‫ئه‌مریکا ئ��ەب��راه��ام لینكۆڵن‪ ،‬هێرشێكی بە‬

‫ئازادكردنی كۆیلە‌و كۆتایهێنان بە سیستمی‬

‫هێز ک��ردووەت�� ‌ه س��ەر سیستمی كۆیالیەتی‬

‫كۆیالیەتی راگەیاند‪ ،‬ئەم بڕیارە بوە هۆی‬

‫لە ویالیەتەكان‌و بە توندی لە دژی شااڵوی‬

‫هەڵگیرسانی جه‌نگێكی توند‌و بەرفرەوان لە‬

‫فره‌وانخوازی كۆیالیەتی وەستایەوە‪ ،‬ئەمەش‬

‫نێوان ویالیەتە كۆیالیەتییەكان‌و ویالیەتە‬

‫هۆی ئ��ەوەی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا‬

‫ئ�����ازادەك�����ان‪ ،‬ب���ە ب���ارێ���ك���ی‌ت���ردا جه‌نگێكی‬

‫كۆماریەكان سەركەوتنێكی گەورە بە دەست‬

‫ب���ەرف���رەوان ك��ەوت��ۆت��ە ن��ێ��وان ك��ۆی��ل��ەك��ان‌و‬

‫بێنن‪ .‬بە بارێكیتردا بوو به هۆی قووڵبونەوە‌و‬

‫خاوەنەكانیانەوە‪ .‬لە ‪9‬ی ئیبریلی ‪1865‬دا لە‬

‫لێكترازانی پەیوەندیی نێوان ویالیەتەكان‪.‬‬

‫دوای چەندین شەپۆلی جه‌نگ‌و پێكدادانانی‬

‫لە ئاكامدا پێش دەستبەكاربوونی لینكۆڵن‪،‬‬

‫ق���ورس‪ ،‬ب���ەرەی وی�لای��ەت��ە كۆنفیدڕاڵیەكان‬

‫لە چ��واری مارسی ‪1861‬دا وەك سەرەتا‬

‫شكستیان خوارد‌ووه‌و ملکه‌چی چارەنووسی‬

‫ح��ەوت وی�لای��ەت لە ویالیەتەكانی باشوور‬

‫داڕوخان‌و ئیرادەی ویالیەتە یەكگرتووەكان‬

‫ج��ی��اب��وون��ەوەی خ��ۆی��ان ل��ە ب��ەرام��ب��ەر ئ��ەم‬

‫بوون‪ .‬لەم جه‌نگەدا زیاتر لە ‪ 62000‬سەرباز‌و‬

‫سیاسەتی لینكۆڵین راگەیاندووه‪ .‬لەم ساتەدا‬

‫دەیان هەزار خەڵكی مەدەنی شەهید بوون‪،‬‬

‫هەردوو بەرێوەبەرایەتی كۆن‌و نوێ لە سەر‬

‫ئاكامی جه‌نگ بە شێوەیەكی گشتی ئه‌مریکای‬

‫ئەم جیابوونەوەیە رازی نەبوون‪.‬‬

‫خستۆتە قۆناغێكی نوێوە‌و كۆتایی بە قۆناغی‬

‫ل��ە ئ��ی��ب��ری��ل��ی ‪ 1861‬ه��ێ��زەك��ان��ی وی�لای��ەت��ە‬

‫كۆیالیەتی هێنا‌وه‌و دەسەاڵت گەڕاوه‌ته‌وه بۆ‬

‫كۆنفیدڕاڵیەكانی هێرشیان كردە سەر ویالیەتە‬

‫حكومەتی فیدڕاڵی‪.‬‬

‫یەكگرتوەكان لە فورت سومتر لە ویالیەتی‬

‫پاشماوەی جه‌نگ لە ویالیەتەكانی باشووردا‬

‫كارولینای ب��اش��وور‪ .‬لە ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوەی‬

‫دۆخێكی پڕ لە داڕمان‌و بێکاریی خوڵقاندووه‪.‬‬

‫ئ��ەم��ەدا س��ەرۆك��ی ن���وێ ئ��ب��راه��ام لینكۆڵن‬

‫بۆیە لە رووی ئابوورییەوە تووشی سستی‌و‬

‫داوای پێكهێنانی سوپایەكی گ���ەورەی لە‬

‫پاشەكشێكی بەرچاو بوون‪ .‬وەك ویالیەتەكانی‬

‫خۆبەخشەكان لە هەموو ویالیەتەكان كرد‪.‬‬

‫ب��اك��وور بە پێچەوانەوە لە ب��ەر ئ��ەوەی بە‬

‫لە ئاكامی ئ��ەم گ��رژی‌و ناكۆكیانەدا چوار‬

‫درێژایی ماوەی جه‌نگ جگە لە كاركردن بۆ‬


‫‪213‬‬

‫دابینكردنی پێداویستیەكانی ب��ازاڕ‌و ژیانی‬

‫ل���ەم ق��ۆن��اغ��ەدا ئ��ه‌م��ری��ک��ا زۆر ب��ە خێرایی‬

‫رۆژان����ەی خ��ەڵ��ك ك��ەن��اڵ��ی بەرهەمهێنان‌و‬

‫هەنگاوی ب��ەرەو گەیشتن بە پێگەی واڵتە‬

‫جه‌نگیشیان‬

‫مەزنەكان هەڵدەگرت‪ .‬بۆیە سیاسەتمەدار‌و‬

‫كەوتۆتە سەر‪ ،‬بە واتە بازاڕەكانی باكوور‬

‫بیرمەندانی ئەو واڵتە وەك خۆئامادەکردن‌و‬

‫لە گەشەكردن‌و نمابونێكی زۆردا بوون‪ .‬بە‬

‫رەخساندنی زەمینەی نوێی ئه‌مریکا چەندین‬

‫شێوەیەكی گشتی سەردەمی وای جه‌نگ كۆی‬

‫رێنمایی‌و بەهای نوێیان دامەزراند‪.‬‬

‫ویالیەتەكان پێشكەوتنێكی خێرا‌و گەورەیان‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1898‬دا رای گشتیی گ��ەالن��ی‬

‫لە ك��ۆی ب��وارەك��ان��ی ئ��اب��ووری��دا بەرجەستە‬

‫ئه‌مریکا بە زۆرینە له‌گه‌ڵ دەستتێوەردان‬

‫ك��ردووه‪ ،‬بە تایبەتی لە ب��واری بیناسازی‌و‬

‫بوون لە كاروباری واڵتی كوبا‌و دورگەكانی‬

‫كۆشك‌و تەالرسازیدا‪ .‬سیاسەتەكانی لینكۆڵن‬

‫ئه‌مریکای التین‪ .‬ئەو كات بە قۆستنەوەی‬

‫ئه‌مریکای خستۆتە سەر هێڵێكی زۆر راست‌و‬

‫رووداوی نقومبوونی كەشتییەكی ئەمریكا‬

‫رەوان‪ .‬بۆیە لە سەرجەم بوارەكانی ژیانی‬

‫ل���ە ك���ەن���داوی ه��اڤ��ان��او ت��وم��ەت��ب��ارك��ردن��ی‬

‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیی ئه‌مریکا پێشكەوتنی‬

‫ئیسپانییەكان بە هۆكاری ئەو رووداوە‪ ،‬بەو‬

‫زۆر خ��ێ��را‌و گ���ەورەی ب��ە خ��ۆی��ەوە بینیوه‪.‬‬

‫بیانووەوە ئەمەریكییەكان داوای كشانەوەی‬

‫رەخساندنی ژینگەیەكی جێگیر‌و لە بار بۆ‬

‫ئیسپانیەكانیان لە ناوچانە ك��ردووه‪ ،‬بەاڵم‬

‫گەشەكردن‌و پێكەوتن لە زەوییەكی بە پیتی‬

‫ئیسپانییەكان ئ��ەم داوای����ەی ئه‌مریکایان‬

‫خ��اوەن سامانێكی بێ شوماری لە كانزای‬

‫رەتكردۆتەوە‪ .‬بۆیە جه‌نگ هەڵگیرساوه‪ .‬بە‬

‫ژێ��رزەم��ی��ن��ی‌و س��روش��ت��ی‌و پ��ی��ش��ەس��ازی‌و‬

‫هۆی نابەرامبەری هێز لە نێوان ئەو دوو واڵتەدا‬

‫رووب��ەرێ��ك��ی گ����ەورەی ب��ەرف��رەوان��ی وەك‬

‫ئەمەریكییەكان توانیویانه لە ماوەیەكی زۆر‬

‫ئ��ه‌م��ری��ک��ا ئ���ەو ش��ەه��وەت��ەی الی زۆر لە‬

‫كورتدا بە سەر ئیسپانییەكاندا سەربكەون‌و‬

‫دانیشتووانی ئ��ەوروپ��ا‌و واڵت��ان��ی نزیك لە‬

‫ن��اچ��اری��ان ب��ك��ەن ب��ە دەس��ت��ب��ەردارب��وون��ی‬

‫ئه‌مریکا لە كرێكار‌و هەژار‪ ،‬لە سەرمایەدار‌و‬

‫دورگەكانی (فیلپین‪ ،‬گوام‪ ،‬پورتوریكۆ) بن بۆ‬

‫پ��ی��ش��ەوەر ه��ان��داوه ب��ە شێوەیەكی ب��ۆ خۆ‬

‫ئه‌مریکا‪ ،‬بەاڵم كوبا وەك واڵتێكی سەربەخۆ‬

‫دروستكردن روو لەم واڵتە بكەن‪ .‬تەنیا لە‬

‫ماوە‌ته‌وە‪ .‬ئەم قۆناغە سەردەمی گۆڕانێكی‬

‫نێوان ساڵی ‪ 1871‬ــ ‪ 1880‬س��ه‌دو هه‌شتا‬

‫بنەڕەتی بووه بۆ ئەمەریكییەكان‪ .‬ئەم واڵتە‬

‫هه‌زار كەس گەیشتوونە‌ته ئه‌مریکا‪.‬‬

‫لە واڵتێكی داگیركراوەوە‪ ،‬کە ستراتیجی تەنیا‬

‫دابینكردنی‬

‫پێداویستیەكانی‬

‫ئه‌مریکا بەرەو بوونی بە داگیركەر‬

‫بەرگریی لە سەربەخۆبوونی خۆی بووه لە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪214‬‬

‫داگیركەرانی ئیمپڕاتۆرەكانی ئەوروپا‪ ،‬بۆ‬

‫واڵتانە دەرك��ردووه‪ ،‬بەاڵم خۆیان بە تەنیا‬

‫خۆی بووە واڵتێكی داگیركەر‌و ستراتیجی‬

‫قووتیان داوه‪ .‬ئ��ەم سیناریۆیەی ئه‌مریکا‬

‫ف��ره‌وان��خ��وازی‌و داگ��ی��رك��اری رۆژ ب��ە رۆژ‬

‫سەرەتای بەرجەستەكردنی فەلسەفەی كاپتن‬

‫زیاتر لە خێرابوون‌و فرەوانبووندا ب��ووه‪.‬‬

‫مۆرگان بووه لە سیاسەتی نوێی ئه‌مریکا‪.‬‬

‫لەو مێژووەوە ئه‌مریکا وەك یەكێک لە هێزە‬ ‫گ��ەورە داگیركەرەكانەوە هاتۆتە نێوه‌ندیی‬

‫ئەمریكا لە جه‌نگی جیهانیی یەكەمدا‬

‫هاوكێشەی ملمالنێ نێودەوڵەتییەكانەوە‪ .‬لە‬

‫(‪1914‬ــ‪)1918‬‬

‫س��اڵ ‪1898‬دا ویالیەتە یەكگرتووەكان بە‬

‫ئ��ەم��ری��ك��ی��ی��ەك��ان ل���ه س��ت��رات��ی��ج��ی ئ��اس��ای��ی‬

‫فەرمی دورگ��ەی (ه��اوای)ی��ان بە واڵتەكەی‬

‫ك��ارك��ردن��ی��ان��دا ل��ە س��ەرەت��ادا ب��ڕی��اری��ان��داوه‬

‫خۆیانەوە لكاندووه‪ .‬لە ساڵی ‪1899‬دا لە‬

‫لە‌و جه‌نگە‌دا بێالیەنیی خۆیان رابگەیەنن‌و‬

‫دوای ئ���ەوەی ئیمپڕاتۆریی ژاپۆنییەكان‬

‫بەشداریی جه‌نگ ن��ەك��ەن‪ .‬ئەمەریكییەكان‬

‫(ژاپۆنییه‌کان) جه‌نگێكیان لە دژی چینەكان‬

‫ب��ەردەوام ستراتیجیان بۆ بەشداریكردن لە‬

‫هەڵگیرساندووه‪ .‬چینەكان لەو جه‌نگە‌دا بە‬

‫جه‌نگ ه��ەب��ووە؛ ب���ەردەوام بەرنامە‌و كاتی‬

‫دۆڕاوی‌و تێكشاكاوی هاتوونە‌ته دەرەوە‪.‬‬

‫دی��اری��ك��راوی��ان ب��ۆ ب��ەش��دارب��وون ل��ە هەر‬

‫داگیركەرانی بریتانیا‌و فەرەنسا‌و ئەڵمانیا‌و‬

‫جه‌نگێك‪ ،‬کە مەبەستیان بووبێت‪ ،‬هەبووە‪ .‬زۆر‬

‫روس��ی��ا ل��ە ه��ەم��وو الی��ەك��ەوە كەوتوونە‌ته‬

‫بە وردی زانیویانه كەی بچنە جه‌نگەكەوە‌و‬

‫خۆیان بۆ هێرش كردنە سەر ئەو واڵتە‌و‬

‫چۆن ئاكام‌و كۆتاییەكەی لە بەرژەوەندیی‬

‫داگیركردن‌و دابەشكردنی لە نێوان خۆیاندا‪.‬‬

‫خۆیاندا راست بكەنەوە‪ .‬لەم چوارچێوەیەدا‬

‫لە‌و كاتەدا ئەمەریكییەكان بە ناوی بەرگری لە‬

‫ئەمەریكییەكان تا قۆناغی كۆتایی جه‌نگەكە‬

‫سەروەریی چین‌و بە پێی بەها‌و پرنسیپەكانی‬

‫بەشدارییان لە جه‌نگدا ن��ەك��ردووه‪ ،‬بەڵكو‬

‫مۆنرۆ‌و رێزگرتن لە سەروەریی دەسەاڵت‌و‬

‫تەنیا وەك چاودێرێك روانیویانه‌ته گۆڕەپانی‬

‫یەكپارچەیی خاكی چین‪ ،‬دەستیان خستۆتە‬

‫ج��ه‌ن��گ‌و ئ��اك��ام‌و رووداوەك������ان‪ .‬ل��ە ساڵی‬

‫نێو ئەو واڵتە‌و پشتی چینەكانیان گرتووه‪.‬‬

‫‪1917‬دا‪ ،‬ساڵێك پێش كۆتایی جه‌نگ‪ ،‬زۆر‬

‫ئ��ەم دەستتێوەردانەی ئه‌مریکا لە كڕۆكدا‬

‫بە چڕی هاتوونە‌ته جه‌نگەكەوەو توانیویانه‬

‫شێوەیەكی‌تری داگیركردن بووه‪ ،‬لە رێگای‬

‫ه��اوس��ەن��گ��ی‌و ئ��اڕاس��ت��ەی ج��ه‌ن��گ��ەك��ە ب��ەو‬

‫دام���ەزران���دن���ی پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی سیاسی‌و‬

‫الیەدا بشكێننەوە‪ ،‬کە مەبەستیان بووه‌و لە‬

‫بازرگانی نابەرامبەر چینیان لە دەست ئەو‬

‫بەرژەوه‌ندیاندا بووه‪.‬‬


‫‪215‬‬

‫لە سەردەمی پێش جه‌نگدا ئەمەریكییەكان‬

‫ل��ە ف��ره‌وان��ب��وون‌و ت��ون��دب��وون��ەوە ک���ردووه‪.‬‬

‫چ��اودێ��ری��ی رووداوەك�������ان‌و هەڵئاوسانی‬

‫ئەڵمانیا‌و ئیمپڕاتۆریی نەمساوی‌و دەوڵەتی‬

‫ناكۆكی‌و ملمالنێكانیان بە وردی كردووه‪.‬‬

‫عوسمانی‌و بوڵگاریا لە بەرەیەكدا بە ناوی‬

‫ل��ە ‪28‬ی ی��ۆن��ی��ۆی ‪1914‬دا ئ��ەرش��ی��دۆک‬

‫بەرەی واڵتانی ته‌وه‌ر چوونه‌ته جه‌نگەكەوە‪.‬‬

‫ف��ڕان��س��ی��س ف��ێ��ردی��ن��ان��د (پ���ادش���ای ن��ەم��س��ا)‪،‬‬

‫لە بەرامبەریشدا واڵتانی هاوپه‌یمان بریتانیا‌و‬

‫وات��ه مەجەرستان‪ ،‬لە سەراییڤۆ لە الیەن‬

‫فەرەنسا‌و روسیا بوون‪.‬‬

‫جافریللۆ پرنسیپ‌ی سەر بە رێكخراوێكی‬

‫ه��ۆك��ارە سەرەكییەكانی جه‌نگی جیهانی‬

‫ت��ی��رۆرس��ت��ی س��ی��ڕب��ی‌ی��ەوە ک�����وژراوه‪ .‬ل��ەم‬

‫دووەم لە كڕۆكدا كۆمەڵێك گۆڕانكاریی گرنگ‬

‫رووداوەدا نەمساوییەكان پەنجەی تۆمەتیان‬

‫بوون لە رەوش‌و واقعی ئابووری‌و سیاسی‌و‬

‫ب��ۆ سیڕبی‌یەكان درێ��ژ ك���ردووه‪ .‬داوای���ان‬

‫كلتووریی واڵتانی داگیركەر‪ ،‬که روویانداوه‪.‬‬

‫لێ ک��ردوون تاوانباران بدەنە دادگ��ا‌و ئەو‬

‫گ��ەش��ەك��ردن��ی ن���ەزع���ە‌و س����ۆز‌و هەستی‬

‫رێ��ك��خ��راوان��ەش ه��ەڵ ب��وەش��ێ��ن��ن��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫نەتەوایەتی یەكێک لە هۆ سەرەكییه‌كانی‬

‫نەمساوییەكان ئەو داوایه‌یان رەتكردۆته‌وە‪.‬‬

‫رەخساندنی بارێكی نائاسایی‌و ناجێگیری‬

‫ل��ە ‪28‬ی ت���ەم���ووزی ‪1914‬دا ن��ەم��س��ا بە‬

‫پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان گ����ەالن‌و س��ەره��ەڵ��دان‌و‬

‫پشتگیریی ئەڵمانیا‌و توركیا جه‌نگیان لە دژی‬

‫گەشەكردنی ه���ەردوو بیری شۆڤێنیزم‌و‬

‫سیڕبەكان راگەیاندووه‪ .‬ئەم تەكتولە دواتر‬

‫ن��ازی��زم ب���ووه‪ .‬پێشكەوتن‌و گەشەكردنی‬

‫ب��وون به هاوپەیمانی واڵت��ان��ی ت���ه‌وه‌رو لە‬

‫ئ���اب���ووری‌و دارای����ی واڵت���ە م��ەزن��ەك��ان‪ ،‬کە‬

‫دژی واڵتانی هاوپەیمان (فەرەنسا‪ ،‬بریتانیا‪،‬‬

‫ب��ە دوای خ��ۆی��دا پێشكەوتنێكی گ���ەورە‌و‬

‫روسیا‪ ،‬بەلجیكا)‪.‬‬

‫خ��ێ��رای ب���واری چ��ەك��س��ازی‌و تەقەمەنیشی‬

‫ل��ە ‪25‬ی ت���ەم���ووزدا ن��ەم��س��ا پ��ەی��وەن��دی��ی��ە‬

‫ه��ێ��ن��ا‪ ،‬ه��ان��دەرێ��ك��ی ب��ەه��ێ��ز ب���وو ب��ۆ واڵت��ە‬

‫دبلۆماسییەكانی له‌گه‌ڵ سیڕبیادا پچڕاندووه‪.‬‬

‫داگیركەرەكان تا هێرش بكەنە سەر واڵتانی‬

‫لە ‪28‬ی تەمووزدا جه‌نگی لە دژی سیڕبیا‬

‫لە خۆیان الوازت��ر‌و لە ئاكامدا تێكدانەوەی‬

‫راگه‌یاندووه‪ .‬هێزەكانی به‌ره‌و سنووری ئەو‬

‫دۆخی هاوسەنگی پێشوو هەڵوەشاندنەوەی‬

‫واڵت��ە ب��ردووه‪ .‬لەم جه‌نگەدا روسیا چۆته‬

‫رێكکەوتن‌و گرێبەستە كۆنەكانی نێوانیان‪.‬‬

‫بەرەی سیڕبیاو هێزەكانی بۆ پاڵپشتی ئه‌و‬

‫ئاكامی شەڕ لە روی سیاسییەوە داڕوخان‬

‫واڵته له پاڵ سنوورەكانی ئەڵمانیادا حەشار‬

‫شكستپێهێنانی هەر چوار ئیمپڕاتۆری (ئەڵمانی‪،‬‬

‫داوه‪ .‬بە شێوەیەكی گشتی جه‌نگ رووی‬

‫نەمسای‪ ،‬روسیا‪ ،‬عوسمانی)و دامەزراندنی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪216‬‬

‫هاوپه‌یمانیی نەتەوەكان‪ ،‬پێشكەوتنی هونەری‬

‫لە كۆتاییدا سوودمەندی یەكەم تەنیا خودی‬

‫جه‌نگ دیپلۆماسی‪ ،‬پێكەوە گۆڕانكاریەكی‬

‫ئه‌مریکا خ��ۆی ب��ووه‪ .‬لە ب��واری ئابووریدا‬

‫گ��ەورەو وەرچارخانێكیان لە داڕشتنەوەی‬

‫رێژەی گەشەكردنی ئه‌مریکا بە شێوەیەكی‬

‫ستراكچەری هاوسەنگی هێز‌و پەیوەندی‌و‬

‫بەرچاو ب��ەرزب��وەوە‌و ئاستێكی زۆر بااڵی‬

‫س��روش��ت��ی داگ���ی���رك���ردن ب���ەرپ���اك���ردووه‪.‬‬

‫تۆمار كردووه‪ .‬قەبارەی بازرگانی ئه‌مریکا‬

‫سەرهەڵدان‌و دامەزراندنی چەندین واڵتی‬

‫لە نێوان ساڵی ‪ 1914‬تا ‪ 1918‬هاوتای كۆی‬

‫ن���وێ ل��ە س���ەر ن��ەخ��ش��ەی ئ���ەوروپ���ا‪ ،‬وه‌ک‬

‫زیادەی قەبارەی بازرگانی ئه‌مریکا بوو لە‬

‫واڵتانی پۆڵۆنیا‪ ،‬چیكسلۆڤاكیا‪ ،‬ئەڵمانیا بە‬

‫‪ 1787‬تا ‪ . 1914‬لە س��ەرج��ەم بوارەكانی‬

‫تەواوی لە كۆڵۆنیالیاكانیان داماڵڕێن‪ .‬لە كۆی‬

‫بەرهەمهێنانەكانی خەڵوز‌و ئاسن‌و بوارەكانی‬

‫تەرسانەی چەكە ستراتیجییەكان داماڵێران‪،‬‬

‫كشتوكاڵ‌‪ ..‬ت��ا ق��ەب��ارە‌و رێ��ژەی��ان چەندین‬

‫ناچاركراون بە مۆر کردنی ئاگربه‌ستی کات‬

‫ئەوەندەی خۆیان زیادی كردووه‪.‬‬

‫له ‪11‬ی نۆڤەمبەری ‪ .1918‬هەروەها له ‪18‬ی‬

‫ل���ە چ���وارچ���ێ���وەی ئ����ەو س��ی��اس��ەت��ی‪ ،‬کە‬

‫یەكی ‪1919‬دا سەرۆكی ئه‌مریکا ویڵسن لە‬

‫دەسەاڵتی عوسمانییەكان (دەرگ��ای كراوە)‬

‫کۆنفڕانسی ئاشتی له پاریس چواردە خاڵی‬

‫رایانگەیاند‪ ،‬ئەمەریكییەكان ئەو كات بیریان‬

‫بە سەر بەرەی دۆڕاو لە جه‌نگ سەپاندووه‪.‬‬

‫ل��ە س��ەر ل��ە ن��وێ داڕش��ت��ن��ەوەی سیاسەتی‬

‫خ���اڵ���ی گ����رن����گ‌و ب���ەی���ت���ی م���ەق���س���ەد ب��ۆ‬

‫دەرەك���ی���ی���ان ک����ردۆت����ه‌وه‪ .‬ل���ەو ب��ازن��ەی��ەدا‬

‫ئەمەریكییەكان ل��ەو دۆخ����ەدا چۆنیه‌تیی‬

‫حكومەتی كۆماریەكانی پێشنیاری گرێدانی‬

‫ق��ۆس��ت��ن��ەوەی ب���اری خ���راپ‌و ماندویەتیی‬

‫رێ��ك��ک��ەوت��ن��ن��ام��ەی س��ەرب��ەخ��ۆی��ان ل�� ‌هگ��ه‌ڵ‬

‫واڵتانی هاوپەیمانی خۆی بووه‪ ،‬بە تایبەتی‬

‫واڵت���ە دۆڕاوەك���ان���ی ج��ه‌ن��گ ك����ردووه‪ .‬بەم‬

‫واڵتانی بریتانیا‌و فەرەنسا‌و بەلجیكا بووه‪.‬‬

‫سیاسەتە ئەمەریكیەكان توانیان ناوچەی‬

‫درەنگ بەشداریكردنی ئه‌مریکا له‌و جه‌نگ‌و‬

‫ن��ف��وزی ه����ەردوو ب����ەرەی ج��ه‌ن��گ ب���ەرەی‬

‫تێوەنەگالن بە شێوەیەكی ب��ەرف��رەوان ئەو‬

‫دۆڕاوەك��ان‌و ب��ەرەی براوەكانی لە قۆناغی‬

‫پێگەیەی داوه‌تێ‪ ،‬کە لە دوای شەڕیش وەك‬

‫دوای ش��ەڕ ببرن‌و تێكەڵ بە ئەجندایەكی‬

‫هێزێكی مەزن‌و نەڕوخاو بمێنێتەوە‪.‬‬

‫بەرفراوان‌و گەمەیەكی زۆر سەركەوتوانە‬

‫بە شێوەیەكی گشتی بەشداریكردنی ئه‌مریکا‬

‫بكەن بۆ گەیشتن بە لوتكە‪ .‬لە ساڵی ‪1921‬‬

‫لە جه‌نگ له‌گه‌ڵ ئەوەی ئاكامی جه‌نگەكەی بە‬

‫ئەمەریكیەكان‬

‫کۆنفڕانسێكی‬

‫الی بەرەی هاوپه‌یمانی شكاندۆته‌وه‪ ،‬بەاڵم‬

‫ن���ێ���ودەوڵ���ەت���ی���ان ب���ە ب����ەش����داری ژاپ����ۆن‌و‬

‫پێشنیاری‬


‫‪217‬‬

‫بریتانیا لە واشنتۆن كرد‪ .‬لەو کۆنفڕانسەدا‬

‫كڕین‌و فرۆشتن‌و بازاڕەكانی دراو‌و بۆڕسە‪.‬‬

‫ئەمەریكییەكان ئەجندە‌و سیاسەتی خۆیان‬

‫خ��واس��ت ل��ە س���ەر ش��م��ەك��ی ب��ەك��ارب��ەر بە‬

‫خستەڕوو‪ ،‬راشكاوانە باسیان لە پێویستی‬

‫درێژای ماوەی بیستەكان بەردەوام لە زیاد‬

‫كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی چەكسازی‌و‬

‫بووندا بوو‪ .‬خواست لە سەر پێداویستیەكانی‬

‫سنوورداركردنی هێزی س��ەرب��ازی واڵت��ان‬

‫ژی��ان ل��ە ئۆتۆمبێل‌و ك��ەرەس��ەی نێوماڵ‌و‬

‫كردووه‪.‬‬

‫ئامێرە كارەبایەكان شمەكە جوانكاریەكان‬ ‫بە رێ��ژە‌و قەبارەیەكی زۆر زیادیان كرد‌و‬

‫هۆکاره‌کانی جه‌نگی جیهانیی دووەم‬

‫دەف��رۆش��ران‪ ،‬چەندین شمەكی جوانكاری‬

‫هۆکاری قه‌یرانی ئابووریی گه‌وره له ساڵی‬

‫بون بە شمەكی سەرەكی‌و پێویستی ژیانی‬

‫‪ 1929‬تاکو ‪ 1933‬بە كۆتاییهاتنی جه‌نگ‬

‫رۆژانە‪ .‬بە بارێكیتردا بۆته هۆی زیادبوونی‬

‫ل��ە م���اوەی ن��ێ��وان س��اڵ��ی ‪ 1920‬ت��ا ‪1928‬‬

‫كەڵەكەی سەرمایە‌و زیادبوونی زۆر خێرا‌و‬

‫ئه‌مریکا پێشكەوتن‌و گەشەكردنێكی زۆر‬

‫بەرفره‌وانی بەرهەمهێنان‌و بەرجەستەكردنی‬

‫خێرا‌و بەرفره‌وانی لە سەرجەم بوارەكانی‬

‫پێشكەوتنی زانستی‌و تێكەڵبوونی بە بواری‬

‫ئابووری‌و سیاسی‌و کلتووری‌و كۆمەاڵیەتی‬

‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان ل��ە ه��ەن��اوی��دا ئ��ام��اژەی��ەك��ی‬

‫ب��ەرج��ەس��ت��ە ك����رد‪ .‬ل��ە ب����واری ئ��اب��ووری��دا‬

‫ترسناكیشی هەڵگرتبوو‪ ،‬ئەو كات زیاد بوونی‬

‫قەبارەی بەرهەمهێنانی پیشەسازی‌و كەرتی‬

‫قەبارەی بەرهەمهێنان زیاد لە خواستەكانی‬

‫دارای��ی‌و ب��ازاڕی ئاڵوگۆڕی دراییدا زۆر لە‬

‫بازاڕ ئاماژەی سەرهەڵدانی هەڵئاوسانێكی‬

‫گەورەبووندا بووه‪ .‬زیادبوونی كێ‌و داهاتی‬

‫ئابووری پەخش کردبوو‪.‬‬

‫ت���اك‌و ب��اش��ب��وون‌و گ��ەش��ەك��ردن��ی ب��ژێ��وی‬

‫ل��ە ساڵی ‪ 1928‬س��ەرۆك��ی هەڵبژێردراوی‬

‫ژی��ان‌و ئاستی دەخلی تاك زۆر بە خێرای‬

‫ن��وێ��ی ئ��ه‌م��ری��ک��ا (ه���ارب���رت ه��ۆف��ەر) چ��ووە‬

‫لە بەرزبوونەوەدا ب��وو‪ .‬زیادبوونی داهات‬

‫كۆشكی سپی‪ .‬ئەوكات واڵت لە سەر لێواری‬

‫سەرجەم توێژ‌و چینەكانی كۆمەڵگای گرتەوە‪.‬‬

‫پەڕینەوە بۆ سەردەمێكی نوێ‌و لێوان لێو لە‬

‫رێ��ژە‌و بەهای سەنەدە داراییەكان چەندین‬

‫لوتكەی رەفاهیه‌ت‌و بوژاندنەوەدا بوو‪ ،‬واڵت‬

‫ئ��ەوەن��دەی خ��ۆی زی��ادی��ان ك��رد‪ .‬ل��ەم ب��ارەدا‬

‫بە گشتی لە سەر هێڵی كۆتاییهێنان بوو بە‬

‫بەشێكی زۆر لە چینی ناوەند‌و فەرمانبەران‌و‬

‫دۆخی هەژاری‌و بێ كاری‪ .‬لە سەرانسەری‬

‫ئه‌رستۆكراتەكان دەستبەرداری وەزیفەكانیان‬

‫واڵتدا دروشمی هەڵبژاردن (دوو ئۆتۆمبێل لە‬

‫بوون چوونە بازاڕی بازرگانی‌‌و بازاڕەكانی‬

‫گەراجی ماڵێكدا) بوو‪ .‬لەم قۆناغەدا بناغەی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪218‬‬

‫پەڕینەوە بۆ بەرجەستەكردنی سیستمی‬

‫سەرلێشێوان بووه‪ .‬خەڵكی بە شێوەیی بەر‬

‫ئ��اب��ووری ت���ەواو ئ���ازاد دادەن����را‪ .‬ك��ۆی ئەم‬

‫باڵو رویان کردووه بانكەكان بۆ كشانەوەی‬

‫پێشكەوتنانە ل��ە هەناویاندا ب��ە ش���اراوەی‬

‫پ��ارەك��ان��ی��ان‪ ،‬ئ��ەم��ەش ق��ەی��ران��ەك��ەی زۆر‬

‫تۆوی قەیرانێكی ئابووریان هەڵگرتبوو‪ ،‬کە‬

‫ئاڵۆزتر‌و قورستر کردووه‪ .‬لە كاتەدا زۆرێك‬

‫رۆژ بە رۆژ لە گەشەكردن‌و نەشونما كردندا‬

‫لە سیاسەتمەدار‌و ئابووریناس‌و پیاوانی كار‬

‫ب��ووه‪ .‬لە هەندێك ب��ارو جێگادا گەیشتبوە‬

‫هەوڵیان داوه قەناعەت بە هاواڵتیان بكەن‬

‫ئاستی تەقینەوە‪.‬‬

‫دان بە خۆیاندا بگرن‌و پارەكانیان لە بانكەكان‬

‫لە ‪24‬ی تشرینی یەكەمی ‪ 1929‬رۆژی پێنج‬

‫نەكشێننەوە تا سیستمی دارایی بە تەواوەتی‬

‫شەمە‪ ،‬لە دوای خستنە رووی ‪ 19‬ه��ەزار‬

‫دانەڕوخێت‪ ،‬بەاڵم شكستیان هێناوه‪.‬‬

‫پشك ب��ە یەكجار ب��ۆ ف��رۆش��ت��ن‪ ،‬ق��ەب��ارەی‬

‫لە نێوان ساڵی ‪1930‬ب��ۆ‪ 1933‬نزیكەی پێنج‬

‫خستنە روو زۆر لە قەبارەی خواستەكانی‬

‫سەد بانك مایەپوچیی خۆیان راگەیاندووه‪.‬‬

‫بازاڕ زیاتر بوو‪ ،‬نرخی ‪ 16‬ملیۆن پشك بە‬

‫لە نێوان سااڵنی ‪1929‬بۆ‪ 1932‬نرخی بەهای‬

‫شێوەیەكی زۆر نا مەعقوڵ دابەزی‪ ،‬داكشانی‬

‫ئاڵوگۆڕی سەنەدی دارای��ی لە ‪ 89،5‬بلیۆن‬

‫نرخ ئەوەندە زۆر بووه تا ئەو ئاستەی نرخی‬

‫دۆالرەوە داب���ەزی بۆ ‪ 15،5‬بلیۆن دۆالر‪،‬‬

‫هەندێك لە پشكەكان بەهای ئەو وەرەقەیان‬

‫تەنانەت پشكی كۆمپانیا مەزنەكان وەك‬

‫نەکردووه‪ ،‬کە لە سەری چاپكرابوون‪.‬‬

‫كۆمپانیای (تەلەفۆن‌و تەلەگڕافی ئەمەریكی)‌و‬

‫ب��ازاڕی سەرمایەداری توانای بەرگری لە‬

‫دام���ەزراوەی (جەنراڵ م��ۆت��ۆڕز)و (جەنراڵ‬

‫داڕم��ان نەما‪ ،‬قەردارەكان توانای دانەوەی‬

‫ئەله‌كتریك)‪ .‬بە قووڵبوونەوەی قەیرانەكانی‬

‫قەردەكانیان نەمابوو زۆربەی هەرە زۆری‬

‫ئه‌مریکا س��ەرم��ای��ەك��ان��ی وەب��ەره��ێ��ن��ان��ی لە‬

‫بانكەكان ئیفالسی خ��ۆی��ان راگ��ەی��ان��دووه‪،‬‬

‫واڵت��ان��ی دەرەوە ب��ە تایبەتی ل��ە ئ��ەوروپ��ا‬

‫چەندین دامەزراوە‌و كۆمپانیای پیشەسازی‬

‫كشانەوە بۆ ناوخۆی خۆی‪ .‬هاوكات زۆربەی‬

‫گەورە توشی داكشانی زۆر گەورە بوون‪.‬‬

‫ه��ەرە زۆری یارمەتی‌و هاوكاریەكانی بۆ‬

‫لە ب��واری كشتوكاڵیدا پاشەكشێكی گەورە‬

‫واڵتانی‌تر راگرت‪ .‬قوڵبوونەوەو فره‌وانبوونی‬

‫بەرجەستە ب��ووه‪ .‬كۆچی جوتیارەكان لە‬

‫قەیرانەكە گرتنەخۆی سروشتێكی جیهانی‌و‬

‫گوندەكانەوە بۆ شارەكان زۆر بە بەرباڵوی‬

‫بڕینی سنووری زۆربەی واڵتان بە تایبەتی‬

‫دەستی پێكردووه‪.‬‬

‫واڵتە مەزنەكان جگە لە یەكێتی سۆڤیه‌ت‪،‬‬

‫ب��ازاڕ بە گشتی توشی ش��ڵ��ه‌ژان‌و ف��ەوزا‌و‬

‫زەمینەی بۆ سەرهەڵدانی جه‌نگێكی جیهانی‌تر‬


‫‪219‬‬

‫خوڵقاندووه‪.‬‬

‫چ��وارچ��ێ��وەی��ەدا لە س��ەرەت��ادا وەك یەكەم‬

‫لە ساڵی ‪ 1932‬لە لووتكەی پوكانەوە‌و قەیرانی‬

‫هەنگاوی پراكتیزەی كاری لە سەر داشكاندنی‬

‫ئابووریی گەورەدا‪ ،‬فرانكلین رۆزلفڵت وەك‬

‫بەهای دۆالر‌و رێگرتن لە هەنارده‌کردنی زێڕ‬

‫سەرۆكی ئه‌مریکا هەڵبژێردراوه‪.‬‬

‫كردووه‪.‬‬

‫لە ساڵی ‪ 1933‬تا ساڵی ‪ 1945‬حوكمڕانی‬

‫ل��ە ب����واری پ��ی��ش��ەس��ازی��دا ك���اری ل��ە س��ەر‬

‫ئه‌مریکای بۆ سێ خ��ول ك��رد‪ ،‬لە راستیدا‬

‫الوازكردنی ركەبەرایەتی‌و سنوورداركردنی‬

‫ده‌ستووری ئه‌مریکا رێگا بەكەسێكداوه تەنیا‬

‫بەرهەمهێنانی پیشەسازی بۆ بەرژەوەندیی‬

‫بۆ دوو خول واتە هەشت ساڵ سەرۆكایەتی‬

‫پێشخستنی ت��ه‌ك��ن��ه‌ل��ۆج��ی‌و چ��ۆن��ای��ەت��ی��ی‬

‫بكات‪ ،‬بەاڵم مانەوەی رۆزفڵت ئەو یاسایەی‬

‫بەرهەمهێنان ئەنجامدا‪ .‬لەم پرۆسەیەدا باجی‬

‫شكاند‌و بۆ یەكەمجار بۆ ماوەی سێ خول‬

‫بە شێوەیەكی بەرچاو داشكاندووه‪ ،‬نرخی‬

‫سەرۆكایەتی ئه‌مریکای كرد‪ .‬ئەم پیاوە جگە‬

‫شمەك بە شێوەیەكی بەرچاو دابەزاندووه‪.‬‬

‫لەمەش زۆر لە یاساكانی‌تریشی شكاند‪ ،‬ئەو‬

‫لە بواری بازرگانیدا سیاسەتی داشكاندنی‬

‫پیاوە‪ ،‬کە لە منداڵییەوە بە هۆی نەخۆشییەوە‬

‫ب��ەه��ای دۆالر ب��ووە ه��ۆی ئ���ەوەی خەڵكی‬

‫دەكەوێتە سەر كورسی كەمئەندامی‌و هەموو‬

‫ئه‌مریکا رووی���ان ل��ە بەكاربردنی شمەكە‬

‫ت��ەم��ەن��ی ل��ە س���ەر ك��ورس��ی ك���ەم ئ��ەن��دام��ی‬

‫نیشتمانییەكان‪ ،‬بە واتا بووە به هۆی ئەوەی‬

‫بەڕێدەکات‪ .‬لە مێژووی سیاسی ئه‌مریکادا‬

‫هەناردەی شمەك لە بەرامبەر هاورده‌دا زۆر‬

‫بە ه��ۆی لێهاتوی‌و دانایی زی��اد لە ئاستی‬

‫زیاد بكات‪.‬‬

‫ئاسای خۆی وەك مەزنترین‌و بە تواناترین‬

‫لە ب��واری كشتوكاڵیدا یارمەتی‌و پاڵپشتی‬

‫سەركردە تۆمار کردووه‪.‬‬

‫ج��وت��ی��اران‌و ئ��ەم��ە چ��ەن��دی��ن ک���اری‌‌ت���ر‪ ،‬کە‬

‫لە ساڵی ‪ 1932‬رۆزفڵت نەخشە‌و پالنێكی‬

‫بوونە‌ته بناغەی رزگاركردنی ئه‌مریکا لە‬

‫ورد‌و چ���ڕی ب���ۆ رووب����ەرووب����وون����ەوە‌و‬

‫ق��ەی��ران��ەك��ە‪ .‬ب��ە شێوەیەكی گشتی ئ��ەوەی‬

‫رزگاربوون لە قەیرانی مەزن داڕشتەوە‪ ،‬تا‬

‫رۆزفڵت ئەنجامیدا شۆڕشێكی مەزن بووه‪.‬‬

‫توانی لە ساڵی ‪ 1937‬ئه‌مریکا ئەو قەیرانە بە‬

‫هیچی لە شۆڕشی رزگاری كەمتر نەبووه‪.‬‬

‫ت��ەواوی رەتكات‪ .‬ئەم نەخشەیە سەرەتا لە‬

‫لەم قۆناغەدا جارێكیتر ئه‌مریکا گەڕاو‌‌تەوە‬

‫سەرلەنوێ دامەزراندنەوە‌و رێكخستنەوەی‬

‫ب��ۆ ت��ی��ۆر‌و سیاسەتی دەس��ت��ت��ێ��وەردان لە‬

‫دامەزراوە داراییەكان‌و چاودێری ئاڵوگۆڕی‬

‫كاروباری بازاڕو ئابووری‪.‬‬

‫بازرگانی‌و داراییەكانەوە دەستی پێكرد‪ .‬لەم‬

‫لە دەرەوەی دۆخی ئه‌مریکا‪ ،‬سەرقاڵبوونی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪220‬‬

‫س��ەرك��ردەو بڕیار بەدەستانی ئه‌مریکا بە‬

‫رویەكی‌ترەوە كاریان لە سەر داڕشتنەوەی‬

‫قەیرانی مەزنەوە ئەو زەمینەی رەخساندووه‪،‬‬

‫نەخشەی رووب���ەڕووب���وون���ەوەی ه��ەردوو‬

‫کە زۆر لە واڵتانی سەرمایەدارە دۆڕاوەكانی‬

‫ئیمپڕاتۆریی نازیی ئەڵمانی‌و فاشیی ئیتاڵی‬

‫جه‌نگی جیهانی یەكەم جارێكی‌تر خۆیان بۆ‬

‫ک��ردووه‪ .‬بە شێوەیەكی سەرەكی هۆکاری‬

‫رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئه‌مریکا رێكخەنەوە‪ ،‬بە‬

‫جه‌نگی جیهانی دووەم‪ ،‬دەكرێت لە‌وه‌دا چڕ‬

‫تایبەتی واڵتانی ئەڵمانیاو ئیتاڵیاو ژاپۆن‪.‬‬

‫بكرێتەوە‪ ،‬که كاریگەریی‌و دەرهاویشتەكانی‬

‫ل��ەم م��اوەی��ەدا ن��ازی��ی��ەك��ان ب��ە راب��ەرای��ەت��ی‬

‫رێكکەوتننامەی ڤێرسای‪ ،‬کە واڵتانی ته‌وه‌ری‬

‫هیتلەر زۆر بە خێرایی گەشەیانكرد‌و توانیان‬

‫تیادا زەلیل كراون‪ .‬لەم قۆناغەدا لە هاوشانی‬

‫ل��ە م��اوەی��ەك��ی ك��ورت��دا ب��گ��ەن��ە دەس����ەاڵت‪،‬‬

‫ئ���ەو ك����ارەس����ات‌و ك��ێ��ش��ان��ەی ل���ە ئ��اك��ام��ی‬

‫ل��ە ئیتاڵیاش فاشییەكان ب��ە راب��ەرای��ەت��ی��ی‬

‫شكست‌و دۆڕان�����ەوە ب��ەرۆك��ی ئەڵمانیای‬

‫مۆسۆلینی كۆنترۆڵی ت���ەواوی دەسەاڵتی‬

‫گرتبوەوە‪ ،‬دۆڕان‌و شكست چەندین كێشەی‬

‫واڵت بكەن‪ .‬ئیمپڕاتۆریی ژاپۆنی ب��ووە به‬

‫ناوخۆی بۆ سازاندووه‪ ،‬لەوانە گەشەكردن‌و‬

‫هێزێكی گەورەی دوژمنكاری‌و هەڕەشەی لە‬

‫تەشنەكردنی بزووتنه‌وه‌ی كۆمەنیستی‪ ،‬لە‬

‫واڵتانی خۆرهەاڵتی دوور کردووه‪.‬‬

‫‪11‬ی تشرینی دووەمی ‪ 1918‬دەستەی باڵی‬

‫ئەم گۆڕان‌و پێشهاتانە لە هەناویاندا زەمینەی‬

‫سەرۆكایەتی ئەڵمانیا داوای هودنەیەكی لە‬

‫جه‌نگێكی جیهانیتریان حەشار داب���وو‪ .‬لە‬

‫واڵتانی شه‌ڕخواز كرد بۆ رێكخستنەوەی‬

‫ب��ەرام��ب��ەری��ش��دا ب��ۆ رووب���ه‌ڕووب���وون���ه‌وه‌ی‬

‫هێزەكانی بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی شۆڕشی‬

‫ئ��ەو جه‌نگە ئه‌مریکا‌و روس��ی��ا‌و فەرەنسا‌و‬

‫كۆمەنیستی ئەڵمانیا‪ ،‬کە بەرابەرایەتی رۆزا‬

‫بریتانیاش خ��ۆی��ان ب��ۆ ئ��ەو جه‌نگە ئامادە‬

‫لۆكسمبۆرگ تەكانێكی گ����ەورەی ب��ەرەو‬

‫ک����ردووه‪ .‬ل��ه‌و ب���ارودۆخ���ەدا‌و ل��ە قۆناغی‬

‫پێشكەوتن‌و گەشەكردن نابوو‪ .‬سروشت‌و‬

‫خۆئامادەکردن بۆ جه‌نگ ئەمەریكییەكان‬

‫رێكخستنەكانی ئ��ەم ش��ۆڕش��ە ب��ە هەمان‬

‫س��ەرق��اڵ��ی پێشكەوتنەكانی دۆخ��ی ژاپ��ۆن‬

‫س��ت��ای��ل‌و م��ۆدێ��ل��ی ش��ۆڕش��ەك��ەی لینین لە‬

‫ب�����وون‪ .‬ك���اری���ان ل���ە س���ەر داڕش���ت���ن���ەوەی‬

‫كرۆكدا تۆڕێكی جوولەكە جوواڵندوویانه‪.‬‬

‫نەخشەیەكی رووب���ه‌ڕووب���وون���ەوە دەک��رد‬

‫لە قۆناغەكانی كۆتایی جه‌نگ خەلیەكانی‬

‫ب��ۆ دەس��ت��ت��ێ��وەردان��ەك��ان��ی ژاپ���ۆن ل��ە چین‪.‬‬

‫رێكخستنی رۆزا لۆكسمبۆرگ توانیویانه‬

‫ل��ە الی��ەك��ی‌ت��رەوە ه���ەر ب���ەرەی���ەك ب��ە جیا‬

‫چەندین كێشە‌و گرفت بۆ سوپای ئەڵمانیا‬

‫بریتانیاو فەرەنسا لە روویەكەوە‌و روسیا لە‬

‫دروستبكەن‪ .‬تەرخانبوونی سوپای ئەڵمانیا‬


‫‪221‬‬

‫بۆ جه‌نگی كۆمەنیستەكان ئەو بزووتنه‌وه‌یەی‬

‫پێویستی به دامەزراندنی پارت‌و بزووتنه‌وه‬

‫بە تەواوەتی تێكشكاند‌و هەردوو سەركردە‌و‬

‫كۆمەنیستی ل��ە س��ەرج��ەم واڵت��ان��ی جیهان‬

‫رابەری ناوداری (رۆزا لۆكسمبۆرگ‌و كارل‬

‫ب��ۆ گەیشتن ب��ە دام��ەزران��دن��ی سیستمێكی‬

‫لبكبنیشت)ی گولە ب��اران ك��رد‌ووه‌و زۆر لە‬

‫كۆمەنیستی جیهانی راگەیاندووه‪ .‬لە دوای‬

‫جولەكەكانیش كوشتوبڕ ک��ردووه‌‪ .‬هیتلەر‌و‬

‫جه‌نگی جیهانی ی��ەك��ەم��ەوە بریتانییه‌کان‬

‫ن��ازی��ەك��ان ب��ەش��ێ��ك��ی س���ەرەك���ی شكست‌و‬

‫یەكەم الی��ەن ب��وون‪ ،‬دان��ی��ان بە جه‌معیەتی‬

‫دۆڕاندن جه‌نگی جیهانی یەكەمیان دەخستە‬

‫دەوڵەتی كۆمەنیستی سۆڤیه‌تیدا ناوه‪ .‬دوای‬

‫ئەستۆی جوولەكەكان‪ ،‬رەنگە هەر ئەمە بۆ‬

‫ئ��ە‌وه‌‌ش لە ساڵی ‪1924‬دا فەرەنسییەكان‌و‬

‫خۆی هۆیەكی سەرەكی ئەنجامدانی پڕۆسەی‬

‫له ساڵی ‪1933‬دا ئەمەریكیەكانیش دانیان بە‬

‫ك��وش��ت��وب��ڕی ج��ول��ەك��ەك��ان (ه��ۆڵ��ۆك��ۆس��ت)‬

‫دەوڵەتی كۆمەنیستی سۆڤیه‌تیدا ن��اوه‪ .‬لەم‬

‫بێت‪ ،‬دوات��ر لە الی��ەن هیتلەر‌و پارتی نازی‬

‫قۆناغەدا ستالین توانیویه‌تی دەست بخاتە‬

‫ئەڵمانییەوە‪.‬‬

‫نێو ك��اروب��اری گرێی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ک��ان��ه‌وه‌و بەو‬

‫لە رێكکەوتننامەی فرسایدا واڵتە براوەكانی‬

‫ئاڕاستەیەدا بەرێت‪ ،‬کە خۆی ویستوویه‌تی‪.‬‬

‫جه‌نگ چەندین مەرجی توندییان بە سەر‬

‫لە سااڵنی ‪1936‬بۆ‪ 1939‬دەستتێوەردانەكانی‬

‫واڵتە دۆڕاوەك��ان��دا سەپاندووه‪ ،‬وەك واڵتە‬

‫ئەڵمانیا ل��ە ج��ه‌ن��گ��ی ن��اوخ��ۆی ئیسپانیا‌و‬

‫دۆڕاوەكانیش جگە لە رازیبوون بەو مەرجانە‬

‫ح��ەس��م��ك��ردن��ی ج��ه‌ن��گ��ەك��ە ب��ە الی ب���ەرەی‬

‫هیچ هەڵبژاردە‌و رێگایەكیتریان لە بەردەستدا‬

‫ف��اش��ی��ه‌ت��دا‪ ،‬ک��ە ل��ە ئ��اك��ام��دا دام��ەزران��دن��ی‬

‫نەبوو‪ .‬رەنگە هەر ئەمەش هۆیەكی سەرەكی‬

‫سیستمێكی فاشیست ب��ە سەرۆكایەتیی‬

‫دروستبوونی ن��ازی��زم‌و فاشیزم بێت‪ .‬لەو‬

‫جەنەراڵ (فڕانكۆ)ی لێ كەوتۆتەوە‪ .‬سەرەتای‬

‫رێكکەوتنەدا جگە لە داماڵینی ئەڵمانیا لە‬

‫دەركەوتنی تارمایی جه‌نگ ب��ووه‪ .‬لە ساڵی‬

‫كۆی كۆڵۆنیەكان‌و ستراتیجییەكانی‪ ،‬هەرچی‬

‫‪1939‬دا داگ��ی��رك��ردن��ی پ��ۆل��ۆن��ی��ا ل��ە الی��ەن‬

‫ق���ەرەب���ووك���ردن���ەوەی زی��ان��ەك��ان��ی واڵت��ان��ی‬

‫ئەڵمانیاوە دەستپێكردنی جه‌نگی جیهانی‬

‫حولەفاشیان بەردا سەپاندووه‪.‬‬

‫دووەمی كردە دیفاكتۆ‪.‬‬

‫لە دوای رێكکەوتننامەی ڤێرسای‌دا لینین‬ ‫ب��ۆ یەكەمجار وەك راب���ەری كۆمەنیستی‬

‫ئه‌مریکا لە جه‌نگی جیهانی دووەمدا‬

‫جیهانی‌و لە چوارچێوەی گۆڕینی ستراتیجی‬

‫بە شێوەیەكی گشتی جه‌نگی جیهانی دووەم‬

‫ك��ۆم��ەن��ی��س��ت��ی‌و ب���ڕی���اری ف���رەوان���ب���وون���دا‪،‬‬

‫بە دوو قۆناغدا تێپەڕیوه‪ .‬لە قۆناغی یەكەمیدا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪222‬‬

‫(‪ 1939‬ـ��ـ ‪ )1942‬ب���ەرەی واڵت��ان��ی ت��ه‌وه‌ر‬

‫كەن‪ ،‬بەڵكو تەواوی كۆڵۆنییه‌كانی‌تریشیان لێ‬

‫پێشكەوتن‌و فره‌وانبونێكی بەرچاویان بە‬

‫وەرگرتنەوە‌و بە ته‌واوی تێكیان شكاندوونن‪.‬‬

‫خۆیانەوە بینیوه‪ .‬ئەڵمانیا توانیویه‌تی واڵتانی‬

‫لە ساڵی ‪1942‬دا هاوپەیمانان توانیویانه بە‬

‫ئ��ەوروپ��ای ب��اك��وور (دان��ی��م��ارك‪ ،‬ن��ەروی��ج)‌و‬

‫داگیركردن واڵتی ئیتاڵیا پایەیەكی بەهێزی‬

‫ئ��ەوروپ��ای خ��ۆرئ��اوا (ف��ەرەن��س��ا‪ ،‬هۆڵەندا‪،‬‬

‫بەرەی ته‌وه‌ر بڕوخێنن‪ .‬لە رویەكی‌تریشەوە‬

‫بەلجیكا) داگیر بكات‪ ،‬هێرشێكی توندیش‬

‫ه��ێ��زەك��ان��ی س���وپ���ای س����وری س��ۆڤ��ی��ه‌ت��ی‬

‫بكاتە سەر بریتانیا‌و یەكێتی سۆڤیه‌ت‪ .‬لە‬

‫توانیویانه هێزەكانی ئەڵمانیا ل��ە ب��ەرەی‬

‫خۆرهەاڵتی نێوەڕاستیش ئەڵمانیا‌و ئیتاڵیا‬

‫خۆیاندا تێك بشكێنن‌و واڵتانی ئه‌وروپای‬

‫هێرشیان كردۆتە سەر واڵتانی میس‌و تونس‪.‬‬

‫خۆرهەاڵتیش داگیر بكات‪ .‬ئ��ەم جه‌نگە بە‬

‫ژاپۆنییەكانیش توانیویانه واڵتانی باشووری‬

‫ملکه‌چبوونی تەسلیم ئه‌ڵمانیا كۆتایی هاتووه‪.‬‬

‫خۆرهەاڵتی ئاسیا‌و دورگەكانی ئۆقیانوسی‬

‫هەر لەم ساڵەدا ئه‌مریکا بۆ كۆتایهێنان بە‬

‫هێمن داگیر بكات‌و بۆردومانی چڕی بنكە‬

‫جه‌نگ زۆر بە خێرایی‌و بە كەمترین تێچوو‪،‬‬

‫سەربازیەكانی ئه‌مریکا ل��ە بیرل هاربۆر‬

‫چەكی ئەتۆمی لە دژی ژاپ��ۆن‪ ،‬واته ژاپۆن‬

‫لە دورگ��ەی ه��اوای بكات‪ .‬ئەم سەركەوتنە‬

‫بەكار هێناوه‪.‬‬

‫خێرایەی بەرەی ته‌وه‌ر خەریك بوو بە تەوای‬ ‫هاوكێشەی هێز بگۆرێت‪ ،‬باری سەركەوتن‌و‬

‫ئه‌مریکا لە دوای جه‌نگی جیهانی دووەمەوە‬

‫بااڵدەست بوونی ئەڵمانیا‌و هاوپەیمانەكانی‬

‫ج��ه‌ن��گ ب���ە دەرئ��ەن��ج��ام��ی دەی�����ان ملیۆن‬

‫وەك براوەی جه‌نگ بسەپێنێت‪ .‬بۆیە لە ساڵی‬

‫قوربانی لە شەهید‌و بریندار لە سەرباز‌و‬

‫‪ 1941‬ئەمەریكیەكان زۆر بە خێرایی‌و بە‬

‫خ��ەڵ��ك��ی م���ەدەن���ی ك��ۆت��ای��ی ه����ات‪ .‬ج��ه‌ن��گ‬

‫چڕیی‌و بەهێزی چوونە‌ته بەرەی جه‌نگەكەوە‪.‬‬

‫ژێرخانی ئابووری لە سەرجەم بوارەكانی‬

‫قۆناغی دووەمی جه‌نگی جیهانی دووەم لە‬

‫پیشەسازی‪ ،‬كشتوكاڵ‪ ،‬خ��زم��ەت��گ��وزاری‌و‬

‫سااڵنی ‪1942‬ب����ۆ‪ 1945‬بە هاتنە ن��اوه‌وەی‬

‫گ��ەش��ت��ی��اری‪ ..‬ه��ت��د‪ ،‬ك��ۆی واڵت��ان��ی ب��ەش��دار‬

‫ئه‌مریکا لە ب��ەرەی هاوپەیمانان ئاراستە‌و‬

‫ل��ە ج��ه‌ن��گ ج��گ��ە ل��ە ئ��ه‌م��ری��ک��ا‪ ،‬تێكشكاند‪.‬‬

‫ئاكامی جه‌نگەكە بە ت��ەواوی گ��ۆڕاوه‪ .‬له‌‌و‬

‫دەرئەنجامی جه‌نگ ب��اری ژیانی‌و بژێوی‬

‫قۆناغەدا ب��ەرەی هاوپەیمانان سەركەوتنی‬

‫خەڵكی ب��ەت��ەواوەت��ی داب���ەزان���دووه‌‪ .‬دوری‬

‫زۆر گ��ەورەی��ان بەدەستهێناوه‪ ،‬ن��ەك هەر‬

‫ئه‌مریکا لە جه‌نگ لە رووی جوگرافیەوە‪ ،‬ئەو‬

‫توانیویانه واڵتەكانیان لە داگیركردن رزگار‬

‫بارەی بۆ خوڵقاندووه‪ ،‬کە كۆی دامەزراوە‌و‬


‫‪223‬‬

‫ك��ارگ��ەك��ان��ی پ��ی��ش��ەس��ازی‌و بەرهەمهێنانی‬

‫ئابووری‌و دارایی ئەنجام درا‌وه‌؛ تیایدا بڕیار‬

‫ئه‌مریکا لە تێكشاكان‌و پاشەكشێ رزگاریان‬

‫لە سەر دامەزراندنی هەردوو دام��ەزراوەی‬

‫بێت‌و بەردەوام بن لە برەودان‌و پێشكەوتن‬

‫ب���ەرەی س��ەرم��ای��ەداری خ��ەزێ��ن��ەی دراوی‬

‫بە شێوەیەكی زۆر خێرا لە پێشوتر‪.‬‬

‫نێودەوڵەتی‌و بانكی نێودەوڵەتی دراوه‪.‬‬

‫لە نێوان ساڵی ‪ 1945‬ــ ‪ 1948‬ئەڵمانیا بە فەرمی‬

‫ب��ە شێوەیەكی گشتی سیستمی ئ��اب��ووری‬

‫لە نێوان ه��ەردوو ب��ەرەی سەرمایەداری‌و‬

‫جیهانی ل��ە دوای جه‌نگ ل��ە س��ەر س��ێ پێ‬

‫كۆمەنیزمدا كەرتكرا‪ .‬ئەمە بە واقعی سەرەتای‬

‫(خەزێنەی دراوی نێودەوڵەتی‪ ،‬بانكی نێو‬

‫دەس��ت��پ��ێ��ك��ردن��ی ق��ۆن��اغ��ێ��ك��ی ن��وێ��ی جه‌نگ‬

‫دەوڵ��ەت��ی‪ ،‬رێكخراوی گ��وم��رگ‌و بازرگانی‬

‫بووه‪ ،‬کە دواتر بە جه‌نگی سارد ناسراوه‪.‬‬

‫جیهان دامەزراوه)‪ .‬هەر سێ ئەم دامەزراوەیە‬

‫لە دوای جه‌نگ جیهان بە گشتی لە نێوان‬

‫لە قۆناغەكانی داهاتوودا بوون بە داردەست‌و‬

‫دوو جەمسەری سەرەكیدا (سەرمایەداری‬

‫ئامڕازی ئه‌مریکا بۆ سەپاندنی دەس��ەاڵت‌و‬

‫بە راب��ەرای��ەت��ی ئه‌مریکا‪ ،‬سۆسیالیستی بە‬

‫بەرژەوەندییەكانی‪.‬‬

‫رابەرایەتی یەكێتی سۆڤیه‌ت)‪ .‬لە کۆنفڕانسی‬ ‫(یاڵتا) هێزە براوەكان بە تەنیا رێكکەوتنیان لە‬

‫پڕۆژه‌ی مارشاڵ‬

‫سەر دابەشكردنی بۆ ماوەیی (ورثة)ی واڵتە‬

‫لە نێوان سااڵنی ‪‌1945‬بۆ‪1947‬دا ستراتیجی‬

‫دۆڕاوەكان مۆرکردووه‪.‬‬

‫ئه‌مریکا بۆ قۆناغەكانی دوای شەڕ لە سەر‬

‫ل��ە ش��وب��ات��ی ‪ 1945‬ل��ە دورگ����ەی ق��ەرەم��ی‬

‫دوو بناغە داڕشتووە‪.‬‬

‫سۆڤیه‌تی لە كۆشكی لیفادیا‪ ،‬بە ئامادەبوونی‬

‫ی�����ەك�����ەم ج���ێ���گ���ی���رك���ردن���ی س���ی���اس���ەت���ی‬

‫هەر سێ سەرۆك جۆزێف ستالین‪ ،‬فرانكلین‬

‫ئ����اس����ای����ی����ك����ردن����ەوە‌ی دۆخ�������ی ش�����ەڕ‌و‬

‫رۆزفڵت‪ ،‬ونستن چه‌رچڵ‪ ،‬ئەم کۆنفڕانسە‬

‫بەرجەستەكردنی ئارامی‪.‬‬

‫بەسترا‪ .‬ل��ەم كۆبوونەوەیەدا دۆخ��ی دوای‬

‫دووەم ك��ارك��ردن لە س��ەر داهێنانی تیۆر‌و‬

‫ش����ەڕ‌و داب��ەش��ك��ردن��ی ب���ۆ م�����اوەی واڵت���ە‬

‫بەرنامەیەكی تایبەت بۆ بەردەوامبوون لەو‬

‫دۆڕاوانی شەڕ‪.‬‬

‫زەمینە‌و قۆناغە نوێیەدا‪.‬‬

‫کۆنفڕانسی بریتۆن وه‌ردز لە ناوچەی بریتۆن‬

‫لە منداڵدانی ئەم خواست‌و بیركردنەوەیەدا‬

‫وه‌ردزی ویالیەتی نیوهامشێری ئەمەریكی‪،‬‬

‫بیرۆكەی پڕۆژه‌ی مارشاڵ لە دایكبووه‪ .‬لە‬

‫لە ‪22‬ی ‪ 1944‬بە ئامادەبوونی نوێنەری چل‌و‬

‫ماوەی دوای جه‌نگ برسێتی‌و هەژاری‌و بێ‬

‫نۆ دەوڵ��ەت‌و كۆمەڵێكی دیاری شارەزایانی‬

‫كاری قەیرانێكی ترسناكیان بۆ دەسەاڵت‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪224‬‬

‫گەالنی جیهان بە گشتی‌و واڵتانی ئەوروپا بە‬

‫تەرخانكردنی بڕی چوار سه‌د ملیۆن دۆالر‬

‫تایبەتی دروستكردووه‪ .‬لە ساڵی ‪1947‬ەوە‬

‫وەك یارمەتی س��ەرب��ازی‌و چەكسازی بۆ‬

‫ئەم قەیرانە رۆژ بە رۆژ كاریگەرییه‌كانی لە‬

‫توركیا‌و یۆنان دەربڕيوه‪.‬‬

‫سەر ئەوروپا زیاتر بووه‪ .‬بڕی قەرزەكانی‬

‫لە ‪5‬ی حوزەیرانی ‪ 1947‬وەزیری دەرەوەی‬

‫واڵتی بریتانیا بە تەنیا گەیشتۆتە (‪)33750‬‬

‫ئه‌مریکا جۆرج مارشاڵ پێشنیاری داهێنانی‬

‫ملیۆن دۆالر‪ .‬ئەم ئاكامە وایكرد بریتانییه‌کان‬

‫پ����ڕۆژه‌ی ب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی ب��ۆ یارمەتیدانی‬

‫ه���اوك���اری‌و پاڵپشتیەكانیان ب��ۆ واڵت��ان��ی‬

‫واڵتانی ئەوروپا خستە بەردەستی سەرۆك‬

‫ه��اوپ��ەی��م��ان��ی راگ����رن‪ ،‬ب��ە تایبەتی هەموو‬

‫ت��رۆم��ان‪ ،‬ئ��ەوی��ش راس��ت��ەخ��ۆ رەزام��ەن��دی��ی‬

‫یارمەتیەكانیان بۆ واڵت��ی ی��ۆن��ان‪ ،‬کە ئەو‬

‫لە س��ەر دەرب��ڕی��وه‪ .‬ه��ەر لە پێشنیارەكەدا‬

‫كات حكومەتی یۆنان لە جه‌نگێكی ناوخۆی‬

‫م���اوەی تەمەنی ئ��ەم پ��رۆژەی��ەی ب��ە چ��وار‬

‫توندا بووه لە بەرامبەر پارتی چەپی یۆنانی‬

‫ساڵ دیاری كردووه‪ .‬لە ‪19‬ی‪12‬ی ‪1947‬دا‬

‫نزیك لە یەكێتی سۆڤیه‌ت‪ .‬لەم قۆناغەدا پارتە‬

‫سەرۆكی ئه‌مریکا وەك دەستپێك پێشنیاری‬

‫چەپ‌و كۆمەنیستەكانی ئەوروپا بە هاندان‌و‬

‫تەرخانكردنی بڕی حه‌ڤده ملیار دۆالری بۆ‬

‫پاڵپشتی یەكێتیی سۆڤیه‌ت لە گەشەكردن‌و‬

‫جێبەجێكردنی پڕۆژه‌كه‌و خستە بەردەستی‬

‫بەهێزبووندا ب��وون‪ .‬لە واڵتانی فەرەنسا‌و‬

‫ئەندامانی كۆنگرێسی ئەمەریكی‪.‬‬

‫ئیتاڵیا پارتە كۆمەنیستەكان ئەوەندە گەشەیان‬

‫لە ‪ 30‬نیسانی ‪1948‬دا كۆنگرس رەزامەندی‬

‫ك��ردووه‪ ،‬لە گرتنەدەستی دەسەاڵتی واڵت‬

‫لە سەر پڕۆژه‌كە راگەیاند‌و لە یەكەم قۆناغیدا‬

‫نزیك بوونە‌ته‌وە‪ .‬لەم دۆخەدا ئه‌مەریكییان‬

‫ب���ڕی (‪ )4،3‬م��ل��ی��ار دۆالری ب��ۆ خ��راوه‌ت��ه‬

‫ب��ۆ رووب��ه‌ڕووب��وون��ەوە‌و بەرگریكردن لە‬

‫قۆناغی پێدانی راستەخۆوە‌و بڕەكەی‌تریشی‬

‫شەپۆلەكانی فره‌وانبوونی كۆمۆنیزم ناچار‬

‫بڕیاردراوه لە ماوەی چوار ساڵدا بدرێت بە‬

‫بوون پڕۆژه‌یەك بۆ هاوكاری‌و یارمەتیدانی‬

‫واڵتانەی‪ ،‬کە ئه‌مریکا رەزامەندیی لە سەر‬

‫واڵتانی بەرەی سەرمایەداری دابمەزرێنن‪ .‬لە‬

‫داوه‪.‬‬

‫كاتەدا سەركەوتنی كۆمەنیستەكان لە یۆنان‬ ‫ترسی فره‌وانبونی بەرەی كۆمەنیستی بەرەو‬

‫جه‌نگی سارد‬

‫توركیا‌و خۆرهەاڵتی نێوەڕاستی زۆر زیاد‬

‫ل��ە ئاكامی ق��وڵ��ب��وون��ەوەی ناكۆكیی نێوان‬

‫ك��ردووه‪ .‬بۆیە لە ‪12‬ی‪3‬ی‪ 1947‬سەرۆكی‬

‫ه������ەردوو ج���ەم���س���ەری ك��ۆم��ەن��ی��س��ت��ی بە‬

‫ئه‌مریکا ترومان رەزامەندیی خۆی لە سەر‬

‫رابەرایەتی یەكێتی سۆڤیه‌ت‌و سەرمایەداری‬


‫‪225‬‬

‫بەڕابەرایەتی ئه‌مریکا‪ ،‬هاوكات پێشكەوتنی‬

‫پۆڵۆنیا‪ ،‬رۆمانیا‪ ،‬چیكسلۆفاكیا‪ ،‬ئەڵمانیای‬

‫ب��واری چەكسازی‌و تەقەمەنی‪ ،‬بە تایبەتی‬

‫خ��ۆره��ەاڵت‪ ،‬بولگاریا‪ ،‬ئەلبانیا‪ ،‬هەنگاریا)‬

‫جۆرەكانی چەكی كۆكوژ‪ ،‬مۆدێلێكی نوێ لە‬

‫دامەزرا‪.‬‬

‫جه‌نگ هاتۆتە نێو فەرهەنگی سیاسییەوە‪ ،‬کە‬

‫ه���اوك���ات ل���ە ب�����ەرەی س��ەرم��ای��ەداری��ش��دا‬

‫بە هۆی سروشتی ئەم جه‌نگە بە جه‌نگی سارد‬

‫هاوپەیمانی س��ەرب��ازی ئەتڵەسی لە نێوان‬

‫ناسرا‪ .‬ئەم جه‌نگە زیاتر لە جه‌نگی سەربازی‬

‫واڵتانی (ئه‌مریکا‪ ،‬كەنەدا‪ ،‬بەلجیكا‪ ،‬نەرویج‪،‬‬

‫س��ەرج��ەم ب��وارەك��ان��ی ج��ه‌ن��گ��ی ئ��اب��ووری‪،‬‬

‫فەرەنسا‪ ،‬ئسالندا‪ ،‬ئیتاڵیا‪ ،‬بریتانیا‪ ،‬یۆنان‪،‬‬

‫سیاسی‪ ،‬کلتووری‪ ..‬هتد‪ ،‬دەگرێتەوە‪ .‬رەگ‌و‬

‫توركیا‪ ،‬ئەڵمانیای خۆرئاوا) دامەزرا‪ .‬چەندین‬

‫ریشاڵی ئەم جه‌نگە لە دوای جه‌نگی جیهانی‬

‫رێكخراو‌و دام���ەزراوەی‌ت���ر بە هەمان ئەم‬

‫یەكەمەوە تارماییەكانی بەدەرکەوت‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئامانجانە دام�����ەزران‪ ،‬ل��ەوان��ە رێ��ك��خ��راوی‬

‫ل��ە دوای جه‌نگی جیهانی دووەم�����ەوە بە‬

‫په‌یماننامه‌ی ئەتڵەسی ‪ ،1950‬رێكخراوی‬

‫ت��ەواوی قاڵبی خ��ۆی وەرگ��رت��ووه‌‌و ف��ۆڕم‌و‬

‫باشووری خۆرهەاڵتی ئاسیا ‪.1954‬‬

‫شوناسی تایبەت بە خۆی بۆ دروست بووه‪.‬‬

‫لە بواری ئابووریدا لە ساڵی ‪1949‬دا بەرەی‬

‫هاوكات جێگای بەشی هەرە زۆری جه‌نگە‬

‫كۆمەنیستی ئەنجومەنێكی ئابوورییان بۆ‬

‫سەربازیەكانی گرتۆتەوە‪ .‬لە ساڵی ‪1989‬‬

‫ئاڵوگۆڕی یارمەتیی نێوان خۆیان دان��اوه‪.‬‬

‫بە رووخانی یەكێتیی سۆڤیه‌ت ئەم مۆدێلە‬

‫وەك ب���ەرەی ئه‌مریکا ل��ە س��اڵ��ی ‪1948‬دا‬

‫جه‌نگە كۆتایی هاتووه‪ .‬بە بەرپابوونی جه‌نگی‬

‫رێكخراوی ئەوروپی بۆ هاوكاری ئابووریی‬

‫س��ارد بۆ یەكەم ج��ار ت���ەواوی دام��ودەزگ��ا‬

‫دام������ەزران������د‌ووه‪ .‬ل���ە س��اڵ��ی ‪1960‬ی���ش���دا‬

‫نێودەوڵەتیەكان بە روون��ی ب��وون بە دوو‬

‫رێكخراوی هاوكاری گەشەكردنی ئابوورییان‬

‫بەشەوە یان لە نێوان ه��ەردوو جەمسەردا‬

‫دامەزراندووه‪.‬‬

‫دابەش بوون‪.‬‬

‫ب��ە شێوەیەكی گشتی م���اوەی ب��ەردەوام��ی‬

‫لە بواری سەربازی‌و سیاسیدا لە ساڵی ‪1947‬‬

‫جه‌نگی سارد تا كۆتایی لە كۆتایی هەشتاكاندا‬

‫ب��ەرەی كۆمەنیزم نوسینگەی راگەیاندنی‬

‫دەكرێتە دوو ق��ۆن��اغ��ەوە‪ :‬قۆناغی یەكەمی‬

‫كۆمەنیستی بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی شەپۆلی‬

‫ده‌کاته نێوان سااڵنی ‪ 1947‬ــ ‪ .1953‬ئە‌و‬

‫راگەیاندنەكانی دژ بە كۆمەنیزم راگەیاندووه‪.‬‬

‫قۆناغە‪ ،‬کە دەكرێت بە قۆناغی جه‌نگی له‌بری‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪ 1955‬هاوپەیمانیی سەربازیی‬

‫ناو ببرێت‪ .‬چەندین جه‌نگی زۆر خوێناوی‬

‫وارسۆ لە نێوان واڵتانی (یەكێتی سۆڤیه‌ت‪،‬‬

‫رووی��ان داوه‪ .‬ئ��ە‌و جه‌نگانە‪ ،‬ی��ان لە نێوان‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪226‬‬

‫پاشكۆكانی ه���ەردوو ب��ەردا ب��ووە‪ ،‬ی��ان لە‬

‫سنوورەكانی ك��ۆری��ای ب��اش��ووری لیبڕالی‬

‫نێوان پاشكۆیەك‌و یەكێک لەو جەمسەرەكان‬

‫نزیك لە ئەمەریکای بڕیوه‪ .‬لە دوای سێ‬

‫ئ��ه‌م��ری��ک��ا‪ ،‬ی��ان یەكێتیی س��ۆڤ��ی��ه‌ت��دا ب��ووه‪.‬‬

‫ساڵ لە جه‌نگ‌و قوربانی هه‌شت ملیۆن كەس‬

‫گرنگترین‌و دیارترین ویستەگەكانی جه‌نگ‌و‬

‫لە كۆریاش بە هەمان شێوەی ئەڵمانیا كراون‬

‫قەیرانی ئەم قۆناغە قەیرانی بەرلین بووه‪.‬‬

‫بە دوو دەوڵەتی جیاواز‌و دژ بە ی��ەك‪ ،‬کە‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪ 1949‬ل��ە دوای ج��ه‌ن��گ ب��ەرەی‬

‫تا ئه‌مڕۆش یەكیان نەگرتۆتەوە‪ .‬له قۆناغی‬

‫سەرمایەداری بە رابەرایەتی ئه‌مریکا زۆر‬

‫دووەم ‪ 1953‬ــ ‪ 1989‬لە رووی سروشتی‬

‫بە چڕی كاریان بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئەڵمانیا‬

‫قەیران‌و ناكۆكییەكانەوە كراوه به دوو ماوەی‬

‫ک��ردووه‪ ،‬بەرنامەی دامەزراندنی رژێمێكی‬

‫جیاوازەوە‪ .‬لە ساڵی ‪1953‬ــ ‪‌1975‬و ماوەی‬

‫نزیك لە خۆیانیان بەرجەستە کردووه‪ ،‬ئەو‬

‫دووەمیش لە نێوان ‪1975‬بۆ‪ .1989‬لە ماوەی‬

‫كات لە بەرامبەردا یەكیتی سۆڤیه‌ت زۆر بە‬

‫یەكەمی ئەم قۆناغەدا له‌گه‌ڵ ئەوەی دروشم‌و‬

‫توندی لە بەرامبەر ئەم خواست‌و نەخشەیەی‬

‫گوزارشتی ئاشتی‌و پێكەوە ژی��ان ه��ەر لە‬

‫ئه‌مریکا وەستایەوە‪ ،‬لە‌و كاتەدا‪ ،‬کە فڕۆكە‬

‫سەرەتاوە بوون بە ناسنامە‌و ناونیشانی ئەم‬

‫ئەمەریكییەكان یارمەتی‌و پێداویستییان بۆ‬

‫قۆناغە‪ ،‬بەاڵم دوو خویناویترین جه‌نگی لە‬

‫بەشەكەی خۆیان لە بەرلین گواستۆتەوە‌و‬

‫خۆگرت‪ ،‬ئەوانیش قەیرانی كوبا‌و قەیرانی‬

‫پێویست ب��ووه بە س��ەر ئاسمانی ناوچەی‬

‫ڤێتنام بووه‪.‬‬

‫دەسەاڵتی سۆڤیه‌تەكاندا بفڕن‪ .‬ئەمەش بۆته‬

‫لە هاوشانی ئەم جه‌نگانە‪ ،‬جه‌نگی راستەخۆ‌و‬

‫هۆی دروستبوونی گرژی‌و نزیكبوونەوە لە‬

‫رووب���ه‌ڕووب���وون���ه‌وه‌ی راس��ت��ەخ��ۆی نێوان‬

‫دروستبوونی جه‌نگێكی راستەخۆ لە نێوان‬

‫ئه‌مریکا‌و یەكێتی سۆڤیه‌ت رۆژ ب��ە رۆژ‬

‫ئه‌مریکا‌و یەكێتیی سۆڤیه‌ت‪ .‬بۆیە لە ئاكامدا‬

‫زیاتر دوور بۆته‌وه‪ .‬لەم قۆناغەدا رەهەندی‬

‫بۆ دوركەوتنەوە لە‌و جه‌نگە‪ ،‬کە بێگومان زۆر‬

‫ئایدیۆلۆجی سیمای جه‌نگەكانی گرتووه‪ .‬بۆ‬

‫وێرانكەر بووه‪ .‬قەیرانەكەیان بە دابەشكردنی‬

‫رێگرتن لە رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی راستەخۆ‬

‫بەرلین‌و ئەڵمانیا لە نێوان ه��ەردوو بەرەدا‬

‫چەندین رێكکەوتن ئەنجام دراون‪ .‬لەوانە‪:‬‬

‫کۆتایی پێ هێناوه‪.‬‬

‫رێكکەوتنی ن��ێ��وان ه���ەردوو جەمسەر لە‬

‫قەیرانی كۆریا ‪1950‬بۆ‪1953‬‬

‫سەر تەرخانكردنی جەمسەری باشوور بۆ‬

‫له تەمووزی ساڵی ‪ 1950‬سوپای كۆریای‬

‫لێكۆڵینەوەی زانستی ‪ .1959‬رێكکەوتنی سێ‬

‫ب���اك���ووری سۆسیالستی ن��زی��ك ل��ە چین‬

‫قۆڵی ئه‌مریکاو یەكێتیی سۆڤیه‌ت‌و بریتانیا‬


‫‪227‬‬

‫ب��ۆ راگ��رت��ن��ی ئ��ه‌زم��وون�� ‌ه ئەتۆمییەكان لە‬

‫فڕۆكەیەكی سیخوڕی یوتوو(‪ )u2‬لە ئاسمانی‬

‫قوواڵیی دەریاكاندا ساڵی ‪ .1963‬رێكکەوتنی‬

‫ك��وب��ادا كەوتۆتە خ����وارەوە‪ .‬ئ��ەم رووداوە‬

‫یەكێتیی سۆڤیه‌ت‌ ‌و ئه‌مریکا‌و بریتانیا بۆ‬

‫ناكۆكی‌و ركەبەریەكانی گەیاندۆتە ئاقاری‬

‫رێگرتن لە باڵوەكردنی چەكی ئەتۆمی ‪.1968‬‬

‫رووب��ه‌ڕووب��وون��ەوەی ه��ەردوو جەمسەری‬

‫رێكکەوتنی (ساڵت ــ ‪ )1‬بۆ دانانی سنوور بۆ‬

‫سەرەكی‪.‬‬

‫رێگرتن لە بەرهەمهێنانی چەكی ستراتیجی‬

‫لە راستیدا دورگەی كوبا‪ ،‬کە نزیكترین بنكەی‬

‫‪.1972‬‬

‫سۆڤیه‌تی بووه لە واڵتی ئه‌مریکاوە گرنگیی‬

‫وەك قەیرانەكانی ئ��ەم ق��ۆن��اغ��ە‪ ،‬قەیرانی‬

‫ستراتیجی هەبووە‪ .‬بەدەر لە نزیكییەكەی لە‬

‫كوبا‪ ،‬که لە سەرەتای شەستەكاندا قەیرانی‬

‫ئه‌مریکا گەورەترین دورگەی دەریای ئەنتیلە‪.‬‬

‫موشەكیەكانی سۆڤیه‌ت لە كوبا دۆخێكی‬

‫كوبا ئەو كەلەبەرەبوو‪ ،‬کە سفێتیەكان لێیەوە‬

‫زۆر ترسناكی لە هەڵگیرسانی جه‌نگی نێوان‬

‫دەستیان دەگەیشتە هەناوی ئه‌مریکا بۆیە‬

‫ئه‌مریکا‌و یەكێتی سۆڤیه‌ت لێكەوتەوە‪ .‬لە ‪8‬ی‬

‫شۆڕشی كوبا بۆ ئەمەریكیەكان كارەساتێكی‬

‫كانونی دووەم��ی ‪ 1959‬هێزەكانی كاسترۆ‬

‫گ���ەورە وەرچ��ەرخ��ان��ێ��ك��ی م���ەزن ب���ووه لە‬

‫چوونە‌ته پایتەختی ئەم واڵتەوە‌و لە مانگی‬

‫رێڕەوی مێژوودا‪.‬‬

‫شوباتدا فیدڵ كاسترۆ وەك سەرۆكی واڵت‬

‫س��ەرك��ەوت��ن��ی ك��اس��ت��رۆ ل��ە كۆتایهێنان بە‬

‫راگەیاندراوه‪ .‬لە كۆتایی ساڵی ‪ 1961‬دا لە‬

‫دەسەاڵتەكەی باتێستای نزیك لە ئه‌مریکا‬

‫نمایشێكی سەربازیدا حكومەتی نوێی كوبا‬

‫ل��ە ئ��ه‌م��ری��ک��ای الت��ی��ن‪ ،‬ه���اوك���ات ل��ە دوای‬

‫ت��وان��ا‌و ق��ەب��ارەی چەكسازی خ��ۆی خستە‬

‫س���ەرك���ەوت���ن ك��وب��ی��ەك��ان رێ��ك��ک��ەوت��ن��ێ��ك��ی‬

‫روو‪ ،‬لە نێوان ساڵی ‪1960‬ــ ‪ 1961‬وه‌كالەتی‬

‫ستراتیجیان له‌گه‌ڵ یەكێتی سۆڤیه‌تدا مۆر‬

‫دەزگ��ای هەواڵگری ئه‌مریکا چەند جارێك‬

‫ك�����ردووه‪ .‬ئ���ەم رێ��ك��ک��ەوت��ن��ە ئ��ەوەن��دەی‌ت��ر‬

‫پالنی بۆ تیرۆركردنی كاسترۆ داڕشتووه‪،‬‬

‫ئەمەریكیەكانی ن��ارەح��ەت ك���ردووه‪ .‬كوبا‬

‫بەاڵم هەمویان شكستیان هێناوه‪ .‬لە ئایاری‬

‫بووە به نێوەندیكی بە هێز بۆ هەنارده‌کرد‌نی‬

‫‪ 1962‬سەرۆكی یەكێتی سۆڤیه‌ت بۆ پاڵپشتی‬

‫شۆڕشی كۆمەنیستی‌و دامەزراندنی پارت‌و‬

‫لە رژێمەكەی كاسترۆ چل هەزار سەرباز‌و‬

‫رێ��ك��خ��راوی كۆمەنیستی ل��ە ك��ۆی واڵتانی‬

‫دەی��ان موشەكی هەڵگری س��ەری ئەتۆمی‬

‫ئه‌مریکای التین‪ .‬لەم چوارچێوەیەدا هاندان‌و‬

‫ن���اردۆت كوبا‪ .‬لە ‪27‬ی تشرینی یەكەمدا‪،‬‬

‫دەستخستنە نێو كاروباری واڵتانی (كۆماری‬

‫کە ئ��ەو رۆژە بە شەمەی رەش ناسراوە‬

‫دۆمنیكان‪ ،‬هایتی‪ ،‬نیكارگوا‪ ،‬پەنەما‪ ،‬فێنزوێلال‪..‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪228‬‬

‫هتد‪ .‬بەرەیەكی كۆمەنیستی بەرفره‌وانی لەو‬

‫توندتر‌و زیاتر بووه‪ .‬كێنەدی بۆ كۆتاییهێنان‬

‫ناوچەیە لە بەرامبەر ئه‌مریکادا دامەزراندووه‪.‬‬

‫ب��ە دەس���ەاڵت���ەك���ەی ك��اس��ت��رۆ س��وپ��ای��ەك��ی‬

‫ل��ە‌و كاتەدا سۆڤیه‌تییەكان جگە لە ب��واری‬

‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ی ل��ە ك��ۆچ��ب��ەرە كوباییەكان‬

‫سەربازی‌و سیاسی لە بوارەكانی ئابووری‌و‬

‫دروس��ت ك���ردووه‪ .‬شۆڕشێكی پێچەوانەی‬

‫کلتووری ی��ارم��ەت��ی‌و هاوكاریەكی زۆری‬

‫هه‌ڵگیرساندووه‪ .‬جه‌نگ گەیشتۆتە ناوچەی‬

‫كوبیەكانیان کردووه‪ .‬مۆسكۆ پێداویستیەكانی‬

‫كاریبی‪ .‬ئەم گوشار‌و جه‌نگانەی ئه‌مریکا وای‬

‫كوبای لە پترۆڵ‌و خۆراك‌و كەرەستەی خاو‬

‫لە خرۆشۆف ك��ردووه‪ ،‬کە زۆر بە خێرای‬

‫دابین کردووه‪ .‬لە سەرەتاكانی ساڵی ‪1961‬دا‬

‫بە توندی بێتە دەنگ‪ ،‬لە تەمووزی ‪1961‬دا‬

‫گرێبەستێكی بازرگانی لە نێوان كوبا‌و یەكێتی‬

‫سەرۆكی نوێی ئه‌مریکا ج��ۆن کێنه‌دی بۆ‬

‫سۆڤیه‌تدا مۆر كراوه‪ .‬لە ئایاری هەمان ساڵدا‬

‫یەكەم ج��ار پ���ڕۆژه‌ی جه‌نگی ئایدیۆلۆجی‬

‫گرێبەستێكی كڕینی چەكی پێشكەوتوویان‬

‫لە دژی كۆمۆنیزم داڕشتۆته‌وە‪ .‬ستراتیجی‬

‫مۆر كردووه‪.‬‬

‫رووب��ه‌ڕووب��وون��ەوەی توندی لە بەرامبەر‬

‫ئەم روداو پێشهات‌و پێشكەوتنانەی كوبا‬

‫ج��واڵن��ەوەی كۆمەنیستی لە ك��ۆی واڵتانی‬

‫ئەمەریكیەكانی گەیاندە ئاست‌و باوەڕێك‪،‬‬

‫ئه‌مریکای التین داڕش��ت��ووه‪ .‬لە هاوشانی‬

‫ک��ە دەب��ێ��ت ب��ە ه��ەر ن���رخ‌و ش��ێ��وەی��ەك بێت‬

‫یارمەتیدانی ئابووری گەالنی ئەو سیاسەتی‬

‫لە رووی ئ��ەم گۆڕانكاریانە بوەستنەوە‌و‬

‫یارمەتیدان‌و پاڵپشتی سەركردەكانی واڵتانی‬

‫لێدان‌و رووخانی شۆڕشی كوبیان كردۆتە‬

‫ئه‌مریکای التین بە چڕی جێبەجێ كردووه‪.‬‬

‫ب���ەرن���ام���ەی ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ەوە‌و ب��ڕی��اری‬

‫دروش���م���ی دی��م��وك��راس��ی‌و دام���ەزران���دن���ی‬

‫راسته‌قینه‌یان لە سەر داوه‪ .‬لە تەمووزی‬

‫كۆمەڵ‌و واڵتی خۆشگوزەرانی بەرزكردەوە‪.‬‬

‫‪1960‬دا ئەمەریكییەكان جه‌نگێكی ئابووریان‬

‫ل��ە ب���واری سیاسی‌و ئ��اب��ووری��دا دروشمی‬

‫لە دژی كوبا دەستپێكردووه‪ .‬لە بەرامبەردا‬

‫لیبرالیزم ب���ووە ب��ەرن��ام��ەی پێشكەوتن‌و‬

‫كاسترۆ بڕیاری دا بە بلۆككردنی هەموو‬

‫گ��ەش��ەك��ردن ب��ۆ س��ەرج��ەم گ��ەالن��ی جیهان‪.‬‬

‫داراییەكانی ئه‌مریکا لەو واڵتە‪ .‬ئەم روداوانە‬

‫ل��ە ه��ەن��اوی لیبرایزمیشدا ك��اری ل��ە سەر‬

‫بووە به هۆی پچرانی هەموو پەیوەندییەكی‬

‫داڕشتن‌و بەرجەستەكردنی مۆدێلی ژیانی‬

‫دیبلۆماسی لە نێوان كوبا‌و ئه‌مریکا‪ .‬بە هاتنە‬

‫ئەمەریكی بۆ هەموو جیهان كرد‪ .‬سەرۆك‬

‫سەر حوكمی جۆن كێنەدی سیاسەتەكانی‬

‫کێنه‌دی لە كۆچبەر‌و هەاڵتووە كوبیەكان‪،‬‬

‫ئه‌مریکا لە دژی حكومەتەكەی كوبا زۆر‬

‫کە لە دەس��ت كاسترۆ ه��ەاڵت��وون‪ ،‬هێزێكی‬


‫‪229‬‬

‫چەكداریی دامەزراند‌ووه‌‌و لە ئه‌مریکا مەشقی‬

‫دیراسەكردنەوە‪:‬‬

‫پێكردوون‌‪ .‬دواتر رەوانەی كوبای كردوون‬

‫‪1‬ــ بۆمببارانكردنێكی چڕی بنكە سەربازیەكە‬

‫تا لە دژی دەسەاڵتەكەی كاسترۆ راپەرین‌و‬

‫ب��ە ف��ڕۆك��ە‌و م��وش��ەك‌و دوات���ر ئەنجامدانی‬

‫ش���ۆڕش هەڵگیرسێنن‪ ،‬ب���ەاڵم ئ���ەم هێزە‬

‫هێرشێكی پیادە بۆ داگیركردنی ئەو ناوچەیە‪.‬‬

‫نەیتوانیوه رووب��ه‌ڕووی سوپاكەی كاسترۆ‬

‫‪2‬ــ لێدانێكی بە هێز بە فڕۆكە‌و موشەك‌و‬

‫ببێتەوە‌و لە چەند رۆژێكدا تێكیان شكاندوون‌و‬

‫تیكشكاندن‌و وێرانكردنی بنكە سەربازیەكە‬

‫كۆتاییان ب��ەو هێزە هێناوه‪ .‬ئ��ەم شكستە‬

‫بێ هێرشی سەربازی‪.‬‬

‫گورزێكی جەرگبڕ ب��ووه لە سیاسەتەكانی‬

‫‪3‬ـ��ـ سەپاندنی گوشارێكی ت��ون��د ل��ە سەر‬

‫ئه‌مریکا بووه لە ناوچەی ئه‌مریکای التین‬

‫دورگ����ەی ك��وب��ا ل��ە س��ەرج��ەم ب��وارەك��ان��ی‬

‫بە گشتی‌و لە كوبا بە تایبەتی‪ .‬زیادبوونی‬

‫ئ��اب��ووری‌و سیاسی‪ ..‬هتد‪ .‬تا بێزاركردن‌و‬

‫دەستتێوەردان‌و گوشارەكانی ئه‌مریکا لە‬

‫نارەحەتكردنی گەلی كوبا‌و ناچاركردنی‬

‫س��ەر كوبا خ��رۆش��ۆف��ی هێنایە دەن���گ‌و بە‬

‫خ��رۆش��ۆف ب��ە ك��ش��ان��ەوەی ه��ێ��زەك��ان��ی لە‬

‫راشكاوی گوتوویه‌تی‪ :‬هەر لێدان‌و جه‌نگێك‬

‫واڵت���ە‪ .‬ب��ە تاوتوێكردنی ئ��ەم س��ێ ئەگەرە‬

‫لە دژی كوبا لە الیەن ئێمەوە بێ وه‌اڵمدانەوە‬

‫لە جێبەجێكردنی خاڵی ی��ەك��ەم‌و دووەم��دا‬

‫تێنا پەڕێت‪ .‬لەو كاتەدا خرۆشۆف ژمارەیەك‬

‫گەیشتنە ئەو باوەڕەی‪ ،‬کە ئەگەری جه‌نگێكی‬

‫فڕۆكەی ف ‪ 21‬ی هەڵگری بۆمبی ئەتۆمی‬

‫ئەتۆمی دەبێتە دیفاكتۆ بەمەش كۆی گەالن‌و‬

‫رەوان����ەی ك��وب��ا ك����ردووه‪ .‬سۆڤیه‌تییەكان‬

‫واڵتانی جیهان دەبنە دوژمنی سەرسەختی‬

‫دامەزراندنی بنكەیەكی سەربازی بە هێزیان‬

‫ئه‌مریکا‪ ،‬ل��ەم ب���ارەدا ئ��ەگ��ەر جه‌نگەكەش‬

‫لە واڵت��ە خستۆتە ب��واری جێبەجێكردنەوە‪.‬‬

‫ببەنەوە‪ .‬ئ��ەوە بێگومان جیهان دەدۆڕێنن‪.‬‬

‫ل���ە دوای ب��ی��س��ت رۆژ ئ��ەم��ەری��ك��ی��ی��ەك��ان‬

‫بۆیە گەیشتن ئەو باوەڕەی‪ ،‬کە خاڵی سێیەم‬

‫ل��ەم بنكەیەی سۆڤیه‌تییەكانیان ئ��اگ��ادار‬

‫باشترین هەڵبژاردەیە‪.‬‬

‫بوونە‌ته‌وە‪ .‬ئەمەریكیەكان زۆر نارەحەت‬

‫لە ‪ 22‬تشرینی یەكەمدا سەرۆك کێنه‌دی بۆ‬

‫ب����وون‪ ،‬ج���ۆن ک��ێ��ن��ه‌دی ل��ە ‪22‬ی شوباتی‬

‫گەالنی ئه‌مریکای راگ��ەی��ان��دووه‪ ،‬کە ئەمان‬

‫‪1961‬دا رای��گ��ەی��ان��دووه ئ��ەم��ەی رووی���داوه‬

‫دە رۆژ مۆڵەتیان بە خرۆشۆف داوە‪ ،‬کە‬

‫گەورەترین هەڕەشە بووه بۆ سەر ئه‌مریکا‪.‬‬

‫موشەكەكانیان لە كوبا بكشێننەوە‪ ،‬ئەگەر نا‬

‫بۆیە ئێمە زۆر بە توندی روبه‌ڕوی دەبینەوە‪.‬‬

‫ئەوە گوشارێكی دەریای لە سەر دورگەی‬

‫ل��ە پ��رۆس��ەی رووب���ه‌ڕووب���وون���ەوەدا سێ‬

‫كوبا دروست دەكەن‌و ئەو واڵتە دەخنكێنن‪.‬‬

‫هەڵبژاردەیان خستۆتە ب��واری توێژینەوە‌و‬

‫ب��ۆ ك���ردن���ەوەی دەرگ����ای لێكتێگەیشتن‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪230‬‬

‫دانوستان لە نێوان ئه‌مریکا‌و یەكێتی سۆڤیه‌ت‪،‬‬

‫رێككەوتوون لە سەر پێویستی دامەزراندنی‬

‫سكرتێری گشتی ن��ەت��ەوە یەكگرتوەكان‬

‫هێڵێكی پ��ەی��وەن��دی راس��ت��ەوخ��ۆ‌و خ��ێ��را لە‬

‫(یوتانت) چۆته نێوانیانەوە‌و توانیویه‌تی‬

‫ن��ێ��وان ه���ەردوو واڵت���دا‪ .‬ل��ە ساڵی ‪1963‬دا‬

‫رازییان بکات بە پێكەوە دانیشتن‌و دانوستان‬

‫هێڵێكیان بە ناوی هێڵی گەرم (هۆت الین)‬

‫بۆ دەرچ��وون لەو قەیرانە‪ ،‬کە بە روودانی‬

‫ەوە ل��ە ن��ێ��وان مۆسكۆ‌و واش��ن��ت��ن‌دا چۆته‬

‫جه‌نگ رەنگە ك��ۆی مرۆڤایەتی روب��ه‌ڕوی‬

‫ق��ۆن��اغ��ی ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ەوە‪ .‬ل��ە گ��ەوه��ەردا‬

‫فەوتان‌و لە ناوچوون بچن‪ .‬بە دانوستان‬

‫ئ���ەم ق���ەی���ران���ەی ك��وب��ا ن���ەب���ووە ب���ه ه��ۆی‬

‫گەیشتوونە‌ته رێکكەوتنێك‪ ،‬کە خرۆشۆف‬

‫كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی چەكی ئەتۆمی‪،‬‬

‫م��وش��ەك��ەك��ان��ی ل��ە ك��وب��ا بكشێنێتەوە‪ ،‬لە‬

‫بگرە ناڕاستەخۆ‌و ژێر بە ژێر بەرهەمهێنان‌و‬

‫بەرامبەریشدا ئەمەریكییەكان پەیمانیاندا‪،‬‬

‫پێشخستنی ئەم جۆرە چەکە بە شێوەیەكی‬

‫کە بە هیچ شێوەیەك هێرش نەكەنە سەر‬

‫خ��ەی��اڵ��ی زی���ادی ك����ردووه‪ .‬ل��ە س��اڵ ‪1963‬‬

‫كوبا‌و گوشارەكانیان لە س��ەر ئ��ەو واڵتە‬

‫ق��ەب��ارەی بەرهەمهێنانی چەكی سۆڤیه‌تی‬

‫هەڵگرن‪ .‬ل��ەم سینایۆیەدا ئەمەریكییەكان‬

‫دوو ئەوەندەی خۆی زیادیكرد‪ ،‬هێشتا ئەم‬

‫سەركەوتنێكی گەورەیان بۆ خۆیان تۆمار‬

‫قەبارەیە تەنیا یەك لە سەر سێی قەبارەی‬

‫كرد‪ .‬بۆیە چینییەكان لە بەرامبەر سیاسەت‌و‬

‫چەكی ئەمەریكی پێ هێناوه‪.‬‬

‫بڕیارەكانی خرۆشۆفدا زۆر توڕە بوون‪ ،‬لە‬

‫بە شێوەیەكی گشتی له‌گه‌ڵ هە‌ر رووداوو‬

‫ب��ارەی پاشەكشێی لە كوبا رەخنەی زۆر‬

‫توندوتیژییەكی نێوان ه��ەردوو جەمسەردا‬

‫ت��ون��دی��ان ل��ە سیاسەتی یەكێتی سۆڤیه‌ت‬

‫س��ەرەت��ای شەستەكان چ��ەن��د رووداوێ���ك‬

‫گ��رت��ووه‪ .‬پێیان وا ب��ووه خ��رۆش��ۆف دوو‬

‫بوون به هۆی بەرجەستەكردنی سەرەتای‬

‫جار هەڵەی ك��ردووە‪ .‬جارێك‪ ،‬کە بڕیاری‬

‫وەرچەرخانێك لە مێژووی سیاسی جیهان‌و‬

‫داوه بە جێگیركردنی مووشەكی ئەتۆمی لە‬

‫ف��ۆڕم��ی پەیوەندیی ن��ێ��وان ه���ەردوو هێزی‬

‫كوبا‌و جارێك‪ ،‬کە بڕیاری داوه بكشێتەوە‌و‬

‫مەزنی جیهان‪ :‬واژۆكردنی رێكکەوتننامەی‬

‫هەڵوێستێكی ترسنۆكانەی بۆ خۆی تۆمار‬

‫ق��ەدەغ��ەك��ردن��ی ج��ه‌ن��گ‌و ت��اق��ی��ك��ردن��ەوە‌ی‬

‫كردووه‪ .‬بۆیە گوتوویانه‪ :‬خرۆشۆف پڵنگێكە‬

‫چ��ەك��ی ئ��ەت��ۆم��ی‪ .‬ئه‌مریکا ب��ڕی��اری��داوه بە‬

‫لە كاغەز‪ .‬ئەم قەیرانە بە بارێكی‌تردا جیهانی‬

‫فرۆشتنی گه‌نم‌و جۆو دانه‌وێڵه بە یەكێتیی‬

‫لە زیادبوونی ئەگەری هەڵگیرسانی جه‌نگێكی‬

‫سۆڤیه‌ت‪ .‬دامەزراندنی هێڵی گەرم لە نێوان‬

‫ئەتۆمی ئ��اگ��ادارك��ردەوە‪ .‬بۆیە هەر دوو ال‬

‫سەرۆكایەتی ئه‌مریکا‌و یەكێتی سۆڤیه‌تدا‪.‬‬


‫‪231‬‬

‫واڵت��ی ڤێتنام‌و كۆمبۆدیا‌و الوسیان داگیر‬ ‫قەیرانی ڤێتنام‬

‫ك��رد‪ .‬رۆژ بە رۆژ داگ��ی��رك��ەری فەرەنسی‬

‫جه‌نگی ڤێتنام ئ��ەو گ��رێ دەرون��ی��ی��ەی��ە‪ ،‬کە‬

‫زیاتر ڤێتنامی وێرانە ک���ردووه‌و ژێرخانی‬

‫تا ئه‌مڕۆش ئەمەریكییەكان بە دەستیەوە‬

‫ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و کلتووری دەشێواند‪،‬‬

‫دەن��اڵ��ێ��ن��ن‪ .‬ڤ��ێ��ت��ن��ام ئ���ەو داوە ب�����ووه‪ ،‬کە‬

‫بە سەدان هەزار جووتیاریان لە كێڵگەكان‬

‫سۆڤیه‌تییەكان ئه‌مریکایان تیادا سه‌رشۆڕ‬

‫داب���ڕی���وه‌و ن��اچ��اری��ان ک����ردوون ل��ە پ��ڕۆژ ‌ه‬

‫ك����ردووه‪ .‬جه‌نگ ب��ۆ ئەمەركییەكان ته‌نیا‬

‫سەرمایەداریەكانی خۆیاندا بە كرێیەكی‬

‫شكستێكی س���ەرب���ازی ن���ەب���ووه‪ ،‬بەڵكو‬

‫ك��ەم��ی ب���ژی‌و ن��ەم��ر ك��اری��ان پ��ێ ک���ردوون‪.‬‬

‫گ��ورزێ��ك��ی ك��وش��ن��ده ب���ووه ل��ە ك���ۆی پایە‬

‫سیاسەتی تێكەڵكردن‌و گرێدانی ئابووری‬

‫سەرەكیەكانی دەس��ەاڵت��ی ئه‌مریکا دراوه‪.‬‬

‫ڤێتنام ب��ە ئ��اب��ووری واڵت���ە س��ەرم��ای��ەدارە‬

‫ل��ە ب���واری سیاسەتی دەرەك��ی��دا ئ��ەو گرێ‬

‫مەزنەكانەوە بووە به هۆی داڕمانی ژێرخانی‬

‫دەروونییەی بۆ ئەمەریكییەكان خوڵقاندووه‪،‬‬

‫ئابووریی ئەو واڵت��ە‪ .‬پەیوەندیی ئابووریی‬

‫کە چیتر نه‌وێرن بە ئاسانی بچنە جه‌نگی‬

‫ن��ێ��وان ڤێتنام‌و ف��ەرەن��س��ا ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی‬

‫گەالنەوە‪ .‬شكستی ئه‌مریکا لە ڤێتنام تەنیا‬

‫پەیوەندیی كالسیكی نێوان نێوەند‌و پەڕ بە‬

‫سیستمی كۆمەنیزمی ل��ەو واڵت��ە نەهێنایە‬

‫هەموو پێوەر‌و ئاڕاستەیەك كوشتنی دووەم‬

‫ب��ەره��ەم بەڵكو ب��ووە ه��ۆی تەشەنەكردنی‬

‫بووه بۆ بااڵبوونی یەكەم‪.‬‬

‫كۆمەنیستی لە چەندین واڵتی‌تر‪ ،‬بە تایبەتی‬

‫لە ساڵی ‪1936‬دا بە هاندانی كۆمەنیستەكان‪،‬‬

‫واڵتانی كۆمبۆچیا‌و الوس‪.‬‬

‫ب��ه تایبه‌ت (ترۆتسكییەكان)‪ ،‬شەپۆلێكی‬

‫م��ێ��ژووی خ��ەب��ات��ی ڤێتنامییەكان ل��ە دژی‬

‫ب���ەرف���ره‌وان ل��ه ن������اڕەزای‌و خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان‬

‫داگیركەرانی خ��ۆرئ��اوا ماوەیەكی دوورو‬

‫ل��ە دژی دۆخ���ی ن��ال��ەب��ار‌و گ��ران��ی��ی ژیانی‬

‫درێژ‌و چەندین ویستگە‌و قۆناغی بەرزو نزم‌و‬

‫رۆژان����ە ل��ە ڤێتنام دروس���ت ب���ووه‪ .‬دوات��ر‬

‫هەڵەت‌و نشێوی بینیوە‪ .‬لە ساڵی ‪1883‬دا‬

‫خواستی خۆپیشاندەران ه���ەردوو ب��واری‬

‫ڤێتنام بووە به كۆڵۆنیاڵێكی فەرەنسی‪ .‬ئەو‬

‫ئابووری‌و سیاسیشی گرتۆتەوە‪ .‬لە بواری‬

‫كات فەرەنسییەكان بۆ رێگرتن لە داگیركەری‬

‫ژی���ان‌و ب��ژێ��وی خەڵكدا داواك��ان��ی (هەشت‬

‫بەریتانی لە كشانی بەرەو ناوچەی هیندی‬

‫كاژێر كاركردن‪ ،‬مافی سەندیكای‪ ،‬ئازادی‬

‫چینی‌و كۆنتڕۆڵكردنی رێ��گ��ای بازرگانی‬

‫رۆژن��ام��ەگ��ەری‪ ..‬هتد) ب��وون به دورشمی‬

‫دەریای‪ ،‬دەست پێشخەریان كرد‌و هەرسێ‬

‫ن��اڕەزای��ەت��ی��ی��ەك��ان‪ .‬ل��ە واڵم���دا داگ��ی��رك��ەران‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪232‬‬

‫شەپۆلێكی ب���ەرف���ره‌وان دەس��ت��گ��ی��رك��ردن‌و‬

‫هاوواڵتیان‪ .‬بۆیە لە ئاكامدا فەرەنسیەكان‬

‫ئەشكەنجه‌دان‌و تیرۆركردنی چاالكەوانانیان‬

‫ناچار ب��وون بە رازی��ب��وون بە دانوستان‌و‬

‫بەرپا ك��ردووه‪ .‬له‌گه‌ڵ بەرپابوونی جه‌نگی‬

‫داوە‌و مەرجی شۆڕشگێڕەكان‪.‬‬

‫جیهانی دووەمدا پارتی کۆمۆنیستی ڤێتنامی‬

‫لە ساڵی ‪1946‬دا فەرەنسیەكان دانیان بە‬

‫توانی خۆی بە باشی رێكخاتەوە‌و خۆی بۆ‬

‫سەربەخۆی ڤێتنامی ب��اك��وور‌و ن��اوەن��دا لە‬

‫رووبه‌ڕووبوونەوەیەكی توند ئاماکردووه‪.‬‬

‫چوارچێوەی یەكێتیەكی فەرەنسیدا ن��ا‪ .‬لە‬

‫لە ساڵی ‪1941‬دا پ��ارت باڵێكی چەكداری‬

‫ساڵی ‪ 1949‬دا بەسەركەوتنی شۆڕشی‬

‫بۆ رزگ��اری نیشتمانی بە ناوی یەكگرتوی‬

‫كۆمەنیستی چین بە رابەرایەتی ماوتسی‬

‫س��ەرب��ەخ��ۆی ڤ��ێ��ت��ن��ام دام�����ەزران�����دووه‪ .‬لە‬

‫تۆنگ وەرچەرخانێكی گ��ەورەی لە رێڕەو‬

‫م���اوەی ج��ه‌ن��گ��دا ج��ووت��ی��ارە ڤێتنامییەكان‬

‫ئاڕاستە‌و ئاكامی جه‌نگ ك��ردووه؛ دەرگای‬

‫ن��اچ��ارک��راون بەرهەمەكانیان ب��ە سوپای‬

‫هاوكار‌و یارمەتیی لۆجیستی‌و سەربازی‌و‬

‫داگیركەران بكەن‌و بەرهەمەكانیان بگۆڕن‬

‫چەكسازیی چین بۆ ڤێتنامییەكان كردووه‪.‬‬

‫ب��ۆ شمەكی كشتوكاڵیی پ��ی��ش��ەس��ازی بۆ‬

‫ئ��ەم گ����ۆڕان‌و پێشهاتانە ب���وون ب��ه هۆی‬

‫كارگە‌و دامەزراوەكانی داگیركەران‪ .‬لە ساڵی‬

‫ئەوەی ئه‌مریکا لە بەرەی فەرەنسیەكان بێتە‬

‫‪1944‬ب����ۆ‪ 1945‬بە ه��ۆی زری���ان‌و الفاوێكی‬

‫جه‌نگەوە‪ ،‬بەڵكو س��ەرەت��ای دەستپێكردنی‬

‫گەورەوە دوو ملیۆن كەس گیانیان لەدەستدا‪.‬‬

‫ق��ۆن��اغ��ی ج��ێ��ه��ێ��ش��ت��ن��ی ڤ��ێ��ت��ن��ام ب�����ووه لە‬

‫ڤێتیمنە چاالكیە چەكدارییەكانی بەردەوام لە‬

‫فەرەنسییەكانەوە بۆ ئەمەریكییەكان‪.‬‬

‫زیاد بووندا بووه‪ .‬زیادبوونی باری گرانی‬

‫لە ساڵی ‪1954‬دا ه��اوك��اری‌و یارمەتیدانی‬

‫ژی���ان‌و ن��ارەح��ەت��ب��وون��ی چ��ی��ان ل��ە واڵت���ەدا‬

‫ئه‌مریکا بۆ شەڕ ‪%80‬ی خەرجی جه‌نگەكەی‬

‫هاندەرێك بوو بۆ ڤێتنامییەكان‪ ،‬کە لە رووی‬

‫رەت��ك��ردووه‪ .‬ئه‌مریکا زۆر بە دەستكراوی‬

‫سوپا‌و هێزی داگیركەراندا بوەستنەوەو بچنە‬

‫ه��اوك��اری‌و ی��ارم��ەت��ی ك��ۆم��اری ڤێتنام بە‬

‫ریزەكانی سوپای رزگ��اری بە رابەرایەتی‬

‫سەرۆكایەتیی (دیم)‪ ،‬کە پیاوی خۆیان بووه‪،‬‬

‫ڤێتیمنە‪ .‬س��وپ��ای رزگ�����اری ب��ۆ ه��ان��دان��ی‬

‫ل��ە دژی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕەك��ان‌و ئ��ازادی��خ��وازان‬

‫ه��اواڵت��ی��ان ب��ۆ خ��ەب��ات��ی ئ����ازادی تەكتیكی‬

‫داوه‪ .‬لە ساڵی ‪ 1958‬حكومەت بە هاوكاری‬

‫لێدانی خەزنەكانی خۆراكیان بەرجەستە‬

‫هێزە ئەمەریكییەكان زیاتر لە دوانزه هەزار‬

‫كردووه‪ .‬ئەو خۆراكانەیان‪ ،‬کە لە خەزێنەكان‬

‫ئ��ەن��دام��ی ل��ە پ��ارت��ی کۆمۆنیستی ڤێتنامی‬

‫دەستکه‌وتووه‪ ،‬جارێكی‌تر داویانه‌ته‌وه بە‬

‫كوشتووه‪.‬‬


‫‪233‬‬

‫لە ساڵی‪1960‬دا پارتی کۆمۆنیستی ڤێتنامی‬

‫سەربازی‌و هەواڵگرییەكانی خۆشیدا الواز‬

‫لە سەر داوای ئەندامانی باشووری پارت‬

‫دەبوو‪ .‬بۆیە ئەمریكییەكان بە سیناریۆیەك‬

‫ب��ڕی��اری دام��ەزران��دن��ی ب���ەرەی رزگ��اری��ی‬

‫كودەتایەكیان لە دژی دیم ئەنجامداوه‪ ،‬بەاڵم‬

‫نیشتمانییان ب��ۆ رزگ��ارك��ردن��ی ب��اش��ووری‬

‫ئ��ەم گۆڕانكارییە هەڵوێستی خەڵكی هیچ‬

‫ڤێتنام‌دا‪.‬‬

‫نەگۆڕیوە‪ .‬بگرە جێگرەکەی لە دیم زیاتر‬

‫ل��ە م��ان��گ��ی ت���ەم���ووزدا ه��ەرێ��م��ی ب��اش��وور‬

‫رووب�����ەڕووی ن��ارەزای��ی خ��ەڵ��ك ب��وون��ەوە‪.‬‬

‫ب��ە پاڵپشتی ج��ووت��ی��اران‌و ب��ە راب��ەرای��ەت��ی‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1964‬دا ئ��ه‌م��ری��ک��ا ن��اچ��ار ب��ووه‬

‫ب��ەرەی رزگ��اری لە راپەرینێكی چەكداریدا‬

‫راستە‌وخۆ‌و بە فەرمی بێتە جه‌نگەكەوە‪ .‬لە‬

‫رزگ����ارك����راوه‪ ،‬ب���ەاڵم دوات����ر ب��ە پاڵپشتی‬

‫راستیدا ئەمە سەرەتای ئەو داوە بووه‪ ،‬کە‬

‫ئه‌مریکا جارێكی‌تر هێزەكانی حكومەت‬

‫سۆڤیه‌تییەكان بۆ ئەمریكییه‌کانیان دان��اوه‪.‬‬

‫ئ��ەو ناوچەیەیان داگ��ی��رك��ردۆت��ه‌وە‪ .‬ڤێتنام‬

‫ئەمریكییەكان بە بەشداری راستەوخۆیان‬

‫ب��ۆ ئەمریكییەكان گرنگیی تایبەتی خۆی‬

‫لەو جه‌نگە هەڵەیەكی ستراتیجییان كرد‌ووه‌و‬

‫هەبووه‪ .‬رەهەندێكی گرنگی لە سیاسەتی‬

‫گ��ەورەت��ری��ن باجیان ل��ە م��ێ��ژووی ئه‌مریکا‬

‫دەرەوەی ئه‌مریکادا ره‌هه‌ندێکی گرنگی‬

‫داوه‪ .‬سۆڤیه‌تییەكان ئەوەندە بە بەرنامە‌و‬

‫ه��ەب��ووه‪ .‬ئ��ەم واڵت���ە یەكێک ل��ە سەنگەرە‬

‫ورد كاریان لە سەر ئەم پڕۆسەیە کردووه‪،‬‬

‫ستراتیجییەكانی جه‌نگی س���ارد ب���ووه لە‬

‫ک��ە رێ��گ��ای��ان ن���ەداوە ئه‌مریکا ت��ەن��ان��ەت بە‬

‫بەرامبەر سۆڤیه‌تییەكان‪ .‬لە الیەن ئه‌مریکاوە‬

‫شێوەیەكی ئ��اب��ڕوم��ەن��دان��ە ل��ە جەنگەکەدا‬

‫داگیركردن‌و كۆنتڕۆڵكردنی ڤێتنام دەرگایەك‬

‫پاشەكشێ بكات‪ .‬ئەمریكییەكان ب��ەردەوام‬

‫بووه بۆ كۆنتڕۆڵكردن‌و داگیركردنی هەموو‬

‫قەبارە‌و ژمارەی هێزەكانیان لە واڵتدا زیاتر‬

‫ن��اوچ��ەی ه��ن��دی چ��ی��ن��ی‪ .‬ب��ۆی��ە ل��ە كۆتایی‬

‫کردووه‪ ،‬لە ساڵی ‪1966‬دا ژمارەی سەربازە‬

‫ساڵی ‪1962‬دا بۆ كۆنتڕۆڵكردنی جه‌نگەكە‬

‫ئەمریكیەكان لە ڤێتنام گەیشتە زیاتر لە سێ‬

‫ئەمریكییەكان بە قەبارەو هێزێكی زۆرەوە‬

‫سه‌د هەزار سەرباز‪ .‬سوپای ئه‌مریکا زۆر بە‬

‫هاتوونە‌ته جه‌نگەكەوە‪ .‬زیاتر لە یانزە هەزار‬

‫دڕندانەیی‌‌و بێ به‌زه‌ییانه‌و تووند بە هه‌موو‬

‫راوێ��ژك��اری سەربازییان هەناردەی ڤێتنام‬

‫توانایەكیانەوە كەوتنە لێدانی باكووری ڤێتنام‪.‬‬

‫كردووه‪ .‬دۆخی جه‌نگ رۆژ بە رۆژ تووندتر‬

‫لە ساڵی ‪1965‬بۆ ‪ 1967‬بۆ تەنیا یەك رۆژیش‬

‫ب���ووه‪ .‬رۆژ ب��ە رۆژ ب���ەرەی الی��ەن��گ��ران‌و‬

‫لە بۆردومانی ئەو واڵتە نەوەستاوە‪ .‬ژمارەی‬

‫جەماوەری سەرۆك دیم‪ .‬تەنانەت لە نێو هێزە‬

‫ت��ۆپ‌و مووشەكە بەكارهێنراوەكانی ئەو‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪234‬‬

‫جه‌نگە بە چەندین ملیۆن مەزەندە دەكرێت‪.‬‬

‫گوشارێك لە سەر باشوور دروست بكات‬

‫بۆیە جگە لە شكستی سەربازیی ئەم جه‌نگە‬

‫بۆ رازیبوون بە دانوستان‪ .‬قووڵبوونەوەی‬

‫بۆ ئەمریكییەكان باجێكی گەورەی ئابووری‬

‫ناكۆكی‌و ركەبەرایی نێوان چین‌و یەكێتی‬

‫داوە‪ .‬تا ئاستی بەرپاكردنی قەیرانی ئابووری‬

‫سۆڤیه‌ت‌و گەیشتنی بە ئاقارەكانی شەڕ‌و‬

‫لە ئه‌مریکا‪ .‬ئەم جه‌نگە بووە هۆکاری دابەزینی‬

‫رووب��ه‌ڕووب��وون��ەوە‪ .‬لە ساڵی ‪1969‬دا ئەو‬

‫قەبارەی بازرگانی‌و دابەزینی بەهای دۆالر‬

‫زمەینەیەی هێناوه‌ته ئاراوە‪ ،‬کە هەریەكەیان‬

‫بە شێوەیه‌كی بەرچاو‪ .‬لە روویەكی‌ترەوە‬

‫بە جیا هەوڵی نزیكبوونەوەی لە ئه‌مریکا‬

‫ئەم دابەزینانە پێگەی ئه‌مریکا تا ئاستێکی‬

‫بدات‪.‬‬

‫دیار لە سیستمی دراوو جیهانی‌و بازرگانی‬

‫زیادبوونی ژم��ارەی كوژراوەكانی ئه‌مریکا‬

‫نێودەوڵەتی الواز کردووە‪.‬‬

‫لە جه‌نگە‌و دەركەوتنی دەرهاویشتەكانی‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪ 1967‬ب��ە نزیکی ح��ەڤ��دە بلیۆن‬

‫ش��ەڕ ل��ە س��ەرج��ەم ب��وارەك��ان��ی ئ��اب��ووری‌و‬

‫دۆالر بۆ شەڕی ڤێتنام لە بودجەی ئه‌مریکا‬

‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ش��ەپ��ۆل��ێ��ك��ی ب���ەرف���رەوان لە‬

‫تەرخانكراوه‌و خەرجی كۆتایی گەیشتووەتە‬

‫ن������اڕەزای‌و خ��ۆپ��ێ��ش��ان��دان��ی ه��اوواڵت��ی��ان��ی‬

‫بیست‌و دوو بلیۆن دۆالر‪.‬‬

‫ئه‌مریکای بە تایبەتی لە شارەكانی واشنتن‌و‬

‫لە ‪30‬ی كانوونی دووەم��ی ‪1968‬دا بەرەی‬

‫سان فڕانسیسكۆی لێ كەوتۆتەوە‪.‬‬

‫رزگ����اری����ی ب���اش���وور ه��ێ��رش��ی گ�����ەورە‌و‬

‫سەرۆك نیکسن بۆ داپۆشینی ئەو ناكۆكیانە‌و‬

‫بەرفرەوانیان كردۆتە سەر سوپای ئه‌مریکا‌و‬

‫كۆتاییهێنان بەو جه‌نگە‪ ،‬گۆڕەپانی جه‌نگەكەی‬

‫لە هاوشانی ئەوەی زیانێكی زۆر گەورەیان‬

‫زۆر ف��رەوان ك��رد‌ووه‌و هێزەكانی ئه‌مریکا‬

‫ب��ەرك��ەوت��ووه‪ ،‬ب��ەاڵم توانیویانه گورزێكی‬

‫كەوتوونە‌ته بۆردومانكردن‌و هێرشكردنە‬

‫جەرگبڕ لە هێزەكانی ئه‌مریکا ب��دەن‪ .‬لەم‬

‫سەر كۆمبۆچیا‪ .‬لە ساڵی ‪ 1970‬ئەمەریكیەكان‬

‫بارودۆخەدا ئەمەریكییەكان تووشی بارێكی‬

‫حكومەتەكەی ئەمیر سیهانۆكی كۆمبۆدیایان‬

‫زۆر ن��ال��ەب��ار ب���وون���ەوە ه��ەم��وو ب��ەرن��ام��ە‬

‫روخ���ان‪ .‬ئ��ەم هێرش‌و روخ��ان��ە شەپۆلێكی‬

‫نەخشەكانیان بووە ئەوە‪ ،‬کە چۆن بتوانن لەو‬

‫ب��ەرف��رەوان لە ن��ارەزای گەالنی ناوچەكەی‬

‫جه‌نگە بچنە دەرەوە‌و پاشەكشێ بكەن‪ .‬لە‬

‫لێكەوتەوە‪ ،‬ه��اوك��ات ل��ە ب���واری نێوخۆیی‬

‫راستیدا ئەو كات دووبه‌‌ره‌کی لە نێوان یەكێتی‬

‫ئ��ه‌م��ری��ک��اش ن������اڕەزای‌و رەخ��ن��ەی ت��ون��دی‬

‫سۆڤیه‌ت‌و چین بۆ ئەمەریكییەكان بووە ب ‌ه‬

‫ركەبەرەكان لە هەڵبژاردنەكاندا بۆ سەرۆك‬

‫فریادڕەسی سەرۆك نیکسن‪ ،‬که توانیویه‌تی‬

‫نیكسن دروس���ت ك����ردووه‪ .‬ب��ۆی��ە نیکسن‬


‫‪235‬‬

‫كەوتۆتە چاندنی چەندین گ��روپ‌و كەسی‬ ‫سیخوڕ لە سەر ركەبەرەكانی لە ئه‌مریکا‪،‬‬ ‫ی ئ��ەم پیالنەی‬ ‫ل��ە ك��ۆت��ای��ی��دا ئ��اش��ك��راب��وون�� ‌‬ ‫ئابڕووچوونی واتەر گه‌یت‌ی لێ كەوتۆتەوە‪.‬‬ ‫ل��ە م��ارس��ی ‪1975‬دا پ��ارت��ی کۆمۆستی‬ ‫ڤێتنامی هێرشێکی گ���ەورەی���ان ك��ردۆت��ە‬ ‫سەر ڤێتنامی باشوور‌و لە ‪30‬ی ئێپڕه‌ڵ‌دا‬ ‫كۆشكی سەرۆكایەتی داگیر كردووه‌‌و ئااڵی‬ ‫ئه‌مریکایان لە سەر كۆشكی سەرۆكایەتی‬ ‫داگرتووه‌‌و ئااڵی خۆیان بەرز كردۆته‌وه‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪236‬‬

‫ئیسرائیل لە مێژووی كورددا‬ ‫جوولەكەكانی كوردستان‌و میكانیزمی توانەوەیان لە ئیسرائیل‌دا‌و‬ ‫شوێنی ئیسرائیل لە شۆڕشی ئەیلولدا‬

‫نوسینی‪ :‬سیرگێی میناسیان‬ ‫وەرگێڕانی (لە ئینگلیزییەوە)‪ :‬ماجید خەلیل‬


‫‪237‬‬

‫پێشەكیی وەرگێڕ‬

‫ێ رۆژهەاڵتناس‌و كوردناسان‬ ‫نەكراوە‪ .‬تەن ‌‬

‫جوولەكە وەك بەشێك لە پێكهاتەی ئایینی‌و‬

‫ێ توانیویانە بەشێكی پچڕپچڕ‬ ‫لێرەو ل��ەو ‌‬

‫مەزهەبی له نێو كورداندا لە مێژووی دێرینی‬

‫لەو رابردووە بخەنەڕوو‪ .‬هەر بۆیە ئەركی‬

‫پڕۆسێسی ئایینیی نەتەوەی كورددا شوێنی‬

‫وەرگێڕە ئەكادیمییەكانی كوردە بتوانن ئەو‬

‫دیارە‪ .‬مانەوەی جووله‌که زیاد لە ئایینە هەرە‬

‫قەڵەمانە ئاشنابكەن ب��ە زم��ان��ی ك��وردی‌و‬

‫دێرینەكانی كورد‪ ،‬لەوانە‪ :‬زەردەشتی‌‪ ،‬مانی‌‪،‬‬

‫خوێنەری كورد لێیان تێبگات‪.‬‬

‫میتراییەكان‪ ،‬یاخۆ مەزدەكی‌و ئێزیدییەكان‌دا‬

‫ئ��ەم نووسینە لێكۆڵینەوەیەكی ج��دی‌و بە‬

‫نومایانی بەشێك لە واقیعی كورد بوون تاكو‬

‫بایەخی سیرغی میناسیانە‪ .‬ناودار كۆڵەرێكی‬

‫پاش جەنگی جیهانی دووەم‪ .‬ئیدی جووله‌که‬

‫ئەكادیمی‌و پسپۆڕەو مامۆستاو سەرۆكی‬

‫لە زێ��دی دێرینەیاندا وەك هەموو جووە‬

‫ب��ەش��ی دی��راس��ات��ی سیاسییە ل��ە زان��ك��ۆی‬

‫پەرتبووەكانی دی‪ ،‬بە تەواوی لەكوردستاندا‬

‫یەریڤان‪ .‬لەم توێژینەوەیەدا لە كۆنەوە تا‬

‫هەڵكەنران‌و برانە ئیسرائیل‪.‬‬

‫ئ��ەم��ڕۆ ش��ێ��وازو ش��ێ��وەی پەیوەندییەكانی‬

‫جووەكانی كوردستان جیا لە جووەكانی‬

‫ێ ئامارو‬ ‫جولەكەو كوردی باسكردووەو گەل ‌‬

‫ه��ەم��وو دون��ی��ا ل��ە ن��ەخ��ش��ەی ك��وردس��ت��ان��دا‬

‫ئامانجی شیكارو شرۆڤەكردووە‪.‬‬

‫س��ڕان��ەوە‪ .‬دابەشبوونیان ل��ە س��ەراس��ەری‬

‫هەروەها ئاست‌و ئاستەنگی پەیوەندییەكانی‬

‫كوردستاندا تایبەتمەندییەك بووه‪ ،‬کە هەر‬

‫ك��������وردو ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ی��ش��ی ب����ە وردی‬

‫دیسانەوە پیشانی داوی��ن ب��ۆن‌و بەرامەی‬

‫خستووەتەڕوو‪ .‬پێمان وایە وەك كۆڵەرێك‬

‫كوردبوون لە خوێنیاندا هەیە‪.‬‬

‫ک موعەماو مێژووی تاریكی‬ ‫توانیویەتی گەلێ ‌‬

‫چ����وون ل��ە دوورت���ری���ن ی��ەك��ەی ژی����ان لە‬

‫پەیوەندییەكانی كوردو جوو رۆشن بكاتەوەو‬

‫كوردستانی رۆژهەاڵتەوە بیگرە تا خۆرئاوا‬

‫بۆ ئێمەومانان وەك كۆڵەری كورد جێگەی‬

‫لەكوردستانی باكوورەوە تا باشوور ئەوان‬

‫بایەخ‌و لەسەروەستانی جدییە‪.‬‬

‫دابەشببوون بەكوردستاندا‪ .‬خوێندنەوە بۆ‬

‫ب��ەش بە حاڵی خ��ۆم بە حوكمی پسپۆڕیم‬

‫رەگ��ەزی ئایینی جووی ك��وردو مێژوویان‪.‬‬

‫لە بواری مێژووداو قاڵبوونەوەم لە بواری‬

‫ت��ائ��ێ��س��ت��ای��ش ك����ۆڵ����ەری ك�����ورد دەس��ت��ی‬

‫وەرگێڕانی ئینگلیزیدا دەتوانم بڵێم توانیومە‬

‫ب��ۆن��ەب��ردووە‪ .‬ل��ەزان��ك��ۆك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��دا‬

‫ت��ا رادەی��ەك��ی ف��رە ب��اش ئ��ەم پ��ەڕت��ووك��ەی‬

‫تاوەكو ئێستا تێزێكی ئەكادیمی سەبارەت‬

‫نووسەر وەربگێڕمە سەر زمانی كوردی‌و‬

‫بەو پێكاتەیە نەهاتووەتە بەر باس‌و پێشكەش‬

‫شوێنبكەمەوە بۆ لێكۆڵینەوە گەلێكی دی‪ ،‬کە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪238‬‬

‫لەم مەیدانەدا دەخوازرێت بنووسرێت یاخۆ‬

‫قەڵەمی خۆمان ئاشنابین بە شتەكان‪ .‬هەربۆیە‬

‫وەرگێڕێتە سەر زمانی كوردی‪.‬‬

‫هەستدەكەم دەستم داوەت��ە شتێكی نوێ‌‌و‬

‫لە راستیدا ئەم ك��ارەی ئێمە دوور لە هەر‬

‫منیش وەك كۆڵەرێكی ئێرانی‌و ع��ەرەب‌و‬

‫وات�����ەوات‌و مەكرێكی س��ی��اس��ی‌و ن��زی��ك لە‬

‫تورك مافی خۆمە رێرەوی پەیوەندییەكانی‬

‫ه���ەر پ��ەرچ��ڤ��ەی��ەك��ی ئ��ەك��ادی��م��ی‌و زانستی‬

‫ك��ورد ل��ەگ��ەڵ بەشێك لەپێكهاتەی ئایینی‬

‫دەستی بۆ دەبرێت‪ .‬چیدی پێویستە كۆڵەرو‬

‫رابردوومان رۆشن بكەمەوەو وەك خۆی‬

‫نووسەری كورد لە دەرەوەی چوارچێوەی‬

‫بیگەیەنمە مەنزڵ‪.‬‬

‫بەها سیاسییەكاندا‌و لە دەرەوەی دۆگمایی‬

‫ئ��ەگ��ەرچ��ی ئ��ەم��ە هەوڵێكی ك���ورت‌و كەمە‬

‫رادیكاڵییەتەوە بڕوانێتە دونیای نووسین‌و‬

‫ب����ەاڵم دەك���رێ���ت ب��ب��ێ��ت��ە س���ەرەت���ای���ەك بۆ‬

‫وەرگێڕان‪.‬‬

‫كارەكانی ئایندەو چیدی پشت بە خوا هەر‬

‫پێویستە ئەو ئازادییەی لە پانتایی سیاسدا‬

‫كۆڵینەوەیەكی زانستی لەو كایەو كەنارەدا‬

‫دراوەت��ە قەڵەمەكانی كورد‪ .‬ئازادییەك بێت‬

‫ك��راب��ێ��ت ه��ەوڵ��دەدەی��ن ب��ە زووت��ری��ن كات‬

‫شۆڕبێتەوە بۆ نێو دەروونی خودی خۆمان‌و‬

‫وەریبگێڕینە سەر زمانی كوردیی‌و خوێنەری‬

‫رامانچڵەكێنێت لەو سەنەمە دیاریكراوانەی‪،‬‬

‫ك��ورد ئاشنابكەین ب��ەو ب��وارە دەگمەنەی‪،‬‬

‫کە هەمیشە رێیان لە گەشەی عەقڵی كوردی‬

‫ک��ە كتێبخانەو رۆژن��ام��ەگ��ەری��ی ك��وردی��ی‬

‫گرتووە‪ ،‬چونكە بە بڕوای ئێمە مەشێكی بەرین‬

‫پێدەناسرێتەوە‪.‬‬

‫لە كەموو كورتییەكانی دونیای نووسینی‬ ‫ك��وردی پ��ەی��وەن��دی��دارە ب��ەو راس��ت��ی��ەوە‪ ،‬کە‬

‫دەروازه‌‬

‫ئێمە بۆ خۆمان ئازادی نادەینە خۆمان‌و بۆ‬

‫ئەم توێژینەوەیە تەرخانكراوە بۆ سەرلەبەری‬

‫خۆمان بڤەكانی دەوروبەرمان تۆخ‌و تەیار‬

‫پ��ێ��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی ك�����وردو ئ��ی��س��رائ��ی��ل لە‬

‫كردووە‪ .‬ئەگەرچی پانتاییەكانی ئازادیش لە‬

‫چوارچێوەی تەواوی پرۆسە سیاسییەكانی‬

‫دەوروبەری ئێمە زەمەنێكە قەڵس‌و قوپاون‬

‫رۆژه��ەاڵت��ی نێزیك‌و نێوەڕاستدا‪ .‬هاوكات‬

‫لە ژێر باری رامیارییەكی سەنگین‌و سەختدا‪،‬‬

‫رەوش��ی گشتی‌و مێژووی ئەو پێوەندییانە‬

‫ئ��ەگ��ەرچ��ی م��ەك��ری ه��ەرێ��م��ی دەرەوەی‬

‫نومایانكراوەو بە تایبەتی جەختكراوەتەوە‬

‫خۆمانیان وەك تارماییەكی دژوار پێشانداوە‪.‬‬

‫سەر پێوەندییەكانی ئیسرائیل‌و كورد لە پاش‬

‫ێ ئیدی كاتی ئەوە هاتووە دژوارییەكان‬ ‫وەل ‌‬

‫دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە نێوچەكەدا‪.‬‬

‫لە چاوو قەڵەمی ئەوانەوە نەبینین‌و بەچاوو‬

‫پاشان هەوڵی بەكارهێنانی كارتی كوردی لە‬


‫‪239‬‬

‫الیەن ئیسرائیلەوە دژ بە واڵتانی عەرەبی لە‬

‫بە گوێرەی ئەنجامگیرییەكانی پرۆفیسۆر‬

‫نێوچەكەدا بە وردی خوێندنەوەی بۆ كراوە‪.‬‬

‫ئۆبنهایم‪ ،‬لە تەواوی توێژینەوەكانی سەرەتادا‬

‫هاوكات گۆڕانكارییە سیاسییەكان لە سەر‬

‫خزمایەتی جینەتیكی لە نێوان عەرەب‌و جوودا‬

‫ئاستێكی بەرین پاش بەرێوەچوونی پرۆسەی‬

‫ێ مشتومڕبوو‪ .‬ئەوەیش لەبەر‬ ‫راستییەكی ب ‌‬

‫سەربازی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی لە عێراق‬

‫ئەوە بوو‪ ،‬کە تا ئەوكات كرۆمۆسۆمی مرۆڤی‬

‫ش��ەن��وك��ەوی پ��ێ��ك��راوەو كاریگەریی گشتی‬

‫كورد توێژینەوەی لە ب��ارەوە نەكرابوو‪ .‬لە‬

‫تەمامی پێوەندییەكانی كوردو ئیسرائیل لەو‬

‫راس��ت��ی��دا خزمایەتی هاوخوێنی ع��ەرەب‌و‬

‫میانەدا خراوەتە ژێر پرسیارەوە‪.‬‬

‫جووەكان لە سەر ئەو تیۆرە بونیاد نرابوو‪،‬‬ ‫کە رەنگە بەشێك لە عەرەبە فەلەستینییەكان‬ ‫تێكەڵ ب��ەو جووانە بووبن‪ ،‬کە هاتوونەتە‬

‫پێشەكی‬

‫سەر ئایینی ئیسالم ئەمەش لەو سۆنگەیەوە‬

‫ل���ە س��اڵ��ی ‪2001‬دا ت��ی��م��ێ��ك��ی پ��س��پ��ۆڕ لە‬

‫سەرچاوەدەگرێت‪ ،‬کە وابەستەگی جینیی‬

‫شارەزایانی ئیسرائیلی‌و هندی‌و ئەڵمانی لە‬

‫لە نێوان جولەكەو عەرەبەكانی دەرەوەی‬

‫توێژینەوەكەیاندا ئەوەیان باڵوكردەوە‪ ،‬کە‬

‫فەلەستین لەوانە عێراق‌و لوبنان‌و سوریا فرە‬

‫جووەكان لە رووی پێویستی رەگەزییەوە‬

‫الوازو گومەسارە‬

‫دارای راب���ردووی���ەك���ی دوورن ل��ە ت��ەك‬

‫ئێستەكانێ ت��وێ��ژی��ن��ەوەی ئ��ام��ادەك��راو بە‬

‫كوردەكان‌دا‪.‬‬

‫كەڵكوەرگرتن لە دوای��ن دەستهاوردەكانی‬

‫توێژینەوەكە سەرپەرستی دەك��را لە الیەن‬

‫زان���س���ت���ی ب�����ۆم�����اوەزان�����ی م�������رۆڤ‌و ب��ە‬

‫تیمێك لە پرۆفیسۆری ش��ارەزا لە زانستی‬

‫كەڵكوەرگرتن لە تێكرای تیۆرو تواناكان‬

‫ب��ۆم��اوەزان��ی ل��ە زان��ك��ۆی ع��ی��ب��ری ل��ەوان��ە‬

‫ئەنجامدراوە‪ ،‬کە تێیدا بەكارهێنانی وردترین‬

‫پرۆفیسۆران ئۆبینهایم‌‌و مارینا ‪ .‬لە راستیدا‬

‫ئامڕازو ئاكار خوێندنەوەی بۆ ك��راوە‪ .‬بە‬

‫ئەنجامەكان دەریدەخەن‪ ،‬کە پێوەستەگی‌و‬

‫گوێرەی توێژەران‪ .‬ك��وردو جولەكە دارای‬

‫ێ لە‬ ‫نێزیكی جووەكان‌و دانیشتوانی ئێستەكان ‌‬

‫پێشینەو ب��اپ��ی��ران��ێ��ك��ی ه���اوب���ەش ب���وون‌و‬

‫كوردستان فرە روونترو خاوێنتر سەلمێنراوە‬

‫ل��ە نێوچەسنوورییەكانی ن��ێ��وان عێراقی‬

‫ل��ەو پێوەستەگییەی لە نێوان ج��ووەك��ان‌و‬

‫ئ��ێ��س��ت��ەك��ان��ێ‌و ت��ورك��ی��ەدا نیشتەجێبوون‬

‫هامسا عەرەبەكانییدا هەیە‪ .‬ئ��ەوان��ەی‪ ،‬کە‬

‫‪.‬بەپشتبەستن ب��ە تیۆرەكانی ه��ەم��وو ئەو‬

‫دەگەڕێنەوە سەر گروپی سامی نەژادەكان‪.‬‬

‫ن��وس��ەران��ە ج��ووەك��ان ب��ە زۆری پێوەندی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪240‬‬

‫خزمایەتی لە تەك كوردەكاندا ناشارنەوەو‬

‫ع��ێ��راق��ی ئ��ەم��ڕۆ ش��وێ��ن��ی نیشتەجێبوونی‬

‫ت��ا رادەی��ەك��ی��ش ئ��ەرم��ەن��ی‌و ئیتاڵییەكان لە‬

‫زم���ان‌و ن��ەت��ەوەو ئایینە ج��ۆراوج��ۆرەك��ان‬

‫تەوەری وابەستەگی هاوخوێنیاندا دادەنێن‪.‬‬

‫بووە‪ .‬موسوڵمانەكان بە توركمان‌و كوردە‪،‬‬

‫بە گوێرەی بیروڕا سەلمێنراوەكان جووەكان‬

‫دییانەكان بە ئەرمەنی‌و ئاشوورییەكانەوە‬

‫ل��ە ب���اك���ووری رۆژه���ەاڵت���ی دەری����ای سپی‬

‫لەتەك ئێزیدی‌و جووەكان لەم خاكەدا پێكەوە‬

‫نێوەڕاستەوە پێدابوون‌و هەڵتۆقیوون‪.‬‬

‫بە درێژایی مێژوو نیشتەجێبوون‪ .‬لە كاتێكدا‬

‫ئەنجامەكانی ئەم توێژینەوەیە‪ ،‬بە چاوپۆشی‬

‫‪ ،‬کە ك��وردو ئێزیدییەكان‌و تا رادەیەكیش‬

‫لە راست‌و دروستیی زانستییان دیسانەوە‬

‫ئاشووری‌و جووەكان لە نێوچەشاخاوییەكاندا‬

‫پیشاندانی نموونەیەكی‌ترن لە پێوەندییەكانی‬

‫نیشتەجێببون‌و لە دەوارەكاندا رەوەندبوون‌و‬

‫ك��وردو جوولەكە بە درێ��ژای��ی سەدەكانی‬

‫مژووڵی ئاژەڵداری‌و كشتوكاڵبوون‪.‬‬

‫رابردوو‪ .‬لە راستیدا ریشەی قوڵی مێژوویی‬

‫ه���اوك���ات ئ��ەرم��ەن��ی��ی��ەك��ان‌و ب��ەش��ێ��ك لە‬

‫پێوەندییەكانی ك���وردو ج��ول��ەك��ە ل��ە پاش‬

‫جووەكان لە شارو شارۆچكە گەورەكاندا‬

‫دامەزراندنی ق��ەوارەی جوولەكە بایەخێكی‬

‫نیشتەجێكرابوون‪ ،‬ئەوان رۆڵی سەرەكییان‬

‫ئەوتۆو تایبەتی بەدەستهێناوە لە بەرامبەر‬

‫دەگ���ێ���ڕا ل��ە ب��ەڕێ��وەچ��وون��ی ك���ارووب���اری‬

‫هەموو گەشەكردنە سیاسییەكانی رۆژهەاڵتی‬

‫بازرگانی‌و بەڕێوەبردن‌و سەرمایەگوزاریی‬

‫نێزیك‌و ناویندا‪.‬‬

‫بازاڕدا‪.‬‬

‫ج���ووەك���ان ئێستەكانێ زێ��دەت��ر ب��وون��ەت��ە‬

‫س���ەب���ارەت ب���ە ه�����ەوەڵ نیشتەجێبوونی‬

‫ن��م��وزەج��ێ��ك��ی دی�����ار ل���ە ن���ێ���وچ���ەك���ەدا بە‬

‫جووەكان لە نێوچەكەدا پێویستە بگەڕێینەوە‬

‫تایبەتی لە پاش گۆڕانكارییە جیۆسیاسییە‬

‫ب��ۆ شەنوكەوكردنی س��ەردەم��ە كۆنەكانی‬

‫دوورمەوداكان لە هەرێمەكەدا‪ .‬هەموو ئەو‬

‫م��ێ��ژوو‪ .‬ب��ە گ��وێ��رەی كتێبی پ��ی��رۆز‪ .‬پاش‬

‫گۆڕانكارییانەیش دەرهاویشتەی ئەو جەنگە‬

‫شكستی پادشانشینی ئیسرائیل لە الیەن‬

‫ب��وو‪ ،‬ک��ە واڵتەیەكگرتووەكانی ئەمریكاو‬

‫شەلمانەسری سێهەمی پادشای ئاشورییەوە‬

‫هاوپەیمانەكانی لە ساڵی ‪2003‬دا لە عێراقدا‬

‫لە ‪ 772‬پێش زایین‪ .‬لە ئاكامدا بەشێك لە‬

‫بەرپایانكرد‪ .‬لە پاش ویش پڕۆسەگەلێكی‬

‫ێ لە‬ ‫ج��ووە دەستگیركراوەكان بە زۆرەم��ل�� ‌‬

‫سیاسی لە دووی خۆی هێنایە گۆڕێ‪.‬‬

‫نێوەندی میزۆپۆتامیادا نیشتەجێكران‪.‬‬

‫دووەم‪ :‬باكگراوندی مێژوویی‪:‬‬

‫ه��اوك��ات ب��ەخ��ت ن��ەس��ری دووەم����ی بابلی‬

‫بە درێژایی سەدەكانی راب��ردوو باكووری‬

‫بەهەماهەنگی ل��ەت��ەك میدییەكاندا توانی‬


‫‪241‬‬

‫ش��ك��س��ت ب���ە ئ���اش���ووری���ی���ەك���ان بهێنێت‌و‬

‫نیشتەجێكران‪ ،‬بە تایبەتی برانە پێتەختی تازە‬

‫یەهودا ملكەچ بە قەڵەمڕەوی خۆی بكات‪.‬‬

‫دامەزراوی ئەرمینیا تیگرانكێرت‪ ،‬کە لە الیەن‬

‫ل���ەم ك��ات��ەش��دا ب��ەش��ێ��ك ل��ە ج���ووەك���ان لە‬

‫تیگرانی مەزنەوە بونیادنرابوو‪ .‬دەكەوێتە‬

‫بابل‌و نێوچەكانیدا نیشتەجێكران‪ .‬دووات��ر‬

‫س��ەرووی سەرچاوەی رووب��اری دیجلەوە‪.‬‬

‫یەهودییەكانی بابل توانیان پێوەندییان لە‬

‫ێ لە قۆناغەكانی دوات���ردا هەمان ئەو‬ ‫وەل�� ‌‬

‫ت��ەك هاونیشتمانییەكانیان ل��ە ئیسرائیل‬

‫جووانە بە ئاڕاستەی باشوور لە باكووری‬

‫زیندووڕابگرن‌و پشتیوانی لەیەكتری بكەن‪.‬‬

‫میسۆپۆتامیادا رەگیانداكوتی‪.‬‬

‫ب��ە تایبەتی ل��ە س��ەردەم��ەك��ان��ی دووات����ردا‬

‫ل��ێ��رەوە خاخامە ج��ووەك��ان كاریانكرد بۆ‬

‫كۆمەكی یەكترییان كرد لە خەباتیاندا دژ بە‬

‫ب��رەودان بە چاالكی میسیۆنێری (بانگەواز‬

‫فەرمانرەوایی رۆم لە نێوچەكەدا‪.‬‬

‫ب��ۆ ئایینی ج��وو) ب��ۆ ئ���ەوەی دانیشتووانە‬

‫بۆ نموونە لە كاتی داگیركاری رۆمانەكاندا‬

‫ێ وەرگێرشنە سەر ئایینی‬ ‫نێوچەییەكەی ئەو ‌‬

‫بۆ نێوچەكە جووەكان راپەرین‌و ملیان نەدا‬

‫ج��وو‪ .‬ئ��ەوان فرە بە سەركەوتوویی ئەمك‬

‫ێ ئیمپراتۆر‬ ‫بۆ داگیركردنی نێوچەكە‪ .‬وەل�� ‌‬

‫ارەیان ئەنجامدا‪ .‬بە گوێرەی زانیارییەكانی‬

‫تراجان فرە بە تووندی راپەڕینی جووەكانی‬

‫تەلموود‌و ئەفسانەی جووەكان لە دەستپێكی‬

‫دام��رك��ان��دەوەو سەركوتی ك���ردن‪ .‬دووات��ر‬

‫كاردا زۆرینەی دانیشتوانی ئەربل (هەولێری‬

‫لەعەیامی فەرمانڕەوایەتی پارسییەكاندا ‪،‬‬

‫ئێستا) ئایینی ج��وول��ەك��ەی��ان پەسەندكرد‬

‫جولەكەكانی ئێران بەهرە مەند ببوون لە‬

‫لە نێو ئەواندا تەنانەت خانەوادەو بنەماڵە‬

‫جۆرێك لە ئۆتۆنۆمی نێوخۆیی بۆ خۆیان‪،‬‬

‫فەرمانڕەواكانی ئەدیابین دەبینران‪.‬‬

‫ئەوان لەژێر ركێفی فەرمانڕەوایەكی هەرێمیدا‬

‫ل���ە ج��ەن��گ��ی دژ ب���ە ج���ووەك���ان ل���ە الی���ەن‬

‫بەرێوەدەبران‪ ،‬کە ل���ەدەرەوەی جووەكاندا‬

‫ف�لاف��ی��ۆس ج��ۆزی��ف��ی��ۆس‪ ،‬ک���ە ب���ە ه���ەوەڵ‬

‫دیاریدەكرا بۆ ئەو پۆستە ‪.‬‬

‫رووب���ەڕووب���وون���ەوەی ج��ووەك��ان ل��ە تەك‬

‫ئاماژە بە سەرچاوە رۆمانی‌و یۆنانییەكان لە‬

‫رۆم��ان��ەك��ان دادەن��رێ��ت لە ‪66‬پ‪.‬ز دا ئەوە‬

‫ئاكامی داگیركردنی فەلەستین ‪71‬بۆ‪83‬پ‪.‬ز‬

‫دوپ���ات���ك���راوەت���ەوە‪ ،‬ک���ە خ����زم‌و خوێشی‬

‫لە الیەن پادشای ئەرمەنی تیگرانی مەزنی‬

‫م��ۆن��ۆب��ازوس پ��ادش��ای ئەدیابین نێوبراون‬

‫دووەم دی��س��ان��ەوە زۆرێ���ك ل��ە ج��ووەك��ان‬

‫بە مۆنۆبازوس‌و كێنیدیوس نەبەردییەكی‬

‫لە نێوچە پاینییەكانی بانەكانی ئەرمینیا‪،‬‬

‫بێوێنەیان ل��ە ج��ەن��گ��دا ن���ووان���دووە دژ بە‬

‫کە دەك��ەون��ە ت��ەك ب��اك��ووری میزۆپۆتامیا‬

‫رۆم��ان��ەك��ان‪ ،‬ه��ەروەه��ا لە نێو هەموو ئەو‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪242‬‬

‫پاڵەوانانەی‪ ،‬کە بەرگرییان لە ئۆرشەلیم‬

‫لە توانایاندا هەیە بە زمانی ئارامی نوێ‬

‫دەك��رد‪ ،‬ئاماژە بە فالڤیوس دەك��رێ��ت‪ .‬ئەو‬

‫ب��دوێ��ن‪ .‬ئەگەرچی ئەمە لە س��ەر ئاستێكی‬

‫یەكێك بوو لە قارەمانەكانی خەڵكی ئەدیابین‌و‬

‫دیاریكراوە‪ .‬گروپێكی گچكەی عەرەبی زمان‪،‬‬

‫كوڕی نەباتیوس بوو‪ ،‬کە بە چاگیراس نێو‬

‫کە لە كۆمەڵگە نیشتەجێبووەكانی جولەكە‬

‫زەد دەكرا‪ ،‬ئەم ناوە مانای( پیاوە شەلەكە)‬

‫ل��ە ش��اری (نصیبین‌)دا ب��وون ‪ ،‬ئ��ەوان��ە بە‬

‫ی دەگەیاند ‪.‬‬

‫جوولەكەی كوردستانی پۆلێنكرابوون‪.‬‬

‫لە ه��ەر رووی��ەك��ەوە لێكی ب��دەی��ن��ەوە‪ ،‬هیچ‬

‫زۆرب���ەی ب��وارەك��ان��ی كلتوورو فەرهەنگی‬

‫الم‌و جیمییەكی پ��ێ��ن��اوێ��ت‌‪ ،‬ک��ە ج��ووەك��ان‬

‫ك����وردو ج��ول��ەك��ە ب��ە ت�����ەواوی ئ��اوێ��زان��ی‬

‫ل��ە دەستپێكی س��ەردەم��ی ن��وێ��دا شوێنێكی‬

‫ی��ەك��ت��ری ب���وون‪ .‬ب��ە ج��ۆرێ��ك ل��ە داس��ت��ان‌و‬

‫دی��ارو كارایان هەبووەو گێراوە لە هەموو‬

‫ئەفسانە باوەكانی جولەكەدا ئەسڵ‌و نەژادی‬

‫ێ كورد تێیاندا‬ ‫ئەو نێوچانەدا‪ ،‬کە ئێستەكان ‌‬

‫ك���ورد دوواج�����ار وەك ج���وو ل��ە پێشچاو‬

‫ریشەیان داكوتاوە ‪.‬‬

‫دەگیرێت‪ .‬هەندێك پێداگری لە سەر ئەوە‬

‫هاوكات پێویستە جەختیش لەوە بكرێتەوە‪،‬‬

‫دەك��ەن‪ ،‬کە كورد سەر بە یەكێك لە هۆزە‬

‫کە هەر لەم نێوچەیەدا بوو لە قۆناغەكانی‬

‫جیابووەكانن لە ئیسرائیل یاخۆ رەسەنی‬

‫پێشوتریدا كتێبی تەلموود بۆ هەوەڵجار‬

‫كوردەكان پێوەندیدار دەكرێت بە سولەیمان‬

‫هاتبووە ب��وون‪ .‬هەرچەندە باڵوبوونەوەی‬

‫پێغەمبەرەوە‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫ئایینی دی��ی��ان (مەسیحییەت) ل��ە ئەدیابین‬

‫پێوەندییە نێزیكەكانی نێوان كوردو جووەكان‬

‫ه���ەروەك كۆمەڵگە رۆژهەاڵتییەكانی‌تری‬

‫لە قۆناغەكانی دوات��ردا ئەو راستییەیان لە‬

‫ێ جووەكان‬ ‫جولەكە ئامادەیی هەبووە‪ ،‬وەل ‌‬

‫خۆیاندا نومایانكردووە‪ .‬بۆ نموونە كاتێك‬

‫توانیان تا نێوەراستی س��ەدەی بیستەم‌و‬

‫شاعەباسی سەفەوی لە كۆتایی سەدەكانی‬

‫دامەزراندنی كیانی سیاسیی ئیسرائیل وەك‬

‫ش������ازدەو س���ەرەت���ای س�����ەدەی ه���ەڤ���دەدا‬

‫گروپێكی ئیتنی بەرچاو ل��ەو كۆمەڵگەیەدا‬

‫ب��ۆ پ��اراس��ت��ن��ی س��ن��ووری واڵت��ەك��ەی وەك‬

‫بمێننەوە‪ .‬لە نێو ه���ەردوو خ��ان��ەوادەك��ان‌و‬

‫پەرژینێك هەندێك لە هۆزەكوردییەكانی لە‬

‫پەرستگا ئاینییەكانی جوودا كوردانی جولەكە‬

‫هەرێمی خۆراساندا نیشتەجێكرد‪ ،‬هاوكات‬

‫بە دیالێكتی ئارامی قسەیاندەكرد‪ ،‬لە كاتێكدا‬

‫هەندێك ل��ە ج��ووی كوردستانیش لەتەك‬

‫ئەوە باو بوو لە كوردیدا‪.‬‬

‫ئ��ەوان��دا نیشتەجێكران‪ ،‬ئ���ەوان هەرچەندە‬

‫هاوكات هەندێك لە جوولەكە كوردستانییەكان‬

‫گروپێكی گچكە ب���وون ل��ە كۆمەڵگەكەدا‪،‬‬


‫‪243‬‬

‫ێ فرە بە توندو تۆڵی پێوەستبوون بە‬ ‫وەل�� ‌‬

‫درام��ات��ی��ك��ی گ��ۆڕان��ی ب��ەس��ەرداه��ات��ووە‪ .‬بە‬

‫كۆمەڵگەكەوە‪ .‬لە راستیدا نیشتەجێكردنی‬

‫تایبەت لە رۆژگاری بابلییەكانەوە‪ ،‬هەر بۆیە‬

‫ج���وو ل���ەو س���ن���وورەدا وەك ه��ەوڵ��ێ��ك بۆ‬

‫لەم رەوشەدا بڕێكی ئێجگار گەورە وشەی‬

‫برەودان بە گەشەی ئابووری هەرێمەكە لە‬

‫ه���اوردە ل��ە زمانەكانی ع��ەرەب��ی‪ ،‬توركی‪،‬‬

‫ئەجێندای میریدا كەڵكی لێوەرگیرابوو‪.‬‬

‫فارسی‪ ،‬كوردی‌و عیبریی كالسیكیی تێكەڵ‬

‫لە س��ەدەی حەڤدەیەمدا جۆرێك لە ئازادی‬

‫ب��ە زم��ان��ەك��ەی��ان ب���ووەو پێكەوە س���ازاون‪.‬‬

‫رێ��ژەی��ی ب��ۆ ژن��ان��ی ك���ورد ل��ە نێو گروپی‬

‫بە گەڕانەوە بۆ كتێبی لەشن تارگەم ئەوە‬

‫جولەكە كوردستانییەكاندا فەراهەم هاتبوو ‪.‬‬

‫رووندەبێتەوە‪ ،‬کە جووە كوردستانییەكان‬

‫لەو دەم��ەدا ئەسێنەس بارزانی وەك ژنێك‬

‫باوەڕیان وایە‪ ،‬کە ئەم زمانە دەرهاویشتەی‬

‫بۆ هەوەڵجار بووە كاربەدەست‌و ناونیشانی‬

‫تێكەڵەیەكە ل��ە زم��ان��ی خەڵكی رەش��ۆك��ی‌و‬

‫رەب��ەن��ی��ك��ی پ��ێ��درا (پ��ل��ەی��ەك��ی ئ��ای��ی��ن��ی نێو‬

‫قسەكردنی جووەكانی ئاشوورو بابل‪.‬‬

‫جووەكانە)‪ .‬بابی ئەم خانمە خاخامی ناسراو‬

‫ه��اوك��ات ئ��ەم زمانە جیاوازییەكی ئێجگار‬

‫ساموئیل ب��ارزان��ی ب���وو‪ ،‬ک��ە س��اڵ��ی‪1630‬‬

‫م���ەزن���ی ه���ەی���ە ل���ە ت����ەك ئ����ەو دی��ال��ێ��ك��ت��ە‬

‫توانی ژم��ارەی��ەك لە قوتابخانەی جوگەرا‬

‫ه��اوش��ێ��وەی‪ ،‬ک��ە دانیشتوانی مەسیحی‌و‬

‫لە كوردستاندا دابمەزرێنێت‪ ،‬کە دوواج��ار‬

‫عەرەبە عێراقییەكان پێی دەدوێن‪ .‬ئەمەش بە‬

‫ئەسێنەس ب���ووە ب��ەرپ��رس��ی ئەكادیمیای‬

‫گەڕانەوە بۆ زانیاری زمانی جووەكان وەك‬

‫ج��ووەك��ان لە ش��اری موسڵ لە ع��ێ��راق‪ .‬لە‬

‫شاخاوییەكان‪.‬‬

‫راس��ت��ی��دا ئ��ەم گ��روپ��ە ئیتنییەی ج��ووەك��ان‬

‫زمانی جووەكان گ��ەڕاوەت��ەوە سەر زمانی‬

‫دارای چەندین نێو بوون لەوانە‪ :‬جووەكانی‬

‫جووەكانی زاخ��ۆ‪ .‬لەبەر ئ��ەوەی زۆرب��ەی‬

‫ك���وردس���ت���ان‪ ،‬ج���ووەك���ان���ی زاخ�����ۆ‪ ،‬ج���ووە‬

‫جووەكانی لەم گروپە ئیتنییەدا لە زاخۆدا‬

‫ئاسوورییەكان‪.‬‬

‫ستاریانگرتبووو ژینگەكەشیان لە باكووری‬

‫جووی كوردستانی فرەجار خودی خۆیان‬

‫ع��ێ��راق��دا س����ەرچ����اوەی گ��رت��ب��وو‪ .‬ل���ە نێو‬

‫دەگ��ەڕان��دەوە بۆ جووەكانی تارگەم یاخۆ‬

‫ئاپۆرەی شارەكاندا جووەكان مژوڵی پیشە‬

‫گەلی تارگەم‪ ،‬ئەوان بە دیالێكتی رۆژهەاڵتی‬

‫دەستییەكان بوون یاخۆ وەك جوتیا ‌ر سەر‬

‫لە زمانی ئارامی نوێ دەدوان‪ ،‬کە نێزیك بوو‬

‫گەرمبوون بە كشتوكاڵی باخە رەز یاخۆ‬

‫لە زمانی تەلموودی بابلییەوە‪.‬‬

‫چاندنی گەنم‌و توتن‪ .‬هەندێكیشیان سەرقاڵی‬

‫ب��ە دڵ��ن��ی��ای��ی��ەوە ئ���ەم زم��ان��ە ب��ە نەزمێكی‬

‫پەروەردەی مەڕو مااڵت بوون‌و ئاژەڵداریان‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪244‬‬

‫دەك��رد‪ ،‬دی��ارە‪ ،‬کە ئەم شێوە گوزەرانەیش‬

‫كوردستانیان جێهێشت‪ .‬ل��ە پ��اش جەنگی‬

‫بە گ��وێ��رەی گروپە جووەكانی‌تر كارێكی‬

‫جیهانی ی��ەك��ەم ت��ەن��ه��ا گ��روپ��ێ��ك��ی ك���ەم لە‬

‫دەگ���م���ەن‌و ش���از ب����وو‪ .‬ت��ێ��ك��ڕای ژم����ارەی‬

‫ێ لە تەك‬ ‫ج��ووەك��ان لە ق��ەوق��ازێ��دا دراوس��� ‌‬

‫جووەكانی كوردستان بە گوێرەی خەماڵندنە‬

‫شاری تەفلیس نیشتەجێبوون‪.‬‬

‫جیاوازەكان لە نیوەی سەدەی بیستەمدا ‪40‬‬

‫ئ��ەوان دەچ��ن��ەوە س��ەر هەرێمێك بە نێوی‬

‫بۆ ‪ 50‬ه��ەزار كەس دەخەمڵێنران‪ .‬هاوكات‬

‫ێ گومەسارە‪ .‬هاوكات‬ ‫الكلوخ‪ ،‬کە ئێستەكان ‌‬

‫زان��ی��اری‌ت��ری��ش ل��ەو خەماڵندنانەدا كەڵكی‬

‫ئ��ەوان خۆیان دەبەنەوە سەر سرێل یاخۆ‬

‫لێوەرگیراوە‪.‬‬

‫جوو‪ ،‬کە نێوەكانیان هەڵهێنجاوە لە وشەی‬

‫سەرچاوە ئیسرائیلییەكان بە پشتبەستن بە‬

‫ئیسرائیلەوە‪ .‬لە كۆتایی سییەكانیشدا هەندێك‬

‫ئاماری دانیشتوانی عێراق‪ ،‬لە ساڵی ‪1947‬دا‬

‫لە ج��ووە كوردەكانی ش��ورەوی لە رێگەی‬

‫دابەشبوونی جووەكان لە باكووری عێراقدا‬

‫توركیاوە توانیان كوردستان بەجێبهێڵن‌و‬

‫ب��ەم ج���ۆرە دی��اری��دەك��ات‪ 3109 :‬ج��وو لە‬

‫روو لە فەلەستین‌ بکەن‪.‬‬

‫پارێزگای هەولێر‪ 4042 ،‬جوو لە پارێزگای‬

‫زۆرت��ری��ن��ی ئ��ەو ج��ووان��ەی��ش‪ ،‬ک��ە ل��ە زێ��دی‬

‫ك���ەرك���ووك‪ 10345 ،‬ج���وو ل��ە پ��ارێ��زگ��ای‬

‫خۆیان مانەوە لە ساڵی ‪1951‬دا راگوێزران‬

‫م��وس��ڵ‪ 2271 ،‬ج��وو ل��ە سلێمانی‪2851 ،‬‬

‫ب��ۆ ك��ازاخ��س��ت��ان‪ .‬دوای م��ەرگ��ی ستالین‌و‬

‫جوو لە پارێزگای دیالە‪ ،‬كە بە شێوەیەكی‬

‫دەستپێكردنی ت��وان��اس��ازی‌و نوێسازی لە‬

‫گشتی ‪ 22682‬كەس لەو جووانە لە نێوچە‬

‫واڵتێدا هەموو ئەو جووانەیش وردەوردە‬

‫كوردنشینەكاندا ژیانیان دەگوزەراند‪.‬‬

‫ب���ەرەو ئیسرائیل ك��ۆچ‌و ب��اری��ان دای��ەب��ەر‪.‬‬

‫دی��ارە لە دەستپێكی س��ەدەی شازدەهەمدا‬

‫ئیتر تەنها كۆمەڵگەیەكی گچكەی جوو‬

‫جوو بە شێوەیەكی هەمیشەیی لە فەلەستین‬

‫ل��ە ك��ازاخ��س��ت��ان��دا م���ای���ەوە‪ .‬ل��ە دەستپێكی‬

‫ێ سەدەی داهاتوو لەو‬ ‫بوون‪ .‬بە درێژایی س ‌‬

‫ه��ەش��ت��اك��ان��دا ج���ووە كازاخستانییەكانی‬

‫راب���ردووەوە هیچ ئاماژە‪ ،‬یاخۆ راپۆرتێك‬

‫ش���ورەوی زی��ات��ر ن��ەب��وون ل��ە ‪ 2000‬جوو‬

‫لەمەڕ كۆچی جوولەكە لە كوردستانەوە بۆ‬

‫ل��ەو واڵت����ەدا‪ ،‬ک��ە ب��ە گشتی ل��ە تەفلیس‌و‬

‫فەڵەستین بەر دیدە ناكەوێت‌‪.‬‬

‫ئالما ئاتا دا نیشتەجێببوون ‪ .‬لە سەرەتای‬

‫لە ‪ 1900‬تا ‪ 1926‬نێزیكەی ‪ 1900‬جوو لە‬

‫سەدەی بیستەمەوە هاوپەیمانێتی ئیسرائیلی‬

‫ك��وردس��ت��ان��ەوە كۆچیانكرد ب��ۆ فەلەستین‪،‬‬

‫جهانی دەستیكرد بە كردنەوەی قوتابخانە‬

‫هەروەها لە ‪ 1935‬نێزیكەی ‪ 2500‬جووی‌تر‬

‫گەلێك بۆ بەرنامەی فێركاری لە نێو جووە‬


‫‪245‬‬

‫هەوڵی كشتوبڕی جووەكان دامركایەوە‪.‬‬

‫كوردستانییەكاندا‪.‬‬ ‫ئ���ەم ه���ەواڵن���ە ب��ۆ ئ����اوڕدان����ەوە ل��ە ج��ووە‬ ‫ك����وردەك����ان ت���ا دام���ەزران���دن���ی ق�����ەوارەی‬

‫پێوەندییەكانی ئیسرائیل‌و كورد‬

‫ئیسرائیل درێ���ژەی كێشا‪ ،‬ل��ەو ن��ێ��وەن��دەدا‬

‫پاش دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل‬

‫چ��ەن��دی��ن ف��ێ��رخ��وازو ف��ێ��رك��راو ل��ە هەرێمە‬

‫لەگەڵ هەاڵیسانی ئەو جەنگەی‪ ،‬كە ناودەبرێت‬

‫ك���وردی���ی���ەك���ان���دا دەرك�����ەوت�����ن‪ .‬ت��ەن��ان��ەت‬

‫بە جەنگی فەلەستین‪ ،‬یاخۆ جەنگی ئیسرائیل‬

‫ناجوولەكەش‬

‫لە پێناو سەربەخۆییدا لە ‪1948‬ب���ۆ‪1949‬دا‬

‫بەهرەمەند دەب��وون لێیان‪ .‬لە الیەكی‌ترەوە‬

‫ئیتر جووەكان كەوتنە ژێر چەوساندنەوە بە‬

‫جووەكانی عێراق بە تایبەتی ئ��ەوان��ەی لە‬

‫زەبری حكومەتە عەرەبییەكانەوە‪.‬‬

‫پارێزگاكانی نێوەندێدا نیشتەجێ‌ببوون‪ ،‬لە‬

‫بۆ نموونە كۆمەڵگەی جوونشینی عێراقی لەو‬

‫سەردەمی دەسەاڵتدارییەتی عوسمانییەوە‬

‫مێژووە بە دوواوە خۆی لە بارودۆخێكی‬

‫رۆل��ێ��ك��ی ئێجگار ك��اری��گ��ەری��ان دەگ��ێ��ڕا لە‬

‫دژوارو دەردن��اك��دا دییەوە‪ .‬ناچار قۆناغی‬

‫كایەی ئابووری‌و فەرهەنگی‌و تەنانەت ژیانی‬

‫جێهێشتنی واڵت بە شێوەیەكی زۆر خێرا لە‬

‫سیاسیی واڵتدا‪.‬‬

‫نێو ئەواندا دەستیپێكرد‪ .‬بەم جۆرە زۆرترینیان‬

‫پاش ئەوەی عێراق لە الیەن بەریتانیاوە بە‬

‫ل���ە م���اوەك���ان���ی ‪1948‬ب���ۆ‪1952‬ع���ێ���راق���ی���ان‬

‫شێوەیەكی فەرمی وەك واڵتێكی سەربەخۆ‬

‫بەجێهێشت‌و رویانكردە كیانە ساواكەیان‪.‬‬

‫حسابی بۆكرا لە ‪1932‬دا‪ .‬ئیتر جووەكانی‬

‫ج���ووە ك��وردس��ت��ان��ی��ی��ەك��ان ل��ە ئیسرائیلدا‬

‫ع��ێ��راق پێگەی بڵندی خ��ۆی��ان ل��ە عێراقدا‬

‫ب���ەردەوام ژیانێكی گۆشەگیرییان هەبوو‪.‬‬

‫پاراست‌و توانیا رۆڵێكی فرە بەرچاو لە كاری‬

‫ئ��ەم��ەش ه��ۆك��اری درێ������ژەدان‌و م��ان��ەوەی‬

‫گەورەی بازرگانی‌و خزمەتگوزاری مەدەنیدا‬

‫كلتوورو زم��ان‌و بۆنەكوردییەكان ب��وو لە‬

‫بگێڕن‪ .‬یەکەم گۆڕانكاری لە باری سەرنجی‬

‫نێویاندا‪ .‬دەتوانین بڵێن تێكڕای جووەكانی‬

‫جووەكاندا بۆ ئەوەی خۆیان نومایان بكەن‬

‫عێراق لە ئیسرائیل نێزیكەی ‪120‬ب���ۆ‪130‬‬

‫لە كۆتایی سییەكاندا ئاشكرابوو‪.‬‬

‫هەزار جوو دەبوون‪.‬‬

‫كاتێك هەستی الیەنگریكردن بۆ نازییەكان‬

‫ئ����ەوان����ە ی��ەك��ێ��ك ل����ە ك��ۆن��ت��ری��ن گ��روپ��ە ‬

‫لە عێراقدا مقۆمقۆی تێكەوتبوو‪ .‬ئەو كات‬

‫پ��ەراگ��ەن��دەك��ان��ی ج��وو ب���وون‪ ،‬ک��ە ل��ە پێناو‬

‫كوشتوبڕی جووەكان لە عێراقدا سەریهەڵدا‪،‬‬

‫ئیسرائیلدا واڵتیان بەجێهێشت‌و تێكەڵ بە‬

‫ێ بە زوویی لە الیەن سوپای بریتانیاوە‬ ‫وەل ‌‬

‫بیروڕاكانی زایۆنیزم بوون‪ ،‬ئەوان لە پاش‬

‫پڕۆگرامەكان‬

‫هاوواڵتیانی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪246‬‬

‫دام��ەزران��دن��ی كیانی ئیسرائیل گرنگییەكی‬

‫لە راستیدا ئەم گریمانەیە زۆر ئەستەم بوو‪،‬‬

‫ئێجگار مەزنیان ه��ەب��وو‪ .‬ب��ە تایبەتی لەو‬

‫ئەویش لەبەر هۆكاری گرژی پێوەندییەكانی‬

‫ت��ەن��گ��ژەو نائارامییەكاندا‪ ،‬ک��ە كۆمەڵگەی‬

‫نێوان عێراق‌و ئیسرائیل‌و هاوكات گەمارۆی‬

‫ئیسرائیلی لە پاش ه��ەوەڵ جەنگی عەرەب‬

‫تەنگە سەرەكییەكان لەوانە تەنگەی تیران لە‬

‫ئیسرائیل رووب��ەڕووب��ووەوە‪ .‬لەواندا تەنها‬

‫الیەن واڵتی میسرەوە‪ .‬ئ��ەوەش لە كاتێكدا‬

‫‪ 5000‬ج���وو ئ���ەوەی���ان دای���ە دوواوە‪ ،‬کە‬

‫ب���وو‪ ،‬ک��ە ع��ێ��راق رێ��گ��ەی داب���وو تەنها بە‬

‫عێراق‌و بە شێوەیەكی سەرەكی باكووری‬

‫گواستنەوەی جووەكان لە رێگەی هەوایی‬

‫عێراق بەجێبهێڵن‪ ،‬دی��ارە ئ��ەوەش لە پێناو‬

‫بێالیەنی قوبرسەوە‪.‬‬

‫چەند هۆكارێكی جۆراوجۆردا بوو‪ ،‬لەگەڵ‬

‫لە ئاكامی ئەم رێگە ێدانەدا هێڵی ئاسمانی‬

‫ئەوەشدا لەبەر مەترسی تۆڵەسەندنەوە لێیان‬

‫ئیسرائیلی لە سەر ئاستێكی ف��رەوان توانی‬

‫زۆرترینیان لە پاش جەنگی شەش رۆژەی‬

‫نێزیكەی ‪ 113‬ه��ەزار ج��وو لە مانگی ‪5‬ی‬

‫‪1967‬ب���ە چەندین رێ‌و رێچكەی ج��ی��اواز‬

‫‪ 1950‬تا مانگی ‪12‬ی ‪ 1951‬لە عێراقەوە‬

‫توانیان واڵت بەجێبهێڵن‪.‬‬

‫بەرەو ئیسرائیل رابگوێزێت‪.‬‬

‫جووە كوردستانییەكان بە شێوەیەكی گشتی‬

‫لە الی��ەك��ی‌ت��رەوە هەندێك ج��ووی عێراقی‪،‬‬

‫لە سنووری زاخۆدا بە تەواوی پوكانەوەو‬

‫کە زۆربەیان كورد بوون لە رێگەی واڵتی‬

‫ێ هەندێكی كەم لە كەسە‬ ‫كۆچیانكرد‪ .‬وەل�� ‌‬

‫توركیاو ئێرانەوە توانیان عێراق بەجێبهێڵن‪.‬‬

‫زەنگین‌و ساماندارەكانیان بە هۆی وازهێنان‬

‫بەم نەزمە تێكرای جولەكە كۆچەرەكان لە‬

‫لە بیروباوەڕەكەیان‌و پەسەندكردنی ئیسالم‬

‫عێراقەوە خ��ۆی دا لە ‪ 121‬ه��ەزار جووی‬

‫لەوێندەر مانەوە تا بتوانن پارێزگاری لە‬

‫كۆچەر‪ .‬جووەكان بە گەیشتنیان بۆ ئیسرائیل‬

‫سامان‌و موڵكەكانیان بكەن‪.‬‬

‫ێ گرێ‌و گۆڵ‌و كێشە نەبوون‪.‬‬ ‫ب‌‬

‫لە راستیدا یەكێك لە دژوارترین كێشەكانی‬

‫ئەوە جیا لە سەختی‌و ناهەمواری ژینگەی‬

‫كۆچڕەوی یەهودییەكانی عێراق بۆ ئیسرائیل‬

‫نوێ‌و راهاتن لە تەك دەیان هەزار مرۆڤی‬

‫بریتی بوو لە گرفتی هەڵكەندن‌و راگواستنیان‪.‬‬

‫بێبەری ب��وو ل��ەو ژی��ان��ەی‪ ،‬کە بە درێژایی‬

‫ل��ە س���ەرەت���ادا ئ��اژان��س��ی ج���ووەك���ان وای‬

‫تەمەنی لە سەری راهاتبوو‪ .‬كێشەی كوردانی‬

‫گریمانە كردبوو‪ ،‬کە جووەكان لە بەسرەوە‬

‫جوو بریتی بوو لە گرفتی پێوەندیكردن لە‬

‫سوار پاپۆڕ دەكات بەرەو بەندەری ئیالتی‬

‫تەك گروپە جۆراو جۆرەكانی دانیشتوانی‬

‫ئیسرائیلی‪.‬‬

‫ئیسرائیل‪ .‬ب��ە گ��وێ��رەی م��ێ��ژوو زۆرت��ری��ن‬


‫‪247‬‬

‫ب�ڵاوب��وون��ەوەی ج��ووەك��ان ب��ە ئەشكنازی‬

‫دەمارگیری‌و جیابینینەكانی دەوڵەتی نوێ‬

‫نێو دەب��رێ��ت‪ .‬ت��ەن��ان��ەت دووای رووداوی‬

‫پەرێز بخرێن‪ .‬چوون ئ��ەوان پێیان وایە لە‬

‫هۆڵەكۆست‪ ،‬کە ب��ووە ه��ۆی لەنێوچوون‌و‬

‫چاو جووەكانی‌تردا شێوە ئەرستۆقراتێكن لە‬

‫قڕكردنی زۆرینەی جووە ئەوروپییەكان‪.‬‬

‫كۆمەڵگەكەدا‪.‬‬

‫ئەشكنازی (ن��ەوەی دوای��ن لە سەرانسەری‬

‫لە هەمووی گرنگتر جووە كوردەكان زیاتر‬

‫جیهاندا) ژمارەیەكی زیاترن‌و لە پێشترن‬

‫لێبووردەیی‌و ب��واری تێكەڵی‌و هاموشۆی‬

‫ل���ە ه���ەم���وو ل��ق��ەك��ان��ی‌ت��ری ج���ول���ەك���ە لە‬

‫كۆمەاڵیەتییان لەگەڵ موسوڵمانەكان هەبوو‪.‬‬

‫س��ەران��س��ەری ج��ی��ه��ان��دا‪ .‬ه���ەر ئەشكنازی‬

‫تەنانەت بە درێ��ژای��ی چەندین دەه��ە ژیان‬

‫بوون‪ ،‬کە نوێنەرایەتی زۆرینەی دانیشتوانی‬

‫ل��ە ئیسرائیلدا ج��ووە ك��وردەك��ان ئەوین‌و‬

‫ئیسرائیلیان كردو توانیان ت��ەواوی جومگە‬

‫عیشقیان بۆ واڵتی دایك الوازی بە خۆیەوە‬

‫سەرەكییەكانی ژیانی فەرهەنگی‌و سیاسی‌و‬

‫نەبینی‪ .‬هەبوونی سەرچاوەیەكی سەرەكی‬

‫ئابووری ئیسرائیل بكەن‪.‬‬

‫مەعریفەو زانیاری لە سەر دیمەنە سیاسییە‬

‫لە راستیدا هەمیشە تەنگژەیەك لە نێوان‬

‫كوردستانییەكان‪ .‬هۆكارێك بووە تا جووە‬

‫ئامادەیی‬

‫كوردستانییەكان هەمیشە دارای رۆڵێكی‬

‫هەبووە‪ .‬بە تایبەتی ئەو جووانەی‪ ،‬کە نێو‬

‫ئێجگار گرنگ بوونە لە رامیاری ئیسرائیلی‬

‫دەبران بە جوولەكەی رۆژهەاڵتی‪ ،‬ئەوەش‬

‫پێوەست بە كوردەكان‪ .‬لە هەموو ئەگەرێكدا‬

‫ب��ە لەپێشچاوگرتنی جیاوازییەكانیان لە‬

‫ل��ە ئیسرائیل تەنها ف��اك��ت��ەری رەگ���ەزی‌و‬

‫جیهانبینیان ب��ۆ ك��ل��ت��وورو زم����ان‌و خ��ود‬

‫سیاسیی ك��وردی��ی نرخێنراوە ئ��ەوی��ش بە‬

‫شناسییان یاخۆ بۆ جیهانبینی كۆمەڵناسییان‪.‬‬

‫ه��ۆی رەچ��اوك��ردن��ی رەوش��ی باسكراوەوە‬

‫لە راستیدا هەموو ئەو روانگەیە بە گوێرەی‬

‫بووە‪ .‬لە كۆتاییدا ئەم رەچاوكردنە بووەتە‬

‫جووە عێراقی‌و كوردستانییەكان دروستە‪.‬‬

‫مایەی بایەخی وردو پێشكەوتنی ئەجێندای‬

‫جووەكوردستانییەكان بە پێودانگی مێژوو‬

‫سیاسیی لە رامیاری ئیسرائیلدا‪ .‬لە راستیدا‬

‫راستەوخۆ بوونەتە نەوەی كۆنترین كۆمەڵگە‌و‬

‫لە نێوەڕاستی شێستەكانەوە قۆناغێكی نوێ‬

‫رەسەنایەتییان هەیە لەو كۆمەڵگەیەدا ئەوان‬

‫لە پێوەندییەكانی كوردو ئیسرائیل دەستی‬

‫بە ستانداردی تایبەتمەندی فرە جیاوازترن‬

‫پ��ێ��ك��ردووە‪ .‬وەك دژایەتییەكانی ك��ورد بۆ‬

‫ل��ە گ��روپ��ە ج��وول��ەك��ەك��ان��ی‌ت��ر‪ .‬ج��ووەك��ان��ی‬

‫حكومەتی نێوەندی عێراق لە شارۆچكەكانی‬

‫عێراق شیاوترینن‪ .‬هەرگیز ناتوانرێت بە‬

‫باكووری عێراقەوە‪ ،‬دواجار ئەم رەوشە ملی‬

‫ئەشكنازییەكان‌و‬

‫جووەكانی‌تر‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪248‬‬

‫كێشا بۆ خەباتی گەریالیی بە شێوەیەكی‬

‫خەباتەكەیاندا دژ بە رژێمی بەغداد سەرنجی‬

‫ئ��اش��ك��را دژ ب��ە دەس��ەاڵت��دارێ��ت��ی ب��ەغ��داد‌و‬

‫خزمەتگوزارییە‬

‫ئیسرائیلی‬

‫ه��اوك��ات ئ��اڵ��ۆزی��ی��ەك��ان ب��ەرۆك��ی واڵت��ان��ی‬

‫راكێشا‪ ،‬کە ئەوانی وەك هاوپەیمانێكی كارا‬

‫دراوس��ێ وەك توركیا‪ ،‬سوریا‪ ،‬ئێرانیشی‬

‫لە پێشچاوگرتبوو لە خەباتەكەیاندا دژ بە‬

‫گرتەوە‪ .‬ب��اوەڕ وای��ە‪ ،‬کە یەكێتی سۆڤییەت‬

‫سوریاو عێراق‪ ،‬کە بە سەرسەخترین دوژمنی‬

‫لەو دەمەدا رۆڵی ئاگری ژێر كای دەبینی لە‬

‫ئیسرائیل لەقەڵەم دەدران لە نێوچەكەدا‪.‬‬

‫بگرەو بەردەی نێوان كوردو دەسەاڵتەكانی‬

‫ه��ەر بۆیە بە كۆتایی هاتنی پەنجاكان‪ .‬بە‬

‫نێوەنددا‪.‬‬

‫لە پێشچاوگرتنی كەمینە كوردییەكان لە‬

‫تایبەتەكانی‬

‫كاتێك لە كۆتایی چلەكاندا كۆماری مهابات‬

‫واڵتانی عەرەبیدا‪ ،‬قەوارەی ئیسرائیل شوێن‬

‫لە باكوری خۆرئاوای ئێران شكستی پێهێنرا‪،‬‬

‫پێی سیاسەتێكی هەڵگرت‪ ،‬کە لە قۆناغەكانی‬

‫ئەوكات یەكێك لە رێبەرەكانی ئەو قەوارەیە‬

‫دواتردا بە ستراتیجی الوەكی نێوزەد كرا‪.‬‬

‫مەال موستەفای بارزان هامڕا لە تەك دوو‬ ‫هەزار لە پێڕەوانی توانیان دڕ بە سنوورە‬

‫ستراتیژی الوەكی و رۆڵی كورد لە‬

‫تەنراوەكانی ئێران ب��دەن‌و ب��ەرەو یەكێتی‬

‫جیۆستراتیجی ئیسرائیلدا لە رۆژهەاڵتی‬

‫سۆڤیەت قوتارببن‪.‬‬

‫نێوەندو نێزیكدا‬

‫لە ساڵی ‪ 1957‬دا تیپێكی كارا كار دەكرد‬

‫هەمیشە سیاسەتی ئاسایشی دەوڵ��ەت��ی‬

‫بۆ راهێنانی كوردەكان لە نێوچەی تاشقەندو‬

‫عبریی لە نێوچەكەدا بارستاییەكی سەرەكی‬

‫چیرچیك‪ .‬ك��وردەك��ان ب��ارزن��ی رێبەرایەتی‬

‫ستراتیژی الوەكی لە خۆدا بینیوەتەوە‪ ،‬کە‬

‫دەك��ردن‪ ،‬دوات��ر ئ��ەوان بەشێوەیەكی نهێنی‬

‫موكوڕ بووە لە سەر پشتیوانی‌و هامكاری‬

‫ل��ەن��ێ��وچ��ە ك��وردی��ی��ەك��ان��ی ئ��ێ��ران��دا خ��ۆی��ان‬

‫گەل‌و هۆزی نا عەرەب لە نێوچەكەدا ‪.‬‬

‫ح��ەش��اردا‪ .‬بەشێكی ب��ەرچ��او ل��ە فەرماندە‬

‫هەرچەندە پێویستە ئەوە رەچاوبكرێت‪ ،‬کە‬

‫مەیدانییەكان ئ��ەوان��ەی یەكالببوونەوە بۆ‬

‫پرنسیپە بنچینەییەكانی ستراتیجی الوەكی‬

‫ئەوەی خەباتی چەكداری باشترین رێگەیە‬

‫لە الیەن ئایدیۆلۆجیستەكانی زایۆنیزمەوە‬

‫لەماوەی راپەڕینی كورد لە عێراق‌و پاشان‬

‫لە پێش دامەزراندنی قەوارەی ئیسرائیلەوە‬

‫لە پارچەكانی تردا هەموویان سەر بەو تیپە‬

‫ك��اری لە سەر كرابوو‪ .‬هاوكات پێوەندییە‬

‫راهێنراوەی كورد بوون‪.‬‬

‫سیاسییەكانی رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی جوولەكە‬

‫هەوەڵین سەركەوتنەكانی كوردی عێراق لە‬

‫لەگەڵ كورددا لە سااڵنی سییەكاندا دەستی‬


‫‪249‬‬

‫پێكردبوو‪.‬‬

‫ئیسرائیل وەك یەكەمین هەنگاوی پرۆژەكەی‬

‫ب��ە گ���ەڕان���ەوەش ب��ۆ ت��ی��ۆرەك��ان��ی ت��ی��ۆدۆر‬

‫بن غوریون مەبەستی بوو ئەم ستراتیجە‬

‫ه���رت���زل‪ ،‬ئ����ەو ل���ە س��اڵ��ی ‪ 1904‬ئ����ەوەی‬

‫پەرەپێبدات‪ .‬بۆ ئەو مەبەستەش بە وردی‬

‫خستبووە روو‪ ،‬کە پێویستە قەڵەمڕەوی‬

‫پێداگریكرد ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی هاوپەیمانی‬

‫جوولەكە ل��ە زەوی��ی��ە بەڵێن پێدراوەكاندا‬

‫گەلێك لە بەرامبەر واڵتانی عەرەبیدا‪ ،‬هەر‬

‫دروس��ت��ب��ك��رێ��ت‪.‬ئ��ەو ق��ەڵ��ەم��ڕەوەی��ی��ەش بە‬

‫بۆیە ئاڕاستەی هاوپەیمانییەكەیان روویكردە‬

‫ب��ڕوای ئ��ەو دەب��وو لە میسرەوە تا ف��ورات‬

‫واڵتانی ئێران‌و توركیاو ئەسیوبیا‪.‬‬

‫ل��ەخ��ۆب��گ��رێ��ت‪ .‬ل��ە ‪9‬ی‪7‬ی‪ 1947‬یەكێك لە‬

‫لە راستیدا هاوپەیمانێتی لە س��ەر بنەمای‬

‫ئەندامانی ئاژانسی جووەكان بۆ فەلەستین‬

‫ئەم رامیارییە بە ت��ەواوی كێچی خستبووە‬

‫بە نێوی رابی فیسچمان لە راپۆرتەكەیداو‬

‫كەوڵی ئیسرائیل تاوەكو هەریەك لە سوریاو‬

‫لە نێو دانیشتنێكی ئەنجومەنی ئاسایشی‬

‫ێ‬ ‫لوبنان‌و س��ودان‌و میسر الواز بكات‪ .‬وەل ‌‬

‫نەتەوە یەكگرتووەكان ئ��ەوەی ئاشكراكرد‪،‬‬

‫ئامانجی سەرەكی هاوپەیمانییەكان بۆ لێدانی‬

‫کە زەوییە بەڵێنپێدراوەكان درێژ دەبنەوە لە‬

‫هێزو هەرەكەتی سیاسی عێراق بوو‪ .‬ئەوە‬

‫روباری نیلەوە تا رووب��اری فورات‪ ،‬لەوانە‬

‫ب��ە ئامانجی الوازك�����ردن‌و ك��ەم��ك��ردن��ەوەی‬

‫بەشەكانی سوریاو لوبنان لەخۆدەگرێت‪.‬‬

‫هەرەشەكانی عێراق بوو‪ .‬هەر بۆیە ئیسرائیل‬

‫لەم سۆنگەیەوە كورد لە نێو توركیاو ئێران‌و‬

‫بەنەزمێكی نهێنی پێوەندییەكانی داڕشتبوو‪.‬‬

‫دووان لە دوژمنە سەرسەخت‌و ترسناكەكانی‬

‫لەو سۆنگەیەشەوە پێوەندی نێزیك لەتەك‬

‫ئیسرائیل‪ ،‬کە سوریاو عێراقن دابەشبوون‪.‬‬

‫رێ��ب��ەران��ی ب��زووت��ن��ەوەی ك��وردی��ی ك��اری‬

‫لەم سۆنگەیەوە بۆ كورد بایەخێكی تایبەت‌و‬

‫بۆكرابوو‪.‬‬

‫گرنگ ب��ۆ ه��ەم��وو ئ��ەو ئەجێنداو پالنانەی‬

‫ئ��ەم سیاسەتە ل��ە ستراتیجی ئیسرائیلدا‬

‫ئیسرائیل ئامادەكرابوو‪ .‬بە بڕوای ژمارەیەك‬

‫نموونەیەكی كاریگەربوو بۆ هەوڵەكانیان‬

‫لە توێژەران‪.‬‬

‫لە دامەزراندنی هەمان نەزمی پێوەندی لە‬

‫بە رادەیەك بە گەڕانەوە بۆ كۆتایی سییەكان‬

‫تەك كۆمەڵگەی قیبتییەكاندا لە واڵتی میسر‪.‬‬

‫ئەوە روونتر دەبێتەوە‪ ،‬کە دیڤید بن غوریون‬

‫پێش هەموو شتێك دەستیانپێكرد لە پێوەندی‬

‫تیۆری بنچینەیی ستراتیجی الوەك��ی یاخۆ‬

‫لەگەڵ درێژەدان بە پێوەندی مێژوویی لەتەك‬

‫تیۆری هاوپەیمانێتی دەوروب���ەری نەخشە‬

‫واڵتی میسرییەكان‪.‬‬

‫كێشا‪ .‬ئیتر لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی‬

‫پێویستە دان بەوەدا بنرێت‪ ،‬کە لە هەوەڵەوەو‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪250‬‬

‫ل��ە دوای دام��ەزران��دن��ی واڵت���ی ئیسرائیل‪،‬‬

‫س����ەرچ����اوەی ی��ەك��ەم��ی ك���ۆگ���ای چ���ەك‌و‬

‫سەرۆكایەتی ت��ا رادەی���ەك ب��ە هەستیاری‬

‫چ��ۆڵ‌و راهێنانی پێشمەرگەكانی ك��ورد لە‬

‫بیریان لە پشتگیری‌و كۆمەكی گروپە ئیتنی‌و‬

‫خەباتەكەیاندا دژ بە حكومەتی نێوەندی‬

‫ئاینییەكان دەكردەوە لە نێوچەكەدا‪ .‬ئەوەش‬

‫ب����ەغ����داد‪ .‬ب���ە گ����وێ����رەی ه��ەڵ��س��ەن��گ��ان��دن��ە‬

‫لە بەرامبەر پێویستی رامیاری ئیسرائیلدا‬

‫ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان‪ .‬ه���ەزاران بەكرێگیراوی‬

‫ف��رە بە پێی پێویست ن��ەب��وو‪ ،‬بەڵكو كەم‌و‬

‫مۆسادو راهێنەر‌و مامۆستای نێو ریزەكانی‬

‫كوڕی هەبوو لە رامیاریی بەدەمەوەچوونی‬

‫سوپای ئیسرائیل لە نێوچە كوردنشینەكاندا‬

‫ئەو ئیتن‌و گروپانەدا‪.‬‬

‫ج��ێ��گ��ی��رب��وون‪ .‬ه���اوك���ات ئ��ۆپ��ەراس��ی��ۆن��ی‬

‫بە گەڕانەوە بۆ كۆتایی سییەكان هەنگاوی‬

‫ژێربەژێری‌و كاروباری سیخوڕییان دژ بە‬

‫ه���ەوەڵ دروس��ت��ك��ردن��ی كۆنتاكتە ل��ە تەك‬

‫دەوڵەتی عێراق بەڕێوەدەبرد‪.‬‬

‫ك���وردەك���ان���دا‪ .‬دی����ارە ئ��ەوی��ش ل��ە رێ��گ��ەی‬

‫ل��ەم رەوش����ەدا میدیا ی���اری���دەدەر ب��وو بۆ‬

‫ئەفسەرێكی خدمەی نهێنی زایۆنییەوەیە‬

‫گواستنەوەی ج��ۆری پێوەندییەكان‪ ،‬هەر‬

‫ب��ە ن��ێ��وی رۆب��ی��ن شیلیا‪ .‬ئ��ەو یەكێك بوو‬

‫بۆیە راپ��ۆرت��ەك��ان ل��ە س��ەر ئۆپەراسیۆنە‬

‫ل��ە ب��اش��ت��ری��ن‌و دی��ارت��ری��ن بیرمەندەكانی‬

‫سەربازییەكانی مۆسادو پشتیوانییان بۆ‬

‫تیۆری ستراتیجی الوەك���ی‪ .‬شیلیا لە ژێر‬

‫كورد لە رۆژنامەگەریی واڵتانی ئیسالمی‌و‬

‫پەردەو بە پاساوی خوێندن لە قوتابخانەی‬

‫ئ��ی��س��رائ��ی��ل‌و ت��ەن��ان��ەت وەش��ان��ك��راوەك��ان��ی‬

‫عیبری لە بەغداد توانی تۆڕێك رێكخستنی‬

‫دیكەدا باڵودەكرایەوە‪ .‬بە گوێرەی ڤیكتۆر‬

‫نهێنی‌و بەكرێگیراو لە دەوروخ��ول��ی خۆی‬

‫ئۆسترۆڤیسكی‬

‫پێشووی‬

‫جەمكات‌و دواج��ار پێوەندیان درووستكرد‬

‫م��ۆس��اد‪ ،‬ی��ەك��ە نهێنییەكانی ئیسرائیل بە‬

‫لە ت��ەك ب��زووت��ن��ەوەی كوردیی لە هەرێمە‬

‫شێوەیەكی فرەچاالك خۆبەخشەكانی خۆیان‬

‫كوردییەكانی باكووری عێراقدا‪.‬‬

‫لە رێكخراوە مرۆڤدۆستەكان‌و ئاژانسەكانی‬

‫لە راستیدا ئەم پێوەندییە نهێنییە هۆكارێكی‬

‫تایبەت بە عێراقدا بەكاردەهێنا بۆ كاری‬

‫باش بوو بۆ قوتاركردنی جووەكانی عێراق‬

‫سیخوڕی‌و تێرۆریستی‌و وێرانكاریی تایبەت‬

‫بەرەو فەلەستین لە رێگەی باكووری عێراق‌و‬

‫لە نێو خاكی عێراقدا‪.‬‬

‫ئێران‌و توركیاوە‪.‬‬

‫ه��اوك��ات چ���ەك‌و چ��ۆڵ��ە جۆربەجۆرەكانی‬

‫ه��اوك��ات ل��ە ك��ۆت��ای��ی پ��ەن��ج��اك��ان‌و س��ەرەت��ا‬

‫بواری سەربازی لە ماوەی نێوان ‪ 1965‬تا‬

‫ش��ەس��ت��ەك��ان��ەوە ئ��ی��ت��ر ئ��ی��س��رائ��ی��ل ب���ووە‬

‫‪ 1975‬ب���ەردەوام لە الی��ەن ئیسرائیلەوە بۆ‬

‫ه��ەڵ��س��وڕاوی‬


‫‪251‬‬

‫كورد دابیندەكران‪.‬‬

‫واڵتەكەی لە سنوورەكانی موسڵ‌و دهۆك‌و‬

‫ب���ەدەر ل��ە الی��ەن��ی س��ەرب��ازی��ش ل��ە كۆتایی‬

‫زاخۆوە بەشدارییانكرد لە رووبەڕووبوونەوە‬

‫شەستەكاندا دەزگ��ای هەواڵگری پاراستنی‬

‫س��ەرب��ازی��ی��ەك��ان��ی رژێ��م��ی ع��ێ��راق دژ بە‬

‫پارتی دێموكراتی كوردستان بە كۆمەكی‬

‫بزووتنەوەی چەكداریی كورد‪.‬‬

‫مۆساد دەمەزرا‪ .‬بەم جۆرە ئۆپەراسیۆنەمان‬

‫سەرەڕای ئەوەش هەردوو رژێمی بەعسیی‬

‫لە الیەن ئاژانسی هەواڵگیری ئیسرائیلییەوە‬

‫عەرەبی سوریاو عێراق مژوڵی ئەوە بوون‬

‫لە ب��اك��ووری عێراقدا پ��ەڕێ��وەدەچ��وون‪ .‬لە‬

‫تا ببنە یەك واڵتی سەربەخۆو یەك بگرن‪.‬‬

‫راس��ت��ی��دا ئ��ەو ه��ەواڵن��ە بایەخێكی ئێجگار‬

‫ئەوە بوو لە هەوەڵ هەنگاودا ساڵی ‪1963‬‬

‫تایبەتییان بۆ ئیسرائیل هەبوو لەبەر ئەوەی‬

‫رێكکەوتنێكی سەربازییان لە دیمەشقدا واژۆ‬

‫كوردانی عێراق نە تەنها لە الی��ەن سوپای‬

‫كرد‪ .‬بە گوێرەی ئەو رێکكەوتنە بڕیاردرابوو‬

‫ع��ێ��راق��ەوە خ��راب��وون��ە ژێ��ر زەب���رو زەن��گ‌و‬

‫سوپایەكی یەكگرتوو ل��ە ن��ێ��وان ه��ەردوو‬

‫زرێپۆشەكانەوە‪ ،‬بەڵكو لە الی��ەن سوپای‬

‫هێزەكانی عێراق‌و سوریادا پێكبهێنرێت‪.‬‬

‫رێكخراوی سوریایشەوە فشاریان خرابووە‬

‫ب���ەاڵم ه��ەوڵ��ی س��ەرب��ازی ن��ێ��وان س��وری��او‬

‫سەر‪.‬‬

‫عێراق بە هۆی سەختگیریی پێشمەرگەكانی‬

‫سوریا واڵتێكی دیكەی ع��ەرەب��ی ب��وو‪ ،‬کە‬

‫كوردەوە لە باكووری عێراق شكستی هێنا‪.‬‬

‫لە الیەن پارتی بەعسەوە‪ ،‬دەسەاڵتی واڵت‬

‫س��وپ��ای ن���ێ���ردراوی س��وری��اش ل��ە نێوچە‬

‫بەڕێوە دەبرا‪ .‬لە پاش دەستپێكردنی ناكۆكی‌و‬

‫كوردنشینەكاندا ناچار بە پاشە كشەكرا‪.‬‬

‫دوژمنایەتی فعلی دژ بە بزووتنەوەی كوردی‬

‫بەم جۆرە بە هۆی پشتیوانی ئیسرائیل لە‬

‫لە باكووری عێراق لە ‪1963‬دا‪ ،‬ئیتر سوریا‬

‫ك��وردی عێراق هێزێكی بەرچاوی سوپای‬

‫كێچ چ��ووە ك��ەوڵ��ی‌و ب��ێ��زاری خ��ۆی لەمەڕ‬

‫س��وری��ا ل��ە س��ن��وورەك��ان��ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ەوە‬

‫ب�ڵاوب��وون��ەوەی هەستی ج���وداخ���وازی لە‬

‫ئاڕاستەی خۆیانگۆڕی‌و تەحویلكران بەرەو‬

‫نێو كوردانی قەڵەمڕەوەكەیدا نەشاردەوە‌و‬

‫س��ن��وورەك��ان��ی ع��ێ��راق‪ ،‬ه��اوك��ات دەرگ��ی��ری‬

‫كۆمەك‌و پشتیوانی پێویستی پێشكەش بە‬

‫سوپای عێراق لە تەك شۆڕشوانانی كورد‬

‫عێراقكرد ب��ۆ رووب��ەڕووب��وون��ەوەی هێزە‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1973‬دا ه��ەل��ی ب��ەش��داری��ك��ردن��ی‬

‫جوداخوازەكانی كورد لە عێراقدا‪.‬‬

‫عێراقی ل��ە جەنگی (ال��ی��وم اغ��ف��ران) دژ بە‬

‫ل��ەم نێوەندەدا ئەرتەشی سوریا ه��اوڕا لە‬

‫ئیسرائیل لەدەستدا‪ .‬هاوكات ئەو رەوشەش‬

‫تەك تانك‌و بۆمبی قورس‌و هێزی ئاسمانی‬

‫ئەوەی خواست‪ ،‬کە یەكەكانی سوپای عێراق‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪252‬‬

‫لە بەرەی نێوخۆیی كوردانداو لە سنووری‬

‫ئیسرائیل بە هاوكاری دەزگ��ای هەواڵگری‬

‫ئێران پاشەكشە بكەن‪.‬‬

‫ئەمریكی (س��ی‌ئ��ای‌ئ��ەی) هەماهەنگی كرد‬

‫پ��س��پ��ۆڕی ن���اس���راوی ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ی ع��وف��را‬

‫ل��ە دام��ەزران��دن��ی دەزگ��ای��ەك��ی ه��ەواڵ��گ��ری‬

‫بینگیۆ یارمەتییەكانی ئیسرائیلی بۆ كورد‬

‫بە نێوی س��اواك بۆ رژێمی شاهەنشاهی‬

‫ب��ەم ج���ۆرەی خ����وارەوە هەڵدەسەنگێنێت‌‪:‬‬

‫ئ��ێ��ران‪ .‬هەماهەنگی پ��ت��ەو نێزیكی نێوان‬

‫هەرچەندە هاریكارییەكە لە كات‌و شوێنێكدا‬

‫دەزگ���ا سیخورییەكانی ئەمریكاو ئێران‌و‬

‫ێ ئ���ەوەی نیشاندا‪،‬‬ ‫ك��ورت��ك��راب��ووەوە‪ ،‬وەل��� ‌‬

‫ئیسرائیل بە تەواوی لە خاڵی هاریكاریكردنی‬

‫کە پالنێكی هاوبەشی ئیسرائیل ‌ـ‌ـ ئێران ‌ــ‬

‫شۆڕشگێرانی ك��ورددا خۆی نومایاندەكات‬

‫ئەمریكا لە گۆرێدا هەیە دژ بە عێراق‪.‬‬

‫دژ بە رژێمی عێراق‪.‬‬

‫ه��ەروەه��ا ئ��ەو راس��ت��ی��ی��ەی ل��ە الی عێراق‬

‫ێ ئەم هەماهەنگی‌و هاریكارییە تا ئەو‬ ‫وەل ‌‬

‫چ��ەس��پ��ان��د‪ ،‬ک���ە ه���ەرچ���ەن���دە س��ن��وورێ��ك��ی‬

‫ك��ات ب���ەردەوام ب��وو‪ ،‬کە رژێمی ئێران لە‬

‫ه��اوب��ەش��ی ل��ەگ��ەڵ ئیسرائیلدا نییە‪ ،‬ئ��ەوا‬

‫ساڵی ‪ 1975‬دا هەوڵەكانی بە ئاكام گەیشتن‬

‫ئەگەر هەیە‪ ،‬کە عێراق ببێتە قوربانی هەر‬

‫بۆ باشكردنی پێوەندییەكانیی لەگەڵ عێراق‪،‬‬

‫پێكدادانێكی نێوان عەرەب ئیسرائیل‌و دەكرێت‬

‫لەو پێناوەدا شای ئێران توانی رێكکەوتنی‬

‫باجی هەر بەشداریكردنێك بدات لەو بگرەو‬

‫جەزائیر لە تەك رژێمی عێراقدا واژۆبكات‌و‬

‫بەردەیەدا‌و لە كۆتاییشدا شوێنێكی بەهێزی‬

‫كۆتایی بە پشتیوانیكردنی كورد لە باكووری‬

‫دەبێت لە پێكهاتەی دووالیەنەی نێو پێكدادانە‬

‫عێراق بهێنێت‪.‬‬

‫گشتییەكانی عەرەب ئیسرائیلدا‪.‬‬

‫بە پێی راپۆرتێكی (س��ی‌ئ��ای‌ئ��ەی) لە سەر‬

‫هاوكات پارێزگاریكردنی ئیسرائیلیش بۆ‬

‫مۆساد‪ ،‬کە ساڵی ‪ 1979‬ب��ەرزك��راوەت��ەوە‪،‬‬

‫ك��ورد وەه��ا لێكدرایەوە‪ ،‬کە هەڕەشەیەكی‬

‫ئاماژە ب��ەوە دراوە‪ ،‬کە ئامانجی سەرەكی‬

‫ج��دی��ی��ە ل���ە س����ەر ئ��اس��ای��ش��ی ه��ەرێ��م��ی‌و‬

‫لە پێوەندییەكانی ئیسرائیل‌و ئێراندا تەنها بۆ‬

‫س����ەروەری����ی واڵت����ی ع���ێ���راق‪ .‬ب���ە ك��ورت��ی‬

‫وروژان��دن‌و هاندانی هەوادارانی ئیسرائیل‌و‬

‫دەتوانرێت بوترێت ئەم كۆمەكەی ئیسرائیل‬

‫دژە عەرەبەكان بوو لە نێو حكومەتی ئێراندا‪.‬‬

‫بۆ كورد لە تێگەیشتنی عێراقدا هیچی كەمتر‬

‫هەر بۆیە مۆساد لە كۆتایی پەنجاكانەوە بۆ‬

‫نەبوو لە هەوڵی دام��ەزران��دن��ی ئیسرائیلی‬

‫چەندین ساڵ لە ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكانیدا‬

‫دووەم لە باكووری عێراقدا‪.‬‬

‫لە تەك دەزگای ساواكدا دەستی تێكەڵكردبوو‪.‬‬

‫ل��ە الی��ەك��ی‌ت��رەوە ل��ە ك��ۆت��ای��ی پەنجاكاندا‬

‫مۆساد یاریدەی ساواكی دەداو پشتیوانی‬


‫‪253‬‬

‫ك�����وردی دەك�����رد ل���ە ب����اك����ووری ع��ێ��راق‪،‬‬

‫لەم پێناوەدا ئیسرائیل دەیان ملیۆن دۆالری لە‬

‫هەروەها ئیسرائیل بە شێوەیەكی بەرنامە‬

‫هاریكاریكردنی كوردداندا بەهەدەر دا‪ .‬دیارە‬

‫بۆ داڕێ���ژراو توانی راپۆرتگەلێك لە سەر‬

‫هەموو ئەو كۆمەكانەشی لە رێگەی ئێرانەوە‬

‫چاالكییەكانی میسر لە واڵتانی عەرەبیدا بۆ‬

‫دابیندەكرد‪ ،‬کە لەوێوە شوێن ئامانجەكانی‬

‫دەزگای هەواڵگری ئیسرائیلی ئامادەبكات‌و‬

‫كەوتبوو ل��ە ع��ێ��راق��دا‪ ،‬ئیسرائیل پێوەندی‬

‫ه����ۆش����داری ب���دات���ە ئ���ێ���ران ل���ە رەوش����ی‬

‫نێزیكی خۆی لە تەك ئێراندا تا ساڵی ‪1979‬‬

‫سیاسیی هەرێمیدا لەوانە رەوتە جوداكان‌و‬

‫درێ��ژە پێدا‪ .‬لە الی��ەك��ی‌ت��رەوەو بە نیسبەت‬

‫ب��ەرەوپ��ێ��ش��چ��وون��ەك��ان��ی ع��ێ��راق ه��اوك��ات‬

‫ك��ورد لە توركیا بە گ��وێ��رەی شاهیدیدانی‬

‫ه��ەڕەش��ەو گ��وڕەش��ەی كۆمۆنیستەكان لە‬

‫یعازر تسافیر‪ ،‬هەرگیز ئیسرائیل هاریكاری‬

‫ئێران ئەوانە هەمووی لە هەگبەی مۆساددا‬

‫ك��وردی نەكردووە لە تێكۆشانەكەیاندا دژ‬

‫بوون بۆ دەزگا هەواڵگیرییەكانی ئێران‪.‬‬

‫بە توركیا‪ ،‬یاخۆ ق��ەد ن��ەی��پ��ەرژاوەت��ە سەر‬

‫پاشان هەڵسوراوی س��ەرب��ازی ئیسرائیلی‬

‫هاریكاریكردنی كورد لە ئێران تا كاتێك لە‬

‫یەعقوب ن��ەم��رودی پەیوەندییەكی ئێجگار‬

‫سایە‌و قەڵەمڕەوی رژێمی شادا بوون‪.‬‬

‫ب��ەری��ن��ی ل��ە ت��ەك س��اواك��دا دام���ەزران���د‪ .‬بە‬

‫هیچ دوور نییە‪ ،‬کە لە رێگەی سەرچاوەی‬

‫تایبەتی لە چێكردنی پێوەندی لەگەڵ كوردانی‬

‫زان��ی��اری��ی��ەك��ان��ی ك���وردو ه��ەڵ��س��وڕاوەك��ان��ی‬

‫عێراقدا‪.‬‬

‫س�����اواك�����ەوە ئ��ی��س��رائ��ی��ل ت���وان���ی ش��وێ��ن‬

‫بە بڕوای بەرپرسێكی پایەبەرزی پێشووی‬

‫پ��ێ‌و شوێنی پێگە ناوەكییەكانی عێراق‬

‫مۆساد‪ ،‬یعازر تسافریر‪ ،‬ئیسرائیل راوێژكارو‬

‫بەدەستبهێنێت‌و ل��ە مانگی ح��ەوت��ی ‪1981‬‬

‫ئامۆژگار گەلێكی س��ەرب��ازی لە مەكتەبی‬

‫لە رێگەی فرۆكەجەنگییەكانی ئیسرائیلەوە‬

‫سیاسیی پارتەكەی مەال موستەفا بارزانیدا‬

‫توانی هەموو ئەو پێگە ناوەكییانەی عێراق‬

‫هەبوو‪ .‬هەموو ئەوانە كۆمەكی یەكەكانی‬

‫خ��اپ��ور ب��ك��ات‪ .‬ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەش��دا دەزگ���ای‬

‫ك��وردی��ان دەك��رد لە پێدانی چ��ەك‌و چۆڵی‬

‫هەواڵگریی هەوایی ئیسرائیل دوپاتیكردەوە‪،‬‬

‫س���ەرب���ازی‌و راه��ێ��ن��ان��ی ج��ەن��گ��ی‌و ه��اوك��ات‬

‫کە بایەخ‌و باسكی لە پێكانی ئامانجەكانیدا‬

‫چ��ەك��ی ق��ورس��ی دژە ف��رۆك��ەی��ان ب��ۆ ك��ورد‬

‫چەند بەهێزە‪ .‬ب��ەم ج��ۆرە پێوەندییەكانی‬

‫دابیندەكرد‪ ،‬هەروەها واڵتەیەكگرتووەكانی‬

‫كوردو ئیسرائیل توانیان زەبری كوشندە لە‬

‫ئەمریكایش ل��ەم هەڵمەتەی پشگیریكردنی‬

‫رژێمی دوژمنكاری عێراق بووەشێنن‪.‬‬

‫كورددا بەشداریكرد‪.‬‬

‫هەرچەند بە هۆی رێكکەوتنی جەزائیرەوە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪254‬‬

‫رژێمی عێراق دەس��ت��ب��ەرداری هەندێك لە‬

‫ێ ئەم گۆشەگیرییە لە كۆتاییدا‬ ‫مایەوە‪ .‬وەل ‌‬

‫هێڵە سنوورییەكانی نێو قەڵەمڕەوی بوو‪،‬‬

‫نەیتوانی ن��ەت��ەوەو كەمینە ئایینییەكان لە‬

‫ل��ە ب��ەرام��ب��ەر ئ����ەوەدا رژێ��م��ی ش��ا هەموو‬

‫پشتیوانی دوورەپەرێز رابگرێت‪.‬‬

‫پشتیوانییەكی بۆ ك��وردی باكووری عێراق‬

‫ل��ە م��ان��گ��ی دووی ‪1982‬دا ع��ودی��د ینون‬

‫راگ��رت دژ بە دەوڵ��ەت��ی نێوەندی بەغداد‪.‬‬

‫رۆژن��ام��ەن��ووس��ی ئیسرائیلی لە وەزارەت���ی‬

‫ب��ەم ج��ۆرە ئیسرائیل هەلی بەكارهێنانی‬

‫ێ بابەتێكی ب�ڵاوك��ردەوە بە‬ ‫پێشووی دەر ‌‬

‫سنوورەكانی ئێرانی لەدەست دا تا لەوێوە‬

‫نێوی (ستراتیجی ئیسرائیل لە ‪1988‬دا) لە‬

‫ت��ەن��گ ب��ە رژێ��م��ی ف���ەرم���ان���ڕەوای بەعس‬

‫ب�ڵاوك��راوەی خولی بەشی زانیارییەكانی‬

‫هەڵبچنێت‪.‬‬

‫رێ��ك��خ��راوی زایۆنیستی جیهانی ب��ە نێوی‬

‫بەم پێیە دواین شۆڕشی كورد بە تەواوی‌و‬

‫كیڤیونیم‪.‬‬

‫ف��رە ب��ە سەختی س��ەرك��وت��ك��راو ه��ەرەس��ی‬

‫لە راستیدا غایەلەی بنچینەیی ئ��ەو وت��ارە‬

‫پێهێنرا‪ .‬دواتریش وەك بینرا لەگەڵ دەستپێكی‬

‫ئەوە بوو‪ ،‬کە ئیسرائیل پێویستە هەوڵبدات‬

‫شۆڕشی ئێراندا لە ساڵی ‪1979‬دا بە تەواوی‬

‫بۆ بە ئاكامگەیاندنی سیاسەتێكی چوست‌و‬

‫پشتیوانی ئیسرائیل لە دۆزی كورد كۆتایی‬

‫چاپوك دروستكردنی تەنگژەو پشێوی لە‬

‫پێهات‪ .‬لە پاش شۆڕشی ئیسالمی لە ئێران‬

‫واڵتانی عەرەبیدا (بە پلەی یەكەم درزو دنەی‬

‫ه��ەر ی��ەك ل��ە م��ۆس��ادو (س��ی‌ئ��ای‌ئ��ەی) بە‬

‫نێوخۆیی) لە رێگەی بەكارهێنانی كەمینە‬

‫نەزمێكی پێچەوانەوە دەستیانكرد بە كاری‬

‫ئایینی‌و نەتەوەییەكانەوە‪ .‬بەلەپێشچاوگرتنی‬

‫هەواڵگریی‌و سیخوڕیكردن‪.‬‬

‫ئەوە‪ ،‬کە نووسەر دیپلۆماتێكی خانەنشینی‬

‫بۆ نموونە لە نێوچە كوردنشینەكان بە تایبەت‬

‫ئیسرائیلییە‌و بابەتەكە لە گۆڤاری رێكخراوێكی‬

‫دەزگ��ای هەواڵگری مۆسادو لە توركیاوە‬

‫ب��ڕواپ��ێ��ك��راوی ج��وول��ەك��ەوە وەش��ان��ك��راوە‪.‬‬

‫دەستیانكرد بە چاودێریكردنی ئێران‪.‬‬

‫دەك��رێ��ت ئ��ەو ئەنجامەی لێهەڵبهێنجرێت‪،‬‬

‫دۆكیۆمێنتە باڵوكراوەكانی باڵوێزی ئەمریكا‬

‫ک��ە ئێستاش ستراتیجی الوەك���ی زاڵ���ە بە‬

‫لە تاران لە سەر پرسی كورد ئاماژەدەكات‬

‫س��ەر عەقڵی ت��وێ��ژی ب���ااڵو ك��ارب��ەدەس��ت��ی‬

‫بۆ چاالكی‌‌و دزەی دەزگ��ا سیخوڕییەكانی‬

‫ئیسرائلییەكاندا‪ ،‬هاوكات ئەم سیاسەتە تین‌و‬

‫ئەمریكاو ئیسرائیل لە نێوچە كوردییەكانی‬

‫ت��او دەدات���ە ج��ووە پەڕاگەندەكانی جیهان‪،‬‬

‫ئێراندا‪ .‬لەم رەوشەدا ئیسرائیل بە گۆشەگیریی‬

‫کە بە سروشتی حاڵ تووندو خەشمگینن‬

‫لە نێوەندی واڵتانی دوژمنە عەرەبەكانیدا‬

‫بەرامبەر بە دەوڵەتە عەرەبییەكان ‪.‬‬


‫‪255‬‬

‫هاوكات بە جارێك لەو ماوەیەدا وتارەكەی‬

‫جەماوەرییان دەدا لە نێو شیعە مەزهەبەكانی‬

‫یونون رای گشتی وروژان��دو كاردانەوەی‬

‫باشوورو كوردانی باكووری عێراق تا لە‬

‫بەرینی لە نێو هەردوو رۆژنامەگەریی جوو‬

‫دژی رژێمی نێوەندی بەغداد بكەونە خۆو‬

‫خۆرئاواییەكان لە الی��ەك‌و رۆژنامەگەریی‬

‫دام‌و دەزگاكانی ئەو رژێمە رابماڵن‪.‬‬

‫عەرەبی لە الیەكی‌تر لێكەوتەوە‪ .‬ئەم بگرەو‬

‫ل��ە راس��ت��ی��دا ه��ەم��وو ئ���ەو راپ��ەڕی��ن��ان��ە لە‬

‫ب���ەردەو رووداوان����ە دواج���ار ملیانكێشا بۆ‬

‫الی��ەن ئەرتەشی میرییەوە فرە بە سەختی‬

‫جەنگی ئەمریكا لە عێراق لە ساڵی ‪2003‬دا‪.‬‬

‫سەركوتكران‪ .‬دواب���ەدوای ئ��ەوە لە ترسی‬

‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو رەوش����ەدا‪ ،‬ك��ە ل��ە نێوچەكەدا‬

‫ت��ۆڵ��ەی ی��اخ��ی ب��وون��ی��ان��دا ل��ە ب��اك��ووری��دا‬

‫رووی���دا دووب���ارە تەنگژەكە بایەخی پەیدا‬

‫ئاریشەیەكی مرۆیی رووی��دا‪ .‬دەی��ان هەزار‬

‫كردەوە‪ .‬هەر بۆیە زۆرێك لە توێژەران بەو‬

‫ك���ەس ئ������اوارەو پ����ەرت����ەوازەی ئ���ەو دی��و‬

‫نەزمە تەنگژەكەیان لێكدایەوە‪ ،‬کە وروژاندنی‬

‫سنوو ‌ر بوون‪ .‬ئیتر لە سەرانسەری جیهاندا‬

‫پرسێكی لەو جۆرە لە سیاسەتی ستراتیجی‬

‫رێكخراوەكانی جوولەكە دەستیانكرد بە‬

‫الوەكی ئیسرائیلدا بریتییە لە پالنگەلێك بۆ‬

‫پڕوپاگەندەیەكی ئێجگار بەهێز تا هەڵمەتێكی‬

‫پ��ارچ��ە پ��ارچ��ەك��ردن��ی واڵت��ان��ی ع��ەرەب��ی لە‬

‫پشتیوانیكردن لە دۆزی رەوای كورد چنگ‬

‫رۆژهەاڵتی نێزیكدا‪.‬‬

‫بخەن‌و ل��ەم پێناوەشدا فشار بخەنە سەر‬ ‫دەوڵەتی عێراق تا كۆتایی بهێنێت بە رەوشی‬

‫پێوەندییەكانی كوردو ئیسرائیل لە كاتی‬ ‫ئێستادا‬

‫ت��وون��دی‌و تیژیی‌و چ��ەوس��ان��دن��ەوەی گەلی‬ ‫كورد‪.‬‬

‫جارێكی‌تر پێوەندی بێگرێت‌و گۆڵی ئیسرائیل‌و‬

‫هاوكات ئیسرائیل هاودەردی خۆی پیشاندا‬

‫كورد لە ماوەكانی جەنگی گەردەلولی بیاباندا‬

‫لەگەڵ كوردەكاندا‪ .‬هەر بۆیە لە سەر ئاستێكی‬

‫خۆی نومایانكرد‪ .‬ئەم جەنگە ئۆپەراسیۆنی‬

‫ب���ەرف���رەوان داو دەرم����ان‌و فریاگوزارییە‬

‫سەربازی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی بوو دژ‬

‫سەرەتاییەكانی لە سەر سنوورەكانی ئێران‌و‬

‫بە رژێمی عێراق لە ساڵی ‪1991‬دا دەستی‬

‫توركیادا بۆ ئاوارەكان دابینكرد‪.‬‬

‫پێكرد‪.‬‬

‫لە راستیدا ئەم هەڵمەتە لە الی��ەن جالیەی‬

‫ئ����ەوە ئ��اش��ك��رای��ە‪ ،‬ک��ە دوای ه��ەاڵی��س��ان��ی‬

‫ئیسرائیلی جووەكانی عێراقەوە رێكخرابوو‪.‬‬

‫ئ��ۆپ��ەراس��ی��ۆن��ی س��ەرب��ازی ل��ە نێوچەكەدا‬

‫تەنانەت لە شوێنی تایبەتی سەرۆكوەزیران‬

‫هاوپەیمانەكان دن��ەی راپ��ەڕی��ن‌و هەستانی‬

‫شامیر جووەكانی عێراق خۆپیشاندانیان‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪256‬‬

‫رێكخست‪ .‬لە كاتێكدا ئەو لە كۆبوونەوەدا‬

‫ناچاركرد چاوبگێڕێتەوە بە هەڵوێستەكانیدا‬

‫بوو لەگەڵ سكرتێری ویالیەتەكانی ئەمریكا‬

‫ل��ەم��ەڕ ك��ورد ل��ە توركیا ‪ .‬ئ���ەوەش ف��رە بە‬

‫جیمس پ��ی��ك��ەر‪ .‬ج��ووەك��ان داوای��ان��ك��رد لە‬

‫ئاشكرا لە بۆردومانی پێگەكانی پەكەكەدا‬

‫حكومەتی ئەمریكا بۆ ئ��ەوەی بەرگریبكەن‬

‫دەردەك����ەوێ����ت ل��ە الی����ەن ه��ێ��زی ه��ەوای��ی‬

‫لە ك��ورد دژ بە رامیاری تۆڵەكردنەوە‪ ،‬کە‬

‫ئیسرائیلەوە لە دۆڵی بیقاعی لوبنان‪ ،‬هەروەها‬

‫ئ��ەو ك��ات یەكە سەربازییەكانی عێراق لە‬

‫لە م��اوەی ئۆپەراسیۆنی ناوبراو بە پرژی‬

‫باكووریی واڵتەكەیاندا بەڕێوەیاندەبرد‪.‬‬

‫توڕەیی‪ ،‬کە دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیلی‬

‫هەر چەند هەڵوێستی ئیسرائیل بە شێوەیەكی‬

‫ت��وان��ی ه���ەرەوەزی���ب���ك���ات ل��ە دۆزی���ن���ەوەو‬

‫گشتی بەندبوو بە ئاستی پێوەندییەكانییەوە‬

‫دەستگیركردنی رێ��ب��ەری ك���وردی توركیا‬

‫ێ‬ ‫لە هەماهەنگی واڵتەكەی لەگەڵ توركیا‪ .‬وەل ‌‬

‫عەبدولاڵ ئۆجەالن‪.‬‬

‫لە مانگی ‪5‬ی ‪ 1997‬دا سەرۆكوەزیرانی‬

‫هەرچەندە دوای كۆتایی هاتنی هێرشی نوێی‬

‫ئیسرائیل بینیامین ناتانیاهۆ وتی‪ :‬هەڕەشەی‬

‫سەربازیی ئەمریكا لە عێراق لەو هەڵمەتە‬

‫تێرۆریزم توركیاو ئیسرائیل كۆدەكاتەوە‌و‬

‫ن��وێ��ی��ەدا ك���وردەك���ان زۆرت���ری���ن كەڵكیان‬

‫یەكیاندەخات‪ .‬ئ��ەو دەم توركیا بە دەست‬

‫وەرگ���رت‪ .‬رۆژن��ام��ەگ��ەری��ی توركیا ئ��ەوەی‬

‫هێرشە لە ناكاوەكانی پەكەكەوە دەینااڵند‪،‬‬

‫خستەڕوو‪ ،‬کە یەكێك لە رێبەرە كوردەكان‬

‫ه���ەروەه���ا وت����ی‪ :‬ئ��ێ��م��ە ب���ە ه��ی��چ ج��ۆرێ��ك‬

‫جوولەكە بوو‪ .‬هەر بۆیە لە ئاكامی ئەوەدا‬

‫جیاوازی نابینین لە نێوان ئەو تێرۆریزمەی‬

‫ئیسرائیل بە زووی��ی حكومەتی دیفاكتۆی‬

‫پەكەكە لەگەڵ ئەو تێرۆریزمەی رووبەڕووی‬

‫كوردیی لە باكووری عێراقدا دادەمەزرێنێت‪.‬‬

‫ئیسرائیل بووەتەوە‪.‬‬

‫بۆ چەند حەوتەیەك هۆكارەكانی راگەیاندنی‬

‫ئەم لێدوانەی ناتانیاهۆ لەو كاتەدا نە تەنها‬

‫توركی فرە بە گورجوگۆڵی هۆشیارییان دا‬

‫غ��ای��ەل��ەو غ��ەم��ی ئ���ەوی پ��ی��ش��ان��دەدا دژ بە‬

‫لەمەڕ ئەو سیناریۆیە‪ .‬لە ‪19‬ی مانگی دووی‬

‫دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی‪ ،‬بەڵكو ئەوەشی‬

‫‪ 2003‬رۆژنامەی حوریەتی ناسراوی توركیا‬

‫دووپاتكردەوە‪ ،‬کە هیچ رێكکەوتنێكی ئاشتی‬

‫بابەتێكی ب�ڵ�اوك���ردەوە‪ ،‬ک��ە تێیدا هاتبوو‬

‫واژۆ ناكات تا سوریا هەموو پشتیوانییەكی‬

‫رێ��ب��ەری پ��ارت��ی دی��م��ۆك��رات��ی ك��وردس��ت��ان‬

‫دژ بە گەریالكانی پەكەكە نەوەستێنێت‪.‬‬

‫مەسعود ب��ارزان��ی بە رەگ��ەز جوولەكەیەو‬

‫دیارە ئا‌ڵوگۆڕ لە ئەولەویاتەكانی رامیاریی‬

‫ت��ۆرەم��ەی خ��ان��ەوادەی��ەك��ی ك��ۆن��ی حاخامە‬

‫ئاسایشی ئیسرائیلدا لە دوای��دا ئەو واڵتەی‬

‫كوردییەكانە‪.‬‬


‫‪257‬‬

‫دی��ارە ئەم بابەتە دەگەڕێتەوە بەرهەمێكی‬

‫شازدەهەمیشدا حاخامێكی كوردیی بە نێوی‬

‫ناسراو بە ناوی (ئەدەبی فۆلكلۆری جووە‬

‫ساموئیل ئ��ەدۆن��ی ب��ە ب��ارزان��ی نێو دەب��را‪.‬‬

‫كوردستانییەكان)‪ ،‬کە جارێكی‌تر لە ساڵی‬

‫دی��ارە ئ��ەوەش بەو مانایە دەه��ات‪ ،‬کە ئەو‬

‫‪1982‬دا باڵوكراوەتەوەو توێژینەوەكەش لە‬

‫هاوواڵتی‌و نەوەی ئاوایی بارزان بوو‪ .‬دیارە‬

‫الیەن مێژوونووسی تورك ئەحمەد ئاكارەوە‬

‫ئ��ەو دام��ەزرێ��ن��ەری بەنێوبانگی زنجیرەی‬

‫ئ��ەن��ج��ام��دراوە‪ .‬ئ��ەو پ��ی��اوە ل��ە دێكیۆمێنت‌و‬

‫بنەماڵەیی حاخامەكانی ب���ارزان ب��ووە‪ ،‬کە‬

‫ك���ەرەس���ت���ە ئ��ەرش��ی��ف��ی��ی��ەك��ان��ی ت��ورك��ی��ادا‬

‫لە س��ەدەی حەڤدەیەمدا لە الی��ەن خانمێكی‬

‫كەرەستەگەلێكی دۆزی��وەت��ەوە دەرب���ارەی‬

‫حاخامی بارزانییەوە نوێنەرایەتییان دەكرا‪.‬‬

‫حاخامێكی ك���ورد ب��ە ن��ێ��وی ب���ارزان���ی‪ ،‬کە‬

‫بە پێی توێژەرێكی ئیسرائیلی ئەگەری ئەوە لە‬

‫م���ێ���ژووەك���ەی دەگ���ەڕێ���ت���ەوە ب��ۆ س���ەدەی‬

‫گۆڕێدا نییە‪ ،‬کە مەسعود بارزانی بگەڕێتەوە‬

‫نۆزدەهەم‪.‬‬

‫س��ەر هەمان ئ��ەو تۆرەمە یەهودییەی‪ ،‬کە‬

‫لەبەر ئەوە میدیای توركیی بڕوای وایە‪ ،‬کە‬

‫لە ب��ارزان��ەوە بنجیان باس دەكرێت‪ .‬دیارە‬

‫مەسعود ب��ارزان��ی بە شێوەیەكی رواڵەتی‬

‫نازناوی بارزانی نازناوێكی باوو باڵو بووەو‬

‫دەكرێت ببێتە رێبەرێكی نوێی ه��ەواداری‬

‫هاوكات جوولەكەیەكی ئێجگار كەمیش لەو‬

‫دەوڵەتی جوولەكەی ئیسرائیل‌و كورد‪ ،‬کە لە‬

‫نێوچەیەدا هەن‪ ،‬کە زەمەنێكە راگوێزراون‌و‬

‫بیریی ئیسرائیلییەكاندا لە نیلەوە بۆ فورات‬

‫ن��ێ��وچ��ەك��ەی��ان ج��ێ��ه��ێ��ش��ت��ووە‪ ،‬ه���ەروەه���ا‬

‫لە سەرانسەری زەوییە بەڵێنپێدراوەكانەوە‬

‫م��ێ��ژوون��ووس��ی جولەكە رەف��ع��ەت بالی لە‬

‫درێژ بووەتەوە‪ ،‬کە قەڵەمڕەوەكەی نێوچە‬

‫ئەستەمبوڵ تێبینی ئەوە دەكات‪ ،‬کە تەواوی‬

‫عێراقیش‬

‫مشتومڕەكە دەرب��ارەی ئەگەری جوولەكە‬

‫كوردنشینەكانی‬

‫ك��وردس��ت��ان��ی‬

‫دەگرێتەوە‪.‬‬

‫بوونی رەسەنی مەسعود بارزانی بەشێكە‬

‫بەاڵم نووسەری ئەدەبی فۆلكلۆری جووە‬

‫لە تیۆرێكی باڵوترەو لە كاتەكانی دوایدا لە‬

‫كوردستانییەكان پرۆفیسۆر س��اب��ر یۆنا‬

‫الیەن پیاوانی ئایینی ئیسالمی‌و نەتەوەگەراو‬

‫ل��ە ك��ۆم��ێ��ن��ت��ەك��ان��ی��دا ل��ە س���ەر چاپەمەنییە‬

‫كۆنەپارێزە توركەكانەوە باڵوكراوەتەوە‪.‬‬

‫توركییەكان ئ���ەوەی خ��س��ت��ووەت��ەڕوو‪ ،‬کە‬

‫لە نێو جەماوەری توركیادا فرە باڵوە‪ ،‬هەر‬

‫ئەوانەی لەم دوواییەدا باڵودەبنەوە لە سەر‬

‫بە گوێرەی بیروڕاكانی ئەو ئیسالمگەراكان‬

‫بنەمای تەفسیری هەڵە بوون بۆ مێژوو‪.‬‬

‫بانگەشە دەك��ەن‪ ،‬کە ئیسرائیل دەیهەوێت‬

‫ب���ە پ��ێ��ی پ��رۆف��ی��س��ۆر س��اب��ر ل���ە س���ەدەی‬

‫كارتی ك��وردی بەكاربهێنێت‌و دەوڵەتێكی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪258‬‬

‫نوێی جوو لە نیلەوە بۆ فورات دابمەزرێنێت‪،‬‬

‫ێ زیاتر ل��ەوان سەد هەزار‬ ‫ئیسرائیلن‪ ،‬وەل ‌‬

‫کە نێوچە كوردییەكانی باشووری رۆژئاوای‬

‫جووی كوردستانی‪ ،‬کە پێشتر لە كوردستان‬

‫توركیاو باكووری عێراقیش لەخۆدەگرێت‪.‬‬

‫نیشتەجێببوون‪ .‬وەك ئەوەی لە مەیدانەكەدا‬

‫لە راستیدا ئەوەش هاو زەمانە لە تەك ئەو‬

‫دەگوزەرێت پێیان وایە فرەوانی‌و گشتگیریی‬

‫ترس‌و دڵەڕاوكێ هەمیشەییەی‪ ،‬کە توركیا‬

‫ه��اوك��اری��ی��ەك��ان ل��ە داه���ات���وودا س���ەرەڕای‬

‫لەگەڵیدایە بۆ لەت‌و پەتكردنی واڵتەكەی‪.‬‬

‫ناكۆكییەكانی ئێران‌و هەندێك لە واڵتانی‬

‫هەر سەبارەت بە نیازو نواڕینی ئیسرائیل‬

‫عەرەبی زیاترو زیاتر بەرفرەوانبكرێت‪.‬‬

‫بۆ ئایندەی كورد چەند ساڵێكی كەم لەمەو‬

‫ساڵی ‪ 2004‬دەزگاكانی راگەیاندنی ئیسرائیلی‬

‫پێش دك��ت��ۆر ه���ارون یەحیا ل��ە ت��ورك��ی��ادا‬

‫تیشكیان خستە س���ەر ك��ۆب��وون��ەوەی��ەك��ی‬

‫پەڕتووكێكی خۆی چاپ‌و باڵوكردەوە‪ ،‬کە بە‬

‫كاربەدەستانی ئیسرائیلی لەگەڵ رێبەرە‬

‫كورتی مەبەستی بوو لە سەر كارتی كوردیی‬

‫سیاسییەكانی ك���ورد مەسعود ب��ارزان��ی‌و‬

‫ئیسرائیلی بدوێت دەرب��ارەی نیازو مەكری‬

‫جەالل تاڵەبانی‪ .‬لەم میانەدا ئاریل شارۆنی‬

‫ئیسرائیل بۆ فرەوانكردنی سنوورەكانی لە‬

‫سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل بە شێوەیەكی‬

‫سەر هەزینەی توركیاو عێراق‪ .‬لەوێدا بۆ‬

‫ئاشكرا ب��اش��ی پێوەندییەكانی واڵت��ەك��ەی‬

‫بە ئاكامگەیاندنی ئەو مەبەستە ئاماژە بە‬

‫لەگەڵ كورد لە عێراقدا دوپاتكردەوە‪.‬‬

‫پەیوەندییەكانی ئیسرائیل‌و ك��ورد ك��راوە‪.‬‬

‫پ��اش ئ���ەوە ه��اری��ك��اری��ی ئیسرائیل لەگەڵ‬

‫هەرچۆنێك بێت ئەو راستییە بە تەواوەتی‬

‫ك��وردان��ی عێراق ف��رە بە ج��دی پێشكەوتنی‬

‫روون������ە‪ ،‬ک���ە دام����ەزران����دن����ی دەس���ەاڵت���ی‬

‫بە خۆیەوە بینیوە‪ .‬پێش هەموو شتێك لە‬

‫خ��ۆب��ەڕێ��وەب��ەری ك��وردی��ی ل��ە ب��اك��ووری‬

‫ب��واری ئاسایشییدا‪ .‬بە گوێرەی زانیارییە‬

‫ع��ێ��راق ل��ە ب��اش جەنگی ‪‌2003‬و شكست‌و‬

‫رووكەشەكان‪ .‬شارەزایانی ئیسرائیل مژوڵی‬

‫سەرنگونبوونی رژێمی سەددام بوو بە هۆی‬

‫راهێنانی‬

‫پێشمەرگەن‪.‬‬

‫دەستپێكی قۆناغێكی نوێ لە پێوەندییەكانی‬

‫ێ گۆڕاون‬ ‫پێشمەرگە لە میلیشیاوە ئێستەكان ‌‬

‫ك��وردو ئیسرائیلدا‪ ،‬کە بێگومان دەتوانێت‬

‫ب��ۆ س��وپ��ای نیمچە ن��ی��زام��ی ل��ە دەس��ەاڵت��ی‬

‫ببێتە ف��اك��ت��ەرێ��ك��ی دی��اری��ك��راوی ج���دی لە‬

‫خۆبەڕێوەبەری كوردی باكووری عێراقدا‪.‬‬

‫پەیوەندییە سیاسییەكانی ئیسرائیل لە تەك‬

‫ه���ەرچ���ەن���د ك��ارب��ەدەس��ت��ان��ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ی‬

‫واڵتانی دیكە لە نێوچەكەدا‪.‬‬

‫ل��ێ��رەو ل���ەوێ‌ ل���ێ���دووان ل��ە س���ەر ج��ۆری‬

‫لە راستیدا ژمارەیەك لە كوردەكان زۆر بە‬

‫پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ك���ورددا دەدەن‪،‬‬

‫لۆجیكییانە پشتیوانی بونیادەكانی دەوڵەتی‬

‫بەاڵم رێبەری هەرێمی كوردستان مەسعود‬

‫هێزەكوردییەكانی‬


‫‪259‬‬

‫ب��ارزان��ی‌و س��ەرۆك��ی ع��ێ��راق‪ ،‬کە لە هەمان‬

‫توركیا دا بە هۆی هەڵوێستی ئیسرائیلەوە‬

‫كاتدا سكرتێری گشتیی یەكێتیی نیشتمانیی‬

‫بووە لە كێشەكانی فەلەستین‌و كورددا‪.‬‬

‫ك��وردس��ت��ان��ی��ش��ە ه���ەم���وو ئ���ەو زان��ی��اری��ی��ە‬

‫بۆ ئەم ئاریشەیە دەسەاڵتدارانی ئیسرائیل لە‬

‫ب�ڵ�اوك���راوان���ە‪ ،‬ک��ە دەزگ��اك��ان��ی ئیسرائیل‬

‫پێناو گرتنەبەری سیاسەتێكی كاراو بەهێز‬

‫ێ‬ ‫ب�ڵاوی��ان��دەك��ەن��ەوە‪ ،‬دەدەن����ە دواوە‪ .‬وەل�� ‌‬

‫لە رۆژهەاڵتی نێزیك‌و ناویندا ئۆپشنێكیان‬

‫شارەزایان هیچ گومانێكیان لەمەدا نییە‪.‬‬

‫خ���س���ت���ووەت���ەڕوو‪ ،‬ک���ە ب���ە ه��ی��چ ج��ۆرێ��ك‬

‫ب��ەرپ��رس��ان��ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل ب���ە ش��ێ��وەی��ەك��ی‬

‫هاوسەنگی ل��ە پەیوەندییەكانی توركیاو‬

‫ف���ەرم���ی دەس����ەاڵت����داران����ی ت��ورك��ی��ش��ی��ان‬

‫ئیسرائیلدا راناگرێت‌‪ .‬هاوكات لە داهاتوودا‬

‫ئاگاداركردووەتەوەو ئامۆژگارییان كردوون‬

‫دەبێتە هۆی زێدەتر قوڵبوونەوەی پەیوەستییە‬

‫ب���ەوەی‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت ئ��ەگ��ەر ب��ە هاوواڵتیانی‬

‫سیاسییەكانی نێوان ك��وردو ئیسرائیل‌دا‪.‬‬

‫ئیسرائیلیش سەربازە كوردەكان رابهێن لە‬

‫ێ بواردا دەتوانێت كاربكاتە‬ ‫دیارە ئەمە لە گەل ‌‬

‫عێراقدا‪ ،‬ئەوا ئ��ەوان لە عێراقدا ئامادەییان‬

‫سەر بەڕێوەچوونی پرۆسە سیاسییەكانی‬

‫هەیە‪ .‬لەم پێناوەشدا چاو لە هەر مەترسییەكی‬

‫پەیوەست بە پرۆگرامی ناوەكی ئێران‪ ،‬کە‬

‫تایبەت بۆ سەریان دەپۆشن‪.‬‬

‫ێ هیچ دڵە راوكێیەك كاردەكاتەوە‬ ‫ئەمەیش ب ‌‬

‫هەرچەند پێوەندییەكانی ئیسرائیل‌و كورد‬

‫س��ەر پێوەندییەكانی هەمبەر ئیسرائیل‌و‬

‫ێ بە شێوەیەكی نێگەتیڤ‬ ‫ب��ەردەوام��ن‪ .‬وەل�� ‌‬

‫توركیا‪.‬‬

‫ك��اری��ان��ك��ردووەت��ە س���ەر پ��ێ��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬

‫ل��ە الیەكی‌تریشەوە وروژان��دن��ی فاكتەری‬

‫ئیسرائیل لەگەڵ توركیا‪ .‬داگیركردنی لوبنان‬

‫ئێرانی لە ئێستادا گەمەیەكی مەترسدارە‬

‫لە الیەن سوپای ئیسرائیل لە هاوینی ‪2006‬‬

‫ل��ە دینامیكییەتی پێوەندییەكانی ك��وردو‬

‫دا‌و دەرهاویشتەكانی ئەو رووداوانە لەوانە‬

‫ئ��ی��س��رائ��ی��ل��دا‪ .‬ل��ە چ��ەن��د س��اڵ��ی راب�����ردوودا‬

‫ب�ڵاوب��وون��ەوەی هێزە ئاشتی پارێزەكانی‬

‫هەوڵەكان بۆ بەڕێوەچوونی ئۆپەراسیۆن‌و‬

‫ت���ورك ل��ەو واڵت���ەدا جارێكی‌تر سەرنجی‬

‫ك��ردەی نهێنی لە نێو قەڵەمڕەوی عێراقدا‌و‬

‫چاودێرانی راكێشا بۆ ئەگەری پێشكەوتنی‬

‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی رێ��ك��خ��راوەك��ان ل��ە هەرێمە‬

‫پێوەندییە ستراتیجییەكانی لە نێوان تورك‌و‬

‫كوردنشینەكانی ئێران‌دا‪ .‬هاوكات هاریكاریی‬

‫ئیسرائیلدا‪ .‬ئەوەیش روون��ە بەم دوواییانە‬

‫نزیكی ئیسرائیل لەگەڵ دەزگا سیخوڕییەكانی‬

‫زی���ادب���وون���ی ه��ەس��ت��ی دژە ئ��ەم��ری��ك��ای��ی‌و‬

‫ئەمریكا بووەتە پێكهاتەو بەشێكی ئێجگار‬

‫ئاریشەكان لە پەیوەندییەكانی ئیسرائیل‌و‬

‫بەرچاو لە ستراتیجیی كوردییدا‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪260‬‬

‫هەرچەندە لەم بوارەدا زیاد لە ئامانجگەلێك‪،‬‬

‫عێراقدا‪.‬‬

‫ک��ە ئیسرائیل ل��ە پێوەندییەكانیدا لەگەڵ‬

‫تەنانەت پێكەوە لەگەڵ جەنگاوەرانی كورد‪،‬‬

‫ك��وردان دوای كەوتووەو كاری بۆ دەكات‬

‫جەنگاوەرانی هێزە تایبەتییەكانی ئیسرائیل‬

‫(جگە لە بنەما جێگیرو پێویستەكان) لەوانە‪:‬‬

‫دژە دەك��ەن��ە نێو س��ن��ووری ئ��ێ��ران��ەوە بۆ‬

‫الوازكردنی ئێران‌و الدانی ئێران لە رژێمی‬

‫دانانی ئامێرو دەزگ��ای ئێجگار هەستیار تا‬

‫سیۆقراتییەكەیدا‌و كەمكردنەوەی كاریگەرییە‬

‫بە هۆیانەوە ئیسرائیل بتوانێت چاودێری‬

‫هەرێمییەكانی لە نێوچەكەدا ب��ەدەر لەوانە‬

‫ئامانجە س��ەرب��ازی‌و ناوەكییەكانی ئێران‬

‫ئەركێكی گرنگی نوێ سەریهەڵداوە‪ ،‬کە لە‬

‫بەدەستبهێنێت‪.‬‬

‫رێگەی هەموو رێگە ستراتیجییەكانییەوە‬

‫ه����ەروەه����ا ئ��ی��س��رائ��ی��ل ه���ێ���زە ك��وردی��ی��ە‬

‫كاردەكات تا لەمپەر لە ب��ەردەم پرۆگرامی‬

‫ج��ەن��گ��اوەرەك��ان رادەهێنێت تا ئەركەكانی‬

‫ناوەكی ئێراندا قوتبكاتەوە‪.‬‬

‫دەزگ��ا سیخوڕییەكانی ئەمریكا راپەڕێنن‪.‬‬

‫هەر لەم پێناوەدا بە فەزڵ‌و هاریكاری دەزگا‬

‫ئەو ئەركانەی‪ ،‬کە تا ئەوكات نەیانتوانیوە‬

‫هەواڵگیرییەكانی ئیسرائیل‌و ئەمریكا كاركرا تا‬

‫ئامانجەكانی خۆیان بپێكن‪ .‬لەوانە‪ :‬دزەكردن‬

‫گروپە چەكدارەكانی رۆژهەاڵتی كوردستان‬

‫ب��ۆ نێو بەرهەڵستكارە ئیسالمییەكان لە‬

‫لە بەرەیەكی یەكگرتوودا كۆببنەوە‌و دواجار‬

‫عێراق‌و كۆكردنەوەی زانیاری سیخوڕی‌و‬

‫لە مانگی سێی ‪ 2006‬دا لە هەولێر بازنەیەكی‬

‫لەنێوبردنی‬

‫بەرهەڵستكارەكانی‬

‫فرەوانیان دامەزراند‪ .‬دیارە هەموو ئەوەش‬

‫سوننەو شیعە لە عێراق‪.‬‬

‫لەو سۆنگەیەوە بوو تا لە سنووری خاكی‬

‫ت هێزی‬ ‫ه���ەروەه���ا ئ��ی��س��رائ��ی��ل دەی��ه��ەوێ�� ‌‬

‫ئێرانداو لە نێوچە كوردنشینەكاندا دزەبكەن‌و‬

‫پێشمەرگەی كورد‪ ،‬کە خۆی دەدا لە حەفتاو‬

‫چاالكییەكانیان باڵوبكەنەوە‪.‬‬

‫پێنج ه��ەزار چەكدار وەك هێزێكی كارا بە‬

‫ل����ەم ه����ەوڵ����ەدا ب���ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ت��ای��ب��ەت‬

‫كاربهێنێت بۆ دژای��ەت��ی رەوت��ە ئیسالمی‌و‬

‫حزبی دیمۆكراتی كوردستانی ئ��ێ��ران لە‬

‫عەلمانییە بەرهەڵستكارەكانی عێراق‪.‬‬

‫كایەكەدا ب��وو‪ .‬حزب رێكخراوێكە لە پێناو‬

‫ش����ارەزای����ان����ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل ئ����ەوان����ەی لە‬

‫خەباتی یەكگرتووی كوردستانی ئێران‌و‬

‫هێزەتایبەتییەكانی ئیسرائیلدا بوون‪ .‬ئەوان‬

‫سەرنگونكردنی رژێمی بااڵدەستی ئێرانە‪.‬‬

‫ن��ێ��وەن��دی راهێنانی گ��ەورەی��ان ل��ە نێوچە‬

‫ئ����ەوان ب��ۆ خ��ەب��ات��ەك��ەی��ان ك��ەڵ��ك ل��ە هێزە‬

‫دەشتاییەكانی كوردستاندا كردووەتەو لەو‬

‫م��ۆڵ��دراوەك��ان��ی��ان دەب��ی��ن��ن ل��ە كوردستانی‬

‫نێوەندانەدا جەنگاوەرانی كورد رادەهێنن‪ .‬بە‬

‫رێ��ب��ەرە‬


‫‪261‬‬

‫گوێرەی راپۆرتێكی رۆژنامەوانی سەبارەت‬ ‫بە چاالكییەكانی ئیسرائیل لە كوردستان‬

‫ئەنجام‬

‫ئ��ەوە خ��راوەت��ەڕوو‪ ،‬کە ش��ەش هەواڵگری‬

‫ل��ە پ��اش دام��ەزران��دن��ی ق���ەوارەی سیاسیی‬

‫مۆساد لە شاری كەركوك لە سەر دەستی‬

‫جوولەكە هەمیشە فاكتەری كوردی دارای‬

‫هێزە ئیسالمییە توندڕەوەكانی پشتیوانانی‬

‫رۆڵێكی تایبەت بووە لە بواری جیۆسیتراتیجی‬

‫سوننە كوژراون‪.‬‬

‫ئیسرائیلدا‪ .‬پەیوەندییەكانی ئیسرائیل‌و كورد‬

‫ب��ە گشتی دەت��وان��رێ��ت ئ���ەوە ب��وت��رێ��ت‪ ،‬کە‬

‫پێكهێنەرێكی سەرەكی سیاسەتی ئیسرائیلن‬

‫ئیسرائیل بە شێوەیەكی نیمچە فەرمی لە‬

‫ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوی��ن‌و نێزیكدا ه��اوك��ات‬

‫رێگەی كۆمپانیاو رێكخراوەكانەوە دەستی‬

‫كاریگەرییەكی بەهێزیشە بۆ فشارخستنە‬

‫وەرداوەتە تەنگژە سیاسی‌و سەربازییەكانی‬

‫س��ەر ع��ێ��راق (ت��ا رادەی��ەك��ی ك��ەم س��وری��ا)‬

‫عێراق‌و بە نەزمێكی جێگیریش لە نێوچە‬

‫ئەمەش لە پێناو ئ��ەوەدا بوو تا حكومەتی‬

‫كوردنشینەكانی باكووری عێراقدا هەیمەنەوە‬

‫بەغداد سەرقاڵبكات‌و دەستتێوەردان‌و خۆ‬

‫دەستتێوەردانی سیاسیی‌و سەربازیی خۆی‬

‫هەڵقوڵتاندنی عێراق لە پێكدادانی ع��ەرەب‬

‫برەو پێدەدات‪.‬‬

‫ئیسرائیل دا كەمبكاتەوە‪.‬‬

‫لەگەڵ ئەوەشدا لە سەر ئاستێكی بەرفرەوان‬

‫لە هەمان كاتدا پێویستە ئ��ام��اژە بۆ ئەوە‬

‫ئابووری‌و ژێرخان پڕۆژەی بۆ دادەڕێژرێت‬

‫بكرێت‪ ،‬ک��ە نێزیكی ك��ل��ت��ووری‌و مێژوویی‬

‫(ب���ۆ ن��م��وون��ە ب��ون��ی��ادن��ان��ی ف��رۆك��ەخ��ان��ەی‬

‫جووەكان‌و ك��ورد گرێدراوە بە كۆمەڵگەی‬

‫نێودەوڵەتی هەولێر بە شێوەیەكی مۆدێرن)‬

‫بەهێزی جووەكانەوە لە عێراق‪ .‬بڕوا وایە‬

‫ب��ە گ��وێ��رەی هەڵسەنگاندنی ش��ارەزای��ان‬

‫كۆنترین رەگ���ەز ب��ن ل��ە ت���ەواوی جیهاندا‪.‬‬

‫ئ��ەم��ە ب���وارێ���ك ف���ەراه���ەم���دەك���ات‪ ،‬ک���ە لە‬

‫کە پێوەندی نێزیكیان لە ت��ەك ئیسرائیلدا‬

‫كاتی دارووخ��ان��ی دراماتیكی ب��ارودۆخ��ی‬

‫چێكردبێت‪.‬‬

‫پ��ەی��وەس��ت ب��ە ب��ەرن��ام��ەی ن��اوەك��ی ئ��ێ��ران‬

‫س����ەرەڕای ئ���ەوەی كۆمەڵگەی ج��ووەك��ان‬

‫(یاخۆ ئاڵۆزتربوونی پێكدادانەكان لە عێراق‬

‫ل���ە ك��وردس��ت��ان��دا ب���ە ت�����ەواوی ن��ێ��زی��ك��ەی‬

‫دا) ب��ۆ ئ���ەوەی س��ەرچ��اوە ك��وردی��ی��ەك��ان‌و‬

‫ه���ەم���ووی���ان ك����ۆچ‌و رەوی���ان���ك���رد ب����ەرەو‬

‫هەموو ئەگەرەكان بەكاربهێنێت لە پێناو‬

‫ێ جووەكان دەستیانگرتووە‬ ‫ئیسرائیل‪ ،‬وەل ‌‬

‫وەاڵم��دان��ەوەی��ەك��ی خێرادا لە س��ەر بنەمای‬

‫بە رەسەنایەتی‌و كلتوورو داب‌و نەریتی‬

‫بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی ئیسرائیل‪.‬‬

‫ك����وردی راب���ردووی���ان���ەوەو ت��ا رادەی��ەك��ی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪262‬‬

‫باشیش ه��ەوس��اری رامیاریی ئیسرائیلیان‬

‫هەرچەندە ئەم رەوش��ە هیچی لەو بایەخە‬

‫كردووە سەبارەت بە دۆزی كوردو هاوكات‬

‫جیۆ ستراتیجیەی ئیسرائیل كەم نەكردەوە‪،‬‬

‫رام��ی��اری ئیسرائیلیان لە بەرامبەر ئێران‪،‬‬

‫کە بە شێوەیەكی گشتی لە رامیارییەكەیدا‬

‫توركیا‪ ،‬سوریا‪ ،‬عێراق دیاریكردووە‪ .‬لەبەر‬

‫خۆی حەشاردابوو‪.‬‬

‫ئەوە دەكرێت بڵێین كۆمەڵگەی ك��وردی لە‬

‫پاشانیش لە ساڵی ‪ 1991‬بە هۆی جەنگی‬

‫ئیسرائیلدا توانیویەتی بەشداری لە دۆزی‬

‫گ��ەردەل��ول��ی بیابانەوە لە الی��ەن ئەمریكاو‬

‫كورددا بكات‪ .‬ئەگەرچی ئەم بەشداریكردنەش‬

‫ن��ەت��ەوە ه��اوپ��ەی��م��ان��ەك��ان��ەوە ب��ارودۆخ��ەك��ە‬

‫بە شێوەیەكی دیاریكراو بێت‪.‬‬

‫گ���ۆڕان���ك���اری ب���ەس���ەردا ه����ات‪ ،‬ه���ەروەه���ا‬

‫هاوكات لە هەماهەنگی لەگەڵ شای ئێران‌و‬

‫داگیركاری هێزەكانی ئەمریكا بۆ عێراق لە‬

‫ئەمریكا لە پەنجاكان‌و دەستپێكی هەشتاكاندا‬

‫‪2003‬دا‌و هاوكات سەرنگونكردنی رژێمی‬

‫ئیسرائیل ه��اوك��اری سیاسی‌و س��ەرب��ازی‬

‫س��ەددام لە تەختی دەسەاڵتی عێراقدا ئەم‬

‫تەواوی لە هەمبەر كوردانی عێراق گرتەبەر‪،‬‬

‫رەوش����ە دووب�����ارە م����ەرج‌و ب��ەن��دی نوێی‬

‫کە رۆڵێكی ئێجگار گرنگی گێڕا لە بەردەوامی‬

‫هێنایەوە گۆڕێ بۆ دووبارە بەكارهێنانەوەو‬

‫خەباتی چەكداریی كورد دا دژ بە دەسەاڵتی‬

‫خستنەگەڕی كارتی ك��وردی لە پرۆسەی‬

‫نێوەندی عێراق‪.‬‬

‫سیاسی رۆژهەاڵتی نێزیك‌و ناویندا‪.‬‬

‫ئیمزاكردنی رێكکەوتنی جەزائیر لە نێوان‬

‫بەم پێیەش بە نەزمێكی سروشتی بایەخی‬

‫عێراق‌و ئێران‌و شۆڕشی ئیسالمی ئێران لە‬

‫كوردی لە ستراتیجی هەرێمایەتی ئیسرائیل‌دا‬

‫ساڵی ‪ 1979‬دا هەموو پشگیرییەكی كوردی‬

‫كەوتەوە كەف‌و كوڵ‌و ئاوڕیلێدرایەوە‪.‬‬

‫لە الیەن تارانەوە سنوورداركرد‪.‬‬

‫ل���ە ه���ەم���ان ك���ات���دا ئ��اس��ت��ی پ��ەی��وەن��دی��ی��ە‬

‫ئیتر لە ئاكامی ئەم رەوشەدا پشگیرییەكانی‬

‫سیاسییەكانی ئیسرائیل‌و ك��ورد ئێستاش‬

‫ئیسرائیل بە تەواوی سنوورداركرا‪ ،‬چونكە‬

‫ب����ەردەوام وەس��ت��اوە ل��ە س��ەر هەڵوێستی‬

‫ئیتر هیچ سنوورێكی هاوبەشی ئیسرائیل‬

‫واڵتانی عەرەبی‌و تەنانەت ئێران‌و توركیاش‬

‫لەگەڵ عێراقدا نەمایەوە‪.‬‬

‫ل��ەو هاوكێشەیە ب���ەدەر ن��ی��ن‪ .‬ه��ەرچ��ەن��دە‬

‫لەم رووەوە چاالكی پەیوەستی ئیسرائیل‌و‬

‫ل��ە ئێستادا دەك��رێ��ت ب��وون��ی دەسەاڵتێكی‬

‫ك��ورد لە ب��واری س��ەرب��ازی‌و سیاسیدا بە‬

‫خ���ۆب���ەڕێ���وەب���ەری ك����وردی ل��ە ب��اك��ووری‬

‫شێوەیەكی دراماتیكی ك��ەم��ب��وون��ەوەی بە‬

‫عێراقدا ببێتە خاڵی پەیوەندی لە پرۆسەی‬

‫خۆیەوە بینی تا وەك دەستپێكی نەوەدەكان‪.‬‬

‫جیۆسیاسیی ئیسرائیل لە هەرێمەكەدا‪ .‬دیارە‬


‫‪263‬‬

‫ئەمەش بە شێوەیەكی سروشتی كاریگەریی‬ ‫نێگەتیڤ دەكاتە س��ەر پێوەندییە پڕ پێچ‌و‬ ‫پەناو ئاڵۆزەكانی توركیاو ئیسرائیل‪.‬‬ ‫ئەمەیش دیسانەوە مل دەكێشێت بۆ پرسی‬ ‫بەرنامە ناوەكییەكانی ئێران ‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ئەگەر ئەو پرسە بگاتە رادەی دەستپێكی‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ه��ێ��زی س���ەرب���ازی ل��ەالی��ەن‬ ‫ئەمریكاو ئیسرائیلەوە ل��ە داه��ات��ووی��ەك��ی‬ ‫نێزیكدا‪.‬‬ ‫ل����ەم دۆزەی����ش����دا ه������ەردوو پ��ش��گ��ی��ری‌و‬ ‫بەشداریی راستەوخۆی ك��وردان��ی ئێران‌و‬ ‫عێراق لە داهاتوودا زۆر پێویست دەبێت بۆ‬ ‫دژایەتی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران‪ ،‬کە لە‬ ‫باكگراوندی ئاسایشی نەتەوەی ئیسرائیلدا‬ ‫تەگەرەی لەو ج��ۆرە پێشینەی نەبووە‪ .‬لە‬ ‫راستیدا پێویستە ئەوەیش بە دوور نەزانرێت‪،‬‬ ‫کە هیوایەكی پوچ‌و ناڕوون لە گۆڕێدایە بۆ‬ ‫بێكاریگەركردن‌و الوازكردنی گرفتی ئێران‬ ‫لە رێگەی ئ��ام��ڕازە سیاسییەكان‌و فشاری‬ ‫هەرێمییەوە لە سەر ئێران‪ .‬لە رەوشێكی لەم‬ ‫جۆرەشدا دیسانەوە لە ئەدەبیاتی سیاسیی‬ ‫ئیسرائیلدا پرسی ك��ورد دەبێتەوە نێچیرو‬ ‫بارمتەیەك بە دەست ئیسرائیلەوە ئەوەیش‬ ‫هەموو لە پێناو خاستركردنی پێوەندییەكانیدا‬ ‫لەگەڵ توركیا‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪264‬‬

‫چاوگێڕانەوەیەك بە مێژووی گه‌لی كورد‬ ‫لە سەره‌تای جەنگی جیهانی یەكەمه‌وه تا سااڵنی پاش پڕۆسەی ئازادی‬

‫وه‌رگێڕانی (لە ئینگلیزییەوە)‪ :‬باوەڕ عه‌لی حاجی‬


‫‪265‬‬

‫دەستپێک‬

‫دژیان‌و ‌‌قەدەغەكردنی زمانیان‌و كلتووریان‪.‬‬

‫ك��وردەك��ان پێناسەكراون ب��ە گ��ەورەت��ری��ن‬

‫ج��ێ��گ��ۆرك��ێ��ک��ردن ب��ه ن��ی��ش��ت��ه‌ج��ێ��ب��وون��ی��ان‌و‬

‫رەگ���ەز ل��ە رووی زەوی‪ ،‬ک��ه ب��ێ بوونی‬

‫وێرانکردنی زەوی��ی��ان‌و تااڵنکردنی م��اڵ‌و‬

‫دەوڵەتێكی تایبەت بە خۆیان بن‪ .‬ژمارەی‬

‫سامانی تایبەتییان‪ .‬قه‌تیسکردنی سنووری‬

‫ک���ورد ل��ە ن��ێ��وان ب��ی��س��ت‌و پێنج ب��ۆ س��ی‌و‬

‫ب��اری كۆمەاڵیەتی‌و ئابووری‌و سیاسییان‪.‬‬

‫پێنج ملیۆن ئه‌‌ژمار ده‌کرێن‪ .‬بە زۆری لە‬

‫زه‌وتکردنی مافی مرۆڤایه‌تییان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫هەرێمێكدا دەژین ناویان لێناوه كوردستان‪.‬‬

‫هەژاركردنیان‌‪ ..‬هتد‪ .‬‬

‫نه‌خشه‌ی نافه‌رمییان بە درێژایی‌ی هەر چوار‬

‫كورد به درێژایی س��ه‌ده‌ی بیسته‌م هەوڵ‌و‬

‫سنووری واڵتانی سوریا‌و ئێران‌و توركیا‌و‬

‫کۆششی ک��ردوو ‌ه بۆ بەدەستهێنانی مافی‬

‫عێراق‌دا كشاوە‪ .‬مه‌زنترین رێژەی كورده‌کان‬

‫نه‌ته‌وایه‌تیی خ��ۆی‌و پێکهێنانی دەوڵ��ەت��ی‬

‫لە پەراوێزی واڵتی توركیادان‪ ،‬كە ژمارەیان‬

‫س��ەرب��ەخ��ۆ ب��ۆ خ���ۆی‪ ،‬ب���ەاڵم م��ەخ��اب��ن ئەم‬

‫به نزیكەی پانزه ملیۆن مەزەندە دەكرێت‪.‬‬

‫هەوڵ‌و كۆششە‌ی هەمیشە كورتیهێناوە‪.‬‬

‫بە تێکڕا لەگەڵ ك��وردان��ی ئێران‌و عێراق‌و‬

‫له دوای داڕمانی ئیمپڕاتۆریی عوسمانی‌و‬

‫س��وری��اش��دا ب��ه چ���وارەم مه‌زنترین رەگ��ەز‬

‫کۆتاییهاتن ب��ه جەنگی یه‌که‌می جیهانی‪،‬‬

‫ئه‌ژمار ده‌کرێن لە رۆژهەاڵتی نێوەڕاستدا‪.‬‬

‫هاوپەیمانان ه��ەس��ت��اون ب��ە ئامادەكردنی‬

‫مه‌زنییان لێره‌دا به ریزبه‌ندی له پاش هەر‬

‫رەشنووسێك لە ژێر ن��اوی (سێڤرێس) بۆ‬

‫سێ رەگ��ەزی ع��ەرەب‌و ف��ارس‌و ت��ورك‌ه‌وه‬

‫یەكپارچەیی ئ��ەو ناوچە بەشبەشكراوانە‪،‬‬

‫دێت‪.‬‬

‫كە لە ئیمپڕاتۆریی عوسمانییه‌وه به‌جێماون‬

‫ی زۆرینەی مێژووی خۆی‬ ‫كورد بە درێژای ‌‬

‫ب��ە مەبەستی دام��ه‌زران��دن��ی دەوڵ��ەت��ێ��ك بە‬

‫هەمیشە بۆته قوربانییه‌کی ملكەچ لە الیەن‬

‫بەشداریكردنی گشت رەگ��ەزەك��ان‪ .‬لە نێو‬

‫واڵتانی دراوسێیەوە‪ .‬لە مێژه‌وه هەستیان‬

‫رەشنووسەكەدا تورکیا پەیوەستکراوه بە‬

‫بە ملكەچیی خۆیان ك��ردووەو بە شێوازی‬

‫س��ەروەری��ک��ردن��ی ره‌گ��ه‌زه‌ک��ان��ی ئەفریقای‬

‫جیا جیا ستەمی زۆری��ان لێكراوە‪ .‬هەمیشە‬

‫ب��اك��وورو ئ��ەرم��ەن��س��ت��ان‌و ك��وردس��ت��ان‪ .‬لە‬

‫ب��وون ب��ه سووتماکی دی����ارده‌ی دڕن��دەی��ی‬

‫الیەكی‌ترەوە به كۆنتڕۆڵی دورگەكانی ئێجه‌و‬

‫ل��ە ه��ه‌م��وو م��ێ��ژووی م��رۆڤ��ای��ەت��ی��دا‪ .‬وەك‬

‫دانێلێس لە الیەن یۆنانەكانەوە‪ ،‬كە ئەوانیش‬

‫پاكتاوكردنی رەگەزییان‌و له گۆڕنانیان بە‬

‫ه��اوش��ێ��وەی ك��ورد ملكەچی ئیمپڕاتۆریی‬

‫ك��ۆم��ەڵ‌و به‌کارهێنانی چەكی كیمیایی له‬

‫عوسمانی بوون‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪266‬‬

‫لە ئەنجامدا هاوپەیمانان لە نێوان خۆیاندا‬

‫بیسته‌وه‪ ،‬تا خۆرئاوابوونی ئەو سەدەیە‪،‬‬

‫رێکكنەكەوتوون‌و گەلی توركیش بووه به‬

‫س��ات��ێ��ك ب����ه‌دی ن����ه‌ک����راوه‪ ،‬ک���ه دژای���ەت���ی‬

‫نه‌ته‌وه‌یه‌کی بەهێزو ده‌وڵ��ه‌ت��ی تورکیایان‬

‫ه��اوواڵت��ی��ب��وون��ی م���رۆڤ���ی ك�����وردی ت��ێ��دا‬

‫دامه‌زراندووه‪.‬‬

‫نەكرابێت‪ .‬بە جۆرێك‪ ،‬كە لە به‌هاو خه‌سڵه‌تی‬

‫رەش�����ن�����ووس�����ی (س����ێ����ڤ����رێ����س) زۆری‬

‫تایبه‌تی خۆیان دایانبڕیوون‌و ناویان لێ ناون‬

‫نەخایاندووه‌و تەمەنێكی كورتی ك��ردووه‪.‬‬

‫(توركانی شاخاوی)‪ .‬با روونتر بڵێین وەك‬

‫لە پ��اش چەند ساڵێك رێكکەوتننامە‌یه‌ک‪،‬‬

‫قەرەج مامەڵە‌یان لەگەڵدا کردوون‪.‬‬

‫ی��اخ��ود رەشنووسێكی ن��وێ ل��ە ژێ��ر ن��اوی‬

‫تاكو سااڵنی ‪ 1990‬بە دواوە‪ ،‬كورد بە هەموو‬

‫(لۆزان) بە تەواوی‌و بە شێوەیەكی سەرەكی‬

‫جۆر لە زمانی دایك دابڕێنراون‪ .‬ئەو مافەیان‬

‫مافی بڕیاردان‌و حوكمكردنی لە كوردەكان‬

‫لێ سەندراوه‌ته‌وه‪ ،‬كە ئاخاوتنیان به کوردی‬

‫سەندۆته‌وه‌و له هه‌موو مافه‌کان بێبەشی‬

‫بێت‪ .‬لە هەر گۆشه‌و كونجێكیەوە تەماشا‬

‫ك��ردوون‪ .‬ئیدی س��ەدەی بیست کورد بۆته‬

‫بكەین‪ ،‬ده‌بینین كوردەكان به‌ندو سنووردار‬

‫سەدەیەكی زۆر تەنگ‌و پڕ له چەرمەسەری‪.‬‬

‫كراوون؛ لە نێو نه‌ریتی نه‌ژادپه‌رستیی تورکدا‬

‫تەنانەت ئەو چەرمەسەرییە ئەو كوردانەشی‬

‫وردە وردە هه‌وڵدراوه كلتووری گه‌لی کورد‬

‫گ��رت��ۆت��ه‌وه‪ ،‬كە لە ناوچە سروشتییەكانی‬

‫بتوێنرێته‌وه‌و تێکه‌ڵی نێو خوێنی دەم��اری‬

‫خۆیاندا دەژیان‪ ،‬كە سااڵنێك بووه لە باوک‌و‬

‫ره‌گه‌‌زی توركی بکرێت‪ .‬‬

‫باپیرانیانەوە بۆیان م��اوه‌ت��ه‌وه‌و ب��ووە به‬

‫تورک بە رواڵەت وایان نیشانداوه‪ ،‬که كورد‬

‫زێدیان‪.‬‬

‫له رۆژئ���اوای واڵت��ی تورکیادا بێ كێشەن‪،‬‬

‫ک��ورد لە واڵت��ی توركیادا كەوتوونە‌ته نێو‬

‫ب��ەاڵم ئه‌گەر بنواڕین‪ ،‬ئ��ه‌وا ده‌بینین کورد‬

‫گێژاوی كلتووری ت��ورک��ه‌وه‪ ،‬كە دەتوانین‬

‫گەورەترین كێشەیان كێشەی ئابوورییه‪.‬‬

‫بڵێین ه��ەر كەسێكیان ب��ە داب‌و نه‌ریتیان‬

‫لە كاتێكدا‪ ،‬كە راگەیەنراوە رێژەی بێكاریی‬

‫ئه‌وان نەجووڵێت‪ ،‬ئه‌وا لە الیەن حكومەت‌و‬

‫ه��اوواڵت��ی��ی ک����ورد ل��ه ت��ورک��ی��ادا ه���ه‌ر لە‬

‫دەسەاڵتە‌که‌‌یانه‌وه وەك خەڵكانی ئاسایی‬

‫بەرزبوونەوەدا بووه تا گه‌یشتێته رێژه‌ی له‬

‫دیكە دان بە مافەكانی نەنراوه‪ .‬‬

‫سه‌دا حه‌فتا‪.‬‬

‫حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی ده‌وڵه‌تی‬

‫ل��ە ئ��ێ��س��ت��ادا س����ەرۆك وه‌زی���راک���ی تورکیا‬

‫توركیا بە هە‌ر شێوازێك بووبێت كوردیان‬

‫هاوكاری‌و كۆمەك بۆ گه‌لی کورد له تورکیادا‬

‫چاوساندۆته‌وه‪ .‬هەر لە سەرەتای سەدەی‬

‫نیشان ده‌دات‪ .‬بە دڵنیاییشەوە گۆڕانكاریی‬


‫‪267‬‬

‫م��ه‌زن له تورکیادا بە رێگاوه‌یه‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬

‫بهێنن‪.‬‬

‫الی��ەك��ی دی��ك��ەوە‪ ،‬ب��ە ب���ەردەوام���ی كێشە‌و‬

‫ک��ورد ل��ە پ��اش وەدەستهێنانی پشتگیریی‬

‫ملمالنێ لە نێوان هێزە چەكدارەكانی تورک‌و‬

‫ل��ە الی��ەن یەكێتیی س��ۆڤ��ی��ەت��ه‌وه‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬

‫‌كوردە راپه‌ڕیوه‌کانی ئەو واڵتە‌دا روودەده‌ن‪،‬‬

‫پاش ماوەیەكی كەم لە به‌دەستهێنانی ئه‌و‬

‫كە بە داخەوە ئەمەش یەكێكی‌ترە لە كێشە‬

‫پشتگیرییەی س��ۆڤ��ی��ەت‪ ،‬س��ه‌رده‌م��ێ��ک‪ ،‬که‬

‫هەرە گەورەكانی كورد لە واڵتی بێگانەدا‪،‬‬

‫كۆماری سۆڤیەت لە پاش شكستهێنانی لە‬

‫كە هەمیشە لە بەردەم هێرشی لەنێوبردندان‪.‬‬

‫جەنگەكاندا گشت رێككەوتننامەكانی لەگەڵ‬

‫ل ‌ه خۆرئاوابوونی سەدەی بیست‌و هەاڵتنی‬

‫ئێراندا هەڵوەشاندۆته‌وه‌و هێزەكانی خۆی‬

‫س���ەدەی بیست‌و ی��ه‌ک��دا هێزی سه‌ربازیی‬

‫لە سنوورەكانی واڵتانی فارس کشاندۆته‌وه‪،‬‬

‫تورك ده‌توانین بڵێین زیاتر لە چوار هه‌زار‬

‫نەهامەتی‌تر ب��ه‌رۆک��ی گ��رت��ووه‪ .‬ره‌زاش���ای‬

‫گ��ون��دی ن��اوچ��ە ك��وردی��ی��ەك��ان��ی راگ��وێ��زو‬

‫ئێرانیش ئ��ەو س��ەردەم��ە ئ��ەم��ەی ك��ردۆت��ە‬

‫خ��اپ��وور ك�����ردووه‪ .‬ب��ە گ��وێ��رەی دەزگ���ای‬

‫خ��اڵ��ێ��ك��ی رەش‌و ئ��اڕاس��ت��ەی ن��ێ��وچ��ه‌وان��ی‬

‫چاودێریی ناوخۆییش زی��اد لە سێ ملیۆن‬

‫گشت كوردانی كردووه‪ .‬بە دانانی هەندێك‬

‫م��رۆڤ��ی ک��ورد ش��ارب��ەدەر ك���راون ب��ێ هیچ‬

‫ی��اس��ا ب��ۆ س���ن���ووردارك���ردن���ی س��ۆش��ی��اڵ‌و‬

‫ق��ەرەب��ووك��ردن��ەوەی��ەك��ی م���اددی ل��ە الی��ەن‬

‫كلتوورو چاالكییەكانی ك��ورد بە پاساوی‬

‫حكومەتی توركیاوە‪.‬‬

‫هەڵگیرسانی شۆڕشی ئیسالمی‪ .‬ئەمەش‬

‫ل��ە ئ��ێ��ران‌ی��ش��دا ك���ورد ب��ە ه��ەم��ان شێوەی‬

‫وایكردووه‪ ،‬كە گشت سەركردە كوردەكان‬

‫کوردی واڵتی توركیا له دۆخێکی ئابووریی‬

‫لە سەرەتای س��ەدەی بیستدا بە مەبەستی‬

‫زۆر سەختدا ده‌ژین‪ .‬شوێنیان له ئێراندا به‬

‫دانانی بیردۆزی درووستكردنی دەوڵەتێك‪،‬‬

‫به‌راورد له‌گه‌ڵ فارسه‌کاندا بە هەژارترین‌و‬

‫یاخود هه‌ر هیچ نەبێت حكومەتێكی تایبەت‬

‫ب���ێ خ��زم��ەت��گ��وزاری��ت��ری��ن ش��وێ��ن��ی ئ��ێ��ران‬

‫بە ك��ورد‪ ،‬هەستاون بە نووسینی نامەیەك‬

‫د‌ه‌ژم��ێ��ردرێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم لەگەڵ ئ��ەوەش��دا ئه‌و‬

‫بۆ رێكخراوی ئەمنستی ئینتەرناشناڵ‪ .‬ئەو‬

‫كوردانه‌ی ئێران هەر به خۆڕاگری له پێناوی‬

‫رێكخراوەش هەستاوه بە لێكۆڵینەوە لەو‬

‫ژیاندا دەجەنگن‌و توانیویانه بە شێوازێكی‬

‫بابەت ‌ە به چەند پەیامنێرێكی دزە پێكردە‬

‫زۆر س��ەرك��ەوت��وو نیمچه ئ��ازادی��ی��ەك‪ ،‬كە‬

‫نێو ئۆردوگا زۆرەملێكانی كورددا‪ .‬ئەوانیش‬

‫ئینگلیز پێی دە‌ڵێت ‪semi-independent‬‬

‫خۆنەویستانە راپۆرتێكیان لە سەر رەوشی‬

‫لەو شوێنە وێرانەی واڵتی فارسدا بە دەست‬

‫ك����ورد ئ���ام���ادەك���ردووه‪ .‬ئ���ەم راپ���ۆرت���ەش‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪268‬‬

‫بووە به سەرەتای جێگیركردنی بیردۆزی‬

‫ك��ەوت��وون��ە‌ت�� ‌ه پ��ەی��ڕەوك��ردن��ی سیاسەتێكی‬

‫(درووستكردنی حكومەتی كوردی)‪.‬‬

‫هه‌ره نامرۆییانە‪ ،‬كە ئەویش لێسەندنەوەی‬

‫ل��ەگ��ەڵ خ��ۆره��ەاڵت��ن��ی س��ەدەی��ەك��ی ن��وێ لە‬

‫رەگ��ەزن��ام��ه‌ی سورییە ل��ەو ك��وردان��ەی‪ ،‬كە‬

‫مێژووی مرۆڤایەتیدا‪ ،‬جگه لەوەی لە ئێران‌دا‬

‫پێشتر خاوەن رەگەزنامە‌ی سووری بوون‪.‬‬

‫دۆخ وردە وردە بەرەو تێكچوون رۆیشتووه‪،‬‬

‫دۆخ��ه‌ک��ه ب��گ��رە گ��ەش��ت��ۆت��ه رادەی������ەك‪ ،‬كە‬

‫که لە الیەكەوە ژماره‌یه‌ک کورد له‌و واڵته‌دا بە‬

‫رەگەزنامەیان لەو كوردانەش کێشاوه‌ته‌وه‪،‬‬

‫دیل گیراون‪ .‬لە الیەكی‌تریشەوە سزای تووند‬

‫كە ش��ام زێ��دی ب��اب‌و باپیرانیان ب��ووه‪ .‬لە‬

‫دراون‪ ،‬كە سووكترین سزایان بەندیكردنی‬

‫ئ��ەن��ج��ام��دا زۆرب����ەی گ��ەل��ی ك���ورد ل��ە شام‬

‫هه‌تاهەتایی بووه‪ .‬تا كار گەشتۆتە ئەوەی‬

‫نەیانتوانیوه مرۆڤانە درێژە بە ژیان بدەن‌‪ .‬بە‬

‫س��ااڵن��ە ب��ە س���ەدان ك��ەس��ی خ��وێ��ن گەرمی‬

‫شێوازێك‪ ،‬که هه‌ر هیچ نەبێت به ئاوارەییش‬

‫كورد لە سێدارە دراون‪ .‬رێژەی زۆریشیان‬

‫لە ژێ��ر سایەی حكومەتی واڵت��ان��ی ش��ام‌دا‬

‫بە زیندانی سیاسی وەسفكراون‪ .‬مافەكانیان‬

‫خۆر لە رۆژە رەشەكانی تەمەنیاندا ببیننه‌وه‪.‬‬

‫زۆر بە قێزەونانە پێشێلكراوه‌‪.‬‬

‫س��ەرەڕای ئەمەش ده‌رب��ه‌ده‌ر ک��راون‌و هیچ‬

‫ئه‌گەر بڕوانینە مێژووی ك��ورد لە واڵتانی‬

‫به‌ختێکیان نەماوه بۆ گەڕانەوە‌یان بۆ سه‌ر‬

‫(ش��ام‌)ی��ش��دا‪ ،‬ئ���ه‌وا ب��ۆم��ان دەردەك���ەوێ���ت‬

‫خاکی خۆیان له‌به‌ر نەبوونی رەگەزنامە‌ی‬

‫چارەنووسی له‌وێشدا هیچ باشتر نەبووە لە‬

‫ی وه‌ک‬ ‫سوورییان‪ .‬کاتێک روویان له واڵتێک ‌‬

‫شوێنه‌کانی‌تر‪ ،‬كە پێشتر باسمان لێوەكردن‪.‬‬

‫عێراق ک��ردووه‪ ،‬لەوێشدا بە هەمان شێوە‬

‫شێوازی ژیانیان هیچ جیاوازییەكی نەبووە‬

‫سووكایەتی بە مافەڕەواكانیان کراوه‪.‬‬

‫لەگەڵ هاونیشتیمانییان لە واڵتانی فارس‌و‬

‫ل��ە ع��ێ��راق��ی��ش��دا ك����ورد ه��ەم��ی��ش��ە ت��ووش��ی‬

‫ئەنادۆڵ‌دا‪ .‬هاوشێوەی عێراق لە سوریاش‬

‫سیناریۆی تراجیدی بووە‪ .‬به تایبه‌ت لە ژێر‬

‫رژێمێكی فاشیست هەبووه بە هەمان ناوی‬

‫ده‌سه‌اڵتی رژێمه‌که‌ی سه‌ددام حوسێن‌دا‪.‬‬

‫بەعس‪ ،‬كە لە عێراق ه��ەب��ووه‪ .‬ئ��ە‌و رژێمە‬

‫ل��ە س��ەره‌ت��ای��ی س��اڵ��ی ‪1980‬ه‌وه س���ه‌ددام‬

‫فاشیستەش لە واڵت��ی ش��ام‌دا هەستاوه بە‬

‫حوسێن له عیراقدا له رووی سه‌ربازییه‌وه‬

‫شاربەدەركردنی ‌هاوواڵتیی كورد بە ناوی‬

‫روان��گ��ه‌ی ب��ۆ کێشه‌ی ک���ورد ه��ه‌ب��ووه‪ ،‬که‬

‫(پشتوێنه‌ی س��ه‌وز) بۆ پارستنی سنووری‬

‫هەمیشە گه‌لی ك��وردو خاکی كوردستانی‬

‫واڵتی سوریا له دوژمنی ده‌ره‌ک��ی‪ .‬بۆ ئەم‬

‫كردۆتە ئامانجی قه‌الچۆکردن‌و وێرانكاریی‬

‫مەبەستەش ده‌سه‌اڵتی به‌عس له سوریادا‬

‫س��ەرت��اس��ەری‪ .‬ل��ە ی��ەك ه��ێ��رش��دا نزیكەی‬


‫‪269‬‬

‫هه‌شت هه‌زار که‌سی کوردی لە عه‌شیره‌تی‬

‫گ��ۆڕی ب��ە كۆمەڵی ك��ورد تاكو س��ەرەت��ای‬

‫بارزانییەكان سه‌رنگوم کردووه‪ .‬لە سه‌ده‌ی‬

‫س����ەدەی ب��ی��س��ت‌و ی�� ‌هک��ی��ش ه���ه‌ر درێ���ژەی‬

‫بیستدا له سااڵنی هه‌شتاوه‪ ،‬تاکو سااڵنی‬

‫ه���ەب���ووە‪ .‬ل��ە پ���اش پ���ڕۆس���ەی ئ�����ازادی له‬

‫ن��ه‌وه‌ت��ه‌وه ك���ورد ب��ه‌ر هێرشی كاولكاری‬

‫عێراق‌دا ئەو گۆڕه به کۆمه‌اڵنه هەڵدڕانەوە‌و‬

‫که‌وتووه‪ ،‬له الی��ه‌ن رژێمی بەعسه‌وه‪ .‬ئه‌و‬

‫ل��ەو كاتەدا تەنها ئێسك‌و پروسك نەبێت‪،‬‬

‫رژێمه بۆ خۆی ئه‌و هێرشه‌ی ناوناوه ئه‌نفال‪،‬‬

‫هیچی‌تر نەبینراوه‌ته‌وه‌‌‪ .‬بە جۆرێك‪ ،‬كە ئەو‬

‫که ببێته قه‌تماغه‌ی کۆمه‌ڵکوژی له مێژوویی‬

‫ئێسك‌و پروسكانەش هێندە تێكەڵ بوون‪ ،‬كە‬

‫ک��ورددا‌و ببێته خاڵێكی رەش‪ ،‬كە هەرگیز‬

‫بە ئامێرەكانی وەك (شۆفڵ‌) هەڵدەدرانەوە‪.‬‬

‫بەرۆكی مێژووی رای گشتیی جیهانی به‌ر‬

‫ئەمڕۆ ك��ورد دەستیان به سەر هەرێمێكدا‬

‫نه‌دات‪.‬‬

‫گ��رت��ووه ل��ە ب��ەش��ی ب��اك��ووری رۆژه��ەاڵت��ی‬

‫دی��ارە س���ه‌ددام بۆ شانازیکردن به هێزی‬

‫عێراق‪ ،‬كە زۆرب��ەی كوردەكان ب��ەرەو ئەم‬

‫خۆیه‌وه وه‌ک سه‌رکرده‌یه‌کی ئ��ازا له نێو‬

‫واڵت���ە دادەك��ش��ێ��ن‌و رۆژب�����ەرۆژ ف��ره‌وان��ت��ر‬

‫هه‌موو سه‌رکرده عه‌ره‌به‌کاندا‪ ،‬که ئە‌و كاری‬

‫دەبێت‪.‬‬

‫کۆمه‌ڵکوژییه‌ی له دژی کورد ئەنجامداوە‪،‬‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1990‬دا زۆرب�����ەی ن��اوچ��ەك��ان‬

‫باسی له‌وه ک��ردووه‪ ،‬که توانیویه‌تی سه‌دو‬

‫پارێزراوبوون‌و حكومەتێكی كاتی لە الیەن‬

‫هه‌شتا هه‌زار كەسی مرۆڤی لە پیرو گەنج‌و‬

‫هەر سێ دەوڵەتە زلهێزەكەی جیهانەوە‪ ،‬وات ‌ه‬

‫م��ن��داڵ‌و ژن‌‌و پ��ی��او له‌نێوبه‌رێت‪ .‬س���ه‌ددام‬

‫ئەمریكا‌و بریتانیاو فەڕەنساوە دام��ەزراوه‪.‬‬

‫ب��ەوەش��ەوە ن��ەوەس��ت��اوه‪ ،‬به‌ڵکو هەستاوه‬

‫بە پابەندبوون بە دەستكەوتەكانی جەنگی‬

‫ب���ه ک��ی��م��ی��اب��اران��ک��ردن��ی ش����اری ه��ه‌ڵ��ه‌ب��ج��ه‬

‫كەنداو‪ .‬كوردەكانیش لە پاش ئەم خولەوە‬

‫ل��ه ه��اوش��ێ��وەی ب��ۆم��ب��ب��اران��ک��ردن��ی ش��اری‬

‫هەوڵیانداوه كار لە سەر ئەو یاساو نەریتانە‬

‫هیرۆشیما‪ .‬ئ��ەم كارەساتەش پێنج ه��ه‌زار‬

‫ب��ك��ەن‪ ،‬ك��ە ل��ە الی���ەن خ��ۆی��ان��ه‌وه دان����راون‪.‬‬

‫شەهیدی له‌و شاری هه‌ڵه‌بجه‌یه‌دا خستووه‪.‬‬

‫ئەمەش وایكردووه‪ ،‬كە گەلی كورد لە ساڵی‬

‫رژێمەكەی س��ه‌ددام لە پ��ه‌راوێ��زی هێرشی‬

‫‪2003‬داو ب��ە ی��ەك��گ��رت��ووی��ی‌و ب��ە پاڵپشتی‬

‫ئەنفال‌و كیمیاباران‌و كاولكاریدا زی��اد لە‬

‫پشتگیریكردنی دەوڵەتە زلهێزەكان توانییان‬

‫چوار هه‌زار گوندی سه‌ر خاکی کوردستانی‬

‫رژێمی سەددام حوسێن ببەزێنن‌و ناوی لە‬

‫بە وێرانی بۆ کورد به‌جێهێشتووه‪.‬‬

‫سەر ئااڵ شەكاوەكەی كوردستان بسڕنه‌وه‪.‬‬

‫بە پێی ئامارێكی ن��ەت��ەوە یەكگرتووەكان‪،‬‬

‫ل���ە دوای ئ�����ەوەش س����ەرك����ردە‌و ك��ەس��ە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪270‬‬

‫سیاسییەكانی ویستوویانه بینایی بگەڕێننەوە‬

‫ئ��اوارە بوون‪ ،‬هەرێمی كوردستان دەرگای‬

‫كوردستان بە بونیادنانی هەرێمێك بۆ خەڵكە‬

‫دڵ���ی ك��وردەك��ان��ی ب��ۆ ه��اوزم��ان��ان‌و بگرە‬

‫چ��ەوس��اوەك��ەی‪ .‬كوردستان بە شێوەیەك‬

‫بێگانەكانی ئەو واڵتە بكاتەوە‌و كوردستانیش‬

‫گ��ەش��ەی س���ەن���دووه‪ ،‬ك��ە رۆژان����ە حیزبی‬

‫بكاتە النكەی حەسانەوە بۆ ئەو برایانەی‪ ،‬كە‬

‫س��ی��اس��ی‌و دەزگ���ا ئ���اب���ووری‌و پێگەیاندنی‬

‫لە شامەوە هەستاون بە پەنابردن بۆ واڵتی‬

‫كەسانی پسپۆڕی بە خۆوە بینیوه‪.‬‬

‫گەورەی كوردستان‪.‬‬

‫حكومەتی نوێی دامەزراوی عێراق هەستاوه‬ ‫بە ناساندنی هەرێمێك لە ژێر ناوی هەرێمی‬

‫سه‌رچاوه‪:‬‬

‫ك����وردان‪ .‬ئ��ەم ج��وواڵن��ەوەی��ەی حكومەتی‬

‫‪http://kurdishrights.org/info-on-kurds‬‬

‫عێراقیش هەستێكی زۆر بەهێزتری لە نێو دڵی‬ ‫كورداندا درووستكردووه‪ ،‬كە هەر بەوەوە‬ ‫نەوەستان‪ ،‬كە ناسێنراون‪ ،‬بەڵكو حكومەتێكی‬ ‫ك��وردی��ش��ی��ان دام����ەزران����دووه‌و ن��اوی��ان لێ‬ ‫ن��اوه حكومەتی هەرێمی ك��وردس��ت��ان‌و لە‬ ‫نێو حكومەتە جیهانییەكانیشدا بە (‪)K.R.G‬‬ ‫دەناسرێتەوە‪.‬‬ ‫حكومەتی ك���وردی توانیویه‌تی زۆرت��ری��ن‬ ‫ئاسایش‌و ژێرخانی ئ��اب��ووری��ی بەهێز بۆ‬ ‫خەڵكەكەی دابین بكات‌و ببێتە جێی شانازی‌و‬ ‫جێگەی ئومێدی گشت كوردان‪.‬‬ ‫كورد بە گوێ نەدانە مێژووە فاشیزمەكانیان‬ ‫هەستاوه بە بەستنی پەیوەندیی پتەو لەگەڵ‬ ‫هەردوو واڵتی فارس‌و توركیا‪ .‬بەرژەوەندیی‬ ‫خ��ۆی خستۆتە پ��اڵ ب��ەرژەوەن��دی��ی واڵتانی‬ ‫دراوس��ێ��ی‪ .‬ئەمە جگە ل��ەوەی‪ ،‬كە لە ساڵی‬ ‫‪2012‬ب����ۆ‪ 2013‬بە ه��ۆی ئ��ەو جەنگەی‪ ،‬كە‬ ‫بەرۆكی واڵتانی شامی گرتەوەو خەڵكەكەی‬


‫‪271‬‬

‫خەونی توركیا بۆ نوێكردنەوەی عوسمانڵیزم‬ ‫دیدار لەگەڵ ستران عەبدوڵاڵ‬

‫سازدانی‪ :‬مه‌حموود نه‌جمه‌دین‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪272‬‬

‫ــ توركیا ئەو دەوڵەتەیە‪ ،‬کە لە راب��ردوودا‬

‫ته‌یب ئ��ۆردوگ��ان كێشەی ك��ورد چووەته‬

‫خاوەنی ئیمپڕاتۆڕیی عوسمانیی ب��ووە‪ .‬لە‬

‫پ��ێ��ش��ەوە‪ .‬ق��ۆن��اغ��ی سەختی ه��ات��ۆت��ه پێش‬

‫دوای رووخانی عوسمانیشەوە توركیا بووه‬

‫سه‌باره‌ت به کێشه‌ی ده‌وڵه‌تی تورکیا له‌گه‌ڵ‬

‫بە دەوڵەتێكی كۆماریی‪ ،‬ب��ەاڵم كۆمارێكی‬

‫کورددا‪ .‬بەهه‌رحاڵ‪ ،‬لێره‌دا ئێمە ئەم دیدارەمان‬

‫بچووك‌تر لە سەردەمانی عوسمانی‪ .‬زۆرێك‬

‫لەگەڵ رۆژن��ام��ەن��ووس ستران عەبدوڵاڵدا‬

‫لەو واڵتانەی لە ژێر دەسەاڵتی عوسمانی‌دا‬

‫ئەنجامداوە؛ وەك رۆژنامەنووسێكی کورد‪،‬‬

‫ب���وون‪ ،‬وردەوردە ك��ەوت��وون��ە‌ت��ەوە دەس��ت‬

‫کە كتێبێكی تایبه‌تی به ناونیشانی (له رۆما‬

‫خاوەنە ئەسڵییەكانی خۆیان‪ .‬ئیمپڕاتۆریی‬

‫که‌وته به‌رچاوم) لە سەر رەوشی توركیاو‬

‫عوسمانی بەرەو رووخان چووه‪ .‬كۆمارییش‬

‫كوردو تورك نووسیوە‪ .‬ئەم كتێبەی نووسەر‬

‫بچووك‌تر ب��ووەت��ه‌وه‪ .‬ل��ەم كەین‌و بەینەدا‬

‫لە چەند بەشێك پێكهاتووه‪ .‬كۆمەڵێك دیدارو‬

‫كورد وەك میللەتێكی ژێردەستە ماوه‌ته‌وه‪.‬‬

‫راپۆرتی رۆژنامەوانی‌و لێكۆڵینەوەی تێدایه‬

‫پ��ارچ��ە ه��ەرەگ��ەورەك��ەی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬کە‬

‫ده‌رباره‌ی كوردو تورک‪.‬‬

‫كوردستانی ب��اك��وورە‪ ،‬لە دوای رووخانی‬

‫پرسیاره‌کانم له‌گه‌ڵ به‌ڕێز ستران عه‌بدولاڵدا‬

‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و دروستبوونی كۆماری‬

‫بەمە ده‌ستپێده‌که‌م‪ .‬ئایا دەوڵ��ەت��ی توركیا‬

‫تورکیا‪ ،‬رەوشی كورد لە‌و خاکه‌دا گۆڕاوه‪.‬‬

‫ویست‌و توانای ئەوەی هەیە كێشەی كورد‬

‫ئیتر ملمالنێ‌‌و جه‌نگ‌و کوشتاری ك��وردان‬

‫چارەسەر بكات؟ ئایا ئەم پڕۆسە ئاشتییە‌ی‬

‫زی���ادی ك����ردووه‌و ك���ورد دەس��ت��ی دا‌وه‌ت���ه‬

‫نێوان حکومه‌تی تورکیا‌و کورد ئەنجامێكی‬

‫‌خەبات‪ .‬لە بەرانبەریشدا كۆماری ئیلحادی‬

‫باشی دەبێت‌؟‬

‫ــ بە ناو عەلمانی له توركیادا كەوتووەتە‬

‫ێ‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ده‌بێت ئەم پرسیارانە بكەین به س ‌‬

‫کوشتن‌‌و تواندنەوەی شۆڕشەكانی کورد‪.‬‬

‫بەشەوە‪ .‬دەوڵەتی تورکیا دەیەوێت توركیا‬

‫ئەم دۆخه درێژەی كێشاوه هەتا سەردەمی‬

‫جێگیر ببێت‪ .‬دەی��ەوێ��ت كێشەكانی توركیا‬

‫دەركەوتنی تورگویت ئ��ۆزاڵ‪ .‬لە سەردەمی‬

‫كۆتاییان پ��ێ بێت‪ .‬ئ��ەم��ەش تەنها ئاواتی‬

‫ئۆزاڵ‌دا رەوشەكە گۆڕاوه‪ .‬كێشەی كوردو‬

‫پارتێکی وەك دادو گەشەپێدان ن��ەب��ووە‪،‬‬

‫تورك چووەته قۆناغێكی‌ترەوە‪ .‬وردەوردە‬

‫بەڵکو ئاواتی حكومەتەكانی پێش ئەویش‬

‫رەوشی كورد گۆڕانی بە سەردا هاتووه هە‬

‫بووە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا ئاواتی حكومەتەكانی‬

‫تا سەردەمی ئەمڕۆ‪ .‬لە سەر دەستی پارتی‬

‫دوای ئەویش دەب��ێ��ت‪ .‬تەنانەت حكومەتی‬

‫دادو گەشەپێدان بە سەرپەرشتی ره‌جه‌ب‬

‫ئەتاتورك‌یش ویستویەتی كێشەی كورد‬


‫‪273‬‬

‫چارەسەربكات‪ ،‬بەاڵم ئایا ئەو دید‌و بۆچوونە‬

‫نێوان ئ��ەوەی‪ ،‬کە شتێك بە كورد بدرێت‌و‬

‫چییە بۆ چارەسەركردن؟ چارەسەر لە دیدی‬

‫لە بەرانبەر ئەوەدا ئاشتی بۆ توركیا دابین‬

‫دەوڵ��ەت��ی توركیادا ئ��ەوەی��ە كێشەی كورد‬

‫بكرێت‌‪ .‬ئەم شتەی‪ ،‬کە بە كورد بدرێت‪ ،‬هەتا‬

‫لە بناغەوە نەبێت‌‪ .‬لەبەر ئەوە هەوڵیانداوە‬

‫هاتووە رێژەكەی زیاتر بووە‪ .‬نموونەی ئەمە‬

‫كێشەی ك��ورد چ��ارەس��ەرب��ك��ەن ب��ە رێگەی‬

‫لە سااڵنی نەوەتەكاندا بووە‪ ،‬کە گوتوویانە با‬

‫ل��ەن��اوچ��وون‌و نەمانی ک��ورد‪ .‬ئەگەر پێیان‬

‫خوێندن بە زمانی كوردی بێت‪ .‬دوای ئەوە‬

‫ت ئەو كەسانەی ئیدیعای كوردبوونیان‬ ‫بكرێ ‌‬

‫چارەسەركردنی ئەم كێشەیە زۆری خایاند‌و‬

‫ك������ردووە‪ ،‬ل��ەن��ێ��وی ب���ب���ەن‪ .‬ه��ەوڵ��ی��ان��داوە‬

‫ئیتر داواك��اری‌ت��ر ه��ات��ووە ب��ە س��ەری��دا‪ .‬لە‬

‫لەنێوبردنی رۆشنبیریی ب��ك��ەن‌و چەندین‬

‫ئەنجامی شەڕی چەكدارییەوە هەزاران كورد‬

‫شێواز بەكارهاتووە لە س��ەدەی بیستەمدا‬

‫كوژراون‌و هەزاران كورد راگوێزراون‌و لە‬

‫ت بە ناوی‬ ‫تەنها بۆ ئ��ەوەی شتێك نەمێنێ ‌‬

‫شوێنەكانی خۆیان دەرك����راون‪ .‬پڕۆسەی‬

‫ن��ەت��ەوەی ك���ورد‪ .‬ل��ەب��ەر ئ��ەوە ه��ە‌ر الی��ەك‬

‫ژیانی كۆمەاڵیەتی‌و ئابووری لە كوردستاندا‬

‫ه��ەوڵ��ی��داوە چ��ارەس��ەری ب��ك��ات‪ ،‬ب��ەاڵم بەو‬

‫پەكخراوە‪ .‬لەبەر ئەوە لە ئەنجامدا ئەمانەش‬

‫مەبەستە نەبووە‪ ،‬کە حەقی كورد بدات‪ .‬بەڵكو‬

‫ب���وون ب��ه كێشەی س��ەرب��ار‪ .‬ب��ۆی��ە خەڵكی‬

‫هەوڵیداوە ئەم كێشەیە لە كۆڵ دەوڵەتی توركیا‬

‫ك����ورد‪ ،‬ک��ە ه��ات��ووە ب��اس��ی ل��ه چ��ارەس��ەر‬

‫بكاتەوە‪ .‬دیارە لە سی ساڵی راب��ردوودا بە‬

‫ك���ردووە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ب��ی��رك��ردن��ەوە ل��ە هەندێك‬

‫تە‌واوی لەگەڵ دەستپێكی خەباتی پەكەكەوە‪،‬‬

‫شت بیریشی لەوە كردۆتەوە بارودۆخەکە‬

‫کە لە شانزەی ئابی ‪1984‬دا دەستیپێكردووە‪.‬‬

‫ئاسایی بكاتەوە‪ .‬ئەم نائاسایی بوونە خۆی‬

‫لەو رۆژەوە ئەو ماوە دوورو درێژە دەكاتە‬

‫بەشێك نییە لە كێشەی كورد‪ ،‬بەڵكو بەشێكە‬

‫سی ساڵ‪ .‬دووبارە دەڵێمەوە دەوڵەتی تورك‬

‫لە‌و چاره‌سه‌رانه‌ی‪ ،‬کە دەوڵەت لە ئەنجامی‬

‫ویستویەتی كێشەی كورد چارەسەر بكات‪.‬‬

‫خەباتی كورد كردوویەتی‪ .‬بۆ نموونە ئەگەر‬

‫بە واتای ئەوەی كێشەی كورد لەنێوببرێت‪،‬‬

‫دەوڵەتی تورك بیر لەوە بكاتەوە‪ ،‬کە خەڵكی‬

‫بەاڵم لە نەوەتەكان بە دواوە ئەو تەییارە‬

‫راگ��وێ��زراو بباتەوە بۆ شوێنی خ��ۆی‪ ،‬ئەوا‬

‫سیاسییە لە نێو توركیادا پ��ەی��داب��ووه‪ ،‬کە‬

‫ئەمە بەشێك نییە لە چ��ارەس��ەری كێشەی‬

‫ئیشیان لە س��ەر چارەسەركردنی كێشەی‬

‫ك��ورد‪ ،‬چونكە لە بناغه‌دا خەڵكی ك��ورد لە‬

‫ك��ورد ب���ووە‪ ،‬ن��ەك ب��ە لەنێوبردنی‪ ،‬بەڵكو‬

‫سەر خاكی خۆی ژیاوە‌و دەركراوە‪ .‬ئەوجا‬

‫دروس��ت��ک��ردن��ی ه��اوس��ه‌ن��گ��ی��ی��ه‌ک ب���ووە لە‬

‫دەیكەن بە بەشێك لە چارەسەر‪ .‬ئەمە لە دیوی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪274‬‬

‫ئەدەبیاتی كوردیدا بەشێك نییە لە چارەسەر‪.‬‬

‫كورد لە نێو پارتی دادو گەشەپێداندا هەن‪.‬‬

‫هەرچەندە لە ئەدەبیاتی توركیدا ئەمە بە‬

‫ئەمانەش بە جۆرێك لە جۆرەكان مافیان‬

‫بەشێك دادەنرێت لە چارەسەر‪ .‬لە راستیدا‬

‫ت لە توركیادا مافیان پێبدرێت‪،‬‬ ‫هەیە‌و دەبێ ‌‬

‫ئەمە ئه‌نجامی چارەسەرنەكردنی كێشەی‬

‫چونکە شوێنی نیشتەجێبوونی ئەوانیشە‪.‬‬

‫كوردە‪ ،‬کە دەوڵەت بە ناوی چارەسەرەوە‬

‫ن��ەك ل��ەب��ەر كێشە نه‌ته‌وایه‌تییه‌که‪ ،‬بەڵكو‬

‫دەیگێڕێتەوە بۆ شوێنەكانی خۆیان‪ .‬ئەوە‬

‫لەبەر ئ��ەوەی موسوڵمانن‌و بە توركەكان‬

‫چ���ارەس���ەری ده‌رده الب��ه‌‌الی��ی��ه‌ک��ان��ه ن��ەك‬

‫بڵێن ئێمەش وەك ئێوە موسوڵمانین‪.‬‬

‫خودی كێشەكە‪ .‬لە زەمانی حكومەتی دادو‬

‫سێیەم پەیوەندیی ب��ە ئایدۆلۆجیای دادو‬

‫گەشەپێدان‌دا ئاسۆی ئ��ەوەی‪ ،‬کە حكومەت‬

‫گەشەپێدانەوە هەیە‪ ،‬کە مونتەڵەقی دادو‬

‫دەیەوێت بیدات بە كورد زۆرترە لەوانەی لە‬

‫گەشەپێدان مونتەڵەقێكی قەومی نییە‪ ،‬بەڵكو‬

‫هەشتا ساڵی رابردووی حكومەتی عیلمانی‌دا‬

‫مونتەڵەقێكی دینییە‪ .‬راستە ئیسالمی توركی‬

‫ت بە كورد‪ .‬ئەمەش‬ ‫بیری لێكراوەتەوە بدرێ ‌‬

‫ئیسالمێك بووه هەمیشە لەگەڵ نەتەوایەتی‬

‫دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆکارێک‪:‬‬

‫توركدا تێكەڵ بووە‪ .‬واته بڵێین ئیسالمەتی‌و‬

‫ی��ەك��ەم گ��ەش��ەك��ردن��ی م��ەس��ەل��ەی ك���ورد لە‬

‫توركبوون لە یەك جیاناكرێتەوە (موسوڵمانە‌و‬

‫ك��وردس��ت��ان��ی ب���اك���وورو ب���اش���ووردا‪ .‬ئ��ەو‬

‫ێ‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا نەتەوایەتییە)‪ ،‬بەاڵم لە كو ‌‬

‫مەسەلەیە گەشەی كردووه‌و كورد بووه بە‬

‫وەك زەم��ان��ی ئەتاتورك توركێكی خاڵس‬

‫ئەمری واقیع‪.‬‬

‫ێ توركێكی موسوڵمان بێت‌‪،‬‬ ‫بێت‌و لە ك��و ‌‬

‫دووەم حكومەتی ت��ورك��ی��ا س��ەب��ارەت بە‬

‫کە ئیسالمیبوونەكەت په‌راوێزێک دەدات‪،‬‬

‫باگراوندە ئیسالمییەكەی‪ ،‬تەنیا دروستكراوی‬

‫کە ئەوی‌تر قبوڵ بكەیت‪ ،‬بە تایبەتی ئەگەر‬

‫توركەكان نییە‪ ،‬بەڵكو دروستكراوی هەموو‬

‫ئەوی‌تر موسوڵمان بێت‌‪ ،‬بە تایبەتی‌تر ئەگەر‬

‫ئەو كەسانەن‪ ،‬کە لە توركیادا مەیلی ئیسالمی‬

‫ئەوی‌تر سوننە بێت‌‪ .‬لەبەر ئەمانە دەتوانین‬

‫سیاسییان هەیە‪ .‬بە كورد‌و توركەوە‪ .‬بۆیە‬

‫بڵێین‪ :‬راس��ت��ە‪ ،‬دەوڵ��ەت��ی ئێستای توركیا‬

‫ئەگەر بڵێین نەتەوایەتیبوون لە توركیادا‬

‫دەیەوێت چارەسەری كێشەی كورد بكات‪ .‬بە‬

‫ب��ە پ��ل��ەی ی��ەك��ەم ب��ەره��ەم��ی ت��ورك��ەك��ان��ە‪،‬‬

‫پێدانی هەندێك ماف‌و موقابل بەوە زامنكردنی‬

‫ئ��ەو ئیسالمبوونی توركیا‌یه مەسەلەیەكە‬

‫كۆتایی بزووتنەوەی كوردایەتی‪ .‬واتە كورد‬

‫كوردەكانیش بەشدارن لە دروستبوونیدا‪.‬‬

‫لە توركیادا ببێت بە بەشێك لە بزووتنەوەی‬

‫ل��ەب��ەر ئ���ەوە س����ەدان‌و ه����ەزاران ئەندامی‬

‫سیاسی‪ .‬بزووتنەوەیەكی سیاسیی كورد‬


‫‪275‬‬

‫ت لە چوارچێوەی سیاسەتی توركی‪ .‬ئیتر‬ ‫بێ ‌‬

‫ئ��ەم��ڕۆ دەی��ەوێ��ت ب��ە دروستكردنی هێزی‬

‫كورد حكومەت بێت‌‪ ،‬كورد ئۆپۆزسیۆن بێت‌‪،‬‬

‫هاوسەنگی لە نێوان داخ��وازی��ی ك��وردان‌و‬

‫بەاڵم لە چوارچێوەی سیاسەتی توركیادا‪.‬‬

‫بە تایبەتی داخوازییە ئاساییەكانی كورد‪.‬‬

‫واته بزووتنەوەی كوردایەتی لەوێدا كۆتایی‬

‫داواك���اری���ی ئەمنیی خ��ۆی ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک��ە بە‬

‫ێ بێت‪ .‬بێگومان ئەگەر مەسەلەی كورد‬ ‫پ‌‬

‫ش��ێ��ن��ه‌ی��ی داب��ن��ی��ش��ێ��ت‌‌و ك��ێ��ش��ەی ك���وردی‬

‫ت بە ناوی‬ ‫ک نامێنێ ‌‬ ‫چارەسەر بكرێت‌‪ ،‬ئیتر شتێ ‌‬

‫نەمێنێت‌‪ .‬ئەمە بكات‪ ،‬بەاڵم بێگومان ئەمە ئەو‬

‫مەسەلەی كوردایەتی‪ ،‬بەاڵم بیركردنەوەی‬

‫چارەسەرە نییە‪ ،‬کە بزووتنەوەی كوردایەتی‬

‫تورك ئەوەیە‪ ،‬کە بزووتنەوەی كوردایەتی‬

‫لەم پەڕی راستەوە بۆ ئەو پەڕی چەپ داوای‬

‫دەستبەرداری كوردایەتی بێنێت‌‌و واز لەوە‬

‫ت‬ ‫دەكات‪ .‬بزووتنه‌وه‌ی كوردایەتی داناسەكنێ ‌‬

‫بهێنێت‪ ،‬کە بزووتنەوەیەكە تایبەت بێت بۆ‬

‫هەتا ناسنامەی كوردی وەرنەگرێت‌‌و خاكی‬

‫كورد‪ .‬راستە ئەگەر كێشەی كورد چارەسەر‬

‫كوردستان دانی پێدا نەنرێت‌‌و گەلی كورد‬

‫بێت ئەگەر لەبەشەكانی دیكەی كوردستانیش‬

‫مافی چارەی خۆنووسینی جێبەجێ‌ نەكات‪.‬‬

‫م��ەس��ەل��ەی ك���ورد چ��ارەس��ەر ب��ێ��ت‪ ،‬شتێك‬ ‫ت بە ناوی بزووتنەوەی كوردایەتییەوە‪،‬‬ ‫نامێنێ ‌‬

‫ــ ئ���ەوەی‪ ،‬کە دراوە لە س��ەدا یەكی مافی‬

‫بەاڵم ئەگەر كوردستان داگیربكرێتەوە‪ .‬بۆ‬

‫كوردە‪ .‬بە رای تۆ ئەم پڕۆسەیە بەردەوام‬

‫نموونە ئێستا لە كوردستانی عێراقدا خەریكە‬

‫دەبێت‌؟‬

‫بزووتنەوەی كوردایەتی نامێنێت‌‪ ،‬چونكە‬

‫با ئێمە ده‌ستنیشانی داکه‌وته رامیارییه‌که‬

‫خەریكە مەسەلەی كورد چارەسەر دەبێت‌‪،‬‬

‫بكەین‪ .‬بۆ نموونە ئ��ەو شتەی‪ ،‬کە توركیا‬

‫بەاڵم حكومەتی عێراقی ویستی كوردستان‬

‫داویەتی بە كورد‪ ،‬با بڵێین لە سەدا دووی‬

‫داگیربكات‪ ،‬ئ��ەوا بزووتنەوەی كوردایەتی‬

‫مافەكان بێت‪ .‬باشە ئەمە چیمان دەدات��ێ‌‪،‬‬

‫دیسانەوە هەڵدەداتەوە‪ .‬كەواتە بیركردنەوەی‬

‫ئەگەر بە رێژە حیسابی بكەین؟‬

‫توركیا ئەوەیە‪ ،‬کە بە پێدانی هەندێك ماف‬

‫یەكەم لە سەدا دووی ویستەكانی كوردە‪،‬‬

‫بە كورد بزووتنەوەی كوردایەتی نەمێنێت‌‌و‬

‫بەاڵم لە بەرانبەردا داوای لە سەدا چەندی‬

‫شتێكیش بە ناوی كێشەی كوردەوە نەمێنێت‌‪.‬‬

‫بێدەنگی ك��ورد دەك���ات؟ وات��ه ئ��ەو مافەی‬

‫واتە دەوڵەت هەمیشە ویستوویەتی كێشەی‬

‫داوێ���ت���ی ب��ە ك����ورد‪ ،‬ئ��ەگ��ەر ل��ە رێ���ی خ��وا‬

‫كورد چارەسەر بكات‪ .‬جاران ویستوویەتی‬

‫ب��ی��دات‪ ،‬ئ���ەوە كێشە نییه‌‪ .‬دەڵ��ێ��ی��ن شتێكە‬

‫بە لە نێوبردنی كورد كێشەكە چارەسەربكات‪.‬‬

‫وەرمانگرتووە‪ ،‬بەاڵم توركیا لە سەدا دووی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪276‬‬

‫مافی كوردی داوە‌و لە بەرانبەر ئەو له سەدا‬

‫سیاسی‌و پ��ەرچ��ەك��رداری توركیا دروس��ت‬

‫دووی مافە‪ ،‬کە بە كوردی داوە‪ ،‬داوای لە‬

‫بووە‪ ،‬کە نەیهێشتووە ئەو مافانە جێبەجێ‬

‫س��ەدا ن��ەوەدو هەشتی بێدەنگبوونی كورد‬

‫ببێت‌‪ .‬سێیەم ئەگەر ئەو مافانەی دەدرێ��ن‬

‫دەك��ات‪ .‬ئەمە یەكێكە لە گرفتەكان‪ .‬دووەم‬

‫بە كورد‪ ،‬لە سەدا دووش بێت‪ .‬ئەمە خۆی‬

‫یەكێك ل��ە خەسڵەتەكانی ئ��ەو ش��ت��ەی‪ ،‬کە‬

‫لە خۆیدا كێشە نییە‪ .‬گرفتەكە ئەوەیە‪ ،‬کە‬

‫داویه‌تی بە كورد‪ ،‬لە سەدا پەنجای ئەو لە‬

‫توركیا وا دەزان��ێ��ت‌‪ ،‬ی��ان وا دەك���ات ماف‬

‫سەدا دووە بریتییە لەو مافانەی‪ ،‬کە كورد لە‬

‫ێ قەیدو شەرتە‪ .‬لە‬ ‫بەرانبەر ئاشتییەكی ب ‌‬

‫بنچینەدا داوای نەكردووە‪ ،‬بەاڵم لە ئەنجامی‬

‫كاتێكدا مەسەلەكە لە روان��گ��ەی ك��وردەوە‬

‫داواكردنی مافەكان لە كورد زەوت كراوە‪.‬‬

‫ب��ەم شێوەیە نییە‪ .‬لە روان��گ��ەی ك��وردەوە‬

‫بۆ نموونە‪ ،‬گ��ەڕان��ەوەی ن��اوە كوردییەكان‬

‫ت وەری��دەگ��رم‬ ‫ئ��ەوەی��ە ئ��ەو م��اف��ەی دەدرێ��� ‌‬

‫ب��ۆ گ��ون��دەك��ان‌و نەهێشتنی سیاسەتی به‬

‫بۆ ئ��ەوەی لە س��ەری بمێنم‌و پەرەیپێبدەم‪.‬‬

‫ت��ورک��ک��ردن ل��ە س��ەر ن��اوچ��ەك��وردی��ی��ەك��ان‪،‬‬

‫ێ لە‬ ‫لە هەمان كاتدا من ئاشتییەكت دەدەم�� ‌‬

‫کە پێشتر ناوی كوردییان هەبووە‪ .‬پاشان‬

‫رێ��ی گۆڕینی ئ��ام��ڕازی خەباتكردنەكەمدا‪،‬‬

‫ناوەكانیان گ��ۆڕاوە بۆ توركی‪ ،‬ئەمە خۆی‬

‫نەك لە نێوەڕۆكی ئەو شتەی داوای دەكەم‪.‬‬

‫م��اف نییە‪ .‬ئەمە گ��ێ��ڕان��ەوەی سروشتییە‪،‬‬

‫بۆ نموونە دەوڵەتی توركیا دەڵێت با كورد‬

‫کە خ��ودا خوڵقاندوویەتی‪ ،‬کە ئ��ەم شاخە‬

‫بیر ل��ەوە نەكاتەوە‪ ،‬ب��ەاڵم ك��ورد بیری لێ‬

‫ناوی فاڵنە‌و ئەو شاخە ناوی ئەوەیە‪ .‬بۆیە‬

‫دەكاتەوە‌و رێگای داخوازییەكەی دەگۆڕێت‪.‬‬

‫ئەمە پ��ێ��دان��ەوەی م��اف نییە‪ .‬ئەمە ئاسایی‬

‫ك��ورد دەیەوێت خەباتی چەكداری نەكات‪،‬‬

‫كردنەوەیە‪ .‬لە سەدا پەنجای ئەو شتانەی‪،‬‬

‫ب��ەاڵم ئەو هۆکارانەی ب��وون بە ئەنگێزەی‬

‫کە حكومەتی توركیا دەیدات بە كورد ماف‬

‫خەباتی چەكداری‪ ،‬کە داخوازییەكانی كوردە‬

‫نییە‪ ،‬بەڵكو ئاساییكردنەوەی دۆخەكەیە‪ .‬بۆ‬

‫بۆ مافی چارەی خۆنووسین‪ ،‬ئەمانە دەمێنن‌و‬

‫نموونە‪ ،‬دەی��ەوێ��ت گ��وزەران��ی خەڵك باش‬

‫دەچ��ن لە پەرلەمان داوای دەك��ەن‪ .‬كەواتە‬

‫بكات‪ .‬وات��ه راگ��وێ��زراوەك��ان��ی ك��ورد بخاته‬

‫ئەو شتەی تورك دەیەوێت چییە؟ مێشكی‬

‫ژی��ان��ی ئ��اب��ووری‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و سیاسی‬

‫كوردبوونە‪ .‬دەیەوێت مێشكی كوردبوون لە‬

‫ب���اش���ه‌وه‪ .‬ئ��ەم��ە م���اف ن��ی��ی��ە‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و ئەمە‬

‫كورد وەربگرێت‌‪ .‬لە هەمان کاتدا ئەو شتەی‬

‫چارەسەری ئەو برینانەیە‪ ،‬کە لە ئەنجامی‬

‫كورد دەیەوێت بیدات بە توركیا بریتییە لە‬

‫داواك��ردن��ی مافی ك��وردو ئەنجامی خەباتی‬

‫رێگای کارکردنی مێشكی كورد بۆ مافەكانی‪.‬‬


‫‪277‬‬

‫پاڕادۆکسه‌که لێرەدایە‪ .‬بۆیە من پێم وا نییە‬

‫ت سەری خۆیان‬ ‫هەر ئەوەندەیان پێدەكرێ ‌‬

‫ئەم جەولەیە لە ئاشتی سەربگرێت‪ ،‬بەاڵم‬

‫بپارێزن‪ .‬فریای ئ��ەوە ن��اك��ەون پێشنیازی‬

‫ت وا بكات‬ ‫ئەم جەولەیە لە ئاشتی دەتوانێ ‌‬

‫ج��وان بۆ شێوازی چ��ارەس��ەری مەسەلەی‬

‫پڕۆسەی ئاشتیكردن‌و پڕۆسەی راگرتنی‬

‫كورد بكەن‪ .‬ئاشتی ئەو كەشە دابین دەكات‪.‬‬

‫چاالكیی س��ەرب��ازی لە الی��ەن دەوڵ���ەت‌و لە‬

‫ئەگەری هەیە خەڵكی‌تریش بێنە سەر خەت‌و‬

‫الی��ەن پەكەكەوە ببێتە شتێكی نۆرماڵ‪ .‬نە‬

‫قسە لە سەر مەسەلەی كورد بكەن‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئەوەی توركیا بە جۆرێك لە ناپاكی لە دام‌و‬

‫ل��ە ئەنجامدا ب��ۆ چ��ارەس��ەر پێویستیت بە‬

‫ده‌زگای دەوڵەتی توركیا لە قەڵەم دەدرێت‌‌‪،‬‬

‫دوو ئیرادە هەیە‪ .‬ئیرادەیەك دەوڵەتی بێت‌و‬

‫ێ لە شۆڕش‬ ‫نە ئەوەی پەكەكەش بە پاشەكش ‌‬

‫ئیرادەیەكی پەكەكە‪ .‬ئاكەپە رەنگە ئەو فەزایە‬

‫حیساب دەكرێت‌‪ .‬ئەمە رێگا بۆ ئەوە خۆش‬

‫ک هەنگاوێكی‬ ‫دروست بكات‪ ،‬کە هەر كەسێ ‌‬

‫دەكات ئەم پڕۆسەی ئاشتییە‪ ،‬ئاگر بڕ زوو‬

‫ت لە هەنگاوەكانی پێشتری‬ ‫نابێت جیاوازبێ ‌‬

‫دووب���ارە ببێتەوە‌و ببێتە شتێكی ئاسایی‪.‬‬

‫بۆ خەڵك‌و بۆ الیەنگرەكانی خۆی موفاجەئە‬

‫ت وێستگەكانی ئاگربڕ زیاتر‬ ‫واتە وای لێ دێ ‌‬

‫نەبێت‌‪ .‬بۆ نموونە دەوڵەتی توركیا بڕیاریدا‬

‫بن لە وێستگەكانی ش��ەڕ‪ .‬ئەگەر پێمان وا‬

‫ئۆتۆنۆمی بدات‪ .‬ئێستا قبووڵكردنی بیرۆكەی‬

‫بێت ئەمە كۆتایی بە ش��ەڕ دەهێنێت‪ ،‬ئەوا‬

‫ئۆتۆنۆمی لە نێو خ��ودی توركیادا زیاترە‬

‫لە هەڵەداین‌و وا نییە‪ .‬خاڵی دووەم ئەوەیە‬

‫لەوەی‪ ،‬کە لە لە هەشتاكاندا لە شەڕ كابرا‬

‫عادەتەن لە ئاشتیدا رێ��ژەی ئەو كەسانەی‬

‫ك��وڕی دەك��وژرێ��ت‌‪ .‬ئیتر چۆن داوای مافی‬

‫ئ��ام��ادەن ب��ەش��داری لە چ��ارەس��ەردا بکه‌ن‪،‬‬

‫ئۆتۆنۆمی لێ‌ دەكەیت؟‬

‫ت لە كاتی شەڕدا‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬کە‬ ‫زۆرتر دەبێ ‌‬

‫ئ��ەم��ە رەن���گ���ە زەح���م���ەت ب��ێ��ت‪ ،‬ب����ەاڵم لە‬

‫شەڕ دەبێت‌‪ ،‬رەنگە زۆر كەسی خوێندەواری‬

‫كاتی ئاشتیدا ئیمكانی قسەكردن لە سەر‬

‫ت‬ ‫ك��ورد هەیە‪ ،‬ئەفەندی هەیە ئ��ام��ادە نەبێ ‌‬

‫چ��ارەس��ەرە جەوهەرییەكان بۆ ه��ەردووال‬

‫بەشداری لە چارەسەردا بکات‪ .‬واته ئەوە‬

‫هەیە‪ .‬بایەخەكەی ل���ەوەدا نییە‪ ،‬کە پێمان‬

‫کاری ئەو نییە لێی نازانێت‌‪ ،‬بەاڵم لە كاتی‬

‫ت راگرتنی شەڕ یەكسانە بە ئاشتی‌و‬ ‫وا بێ ‌‬

‫ئاشتیدا رەن��گ��ە بێتە پ��ێ��ش��ەوە‌و بیرۆکه‌ی‬

‫ئاشتیبوونیش یەكسان بێت بە چارەسەر‪.‬‬

‫ج��وان��ی ل��ە الی��ەن��ی ت��ورک��ی��اش��ەوە هەبێت‌‪.‬‬ ‫ک عەسكەرتارییەت زاڵ��ە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە كاتێ ‌‬

‫ــ ئەمڕۆ توركیا لە سەردەمی دادو گەشە‬

‫بێگومان سیاسەتمەداران‌و كەسانی ئاكادیمی‬

‫پێداندا دەی��ەوێ��ت كێشەی ك��وردو كێشەی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪278‬‬

‫پەكەكە لە یەك جیابكاتەوە‪ .‬ئایا پێت وا نییە‬

‫ئ��ەم كەناڵە لەبەر ئ��ەوەی بەشێك نەبووە‬

‫توركیا دەیەوێت رۆڵی پەكەكە لەکاربخات؟‬

‫ل��ە چ��ارەس��ەری مەسەلەی ك���ورد‪ .‬پەكەكە‬

‫دی���دی دادو گ��ەش��ەپ��ێ��دان‌و حكومەتەكانی‬

‫ن��اوی ن��اوە تەرەتە ج��اش‪ .‬توركیا گەیشتە‬

‫پ��ێ��ش ئ����ەوەش وی��س��ت��ووی��ان��ه‌و فیعلەن وا‬

‫ت بیدات بە كەسێك‪،‬‬ ‫ئ��ەو قەناعەتەی دەبێ ‌‬

‫بووه‪ .‬جاران ویستوویانه پەكەكە گرێبده‌ن‬

‫کە پێی بڵێت سوپاس‪ .‬واته ئەوە الی خۆی‬

‫بە تیرۆرەوە‪ .‬مەسەلەی كورد‪ ،‬یان ئەوەی‬

‫دروستبکات‪ ،‬کە ئەگەر سوپاسم دەكەیت‪ ،‬لە‬

‫ئ��ەوان ناویان لێناوه داخوازیی هاوواڵتییە‬

‫بەرانبەر بەوە چیم دەدەیتێ‌؟ بۆیە توركیا‬

‫كوردەكان لە پەكەكەو لە تیرۆر جیابكەنەوە‪،‬‬

‫بیری لەوە ك��ردەوە‌و گوتی لەمە به دواوە‬

‫ب��ەاڵم وەك ح��ەس��ەن ج��ەم��ال گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫ئ��ەو شتانەی وەک م��اف دەی���دەم‪ ،‬دەی��دەم‬

‫ج��اران ئەو بیرۆكەیە باو ب��ووه‌‪ .‬خۆشم لە‬

‫بە پەكەكە‌و ئۆجەالن‪ .‬لە رێگای موخاتبی‬

‫الیەنگرانی ئەوە بووم‪ ،‬کە توركیا مەسەلەی‬

‫جیاجیا‌و بەدەپەوە‌و قەندیل‌و ئۆجەالنەوە‪.‬‬

‫ك��ورد لە پەكەكە جیابکاته‌وه‪ .‬گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫واتە ئەمەت دەدەم��ێ‌‌و تۆش بەرانبەر بەمە‬

‫ئێستا پێموایە ئەگەر بتەوێت مەسەلەی كورد‬

‫ئاشتیم بدەرێ‌‌و كۆتایی بە خەباتی چەكداری‬

‫چارەسەربكەیت‪ ،‬ئەوا دەبێت لەگەڵ پەكەكەدا‬

‫بهێنە‪ .‬ئەو بەرنامەیەش‪ ،‬کە دانرابوو بۆ چەند‬

‫قسە بكەیت‪ .‬گفتوگۆی ناڕاستەوخۆی توركیا‬

‫ساڵێك دوایی پەكەكەش بێتەوە نێوشارەكان‬

‫لەگەڵ پەكەكە جۆرێكە لە دانپێدانان بە بوونی‬

‫ئەو رێككەوتنەی لە ئۆسلۆ كردیان لە نێوان‬

‫پەكەكە‪ .‬بە راستی ئەگەر بیەوێت مەسەلەی‬

‫هاكان فیدان‌و پەكەكە‪ ،‬دوای چەند ساڵێك‬

‫ت لەگەڵ‬ ‫ك��ورد چارەسەربكات‪ ،‬ئ��ەوا دەبێ ‌‬

‫ئۆجەالن بە دەستبەسەری بگوازرێتەوە بۆ‬

‫پەكەكەدا گفتوگۆ بكات‪ .‬من لە كتێبەكەمدا‬

‫ماڵێك‌‪ ،‬ب��ەاڵم لە زینداندا نەبێت‌‪ .‬ئەندامانی‬

‫هۆكارێكی‌تریشم بۆ ئەمە باسكردووە‌‪ :‬کاتێک‬

‫سەركردایەتی پاش چەند ساڵ بۆیان هەیە‬

‫تۆ شتێك دەدەی��ت‪ ،‬ئ��ەوا دەبێت بیدەیت بە‬

‫بێنەوە‪ .‬ئەندامانی پەكەكە ئەگەر قەزێیەكیان‬

‫كەسێک نرخی بزانێت‌‪ .‬بۆ ئەوەی نرخەكەی‬

‫لە س��ەر نەبێت‌‪ ،‬بێنەوە بۆ نێو ش��ارەك��ان‪.‬‬

‫بدات‪ .‬ئەمەش باشترە لەوەی بیدەیتە هەوا‪.‬‬

‫وردەوردە سیاسەت بكەن‪ .‬هه‌موو ئەمانە لە‬

‫نموونەی ئ��ەوەش پێدانی هەندێک مافە بە‬

‫نێوان توركیاو ك��ورددا هەنگاوی سیاسین‪.‬‬

‫کورد لە الیەن دەوڵەتی تورکیاوە‪ ،‬یان رادێوو‬

‫تۆ ئ��ەوەم دەدەی��ت��ێ‌‌و من ئ��ەوەت دەدەم��ێ‌‪.‬‬

‫تەلەفزیۆنی كوردیی ئازادکردووە‪ ،‬هەروەها‬

‫توركیا گەیشتە ئ��ەو قەناعەتەی پەكەكە‬

‫ئ��ۆردوگ��ان ه��ات��ووە تەرەتە‌شەشی دان��اوە‪.‬‬

‫ت مەسەلەی كورد چارەسەربكات‪،‬‬ ‫دەتوانێ ‌‬


‫‪279‬‬

‫ت لە رێگای پەكەكەوە‬ ‫واتە توركیا دەتوانێ ‌‬

‫تاتڵیساس گفتوگۆ بکه‌ن ب��ۆ چ��ارەس��ەری‬

‫كێشەكە چارەسەربكات‪ .‬راستە وەك چۆن‬

‫كێشەی ك���ورد‪ ،‬ک��ە ه��ات��ە س��ەر مۆسیقاو‬

‫ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق ك��وردای��ەت��ی تەنیا‬

‫مەقاماتی توركی‪ ،‬ئەوا دەتوانن لەگەڵ ئیبرایم‬

‫بریتی نییە لە یەكێتی‌و پارتی‪ .‬هاوکات چۆن‬

‫تاتڵیساس دانیشن‪ .‬لە سەر مەسەلەی كورد‬

‫لە كوردستانی ئێران‌یشدا كوردایەتی تەنیا‬

‫ت لەگەڵ ئۆجەالن‌دا قسەبكەن‪ .‬ئۆجەالن‬ ‫دەبێ ‌‬

‫بریتی نییە لە كۆمەڵەكان‌و دیمۆكراتەكان‪،‬‬

‫ت ئەوە ببینێت‌‪.‬‬ ‫مەرجەعە‌و توركیاش دەبێ ‌‬

‫ئاوەهاش كوردایەتی لە كوردستانی توركیا‬

‫بۆچی پەكەكە ناچێت لەگەڵ سلێمان دیمریل‌دا‬

‫تەنیا بریتی نییە لە پەكەكە‪ ،‬بەاڵم ناکرێت تۆ‬

‫قسەبكات‪ ،‬چونكە ئێستا دیمیریل مەرجەعی‬

‫ێ‬ ‫باسی كوردایەتی لە كوردستانی توركیا ب ‌‬

‫دەوڵەتی توركیا نییە‪ ،‬بەڵکو عەبدوڵاڵ گوێل‌و‬

‫ت بڵێین خەڵكی‌تریش‬ ‫پەكەكە بكەیت‪ .‬دەشێ ‌‬

‫ئ��ۆردوگ��ان مەرجەعی دەوڵ��ەت��ی توركیان‪.‬‬

‫لەگەڵ پەكەكە خەبات دەك���ات‪ ،‬ئەگەرچی‬

‫بێگومان لە قۆناغی ئاشتیدا لە پاڵ پەكەكەشدا‬

‫ێ پەكەكە ناكرێت‌‪ .‬ب��وون��ی پەكەكە زۆر‬ ‫ب�� ‌‬

‫خەڵكی‌تریش هەن لەو پڕۆسەیەدا بەشداربن‪.‬‬

‫ێ پەكەكە لەگەڵ‬ ‫كاریگەرە‪ .‬مەحاڵە توركیا ب ‌‬

‫قسەیەكی جوانی حوسێن چەلیك هەیە‪ ،‬کە‬

‫بزووتنه‌وه‌ی كورددا مامەڵە بكات‪ ،‬کە باسی‬

‫یەكێكە لە جێگرەكانی ئوردوگان یەكێكە لە‬

‫ێ شەڕ دەك��ات؟‬ ‫راگرتنی شەڕ دەكرێت‪ .‬ك ‌‬

‫رەخنەگرەكانی پەكەك ‌ە دەڵێت‌‪ :‬ئێمە كێشەمان‬

‫خ��ۆ ب��ەدەپ��ە ش��ەڕ ن��اك��ات‪ ،‬بەڵکو پەكەكە‬

‫لەگەڵ پەكەكە ئەوەیە چەك دابنێت‌‌و خەباتی‬

‫دەیكات‪ .‬لەبەر ئەوە ئەگەر توركیا بیەوێت‬

‫چەكداری نەكەن‪ .‬ئەگەرنا كێشەمان لەگەڵ‬

‫ت لەگەڵ پەكەكە‌دا‬ ‫ئاشتی بكات‪ ،‬ئەوا دەبێ ‌‬

‫فیكری پەكەكە نییە‪ .‬بەدەپەش هەمان فیكری‬

‫رێكبکەوێت‪ .‬بتەوێت ل��ەگ��ەڵ س��ەرك��ردەی‬

‫پەكەكەی هەیە‌و بە پێچەوانەشەوە كورده‌و‬

‫ت لەگەڵ ئۆجەالن‬ ‫پەكەكە قسە بكەیت‪ ،‬دەبێ ‌‬

‫كوردستانییە‪ .‬ئەمە بە دیوێكدا راستە‪ .‬دیوە‬

‫ق��س��ە ب��ك��ەی��ت‪ ،‬چ��ون��ك��ە س��ەرك��ردەی��ەك��ە لە‬

‫ناڕاستەكەی ئەوەیە بەدەپەش خەڵكی لێ‬

‫مەیداندایە‪ .‬ئۆجەالن لە باكوور لە مەیدانی‬

‫دەگیرێت‌‪ ،‬چونكە وەك پەكەكە بیردەكاتەوە‪.‬‬

‫خەباتدا س��ەرك��ردەی گەلی ك��وردە‪ .‬ئەگەر‬

‫ت س��ی��اس��ەت ل���ە ت��ورك��ی��ا‬ ‫ك���ەواب���وو دەب���ێ��� ‌‬

‫ئۆجەالن چەندین هەڵەشی هەبێت‌‪ ،‬ئەوا لە‬

‫وای لێبێت ت��ۆ وەك ك���وردو كوردستانی‬

‫راستیدا هەر ئەو سەركردەی گەلی باكوورە‪.‬‬

‫بیربكەیتەوە‌و نەگیرێیت‪ ،‬چونكە یەكێك لە‬

‫ئ��ۆج��ەالن سەرچاوەیەکە بۆ بزووتنه‌وه‌ی‬

‫یاسا مەترسیدارەکان یاسای لێپرسینەوەی‬

‫ك����ورد‪ .‬قابیلە خ��ۆ ن��اچ��ن ل��ەگ��ەڵ ئیبرایم‬

‫ت تیرۆرت كردووە پێت‬ ‫فیكرییە‪ .‬بە تۆ ناڵێ ‌‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪280‬‬

‫ت ب��ی��رك��ردن��ەوەت ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ەك��ی‬ ‫دەڵ��ێ�� ‌‬

‫ل��ە س��وری��او ل��ە ئ��ێ��ران‌و ل��ە ه��ەر بەشێكی‬

‫توركانە نییە‪ .‬ئەمە واتای ئه‌وه‌یه ئەوان بۆیان‬

‫كوردستان‪ ،‬کە خەبات دەكەن خۆ لە ماڵی‬

‫هەیە شێخ سەعیدی پیران لە گۆڕ دەربكەن‌و‬

‫خۆیان لێیان نەقەوماوە‪ .‬دی��ارە خەبات بۆ‬

‫جارێكی‌تر لەسێدارەی بكەنەوە‪ .‬واته ئەوانە‬

‫مەسەلەی كوردە‪.‬‬

‫چی بكەن‪ ،‬کە خودا بە كورد دروستیكردوون‌و‬ ‫كوردستانییانە بیر دەك��ەن��ەوە‪ .‬ئاووهەوای‬

‫ــ تۆ وەك رۆژنامەنووسێك‪ ،‬کە كۆمەڵێك‬

‫كوردستان لە كەللەی هەر كەسێك بدات‪،‬‬

‫راپۆرت‌و دیدارت كردووە لەگەڵ كۆمەڵێك‬

‫ت كوردایەتی نەكات‪ .‬كێشەكە ئەمەیە‪،‬‬ ‫ناتوانێ ‌‬

‫ك��ەس��ای��ەت��ی��ی س��ی��اس��ی ج�����ۆراوج�����ۆرداو‬

‫وا پەكەكەش لەنێوچوو‪ ،‬پەكەكە ئه‌نجامه‌که‌یه‪.‬‬

‫لەكتێبەكەتدا باڵوتكردوەتەوە‪ ،‬ئایا ئومێد‬

‫ئۆجەالن به‌رئه‌نجامی نکوڵیکردنه له مافی‬

‫هەیە‪ ،‬کە ئۆجەالن وەك��و ماندێالی لێبێت‌؟‬

‫ك���وردو ك��وردس��ت��ان‪ .‬ئ��ەی شێخ سەعیدی‬

‫چ��ۆن ماندێال ل��ە ت���اوان ب��ارێ��ك��ەوە ب��وو بە‬

‫پیران‪ ،‬ئەی ئیحسان نوری پاشا‪ ،‬ئەی سەید‬

‫س���ەرۆك ك��ۆم��ار‪ ،‬ئایا ل��ە توركیا دۆخەكە‬

‫رەزای دەرسیمی‪ ،‬ئەی ئەو خەباتگێڕانەی لە‬

‫لەبارە؟‬

‫پێشتر هەبوون‌و لەنێوچوون‌و نەفی كران‌و‬

‫سیاسەت لە توركیا ك��راوەی��ە لە بەرانبەر‬

‫ئیعدام كران؟ ئۆجەالن لە نەوەی ئەمانەیە‪،‬‬

‫هەموو ئەگەرەكان‪ .‬پێش هەموو شتێك ئێمە‬

‫ت لە بیركردنەوەكانی‬ ‫نەك هەڵگەڕاوەیەك بێ ‌‬

‫باس لە توركیایەك دەكەین لە ژێر چاودێری‬

‫ئەوان‪ .‬لەبەر ئەوە ناتوانن مەسەلەی كورد لە‬

‫ئ��ەوروپ��ادای��ە‪ .‬هەتا توركیا ئەگەر بەشێك‬

‫پەكەكە دابڕێنن‪ ،‬چونكە پەكەكە بۆ مەسەلەی‬

‫ت لە یەكێتی ئەوروپا‪ .‬توركیا بەشێك‬ ‫نەبێ ‌‬

‫كورد دروستبووە‪ .‬ئەگەر ئەوان مەسەلەی‬

‫لە خەمی ئەوروپی‌و رۆژئاوایی بووە‪ .‬ئەو‬

‫ك��ورد چ��ارەس��ەر بكەن پەكەكە ب��ۆ خۆی‬

‫كاتەی دەوڵەتی عوسمانی بووە‌و ئێستاش‪ ،‬کە‬

‫دێتەوە‪ ،‬وەك قەریالن گوتبووی خەم لە من‬

‫لە ژێر ریعایەتی ئەواندایە‌و بەشێكە لە ناتۆ‌و‬

‫مەخۆن ئیشێك بۆ خۆم هەر ئەدۆزمەوە‪،‬‬

‫پردی پەیوەندیی رۆژهەاڵت‌و رۆژئاوایە‪ ،‬ئەم‬

‫خوا دەكا مەسەلەی كورد چارەسەر دەبێت‌‪.‬‬

‫توركیایە هەتا لە ژێر چاودێری رۆژئاوادایە‬

‫ئەمە نەك قسەی قەر ‌ه ئیالن‌ە‪ ،‬بەڵكو قسەی‬

‫ئیمكانی هەیە كراوە بێت لە بەردەم هەموو‬

‫هەموو تێكۆشەرانی ك��وردە‪ .‬كەس لە ماڵی‬

‫ئەگەرەكاندا‪ ،‬ماندێال بۆچی بوو بە ماندێال‪،‬‬

‫خۆی لێی نەقەوماوە‪ ،‬تیكەیەك نان هەر هەیە‬

‫چونكە باشووری ئەفریقا قابیلییەتی ئەوەی‬

‫بیخوێت‪ .‬خەباتگێڕەكانی ك��ورد لە توركیا‪.‬‬

‫تێدا بوون‪ ،‬کە بەشێك بێت لە وێستگەكانی‬


‫‪281‬‬

‫فۆڕماتكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئەوروپاو‬

‫گرفتەكە الی كێیە؟ لەبەر ئەوە پەیوەندیی‬

‫ئەفریقیا‪.‬لەقۆناغی دوای كۆڵنیالیزم باشووری‬

‫نێوان واردی��ان‌و زیندانیدا سەرەتایەكە بۆ‬

‫ئەفریقیا دەوڵەتێكی گ��ەورەو دەوڵەمەندە‪.‬‬

‫چارەسەركردنی كێشە‪ .‬ئەو هەلومەرجانە‬

‫ماندێال ئەو هەلومەرجەی قۆستەوە‪ ،‬ئەوەی‬

‫هەموو بوارێکی تێدایە‪ .‬یەكەم لەبەر ئەوەی‬

‫بینیمان رووی��دا‪ .‬ده‌شێت ئۆجەالنیش وای‬

‫مەسەلەی كورد لە توركیا دایكی مەسەلەی‬

‫لێبێت‪ ،‬چونكە له بنچینه‌‌دا ئۆجەالن بکوژ نییە؛‬

‫ك��وردە‪ ،‬چونكە باكوور بەشە گەورەكەی‬

‫پیاوێكە هەتا توندوتیژیشی بەكارهێنابێت‌‪.‬‬

‫كوردستانەو مەسەلەیەكیشە لە نێو خودی‬

‫لە خەباتی سیاسیدا لەبەر مەسەلەی كورد‬

‫ت��ورك��ی��ادای��ە‪ .‬خاڵێكی‌تر ل��ەم بیست ساڵدا‬

‫ب��ەك��اری هێناو‪ .‬لە ماڵی خ��ۆی��ەوە بڕیاری‬

‫گفتوگۆی زۆر ل��ە س��ەر مەسەلەی ك��ورد‬

‫نەداوە شۆڕشگێڕ بێت‌و توندو تیژی بەكار‬

‫ێ لە توركیا بینیم زۆر كەس قسە لەسەر‬ ‫دەكر ‌‬

‫بهێنێت‌‪ .‬بۆیە ئ��ەوەی بۆ ماندێال هەڵكەوت‬

‫مەسەلەی ك��ورد دەك��ات‪ .‬ئەمە هەم باشە‌و‬

‫زۆر زۆر ئاساییە بۆ ئۆجەالنیش هەڵكەوێت‪.‬‬

‫هەم خراپە‪ .‬خراپییەكەی ئەوەیە‪ ،‬کە قسەمان‬

‫لەبەر كۆمەڵێك فاكتەر‪ ،‬یەكەم ئۆجەالن‌یش‬

‫ێ لێ دەبێت‌‌و كردار كەم دەبینین‪،‬‬ ‫زۆر گو ‌‬

‫وەك ماندێال لە زینداندایە‪ ،‬زیندان هەمیشە‬

‫بەاڵم باشێكەی ئەوەیە‪ ،‬کە گوێی خەڵك پڕ‬

‫بۆ شۆڕشگێڕەكان فرسەتێكە بۆ تێڕمان‪،‬‬

‫ت لە باسی مەسەلەی كورد‪ .‬ئێستا لە‬ ‫دەبێ ‌‬

‫ب��ۆ دووب����اره خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی ئ��ەو شتانەی‬

‫توركیا سەدان كەناڵی تەلەفزیۆنی هەیە‪ ،‬کە‬

‫كردویەتی‌و بۆ دامەزراندنی قۆناغێكی‌تر‪.‬‬

‫زۆربەیان شۆڤێنین‪ ،‬بەاڵم هەموویان باسی‬

‫زیندان دەرفەتێكیش دەدات‪ ،‬کە تۆ لەگەڵ‬

‫مەسەلەی كورد دەك��ەن‪ .‬ئەمە وای كردوە‬

‫پاسەوانەكانی خۆتدا گفتوگۆ بكەیت‪ .‬ئەو‬

‫مەسەلەی كورد ببێتە خەمێك لە ناو هەموو‬

‫واردییانه لەوانەیە لە عەریفێكی بچووكی‬

‫ماڵێكی توركیا‪ .‬لەم سەرتا ئەوسەری توركیا‬

‫زیندانەكەی تۆوە دەستپێبكات‪ ،‬باڵ بكێشێت‬

‫باسی مەسەلەی كوردو ئۆجەالن دەكرێت‪.‬‬

‫ب��ۆ گ��ەورەت��ری��ن پ��ی��اوی دەوڵ����ەت‪ .‬وەك لە‬

‫ئێمە ئ��ەگ��ەر ب����ەراوردی بكەین ب��ە خۆمان‬

‫فیلمەكەی (ماڵئاوا بافانە)‌دا بینیومانه‪ .‬ئێستا‬

‫رەنگە خەڵك لەو رۆژگ��ارەدا لە باشووری‬

‫پیاوانی موخابەرات گفتوگۆ لەگەڵ ئۆجەالن‌دا‬

‫ع��ێ��راق ه��ەر ن��ەی��زان��ی بێت یەكێتی چییە‪،‬‬

‫دەك����ه‌ن‪ ،‬ئ��ەم��ەش م��ەس��ەل��ەی��ەك��ی ئاساییە‪،‬‬

‫نەیزانیوە جەالل تاڵەبانی كێیە؟ یان مەسعود‬

‫چونكە ئەوان خۆیان دەزانن ئۆجەالن‌یان لە‬

‫بەرزانی كێیە؟ ئەمە لەبەر ئەوەی عێراقی ئەو‬

‫سەر چی گرتووە‌و دەشزانن چارەسەری‬

‫رۆژگ��ارەی بەعس عێراقێك بووە نیزامێكی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪282‬‬

‫سەركوتكەرو توندو تیژی هەبووە‪ ،‬بەاڵم‬

‫ـ��ـ ه��ەس��ت ن��اك��ەی��ت ه��ۆك��ارەك��ە توركیایە‪،‬‬

‫نیزامی دیموكراتی درزی تێدایەو رێگا دەدات‬

‫زۆرترین قسە دەك��ات‌و ك��رداری نییە؟ یان‬

‫تۆ مەسەلەكانی خ��ۆت بەخەڵك بناسێنی‪.‬‬

‫كێشەكە بە کاتی چارەسەر دەك��ات‪ ،‬یاخود‬

‫ێ كێشەیەك هەیە‪.‬‬ ‫گرنگ ئەوەیە خەڵك دەزان ‌‬

‫زۆرتر دەیەوێت پڕۆژە ئابوورییەكانی خۆی‬

‫من ئ��ەوەی بینیومە لە توركیا بیست ساڵە‬

‫ێ ئەوەی كورد كێشەی‬ ‫ێ بكات بە ب ‌‬ ‫جێبەج ‌‬

‫باسی كێشەی كورد دەكرێت‪ ،‬بەاڵم لە راستیدا‬

‫بۆ دروست بكات؟‬

‫حەجمی ئەو دەستكەوتانەی بەدەستهاتوون‬

‫بێگومان ئابووریش رۆڵی هەیە؛ فاكتەرێكی‬

‫بۆ چارەسەر زۆر كەمن‪ .‬زیاتر قسە هەیە‬

‫گرنگە‪ .‬واته خۆ توركیا لەو كاتەی دروست‬

‫تا ئ��ەوەی ك��ردار هەبێ‌‪ .‬ئەمەش كێشەیەكە‬

‫بووە بڕیاری نەدابوو شەڕی كورد بكات‪.‬‬

‫ێ چارەسەری بكات‪ .‬كۆمەڵگای‬ ‫توركیا دەب ‌‬

‫دیارە لەبەر فاكتەری ئابووری‌و لەبەر دەست‬

‫توركی لە ن��ەوەدەك��ان��دا كۆمەڵێك كێشەی‬

‫بەسەرداگرتنی خاكی كوردستانە‪ ،‬كوردیان‬

‫هەبووه‪ .‬لە دوو هەزارەكاندا چارەسەری‬

‫ل���ەس���ەدەی بیستەمدا ل��ە ن���اوب���رد‪ .‬ئ��ەگ��ەر‬

‫ك��رد‪ .‬بۆ نموونە مەسەلەی حیجاب‪ ،‬واته‬

‫ئێستا بیانەوێت لەبەر فاكتەری ئابووری‬

‫سه‌رپۆش قسەی زۆری لە سەر كراوه لە نێو‬

‫كێشەكە چارەسەر بكەن‪ .‬هەمان ده‌ره‌نجامه‪.‬‬

‫كۆمەڵگای توركیدا‪ .‬دوا جار چارەیان كرد‪،‬‬

‫ئەویش ئەوەیە كاتی خ��ۆی كوردستانیان‬

‫بەاڵم مەسەلەی كورد ئەوە بیست ساڵە بە‬

‫ێ خۆ كوردستانیان لەبەر‬ ‫داگیركردووە‪ .‬ئ ‌‬

‫ئاشكرا قسەی لە سەر دەكرێت‪ .‬نزیكەی سەد‬

‫ئەوە داگیر نەكردووە چاومان كاڵە‪ ،‬بەڵكو‬

‫ساڵیشە بە ئاشكرا هەیە‌و لەگەڵ ئەوەشدا تا‬

‫لەبەر ئەوەی چاویان له كوردستان بڕیوه‪.‬‬

‫ئێستا بچووكترین چارەسەری بۆ نەكراوە‪.‬‬

‫ئێستاش‪ ،‬کە دەیانەوێت چارەسەری بكەن‪،‬‬

‫لە توركیا سەنتەری لێكۆڵینەوەی زۆری لێیە‪،‬‬

‫دیسانەوە لەبەر فاكتەری ئابوورییە‪ .‬ئەمە‬

‫رۆژنامەوانی زۆری لێیە‪ ،‬کە قسە لە سەر‬

‫خۆی لە خۆیا كێشەیەك نییە؟ كێشە چییە‪،‬‬

‫مەسەلەی كورد دەكات‪ ،‬زانكۆكان قسەی لە‬

‫كێشە ئەوەیە ئەم رێگا ئابوورییە‪ .‬بە کاتی‬

‫سەر دەكەن‪ ،‬سوپا قسەی لە سەر دەكەن‪.‬‬

‫ک ل��ەو ب��رادەران��ە‬ ‫دەی��ك��ەن‪ .‬من قسەی یەكێ ‌‬

‫هەموو الیەك قسەی لە سەر دەكەن‪ ،‬بەاڵم‬

‫دەگێڕمەوە‪ ،‬کە چاوپێکه‌وتنم له‌گه‌ڵدا کرد‪،‬‬

‫لە كرداردا وا نییە‪ .‬بەگوێرەی قسەكردنەكان‬

‫گوتی‪ :‬ئێمە كوردو تورك دوژمنی ئەمڕۆی‬

‫نییە‌و زۆر زۆر كەمە‪.‬‬

‫یەكترین‪ ،‬بەاڵم دۆستی ئیستراتیجی یەكترین‪،‬‬ ‫چونكە بەنەتیجە لە ئایندەدا توركیا ئەگەر‬


‫‪283‬‬

‫ت‬ ‫ێ لەم ناوچەیەدا دەبێ ‌‬ ‫بیەوێت دەورببین ‌‬

‫ساڵ حوكمیان ك��ردووه‪ ،‬ب��ەاڵم لە سەدەی‬

‫لەگەڵ كورددا رێكبكەوێت‪ .‬توركی‌ا دەیەوێت‬

‫بیستەمدا توركچێتی ن��ەت��ەوەی ت��ورك لە‬

‫رۆڵ ببینێت لە عێراق‪ ،‬كورد لە عێراق هەیە‪،‬‬

‫تەنگژەدا شێت‌و هار بێت‌‪ .‬ئەوەی دەمێنێتەوە‬

‫ئەگەر بیەوێت دەورببینێت لە سوریا‪ ،‬كورد لە‬

‫بۆ توركیا بیپارێزێت‌‪ .‬سیاسەتی نەتەوەی‬

‫سوریاش هەیە‪ .‬دەیەوێت بەرپەرچی هەندێك‬

‫ت��ورك‪ ،‬سیاسەتێكی بەرگریی ب��وو‪ .‬لەبەر‬

‫سیاسەتی ئێرانی ب��دات��ەوە ك��ورد لە ئێران‬

‫ئ��ەوەی ب��وو بە سیاسەتێكی بەرگری بوو‬

‫ێ نزیكایەتی‬ ‫هەیە‪ .‬فاكتەرێك هەیە دەتوان ‌‬

‫بە سیاسەتێكی هێرشبەری‪ ،‬با ئەمە روون‬

‫ێ‬ ‫ك��وردو ت��ورك بكەن بە واقیعێك‪ .‬دەك��ر ‌‬

‫بکه‌مه‌وه‪ .‬مەبەستم چییە‪ ،‬کە توركیا ملی‬

‫ئیشی لە سەر بكرێت‪ .‬ئەگەر ئێمە تێبینی‬

‫پێوە ناوه لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی‌دا‬

‫بكەین وەك لە كتێبەكەشدا باسم كردووە‬

‫هەتا ڤییەنا رۆیشتووه‪ .‬هەتا ئابڵوقەدانی‬

‫لە تەمەنی هەزار ساڵەی پەیوەندیی كوردو‬

‫ڤییەنا رۆیشتووه‪ .‬ئەگەر ڤییەنایان بگرتایە‪،‬‬

‫ت��ورك��دا سوننی ب���وون‌و موسوڵمانبوونی‬

‫روخ��س��اری ه��ەم��وو ئ��ەوروپ��ا دەگ����ۆڕا‪ ،‬کە‬

‫كوردو تورك‪ ،‬یارمەتیدەری زۆر پڕۆژەی‬

‫شكستیان خواردووه لە ئابڵوقەدانی ڤییەنا‪،‬‬

‫هاوبەشی یەكتری ب���ووە‪ ،‬ب��ەاڵم بێگومان‬

‫توركیا رووی لە دواوە ك��ردووه‪ .‬حیسابی‬

‫هێزی نەتەوەی كورد ئەوە نەبووە‪ ،‬کە هەر‬

‫خۆی كردووه چەندی هە‌بووه لە دواوە تا‬

‫كورد بێت لەگەڵ توركدا‪ .‬لەو هاوپەیمانێتییە‪.‬‬

‫بیپارێزێت‌؟ ل��ەم��ەوە ه��ات��وون سیاسەتێكی‬

‫تورك لە ئەنجامدا توانیویه‌تی بە سەر كوردا‬

‫ێ ك�����ردووه‪ .‬وردە‬ ‫م��ەرك��ەزی��ی��ان ج��ێ��ب��ەج�� ‌‬

‫زاڵ بێت‪ .‬لە سەدەی بیستەمدا ئەمە گەیشتە‬

‫وردە كەوتوونە‌ته لەنێوبردنی ئەمارەتە‬

‫ئاستی دوژمنایەتی ئەگەر تۆ تێبینی بكەیت‬

‫كوردییەكان تا راستەوخۆ خۆیان حوكمی‬

‫لە سەدەی نۆزدەیەمدا‪ ،‬لە چلەكانی سەدەی‬

‫بكەن‪ .‬كاتێك له سەدەی بیستدا توركیایان‬

‫نۆزدەیەمدا خەباتی بنەماڵەی بەدرخانییەكان‬

‫لە عەرەبستان دەرك��ردووه‪ ،‬لە رۆژهەاڵتی‬

‫بۆ قەوارەیەكی سیاسی كوردی بەرپا كرا‬

‫ئ��ەوروپ��ا دەرك�����راوه‪ .‬دەوڵ��ەت��ی عوسمانی‬

‫هێشتا ب��ەو ح��اڵ��ەش��ەوە ئ��ەو ك��ات��ە ت��ورك‬

‫رووخاوه‪ .‬توركەكان هاتوون پارێزگارییان‬

‫ئەوەندە رقی لە ك��ورد نەبوو‪ ،‬بەڵكو ئەوە‬

‫ل��ە ئ���ەن���ادۆڵ ک�����ردووە‪ .‬ت��وان��ی��وی��ان��ه ك��ورد‬

‫ت بنەماڵەی بەدرخان‌ە‬ ‫رەنگە وا سەیر كرابێ ‌‬

‫هەڵبخەڵەتێنن گوتوویانه ئێمە هەردووالمان‬

‫ت وەك‬ ‫ت شوێنێك بۆ خ��ۆی بگرێ ‌‬ ‫دەی��ەوێ�� ‌‬

‫موسوڵمانین؛ با پێكەوە بین‪ ،‬چونكە كورد‬

‫بنەماڵەی ئالی عوسمان‪ ،‬کە ش��ەش سەد‬

‫دەوڵەتی نەبووه‪ .‬توانیویانه كوردستان داگیر‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪284‬‬

‫بكەن‪ .‬ئەتاتورك لە ب��ەرەی سوریا ب��ووه‪.‬‬

‫ت��ورك ه���ەردوو الی��ان سوننی مەزهەبن‌و‬

‫بەرەی سوریای بەجێهێشتووه‪ .‬گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫موسوڵمانن‪ .‬ك��ەوات��ە ناكۆكییان كەمترە‪،‬‬

‫ئێرە توركیای راستەقینە نییە‪ .‬ئێرە خاكی‬

‫کێشه‌‌ی نێوانیان شیاوی چ��ارەس��ەره‪ .‬ئەو‬

‫عوسمانییە‪ ،‬ن��ەك خاكی توركیا‪ .‬سوریای‬

‫ناكۆكییە كاتێك دروست بووه‪ ،‬کە نەتەوەی‬

‫بەجێهێشتووه‌‌و گ���ەڕاوە‌ت���ه‌وە ب��ۆ توركیا‪.‬‬

‫تورك گرمۆڵە بووه؛ كەوتە پاراستنی ئەوەی‬

‫خەریك بووه كوردستانی باشووریش داگیر‬

‫لەبەردەستیدا بووه‪ .‬ئیتر لێرەدا كێشەكە بە‬

‫بكات‪ ،‬بەاڵم نەیتوانیوه‪ .‬ئەمە وای كردووه‬

‫قووڵی دروست بووه‪ .‬لە سەدەی نۆزدەدا‪،‬‬

‫توركیا لە ئەنجامی گرمۆڵەبوونیدا سیاسەتی‬

‫ئەگەر بەدرخان بیتوانیبا ك��وردەك��ان یەك‬

‫به‌رگری بگرێتە بەر‪ .‬گرمۆڵەبوونی نەتەوەی‬

‫بخات‪ ،‬كۆمفیدراسیۆنێكی دروس��ت ده‌کرد‪.‬‬

‫ت��ورك ل���ەوەدا ب���ووه‪ ،‬ک��ە ن��ەت��ەوەی ت��ورك‬

‫ئەگەر بیتوانیبایە كوردستان رزگار بكات‪،‬‬

‫ش��ێ��ت‌و ه���ار ب����وون‪ .‬ن���ەت���ەوەی ت���ورك لە‬

‫ن��اوی دەن��ا دەوڵەتی بۆتان‪ ،‬یان بەدرخان‪،‬‬

‫سەدەی بیستەمدا ئیفالسی كردووه‌و گرمۆڵە‬

‫بەاڵم دەبوو بە (قاعیدە) بۆ نەتەوەی كورد‪.‬‬

‫كراوه‌ته‌وه‪ .‬خاكێكی زۆری لێ وەرگ��ه‌ڕاوه‪،‬‬

‫ئەوجا ئەو كاتە دەچوو ئەستەنبووڵی دەگرت‪.‬‬

‫ک��ە ل��ه خاكی دەوڵ��ەت��ی عوسمانیدا ب��وون‪.‬‬

‫ئەوەش ببووایە ئیتر ئالی عوسمان نەدەما‪.‬‬

‫ئیتر توركیا كەوتۆتە رەزی��ل��ی‌و پاراستنی‬

‫ئالی بەدرخان حكومیان دەكرد‪ .‬جیاوازییەكە‬

‫ئ���ەوەی لەبەردەستیدایە ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی‬

‫ئەوەیە بۆتان‌و ئامەد دەبوونه پایتەخت‌و‬

‫كوێیە؟ كوردستانە‪ .‬كەواتە شەڕی نەتەوەیی‬

‫ئ��ەزم��ی��رو ئەستەنبوڵ دەب���وو ب��ە پاشکۆ‪.‬‬

‫ق���ەدەرێ���ك نییە م���رۆڤ ل��ە س���ەر بنه‌مای‬

‫جاران وا بووه‪ .‬پایتەخت لە ژێر دەستی كام‬

‫ئایدۆلۆجی‌و ئایین دژایەتیی خەڵكی‌تر بكات‪.‬‬

‫نەتەوە بووایە‪ ،‬نەتەوەكانی‌تر دەبوونە ژێر‬

‫نەك لە سەر بنه‌مای جیاوازیی نەتەوایەتی‪.‬‬

‫دەستەی‪ .‬واتە جاران نەریتی موسوڵمانەكان‬

‫بۆ نموونە ملمالنێی شیعەو سوننەو دەوڵەتی‬

‫لە نێو خۆیاندا دەبوونە سەرداری یەكتری‪.‬‬

‫عوسمانی‌و س��ەف��ەوی ب��ە هیچ شێوەیەك‬

‫رەنگە ئەوەش هەڵەی ئەیوبییەكان بێت‪ ،‬کە‬

‫چ��ارەس��ەر ن��ەك��راوه‪ ،‬چونكە جیاوازییەكی‬

‫پایتەختی خۆیان هەر لە میسر هێشتۆەوەو‬

‫مەزهەبی بووه‪ .‬ملمالنێیی نێوان ئیسرائیل‌و‬

‫ك��وردس��ت��ان��ی��ان ن���ەك���ردووه ب��ە ن��ێ��وەن��دی‬

‫ع�����ەرەب وەك م��ل��م�لان��ێ��ی��ی دوو ن��ەت��ەوە‬

‫حوكمڕانییان‪ .‬بۆیە‪ ،‬کە رووخ��اون‪ ،‬هیچیان‬

‫ده‌ش��ێ��ت چ���ارەس���ەر ب��ك��رێ��ت‌‪ ،‬ب���ەاڵم وەك‬

‫بۆ كورد بە میرات بە جێنەهێشتووه‪.‬‬

‫موسوڵمان‌و جوولەكە سه‌خته‪ ،‬بەاڵم كوردو‬


‫‪285‬‬

‫ــ لە سەر مەسەلەی كوردستانی عوسمانی‬

‫هەیە واڵتانی تورك زمانن‪ .‬توركیا هەڕەشەی‬

‫بە رای تۆ توركیا خەونی داگیركردنەوەی‬

‫ئەوەی لە سەر بوو‪ .‬ئەمانە بێن توركیا بخەنە‬

‫كوردستانی عوسمانی هەیە؟ جا ئیتر ئەو‬

‫ژێر هەژموونی خۆیانەوە‪ ،‬بۆ نموونە توركیا‬

‫داگیركارییە زەمینی بێت‪ ،‬یاخود ئابووری؟‬

‫بكەنە دەوڵەتێكی سۆشیالیست‌و بیخەنە‬

‫ئایا وەك پاوانكاری زەمینی‪ ،‬یان پاوان كاری‬

‫ژێر دەستی خۆیانەوە؛ بیخەنە ژێر ركێفی‬

‫عوسمانی ئەو كارە دەكات؟‬

‫ئۆردوگای سۆشیالیستییەوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬

‫هیچ دەوڵەتێك‪ ،‬بە تایبەتی دەوڵەتی قووڵ‌و‬

‫وردبینه‌وه‪ ،‬ده‌بینین دوای كەوتنی ده‌وڵه‌تی‬

‫كۆن‌و ئەوانەی مێژوویەكی دوورو درێژیان‬

‫س��ۆڤ��ی��ه‌ت��ی‪ .‬ل���ەوەت���ەی رژێ��م��ی ئیسالمی‬

‫هەیە وەكو توركیا لەم رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە‪،‬‬

‫هاتووەتە سەر ته‌ختی ده‌سه‌اڵت‪ ،‬فاكتەرەكان‬

‫ک��ە ت���ورك ه���ەزار س��اڵ��ە دەوڵ��ەت��ی هەیە‌و‬

‫لە چەند رووی��ەك��ەوە بە قازانجی توركیا‬

‫حوكمڕانی دەكات‪ ،‬هیچ دەوڵەتێك بێخەون‬

‫گۆڕانكارییان بە سەردا هاتووە‪ .‬یەكەم ئەو‬

‫نابێ‌‪ .‬توركیا‪ ،‬کە پێشتر حوكمی كۆمەڵێك‬

‫هەڕەشەیەی‪ ،‬کە بریتی بووه لە هەڕەشەی‬

‫دەوڵەتی كردووە‪ ،‬هەم حەنینی بۆیان هەیەو‬

‫یەكێتی سۆڤیه‌ت‪ ،‬لە سەر توركیا نەماوه‪ .‬بە‬

‫ت رۆژێ��ك‬ ‫ت لەوانەیە بتوانێ ‌‬ ‫ه��ەم دەشزانێ ‌‬

‫پێچەوانەوە ئەو واڵتانەی وەك ئازربێجان‪،‬‬

‫لە رۆژان رۆڵ لەو واڵتانە‌دا ببینێت‌‪ .‬لەبەر‬

‫توركمانستان‪ ..‬هتد‪ ،‬کە بە رەچەڵەك توركن‪،‬‬

‫ئ��ەوە هەمیشە توركەكان خەونیان هەیە‪،‬‬

‫دەك��را بە ن��اوی شۆسیالیزمەوە هەژموون‬

‫بەاڵم جیاوازی هەیە لەگەڵ سەردەمەكانی‬

‫بە سەر توركیا بكەن‪ .‬ئێستا بە پێچەوانەوە‪،‬‬

‫پێشووتری حكومەتە عەلمانییەكان‪ ،‬یان لە‬

‫ت��ورك��ی��ا ب��ە ن���اوی ت��ورك��ب��وون‌و ب��ە ن��اوی‬

‫سایەی حكومەتەكانی ئینقالبی عەسكەریدا‬

‫موسوڵمانێتییەوە‪ ،‬بە تایبەتی لە سەردەمی‬

‫ب���وو‪ .‬خ��ەون��ی توركیا ت��ەج��اوزی هەندێك‬

‫ئۆزالدا توانیویه‌تی هەژموونێك لە مەیدانی‬

‫تەرتیباتی تایبەتی دەكرد‪ ،‬کە توركیا نفوزی‬

‫سیاسی‌و رۆشنبیریدا‪ ،‬لە مەیدانی رۆحیدا‪.‬‬

‫ت لە عێراقدا‪ ،‬یان لە زۆر شوێنی‌تر‪ .‬ئەو‬ ‫هەبێ ‌‬

‫وات��ه ئایینیدا په‌یدا بکات‪ .‬رێكخراوەكانی‬

‫كاتەی‪ ،‬کە دەوڵەتی یەكێتی سۆڤیه‌ت هەبوو‬

‫فەتحولاڵ گ��وی��ل��ەن دەگ��ات��ە ن��او ج��ەرگ��ەی‬

‫توركیا لە حاڵەتی دیفاعدا بوو‪ .‬لە واڵتانی‬

‫ئ��اس��ی��ای ن��ێ��وەڕاس��ت‪ ،‬ک��ە توركنشینەكان‬

‫یەكێتی سۆڤیه‌تەوە مەنزومەی ئیشتراكی‬

‫ێ دەژی���ن‪ .‬ئ��ەو واڵت��ان��ەی توركی تیادا‬ ‫ل��ەو ‌‬

‫هەبوو تێیاندا هەیە‪ ،‬کە واڵتانێكن مەسیحین‌و‬

‫دەژی��ن‪ ،‬كەوتنە ژێر كاریگەریی ئەو جۆرە‬

‫پێشتر توركیا حوكمیان لێی كردووە‪ .‬تێیاندا‬

‫ئیسالمییە‌و ئەو رێكخراوە كۆمەاڵیەتییەی‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪286‬‬

‫ک��ە فەتحولاڵ گوێلەن ك���اری ت��ێ��دا دەك���رد‪.‬‬

‫نەرم‪ ،‬کە ئەحمەد داودئۆغڵو ناوی لێنابوو‬

‫ئەمانە هەموو نفوزێكن هەتا پێش نفوزی‬

‫قواڵیی ئستراتیجی بۆ توركیا پەیدا بكەن‌و‬

‫دەوڵەتی توركیا كەوتن‪ ،‬لە كازاخستان‪ ،‬لە‬

‫ئەمەش بە سیاسەتی سفركردنی كێشەكان‬

‫بۆسنە‪ ،‬لە ئازرباینجان‪ ،‬لە زۆر شوێنی‌تر‪ ،‬کە‬

‫لەگەڵ واڵتانی دەوروبەردا‪ ،‬ئیتر وردە وردە‬

‫توركەكان تێیدا دەستیان دەڕوات‪ .‬لە نیوەی‬

‫بوو بە میحوەرێك لە میحوەرەكان‌و دەوری‬

‫دووەم��ی دەوران��ی دوای رووخانی یەكێتی‬

‫گرنگی هەبوو لەگەڵ زۆربەی دەوڵەتانی‪ ،‬کە‬

‫سۆڤیه‌ت‪ ،‬كاتێک لە توركیا ئیسالمییەكان‬

‫توركیا كێشەی لەگەڵیان هەبوو‪ ،‬هەوڵیاندا‬

‫هاتنە سەر حوكم (لە ‪ 2002‬پارتی عەدالە‌و‬

‫ك��ێ��ش��ەك��ان��ی��ان چ���ارەس���ەر ب���ك���ەن‪ .‬ل��ەگ��ەڵ‬

‫تەنمیە هاتە سەر حوكم)‪ .‬ئەم ئارەزووە بۆ‬

‫ئەرمینیاو لەگەڵ سوریا‪ ،‬هەتا لەگەڵ ئێرانیش‬

‫رۆڵ گێڕانی توركیاو بۆ زیندووكردنەوەی‬

‫شەوتی باش چوونە پێشەوە‪ ،‬کە ناکۆکیی‬

‫خەونی عوسمانی زیاتر بوو‪ ،‬بەاڵم ئەوەش‬

‫مەزهەبی‌و نەتەوە‌گه‌رییان ه��ەب��ووه‪ .‬ئەمە‬

‫ف��اك��ت��ەری خ���ۆی ه���ەب���وو‪ ،‬ی��ەك��ێ��ك ل��ەوان��ە‬

‫وایكردووه بیرۆک ‌ه عوسمانیزم به شێوه‌ی‬

‫سەركەوتنی ئیسالمییەكان بوو توانییان لە‬

‫نوێ زیندوو بێتەوە‪ .‬بیرۆکه‌ک ‌ه لە تێڕوانینی‬

‫هەندێك كەرتی زۆر گرنگی ئابووریدا توركیا‬

‫ئیستراتیجی دانانی دادو گەشەپێداندا بووه‪،‬‬

‫پێشخەن‌و حورمەتێك‪ ،‬کە جاران الواز بوو‪،‬‬

‫کە ئەمان ئێستا حوكم دەك��ەن‌و ستراتیجی‬

‫ئ��ەو ح��ورم��ەت��ەی ب��ۆ ب��گ��ەڕێ��ن��ن��ەوە توركیا‬

‫توركیا دادەنێن‪ .‬ئەگەر نموونەی كوردستانی‬

‫بووه بە نموونه‌یه‌ک‪ ،‬نەك تەنیا لە واڵتانی‬

‫باشوور وەربگرین توركیا جاران هەڕەشەی‬

‫توركنشیندا‪ ،‬بەڵكو ل��ە واڵت��ان��ی ع��ەرەب��ی‌و‬

‫دەكرد بۆ گرتنەوەی ویالیەتی موسڵ‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئیسالمیشدا وەك ن��م��وزەج��ێ��ك��ی حوكمی‬

‫لە دوای هاتنە سەر حوكمی عەدالە‌و تەنمییە‬

‫ئیسالمی دیموكراسی ریفۆرمخوازی دەكات‪.‬‬

‫ئ���ەوان ه��ەوڵ��ی��ان��داوه ب��ە پ��ەی��وەن��دی��ی باش‬

‫ئەمە وای كرد تین‌و تاوێك بداتەوە بە خەونی‬

‫لەگەڵ سەركردایەتی سیاسی كوردستاندا‬

‫عوسمانی‪ .‬هەتا پێش بەهاری عەرەبی‪ ،‬خەونی‬

‫ئەم نفوزە توركییە لە كوردستانی عێراقدا‬

‫توركەكان بۆ زیندووكردنەوەی عوسمانی‬

‫پ���ەرە پ��ێ ب����دەن‪ .‬ب��ۆی��ە دەب��ی��ن��ی��ت ئەحمەد‬

‫لەبواری هێزی نەرمدا‪ ،‬خۆی دەبینییەوە‪.‬‬

‫داود ئۆغڵو هاتۆتە كوردستان‌و سەردانی‬

‫وات��ە ئ��ەوەی توركیا ببێتە نموونەیەك‪ ،‬کە‬

‫هەولێرو كەركوكی ك��ردووه‪ .‬دوای ئەوەش‬

‫خەڵكی‌تر چاوی لێبكەن‪ ،‬وەكو نموونەیەكی‬

‫ب��ۆ ك��ردن��ەوەی ف��رۆك��ەخ��ان��ەی هەولێر‪ ،‬کە‬

‫دیموكراسی وەری��ب��گ��رن‪ .‬وات��ە كاریگەری‬

‫شەریكەیەكی ت��ورك��ی دروس��ت��ی ك���ردووه‬


‫‪287‬‬

‫رەجەب تەیب ئۆردوگان هاتووه‪ .‬واتە ئەوان‬

‫رەگ��ەز توركن‪ ،‬نە وەك كورد نزیكیشن لە‬

‫باوەڕیان وا بووه با كوردستان بەشێك بێت‬

‫تورك‪ .‬ئەمە بووه بە دەرفەتێك‪ ،‬کە دەوڵەتی‬

‫لە عێراق‪ ،‬تەنانەت لە ئایندەشدا كوردستانی‬

‫توركیا‪ ،‬کە پەلە بكەن لە پڕۆژەی عوسمانیزم‪،‬‬

‫عێراق ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ‪ ،‬بەاڵم لە‬

‫بەاڵم لە هەمان كاتدا مایەی كێشەش بوو بۆ‬

‫ژێر هەژموونی دەوڵەتی توركیادا بێت‪ .‬واته‬

‫توركیا‪ ،‬یەكەم كێشەش ئەوە بوو‪ ،‬هەندێك‬

‫تێڕوانینی توركەكان بۆ عوسمانیزمی نوێ‬

‫لەو دەوڵەتانە هەتا ئێستا شۆڕشی ئیخوانی‬

‫ت لە ئەستەنبوڵ‪،‬‬ ‫ئەوە نییە‪ ،‬کە سوڵتانێك هەبێ ‌‬

‫تیایاندا سەركەوتوو ن��ەب��وون‪ ،‬بۆ نموونە‪،‬‬

‫یان ئەنقەرە حوكم بكات‌و ئەوانی‌تر والی بن‪،‬‬

‫سوریا‪ .‬ئێستا سوریا نە ئۆپۆزسیۆنەكەی‬

‫بەڵكو ده‌سه‌اڵتێکی سیاسی‌و ئایینی بێت‪.‬‬

‫لە سەر حوكمە تا ببێتە هاوپەیمانی توركیا‪.‬‬

‫بۆ ئەمە هەتا توركیا بیری لەوە كردۆتەوە‪،‬‬

‫نە (ئەسەد)یش رۆیشتووە‪ ،‬کە ئێستا بووەتە‬

‫کە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ك��وردی خۆشی‬

‫دوژمنی توركیا‪ .‬جا بۆیە ئەم خەونە توركییە‬

‫باش بكات‪ .‬بۆ ئەوەی خەڵك پێی نەڵێت تۆ‬

‫لە سوریا چەقی‪ .‬دوای ئەوەش رووداوەكانی‬

‫چۆن پەیوەندی لەگەڵ كوردی عێراق‌دا باش‬

‫میسر‪ ،‬کە رووی���دا‪ ،‬لە میسریش چەقی‪ .‬تا‬

‫دەكەیت‌و لەگەڵ كوردانی خۆتدا باش نیت؟‬

‫ئێستاش دیار نییە لە لیبیا شكڵەكەی چۆنە؟‬

‫بۆیە هەوڵی داوه ئەم شەرەمە نەتەوەیی لە‬

‫ێ ساڵی‬ ‫ئ���ەم ه��ەڵ��وێ��س��ت��ەی ت��ورك��ی��ا ل��ە س�� ‌‬

‫سەر كوردیش البدات‪ .‬ئەوەی خۆی وا نیشان‬

‫رابردوودا وای كرد توركیا ببێتە دەوڵەتێكی‬

‫ت من تێڕوانینێكی پۆزه‌تیڤم لە سەر‬ ‫بدات بڵێ ‌‬

‫میحوەری‪ ،‬بەاڵم لە هەمان كاتدا وای كرد‬

‫كوردی توركیادا هه‌یه‪ .‬بەهاری عەرەبی لە‬

‫ئ��ەوان��ی تریش ب��ە ئاگا بێنێتەوە بۆنمونە‬

‫دوو هەزارو یانزە‌دا‪ ،‬کە روویدا‪ ،‬دەرفەتێكی‬

‫ئێرانی بەئاگاهێناییەوە‪ ،‬بۆ نموونە واڵتانی‬

‫زی��ات��ری ب��ە ت��ورك��ی��ادا ب��ۆ ئ���ەوەی خەونی‬

‫خەلیجی بە ئاگاهێنایەوە‪ ،‬کە لەگەڵ پڕۆژەی‬

‫عوسمانیزم بژێتەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا تووشی‬

‫ئیسالمەتیدان‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ پڕۆژەی ئیخوانیدا‬

‫كێشەی كرد‪ .‬دەرفەتەكە ئەوە بوو هەموو‬

‫نین لە سعودییە وەهابییەت دژی ئەم جۆرە‬

‫ئ��ەو واڵت��ان��ە لە میسرەوە تا لیبیاو تونس‬

‫سیاسەتانەن‪ ،‬کە توركیا رەچ��اوی دەك��ات‪.‬‬

‫ئەحزابی ئیسالمی هاتە سەر حوكم‌و خۆیان‬

‫رۆژئ���اواش كەوتە س��ەر كەڵكەڵەی ئ��ەوەی‬

‫وا نیشاندا وەك دادو گەشەپێدان بیربكەنەوە‪.‬‬

‫دادو گەشە پێدان بە نیازی چییە؟! بە جۆرێك‬

‫ئەمە دەرفەتێك بوو بۆ توركیا‪ ،‬کە ده‌سه‌اڵت‬

‫لە جۆرەكان ئەمریكا لەگەڵ ئەوە بوو توركیا‬

‫لەو واڵتە عەرەبییانه‌دا پەیدابكات‪ ،‬کە نە بە‬

‫نموونه‌یه‌ک بێت بۆ واڵتانی عەرەبی تا چاوی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪288‬‬

‫لێبكەن‪ .‬لە بریی زۆرداری‌و سەركوتكردنی‬

‫ت لە‬ ‫پێش بەهاری عەرەبییە‪ ،‬کە بریتی بێ ‌‬

‫رژێمەكانی وەك موبارەك‌و سەدام‌و بەشار‬

‫هێزی نەرم بو نفوزی توركیا لە ناوچەكەدا‪.‬‬

‫ئەسەد‪ ،‬هەروەها لە بریی ئەوەی ئیسالمییە‬

‫نەوەكو دوای بەهاری عەرەبییە‪ ،‬کە توركیا‬

‫توندڕەوەكان بێنە سەر حوكم‪ ،‬ئەو ئیسالمیە‬

‫وەك نموونه‌یه‌ک‪ ،‬ک��ە خەریكبوو هەموو‬

‫میانڕەوانە بێنە س��ەر ده‌س���ه‌اڵت‪ ،‬کە وەك‬

‫حكومەتەكانی ع��ەرەب��ی ببن بە ئیسالمی‪.‬‬

‫دادو گەشەپێدان وان‪ ،‬کە پەیوەندییەكانیان‬

‫ن���ەوەك���و ج���اران���ی س���ەردەم���ی ت��ورك��ی��ای‬

‫ل��ەگ��ەڵ رۆژئ���اوا ببپارێزن‪ .‬ب��ە ج��ۆرێ��ك لە‬

‫رۆژئ��اوای��ی��ە‪ ،‬کە بەشێك بێت لە جەستەی‬

‫جۆرەكان ئاشتی بپارێزن‪ .‬ئەمە ئێستا گۆڕا‪،‬‬

‫ئەوروپا‪ .‬بۆیە ئەم خەونە پەكیكەوتووە لەم‬

‫چونكە توركیا ئێستا بوو بە هەڕەشەیەك لە‬

‫قۆناغەدا‪.‬‬

‫سەر رۆژئ��اوا خۆشی‪ .‬بۆیە هەم بیرۆكەی‬ ‫ب��ە ئ���ەوروپ���ای���ی ب��وون��ی��ان ب��ەج��ۆرێ��ك لە‬

‫ــ لەو باوەڕەدایت لە ئایندەدا توركیا بەرەو‬

‫ێ دەك��رێ‌‌و‬ ‫ج��ۆرەك��ان دەس��ت��ی دەستیان پ�� ‌‬

‫یەكێتی ئەوروپا دەڕوات‪ ،‬یان دەگەڕێتەوە بۆ‬

‫ه��ەم ب��ی��رۆك��ەی عوسمانیزمیان راگ��رت��وە‬

‫رەوتە ئیسالمییە رۆژهەاڵتییەكە؟‬

‫لەبەر ئەوەی محاویرەكان لە بەردەم توركیا‬

‫بە رای من توركیا دەبێت لەو ناوەڕاستەدا‬

‫قوتبوونەتەوە‪ .‬خاڵی سێیەمیش لە هەمووی‬

‫بێت‪ ،‬چونكە سیفەتی توركیاش ئەوەیە‪ ،‬کە‬

‫گرنگتر ئێستا توركیا لە خۆشیدا جەبهەیەك‬

‫پردە‪ .‬پردێكە لە نێوان رۆژهەاڵت‌و رۆژئاوا‪.‬‬

‫پەیدابووە‪ ،‬دەیەوێت ئەم هەڵمەتەی توركیا‬

‫ت‬ ‫ێ پ��رد ب��ێ��ت‌‌و دەشتوانێ ‌‬ ‫ت��ورك��ی��ا دەت��وان�� ‌‬

‫ێ لە ئیسالمیزەكردنی توركیا‬ ‫دەستی داوەت ‌‬

‫خۆشی رۆڵبگێڕێت‌‪ ،‬بەاڵم لەو باوەڕەدام نە‬

‫ل��ە شوێنێك راب��وەس��ت��ێ��ت‌‪ .‬رووداوەك���ان���ی‬

‫رۆڵە بینینەكەی وا گەورە دەبێت‪ ،‬کە رۆڵێكی‬

‫ب��اخ��چ��ەی غ���ازی ل��ە ئەستەنبوڵ بڵێسەی‬

‫ت بە‬ ‫ب��ڕی��اردەری ی��ەك�لاك��ەرەوە بێت‪ .‬دەبێ ‌‬

‫ئ��ەم ك���ارە ب���وو‪ .‬ل��ەو ك��ات��ەدا ت��ورك��ی��ا هات‬

‫بەشێك لە پەیوەندییەكانی نێوان توركیاو‬

‫پەنجەرەیەكی تری ك��ردەوە‪ ،‬پەنجەرەیەك‬

‫رۆژه����ەاڵت‌و رۆژئ����اوا‪ ،‬ب���ەاڵم ئ��ەو كاتەی‬

‫بە رووی كورددا‪ ،‬تا گفتوگۆ لەگەڵ كورددا‬

‫دەخوازێت پایتەختی رۆژهەاڵت نابێتە پردی‬

‫بكات‪ .‬واته لە شوێنێك تەنگە تاویان كردووە‪،‬‬

‫پەیوەندیی نێوان رۆژهەاڵت‌و رۆژئاوا‪ .‬ئەوە‬

‫لە شوێنێكی‌ترەوە پەنجەرەیەك دەكاتەوە‪.‬‬

‫ئەو شتەیە‪ ،‬کە رۆژئ��اوا نایەوێت‌‪ .‬رۆژئ��اوا‬

‫بۆیە ئێستا خەونی توركیا بۆ نوێكردنەوەی‬

‫ت بۆ رۆژهەاڵت‪،‬‬ ‫نایەوێت توركیا پایتەخت بێ ‌‬

‫عوسمانیزم توشی قەیرانێك هاتووە‪ .‬نەوەكو‬

‫بەڵكو دەی��ەوێ��ت ت��ورك��ی��ا پ��ردێ��ك بێت بۆ‬


‫‪289‬‬

‫رۆژهەاڵت‌و قسەی خۆشی هەبێ‌‌و بیرورای‬

‫رۆژه��ەاڵت‌و ئەوروپا نفوز پەیدا بكاتەوە‌و‬

‫خۆشی هەبێت‌‪ .‬ئەو پردە وەكو بازگەیەك‬

‫بناغەی بەشداری پێكردنی ئیسالمییەكانی‬

‫وایە‪ .‬توركیا ئەوەی بیری لێدەكردەوە ئەوە‬

‫دانا‪ .‬ئیتر ئیسالمییەكان وردەوردە بوون بە‬

‫نەبوو ببێت بە پرد‪ ،‬بەڵكو ئەوە بوو ببێت بە‬

‫بەشێك لە جەستەی سیاسی توركیا‪ ،‬هەم‬

‫پایتەختی رۆژهەاڵت‪ .‬بەتایبەتی رۆژهەاڵتی‬

‫بێگومان بەردی بناغەی ئەو بیرۆكەیەشی‬

‫ئیسالمی‪ ،‬ئەمەش ئەو دەورەیە‪ ،‬کە رۆژئاوا‬

‫دان���ا‪ ،‬ک��ە ن��وێ��ك��ردن��ەوەی فیكرو خەیاڵدانی‬

‫قبووڵی ناكات‪ ،‬چونكە ئەو كاتە توركیا وەك‬

‫ع��وس��م��ان��ی ب����وو‪ .‬ب��ۆچ��ی؟ ی��ەك��ەم ئ���ۆزال‬

‫پایتەختی رۆژه���ەاڵت ئەكەوێتە ملمالنێی‬

‫خ��ۆی پیاوێكی تەكنۆكراتە پێش ئ��ەوەی‬

‫رۆژئ���اوا‌و ش��ان لە شانی رۆژئ���اوا دەدات‪,‬‬

‫سیاسی بێت‪ .‬ئەمەش یەكێكە لە خەسڵەتە‬

‫رۆژئ���اوا ئ��ەم��ەی ن���اوێ‌‪ ،‬دەی��ەوێ��ت توركیا‬

‫هەرەگرنگەكانی‬

‫سیاسییەكان‪،‬‬

‫موجەرەد پردێك بێت‪ .‬بۆیە لەو باوەڕەدام لە‬

‫کە زۆربەیان تەكنۆكراتن‪ .‬واتە ئەندازیان‪،‬‬

‫ئەنجامدا بەوە بگیرسێتەوە‪ ،‬کە ببێتە پردێك‪.‬‬

‫پ��زی��ش��ك��ن‪ ،‬وات����ە ل��ە م��ەی��دان��ی ئ��اوەدان��ی��دا‬

‫نەتوركیا دەگەڕێتەوە بۆ توركیا الوازەكەی‬

‫ن���اس���راون‪ .‬دووەم ئ����ۆزال خ���ۆی خەڵكی‬

‫سەردەمی یەكێتی سۆڤیه‌ت‌و نەدەشگەڕێتەوە‬

‫ئەنادۆڵە‪ .‬واتە خەڵكی توركیای رۆژهەاڵتییە‪.‬‬

‫بۆ توركیا بەهێزەكەی سەردەمی عوسمانی‬

‫سێیەم عەسكەر هێناوی كردییە بە سەرۆك‬

‫لە تەگبیری داهاتوو‪ .‬ئەم هێزە تازەییەی‪ ،‬کە‬

‫وەزیران‪ .‬لەبەر ئەوەی پیاوێكی تەكنۆكراتە‬

‫توركیا پەیدای كردووەرەچاو دەكرێت‪ ،‬بەاڵم‬

‫لە وەختێكدا‪ ،‬کە حیزبە سیاسییەكان هەموو‬

‫ت لە شوێنێكدا بگیرسێتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫دەبێ ‌‬

‫ق���ەدەغ���ەك���راب���وون‪ .‬ه��ات��ن��ی ئ����ۆزاڵ رێ��گ��ای‬

‫دەوڵەتەكان بتوانن بە دڵنیاییەوە پەیوەندی‬

‫بۆ ئ��ەوە خ��ۆش ك��رد‪ ،‬کە ئ��ەو عەلمانییەت‬

‫لەگەڵدا ببەستن‪.‬‬

‫توندڕەوییەی لە توركیا هەبوو‪ ،‬وەكو جاران‬

‫ئیسالمە‬

‫نەمێنێت‌‪ .‬سەیروسەمەرەی كودەتای ساڵی‬ ‫ــ تۆ پێت وایە قۆناغی ئۆزاڵ‌و ئۆردوگان بۆ‬

‫‪ 1980‬لەوەدا بووه‪ ،‬کە كودەتای سوپایەكی‬

‫كورد كامیان باشترن؟ ئەگەر ئۆزاڵ بمایە‬

‫عەلمانی بووه‪ ،‬بەاڵم لە هەمان كاتدا لە ترسی‬

‫كورد حاڵی باشتر دەبوو؟‬

‫بەهێزبوونی بزووتنه‌وه‌ی چەپ لە توركیادا‬

‫ئۆردوگانییەكان دان ب��ە شتێكدا دەنێنن‪،‬‬

‫بە جۆرێك لە جۆرەكان دەرگایان كردۆته‌وە‬

‫ئۆزاڵ بە جۆرێك لە جۆرەكان بناغەی ئەو‬

‫بۆ جۆرێك لە دی��ن��داری‪ .‬ویستوویانه وای‬

‫بارودۆخەی دانا‪ ،‬کە تێیدا توركیا لە ئاستی‬

‫نیشاندەن‪ ،‬کە ناسنامەی تورك تەنیا تورك‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪290‬‬

‫بوون نییە‪ .‬تەنیا عەلمانی بوون نییە‪ ،‬بەڵكو‬

‫مەندریسیش‪ ،‬ک��ە رێ��گ��ای ب��ۆ رێ��ب��ازەك��ان‌و‬

‫ئیسالمەتیشە‪ .‬سوپا خۆی وردەوردە ئەم‬

‫ئیسالمییەكان كردەوە لە ساڵی ‪1950‬دا بە‬

‫رێگایەی ك��ردەوە‪ ،‬بۆ ئەمەی ك��رد؟ چونكە‬

‫سەرەوە هەتا ئەویش بە ئاشكرا لە شوێنی‬

‫سوپا لە ئەساسدا ك��ودەت��ای ك��رد بەسەر‬

‫گشتیدا نوێژی نەدەكرد‪ ،‬بەاڵم ئۆزال وەكو‬

‫توركیایەك‪ ،‬کە چەپەكان‌و راستڕەوەكان‬

‫س��ەرۆك ك��ۆم��اری توركیا نوێژی دەك��رد‪،‬‬

‫یەكترییان دەكوشت‪ .‬ئەوان بۆ ئەمە هاتوون‬

‫ک��ە ئ��ەو س���ەرۆك كۆمارێكی توركیایەكی‬

‫ێ كوچكەیەكیان دروست كردووه‪:‬‬ ‫س‌‬

‫عەلمانییە‪ .‬بۆیە ئ��ۆزاڵ بە رێگاخۆشكەری‬

‫ــ توركبوون‪ ،‬واتە كەمالیزمەكە‪.‬‬

‫ئەو رەوتە ئەزانرێت‪ ،‬کە دوایی ئۆردوگان‬

‫ــ عەلمانی بوون‪.‬‬

‫كردی‪ ،‬چونكە لە بیریشمان نەچی ئۆردوگان‬

‫ــ موسوڵمان بوون‪.‬‬

‫خۆشی لە رەوتی ئیسالمییە تەقلیدییەكە الی‬

‫وات�����ە ئ���ەم���ە ب���ە ج���ۆرێ���ك ل���ە ج���ۆرەك���ان‬

‫دا‪ ،‬کە مەدرەسەی نەجمەدین ئەربەكان بوو‪.‬‬

‫ئ��اش��ت��ب��وون��ەوەی ت��ورك��ی��ا ب����ووه ل��ەگ��ەڵ‬

‫بۆیە دەتوانین بڵێین ئ��ۆردوگ��ان ه��ەروەك‬

‫م��ێ��ژووی دێرینی خ��ۆی��دا‪ .‬ب��ە چەپەكانیان‬

‫چ��ۆن ئ���ۆزاڵ ئاوێتەیەك ب��وو ل��ە عەلمانی‬

‫گوتووه ئ��ەوە عەلمانییەت هەیە بۆ ئێوە‌و‬

‫ب��وون‌و ئیسالمی‪ .‬ئۆردوگانیش تێكەڵەیەك‬

‫بە قەومییەكانیشیان گوتووه ئەوە كەمالیزم‬

‫ب��وو ل��ە ن��ێ��وان ئ��ەرب��ەك��ان ب���وون‌و ئ��ۆزاڵ‬

‫هەیە بۆ ئێوە‪ .‬بە ئیسالمییەكانیشیان گوتووه‬

‫ێ دروستبوو‪ ،‬کە پارتێکی‬ ‫بووندا ئەمەی ل ‌‬

‫ئ���ەوە ئیسالممان ق��ب��ووڵ ك����ردووە‪ ،‬وەك‬

‫ێ پێكهات‪،‬‬ ‫موحافیزكاری‌و دیموكراتخوازی ل ‌‬

‫پایەیەك لە پایەكانی كەسێتی‌و ناسنامەی‬

‫ئیسالمی توانی ئەم ئەزموونە گەورەیە لە‬

‫ێ تەوەجوهەی‬ ‫توركیا‪ .‬ئۆزاڵ تەمسیلی ئەم س ‌‬

‫توركیا بونیاد بنێت‌‪ .‬ئه‌وجا ئەگەر بڵێین ئۆزاڵ‬

‫دەرك���ردووه‪ .‬ت��ورك ب��ووه‪ .‬لە هەمان كاتدا‬

‫بمابایە چۆن دەب��وو؟ لە مێژوودا ناتوانیت‬

‫كەسایەتییەكی عەلمانی بوو‪ .‬لە هەمان كاتدا‬

‫گریمانەی ئەو حاڵەتان بكەین‪ .‬پێم وایە رۆڵی‬

‫خۆی ئەنادۆڵی ب��وو‪ ،‬بۆیە پەروەردەیەكی‬

‫مێژوویی‌ی ئۆزاڵ كۆتایی پێهاتبوو‪ ،‬چونكە‬

‫ئیسالمی هەبوو‪ .‬من لە كتێبەكەشدا باسی‬

‫ئ��ەو ل��ە هەشتاكان لیبرالیزمی ئ��اب��ووری‬

‫كەسایەتی ئەوم كردووە‪ ،‬واته لە یەك كاتدا‬

‫هێنایەكایەوە‌و ئیسالمییەكان دوایی زۆریان‬

‫ب���اوەڕی ب��ە كۆمپیوتەر هەبووه‪.‬یەكەمین‬

‫سوود لەم لیبرالیزمە ئابوورییە وەرگ��رت‪.‬‬

‫سەرۆكی توركیای نوێیە بەئاشكرا لە شوێنە‬

‫چونكە ئابووری توركیا ئابووری دەوڵەت‬

‫گشتییەكاندا نوێژی دەك��رد‪ .‬هەتا عەدنان‬

‫ب��وو‪ ،‬سۆشیالیزمی دەوڵ��ەت��ی ب��وو‪ .‬ئ��ۆزاڵ‬


‫‪291‬‬

‫هات نوێباوی ئابووری كرد‪ .‬توركیای كرد‬

‫ناگاتە چوار قۆناغە‪ .‬ئۆزاڵیش لە دوو قۆناغی‬

‫بە قیبلە‌نما بۆ واڵتانی ئاسیای نێوەڕاست‪.‬‬

‫زۆر گرنگدا دەوری گێڕاو ئیتر دەوری تەواو‬

‫ئەمانە هەموو رێگاخۆشكەربوون‪ .‬كرانەوەی‬

‫بوو‪.‬‬

‫مەسەلەی ك��وردی��ش ل��ە س��ەردەم��ی ئ��ۆزاڵ‬ ‫دەستی پێكرد‪ .‬هەر ئەو كرانەوەیەش بووه‪ ،‬کە‬

‫ی فەرهەنگیمان هەیە‬ ‫ــ پرسیارێكی سیاس ‌‬

‫ئۆزاڵ لە بارودۆخێكی نادیاردا مردووه‪ ،‬کە‬

‫لە نێوان رۆشنبیران‌و سیاسەتمەداراندا‪ ،‬کە‬

‫ێ كوشتوویه‌تی‌و‬ ‫تا ئێستاش كەس نازانێت ك ‌‬

‫دوو بۆچوونی جیاواز دەبینین‪ .‬رۆشنبیرانی‬

‫چۆن كوژراوه؟ ئایا كوژراوه‪ ،‬یان مردووه؟‬

‫تورك پێیانوایە توركیا لە نێوان رۆژهەاڵت‌و‬

‫ئەمە خاڵێكی زۆر گرنگە‪ ،‬لە راستیدا ئۆزاڵ‬

‫رۆژئ������اوادا ش��ون��اس��ی خ���ۆی ون���ك���ردووە‪،‬‬

‫خۆی لە ئامادەیی خۆیدا وردە وردە تەواو‬

‫س��ی��اس��ەت��م��ەداران��ی��ش پ��ێ��ی��ان��وای��ە ت��ورك��ی��ا‬

‫بووه‪ ،‬چونكە پێشتر لە هەشتاكاندا حزبەكەی‬

‫دەوڵەتێكی م��ەزن��ە ل��ە ن��ێ��وان رۆژه���ەاڵت‌و‬

‫ب����راوەی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ب���وو‪ ،‬ب���ەاڵم لە‬

‫رۆژئاوادا‪ ،‬رۆشنبیرەكان پێیان وایە توركیای‬

‫نەوەدویەك بەدواوە ئەو تەنیا وەك سەرۆك‬

‫لە نێوان رۆژئ���اواو رۆژه��ەاڵت��دا شوناسی‬

‫كۆمار ماوە‌ته‌وه‪ ،‬كاتێک دیمیریل گەڕایەوە‪.‬‬

‫لەدەستداوە‪ .‬من دەمەوێت بپرسم توركبوون‬

‫دەسەاڵت كەوتە دەستی سەرۆك وەزیران‌و‬

‫بەختەورەییە؟‬

‫ئیتر ئ��ۆزاڵ دەس��ەاڵت��ەك��ەی ك��ەم ب��ووەوە‌و‬

‫پێش هەموو شتێك خەیاڵدانی رۆماننووس‬

‫زۆرت��ر دەس��ەاڵت��ی پێشنیازكردنی هەبوو‪.‬‬

‫بینینی ش��ت��ە رۆح��ی��ی��ەك��ان��ە‪ .‬خ��ەی��اڵ��دان��ی‬

‫ك���ران���ەوەی ئ����ۆزاڵ رێ��گ��ای خ��ۆش��ك��رد‪ ،‬کە‬

‫سیاسەتمەداران بینینی واقیعە‪ .‬ئەو مەوقعەی‪،‬‬

‫وردەوردە دیدی توركەكان لە سەر كورد‬

‫کە توركیا هەیەتی لە نێوان رۆژه���ەاڵت‌و‬

‫بگۆڕێت‪ .‬كار گەیشتە ئەوەی ئۆردوگان به‬

‫رۆژئ���اوادا‪ .‬ئەم شوناسە جووتەی توركیا‬

‫ت ئێمە گفتوگۆمان هەیە لەگەڵ‬ ‫ێ بڵێ ‌‬ ‫بوێر ‌‬

‫لەهەندێك دەرفەتدا وەكو كێشە سەیركراوە‪،‬‬

‫ئۆجەالندا‪ .‬بۆیە دەوری مێژووی ئۆزاڵ بۆ‬

‫ب��ۆ ن��م��وون��ە ل��ە س���ەردەم���ی ش��ەس��ت��ەك��ان‌و‬

‫ئەو قۆناغە بووو تەواو بوو‪ .‬كەم كەسن ئەو‬

‫حەفتاكاندا‪ .‬كێشە ب��وو ب��ۆ توركیا‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫سیاسەتمەدارانەی‪ ،‬کە لە سێ‌‌و چوار قۆناغی‬

‫لە سەردەمێكی‌تردا‪ ،‬کە ئ��اب��ووری توركیا‬

‫مێژوویی جیاوازدا رۆڵ بگێڕن‪ .‬سیاسەت‬

‫بەهێز دەبێت‌‪ ،‬کە ئەوە سەردەمە سەردەمی‬

‫م��ەدار هەیە تەنیا بۆ یەك قۆناغ خولقاوە‪،‬‬

‫داودئۆغڵۆیە‪ .‬دەبێتە خاڵی هێز بۆ توركیا‬

‫ێ قۆناغ خولقاوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەیە بۆ دوو تا س ‌‬

‫ئەو قسەیە بۆ ئەحمەد داود ئۆغڵۆ راستە‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪292‬‬

‫لە هەمان كاتدا بۆ ئۆرهان پاموكیش راستە‬

‫بە الی رۆژئاوادا زۆر دایشكان‌و ئۆردوگان‬

‫ل��ەب��ەر ئ���ەوەی ئ��ەدی��ب س��ەی��ری حقبەیەكی‬

‫بە الی رۆژهەاڵتدا‪ .‬لەبەر ئەوە ئەو چیرۆكەی‬

‫زەمەنی ناكات‪ .‬سەیری كۆی مێژووی توركیا‬

‫ع��ەزی��ز ن��ەس��ی��ن‌م��ان ب��ە ب��ی��ر ده‌ه��ێ��ن��ێ��ت��ەوە‪،‬‬

‫دەكات‪ .‬ئەگەر دیقەت بدەیت ئەو كاتەی‪ ،‬کە‬

‫ک��ە م��ام��ۆس��ت��اك��ە پ��ەن��ج��ەرەی��ەك ب��ك��ەرەوە‬

‫عوسمانییەكان دەسەاڵتیان دەبەنە ئەوروپا ‪،‬‬

‫ب��ا هەوابێتە ژوورەوەو ئ��ەو پەنجەرەیە‬

‫بێگومان دەوری مزدەوجی توركیا لە نێوان‬

‫مەكەرەوە با هەوا نەیەتە ژوورەوە‪ .‬ئەوە‬

‫رۆژئاواو رۆژهەاڵتدا بەخێر دەشكێتەوە بۆ‬

‫تەعبیرێكی كاریكاتێری عەزیز نەسینە بۆ‬

‫توركەكان‪ ،‬ب��ەاڵم توركەكان لە سەردەمی‬

‫بزربوونی ناسنامەی توركیا‪ .‬ئەوە لە هەردوو‬

‫كۆماریدا هەر بە الی رۆژئاوادا دەیشكێننەوە‪.‬‬

‫زەمەنەكەدا راس��ت دەردەچ��ێ��ت‌‪ .‬لە زەمانی‬

‫ئ��ەم ف��رە شوناسییەی توركیا ب���ەزەرەری‬

‫ئەتاتورك‌و لە زەمانی ئۆردوگاندا‪ ،‬چونكە ئەم‬

‫توركیا كۆتایی دێت‌‪ .‬ئەمە قەدەری توركیایە‪،‬‬

‫گوریسە بە هەر الیەكدا راكێشرا هاوواڵتی‬

‫کە لەم ناوەڕاستەدا خۆی بهێڵێتەوە‪ .‬ئەگەر‬

‫توركیا دەپسێت‌‪ .‬تورك بوون بەختەوەرییە‪،‬‬

‫دیقەت بدەیت لەكاتی ئەتاتوركدا بااڵنس‬

‫ێ بە‬ ‫ی��ان ن��ا؟ توركبوون ئەگەر یەكسان ب ‌‬

‫بە الی رۆژئاوابووندا دەیشكێنێتەوە‪ .‬بۆیە‬

‫س��ەن��گ‌و ح��ورم��ەت��ی كەسایەتی مرۆڤێكی‬

‫بااڵنسی توركیا تێك دەچێت‌‪ ،‬چونكە بااڵنسی‬

‫ت��ورك‪ .‬نەتەوەی ت��ورك ئەو كاتە براوەیە‪،‬‬

‫رۆحی نامێنێت‌‪ .‬ئەگەر ئێستاكەش ئۆردوگان‬

‫ک��ە ه��اوپ��ەی��م��ان��ی ل��ەگ��ەڵ ن��ەت��ەوەك��ان��ی‌ت��ردا‬

‫زیاتر توركیا بە الی رۆژه��ەاڵت��ی��دا ببات‌و‬

‫دەكات‪ ،‬بێگومان بەختەوەرییە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬

‫زۆرت���ر پ��ێ��داگ��ری ل��ە س��ەر ئیسالمەتییەكە‬

‫ێ بە تەنیا بە تورك‬ ‫توركبوون یەكسان ب ‌‬

‫بكات‌و دەیەوێت توركیا رۆژهەاڵتی بكات‬

‫بوون‪ ،‬ئەوەی من لە وتارێكمدا ناوم نابوو‬

‫وەكو سەرەتای هاتنە سەركاری نییە‪ ،‬وتی‬

‫(توركەكان توركتر دەبن)‪ .‬ئەو كاتە نەخێر‬

‫ئێمە باوەڕمان بە ئیعالنی عالەمی جاڕنامەی‬

‫ت��ورك��ب��وون نابێتە ب���ەخ���ت���ەوەری‪ .‬ئ��ەگ��ەر‬

‫مافەكانی ئەوروپا هەیە‪ ،‬بەاڵم ئێستاكە وای‬

‫سەیری ئەزموونی هەزار ساڵەی توركەكان‬

‫لێهاتووە خیتابی ئایینی‌و خیتابی رۆژهەاڵتی‬

‫ب��ك��ەی��ن‪ ،‬ل��ە س���ەردەم���ی سەلجوقییەكان‌و‬

‫بەسەر خیتابی كرانەوەو رۆژئاوایی بوونی‬

‫س��ەردەم��ی دەوڵ��ەت��ی عوسمانیدا‪ ،‬ئەمە بە‬

‫ئ���ۆردووگ���ان���دا زاڵ دەب���ێ���ت‌‪ .‬ب��ە رای من‬

‫تەنها نموزەجێكی ئیسالمی نییە‪ ،‬تا بڵێین‬

‫ئەمەش دووبارەكردنەوەی هەمان هەڵەكەی‬

‫ئیسالمییەكان باشترن لە عەلمانییەكان‪ ،‬ئەمە‬

‫ئەتاتوركە‪ ،‬بەاڵم بە دیوەكەی‌تردا ئەتاتورك‬

‫نموونەیەكە لە كشانەوە تێیدا نەتەوەی تورك‬


‫‪293‬‬

‫لە سەركەوتن‌و ب��ردن��ەوەدای��ە‪ .‬لەبەر ئەوە‬

‫لە چاو تەمەنی كۆماری توركیا‪ .‬ئێمە باسی‬

‫بەشی خەڵكی‌تر دەدا‪ ،‬بەشی شەریكەكانی‬

‫ن��ەت��ەوەی��ەك دەك��ەی��ن‪ ،‬ک��ە نزیكەی هەشتا‬

‫خ��ۆی دەدا‪ ،‬ب��ەش��ی ك���وردو ئ��ەل��ب��ان‌‪ ..‬هتد‬

‫ساڵی سەدەی بیست لە توركیادا فەرامۆش‬

‫ک توركیا گرمۆڵە دەبێت‪،‬‬ ‫دەدات‪ ،‬بەاڵم كاتێ ‌‬

‫ك��راوە‪ ،‬لە حاڵەتی غەیبووبەدا ژی��اوە‪ .‬لەم‬

‫بەس بەشی خۆی دەخاتە ئ��ەوالوە‪ ،‬لێرەدا‬

‫ب��ی��س��ت‌و دوو س��اڵ��ەی دوای���ی���دا‪ ،‬م��ی��دی��ای‬

‫ت��ورك��ب��وون ن��اك��ات��ە ب��ەخ��ت��ەوەری‪ .‬دەك��ات��ە‬

‫ك��وردی گەشەیەكی بەرچاوی بە خۆیەوە‬

‫دۆزەخێك‪ ،‬چونكە هەمیشە لە ژێر هەڕەشەی‬

‫بینیوە‪ ،‬دەتوانین بیكەینە چوار سنفەوە‪ ،‬ئەو‬

‫ئەو نەتەوانەدا دەبێت‪ ،‬کە لە ژێر دەستی‬

‫میدیایانەی‪ ،‬کە لەگەڵ رەوتی پەكەكەدان‌و‬

‫ت��ورك��ی��ان‌و ت���ورك مافەكانی خ����واردوون‪.‬‬

‫لە ناو توركیادان‪ .‬دووەم میدیای كوردی‬

‫لەبەر ئەوە تورك بوون دەبێتە بەختەورەی‬

‫ئەوانەی‪ ،‬کە لەگەڵ رەوتی پەكەكە نین‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئ��ەگ��ەر كوردبوونیش ب��ەخ��ت��ەوه‌ر بكرێت‌و‬

‫لەگەڵ رەوت��ی حیزبەسیاسییەكانی دیكەی‬

‫نەتەوەكانی‌تری توركیاش بەختەوەر بژین‪.‬‬

‫كوردین‪ .‬سێیەم میدیا ئەو میدیا كوردییە‪ ،‬کە‬

‫ت��ورك ئەو كاتە سەربەرز ب��وو‪ ،‬کە لەگەڵ‬

‫سەر بەدەوڵەتن‪ ،‬یان نزیكن لە دەوڵەتەوە‪.‬‬

‫عەرەبدا‪ ،‬لەگەڵ كوردو فارسداو هەتا لەگەڵ‬

‫ئەمەشیان دووبەشە‪ .‬میدیای رۆشنبیری‌و‬

‫نەتەوەكانی بە رەچەڵەك توركیشن‪ ،‬کە لەو‬

‫سیاسی‪ .‬چ���وارەم ج��ۆری میدیای ك��وردی‬

‫ناوچەیە دەژین پەیوەندییەكانی باش بكات‪،‬‬

‫میدیای فەرهەنگی كوردییە‪ .‬ئەمانە بۆ بواری‬

‫ت‬ ‫کە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمانە تێكدەچێ ‌‬

‫رۆشنبیریی كوردین‌و كار بۆ بوژانەوەی‬

‫ت���ورك ب���وون ب��ەخ��ت��ەوەری ن��ی��ی��ە‪ ،‬بەڵكو‬

‫سینەما‌و ئ��ەدەب‌و هونەر‌و زمانی كوردی‬

‫دۆزەخێكە‪.‬‬

‫دەك���ەن‪ .‬ئ��ەم چ��وار ج��ۆرە میدیایە ه��ەم لە‬ ‫كوردستانی توركیا‌و هەم لە ناو ئەستەنبوڵ‪،‬‬

‫ــ بە پێی ئ��ە‌وه‌ی چەند جارێك سەردانی‬

‫ک��ە ب��ەج��ۆرێ��ك ل��ە ج��ۆرەك��ان پایتەختێكی‬

‫ت��ورك��ی��ات ك������ردووە‪ ،‬ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك دی����دارت‬

‫رۆشنبیریی گەورەیە بۆ كوردی توركیاش‪.‬‬

‫س���ازداوە‪ ،‬میدیای ك��وردی لە توركیا لە چ‬

‫ه��ەر چ��وار سنفەكە لە میدیای ك��وردی لە‬

‫ئاستێكدایە؟‬

‫ئەستەنبوڵ ئامادەگییان هەیە‪ .‬بەهێزترینیان‬

‫ت میدیای كوردی‬ ‫ئەو شتەی پێی دەگوترێ ‌‬

‫میدیای پ��ەك��ەك��ەی��ە‪ .‬چ ئ��ەو م��ی��دی��ای��ەی‪ ،‬کە‬

‫ل��ە ت��ورك��ی��ا ن��زی��ك��ەی ب��ی��س��ت‌و دوو ساڵە‬

‫ئازادیا واڵتە لە ئەستەنبوڵ دەریان دەكردو‬

‫دام���ەزراوە‪ ،‬ئەمەش تەمەنێكی زۆر كورتە‬

‫دوای���ی بردیانە ئ��ام��ەد‪ ،‬چ ئ��ەو كەنااڵنەی‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪294‬‬

‫ک��ە س��ەر ب��ەو رەوت����ەن‌و چ ئ��ەو ن��اوەن��دە‬

‫دەكەن‪ .‬لەمانەش گرنگتر ئەوەیە‪ ،‬کە خەریكە‬

‫رۆشنبیرییانەی پەكەكە دەعمیان دەكات‪ .‬بۆ‬

‫ل��ە ه��ەن��دێ��ك ب�����واردا ف��ەره��ەن��گ��ی ك���وردی‬

‫نموونە بەدەپە ناوەندی رۆشنبیرییان هەیە‪،‬‬

‫دەردەك���ەوێ���ت‌‌و توركەكانیش س���وود لەم‬

‫زۆرجار لە ناوەندە رۆشنبیرییەجیاجیاكاندا‬

‫ج��ۆرە چاالكییە فەرهەنگییەی ك��وردەك��ان‬

‫گلەیی لە پەكەكە دەك��ەن‪ .‬لە سەر ئ��ەوەی‪،‬‬

‫وەردەگرن‪ .‬بە كوردییەكەی ئەمڕۆ كوردێك‬

‫کە هەر چاالكییەك مۆركی پەكەكەی پێوە‬

‫رۆژن��ام��ەی��ەك��ی ك���وردی دەرب��ك��ات ئەگەر‬

‫ت ئەوان پشتیوانی لێناكەن‪ ،‬هەتا چاالكی‬ ‫نەبێ ‌‬

‫ئ��ەو رۆژن��ام��ە ك��وردی��ی��ە چ��ەن��د ملیۆنێكی‬

‫فەرهەنگیش بێت‪ ،‬ب��ەاڵم ئەمە بە رای من‬

‫ت من هیچ بە دووری نازانم‬ ‫ێ بفرۆشرێ ‌‬ ‫ل‌‬

‫هۆكاری سەرەكی نییە‪ .‬هۆكاری سەرەكی‬

‫ت‬ ‫س��ەرم��ای��ەگ��وزارێ��ك��ی ت����ورك ئ��ام��ادەب��ێ�� ‌‬

‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک��ە هێشتا رۆشنبیریی ك��وردی‬

‫ێ ب�ڵاوب��ك��ات��ەوە‪ .‬توركیا‬ ‫ریكالمەكانی ل��ەو ‌‬

‫الوازە‪ ،‬بەهێز نییە‪ .‬زۆربەی خوێنەوارەكانی‬

‫ت‬ ‫دەوڵەتێكی س��ەرم��ای��ەداری��ی��ە‪ .‬بۆیە دەبێ ‌‬

‫ك��ورد هەتا ئەگەر لە ب��ارەی كوردیشەوە‬

‫رۆشنبیریی كوردی قازانجی ماددی هەبێت‌‪،‬‬

‫بخوێننەوە‪ ،‬بە زمانی توركی دەخوێننەوە‪.‬‬

‫کە قازانجی م��اددی ك��رد دەرگ��ای زیاتری‬

‫نوخبەی رۆشنبیریی ك���وردی وردەوردە‬

‫بۆ دەكرێتەوە‪ .‬هەتا ئێستاكە رۆشنبیریی‬

‫خەریكن بە ك��وردی دەخوێننەوەو خۆیان‬

‫ك��وردی پەكەكە پشتگیری دەك��ات‪ ،‬ی��ان بە‬

‫فێری كوردی دەكەن‪ .‬شێوازی جیاجیا هەیە‬

‫جۆرێك لە جۆرەكان كوردستانی باشوور‬

‫بۆ فێربوونی كوردی‪ ،‬لەو رووەوە كوردانی‬

‫پشتگیریی دەك��ات‪ ،‬یان دەوڵ��ەت پشتگیری‬

‫ب��اك��وور داه��ێ��ن��ان دەك����ەن‪ .‬ب��ە شێوەیەكی‬

‫دەك��ات‪ .‬ئەگەر رۆشنبیریی ك��وردی توانی‬

‫گشتی چاالكییەكی زۆر هەیە‪ ،‬هۆكاری ئەم‬

‫ببێتە دام��ەزراوەی��ەك��ی قازانج من پێم وایە‬

‫چاالكییەش ئەوەیە ئەنگیزەیەكی نەتەوەییە‪،‬‬

‫دەرگای زیاتری بۆ دەكرێتەوە‪ .‬ئەگەر ئێمە‬

‫وات����ە ئ���ارەزووی���ەك���ی گ�����ەورە ه��ەی��ە الی‬

‫سەیری بوارەكانی‌تری رۆشنبیریی بكەین‪ ،‬بۆ‬

‫كوردانی باكوور بۆ ك��وردب��وون‌و ناسینی‬

‫نموونە درامای توركی ئێستا قازانجێكی زۆر‬

‫خ���ۆی‪ .‬ل��ە ت��ورك��ی��ا دام���ەزراوەی���ەك���ی زۆر‬

‫دەكات‪ .‬لە واڵتەعەرەبییەكان‌و لە ئەوروپاش‬

‫هەیەو ك��وردی��ش لە پ��اڵ ئ��ەو دام��ەزراوان��ە‬

‫باڵودەبێتەوە‪ .‬ئێستاش هیچ قەدەغەكراوێك‬

‫خەریكە دام��ەزراوەی رۆشنبیریی بۆ خۆی‬

‫ن��ی��ی��ە درام�����ای ك�����وردی ل���ە ت��ورك��ی��ا بێتە‬

‫دادەمەزرێنێت‌‪ .‬دەوڵەمەندەكانی كوردیش‬

‫بەرهەم‪ ،‬بەاڵم گرنگ ئەوەیە‪ ،‬کە درامایەكی‬

‫خەریكن خاوەندارێتی لە چاالكی رۆشنبیریی‬

‫ك���وردی زۆر بەهێز بكرێت‪ ،‬ک��ە كۆمپانیا‬


‫‪295‬‬

‫توركییەكانیش ناچار بن بیكڕن‌و دۆبالجی‬

‫ئەم كرانەوە دیمۆكراسییەی‪ ،‬کە لە توركیا‬

‫بكەن بۆ ت��ورك��ی‪ .‬ئێستا درام��ای��ەك��ی وەكو‬

‫ت دەتوانن‬ ‫پ��ەی��ڕەوك��راوە ئەگەر سەربگرێ ‌‬

‫حەریم سوڵتان (موحتەشەم گ��وی��زەل)‪ ،‬بە‬

‫خوێندنگا بە زمانی كوردی دابمەزرێنن‪ .‬ئەمە‬

‫عەرەبی لە واڵتە عەرەبییەكان باڵودەبێتەوە‪.‬‬

‫ك��ورد پێی كەمەو پێی رازی نابێت‌‪ ،‬بەاڵم‬

‫ب��ە ت��ورك��ی ل��ە ت��ورك��ی��ا ب�ڵاودەب��ێ��ت��ەوە‪ .‬لە‬

‫ئەمە دە ساڵی‌تر زۆرتر دەبێت‌‪ ،‬شتی‌تر دێتە‬

‫بولغاریا‌و دەوڵەتانی پێشووی سەردەمی‬

‫پێشەوە‪ .‬ئەمە وردەوردە گەشە دەكات‪.‬‬

‫عوسمانیدا باڵودەبێتەوە وات��ە ئ��ەوروپ��ای‬ ‫شەرقی‪ ،‬چونكە بەشێك لە مێژووی ئەوانی‬

‫ــ تۆ پێتوایە كورد لە ئەستەنبوڵ كاریگەری‬

‫ت درامایەكی وا‬ ‫تێدایە‪ .‬ئەگەر كورد بتوانێ ‌‬

‫هەیە یان لە شارە كوردییەكان‪ ،‬هەم لە رووی‬

‫ئیخراج بكات بۆ نموونە لە سەر ئیمارەتی‬

‫فەرهەنگی‌و ه��ەم ل��ە رووی سیاسییەوە؟‬

‫بۆتان‪ ،‬بە شێوازێكی هونەری ب��ااڵ‪ ،‬من بە‬

‫هەست ناكەیت كوردانی ئەستەنبوڵ تۆزێك‬

‫دووری نازانم كۆمپانیاكانی توركیا دەیكڕن‌و‬

‫سستترن؟‬

‫قازانجی لێدەكەن‌و لەوانەیە بیشیفرۆشن بە‬

‫ك��وردەك��ان��ی ئەستەنبوڵ درەن��گ دەستیان‬

‫ئەوروپاو واڵتانی عەرەبیش‪ .‬تەنانەت ئااڵی‬

‫پێكرد‪ ،‬ب��ەاڵم كاتێک دەستیان پێكرد زۆر‬

‫كوردستانیشی پێوەبێت‌‪ .‬لە توركیا ئابووری‬

‫چاالك بوون‪ ،‬بێگومان كوردستانی بوون هەر‬

‫ت ل��ە دروس��ت��ك��ردن‪،‬‬ ‫دەورێ��ك��ی زۆر دەبینێ ‌‬

‫لە كوردستان دەكرێت‌‪ ،‬بەاڵم رۆڵی كوردی‬

‫یاخود لە پوكانەوەی نەتەوەیەكدا‪ ،‬ئەم هەوڵە‬

‫لە ئەستەنبوڵ‌و نفوزی كوردی ئەستەنبوڵ‬

‫هەیەو وردەوردە خەریكن‪ .‬توركیا ل ‌ه ئه‌م‬

‫ی��ارم��ەت��ی��دەر دەب��ێ��ت‌ ل��ە چ��ارەس��ەرك��ردن��ی‬

‫ساڵدا بۆ ك��ورد وەك پار نییە‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬

‫ك��ێ��ش��ەی ك����ورد‪ .‬ك��وردەك��ان��ی ئەستەنبوڵ‬

‫ساڵی نەوەدو یەك رێگەدرا گۆرانی كوردی‬

‫ئێستاكە زۆر چ��االك��ن‌و ك��ار دەك���ەن‪ .‬زۆر‬

‫باڵوبێتەوە‪ ،‬بە هەزاران كاسێتی گۆرانیبێژە‬

‫دام����ەزراوەی ك��وردی هەیە لە ئەستەنبوڵ‬

‫ك��وردەك��ان ب�ڵ�اوب���ووەوە‪ ،‬ل��ە دووه����ەزاردا‬

‫چاالكانە ك��اردەك��ەن‌و ئ��ەم��ەش كاریگەری‬

‫ب��ڕی��اردرا‪ ،‬کە خەڵك بۆی هەیە بە كوردی‬

‫زۆری دەبێت‌‪ .‬ئەگەر تێبینی بكەیت زۆربەی‬

‫بخوێنێتەوە‪ ،‬ئەمە رەنگی دای��ەوە‪ ،‬خوێندنی‬

‫رێكخراوە كوردییەكانی سەرەتای سەدەی‬

‫ئیختیاری ب��ە ك���وردی ك��اری��گ��ەری ل��ە سەر‬

‫بیستەم لە ئەستەنبوڵ دامەزران‌و بەنیازبوون‬

‫چەند هەزار كەسێك كردبوو‪ ،‬ناوی خۆیان‬

‫لقەكانیان لە شارەكوردییەكان بكەنەوە‪ ،‬بەاڵم‬

‫نووسیبوو‪ ،‬کە بە كوردی بخوێنن‪ .‬ئەم ساڵ‬

‫بە س��ەری��دا رووداوەك��ان��ی ش��ەڕی جیهانی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪296‬‬

‫یەكەم‌و هاتنی كۆمارییەكان ئەم مەسەلەیەی‬

‫لەوە بكەینەوە بۆچی كوردانی ئەستەنبوڵ‬

‫تێكدا‪ .‬م��ن پێم وای��ە ئەمە ته‌نها دووب���ارە‬

‫ت هەوڵ بۆ ئەوە‬ ‫دەنگ نادەن بە بەدەپە‪ ،‬دەبێ ‌‬

‫دەبێتەوە‪ .‬زۆرێك لە كوردان چاالكییەكانیان‬

‫بدرێت‪ ،‬کە كوردانی ئەستەنبوڵ پاڵێوراوی‬

‫ل��ە ئەستەنبوڵ دەس���ت پ��ێ��دەك��ەن‌و دوای��ی‬

‫زیاتریان هەبێت‌ بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی‪.‬‬

‫وردەوردە دەیبەنەوە بۆ شارە كوردییەكان‪،‬‬ ‫چونكە كوردستان ئەسڵەكەیە بۆ كورد‪.‬‬

‫ــ ئەگەر سەرنج بدەیت لە هەموو بەشەكانی‬

‫لە رووی سیاسییەوە كورد لە ئەستەنبوڵ‬

‫ك��وردس��ت��ان��دا ج��ۆرێ��ك ل��ە ش���ەڕ‌و ناڕێكی‬

‫ێ تا پێنج ملیۆن دەنگە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خاوەنی س ‌‬

‫ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون��ە ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ئێران‬

‫كورد بە پێی پێویست دەنگی نەهێنا‪.‬‬

‫دیمۆكرات دووب��ەرەن‌و كۆمەڵە دووب��ەرەن‪،‬‬

‫ت ت��ا ئ��ەم‬ ‫ت شتێكمان ل��ە ب��ی��ر ن��ەچ��ێ�� ‌‬ ‫دەب��ێ�� ‌‬

‫ه���ەر ه��ەم��ووی��ان ل��ە دژی ی��ەك��ت��ری ش��ەڕ‬

‫هەلومەرجە كورد بوونی سیاسی جیاوازە‬

‫دەكەن‌و تەبانین بە یەكەوە‪ .‬لە كوردستانی‬

‫ل��ەگ��ەڵ ك��وردب��وون��ی رۆشنبیریی‪ ،‬ك��وردی‬

‫سوریا بە هەمان شێوە‪ ،‬ئەوەتا ئێستا لەم‬

‫ئەستەنبوڵ خۆی بە كورد دەزانێت‌‌و سەمای‬

‫ێ ب��ەی��ەك��ەوە‬ ‫ب���ارودۆخ���ەدا ك��وردان��ی ئ���ەو ‌‬

‫ك��وردی دەك��ات‌و ح��ەز لە گۆرانی ك��وردی‬

‫ناكۆكن‪ .‬ئ��ەوە كوردستانی عێراقیش هەر‬

‫دەك��ات‪ ،‬ب��ەاڵم خاوەنی ئاڕاستەی سیاسی‬

‫وەهایە ئەوەتا ناڕێك‌و ناتەباین‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬

‫جیاجیایە‪ ،‬شەرت نییە هە‌ر كوردێك دەنگ‬

‫مام جەالل رۆڵی زۆری هەبووە لە خەبات‬

‫ب��ە ب��ەدەپ��ە ب����دات‪ .‬ل��ەوان��ەی��ە دەن���گ ب��دەن‬

‫كەچی دژایەتی دەكرێت‌و هەوڵ دەدرێت لە‬

‫بەكوردەكانی ناو حیزبی دادو گەشە پێدان‪.‬‬

‫بەهای كارەكانی كەمبكرێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬

‫بێگومان ئەمەش وەك خ��ۆی نامێنێتەوە‪،‬‬

‫لە كوردستانی توركیا وەها نییە‪ ،‬جۆرێك لە‬

‫من تەسەوردەكەم كوردی ئەستەنبوڵ هەر‬

‫تەبایی‌و یەك ریزی هەیە‪ .‬ئەوەتا ئۆجەالن‬

‫دەنگ بە كورد دەدات‪ ،‬بەاڵم شەرت ئەوەیە‬

‫بۆ كوردانی باكوور هێڵی سوورە‪ .‬هۆكاری‬

‫كوردی ئەستەنبوڵ پاڵێوراوی هەبێت‌‪ ،‬چونكە‬

‫ئەمە بۆچی دەگێڕیتەوە؟‬

‫دەنگدان لە دیموكراسیدا تەنیا دەنگدان نییە‬

‫با لە سەر كوردستانی توركیا قسە بكەم‪،‬‬

‫بۆ ن��ەت��ەوە‪ .‬بەڵكو هەندێك ج��ار دەنگدانە‬

‫ه��ۆك��ارەك��ەی ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک��ە ك���وردب���وون لە‬

‫ب��ۆ پاڵێوراوێكی خ��ۆت‪ ،‬ک��ە ئیشەكانت بۆ‬

‫توركیا ق��ەدەغ��ە ب��ووە‪ ،‬خاڵێكی‌تر ئەوەیە‪،‬‬

‫ێ بكات لەو بازنەیەی هەڵبژاردنەی‪،‬‬ ‫جێبەج ‌‬

‫کە ئۆجەالن چەند ساڵێكە زیندانە‪ ،‬زۆر بە‬

‫ت پێش ئ��ەوەی بیر‬ ‫کە ت��ۆی تێدایت‪ .‬دەبێ ‌‬

‫ناڕه‌وایی زیندانیكراوە‪ ،‬کە بە رای من عەیبە‌و‬


‫‪297‬‬

‫شەرمەزارییە بۆ توركیا‪ .‬ئۆجەالن چ تاوانێكی‬

‫لە تاراوگەن‪ .‬خەباتی كوردایەتی قەدەغەیە‬

‫كردووە جگە لەوەی‪ ،‬کە كوردە‌و داوای مافی‬

‫لە ناو ئێراندا‪ ،‬راستە كوردبوون قەدەغەنییە‪،‬‬

‫كوردبوون دەكات‪ .‬سەركردە خەڵك ناكوژێت‪،‬‬

‫بەاڵم لە توركیای جاران خەباتی كوردبوون‌و‬

‫س��ەرك��ردە ق��ی��ادەی ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی رزگ��اری‬

‫كوردایەتی قەدەغە بوو‪ .‬ئێستا كوردبوون‬

‫دەكەن‪ .‬بۆیە ئۆجەالن بە زیندانیكردنەكەی‬

‫ه��ەی��ەو ك��وردای��ەت��ی��ش ق���ەدەغ���ە ن��ی��ی��ە‪ .‬لە‬

‫تەعاتوفی كوردی توركیای كەسب كردووە‪.‬‬

‫كوردستانی توركیا وەزعەكە گۆڕاوە‪ ،‬بەاڵم‬

‫هەتا ئەو كەسەشی‪ ،‬کە تێبینیشی لە سەر‬

‫لە كوردستانی ئێران وەزەعەكە نەگۆڕاوە‪.‬‬

‫هەیە ئ���ەوەش رەچ���اوی ئ��ەوە دەك���ات‪ ،‬کە‬ ‫ئ��ۆج��ەالن ل��ە پێناوی ك���وردو كوردستاندا‬

‫ــ ئەی لە سوریا؟‬

‫ل��ە زی��ن��دان��ە‪ ،‬ب��ۆی��ە ل��ەگ��ەڵ خیالفاتەكاندا‪،‬‬

‫لە سوریا لەبەر ئەوەی لە رووی مێژووییەوە‬

‫ب��ەاڵم ئۆجەالن هەر س��ەرك��ردەی كوردانی‬

‫ێ وج��ودێ��ك��ی‬ ‫خ���ۆت دەزان����ی پ��ەك��ەك��ە ل���ەو ‌‬

‫باكوورە‪ .‬چونكە ئەو تاكە كەسە لەبەر ئەو‬

‫ێ ك��ەس ناڵی ساڵح موسلیم‬ ‫ه��ەب��ووە‪ .‬ل��ەو ‌‬

‫كێشەیە لە زیندانە‪ .‬بۆ نموونە ئێمە دەڵێن‬

‫سەركردەمانە‪ .‬هەموو كەس دەزانێ‌ت پەیەدە‬

‫ئۆجەالن ئۆردوگان‪ .‬هەتا ئەو كوردەی‪ ،‬کە‬

‫ئ��ۆج��ەالن ب��ە س��ەرك��ردەی خ��ۆی دەزان��ێ��ت‌‪.‬‬

‫لە حزبەكەی ئۆردوغاندایە پێی خۆشە ئەم‬

‫ساڵح موسلیم تێكۆشەرێكی بە هیمەتە‪ ،‬بەاڵم‬

‫دۆسێیە كۆتایی پێبێت‪ .‬بۆ ئ��ەوەی ئیحراج‬

‫ئۆجەالن سەركرەی پەیەدەیە‪.‬‬

‫نەبێت‪ ،‬کە ئەو كوردەو لەگەڵ ئۆردوغاندایە‪.‬‬ ‫هەتا ئەو توركەی موتاعاتفە لەگەڵ كورد‬

‫ــ رۆڵ��ی ژن ه��ەم لە ن��او خەباتی سیاسی‬

‫دەیەوێت كێشەی كورد چارەسەر بكرێت‌و‬

‫كوردستانی توركیاو هەم لە ناو پەكەكەدا‬

‫ك��ۆت��ای��ی پێبێت‪ .‬ب��ۆ ك��وردس��ت��ان��ی خ��ۆم��ان‪،‬‬

‫رۆڵێكی گرنگە‌و ژنان ئەكتیڤن‪ .‬ئەگەر دیقەت‬

‫ئێستاش خەڵكێكی زۆر لەگەڵ جەنابی مام‬

‫بدەیت ئۆجەالن گرنگی بە ژن زۆر دەدات‪.‬‬

‫جەالل دان‪ ،‬ئەو قسەیەی‪ ،‬کە كاك مەسعودو‬

‫هۆكاری ئەمە بۆچی دەگێڕیتەوە؟‬

‫مام جەالل دەیكەن بۆ هەوادارانی هەردووال‬

‫پەكەكە دەیەوێت دەوری ژن ئیبراز بكات‪ .‬بۆ‬

‫ق��س��ەی گ��رن��گ��ن‪ ،‬ب����ەاڵم ح��اڵ��ەت��ی یەكێتی‬

‫ئەمە من هۆكارێكی زۆر سەرەكی دەبینم‪ .‬تۆ‬

‫جیاوازە‪ ،‬یەكێتی توشی ئینشیقاق هاتووە‪.‬‬

‫ئەگەر تێبینی بكەیت لە ناو كوردی ئێرانیشدا‬

‫ئەمەش كێشەكەیە‪ .‬ئەوەی دیموكراتەكان‌و‬

‫ب��ە رێ����ژە ت��ێ��ك��ۆش��ەری ژن زۆرت�����رە ل��ەو‬

‫كۆمەڵەكانی كوردستانی ئێران لەبەر ئەوەیە‬

‫ژمارەییەی‪ ،‬کە لە ناو كوردستانی عێراقدا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪298‬‬

‫ه���ەن‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە س��ەروەخ��ت��ێ��ك كۆمەڵە‬

‫تا ئەندازەیەك مافی وەك یەكی داوە بە ژن‌و‬

‫ژمارەیەكی زۆری ژن لە ناو ریزەكانیاندا‬

‫پیاو‪ .‬ئ��ەو دیسپلینەی‪ ،‬کە لەناو پەكەكەدا‬

‫خەباتی دەكرد‪ .‬پەكەكەش بە هەمان شێوە‪.‬‬

‫هەیە س��ەرچ��اوەك��ەی دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ ئەو‬

‫ب��ۆچ��ی؟ ل��ەب��ەر ئ���ەوەی كۆمەڵگای ئێران‌و‬

‫دیسپلینەی‪ ،‬کە لە نێو دەوڵەتی توركیا هەیە‪.‬‬

‫كۆمەڵگای توركی درێژكراوەی ئیمپڕاتۆریی‬

‫ئەمە ك��ارو ك��اردان��ەوەی��ە‪ .‬توركیا خاوەنی‬

‫گ��ەورە گ��ەورەن‪ ،‬ژن تێیاندا رۆڵی گەورەو‬

‫میراتێكی پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووە‌و ك��وردەك��ەش��ی‬

‫گ��رن��گ��ی ه���ەب���ووە‪ .‬ئ���ەوە راس��ت��ە ئ��ۆج��ەالن‬

‫بەشێكە لەو میراتە‪ .‬ئێمەی ك��وردی عێراق‬

‫دەورێكی گەورە دەدات بە ژن‪ ،‬بەاڵم ئێمە‬

‫كام توراسەمان لەبەرچاوە؟ میراتیی باب‌و‬

‫دەزانین لە توركیا خۆی ئازادییە فەردییەكان‬

‫باپیرانی سەدام حوسێن چی دەخولقێنێت‌؟‬

‫زۆرن‪ ،‬لە ئەستەنبوڵ‪ ،‬لە ئامەد‪ .‬لە ئەنقەرە‬

‫ه��ەر ئ��ەو ئ��اژاوه‌ی��ه دەخولقێنێت‪ ،‬کە ئێستا‬

‫ت بە تەنیا لە شوقەیەكدا بژی‪.‬‬ ‫ژن دەتوانێ ‌‬

‫ح��ەرەك��ەی ك��وردی لە كوردستانی عێراق‬

‫ل��ەب��ەر ئ��ەوە ئ��ەم بەشدارییەی ژن ل��ە نێو‬

‫خ��ول��ق��ان��دووی��ەت��ی‪ .‬ه��ەت��ا ت��ۆ ئ��ەگ��ەر تێبینی‬

‫شۆڕشی كوردایەتییدا رەن��گ��دان��ەوەی ئەو‬

‫بكەیت كۆمەڵەش لە سەرەتای هەشتاكاندا‬

‫كۆمەڵگایەیە‪ ،‬کە لە توركیاو لە كوردستانی‬

‫رێژەیەكی زۆری كچ بەشدارییان كرد لە‬

‫باكووردا هەیە‪ .‬ئایا لە كوردستانی عێراقی‬

‫ش��ۆڕش��ی ك��ۆم��ەڵ��ەدا‪ ،‬بۆچی ل��ەب��ەر ئ��ەوەی‬

‫سااڵنی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا ژنێك‬

‫ئێمە باسی كۆمەڵگای ئێرانی دەكەین‪ ،‬کە‬

‫دەی��ت��وان��ی ب��ە تەنیا ل��ە شوقەیەكدا بژیت؟‬

‫تازە لە سەردەمی شا ئینتقالی كرد بوو بۆ‬

‫ت هاوژینی‬ ‫نەیدەتوانی‪ .‬ژن لە توركیا دەتوانێ ‌‬

‫سەردەمی خومەینی بۆیە ئەو ئازادییانەی بۆ‬

‫ێ ئەوەی‬ ‫پیاوێك بێت‪ ،‬منداڵیشی لێی هەبێت‌‪ ،‬ب ‌‬

‫ژن هەبووە‪ ،‬لە كۆمەڵگای ئێرانیدا كاریگەری‬

‫شووی پێبكات‪ .‬ئەمەش بە هۆی رۆژئاوایی‬

‫لە سەر كوردستانی خۆشمان هەبووە‪ .‬ئەو‬

‫ب��وون��ی ت��ورك��ی��اوەی��ە‪ ،‬ک��ە وای ك����ردووە‬

‫ژیانی كرانەوە كۆمەاڵیەتییەی لە كرماشان‌و‬

‫كۆمەڵگای توركیا لە زۆر نەریتدا رۆژئاوایی‬

‫سنە هەبوو‪ ،‬لە سلێمانی نەبوو‪ .‬ئەو كاتە‬

‫بێت‪ ،‬لەبەر ئەوە ئەمە مەسەلەیەكی ئاساییە‬

‫رەزاشا‌و محەمەد رەزاشا ئازادییەكی زۆری‬

‫رێژەی ژن لە ناو شۆڕشی پەكەكەدا زۆرترن‬

‫داوە بە تاكی ئێرانی‪ ،‬بەاڵم ئازادی سیاسی‬

‫وەك لە نێو شۆڕشی یەكێتی‪ ،‬یان پارتی‌و‬

‫ل��ێ��زەوت��ك��ردوون‪ .‬الی خ��ۆم��ان مەسەلەكە‬

‫دیموكرات‌و كۆمەڵەش‪ ،‬چونكە رێژەی ژن لە‬

‫جیاوازە‪ ،‬لە عێراق ئازادی سیاسی‌و ئازادی‬

‫ژیانی گشتیدا زۆر زۆرە‪ .‬یاساكانی توركیا‬

‫كۆمەاڵیەتی نەبووە‪ .‬ئەمەش لە نێو شۆڕشی‬


‫‪299‬‬

‫كوردستانی عێراقدا رەنگی داوه‌ته‌وه‪ .‬من لە‬

‫هەبێت دوو لێكۆڵینەوە بنووسم لە سەر‬

‫كتێبەكەشم باسم كردووە ئەتاتورك باوەڕی‬

‫عەبدوڵاڵجەودەت‌و سەعید نورسی‪ .‬ئەگەر‬

‫بە رۆڵی ژن هەبووه‪ ،‬تا ئەو رادەیەی لەتیفە‬

‫لە سەر ئەو دوو كەسایەتییە بمنووسیبایە‪،‬‬

‫خان‌ی ژنی رۆڵی زۆر گرنگی لە مەسەلەی‬

‫كتێبەكەم زۆر دوادەك����ەوت‪ .‬من ئ��ەو دوو‬

‫مافەكانی ژندا گێڕاوه‪ .‬بێگومان ئۆجەالنیش‬

‫نموونەیە بە دوو ن��اوی درەوش���اوەی نێو‬

‫حیزبەكەی دادەمەزرێنی ئەو پێشەكەوتنەی‬

‫ت��ورك��ی��ا دەزان����م‪ .‬ك����وردن‌و ل��ە نێو خ��ودی‬

‫لە توركیا روویداوە رەنگدانەوەی هەبووە لە‬

‫توركیادا دەوری گرنگیان گێڕاوە‪ ،‬یەكێكیان‬

‫ناو شۆڕشی كورداندا‪.‬‬

‫ل��ە عەلمانی ب��وون��ی توركیا‪ ،‬ک��ە عەبدولاڵ‬ ‫ج��ەودەت��ە‪ ،‬ئەوی‌تریان لە ئیسالمی بوونی‬

‫ــ چەپڕەوبوونی پەكەكەش رۆڵی هەیە؟‬

‫ت��ورك��ی��ادا‪ ،‬ک��ە س��ەع��ی��د ن��وورس��ی��ە‪ .‬زۆرم‬

‫ب��ەڵ��ی دەوری ه��ەی��ە‪ ،‬ب���ەاڵم ئ���ەوە بەتەنیا‬

‫پێخۆشە رۆژێ���ك ل��ە رۆژان ب��ت��وان��م ئەم‬

‫ب��ەس نییە‪ .‬بۆ نموونە یەكێتی نیشتیمانی‬

‫دوو لێكۆڵینەوەیە ت��ەواوب��ك��ەم‪ ،‬کە دەكاتە‬

‫كوردستانیش چەپ ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم بە نەتیجە‬

‫لێكۆڵینەوەیەكی ت���ەواو ك��اری كتێبەكەم‪،‬‬

‫فەزای كۆمەاڵیەتی دەوری هەیە‪ ،‬بۆ نموونە‬

‫چونكە من مەبەستێكم هەیە بڵێم لە كوێدا‬

‫ل��ە ش��ۆڕش��ی ن��وێ��ی گ��ەل��ەك��ەم��ان��دا‪ ،‬دووەم‬

‫عەلمانییەتی توركیا توانیویەتی تەجاوزی‬

‫س��ەرك��ردەی ش��ۆڕش��ەك��ە‪ ،‬ک��ە نەوشیروان‬

‫رەهەندە نەتەوەییەكە بكات‌و حەقی خوراوی‬

‫موستەفا بووە‪ ،‬تا ئێستاش رقی لە مەسەلەی‬

‫عەبدولاڵ ج��ەودەت بدات‌و لە كوێدا رەوتی‬

‫ژن بووە‪ ،‬بەاڵم ئۆجەالن خۆ دەبینیت چۆن‬

‫ئیسالمی توركیا توانیویه‌تی حەقی سەعید‬

‫وەس��ف��ی ژن دەك����ات؟ ل��ە ن���او كۆمەڵگای‬

‫نوورسی بداتەوە‪.‬‬

‫ئێرانیشدا فەرهەنگی سەركردایەتی كۆمەڵە‪.‬‬

‫رەوت����ی ئ��ی��س�لام��ی ل��ە ت��ورك��ی��ا ب��اش��ت��ر لە‬

‫فەرهەنگی كرانەوەی ئێرانە‪ ،‬کە فەرهەنگی‬

‫رەوت����ی عیلمانی ت��وان��ی��وی��ه‌ت��ی ت��ەج��اوزی‬

‫رێزگرتنی ئێرانییەكانە لە ژن‪.‬‬

‫مەسەلەی نەتەوەیی بكات‪ .‬بۆ نموونە لە‬ ‫سەرەتای پێكهاتنی كۆمارییەوە تا ئەمڕۆ‬

‫ــ من هیچم نەماوە ئەگەر تۆ شتێكت ماوە‬

‫توركیا یاساكانی یاسای عەلمانییە‪ .‬هەتا‬

‫بفەرموو؟‬

‫ئێستا تورك عەلمانییەكان هەقی عەبدوڵاڵ‬

‫م���ن ل���ە ك��ت��ێ��ب��ەك��ەم��دا ب���اس���ی دوو شتم‬

‫جەودەتیان ن���ەداوە‪ .‬ئەگەر ب���ەراورد بكەم‬

‫ك��ردووە‪ ،‬رۆژێك لە رۆژان بتوانم دەرفەت‬

‫بەوە من پێم وایە رەوتی ئیسالمی لە توركیا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪300‬‬

‫ک لە هەقی رێزگرتنی لە سەعید نورسی‬ ‫شتێ ‌‬ ‫داوەت�����ەوە‪ .‬وات���ە دەت��وان��م بڵێم ئیسالمییە‬ ‫ت��ورك��ەك��ان ب��ە وەف��ات��ر ب���وون ب����ەراورد بە‬ ‫عەلمانییە توركەكان‪ .‬ئەمڕۆ سەعید نوورسی‬ ‫ناوێكی درەوش��اوەی��ە لە توركیای مەیلەو‬ ‫ئیسالمیدا‪ ،‬بەاڵم عەبدولاڵ جەودەت ناوێكی‬ ‫شاراوە بووە لە توركیای عەلمانیدا‪ .‬ئەمەش‬ ‫سەلمێنەری بێ وەفایی عەلمانییەكانە‪ .‬خۆ‬ ‫بێگومان ئیسالمییەكانیش بە تەواوی مافی‬ ‫سەعید ن��ورس��ی‌و سەالحەدینی ئەیوبییان‬ ‫ن���ەداوەت���ەوە‪ .‬ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەش��دا ب��ە الیەنی‬ ‫كەمەوە رێزمان لە سەعید نورسی گرتووە‪.‬‬


‫‪301‬‬

‫سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا بەرانبەر بە عێراق‌و کوردستان‬ ‫دیدار لەگەڵ دکتۆر محه‌مه‌د جه‌الل مه‌جید*‬

‫سازدانی‪ :‬هه‌رێم عوسمان‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪302‬‬

‫ـــ ئه‌گه‌ر بکرێت ل ‌ه ده‌ستپێکی دیداره‌که‌ماندا‬

‫ک��وردس��ت��ان پ��ەی��وەس��ت��ە ب��ە س��ێ فاکتەری‬

‫پرسیارێکی گشتگیر ب��ک��ه‌ی��ن‪ .‬سیاسه‌تی‬

‫سەرەکییەوە‪.‬‬

‫ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا به‌رانبه‌ر به‌ عێراق چییه‌؟‬

‫یەکەم‪ :‬سروشتی رژێمی بەغدا‪.‬‬

‫ب��ە ک��ورت��ی سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا‬

‫دووەم‪ :‬هەڵوێستی هاوپەیمانەکانی ئه‌مریکا‬

‫بەرانبەر بە عێراق لە پێنج خاڵی نەگۆڕدا‬

‫لە ناوچەی رۆژ‌هەاڵتی نێوه‌ڕاستدا‪.‬‬

‫کۆدەبێتەوە‪ ،‬ک ‌ه بە بەردەوامی رەچاوکراوە‬

‫سێیەم‪ :‬ئەو رۆڵە درێژخایەنەی ئه‌مریکا بۆ‬

‫لە الیەن دەسەاڵتە یەک لە دوای یەکەکانی‬

‫خۆی داڕشتووە لە عێراق‌و کەنداوی فارسی‪.‬‬

‫کۆشکی سپی‪.‬‬

‫ب��ە ک��ورت��ی سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا‬

‫یەکەم‪ :‬هەناردنی نەوتی عێراق بە شیوەیەکی‬

‫ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ب��ە کوردستانی ع��ێ��راق بەشێکە‬

‫بەردەوام بۆ بازاڕەکانی رۆژئاوا‪.‬‬

‫لە سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا به‌رانبه‌ر‬

‫دووەم‪ :‬خ���ۆب���ەدوورگ���رت���ن���ی ب���ەغ���داد لە‬

‫بە ع��ێ��راق‌و سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا‬

‫سپۆنسەرکردن‌و پشتگیریکردنی رێکخراوە‬

‫به‌رانبه‌ر بە عێراق بەشێکە لە سیاسەتی‬

‫تیرۆریستییەکان‌و جێکردنەوەیان لە سەر‬

‫دەرەوەی ئه‌مریکا به‌رانبه‌ر بە رۆژهەاڵتی‬

‫خاکی عێراق‪.‬‬

‫نێوه‌ڕاست‌‪ ،‬سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا‬

‫س��ێ��ی��ەم‪ :‬خ���ۆب���ەدوورگ���رت���ن���ی ع���ێ���راق لە‬

‫به‌رانبه‌ر بە رۆژهەاڵتی نێوه‌ڕاست بەشێکە‬

‫دروستکردن‌و گەشەپێدان‌و خۆپڕچەککردن‬

‫لە سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا لە ئاستی‬

‫بە چەکی کۆکوژ‪.‬‬

‫نێودەوڵەتیدا‪.‬‬

‫چوارەم‪ :‬هاوکاریکردنی ئه‌مریکا لە هەوڵدان‬ ‫بۆ ئیحتیواکردنی کۆماری ئیسالمیی ئێران‪.‬‬

‫ـــ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا به‌رانبه‌ر ب ‌ه‬

‫پێنجەم‪ :‬گێڕانی رۆڵێکی پۆزەتیڤ لە الیەن‬

‫کوردستانی عێراق چییه‌؟‬

‫ع��ێ��راق��ه‌و ‌ه ب��ۆ چ��ارەس��ەرک��ردن��ی کێشەی‬

‫سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا ب��ه‌ران��ب��ه‌ر‬

‫عەرەب ــ ئیسرائیل‪.‬‬

‫ب��ە ب���زووت���ن���ەوەی رزگ��اری��خ��وازی��ی گەلی‬ ‫ک��وردس��ت��ان ل��ە ش��ەش خ��اڵ��دا کۆدەبێتەوە‪.‬‬

‫ـــ ئایا تا چه‌ند سیاسه‌تی ئه‌مریکا بەرانبەر‬

‫ئ��ەم خااڵنە بە شێوەیەکی گشتی نەگۆڕن‬

‫کورد په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه سیاسه‌تی به‌رانبه‌ر ب ‌ه‬

‫لە الیەن دەسەاڵتە یەک لە دوای یەکەکانی‬

‫عێراق؟‬

‫واشنتۆنه‌وه‌‪.‬‬

‫سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا به‌رانبه‌ر بە‬

‫‪1‬ــ دۆزی��ن��ەوەی چارەسەر بۆ دۆزی گەلی‬


‫‪303‬‬

‫کورد لە چوارچێوەی خاکی عێراقدا‪ .‬ئەمەش لە‬

‫بەرەنگاربوونەوە‌و بەگژاچوونەوەی بەغداد‪.‬‬

‫رێگەی دانوستان‌و گەیشتن بە رێککەوتنێکی‬ ‫سیاسی لە نێوان بەغدا‌و سەرکردایەتی گەلی‬

‫ـ���ـ ل���ه‌ب���ه‌ران���ب���ه‌ر پ���رس���ی���اری پ��ێ��ش��وودا‬

‫کوردستان‪.‬‬

‫ده‌کرێت پرسیار ل��ه‌و ‌ه بکه‌ین‪ ،‬ئایا ک��ورد‌و‬

‫‪2‬ـ���ـ ئ��ه‌م��ری��ک��ا پ��اب��ەن��دە ب��ە پ��ەی��ڕەوک��ردن��ی‬

‫ع��ێ��راق سیاسه‌تێکیان هه‌ی ‌ه ب��ه‌ران��ب��ه‌ر به‌و‬

‫سیاسەتێکی بێ الیەن به‌رانبه‌ر ب ‌ه کێشەی‬

‫سیاسەته‌ی ئه‌مەریکا؟ ئایا ئه‌م سیاسه‌تان ‌ه‬

‫کورد لە نێو عێراقدا‪ .‬مامەڵەی لەگەڵدا دەکات‪،‬‬

‫چ��ه‌ن��د ‌ه روون���ن‪ ،‬ک�� ‌ه بتوانین خوێندنه‌وه‌ی‬

‫وەک کێشەیەکی ن��اوخ��ۆ‌‪ ،‬خ��ۆی ب��ە دوور‬

‫ئاینده‌ی په‌یوه‌ندییه‌کان‌و رووداو ‌هک��ان��ی لێ‬

‫ده‌گرێت لە دەستتێوەردانیه‌وه‌‪.‬‬

‫بخوێنینه‌وه‌؟‬

‫‪3‬ــ تێڕوانینی ئه‌مریکا بۆ دۆزی گەلی کورد لە‬

‫بە دڵنیاییەوە عێراق وەک واڵتێکی سەربەخۆ‌و‬

‫نێو عێراقدا‪ ،‬وەک پرسێک شەرعی‌و رەوایه‌‪،‬‬

‫خ����اوەن س�����ەروەری چ���اوەڕوان���ی ئ���ەوەی‬

‫بەاڵم لە سنووری سۆز تێناپەرێت نەک وەک‬

‫ل��ێ��دەک��رێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه سیاسەتێکی یەکگرتووی‬

‫بابەتێک‪ ،‬ک�� ‌ه جێی گرنگی‌و پ��ەی��وەن��دی بە‬

‫هەبێت به‌رانبه‌ر بە ویالیەتە یەکگرتووەکانی‬

‫بەرژەوەندیی ستراتیجی ئه‌مریکاوە هەبێت‪.‬‬

‫ئه‌مریکا‪ ،‬بەاڵم هەردوو دەسەاڵتی سەرەکی‬

‫‪4‬ــ ئه‌مریکا پەیوەندی‌و بەرژەوەندییەکانی‬

‫نێو عێراق (وات��ا بەغدا‌دو هەولێر) بە هۆی‬

‫لەگەڵ عێراقی عەره‌بی بە بااڵتر‌و گرنگتر‬

‫ئەم بارودۆخە ناسەقامگیرەی عێراق پیایدا‬

‫دەب��ی��ن��ێ��ت ل��ە پ��ش��ت��گ��ی��ری��ک��ردن ل��ە ئامانجە‬

‫تێپەر دەبێت هەندێک بەرژەوەندیی تایبەت‬

‫ناسیۆنالیستییەکانی گەلی کوردستان لە نێو‬

‫بە خۆیان هەیە‪ ،‬ک ‌ه چ��اوەڕوان��ی پشتگیری‬

‫عێراقدا‪.‬‬

‫ئه‌مریکای لێ دەکەن‪ .‬هەردووال واتا عێراقی‬

‫‪5‬ــ ئه‌مریکا ب��ڕوای وای�� ‌ه ک��ورد زیادەڕۆیی‬

‫عەرەبی‌و کوردستان هەر یەکەیان خاوەنی‬

‫دەک���ات ل��ەو داواک�����اری‌و ئ��ام��ان��ج��ان��ەی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ئەجێندای تایبەتی خۆیانن‪ .‬تەنانەت ئێستای‬

‫هەیەتی لە نێو عێراقدا‪.‬‬

‫عێراقی عەرەبی یەک بیر‌و بۆچوونیان نییە لە‬

‫‪6‬ـ��ـ ئه‌مریکا ب����ەردەوام مەبەستی ئ��ه‌وه‌ی‬

‫کاتی کارلێکردن لەگەڵ ئه‌مریکادا‪ .‬سوننەی‬

‫ه���ه‌ب���ووه‌‪ ،‬ک��� ‌ه س��ەق��ام��گ��ی��ری ل���ە ع��ێ��راق‌و‬

‫عێراق خاوەنی ئەجێندای تایبەتی خۆیانن‌و‬

‫رۆژه���ەاڵت���ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت ب��پ��ارێ��زێ��ت‌‪ ،‬ه��ەر‬

‫شیعەی عێراق خاوەنی ئەجێندای تایبەت‬

‫لەم پێناوەشدا ئامۆژگاریی سەرکردایەتی‬

‫بە خۆیانن‪ .‬هەرێمی کوردستانیش خاوەنی‬

‫کوردی کردووە‪ ،‬ک ‌ه دان بە خۆیاندا بگرن لە‬

‫ئەجێندای خۆیەتی‪ .‬سەرکردایەتی هەرێمی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪304‬‬

‫کوردستان لە زۆربەی چاوپێکەوتنەکانیان‬

‫دەستیپێکردووە‪.‬‬

‫ل���ەگ���ەڵ ب���ەرپ���رس���ان���ی ب�����ااڵی وی�لای��ەت��ە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئه‌مریکا داوای��ان ک��ردووە‬

‫ـ��ـ��ـ ئ��ام��اژەت��ان ب���ەوە ک���رد‪ ،‬ک�� ‌ه سیاسەتی‬

‫ئه‌مریکا پشتگیری لە کورد بکات لە چەند‬

‫دەرەوەی ئه‌مریکا به‌رانبه‌ر بە کوردستانی‬

‫پرسێکدا‪ .‬وه‌ک‪:‬‬

‫ع��ێ��راق بەشێکە ل��ە سیاسەتی دەرەوەی‬

‫‪1‬ــ چارەسەرکردنی کێشەی ناوچە کوردییە‬

‫ئه‌مریکا ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ب��ە ع��ێ��راق‌و سیاسەتی‬

‫دابڕاوەکان لە هەرێمی کوردستان بە تایبەتی‬

‫دەرەوەی ئه‌مریکا به‌رانبه‌ر بە عێراق بەشێکە‬

‫کەرکوک‪.‬‬

‫لە سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا به‌رانبه‌ر بە‬

‫‪2‬ـ��ـ تێپەڕاندنی یاسایەکی ن���ەوت‌و غ��ازی‬

‫رۆژه��ەاڵت��ی نێوه‌ڕاست‪ .‬ل ‌ه سه‌ر رۆشنایی‬

‫گونجاو (ناسراو بە یاسای هایدرۆکاربۆن)‬

‫ئەم روونکردنەوەیەتان کەواتە سیاسەتی‬

‫لە بەغدا‪.‬‬

‫دەرەوەی ئه‌مریکا ب��ه‌ران��ب��ه‌ر رۆژه��ەاڵت��ی‬

‫‪3‬ــ یارمەتیدانی ک��ورد بۆ چارەسەرکردنی‬

‫نێوه‌ڕاست چییە؟‬

‫بودجەی پێشمەرگە له‌گه‌ڵ حکومەتی فیدراڵی‬

‫ب��ە ک��ورت��ی سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا‬

‫لە بەغداد‪.‬‬

‫به‌رانبه‌ر بە رۆژهەاڵتی نێوه‌ڕاست لە سێ‬

‫‪4‬ــ پشتگیریکردنی ئه‌مریکا بۆ چەسپاندنی‬

‫خاڵ تێ ناپەرێت‪.‬‬

‫بودجەی هەرێمی کوردستان لە بەغداد‪.‬‬

‫‪1‬ــ پاراستنی هەژموون‌و بااڵدەستیی ئه‌مریکا‬

‫‪5‬ـ��ـ ه��ان��دان��ی کۆمپانیا ئەمەریکییەکان بۆ‬

‫بە سەر رۆژهەاڵتی نێوه‌ڕاستدا‪.‬‬

‫وەبەرهێنان لە نێو هەرێمی کوردستاندا‪.‬‬

‫‪2‬ـ��ـ پاراستنی کۆنتڕۆلی ئه‌مریکا بە سەر‬

‫‪6‬ــ داوای یارمەتی ئه‌مریکا بۆ پەرەپێدان‬

‫یەدەک‌و نرخ‌و رێگاکانی رەوانه‌کردنی نەوت‬

‫ب��ە دام���ەزراوەک���ان���ی ح��ک��وم��ەت��ی هەرێمی‬

‫بۆ بازاڕەکانی جیهان‪.‬‬

‫کوردستان‪.‬‬

‫‪3‬ــ پاراستن‌و ئاسایش‌و مانەوەی دەوڵەتی‬

‫‪7‬ــ نەفرۆشتنی چەکی قورس بە بەغداد‪.‬‬

‫ئیسرائیل لە رۆژهەاڵتی نێوه‌ڕاستدا‪.‬‬

‫‪8‬ــ پشتگیریکردن لە دەستووری عێراق بە‬ ‫تایبەت م��ادەی س��ه‌دو چ��ل‌‌و رێگانەدان بە‬

‫ـــ ل ‌ه پاش رووداوه‌ک��ان��ی سوریا‌و به‌هاری‬

‫پشتگوێخستنی‪.‬‬

‫ع���ه‌ره‌ب���ی‪ ،‬ت��ا چ��ه‌ن��د س��ی��اس��ەت��ی ئه‌مەریکا‬

‫‪9‬ــ پشتگیریکردن لەو پڕۆس ‌ه دیمۆکراسییەی‬

‫به‌رانبه‌ر ب ‌ه کوردو عێراق گۆڕاوه‌؟‬

‫ل���ە ن���اوچ���ەی رۆژه����ەاڵت����ی ن��ێ��وەڕاس��ت��دا‬

‫سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا به‌رانبه‌ر بە‬


‫‪305‬‬

‫عێراق‌و هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی‬

‫ئێستا کوردستان خاوەنی ن��ەوت‌و غازێکی‬

‫گ��ش��ت��ی ن�����ەگ�����ۆڕە‪ ،‬وەک ل����ە پ���ێ���ش���وودا‬

‫یەدەکی بەرچاوە‪ .‬هەرێمی کوردستان چل‌و‬

‫روون���م���ک���ردەوە‪ .‬ل��ەب��ەر ئ����ەوەی ئ��ام��ان��ج‌و‬

‫پێنج بلیۆن بەرمیل نەوت‌و سه‌دو د ‌ه ترلیۆن‬

‫ب��ەرژەوەن��دی‌و نیگەرانییەکانی ئه‌مریکا لە‬

‫پێ سێجا گازی یەدەکی هەیە‪ .‬لە ریزبەندیی‬

‫نێو عێراق‌و هەرێمی کوردستان جێگیرە‪،‬‬

‫جیهاندا ب ‌ه پله‌ی دەیەم دێت‪ .‬بە تەواوبوونی‬

‫بەاڵم ئێستا ئه‌مریکا نیگەرانە لەو کاریگەرییە‬

‫بۆریی نەوتی نێوان هەرێمی کوردستان‌و‬

‫نێگەتیڤەی ئەو قەیران‌و تووند‌و تیژییەی نێو‬

‫تورکیا‪ ،‬ک ‌ه وا چ���اوه‌ڕوان ده‌ک��رێ��ت ساڵی‬

‫سوریا هەیەتی بۆ سەر عێراق‪ .‬بە تایبەت رۆڵی‬

‫‪ ٢٠١٤‬تەواوببێت‪ ،‬هەناردەی نەوت سەرەتا‬

‫رێکخراوی (دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق‌و‬

‫دەگاتە چوار سه‌د هه‌زار بەرمیل لە رۆژێکدا‌و‬

‫شام)‪ ،‬ک ‌ه چاالکییە تێرۆریستییه‌کانیاد روو‬

‫دوایی لە ساڵی ‪٢٠١٥‬دا زیاددەکات بۆ یه‌ک‬

‫لە زیادبوون ئەکەن‪ .‬ئامارەکان دەریدەخەن‪،‬‬

‫ملیۆن بەرمیل لە رۆژێکدا‌‪ .‬دواتریش لە ساڵی‬

‫ک ‌ه ک���ردەوە تێرۆریستییەکانی نێو عێراق‬

‫‪٢٠١٩‬دا بۆ دوو ملیۆن بەرمیل ن��ەوت لە‬

‫نزیک بۆتەوە لە ئاستی تووندو تیژیی ساڵی‬

‫رۆژێکدا‪ .‬ئەم نەوت‌و غازە یەدەکەی هەرێمی‬

‫‪ .٢٠٠٨‬هەر لەبەر ئەمەش ئه‌مریکا بڕیاری‬

‫کوردستان بەم بڕە گەورەیە بۆشاییەکی‬

‫دا‪ ،‬بە تایبەت دوای سەردانەکەی مالیکی بۆ‬

‫گەورە پڕدەکاتەوە لە داخوازیی جیهان بۆ‬

‫واشنتۆن لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی‬

‫س��ەرچ��اوەک��ان��ی وزە‪ .‬پ���ڕۆژەی نابۆکۆ لە‬

‫‪ ،٢٠١٣‬ک ‌ه هاوکاری هەواڵگری‌و کەلوپەلی‬

‫بنەڕەتدا بۆ ئەوەبوو پشبەستنی ئەوروپا‬

‫س��ەرب��ازی پێشکەش ب��ە ع��ێ��راق ب��ک��ات‪ ،‬بۆ‬

‫کەمبکاتەوە بە غازی روسیا‌و سەرچاوەکانی‬

‫بەهێزکردنی بەغداد لە رووبەڕووبوونەوەی‬

‫وزەی ئەوروپا بەرفره‌وان بکات‪ .‬هەر لەبەر‬

‫رێکخراوی ئه‌لقاعیدە‌و رێکخراوە تووندڕەوە‬

‫ئ��ەم��ەش سەر‌هەڵدانی س��ەرچ��اوەی وزەی‬

‫ئیسالمییەکانی‌تردا‪.‬‬

‫نوێ لە بەرژەوەندیی رۆژئ��اوا‌و جیهاندایە‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه خ��واس��ت��ێ��ک��ی ب��ێ س���ن���ووری ه��ەی��ە بۆ‬

‫ـــ ل ‌ه پاش شکستهێنانی پ��ڕۆژه‌‌ی نابۆکۆی‬

‫سەرچاوەی وزەی نوێ‪.‬‬

‫ئه‌مریکی‪ ،‬ب ‌ه هۆی مانه‌وه‌ی سوریاوه‌‪ .‬ئایا‬ ‫قه‌باره‌ی ن��ه‌وت‌و گ��ازی کوردستان‪ ،‬ک ‌ه وا‬

‫ـــ له‌و رێککه‌وتننامه‌یه‌ی ل ‌ه نێوان ئێران‌و‬

‫چ���اوه‌ڕێ ده‌ک��رێ��ت زۆر زیادبکات‪ ،‬ده‌بێت‬

‫ئه‌مریکا رووی داوه‌‪ ،‬ئایا ئ��ه‌و رێککه‌‌وتن ‌ه‬

‫هۆی فریادره‌سی پڕۆژه‌‌ی نابۆکۆ؟‬

‫چ جێکه‌وت‌و کاریگه‌رییه‌کی هه‌ی ‌ه ل ‌ه سه‌ر‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪306‬‬

‫په‌یوه‌ندییه‌کانی کورد‌و ئه‌مریکا؟‬

‫دەک����ات‪ .‬ل��ەب��ەر ئ���ەوەی دەزان��ێ��ت ب���ازاڕی‬

‫ئەو رێککەوتنەی لە نێوان ئێران‌و گروپی ‪+ ٥‬‬

‫جیهانیی خواستی بۆی هەیە‌و ئه‌مریکاش‬

‫‪ ١‬روویدا (واتا پێنج ئەندامە هەمیشەییەکەی‬

‫لێی سوودمەند دەبێت‪ .‬ئه‌مریکا حەزدەكات‬

‫ئەنجومەنی ئ��اس��ای��ش‌و ئ��ەڵ��م��ان��ی��ا)‪ ،‬ک�� ‌ه لە‬

‫زۆرترین رێژەی نەوت لە عێراقدا دەربچێت‪،‬‬

‫‪٢٤‬ی ‪١١‬ی ‪ ٢٠١٣‬ئیمزا کرا‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی ب ‌ه‬

‫كە ئاستی دابینكردنی وزە بەرزدەكاتەوە‌و‬

‫رادەیەک ئومێدی سەقامگیری بگه‌ڕێنێتەوە‬

‫ك��اری��گ��ەری��ی ب��اش��ی دەب��ێ��ت ل�� ‌ه س���ه‌ر ن��زم‬

‫ب��ۆ رۆژه��ەاڵت��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت‌و ئ��ەو گومانە‬

‫هێشتنەوەی نرخەكان‪ .‬ئەمە كاریگەرییەكی‬

‫بڕه‌وێنێتەوە الی زلهێزەکانی جیهان‪ ،‬ک ‌ه‬

‫پۆزەتیڤی دەبێت ل ‌ه سه‌ر ئابووریی جیهان‪،‬‬

‫ئ��ێ��ران وت��ووێ��ژی ل��ەگ��ەڵ ن��اک��رێ��ت‪ .‬یەکێک‬

‫بەاڵم ئه‌مریکا پشتگیریی لە سیاسەتی نەوتی‬

‫ل��ە مەبەستە سەرەکییەکانی ئه‌مریکا لە‬

‫ئێستای ه��ەرێ��م ن��اک��ات‪ .‬ل��ەب��ەر ئ���ەوەی بە‬

‫رۆژهەاڵتی نێوه‌ڕاستدا بریتییە لە پاراستنی‬

‫هەماهەنگی ناکرێت لەگەڵ بەغداد‪ .‬واشنتۆن‬

‫هەژموونی خۆی‌و رێگاگرتن ل ‌ه سه‌رهەڵدانی‬

‫بڕوای وایە تا یاسایەکی روون لە ئەنجومەنی‬

‫هەر هێزێکی‌تر‪ ،‬ک ‌ه کێبرکێ‌و ملمالنێی لەگەڵ‬

‫ن��وێ��ن��ەران��ی ع��ێ��راق دەرب����ارەی کۆنتڕۆڵ‌و‬

‫بکات بۆ خۆ سەپاندن‌و هەژموون بە سەر‬

‫هەناردەکردنی نەوت دەرنەچێت‪ ،‬ئه‌وا ئەم‬

‫ناوچەکەدا‪ .‬ئێران لە داوی رووخانی شای‬

‫چاالکییانەی هەرێمی ک��وردس��ت��ان دەبێتە‬

‫ئێران مەبەستی ب��ووە شۆڕشی ئیسالمی‬

‫هۆی لێکترازاندنی عێراق‌و قووڵبوونەوەی‬

‫هەناردەی دەرەوەی ئەو واڵتە بکات‪ .‬یەکێک‬

‫ناکۆکی‌و قەیرانه‌کان‪ ،‬دواتریش دابەشبوونی‪.‬‬

‫لە ئامانجەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا‬

‫ئه‌مریکا پێی خۆش نییە بەغداد الواز ببێت‌‪.‬‬

‫ق ئەرکەکانی ئیحتیواکردنێتی‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لە عێرا ‌‬

‫کاتێک دەبینێت کۆمپانیای ت��ورک��ی وەک‬

‫ئه‌مریکا ئەم مەبەستە بپێکێت ئەوە خۆی بە‬

‫‪Turkish‬‬

‫سەرکەوتوو دەزانێت‪.‬‬ ‫ـــ که‌یسی وز ‌ه ل ‌ه نێوان تورکیا ــ عێراق ــ‬ ‫ئه‌مەریکادا‪ ،‬ک ‌ه ئیستا وا پێده‌چێت ناکۆکی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ئه‌و که‌یسه‌ ب ‌ه کوێ ده‌گات؟‬ ‫ئه‌مریکا پشتگیری لە زیادبوونی بەرهەمی‬ ‫ن��ەوت��ی ع��ێ��راق ـ��ـ ب��ە ک��وردس��ت��ان��ی��ش��ەوە ــ‬

‫‪Energy‬‬

‫‪‌Genel‬و‬

‫‪Energy‬‬

‫‪ Company‬مافی گەڕان‌و دەرهێنانی نەوتی‬ ‫پێدەبەخشرێت لە الیەن حکومەتی هەرێم‌‪ .‬‬ ‫لە الیەکی‌تریشەوە بۆری نەوتی راستەوخۆ‬ ‫لە نێوان هەرێمی کوردستان‌و تورکیا لە‬ ‫درووستکردندایە‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ش دەزانێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه الی بەغداد ئاشکرای ‌ە تورکیا هاوپەیمانی‬ ‫ئه‌مریکایە‪ .‬ئەمە هێمایەکی نێگەتیڤ ده‌دات‬


‫‪307‬‬

‫بە بەغداد‪ .‬ئەمەش ئه‌مریکا نیگەران دەکات‬

‫ئامانجە سەرەکییەکانی سیاسەتی دەرەوەی‬

‫لەوەی عێراق لە بەرەی ئه‌مریکا‌و رۆژئاوا‬

‫ئه‌مریکا لە رۆژهەاڵتی نێوه‌ڕاستدا دابینکردنی‬

‫دووردەک��ەوێ��ت��ەوە‪ .‬جگە ل���ەوەش ئه‌مریکا‬

‫نەوتە‪ .‬ناساندنی هەرێمی کوردستان وەک‬

‫دەی��ەوێ��ت ه��ەم��وو ع��ێ��راق سوودمەندبێت‬

‫ناوەندێکی سەرەکیی س��ەرچ��اوەی نەوت‌و‬

‫لە پ��ارەی داهاتی نەوتی کوردستان نەک‬

‫غاز بۆ رۆژئاوا بارودۆخێک درووستدەکات‪،‬‬

‫تەنها هەرێمی کوردستان‪ .‬ئه‌مریکا بڕوای‬

‫ک�� ‌ه وردە وردە ج��ۆرێ��ک ل��ە پشتبەست‬

‫وایە بە تێکچوونی پەیوەندییەکانی بەغدا‌دو‬

‫ب���ە ک���وردس���ت���ان درووس�����ت ب��ب��ێ��ت‪ ،‬وەک‬

‫ئەنقەرە تورکیا تەنها س��وود لە ل ‌ه سه‌د‌دا‬

‫سەرچاوەیەکی وزە‪ .‬بە تایبەت ل ‌ه کاتێکی‬

‫بیستی سامانە نەوتییەکانی عێراق دەبینێت‪،‬‬

‫وادا‪ ،‬ک ‌ه بەرهەمی رۆژانەی دەگاتە دوو ملێۆن‬

‫ک��� ‌ه ک��ەوت��وون��ەت��ە ن��اوچ��ەک��ان��ی ه��ەرێ��م��ی‬

‫بەرمیل نەوت لە ‪٢٠١٩‬دا‪ .‬جگە لەوەش نەوتی‬

‫کوردستانه‌وه‌‪ ،‬ب��ەاڵم ئه‌مریکا پێی خۆشە‬

‫کوردستان یارمەتیدەر دەبێت بۆ دابەزینی‬

‫تورکیا سوودمەندبێت لە ل ‌ه سه‌ددا سه‌دی‬

‫نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا‪ .‬ئه‌مه‌ش‬

‫سامانە نەوتییەکانی ع��ێ��راق‌و خ��وازی��ارە‬

‫ل��ە ب��ەرژەوەن��دی��ی ئه‌مریکا‌و رۆژئ��اوادای��ە‪،‬‬

‫ب��ەن��دەری جیهان‌ی تورکی جێی گ��ەرووی‬

‫هەروەها ئه‌مریکا دەیەوێت پشتبەستنی بە‬

‫هورموز بگرێتەوە بۆ گواستنەوەی نەوت بۆ‬

‫نەوتی عەره‌بستانی سعوودی کەمبکاتەوە‪.‬‬

‫رۆژئاواییەکی تینوو بۆ سەرچاوەکانی وزە‪.‬‬

‫ل ‌ه سەروو ئەمەش کورد بە بانگێشتکردن‌و‬ ‫رێپێدان بە کۆمپانیا بیانییە گەورەکانی نەوت‬

‫ـــ ه��ه‌ن��ارده‌ک��ردن��ی ن���ه‌وت‌و گ���ازی هه‌رێم‬

‫ژی��ران��ە‌و راس��ت��ەوخ��ۆ ب���ەرژەوەن���دی واڵت��ە‬

‫ب��ۆ ده‌ره‌و ‌ه چ ک��اری��گ��ه‌ری��ی�� ‌هک��ی ل�� ‌ه س��ه‌ر‬

‫گەورەو دەسەاڵتدارەکانی جیهان دەخاتە نێو‬

‫په‌یوه‌ندییه‌کانی ک���وردو ئه‌مریکا هه‌یه‌و‬

‫کوردستانه‌وه‌‪ .‬خاڵیکی گرنگی‌تریش ئەوەیە‪،‬‬

‫ده‌بێت؟‬

‫ک ‌ه دەیسەلمێنێت کوردستانێکی سەربەخۆ‬

‫هەناردەکردنی ن��ەوت‌و غ��ازی کوردستان‬

‫بە سامانێکی نەوتی گەورەوە دەتوانێت بەو‬

‫بۆ ب��ازاڕەک��ان��ی رۆژئ���اوا پێگەی سیاسی‌و‬

‫س��ەرچ��اوە سرووشتییانەی هەیەتی پشت‬

‫ئابووریی هەرێمی کوردستان دەگۆڕێت لە‬

‫بەخۆی ببەستێت‌و بژێوی خۆی دابینبکات‌‪،‬‬

‫پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانیدا‌‪ .‬بە تایبەت‬

‫هه‌روه‌ها سەربەخۆبوونی ئابووری بە خۆوە‬

‫لەبەر چاوی سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مریکا‌و‬

‫بینێت‪ .‬ئەم پێنج فاکتەرە سەرەکییە هۆکاری‬

‫ک��ارب��ەدەس��ت��ان‪ .‬ل��ەب��ەر ئ���ەوەی یەکێک لە‬

‫گەورە دەبن بۆ کوردستان بۆ راگەیاندنی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪308‬‬

‫سەربەخۆیی لە داهاتوودا‪.‬‬

‫بیرکردنەوەیەکی دووربین‌و ستراتیجییەتێکی‬ ‫ژی��ران��ەو ‌ه گرێبەستی قازانج دابەشکردنی‬

‫ـــ به‌و پێیه‌ی ئیستا به‌شێکی زۆر ل ‌ه کۆمپانیا‬

‫لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان ئیمزاکردووە‪،‬‬

‫گه‌وره‌کانی ئه‌مریکا ــ تایبه‌ت ب ‌ه به‌رهه‌مهێنانی‬

‫ک ‌ه پشکێکی زۆر لە قازانج دەخاتە دەست‬

‫نه‌وت ــ گرێبه‌ستیان له‌گه‌ڵ حکومه‌تی هه‌رێم‬

‫ئ��ەم کۆمپانیایانە‪ .‬هەرێمی کوردستان بە‬

‫واژۆ ک��ردووه‌‪ ،‬ئایا ئه‌م گرێبه‌ستان ‌ه ده‌بن ‌ه‬

‫بیرکردنەوەیەکی پراگماتیکه‌و ‌ه توانیوێتی‬

‫فاكته‌رێک بۆ په‌یوه‌ندیی ک��وردو ئه‌مریکا؟‬

‫سەرنجی ئەم کۆمپانیا جیهانییانە رابکێشێت‬

‫چۆن؟‬

‫بۆ خۆی‌و دووری خستوونەتەوە لە بەغداد‪.‬‬

‫ل ‌ه ئێستادا یانز ‌ه کۆمپانیای نەوتی ئەمریکی‬

‫بە ش��ێ��واز‌و نێوەڕۆکی گرێبەستەکان‪ ،‬ک ‌ه‬

‫لە کوردستاندا کاردەکەن‪ .‬بێجگە لەمەش‬

‫تیایاندا ‪٢٥٪‬بۆ‪ ٣٥‬لە قازانج دەگێڕێتەوە بۆ‬

‫چەند بەرپرسێکی پێشووی بااڵی ئەمریکی‬

‫کۆمپانیاکان‪ ،‬ب��ەاڵم بەغداد گرێبەستەکانی‬

‫خانەنشینن‪ ،‬وەک ج��ەن��ه‌ڕاڵ ج��ەی گارنەر‬

‫ل�� ‌ه س��ه‌ر بناغەی خ��زم��ەت��گ��وزاری داوە بە‬

‫(بەڕێوەبەری ‪ORHA‬و یەکەم فه‌رمانڕەوای‬

‫ک��ۆم��پ��ان��ی��اک��ان‌و ت��ەن��ه��ا ‪١٥٪‬ب�����ۆ‪ ١٨‬ق��ازان��ج‬

‫عێراق دوای رووخ��ان��ی س��ەددام حسین)‌و‬

‫دەهێڵێتەوە بۆ کۆمپانیاکانیان‪ .‬لەگەڵ ئەمەشدا‬

‫زاڵ���م���ای خ��ەل��ی��ل��زاد (ب���اڵ���وێ���زی پ��ێ��ش��ووی‬

‫هەرێمی کوردستان کارئاسانییەکی زۆری‬

‫ئه‌مریکا لە ع��ێ��راق‌و ئەفغانستان‌و نەتەوە‬

‫بۆ ک��ردوون‪ .‬ئێستا زیاد لە چل کۆمپانیای‬

‫یەکگرتووەکان)‌و پیتەر گاڵبرەیس (پێشتر‬

‫بیانی کاردەکەن لە کوردستاندا‪ ،‬ک ‌ه چواریان‬

‫یەکەم باڵوێزی ئه‌مریکا لە کرواتیا‌و دۆستی‬

‫لە کۆی د ‌ه کۆمپانیا سەرەکییەکەی جیهانن‪،‬‬

‫نزیکی کورد لە نێو کۆنگرێسی ئەمریکی‌دا)‬

‫‪‌Exxon Mobile‬و ‪Chevron‬ی ئەمریکی‪،‬‬

‫ه��ەم��ووی��ان ت��ێ��وەگ�لاون ل��ە ک���اری ن��ەوت‌و‬

‫‪Total‬ی ف��ەرەن��س��ی‌و ‪Gazprom Neft‬‬

‫راوێژکاری بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان‌و‬

‫ی رووس��ی‪ .‬بە تایبەت لە کاتێکدا‪ ،‬ک ‌ه سێ‬

‫بەرژەوەندیی بازرگانییان لە نێو کوردستاندا‬

‫ه���ەرە بەرهەمهێنەرە گ��رن��گ��ەک��ەی نەوتی‬

‫هەیە‪ .‬ئەم کەسانە هەموویان تا رادەیەکی‬

‫جیهان (عەره‌بستانی س��ع��وودی‌و ئێران‌و‬

‫ب��اش ک��اری��گ��ەری��ی��ان ل�� ‌ه س��ه‌ر رای گشتی‬

‫ڤه‌نزوێال) داخراون بۆ کۆمپانیا گەورەکانی‬

‫ئه‌مریکا‌و راو بۆچوونی بڕیاربەدەست‌و‬

‫جیهان‪ .‬ک��ورد بە بانگێشتکردن‌و رێپێدان‬

‫س��ی��اس��ەت داڕێ���ژەران���ی ئ��ەو واڵت���ە هەیە‪.‬‬

‫ب��ەم کۆمپانیا بیانییە گ��ەورەک��ان��ی ن��ەوت‬

‫بێجگە ل��ەم��ەش ه��ەرێ��م��ی ک��وردس��ت��ان بە‬

‫راستەوخۆ بەرژەوەندیی زلهێزەکانی جیهان‬


‫‪309‬‬

‫دەخ��ات��ە نێو ک��وردس��ت��ان‌و ل��ە داه���ات���وودا‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب��ڕی��اری سەربەخۆیی کوردستان درا‬ ‫دەب��ێ��ت��ە ه���ۆک���اری ئ��اس��ن��ک��ردن��ی پ��ڕۆس��ه‌ی‬ ‫ل��ەی��ەک��ت��رازان��دن��ی ک��وردس��ت��ان ل��ە ع��ێ��راق‌و‬ ‫راگەیاندنی سەربەخۆیی‪.‬‬ ‫* دك��ت��ۆر محه‌مه‌د ج��ه‌الل مه‌جید ن��ووس��ه‌ری‬ ‫كتێبێكی ده‌گمه‌ن ‌ه ل ‌ه سه‌ر سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ئه‌مریکا به‌رانبه‌ر ب ‌ه عێراق‌و كوردستانی عێراق‪.‬‬ ‫ب ‌ه زمانی ئینگلیزی ل ‌ه مانگی شوباتی ‪2014‬ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رده‌چ��ێ��ت‪ .‬ب ‌ه ناونیشانی (ئه‌مریکا‌و عێراق‌و‬ ‫كورد)‪ .‬راچڵه‌كان‌و تاسان‌و ئاكام‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫چاپخانه‌ی نێوده‌وڵه‌تی ناسراو ب ‌ه ‪Routledge‬‬ ‫ه‌و ‌ه چاپ ده‌كرێت‪ .‬دكتۆر محه‌مه‌د مامۆستای‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌‌‪ ،‬ئێستا دانیشتووی‬ ‫له‌نده‌نه‌‪ .‬بڕوانامه‌ی ماسته‌ری ل ‌ه په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان (العالقات الدولیة‌) ل ‌ه زانكۆی‬ ‫بریستۆڵ ل ‌ه بریتانیا وه‌رگرتوو ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪.2004‬‬ ‫ماسته‌رنامه‌که‌ی ل ‌ه سه‌ر سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫نوێی عێراق دوای رووخاندنی رژێمی به‌عس‬ ‫ك���ردووه‌‪ .‬ب��ڕوان��ام��ه‌ی دك��ت��ۆرای ل ‌ه په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ل ‌ه زانكۆی دورهام ل ‌ه به‌ریتانیا‬ ‫وه‌رگ��رت��ووه‌‪ .‬دك��ت��ۆراك��ه‌ی ل�� ‌ه س��ه‌ر سیاسه‌تی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا به‌رامبه‌ر عێراق‌و هه‌رێمی‬ ‫كوردستان كردووه‌‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪ 2010‬له‌م خوێندن ‌ه‬ ‫ته‌واو بووه‌‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪310‬‬

‫فەرهەنگی فەلسه‌فیی کارڵ ماركس‬

‫نووسینی‪ :‬بابەك ئەحمەدی‬ ‫وەرگێڕانی (له‌ فارسییه‌وه‌)‪ :‬كامەران خالید‬


‫‪311‬‬

‫دیالێكتیك ‪)διαλεκτικη dialectic‬‬

‫ب��ه‌اڵم زاراوه‌ی دیالێكتیك سه‌رچاوه‌که‌ی‬

‫لە فەلسەفەی گریكدا زاراوه‌ی دیالێکتیک‬

‫ی ن��اگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ ئ��ه‌و زاراوه‌‌ی‬ ‫ب�� ‌ه ئاسان ‌‬

‫بریتی بوو ‌ه لە دانوستانی نێوان دوو که‌س‪،‬‬

‫دیالێکتیکه‌ی‪ ،‬که الی گریکه‌کان به‌کارهاتووه‪.‬‬

‫یاخود زیاتر‪ ،‬ک ‌ه دیدی دژبەریی یەكدییان ل ‌ه‬

‫هه‌ڵبه‌ت الی گریكه‌کاندا ئه‌م زاراوه‌یه تەنها بە‬

‫سه‌ر یه‌ک بابه‌ت هه‌بووه‌‪ .‬ریشەی ئەم وشه‌یه‬

‫واتای دانوستانی نێوان دوو دانا نه‌هاتووه‪،‬‬

‫دەگەڕایەوە بۆ واتای هونەری دانوستان‪ .‬ئەم‬

‫به‌ڵکو به‌و واتایه هاتووه‪ ،‬که پڕۆسه‌یه‌کی‬

‫وشه‌یه بە هەمان واتا لە کاره‌کانی ئەفالتۆن‌دا‬

‫ته‌واو بێت‪ ،‬تا بگاته ئه‌نجام له دانوستاندا‪.‬‬

‫بەكارهاتووه‪ .‬بۆچوونێک هەیە‪ ،‬ک ‌ه دەبێژێت‬

‫به جۆرێک‪ ،‬که بیری که‌سه دژبەرییەكان‬

‫وات��ای رەسەنی دیالێکتیک بریتی ب��ووە لە‬

‫بگه‌نه ترۆپک‪ .‬ئه‌و ترۆپکه‌ش خۆی له خۆیدا‬

‫دوو بەش‪‌)dia( :‬و ‌(‪ ،)logos‬واته ئاوه‌ز‪ .‬لە‬

‫هەڵگری بیره دژبەرییەكه‌کان بێت‪ .‬ئه‌وجا‬

‫سه‌رده‌می فه‌لسه‌فه‌ی گریك زینۆنی ئێلیایی‬ ‫بە پێشەنگی دیالێكتیك دان��راوه‌‪ ،‬چونكە به‬ ‫توانا بوو ‌ه به سه‌لمامدنی دروست به‌رپه‌رچی‬ ‫بۆچوونی دژه‌کانی بداته‌وه‪.‬‬ ‫ئ���ەم ش���ێ���وازی ب��ه‌پ��ه‌رچ��دان��ه‌وه‌ی��ە دوات���ر‬ ‫لێهاتوویی فه‌لسه‌فییانه‌ی لێكەوتۆتەوە‪.‬‬ ‫س���وك���ڕات وه‌ک ك��ارەك��ت��ەری س��ەرەك��ی��ی‬ ‫نێو زۆری��ن��ەی دیالۆگەكانی ئ��ەف�لات��ۆن‪ ،‬لە‬ ‫دانوستانه‌کانیدا له‌گه‌ڵ بەرانبەرەكانیدا خۆی‬ ‫ناچار ك���ردوو ‌ه بكەوێتە دژبێژییەوە‪ .‬لە‌م‬ ‫رێگایه‌وه هه‌ڵه‌ی بۆچوونه‌‌کانی بەرانبەرەكەی‬ ‫سەلماندووه‌‪.‬‬ ‫میتۆدی دیالێکتیکی ئه‌ڵمانیش ب��ه دی��دی‬ ‫هێگڵ س��ه‌رچ��اوه‌ک��ه‌ی ه���ه‌ر ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‬ ‫بۆ س��ه‌رده‌م��ی فه‌لسه‌فه‌ی گریک‪ .‬بۆیه له‬ ‫مۆدێرینیزمدا سه‌باره‌ت به وشه‌ی دیالێکتیک‬ ‫به‌ر له هه‌ر که‌سێک باس له هێگڵ کراوه‪ .‬‬

‫دیسانەوە‬

‫دژایه‌تییه‌که‬

‫بەردەوامبێته‌وه‌و‬

‫ببێته هه‌ڵگری بیری‌تری دژبە‌یه‌کتر‪ .‬هێگڵ‬ ‫لە بەرگی یەكەمی ئینساکڵۆپیدیی لۆجیکدا‪،‬‬ ‫له بڕگەكانی ‪79‬ه‌وه تاکو ‪ ،82‬دیالێكتیكی بە‬ ‫سێ قۆناغ ئه‌ژماردووه‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬قۆناغی ئەبستراكت‪ ،‬یان تێگەیشتن‪،‬‬ ‫که هەندێک جار ریزێك وشه‪ ،‬یان ریزێک‬ ‫بابه‌ت وەك سەلمێنراو دادەنرێن‌و بە پوختی‌و‬ ‫به پێناسه‌کراوی به جەخته‌وه بەرانبەر به‬ ‫وشه‌‌و بابه‌تی‌تر‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬قۆناغی دیالێكتیكی‪ ،‬ی��ان ئ��اوەزی‬ ‫نەرێنی‪ ،‬که ئ��ه‌وه ده‌گه‌یێنێت‪ ،‬كاتێك ئێمە‬ ‫لە ب��ارەی ده‌ربڕینی بابه‌تێکه‌‌وه دانوستان‬ ‫ده‌ک��ه‌ی��ن‌و ل��ه ئه‌نجاندا چەند بۆچوونێکی‬ ‫دژبە‌یه‌کی تیادا دەدۆزینەوە‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬قۆناغی قووڵبوونەوە‪ ،‬یان ئاوەزی‬ ‫ئەرێنی‪ ،‬که دەرئەنجامی قۆناغه‌‌که‌ی دووەمه‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪312‬‬

‫ک��ه ده‌بێته قۆناغێكی بڵندتر‪ .‬ئ��ه‌م قۆناغ ‌ه‬

‫مۆدێلی بەرهەمهێنانی سه‌رمایه‌داری‪ ،‬مۆدێلی‬

‫بڵنتره‌ش ده‌بێته هەڵگری خه‌سڵه‌ته‌کانی‬

‫په‌یوه‌ندیی نێوان دەس��ەاڵت��دارو ‌سەرمایە‌دا‬

‫ن��ێ��و ب��اب��ه‌ت��ه‌ک��ان��ی پ��ێ��ش��وو‌ت��ر‪ ،‬ک��ه ب��وون��ه‌ت��ه‬

‫له‌نێو ده‌چێت‪.‬‬

‫چاره‌سه‌ری دوی بۆچوونه دژبه‌یه‌که‌کانی‬

‫ئەو دیالێكتیكەی کارڵ ماركس دایڕشتووه‪،‬‬

‫پێشوو‪ .‬هێگڵ ئەم قۆناغە‌ی ناوناوه (یەكێتیی‬

‫بەرئەنجامی بیری ماتریالیزم‌‌و ئیدیالیزمی‬

‫دژبە‌یه‌کتره‌کان)‪.‬‬

‫دیالێكتیكیی هێگڵیزم بووه‌‪.‬‬

‫ک���ارڵ م��ارك��س ب��ە م��ێ��ت��ۆدی ماتریالیزم ‌ه‬

‫ماركس لە کۆتایی چاپی دووەمی کتێبه‌که‌یدا‪،‬‬

‫تایبەتییەكەی خۆی‪ ،‬بیرۆکه‌‌ی دیالێکتیکه‌که‌ی‬

‫که ناونیشانه‌که‌ی (سه‌رمایه‌)یه‪ ،‬ئاماژەیەكی‬

‫هێگڵ‌ی داڕشتۆته‌وه‪ ،‬به‌اڵم له چوارچێوه‌یه‌کی‬

‫رەخ��ن��ەی��ی��ان��ه‌ی ب��ۆ دیالێكتیكه‌که‌ی هێگڵ‬

‫ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و ئایدیۆڵۆجیدا‪.‬‬

‫كردووه‌‪ .‬له‌وه‌دا جه‌ختی له‌وه کردووه‪ ،‬که لە‬

‫م���ارک���س ئ�����ەوه‌ی ئ��اش��ك��را ك������ردووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ئه‌م کاره‌که‌ی ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ته‌نها له ده‌ربڕیندا‬

‫دژب��ه‌ی��ه‌ک��ی ش��ێ��وازه‌ک��ان��ی به‌هه‌مهێنانی‬

‫میتۆدی دیالێکتیک بگرێته ب��ه‌ر‪ .‬بە دیدی‬

‫ئ���اب���ووری‌و دژای��ه‌ت��ی��ی‪ ،‬ی��اخ��ود ملمالنێی‬

‫ماركس دیالێكتیك تیۆرییەكە بۆ تێگەیشتن‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئایدیۆڵۆجی ئاڕاستە ده‌کات‪.‬‬

‫ل��ە چۆنێتیی سەرهەڵدانی دژبەرییەكان‌و‬

‫ئ��اش��ک��رای ک����ردووه‪ ،‬ک��ه ملمالنێی‪ ،‬یاخود‬

‫چ��ارەس��ەری��ان‌و س��ەره��ەڵ��دان��ی دژب��ه‌ی��ه‌ک��ی‬

‫دژایه‌تیی کۆمه‌اڵیه‌تی ه��ه‌ره گرنگترینیانه‪،‬‬

‫ی‬ ‫نوێ‌تر‪ .‬هه‌ر بۆیه دیالێكتیكی به رەخنە ‌‬

‫که ئه‌و جۆره دژایه‌تییه‌یه‪ ،‬که له ده‌ره‌نجامی‬

‫شۆڕشگێڕانە پێناسە کردووه‪ .‬به‌و واتایه‌ی‌‪،‬‬

‫پ��ەرەس��ه‌ن��دن��ی ه��ێ��زەك��ان��ی بەرهەمهێنان‌و‬

‫که دیالێكتیك خ��ۆی له خۆیدا تێگەیشتن‬

‫پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی بەرهەمهێناندا‬

‫له دۆخێک دێنێته به‌رهه‌م‪ ،‬که له هه‌ناویدا‬

‫دێ��ت��ە ئ�������اراوە‪ .‬ب���ۆ ن��م��وون��ه ل���ە م��ۆدێ��ل��ی‬

‫بنه‌مای نەسازان‌و نه‌هێاڵنیشی هه‌ڵگربێت‪،‬‬

‫بەرهەمهێنانی ئابووریی که‌پیتاڵیزمدا‪ ،‬واته‬

‫یاخود بهێنێته به‌رهه‌م‪.‬‬

‫سه‌رمایه‌داریدا دژایه‌تیی له نێوان به‌ره‌ی‬

‫کارڵ ماركس کاره‌کانی خۆی به بەردەوامی‬

‫ك��ارک��ه‌رو ب��ه‌ره‌ی س��ه‌رم��ای��ه‌داردا دروس��ت‬

‫ناوناوە تیۆری بەیەكدادانەكان‪ .‬مەبەستی‬

‫ده‌بێت‪ .‬هه‌ڵبه‌ت مه‌رجی نه‌مانی ئه‌و قۆناغی‬

‫بنه‌ڕه‌تیشی ئ��ه‌وه ب��ووه دژبەرییەكه‌کانی‬

‫به‌رهه‌مهێنانی سه‌رمایه‌دارییه‌ش به‌نده به‬

‫ن��ێ��و ك��ۆم��ەڵ��گ��اک��ه‌ی س���ەردەم���ی خ���ۆی به‬

‫ئ��اڕاس��ت��ه‌ب��ووه��ةو رووک����ردن ل��ه ش��ێ��وازی‪،‬‬

‫دی��ار بهێنێت‪ .‬بە دی��دی ئ��ە‌م تایبەتمەندیی‬

‫یاخود مۆدێلی کۆمۆنیزم‪ ،‬چونکه به نه‌مانی‬

‫شێوازی بەرهەمهێنانی سه‌رمایه‌داری تەنیا‬


‫‪313‬‬

‫ب��ە رێ��ی ش��رۆڤ��ەی دیالێكتیكیی دژبەرییە‬

‫دوای ئه‌مه‌وه هاتوون‪ ،‬لە‌گه‌ڵیدا كۆك نەبوون‪.‬‬

‫كڕۆكییەكانییەوە ئاشكرا دەب��ێ��ت‪ .‬بە رێی‬

‫دیدی فرێدریک ئەنجلس‌یش لە کتێبی (ئەنتی‬

‫تێگەیشتنی ئەم دژبەرییانەوەیە‪ ،‬ک ‌ه شیمانەی‬

‫دۆه��ری��ن��گ)ه‌ک��ه‌ی‌و له کتێبیب (دیالێكتیكی‬

‫تێگەیشتن لە دۆخ��ی راستەقینەی خەباتی‬

‫سروشتی‌)ه‌که‌یدا لە‌گه‌ڵ یاساكاندا لە بارەی‬

‫کۆمەاڵیەتی دێتە ئاراوە‪ .‬لە شرۆڤەی جیهانی‬

‫دیالێكتیك‌و ماتریالیزمی دیالێكتیكیدا یه‌ک‬

‫راستەقینەدا ناكۆكییەكان پێویسته به دیار‬

‫ده‌گرنه‌وه‪ ،‬كە ماركس هەرگیز ئەو بۆچوونه‌ی‬

‫بهێنرێن‪ .‬ش��رۆڤ��ەی ماركس دیالێكتیكییە‪،‬‬

‫ن��ه‌ب��ووه‪ ،‬که بریتی ب��وون لە خستنەڕوو‌‌و‬

‫چونكە بە رێگای تێڕوانینی سەرجەمییەوە‬

‫قبوڵكردنی جیاوازیی جەوهەری لە نێوان‬

‫ناكۆكییەكان ئاشكرا دەك���ات‪ .‬م��ارك��س به‬

‫دیالێكتیكی هێگڵ‌و دیالێكتیكی ماركسدا‪.‬‬

‫بەردەوامی جەختی لە سەر تێڕوانینی پابەند‬

‫ئەنجلس لە كاتێكدا‪ ،‬ک ‌ه بانگەشەی ئەوەی‬

‫بە سەرجەمێتییەوە كردووە‪ .‬لە کۆیایی چاپی‬

‫ك��ردووه‪ ،‬ک ‌ه ماركس (مێتۆدی دیالێكتیك)‬

‫دووەم��ی (سه‌رمایه‌)که‌یدا باسی ئەو جۆره‬

‫ی بۆ زانستی ئەزموونی‪ ،‬واته بۆ ئابووریی‬

‫زیانانه ك���ردووه‪ ،‬که دیالێكتیك له رێگای‬

‫سیاسی بەكارهێناوە‪ ،‬هەروەها له کاتێکدا‪،‬‬

‫هێگڵیزمه‌وه بەریكەوتووە‌‪ .‬رایگه‌یاندووه‪،‬‬

‫که گوتوویەتی‌‪ :‬ماركس دیالێكتیكی هێگڵی‬

‫که ئه‌م کاره‌که‌ی هێگڵ‌ی هه‌ڵته‌کاندۆته‌وه‪،‬‬

‫دووب����اره داڕش��ت��ۆت��ه‌وه‌و ک��ردووی��ه‌ت��ی به‬

‫یاخود هه‌ڵگه‌ڕاندۆته‌وه به مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی‬

‫میتۆدێک بۆ کاره‌کانی خۆی‪ ،‬به‌اڵم رەچاوی‬

‫رووه هۆشیارییه‌که‌ی به دی��ار بهێنێت‪ .‬لە‬

‫ئ��ەوەی نەكردبوو‪ ،‬ک ‌ه ماركس بۆ خۆی لە‬

‫نامەیەكیدا‪ ،‬که له ‪6‬ی ی ‪1868‬دا بۆ كوگلمان‬

‫نامەیەكیدا ب��ۆی ن��ووس��ی��وه‪ ،‬ک��ه فێردیناند‬

‫ن��ووس��ی��وی��ه‌ت��ی‪ ،‬ب��اس��ی ل���ه‌وه ک����ردووه‪ ،‬که‬

‫ال س����ال‌ی ب���ه‌و ت��ۆم��ەت��ب��ار ك���ردب���وو‪ ،‬ک ‌ه‬

‫دیالێكتیكی هێگڵی ده‌بێته بناغەی سەرجەم‬

‫ویستوویه‌تی دیالێكتیكی هێگڵ له ئابووریی‬

‫دیالێكتیك‪ ،‬ب���ه‌اڵم ب��ەو م��ەرج��ەی‪ ،‬ک�� ‌ه لەو‬

‫سیاسیی كالسیكیدا به‌رجه‌سته بكات‌و ئەم‬

‫شێوازی نهێنی ئامێزی دابماڵرێت‪.‬‬

‫لۆجیكە ئەبستراكتە‌ش لە بریی رەخنەی‬

‫ك��ەوات��ە دەشێت بپرسین‪ :‬ئایا دیالێكتیكی‬

‫زانستیی بسەپێنێت‪.‬‬

‫ماركس كۆپییەكی ماتەریالیزمی دیالێكتیكی‬

‫ئێستا دەپرسین‪ :‬ئایا جیاوازیی نێوان تیۆریی‬

‫هێگڵە‪ ،‬یاخود نا؟ هه‌ڵبه‌ت کۆتایی‌ی کتێبی‬

‫دیالێكتیكی ماركس‌و (لۆجیكی ئەبستراكت)ی‬

‫(سه‌رمایه‌)كە‌ی وەاڵمێكی ئەرێیان ‌ه بووه بۆ‬

‫هێگڵ چییە؟ دەشێت (وەك گیورگ لوكاچ)‬

‫ئه‌م پرسیارە‪ .‬بەاڵم ماركسیستەكانی‪ ،‬که له‬

‫بە رەچاوی ئەوە‪ ،‬ک ‌ه دیالێكتیك وەك پترێك‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪314‬‬

‫لە (كێشەی مێتۆد)ە‪ ،‬بگەینە وەاڵم‪ .‬كەواتە‬

‫هەمان كاتدا رەچاوی چ پەیوەندی بەش بە‬

‫ئاشكرا دەبێت‪ ،‬ک ‌ه ماركس دیالێكتیك بەم‬

‫هەمەكیێتییەوە‌و چ بە چەشنێكی نێوكاتی‬

‫چەشنە دەهێنێتە پێشەوە‪:‬‬

‫(لە دی��دی مێژووییدا) گۆڕانی قۆناغێك بۆ‬

‫‪١‬ـ����ـ دی��ال��ێ��ك��ت��ی��ك رۆش���ن���ای���ی دەدات بە‬

‫قۆناغێكی دی دەك����ات‌و تێدەكۆشێت بۆ‬

‫پەیوەندی‌و دۆخە تایبەتییە دینامیكییەكانی‬

‫ئەوەی رایەڵەكەیان دیاری بكات‪ .‬دیالێكتیك‬

‫ن��ێ��و س��ەرج��ەم��ێ��ت��ی‪ .‬ب���ەم پ��ێ��ی��ە دەت��وان��ی��ن‬

‫هەمیشە لە نوێوە دەگاتە پنتی نەشیاوی‬

‫ببێژین دیالێكتیك لەگەڵ ئ��ەو ب��ی��رەدا‪ ،‬ک ‌ه‬

‫دی��اری��ك��ردن‪ ،‬ی��ان ئەرنست ب��ل��ۆخ گوتەنی‬

‫روودان��گ��ە پەیوەست دەك��ات بە كۆمەڵێك‬

‫دەگ��ات��ە هێشتانەبوو‪ .‬مەسەلەكە بریتییە‬

‫دات��ای ریال (ئەو داتایانەی‪ ،‬ک ‌ه بێ ئەوەی‬

‫لەو پڕۆسەیەی‪ ،‬ک ‌ه هێشتا نەگەیشتووەتە‬

‫لە سەرجەمێتییەكدابن وەك پەیوەندیدار‬

‫س��ەرئ��ەن��ج��ام‪ .‬هەمەكێتییەكە‪ ،‬ک�� ‌ه هێشتا‬

‫بە یەكدی دەبینرێن) جیاوازە‪ .‬بە واتایەكی‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ن��ێ��وی��ەك��ی��ی��ەك��ان��ی ب��ەش��ەك��ان��ی‬

‫دی دیالێكتیك لە روودانگە وەك كۆمەڵێك‬

‫دی��اری��ن��ەك��راوە‪ .‬سەبجێكتێكە‪ ،‬ک�� ‌ه هێشتا‬

‫پەیوەندی دەڕوانێت نەك كۆمەڵێك فاكتەر‪.‬‬

‫ئۆبجێكتی نەناسیوە‪ .‬ئەوەیەكە‪ ،‬ک ‌ه هێشتا‬

‫‪٢‬ــ دیالێكتیك بە وەرگ��ۆڕی��ن‌و هەڵگرتن لە‬

‫بەدی نەهاتووە‪ .‬ئەم پنتە هەتا ئادۆرنۆ لە‬

‫قۆناغە پڕۆسەیەكەوە بۆ قۆناغێكی‌تر‌و بە‬

‫دیالێكتیكی نێگەتیڤدا ئاشكرا نەبووبوو‪.‬‬

‫ئاڕاستەی هەمان پڕۆسەدا خەریكە‪ .‬كەواتە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو ه���زرە چ��ەس��پ��ی��وەدا ج��ی��اوازە‪،‬‬

‫دیاریكراوێتی ‪Bestimmung‬‬

‫ک ‌ه پڕۆسە دادەبەزێنێت بۆ دینامیكگەلی‬

‫تێگەی ئەڵمانیی ‪ Bestimmung‬لە سەدەی‬

‫تەریك‌و رەچاوی پەیوەندییە نێویەكییەكانی‬

‫حەڤدەوە لە دوو واتادا بەكارهێنراوە‪:‬‬

‫توخمەكان ن��اك��ات‪ .‬ل��ەم دی���دەدا تێڕوانینی‬

‫یەكەمیان لە وات��ای پڕۆسەی دیاریكردنی‬

‫دیالێكتیكی مێژووییە‌و لە دۆخی ناجێگیری‬

‫شتێك‌و دووەم��ی��ان لە وات��ای دەرئەنجامی‬

‫هەنووكەوە‪ ،‬لە ئاییندە دەڕوانێت‪.‬‬

‫ئ���ەو پ��ڕۆس��ەی��ە‪ .‬وات����ای وش����ەی التینیی‬ ‫ب���ری���ت���ی‬

‫ب�������ووه‬

‫ل��ە‬

‫‪٣‬ــ دیالێكتیك لە تەك پەیوەندیی نێویەكی‬

‫‪determinare‬‬

‫سەبجێكت‌و ئۆبجێكتدا خەریكە‪ .‬كەواتە لەگەڵ‬

‫(سنوورداركردن‪ ،‬یان خستنە نێو قەیدەوە)‪ .‬لە‬

‫ئەو مێتۆدانەی‪ ،‬ک ‌ه سەبجێكت بە تەواوی لە‬

‫تێكستە فەلسەفەییەكاندا (دیاریكردن) (دانانی‬

‫ئۆبجێكت دادەبڕن‪ ،‬جیاوازە‪.‬‬

‫سنوور) لە واتای (مەرجداركردن)دا روانراوە‬

‫‪٤‬ـ��ـ دیالێكتیك (ل��ە ئاستی ش���ڕۆڤ���ەدا) لە‬

‫لێی‪ .‬بارستی تەنی سوتەمەنی‪ ،‬دیاریكەر‪ ،‬یان‬


‫‪315‬‬

‫مەرجداركەری تەوژم‪ ،‬رادە‌و ماوەی كاتەكیی‬

‫ئاماژەیەدا مایەوە‌و پێناسەیەكی پوختتری‬

‫ك���رداری سووتانە‪ ،‬ی��ان بە دەربڕینێكی‌تر‬

‫لە ب��ارەی س��ەرخ��ان��ەوە نەهێنایە پێشەوە‪.‬‬

‫بڕستی سووتان سنووردار‌و مەرجدارە بە‬

‫سەرئەنجام پاش ئەو لە نێو ماركسیستەكان‪،‬‬

‫بارستی تەنە سووتەمەنییەكەوە‪ ،‬هەروەها‬

‫ه���ەروەه���ا ن��رخ��ێ��ن��ەران��ی��دا ئ���ەو پ��رس��ی��ارە‬

‫بە دیدی سپینۆزا‌و هێگڵیش مەرجداركردنی‬

‫هاتەگۆڕێ‪ ،‬ک ‌ه داخۆ سەرخان بە پوختی چی‬

‫هەر شتێك بریتییە لە دیاریكردنی ئەو شتە‪.‬‬

‫بێت؟ ئایا تەنیا پەیوەستە بە هزرینی تاكەكان‬

‫تێگەی دی��اری��ك��راوێ��ت��ی ل��ە توێژینەوەكانی‬

‫لە ب��ارەی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەكانیان‬

‫م��ارك��س��دا پ��ڕ وات��ای��ە‪ ،‬چونكە روودەك��ات��ە‬

‫(ئ��ی��دی��ۆل��ۆج��ی)‪ ،‬ی��ان ه��ەروەه��ا دام����ەزراوە‬

‫ی��ەك��ێ��ك ل��ە گ��رن��گ��ت��ری��ن پ��ێ��ش��دان��راوەك��ان��ی‬

‫دام����ەزراوە‬

‫تێگەیشتنی‬

‫ماتەریالیستییانەی‬

‫م��ێ��ژوو‌‪،‬‬

‫کۆمەاڵیەتییەكانی‬

‫دەرەوەی‬

‫ئابوورییەكانیش دەگرێتەوە؟‬

‫ه��ەروەه��ا روودەك���ات���ە پ��ەی��وەن��دی��ی نێوان‬

‫ل����ەم دوو دەس����اڵ����ەی دوای����ی����دا ل���ە ت��ەك‬

‫ژێرخان‌و سەرخان‌و ئەوە‪ ،‬ک ‌ه داخۆ ژێرخان‬

‫پ��ەرەس��ەن��دن��ی م��ارك��س��ی��زم��ی ش��رۆڤ��ەی��ی��دا‬

‫دی��اری��ك��ەری دی��اردەك��ان��ی س��ەرخ��ان بێت‪،‬‬

‫پرسیارەكە بە شێوەیەكی جدی سەرلەنوێ‬

‫ی��ان نەبێت‪ .‬م��ارك��س ل��ە (پێشەكی ‪)1959‬‬

‫سەریهەڵدایەوە‪ .‬گێراڵد كۆهێن لە كتێبی‬

‫دا دەن��ووس��ێ��ت‪ :‬ش��ێ��وازی بەرهەمهێنانی‬

‫تیۆریی مێژوویی ماركس‌دا‌و ژۆن ئەلستەر‬

‫ژیانی ماتەری‪ ،‬پڕۆسەی سەرجەم ژیانی‬

‫لە كتێبی تێگەیشتن لە ماركس‌دا بە رەچاوی‬

‫کۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و هزرمەندانە مەرجدار‬

‫دەرئەنجامەكانی‬

‫فەلسەفەی‬

‫(دی���اری) دەك���ات‪ .‬ل��ێ��رەدا دی��اری��ك��ردن‪ ،‬یان‬

‫ش��رۆڤ��ەی��ی س��ەرل��ەن��وێ ل��ەو پ��رس��ی��ارەی��ان‬

‫مەرجداركردن چ واتایەك دەگەیەنێت؟ ماركس‬

‫توێژییەوە‪ .‬وا دی����اردەدات‪ ،‬ک ‌ه جیاوازی‌و‬

‫لە هەمان تێكستدا بە روونی دەنووسێت‪ ،‬ک ‌ه‬

‫پەیوەندیی ژێ��رخ��ان‌و سەرخان لە جۆری‬

‫مەبەستی لە ژێرخان ئەو كۆمەڵە پەیوەندییە‬

‫نێویەكییەكی روونكەرەوە بێت‪ .‬دیاردەكانی‬

‫کۆمەاڵیەتیانەی بەرهەمهێنانە‪ ،‬ک ‌ه بریتییە‬

‫سەرخان بە رێی نێویەكییەكەیان لە تەك‬

‫لە ژێرخانی ئابووریی كۆمەڵگە‪ .‬ئەمە ئەو‬

‫ژێرخاندا رووندەكرێنەوە‪ .‬لێرەدا مەسەلەكە‬

‫بناغە راستەقینەیە‪ ،‬ک ‌ه سەرخانی یاسایی‌و‬

‫دیاریكردن‌و مەرجداركردن نییە‪ .‬ئەرگومێنت‬

‫سیاسی لە سەر دادەمەزرێت‌و فۆرمگەلێكی‬

‫دەهێنرێتەوە‪ ،‬ک ‌ه بە دیدی ماركس دیاردەكانی‬

‫دیاریكراوی ئاگایی کۆمەاڵیەتی پەیوەست‬

‫ژێ��رخ��ان (وات���ا دی��اردەك��ان��ی پەیوەست بە‬

‫دەك��رێ��ن ب��ەو س��ەرخ��ان��ەوە‪ .‬م��ارك��س لەو‬

‫ژێرخانی ئابووری‪ ،‬یان ژێرخانی ئابووری‬

‫ترادیسیۆنی‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪316‬‬

‫كۆمەڵگە) دەشێن بە وردێتییەكی زانستی‌و‬

‫سااڵنی ژیانیدا لە زنجیرەیەك نامەدا دیدی‬

‫لە ئاستی بەشەكیدا روونبكرێنەوە‪ ،‬بەاڵم‬

‫خۆی بۆ ئەنگلسیستەكان؛ كە لەو بارەیەوە‬

‫دی��اردەك��ان��ی س��ەرخ��ان (دام���ەزراوەك���ان‌و‬

‫سوڕمابوون‪ ،‬روونكردەوە‪ ،‬یەكدەگرێتەوە‪.‬‬

‫ئاگاییەكانی پەیوەست بە سیاسەت‪ ،‬ماف‪،‬‬

‫ئ��ەو ئۆتۆنۆمی دی����اردە سەرخانییەكانی‬

‫رەوش���ت‪ ،‬ئایین‪ ،‬ه��ون��ەر‌‪ ..‬هتد) ناشێن بە‬

‫هێنایەپێشەوە‌و‬

‫ك���ردووە‪.‬‬

‫ه��ەم��ان وردێ��ت��ی زانستی روونبكرێنەوە‪.‬‬

‫لێرەدا بە رەچ��اوی ئ��ەو پنتانەی س��ەرەوە‬

‫وات��ا دی���اردە سەرخانییەكان ب����ەراورد بە‬

‫روان��ی��ن��ی پوخت ب��ۆ ئەرگومێنتەكانی ئەو‬

‫دیاردەكانی پەیوەست بە ژێرخانی ئابووری‪،‬‬

‫وات����ادارب����ووە‪ .‬ه��ەڵ��ب��ەت گ��ەرەك��ە ئ���ەوەش‬

‫ن��اڕوون دەمێننەوە‌و تەنیا هەتا ئەو رادەیە‬

‫ب��ب��ێ��ژی��ن‪ ،‬ک�� ‌ه ئەنگلس رووی��ن��ەك��ردووەت��ە‬

‫رۆش��ن��ن‪ ،‬ک�� ‌ه پەیوەستبكرێن ب��ە ژێرخانی‬

‫دەستەوشەی (نێویەكی روونكەرەوە)‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئ��اب��ووری��ی��ەوە‌و ل���ەوێ���وە رۆش��ن��ای��ی��ان پێ‬

‫بە رێگایەكی‌تر پێیگەیشتۆتەوە‪ .‬ئەو بنەمای‬

‫بدرێن‪ .‬بێگومان پێویسته ئ��ەو پەیوەندییە‬

‫ئەرگومێنتەی لە سەر ئەوە داڕشتووه‪ ،‬ک ‌ه‬

‫روونكەرەوەیە بشێت بە چەشنێكی پوخت‌و‬

‫لە رووی مێژووییەوە بەردەوام پەیوەندییە‬

‫رۆشن دەرببڕرێت‪.‬‬

‫نێویەكییەكانی نێوان ژێرخان‌و سەرخان لە‬

‫بە رەچاوکردنی ئەو خاڵه‌ی س��ەرەوە‪ ،‬ئەو‬

‫گۆڕێدا ب��ووە‪ .‬شێوازەكانی بەرهەمهێنانی‬

‫پەیوەندییە روونكەرەوەیە تەنیا لە كایەی‬

‫م��ات��ەری ئ��ەگ��ەر ب��ە رێ���ی رەوش����ی ژی��ان��ی‬

‫مێتۆدیك‌و ئەرگومێنت‌و شرۆڤەییدا كارایی‬

‫کۆمەاڵیەتییەوە دیارینەكرابان‪ ،‬بەم چەشنەی‪،‬‬

‫هەیە‪ .‬نابێت لەو پنتە ئەوە وەك دەرئەنجام‬

‫ک�� ‌ه ه��ەن ن���ەدەب���وون‪ .‬هیچ پەیوەندییەكی‬

‫ببرێتەوە‪ ،‬ک ‌ه پەیوەندییەكی (بنەدیاردەیی)‬

‫ف��رم��ان��ك��ەر‌و فرمانجێبەجێكەر ل��ە ن��ێ��وان‬

‫‪ .epiphenomenal‬ل��ە ن��ێ��وان ژێ��رخ��ان‌و‬

‫پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان‌و پەیوەندییە‬

‫سەرخاندا لە گۆڕێیە‌و ژێرخان‪ ،‬وەرگۆڕین‬

‫ه��زری‌و کۆمەاڵیەتی‌‪ ..‬هتد لە گۆڕێدا نییە‪.‬‬

‫پێگەیشتنەكانی‬

‫ئەنگلس (بە چەشنی ماركس) بە پێی فۆڕمی‬

‫س���ەرخ���ان دی����اری����دەك����ات‌و ب���ە خ���ۆی���ەوە‬

‫نووسینی تایبەتی خ��ۆی ب��ۆ رۆشناییدان‬

‫م��ەرج��داری��ان دەك���ات‪ .‬س��ەرخ��ان ب��ە دوای‬

‫بە پنتەكە بە زۆری دەستەوشەگەلی وەک‬

‫ژێرخاندا نافۆرمێت‪ ،‬بەڵكو خاوەن پێگەیشتنی‬

‫(ل��ە ش��رۆڤ��ەی كۆتاییدا‪ ،‬ی��ان لە دوا پلەدا)‬

‫تایبەتیی خۆیەتی‪ .‬ئەم ئەرگومێنتە لە تەك‬

‫ی بەكارهێناوە‪ .‬بەرهەمهێنان لە شرۆڤەی‬

‫ئ��ەو تێگەیشتنەی ئەنگلسدا‪ ،‬ک ‌ه لە دوایین‬

‫كۆتاییدا دیاریكەری فۆرمەكانی ئاڵووێر‌و‬

‫(ت��ران��س��ف��ۆرم��اس��ی��ۆن)و‬

‫كۆنكرێتیزەی‬


‫‪317‬‬

‫كۆنزوم (م��ەس��رەف)ە‪ ،‬ب��ەاڵم بەرهەمهێنان‬

‫له پەرەسەندنی خەباتی كرێكاران کردووه‬

‫خ��ۆش��ی ل��ە ت��ەك��ی��ان��دا ل��ە ه��ەر (ب��ەرك��ەوت)‬

‫وه‌ک رۆڵی كاریگەر له دیاریكردنی سنووری‬

‫ێكدا دیاریدەكرێت‪ .‬وشەی (بەركەوت) (بە‬

‫کاتژمێره‌کانی کارکردنی رۆژانه‌یان‪.‬‬

‫فەڕەنسی ‪ )Conjoncture‬لە نووسینەكانی‬

‫به پێی بۆچوونی ئه‌نجڵس‪ ،‬ئێمه ئه‌گه‌ر له‌و‬

‫ماركس‌دا نادۆزینەوە‪ ،‬بەڵكو پاش ئەو لە‬

‫بۆچوونانه‌ی مارکس بڕوانین‪ ،‬که سه‌باره‌ت‬

‫ک��اره‌ک��ان��ی كاوتسكی‌و لێنین‌و ب��ە تایبەتی‬

‫به ئایدیۆڵۆجیی ئه‌ڵمانی کردوونی‪ ،‬ده‌بینین‬

‫درەن��گ��ت��ر‪ ،‬ل��ە نووسینەكانی ئاڵتوسێردا‬

‫نووسیویه‌تی‪ ،‬ک��ه چاالكیی بەرهەمهێنان‬

‫بەكاربررا‪.‬‬

‫هەمیشە بە رێگای فۆرمە فرەچەشنەكانی‬

‫ئ��ەن��ج��ل��س ل���ە ن��ام��ەی��ەك��ی��دا ل���ه ‪21‬ی ‪9‬ی‬

‫دان��وس��ت��ان��دن ‪Verkehr‬ی ن��ێ��وان م��رۆڤ��ان‬

‫‪1890‬دا‪ ،‬که بۆ جوزێف پلوخ نووسیویه‌تی‪،‬‬

‫مەرجدار‌و دیاریدەكرێت‪ .‬ئەمە روون��ە‪ ،‬ک ‌ه‬

‫گوتوویه‌تی‪ ،‬که بە پێی دی��دی ماتریالیزم‬

‫‪Verkehr‬؛ ب��ە رەچ��اوک��ردن��ی بەكاربردنی‬

‫س���ه‌ب���اڕ‌ه‌ت ب��ه م��ێ��ژوو ژی��ان��ی راستەقینە‬

‫ئەو وشەیە لە سەرانسەری كتێبەكەدا‪ ،‬بە‬

‫کۆڵه‌که‌ی بەرهەمهێنان‌و بەرهەمهێنانەوەیە‪.‬‬

‫هیچ شێوەیەك تەنیا لە واتای ئابووریدا بە‬

‫س شتێكی جگه له‌م دیده‪،‬‬ ‫نە خۆم‌و نه مارك ‌‬

‫قەتیسیی نامێنێتەوە‪ ،‬بەڵكو واتای پەیوەندی‬

‫بانگه‌شه‌مان بۆ هیچ دیدێکی‌تر نەكردووە‪.‬‬

‫دەگەیەنێت‪ ،‬هەروەها ماركس رایدەگەیەنێت‪،‬‬

‫كەواتە ئەگەر كەسێك ئەم بڕیارە لە واتای‬

‫ک�� ‌ه شێوازەكانی پەیوەندییە مرۆییەكان‪،‬‬

‫ئ��ەوەدا تێبگات‪ ،‬ک ‌ه توخمی ئابووری تاكە‬

‫بەرهەمهێنان مەرجدار‌و دیاری دەكەن‪.‬‬

‫توخمی دیاریكەرە‪ ،‬ئەوا ئەو بڕیارەی بۆ بێ‬

‫لێرەدا دەشێت بگەینە ئەو ده‌‌رەنجامەی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫واتا‌و ئەبستراكت‌و ناگرنگ گۆڕیوە‪.‬‬

‫دیاریكراوێتی بە دی��دی ماركس‌و ئەنگلس‬

‫ئەنجلس لە نامەیەكی دیكەیدا‪ ،‬که له ‪27‬ی‬

‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ پێشەمێتی (ئ��ەول��ەوی��ەت)‬

‫‪9‬ی ‪1890‬دا بۆ كۆنراد شمیت‌ی ن��اردووه‪،‬‬

‫دی���اردە ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان‪ ،‬ب��ەاڵم قبوڵكردنی‬

‫تیایدا روونی باسی له‌وه رۆڵی تایبه‌تی کارڵ‬

‫ئ��ەو پێشەمێتییە بڕیارێك نییە ل��ە ب��ارەی‬

‫مارکس کردووه له خەباتی سیاسیی خۆی‌و‬

‫دیاریكراوێتیی لۆجیكییەوە‪ ،‬بەڵكو لە بارەی‬

‫‌رووداوە سیاسییەكان‌و پەیوەستبوونیان بە‬

‫ئاڕاستەگەلی مێژوویییەوەیە‪ .‬تیۆرییەكەی‬

‫رەوشی ئابوورییەوە‪.‬‬

‫ماركس رایدەگەیەنێت‪ ،‬ک ‌ه مێژوو ئەو ساتە‬

‫ئەنجلس ئاماژەی به‌وه‌ش داوه‪ ،‬که له چەند‬

‫پتر دەزان��رێ��ت‌و پتر وات���ادار دەبێت ئەگەر‬

‫جێگایه‌کی کتێبی (سه‌رمایه‌)دا مارکس باسی‬

‫لەبەر رۆشنایی ئاڕاستەگەلێكی بناغەیی؛ ک ‌ه‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪318‬‬

‫لە ئاستی ئابووریدا چاالكن‪ ،‬توێژینەوەی‬

‫نووسیویەتی‌‪ :‬هیچ كۆمەڵگەیەك تەنیا بە‬

‫لێوە بکرێت‪ .‬دوو ل��ەو ئاڕاستانە بریتیین‬

‫كاتۆلیسیستەم‪ ،‬یان تەنیا بە سیاسەت زیندوو‬

‫ل��ە ئ��اڕاس��ت��ەی ه��ێ��زەك��ان��ی بەرهەمهێنان‬

‫نامێنێتەوە‪ .‬نە سەدەكانی نێڤین دەیتوانی بە‬

‫رووەو گەشەسەندن‌و ئاڕاستەی دی��اردە‬

‫كاتۆلیسیستەم زیندوو بمێنێتەوە‌و نە ئەسینا‬

‫س��ەرخ��ان��ی��ی��ەك��ان رووەو خ��ۆگ��ون��ج��ان��دن‌و‬

‫دەی��ت��وان��ی تەنیا ب��ە س��ی��اس��ەت بمێنێتەوە‪.‬‬

‫چ��ووان��دن ل��ە ت��ەك ئ��ەو گ��ەش��ەس��ەن��دن��ەدا‪.‬‬

‫ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەوە‪ ،‬رەوش����ە ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان‬

‫میكانیزمی ئەو خۆگونجاندنەش بریتییە لە‬

‫روونیدەكەنەوە‪ ،‬ک ‌ه بۆچی كاتۆلیسیستەم بۆ‬

‫خەباتی چینایەتی‪ .‬ئەو چینە براوە دەبێت‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ئەویان‌و سیاسەت بۆ ئەمیان كارایی كلیلییان‬

‫زۆرترین ئاستی گەشەسەندن بۆ هێزەكانی‬

‫ه��ەب��ووە‪ .‬ئ��اش��ك��راك��ردن��ی دژب��ەری��ی نێوان‬

‫بەرهەمهێنان ئاوەاڵ بكات‪ .‬هاوكات دیاردە‬

‫هێزەكانی بەرهەمهێنان‌و پەیوەندییەكانی‬

‫سەرخانیەكانیش زۆرترین یاریدەی رەوتی‬

‫بەرهەمهێنان‪ ،‬ئاشكراكردنێكی مێتۆدیانەیە‌و‬

‫ب��ە دەسەاڵتگەیشتنی ئ��ەو چینە ب��راوەی��ە‬

‫هەمیشە خزاندنی ئاشكراكردنی مێتۆدییانە‬

‫دەدەن‪ ،‬واتە لەم بارەیەوە كاراییان هەیە‪.‬‬

‫بۆ نێو هەر بابەتێكی كۆنكرێت‌و تایبەتی‪،‬‬

‫ئەمە حاڵەتێكی مێژووییە‌و دەشێت ببێژین‬

‫مەترسیدارە‪ .‬ل��ێ��رەوە تێگەی (ئۆتۆنۆمیی‬

‫پرۆگنوزە (راگەیاندنێكی پێشكاتییانەیە) بەاڵم‬

‫رێژەیی) سەرخان‌و ك��ردارە نێویەكییەكانی‬

‫سەرباری ئەمە هۆئەنجامیانە نییە‪ .‬ئەم دیدە‬

‫دێنەئاراوە‪ .‬نامەی ئەنجلس بۆ فرانز مەرینگ‬

‫لە تەك زۆرێك لە تێكست‌و دەربڕینەكانی‬

‫‪14‬ی ‪07‬ی ‪ .1893‬ئەم تێگەیە دژبەری هەر‬

‫ماركس‌و ئەنگلسدا یەكدەگرێتەوە‪.‬‬

‫دیدێكی میكانیكی دەوەستێتەوە‪ .‬یەكێك لە‬

‫م��ارك��س‌و ئەنجلس ب��ۆ دەستنیشانكردنی‬

‫فۆرمەكانی ئ��ەو دی��دە میكانیكییە دەشێت‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی دی��اری��ك��راوێ��ت��ی‪ ،‬وش��ەی‬

‫ئ���ەوە ب��ێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ه��ەر توخمێكی دی��اری��ك��ەر‬

‫‪( Bedingen‬م��ەرج��دارێ��ت��ی)‪ ،‬ی��ان لە بریی‬

‫ح���ك���وم���دارە‪ ،‬ی���ان دەب���ێ���ت ب���ە ح��ك��وم��دار‪.‬‬

‫‪ Bestimmen‬بەكاربردووە‪ .‬بەرهەمهێنانی‬

‫گرامشی لە دەفتەرەكانی زینداندا بە روونی‬

‫م��ات��ەری ل��ەب��ەر ئ���ەوەی م��ەرج��ی هەمەكیی‬

‫پیشانیداوە‪ ،‬ک ‌ه هیچ پەیوەندییەكی میكانیكی‌و‬

‫ژیانی کۆمەاڵیەتییە‪ ،‬دیاریكەرە‪ .‬كۆمەڵگە بۆ‬

‫تاكڕەهەندییانە لە نێوان دیاریكراوێتی‌و‬

‫بەردەوامی ژیان ئاتاجمەندی بەرهەمهێنانی‬

‫دەسەاڵتدا بوونی نییە‪ .‬روانین لە پەیوەندیی‬

‫ماتەرییە‪ .‬ماركس لە پەراوێزێكدا لە كۆتایی‬

‫نێوان ئەو دووانە زۆر لەوە ئاڵۆزترە‪ ،‬ک ‌ه بۆ‬

‫بەشی یەكەمی بەرگی یەكەمی كەپیتالدا‬

‫دیدی بەرایی دیاردەكەوێت‪ .‬ئەم ئاڵۆزییە لە‬


‫‪319‬‬

‫هەندێك لە گرنگترین نووسینەكانی فۆكۆشدا‬

‫تێگەیشتنێكی میكانیكی‌‌و قه‌ده‌ری بۆ رەوتی‬

‫دەهێنرێتەپێشەوە‪.‬‬

‫مێژوو‪.‬‬

‫ل��ە ب��ەران��ب��ەر ئەرگومێنتەكانی ئەنجلس‌دا‬ ‫دژبەرانی ماركس دەوەستنەوە‪ .‬ئەوان باوەڕ‬

‫سەرچاوە‪:‬‬

‫دەكەن‪ ،‬ک ‌ه راڤەی زۆرێك لە ماركسیستەكان‬

‫وشه‌نامه‌ی فلسفی مارکس‪.‬‬

‫بۆ تێگەی دیاریكراوێتی (بە تایبەت راڤەكانی‬ ‫لێنین‌و ستالینیستەكان) هەمان تیۆرییەكەی‬ ‫خودی ماركسە‪ .‬تیۆرییەك‪ ،‬ک ‌ه رایدەگەیەنێت‬ ‫دی��اردە سەرخانییەكان بە رێگای گۆڕانی‬ ‫ژێرخانییەوە دی��اری‌و م��ەرج��دار دەكرێن‌و‬ ‫پەیوەندییەكی هۆ‌و ئەنجامی‌و بنەدیاردەیی‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان ژێ��رخ��ان‌و ئ��ەو دی��اردەگ��ەل��ەدا لە‬ ‫گۆڕێدایە‪ .‬بە دەربڕینێكی‌تر گوایە ماركس‬ ‫ب����اوەڕی ك�����ردووە‪ ،‬ک�� ‌ه ه���ەر ك��ات��ێ��ك ئێمە‬ ‫بتوانین ش��ێ��وازی بەرهەمهێنانی ماتەری‬ ‫بگۆڕین بێگومان دیاردە سەرخانییەكانیش‬ ‫لە تەكیدا دەگۆڕێن‪ ،‬هەروەها گۆیا ماركس‬ ‫ئەمەشی قبوڵ بوو‪ ،‬ک ‌ه بڕستی كاریگەری‬ ‫دیاردە سەرخانییەكان لە سەر ئەو شێوازە‬ ‫ماتەرییەی بەرهەمهێنانی ئ��اب��ووری زۆر‬ ‫سنووردارە‪ .‬ره‌خنه‌گران پاش هێنانەپێشەوەی‬ ‫بەڵگەگەلێك بۆ سەلماندنی ئەم بڕیارانەی‪،‬‬ ‫كە پتر پشتبەستوو بە گواستنەوەگەلێكن‬ ‫لە نووسینەكانی ماركسیستەكانەوە‪ ،‬یان‬ ‫باشترە ببێژین ستالینیستەكان‌و یەكسەر‬ ‫وەك خواستن له مارکس‌ه‌وه وەریاندەگرت‪،‬‬ ‫دەگ���ەن���ە ئ���ەو دەرئ���ەن���ج���ام���ەی‪ ،‬ک��� ‌ه ئ��ەم��ە‬

‫نووسینی‪ :‬بابک احمدی‪ ،‬نشر مركز‪ ،‬چاپ سوم‪،‬‬ ‫تهران‪.1385 ،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪320‬‬

‫دانپێدانانه‌کانی کۆمه‌ڵناسێک‬ ‫وتووێژ لەگەڵ پیێر بـۆردییــۆ‬

‫سازدانی‪ :‬ئێزابێـل گـراو ‪Isabel Grau‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬دانــــا شــوانــی‬


‫‪321‬‬

‫ـ��ـ زۆر ج��ار ل��ە ب���ارەی م��ن��ەوە دەگوترێت‪،‬‬

‫پەسەند كراوه‌‪ .‬بەم چەشنە ئایا دەتوانرێت‬

‫که ئه‌و که‌سانه‌ی هه‌ڵگری زانستن من به‬

‫بگوترێت‪ ،‬کە خۆپەرچێنەری بۆ راهێنانێكی‬

‫به‌رده‌وامی ده‌یانخه‌مه ژێر پرسیاره‌وه‪ ،‬که‬

‫ستایل ئاسا بگۆڕدرێت نەك بۆ چەشنێک‬

‫ده‌شێت به زه‌مینه‌ی ئیستاتیکاوه په‌یوه‌ست‬

‫ئاڕاستەی پراكتیكی بە چەشنێک‪ ،‬کە ئێوە‬

‫بێت‪ .‬زەمینەیەك‪ ،‬کە بە گشتی بۆشایی‌ی‬

‫پەی بێ ببەن ‌؟ لەم زەمینەیەدا ئایا ناتوانرێت‬

‫تیۆریی‪ ،‬یاخود كۆنزە‌رڤاتیزمانه‌ی تیادا به‬

‫بگوترێت‪ ،‬کە ئەمەش ئەو كاتە روودەدات‪،‬‬

‫شێوه‌یه‌کی شاراو ‌ه هه‌بێت‪ .‬بەرێز بۆردییۆ‪،‬‬

‫ک��ە خۆپەرچێنەریی زی��ات��ر ب��ە مەسرەفی‬

‫لە الی ئێوە‌دا من ناتوانم هیچ شتێک له‌و‬

‫ئاڕاستەكردنی پێگەی خۆی بگات‪ .‬لە كاتێكدا‪،‬‬

‫باره‌یه‌وه به‌دی بکه‌م‪ .‬بدۆزمەوە بۆ ئەوەی‬

‫کە تاك بەرانبەر بە پێگەی خۆی لە رووی‬

‫بتوانرێت ئ��ەم ك��ارە ئەنجام ب��درێ��ت‪ ،‬یان‬

‫دام���ەزراوەی���ی���ەوە ه��ۆش��ی��ارە‪ ،‬ت��اوەك��و بەم‬

‫ب��ەرەو پێگەیەكی‌ترتان ببات‪ .‬ب��ەم چەشنە‬

‫شێوەیە خ��ۆی لە هەڵوێستێكی بەهێزتردا‬

‫بڕیارمدا بە سەرنجدان ل��ەم پێگە تازەیە‬

‫دادەنێت؟‬

‫هەوڵبدەم هەندێک بیروبۆچوون‌و تیۆری‬

‫من تاکو ئێستا بە چەشنێكی روون‌و نا ئالۆز‬

‫ئێوە دژی خ��ۆت��ان‌و دژی خ��ۆم ل��ە كایەی‬

‫بێ ئاڵۆزی‪ ،‬ئەوەی ئێوە دەیڵێن ئەزموونم‬

‫ه��زری��ن��ی خ��ۆی��ی (‪ ،)Self-Thinking‬یان‬

‫نەكردووە‪ ،‬بەاڵم كاتێک ئێوە پرسێک دەخەنە‬

‫خۆپەرچێنەر بەكاربهێنم‪ .‬ئەگەر خوازیار بم‬

‫روو بە دڵنیاییەوە هەندێک لە‌و خااڵنە دەبینم‪،‬‬

‫لەم گفتوگۆیەدا‪ ،‬لە هەمان كاتدا هەلومەرجی‬

‫کە بەردەوام سەرەنجی من بەرەو الی خۆی‬

‫ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ش��ی��ب��ك��ەم��ەوە‪ ،‬پ��ێ��وی��س��ت��ە لە‬

‫رادەكێشێت‪ .‬پێویستە بگوترێت‪ ،‬کە ئێمە‬

‫پەیوەندییەكانی دەسەاڵتێكی نادیار رابمێنم‪،‬‬

‫شێوەگەلی هەمەچەشنمان لە خۆپەرچێنەریی‬

‫کە لە نێوان خۆم وەك كەسێک‪ ،‬کە پرسیار‬

‫ه���ەی���ە‪ .‬ه��ەن��دێ��ک ل����ەم ش���ێ���وازان���ە زی��ات��ر‬

‫دەكات‌و دەخوازێت بزانێت‌و ئێوە‪ ،‬کە وەاڵم‬

‫دەروونشیكارانەن‌و هەندێكی‌تر رەخنەگرانە‪.‬‬

‫دەدەنەوە‌و پێویستە بانگەشكاری زانین بن‪،‬‬

‫ئ��ەوەی زیاتر دەگمەن‌و دانسقەیە‪ ،‬هزرینی‬

‫دێتەكایەوە‪ .‬لەم دۆخەدا دەتوانرێت بە تایبەت‬

‫خۆییە لە كۆمەڵناسیدا‪ .‬پێویستە بگوترێت‪،‬‬

‫لە دەق��ە تیۆرییە ئەمریكاییەكاندا ببینرێت‪،‬‬

‫ک��ە ئ��ەم��ەش ل��ە‌و زەم��ی��ن��ەی��ەدا ه��ەم سەیر‌و‬

‫ک��ە چەشنێک خۆپەرچێنەری ناوەكیكراو‬

‫ه��ەم س��ەرس��وره��ێ��ن��ەرە‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت شتێكی‬

‫(‪ )Self Reflexion incorporeal‬بەردەوام‬

‫هاوشێوەی ئەمەشمان لە كۆمەڵناسیدا نییە‪.‬‬

‫وەك بنەچەیەكی سەرەكیی بەڵگەنەویست‬

‫هەڵبەتە من نیشانەگەلێک لە‌و خااڵنەی‪ ،‬کە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪322‬‬

‫ئاماژەتان پێكرد دەبینم‪ ،‬بەاڵم لێرەدا زیاتر‬

‫پ��ێ��م وای����ە ل���ێ���رەدا س���ەروك���ارم���ان ل��ەگ��ەڵ‬

‫رووب���ەڕووی رواڵەتەكانی هزرینی خۆیی‬

‫چەشنێک خۆشیكردنەوەی الدانكاریی هەیە‪،‬‬

‫دەبینەوە‪ .‬پێموایە ئەمە چەشنێک میكانیزمی‬

‫کە ئەركەكەی دژە رامكردنە‪ .‬لە راستیدا‬

‫پاڵنەریی شیاو‌و شایستەیە‪ ،‬کە سەرچاوەی‬

‫وات����ای ئ���ەم ك����ارەش ئ���ەوەی���ە‪ ،‬ک��ە ت��وان��ای‬

‫خۆی لە دژە رامكردن دەبینێتەوە‪ .‬فرۆید‬

‫ب��ەدی��ه��ات��ن��ی س��ازش��ك��ردن ل��ەگ��ەڵ چەشنە‬

‫ب������ەردەوام ل��ە میكانیزمە پ��اڵ��ن��ەری��ی��ەك��ان‬

‫نۆرمێكی پیشەیی‪ ،‬کە شەفافییەت دەكاتە‬

‫دەدوێت‪ :‬لە بەرانبەر بردنە ژێر پرسیارەوە‪،‬‬

‫شتێكی پێویست‪ ،‬ب��وون��ی ه��ەی��ە‪ .‬ل��ە دوای‬

‫تاكەكەسی‌و‬

‫سااڵنی ‪ ،1968‬زۆرجار دەبینین‪ ،‬کە گوتەی‬

‫میكانیزمگەلێكی پاڵنەریی كۆیی بوونیان‬

‫تاكەكان بە یەكجاری دەب��ڕدرێ��ن‪ ،‬تاوەكو‬

‫هەیە‪.‬‬

‫لێیان بخوازن هەڵوێستەكانیان روونبكەنەوە‪.‬‬

‫میكانیزمگەلێكی‬

‫پ��اڵ��ن��ەری��ی‬

‫ئەمەش چەشنێک شێوەی زێدەگۆئامێزە لە‬ ‫ـ��ـ ب��ۆ نموونە ل��ە ویالیەتەیەكگرتووەكانی‬

‫خۆپەرچێنەریی‪.‬‬

‫ئەمریكا‪ ،‬یەكێک ل��ە‌و ن��ەری��ت��ان��ەی‪ ،‬ک��ە بۆ‬ ‫دەرخستنی خ��ود وەك تاكێك ل��ە رووی‬

‫ــ تەنها لەبەر ئەوەی فۆرماڵییە؟‬

‫سیاسی گونجاوەوە بوونی هەیە‪ ،‬ئەمەیە‪،‬‬

‫چونكە بە تەواوی فۆرماڵییە‌و واتایەكی ئەوتۆ‬

‫کە لە سەرەتای كۆنفرانسێكدا كەسێک خۆی‬

‫لەخۆناگرێت‪ .‬بۆ نموونە ئەگەر ئەخوازین‬

‫وەك سپی پێستێكی پیاوی هۆمۆسێكسوا‬

‫ئ����ەوەی ه��ەن��وك��ە خ��ەری��ك��ی ئەنجامدانین‬

‫دەناسێنێت‪ ،‬گ��وای��ە ئەمە ب��ۆ ئ��ەوە بەسە‪،‬‬

‫شیبكەینەوە دەتوانین شتگەلێكی زۆر ببێژین‪.‬‬

‫کە كەسێک خۆی بناسێنێت‌و پێگەی خۆی‬

‫پێویستە ئێوە زیاتر لە بارەی خۆتان بدوێن‌و‬

‫روون بكاتەوە‪ ,‬هەڵبەت ئەوەش راستە‪ ،‬کە‬

‫منیش لە ب��ارەی خ��ۆم‪ .‬بۆ نموونە ئێوە بە‬

‫لە‌و ژینگەیەی ئاوا توخمگەلێک دەخرێتەڕوو‪،‬‬

‫شێوەیەكی ب��زواو هاورێی زۆرت��ان هەیە‌و‬

‫ئەم فاكتەرەی‪ ،‬کە كەسێک ن��ەژاد‪ ،‬رەگەز‌و‬

‫ئەمەش بێگومان لە پەیوەست بەم پێگەیە‬

‫چ��ی��ن��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی خ���ۆی دەردەب���ڕێ���ت‪،‬‬

‫بوونی هەیە‪ ،‬کە مانگنامەكەتیان بینیوە‌و‬

‫چەشنێک ئەركی سیاسی هەیە‪ ،‬هەرچەندە‬

‫بەرانبەر بە ستایلە مرۆییەكان هەستیارن‪.‬‬

‫كەسێک خۆی زیاتر بە چەشنێكی فۆرماڵی‬ ‫پێناسە بكات‪ ،‬زیاتر ئ��ەم ئەركە سیاسییە‬

‫ــ بەرانبەر بە هابیتۆسەكان؟‬

‫الواز دەكاتەوە‪.‬‬

‫ب��ەڵ��ێ‪ .‬ب��ەران��ب��ەر ب��ە هابیتۆسێك‪ ،‬ک��ە ئێوە‬

‫(‪)1‬‬


‫‪323‬‬

‫پێكتانهێناوە‪ .‬سیمای ئێوەش كۆمەك بەم‬

‫چەشنەیە‪ .‬ئێمە ل��ەم زەمینەیەدا ب��ەردەوام‬

‫فاكتە دەگەیەنێت‌‪ ،‬وە پێوستە ئەم پرسیارەش‬

‫رووب�����ەڕووی پ��رس��ی م���ەرگ‪ ،‬ی��ان م��ان��ەوە‬

‫بخرێتەڕوو‪ ،‬کە پەیوەستی‌و هۆگری من لە‬

‫دەب��ی��ن��ەوە‪ .‬م��رۆڤ��ەك��ان ب����ەردەوام ن��اچ��ارن‬

‫سەر چ شتێک راوەس��ت��اوە؟ وەاڵمدانەوەی‬

‫لە خۆیان ببپرسن‪ :‬ئایا ئ��ەو ك��اران��ەی‪ ،‬کە‬

‫ئ��ەم پرسیارە ئ��اڵ��ۆزە‪ .‬چ شتگەلێكی هەیە‪،‬‬

‫دەیكەن واتایان هەیە‪ ،‬یان نا؟ ئایا لە بنەڕەتدا‬

‫کە ئێمە ناتوانین بیڵێین‪ ،‬چونكە پرسیارتان‬

‫ئەم كارانە زەحمەتە‪ ،‬یان نا؟ بەم چەشنە‬

‫لەم بارەیەوە لە من نەكردووە؟ یان ئەگەر‬

‫ئەم ژیانە هێندە دژوارە‪ ،‬کە بەكارهێنانی‬

‫پرسیاریش دەكەی من وەاڵمیانم نەداوەتەوە‪.‬‬

‫چەشنێک هزرینی خۆیی تێیدا بۆ زۆر كەس‪،‬‬

‫من پێم وایە ئەگەر ئەم چەشنە لە هزرینی‬

‫ئ���ەوە ت��ەح��ەم��ول‪ ،‬ی��ان ق��ب��وڵ ن��اك��رێ��ت‪ .‬بەم‬

‫خۆیی بۆ فاكتێكی ب��او بگۆڕدرێت‪ ،‬ژیانی‬

‫هۆیەوە‪ ،‬کە تاكەكان ئەم نەبینینانە بە یەكتر‬

‫رۆشنبیری ب��ە چەشنێكی ق��وڵ گ���ۆڕاوە‌و‬

‫دەبەخشن‪.‬‬

‫زۆرێ���ک ل��ە ت��اك��ەك��ان ئ��ی��دی ن��ات��وان��ن وەك‬ ‫پێشوو بژین‪ .‬لە‌و كاتەی‪ ،‬کە كتێبی (مرۆڤی‬

‫ــ ئەم نەبوونی هزرینی خۆییە لەوانەیە بۆ‬

‫ئەكادیمیك)م نووسی‪ ،‬بەردەوام ئەم پرسیارە‬

‫كۆمەڵناسی راست بێت‪ .‬بەاڵم لە كایەكانی‌تردا‬

‫بۆ من خراوەتەڕوو‪ ،‬کە بە چ هۆیەك بەوێ‬

‫بۆ نموونە لە كایەی بەرهەمی ئەدەبیدا‪،‬‬

‫گەیشتوومە‪ ،‬کە لە سەر چ كەسانێک كار‬

‫هزرینی خۆیی بۆ چەشنێک دۆكسا گۆڕدراوە‬

‫بكەم (فەیلەسووفان‌‪ ..‬هتد)‪ ،‬کە ئیشەكانیان‬

‫(ب��ۆ ئ���ەوەی س���وود ل��ە وش��ەك��ان��ی خۆتان‬

‫بیركردنەوە (ه��زری��ن) ب��ووە‪ .‬چ��ۆن ئ��ەوەم‬

‫وەرب��گ��رم)‪ .‬لەم كایەدا دەتوانرێت تەنانەت‬

‫وتووەو هەمووان كەم تا زۆر ئەوە دەزانن‪،‬‬

‫ناواخنێک ل��ە‌و بیرانەی‪ ،‬کە خۆهزرینانەن‬

‫كتێبی (مرۆڤی ئەكادیمیكی) لە ب��ەراورد بە‬

‫ئامادە بكرێت‪ :‬زۆرێ��ک لە هونەرمەندان بە‬

‫كارێكی هاوشێوە‪ ،‬کە بۆ نموونە من دەتوانم‬

‫شێوەی خۆكار (ئۆتۆماتیك) پشت بە خۆیان‬

‫لە بارەی كرێكارانی پرۆلیتێر ئەنجامیبدەم‪،‬‬

‫دەبەستن‪ ،‬لە بەرانبەر بە م��ێ��ژوو‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬

‫بە كارێكی پڕ مەترسی هاتە هەژمار‪ .‬بۆچی؟‬

‫هەلومەرجی بەرهەمی هونەریی خۆیان‌و‬

‫چونكە لێرەدا میكانیزمگەلێكی پاڵنەری كۆیی‬

‫ئەو توانا هونەرییەی‪ ،‬کە بۆ ئەوان بوونی‬

‫بوونیان هەیە‪ .‬با نموونەیەكتان لەم بارەیەوە‬

‫هەبووە‪ ،‬ئەوان دەست بە كردنەوەی گەلەری‌و‬

‫بۆ بهێنمەوە‪ :‬ژیانی زانستی زۆر سەخت‌و‬

‫گوێدێرانی خۆیان دەكەن‪ ،‬بەو چەشنەی‪ ،‬کە‬

‫دژوارە – هەڵبەت ژیانی کلتووریش بەم‬

‫ئەم ك��ارەش لە ب��ارەی تێگەیشتن لە كار‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪324‬‬

‫ف��ەزای كۆمەاڵیەتییان ئەنجام دەدەن‪ .‬ئایا‬

‫تاوەكو ل��ەم رێگەیەوە بتوانێت بە شتێكی‬

‫گومان ناكەیت لە‌و هەلومەرجەی‪ ،‬کە خاڵێكی‬

‫تازە بگات‪ ،‬گۆڕانێک بهێنێتەكایەوە‌و بە هۆی‬

‫كوێر جارێكی‌تر بایەخ پەیدابكات بتوانرێت‬

‫پێگەكەیەوە تووشی دەستكاری نەبێت‪ ،‬بە‬

‫بوونی هەبێت؟ بۆ نموونە فیمینیستەكان لەم‬

‫دەربڕینێكی‌تر خ��ۆی بە بابەتێک بۆ پێگە‬

‫بارەیەوە توێژینەوەگەلێكیان ئەنجامداوە‪ ،‬کە‬

‫نەگۆڕێت‪ .‬پێویستە بگوترێت‪ ،‬کە رۆشنبیران‬

‫ئایا شیاوێتی گشتێنراو دژە گەوهەرگەرایی‬

‫(ل��ە كاتێكدا پێویستە ئ���ەوان مرۆڤگەلێگی‬

‫(‪)anti-essentialism‬ج�������ارێ�������ك�������ی‌ت�������ر‬

‫پیشەیی ه��زری��ن ب��ن) وێ���رای ئ����ەوەی‪ ،‬کە‬

‫گ��ەوه��ەرگ��ەرای��ی وەزی��ف��ی (‪)functional‬‬

‫رۆشنبیربوون یانی چی‪ ،‬یان پەیوەندییەكانی‬

‫نابێتە پێویست‪ .‬ئایا ناتوانرێت بگوترێت‪:‬‬

‫تیۆرییە‌و پراكتیك چییە‪ ،‬بە شێوەیەكی سەیر‬

‫ئەو هەلومەرجەی‪ ،‬کە لە هزرینی خۆییدا‬

‫زۆر بە كەمی دەهزرێن‪ .‬لەم دۆخەدا ئەوان‬

‫دۆكسایەك دەسازێنێت‪ ،‬ناتوانن خۆیان لە‬

‫بە شێوەیەكی نائاسایی جۆرێک ساویلكەیی‬

‫دووبارە راوەستانەوە ئاڕاستەبكەن؟‬

‫لە خۆیان نیشان دەدەن (ئەمەش بێ هەر‬

‫م��ن زی��ات��ر ئ���ەم ه��ەس��ت��ەم ه��ەی��ە‪ ،‬ک��ە ئێمە‬

‫چەشنە خودخوازییەك) هەنوكە پێویستە‬

‫هەرگیز رووب�����ەڕووی هزرینی خ��ۆی��ی لە‬

‫ببینرێت‪ ،‬ک��ە ب��ۆچ��ی ب��ەم چەشنە دەب��ێ��ت‪.‬‬

‫رادەبەدەر نەبووینەتەوە‪ .‬لەم دواییە دەقێكم‬

‫ئەم سادە بینییە ئاكامگەلێكی زۆر قورسی‬

‫بۆ گۆڤارێكی ئەڵمانی نووسی‪ .‬ناواخنی ئەم‬

‫هەیە‪ ،‬چونكە رۆشنبیران گرنگتر لە‌و شتەن‪،‬‬

‫دەقە دژایەتی نێوان هزرینی خۆیی‌و بیری‬

‫ک��ە ب��ی��ردەك��ەن��ەوە‪ .‬ب��ۆ نموونە م��ن بیر لە‬

‫مەیلدار بە ئۆبجەكتیڤێك ب��وو‪ .‬رستەیەكی‬

‫كەسایەتییەكی وەك ئاڵتوسێر دەكەمەوە‪.‬‬

‫ماركس هەیە‪ ،‬کە من زۆرم خۆش دەوێت لە‌و‬

‫ئەو كەسێكی كاریگەر بوو لە فەرەنسا‌و بۆ‬

‫رستەیەدا ماركس جۆرێكی تایبەت لە هزرین‬

‫من سەرسوڕهێنەرە‪ ،‬کە لە سەرگوزەشتەی‬

‫بە چەشنێک خۆهزرینی خۆرازیكەر بەراورد‬

‫ژیانی ئەودا دەبینین تا چ رادەیەك بەرانبەر‬

‫دەك���ات‪ .‬ل��ەم شێوە تایبەتەی خۆهزرینی‬

‫ب��ە خۆیشی ب��ێ ج��ی��اوازی ب���ووه‌‪ .‬ئ���ەوەی‪،‬‬

‫خۆڕازیكەردا مەسەلەكە ئەوەیە‪ ،‬کە كەسێک‬

‫کە مرۆڤەكان وەه��ان نەك تەنها بەرانبەر‬

‫دەخوازێت له‌ززه‌ت (خۆشی) بە خۆی بدات‪.‬‬

‫بە جیهانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بەڵكو بەرانبەر بە‬

‫لە كاتێكدا‪ ،‬کە جۆرێكی‌تر لە بیر هەیە‪ ،‬کە‬

‫دون��ی��ای خۆشیان كوێر ب��ن ب��ە دی��دی من‬

‫رووی بەرەو دەرەوە كراوەیە‌و هەوڵدەدات‬

‫زۆر توندە‪ .‬لەمەڕ ئەو هونەرمەندانەی‪ ،‬کە‬

‫خۆی‪ ،‬یان پێگەی گرووپی خۆی شیبكاتەوە‬

‫بەرانبەر بە هۆگرییە هونەرییەكانی خۆیان‬


‫‪325‬‬

‫كوێرن هەلومەرجەكە بەم چەشنەیە‪ .‬كوێر‬

‫دەتوانرێت بۆی لە بەرچاو بگیردرێت‪ ،‬بۆ‬

‫بەرانبەر ب��ەوەی ناتوانن بیڵێن‪ .‬كاتێک ئەم‬

‫خۆی دەتوانێت چەشنێک خۆ هزری بێت‪.‬‬

‫هونەرمەندانە لە كردەی هونەری‪ ،‬لە چاالكی‬

‫هەڵبەت هەق بە ئێوەیە‪ .‬من پێموانییە‪ ،‬کە‬

‫ه��ون��ەری‪ ،‬كۆمەڵێک سیمبول دەك��ەن��ەوە‪،‬‬

‫پێویستە چەشنێک بۆرۆكراسیبوونی خۆ‬

‫ب����ەم ك������ردارە خ���ۆی���ان ج���ۆرێ���ک ك����ردەی‬

‫هزریمان هەبێت‪ ،‬یان ئ��ەوەی‪ ،‬کە پێویستە‬

‫هونەری‌تر دەئافرێنن‪ .‬ئەمەش بۆ خودی‬

‫ب��ۆ چەشنێک ك���ردەی خ��ۆك��ار بگۆردرێت‬

‫زۆربەی پرسەكان توندە‪ ،‬چونكە زۆربەمان‬

‫بە ن��اچ��اری شێوە‌و ن��اوەرۆك��ی پێ بدەین‪.‬‬

‫س��ەروك��ارم��ان ل��ەگ��ەڵ مرۆڤگەلێكی زۆر‬

‫ئ��ەم��ەش خ��ۆی ل��ە خ��ۆی��دا كارێكی زیانبار‬

‫كاریگەردا هەیە‪ .‬بەم چەشنە‪ ،‬پێموایە ئێمە‬

‫دەبێت هەروەها پێموایە‪ ،‬کە خۆ هزری تەنها‬

‫ناتوانین لە رادە ب��ەدەر هزرینی خۆییـمان‬

‫دەتوانێت ك��ردەی كۆیی بێت‪ ,‬بەم چەشنە‬

‫هەبێت‌و هەڵبەت مەبەستم لێرەدا خۆهزرینی‬

‫پێموانییە‪ ،‬کە پێویستە هەموو كەسێک فیشی‬

‫خ��ۆ رازی��ك��ەر نییە‪ .‬نەخێر‪ ،‬مەبەستی من‬

‫خۆی پێ پر بكرێتەوە‌و خۆ ه��زری بكات‪.‬‬

‫چەشنێک هزرینی خۆیی كارا‌و پر بەرهەمە‪،‬‬

‫زۆرج��ار رۆشنبیران وەهایان ك��ردووە‪ ،‬بۆ‬

‫ل��ێ ن��ەك ب��ۆ ئ���ەوەی‪ ،‬ک��ە لێبدرێت‪ .‬پرسی‬

‫نموونە سارتەر لە بارەی خۆیەوە دەبێژێت‪:‬‬

‫هێرشكردن نییە‪ .‬لە زۆرێ��ک لە بوارەكاندا‬

‫م��ن رۆشنبیرێكی ب����ۆرژوام‪ .‬ل��ێ ئ��ەو هیچ‬

‫من خۆم دەبینم‪ ،‬کە سەرقاڵی جۆرێک هزری‬

‫ئاكامێكی لەم گووتانە لە كاری خۆیدا نیشان‬

‫خ��ۆی��ی��ن‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون��ە كاتێک ل��ە گرووپێك‬

‫ن��ادات‪ ،‬ئەمانە وشەگەلێكی ف��رەن‪ .‬پرسەكە‬

‫دەپرسین‪ ،‬کە بە راستی دەم��ان��ەوێ��ت چی‬

‫ئەمەیە‪ ،‬کە بتوانین ئ��ەو روح��ە بئافرێنین‪،‬‬

‫بكەین‪ .‬پرسیارگەلێكی لەم چەشنە هەموو‬

‫کە بە رووی هزریندا بكرێتەوە‪ .‬پێویستە‬

‫شتێک دەگۆڕێت‪ .‬ئەم نموونەیە ئەوەیە‪ ،‬کە‬

‫خ��ۆ ه��زری��ن ه��اوش��ێ��وەی ش��م��ش��ێ��رەك��ەی‬

‫گ��رووپ كورت بكرێتەوە‪ .‬جۆرێک هەستی‬

‫دامۆكلیس بێت‪ ،‬ئەو شمشێرەی‪ ،‬کە بێ هیچ‬

‫ئ��ارام دەهێنێتە ك��ای��ەوە‌و دەت��وان��رێ��ت قسە‬

‫خراپەخوازییەك لەگەڵ هەموو گرووپێک‬

‫بكردرێت‪ .‬هەڵبەت هەندێک كاتیش دۆخێكی‬

‫لە بەرهەمهێنەرانی کلتووری ئاوێزان بێت‪.‬‬

‫نارێك دێتە پێشەوە‪.‬‬

‫ئەمەش نەك هەرەشەیەك‪ ،‬بەڵكو راگەیاندنی‬ ‫مەترسییەكی تایبەت بەرانبەر بەو كارەیە‪ ،‬کە‬

‫ــ من پێموایە هزرین بە هەلومەرجی هزری‬

‫ئێمە ئەنجامی دەدەین‪ ،‬چونكە ئێمە خۆمان‬

‫خۆیی بەناوەكیكراوو ب��ەو ئەركانەی‪ ،‬کە‬

‫بە سەبجێكتێكی ئافرێننەر دەژمێرین‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪326‬‬

‫روونكەرەوەی بەڵگەنەویست بگۆڕدرێن؟‬ ‫ـ��ـ ب��ەم چەشنە پێویستە چەشنێک نیگای‬

‫دەت��وان��م وا وێ��ن��ای ب��ك��ەم‪ ،‬ب���ەاڵم ئ��ەوەش‬

‫خۆشیكەرەوە بوونی هەبێت‪ ،‬کە بەردەوام لە‬

‫ئەوەندە بە بڕواپێكەر نازانم‪ .‬من گومانم‬

‫باری ئیشكردندا بێت‪.‬‬

‫هەیە‌و لە دۆخی ئەنجامدانی هزرینی خۆیین‪،‬‬

‫بە تەواوی وایە‌و ئەم نیگایەش هەموو شتێک‬

‫پێویستە چی بڵێین‪ ،‬ئایا چەشنێكی شیاو‬

‫دەگ��ۆڕێ��ت‪ .‬م��ن ه��ەم��وو رۆژێ���ک شتگەلێک‬

‫لەخۆخوازی لێرەوە دەرناكەوێت؟ ئایا من‬

‫دەخوێنمەوە‌و هەستی ئەو كەسەم هەیە‪ ،‬کە‬

‫لە رۆڵ��ی پەیامبەری نەفرەتلێكراودا نابم؟‬

‫دەبینێت‪ ،‬شتگەلێكی سەیروسەمەرە دەبینێت‪.‬‬

‫رۆڵێكی كالسیكی رۆشنبیر‪ .‬ئایا ئەمەش‬

‫مرۆڤەكان بە چەشنێكی سادەبین دەنووسن‌و‬

‫لە الی من شێوەیەكی بێ فیزی درۆیینە‬

‫ئەمەش بێ ئ��ەوەی‪ ،‬کە كارێكی وەه��ا شی‬

‫نییە؟ بەاڵم پێم وایە بتوانم بێ ئ��ەوەی‪ ،‬کە‬

‫بكرێتەوە‌و ئەمەش مرۆڤەكان بە ئامڕازی‬

‫هیچ فێڵ‌و تەڵەكەبازییەك ل��ە كارەكەمدا‬

‫ئەوانی‌تر دەخوێنرێنەوە‪ .‬ئەمە لە بارەی لیۆ‬

‫بێت‪ ،‬شتێكی وەها زۆر ناكاریگەرە‪ ،‬چونكە‬

‫توێژینەوە ئەو کلتوورەی‪ ،‬کە ئێمەش هەمانە‬

‫پرسەكە لە س��ەر ئ��ەو ئ��ام��ڕازان��ەی��ە‪ ،‬کە بە‬

‫دەتوانرێت شتێكی وەها بگووترێت (بلۆم لە‬

‫دیدێكی زۆر باشەوە دەردەكەون‪ .‬لە كاتێكدا‪،‬‬

‫ئەمریكا‪ ،‬رێژەبڕوایی‪ ،‬هەموو ئەم شتانە‪،‬‬

‫کە لە راستیدا تووندوتیژییەكی گ��ەورە لە‬

‫فەیلەسووفانی گ��ەورە) بە خۆمان دەڵێین‪:‬‬

‫خۆیان ب��ار دەك���ەن‪ ،‬چونكە ئ��ەم ئامڕازانە‬

‫ئۆو خودای من! خۆزگە النیكەم مرۆڤەكان‬

‫ب��ە شتگەلێكی س��ەرەك��ی پەیوەست دەب��ن‪،‬‬

‫كاتێک ئ��ەم شتانە دەن��ووس��ن‪ ،‬ل��ە خۆیان‬

‫کە بە گشتی پارێزگارییان لێكراوە‪ .‬بەم‬

‫دەپ��رس��ن چ كارێكیان هەیە دەی��ك��ەن‪ .‬ئەو‬

‫ه��ۆی��ەش��ەوە پێموانییە‪ ،‬ک��ە خۆهزرین بەم‬

‫سوودمەندییە سادەبینینانەی‪ ،‬کە من دەتوانم‬

‫سادەییە بتوانرێت بگشتێنرێت‪ .‬هەڵبەت بە‬

‫بە نووسینەكانم درێژەی پێ بدەم چیین؟ ئەم‬

‫شێوەیەكی تایبەت هەڵوێست وەردەگ���رم‬

‫كارە‪ ،‬بەرهەمگەلێكی پۆزەتیڤن‪.‬‬

‫تاوەكو ئەوانی‌تر بوروژێنم‪.‬‬

‫ـ����ـ ئ���ای���ا ئ���ێ���وە دەت�����وان�����ن وێ����ن����ای ئ���ەو‬

‫ــ چۆن چۆنی پێویستە بە هۆی چەمكەكانتان‬

‫ه��ەل��وم��ەرج��ە ئ��اب��ووری‌و سیاسییە بكەن‪،‬‬

‫ب���ەرەو ش��ی��ك��ردن��ەوەی پ��ەی��وەن��دی��ی نێوان‬

‫ک��ە ت��ێ��ی��دا چەمكگەلێكی وەك هابیتۆس‪،‬‬

‫هزرینی خۆیی لە رەفتاری کلتووری‌و ئەو‬

‫ك��ای��ە‌و بەرهەمهێنانەوە ب��ۆ مۆدێلگەلێكی‬

‫هەڵئاوسانەی‪ ،‬کە ئێمە بە شێوەیەكی تایبەت‬


‫‪327‬‬

‫لە بازاڕی هونەردا دەیبینین‪ ،‬بچین؟ ئەگەر‬

‫لە ب��ارەی هونەرەكان‌و زانستەكان ئەنجام‬

‫من گریمان بكەم‪ ،‬کە پەیوەندییەك لە نێوان‬

‫بدرێت‪ ،‬بەاڵم لە زەمینەی ئەم سەردەمەدا‪،‬‬

‫ئەم داتەپینە لە ب��ازاڕ‌و هزرین بەرانبەر بە‬

‫پرسێكی ئاڵۆزترە‪ .‬من پێم وای��ە پڕۆسەی‬

‫ه��ەل��وم��ەرج��ی م���اددی ب��وون��ی ه��ەی��ە‪ ،‬چۆن‬

‫هزرینی خۆیی لە سااڵنی ‪‌1960‬و ‪1970‬دا لە‬

‫دەتوانین سوود لە ئامڕازەكانتان وەربگرین؟‬

‫كاتێكدا‪ ،‬کە هێشتا قەیرانێك بوونی نەبوو‪ ،‬ئەم‬

‫سەرەتا پێویستە كارێكی مێژوویی ئەنجام‬

‫پڕۆسەیەش بوونی هەبوو‪ .‬بەم هۆیەشەوە‬

‫ب��درێ��ت‪ .‬خ��ۆه��زری��ن ك��ورت��ە م��ێ��ژووی��ەك��ی‬

‫لەم بوارەدا من هیچ پەیوەندییەك بە قەیرانی‬

‫دوورودرێ������������ژی ه����ەی����ە‌و پ��ێ��وی��س��ت��ە ب��ە‬

‫ئابووری نابینم‪ .‬پرسەكە زیاتر ئەوەیە‪ ،‬کە‬

‫(‪)3‬‬

‫ئایا قەیران نابێتە هۆی ئەوەی‪ ،‬کە مرۆڤەكان‬

‫ببەسترێتەوە‪ .‬من ئاماژەم بە پڕۆسەگەلێكی‬

‫زیاتر لە پێشوتر لە بردنە ژێ��ر پرسیاری‬

‫هاوشێوە لە زەمینەی ئ��ەدەب��ی��ات‪ ،‬شیعر‌و‬

‫ئ��ەوەی لە بارەییەوە دڵنیا ب��وون‪ ،‬سەرقاڵ‬

‫هەروەها مۆسیقاش كردووە‪ .‬لەم دواییانەدا‬

‫بێت‪ .‬ئەوەی بۆ ئێمە لە هەنوكە لە كایەگەلی‬

‫كتێبێكم لە ب��ارەی شوئنبێرگ خوێندەوە‪،‬‬

‫هاوشێوەی شێوەكاری ئەدەبیات شاهیدیین‪،‬‬

‫کە نووسەرەكەی مۆسیقاناسی فەرەنسی‪،‬‬

‫جۆرێک گەڕانەوەیە بۆ فۆرمی زۆر نەریتی‌و‬

‫لەم‬

‫دێ��ری��ن‪ .‬ئێمە ل��ە س���ەردەم���ی گ���ەڕان���ەوەی‬

‫كتێبەدا‪ ،‬کە لە ساڵی ‪ 1947‬نووسراوە‪ ،‬ئەو‬

‫دەسەاڵتدارێتی ژیان بەسەردەبەین‪ .‬ئەمەش‬

‫نیشانی دەدات‪ ،‬کە پ��ڕۆس��ەی گ��ەڕان��ەوەی‬

‫روون‌ت��ر لە هەموو شوێنێک لە ئەدەبیات‬

‫مۆسیقا ت��اوەك��و بە ئامانجی خ��ۆی ب��ەرەو‬

‫دەبینرێت‪ :‬ئێمە هەر چی زیاتر بەرەو جۆرێک‬

‫پ��ێ��ش��ەوە ب����روات‪ .‬ئ��ەم��ە رێ��ك ه��ەم��ان ئەو‬

‫لە هونەر لە پێش جۆیس‌و ڤێرچینیاۆلف‌و‬

‫پ��ڕۆس��ەی��ە‪ ،‬ک��ە ل��ە زەمینەی ماتماتیكیشدا‬

‫رۆمانی نوێ دەرۆین‌‪ .‬ئەم گەڕانەوەیەش بۆ‬

‫‪axiomatique‬‬

‫حەكایەت لە زەمینەیەك لە كۆنزەرڤاتیزمی‬

‫‪ )(axiomatic‬ش��اه��ی��دی ب���ووی���ن‪ .‬ب��ەو‬

‫گشتی لە رێگا سەردەردەهێنێت‪ ،‬کە لە هەر‬

‫چەشنەی‪ ،‬کە لە شیعر‌و لە مۆسیقا‪ :‬هەر‬

‫زەمینەیەك كاریگەری بەجێدەهێڵێت‌و ئەم‬

‫كەس دەستپێدەكات بە پرسیاركردن لەوەی‪،‬‬

‫كاریگەرییەش لە هەر كایەیەكی تایبەتدا‪ ،‬بە‬

‫کە پێویستە لە خۆی بپرسێت بۆچی ئەوەی‬

‫هۆكارگەلێكی تایبەت شێوە دەگرێت‪ .‬لێرەدا‬

‫دەیڵێین دەتوانرێت بگوترێت؟ بەم چەشنە‬

‫من بیر لە رووداوەكانی مانگی مەی ‪1968‬‬

‫پێویستە دراسەیەكی مێژوویی‌و پراكتیكی‬

‫دەك��ەم��ەوە‪ ،‬کە كاریگەرییەكی زۆر قوڵی‬

‫پڕۆسەگەلی خۆڕسكبوونی كایەی هونەری‬

‫بێگومان تیۆرەسازێكی مۆدێرن نییە‪.‬‬

‫(‪)4‬‬

‫ل��ەگ��ەڵ‬

‫ئەكسیۆماتیك‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪328‬‬

‫لە بیری ئەكادیمی‌و زانكۆییەكان لە لۆس‬ ‫ئەنجلۆسەوە تا مۆسكۆ بەجێهێشت‪.‬‬

‫ــ مەبەستان پێشانگای تۆلۆز لۆتركە؟‬ ‫بەڵێ‪ ،‬ئەم پێشانگایە بە ڕاستی مۆدێلە‪ .‬ئەم‬

‫ـ��ـ ب��ۆ ن��م��وون��ە دەت��وان��رێ��ت س���ەر ل��ە ن��وێ‬

‫پێشانگایە رێك وەك فاكتێكی راگەیاندنی‪،‬‬

‫گ�����ەڕان�����ەوەی ن���ەری���ت ل���ە ش��ێ��وەك��اری��ی��ە‬

‫بەرنامەڕێژی بۆ كراوە‪.‬‬

‫گەلەرییەكانی ن��ی��ۆی��ۆرك‪ ،‬ک��ە م��ەی��ل��دار بە‬ ‫فرۆشی بازرگانین قسە بكرێت (بۆ نموونە‬

‫ــ ئێوە ب���ەردەوام كایەی هونەریتان وەك‬

‫لە گالەری گی كورنە) ئەو گالەرییانەی‪ ،‬کە‬

‫كایەك دەستنیشانكردووە‪ ،‬کە دیسپلینەكانی‬

‫دەزانن شێوەكاری بەهای بازرگانی جێگیرە‪،‬‬

‫كایەی ئابووری بە فەرمی ناژمێرێت‪ .‬لەم‬

‫کە تەنانەت لە قۆناغگەلێكی قەیرانیش بە باشی‬

‫ب����وارەدا ب��ەن��دە ل��ەگ��ەڵ ت��ۆ ه��اودەن��گ نیم‪.‬‬

‫دەفرۆشرێت‪ ،‬بەاڵم گەلەرییگەلێكی دیكەش‬

‫گرنگترین شتێك‪ ،‬کە لە كایەی هونەری دێتە‬

‫لە نیویۆرك هەن‪ ،‬کە بە شێوەی فۆرماڵی‬

‫بەرچاو كەڵەكردنی میكانیزمە ئابوورییەكانە‬

‫ب��ان��گ��ەش��ەدەك��ەن ب��ەران��ب��ەر ب��ە قەیرانەكان‬

‫تێیدا‪ .‬بۆ نموونە خۆوەبەرهێنان فاكتێكی‬

‫ه��ۆش��ی��ارن‌و ب��ۆ ئ��ەم��ەش بەرنامەگەلێكی‬

‫باوە لەم كایەیەدا‪ ،‬تاكەكان بە شێوەیەكی‬

‫هەفتانە دادەڕێژن‪.‬‬

‫خۆویستانە ب��ۆ ئ��ای��دی��ال��گ��ەرای��ی ه��ون��ەری‬

‫دون��ی��ای ه��ون��ەر ب��ە مۆدێڵە ئابوورییەكان‬

‫خۆیان وەبەرهێنان دەكەن‪ .‬وێرای ئەوەش‪،‬‬

‫ئاڵودە بووە‪ .‬ئەمەش تەنانەت بە بەرپرسانی‬

‫ك��ای��ەی ه��ون��ەری‪ ،‬كایەیەكە ئ��ەوەن��دە جێی‬

‫م��ۆزەخ��ان��ەك��ان��ی��ش‪ ،‬ک��ە ب��ۆ ئ��ەك��ت��ەرگ��ەل��ی‬

‫بەرگری نییە‪ ،‬چونكە لە‌و كایەیەدا سندوقە‬

‫زۆر گرنگ لە كایەی هونەری گ��ۆڕدراون‬

‫خانەنشینییەكان‌و بیمەیەكی ئەوتۆ بوونیان‬

‫گ��ەی��ش��ت��ووە‪ ،‬ئ���ەو ب��ەرپ��رس��ان��ەی‪ ،‬ک��ە لە‬

‫نییە‪ .‬پەیوەندییە ئاڵوگۆرییەكانیش زۆر‬

‫هەمان كاتدا بۆ كارگوزارانیش گ��ۆڕدراون‪،‬‬

‫ك���ۆن���ن‌و دواج�����ار ش��ای��ەن��ی پ��ەی��پ��ێ��ب��ردن��ن‪.‬‬

‫ک���ە ه����اوك����اری پ��ێ��ش��ك��ەش ب���ە گ��ەل��ەری��ی��ە‬

‫بەرهەمهێنەرەكان زۆرجار مەسرەفكەریشن‪.‬‬

‫بەناوبانگەكان دەكەن‌و شێوە‌و ناوەرۆك بە‬

‫بەم چەشنە ناتوانرێت بگوترێت‪ ،‬کە كایەی‬

‫بەرنامە پروپاگەندەییە گەورەكان دەدەن‪ .‬لە‬

‫هونەری لە دەرەوەی كایەی هونەری كار‬

‫هەنوكەدا لە پاریس پێشانگایەكی زۆر گەورە‬

‫دەكات‪.‬‬

‫ك���راوەت���ەوە‪ ،‬ک��ە ب��ە رادەی��ەك��ی وا ت��وڕەی‬

‫ئەو شتەی‪ ،‬کە بەرێزتان دەیڵێن دژایەتی‬

‫كردووم تەنانەت ناوەكەیشم لە یاد نەماوە‪.‬‬

‫لەگەڵ گووتەكانی مندا نییە‪ .‬لە‌و كتێبەی‪،‬‬


‫‪329‬‬

‫کە لەم دواییەدا نووسیومە پەیوەندیگەلێک‬

‫وەب��ەره��ێ��ن��ەوە‪ ،‬شتی دیكە وەبەربهێنێت‪:‬‬

‫ل��ە‌و چەشنەی‪ ،‬کە فلوبێر لە (پ���ەروەردەی‬

‫هونەر‪ ،‬کلتوور‪ ،‬یان هەر شتێكی‌تر‪ .‬ئێمە لە‬

‫عاتفی) وەسفیانی ك��ردووە‪ ،‬شیمكردۆتەوە‪:‬‬

‫هەمان كاتدا سەروكارمان لەگەڵ چەشنێک‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ەك��ان��ی ن��ێ��وان ب��ەرێ��ز ئ��ارن��ۆ‪ ،‬کە‬

‫ه��ەڵ��گ��ەڕان��ەوەی جیهانی ئ��اب��ووری��دا هەیە‪،‬‬

‫ب��ە چەشنێک ل��ە چەشنەكان ب��ەرێ��وەب��ەری‬

‫تاكەكان بە شێوەیەكی میكانیكی ناكڕدرێن‪،‬‬

‫گەلەری ئەمڕۆییە‌و رۆژنامەیەكی بچوك بە‬

‫بەڵكو ب��ە وات���ای ج��ادووی��ی وش��ەك��ە‪ ،‬رام‬

‫ن��اوی (هونەری پیشەسازی) هەیە‪ ،‬لەگەڵ‬

‫دەكرێن‪ .‬بۆ ئەوەی تێبگەین چۆن سیستمێكی‬

‫هونەرمەندەكانی‪ .‬بەڕێز ئارنۆ (‪)Arnaux‬‬

‫وەها كار دەكات پێویستە بزانین مرۆڤگەلێک‬

‫هەڵگری دەس���ت‌و پێوەندێكی بچووكە بە‬

‫ب��وون��ی��ان ه���ەی���ە‪ ،‬ک���ە ه��ەڵ��گ��ری لۆجیكی‬

‫شێوەكارییەكانی خۆیشی یەكێک لەوانە‬

‫ه��ەڵ��گ��ەڕان��ەوەی��ی��ن‌و م��رۆڤ��گ��ەل��ێ��ک ه��ەم��وو‬

‫ب��ە ن��اوی پلرنە‌و فلوبێر دەركەوتەگەلێک‬

‫ئامادەییەكیان تیایە بڵێن ئ��ام��ادەن خۆیان‬

‫ل��ە پەیوەندییەكانی ن��ێ��وان ئ��ەم تاكانەمان‬

‫بكەنە فیدای هونەر‪ .‬ئێمەش ئەمە لە جیهانی‬

‫پ��ێ نیشان دەدات‪ .‬ئ��ەو دەڵ��ێ��ت‪ :‬ک��ە ئارنۆ‬

‫ئابووری نابینین‪ .‬لەم جیهانەدا مرۆڤەكان بۆ‬

‫ئەوانی زۆر خۆش دەوێ��ت‌و ئەگەر ئەوانە‬

‫كرێ كار دەك��ەن‪ ،‬هەڵبەتە لەم جیهانەشدا‬

‫بە شێوەیەكی نموونەیی وەبەربهێنێت بە‬

‫فۆرمگەلێک لە دژە ئەفسوونی بوونی هەیە‪.‬‬

‫هۆی عاشقبوونیانەوەیە‪ .‬بە دیدی من هیچ‬ ‫شتێک بۆ ئەو پەیوەندییە دەسەاڵتدارییانەی‪،‬‬

‫ـ��ـ ه��ەر چ��ەن��د زی���اد ل��ە پ��ێ��ش��ووت��ر‪ .‬ك��ار لە‬

‫کە لە كایەی هونەری‪ ،‬یان ئەدەبییدا بوونی‬

‫دەرەوەی ك��ای��ەی ه��ون��ەری��ش ب��ۆ ك��اری‬

‫هەیە‪ ،‬زیاتر لە پەیوەندییەكانی نێوان دوو‬

‫کلتووری دەگۆڕدرێت‪ ،‬کە لە چوارچێوەیەوە‬

‫رەگەز نییە‪ :‬ئەو پەیوەندییەی‪ ،‬کە بە گوێرەی‬

‫ت��اك��ەك��ان مەیلی بەدەستهێنانی جۆرێک‬

‫دەسەاڵتی رەمزی شێوەی گرتووە‪ .‬لێرەدا‬

‫ناسنامە‌و لەززەتیان هەیە – كار پێویستە‬

‫پرسەكە لە سەر جۆرێک وەبەرهێنانی توندی‬

‫سەرنجراكێش بێت‪ .‬تا رادەی��ەك هەمووان‬

‫ئابووری نییە‪ ،‬کە لە سەر سوودوەرگرتن‬

‫هاوشێوەی كرێكارانی کلتووری كار دەكەن‪.‬‬

‫لە هێزی فیزیكی جێگیر بێت‪ ،‬بەڵكو ئەو‬

‫بەڵێ‪ ،‬هەق بە ئێوەیە‪ .‬ئەم مۆدێلە لە دۆخی‬

‫وەبەرهێنانەیە‪ ،‬کە بە گوێرەی هاودەستی‌و‬

‫گشتاندندایە‪.‬‬

‫عەشقی تاكی جێ وەربەرهێنان جێگیرە‪،‬‬ ‫ی��ان بە گ��وێ��رەی ئ��ەو شتەی‪ ،‬کە بە ناوی‬

‫ـ��ـ ب��ەاڵم چەند دەقیقە لەمەوپێش وا هاتە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪330‬‬

‫ب���ەرچ���اوم‪ ،‬ک��ە ئ��ێ��وە ل����ەوەی‪ ،‬ک��ە جیهانی‬

‫شوێنكەوتنە لە كایەی ئابووری ناچاریان‬

‫ه��ون��ەری ل��ە دۆخ���ی بەبازرگانیبوونە‪ ،‬بە‬

‫دەكات‪ ،‬کە توانای گەیشتن بە راستییەكانی‬

‫داخەوەن‪ ،‬لەوەی‪ ،‬کە ئەم كایەیەش ناچار بە‬

‫خۆیان لەدەستبدەن‪.‬‬

‫پەسەندكردنی چەشنێک واقیعبینی ئابووری‬ ‫كراوە‪.‬‬

‫ـ��ـ پێشگرتن ل��ە شوێنكەوتنی كایەیەك لە‬

‫ب��ە دی���دی م��ن ه��ۆك��ارەك��ەش��ی ئ��ەوەی��ە‪ ،‬كە‬

‫سەپاندنەكانی كایەیەكی‌تر‪ ،‬ئایا ئەمە هەمان‬

‫ئەم كایەیە ئەو شوێنەیە‪ ،‬کە دەگمەنترین‬

‫ئەو شتەیە‪ ،‬کە ئێوە بە سەربەخۆیی رێژەیی‬

‫دیاردەكان لە جیهانی مرۆیی تێیدا بەرهەم‬

‫كایەیەك ناودێری دەكەن؟‬

‫دەهێنرێن‪ .‬ئ��ازادی‪ ،‬شۆڕشی بۆدلێر دژی‬

‫هەر كایەیەك‪ ،‬تەنانەت كامڵترین كایەكان‪،‬‬

‫ئ��ەك��ادی��م��ی‪ ،‬سەرپێچییە دووالی��ەن��ەك��ان‪-‬‬

‫هاوشێوەی كایەی ماتماتیكی پەتی‪ ،‬هەڵگری‬

‫كارگەلێكی زۆر ئازایانە‪ .‬توڕەیی من لەمەدایە‪،‬‬

‫س��ەرب��ەخ��ۆی��ی‌و ئۆتۆنۆمییە‪ .‬مرۆڤەكانی‬

‫کە ئەمڕۆ بەشداربوونی ئابووری لە كایەی‬

‫نێو ئەم كایانە ئەو كارانەی‪ ،‬کە دەیخوازن‬

‫ه��ون��ەر‪ ،‬بە شێوەی هاوكاتیش دووچ��اری‬

‫ئەنجامی دەدەن‪ .‬ئ���ەوان شوێنكەوتووی‬

‫وابەستەییبوون‌و گوێڕایەڵی جیهانی ئابووری‬

‫ئ����ەو ك���ۆن���ت���ڕۆاڵن���ەن‪ ،‬ک���ە پ���ەی���وەن���دی بە‬

‫بێت‪ .‬گومان دەكەم ئەو شوێنەی‪ ،‬کە ملمالنێ‬

‫ك��ۆن��ت��رۆڵ��ە دەرەك��ی��ی��ەك��ان��ەوە ن��ی��ی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫تێیدا شێوە بگرێت‪ ،‬پانتایی كۆمەڵناسی‬

‫ئ��ەم سەربەخۆییە تەنانەت ل��ە پەتی‌ترین‬

‫بێت‪ ،‬هەرچەند لەوانەیە ئ��ەوەش بە دیدی‬

‫ب��واردا ب���ەردەوام بە رێژەیی دەمێنێتەوە‌و‬

‫ئێوە سەیر دەرب��ك��ەوێ��ت‪ .‬ئایدۆلۆجیاكان‬

‫دەك���ەوێ���ت���ە ژێ����ر ه����ەڕەش����ەی س��ەپ��ان��دن��ە‬

‫لەوانەیە بۆ بەردەوامی ژیان خۆیان دڕندە‬

‫گ��ەردوون��ی��ی��ەك��ان��ەوە‪ ،‬ی��ان سەپاندنەكانی‬

‫بن (هاوشێوەی بۆدلێر‪ ،‬کە بە پرسگەلێكی‬

‫ب���ازاڕەوە‪ .‬ئ��ەم سەپاندنانە دەت��وان��ن ناخی‬

‫س��ەرەك��ی��ی��ەوە خ��ەری��ك ب���وو‌) ئ��ەم��ەش لە‬

‫كایەیەك وێران بكەن‌و هیراركیەكەی سەرو‬

‫كۆمەڵناسیدا خراوەتەڕوو‪ .‬هەڵبەتە چەشنە‬

‫ژێ��ر بكەن‪ .‬هەموو رۆژێ��ک مرۆڤناسەكان‬

‫بوونی‬

‫دەمرن (بەو چەشنەی‪ ،‬کە لە سەدەی نۆزدە‬

‫هەیە بەو چەشنەی‪ ،‬کە چەشنێک هونەری‬

‫شێوەكارییان دەك����رد)‪ ،‬ک��ە ل��ە رێگەیەكی‬

‫بۆرجوازیش بوونی هەیە‪ ،‬بەاڵم كەسانێک‪،‬‬

‫دەستنیشانكراوەوە دەرك���راون‪ ،‬چونكە لە‬

‫کە بخوازن ك��اری خۆیان ئەنجامبدەن بە‬

‫شوێنكەوتەی كۆنتڕۆڵەكان نین‌و ئەمەش ئەو‬

‫خێرایی تێدەگەن تاوەكو چ رادەی���ەك ئەم‬

‫شتە نییە‪ ،‬کە ئەوەندەی پێمان نیشاندرابێت‌‪.‬‬

‫كۆمەڵناسییەكی‬

‫بۆرۆكراسییانە‬


‫‪331‬‬

‫ئەمڕۆش بە دی��دی م��ن‪ ،‬مرۆڤگەلێكی زۆر‬

‫لە م��ەڕ ئێمە ئ��ەم ئازادییە بۆ ئ��ەوە بەكار‬

‫گەنجان‌و ژنان‪ ،‬کە لە شوێنگەلێكی دیكەوە‬

‫دەهێنین‪ ،‬کە تێبگەین پەیوەندییەكانی نێوان‬

‫دێن‌و ئەوان بە میتۆدگەلێكی شیاو لە رێگەی‬

‫بەرهەمهێنان‌و پەیوەندییەكانی دەس��ەاڵت‬

‫بێهیواكردنیانەوە لە نێو دەبردرێن‪.‬‬

‫كامانەن‪ .‬بەم هۆیەیە‪ ،‬کە ئێمە زۆر‌ترسناكین‪.‬‬

‫ــ ئایا بۆ كەسانێک‪ ،‬کە هوشیارانە خۆیان‬

‫ــ بەاڵم ئێوە بۆ نموونە بەم كارەش هەڵساون‪،‬‬

‫پەراوێز دەخەن‪ ،‬پەیوەندیی بە پێگەوە نییە‬

‫کە نیشانی بدەیت بە هەمان ئەو شێوەیەی‪،‬‬

‫لە كایەی كۆمەاڵیەتیدا؟ مەبەستم ئەوەیە‬

‫کە سروشتی دێنە بەرچاو‪ ،‬وا نین‌و لێرەوەیە‬

‫كەسانێک هەن‪ ،‬کە لە بنەڕەتدا گەرەكیان نییە‬

‫ئێوە خزمەت بە چەشنێک سەرمایەدار دەكەن‪،‬‬

‫خۆیان بخەنە نێو دیسپلین‌و كێبڕكێیەكانی‬

‫کە پێویستی بە رووبەڕووبوونەوەیەك لە‬

‫بەرهەمهێنان‌و میكانیزمەكانی بە فەرمی‬

‫بكەرانی خۆهزرین بوونی هەیە بۆ ئەوەی‬

‫ناسینەوە؟‬

‫خۆیان بەرانبەر بەم بابەتە ئاگادار بن‪.‬‬

‫كۆمەڵناسان بەشێكی ئەم گرووپە نیین‪ .‬ئەمە‬

‫ئەمە مەسەلەكەیە‪ .‬بە دیدی من هەر چەشنە‬

‫واقیعەتێكە‪ ،‬کە هاوشێوەی هونەرمەندان لە‬

‫بیركردنەوەیەكی رەخنەیی دووچ��اری ئەم‬

‫دەرەوە دەبن‌و پێویستە لە دەرەوە بمێننەوە‪.‬‬

‫مەترسییە دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ک��ە خ��راپ س��وودی‬

‫چ��ون��ك��ە ئ��ەگ��ەر ئ����ەوان خ��ۆی��ان ن��اچ��ار بە‬

‫ل��ێ وەرب��گ��ی��ردرێ��ت‪ .‬ك���ەم ت��ا زۆر كتێبی‬

‫شوێنكەوتووی لە سەپاندنەكانی بازاڕ بكەن‬

‫جیاكاری ‪ Distinction‬لە قوتابخانەكانی‬

‫ئەوا كام هێز ئامادەیە بڕە پارەیەك سەرف‬

‫بازاڕپەیداكردنیش دەخوێنن‪.‬‬

‫بكات‪ ،‬کە راستییەك لە بارەی كرێكارەكانی‬ ‫ببیستێت؟ م��ن توێژینەوەیەكم ل��ە ب��ارەی‬

‫ــ مەبەستی من لێرەدا ئ��ەوە نەبوو‪ ،‬کە بە‬

‫قەشەكان ئەنجامداوە‪ ،‬بەاڵم ناتوانم وا وێنا‬

‫گ���ووت���اری (ه��ەم��وو ش��ت��ەك��ان ب��ە ی��ەك��ەوە‬

‫بكەم‪ ،‬کە قەشەكانی‌تریش ئەم كارەیان بە‬

‫پەیوەستن) بگەین‪ ،‬بەڵكو مەبەستم زیاتر ئەمە‬

‫من سپاردووە‪ .‬گرووپە زاڵ‌و دەستبااڵكان بە‬

‫بوو‪ ،‬کە بپرسم توانای سوودوەرگرتنێكی‬

‫هیچ شێوەیەك مەیلی زانینی هەقیقەتیان نییە‪.‬‬

‫وەها لە تێزەكانی ئێوە دەتوانێت چ واتایەكی‬

‫بەم چەشنە ئێمە پێویستمان بە ئازادی هەیە‪،‬‬

‫لە بەرهەمهێنانی زانستیتاندا هەبێت؟‬

‫کە بە دەوڵەتەوە گرێدراوە‌و بەم راستییەی‪،‬‬

‫ئێوە لێرەدا بە یەكێک لە‌و پرسیانە دەگەن‪،‬‬

‫کە ئەوە دەوڵەتە ماف بە كۆمەڵناسان دەدات‪.‬‬

‫کە بە زۆرترین رادە منی ت��وڕە ك��ردووە‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪332‬‬

‫ب�����ەردەوام دژای���ەت���ی دەك����ەم‪ .‬ب��ۆ نموونە‬

‫شێوەی دەرگیر بیانبینێت‪ .‬ئەمەش زۆر باش‬

‫ئ��ەزم��وون��ێ��ک ب��ە مێشكمدا ه���ات‪ ،‬ک��ە هەم‬

‫كار دەكات‪ .‬خوێنەر تا رادەیەك بێ دەنگ‌و‬

‫زانستییە‌و هەم سیاسی‪ .‬سەرقاڵی كارێكم‪ ،‬کە‬

‫رەنگ‪ ،‬ئامڕازگەلی كۆمەڵناسی رابكێشێت‌و‬

‫تێیدا سوودم لە میتۆدی چاوپێكەوتنگەلێكی‬

‫خۆی پەی بە بابەتەكە ببات‪.‬‬

‫زۆر دورودرێ��ژ‌و تێروتەسەل وەرگرتووە‪،‬‬ ‫ت���ا رادەی��������ەك ب���ە س����وودوەرگ����رت����ن لە‬

‫ـ��ـ ئەمە م��ن دەخ��ات��ە ی��ادی هانس هاكەوە‬

‫چاوپێكەوتنە دەروونشیكارییەكان‪ ،‬هەڵبەتە‬

‫(‪ .)Hans Haacke‬ئەویش لە كۆمەڵناسییەوە‬

‫ئ��ەو چاوپێكەوتنانەی‪ ،‬کە بە فۆرمگەلێكی‬

‫ئ��ام��ڕازەك��ان��ی تێگەیشتنی وەردەگ����رت‌و لە‬

‫روون���ك���ەرەوەی دیكە شیدەكرێنەوە‌و من‬

‫گەلەرییەكان س��وودی لێیان وەردەگ���رت‪،‬‬

‫لە خۆمم پرسی ئایا ئەم میتۆدە دەتوانێت‬

‫ئەو گوێدێرانی هونەری لەگەڵ ئەو پرسانە‬

‫رێگەم پێبدا‪ ،‬کە لە بەرانبەر ئەو ملمالنێیەی‬

‫رووبەڕوو دەكردەوە‪ ،‬کە بە هەڵوێستی ئەو‬

‫ب���ەردەوام لە گەڵی رووب����ەڕووم‪ ،‬بەرگری‬

‫لە زەمینەی كۆمەاڵیەتی پێكەوە پەیوەست‬

‫ب���ك���ەم‪ .‬دەت���وان���رێ���ت ئ���ەم م��ل��م�لان��ێ��ی��ە ل��ەم‬

‫دەبن‪.‬‬

‫رەخنەیە ك��ورت بكرێتەوە‪ :‬ئ��ەو ك��اران��ەی‬

‫ه��ان��س ه��اك��ە ئ���ەو ك��ەس��ەی��ە‪ ،‬ک��ە م��ن زۆر‬

‫تۆ دەیكەی‪ ،‬زۆر باشن‪ ،‬بەاڵم تەنها كەسە‬

‫شت لێیەوە فێر ب��ووم‪ ،‬ی��ان باشترە بڵێم‪:‬‬

‫زیرەكەكان دەتوانن سوودی لێ وەربگرن‪.‬‬

‫م��ن زۆر ش��ت ه��اوش��ان��ی ئ���ەو ف��ێ��رب��ووم‪.‬‬

‫زۆر ب��اش��ە‪ .‬ئێمە ت��اوەك��و ئێستا بەشێک‬

‫ئ��ەو سەرنجی منی بۆ شتگەلێک راكێشا‪،‬‬

‫ل��ەم چ��اوپ��ێ��ك��ەوت��ن��ان��ەم��ان ب�ڵاوك��ردۆت��ەوە‪.‬‬

‫کە هەڵبەتە بەرامبەریان هەستیار ب��ووم‪،‬‬

‫ئ��ەو شیكردنەوە كۆمەڵناسییانەی‪ ،‬کە لە‬

‫ب��ەاڵم ئەم هەستیارییە شێوەیەكی ئاڵۆزی‬

‫سەریان ئەنجامم داوە زۆر ئەبستراكن‌و‬

‫هەبوو‌و جورئەتم ن��ەدەك��رد وشەكانم لە‌و‬

‫پێویستیان بە سوودوەرگرتن لە گرووپێک‬

‫ب��وارەدا بخەمە روو‪ .‬بۆ نموونە ئەم بیرەم‬

‫لە چەمكەكان هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەم چاوپێكەوتنانە‬

‫هەبوو‪ ،‬کە كایەی هونەری لە پێشتر زیاتر‬

‫ئێمە بە شێوەی چیرۆكێك‪ ،‬وەك گرووپێک‬

‫سەربەخۆتر دەبێت‌و ئەو دەیگووت‪ :‬بەاڵم‬

‫لە رۆمانە كورتەكان خستومانەتەڕوو‪ .‬ئەوە‬

‫ئ��اگ��ادار ب��ە‪ ،‬کە ئێمە دەمانەوێت لە چنگی‬

‫خەڵكن‪ ،‬کە ژیانیان پێناسە دەكەن‌و هەڵبەتە‬

‫(چ��اك��ەك��اران)ـ��ی دابنێین‪ .‬هانس هاكە ئەو‬

‫ئ��ەم چ��ی��رۆك��ە ه��ەم��وو كەسێک دەت��وان��ێ��ت‬

‫مرۆڤەیە‪ ،‬کە تێروانینێكی زۆر روون��ی بۆ‬

‫بیخوێنێتەوە‪ ،‬هەموو كەسێک‪ ،‬کە خۆی بە‬

‫شتەكان هەیە‪ .‬لە‌و گفتوگۆیەی‪ ،‬کە پێكەوە‬


‫‪333‬‬

‫هەمان بوو(‪ )5‬من بەومگووت‪ :‬کە رۆشنبیران‬

‫کە بڵێین ئەم كارانە نازانستییە‪ .‬بەم چەشنە‬

‫ل����ەوەی‪ ،‬ک��ە ستراتیجگەلێكی رەم���زی بە‬

‫من ناچارم شوێنكەوتەی یاسای زانستی‬

‫دەستبهێنن بێتوانان‪ .‬هاكەم ل��ێ��رەدا وەك‬

‫ب��م‌و لە هەمان كاتدا هێزێک لە چەشنێكی‬

‫راوێ��ژك��اری هونەری بەكاردەهێنا تاوەكو‬

‫هونەرییەوە بە دەست بهێنم‪.‬‬

‫هەڵوێستگیریگەلێكی جیاوازمان بۆ نموونە‬ ‫لە ب��ارەی ئ��ەوەی لە ئەڵمانیای رۆژه��ەاڵت‬

‫ــ ئەگەر كاری ئامادەسازی ئەزموونی ئێوە‬

‫دەگوزەرێت بۆ بنوسێت‪ .‬لە باتی دەرخستنی‬

‫(چاوپێكەوتنەكان‪ ،‬پرسیارنامەكان) لەگەڵ‬

‫تیۆرگەلێكی ئەبستراكت‪ ،‬پێویستە لە خۆمان‬

‫كاری رەخنەگرێكی هونەری بەراورد بكەین‪،‬‬

‫بپرسین‪ ،‬کە دەتوانرێت چ شتێک بگووترێت‪،‬‬

‫ئەو كات دەبینین‪ ،‬کە كارێكی وەها هاوشێوە‬

‫کە هاوشێوەی بیرمەندانە‪ ،‬رەخنەگرانە‌و‬

‫دەب��ێ��ت ب��ە ك��ارێ��ك��ی پێویست‪ ،‬ب��ە تایبەت‬

‫رەم��زی��ب��وون‪ ،‬ك���ارا ب��ێ��ت؟ شتگەلێكی ئ��اوا‬

‫ب��ۆ وەس��ف��ك��ردن��ی ه��ون��ەری ب��ە شێوەیەكی‬

‫ن��ات��وان��رێ��ت ل��ە س���ەرەت���ادا ب��ی��ن��ا ب��ك��رێ��ت‌و‬

‫رەخنەگرانە‪ .‬وێرای ئەوەش ئێوە بە چەمكی‬

‫رۆشنبیران ل��ەم ب���وارەدا زۆر بێ توانان‪.‬‬

‫(ك��ای��ەی ه��ون��ەری) خ��ۆت��ان ب��ە شێوەیەكی‬

‫ئێمە لە هەمان باردا هونەرمەندێكی زۆرمان‬

‫روون ل��ە چ��ەم��ك��ی (پ��ێ��ش��زەم��ی��ن��ە)‪ ،‬ک��ە لە‬

‫نییە‪ ،‬کە هەموویان ه��ەم ژیانێكی فیكری‬

‫مێژووی هونەر‌و رەخنەی هونەردا باوە‌و‬

‫بەهێز‌و سادەییانە‌و رەخنەگرانەیان هەبێت‌و‬

‫ئ��ەوەش بۆ نموونە لە كارەكانی ولڤگانگ‬

‫هەم ئامڕازگەلێكی دەربڕین بە دەسەاڵتێكی‬

‫كمپ ‪ ،Wolfgang Kemp‬یان ب‪ .‬ج‪ .‬كالرك‬

‫رەمزی هەبێت‪ .‬بە دیدی من هاكە كەسێكە‬

‫(‪ )T.J. Clark‬دەیبینین دوور دەكەویتەوە‪.‬‬

‫پێویستە ئەو بە نوێنەری چەشنێک پێشەنگ‬

‫ئ��ەم خاڵە روونكردنەوەیەكی تێروتەسەل‬

‫بزانرێت ل��ەوەی ژیانی رۆشنبیرێك بێت‪.‬‬

‫دەخ��وازێ��ت‪ .‬دوو چەمك ه��ەن‪ ،‬کە وا دێتە‬

‫مەسەلەی من ئەوەیە‪ ،‬کە گەرەكەمە خۆم‬

‫ب��ەرچ��او لە چەمكەكەی منەوە زۆر نزیك‬

‫ل��ە زەمینەیەكی زانستی ب��ە نۆرمگەلێگی‬

‫بن‪ .‬یەكەمیان جیهانی هونەر ‪‌Art world‬و‬

‫زانستی بپارێزم‪ .‬ئەگەر لە مە زیاتر برۆم‪،‬‬

‫دووەمیان پێشزەمینە ‪ ،Contexte‬بەاڵم لە‬

‫ئ��ەوا ب��ە نازانستیبوون ت��اوان��ب��ار دەك��رێ��م‪،‬‬

‫هەر دوو ب��واردا ئێمە سەروكارمان لەگەڵ‬

‫تەنانەت هەنوكەش كارەكانی من هۆكاری‬

‫چەمكگەلێكی بەهێز‌و ناهەماهەنگدا هەیە‪،‬‬

‫ژاوە ژاوەو یەكێک لە‌و تواناییانەی‪ ،‬کە بۆ لە‬

‫کە دەت��وان��ن ئ��ەم پێگەیە وەس��ف بكەن‪ ،‬کە‬

‫نێوبردنی كارەكانی من بوونی هەیە ئەوەیە‪،‬‬

‫هونەرمەندانیش لە جیهانی كۆمەاڵیەتی بە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪334‬‬

‫هەموو دام��ەزراوەك��ان��ی��ی��ەوە تیایە دەژی��ن‪.‬‬

‫ل��ەگ��ەڵ پەیوەندییەكانی دەس���ەاڵت‪ ،‬لەگەڵ‬

‫ئارسەر دانتۆ (‪ )Arthur Danto‬من كۆپی‬

‫ستراكتۆرە نادیارەكان لەگەڵ فەرمانڕەوا‌و‬

‫ئەو دەقەی تێیاندا ئەم بوارە بە تێروتەسەلی‬

‫ب��ەرف��ەرم��ان‌و ل��ەگ��ەڵ مۆنۆپۆلەكاندا هەیە‬

‫خستومەتە بەر رەخنەوە دەنێرم) هەموو‬

‫– ئ��ەو شوێنانەی‪ ،‬کە سەرمایەی رەم��زی‬

‫شتێک لە چەمكی جیهانی هونەر دادەنێت‪:‬‬

‫تیا كەڵەكە دەب��ێ��ت‪ .‬ب�ڵاوك��ەرەوەی��ەك‪ ،‬یان‬

‫هونەرمەندان‪ ،‬بازرگان‪ ،‬گوێدێران‪ ،‬گالەری‪،‬‬

‫ب��ەرێ��وەب��ەرێ��ك��ی گ��ەل��ەری وێ����رای ه��ەم��وو‬

‫م��ۆزەخ��ان��ەك��ان‪ ،‬م��ام��ۆس��ت��ا‪ .‬هەڵبەتە ئەمە‬

‫شتەكانی‌تر‪ ،‬سەرمایەدارێكی تایبەتە‌‪ .‬لە سەر‬

‫ل���ەوەی‪ ،‬ک��ە بڵێم ه��ون��ەر ب��ەره��ەم��ی ك��اری‬

‫بەرگی گەتەلۆگێك‪ ،‬یان كتێبێك وەك ژمارە‬

‫هونەرمەندانە‪ ،‬باشترە‪ .‬ب��ەاڵم خراپتریش‬

‫بانكییەك كار دەكات‪ .‬ئەگەر من داهێنانێكم‬

‫هەیە‪ ،‬چونكە ئەم فاكتەش پەراوێز دەكات‪،‬‬

‫ب��ۆ كۆمپیوتەرێك ك��ردب��ێ��ت‪ ،‬پێویستم بە‬

‫کە بە رواڵ��ەت ئەو تاكانەن‪ ،‬کە (هەر یەك‬

‫بانكە‪ ،‬کە سەرمایەگوزارییەكانم لە رووی‬

‫بە شێوەیەكی ج��ودا) سەروكاریان لەگەڵ‬

‫ماددییەوە دابین بكات‌و پێویستە من ئەم‬

‫هونەردا هەیە‪ .‬لە كاتێكدا‪ ،‬کە ئێمە رووبەڕووی‬

‫بانكە رازی بكەم‪ ،‬کە ئەو كارانەی هەمە بە‬

‫كایەیەك دەبینەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەو فەزایەی‪ ،‬کە‬

‫شێوەیەكی هۆشمەندانە ئەنجامی دەدەم‪ ،‬کە‬

‫تێیدا پەیوەندییگەلێكی ئۆبجەكتیف بوونی‬

‫بەراستی شتێكی تازەم دۆزیوەتەوە‪ .‬ئەمەش‬

‫هەیە‪ ،‬پەیوەندیگەلێک بە هەمان بەهێزی‬

‫لە پەیوەست بە گەنجێكی تازە نووسەر بە‬

‫پەیوەندییە ئابوورییەكان‪ .‬ت‪.‬ج‪ .‬ك�لارك‪،‬‬

‫دیداری بەرێوەبەرێكی باڵوكەرەوە دەڕوات‪،‬‬

‫دڕندانەیە من ك��اری ئ��ەو لە ب��ارەی مانێم‬

‫ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وە راس��ت��ەو ب��ەرێ��وەب��ەر بە‬

‫بینیوە‌و ئ��ەم ك��ارەش پەستم دەك���ات‪ .‬هەر‬

‫گوێرەی چ شتێک دەخوازێت داوەری بكات؟‬

‫چەند ئاوا كارێک شێوە‌و بااڵیەكی بەهێزی‬

‫ئەو بە گوێرەی كەسایەتی خۆی ئەم كارە‬

‫ك��ارەگ��ەل��ی كۆمەڵناسییان ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬

‫دەك��ات‪ .‬ئەگەر بڕوا بەم كەسە بكەیت ئەوا‬

‫راستیدا شتێكی جگە لە بەستنی پەیوەندیی‬

‫ئەو دەیەوێت سەرمایەگوزاری بكات‪ .‬ئەو‬

‫دوو گەوهەر نییە‪ ،‬لە الیەك هونەرمەندان‌و‬

‫هاوشانی نووسەر ناونیشانێک هەڵدەبژێرێت‪،‬‬

‫لە الیەكی‌تر جیهانی كۆمەاڵیەتی‪ .‬ئ��ەوەی‬

‫ئەو پ��ارە ن��ادات‪ ،‬بەڵكو ئەو سەرمایەیەكی‬

‫ئ���ەم ت��اك��ان��ە ل��ە ش��ی��ك��ردن��ەوەی خ��ۆی��ان��دا‬

‫کلتووری گ��ەورە بە نووسەر دەدات‌و ئەو‬

‫كەمیان هەیە‪ ،‬هزری فەزایەكە‪ ،‬کە من پێی‬

‫كەسەی‪ ،‬کە تا دوێنێ بوونی نەبووە‪ ،‬بوونی‬

‫دەڵێم كایە ‪File‬و تێیدا ئێمە سەروكارمان‬

‫دەبێت‪ .‬پاشان نۆبەتی رەخنەگران دەگات‪ ،‬کە‬


‫‪335‬‬

‫دەبینن كتێبێک لە باڵوكراوەی سوركامیڤ‬

‫نێو دەب���ات‪ .‬ن��ووس��ەران��ی ك��ۆن ن��ووس��ەرە‬

‫(‪( )Suhrkampf‬ب�ڵ�اوك���راوەی���ەك���ی زۆر‬

‫تازەكارەكان لە نێو دەبەن‌و پارێزگاری لە‌و‬

‫ناسراو‌و موعتەبەری ئەڵمانیا) باڵوبۆتەوە‌و‬

‫نووسەرانە دەكەن‪ ،‬کە لەگەڵیاندا هاودەنگییان‬

‫ل��ەم مەسەلەیە ئەنجامگیرگەلێک دەك��ەن‪.‬‬

‫هەبێت‌و بۆ ئەم كارە پێشەكی بۆ كتێبەكانیان‬

‫كوڕی ئانسڵد (‪ )Unseld‬كتێبێكی لە بارەی‬

‫دەنووسن‪.‬‬

‫كافكا‌و باڵوكراوەكانی نووسیوە‪ .‬كتێبێكی‬

‫ئ��ەم پێشەكییانە چەشنێک گواستنەوەی‬

‫زۆر جوانە‪ .‬وا دێتە بەرچاو‪ ،‬بۆ نووسەر‬

‫سەرمایەی رەم��زی��ن‪ .‬هەموو ئەمانە زۆر‬

‫دەزگای چاپەكە‪ ،‬خودی خوایە‪.‬‬

‫لە كاری بانكەكان دەچێت‪ :‬پەیوەندییەكانی‬ ‫سوودوەرگرتن‪ ،‬پەیوەندییەكانی دەسەاڵت‌و‬

‫ــ وەك خاوەن گەلەری بۆ هونەرمەند‪.‬‬

‫پەیوەندییەكانی خاوەندارێتی‪ ،‬بەو چەشنەی‪،‬‬

‫رێك خودی خوایە‪ .‬ئێمە لە نەبووندا هەین‪،‬‬

‫کە ئێوەش دەیڵێن‪ ،‬زۆریش توندوتیژئامێزن‪،‬‬

‫بەرێز كافكا بە تەواوی نەناسراوە‪ ،‬كەسێک‬

‫چونكە سەروكارمان لەگەڵ توندوتیژیەكی‬

‫ئەو بۆ جیهان بوون دەهێنێت‪ ،‬كەسێک‪ ،‬کە‬

‫رەمزیدا هەیە‪.‬‬

‫هەڵگری دەسەاڵتێكی یەزدانییە‪ .‬لە كاتێكدا‪،‬‬ ‫کە دەتوانێت ئەو بۆ دۆزەخ بنێرێت‌و بڵێت‪،‬‬

‫ــ بە وشەگەلێكی دلێرانە‌و ماتریالیستیانەی‪،‬‬

‫کە رۆمانەكەی هیچ سەركەوتوو نەبووە‪،‬‬

‫هەندێک ك��ات م��رۆڤ ف��ەرام��ۆش دەك��ات لە‬

‫یان هیوای پێ ب��دات‌و بڵێت‪ ،‬ب��ەاڵم بە هەر‬

‫خ��ۆی بپرسێت ئایا بەراستی دەتوانرێت‬

‫رێزێكیش دووبارە كارەكەی چاپ دەكات‪.‬‬

‫بەرهەمهێنانی ه��ون��ەری ب��ۆ ملمالنێگەلی‬ ‫نووسەرانی ناو كایەیەك كورت بكرێتەوە‪.‬‬

‫ــ هەڵبەتە پێویستە پەی بەوە ببردرێت‪ ،‬کە‬

‫ملمالنێ نەك تەنها لە نێو نووسەران‪ ،‬بەڵكو‬

‫ئەم مەسەالنە هیچ پەیوەندییەكی ب��ەوەوە‬

‫ل��ە ن��ێ��وان ب�ڵاوك��راوەك��ان‌و رەخنەگرانیش‬

‫نییە‪ ،‬کە پێی دەوترێت (چۆنایەتی)‪ .‬لێرەدا ئێمە‬

‫بوونی هەیە ئەوانیش بەشێكن لەم كایەیە‪.‬‬

‫سەروكارمان لەگەڵ رەهەندە كۆمەاڵیەتی‌و‬

‫ملمالنێیەكی ئ��اوا ل��ە ت���ەواوی كایەكان لە‬

‫نەستییەكانەوە ه��ەی��ە‪ .‬ب�ڵاوك��ەرەوەی��ەك��ی‬

‫ئارادایە‪ ،‬بەاڵم پرسێكی زۆر ئاڵۆز‌و زۆرجار‬

‫بەتەمەن شتگەلێک باڵو دەكاتەوە‪ ،‬کە سی‬

‫پەی پێ نەبردراوە‪ ،‬چونكە ب��ەردەوام دوو‬

‫ساڵ پێشتر باڵوی دەكردەوە‌و نووسەرانی‬

‫ئاست تیایاندا بوونی هەیە‪ .‬من لە دوای��ن‬

‫الو‪ ،‬کە لە بنەڕەتدا نایەتە ب��ەرچ��اوی‪ ،‬لە‬

‫كتێبم بە تایبەت جەختم لە سەر ئەم پرسە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪336‬‬

‫كردۆتەوە‪ ،‬چونكە هەمیشە بۆ دەرككردنی‬

‫هونەرمەندانەی‪ ،‬کە لە بۆتەی هونەرمەندان‬

‫رووب����ەڕووی گرفت ب��ووم��ەت��ەوە‪ .‬ئێمە لە‬

‫‪ ،‬گۆردراون‪ ،‬بەاڵم نازانن چ كارێكیان هەیە‬

‫الیەك سەروكارمان لەگەڵ ف��ەزای واقیعی‬

‫بیكەن‪ .‬هونەرمەندێكی هاوچەرخ پێویستە‬

‫مرۆڤەكاندا هەیە‪ ،‬کە تێیدا ه��ەر ی��ەك لە‌و‬

‫هونەرمەندی پۆست كۆنسێپتواڵی (‪post-‬‬

‫هەڵوێستە تایبەتەی بەرانبەر بە ئەوانی‌تر‬

‫‪ )conceptuel‬بێت‪ ،‬واتە هەرچەند ئەوەی‪،‬‬

‫دادەن��رێ��ن (ب��ۆردی��ۆ ب��ە دەس��ت��ی بازنەیەك‬

‫کە بە شێوەی نیۆ واقیعگەرایانە شێوەكاری‬

‫دەكێشێت‌و چەند خاڵێک)‌و ل��ەگ��ەڵ یەكتر‬

‫بكات پێویستە بزانێت بۆچی ئاوا دەكات‪.‬‬

‫ملمالنێ دەك��ەن‌و پاشان ئ��ەوەی من ناوم‬ ‫لێناوە ف��ەزا (ب��ۆردی��ۆ بازنەیەكی دیكەش‬

‫ـ��ـ ه��ون��ەرم��ەن��د پێویستە م��ێ��ژووی هونەر‬

‫دەكێشێت)‪ .‬ئەوەی لە ساتەوەختێكی تایبەت‬

‫بناسێت‪ ،‬دەركەوتە جیاوازەكانی‌و داوەرییە‬

‫مومكینە‪ ،‬ئەنجامدراوە‪ ،‬یان دەدرێت‪ ،‬چەشنێک‬

‫هەمەچەشنە بەهاییەكان‌و لە ك��اری خۆیدا‬

‫خەیاڵ‪ ،‬کە بە شێوەی كۆمەاڵیەتی شێوەی‬

‫بانگەشە شیاو‌و نەشیاوە هونەرییەكان بە‬

‫گ��رت��ووە‪ .‬ب��ەم چەشنەیە‪ ،‬ک��ە دەگ��ووت��رێ��ت‬

‫زاتی كرد بێت‪.‬‬

‫ئ��ەم��ڕۆ ئ��ی��دی ن��اب��ێ��ت رۆم��ان��گ��ەل��ێ��ك��ی وەك‬

‫ئەو هونەرمەندەی داهێنەر بێت بۆشاییەك‬

‫رۆمانەكانی باڵزاك بنوسێت‪ ،‬یان ئەوەی‪ ،‬کە‬

‫دەبینێت‪ ،‬بەاڵم ئەمە تەنها هۆ نییە‪ ،‬کە ئەو‬

‫شتێک لە سەردەمی دوشان (‪)Duchamp‬‬

‫ب��ە كارێكی وەه��ا هەڵبستێت‪ ،‬چونكە لەم‬

‫بە دواوە بە كۆتایی گەیشتووە‪ .‬بۆ ئەوەی‪،‬‬

‫شێوەیەدا تەنها دەبێتە هونەرمەندێكی سەگ‬

‫ک���ە ت��اك��ەك��ان ب��ت��وان��ن ل���ەگ���ەڵ ئ��ەوان��ی‌ت��ر‬

‫سیفەت ‪ .cynique‬ئەو هونەرمەندەی‪ ،‬کە‬

‫ب��دوێ��ن‌و لەگەڵی ملمالنێ ب��ك��ەن پێویستە‬

‫ب��اوەڕی هەبێت‪ ،‬بەم هۆیە كارێک ئەنجام‬

‫سەرپەرشتیاری زم��ان��ی ه��ون��ەری خۆیان‬

‫دەدات‪ ،‬کە دڵەراوكێیشی هەیە‪ .‬بۆ ئەوەی‪ ،‬کە‬

‫هەبێت‪ .‬ئەگەر ئێوە لە پەراوێزی كایەیەك‬

‫دەیەوێت ئەو كارە ئەنجام بدات‌و بەم كارە‬

‫دابنرێن ئەو كات چارەنووسی شێوەكارێكی‬

‫پێویستە بە چەشنێک ئەنجام بدرێـت‪ ،‬کە ئەو‬

‫وەك رۆسۆتان (‪ )Rousseau‬بەسەر دێت‪،‬‬

‫وا هەست بكات دەستی بە ئ��ارەزووەك��ەی‬

‫هونەرمەند‪ -‬شت بەو دەستەواژەیەی‪ ،‬کە‬

‫گەیشتووە‪.‬‬

‫من بەكارمهێناوە‪ :‬ئەو هونەرمەندانەی‪ ،‬کە بە‬ ‫شێوەیەكی ئۆبجەكتیف هونەرمەندن‪ ،‬بەاڵم‬

‫ــ ئەمە منی هێنایە بیری ئەو چەمكەی ئێوە‬

‫بە شێوەی سەبجەكتیف هونەرمەند نین‪ .‬ئەو‬

‫هەستی گەمەكردن (‪،)feel for the game‬‬


‫‪337‬‬

‫من وا هەست دەك��ەم ئەم چەمكە لەوانەیە‬

‫جددیبوون‌و رەسەنایەتی بوونی هەیە‪ ،‬کە‬

‫بەم واتایە بێت‪ ،‬کە بتوانرێت چەمكی داهێنانی‬

‫بەردەوام لە الیەن ئەفرێنەرانەوە جەختی لە‬

‫هونەری لە گۆشەیەكی ش��اراوەوە بكرێتە‬

‫سەر دەكرێتەوە‪.‬‬

‫نێو كارەكەوە‪ .‬لەوانەیە كەسێک‪ ،‬کە ئەمڕۆ‬ ‫هەستی گەمەكردنـی هەیە كەسێک بێت‪ ،‬کە‬

‫ـ��ـ ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەوە‪ ،‬النیكەم ل��ە س��ەردەم��ی‬

‫پێشووتر پێی دەوترێت داهێنانی هونەری‪،‬‬

‫وارهۆڵەوە (‪ ،)Warhol‬یان هەروەها لە الی‬

‫بەاڵم ئەوەی تووشی سەرسورمانم دەكات‪،‬‬

‫كۆنز (‪ )Koons‬ئەوە بەهاگەلی دروستكراو‌و‬

‫ئارەزووی ئێوەیە بۆ ئەو كەسانەی‪ ،‬کە ئەم‬

‫نارەسانەیاتیبوونە‪ ،‬کە كاریگەرییان هەیە‪.‬‬

‫هەستەیان هەیە‪ .‬ئێوە پەیوەندییەكی زۆرتان‬

‫راس��ت��ە ئ���ەم ب��ەه��ای��ان��ە وەك شێوەیەكی‬

‫بە گەمەكەرێكی باشەوە هەیە‪ ،‬کە بتوانێت‬

‫بەتاڵ لە داهێنان كاریگەرییان دەبێت‪ ،‬بەاڵم‬

‫تێكەڵەیەكی گونجاو لە گوێرایەڵی‌و ئازادی‬

‫لە هەمان كاتدا‪ ،‬ئەم تواناییەش هەیە‪ ،‬کە‬

‫لە ساتەوەختێكی داواكراو بەدەست هێنابێت‪،‬‬

‫ل��ە خزمەتی رەسانەیەتیەكی گ��ەورەت��ردا‬

‫ب��ەاڵم ئ��ەو ه��ەل��وم��ەرج��ەی‪ ،‬ک��ە ل��ە كەسێک‬

‫بێـت‪ .‬ب��ەم چەشنە ئ��ەم بیرە دێتە كایەوە‪،‬‬

‫گەمەكەرێكی باش دروست دەكات چییە‌و چ‬

‫کە رەسانەیەتی فاكتێكی سادەڕوانانەیە‌و‬

‫كەسێک بڕیار دەدات‪ ،‬کە ئەو گەمەكەرێكی‬

‫ب��ان��گ��ەش��ە دەك���رێ���ت‪ ،‬ک��ە رەس��ەن��ای��ەت��ی��ی��ەك‬

‫باش بووە؟‬

‫بوونی هەیە‪ ،‬کە هەمدیس راستەقینەترە‌و‬

‫بەڵێ‪ ،‬ئەمە پرسێكی گرنگە‪ .‬باشە پێویستە‬

‫دەتوانێت ئەفسانەی رەسەنایەتی لە نێو‬

‫بگوترێت هەستی گەمەكردن شتێكی ئاڵۆزە‪.‬‬

‫بەرێت‌و ئەمەش ئەو گڵۆڵەیە‪ ،‬کە ناتوانرێت‬

‫هەندێک لە تاكەكان ئەم شارەزاییەیان بە‬

‫لێی بەدەر بكرێت‪ .‬لە كاتێكدا‪ ،‬کە بە دیدی‬

‫شێوەی سەگ سیفەت هەیە‌و بە شێوەیەكی‬

‫من پێویستە لەم گەمەیە بخرێتە دەرەوە‌و‬

‫ن��ی��وە ئ��اگ��ای��ان��ە ب���ە ب��اش��ی س�����وودی لێ‬

‫بگوترێت‪ ،‬کە مۆزەخانەكان شتێكی جگە لە‬

‫وەردەگرن‪ .‬بە دیدی من‪ ،‬جیهانە هونەری‌و‬

‫بینایەك نین‪ ،‬بەاڵم نازانین‪ ،‬کە هونەرمەندان‬

‫زانستییەكان كۆمەڵەیەكی زۆر ئاڵۆزن‪ ،‬کە‬

‫تەنانەت خۆشیان لە ناوەندێكی بااڵ دادەنێن‌و‬

‫لە ناوەوەیان تاكەكان تارادەیەك بێ ئەوەی‪،‬‬

‫وەك كارێكی هونەری خستویانەتە روو‪.‬‬

‫کە ژمێریارێک لە كاردا بێت ئەوەی راست‌و‬

‫هەر چەند بیریش بكاتەوە ئەنجام دراوە‪.‬‬

‫پێویستییە بە ئەنجامی دەگەیەنن‪ .‬پێویستە‬

‫ئەمە راستە‪ ،‬کە تاكەكان لە‌و بڕوایەدان‌و ئەم‬

‫بگوترێت ئەنجامدانی ئەم كارە تا رادەیەك‬

‫بڕوایەش خۆی مەرجێكە بۆ بەشداریكردن‌و‬

‫مەرجێكە بۆ سەركەوتن‪ .‬بەهاگەلێكی وەك‬

‫پەیوەستبوون بە گەمەكەوە‪ .‬من دووب��ارە‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪338‬‬

‫ناواخنی دەقێكم لە ماالرمێەوە (‪)Mallarmé‬‬

‫خەریكن‪ ،‬کە لە نێوان گۆشەی جوانیناسانە‌و‬

‫وەرگرتووە‌و لەم رووەوە زۆر خۆشحاڵم‪.‬‬

‫گۆشەی كۆمەاڵیەتی‪-‬رەخنەگرانە بوونی‬

‫لەم دەق��ەدا ئەو دەڵێت‪ :‬پێویستە پێشگیری‬

‫هەبووە‪ .‬هەمووان دەزانن‪ ،‬کە ئەم ملمالنێیانە‬

‫لە دابرانی بێ بەزەییانەی خەیاڵ بكردرێت‬

‫ك��ورت��ك��ردن��ەوەگ��ەران‪ ،‬ب���ەاڵم گەمەكە بەم‬

‫(كە واتاكەی ئەمەیە پێویستە دوورەپەرێزی‬

‫چەشنە درێژەی دەبێت‪ .‬من پێموایە تەنانەت‬

‫لە دابڕانی خودیی بكردرێت) ئەوە بۆ خۆی‬

‫شیاوترین شیكردنەوە لەم گەمەیە بە هۆی‬

‫خەیاڵكردنەوەیەكە‪ .‬هیچ كەسێک بۆی نییە‬

‫گ��ەم��ەك��ەران��ەوەش ناتوانێت خەسڵەتەكەی‬

‫گەمەكە پێكەوە بكات‪ ،‬چونكە دەبێتە هۆی‬

‫بگۆڕێت‪.‬‬

‫ئەوەی لەززەتەكەی لە نێو بچێت‌و ئەو لەم‬

‫هەقی ئێوەیەو ب��ەم چەشنەیە‪ ،‬کە چەمكی‬

‫بارەیەوە دەڵێت‪ :‬شتێک‪ ،‬کە منیش هەوڵم بۆ‬

‫كایە روون دەبێتەوە‪ .‬پرسەكە ئەمەیە‪ ،‬کە‬

‫داوە لە كتێبەكەم نیشانی ب��دەم‪ ،‬کە لێرەدا‬

‫ئێمە سەروكارمان لەگەڵ تاكەكاندا نییە‪،‬‬

‫س��ەروك��ارم��ان ب��ە گەمەیەكی كۆمەاڵیەتی‬

‫بەڵكو هێزگەلێک ل��ە ئ�����ارادان‪ ،‬ک��ە ل��ەوان‬

‫ه���ەی���ە‪ .‬م���ن ل���ە ب���ەر ئ�����ەوەی ئ���ەو دەق���ەم‬

‫گ��ەورەت��رن‌و دەمانكەنە دیلی خۆمان‪ .‬ئەو‬

‫وەرگرتووە زۆر خۆشحاڵم‪ .‬وەك ئەمەیە‪ ،‬کە‬

‫هێزانەی لە ناخی واقیعییەتدا بوونیان هەیە‪:‬‬

‫لە الی هایدیگەر‪ ،‬دەقێک بهێنم‪ ،‬کە بڵێت ئەوە‬

‫گەلەرییەكانی كۆڵن‪ ،‬کە مێشكی مرۆڤەكانیان‬

‫جیهانی كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬کە هوشیاری روون‬

‫زات��ی ك���ردووە‪ .‬چەمكی كایە ب��ەران��ب��ەر بە‬

‫دەكاتەوە‪.‬‬

‫چەمكی ژینگە روونترە‪ ،‬چونكە ئەم بیرەش‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬کە چەشنێک دەزگای دۆزەخی‬

‫ــ سالڤی ژیژك (‪ )Slavoj Zizek‬وتوویەتی‪:‬‬

‫بوونی هەیە‪ .‬وێ��رای ئ���ەوەی‪ ،‬کە كەسێک‬

‫ئ���ەوە س���ەگ س��ی��ف��ەت��ەك��ان��ن‪ ،‬ک��ە ب��اش��ت��ر لە‬

‫دێتە نێو ئەم گەمەیە وەك لە‌تراژیدیایەک‪،‬‬

‫هەمووان ئەركیان هەیە‌و من خۆشم لە كۆڵن‬

‫ناچارە گوێرایەڵی لە رێساكەی بكات‌و ئەگەر‬

‫بینیومە‪ ،‬کە لە نێو گرووپەكانی هونەرمەندان‬

‫گەمەكەرێک بخوازێت ل��ە ژێ��ر ب��اری ئەم‬

‫ملمالنێگەلێک ب��وون��ی ه��ەی��ە ت��ا رادەی���ەك‬

‫رێسایانە خاڵی بكاتەوە‪ ،‬دەخرێتە الوە‪ .‬خودی‬

‫هەموو ساڵێک دووب��ارە شێوە دەگرنەوە‪،‬‬

‫منیش‪ ،‬زۆرج���ار بێ ئ��ەوەی بمەوێت زۆر‬

‫هەر چەند بەشداریكەران لەم ملمالنێیاندا‬

‫وەسواسم‪ ،‬بە زەحمەت دەتوانم ئاگاداری‬

‫خۆیان دانی پیا دەنێن‪ ،‬کە ئ��ەوان تەنها بە‬

‫ئەو گەمەیەی‪ ،‬کە دەرگیری ب��ووم‪ ،‬ببم‪ .‬با‬

‫دووب��ارەك��ردن��ەوەی ئ��ەو گۆشەبەندیانەوە‬

‫گریمانە بكەین‪ ،‬کە ئێوە دەتانەوێت لە بارەی‬


‫‪339‬‬

‫پێگەكەم لە كۆمەڵناسی فەرەنسی وتووێژم‬

‫لە هەقیقەت دەردەخات‪.‬‬

‫لە گەڵدا بكەن‪ .‬ئەم پرسە یەكسەر ئ��ازارم‬ ‫دەدات‌و یەكسەر دەڵێم ئێوە پێتان وانییە‪ ،‬کە‬

‫ــ پەیوەندیتان بە دەروونشیكارییه‌و ‌ه چۆنە؟‬

‫من بە راستی بەم چەشنە بیر دەكەمەوە‪ ،‬کە‬

‫ل��ە كتێبەكانتان‪ ،‬وش��ەی دەروون��ش��ی��ك��اری‬

‫من دەمەوێت درێژە بە ستراتیژێک بدەم‪ ،‬کە‬

‫كاریگەری خۆی بەسەرتانەوە بە جێهێشتووە‪،‬‬

‫من سوود لە كۆمەڵناسی وەردەگرم تاوەكو‬

‫ب��ەاڵم وا دێتە ب��ەرچ��او‪ ،‬کە ئێوە لە ب��ارەی‬

‫گەمەكەم بشارمەوە‪ ،‬ناخوازم دەستم بەرز‬

‫بایەخی الیەنی سێكسی وەك بنەچەیەكی‬

‫بكەمەوە تاوەكو نیگەرانییەكانمان لە كایەكە‬

‫روونكەرەوەی گەردوونی بە گومانیت‪ .‬ئایا‬

‫بە دەر بكەم‪.‬‬

‫دەتوانرێت چەمكی هابیتۆس لەگەڵ چەمكی‬ ‫نەزمی رەمزی بەراورد بكرێت؟‬

‫ــ لە بارەی تیۆری سیستمی نیكۆاڵس لۆمان‬

‫م���ن ت���ا ئ��ێ��س��ت��ا ب��ی��رم ل���ە گ��ات��ی��گ��ۆری��ەك��ی‬

‫(‪ )Niklas Lumann‬چ راوبۆچوونێكتان‬

‫وا ن���ەك���ردۆت���ەوە‪ .‬ئ��ێ��وە زۆر ب���ە ب��اش��ی‬

‫هەیە؟‬

‫ه��ەڵ��وێ��س��ت��ی م��ن��ت��ان ك����ورت ك�����ردەوە‪ .‬من‬

‫لە كتێبی وەاڵمەكان رایەكەم خستۆتە روو‬

‫زۆر ب��ە دەروون��ش��ی��ك��اری��ی��ەوە پەیوەستم‪،‬‬

‫هەروەها لە كۆنفرانسێک ه��ەردوو چەمكی‬

‫ب��ەاڵم گومانگەلێكی زۆریشم لە بارەیەوە‬

‫سیستم‌و ك��ای��ەم تێیدا ب����ەراورد ك���ردووە‪.‬‬

‫هەیە‪ ،‬ئ��ەو شتەی‪ ،‬کە پێویستە لە رێگەی‬

‫بە دی��دی من لێكچوونگەلێک لە نێوان ئەم‬

‫كاریگەرییەكانی كایەوە روون بكرێتەوە‪.‬‬

‫دوو چەمكە بوونی هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم لە هەمان‬

‫ل��ە ف��ەرەن��س��ا ئێمە قۆناغێكمان ه��ەی��ە‪ ،‬کە‬

‫كاتدا‪ ،‬ئەمانە تیۆرگەلێكی ت��ەواو پێكدژن‪.‬‬

‫هەمووان بە شێوەیەكی وەسواس ئامێز لە‬

‫خەیاڵی لۆمان ئایدیاڵگەرا‌و هێگڵییە‪ .‬ئەو‬

‫بارەی ئارەزووەوە دەدوێن‪ .‬من تا رادەیەك‬

‫پێیوایە‪ ،‬کە سیستم لە هەماهەنگی لەگەڵ‬

‫بەرپەرچی ئەم رەوت��ەم داوەت���ەوە‪ ،‬چونكە‬

‫لۆژیك گەشە بە خۆی دەدات‪ ،‬بێ ئەوەی‬

‫رۆشنبیران زۆرجار توڕەم دەكەن‪ .‬وێرای‬

‫ئەكتەران‪ ،‬بێ ئاڵۆزی‪ ،‬بێ پەیوەندییەكانی‬

‫ئ���ەوەش‪ ،‬ئ��ەو ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەی‪ ،‬ک��ە كەمێک‬

‫دەسەاڵت‌و بێ ملمالنێ‪ .‬هەڵبەتە پێویستە بە‬

‫لەمەوپێش ئ��ام��اژەم پ��ێ��ك��رد‪ ،‬هەوڵێكە بۆ‬

‫تێروتەسەلییەكی زێده‌تر روون بكرێتەوە‪،‬‬

‫خوێندنەوەی پرسێك بە شێوەیەكی قووڵ‬

‫بەاڵم بە هەر حاڵ بە دیدی من ئەم سیستم ‌ە‬

‫ل��ە م���اوەی ب��ەس��ەره��ات��ە تاكەكەسییەكانی‬

‫ترسناكە‪ ،‬چونكە خۆی بە هەڵگری رواڵەتی‬

‫پەیوەندییە خێزانییەكان تاوەكو لێرەوە بەو‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪340‬‬

‫بونیادانەی‪ ،‬کە هابیتۆس دروستیان دەكەن‪،‬‬

‫ــ ئایا تاك دەتوانێت واز لە هابیتۆسی خۆی‬

‫بگەین‪ .‬با نمونەیەكتان بۆ بهێنمەوە‪ ،‬من لەم‬

‫بهێنێت‪ ،‬ی��ان دەت��وان��ێ��ت پ���ەرەی پ��ێ ب��دات؟‬

‫توێژینەوەیەدا وتووێژگەلێكم ئەنجامداوە‪ ،‬لە‬

‫وا دێ��ت��ە ب��ەرچ��او‪ ،‬ک��ە ب��ەدی��دی ئ��ێ��وە‪ ،‬ئەو‬

‫كۆی دە بوار لە نۆ بواردا‪ ،‬ئەو كلیلەی‪ ،‬کە‬

‫كەسانەی‪ ،‬کە لە هابیتۆسی خۆیان زیاتر‬

‫تاكەكان ئەزموونی دەكەن لە پەیوەندییان بە‬

‫دەڕۆن‪ ،‬گیرۆدە دەبن‪ ،‬بۆ نموونە كەسانێک‪،‬‬

‫دایك‪ ،‬یان باوكیان شاردراوەتەوە‪ .‬لێبگەرێ‬

‫کە بە شتگەلێكی هەمووەكییەوە پەیوەستن‪.‬‬

‫با نموونەیەكی دیكەشتان بۆ بهێنمەوە‪ ،‬کە‬

‫بە تایبەت كاتێ‪ ،‬کە س��ەروك��ارم��ان لەگەڵ‬

‫كەمێک سەرسورهێنەرە‪ ،‬بەاڵم زۆر روون‌و‬

‫خێزانێک لە ئاستی ب��ااڵدا هەبێت‪ .‬تاكەكان‬

‫ب��ەرچ��اوە‪ .‬ك��وڕی كرێكارێك‪ ،‬کە ئەندامی‬

‫تا رادەی���ەك زیندانی هابیتۆسی خۆیانن؟‬

‫سەندیكایە‌و پێویستە بچێتە قوتابخانەیەكی‬

‫ئایا هیچ كەسێک ناتوانێت سپیپێست‪ ،‬نێر‪،‬‬

‫بچوكی شارەكە‪ ،‬بە هۆی باوكی‌و بە چەشنێک‬

‫هۆمۆسێكسواڵ‌و ئەندامی چینی ناوەڕاست‬

‫ل��ە ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوەی��ەك��ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ری‪،‬‬

‫بێت‌و وێ��رای هەموو ئەمانەش ح��ەزی لە‬

‫ل��ە خوێندنگایەكی س��ەن��ت��ەری ش��ار ن��اوی‬

‫مۆسیقای راپ بێت؟ ئایا هیچ كەس ناتوانێت‬

‫ن��ووس��ی��ب��وو‪ .‬ئ���ەو ل���ێ���رەوە رووب������ەڕووی‬

‫بە چەشنێک پەیوەستی کلتووری هەبێت‪،‬‬

‫ژینگەیەكی ب���ۆرژوازی دەب��ێ��ت��ەوە‌و ئاستە‬

‫کە لەگەڵ پێگە كۆمەاڵیەتییەكەی هاوشان‬

‫وانەییەكەی دەروخێت‪ .‬خێزانی ئەم كوڕە‬

‫نەبێت‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ە ه��ەم��ان ك��ات��دا نەتوانرێت‬

‫ئەم بابەتە بە چەشنێک شكست دادەنێن‌و‬

‫ئەو بە چەشنی بێگانەگەرایی مۆدپەرستانە‬

‫هەموو هیوا‌و ویستەكان لە دەست دەدەن‌و‬

‫تاوانبار نەكرێت؟‬

‫ك��وڕەك��ە ل��ە ت���ەواوی تەمەنی ئ��ەم روداوە‬

‫ئ��ەم��ە ب��ۆ خ��ۆی پرسێكی زۆر گ��ەورەی��ە‪.‬‬

‫وەك شۆكێكی روحی بنەرەتی هەست پێ‬

‫یەكەمین بیركردنەوەی من لەم بوارەدا‪ ،‬کە‬

‫دەكات‌و كاریگەرە پێی‌و ئەمەش مۆدێلێكی‬

‫پایەیەكی كۆمەاڵیەتی هەیە ئەوەیە‪ ،‬کە بە‬

‫گشتی‪ :‬دایك‌و باوك رێگەگەلێک‪ ،‬کە خۆیان‬

‫گوواتاوی هەڵیبسەنگێنین‪ .‬عادەتەن ئەوانە‬

‫لێی سەركەوتوو نەبوون‪ ،‬بۆ منداڵەكانیان‬

‫مرۆڤگەلێكن‪ ،‬كە زیاتر دڵەراوكێی خۆیان‬

‫نەخشەی بۆ دەكێشن‌و مندااڵن دەبنە میراتی‬

‫هەیە‪ ،‬بۆنموونە س��وود لە مۆسیقای راپ‬

‫خ��وار شكست‌و ویستە بەدینەهاتووەكانی‬

‫وەردەگ���رن‪ ،‬کە هەندێک ژمێركاری لە نێو‬

‫دایك‌و باوكیان‪.‬‬

‫كایەی خۆیان ئەنجام دەدرێ��ن‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫شۆستەرمان (‪ ،)Shustermann‬كە خۆی‬


‫‪341‬‬

‫بە فەیلەسوفێكی رادیكاڵ دەناسێنێت‪ ،‬ئەمە‬

‫هابیتۆسی خۆی زیاتر بەرەو پێشتر بڕوات‬

‫كارێكی زۆر روون‌و بەرچاوە‪ ،‬کە بۆ نموونە‬

‫بە قەدەغەكراو یا تاپۆ نازانم‪ ،‬بەاڵم ئەمانە‬

‫لە كۆنفرانسێكی نیلسۆن گۆدمەن (‪Nelson‬‬

‫ئ��ەو ب��واران��ەن‪ ،‬کە هزرینی خۆیی رۆڵێكی‬

‫‪ )Goodman‬كاستێتێكی مۆسیقای راپ‬

‫زۆر گرنگی تیا دەگێرێت‪.‬‬

‫پەخش بكەیتەوە‪ .‬ئەمە ب��ۆ هونەرمەندان‬ ‫ب��ە چەشنێک ك��اری سەرەنجراكێش دێتە‬

‫ــ وا دێتە بەرچاو‪ ،‬کە لە تەواوی دەقەكانتان‬

‫هەژماردن‪ ،‬بەاڵم من بەرانبەر بەم چەشنە‬

‫سەروكارمان بە چەشنێک ئینفراتێكستەوە‬

‫كارانە بە چاوێكی گوواتاییەوە دەڕوان��م‪،‬‬

‫(‪ )infratexte‬ه��ەی��ە‪ ،‬ئایا ئێوە خ��ۆت��ان بە‬

‫واتە پێموایە‪ ،‬کە لێرەدا سەروكارمان لەگەڵ‬

‫كۆمەڵناسێكی كالسیك نازانن؟ لە سیستمی‬

‫چەشنێک رادیكالیزمی جوانكۆڵەدا هەیە‪،‬‬

‫پشتبەستنە خەیاڵییەكانتان‪ ،‬زیاتر خۆتان بە‬

‫کە زۆر‌ترسناكە‪ ،‬لە ب��ەرئ��ەوەی دەس��ت بە‬

‫نووسەران‌و هونەرمەندان بەراورد دەكەن‪.‬‬

‫پێكهاتنی هیچ شتێک ناكات‪ .‬ئەمە بۆ خۆی‬

‫ل��ە دوای����ن رس��ت��ەی ك���ارێ���ک‪ ،‬ک��ە هەنوكە‬

‫چەشنێكە ل��ە ش��ۆڕش��گ��ێ��ری زم��ان��ەوان��ی��ی‪.‬‬

‫سەرقاڵی ئەنجامدانیم‪ ،‬بە راستی نووسەران‌و‬

‫ب���ەم چ��ەش��ن��ە ل��ە م���ەر ك��ەس��ان��ێ��ک دەب��ێ��ت‬

‫رەخنەگرانێك هەن‪ ،‬کە نزیكایەتی زۆریان‬

‫بگوترێت‪ ،‬کە زمانی گیتۆكان‪ ،‬بۆنموونە‬

‫لەگەڵ مندا هەیە‌و كەمێكیش ئ��ەم بابەتەم‬

‫زمانی سپیپۆستانی دانیشووی ئ��ەوێ بە‬

‫شاردۆتەوە‪ ،‬چونكە لە ژینگەیەكی زانستیدا‬

‫شتێكی زۆر جوان دەزانن‪ ،‬بەاڵم مەسەلەكە‬

‫ب��ووم‪ ،‬من بە شوێنێک گەیشتووم‪ ،‬کە بە‬

‫ئەمەیە كەسێک بە زمانێكی وەها ناتوانێت‬

‫فەرمی دەناسرێم‌و دەتوانم بێ ئ��ەوەی‪ ،‬کە‬

‫لە زانكۆی هارڤارد بخوێنێت‪ .‬لە بەرانبەر‬

‫پێویست بێت خۆم بناسێنم‪ ،‬بەو پرسانەوە‬

‫دۆخێكی وەها لە نارێكیدا زۆرجار ئەوەی لە‬

‫خەریك بم‪ ،‬کە تاوەكو هەنوكە دەمشاردنەوە‪.‬‬

‫بیر دەچێتەوە‪ ،‬کە زمانێكی وەها لە زۆربەی‬

‫هەڵبەتە هەندێک كەس ئێستا دەڵێن‪ :‬ببینە‬

‫ب���ازاڕە كۆمەاڵیەتییەكان ب��ەه��ای خ��ۆی لە‬

‫ئەمەش بۆردیۆ – ئێمە هەمیشە دەڵێین‪ ،‬کە‬

‫دەس��ت��داوە‪ .‬ب��ەم چەشنە ئەگەر پەیوەستی‬

‫بە راستی ئەمە مرۆڤێكی زانستی نییە‪.‬‬

‫مۆسیقای راپ پەیوەستییەكی واقیعی بێت‪،‬‬ ‫بەهەر حاڵ بە شێوەیەكی زۆر لە دونیای‬

‫ــ ئەمڕۆ ئەم كارە هەمدیس بۆ ئێوە دژوارترە‪،‬‬

‫خ��ۆم��ان یارمەتیمان دەدات‪ .‬هەڵبەت من‬

‫چ��ون��ك��ە ئ��ێ��وە ئ��ی��دی ب��ە ف��ەرم��ی ئ��ەن��دام��ی‬

‫بە هیچ شێوەیەك ئ��ەوەی‪ ،‬کە كەسێک لە‬

‫ئ��ەك��ادی��م��ی��ای ف��ەرەن��س��ا‌و ب��ۆ خ��ۆت��ان وەك‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪342‬‬

‫بیرمەندێك دەناسرێن‪ .‬لە راستیدا ئەمە هەڵەی‬

‫ن��م��وون��ە كەسێكی رووت ل��ە ن��اوەراس��ت��ی‬

‫بەڕێز گراوە‪ ،‬کە بە رواڵەت كلژ دو فرانس‌و‬

‫یاریگای فوتبۆڵ ئاگر بكاتەوە) بۆ نموونە بۆ‬

‫ئەكادیمیای ف��ەرەن��س��ای ت��ێ��ك��ەاڵوك��ردووەو‬

‫من لە پێشوو زیاتر روویداوە‪ ،‬کە ناچار بم لە‬

‫بۆردیۆش بە رواڵ��ەت بە هۆی ئ��ەوەی‪ ،‬کە‬

‫گرووپگەلێكی تایبەت‪ ،‬یان كۆنفرانسگەلێكی‬

‫وتووێژەكە بە زمانی ئەڵمانی ئەنجام دراوە‪،‬‬

‫جیاواز وت��ار بخوێنمەوە‪ .‬ئ��ەم رادەربرینە‬

‫هەستی بەم هەڵەیە نەكردووە‪ ،‬چونكە كۆلیژ‬

‫هاوشێوەیە بە فاكتی جەنجاڵی‪ .‬هەندێک‬

‫دو فرانس‌و ئەكادیمیای فەرەنسا تا رادەیەك‬

‫ك��ات زۆر خ��ێ��را دەرۆم‌و ه��ەم��وو شتێک‬

‫لە یەك ئاستی زانستیدان‪.‬‬

‫وێران دەكەم‪ .‬دواتر تا چەند رۆژێک حاڵم‬

‫بە ت���ەواوی وای��ە‪ .‬من دەت��وان��م س��وود لە‌و‬

‫خراپ دەبێت‪ ،‬چونكە ئەزموونێكی دژوارم‬

‫دەسەاڵتە كۆمەاڵیەتییە وەرب��گ��رم‪ ،‬کە ئەم‬

‫تێپەراندووە‪ .‬ب��ەم چەشنە لە كۆتاییەكانی‬

‫پێگەیە بە منی دەدات‪ .‬ئێوە چەند خولەك‬

‫یەكێک ل��ە كۆنفرانسەكان ب��وو (رێ���ك لە‬

‫لە مەوپێش لە منتان پرسی ئایا ئەو رۆژە‬

‫ناوەراستی هاویندا‪ ،‬کە وەرزێكی باش نییە‬

‫دەگ����ات‪ ،‬ک��ە ه���ەم���ووان س���وود ل��ە وش��ەی‬

‫بۆ من)‪ ،‬کە رۆیشتم بۆ ئەوێ‪ .‬لەم دانیشتنەدا‬

‫هابیتۆس وەربگرن‪ .‬پێموانییە تەنها هێزی‬

‫چەندین خانمی م��ەج��ەری‌و تەلەفزیۆنیش‬

‫كۆمەاڵیەتی من – لە تەك رۆشنبیربوون‪،‬‬

‫ئامادەییان هەبوو‌و منیش فاكتێكی جەنجاڵم‬

‫هەماهەنگی‪ ،‬کە دەسەاڵتە كۆمەاڵیەتییەكەی‬

‫هێنایە كایەوە‪ ،‬وات��ە بە كریستین ئۆكرنتم‬

‫نەشیاوە‪ ،‬بەم راستییەوە لكاو دەبێت‪ ،‬کە‬

‫‪( Christine Ockrent‬مەجەریەكی ناسراو‌و‬

‫من مامۆستای دام��ەزراوەی��ەك��ی گ��ەورەم‌و‬

‫تەواو بۆرجواز) گووت‪ :‬کە هەر كات لە سەر‬

‫كتێبەكانم بۆ هەموو زمانەكان وەرگێردراون‪.‬‬

‫تەلەفزیۆن دەتبینم ئەوا كەناڵەكە دەگۆڕم‪.‬‬

‫ئەگەر ئەمە وێران بكەم چی؟‬

‫ن��ی��وەی ساڵۆنەكە ل��ە دوای ئ��ەم گووتەیە‬ ‫الی��ەن��گ��ی��ری��ی��ان ل��ێ دەك�����ردم‪ ،‬گ��ەن��ج��ەك��ان‪،‬‬

‫ــ لە چ هەلومەرجێکدا تێكدانێكی وەها شیاوە؟‬

‫ژن��ەك��ان‌‪ ..‬ه��ت��د‌‪ ،‬ن��ی��وەی‌ت��ری ساڵۆنەكە بە‬

‫ئەگەر بۆ نموونە لە رادە بەدەر لە كارەكانم‬

‫تەواوی دژایەتیان دەكردم‌و ئەگەر دەستیان‬

‫زی��ادەڕەوی بكەم‪ ،‬لە‌و تێگەیشتنەی‪ ،‬کە لە‬

‫برۆیشتایە هەر لەوێ دەیانكوشتم‌و هەڵبەت‬

‫فاكتی جەنجاڵی (‪ )happening‬تێدەگەین‬

‫لە دوای ئەوەش گووتیان‪ :‬کە من كەسێكی‬

‫(بۆردیۆ مەبەستی لەم چەمكە جواڵنەوەی‬

‫چاالك‌و زانستەكەشم وروژێنەرە‌و گووتیان‪،‬‬

‫جەنجاڵە ل��ە ك��ۆب��وون��ەوە گ��ەورەك��ان��دا بۆ‬

‫ک��ە ل��ە گ��ووت��ەی خ��ۆی��ان پ��ەش��ی��م��ان��ن‪ .‬ب��ەم‬


‫‪343‬‬

‫چەشنەیە‪ ،‬کە من خۆم وێران دەكەم‪.‬‬

‫ئەڵمانی باڵونابێتەوە‌و من لەم بوارەدا زۆر‬ ‫بە داخ��ەوەم‪ .‬ئێمە لەگەڵ تاكگەلێكی هەمە‬

‫ــ ئێوە خۆتان لە ب���ەردەم ئ��ەم مەترسییە‬

‫چەشن لە هەوڵداین‪ ،‬کە رەنگە پارێزگاریمان‬

‫دادەن��ێ��ن بۆ ئ��ەوەی هێندەی شتێك كورت‬

‫لێ بكەن‪ .‬من ناخوازم زۆر بە خێرایی كار‬

‫بكرێنەوە بۆ نموونە وەك وروژێنەر؟‬

‫بكەم‪ ،‬لەبەر ئەوەی سەرەتا مەبەستمان ئەوە‬

‫من ئەم ریسكە قبوڵ دەك��ەم‪ ،‬کە ئەو هێزە‬

‫بوو‪ ،‬کە زۆر خێرا‌و تا زۆر بەرز برۆین‪ .‬ئەمە‬

‫كۆمەاڵیەتییەی بایەخی هەیە‪ ،‬وێران بكەم‪.‬‬

‫قورساییەكی زۆر گەورە بوو بە هەنگاونان‌و‬

‫پێموایە ئەم كارەی من بە شێوەی بەچێژی‬

‫ب��ەم هۆیەش شكستمان خ���وارد‌و هەڵبەت‬

‫ئازادیبەخشەو خۆشحاڵ دەب��م ئ��ەگ��ەر لە‬

‫من بەرپرسیاری ئەم كێشەیە نەبووم‪ .‬لە‬

‫رووی پیشەییەوە كەسانێک هەبن لە مەڕ‬

‫راستیدا من بەرپرسی ئەو یۆتۆپیا بەراییە‬

‫خ��ۆی��ان كارێكی وەه��ا ب��ك��ەن‪ .‬ب��ەم چەشنە‬

‫ب��ووم‪ ،‬پاشان رووداوەك���ە كەمێک تووشی‬

‫ئێمە پێویستمان بە مرۆڤگەلێكی پیشەیی لە‬

‫خۆگەورەبینی بوو‪ .‬لە هەنوكەدا زۆر ئارام‬

‫زەمینەی كردەی رەمزی‌و رەخنەگرانە هەیە‪.‬‬

‫كار دەكەم‪ ،‬چونكە بە بڕوای من پێویستە‌و‬ ‫لەوانەیە لەگەڵ مانگنامەیەكی‌تر كارێكی‬

‫ـ��ـ ل��ە كۆتاییدا دەخ���وازم پرسیارێكتان لە‬

‫هاوبەش ئەنجام بدەین‌و هەڵبەت ئەم كارە‬

‫بارەی پرۆژەی رۆژنامەی ئەوروپایی (لیبر)‪،‬‬

‫دەبێتە ه��ۆی ئ���ەوەی‪ ،‬کە مانگنامەیەكی‌تر‬

‫کە دەستان پێ كردووە بپرسم‪ .‬چی روویدا‪،‬‬

‫بخەینە الوە‪ .‬بەم چەشنە پێویستە كارەكان‬

‫من ئەم رۆژنامەیە جگە لە پاشكۆكانی (‪)FAZ‬‬

‫زۆر بە ئارامی ب��ەرەو پێش ب��رۆن تاوەكو‬

‫هیچی‌تر نابینم‪.‬‬

‫واقیعی ب��ن‌و بتوانن ب����ەردەوام ب��ن‪ .‬ئێمە‬

‫ل��ە س���ەرەت���ادا پ��ێ��م��واب��وو‪ ،‬ک��ە رۆشنبیران‬

‫ت��ا رادەی����ەك گرووپێكی پەنجا كەسیمان‬

‫پێویستە ئامادەییان هەبێت‪ ،‬ئ��ەو ك��ارەی‪،‬‬

‫ل��ە دۆستانی لیبر ل��ە ئەڵمانیا ه��ەب��وو‪ ،‬کە‬

‫کە زۆر دژوارە‪ ،‬چونكە ئ��ەوان درێ��ژە بە‬

‫ك��ۆم��ەڵ��ن��اس‪ ،‬ه��ون��ەرم��ەن��د‌‪ ..‬هتد ب���وون‌و لە‬

‫پاپەندییگەلێكی پێكدژ دەدەن‪ .‬بەم چەشنە بە‬

‫شارەكانی فرایبۆرگ‌و بەرلین پێكەوە وتووێژ‬

‫سوود بوو‪ ،‬کە ئەوان لە كارێكی هاوبەش‬

‫دەكەن تا بتوانن كۆپییەك بە زمانی ئەڵمانی‬

‫كۆ بكەینەوە‌و ئەوەش ئەم رۆژنامەیە بوو‪،‬‬

‫باڵو بكەنەوە‪ ،‬كۆپیەكی سادە‪ ،‬بەاڵم كاریگەر‪.‬‬

‫بەاڵم ئەوەی لەم كارە بەرهەم هات كارێكی‬

‫ب��ەم چەشنە ك��ارەك��ە درێ���ژەی دەبێت بەو‬

‫هاوبەش نەبوو‪ .‬لە هەنوكەدا (لیبر) بە زمانی‬

‫چەشنەی‪ ،‬کە هەوڵماندا لە ئیتاڵیا‪ ،‬ئیسپانیا‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪344‬‬

‫چیكسلۆڤاكیا‪ ،‬رۆمانیا‪ ،‬سوید‪ ،‬بولغارستان‌و‬

‫دەستبااڵن‪ ،‬کە هەر یەكەیان هەڵگری لۆژیكی‬

‫مەجارستانیش ئەم ك��ارە بكەین‪ .‬كارەكان‬

‫خ���ۆی‌و زەرورەت����ە تایبەتەكانی خۆیانن‪.‬‬

‫بەرەو پێش رۆیشتن‪.‬‬

‫(بۆردیۆ)‬ ‫‪٤‬ـ����ـ ب���ۆردی���ۆ پ���اش���ان روون���ی���دەك���ات���ەوە‪،‬‬

‫یادداشتەكان‬

‫ک��ە م��ەب��ه‌س��ت��ی ك��ت��ێ��ب��ەك��ەی (ش��وئ��ن��ب��ێ��رگ‌و‬

‫‪١‬ــ هابیتۆس‪ ،‬بۆردیۆ وەك قاڵبێک لە كردەكان‪،‬‬

‫قوتابخانەكەی) نووسینی الیبوویتس‪ ،‬پاریس‪،‬‬

‫تێگەیشتنەكان‌و هزرەكان لەم چەمكە دەگات‪،‬‬

‫ژ‪.‬ب‪ .‬ژاننە‪ ،‬کە لە ساڵی ‪ 1947‬باڵوبۆوە‪.‬‬

‫هەر تاكێک بە گوێرەی بە كۆمەاڵیەتبوونی‬

‫‪de‬‬

‫‪scole‬‬

‫‪son‬‬

‫‪et‬‬

‫‪Schoenberg‬‬

‫ب��ەرای��ی خ��ۆی‪ ،‬ی��ان ب��ە گ��وێ��رەی سیستمی‬

‫‪r>leibowitz, paris,j.b.janiin‬‬

‫رووبەڕووبونەوەی بەردەوام‌و گواستراوەی‬

‫‪5‬ـ���ـ ه��ان��س ه��اك��ە ل���ە الی����ەن م��ان��گ��ن��ام��ەی‬

‫خ���ۆی ه��ەڵ��گ��ری ه��اب��ی��ت��ۆس��ێ��ك��ی ت��ای��ب��ەت��ە‪.‬‬

‫ئۆكتۆبەرەوە ‪ october‬چاوپێكەوتنی لەگەڵ‬

‫بۆردییۆ لەم بنەچەیەوە هەنگاو دەنێت‪ ،‬کە‬

‫بۆردیۆ ئەنجامداوە‪.‬‬

‫گرووپەكان‌و چینە كۆمەاڵیەتییەكان هەڵگری‬ ‫فۆرمەكانی هابیتۆسن‪ ،‬کە بە شێوەیەكی‬

‫تێبینی‪:‬‬

‫ئۆبجكەتیف شێوەیان گرتووە‪.‬‬

‫ئەم گفتوگۆیە لە ساڵی ‪1996‬دا بە زمانی‬

‫‪٢‬ــ دۆكسا‪ ،‬لە كۆمەڵێک لە تێزە بەراییەكان‪ ،‬کە‬ ‫بە شێوەی نادیار‌و دوور لە دەستگەیشتن بە‬ ‫هەر چەشنە بردنە ژێر پرسیارلێكردنێكەوە‪،‬‬ ‫پێكدێن‌و بەم چەشنەش تەنها بە شێوەیەكی‬ ‫روو ب���ەرەو دوا‪ ،‬ی��ان ب��ە دەربڕینێكی‌تر‬ ‫ئ��ەو كاتەی‪ ،‬کە وازی��ان لێ بهێنین خۆیان‬ ‫نیشاندەدەن‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ لە كۆمەڵگا زۆر جیاوازەكاندا‪ ،‬جیهانە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان لە وردە جیهانە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫سەربەخۆ‌و ئۆتۆنۆمییەكان پێكدەهێنن‪ ،‬کە‬ ‫ن��اوم لێناوە كایە‪ ،‬وات��ە ئەو فەزایانەی‪ ،‬کە‬ ‫لە ن���اوەوەڕا پەیوەندیگەلێكی ئۆبجەكتیف‬

‫ئەڵمانی ئەنجامدراوە‌‪ .‬ڤێرۆنیك گۆال‬ ‫(‪ )Véronique Gola‬بۆ سایتی پیێر بۆردییۆ‬ ‫وەریگێڕاوە‪.‬‬


345


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪346‬‬

‫پۆزش‬ ‫ل ‌ه ژمار ‌ه ‪25‬ی ئه‌م گۆڤاره‌دا بابه‌تێکمان ل ‌ه به‌شی فه‌لسه‌فی ب ‌ه ناونیشانی (میتافیزیک‪ :‬ره‌هه‌ندو ئاسۆ)‬ ‫ل ‌ه نووسینی دکتۆر حه‌مید عه‌زیز باڵوکرده‌وه‌‪ .‬ده‌بووای ‌ه په‌راوێزو سه‌رچاوه‌کانی له‌گه‌ڵدا باڵوبکرێنه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئاسته‌نگی ئه‌وه‌مان بۆ دروستبوو‪ ،‬ک ‌ه نه‌مانتوانی ئه‌و په‌راوێز‌و سه‌رچاوان ‌ه باڵوبکه‌ینه‌وه‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫تێکڕای ئه‌و په‌راوێزو سه‌رچاوان ‌ه ب ‌ه زمانی ئه‌ڵمانی بوون‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه خوێنه‌رانی ئازیزمان دڵنیاده‌که‌ین‬ ‫ئه‌و لیسته‌ په‌راوێزو سه‌رچاوه‌یه‌ ل ‌ه ئارشیفی گۆڤاره‌که‌ماندا پارێزراوه‌‪.‬‬

‫له‌گه‌ڵ رێزو لێبوردنمان بۆ دکتۆر حه‌مید عه‌زیزو خوێنه‌رانی گۆڤاره‌که‌مان‪.‬‬ ‫ــ که‌وانه ــ‌‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.