Kawana 27

‫ژمارە(‪ )27‬کانوونی دووەم ‪2014‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دەستەی نووسەران‪ :‬م‪ .‬عەبدولرەحمان كەریم دەروێش‬ ‫نەجمەدین فەقێ عەبدولاڵ‬

‫بەڕێوەبەری هونەری‬ ‫ئازەر عوسمان‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە‬ ‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫نووسه‌ران‌و خوێنه‌رانی خۆشه‌ویست ئاگادار ده‌که‌ین بابه‌ت‌و سه‌رنچ‌و‬ ‫تێبینیه‌کانتان بۆ ئه‌م ئیمه‌یاڵنه بنێرن‌‪:‬‬ ‫‪kawanakurd@yahoo.com‬‬ ‫‪kawana@kawanakurd.com‬‬

‫گۆڤاری كـەوانــە‬ ‫لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە‬

‫تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە‬ ‫لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬

‫نــــاوةرِؤكــــــ‬

‫وته‌ی که‌وانه‪6......................................................................................................................................‬‬ ‫رامیاری‪:‬‬ ‫ــ پاشه‌کشێی ئه‌مریکا له‌ رابه‌رایه‌تی‬ ‫نووسینی‪ :‬موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین (به‌شی دووه‌م)‪10........................................................................‬‬ ‫ ‬ ‫ــ چەمكی جیهانگیری لە هزری رامیاری پارتە سیاسییەكانی كوردستان‬ ‫نووسینی‪ :‬شڤان گۆران مسته‌فا‪55.....................................................................................................‬‬ ‫ــ نوخبەی سیاسیی كوردو خەمێك بۆ ئاییندەی حكومەتی كوردستا ‬ ‫ن‬ ‫نووسینی‪ :‬ئیبراهیم حاجی زه‌ڵمی‪90...................................................................................................‬‬ ‫ ‬ ‫ــ ئایا ملمالنێکان کۆتاییان دێت؟‌‬ ‫نووسینی‪ :‬رێبین عه‌بدولره‌حمان فه‌تاح‪114.......................................................................................‬‬ ‫ ‬ ‫ــ مافی نه‌هێشتنی ده‌مارگیری دژ ب ‌ه که‌مینه‌کان‬ ‫نووسینی‪ :‬پاتریک تۆرنبێری‬ ‫وه‌رگێڕانی (ل ‌ه عه‌ره‌بییه‌وه‌)‪ :‬عومه‌ر ره‌سوڵ شینکی‪127................................................................‬‬ ‫ ‬ ‫ــ ئیسالم‌و پرسی مۆدێرنبوون‬ ‫نووسینی‪ :‬فه‌رید زه‌که‌ریا‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬جه‌هانگیر که‌سنه‌زانی‪ ،‬لۆقمان ئه‌حمه‌دیان‪150.............................................................‬‬

‫ــ دیمۆکراسی له‌ سوید‬ ‫نووسینی‪ :‬ستیڤن الرسۆن‬ ‫وه‌رگێڕانی (لە فارسییەوە)‪ :‬خالید عه‌لیزاده‌‪160.................................................................................‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ــ بیرمه‌ندانی بوونگه‌را‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬حه‌مید حه‌مید‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬بابه‌ک سه‌حرانه‌وه‌رد‪190................................................................................................‬‬ ‫ ‬ ‫ــ بوون‌و جه‌وهه‌ر‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬محه‌مه‌د که‌مال‪197........................................................................................................‬‬ ‫ ‬ ‫ــ هێراکلیتۆس‬ ‫نووسینی‪ :‬والته‌ر سته‌یس‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬ئه‌کبه‌ر حه‌سه‌ن‪232.........................................................................................................‬‬ ‫ــ چەمكی تۆتالیتاریزم لە بیری هانا ئارێنت‌دا‬

‫نووسینی‪ :‬هه‌وراز حه‌م ‌ه سه‌عید هه‌ورامی‪240................................................................................‬‬

‫کۆمه‌ڵناسی‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ــ گۆڕانی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬ئه‌حمه‌د زاید‪ ،‬د‪ .‬ئعتماد عه‌الم‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬ئارۆ زه‌ڵمی‪279................................................................................................................‬‬ ‫ــ چه‌مك‌و پله‌كانی‌ بوون به‌ ئایه‌توڵال له مه‌ز‌هه‌بی شیعه‌ی دوانزه ئیمامی‌دا‬ ‫نووسینی‪ :‬حه‌سه‌ن یاسین‪312...........................................................................................................‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬

‫‪ 6‬وته‌ی که‌وانه‪Editorial‬‬

‫چارەنووسی ماددەی ‪140‬و ناوچە دابڕێنراوەكان لە مەترسی راستەقینەدایه‌‬ ‫وەزیری كاروباری پارێزگاكان تورهان موفتی پاش چەند رۆژێك ل ‌ه رەزامەندیی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیرانی عێراق لە سەر بەپارێزگاكردنی قەزای هەڵەبجە رایگەیاند‪ :‬بێجگە لە هەڵەبجە چەند‬ ‫قەزایەكی‌تریش دەكرێن بە پارێزگا‪ .‬ئه‌وکات كورد هێشتا سەرگەرمی دەربڕینی خۆشحاڵی‬ ‫خۆی بوو‪ ،‬بۆیە لێدوانی ئەو وەزیرەی سەر بە بەرەی توركمانی‌و نزیك لە مالیكی بە هەند‬ ‫ێ هەفتە ئەنجومەنی وەزیران رەزامەندی نیشاندا لە سەر بەپارێزگاكردنی‬ ‫وەرنەگرت‪ .‬دوای س ‌‬ ‫هەردوو قەزای تەلەعفەرو خورماتوو لەگەڵ رەزامەندیی مەبده‌ئی لە سەر بەپارێزگاكردنی‬ ‫هەریەك لە قەزاكانی دەشتی نەینەواو فەلوجە‪ .‬لە چەند رۆژی دواتردا پەتای داخوازی بۆ‬ ‫بەپارێزگاكردن لە زوبێرەوە تا خانەقین ل ‌ه عێراقدا باڵوبووەوە‪ .‬لێرەدا قسە لە سەر یاسایی‬ ‫بوون‌و میكانیزمەكانی ئەو پرسە نییە‪ ،‬بەڵكو مەسەلەكە بریتییە لە هەڵوەستەكردنێكی جیددی‬ ‫لە سەر رەهەندە سیاسییەكانی ئەو پرسەو كاریگەریی راستەوخۆی لە سەر چارەنووسی‬ ‫ناوچە دابڕێنراوەكان بە گشتی‌و ماددەی‪ 140‬بە تایبەتی‪ .‬ب ‌ه بۆچوونی من گومان لەوەدا نییە‬ ‫بڕیاری بەپارێزگاكردنی تەلەعفەرو خورماتوو پێچەوانەیە لەگەڵ ماددەی ‪ 140‬بەو پێیەی‬ ‫پ��ڕۆژەی راستكردنەوەی سنوورە دەستكاریكراوەكان‪ ،‬كە لەالیەن سەرۆك كۆمارەوە لە‬ ‫ساڵی ‪2012‬ەوە پێشكەش بە ئەنجومەنی نوێنەران كراوە هێشتا چاوەڕوانی خوێندنەوەو‬ ‫بڕیارله‌سه‌ردانه‌‪ .‬فەرماندەیی هێزەكانی ئۆپەراسیۆنی دیجلە لە ساڵی ‪2012‬دا پێكهێنرا‪.‬‬ ‫ئامانجی سەرەكی ئەو هێزە بریتی بوو لە كۆنتڕۆڵكردنی هێڵی جیاكەرەوەی سنووری‬ ‫دەسەاڵتی حكومەتی ناوەندو هەرێمی كوردستان‪ .‬هەمان ئەو سنوورەی لە دوای كشانەوەی‬ ‫ئیدارەو دەسەاڵتەكانی لە هەرێمی كوردستان‪ ،‬رژێمی بەعس لە مانگی دوانزەی ساڵی ‪1991‬دا‬ ‫دیاریكرد‪ .‬هاوهەڵوێستی‌و یەكڕیزی‌و كاردانەوەی دەستبەجێی کورد کارێکی كرد ئەو پیالنە‬ ‫سەرنەگرێت‪ ،‬بەاڵم پێدەچێت حكومەتی ناوەند بە سوودوەرگرتن لە ره‌وش‌و هەلومەرجی‬ ‫ئەمڕۆی هەرێم كار بۆ بەگەڕخستنی هەمان پیالن‌و سیاسەتەكانی پێشووی بكات‪ .‬لە دوای‬

‫‪7‬‬

‫هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی مانگی ئەیلولی ‪ 2013‬له‌گه‌ڵ چەقبەستوویی پڕۆسەی سیاسی لە‬ ‫هەرێم‪ ،‬حكومەتی ناوەند چەند هەنگاوێكی ناوە‪ ،‬كە بە ئاشكرا نیازەكانی ل ‌ه بەرامبەر هەرێمی‬ ‫كوردستان‌و گەلی كورد لە عێراقدا دەردەخەن‪ .‬دیارترینی ئه‌و نیازانه‌ بریتیین لە‪:‬‬ ‫ــ ناردنی بودجەی فیدراڵی ساڵی ‪ 2014‬بۆ پەرلەمان بێ‌ رەزامەندیی كورد‪.‬‬ ‫ــ قووڵكردنەوەی كێشەی نەوت لەگەڵ هەرێم‌و توركیا‪.‬‬ ‫ــ بڕیاری بەپارێزگاكردنی هەردوو قەزای تەلەعفەرو خورماتوو‪.‬‬ ‫ئاشكرایە خاڵی سەرەكیی بەریەككەوتنی سیاسەتی كوردو دەسەاڵتی ناوەند بریتییە لە ناوچە‬ ‫جێناكۆكەكان‪ .‬بە تایبەتی پارێزگای كەركوك‪ .‬بە داخەوە ماوەیەكە كەركوك بووەتە پێگەی‬ ‫ملمالنێی سیاسی‌و دەسەاڵتی هەردوو حیزبی هاوپەیمان وات ‌ه پارتی‌و یەكێتی‪ .‬وه‌نه‌بێت ئەو‬ ‫ملمالنێیە تەنیا لە مەسەلەی ناكۆكیی نێوان پارێزگارو رەخنەكانی پارتی‪ ،‬یاخود شەڕی‬ ‫پۆست‌و ئیدارەدا كورتكرابێتەوە‪ ،‬بەڵكو گەیشتووەتە پرسی بانگهێشتی كۆمپانیا نەوتییە‬ ‫جیهانییەكان بۆ كاركردن لەو پارێزگایەدا (بریتیش پیترۆلیۆم‌و ئیكسۆن مۆبیل‌)‌‌‪ .‬پێشهاتێكی‬ ‫نەخوازراوی‌تر بریتییە لە هەڵوەشاندنەوەی یەكلیستی هێزە كوردستانییەكان بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫پەرلەمانی عێراق‌و بەشداریكردنیان بە حەوت لیستی جیاواز‪ .‬ئاشكرایە بەدەر لە ماوەی‬ ‫حوكڕانی دەسەاڵتی نەتەوەپەرستی عەرەبی لە ساڵی ‪ 1963‬تا ‪ 2003‬مەسەلەی نوێنەرایەتی‌و‬ ‫زۆرینەی دانیشتوان لە ساڵی ‪1918‬وە كاتێک ئینگلیزەكان یەكەمین ئەنجومەنی ناوخۆییان لە‬ ‫كەركوك پێكهێنا‪ ،‬تا هەڵبژاردنە ناوخۆیی‌و پەرلەمانییەكانی عێراق لە پارێزگای كەركوكدا لە‬ ‫سااڵنی ‪‌2005‬و ‪ 2010‬دا هەمیشە كورد نەتەوەی زۆرینە بووەو لە سەر ئاستی نوێنەرایەتیش‬ ‫لە نیوە كەمتر نەبووە‪ .‬هەمیشە بە هۆی یەكڕیزیی‌و هاوهەڵوێستی‌و فیداكاریی رۆڵەكانی كورد‬ ‫راگرتنی پارسەنگی هێز بوو ‌ه لەو ناوچەیەدا‪ .‬مەترسی گەورە لەو كاتەوە ده‌ستیپێکردووه‌‪،‬‬ ‫كە بەرژەوەندییە بااڵكانی نەتەوە دادەبەزێتە سه‌ر ئاستی داكۆكیكردن لە بەرژەوەندیی‬ ‫حیزب‌و ملمالنێی پاوانخوازیی دەسەاڵت‌و ئابووری‪ .‬بە داخەوە ئەوەی ئەمڕۆ لە كەركوك‌و‬ ‫نەینەواو هەندێك ناوچەی‌تردا دەگوزەرێت تەنیا بە سوودی نەیارانی كوردو پرسە مێژووییە‬ ‫رەواكەیەتی‪ .‬پێناچێت وەك پێویست رەهەندەكانی ئەو سیاسەتەی حكومەتی ناوەند لە بەرامبەر‬ ‫ك��ورددا پیادەی دەكات لە الیەن سەركردایەتی سیاسی كوردو دەسەاڵتدارانی هەرێمەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫خوێندرابێتەوە‪ ،‬بەو پێیەی ناكرێت عێراق وەك جوگرافیایەكی سیاسی‌و پێگەی لە ملمالنێی‬ ‫ی پیا دەگوزەرێت لە‬ ‫مێژوویی مەزهەبیدا‪ ،‬لە نێو ئەو هاوكێشە سەخت‌و ئاڵۆزەی ناوچەكه‌ ‌‬ ‫لوبنان‌و سوریاوە تا ئێران‌و واڵتانی كەنداو بەهەند وەرنەگیرێت‪ .‬ئەڵبەت كورد ب ‌ه خواستی‬ ‫خۆی بێت‪ ،‬یان نا بەدەر نییە لەو هاوكێشەو ملمالنێیە‪ ،‬بە تایبەتی کاتێک دەچێتە نێو بازاڕی‬ ‫نەوت‌و وزەوە‪ .‬لە ساڵی ‪2003‬وە كورد هەوڵیداوە لە داڕشتنی نەخشەی سیاسەت‌و دەسەاڵت‬ ‫لە عێراقدا كارەكتەرێكی سەرەكی بێت‪ ،‬هه‌ر لە سەر ئه‌و بنەمایه‌ش ب��ەرده‌وام لە بەغداد‬ ‫لە نێو شەڕێكی دەستووریدا بووە‪ .‬بە مەبەستی داكۆكیكردن لە چەمكه‌كانی دیمۆكراسی‌و‬ ‫فیدراڵی‪ .‬ئەمڕۆ دوای دە ساڵ لە رووخانی رژێمی بەعس‌و ئاڵوگۆڕی سیستمی سیاسی‌و‬ ‫كاركردن لە قۆناغی راگوزاریدا‪ ،‬عێراق لە هه‌موو کات زیاتر لە بەردەم چەندین ئەگەری‬ ‫كراوەو چارەنووسی نادیاردایە‪ .‬ئه‌مه‌ش لە هەموو حاڵەتێكدا كاریگەریی راستەوخۆیان لە‬ ‫ێ ئەگەر یان پێشهات دەكەین‬ ‫سەر كوردو هەرێمەكەی دەبێت لەم واڵتەدا‪ .‬لێرەدا ئاماژە بە س ‌‬ ‫لەو بارەیەوە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ بەرفره‌وانبوونی شەڕی ناوخۆ لە نێوان بەرەی سونەی توندڕەوو دەسەاڵتی شیعە مەزهەب‬ ‫لەم واڵتەدا‪ ،‬هه‌تا دەگاتە سنوورەكانی هەرێمی كوردستان‌و درووستكردنی هەڕەشەی جیددی‬ ‫لەسەر ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم‪.‬‬ ‫‪2‬ــ قووڵبوونەوەی كێشەو ناكۆكییەكانی نێوان هەرێم‌و حكومەتی ناوەند‪ .‬لەم رووەوە‬ ‫دەشێت هه‌ردوو كێشەی سەرەكی نه‌وت‌و پێشمه‌رگ ‌ه پەیوەندیی نێوان هەرێم‌و بەغداد بەرەو‬ ‫ئاڵۆزبوون‌و قەیران ببەن‪.‬‬ ‫‪3‬ــ شكستی كورد لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی مانگی نیسانی ‪2014‬دا‪ .‬گومان لەوەدا نییە‬ ‫بەشداریكردنی كورد بە حەوت لیستی جیاواز دەبێتە مایەی لەدەستچوونی دەیان هەزار‬ ‫دەنگی كوردی ئەو پارێزگایە بە رادەیه‌ك‪ ،‬كە پارێزگاریكردن لەو شەش كورسییەی لە خولی‬ ‫پێشوودا بەدەستهاتوون كارێكی زەحمەت دەبێت‪ .‬ئەوەی لەم رووەوە جێی پرسیارە ئەوەیە‪:‬‬ ‫ت چ پاساوێك هەبێت الی ئەو لیستانەی لەگەڵ ئەوەی دڵنیان لە سەرنەكەوتنیان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبێ ‌‬ ‫ئامادەنین پاشەكشە بكەن لە بەشداریكردن لە هەڵبژاردندا‪ ،‬ئەگەر نەچنە نێو لیستی‌تریشەوە؟ ‬ ‫لەم قۆناغە هەستیارەدا هەڕەشەو مەترسییەكان بۆ سەر ناوچە دابڕینراوەكان بە گشتی‌و‬ ‫كەركوك بە تایبەتی رۆژبەرۆژ لە گەورەبووندان‌و ئاییندەی پڕۆسەی سیاسیش لە عێراقدا‬ ‫لە بەردەم چارەنووسێكی نادیاردایە‪ .‬ناكرێت سەركردایەتی سیاسیی كوردو دەسەاڵتدارانی‬

‫‪9‬‬

‫هەرێم بە خەمساردییەوە مامەڵە لەگەڵ پێشهاتەكاندا بكەن‪ .‬ئەوەی زیاتر مایەی نیگەرانییە‬ ‫بریتییە لە بارودۆخی نەخوازراوی سیاسی لە هەرێمی كوردستان‌‪ ،‬ل ‌ه دەرەنجامی پێكنەهێنانی‬ ‫حكومەت لە دوای چوار مانگ لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن‪ ،‬هەروەها ساردی پەیوەندییە سیاسییە‬ ‫ناوخۆییەكان بە تایبەتی لە نێوان یەكێتی‌و پارتیدا‪ .‬سەرەتاییترین دەركەوتە خراپه‌کانی ئەو‬ ‫هەلومەرجە نەخوازراوە بریتییە لە سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی‪ ،‬كە خۆی لە نەمانی پارە لە‬ ‫بانكەكان‌و دواكەوتنی مووچەو هەڕەشەی راگرتنی پڕۆژەكاندا دەبینێتەوە‪ .‬لە كۆتاییدا دەڵێین‪:‬‬ ‫بەردەوامبوونی فشارو هەڕەشە دەرەكییەكان‌و قووڵبوونەوەی كێشە ناوخۆییەكانی هەرێم‬ ‫لە بەردەوامبوونی بێدەربەستی‌و بێكاردانەوەی كورد ل ‌ه پەرتەوازەیی هه‌ڵوێست مەترسی‬ ‫دەرەنجامی زۆر خراپی لێ چاوەڕوان دەكرێت‪ .‬ئه‌مه‌ش هەڕەشەی جیددین لە سەر قەوارەی‬ ‫سیاسی هەرێم‌و دەستكەوتەكانی گەلی كوردستان لە دوای راپەڕینی ساڵی ‪1991‬ەوە‪.‬‬

‫بەڕێوەبەری نووسین‪ :‬ئاوات محەمەد ئەمین‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫پاشەكشێی ئەمەریكا لە رابەرایەتی‬ ‫به‌شی دووەم‬

‫نووسینی‪ :‬موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‬

‫‪11‬‬

‫قەیرانی كورد‬ ‫ماوەی دووەمی قۆناغی دووەمی شەڕی‬ ‫سارد‬

‫(نە رێگاماندا خۆیان كێشەكەیان چارەسەر‬

‫ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪1975‬و ‪1989‬‬

‫بكەن‌‪ ،‬نە خۆشمان یارمەتیماندان)‬

‫ل���ە‌م م���اوەی���ەداو ل��ه ن��ێ��وان ئ���ه‌و س��ااڵن��ه‌دا‬

‫زەعیم عبدولكەریم قاسم لە ساڵی ‪1958‬دا‬

‫قورسایی‌ی شەڕو رکابه‌ریی نێوان هەردوو‬

‫رژێمی پادشایی‌ی عێراقی بە كودەتایەكی‬

‫ج��ەم��س��ەر ه��ات��ن��ە ن���اوچ���ەی خ��ۆره��ەاڵت��ی‬

‫سەربازی رووخاندو لە جێگایدا رژێمێكی‬

‫نێوەڕاست‌‪ .‬ناوچە نەوتاوییەكەی كەنداو‌و‬

‫كۆماری دام��ەزران��د‌‪ .‬دواتریش خۆی وەك‬

‫عێراق ــ دڵی خۆرهەاڵتی نێوه‌ڕاست ــ بووە‬

‫سەرۆك وه‌زیرانی ئەو كۆمارە ناساند‪.‬‬

‫جێگای سەرنج‌و خواستی هەردوو جەمسەر‪.‬‬

‫زەعیم لە سەرەتادا بانگەشەی بۆ دامەزراندنی‬

‫ی‬ ‫هاوكات بەوەی گۆڕان لە ستراتیجی سیاس ‌‬

‫دەوڵەتێكی مەدەنی‌و دیمۆكراسی ل ‌ه عێراقدا‬

‫س���وری���ادا‌و الدان�����ەوە ب��ە ت����ەواوی ب��ە الی‬

‫ک���رد؛ پ��ەی��م��ان��ی��دا ل�� ‌ه ن��زی��ك��ت��ری��ن دەرف��ەت��دا‬

‫جەمسەری یەكێتیی سۆڤیەتدا ئەو بارەی‬

‫چ���ارەس���ەری ه��ەم��وو كێشەكانی گ��ەالن��ی‬

‫سەپاند‪ ،‬ک ‌ه ئەمەریكییەكان راستەوخۆ‌و‬

‫عێراق بكات‪ .‬لەم چوارچێوەیەشدا پەیمانیدا‬

‫زۆر بە خێرایی بێنە ناوچەكە‌وه‌و ده‌ست‬

‫كێشەی ك��ورد زۆر بە خێرایی چارەسەر‬

‫بخه‌نه نێو ك���اروب���اری ع��ێ��راق��ەوە‪ .‬دوات��ر‬

‫بكات‌‌و مافەكانی گەلی كورد لە دەستووری‬

‫س��ه‌ر له ن��وێ ك��ۆی هاوكێشە سیاسییەكە‬

‫نوێی عێراقدا بچه‌سپێنێت‪ .‬هەر ئه‌و کاته بە‬

‫دابڕێژنەوە‪ .‬ئه‌و کات عێراق بە هۆی شەڕی‬

‫راشكاوانە رایگەیاند‌‪ ،‬که كورد‌و عەرەب لە‬

‫ك���وردەوە لە ره‌وشێکی زۆر خ��راپ��دا بوو‌‪.‬‬

‫عێراقدا ه��اوب��ەش��ن‪ .‬ئ��ەم هاوبه‌شییه‌شیان‬

‫به هێزی ش��ۆڕش‌و پێشمەرگەی ك��ورد لە‬

‫لە بڕگەیەكی دەستووریدا (بڕگەی سێیەم)‬

‫عێراقدا هەڕەشەیەكی راسته‌وخۆ بوون بۆ‬

‫جێگیر ك��رد‪ .‬لە س��ەرەت��ای شۆڕشدا كورد‬

‫سەر دەسەاڵتی بەعس‪ .‬عێراقیان ئەوه‌ندە‬

‫پشتگیریی لە كودەتاكەی عه‌بدولکه‌ریم قاسم‬

‫الواز كردبوو‪ ،‬که نه‌یده‌توانی لە بەرامبەر‬

‫ده‌ك��رد‪ ،‬ب��ەاڵم دوای ئ��ه‌وه‌ی دەسەاڵتەكەی‬

‫دوژمنە دەرەكییەكانیدا بەرگری لە خۆی‬

‫خۆی پته‌و كرد‌و بە تەواوی خۆی گرتەوە‪،‬‬

‫بكات‪ ،‬ته‌نانه‌ت هەڕەشەی رووخانی خودی‬

‫ئەوەندەی پێ نەچوو لە بەرامبەر ك��ورددا‬

‫رژێمی بەعسیشی كردبوو ب ‌ه دیفاكتۆ‪ ،‬واته‬

‫بایدایەوە‌و لە بەڵێنەكانی پاشگەز بووەوە‪ .‬لە‬

‫به ناچاری‪.‬‬

‫بەرامبەریشدا كورد په‌نای برد به‌ر شاخ‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫ش��ۆڕش��ی ل��ە دژی دەس��ەاڵت��ەك��ەی قاسم‬

‫چەند گروپێكی نزیك لە خۆیانه‌وه‌‪ ،‬بە تایبەت‬

‫راگەیاند‪.‬‬

‫بەعسییەكان‪ ،‬ك��ۆت��ای��ی ب��ە دەس��ەاڵت��ەك��ەی‬

‫لە الیەكی‌ترەوە زەعیم لە ماوەیەكی كورتدا‬

‫عه‌بدولکه‌ریم قاسم بهێنن‪.‬‬

‫دوژم��ن��ای��ەت��ی ت���ەواوی خ��ۆی ل��ە بەرامبەر‬ ‫داگ��ی��رك��ەران��ی ئەمەریكا‌و بڕیتانیادا نواند‬

‫رژێمی بەعس‬

‫ب��� ‌ه دەرك����ردن����ی ب���ڕی���اری خ��ۆم��اڵ��ی��ك��ردن��ی‬

‫(ئێمە بە شەمەندەفەرێكی ئەمەریكی‌ هاتینە‬

‫نەوتی عێراق‌و راگەیاندنی ئ��ەوەی كوەیت‬

‫نێو دەسەاڵت)‬

‫پارێزگایه‌کی سه‌ر ب ‌ه عێراقە‪ .‬عه‌بدولکه‌ریم‬

‫بە رووخانی رژێمەكەی عه‌بدولکه‌ریم قاسم‬

‫ق��اس��م ب���ۆ رووب�����ه‌ڕووب�����وون�����ه‌وه ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬

‫ل��ە ساڵی ‪1963‬دا ل��ە الی��ەن قەومییەكان‌و‬

‫ب��زووت��ن��ەوە ن��ەت��ەوەی��ی‌و شۆڤێنییەكاندا‪،‬‬

‫ب��ەع��س��ی��ی��ەك��ان��ەوە ب��ە پاڵپشتی‌و ه��ان��دان��ی‬

‫هاوپه‌یمانیی لەگەڵ کۆمۆنیسته‌کاندا زۆر‬

‫ئ��ەم��ەری��ك��ی��ی��ەك��ان ج��ارێ��ك��ی‌ت��ر دان��وس��ت��ان‌و‬

‫فرەوان‌و پتەو كرد‪ .‬وات ‌ه بە تەواوی چووە نێو‬

‫دەرگ�����ای رێ��ك��ک��ەوت��ن ل���ە ن���ێ���وان ك���ورد‌و‬

‫بەرەی یەكێتیی سۆڤیه‌تەوە‪ .‬بەم سیاسەتەی‪،‬‬

‫دەس���ەاڵت���ی ن��وێ��ی ع��ێ��راق ك���رای���ەوە‪ .‬ل��ەم‬

‫رۆژ دوای رۆژ لە ب��ەرەی ئەمەریكییەكان‬

‫قۆناغه‌دا بە هۆی سەرپێچییەكانی دەسەاڵتی‬

‫دوورکه‌وته‌وه‪ .‬بۆیە چەندین نەخشە‌و پالن‬

‫ع��ێ��راق‌و دڵنیانەبوونی ئەمەریكا ل��ە بیر‌و‬

‫بۆ رووخاندنی خرانە بواری جێبەجێكردنەوە‪.‬‬

‫نیەتەكانی بەعسییەكان‪ .‬لە رێگای ئێرانه‌و ‌ه‬

‫هاوكات کۆمۆنیسته‌کان بە فره‌وانبوون‌و‬

‫یارمه‌تیی کورده‌کانی ده‌داو هانی ده‌دان بۆ‬

‫ب��ەه��ێ��زب��وون��ی��ان ك��ەوت��ن��ە ب���ەرزك���ردن���ەوەو‬

‫بەردەوام بوون لە شۆڕش‌‪ .‬لە ساڵی ‪1970‬دا‬

‫زیادكردنی م��ەرج‌و داواكانیان لە به‌رانبه‌ر‬

‫جارێكی‌تر بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد‬

‫عه‌بدوقلکه‌ریم قاسم‌دا‪ .‬تا لە كۆتاییدا مەرجی‬

‫لە نێوان عێراق‌و كورددا دەرگای دانوستان‬

‫شەریككردنەوەیان لە دەسەاڵت كردە مەرجی‬

‫كرایەوە‪ .‬تا لە ساڵی ‪1972‬دا عێراق بڕیاری‬

‫سه‌ره‌کیی هاوپەیمانییان‪ .‬بەاڵم زەعیم بەم‬

‫خۆماڵیكردنی نەوتی عێراقی‌دا‪ .‬بەاڵم دواتر‬

‫مەرج‌و داوایانە رازی نەبوو‪ ،‬چونكە پێی وا‬

‫زۆر بە خێرایی‌و بە بێده‌نگی ل��ەم بڕیارە‬

‫بوو ئەم بە تەنیا کودتای ك��ردووە‌و كەس‬

‫ك���ش���ای���ەدواوه‌‌و ه��ەم��وو ت��ەن��ازول��ێ��ك��ی بۆ‬

‫ه��اوك��ار‌و شەریكی ن��ەب��ووە‪ .‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌‌دا‬

‫ئەمەریكییەكان كرد‪.‬‬

‫دەستبەرداری کۆمۆنیسته‌کانیش بوو‪ .‬ئەم‬

‫لەم قۆناغەدا ئەمەریكییەكان ب��ەردەوام لە‬

‫رووداوە وای كر ‌د ئەمەریكییەكان لە رێگای‬

‫رێگای ئێرانەوە لەگەڵ بارزانیدا لە سەر‬

‫‪13‬‬

‫خەت ب��وون‪ .‬ب��ەردەوام هانیاندەدان ئه‌گه‌ ‌ر‬

‫لە الیەكیش كوردی رازی ده‌کردو هانیدەدان‬

‫خ��ۆڕاگ��رب��ن‪ ،‬ئ���ه‌وا ئ��ەم��ان پشتگیرییان لێ‬

‫بۆ بەردەوام بوون لە شەڕ دژی دەسەاڵتی‬

‫ده‌که‌ن بۆ ئه‌وه‌ی مافەكانی خۆیان وەربگرن‌‪.‬‬

‫شۆڤێنی بەعس‪.‬‬

‫ب���ەردەوام بێ متمانەیی رژێمی عێراقیان‬

‫ل���ە م��ان��گ��ی ف���ه‌ب���رای���ەری س��اڵ��ی ‪1974‬دا‬

‫دەدا بە گوێی كوردەكاندا‪ .‬لە ساڵی ‪1971‬‬

‫ئەمەریكییەكان ب��ڕی بیست‌و پێنج ملیۆن‬

‫ئێرانییەكان ل��ە ت���اران ل��ە رێ��گ��ای ه��ەردوو‬

‫ی دیکه‌یان ت��ەرخ��ان ك��رد بۆ كرینی‬ ‫دۆالر ‌‬

‫دەزگ���ای ه��ەواڵ��گ��ری��ی ئ��ێ��ران��ی‌و ئەمەریكی‬

‫چەكی سۆڤیه‌تی بۆ كورد لە یەكێك لە واڵتە‬

‫هەلێكیان رەخ��س��ان��د ب��ۆ گەیاندنی دەنگی‬

‫سۆسیالستییەكان‪ .‬لە كۆتایی‌ی ئەم ساڵەدا بە‬

‫ب��ارزان��ی بە واشنتۆن‌‪ .‬لە ساڵی ‪ 1972‬لە‬

‫پەشیمانبوونەوەی بەعسییەكان لە دژایەتی‬

‫سەردانەكەی سەرۆكی ئەمەریكی نیكسۆن‌و‬

‫كۆمپانیا ئەمەریكی‌و ئەوروپیەكان‌و بادانەوە‬

‫وەزی���ری دەرەوەی ئ��ەو ك��ات��ەی ئەمەریكا‬

‫بە الی ئەمەریكادا هەموو یارمەتییەكان بۆ‬

‫هنری كسنجەر هێنری کێسنجه‌ر بۆ ئێران‪،‬‬

‫كورد راگیران؛ چەك‌و تەقەمەنییەكانی ئەو‬

‫سەرۆكی ئەمەریكی داوای لە شای ئێران كر ‌د‬

‫بیست‌و پێنج ملیۆن دۆالرە ت��ا ئەمڕۆش‬

‫بۆ یارمەتیدانی شۆڕشی كوردو رەزامەندی‬

‫نەگەیشت‪ .‬بەڵكو دوات��ر‌و لە ساڵی ‪1979‬دا‬

‫لە سەر داواك��ەی بارزانی دەرببڕێت‪ .‬لەو‬

‫نێردرا بۆ گروپە ئیسالمییەكانی ئەفغانستان‪.‬‬

‫ك��ات��ەدا هنری كسنجەر هێنری کێسنجه‌ر‬

‫لە ساڵی ‪1975‬دا لە ژێر پەردەی سیاسەتەكانی‬

‫رێگاینەدا بارزانی هاوكاری لە سۆڤیه‌تییەكان‬

‫ئەمەریكادا بە هاوکاریی ئێران‌و جەزائی ‌ر‬

‫وەربگرێت‌و پەیوەندیی سیاسی لەگەڵیاندا‬

‫شۆڕشەكەی كورد توایەوە‌و نەتەوەی كورد‬

‫دابمەزرێنێت‪ .‬لە دوای راگەیاندنی بڕیاری‬

‫بە دەستبەتاڵی‌و بێ هیچ دەستكەوتێك كرایە‬

‫خۆماڵیكردنی ن���ەوت ل��ە الی���ەن عێراقەوە‬

‫قوربانی بەرژەوه‌ندییەكانی ئەمەریكا‌و بوو ‌ه‬

‫ك نیکسۆن کێسنجه‌ر راس��ت��ەخ��ۆ‬ ‫س����ەرۆ ‌‬

‫پ��ۆڕی خ��وراوی سیاسەته‌كانی ئەمەریكا‌و‬

‫بڕیاریدا بڕی بیست‌و شه‌ش ملیۆن دۆالر‬

‫باجی نەزانی‌و تێنەگەیشتوویی خۆی دا‪.‬‬

‫ت��ه‌رخ��ان بکات بۆ ک��ورد بۆ كڕینی چەكی‬

‫لەو كاتەدا سورییەكان بە تەواوی چووبوونه‬

‫سۆڤیه‌تی لە ئیسرائیلییەكان‪ .‬ئه‌و چه‌کان ‌ه‬

‫ب��ەرەی سۆڤیه‌تییەكانەوە‪ ،‬ئەمەریكییەكان‬

‫س��وپ��ای ئیسرائیل ل��ە ش��ەڕەك��ان��ی سینادا‬

‫پێویستیان بە رژێمی عێراق هەبوو بۆ لێدان‌و‬

‫دەستی بە سەریاندا گرتبوو‪ .‬فرۆشتنی بە‬

‫رووبەڕووبوونەوەی سورییەكان‪.‬‬

‫كورد لە الیەك یارمه‌تیی ئیسرائیلی دەدا‌و‬

‫لە کۆتایی‌ی گەمەكەدا ئەوەی مایەوە‪ ،‬تەنیا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫چەند لێدوانێكی کێسنجه‌ر‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ۆ خۆی‬

‫واتا‌و تێگەیشتنی دروس��ت‌و رەوان نەدا بە‬

‫ئەندازیار‌و دارێژەری ئەو سیاسەته‌‌و هاوكات‬

‫دەستەوە‪ .‬ئەفغانستان تەنیا كلیلی تێگەیشتن‬

‫سەرۆكی لیژنەی بایك بوو بۆ جێبەجێكردنی‬

‫نییە لە سروشت‌و ئامانجی ئیسالمی سیاسی‪،‬‬

‫ئەو سیاسەتە‪ .‬لە لێدوانیدا بۆ لیژنەكە دەڵێت‪:‬‬

‫بەڵكو كلیلی سەرەكی تێگەیشتنە لە هۆیەكانی‬

‫ئێمە دەس��ت��ب��ەرداری ك��وردەك��ان دەبین بۆ‬

‫رووخانی یەكێتیی سۆڤیەت‪.‬‬

‫ش����ەڕی س��وری��ی��ەك��ان ب��ۆ ئ����ەوەی ع��ێ��راق‬

‫پ���ڕۆژه‌‌و نەخشەی ستراتیجیی ئەمەریكا‬

‫تەفەروغ پێبكەین‪ ،‬چونكە ئەوان (سورییەكان)‬

‫ل��ە دوای��ی��ن ق��ۆن��اغ��ی ش���ەڕی س�����ارددا‪ ،‬ک ‌ه‬

‫نایەنە دانوستانەكانەوە‌و دژایەتی ئەمەریكا‌و‬

‫سەرەتاكەی بە تێوەگالنی سۆڤیه‌تییەكان‬

‫ئیسرائیل دەك��ەن‪ .‬بۆ كوردیش راشكاوانە‬

‫لە ش��ەڕی ئەفغانستان‌و رووخانی رژێمی‬

‫دەڵێن‪ :‬سیاسەتەكانی ئێمە بەرانبەر بە كورد‬

‫كۆمەنیستی ئەو واڵتەوە دەستیپێكرد‪ ،‬یەكەم‬

‫زۆر ن��اڕه‌وش��ت��ان��ه ب���ووه‌‪ .‬ئێمە ن��ە خۆمان‬

‫ب��ەردی بناغەی رووخ��ان��ی ك��ۆی سیستمی‬

‫یارمەتیماندان‪ ،‬نە رێگامان دا بۆ خۆیان‬

‫كۆمەنیستی بوو‪ .‬هاوكات هەنگاوێكی گەورە‬

‫كێشەكانیان بە دانوستان لەگەڵ حكومەتی‬

‫بوو بۆ گۆشەگیركردنی ئێران‪.‬‬

‫عێراقدا چاره‌‌سه‌ر بکه‌ن‪ .‬ئێمە هانماندان بۆ‬

‫ئ��ەم پ��ڕۆژه‌ی��ە بێجگە ل��ە ل��ێ��دان��ی یەكێتیی‬

‫شه‌ڕ‪ ،‬دواتر دەستبەرداریان بووین‪ .‬خەتمی‬

‫س��ۆڤ��ی��ه‌ت‌و ت���ۆڵ���ەك���ردن���ەوەی ڤ��ێ��ت��ن��ام لە‬

‫ئەم گەمەیە ب��ەوە دەگ��ات‪ ،‬ک ‌ه دەڵێن‪ :‬ئەمە‬

‫س��ۆڤ��ی��ه‌ت��ی��ی��ەك��ان چ��ەن��دی��ن ئ��ام��ان��ج��ی‌ت��ری‬

‫سیاسەتە‌و بەرژەوەندیی ئێمە وا دەخوازێت‪.‬‬

‫هەبوو‪ ،‬هاوكات ستراتیجێكی پتەو بوو بۆ‬

‫بەرژەوەندیی ئەمەریكاش لە سەرووی هه‌ر‬

‫كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی وزە لە كۆی‬

‫پێوه‌رێکی‌تره‌وه‌یه‪.‬‬

‫واڵتانی خۆرهەاڵتی ناوه‌ڕاستی گ��ەورە‌دا‪.‬‬ ‫دوات���ری���ش ل���ە رێ���گ���ای گ��ۆش��ەگ��ی��رك��ردن��ی‬

‫ئەفغانستان‪ ..‬تارمایی مەرگی یەكێتیی‬

‫روسیاوە‪ ،‬ک ‌ه دڵی ئۆراسیایە‪ ،‬كۆنتڕۆڵكردنی‬

‫سۆڤیەت‬

‫ئ��ۆراس��ی��اش ب��ك��ات‪ .‬ل��ە رووی���ه‌ک���ی‌ت���ره‌وه‬

‫تێگەیشتن لە پڕۆژه‌‌و میكانیزم‌و ئامڕازەكانی‬

‫دروستكردنی دیوارێكی پتەو بۆ بەرگریكردن‬

‫ئەمەریكا لە رووخاندنی یەكێتیی سۆڤیه‌ت‬

‫ل���ە ف���ره‌وان���ب���وون‌و گ��ەش��ەك��ردن��ی چ��ی��ن‌و‬

‫ب���ێ پ���ێ���داچ���وون���ەوە ب���ە رۆڵ‌و دەس��ت��ی‬

‫پێشكەوتنی‪.‬‬

‫ئەمەریكا لە دامەزراندنی بناغەی دەوڵەتی‬

‫ئەندازیاری دامەزراندنی پڕۆژه‌ی رووخانی‬

‫ئیسالمیی خیالفه‌تی لە ئەفغانستان‪ ،‬رەنگە‬

‫ئەفغانستان‌و دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسالمی‬

‫‪15‬‬

‫خیالفه‌تی توندڕەو بیرمەند‌و سیاسەتمەداری‬ ‫ناوداری ئەمەریكی زینگو بریجنسکی بوو‪.‬‬

‫پڕۆژه‌ی دامەزراندنی دەوڵەتی سه‌له‌فی له‬

‫س��ت��راك��چ��ەری س���ەرەك���ی ئ���ەم پ���ڕۆژه‌ی���ە‬

‫ئەفغانستان‬

‫دامەزراندنی حكومەتێكی ئیسالمی توندڕەو‬

‫ل��ە بەیانی ‪27‬ی ‪12‬ی ‪1979‬دا سه‌رۆکی‬

‫ب���وو‪ .‬ل��ەو ك��ات��ەدا بریجنسکی ل��ەم��ەڕ ئەم‬

‫پێشووتری ئه‌مریکا جێمی کارته‌ر فرمانێکی‬

‫پڕۆژه‌یە رووب��ەڕووی ناڕەزایی‌و رەخنەی‬

‫س��ەرۆك��ای��ەت��ی دا راوێ��ژك��اری ئ��ەو كاتەی‬

‫گروپێك لە ئەندامانی كۆنگریس بووەوە‪ .‬ئەم‬

‫ئاسایشی نەتەوەیی (بریجنسکی) ئەمەریك‌ا‬

‫گروپە پێیان وا بوو دامەزراندنی دەوڵەتێكی‬

‫دا‪ ،‬ک��ه داوا ل��ه برێجنسکی ب��ک��ات‪ ،‬ک��ه لە‬

‫ئیسالمی سەلەفی دوور نییە لە ئایندەدا‬

‫به‌‌گه‌ڕخستن‌و جێبەجێكردنی‌و پراكتیزەكردنی‬

‫زیانەكانی بۆ ئەمەریكا لە یەكێتیی سۆڤیەت‬

‫پڕۆژه‌كەیدا ده‌ست به کار بێت‪ .‬لە مانگی یه‌کی‬

‫خراپتر نەبێت‪ .‬لە وه‌اڵم��دا برێجنسکی دوو‬

‫ساڵی ‪1980‬دا لە یەكەم هەنگاوی گه‌شته‌که‌ی‬

‫پاساوی هەبوو‪.‬‬

‫بۆ خۆرهەاڵتی نێوه‌ڕاست گەیشتە قاهیرە‪ .‬لە‬

‫‪1‬ــ جیاوازی‌و ناکۆکیی سروشتی‌و گەوهەری‬

‫دانیشتنێكی تایبەتدا لەگەڵ سەرۆك ئەنوەر‬

‫بیرو تیۆری ئیسالمی واقعێكی خوڵقاندووە‪،‬‬

‫ت بە وردی باسی پڕۆژه‌ی دامەزراندنی‬ ‫سادا ‌‬

‫ک ‌ه ئه‌سته‌م ‌ه ئیسالمی سعودیی رادیکاڵ‪ ،‬یان‬

‫دەوڵەتێكی ئیسالمی توندڕەوو بەهێز ده‌کات‬

‫میانڕەوی میسری‌و خێڵه‌کیی ئەفغانی‌‪ ..‬هتد‬

‫ل��ە ئەفغانستان ب��ە مەبەستی رووخ��ان��ی‬

‫بتوانن لە یەك بەرەدا كۆببنەوە‪.‬‬

‫رژێمی كۆمەنیستی نەجیبولاڵ‌و رێگریكردن‬

‫‪2‬ــ یەكێتیی سۆڤیه‌ت لەگەڵ هه‌ر قەیران‌و‬

‫لە شەپۆلی فره‌وانخوازیی كۆمەنیستی‪ .‬هەر‬

‫كێشەیەكیدا تا ئەمڕۆ دامەزراوەیەكی كامڵ‌و‬

‫ئه‌و کاته داوای هاوكاری‌و بەشداریكردنی‬

‫پتەو بوو ‌ه لە سەرجەم بوارەكانی سەربازی‌و‬

‫میسری لێ ده‌ک���ات‪ ،‬دەڵ��ێ��ت‪ :‬میسر دەبێت‬

‫سیخوڕی‌و چ��ەك��س��ازی‪ ..‬هتد‪ .‬ب��ەاڵم وەك‬

‫رۆڵێكی میحوەری‌و سەرەكی لەم پڕۆژه‌یەدا‬

‫ج��ەم��س��ەری ئیسالمی ت��ا ئ��ەم��ڕۆ ناتوانن‬

‫هه‌بێت‪ .‬ل��ەو دانیشتنەدا برێجنسکی باسی‬

‫تێکنۆڵۆجی‌و فاكتەرەكانی‌تری پێشكەوتنی‬

‫ورده‌ک��اری��ی ئ��ەو پ��ڕۆژه‌ی��ەی ب��ۆ س��ەرۆك‬

‫نوێ بەرجەستە بكەن‪.‬‬

‫س��ادات ك���ردووه‌‌و پێیوتووه پێی گوتووه‌‪:‬‬

‫خ���واڵس���ەی م��ش��ت��وم��ڕەك��ان ل���ە ك��ۆت��ای��ی��دا‬

‫ئەم پڕۆژه‌یە بە پاڵپشتی‌و هاوكاری میسر‌و‬

‫كۆنگرێس بە پڕۆژه‌كەی برێجنسکی رازی‬

‫سعودیە‌و پاكستان وەك سێ (مەرجەعی)‬

‫بوو‪.‬‬

‫سەرەكیی ئیسالمی سیاسی جێبه‌جێ ده‌کرێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫لە دوای میسر برێجنسکی دەچێتە سعودیە‌و‬

‫بەهێزی بەشداریكردنیەتی لەم پڕۆسەیەدا‪.‬‬

‫لەوێدا چ��اوی بە شاه خالید‌و میر فەهه‌د‌و‬

‫لە الیەكی‌ترەوە‪ ،‬سعودیە ب��ەوەی كێشەی‬

‫میر سوڵتانی وەزیری بەرگریی دەكەوێت‌و‬

‫مەزهەبی لەگەڵ ئێراندا هەیە‌و ركابەرێكی‬

‫قۆناغەكانی سەرەتای پڕۆژه‌كەیان لەگەڵدا‬

‫ی‬ ‫بەهێزی هەرێمایەتی ئیسالمی‌و ناوچەی ‌‬

‫ت��اووت��وێ دەك���ات‪ .‬ل��ە دوای��ی��ن ویستگەیدا‬

‫بووه‌‪ ،‬بەشداریكردنی لەم پڕۆسەیەدا پێگەی‬

‫برێجنسکی دەچێتە پاكستان‌و وردەكاریی‬

‫سعودیەی بەهێز دەكرد‌و لە بەرامبەریشدا‬

‫پڕۆژه‌كە‌و ره‌زامه‌ندیی میسر‌و سعودیەشیان‬

‫دەبووە هۆی گۆشەگیركردن‌و الوازكردنی‬

‫پێ رادەگەیەنێت‪ .‬بەم سەردانە برێجنسکی‬

‫پێگەی ئێران‪.‬‬

‫بنه‌مای قۆناغی جێبەجێكردن‌و سێكوچكەی‬

‫میسر كۆنترین واڵت��ی ئیسالمی سیاسی‌و‬

‫بەڕیۆەبردنی پڕۆسەكە دادەمەزرێنێت‪.‬‬

‫النكەی بیری ئیسالمی سەلەفی‌و ئیخوانی‌و‬

‫پێكەوە بەستن‪ ،‬یان رێكخستنی ئەم سێ واڵتە‬

‫شۆڤێنێتی عەرەبی‪ .‬پشتگیریكردنی پڕۆژه‌كە‬

‫به یه‌کتره‌وه تەنیا لەبەر ئەوە نەبوو ‌ه سێ‬

‫كاریگەریی مەزنی لە س��ەر داڕشتنه‌وه‌ی‬

‫(مەرجەعی) سەرەكیی ئیسالمی سیاسین‪.‬‬

‫ب��ن��ه‌م��ای ئایدیۆڵۆجیی پ��ڕۆژه‌ك��ە دەب���وو‪.‬‬

‫بەڵكو لە گەوهەردا هۆیەكەی ئەوە بوو هه‌ر‬

‫هاوكات بە بارێكی‌تردا زەوییەكی بە پیت‬

‫یه‌که‌یان خاوەنی خەسڵەتێكی تایبەت‌و بە‬

‫بوو بۆ هاویشتنی موجاهید بۆ ئەو شەڕە‪.‬‬

‫هه‌ر سێیان پڕۆسەكە كامڵ دەبوو‪.‬‬

‫ئەم واڵتە لە هاوشانی ئەوەی لە فەرهەنگی‬

‫سعودیە واڵت��ی سەرهەڵدان‌و لەدایكبوونی‬

‫س��ی��اس��ی ن��ی��ودەوڵ��ەت��ی��دا ب��ە خ��اڵ��ی چه‌قی‬

‫ئ��ی��س�لام‌و ب���ارەگ���ای ه�����ەردوو ح��ەرەم��ی‬

‫خۆرهەاڵت دادەنرێت‌و سەرچاوە‌و النكەی‬

‫شەریف‌و خاوەنی سامانێكی بێ شوماری‬

‫گ��ەش��ەك��ردن��ی ب��ی��ری ئیسالمی‌و ن��ەت��ەوەی‬

‫نەوت‌و كانزای ژێر زمینییە‪ .‬بە واتا پشتگیریی‬

‫ع����ەرەب����ی‌و ب����ی����ر‌وب����اوەڕی ش��ۆڤ��ی��ن��ی��زم‌و‬

‫سعودیە بۆ پڕۆژه‌كە‪ ،‬نەك تەنیا شەرعیەتێكی‬

‫تۆتالیتاریزم‌و دیكتاتۆریەت بووە‪ .‬بە مردنی‬

‫رووک��ه‌ش��ی��ی دەدات����ێ‪ ،‬بەڵكو بەشی ه��ەرە‬

‫س����ەرۆك ج��ەم��ال ع��ب��دول��ن��اس��ڕ كۆمەڵێك‬

‫زۆری جێبەجێكردنی ئ���ەو خەرجیەشی‬

‫گرفت بۆ سەرۆكی نوێ (ئەنوەر س��ادات)‬

‫ده‌خات ‌ه ئه‌ستۆ‪ .‬سعودیە لە گەوهەردا ل ‌ه سێ‬

‫دروستبوو‪ .‬مۆركردنی رێكکەوتننامەی كامپ‬

‫ب��واردا گرنگیی رۆڵ‌و پێگەی تەواو دەبێت‪.‬‬

‫دیفید لەگەڵ ئیسرائیلدا درزێكی گ��ەورەی‬

‫لە الی��ەك ئ��ەم واڵت��ە قیبلەی دام��ەزران��دن��ی‬

‫خستە نێوان میسر‌و واڵتە عەرەبییەكانه‌وه‌‪.‬‬

‫وەهابییەته‌‪ .‬خەونی هەرێمایەتی هاندەرێكی‬

‫بارێكی خ���راپ‌و هەستیاری ترسناكی بۆ‬

‫‪17‬‬

‫میسر دروس��ت��ك��رد‪ .‬ل��ە دوای شكستەكەی‬

‫ل��ە روی���ەك���ی‌ت���رەوە ب����ەوەی ئ���ەم واڵت���ە لە‬

‫عبدولناسر‌و زاڵبوونی ئیسرائیل بە تایبەتی‬

‫رووی جوگرافییەوە دەكەوێتە هاوشانی‬

‫بە سەر ناوچەی سینادا میسرییەكان تووشی‬

‫هیند‌و چین‌‌و نزیكە لە یەكێتیی سۆڤیەته‌وه‌‪.‬‬

‫چەندین گرفت ب��وون‪ .‬لە راستیدا سینا بۆ‬

‫رۆڵی كاریگەری لە داڕشتنەوەی ستراتیجی‬

‫میسرییەكان وەك بینه‌قاقای واب��وو‪ .‬بۆیە‬

‫سەدەی نوێی ئەمەریكادا ده‌بێت‪ .‬بۆیە هەر‬

‫سەرۆك سادات دەبوو بە هەر نرخێك بێت‬

‫لە سەرەتاوە ئەمەریكییەكان لەگەڵ بوونی‬

‫ئەو دەرگایە بكاتەوە‪ .‬ئەوكات تەنیا رێگاش‬

‫جیاوازییەكی زۆر لە شێوازی بیركردنەوە‌و‬

‫لەبەر دەمیدا مۆركردنی رێكکەوتننامەیەكی‬

‫مۆدێلی حوكمرانی پاكستان ك��اری��ان بۆ‬

‫ستراتیجی بوو لەگەڵ ئیسرائیلییەكان‪ ،‬بەاڵم‬

‫دامەزراندنی شەراكەتێكی ستراتیجی لەگەڵ‬

‫ئەم سیاسەتەی سادات بووە هۆی دابڕینی لە‬

‫ئەم واڵتە خستە بەرنامەی كاری خۆیانەوە‪.‬‬

‫واڵتانی عەرەبی‌و دروستبوونی كەلەبەرێكی‬

‫لە رووی باوەڕ‌و ئایینەوە تەنیا واڵتە جگە لە‬

‫گ��ەورە لە نێوان میسر‌و واڵتانی عەرەبیدا‪.‬‬

‫گەورەیی قەبارەکه‌ی‪ ،‬ک ‌ه خاوەن شوناسێكی‬

‫لەم كاتەدا س��ەرۆك س��ادات پێویستییه‌کی‬

‫ئ��ی��س�لام��ی ب���ێ خ����ەوش ب��ێ��ت‪ .‬ل���ە رووی‬

‫زۆر گرنگی بەم پڕۆژه‌یە هەبوو‪ .‬هیوایەك‬

‫جیۆپۆڵه‌تیكەوە گرنگیی تایبەتی خۆی هەیە؛‬

‫بوو بۆ كردنەوەی دەرگایەك بۆ گەڕانەوەی‬

‫بە درێژایی‌ی ماوەی شەڕی سارد ئەم واڵتە‬

‫بۆ نێو بازنەی واڵتانی عەرەبی‪.‬‬

‫كەوتبوو ‌ه نێوان دوو بەرەی دژ بە یەكه‌وه‌‪.‬‬

‫پ��اك��س��ت��ان گ��ەورەت��ری��ن واڵت���ی ئیسالمیی ‌ه‬

‫بەرەی واڵتانی كۆریا‌و هیند‌و چین‌و ڤێتنام‬

‫ب��ە ژم���اره‌‌و نزیكترین پێگه‌ی ‌ه ل��ە ناوچەی‬

‫ل��ە خ��ۆره��ەاڵت‌و ئ��ێ��ران‌و واڵت��ان��ی عەرەبی‬

‫رووداوەكە‪ .‬لەم پڕۆسەیەدا گرنگی تایبەتی‬

‫ئیسالمی لە خۆرئاوا‪.‬‬

‫ه��ەب��وو‪ ،‬ئ��ەم واڵت���ە جگە ل���ەوەی ب��ە هۆی‬

‫پاكستان ب��ە ه��ۆی ئ���ەوەی ل��ە ب��ن��اغ��ەدا بۆ‬

‫لێكچوونی سروشتی جوگرافی‌و دیمۆگڕافیی‬

‫خ��ۆی بەشێك ب���ووە ل��ە هیندستان‌و لەو‬

‫ه��ەردوو واڵت‌و ئاسانبڕینی سنوورەكانی‬

‫ج��ی��اب��ووەت��ەوە‪ ،‬ت��ا ئ��ەم��رۆ كێشە‌و گرفتی‬

‫ئەفغانستان لەوێوە‌و هاوخەباتی لە نێوان‬

‫لەگەڵدا هەیە‌و بەردەوام كار بۆ فره‌وانكردنی‬

‫پاكستان‌و ئەفغانستان‌و نزیكایەتی خێڵەكی‌و‬

‫بەرەی خۆی دژ بە هیندستان دەكات‪ .‬بۆیە‬

‫ئایینی‌و م��ەزه��ەب��ی‪ ..‬ت��اد ئ��ەو زەمینەیەی‬

‫لە زۆرب��ەی پ��ڕۆژه‌‌و كارەكانی ئەمەریكا لە‬

‫بۆ رەخساندبوو‪ ،‬ک ‌ه ببێتە یەكێك لە پایە‬

‫ناوچەی خۆرهەاڵتدا بەشدار دەبێت‪.‬‬

‫سەرەكییەكانی ئەم پڕۆسەیە‪ .‬بە بارێكی‌تر‌و‬

‫ئەم واڵتە بەوەی لە سەر بناغەی جیاوازیی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫ئایینی ئیسالمی لە هیندستان جیابووەوە‪،‬‬

‫بەرامبەر‪ ،‬یان نەیاری ئەمەریكاش جگە لە‬

‫بۆیە زۆر ئه‌سته‌م ‌ه بتوانێت بچێتە بەرەی‬

‫یەكێتیی سۆڤیه‌ت چەندین واڵت ناڕاستەخۆ‬

‫كۆمەنیستییەوە‪ .‬ئه‌و کاته پارتی یەكگرتووی‬

‫رۆڵیان لەم كەیسەدا هەبوو ‌ه ل ‌ه دیارترین‬

‫ئیسالمی به رابه‌ریی موحەمەد عەلی جەناح‬

‫ئەو واڵتانە ئێران بووه‌‪.‬‬

‫لە س��ەر ئ��ەو بناغەیەی باشترین رێگا بۆ‬

‫ل����ە ب���ه‌گ���ه‌ڕخ���س���ت���ن‌و ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ی‌‌و‬

‫راگرتنی كوشتاری نێوان ئیسالمییەكان‌و‬

‫پراكتیزەكردنی ئەم پڕۆژه‌یه‌دا برێجنسکی‬

‫هندۆسییەكان جیاكردنەوەیان بوو لە یەك‌و‬

‫پالن‌و نەخشەیەكی وردی هەبووه‌‪ .‬بەو پارە‌و‬

‫دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسالمی بوو‪.‬‬

‫یارمەتییانەی لە سعودیەو ‌ه وەریگرتووه‌‪،‬‬

‫وەك م��ی��س��ری��ش ل��ە س��ت��رات��ی��ج��ی سیاسی‬

‫چەكی لە میسر پێ کڕیوه‪ .‬هەموو ئەو چەكە‬

‫ئەمەریكییەكاندا ب���ەردەوام بەرنامەیان بۆ‬

‫روسییانه‌ی لە زەمانی جەمال عبدولناسردا‬

‫دوورخستنەوەی میسر لە جیهانی عەرەبی‬

‫ل��ە یەكێتیی س��ۆڤ��ی��ه‌ت وەری��ان��گ��رت��ب��وو بە‬

‫ه��ەب��ووە‪ .‬ئەمەریكا‌و ئیسرائیل ب���ەردەوام‬

‫نرخێكی زۆر بەرز ده‌یدایەوە بە موجاهیدە‬

‫ستراتیجیان گۆشەگیركردنی میسر بووە لە‬

‫ئەفغانییەكان‪ .‬ئەم سەفقەیە بۆ میسرییەكان‬

‫سنووری كیشوه‌ری ئەفریقادا‪ ،‬بەاڵم وەك‬

‫خێرو بێرێكی زۆری تیادا بووه‌‪.‬‬

‫میسرییەكان بەردەوام چاویان لە خۆرهەاڵتی‬

‫ئیدارە‌و بەڕێوەبردنی ئەم پڕۆسەیە ب ‌ه سێ‬

‫عەرەبی ب��ووە‌‪ ،‬ن��ەك تارمایی پێشكەوتن‌و‬

‫قۆڵی لە الی��ەن ه��ەر سێ واڵت���ەوە ئەنجام‬

‫ب��ەرەو پێشچوونی خۆیان لەم سونگەیەدا‬

‫ده‌درا‪ .‬س��ێ دەزگ�����ای ه���ەواڵ���گ���ری‌و سێ‬

‫دەبینی‪ ،‬بەڵكو بەردەوام خۆی وەك یەكێك‬

‫پیاوی موخابەراتی لە هەر سێ واڵتەوە بە‬

‫لە رابەر‌و پێشەواكانی ئەم ناوچەیە نمایش‬

‫رابەرایەتی برێجنسکی ئەركی جێبەجێكردنی‬

‫کردووه‪.‬‬

‫ئەم پڕۆسەیه‌یان گرته ئه‌ستۆ‪ .‬لە راستیدا ئەم‬

‫توركیا لە دەرەوەی ئەم سێ كوچكەیە وەك‬

‫سێ پیاوە لە رووی دەسەاڵتەوە هاوتەریب‌و‬

‫هاوپەیمان‌و بنكەیەكی سەربازیی سەرەكیی‬

‫ه��اوت��ەب��ا ب����وون‪ .‬ه��ەرس��ێ��ك��ی��ان وەك ی��ەك‬

‫ئەمەریكا ل��ەم ناوچەیە رۆڵێكی سیاسی‌و‬

‫دەسەاڵتیان هەبووه‌‪ .‬لە پشتی ئەمانیشەوە‬

‫لۆجستی زۆر گرنگی بینیوه‌‪ .‬ل��ە ب��واری‬

‫سێ دەزگای هەواڵگری ئه‌و سێ واڵت ‌ه زۆر‬

‫سەربازی‌و ئامادەكاری بۆ هەر ئەگەرێكی‬

‫چڕو بە وردی لە پشت پڕۆژه‌كەوە بوون‪.‬‬

‫ل��ە پ��ڕ‌و ل��ە ن��اك��او ب��ەرن��ام��ە‌و ئ��ام��ادەك��اری‬ ‫رووب���ەڕووب���وون���ەوە ه��ه‌ب��ووه‌‪ .‬ل��ە ب��ەرەی‬

‫‪19‬‬

‫پایەكانی دامەزراندنی راپەڕینی چەكداری‬

‫باج لە بازرگانانی ماددەی هۆشبه‌ر‪.‬‬

‫بە شێوەیەكی گشتی ئەندازیاری پڕۆژه‌كە‬

‫‪2‬ـ��ـ م��ەرج��ەع��ی ئ��ای��دی��ۆل��ۆج��ی‪ :‬رێ��ك��خ��راوی‬

‫چوار پایەی سەرەكی بۆ دامەزراند‪:‬‬

‫قاعیدە ب��ەوەی لە بناغەدا ش��ەڕی ب��اوەڕ‌و‬

‫‪1‬ــ پایەی دارایی‪ :‬دابینكردنی خەرجی پڕۆژه‌ی‬

‫ئ��ای��دی��ۆل��ۆج��ی ب���وو؛ ن���ەدەك���را ب��ێ بنه‌ماو‬

‫ئەفغانستان یەكێک لە پایە‌و پێداویستییە‬

‫پ���ەی���ڕەوێ���ك���ی ئ��ی��س�لام��ی ت���ای���ب���ەت‌و دی���ار‬

‫سەرەكی‌و گرنگەكانی ئەو پڕۆژه‌یە بووه‌‪.‬‬

‫بەرجەستە بكرێت‪ .‬لەم چوارچێوەیەدا بیر‌و‬

‫بۆیە ئەمەریكییەكان خەزێنەیەكی تایبەتیان‬

‫تێڕوانینی سەلەفی وەهابیەت‌و تێركراو بە‬

‫بۆ ك���ردەوە‪ .‬لە چەندین الوە سەرچاوەی‬

‫ب��اوەڕ‌و بناغەی ئیخوانیەتی میسری بووە‬

‫دابینكردنی پارە‌و پێداویستییان بۆ دۆزییه‌وە‪.‬‬

‫بناغەی ئیدیۆلۆجی‌و باوەڕی موجاهیدەكان‪.‬‬

‫گرنگترین‌و دیارترین ئەو سەرچاوانە‪:‬‬

‫‪3‬ـ��ـ دابینكردنی چ��ەك‌و تەقەمەنی‪ :‬ج��ۆر‌و‬

‫اــ ب��ڕی��اردرا سەرەتا برێك پ��ارە راستەخۆ‬

‫ئ��اس��ت��ی ئ���ەو چ��ەك��ان��ەی‪ ،‬ک�� ‌ه دەب����وو ل��ەو‬

‫لە الیەن ئەمەریكا‌و سعودیەوە بخرێتە ئەو‬

‫شەڕەدا بەكاربێت بە تایبەتی لە قۆناغەكانی‬

‫خ��ەزێ��ن��ەی��ەوە‪ .‬ب��ەاڵم دوات���ر ب��ە شێوەیەكی‬

‫س��ەرەت��ای��دا‪ ،‬دەب���ووای��� ‌ه چ��ەك��ی سۆڤیه‌تی‬

‫رێكخراو بڕێك پارە بە بەردەوامی‌و بە چەند‬

‫ب��ێ��ت‪ .‬ب��ۆ ئ���ەم م��ەب��ەس��ت��ە ئەمەریكییەكان‬

‫گوژمێک ده‌خ��رای��ە ئ��ەو خ��ەزێ��ن��ه‌ی��ه‌وه‌‪ .‬ئەم‬

‫پشتیان بەو چەكانەی واڵتی میسر به‌ست‪،‬‬

‫بودجەیە دواتر بە تەنیا لە الیەن سعودیەوە‬

‫ک ‌ه لە س��ەردەم��ی جەمال عبدولناسردا لە‬

‫تەرخانكرا‌وه‌و ئەمەریكییەكان پابه‌ند نه‌بوون‬

‫سۆڤیه‌تییەكان وەریانگرتبوو‪ .‬ئەمە جگە‬

‫بە پێدانی بەشە بودجەی خۆیان‪.‬‬

‫ل��ەو چەكانەی ئیسرائیلییەكان ل��ە ش��ەڕی‬

‫ب‌ـ��ـ ك��ۆك��ردن��ەوەی ی��ارم��ەت��ی‌و بەخشین لە‬

‫فەلەستیندا دەستیان ب��ە س���ەردا گرتبوو‪.‬‬

‫چەندین رێكخراو‌و که‌سایه‌تیی دەوڵەمەندی‬

‫ه��اوك��ات بڕێكی زۆر چەكیان ل��ە واڵتانی‬

‫ئ��ی��س�لام��ی‌و چ��ەن��د س���ەرم���ای���ەدارێ���ك‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ئەوروپای خۆرهەاڵتی كۆنە كۆمەنیستیش‬

‫بەرژەوەندییەكانیان هاوتەریب بوو لەگەڵ‬

‫كڕیبوو‪ .‬هاوكات لە مافیای روسی بڕێكی‬

‫دامەزراندنی ئەو رێكخراوه‌‪.‬‬

‫زۆر چ��ەك‌و تەقەمەنیان كڕیبوو‪ .‬سەرەتا‬

‫ج‌ــ سه‌رچاوه‌یه‌کی‌ت ‌ر داهاتی بازرگانیی ماددە‬

‫بۆ كۆكردنەوەی جێگایەك بۆ ئەم چەكانە‬

‫هۆشبه‌ره‌کان‌و فرۆشتنی ئەو بڕە مادده‌یە‬

‫بڕیاریاندا هەموو ئەو چەك‌و تەقەمەنییانەی‬

‫بوو‪ ،‬ک ‌ه ئەمەریكییەكان لە سەر بازگه‌كانی‬

‫ك��ڕی��ب��ووی��ان‪ ،‬ی���ان دەس��ت��ی��ان��ك��ەوت��ب��وو لە‬

‫سۆڤیەت دەستیانكەوت‌‪ .‬جگە لە وەرگرتنی‬

‫ف��ڕۆك��ەخ��ان��ەی ق��ەن��ای س��ەرب��ازی��ی قاهیرە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫ك��ۆی��ب��ك��ەن��ەوە‪ .‬دوات��ری��ش ب��گ��وازرێ��ن��ەوە بۆ‬

‫هەموو رێكخراوە ئیسالمییە توندڕەوەكان بۆ‬

‫پاكستان‌و لەوێشەوە بۆ ئەفغانستان‪.‬‬

‫پاكستان كرد‪ .‬سەرەتا رێكخراوەكانی جیهادی‬

‫ئەوكات س��ەرۆك س��ادات جێگرەكەی خۆی‬

‫ئیسالمی‌و كۆمەڵەی ئیسالمیی میسری‌و‬

‫حوسنی موبارەكی راسپارد بۆ جێبەجێكردنی‬

‫عەسبەی ئەنسار‌و زانایانی ئیسالم‌و چەندین‬

‫ئ���ەو ك����ارە‪ .‬چ��ەن��دی��ن ف��ڕۆك��ەی زەب��ەالح��ی‬

‫رێكخراو كۆمەڵەی‌تریان ب��رد ب��ۆ ئ��ەوێ‌و‬

‫ب��اره��ەڵ��گ��ری ئ��ەم��ەری��ك��ی ش���ەوان���ە چ��ەك‌و‬

‫نیمچە بەرەیەكی فرەوانیان لێ دروستکردن‪.‬‬

‫تەقەمەنی‌و پێداویستییەكانیان دەگواستەوە‬

‫دواتر هەموویان لە نێو رێكخراوی قاعیدە‌و‬

‫ب��ۆ پاكستان‪ .‬ل��ە قۆناغەكانی كۆتاییدا بۆ‬

‫بزووتنەوەی تاڵیباندا جێكرانەوە‪ .‬لە بواری‬

‫ح��ەس��م��ك��ردن��ی ش��ەڕەك��ە ئەمەریكییه‌كان‬

‫كۆكردنەوەی جیهادییەكان‌و ئ��ەو الوان��ەی‬

‫ن‬ ‫موشەكی جۆری (ستینگه‌ر)ی بە ئەفغانییەكا ‌‬

‫ئ��ام��ادەی بەشداریكردنیان ل��ە‌و جیهاده‌دا‬

‫داو توانییان لە ماوەیەكی كورتدا شەڕەكە‬

‫هەبوو لە زۆربەی واڵتانی عەرەبی‌و ئیسالمی‬

‫یه‌کالیی بکه‌نه‌وه‪.‬‬

‫م��اڵ‌و خانووی تایبەتیان بۆ كۆكردنەوە‌و‬

‫‪4‬ــ دامەزراندنی بنكەی كۆكردنەوەی زۆربەی‬

‫رەوانەكردنیان بۆ پاكستان دامەزراند‪.‬‬

‫رێكخراو ‌ه ئیسالمییە رادیکاڵ‌و توندڕەوەكان‌و‬ ‫موجاهیدەكان‌و مەشقپێكردنیان لە بواری‬

‫گونجاویی ئەفغانستان بۆ جیهاکردن‬

‫لۆجستیدا‪ .‬برێجنسکی سیستمێكی وردی‬

‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ئەفغانستان ب��ۆ جیهادكردن‬

‫ب���ۆ رێ��ك��خ��س��ت��ن‌و ئ���ی���دارەدان���ی بنكەكانی‬

‫ه��ەروا هەڕەمەكی‌و بێ توێژینەوە نەبووه‌‪،‬‬

‫ك��ۆك��ردن��ەوەی م��وج��اه��دی��ن ل��ە پاكستان‌و‬

‫بەڵكو چەندین لێكۆڵینەوەی زاستی لەمەڕ‬

‫مەشقپێكردنیان داڕش���ت‪ .‬له‌گه‌ڵ داڕشتنی‬

‫دیاریكردنی ئەم جێگایە وەك سەرەتایەك‬

‫نەخشەیه‌ک بۆ كۆكردنەوەی موجاهید لە‬

‫ب��ۆ دام���ەزران���دن���ی دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی خیالفه‌تی‬

‫ك��ۆی واڵت��ان��ی ع��ەرەب��ی‌و ئاسیای ن��اوەن��د‌و‬

‫ئ���ەن���ج���ام���دران‪ ،‬چ��ون��ك��ە ل���ە راس���ت���ی���دا بە‬

‫كۆچبەرە ئیسالمییەكان لە واڵتانی ئەوروپا‌و‬

‫گرتنەدەستی دەسەاڵتی ئەمەریكا لە الیەن‬

‫خۆرئاوا‌و گواستنەوەیان بۆ ئەفغانستان‪.‬‬

‫موحافیزكارە نوێكانەوە ئامانج‌و ستراتیجی‬

‫دەزگ��ای هەواڵگری ئەمەریكا بە هاوكاری‬

‫ئ��ەم پ���ڕۆژه‌ی س��ن��ووری روخ��ان��ی یەكێتیی‬

‫دەزگ���ا سیخوڕییەكانی واڵت��ان��ی هاوبەش‬

‫سۆڤیه‌تی رەتكردو لەم پڕۆسەیەوە بناغەی‬

‫ل��ە پ��ڕۆژه‌ك��ه‌دا ب��ە نەخشەیەكی زۆر ورد‬

‫پڕۆژه‌یەكی ستراتیجی بۆ ئاییندەی ئەمەریكا‬

‫كاریان لە سەر كۆكردنەوە‌و گواستنەوەی‬

‫لە مانەوەی لە سەر بااڵدەستی لە جیهاندا‬

‫‪21‬‬

‫دەچووە قۆناغی پراكتیكی‌و خاڵی دەستپێكی‬

‫گرنگترین پایه‌كانی ئەفغانستان ئەوە بوو‪ ،‬ک ‌ه‬

‫لە تیۆرییەوە دەبووە راستی‪.‬‬

‫دەكەوێتە كەناری دڵی ئۆڕاسیاوە‌و بەشێكی‬

‫هەندێك لەو خەسڵەتانە‪:‬‬

‫ناوكی نەرمه‌سکی (البطن الرخو)ی یەكێتیی‬

‫ـ��ـ ل��ە رووی ت��ۆب��ۆگ��راف��ی��ی��ەوە سروشتی‬

‫سۆڤیەت پێكده‌هێنێت‪ .‬لە رووی ستراتیجی‌و‬

‫شاخاوی‌و هەردوو هەڵەت‌و نیمچە داخراو‬

‫جیۆپۆلیتیكییەوە كاریگەریی راستەخۆی لە‬

‫ئ��ەو زەمینەیەی بۆ خوڵقاندبوو‪ ،‬ک ‌ه ببێتە‬

‫سەر یەكێتیی سۆڤیەت هەیە‌و هەر واڵتێك‬

‫ناوچەیەكی گرنگ‌و لەبار بۆ جیهادییەكان‌و‬

‫ئەفغانستان داگ��ی��رب��ك��ات‪ ،‬ئ���ه‌وا دەت��وان��ێ��ت‬

‫جیهاد تیایدا زۆر گونجاوو لەبار بێت‪.‬‬

‫ه���ەڕەش���ەی راس��ت��ەخ��ۆ ل��ە س���ەر یەكێتیی‬

‫ـ��ـ تەركیبەی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی پێكهاتەی ئەم‬

‫سۆڤیەت دروستبكات‪ .‬ئەم واڵتە هاوشانی‬

‫واڵتە لێوان لێوە لە جیاوازی‌و هەمەڕەنگی‬

‫ئ��ەوەی لە سەرجەم بوارەكانی ئابووری‌و‬

‫نەتەوایەتی‌و مەزهەبی‌و ئایینی‌و خێڵەكی‪..‬‬

‫پیشەسازی‌و بازرگانی‌و خزمەتگوزاری‌و‬

‫تاد ئه‌م ‌ه ئەو زەمینەیەی بۆ سازاندبوو ت‌ا‬

‫كشتوكاڵ‌و كەرەستەی سروشتییەوە‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫بتوانرێت بە ئاسانی لە الیەن هێز‌و الیەنە‬

‫ناوچەیەكی ت��ەواو ه���ەژارە‪ .‬ب��ەاڵم گرنگیی‬

‫دەرەكییەكانەوە یاری پێبكرێت‌و بۆ مەبەستی‬

‫جیۆپۆلیتیكی وای ک��ردووه بە درێژایی‌ی‬

‫جۆراوجۆر بەكاربهێنرێت‪.‬‬

‫م���ێ���ژوو ئ��ی��م��پ��رات��ۆرو ه��ێ��زە داگ��ی��رك��ەرە‬ ‫نێودەوڵەتی‌و هەرێمایەتییەكان چاویان لە‬

‫پێگەی جیۆپۆلیتیكی‬

‫سه‌ر ئەفغانستان بێت‪ .‬هاوكات هۆی سەرەكی‬

‫بە پێی چەندین توێژینەوەی نوێ لە سەر‬

‫ئ��ەوەی�� ‌ه ئ��ەم واڵت���ە ب��ە درێ��ژای��ی م��ێ��ژووی‬

‫بناغەی تیۆرە جیۆپۆلیتیكەكانی كۆن‌و نوێ‬

‫دروستبوونی (لە ساڵی ‪)1747‬ەوە جێگیری‌و‬

‫وەك ت��ی��ۆرەك��ان��ی م��اك��ن��دەر‌و سبایكمان‌و‬

‫ئ��ارام��ی ب��ە خ��ۆی��ەوە نەبینیوە‌و ب���ەردەوام‬

‫ت���ی���ۆرە ن��وێ��ك��ان‪ ،‬ک���ه‌ ل���ە الی����ەن چ��ەن��دی��ن‬

‫ل��ە الی���ەن داگ��ی��رك��ەران��ەوە داگ��ی��رك��راوە‌و‬

‫شارەزا‌و بیرمەندی سیاسیی گەورەی وەك‬

‫ب��ەك��اره��ێ��ن��راوە‌و دەس��ت��ی ت���ێ���وەردراوە‪ .‬لە‬

‫كریستۆفەرەوە‬

‫رویەكی‌ترەوە ئەوەی وایكردووە ئەم واڵتە‬

‫بناغەیان دان��راوە‪ ،‬ئەفغانستان ناوچەیەكی‬

‫ب���ەردەوام ناوچەیەكی گ��ەرم‌و ژی��اری بێت‬

‫ستراتیجی گرنگە‪ .‬دەكەوێتە ناوەندی ئاسیا‌و‬

‫ئەوە بوو ‌ە لە خاڵی پێكدادان‌و بەیەكگەیشتنی‬

‫دەڕوانێت ب ‌ه سەر نیمچە كیشوه‌ری هیندی‌و‬

‫هەر سێ شارستانیەتی ئیسالمی‌و بوزی‌و‬

‫ق��ەوق��اس‌و چین‌و ئ��ێ��ران‪ .‬یەكێک ل��ە ه��ەرە‬

‫هیندۆسی بووە‪ .‬هاوكات لە مێژووی نوێشدا‬

‫كیسنجەر‌و‬

‫برجنسكی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫دەب��ێ��ت��ە خ��اڵ��ی بەیەكگەیشتنی ه���ەر سێ‬

‫واڵتە لە سێ جۆر دروست بووە‪:‬‬

‫هێزی هەرێمایەتی خۆرهەاڵتی ناوه‌ڕاست‌و‬

‫‪1‬ـ���ـ رەچ��ەڵ��ەك��ی ت��اج��ی��ك‌و ئ��ۆزب��ەك��ی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ب���اش���وور‌و ن���اوەن���دی ئ��اس��ی��ا‪ .‬دەك��ەوێ��ت��ە‬

‫زۆربه‌یان ب ‌ه چڕی كەوتوونە‌ته باکووری‬

‫نێوان هەر سێ هێزی هەرێمایەتی خاوەن‬

‫واڵتەوە‪.‬‬

‫تێکنۆڵۆجیی ئەتۆمی پاكستان‌و هیندستان‌و‬

‫‪2‬ــ پاشماوەی كۆچەرە مەنگۆلییەكان‪ ،‬ئەمانە‬

‫ئێران‪ .‬لە رووی نێودەوڵەتییەوە دەكەوێتە‬

‫بە گشتی كەوتوونەتە ناوەندی واڵتەوە‪.‬‬

‫كەناری روسیا‌و چینەوە‪.‬‬

‫‪3‬ـ��ـ پشتۆنییەكان‪ ،‬ئ��ه‌م خێڵه‌ گ��ەورەت��ری��ن‬

‫چ��ەن��دی��ن ب����ۆچ����وون‌و ت��ێ��ڕوان��ی��ن ل��ەم��ەڕ‬

‫خێڵن لە ئەفغانستان‌و به‌شێكیان ده‌که‌ون ‌ه‬

‫سروشتی ئەفغانستان هەیە‪ ،‬ک ‌ه دەكرێت‬

‫پ��اك��س��ت��ان��ەوە‪ .‬زەوی‌و زم����ان‌و ک��ل��ت��وور‌و‬

‫بە شیكاركردن‌و وردب��وون��ەوە لێی‪ ،‬بگەیتە‬

‫ماریفەتەكانیان وەك ی��ەك خێزان لەگەڵ‬

‫چەندین دەرئەنجام لەوانە‪ :‬گەریدەی ئیتاڵی‬

‫باشووری پاكستاندا جیا ناکرێنه‌وه‪.‬‬

‫ماركۆ پۆلۆ ئەفغانستان بە سەقفی جیهان‬ ‫پێناسه دەك��ات‪ .‬جێگری پادشای هندستان‬

‫قۆناغی دەستپێكردنی جیهاد‬

‫(ل����ورد ك���ی���رزوف) ل��ە س���ەرەت���ای س���ەدەی‬ ‫بیستەمدا گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬پێویست ن��اك��ات‬

‫ل���ە ك��ۆت��ای��ی س��اڵ��ی ‪1979‬دا ستراتیجی‬

‫ئەفغانستان داگیر بکه‌یت‪ ،‬هەرزانتر ئەوەیە‬

‫دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا لە ئەفغانستان‬

‫ب��ی��ك��ڕی��ت‪ ،‬چ��ون��ك��ە ب��ە ه���ۆی ه��ەم��ەج��ۆری‌و‬

‫دەچێتە قۆناغی جێبەجێكردنەوە‪ .‬سەرەتا‬

‫فرەخێڵەكی‌و نەتەوەیی‌و مەزهەبی‌و جیاوازی‬

‫بۆ پەلكێشكردنی یەكێتیی سۆڤیەت بۆ نێو‬

‫وەالك���ان ئ��ەو زەمینەیەی خوڵقانده‌وە‪ ،‬ک ‌ه‬

‫پ‬ ‫شەڕەكە‌و تێوەگالنی چەندین مەفرەزە‌و گرو ‌‬

‫كڕینی لەبارتر بێت لە داگیركردنی‪ .‬وتەیەكی‬

‫ه��ەن��اردەی نێو سنوورەكانی ئەفغانستان‬

‫كۆن لە سەر ئەفغانستان هەیە گوتراوه‌‪ :‬ئەو‬

‫دەكەن بۆ شەڕی حكومەت‌و نیگه‌رانکردنی‬

‫كاتەی خوداوەند زه‌ویی دروستكردووه‪ .‬لە‬

‫هێزەكانی دەس��ەاڵت��ی نەجیبولاڵی نزیك‬

‫هەر واڵت‌و ناوچەیەك پاشەڕۆ‌و پاشماوە‬

‫لە سۆڤیه‌ت‪ .‬ئەمەریكییەكان هانی گروپە‬

‫هەبووه لە مرۆڤەكان‌و سروشت‪ .‬هەموو‬

‫چەكدارەكانیان دەدا چاالكییەكانیان زیاتر‌و‬

‫ئەوانەی خستۆته ناوچەیەكەوە ناوی لێناوه‬

‫فرەوانتر بكەن‪ .‬بۆ ئەوەی سوپای سۆڤیه‌ت‬

‫ئەفغانستان‪.‬‬

‫پەلكێشی شەڕەكە بكەن‪ .‬ئەمەش لە گەوهەردا‬

‫بە شێوەیەكی گشتی پێكهاتەی رەگەزی ئەم‬

‫بۆ دوو ئامانج بوو‪:‬‬

‫‪23‬‬

‫ـ��ـ ت��ۆڵ��ەك��ردن��ەوەی ك��ارەس��ات��ی ڤێتنام لە‬

‫تێوەگالنی یەكێتیی سۆڤیەت‌و سەركەوتنی‬

‫سۆڤێتییەكان‪.‬‬

‫نەخشە‌و پالنەكەی دا بە سەرۆك كارتەر‌و‬

‫ــ لەو كاتەدا یەكێتیی سۆڤیه‌ت لە قەیرانێكی‬

‫پێیوت‪ :‬بەڕێز سۆڤیه‌تییەكان كەوتنە ئەو‬

‫قوڵی فرەالیەنیدا دەژیا‌و بەرگەی فریاكەوتنی‬

‫چاڵەوە‪ ،‬ک ‌ه بۆمان هه‌ڵمانکه‌ندبوون‪ .‬كاتی‬

‫ه��اوپ��ەی��م��ان��ان��ی ن���ه‌ده‌گ���رت‪ ،‬ب��ە ت��ێ��وەگ�لان‌و‬

‫ئ��ەوە هاتووە چاكەی ڤێتنامیان بدەینەوە‪.‬‬

‫هاتنەناوەوەی یه‌کێتی سۆڤیه‌ت لە كێشەی‬

‫ئەمڕۆ ل ‌ه ئه‌ستۆمانه‌و پێویستە له سه‌رمان‬

‫ئەفغانستان‌و رێ��گ��ان��ەدان ب��ە ك��ش��ان��ەوەی‬

‫ب���ە ه���ەر ن����رخ‌و ب���ە ه���ای���ەك ب��ێ��ت رێ��گ��ای‬

‫تا ت��ەواو دەیچۆڕێنن‪ .‬ئه‌گه‌رچی‪ .‬ئه‌مه‌ش‬

‫كشانەوەیان لێ بگرین‌و ئەفغانستان بكەینە‬

‫دەبێتە گورزێكی بەهێز لە بناغەی لەقكردن‬

‫ئەو دۆزەخ��ەی مەرگی یەكێتیی سۆڤیه‌تی‬

‫الوازك���ردن���ی ج��ەم��س��ەری كۆمەنیستی بە‬

‫تیادا رادەگەیەنرێت‪.‬‬

‫گشتی‌و یەكێتیی سۆڤیەت بە تایبەتی‪ .‬لەو‬ ‫ك��ات��ەدا‌و سەركەوتنی ش��ۆڕش��ی ئیسالمی‬

‫هەڵوەشاندنەوەی یەكێتیی سۆڤیەت‌و‬

‫ل��ە ئ��ێ��ران‪ ،‬ئ��ەم��ەری��ك��ای ه��ان��دا ب�� ‌ه خێرایی‬

‫سەرەتای دامەزراندنی سیستمی تاك‬

‫ئ��ەو پ��ڕۆژه‌ی��ە جێبه‌جێ بکات‪ .‬ه��اوك��ات بە‬

‫جەمسەریی ئەمەریكا‬

‫بارێكی‌تردا سەركەوتنی ئەو كاتەی شۆڕشی‬

‫بە هه‌‌ر پێوەرێكی سیاسی‌و لە سەر بناغەی‬

‫ئیسالمی هیچ نەبێت لە رووی ئایدیۆلۆجییەوە‬

‫هەموو توێژینەوەیەكی زانستی‌و شیكاری‪،‬‬

‫تەواو پێچەوانەی بیری كۆمەنیزم بوو‪ .‬بۆیە‬

‫رووخ���ان‌و هەڵوەشاندنەوەی ئەفغانستان‬

‫ئه‌و کاته هیچ تروسكایەك بۆ نزیكبوونەوەی‬

‫خاڵی دەستپێك‌و هۆیەكی سەرەكی‌و بەهێ ‌ز‬

‫ئێران‌و یەكێتیی سۆڤیەت لە ئارادا نەبوو‪.‬‬

‫بوو بۆ رووخانی یەكێتیی سۆڤیەت‪.‬‬

‫لە ئێوارەی ‪26‬ی دواین مانگی ساڵی ‪1979‬دا‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1985‬دا س����ەرۆك گ��ۆڕب��اچ��ۆڤ‬

‫یەكە سەربازییەكان‌و هێزە تایبەتییەكانی‬

‫ئەندازیاری رووخاندنی یەكێتیی سۆڤیەت‬

‫یەكێتیی سۆڤیەت لە فڕۆكەخانەی كابوله‌و ‌ه بۆ‬

‫دەب��ێ��ت��ە س���ەرۆك���ی ح��ی��زب��ی كۆمەنیستی‬

‫هاوكاری دەسەاڵتەكەی نەجیبولاڵ دابەزین‪.‬‬

‫سۆڤیه‌تی‪ .‬لە ساڵی ‪1988‬دا دەبێتە سەرۆكی‬

‫ه��اوك��ات چەندین تیمی ت���ۆپ‌و م��وش��ەك‌و‬

‫دەوڵ����ەت‪ .‬ل��ە مانگی م��ای��ۆدا گۆرباتشۆف‬

‫م��ودەرەع��ە زۆر بە خێرایی سنوورەكانی‬

‫گۆڕباچۆڤ سەردانی ئەمەریكای كردوو لە‬

‫ئ��ەف��غ��ان��س��ت��ان��ی��ان ب���ڕی‌و ب����ەرەو پایتەخت‬

‫سەر كۆمەڵێك پرس گفتوگۆ‌و دانوستانیان‬

‫بەڕێكەوتن‪ .‬لەو كاتەدا برجنسكی موژدەی‬

‫کرد‪ .‬لە بەرامبەر هاوكاریكردنی ئەمەریكا بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫یەكێتیی سۆڤیەت كۆمەڵێك وازهێنان له ماف‌و‬

‫بزووتنەوانەدا رەوتێكی ئەنتی ئەمەریكاش‬

‫دانوستان بە الی بەرژەوەندیی ئەمەریكادا‬

‫دروستبوو‪.‬‬

‫ئەنجامدرا‪ .‬لە لووتکه‌ی جینێڤ‌دا هەردوو‬

‫لەو كاتەدا بە هۆی قووڵبوونەوەی قەیران‌و‬

‫سەرۆكی ئەمەریكا‌و سۆڤیەت رێكکه‌وتن لە‬

‫كێشەكانی سیستمی سۆسیالستی بە گشتی‌و‬

‫سەر یەکالکردنەوەی كێشەی ئەفغانستان‪.‬‬

‫یەكێتیی سۆڤیەت بە تایبەتی‌و دەستتێوەردانی‬

‫لەو دانوستانەدا ه��ەردوو ال رێكکەوتن لە‬

‫دەزگ����ای ه��ەواڵ��گ��ری��ی ئ��ەم��ەری��ك��ا خێرایی‬

‫ی س��وپ��ای س��ۆڤ��ی��ه‌ت لەو‬ ‫س��ەر ک��ش��ان��ه‌وه‌ ‌‬

‫نزیكبوونەوەی كۆتایی‌و بەرجەستەكردنی‬

‫واڵت��ە‪ .‬لە بەرامبەر ئ��ەوەی ئەمەریكییەكان‬

‫روخانی یەكێتیی سۆڤیەت زۆر زیاد كرد‪.‬‬

‫یارمەتی‌و هاوكارییەكانیان بۆ رێكخراوە‬

‫لەو قۆناغەدا سیاسەتی یەكێتیی سۆڤیەت‬

‫موجاهید‌و تیرۆرستییەكانی ئەو ناوچەیە‬

‫بۆ رزگاربوون لە قەیران‌و بەرجەستەكردنی‬

‫رابگرن‪ .‬لە ‪15‬ی مایۆدا كشانەوەی هێزەكانی‬

‫گ����ۆڕان ل��ە ئ��ای��دی��ۆل��ۆج��ی كۆمەنیستی لە‬

‫سۆڤیەت دەستیپێكرد‪ ،‬بەاڵم موجاهیدەكان‬

‫نامەی رزگاربوونەوە بۆ بەرجەستەكردنی‬

‫هێرشەكانیان بۆ سەر سوپای حكومەت‌و‬

‫سیاسەتی سەركوتكردنی كۆمەڵگا‌و تاكی‬

‫سوپای یەكێتیی سۆڤیەت ران��ه‌ده‌گ��رت‪ .‬لە‬

‫سۆڤیەتی ئەو بارە دەروونییەی رەخساند‪،‬‬

‫وه‌اڵمدانەوەی موجاهیدەكان‪ ،‬لە ‪ 23‬ــ ‪26‬ی‬

‫ک ‌ه لە كاتی بەرجەستەبوونی هەر هەلێكی‬

‫مایۆ سوپای سۆڤیەت گورزێكی كوشندەی‬

‫گونجاو بۆ تۆڵەكردنەوە‪ ،‬یان رزگاربوون‬

‫لە هێزەكانی ئەحمەدشا مەسعود وەشاند‪ .‬لە‬

‫ل��ەو دۆخ��ە نالەبارە خەڵكی ئ��ەو واڵت��ە بێ‬

‫ساڵی ‪ 1991‬بە یەقینبوونی روخانی یەكێتیی‬

‫بیركردنەوە لە ئاییندە راستەخۆ بێنە سەر‬

‫س��ۆڤ��ی��ەت دوای����ن ه��ی��وای ح��ك��وم��ەت��ەك��ەی‬

‫ش��ەق��ام��ەك��ان‌و ه��ەوڵ��ی روخ��ان��ی دەس���ەاڵت‬

‫نەجیبولاڵش زیندەبەچاڵکرا‪.‬‬

‫بدەن‪.‬‬

‫لەگەڵ ئەوەی لەم قۆناغەدا ئەمەریكییەكان‬

‫سەركوتكردن‌و كپكردنی كۆمەڵگای سۆڤیەتی‬

‫خۆیان لە پرسی یارمەتیدان‌و هاوكاریكردنی‬

‫بۆ پارێزگاریكردن لە هەیبەتی جەمسەری‬

‫م��وج��اه��ی��دەك��ان ك��ش��ان��ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم رەوت���ی‬

‫كۆمەنیستی ن��ەك تەنیا هۆیەكی سەرەكی‬

‫ت��ی��رۆرس��ت��ی ن���ەك ه���ەر ك��ۆت��ای��ی ن��ەه��ات‪،‬‬

‫ب���ەرزك���ردن���ەوە‌و ب�ڵ�اوەك���ردن���ی خ��واس��ت��ی‬

‫ب��ەڵ��ك��و زۆر ب��ە خ��ێ��رای��ی ب����ەرەو ن��اوچ��ەی‬

‫راپ��ەڕی��ن ل��ە دژی دەس��ەاڵت��ی كۆمەنیستی‬

‫ئاسیای ن��اوەن��د‌و چەند جێگایەكی‌تر كشا‪.‬‬

‫ب���وو‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و ه��ۆی��ەك��ی س��ەرەك��ی ب���وو بۆ‬

‫ل���ە روی��ەك��ی‌ت��ری��ش��ەوە ل���ە ه���ەن���اوی ئ��ەو‬

‫ب�ڵاوەك��ردن��ی گەندەڵی‌و ن��اع��ەدال��ەت��ی‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫لەم ره‌وشه‌دا پرسە ئایینی‌و نەتەوەییەكانی‬

‫ئەو كاتەش لە بازنەی ستراتیجی سۆڤیه‌تدا‬

‫گەالنی ئەو واڵتە زۆر بە خێرایی‌و فرەوانی‬

‫بێ خاوەن مابوونەوە‪.‬‬

‫سەریانهەڵدایەوە‪.‬‬

‫لە ماوەی هەشتاكاندا‌و لە ژێر ناوی (شەڕی‬

‫بە شێوەیەكی گشتی ئەم ره‌وشه زەمینەی‬

‫واڵتانی میحوەری ش��ەڕ)‪ ،‬پڕۆسەی لێدانی‬

‫دەس��ت��ت��ێ��وەردان‌و دزەك���ردن���ی ئەمەریكا‌و‬

‫س��ێ واڵت���ی ب��ە خێرایی خستە بەرنامەی‬

‫دەزگ���ا هەواڵگرییەكانی ب��ۆ نێو ره‌وش��ی‬

‫جێبەجێكردنەوە‪ .‬ن��اوی ئ��ەو واڵت��ان��ەی بە‬

‫یەكێتیی سۆڤیەت‌و قۆستنەوەی هەلی لێدانی‬

‫دیاریكراوی‌و راشكاوانە رایگەیاند‪ ،‬واڵتانی‬

‫گورزێكی كوشنده‌ی لە یەكێتیی سۆڤیەت‌و‬

‫عێراق‌و ئێران‌و كۆریای باكووره‌‪.‬‬

‫كۆی جەمسەری سۆسیالستیی خوڵقاند‪.‬‬

‫وەك دەوڵ��ەت��ی ع��ێ��راق‌و رژێمی بەعس لە‬

‫لە بازنەی هەوڵەكانی سەرۆك گۆڕباچۆڤ‬

‫كۆتایی حەفتاكاندا دەزگ��ا هەوڵگرییەكانی‬

‫بۆ بەرجەستەكردنی پڕۆسەی چاكسازی‪،‬‬

‫ئ��ەم��ەری��ك��ا ب��ە نهێنی ی��ارم��ەت��ی س����ەددام‬

‫لە چوارچێوەی بەرنامە‌و پ��ڕۆس��ەی سه‌ر‬

‫حوسێن‌و رژێمەكەیان ده‌دا‪ ،‬بە تایبەتی لە‬

‫له نوێ داڕشتنەوە‌و شووشه‌یی‌‌و كرانەوە‬

‫شەڕی دژ ب ‌ه ئێران‪ .‬لە كۆتایی هەشتاكاندا‬

‫(پڕۆستڕۆیكاو گاڵسنوست)‪ .‬لە قۆناغەكانی‬

‫وات��ە لە دوای ی��ەك دەی��ە‪ ،‬بە كۆتاییهاتن‌و‬

‫جێبەجێكردنی ئەم پڕۆسەیەدا بە تایبەتی بە‬

‫رەوان������دن������ەوەی ت���رس���ەك���ان���ی ی��ەك��ێ��ت��ی��ی‬

‫هۆی دەستتێوەردانی دەزگا هەواڵگرییەكانی‬

‫سۆڤیەت‌و دەستپێكردنی سەرەڕۆییەكانی‬

‫ئەمەریكا‪ ،‬نەك هەر نەیتوانی چارەسەری‬

‫س���ەددام حوسێن‪ ،‬هەڵوێست‌و سیاسەتی‬

‫كێشە‌و قەیرانەكان بكات‪ ،‬بەڵكو خێرایی‬

‫ئەمەریكا بە الی روخانی رژێمی بەعسدا‬

‫قوڵكردنەوەی كێشەكان‌و نزیكبوونەوەی لە‬

‫وەرچەرخا‪ .‬لە ساڵی ‪1991‬دا كاتێك رژێمی‬

‫رووخانی دەوڵەتی كۆمەنیستی زیاتر كرد‪.‬‬

‫سەددام هێرشی کرده سەر واڵتی كوه‌یت‪،‬‬

‫لە رویەكی‌ترەوە بە ئامانجی بەرجەستەكردنی‬

‫ئەمەریكییەكان هەلیان بۆ رەخسا گورزێكی‬

‫دەسەاڵتی تاكڕەوانەی ئەمەریكا شەپۆلێكی‬

‫سەربازیی بەهێز لە رژێمەكەی س��ەددام‬

‫بەرفرەوانی بۆ بەرجەستەكردنی دەسەاڵتی‬

‫بدەن‪ .‬بەاڵم لە سەروبەندی روخاندا كاتێك‪،‬‬

‫ئ��ەم��ەری��ك��ا ل���ە س���ەرج���ەم ن���اوچ���ەو واڵت���ە‬

‫ك ‌ه ئێران‌و رەوتی شیعەگەری نەیار لەگەڵ‬

‫‌ستراتیجی‌و گرنگەکانی جیهاندا دەستیپێكرد‪.‬‬

‫ئەمەریكا كۆنتڕۆڵی عێراق دەكەن لە دواین‬

‫ل��ەم قۆناغەدا پ��ڕۆس��ەی ل��ێ��دان‌و رووخانی‬

‫قۆناغەكانیدا پاشەكشێیان كرد‌و رێگایان بە‬

‫چەندین واڵتی بچووک دەستیپێكرد‪ ،‬ک ‌ه تا‬

‫س��ەددام دا خۆی بگرێتەوە‌و راپەڕینەكانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫شیعە‌و كورد سه‌رکوت بکات‪.‬‬

‫كۆتایی شەڕی سارد‌و دەستپێكردنی‬

‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ش��ت��ی ئ��ەم��ەری��ك��ا وەك‬

‫قۆناغێكی نوێ‬

‫مێژوو لە قۆناغی دامەزراندنییەوە لە ساڵی‬

‫لە ماوەی شەڕی یەكەمی كەنداودا یەكێتیی‬

‫‪1877‬ەوە تا روخانی یەكێتیی سۆڤیەت‌و‬

‫س��ۆڤ��ی��ەت ل��ە ن��ێ��و ق���ەی���ران‌و نەخۆشییە‬

‫بااڵدەستبوونی ئەمەریكا وەك تاكە هێز‌و‬

‫هەناوییەكانیدا ل��ە چ��اوەڕوان��ی كۆتایی‌و‬

‫ت��اك��ە دەس��ەاڵت��ی جیهان ل��ە س��اڵ��ی ‪،1991‬‬

‫م��ەرگ��ی سیستمی سۆسیالیستی‌و ق��ەاڵی‬

‫ئەم واڵتە لە سەر هێڵی ب��ەرەو بااڵبوون‌و‬

‫كۆمەنیستی یەكێتیی سۆڤیه‌تدا بووه‌‪ .‬بۆیە‬

‫سەركەوتن رۆیشتووە‌و ب���ەردەوام بووە‪،‬‬

‫نەیتوانی هیچ رۆڵێكی ب��ەرگ��ری��ك��اران��ە لە‬

‫بەاڵم وەك سروشت ئەو مێژووە دەكرێتە‬

‫رووخان‌و لێدانی عێراقدا ببینێت‪ .‬لە ئاقاری‬

‫سێ ماوەی جیاوازەوە‪:‬‬

‫مەرگی یەكێتیی سۆڤیه‌ت‌و لە سەروبەندی‬

‫ــ م��اوەی ‪ 1877‬بۆ ‪ :1945‬ب ‌ه سەردەمی‬

‫ئاهەنگ‌و خۆشییه‌كانی لە سەركەوتنەكانی‬

‫زێڕینی دامەزراندنی ئیمپراتۆری ئەمەریكی‬

‫ل��ە ل��ی��دان��ی ع��ێ��راق‌و دەرك���ردن���ی ل��ە واڵت��ی‬

‫ن���اوزه‌دک���راوه‌‪ .‬ل��ەم م��اوەی��ەدا ئەمەریكا لە‬

‫ك���وەی���ت‪ ،‬س�����ەرۆك ب���ۆش ل���ە گ��وت��ارێ��ك��ی‬

‫چ��ەن��د كۆڵۆنیاڵێكەوە دەب��ێ��ت��ە یەكێک لە‬

‫مێژووییدا ب��ۆ ی��ەك��ەم ج��ار گ��وزارش��ت��ی لە‬

‫واڵت��ە مەزنەكانی جیهان‪ .‬ل��ە ناوچەیەكی‬

‫دامەزراندنی سیستمێكی نێودەوڵەتی نوێ‌و‬

‫داگیركراوەوە دەبێتە دەوڵەتێكی داگیركەر‪.‬‬

‫بەرجەستەبوونی سیستمی تاكجەمسەریی‬

‫ــ ماوەی پەڕینەوە بۆ لوتكە ‪ 1945‬بۆ ‪:1970‬‬

‫ئەمەریكای لە بەردەم كۆنگریسی ئەمەریكادا‬

‫ئەمەریكا لەم ماوەیەدا ماوەی جێگیربوون‬

‫راگەیاند‪.‬‬

‫ل����ە ل���وت���ك���ەی دەس�����ەاڵت�����ی ج���ەم���س���ەری‬

‫لە ‪15‬ی ئ��ازاری ‪1991‬دا سەرۆك بۆش لە‬

‫سەرمایەداری‌و بەرجەستەكردنی قۆناغی‬

‫گوتارەكەی كۆنگرێسدا بە راشكاوانە وتی‪:‬‬

‫لیبرالیزمی نوێ‪.‬‬

‫شەڕی كەنداو مه‌حەكی یەكەمی دەركەوتنی‬

‫ـ��ـ م���اوەی ‪ 1970‬ب��ۆ ‪ :1991‬ب��ە درێ��ژای��ی‬

‫سیمای جیهانێكی نوێیە‪ .‬جیهانێك تیایدا‬

‫ئەم ماوەیە ئەمەریكا بە رێگای شەرعی‌و‬

‫ه��ی��وای��ەك��ی راس��ت��ەق��ی��ن��ە ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی‬

‫ن��اش��ەرع��ی ك���اری ل��ە س��ەر جێگیركردنی‬

‫سیستمێكی نوێی نێودەوڵەتی دەبینرێت‪.‬‬

‫دەس���ەاڵت���ی ت���اك���ڕەوی‌و ب��ااڵدەس��ت��ك��ردن��ی‬

‫ئ���ەم ش���ەڕە ل��ە ك���رۆك���دا ش���ەڕی كۆتایی‬

‫خواست‌و بەرژەوه‌ندییەكانی كردووە‪.‬‬

‫سیستمی جیهانی دووجەمسەری‌و سەرەتای‬ ‫بەرجەستەبوونی سیستمی تاكجەمسەری‬

‫‪27‬‬

‫ئەمەریكایە‪ .‬لێرە بە دواوە ئەمەریكا بە تەنیا‬

‫دامەزراندنی هاوپەیمانی نێوان ئەمەریكا‌و‬

‫رابەرایەتی دنیا دەكات‪.‬‬

‫واڵتانی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو بووه‌‪.‬‬

‫لەم قۆناغەدا ئەمەریكا زۆر بە وردی كاری‬

‫ئەم سیاسەتانه‌ی ئەمەریكا لە چوارچێوەی‬

‫ل��ە س��ەر ق��ۆرخ��ك��ردن��ی ك��ۆی رێ��ك��خ��راوە‌و‬

‫ستراتیجی ف��ره‌وان��خ��وازی‌و كشان ب��ەرەو‬

‫دام�����ەزراوە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان ده‌ك����رد‪ .‬لە‬

‫خ��اڵ��ە گ��رن��گ‌و ك��اری��گ��ەرەك��ان��ی دەس��ەاڵت��ی‬

‫روی��ەك��ی‌ت��رەوە ل��ێ��دان‌و دەرك��ردن��ی عێراق‬

‫تاكجەمسەری بە تایبەتی لە كاتێكدا روخانی‬

‫ل��ە ك��وەی��ت‌و جێگیربوونیان ل��ە ن��اوچ��ەی‬

‫یەكێتیی سۆڤیەت شێوە فەوزا‌و بۆشاییەكی‬

‫كەنداوە بووە هۆی ئەوەی دەستی خۆی بە‬

‫دروس��ت��ك��ردب��وو‪ .‬ئ����ەرك‌و پێویستییەكی‬

‫تەواوی لەم ناوچەیەدا گیربكات‌و كۆنتڕۆڵی‬

‫ستراتیجی نوێی ئەمەریكا بوو‪.‬‬

‫س��ەرچ��اوە سەرەكییەكانی بەرهەمهێنانی‬

‫ب���ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ش��ت��ی ل���ە س��ت��رات��ی��ج��ی‬

‫ن���ەوت ب��ك��ات‪ .‬ب��ەم س��ی��اس��ەت��ەی ئەمەریكا‬

‫بەرجەستەكردنی سیستمی تاكجەمسەریدا‬

‫كۆی پایە سەرەكییەكانی هێزی نێودەوڵەتی‬

‫ئەمەریكا سێ ئاڕاستەی به‌رجه‌سته کرد‪:‬‬

‫كۆنتڕۆڵكرد‪ .‬لەم قۆناغەدا پ��ڕۆژه‌ی نوێی‬

‫‪1‬ـ��ـ ئاڕاستەی ئ��اب��ووری‪ :‬ل��ەم ئاڕاستەیەدا‬

‫ئەمەریكا بۆ كۆنتڕۆڵكردنی دەسەاڵتی دنیا‬

‫ئامڕازەكانی كۆنتڕۆڵكردن‪ ،‬ک ‌ه بە شێوەیەكی‬

‫لە س��ن��ووری قۆرخكردنی سەرچاوەكانی‬

‫گشتی لە سێ پایەدا چڕ دەبووەوە‪ ،‬ئەوانیش‪:‬‬

‫وزەی كەنداودا نەوەستا‪ ،‬بەڵكو پەڕییەوە‬

‫ک��ۆم��پ��ان��ی��ا ف���رەڕەگ���ەزەك���ان‌و رێ��ك��خ��راوی‬

‫بۆ ناوچەكانی باكووری ئەفریقیا‌و ئاسیای‬

‫بازرگانی جیهانی‌و رێكخراوە داراییەكان‬

‫ناوەندیش‪.‬‬

‫وەك بانكی نێودەوڵەتی‌و خەزێنەی نەختی‬

‫لە ناوچەی كەنداو ئەمەریكییەكان بە ئامانجی‬

‫نێودەوڵەتی بوو‪ .‬زۆر بە خێرایی‌و بە چڕی‬

‫ئیدامەدان بە پارێزگاریكردن لە پاشكۆكانی‌و‬

‫خستە كار‌و چاالكییەكانی دەستپێكرد‪.‬‬

‫هێشتنەوەیان لە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیاندا چەند‬

‫‪2‬ـ���ـ ئ��اڕاس��ت��ەی راگ���ەی���ان���دن‌و ک��ل��ت��ووری‌و‬

‫رێكکەوتننامەیەكی سەربازی‌و ئاسایشی‌و‬

‫رێكخراوە مرۆیی‌و كۆمەاڵیەتییەكان‪ :‬لەم‬

‫بەرگری هاوبەشی لەگەڵ چەند واڵتانێكی‬

‫ئاڕاستەیەدا لە هەناوی خەبات‌و پڕوپاگەندەی‬

‫خۆرهەاڵتی ناوه‌ڕاستدا گرێدا‪ .‬لەو واڵتانە‬

‫بۆ بەرجەستەبوونی قۆناغی جیهانگیری‬

‫بە تایبەتی واڵتانی سەرچاوەی نەوت وەك‬

‫كاری لە سەر داڕشتن‌و بەرجەستەكردنی‬

‫كوەیت‌و سعودیە‌و عەمان‌و قەتەر‌و بەحرین‌و‬

‫پ��ڕۆس��ەی ب��ە ئ��ەم��ەری��ك��ای��ی��ك��ردن��ی جیهان‬

‫ئیمارات‪ .‬ئەم رێكکەوتنانە لە كرۆكدا بناغەی‬

‫دەستپێكرد‪ .‬ل��ەم ب���وارەدا ئەمەریكییەكان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫هەوڵیاندەدا ئ��ەو بۆچوونە بسه‌لمێنن‪ ،‬ک ‌ه‬

‫سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا لە قۆناغی‬

‫لە سەپاندنی ب��اوەڕی ئ��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه مۆدێلی‬

‫دوای شەڕی سارد‬

‫ژیان‌و ئیدارەی ئەمەریكا باشترین رێگایە بۆ‬

‫لە دوای شەڕی ساردەوە پێویستی داهێنان‌و‬

‫سەرجەم مرۆڤایەتی‌و خۆیان بكەنە رابەر‌و‬

‫دۆزی���ن���ەوەی ن��ەه��ج‌و ئ��اڕاس��ت��ەی��ەك��ی ن��وێ‬

‫پەیامبەری هەموو مرۆڤایەتی‪ .‬لەوێشەوە‬

‫لە سیاسەتی دەرەك���ی بۆ ئەمەریكییەكان‬

‫ستراتیجی تاكجەمسەریی خۆیان لە نێو‬

‫ب��ووە ئ��ەرك‌و پێویستییەكی هەنووكەیی‌و‬

‫بیر‌وباوەڕی گەالنی دنیادا بڕوێنن‪.‬‬

‫گرنگ‪ .‬لە پێناو بەردەوامبوونی ئەمەریكا لە‬

‫‪3‬ــ ئاڕاستەی سیاسی‪ :‬لەم ئاڕاستەیەدا جگە‬

‫سەر هێڵی گەیشتن بە لوتكەی دەسەاڵت‌و‬

‫لە بەكارهێنانی گوشارە سیاسییەكان بە‬

‫كۆنتڕۆڵكردنی كێشە‌و قەیرانەكان‪ ،‬بە تایبەتی‬

‫تایبەتی لە رێگای دبلۆماسی‌و ئامڕازەكان‬

‫ئ��ەوان��ەی ل��ە ئ��اك��ام��ی ك��ۆت��ای��ی جەمسەری‬

‫هێزی نەرم لە سەرجەم بوارەكانی ئابووری‌و‬

‫سۆسیالیستییەوە توو‌شی ببوو‌‪ ،‬دەبووای ‌ه‬

‫زانیاریی کلتووری راگەیاندن‌‪ ..‬هتد‪ .‬ئامڕازی‬

‫رێگا‌و ئاڕاستەی نوێ‪ ،‬ک ‌ه لەگەڵ بارودۆخی‬

‫سیخوڕیی‌و شەڕی زانیاری‌و تێکنۆڵۆجی‌و‬

‫نوێدا بگونجێت جارێكی‌تر لە سەر هەمان‬

‫زانستیشیان بەكاردەهێنا‪.‬‬

‫هێڵی ف��ره‌وان��خ��وازی��ی س��ی��اس��ەت��ەك��ان��ی بۆ‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی‬

‫دۆس��ت‌و‬

‫لەم قۆناغەدا لە هاوشانی سیاسەتمەداران‌و‬

‫ئیحتیواكردن‌و‬

‫پ��ی��اوان��ی س��ەرب��ازی ت��وێ��ژی رون��اك��ب��ی��ران‌و‬

‫نەیارەكانی پێكەوە بەرجەستە بكات‪ .‬ئەم‬

‫ئەكادیمیست‌و راگەیاندنكارانی ئەمەریكاش‬

‫پەیڕەوە نوێیە‪ ،‬ک ‌ه لە سەردەمی سەرۆك‬

‫بۆ ئەم ئامانجە هاتنە سەر خەت‪ .‬لەم بوارەدا‬

‫بیڵ كلنتۆن‌دا بناغە سەرەتاییەكان‌و هێڵەكانی‬

‫س��ەرۆك��ی پێشووتری ئەمەریكا ری��چ��ارد‬

‫ئ��اڕاس��ت��ەك��ردن دی��اری��ك��را‌و داڕێ���ژرای���ەوە‬

‫نیكسۆن ل��ە كتێبی (ه��ه‌ل��ه ره‌خ��س��اوه‌ک��ان)‬

‫هاوكات بە فەرمی كرایە پرنسیپ‌و بنه‌مای‬

‫دا گوتوویه‌تی‪ :‬ئەمڕۆ ئێمە لە جیهانێكدا‬

‫بیری سیاسەتی ده‌ره‌کیی ئەمەریكا‪.‬‬

‫دەژی���ن تەنیا ی��ەك ه��ێ��زی م��ەزن��ی تیادایە‬

‫لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمەریكا لە‬

‫ئەویش ئەمەریكایە‪ .‬بۆیە دەبێت سیاسەتی‬

‫ساڵی ‪1992‬دا لە هەڵمەت‌و پڕوپاگەندەی‬

‫دەرەك��ی��م��ان س��ه‌ر ل��ه ن��وێ ب��ە شێوەیەك‬

‫ه���ەڵ���ب���ژاردن���ەك���ان���ی���دا ك��ل��ن��ت��ۆن دروش���م���ی‬

‫داڕێژینەوە لەگەڵ ره‌وشی نوێمان بگونجێت‪.‬‬

‫بەرجەستەكردنی سیستمێكی نێودەوڵەتی‬ ‫نوێی ب��ەرزك��ردەوە‪ .‬لە راستیدا هەرچەندە‬ ‫لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكەدا نەیتوانی سیما‌و‬

‫‪29‬‬

‫ن���اوەڕۆك���ی ئ���ەو س��ی��اس��ەت��ەی ب��خ��ات��ەڕوو‪،‬‬

‫ـ��ـ ك���ارك���ردن ل��ە س���ەر ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن��ی‬

‫بەاڵم تەنیا بە ئاماژەكردن بەو سیاسەتە‌و‬

‫ئاسایشێكی ئابووری بەهێز لە نێو ئەمەریكا‌و‬

‫پەیامی هاتنی سەردەمێكی نوێ‌و پێویستی‬

‫لە سەر ئاستی جیهان‪ .‬ئەم ئامانجەی هەر‬

‫ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن��ی گ���ۆڕان���ی ب��ن��ەڕەت��ی‌و‬

‫لە س��ەرەت��اوە وەك ئەركی س��ەرەك��ی‌و لە‬

‫ن��وێ��ك��ردن��ەوە ك��اری��گ��ەری زۆری ل��ە سەر‬

‫پێشینەی وەزاره‌ت�����ی دەرەك����ی ئەمەریكا‬

‫رای گشتی پەیداكرد‌و كلنتۆن توانی دەنگی‬

‫ئاشكراكرد‪.‬‬

‫ب��ە س����ەرۆك ب��وون��ی ئ��ەم��ەری��ك��ا ب��ۆ خ��ۆی‬

‫ــ راگرتنی ئاستی بااڵی توانای سەربازی‌و‬

‫دەستبخات‪.‬‬

‫چ��ەك��س��ازی‌و ك���ارك���ردن ب��ۆ پێشخستنی‬

‫ئەم دروشمە ئەو باوەڕەی الی دەنگدەرانی‬

‫زیاتریان لە هەردوو باری ئاسۆیی‌و ستونیدا‪.‬‬

‫ئەمەریكا چەسپاند‪ ،‬ک ‌ه كلنتۆن دنیابینییەكی‬

‫ــ رێكخستنەوە‌و داڕش��ت��ن��ەوەی سیاسەتی‬

‫وردی بۆ ئایندەی دوور‌و نزیكی واڵتەكەیان‬

‫دەرەك��������ی ب����ە ش����ێ����وەی����ەك‪ ،‬ک����ه‌ ل���ەگ���ەڵ‬

‫ه��ەی��ە‌و ئ��ەم پ��ی��اوە دەت��وان��ێ��ت ل��ەم قۆناغە‬

‫گۆڕانكاری‌و پێشهاتەکانی سەردەمی نوێ‌و‬

‫ه��ەس��ت��ی��ار‌و ئ����اڵ����ۆزەدا ش���ەم���ەن���دەف���ەری‬

‫دۆخ���ی ن��وێ��ی ئ��ەم��ەری��ك��ادا بگونجێت‪ .‬لەم‬

‫پێشكەوتنی ئەمەریكا بە ویستگەی شیاوی‬

‫بازنەیەدا دروشمی دیمۆكراسی‌و ئ��ازادی‬

‫خ��ۆی بگەیەنێت‪ .‬لە هەڵمەتی هەڵبژاردندا‬

‫ب��ازار‌و پاراستنی مافەكانی مرۆڤی خستە‬

‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گشتی كلنتۆن ق��س��ەی لە‬

‫ن��او ستراكچەری بەرنامەی ك��ار‌و ئەركی‬

‫سەر دروستكردنی هاوسەنگییەك لە نێوان‬

‫وەزارەتی دەرەكییەوە‪.‬‬

‫ه��ەردوو پرسی ناوخۆیی‌و دەرەكیدا كرد‪.‬‬

‫لە دوای گەیشتنی بە دەسەاڵت‌و تێپەڕبوونی‬

‫هاوكات باسی لە گرنگی پرسی دەرەك��ی‌و‬

‫چه‌ند مانگێک بە سەر جێگیربوونی لە پۆستی‬

‫كاریگەرییەكانی لە سەر ئاییندەی بارودۆخی‬

‫س��ەرۆك��ای��ەت��ی‪ ،‬كلنتۆن ب��ە هیچ شێوەیەك‬

‫تاكی ئەمەریكا‌و كۆمەڵگای ئەمەریكی پێكەوە‬

‫نەدەچوو ‌ه سەر دروشمەكانی هەڵبژاردنی‪،‬‬

‫دەكرد‪.‬‬

‫بە تایبەتی لە ب��واری سیاسەتی دەره‌كیدا‪.‬‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1993‬دا ك��ل��ن��ت��ۆن ل��ە هەڵمەتی‬

‫بۆیە لە سەرەتاكانی دەسەاڵتیدا چەندین‬

‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ب��ۆ س��ەرۆك��ای��ەت��ی ئەمەریكا‬

‫رەخنە‌و ناڕەزایی‌و توانجی ئاڕاسته ده‌کرا‪.‬‬

‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گشتی ب��ەرن��ام��ەی ك��اری‬

‫ل��ە وه‌اڵم���دا س���ەرۆك ه��ۆک��اری سەرەكیی‬

‫سەرۆكایەتی لە چەند خاڵێكدا چڕكردەوە‬

‫بێدەنگبوون‌و كارنەكردنی لە سەر بەرنامە‌و‬

‫لەوانە‪:‬‬

‫پ�����ڕۆژه‌ی س��ی��اس��ەت��ی ن��وێ��ی گ���ەڕان���دەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫ب��ۆ ناجێگیریی ره‌وش���ی دن��ی��ا‌و ن��اڕوون��ی‬

‫پێیانوابوو ب��ەردەوام��ب��وون��ی ئەمەریكا لە‬

‫ئاڕاستەی گۆڕانكارییەكانی جیهان‌و پێشهاتە‬

‫دەس��ت��ت��ێ��وەردان ل��ە ك���اروب���اری واڵت���ان‌و‬

‫سیاسی‌و ستراتیجییەكانی‌و ناڕوونی سیما‌و‬

‫ئاڕاستەكردنی رووداوو گۆڕانكارییەكان بە‬

‫س��ت��راك��چ��ەری سیستمی ن���وێ‌و دەوڵ��ەت��ی‬

‫ئاڕاستەی بەرژەوەندییەكانی خۆیدا زامنی‬

‫نوێی جیهان‪ .‬لە رووی��ەك��ی‌ت��رەوە ئەوكات‬

‫مانەوە‌و پێشكەوتنی ئەمەریكایە لە لوتكە‌و‬

‫راستەخۆ سەرۆك كلنتۆن‌و‌وارن كرستۆفەر‬

‫ئاستی بااڵی دەسەاڵتی ژیاندا‪.‬‬

‫(وەزیری دەرەوه) ئەنتۆنی الیك (راوێژكاری‬

‫ل��ە ‪27‬ی سێپتەمبەری ‪1997‬دا س��ەرۆك‬

‫ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریكا)یان راسپارد‬

‫لە گوتارێكدا لە ب��ەردەم كۆمەڵەی نەتەوە‬

‫كار لە سەر دامەزراندنی لیژنەیەكی تایبەت‌و‬

‫یەكگرتووەكاندا راشكاوانە وتی‪ :‬رێگام بدەن‬

‫شارەزا بكات بۆ تاوتوێكردنی ئەم پرسە‌و‬

‫ب��ا روون��ك��ردن��ەوەی��ەك ل��ە س��ەر ب���ارودۆخ‌و‬

‫داڕشتنەوەی بنه‌مایه‌کی نوێ بۆ سیاسەتی‬

‫پێگەی نوێی ئەمەریكا بدەم‪ .‬ئەمڕۆ ئەمەریكا‬

‫دەرەک��ی ئەمەریكا لە سەر هەمان بناغەی‬

‫پایە‌و پێگەیەكی تایبەت‌و تەنیای لە سیستمی‬

‫هەڵمەتی هەڵبژاردنەكان‪.‬‬

‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ن��وێ��دا ه��ەی��ە‪ .‬ئێمە دان بەم‬

‫بیرو دنیابینی ئەم ستراتیجە لە گەوهەردا‬

‫راستییەدا دەنێین‌و پێشوازیشی لێدەكەین‪.‬‬

‫لە سەر بناغەی دامەزراندنی هاوسەنگی‌و‬

‫من دەزانم لە دوای شەڕی ساردەوە زۆرێك‬

‫نێوەندگیرییەك لە نێوان دوو سیاسەتی كۆنی‬

‫هەیە دەپرسێت ئایا پالن‌و نەخشەی نوێی‬

‫ئەمەریكادا بوو‪ .‬سیاسەتی خۆبەدوورگرتن‬

‫ئەمەریكا لەمەڕ شێوازی مامەڵەكردنی لەگەڵ‬

‫(ال��ت��ی��ار االن��ع��ی��زال��ي التقلیدي)‌و سیاسەتی‬

‫ب��ارودۆخ��ی نوێدا چ��ۆن دەبێت؟ ب��ەردەوام‬

‫دەس��ت��ت��ێ��وەردان ل��ە ك���اروب���اری ن��اوخ��ۆی‬

‫دەبێت لە دەستتێوەردان‌و ئاڕاستەكردنی‬

‫واڵت���ان ب��وو‪ .‬ل��ە رەوت���ی سیاسی یەكەمدا‬

‫رووداو‌و گۆڕانكارییەكان‪ ،‬یان پاشەكشێ‬

‫بانگەشە بۆ ئەوە کرا‪ ،‬ک ‌ه دەبێت ئەمەریكا‬

‫دەك���ات؟ رێگامبدەن راش��ك��اوان��ە وه‌اڵمتان‬

‫دەستنەخاتە كاروباری واڵتانەوە‌و بودجە‌و‬

‫ب��دەم��ەوە‪ :‬نەخشە رێ��گ��ای نوێی ئەمەریكا‬

‫داهاتی خۆی لە‌و ب��وارەدا خەرج نەكات‪ .‬لە‬

‫مانەوەیە لە سەر سیاسەتی رابەرایەتیكردنی‬

‫بەرامبەردا هەوڵبدات لە رێگه‌ی برەودان بە‬

‫جیهان‌و مانەوە لە سەر سەكۆی دەسەاڵتی‬

‫سیاسەتە ئابووری‌و کلتووری‌و سیاسی‪..‬‬

‫جیهان‌و بەردەوامدان بە ئیلتیزام‌و پەیوەندییە‬

‫ت��اد‪ ،‬ن��اوخ��ۆی��ی��ەوە خ��ۆی ب��ە س��ەر واڵتانی‬

‫دەرەك���ی���ی���ەك���ان���ی ل���ە س���ەرج���ەم ئ��اس��ت‌و‬

‫جیهاندا بسەپێنێت‪ .‬وەك رەوتی دووەمیش‬

‫ویستگەكانیدا‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گشتی ستراتیجی نوێی‬

‫رووداوەكە بە الی بەرژەوەندییە ئابووری‌و‬

‫ئەمەریكا سازانە لە نێوان ه��ەردوو رەوتی‬

‫سیاسییەكانی خۆیاندا بشكێننەوە‪.‬‬

‫دەستتێوەردان‌و كشانەوە‪ ،‬یان پەراوێزبووندا‬

‫ل���ە راس��ت��ی��دا ل���ەگ���ەڵ ه���ەم���وو ب��ان��گ��ەش��ە‌و‬

‫دادەڕێ��ژێ��ت��ەوە‪ .‬زان��ا‌و بیرمەندی ئەمەریكی‬

‫راگەیاندن‌و پڕوپاگەندەكانی ئەمەریكا بۆ‬

‫ت��ۆن��ی س��م��ی��س ئ���ەم س��ت��رات��ی��ج��ە ن��وێ��ی��ەی‬

‫ب���ەردەوام���ب���وون‌و ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن��ی ئەم‬

‫ئ��ەم��ەری��ك��ای ب��ە وی��ل��س��ۆن��ی��زم��ی براگماتی‬

‫سیاسەتە بە پڕاكتیكی تیایدا سەركەوتوو‬

‫‪ Pragmatic Wilsonism‬ن���اون���اوە‪ .‬لە‬

‫ن��ەب��وو‪ ،‬بەڵكو ب��ە شێوەیەكی ب��ەرچ��او لە‬

‫شیكاركردنی ئەم سیاسەتەدا نیكسۆن ئەم‬

‫هەردوو رەوتەكەدا پاشەكشێكرد‪ .‬هۆکاری‬

‫رەوت���ەی ب��ە هاوسەنگی ل��ە ن��ێ��وان بەهای‬

‫سەرەكی ئەم پاشەكشێیەش لە گەوهەردا‬

‫ئەمەریكی (ولسینیزم)‌و سیاسەتی پراگماتی‬

‫دوانەی سەرهەڵدان‌و دروستبوونی قەیرانی‬

‫ئ��ەن��ج��ل��ۆس��اك��س��ۆن��ی دروس����ت دەب���ێ���ت‪ .‬لە‬

‫ئابووریی ئەمەریكا لە الیەك‌و گەشەكردن‌و‬

‫شیكاركردنی فۆڕمی ئەم سیاسەتە نوێیەدا‬

‫زی��ن��دووب��وون��ەوەی روسیا وەك بەدیلێكی‬

‫ت��ی��م��ەك��ەی س����ەرۆك ه����ەردوو پرنسیپیان‬

‫یەكێتیی س��ۆڤ��ی��ەت��ی ك���ۆن‌و پێشكەوتن‌و‬

‫ك��ردە بناغەی پێناسەكردن‌و دیاریكردنی‬

‫گەشەكردنی چین زۆر بە خێرایی‌و گەیشتنی‬

‫شوناسی ستراتیجی نوێ‪ .‬ب ‌ه گوزارشتێكی‌تر‬

‫بە پایەی بەجەمسەربوون لە الیەكی‌تر بوو‪.‬‬

‫ئەو پرنسیپانە لە سەر بناغەی هاوسەنگی‬ ‫پ��رن��س��ی��پ��ی دەس��ت��ت��ێ��وەردان��ی س���ن���ووردار‬

‫ستراتیجی فرەوانخوازی‬

‫‪ ،Limited Intervenation‬دەستتێوەردانی‬

‫لە منداڵدانی روخ��ان��ی یەكێتیی سۆڤیه‌تدا‬

‫ئینتقائی ‪ Selective Intervetion‬دەخوڵقێت‪.‬‬

‫ره‌وشێکی ن��وێ پەیدا ب��وو‪ .‬تیایدا جگە لە‬

‫لە ب��واری جێبەجێكردندا پرنسیپەكە بەو‬

‫بەرجەستەبوونی بازنەیەكی ب��ەرف��رەوان‬

‫شێوەیە ب��وو ئ��ەو كاتانەی دەگونجێت بۆ‬

‫لە ف��ەوزا‌و ناجێگیری‪ ،‬هاوكات بۆشاییەكی‬

‫دەس��ت��ت��ێ��وەردان��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ئەمەریكا‬

‫ب���ەرف���ره‌وان���ی���ش ك���ەوت���ە ن��ێ��و سیستمی‬

‫رابەرایەتی هاوپەیمانییەكە بكات‪ .‬ئەو كاتانەی‬

‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‌و جیهانییەوە‪ .‬ل��ە سیاسەتی‬

‫توانای كۆكردنەوەی بۆچوونی هاوبەشی‬

‫خۆسازدانی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی باری نوێی‬

‫بۆ دەستتێوەردان نابێت‪ .‬ئەمەریكییەكان‬

‫ج��ی��ه��ان‌و پ���ڕك���ردن���ەوەی ئ���ەو بۆشاییانە‬

‫دەت���وان���ن خ��ۆی��ان ب��ە ت��ەن��ی��ا ب��ڕی��ارب��دەن‌و‬

‫س��ی��اس��ەت��م��ەداران��ی ئ��ەم��ەری��ك��ا ستراتیجی‬

‫دەستبخەنە كاروباری ئەو واڵتەو ئاڕاستەی‬

‫فرەوانخوازییان داڕشتەوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫دی��ارت��ری��ن ت��ی��ۆرەك��ان��ی دنیابینی گ��وت��اری‬

‫ئ��ەوروپ��ای خ��ۆره��ەاڵت‌و ئاسیای ناوەند‌و‬

‫سیاسیی ئەمەریكی بە شێوە گشتییەكەی‬

‫خ��ۆره��ەاڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت‌‪ ..‬ت��اد دەگ��رێ��ت��ەوە‪.‬‬

‫ئه‌مانه‌ن‪:‬‬

‫لێرەدا الیك پێشنیاری ئه‌و ‌ه دەكات ئەمەریكا‬

‫ــ تیۆری دەستتێوەردانی دیمۆكراسی‪ :‬ئەم‬

‫نەخشەیەكی نوێی جیۆئابووری بە شێوەیەك‬

‫تیۆرە لە الیەن بیرمەندی گەورەی ئەمەریكی‬

‫دابڕێژێتەوە‪ ،‬ک ‌ه كۆی سەرچاوەكانی وزە‬

‫بە رەچەڵەك ژاپۆنی (فرنسیس فۆكۆیاما)‬

‫بخاتە ژێر ده‌سه‌اڵتی خۆیەوە‪.‬‬

‫ەوە پێشنیاركرا‪ .‬لەم تیۆرەدا فۆكۆیاما كۆی‬

‫ــ تیۆری واقعی‪ :‬ئەم تیۆرە لە الیەن بیرمەند‌و‬

‫كۆمەڵگای مرۆڤایەتی دەكاتە دوو بەشەوە‪.‬‬

‫شارەزای ناسراو (كینپ واڵتز)ەوە داهێنرا‪.‬‬

‫ك��ۆم��ەڵ��ەك��ان��ی م��ێ��ژوو (دی��ك��ت��ات��ۆرەك��ان)‪،‬‬

‫واڵتز لەم تیۆرەدا باس لە گرنگی هاوسەنگی‬

‫كۆمەڵەكانی دوای مێژوو (دیمۆكراسییەكان)‪.‬‬

‫هێز‌و مامەڵەكردن لە واقعدا دەكات‪.‬‬

‫ل��ەم ت��ی��ۆرەدا فۆكۆیاما ن��اڕاس��ت��ەخ��ۆ باس‬

‫ئەمانە‌و چەندین تیۆر‌و پێشنیاری‌تر لەو‬

‫ل��ە دەس��ت��ت��ێ��وەردان ل��ە ك���اروب���اری ناوچە‬

‫قۆناغەدا ببوونە جێگای گفتوگۆ‌و مشتومڕی‬

‫ستراتیجییەكان دەك��ات‪ .‬بە پێی ئەم تیۆرە‬

‫بیرمەندان‌و‬

‫ئەمەریكا‪.‬‬

‫دەس��ت��ت��ێ��وەردان��ی ئەمەریكا ل��ە ك��اروب��اری‬

‫لە كۆتاییدا كۆی ئەمانە بوونە بناغەیەكی‬

‫كۆمەڵگا دیكتاتۆرییەكان ئەركێكی ئاكاری‌و‬

‫ستراتیجیی ن��وێ��ی ئ��ەم��ەری��ك��ای ل��ە س��ەر‬

‫پێداویستییەكی ستراتیجیە‪ .‬لەم بازنەیەدا‬

‫داڕێژرایەوە‪.‬‬

‫ئەركی لە پێشینەی ئەمەریكا پێداچوونەوەیە‬

‫ل��ە قۆناغی جێبەجێكردنی ئ��ەم ستراتیجە‬

‫ب��ە ك��ۆی پێكهاتە‌و ئ���ەرك‌و رۆڵ��ی نەتەوە‬

‫نوێیه‌دا چەندین هێڵی كێشا‪ ،‬لەوانە‪:‬‬

‫یەكگرتووەكاندا‪.‬‬

‫ــ كشان‌و فرەوانبوون‌و جێگیربوون بەرەو‬

‫ــ تیۆری فرەوانخوازی‪ :‬ئەم تیۆر ‌ە لە الیەن‬

‫ئەوروپای خۆرهەاڵت‪.‬‬

‫(ئەنتۆنی الی��ك)ەوە پێشنیاركرا‪ .‬ناوەڕۆكی‬

‫ــ كشان‌و ف��رەوان��ب��وون ب��ەرەو ناوچەكانی‬

‫ئەم تیۆرە بە گشتی كشان‌و فرەوانبوونی‬

‫ئاسیای ناوەند بە مەبەستی كۆنتڕۆڵكردنی‬

‫ناوچەی نفوزی ئەمەریكایە بە تایبەتی لە‬

‫س��ەرچ��اوەك��ان��ی وزە ل��ەو ن��اوچ��ان��ە‌داو لە‬

‫رێگای فرەوانخوازی هاوپەیمانی ناتۆوە‌و‬

‫رەهەندێكی دوورتریشدا گۆشەگیركردنی‬

‫ی پێشتر لە‬ ‫ب���ەرەو ئ��ەو ن��اوچ��ە‌و واڵت��ان��ە ‌‬

‫دڵی ئۆراسیا (روسیا)‪.‬‬

‫بازنەی نفوزی یەكێتیی سۆڤیەتدا ب��وون‪.‬‬

‫ــ گۆشەگیركردن‌و كۆنتڕۆڵكردنی واڵت‌و‬

‫ئ��ەم ناوچانە ب��ە گشتی زۆرب���ەی واڵتانی‬

‫ن��اوچ��ەك��ان��ی چ��ی��ن‌و ه��ی��ن��دس��ت��ان‌و ژاپ���ۆن‌و‬

‫سیاسەتمەدارانی‬

‫‪33‬‬

‫باشووری خۆرهەاڵتی ئاسیا‪.‬‬

‫دژایەتی خۆیان بۆ سیاسەتەكانی ئەمەریكا‬

‫ـ���ـ ل���ە رێ���گ���ای ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ی پ����ڕۆژه‌ی‬

‫راگەیاند‪ .‬رۆژب���ەرۆژ دەن��گ‌و لێدوانەكانی‬

‫خۆرهەاڵتی ناوه‌ڕاستی گەورەوە لە واڵتانی‬

‫رووب���ەڕووب���وون���ەوەی ئ��ەم سیاسەت ‌ه لە‬

‫عەرەبی‌و ئیسالمی ستراتیجی فرەوانخوازی‌و‬

‫روسیا لە زیادبووندا بوو‪ .‬لە ناوه‌ڕاستی ئەم‬

‫گۆشەگیركردنی كۆی سەرچاوەكانی هێز‌و‬

‫ساڵەدا ناوەندەكانی بڕیار بە ئاشكرا باسیان‬

‫وزەو كۆنتڕۆڵ دەكات‪.‬‬

‫لە سەرهەڵدانەوەی شەڕی سارد كردووه‌‌و‬

‫لە ساڵی ‪1994‬دا كردنەوەی دەرگای بە ئەندام‬

‫جارێكی‌تر هاوپەیمانی ناتۆیان وەك دوژمنی‬

‫بوون لە رووی واڵتانی ئەوروپای ناوەند‬

‫خۆیان راگەیاند‪ .‬لە ‪18‬ی ئۆكتۆبەردا سەرۆكی‬

‫لە هاوپەیمانی ناتۆ‌و كشان‌و فرەوانبوونی‬

‫ئ��ەو كاتەی روسیا (یڵتسن) بۆ یەكەمجار‬

‫ناوچەی دەسەاڵتی ئەمەریكا لە رێگای ئەم‬

‫بە فەرمی‌و راشكاوانە وت��ی‪ :‬فره‌وانكردنی‬

‫هاوپەیمانییەوە ب��ۆ ئ��ەوروپ��ا‪ ،‬ی��ان ناوچە‬

‫هاوپەیمانی ناتۆ بۆ ئەوروپای خۆرهەاڵت‬

‫ستراتیج‌و گرنگەكانی دەسەاڵتی پێشووی‬

‫بە واتای باڵوەپێكردنی چەكی ئەتۆمی دێت‪.‬‬

‫یەكێتیی سۆڤیەت بە تەواوەتی روسەكانی‬

‫ئەمەش لە راستیدا شێتییە‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ب ‌ه‬

‫ن���اڕەح���ەت‌و ت���وڕە ك���رد‪ .‬ئ���ەم ه��ەن��گ��اوەی‬

‫دڵنیاییه‌وه‌ روسیا بەمە رازی نابێت‪.‬‬

‫ئەمەریكییەكان لە راستیدا وەك بروسكەیەك‬ ‫ب���وو ل��ە دب��ل��ۆم��اس��ی��ەت��ی روس����ی‪ ،‬چونكە‬

‫لە نێوان سااڵنی ‪ 1996‬بۆ ‪ 1997‬ئەو كاتەی‬

‫ئ��ەوان بە پێی رێكکەوتنەكانی پێشوویان‬

‫هێشتا روسیا نەیتوانیبوو بە ت���ەواوی لە‬

‫لەگەڵ ئەمەریكا لەوە دڵنیاكرابوونەوە‪ ،‬ک ‌ه‬

‫قەیرانەكانی خۆی رزگاری ببێت‌و جارێكی‌تر‬

‫ئەمەریكا كار بۆ دژایەتی روسیا‌و هەوڵی‬

‫لە سەر پێی خۆی رابووەستێت‪ .‬پڕۆسەی‬

‫گۆشەگیركردنی ن��ادات‪ .‬بۆیە ئەم هەنگاوە‬

‫ف���رەوان���خ���وازی���ی ه��اوپ��ەی��م��ان��ی ئەتڵەسی‬

‫روس��ەك��ان��ی ل��ە ترسێكی گ���ەورە بەخەبەر‬

‫ه��ەن��گ��اوب��ەه��ەن��گ��او رووەو خ���ۆره���ەاڵت‌و‬

‫هێنا‪ .‬ل��ەو ك��ات��ەوە روس��ەك��ان ب��ڕی��اری��ان��دا‬

‫كۆمارەكانی پێشووی یەكێتیی سۆڤیەت‬

‫رووب���ەڕووی ئ��ەم سیاسەتە شەڕانگێزی‌و‬

‫دەك���ش���ا‪ .‬ه��ەن��گ��اوەك��ان��ی ب��ۆ گ��ەی��ش��ت��ن بە‬

‫داگیركەرانەیەی ئەمەریكا ببنەوە‪ .‬لە ساڵی‬

‫سەرچاوەكانی وزە‌و ن��ەوت ل��ەو ناوچانە‬

‫‪1995‬دا س��ی��اس��ەت��م��ەدار‌و س��ەرك��ردەك��ان��ی‬

‫رۆژبەرۆژ خێراتر دەبوو‪ .‬لە ساڵی ‪1997‬دا‬

‫روس��ی��ا ب��ۆ ی��ەك��ەم��ج��ار ل��ە دوای روخ��ان��ی‬

‫ل��ە س��ەردان��ێ��ك��ی��دا ب��ۆ واش��ن��ت��ۆن س��ەرۆك��ی‬

‫یەكێتیی س��ۆڤ��ی��ه‌ت��ەوە راش��ك��اوان��ە كەوتنە‬

‫ئازه‌ربایجان حیدر علییف كۆمەڵێك گرێبەستی‬

‫رەخنەگرتن‌و دەربڕینی نارەزاییەكانیان‌و‬

‫ل��ەگ��ەڵ كۆمپانیا ئەمەریكییەكان بەست‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫ه��اوك��ات ل��ە الی��ەك��ی‌ت��رەوە كازاخستانیش‬

‫ئامانجە ئەوكات لە داڕشتنەوەی پڕۆژه‌یەكی‬

‫ل��ە الی خ��ۆی��ان��ەوە چەند گرێبەستێکی بۆ‬

‫كامڵدا دەركەوت‪.‬‬

‫بەكاربردن‌و قۆستنەوەی بەرهەمی كێڵگەی‬ ‫تنیز ‪ Tenguiz‬هونەری بۆ دەرهێنانی گاز‌و‬

‫ستراتیجی ئەمەریكا لە ناوچەی قەوقاس‌و‬

‫نەوت لەگەڵ هەمان ئەو كۆمپانیانەدا گرێدا‪.‬‬

‫ئاسیای ناوەندا‬

‫لە ب��واری جێبەجێكردنی ئ��ەم ستراتیجە‌و‬

‫ئەم ستراتیجە بە شێوەیەكی سەرەكی لەم‬

‫ل��ە ق��ۆن��اغ��ی پراكتیكدا ل��ە س��اڵ��ی ‪1997‬دا‬

‫ناوچانەدا بە سێ رێگا ب��ەرەو كامڵبوون‌و‬

‫ئەمەریكییەكان‬

‫شەپۆلێكی‌تری‬

‫گ��ەورەی‬

‫جێگیربووون دەچوو‪:‬‬

‫فرەوانبوونی دەستپێكرد‪ .‬لە هاوپەیمانی‬

‫‪1‬ـ�����ـ ی����ارم����ەت����ی����دان‌و پ��اڵ��پ��ش��ت��ی��ك��ردن��ی‬

‫ن��ات��ۆدا دەرگ���ای لە رووی بەئەندامبوونی‬

‫واڵت��ان��ی ن��اوچ��ەك��ە‪ .‬ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی ك��ۆم��ارە‬

‫چەندین واڵت كردەوە‪ .‬لەم قۆناغەدا لەگەڵ‬

‫ج���ی���اب���ووه‌وەك���ان ل��ە ی��ەك��ێ��ت��ی��ی سۆڤیەتی‬

‫ئ����ەوەی ب��رج��ن��س��ك��ی ب��ۆ خ���ۆی داه��ێ��ن��ەر‌و‬

‫پێشوو‪ .‬ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی س��ەرب��ەخ��ۆی��ی خۆیان‬

‫دامەزرێنەرێكی سەرەكی پڕۆژه‌ی ستراتیجی‬

‫ب��ە ت���ەواوی بەرجەستەبكەن‌و ل��ە بازنەی‬

‫فرەوانخوازی ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم س��ەرۆك كلنتۆن‬

‫دەسەاڵتی سۆڤیەت‌و هاوكات بە مەبەستی‬

‫ئەركی جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژه‌یەی دایە‬

‫دوورخستنەوەیان لە بەستنی هەر جۆرە‬

‫دەست باوكی دبلۆماسی ئەمەریكی مارلین‬

‫پەیوەندی‌و نزیكبوونەوەیەك لەگەڵ روسیای‬

‫ئۆڵبرایت‪ .‬گرفتی سەرەكی ئەمەریكییەكان‬

‫نوێدا‪.‬‬

‫زیاتر لە كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی وزە‌و‬

‫‪2‬ــ هاندان‌و پاڵپشتیكردن‌و ئاسانكاریكردن‬

‫دەرهێنان‌و پرسی گواستنەوە‌و زامنكردنی‬

‫بۆ كۆمپانیا ئەمەریكییەكان تا لەو واڵتانە‬

‫رێگاكان‌و بۆرییەكانی گواستنەوە بوو‪.‬‬

‫وەبەرهێنانبكەن‌و بارەگای سەرەكی‌و گەورە‬

‫ل���ەم س���ات���ەوە ش����ەڕی ب��ۆری��ی��ەك��ان ب��ووە‬

‫بەرنە ئەو ناوچانەوه‌‪.‬‬

‫جۆرێكی‌تری شەڕی نێوان روسیا‌و ئەمەریكا‪.‬‬

‫‪3‬ــ پاشەكشێ لە پشتبەستن بە سەرچاوەكانی‬

‫بۆیە ئەمەریكییەكان راستەخۆ كەوتنە هەوڵی‬

‫وزە لە ناوچەی كەنداوی عەرەبی‌و گرنگیدان‬

‫داڕشتنەوەی ستراتیجێكی نوێ‪ ،‬ک ‌ه لەگەڵ‬

‫بەو ناوچە نوێیە‪.‬‬

‫ب��ارودۆخ��ی ئ��ەم ش��ەڕ‌و ركابەرییە نوێیەدا‬

‫لەم قۆناغەدا چەند ئەڵتەرناتیفێك بۆ داڕشتن‌و‬

‫بگونجێت‪ .‬نەخشەیەكی ورد‌و گونجاویان بۆ‬

‫دامەزراندنی هێڵی گواستنەوەی نەوت‌و گاز‬

‫دامەزراندنی هێڵێكی گواستنەوە داڕشت‪ .‬ئەم‬

‫خرانە ب��ەر گفتوگۆ‌و موناقەشەی پیاوانی‬

‫‪35‬‬

‫س��ی��اس��ەت‌و پ��ی��اوان��ی دارای����ی‌و ب��ازرگ��ان‌و‬

‫بڕیاربەدەستانی ئەمەریكا گونجاو‌و مایەی‬

‫سەرمایەدارانی ئەمەریكا‪ .‬لەو ئەڵتەرناتیفانە‪:‬‬

‫قبوڵكردن نەبوو‪.‬‬

‫ــ هێڵی روسیا ــ ئێران‪ :‬ئەم پێشنیارە هەر‬

‫ــ رێگای سوپسا ‪ Sypsa‬لە دەریای رەشەوە‬

‫راستەخۆ لە الیەن دەسەاڵتدارانی سیاسیی‬

‫بە ئازه‌ربایجان‌و جۆرجیادا ده‌ڕۆیشت‪.‬‬

‫ئ��ەم��ەری��ك��اوە ب��ە ت��ون��دی رەت��ك��رای��ەوە‌و بە‬

‫ــ رێگای نورسیسك ‪ Navoro Ssisk‬بە‬

‫ئەڵتەرناتێفێكی زۆر ناواقعی باسكرا‪.‬‬

‫چیچاندا تێپەڕده‌بوو‪.‬‬ ‫ئەم دوو رێگایە تا ئەوكات بە ت��ەواوی لە‬

‫ــ پ��ڕۆژه‌ی هێلی باكۆ ــ جیهان‪ :‬ئ��ەم هێڵە‬

‫الیەن ئەمەریكاوە بڕیاری لە سەر نەدرابوو‪.‬‬

‫لە ئازربایجانەوە دەستپێدەكات‌و دەری��ای‬

‫لە بواری ناكۆكییەكانی نێوان دەسەاڵتدارانی‬

‫خەزەر بە دەریای ناوه‌ڕاست دەبەستێتەوە‪.‬‬

‫ئەمەریكا‌و كۆمپانیاكاندا لە جەوهەردا دوو‬

‫ئەمە بۆ ئەمەریكییەكان خاڵێكی زۆر گرنگ‌و‬

‫ئامانجی جیاواز‌و هەندێك پێچەوانەشیان‬

‫ئ��ەرێ��ن��ی ب����ووه‌‪ ،‬ب���ەاڵم ك��ێ��ش��ەی س��ەرەك��ی‬

‫گ��رف��ت��ێ��ك��ی‌ت��ری ئ��ەم��ەری��ك��ی��ی��ەك��ان ب����ووه‌‪.‬‬

‫ئ��ەوە ب��و ‌و ئ��ەم هێڵە دەب��ووای�� ‌ه بە ناوچەی‬

‫كۆمپانیاكانی ن��ەوت ئ��ام��ان��ج‌و ستراتیجی‬

‫ك��وردس��ت��ان��ی ت��ورك��ی��ادا ت��ێ��پ��ەڕب��ب��ێ��ت‪ .‬ئ��ەم‬

‫سەرەكییان لە ئەنجامدانی پڕۆژه‌كانیاندا‬

‫ناوچەیەش بە پراكتیكی لە ژێر كۆنتڕۆڵی‬

‫پ��ەی��ڕەوك��ردن��ی پرنسیپی كەمترین تێچو‌و‬

‫هێزەكانی ‪‌PKK‬و گۆڕەپانی چاالكییەكانی‬

‫له‌گه‌ڵ زۆرترین سوود‌و قازانج بووه‌‪ ،‬بەاڵم‬

‫خەباتی رزگاریی ك��ورددا بوو‪ .‬هاوكات لە‬

‫سیاسەتمەدار‌و بڕیاربەدەستانی ئەمەریكایی‬

‫الی��ەك��ی‌ت��رەوە بوونی كێشەیەكی ناوخۆی‬

‫ئامانجێكی سیاسی رووتیان هەبوو‪.‬‬

‫مێژوویی لە نێوان ئازه‌ربایجان‌و ئەرمینیا لە‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1999‬دا ل��ە ك��ۆب��وون��ەوەك��ان��ی‬

‫سەر هەرێمی ناگۆرنی كه‌رەباغ ترسێكی‌تر‌و‬

‫لوتكەی واشنتۆندا بارودۆخی نوێ‌و خێرای‬

‫كێشەیەكی‌تر بوو بۆ ئەمەریكییەكان‪ ،‬چونكە‬

‫گۆڕانكارییەكان زۆر بە وردی تاوتووێكرا‌و‬

‫ب��ە واق��ع��ی ئ��ەو ك��ەل��ەب��ەرە ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه لێیەوە‬

‫پێویستی دەستپێكردنی شەپۆلێكی نوێی‬

‫روسەكان بە ئاسانی دەیانتوانی بێنە نێو‬

‫ف��رەوان��خ��وازی ب��وو بە بڕیاری ئەمەریكا‌و‬

‫پڕۆژه‌كە‌و شكستی پێبهێنن‪.‬‬

‫هاوپەیمانەكانی‪ .‬هەر لەو كۆنفڕاسەدا بە هۆی‬

‫ــ رێگاكانی گواستنەوە بە ئێراندا ب��ەرەو‬

‫زیادبوونی رۆڵی هاوپەیمانی ناتۆ بڕیاردرا‬

‫ناوچەكانی كەنداوی عەرەبی كۆی ئەم رێگا‌و‬

‫لە سەر زیادكردنی بودجەی رێكخراوەكە‪.‬‬

‫ئەلتەرناتیفانە بە هۆی بوونی كێشە‌و ناكۆكی‬

‫ل��ە ‪22‬ی ن��ۆڤ��ەم��ب��ەری س��اڵ��ی ‪2002‬دا لە‬

‫لە نێوان ئەمەریكا‌و ئێران الی سیاسەتمەدار‌و‬

‫ك��ۆب��وون��ەوەك��ان��ی ل��وت��ك��ەی ب���راغ ل��ە واڵت��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫م���ەج���ەر ب���ڕی���ار ل���ە س���ەر دەس��ت��پ��ێ��ك��ردن��ی‬

‫ئەمەریكا لە راب��ردوودا دەب��وو چاوەڕوانی‬

‫شەپۆلێكی‌تری فرەوانخوازی هاوپەیمانی درا‪.‬‬

‫كارەساتی زۆر گەورە بكرێت‪ .‬بۆیە زۆرێك‬

‫لە چوارچێوەی ئەم سیاسەتەدا پەیوەندیكرا‬

‫پ��ێ��ی��ان��واب��وو پ��ێ��ی��ان وا ب���وو ئ��ەم��ەری��ك��ا لە‬

‫ن بێنە‬ ‫بە حەوت واڵتی نوێوە‌‪ .‬داوایان لێكرد ‌‬

‫بەكارهێنانی گەورەترین‌و بەهێزترین چەك‌و‬

‫ناو هاوپەیمانێتییەكەوە‪ .‬ئەو واڵتانە هەر‬

‫هێزەكانی لە بەرامبەر ئەوانەی گومانی لێ‬

‫سێ واڵت��ی بەڵتیق لە باكووری ئەوروپای‬

‫ده‌ک��ات دوو دڵ نابێت‪ .‬دووبارەبوونەوەی‬

‫ناوەند وات ‌ه التیڤیا‌و لتوانیا‌و ئەستونیا‌و هەر‬

‫كارەساتی هێرۆشیما‌و ناکازاكی دوور نییە‪.‬‬

‫چ��وار واڵت��ی باشوور بولگاریا‌و رۆمانیا‌و‬

‫ش��ۆك��ی ئ���ەم رووداوە وەرچ��ەرخ��ان��ێ��ك��ی‬

‫سلۆفاكیا‌و سڵۆڤێنیا بووە‪ .‬لە ‪29‬ی مارسی‬

‫گەورەی لە ستراتیجی دەرەكی ئەمەریكادا‬

‫‪2004‬دا ئەم واڵتانە بە فەرمیبوون بە ئەندام‬

‫بەرجەستەكرد‪ .‬ل��ە هاوشانی ئ���ەوەی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫لە هاوپەیمانییەكە‪.‬‬

‫ئاكامه‌كەی هه‌ر دوو شەڕی روخانی واڵتانی‬ ‫عێراق‌و ئەفغانستانی لێكەوتەوە‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬

‫پێش ‪11‬ی سێپتەمبەر‬

‫گەوهەردا ئاماژەی كۆتایی سەردەم‌و قۆناغی‬

‫لە ‪11‬ی سێپتەمبەردا ئەنجامدانی كۆمەڵێك‬

‫تاكجەمسەری‌و بااڵدەستبوونی ئەمەریكای‬

‫ه��ێ��رش��ی ت��ی��رۆرس��ت��ی ب��ۆ س���ەر ئەمەریكا‬

‫لە سەر لوتكەی دەسەاڵتی دنیاییدا بە گوێی‬

‫شۆكێكی بەهێز‌و ئاماژەیەكی ترسناك بوو‬

‫ئەمەریكییەكان‌و كۆی گەالنی جیهان‪.‬‬

‫بۆ ئەمەریكا‌و كۆی جیهان‪ .‬لە جەوهەردا‬

‫رووداوی ‪11‬ی سێپتەمبەر لەگەڵ ئەوەی‬

‫ئاماژەی گۆڕانێكی كرۆكی‌و بونیادی لە كۆی‬

‫لە هەناویدا چەندین ئاماژەو نهێنی‌و په‌یامی‬

‫سیستمی نێودەوڵەتی جیهانی هەڵگرتبوو‪.‬‬

‫ه��ەڵ��گ��رت��ب��وو‪ ،‬ب���ەاڵم گ��ۆڕان��ی چ��ۆن��ای��ەت��ی‌و‬

‫ت��ا ئ��ەوك��ات ك��ەس ن��ەی��دەزان��ی ت��وڕەب��وون��ی‬

‫بەرجەستەبوونی لە هەناویدا دەركەوتنی‬

‫ئ��ەم��ەری��ك��ا‌و ژان���ی ت��ۆڵ��ەس��ەن��دن��ەوەی چی‬

‫ئاماژەكانی پاشەكشێكانی ئەمەریكای لە‬

‫لێدەكەوێتەوە‌و چ��ۆن دەبێت ت��ەڕو وشك‬

‫دوای روخانی یەكێتیی سۆڤیەت هەڵگرتبوو‪،‬‬

‫پێكەوە بسوتێنێت؟ یان دەبێتە وێستگەیەكی‬

‫ک ‌ه لە ئەفغانستانەوە دەستیپێكردبوو‪ .‬ئەم‬

‫ئ��اس��ای��ی‌و وەك رووداوێ����ك����ی م��ێ��ژووی��ی‬

‫رووداوە ب ‌ه ناڕاستەخۆیی بووە ئەو ترسەی‬

‫س��ادە تۆمار دەك��رێ��ت‪ .‬لە راستیدا بە پێی‬

‫موحافیزكارە نوێكانی ئەمەریكای تووشی‬

‫خوێندنەوه‌ی شیكاركردنی بارودۆخی نوێ‌و‬

‫شۆك‌و هستریا كرد‪.‬‬

‫هەڵسەنگاندن‌و بڕیاردان لە سەر رابردوو‌و‬

‫واب��ەس��ت��ەب��وون��ی ئ���ەم روودوا ب��ە پرسی‬

‫س��روش��ت��ی ش����ەڕ‌و ت��ۆڵ��ەس��ەن��دن��ەوەك��ان��ی‬

‫روخ��ان��ی یەكێتیی س��ۆڤ��ی��ەت‌و هەنگاونان‬

‫‪37‬‬

‫ب����ەرەو ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن��ی ستراتیجێكی‬

‫ه��ێ��زەك��ان��ی یەكێتیی س��ۆڤ��ی��ه‌ت ب��ری��ار بە‬

‫نوێی ئەمەریكا لەگەڵ ئ��ەوەی لە كۆتایی‬

‫دەستان‌و ئیدارەی سەرۆكایەتی ئەمەریكا‬

‫هەشتاكانەوە وەك بیرۆكە گەاڵڵە بوو‪ ،‬بەاڵم‬

‫پ��ێ��ی��ان��واب��وو پێویستی م���ان���ەوەی س��وپ��ای‬

‫تا روودانی كردەوە تیرۆرستییەكەی ‪11‬ی‬

‫ئەمەریكا لەو واڵتە گرنگی‌و پێویستی نەماوە‪.‬‬

‫سێپتەمبەر نەچووە قۆناغی جێبەجێكردنەوە‪.‬‬

‫بۆیە نەخشەڕێگای گواستنەوەی ئ��ەرك‌و‬

‫لە كۆتایی زستانی ساڵی ‪1989‬دا دوای��ن‬

‫بەرپرسیارییەكان كرا لە سوپا‌و وه‌زارەتی‬

‫سەربازیی یەكێتیی سۆڤیەت لە رووب��اری‬

‫دەرەوە بۆ دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكی‪.‬‬

‫ئ��ام��ۆداری��اوە پ��ەڕی��ی��ەوەو ئەفغانستانیان‬

‫لەم بارەدا تویتن سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی‬

‫بەجێهێشت‪.‬‬

‫ئه‌و کاته‌‪ ،‬گوتی‪ :‬كاتی ئەوە هاتووە كێشە‌و‬

‫بەم كشانەوەیە حكومەتەكەی نەجیبولاڵ لە‬

‫قەیران‌و ناكۆكییەكانی ئەفغانستان جێبهێڵین‬

‫ئەفغانستان بێ كەس‌و بێ سەقف مایەوە‪.‬‬

‫بۆ ئەفغانییەكان‪ .‬تا خۆیان چارەسەری بكەن‪.‬‬

‫رۆژب������ەرۆژ دەس���ەاڵت���ی كۆمەنیستەكان‬

‫لە درێژەی وتارەكەیدا پێشنیبنی ئەوەشیكر ‌د‬

‫ل��ە روخ���ان ن��زی��ك دەب�����ووەوە‪ .‬ل��ەو ك��ات��ەدا‬

‫ب��اری دوای جێهێشتن زۆر ل��ەوەوە نزیك ‌ە‬

‫دەزگاكانی وه‌زارەت���ی دەرەوەی ئەمەریكا‬

‫ش��ەڕی ناخۆ‌و ئ���اژاوه‌و ناجێگیریی‌و زوڵم‬

‫كاری لە سەر گێڕانەوەی زاهیرشا دەكرد‬

‫زۆر‌و كوشتوبڕێكی زۆر روو ب���دات‪ .‬لە‬

‫بۆ س��ەر كورسی دەس��ەاڵت��ی ئەفغانستان‪،‬‬

‫درێژەی وتەكەیدا وتی‪ :‬ئەركی ئەفغانییەكانە‬

‫ب���ەرن���ام���ەی ب���ۆ ئ����ەم واڵت�����ە گ���ێ���ڕان���ەوەو‬

‫ب��ۆ خ��ۆی��ان كێشەو ناكۆكییەكانی خۆیان‬

‫دامەزراندنەوەی سیستمێكی پادشایەتی بوو‪،‬‬

‫چاره‌سه‌ر بکه‌ن‌و دانوستان بكەن‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫بەاڵم ئەم خواستەی وه‌زارەتی دەرەكی لەو‬

‫ئەو حكومەتە دابمەزرێنن‪ ،‬ک ‌ه دەیانەوێت‪.‬‬

‫كاتەدا لە الیەن دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا‬

‫ه��اوك��ات تویتن ل��ەو ره‌وش����ه‌دا ئ��ەوەش��ی‬

‫بە نادروست‌و ناڕاست لەقەڵەمدرا له قه‌ڵه‌م‬

‫ن��ەش��اردەوە ئ��ەو ب��ارودۆخ��ە ئه‌سته‌م ‌ه بە‬

‫درا‪ ،‬بەڵكو پێیان وا بوو هێشتا هێشتنەوەی‬

‫كەس چارەسەربكرێت‌و هیچ كەسێك توانای‬

‫سیستمێكی ئ��ی��س�لام��ی س��ون��ەگ��ەرای��ی بۆ‬

‫رێكخستنەوە‌و كۆنتڕۆڵكردنی هەبێت‪ .‬بۆیە‬

‫جێبەجێكردنی نەخشەكانی ئەمەریكا لە‬

‫شەڕ ئاكامێكی حەتمیە‪ .‬لە راستیدا لەو بارەدا‬

‫ئاسیای ناوەند‌و كۆی ئەو ناوچانە گرنگ‌و‬

‫ئەمەریكییەكان دەیانویست زۆر بە خێرایی‬

‫پێویست بوو‪.‬‬

‫لەو شەڕە بچنە‌ده‌ره‌وه‌و لە بەرپرسیارێتی‬

‫لە رووی واقعییەوە لە دوای كشانەوەی‬

‫هەڵبێن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫ل��ە س��ەرەت��ای س��اڵ��ی ‪1990‬دا ئەحمەدشا‬

‫بانگەشەیه‌ی بۆ نەچووەسەر‌و دەسەاڵتی‬

‫م��ەس��ع��ود‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ۆ خ��ۆی س��ەرۆك��ی یەكێك‬

‫پ��ادش��ای��ەت��ی س��ع��ودی��ە ئ���ەو واڵت����ەی ك��ردە‬

‫ل��ە گ��روپ��ە ئیسالمییە ب��ەه��ێ��زەك��ان ب��وو‪،‬‬

‫بنكەیەكی سەربازی ئەمەریكی‪ .‬لە سەرەتای‬

‫دانوستانێكی ل��ەگ��ەڵ دەزگ���ای هەواڵگریی‬

‫ئ��ازاری ساڵی ‪1991‬دا لە ئاكامی هێرشی‬

‫ئ��ەم��ەری��ك��ا م���ۆرك���رد‪ .‬ل��ە دان��وس��ت��ان��ەك��ەدا‬

‫ئەمەریكا‌و هاوپەیمانان بۆ سەر سوپاكەی‬

‫ی دەزگ�����ای‬ ‫رێ��ک��ك��ەوت��ن ل���ە س����ەر ئ�����ەوە ‌‬

‫سەددام حوسێن‌و دەركردنیان‌و شكاندنیان‬

‫هەواڵگریی ئەمەریكی بری پێنج سه‌دو په‌نجا‬

‫لە كوەیت بڕێكی زۆر لە دەبابەی روسی بە‬

‫هەزار دۆالر بدات بە ئەحمەدشا‪ .‬مەسعود‬

‫تایبەت لە جۆرەكانی تی‪ ،55‬تی‪‌72‬و برێكی‬

‫لە بەرامبەر ئەوەی شاه مەسعود هێرشێكی‬

‫زۆر لە موشەك‌و كۆگای گ��ەورەی چەك‌و‬

‫گەورە بكاتە سەر هێزەكانی نەجێبولاڵ‪ ،‬بەاڵم‬

‫تەقەمەنیان لە دوای خۆیان لێبەجێما‪ .‬ئەم‬

‫بەوەی شامەسعود خواستی گرتنەدەسەاڵتی‬

‫رووداوە بۆ ئەمەریكییەكان هەلێكی گەورەی‬

‫هەبوو‪ ،‬لەو كاتەشدا بۆنی بوونی پالنێكی‬

‫گرنگ ب��وو‪ .‬بۆیە راستەخ ‌ۆ لیژنەیەك بۆ‬

‫بۆ روخ��ان��ی نەجیبولاڵو دان��ان��ی حیكمتیار‬

‫كۆكردنەوەی ئەو چ��ەك‌و تەقەمەنییانە لە‬

‫ل��ە جێگای دەك���رد‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە الی���ەن دەزگ���ای‬

‫الیەن هەردوو دەزگای هەواڵگریی سعودی‌و‬

‫ه��ەواڵ��گ��ری��ی��ەك��ان��ی پ��اك��س��ت��ان‌و ئ��ەم��ەری��ك��ا‌و‬

‫ئەمەریكییەوە دام���ەزرا‪ .‬دوات��ر ئەو چەك‌و‬

‫س��ع��ودی��ەوە نەخشەی ب��ۆ كێشرابوو‪ ،‬لەم‬

‫تەقەمەنییانە ل��ە الی��ەن ئ��ەو دەزگ��ای��ان��ەوە‬

‫هێرشە پەشیمانبووەوە‌و شەڕەكەی نەكرد‪.‬‬

‫گ���وازرای���ه‌وە ب��ۆ ك��ارات��ش��ی ل��ە پاكستان‌و‬

‫ب��ەم��ەش دەزگ���ای هەواڵگریی ئەمەریكای‬

‫لەوێشەوە لە رێگای دەزگ���ای هەواڵگریی‬

‫تەواو توڕە كرد‪.‬‬

‫پاكستانەوە دەگوازرێتەوە بۆ موجاهیدەكان‬

‫لە پاییزی ساڵی ‪1990‬دا بە هۆی داگیركردنی‬

‫لە ئەفغانستان‪.‬‬

‫ك��وەی��ت ل��ە الی���ەن ع��ێ��راق��ەوە ناجیگیریی‌و‬

‫ل��ەم ق��ۆن��اغ��ەوە لێشاوی كۆچی ت��ون��دڕەوە‬

‫شڵه‌ژان‌و شێوە ترس‌و دڵەڕاوكێیەك كەوتە‬

‫ئیسالمییەكان لە زۆرب��ەی واڵتە عەرەبی‌و‬

‫ن���اوچ���ەی ك���ەن���داوەوە ب��ە گ��ش��ت��ی‌و واڵت��ی‬

‫ئیسالمییەكان بۆ ئەفغانستان بە هاوكاری‌و‬

‫س��ع��ودی��ە ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی‪ .‬ئ��ەوك��ات ب��ن الدن‬

‫یارمەتیدان‌و هاندانی دەزگا هەواڵگرییەكان‬

‫بانگەشەی جیهادی ل��ە دژی داگیركەری‬

‫بە چ��ڕی رووی��ان��ك��رد ‌ه ئەفغانستان‪ .‬دوای‬

‫عێراق راگەیاند‪ ،‬بەاڵم هاوكات دژی هێنانی‬

‫كۆكردنەوەیان لە سەربازگه‌كانی پاكستان‌و‬

‫سوپای كوفری ئەمەریكا بووه‌‪ .‬ئەم خواست‌و‬

‫سنوورەكانی ئەفغانستان‌و مەشقپێكردنیان‬

‫‪39‬‬

‫هەر گروپ‌و كۆمەڵێك جیادەكرانەوە‌و هەر‬

‫ه��اوك��اری‌و یارمەتییەكانیان بۆ ئ��ەم واڵتە‬

‫بەشێكیان هەناردەی جیگایەك دەكرا‪.‬‬

‫رادەگ�����رن‪ ،‬بەڵكو چ��ڕی��ی چ��االك��ی��ی دەزگ��ا‬

‫لە ساڵی ‪1991‬دا دەزگای هەواڵگریی سعودیە‬

‫هەواڵگرییەكانیشیان زۆر كەم دەكەنەوە‪.‬‬

‫سەفەرێك بۆ بن الدن رێكدەخات بۆ ئەوەی‬

‫لەم ب��ارەدا بە كشانەوەی دەستی هەردوو‬

‫سەفەربكات ب��ۆ ئ���ەوەی بچێتە پاكستان‌و‬

‫زل��ه��ێ��زی دن���ی���ا‌و ب���ە ن��ەگ��ەی��ش��ت��ن��ی ه��ێ��زە‬

‫ب��ەش��داری لە كۆنفراسی ئیسالمیدا بكات‪.‬‬

‫ناوخۆییەكان بە رێكکەوتن لە دامەزراندنی‬

‫لەم مێژووەوە جارێكی‌تر ئوسامە بە ئاشكرا‬

‫حكوومه‌تێكی نیشتمانی‪ ،‬ناكۆكی‌و كێشەكان‬

‫ناگەڕێتەوە سعودیە‪.‬‬

‫قوڵتر دەب���وون���ەوە‪ .‬ب��ۆی��ە كۆتاییهێنان بە‬

‫لە ‪19‬ی ئابی ‪1991‬دا سەركردەكانی ‪KGB‬‬

‫ش��ەڕی ناوخۆ‌و گەیشتن بە دانوستان لە‬

‫لە رێگای كودەتایەكەوە هەوڵی كۆتایی بە‬

‫نێوان گروپ‌و الیەنە ئیسالمییەكان خۆیاندا‬

‫دەسەاڵتەكەی گۆرباتشۆف دەدەن‪ .‬لە دوای‬

‫زۆر ئەستەم ب��وو‪ .‬هێزەكانی حكمتیار بە‬

‫چەند هەفتەیەك لە شكستی ئەم هەوڵە حیزبی‬

‫پاڵپشتی دەزگ����ای ه��ەواڵ��گ��ری پاكستان‌و‬

‫شیوعی سۆڤیەتی هەڵدەوەشێتەوە‪ .‬لەو كاتەدا‬

‫بە سەر ئەو دەبابانەی لە شەڕی كوەیتدا‬

‫واڵت بە گشتی‌و حكومەتەكەی گۆرباتشۆف‬

‫دەستی بە سەردا گیرا بەرەو شاری كابول‬

‫بە تایبەتی لەوپەڕی نائارمی‌و دۆخێكی پڕ لە‬

‫جواڵن‌و هێرش‌و شەڕەكانیان گەیاندە ئاقاری‬

‫قەیران‌و ناجێگیریدا بووه‌‪ .‬بۆیە بریاردەدەن‬

‫ئ��ەو ش��ارە‪ .‬لە الیەكی‌تریشەوە هێزەكانی‬

‫ه��ەم��وو ی��ارم��ەت��ی‌و ه��اوك��اری��ی��ەك��ان��ی��ان بۆ‬

‫ئ��ەح��م��ەد ش��ام��ەس��ع��ود ب���ۆ داگ��ی��رك��ردن��ی‬

‫واڵتانی دۆس��ت‌و هاپەیمانەكانیان رابگرن‪.‬‬

‫ك��اب��ول‌و گ��رت��ن��ەدەس��ت��ی دەس���ەاڵت���ی واڵت‬

‫ل��ەم چوارچێوەیەشدا راس��ت��ەوخ��ۆ هەموو‬

‫هێرشێكی ب��ەرب�ڵاوی بۆ كابول بەرپاكرد‪.‬‬

‫یارمەتی‌و هاوكارییەكی دارایی‌و لۆجستی‌و‬

‫بەیەكگەیشتن‌و پێكدادانی ئ��ەم دوو هێزە‬

‫تەقەمەنی‪ ..‬تاد بۆ حكومەتەكەی نەجیبولاڵ‬

‫س��ەرەت��ای دەستپێكردنی ش��ەڕی ناوخۆی‬

‫رادەگرن‪.‬‬

‫لە دوای كشانەوەی ئەمەریكا بە پراكتیكی‬

‫ل���ە راس���ت���ی���دا ئ���ەم���ە س����ەرەت����ای ك��ۆت��ای��ی‬

‫خوڵقاند‪.‬‬

‫دەس���ەاڵت���ەك���ەی ن��ەج��ی��ب��ول�ڵا‌و ب��ڕی��ن��ەوەی‬

‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1992‬دا م����اوەی دی��اری��ك��راوی‬

‫دەستی سۆڤیه‌تییەكان بوو لە ئەفغانستان‪.‬‬

‫یاسای پڕۆسە نهێنییەكەی ‪ CIA‬كۆتاییهات‪.‬‬

‫ه��اوك��ات ب��ە ك��ش��ان��ەوەی سۆڤیه‌تییەكان‬

‫ئەمە لە الیەكی‌ترەوە هاوكات بوو لەگەڵ‬

‫ئەمەریكییەكانیش زۆرب����ەی ه����ەرەزۆری‬

‫روخانی یەكێتیی سۆڤیەت بە ت��ەواوی‪ .‬لەم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫ق��ۆن��اغ��ەدا ئەفغانستان ب��ووە گۆڕەپانێكی‬

‫نووسینگەیەكی تایبەت ب��ۆ ك��ۆك��ردن��ەوە‌و‬

‫گ���ەورە ب��ۆ ش���ەڕ‌و ك��وش��ت��ار‌و گ��ەورەت��ری��ن‬

‫پێشوازیكردن ل��ە ك��ۆچ��ب��ەران دەك��ات��ەوە‌و‬

‫بازاڕی هێرۆیین‌و ماددەهۆشبەرەكان‌و بووە‬

‫پیاوێكی فەلەستینی ب��ە ن���اوی عه‌بدولاڵ‬

‫زەمینەی ئەنجامدانی ت��اوان‌و باڵوەبوونی‬

‫ع����ەززام����ەوە دەك���ات���ە ب���ەڕێ���وەب���ەری ئ��ەو‬

‫نەخۆشی‌و برسێتی‌و ق��ات‌و ق��ڕی‌و القەی‬

‫ن��ووس��ی��ن��گ��ەی��ە‪ .‬ئ��ەرك��ی ئ���ەم نووسینگەیە‬

‫سێكسی م��ن��دااڵن‌و ژن���ان‪ ..‬ت��اد‪ .‬وات��ە بووە‬

‫رێكخستن‌و داب��ەش��ك��ردن‌و راهێنانی ئەو‬

‫زمینە‌و پێگەیەكی تەواو گونجا‌وو لەبار بۆ‬

‫موجاهیدانە بوو‪ ،‬ک ‌ه لە كۆی واڵتانەوە روویان‬

‫دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسالمی توندڕەو‬

‫کرده ئەفغانستان بۆ جیهادكردن‪ .‬ئه‌و کاته‬

‫دیكتاتۆر‌و بنكەیەكی گ��ەورەی پێگەیاندن‌و‬

‫بۆ ئەم نووسینگەیە راستەوخۆ بڕی بیست‌و‬

‫پەروەردەكردنی تیرۆست‌و هەناردەكردنی‬

‫پێنج هەزار دۆالر كتێب دەكڕێت‪ .‬لیژنەیەكی‬

‫بۆ كۆی واڵتانی جیهان‪.‬‬

‫ت��ای��ب��ەت ب��ۆ ت��وێ��ژی��ن��ەوە‌و دی��راس��ەك��ردن��ی‬ ‫ئەفغانستان‬

‫داده‌مەزرێنێت‪.‬‬

‫لە ساڵی ‪1992‬دا ژمارەی ئەو چەكە كەسی‌و‬

‫تۆبۆگرافیای‬

‫سووكانه‌ی لە ئەفغانستاندا هەبوون زیاتر‬

‫ئ���ەوك���ات ب����ەوەی ئ��ەن��دام��ان��ی ح��ی��زب��ەك��ەی‬

‫ب���وو ل��ە ك���ۆی ئ���ەو چ��ەك��ان��ەی ل��ە واڵت��ان��ی‬

‫حیكمەتیار پ��ێ��ش وەخ���ت ش��ارەزای��ی��ەك��ی‬

‫هیندستان‌و پاكستاندا هەبوون‪.‬‬

‫باشیان لە جوگرافیای ئەو ناوچەیە هەبوو‬

‫ل���ەو م����اوەی����ەدا دەزگ�����ا ه��ەواڵ��گ��ری��ەک��ان��ی‬

‫دەبنە رێبەر‌و سەرپەرشتیاری ئەو لیژنانە‪.‬‬

‫ئەمەریكا كۆتایی ب��ە رۆل‌و ئەركەكانیان‬

‫هاوكات لیژنەیەكی ئیداری بۆ رێكخستنەوەی‬

‫دێنن‌و ل��ەم واڵت��ە چونە دەرەوە‪ ،‬بە چڕی‬

‫كاروباری الوانی عەرەب لە دابینكردنی جل‌و‬

‫رووی���ان���ك���ردە واڵت��ان��ی ئ��اس��ی��ای ن��اوەن��د‌و‬

‫ب��ەرگ‌و خ��ۆراك‌و شوێنی نیشتەجێكردن‌و‬

‫كۆمارە جیابووەكانی یەكێتیی سۆڤیەت‌و‬

‫س�����ازدان�����ی ك����ۆن����ف����ڕاس‌و ۆرك����ش����ۆپ‌و‬

‫ن��زی��ك��ب��وون��ەوە ل��ە س��ەرچ��اوەك��ان��ی ن��ەوت‌و‬

‫پێداویستییەكانی‌تر دادەمەزرێنێت‪.‬‬

‫گاز لە دەری��ای خ��ەزەر‌و كۆی ناوچەكانی‬

‫لە دوای داگیركردنی كوەیت لە الیەن عێراقەوە‬

‫پێشووی ژێر دەسەاڵتی یەكێتیی سۆڤیەت‪.‬‬

‫ئوسامە بن الدن چەند هەنگاوێكی گرنگی بۆ‬ ‫جێبەجێكردنی پڕۆژەی دامەزراندنی قاعیدە‬

‫رێكخراوی قاعیدە‌و سەرەتای یاخیبوون لە‬

‫بەرجەستەكرد‪ .‬لە یەكەم هەنگاودا فتوایەكی‬

‫دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا‬

‫دەركرد بۆ بەشەرعیكردنی جیهادی ئیسالمی‬

‫ئ��وس��ام��ە ب��ە گ��ەی��ش��ت��ن��ی ب��ۆ ئەفغانستان‬

‫ل��ە ئەفغانستان‌و واج��ب��ی موسوڵمانان لە‬

‫‪41‬‬

‫بەشداری لەو جیهادەدا لە دژی كوفر‌و بێدینی‪.‬‬

‫یەمەن‌و سعودیە‌و سۆماڵ‪ ..‬تاد‪ .‬روویانكردە‬

‫بە تایبەتی ئەمەریكای شەیتانی گەورە‪ .‬هەر‬

‫ئوسامەو رەزامەندیی خۆیان بۆ بەشداری‬

‫لەو فتوایەدا داوای لە سەرجەم موسڵمانان‬

‫لەو شەڕدا راگەیاند‪.‬‬

‫بە تایبەتی دانیشتوانی دوورگەی عەرەبی‌و‬

‫ل���ە ه���ەن���گ���اوێ���ك���ی‌ت���ردا ئ���وس���ام���ە ك��ەوت��ە‬

‫واڵت��ە عەرەبیەكان ك��رد‪ ،‬ک ‌ه بەشداری ئەو‬

‫كۆكردنەوەی ژمارەیەكی زۆر لە زانایانی‬

‫جیهادە بكەن‪ .‬داوای لە پیاوماقواڵن‌و پیاوانی‬

‫ئیسالمی لە دەوری خۆی‌و رایكێشان بۆ نێو‬

‫ئایینی كرد هانی الوان بدەن بۆ بەشداری‬

‫بازنەی پڕۆژه‌كەی خۆی‪ .‬بەم سیاسەتە بن‬

‫ل��ەو ش��ەڕە‌و سەفەركردن بۆ ئەفغانستان‪.‬‬

‫الدن توانی شێوە شەرعییەتێك بە پڕۆژه‌ی‬

‫هەر ئەوكات راستەوخۆ ژمارەیەكی زۆر‬

‫خەباتی جیهادی لە ئەفغانستان بدات‪.‬‬

‫لە الوانی جیهادیی پەیوەندییان پێوه کرد‌و‬

‫م��وج��اه��ی��د‌و ت���ون���دڕەوان���ی ئ��ی��س�لام��ی بە‬

‫ئامادەیی خۆیان بۆ ب��ەش��داری ل��ەو شەڕە‬

‫گەیشتنیان بۆ ئەفغانستان دەبووای ‌ه جێگا‌و‬

‫جیهادییەدا راگەیاند‪ .‬ئوسامە ئەوكات ئەم‬

‫ش��وی��ن‌و س��ەرب��ازگ��اك��ان��ی مەشقكردنیان‬

‫ش��ەڕەی بە ناوی شەڕی پیرۆز ناودەبرد‪.‬‬

‫ب��ۆ ئ��ام��اده‌ب��ك��رێ��ت‪ .‬ه��اوك��ات ك��ۆك��ردن��ەوەی‬

‫لەو بارەدا لە ئاكامی قووڵبوونه‌وه‌ی بەشێكی‬

‫ئ��ەو هەموو خەڵكە ل��ەوێ‌و بێ وەرگرتنی‬

‫زۆر لە گرفت‌و قەیرانەكان‌و گەیشتنیان بە‬

‫زان��ی��اری لە س��ەری��ان‌و ناونووسكردنیان‌و‬

‫بنبەست لە الی��ەك‌و پاشەكشێی ئەمەریكا‬

‫مێژووی پەیوەندیكردنی بە ماڵی ئەنسار‌و‬

‫لە ئەفغانستان‌و جێهێشتنی ئ��ەو واڵت��ە بۆ‬

‫دابەشكردنیان بە سەر سەربازگە‌و بنكەكانی‬

‫دەس���ت ق����ەدەری ت��ی��رۆرس��ت��ی‌و ه���ەژاری‌و‬

‫نیشتەجێكردن‌و دواتریش رەوانەكردنیان بۆ‬

‫شەڕی ناوخۆ‌و‪ ..‬تاد زەمینەیەكی لەباری بۆ‬

‫بەرەكانی شەڕ‪ ،‬یان بۆ چاالكی تیرۆرستی‪،‬‬

‫دامەزراندنی رێكخراوێكی هاوشێوەی قاعیدە‬

‫پێویستی بە چەند تۆمارێك هەبووه‌‪ .‬ئەو‬

‫س���ازان‪ .‬بانگەشەی دام��ەزران��دن��ی قاعیدە‬

‫تۆمارانە لە الیەن بن الدنەوە ئەوكات ناوی‬

‫تەنیا كەسانی توندڕەو‌و تیرۆرستی هاننەدا‬

‫قاعیدەی لێنرا‪ .‬ئەم ناوەش دواتر بووە ناوی‬

‫بچنە ئەفغانستان‪ ،‬بەڵكو چەندین رێكخرا‌وو‬

‫رێكخراوەكە‪.‬‬

‫ب��زووت��ن��ەوەو گ���روپ‌و كۆمەڵی ئیسالمیی‬

‫لە سەروبەندی بەرجەستەبوونی روخانی‬

‫سیاسی توندڕەو لە هاوشێوەی بزووتنەوەی‬

‫یەكێتیی سۆڤیەت‌و تەشەنەكردنی شەڕی‬

‫جیهادی ئیسالمیی میسری‌و حیزبولاڵی سەر‬

‫ن��اوخ��ۆ‌و ب��ەرج��ەس��ت��ەب��وون��ی ف���ەزای���ەك لە‬

‫بە ئێران‌و گروپە ئیسالمییە جیهادییەكانی‬

‫ف��ەوزا‌و ناجێگیری‪ ،‬قاعیدە‌و تاڵیبان پێكەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫لە قۆناغی بەرجەستەبوون‌و گەاڵلەبووندا‬

‫دیاریکرد‌و چەند پ��ڕۆژه‌ی��ەك وەك بناغەی‬

‫ب���وون‪ .‬م��ەال ع��وم��ەر‌و ئوسامە داوای���ان لە‬

‫ئەو كارانەی خست ‌ه بواری جێبەجێكردنەوە‪.‬‬

‫الیەنگران‌و ئەندامانی خۆیان ك��رد خۆیان‬

‫ل��ەم چوارچێوەیەدا دام��ەزران��دن��ی كارگەی‬

‫لەو ش��ەڕ‌و ناكۆكییە بە دوورب��گ��رن‌و نەبنە‬

‫دروس��ت��ك��ردن��ی دەرم���ان وەك پ��ڕۆژه‌ی��ەك��ی‬

‫بەشێك لە ش��ەڕی ئەمیرەكانی ش��ەڕ‪ .‬ئەو‬

‫وەب��ەره��ێ��ن��ان‌و دام��ەزراوەی��ەك��ی سیاسی‌و‬

‫ئەمیرانە ب����ەردەوام ب���وون ل��ە ش��ەڕ ت��ا بە‬

‫كارگەیەكی دروستكردنی چەكی كیمیایی‬

‫ت����ەواوی الواز‌و بێتوانا ب���وون‪ .‬ل��ە نێوان‬

‫دەخاتە بواری دامەزراندن‌و دەیكاتە یەكێك‬

‫شەڕ‌و ناكۆكی الیەن‌و گروپە شەڕكەرەكاندا‬

‫لە پڕۆژ ‌ه ستراتیجییەكانی خۆی بۆ دانانی‬

‫ئوسامە زۆر بە وردی كاری بۆ تێكشكاندنی‬

‫پ��ای��ە‌و بناغەی رێ��ك��خ��راوەك��ەی‌و دوات��ری��ش‬

‫ئەمیرەكانی شەڕ‌و جێگیركردنی هێز‌و توانای‬

‫دەوڵەتی خیالفەتی ئیسالمی‪.‬‬

‫خۆی دەك��رد‪ .‬دوات��ر ئوسامە‌و مەال عومەر‬

‫ئه‌و ماوەیەی ئوسامە لە سوداندا دەمێنێتەوە‬

‫بە ئاسانی توانیان لەنێویانبەرن‌و كۆنتڕۆڵی‬

‫دوو ك��ردەوەی تیرۆرستی گ��ەورە‌و گرنگ‬

‫ئەفغانستان بكەن‪ .‬ئەم چاوەڕوانی‌و ماوەیە‬

‫روودەدەن‪ .‬یەكێكیان رووداوی سۆماڵ‌و‬

‫بۆ الوازبوونی الیەنە شەڕكەرەكان هەلێكی‬

‫یەمەن‌و ئەوی‌تر تەقینەوەكانی شاری ریاز‬

‫بۆ ئوسامە رەخساند سەفەر بكات بۆ سودان‬

‫لە سعودیە‪ .‬ئەم رووداوان���ە دوات��ر ئاشكرا‬

‫بۆ تەواوكردنی كارەكانی‪ .‬سودان یەكێك لەو‬

‫ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه جێبەجێكەرانیان ل��ە ئەفغانستان‬

‫جێگایانە بوو‪ ،‬ک ‌ه ئوسامە وەك ئەڵتەرناتیفێك‬

‫م��ەش��ق��ی��ان��پ��ێ��ك��راب��وون‪ .‬ئ��ه‌م�� ‌ه ب��ە ت����ەواوی‬

‫بۆ ئەفغانستان دیاریكردبوو بۆ دامەزراندنی‬

‫موحافیزكارە نوێكانی ئەمەریكای توڕەکردو‬

‫رێكخراوەكەی‪.‬‬

‫ب���ڕی���اری ت��ۆڵ��ەك��ردن��ەوەی دەدەن‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫ل��ە ك��ۆت��ای��ی س��اڵ��ی ‪1991‬دا ئ��وس��ام��ە بە‬

‫ئەوكات هێشتا ئ��ه‌و موحافیزكارە نوێیان ‌ه‬

‫فڕۆكەیەكی تایبەت‌و بە شێوەیەكی نهێنی‬

‫نەگەیشتبوونە دەسەاڵت‪.‬‬

‫چ���وو ‌ه س����ودان‪ .‬ل��ەو ك��ات��ەدا ب��ە ه��اوك��اری‬

‫لە ساڵی ‪‌1994‬و لە دوای ئ��ەم رووداوان���ە‬

‫دەزگ��ا هەواڵگرییەكانی سعودیە بە نهێنی‬

‫ئوسامە‌و هاوبیرانی لە عەرەبە ئەفغانییەكان‬

‫برێك لە پ��ارە‌و سامانەكەی لە سعودیەوە‬

‫س��ودان��ی��ان ب��ە جێهێشت‌و ب��ە فڕۆكەیەكی‬

‫دەگ��وازێ��ت��ەوە بۆ س���ودان‪ .‬ئ��ەوك��ات لە ژێر‬

‫تایبەت گ��ەڕان��ەوە بۆ ئەفغانستان‪ .‬ه��ەر لە‬

‫پ���ەردەی بازرگانیكردندا س��ەرەت��ای��ەك بۆ‬

‫هه‌مان ساڵدا تاڵیبان بە راب��ەرای��ەت��ی مەال‬

‫ئ��ام��ادەك��ردن��ی دام���ەزران���دن���ی س��ەرب��ازی‬

‫عومەر دامەزرا‪ .‬ئەندامانی ئەم بزووتنەوەیە‬

‫‪43‬‬

‫ب��ە گشتی ل���ەو خ��وێ��ن��دك��ارە ئیسالمییانە‬

‫بوو‪ .‬ئوسامە بۆ رێكخستن‌و گرتنەخۆی ئەو‬

‫پێکهاتبوون‪ ،‬ک ‌ه دەرچ��ووی قوتابخانەكانی‬

‫موجاهیدانە پەیوەندی بە سەركردەیەكی‬

‫شەریعەتی پاكستان ب��وون‪ .‬وەك زاراوە‬

‫ئەفغانییەكان (حیكمەتیار) دەك��ات‌و داوای‬

‫وشەی تاڵیبان‪ ،‬ک ‌ه بە وات��ای خوێندكارانی‬

‫ل��ێ ده‌ک���ات ه��اوك��اری بێت‪ .‬ل��ەو قۆناغەدا‬

‫ئیسالمی دێ��ت ب���ووە ن���او‌و پێناسەی ئەم‬

‫خێروبێرەكانی ئوسامە وا ل��ە س��ەرك��ردە‬

‫رێكخراوە‪ .‬بە واتایەكی‌تر ئەم بزووتنەوەیەو‬

‫ناوچەیی‌و ناوخۆییەكانی ئەفغانستان دەكات‬

‫رێكخراوی قاعیدە لە ج��ەوه��ەردا كوڕێکی‬

‫هەموویان پابەندبن بە رێنمایی‌و بڕیارەكانی‬

‫ناشەرعی دەزگا هەواڵگرییەكانی پاكستان‌و‬

‫ئ��وس��ام��ەوە‌و نەتوانن هیچ داوای��ەك��ی ره‌د‬

‫سعودیە‌و میسر بوون‪.‬‬

‫ب��ک��ه‌ن��ه‌وه‪ .‬ل���ەو ك���ات���ەدا وەك دەستپێكی‬

‫ت��ا ب��ە ه���اری ‪1994‬ی����ش ت��اڵ��ی��ب��ان هێزێكی‬

‫پ��راك��ت��ی��ك��ەك��ردن��ی پ��ڕۆس��ەك��ەی��ان ئوسامە‬

‫ب��چ��وك ب���وو‪ .‬زۆرب����ەی چ��االك��ی��ی��ەك��ان��ی لە‬

‫یارمه‌‌تیی مەال عومەر‌و هێزەكانی تاڵیبانیدا تا‬

‫دەوروبەری قەندەهاردا چڕدەبوونەوە‪ .‬كۆی‬

‫شه‌ڕێكی گه‌وره‌‌و سەركەوتووتان ‌ە لە جەالل‬

‫چاالكییەكانی لەو سەردەمەدا لە دژی ئەمیرە‬

‫ئاباد ئەنجام ب��دەن‪ .‬بۆ یەكەمجار تاڵیبان‬

‫بچووكه‌كانی شەڕ ئەنجامدەدا‪ .‬لەو مێژووە‬

‫وەك هێزێكی سەرەكی‌و گەورە دەركەوێت‪.‬‬

‫بە دواوە دەستی هاوكاری‌و پاڵپشتییەكانی‬

‫ل��ە ن��ۆڤ��ەم��ب��ەری ‪1996‬دا ج��ی��ه��اد ل��ە دژی‬

‫ئوسامە گەیشتە مەال عومەر‌و بزووتنەوەكە‬

‫ئەمەریكا راگەیاندرا‪ .‬لە مانگی یونیۆدا لە‬

‫رۆژبەرۆژ زیاتر لە گەورەبوون‌و پێشكەوتندا‬

‫تەقینەوەكەی ش��اری خەیبەردا بە دەی��ان‬

‫بوو‪.‬‬

‫سەربازی ئەمەریكی كوژران‌و برینداربوون‪.‬‬

‫ئوسامە بێجگە ل��ە ب��وون��ی پەیوەندییەكی‬

‫ئوسامە بەرپرسیارێتی ئ��ەم ك��ردەوەی��ەی‬

‫بەهێز لەگەڵ دەزگای هەواڵگریی سعودیه‌دا‬

‫نەخستە ئەستۆی خۆی‪ .‬هاوكات پشتگیریی‌و‬

‫هاوڕێیەكی نزیكی ئەمیر فەیسەڵیش بوو‪.‬‬

‫رەزامەندیی خۆی لە سەر دا‪ .‬لە راستیدا‬

‫ئەوكات فەیسەڵ بڕی سه‌د ملیۆن دۆالری‬

‫ئەوكات ئەم شێوە هەڵوێستە سیاسەتێكی‬

‫داوه‌ت���ێ بۆ ئ��ه‌وه‌ی بیدات بە م��ەال عومەر‬

‫دی���اری ئوسامە ب��وو‪ .‬ل��ە ه��ەم��وو ك��ردەوە‬

‫ب��ۆ ئ���ەوەی پەیوەندییەكی پ��ت��ەوی لەگەڵدا‬

‫تیرۆرستییەكاندا خۆی لێ بێ بەری دەكرد‪،‬‬

‫دروس��ت��ب��ك��ات‪ .‬ش��ەپ��ۆل��ی س���ەف���ەرك���ردن‌و‬

‫بەاڵم تەبەنا‌و پشتگیریشی دەكرد‪.‬‬

‫بەشداریكردن بۆ جیهاد لە هەموو واڵتە‬

‫ل��ەو ك��ات��ەدا چەندین رێكکەوتن ل��ە نێوان‬

‫عەرەبیەكانەوە ب����ەردەوام ل��ه زی��ادب��وون��دا‬

‫ئ���وس���ام���ە‌و م����ەال ع����وم����ەردا ب���ە نهێنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫ئەنجامدراون‌و پێكەوە ستراكچەری گشتیی‬

‫كوشتنی هەر ئەمەریكی‌و یەهودییەك لە هەر‬

‫دەوڵ��ەت��ی خیالفیان داڕش��ت��ەوە‪ .‬لە نێو ئەو‬

‫جێگا‌و كاتێک بێت‪.‬‬

‫رێكکەوتنانە مەال عومەر داوایكرد ئوسامە‬

‫لە ساڵی ‪1998‬دا ئەم فتوایەی ئوسامە لە‬

‫یارمەتیبدات لە تێكشكانی هێزەكانی دۆستم‪.‬‬

‫الیەن زانا ئیسالمییەكانی نزیك لە خۆیەوە‬

‫لە بەرامبەریشدا مەال عومەر پەیمانیدا بە‬

‫كرایە ب��ڕی��ار‌و ب�ڵاوك��رای��ەوە‪ .‬ل��ەو م��اوەی��ەدا‬

‫ه��ەم��وو ش��ێ��وەی��ەك پشتگیری پ��ڕۆژه‌ك��ەی‬

‫ئوسامە چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ كەناڵی ‪ABC‬‬

‫ئوسامە بكات‪ .‬ئەوكات بە پاڵپشتی‌و یارمەتی‬

‫ئەمەریكیدا لە نزیك سنوورەكانی پاكستان‬

‫ئوسامە‌و تاڵیبان ببنە گ��ەورەت��ری��ن هێزی‬

‫ئەنجامدا‪ .‬لە مانگی ئۆگۆستدا باڵوێزخانەی‬

‫ئەفغانستان‌و بچنە شاری كابولەوە‪.‬‬

‫ئەمەریكا لە هەردوو واڵتی كینیا‌و تەنزانیا‬

‫لە كۆتایی ‪‌1997‬و سەرەتای ‪1998‬دا ئوسامە‬

‫تەقێندرانەوە‪ .‬لە ئەنجامی ئەم كردەوەیەدا‬

‫توانی س��ۆز‌و الیەنگریی زانایانی تاڵیبان‌و‬

‫ئەمەریكییەكان بۆ یەكەمجار راشكاوانە‌و‬

‫پاكستان بۆ الی خۆی رابكێشێت‌و توانی‬

‫ب��ە ف��ەرم��ی ئ��وس��ام��ەی��ان ت��وم��ەت��ب��ار ك��رد‌و‬

‫فتوایەك بە زیاتر لە چل زان��ا‌و بیرمەندی‬

‫وەك داواكراوێك بۆ دادگاییكردن بڕیاری‬

‫ئیسالمی دەرب���ك���ات ده‌ر ب��ک��ات ل��ە س��ەر‬

‫دەس��ت��گ��ی��رك��ردن��ی��ان دا‪ .‬ج��گ��ە ل��ەم��ەش لە‬

‫شەرعیەتی جیهاد‌و پێویستی بەشداریكردنی‬

‫وه‌اڵمدانەوەی ئەو تەقینەوانەدا ئەمەریكییەكان‬

‫موسڵمانان تیایدا‪.‬‬

‫ه���ەردوو واڵت���ی س���ودان‌و ئەفغانستانیان‬

‫لەو قۆناغەدا ئوسامە زۆر بە وردی‌و زانایانە‬

‫بۆردومان كرد‪ .‬لە سودان هێزەكانی ئەمەریكا‬

‫كاری لە سەر تێكشكان‌و توانەوەی رێكخراو‌و‬

‫بۆمببارانی كارگەی دروستكردنی دەرمان‌و‬

‫گروپە ئیسالمییە توندڕەو‌و تیرۆرستەكانی‬

‫كارگەكەی ئوسامەیان وەك تۆڵەكردنەوە‬

‫بەرەی خۆی كرد‌و زۆربەیانی بە تەواوی لە‬

‫پێكا‌و بە ت��ەواوی تێكیانشكاند‪ .‬لە بیانووی‬

‫نێو قاعیدەدا تواندەوە‪.‬‬

‫ئەم لێدانەدا سیاسەتمەدارانی ئەمەریكا ئەم‬

‫ئوسامە بۆ پڕوپاگەندە‌و ریكالمكردن بۆ‬

‫كارگەیەیان بە جێگایەك بۆ دروستكردنی‬

‫پڕۆسەكەی خۆی‪ ،‬دەبووای ‌ه بانگەشەیەكی‬

‫چەكی كیمیایی خستەڕوو‪ .‬لە راستیدا بە‬

‫بەهێز رابگەیەنێت‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی لە یەككاتدا لە‬

‫تێكشكانی ئ��ەم کارگەیە قەیرانی نەمانی‬

‫دڵی موسڵمانان‌و ئەمەریكا‌و هاوپەیمانانیش‬

‫دەرمان زۆر باڵوەیكرد‌و نەخۆشی‌‌و مردن‬

‫بدات‪ .‬ئەوكات ئەم سیاسەته‌ی به‌رجه‌سته‌کرد‬

‫بە هەزاران كەسی گرتەوە‪ .‬لە ئەفغانستانیش‬

‫بە دەرك��ردن��ی فتوایەك لە سەر رەوایه‌تی‬

‫گورزە سەربازییەكەی ئەمەریكا بەر چەند‬

‫‪45‬‬

‫سەربازگە‌و بنكەیەكی موجاهیدەكان كەوت‪.‬‬

‫ئەفسانەی بن الدن‬

‫لە ساڵی ‪1999‬دا لە كاتی هێرشكردنیان بۆ‬

‫ئوسامە پیاوێكی س���ادەو م��ت��ەوازی��ع ب��وو‪.‬‬

‫سەر كابول ئوسامە یارمەتی‌و هاوكارییەكی‬

‫پیاوێك بە فیترە سەركردە‌و خ��اوەن بیر‌و‬

‫گەورەی تاڵیبانی دا بۆ تێكشكان‌و كۆتاییهێنان‬

‫دنیابینییەكی داهێنەران ‌ه بوو‪ .‬پیاوێك تا سه‌ر‬

‫بە هێزەكانی ئەحمەد شامەسعود‪ .‬لە دوای‬

‫ئێسقان خ��اوەن متمانە‌و باوەڕبەخۆبوون‬

‫سەركەوتنیش مەال عومەر وەك خەلیفەی‬

‫بوو‪ .‬پیاوێك‪ ،‬ک ‌ه ترس لە هیچ كات‌و جێگایەك‬

‫م��وس��وڵ��م��ان��ان راگ���ەی���ان���درا‌و ئ��وس��ام��ەش‬

‫زەف��ەری پێ ن��ەب��ردووه‌‪ .‬ش��ارەزاو بە توانا‬

‫پشتگیری لەم راگەیاندنە كرد‪.‬‬

‫لە بواری كۆمپیتەر‌و تۆڕەكانی ئەنتەرنێت‪.‬‬

‫لە ‪9‬ی سێپتەمبەری ‪2001‬دا واتە دوو رۆژ‬

‫ش��ارەزا لە ب��واری راگەیاندن‌و وتاربێژی‌و‬

‫پێش رووداوی تەقاندنەوەی تاوەرەكانی‬

‫رۆژنامەوانی‪ .‬پیاوێكی دەزگ��ای هەوڵگریی‬

‫ئەمەریكا ئەحمەد شامەسعود تیرۆردەكرێت‌و‬

‫عەیاره‌ بیست‌و چوار‪.‬‬

‫لەو كردەوەیەدا دەستی تۆمەت بۆ ئوسامە‬

‫لە ساڵی ‪1954‬دا ئوسامە لە شاری مەكکە‬

‫بن الدن درێژدەكرێت‪.‬‬

‫لە دایكێكی س��وری دێتەدنیاوە‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪19960‬دا چووه‌ت ‌ه بەر خوێندن‌و قۆناغەكانی‬

‫ئەكتەرە سەرەكییەكانی نمایشی سیناریۆی‬

‫سەرەتایی‌و ناوەندی‌و دواناوەندی لە شاری‬

‫ئەفغانستان‬

‫مەكکە ت���ه‌واو ک����ردووه‌و دوات���ر چ��ووه‌ت�� ‌ه‬

‫لەم سیناریۆیەدا پیاوێكی سعودی بە ناوی‬

‫كۆلیجی كارگێری‌و ئابووری لە زانكۆی شا‬

‫ئوسامە بن الدن��ەوە دەكرێتە سەرۆكایەتی‬

‫عبدولعەزیز لە جدە‪ .‬لە ساڵی ‪1974‬دا خویندنی‬

‫رێكخراوی قاعیدە‪ .‬پیاوێكی میسری بە ناوی‬

‫ت���ەواوک���ردووه‌و ب��ڕوان��ام��ەی بەكالۆریۆس‬

‫ئەیمەن زەواهیریەوە دەكرێت ب ‌ه مەرجەعی‬

‫ل���ە ك���ارگ���ێ���ری‌و ئ���اب���ووری وەرگ����رت����ووه‌‪.‬‬

‫ب��ی��ری ب��زووت��ن��ەوەك��ە‌‌و جێگری س���ەرۆك‪.‬‬

‫ئوسامە لە سەرەتای ژیانی كاركردنیدا لە‬

‫ه��اوك��ات م��ه‌ال ع��وم��ه‌ر پیاوێكی پشتۆنی‪،‬‬

‫كۆمپانیایەكی باوكی (موحەمەد عەوەز بن‬

‫ک ‌ه رەگ‌و ریشاڵی پاكستانی بوو دەكرێتە‬

‫الدن) دەچێتە بواری كاركردنەوە‪ .‬راستەخۆ‬

‫سەرۆكی بزووتنەوەی تاڵیبان‌و دواتریش‬

‫لە دوای دەرچوونی لە زانكۆ جێبەجێكردنی‬

‫نازناوی خەلیفەی موسڵمانانی لێدەنرێت‪.‬‬

‫پڕۆژه‌ی نۆژەنكردنەوەی هەردوو حەرەمی‬ ‫شەریف‌و كۆشكی شاهانە دەگرێتەئەستۆ‪.‬‬ ‫دواتریش چەندین پ��ڕۆژه‌ی گ��ەورەی وەك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫دروس��ت��ك��ردن‌و دام��ەزران��دن��ی فرۆكەخانە‌و‬

‫تەمومژاویدا بە هەمان شێوەی باوكی برا‬

‫سەربازگەی گەورە‌و دروستكردنی كۆشكی‬

‫گەورەكەشی دەكوژرێت‪.‬‬

‫پ��ادش��ای��ەت��ی ل��ە ش��ارەك��ان��ی ری����از‌و ج��دە‌و‬

‫زەواهیری كارەكتەرێكی سەرەكی لە تاریكیدا‬

‫زەهران‌و مەكە‪ ..‬هتد‪ ،‬جێبەجێدەكات‪ .‬باوكی‬

‫ئ��ەی��م��ەن ئ��ەل��زەواه��ی��ری‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە ن��اوەن��دە‬

‫ئ��وس��ام��ە ل��ە زۆرب����ەی پ��ڕۆژه‌ك��ان��دا لەگەڵ‬

‫ه��ەواڵ��گ��ری��ی��ە ج��ی��ه��ان��ی��ی��ەك��ان��دا ب���ە عەقڵی‬

‫خانەوادەی شادا شەریكبوون‪.‬‬

‫پشت دام��ەزران��دن��ی رێ��ك��خ��راوی قاعیدە‌و‬

‫باوكی ئوسامە لە پەنجاكانی تەمەنیدا بە‬

‫دەستی نهێنی دەزگ��ای هەواڵگری میسری‬

‫رووداوێ���ك���ی ت��ەم��وم��ژاوی ل��ە فڕۆكەیەكی‬

‫ناودەبرێت‪ .‬پیاوێكی دانا‌و لێهاتوو‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫ت��ای��ب��ەت��دا ل��ە ف��ڕۆك��ەخ��ان��ەی وادی دەوار‬

‫عەقڵێكی بەڕێوەبردنی گەورە‌و ئەندازیاری‬

‫س���وت���اوه‌‌و گ��ی��ان��ی ل���ەدەس���ت���داوه‌‪ .‬م��ردن��ی‬

‫داڕش��ت��ن��ەوەی بیر‌و ستراكچەری پ��ڕۆژه‌ی‬

‫باوكی ئوسامە غ��ەم‌و پەژارەیەكی گەورە‬

‫ئەفغانستان بە گشتی‌و رێكخراو قاعیدە بە‬

‫بۆ شافەیسەڵ دروستبوو‪ .‬باوكی ئوسامە‬

‫تایبەتی بوو‪ .‬عەقڵی سەرەكی دروستكردنی‬

‫خاوەنی په‌نجاوحه‌وت منداڵ بوو لە كور‌و‬

‫ئەفسانەی بن الدن بووه‌‪ .‬بۆیە رۆڵی ئەم پیاوە‬

‫كچ‪ .‬لە ریزبەندیی منداڵەكانی ئوسامە ژمارە‬

‫ترسناكترین بوو لە نێو كۆی ئەكتەرەكاندا‪.‬‬

‫بیستوو ه��ه‌ش��ت ب���ووه‌‪ .‬ل��ە دوای مردنی‬

‫زەواهیری كۆی سەرەداوەكانی لە دەستی‬

‫باوكی پڕۆژه‌كانی خ��ان��ەوادەك��ەی تووشی‬

‫خ��ۆی��دا ك���ۆك���ردب���ووەوە‪ .‬ل��ە الی����ەك ك��ۆی‬

‫قەیران‌و نوشستییەكی گەورە بوو‪ .‬ئەوكات‬

‫بڕیار‌و دەسەاڵتی ئاڕاستەكردنی سیاسەتی‬

‫شا دەستی لە بن باڵیان ناو لەو قەیران‌و‬

‫دەرەك��ی‌و ناوخۆییەكانی لە دەستی خۆیدا‬

‫كێشانە رزگاریكردن‪ .‬ئەوكات لە دانیشتنێكی‬

‫چ��ڕك��ردب��ووەوە‪ .‬لە الیەكی‌تر دەوروب���ەری‬

‫تایبەتدا خ��ان��ەوادەك��ەی بن الدن بە گشتی‬

‫ئوسامەی بە پیاوانی خۆی تەنیبوو‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫بێجگە لە ئوسامە بڕیاریان دا دەس��ەاڵت‌و‬

‫ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی ك���ۆی ب��ڕی��ار‌و سیاسەتەكانی‬

‫بەرپرسیارێتی پڕۆژه‌كانی باوكیان بدەنە‬

‫كردبوو‪.‬‬

‫دەست برا گەورەكەیان (سالم)‪ ،‬بەاڵم ئەوكات‬

‫ئ��ەی��م��ەن م��وح��ەم��ەد رەب��ی��ع ئ��ەل��زەواه��ی��ری‬

‫ئوسامە بەم بڕیارە رازینابێت‌و زۆر بە توندی‬

‫ل��ە ‪19‬ی ی��ۆن��ی��ۆی ‪1951‬دا ل��ە خێزانێكی‬

‫دژی ئەندامانی خێزانەكەی دەوەستێتەوە‌و‬

‫ئه‌ڕیستۆكراتی دەوڵەمەند لە واڵت��ی میسر‬

‫دەكەوێتە هەڕەشەی شیكایەتكردن‌و بێدەنگ‬

‫هاتووەتە دنیاوە‪ .‬لە ساڵی ‪1974‬دا كۆلێجی‬

‫نەبوونیان لێ دەكات‪ .‬دواتر لە روداوێكی‌تری‬

‫پزیشكی تەواوكردووه‌‪.‬‬

‫‪47‬‬

‫ن���اوی ل��ە لیستی گ���ەڕاوەك���ان���ی ئەلبانیا‪،‬‬

‫چەندین كەسایەتی سیاسیی گەورە‪.‬‬

‫ئەوانەی بڕیاری لە سێدارادانیان بە غیابی‬ ‫ب��ۆ ده‌رك���راب���وو ل��ە دادگ�����ای ب��اڵ��ی میسر‬

‫هه‌ڵقه‌یه‌کی ون له باز‌نه‌ی پڕۆسەی‬

‫ه��ەب��وو‪ .‬زەواه���ی���ری ب����اوەڕی ت����ەواوی بە‬

‫ئەفسانەی بن الدن‌و قاعیدەدا‬

‫دام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ی خیالفی ئیسالمی‬

‫ئەبو عومەر‌و ئەبو حفسی میسری‌و ئەحمەد‬

‫هەبوو‪ .‬لە شەستەكانەوە بە پراكتیكی لە‬

‫عاتف‌و سوبحی موحەمە ‌د ئەمانەو چەندین‬

‫نێو گروپ‌و الیەنە ئیسالمییە توندڕەوەكاندا‬

‫ن��اوی‌ت��ر ن��ازن��او‪ ،‬ی��ان هێمای راستەقینەی‬

‫كاریكردووە‪ .‬لە ساڵی ‪1981‬دا بەشداری‬

‫شوناسی سەربازێكی ون��ن ل��ە پڕۆسەی‬

‫ل��ە چ��االك��ی تیرۆركردنی ئ��ەن��وەر س��ادات��دا‬

‫ئەفغانستاندا‪ .‬ئ��ەم س��ەرب��ازە ون��ە‪ ،‬ک�� ‌ه بە‬

‫دەك��ات‪ .‬لە ساڵی ‪1991‬دا دەبێتە ئەمیری‬

‫پۆست بەڕێوەبەری هەواڵگری‌و مەخزەنی‬

‫گشتی رێ��ك��خ��راوی ج��ی��ه��ادی م��ی��س��ری‪ .‬لە‬

‫نهێنییكانی رێكخراوی قاعیدە‌و هاوكارێكی‬

‫كەسە باوەڕپێكراوەكانی ئەوانەی دەوری‬

‫س��ەرەك��ی ئ��وس��ام��ە ب���ووە‪ ،‬ل��ە راس��ت��ی��دا لە‬

‫ئ��وس��ام��ەی پ��ێ تەنیبوو (ئ��ەب��و عوبەیدەی‬

‫تاریكییەوە دێت‌و دواتریش لە تاریكیدا ون‬

‫ب��وش��ری‌و ئەبو حفسی میسری‌و سەعید‬

‫دەب��ێ��ت‪ .‬بە واتایەكی‌تر راستی ئ��ەم پیاوە‬

‫س��ەالم��ەی ب��ەرپ��رس��ی ئ��اب��ووری ق��اع��ی��دە)‪.‬‬

‫الی زۆربەی ئەندامانی قاعیدە ون‌و نادیار‬

‫هەموو ئەمانە لە بناغەدا لە گروپی كۆمەڵەی‬

‫بووە‪ ،‬بەاڵم لە راستیدا تۆماری شوناس‌و‬

‫جیهادی ب��وون‪ .‬ئەیمەن ئەلزەواهیری بۆ‬

‫راستی بوونی لە هەناوی دەزگا هەواڵگری‬

‫خ��ۆی خ��اوەن��ی ب��ی��رۆك��ەی ئاشكراكردنی‬

‫ئەمەریكییەوەیە‪.‬‬

‫ناوی ئەو گروپ‌و كەسایەتییە تیرۆرست‌و‬

‫ئەبو عومەر لە دوای ئەوەی خویندنی كۆلێجی‬

‫جیهادییانە ب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه بە نهێنی لە واڵتانی‬

‫سەربازی لە میسر ت��ەواوك��ردووه‌‪ ،‬بووه‌ت ‌ه‬

‫عەرەبی‌و ئیسالمی بە تایبەتی‌و بە گشتی لە‬

‫ئەفسەر لە سوپای میسری‌و بەردەوام دەبێت‬

‫سەرانسەری جیهاندا مابوونەوە‪ .‬تا ناچاریان‬

‫لە كاری سەربازی تا لە ساڵی ‪1984‬دا دەگاتە‬

‫بكات كۆچ بۆ ئەفغانستان بكەن‌و بەشداریی‬

‫پلەی موقەدەم‪ .‬لەم قۆناغەدا بە هۆکارێكی‬

‫پڕۆسەی دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسالمی‬

‫نهێنی لە سوپا دەردەكرێت‪ .‬لە ساڵی ‪1985‬دا‬

‫ئەفغانستان‌و رێكخراوی قاعیدە بكەن‪ .‬بە‬

‫دوای وەرگرتنی مافی نیشتەجێبوون لە‬

‫شێوەیەكی گشتی زەواهیری بە پراكتیكی‬

‫ئەمەریكا راستەخۆ دەكرێتە ئەفسەر لە هێزە‬

‫بەشداریی چەندین چاالكی تیرۆرستی زۆر‬

‫تایبەتییەكانی رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر‬

‫گەورەی ك��ردووە‪ .‬لە نێویاندا تیرۆركردنی‬

‫لە بنكەی (ن��ورث ب��راج) لە ماوەیەكی زۆر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫ك��ورت��دا دەكرێتە بەرپرسی مەشقپێكردنی‬

‫شەریعەت لە زانكۆكانی سعودیە‌و ئەردەن‌و‬

‫هێزە تایبەتییەكان‌‪ .‬بە درێژایی ئەو ماوەیەی‬

‫پاكستان‌و وان��ەدەڵ��ێ��ت��ەوە‪ .‬ل��ە كۆتاییدا لە‬

‫لەو سەربازگەیەدا كاریکردوو ‌ه پەیوەنییەكی‬

‫ئەفغانستان دەنیشێتەوە‌و دەبێتە یەكێك لە‬

‫پتەوی بە دەزگ��ای هەواڵگریی ئەمەریكاوە‬

‫سەركردەكانی عەرەبە ئەفغانییەكان‪.‬‬

‫دەب���ێ���ت‪ .‬ئ���ەم پ���ی���اوەش ی��ەك��ێ��ك ب����وو ‌ه لە‬

‫لە ساڵی ‪1989‬دا لە رووداوێكی تەمومژاویدا‬

‫گەڕاوەكانی ئەلبانیا‌و لە دادگای میسردا بە‬

‫خ��ۆی‌و دوو ك��وڕی دەك��وژرێ��ن‪ .‬زۆرب��ەی‬

‫فەرمی بڕیاری لەسێدارەدانی بۆ دەرچووبوو‪.‬‬

‫جیهادییە ئەفغانییەكان تیرۆركردنی عەززام‌و‬

‫ئەبو عومەر پیاوێكی بە رەچەڵەك میسری‌و‬

‫ك��وڕەك��ان��ی ب��ە دەس��ت��ی ئ��وس��ام��ە دەزان���ن‌و‬

‫بە ناسنامە ئەمەریكی بوو‪ .‬تا ئەمڕۆ زۆرێك لە‬

‫پێیانوایە‬

‫رێكخستنەكانی‬

‫نهێنییەكانی رێكخراوی قاعیدە‌و بزووتنەوەی‬

‫ق��اع��ی��دە ل��ە الی���ەن ئ���ەم پ���ی���اوەوە ه��ۆک��اری‬

‫تاڵیبان لە كەشكۆڵی ئەم سەربازە ونەدا ون‌و‬

‫س��ەرەك��ی��ی ت��ی��رۆرك��ردن��ی ب���ووە ل��ە الی��ەن‬

‫نادیارە‪.‬‬

‫زەواه���ی���ری‌و ئ��وس��ام��ەوە ت��ا ك��ەس نەبێتە‬

‫كۆنتڕۆڵكردنی‬

‫ركابەری لەو كار‌و بڕیارانه‌‌و كەس نەتوانێت‬ ‫عه‌بدولاڵ عەززام وه‌ک فەڵەستینییەك‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫شەڕی جوولەكەی نەكرد‬

‫بەربەست لە بەردەم بە جێگەیاندنی خواست‌و‬ ‫بڕیارەكانی دروست بکات‪.‬‬

‫عەززام ئەندازیارێكی فەلەستینی‌و عەڕڕابی‬ ‫جیهادی ئەفغانی‌و مامۆستا‌و مورشیدی‬

‫بە شەرعیكردنی شەڕ لە دژی ئەفغانستان‌و‬

‫روحی ئوسامە بوو‪ .‬ئوسامە لە سەر دەستی‬

‫عێراق‬

‫ئ��ەم پ��ی��اوە ل��ە الوێ��ك��ی ش��ەرم��ن��ەوە دەبێتە‬

‫لە كاتژمێر هه‌شت‌و چارەكی سەرلەبەیانی‬

‫زەعیمێكی ئوسوڵی تیرۆرست‪ .‬عەززام یەكێك‬

‫‪11‬ی سێپتەمبەری ‪2001‬دا لە سەر خوانی‬

‫بوو ‌ه لە دامەزرێنەرانی عەرەبی ئەفغانی لە‬

‫ی‬ ‫نانی بەیانی پاسەوانە تایبەتەكەی بەڕێوەبەر ‌‬

‫فەلەستین‪ .‬لە گروپی ئیخوانییەكان بووه‌‪ .‬ئەم‬

‫وكالەتی هەواڵگریی ناوەندیی ئەمەریكا بە‬

‫پیاوە شەڕی جوولەكەی لە فەڵەستین نەكرد‪،‬‬

‫گوێی بەڕێوەبەرەكەیدا دەچپێنێت‌و پێدەڵێت‪:‬‬

‫به‌ڵکو بەجیهادكردن چووە ئەفغانستان‪.‬‬

‫بەڕێزم ئەم بەیانییە بە فڕۆكە هێرشكرایە‬

‫ع��ه‌ب��دول�ڵا ع����ەززام خ��وێ��ن��دن��ی ل��ە ئ��ەزه��ەر‬

‫سەر تاوەرەكانی بازرگانی‪ .‬لە وەاڵم��دا بێ‬

‫ت�����ەواوك�����ردووه‌‌و ت���ا پ��ل��ەی دك���ت���ۆرای بە‬

‫لێكدانەوە‌و وەستان بەڕێوەبەر (جۆرج تێنت)‬

‫دەس��ت��ه��ێ��ن��اوه‌‪ .‬دوات����ر دەب��ێ��ت��ە مامۆستای‬

‫دەڵێت‪ :‬ئەوە كاری بن الدنە‪.‬‬

‫‪49‬‬

‫تبنیت ل��ە ه���ەردوو م���اوەی سەرۆكایەتی‬

‫دەكات‌و پێیانڕادەگەیەنێت كێ دەبێت زۆر بە‬

‫س��ەرۆك ب��ۆش‌و كلنتۆندا بەڕێوەبەرایەتی‬

‫خێرایی وتارێك بۆ رای گشتی بدات؟ خاڵە‬

‫دەزگ���ای هەواڵگریی ئەمەریكای ك��رده‌وە‪،‬‬

‫سەرەكییەكانی ئەم وتارەش دەبێت لە چەند‬

‫ش��ارەزای��ەك��ی وردی ل��ە ب����واری ت��ی��رۆر‌و‬

‫بڕگە‌و پەراگرافێكدا بە روونی چڕبكرێتەوە‪،‬‬

‫چاالكییەكانی‬

‫رێكخراوە‬

‫تیرۆرستییەكان‬

‫لەوانە‪:‬‬

‫هەبوو‪ .‬هاوكات بۆ خۆی یەكێك لە الیەنگرانی‬

‫ـ��ـ راگەیاندنی ش��ەڕ ل��ە دژی تیرۆرستان‪.‬‬

‫پڕۆژه‌ی سەدەی نوێی ئەمەریكا بووە‪.‬‬

‫لەمەڕ ئەم بڕگەیە راستەخۆ راوێژكارەكان‬

‫ل��ەو ك��ات��ەدا ه��ەواڵ��ەك��ە ل��ە الی��ەن سەرۆكی‬

‫هۆشداری دەدەن��ە س��ەرۆك‌و دەڵێن‪ :‬بەڕێز‬

‫ئەركانی كۆشكی سپییەوە دەگەیەندرێتە‬

‫ئ��ەم بڕگەیە زۆر گشتگیرەو دەبێت زیاتر‬

‫سەرۆك بۆش‪ .‬لە وه‌اڵمدا راستەخۆ سەرۆك‬

‫وردب��ك��رێ��ت��ەوە‌و س��ن��ووردار بكرێت‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬ئ��ەوان��ە ش��ەڕی��ان لە دژی ئێمە‬

‫ل��ەم��ەڕ ئ��ەم پ��رس��ە رامسفێلید پێیوابووه‌‪:‬‬

‫راگەیاندوو ‌ه دەبێت بچین بۆ كوشتنیان لە‬

‫دەبێت ب��ڕی��اری ش��ەڕ س��ن��ووردار نەكرێت‪،‬‬

‫ه��ەر كوێیەك ب��ن‪ .‬لە كاتی پەیوەندیكردن‬

‫چونكە لە راستیدا بەوەی رامسفێڵید یەكێك‬

‫بە جێگرەكەیەوە سەرۆك پێی وتووه‌‪ :‬ئێمە‬

‫لە راب��ەران��ی موحافیزكارە نوێكان ب��ووه‌‪،‬‬

‫ئێستا لە شەڕداین‪ .‬هه‌تا ئێستاش نازانین‬

‫خ��واس��ت��ی ب��ۆ ق��ۆس��ت��ن��ەوەی ئ���ەم ه��ەل��ە بۆ‬

‫دوژمنەكەمان كێیە‪ ،‬بەاڵم دەبێت یەكێك باجی‬

‫بەرجەستەكردنی ستراتیجی فرەوانخوازی‌و‬

‫ئەم هێرشە بدات‪ ،‬که‌ كراوەتە سەرمان‪.‬‬

‫بااڵدەستی ئەمەریكا بێ سنوور بووه‌‪ .‬بۆیە‬

‫لە پەیوەندیكردنی بە وەزیری دەرەكی ئەو‬

‫رامسفێڵد‌و هاوبیرانی دەیانویست دەرگایەك‬

‫كاتەوە (دۆن��اڵ��د رامسفێڵد)ەوە وتوویه‌تی‪:‬‬

‫بۆ دەستپێكردنی شەڕێكی فرەوان‌و دوورو‬

‫ئەمە رۆژی كارەساتی نیشتمانییە‪ .‬پێویستە‬

‫درێژ بكەنەوە‪.‬‬

‫ل��ە س��ەرت��ان ت��ۆ‌و دی��ك م��ای��رز (س��ەرۆك��ی‬

‫جیفرسۆن بۆ ئامادەكردنی وتارەكە چەند‬

‫ف��رۆك��ەوان��ی‪ ،‬ک�� ‌ه دوات���ر دەب��ێ��ت��ە س��ەرۆك��ی‬

‫پرسیارێك ئاڕاستەی سەرۆك‌و ئیدارەكەی‬

‫دەزگای ئەركانی شەڕ) خۆتان بۆ ئەم شەڕە‬

‫دەكات‪ ،‬لەوانە‪:‬‬

‫ئامادەبكەن‪ .‬لە گ��ەڕان��ەوەی��دا بۆ واشنتۆن‬

‫ــ ئامانجی سەرەكی ئەمەریكا لەم وتارەدا‬

‫س����ەرۆك راس��ت��ەوخ��ۆ‌و زۆر ب��ە خێرایی‬

‫چییە؟‬

‫بانگێشتی س���ەرۆك (م��ای��ك��ل ج��ی��رس��ۆن)‌و‬

‫ــ دوژمنەكەمان كێیە‪ ،‬یان دەبێت كێ بێت؟‬

‫ئەندامانی لیژنەی نووسینەوەی وتارەكانی‬

‫ــ ئەو بەڵگە‌و ئاماژانە چین لەبەردەستماندان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫بۆ تۆمەتباركردنی دوژمن؟‬

‫ئامانجدا چ��ڕك��ردەوە‌و سەرچاوەكانیشیان‬

‫ل��ە ئاكامی مشتومڕ‌و گفتوگۆیەكی چڕ‌و‬

‫وەك قۆناغی سەرەتای لە چەند ناوچەیەكدا‬

‫ورد پ��ێ��ك��ەوە گەیشتنە چ��ەن��د ب��ۆچ��وون‌و‬

‫دیاریكرد‪.‬‬

‫هەڵوێستێكی یەكگرتوو لەوانە‪:‬‬

‫ــ ئامانجی یه‌که‌م دوژمن رێكخراوی قاعیدە‌و‬

‫ــ دەبێت زۆر بە خێرایی ئەم راچه‌نینه له‬

‫بزووتنەوەی تاڵیبان بە رابەرایەتی ئوسامە‬

‫ناکاوه هەناردەی دەرەوەی ئەمەریكا بكرێت‪.‬‬

‫بن الدن‌و م��ەال عومەر لە ئەفغانستان لە‬

‫دوژمنێك لە دەرەوەی سنوورەكانی ئەمەریكا‬

‫لوتكەی دوژم��ان��ی ئ��ەم��ەری��ك��ادا دیاریكرد‪.‬‬

‫دیاریبكەین بۆ ل��ێ��دان‌و ت��ۆڵ��ەك��ردن��ەوە‌و بۆ‬

‫ل��ە ب��ەرن��ام��ەی ت��ۆڵ��ەك��ردن��ەوەش��دا كردیانە‬

‫ئاڕاستەكردنی ناڕەزایەتیی ‌ه ناوخۆییەكان‌و‬

‫ئەركی هەرە لە پێشینەی لێدان‌و سزادانیان‬

‫ق���ۆس���ت���ن���ەوەی ت���وڕەی���ی���ە ن��اوخ��ۆی��ی��ەك��ان‬

‫ل��ە ری��زب��ەن��دی��ی پ��ێ��ش��ەوەی لیستی لێدانی‬

‫ب���ۆ ب���ەرج���ەس���ت���ەك���ردن‌و ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ی‬

‫سەربازیدا دیاریانكردووه‌‪.‬‬

‫ن��ەخ��ش��ەرێ��گ��ا‌و ستراتیجی س���ەدەی نوێی‬

‫ــ ئامانجی دووەم بەرگریكردن لە باڵوەكردنی‬

‫ئەمەریكا‪ .‬دەبێت لە لیستی پێداویستییەكانی‬

‫چ��ەك��ی ئ��ەت��ۆم��ی‌و ك��ۆم��ەڵ��ك��وژ‌و س����زادان‌و‬

‫ش��ەڕدا ه��ان��دەری روح��ی‌و ب��اوەڕ لە خاڵ‌و‬

‫لێدانی ئ��ەو واڵت��ان��ەی ده‌ب��ن��ە س��ەرچ��اوەی‬

‫پێویستییە سەرەكییەكان ریزبەند بكرێت‪.‬‬

‫بەرهەمهێنان‌و بازرگانیكردن پێیانەوە‪ .‬لە‬

‫بۆیە ئاماژەكردن بە شەڕی ئایینی‌و شەڕی‬

‫نێو ئەو باسەدا ئاماژە بە چەند واڵتێك وەك‬

‫دژ ب��ە مەسیحیەت ل��ە الی��ەن ئیسالمەوە‌و‬

‫سەرچاوەی شەڕ (میحوەری شەڕ)كرا‪ ،‬ئەو‬

‫پێكدادانی شارستانییەتەكان ل��ە شێوەی‬

‫واڵتانە عێراق‌و ئێران‌و كۆریای باكوور بە‬

‫تیۆرەكەی هینتیگۆتۆن لەو كاتەدا گرنگی‌و‬

‫راشكاویی خرانە ناو بازنەكەوە‪.‬‬

‫كاریگەریی دیار‌و بەهێزی دەبێت‪.‬‬

‫ـ��ـ ئامانجی سێیەم ئ��ام��اژەك��ردن ب��ە چین‬

‫ل��ە دوای زی��ات��ر ل��ە دە كاتژمێر گفتوگۆ‌و‬

‫وەك دوژمنێكی ئ��اب��ووری‌و هەڕەشەیەكی‬

‫راگ��ۆڕی��ن��ەوە ل��ە س���ەر س��ەرج��ەم الی���ەن‌و‬

‫راسته‌قینه ل��ە س��ەر ئاییندەی ئ��اب��ووری��ی‬

‫بڕگەو خواستەكانی ئەو قۆناغە‌و پێویستیی‬

‫ئەمەریكا‪.‬‬

‫وه‌اڵمدانەوەی‪ ،‬بوو ‌ه بە ئەرك‌و لێدانی دوژمن‬

‫ب��ه س��ه‌رپ��ه‌رش��ت��ی��ی ك��ارب��ن ه��ی��وز‪ ،‬مایكل‬

‫ب��وو ب��ە دیفاكتۆ‪ .‬ل��ەم ب��ازن��ەی��ەش��دا ج��ۆرج‬

‫جیفرسۆن دەقی كۆتایی وتارەكەی سەرۆك‬

‫تنیت‌و جیمس بایت سیما‌و ستراكچەری‬

‫داڕێژرایەوە‌و ئامادەكرا‪ ،‬سەرۆك بە وردی‬

‫دوژمنی ئەمەریكایان لەم ب��وارەدا لە سێ‬

‫گ��وێ��ی ل��ە وت���ارەك���ەی خ���ۆی دەگ����رت‪ ،‬ک ‌ه‬

‫‪51‬‬

‫راوێ��ژك��اران بۆیاندەخوێندەوە‪ .‬لە راستیدا‬

‫هاوپەیمانییەكە هەڵدەوەشێتەوە لە راستیشدا‬

‫ئ��ەوك��ات ك��ۆی ئ��ی��دارە‌و سیاسەتمەدارانی‬

‫ئەمە خواست بەرنامەی گروپەكەی رامسفیڵد‬

‫ئەمەریكا یەك دەنگ‌و یەك را بوون لە سەر‬

‫نەبوو بۆ قۆناغی نوێ‪.‬‬

‫ی ئەم وتارە دەبێتە بناغەی ستراتیجی‬ ‫ئەوە ‌‬

‫ل��ە وه‌اڵم����ی ئ���ەم ب��ۆچ��وون��ەدا دی���ك چینی‬

‫نوێی ئەمەریكا‪ .‬بۆیە زۆر لە سەر وتارەكە‬

‫بۆچوونەكەی رامسفێڵدی ال پەسەند بووه‌‪.‬‬

‫وەس��ت��ان‌و ت��ا ل��ە كۆتاییدا ب��ە ك��ۆی دەن��گ‬

‫بۆیە پێشنیاریكرد گوزارشتی لێدانی ئەو‬

‫بڕیاریان لە سەر دا‪.‬‬

‫واڵتانەی دەسه‌لمێت‪ ،‬ک ‌ه تیرۆر پ��ەروەردە‬

‫لە دوایین ساتەكانی ته‌واوبوون‌و كامڵبوونی‬

‫دەكەن بخرێنە نێو لیستی لێدانی‌و رووخانیان‌‌و‬

‫وت���ارەك���ە ل��ە س���ەر پێشنیاری ی��ەك��ێ��ك لە‬

‫لە وتارەكەدا ئاماژەیپێبكرێت‪ .‬لە چوارچێوەی‬

‫راوێژكارانی سەرۆك بڕیاردرا گوزارشتی‪:‬‬

‫پێشنیارەكەیدا بە پێویستی زانی لە وتارەكەدا‬

‫راگەیاندنی ش��ەڕ لە دژی هێرشبەرەكانی‬

‫ئاماژەیەكی روون بە تێوەگالنی چەند واڵتێك‬

‫سەر ئەمەریكا الببرێت‪ .‬بۆیە لە وتارەكەدا‬

‫بخەنەڕوو‪ .‬لەم بازنەیەدا كۆندۆلیزا رایس‬

‫ناڕاستەخۆ ئاماژە بەدەستپێكردنی شەڕ كرا‬

‫گوتی‪ :‬من لەگەڵ لێدانی سەددام حوسێن‌دا‬

‫نەك بڕیاری كۆتایی‪.‬‬

‫نیم ل��ەم ك��ات��ەدا‪ .‬لە وه‌اڵم��دا رامسفێڵد پێی‬

‫ب��ۆ رۆژی دوات���ر‌و پێش ئ���ەوەی س��ەرۆك‬

‫وا ب��وو ل��ەم ك��ات��ەدا پێویستە ئەمەریكا لە‬

‫وت��ارەك��ەی بخوێنێتەوە مشتومڕ‌و گفتوگۆ‬

‫هاوشانی ئەفغانستان‌و قاعیدە كۆتایی بە‬

‫جارێكی‌تر دروس��ت ب��وو‪ .‬رامسفێڵد سوور‬

‫دەسەاڵتەكەی سەددامیش بهێنێت‌و لە یەك‬

‫بوو لە سەر ئەوەی گوتارەكە گشتگیر بێت‪،‬‬

‫كاتدا دوو گ��ورزی س��ەرب��ازی لە عێراق‌و‬

‫چونكە ناكرێت ئەمەریكا بەو پێگە مەزن‌و‬

‫ئەفغانستان ب��دات‪ .‬ئەمە ل��ەو ك��ات��ەدا كار‌و‬

‫هێزە زەبه‌الحەی هەیەتی بۆ روخانی واڵتێكی‬

‫بەرنامەكانی ئەمەریكای ساناتر دەكرده‌وه‌‪.‬‬

‫وەك ئەفغانستان‌و رێكخراوێكی بچووكی‬

‫ل��ەو ك��ات��ەدا گ��روپ��ەك��ەی‪ ،‬ی��ان الیەنگرانی‬

‫وەك قاعیدە داوای دروستكردنی هاوپەیمانی‬

‫بۆچوونەكەی رامسفێڵد بانگەشەی ئەوەیان‬

‫ب��ك��ات‪ .‬ل��ە رووی��ەك��ی‌ت��رەوە دروستكردنی‬

‫دەكرد ئەمەریكا ئەو هێزە مەزنەیە دەتوانێت‬

‫هاوپەیمانی بۆ مەبەستێكی وا سنووردار ئەو‬

‫لە یەك كاتدا لە دوو بەرەدا شەڕ بكات‌و لە‬

‫زەمینەی ‌ه دەخوڵقێنێت بە لێدان‌و كۆتایی هێنان‬

‫هەردووكیشیاندا سەركەوتوو بێت‌و زۆر بە‬

‫بە قاعیدە‌و تاڵیبان ئەركی هاوپه‌یمانییەكە‬

‫خێرایی کۆتای بە شەڕەكە بێنێت‪ .‬رامسفێڵد‬

‫كۆتایی دێ��ت‌و بەشداربووان دەكشێنەوە‌و‬

‫ده‌یگوت‪ :‬عێراق ئامانجێكی روون‌و دیارە‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫بە ئاشكرا تیرۆر پەروەردە دەكات‌و هاوكات‬

‫خ��ۆی��ەوە‌و ب��ەو شێوەیە بەكاریبهێنێت‪ ،‬ک ‌ه‬

‫خێویش نییە‪ ،‬به‌ڵکو واڵتە‪ .‬لە الیەكی‌ترەوە‬

‫دەیەوێت‌و لە بەرژەوەندیی خۆیدایە‪.‬‬

‫عێراق ئەمڕۆ بە ئاشكرا هەوڵی دەستخستنی‬

‫ل��ە رۆژی هەینی ‪14‬ی سێپتەمبەر چەند‬

‫چەكی ئەتۆمی دەدات‌و خاوەنی عەمبارێكی‬

‫گ��ۆڕان��ك��اری��ەك��ی‌ت��ر ل��ە ن��ەخ��ش��ەی ل��ێ��دان‌و‬

‫گەورەی چەكی كیمیاییەو ئەم چەكەشی لە‬

‫شەڕدا رووی��دا‪ .‬نەخشەكە وا دەڕێژرایەوە‪،‬‬

‫دژی كوردەكان بەكارهێناوە‪ .‬لە سەرووی‬

‫ک ‌ه ش��ەڕی ئەفغانستان دەبێتە دەستپێكی‬

‫ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەش��ەوە ن��ەخ��ش��ەی ل��ێ��دان��ی‬

‫شەڕێكی گشتگیری تیرۆری نێودەوڵەتی‪.‬‬

‫عێراق ئامادەیە‌و دەتوانین زۆر بە خێرایی‬

‫ناوی ئەم شەڕە‪ ،‬ک ‌ه لە تۆمارگاكانی دەزگا‬

‫جێبەجێیبكەین‪.‬‬

‫سیاسی‌و هەواڵگرییەكانی ئەمەریكاوە ناوی‬

‫كۆڵن پ��اوەڵ لە وه‌اڵم��ی رامسفێڵدا گوتی‪:‬‬

‫(تێكشكانی ت��ی��رۆری ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی) لێنرا‪،‬‬

‫ب��ەڕێ��زان رای گشتی ئەمەریكا ئ��ەم��ڕۆ لە‬

‫قۆناغی یەكەمی لە شكاندن‌و كۆتاییهێنان بە‬

‫دژی قاعیدە هەستاوە‌و خەڵك توڕەییان لە‬

‫رێكخراوی قاعیدە دەستیپێکرد‌و دواتریش‬

‫دژی ئەفغانستان‌و ئوسامەیە‪ ،‬نەك عێراق‌و‬

‫ك��ۆی رێكخراوو واڵت��ان��ی پ��ەروەردەك��ەری‬

‫سەددام حوسێن‪ .‬بۆیە گونجاو ئەوەیە ئێمە‬

‫تیرۆریزمی گرتەوە‪.‬‬

‫جەخت لە س��ەر ل��ێ��دان‌و روخ��ان��ی قاعیدە‌و‬

‫لە ‪16‬ی سێپتەمبەر لە بەیاننامەیەكدا بە‬

‫تاڵیبان بكەینه‌وه‌‪.‬‬

‫ن��اوی (ئێمە ل��ە ب���ەرەی ش��ەڕدای��ن)‪ ،‬ک�� ‌ه لە‬

‫س��ەرۆك ب��ۆش باسەكە یه‌کالیی دەك��ات‌و‬

‫الیەن دەستەی سەرۆكایەتییەوە ئاڕاستەی‬

‫دەڵێت‪ :‬پرسی عێراق پێویستی بە كاتە‪ .‬ئێستا‬

‫بەرپرسە بااڵكانی دەزگ��ا هەواڵگرییەكانی‬

‫ئێمە پێویستیمان بە نەخشەیەكە بۆ لێدان‌و‬

‫ئەمەریكا ك��را ئاگاداركرانەوە ده‌بێت زۆر‬

‫لەنێوبردنی رێكخراوە تیرۆرستییەكان‪ .‬بۆیە‬

‫بە خێرایی‌و بە هەموو هێزو توانایه‌كیانه‌و ‌ه‬

‫داواتان لێدەكەم بە زووترین كات لیستێكم‬

‫ب��ک��ەون��ە ك�����ار‌و خ���ۆی���ان ب���ۆ ئ����ەو ش���ەڕە‬

‫لە ناوی ئەو كەس‌و رێكخراوە تیرۆرستییانە‬

‫ئامادەبكەن‪ .‬لە بەیاننامەكەدا هاتووە‪ :‬نابێت‬

‫بۆ ئامادەبكەن‪ .‬سەرۆك بۆش لە وتارەكەیدا‬

‫بەربەستە بیرۆكراسییەكان ببنە رێگر لە‬

‫پرسی لێدانی عێراقی دوور نەخستەوە‪،‬‬

‫بەردەم سەركەوتندا‪ .‬ئەمڕۆ هەموو یاساكان‬

‫بەڵكو بە كراوه‌یی‌و بە ئاڵۆزی ئەو پرسەی‬

‫گ����ۆڕاون‪ .‬دەب��ێ��ت ه��ەم��وو زان��ی��اری‌و بیر‌و‬

‫خستەڕوو تا بتوانێت وەك كەیسێكی ئامادە‬

‫تواناكان بە تەواوی بخەینەكار بۆ گەیشتن‬

‫هەركات بیه‌وێت بیخاتە بەرنامەی كاری‬

‫بە ئامانجەكانمان‪ .‬كاتمان نییە بۆ ئەنجامدانی‬

‫‪53‬‬

‫كۆبوونەوە بۆ چارەسەری كێشە‌و گرفتەكان‪.‬‬

‫ئەمەریكا لە سەرەتاوە زیاتر كاری لە نێو‬

‫بە خێرایی كێشەو گرفتەكان چارەسەربكەن‪.‬‬

‫خودی ئەفغانییەكان خۆیاندا ده‌كرد‪ .‬كاری‬

‫لەم كاتەدا هەر یەك لە ئێوە ئاست‌و پلەی‬

‫ل��ە س���ه‌ر زی���ن���دووك���ردن���ەوە‌و س��ەرل��ەن��وێ‬

‫بەرپرسیارێتی گەورەی دەكەوێتە سەر‪ ..‬تاد‪.‬‬

‫بەهێزكردنی هێز‌و گروپە ئیسالمییەكانی‬

‫ئەم بەیاننامەیە لە گەوهەردا كۆمەڵێك ئاماژە‌و‬

‫دژ ب��ە ق��اع��ی��دە‌و م��ەال ع��وم��ەر ده‌ك���رد‪ .‬لەم‬

‫وات��ا دەبەخشێت‪ .‬ناڕاستەخۆ رێ��گ��ادەدات‬

‫چوارچێوەیەدا بەهێزترین ئەو هێزانە گروپی‬

‫بە دەزگا هەواڵگرییەكان‌و یەكەكانی هێزی‬

‫هاوپەیمانی باكوور (گروپەكەی ئەحمەد شاه‬

‫تایبەت دەستكراوە بن لە كاتی ئەنجامدانی‬

‫مەسعود) بوو‪ .‬لە الیەكی‌ترەوە‪ ،‬پەیوەندییان‬

‫ك��ارەك��ان��ی��ان��دا‪ .‬هیچ بەربەستێكی ئ��اك��اری‪،‬‬

‫بە زۆربەی سەركردە‌و پیاوماقواڵنی خێڵی‬

‫ی��ان مرۆڤایەتی نەكەنە رێگر ل��ە ب��ەردەم‬

‫پشتۆنییەكانەوە ك��رد‪ .‬بە تایبەتی ئەوانەی‬

‫ئەنجامدانی ئەرك‌و بەرپرسیاریەتییەكانیان‪،‬‬

‫کێشه‌‌و دوژمنایەتییان لەگەڵ مەال عومەر‌و‬

‫ل���ە پ��ێ��ن��او گ��ەی��ش��ت��ن ب���ە س���ەرك���ەوت���ن‪ .‬لە‬

‫گروپی تاڵیباندا هەبوو‪ .‬ئەوانەی ناڕازیبوون لە‬

‫جێبەجێكردنی ئ��ەرك��ی س��ەرش��ان��ی��ان هیچ‬

‫مۆدێل‌و شێوازی حوكمرانی تاڵیبان‌و قاعیدە‪.‬‬

‫ئەگەر‌و ئەڵتەرناتیفێك دوور نەخەنەوە‪.‬‬

‫ی ژێربەژێر پەیوەندییان بە‬ ‫ئەمە جگە لەوە ‌‬

‫لە ‪20‬ی سێپتەمبەردا لە گوتارێك لە بەردەم‬

‫چەندین سەركردە‌و دەسەاڵتدارانی تاڵیبان‌و‬

‫كۆنگرس‌دا سەرۆك بۆش وتی‪ :‬ئێمە شەڕ‬

‫پیاوانی نزیك لە مەال عومەرەوە كرد‪.‬‬

‫لەگەڵ تیرۆر دەكەین‪ .‬لەم شەڕەدا سەرەتا‬

‫له روویه‌کی‌تره‌وه بۆ گوشار خستنە سەر‬

‫لە لێدانی قاعیدەوە دەستپێدەكەین‪ ،‬بەاڵم‬

‫مەال عومەر‌و ئوسامە لە هەر چوار دەورەوە‬

‫ل��ەوێ كۆتایی ن��ای��ەت‪ .‬ت��ا ه��ەم��وو گ��روپ‌و‬

‫هەموو سنوورەكانیان لێ داخستن‪.‬‬

‫رێكخراوە تیرۆرستییەكان لەنێونه‌به‌ین ئه‌م ‌ه‬

‫لە سیاسەتی پەرتكە‌و زاڵبەدا سەرەتا دەزگای‬

‫تەواونابێت‌و بەردەوامه‌‪.‬‬

‫هەواڵگریی ناوەندیی ئەمەریكا هەوڵیدا لە‬

‫لە پڕۆسەی لێدان‌و تێكشكاندنی ئەفغانستان‬

‫رێگای چەند سەركردەیەكی نزیك لە مەال‬

‫هێزەكانی دەزگ���ای هەواڵگریی ناوەندیی‬

‫عومەرەوە ناكۆكی‌و كێشە بخاتە نێوان مەال‬

‫ئ��ەم��ەری��ك��ا رۆڵ����ی س��ەرەك��ی��ی��ان ب��ی��ن��ی‪ .‬لە‬

‫عومەر‌و ئوسامەوە‪ .‬بە تایبەتی كاتێك هانی‬

‫نەخشەكەدا بە وردی توێژینەوە بۆ دۆخی‬

‫س��ەرك��ردەك��ان��ی دەدا گ��وش��ار بخەنە سەر‬

‫ئ���ەو ك��ات��ەی ئ��ەف��غ��ان��س��ت��ان‌و رەوش����ی ئ��ەو‬

‫مەال عومەر تا ئوسامە‌و رێكخراوی قاعیدە‬

‫كۆمەڵگایە كرابوو‪ .‬بۆیە دەزگای هەواڵگریی‬

‫تەسلیم بە ئەمەریكییەكان بكات‪ .‬بەمە‪ ،‬نەك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫هەر دەسەاڵتەكەی تاڵیبان لە لێدان‌و روخان‬

‫تایبەتدا چوونە نێو ئەفغانستانەوە‪ .‬دوای‬

‫رزگاری دەبێت‪ ،‬بگرە لە الیەن ئەمەریكاوە‬

‫كەمتر لە دوو مانگ‌و نیو نەوەد ئەفسەری‬

‫هاوكاری دەكرێت‌و پشتگیری لێ دەكرێت‪.‬‬

‫دەزگای هەواڵگریی ناوەندیی ئەمەریكا لەگەڵ‬

‫ل��ە ژێ��ر گ��وش��اری ئ��ەو س��ەرك��ردان��ەدا مەال‬

‫چەند یەكەیەكی هێزی تایبەت بە هاوكاری‬

‫ع��وم��ەر بانگهێشتی س��ەرج��ەم زان��ای��ان‌و‬

‫چەند گروپێكی میلیشیای ئەفغانییەكان‌و بە‬

‫سەركردەكانی خ��ۆی ك��رد بۆ ئەنجامدانی‬

‫پاڵپشتی هێزی ئاسمانی‪ ،‬سوپای ئەمەریكا‬

‫كۆبوونەوەیەكی فرەوان‪ ،‬ک ‌ه تیایدا بڕیار لە‬

‫حكومەتەكەی مەال عومەر‌و رێكخراوەكەی‬

‫سەر چارەنووسی ئوسامە‌و قاعیدە بدرێت‪،‬‬

‫ئوسامە دەڕوخ��ێ��ن��ن‌و چەندین كەسایەتی‬

‫بەاڵم لە كۆبوونەوەكەدا بە زۆرینەی دەنگ‬

‫ل��ە س���ەرك���ردە‌و ب��ەرپ��رس��ە بااڵكانیشیان‬

‫بڕیار لە سەر تەسلیم نەكردن‌و پشتگیریكردن‬

‫دەك���وژن‪ .‬ئ��ه‌و کاته راستەخۆ ئەنجومەنی‬

‫لە ئوسامە درا‪.‬‬

‫نەتەوەیی ئەمەریكا كارەزای وەك سەرۆكی‬

‫لە الیەكی‌ترەوە لە چەندین رێگاو بە چەندین‬

‫كاتی ئەفغانستان دەستنیشان ده‌ک��ه‌ن‪ .‬لە‬

‫ئامڕاز هانی سەركردەكانی تاڵیبانیان دەدا‪ ،‬ک ‌ه‬

‫‪5‬ی كانوونی یەكەمدا هێزەكانی ك��ارازای‬

‫لە دژی مەال عومەر بوەستنەوە ‌و ئەمەریكا‬

‫ب��ە پاڵپشتی س��وپ��ای ئەمەریكا هێرشیان‬

‫هاوكاریان دەبێت لە ئەنجامدانی كودەتا‪.‬‬

‫كرد ‌ه سەر قەندەهار‌و لەو رۆژەدا سوپای‬

‫ل����ە ‪9‬ی ت��ش��ری��ن��ی ی����ەك����ەم‌و ل����ە دوای‬

‫تاڵیبان‌و رێكخراوی قاعیدە بە تەواوی شکاو‬

‫گ��ەڕان��ەوەی ل��ە مەنفا حامید ك���ارەزای بە‬

‫كارازای کرا ب ‌ه سەرۆكی واڵت‌و مەال عومەر‬

‫سواری بارگیرێك‌و بە یاوەری سێ سه‌دو‬

‫ئوسامەیش ب��ەرەو ناوچە شاخاوییەكانی‬

‫په‌نجا ك��ەس ل��ە ی��اوەران��ی ل��ە پاكستانەوە‬

‫تۆرابۆرا هەڵهاتن‪.‬‬

‫سنوورەكانی ئەفغانستان دەبڕن‌و دەچنە نێو‬ ‫واڵتەوە‪ .‬لە ‪16‬ی مانگدا لە شەڕێكدا لەگەڵ‬ ‫هێزەكانی تاڵیبان بە پاڵپشتی ئەمەریكییەكان‬ ‫سەركەوتن بەدەستده‌هێنێت‪.‬‬ ‫لە ‪27‬ی سێپتەمبەر لە دوای شانز ‌ه رۆژ‬ ‫ل��ە ه��ێ��رش��ەك��ان��ی ‪11‬ی سێپتەمبەر تیمە‬ ‫نهێنییەكانی دەزگ��ای هەواڵگریی ناوەندیی‬ ‫ئەمەریكا‌و لەگەڵ چەند یەكەیەكی سوپای‬

‫‪55‬‬

‫چەمكی جیهانگیریی بیری رامیاریی پارتە‬ ‫سیاسییەكانی كوردستاندا‬

‫نووسینی‪ :‬شڤان گۆران مستەفا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫پێشەكی‬

‫تاك‌و گرووپەكان لە هەموو بوارەكاندا‪ .‬بە‬

‫زۆرب��ەی توێژەرو لێكۆڵەره‌کان پێیان وایە‬

‫تایبەت لە بواری فەرهەنگی‌و كلتووریدا‪ .‬بۆیە‬

‫جیهانگیری چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی ف��ره‌وان��ە بۆ‬

‫جیهانگیری رەوشێكی ئالۆزی دروستكردووە‬

‫سیستمی سەرمایەداری‪ .‬بێ ئەوەی ركابەرێكی‬

‫ب��ۆ ه��ەم��وو جیهان ل��ە ب��ەران��ب��ەردا چەندین‬

‫ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬ش��ان��ۆی جیهانی داگ��ی��رك��ردووە‪.‬‬

‫رەوش���ی ئەرێنی نوێی دام���ەزران���دووە‪ .‬بە‬

‫ئه‌مه‌ش پاش رووخانی یەكێتیی سۆڤییەت‬

‫تایبەت بۆ ئەو گەالنەی لە دۆخی داخراودا‬

‫ل��ە ساڵی ‪1991‬داو گرێدانی جیهانگیریی‬

‫ب��وون‪ .‬جیهانگیری بۆ هەندێك دەرفەتێكی‬

‫ب��ە دیمۆكراسییەوه‌ پێویستییەكی هێنایە‬

‫ئ��ەرێ��ن��ی��ی��ە ب��ۆ ه��ەن��دێ��ك��ی‌ت��ری��ش گرفتێكی‬

‫گۆڕێ بۆ تاقیكردنەوەیەكی یەكالكەرەوە لە‬

‫ت��رس��ن��اك��ە‪ .‬ل��ە چ��ەن��دی��ن الی��ەن��ەوە رەوش��ی‬

‫نێوان تاك‌و كۆمەڵدا‪ .‬دواتر کەرتی تایبەت‌و‬

‫جیۆپۆلیتیكی‌و جیۆستراتیجی‌و جیۆئابووری‬

‫كەرتی گشتی‌و پاشان لە نێوان عەلمانییەت‌و‬

‫جیهانی گۆڕیوە‪ ،‬هەروەها جیهانگیری كاری‬

‫ئاییندا‪ ،‬هەروەها لە نێوان سەربەخۆیی‌ی‬

‫كردووه‌تە سەر رۆشنبیری‌و شوناسی لۆكاڵی‬

‫نیشتمانی‌و پشتبەستنی ئاڵوگۆر لە نێوان‬

‫لە رێگای هەڵوەشاندنەوەی تایبەتمەندییە‬

‫خ���ود‌و ئ��ەوان��ی‌ت��ردا ل��ە س��ەرت��اپ��ای ئاستە‬

‫كۆمەاڵیەتییەكانەوە‪ .‬هەر بۆیە جیهانگیری‬

‫شارستانییەكاندا ه��ات��ه‌ئ��اراوه‌‪ .‬جیهانگیری‬

‫ل��ە رووە سیاسییەكەیەوە پ��اوان��خ��وازی‌و‬

‫ل��ە راس��ت��ی��دا رێ��گ��ای گ��واس��ت��ن��ەوەی جیهانە‬

‫ی واڵت��ان��ی زلهێز ب��ە س��ە ‌ر واڵت��ە‬ ‫ب��ااڵدەس��ت�� ‌‬

‫ب��ۆ گوندێكی ب��چ��ووک ب��ە ه��ۆی شۆڕشی‬

‫مامناوەند‌و بچووکه‌کاندا دەگەیەنێت‪ .‬رێگا بە‬

‫تێکنۆڵۆجی‌و زان��ی��اری‌و كەمیی تێچوونی‬

‫دەستتێوەردان دەدات لە بوارەكانی سیاسی‌و‬

‫گواستنەوە‌و ئازادیی بازرگانی جیهانی بۆ‬

‫ئابووری‌و رۆشنبیری ئەو ‌واڵتانەدا‪ .‬خۆی‬

‫بازاڕێكی یەكگرتوو‪ ،‬کە بازاڕێك بێت‪ ،‬نەك‬

‫ل��ە س��ن��وور ش��ك��ان‌و س��ڕی��ن��ەوەی بیرۆكەی‬

‫تەنها شمەك لە خۆ بگرێت‪ ،‬بەڵكو لە هەمان‬

‫دەوڵ��ەت‌و نەتەوە‌و نیشتمان دەبینێتەوە‪ .‬بە‬

‫كاتدا بازاڕی كار‌و سەرمایەداریش بێت‪.‬‬

‫جۆرێك لە چوارچێوەی سیاسەتێكی گشتی‌و‬

‫جیهانگیری دەڕوان��ێ��ت��ە گ��ەالن��ی جیهان لە‬

‫بازاڕێكی هاوبەشدا مرۆڤەكان پێكەوەبژین‪.‬‬

‫تێڕوانینی یەکڕەگەزی مرۆڤ بە جۆرێك‪،‬‬

‫لەبەر كاریگەریی راستەخۆی جیهانگیری‬

‫کە رێچكەشكێنی تایبەتمەندیی داب‌و نەریت‌و‬

‫زۆر گرنگە لە هەموو سۆنگەكانی ژیاندا‬

‫زمانە‪ ،‬کە دەتوانێت سنوورەكان بشكێنێت‌و‬

‫توێژینەوەی زانستی ئەنجامبدرێت سەبارەت‬

‫ببێتە هۆكارێكی سەرەكی بۆ تێكەڵبوونی‬

‫بە كاریگەریی جیهانگیری لە سەر رەوشی‬

‫‪57‬‬

‫سیاسیی ك��وردس��ت��ان‌و دواڕۆژی پرسی‬

‫هه‌ڵوێستی كورد لە جیهانگیری‌و چۆنیەتی‬

‫كوردستان‪ .‬لە گرنگی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا‬

‫بیركردنەوەی الیەنە سیاسییەكان لەم جۆرە‬

‫دەردەكەوێت بە زانینی چەمكی جیهانگیری‬

‫چەمكانەدا‪ ،‬کە هەموو جیهان دەگرێتەوە‌و لە‬

‫ل��ە بیری رام��ی��اری��ی الی��ەن��ە سیاسییەكانی‬

‫هەناوی ئه‌م کێش ‌ه ره‌خنه‌ییه مشتومڕ‌ی ئەم‬

‫كوردستان‌و بە زانینی چەمكی جیهانگیری‬

‫توێژینەوەیە دەردەكەوێت‪ .‬چوارچێوەی ئەم‬

‫لە بیری الیەنە سیاسییەكانی كوردستاندا‬

‫توێژینەوەیە لە مەودای ناوچه‌یی‌و سه‌رده‌می‬

‫تێڕوانینیان ب��ۆ ئاییندەی ب��اری جیهانی‌و‬

‫دەبێت‪ .‬چوارچێوەی ناوچه‌یی لە هەرێمی‬

‫نێوخۆیی‌و دواتر دەرخستنی ئاڕاستەكانیان‬

‫ن ــ وەک بەشێك لە جواڵنەوەی ــ‬ ‫كوردستا ‌‬

‫ده‌رد ‌هک��ه‌وێ��ت‪ .‬بە یەك پرسیاری سەرەكی‬

‫تێگەیەكی جیهانییە‪ ،‬کە وەک شەپۆلێك هەموو‬

‫گ��ری��م��ان��ەی س���ەرەك���ی ئ���ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە‬

‫جیهان دەگ��رێ��ت��ەوە ب��ە كوردستانیشەوە‪.‬‬

‫روون دەكەینەوە‪ :‬ئایا الیەنە سیاسییەكانی‬

‫چوارچێوەی سه‌رده‌می مەودای هاوچەرخی‬

‫ی وەك هۆکارێكی‬ ‫ك��وردس��ت��ان جیهانگیر ‌‬

‫هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە بە تایبەت‬

‫سەركەوتن بۆ پرسی كوردستان دەبینن‪،‬‬

‫مەودای گوزەری ئێستای‪ .‬بۆ ئەنجامدانی ئەم‬

‫ی وەک چەمك‬ ‫یان بە پێچەوانەوە؟ جیهانگیر ‌‬

‫توێژینەوەیە چەند میتۆدێك بەكاردەهێنین‪.‬‬

‫مەودایەكی بەرفره‌وانی لە هەموو جیهاندا‬

‫له‌وان ‌ه میتۆدی شیكاری سیاسی‌و میتۆدی‬

‫‌وەرگرتووە‌و تەواوی ستراتیجییەتی الیەنە‬

‫م��ێ��ژووی��ی‌و ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ئ��ام��ڕازەك��ان��ی‬

‫سیاسییەكان لە جیهاندا لە ژێر كاریگەریی‬

‫دەرخستنی دەق‌و ئ��ام��ڕازی شیكردنەوەی‬

‫جیهانگیردایە‪ .‬هەندێك الی��ەن پێشوازیی‬

‫ن����ێ����وەڕۆك‪ .‬ئ���ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە ت��ووش��ی‬

‫جیهانگیری دەك���ات‌و پێیوایە كاریگەریی‬

‫چەندین گرفت دەبێتەوە ئەویش بە هۆی‬

‫ئ��ەرێ��ن��ی ل��ە س���ەر دادەم���ەزرێ���ن���ێ���ت‌‪ ،‬وەک‬

‫کەمی سەرچاوەی راستەوخۆ‪ ،‬کە باس لە‬

‫شەپۆلێك ه��ەرگ��ی��ز ک��ەس ن��ات��وان��ێ��ت دژی‬

‫هەڵوێستی الیەنە سیاسییەكانی كوردستان‬

‫بووەستێتەوە‪ .‬هەندێكی دیكەش پێیانوایە‬

‫دەكات سەبارەت بە جیهانگیری‪ .‬بۆیە ئەم‬

‫دەبێت بەرەنگاربوونەوە دژی جیهانگیری‬

‫توێژینەوەیە هەڵدەستێت بە چارەسەركردنی‬

‫بكرێت‪ ،‬چونکە شەپۆلێكە هەموو جیهان‬

‫ئ��ەم گرفتە ب��ە پ��ەن��اب��ردن ب��ۆ بەكارهێنانی‬

‫دەكاتە كۆیلە‌و شوێنكەوتەی ئەمریكاو لە‬

‫ئەده‌بیاتی الیەنە سیاسییەكانی كوردستان‌و‬

‫نێوان ئەم بەرەیە چەندین م��ەودای جیاجیا‬

‫چاوپێكەوتن لەگەڵ سەركردەكانی ئەو الیەنە‬

‫هەیە‪ .‬ئ��ەم مشتومڕە دەگ��ەڕێ��ت بۆ زانینی‬

‫سیاسییانە‪ ،‬کە م��ەودای ئ��ەم توێژینەوەیە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫دەیانگرێتەوە‌و بە نەبوونی هەڵوێستێكی‬

‫راستی ئەم چەمك ‌ە وەک تەوژمێكی بەهێز لە‬

‫روون ب���ۆ ئ����ەو الی���ەن���ە س��ی��اس��ی��ی��ان��ەی‬

‫سەرتاپای جیهاندا دەخاتە روو‪ .‬لە مێژووی‬

‫كوردستان سەبارەت بە جیهانگیری ئەوە‬

‫ك��ۆن��دا چ��ەن��دی��ن ف��ەل��س��ەف��ەی ج���ۆراوج���ۆر‬

‫گرفتی توێژینەوەکە ئاڵۆزتر دەبێت‪ ،‬بەاڵم‬

‫دەردەك���ەوێ���ت ب��ە م��ەب��ەس��ت��ی یەكخستنی‬

‫ل��ە م��ی��ان��ی دان��ان��ی رێ‌و ش��وێ��ن��ی زانستی‬

‫ج��ی��ه��ان‌و ه������ەزاران ه��ەوڵ��ی ج���ۆراوج���ۆر‬

‫ه��ەوڵ��دەدەی��ن ئەمەش چارەسەربكەین‪ .‬لە‬

‫دراوە لە پێناو یەكخستنی جیهاندا‪ .‬هەر‬

‫كۆتاییدا توێژەر سوپاس‌و پێزانین ئاڕاستەی‬

‫لە فەلسەفەی یۆنانی ك��ۆن��ەوە‪ ،‬بە تایبەت‬

‫ئ��ەو کەسانە دەك���ات‪ ،‬ک��ە ه��اوك��ارب��وون لە‬

‫رەواق��ی��ی��ەك��ان‌و هەوڵەكانی ئەسكەندەری‬

‫ئامادەكردنی ئەم توێژینەوەیه‌دا‪ .‬بە تایبەت‬

‫م��ەك��دۆن��ی‌و دوات����ر ه��ەوڵ��ی رۆم��ان��ەك��ان‌و‬

‫سەرپەرشتیاری توێژینەوە م‪.‬عه‌بدولره‌حمان‬

‫مەغۆلەكان‌و موسوڵمانەكان‪ ،‬بەاڵم زانایان‬

‫كه‌ریم ده‌روێ���ش‌و (رێبەر گ��ۆران مستەفا)‬

‫كۆكن لە سەر ئەوەی جواڵنەوەی بازرگانی‌و‬

‫خوێندكاری دكتۆرا لە بواری راگەیاندندا لە‬

‫دۆزینەوەی جیهانی نوێ بوو بە سەرەتایەك‬

‫‌واڵتی میسر‪ ،‬کە بە تایبەت سەرپەرشتیاری‬

‫ب��ۆ زاڵ��ب��وون��ی م��ۆدێ��ل��ی خ��ۆرئ��اوا ب��ە سەر‬

‫توێژینەوەکە بووەو بە زانیاری‌و ئەزموون‌و‬

‫هەموو جیهاندا‪ .‬پاشان هەوڵی ئیسپانییەكان‬

‫سەرچاوە‌و‌وەرگێڕان‌و تێبینییەكانی پڕۆژەی‬

‫بە سەركردایەتی فردیناند ئیزابێال‪ ،‬کە خۆی‬

‫توێژینەوەی گەیاندە ئەم ئاستەی ئێستا‪ ،‬کە‬

‫لە دۆزی��ن��ەوەی جوگرافیای كیشوەرەكانی‬

‫شیاو بێت بۆ پێشكەشكردن لە چوارچێوەی‬

‫ئەمەریكا‌و ئوسترالیادا دەبینییەوە‪ .‬پاشان‬

‫پالنی زانستی توێژینەوەی دەرچ���وون لە‬

‫ل��ە س��ەروب��ەن��دی ش��ۆڕش��ی پیشەسازیی‬

‫سكوڵی زانستە رامیارییەكان لە کۆڵێجی‬

‫خ���ۆرئ���اوادا جیهانگیری گەشەیەكی زۆر‬

‫به‌شی یاسا‌و رامیاریی زانكۆی سلێمانی‪.‬‬

‫خ��ێ��رای ب��ە خ��ۆی��ه‌وە ب��ی��ن��ی��وه‌‪ .‬ب��ە ج��ۆرێ��ك‬ ‫بونیادی بنكەیەكی گەورە‌و بەهێزی لە رووی‬

‫پێشینه‌ی مێژوویی سه‌باره‌ت به چەمكی‬

‫کەرەستەی سەربازی‌و ئابووری‌و كۆمپانیا‬

‫جیهانگیری‬

‫بازرگانییە باوەڕپێكراوەكانەوە لە بواری‬

‫دەكرێت بۆ ئاماژەدان بە رەچەڵەكی مێژووی‬

‫‌وشكانی‌و ئاویدا دامەزراند‪ .‬لە كۆتایی جەنگی‬

‫سەرهەڵدانی جیهانگیری بگەڕێینەوە بۆ‬

‫س��اردی نێوان یەكێتی سۆڤیەت‌و ویالیەتە‬

‫چەند رووداو‌و داهێنانێكی گرنگ لە بواری‬

‫یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا بە فۆڕمێكی‬

‫سیاسی‌و ئابووری‌و تەكنەلۆجیدا‪ ،‬کە تێكڕایان‬

‫ن��وێ‌‌و روون��ت��ر جیهانگیری دەرك���ەوت‪ ،‬کە‬

‫‪59‬‬

‫ك��ۆت��ای��ی ب��ە بلۆكی سۆسیالیستی هێناو‬

‫زەمینە بۆ جیهانگیری لەبارترە‪.‬‬

‫یەكێتی سۆڤییەتی دابەشكرد بۆ چەندین‬

‫دەڵێت‪ :‬هەرچەندە جیهانگیری مێژوویەكی‬

‫دەوڵ���ەت‪ .‬بە جۆرێك سەركردایەتیكردنی‬

‫دوو‌رو درێژی هەیە‌و هەرچەندە رەچەڵەكی‬

‫جیهان ب��ە شێوەیەكی ت��اك الی��ەن��ە‪ ،‬ک��ە بە‬

‫ج���ۆراوج���ۆری ه��ەی��ە‪ ،‬ب���ەاڵم جیهانگیری‬

‫ت��اك جەمسەری ناودەبرێت لە سیاسەتی‬

‫خۆرئاوایی لە هەموو جیهاندا باڵوبووەوە‬

‫ی ویالیەتە‬ ‫نێودەوڵەتیدا کە‌وتە ژێر كۆنتڕۆڵ ‌‬

‫ب��ە ه��ۆی پێشكەوتنی سیاسی‌و ئ��اب��ووری‬

‫یەكگرتووەكانی ئەمەریكاوە‪ .‬بە تایبەت لە‬

‫خۆرئاوا هەرچەندە س��ەدەی بیست‌و یەك‬

‫بوارەكانی سیاسی‌و دیبلۆماسی‌و سەربازی‌و‬

‫ئەم دۆخەی خستە گومانەوە‪ ،‬چونکە بە هۆی‬

‫لە الیەكی‌ترەوە‬

‫دی���ارده‌ی تێکنۆڵۆجییه‌وه چەندین جۆری‬

‫رووداوی رووخانی دیواری بەرلین زەنگی‬

‫جیهانگیری هاتۆته ئ���اراوه‌و هەموویشی‬

‫دەستپێكردنی سەردەمێكی نوێیدا‪ ،‬کە تیایدا‬

‫تێكەڵە‪.‬‬

‫غەربی محمد دەڵێت‪ :‬جیهانگیری‬

‫سنووری سیاسی بەرەو هەڵوەشاندن چووو‬

‫جوواڵنەوەیەكی مێژووییە‪ ،‬کە ئامانج لێی‬

‫کلتووری خۆرئاوا‪ ،‬کە رونتر بڵێین کلتووری‬

‫نزیككردنەوەی گ���ەالن‌و واڵت��ان��ی جیهانە‪،‬‬

‫ئەمریكی بوو بە ‌واقیع‌و كاری راستەوخۆی‬

‫کە ن��وێ نییە‌و ل���ەڕووی م��ێ��ژووی��ەوە زۆر‬

‫ك���ردە س��ەر ژی���ان‌و ژی���اری م��رۆڤ��ەك��ان لە‬

‫كۆنە‌و هیچ پەیوەندییەكی بە گەشەكردنی‬

‫سەرتاپای جیهاندا بە تایبەت دوای ئەوەی‬

‫جیهانی‌و تەكنیكی نوێ نییە‪ ،‬بەڵكو لە ئایینە‬

‫ش��ۆڕش��ی تەكنەلوجیای گ��ەی��ان��دن ئاسۆی‬

‫ئاسمانییەكاندا داوای نزیكی‌و پێكەوەیی‬

‫گریمانەیی كرد بە تۆڕێكی هاوبەش لە نێوان‬

‫لێرەوە دەگەینە‬

‫ئابووری‌و تەكنەلۆجیادا‪.‬‬

‫(‪)1‬‬

‫هەمواندا‪.‬‬

‫(‪)2‬‬

‫(‪)3‬‬

‫(‪)4‬‬

‫گەالنی جیهان دەك��رێ��ت‪.‬‬

‫(‪)5‬‬

‫هنتكتۆن‬

‫ئەو ب��ڕوای��ەی‪ ،‬کە جیهانگیری مێژوویەكی‬

‫ه���ەر ب��ۆی��ە ه��ەن��دێ��ك ک���ەس پ��ێ��ی��ان‌واب���وو‪،‬‬

‫دورودرێ����ژی ه��ەی��ە‌و ل��ەگ��ەڵ درك كردنی‬

‫ک��ە جیهانگیری یەكێكە ل��ە قۆناغەكانی‬

‫مرۆڤەكان بە بوارەكانی ژیانەوە لە قۆناغە‬

‫گ��ەش��ەك��ردن��ی سیستمی س��ەرم��ای��ەداری‌و‬

‫سەرەتاییەكانەوە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت بە‬

‫بیری لیبڕاڵی‪ ،‬کە لە دوای رووخانی كامپی‬

‫جۆرێك لە جۆرەكان بیرۆكەی جیهانگیری‬

‫سۆسیالیستی بە شێوەیەكی مۆدێرن‌و بە‬

‫بوونی هەبووە‪ ،‬کە لە رووی سیاسییەوە‬

‫ئاشكرا خۆی راگەیاند‪ ،‬ئەگەر پێشتر چەندین‬

‫ئ��ی��م��پ��رات��ۆر‌و دەس���ەاڵت���داران ه��ەوڵ��ی��ان��داوە‬

‫كۆسپ‌و تەگەرە لە سەر رێگای جیهانگیری‬

‫دەس����ەاڵت‌و ف��ەرم��ان‌و ب��ەرن��ام��ەك��ان��ی��ان لە‬

‫ه��ەب��ووب��ن ئێستا ل��ە ه��ەم��وو كاتێك زیاتر‬

‫فراوانترین شوێنی جوگرافیدا پێڕەو بكەن‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪60‬‬

‫لە رووی ئابوورییەوە بازرگانیكردن لە‬

‫س��ەر زم��ان��ی ك���وردی‪ .‬بۆیە ئ��ەم زاراوەی���ە‬

‫نێوان گ��ەالن‌و واڵتاندا لە سنوورە جۆراو‬

‫بە پێی تێگەی خۆرئاوای پێناسەكراوە بە‬

‫ج��ۆرەك��ان��ەوە ل��ەم ‌واڵت ب ‌ۆ ئ��ەو واڵت‌و لە‬

‫چ��ەن��د ش��ێ��وازێ��ك‪ .‬ل��ە ف��ەره��ەن��گ��ی‌و بسترز‬

‫پانتاییەكی فره‌واندا هەبووە‌و گەشەیكردووە‪،‬‬

‫ل��ە ب��اس��ی زاراوەی جیهانگیریدا دەڵ��ێ��ت‬

‫ب�ڵ�اوك���ردن���ەوەی ك��ل��ت��وور‌و رۆش��ن��ب��ی��ری��ی‬

‫‪ :‌globalization‬وەرگ��رت��ن��ی شتێك‪ ،‬کە‬

‫گەالن لەم ‌واڵت‌و ناوچەوە بۆ ئەو ‌واڵت‌و‬

‫م��ۆرك��ێ��ك��ی جیهانی ه��ەب��ێ��ت‌و نەگونجێت‬

‫ناوچەی‌تر بە تایبەت لە قۆناغی داگیركردندا‬

‫پانتایی‌و پراكتیزەكردنەكەی لە سەر ئاستێكی‬

‫بە شێوەیەكی بەرچاو هەستی پێدەكەین‪ ،‬ک ‌ە‬

‫جیهانی جێبەجێبكرێت‪.‬‬

‫جیهانگیری لە‬

‫وامان لێدەكات كۆكبین لە سەر ئەوەی بڵێین‪:‬‬

‫روانگەی چەند توێژەرێكەوە پێناسەدەكرێت‌‪:‬‬

‫جیهانگیری رەچەڵەكێكی مێژوویی دێرینی‬

‫وەک ك���ردەی���ەك‪ ،‬ی���ان ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ك���ردەی‬

‫هەیە‪.‬‬

‫مەبەستدار لە پێناو ئامانجێكی دیاریكراو‬

‫(‪)6‬‬

‫گ��ەر ئ��ەو ئامانجەش نەیەتەدی‪ ،‬ه��ەر بۆیە‬ ‫ماهییەت‌و پێناسەی جیهانگیری‬

‫ئ���ەو ك���ردان���ە ب��ێ م��ەب��ەس��ت‌و ئامانجێكی‬

‫ی وەک زاراوە سەرەتا لە فەرەنسا‬ ‫جیهانگیر ‌‬

‫دیاریكراو هیچ واتایەكی نییە‌و بێ نێوەڕۆكە‪.‬‬

‫س���ەری���ه���ەڵ���داوە‌وات�����ای م��ۆن��دی��ال��ی��زەی��ش��ن‬

‫(‪)7‬‬

‫ت وەک دەستتێوەردانێكی‬ ‫پێناسەدەكرێ ‌‬

‫‪Mondialistion‬ی ه���ەی���ە‪ ،‬ک���ە وات����ای‬

‫ئاشكرا لە كاروباری ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬

‫گ��واس��ت��ن��ەوەی شتەكانە ل��ە س��ن��وورداری‬

‫سیاسی‌و رۆشنبیری‪ ،‬بێ گوێدانە سنووری‬

‫بچووکەوە بۆ بێسنووری گەورە‪ .‬مەبەست لە‬

‫ی واڵتانی خاوەن س��ەروەری‪ ،‬یاخود‬ ‫سیاس ‌‬

‫سنوورداری بچووک دەوڵەتە‪ ،‬بێ سنووری‬

‫ئینتمابوون ب��ۆ نیشتمانێكی دی��اری��ك��راو‪،‬‬

‫گەورەش هەموو جیهانە‪ ،‬هەروەها لە زاراوە‬

‫ی��ان ه��ە ‌ر واڵتێك بە بێ پێویستی رێكارە‬

‫گلۆبالیزەیشن‬

‫حكومییەكان‪ )8(،‬هەروەها جیهانگیری پێناسە‬

‫‪ ،Globaliztion‬کە بە واتای بەگشتیكردنی‬

‫دەك��رێ��ت ب����ەوەی‪ :‬بریتییە ل��ە پ��ەی��وەن��دی‬

‫شتەكان‌و فره‌وانكردنی بازنەكانییەتی دێت‪،‬‬

‫ن��ێ��وان ه��ێ��ز‌و ئ���اب���ووری‪ ،‬ک��ە س��ەرت��اپ��ای‬

‫بۆ ئەوەی هەموو گۆی زەوی بگرێتەوە‪ .‬لە‬

‫جیهانی گرتۆتەوەو فشاری ك��ات‌و شوێن‬

‫زمانی عەرەبیدا لە دوای مشتومڕێیەكی زۆر لە‬

‫لە خۆ دەگرێت هەروەها پێداچوونەوە بە‬

‫سەر زاراوەی (عولمة) رێکكەوتنێكی رێژەیی‬

‫پەوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان لە دەرەنجامی‬

‫ئەنجامدرا دوات���ر عەولەمە ‌وەرگ��ی��ڕدرای��ە‬

‫رزگ���اری ب���ازاری جیهانی‌و سەرهەڵدانی‬

‫ئینگلیزییەكەشیدا‬

‫دەبێتە‬

‫‪61‬‬

‫چینێكی ن���وێ ل��ە ش��م��ەك��ی رۆش��ن��ب��ی��ری‌و‬

‫دەسەاڵت لە الیەن مرۆڤەكانەوە‪.‬‬

‫تەكنەلۆجیای زان���ی���اری‪ )9(.‬م��ارت��ی��ن ‌وه‌ڵ��ف‬

‫ئەنتۆنی ماكجریو گوتوویه‌تی‪ :‬دەتوانین‬

‫پێناسەی ک��ردووه‌‌‪ :‬کە كردەیەكی میژوویی‬

‫جیهانگیری پێناسەبكەین لە رێگای پەیوەندی‬

‫ئازادكراوە لە دەستی دەوڵەتێكی نەتەوەیی‬

‫بە چەند ئاستێكەو ‌ە وەک كێبڕكێی نێوان‬

‫بۆ ئاستە مرۆڤایەتییەكان‌و سیستمی پالن‬

‫زلهێزەكان‪ ،‬داهێنراوە تەكنیكییەكان‪ ،‬بەرهەم‌و‬

‫بۆ داڕی��ژراو‪ ،‬کە خۆی لە سیستمی بازارو‬

‫ئاڵوگۆرو ــ تازەگەری‪.‬‬

‫پێشکە‌وتنی تێکنۆڵۆجی دەبینێتەوەو تێیدا‬

‫جیمس روزن���او گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬جیهانگیری‬

‫تاكەكان‌و نەتەوەكان ئ��ازادن‌و یەكسانن لە‬

‫دەڕوانێتە پەیوەندیی چەند ئاستێكی جیاوا ‌ز‬

‫دەمارگیریی ئایدۆلۆجی دیاریكراو بەرەو‬

‫وەک ئ��اب��ووری‌و س��ی��اس��ی‌و رۆشنبیری‌و‬

‫ك��ران��ەوە ل��ە چ��ه‌ن��دی��ن ج��ۆر ل��ه ب��ۆچ��وون‌و‬

‫ئ��ای��دی��ۆل��ۆج��ی‪ ،‬ک���ە خ���ۆی���ان‌ وێ��ن��ا دەك���ەن‬

‫ئازادبوون لە هەموو ئە ‌و وێنە نائاوه‌زییه‌ی‬

‫ل��ە دووب�����ارە رێ��ك��خ��س��ت��ن��ەوەی ب��ەره��ەم‌و‬

‫(‪)10‬‬

‫باڵوبوونەوەی ب��ازارو هاوكاری لە رێگای‬

‫ب���وره���ان غ��ی��ل��ون پ��ێ��ن��اس��ەی جیهانگیری‬

‫سنوور‌و نمایشی شمەك لە تێكڕای‌واڵتان‌و‬

‫ک���ردووه‌و وتوویه‌تی‪ :‬جیهانگیری بریتییە‬

‫سوود وەرگرتن لە ناكۆكیی نێوان گرووپە‬

‫لە‌و گەشەكردنە كردارەكییە تەكنیكیانەی‪،‬‬

‫نیشتەجێكان‌و‬

‫حه‌مید‬

‫ک��ە ل��ە مەنتقی م��ن��اف��ەس��ەی ن��ی��ودەول��ەت��ی‬

‫ئه‌لنه‌دداوی پێناسەی جیهانگیری ک��ردوو ‌ه‬

‫كۆمپانیاكان پیك دی��ت‪ ،‬ل��ە الی��ەك��ی‌ت��رەوە‪،‬‬

‫بەوەی نەگۆڕێكە لە كۆی بوارەكانی ژیاندا‪،‬‬

‫خواستی ده‌سته‌بژێرو واڵتانی دەسەالتدارە‬

‫کە گ��ۆڕان��ك��اری ریشەیی لەخۆدەگرێت لە‬

‫لە س��وودوه‌رگ��رت��ن ل��ه‌م گه‌شه‌سه‌‌ندنانه‌دا‪،‬‬

‫رووی ئ��اب��ووری‌و سیاسی‌و رۆشنبیری‌و‬

‫ک��ە ب��ە ب��ەدی��ه��ی��ن��ان��ی ئ��ام��ان��ج��ەك��ان��ی خ��ۆی‬

‫كۆمەاڵیەتی‌و تێکنۆڵۆجییەوە‪ ،‬ک��ە ئامانج‬

‫ل��ە خ��زم��ەت��گ��وزاری ئ��اش��ت��ەوای كۆمەلگادا‬

‫لێی هێوركردنەوەی دۆخەكانە بۆ قۆناغێكی‬

‫نایف ئ��ال��رودان پێناسەی‬

‫موئەییەد عەبدولجەبار‬

‫زانست‌و رۆشنبیری‪.‬‬

‫دەب��ی��ن��ێ��ت��ەوە‪.‬‬

‫(‪)11‬‬

‫(‪)12‬‬

‫(‪)13‬‬

‫ك���ۆچ���ب���ەرەك���ان‪.‬‬

‫(‪)14‬‬

‫ئابووری ن��وێ��دا‪.‬‬

‫(‪)15‬‬

‫جیهانگیری دەك���ات‪ :‬كردەیەكی مێژووییە‬

‫جیهانگیری پێناسە دەكات بەوەی پڕۆسەی‬

‫ك��ار لە س��ەر گۆڕانێكی گ��ەورە ده‌ک��ات لە‬

‫دامەزراندنی كۆمەڵێكی جیهانی هاوبەشە‪ ،‬کە‬

‫چاالكی مرۆڤ‌و تۆڕ‌و سیستمی پەیوەندی‬

‫پێكەوە بەستراو بێت لە بوارەكانی سیاسی‌و‬

‫كۆمەاڵیەتی لە نێو هەرێم‌و كیشوەرەكان بۆ‬

‫ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و رۆشنبیری‪.‬‬

‫لە‬

‫رێكخستنی شێوازو چاالكی‌و ئاڕاسته‌کردنی‬

‫پێناسەیەكی دیكەی جیهانگیریدا دەگوترێت‪:‬‬

‫(‪)16‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫دەس���ت���وەردان���ی ئ��اش��ك��رای ك���ارووب���اری‬

‫بازرگانی‌و سیاسی‪ ،‬کە لە رێگای رێكخراوە‬

‫ئ�����اب�����ووری‌و ك���ۆم���ەاڵی���ەت���ی‌و س��ی��اس��ی‌و‬

‫ح��ك��وم��ی‌و ناحكومییەكانەوە ه��ەوڵ��دەدات‬

‫ێ گ��وێ��دان��ە‬ ‫ت��ەك��ن��ی��ك��ی‌و ه��ەڵ��س‌و ك��ەوت��ە ب�� ‌‬

‫ژینگەیەكی هاوبەش لە چوارچێوەی بواری‬

‫سنووری دەوڵەتانی خاوەن سەربەخۆ‪ ،‬یان‬

‫سیاسی‌و ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و كلتووری‌و‬

‫ێ‬ ‫هاوواڵتیبوونی سیستمێكی دیاریكراو‪ ،‬ب ‌‬

‫تەكنەلۆژی دەستەبەر بكات‪ ،‬کە بااڵدەست‬

‫ئەوەی پێویست بە رەزامەندی دەسەاڵتداران‬

‫بێت بە سەر تەواوی جیهان‌و جێگەی شتە‬

‫ب��ك��ات‪.‬‬

‫(‪)17‬‬

‫ش وا ب��اس دەك��ەن‬ ‫هەندێكی‌تری ‌‬

‫جیاوازەكان بگرێتەوە‪.‬‬

‫جیهانگیری سیستمی جیهانی نوێ بێت‌و لە‬ ‫سەر بنەماكانی بیری ئەلكترۆنی‌و شۆرشی‬

‫بنەما‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی جیهانگیری‬

‫زانیاری‌و پشتبەستوو بە زانیاری‌و داهینراوە‬

‫بە پێی پێناسە ستانداردەکان چەندین بنەما‬

‫تەكنیكییە‬

‫ب��ەرف��راوان��ەك��ان‬

‫بنیاتنرابێت‪،‬‬

‫بۆ جیهانگیری دانراوە‪:‬‬

‫(‪)19‬‬

‫ب��ێ ئ���ەوەی هیچ گرنگییه‌ک ب��ۆ سیستمە‬

‫‪1‬ـ��ـ بێبەهابوونی شوێنی ج��وگ��راف��ی��ا‪ :‬بەو‬

‫ژی���ارو ک��ل��ت��وورو داب‌و ن��ەری��ت‌و سنوورە‬

‫‌واتایەی چاالكییە كۆمەاڵیەتییەكانی مرۆڤ‬

‫جوگرافیای‌و سیاسییەكانی دون��ی��ا بكات‪،‬‬

‫سنووری جوگرافیا دەشكێنێت‌و تاكەكان‬

‫بەاڵم راپۆرتی گەشەپیدانی مرۆیی ئاماژە‬

‫دەتوانن لە رێگای هۆكانی پەیوەندیكردن‌و‬

‫بە جیهانگیری دەكات بەوەی فره‌وانی هەلی‬

‫میدیاو كۆمپیتەر لە ی��ەك كاتدا لە شوێنە‬

‫پیشکە‌وتن بۆ بە ی��ەك��ەوە بەستنی ب��واری‬

‫جوگرافییە جیاجیاكانەوە هاوبەشیان لە‬

‫ئ���اب���ووری‌و رۆش��ن��ب��ی��ری‌و دەس����ەاڵت ب��ەو‬

‫چاالكییە جۆراوجۆرەكان هەبێت‪.‬‬

‫جۆرەی لە كۆمەڵگادا دابەش دەبێت تیایداو‬

‫‪2‬ــ پێكەوە گرێدان‪ :‬بە واتای پێكەوە بەستنی‬

‫جیهانگیری پاڵپشت بە هێزی بازرگانی‌و‬

‫تاكەكان لە شوینە جوگرافییە جیاجیاكاندا‬

‫ئ��اب��ووری دەتوانێت ئەزموونی ئابووری‌و‬

‫دەربارەی بابەتێكی دیاریكرا ‌و وەک ئەوەی‬

‫گەشەی قازانج‌و نەهیشتنی هەژاری مرۆڤ‬

‫لە رێی ئینتەرنێتەوە ملیونان مرۆڤ پێكەوە‬

‫بە پشتبەستن بەم‬

‫گ��رێ دراون‪ ،‬ک��ە دەت��وان��ن ژی���ان‌و ژی��اری‬

‫تێیدا دەستەبەر بكات‪.‬‬

‫(‪)18‬‬

‫ن وای��ە پێناسەی‬ ‫پێناسانەی س��ەرەوە پێما ‌‬

‫رۆژانەیانی پێ بەڕێوەبەرن‪.‬‬

‫جیهانگیری بەم شێوەیە دەبێت‪ :‬بەو پێیەی‬

‫‪3‬ــ خێرایی چاالكی كۆمەاڵیەتی‪ :‬بەو‌واتایەی‬

‫پ��ڕۆس��ەی��ەك��ی گ��ش��ت��گ��ی��رو ف���ره‌وان���ە پشت‬

‫بوارەكانی ژیانی بۆ م��رۆڤ خێراو ئاسان‬

‫ئەستوورە بە باكگراوندێكی تەكنەلوژیی‌و‬

‫كردووە‪ ،‬کە دەتوانرێت مرۆڤەكان كارەكانیان‬

‫‪63‬‬

‫ئاسمانی ه��ات��ەگ��ۆڕێ ب��ە نموونەی کەناڵە‬

‫بە خێرایی‌و رێكوپێكی جێبەجێبكەن‪.‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی جیهانگیری ئه‌مانه‌ن‪:‬‬

‫(‪)20‬‬

‫ئاسمانییەكان‌و رادیۆی دیجیتاڵ (ئینتەرنیت‌و‬

‫‪1‬ــ گەشەكردنی ئابووری‌‪ :‬وەک دەزانرێت‬

‫سەتەالیت)‌و جیلە یەك لە دوای یەكەكانی‬

‫بوارێكی گرنگی جیهانگیری ئابوورییە‪ .‬هەر‬

‫ئینتەرنیت‌و جۆرەكانی مۆبایل کە‌وتە بەر‬

‫بۆیە لە چوارچێوەی چەمكی بازاڕی ئازاددا‬

‫دەستی مرۆڤەکان‪.‬‬

‫ئابووری خۆرئاواو ‌واڵتە بەهێزەكان رۆژ‬ ‫بە رۆژ لە زیادبووندایە‌و ژمارەیەكی زۆر‬

‫بیرو بۆچوونە جیاوازەكان له‌ سه‌ر‬

‫ل��ە كۆمپانیا ف��رەڕەگ��ەزەك��ان ل��ە كێبركێ‌و‬

‫جیهانگیری‬

‫ملمالنێی ب������ازاڕدان ب��ۆ س��اغ��ك��ردن��ەوەی‬

‫ئەم تێڕوانینە لە‌و روانگەیەوە‪ ،‬کە جیهانگیری‬

‫شمەك‌و كااڵكانیان‪ ،‬هەروەها مرۆڤەكانیش‬

‫ی وەک‬ ‫بیرۆكە‌و بۆچوونە بە شێوەیەكی گشت ‌‬

‫ل��ەم ن��ێ��وەن��دەدا پێویستییەكانیان زی��ادی‬

‫لە‌وە‪ ،‬کە ‌واقیع بێت تەنها لە هەندێك بواری‬

‫ك���ردووە‌و خواست بە شێوەیەكی بەرچاو‬

‫ت وەک بواری ئابووری‪ .‬هەر‬ ‫تایبەتدا نەبێ ‌‬

‫زۆر بووە‌و تەنانەت داهاتی تاكیش ل ‌ە واڵتە‬

‫بۆیە دژە بۆچوونەكانی جیهانگیری لە دوو‬

‫پێشكەوتووەكاندا لە س��ەروو چەند هەزار‬

‫بەرەی سەرەكیدا دەخەینەڕوو‪:‬‬

‫دۆالری ئەمریكییەوەیە‪.‬‬

‫بەرەی یه‌که‌م الیەنگر‪:‬‬

‫‪2‬ـ���ـ گ��ەش��ەك��ردن��ی ت��ەك��ن��ەل��ۆج��ی ل��ە ب���واری‬

‫الن��گ��ران��ی جیهانگیری چ��ەن��د بنەمایەكی‬

‫پەیوەندیكردن‌و میدیادا‪ :‬لە كۆتایی ساڵەكانی‬

‫الن��گ��ی��ری��ك��ردن دەخ���ەن���ەڕوو‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا لە‬

‫هەشتاكانی سەدەی رابردوو بە شێوەیەكی‬

‫سەری كۆكن‌‪:‬‬

‫راس��ت��ەوخ��ۆ مانگی دەس��ت��ك��ردو تۆڕەكانی‬

‫‪1‬ــ گۆڕان‌و پێشكەوتنی ئابووری بووە هۆی‬

‫ئینتەرنێت لە بواری پەیوەندیكردن‌و میدیادا بەو‬

‫دروستكردنی شێوازی نوێ بۆ سیاسەتی‬

‫پێیەی جیهان بووە بە گوندێكی بچووکراوە‌و‬

‫جیهانی‪ ،‬کە یەكەكانی سیاسەت داخراو نەبن‬

‫ئاسمان بە رووی کەناڵە جیاجیاكاندا كراوەیە‬

‫ب��ە رووی خ��ۆی��ان��دا‪ ،‬وەك چ��ۆن ئ��اب��ووری‬

‫ب��ۆ گ��ەی��ان��دن‌و ب�ڵاوك��ردن��ەوە‌و‌وەش��ان��دن��ی‬

‫كراوە‌و هاوكات ئابووری جیهانی بە زۆری‬

‫خزمەتگوزارییەكانیان‪ .‬لە الیەكی‌تریشەوە بە‬

‫پشت بە خودی خۆی دەبەستێت‪.‬‬

‫شێوەیەكی بەرچاو کەناڵەكانی پەیوەندیكردن‬

‫‪2‬ــ شۆڕشی پەیوەندیكردن‪ ،‬کە نزیكی لە‬

‫گ��ۆڕان��ك��اری‌و ف��ره‌وان��ب��وون��ی��ان ب��ە خ��ۆوە‬

‫بیرر‌و ماوەدا هێنایەكایە لە رێگای ئینتەرنێت‪،‬‬

‫بینیوه‌‌و م��ی��دی��ای ئەلكترۆنی‌و دیجیتاڵ‌و‬

‫کە كۆمەڵی كردە كۆمەڵی جیهانی‪.‬‬

‫(‪)21‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫‪3‬ــ سەروەری بەهای رۆژئاوا‪ ،‬کە خۆی لە‬

‫كاریگەری جیهانگیری له رووی کلتووری‌و‬

‫دیمۆكراسییەت‌و مافی مرۆڤ‌و ئازادییەكاندا‬

‫رۆشنبیرییه‌وه لە سەر پرسی كورد‬

‫دەبینێتەوە‪.‬‬

‫وشەی کلتوور لە بواری رۆشنبیری گشتیدا‬

‫‪4‬ـ س�������ەروەری رووب�����ەڕووب�����وون�����ەوەی‬

‫لیكدراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم مەودای ئە ‌م وشەیە زۆر‬

‫كارەساتی ترسناك‌و سروشتی بە هاوكاری‌و‬

‫فره‌وانترە لە‌وەی تەنها لە بوارێكی دیاری‬

‫هەماهەنگی بۆ چارەسەركردن‌و لەنێوبردنی‪.‬‬

‫ك��راودا دیاریبكرێت‪ .‬سەرجەم بوارەكانی‬

‫‪5‬ـ ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری ب���ەره���ەم���ی ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك‬

‫رۆشنبیری‌و زم��ان‌و داب‌و نەریت‌و ئایین‌و‬

‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ە ل���ە ژێ��رخ��ان��ی ئ���اب���ووری‌و‬

‫ی وەع���ی‌و الوەع���ی‌و ک��ەش‌و تەقسە‬ ‫پانتای ‌‬

‫س��ی��اس��ی‌و رۆش��ن��ب��ی��ری‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ ،‬کە‬

‫كۆمەاڵیەتی‌و ئایینییەكان‌و فكرو ئ��ەدەب‌و‬

‫سیستمی س���ەرم���ای���ەداری خ��اوەن��دارێ��ت��ی‬

‫هونەرو میژوو دەگرێتەوە‪ .‬بە واتایەكی‌تر‬

‫دەكات‪ ،‬بە درێژایی مێژوو لە سەرهەڵدانی‬

‫کلتوور ب��واری شارستانی‌و ئامادەبوونی‬

‫دەوڵەت‌و كێبڕكێی سەرمایەدار‌و سەرەتای‬

‫مادیو مەعنەوی كۆمەڵگایە‪.‬‬

‫باڵوبونەوەی شۆڕشی پیشەسازی‪.‬‬

‫(‪)22‬‬

‫(‪)24‬‬

‫ب��ە ه���ۆی ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری گ���ۆڕان���ك���اری زۆر‬

‫بەرەی دووه‌م دژ‪:‬‬

‫هاتووه‌تە گۆڕێ لە كلتووری میللەتان‪ .‬بە‬

‫بەرەی دژی جیهانگیری بە گشتی كۆكن لە‬

‫هۆی ئەو گۆڕانكارییە گشتییەی جیهانگیری‬

‫ی وەک بنەمایەكی‬ ‫سەر دوو خاڵی سەرەك ‌‬

‫دروستیكردووە لە سەر ئاستی جیهانی لە‬

‫گشتی بۆ دژایەتیكردنی جیهانگری‪:‬‬

‫(‪)23‬‬

‫الی���ەك‪ ،‬ه��ەروەه��ا جیهانگیری پێداویستی‬

‫‪1‬ـ��ـ جیهانگیری دی��اردەی��ەك��ی كوشندەی‬

‫ن��وێ��ی بەرهەمهێنا ئ��ەم��ەش پێویستی بە‬

‫رۆشنبیرییە‪ ،‬کە شارستانییەت دروستدەكات‪.‬‬

‫کلتووری نوێیە بۆ ئەوەی گەالنی جیهان لە‬

‫‪2‬ـ���ـ جیهانگیری ب��ان��گ��ەش��ەی س��ڕی��ن��ەوەی‬

‫ژێر سایەی کلتوورێكی جیهانیدا كۆ بكاتەوە‬

‫دەوڵ��ەت��ی نیشتمانی‌و كەسێتی نیشتمانی‌و‬

‫بە سوودوەرگرتن لە خالە هاوبەشەكانی‬

‫كۆمەڵگای نیشتمانییە لە الیەك‌و بانگەشەی‬

‫ک��ل��ت��وورە ج���ی���اوازەك���ان‌و ك��اڵ��ك��ردن��ەوەی‬

‫كۆمەڵی جیهانی بێ بوونی سنوور‌و كۆت‌و‬

‫جیاوازییە کلتوورییەكان‪ .‬بە هۆی پێشكەوتنی‬

‫ب��ەن��دە‪ ،‬ک��ە وات���ای گەیشتنە ب��ە قۆناغێكی‬

‫تەكنەلۆجیاو ه��ۆك��ارەك��ان��ی گ��ەی��ان��دن‪ ،‬کە‬

‫خراپ‌و دەستبەسەرداگرتنی رۆشنبیرییەكی‬

‫‌وایان كرد گەالن زۆر بە ئاسانی ئاشنا ببن‬

‫دیاریكراو‌و سیستم‌و دەوڵەتێكی دیاریكراوە‬

‫بە کلتوورە ج��ی��اوازەك��ان‌‪ .‬ئەمەش ‌وایكرد‬

‫بە باشترین شێوە‪.‬‬

‫تێڕوانینی‬

‫پێكدادانی‬

‫شارستانییەتییەکان‬

‫‪65‬‬

‫كاڵبكاتەوەو گفتوگۆی شارستانییەتییەکان‬

‫الی الوانی جیهانی ئیسالمی سەری هەلداو‪،‬‬

‫زەقتر بكاتەوە‪ .‬لە سەردەمی ئەمڕۆشدا بە‬

‫ن وایە هە‌ر شتێک تاوانی ئیسرائیلە‪.‬‬ ‫کە پێیا ‌‬

‫روونی دەردەكەوێت‪ ،‬کە كلتووری میللەتان‬

‫ئەمەش ت��وڕەب��وون��ی دروس��ت��ك��ردووه‌‪ .‬ئەم‬

‫گ��ۆڕان��ک��اری��ی زۆری����ان ب��ە س���ەردا ه��ات��ووە‬

‫توڕەبوونەش چەندین الیەنی جیهانگیری‬

‫ئ��ەم��ەش ب��ە ه��ۆی ك��اری��گ��ەری��ی کلتووریی‬

‫لە نێو موسوڵماناندا درووس��ت��ك��ردووە‪ ،‬کە‬

‫ن وەک بەشێك لە‬ ‫‌واڵت���ە پیشکەوتووەكا ‌‬

‫ئامڕازەكانی تێکنۆڵۆجی‌و بەزاندنی سنوورو‬

‫ن وەک‬ ‫دەره��اوی��ش��ت��ەی چ��اول��ێ��ك��ەری‪ ،‬ی���ا ‌‬

‫ب��ەك��اره��ی��ن��ان��ی ب��ازرگ��ان��ی‌و پەخشكردنی‬

‫پیداویستی ژی��ان��ی ن��ۆی‪ .‬هەندێک کلتوور‬

‫کلتوورێكی گشتی دەك��ەن‪.‬‬

‫یەكێكی‌تر لە‬

‫ب��ەرگ��ری راگ��ەی��ان��د‌و ه��ەوڵ��ی دام��ەزران��دن��ی‬

‫دەرك��ەوت��ەك��ان��ی ک��ل��ت��ووری بەجیهانیكردن‬

‫تۆڕێكی جیهانیان داوە بۆ بەرگریكردنی‬

‫ی وینە لە بری کلتووری‬ ‫بریتییە لە كلتوور ‌‬

‫ه��ەن��دێ��ك ب���اوەش���ی بۆ‬

‫نوسراو‪ ،‬کە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا كاریگەر‬

‫گۆڕانكارییەكان كردەوە‪ ،‬بەاڵم بە شێوەیەكی‬

‫بووە‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئەمڕۆ ‌وێنەی بەشێكی‬

‫گشتی پڕۆسەی گۆڕانكاریی کلتووری لە‬

‫گ���ەورە‌و ب��ەرچ��او ل��ە سیستمی هۆشیاری‬

‫هەموو جیهان دەستیپێكردووە‪ .‬كەس ناتوانێت‬

‫جیهانی پێك ده‌هێنێت‪ ،‬کە بێگومان پێشتر‬

‫نكووڵی بكات لە‌وەی جیهانگیری كاریگەریی‬

‫‌وش���ە ئ���ەو رۆڵ����ەی ب��ی��ن��ی��وە‪ .‬ل���ێ���رەوە ئ��ەو‬

‫زۆری هەبووە لە سەر کلتووری میللەتان‪.‬‬

‫ی‬ ‫کلتوورەی لە جیهاندا پشت بە باڵوكردنەوە ‌‬

‫جیهانی ئیسالمی جیهانێكی ف��رە چەشنەو‬

‫وێنە دەبەستێت بریتییە لە كلتووری باو‪،‬‬

‫چەند الیەنەیە چەند کلتوورو چەند مەزهەبە‪.‬‬

‫شارەزایان باس لە باڵوبوونەوەی کلتووریی‬

‫بریتییە لە سەدان ملیۆن لە رووبەریشەوە‬

‫ری��ك�لام��ەك��ان‌و ك��ۆك��ا ك���ۆال‌و م��اك��دۆن��اڵ��دز‌و‬

‫لە مۆرۆكۆوە تاوەكو ئەندەنوسیاو سەرجەم‬

‫بانتۆڵی جینز دەك���ەن ل��ە جیهاندا‪ ،‬ک��ە لە‬

‫شارو شارۆچكەكانی تاكی موسوڵمانی تێدا‬

‫روویەكەوە بریتییە لە كلتووریی ئەمریكی‪،‬‬

‫بەدیدەكریت‪ .‬زۆر هەڵەیەكی گەورەیە باس‬

‫کە پشت بە سادەیی‌و خێرایی دەبەستێت‪،‬‬

‫لە یەكێتی ئەم جیهانە بكرێت‪ ،‬چونکە چەندین‬

‫لە بەرانبەر کلتوورەكانی‌تردا‪ ،‬کە ئاڵۆزتر‌و‬

‫نەتەوەو الیەنی جیاوازی تێدایە بەاڵم لەگەڵ‬

‫هێمن‌ترن‪.‬‬

‫ئەوەی گرنگە بیزانین ئه‌وه‌ی ‌ه‬

‫ئ��ەوەش��دا ئاشكرایە‪ ،‬کە جیهانی ئیسالمی‬

‫جیهانگیری كاریگەریی راستەوخۆی هەبووە‬

‫دەكۆلیت‌و چەندین كیشەو گرفتی گەورەی‬

‫لە سەر کلتووری كوردی بە چەند ئاستێك‪:‬‬

‫تیدا سەرهەلداوە‪ .‬ئه‌نجام هەستیكی گشتی لە‬

‫س��ەرەت��ا زم���ان‪ ،‬ک��ە ب��ە یەكێک ل��ە رەگ��ەزە‬

‫ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری‪.‬‬

‫(‪)25‬‬

‫(‪)26‬‬

‫(‪)27‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫گرنگەكان دادەنریت لە کلتووردا‪ ،‬بە تایبەتی‬

‫ج���ۆری م��ام��ەڵ��ەك��ردن‌و پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن‌و‬

‫زمانی كوردی‪ ،‬کە خاوەن بنەمایەكی گرنگە‬

‫كەش ‌ه كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬کە دەبینین ئەم‬

‫لە رێ��زم��ان‌و ئ���ەدەب‌و نووسین‌و زاراوەو‬

‫شتانە داب‌و نەریتی ك��ورد جیا دەكاتەوە‬

‫ئ��ەب��ج��ەدی��ی��ەت‌دا‪ .‬ه��ەرچ��ەن��دە گۆڕانكارییە‬

‫لە واڵتانی‌تر‌و پەیوەندییەكی پتەو لە نێوان‬

‫میژووییەكان كاریگەری گەورەیان هەبووە‬

‫داب‌و نەریت‌و كلتووری كوردی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬

‫لە شیواندنی زمانی كوردیدا‪ ،‬بەاڵم دەبینین‬

‫دەبینین داگیرکەران هەر لە دێر زەمانەوە‬

‫هێشتا رەسەنایەتی خ��ۆی لە دەستنەداو ‌ە‬

‫هەوڵیان داوە كورد لە داب‌و نەریت بكەن‪،‬‬

‫وەك یەكێک لە رەگ��ەزە گرنگەكانی كورد ‌ە‬

‫چونکە نەتەوە بێ نەریت ئاسان‌تر كۆنتڕۆڵ‬

‫وەك نەتەوە‪ .‬راستە ئێمە خ��اوەن زمانێكی‬

‫دەكرێت‌و بنەمای رەسەنایەتی دەشكێنرێت‪،‬‬

‫یەكگرتوو نین لەبەر زۆر هۆكاری ئابووری‌‌و‬

‫ه��ەروەه��ا ل��ە ب���واری ئ����ەدەب‌و هونەریش‬

‫سیاسی‌‪ ،‬بەاڵم ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت ئیتر‬

‫ه��ەم��ان ش��ت ه��ەرچ��ەن��دە م��ی��ژووی ئەدەبی‬

‫بوار نەمابێتەوە كورد ببیتە خاوەن زمانێكی‬

‫كوردی زۆر كۆن نییەو میژووی نووسینیش‬

‫یەكگرتوو‪ ،‬راس��ت��ە ئێمە ل��ە كاتی ئێستادا‬

‫ب‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ ئ��ەو ك��ات��ە‪ ،‬ب���ەاڵم ئ��ەدە ‌‬

‫توانیومانە پ��اری��زگ��اری لە زمانی ك��وردی‬

‫وەك بەشێك لە كلتوور ئاستی زیندووی‌و‬

‫خۆمان بكەین ئەویش لە پێناو پارێزگاریكردن‬

‫ئامادەكردنی نەتەوایەتی لە بواری ئەدەب‌و‬

‫لە كلتوور‪ .‬بەاڵم بە داخەوە دەبینین زمانی‬

‫ه��ون��ەرو ل��ەوێ��ش��ەوە ب��ۆ فیكرو مەعریفە‬

‫كوردی کە‌وتۆتە ژێر كاریگەریی زمانی ئەو‬

‫دەس��ت��ی پێكرد‪ .‬ئ��ەدەب��ی ك���وردی یەكەمین‬

‫نەتەوانەی‪ ،‬کە دەوڵەتەكانیان كوردستانیان‬

‫ب���واری زی��ن��دووە‪ ،‬ک��ە ه��ەس��ت‌و هۆشیاری‬

‫كۆڵیوە‪ ،‬یان دەتوانین بڵێین ‌وەك پێویست‬

‫نەتەوەی تێدا دەركەوتووە‪ ،‬هەروەها هەموو‬

‫نەیتوانیوە ل��ەگ��ەڵ گ��ەش��ەی رۆشنبیری‌و‬

‫بوارەكانی‌تریش بە هەمان شێوە ئەویش‬

‫زانستید‌ا گەشە بکات‪ .‬هەروەها سەبارەت‬

‫به‌ڵگه‌ی ‌ه له ‌س��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی لۆجیک لە پشت‬

‫ب��ە ه��ەم��وو ب��وارەك��ان��ی‌ت��ر ك���ورد کە‌وتۆتە‬

‫هەنگاوەكانەوە نەبووە‪.‬‬

‫لەگەڵ هەموو ئەو‬

‫ژی���ر ك��اری��گ��ەری��ی دەوڵ���ەت���ان���ی داگ��ی��رك��ە ‌ر‬

‫هۆكارانەی باسما كرد لە سەرەوە ئەمەش‬

‫وەك ب���واری داب‌و نەریتی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬

‫ئەوە ناگەیەنێت‪ ،‬کە ئیتر راب��ردووی ئیمەو‬

‫ک��ە توخمێكی گرنگی ک��ل��ت��ووری ك��وردی‬

‫ئیستای ئیمە هیچ هۆكاریكی گرنگی تێدا‬

‫پێكدەهێنێت‪ ،‬کە داب‌و نەریتی كوردی برتییە‬

‫نەبێت ببێتە بنەمای خۆدروستكردنەوە‪،‬‬

‫لە رەوشتبەرزی‌و رەفتارو هەڵس‌و كەوت‌و‬

‫ه��ۆك��اری ب��ەه��ێ��زی ت��ێ��دای��ە ببێتە بنەمای‬

‫(‪)28‬‬

‫‪67‬‬

‫خ��ۆدروس��ت��ك��ردن‌و رینسانسی کلتووری‪.‬‬

‫ئەگەر ك��ورد لە شۆڕشە چەكدارییەكاندا‬

‫ئ��ەم��ەش ل��ە خ���ۆڕا ن��ای��ەت ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی بۆ‬

‫سەركەوتنیشی بەدەستهینابێت ئ��ەوە ئەو‬

‫نەتەوەیەكی وەک كورد‪ ،‬کە لە دێرزەمانەوە‬

‫س��ەرك��ەوت��ن��ە ن��ەی��ت��وان��ی��وە ببێتە ه��ۆک��اری‬

‫هەوڵی داگیركردن‌و باڵوەپێكردنی دراوه‌‪.‬‬

‫دروستكردنی ناسنامەو بیناكردنی کەسێتی‬

‫مەبەست لە رێنیساس وەک دكتۆر بورهان‬

‫تێكشاوی ك��ورد‪ ،‬چونکە ئ��ەو سەركەوتنە‬

‫غ��ل��ی��ون دەڵ���ی���ت‪ :‬رێنیسانسی ک��ل��ت��ووری‪،‬‬

‫پڕۆژەی لە پشتەوە نەبووە‪.‬‬

‫ی��ان ئ���ەوەی ئ��ەم��ڕۆ پێی دەڵ��ێ��ن شۆڕشی‬

‫لەم بارەیەوە جۆرج تەرابیشی گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫رۆشنبیری‪ ،‬یان رزگاربوونی عەقڵی‪ ،‬یان‬

‫ئەگەرچی س��ەالح��ەددی��ن‌و زاه��ی��ر بیبریس‬

‫بەدەستهێنانی عەقالنییەت وەك پێویست‬

‫لە بەرانبەر خاچ پەرستەكان‌و مەغۆلەكان‬

‫(‪)29‬‬

‫سەركەوتنی سەربازیان بەدەستهێناوه‌‪ .‬بەاڵم‬

‫ئەمەش سەرنجمان بۆ ئ��ەوە رادەكێشێت‪،‬‬

‫بە هۆی هەڵوەشاندنەوەی ئۆمەتی ئیسالمی‬

‫ک��ە س���ەرچ���اوەی رێنیسانسی ن��ەت��ەوەی��ی‬

‫بە هۆی پەرتبوونی ناسنامەی نەتەوایەتی‌و‬

‫وەک پڕۆژەكی هەمەالیەنە لە كلتوورەوە‬

‫عەقاڵنی خۆی هیچ گۆڕانكارییەكی بە سەر‬

‫دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات‪ ،‬ک��ە‌وات��ە دەت��وان��ی��ن بڵێین‪:‬‬

‫نەهات‪ ،‬ئەمەش ئ��ەوەم��ان بۆ دەسەلمێنێت‬

‫رێنیسانس دەبێت پڕۆژەیەكی شۆڕشگێریی‬

‫ئەگەر رێنیساسی کلتووری وەک پڕۆژەی‬

‫لە پشتەوە هەبێت‪ ،‬یان شۆڕشگێڕی رۆحی‬

‫ن��ەت��ەوەی��ی س��ەره��ەڵ��ن��ەدات ئ��ەوە شۆڕشی‬

‫جووڵێنەری بێت ئەگەر بێین ‌ە نێو واقعی‬

‫س��ەرب��ازی ناتوانێت نەتەوە لە دارووخ��ان‬

‫ك��ورد خ��اوەن شۆڕشێكی پ��ڕۆژە نییە‪ ،‬یان‬

‫رزگ��ار بكات‪ .‬کە‌واتە لێرەوە ئ��ەوەم��ان بۆ‬

‫رێنیسانس ن��ەی��ت��وان��ی��وە ش��ۆڕش��ی پ��ڕۆژە‬

‫ئاشكرا دەبێت ئ��ەوەی گرنگترین هۆكارە‪،‬‬

‫دروست بكاتەوە‪ .‬مەبەستیشمان ئەوە نییە‬

‫کە رێنیساسی نەتەوەیی لێ دروست ببێت‬

‫ك��ورد خ��اوەن رۆح��ی شۆڕشگێڕی نەبێت‪،‬‬

‫کلتوورە‪ .‬ك��ورد زۆرج���ار سەركەوتنی بە‬

‫ن��ەخ��ێ��ر م��ەب��ەس��ت��ەك��ە ئ���ەوەی���ە ش���ۆڕش لە‬

‫دەستهێناوە‪ ،‬ب��ەاڵم دەببینین رێنیساسی‬

‫میژووی كوردا وەک پڕۆژەیەكی کلتووری ــ‬

‫کلتووریی‪ ،‬یان بە زاراوەی سیاسی شۆڕشی‬

‫رۆشنبیری لە ناخی كۆمەڵگادا سەریهەڵنەداوە‬

‫رۆشنبیری وەک پ��ڕۆژە سەریهەڵنەداوە‪.‬‬

‫تا ببێتە هۆی رزگاركردنی ك��ورد لە دژی‬

‫بۆیە ئەو دەستکە‌وتانەشی بەدەستیهێناوە‬

‫داگ���ی���رك���ەران‌و ل��ەوێ��ش��ەوە پ��ڕۆژەی��ەك��ی‬

‫ل���ە راپ����ەڕی����ن‌و ش���ۆڕش���ەك���ان���دا ت��ەم��ەن��ی‬

‫ه��ەم��ەالی��ەن��ە س��ەری��ه��ەڵ��داب��ی��ت‪ .‬ه��ەروەه��ا‬

‫ك���ورت ب���ووەو زوو ل��ە دەس��ت��ی��داوە‪ .‬بۆیە‬

‫بنەمای رێنیسانسی شارستانی‌و مادییە‪.‬‬

‫(‪)30‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫ب��ۆ ب��ن��ەم��ای س��ەرك��ەوت��ن��ی ش���ۆڕش دەبێت‬

‫دەب��ێ��ت؟ شارستانییەتییەکانی رۆژئ���اواش‬

‫ئەگەر‬

‫دەخ��ات��ە ب��ەران��ب��ەر شارستانییەتییەكانی‬

‫ل��ە روان��گ��ەی ک��ل��ت��ووری‌و رۆشنبیرییه‌و ‌ه‬

‫ئ��ی��س�لام��ی‌و ك��ۆن��ف��ۆش��ی��ۆس��ەوە‪.‬‬

‫دی���ارە‬

‫بڕوانینە كۆمەڵگای ك���وردی ئ��ەوە دەبێت‬

‫شارستانییەتی رۆژئ����اوا ‌وات��ە (مەسیحی‬

‫راس��ت��ەوخ��ۆ بیر ل��ە شارستانێتی‌و ئایین‬

‫كاسۆلیكی)‪ ،‬کە ئەمەش دەسەاڵتی رۆحییە‬

‫بكەینەوە بە پێی تێڕوانینەكەی هانتنگتۆن‪،‬‬

‫ب��ۆ رۆژئ����او‌ا ل��ە ب��ەران��ب��ەر شارستانییەتی‬

‫ک��ە ب��ە پ��ێ��ی ملمالنێی داه���ات���وو ملمالنێی‬

‫ئیسالمی‌و كۆنفشیۆسدا بۆ ئەو مەبەستەیە‪،‬‬

‫ن��ێ��وان شارستانییە ج��ی��اوازەك��ان دەب��ێ��ت‪.‬‬

‫کە راستەوخۆ (بەهێزیی) بنەمای سەربازی‌و‬

‫ئایا ل��ە رووی شارستانییەوە ك��ورد چی‬

‫ئابووری‌و رۆژئ��اوا دەربخات‪ ،‬كە ئەمریكا‬

‫ب��ەره��ەم هێناوە؟ ئایا ئ��ەو شارستانییەی‬

‫ل���ە ل��وت��ك��ەی ه���ەرەم���ی ئ����ەو ه���ێ���زەدای���ەو‬

‫ب��ەره��ەم��ی��ه��ی��ن��اوە دەت��وان��ێ��ت ببیتە ه��ۆی‬

‫تاوەكو ئیستاش هەندێک بۆچوون هەیه‌‪،‬‬

‫دەستەبەركردنی ماڵێك بۆ كورد لە‌و گوندە‬

‫ک��ە پ��ێ ل��ە س��ەر رۆڵ��ی ئایین ل��ە نەخشەو‬

‫کە‌ونییەدا؟ ئایا لە روانگەی تێڕوانینی ئەوانی‬

‫بەرنامەی ستراتیجی‌و ئاسایشی نەتەوەی‬

‫رۆژئ��اواوە كورد هیچ ئامادەبوونێكی هەیە‬

‫ئ��ەم��ری��ك��ا دەگ��ێ��ڕێ��ت‪ .‬ب��ێ��گ��وم��ان ج��گ��ە ل��ەم‬

‫لە سەر بنەمای کلتوور‌و شارستانی؟ ئەی‬

‫شارستانییەتانەی‪ ،‬کە هانتنگتۆن لە بەرانبەر‬

‫لە تێڕوانینی ئەمانی رۆژه��ەاڵت��ەوە كورد‬

‫یەكتردا دایناون‪ ،‬شارستانییەتییەکانی‌تری‬

‫هیچ ئامادەبوونێكی شارستانی هەیە؟ ئەگەر‬

‫وەک ش���ارس���ت���ان���ی���ی���ەت���ی ه���ی���ن���دۆس���ی‌و‬

‫ئامادەبوونی هەیە‪ ،‬ئایا ئ��ەو ئامادەبوونە‬

‫ئۆرسۆدۆكسی‌و سالفی‌و شارستانییەتی‬

‫بەشی ئەوە دەكات لە‌و گوندەدا ناسنامەی‬

‫ئەمریكای التین‌و تەنانەت شارستانییەتی‬

‫ماڵێكی ب��ۆ دەس��ت��ەب��ەر ب��ك��ات؟ ئ��ەگ��ەر ئەو‬

‫ئەفریقاش دەشێت لەو مملمالنێ‌و پیكدادانەدا‬

‫ئامادەبوونە نییە‪ ،‬کە‌واتە لە‌و گوندەدا چی لێ‬

‫دەوری ئ��ەوت��ۆی��ان نەبێت‪ .‬ئ��ەگ��ەر سەرنج‬

‫ی وەاڵمی ئەم پرسیارەدا‬ ‫دێت؟ گەڕان بە دوا ‌‬

‫بدەین لەم شارستانییەتانەی ناومان هینا‬

‫ب��ۆم��ان ئ��اش��ك��را دەب��ێ��ت شوێنی ك���ورد لە‬

‫ك���ورد هیچ ئ��ام��ادەب��وون��ێ��ك��ی نییە‪ .‬راستە‬

‫داه���ات���وودا چ��ۆن دەب��ێ��ت وەک ملمالنێ‌و‬

‫كور ‌د وەك شارستانییەتی ئیسالمی سەیر‬

‫پیكدادانی نێوان شارستانییەتییەکان‪ ،‬بە پێی‬

‫دەك���رێ���ت‪ ،‬ب����ەاڵم ب��ۆ م��ل��م�لان��ێ��ی��ەک��ی‌وەه��ا‬

‫تێڕوانینی هانتنگتۆن‪ :‬داهاتوو جەنگی نێوان‬

‫گ��ەورە كورد ‌وەك نادیار دەردەك��ەوێ��ت لە‬

‫شارستانییەتییەکانی رۆژئ��اواو رۆژه��ەاڵت‬

‫الیەكی‌تریشەوە شارستانییەتییەکی ناسراو‬

‫رێنیساسی کلتووری دروستبێت‪.‬‬

‫(‪)31‬‬

‫(‪)32‬‬

‫‪69‬‬

‫بە ناوی كوردەوە نییە‪ ،‬كە ئێستا ئامادەبوونی‬

‫ئەم كاریگەرییە زۆر کەم دەردەكەوێت لە‬

‫هەبێت‪ .‬مەسەلەكەش زیاتر پەیوەندیی بە‬

‫گوندەكاندا‪،‬‬

‫بەاڵم بەجیهانیبوونی كلتوور‬

‫ن��ەب��وون��ی ک��ل��ت��ووری ئایینی س��ەرب��ەخ��ۆوە‬

‫واتای پاوانكردنی فیكری مرۆیی‌و دیلكردنی‬

‫هەیە‪ .‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی بنەمای یەكێتیی رۆحی‬

‫خەونەكانی مرۆڤ ناگەیەنێت‪ ،‬چونکە زۆر‬

‫ك��ورد بە سەربەخۆی بپارێزێت‌و نەیكاتە‬

‫گرنگە دی��وە ئیمپریالییەكەی جیهانگیری‬

‫بەشێك لە كلتووری رۆحی گ��ەورەی ‌وەك‬

‫ل��ە س��ەر ئاستی س��ی��اس��ی‌و ئ���اب���ووری‪ ،‬کە‬

‫كلتووری ئیسالمی‪ ،‬كە ئەمی تێدا بتوێتەوە‪.‬‬

‫ئەمریكاو كۆمپانیا زەبەالحەكانی خۆرئاواو‬

‫رۆشنبیریی جیهانگیری كاریگەری لە سەر‬

‫یابان نوێنەرایەتی دەكەن‪ ،‬لە دیوە کلتوورییە‬

‫رۆشنبیریی میللەتان هەبووە‌و دەبێت‪ .‬بە‬

‫رۆشنگەرییەكەی جیا بكەینەوە‪ ،‬کە ئێستا لە‬

‫هۆی توانای سەلماندنی ئاستی رۆشنبیریی‬

‫سایەی پێشکەوتنی ئامڕازەكانی پەیوەندی‌و‬

‫پێوست‌و گونجاو بۆ سەردەمی رۆشنبیری‬

‫روونكردنەوەی ئەقل لە دونیادا لە ئارادایە‪،‬‬

‫بە سەپاندنی زمانێكی جیهانی‌و پێداویستیی‬

‫چونکە هەرچەندە كۆمپانیا هەمەڕەگەزەكان‬

‫رۆشنبیریی گشتی‌و تایبەت لە بواری كار‌و‬

‫(ال���ش���رك���ات م��ت��ع��ددة ال��ج��ن��س��ی��ات) تەنها‬

‫تێگەیشتن‌و گ��ەاڵڵ��ەك��ردن��ی ت��ێ��ڕوان��ی��ن��دا‪ .‬بە‬

‫پەیامێكیان پەیامی قازانج‌و بازرگانییە‪ ،‬بەاڵم‬

‫ت���ەواوی روشنبیری كوردستان كاریگەر‬

‫ئەو پەیامە لە خودی خۆیدا دەبێتە کەناڵێك‬

‫ب��ووە ب��ە جیهانگیری‌و كاریگەرییەكانیش‬

‫بۆ گواستنەوەی پەیامێكی پەنهان‪ ،‬کە پەیامی‬

‫لە زیادبووندایە‪ .‬یەكێكی‌تر لە‌و هۆكارانەی‬

‫رونكردنەوەی گۆشە تاریكەكانی جیهان‌و‬

‫كاریگەری هەیە لە سەر گۆڕانی کلتووری‬

‫یەكترناسینی نێوان كلتوورە جیاوازەكانە‪.‬‬

‫ك���وردی كۆچكردنی ه��اوواڵت��ی��ان��ی ك��وردە‬

‫بۆیە دەبێت ئەو قسەیەی بنیامین فرانكلین‬

‫ب���و‌و ‌ه ب��ۆ واڵت��ان��ی رۆژئ����اواو جیگیربوون‬

‫ک گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫ب��ە ه��ەن��د ‌ە وەرب��گ��ری��ن كاتێ ‌‬

‫تیایدا ب��ۆ م��اوەی��ەك‌و دوات���ر گ��ەڕان��ەوەی��ان‬

‫هەرگیز بازرگانی نەبۆتە هۆی لەنێوچوونی‬

‫بۆ كوردستان‪ .‬ئەمە ‌وای��ك��ردووە ئەم نەوە‬

‫میللەتیك لە میللەتان‪ ،‬بەڵكو بە پیچەوانەوە‬

‫ن��وێ��ی��ەی‪ ،‬ک��ە ل��ە ت��اراوگ��ە ل��ەدای��ك��ب��وون لە‬

‫ب���ازرگ���ان���ی ک��ەن��اڵ��ەك��ان��ی پ���ەی���وەن���دی بە‬

‫هەمانکاتدا هەڵگری دوو کلتوور ب��ن‪ ،‬کە‬

‫دەریاكان‌و وشكانییەوە زیات ‌ر وااڵك��ردووە‪.‬‬

‫بە تەواوی جیاوازن لە یەك‪ .‬لە هەمانكاتدا‬

‫ئیدی لەگەڵ هاتنە ژوورەوەی شمەكەكاندا‬

‫پێویستە ئەوە بڵێین نكاریگەریی جیهانگیری‬

‫ئایدیا تازەكانیش دینە ژوورەوە‪،‬‬

‫بەاڵم‬

‫لە رووی کلتوورییەوە جیاوازە لە شارێكی‬

‫هەندیك پێیان وایە بە هۆی جیهانگیرییەوە‬

‫ك��وردس��ت��ان��ەوە ب��ۆ ش��ارێ��ك��ی‌ت��ر‪ .‬ه��ەروەه��ا‬

‫کلتوورێكی جیهانی سەرهەڵدەدات ئەمەش بە‬

‫(‪)33‬‬

‫(‪)34‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫هۆی كاڵكرانەوەی جیاوازییە کلتوورییەكان‌و‬

‫دامەزراند‪ ،‬کە ئەم كردارەیان رێكخست‪ .‬بە‬

‫ك�����ۆك�����ردن�����ەوەی خ���اڵ���ە ه�����اوب�����ەش‌و ل��ە‬

‫هۆی ئەم سیاسەتانەوە هەنگاو بە هەنگاو‬

‫یەكترچووەكان لە كلتوورەكاندا‪ ،‬کە بێگومان‬

‫دی��اردەی جیهانگیریی ئابووری سەریهەڵد‌ا‬

‫پێشکەوتنی تێکنۆڵۆجیا كاریگەری زەقی‬

‫وەک ئەم شێوەی ئەمڕۆ لە جیهاندا لەگەڵیدا‬

‫هەیە لە س��ەر دروستبوونی ئ��ەم کلتوورە‬

‫دەژی���ن‪ .‬جیهانگیری ل��ە ب���واری ئابووریدا‬

‫نوییە‪ .‬راستە ك��ورد خاوەنی دام���ەزراوەی‬

‫ب���ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ش��ت��ی وات�����ای ئ��ەوەی��ە‬

‫کلتووری بەهێز نییە‪ ،‬کە بتوانێت کلتووری‬

‫زیادكردنی ئاڵوگۆری بازرگانییە لە نێوان‬

‫كوردی بە سەرجەم جیهان بناسینێت‪ .‬بەاڵم‬

‫دەوڵ��ەت��ان��دا لە دەرئەنجامی کەمكردنەوەو‬

‫شەپۆلی كۆچكردنی كوردان لە نێوەڕاستی‬

‫نەهێشتنی باج‌و بەربەستە گومركییەكان‌و‬

‫نەوەتەكاندا‌و كۆچكردنی ژمارەیەكی زۆر‬

‫ناگومركییەكان لە بەردەم گواستنەوەی كااڵو‬

‫لە ك��وردان بۆ ئ��ەوروپ��او ئەمریكاو دوات��ر‬

‫خزمەتگوزارییەكاندا‪ ،‬چونکە هیچ دەوڵەتێک‬

‫گ���ەڕان���ەوەی هەندێكیان ب��ە ی��ەك��ج��اری بۆ‬

‫نییە بە تەنها لە توانایدا بێت سەرجەم كااڵو‬

‫ك��وردس��ت��ان‌و م��ان��ەوەی��ان ب��ۆ م��اوەی��ەك��ی‬

‫خزمەتگوزارییەكانی ه��اوواڵت��ی��ان بەرهەم‬

‫دیاریكراو وایكردوو ‌ه جۆرێك لە جۆرەكانی‬

‫بهێنێت‪ .‬لەبەر ئەوە هۆزو تیرەكان‌و دەوڵەتان‬

‫ئ��ەم ک��ل��ت��وورە ن��وێ��ی��ەی‪ ،‬ک��ە س��ەرەت��اك��ان��ی‬

‫هەر لە كۆنەوە كااڵو خزمەتگوزارییەكانیان‬

‫سەرهەڵدانی ب��ە دی��ارک��ە‌وت��ووە بهێنێتەوە‬

‫ئاڵوگۆر ك���ردووە ل��ە ن��ێ��وان یەكتریدا‌و لە‬

‫بۆ نێو كوردستان‌و لە چەند ناوچەیەكی‬

‫سەردەمی نوێدا ئاڵوگۆڕكردن سوودەكان‬

‫دی��اری��ك��راوی ك��وردس��ت��ان ب���ەرەب���ەرە ئەم‬

‫فره‌وان بوو لە نێوان ئابوورییە جیاوازەكاندا‬

‫کلتوورە بە هاوواڵتییانی كورد ئاشنا ببێت‪.‬‬

‫بە شێوەیەكی بەرچاو‪ .‬بە تایبەت لە نێوان‬ ‫دەوڵ��ەت��ە رۆژئاواییە پێشکەوتووەكاندا لە‬

‫كاریگەریی ئابووری‬

‫دوای جەنگی جیهانی دووەمه‌وه‌‪ .‬دەرئەنجامی‬

‫جیهانگیری یەكەم جار لە بواری ئابووریدا‬

‫سیاسەتەكانی ئازادكردنی بازرگانی هەر‬

‫دەستیپێكرد‪ .‬دەوڵەتە پیشكەوتووەكان لە‬

‫ت وای لێ‬ ‫دەوڵەتێك‪ ،‬یان كۆمەڵێک دەوڵ��ە ‌‬

‫نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم دەستیانكرد‬

‫هات تایبەتمەند بێت بە بەرهەمهێنانی ئەو‬

‫ب���ە س��ی��اس��ەت��ی زی���ادك���ردن���ی ئ��اڵ��وگ��ۆڕی‬

‫ک��ااڵو خزمەتگوزارییانەی‪ ،‬ک��ە دەتوانێت‬

‫ئ����اب����ووری‌و ئ���ازادك���ردن���ی ب���ازرگ���ان���ی لە‬

‫ب��ەره��ەم��ی��ان بهێنێت ب��ە ب��اش��ت��ری��ن ج��ۆر‌و‬

‫نیوانیانداو دامەزراوەو بنكەی نیودەوڵەتییان‬

‫كەمترین نرخ ئەمەش لە زانستی ئابووریدا‬

‫‪71‬‬

‫بە (تایبەتمەندیی بەشیی) دەناسرێت‪ ،‬بەوەی‬

‫واڵت��ان زۆر بە ئاسانی ئەنجام دەدرێ��ت‪.‬‬

‫دەوڵەتە جیاوازەكان ئاڵوگۆڕی بازرگانی‬

‫بە شێوەیەكی دیكە كۆنتڕۆڵی میللەتان‌و‬

‫بەرهەمەكانیان بكەن ب��ۆ بەدەستهێنانی‬

‫دەوڵەتان لە گواستنەوەی پارە‌و تێکنۆڵۆجیا‬

‫زۆرت��ری��ن لێهاتوویی ل��ە بەرهەمهێنانداو‬

‫زۆر زۆر کەم دەبێتەوە‌و لە دوا رۆژیشدا‬

‫دەستەبەركردنی‬

‫نامێنێت‪ .‬ئەم ستراتیجییەتە بە فره‌وانبوونی‬

‫س���ەرچ���اوە ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان ب��ۆ دەوڵ��ەت��ە‬

‫ب���ازرگ���ان���ی‌و ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان ل��ە ك��ۆت��ای��ی��دا‬

‫ج��ی��اوازەك��ان ش���ان ب��ە ش��ان��ی ئ��اڵ��وگ��ۆری‬

‫یەكبوونی بازاڕی نێودەوڵەتی لێدەكەوێتەوە‪،‬‬

‫ب��ازرگ��ان��ی ل��ە ن��ێ��وان دەوڵ��ەت��ان��دا‪ .‬شێوازی‬

‫ه���ەروەه���ا جیهانگیرتی ئ���اب���ووری ه��ەل‌و‬

‫نوێی چاالكی ئابووری گەشەیكرد لە رێی‬

‫مەرجێك دەخوڵقێنت تیایدا ه��ە ‌ر واڵتێك‬

‫سنووری دەوڵەتانەوە‪ ،‬کە خۆی لە كۆمپانیا‬

‫بە لەبەرچاوگرتنی باڕۆمەتری دەسەاڵت‌و‬

‫جیهانییەكاندا دەبینێتەوە‪ ،‬ی��ان كۆمپانیا‬

‫پێگەی ئابووریی خ��ۆی لە گشتدا رۆڵێك‬

‫ف���رەڕەگ���ەزەك���ان‪ .‬ب��ۆی��ە ب��ەم كۆمپانیایانە‬

‫دەگێڕێت‪ .‬هەر بۆیە زیادبوونی ركابەری‬

‫دەوترێت فرەڕەگەز‪ ،‬چونکە دەستمایەكەی‬

‫لە ئاستی ئ��اب��ووری نێودەوڵەتیدا یەكێك‬

‫زۆرب��ەی ك��ات هی چەند تاكێكە‪ ،‬کە سەر‬

‫لە گرنترین دەستكەوتەكانی جیهانگیریی‬

‫ب��ە دەوڵ����ەت‌و رەگ���ەزی ج��ی��اوازن‪ .‬لەگەڵ‬

‫ئ��اب��ووری��ی��ە‪ .‬ل���ە دون���ی���ای ئ���ەم���ڕۆش���دا بە‬

‫ئەوەشدا چاالكیی ئەم كۆمپانیایانە لە رووی‬

‫كەمبوونەوەی بەرچاوی بودجەی هاتوچۆ‌و‬

‫بەرهەمهێنان‌و بە ب��ازاڕك��ردن��ەوە لە چەند‬

‫گواستنەوە‪ ،‬گەشەسەندنی سەرسوڕهێنەری‬

‫باشترین‬

‫بەكارهێنان‌و‬

‫دەوڵەتدا دەبێت‪.‬‬

‫(‪)35‬‬

‫تێکنۆڵۆجیای زانیاری‌و فره‌وانبوونی رۆژ‬

‫جیهانگیری ئابووری كاتێك بەدیدێت‪ ،‬کە‬

‫بە رۆژی زیاتری بازرگانی ئەلیكترۆنیكی‌و‬

‫سنووری جوگرافی‌و فەرمانڕەوایی نیشتمانی‬

‫تا دەكرێت کەمبوونەوەی رۆڵی نەخشەی‬

‫ی وەک بازرگانی‌و‬ ‫لە چاالكییە ئابوورییەكان ‌‬

‫س����ن����ووری ج��وگ��راف��ی��ای��ی ل���ە چ��االك��ی��ی��ە‬

‫سەرمایەگوزاری‌و بەرهەمهێنان‌و ئاڵوگۆڕ‌و‬

‫ئابوورییەكاندا‪ ،‬دەزگا ئابوورییەكانی هەموو‬

‫گ��واس��ت��ن��ەوەی دارای����ی کەمترین رۆڵ��ی��ان‬

‫بازاڕی دونیا بە قەڵەمڕەوی چاالكی خۆی‬

‫هەبێت‪ .‬لە رەوت��ی جیهانگیری ئابوورید‌ا‬

‫دەزانێت‪.‬‬

‫یەكیكی‌تر لە‌و هۆكارانەی‪ ،‬کە‬

‫واڵت��ان��ی دون��ی��ا پ��ێ��ك��ەوە پ��ەی��وەس��ت دەب��ن‪.‬‬

‫ی‬ ‫بووە هۆی سەرهەڵدانی جیهانگیریی ئابوور ‌‬

‫ت��ەگ��ەرەی گومرگ‌و بازرگانی تا دەكرێت‬

‫دروستبوونی رێکخراوی بازرگانی ئابووری‬

‫ن‬ ‫کەم دەكرێتەوە‌و گواستنەوەی دارایی نێوا ‌‬

‫جیهانی ب���ووه‌‪ .‬ل��ەدای��ك��ب��وون��ی رێکخراوی‬

‫(‪)36‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫ب��ازرگ��ان��ی��ی ج��ی��ه��ان��ی ك����اری ك����ردە س��ەر‬

‫بەاڵم بازرگانی ئازاد لە الیەكی‌تردا گرفتی‬

‫ئابووری جیهان‌و پەیوەندییە ئابوورییەكانی‬

‫سەرهەڵدانی كوتلەی كاری دروستكردووە‪.‬‬

‫ك وای لە‬ ‫نێوان باكوورو باشوور‪ .‬بە جۆرێ ‌‬

‫ئه‌مه‌ش چەند میللەتێك توانایان هەبووە‬

‫باكوور كرد ‪%78‬ی دەرام��ەت��ی جیهانی بۆ‬

‫كۆنتڕۆڵی بكەن وه‌ک ئەمریكاو چین‌و هیندو‬

‫خۆی بێت‌و لە ‪%94‬ی هەناردەكانی جیهان‬

‫ش وای��ك��ردووە بیربكرێتەوە‬ ‫ژاپ���ۆن‪ .‬ئ��ەم��ە ‌‬

‫هەر هی خۆی بێت‪ .‬رێکخراوی بازرگانی‬

‫ل���ە‌وەی دەوڵ���ەت هەڵبستێت ب��ە پاراستنی‬

‫جیهانی ه��ەر ل��ەگ��ەڵ دەس��ت��ب��ەك��ارب��وون��ی��دا‬

‫ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەك��ان ب��ۆ ئ����ەوەی كۆمەڵگا‬

‫كۆمەڵێک پەیوەندیی بازرگانی چ��ڕو پڕو‬

‫(‪)39‬‬

‫ن��ەڕوخ��ێ��ت‌و ب��ە ب��ێ��ك��اری داب��ن��ی��ش��ی��ت‪،‬‬

‫تێكهەڵكێشراوی ل��ەگ��ەڵ خ��ۆی��دا هێنا‪ .‬ئەم‬

‫ل���ێ���رەوە دەگ���ەی���ن���ە ئ����ەو دەرئ���ەن���ج���ام���ەی‬

‫رێکخراوە سه‌دو چل‌و دوو دەوڵەت ئەندامە‬

‫بڵێین‪ :‬ب��وارەك��ان��ی جیهانگیریی ئ��اب��ووری‬

‫تێیدا‌و نیشانەی ه��ەژم��وون‌و بااڵدەستی‬

‫چەند الیەنێك دەگ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ک��ە خ��ۆی��ان لە‬

‫سیستمی سەرمایەدارییە بە هەموو پرنسیپ‌و‬

‫ئاڵوگۆڕی بازرگانی‌و سەرهەڵدانی كۆمپانیا‬

‫ئامڕازەكانییەوە‪ .‬لە سەر ئاستی جیهانی ئەم‬

‫ف��رەڕه‌گ��ەزەك��ان‌و چ��ڕب��وون��ەوەی چاالكیی‬

‫رێکخراوە ك��اری بۆ پتەوكردنی ئابووری‬

‫ئابووری‌و بازاڕە داراییە نێودەوڵەتییەكان‌و‬

‫جیهانی لە رێگای ئازادكردنی بازرگانی لە‬

‫دەزگا ئابوورییە جیهانیەكاندا دەبینێتەوە‪ ،‬کە‬

‫هەموو ك��ۆت‌و بەندەكان‌و بەرزكردنەوەی‬

‫كۆڵەكەی سەرەكی جیهانگیریی ئابوورین‪.‬‬

‫ئ��اس��ت��ی داه��ات��ی ن��ەت��ەوەی��ی راستەقینەی‬

‫(‪)40‬‬

‫كوردستان نە سەربەخۆیی ئابووریی‬

‫دەوڵەتانی ئ��ەن��دام‌و ئاسانكاری‌و گەیشتن‬

‫خۆی هەیە نە ناسنامەی ئابووریی نەتەوەیی‬

‫بە بازاڕە جیهانییەكان‌و كۆمەكی دەوڵەتان‬

‫ه��ەی��ە‪ ،‬ن��ە پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان‬

‫ل��ە چ��ارەس��ەرك��ردن��ی كێشەی میكانیزمە‬

‫شیوازێكی دیارو ئاشكرایان هەیە‪ .‬بێگومان‬

‫ئیدارییەكان‪ ،‬کە پەیوەستن بە سیاسەتی‬

‫ش وای����ان ك����ردووە ك���ورد نەبێتە‬ ‫ئ��ەم��ان��ە ‌‬

‫بازرگانی‌و دارایی‌و نەختینەكانەوە کردووە‪.‬‬

‫خ���اوەن���ی سیستمێكی ئ���اب���ووری خ���اوەن‬

‫ه��ەروەه��ا فریدمان گوتوویه‌تی‪ :‬تەنها‬

‫ناسنامە‪ .‬ئاشكرایە ئابووریی كوردستان‬

‫بازرگانی دەتوانێت مرۆڤایه‌تی ریك بخات‪،‬‬

‫چۆن كۆلۆنی كراوەو دەوڵەتانی داگیركەری‬

‫چونکە بازرگانی دیبلۆماسییەتی دەوێ��ت‪.‬‬

‫ك���وردس���ت���ان ه���ەر ی��ەك��ەی��ان ب��ەش��ێ��ك لە‬

‫دیپلۆماسیش ب��ە ئ��اش��ت��ی دەك���رێ���ت‌‪ .‬وات��ە‬

‫ئابووریی كوردستان بەرەو ناوەندیی خۆیان‬

‫جیهانگیری رێ خۆش‬

‫كێشدەکه‌ن‌‪ .‬به‌مه‌ش نە ناوەندیی ئابووری لە‬

‫دەك��ات بۆ سەرخستنی بازرگانیی ئ��ازاد‪،‬‬

‫كوردستان دروستبووە نە داهاتی ئابووری‬

‫(‪)37‬‬

‫ملمالنێكان نامێنن‪.‬‬

‫(‪)38‬‬

‫‪73‬‬

‫لە كوردستان كۆبووه‌تەوە‪ .‬هۆكاری ئەمەش‬

‫ش��ارس��ت��ان��ی��ی��ەت��ی م��ەس��ی��ح��ی ك��اس��ۆل��ی��ك��ی‬

‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ داب��ەش��ب��وون��ی ئ��اب��ووری��ی‬

‫دەت��وان��ێ��ت ل��ە داه���ات���وودا ل��ە س��ەر بنەمای‬

‫كوردستان بە چ��وار ئاڕاستەی سەرەكی‬

‫ی ببیتە نموونەی بااڵ‪.‬‬ ‫س��ەرب��ازی‌و ئابوور ‌‬

‫دژ بە ی��ەك‌و ه��ەر یەكە ل��ە‌و ئاڕاستانەش‬

‫دەكرێت ئ��ەو دەوڵ���ەت‌و شارستانییەتانەی‬

‫بەرەو ناوەندیی ئابووری یەكێك لە دەوڵەتە‬

‫ئیستاش‪ ،‬ک ‌ه ئامادەبوونیان هەیە بتوانن‬

‫داگیركەرەكانی كوردستان دەڕوات‪ .‬جێگای‬

‫پاریزگاری لە بوونی خۆیان‌و ناسنامەی‬

‫خۆیەتی لێرەدا ئاماژە بۆ ئەوە بكەین كاتێک‬

‫خ��ۆی��ان ب��ك��ەن ل��ە‌و گ���ون���دەدا‪ .‬مەبەستیش‬

‫سیستمی ئ��ەم��ری��ك��ی ه���ەوڵ���دەدات ه��ەم��وو‬

‫ل��ە‌و گوندە بچووکكردنەوەی جیهان نییە‪،‬‬

‫قەاڵكانی ئابووری لە دونیادا بڕوخێنێت‪ ،‬یان‬

‫بەڵكو كۆكردنەوەی جیهانە لە چوارچێوەی‬

‫بیخاتە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیەوە‌و سەرجەم‬

‫سیستمی ئابووری‌و سیاسی‌و كلتووریدا‪ ،‬کە‬

‫‌واڵتانی جیهان لە رووی ئابوورییەوە بكات بە‬

‫بە هۆی ئامڕازەكانی پەیوەندی‌و تۆڕەكانی‬

‫پاشكۆی خۆی‪ ،‬بە مەبەستی ریگاخۆشكردن‬

‫ئینتەرنێتەوە‪ ،‬ئ��ەم��ڕۆ ت��ا رادەی���ەك جیهان‬

‫بۆ سەپاندنی یاسای ئابووریی ئەمریكی لە‬

‫وەک گوندێكی بچووکی لیهاتووە لە رووی‬

‫جیهاندا‪ ،‬كە ئەو سەپاندنەش بە شێوەیەكی‌تر‬

‫گەیاندن‌و پیكەوەبەستنی هەموو شوێنەكان‬

‫ئابووری جیهان دەكات بە پاشكۆی ئابووریی‬

‫پێكەوە‪.‬‬

‫ئ��ەم��ری��ك��ی‪ ،‬ب���ەاڵم ئ��اب��ووری��ی ك��وردس��ت��ان‬

‫ك���وردی���ش ت���ا ئ��ێ��س��ت��ا وەک ن���ەت���ەوە لە‬

‫ئابوورییەكی بەكاربەرو نەوتییە‌‪ .‬واتە تاكە‬

‫پەراوێزی میژوودا ماوەتەوە‪ .‬هۆكاری ئەو‬

‫س���ەرچ���اوەی داه���ات ن��ەوت��ەو هیچ ج��ۆرە‬

‫پ��ەراوێ��زب��وون��ەش ئ��ەوەی��ە ت��ا ئیستا ك��ورد‬

‫ش وای��ك��ردووە‬ ‫بەرهەمێكی‌تری نییە‪ .‬ئەمە ‌‬

‫نەیتوانیوە ببێتە خاوەنی دامەزراوەی سیاسی‪.‬‬

‫ئابووریی كوردستان ببیتە پاشكۆی توركیا‌و‬

‫کە‌واتە لە سەر نەخشەی سیاسیی كوردستان‬

‫ئێران‪.‬‬

‫(‪)41‬‬

‫(‪)42‬‬

‫ن��اس��ن��ام��ەی نییەو پ��اش��ك��ۆی دەوڵەتانێكە‬

‫بە شێوەیەكی گشتی وەک پیشتر ئاماژەمان‬

‫ئەوانیش ئامادەبوونیان ئەوەندە بەهێز نییە‪.‬‬

‫پێكرد ب��ە پێی چەمكی جیهانگیری تاكە‬

‫لیرەوە ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە كورد‬

‫ن��م��وون��ەی ب����ااڵی س��ی��اس��ی‌و ئ���اب���ووری‌و‬

‫جگە لە رووی سیاسی ئامادەبوونی نییە‌‪.‬‬

‫ك��ل��ت��ووری دەت��وان��ێ��ت ببیتە پیشەنگ بۆ‬

‫دەبێت دەوڵەتیشی هەبێت خۆ ئەگەر نەبێتە‬

‫بەڕێوەبردنی ئەو گوندە کە‌ونییە‪ ،‬هەروەها بە‬

‫خاوەنی دەوڵەت ئەوا ئه‌ستەمە لەم چەرخەدا‬

‫پێی چەمكی ملمالنێ شارستانییەتییەکانیش‬

‫ب��ب��ێ��ت��ە خ���اوەن���ی ش��ارس��ت��ان��ی‌و سیستمی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫ئابووریی سەربەخۆی خ��ۆی‪ .‬بۆیە كورد‬

‫کە خۆی شارستانی نەبێت‪ ،‬یان ناتوانێت‬

‫هەتا لە رووی سیاسییەوە خۆی نەسەلمێنێت‬

‫ببێتە خاوەنی ماڵێك‪ ،‬کە پێشتر خاوەنی هیچ‬

‫ناتواشتوانێت لە رووی شارستانی بوونی‬

‫ماڵێك نەبووبێت‪ .‬بۆیە لە تێڕوانینی منەوە‬

‫هەبێت‪ .‬باشترین بەڵگەش بۆ ئەم قسەیەمان‬

‫كورد پێش دروستبوونی ئەو گوندە نەبێتە‬

‫بوونی ئەمریكا خۆیەتی‪ .‬ئ��ەوەی ئیستا بە‬

‫خاوەنی دەوڵەت‌و شارستانی‪ ،‬ناتوانێت هیچ‬

‫شارستانییەتی ئەمریكا ناودەبرێت‌و ئەمریكا‬

‫ماڵێك بۆ خۆی دەستەبەر بكات‪ ،‬هەروەها‬

‫لە پاڵ شارستانییەتی مەسیحیی كاتۆلیكیدا‬

‫لە رووی ئابووریشەوە نەبوونی سیستمێكی‬

‫شارستانییەتییەکان‪.‬‬

‫ئ��اب��ووری س��ەرب��ەخ��ۆ‌و دەرچ���وون ل��ە ژێر‬

‫ئ��ەو شارستانییەتەی دەوڵ��ەت��ی ئەمریكی‬

‫ی‬ ‫ركێفی پ��ت��رۆدۆالرو بنیاتنانی سیستمێك ‌‬

‫ن��اس��ان��دووی��ەت��ی ب��ەره��ەم��ی��ه��ێ��ن��اوە‪ ،‬ن��ەك‬

‫وەبەرهێن كورد بە تەواوی دادەبڕێت لە‌و‬

‫شارستانی هیندە س��وورەك��ان‪ .‬ه��ەر بەو‬

‫گوندەو ‌وا دەك��ات كوردستان تەنه‌ا وەک‬

‫پێیەش كورد رابردوویەكی گەشی نییە لە‬

‫تەماشاکەرێك بێت‪.‬‬

‫دەی��ك��ات��ە‬

‫ملمالنێی‬

‫ئێستاشدا بێ دروستكردنی دام���ەزراوەی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ئ��ی��داری��ی س��ەرب��ەخ��ۆ ناتوانێت‬ ‫خ���ۆی‬

‫بسەلمێنیت‌و‬

‫كاریگەریی جیۆسیاسی‬

‫شارستانییەتییەك‬

‫س��ی��اس��ەت دوا ویستگەی جیهانگیرییە‌و‬

‫ب��ەره��ەم بهێینێت‪ ،‬ک��ە خ��اوەن��ی ناسنامە‬

‫ی بۆ نەهێشتنی سنوور داوه‌‪ .‬ئەمەش‬ ‫هەوڵ ‌‬

‫ب���ێ���ت‪ .‬ک���ە‌وات���ە ك�����ورد ب���ێ دەوڵ������ەت بێ‬

‫وا دەكات لەگەل سیاسه‌تدا بەر یەك بكەون‪،‬‬

‫شارستانییەت ن��ات��وان��ێ��ت ببیتە خ��اوەن��ی‬

‫چونكە سیاسەت لە بنچینەدا لە سەر بنەمای‬

‫ماڵی خۆی‪ ،‬چونکە كورد لە‌و گوندەدا بەم‬

‫دابەشكردنی جیهان بۆ چەند دەوڵەتێك‬

‫شێوەی ئیستای هیچ ئامادەبوونێكی نابێت‌و‬

‫دامه‌زراوه‌‪ ،‬كە سنووری سیاسی لە یەكتریان‬

‫ی وەهاشی نییە هەتا ملمالنێی‬ ‫شارستانییەك ‌‬

‫جیادەكاتەوەو جێبەجێكردنی ئەو یاسایانەی‬

‫شارستانییەتییەکانی‌تری پێ بكات‪.‬‬

‫(‪)43‬‬

‫ئاماژە بە سەروەری دەوڵەت دەكەن بە سەر‬

‫هەر بۆیە كورد بەم شێوەی ئێستا ناتوانێت‬

‫خاك‌و هاوواڵتییاندا‪ ،‬بەالم جیهانگیری‪ ،‬كە لە‬

‫زەمینەی خۆی دەستەبەر بكات لە‌و گوندە‬

‫بواری ئابووریی پەیوەندییەكاندا سەریهەڵدا‬

‫کە‌ونییەدا‪ ،‬چونکە ناتوانێت ملمالنێی مێژوو‬

‫رێچكەی گرتووە بۆ دروستكردنی کاریگه‌ری‬

‫بكات‪ ،‬کە خ��ۆی هیچ میژوویەكی نەبێت‪،‬‬

‫لە سەر سیاسەت‪ .‬سیاسەتەكانی جیهانگیری‬

‫ی��ان ناتوانێت ملمالنێی شارستانی بكات‪،‬‬

‫ل��ە ه��ەم��وو جیهاندا رۆژب����ەرۆژ ل��ە بەهای‬

‫‪75‬‬

‫سیاسەت كەمدەكەنەوە لە بەرامبەر ئابووریدا‪.‬‬

‫رەه����ەن����دی ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری��ی س��ی��اس��ی ئ��ەو‬

‫دەتوانین لە ئاڕاستەی چەندین دەوڵ��ەت��دا‬

‫ك��اری��گ��ەری��ی��ان��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ل��ە س���ەر دەوڵ��ەت��ی‬

‫تێبینی ئ��ەم دی��اردەی��ە بكەین‪ ،‬كە ملمالنێی‬

‫نەتەوەیی دای��ن��اوە‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی دەوڵ��ەت‬

‫سیاسی لە نیوانیاندا هەبووە‪ ،‬یان هەندێک‬

‫ئ���ەرك‌و ک��اری زۆری ه��ەی��ە‌و جیهانگیری‬

‫جار لە رابردوودا گەشتووەتە ئاستی جەنگ‪.‬‬

‫هاتووە كەمیبكاتەوە‪ .‬جیهانگیری هەندێك‬

‫ئه‌گه‌رچی لە ئێستادا ناچاربوون پەیوەندییە‬

‫لەو ئەركانە لە دەوڵەت دەسێنیتەوەو الوازی‬

‫ئابوورییەكانیان پەرەپێبدەن‌و پتەویبكەن‪.‬‬

‫دەك��ات‪ .‬دەوڵ��ەت لەنێونابات‪ ،‬بەڵكو رۆل‌و‬

‫لە دیاریترین نموونەی ئەم پەیوەندییەش‬

‫ئەركی دەوڵەت سەرلەنوی دادەڕێژێتەوە‪ .‬لە‬

‫پەیوەندیی واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە‬

‫رووی سیاسییەوە جیهانگیری ئەو پەیامەی‬

‫لەگەل چین‪ ،‬چونكە بەرژەوەندیی ئابووریی ‌ه‬

‫پێیە‪ ،‬كە دەوڵەت تاكە بكەری سەر گۆڕەپانی‬

‫هاوبەشەكان لە نێوان ئەم دوو دەوڵەتەدا‬

‫س��ی��اس��ەت��ی ج��ی��ه��ان ن��ی��ی��ە‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و ل��ە پ��اڵ‬

‫بەردەوام وا دەكات ناكۆكییە سیاسییەكانی‬

‫دەوڵەتدا ریكخراوە جیهانییەكان‌و كۆمپانیا‬

‫نێوانیان تێبپەڕێنن‪ .‬لە سیاسەتی ناوخۆی‬

‫ف���رەڕەگ���ەزەك���ان‌و ك��ۆم��ەڵ��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‌و‬

‫دەوڵ��ەت��ان��دا زەق���ب���وون���ەوەی دی�����اردەی لە‬

‫رێكخستنی‌تری ج���ۆراوج���ۆری ئاكتیف‌و‬

‫یەكچوونی بەرنامەی پارتە سیاسییەكان بە‬

‫كاریگەربوونیان هەیە‪ ،‬كە ئیش بۆ پەیوەندی‬

‫تایبەتی لە دەوڵەتە پیشكەوتووەكاندا بووەت ‌ه‬

‫بەهێزترو ئاوێتەبوونی نێودەوڵەتی دەكەن‪.‬‬

‫ه��ۆی كەمبوونەوەی گرنگیدانی هاوواڵتی‬

‫ئەمەش ئاماژەیەكە بۆ كەمبوونەوەی گرنگی‬

‫ئاسایی بە پرسە سیاسییەكان‌و گرنگیدان‬

‫سەروەری لە رووی پراكتیكییەوە‪.‬‬

‫ب��ەو پرسانەی پەیوەندیی هەیە بە ژیانی‬

‫الیەنێكی‌تر بە ئاشكرا دیارە لە جیهانگیریی‬

‫رۆژانەیانەوە‪ .‬بۆ نموونە بواری پەروەردەو‬

‫سیاسیدا‪ ،‬ئه‌ویش بابه‌تی بەستنی كۆنفڕانسی‬

‫تەندروستی‪ .‬بە شیوەیەك ئەم جیاوازییە‬

‫نێودەوڵەتییە دەرب���ارەی كۆمەڵێك پرسی‬

‫كاڵبۆتەوە لە نێوان پارتە سیاسییەكاندا‪،‬‬

‫گ��رن��گ‌و هەنووكەیی وەك‪ :‬دیمۆكراسی‌و‬

‫ك��ە رك���اب���ەرەك���ان ل��ە ك��ات��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��دا‬

‫ئ��������ازادی‌و م���اف���ی م������رۆڤ‌و ب���ەش���داری���ی‬

‫دەگەڕین بە دوای كەمی‌و كورتیی مۆراڵی‬

‫ژن�����ان‌و رووب����ەڕووب����وون����ەوەی ت��ی��رۆر‌و‬

‫بەرامبەرەكانیان‪ .‬ئەمەش بە هۆی نەبوونی‬

‫ب��ێ��ك��اری‪ .‬ب��ۆ ت��اوت��ووێ��ك��ردن‌و ئ��اڵ��وگ��ۆڕی‬

‫جیاوازیی سیاسی لە نێوانیاندا‪.‬‬

‫(‪)44‬‬

‫ل��ی��رەوە ب��ۆم��ان دەردەك���ەوی���ت گرنگترین‬

‫(‪)45‬‬

‫زان��ی��اری‌و دەستنیشانكردنی خاڵە الوازو‬ ‫بەهێزەكان‌و پێشنیار بۆ چارەسەركردن‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫فەراهەمكردونیان بە شێوەیەكی ناڕەسمی‌و‬

‫فشار بۆ گۆڕینی یاساو رێسا‌و پابەندكردنی‬

‫راستەوخۆ بۆ فشار خستنە سەر دەسەاڵت‌و‬

‫ب��ە رێكکەوتننامەو ع���ورف‪ ،‬وات���ه نه‌ریتە‬

‫گ����ەالن ب��ۆ ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردون��ی��ان ل��ە رێ��گ��ای‬

‫نێودەوڵەتییەكانەوە‪ ،‬كە بێگومان سیستمی‬

‫رێكخراوە ناحكومییە لۆكاڵی‌و هه‌رێمی‌و‬

‫دەس�����ەاڵت ل���ەم ن���اوچ���ان���ەدا ب��ۆ سیستمی‬ ‫جیهانی ن��وێ ئ��ام��ادەس��از ن��ی��ی��ە‪.‬‬

‫جیهانییەكان‪.‬‬

‫(‪)48‬‬

‫(‪)46‬‬

‫عاتف‬

‫لە جیهانگیریی سیاسیدا هەوڵ‌و پالنێكی زۆر‬

‫س��ه‌ی��د گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬جیهانگیریی سیاسی‬

‫گەورە‌و فره‌وان هەیە بۆ كەمكردنەوەی پایەو‬

‫بێ ئازادییەكان ب��ەدی نایەت‪ ،‬كە خۆی لە‬

‫سەنگ‌و قورسایی دەوڵەت‌و نەتەوەكان‪ .‬بەو‬

‫ئ��ازادی ژی��ان‌و ك��ارو بیركردنەوەو بیروڕا‬

‫پێیەی گرنگی زیاتر دەدرێ���ت بە كۆمپانیا‬

‫دەرب��ڕی��ن‌و هزر دەبینێتەوە‪ ،‬كە مرۆڤەكان‬

‫ف���رەڕەگ���ەزو رێ��ك��خ��راوە جیهانییەكان بۆ‬

‫ئازادبن لە چوونە نێو كایەیەكی سیاسی‪،‬‬

‫بەجێگەیاندنی سیاسەت‌و كارنامەی هەر‬

‫یان هەڵگری بیرێكی سیاسی بێت‪ ،‬یان مافی‬

‫واڵت‌و گ��ەل��ێ��ك‪ ،‬ك��ە ل��ە دواج����اردا ب��ڕی��اری‬

‫دامەزراندنی پ��ارت‌و رێكخراوی سیاسی‌و‬

‫سیاسی ئەو واڵت‌و نەتەوەیەی لێدەكەوێتەوە‪،‬‬

‫پیشەیی‌و سەندیكایی‌و سەربەخۆی هەبێت‪،‬‬

‫كە بێگومان جۆرێك لە هاوبەشی تێدا لە‬

‫یاخود ئازادی لە هەڵبژاردن‌و بەشداریكردن‬

‫نێوان واڵت‌و كۆمپانیا‌و نەتەوە‌و رێكخراوە‬

‫هەبێت‪ .‬ب��ەم��ەش سیما‌و وێنایەكی گ��ەش‌و‬

‫جیهانییەكاندا به‌دی ده‌کرێت‪.‬‬

‫(‪)47‬‬

‫كه‌شێكی ئارام‌و دیمۆكرات بە گەل واڵتەكەی‬

‫عەبدولعەزیز منصور وتوویه‌تی‪ :‬جیهانگیری‬

‫دەبەخشێت‪.‬‬

‫سیاسی بریتییە لە پاوانخوازی‌و بااڵدەستی‬

‫داود حسێن دەڵێت‪ :‬سیمایەكی جیهانگیریی‬

‫سیاسیی واڵت��ە زلهێزەكان بە س��ەر واڵتە‬

‫سیاسی سیستمی سەرمایەداری دیمۆكراتییه‌‪،‬‬

‫الوازو تاز ‌ه پێگەیشتووه‌كاندا‪ .‬بە تایبەت لە‬

‫كە خۆی لە فرەیی لە پ��ارت‌و رادەربڕین‌و‬

‫واڵتانی جیهانی سێ‪ ،‬كە رێگا خۆشدەكات‬

‫ه���ەڵ���ب���ژاردن‌و رێ��زگ��رت��ن ل��ە م��اف��ی م��رۆڤ‬

‫ب��ۆ دەس��ت��ت��ێ��وەردان ل��ە ك��اروب��ارو ژی��اری��ی‬

‫ده‌بینێته‌وه‌‪.‬‬

‫مرۆڤەكان‌و زاڵبوون بە سەریاندا‪ .‬بە جۆرێك‬

‫ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری وەك ش���ەپ���ۆل ه��ەرچ��ەن��دە‬

‫سیستمی سیاسی لەو شوێنانەدا ناچاردەكات‬

‫ه��ەن��دێ��ك پێیانوایە ب��ە مەبەستی سیاسی‬

‫رێز لە مرۆڤایەتی بگرێت‌و ئازادی فەراهەم‬

‫سەریهەڵداوەو تەشەنەی كردووەو هەندێك‬

‫بهێنێت‌و هەلی كار بڕەخسێنێت‌و گەلەكەی بە‬

‫پێیان وای��ە چەندین هێزو الیەنی سیاسی‬

‫رووی كرانەوەی جیهاندا بكاتەوە‪ .‬سەرەڕای‬

‫ن جیاواز‬ ‫هەن پشتوانی لە جیهانگیری دەكە ‌‬

‫(‪)49‬‬

‫(‪)50‬‬

‫‪77‬‬

‫لە هەموو بۆچوونەكان‪ .‬راستییەك هەیە‪،‬‬

‫بەریتانیاوە‪.‬‬

‫ک ‌ه جیهانگیری كاریگەریی سیاسیی مەزنی‬

‫‪4‬ــ لە ئەنجامی سەركەوتنی دیمۆكراسی‌و‬

‫دروس��ت��ك��ردووە ل��ە س��ەر ئاستی جیهانی‪.‬‬

‫دوای ب��ڵ�اوب����وون����ەوەی ت���ێ���زی ك��ۆت��ای��ی‬

‫له‌به‌ر ئه‌م هۆکارانه‌‪:‬‬

‫(‪)51‬‬

‫م��ێ��ژووی ملمالنێی ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‬

‫‪1‬ـ��ـ ل��ەب��ەر ئ���ەوەی جیهانگیریی ئ��اب��ووری‬

‫سیستمی خۆی دامەزراند‪ .‬لە سەر بنەمای‬

‫پێویستی بە بنەمای ئابووریی ئازاد هه‌یه‌‪.‬‬

‫دیمۆكراسیی لیبراڵی س��اڵ بە س��اڵ زیاتر‬

‫ئەمەش پێویستی بە جۆرێك لە سیستمی‬

‫پابەند بە بنەماكانی دیمۆكراسیی لیبراڵی‬

‫سیاسی هەیە بۆیە كاریگەری دروستكردن‬

‫ده‌بێت‪ .‬كورد دەتوانێت سوود لە جیهانگیری‬

‫لە سەر باری سیاسی لە سەر هەموو جیهان‬

‫وەرب��گ��رێ��ت‪ .‬ب��ەو پێیەی ل��ە راب����ردوودا بە‬

‫كاریگەریی سەرهەڵدانی شەپۆلی ن��ەوەی‬

‫هۆی داگیركاری‌و ژێردەستەییەوە لە الیەن‬

‫مافەكان لە س��ەر ئاستی جیهانی لە سەر‬

‫دیكتاتۆرەكانەوە زەرەرم��ەن��د ب��ووە كە لە‬

‫كاری سیاسی لە واڵتاندا‪.‬‬

‫ئێستادا جیهانگیری رێ ل��ە لەنێوبردن‌و‬

‫‪2‬ـ��ـ ن��ك��ووڵ��ی ل���ه‌و ‌ه ن��اك��رێ��ت ك���ورد ل��ە ژێر‬

‫زوڵم‌و زۆری میللەتان‌و نەتەوەكان دەگرێت‬

‫ك��اری��گ��ەری��ی ریتمی جیهانی س��ی��اس��ی‪ ،‬لە‬

‫ل��ە الی����ەن دی��ك��ت��ات��ۆرەك��ان��ەوە‪ .‬ه��ەروەه��ا‬

‫رووك��ەش��دا هەستا بە دیزاینكردنی ژیانی‬

‫الوازك���ردن‌و نەمانی سنوور‪ ،‬كە دەتوانێت‬

‫سیاسیی كوردستان‪ .‬ئەمەش بە ئاشكرا لە‬

‫پەیوەندی‌و جموجۆڵی سیاسی‌و ئابووری‌و‬

‫پێشەكی بەرەی كوردستانی بۆ دامەزراندنی‬

‫كۆمەاڵیەتی‌و رۆشنبیری خۆی پیادە بكات‪،‬‬

‫سیستمی سیاسیی كوردستان ئاماژە به‌و ‌ه‬

‫هەروەها رەوشی مافی مرۆڤ‌و دیمۆكراسی‬

‫دراوه‌‪.‬‬

‫دەروازەیەكی كاریگەر لە بەردەم كوردستاندا‬

‫‪3‬ــ هەرێمی كوردستان وەك بنەما لە ئەنجامی‬

‫وااڵ دەب��ێ��ت‪ ،‬ك��ە ئ��ەو رەوش��ان��ە ف��ش��ار لە‬

‫نەمانی دوو جەمسەری سەریهەڵداو توانی‬

‫س��ەر رژێ��م��ە دی��ك��ت��ات��ۆر‌و رەگ��ەزپ��ەرس��ت‌و‬

‫سیستمی سیاسی دابمەزرێنێت‪ .‬لە ئەنجامی‬

‫داگیركەرەكانی كوردستان دروست دەكات‬

‫جیهانگیری ت��وان��ی پرسی ك��وردس��ت��ان بە‬

‫بۆ هەنگاونان‌و ب��ەرەو دیمۆكراسیكردنی‬

‫جیهان رابگەیەنێت‌و رای گشتیی جیهانی‬

‫ئەو واڵتانە‌و هەم بە نیسبەتی گەلی كوردو‬

‫ب��ۆ الی خ��ۆی رابكێشێت‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە بە‬

‫پ��ێ��ك��ەوە ژی��ان��ی ح��ی��زب‌و كەمایەتییەكان‌و‬

‫جینۆسایدناساندنی كۆمەڵكوژییەكانی بەعس‬

‫ئایینییەكان لەنێوخۆدا كاریگەری دەبێت‌و‬

‫ب��ەرام��ب��ەر ب��ە ك���ورد ل��ە الی���ەن پەرلەمانی‬

‫دواج��ار بە سوود بۆ كورد دەشكێتەوە‪.‬‬

‫(‪)52‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫بەاڵم ئەگەر سەرنجی بواری سیاسی بدەین‬

‫گ��ش��ت��گ��ی��ر م��ش��ت��وم��ڕێ��ك��ی ی��ەك��ج��ار زۆری‬

‫ئەوا بە ئاشكرا بۆمان دەردەكەوێت‪ ،‬كە كورد‬

‫دروستكردووە لە نێوان الیەنگرانی ئەوانەی‬

‫لە رووی سیاسییەوە هیچ ئامادەبوونێكی‬

‫دژی جیهانگیرین‪ .‬هەموو میللەتانی جیهان‬

‫ئەوتۆی نییە تا بتوانیت لە سەر بنەمای ئەو‬

‫ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی خ���ۆی���ان دەرب����ڕی����وە ل���ە س��ەر‬

‫ئامادەبوونە هەوڵی ئ��ەوە ب��دات جێگای بۆ‬

‫جیهانگیری‪ .‬هەندێك تێڕوانینی ئەرێنی هەیەو‬

‫خۆی بگرێت‪ .‬ئەگەر لە سادەترین حاڵەتدا‬

‫هەندێكیش تێڕوانینی ئەرێنی هەیە‪.‬‬

‫بوونی دام��ەزراوەی دەوڵ��ەت مەرج بیت بۆ‬ ‫ئەوەی نەتەوەیەك‪ ،‬یان كومەڵگایەك جێگای‬

‫تێڕوانینی پارتە سیاسییە سیكیۆالرەكانی‬

‫خ��ۆی ل��ەو گوندە كەونیەدا بكاتەوە‪ ،‬ئەوا‬

‫كوردستان‬

‫كورد ئەو بنەما پێویستەی نییە‪ .‬هەر بۆیە بە‬

‫‪1‬ــ تێروانینی پارتی دیموكراتی كوردستان‬

‫ئاشكرا دەزانرێت‪ ،‬كە لە رووی سیاسییەوە‬

‫دەرب��ارەی چەمكی جیهانگیری بە گەڕانەوە‬

‫ك��ورد سەرەكی‌ترین بنەما‪ ،‬ك��ە دەوڵ���ەت‌و‬

‫بۆ دەقی پەیڕەوو پڕۆگرامی پەسەندكراوی‬

‫كلتووری دەوڵ��ەت��ە نیەتی هەتا ل��ەو گوندە‬

‫سیانزەیەمین كۆنگرەی حیزب‪ )53(.‬لە پەیڕەوو‬

‫كەونیەدا بیكاتە خاوەنی مالیك‪ .‬دیارە‪ ،‬كە ئەو‬

‫پڕۆگرامی پارتی ناوبراودا زۆر بە روونی‬

‫دامەزراوە سیاسییە ئیدارییەش بوونی نەبیت‬

‫پشتگیری لە بنەماكانی چەمكی جیهانگیری‬

‫ئەوا ناتوانرێت باسی هیچ لەم بوارانەی‌تر‬

‫دەكات بەو پێیەی پارتی باوەڕی بە بەدیهێنانی‬

‫بكرێت‪ ،‬كە لە سایەی بوونی دام��ەزراوەی‬

‫سیستمی سیاسیی دیمۆكراسی هەیەو كار‬

‫دەوڵەتدا دەكرێت بوونیان هەبێت لەوانەش‬

‫بۆ بەدیهێنانی كوردستانێكی دیمۆكرات‌و‬

‫ناسنامەو بنەماكانی دیمۆكراسی‌و كلتووری‌و‬

‫ئ���ازاد دەك����ات‪ ،‬ك��ە رێ��ز ل��ە م��اف��ی م��رۆڤ‌و‬

‫ب��ەڕێ��وەب��ردن‪ .‬ه��ەر ل��ەم ب��ارەی��ەوه‌ زۆرب��ەی‬

‫یەكسانی م��رۆڤ��ەك��ان دەگ��رێ��ت‪ .‬س���ەرەڕای‬

‫پارتە سیاسییەكانی كوردستان پەیڕەوو‬

‫بەرز نرخاندنی هەوڵی واڵت��ان‌و رێكخراوە‬

‫پڕۆگرامی‌و تێڕوانینی خۆیان گۆڕی بە پێی‬

‫حكومی‌و ناحكومییەكان ل��ە پێشخستن‌و‬

‫پێداویستی سەردەمییانە‪ ،‬كە جیهانگیری‬

‫هاوكاریكردنی پڕۆسەی سیاسی‌و گەشەی‬

‫هێناویەتییە كایەوە‪.‬‬

‫ئابووری‌و كلتووری‪ .‬دوات��ر باس لە دەرگا‬ ‫وااڵی���ی دەك���ات ل��ە ك���ران���ەوەی ئ��اب��ووری‌و‬

‫تێڕوانینی الیەنە سیاسییەكانی كوردستان‬

‫هاندانی كۆمپانیا بیانییەكان لە وەبەرهێنان لە‬

‫بۆ جیهانگیری‬

‫كوردستاندا‪ .‬لێرەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی‪،‬‬

‫جیهانگیری وەك دی��اردەی��ەك��ی جیهانیی‬

‫كە بتوانین هەردوو الیەنی ئەرێنی‌و نەرێنی‬

‫‪79‬‬

‫جیهانگیری الی پارتی دیمۆكراتی كوردستان‬

‫ئەوی‌تری الیەنی كلتووری‌و ئابوورییەكەی‬

‫بخەینەڕوو‪ )54(:‬دەقی پەیڕەوەكە ئاماژە دەدات‬

‫بوو‪ .‬هەر بۆیە ئەوەی ئەوان بایەخیان پێداو‬

‫به‌وه‌ی پارتی دیمۆكراتی كوردستان كراوەیە‬

‫گرنگیان پ��ێ��دا الی��ەن��ە سیاسییەكەی ب��وو‪،‬‬

‫بە رووی الیەنی ئەرێنی چەمكی جیهانگیری‬

‫چونكە یەكێك لە گرنگترین ئەو مەسەلەیەی‬

‫لە رووی سیاسی‌و ئابووری‌و كلتوورییەوە‌و‬

‫ل���ە الی���ەن���ە س��ی��اس��ی��ی��ەك��ەی ه��ات��ە ئ����اراوە‬

‫پشتگیری لێدەكەن‪ ،‬بەاڵم پارتی بڕوای وایە‬

‫ف��ره‌وان��ك��ردن��ی پ��ەراوێ��زی ئ��ازادی��دەرب��ڕی��ن‬

‫ئەگەر كاریگەریی نەرێنی جیهانگیری بەدی‬

‫بوو لەگەڵ سەلماندنی مافی جیابوونەوەی‬

‫كرا لە سەر هەر الیەنێك لە الیەنەكانی ژیانی‬

‫گەالنی جیهان‌و سەلماندنی مافی كەمینە‬

‫ك���وردەواری دەبێت لەو الیەنەوە بەرگری‬

‫لە چ��وارچ��ێ��وەی ی��ەك دەوڵ��ەت��دا‪ ،‬هەروەها‬

‫ئەنجام بدرێت‪.‬‬

‫س��ەن��دن��ەوەی مافی چ��ەوس��اوەی گ��ەالن لە‬

‫‪2‬ــ تێروانینی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان‬

‫الیەن حكومەتەكانەوە‪ .‬بۆیە ئەمانە هەمووی‬

‫دەرب���ارەی چەمكی جیهانگیری لە رێگای‬

‫لە بەرژەوەندیی بزووتنەوەی رزگاریخوازی‬

‫چاوپێكەوتن لەگەڵ فەرید ئەسەسەرده‌و ‌ه‬

‫كورد بووە‪ .‬دواتر ئەسەسەرد گوتی‪ :‬ئێمە‬

‫وه‌ک ئەندامی سەركردایەتی ئەو حیزبەو‬

‫ل��ەم رووەوە جیهانگیریمان ن��اس��ی‌و زۆر‬

‫بەرپرسی ئەكادیمیای هۆشیاری‌و پێگەیاندنی‬

‫پشگیریمانكردو بە بەشێك لە بەرژەوەندیی‬

‫سەرەتا دەرب��ارەی ئ��ەوەی‪ ،‬كە‬

‫خ��ۆم��ان دان���ا‪ .‬ب���ەاڵم گرنگیمان ب��ە الیەنە‬

‫ئایا كوردستان داخ��راوە لە رووی كلتوور‪،‬‬

‫ئابووری‌و كلتوورییەكەی نەدا‪ ،‬چونكە ئێمە لە‬

‫ی��اخ��ود ن��ا؟ ل��ە وەاڵم���دا ئ��ەس��ەس��ەرد وت��ی‪:‬‬

‫هەرێمێكدا بووین سیاسەت زیاتر به سه‌رماندا‬

‫ه��ی��چ شوێنێكی ج��ی��ه��ان ل���ەم س���ەردەم���ەدا‬

‫زاڵ ده‌بوو‪ .‬لەو كاتەشدا الیەنە سیاسییەكە‬

‫ناتوانێت بە داخ��راوی بمێنێتەوەو ناوچەی‬

‫زاڵ��ت��ر ب���وو ب��ە س���ەر الی��ه‌ن��ی ئ���اب���ووری‌و‬

‫داخ��راو لە جیهاندا ن��ەم��اوە‪ .‬كوردستانیش‬

‫كلتووری‪ .‬بۆیە ئێستا پاش بیست ساڵ لە‬

‫ب��ەش��ێ��ك��ە ل����ەوەو ن��ات��وان��ێ��ت ب��ە داخ����راوی‬

‫دەرك��ەوت��ن��ی كاریگەرییەكانی جیهانگیری‬

‫بمێنێتەوە‪ .‬پ��اش��ان ن��اوب��راو گ��وت��ی‪ :‬وەك‬

‫ئەوەتا وردەوردە گرنگی بە الیەنە ئابووری‌و‬

‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان دیاردەی بە‬

‫كلتووریەكەش دەدەی���ن‪ .‬ل��ێ��رەوە دەگەینە‬

‫جیهانیبوون دەگەڕێننەوە بۆ دوای شەڕی‬

‫ئ��ەو ئەنجامەی بتوانین ه����ەردوو الیەنی‬

‫سارد لەو كاتەدا دوو الیەنی ئەم دیاردەیە‬

‫ئەرێنی‌و نەرێنی جیهانگیری الی پارتەكەی‬

‫هاتە ئاراوە یەكێكی الیەنە سیاسییەكەی بوو‬

‫كاریگەریی‬

‫ك��ادی��ران‪.‬‬

‫(‪)55‬‬

‫ئ��ەس��ەس��ەرد ب��خ��ەی��ن��ەڕوو‪:‬‬

‫(‪)56‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫ئەرێنی جیهانگیری زۆرتر بەهەند وەربگرین‪،‬‬

‫زانستی كۆمپیوتەر لە جیهاندا بە خۆیەوە‬

‫كە خۆی لە بوارە سیاسییەكەیدا دەبینێتەوەو‬

‫بینیوە‪ ،‬ه��ەروەه��ا بەكارهێنانی تۆڕەكانی‬

‫پەیوەندیی راستەوخۆ دەكاتە سەر پڕۆسەی‬

‫ئینتەرنێت لە بواری پەیوەندیكردندا‪ ،‬کە زۆر‬

‫سیاسی لە هەرێمی كوردستان‌و هەنگاونان‬

‫زوو گەشتنە كوردستان‪ .‬هەر بۆیە هەرێمی‬

‫بۆ بەدەستهێنانی ئ��اوات‌و ئامانجەكانمان‪،‬‬

‫ی واڵت‌و ناوچەكانی‌تری‬ ‫ش وەك زۆربە ‌‬ ‫ئێمە ‌‬

‫ك��ە خ��ۆی ل��ە م��اف��ی چ���ارەی خۆنووسیندا‬

‫دونیا كراوەیە بە رووی ئەو باڵوبوونەوەیەدا‪،‬‬

‫دەبینێتەوە‪ .‬كاریگەریی نەرێنی‪ ،‬كە خۆی لە‬

‫ک ‌ه ب��واری کلتوور كاریگەریی ک��ردووه‌ت�� ‌ه‬

‫بواری ئابووری‌و كلتووری دەبینێتەوە زیاتر‬

‫سەر گەالنی جیهان‪ .‬دواتر سەركردەی ئەو‬

‫كار لە سەر ئەو دەوڵەت‌و هەرێمانە ده‌کات‪،‬‬

‫بزووتنەوەیە رایگەیاند جیهانگیری دونیای‬

‫که بایەخ بە ئابووریی نیشتمانی دەدەن‪ .‬یان‬

‫ك���ردووه‌ت���ە گ��ون��دێ��ك��ی ب��چ��ووک شتێك لە‬

‫سیستمی ئابووریی نیشتمانی پەیڕەو دەكەن‪،‬‬

‫ئه‌‌وپەڕی دونیا روو بدات‪ ،‬كاریگەری دەبێت‬

‫كە ئەمەش وا دەك��ات ركابەریی سیستمی‬

‫لە سەر بەشەكانی‌تر‪ .‬لێرەوە دەگەینە ئەو‬

‫ئ��اب��ووری��ی جیهانی‪ ،‬ی��ان ك���راوە ب��ك��ەن‪ .‬بۆ‬

‫ئەنجامەی بتوانین هەردوو الیەنی ئەرێنی‌و‬

‫كورد ئەو زەرەرەی نییە‪ ،‬چونكە ئابووریی‬

‫نەرێنی جیهانگیری الی بزووتنەوەی گۆڕان‬

‫نیشتمانیمان نییەو لە ئێستادا هەوڵیشی بۆ‬

‫بخەینەڕوو‪:‬‬

‫وەك بزووتنەوەی گ��ۆڕان‬

‫ن��ادەی��ن‪ .‬وات��ە كاریگەریی نەرێنی كەمترە‪،‬‬

‫جیهانگیریمان پێ باشەو پاڵپشتی دەكەین‌و‬

‫بەاڵم بێگومان دەبێت ئەم الیەنە فەرامۆش‬

‫دەرگامان كراوەیە بە رووی جیهانگیری‌و‬

‫نەكەین‌و زۆر بە وردی ئاگاداری بین‪.‬‬

‫(‪)57‬‬

‫(‪)59‬‬

‫ه��ەم��وو خاڵەكانیشی ئ��ەرێ��ن��ی��ن‪ .‬ب��ۆی��ە بە‬

‫‪3‬ــ تێروانینی بزووتنەوەی گۆڕان دەربارەی‬

‫رای ئێمە جیهانگیری بەرەو پێشتر بڕوات‬

‫چەمكی جیهانگیری لە رێگای چاوپێكەوتن‬

‫باشترە‪ .‬هیچ خاڵێكی نەرێنی نییە بە الی‬

‫ل��ەگ��ەڵ س���ەرك���ردەی ئ���ەو ب��زووت��ن��ەوەی��ە‌و‬

‫بزووتنەوەكەمانەوە‪ ،‬کە لە هەموو بوارەكاندا‬

‫م��ح��ه‌م��ه‌د تۆفیق رەح��ی��م وه‌ک بەرپرسی‬

‫ب��ۆ ه��ەرێ��م‌و ك���وردو ج��وواڵن��ەوەك��ەم��ان بە‬

‫ژووری پەیوەندییە دیبلۆماسییەكان‪ .‬لە‬

‫قازانج دەشكێتەوە‪.‬‬

‫سەرەتادا ناوبراو گوتی‪ :‬پێمانوایە كوردستان‬

‫‪4‬ــ تێڕوانینی حیزبی سۆسیالیست دیمۆكراتی‬

‫لە رووی کلتوورییەوە دانەخراوە بە رووی‬

‫كوردستان دەرب��ارەی چەمكی جیهانگیری‬

‫کلتووری جیهاندا‪ ،‬بە تایبەت بە هۆی ئەو‬

‫لە رێگای چاوپێكەوتن لەگەڵ محه‌مه‌دی‬

‫پێشكەوتن‌و ب�ڵاوب��وون��ەوەی��ەی‪ ،‬کە ئەمڕۆ‬

‫ح��اج��ی مه‌حمود وه‌ک سكرتیری حیزب‪.‬‬

‫‪81‬‬

‫ناوبراو ‌گوتی‪ :‬جیهانگیری پڕۆسەیەكی‬

‫بۆ ئەوەی دەستكەوتی رەنجدەران بە فیڕۆ‬

‫گرنگەو دەبێتە هۆی نەمانی سنوورەكان‌‪.‬‬

‫ن���ەڕوات‌و ت��ۆڕی پاراستنی كۆمەاڵیەتی لە‬

‫واتە جیهان بچووک دەبێتەوە‌و كاریگەری لە‬

‫نێو نەبرێت‪ .‬ه��ەژاری‌و بێكاری‌و جیاكاری‬

‫سەر هەموو بوارەكان هەیە‪ .‬لێرەوە دەگەینە‬

‫فره‌وان نەبێت‪ ،‬هەروەها حیزبه‌که‌یان دژی‬

‫ئ��ەوه‌ی بتوانین ه���ەردوو الیەنی ئەرێنی‌و‬

‫بیرۆكەی شەڕی پێشینەو دەستتێوەشاندنی‬

‫نەرێنی جیهانگیری الی حیزبی سۆسیالیست‬

‫خۆپارێزەرانەوەیە‪ .‬لە هەموو بوارەكاندا‬

‫دیمۆكراتی كوردستان بخەینە روو‪‌ )61(:‬وەك‬

‫ب��ۆ ‌وەس��ت��ان ل��ە رووی خراپەكارییەكانی‬

‫حیزبی سۆسیالیست دیمۆكراتی كوردستان‬

‫جیهانگیری سەرمایەداری‌و ئاڕاستەكردنی‬

‫پێمانوایە كراوەین بە رووی الیەنی ئەرێنی‬

‫دەستكەوتەكانی پ��ەرەس��ەن��دن��ی زانستی‌و‬

‫چەمكی جیهانگیری‌و پشتگیری لێ دەكەین‪.‬‬

‫تێکنۆڵۆجی ب��ۆ خزمەتكردنی مرۆڤایەتی‬

‫پ��اش��ان دەب��ێ��ت ب��ەران��ب��ەر الی��ەن��ی نەرێنی‬

‫كاردەكات‪ .‬لێرەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی‬

‫چەمكی جیهانگیری ئاگادار‌و هۆشیار بین بە‬

‫بتوانین ه��ەردوو الیەنی ئەرێنی‌و نەرێنی‬

‫رووە نەرێنییەكەیدا‪.‬‬

‫جیهانگیری الی حیزبی شیوعی كوردستان‬

‫(‪)60‬‬

‫‪5‬ـ��ـ تێڕوانینی حیزبی شیوعی كوردستان‬

‫ـ��ـ ع��ێ��راق ب��خ��ەی��ن��ەڕوو‪:‬‬

‫ــ عێراق دەرب��ارەی چەمكی جیهانگیری بە‬

‫كوردستان پێی وای��ە چەمكی جیهانگیری‬

‫پشتبەستن بە پەیڕە‌و پڕۆگرام‌و بەرنامە‌و‬

‫هیچ الیەنێكی ئەرێنی نییە بۆ كوردستان‌و‬

‫ب��ە پێی‬

‫ت��ێ��ك��ڕای جیهانیش دەك��رێ��ت سیستمێكی‬

‫بەڵگەنامە ئاماژە پێدراوەكان حیزبی شیوعی‬

‫سیاسی دیموكرات لە روانگە سۆسیالیستە‬

‫بە شێوازی راستەوخۆ‌و ناڕاستەوخۆ دژی‬

‫ن��وێ��خ��وازەك��ەوە ب��ەدی بهێنین ب��ێ چەمكی‬

‫چەمكی جیهانگیری دەوەستێتەوە‪ .‬بەو پێیەی‬

‫ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری‌و س���ەرم���ای���ەداری‪ .‬دوور لە‬

‫حیزبی ناوبراو بەشێكە لە بزاڤی دیمۆكراسی‬

‫پ��اوان��خ��وازی‌و دەستتێوەردانی دەرەك���ی‌و‬

‫چەپ‌و سۆسیالیستی نوێخواز لە جیهانداو‬

‫ش�����ەڕی پ��ێ��ش��وەخ��ت‌و ت��اك��ج��ەم��س��ەری‌و‬

‫بۆ دام��ەزران��دن��ی سیستمێكی جیهانی نوێ‬

‫پ��ی�لان��ەك��ان��ی ل��ی��ب��رال��ی��زم‌و چ��ەوس��ان��ەوەی‬

‫تێدەكۆشێت‪ ،‬کە لە ئاستی ناوخۆ‌و دەرەكیدا‬

‫رەنجدەران‌و بەرزیی نرخ‌و جیاكاریی نێوان‬

‫لە سەر بنەمای رەتكردنەوەی سەروەریی‬

‫مرۆڤەكاندا‪ ،‬کە ئەمانە بە تێكڕا الیەنی نەرێنی‬

‫ت��اك��ج��ەم��س��ەری‌و رووب����ەڕووب����وون����ەوەی‬

‫چەمكی جیهانگیرییە‪.‬‬

‫راپ���ۆرت���ی س��ك��رت��ی��ری ح���ی���زب‪.‬‬

‫(‪)62‬‬

‫پڕۆژەكانی لیبرالیزمی ن��وێ دامەزرابێت‪.‬‬

‫(‪)63‬‬

‫حیزبی شیوعی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪82‬‬

‫تێڕوانینی پارتە سیاسییە ئیسالمییەكانی‬

‫چۆارچیوەی عیراقدایە‪ .‬دواتر كاروانی ‌وتی‪:‬‬

‫كوردستان‬

‫سەبارەت بە کلتوور پێمان‌وایە كوردستان‬

‫‪1‬ـ���ـ ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی ی��ەك��گ��رت��ووی ئیسالمیی‬

‫تێكەاڵوە‪ .‬داخ��راو نییە‌و كراوەیە بە رووی‬

‫كوردستان دەربارەی چەمكی جیهانگیری لە‬

‫ک��ل��ت��ووری جیهاندا‪ ،‬ب��ە تایبەت ل��ە ب��واری‬

‫رێگای چاوپێكەوتن لەگەڵ ئەبوبەكر كاروانی‬

‫تێکنۆڵۆجی‌و ب��واری زانستیدا‪ ،‬مامەڵەیەكی‬

‫وه‌ک ئەندامی مەكتەبی سیاسیی یەكگرتووی‬

‫كراوە دەكات‪ ،‬بەاڵم بونیادی كۆمەاڵیەتی‌و‬

‫ل��ە س��ەرەت��ادا‬

‫کلتووریی كوردی داخراوەو ‌وەك پێویست‬

‫ناوبراو‌وتی‪ :‬سەبارەت بە پرسی سەرەكیی‬

‫نییە‪ .‬كۆمەڵگای تووشی شڵەژان ك��ردووە‬

‫كورد لە رووی دەرەكی بریتی بوو لە‌وەی‪،‬‬

‫گرنگترین‌و ناشرینترین دی��اردە هاتووەتە‬

‫کە كورد نەبووە بە میحوەرێكی سەربەحۆ‬

‫ن��او كوردستانەوە دی���اردەی ژن كوشتنە‪.‬‬

‫ی واڵت���ە زل��ه��ێ��زەك��ان��ی جیهان‬ ‫ل��ە سیاسەت ‌‬

‫ئەویش لە رێگای خۆنەگونجاندن لەگەڵ‬

‫بە تایبەتی ئەمریكا‪ ،‬بەڵكو ‌وەك خاڵێک لە‬

‫ک��ل��ت��ووری دەرەك����ی‪ .‬ل��ێ��رەوە دەگ��ەی��ن��ە ئەو‬

‫چوارچێوەی رۆژهەاڵتی نێوەڕاست‌و پرسی‬

‫ئ��ەن��ج��ام��ەی‪ ،‬ک��ە بتوانین ه����ەردوو الیەنی‬

‫ئ��ێ��ران‌و ع��ێ��راق‌و توركیا س��ەی��ری دەك��ەن‪.‬‬

‫ئەرێنی‌و نەرێنی جیهانگیری الی یەكگرتووی‬

‫پاشان دەتوانین بڵێین ئەو دەستوورەی لە‬

‫ئیسالمی كوردستان بخەینەڕوو‪:‬‬

‫وەك‬

‫عێراقدا هەیە ناتوانێت ببێت بە بەربەست‬

‫ی��ەك��گ��رت��ووی ئیسالمی ك��وردس��ت��ان پێیان‬

‫بەرانبەر هەستی توندڕەوانەی رەق بەرانبەر‬

‫‌وای��ە الی��ەن��ی ئەرێنی چەمكی جیهانگیری‬

‫ك��وردس��ت��ان‌و چ��ارەس��ەرن��ەك��ردن��ی م��ادەی‬

‫لە رووی سیاسییەوە بریتییە ل ‌ە توندی‌و‬

‫ێ ناكۆكەكان‪ ،‬کە‬ ‫‪14٠‬و دەستوور‌و ناوچە ج ‌‬

‫تیژی‌و رەق��ی س��ن��وورەك��ان کەمدەكاتەوە‪.‬‬

‫ئەمەش هۆكاری گرنگەو گرنگترین هۆكاریان‬

‫تەوژمی دیمۆكراسی ك��ردووە بە تەوژمی‬

‫سەربەخۆنەبوونی كوردستان‌و مانەوەیەتی‬

‫جیهانی‌و ‌وایكردووە دەسەاڵتە تۆقێنەرەكان‬

‫لە چوارچێوەی عێراقدا زیانێكی گەورە بە‬

‫دەسەاڵتیان بە س��ە ‌ر واڵت��دا نەسەپێنرێت‪.‬‬

‫ك��وردس��ت��ان دەگ��ەی��ەن��ێ��ت‪ ،‬چونكە ره‌وش��ی‬

‫هەروەها جیهانگیری تا رادەیەك دەستكاری‬

‫ن��ائ��ارام ب��وار بە كۆمپانیا ف��رەڕەگ��ەزەك��ان‬

‫س����ەروەری����ی دەوڵ���ەت���ەك���ان���ی ك�����ردووەو‬

‫ن�����ادات ب��ێ��ت‌و ئ����اب����ووری‌و وەب��ەره��ێ��ن��ان‬

‫دەس��ەاڵت��ی داوە ب��ە ت��اك‌و فشارەكانی لە‬

‫بكەن لە كوردستاندا‪ ،‬چونكە تا رادەی��ەك‬

‫س��ەر دەس��ەاڵت��ە ناوخۆییه‌كان ك��ردووە بە‬

‫ب��ەو چ����اوەوە س��ەی��ری دەك���ەن ه��ەرێ��م لە‬

‫جیهانی‪ .‬بۆیە پێمان باشە ك��راوە بین بە‬

‫ئیسالمیی ك���وردس���ت���ان‪.‬‬

‫(‪)64‬‬

‫(‪)65‬‬

‫‪83‬‬

‫رووە ئەرێنییەكەیدا‪ .‬الیەنی نەرێنی چەمكی‬

‫ئ��اب��ووری��ی ئیسالمی‪ ،‬ک��ە تێیدا دادگ��ەری��ی‬

‫جیهانگیری لە رووی ئابوورییەوە كرانەوەی‬

‫كۆمەاڵیەتی بچەسپێنێت‪.‬‬

‫ب��ازاڕەك��ان��ە ب��ە شێوەیەكی ناتەندروست‪،‬‬

‫ل��ێ��رەوە دەگ��ەی��ن��ە ئ��ەو ئەنجامەی بتوانین‬

‫ک��ە دەبێتە ه��ۆی ه��ەژارك��ەوت��ن��ی ه���ەزاران‬

‫هەردوو الیەنی ئەرێنی‌و نەرێنی جیهانگیری‬

‫کەس لە ‌واڵتە دواكەوتووەكاندا‪ .‬هەروەها‬

‫الی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیی كوردستان‬

‫لە رووی کلتوورەوە هەندێك لە کلتوورە‬

‫بخەینەڕوو‪:‬‬

‫هیچ ئاماژەیەك بەدیناكرێت‬

‫دەوڵەمەندەكان دەیانەوێت خۆیان بسەپێنن‬

‫بۆ الیەنی ئەرێنی چەمكی جیهانگیری‪ ،‬لە‬

‫ب��ە س��ەر کلتووری ه��ەژارەك��ان��دا‌و رێزیان‬

‫رووی سیاسییەوە ئ��ەو پ��ارت��ە ك��ار ب��ۆ بە‬

‫نەگرن‪ .‬پاشان هەندێك تاوانیش بە نەرێنی‬

‫دیهێنانی سیستمێكی سیاسیی ئیسالمی‬

‫دادەنرێت‌وەك تۆڕی مافیایی‌و كڕینی جنس‌و‬

‫دەدەن‪ ،‬کە دژی بەرەی لیبڕاڵەكانە‪ ،‬کە كار‬

‫كۆیالیەتی سپی‌و ماددە هۆشبەرەكان‪ .‬بۆیە‬

‫بۆ فەراهەمكردنی دیمۆكراسی‌و ئ��ازادی‌و‬

‫ن وای��ە دەبێت هۆشیار بین بە رووە‬ ‫پێما ‌‬

‫مافی مرۆڤ دەدەن‪ .‬لە رووی ئابووریشەوە‬

‫نەرێنییەكەیدا‪.‬‬

‫ب��اس��ك ل��ە پ��ێ��ن��او ب��ەدی��ه��ێ��ن��ان��ی بنەماكانی‬

‫‪2‬ـ���ـ ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی ب���زووت���ن���ەوەی ئیسالمی‬

‫ئابووریی ئیسالمی دەك��ات كۆششده‌کات‪،‬‬

‫كوردستان دەرب��ارەی چەمكی جیهانگیری‬

‫کە دژی سیستمی ئابووریی جیهانی‪ ،‬یان‬

‫ب��ە پشتبەستن ب��ە پ���ەی���ڕەو‌و پ��ڕۆگ��رام��ی‬

‫ئابووریی كراوەیە‪.‬‬

‫پەسەندكراوی نۆیەمین كۆنگرەی حیزب‬

‫(‪)67‬‬

‫(‪)66‬‬

‫‪3‬ــ تێڕوانینی كۆمەڵی ئیسالمی لە كوردستان‬

‫لە دوو توێی پەیڕەوی پارتدا لە دوو الیەنی‬

‫ـ��ـ ع��ێ��راق دەرب����ارەی چەمكی جیهانگیری‬

‫سەرەكییەوە بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ‬

‫ب��ە پشتبەستن ب��ە پ���ەی���ڕەو‌و پ��ڕۆگ��رام��ی‬

‫ئاماژەدراوە به‌‪:‬‬

‫پ��ەس��ەن��دك��راوی ك��ۆن��گ��رەی ح���ی���زب‪،‬‬

‫ی��ەك��ەم ل��ە رووی سیاسییەوە ئ��ەم پارتە‬

‫ن��ێ��وەڕۆك��ی پ��ەی��ڕەوی ك��ۆم��ەڵ��دا ب��ە هەمان‬

‫ل ‌ه كوردستاندا هەوڵیداو ‌ه بۆ بەدیهێنانی‬

‫شێوەی باسك ئ��ام��اژەدراوە بە شێوەیەكی‬

‫سیستمێكی سیاسیی ئیسالمی‪ ،‬کە بنەماكانی‬

‫ناڕاستەوخۆ لە دوو الیەنی سەرەكییەوە‪:‬‬

‫ب��ی��رو سیاسەتی دەوڵ��ەت��ی ئیسالمی تێدا‬

‫یەكەم لە رووی سیاسییەوە لە چوارچێوەی‬

‫بەرجەستە ببێت‪.‬‬

‫سیستمی ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی س��ی��اس��ی��دا ئ��ەم‬

‫دووەم ل��ە رووی ئ��اب��ووری��ی��ەوە باسک‬

‫پارتەش هەوڵدەدات بۆ پیادەكردنی ئیسالم‬

‫تێدەكۆشێت لە پێناو سەپاندنی بنەماكانی‬

‫لە كوردستان‌و عێراقدا‪.‬‬

‫(‪)68‬‬

‫لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪84‬‬

‫دووەم ل���ە رووی ئ���اب���ووری���ی���ەوە ب��ەو‬

‫رۆشنبیری‌و شێوازی بەكاربردن دەبینێتەوە‪،‬‬

‫پێیەی ئ���اب���ووری‌و س��ی��اس��ەت دوان��ەی��ەك��ی‬

‫کە پێویستە هەموو كۆمەڵێك پیایدا تێپەڕبێت‬

‫ل��ەی��ەك��دان��ەب��ڕاون‪ ،‬ه���ەر ب��ۆی��ە ل��ە روان��گ��ە‬

‫ل��ە چ���وارچ���ێ���وەی گ��ەش��ەی س��روش��ت��ی لە‬

‫سیاسییەكەوە دەتوانین بڵێین‪ :‬كۆمەڵ كار‬

‫بوارەكانی كۆمەاڵیەتی‌و ئابووری‌و سیاسی‌و‬

‫بۆ بەدیهێنانی ئابوورییەكی ئیسالمی دەكات‪.‬‬

‫رۆشنبیری لە رێگایدا بۆ بە ئەنجام گەیاندنی‬

‫لێرەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی‪ ،‬کە بتوانین‬

‫بیرۆكەی جیهانگیری‪.‬‬

‫هەردوو الیەنی ئەرێنی‌و نەرێنی جیهانگیری‬

‫ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری ك��اری��گ��ەری��ی راس��ت��ەوخ��ۆ‌و‬

‫الی كۆمەڵی ئیسالمی لە كوردستان ــ عێراق‬

‫ناڕاستەخۆی لە سەر هەموو بوارەكانی ژیان‌و‬

‫دوور‌و نزیك ئاماژەیەك‬

‫لە سەر زۆربەی میللەتان دروستكردووە‪ .‬بە‬

‫نادات بە الیەنی ئەرێنی چەمكی جیهانگیری‪.‬‬

‫شێوەیەك لە شێوەكان كور ‌د وەك میللەتێك‬

‫ه���ەوڵ���دەدات ب��ۆ پ��ی��ادەك��ردن��ی ئ��ی��س�لام لە‬

‫ب��ە چەند رەه��ەن��دێ��ك ت��ووش��ی كاریگەریی‬

‫ك���وردس���ت���ان‌و ع��ێ��راق��دا ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی‬

‫ج����ۆراوج����ۆر ب�����ووە ب���ە ه����ۆی ش��ەپ��ۆل��ی‬

‫سیستمی فەرمانڕەوایی سیاسیدا‪ .‬كاركردن‬

‫جیهانگیری‪ .‬ئەوانەش كاریگەریی كلتووری‌و‬

‫بۆ هێنانەكایەی ئابووریی ئیسالمی‪ .‬بە واتای‬

‫رۆشنبیری‌و ئابووری‌و جیۆسیاسی‪ ،‬کە وەك‬

‫دژایەتی هەردوو الیەنە سیاسی‌و ئابورییەكە‬

‫نەتەوەیەك لە چوارچێوەی عێراقدا بتوانین‬

‫دێت‪.‬‬

‫ی وەرب��گ��ری��ن‌و‬ ‫س���وود ل��ە الی��ەن��ە باشەكان ‌‬

‫ب��خ��ەی��ن��ەڕوو‪:‬‬

‫(‪)69‬‬

‫الیەنە خراپەكانی رابگرین‪ .‬پارتە سیاسییە‬ ‫ئەنجام‬

‫سیكیۆالرەكانی كوردستان بە شێوەیەكی‬

‫ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ە ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری‬

‫ی ورد‌و داڕێژراویان نییە بۆ‬ ‫گشتی تێڕوانینێك ‌‬

‫ش���ارس���ت���ان���ی���ی���ەت‌و ش����ۆڕش����ی ه��ۆك��ان��ی‬

‫ی ورد‌و تیۆرسازی‬ ‫جیهانگیری‌و لێكۆڵینەوە ‌‬

‫گ��ەی��ان��دن‌و تەكنولۆجیا ب��ە ج��ۆرێ��ك تەنها‬

‫فیكریان بەرانبەر بە ئەگەرەكانی جیهانگیری‬

‫بناغەیەكی ئابووری بەرهەمهێن نییە‪ ،‬بەڵكو‬

‫نییە‌و هەوڵدەدەن لەگەڵ گوزەر مامەڵەبكەن‪.‬‬

‫س��ن��وورەك��ان دەش��ك��ێ��ن��ێ��ت‪ .‬ب��ە ش��ێ��وەی��ەك‬

‫ب���ەاڵم پ��ارت��ە سیاسییە ئیسالمییەكان لە‬

‫ناتوانرێت جومگەكان لە یەك جیابكەینەوە‪.‬‬

‫ژێر كاریگەری بۆچوونی ئایینی بە چاوی‬

‫وات���ا جومگە سەرەكییەكانی ك��ۆم��ەڵ‪ ،‬کە‬

‫گومانه‌و ‌ه لە جیهانگیری‌و كاریگەرییەكانی‬

‫خ��ۆی لە نەمەتی هۆشیاری‌و پەیوەندییە‬

‫دەڕوان���ن‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی بە شێوەیەكی گشتی‬

‫سیاسییە مافپێدراوەكان‌و ژێرخانی كۆمەڵی‌و‬

‫تیۆرسازییەكی تایبەت بەو الیەنانە لە سەر‬

‫‪85‬‬

‫بونیادی تێڕوانینیان لە س��ەر جیهانگیری‬ ‫بەدیناكرێت‪.‬‬ ‫راسپاردە‬ ‫‪1‬ــ بایەخدان بە لێكۆڵینەوەی جۆراوجۆر لە‬ ‫سەر چەمكی جیهانگیری‌و كاریگەرییەكانی‬ ‫لە سەر كوردستان‪.‬‬ ‫‪2‬ــ وەك میللەتی كورد دەبێت ئامادەباشی‌و‬ ‫بەرنامەسازی بكەین لە هەموو بوارەكان‌و‬

‫ئەكادیمیای هۆشیاری‌و پێگەیاندنی كادیران‪،‬‬ ‫‪ ،2011‬ل‪.30‬‬ ‫‪4‬ــ بۆ زانیاری زیاتر لە سەر بیروبۆچوونەكانی‬ ‫ساموێل هنتكتن‌و بیته‌ر إلبیرغر ل��ە سەر‬ ‫جیهانگیرییەكان ب��ڕوان��ە‪ :‬بیتر إل‪.‬ب��ی��رغ��ر‌و‬ ‫ساموێل بر هنتكتون‪ ،‬عولمات كثیرە‪ ،‬ترجمة‪:‬‬ ‫د‪ .‬فاضل جتكر‪ ،‬دار العبیكان‪ ،‬الریاض‪،2004 ،‬‬ ‫ص ص‪ 13‬ــ ‪.35‬‬ ‫‪5‬ــ تحدیات العولمة‌وآ‌ثارها علی العالم العربي‪،‬‬

‫ئ��اس��ت��ە ف����ەرم����ی‌و ن���اف���ەرم���ی���ی���ەك���ان‪ ،‬بۆ‬

‫غربي محمد‪ ،‬الجزائر‪ :‬مجلة اقتصادیات شمال‬

‫مامەڵەكردنێكی ه��وش��ی��اران��ە ل��ە بەرانبەر‬

‫أفریقیا‪ ،‬العدد السادس‪ ،2009 ،‬ص‪.19‬‬

‫چەمكی جیهانگیری‌‪ .‬بە سوو ‌د وەرگرتن لە‬ ‫الیەنە باشەكان‌و کەمكردنەوە‌و رێگری لە‬ ‫الیەنە خراپەكان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪3‬ـ��ـ دەبێت پارتە سیاسییەكان هەڵوێست ‌‬ ‫ورد‌و ج��ێ��گ��ی��ر گ���ەاڵڵ���ە ب���ك���ەن ل���ە س��ەر‬ ‫جیهانگیری‌و بڕیارەكانیان لە سەر بنەمای‬ ‫بونیادی بەرژەوەندیی كوردستان بێت‪.‬‬

‫‪6‬ــ رۆژنامەوانی لە سەردەمی جیهانگیریدا‪،‬‬ ‫‌وەرگ��ی��راوە لە د‪ .‬هەڤاڵ ئەبوبكر‪ ،‬سلێمانی‪:‬‬ ‫دەزگ���ای چ���اپ‌و پەخشی س����ەردەم‪،2002 ،‬‬ ‫ل‪.107‬‬ ‫‪7‬ــ جراهام طومسون‪ ،‬تحدید موقع العولمة‪،‬‬ ‫الیونسكو‪ :‬المجلة الدولیة للعلوم االجتماعیة‪16 ،‬‬ ‫یونیو ‪ ،1999‬ص‪.11‬‬ ‫‪8‬ـ��ـ التربیة في الوطن العربي علی مشارف‬ ‫القرن الواحد‌و العشرین‪ ،‬نعیم الظاهر‪ ،‬المكتب‬

‫سەرچاوە‪:‬‬

‫‪1‬ــ التربیة في الوطن العربي علی مشارف القرن‬ ‫الواحد ‌والعشرین‪ ،‬عبدالعزیز سنبل‪ ،‬المكتب‬ ‫الجامعي الحدیث‪ ،‬االسکندریة‪ ،2002 ،‬ص‪.55‬‬ ‫‪2‬ــ العالم مسطح‪ ،‬تأریخ موجز للقرن الواح ‌د‬ ‫والعشرین‪ ،‬توماس فریدمان‪ ،‬ترجمة‪ :‬عمر‬ ‫األیوبي‪ ،‬دار الكتاب الغربی‪ ،‬بیروت‪،2006 ،‬‬ ‫ص‪.65‬‬ ‫‪3‬ــ جیهانگیری‌و كاریگەری لە سەر سەروەریی‬ ‫دەوڵ��ەت‪ ،‬عوسمان حەسەن شاكر‪ ،‬سلێمانی‪:‬‬

‫الجامعي الحدیث‪ ،‬االسکندریة‪ ،2002 ،‬ص‪.55‬‬ ‫‪9‬ــ إدارة العولم ‌ة وأنواعها‪ ،‬نعیم الظاهر‪ ،‬عالم‬ ‫الكتب الحدیث‪ ،‬إربد‪ ،2010 ،‬ص‪.55‬‬ ‫‪10- Martin Wolf، Globalization،‬‬ ‫‪Poverty and growth، Common‬‬‫‪wealth Scholarship Commission،‬‬ ‫‪Commonwealth Institute، 2002، p.3.‬‬ ‫‪11‬ــ نه‌عیم ئه‌لزاهیر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.38‬‬ ‫‪12- Dr. Nayef R.F. Al-Rodhan.‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪Globalization:‬‬

‫‪of‬‬

‫‪(Definitions‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫‪Comprehensive Overview and a‬‬

‫‪20‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬العولمة‌و تحدیات العص ‌ر‬

‫‪Proposed‬‬

‫وإنعكاسها علی المجتمع المصري‪ ،‬بسینة‬

‫‪Program on the Geopolitical Impli-‬‬

‫حسین ع��م��ارة‪ ،‬دار االم��ی��ن للنشر‪ ،‬القاهرة‪،‬‬

‫‪cations of Globalization and Trans-‬‬

‫‪ ،2000‬ص‪.22‬‬

‫‪Definition)، (Geneve:‬‬

‫‪national Security، 2006)، p7.‬‬

‫‪21‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬العولمة‪ ،‬كراسات ثقافیة‬

‫‪13‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬العولمة والهویة تحدیات‬

‫سلسلة ت��ص��در ع��ن برنامج م��درس��ة ال��ك��ادر‬

‫ي وجه المرأة المسلمة‪ ،‬خدیجە مفید‪ ،‬صنعا‌ء‪:‬‬ ‫ف‌‬

‫النسائیة‪ ،‬الكراسة الخامسة المركز المصري‬

‫المؤتمر اإلقلیمي األول للوطن العربي لالتحاد‬

‫لحقوق المرأة‪ ، ،‬القاهرة‪ ،‬ص‪ 37‬ــ ‪.39‬‬

‫النسائي اإلسالمي العالمي‪ ،1999 ،‬ص‪.2‬‬

‫ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وە ب��ڕوان��ە‪ :‬م��وق�� ‌ع ومنتدیات‬

‫‪14‬ـ��ـ ‌وەرگ��ی��راوە ل��ە‪ :‬دینامیكیة العولمة نحو‬

‫إجتماعية‪ ،‬من غیر إس��م الكاتب‪ ،‬آ‌را‌ء حول‬

‫صیاغة علمیة ق���را‌ءات استراتیجیة‪ ،‬جیمس‬

‫العولمة‪.‬‬

‫روزنا والقاهرة‪ :‬مركز الدراسات السیاسیة‌و‬

‫‪h t t p : / / w w w . e j t e m a y. c o m /‬‬

‫االستراتیجیة‪ ،1997 ،‬ص‪.2‬‬

‫‪showthread.php? t=1905‬‬

‫‪15‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬العولمة‌و مستقبل الدولة‬

‫‪22‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬موق ‌ع ومنتدیات اجتماعة‪،‬‬

‫الوطنیة في الوطن العربي‪ ،‬حمید النداوي‪ ،‬بغداد‪،‬‬

‫من غیر اسم الكاتب‪ ،‬آ‌را‌ء حول العولمة‪.‬‬

‫المجلة السیاسیة ‌والدولیة‪ ،‬العدد االول‪،2005 ،‬‬

‫‪h t t p : / / w w w . e j t e m a y. c o m /‬‬

‫‪.104‬‬

‫‪showthread.php? t=1905‬‬

‫‪16‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬العولمة اإلعالمیةو األمن‬

‫‪23‬ـ��ـ المركز المصري لحقوق المرأة‪ ،‬هەمان‬

‫القومي العربي‪ ،‬مؤید عبدالجبار الحدیثی‪ ،‬عمان‪،‬‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ص‪40‬ــ ‪.44‬‬

‫األهلیة للنش ‌ر والتوزیع‪.177 ،2002 ،‬‬

‫‪24‬ـ��ـ وەرگ��ی��راوە ل��ە‪ :‬كاریگەریی کلتووری‬

‫‪17‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬جیهانگیری‌و چارەنووسمان‪،‬‬

‫ل��ە س��ەر ك���ورد‪ ،‬عەتا ق��ەرەداغ��ی‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬

‫مەال بە ختیار‪ ،‬هەولێر‪ :‬گۆڤاری بیری نوی‪،‬‬

‫چاپخانەی روون‪ ،2007 ،‬ل‪.9‬‬

‫ژمارە‪ ،19‬شوباتی ‪ ،1999‬ال‪.112‬‬

‫‪25‬ــ بروانە‪ :‬مناهضة العولمة‪ ،‬اجتماع بیروت‬

‫‪18‬ــ ‌وەرگیراوە لە‪ :‬دكتاتوریة العولمة‪ ،‬محمد‬

‫الدولي لحركات مناهضة الحرب‌و مناهضة‬

‫حسین أبوعال‪ ،‬مكتبة مدبولي‪ ،‬القاهرە‪،2004 ،‬‬

‫العولمة د‪ .‬كامل مهنا‪ ،‬بیروت‪ ،2004 ،‬ص‪.‬‬

‫ص‪.34‬‬

‫‪26‬ـ����ـ‌وەرگ����ی����راوە ل���ە‪ :‬ت���ۆم���اس ف��ری��دم��ان‪،‬‬

‫‪19‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬العولم ‌ة والثقافة القومیة‪،‬‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ص‪ 430‬ــ ‪.431‬‬

‫عبد الحافظ‪ ،‬الهیئة المصریة العامة للكتاب‪،‬‬

‫‪27‬ــ‌وەرگیراوە لە‪ :‬دەروازەیەك بۆ پەیوەندییە‬

‫مجلة البداع‪ ،‬العددان الثاني‌و الثالث‪ ،‬القاهرة‪،‬‬

‫نێودەوڵەتییەكان‪ ،‬د‪ .‬ئ��ەن��وەر محمد ف��ەرەج‪،‬‬

‫فبرایر‌ومارث ‪ ،2001‬ص ‪ 9‬ــ ‪.24‬‬

‫سلێمانی‪ ،‬دەزگ��ای چ��اپ‌و پەخشی حەمدی‪،‬‬

‫‪87‬‬

‫‪ ،2009‬ل‪.147‬‬

‫‪39‬ـ���ـ وەرگ���ی���راوە ل��ە‪ :‬س���ەرچ���اوەی پێشوو‪،‬‬

‫‪28‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬عەتا قەرەداغی‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫تۆماس فریدمان‪ ،‬ص ‪ 254‬ــ ‪.255‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪ 10‬ــ ‪.12‬‬

‫‪40‬ـ��ـ وەرگ��ی��راوە لە‪ :‬س��ەرچ��اوەی پێشوو‪ ،‬د‪.‬‬

‫‪29‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬عەتا قەرەداغی‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫ئەنوەر محه‌مه‌د فەرەج‪ ،‬ل‪ 142‬ـــ ‪.144‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.24‬‬

‫‪41‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬عەتا‬

‫‪30‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬عەتا قەرەداغی‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫قەرەداغی‪ ،‬ل‪.323‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.24‬‬

‫‪42‬ــ بۆ زانیاری زیاتر لە سەر بۆچوونی جیاجیا‬

‫‪31‬ــ وەرگیراوە لە عەتا قەرەداغی‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫بڕوانە‪ :‬جیۆپۆلیتیكی دونیا‌و بە جیهانیبوون‪،‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.25‬‬

‫عومەر رەس��وڵ خدر‪ ،‬هەولێر‪ ،‬چاپخانەی بە‬

‫‪32‬ــ بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە‪ :‬صدام الحضارات‬

‫درخان‪ ،2002 ،‬ل‪ 40‬ــ ‪.48‬‬

‫لهانتنغنون‪ ،‬د‪ .‬ابراهیم قاسم درویش باالني‪،‬‬

‫‪43‬ــ بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە‪ :‬القضیة الكوردیة‬

‫السلیمانیة‪ ،‬م��رك��ز ك��وردس��ت��ان ل��ل��دراس��ات‬

‫چام بتعدیات‪ ،‬صالح بدرالدین‪ ،‬أربیل‪ ،‬رابطة‬

‫االستراتیجیة‪ ،2004 ،‬ص‪ 98‬ـــ ‪.104‬‬

‫كاوا للثقافة الكردیة‪ ،1999 ،‬ص‪ 48‬ــ ‪.65‬‬

‫‪33‬ــ وەرگیراوە لە عەتا قەرەداغی‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫‪44‬ـ��ـ وەرگ��ی��راوە ل��ە‪ :‬ثنا‌ء عبید‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪325‬ــ ‪.327‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.4‬‬

‫‪34‬ــ ‌وەرگیراوە لە‪ :‬بەجیهانیبوون‌و سەردەمی‬

‫‪45‬ـ��ـ ‌وەرگ��ی��راوە ل��ە‪ :‬داه��ات��ووی ریكخراوی‬

‫فرەکلتووری‪ ،‬شاهۆ سەعید‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬گۆڤاری‬

‫ن���ەت���ەوەی���ەك���گ���رت���ووەك���ان ل���ە ژێ���ر س��ای��ەی‬

‫بیرو هۆشیاری‪ ،‬ئایاری ‪ ،2002‬ژ‪ ،2.‬ل‪.156‬‬

‫جیهانگیریدا‪ ،‬میعود بن غربي‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬

‫‪35‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬موسوعة الشباب السیاسیة‪،‬‬

‫ی وەرگ��ی��ران‪،‬‬ ‫مافناس جمیل محه‌مه‌د‪ ،‬خانە ‌‬

‫العولم ‌ة وعالم متغیر‪ ،‬ثنا‌ء عبید‪ ،‬القاهرة‪ ،‬مركز‬

‫سلیمانی‪ ،2010 ،‬ل‪.79‬‬

‫ال��دراس��ات السیاسیة‌و االستراتیجیة‪،2010 ،‬‬

‫‪46‬ـ��ـ وەرگ��ی��راوە لە‪ :‬س��ەرچ��اوەی پێشوو‪ ،‬د‪.‬‬

‫ص‪.1‬‬

‫ئەنوەر محه‌مه‌د فەرەج‪ ،‬ل‪ 153‬ــ ‪.154‬‬

‫‪36‬ـ��ـ وەرگ��ی��راوە ل��ە‪ :‬جیهانگیری ئ��اب��وری‌و‬

‫‪47‬ـ��ـ وەرگ��ی��راوە لە‪ :‬العولمة‌و تداعیاتها علی‬

‫ی‬ ‫كاریگەری لە سەر فەرمانڕەوایی نیشتمان ‌‬

‫ت وآ‌خ��رون‪ ،‬بیروت‪،‬‬ ‫الوطن العربي‪ ،‬أحمد ثاب ‌‬

‫واڵتان‪ ،‬د‪ .‬رضا سیمبر‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬سەفین‪،‬‬

‫مركز دراسات الوحدة العربیة‪ ،2003 ،‬ص‪.28‬‬

‫رێبازی نوێ‪ ،‬ژمارە ‪ ،2002 ،27‬ل‪ 98‬ــ ‪.100‬‬

‫‪48‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬العولمةو الخیارات العربیة‬

‫‪37‬ـ���ـ ‌وەرگ���ی���راوە ل��ە‪ :‬س���ەرچ���اوەی پێشوو‪،‬‬

‫المستقبلیة‪ ،‬عبدالعزیز المنصور‪ ،‬دمشق‪ :‬جامعة‬

‫عوسمان حەسەن شاكر‪ ،‬ل‪ 74‬ــ ‪.75‬‬

‫دمشق‪ ،‬مجلة الجامعة‪ ،‬العدد الثاني‪،2009 ،‬‬

‫‪38‬ـ����ـ وەرگ����ی����راوە ل���ە ت���ۆم���اس ف��ری��دم��ان‪،‬‬

‫ص‪.570‬‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ص‪.453‬‬

‫‪49‬ــ وەرگیراوە لە‪ :‬العولمة في میزان الفكر‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫عاطف السید‪ ،‬القاهرە‪ :‬فلمنج للطباعة‪،2002 ،‬‬

‫‪28‬ی‪4‬ی‪ ،2013‬كاتژمێر ‪ 11.20‬پێش نیوەڕۆ‪.‬‬

‫ص‪.57‬‬

‫‪59‬ـ���ـ س��ەرچ��اوەی پێشوو‪ ،‬محه‌مه‌د تۆفیق‬

‫‪50‬ـ���ـ وەرگ���ی���راوە ل��ە‪ :‬العولمة بین الماضي‬

‫رەحیم‪،‬‬

‫‌والحاضر‪ ،‬االسكندریة‪ ،‬داود حسین‪ ،‬المكتبة‬

‫‪60‬ـ����ـ ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی ح��ی��زب��ی سۆسیالیستی‬

‫المصریة‪ ،2004 ،‬ص‪.224‬‬

‫دیمۆكراتی ك��وردس��ت��ان دەرب����ارەی چەمكی‬

‫‪51‬ــ بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە‪ :‬العولمة في ضو‌ء‬

‫جیهانگیری‪ ،‬محەمەد حاجی مەحمود‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬

‫نظریة الصراع االجتماعي‪ ،‬د‪ .‬أمیر خوا كرم‬

‫چ��اوپ��ێ��ك��ەوت��ن‪ ،‬ب����ەرواری ‪20‬ی ‪9‬ی ‪،2012‬‬

‫النوندي‪ ،‬السلیمانیة‪ ،‬مطبعة یاد‪ ،‬ط‪،2012 ،1‬‬

‫كاتژمێر ده‌ی بەیانی‪.‬‬

‫ص ‪ 246‬ــ ‪.250‬‬

‫‪61‬ـ���ـ س��ەرچ��اوەی پێشوو‪ ،‬محەمەد حاجی‬

‫‪52‬ـ��ـ س��ەرچ��اوەی پێشوو‪ ،‬د‪ .‬أمیر خ��وا كرم‬

‫مەحمود‪.‬‬

‫النوندة‪ ،‬ص‪ 279‬ــ ‪.280‬‬

‫‪62‬ـ��ـ ب��ڕوان��ە‪ ،‬پ��ەی��ڕەوو پ��ڕۆگ��رام‌و بەرنامە‌و‬

‫‪53‬ــ بڕوانە‪ :‬پەیڕەو‌و پڕۆگرامی پەسەندكراوی‬

‫راپۆرتی سكرتێری حیزبی شیوعی كوردستان‬

‫سیانزەیەمین كۆنگرەی پارتی دیمۆكراتی‬

‫ـ��ـ ع��ێ��راق دەرب�����ارەی چەمكی جیهانگیری‪،‬‬

‫كوردستان‪ ،‬هەولێر‪.2010 :‬‬

‫هەولێر‪.2012 :‬‬

‫‪54‬ـ���ـ پ���ەی���ڕەو‌و پ��ڕۆگ��رام��ی پ��ەس��ەن��دك��راوی‬

‫‪63‬ــ سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬پەیڕەوو پڕۆگرام‌و‬

‫سیانزەیەمین كۆنگرەی پارتی دیموكراتی‬

‫بەرنامە‌و راپۆرتی سكرتێری حیزبی شیوعی‬

‫كوردستان‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬

‫ك��وردس��ت��ان ـ��ـ ع��ێ��راق دەرب������ارەی چەمكی‬

‫‪55‬ـ��ـ تێڕوانینی یەكێتی دەرب����ارەی چەمكی‬

‫جیهانگیری‪.‬‬

‫جیهانگیری‪ ،‬ف��ەری��د ئ��ەس��ەس��ەرد‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬

‫‪64‬ـ����ـ ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی ی��ەك��گ��رت��ووی ئیسالمیی‬

‫چاوپێكەوتن‪ ،‬بەرواری ‪29‬ی‪4‬ی‪ ،2013‬كاتژمێر‬

‫كوردستان دەرب���ارەی چەمكی جیهانگیری‪،‬‬

‫‪ 12.45‬نیوەڕۆ‪.‬‬

‫ئەبوبەكر ك��اروان��ی‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬چاوپێكەوتن‪،‬‬

‫‪56‬ــ التقریر السیاسي‪ ،‬مام جالل‪ ،‬السلیمانیة‪،‬‬

‫بەرواری ‪2‬ی‪10‬ی‪ ،2013‬كاتژمێر ‪ 12‬نیوەڕۆ‪.‬‬

‫المؤتمر األول لإلتحاد الوطني الكوردستاني‪،‬‬

‫‪65‬ــ سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ئەبوبەكر كاروانی‪.‬‬

‫‪ ،1992‬ص‪.61‬‬

‫‪66‬ــ بڕوانە‪ :‬پەیڕەو‌و پڕۆگرامی پەسەندكراوی‬

‫‪57‬ـ���ـ ال��ف��ك��ر ال��س��ی��اس��ي ل�لاح��زاب ال��ك��وردی��ة‪،‬‬

‫نۆیەمین كۆنگرەی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی‬

‫عبدالرحمن كریم دروی��ش‪ ،‬كركوك‪،2011 :‬‬

‫كوردستان‪ ،‬هەولێر‪.2008 ،‬‬

‫ص‪.175‬‬

‫‪67‬ــ سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬پەیڕەو‌و پڕۆگرامی‬

‫‪58‬ــ تێڕوانینی بزووتنەوەی گۆڕان دەربارەی‬

‫پەسەندكراوی نۆیەمین كۆنگرەی بزووتنەوەی‬

‫چ��ەم��ك��ی ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری‪ ،‬م���ح���ه‌م���ه‌د ت��ۆف��ی��ق‬

‫ئیسالمی كوردستان‪.‬‬

‫رەح��ی��م‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬چاوپێكەوتن‪ ،‬ب���ەرواری‬

‫‪68‬ــ بڕوانە‪ :‬پەیڕەو‌و پڕۆگرامی پەسەندكراوی‬

‫‪89‬‬

‫كۆنگرەی كۆمەڵی ئیسالمی لە كوردستان ــ‬ ‫عێراق‪ ،‬هەولێر‪.2010 ،‬‬ ‫‪69‬ــ سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬پەیڕەو‌و پڕۆگرامی‬ ‫پەسەندكراوی كۆنگرەی كۆمەڵی ئیسالمی لە‬ ‫كوردستان ــ عێراق‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫د‌‌سته‌بژێری سیاسیی كورد‌و خەمێك بۆ ئاییندەی‬ ‫حكومەتی كوردستان‬ ‫خوێندنەوەیەكی کۆمه‌اڵیه‌تی ــ سیاسییه‬

‫نووسینی‪ :‬ئیبراهیم حاجی زەڵمی‬

‫‪91‬‬

‫سەرەتا‬

‫درێ��ژای��ی‌ی مێژوو شوێنگەو كاریگەری لە‬

‫پێم باشە بە خوێنە ‌ر بڵێم‪ ،‬کە نێوەڕۆكی‬

‫سەر كۆمەڵگا بە هەموو ئاست‌و سیستمە‬

‫ئەم بابەتە لە سەر ده‌سته‌بژێری سیاسییە‬

‫كۆمەاڵیەتی‌و ئابووری‌و سیاسییەكانییەوە‬

‫لە كوردستان‪ ،‬لە دوو تەوەرەی سەرەكیدا‬

‫دان��اوە‪ .‬ئەوەش بە هەبوونی تایبەتمەندی‌و‬

‫چ��ڕم��ك��ردۆت��ه‌وه‪ .‬ه��اوك��ات پ���رس‌و بابەتە‬

‫شوێنگە‌و پێگەی ئەو ده‌سته‌بژێریە لە چاو‬

‫سیاسییەكانی ئ��ی��م��رۆ‌و خ��ەم��ی ئاییندەی‬

‫ئەوانی‌تری تاكەكانی كۆمەڵگادا توانایی‌ی‬

‫حكومەتی ك���ورد ل��ە نێو ت��ەوەرەك��ان��دان‪،‬‬

‫پێشەنگیكردنی ل��ە ژی��ان��ك��ردن��ی كۆمەڵگاو‬

‫وەك هەوێن ئاماژەیان پێدراون‪ .‬لەگەڵ دوا‬

‫ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی ك���اروب���اری ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬

‫شێوازی یەكالكردنەوەی زانستییانەی بیری‬

‫س���ی���اس���ی‌و ئ�����اب�����ووری‌و ك���ۆم���ەڵ���گ���او بە‬

‫بابەتەكە‪ ،‬بێ الیەنگیری‪ ،‬بۆ هیچ الیەنێكی‬

‫رۆڵگێڕانی وەك كار بەڕێوەبەرو كوێخایی‌و‬

‫سیاسی‪ ،‬وەك خوێندنەوەیەكی کۆمه‌اڵیه‌تی‬

‫سەركردایەتیكردن بە شێوازێك كاریگەری‌و‬

‫ــ سیاسی‪ ،‬خراوەتە روو‪.‬‬

‫شوێنگەی تەواو لە ژیانكردن‌و رووداوەكان‌و‬

‫ل��ەم ت����ەوەرەدا ه��ەوڵ��م ئ��ه‌وه‌ی��ه پوختەیەك‬

‫گۆڕانكارییەكاندا بنێت‌و ب��ۆچ��وون‌و راو‬

‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه وات���ای ده‌سته‌بژێر ب��ه رای‬

‫جیهانبینی خۆی بكاتە هی كۆمەڵگاكەی‪.‬‬

‫ن���ووس���ەران‌و ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ان‌و پ��س��پ��ۆڕان��ی‬

‫دی���ارە زاراوه‌ی ده‌سته‌بژێر‌و ناساندنی‌و‬

‫س��ی��اس��ی ب��خ��ه‌‌م��ه ج��ێ��ی ب�����اس‪ .‬ل���ە ب��ه‌ر‬

‫پێناسكردنی گرنگییەكی زانستی تەواوی بۆ‬

‫رۆشنایی‌ی ئ��ەو پێناسانەدا ده‌سته‌بژێری‬

‫كۆمەڵگاكان هه‌یه‪ ،‬چونکە رێگەخۆشكەرو‬

‫سیاسیی ك���وردەواری بناسێنرێت‪ .‬پاشان‬

‫ئاسانكاریكردنێكە بۆ ناساندنی دەسەاڵتی‬

‫مێژووی ده‌سته‌بژێری سیاسی‌و قۆناغه‌کانی‬

‫س��ی��اس��ی ل��ە ن��ێ��و دەوڵ����ەت����دا‪ ،‬ی���ان ل��ە نێو‬

‫دروس���ت���ب���وون‌و رێ��ك��ردن��ی سیاسییانەی‬

‫ه��ەر كۆمەڵگایەكی سیاسیدا‪ ،‬چونکە هەر‬

‫ده‌سته‌بژێر لە مێژووی سیاسیی كوردەواریدا‬

‫كۆمەڵگایەك ل��ەم س��ەر زەم��ی��ن��ەدا ل��ە دوو‬

‫بخرێتە روو‪ .‬دوات��ر ئ��ەو رێ‌و شوێنانەی‬

‫توێژی سەرەكی پێكدێت‪ :‬توێژی یه‌که‌م‪ ،‬که‬

‫ئ��ام��ادەس��ازی ب��ۆ ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ری سیاسی‌و‬

‫چینی كەمینەی دەسەاڵتداری سیاسییه‪ ،‬کە‬

‫واقیعی ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ری سیاسیی ك��ورد لە‬

‫دەتوانێت هەموو نەریتە ژیانییە كۆمەاڵیەتی‌و‬

‫ئەمڕۆدا بەر چاو خراوە‪.‬‬

‫سیاسی‌و ئابوورییەكانی كۆمەڵگا لە ژێر‬

‫دی���اردەی ده‌سته‌بژێر ل��ەو دی��اردان��ەی��ە‪ ،‬كە‬

‫چنگیدا بێت ب��ۆ ئ���ەوەی رۆڵێكی ب��ەرچ��او‬

‫پەیوەستە بە كۆمەڵگا مرۆییەكانەوە‌و بە‬

‫ل��ە نێو پێكهاتەو م��ەن��زوم��ەی سیاسی لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫رێگەی دەستبەسەراگرتنی سەرچاوەكانی‬

‫لێكۆڵینەوەكانی زانایانی سیاسیی خۆرئاوا‪،‬‬

‫ب��ڕی��ار‌و رۆڵ���ی ل��ە داڕش��ت��ن��ەوەی��ی��دا هەبێت‪.‬‬

‫بە تایبەت مۆسكا ‪Moska‬و باریتۆ ‪pareto‬‬

‫ت���وێ���ژی دووەم‪ ،‬ک���ە ت���وێ���ژی زۆری���ن���ەی‬

‫و السوێڵ ‪‌Lasswell‬و پنتام ‪Puntam‬و‬

‫فەرمانبەسەرداكراو خەڵكی واڵتە‌و كاریگەرە‬

‫لەو چوارچێوە تیۆری‌و پەیڕەوانەیاندا‌و لە‬

‫بەو بڕیارو فەرمانانەی‪ ،‬کە لە الیەن توێژی‬

‫زۆرینەی لێكۆڵینەوەكانیاندا الكردنەوەیان لە‬

‫یەكەمەوە بۆی دادەبەزن‪.‬‬

‫(‪)1‬‬

‫بابەتی ده‌سته‌بژێرو بە تایبەت ده‌سته‌بژێری‬

‫زاراوه‌ی ده‌س���ت���ه‌ب���ژێ���ر ب���ۆ ن��اس��ان��دن‌و‬

‫سیاسی هەبووەو جێگەدەستیان لەو بارەوە‬

‫ب��ەدەس��ت��ەوەدان��ی ی��ەك پێناسی گشتگیر‪،‬‬

‫دیارە‪.‬‬

‫ئەركێكی ق��ورس‌و كۆمەڵێك ئاستەنگ دێنە‬

‫بێگومان زاراوه‌ی ده‌سته‌بژێر لە بنچینەدا‬

‫ب��ەردەم��ی‪ .‬ه��ەر بۆیە چوارچێوەگرتنی لە‬

‫كوردی نییه‪ ،‬بەڵكو ئەم زاراوه‌یه ریشەكەی‬

‫دووتوێی كۆمەڵێك وشەو رستەدا بۆ خۆی‬

‫التینییەو زیاتر خۆرئاواییەكان بەشدارو‬

‫كارێكی نازانستییە‪ .‬ئ���ەوەش ل��ە ئەنجامی‬

‫سەرچاوەی سەرهەڵدانینی‪.‬‬

‫ب��وون��ی زی��ات��ر ل��ە چەند دی��و‌و ف��ره‌وان��ی لە‬

‫زاراوه‌ی ده‌سته‌بژێر لە وشەی ئیلیت ‪Elite‬‬

‫واتا‌و ناڕوونی‌و دەركەوتنی چەند شێوازی‬

‫ی التینی‪ ،‬کە لە كرداری ‪ eligere‬داڕێژراوە‪،‬‬

‫ده‌س���ت���ه‌ب���ژێ���رو س���ازان���ی ب���ۆ چ��ەن��د ج��ۆر‬

‫هاتووەو بە واتای (هەڵدەبژێرێت) دێت‪ .‬واتە‬

‫حوێندنەوە‪ ..‬هتد‪ ،‬کە لە ئەنجامدا تێڕوانین‌و‬

‫رەگ��ەزی هەڵبژێردراو‌‪ ،‬یان ب��ژاردە‪ ،‬یاخود‬

‫تێگەیشتنی ه��ەم��ەالی��ەن��ەی زان��ای��ان��ی ب��وارە‬

‫گ��واس��ت��راوەو هاتوو لە كلتوورێكەوە‪ ،‬یان‬

‫ج��ی��اوازەك��ان‌و فەیلەسووفان دێ��ت بۆ ئەم‬

‫ئەو كەسانەی پێگەیەگی بااڵ‪ ،‬یان پۆستێکی‬

‫زاراوه‌یه‪ ،‬جا هەر لە فەیلەسووفانی یۆنانەوە‬

‫گرنگیان لە نێو كۆمەڵگاكەیاندا هەیە‪.‬‬

‫بە تایبەت لە ئەفاڵتۆن‌ەوە‪ ،‬کە وەختەكارێك‬

‫س��ەرەت��ا ئ���ەم زاراوه‌ی�����ه ب��ۆ ك��ااڵی��ەك��ی بە‬

‫باس لە چینی فەرمانڕەوا دەك��ات‪ ،‬ئاماژەی‬

‫بەهاو باش بەكاردەهات‪ .‬لە چەرخی نوێدا‬

‫پ��ێ دەك���ات‪ ،‬ت��ا زان��ای��ان��ی ئ��ەم س��ەردەم��ەی‬

‫ئ��ەم زاراوه‌ی���ه گ��ۆڕان��ك��اری ب��ەس��ەردا هات‪،‬‬

‫تیایدا دەژین‪ ،‬بە تایبەت ئیمڕۆ الی زانایانی‬

‫وەختەكارێك لە زانستە كۆمەاڵیەتییەكاندا‬

‫بواری زانستە سیاسییەكان‌و سۆسیۆلۆجییی‬

‫بەكاربراو برەوی واتایی پێدراو گۆڕدرا‪ ،‬بە‬

‫سیاسی قسەكردن لە سەر ده‌سته‌بژێر وەك‬

‫وات��ای خ��اوەن شكۆ‌و خ��اوەن پایە هاتووه‌‪.‬‬

‫یەكێك لە بابەتە گرنگ‌و سەرەكییەكان دێتە‬

‫ئەوەش وەك رێزێك‌و ئاماژەیەك بۆ بوونی‬

‫ئەژمار‪.‬‬

‫پۆست‌و پێگەی بااڵ بۆ كەسانی سەربازی‌و‬

‫(‪)2‬‬

‫(‪)3‬‬

‫‪93‬‬

‫خانەدانەكان بەكاربرا‪ .‬لە زمانی عەرەبیشدا‬

‫ئەڕیستۆكراتی‌و هێزی تاكەوە لە چوارچێوەی‬

‫(نخبة القوم) بە واتای كەسە بااڵو دیارەكانی‬

‫بەدواداهاتنی مێژوویی‪ .‬لە كاتێكدا لە تیۆرە‬

‫خێڵ هاتووە‪ )4(،‬لە زمانی كوردیشدا (بژاردە)‬

‫سۆسیالیستییەكاندا‪ .‬زاراوەی (الطلیعة ــ‬

‫لە چاوگی بژاردنەوە هاتووە‪ .‬خودی وشەی‬

‫پێشەنگ)‪ ،‬یاخود رێبەر وەك هاوواتایەك‬

‫بژاردن واتای پاككردنی دانەوێڵە لە زیوان‌و‬

‫دێ��ت ب��ۆ زاراوه‌ی ص��ەف��وە‪ ،‬ك��ە دەرب���ڕی‬

‫یەكێكی‌تر ل��ە وات��ای‬

‫جۆرێك ئینتیماو الیەنگری سەركردەكان‬

‫زم��ان��ەوان��ی (ب����ژاردە) ب��ە وات���ای شتی كەم‬

‫دەگەیەنێت بە الی چینە زەحمەتكێشەكاندا‪.‬‬

‫نموونە‌و دانسقە دێت‪ .‬لێرەوە وشەیەك تا‬

‫ده‌سته‌بژێر جێبەجێكەری ئامانجەكانیانە لە‬

‫ئێستا بەرانبەر (نخبة) بەكاربراوە (بژاردەیە)‬

‫رێگەی ئەو خەبات‌و تێكۆشانەی لە ریزی‬

‫مەبەست لێی دیارترین هەڵبژێردراوی نێو‬

‫گ��ەل‌و كۆمەاڵنی خەڵكەوە ئەنجامیدەدات‪.‬‬

‫شتەكانە‪ .‬وات��ا دیارترینی ب��ژێ��ردراوی نێو‬

‫ئه‌گەر بگەڕێینەوە بۆ الی بیریارانی خۆرئاوا‬

‫هەبووە ئاماژەپێكراوەكان دێت‪.‬‬

‫دەبینین ه��ەری��ەك��ەی��ان ب��ە پێی پسپۆریی‬

‫(نوخبە ــ ‪ )Elite‬لە نێو زاراوە سیاسی‌و‬

‫خۆیان‌و كورد واتەنی (دەم��ی تەشووی بە‬

‫نێودەوڵەتییەكاندا بە وات��ای كەمینەیەكی‬

‫الی پسپۆڕی خۆیدا) پێناسەی تاشیوە‪ .‬بۆیە‬

‫خ�����اوەن ج����ەم����اوەر‪ ،‬ک���ە ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی‬

‫بە جیاواز دەستیان بۆ زاراوه‌ی ده‌سته‌بژێر‬

‫زۆرینەیەك دەكات دێت‪ .‬الی عەرەبەكان‌و‬

‫بردووە‪ .‬بۆ نموونە باریتۆ یەكێكە لەوانەی‬

‫هەر كۆمەڵگایەكی خێڵەكی‌تر‪ ،‬ده‌سته‌بژێر بە‬

‫ب��ی��ری ب��ە الی سایكۆلۆجی رۆی��ش��ت��ووەو‬

‫واتای (صفوە ــ باش‌و ب��ژاردەی هەمووان)‬

‫پێناسی بەو روانگەوە بۆ داڕش��ت��ووە‪ .‬پێی‬

‫دێت‪ .‬بە (صەفوە) بوون بە شێوازی پشتاو‬

‫واب��وو ‌ه ده‌سته‌بژێر برییتییە لە پێڕێك لە‬

‫پ��ش��ت دەس����ت دەك���ەوێ���ت‪ ،‬وەك ج��اران��ی‬

‫كەمینە‪ ،‬کە خاوەنی كۆمەڵێك تایبەتمەندیی‬

‫كۆمەڵگای ئێمەش‪ ،‬توێژی بەگزادە‌و شێخ‬

‫دەروونی‌و كۆمەاڵیەتی پەیوەست بە فاكتەرە‬

‫زادەكان‌و مەال زادەكان دەبوونە پێشەنگ‌و‬

‫بۆماوەییەكانەوەیە‪ ،‬کە توانای جیاكاری‌و‬

‫دەم سپی‌و كار بەڕێكەری ئیداری‌و سیاسی‌و‬

‫دەستخستنی هێز‌و شیاوی لەوانی‌تری هەیە‪،‬‬

‫ئایینیی زۆرینەی كۆمەڵگا‪( .‬صەفوەو بژاردە)‬

‫ب��ۆ وەرگ��رت��ن��ی پێگەو پۆستی سیاسی لە‬

‫دەرب���ڕی جۆرێك لە سەركردایەتیكردن‌و‬

‫كۆمەڵگادا ئامادەو شایستەیە‪ ،‬چونکە كۆمەڵگا‬

‫پێشەنگیكردن دێت لە كۆمەڵگادا‪ .‬ئەم زاراوه‌یه‬

‫بە شێوەیەكی گشتی توانای خۆبەڕێوەبردنی‬

‫لە رووی سیاسییەوە پەیوەستە بە زاراوه‌ی‬

‫دیمۆكراتییانەی نییە‌و ناتوانێت فەرمانداریی‬

‫شتی ن��ای��اب دێ����ت‪.‬‬

‫(‪)5‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫خ��ۆی ب��ك��ات‪ ،‬بەڵكو دواج���ار پێویستی بە‬

‫ئەوەش بۆ دیاریكردنی بەهای كۆمەڵەكان‌و‬

‫چینێكی كەمینە هەیە تاوەكو فەرمانداری بە‬

‫دیاریكردنی گرنگی ئ��ەو هێزە بۆ غەیری‬

‫سەردا بكەن‪.‬‬

‫ده‌س���ت���ه‌ب���ژێ���ر‪ .‬ل���ێ���رەدا ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ر ئ��ەو‬

‫مۆسكا ‪ Moska‬جەخت لە سەر الیەنی توانای‬

‫كەسانەی‪ ،‬کە خاوەنی توانان لە سیستمی‬

‫رێ��ك��خ��راوەی��ی ده‌سته‌بژێر دەك��ات��ەوە‪ .‬پێی‬

‫سیاسی لەخۆدەگرێت‪ .‬لەم ده‌سته‌بژێریەوە‬

‫وابوو ‌ه ده‌سته‌بژێر برییتییە لە كەمینەیەكی‬

‫س��ەرك��ردەك��ان ب��ەدەردەك��ەون‪ .‬ب ‌ه پێی ئه‌م‬

‫ف��ەرم��ان��ڕەوا‪ ،‬ک��ە رۆڵ��ی سیاسی دەگ��ێ��ڕن‌و‬

‫پێناسەی ‌ه بێت ده‌سته‌بژێری سیاسی ئەو‬

‫ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی س��ەرچ��اوەك��ان��ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ان‬

‫پێرەیە‪ ،‬كە هەڵگری توانایەكی باش‌و تەواو‬

‫ك���ردووەو ب��ە شێوەیەكی رێكخراو هێزی‬

‫لە هێز (چینێكە لە ترۆپكی هێزدایە)و رۆڵی‬

‫خۆیان سەپاندووە‪ .‬مۆسكا جەخت لە سەر‬

‫تەواو بەرچاوی لە درووستكردنی بڕیاری‬

‫بوونی دەسەاڵت‌و توانای رێكخستنی هێز لە‬

‫سیاسی لە كۆمەڵگادا هەیە‪.‬‬

‫الیەن ئەو كەمینە دەكاتەوە‪ ،‬بە پاڵپشتی یاساو‬

‫دیارە رۆبەرت دال ‪ Dohl‬پێناسەی ده‌سته‌بژێر‬

‫بوونی شەرعیەتێك بۆ جێبەجێكردنی ئەركە‬

‫ب��ەو ش��ێ��وازە دەهێنێت‪ ،‬ک��ە بریتی بێت لە‬

‫سیاسییەكانیان‌و ئاسانكاری‌و بەردەوامیدان‬

‫گروپێكی كەمینە؛ كەمینە لە ژمارەو قەبارەدا‪،‬‬

‫بە دەسەاڵت‪ .‬مۆسكا وایدەبینێت‪ ،‬کە هۆكاری‬

‫بەاڵم زاڵ‌و فەرمانداری زۆرینەن‪ ،‬جا ئەگەر‬

‫بەهێزی‌و تواناشكانی فەرمانڕەواییكردنی‬

‫ئەو زۆرینەشە ئاڕاستەی پێچەوانەو دژی‬

‫كەمینەیەك بە سەر زۆرینەیەكدا‪ ،‬برییتییە لە‬

‫ئەو كەمینەیەش بن‪.‬‬

‫توانای خۆڕێكخستنێكی ژیرانەو بە بەرنامەو‬

‫پ��ن��ت��ام ‪ Puntam‬زاراوه‌ی ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ر‬

‫یەكگرتووی ئەم پێرە كەمینەیە‪ ،‬نەبوونی ئەو‬

‫چڕدەكاتەوە لەو كەسانەدا‪ ،‬کە دەسەاڵتیان‬

‫تایبەتمەندییانەو كەم توانایی چینی دووەم‬

‫زۆر زی���ات���رە ل���ەوان���ی‌ت���ر‌و ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ری‬

‫بە هۆی زۆرینەیی بێرێكخراووی‌و پەرشی‬

‫سیاسیش كورت دەكرێتەوە لە پەرلەمانتاران‌و‬

‫گ��ش��ت��ی‪ )6(.‬ه���ه‌روه‌ه���ا الس��وی��ل ‪Lasswell‬‬

‫وەزی���رەك���ان‌و س��ەرك��ردەو س��ەرۆك��ەك��ان‌و‬

‫ئاماژە بۆ بوونی هێز دەكات لە الیەن چەند‬

‫پ��اش��ان ئ��ەوان��ەش ل��ە نێو دەوڵ��ەت��دا پێگەی‬

‫كەسانێكەوە‪ .‬واتە بوونی هێز‌و پیادەكردنی‬

‫گرنگ‌و بڕیاردەریان هەیە‪ .‬لێرەوە دەبینین‬

‫ه��ێ��زی گ���ەورە ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی كۆمەڵیدا‪،‬‬

‫ده‌سته‌بژێری سیاسی ئەو كەمینەیەن‪ ،‬کە‬

‫یاخود ل ‌ه رێكخراوێكی كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬یان‬

‫پێگەو پۆستی بااڵیان لە نێو كۆمەڵگادا هەیەو‬

‫كۆمەڵگادا‪ .‬ئ��ەم پێرە هێز بەدەستدەهێنن‪،‬‬

‫كۆمەڵێك تایبه‌تمەندی‌و توانایی خودیان‬

‫(‪)7‬‬

‫(‪)8‬‬

‫‪95‬‬

‫هەیە توانایی‌تری بابەتی‪ ،‬کە كاریگەری لە‬

‫پ��ی��ادەی ك��اری��گ��ەری‌و ت��وان��ای ج��ەم��اوەری‬

‫سەر بڕیارو جۆری بڕیاردان‌‌و ئیدارەكردنی‬

‫خۆی دەكات لە بوارێك‪ ،‬یان چەند بوارێكی‬

‫واڵتدا دادەنێن‪.‬‬

‫(‪)9‬‬

‫بە پێی ئەم پێناسە جیاوازانەی هێنامانن بۆ‬

‫ت��ای��ب��ەت��دا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا خ��اوەن��ی ك��اری��گ��ەری‌و‬ ‫توانایەكی رێژەیی خۆیەتی‪.‬‬

‫(‪)10‬‬

‫زاراوه‌ی ده‌سته‌بژێرو الی هەریەك الی ئەو‬ ‫بیرمەندانە‪ ،‬هەروەها پێناسەی جیاوازی‌تریش‬

‫ده‌سته‌بژێری سیاسیی كورد‬

‫الی زۆرێك لە بیرمەندان‪ ،‬هەندێك لێكۆڵەر‬

‫پ���اش هێنانی پێناسی ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ر چ��اك‬

‫گەیشتوونەتە ئەو راستییەی‪ ،‬کە دەستكەوتنی‬

‫وای��ە بازبدەینەو نێو واقیعی ك���وردەواری‪،‬‬

‫یەك جۆر ناسین‌و تێگەیشتن بۆی گرانە‪،‬‬

‫ب��زان��ی��ن الی ئێمە ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ر ك��ێ��ی��ە؟ بە‬

‫ب��ەاڵم لێكۆڵەران توانیویانە تێگەیشتنێكی‬

‫پ��ێ��ی ئ���ەو ب���ی���روڕاو پ��ێ��ن��اس��ان��دن��ان��ەی بۆ‬

‫هاوبەش لە پێناسەكانی ئەوانەوە لەم چوار‬

‫ده‌سته‌بژێر خستمانەڕوو دەتوانین بڵێین‪:‬‬

‫رەگەزەدا بۆ ده‌سته‌بژێر دابڕێژنەوە‪:‬‬

‫ئ��ی��م��رۆ ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ر الی ئ��ێ��م��ە ئ��ەوان��ەن‬

‫‪1‬ــ خ��اوەن بوونی كۆمەڵێك تایبەتمەندی‌و‬

‫توانایان دەشكێت بە سەر جۆری بڕیاری‬

‫خاوەن تایبه‌تمه‌ندیی جیاوازتر لە كەسانێكدا‪،‬‬

‫جەماوەری‌و بڕیاری نیشتمانی‌و نەتەوەیی‌و‬

‫کە لەوانی‌تر جوێیان دەكاتەوە‪.‬‬

‫ج��واڵن��دن��ی ش��ەق��ام��دا‪ ،‬ک��ە س��ەرك��ردەك��ان��ی‬

‫‪2‬ــ ده‌سته‌بژێر دیاردەیەكی كۆمەڵییە‪ ،‬بەو‬

‫پارتەسیاسییەكان‌و ئەندام پەرلەمانەكان‌و‬

‫وات��ای��ەی زاراوه‌ی ده‌سته‌بژێر بە كەسێك‬

‫تا بگاتە كەسایەتییە راگەیاندنكارەكان‌و‬

‫ناوترێت‪ ،‬بەڵكو ه��ەردەم ئاماژەیە بۆ پێڕ‌و‬

‫خ���اوەن قەڵەمە بەبڕشت‌و بزوێنەرەكانی‬

‫تاقم‌و گروپێك زیاتر لە یەك ك��ەس‌و دوو‬

‫رای ج��ەم��اوەر‌و كەسایەتییە ئایینییەكان‌‪.‬‬

‫كەس‪.‬‬

‫ل��ە ه��ەن��دێ��ک ن��اوچ��ەش��دا س����ەرۆك خێڵ‌و‬

‫‪3‬ــ ئەو پێڕو تاقمەی‪ ،‬کە زاراوه‌ی ده‌سته‌بژێر‬

‫هۆزەكان‪ ..‬هتد دەگرێتەوە‪ .‬هەریەكەشیان‬

‫بە سەریاندا دەسەپێت‪ ،‬هەڵگری كۆمەڵێك‬

‫ب��ە شێوەیەكی رێ��ژەی��ی‌و ن��اوچ��ەی��ی رۆڵ��ی‬

‫توانای تایبەتمەندو جیاوازن‪ ،‬كاریگەری‌و‬

‫ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ر دەگ��ێ��ڕن‪ .‬ه��ەرچ��ەن��دە ئیمرۆ‬

‫شوێنگەیان بە سەر خەڵكانی‌تری دەرەوەی‬

‫ده‌سته‌بژێری سیاسی (پێكهاتوو لە پارتە‬

‫خۆیان هەیە‪.‬‬

‫سیاسییەكان) زۆرترین‌و فره‌وانترین پشكی‬

‫‪4‬ــ زاراوه‌ی ده‌سته‌بژێر چەمكێكی رێژەییە‪،‬‬

‫واتاو مەغزاو روخساری ئەم زاراوه‌یهیان‬

‫مەبەست ل��ەوەش ئ��ەوەی��ە‪ ،‬کە ده‌سته‌بژێر‬

‫لە ك��وردەواری��دا بۆ خۆیان قۆرخكردووەو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫ب��ەش��ی ئ��ەوان��ی‌ت��ری��ان ك��ەم��ك��ردووەت��ەوە‪،‬‬

‫چۆنیەتی دەستگرتنیان بە سەر سەرچاوەكانی‬

‫بڕیاری پەرلەمانی‌و حكوومی‌و نیشتمانی‌و‬

‫بڕیاردا‪ .‬لەو پرسە چارەنووسسازانەن‪ ،‬کە‬

‫نەتەوەیی‌و چارەنووسسازیی ك��وردەواری‪،‬‬

‫ئاییندەی سیاسی‌و ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬

‫ئەوە بەدەست ئەو تاقمانەیە‪ ،‬کە رەشوەی‬

‫نیشتمانی‌و نەتەوەیی گەل‌و كۆمەڵگاكانیان لە‬

‫پارتەسیاسییەكانیان لە چنگدایە‌و رەسمی‬

‫سەر وەستاوەو تەنانەت لە سەری بونیاد‬

‫س��ی��اس��ی��ی گ��ش��ت��ی‌و ئ���ی���داری‌و سیستمی‬

‫دەنرێت‪.‬‬

‫سیاسی‌و ئابووریی كوردەواریان لە چنگدایە‪.‬‬

‫دی���ارە پرسی ئ��ام��ادەك��ردن��ی سیاسی‪ ،‬لەو‬

‫ب��ۆی��ە م��ام��ەڵ��ەك��ردن��ی س��ی��اس��ی‌و ئ��اب��ووری��ی‬

‫م��ی��ك��ان��ی��زم��ان��ەوە س���ەرچ���اوە دەگ���رێ���ت‪ ،‬کە‬

‫كوردەواری لەگەڵ خۆی‌و دەرەوەی خۆیدا‬

‫كۆمەڵگاكان‌و بیركردنەوەی كۆمەاڵیەتی‌و‬

‫لە ژێر رەحمەتی بیركردنەوەكانی ئەماندایە‪.‬‬

‫سیاسی‌و ئایینی‌و دەروونی تایبەتیی خۆیانیان‬ ‫هەیە بۆ پاڵپشتیكردنی سیستمی ئامادەسازی‬

‫رێوشوێنەكانی ئامادەسازی بۆ‬

‫ده‌سته‌بژێر‌و پێكهاتەكانی‪ .‬لێرەوە ئەو بەهاو‬

‫ده‌سته‌بژێری سیاسی‌و‬

‫ن��ۆرم‌و نەسەقەی كۆمەڵگاش زۆر گرنگە‬

‫واقیعی ده‌سته‌بژێری سیاسیی كورد‬

‫بۆ ناسینی ده‌سته‌بژێری سیاسی‌و جۆری‬

‫دیارە بۆ بڕیاردان لە سەر هەر سیستمێكی‬

‫سیستمی س��ی��اس��ی‌و ئ��ای��ی��ن��دەی سیاسیی‬

‫س��ی��اس��ی‌و دەس��ەاڵت��ێ��ك��ی سیاسی ل��ە هەر‬

‫كۆمەڵگا‪ ،‬چونکە پێگەیاندنی تاكی سەركردەو‬

‫مەعریفییانەو‬

‫ك��ەس��ای��ەت��ی ش��ی��او ش��وێ��ن��گ��ەدی��اری��ك��ەر لە‬

‫س��ی��اس��ی��ی��ان��ەی ب���ۆ ج����ۆری پ��ێ��گ��ەی��ان��دن‌و‬

‫پۆستی ب��ااڵ‌و شوێنی ب��ڕی��اردان پێویستی‬

‫ئامادەسازیكردنی تاكەكان‌و سەركردەكانی‬

‫ب���ە م��ی��ك��ان��ی��زم��ی دی���م���ۆك���راس���ی‌و خ���اوەن‬

‫گ���ەرەك���ە‪ ،‬ل��ە گ��ەی��ش��ت��ن��ی��ان ب��ە ب��ازن��ەك��ان��ی‬

‫ب��ی��رك��ردن��ەوەی لیبراڵ‌و دڵ��س��ۆزو هەڵگری‬

‫ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ر‌و م��ان��ەوەی��ان ل��ە نێو ب��ازن��ەی‬

‫بەهاو نۆرمی جوان‌و خاوەن خەون‌و داوا‬

‫چاالكی ده‌سته‌بژێردا‪ .‬لێرەوە میكانیزمەكانی‬

‫راستەقینەكانی كۆمەڵگاكەی بێت‪ ،‬لە سەر‬

‫ئ���ام���ادەك���ردن‌و پ��ێ��گ��ەی��ان��دن‌و ج��ۆرەك��ان��ی‬

‫پێوەری ئەكادیمی‌و توانایی‌و لێوەشاوەیی‌و‬

‫تەمویلكردنی مەعریفی سیاسی‌و ئابووری‌و‬

‫خەم‌و خولیاو ئینتمای نیشتمانی ئەو پێگانە‬

‫ئ��ەك��ادی��م��ی‌و دەروون�����ی‌و سۆسیۆلۆجی‌و‬

‫داگیربكات‌و ببێتە جێی متمانەی ئەوانی‌تر‪،‬‬

‫ت��وان��ا ج��ۆرب��ەج��ۆرەک��ان‌و پێویستییەكانی‬

‫پشكی بەشداری سیاسی‌و وتەو بڕیاری لە‬

‫دەستگەیشتن‌و وەرگ��رت��ن��ی ه��ێ��ز‪ ،‬پاشان‬

‫بڕیاری سیاسیی كۆمەڵگاكەیدا هەبێت‪.‬‬

‫كۆمەڵێكدا‪،‬‬

‫الكردنەوەیەكی‬

‫‪97‬‬

‫ل���ە واڵت���ان���ی پ��ێ��ش��ك��ەوت��وو دی��م��ۆك��راس��ی‬

‫تاكانە هەڵبژێرێت؟ کە بە دڵنیاییەوە ئەوەش‬

‫راستەقینەدا كۆمەڵێك میكانیزم‌و رێ‌و شوێنی‬

‫لە پشت ئەو بیركردنەوەوە هەڵدەقوڵێت‪ ،‬کە‬

‫دیمۆكراتییانەو یاسایانە هەیە‪ ،‬کە تاك بتوانێت‬

‫ده‌سته‌بژێریی ئ��ەو سەركردایەتییەی ئەو‬

‫ب��ە پاڵپشتی ت��وان��ا ئەكادیمی‌و دەروون���ی‌و‬

‫پارتەی تێدا لەدایكبووە‪ ،‬واتە وەك لە پێشەوە‬

‫ح���ەزوو ئ����ارەزوو ت��وان��ا كەسایەتییەكەی‬

‫ئاماژەمان پێدا جۆری بەده‌سته‌بژێرناسین‌و‬

‫خۆیەوە بگاتە ئەو شوێنی بڕیارانە‪ ،‬کە دواجار‬

‫ج����ۆری ئ���ەو ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ەی پاڵپشتی‬

‫ئ���ەوە ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و پ��ڕۆس��ەی دمۆکراسی‬

‫بەده‌سته‌بژێربوونیەوە ب��ووە‪ ،‬ئایا لە سەر‬

‫هەڵبژاردن‌و بەدەستهێنانی دەنگی پێویست‌و‬

‫بنەمای بنەماڵەو كوێخابوونی پشتاو پشتی‬

‫شایستەی ئەو تاكەیە‪ ،‬کە ئەو دەخاتە ئەو‬

‫بووە؟ یان لە سەر بنەمای شۆڕش‌و توانای‬

‫شوێنگەیەو پێگەو پۆستی پێ دەبەخشێت‌و‬

‫سەربازی بووە؟ یان لە سەر بنەمای ئایین‬

‫لە دامودەزگا سیاسی‌و حكومی‌و ئیداری‌و‬

‫بووە پێگەی ئایینیی‌و شیخزادەو مەالزادەییی‌‪..‬‬

‫دەزگ��ا بڕیاردەرەكاندا كاریگەریی‌و وتەو‬

‫هتد‪ ،‬بووە؟ یان لە سەر بنەمای مەعریفی‌و‬

‫ت���وان���ای خ����ۆی دەخ�����ات�����ەڕوو‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا‬

‫تواناو داهێنان‌و خزمەتی مەعریفی بووە؟‬

‫كاریگەری دەبێت‪ .‬دیارە لە سەرووی هەموو‬

‫یان خاوەن بوونی ئەو بۆ جیهانبینی‌و بیری‬

‫ئەو دەزگایانەی‪ ،‬کە خەریكی پێگەیاندن‌و‬

‫ب��ەرزی مرۆیی‌و نیشتمانی‌و دیمۆكراسی‌و‬

‫ئامادەسازیكردنن بۆ تاك‌و كەسی سیاسی‌و‬

‫ع��ەق�ڵان��ی��ەت ب���ووە؟ ی��ان ك���ۆك���راوەی یەك‬

‫سەركردەو پارتە سیاسییەكانن‪ ،‬واتە ئەوە‬

‫دوان��ێ��ك ل��ەم��ان��ە ب����ووە؟ ب��ۆی��ە ئ���ەو پ��ارت��ە‬

‫پ��ارت��ە سیاسییەكانن میكانیزم‌و ج��ۆری‬

‫سیاسییانەی‪ ،‬کە ئیمڕۆ لە كوردەواریدا هەن‌و‬

‫پ���ەی���ڕەوی ئ���ام���ادەك���ردن‌و ئ��ام��ادەس��ازی‌و‬

‫كارو توانایی ده‌سته‌بژێریی ئەنجام دەدەن‪،‬‬

‫پێگەیاندنی كەسی تایبەتی بۆ شوێنی بڕیار‬

‫جیهانبینی ئ���ەوان ل��ە پشت ئ��ام��ادەك��ردن��ی‬

‫ئ��ام��ادەدەک��ەن‪ .‬لێرەوە بنەماكانی‌و پێوەرو‬

‫ئ��ەو بەرنامانەوەیە‪ ،‬کە بۆ ئامادەسازی‌و‬

‫نۆرمی دیمۆكراسییانەو هەیكەلی سیاسی‌و‬

‫پێگەیاندنی تاكی ك��وردەواری��ی��ەوە بوونی‬

‫ج���ۆری جیهانبینی ئ��ەو پ��ارت��ە سیاسییەو‬

‫ه��ەی��ە‪ .‬وات���ە ئ��ەو ن���ۆرم‌و ب��ەه��ای��ان��ە ئەگەر‬

‫خەلفییەتی بیركردنەوەی بۆ بەرهەمهێنانی‬

‫دروستبێت بوترێت‪ :‬لە ده‌سته‌بژێریەكەوە‬

‫كێ‌‌و كام تاك‌‌و چ جۆر‌و شێوازئامادەكردنێكی‬

‫بۆ ده‌سته‌بژێریەكی‌تری كوردەوای بێگومان‬

‫ئەو تاكەی لە ئەستۆدایە‪ .‬ئایا دەیەوێت لە‬

‫جیاوازی هەیە‪ .‬ئیمرۆ جێی خۆیەتی پێودانگ‌و‬

‫سەر كام بونیادی ئەكادیمی‌و شیاوی ئەو‬

‫پ��ێ��وەرە نیشتمانییەكان جەختیان لە سەر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫بكرێتەوە‪ ،‬چونکە ئەگەر بەو پێودانگە بێت‬

‫پۆستەكان دواج��ار ه��ەر لە نێو ئەندامانی‬

‫ئاییندەی سیاسیی ك��وردەواری‌و سیستمی‬

‫بنەماڵەو توێژی فەرمانڕەوا دەبەخشرێتەوە‪.‬‬

‫سیاسیی ك���وردەواری لە ژێر پرسیاردایە‪،‬‬

‫ه��ەرچ��ی ئ��اڕاس��ت��ەی ئ��ۆت��وك��رات��ی��ی��ە ل��ێ��رەدا‬

‫ئەوەش پەیوەستە بە توانای ئەو نوخبانەی‬

‫ئ��ام��ادەس��ازی��ك��ردن‌و ن��اردن��ی ك��ەس��ان��ی بۆ‬

‫ئیمڕۆ كاریگەرییان لە سەر بڕیاری سیستم‌و‬

‫وەرگ��رت��ن��ی پ��ۆس��ت��ە گ��رن��گ��ەك��ان ل��ە چینی‬

‫ج����ۆری دەس���ەاڵت���ی س��ی��اس��ی‌و ئ��اب��ووری‬

‫سەرەوە پارتەكان‪ ،‬یان ده‌سته‌بژێركە دەبێت‪.‬‬

‫ك��وردەواری��ی��ەوە هەیەو پەیوەستكراوە بە‬

‫وات��ە ت��ا الی س���ەرەوە وەس��ت��ا بێت پۆست‬

‫عەقڵییەتی تەسكی حیزبایەتی‌و خێزانی‌و‬

‫ب��ۆ كەسانی الی خ����وارەوە نییە‪ .‬هەرچی‬

‫بنەماڵەیی‌و ئایینییەوە‪ ،‬بنەما دیمۆكراسی‌و‬

‫ئاڕاستەی دیمۆكراسیشە بێ جیاوازی لە‬

‫نیشتمانی‌و نەتەوەییەكانی تیادا بە پلەدوو‬

‫خوارەوە بۆ سەرەوە تاكەكان ئامادەدەكرێن‪.‬‬ ‫لێرەوە تەماشە دەكەین پێگەو پۆستە‬

‫هاتوون‪.‬‬

‫(‪)11‬‬

‫مۆسكا ل��ەم ب���ارەوە بیرو رای��ەك��ی جوانی‬

‫سیاسییەكانی‬

‫هەیە‪ .‬پێی وابوو ‌ه بونیادنان‌و دروستكردنی‬

‫پێگە ئیداری‌و ئەركەكییەكانی فەرمانداریی‬

‫بەردەوامی ده‌سته‌بژێركان بە پێی خواستی‬

‫كوردستان چەند دیمۆكراسیانەی تێدایە؟‬

‫هەڵبژێرەرەكان دەبێت‪ ،‬هه‌روه‌ها راهێنانیان‬

‫ئ���ەوە س��ەرك��ردەك��ان��ن ك��وڕەك��ان��ی خۆیان‬

‫ت��ەن��ه��ا ب��ۆ پ��اراس��ت��ن��ی پ��ێ��گ��ەی ب���ەردەوام���ی‬

‫ب��ۆ پێگە گ��رن��گ��ەك��ان ه��ەڵ��دەب��ژێ��رن‌و ئ��ەوە‬

‫ئەوان دەبێت وەك چینی فەرمانڕەوا‪ .‬بۆیە‬

‫پاڵپشتی خ��ەت‌و راگ��ەی��ان��دن‌و كوتلەكانن‪،‬‬

‫ئ��ام��ادەس��ازی��ك��ردن‌و پێگەیاندنی ئ��ەو چینە‬

‫تاكە گۆشكراوە دۆمییەكانی سەرۆكەكانن‬

‫بە سێ شێواز دەكرێت‪ ،‬یاخود بڵێین سێ‬

‫ئ��ەوە خێڵ‌و بنەماڵەو س��ەرۆك هۆزەكانن‪،‬‬

‫ئاڕاستەی جیاوازی دەبێت‪ :‬ئەڕیستۆكراتی‌و‬

‫کە ئەڵقەلەگوێ‌و خزمەتكارەكانیان‌و زاواو‬

‫ئۆتۆكراتی‌و دیمۆكراس‪ .‬بە رای ئەو پێگەیاندن‌و‬

‫بووكەڵەكانی خ��ۆی��ان ئ��ام��ادەس��از دەك��ەن‪.‬‬

‫ئامادەكردن لە رێگەی ئەڕیستۆكراتییەوە‪،‬‬

‫ت��ەن��ان��ەت ن��اوی��ان دەب��ێ��ت��ە ش��وه��رە ل��ە پاڵ‬

‫ئ��ەوە تاكی راهێنراو ئ��ام��ادەس��از زیاتر لە‬

‫ن���اوی ئ���ەو پ��ی��اوان��ەی خ��ۆی��ان ب��ۆ پێدانی‬

‫بنەماڵەی چینی فەرمانڕەوا دەب��ن‪ ،‬هەر لە‬

‫پێگەو پۆست‪ ..‬هتد‪ .‬بێ جیاوازی لە پارتە‬

‫نێو خ��ۆی��ان��ەوە كەسەكان پێدەگەیەنرێن‌و‬

‫سیاسییەكانی كوردستان (بە نێو ئیسالمی‌و‬

‫پێگە‌و شوێنی ئەندامانی ده‌سته‌بژێرو پۆستە‬

‫لیبراڵی‌و عیلمانییەوە بە گشتی) نەك تواناو‬

‫گرنگەكانیان پ��ێ پ��ڕدەك��رێ��ت��ەوە‪ .‬ئ��ەوك��ات‬

‫لێوەشاوەیی‌و دڵسۆزی‌و پسپۆڕی‌‪ ..‬هتد‪ ،‬هەر‬

‫حكومەتی‬

‫ك�����وردەواری‌و‬

‫‪99‬‬

‫بۆیە هەر كەسێك كەمێك ورد بڕوانێت بە‬

‫دەگ��ۆڕێ��ت بۆ ملمالنێ‌‌و ل��ەو ك��ات��ەدا چینی‬

‫پڕۆسەی سیاسیی كوردەواریدا‌و ئەدای كاری‬

‫كەمینە ب��ۆ راس��ت��ك��ردن��ەوەی هاوسەنگی‬

‫سیاسی‌و چۆنییەتی پێدان‌و ئامادەسازی بۆ‬

‫خۆی پەنا بۆ میكانیزمەكانی هێ ‌ز دەب��ات‌و‬

‫تاكی ده‌سته‌بژێر راستەوخۆ پ��اش��ەڕۆژی‬

‫سەرچاوەی ترس‌و تۆقاندن بەكاریدەبات‌و‬

‫تاریكی سیاسیی ك����وردەواری لەبەرچاو‬

‫مەودای ئازادییەكان كەمدەكاتەوە‌و لێرەوە‬

‫ون دەبێت‌و كاسەلێسی‌و خۆنزیككردنەوەو‬

‫ن روودەدات‪ .‬بۆیە‬ ‫شۆڕش‌و هەڵگەڕانەوەكا ‌‬

‫پیاهەڵدان‌و وتاری ئایینییانەی مونافیقانەی‬

‫خواستی ئ���ازادی‌و نەمانی زەب��رو زەن��گ‌و‬

‫س��ەرش��اش��ەك��ان ل��ە دواڕۆژداو كۆمەڵێک‬

‫عەدالەتی كۆمەاڵیەتی‌و نەهێشتنی قۆرخكاری‬

‫ن��ۆرم��ی س��ەرش��ۆڕی‌ت��ر دەب��ن��ە جێگرەوەی‬

‫ل���ە س����ەر س���ەرچ���اوەك���ان���ی دەس������ەاڵت‌و‬

‫نۆرمە سیاسییە راستەقینە دیمۆكراسییەكان‪.‬‬

‫ئابووری‌و مەعریفە دەبات‪ ،‬وه‌ک نموونەی‬

‫لێرەوە سیستمی سیاسی‌و ئاییندەی سیاسی‌و‬

‫بەهاری عەرەبی‪ .‬لەم دواییانەش دیارترینی‬

‫هێزی سیاسیی كوردەواری لە ژێر هەڕەشەو‬

‫دەركەوتەی ئەو ملمالنێیەیە‪ ،‬کە باسمانكرد‪.‬‬

‫چڵپاوی بنەماڵەو گەندەڵیدا نووقمی دیار‬

‫ئەمەش دووبارە جۆرێكی‌تری گۆڕانكاری‌و‬

‫دەبێت‪ .‬ئەمە لە كاتێكدا وەیشومەی بێباوەڕی‬

‫بەخشینەوەی هێز دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات��ەوە‪ ،‬كە‬

‫لە نێوان چینی دەسەاڵتدار‌و زۆرینەی گەلدا‬

‫مۆسكاو باریتۆ وا ب��اس ل��ە س��ەرچ��اوەی‬

‫درووس��ت دەبێت‪ ،‬بۆ ماوەیەكی دیاریكراو‬

‫ئ����ەو گ���ۆڕان���ە دەك������ەن‪ :‬ك���ە ب��ری��ی��ت��ی��ی��ە لە‬

‫دەتوانێت بە پارەو پوول‌و فابریقە ریكالمی‌و‬

‫چ��ەك��ەرەك��ردن‌و گ��ەش��ەك��ردن��ی چینەكانی‬

‫ب��ان��گ��ەش��ەك��ان��ی س��ەرم��ای��ە ج���ەم���اوەری‌و‬

‫خ�����وارەوەی كۆمەڵگا ب��ۆ ئاستێكی ب��اش‪،‬‬

‫كۆمەاڵیەتییەكانیان وندەكەن (بۆ ماوەیەکی‬

‫ئیتر متمانەی جەماوەریی بەدەستدەخەن‪،‬‬

‫دیاریکراو دەتوانن بە پارەو پوول‌و فابریقە‬

‫ک��ە ب��ااڵت��رە ل��ەو متمانەیەی‪ ،‬ک��ە ب��ە چینە‬

‫ریکالم بۆ بانگەشەکانیان بکەن‪ ،‬لە کۆتاییدا‬

‫كەمینە فەرمانڕەواكانی پێشتر بەخشرابوو‪.‬‬

‫سەرمایە جەماوەری‌و کۆمەاڵیەتییەکانیان‬

‫لێرەوە ناڕەزاییەكان دەتەقنەوەو كودەتاو‬

‫وندەکەن)‪ .‬لێرەوە گرفتی نەبوونی متمانەو‬

‫شۆڕشەكان سەرهەڵدەدەن‪ .‬هەر ئەمەشە‬

‫نەمانی هەماهەنگی چینی زۆرینەی گەلە بۆ‬

‫باریتۆ بە (خولی ده‌سته‌بژێر) ناویدەبات‌و‬

‫چینی دەسەاڵتدار‪ ،‬چونکە ئەوەی خواستی‬

‫پێی وای���ە ئیتر ئ��ەو چینە ده‌سته‌بژێریە‬

‫گەلەو گشتییە لە بازنەیەكی تایبەت بەخۆیدا‬

‫خولی دەسەاڵتی خۆی تەواوكردو دووبارە‬

‫قۆرخی دەكات‪ .‬هەر بۆیە پەیوەندییەكانیان‬

‫سەرەی هاتنی ده‌سته‌بژێری نوێیە‪ ،‬بە واتا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫چینی دەسەاڵتدار دەبێت كەنارگیر بكرێت‌و‬

‫كوردەواری‪ ،‬دەبینین ده‌سته‌بژێری سیاسیی‬

‫(‪)12‬‬

‫ك���وردەواری لە دۆخێكی ناسرووشتییەوە‬

‫هەر بۆیە سەرهەڵدانی هەر هێزێكی نوێ‬

‫سەریهەڵداوە‌و مێژووی ئەم هێزو نوخبانەی‬

‫راستەوخۆ كاریگەری لە سەر هێز‌و پێگەو‬

‫ل��ە نێو ئ��ەو ه��ەم��وو پ��ارت��ان��ە‌و ب��ە تایبەت‬

‫دەس��ەاڵت��ی چینە كەمینە ك��ۆن��ەك��ان (چینە‬

‫پارتە گ��ەورە كوردییەكاندا خۆیان نمایش‬

‫دەس��ەاڵت��دارەك��ان) دەبێت‪ .‬ه��ەر بۆیە كۆی‬

‫دەك����ەن‪ ،‬ب��ێ ج��ی��اوازی ل��ە ب���ارو دۆخێكی‬

‫ئەو گۆڕانكارییانەش‪ ،‬ک ‌ه روودەدەن زیاتر‬

‫ناسرووشتییەوە هاتوون‌و گەورە بوون‌و بە‬

‫هۆکاری دەرەكی پاڵپشتە بۆ روودانیان‪ .‬بۆیە‬

‫شەڕی ناوخۆو كوشت‌و كوشتارو تیرۆردا‬

‫بە رای سۆسیۆسیاسییەكان گۆڕانكارییە‬

‫ت��ێ��پ��ەڕی��ون‪ .‬پ��ارت��ی واش ه��ەی��ە ن��ەف��ەس‌و‬

‫ناوخۆییەكان باشتر وایە كاریگەری دابنێن‬

‫درێ��ژك��راوەی رێكخراوی ئایینی دەرەك��ی‬

‫زیاتر لە سەر ده‌سته‌بژێر تاوەكو گۆڕانكارییە‬

‫ب���ووە‌و ت��ا دواج����ار ئیمرۆ خ��ۆی خۆماڵی‬

‫دەرەكییەكان‪ ،‬هەرچەند ئەگەر گۆڕانكارییە‬

‫ك���ردووەت���ەوەو هێشتا ه��ەن��اس��ەی لەگەڵ‬

‫دەرەك��ی��ی��ەك��ان بریتی ب��ن ل��ە گ��ۆڕان��ی بیر‌و‬

‫هەناسەی ك��وردەواری��دا ب ‌ه ت��ەواوی تەریب‬

‫ئایدیاو تەكنەلۆجیاو بیری نوێ‌‪ ،‬ئیجابیاتی‬

‫نییە‪ .‬ئەم پارتانە مێژوویان پڕە لە شۆڕش‌و‬

‫باشیان دەبێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر چینی ده‌سته‌بژێر‬

‫لە نائارامی‌و تاڵی‌و ناسەقامگیری ئابووری‌و‬

‫پەیوەندی لەگەڵ دەرەوەی كۆمەڵگاكەی‬

‫ب��ارودۆخ��ی گرژیی سیاسی‌و پاڵەپەستۆی‬

‫ت ل���ە ك��ل��ك��ای��ەت��ی ت��ەب��ەع��ی��ی��ەت‬ ‫ب��ری��ت��ی ب��ێ�� ‌‬

‫هەرێمی‌و غیابی سیاسیی گشتگیر‌و ملمالنێی‬

‫بەرژەوەندییە‬

‫هەرێمی هەوڵی بەردەوامی ناڕاستەوخۆی‬

‫سیاسیی‌و ئابوورییەكانی هێزە هه‌رێمی‌و‬

‫كلكایەتی‌و وابەستۆیی ئەقلیمی ل��ە سەر‬

‫گەورەكان لە سەر حیسابی ناوخۆو واڵتەكەی‬

‫ئ��ەوان‌و نەهێشتنی ب ەت��ەواوی بە ئ��ازادی‬

‫خ��ۆی‪ ،‬ئ��ەوا ه��ەر گۆڕانكارییەك ل��ە هێزو‬

‫قاچڕاكێشان ب��ۆ ك��اری سیاسیی ل��ە سەر‬

‫توانای هێزە هه‌رێمی‌‌و مەتبوعە گەورەكەدا‬

‫بنەمای كوردایەتی خواستی راستەقینەی‬

‫راستەوخۆ شوێنگەی نەرێنی لە سەر ئەم‬

‫ك���وردەواری‪ ،‬کە هەموو ئەمانە كاریگەری‬

‫چینە دەسەاڵتدارە دەبێت‌و بە نەگەتیڤ بە‬

‫ل���ە س���ەر س��ای��ك��ۆل��ۆج��ی��ای س��ی��اس��ی��ی ئ��ەم‬

‫سەر خۆی‌و كۆمەڵگاكەیدا دەشكێتەوە‪ ،‬وەك‬

‫ت��وێ��ژە پ��ەرت‌پ��ەرت ب���ووەو ب��ە س��ەر بیری‬

‫بەستنەوەیەكی ئەم خستنەڕووە تیۆرییەی‬

‫تەسكی حیزب‌و ئایین‌و بنەماڵەدا هەبووە‪.‬‬

‫ئ��ام��اژەم��ان پێدا ب��ە واقیعی ده‌سته‌بژێری‬

‫كاریگەری نەگەتیڤی لە سەر جۆری كارو‬

‫چینێكی نوێ فەرمانداری بگرنەئەستۆ‪.‬‬

‫(پاشکۆیی)‌و‬

‫بەڕێوەبردنی‬

‫‪101‬‬

‫ئەدای دەسەاڵت‌و پاشەرۆژی سیاسەتكردنی‬

‫راستەقینەی درووستی قسەكانمانە‪.‬‬

‫كۆمەڵگای كوردەوارییەوە هەیەو داناوە‪ ،‬تا‬

‫بونیادی فیكری‌و كلتووریی ده‌سته‌بژێری‬

‫ئێستاشی لەگەڵدا بێت هیچ كام لەم حیزبانە‬

‫سیاسیی كوردەواری‌و رەگەزە بنچینەییەكانی‬

‫ل��ە سیاسەتكردنیان ب��ەران��ب��ەر حكومەتی‬

‫دی�����ارە ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ر دواج�����ار ب��ەره��ەم��ی‬

‫ناوەندی‌و حكومەتە ئیقلیمییە هەلپەرستەكان‬

‫ئ��ەو كۆمەڵگایەیە‪ ،‬كە تیایدا لەدایكبووەو‬

‫سیاسەتێكی بەرچاوو رۆشنیان نییە‪ .‬بۆیە‬

‫ب��ی��رك��ردن��ەوه‌و روئ��ی��او جیهانبینی ئ��ەو لە‬

‫كاركردن‌و ستراتیجییەتیان لە ئاست خەمی‬

‫چ��وارچ��ێ��وەی ئ���ەو ف���ەزا گ��ش��ت��ی‌و ن��ۆرم��ە‬

‫نەتەوەیی كوردەواری‌و جۆری پەیوەندییان‬

‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسییەیە‪ ،‬کە تیایدا گەورە‬

‫لەگەڵ هیزە هەرێمییەكاندا‪ ،‬ناڕوونییەكی لە‬

‫ب���ووە‪ .‬ئ��ەو ده‌سته‌بژێریە ك��ۆك��راوەی ئەو‬

‫سەر ئاستی چینی زۆرینە هەیە سەبارەت‬

‫تاكانەن‪ ،‬کە كاریگەرن بەو بەهاو ئایین‌و نۆرمە‬

‫بەو پرسە‪ ،‬بۆیە بەگژدانی هێزە كوردییەكان‬

‫ئەخالقییانەی‪ ،‬کە لە داڕشتە كلتوورییەكانی‬

‫بە گژ هێزە كوردییەكانی‌تری پارچەكانی‬

‫كۆمەڵگای ك��وردەواری��ی��ەوە دەرخ����واردی‬

‫كوردستان‌و وەستانەوەی یەكتر لە بەردەم‬

‫ب��ی��رو ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��ەك��ان��ی��ان ل��ە پێگەیاندنە‬

‫بەرژەوەندیەكانی یەكتردا بە پێچەوانەوەشەوە‬

‫كۆمەاڵیەتییەكەیاندا دراوە‪ .‬ده‌سته‌بژێری‬

‫هەتا ئێستەش ئەو ئەگەرەیە‪ ،‬کە متمانەبوون‬

‫ك��وردەواری دواج��ار وابەستەی ئەو عەقڵە‬

‫بە نەبوونی‪ ،‬یان سرینەوەی‪ ،‬لە هزری پارتە‬

‫جەمعییەیە‪ ،‬كە تاكەكانی ئەو كۆمەڵگایە لە‬

‫سیاسییە كوردییەكانی باشووردا الی خەڵكی‬

‫چوارچێوەیدا بیردەكەنەوە‪ ،‬لەم ت��ەوەره‌دا‬

‫زۆرینە هەر زۆر الوازە‪ ،‬پاشان ئەو هێزە‬

‫هەوڵدراوە‪ ،‬کە بونیادی فیكری‌و كلتووری‬

‫كوردییانەی‪ ،‬کە لە باشووری كوردستاندا‬

‫ده‌سته‌بژێری سیاسیی ك����وردەواری بێتە‬

‫بوونیان هەیە بێ جیاوازی هێشتا شوناسی‬

‫بەرباس‌و پاشان ئەو چوارچێوە كاركردنەی‬

‫ك����وردەواری ب��ە ت���ەواوی ل��ە كارەكانیاندا‬

‫ئەو ده‌سته‌بژێر سیاسییە بەرچاوان بخرێت‌و‬

‫ئ��ەوەن��دە لە هەگبەی عەمەلی كارەكانیاندا‬

‫دواج�����ار م��ی��ك��ان��ی��زم��ەك��ان��ی ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ری‬

‫نییە بە چارەكە ئەندازەی پارتایەتی كردن‌و‬

‫ك����وردەواری لە دوێ��ن��ێ‌‌و ئ��ەم��رۆدا وە ئەو‬

‫سورانەوە لە دەوری بەرژەوەندیی بنەماڵەو‬

‫رەگەزە بنچینەییە پێویستانەی‪ ،‬کە پێویستە‬

‫خ��ێ��زان‌و ت��اق��م‌و كۆمەڵێك ب��ەرژەوەن��دی��ی‬

‫لە ئیمرۆی واقیعی ك��وردەواری��دا‌و بۆ ئەم‬

‫ئابووری‌و حیزبی‪ ،‬نموونەی چەند پارچەیی‬

‫ب��ارودۆخ��ەی ئێستا پێویستەو لە خزمەتی‬

‫لیستی ك��وردی لە ك��ەرك��ووك ئاماژەیەكی‬

‫ك����وردەواری‌و نیشتمان‌و دۆزەك��ەی��دای��ە بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫بۆچوونی نووسەر خراوەتەڕوو‪.‬‬

‫ئەوكات بریتی بوو لە سێ ویالیەت (بەغداد‬ ‫ــ بەصرە ــ موصل) كوردستانی باشوور‬

‫بونیادی فیكری‌و كلتووریی ده‌سته‌بژێری‬

‫لە چوارچێوەی والیەتی موصڵدا ب��وو‪ ،‬کە‬

‫سیاسیی كوردەواری‌و میكانیزمەكانی‬

‫ك��ورد زۆرینەی رەه��ای ویالیەتی موصڵی‬

‫كاركردنی‬

‫پێكدەهێناو پاریزگاكانی نەینەواو كەركوك‌و‬

‫دیارە وەك وتمان ده‌سته‌بژێر لە كۆمەڵێك‬

‫س��ل��ێ��م��ان��ی‌و ه��ەول��ێ��ر‌و ده���ۆك���ی ئێستای‬

‫تاكی وریاو پێشەنگی ئەم كۆمەڵگایە پێكدێن‪،‬‬

‫دەگرتەخۆ‪ .‬پاش ئەوەی ویالیەتی بەغدادو‬

‫واتە خودی كۆمەڵگا دایك‌و النەو سەرچاوەی‬

‫بەصرە گرێدران‌و حكومەتی عیراقییان لێ‬

‫سەرەكی ئەو ده‌سته‌بژێریەیە‪ .‬هەرچی ئەو‬

‫دروستكرا‪ .‬سەرەتا مایەوە ویالیەتی موصل‪،‬‬

‫كۆمەڵگایەشە دواجار شتێك نییە بەدەر لە‬

‫بۆیە ئەوكات چینی ده‌سته‌بژێری سیاسیی‬

‫بەرهەمهێنراوێكی مێژوویی كلتووری‪ .‬لێرەوە‬

‫وەك ب��زووت��ن��ەوەی��ەك��ی رزگ��اری��خ��وازی‌و‬

‫بۆ ناساندنی‌و زانینی تەواوی سەرەداوەكانی‬

‫ك���ورد‌و داواك����اری م��اف��ی ن��ەت��ەوەی��ی خۆی‬

‫ئ����ەم ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ری��ە دەگ���ەڕێ���ی���ن���ەوە بۆ‬

‫ب��ە س��ەرۆك��ای��ەت��ی شێخی ن��ەم��ر پێكهات‌و‬

‫م��ێ��ژووی ئ���ەم ك���وردەواری���ی���ەو دووری���ش‬

‫حكومەتێكی كوردی بە سەرۆكایەتی (شێخ‬

‫نارۆین‪ .‬لێرەدا تەنها سەدەیەك دەگەڕێینە‬

‫مەحمودی حەفید) لە باشووری كوردستان‬

‫دواوە تاوەكو لەوێوە باشتر ل��ەو بونیادە‬

‫ل��ەو ناوچە كوردییانەدا راگەیەنرا‪ .‬ئه‌گەر‬

‫مێژووییەی ده‌سته‌بژێر تێبگەین‪ ،‬چونکە‬

‫سەیری بونیادی ئەو ده‌سته‌بژێر سیاسییەی‬

‫مێژووی بونیادی كۆمەاڵیەتی ده‌سته‌بژێری‬

‫ئەوكات بكەین دەبینین لە پیاوانی ئایینیی‬

‫سیاسیی ئیمڕۆی كوردەواری لە باشووری‬

‫نموونەی شێخ زادەو بەگزادەو بازرگان‌و‬

‫كوردستان زیاتر بۆ پاش كۆتایی جەنگی‬

‫رێژەیەكی كەمیش لە توێژی رۆشنبیران‌و‬

‫یەكەمی جیهانی ‪1917‬ی زایینی دەگەڕێتەوە‪.‬‬

‫خوێنەواران پێكهاتووه‌‪ ،‬کە ئ��ەم پێكهاتانە‬

‫بەو پێیە دەوڵەتانی سەركەوتووی جەنگی‬

‫زیاترینیان شارنشین بوون‪ ،‬هێزە ئابووری‌و‬

‫جیهانی یەكەم بە تایبەت بریتانیاو فەرەنسا‬

‫ئایینی‌و ئ��ی��داری��ی��ەك��ان��ی ئ��ەوك��ات��ی��ان پێدرا‬

‫هەستان بە دابەشكردنی ئەو واڵتانەی‪ ،‬کە‬

‫ب���وو‪ .‬ب��ۆ پ��ڕك��ردن��ەوەی پۆستە سیاسی‌و‬

‫پێشتر عوسمانییەكان داگیریان كردبوو‪.‬‬

‫حكومییەكانیش رەهەندی تەقلیدی (خێزانی‌و‬

‫لەو وەختەدا بە پێی پەیماننامەی (سایكس‬

‫عەشایه‌ری‌و ئایینی) وەك نۆرمێك لەبەرچاو‬

‫پیكۆ ‪)1917‬ی ن��ێ��وان��ی��ان خ��اك��ی عیراقی‬

‫گیرابوو‪ .‬دی��ارە پاش روخاندنی حكومەتی‬

‫‪103‬‬

‫مەلەكی شێخی نەمر‌و درووستبوونی پارتی‬

‫دادەن��رێ��ت‪ ،‬چونکە شۆڕشەكە رێرەوێكی‬

‫خۆییبوون‌و پارتی هیواو پاشان دروستبوونی‬

‫جیهانی وەرگرت‌و لە هەمان كاتدا رەوایەتی‬

‫پارتی دیموکراتی كوردستان بە سەرۆكایەتی‬

‫كێشەی ك��وردی بە سەرجەم ناوەندەكانی‬

‫(مستەفا بارزانی) لە سەرەتای شەستەكان‌و‬

‫بڕیار گەیاند‪.‬‬

‫ش��ۆڕش��ی ئ��ەی��ل��ول��دا‪ ،‬ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك سیمات‌و‬

‫ئ���ەم ش��ۆڕش��ە ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ری��ەك��ی ك���وردی‬

‫تایبەتمەندی لە خستنەسەری موفرەدەی‬

‫سەرپەرشتی دەكرد‪ ،‬كە لە رووی هوشیاری‌و‬

‫ێ لە فەرهەنگی سیاسیی كوردیدا روویدا‪،‬‬ ‫نو ‌‬

‫پێگەیشتنی دیمۆكراسییەوە قۆناغێكی باشی‬

‫وەخ��ت��ەك��ارێ��ك گەلی ك��ورد تێكرا بریاری‬

‫بڕیبوو‪ .‬هەرچەندە پێكهاتەی كۆمەاڵیەتی‌و‬

‫رووبەرو بونەوەی دیكتاتۆرییەتی دا‌و بیرو‬

‫جۆری زاڵی نۆرمە كۆمەاڵیەتییەكان لە چاو‬

‫هوشیاری سیاسیی كوردەواری گەشەیكرد‪،‬‬

‫ده‌سته‌بژێری سیاسی‌و بەڕێوەبەری شۆڕشی‬

‫ده‌سته‌بژێری سیاسیی كوردی بااڵتر بوو‪.‬‬

‫بەراورد بە سەردەمی شۆڕشی شێخی نەمر‬

‫شۆڕشی مەزنی ئەیلوڵ لە ‪11‬ی ‪9‬ی ‪1961‬دا‬

‫ئ��ەوەن��دە گۆڕانكاری بە س��ەردا نەهاتبوو‪،‬‬

‫بە سەركردایەتی مەال مستەفای بارزانی‪،‬‬

‫كە بتوانێت خواستی دیمۆكراسییانەی ئەو‬

‫کە توانی بۆ یەكەمجار وا لە دەسەاڵتێكی‬

‫ده‌سته‌بژێریەی هەڵگری ش��ۆڕش��ە‪ ،‬لەگەڵ‬

‫ناوەندی بكات بە شێوەیەكی رەسمی‌و لە‬

‫واقیعە كۆمەاڵیەتییەكەدا تەریب بكاتەوە‪.‬‬

‫بەرزترین دەسەاڵتی یاساییدا (دەستووری‬

‫بۆیە جیاوازی‌و لێكترازان لە نێویدا روویدا‪.‬‬

‫عێراق) دان بە رەوای مافی كورد‌و بوونی‬

‫ئ��ەو ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ری��ە پێكهاتەی ب��ون��ی��ادی‌و‬

‫وەك ن��ەت��ەوەی��ەك ل��ە س��ەر خ��اك��ی عێراق‬

‫ج��ۆری تەغزییەی تاكەكانی ده‌سته‌بژێرو‬

‫بهێنێت‪ ،‬وەخ��ت��ەك��ارێ��ك واژۆی ل��ە س��ەر‬

‫باوەڕنەبوونی تەواویان بە فرەڕایی‌و فرەیی‬

‫رێكکەوتننامە مێژوییەكەی ئ��ازاری ساڵی‬

‫لە بیركردنەوەدا وایكرد ئەو ده‌سته‌بژێریە‬

‫‪ 19970‬ك��ردو ب��ە پێی ئ��ەو بەیاننامەیەش‬

‫ببێت ب��ە دوو ب��اڵ��ی س��ەرەك��ی��ی��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫حكومەتی عێراقی دانی بە مافی حوكمی زاتی‬

‫ناتوانرێت چ��او ل��ەو راستییە بقوچێنرێت‪،‬‬

‫كورددا نا لە ناوچەی هەرێمی كوردستان‪،‬‬

‫کە ئەو قۆناغە لە سەرەتای شەستەكانەوە‬

‫کە زۆرینەی هەرەزۆری دانیشتوانی كوردن‪،‬‬

‫ت����ا پ���ەی���م���ان���ن���ام���ەی ج���ەزائ���ی���ر ق��ۆن��اغ��ی‬

‫شۆڕشی مەزنی ئەیلول بە وەچەرخانێكی‬

‫پ���ڕۆژەی سیاسیی ن��ەت��ەوەی��ی‌و هۆشیاری‬

‫ێ‬ ‫م��ێ��ژووی خ��ەب��ات��ی رزگ���اری���خ���وازی گەل ‌‬

‫نەتەوەخوازیی ئایدیۆلۆجییە‪ ،‬تەنانەت تا‬

‫ك��ورد لە سەرجەم بەشەكانی كوردستان‬

‫ئیمڕۆش كاریگەری لە سەر رەوتی سیاسی‌و‬

‫(‪)13‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫كۆمەاڵیەتی كوردەواری هەر ماوە‪ ،‬بۆیە ئەو‬

‫س��ی��اس��ی‌و ك��وردس��ت��ان ب����وو‪ .‬گ���ری���دراوی‬

‫شۆڕشە چەقی باڵوبوونەوەو گەشەكردنی‬

‫ئ��ای��دی��او‬

‫شۆڕشگێرانە‬

‫ه��زرو هوشیاری نەتەوەیی‌و ئایدۆلۆجی‌و‬

‫بووه‌‪‌.‬مەبەست لە شۆڕشگێڕ بوون الی ئەم‬

‫فەرهەنگی شۆڕشگێری‌و پڕۆژەی سیاسیی‬

‫ده‌سته‌بژێریە گۆڕینی سیستمێكی سیاسیی‬

‫نەتەوەیی بوو لە كوردستانی باشوور‪ ،‬وەك‬

‫دیكتاتۆریی فاشیستی بوو ‌ه بە سیستمێكی‬

‫بزووتنەوەی نەتەوەخوازیی كوردی لە رووی‬

‫دیمۆکراسی‪ ،‬دەستخستنی مافی چ��ارەی‬

‫زات��ی‌و مەوزووعییەوە كاریكردووه‌‪ ،‬وەك‬

‫خۆنووسین بووه‌‪ .‬بۆیە ئەركی ده‌سته‌بژێری‬

‫بزووتنەوەیەكی زیندوو‌‪ ،‬هه‌روه‌ها خاوەن‬

‫س��ی��اس��ی��ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕ ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ەك��ی‬

‫پڕۆژەی سیاسیی نەتەوەیی‪ ،‬لە سەر ئاستی‬

‫داخ��راوی ژێر چەپۆكی بەعسی ناچار بو ‌و‬

‫ناوخۆو ناوچەیی‌و هەرێمی‌و نێونەتەوەیی‬

‫دینامیكییەت‌و ج��وڵ��ەی خ��ۆی ل��ە هەمبەر‬

‫خۆی نومایان كردووە‌و توانیویه‌تی بەرگری‬

‫تەنگ‌و چەڵەمەو لەمپەرەكانی بەردەمی بۆ‬

‫لە هەبوونی ك��ورد بكات‌و زورب��ەی خاكی‬

‫ێ دوورە‬ ‫نێو ژێرزەمینەكان‌و گ��ون��دو الد ‌‬

‫كوردستان رزگاربكات‌و فەرهەنگ‌و دۆزی‬

‫دەس��ت��ەك��ان‌و تەشكیالت‌و ریكخستنەكانی‬

‫هاوبەشی خەڵكی كوردستان بپارێزێت‌و‬

‫ب��ە نهێنی‌و ل��ە پاڵیشیدا ب��ۆ خەباتی شاخ‬

‫پەرەپێبدات‌و ئیرادەی هاوبەش دروستبكات‪.‬‬

‫ب���گ���وازێ���ت���ەوە‪ ،‬ئ���ه‌گ���ەرن���ا چ���ارەن���ووس���ی‬

‫لەو سەردەمەدا‌و لەو دۆخە نالەبارەی پاش‬

‫ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ری شۆڕشگێر پەتی س��ێ��دارەو‬

‫نەكسەی ‪1975‬دا جۆرێکی‌ترو بە نەفەسێكی‬

‫نەفیكردن‌و سزای زیندانەكان بوو‪.‬‬

‫فره‌وانترەوە بزووتنەوەی رزگاریخوازیی‬

‫ل���ە م���ێ���ژووی ئ���ەم پ���ارت���ە س��ی��اس��ی��ی��ان��ەی‬

‫كوردی بەردەوامی هەبووه‌‪ ،‬تا راپەڕین چەندین‬

‫ك�����وردەواری�����ش�����دا رۆڵ������ی ب����ەرگ����ری ل��ە‬

‫پ��ارت��ی سیاسی‌و گ���رووپ‌و ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫ق��ەوارەی نەتەوەیی‌و خەمی دیمۆكراسی‌و‬

‫ك���وردای���ەت���ی س���ەری���ان���ه���ەڵ���داوه‌‪ ،‬رێ��ب��ازی‬

‫بەرزكەرەوەی دروشمی دیمۆكراسی بووه‌‪،‬‬

‫شۆڕش‌و پارتیزانیان هەڵبژاردو لە دەرەوەو‬

‫ب��ەاڵم بە میكانیزمی شۆڕشگێرانەی مایل‬

‫ن�����اوەوەی ك��وردس��ت��ان خ��ەری��ك��ی خەباتی‬

‫بە پارتە كۆمۆنیستەكانی رۆژهەاڵت‪ ،‬دوای‬

‫سیاسی‌و پێشمەرگایەتی بوون‪ .‬نوێنەرایەتی‬

‫راپەڕینی ساڵی ‪ 1991‬چۆڵكردنی كوردستان‬

‫سیاسیی راستەقینەی كوردەواریان دەكرد‪،‬‬

‫ل��ە ه��ێ��زو س��وپ��ای رژێ����م‌و ك��ش��ان��دن��ەوەی‬

‫ل��ەو ك��ات��ەدا دی��ارە روان��گ��ەی ده‌سته‌بژێری‬

‫دام���ودەزگ���اك���ان ل��ە ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‪.‬‬

‫كوردەواری گرێدراوی واقیعی كۆمەاڵیەتی‌و‬

‫ئەم پارتانە لە ب��ەردەم بەرپرسیارییەتێكی‬

‫ئایدیۆلۆجیایەكی‬

‫‪105‬‬

‫مێژوویدا خۆیان بینییەوە‪ .‬هەلێكی زێرین‬

‫الی��ەن دوو پارتی دژبەیەكی ش��ەڕك��ەرەوە‬

‫ب��وو ‌ه ل��ە ب���ەردەم ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ری سیاسیی‬

‫قۆرخكرابوو‪ .‬ده‌سته‌بژێری سیاسی لە نێو‬

‫ك�������وردەواری ب��ۆ ئ���ەو پ���ارت���ان���ەی‪ ،‬ک��ە بە‬

‫گێژاوی ناوخۆییدا خستبوو‪.‬‬

‫هەوێنێكی كوردانەو دڵسۆزییەوە جەماوەری‬

‫دی���ارە پ��اش روخ��ان��ی رژێ��م��ی دك��ت��ات��ۆری‬

‫كوردستان پێشوازی لە هەموویان كرد‪.‬‬

‫ب��ەغ��داد ل��ە ‪9‬ی ‪4‬ی ‪2003‬دا دەرچ��ەی��ەك��ی‬

‫س��ات‌و وەختی دەرب��ازب��وون هاتبووە ئارا‬

‫نوێ بوو بۆ ئەوەی ده‌سته‌بژێری سیاسیی‬

‫لەو میراتییە نەگەتیڤانەی لە ژیانی خەباتی‬

‫ك�������وردەواری ق��ەب��اغ��ی ك��ۆن��ی ف��ڕێ��ب��دات‌و‬

‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی‌و پ��ارت��ی��زان��ی��دا ب��ە درێ��ژای��ی‬

‫ئاسۆیەكی نوێ‌و مەودایەكی كاری سیاسی‬

‫م��ێ��ژووی��ان گ���ی���رۆدەی ب���ووب���وون‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫ف��ره‌وان��ت��رو دی��م��ۆك��راس��ی��ان��ەت��ری هاتبووە‬

‫بەهەڵگیرساندنی ش��ەڕی ناوخۆ پڕۆسەی‬

‫بەردەم‪ ،‬تاوەكو ستایلی كاركردنیان بگۆڕن‪.‬‬

‫دی��م��ۆك��راس��ی پ��ەك��ی��ك��ەوت‌و پ��ارت��ەك��ان��ی بۆ‬

‫خ��ەم��ێ��ك��ی نیشتمانی ك���وردان���ەش‪ ،‬ک��ە لە‬

‫چوارچێوەی یەكەم گەڕاندەوە‪ .‬لەو كاتەدا‬

‫سەر شانی ئەوانە‪ ،‬ژیرانە بەجێیبگەیەنن‪،‬‬

‫دەس��ەاڵت��ی سیاسی‌و بیری ده‌سته‌بژێری‬

‫ب��ەاڵم ئەمجارەش س��ەرك��ەوت��وو نەبوون‌و‬

‫س��ی��اس��ی ك��ورت��ب��ی��ن ب����وو‪ ،‬ک��ە سیاسەتی‬

‫هەنگاوێكی وەك پەیماننامەی ستراتیجییان‬

‫كوردی لە سیاسەتی حیزبەكاندا بەرجەستە‬

‫م����ۆرك����ردووه‌‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��د ‌ه ده‌ب���ووای��� ‌ه بە‬

‫كردبوو‪ .‬بزووتنەوە جۆربەجۆرەكان‌و گروپە‬

‫دەستكەوتێكی‬

‫بدرایەتەقەڵەم‪،‬‬

‫هەمەشێوەكان خاوەنی شوناسی تایبەتی‬

‫ب��ەاڵم خەمی حیزبایەتی‌و هەریەكەو الی‬

‫خۆیان نەبوون‪ ،‬بەڵكو سێبەری ئەم حیزب‌و‬

‫خۆی چنگگرتن لە دەستكەوتەكان‌و خەمی‬

‫ئەو حیزب بوون‪ .‬بۆیە هەرگیز نەیانتوانی‬

‫ق��ۆرخ��ك��ردن‌و ه��ەوڵ��ی ب��ەب��ازرگ��ان��ی��ك��ردن��ی‬

‫گەشە بە خۆیان بدەن‪ .‬لەو چوارچێوەیەدا‬

‫سامانی ن��ەت��ەوەی��ی‪ ،‬ئ��ەوەن��دە دەستكەوتی‬

‫دەیانڕوانی‪ ،‬کە حیزب بۆیانی دیاریدەكرد‪،‬‬

‫نیشتمانی پێ بەرهەم نەهێنراو تا ئێستەشی‬

‫رۆحی كۆمەڵگای مەدەنیان تێدا نەبوو‪ ،‬چونکە‬

‫لەگەڵدا بێت ئەوەندە لە خزمەتی پارتەكاندا‬

‫ئەو رۆحە رەخنەیییە چاودێریكەرە فشارە‬

‫بووەو چینی ده‌سته‌بژێری سیاسی بۆ پیاوی‬

‫گفتوگۆییانەی لە دەزگاكاندا نەهێشتبوو‪ ،‬کە‬

‫ب��ازرگ��ان‌و تەنها ب��ۆ خۆویست گ��ۆڕی��وەو‬

‫كارەكتەری مەدەنی دەبەخشن‌و دەیانكردنە‬

‫ك��اری حیزبایەتی‌و گرفتی ناشەریفانەی‬

‫دەزگای مەدەنی راستەقینە‪ )14(.‬لێرەوە پۆستە‬

‫ی���ەك���ت���رس���ڕی���ن���ەوەو پ��اش��ق��ول��ی س��ی��اس��ی‬

‫حكومی‌و فەرمی‌و ئیداری‌و ئابوورییەكان‌و‬

‫لەخۆگرتن نەیپەژاردوونەتە س��ه‌ر خەمی‬

‫ت��ەن��ان��ەت رێ��ك��خ��راوە ناحكومییەكانیش لە‬

‫نیشتمانی‌و نەتەوەیی‌و بۆ ماڵی كوردەواری‬

‫نیشتمانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫ی زۆر گ��رن��گ ن���ەخ���راوەت���ە س��ەر‬ ‫ش��ت��ێ��ک�� ‌‬

‫سیاسییە شەرمنەی ك��وردەواری لە ئاست‬

‫هەمبانەی جێبەجێكراوی خواستە نیشتمانییە‬

‫هێزە ئەقلیمییەكان‪ ،‬کە ئیتر لە ئاست ناوخۆدا‬

‫ك��وردەواری��ی��ەك��ان‪ .‬خ��ۆ ئ��ەگ��ەر حكومەتی‬

‫دەم‌و دەنگی نەرێی زاڵ‌و كەش‌و فشكەرو‬

‫ن��اوەن��دی بایی ئ��ەوەن��دە هێزی هەبووایەو‬

‫بۆ هێزە ئەقلیمییەكان شەرمن‌و بێدەنگ‌و‬

‫بەهێز بووایە ئ��ەوە ئیتر دی��اردەك��ەوت‪ ،‬کە‬

‫هەندێك جاریش جێبەجێكارن‪ .‬بۆیە پاش‬

‫ئێمە ب��ۆ ن��اوچ��ە داب��ڕی��ن��راوەك��ان‌و خواستە‬

‫زیاتر لە ‪3‬مانگ دوای راگەیاندنی ئەنجامەكانی‬

‫راستەقینە نیشتمانییەكان‌و دووركەوتنەوە‬

‫هەڵبژاردن‪ ،‬هێشتا ئەم ده‌سته‌بژێر سیاسییە‬

‫لە تەبەعییەتی هێزە ئەقلیمییەكان هیچێكی‬

‫نەیتوانیوە حكومەت پێكبهێنێت‪.‬‬

‫ئەوتۆمان ن��ەك��ردووە‌و حاڵمان ه��ەر حاڵی‬ ‫جارانە‪ .‬دیارە هەڵبژاردنە دیمۆكراسییەكانی‬

‫رەگەزو مقەوماتی ده‌سته‌بژێری‬

‫كوردەواریش بە هۆی پاشخانی كلتووری‌و‬

‫كوردەواری بۆ قۆناغی ئیمرۆی سیاسیی‬

‫ج��ۆری داب��ەزان��دن��ی سیستمی دیمۆكراسی‬

‫كورد‬

‫لە الی��ەن دەس��ەاڵت‌و چینی ده‌سته‌بژێروە‪،‬‬

‫دی���ارە ئیمڕۆی ك����وردەواری پێویستی بە‬

‫نەیتوانیوە لە رووی گ��ۆڕان��ی هاوكێشەی‬

‫مقەومات‌و رەگەزی گرنگی نیشتمانی هەیە‪.‬‬

‫سیاسیی ناوخۆیی پارتەكانی كوردەوارییەوە‬

‫پێویستە ئیمڕۆ پارتە كوردییەكان ئەوەندە‬

‫گ��ۆڕان��ك��اری ئ��ەوت��ۆ ب��ك��ات‪ .‬ب��ە ن��م��وون��ە لە‬

‫ئاگایان لەم پرسە گرنگە بێت بیریان بە الی‬

‫‪21‬ی ‪9‬ی ‪ 2013‬بایی ئەوەندە گۆڕانكاری‬

‫ئ��ەو بەڵێن‌و نیشتمانپەروەری فرۆشتن‌و‬

‫دروستنەكردووە‪ ،‬ک ‌ه بتوانێت بزاوتێك بە‬

‫بانگەشەی خزمەت‌و كوردایەتی فرۆشتنە‬

‫ب��ارودۆخ��ی سیاسیی ك�����وردەواری ب��دات‪.‬‬

‫بێت بەرانبەر كڕینی دەنگی گەل لە بانگەشەی‬

‫ب��ە ب��ۆچ��وون��ی ئێمە بەڵكو ب��ای��ی ئ��ەوەن��دە‬

‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��دا‪ ،‬دەب��ێ��ت ئ��ەوان��ە هەموو‬

‫گرفتی ن��وێ‌و دەستتێوەردانی نوێی هێزە‬

‫لەبەرچاو بگرن‌و كەمێك خواستی گیرفان‌و‬

‫ئەقلیمییەكانی ه��ێ��ن��اوەت��ەئ��اراوە‪ ،‬چونکە‬

‫پێگەی تایبەتی خۆیان بخەنە كەنارەوە‪ .‬ئێمە‬

‫ئەوەندەی سەرە دەرزییەك بۆشایی بەسە‬

‫لێرەدا كۆمەڵێك رەگەزو بنەمای نیشتمانی‌و‬

‫بۆ هێزە ئەقلیمییەكان تاوەكو دەستبكەنەوە‬

‫ك��وردەواری بە خاڵ دەستنیشاندەكەین‪ ،‬کە‬

‫بە چپەچپ لەگەڵ سەرانی پارتەكانی ئێمەدا‪.‬‬

‫بە ئەركی دەزان��ی��ن لە س��ەر ده‌سته‌بژێری‬

‫ئەو پارتانەی ئیتر ده‌سته‌بژێری سیاسیی‬

‫سیاسیی نیشتمانی الی���ان لێبكاتەوە‪ ،‬کە‬

‫ئێمەیان تیادا خڕكراوەتەوە‪ ،‬ئەو ده‌سته‌بژێر‬

‫ئێمە بە كورتی لە چوار خاڵدا بەرچاویان‬

‫‪107‬‬

‫دەخەین‪ ،‬چونکە باوەڕمان وایە ئەم خااڵنە‬

‫بێبەش نابێت لە وەرگرتنی موستەحەقاتی‬

‫جۆرێك دەستكراوەیی بۆ یەكالكردنەوەی‬

‫خ���ۆی‪ ،‬ه��ەم��وو پ��ێ��ك��ەوە ب��ە راستەقینەیی‬

‫كێشەكان ل��ەگ��ەڵ ب��ەغ��دا‌دو پرسی گرنگی‬

‫خزمەتگوزاری بۆ كوردەواری پیشاندەدەن‪،‬‬

‫ناوچەدابڕێنراوەكان به‌دەستدەخات‪ ،‬چونکە‬

‫وە ئەوەش دەبێتە كۆكەرەوەی رەگەزەكانی‬

‫ئ��ەگ��ەر ل��ەم ساتەوەختەی ش��ل‌و شێواوی‬

‫هێز بۆ حكومەتی ئاییندەو هیچ الیەن‌و هیچ‬

‫حكومەتی بەغداددا نەبێت‪ ،‬کە وەك هەلێك‬

‫كەسێك رێگرییەك نانوێنێت لە بەردەمیداو‬

‫وایە‪ ،‬دواجار لەگەڵ حكومەتێكی بەهێزی‌تری‬

‫خۆشی ناگرێت ئەگەر هەبێت لە ئاستیدا‪،‬‬

‫ئاییندەدا ك��ورد ت��وان��ای چ��ارەس��ەرك��ردن��ی‬

‫ئەمە ب��ەدەر ل��ەوەی پەیوەندی‌و هاوكاری‌و‬

‫ئ��ەو پ��رس��ان��ەی ال ق��ورس��ت��ر دەب��ێ��ت‪ .‬بۆیە‬

‫متمانەی گەل بۆ ئەوان زیاتر دەبێت‌و تاكی‬

‫ب��ەم دۆخ��ە ش��ێ��واوەی حكومەتی ب��ەغ��داوە‬

‫ك��وردی دڵ خۆش دەبێت‪ ،‬کە حكومەتێكی‬

‫ئەمجا ده‌سته‌بژێری سیاسیی ك��وردەواری‬

‫خزمەتگوزاری هەیە‪.‬‬

‫ن��ەی��ت��وان��ی��وە ئ���ەو پ��رس��ان��ە ب��ب��ات��ەوەو ب��ۆی‬

‫دووه‌م ل��ە س��ەر ئاستی دەرەوەی خۆی‬

‫یەكالبكرێتەوە‪ .‬بێگومان دواخستنی بۆ خۆی‬

‫ل��ەگ��ەڵ ب���ەغ���داد ب��ە ت��ای��ب��ەت‌‪ ،‬ک��ە ت��وان��ای‬

‫بە زیندوولەچاڵخستنی پرسەكان دەبێت‪.‬‬

‫راك���ێ���ش���ان‌و م��ل��م�لان��ێ��ی زی���ات���ر‌و ب��اش��ت��ر‬

‫‪1‬ــ داڕشتنی بەرنامەیەكی سیاسیی هاوبەش‪:‬‬

‫پچڕاندنی موستەحەقات‌و چارەسەركردنی‬

‫مەبەست لە بەرنامەی سیاسیی هاوبەش‬

‫پرسە گرنگ‌و هەڵپەسێراوەكانیان دەبێت‪،‬‬

‫برییتییە لە توانای صیاغەكردن‌و داڕشتنی‬

‫هه‌روه‌ها لە سەر ئاستی هەرێمی‌و جیهانی‬

‫تەوافوقاتێكی بەرباڵوو دابڕینی سیاسەت‌و‬

‫متمانەی زیاتر دەبێت‌و ئەو ئەشكالییەتانە‬

‫ئیستراتیجییەتێكی یەكگرتووی ده‌سته‌بژێری‬

‫دەڕەوی��ن��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ک��ە ئیمڕۆ ل��ە س��ەر پارتە‬

‫كوردەواری پێكهاتوو لە هەموو پارتەكان بۆ‬

‫دەسەاڵتدارەكانی كورد وەك پرسیار گەلی‬

‫چوار ساڵی ئاییندە‪ ،‬لە سەر دوو ئاست‪:‬‬

‫كورد‌و بەغدادو چوار دەور دروستیكردووە‪.‬‬

‫یەكەم لە سه‌ر ئاستی دروستكردنی حكومەتی‬

‫ب���ۆ ن��م��وون��ە ب���ۆ پ��رس��ێ��ك��ی گ��رن��گ��ی وەك‬

‫ئاییندە بە پێی خ��اڵ‌و بە پێی ئیستحقاقی‬

‫سوتەمەنی‪ ،‬ئ��ەوك��ات ئ��ەو ب��ڕی��ارو حیوارو‬

‫ئینتیخابی‪ ،‬ك��ۆك��ردن��ەوەی زۆرت��ری��ن خاڵی‬

‫گرێبەست‌و هەرچی ئەو شتانەی‪ ،‬کە ئیمڕۆ‬

‫بەرنامەی كاری هاوبەشی خزمەتگوزاری‌و‬

‫بوونەتە جێگەی پرسیارو ج��ۆرێ��ك وەك‬

‫چاكسازی بۆ بەرنامەی كاری چوار ساڵی‬

‫ك��اڵ��ك��ەرەوەی متمانەی گ��ەل��ن ب��ۆ بەشێك‬

‫ئاییندەی حكومەت‪ ،‬ئەوكات هیچ الیەنێك‬

‫ل��ە ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ری سیاسیی ك�����وردەواری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫دەرەوێنەوە‪ ،‬یاخود هیچ نا كاڵدەبنەوە‪ .‬لێرەوە‬

‫بەمەش دەتوانین بڵێین كلتووری سیاسیی‬

‫توانای ده‌سته‌بژێری سیاسی‌و دەسەاڵتی‬

‫چوارچێوەی ئەو سیستمە سیاسییەیە‪ ،‬کە‬

‫سیاسیی لەگەڵ پرسە نەتەوەییەكانی كورد‬

‫رەنگدانەوەی بەشداری سیاسیی تاكەكان‬

‫وەك پرسی ك��وردان��ی س��وری��او توركیاو‪..‬‬

‫دیاریدەكات لە پرسە گشتیەكاندا‪ .‬سیستمی‬

‫هتد‪ ،‬فره‌وانترو باشترو كاریگەرتر دەبن‪.‬‬

‫سیاسی لە هەر كۆمەڵگایەكدا هەڵدەستێت بە‬

‫بۆیە هەڵپەساردنی گرفتە ناوخۆییەكانی‬

‫تەبەنیكردنی كلتوورێكی سیاسیی گشتگیر‌و‬

‫نێوان پارتە سیاسییە كوردییەكان بۆ ماوەی‬

‫باڵوكردنەوەی بە سەر تاكەكاندا بێ ئەوەی‬

‫چوار ساڵ تا كۆمەڵێك ئامانجی گەورەترو‬

‫ه��ی��چ ت��اك��ێ��ك‌و ه��ی��چ ك��ل��ت��وورێ��ك��ی ل��ۆك��اڵ��ی‬

‫نیشتمانی هەن جێبەجێبكرێن‪ .‬لە سەرووی‬

‫ف��ەرام��ۆش ب��ك��ات‪ .‬ب���ەوەش یەكانگیرییەكی‬

‫ئ��ەو بەرنامە سیاسییە ه��اوب��ەش��ەوەن‪ ،‬کە‬

‫كلتووری سیاسیی ف���ره‌وان دەسازێنێت‌و‬

‫ئێمە باسی لێوەدەكەین‪ ،‬چونکە كۆنترۆڵی‬

‫ناشهێڵێت كلتوورە لۆكاڵییەكان بفەوتێن‌و‬

‫هەڵوێستە سیاسییەكان دەكرێت‪ ،‬گوتاری‬

‫پ��ارێ��زگ��اری ل��ەوان��ەش دەك���ات‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش بە‬

‫كوردی یەكدەخرێت‪ .‬ئاشتی‌و ئاوەدانی زیاتر‬

‫ئامانجی بونیادنانی یەكانگیرییەكی نیشتمانی‬

‫ب��ەرق��ەرار دەك��رێ��ت‌و ئامانجە ن��ەت��ەوەی��ی‌و‬

‫پتەو‪ ،‬چونکە گرووپە نیشتمانییەكان هاوتانین‬

‫نیشتمانییەكان بە بەرهەم دەگەن‪.‬‬

‫ل��ەگ��ەڵ یەكتریدا‌و تایبه‌تمه‌ندێتی‌و ج��ۆری‬

‫‪2‬ــ كاركردن لە سەر كلتوورێكی سیاسیی‪،‬‬

‫كارو توانای ماددی‌و رۆحی‌و بیرو ئایدیایان‬

‫کە بەرمەبنای حیوارو گفتوگۆی نیشتمانییانە‬

‫ده‌کرێت جیاوازبێت‪ ،‬بۆیە ئەمە یارمەتی فرەیی‬

‫بێت‪ .‬تیایدا باوەڕ بە پەسەندكردنی بەرانبەری‬

‫كلتووری دەدات لە نێو كۆمەڵگادا‪ .‬ئەمەش‬

‫تیا ببینرێت‪:‬‬

‫فرەیی پ��ەرەپ��ێ��دەدات‌و لە پ��اڵ ب��اوەڕب��وون‬

‫كلتووری سیاسی وا پێناسە دەك��رێ��ت‪ :‬كە‬

‫بە فرەییدا خزمەتی گشتی بە دوادا دێت‪،‬‬

‫كۆمەڵێك لە رێنوێنی‌و هەڵوێست وەرگرتن‌و‬

‫بەاڵم ئەمە وەك وتمان دەبێت باوەڕبوونی‬

‫بۆچوونی سیاسیی تاكەكانە لە چوارچێوەی‬

‫ف��رەی��ی ب��وون��ی ه��ەب��ێ��ت‪ .‬ئ��ەم ف��رەی��ی��ەش لە‬

‫پەیوەندییان بە سیستمە سیاسییەكەیانەوە‪.‬‬

‫سیاقی سرووشتی خۆی النەدات‪ .‬كاریگەری‬

‫هەر بۆیە دەبینین روبریت بوتنام ‪Robert‬‬

‫نەگەتیڤی لە سەر پەیوەندی گشتی نەبێت‌و‬

‫‪ Putnam‬پەیوەندی بەهێز دەبینێت لە نێوان‬

‫زی��ان��ی ب��ۆ یەكێتی گشتی ن��ەب��ێ��ت‪ ،‬چونکە‬

‫ئەو ژینگەیەی‪ ،‬کە تاكی ده‌سته‌بژێری تیا‬

‫ئەگەر لە سیاقی سروشتی خۆیدا بێت‪ ،‬ئه‌وا‬

‫دەژی لەگەڵ كلتووری سیاسیدا‪.‬‬

‫(‪)15‬‬

‫فرەیی دەبێتە خۆراكی گەشەی كلتووری‬

‫‪109‬‬

‫گشتیی سیاسیی نیشتمانی‪ .‬ئ��ەو كلتوورە‬

‫هەنگاوهەڵگرتنەی‪ ،‬ک��ە ئامانجی گشتی‌و‬

‫سیاسییە یەكانگیرە جیاوازییە مەزهەبی‌و‬

‫نیشتمانی لە پشتەوەیەو دواج��ار هەمووان‬

‫نەتەوەیی‌و ئایدیۆلۆجییەكان لە چوارچێوەی‬

‫خۆیان بە دۆڕاو نازانن‪ ،‬چونکە نیشتمان‌و‬

‫نیشتمانیدا بۆ خزمەتی گشتی دەیانهێڵێتەوە‬

‫گ����ەل س���وودم���ەن���دی س����ەرەك����ی ب����ووە‌و‬

‫نایانكاتە فاكتەری لێكترازان‌و جیابوونەوەو‬

‫پرنسیپی حیوارو دیمۆكراسییەت‌و فرەیی‬

‫ش��ەڕوش��ۆڕ‪ ،‬بەڵكو ل��ە ب��ازن��ەی ئاڵوگۆڕی‬

‫بەرقەرار بووە‪ ،‬هه‌روه‌ها ئاسایش‌و ژیان‌و‬

‫مەعریفی‌و فرەیی كلتووری‌و پێكەوەژیانی‬

‫خزمەتگوزای بەرقەرار ب��ووە‪ ،‬كە بێگومان‬

‫ئاشتییانەدا دەیانهێڵێتەوەو لە نێو هەموواندا‬

‫وەك بەرنامەو كارنامەی پارتەكان لەوەدا‬

‫رەنگاورەنگی‌و جوانی زیاتر دەبەخشن‌و‬

‫ب��ۆ ج��ەم��اوەری��ان خ��س��ت��ووەت��ەڕوو كۆكی‌و‬

‫پرنسیپی رێزی یەكترگرتن بااڵ دەبێت‪ .‬بۆیە‬

‫هاوئامانجیان رۆشن‌و دیارە‪.‬‬

‫پرنسیپی ح��ی��وار دەب��ێ��ت ی��ەك��ەم پرنسیپی‬

‫‪3‬ـ��ـ جێبەجێكردنی ب��ەه��ای دادپ����ەروەری‌و‬

‫كارلەسەركراوو یەكەم خاڵی نێو پڕۆژەی‬

‫یەكسانی‪:‬‬

‫سیاسیی ك������وردەواری‌و ك��ارت��ی ئ���ەوەڵ‌و‬

‫دی��ارە هەندێك لە بیرمەندان بڕوایان وایە‬

‫ئەخیری بەردەستی ده‌سته‌بژێری سیاسی‬

‫سیاسەتی راستەقینە لە هەوڵی بەدیهێنانی‬

‫بێت‪ .‬ئیمڕۆ‌و ل��ەم قۆناغە مێژووییەدا بە‬

‫دادپ���������ەروەری‌و ی��ەك��س��ان��ی��ی��ە ل���ە رێ��گ��ەی‬

‫تایبەت لەگەڵ هەموواندا‪.‬‬

‫ب��ەج��ێ��گ��ەی��ان��دن��ی ب���ەرژەوەن���دی���ی گشتی‌و‬

‫دیاترین سیمای پرنسیپی حیواریش برییتییە‬

‫بەرژەوەندیی نیشتمانی‌و چاكەی هاوبەش لە‬

‫ل��ە رێ��زگ��رت��ن ل��ە راو ب��ۆچ��وون��ی یەكتر‌و‬

‫الیەن دەسەاڵتی سیاسییەوە‪.‬‬

‫گوێگرتن ب��ۆ رای یەكترو فەرزنەكردنی‬

‫ب���ێ���گ���وم���ان دادپ�������ەروەری�������ش ل����ە ب�����وارە‬

‫رای خ��ۆو ك��ەم نەزانینی رای ب��ەران��ب��ەرو‬

‫ج���ۆرب���ەج���ۆرەك���ان���دا ئ����ەو رێ‌و ش��وێ��ن��ە‬

‫قبوڵكردنی رای ئەوانی‌تریش‪ .‬ئەمە دەبێت‬

‫راستەیە‪ ،‬کە زاراوه‌ی هاونیشتمانی پیایدا‬

‫ل��ە ك��ارن��ام��ەی گشتی نیشتمانیدا هه‌بێت‪.‬‬

‫گوزەردەكات‌و هاوواڵتییان پێی شاد دەبن‪.‬‬

‫پاشان ئەو راستییەش دەبێت لەبەرچاو بێت‬

‫دیارە زاراوه‌ی هاونیشتمانی زیاتر شرۆڤەی‬

‫فەلسەفەی حیوار سڕینەوەی جیاوازییەكان‬

‫بونیادەكەی لە ب��واری رۆح��ی‌و دەروون��ی‌و‬

‫نییەو پووچەڵكردنەوەو خستنەالی جەدەلە‬

‫كلتووریدا خۆی نومایان دەك��ات‌و هەموو‬

‫ئایدیۆلۆجیا جیاوازەكان نییە‪ ،‬بەڵكو برییتییە‬

‫رەگ���ەزە نەگەتیڤەكان دەخ��ات��ە ك��ەن��ارەوە‪.‬‬

‫ل��ە ك��ۆك��ردن��ەوەی را ج��ی��اوازەك��ان ب��ۆ ئەو‬

‫ئ���ەوەش ن��ای��ەت��ەدی ت��اوەك��و دادپ��ەروەری��ی‬

‫(‪)16‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫س���ی���اس���ی‌و ك���ل���ت���ووری‌و ك���ۆم���ەاڵی���ەت���ی‌و‬

‫بە دادپەروەری‪ ،‬ئەوكات وەالئیی نیشتمانی‌و‬

‫ئ���اب���ووری ب����ەرق����ەرار ن��ەك��رێ��ت‪ .‬ب���ە وات���ا‬

‫ن��ەت��ەوەی��ی‌و خۆشەویستی ب��ۆ دەس��ەاڵت��ی‬

‫دەرچوونی هاوواڵتییان لە گرفتی نەزانی‌و‬

‫سیاسی‌و هەماهەنگی‌و ه��اوك��اری ل��ە الی‬

‫نەخوێندەواری‌و هەژاری‌و نەخۆشی‌‪ .‬شادبن‬

‫ئەو تاكانە دروستدەبێت‌و هەنگاوی جددی‌و‬

‫بە دەستكەوتنی ئاستی گوزەرانی شایستە‬

‫كاری داهێنان‌و بیری باشی لە ال پەیدا دەبێت‪،‬‬

‫ب��ێ ئ����ەوەی ئ���ەژم���ار ب��ۆ ك��وڕەب��ەرپ��رس‌و‬

‫كە ئەمەش گەورەترین چەكی بەردەستی‬

‫ك��وڕەك��ەس��ای��ەت��ی ب��ن��ەم��اڵ��ەو ك���وڕەم���ەاڵو‬

‫دەس���ەاڵت���ی س��ی��اس��ی��ی دەب��ێ��ت ل��ە ئ��اس��ان‬

‫كوڕەشێخ‌و ك��وڕەس��ەرۆك‌و ك��وڕەوەزی��رو‬

‫بەڕێوەچوونی كارەكانی‪ ،‬کە سەرەكی‌ترینیان‬

‫كوڕەكوڕەكان‪ ..‬هتد‪ ،‬چونکە گرفت لەوەدایە‬

‫برییتییە ل��ە ئاسایشی نیشتمانی‪ ،‬چونکە‬

‫ئەم جیاوازی‌و نەبوونی دادپەروەرییە‪ ،‬کە‬

‫ئ��اس��ای��ش��ی ن��ی��ش��ت��م��ان��ی ب��اش��ت��ری��ن رێ��گ��او‬

‫ج��ی��اوازی چینایەتی بونیاد دەنێت‌و چینی‬

‫ش����ێ����وازی دەس���ت���ك���ەوت���ن���ی ه����اوك����اری‌و‬

‫دەس���ەاڵت���دار تەنها دەوروب�����ەری خ��ۆی��ان‌و‬

‫خۆشەویستی‌و دڵسۆزی هاوواڵتییەكانییەوە‬

‫ماستاوكەرەكانی خۆیان دەبینن ئاگایان لەم‬

‫دەستدەكەوێت‌و زیاتر ئەمین‌و بێخەمیش‬

‫كەلێنە نابێت‪ ،‬کە بە هۆی پێگەو بااڵدەستی‬

‫دەبێت لە دەستخستنە ن��اوەوەی دەرەك��ی‌و‬

‫ئ���ەوان���ەوە‌و ق��ۆرخ��ك��ردن��ی س��ەرچ��اوەك��ان��ی‬

‫ف��ێ��ڵ‌و ف��رت��ی دەرەك����ی‪ .‬ئ��ەوك��ات ئاسایشی‬

‫ئابووری لە الیەن ئەم ده‌سته‌بژێر سیاسییە‬

‫نەتەوەیی زیاتر پارێزراو دەبێت‪ .‬بۆیە وەك‬

‫كەمەوە‪ ،‬كەوتووەتە نێوان كەمینەو زۆرینە‌و‬

‫دەزانین دەسەاڵتی سیاسیی كوردەواریش‬

‫دواجار ئەمە گرفتی نەمانی متمانەو گرفتی‬

‫دواجار لە ده‌سته‌بژێری سیاسیی كۆكراوەی‬

‫ت��وڕەی��ی ج��ی��اوازی��ی چ��ی��ن��ای��ەت��ی‌و دواج���ار‬

‫نێو پارتە سەركەوتووەكانی هەڵبژاردنی ئەم‬

‫تەقینەوەی تووڕەیی دەكەوێتەوە‪ ،‬چونکە‬

‫دواییەی كوردستان دێت‪ .‬لەبەر ئەوە چاكتر‬

‫هەركات تاكی هاوواڵتی هەستی بەوەكرد‬

‫وایە هەمووان ئەم خاڵە لەبەرچاوی بگرن‪،‬‬

‫دەسەاڵتی سیاسی بە جۆرێک لە جۆرەكان‬

‫چونکە دواج���ار ل��ە خزمەتی سەالمەتی‌و‬

‫نیەتی خزمەتی ئەوی هەیەو دەیەوێت كار‬

‫رێكردنی ئەو كەشتییەدایە‪ ،‬كە هەمووانی‬

‫ب��ۆ ئ��ەو ب��ك��ات‌و ج��ی��اوازی ن��اك��ات‌و هەوڵی‬

‫لە سەر دانیشتوون‌و دەیانەوێت پێی بگەنە‬

‫دادپەروەری دەدات‌و یەكسانی پەرەپێدەدات‬

‫ئامانجی له‌مێژینەی كورد‪.‬‬

‫لە نێو چینە جیاوازەكان‌و هەوڵی نەهێشتنی‬

‫‪4‬ــ دیمۆكراسییەتێك‪ ،‬کە لە سەر رێزگرتنی‬

‫كەلێنی نێوان چینەكان دەدات‌و پڕیاندەكاتەوە‬

‫فرەیی وەستا بێت‪ ،‬دەستگەیشتن بە پێگەكانی‬

‫‪111‬‬

‫دەس����ەاڵت‌و چ��ارەس��ەرك��ردن��ی گرفتەكانی‬

‫ئاشتییانە بێت‪ .‬بتوانێت بێ متمانەیی لە نێوان‬

‫گەندەڵی بە شێوازێكی ئاشتییانەو زانستییانە‬

‫پارتەكاندا نەهێڵێت‌و ئیتر هێزی ئاسایش‌و‬

‫بێت‪:‬‬

‫هێزی پێشمەرگە چیتر لە ترسی نەبوونی‬

‫دی�����ارە چ��ه‌م��ک��ی دی��م��ۆك��راس��ی پ��ێ��ن��اس��ه‌ی‬

‫م��ت��م��ان��ە ب��ە ی��ەك��ت��ر چ���وارچ���ێ���وەو ب��ن��ەم��ای‬

‫زۆری بۆ كراوە‪ .‬ئێمە لێرەدا ئەو پێناسەیه‬

‫باوەڕبوونیان بە فرەیی كەم نەبێتەوەو زیاتر‬

‫دە‌خه‌ینه روو‪ ،‬کە لەگەڵ بابەتەكەی ئێمە‬

‫نەپووكێتەوە‪ ،‬چونکە ئاسایش‌و پۆلیس‌و‬

‫دەگونجێت‌و مەبەستمانە ئەویش ئەوەیە‪ :‬کە‬

‫هێزەكان‌و سامانی نیشتمانی بۆ خ��ۆو بۆ‬

‫دیمۆكراسییەت پڕۆسەیەكی بەشداریپێكردنی‬

‫دوو حیزب قۆرخكردنیان تەنها ئەوەی لێ‬

‫گشتی تاكەكانی كۆمەڵگایە بە هەموو چین‌و‬

‫نافامرێتەوە‪ ،‬کە هەریەك ترسی لەدەستدانی‬

‫توێژەكانییەوە‪ ،‬وەك تاك‌و وەك رێكخراو‬

‫ه��ێ��زو ت��وان��ای خ��ۆی��ان��ە‌و پ��اش��ان ج��ۆرێ��ك‬

‫لە ئاڵوگۆر‌و ك��اروب��اری گشتی‌و هاوبەش‪،‬‬

‫پاڵپشتی زیاتری مانەوەی خۆیان واتادەدەن‪،‬‬

‫ب��ە تایبەت سیاسەتكردن ب��ە ئازادییەكی‬

‫بەڵكو واتای سەرەكی‌تری ئەو باوەڕنەبوونە‬

‫تەواوەوەو بە یەكسانی‪ .‬ئەمە بەدەر لەوەی‬

‫بە فرەیی‌و ونبوونی فەزای دیمۆكراسییەتەو‬

‫خ��ۆی وەك میكانیزمێك‌و رێوشوێنێكی‬

‫خاڵی بوونی فەزای سیاسیی كوردەوارییە‬

‫هۆشمەندانەی مۆدێرنە بۆ پڕۆسەی گرەنتی‬

‫بە متمانەی نێوان هێزەكان‌و پارتەكان‌و‬

‫ئاسایشی ناوخۆیی‌و ئازادییە كەسییەكان‪ .‬لە‬

‫ده‌س��ت��ه‌ب��ژێ��ری ك����وردەواری ب��ە یەكتر‪ ،‬کە‬

‫هەمانكاتدا بۆ خۆی سیستمێكی سیاسی‌و‬

‫ئەمەش بۆ خۆی كارتێك‌و درزێكی باشە بۆ‬

‫كۆمەاڵیەتییە‪.‬‬

‫دوژمنانی دەرەكی‪ ،‬کە هەر كاتێک بیانەوێت‬

‫دەتوانین بڵێین پڕۆسەی دیمۆکراسی زیاتر‬

‫دەتوانن ئەم هێزانە لە سەر سكەی نیشتمانی‬

‫پەیوەستە بە پارتە سیاسییەكانەوە الی ئێمە‪،‬‬

‫خۆیان بخلیسكێنن‪ ،‬بۆیە ئەم باوەڕنەبوونە‬

‫هه‌روه‌ها گرنگی‌و بایەخی دیمۆكراسییەت لە‬

‫بە فرەیی‌و باوەڕنەبوونە بە دیمۆكراسی‌و‬

‫س��ەر ئ��ەوان زیاتر ب��ەدەردەك��ەوێ��ت‪ .‬دی��ارە‬

‫كاربۆنەكردنی لە پێناو ئامانجە نیشتمانی‌و‬

‫یەكەم بایەخ‌و سەرەتای كاری ئەو پارتانە‬

‫ن��ەت��ەوەی��ی��ەك��ان دواج������ار ب���ێ م��ت��م��ان��ەی��ی‬

‫دەستبردنیانە بۆ چاكسازیی سیاسی‪ ،‬کە‬

‫كوردەواری بەو ده‌سته‌بژێریەی لێ بەرهەم‬

‫رێخۆشكەر بێت ب��ۆ دان��ان��ی چەند بنەماو‬

‫دێت‌و هێزە نیشتمانی‌و نەتەوەییەكانی وەك‬

‫بناغەی دیمۆکراسی‌و سیاسییانە‪ ،‬کە بەر‬

‫پێشمەرگەو ئاسایش وەك میلیشا بیریان‬

‫مەبنای فرەیی‌و بەشداری سیاسی‌و ئاڵوگۆڕی‬

‫لێدەكرێتەوەو دواجار هەماهەنگی‌و هاوكاری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫رێژەیی بە پێی بارودۆخەكان ك��ەم‌و زیاد‬

‫پشتیوانی ك��وردەك��ان��ی ت��ورك��ی��او سوریاو‬

‫دەكەن‪ .‬نەك هەماهەنگی‌و خۆشەویستییان‬

‫ئیران بنرێت‪.‬‬

‫وەك هەستێكی نیشتمانی جێگیر لە الیەن‬ ‫هاونیشتمانییانەوە بۆیان مسۆگەركراو بێت‪.‬‬ ‫بۆیە ب��اوەڕب��وون بە فرەیی پێویستییەكی‬ ‫هەنووكەییەو تەنها لە چوارچێوەی شیعارو‬ ‫وتارو شتە رووكەشەكاندا نابێت بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫بە ئیتیفاقێكی گشتی نیشتمانی‌و بەشداری‬ ‫گشت الیەنە سەركەوتوو‌ەكانی پەرلەمانی‬ ‫ئەم دواییەی كوردستان دەتوانرێت هەنگاوی‬ ‫عەمەلی كردنی تەواوی بۆ بنرێت‪.‬‬ ‫لە كۆتاییدا ئیمڕۆ ده‌سته‌بژێری سیاسیی‬ ‫كوردەواری‪ ،‬كە زیاتر لە چوارچێوەی پارتە‬ ‫سیاسییەكانی كوردستاندا خ��ڕب��ووەت��ەوە‬ ‫پێویستە ئاگایان لەم قۆناغە ناسكەی كورد‬ ‫بێت‌و سوود لەو هەلومەرجەی‪ ،‬کە هاتووەتە‬ ‫ئ��اراوە وەربگرن‪ .‬بە جۆرێک لە جۆرەكان‬ ‫دوژمنانی كورد الوازییان پێوەدیارە‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫کاتێکی باش ‌ه بۆ ڕێكخستنه‌وه‌ی ماڵی كورد‌و‬ ‫بیری تەسكی حیزبایەتی‌و ئایدیۆلۆجی‌و‬ ‫گیرفان پ��ڕك��ردن ب��ۆ چ���وار س��اڵ��ی ئاییندە‬ ‫هەڵبگرن‪ .‬الیەك لە خوێنی ملیۆن شەهیدی‬ ‫ك��ورد ل��ە ه��ەر چ��وار پ��ارچ��ەی كوردستان‬ ‫ب���ك���ەن���ەوەو خ��ەم��ێ��ك ب���ۆ ئ��ای��ی��ن��دەی ئ��ەم‬ ‫كوردەوارییە بخۆن‌و هەنگاوێك هەڵبهێنن بۆ‬ ‫ئازادی‌و دەرهێنانەوەی ناوچەدابڕێنراوەكان‪.‬‬ ‫هەماهەنگییەكی گفوگۆیی‌‌و بەرنامەیی بۆ‬

‫سەرچاوە‪:‬‬

‫‪1‬ــ النخبة السیاسیة وازمة االصالح في المنطقة‬ ‫العربیة‪ ،‬إدریس الكریني‪ ،‬الحوار المتمدن‪ ،‬الموقع‬ ‫اإللكتروني‪.‬‬ ‫‪http://www.ahewar.org‬‬ ‫‪2‬ــ دور الصفوة في اتخاذ القرار السیاسي‪ ،‬علي‬ ‫محمد بیومي‪ ،‬دار الكتاب الحدیث‪ ،‬القاهرة‪،2004 ،‬‬ ‫ص‪.13‬‬ ‫‪3‬ــ بیت النخبة‪ ،‬سعید عبدالله سلمان‪ ،‬مجلة شؤون‬ ‫إستراتیجیة‪ ،‬العدد األول‪ ،‬المجلد األول‪ ،‬القاهرة‪،‬‬ ‫‪ ،2001‬ص‪.109‬‬ ‫‪4‬ــ لسان العرب‪ ،‬ابن منظور‪ ،‬مجلد األول‪ ،‬بیروت‪،‬‬ ‫‪ ،1995‬ص‪ 751‬ــ ‪.752‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ فەرهەنگی هەمبانە ب��ۆری��ن��ە‪ ،‬عبدالرحمن‬ ‫شرفكندی هەژار موكریانی‪ ،‬چاپخانەو انتشارات‬ ‫سروش‪ ،‬تهران‪1381 ،‬ه‪ .‬ش‪ ،‬ص‪55‬‬ ‫‪6‬ــ دور الصفوة في اتخاذ القرار السیاسي‪ ،‬علي‬ ‫محمد بیومی‪ ،‬المرجع نفسه‪ ،‬ص‪.14‬‬ ‫‪7‬ــ النخبة السیاسیة الحاكمة في الیمن ‪ 1978‬ــ‬ ‫‪ ،1990‬بلقیس أبو أصبع‪ ،‬مكتبة مدبولي‪ ،‬القاهرة‪،‬‬ ‫‪ ،1996‬ص‪.30‬‬ ‫‪8‬ــ النخبة السیاسیة الحاكمة في الیمن‪ 1978‬ــ‬ ‫‪ ،1990‬المصدر نفسه‪ ،‬ص‪30‬‬ ‫‪9‬ــ النخبة السیاسیة وازمة االصالح في المنطقة‬ ‫العربیة‪ ،‬مصدر السابق‪.‬‬ ‫‪10‬ــ النخبة السیاسیة في السودان‪ ،‬محمد أوشیك‬ ‫دراس���ة سوسیولوجیة ألع��ض��اء الحكومة في‬

‫‪113‬‬

‫الفترة من ‪1969‬ــ‪ .1985‬الجامعة األردنیة‪ ،‬رسالة‬ ‫ماجستیر غیر منشورة‪ ،1997 ،‬ص‪6‬‬ ‫‪11‬ــ السیاسة والمجتمع‪ ،‬السید الحسیني‪ ،‬جامعة‬ ‫عین شمس‪ ،‬القاهرة‪ ،1992 ،‬ص‪.159‬‬ ‫‪12‬ــ علم اإلجتماع السیاسي‪ ،‬ابراهیم أبراش‪ ،‬دار‬ ‫الشروق للنشر والتوزیع‪ ،‬رام الله‪ ،1998 ،‬ص‪118‬‬ ‫ــ ‪.119‬‬ ‫‪13‬ـ����ـ ی��وئ��ێ��ن‌و ك��ێ��ش��ەی گ���ەالن���ی ژێ���ردەس���ت‪،‬‬ ‫رێكخراوی باڵوكردنەوەی رۆشنبیریی یاسایی‪،‬‬ ‫بەختیار غەفوور باڵەكی دەزگای ‪ O.P.L.C‬بۆ‬ ‫چاپ‌و باڵوكردنەوە‪ ،‬هەولێر ‪ .2006‬الپه‌ڕه‌‪ 19‬ــ‬ ‫‪.20‬‬ ‫‪14‬ــ شوناس‌و ئاڵۆزی‪ ،‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬چاپی‬ ‫یەكەم‪ ،‬چاپخانەی رەنج‪ ،‬سلێمانی‪ ،2004 ،‬ل‪.164‬‬ ‫‪15‬ـ��ـ السلطة الوطنیة الفلسطینیة وبنیة النخبة‬ ‫السیاسیة الفلسطینیة‪ ،‬سمر البرغوثي‪ ،‬رسالة‬ ‫دكتوراه غیر منشورة‪ ،‬جامعة القاهرة‪،2008 ،‬‬ ‫ص‪.414‬‬ ‫‪16‬ــ آیدولوجیة الصراع السیاسي‪ ،‬عبدالرحمن‬ ‫خلیفە‪ ،‬دار المعرفة الجامعیة‪ ،‬القاهرة‪،1999 ،‬‬ ‫ص‪.159‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫ئایا ملمالنێكان كۆتاییان دێت؟‬

‫نووسینی‪ :‬رێبین عه‌بدولڕه‌حمان فه‌تاح‬ ‫س له بواری زانسته‌ سیاسییه‌کان‬ ‫بەکالۆریۆ ‌‬

‫‪115‬‬

‫ده‌ستپێک‬

‫كۆت‌و بەند لە سەر بەكارهێنانی هێزەكەت‬

‫ل��ە س��ەرەت��ای��ی دروس��ت��ب��وون��ی كۆمەڵگەی‬

‫داب��ێ‌‌و بتواندرێت بە س��ەر الیانی بەهێزدا‬

‫مرۆییەوە ملمالنێی‌و ناكۆكی‌و دووبەرەكی‬

‫ێ‬ ‫بسەپێندرێت‌؛ رێگری بەكارهێنانی هێزی لێ ‌‬

‫لە نێوان مرۆڤەكاندا بوونی هەبووە‌و هەر‬

‫بكات‪ .‬بۆیە لە په‌راوێزی ئەم دۆخەدا‪ ،‬كە هێزت‬

‫دەمێنێت‪ ،‬جا ئەم ملمالنییانە لە سەر بوون‌و‬

‫یەكسان ئەبێت بە مانەوەی تەواوی بونیادی‬

‫مانەوەی مرۆڤەكان بووبێت‪ ،‬یان لە سەر‬

‫تۆ لەبەرامبەردا مانەوەت وەك كیانێك‪ ،‬كە‬

‫دەسەاڵت‌و مانەوەی شوێن‌و نفوز بووبێت‪.‬‬

‫ئەوانی‌تر لە هێزت بترسن سەرەنجام ئەوەی‬

‫بۆیە ملمالنێیەكان لە نێوان مرۆڤی سەرەتاییدا‬

‫مسۆگەرە لە ژێر ساییەی هێزتدا بریتییە لە‬

‫بە شێكی زۆریان پەیوەندیی بەهێزەوەیە‪ ،‬چ‬

‫مانەوە‌و توانای بەدەستهێنانی هێزی زیاترو‬

‫هێزێك بێگومان ئەو هێزەی‪ ،‬كە مرۆڤێك‪،‬‬

‫گ��ەورەك��ردن��ی ق��ەب��ارەی ه��ێ��زەك��ەت‪ .‬لەگەڵ‬

‫یان كۆمەڵە مرۆڤێك هەیانە بۆ پاراستنی‬

‫ئەوەی ئەمە رەنگە لەخوێندنەوەی ریالیستی‬

‫خۆیان بەكاردەهێنن لە دەستدرێژیی الیانی‬

‫بۆ دۆخی ناوخۆی كۆمەڵگای سروشتی لە‬

‫بەرامبەر‪ .‬لەبەر ئەوە ملمالنێیەكان لە كۆمەڵگا‬

‫ێ هێزدا نزیك‬ ‫سایەی هەبوونی بەهێزو ب ‌‬

‫سەرەتاییەكاندا ملمالنێیەكی یەكالكەرەوە‬

‫بێت‪ ،‬وات��ه (دۆخ��ی ه��ۆب��زی)‪ ،‬ی��ان (یاسایی‬

‫بوون بە زیادبوون‌و گەورەبوونی هێزێك لە‬

‫هۆبزی) بۆ خوێندنەوەی دۆخی كۆمەڵگا‪.‬‬

‫بەرامبەردا الوازبوونی تەواوی‪ ،‬یان نەمانی‬

‫(یاسایی هۆبزی) چیە؟ ئەم یاسایە بریتییە‬

‫تەواوەتی هێزی بەرامبەر‪ .‬واته ئامڕازەكانی‬

‫لەو یاسایەی گرەتنیی مانەوەی بەهێز دەكات‬

‫ملمالنێ ك��ەم��ب��وون‌و دەب���وو ملمالنێكەش‬

‫لە سەر حسابی هێزەكە بە سەر الیانی بێ‬

‫یەكالیكەرەوە بووایە‪ ،‬بێگومان بەرژەوەندیی‬

‫هێزداو هێزەكەی توانایی بەكارهێنانی هێزی‬

‫الیانی بەهێز‌و دۆڕان��ی تەواوەتی دۆڕاو لە‬

‫پێ دەبەخشێت لە بەرامبەر الیانی خاوەن‬

‫سەر گۆڕەپانی ناكۆكی‌و ملمالنێی‪.‬‬

‫هێزی كەمتر‪ .‬سەرەنجام یەكالیكردنەوەی‬

‫بێیاساییبوونی بەكارهێنانی هێز لە سەرەتایی‬

‫ملمالنێیەكان لە بەرژەوەندنیی خاوەن هێزی‬

‫دروستبوونی‬

‫كۆمەڵگەی‬

‫مرۆڤایەتییەوە‬

‫پتەو‪.‬‬

‫شتێكی شاراوە نییە‪ ،‬بە واتای ئەوەی هێزو‬

‫ئەم هاوكێشەی هێزی بەهێزو لەگەڵ هێزی‬

‫گەورەی هێز بۆ الیانی خاوەن توانا هەمیشە‬

‫مامناوەندو كەم هێزدا ئەگەر بۆ هەموو شەڕو‬

‫ئاماژەی ئەوەی بە خاوەن هێز داوە هێزت‬

‫ملمالنێیەكان لە دۆخی كۆمەڵگەی سروشتی‌و‬

‫بەكاربهێنیت بە بێ ئەوەی یاسایەك هەبێت‬

‫دواتردا راست نابێت ئەوا بۆ بەشێكی زۆری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫راستە‪ ،‬چونكە مێژوو دەرخەری ئەو راستییە‪،‬‬

‫بە واتای ئەوەی جیاوازی لە بەرژەوەندی‌و‬

‫ك��ە ئ���ەوا ب��ەه��ێ��زەك��ان��ن دەم��ێ��ن��ن��ەوە ئەگەر‬

‫دەگ��م��ەن��ی ك���ەرەس���ت���ەك���ان م��ەح��ال��ب��وون��ی‬

‫بەتەواوەتیش لە ملمالنێیەكاندا نه‌یانتوانیبێت‬

‫ملمالنێیەكان بە دوور نەخاتەوە‌و نایكاتە‬

‫سەركەوتن بەدەست بهێنن‪ .‬ئەم دۆخ��ە لە‬

‫بوارێك هەرگیز روون��ەدات‪ ،‬بەڵكو دەیكاتە‬

‫دوای دروستبوونی دەوڵ��ەت��ی نەتەوەیی‌و‬

‫بوارێك ئەگەری روودانی لە هەر دۆخێكدا‬

‫ك��ۆن��گ��رەی (ویستنڤاڵیا) گ��واس��ت��رای��ەوە بۆ‬

‫ب��ێ��ت شتێكی ئ��اس��ای��ی ب��ێ��ت ب���ەالی الی��ان��ە‬

‫ئاستێكی بااڵترو مەیدانێكی گەورەتر ئەویش‬

‫ملمالنێكەراكانەوە‪.‬‬

‫بیستەمیش‪،‬‬

‫فره‌وانبوونی سنووری دەسەاڵتی یەكەكان‬

‫كە س��ەدەی روودان��ی رووداوە گەورەكان‬

‫ب��وو بۆ دەوڵ��ەت وەك ت��ازە دەرك��ەوت��ووی‬

‫دەن��اس��رێ��ت دەرخ����ەری ئ��ەو راستییە‪ ،‬كە‬

‫خ���اوەن هێزو ك��ۆك��ردن��ەوەی هێزە پ��ەرش‬

‫مرۆڤایەتی هێشتا گیرۆدە‌و قوربانی دەستی‬

‫باڵوەكان بۆ هێزێك لە دەستێكی دیاریكراودا‪،‬‬

‫جەنگە‪ ،‬ئەو جەنگەكەی كەس تیادا براوە نییە‌و‬

‫كە دەسەاڵتی دەوڵەتە‪ .‬لێرەوە چەمكەكانی‬

‫ێ هێزەوە دۆڕاون‬ ‫هەموو الیان بە بەهێزو ب ‌‬

‫م���ان���ەوە‌و ب���ەرژەوەن���دن���ی‌و ه��اوپ��ەی��م��ان��ی‌و‬

‫تیادا‪ .‬هەروەها ملمالنێیەكان بەتێپەڕبوونی‬

‫ه��اری��ك��اری ل��ە پێناو م��ان��ەوە زی��ات��ر ب��رەو‬

‫كات گۆرانكاریان بە سەردا هاتووە هەر لە‬

‫دەستێنن‌و گەورەتر دەب��ن وه‌ک ل��ەوەی لە‬

‫ئەلیەتی ملمالنێەكە‌و كات‌و شوێنی ملمالنێە‪.‬‬

‫رابردوودا هەبوون‪ .‬لەبەر ئەوە ملمالنێی ئەو‬

‫بۆ نموونە لە سەردەمی كۆندا ملمالنێیەكان‬

‫دیاردەییە‪ ،‬كە سەرەتایی مێژووەوە بوونی‬

‫لە نێوان مەلیك‌و پادشاكاندا بوون‌و دواتر‬

‫هەیە‌و هەر بەردەوامیش دەبێت لەمانەوە‪،‬‬

‫ئەمە گۆرانكاری بە س��ەردا هاتووو گۆڕا‬

‫وات��ا ناكرێت بنبڕ بكرێت‪ .‬ب��ەاڵم دەكرێت‬

‫ب��ۆ ملمالنێ ل��ە ن��ێ��وان دەوڵ��ەت��اك��ان��دا دوات��ر‬

‫ئیدارە بكرێت‌و بە جۆرێك بەرێوە ببرێت‪،‬‬

‫بوو بە ملمالنێ لە نێوان ئایدوڵۆجی‌و دیدو‬

‫ێ كەرەكان‪،‬‬ ‫كە بەرژەوەندیی الیانە كێبڕك ‌‬

‫بۆچوونەكاندا‪ .‬واته بۆچوونه جیاوازەكان‬

‫ك��ە ك��ارەك��ت��ەری س��ەرەك��ی ملمالنێیەكانن‪،‬‬

‫ب��وون بە ت���ەوەری سەرەكیی ملمالنێكان‪.‬‬

‫بپارێزێت‌و سەرئەنجام زەرەمەندی سەرەكیی‬

‫دواتر ملمالنێیەكان گۆڕان بۆ ملمالێنیی نێوان‬

‫ملمالنێیەكان‪ ،‬كە مرۆڤە ب��ەدوور بێت لەو‬

‫كه‌لتوورو ناسنامە جیاوازەكان‪ ،‬واته ئاستی‬

‫زەرە‌و زیانەنەی‪ ،‬كە لەو ملمالنێی‌و شەڕو‬

‫ملمالنێەكان لە ئاستێكی گ��ەورەو داب��ەزی‬

‫كوشتارانە دەك��ەوێ��ت��ەوە‪ ،‬هەرچەندە ئەمە‬

‫بۆ ئاستێكی بچووكتر ئەویش بریتییە لە‬

‫زۆر زۆر سه‌خت‌و دژواره بەدیبێت‪ ،‬بە هۆی‬

‫گواستنەوەی ملمالنێیەكان لە نێوان واڵتاندا‬

‫جیاوازیی ب��ەرژەوەن��دی‌و ئایدۆلۆژیاییەوە‪.‬‬

‫بۆ نێو دەوڵەتان واته ملمالنێی نێوخۆی‪ ،‬بە‬

‫س���ەدەی‬

‫‪117‬‬

‫واتایه‌کی‌تر واته شەڕو ملمالنێیەكان لە سەر‬

‫ئەدات‪ .‬بۆیە هارالن كلیفالند لە ساڵی ‪2000‬دا‬

‫ئاستی ێواڵتان كارەساتبارترو خوێناویترن‬

‫گوتوویه‌تی‪ :‬كاتێك كە سەیری نەخشەی‬

‫لە ملمالنێیەكانی‌تر‪ .‬بۆیە ملمالنێ ئەگەر‬

‫جیهان دەكەین ئەوا هەر خاڵێكی ئاماژەیە‬

‫روودانی هەیە‪ ،‬لە هە‌ر كات‌و شوێنێكدا‪.‬‬

‫بۆ ملمالنێ یان ملمالنێێكی چاوەروان كراو‪.‬‬

‫رۆبەرت جیلین پێوایە سروشتی پەیوەندییە‬

‫هەروەها دوای رووداوەكانی ‪11‬ی ئەیلول‬

‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ەك��ان ه������ەزاران س��اڵ��ە هیچ‬

‫ملمالنێ‌و ناكۆكیە نێودەوڵەتییەكان چوونە‬

‫گۆرانكارییەكی بە س��ەردا نەهاتووە‪ ،‬بۆیە‬

‫قۆناغێكی ت��رەوە لە توندوتیژی بەرامبەر‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان درێ���ژە بە‬

‫یەكترو وات��ه ك��ارو ك��اردان��ەوە‪ .‬ه��ەر وه‌ک‬

‫ب��ەردەوام��ب��وون��ی خ���ۆی ئ���ەدا ب��ە ش��ێ��وەی‬

‫ئیبراهیم م��ح��م��ود ل��ە كتێبی (توندتیژیی‬

‫ملمالنێێكی دووبارە بۆوە لە سەر سامان‌و‬

‫جیهانی) دەڵێت‪ :‬هەموو مرڤایەتی لە هەموو‬

‫هێز لە نێوان تاكە سەربەخۆكان لە دۆخی‬

‫رەگەزەكان لە هە‌ر شوێن لە چوارچێوەی‬

‫ئەنارخیدا‪ .‬واته هەمیشە سروشتی پەیوەندیی‬

‫توندتیژیدان‪ ،‬بیانەوێت‪ ،‬یان نەیانەوێت‪ ،‬هیچ‬

‫نێوان واڵت��ان سروشتێكی ملمالنێی هەیە‪.‬‬

‫هەڵبژاردەیەكی‌تر نییە‪ ،‬ئێستا توندوتیژی‬

‫تەنانەت لە نێوان هاوپەیمانەكانیشدا بە هۆی‬

‫گەیشتۆتە ئاستی سەیدو گەورەی لە زۆرێك‬

‫نەبوونی متمانە‌و دڵنیاییەوە ئەمەش سەری‬

‫لە ب��وارەك��ان��دا‪ ،‬بۆ یەكەم ج��ارە جیهان لە‬

‫كێشاوە بۆ ئاسایشی نێودەوڵەتی بخاتە‬

‫رێگای توندوتیژییەوە متەوەحد دەبێت‪.‬‬

‫مەترسیەوە‌و هیچ ق��ه‌واره‌و الیانێك بواری‬

‫سەدەی بیست ویەك سەدەی درێژكراوەی‬

‫ێ نەخات‌و ب��ەردەوام‬ ‫ئەمنی خ��ۆی پشتگو ‌‬

‫ملمالنێیەكانی سەدەی راب��ردووە‪ ،‬بەهەموو‬

‫گرنگی پێ بدات‪.‬‬

‫هۆكارو ئالیەتەكانییەوە‪ .‬واتا ئەم سەدەییە‬

‫وه‌ک چ����ۆن ج���ۆ ك��ل��ی��ن ‪ Joe Klein‬لە‬

‫جیاواز نییە لە دەكانی راب��ردووو مێژووی‬

‫س��اڵ��ی ‪1994‬دا پێی وا ب���ووە ئەنارخیزم‬

‫مرۆڤایەتی لە ملمالنێ‌و ناكۆكی لە سەر‬

‫ه���ەڕەش���ەی���ەك���ی راس��ت��ەق��ی��ن��ەی��ە ب���ۆ س��ەر‬

‫پێداویستی‌و كەمی م��واردو ب��ەرژەوەن��دی‌و‬

‫سەقامگیری نێودەوڵەتی‪ .‬وات��ا لەساییەی‬

‫ه��ێ��زو ئ���اب���ووری‌و س��ی��اس��ی‌و پ��ەی��وەن��دی‌و‬

‫نەبوونی یاسایەكی بااڵدا كە بتوانێت خۆی‬

‫ئ��ای��دۆڵ��ۆج��ی‌و ه��اوپ��ەی��م��ان��ی‌و س��ت��ڕات��ی��ج‌و‬

‫بسەپێندرێت ب��ەس��ەر واڵت��ان��دا ئ��ەو كات‬

‫هاوسەنگی هێزو ئەمن‌و ئەمنی نێودەوڵەتی‌و‬

‫ئاسایش ئارامی جێگر نابێت‪ ،‬كە ئەمەش‬

‫هاریكاری نێودەوڵەتی‌و قەیران‌و قەیرانی‬

‫هەبوو وات��ا ملمالنێ ب��ەردەوام��ی بە خۆی‬

‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ل��ە ن��ێ��وان واڵت���ان���دا ه��ەی��ە‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫بەردەوامی هەیە‪.‬‬

‫ل��ە س��ەر ئ��ێ��ران ت��ۆم��ار دەك��رێ��ت‪ .‬گوشار‬

‫ل���ەم چ���وارچ���ێ���وەی���ەش���دا ل���ە ه��ەش��ت��اك��ان��ی‬

‫خستنەسەر هەریەكە لە چین‌و رووسیا بۆ‬

‫س��ەدەی راب��ردووە ملمالنێی نێوان والیەتە‬

‫وەستاندنی هاریكارییەكانیان بۆ ئێران لە‬

‫یه‌كگرتووەكانی ئەمریكاو ئێران بوونی هەیە‬

‫بواری ئەتۆمی‪ .‬گوشار خستنە سەر واڵتانی‬

‫درێژكراوەی هەیە لە ئەم سەدەییەدا‪ .‬دوای‬

‫ئ��ەوروپ��ی‌و ی��اب��ان‌و ئاسیای ن��ێ��وەراس��ت‌و‬

‫ئ��ەوەی سیاسەتی دووپایەكە گۆڕانكاری‬

‫دەوڵەتانی قاوقاز بەمەبەستی كەمكردنەوەی‬

‫ب��ە س����ەردا ه���ات ل��ە ك��ۆت��ای��ی حەفتەكانی‬

‫هاریكارییان بۆ ئێران‌و سنوورداركردنی‪.‬‬

‫سەدەی بیستەمدا‪ ،‬لە سیاسەتی هاوپەیمانی‬

‫گوشار خستنە س��ەر توركیا بۆ وەستانی‬

‫سەرسەختەوە بۆ دوژمنایەتیەكی بەهێزو‬

‫گرێبەستی گەورەی غاز‪ ،‬كە ماوەكەی بیست‬

‫گەورە‪ ،‬بە تایبەتیش دوای بە بارمتەگرتنی‬

‫ساڵە بە تێچوونی بیست‌و سێ ملیار دۆالر‪.‬‬

‫كەسە دیپلۆماته‌كانی نێو سەفارەتی ئەمریكا ‬

‫دابینكردنی بڕی بیست ملیۆن دۆالر لە الیەن‬

‫لە ئێران‪.‬‬

‫كۆنگرێسی ئەمریكیەوە لە ساڵی ‪2003‬دا‬

‫ێ دەییە كار دەكات‬ ‫ئەمریكا بە درێژایی س ‌‬

‫بە مەبەستی كاری هەواڵگری‌و سیخوڕیی‬

‫بۆ ئەوەی سزا بە سەر ئێراندا دەسەپێنێت‌و‬

‫نهێنی بۆ تێكدانی سیستەمی فەرمانڕاوەیی‬

‫به ب��ەردەوام��ی هەوڵی زیادكردنی دەدات‪.‬‬

‫لە ئێراندا‪ .‬گرتنەبەری رێ‌و شوێن‌و هەڵمەتی‬

‫(‪)1‬‬

‫راگەیاندنی فرەرە هەندن‌و گەورە دەربارەی‬

‫درێژدان بە سیاسەتی ئیحتوای دووسەرە لە‬

‫مەترسی توانایی ساروخی‌و سەربازی ئێران‬

‫ساڵی ‪1993‬دا‪ ،‬كە بۆ دژایەتیكردنی عێراق‌و‬

‫بە تایبەت لە سەر ئاستی توانا ئەتۆمییەكانی‪.‬‬

‫ئێران دارێژرابوو‪ .‬سنی قانونی بۆ دابڕانی‬

‫بەكارخستنی ت��ۆڕی که‌ناڵی تەلەفیزیۆنی‌و‬

‫وەب��ەره��ێ��ن��ان ل��ە ئ��ێ��ران��دا‪ ،‬ك��ە ن��اس��راوە بە‬

‫ه��ەواڵ��ی ف��ارس��ی ب��ۆ ب��ەرەن��گ��ارب��وون��ەوەی‬

‫(قانونی داماتو) لە ساڵی ‪1996‬دا‪ ،‬كە یاساغ‬

‫ئ���ێ���ران‪ .‬گ���ەورەك���ردن���ی وێ���ن���ەی ئ��ێ��ران‌و‬

‫دەكاتە سەر وەبەرهێنی بیانی بە بڕی زیاتر‬

‫ناساندنی بە یەكێك لەو واڵتانەی بەرەی‬

‫لە چل ملیۆن دۆالر لە كەرتی نەوت‌و غازی‬

‫جەنگن لە كانوونی دووەمی ساڵی ‪2002‬دا‪.‬‬

‫سروشتی‪ .‬ناساندنی ئێران وه‌ک واڵتێكی‬

‫هەڵوەشانەوەی یاساغكردنی ناردنی چەك بۆ‬

‫دەركەوتە دژ بە ئاشتی جیهانی بۆ كۆمەڵگای‬

‫تاجاكستان بۆ دروستكردنی هاوسەنگیەكی‬

‫نێودەوڵەتی‪ .‬خستنەڕووو بەدادواچوون بۆ‬

‫ێ لە ئاسیای نێوارەست‪ .‬كاركردنی لە سەر‬ ‫نو ‌‬

‫شكاوە یاسایەنەی‪ ،‬كە دادگا ئەمریكییەكان‬

‫دانانی پەیمانی ناتۆ لە ناوچەكانی ئاسیایی‬

‫ئەمانەش زۆر ب��وار دەگرێتەوە‪ .‬ل��ەوان��ە‪:‬‬

‫‪119‬‬

‫ن���اوەراس���ت ب��ە مەبەستی ج��ی��اك��ردن��ەوەی‬

‫دەب��ێ��ت ب��ە‪ :‬راگ��رت��ن��ی پ��ڕۆس��ەی پیتاندنی‬

‫ئێران لە باكوورو باكووری رۆژهەاڵتی هەر‬

‫یۆرانیۆم لەڕێژەی سەروو ‪ .%5‬لەنێوبردنی‬

‫یەكە لە چین‌و روسیا رۆشیتن بۆ ناوچەی‬

‫ئ��ەو ب��ڕ ی��ۆران��ی��ۆم��ەی ك��ە ب��ەڕێ��ژەی ‪%20‬‬

‫ئازرباینجان‌و ئۆزباكستان دوای ‪ 11‬ئەیلول‬

‫پ��ی��ت��ێ��ن��راوە‪ .‬راگ��رت��ن��ی ه���ەر ه��ەوڵ��ێ��ك بۆ‬

‫ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی مەیدانێكی گونجاو بۆ‬

‫پ��ەرەپ��ێ��دان��ی ت��وان��ای پیتاندنی ی��ۆران��ی��ۆم‪.‬‬

‫جێگیركردنی هێزی ئەمریكا لەو ناوچەیە‪.‬‬

‫زیادنەكردنی بڕی ئەو یۆرانیۆمەی بەبڕی‬

‫هەموو ئەم رێگرییانە بۆ ئەوە بوون ئێران‬

‫‪ %3.5‬ل��ە ع��ەم��ب��ارەك��ان��ی ئ��ێ��ران پیتێنراوە‪.‬‬

‫ن��ات��وان��ێ��ت ببێتە خ��اوەن��ی چ��ەك��ی ئەتۆمی‬

‫راگرتنی سەرجەم چاالكییەكانی وێستگەی‬

‫ئەمەش بۆ تێكنەدانی هاوسەنگی هێز بووە‬

‫ئەتۆمی ئ���اراك‌و دەس��ت هەڵگرتن لە هەر‬

‫لە ناوچەكەدا بەتایبەت بەرژەوەندییەكانی‬

‫هەوڵێك بۆ پیتاندنی پلۆتۆنیۆم‪ .‬شەفافیەتی‬

‫ئەمریكە لەم ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەراستدا‪.‬‬

‫تەواو لە رێگەدان بە ئاژانسی نێودەوڵەتی‬

‫ل��ێ��رەوە ئەمریكاو ه��ەری��ەك��ە ل��ەو واڵت��ان��ی‬

‫وزەی ئەتۆم بۆ پشكنینی لە ناكاوو رۆژانەی‬

‫بڕیتانیاو فەرەنساو روسیاو چین‌و ئەڵمانیا‬

‫دامەزراوە ئەتۆمییەكانی ئێران‪.‬‬

‫بەرامبەر ئێران‪ ،‬كە دەوڵەتانی ‪ 1+5‬ناسراون‬

‫ب��ە گ��وێ��رەی ن���اوەڕۆك���ی ك��ۆب��وون��ەوەك��ە‪،‬‬

‫بۆ گفتوگۆكردن لە سەر پ��ڕۆژەی ناوەكی‬

‫ك��ە م���اوەی ش��ەش مانگە‪ ،‬الی��ەن��ی كۆمەڵی‬

‫ئێران‌و گەیشتن بەڕێكەوتنێك دەربارەی ئەم‬

‫نێودەوڵەتی‪ ،‬ك��اردەك��ات بۆ‪ :‬چیتر كۆمەڵی‬

‫مەلەفە سەرئەنجام پاش گفتوگۆ ئاشكراوو‬

‫نێودەوڵەتی س��زای زی��ات��ر ب��ەس��ەر ئێراندا‬

‫شاراوەكان لە نێوان گروپی ‪ 1+5‬لە الیەك‌و‬

‫ناسەپێنێت‪ ،‬ئ��ەگ��ەر ت���اران ل��ە م���اوەی ئەو‬

‫ئ��ەم��ری��ك��او ئ��ێ��ران‪ .‬ل��ە الی���ەك���ی‌ت���رەوە ئ��ەو‬

‫شەش مانگەدا پابەند بێت بەوەی لە سەری‬

‫بەستەڵكە سیاسیە بەهێزەی لە نێوان ئێران‌و‬

‫رێ��ك��ەوت��وون‪ .‬هەڵپەساردنی ك��ارك��ردن بە‬

‫ئەمریكادا هەبوو كەلێنكی تێكەوت‪ .‬بەاڵم‬

‫چەند سزایەكی وەك مامەڵەكردن بە زێڕو‬

‫كەلێنك بە دیوی كرانەوە بە رووی یەكتردا‪،‬‬

‫كانزاو كەرتی ئۆتۆمبیل‌و هەناردەكردنی‬

‫كە ئەویش هەوڵدانە بۆ چارەسەركردنی‬

‫پەترۆكیمیاییات كە ئەمانە داهاتی یەك ملیار‬

‫كێشەكان‪ ،‬بە تایبەت كێشەی بوونی ئێران بە‬

‫و پێنج سه‌د ملیۆن دۆالر بۆ تاران دەستەبەر‬

‫خاوەنی چەكی ئەتۆمی‌و نەبوونیەتی‪.‬‬

‫دەكەن‪.‬‬

‫بە گوێرەی نێوەڕۆكی كۆبوونەوەكە‪ ،‬كە‬

‫رێ��گ��ادان بە چاكسازی‌و نۆژەنكردنەوەی‬

‫م��اوەی ش��ەش مانگە‪ ،‬الیەنی ئێران پابەند‬

‫ه��ەن��دێ��ك ل��ە هێڵە ئاسمانییەكانی ئ��ێ��ران‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫فرۆشی ئێران لە نەوت‪ ،‬وەك ئێستا بەنزمی‬

‫بەم مەلەفە دەدات‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی ئەمریكا‬

‫دەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە ك��ە ب��ەڕێ��ژەی ‪ %60‬كەمترە‪،‬‬

‫بەرژەوەندییەكانی جیهانین‪ .‬بۆیە رۆژهەاڵتی‬

‫لەوەش زیاتر رێگا بە تاران دەدرێت چوار‬

‫نێوەراست ئەو ناوچەییە‪ ،‬كە گرنگی تەواو بۆ‬

‫ملیارو دوو س��ه‌د ملیۆن دۆالر لە داهاتی‬

‫ئەمریكا هەیە لەدەییەی حەفتاكانی سەدەی‬

‫نەوت بە شێوەی قست حەواڵەی بانكەكان‬

‫بیستەمەوە‪ .‬ئەم ناوچەیە بریتییە لە مجالی‬

‫بكات‪ ،‬بەو مەرجەی پابەند بێت بە نێوەڕۆكی‬

‫ی ئابووریی‬ ‫حیوی بۆ ئەمریكاو بەرژەوەندنی ‌‬

‫رێكکەوتنەكە‪ .‬رێگادان بە حەواڵەكردنی چوار‬

‫ئەمریكا‪ .‬لێرەوە ئەمریكا نایەوێت هێزێك لەم‬

‫سه‌د ملیۆن دۆالر لە پ��ارە بلۆككراوەكانی‬

‫ناوچەیەدا دەربكەوێت‪ ،‬كە مەترسی هەبێت‬

‫ئێران‪ ،‬كە ئەوەش بۆ بواری خەرجیی ئەو‬

‫ێ لەبەرچاوگرتنی‬ ‫بۆ ئاستی هێزەكەی بەب ‌‬

‫خوێندكارە ئێرانییانە بەكاردەهێندرێت‪ ،‬كە لە‬

‫بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی‪ ،‬چونكە ئەگەر‬

‫دەرەوەی واڵتەكانیان دەخوێنن‪.‬‬

‫بێت هێزێك بۆ نموونە ئێران ببێتە خاوەن‬

‫بۆچی رێکكەوتنێكی لەم شێوەیە الیانگران‌و‬

‫چەكی ئەتۆمی‪ .‬ئەمە س��ەر دەكێشێت بۆ‬

‫ن��ەی��اری هەیە؟ گرنگی چییە بۆ ئەمریكاو‬

‫هاوكێشەی كەمبوونەوەی هێزی ئەمریكا‬

‫ئێران؟ سه‌باره‌ت به ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬

‫ب��ە زی��ادب��وون��ی ه��ێ��زی ئ��ێ��ران؛ زی��ادب��وون��ی‬

‫ئەمریكا‪ ،‬لەنیوەی دووەمی سەدەی بیستەمەوە‬

‫ده‌س����ه‌اڵت‌و ئ��ێ��ران ك��ەم��ب��وون��ەوەی توانای‬

‫بەدیاریكراویشی لە ساڵی ‪ 1945‬كە ئەمریكا‬

‫دەس���ت درێ����ژی دەس���ەاڵت���ی ئ��ەم��ری��ك��ا ل��ەم‬

‫قۆرخی چەكی ئەتۆمی ك��ردب��وو تەنها بۆ‬

‫ناوچەیە‪ .‬بۆیە لە سەر بنەمای ئاشتییەكی‬

‫خۆی هێزی بەبەراورد بەدەوڵەتانی‌تر بەالی‬

‫سارد باشترە لە نەبوونی ئاشتی‪ ،‬ئاشتییەكی‬

‫خۆیدا هاوسەنگ كردبوو‪ ،‬بۆ راستكردنەوەی‬

‫گ��ەرم باشترە ل��ە شەڕێكی س���ارد‪ ،‬وات��ای‬

‫ئەم السەنگیەشە واڵت��ان بەتایبەت یەكێتی‬

‫دەبێت ئاشتی لەگەڵ ئێراندا ئەگەر زۆر زۆر‬

‫سۆڤیەت هەوڵی شكاندنی ئەم قۆرخكارییەی‬

‫س��اردی��ش بێت‪ ،‬كە بنەمایەكی بۆ دان��راوە‬

‫ئەدا لەڕێگەی هەوڵی بەدەستهێنان‌و بوون‬

‫ئەویش رێكەوتنی ‪23‬ی‪11‬ی‪2013‬دا لە نێوان‬

‫بە خاوەنی چەكی ئەتۆمی تا سەرئەنجام‬

‫ئێران‌و واڵتانی خ��ۆرئ��اوادا بوونی هەبێت‬

‫بوو بەخاوەنی ئەم چەكە قۆرخكارییەكەی‬

‫باشترە ل��ەوە‌ی ه��ەر نابێت‪ .‬لەبەر ئ��ەوەی‬

‫ئەمریكەی شكاند‪ .‬ئەمریكا زۆر بەگرنگییەوە‬

‫ئەمریكا بۆی دەركەوتووە‪ ،‬كە ناتوانێت بە‬

‫لە چەكی ئەتۆمی‌و كیمیایی دەڕوان��ێ��ت لە‬

‫سزا ئابوورییەكان زیابوونی ئەم سزایانە‬

‫ێ یەكی دونیادا بێت گرنگی تەواو‬ ‫هەر كو ‌‬

‫ئێران رابگرێت لە هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی‬

‫‪121‬‬

‫چەكی ئەتۆمی بۆیە باشترە ئاشتیەكی سارد‬

‫ئەوكات ب��ەو زانیاریانە رێگری بكرێت لە‬

‫لەگەڵیدا هەبێت‪ ،‬ن��ەك ملمالنێیەكی گ��ەرم‪.‬‬

‫ئێران تا نەگاتە ئاستی بەرهەمهێنانی چەكی‬

‫ئەمریكا ن��ای��ەوێ��ت بۆشایی هێز دروس��ت‬

‫ئەتۆمی ب��ە رێ��گ��ای ج��ی��اواز ل��ەو كاتەشدا‬

‫ببێت‪ ،‬بە تایبەت ئەگەر ئەو گریمانەیە راست‬

‫بیانووی ئەوە نامێنێت‪ ،‬كە رێگای دیبلۆماسی‬

‫بێت‪ ،‬كە گرنگی رۆژهەاڵتی ناوەراست بۆ‬

‫تاقینەكراوەتەوە‪.‬‬

‫ئەمریكا كەمبۆتەوە‪ ،‬واته بە الیانی كەمەوە‬

‫سه‌باره‌ت به ئێران ئەوەی بۆ دەركەوتووە‪،‬‬

‫ئ��ەگ��ەر بۆشایی هێز دروس���ت بێت دوای‬

‫ك��ە ب��ە دژای��ەت��ی��ك��ردن��ی ئ��ەم��ری��ك��او واڵت��ان��ی‬

‫كەمبوونەوەی سەنگی ئەمریكا لەم ناوچەیە‬

‫ئ���ەوروپ���ی ن��ات��وان��ێ��ت ل��ە س���ەر پ��ێ��ی خ��ۆی‬

‫نابێت ئ��ەو بۆشاییە ل��ە الی���ەن واڵتێكەوە‬

‫ب��وەس��ت��ێ��ت وب���ەردەوام���ی���ش ب��ێ��ت ل��ە س��ەر‬

‫پڕبكرێتەوە كە دوژمنی ئەمریكا بێت‪.‬‬

‫هەواڵدان بۆ بەدەستهێنانی چەكی ناوەكی‪،‬‬

‫ئەمریكا بەم رێكکەوتنامە كاتییە‪ ،‬كە ئەگەر‬

‫چ��ون��ك��ە ئ��ێ��ران دەوڵ���ەم���ەن���دە ب��ە س��ام��ان‌و‬

‫سەربكێشێت ب��ۆ رێكەوتنێكی هەمیشەی‬

‫كەرەستەی سروشتی‪ ،‬بە تایبەت ن��ەوت‪.‬‬

‫دەت��وان��ێ��ت رێگر بێت ل���ەوەی ئ��ێ��ران ببێتە‬

‫بەاڵم ئەگەر بێت واڵتانی‌تر نەوتت لێ نەكڕن‬

‫خاوەنی السەنگكردنی هێز لە بەرژەوەندیی‬

‫س��ام��ان��ی س��روش��ت��ی چ س��ودێ��ك��ی دەب��ێ��ت‪.‬‬

‫خۆیدا‪ ،‬بە واتایەكی‌تر رەواندنەوەی مەترسی‬

‫بۆیە توندكردنی سزا ئابورریەكان لە سەر‬

‫ئەمریكا وه‌ک هێزێك‌و ئیسرائیل‌و دەوڵەتانی‬

‫ئێران وای كرد هەڵوێستی خۆی بگۆرێت‪،‬‬

‫كەنداوی عەرەبی‪.‬‬

‫كە لە سەردەمی ئەحمەد ن��ەژاددا تووشی‬

‫رەن��گ��ە م��ەب��ەس��ت��ی ش�����اراوەی ئ��ەم��ری��ك��ا لە‬

‫چەقبەستووەكی ت��ەواو بوو‪ ،‬هەنگاوی لەم‬

‫پشت ئەم رێكەوتنە كۆكردنەوەی زانیاری‬

‫ج���ۆرە ب��ۆ ئ��ێ��ران گ��رن��گ ب���ووە ل��ەم ك��ات��ەدا‬

‫ت����ەواو ب��ێ��ت ت��وان��ا ئەتۆمییەكانی ئ��ێ��ران‪.‬‬

‫لەبەر ئەوەی ئێران بەم هەنگاوە لە رووی‬

‫ئ��ەم��ەش بەهەڵستانی دەزگ���ای هەواڵگری‬

‫ئابووریەوە تا رادەیەك‪ ،‬كە ئەگەر راستگۆش‬

‫بە ك��ۆك��ردن��ەوەی زانیاریی ت��ەواو لە سەر‬

‫نابێت لەم رێكکەوتنە ئەوا هەناسەیەك بە‬

‫ت��ەواوی بنكە ئەتۆمییەكانی ئێران لەكاتی‬

‫بەرگی ئابووریەكەی خ��ۆی دادەت���ەوە‪ ،‬كە‬

‫رێگاپێدان بە تیمە پشكنەرە نێودەوڵەتییەكان‬

‫فشارێكی زۆری لەسەرە توانای بەردەوام‬

‫لە ماوەی ئەم شەش مانگەی كە دیاریكراوە‪،‬‬

‫بوون لەژیانی كەمببوەوە‪.‬‬

‫ێ بكرێت‬ ‫كە رێكکەوتنەكەی تیادا جێ بەج ‌‬

‫رەن��گ��ە ئ��ێ��ران ئ���ەوەی ب��ۆ دەرك��ەوت��ب��ێ��ت لە‬

‫تا ئەگەر رێكکەوتنەكەش سەركەوتوو نەبوو‬

‫سایەی هەبوونی فشارگەلێكی زۆر چ لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫نێوخۆو دەرەوە ناتوانێت ببێت بەخاوەنی‬

‫بەهەڵەیەكی مێژووی نێوی دەب��ات‪ ،‬بەوەی‬

‫چەكی ئەتۆمی‌و لە هەوڵدانی بەردەوامی بۆ‬

‫ئێران ئ��ەوەی دەیویست‌و هەوڵی بۆ ئەدا‬

‫دەستهێنانی ئەم چەكە بەردەوام بێت‪ ،‬بۆیە‬

‫واڵتانی ئەمریكا‌و ئەوروپا خۆیان بەئێرانیان‬

‫دەتوانێت دەستبەرداری پیتاندنی یۆرانیۆم‬

‫سپارد‪ .‬نەبوونی متمانە وای لە ئیسرائیل‬

‫بێت ب��ۆ مەبەستی دروس��ت��ك��ردن��ی چەكی‬

‫ك��ردووە متمانە بەئێران نەبێت‪ ،‬ئیسرائیل‬

‫ئەتۆمی‪ .‬ب��ەاڵم ناتوانێت دەس��ت��ەب��ەرداری‬

‫ل���ەوە دەت��رس��ێ��ت خ��اوەن��ی چ��ەك��ی ئەتۆمی‬

‫پیتاندنی یۆرانیۆم بێت بۆ مەبەستی سلمی‪ ،‬كە‬

‫ب��ێ��ت‪ .‬دان��وس��ان ل��ە س��ەر ن��ەب��وون��ی چەكی‬

‫بەرهەم هێنانی كارەبا بۆ بواری پیشەسازی‪،‬‬

‫ئەتۆمی بكات‪ .‬وات��ه لە هەر دوو بارەكەدا‬

‫كە رێژەكەی لە ‪ %3.5‬بۆ ‪.%5‬‬

‫لە بەرژەوەندیی ئێرانە‪ ،‬چونكە ئەگەر ئێران‬

‫ئێران بەمە مەترسی ئیسرائیل لە سەر خۆی‬

‫چەكەكەی هەبێت‪ .‬دانوسان لە سەر نەبوونی‬

‫الدادەت‪ ،‬چونكە ناكرێت رێكکەوتن هەبێت‪،‬‬

‫بكات‪ ،‬ئەوا كۆمەڵێك ئیمتیازی بۆ دەگەڕێتەوە‬

‫ئیسرائیلیش مەترسی هەبێت بۆ ئێران هەر‬

‫پێش هەمووشیان توانای سوود بینینە لە ‪7‬‬

‫واڵتانی ‪ 1+5‬رەنگە ئەمە قبوڵ نەكەن‪.‬‬

‫ملیار دۆالری ئێران خۆی‪.‬‬

‫س��ه‌ب��اره‌ت به ئیسرائیل‪ ،‬ه��ەرەش��ەی جدی‬

‫سه‌باره‌ت واڵتانی كەنداوی عەرەبی‪ ،‬ئەم‬

‫لە سەر ئەمن‌و مانەوەی ئیسرائیل بەالی‬

‫واڵتانە ئەمن‌و پاراستنی خۆیان سپاردووە بە‬

‫جوولەكەوە‪ ،‬رەنگە پێش هە‌ر شتێك ئێران‌و‬

‫ئەمریكا‪ ،‬بە تایبەتی مەترسیی ئێران‌و هیاللی‬

‫مەترسی ئێران بێت كاتێك دەبێت بەخاوەنی‬

‫شیعی بۆ سەر دەوڵەتەكانیان بە مەترسیی‬

‫چ��ەك��ی ئ��ەت��ۆم��ی‪ ،‬چ��ون��ك��ە س��ەران��ی ئ��ێ��ران‬

‫جیدی لە قەڵەم دەده‌ن‪ .‬ئەمەش بە هۆی‬

‫چەندین جار ئەوەیان دووپ��ات كردۆتەوە‬

‫گەورەی هێزی ئێران‌و نزیكی ئەم واڵتانە لە‬

‫وەك هەرەشەیەك‪ ،‬كە ئیسرائیل لە سەر‬

‫سنووری ئێرانەوە‌و هەبوونی بڕێكی زۆری‬

‫نەخشە دەسڕنەوە‪ ،‬هەر چەندە ئەمە كارێكی‬

‫سامانی سروشتی لەم واڵتانەدا وایكردووە‪،‬‬

‫زۆر زەحمەت‌و قورسە‪ ،‬چونكە ئیسرائیلیش‬

‫كە ئێران چ��اوی لە سەریان بێت‪ .‬واڵتانی‬

‫هێزە‌و خاوەنی توانایەكی زۆر باشی چەك‌و‬

‫ك��ەن��داوی ع��ەرەب��ی ب��ە رێكکەوتنێكی لەم‬

‫بەكارهێنانی چەكە لەم ناوچەیەدایە‪ ،‬ئەگەر‬

‫شێوازە نیگەران نین‌و پێشوازی لێدەكەن‪،‬‬

‫چەكی ئەتۆمیشی نابێت‪.‬‬

‫چونكە مەترسییان كەمتر دەبێتەوە وەك‬

‫ئیسرائیل ئەم رێكکەوتنەی لەگەڵ ئێراندا بە‬

‫لە قۆناغی پێشووتر‪ ،‬واتا ئێرانێكی خاوەن‬

‫دەستكەوتی سەدە بۆ ئێران ناوزەند دەكات‌و‬

‫هێزێكی بەهێز باشترە لە ئێرانێكی خاوەن‬

‫‪123‬‬

‫چەكی ئ��ەت��ۆم��ی‪ ،‬چونكە یەكەمیان رەنگە‬

‫بە گرنگ دەزانن؛ پێیان وایە(‪ )2‬ئەم رێكکەوتنە‬

‫بتواندرێت ڕێگەی لێ بگرێت‪ .‬بەاڵم دووەمیان‬

‫ئیعتراف ب��ە ئ��ێ��ران دەك���ات وەك هێزێكی‬

‫دانانی بەربەست لەبەردەمی زۆر قورسە‪.‬‬

‫ئەتۆمیی هەرێمی‪ ،‬كە مافی هەیە لە پیتاندنی‬

‫بەم شێوەیەش هاوسەنگی هێز واتا هێزی‬

‫یۆرانیۆم بۆ مەبەستی ئاشتی لەو سنوورەی‬

‫هەموو الیانەكان لە ئاستێكی دیاریكراودا بێت‬

‫لە سەری رێكکەوتوون‪.‬‬

‫هیچ الیانێك هێزی لەوانی‌تر زۆر گەورەتر‬

‫رێکكەوتنەكە زۆر بە پەلەكرا‪ ،‬كە لە ئاستی‬

‫نابێت بۆ كەنداو باشترە‪ .‬لە الیەكی‌ترەوە لە‬

‫چ��اوەڕوان��ی��دا ن��ەب��ووە وەك ه��ەر ی��ەك��ە لە‬

‫سایەی هەوڵدانی ئێران بۆ بوون بە خاوەنی‬

‫فەڕەنساو ئیسرائیل هەوڵی دروستكردنی‬

‫چەكی ئەتۆمی هەمیشە ئەمنی ئەم واڵتانە‬

‫كۆسپیان دەدا بۆ ئەم رێكکەوتنە‪ .‬هەروەها‬

‫لە ژێر هەڕەشە‌و مەترسیدایە‪ .‬بەاڵم ئەگەر‬

‫واڵتانی كەنداوی عەرەبی هەوڵی فشارییان‬

‫هاوكێشەكە پێچەوانە ببێتەوە ئەوا باشترە‪.‬‬

‫دەدا ب��ۆ دروستكردنی كۆسپ ل��ە رێگای‬

‫ئەمریكا ل��ەم دۆخ���ەدا رێكکەوتنی لەگەڵ‬

‫گرۆپەكانی فشارەوە لە واشنتۆن‪.‬‬

‫ئێراندا پ��ێ باشترە‪ ،‬چونكە ئ��ەگ��ەر ئێران‬

‫ئ��ەم��ری��ك��ا ه��اوس��ەن��گ��ی راگ����رت ل��ە ن��ێ��وان‬

‫ببێت بە خاوەنی چەكی ئەتۆمی‌و لە دەستت‬

‫ه��ەڕەش��ەك��ان��ی ئیسرائیل ب��ۆ هێرشكردنی‬

‫دەربچێت‪ ،‬ئەوا دەبێت هاوسەنگی ئەتۆمی بۆ‬

‫بۆ سەر ئێران بە تاكالیانی بە بانگەشەی‬

‫ئێران لە الیەن ئەمریكاوە پەیدا بكرێت‪ ،‬كە‬

‫پاراستنی ئەمنی قومی خۆی‪ .‬لە الیەكی‌ترەوە‬

‫ئەویش رەنگە یەكێك بێت لەواڵتانی كەنداو‬

‫ئەو سوودانە‪ ،‬كە لەم رێكکەوتنە دەكەوێتەوە‪،‬‬

‫ئ��ەو ك��ات��ەش‪ .‬وات��ه ب�ڵاوب��وون��ەوەی چەكی‬

‫كە دەركەوت رێكکەوتن باشترە‪.‬‬

‫ئەتۆمی‌و زیادبوونی دەوڵەتانی خاوەن ئەم‬

‫تێگەیشتنی ه��ەر یەكە لە ئ��ێ��ران‌و ئەمریكا‬

‫چەكە ل��ەڕۆژه��ەاڵت��ی ن��ێ��وەراس��ت��دا ئەمەش‬

‫س��ن��ووری رێكکەوتنی ب��ەرن��ام��ەی ئەتۆمی‬

‫گرەنتیكردنی سەلەمەتی ئەم چەكە قورستر‬

‫ئ��ێ��ران‌و سووككردنی س��زا ئابوورییەكان‪.‬‬

‫دەك���ات ل��ەب��ەر ئ���ەوەی گ���روپ‌و رێكخراوە‬

‫تێپەڕاند‪ ،‬لەوە گرنگتر بریتییە لە رێكکەوتن‬

‫تیرۆرستیەكان لەم ناوچەیەدا زۆر بەهێزن‌و‬

‫ل���ە س����ەر ه��اوب��ەش��ی��پ��ێ��ك��ردن��ی ئ���ێ���ران ل‬

‫توانایی كۆنترۆڵكردنیان زەحمەتە‪ .‬بۆیە‬

‫ەبەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە هەر یەكە لە‬

‫رێگری سەرەتا لە باڵوبوونەوەی ئەم چەكە‬

‫عێراق‌و سوریاو لوبنان‌و ئافغانستان‪.‬‬

‫باشترە ل���ەوەی دوات���ر ل��ە ژێ��ر كۆنترۆڵدا‬

‫ئێران دەتوانێت بە هۆی ئەم رێكکەوتنەوە‬

‫دەربچێت‪.‬‬

‫بڕی زیاتر لە حه‌وت ملیار دۆالر بگەڕێنێتەوە‬

‫پسپۆڕو شارازەییانی ئێرانی ئەم رێكکەوتنە‬

‫بۆ خۆی‪ ،‬كە لە بانكەكانی واڵتانی رۆژئاوادایە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫هەروەها لە سەرەتادا دەتوانێت ئەو پارەنە‬

‫هەمیشەیی نییە‪ ،‬رەنگە نییه‌تێكی روونیش‬

‫بگەڕێنێتەوە لە بانكە ئاسیاییەكاندایە لە‬

‫نەبێت‪ .‬لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئەم كێشەیە‬

‫ه��ەری��ەك��ە ل��ە (ك��وری��ای ب��اش��وور‪ ،‬مالیزیا‪،‬‬

‫كێشەیەكی درێ��ژخ��ای��ەن‌و رەگێكی قووڵی‬

‫ئەندەنوسیا)دا هەیەتی‪ ،‬كە رێژەكەی بڕی‬

‫هەیە‪.‬‬

‫ملیارو نیوێكەو دەتوانێت یەكسەر ئەم پارەنە‬

‫رێگری‌و كۆسپەكانی بەردەم ئەم رێكکەوتنە‬

‫بەكاربهێنێت بۆ پڕكردنەوەی پێداویستیی‬

‫زۆرن‌و دژایەتیی بەهێزی دەكرێت لە الیەن‬

‫نێوخۆیی‪.‬‬

‫ئیسرائیل‌و كۆمارییەكانی ئەمریكاو بەشێك‬

‫ێ دەییە‬ ‫ئ��ەو كۆمپانیایانەی بۆ م��اوەی س ‌‬

‫ل��ە س��ەن��ت��ەرو ت��ی��ن ت��ان��ك��ەك��ان��ی ئەمریكاو‬

‫كاركردنیان لە ئێراندا راگ��رت��ووە‪ ،‬دەتوانن‬

‫نیاتێكی شاراوەی واڵتانی كەنداوی عەرەبی‪.‬‬

‫دووب������ارە ب��گ��ەڕێ��ن��ەوە ب��ۆ ك���ارك���ردن‪ .‬لە‬

‫مەترسییەكەش لەوە‌وه سەرچاوەی گرتووە‪،‬‬

‫نێوشیاندا شركەكانی بواری نەوت‌و سامانە‬

‫كە واڵتانی ئیسرائیل‌و كەنداوی عەرەبی لەوە‬

‫سروشتییەكان‪.‬‬

‫دەترسن ئەمریكا هاوپەیمانیی نوێ بۆ خۆی‬

‫شارازە ئێرانییەكان بە شێوەیەكی گشتی ئەم‬

‫بدۆزێتەوە‪ ،‬كە ئەویش ئێرانە‪ .‬لە بەرامبەردا‬

‫رێكکەوتنە بە رێكکەوتنێكی باش لە قەڵەم‬

‫پشتگوێخستنی ئیسرائیل‌و واڵتانی كەنداوە‪.‬‬

‫دەده‌ن؛ پێیان وایە ئەمە خاڵی سەركەوتنی‬

‫هەر چەندە ئەمە ئیتحمالێكی دوورە‪ .‬بەاڵم لە‬

‫دیپلۆماسیی ئێرانە‪.‬‬

‫سیاسەتەدا هەموو شتێك موكینە روو بدات‪.‬‬

‫كەواتە دەكرێت بگوترێت ملمالنێكان كۆتایی‬

‫ئ��ای��ا ه��اوپ��ەی��م��ان��ی��ی ت���ورك���ی���او ئ��ەم��ری��ك��ا‬

‫نایەت‪ ،‬چونكە لەگەڵ دروستبوونی كۆمەڵگای‬

‫هاوپەیمانییه‌كی ل��ەرزۆك��ە؟ تا ئەمریكا بۆ‬

‫مرۆییەوە بوونی هەبووە؛ هەر دەمێنێت‌و‬

‫هاویەپمانیی دیكە بگەڕێت‪ ،‬ی��ان ئەمریكا‬

‫ب��ەردەوام دەبێت‪ .‬ئەمە لە ژیانی ئاساییدا‪.‬‬

‫ێ‬ ‫دەیەوێت مەكانەتی ئاغایی‌ی هەرێمی ملمالن ‌‬

‫هەروەها لە ژیانی سیاسی شتێكی واریده‌‌و‬

‫یەكالینەبێتەوە لە نێوان توركیاو ئێراندا‪،‬‬

‫بە ئاسایی ناتواندرێت دەستەبەردای ملمالنێ‬

‫بەڵكو بەناوەندگیریی ئەمریكا ئەم ناوچەیە‬

‫ببن دەوڵەتاكان‪.‬‬

‫لە الیەن هەر یەكە ئێران‌و توركیاوە بەڕێوە‬

‫لەم چواوچێوەیەشدا ملمالنێیەكانی نێوان‬

‫ببرێت‪ ،‬ل��ەو ك��ات��ەش��دا بەرژەوەندییەكانی‬

‫ئێران‌و ئەمریكا لە الی��ەك‌و گروپی ‪ 1+5‬لە‬

‫ئەمریكا لەم ناوچەیە سەلەمەتر دەبن‪ ،‬چونكە‬

‫الی��ەك��ی‌ت��رەوە ب��ەردەوام��ی ه��ەر دەمێنێت‪،‬‬

‫هێزێكی خاوەن قورسایی دژایەتی ناكات‪ .‬بۆ‬

‫چونكە ئەم رێكکەوتنە رێكەوتنێكی كاتییە‌و‬

‫نموونە وەك ئێران‪.‬‬

‫‪125‬‬

‫ئایا گەمەكە بەم رێكکەوتنە كۆتایی دێت لە‬

‫داه���ات���ووی ئ���ەم رێ��ك��ک��ەوت��ن��ە روون نییە‬

‫نێوان رۆژئ���اواو ئێراندا؟ بێگومان نەخێر‪،‬‬

‫ب���ەوەی ئ��ای��ا ب��ە ت����ەواوی دەچ��ێ��ت��ە ب��واری‬

‫چ��ون��ك��ە ئ��ەگ��ەر ئ��ێ��ران ب��ە ج��دی��ش ن��ی��ازی‬

‫جێبەجكردنەوە‪ ،‬یان نا؟ ئایا هەردوو الیانی‬

‫ئ��ەوەی هەبێت بە ت��ەواوی دەستبەرداری‬

‫گروپی ‪1+5‬و ئێران بە جدی دەیانەوێت ئەم‬

‫بەرنامە ئه‌تۆمییه‌که‌ی بێت؛ تەنها بیەوێت بۆ‬

‫رێكکەوتنە سەربگرێت‪ .‬رێكکەونتەكە بكرێتە‬

‫مەبەستی ئاشتی یۆرانیۆم بەرهەم بهێنێت‌و‬

‫رێكکەوتنێكی هەمیشەیی‪ .‬لە واق��ع��دا هیچ‬

‫بەكاری بهێنێت‪ ،‬رەنگە ئەمە لە بەرژەوەندیی‬

‫گره‌نتییەك نییە بۆ بە تەواوی جێبەحێكردنی‬

‫واڵتانی رۆژئاوا بێت‪ .‬بەاڵم واڵتانی رۆژئاوا‬

‫ئەم رێكکەوتنە‪ .‬ئەمەش بە هۆی نەبوونی‬

‫بە ئاسانی چ��او لە پێشلكردنی مافەكانی‬

‫متمانە ل��ە ن��ێ��وان الی��ان��ەك��ان��ی رێكکەوتن‪.‬‬

‫م��رۆڤ‌و دیموكراتیەت لە ئێران نابن‪ .‬ئەو‬

‫ت‬ ‫لەبەرئەوەی رەنگە ئێران بۆ دەستكەو ‌‬

‫ك��ات ئ��ەم ك��ارت��ە دەورووژێ���ن���ن ب��ە رووی‬

‫ئ��ەم��ەی ك��ردب��ێ��ت‪ .‬واڵت��ان��ی ‪ 1+5‬ی��ش‪ ،‬بە‬

‫ئێراندا‪ .‬بۆیە گەمەكە وا بە ئاسانی كۆتایی‌ی‬

‫تایبەت ئەمریكا‪ ،‬دڵنیا بووبێت لەوەی ئێران‬

‫نایەت‪.‬‬

‫ئەگەر لە پیتاندنی یۆڕانیۆم بەردەوام بێت‪،‬‬

‫مەترسیی بەهاری عەرەبی پاڵنەربووە بۆ‬

‫رەنگە لە ماوەیەكی نزیكدا بتوانێت ببێتە‬

‫رێكکەوتنێكی لەم ج��ۆرە‪ ،‬یان گۆڕانكاریی‬

‫خاوەنی چەكی ئەتۆمی‪ .‬بەاڵم هەرچۆنێك‬

‫سیاسەتی ئ��ی��دارەی ئ��ێ��ران پاڵنەری ئەمە‬

‫بێت داهاتوو وەاڵمی ئەم پرسیارانە‌ی پییە‪ .‬‬

‫ب��ووە؟ بەهاری عەرەبی مەترسی لە سەر‬ ‫ئێران بووە‪ ،‬چونكە ئێرانییەكان لەوە ترساون‬ ‫دوای ئەوەی سوریا ئەگەر بڕووخێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫دوای سوریا سەرەی ئەوان دێت‪ .‬ئەویش‬ ‫بە ورووژان��دن��ی كارتی نێوخۆیی لە الیەن‬ ‫واڵت��ان��ی زل��ه��ێ��زەوە‪ ،‬بەتایبەتی ئەمریكا‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەوەی رەنگە راس��ت بێت‪ ،‬كە وەك‬ ‫پاڵنەری ئەم رێكکەوتنە حسابی بۆ بكرێت‪،‬‬ ‫گۆڕانكاریی سیاسەت‌و ئ��ی��دارەی ئێرانە‌و‬ ‫پ��ێ��دان��ی دەس��ەاڵت��ی ب���واری ئەتۆمییە بەم‬ ‫ئیدارەیە لە الیەن مورشیدی ئه‌عالوه‪.‬‬

‫سەرچاوه‌‪:‬‬

‫‪1‬ــ دانا علی صالح البرزنجی‪ :‬السیاسة الخارجية‬ ‫األمریكیة حیال المملكة العربیة السعودیة بعد‬ ‫اح���داث ‪ 11‬ای��ل��ول ‪( ،2001‬السلیمانیة‪ :‬مركز‬ ‫كردستان للدراسات االستراتیجیة‪ ،)2009 ،‬ص‬ ‫‪.116‬‬ ‫‪2‬ــ فهمی هویدي‪ :‬ما بعد إتفاق الشیطان األكبر‬ ‫مع الولي الفقیه‪ ،‬الجزیرة‪ ،‬الثالثا‌ء ‪،2013/11/26‬‬ ‫من االنترنت‪.‬‬ ‫‪( w w w. a l i a z e e ra . n e t /‬‬ ‫‪home/6c87b8ad-70ec-47d5-b7c4).‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫‪127‬‬

‫مافی نه‌هێشتنی ده‌مارگیری دژ به‌ كه‌مینه‌كان‬

‫نووسینی‪ :‬پاتریک تۆرنبێری‬ ‫وه‌رگێڕانی (له فارسییه‌وه)‪ :‬عومه‌ر ره‌سوڵ شینکی‬

‫*‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫به‌ڵگه‌‌و بڕیاره‌كانی رێكخراوی نه‌ته‌‌وه‬

‫ك��ه ‌ده‌م��ارگ��ی��ری بریتیی ‌ه ل��ه‌و ره‌ف��ت��اران��ه‌ی‬

‫یه‌کگرتووه‌کان سه‌باره‌ت ب ‌ه نه‌هێشتنی‬

‫دژ ب�� ‌ه بنه‌ماكانی یه‌كسانیی م��رۆڤ�� ‌هك��ان‌و‬

‫ده‌مارگیری‬

‫شكۆمه‌ندییانه‌‪.‬‬

‫ل ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای به‌شی پێنجه‌مدا باسمان ل ‌ه‬

‫بڕگه‌ی یه‌كی مادده‌ی (‪ ،)2‬ك ‌ه قه‌ده‌غه‌كردنی‬

‫به‌ڵگه‌نامه‌‌و كارنامه‌ی نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان‬

‫ده‌مارگیریی ‌ه ل ‌ه الی��ه‌ن واڵت��ان دام���ه‌زراوه‌‌و‬

‫سه‌باره‌ت به ‌ده‌مارگیری ن��ه‌ژادی‌و هه‌موو‬

‫ن س��ه‌ب��اره‌ت به‬ ‫گ��روپ��ه‌ك��ان‌و تاكه‌كه‌سه‌كا ‌‬

‫شێوازه‌كانی ده‌مارگیری کرد‪ .‬ئه‌م جاڕنامه‌ی ‌ه‬

‫‌مافی مرۆڤ‌‌و ئازادیی ‌ه بنچینه‌ییه‌كانه‌‪ .‬بڕگه‌ی‬

‫ل��ه ‌(‪20‬ی ن��ۆڤ��ه‌م��ب��ه‌ری س��اڵ��ی ‪)1963‬دا له‬

‫دووه‌م��ی ئه‌م م��ادده‌ش ده‌ڵێت‪ :‬هیچ واڵتێك‬

‫‌ئه‌نجومه‌نی گشتیی نه‌ته‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كان‬

‫مافی ئه‌وه‌ی نیی ‌ه الیه‌نگری‌و پارێزگاری له‬

‫ل ‌ه ژێر ناوی بڕیارنامه‌ی (‪)18( =)XVIII‬ی‬

‫‌ده‌مارگیری بكات‪ .‬بڕگه‌ی سێی مادده‌ی (‪)2‬‬

‫ساڵی ‪1904‬ی هه‌مان دۆسیه‌ی پێشتر ده‌نگی‬

‫په‌یوه‌ندیی به ‌باسه‌كه‌مانه‌وه‌ی ‌ه سه‌باره‌ت‬

‫بۆ درا‪.‬‬

‫به‌كه‌مینه‌كان‪ :‬بۆ به‌ره‌وپێشچوون‌و پاراستنی‬

‫مادده‌ی یه‌كه‌می ئه‌م جاڕنامه‌ی ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬هه‌ر‬

‫ئ����ه‌و ك���ه‌س���ان���ه‌ی‌س����ه‌ر ب��� ‌ه ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ی��ه‌ك��ی‬

‫جۆر ‌ه ده‌مارگیرییه‌ك ل ‌ه نێوان مرۆڤه‌كاندا‬

‫دیاریكراوی نه‌ژادین له ‌سه‌ر بنه‌مای دۆخ‌و‬

‫له ‌سه‌ر بنه‌مای نه‌ژادی‪ ،‬یان ره‌نگ‌و قه‌ومی‬

‫ت مافی ئ��ه‌وان��ه‌‌و‬ ‫سۆنگه‌ی ئ��اب��ووری ده‌ب��ێ�� ‌‬

‫بێت‪ ،‬ب ‌ه سووكایه‌تیكردن به ‌شكۆمه‌ندیی‬

‫ئازادیان ل ‌ه به‌رچاو بگیردرێت‌و زه‌مانه‌تیان‬

‫مرۆڤ هه‌ژمار ده‌كرێت‪.‬‬

‫هه‌بێت‪.‬‬

‫به ‌هۆی پێشێلكردنی بنه‌مای باڵوكراوه‌ی‬

‫ت ل ‌ه هیچ هه‌ل‌و‬ ‫ئه‌م ده‌ستپێشخه‌رییان ‌ه نابێ ‌‬

‫ن���ه‌ت���ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان‌و م��اف��ی م��رۆڤ‬

‫م��ه‌رج��ێ��ك��دا پێشێل ب��ك��رێ��ن ب���ه‌و وات��ای��ه‌ی‬

‫د ‌هك��ه‌وێ��ت�� ‌ه ری��زب��ه‌ن��دی��ی مافه‌كانی م��رۆڤ‌و‬

‫‌ئیمتیازی مافی جیاوازی پێكردن‌و نایه‌كسانی‬

‫م��ه‌ح��ك��وم ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬وه‌ك رێ��گ��ری��ێ��ك سه‌یر‬

‫له‌به‌رامبه‌ر كه‌مینه‌كانی‌تری لێ بكه‌وێته‌وه‌‪.‬‬

‫د ‌هك��رێ��ت له ‌ب���ه‌رده‌م ئاشتی‌و دۆستایه‌تیی‬

‫ب��ه‌م ج��ۆر ‌ه ئ��ه‌ن��دام��ی كه‌مینه‌كان پێویست ‌ه‬

‫نێوان نه‌ته‌وه‌كان‪ .‬له ‌راستیدا هۆكارێك ‌ه بۆ‬

‫مافی یه‌كسانیان هه‌بێت‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه مه‌به‌ست‬

‫تێكدانی ئاشتی‌و ئاسایشی جیهانیش‪.‬‬

‫ل ‌ه (یه‌كسانی)‪ ،‬یه‌كسانیی شێوه‌‌و مافی بێت‪،‬‬

‫وش��ه‌ی به‌كاربردنی ده‌مارگیری پێناسه‌ی‬

‫نه‌ك یه‌كسانی به واتای (به‌رهه‌ست) بێت‪ ،‬ك ‌ه‬

‫نه‌كراوه‌‪ .‬به‌اڵم له ‌ده‌قی جاڕنامه‌ی جیهانی‬

‫كه‌متر قبووڵ ده‌كرێت‪.‬‬

‫مافی مرۆڤ ده‌توانین بگه‌ین ‌ه ئه‌م بڕوایه‌ی‪،‬‬

‫به ‌پێچه‌وانه‌ی جاڕنامه‌ی رێكخراوی نه‌ته‌‌وه‬

‫‪129‬‬

‫یه‌کگرتووه‌کان‪ ،‬ك ‌ه سه‌باره‌ت به ‌نه‌هێشتنی‬

‫‌(مه‌به‌ست له ‌ده‌مارگیری نه‌ژادی ره‌فتارییه‌‪،‬‬

‫ده‌م��ارگ��ی��رت��ی ره‌گ������ه‌زی‌و‪ ،...‬په‌یماننامه‌ی‬

‫ك��ه‌ وات����ای ئ���ه‌و ل��ه‌س���ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای ت��وان��ا‌و‬

‫نه‌هێشتنی هه‌‌ر جۆر ‌ه ده‌مارگیرێكی نه‌ژادی‪،‬‬

‫شایسته‌یی تاكه‌كه‌سه‌‌و په‌یوه‌ندی به‌شێوه‌‌و‬

‫سه‌ره‌تا پێناسه‌ی ده‌مارگیری نه‌ژادی ده‌كات‪،‬‬

‫ره‌فتاری ئه‌و كه‌سانه‌و ‌ه نییه‌)‪ .‬ده‌مارگیری ن ‌ه‬

‫بابه‌ت‌و مادده‌كانی نێو ئه‌و جاڕنامه‌ی ‌ه له‬

‫واتای هه‌ڵس‌و كه‌وتی جیاواز به ‌شێوه‌یه‌كی‬

‫په‌یماننامه‌کانیشدا ب ‌ه كه‌می‌و كوڕتی پێو ‌ه‬

‫ناخواسته‌ سه‌ركوتكه‌رانه‌‌و نه‌فره‌تیانه‌بێت‪.‬‬

‫دیاره‌‪.‬‬

‫ب��ه‌و ‌ه ده‌ربڕێنراوه‪ ،‬كه ‌له‌نێوان كه‌سه‌كاندا‬

‫ده‌مارگیری له‌م په‌یماننامه‌یه‌دا جیاوازی ل ‌ه‬

‫شێواز وه‌رده‌گرێت‪ .‬به‌م شێوه‌ی ‌ه بڕگه‌ی (‪)1‬‬

‫نێوان تاكه ‌كه‌سه‌كاندا نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ب ‌ه هه‌مان‬

‫ی مادده‌ی (‪)1‬ی په‌یماننامه ته‌واوی جیاوازی‬

‫شێوه‌ی ل ‌ه نێو ده‌قی باڵوكراوه‌كه‌دایه‌‪ .‬به‌م‬

‫پێكردنی نه‌ژادی نه‌فی كردۆته‌وه‌‪ ،‬جیاوازی‬

‫ج��ۆر ‌ه ئه‌ندامانی كه‌مینه‌كان پێویست ‌ه به‬

‫پێكردنی ن���ه‌ژادی بریتیی ‌ه ل�� ‌ه ه��ه‌ر ج��ۆر ‌ه‬

‫‌یه‌كسانی ره‌فتاریان له‌گه‌ڵدا بكرێت‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه‬

‫جیاوازیكردنێكی‪ ،‬موڵکداری‌و سنوورداری‪،‬‬

‫مه‌به‌ست ل ‌ه یه‌كسان سه‌یركردن‪ ،‬یه‌كسانی‬

‫یان باشتر هه‌ڵبژاردن ب ‌ه هۆی ن��ه‌ژاده‌وه‌‪،‬‬

‫شێوه‌‌و مافی بێت‪ ،‬تا به‌یه‌كسانی به‌رهه‌ست‌و‬

‫یان ره‌نگ‪ ،‬كه ‌ده‌بێته ‌هۆی جیاوازیپێكردن‪،‬‬

‫واقیعی‪ ،‬ك ‌ه كه‌متر ئه‌گه‌ری به‌رجه‌سته‌كردنی‬

‫پ��ێ��ش��ێ��ل��ك��ردن��ی م��اف��ی م�����رۆڤ‌‌و ئ��ازادی��ی�� ‌ه‬

‫هه‌بێت‪.‬‬

‫بنچینه‌ییه‌كان ل�� ‌ه زه‌م��ی��ن��ه‌ی فه‌رهه‌نگی‌و‬

‫ب��ه‌پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ج��اڕن��ام��ه‌ی رێ��ك��خ��راوی‬

‫سیاسی‌و ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و هه‌موو‬

‫نه‌ته‌وه‌كان‪ ،‬ده‌رباره‌ی نه‌هێشتنی ده‌مارگیریی‬

‫بواره‌كانی‌تری ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌بێت‪.‬‬

‫ن���ه‌ژادی‌‪ ،‬په‌یماننامه‌ی نه‌هێشتنی هه‌موو‬

‫پێناسه‌ی بڕیار له‌سه‌ردراو له‌و په‌یماننامه‬

‫جۆره‌كانی جیاوازیپێكردن‪ ،‬سه‌ره‌تا پێناسه‌ی‬

‫گشتی‌و به‌رباڵوه‌ی‪ ،‬كه‌بریتیی ‌ه ل ‌ه جۆره‌كانی‬

‫جیاوازی نه‌ژادی ده‌كات‪ .‬بابه‌ت‌و مادده‌كانی‬

‫ده‌م���ارگ���ی���ری ن�������ه‌ژادی‌و ره‌ن������گ‌‪ ..‬ه��ی��ت��ر‪،‬‬

‫ئه‌و كارنامه‌ی ‌ه الیه‌نی چاكسازیی زیاتری ب ‌ه‬

‫په‌یوه‌ندیدار ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬

‫خۆیه‌وه‌گرت‪.‬‬

‫ب��ڕگ��ه‌ی چ��واره‌م��ی م���ادده‌ی (‪ )1‬وابه‌ست ‌ه‬

‫ده‌م��ارگ��ی��ری ن���ه‌ژادی ل��ه‌و په‌یماننامه‌یه‌دا‬

‫به ‌كه‌مینه‌كانه‌‪ ،‬ل��ه‌م بڕگه‌یه‌دا ه��ات��ووه‌‪ :‬بۆ‬

‫جیاوازی ل ‌ه نێوان كه‌سه‌كاندانییه‌‌و دانه‌ناوه‌‪،‬‬

‫به‌ره‌وپێشچوونی تاكه‌كه‌سه‌كان‪ ،‬یان گروپ ‌ه‬

‫به‌ڵكو به‌هه‌مان شێوه‌ی‪ ،‬كه‌ل ‌ه یادداشته‌كانی‬

‫تایبه‌تییه‌كانی قه‌ومی‌و نه‌ژادی‪ ،‬پێویست ‌ه له‬

‫سكرتێری نه‌ته‌‌وه یه‌کگرتووه‌کانیش هاتووه‪،‬‬

‫‌بواری مافی مرۆڤدا هه‌نگاوی جددی بنرێت‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای ئازادییه‌كانی تاكه‌كه‌س بێت‪.‬‬

‫مافی مرۆڤ سه‌باره‌ت به‌م ‌ه لێكۆڵینه‌و ‌ه له‌و‬

‫ێ ئه‌م كار ‌ه ببێت ‌ه هۆی ته‌شه‌نه‌كردنی‬ ‫به‌اڵم ناب ‌‬

‫واڵت��ان�� ‌ه ده‌ك���ه‌ن‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه‬

‫ده‌مارگیری نه‌ژادی‪.‬‬

‫كورده‌كانی عیراق هه‌ندێك له ‌ئه‌ندامانی ئه‌و‬

‫ل�� ‌ه ت��ه‌واوك��ردن��ی م����ادده‌ی س�����ه‌ره‌وه‌دا له‬

‫كۆمیته‌ی ‌ه ویستویان ‌ه بزانن داخوا ده‌وڵه‌تی‬

‫‌ب��ڕگ��ه‌ی دووه‌م����ی م����ادده‌ی دوو (ئ���ه‌رك‌و‬

‫عیراق خه‌ریكی تێكهه‌ڵكێشكردنی ئه‌مه‌ن‪،‬‬

‫ل��ێ��پ��رس��راوی��ه‌ت��ێ��ك��ان) واڵت��ان��ی ئ��ه‌ن��دام ب��ه‌م‬

‫كورده‌كان له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگای عیراقیدا تێكه‌ڵ‬

‫شێوه‌ی ‌ه باسكراون‪ :‬ل ‌ه كاتێكدا هه‌ل‌و مه‌رج‬

‫ب��ك��ه‌ن‪( .‬ب�� ‌ه ه��ه‌م��ان ش��ێ��وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه رسته‌ی‬

‫وا پێویست بكات‪ ،‬پێویست ‌ه هه‌نگاوی جددی‬

‫كۆتایی بڕگه‌ی دووه‌م��ی م��ادده‌ی دووه‌م��ی‬

‫ب��ۆ گرێنتی پێشكه‌وتنی ت��اك�� ‌هك��ه‌س��ه‌ك��ان‌و‬

‫كنوانیسیۆنه‌كه‌دا هاتووه‌)‪ ،‬عێراق ده‌رباره‌ی‬

‫گروپ ‌ه تایبه‌تییه‌كانی نه‌ژادی له ‌زه‌مینه‌كانی‬

‫میلله‌تی ك���ورد‪ ،‬دان��ی ب��ه ‌ب��وون��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی‬

‫فه‌رهه‌نگی‌و ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی بنرێت‪.‬‬

‫ك��ورددا هێناو ‌ه له‌و شوێنانه‌‪ ،‬كه ‌زۆرینه‌ی‬

‫كه‌ره‌سته‌كانی جێبه‌جێكردنی بڕیاره‌كانی‬

‫دانیشتوانه‌كه‌ی ك���وردن‪ .‬ب ‌ه پێی خواستی‬

‫په‌یماننامه ل ‌ه به‌شی دووه‌م���دا ب��اس له‌و ‌ه‬

‫ئ��ه‌وان��ه‌‌و بنه‌ماكانی په‌یماننامه‌ی ن��اوب��راو‪،‬‬

‫ك���راوه‌‪ ،‬كۆمیته‌ی نه‌هێشتنی ده‌م��ارگ��ی��ری‬

‫ئ��ۆت��ۆن��ۆم��ی‌و س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی نێوخۆیی پێ‬

‫نه‌ژادی‪ ،‬كه ‌پێكهاتوو ‌ه له ‌(‪ )18‬مادده‌‪ ،‬زۆر‬

‫ده‌به‌خشرێت‪ .‬دیار ‌ه نوێنه‌ری عیراق ئاماژه‌ی‬

‫الی��ه‌ن��ی مر‌وڤدۆستانه‌‌و شایسته‌ی ل��ه ‌خۆ‬

‫به‌بنه‌مای په‌یماننامه‌یه‌ك ‌ه نه‌كردووه‌‌و رۆشن‬

‫گرتووه‌‪ ،‬وه‌ك ئازادی‌و دادپه‌روه‌ری‌و ئاشتی‬

‫ب��ۆت��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌ن��دام��ان��ی كۆمیته‌كه‌ش له‌م‬

‫جیهانی‌‪ ..‬ه��ت��د‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی كه‌مینه‌كان‬

‫ب��اره‌و ‌ه كۆكنین‪ .‬مه‌سه‌له‌یه‌كی‌تر ده‌رب��اره‌ی‬

‫قوربانیی سه‌ره‌كیی ده‌مارگیریی نه‌ژادین ل ‌ه‬

‫دانیشتوانی مكدۆنیا بۆڵگاریا‪ ،‬ب��وون‪ ،‬كه‬

‫زۆرینه‌ی واڵتاندا‪ .‬زۆر ل ‌ه واڵتان به‌نده‌كانی‬

‫‌واڵتانی یوگسالفیا‌و بۆلگاریا‪ ،‬له‌و كۆمیته‌یه‌دا‬

‫ئ��ه‌م په‌یماننامه‌یه ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی هه‌مه‌جۆر ‌ه‬

‫پێكه‌و ‌ه ناكۆك بوون‪.‬‬

‫لێكده‌ده‌نه‌وه‌‪ ،‬زۆر به‌شی ئه‌م كارنامه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬

‫بوڵگاریا پڕوپاگه‌نده‌ی ئه‌و ‌ه ده‌كات واڵتێكی‬

‫سه‌باره‌ت ب ‌ه كه‌مین ‌ه نه‌ته‌وه‌كانه‌‪ ،‬نكوڵی لێ‬

‫فره‌نه‌ته‌و ‌ه نییه‌‪ ،‬كه‌مینه‌ی نه‌ته‌وه‌یی به‌ناوی‬

‫ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫مه‌كدۆنی له‌بوڵگاریا بوونی نییه‌‪.‬‬

‫راپۆرته‌كان بۆ كۆمیسیۆنی نه‌هێشتنی پاكتاوی‬

‫نوێنه‌ری یوگسالفیاش له‌م رووه‌و ‌ه به‌به‌ڵگه‌ی‬

‫ره‌گه‌زی نكوڵی ل ‌ه بوونی كه‌مینه‌نه‌ته‌وه‌كان‬

‫مێژووییه‌و ‌ه پشت ب ‌ه به‌ڵگه‌كانی بوڵگاریا‬

‫ده‌ك��ه‌ن ل ‌ه نێو واڵته‌كانیاندا‪ .‬كۆمیسیۆنی‬

‫ده‌به‌ستێت‌و جه‌خت ل ‌ه سه‌ر ئه‌و ‌ه ده‌كاته‌وه‌‪،‬‬

‫‪131‬‬

‫نابێت كۆمیته‌ی ناوبراو ئه‌و ‌ه قبووڵ بكات‪،‬‬

‫نێو بردووه‌‌‪ .‬ل ‌ه هه‌مان كاتیشدا سیاسه‌تێك‬

‫كه ‌یه‌ك واڵتی ئه‌ندام ل ‌ه رێكخراوی نه‌ته‌‌وه‬

‫گ���ی���ردراوه‌ت��� ‌ه ب���ه‌ر دژی ك��ارن��ام��ه‌ی ئ��ه‌و‬

‫یه‌کگرتووه‌کان‌و‬

‫ئه‌ندامی‬

‫په‌یماننامه‌یه‌ك ‌ه‬

‫په‌یماننامه‌یه‌بووه‌‪.‬‬

‫بوونی به‌شێك له‌میلله‌تی خۆی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سه‌ر‬

‫ن���وێ���ن���ه‌ری ی��ه‌ك��ێ��ت��ی��ی س���ۆڤ���ی���ه‌ت ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬

‫سنووره‌كانی واڵته‌كه‌یدا نیشته‌جێن‪ ،‬نكوڵی‬

‫ب��ه‌رگ��ری��ك��ردن��ی ل�� ‌ه ب��وڵ��گ��اری��ا رای��گ��ه‌ی��ان��د‪:‬‬

‫لێ بكات‪.‬‬

‫ده‌توانرێت زۆر لێكدانه‌و ‌ه بۆ كارنامه‌ی ئه‌و‬

‫هه‌ندێك له ‌ئه‌ندامانی كۆمیسیۆنه‌ك ‌ه له‌و‬

‫كنوانیسیۆن ‌ه بكرێت‪ .‬هه‌ر چۆنێك بێت‪ ،‬یه‌ك‬

‫ب���ڕوای���ه‌دان په‌یماننامه‌ک ‌ه ب��ۆ نه‌هێشتنی‬

‫گۆڕانیش ل ‌ه بڕگه‌كانی ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌دا‬

‫ج���ی���اوازی���پ���ێ���ك���ردن���ه‌‪ ،‬ن����ه‌ك زی���ادك���ردن���ی‬

‫بوونی نییه‌‪.‬‬

‫ناكۆكییه‌كان‌و ریزبه‌ندییه‌كانی نه‌ژادی‪.‬‬ ‫ک له ‌نوێنه‌رانی واڵتێك‪-‬‬ ‫ل��ه‌و كاته‌ی یه‌كێ ‌‬

‫په‌یماننامه‌‌کانی (‪ )un‬سه‌باره‌ت ب ‌ه مافی‬

‫ل ‌ه واڵت��ان��ی ئ��ه‌ن��دام ل��ه‌و ب��ڕوای��ه‌دا ب��وو ئه‌و‬

‫مرۆڤ‬

‫كه‌سانه‌ی كارنامه‌ی په‌یماننامه‌ی ناوبراویان‬

‫ب��ه‌ش��ێ��ك��ی‌ت��ری پ����اژه‌ی پێنجه‌م ئ��ام��اژ ‌ه ب ‌ه‬

‫ن��ووس��ی��وه‌‪ ،‬مه‌به‌ستیان ل�� ‌ه جیابوونه‌وه‌ی‬

‫چه‌مكی وه‌ك‪ :‬نه‌هێشتنی جیاوازی‌و یه‌كسانی‬

‫نه‌ته‌وه‌‌و نه‌ژادی نه‌بوو ‌ه له‌نێو ده‌وڵه‌ته‌كاندا‪،‬‬

‫ده‌رباره‌ی مافی مرۆڤ له ‌كارنامه‌ی نه‌ته‌‌وه‬

‫به‌ڵكو ئه‌مان ‌ه هه‌وڵیان داو ‌ه ئ��ه‌و كه‌مینان ‌ه‬

‫یه‌کگرتووه‌کاندا ك���راوه‌‪ .‬له ‌پێشه‌كیی ئه‌و‬

‫ل ‌ه نێو ی��ه‌ك كۆمه‌ڵگای گ��ه‌وره‌ت��ردا تێكه‌ڵ‬

‫دوو په‌یماننامه‌یه‌دا ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه كراوه‪‌ ،‬ك ‌ه‬

‫بكه‌ن‌و ببوزێنن‪ ،‬سه‌باره‌ت به ‌مه‌سه‌له‌كه‌ی‬

‫مافی یه‌كسانی ل ‌ه نێو خێزانی مرۆییدا لێك‬

‫ب���وڵ���گ���اری���اش ه��ه‌ن��دێ��ك ل��� ‌ه ئ��ه‌ن��دام��ه‌ك��ان‬

‫جیا ناكرێته‌وه‌‌و له ‌سه‌ر بنه‌مای ئ��ازادی‌و‬

‫بابه‌تێكی‌تریان هێناوه‌ته‌پێش‪ .‬به ‌رای ئه‌مان ‌ه‬

‫دادپ��ه‌روه‌ری‌و ئاشتییه‌‪ ،‬كه ‌سه‌ر تا سه‌ری‬

‫ئ���ه‌وه‌ی س��ه‌ب��اره‌ت به‌م ‌ه ناكۆكی ل�� ‌ه سه‌ر‬

‫دنیا ل ‌ه خۆ ده‌گرێت‪ .‬ب ‌ه پێی بڕگه‌ی یه‌كی‬

‫بووه‌‪ ،‬تێكه‌ڵكردنی كه‌مینه‌كان بووه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬

‫م���ادده‌ی (‪)2‬ی ك��ارن��ام��ه‌ی مافی سیاسی‌و‬

‫كۆمه‌ڵگایه‌كی گ��ه‌وره‌ت��ردا‪ .‬ئه‌مه‌ش جۆرێك‬

‫مه‌ده‌نی‪ ،‬واڵتانی ئه‌ندام به‌ڵێن ده‌ده‌ن مافی ئه‌و‬

‫له ‌له‌نێوبردنی نه‌ته‌وه‌یی ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬دژی‬

‫كه‌سانه‌ی له‌ژێر ده‌سه‌اڵتدارێتی ئه‌مانه‌دان‪،‬‬

‫خواست‌و ئاره‌زووی (ئیراده‌ی) ئه‌مانه‌بووه‌‪.‬‬

‫ێ هیچ جۆر ‌ه جیاوازیپێكردنێك‬ ‫ت ب ‌ه ب ‌‬ ‫ده‌بێ ‌‬

‫ب��ه‌ڕای ئه‌مان ‌ه ئامانجی ئ��ه‌و كنوانیسیۆن ‌ه‬

‫(ل ‌ه رووی ن��ه‌ژادی‪ ،‬ره‌نگ‪ ،‬زمان‪ ،‬مه‌زهه‌ب‪،‬‬

‫ئه‌وه‌بوو كه‌جیاوازی نێوان نه‌ته‌وه‌كانیان ل ‌ه‬

‫ب����اوه‌ڕی س��ی��اس��ی‌و ره‌س��ه‌ن��ای��ه‌ت��ی میللی‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫ت‬ ‫یان كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬موڵکداری‌‪ ..‬هیتد‪ ،‬ده‌بێ ‌‬

‫زانستی‌و په‌روه‌رده‌‌و فێركردن (فه‌رهه‌نگ)‌و‬

‫رێ��زی��ان لێ بگیردرێت‪ .‬به ‌پێی كارنامه‌ی‬

‫په‌یوه‌ندییه‌كان‌‪ ..‬هتد‪ ،‬چاالكیی هه‌یه‌‪ .‬بڕگه‌ی‬

‫مافی فه‌رهه‌نگی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابووری‪،‬‬

‫یه‌كه‌می م���ادده‌ی (‪)1‬ی ئ��ه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه‬

‫واڵت��ان ئه‌ركی سه‌رشانیانه‌‪ ،‬مافی مرۆڤ‬

‫ده‌رب�����اره‌ی بێبه‌شبوونی ت��اك�� ‌هك��ه‌س‪ ،‬یان‬

‫ب��ۆ ه��اواڵت��ی��ان��ی��ان داب��ی��ن ب��ك��ه‌ن‪ .‬ب���ه‌اڵم ل ‌ه‬

‫گروپه‌كان به‌ده‌ست نه‌گه‌یشتنیان به ‌بواری‬

‫په‌یماننامه‌ی مافی سیاسی‌و مه‌ده‌نی وشه‌ی‬

‫پ����ه‌روه‌رده‌‌و فێركردنه‌‪ .‬س��ن��وور دان���ان بۆ‬

‫(جیاوازی پێكردن) ل ‌ه بریی (پاكتاو) به‌كار‬

‫ئاستی پ����ه‌روه‌رده‌‌و فێركردن به ‌پێوانه‌ی‬

‫ب��راو ‌ه به ‌هۆی ئه‌و كه‌می‌و كورتییه‌‌ی له‌م‬

‫نزمتر‪ ،‬یان خوارتر‪ .‬دروستكردن‌و پاراستنی‬

‫كارنامه‌یه‌دا هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه مافی په‌یمانی تازه‌ی‬

‫سیستمه‌كان‌و دام��ه‌زراوه‌ك��ان��ی پ��ه‌روه‌رده‌‌و‬

‫ئه‌م رۆژگاره‌شدا‪ ،‬مافی كه‌مینه‌كان ئاماژه‌ی‬

‫فێركردنی تایبه‌تی بۆ تاكه‌كه‌س‌و گروپه‌كان‪.‬‬

‫پێ كراوه‌‪.‬‬

‫س��ه‌پ��ان��دن��ی م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی ن��ام��رۆی��ی ب�� ‌ه سه‌ر‬ ‫تاكه‌كه‌س‌و گروپه‌كاندا‪ .‬هه‌موو ئه‌مان ‌ه له‬ ‫په‌یماننامه‌ی یۆنیسكۆ‬

‫‌چ��وارچ��ێ��وه‌ی پاكتا‌وو ج��ی��اوازی ره‌گ��ه‌زی‬

‫دژ ب ‌ه جیاوازیكردنی په‌روه‌رده‌‌و فێركردن‬

‫هه‌ژمارده‌كرێن‪ .‬ره‌ه��ه‌ن��دی كارنامه‌ی ئه‌م‬

‫له‌و داواكاریی ‌ه گرنگانه‌ی ل ‌ه به‌شی پێنجه‌مدا‬

‫په‌یماننامه‌یه به‌رفراوانتر ‌ه له ‌په‌یماننامه‌ی‬

‫ب��ه‌ی��ان��ك راوه‌‪ ،‬پ��ه‌ی��م��ان��ن��ام��ه‌ی (نه‌هێشتنی‬

‫ن���ه‌ژادی‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ئ��ه‌م م���ادد ‌ه تایبه‌تیانه‌ی‬

‫ج��ی��اوازی��پ��ێ��ك��ردن ل�� ‌ه ب����واری پ�����ه‌روه‌رده‌‌و‬

‫ده‌رباره‌ی كه‌مینه‌كان ‌ه ب ‌ه پێی به‌شی سێیه‌می‬

‫فێركردن) یۆنیسكۆیه‌‪ .‬په‌‌یماننامه نه‌بوونی‬

‫ب��ڕگ��ه‌ی ی��ه‌ك��ه‌م‪ ،‬واڵت��ان��ی ئ��ه‌ن��دام دان��ب��ه‌و ‌ه‬

‫جیاوازیپێكردنی له‌ساڵی (‪ )1960‬ل ‌ه باره‌گای‬

‫داده‌نێن‪ ،‬كه‌مافی تاكه‌كه‌سه‌كانی كه‌مینه‌یه‌كی‬

‫گشتی یۆنسكۆ ده‌نگی بۆ درا‌و ل ‌ه ساڵی‬

‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی ب��ۆ چاالكییه‌كانی پ����ه‌روه‌رده‌‌و‬

‫(‪ )1962‬ك��ه‌وت�� ‌ه ب���واری جێبه‌جێكردنه‌وه‌‪.‬‬

‫فێركردنی خۆیان به‌ ره‌سمی بناسرێن‪.‬‬

‫ب���ه‌وه‌ی ئ��ه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه ب�� ‌ه گرنگترین‬

‫ئه‌م مافه‌ش بریتیی ‌ه له ‌بوونی قوتابخان ‌ه له‬

‫كه‌ره‌سته‌ی پاراستنی گروپه‌كانی له ‌خۆ‬

‫‌س��ه‌ر بنه‌مای سیاسه‌ته‌كانی پ���ه‌روه‌رده‌‌و‬

‫گ��رت��ووه‌‪ ،‬كه ‌گرنگییه‌كی زۆری سه‌باره‌ت‬

‫فێركردنی هه‌ر واڵتێك‌و به‌كارهێنانی زمانی‬

‫ب ‌ه كه‌مینه‌كان هه‌یه‪ .‬یۆنیسکۆ یه‌كێك ‌ه ل ‌ه‬

‫دایك به‌ مه‌رجێك‪:‬‬

‫ئۆرگان ‌ه رشته‌ییه‌كانی رێكخراوی نه‌ته‌‌وه‬

‫ت ئه‌و ماف ‌ه پێشێل بكرێت‪ ،‬كه ‌ئه‌و‬ ‫‪1‬ــ نابێ ‌‬

‫یه‌کگرتووه‌کان ل��ه ‌زه‌مینه‌ی فه‌رهه‌نگی‌و‬

‫زمان ‌ه له ‌بواری چاالكییه‌كانی كۆمه‌اڵیه‌تیدا‬

‫‪133‬‬

‫جیاوازی پێبكرێت‪ ،‬یان رێگیری ل ‌ه زمانی‬

‫ب��ڕگ��ه‌ی یه‌كه‌می م���ادده‌ی (‪ )1‬ده‌ڵ���ت‪ :‬هه‌‌ر‬

‫كه‌مینه‌كان بكرێ ل ‌ه الی��ه‌ن ده‌سه‌اڵتدارانی‬

‫گروپێكی ئه‌تنیكی‌و مه‌زهه‌بی‪ ،‬مافی ئه‌وه‌یان‬

‫ده‌وڵه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫هه‌یه‌‪ ،‬خۆیان سه‌ربه‌خۆو ب ‌ه جیا بزانن‪ .‬دیار ‌ه‬

‫‪2‬ــ پێوانه‌ی پ��ه‌روه‌رده‌‌و فێركردن ل ‌ه خوار‬

‫ئه‌مه‌ش ب��ه‌و وات��ای�� ‌ه نییه‌‪ ،‬كه ‌ئه‌مان ‌ه مافی‬

‫فێركردنی گشتی ل��ه ‌الی��ه‌ن لێپرسراوانی‬

‫ده‌مارگیری‌و پاكتاوی ل ‌ه به‌رامبه‌ر ئه‌وانی‌تر‬

‫ده‌وڵه‌ته‌وه‌ دژ به‌و كه‌مینان ‌ه نه‌كرێت‪.‬‬

‫ێ خۆشكه‌ر‬ ‫په‌یڕه‌وبكه‌ن (بگرنه‌به‌ر)‪ ،‬یان ر ‌‬

‫‪3‬ــ وه‌رگرتنیش له‌و قوتابخانانه‌دا ئیختیاری‬

‫بێت بۆ زه‌مینه‌ی (ئاپارتاید)‪ .‬له‌بڕگه‌ی سێی‬

‫ده‌بێت‪.‬‬

‫ئ��ه‌و م��ادده‌ی��ه‌ش��دا ه��ات��ووه‌‪ ،‬بوونی ب��اوه‌ڕی‬

‫هه‌رچۆنێك بێت‪ ،‬ئ��ه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه مافی‬

‫یه‌كسان‌و هاوشێوه‌‪ ،‬نابێت كاریگه‌ری ل ‌ه سه‌ر‬

‫س���ه‌ره‌و ‌ه ب��ه ‌وری��ای��ی‌و دڵنیگه‌رانییه‌و ‌ه ب ‌ه‬

‫مافی ئه‌وه‌هه‌بێت كه‌مرۆڤه‌كان ب ‌ه شێوه‌ی‬

‫ره‌سمی ده‌ناسێت‪ ،‬چونك ‌ه زۆر كه‌س له‌و‬

‫هه‌مه‌جۆر بژین‌و كاریگه‌ری بكه‌وێت ‌ه سه‌ر‬

‫ب���ڕوای���ه‌دان م��اف��ی ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان چ��اودێ��ری‬

‫ئه‌م ده‌قه‌‪ .‬نابێت نكوڵی ل ‌ه مافی فه‌رهه‌نگی‌و‬

‫ترسناكه‌ بۆ ده‌سه‌اڵتدارانی ده‌وڵه‌ت‪.‬‬

‫شوێن‌و مێژوویی‪ ،‬یان پێشێلكردنی مافی‬ ‫فه‌رهه‌نگی بكرێت‪.‬‬

‫كارنامه‌ی یۆنیسكۆ سه‌باره‌ت ب ‌ه نه‌ژاد‌و‬

‫ئه‌م ماف ‌ه وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی مافی شوناسی‬

‫پاكتاوی ره‌گه‌زی‬

‫ده‌سته‌جه‌معییه‌‪ ،‬ك��ه ‌ل��ه ‌م����ادده‌ی (‪)27‬ی‬

‫ئ���ه‌و راگ��ه‌ی��ان��دن��ه‌ی واب��ه‌س��ت��ه‌ ب��ه‌ن���ه‌ژاد‌و‬

‫په‌یماننامه‌ی مافی مرۆڤ‪ ،‬سه‌باره‌ت به‌مافی‬

‫جیاوازیپێكردنی نه‌ژادیی‌و به‌شی پێنجه‌می‬

‫سیاسی‌و مه‌ده‌نی باسی لێو ‌ه كراوه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬

‫ئه‌م جاڕنامه‌ی ‌ه له ‌كۆنفرانسی ساڵی (‪)1978‬‬

‫به‌و جیاوازیه‌ی ئه‌م جاڕنامه‌ی ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه‬

‫ی یۆنسیكۆ ده‌نگی ل ‌ه سه‌ردرا‪ .‬ئه‌مه‌ش رۆڵی‬

‫هه‌موو گروپه‌كانه‌‪ .‬به‌اڵم مادده‌ی (‪ )27‬ته‌نها‬

‫یۆنیسكۆ به ‌دیار ده‌خات ل ‌ه دژایه‌تیكردنی‬

‫تایبه‌تمه‌نده‌ ب ‌ه كه‌مینه‌كان‪.‬‬

‫نه‌ژادپه‌رستی‌و ده‌مارگیری نه‌ته‌وه‌یی‪.‬‬

‫له ‌پێشه‌كیی ئه‌م جاڕنامه‌یه‌دا هاتووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬

‫ئ��ه‌و جاڕنامه‌ی ‌ه به ‌شێوه‌یه‌كی ب��ه‌رف��ره‌وان‬

‫هه‌موو خه‌ڵك‪ ،‬هه‌موو گروپه‌كانی قه‌ومی‪،‬‬

‫پارێزگاری لێكرا ل ‌ه الیه‌ن هیچ ده‌وڵه‌تێكه‌و ‌ه‬

‫ل ‌ه شارستانیدا به‌شداربوون‌و لێكدانه‌وه‌‌و‬

‫ن����اره‌زای����ی ل��� ‌ه س����ه‌ری ده‌رن����ه‌ب����ڕاو ئ���اوا‬

‫ه��اوگ��ه‌رای��ی ب��ه ‌زۆری ئ��ه‌ن��دام��ان��ی گروپ ‌ه‬

‫ده‌ستپێده‌كات‪ :‬هه‌موو مرۆڤه‌كان ل ‌ه رووی‬

‫بێبه‌شه‌كان (كه‌مینه‌) له ‌الی��ه‌ن زۆری��ن��ه‌و ‌ه‬

‫رێز‌و ماف‪ ،‬له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا یه‌كسانن‪.‬‬

‫مه‌حكوم ده‌كرێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫ێ‬ ‫م�����ادده‌ی (‪)5‬ی ئ���ه‌و ج��اڕن��ام��ه‌ی�� ‌ه ل�� ‌ه س ‌‬

‫یاسا ده‌كات بۆ نه‌هێشتنی ره‌گه‌زپه‌رستی‪.‬‬

‫به‌شیدا‪ ،‬نیگه‌رانی قوڵی یۆنیسكۆی ده‌رباری‬

‫ل��ه ‌م���ادده‌ی (‪)8‬دا‪ ،‬ئ��ه‌رك��ی تاكه‌كه‌سه‌كان‬

‫ج��ی��اوازی��ك��ردن��ی ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی‌و پ����ه‌روه‌رده‌‌و‬

‫سه‌باره‌ت ب ‌ه ده‌مارگیری نه‌ژادی باس كراوه‌‪.‬‬

‫فێركردن‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا هه‌موو ده‌مارگیرێكی‬

‫ل ‌ه بڕگه‌ی (‪)2‬ی مادده‌ی (‪)9‬ی ئه‌و جاڕنامه‌یه‌دا‬

‫نه‌ژادی‪ ،‬راگه‌یاندووه‌‪.‬‬

‫هاتووه‌‪ :‬كردنی ده‌مارگیری نه‌ژادی ل ‌ه الیه‌ن‬

‫ل���ه‌س���ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای ب���ڕگ���ه‌ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی ئ��ه‌م‬

‫ده‌وڵه‌تێكه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه پێشێلكردنی‬

‫جاڕنامه‌ی ‌ه هه‌موو گروپه‌كان مافی ئه‌وه‌یان‬

‫مافی نێوده‌وڵه‌تی هه‌ژمار ده‌كرێت‌و ده‌بێته‬

‫هه‌ی ‌ه ‌شوناسی فه‌رهه‌نگیی خۆیان بپارێزن‪،‬‬

‫‌هۆی لێپرسراوێتی نێوده‌وڵه‌تی‌و پێشێلكردنی‬

‫ژی��ان��ی فه‌رهه‌نگی خ��ۆی��ان ل�� ‌ه س��ه‌ر ئاستی‬

‫مافی یه‌كسانی مرۆڤه‌كان‪ ،‬كه‌له‌سه‌ر ئاستی‬

‫میللی‌و نێوده‌وڵه‌تی به‌ره‌وپێش به‌رن‪.‬‬

‫نێوده‌وڵه‌تی به‌ره‌سمی ناسراوه‌‪.‬‬

‫بڕگه‌ی دووه‌م ئه‌ركی واڵتانی ل ‌ه زه‌مینه‌ی‬

‫بۆی ‌ه میكانیزمی تایبه‌ت بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌و‬

‫په‌روه‌رده‌ی نه‌ژادپه‌رستانه‌ی دیاریكرده‌وه‌‪،‬‬

‫جاڕنامه‌ی ‌ه پێشبینی كراوه‌‪.‬‬

‫داوای ده‌ستپێشخه‌ری پۆزه‌تیڤانه‌ی كردووه‌‪.‬‬ ‫(پێوییست ‌ه ه��ه‌م��وو واڵت����ان ب��ه‌رن��ام�� ‌ه بۆ‬

‫بڕیاره‌كانی دژی ده‌مارگیری‪ ،‬په‌یماننامه‌ی‬

‫چاكسازی‌و نه‌هێشتنی كه‌موكوڕی له‌بواری‬

‫ئه‌وروپای مافی مرۆڤ‬

‫په‌روه‌رده‌‌و فێركردن‌و دواكه‌وتوویی گروپ ‌ه‬

‫ده‌رباره‌ی ده‌مارگیری نه‌ژادی‬

‫ئه‌تنیكییه‌كانی نێو واڵته‌كانیان بكه‌ن‪ ،‬رێگربن‬

‫په‌یماننامه‌ی ئه‌وروپای مافی مرۆڤ‌و‬

‫ل ‌ه به‌رده‌م دواكه‌وتوویی نه‌وه‌‌و وه‌چه‌ی ئه‌و‬

‫ئازادیی ‌ه بنچینه‌ییه‌كان‬

‫كه‌مینانه‌)‬

‫ل ‌ه مادده‌ی (‪)14‬دا هاتووه‌‪ :‬پێویست ‌ه مافه‌كانی‬

‫له ‌بڕگه‌ی سێیه‌م‪ :‬ئاماژ ‌ه ب ‌ه كه‌ره‌سته‌كانی‬

‫ئازادی‪ ،‬كه‌لێره‌دا هاتووه‌‪ ،‬ب ‌ه هیچ شێوه‌یه‌ك‬

‫په‌یوه‌ندیی زان��ی��اری��ی گه‌یاندن ك���راوه‌‪ ،‬بۆ‬

‫پێشێل نه‌كرێن‌و ده‌مارگیری نه‌مێنێت‪ .‬ل ‌ه‬

‫نه‌هێشتنی ده‌مارگیری نه‌ژادی‪.‬‬

‫رووی‪ :‬نه‌ژاد‪ ،‬ره‌نگ‪ ،‬زمان‪ ،‬مه‌زهه‌ب‪ ،‬باوه‌ڕی‬

‫بڕگه‌ی شه‌شیش‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬پێویست ‌ه به‌رنامه‌ی‬

‫سیاسی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‌و میللی‪ ،‬وابه‌ست ‌ه ب ‌ه‬

‫باش ل ‌ه زه‌مینه‌ی فه‌رهه‌نگی‌و پ��ه‌روه‌رده‌‌و‬

‫كه‌مینه‌كان‌و موڵكدا‌ری‌‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ب��ۆ دان��ان��ی رێ��زی‬

‫كۆمسیۆنی الوه‌ك���ی رێ��ك��خ��راوی ن��ه‌ت��ه‌‌وه‬

‫به‌رامبه‌ر له‌نێوان گروپه‌كاندا هه‌بێت‪.‬‬

‫یه‌کگرتووه‌کان ده‌رب����اره‌ی م���ادده‌ی (‪)14‬‬

‫مادده‌ی (‪)7‬ی ئه‌و جاڕنامه‌ی ‌ه ئاماژ ‌ه ب ‌ه رۆڵی‬

‫پ��ێ��ش��ن��ی��ارك��راو ‌ه ك�� ‌ه ت��اك��ه‌ك��ه‌س��ی كه‌مینه‌ی‬

‫‪135‬‬

‫نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬هاوكات له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌ندامانی‬

‫دیدگای دادگای نێوده‌وڵه‌تی (تاناكا)‬

‫ئ��ه‌وگ��روپ�� ‌ه ه��ه‌ت��ا ئ��ه‌و ش��وێ��ن��ه‌ی سیستمی‬

‫نه‌هێشتنی پاكتاوی نه‌ژادی ل ‌ه پاژه‌ی به‌شی‬

‫ت ل ‌ه مافی به‌هر ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی نه‌گۆڕن‪ ،‬نابێ ‌‬

‫پێنجه‌م ده‌رب��اره‌ی بۆچوون ‌ه ناكۆكییه‌كانی‬

‫وه‌رگری ل ‌ه فه‌رهه‌نگ‌و زمان بێبه‌ش بكرێن‪،‬‬

‫ق��ازی ت��ان��اك��ا‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه ‌دۆزی واڵت��ی‬

‫ێ بتوانن قوتابخانه‌كانی خۆیان هه‌بێت‌و‬ ‫ده‌ب ‌‬

‫ئه‌فریقای باشوور گفتوگۆ كراوه‌‪.‬‬

‫به‌و زمانه‌ی خۆیان بخوێنن‪ ،‬جگه ‌له‌مه‌ش‬

‫ب ‌ه رای پرۆفیسۆر (مك دوگ��ال‌و السول‌و‬

‫پێویست ‌ه ب��ت��وان��ن ب��اوه‌ڕی��ان ب��ه ‌مه‌زهه‌بی‬

‫چ��ن) رای ئ��ه‌و قازیی ‌ه زۆر ق��واڵ‌و به ‌پێز‌و‬

‫خۆیان هه‌بێت‌و بتوانن ره‌نێوی بهێنن‪.‬‬

‫ورده‌‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر (ب��راون لی)یش له‌و بڕوایه‌دایه‌‪،‬‬

‫بنه‌ماكانی نه‌هێشتنی ده‌مارگیری له‌مافی‬

‫دیارترین پێناس ‌ه له‌م چه‌مكه‌دا (یه‌كسانییه‌)‬

‫نێوده‌وڵه‌تیدا‬

‫ل ‌ه نووسینه‌كانی هاوچه‌رخدا‪ ،‬بۆ چوونه‌كانی‬

‫پێش باڵوبوونه‌وه‌ی كارنامه‌ی رێكخراوی‬

‫ق��ازی (ت��ان��اك��ا)ی�� ‌ه ل��ه‌م م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی��ه‌دا‪ ،‬ك��ه‌له‬

‫ن���ێ���وده‌وڵ���ه‌ت���ی���ی‪ ،‬پ��ێ��ش��ن��ی��اری نه‌هێشتنی‬

‫‌ساڵی (‪ )1966‬له‌دیوانی دادگای نێوده‌وڵه‌تی‬

‫ده‌مارگیری ساڵی (‪ )1945‬له‌سان فرانسیكۆ‬

‫پێشنیاركراوه‌‪.‬‬

‫به‌سترا‪ .‬ئه‌و نیشانده‌ری ئه‌وه‌ی ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬

‫ناكۆكه‌كان‪ ،‬واته واڵتانی ئه‌سیوبیا‌و لیبریا‌و‬

‫بنه‌مای م��اف��ی شوناس ‌ه (ك��ه ‌تایبه‌تمه‌ند ‌ه‬

‫واڵت���ی ئ��ه‌ف��ری��ق��ای ب���اش���وور‪ ،‬ك��ه‌ل��ه‌س��ه‌ر‬

‫به‌كه‌مینه‌كان) بنه‌مای نه‌هێشتنی ده‌مارگیری‬

‫سیستمی ئاپارتاید ب��وو‪ ،‬تاوانباركران‪ .‬به‬

‫له‌زۆر له‌واڵتاندا‪ ،‬له‌مانه‌ش ئه‌و واڵتانه‌ی‪ ،‬كه‬

‫‌ب��ۆچ��وون��ی ئ��ه‌م واڵت��ان��ه‌‪ ،‬واڵت���ی ئه‌فریقای‬

‫‌په‌نابه‌ر قبووڵ ده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌یه‌‪.‬‬

‫ب����اش����وور ب���ه‌پ���ێ���چ���ه‌وان���ه‌ی پ��ه‌ی��م��ان��ن��ام�� ‌ه‬

‫ل���ه‌ پ����ه‌ی����ڕه‌وی ك��ۆم��س��ی��ۆن��ی رێ��ك��خ��راوی‬

‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان پێشێلی م��ادده‌ی دووه‌می‬

‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی ت��ای��ب��ه‌ت ب�� ‌ه م��اف��ی م��رۆڤ��دا‬

‫سیستمی قه‌ومیه‌ت‌و مادده‌ی (‪)22‬ی په‌یمانی‬

‫ه��ات��ووه‌‪ :‬ده‌س��ت��ووری رێ��ك��خ��راوی نه‌ته‌‌وه‬

‫كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی كردووه‌‪.‬‬

‫یه‌کگرتووه‌کان ل ‌ه سه‌ر پایه‌ی شكۆمه‌ندی‌و‬

‫ئه‌فریقای ب��اش��وور ل�� ‌ه رووی ستانداردی‬

‫یه‌كسانیی مرۆڤه‌كان ن��ووس��راوه‌‪ .‬هه‌موو‬

‫نێوده‌وڵه‌تی‌و یاسای‌و مافی نێوده‌وڵه‌تی‪،‬‬

‫واڵت��ان��ی ئ�� ‌هن��دام به‌رپرسن ل���ه‌وه‌ی هه‌موو‬

‫نه‌یتوانیو ‌ه زه‌مینه‌ی پێشكه‌وتنی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬

‫به‌نده‌كانی ئه‌م جاڕنامه‌یه‌ جێبه‌جێ بكه‌ن‪.‬‬

‫خۆشگوزه‌رانی ماددی‌و ئه‌خالقی‪ ،‬ناوخۆیی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی فه‌راهه‌م بكات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫به‌پێی گوته‌ی قازی (تاناكا) ئه‌و ‌ه دیاریده‌كات‪:‬‬

‫هه‌ڵبه‌ت ئه‌و جه‌خت ل ‌ه سه‌ر مافی تاكه‌كه‌س‬

‫ئایا یاسای گشتی نه‌هێشتنی ده‌مارگیری‬

‫ده‌ك��ات��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌رب��ن��ه‌م��ای م����ادده‌ی (‪)27‬‬

‫نه‌ژادی بوونی هه‌یه‌؟ به‌ڵكو نییه‌! ئه‌و شێوه‌ی‬

‫ی په‌یماننانه‌ی مافی سیاسی‌و م��ه‌ده‌ن��ی‪.‬‬

‫سیستماتێكی ل ‌ه مافی نێوده‌وڵه‌تی ده‌خاته‬

‫له ‌هه‌مانكاتیشدا ئ��ه‌و چۆنێتیی پۆزه‌تیڤی‬

‫‌روو‪ ،‬پیشت به ‌مادده‌و بڕگه‌كانی نه‌هێشتنی‬

‫په‌یماننامه‌كان وابه‌سته‌ب ‌ه كه‌مینه‌نه‌ته‌وه‌كانه‌‪،‬‬

‫پێشێلكاری م��اف��ی م��رۆڤ��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‬

‫ئ��ه‌و ن��ووس��ه‌ران��ه‌ی ‌ب���اوه‌ڕی���ان ب��ه بنه‌مای‬

‫ده‌به‌سێت‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬بنه‌مای یه‌كسانی به‌شێكی‬

‫نه‌هێشتنی مافی نێوده‌وڵه‌تی گشتی هه‌یه‌‪،‬‬

‫لێكجیانه‌بووی ك��ارن��ام��ه‌ی نێوده‌وڵه‌تییه‌‌و‬

‫ب ‌ه زۆری تێڕوانینی دیالۆكی سه‌باره‌ت به‬

‫وابه‌ست ‌ه ب ‌ه مافی نێوده‌وڵه‌تی گشتییه‌وه‌یه‌‌و‬

‫‌(نامیبیا)ی ساڵی (‪ ،)1971‬كه ‌ل ‌ه الیه‌ن ئه‌و‬

‫راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندیداره‌ ب ‌ه رژێمی قه‌ومی‪.‬‬

‫دیوانه‌وه‌یه‌‪ ،‬ده‌رچووه‌و له‌به‌رچاو ده‌گرن‪.‬‬

‫ب��ه ‌پێی م����ادده‌ی (‪)38‬ی دادگ����ای دی��وان��ی‬

‫به ‌پێی په‌یماننامه‌ی (‪)276‬ی ئه‌نجومه‌نی‬

‫ن���ێ���وده‌وڵ���ه‌ت���ی‪ ،‬ئ����ه‌وان����ه‌ی گ��وم��ان��ی��ان له‬

‫ئاسایشی رێكخراوی نه‌ته‌‌وه یه‌کگرتووه‌کان‬

‫‌په‌یماننامه‌ی ئه‌نجومه‌نی گشتی رێكخراوی‬

‫بوونی سه‌ربازی واڵتی ئه‌فریقای باشوور‬

‫ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تییه‌‪ ،‬كه ‌ل ‌ه جاڕنامه‌ی‬

‫له ‌نێو خاكی نامیبیا‪ ،‬به ‌نایاسایی هه‌ژمار‬

‫مافی مرۆڤیشدا هاتووه‌‪( ،‬ئه‌و بڕیارنامه‌ی‬

‫ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ئ��ای��ا س��زادان��ی واڵت���ی ئه‌فریقای‬

‫ده‌رب��اره‌ی خاكی كه‌مینه‌ی ژێرده‌ست‪ ،‬یان‬

‫باشوور چیبوو؟‬

‫واڵت��ی كه‌مینه‌یه‌‪ ،‬بڕیاره‌كانیان به ‌س��ه‌ردا‬

‫له‌بڕگه‌ی (‪)131‬دا باسی رێگاچاره‌ی دیالوك‬

‫جێبه‌جێ ده‌بێت‪.‬‬

‫ده‌ك���ات (ب��ه ‌پێی په‌یماننامه‌ی رێكخراوی‬

‫په‌یماننامه‌‌کانی م��اف��ی م���رۆڤ جاڕنامه‌ی‬

‫نێوده‌وڵه‌تی رژێمی ره‌گه‌زپه‌رستی پێشوو‬

‫ساڵی (‪ )1949‬م��اف‌و ئ��ه‌رك��ی واڵت��ان��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬

‫به‌رپرس ‌ه له‌وه‌ی هه‌موو بڕگه‌‌و مادده‌كانی ئه‌و‬

‫وابه‌ست ‌ه ب ‌ه كۆمیسیۆنی مافی نێوده‌وڵه‌تی‌و‬

‫په‌یماننامه‌ی ‌ه جێبه‌جێ بكات)‪ .‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه‬

‫ب��ڕی��ارن��ام��ه‌ك��ان��ی ن��اوچ��ه‌ی��ی ب���ن‪ .‬ل��ه‌م��ان��ه‌ش‬

‫بۆچوونی واڵتی ئه‌فریقای باشوور وا بوو‬

‫په‌یماننامه‌ی ئه‌وروپایی ب ‌ه مافی مرۆڤ‪.‬‬

‫ئه‌م ‌ه ب��ۆ ب‌‌رژه‌وه‌ن����دی دانیشتوانی واڵت��ی‬

‫قازی (تاناكا) گه‌یشت ‌ه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی‪ ،‬یاسای‬

‫(نامیبیا)یه‌؛ پاراستنی ئه‌وانه‌‪ ،‬هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی‬

‫نه‌هێشتنی پێشێلكاری‪ ،‬یان جیاوازیپێكردنی‬

‫راسته‌قینه‌ش نییه‌‪ ،‬كه‌سیاسه‌تیی ئاپارتاید له‬

‫ده‌مارگیری ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای نه‌ژادی ب ‌ه شێك ‌ه‬

‫‌نامیبیا كرابێت‪ .‬به‌اڵم له‌راستیدا ره‌فتاره‌كانی‬

‫ل ‌ه یاساکانی مافی نێوده‌وڵه‌تی پیشه‌یی‪.‬‬

‫واڵت��ی ئه‌فریقای باشوور ل ‌ه نامیبیا دژ به‬

‫‪137‬‬

‫‌رێساكانی كارنامه‌ی نه‌ته‌‌وه یه‌کگرتووه‌کانه‌‪.‬‬

‫ئ��ه‌و په‌یماننامه‌ی ‌ه ته‌نها واڵم��گ��ۆی��ی مافی‬

‫ل ‌ه رووی دیالۆك‪ ،‬كه ‌له ‌بنه‌ڕه‌تی نه‌هێشتنی‬

‫نێوده‌وڵه‌تی باسكردووه‌‪.‬‬

‫پاكتاوی‌و مافی مرۆڤی نێوده‌وڵه‌تیدا هاتووه‌‪،‬‬

‫ه��ه‌روه‌ه��ا ل��ه ‌به‌شی ن��اوب��راودا باسی ئه‌م‬

‫نووسه‌رانی وه‌ك‪( :‬براون لی‪ ،‬مك كین‪ ،‬مرون‬

‫ب��اب��ه‌ت��ان��ه ‌ك�����راوه‌‪ :‬پ���ارێ���زگ���اری كه‌مینه‌ی‬

‫‌و شڤولب) رای���ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌و بۆچوونه‌ی‬

‫نێوخۆیی‪ ،‬مافی ت��اك��ه‌ك��ه‌س‪ ،‬مافی گشتی‪،‬‬

‫س���ه‌ره‌وه‌دا هه‌یه‌‪ .‬هه‌ندێك له‌و نووسه‌ران ‌ه‬

‫فه‌رهه‌نگ‌و شوناس‪ ،‬ب ‌ه خستن ‌ه به‌ر چاوی‬

‫له‌مانه‌ش (مك كین) له‌م ‌ه زیاتر ده‌ڕوات‌و‬

‫تایبه‌ت ب ‌ه مه‌سه‌له‌ی خ��اك‌و مافی چاره‌ی‬

‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬بنه‌مای نه‌هێشتنی ده‌م��ارگ��ی��ری‌و‬

‫خۆنووسین ئه‌و رێنماییانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه له‌م باره‌و ‌ه‬

‫جیاوازی پێكردن بنه‌مای په‌یڕه‌وكردنی مافی‬

‫ده‌نگی له‌ سه‌ردراوه‌‪ ،‬سه‌باره‌ت ب ‌ه خه‌ڵكی‬

‫‪ Juscogens‬نێوده‌وڵه‌تییه‌‪.‬‬

‫بوومی بۆت ‌ه هۆی فه‌راهه‌مكردنی ره‌وش‌و‬ ‫پێشكه‌وتنی كه‌مینه‌كان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی‪.‬‬

‫مافی ئیكۆلۆجیی میلله‌ت‬ ‫پێشه‌كییه‌ك سه‌باره‌ت به‌ خه‌ڵكی ئیكۆڵۆجی‬

‫رێكخراوی نێوده‌وڵه‌تی كارو ده‌سته‌كانی‬

‫به‌شی شه‌شه‌م‪ :‬سه‌باره‌ت ب ‌ه مافی خه‌ڵكه‌‪.‬‬

‫لۆكاڵی‬

‫ل ‌ه راستیدا مێژووی خه‌ڵكی بومی هه‌مان‬

‫باسی سازمانی نێوده‌وڵه‌تی ك��ارو نه‌ته‌و ‌ه‬

‫ت��اری��خ��چ��ه‌ی كۆلۆنیاڵییه‌‪ .‬ئ��ه‌م ب��ه‌ش��ه‌‪ ،‬كه‬

‫پێشنیاره‌كانی‬

‫لۆكاڵییه‌كان‪،‬‬

‫په‌یماننامه‌و‬

‫‌ده‌رباره‌ی مافی بومییه‌‪ ،‬ل ‌ه مافی نێوده‌وڵه‌تی‌و‬

‫ساڵی (‪ )1957‬ده‌ستپێكی ئه‌م به‌شه‌یه‌‪ .‬به‬

‫په‌یماننامه‌ی (‪)107‬ی رێكخراوی نه‌ته‌‌وه‬

‫‌پێی ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌به‌(‪ )110‬ناوبراوه‌‪،‬‬

‫ی�� ‌هک��گ��رت��ووه‌ک��ان��ی��ش��دا ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك��ه ‌ل��ه ‌ساڵی‬

‫تاكه‌كه‌سه‌كانی بومی رۆڵه‌‌و نه‌وه‌كانی ئه‌و‬

‫(‪ )1957‬ب��ه ‌ت��ێ��ك��ه‌اڵوك��ردن��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان��ی‬

‫خاكه‌ن له‌و واڵته‌ی ل ‌ه كاتی سه‌ربه‌خۆبوونیدا‬

‫نێوخۆ‪ ،‬تیره‌‪ ،‬یان عه‌شیره‌ت له ‌واڵت ‌ه تاز ‌ه‬

‫كه‌وتوون له‌گه‌ڵ ئه‌و واڵته‌‪.‬‬

‫سه‌ربه‌خۆكاندا ب��اس ده‌ك���ات‪ .‬به ‌پێی ئه‌و‬

‫به ‌شێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬ئ��ه‌م كه‌سان ‌ه زیاتر‬

‫په‌یماننامه‌ی ‌ه تێكه‌اڵوكردن‌و مۆدێرنه‌سازیی‬

‫ح���ه‌زده‌ك���ه‌ن ب�� ‌ه پ��ێ��ی رێ��س��ای ئ��اب��ووری‌و‬

‫خه‌ڵك پێویست ‌ه بێ س��ه‌ره‌وب��ه‌ره‌ی��ی خه‌ڵك‬

‫فه‌رهه‌نگی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی رۆژگ���اری پێش‬

‫بۆت ‌ه جێگای ره‌خنه‌لێگرتنی رێكخراوه‌كانی‬

‫كۆڵۆنیاڵی بگه‌ڕێنه‌وه‌‌و ژیانی ئاساییان ب ‌ه‬

‫نێوخۆیی‪.‬‬

‫هۆی له‌مپه‌ری وه‌ك‪ :‬زمان‪ ،‬نه‌ریت‪ ،‬ئایین‌و‬

‫له‌م به‌شه‌دا راوبۆچوونی بومییه‌كان نییه‌‪،‬‬

‫ده‌مارگیری‪ ،‬یه‌ك رژێمی نادادپه‌روه‌رانه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫كۆن‪ ،‬په‌یوه‌ندیی كرێكار‌و خاوه‌نكار نه‌بێت‪،‬‬

‫به‌شی پێنجه‌م‪ :‬ده‌رب����اره‌ی ته‌ندروستی‌و‬

‫ناتوانن له ‌فه‌رهه‌نگی ئابووریی میللی به‬

‫ئاسایشی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪.‬‬

‫‌شێوه‌یه‌كی ته‌واو به‌هره‌مه‌ند بن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌و به‌ربه‌ستانه‌ی سه‌ره‌و ‌ه رێگربن‬

‫به‌شی ش��ه‌ش��ه‌م‪ :‬س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌پ��ه‌روه‌رده‌‌و‬ ‫فێركردن (خوێندن) ده‌بێت ‌ه شتێكی گشتی بۆ‬

‫ل ‌ه به‌شداریی ئه‌مان ‌ه ل ‌ه ژیانی میللی‪ ،‬ئه‌وا‬

‫ده‌ستگه‌یشتن پێی‪.‬‬

‫كاریگه‌ریی مێژوویی ئه‌مان ‌ه هه‌ستی پێ‬

‫به‌شی ح��ه‌وت��ه‌م‪ :‬ده‌رب���اره‌ی كاروباره‌كانی‬

‫ده‌كرێت‌و نیگه‌ران‌و بێئه‌مه‌كیان ده‌كات‪.‬‬

‫به‌ڕێوه‌به‌رێتی‪ ،‬ئیداره‌و كارگێرییه‌‪.‬‬

‫ق��ب��وڵ��ن��ه‌ك��ردن��ی ن���ه‌ت���ه‌و ‌ه ن��اوخ��ۆی��ی��ه‌ك��ان‌و‬

‫به‌شی هه‌شته‌م‪ :‬بریتیی ‌ه ل ‌ه هه‌موو هه‌ل‌و‬

‫په‌راوێزكردنیان له‌ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬گرفتی‬

‫مه‌رجه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪.‬‬

‫گه‌وره‌ دروست ده‌كات‪.‬‬

‫ل ‌ه بڕگه‌ی یه‌كی مادده‌ی (‪)1‬دا په‌یماننامه‌یه‌ک‬

‫په‌یماننامه‌ی ژم���ار ‌ه (‪)107‬ی رێكخراوی‬

‫به‌م شێوه‌یه‌ رێكخراوه‌‪:‬‬

‫نه‌ته‌‌وه یه‌کگرتووه‌کانی كار بۆ پارێزگاریكردن‬

‫ئاــ ئه‌ندامانی گروپێكی ئه‌تنیكی له‌واڵت ‌ه‬

‫ل ‌ه دانیشتوانی بومی تیره‌‌و ئه‌تنیكه‌كانی‪ ،‬كه‬

‫سه‌ربه‌خۆكاندا‪ ،‬كه‌له‌چاو گروپه‌كانیتر ل ‌ه‬

‫‌له‌نێو واڵته‌ سه‌ربه‌خۆكاندان‪.‬‬

‫ێ به‌شی‌و په‌راوێزكراوی‬ ‫هه‌مان ده‌وڵه‌تدا ب ‌ه ب ‌‬

‫هه‌روه‌ها رێنمایی ژماره ‌(‪ ،)104‬ك ‌ه هه‌مان‬

‫ده‌ژین‪ ،‬داب‌و نه‌ریت‪ ،‬یان رێسا‌و یاساکانی‬

‫ناونیشانی په‌یماننامه‌ی ل ‌ه سه‌ره‌و ده‌رباره‌ی‬

‫واب��ه‌س��ت�� ‌ه ب�� ‌ه خ��ۆی��ان زی��ات��ر ل��ه‌ ن��ێ��وی��ان��دا‬

‫كه‌مینه‌مان دارێژراوه‌‪.‬‬

‫ده‌چه‌سپێت‪.‬‬

‫ئه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه بریتیی ‌ه له ‌یه‌ك پێشه‌كی‌و‬

‫ب ـ��ـ ئه‌ندامانی گ��روپ�� ‌ه ئه‌تنیكییه‌كان له‌و‬

‫هه‌شت به‌ش‪:‬‬

‫واڵتانه‌دا (واڵتانی جیهانی سێیه‌م) ئه‌وانه‌ی‬

‫به‌شی ی��ه‌ك��ه‌م��ی‪ :‬سیاسه‌تی گشتی روون‬

‫كه‌جیاوازی فه‌رهه‌نگیان له‌گه‌ڵ هه‌موو تیره‌‌و‬

‫ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬

‫نه‌ته‌وه‌كانی نێو واڵتێكی تاز ‌ه سه‌ربه‌خۆبوودا‬

‫به‌شی دووه‌می‪ :‬وابه‌ست ‌ه ب ‌ه مافی موڵکدارییه‌‪.‬‬

‫هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌می كۆلۆنیاڵی له ‌سه‌ر‬

‫به‌شی سێیه‌م‪ :‬كارپێكردن به ‌پێی رێسا‪،‬‬

‫ئه‌و ناوچ ‌ه ئیداریی ‌ه ب��وون‪ .‬وات��ه ل ‌ه رووی‬

‫لێكۆڵینه‌وه‌‌و به‌دواداچوونی دارێژراو‪.‬‬

‫ج��وگ��راف��ی��ی��ه‌وه‌‪ ،‬ب�� ‌ه چ��اوپ��ۆش��ی��ش ل�� ‌ه مافی‬

‫ب�����ه‌ش�����ی چ���������������واره‌م‪ :‬پ���������������ه‌روه‌رده‌‌و‬

‫خ��ۆی��ان‪ ،‬زی��ات��ر وه‌ك رێكخستنی گونجا‌و‬

‫فێركردنی(پیشه‌یی) له ‌پیشه‌سازی ده‌ستی‌و‬

‫له‌گه‌ڵ فه‌رهه‌نگی‌و ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‬

‫كشتوكاڵی‪.‬‬

‫خ��ۆی��ان ده‌ب��ێ��ت‪( ،‬ئ��ه‌م پێناسه‌ی ‌ه ل��ه ‌راك��ه‌ی‬

‫‪139‬‬

‫رێكخستن‌و‬

‫پاراستنی‬

‫كاپوترتی ده‌چێت)‪.‬‬

‫ده‌ستپێشخه‌ری‌و‬

‫ب��ڕگ��ه‌ی دووه‌م���ی م���ادده‌ی ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬وش��ه‌ی‬

‫ن���ه‌ت���ه‌و ‌ه ئ��ه‌ت��ن��ی��ك��ی��ی��ه‌ك��ان‌و ك���ارك���ردن بۆ‬

‫شێوه‌ قه‌بیله‌یی‌ی به‌م جۆر ‌ه شی كردۆته‌وه‌‪:‬‬

‫خۆشگوزه‌رانیان‪ .‬ئه‌م ده‌ستپێشخه‌ریان ‌ه ل ‌ه‬

‫تاكه‌كه‌س‪ ،‬ئه‌و گروپانه‌ی كه‌هه‌ڵگری سیفه‌تی‬

‫بڕگه‌ی دووه‌م‪ ،‬ئاوا شیكراوه‌ته‌وه‌‪ :‬یاریده‌دانی‬

‫قه‌بیله‌یی خۆیانن‪ ،‬تێكه‌اڵوی كۆمه‌ڵگانه‌بوون‪-‬‬

‫نه‌ته‌و ‌ه ئه‌تنیكییه‌كانی ئایكۆلۆژی‪ ،‬سه‌باره‌ت‬

‫واتا‪ :‬تایبه‌تمه‌ندی خۆیان پاراستووه‌‪.‬‬

‫به‌مافه‌كانی میللی‪ ،‬ب ‌ه هه‌موو تاكه‌كه‌سه‌كانی‬

‫خاڵی یه‌كه‌می بڕگه‌ی (‪)1‬ی م��ادده‌ی یه‌ك‬

‫كۆمه‌ڵگاو ‌ه وابه‌ست ‌ه ده‌بێت به به‌ره‌پێشبردنی‬

‫وابه‌ست ‌ه به‌ئه‌فریقا‌و ئاسیایه‌‪ .‬ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی‬

‫ت‬ ‫فه‌رهه‌نگی‌و ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ده‌بێ ‌‬

‫هه‌لی ده‌س��ت گه‌یشتنیان به ‌سه‌ربه‌خۆیی‬

‫هاوتا بێت له‌گه‌ڵ مافی ستانداردی هه‌موو‬

‫بۆ ره‌خساوه‌‪ .‬خاڵی دووه‌میش ده‌رب��اره‌ی‬

‫ژیانی كۆمه‌ڵگا‪.‬‬

‫ره‌وشی ئه‌مریكای التینییه‌‪ ،‬كه‌سه‌ربه‌خۆیی‌ی‬

‫ل�� ‌ه ب��ه‌ن��دی یه‌كه‌می م���ادده‌ی (‪)3‬دا هاتوو‪:‬‬

‫خ���ۆی���ان ل���ه‌ژێ���ر ده‌س���ت���ی داگ��ی��رك��ه‌ران��ی‬

‫دام�������ه‌زراوه‌‪ ،‬ت��اك��ه‌ك��ه‌س‪ ،‬خ��اوه‌ن��دارێ��ت��ی‌و‬

‫ئه‌وروپایی به‌ده‌ستهێناوه‌‌و كه‌مینه‌كانی ئه‌و‬

‫ك��اری تاكه‌كه‌سه‌كانی بومی‪ ،‬ل ‌ه نێو واڵتدا‬

‫واڵتان ‌ه رۆڵی گه‌وره‌یان له‌مه‌دا نه‌بینیوه‌‪.‬‬

‫بپارێزرێن‪.‬‬

‫(مارتینز كوبو) پێناسه‌یه‌كی‌تری له ‌دیدگای‬

‫له ‌بڕگه‌ی دووه‌می مادده‌ی (‪)7‬دا پاراستنی‬

‫نێوده‌وڵه‌تی بۆ نه‌ته‌وه‌كانی بوومی پێشنیار‬

‫مافی پیشه‌یی كه‌مینه‌كان ل ‌ه الیه‌ن ده‌وڵه‌ت‬

‫كردووه‌‪ .‬به‌رای ئه‌و كۆمه‌ڵگا فره‌نه‌ته‌وه‌كان‬

‫جه‌ختی لێكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫خاوه‌نی درێژه‌پێدانی مێژوویی له‌گه‌ڵ ئه‌و‬

‫ب�� ‌ه پێی م���ادده‌ی (‪ )8‬ش��ێ��وازی كۆنترۆڵی‬

‫نه‌ته‌وانه‌ن‪ ،‬كه‌پێش كۆلۆنیاڵی ل ‌ه و‌اڵته‌كانیاندا‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ك ‌ه دژ ب��ه‌ره‌وش��ی كۆمه‌ڵگا‌و‬

‫بوونیان هه‌بووه‌‪ .‬ئه‌مان ‌ه خۆیان ب ‌ه جیا ل ‌ه‬

‫سیستمی مافی میللی بێت‪ ،‬پێویست ‌ه رێسای‬

‫هه‌موو گروپه‌كانیتر ده‌زانن‌و له ‌قه‌ڵه‌مڕه‌وی‬

‫سزادانی له‌سه‌ر دابنرێت‪ .‬لێره‌و ‌ه مه‌سه‌له‌ی‬

‫ده‌سه‌اڵتدارێتی دیاریكراودان‪ ،‬س��وورن له‬

‫خاك ل ‌ه دۆزی كه‌مینه‌كان ئه‌وه‌ند ‌ه گرنگی‬

‫‌سه‌ر ئه‌وه‌ی داب‌و نه‌ریت‌و مێژووكه‌یان به‬

‫پێنه‌دراوه‌‪.‬‬

‫‌پێیی ویستی خۆیان‪ ،‬بۆ نه‌وه‌‌و وه‌چه‌كانیان‬

‫له‌م رووه‌‌و ‌ه ته‌نها ئاماژ ‌ه به ‌مافی كه‌مینه‬

‫بگوازنه‌وه‌‪.‬‬

‫‌نه‌ته‌وه‌كانی نێو واڵتێك كراوه‌‪ ،‬له‌په‌یماننامه‌ی‬

‫بڕگه‌ی یه‌كه‌می مادده‌ی دوو رایده‌گه‌یه‌نێت‬

‫ژم��ار ‌ه (‪ )ILO -107‬چ��وار م��ادد ‌ه بۆ ئه‌م ‌ه‬

‫ده‌وڵ���ه‌ت���ه‌ك���ان ب��ه‌رپ��رس��ن ل�� ‌ه ئ��ه‌ن��ج��ام��دان��ی‬

‫ته‌رخانكراوه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫له‌بڕگه‌ی (‪)11‬ی ئه‌م په‌یماننامه‌یه‌دا هاتووه‌‪:‬‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابوورییان رێگر بێت‪.‬‬

‫مافی گشتی‪ ،‬یان تاكه‌كه‌س‪ ،‬خاوه‌ندارێتی‬

‫ب�� ‌ه پێی ب��ڕگ��ه‌ی (‪ )14‬ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی كه‌مین ‌ه له‬

‫خاكی نه‌ته‌وه‌كان‪ ،‬جه‌ختی له‌سه‌ركراوه‌ته‌وه‌و‬

‫‌به‌رنامه‌كانی میللیدا وابه‌سته‌ب ‌ه موڵكداریی‬

‫پێویسته‌ به‌ ره‌سمی بناسرێت‪.‬‬

‫زه‌مین ل ‌ه مافی یه‌كسانی پێكه‌وییدا یه‌كسانن‪،‬‬

‫ب��ڕگ��ه‌ی (‪)12‬ش ده‌رب�����اره‌ی س��ن��وورداری‬

‫هه‌تا ئه‌و شوێنه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی‪ ،‬كه‌شكسته‌‌و‬

‫واڵت��ان��ی ئ��ه‌ن��دام�� ‌ه ل��ه‌م رووه‌و ‌ه ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬به‬

‫پ��ه‌راوێ��ز ك��راوی��ش��ن ئ��ه‌و م��اف�� ‌ه سروشتیی ‌ه‬

‫ت‬ ‫ێ ره‌زامه‌ندیی نه‌ته‌و ‌ه بومییه‌كان‪ ،‬نابێ ‌‬ ‫‌ب ‌‬

‫ده‌یانگرێته‌وه‌‪ ،‬یان ئه‌گه‌ری به‌رفره‌وانبوونی‬

‫ئه‌مان ‌ه ل ‌ه س��ه‌ر خاكی خۆیان بگوازێنه‌و ‌ه‬

‫ژم��اره‌ی ئه‌مانه‌ش بوونی هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه زه‌وی‬

‫ب��ۆ شوێنێكی‌تری ئ���ه‌و واڵت����ه‌‪ ،‬ت��ه‌ن��ه��ا ل��ه‌و‬

‫تایبه‌تیان بۆ ته‌رخانبكرێت‪ ،‬جگه ‌له‌مه‌ش‬

‫ره‌وش��ه‌دا نه‌بێت‪ ،‬ك ‌ه وابه‌ست ‌ه به ‌ئاسایش‪،‬‬

‫ئه‌م ‌ه پێویست ‌ه له‌به‌رنامه‌ی چاكسازی زه‌وی‬

‫یان پێشكه‌وتنی ئابوورییه‌وه‌ هه‌بێت‪.‬‬

‫دابنرێت‪.‬‬

‫بۆی ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر واڵت��ێ��ك بیه‌وێت كه‌مینه‌یه‌كی‬

‫مافی موڵكداریی زه‌وی یه‌كێك ‌ه له ‌گرنگرین‬

‫نێوخۆیی راگوێزێت بۆ شوێنكی‌تری خاكی‬

‫مافه‌كانی دانیشتوان‪ ،‬چونك ‌ه زه‌وی یه‌ك‬

‫واڵت‪ ،‬ئ��ه‌وا ده‌ب��ێ��ت ئ��ه‌وخ��اك�� ‌ه ت���ازه‌ی بۆی‬

‫ک ل ‌ه‬ ‫پێداویستی فه‌رهه‌نگی‌و ئابوورییه‌‪ .‬یه‌كێ ‌‬

‫راگوێزده‌كه‌ن هاوشێوه‌ی خاكی خۆیانبێت‬

‫تیۆری زانان ده‌ڵێت‪ :‬كاتێک نه‌ته‌وه‌ی بوومی‬

‫ل��ه ‌رووی ب��ه ‌پ��ی��ت��ی‌‪ ..‬ه��ت��د‪ ،‬ئ��ه‌و زی��ان��ان��ه‌ی‬

‫زه‌وی خ��ۆی��ان ل��ه‌ده‌س��ت��ده‌ده‌ن‪ ،‬دووچ���اری‬

‫لێیانكه‌وتووه‌‪ ،‬بۆیان قه‌ره‌بوو بكرێته‌وه‌‪.‬‬

‫دابه‌شبوونی فه‌رهه‌نگه‌كه‌یان ده‌بنه‌وه‌‌و له‬

‫ب���ڕگ���ه‌ی (‪ )13‬پ���ه‌ی���وه‌ن���دی���دار ‌ه ب���ه ‌م��اف��ی‬ ‫داب‌و نه‌ریتی ئ��ه‌و كه‌مینان ‌ه س��ه‌ب��اره‌ت به‬

‫‌نێوان دانیشتوانی گوندنشیندا پ��ه‌رت��ه‌واز ‌ه‬ ‫ده‌بن‪ ،‬یان مرده‌ڵه‌ ده‌بن‪.‬‬

‫‌خاكه‌كه‌یان‪ .‬به‌پێی ئه‌و مادده‌یه‌‪ :‬ئه‌و كارانه‌ی‬

‫ب��ه‌ش��ی ش��ه‌ش��ه‌م‪ ،‬ده‌رب�����اره‌ی راگ��ه‌ی��ان��دن‌و‬

‫بۆ گواستنه‌وه‌ی مافی موڵکداری ده‌كرێت‪،‬‬

‫پ��ه‌روه‌رده‌‌و فێركردن نووسراوه‌‪ ،‬سه‌باره‌ت‬

‫ده‌بێت بۆ كه‌ڵك وه‌رگرتن له‌ زه‌وی بێت‪.‬‬

‫ب ‌ه كه‌مینه‌كان‪.‬‬

‫پێویست ‌ه به ‌پێی رێوره‌سمی ئه‌م نه‌ته‌وانه‬

‫بڕگه‌ی (‪)23‬ی په‌یماننامه‌که پێویست ‌ه زمانی‬

‫‌بێت‌و ل ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی یاساو بڕیاره‌كانی‬

‫ێ‬ ‫دای��ك��ی ئ��ه‌م��ان��ه‌ ب��پ��ارێ��زرێ��ت‪ .‬دی����اره‌ ده‌ب�� ‌‬

‫میللی داب��ێ��ت‌و رێ���زی ل��ێ��ب��گ��ی��ردرێ��ت‪ ،‬ب��ه‌و‬

‫بۆگواستنه‌و ‌ه له ‌زمانی دایكه‌و ‌ه بۆ زمانی‬

‫شێوه‌ی‪ ،‬كه‌پێداویستییه‌كانی ئه‌مان ‌ه یه‌كالیی‬

‫ره‌سمی ده‌وڵ��ه‌ت‪ ،‬ب ‌ه زه‌روری ده‌زانێت‪ ،‬كه‬

‫بكاته‌وه‌‪ ،‬نابێت له ‌به‌رده‌م به‌ره‌وپێشچوونی‬

‫‌به‌رنامه‌ی باش‌و له‌باری بۆ دابنرێت‪.‬‬

‫‪141‬‬

‫هه‌ندێك واڵت‪ ،‬له‌مانه‌ش بوڵگاریا‌و یوگسالفیا‪،‬‬

‫ده‌رباره‌ی ناسین‌و گرنگی زمانه‌كانی بوومی‬

‫به‌و ئه‌زموونانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه له ‌گروپی نه‌ته‌وه‌یی‬

‫دروستبووه‌‪.‬‬

‫زمانی‪ ،‬ده‌ستیان كه‌وتووه‌‪.‬‬

‫ئه‌مڕۆ ئه‌و ‌ه دیاریكراو ‌ه كه‌زمانه‌كان به‌شێكی‬ ‫لێكجیانه‌بووی فه‌رهه‌نگ ‌ه هه‌مه‌جۆره‌كانی‬

‫دوو زمانی ره‌سمی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬یان چه‌ند‬

‫یه‌ك واڵتن‪.‬‬

‫زمان به‌ره‌سمی زانینیان تاقیكردۆته‌وه‌‬

‫بۆی ‌ه مافی خوێندن‌و فێركردن به‌و زمانان ‌ه‬

‫به ‌هۆی بوونی ئ��ه‌وه‌ی له‌م رۆژگاره‌ماندا‬

‫گرنگییه‌كی ت��ای��ب��ه‌ت��ی خ���ۆی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم‬

‫ده‌ستپێشخه‌ری كراوه‌ی بۆ فه‌رمی ناسینی‬

‫پێویست ‌ه ئه‌و ‌ه بزانرێت‪ ،‬چ جۆر ‌ه خوێندنێك‬

‫ب��ه‌ه��ای زم��ان��ه‌ك��ان��ی ب��ووم��ی‪ .‬ب���ه‌اڵم ت��ا ب ‌ه‬

‫له‌به‌رچاو بگیردرێت‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌م ‌ه ده‌توانێت‬

‫ئه‌مرۆش تێڕوانینی نێگه‌تیڤ له‌م رووه‌و ‌ه‬

‫پ��ارێ��زه‌ری ی��ه‌ك فه‌رهه‌نگ بێت‪ ،‬له‌وانه‌ش ‌ه‬

‫بوونیان هه‌یه‌‪.‬‬

‫هه‌ندێكجار تێكده‌ریشی بێت‪.‬‬

‫ه��ه‌ن��دێ��ك واڵت ل��ه‌م��ان��ه‌ش واڵت��ان��ی ئ��ه‌ن��دام‬

‫به‌و شێوه‌ی ‌باسكرا‪ ،‬له ‌به‌شی هه‌شته‌می‬

‫له‌په‌یماننامه‌ی (‪ )ILO 107‬ل ‌ه سه‌ر هه‌ندێك‬

‫كارنامه‌ی په‌یماننامه‌ی (‪)107‬ی رێكخراوی‬

‫ده‌مارگیری زمانی رازی��ن‪ ،‬هه‌ندێك له‌مان ‌ه‬

‫ن��ه‌ت��ه‌‌وه ی��ه‌ک��گ��رت��ووه‌ک��ان‪ ،‬تێبینی ره‌وش��ی‬

‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬كه ‌زۆری زمانی بومی ل ‌ه‬

‫گشتی كراوه‌‪.‬‬

‫كۆمه‌ڵگاكانی نێو واڵتاندا بوونی هه‌یه‌‪ ،‬زمانی‬

‫له‌م به‌شه‌دا دوو م��ادده‌ی گرنگ سه‌باره‌ت‬

‫ب��ووم��ی ب��ه‌زم��ان��ی ره‌س��م��ی واڵت ناناسن‪.‬‬

‫ب��ه ‌مافی تاكه‌كه‌سی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان��ی بوومی‬

‫ئ��ه‌و س��ی��اس��ه‌ت��ان��ه‌ی ل��ه‌واڵت��ان��ی ئه‌مریكای‬

‫باسكراوه‌‪.‬‬

‫التین س��ه‌ب��اره‌ت به ‌زمانه‌كانی كومینه‌یی‬

‫ب����ڕگ����ه‌ی (‪ )28‬ده‌رب����������اره‌ی ش���ێ���وازی‬

‫گ��ی��ردراوه‌ت��ه‌ب��ه‌ر‪ ،‬ه��ه‌م��ان ب��ن��ه‌م��ای گشتی‬

‫جێبه‌جێكردنی كنوانیسیۆنه‌كه‌یه‌‌و چۆنێتی‌و‬

‫سیاسه‌تی تواندنه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه له‌سه‌ر تا سه‌ری‬

‫به‌رفره‌وانی ئه‌و ده‌ستپێشخه‌ریانه‌ی‌پێویست ‌ه‬

‫په‌یماننامه‌ی ژماره ‌(‪)ILO -107‬دا به‌ر چاو‬

‫بكرێت‪ ،‬وابه‌ست ‌ه ب ‌ه دۆخی هه‌ر واڵتێك ‌ه له‬

‫ده‌كه‌وێت‪.‬‬

‫‌كاتێكدا هه‌ر جۆر ‌ه ئاسانكاری‌و زیادڕه‌وی‬

‫راپۆرتێكی تایبه‌تی نه‌ته‌‌وه یه‌کگرتووه‌کان‬

‫ل�� ‌ه ده‌ق��ی بڕیاره‌كانی ئ��ه‌م په‌یماننامه‌یه‌دا‬

‫ده‌رب���اره‌ی ده‌مارگیری دژ ب ‌ه نه‌ته‌وه‌كانی‬

‫پێویست ‌ه ب��ه‌رپ��رس‌و راوێ��ژ به ‌ئه‌نجومه‌نی‬

‫بوومی‪ ،‬ل ‌ه سه‌رئه‌نجامی یه‌ك لێكۆڵینه‌وه‌ی‬

‫بااڵی په‌یماننامه‌ بكرێت‪.‬‬

‫دوور‌و درێژ‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬پاڵنه‌رێكی شێو ‌ه به‌هێز‬

‫ل ‌ه به‌شی شه‌شه‌می كارنامه‌كه‌‪ ،‬ب��ه‌رده‌وام‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫جه‌خت ‌ه له ‌س��ه‌ر بڕیاره‌كانی په‌یماننامه‌ی‬

‫نه‌ناوبردنی ته‌واوی‪ ،‬داب‌و نه‌ریت‌و فه‌رهه‌نگی‬

‫(‪ )ILO -107‬ك��راوه‌ت��ه‌و ‌ه ب��ۆ ئه‌نجامدانی‬

‫بومی ئه‌مانه‌‪.‬‬

‫چاكسازی‌و گۆڕینی بڕگه‌‌و م��ادده‌ك��ان ل ‌ه‬

‫‪5‬ــ مادده‌كانی ئه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا‬

‫كاتی پێویستدا‪.‬‬

‫ناكۆك‌و نایه‌نه‌وه‌‪ ،‬ده‌توانرێت شیكردنه‌وه‌ی‬

‫له‌م سااڵنه‌ی دواییدا گۆڕانكاری چاكسازی‬

‫هه‌مه‌جۆر‌و پێناسه‌ی جیاجیایان بۆ بكرێت‪.‬‬

‫له ‌هه‌ندێك مادده‌‌و بڕگه‌ی ئه‌و كارنامه‌یه‌دا‬

‫ئه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه ته‌نها یه‌كێك ‌ه له‌و چه‌ندین‬

‫كرا‪ .‬ئه‌مه‌ش بووه‌هۆی ناره‌زایی ده‌ربڕین له‬

‫كۆنفرانسانه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ل��ه‌م س��ااڵن��ه‌ی دوای��ی��دا‬

‫‌نێوه‌ڕۆكی مافی نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬كه‌په‌یماننامه‌ی‬

‫به‌ستراون‪.‬‬

‫ژماره‌(‪)ILO -107‬ش له‌مه‌ به‌دوور نییه‌‪.‬‬

‫چ���اوه‌ڕوان���ی‌و رای ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه بومییه‌كان ل ‌ه‬

‫له ‌یه‌كه‌مین كۆنگره‌ی گواستنه‌وه‌ی خه‌ڵكی‬

‫چ��وار كۆنفرانسی سه‌ره‌كی ساڵی (‪)1977‬‬

‫س��وورپ��ێ��س��ت ل�� ‌ه ك��ی��ش��وه‌ری ئ��ه‌م��ری��ك��ای‬

‫دا پێشنیار ك���راوه‌‪ ،‬ك ‌ه نه‌ته‌وه‌كانی بومی‬

‫خ����واروودا‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی سوورپێسته‌كانی‬

‫به‌ستویانه‌‪ .‬ئه‌م په‌یماننامانه‌ش بریتین له‌‪:‬‬

‫ئ��ه‌م��ری��ك��ای خ�����واروو رای��گ��ه‌ی��ان��دك��ه‌‪ :‬ئ��ه‌م‬

‫كۆنفرانسی مێزگردی (‪Iunit Circumpolar‬‬

‫په‌یماننامه‌ی ‌ه ل ‌ه الیه‌ن واڵتانی سته‌مكه‌ره‌و ‌ه‬

‫‪ )Conference‬ل��ه ‌ئ��االس��ك��ا‪ ،‬كۆنفرانسی‬

‫دان��راو ‌ه بۆ داگیركردن‌و ژێرده‌سته‌كردنی‬

‫(باربادوسی دوو) له ‌باربادوس‌و دووه‌مین‬

‫نه‌ته‌وه‌ی نێوخۆی واڵت��ان‪ .‬به‌ڵگه‌كانی ئه‌م‬

‫دانیشتنی گشتی شۆرای جیهانی نه‌ته‌وه‌كانی‬

‫شۆرایه‌ش بریتی بوون له‌‪:‬‬

‫بومی ل ‌ه سوید‪ ،‬كونفرانسی نێوده‌وڵه‌تی‬

‫ێ به‌شداری‬ ‫‪1‬ـ��ـ په‌یماننامه‌ی ن��اوب��راو ب ‌ه ب ‌‬

‫(‪ )N60‬ده‌رب��اره‌ی ده‌مارگیری له ‌به‌رامبه‌ر‬

‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی بومی‪ ،‬ل ‌ه الی��ه‌ن ده‌وڵه‌ته‌كانه‌و ‌ه‬

‫نه‌ته‌وه‌كانی ژێرده‌ست ‌ه ل ‌ه كیشوه‌ره‌كانی‬

‫پێكهێندراوه‌‪.‬‬

‫ئه‌مریكادا‪.‬‬

‫‪2‬ـ�����ـ م���اف���ی چ�������اره‌ی خ���ۆن���ووس���ی���ن ل���ه‌م‬

‫ئ��ه‌و ت��ه‌وه‌ران��ه‌ی ل��ه‌م كونفرانسه‌دا ب��اس‌و‬

‫په‌یماننامه‌یه‌دا له‌به‌ر چاو نه‌گیراوه‌‪.‬‬

‫ئامانجه‌كانیان خ���رای���ه‌روو بریتی ب��وون‬

‫‪3‬ـ��ـ ئامانجی ئ��ه‌و په‌یماننامه‌ی ‌ه ت��وان��ه‌وه‌‌و‬

‫ل ‌ه مافی چ��اره‌ی خۆنووسین‌و نه‌هێشتنی‬

‫نه‌هێشتنی قه‌ومی ب��ووه‌‪ ،‬بێ ئ��ه‌وه‌ی مافی‬

‫پاكتاوی ره‌گه‌زی‪.‬‬

‫تاكه‌كه‌س‌و ئازادی‌و كه‌رامه‌تی ئه‌مانه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬

‫ب ‌ه تێڕوانینی نه‌ته‌و ‌ه ژێرده‌سته‌كان مافی‬

‫چاو بگیردرێت‪.‬‬

‫چ��اره‌ی خۆنووسین چه‌مكێكی به‌رفره‌وان‬

‫‪4‬ــ كارنامه‌ی ئه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه ده‌بێته‌هۆی‬

‫ل��� ‌ه خ���ۆ ده‌گ����رێ����ت‪ ،‬ك��� ‌ه م��اف��ی خ��وێ��ن��دن‌و‬

‫‪143‬‬

‫م��وڵ��ك��دارێ��ت��ی��ش��ه‌‪ .‬ئ���ه‌م م��اف��ه‌ش بریتیی ‌ه ل ‌ه‬

‫نه‌ته‌و ‌ه ژێرده‌سته‌كاندا ده‌كرێت‪ ،‬به ‌هۆیه‌و ‌ه‬

‫دیاریكردنی چاره‌ی خۆنووسینی ده‌ره‌كیش‬

‫بێبه‌ش‌و په‌راوێزده‌كرێن‪.‬‬

‫(ج���ی���اب���وون���ه‌وه‌) ل��� ‌ه خ���ۆ ده‌گ���رێ���ت‪ .‬م��اف��ی‬

‫ب���زووت���ن���ه‌وه‌ك���ان���ی دژی ن��ه‌ژادپ��ه‌رس��ت��ی‬

‫پارێزگاریكردن له ‌پاكتاوكردنی ره‌گه‌زی‌و‬

‫پاڵنه‌ری ت��وان��ا‌و ئایدیۆلۆژیاكه‌ی خۆیان؛‬

‫جینۆساید‪ .‬ئه‌مان ‌ه ته‌وه‌ری گرنگ بوون‪ ،‬كه‬

‫خۆیان ب ‌ه ق���ه‌رزداری ئیلیته‌كانیی واڵتانی‬

‫‌خ��ودی ئه‌م ‌ه پاكتاوی ره‌گ��ه‌زی‌و جیاوازی‬

‫ئاسیایی‌و ئه‌فریقایی ده‌زان��ن‪ .‬ئه‌م گروپان ‌ه‬

‫پێكردنی م��اددی‌و جه‌سته‌یی‌و فه‌رهه‌نگیش‬

‫خۆیان به‌شێكن له ‌نه‌ته‌وه‌ی ژێرده‌سته‌ی‬

‫ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬

‫سه‌رده‌مانی كۆلۆنیاڵی‪ .‬ئێستاش ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫دوای كۆلۆنیاڵیدا ده‌ژی����ن‪ .‬ئ��ه‌م گروپان ‌ه‬

‫نه‌ته‌وه‌ ژێرده‌سته‌كان‌و پێوه‌ره‌كانی‬

‫ل ‌ه واڵت�� ‌ه سه‌ربه‌خۆكاندا بوونه‌ت ‌ه جێگای‬

‫نێوده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخ‬

‫س��ه‌رن��ج‪ .‬په‌یوه‌ندیی نێوان بزوتنه‌وه‌كانی‬

‫ل��ه‌ درێ����ژی ب��ه‌ش��ی ش��ه‌ش��ه‌م��دا ش��رۆڤ��ه‌ی‬

‫دژ ‌ه ر ‌هگ��ه‌زپ��ه‌رس��ت��ی‌و كۆمیسیۆنی مافی‬

‫م���ه‌س���ه‌ل���ه‌ی ن����ه‌ت����ه‌و ‌ه ژێ���رده‌س���ت���ه‌ك���ان‌و‬

‫ن���ێ���وده‌وڵ���ه‌ت���ی‌و ب���زوت���ن���ه‌وه‌ی پ��اراس��ت��ن‌و‬

‫س��ت��ان��داردد ‌هك��ان��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی ه��اوچ��ه‌رخ‬

‫چ����اودێ����ری‌و دادپ���������ه‌روه‌ری پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی‬

‫ك��راوه‌‪ .‬به‌م شێوه‌ی ‌ه هاتووه‌‪ :‬به ‌نه‌هێشتنی‬

‫توندوتۆڵیان هه‌ی ‌ه‬

‫ه��ه‌‌ر ده‌مارگیرێكی قه‌ومی ده‌ستپێده‌كات‪،‬‬

‫ده‌ستپێشخه‌ری به‌یاننامه‌ی (‪)3‬و (‪)275‬‬

‫ك ‌ه له ‌دێسه‌مبه‌ری ساڵی (‪ )1973‬ئاماژه‌ی‬

‫ی ئ���ه‌ن���ج���وم���ه‌ن���ی گ��ش��ت��ی رێ���ك���خ���راوی‬

‫بۆ ك��راوه‌‪ .‬سه‌رنجدانی رێكخراوی نه‌ته‌‌وه‬

‫ن��ه‌ت��ه‌‌وه یه‌کگرتووه‌کان ل ‌ه كارنامه‌ی ئه‌م‬

‫یه‌کگرتووه‌کان بۆ ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه ژێرده‌سته‌كان‬

‫رێكخراوانه‌بووه‌‪ ،‬به ‌تایبه‌تی جه‌ختكردنه‌و ‌ه‬

‫یه‌كێك له‌ئامانجه‌كانی ئه‌م كارنامه‌ی ‌ه (ناسین‌و‬

‫ل��ه‌س���ه‌ر ب��ه‌ره‌پ��ێ��ش��چ��وون��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و‬

‫جیاكردنه‌وه‌‌و گرتنه‌به‌ری سیاسه‌تی هه‌ڵه‌و‬

‫ب��اش��ت��رك��ردن��ی ك���وزه‌ران���ی دان��ی��ش��ت��وان ل ‌ه‬

‫بێبنه‌ماو هه‌ڕه‌مه‌كیی ‌ه سه‌باره‌ت به‌كرده‌وه‌و‬

‫سه‌رتاسه‌ری دنیادا‪ .‬له‌م به‌ڵێننامه‌یه‌دا به‌شی‬

‫ره‌فتاره‌ی ره‌گه‌زپه‌رستییانه‌)‪ .‬ئامانجێكی‌تری‬

‫زۆری��ن��ه‌ی دان��ی��ش��ت��وان��ی ب��وم��ی كیشوه‌ری‬

‫ئ���ه‌وه‌ی��� ‌ه ح��ك��وم��ه‌ت��ه‌ ره‌گ��ه‌زپ��ه‌رس��ت��ه‌ك��ان‬

‫ئه‌مریكا‌و هه‌موو كه‌مین ‌ه ناپێشكه‌وتووه‌كانی‌تر‬

‫ن��ه‌ه��ێ��ڵ��درێ��ن‪ ،‬گ��رن��گ��ی زۆر ب�� ‌ه م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی‬

‫تووشی كێشه‌ی هاوشێو ‌ه ب��وون��ه‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬

‫وه‌النانی ئه‌و قوربانیانه‌ی بۆ به‌ڕێوه‌بردنی‬

‫پارێزگاری تایبه‌تیان لێكراوه‌‪.‬‬

‫وره‌وش‌و شێوازی ده‌قگرتوو له ‌به‌رامبه‌ر‬

‫ل�� ‌ه س��اڵ��ی (‪ )1969‬كۆمیسیۆنی الوه‌ك���ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫رێگه‌گرتن ل ‌ه ده‌مارگیری‌و ریشه‌كێشكردنی‬

‫نه‌ته‌وه‌ ژێرده‌سته‌كان بن‪.‬‬

‫كه‌مینه‌كان راپۆرتێكی تایبه‌تی بۆ نه‌ته‌‌وه‬

‫به‌م شێوه‌ی ‌ه رێكخراوی نه‌ته‌‌وه یه‌کگرتووه‌کان‬

‫ی��ه‌ک��گ��رت��ووه‌ک��ان ب����ه‌رزك����رده‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه تێدا‬

‫بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی هۆشیاری‌و خستنه‌روویی‬

‫لێكۆڵینه‌و ‌ه ل ‌ه ده‌مارگیری‌و پاكتاوی ره‌گه‌زی‬

‫بنه‌ما س��ت��ان��دارده‌ك��ان چ��او ب��ه‌ك��اره‌ك��ان��ی��دا‬

‫ك���راو ‌ه ل�� ‌ه ب��وار ‌هك��ان��ی سیاسی‪ ،‬ئ��اب��ووری‪،‬‬

‫ده‌خشێنێته‌وه‌‪.‬‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و فه‌رهه‌نگی‪ ،‬ك ‌ه چه‌ند به‌شێكی‬

‫دانیشتنی (‪)75‬ی كۆنفرانسی نێوده‌وڵه‌تی‬

‫راپۆرتی ناوبراو بۆ ئه‌مانه‌ ته‌رخانكراوه‌‪.‬‬

‫كار ل ‌ه ساڵی (‪ )1988‬ئه‌م بابه‌تانه‌ی خواره‌و ‌ه‬

‫ب���ۆ ب������ه‌دواداچ������وون ل���ه‌م��� ‌ه ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی‬

‫(ك ‌ه سه‌باره‌ت به‌نه‌ته‌و ‌ه ژێرده‌سته‌كان بوو)‬

‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ئ��اب��ووری‪ ،‬به‌ڵێننامه‌ی (‪)4‬‬

‫خرانه‌ روو‪ ،‬ته‌وه‌ری سه‌ره‌كی بوون‪.‬‬

‫ی (‪)1598‬ی س��اڵ��ی (‪ )1971‬ده‌ن��گ��ی بۆ‬

‫‪1‬ــ پێناسه‌ی نه‌ته‌وه‌ی ژێرده‌سته‌‪ :‬له‌م باره‌و ‌ه‬

‫درا‪ ،‬ك ‌ه تێیدا رێخۆشكه‌ری بۆ نه‌هێشتنی‬

‫هیچ پێناسه‌یه‌ك پێشنیارنه‌كراوه‌‪.‬‬

‫ده‌مارگیری‌و پاكتاوی ر ‌هگ��ه‌زی نه‌ته‌وه‌كان‬

‫‪2‬ـ����ـ ده‌س���ت���ه‌ب���ه‌رك���ردن���ی م���اف���ی چ����اره‌ی‬

‫پێشبینی كرابووه‌‪.‬‬

‫خۆنووسین‪.‬‬

‫ئ���ه‌م ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌و ‌ه ب���ووه ‌ه���ۆی پێكهێنانی‬

‫ه���ه‌ت���ا ئ����ه‌و ش���وێ���ن���ه‌ی‌ب���ك���رێ���ت‪ ،‬ن���ه‌ت���ه‌و ‌ه‬

‫گ��روپ��ی ك��ارك��ردن ل�� ‌ه س��ه‌ر دۆخ��ی نه‌ته‌و ‌ه‬

‫ژێرده‌سته‌كان بیانه‌وێت ب ‌ه مافی چ��اره‌ی‬

‫ناوخۆییه‌كان‪ .‬له‌و كۆمیسیۆن ‌ه الوه‌كییه‌ی‬

‫خ��ۆن��ووس��ی��ن ب��گ��ه‌ن‪ ،‬ل��ه‌ره‌ش��ن��وون��ی ئ��ه‌و‬

‫رێ��ك��خ��راوی ن���ه‌ت���ه‌‌وه ی��ه‌ک��گ��رت��ووه‌ک��ان بۆ‬

‫به‌ڵێننامه‌یه‌دا هیچ ئاماژه‌ی بۆ نه‌كراوه‌‪ .‬ل ‌ه‬

‫رێگاگرتن له ‌پاكتاوی ن��ه‌ژادی‌و پاراستنی‬

‫به‌رامبه‌ردا مه‌سه‌له‌ی زمان‌و مافی مرۆڤ‌و‬

‫نه‌ته‌و ‌ه ژێرده‌سته‌كان‪ .‬ئ��ه‌م ئه‌نجومه‌ن ‌ه له‬

‫پ��اك��ت��اوی ره‌گ�����ه‌زی‪ ،‬ب��ۆت�� ‌ه ج��ێ��گ��ای ب��اس‌و‬

‫‌مانگی پێنجی ساڵی (‪ )1982‬ده‌ستكه‌وت‪،‬‬

‫گفتوگۆ‪ ،‬كه ‌زیاتر الیه‌نی فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌و ‌ه‬

‫پ���رۆس���ه‌ك���اره‌ك���ان���ی خ��س��ت��وت��ه‌ژێ��ر ب���اس‌و‬

‫ژێرده‌سته‌كان ل ‌ه خۆ ده‌گرێت‪.‬‬

‫لێكۆڵینه‌وه‌‌و راو بۆچوونی پێویست خراوه‌ته‬

‫‪3‬ــ تواندنه‌وه‌ی نه‌ته‌ویی‪.‬‬

‫‌روو بۆ ده‌ستپێشخه‌ریكردن ل ‌ه پاراستنی‬

‫پێشنووسی ئ��ه‌و ب��ه‌ی��ان�� ‌ه ج��ه‌خ��ت ل�� ‌ه سه‌ر‬

‫مافه‌كانی دادپ����ه‌روه‌ری‌و ئ��ازادی سیاسیی‬

‫جیاوازییه‌كانی نه‌ته‌وه‌یی ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه خۆی‬

‫ئ���ه‌و ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه ژێ��رده‌س��ت��ان��ه‌‪ .‬ل���ه‌م رووه‌و ‌ه‬

‫له ‌خۆیدا ده‌بێـت ‌ه هۆی به‌هێزی فه‌رهه‌نگی‬

‫داوا ل�� ‌ه واڵت���ان ك���راو ‌ه ب��ۆ جێبه‌جێكردنی‬

‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‌و به‌ره‌پێشچوونی ق��ه‌وم��ی‪ ،‬به‬

‫س��ه‌رت��اس��ه‌ری‪ ،‬پێویست ‌ه ئ��اگ��اداری دۆخ��ی‬

‫‌پشتبه‌ستن ب ‌ه خود‌و خۆ پاراستن له‌به‌رامبه‌ر‬

‫‪145‬‬

‫پاكتاوی ره‌گ���ه‌زی‌و هه‌موو جۆره‌كانیتری‬

‫مافی موڵكداریی زه‌وی‬

‫سڕینه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی ده‌بێـت‪.‬‬

‫ب ‌ه پێی ئه‌و به‌یانه‌ی سه‌باره‌ت ب ‌ه نه‌ته‌و ‌ه‬

‫پ���اراس���ت���ن���ی دام������������ه‌زراو ‌ه ئ���اب���ووری���ی��� ‌ه‬

‫ژێرده‌سته‌كان ن��ووس��راوه‌‪ ،‬ئه‌وان ‌ه خاوه‌نی‬

‫س��ون��ن��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ب��ه‌ش��داری��ك��ردن ل�� ‌ه س��ه‌ر‬

‫ئه‌و خاكه‌ن‪ ،‬كه ‌ل ‌ه دێرزه‌مانه‌و ‌ه ل ‌ه سه‌ری‬

‫ئاستی واڵت سه‌ربه‌خۆیی‌و ده‌سه‌اڵتدارێتی‬

‫نیشته‌جێبوون‪ .‬هه‌روه‌ها خاوه‌نی سامانی‬

‫فه‌رهه‌نگی ده‌بێت‪.‬‬

‫سروشتی ئه‌و خاكه‌شن‪ ،‬ده‌توانن بۆ كه‌ڵك‬

‫ل���ه‌م رووه‌و ‌ه دی��اری��ك��ردن��ی راوێ���ژك���اری‬

‫وه‌رگرتن لێی هاوبه‌شیی بكه‌ن‪ .‬ئه‌م ماف ‌ه‬

‫ده‌سته‌ی ده‌سه‌اڵتدارێتی‪ ،‬ك ‌ه پشت به‌ست ‌ه‬

‫بریتیی ‌ه ل ‌ه سامانی ژێر زه‌وی��ش‪ .‬پێویست ‌ه‬

‫ێ سه‌رئه‌نجام‪ :‬به‌كارهێنانی وشه‌ی‬ ‫ب ‌ه س ‌‬

‫حكومه‌ته‌كانی ناوه‌ند بۆ ده‌رهێنانی سامانی‬

‫(توانه‌وه‌) له‌الیه‌ن په‌یماننامه‌وه‪ ،‬زاراوه‌یه‌كی‬

‫ژێ��ر زه‌وی‪ ،‬مۆڵه‌ت له ‌ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه ژێرده‌ست ‌ه‬

‫نابه‌جێیه‌‌و به‌یانكه‌ری بیرۆكه‌ی باو ناكات‪.‬‬

‫جێنشینه‌كانی سه‌ر ئه‌و خاكه‌ وه‌ربگرن‪.‬‬

‫نه‌ته‌و ‌ه ژێرده‌سته‌كان هه‌تا ئاستێك بواری‬ ‫به‌ره‌وپێشچوونی فه‌رهه‌نگی‌و ئ��اب��ووری‌و‬

‫مافی كه‌مینه‌كان ل ‌ه مافی نێوده‌وڵه‌تی‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تیان هه‌بێـت‌و زاڵبن ب ‌ه سه‌ریدا‪.‬‬

‫هاوچه‌رخدا‬

‫مافی دروس��ت��ك��ردن��ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی به‌رامبه‌ر‬

‫ب�� ‌ه رای (س��ی��گ��ارت) ه��ه‌م��وو م��رۆڤ��ه‌ك��ان‬

‫ل�� ‌ه ن��ێ��وان ئ��ه‌و ن��ه‌ت��ه‌وان��ه‌دا‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ پێكهات ‌ه‬

‫به‌رپرسیارن ل ‌ه پاراستن‌و چاودێریكردنی‬

‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی��ه‌ك��ان��ی��ه‌ت��ری ئ���ه‌و ده‌وڵ���ه‌ت���ه‌‪ ،‬ل ‌ه‬

‫ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان‪ .‬دی����اره‌ پ��اراس��ت��ن��ی ق��ه‌وم��ی‌و‬

‫رێگای دامه‌زراوه‌كانی خۆیانه‌وه‌‪ ،‬پێویست ‌ه‬

‫مه‌زهه‌بی‌و زمان‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ‬

‫به‌ره‌سمیش بناسرێت‪.‬‬

‫شێواز وه‌رده‌گرێت‪.‬‬

‫رای پ���س���پ���ۆڕان ت����وان����ه‌وه‌ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‬

‫پ��اراس��ت��ن��ی ن���اڕاس���ت���ه‌وخ���ۆی ك��ه‌م��ی��ن�� ‌هك��ان‬

‫ده‌ك���ه‌وێ���ت���ه‌ ب���ه‌ر چ����او‪ .‬ل���ه‌گ���ه‌ڵ ئ���ه‌وه‌ش���دا‬

‫بریتیی ‌ه ل��ه‌و پ��ارێ��زگ��اری��ك��ردن��ه‌ی كه‌مافی‬

‫فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌كانی ژێرده‌ست ‌ه له ‌خوار‬

‫نێوده‌وڵه‌تییه‌‪ .‬دیاریكردنی گروپه‌كان ب ‌ه‬

‫هه‌موو‬

‫پێدانی هه‌ندێك مافی تایبه‌ت ب ‌ه ئه‌ندامانی‬

‫ب��ه‌رن��ام��ه‌ك��ان��ی ده‌وڵ����ه‌ت ل��ه‌ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی‬

‫گروپی كه‌مینه‌كان‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌م پارێزگاری‬

‫نه‌ته‌وه‌كانی‌تریشدا بێت‪.‬‬

‫لێكردن ‌ه له ‌چوارچێوه‌ی فریادره‌سیانه‌دایه‌‪،‬‬

‫فه‌رهه‌نگه‌كانی‌تره‌وه‌یه‌؛‬

‫پێویست ‌ه‬

‫ل��ه‌م سۆنگه‌و ‌ه ره‌هه‌نده‌كانی مافی مرۆڤ‬ ‫ده‌كه‌وێته‌به‌ر چاو‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫دی���ار ‌ه هه‌ندێك شتی‌تر ل��ه‌و په‌یماننامه‌ی‬

‫ده‌م��ارگ��ی��ری ره‌گ����ه‌زی‪ ،‬ك�� ‌ه دوای جه‌نگی‬

‫پ��اك��ت��اوی ره‌گ����ه‌زی‪ ،‬هه‌ندێك دیكۆمێنیتی‬

‫دووه‌م��ی جیهانی به‌رپا كرا‪ ،‬راو بۆچوونی‬

‫په‌یماننامه‌ی‬

‫پۆزه‌تیڤ ده‌رب���اره‌ی كه‌مینه‌كان خراوه‌ت ‌ه‬

‫ریشه‌كێشكردنی‬

‫ن����ه‌ژادی‪،‬‬

‫نه‌ته‌وه‌‌و قه‌بیله‌كان‪ ،‬ب ‌ه ئاشكرا ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬

‫روو‪.‬‬

‫پاشكۆ ئاماژه‌‪ ،‬ب ‌ه مافی كۆمه‌ڵه‌كان ده‌كات‪.‬‬

‫ل ‌ه خاڵی بیست‌و یه‌كه‌می جاڕنامه‌ی ئه‌م‬

‫مافی تایبه‌تی كه‌مین ‌ه نه‌ته‌وه‌كان‪ ،‬واتا مادده‌ی‬

‫په‌یماننامه‌که‌دا (كه‌مینه‌كانی میللی‌و قه‌ومی‪،‬‬

‫(‪)27‬ی په‌یماننامه‌ی سیاسی‌و مه‌ده‌نیش‪،‬‬

‫رۆڵ��ی ناكاریگه‌ر ده‌گ��ێ��رن ل�� ‌ه چه‌مكه‌كانی‬

‫الیه‌نی تاكه‌كه‌سی هه‌یه‌‪.‬‬

‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��دا ب���ۆ ن��ه‌ه��ێ��ش��ت��ن��ی پ��اك��ت��اوی‬

‫له ‌پێشنووسی به‌یاننامه‌ی یوگسالفیا‪ ،‬ك ‌ه‬

‫ره‌گ����ه‌زی‌و ج��اڕن��ام��ه‌ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی مافی‬

‫ده‌رب��اره‌ی كه‌مینه‌كانه‌‪ ،‬هه‌تا له‌و بابه‌تانه‌ی‪،‬‬

‫سیاسی‌و مه‌ده‌نی‪ .‬له‌مانه‌ش‪ :‬م��ادده‌ی (‪)27‬‬

‫ك��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت ب��ه‌ك��ه‌م��ی��ن�� ‌هك��ان��ن‪ .‬ه���ه‌ر ج��ۆر ‌ه‬

‫ی ئه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه بۆ یاریده‌دانی ئه‌مان ‌ه‬

‫قسه‌كردن‌و گه‌له‌كۆمێ‌‌و ناره‌زایی ل ‌ه الیه‌ن‬

‫سه‌باره‌ت ب ‌ه رۆڵگێرانی زیاتر له‌م باره‌و ‌ه ب ‌ه‬

‫واڵت���ان ره‌ت���ك���راوه‌ت���ه‌وه‌‪ .‬ب���ه‌وه‌ی م���ادده‌ی‬

‫زه‌روری ده‌زانێت‪.‬‬

‫بیست‌و هه‌وت خاڵی الوازی زۆری تێدای ‌ه بۆ‬

‫بڕگه‌ی (‪)22‬ی ئه‌م جاڕنامه‌ی ‌ه به ‌راشكاوی‬

‫پاراستنی شوناسی كه‌مینه‌كان لێپرسراوێتی‬

‫باس ل ‌ه مافی كه‌مینه‌كان ده‌كات‪ .‬كه‌مینه‌كان‬

‫ده‌خرێت ‌ه ئه‌ستۆی واڵته‌كان‪ ،‬هه‌وڵ درا بۆ‬

‫مافی دامه‌زراوه‌ی فه‌رهه‌نگی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬

‫دان��ان��ی پاشكۆیه‌كی تایبه‌ت‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه‬

‫ئابووریی سوننه‌تیی خۆیان هه‌یه‌‪ .‬ده‌توانن‬

‫كه‌مینه‌نه‌ته‌وه‌كان‪ .‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌و ه��ه‌واڵن�� ‌ه ب ‌ه‬

‫خ��ه‌ری��ك��ی ب��ه‌ره‌پ��ێ��ش��ب��ردن��ی ئ���اب���ووری‌و‬

‫ئه‌نجام نه‌گه‌یشت‌و پێشكه‌وتنێكی سستی به‬

‫فه‌رهه‌نگی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی سوننه‌تیی خۆیان‬

‫‌خۆیه‌و ‌ه بینی‪ .‬هه‌تا ئه‌گه‌ر یه‌ك په‌یماننامه‌ی‬

‫ببن‪ .‬زمانی خۆیان به‌ره‌وپێشبه‌رن‪ .‬نابێت‬

‫گشتیش ببێت ‌ه شتێكی مه‌حاڵ‪ ،‬وا دێت ‌ه به‌ر چاو‬

‫خاك‌و ئاویان ده‌ستی به ‌سه‌ردا بگیردرێت‪.‬‬

‫به‌وه‌ی واڵتان ل ‌ه مافی مه‌ده‌نیدا بۆ خۆیان‬

‫ده‌بێت پارێزگاریان لێ بكرێت‪.‬‬

‫یاسای تایبه‌ت به ‌خۆیان هه‌یه‌‪ ،‬ئ��اره‌زووی‬

‫ب���ه‌پ��ێ��ی ئ����ه‌و ب���ه‌ڵ���گ���ه‌ن���ام���ه‌ی���ه‌و ه��ه‌م��وو‬

‫خۆیان بۆ ده‌نگدان بۆ یاسای گشتی جیهانی‪،‬‬

‫به‌ڵگه‌نامه‌كانی‌تر نابێت سیاسه‌تی واڵت��ان‬

‫سه‌باره‌ت به ‌كه‌مین ‌ه نه‌ته‌وه‌كان‪ ،‬پشتگوێ‬

‫س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه ته‌باكردنی ق��ه‌وم��ی زی��اد ل ‌ه‬

‫ده‌خه‌ن‪.‬‬

‫ئاستی خۆی بێت‌و بگات ‌ه ئاستی توانه‌وه‌‌و‬

‫ل ‌ه كۆنفرانسی به‌گژداچوونه‌وه‌ی پاكتاوو‬

‫ریشه‌كێشكردن‪.‬‬

‫‪147‬‬

‫ل�� ‌ه م����ڕۆدا ب��زوت��ن��ه‌وه‌ی ناسینی ف��ره‌ی��ی‌و‬

‫مه‌ده‌نیدا ئاماژه‌ی بۆ كراوه‌‪ .‬مافی پاراستنی‬

‫ه��ه‌م��ه‌ج��ۆری فه‌رهه‌نگی وه‌ك ئامانجێكی‬

‫شوناسی كۆمه‌ڵیش ته‌نها ل ‌ه رێگای په‌یمان‌و‬

‫پێویست هاتۆت ‌ه كایه‌‪ .‬فره‌یی‌ی فه‌رهه‌نگی‪،‬‬

‫به‌ڵێنه‌كانه‌و ‌ه چاودێری‌و پارێزراوه‌‪ .‬دیار ‌ه ل ‌ه‬

‫واته پاراستنی مافی فه‌رهه‌نگیی كه‌مینه‌كان‬

‫یاساکانی مافی مه‌ده‌نیدا ئه‌م ماف ‌ه ب ‌ه مافی‬

‫بۆ پاراستنی مافه‌كانیان‪ ،‬ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬له ‌هیچ‬

‫ك��ۆ ه��ه‌ژم��ار ن��اك��رێ��ت‪ ،‬به‌ڵكو پێگه‌ی مافی‬

‫واڵتێكی الیه‌نگری فر ‌ه فه‌رهه‌نگی‪ .‬له‌راستیدا‬

‫تاكه‌كه‌سی ل ‌ه خۆ ده‌گرێت‪ .‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‪،‬‬

‫سیستمی نێوخۆیی ب���ه‌رق���ه‌رار ن��ه‌ك��راوه‌‪.‬‬

‫ك ‌ه مافی تاكه‌كه‌س له‌سه‌ر مافی دانیشتوان‬

‫ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌م بنه‌مایه‌ی به‌هاكانی مرۆیی‬

‫وه‌ك مافی رێگاگرتن ل ‌ه پاكتاوی ره‌گه‌زی‪،‬‬

‫بۆپاراستنی رێكخستنی گشتی سنووردار‬

‫هیچ رێسایه‌ك بۆ سزادانی به‌دواكه‌وتوویی‬

‫نه‌كرێت‪.‬‬

‫هێشتنه‌وه‌ی كه‌مینه‌كان دان��ه‌ن��راوه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬

‫ل ‌ه هه‌ر شوێنێك لێكدان له‌نێوان كه‌مینه‌كاندا‬

‫له‌نێوبردنی شوناسی گروپێك ناهێندرێته‌وه‌‪،‬‬

‫ج��ی��اوازی��ك��ردن��ی ق��ه‌وم��ی ه��ه‌ب��وو‪ ،‬كه‌مین ‌ه‬

‫ل��ه ‌كاتێكدا ه��ه‌م��وو مافه‌كانی‌تری م��رۆڤ‬

‫نه‌ته‌وه‌كان‪ ،‬یان نه‌ژادییه‌كان‪ ،‬یان زمان له‬

‫شایسته‌ی تێهه‌ڵێنانه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه ‌ته‌واو شیاوو‬

‫‌چنگی سته‌م‌و نادادپه‌روه‌ریدا‪ ،‬ل ‌ه نێو براوه‌‪.‬‬

‫دادپه‌روه‌رانه‌یه‌‪.‬‬

‫دوای (‪ )150‬ساڵ هه‌وڵ‌و كۆشش بۆ مافدانی‬

‫دی���ار ‌ه پ��ارێ��زگ��اری ده‌وڵ���ه‌ت���ان ل�� ‌ه كه‌مین ‌ه‬

‫كه‌مین ‌ه ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش ك��اری��گ��ه‌ری‬

‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان وابه‌ست ‌ه به ‌دۆخ��ی ئابووریی‬

‫زۆرك��ه‌م��ی له ‌س��ه‌ر ده‌وڵ��ه‌ت��ان ه��ه‌ب��وو‪ .‬ئه‌و‬

‫ئه‌مانه‌وه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه جۆرێک‪ ،‬ک ‌ه جیاوازیكردن‬

‫مافانه‌ی له‌م كتێبه‌دا باس كراوه‌‪ ،‬به ‌الیه‌نی‬

‫ل��ه‌ئ��اس��ت��ی ئ���اب���ووری‌و خ��ۆش��گ��وزه‌ران��ی��ی‬

‫ك��ه‌م��ه‌و ‌ه پێشینه‌ییه‌كن‪ ،‬ک��ه ده‌‌ک��رێ��ت بۆ‬

‫دانیشتوان ب ‌ه كه‌مینه‌كانیشه‌و ‌ه ل ‌ه هه‌موو‬

‫پاراستنی كه‌مینه‌كان به‌كارببرێت‪ .‬مافی‬

‫دن��ی��ادا ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی ج��ی��اواز (ل�� ‌ه واڵت��ان��دا)‬

‫(ب��وون) ل ‌ه بنچینه‌دا ل ‌ه رێگای په‌یماننامه‌ی‬

‫سه‌یری ده‌كرێت‪ .‬به ‌واتایه‌كی‌تر‪ ،‬كه‌مینه‌كان‬

‫نه‌هێشتنی ریشه‌كێشكردنی ره‌گ��ه‌زی��ی��ه‌و ‌ه‬

‫له‌واڵتانی پێشكه‌وتوودا پێگه‌یه‌كی باشتریان‬

‫پ��ه‌ی��ڕه‌و ده‌ك��رێ��ت‪ .‬ب���ه‌اڵم ب��ۆ رێگاگرتن ل ‌ه‬

‫ه��ه‌ی��ه‌ ب��ه‌ب�����ه‌راورد ل��ه‌گ��ه‌ڵ واڵت��ان��ی ت��از ‌ه‬

‫ریشه‌كێشكردنی فه‌رهه‌نگی‌و مافپه‌روه‌ری‪،‬‬

‫پێشكه‌وتوو‪ .‬پارێزگایكردن ل ‌ه كه‌مینه‌كان‬

‫دادگایی سزایی نێوده‌وڵه‌تی زه‌مین ‌ه خۆشكه‌ری‬

‫ل ‌ه واڵت��ان��ی تازه‌پێشكه‌وتوودا‪ ،‬كه ‌ئه‌مان ‌ه‬

‫بۆ نه‌كراوه‌‌و له‌به‌رچاویش نه‌گیردراوه‌‪ .‬ته‌نها‬

‫ل ‌ه دواكه‌وتوویی‌ی فه‌رهه‌نگی‌و ئابووری‌و‬

‫له‌مادده‌ی (‪)27‬ی جاڕنامه‌ی مافی سیاسی‌و‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌ناڵێنن‌و گرفتارن‪ ،‬هه‌تا ل ‌ه ماف ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫سه‌ره‌تاییه‌كانی مرۆڤیش بێبه‌شن‪.‬‬

‫جێیبه‌جێنه‌كردنی مافی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‪ .‬له‌م‬

‫م��اف��ی سێیه‌می كه‌مینه‌كان رێگاگرتن ‌ه ل ‌ه‬

‫رووه‌و ‌ه چۆنێتیی ناڕاسته‌وخۆی ئه‌م یاسا‌و‬

‫پاكتاویی ره‌گه‌زی‌و مه‌زهه‌بی‌و زمان‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬

‫فرمانانه ده‌بێت‪ .‬هه‌روه‌ها چه‌مكی كه‌مین ‌ه له‬

‫الیه‌نی تاكه‌كه‌سیدا تێبینی ده‌كرێت‌و ل ‌ه مافی‬

‫‌په‌یماننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تیدا‪ ،‬ته‌واو به ‌رۆشنی‬

‫نێوده‌وڵه‌تی پیشه‌ییدا بۆت ‌ه جێگای سه‌رنج‪.‬‬

‫دیاری نه‌كراوه‌‪.‬‬

‫مه‌سه‌له‌یه‌كی‌تر په‌یماننامه‌ی ژم��ار ‌ه (‪107‬‬

‫ل��� ‌ه الی����ه‌ك����ی‌ت����ره‌وه ی���اس���ای روون بۆ‬

‫ــ ‪)ILO‬ه‌‪ ،‬كه ‌زیاتر ب��ه‌دواداچ��وون ل ‌ه سه‌ر‬

‫ق���ه‌ره‌ب���ووك���ردن���ه‌وه‌ی زی���ان لێكه‌وتوویی‬

‫پاراستنی فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌و ‌ه ژێرده‌سته‌كان‬

‫كه‌مینه‌كان نییه‌‪ .‬ئه‌و مه‌ترسیانه‌ی هه‌ڕه‌ش ‌ه‬

‫ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬كه ‌ل ‌ه تێكدانی فه‌رهه‌نگی ئه‌مانه‌دا‬

‫له‌مانه‌ ده‌كات‪ ،‬نه‌نووسراوه‌‪.‬‬

‫كاریگه‌ریی هه‌یه‌‪.‬‬

‫ه��ی��چ گ��رێ��ن��ت��ی ج��ێ��ب��ه‌ج��ێ��ك��ردن ل��� ‌ه م��اف��ی‬

‫ب ‌ه گشتی ده‌توانین بڵێین‪ :‬كه‌مینه‌كان وه‌ك‬

‫نێوده‌وڵه‌تیدا بۆ پاراستنی كه‌مینه‌كان بوونی‬

‫سه‌ر ب ‌ه مافی نێوده‌وڵه‌تی له‌م تێڕوانینه‌یه‌دا‬

‫نییه‌‪ .‬ئاكام واڵتان سه‌باره‌ت ب ‌ه چۆنیایه‌تیی‬

‫له‌به‌رچاو نه‌گیردراوه‌‪ .‬ئه‌و مافه‌ی ‌بۆ ئه‌وان ‌ه‬

‫ره‌فتاركردن له‌گه‌ڵ كه‌مینه‌كاندا سه‌باره‌ت به‬

‫دانراوه‌‪ ،‬ل ‌ه مافی تاكه‌كه‌سیدا به‌مان ‌ه ده‌درێت‪.‬‬

‫‌جێبه‌جێكردنی مافه‌كانی مرۆڤی نێوده‌وڵه‌تی‬

‫دی��ار ‌ه كێشبوونه‌و ‌ه بۆ سه‌رنجدانی مافی‬

‫نه‌گه‌یشتوونه‌‌ته رێككه‌وتنێك‪ .‬له‌م رووه‌وه‌ تا‬

‫كه‌مینه‌كان هاتۆت ‌ه ئاراوەو دروستبووه‌‪ .‬بۆ‬

‫ئه‌مڕۆش مه‌سه‌له‌ی پارێزگاریكردنی ته‌واو‬

‫نموونه‌‪ :‬ل ‌ه هه‌ندێك به‌ڵگه‌نامه‌دا‪ ،‬له‌مانه‌ش‬

‫له ‌كه‌مینه‌كان له ‌ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا به‬

‫په‌یماننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تی نه‌هێشتنی هه‌‌ر‬

‫‌شتێكی پراكتیكی ناكه‌وێته‌ به‌رچاو‪.‬‬

‫جیاوازیكردنێكی ده‌مارگیری‌و شكایه‌ته‌كانی‬ ‫ئه‌مان ‌ه سه‌باره‌ت دۆخیان وه‌رده‌گیردرێت‪.‬‬

‫* ئه‌م بابه‌ته به‌شی شه‌شه‌مه له کتێبێکی‬

‫به‌اڵم به ‌پێی په‌یماننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تی مافی‬

‫پاتریک تۆرنبێری ‪،Patrick Thornberry‬‬

‫سیاسی‌و مه‌ده‌نی‪ ،‬ته‌نها داواكاری سكااڵیی‬

‫که وه‌رگێڕدراوه‌ته سه‌ر زمانی فارسی ب ‌ه‬

‫تاكه‌كه‌س ده‌بێت ‌ه جێگای قبوڵكردن‪.‬‬

‫ناونیشانی (حقوق بین الملل وحقوق اقلیتها)‬

‫ب��ه ‌ش��ێ��وه‌ی�� ‌هك��ی گشتی م��اف��ی كه‌مینه‌كان‬

‫له ساڵی ‪ 2012‬باڵوکراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫ن��اڕاس��ت��ه‌وخ��ۆی��ه‌و الو ‌هك��ی��ی��ان�� ‌ه ب��ه‌ی��ان��ك��راوه‌‪،‬‬ ‫ن�����ه‌ك ب����ه‌ش���ێ���وه‌ی���ه‌ك���ی راس����ت����ه‌وخ����ۆی‬ ‫ره‌س��م��ی‪ .‬ل��ه‌م��ان��ه‌ش ك��ه‌م��ی‌و كورتییه‌کانی‬

149

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫ئیسالم‌و پرسی مۆدێرنبوون‬

‫نووسینی‪ :‬فه‌رید زه‌که‌ریا‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬جه‌ھانگیر که‌سنه‌زانی‪ ،‬لۆقمان ئه‌حمه‌دیان‬

‫‪151‬‬

‫ده‌ستپێک‬

‫کە ئێو ‌ه ده‌تانه‌وێت‪ ،‬ئەوا بناژۆخوازه‌کانی‬

‫هه‌موو ک��ات ه��ه‌ر ئ��ه‌و دیمه‌ن ‌ه به‌شکۆیه‌‌و‬

‫ئیسالمی‪ ،‬میسر داگیرده‌که‌ن‪ .‬ئاخۆ ئێو ‌ه هه‌ر‬

‫ب��ه‌رده‌وام��ی��ش ه��ه‌ر ئ��ه‌و چیرۆکه‌ خه‌فه‌ت‬

‫ئه‌مه‌تان ده‌وێت؟ پاشان وتووێژه‌ک ‌ه دیسان‬

‫هێنه‌رەیە‌‪ :‬یه‌کێک ل ‌ه دیپلۆمات ‌ه پل ‌ه به‌رزه‌کانی‬

‫ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ دوايین ئاڵوگۆڕه‌کانی ره‌وتی‬

‫ئه‌مریکایی ده‌چێت ‌ه ناو یه‌کێک ل ‌ه کۆشکه‌کانی‬

‫ئاشتی‪ .‬چه‌ندین ساڵ ل ‌ه نێوان ئه‌مریکییه‌کان‌و‬

‫س��ه‌رۆک��ک��ۆم��ار ل�� ‌ه ده‌وروپ��ش��ت��ی ق��اه��ی��ره‌‪،‬‬

‫ع��ه‌ره‌ب��ه‌ک��ان قسه‌ی زۆر ل��ه‌م پێوه‌ندییه‌دا‬

‫شوێنێک‪ ،‬کە له‌وێو ‌ه حوسنی موباره‌ک ب ‌ه‬

‫ئاڵوگۆڕ ده‌کرێت‪ ،‬کاتێک کلینتۆن داوای ل ‌ه‬

‫سه‌ر میسردا فه‌رمانڕه‌وایی ده‌کرد‪ ،‬ئه‌و ل ‌ه‬

‫سه‌رۆکی فه‌له‌ستین (یاسر عه‌ره‌فات) کرد‪ ،‬کە‬

‫هۆد ‌ه مه‌ڕمه‌ڕینه‌کانه‌و ‌ه تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬کە پڕن‬

‫گه‌اڵڵه‌ی ئاشتی که‌مپ دیوید‪ ،‬کە ل ‌ه ‪2001‬دا‬

‫ل ‌ه قه‌نه‌فه‌ی ره‌نگزێڕین‪ .‬گشتیان السایی‬

‫خرابوو ‌ه به‌ر وتووێژ په‌سه‌ندبکات‪ ،‬وەاڵمی‬

‫ن ل ‌ه شێوه‌ی‬ ‫کردنه‌وه‌یه‌کی ناشاره‌زاییانە ‌‬

‫عه‌ره‌فات واتاکه‌ی ئه‌م ‌ه بوو‪ :‬ئه‌گه‌ر ئه‌و کار ‌ه‬

‫ئیمپڕاتۆرییەتی فه‌ڕەنسا‌‪ ،‬کە ب ‌ه شۆخی ب ‌ه‬

‫بکه‌م‪ ،‬کە ئێو ‌ه ده‌تانه‌وێت سبه‌ینێ حه‌ماس‬

‫لویی ف��اڕووق (ئاخرین شای میسر) ناوی‬

‫ده‌سه‌اڵت بە‌ده‌سته‌و ‌ه ده‌گرێت‪ .‬ره‌وانبێژترین‬

‫ده‌ب���ه‌ن‪ .‬ئ��ه‌و پ��اش تێپه‌ڕین ل�� ‌ه هێزه‌کانی‬

‫وته‌بێژی پاشای سعودی (شازاد ‌ه به‌ندر بن‬

‫پاراستن ده‌چێت ‌ه هۆده‌ی میوان ‌ه فه‌رمییه‌کان‌و‬

‫سوڵتان) زۆربه‌ی کات ئه‌م بابه‌ت ‌ه بە بیری‬

‫ل�� ‌ه الی���ه‌ن س��ه‌رۆک��ک��ۆم��اری م��ی��س��رەو ‌ه ب ‌ه‬

‫ده‌سه‌اڵتدارانی ئه‌مریکا ده‌هێنێته‌و ‌ه ئه‌گه‌ر‬

‫گه‌رمی پێشوازیی لێده‌کرێت‪ .‬ئه‌م دووان ‌ه ب ‌ه‬

‫ئ��ه‌وان زیاتر ل ‌ه راد ‌ه گوشار بۆ ده‌سه‌اڵتی‬

‫گه‌رموگوڕی له‌مه‌ڕ پێوه‌ندیی نێوان ئه‌مریکا‌و‬

‫ئ��ال��ی س��ع��ود بهێنن‪ ،‬ئ���ه‌وا جێگره‌کانیان‬

‫میسر ئاڵوگۆڕی ناوچه‌یی‌و ره‌وتی ئاشتیی‬

‫دیمۆکراسی جێمز سۆنی‌و تاماس جێفرسۆن‬

‫نێوان ئیسرائیل‌و فه‌له‌ستینییه‌کان خه‌ریکی‬

‫ل ‌ه داڕێ��ژه‌ران��ی‌و سێیه‌مین سه‌رۆککۆماری‬

‫قسه‌کردن ده‌بن‪ .‬پاشان الیه‌نی ئه‌مریکایی ب ‌ه‬

‫ئه‌مریکا نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو تیۆکراسییه‌کی تاڵبانییه‌‪.‬‬

‫هێوری بابه‌تی مافی مرۆڤ ده‌هێنێت ‌ه ئاراوه‌‌‪،‬‬

‫خراپترین به‌شی رووداوه‌ک ‌ه ئه‌مه‌یه‌‪ ،‬کە ره‌نگ ‌ه‬

‫پێشنیارده‌کات حکومه‌تی میسر ل ‌ه گوشاری‬

‫ئ��ه‌وان راستبکه‌ن‪ ،‬ده‌سه‌اڵتدارانی عه‌ره‌بی‬

‫سه‌ر ناڕازییه‌تییه‌کان که‌مبکاته‌وه‌‪ .‬ئازادی‬

‫رۆژه���ه‌اڵت���ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت ده‌س��ه‌اڵت��خ��واز‌و‬

‫چاپه‌مه‌نی په‌ره‌پێبدا‌ت‌و رووناکبیران نه‌خات ‌ه‬

‫گ��ه‌ن��ده‌ڵ‌و س��ه‌رک��وت��ک��ه‌رن‪ ،‬ب��ەاڵم هێشتاش‬

‫به‌ندیخانه‌وه‌‪ .‬م��وب��اره‌ک ت��وڕ ‌ه ده‌ب��ێ��ت‌و ب ‌ه‬

‫ل��ی��ب��راڵ‌ت��رو ئ��اس��ان��ت��ر‌و ف��ره‌چ��ه‌ش��ن��ت��ر ل��ه‌و‬

‫هه‌ڕه‌شه‌و ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌گه‌ر من کارێک بکه‌م‪،‬‬

‫که‌سانه‌ن‪ ،‬کە ئه‌گه‌ری جێگرییان لێ ده‌کرێت‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی ه���ه‌ڵ���ب���ژاردن ل��ه‌ زۆرب����ه‌ی‬

‫نیمچ ‌ه س���ه‌رب���ازی (ش��ب�� ‌ه ن��ي��زام��ی) وه‌ک‬

‫واڵت��ان��ی ع��ه‌ره‌ب��ی سیاسه‌توانێک دەهێنێت ‌ه‬

‫حیزبوڵاڵو جیهادی ئیسالمی رۆژب���ه‌ڕۆژ‬

‫س��ه‌رک��ار‪ ،‬ک��ە پشتيوانی ل�� ‌ه روان��گ��ه‌ی بن‬

‫ده‌س������ه‌اڵت‌و ه��ێ��زی��ان زی���ات���ر ده‌ب���ێ���ت‪ ،‬ب ‌ه‬

‫الده‌ن بکات ت��ا ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا پ��اش��ای لیبراڵی‬

‫تایبه‌ت ل ‌ه نێوان الوان��دا‪ .‬هه‌رچه‌ندە حیزب ‌ه‬

‫ئه‌رده‌ن‪ ،‬ساڵی رابردوو ئه‌میری کوه‌یت ب ‌ه‬

‫ئیسالمییه‌کان بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌که‌ن‪،‬‬

‫هاندانی ئه‌مریکاییه‌کان پێشنیاریکرد مافی‬

‫ب��ەاڵم زۆرب��ه‌ی��ان ه��ه‌ن��ووک��ه‌ش ب�� ‌ه چاوێکی‬

‫ده‌نگدان ب ‌ه ژن��ان بدرێت‪ ،‬ب��ەاڵم پەرلەمانی‬

‫س��وک��ه‌و ‌ه س��ه‌ی��ری دی��م��ۆک��راس��ی ده‌ک���ه‌ن‪.‬‬

‫کوه‌یت ب ‌ه ته‌واوی ره‌دیانکرده‌وه‌‪ ،‬له ‌کاتێکدا‬

‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی دی��م��ۆک��راس��ی ب�� ‌ه ش��ێ��وازی‬

‫پەرلەمانێکه‌‪ ،‬کە ب ‌ه هه‌ڵبژاردنی دیمۆکراتیک‬

‫رۆژئ��اوای��ی حکوومه‌ت ده‌زان���ن‪ .‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه‬

‫پێکهاتووه‌‌و پڕ ‌ه ل ‌ه بناژۆخوازیی ئیسالمی‪.‬‬

‫رێگه‌ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌و ‌ه ب ‌ه ده‌س���ه‌اڵت بگه‌ن‬

‫شازاده‌ی عه‌ره‌بستان (عه‌بدوڵاڵ) ل ‌ه بابه‌تێکی‬

‫خۆشحاڵ ده‌ب��ن‪ ،‬ب��ەاڵم پ��اش ب ‌ه ده‌س��ه‌اڵت‬

‫زۆر س��اک��ارت��ردا پێشنیاریکرد ت��ا ئێزنی‬

‫گه‌یشتن ب�� ‌ه ت����ه‌واوی ت��ێ��ۆک��راس��ی خۆیان‬

‫ش��ۆف��ێ��ری ب�� ‌ه ژن��ان��ی ع��ه‌ره‌ب��س��ت��ان بدرێت‬

‫داده‌مه‌زرێنن‪ ،‬وه‌ک ده‌ڵێن‪ :‬یه‌ک که‌س‪ ،‬یه‌ک‬

‫(ئ��ه‌وان مافی ئاژاوتنیان نییه‌‌و عه‌ره‌بستان‬

‫ده‌نگ‪ ،‬یه‌ک جار‪ ،‬بۆ نموون ‌ه په‌رچه‌کرداری‬

‫ناچار ‌ه نیو ملیۆن شۆفیر ل ‌ه واڵتانی وه‌ک‬

‫ج��ی��اواز‌و دژب��ه‌ی��ه‌ک��ی ده‌وڵ����ه‌ت‌و کۆمه‌ڵگا‬

‫ه��ێ��ن��د‌و فیلیپین بهێنێت ‌ه واڵت�����ه‌وه‌)‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ب�� ‌ه گ��رت��ه‌ی ڤ��ی��دی��ۆی��ی ب��ن الدن‬

‫کۆنسێرڤاتیڤ ‌ه ئایینییه‌کان لە دژایه‌تی گشتی‬

‫سه‌رمه‌ست ل ‌ه سه‌رکه‌وتن پێکه‌وه به‌راورد‬

‫خه‌ڵکی دروستکرد‌و ناچار ب ‌ه پاشه‌کشێیان‬

‫ده‌که‌ين‪ ،‬گرته‌یه‌ک‪ ،‬کە هێز ‌ه ئه‌مریکاییه‌کان‬

‫ک����رد‪ .‬م��ش��ت��وم��ڕي��ان ه��اوش��ێ��وه‌ ل�� ‌ه دن��ی��ای‬

‫ل ‌ه نۆڤەمبەری ساڵی ‪2001‬دا ل ‌ه کابول ل ‌ه‬

‫عه‌ره‌بدا ده‌بینرێت‪ ،‬وه‌ک ل ‌ه عومان‌و قه‌ته‌ر‌و‬

‫حه‌شارگه‌یه‌کی ئه‌لقاعید ‌ه دۆزییانه‌وه‌‪ .‬له‌م‬

‫به‌حره‌ین‌و ئ���ه‌رده‌ن‌و مه‌راکیش‪ .‬پاشاکان‬

‫گرته‌دا بن الدن نیشانیده‌دات‪ ،‬کە زانیاری‬

‫زۆربه‌ی کات له‌مه‌ڕ هه‌ر بابه‌تێکی سیاسی‬

‫زۆر له‌مه‌ڕ رووداوی یانزه‌‌ی سێپتەمبەره‌و ‌ه‬

‫ل ‌ه کۆمه‌ڵگاکه‌ی خۆیان لیبراڵترن‪ .‬ته‌نانه‌ت‬

‫ه��ه‌ی��ه‌‌و ل�� ‌ه ژم����اره‌ی زۆری ک���وژراوه‌ک���ان‬

‫ل�� ‌ه فه‌له‌ستین ن��ه‌ت��ه‌وه‌گ��ه‌راک��ان��ی سیکیۆالر‬

‫خۆشحاڵه‌‪ .‬زۆربه‌ی حکومه‌ته‌کانی ناوچه‌ک ‌ه‬

‫وه‌ک یاسر عه‌ره‌فات‌و رێکخراوه‌ی ئازادی‬

‫رایانگه‌یاند ئ��ه‌م گرت ‌ه ل ‌ه راس��ت ده‌چێت‌و‬

‫فه‌له‌ستین ماوه‌یه‌کی زۆر خۆشه‌ویستترین‬

‫تاوانی بن الدن ده‌سه‌لمێنێت‪ .‬شازاد ‌ه به‌نده‌ر‬

‫هێزی سیاسی ب��وون‪ .‬گرووپ ‌ه سه‌ربازی‌و‬

‫به‌یانێکی به‌م نێوه‌ڕۆکه‌و ‌ه ده‌رکرد‪ :‬ئه‌م گرت ‌ه‬

‫‪153‬‬

‫رواڵ��ه‌ت��ی بێبه‌زه‌یی‌و دڵ��ره‌ق��ی تاوانکارێکی‬

‫که‌ناڵی ته‌له‌ڤیزیۆنی ئه‌لجه‌زیره‪‌ ،‬ک ‌ه یه‌که‌مین‬

‫کێوی نیشانده‌دات‪ ،‬کە هیچ بایه‌خێک بۆ‬

‫که‌ناڵی ئاسمانی سه‌ربه‌خۆ ل ‌ه ناوچه‌که‌دایه‌‌و‬

‫پیرۆزی ژیانی م��رۆڤ‪ ،‬یان بنه‌مای ئایینی‬

‫بینه‌ری زۆری ل ‌ه نێوان نه‌ته‌وه‌گه‌رایانی‬

‫خۆی دانانێت‌‪ ،‬ل ‌ه به‌رانبه‌ردا شێخ حه‌م ‌ه ساڵح‌‪،‬‬

‫ع��ه‌ره‌ب��دا ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬کەناڵێکی پۆپۆلیستيیه‌‌و‬

‫مامۆستایه‌کی ئایینی‌و دژبه‌ری به‌ناوبانگی‬

‫مۆدێرنە‪ ،‬زۆر ل ‌ه پێشکه‌شکاره‌کانی ژنن‪،‬‬

‫س��ع��ودی‪ ،‬وت��ی‪ :‬من وا بیر ده‌ک��ه‌م��ه‌و ‌ه ئه‌م‬

‫ئه‌م کەناڵ ‌ه هه‌واڵگه‌لێک ب�ڵاوده‌ک��ات��ه‌وه‌‪ ،‬کە‬

‫گرت ‌ه ڤیدیۆی ‌ه ساخته‌کاری بێت‪ .‬عه‌بدوله‌تیف‬

‫راگه‌یا‌ندن ‌ه فه‌رمیيه‌کان ب ‌ه گشتی سانسۆریان‬

‫عه‌ربیات سه‌رۆکی حیزبی ئیسالمی ئه‌رده‌ن‪،‬‬

‫ده‌ک���ه‌ن‪ .‬س���ه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش ئ��ه‌م که‌ناڵ ‌ه ب ‌ه‬

‫الیه‌نی ک��رده‌وه‌ی ئیسالمی‪ ،‬ئه‌م پرسیاره‌ی‬

‫ئاشکرا پشت ب�� ‌ه ن��ه‌ت��ه‌و ‌هگ��ه‌رای��ی ع��ه‌ره‌ب‪،‬‬

‫ه��ێ��ن��ای��ەئ��اراوه‌‪ :‬ئ��اخ��ۆ ئ��ه‌م��ری��ک��ای��ی��ه‌ک��ان به‬

‫دژ ‌ه ئه‌مریکایی بوون‪ ،‬دژ ‌ه یه‌هوود بوون‌و‬

‫‌راستی وا بیرده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬کە دنیا ئه‌وه‌ند ‌ه‬

‫بناژۆخوازیی ئیسالمی ده‌به‌ستێت‪ ،‬دنیای‬

‫ساویلک ‌ه بێت‪ ،‬ب��اوه‌ڕ بکات‌و ئ��ه‌م گرت ‌ه ب ‌ه‬

‫عه‌ره‌ب ل ‌ه نێوان حکوومه‌تگه‌لی ده‌سه‌اڵتخواز‬

‫به‌ڵگ ‌ه ب��زان��ێ��ت‪ .‬ل�� ‌ه زۆرب���ه‌ی کۆمه‌ڵگاکاندا‬

‫ل ‌ه الیه‌که‌وه‌‌و کۆمه‌ڵگای نالیبراڵی ل ‌ه الیه‌کی‬

‫ن��اڕازی��ی�� ‌هک��ان واڵت�� ‌هک��ه‌ی��ان ن��اچ��ارده‌ک��ه‌ن تا‬

‫دیکه‌و ‌ه گیریخواردووه‌‪ ،‬کە هیچ کامیان بۆ‬

‫تێکشکان‌و ئاسته‌نگه‌کانیان وردتر ببینین‪ ،‬ل ‌ه‬

‫دیمۆکراسی لیبراڵی زه‌وییه‌کی به‌پیت نیین‪،‬‬

‫رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ئه‌وانه‌ی پشتیوانی ل ‌ه‬

‫مشتومڕ‌و ب��گ��ره‌‌وب��ه‌رده‌ی م��ه‌ت��رس��ی��داری‬

‫دیمۆکراسی ده‌که‌ن‪ ،‬زیاتر ل ‌ه هه‌مووان په‌نا‬

‫نێوان ئه‌م دوو الیه‌ن ‌ه که‌شێکی سیاسی پڕ‬

‫بۆ خۆفریودان ره‌دکردنه‌وه‌و وه‌ھم ده‌به‌ن‪:‬‬

‫ل ‌ه توند‌وتیژی‌و رادیکاڵ بوونی خوڵقاندووه‌‪.‬‬

‫ئه‌م ناوچ ‌ه سه‌رڕێژ ‌ه ل ‌ه تیۆری پیالن‪ .‬هه‌ر‬

‫هه‌رچه‌ند حکوومه‌ت سه‌رکوتکه‌رتر ده‌بێت‪،‬‬

‫وه‌ک ئه‌وانه‌ی بانگه‌ش ‌ه ده‌که‌ن رێکخراوه‌ی‬

‫دژایه‌تییه‌کانی ناو کۆمه‌ڵگاش توند‌وتیژتر‬

‫س��ی��خ��وڕی ئیسڕائیل‪ ،‬م��وس��اد داڕێ����ژه‌ری‬

‫ده‌ب���ن‪ .‬ئ��ه‌م ره‌وت��� ‌ه ب�� ‌ه پێچه‌وانه‌ی ره‌وت��ی‬

‫هێرشه‌کانی یانزه‌ی سێپته‌مبەر بوو‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر‬

‫مێژوویی ل ‌ه رۆژئاوادایه‌‪ ،‬کە له‌وێ لیبڕالیزم‬

‫بنه‌مای بێئه‌زموونییه‌ک‪ ،‬کە ‪ CNN‬ل ‌ه نێوان‬

‫دی��م��ۆک��راس��ی ب��ه‌دی��ه��ێ��ن��ا‌و دی��م��ۆک��راس��ی‬

‫نۆ واڵتی موسوڵمان ل ‌ه ‪ 2002‬به‌ڕێوه‌یبرد‪،‬‬

‫ل��ی��ب��رال��ی��زم��ی ب��ه‌ه��ێ��زک��رد‪ ،‬ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌و ‌ه‬

‫شه‌ست‌و یه‌ک ل ‌ه سه‌دی وەاڵمده‌ران بیریان‬

‫ره‌وت����ی واڵت���ان���ی ع����ه‌ره‌ب ب���ووه‌ت��� ‌ه ه��ۆی‬

‫ن���ه‌ده‌ک���رده‌وه‌‪ ،‬ک��ە ع��ه‌ره‌ب��ه‌ک��ان به‌رپرسی‬

‫دروستبوونی‬

‫دیکتاتۆریش‬

‫هێرشه‌کانی ی��ان��زه‌ی سێپته‌مبەر ب��وون‪،‬‬

‫تیرۆریزمی لێکه‌وتۆته‌وه‌‪ ،‬ب��ەاڵم تیرۆریزم‬

‫دیکتاتۆری‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫ته‌نیا دیارترین ده‌ستکه‌وتی ئه‌م پێوه‌ندیی ‌ه‬

‫دنیای به‌رباڵوی ئیسالم‬

‫ئ��اڵ��ۆزه‌ی ن��ێ��وان ح��ک��ووم��ه‌ت‌و کۆمه‌ڵگایه‌‪،‬‬

‫بن الده‌ن وه‌اڵمێکی هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه ب��اوه‌ڕی ئه‌و‬

‫ک��ێ��ش��ه‌ی دی���ک���ه‌ش ه���ه‌ن وه‌ک‪ :‬ئیفلیجی‬

‫کێشه‌ی ده‌وڵه‌تانی ع��ه‌ره‌ب ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬کە ب ‌ه‬

‫ئابووری‌و هاتنه‌خواره‌وه‌ی ئاستی کۆمه‌ڵگا‌و‬

‫رێژه‌یه‌کی گونجاو ئیسالمی نین‪ .‬ئ��ه‌و ب ‌ه‬

‫مایه‌پووچ بوونی رووناکبیران‪ .‬رۆژهه‌اڵتی‬

‫الیه‌نگرانی ده‌ڵێت‪ :‬کە موسوڵمانه‌کان ته‌نیا ب ‌ه‬

‫ن��ێ��وه‌ڕاس��ت��ی ه��ه‌ن��ووک�� ‌ه ل�� ‌ه دژای��ه‌ت��ی��ی��ه‌ک��ی‬

‫گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ ئیسالمه‌‪ ،‬کە ده‌توانن ده‌ستیان‬

‫ت��ون��ددای��ه‌ ل��ه‌گ��ه‌ڵ س���ه‌ران���س���ه‌ری دن��ی��ادا‪.‬‬

‫ب ‌ه عه‌داڵه‌ت رابگات‪ .‬ب ‌ه ب��اوه‌ڕی ئه‌لقاعید ‌ه‬

‫دنیایه‌ک‪ ،‬کە له‌ودا ئازادی‌و دیمۆکراسی ل ‌ه‬

‫دی��م��ۆک��راس��ی دروس��ت��ک��ردن��ی رۆژئ���اوای���ه‌‌و‬

‫دوو ده‌ی��ه‌ی راب���ردوودا ب��ه‌ره‌و پێشکه‌وتن‬

‫پێداگرییه‌که‌ی ل ‌ه سه‌ر ئ��ازادی‌و ئاسانگری‬

‫ده‌چ��ێ��ت‪ .‬ل�� ‌ه س��ه‌ر بنه‌مای راپ��ۆرت��ی (ماڵی‬

‫ده‌ب��ێ��ت��ه‌ ه���ۆی گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی‌و ب��ێ��س��ه‌روب��ه‌ره‌ی‬

‫ئ��ازادی) ل ‌ه ساڵی ‪2002‬دا حه‌فتاو پێنج ل ‌ه‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬بن الده‌ن‌و ئه‌وانه‌ی وه‌ک ئه‌و‬

‫سه‌دی واڵتانی دنیا ئ��ازاد‌‪ ،‬یان تا راده‌یه‌ک‬

‫بیریان ده‌کرده‌وه‌‪ ،‬یان بیر ده‌که‌نه‌و ‌ه ب ‌ه دوای‬

‫ئ����ازادن‪ ،‬ته‌نیا بیست‌و ه��ه‌ش��ت ل�� ‌ه س��ه‌دی‬

‫ئ����ه‌وه‌وه‌ن‪ ،‬ک��ە ده‌س��ه‌اڵت��ی دن��ی��ای ع��ه‌ره‌ب‌و‬

‫واڵتانی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست تا راده‌یه‌ک‬

‫ره‌نگ ‌ه ته‌واوی دنیای ئیسالمیش بڕوخێنن‌و‬

‫ئ���ازادن‪ ،‬کە ل ‌ه بیست ساڵی رابردوویشدا‬

‫کۆمه‌ڵگایه‌ک بکه‌ن ب ‌ه جێگریان‪ ،‬کە ل ‌ه سه‌ر‬

‫به‌ره‌و که‌می چووه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر وه‌ک به‌راوردیش‬

‫بنه‌مای بێئه‌مالوالی ئیسالمی داڕێژڕا بێت‪،‬‬

‫بێت زی��ات��ر ل�� ‌ه شەست ل�� ‌ه س��ه‌دی واڵتانی‬

‫کۆمه‌ڵگایه‌ک‪ ،‬کە ب ‌ه یاسای ئیسالمی به‌ڕیو ‌ه‬

‫ئه‌فریقایی ده‌توانین بخه‌ین ‌ه چینی ئازاد‪ ،‬یان‬

‫بچێت‌و کۆڵه‌که‌کانیش ده‌سه‌اڵتی سه‌ره‌تایی‬

‫تا راده‌یه‌ک ئازاد پاش هێرشه‌کانی یانزه‌ی‬

‫ئسیالم بێت‪ ،‬سه‌رمه‌شق ‌ه ن��وێ تره‌که‌یان‬

‫سێپته‌مبەر شڵه‌ژاوییه‌کانی دنیای عه‌ره‌ب ل ‌ه‬

‫ده‌س��ه‌اڵت��ی تاڵیبان ‌ه ل�� ‌ه ئه‌فغانستان‪ .‬هه‌ن‬

‫ناکاودا به‌رۆکی دنیای رۆژئاوای گرت‪ .‬ئه‌م‬

‫که‌سانێک ل ‌ه رۆژئ��اوا‪ ،‬کە له‌گه‌ڵ بێن الده‌ن‬

‫پرسیار ‌ه له‌زه‌ینی زۆر که‌سدایه‌‪ ،‬کە بۆچی؟‬

‫له‌م ب��وار ‌ه دا ه��اوڕان‪ ،‬کە هۆی شڵه‌ژوایی‬

‫له‌به‌رچی ئ��ه‌م ناوچ ‌ه ل ‌ه دنیای سیاسه‌تدا‬

‫رۆژه��ه‌اڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت ئیسالمییه‪ ،‬قه‌ش ‌ه‬

‫کارلێنه‌هاتووه‌؟ له‌به‌رچی هه‌ر ل ‌ه ئاسته‌که‌ی‬

‫گه‌لێک وه‌ک پێت رابێڕتسۆن‌و جێری فال‬

‫خۆیدا ماوه‌ته‌و ‌ه له‌گه‌ڵ دنیای مۆدێندا به‌ره‌و‬

‫وێل‌و نووسه‌ر گه‌لێک وه‌ک پال جانسۆن‌و‬

‫پێش نه‌چووه‌؟‬

‫ویلیام لیند به‌ڵگاند‌ویانه‌‪ ،‬کە ئیسالم ئاییني‬ ‫س��ه‌رک��وت ک���ردن‌و دواک��ه‌وت��ن��ه‌‪ ،‬بیریارانی‬

‫‪155‬‬

‫نوێ‌تر ب ‌ه تێڕوانينێکی یه‌ک جار قوڵتر ده‌ڵێن‪:‬‬

‫پاشایه‌کی ملهوڕ ب��وو‪ ،‬په‌رتووکی پیرۆز‬

‫کە ئاسته‌نگه‌ک ‌ه له‌و ‌ه ئاڵۆزتره‌‪ ،‬ل ‌ه روانگه‌ی‬

‫هه‌روه‌ها به‌شگه‌لێکی هه‌یه‌‪ ،‬کە ب ‌ه رواڵه‌ت‬

‫بناژۆخوازه‌کانه‌وه‌‪ ،‬ئیسالم سه‌رمه‌شقێک ‌ه بۆ‬

‫ک��ۆی��ل��ه‌داری ده‌س��ه‌اڵت��داری ب ‌ه س��ه‌ر ژناندا‬

‫هه‌موو بواره‌کانی ژی��ان له‌وان ‌ه سیاسه‌ت‪،‬‬

‫ده‌سه‌لمێنێت‪ ،‬راستییه‌که‌ی ئه‌وه‌ی ‌ه گه‌ڕان ل ‌ه‬

‫ب���ەاڵم ئیسالمی کالسیک‪ ،‬ک��ە ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ی‬

‫ناو قورئاندا سه‌ره‌داوێکی ئه‌وتۆ بۆ تێگه‌یشتن‬

‫ح��ه‌وت‌و هه‌شتدا تەكامۆلی په‌یدا کرد له‌و‬

‫ل ‌ه چییه‌تی راسته‌قینه‌ی ئیسالم دەدات ب ‌ه‬

‫هزرانه‌ی‪ ،‬کە له‌گه‌ڵ دیمۆکراسی هه‌نووکه‌دا‬

‫ده‌س��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ق��ورئ��ان په‌رتووکێکی یه‌کجار‬

‫په‌یوه‌ندی هه‌ی ‌ه پشکێکی زۆر که‌می تێدا بوو‪،‬‬

‫گشتگیره‌‌و لێورێژ ‌ه ل ‌ه وته‌ی هه‌م ‌ه چه‌شن‪،‬‬

‫ئالی ک���ه‌دوری ل ‌ه لێکۆڵه‌رانی به‌ناوبانگی‬

‫کە زۆر ل ‌ه ئێنجیل‌و ت��ه‌وڕات ده‌چێت‪ ،‬هه‌ر‬

‫سیاسه‌تی عه‌ره‌ب ئاوا ده‌نووسێت‪ :‬هرزه‌کانی‬

‫سێ په‌رتووکه‌کە ب ‌ه پاشاکاندا هه‌ڵده‌ڵێن هه‌ر‬

‫نوێنه‌رایه‌تی‪ ،‬ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‪ ،‬مافی ده‌نگدانی‬

‫به‌و چه‌شنه‌ی زۆربه‌ی ده‌ق ‌ه ئایینییه‌کان به‌و‬

‫گشتی‪ ،‬ئه‌و هرزه‌ک ‌ه دامه‌زراو ‌ه سیاسییه‌کان‬

‫چه‌شنه‌ن‪ .‬له‌مه‌ڕ موتوربه‌کردنی ده‌سه‌اڵتی‬

‫ب�� ‌ه ی��اس��اگ��ه‌ل��ێ��ک رێ����ک‌و پ��ێ��ک ب��ک��رێ��ن‪ ،‬کە‬

‫رۆح��ان��ی‌و دنياییش ده‌ب��ێ��ت بڵێن‪ :‬ک��ە پاپا‬

‫ئه‌ندامانی پەڕلەمان په‌سه‌نی ده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌ی‪،‬‬

‫ک��ات��ۆل��ی��ک�� ‌هک��ان وه‌ه���ا ده‌س���ه‌اڵت���ی ئایینی‌و‬

‫ک��ە سیستمێکی دادوه‌ری سه‌ربه‌خۆ ئه‌م‬

‫سیاسیيان ئاوێت ‌ه کرد‪ ،‬کە هیچ ده‌سه‌اڵتدارێکی‬

‫یاسایان ‌ه بپارێزێت‪ ،‬ه��زری سکۆالربوونی‬

‫موسوڵمان هێشتا به‌و راد ‌ه نه‌گه‌یشتووه‌‪،‬‬

‫ده‌وڵ����ه‌ت‌و‪ ..‬هتد‪ ،‬ت��ه‌واوی��ان لە‌گه‌ڵ نه‌ریتی‬

‫ئایینی یه‌هود زۆر که‌متر سه‌رقاڵی ده‌سه‌اڵتی‬

‫موسوڵمانه‌کان ب ‌ه ته‌واوی ناته‌بان‪ .‬بێ‌گومان‬

‫سیاسی بووه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تا دروستکردنی‬

‫ئ���ه‌و س��ه‌رم��ه‌ش��ق��ه‌ی رێ��ب��ه‌رای��ه‌ت��ی‪ ،‬ک��ە ل ‌ه‬

‫ئیسراییل یه‌هودییه‌کان ل ‌ه دنیای مۆدێرندا ل ‌ه‬

‫ئیسالمدای ‌ه سه‌رمه‌شقێکی ده‌سه‌اڵتخوازانه‌یه‌‪،‬‬

‫هه‌موو شوێنێک که‌مین ‌ه ب��وون‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای‬

‫په‌ڕتووکی پیرۆزی موسوڵمانه‌کان ته‌ژیی ‌ه ل ‌ه‬

‫ئ��ه‌م��ان��ه‌ش وش���ه‌ی (ت��ئ��وک��ڕاس��ی) ل�� ‌ه الی��ه‌ن‬

‫ن��م��وون�� ‌ه گ��ه‌ل��ێ پ��اش��ای دادخ�����واز‪ ،‬حاکمی‬

‫م��ێ��ژوون��ووس��ی ی���ه‌ه���ودی ی��وس��ف��وس ب ‌ه‬

‫له‌خواترس‌و دادوه‌ری ژیر‪ ،‬بەاڵم ئینجیلیش‬

‫م���ه‌ب���ه‌س���ت���ی پ���ێ���ن���اس���ه‌ک���ردن���ی روان����گ����ه‌ی‬

‫ئۆگری ده‌سه‌اڵتخوازانه‌ی تایبه‌ت ب ‌ه خۆیی‬

‫یه‌هودییه‌کانی ک��ه‌ون��ار دروس��ت��ک��را‪ .‬ده‌ق��ی‬

‫هه‌یه‌‪ ،‬پاشاکانی سه‌رده‌می کۆنیش دێمۆکڕات‬

‫ئایینزای ره‌س��ه‌ن��ی ت���ه‌واوی ئایینه‌کان ل ‌ه‬

‫نین‪ ،‬هه‌ر چێک بێت سلێمانی ئێنجیلیش‪ ،‬کە‬

‫سه‌رده‌مێکی دیکه‌دا نووسران‪ .‬سه‌رده‌مێک‪،‬‬

‫وه‌ک زاناترینی خه‌ڵک ن��اوی��ان لێبردوو ‌ه‬

‫ک��ە پ��ڕ ب��وو ل��ه‌ پ��اش��اک��ان‪ ،‬ده‌رب���ه‌گ‪ ،‬ش��ه‌ڕ‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫نائارامی‪ ،‬ئه‌م ده‌قان ‌ه تایبه‌تمه‌ندیی سه‌رده‌می‬

‫ته‌واوی واڵتانی ئیسالمیدا خۆی ده‌رده‌خات‪،‬‬

‫خۆیانیان هه‌یه‌‪ ،‬سه‌ره‌ڕای ئه‌مان ‌ه بیرمه‌ندانی‬

‫به‌ستێنه‌که‌یان ره‌نگ ‌ه وته‌گه‌لێک بێت‪ ،‬کە ل ‌ه‬

‫رۆژئاوایی ل ‌ه سه‌ده‌ی ن��ۆزده‌دا‌و سه‌ره‌تای‬

‫سه‌ر بنه‌مایان ته‌نیا تا کاتێک ملکه‌چی بۆ‬

‫سه‌ده‌ی بیست زۆربه‌یان ده‌یان وت‪ :‬ئیسالم‬

‫ده‌سه‌اڵت پێویسته‌‪ ،‬کە فه‌رمانه‌کانی ل ‌ه سه‌ر‬

‫ب���ڕه‌و ب��ه‌ ده‌س����ه‌اڵت خ����وازی ئ����ه‌دات‪ .‬ئ��ه‌م‬

‫بنه‌مای یاسای خوا بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ده‌سه‌اڵتدار‬

‫ب��ان��گ��ه‌ش�� ‌ه ره‌ن�����گ ب��ێ��ت ک���اری���گ���ه‌ری ل ‌ه‬

‫داوا ل ‌ه ئێو ‌ه بکات‪ ،‬کە ئایین بنێن ‌ه ژێڕ پێ‬

‫ب��ۆچ��وون��ه‌ک��ان��ی��ان ل���ه‌م���ه‌ڕ ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆری‬

‫ته‌واوی ئه‌و به‌ڵێنانه‌ی‪ ،‬کە بۆ ملکه‌چبوون پێ‬

‫کۆمه‌ڵگایه‌کی‬

‫دراو ‌ه ل ‌ه ئه‌ستۆی موسوڵمانان الده‌برێت‬

‫پێکهاتوو ل ‌ه س��ه‌دان ملیۆن موسوڵمان‪ ،‬کە‬

‫(ئه‌گه‌ر ب ‌ه موسوڵمانێک فه‌رمان بدرێت‪ ،‬کە‬

‫ب��ێ��ده‌ن��گ‌و ب��ێ‌ه��ی��چ ن��اڕه‌زای��ه‌ت��ێ��ک ل��ه‌ ژێ��ر‬

‫ئایین بخات ‌ه ژێر پێ‌و کرده‌وه‌یه‌کی حه‌رام‬

‫ده‌س��ه‌اڵت��ی سوڵتانێک ل�� ‌ه قوسته‌نتینییه‌ی‬

‫به‌ڕێو ‌ه ببات ئه‌و نابێت گوێ بات ‌ه قسه‌کانی‬

‫دووره‌ده‌ستدا ده‌ژیان‌و به‌ر ل ‌ه نوێژی هه‌ینی‬

‫رێبه‌ره‌که‌ی‌و ناش بێ ملکه‌چی فه‌رمانه‌کانی‬

‫بۆ سه‌رکه‌وتن‌و لەش ساغییه‌که‌ی ل ‌ه خودا‬

‫بێت)‪ ،‬ئه‌ڵبه‌ت ئاینه‌کان لێڵ‌و ناڕونن‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬

‫ده‌پاڕانه‌وه‌‪ ،‬بەاڵم زۆربه‌ی شوێنه‌کانی دنیا‬

‫به‌و واتایه‌‪ ،‬کە په‌یڕوه‌ی ل ‌ه ئاینه‌کان ئاسان ‌ه‬

‫له‌و س��ه‌رده‌م��ه‌دا ل ‌ه ملکه‌چی بۆ ده‌سه‌اڵتی‬

‫ئێو ‌ه ده‌ت��وان��ن فه‌رمانه‌کانی ب ‌ه ئ��اره‌زووی‬

‫سیاسی رەوشێکی هاوبه‌شیان بووه‌‪ .‬تێزاری‬

‫خۆتان لێک بده‌نه‌و ‌ه هه‌روه‌ها به‌و مانایشه‌‪،‬‬

‫رووس���ی���ا وه‌ک خ���وا س��ه‌ی��ری ده‌ک�����را‪ ،‬ل ‌ه‬

‫ک��ە ب�� ‌ه ئ��اس��ان��ی ده‌ک���رێ���ت ه��ه‌ڵ��ە‌ب��ک��ه‌ی��ن ـــ‬

‫ژاپ��ۆن��ی��ش ب�� ‌ه ه��ه‌م��ان ش��ێ��وه‌‪ ،‬ب�� ‌ه گشتی‬

‫هه‌مووکات شتێکی یاساغ هه‌یه‌‪ ،‬کە ئێو ‌ه‬

‫ئیمپڕاتۆره‌کانی ئاسیایی ل ‌ه ئیمپڕاتۆره‌کانی‬

‫دەهێنێت ‌ه ژێر پێ‪ ،‬بەاڵم ئیسالم ته‌شکیالتی‬

‫رۆژئاوایی ملهوڕتڕ بوون‪ ،‬بەاڵم حکوومه‌تی‬

‫ئایینی نیی ‌ه ــ ن ‌ه پاپا‌و نه‌قه‌ش ‌ه ـ‪ ،‬کە بتوانێت‬

‫ئیسالمی ل�� ‌ه حکوومه‌ت ‌ە چینی‌‌‪ ،‬ژاپ��ۆن��ی‌و‬

‫ب ‌ه ده‌ربڕینی فه‌رمانێک رایبگه‌یه‌نێت‪ ،‬کە کام‬

‫روسییه‌کان ده‌س��ه‌اڵت��خ��وازت��ر ن��ه‌ب��وون‪ ،‬ل ‌ه‬

‫ش��ی��ک��ردن��ه‌وه‌ راس��ت��ه‌‪ .‬ک��ەواب��وو ه��ه‌رک��ه‌س‬

‫راستیدا ئه‌گه‌ر تایبه‌تمه‌ندێکی زاتی ئیسالم‬

‫بیه‌وێت ده‌توانێت بڵێت‪ :‬کە فاڵن حکوومه‌ت‬

‫بایه‌خی سه‌رنجدان بێت ئه‌و تایبه‌تمه‌ندی ‌ه‬

‫ئیسالمی نییه‌‌و هه‌ر ل ‌ه سه‌ر ئه‌م بنه‌مایش‬

‫م��ل��ک��ه‌چ��ی ب���ۆ ده‌س�������ه‌اڵت ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و‬

‫ده‌ستبکات ب ‌ه دژایه‌تی له‌گه‌ڵیدا‪ .‬ئه‌م ‌ه الیه‌نی‬

‫پێچه‌وانه‌که‌یه‌تی‪ .‬ئیسالمی توخمی دژ ‌ه‬

‫هاوبه‌شی ئیسالم‌و پڕۆتستانیزمە‪ ،‬راست‬

‫ده‌س��ه‌اڵت��داری��ی��ه‌ت��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ە ه��ه‌ن��ووک�� ‌ه ل ‌ه‬

‫هه‌ر به‌و چه‌شنه‌ی هه‌ر پڕۆتێستانێکی وه‌ک‬

‫عوسمانییه‌و ‌ه‬

‫وه‌رگرتبێت‪،‬‬

‫‪157‬‬

‫فال وێل‌و په‌ت رابێرسۆن ده‌توانێت خۆی‬

‫خاکی عه‌ره‌بستاندا ل ‌ه ساڵی ‪1991‬دا‪ ،‬بێن‬

‫وه‌ک رێ��ب��ه‌رێ��ک��ی ئایینی بناسێنێت‪ ،‬هه‌ر‬

‫الده‌ن ل�� ‌ه راگ��ه‌ی��ان��دراو ‌ه جه‌هادییه‌که‌ی ل ‌ه‬

‫موسوڵمانێکیش ده‌توانێت له‌مه‌ڕ ئایین بیرو‬

‫ساڵی ‪1996‬دا رایگه‌یاند‪ ،‬ک��ە حکوومه‌تی‬

‫بۆچوونی خۆی ده‌ربڕێت‪ ،‬ل ‌ه ئایینێکدا بێ‬

‫سعودی ئومه‌تی ئیسالمی ناوه‌ت ‌ه ئه‌و الو ‌ه‬

‫رۆحانییه‌تی فه‌ڕمی‪ ،‬بن الده‌ن هه‌ر به‌و رێژ ‌ه‬

‫ه��ه‌ر بۆی ‌ه ک���رده‌وه‌ی س��ه‌رب��ازی دژی ئه‌م‬

‫له‌مه‌ڕ راگه‌یاندنی فتوای شیاوی هه‌یه‌‪ ،‬کە‬

‫حکوومه‌ت ‌ه ره‌وایه‌‪ :‬ئه‌م حکومه‌ت ‌ه خیانه‌تی ب ‌ه‬

‫شۆفێرێکی پاکستانیش ل ‌ه نیۆیۆرک هه‌یه‌تی‪،‬‬

‫ئومه‌تی ئیسالمی کردووه‌‌و پێويست بوو ب ‌ه‬

‫ب�� ‌ه وته‌یه‌کی دیک ‌ه ئاسته‌نگ ‌ه ل��ە نه‌بوونی‬

‫ک���وف���ره‌وه‌‪ .‬ی��ارم��ه‌ت��ی ئ���ه‌وان ده‌دات دژی‬

‫سه‌رچاوه‌یه‌کی ئایینی ل ‌ه ئیسالمدای ‌ه نه‌ک‬

‫موسوڵمانان‪ ،‬بن الده‌ن خه‌ڵکی بۆ شۆڕش‬

‫ده‌سه‌اڵتداریه‌تییه‌که‌ی‪ .‬سه‌رچاوه‌ی ئاژاوه‌‌و‬

‫دژی ده‌سه‌اڵتداران بانگهێشت ده‌کرد‌و زۆر‬

‫پشێوی واڵتانی عه‌ره‌ب ل ‌ه به‌رچاو بگرن‪ ،‬ل ‌ه‬

‫که‌میش ب ‌ه پیری بانگه‌وازه‌که‌یه‌و ‌ه هاتن‪.‬‬

‫میسر‪ ،‬عه‌ره‌بستانی سعودی ئه‌لجه‌زائیر‌و‬

‫ره‌نگ ‌ه ده‌سه‌اڵتدارانی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‬

‫شوێنه‌کانی دیک ‌ه ئ��ه‌و هێزانه‌ی ‌ه خۆیان ب ‌ه‬

‫به‌و ئاوات ‌ه بن‪ ،‬کە خۆزگ ‌ه موسوڵمانه‌کان ل ‌ه‬

‫ئ��ی��س�لام��ی ن����اوده‌ب����ه‌ن ده‌س��ت��ی��ان داوه‌ت����ه‬

‫ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ده‌س���ه‌اڵت���دا ملکه‌چتر ب��وای��ه‌ت��ن‪،‬‬

‫ب���ه‌رب���ه‌ره‌ک���ان���ێ���ی���ەک���ی خ���وێ���ن���اوی دژی‬

‫کێشه‌یه‌کی دیک ‌ه ئه‌گه‌ر کێشه‌کە ل ‌ه الیه‌ن‬

‫ده‌وڵ���ه‌ت���ه‌ک���ان‌و ئ���ه‌و ح��ک��ووم��ه‌ت��ان��ه‌ی‪ ،‬کە‬

‫ئایینی ئیسالمه‌وه‌ی ‌ه بۆچی ئ��ه‌م دژایه‌تیی ‌ه‬

‫تاوانبارن به‌وه‌ی خیانه‌تیان ب ‌ه ئایینی ئیسالم‬

‫ه��ه‌ن��ووک�� ‌ه خ��ۆی ده‌رده‌خ�����ات؟ ل��ه‌ب��ه‌ر چی‬

‫ک��ردووه‌‪ .‬بن الده‌ن‌و جێگر ‌ه میسرییه‌که‌ی‬

‫بناژ‌وخوازیی ئیسالمی به‌م دواییانه‌و پاش‬

‫(ئه‌یمه‌ن زه‌واهیری)‪ ،‬کە هیچیان مه‌ال نین‪،‬‬

‫شۆڕشی ‪1979‬ی ئێران په‌ره‌یسەند؟ ئیسالم‌و‬

‫کاره‌که‌ی خۆیان به دژایه‌تی حکوومه‌ته‌کانی‬

‫رۆژئاوا چوارد ‌ه سه‌د ‌ه ل ‌ه پاڵ یه‌کدیدا ژیاون‪،‬‬

‫خ���ۆی���ان ده‌س��ت��پ��ێ��ک��رد ب����ه‌و ه���ۆی���ه‌ی‪ ،‬کە‬

‫قۆناغگه‌لێک ل ‌ه شه‌ڕ ل ‌ه نیوانیاندا بووه‌‪ ،‬بەاڵم‬

‫سیاسه‌ته‌کانی حکوومه‌ته‌کانیان ب ‌ه نائیسالمی‬

‫قۆناغ‌و سه‌رده‌می ئاشتی‌و ته‌بایی یه‌ک جار‬

‫ده‌زان��ی (ب ‌ه ب��اوه‌ڕی زواهیری یه‌کێک له‌و‬

‫زی��ات��ر ب���ووه‌‪ ،‬زۆر ل�� ‌ه لێکۆله‌ران ب��ە ‌بیری‬

‫سیاسه‌تان ‌ه گرێبه‌ستی ئاشتی ئه‌نوه‌ر سادات‬

‫دەهێننه‌وه‌‪ ،‬کە تا ده‌یه‌ی ‪ 1940‬که‌مینه‌کان‌و‬

‫بوو له‌گه‌ڵ ئیسراییلدا ل ‌ه ساڵی ‪1978‬دا‪ ،‬ب ‌ه‬

‫ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت ی��ه‌ه��ودی��ی��ه‌ک��ان ل�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه‬

‫باوه‌ڕی بن‌الدنیش بڕیاردانی شا فه‌هه‌د بوو‬

‫ئیسالميیه‌کاندا که‌متر ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی ئایینه‌کانی‬

‫بۆ قه‌بووڵکردنی هێز ‌ه ئه‌مریکاییه‌کان ل ‌ه‬

‫دیک ‌ه ئ��ازاردراون‪ .‬هه‌ر به‌م هۆی ‌ه ل ‌ه ماوه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫چه‌ن سه‌د ‌ه رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست نیشتمانی‬

‫ئابوورییه‌که‌ی لیبرالیز ‌ه کرد‌و رێژه‌ی به‌ره‌و‬

‫زۆر ل ‌ه که‌مینه‌کان ب��ووه‌‪ ،‬زۆرج��ار ئاماژ ‌ه‬

‫پێشچوونیشی حه‌وت ل ‌ه سه‌د بوو‪ ،‬هه‌نووک ‌ه‬

‫ده‌کرێت‪ ،‬کە پاش دروستکردنی ئیسراییل ل ‌ه‬

‫ئه‌م واڵت ‌ه ب ‌ه باوه‌شی ئاوه‌اڵو ‌ه دیمۆکراسی‬

‫ساڵی ‪1948‬دا یه‌ک ملیۆن یه‌هودی واڵتانی‬

‫قه‌بووڵ ک��ردووه‌) هێشتا ب ‌ه ت��ه‌واوی خۆی‬

‫ئیسالمیان ب��ه‌ج��ێ هێشت‪ ،‬ی��ان ده‌رک���ران‪،‬‬

‫نه‌گرتووه‌‌و خه‌ڵکه‌که‌ی ژنێکیان وه‌ک سه‌رۆک‬

‫که‌سێک پرسیار ناکات‪ ،‬کە ب ‌ه چ هۆیه‌ک ئه‌م‬

‫ک���ۆم���اری خ���ۆی���ان ه����ه‌ڵ����ب����ژاردووه‌‪ ،‬پ��اش‬

‫ه��ه‌م��ووه یه‌هودیی ‌ه ل ‌ه واڵت��ان��ی ئیسالمی‌دا‬

‫ئه‌ندونێزی‪ ،‬واڵتی پڕ حه‌شیمه‌تی موسوڵمان‬

‫ده‌ژی���ان‪ ،‬کێشه‌ی راگ��ه‌ی��ان��دراو ‌ه پ��ڕ ه��ه‌راو‬

‫ب��ری��ت��ی��ن ل�� ‌ه پ��اک��س��ت��ان‪ ،‬ب��ه‌ن��گ�لادش‌و هێند‬

‫هوریاکان له‌مه‌ڕ )چییه‌تی ئیسالم( ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬کە‬

‫(حه‌شیمه‌تی موسوڵمانه‌کانی هێند زیاتر ل ‌ه‬

‫ئیسالم وه‌ک هه‌ر ئایینێکی دیک ‌ه ئه‌و شت ‌ه‬

‫سەدو بیست ملیۆن که‌سه‌(‪ ،‬ئه‌م سێ واڵت ‌ه‬

‫نییه‌‪ ،‬کە په‌رتووکه‌کان ده‌یخه‌نه‌ڕوو‪ ،‬به‌ڵکو‬

‫ئه‌زمونی زۆریان له‌مه‌ڕ دیمۆکراسی هه‌یه‌‌‪،‬‬

‫ئه‌و شته‌یه‌‪ ،‬کە خه‌ڵک دروستی ده‌که‌ن‪ ،‬قس ‌ه‬

‫هه‌روه‌ها ل ‌ه هه‌ر سێ واڵته‌که‌یشدا ژنان وه‌ک‬

‫پڕ‌وپووچه‌کانی بناژۆخوازان ل ‌ه بیری خۆتان‬

‫س���ه‌رۆک‌وه‌زی���ران ه��ه‌ڵ��ب��ژێ��ردراون‪ ،‬ئه‌ویش‬

‫به‌رنه‌و ‌ه ئه‌وان ل ‌ه که‌مینه‌دان‪ .‬ژیانی رۆژانه‌ی‬

‫زۆر زیاتر ل ‌ه واڵتانی رۆژئاوایی‪ ،‬کە وابوو‬

‫زۆربه‌ی موسوڵمانان ل ‌ه دژایه‌تی له‌گه‌ڵ ئه‌م‬

‫ه��ه‌ر چه‌ند هه‌ندێک ل�� ‌ه الیه‌نه‌کانی ئایینی‬

‫هزره‌دایه‌‪ ،‬کە ئیسالم ئایینێک ‌ه ل ‌ه زاتی خۆیدا‬

‫ئیسالم له‌گه‌ڵ مافی ژن��ان ی��ه‌ک ناگرنه‌وه‌‪،‬‬

‫دژی رۆژئ�����اوای�����ی‌و دژ ‌ه م���ۆدێ���رن���ە‪ ،‬پڕ‬

‫بەاڵم ئه‌وه‌ی ئه‌مری واقع ‌ه هه‌ندێک کات زۆر‬

‫ح��ه‌ش��ی��م��ه‌ت‌ت��ری��ن واڵت����ی ئ��ی��س�لام��ی ی��ان��ی‬

‫ج��ی��اوازه‌‪ .‬ب��اش��ووری ئاسیا نموونه‌یه‌کی‬

‫ئه‌ندونێزی پاش سه‌ربه‌خۆیی خۆی ل ‌ه ساڵی‬

‫نائاشنا ل ‌ه روانگه‌ی ژنانی ئیسالمییه‌و ‌ه نییه‌‪،‬‬

‫‪1949‬دا حکوومه‌تێکی سکۆالری هەبووه‌‪ ،‬کە‬

‫ل ‌ه ئه‌فغانستان به‌ر ل ‌ه داڕمانی بیست ساڵه‌ی‬

‫حیزبی ئایینی دژبه‌ری حکوومه‌ت‪ ،‬حیزبێکی‬

‫بۆ نێو پشێوی‌و شڵه‌ژان‌و ملهوڕی‪ ،‬چل ل ‌ه‬

‫چکۆله‌ی ‌ه (هه‌ر چه‌ند خه‌ریک ‌ه په‌ر ‌ه ده‌سێنێت)‪.‬‬

‫سه‌دی پزیشکه‌کان ژن بوون‌و کابۆل یه‌کێک‬

‫ل����ه‌م����ه‌ڕ ه���ه‌ڵ���ک���ردن���ی ئ���ی���س�ل�ام ل���ه‌گ���ه‌ڵ‬

‫ل ‌ه ئازادترین شاره‌کان بۆ ژنان ل ‌ه ته‌واوی‬

‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری��ش��دا ده‌ت��وان��ی��ن ئ���ام���اژ ‌ه ب ‌ه‬

‫ئاسیادا ب��وو‪ ،‬هه‌رچه‌ند ره‌ن��گ�� ‌ه ئه‌لقاعید ‌ه‬

‫ئه‌ندونێزی بکه‌ین‪ ،‬کە تا ئ��ه‌م دواییانه‌ش‬

‫ئیسالمی تاڵبانی ق��ه‌ب��ووڵ کردبێت‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫س��ه‌رم��ه‌ش��ق��ی دن��ی��ای س��ێ��وه‌م��ی بانکی نێو‬

‫زۆربه‌ی ئه‌فغانییه‌کان ئه‌م کاره‌یان ئه‌نجام‬

‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ب��وو‪ ،‬کە ل ‌ه نزیکه‌ی سێ ده‌ی��ه‌دا‬

‫ن��ه‌دا‪ .‬ه��ه‌ر بۆی ‌ه دیتنی پیاوانێک‪ ،‬کە پاش‬

‫‪159‬‬

‫رووخانی تاڵیبان ل ‌ه کابۆل‌و مه‌زار شه‌ریف‬

‫بیر ل ‌ه ئیسالم ده‌که‌نه‌و ‌ه دێت ‌ه به‌رچاویان ل ‌ه‬

‫ب��ۆ دیتنی فیلم‪ ،‬بیستنی مۆسیقا‪ ،‬سه‌ما‌و‬

‫س��ووری��ا‪ ،‬ع��ێ��راق‪ ،‬ک��ه‌رت��ی غ���ه‌زه‌‌و واڵتانی‬

‫هه‌ڵفرین ب ‌ه کات ریزیان گرتبوو راستی ئه‌م‬

‫ک����ه‌ن����داوی ف�������ارس‌‪ ..‬ه���ت���د‪ .‬ح��ک��ووم��ه‌ت�� ‌ه‬

‫بۆچوونه ده‌سه‌لمێنێت‪ ،‬یان تورکیا له‌به‌رچاو‬

‫دیکتاتۆرییه‌کان ب ‌ه شێوازی جیاواز خۆیان‬

‫بگرن واڵتی پێنجەم بۆ حه‌شیمه‌تی موسوڵمان‬

‫ده‌ر ده‌خه‌ن‌و دیمۆکراسی لیبراڵی یه‌ک جار‬

‫ل ‌ه دنیاد‪ .‬دیمۆکڕاسيەکی لیبراڵی ناته‌واوی‬

‫دوور ‌ه ده‌س ده‌ن���وێ���ن���ێ���ت‪ ،‬ئ��ه‌ف��س��وون��ی‬

‫هه‌یه‌‪ .‬ئه‌ندامی په‌یماننامه‌ی ناتۆو ره‌نگ ‌ه‬

‫بناژۆخوازیی ئیسالمی به‌هێز دێت ‌ه به‌رچاو‪،‬‬

‫داهاتووی یه‌کێتیی ئه‌وروپا‪ .‬دیمۆکڕاسیی ‌ه‬

‫هه‌رچه‌ند پێداگران ‌ه ب ‌ه دزی��ی��ه‌و ‌ه باسی لێ‬

‫تازه‌کانی نەیجرییا‌‌و مالزیشی پێ زیادبکه‌ن‌و‬

‫بکرێت‪ ،‬ی��ان ب ‌ه ئاشکرا ل ‌ه وت��اری گه‌رمی‬

‫ئ���ه‌و ک���ات روان��گ��ه‌ی��ه‌ک��ی گ��ش��ت��گ��ی��رت��ان ل ‌ه‬

‫مه‌الکان له روانگه‌ی مزگه‌وته‌کان باسی لێ‬

‫کۆمه‌ڵگای ئیسالم ده‌بێت‪ .‬ئه‌م وێن ‌ه جوانترین‬

‫بکرێت‪ .‬ئێر ‌ه واڵتی ئااڵ سووتاندن‪ ،‬مه‌الی‬

‫وێن ‌ه نییه‌‪ ،‬زۆرب��ه‌ی واڵتانی موسوڵمان ل ‌ه‬

‫توند‌و ئاگرین‌و خۆکوژه‌کانه‌‪ ،‬ئه‌مریکا ل ‌ه‬

‫دنیای سێیه‌م دان‌و تووشی ئاسته‌نگه‌کانی‬

‫ئه‌فغانستان شه‌ڕیکرد‪ ،‬بەاڵم ته‌نانه‌ت یه‌ک‬