Kawana 24 by kawana kurd

‫ژمارە (‪ )24‬تشرینی یەکەم ‪2013‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دەستەی نووسەران‪ :‬م‪ .‬عبدالرحمن كریم درویش‬ ‫نەجمەدین فەقێ عەبدواڵ‬

‫بەڕێوەبەری هونەری‬ ‫ئازەر عوسمان‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە‬ ‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫نووسه‌ران‌و خوێنه‌رانی خۆشه‌ویست ئاگادار ده‌که‌ین بابه‌ت‌و سه‌رنچ‌و‬ ‫تێبینیه‌کانتان بۆ ئه‌م ئیمه‌یاڵنه بنێرن‌‪:‬‬ ‫‪kawanakurd@yahoo.com‬‬ ‫‪kawana@kawanakurd.com‬‬

‫گۆڤاری كـەوانــە‬ ‫لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە‬

‫تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە‬ ‫لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬

‫نــــاوةرِؤكــــــ‬ ‫وته‌ی که‌وانه‪6..............................................................................................................................‬‬ ‫دۆسییه‌‪:‬‬ ‫ــ هەرێمی كوردستان لە دوای ‪21‬ی ئەیلولی ‪2013‬دا لە چاوەڕوانی چیدایە؟‬

‫نووسینی‪ :‬ئاوات محه‌مه‌د ئه‌مین‪ 8............................................................................................‬‬ ‫ــ حکومه‌تی بنکه‌فره‌وانی کوردستان‬ ‫نووسینی‪ :‬جه‌الل حه‌سه‌ن مسته‌فا‪ 23.......................................................................................‬‬ ‫ــ پێکهێنانی حکومەتی بنکەفره‌وان‪ ،‬سوودی زیاترە‪ ،‬یان زیان؟‬ ‫نووسینی‪ :‬نه‌وشیروان حوسێن سه‌عید‪ 31..............................................................................‬‬ ‫ــ حكومەتی داهاتوو‪ ..‬تاریكییەك لە بەردەم پێناسەكردن‬ ‫نووسینی‪ :‬ئاراس ره‌فیق‪ 46.......................................................................................................‬‬ ‫ــ شه‌رعییه‌تی شۆڕشگێڕی‪ ،‬له‌مپه‌رێك له‌به‌رده‌م ده‌ستاوده‌ستكردنی ده‌سه‌اڵتدا‬ ‫نووسینی‪ :‬هه‌ردی حه‌م ‌ه سعید‪ 55...........................................................................................‬‬ ‫ــ پێکهێنانی حکومه‌ت‌و خه‌می کورد‬ ‫نووسینی‪ :‬ئیبراهیم حاجی زه‌ڵمی‪ 64......................................................................................‬‬ ‫ــ ئایا ئۆپۆزسیۆن مه‌ته‌ڵه‌که‌ی حکومه‌ت هه‌ڵده‌هێنێت؟‬ ‫نووسینی‪ :‬عه‌لی حاجی زه‌ڵمی‪ 75..........................................................................................‬‬ ‫رامیاری‪:‬‬ ‫ــ واتاو جۆری پارتی رامیاری‬ ‫نووسینی‪ :‬شاكار یوسف حه‌سه‌ن‪ 83.....................................................................................‬‬

‫ــ ده‌وڵه‌تی یاسا‬ ‫نووسینی‪ :‬خالید مه‌جید فه‌ره‌ج‪ 99............................................................................................‬‬ ‫ــ جۆن سان سپایر‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬ئه‌کره‌می میهرداد‪ 110...........................................................................................‬‬ ‫ــ هێز له‌ بیركردنه‌وه‌ی ستراتیجیدا‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬عه‌‌بدولعه‌زیز سه‌قڕ‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬به‌ختیار ئه‌حمه‌د ساڵح‪ 119...................................................................................‬‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪:‬‬ ‫ــ كاریگه‌ریی رێنیسانس به‌سه‌ر ریفۆرمی ئایینی‌و‬ ‫گرنگترین لێكچوون‌و جیاوازییه‌كانی نێوان رێنیسانس‌و ریفۆڕم‬ ‫نووسینی‪ :‬خێاڵن له‌تیف پیرۆت‪142........................................................................................‬‬ ‫ــ چین‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬رزگار که‌ریمی‪ 152................................................................................................‬‬ ‫ــ ره‌وتی گه‌مژه‌یی‬ ‫نووسینی‪ :‬باربارا توكما‌ن‬ ‫وه‌رگێڕانی‌‪ :‬ره‌سووڵ سوڵتانی‪ 171.........................................................................................‬‬ ‫مێژوو‪:‬‬ ‫ــ مێجه‌رسۆن‌و کوردناسی‬ ‫نووسینی‪ :‬نیشتمان محه‌مه‌د ئه‌مین‪ 200..................................................................................‬‬ ‫ــ ئه‌لجابری‌و ئه‌لجابرییه‌كان‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬حه‌سه‌ن بن محه‌مه‌د ئه‌لئه‌سمه‌ری‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬ئاری مه‌حمود‪ 236.................................................................................................‬‬ ‫راگه‌یاندن‪:‬‬ ‫ــ جیاوازیی نێوان زمانی تەلەڤیزیۆن‌و زمانی رۆژنامە لە هەواڵدا‬ ‫نووسینی‪ :‬رێبه‌ر گۆران مسته‌فا‪247........................................................................................‬‬

‫‪6‬وته‌ی که‌وانه ‪Editorial‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬

‫سه‌رنو‌سه‌ر‬

‫دامەزراندنی حكومەت لە نێوان خواستی ناوخۆیی‌و ئەجندای دەرەكیدا‬ ‫لە یەكەم رۆژی مانگی ‪11‬ی ‪2013‬دا وادەی یاسایی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی‬ ‫دێت‪ .‬وا چاوەڕوان دەكرێت لە ‪6‬ی ‪11‬دا الیەنە سیاسییە بەشدارەكانی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫دانیشتنی ئاسایی خۆیان ئەنجام بدەن‌و ئەگەرەكانی دامەزراندنی حكومەت تاووتوێ‬ ‫بكەن‪ ،‬هەروەها لە ئێستادا جەولەی دانوستانەكان لە نێوان الیەنە سیاسییەكاندا لە‬ ‫دەرەوەو ناوەوەی پەرلەمان دەستیپێکردووە‪.‬‬ ‫لە ئێستادا كۆی الیەنە براوەكانی هەڵبژاردن بڕیاریانداوە بە مەرج بەشداری لە‬ ‫حكومەتدا بكەن‪.‬‬ ‫پارتی حكومەتێكی دەوێت لە ژێر ركێفی دەسەاڵتی خۆیدا بێت‌و ئەجندای سیاسیی‬ ‫خۆی تیادا بەرجەستە بكات‌و سیستمی سیاسی بەو شێوەیە دابڕێژێتەوە‪ ،‬كە خۆی‬ ‫دەیەوێت‌و لە بەرژەوەندیی سیاسیی پارتیدایە‪.‬‬ ‫گۆڕان لە بانگەشە‌و راگەیاندنی سیاسەتەكەیان بۆ بەشداری لە حكومەت مەرجی‬ ‫شەراكەتێكی راستەقینە دەكاتە مەرجی بەشداریكردن‪.‬‬ ‫هەرچەندە ئەم داوایەی گۆڕان لە راستیدا تەمومژاوی‌و ئاڵۆز‌و ناروونە‪ .‬دەشێت لە‬ ‫كۆتاییدا بەو الیەدا بشكێنێتەوە‪ ،‬كە بۆی دەلوێت‌و بۆی دەگونجێت‪ ،‬بەاڵم لە بەرانبەردا ‬ ‫بە هۆی سروشتی بەرنامە‌و مۆدێلی كاری حیزبییانەی گۆڕانەوە‪ ،‬پارتی گومان‌و‬ ‫تەحەفوزی لە سەر شەریككردنەوەی گۆڕان لە حكومەتدا هەیە‪ .‬لەم بارودۆخەدا‬ ‫گۆڕان دەبێت لە نێوان بەشداریکردن لە دەسەاڵت‌و رازیبوون بە مەرجەكانی پارتی‪،‬‬ ‫یان مانەوە لە ئۆپۆزسیۆن‌و دووبارەكردنەوەی هەمان سیناریۆی خولی پێشووی‬ ‫پەرلەمان‌و حوكمرانی خۆی یەكالبكاتەوە‌و بڕیاری كۆتایی بدات‪ .‬لە راستیدا هەردوو‬ ‫ئەگەرەكە بۆ گۆڕان لە قۆناغی داهاتوودا كێشە‌و گرفتی دەبێت‪.‬‬ ‫یەكێتی حكومەتێكی شەراكەتی نیشتمانیی دەوێت‪ .‬سیاسەتی یەكێتی لەم قۆناغەدا‬ ‫راگرتنی هاوسەنگی‌و ئارامییە لە ماوەی خولی داهاتوودا‪ ،‬تا بتوانێت لەو ماوەیەدا‬ ‫هەلێك بۆ بە خۆداچوونەوەو چارەسەری كێشە‌و گرفتەكانی بڕەخسێنێت‪.‬‬ ‫لەم بارودۆخەدا بە شێوەیەكی گشتی سیناریۆكانی دامەزراندنی حكومەت لە دوو‬ ‫نموونەدا دەردەكەون‪:‬‬

‫‪7‬‬

‫سیناریۆی یەكەم‪ :‬حكومەتێك بە بێ بوونی پارتی‪.‬‬ ‫لەم سیناریۆیەدا كۆی الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن‌و یەكێتی پێكەوە حكومەتێك دادەمەزرێنن‌و‬ ‫پارتی لێ دەكرێتە دەرەوە‪ .‬لە راستیدا ئەم سیناریۆیە لە هەموو سیناریۆكانی‌تر زیاتر‬ ‫لە شكستەوە نزیكە‪ .‬بگرە بە هیچ شێوەیەك الی پارتی مایەی قبوڵكردن نییە‌و بە‬ ‫كودەتا لە دژی پارتی دەزانن‪.‬‬ ‫سیناریۆی دووەم‪ :‬حكومەتێك بە بەشداری پارتی‪.‬‬ ‫ئەم سیناریۆیە لە وردكردنەوەدا دوو ئەگەر لە خۆی دەگرێت‪:‬‬ ‫ئەگەری یەكەم‪ :‬حكومەتێك لە نێوان یەكێتی‌و پارتی‌و چەند الیەنێكی بچوكی‌تردا بێ‬ ‫بەشداریپێكردنی گۆڕان‪ .‬لەم بارەدا بە الیەنی كەمەوە‌و لە باشترین حاڵەتدا بۆ پارتی‬ ‫هەمان سیناریۆی خولی پێشوو دووبارە دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەری دووەم‪ :‬حكومەتێكی نیشتمانی لە نێوان هەموو الیەنە سیاسییە براوەكان‬ ‫وەك ئەوەی یەكێتی داوای دەكات‪ .‬ئەمە بە دوو باردا بۆ یەكێتی‌و لە هەمان کاتدا‬ ‫بۆ كوردیش رەنگە باشترین ئەڵتەرناتیڤ بێت‪ .‬لە بواری یەكێتیدا ئەم ماوەیە بە‬ ‫ئارامی‌و دوور لە گرژی‌و تووندوتیژی بۆ یەكێتی زۆر پێویستە‪ .‬ئەو زەمینەیەی‬ ‫بۆ دەخوڵقێنێت‪ ،‬كە بەشی زۆری قەیران‌و كێشەكانی چارەسەر بكات‪ .‬کوردیش‪ ،‬كە‬ ‫ئەمرۆ لە قۆناغی پەڕینەوەو دامەزراندنی كیانێكی تایبەت بە خۆیدایە‪ ،‬چاكتر وایە‬ ‫كۆی الیەنە سیاسییەكان گرنگیی سەرەكییان بۆ بەرجەستەكردنی خەون‌و خواستە‬ ‫نەتەوەیی‌و نیشتیمانییەكان بێت‪ .‬بۆ بەرجەستەكردنی ئەم ئەجندایەش كورد پێویستی‬ ‫بە ماوەییەكی ئارام‌و یەكڕیزییەكی نیشتمانیی نێوان الیەنە سیاسییەكان هەیە‪.‬‬ ‫لە بواری ئەجندای دەرەكیدا‪ ،‬بە هۆی زەقبوونەوەی ناكۆكی‌و ملمالنێ هەرێمایەتی‌و‬ ‫نێودەوڵەتییەكانەوە‪ ،‬هەردوو بەرەی توركیا‌و ئێران راستەوخۆو ناراستەخۆ دەست‌و‬ ‫گوشارەكانیان لە پێكهێنانی حكومەتی هەرێمدا هەیە‪ .‬هێزە هەرێمایەتییەكان هەموو‬ ‫ئامڕاز‌و تواناكانیان خستووەتە كار بۆ سەپاندنی ئەجندای خۆی‪ .‬لەم نێوەندەداو لە‬ ‫كۆتاییدا هاوسەنگیی لە نێوان كۆی ئەجندا دەرەكی‌و ناوەكییەكان پێكەوە هاوكێشە‬ ‫سیاسییەكە پێكدەهێنن‌و هاوسەنگیی هێز رادەگرن‪ .‬بۆیە لە كۆتاییدا دامەزراندنی‬ ‫حكومەتێكی بنكەفرەوان‌و دەسەاڵتێكی سازانی نیشتمانی باشترین ئەڵتەرناتیڤە بۆ‬ ‫هەڵبژاردنی سیناریۆی داهاتووی حوكمڕانیی لە كوردستان‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫هەرێمی كوردستان‬ ‫لە دوای ‪٢١‬ی ئەیلولی ‪٢٠١٣‬دا لە چاوەڕوانی چیدایە؟‬

‫نووسینی‪ :‬ئاوات محەمەد ئەمین‬

‫‪9‬‬

‫ زۆرێك لە سیاسەتمەداران‌و چاودێران‬ ‫پێشبینیی ئەوەیان دەكرد دەرەنجامەكانی‬ ‫هەڵبژاردنی خولی چ��وارەم��ی پەرلەمانی‬ ‫ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان ب��ە دوای خ��ۆی��دا‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی گ��رن��گ ب��ەدی بهێنێت‪ ،‬بە‬ ‫رادەی��ەک ن��ەخ��ش��ەی سیاسیی نێوخۆی‬ ‫هەرێم بگۆڕێت‪ .‬گومان لەوەدا نییە بەشی‬ ‫زۆری ئەو پێشبینییە لەگەڵ دەركەوتنی‬ ‫ئەنجامە بەراییەكاندا درووست دەرچوو‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم هێشتا دی��ار نییە ئ��اس��ت‌و رادەی‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ان چ��ەن��دن‌‪ ،‬ی��اخ��ود تا‬ ‫چەند نەخشەی سیاسی ل��ەم هەرێمەدا‬ ‫دەگ��ۆڕێ��ت‪ .‬گ��ەورەت��ری��ن دەرك��ەوت��ی ئەم‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ە گشتییە ب��ری��ت��ی��ی ب��وو لە‬ ‫ئ��اڵ��وگ��ۆڕ ل��ە ریزبەندیی هێزە سیاسییە‬ ‫سەرەكییەكاندا‪ ،‬كە گرنگترینیان بریتی‬ ‫بوو لە كەمبوونەوەی دەنگەكانی یەكێتی‬ ‫نیشتمانی كوردستان بۆ ئاستی سێیەم‬ ‫ب��راوەی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و دەركەوتنی پارتی‬ ‫ێ‬ ‫دیموكراتی كوردستان وەك یەكەمی ب ‌‬ ‫ركابەر‪ .‬دەرەنجامەكانی هەڵبژاردن بەو‬ ‫شێوەیەی الی ئێمە دەركەوتن‪ ،‬لە سایه‌ی‬ ‫ه��ەر سیستمێكی سیاسی دیموكراتیدا‪،‬‬ ‫م��ای��ەی نیگەرانی گ��ەورە ن��ی��ن‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫سیستمە سیاسییە ناكامڵەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��دا‪ ،‬ك��ە هەرێمی كوردستانیش‬ ‫ێ‬ ‫لەو چوارچێوەیەدایە‪ ،‬رووداوێ��ك��ە بە ب ‌‬ ‫كاریگەریی گەورە تێناپەڕێت‪ .‬لەم بارەیەوە‬ ‫نموونەی زۆر لەبەردەستە‪ .‬هەر لە توركیاوە‬

‫ت��ا لوبنان‌و میسرو ت��ون��س‌و ج��ەزائ��ر‪ .‬لە‬ ‫سیستمە دیموكراسییەكاندا هەڵبژاردن‬ ‫بریتییە لە میكانیزمێك بۆ بەرجەستەكردنی‬ ‫بەشداریی هاوواڵتییان لە بەڕێوەبردنی‬ ‫واڵت لە رێگای نوێنەرەكانییانەوە‪ ،‬بەو‬ ‫واتایه‌ی هەڵبژاردن هەنگاوێكی تەواوكارییە‬ ‫لە پڕۆسەی بەقەراركردن‌و گەشەپێدانی‬ ‫سیستم‌و كۆمەڵگەی مۆدیرن‌و دیموكراتیدا‪،‬‬ ‫بەاڵم لە سیستمە سیاسییە راگوزارییەكان‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود ناكامڵەكاندا ه��ەڵ��ب��ژاردن دەبێتە‬ ‫رووبەرێك بۆ یەكالكردنەوەی ملمالنێی‬ ‫سیاسی‌و ش��ەڕی پاوانكردنی دەس��ەاڵت‪.‬‬ ‫قسەكردن لە بارەی نەخشەی ئاڵوگۆڕی‬ ‫پ��ێ��گ��ەو ك��اری��گ��ەری ه��ێ��زە سیاسییەكان‬ ‫ل��ە دوای ‪21‬ی ئ��ەی��ل��ول��ەوە پێویست بە‬ ‫خوێندنەوەیەكی شیكاری دەرەنجامەكانی‬ ‫هەڵبژاردن دەكات‪ .‬ئەڵبەت دەرەنجامەكانی‬ ‫هەڵبژاردن بە تەنیا جگە لە كۆمەڵێك ژمارە‬ ‫چی‌تر نین ئەگەر لە پڕۆسەی پێكهێنانی‬ ‫ح��ك��وم��ەت‌و داب��ەش��ك��ردن��ی دەس��ەاڵت��دا‬ ‫ێ لە‬ ‫بەكردارنەكرێن‌و ریزبەندییەكی ن��و ‌‬ ‫ژیانی سیاسی هەرێمدا بەدی نەهێنێت‪.‬‬ ‫یەكێتی لە دۆخی پاشه‌كشە‌و قەیرانی‬ ‫نێوخۆدا‬ ‫ئەڵبەت زۆر قسە ل��ە س��ەر وەزعییەتی‬ ‫ئێستای یەكێتی كراوە‪ ،‬چ لە الیەن خودی‬ ‫ئەندامانی ئ��ەو ح��زب��ەوە بێت‪ ،‬ی��اخ��ود لە‬ ‫الی��ەن چ��اودێ��ران‌و روون��اك��ب��ی��ران��ه‌و ‌ه لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫دەرەوەی خۆیدا‪ ،‬كە هەموویان لە سەر‬ ‫دوو ت��ەوەر ب��وون‪ .‬هۆكارەكانی شكستی‬ ‫یەكێتی لە ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و پرسی ئایندەی‬ ‫ئ��ەو ح��زب��ە‪ .‬ب��ۆچ��وون‌و رای ج��ی��اواز لەو‬ ‫ب��ارەی��ەو ‌ه شتێكی س��رووش��ت��ی��ی��ە‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ك��ردن��ی درووس��ت��ی‪ ،‬ی��اخ��ود‬ ‫ن��ادرووس��ت��ی��ی ب��ۆچ��وون��ەك��ان خ��اڵ��ی‬ ‫س��ەرەك��ی��ن‪ ،‬ب��ە تایبەتی‪ ،‬ك��ە دەرەن��ج��ام‌و‬ ‫كاریگەرییەكانی قەیرانی ئەو حزبە تەنیا‬ ‫لە سەر ئاستی نێوخۆیدا نامێننەوە‪ .‬لەم‬ ‫ب��ارەی��ەوە دەت��وان��م بڵێم‪ ،‬ك��ە ب��ە داخ��ەوە‬ ‫زۆرترین ئەو راو بۆچوون‌و شیكارییانەی‬ ‫لە ب��ارەی وەزع��ی یەكێتییەوە دەرب��ڕاون‬ ‫لە دوو رووەوە نادرووستن‪ .‬یەكەمیان‬ ‫لە رووی دەستنیشانكردنی هۆكارەكانی‬ ‫پاشەكشە‪ ،‬كە بە (شكست) ناوی دەبەن‌و‬ ‫دووەمیشیان رێگەچارەكانی دەربازبوون‬ ‫ل��ە ق��ەی��ران‪ .‬ك��ۆی ئ��ەو ب��ۆچ��وون��ان��ەی لە‬ ‫بارەی هۆكارەكانی پاشەكشەی یەكێتییەوە‬ ‫ن��ووس��راون‪ ،‬دەت��وان��ی��ن ل��ە دوو خ��اڵ��دا‬ ‫كۆیان بكەینەوە‪ :‬یه‌که‌م‪ :‬رێككەوتننامەی‬ ‫ستراتیجی‪ ،‬كە لە بەرژەوەندیی بااڵدەستی‬ ‫پارتی شكایەوە‌و سەركردایەتی یەكێتی بە‬ ‫واقیعی بەپاشكۆبوون رازی��ب��وو‪ .‬دووه‌م‪:‬‬ ‫ناكارامەیی‪ ،‬یاخود بێتوانایی سەركردایەتی‪،‬‬ ‫بە تایبەتی مەكتەبی سیاسی‪ ،‬لە راپەڕاندنی‬ ‫ئ��ەرك��ە ح��زب��ی��ی��ەك��ان‌و ل��ە پێشخستنی‬ ‫بەرژەوەندیی شەخسی‌و دەستەگەریی بە‬ ‫سەر بەرژەوەندییەكانی حزبدا‪.‬‬ ‫لە سەر ئەو دەره‌نجامانەش‪ ،‬كە باس لە‬

‫پێشنیارو رێگەچارەكانی دەرب��ازب��وون‬ ‫دەك��ەن لەو قەیرانە جەخت لە سەر دوو‬ ‫خ��اڵ دەك��ەن��ەوە‪ :‬ی��ه‌ک��ه‌م‪ :‬كۆتاییهێنان بە‬ ‫رێككەوتننامەی ستراتیجی‌و داڕشتنەوەی‬ ‫پەیوەندیی لەگەڵ پارتی لە سەر بنەماو‬ ‫مەرجی نوێ‌‪ ،‬بە هەمان شێوە لەگەڵ هێزە‬ ‫سیاسییەكانی‌تردا بەتایبەتی بزووتنەوەی‬ ‫گ��ۆڕان‪ .‬دووه‌م‪ :‬گۆڕانكاریی بنەڕەتی لە‬ ‫هەیكەلییەتی حزبیی‌و بەرنامەو سیاسەتی‬ ‫یەكێـی‌و پێوستی دووركەوتنەوەی بەشێكی‬ ‫زۆری ئەم سەركردایەتییەی ئێستاو بوار‬ ‫ێ لە‬ ‫رەخ��س��ان��دن ب��ۆ وزەو ت��وان��ای��ی ن��و ‌‬ ‫مەوقیعی سەركردایەتیدا‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی ل��ە ب��ارەی هۆكارەكانی قەیرانی‬ ‫ی��ەك��ێ��ت��ی��ی��ەوە ب��اس��ی ل��ێ��وەدەك��رێ��ت‪ ،‬پێم‬ ‫وای��ە ج��ۆرێ��ك ل��ە كورتبینی‌و شێواندنی‬ ‫راستییەكانی تیادایە‪ ،‬ئەگەر بە دیدێكی‬ ‫بابەتییانە‌و شیكاریی ل��ە ك��ۆی قەیرانی‬ ‫یەكێتی بكۆڵینەوە دەگەینە ئەو بڕوایەی‬ ‫دۆخی ئەمڕۆی یەكێتی دەرهاویشتەیەكی‬ ‫سرووشتیی كەڵەكەبوون‪ ،‬یاخود یەكانگیری‬ ‫كۆمەڵێك هۆكارە‪ ،‬كە دەكرێت لەم خااڵنەی‬ ‫الی خوارەوەدا كۆیانبكەینەوە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ بەو پێیەی سرووشتی پێكهاتەی ئەم‬ ‫حزبە هەر لە سەرەتای دامەزراندییەوە‬ ‫جۆرێك لە بەرەیی‌و فرە مینبەری بووە‪،‬‬ ‫بۆیە هەمیشە دەرك بە بۆشاییەكی گەورە‬ ‫كراوە لە یەكێتی بیرو كردارو رێكخستندا‪.‬‬ ‫بە هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵەی رەنجدەرانی‬ ‫كوردستان لە یەكەم كۆنگرەی یەكێتی‬

‫‪11‬‬

‫نیشتمانی لە ساڵی ‪1992‬دا‪ ،‬ئەو حزبە پێینایە‬ ‫ێ‬ ‫قۆناغێكی نوێی ژیانی سیاسییەوە كات ‌‬ ‫وەك رەوتێكی سۆسیال دیموكرات خۆی‬ ‫ناساند‪ .‬ئەگەر چی رێكسختنی جیاوازو‬ ‫مینبەری سەربەخۆ لە نێو ئەو حزبەدا نەما‪.‬‬ ‫بەاڵم لە جێی ئەو دەستەگەری‌و هەژموونی‬ ‫س��ەرك��ردە ن��اوچ��ەی��ی��ەك��ان دەرك��ەوت��ن‪.‬‬ ‫دابەشبوونی یەكێتی بە سەر چەند باڵێكی‬ ‫بەهێزدا لە حاڵی حازردا راستییەكی حاشا‬ ‫هەڵنەگرە‪ ،‬بۆیە قسەكردن لە سەر یەك‬ ‫سەرچاوەی بڕیاری سیاسی لەم حزبەدا‬ ‫زۆر هەڵدەگرێت‪.‬‬ ‫‪2‬ــ دووركەوتنەوەی لەناكاوی مام جەالل‬ ‫لە سەركردایەتی ح��زب‌و ژیانی سیاسی‬ ‫گ��ش��ت��ی��دا ب��ە ت��ەن��ی��ا ب��ۆش��ای��ی ل��ە پۆستی‬ ‫سكرتێری گشتی یەكێتیدا درووستنەكرد‪،‬‬ ‫بەڵكو مەسەلەی سەركردایەتی لەو حزبەدا‬ ‫كرد بە پرسێكی ئاڵۆزو هەستیار‪ .‬ئەوەی‬ ‫یەكێتییەكان هەمیشە وەك دیاردەیەكی‬ ‫گ��ەش باسیان لێوەدەكرد بریتی ب��وو لە‬ ‫شێوازی سەركردایەتیكردن لەو حزبەدا‪،‬‬ ‫چ ل��ە رووی ج��ی��اوازی ل��ە سیستمی‬ ‫بنەماڵەیی‪ ،‬چ لە رووی كەسایەتیی خودی‬ ‫سكرتێری گشتی وەك سەركردەیەكی‬ ‫دی��م��وك��رات��خ��وازو ل��ی��ب��راڵ‪ .‬ئ��ەوەی ئەمڕۆ‬ ‫ب��ە ئ��اش��ك��را دەرك��ەوت��ووە ئ��ەو بۆشاییە‬ ‫گەورەیەیە‪ ،‬كە له‌ئارادا‌نه‌بوونی سكرتێری‬ ‫گشتی درووستی كردووە بە رادەیەك كە‬ ‫قسەكردن لە س��ەر جێگرەوەی تاڵەبانی‬ ‫لەو شوێنەدا دەوەستێت‪ ،‬كە دەبێتە گەڕان‬

‫بە دوای ك��اری��زم��ادا‪ .‬ه��ەر ل��ەو ب��ارەی��ەوە‬ ‫هەندێك باس لە جێگیركردنی دەسەاڵتی‬ ‫ک باس لە هێرۆخان‪،‬‬ ‫بنەماڵە دەكەن كاتێ ‌‬ ‫یاخود قوباد تاڵەبانی‪ ،‬دەكەن بۆ پۆستی‬ ‫سكرتێری گشتی‪ .‬ئەوەی ئەمڕۆ لە یەكێتیدا‬ ‫روو دەدات دەرەنجامێكی سرووشتی‌و‬ ‫چ��اوەڕوان��ك��راوی حاڵەتی ناتەبایی نێوان‬ ‫سەركردایەتی‌و كەڵەكەبوون‌و دواخستنی‬ ‫كێشەو گیروگرفتە ناوخۆییەكانی ئەو‬ ‫حزبەیە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ج��ی��اب��وون��ەوەی ب��اڵ��ی ری��ف��ۆرم‌و‬ ‫ج��ێ��گ��ری س��ك��رت��ێ��ری گ��ش��ت��ی‌و چ��ەن��دی��ن‬ ‫س��ەرك��ردای��ەت��ی‌و ك��ادری پێشكەوتووی‬ ‫یەكێتی‌و درووس��ت��ك��ردن��ی ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫گ��ۆڕان زەبرێكی س��ەخ��ت‌و كەمەرشكێن‬ ‫بوو بەر پەیكەرو پێگەی ئەو حزبە كەوت‪.‬‬ ‫دابەشبوونی جەماوەرو هەوادارانی یەكێتی‬ ‫بە سەر دوو رەوتی سیاسیدا ئەگەر چی‬ ‫بە شێوەیەكی دوور لە توندوتیژی بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم كاریگەری‌و شوێنه‌واری راسته‌قینه‌‌و‬ ‫ق��ووڵ��ی ل��ە س��ەر پێگەو سەنگی یەكێتی‬ ‫بەجێهێشتووە‪ ،‬كە دیارترینیان دابەزینی‬ ‫ئاستی جەماوەریی‌و دەنگدەری ئەو حزبە‬ ‫ێ هەڵبژاردنی پەرلەمانیی‬ ‫بوو لە هەر س ‌‬ ‫‪2009‬و ‪ 2013‬ی ك��وردس��ت��ان‌و ‪2010‬ی‬ ‫پەرلەمانی عیراقدا‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەو پاشەكشەو قەیرانەدا قسەكردن‬ ‫ل��ە س��ەر چ��ارەس��ەرو دەرب��ازب��ووون‬ ‫ل��ە ق��ەی��ران ل��ە الی��ەن س��ەرك��ردای��ەت��ی‌و‬ ‫ئۆرگانەكانی یەكێتییەوە هاتووەتەئاراوە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫بەاڵم هەوڵەكان بەو ئاڕاستەیە تا ئێستا‬ ‫ئومێدبەخش نین‪ .‬ه��ەروەه��ا ل��ە كاتێكدا‬ ‫زۆرب��ەی چ��اوەك��ان ل��ە س��ەر كۆنگرەی‬ ‫ئایندەی ئ��ەو حزبەن لە كۆتایی كانونی‬ ‫دووەم��ی ‪2014‬دا‪ ،‬بەڵكو ب��ە راش��ك��اوی‬ ‫بوێرانە پەنجە بخەنە سەر كەموكورتی‌و‬ ‫ناتەواوییەكان‌و بە ب��ڕی��اری درووس��ت‌و‬ ‫بە بەرنامەی تۆكمەوە رێگەچارەیان بۆ‬ ‫بدۆزنەوە‪ ،‬ئاڵوگۆڕكردنی بیروڕاو پێشنیار‬ ‫لەم بارەیەوە بایەخی زۆریان دەبێت‪ .‬ئەو‬ ‫بۆچوون‌و پێشنیارانەش‪ ،‬كە بەم ئاراستەیە‬ ‫خ��راون��ەت��ەڕوو‪ ،‬وەك ل��ە س��ەرەوەی ئەم‬ ‫وت��ارەدا ئاماژەیان بۆ ك��راوە‪ ،‬بۆ خۆیان‬ ‫مایەی هەڵوەستە لەسەركردنن‪ .‬قسەكردن‬ ‫لە سەر پەیوەندی نێوان یەكێتی‌و پارتی‬ ‫ب��ەت��ەن��ی��ا ل��ە ج��وغ��زی رێ��ك��ك��ەوت��ن��ن��ام��ەی‬ ‫س��ت��رات��ی��ج��ی��دا ك��ورت��ن��اك��رێ��ت��ەوە ت��ا ئ��ەو‬ ‫رادەی��ەی بكرێت ب��ە ه��ۆك��اری سەرەكی‬ ‫پ��اش��ەك��ش��ەی ی��ەك��ێ��ت��ی‌و دەرچ��وون ل��ەو‬ ‫رێككەوتنەش چارەسەری سیحری نییە بۆ‬ ‫قەیرانەكانی ئەو حزبە‪ .‬ب ‌ه رای من پارتی‬ ‫وەك هاوپەیمان ف��اك��ت��ەری الوازك��ردن��ی‬ ‫یەكێتی نەبووە لە كاتێكدا ئاشكرایە‪ ،‬كە‬ ‫تا ئەمڕۆ بەشێكی زۆری خاكی هەرێم‌و‬ ‫دانیشتوانەكەی‌و ئیدارە‌و ئابوورییەكەی بە‬ ‫فیعلی لە ژێر دەسەاڵتی یەكێتیدایە تەنانەت‬ ‫هێزی چ��ەك��دارو ئاسایشی سەربەخۆی‬ ‫هەیە‪ .‬ئ��ەو ك��اران��ەی ن��ەك��راون‌و بە خاڵی‬ ‫الوازیی‌و كەموكورتی نیشاندراون‪ ،‬بەشی‬ ‫هەرەزۆری پەیوەندیی بە سەرنەكەوتوویی‬

‫ئەو عەقڵیەت‌و سیستمە ئیدارییەو ‌ه هه‌یە‪،‬‬ ‫كە یەكێتی وەك حزبێكی بااڵدەستی ئەو‬ ‫بەشەی هەرێم لێی بەرپرسە‪ .‬ئەگەرنا چی‬ ‫لە پشت ئەو جیاوازییە گەورە‌و زەقەدایە‪،‬‬ ‫كە لەنێوان هەولێرو سلێمانیدا هەیە لە‬ ‫رووی پێشكەوتن‌و گەشەپێدانی ئابووری‌و‬ ‫ئاوەدانكردنەوەوە؟ رێككەوتنی ستراتیجی‬ ‫بۆ قۆناغێك دەستكەوتێكی گەورەبوو‪ ،‬كە‬ ‫پێویست ب��وو ئ��ەو دوو هێزە سەرەكییە‬ ‫دوای ئەزموونی ت��اڵ‌و ترسناكی شەڕی‬ ‫ێ لە كاری‬ ‫ناوخۆ‪ ،‬كار بۆ شێوازێكی نو ‌‬ ‫ه��اوب��ەش‌و ئیلتزاماتی هاوبەش بكەن لە‬ ‫پرسە گ��رن��گ‌و چ��ارەن��ووس��س��ازەك��ان��دا لە‬ ‫سەر ئاستی كوردستان‌و عیراق‪ .‬ئەڵبەت‬ ‫ئەو رێككەوتنەش لەگەڵ ئاڵوگۆڕە بابەتی‌و‬ ‫خودییەكاندا پێویستی بە پێداچوونەوە‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ت��ەن��ان��ەت ئ��ەگ��ەر ب��اس ل��ە كۆتایی‬ ‫پێهێنانیشی بكرێت پێویستە هەمیشە‬ ‫ب��ە ن��ی��ازی ب��ی��ن��اك��ردن��ی پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی‬ ‫ت��ەن��درووس��ت��ت��ر بێت ل��ە ن��ێ��وان ئ��ەو دوو‬ ‫حزبە‌و تەنانەت فراوانكردنیشی بۆ ئەوەی‬ ‫الیەنی سیاسی تریش بگرێتەوە‪ .‬نیشاندانی‬ ‫رێككەوتننامەی ستراتیجی بۆ یەكێتییەكان‬ ‫وەك رێ��ك��ك��ەوت��ن��ن��ام��ەی ڤ��ێ��رس��ای بۆ‬ ‫ئەڵمانەكان جگە لە مەرامێكی سیاسی هیچ‬ ‫نیازپاكییەكی تیادا نییە‪ .‬بە هەمان شێوەش‬ ‫وێ��ن��اك��ردن��ی پ��ارت��ی وەك دێ��وەزم��ەی��ەك��ی‬ ‫قێزەونی سیاسی‌و س��ەرچ��اوەی هەموو‬ ‫ناشیرینی‌و كەموكورتییەكان‪ ،‬بۆ خۆی‬ ‫بەشێكە لە ئاجێندایەكی سیاسی‪ ،‬كە بۆ‬

‫‪13‬‬

‫مەرامێكی تاییەت ئاراستەدەكرێت‪ .‬پارتی‬ ‫وەك هەر حزبێكی سیاسی خاوەن دەسەاڵت‬ ‫بەشی خ��ۆی ك��ەم‌و زۆر بەرپرسیارێتی‬ ‫دەكەوێتە ئەستۆ‪ ،‬بەاڵم كاتێک كار دەگاتە‬ ‫ئەو رادەیەی دژەپارتی ببێتە میتۆدێك بۆ‬ ‫بیركردنەوەو سیاسەتكردن‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫دەڵێم‪ ،‬كە ئەوەیان جگە لە زیندووكردنەوە‌و‬ ‫قووڵكردنەوەی گیانی دووبەرەكی لە نێو‬ ‫میللەت‌و رەوایی بەخشین بە دابەشكردنی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و ب��ردن��ی ب��ە ئ��اڕاس��ت��ەی��ەك��ی‬ ‫ترسناك هیچی‌تری لێ چ��اوەڕێ ناكرێت‪.‬‬ ‫یەكێتیی نیشتمانی رەنگە وەك پێویست‌و‬ ‫بە هەمان ئ��ەن��دازەی پارتی بەهەرەمەند‬ ‫نەبووبێت ل��ە س��وودەك��ان��ی رێككەوتنی‬ ‫س��ت��رات��ی��ج��ی‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەوەش��ی��ان چەندین‬ ‫هۆكاری تایبەتی هەیە‪ ،‬كە لێرەدا ناكرێت‬ ‫باسیان لێوە بكرێت‪ .‬سەبارەت بە خاڵی‬ ‫دووەم‪ ،‬ك��ە پ��ەی��وەن��دی ب��ەو رەخ��ن��ان��ەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬كە لە سەركردایەتیی یەكێتی‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی مەكتەبی س��ی��اس��ی‪ ،‬دەگ��ی��رێ��ن‌و‬ ‫بەرپرسیاركردنیان ل��ەو (شكستەی) بە‬ ‫سەر یەكێتیدا هاتووە‌و تەنانەت داواكاری‬ ‫بۆ دەست لەكاركێشانەوەیان‪ ،‬جێی خۆیەتی‬ ‫چەند راستییەك وەبیر بهێنینەوە‪ .‬بەر لە‬ ‫ت ئەوە بزانین‪ ،‬كە یەكێتیی‬ ‫هەر شتێك دەبێ ‌‬ ‫نیشتمانی وەك زۆربەی حزبەكانی‌تری ئەم‬ ‫كوردستانە لەدایكبووی قۆناغی شۆڕشی‬ ‫چەكدارییە‪ ،‬سەركردەكانی بەشێكی زۆر‬ ‫ل��ەو شەرعییەتە شۆڕشگێڕییە بەخۆیان‬ ‫رەوادەب��ی��ن��ن‪ ،‬ك��ە ت��ا خ��ۆی��ان ئ��ارەزووی��ان‬

‫لێبێت لە لوتكەی دەسەاڵتدابن‪ .‬ئەمەیان‬ ‫راستییەكە ئەو كادیرە پێشكەوتووانەی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬كە ئەمڕۆ سەرقافڵەی رەخنەو‬ ‫ن��اڕەزای��ەت��ی��ی��ەك��ان ب��ەدەس��ت��ەوەدەگ��رن لە‬ ‫ه��ەم��وو ك��ەس ب��اش��ت��ری دەزان��ن‪ .‬بۆیە‬ ‫دەپرسین ئایا هەمان ئەم سەركردانە لە‬ ‫كۆنگرەی سێی یەكێتی بەدەنگی ئەو كادیرو‬ ‫ئەندامانەی حزب متمانەیان پێنەدرایەوە؟‬ ‫ئایا بەشی زۆری ئەو رەخنەگرانە نەبوون‪،‬‬ ‫كە سااڵنێكە بۆ قایمكردنی پێگەی خۆیان‌و‬ ‫سەركەوتن بە پەیژەی حزبدا لە دەوری‬ ‫ئەندامە خ��اوەن دەسەاڵتەكانی مەكتەب‬ ‫سیاسیدا ك��ۆدەب��وون��ەوە‌و سەنگەرەكانی‬ ‫ت��ەك��ەت��ول��ی��ان قایمتر دەك��رد؟ ل��ە ن��ێ��وان‬ ‫ه��ەڵ��وێ��س��ت‌و داواك��اری��ی��ەك��ان��ی ئ��ەوان‌و‬ ‫كاردانەوە‌و بڕیارەكانی ئەندامانی مەكتەبی‬ ‫سیاسیدا تەنیا چەند مانگێك م��اوە‪ ،‬ئەو‬ ‫دەم��ەی كۆنگرەی چ��وارەم دەبەسترێت‬ ‫تا بزانین كێن ئەو دەستە گەنج‌و خوێنە‬ ‫تازەیەی دەكرێت بە بەری سەركردایەتی‬ ‫ح��زب��دا؟ ل��ەگ��ەڵ رێ��زی زۆرم ب��ۆ هەموو‬ ‫ئەو توانا گەنج‌و سەركەوتووانەی لەناو‬ ‫یەكێتیدا ه��ەن‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەوەی ب��ە وردی‬ ‫لەسرووشتی پاشماوەی حزبە شۆڕشگێڕو‬ ‫كاریزماخوازەكان تێبگات دەزان��ێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫ئاڵوگۆڕی ریشەیی لە سیستم‌و میتۆدی‬ ‫ك��ارك��ردن‌و رەم��زەك��ان��ی راب��ەرای��ەت��ی��دا‬ ‫چەند ئەستەمە‪ .‬بەنیسبەت حزبێكی وەك‬ ‫یەكێتییەوە‪ ،‬بەڕای من دەبێت ئاڵوگۆڕ لە‬ ‫سروودی مەشخەاڵنەوە دەستپێبكات‌و لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫نێوان چەك‌و قەڵمدا یەكێكیان هەڵبژێرێت‪،‬‬ ‫لە نێوان كۆتری سپی‌و پڵنگدا بە الیەكدا‬ ‫خ��ۆی س��اغ��ب��ك��ات��ەوە‪ .‬یەكێتی نیشتمانی‬ ‫حزبێكی گەورەیەو خاوەنی سەرمایەیەكی‬ ‫مرۆیی بەنرخ‌و كلتوورێكی دەوڵەمەندە‬ ‫ل��ە ئ��ەزم��وون��ی ح��زب��ای��ەت��ی‌و س��ی��اس��ی‪،‬‬ ‫كەمبوونەوەی دەنگەكانی لە هەڵبژاردندا‬ ‫تەعبیر لە ژم��ارەی راستەقینەی ئەندام‌و‬ ‫هەوادارانی ناكات لەگەڵ ئەو راستییەشدا‪،‬‬ ‫ك��ە زی��ات��ر ل��ە س��ێ س��ەدو پەنجا ه��ەزار‬ ‫ك��ەس دەنگی خۆیان پێبەخشیوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دڵنیام بەالی كەمەوە سەد هەزاری‌تریش‬ ‫لە ئەندام‌و الیەنگران‌و هەوادارانی یەكێتی‬ ‫لە رووی ن��اڕەزای��ی‌و رەخ��ن��ەوە دەنگیان‬ ‫پێنەداوە‪ ،‬بۆیە ئەركی سەرەكی یەكێتی‬ ‫بریتییە لە ئاشتكردنەوەی ئەو دەنگانەو‬ ‫گ��ێ��ڕان��ەوەی ب��ڕواو متمانەیان ب��ە ح��زب‪.‬‬ ‫پرسی نوێبوونەوەو داڕشتنی بەرنامەو‬ ‫ستراتیجی ن��وێ��ی ك��ارك��ردن ئ��ەرك��ی لە‬ ‫پێشینەی یەكێتییە‪ .‬ئەزموونی حوكمڕانی‌و‬ ‫ئ��ی��دارەدان��ی ه��ەرێ��م ب��ەه��اوب��ەش��ی لەگەڵ‬ ‫پارتی‌و الیەنە سیاسییەكانی‌تر بە هەموو‬ ‫كەموكورتییەكەوە ئەم حزبەی راهێناوە لە‬ ‫سەر دەسەاڵتداری‪ .‬پرسی گرنگ بریتییە‬ ‫لە پێداچوونەوەی چۆنییەتی حوكمداری‬ ‫نەك بوون بە ئۆپۆزیسیۆن‪ .‬لەم رووەوە‬ ‫جێیی خۆیەتی یەكێتی بە پشت بەستن‬ ‫بە نەوەیەك لە كەسانی ش��ارەزاو پسپۆر‬ ‫ئ��ام��ادەس��ازی ب��ك��ات ب��ۆ درێ��ژەدان بە‬ ‫بەرپرسیارێتیی نیشتمانی خۆی‌و چاكسازی‬

‫لە ئەدای دەسەاڵتداریدا نەك گەڕانەوە بۆ‬ ‫چوارگۆشەی یەكەم‪ .‬بەشێكی گرنگی‌تر‬ ‫لە پرۆسەی پێداچوونەوە‌و چاكسازی لە‬ ‫یەكێتیدا بریتییە لە پەیوەندییەكانی یەكێتی‬ ‫لە سەر ئاستی كوردستانی‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب��زووت��ن��ەوەی گ��ۆڕان ب��ەو پێیەی‬ ‫چەندین خاڵی ه��اوب��ەش كۆیاندەكاتەوە‪.‬‬ ‫داڕش��ت��ن��ەوەی پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان ل��ە سەر‬ ‫چەند بنەمایەكی دیاریكراوی نیشتمانی‌و‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ی ئەركێكی س��ەرەك��ی‌ت��ری ئەم‬ ‫حزبەیە ب��ە ش��ێ��وەی��ەك‪ ،‬ك��ە ل��ە خزمەتی‬ ‫ب��رەودان ب��ە ئ��ەزم��وون��ی دی��م��وك��راس��ی‌و‬ ‫پ��ێ��ش��خ��س��ت��ن��ی ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‌و‬ ‫دام��ەزران��دن��ی سیستمێكی س��ی��اس��ی‪ ،‬كە‬ ‫دادپەروەری‌و خۆشگوزەرانی‌و ئاسوودەیی‬ ‫بكاتە درووشم‌و ئامانجی خۆی‪.‬‬ ‫ئایا پارتی وەك براوەی یەكەم چی‬ ‫پێدەكرێت؟‬ ‫ل��ە ئەنجامەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ‪2009‬ی‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان��ی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬كاتێك لیستی‬ ‫كوردستانی بە هاوبەشی پارتی‌و یەكێتی‬ ‫تەنیا ‪ 59‬كورسیی پەرلەمانی بەدەستهێنا‪،‬‬ ‫ئەو راستییەی پێڕاگەیاندین‪ ،‬كە هیچ لیست‌و‬ ‫الیەنێكی سیاسی ناتوانێت زۆرینەی رەهای‬ ‫دەنگەكان دەستەبەر بكات بە شێوەیەك‬ ‫بتوانێت بە تەنیا حكومەت پێكبهێنێت‪.‬‬ ‫لە هەڵبژاردنەكانی ‪21‬ی ئەیلولیشدا سەنگی‬ ‫ه��ەر الیەنێك بەتەنیا دەرك��ەوت‪ .‬پارتی‬

‫‪15‬‬

‫دیموكراتی كوردستان بۆخۆی پێشبینی‬ ‫ئەوەی كردبوو‪ ،‬كە سەقفی خواستەكانی‬ ‫گەیشتنە ب��ە ‪ 40‬ك��ورس��ی پ��ەرل��ەم��ان‌و‬ ‫رازیبوو بەوەی وەك لیستی براوەی یەكەم‬ ‫بە ‪ 38‬كورسییەوە بۆ پێكهێنانی حكومەت‬ ‫راسپێردرێت‪ .‬خودی ئەم قۆناغە سیاسییەی‬ ‫ئێستای هەرێم پێشكەوتنێكی باشە لە ژیانی‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیماندا‪ ،‬بەرقەراربوونی‬ ‫فرەیی سیاسی‌و دەركەوتنی ئۆپۆزیسیۆن‬ ‫وەك دیاردەیەكی تەندرووست نیشانەی‬ ‫زیندوێتی كۆمەڵگەی كوردستانییە‪ .‬لەدوای‬ ‫دەرك��ەوت��ن��ی ئەنجامەكانەوە‪ ،‬ئ��ەوەی تا‬ ‫ئەمڕۆ پارتی وەك هەڵوێست نیشانیداوە‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��ە ئ��ام��ادەی��ی ب��ۆ پێكهێنانی‬ ‫ێ هەاڵوێركردنی هیچ الیەنێك‌و‬ ‫حكومەت ب ‌‬ ‫پ��ەس��ەن��دك��ردن��ی حكومەتی ب��ن��ك��ەف��ره‌وان‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا پ��ەس��ەن��دك��ردن��ی درێ��ژەدان بە‬ ‫هاوپەیمانی لەگەڵ یەكێتی نیشتمانیدا‪.‬‬ ‫ب��ە ه��ەر ح��اڵ ئ��ەوەی ب��ۆ ئ��ەم ق��ۆن��اغ��ە‬ ‫پێویستە پ��ارت��ی ل��ەب��ەرچ��اوی بگرێت‪،‬‬ ‫بریتییە لە كاركردن بە چەند بنەمایەك‪ ،‬كە‬ ‫گرنگترینیان بریتین لە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ پەراوێزنەخستنی هیچ الیەنێكی سیاسی‪،‬‬ ‫كە لە سەر بنەمای ئیستحقاقی هەڵبژاردن‬ ‫مافی بەشداریكردنی لە حكومەتدا هەیە‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ك��ارك��ردن ب��ە پرنسیپی ش��ەراك��ەت��ی‬ ‫راستەقینە لە دەسەاڵتدا‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ داڕشتنی كارنامەیەكی وەزاری‪ ،‬كە‬ ‫بەشێكی رەنگدانەوەی خواست‌و داواكاری‬ ‫الیەنە بەشداربووەكانی حكومەت بێت‌و‬

‫زام��ن��ی رەزام��ەن��دی��ی زۆری��ن��ەی رەه��ای‬ ‫ئەندامانی پەرلەمان بێت‪.‬‬ ‫ل��ە رووی ت��ی��ۆری��ی��ەوە ئ��ەو پرنسیپانە‬ ‫مەعقوڵن‌و دەكرێت هەموو الیەك پەسەندی‬ ‫بكەن‪ .‬ب��ەاڵم پرسیاری س��ەرەك��ی لێرەدا‬ ‫ئەوەیە؛ ئایا لەم ئاسۆ سیاسییە ناڕۆشنەی‬ ‫هەرێم‌و پەیوەندیی ئاڵۆزی نێوان حزبەكان‬ ‫بە تایبەتی ئۆپۆزسیۆن‌و ه��ەردوو حزبی‬ ‫دەس��ەاڵت��دار قابیلی جێبەجێكردنن؟ ئایا‬ ‫دەكرێت لە سەر هەمان پاشخانی پڕ لە‬ ‫دردۆنگی‌و قینەبەرایەتی نێوان الیەنەكان‬ ‫باس لە شەراكەت بكرێت؟ ئایا دەكرێت‬ ‫ب��ە ه��ەم��ان گ��وت��اری ت��ون��دو دژب��ەی��ەك��ی‬ ‫رۆژانی هەڵمەتی هەڵبژاردنەوە هەمووان‬ ‫بچنە نێو ی��ەك چ��وارچ��ێ��وەی ك��ارك��ردن‌و‬ ‫بەرنامەی حكومڕانییەوە؟ بۆیە پێویستە‬ ‫لەگەڵ هەوڵەكان بۆ پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫ئ��ای��ن��دە ه��ەن��گ��اوی راس��ت��ی ب��ن��رێ��ت بۆ‬ ‫دای��ەل��ۆگ��ی راش��ك��اوو ك��ران��ەوە ب��ە رووی‬ ‫یەكتردا ب��ە مەبەستی زەم��ی��ن��ەس��ازی بۆ‬ ‫پ��ەی��وه‌ن��دی��ی��ەك��ی ت��ەن��درووس��ت ل��ە س��ەر‬ ‫بنەمای متمانەی ه��اوب��ەش‌و ئیلتزاماتی‬ ‫نیشتمانی هاوبەش‪ .‬خاڵێكی‌تر‪ ،‬كە وەك‬ ‫هەر ئەگەرێك دەكرێت باسی لێوەبكرێت‬ ‫بریتییە لە پێكهێنانی هاوپەیمانییەتێكی‬ ‫ێ‬ ‫پەرلەمانی لە نێوان لیستەكانی‌تردا بە ب ‌‬ ‫پارتی‌و ناچاركردنی ئەو حزبە بە چوونە‬ ‫سەنگەری ئۆپۆزیسیۆنەوە‪ .‬ئەم ئەگەرە‬ ‫ێ‬ ‫هەرچەندە دوور بێت‪ .‬بەاڵم لێرەو لەو ‌‬ ‫لە سەر زاری كەسانی بەرپرس‌و ئەندام‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫پەرلەمانی هەندێک الیەنی ئۆپۆزیسیۆن‌و‬ ‫تەنانەت یەكێتی نیشتمانیش بەر گوێمان‬ ‫ك��ەوت��ووە‪ .‬ه��ەر چەندە پارتی بە فەرمی‬ ‫هەڵوێستی خۆی لە بارەی ئەو ئەگەرەوە‬ ‫ب��اس ن��ەك��ردووە‪ .‬ب��ەاڵم ل��ە س��ەر زاری‬ ‫ئەندامێكی س��ەرك��ردای��ەت��ی ئ��ەو حزبەوە‬ ‫راگەیەنرا‪ ،‬كە كارێكی لەو جۆرە دەچێتە‬ ‫خانەی پیالنگێڕییەوە لە دژی پارتی‪ .‬لەم‬ ‫بارەیەوە جێی خۆیەتی بڵیین؛ ئەگەر پارتی‬ ‫بیر ل��ەوە ن��ەك��ات��ەوە‪ ،‬كە بە تەنیا خۆی‌و‬ ‫یەكێتی‪ ،‬ی��اخ��ود حزبێكی‌تر‪ ،‬ك��ە لەگەڵ‬ ‫كۆتای كەمینەكاندا حكومەت پێكبهێنێت‌و‬ ‫براوەكانی‌تر بە مەبەست هەاڵوێر بكات‪،‬‬ ‫هیچ وات��ای�� ‌هک��ی نییە‪ .‬الی��ەن��ی‌ت��ر بیر لەو‬ ‫ه��ەن��گ��اوە ب��ك��ەن��ەوە ب��ەرام��ب��ەر ب��ە پ��ارت��ی‪.‬‬ ‫پێداچوونەوە بە پەیوەندییە ناوخۆییەكاندا‬ ‫ئ��ەم��ڕۆ ب��ۆ پ��ارت��ی هەنگاوێكی پێویستە‬ ‫ئ��ەوەش بە خوێندنەوەیەكی ووردی ئەو‬ ‫ك��ەش��ە سیاسییە ناوخۆییە ناجێگیرەی‬ ‫ئێستا لە ئ��ارادای��ە‌و دیاریكردنی هۆكارە‬ ‫دیارو شاراوەكانی‪ .‬پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫ه��ەر ی��ەك ل��ە پ��ارت��ی‌و گ��ۆڕان‌و یەكێتی‬ ‫پێویستە لە سەر بنەمایەكی تەندرووست‬ ‫رێكبخرێنەوە‪ ،‬بە هەمان شێوەش لەگەڵ‬ ‫الیەنە ئیسالمییەكاندا‪ .‬پارتی ئەمڕۆ لە‬ ‫پێگەیەكدایە چاوەڕوانی هەنگاوی راست‌و‬ ‫گەورەی لێدەكرێت‪ ،‬كە گرنگترینیان خۆی‬ ‫ل��ە دەستپێشخەرییەكدا دەبینێتەوە بۆ‬ ‫دایەلۆگی فرەالیەن بە مەبەستی گەیشتن‬ ‫ێ‬ ‫بە جۆرێك لە سازانی نیشتمانی پێبەپ ‌‬

‫لەگەڵ هەوڵەكانی پێكهێنانی حكومەتدا‪.‬‬ ‫بزووتنەوەی گۆڕان لە درووشمی‬ ‫(دەیگۆڕین)ەوە بۆ گەیشتنە دەسەاڵت‬ ‫ل��ە هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكەی ‪2009‬دا‬ ‫بزووتنەوەی گۆڕان وەك بەهێزترین لیستی‬ ‫ئۆپۆزیسۆن دەرك��ەوت‪ ،‬كە بە درووشمی‬ ‫(دەیگۆڕین) كەوتە ملمالنێ لەگەڵ لیستی‬ ‫هاوبەشی هەردوو حزبی دەسەاڵتدا‪ .‬بەو‬ ‫م��ژدە‌و بەڵێنانەی ئ��ەو ب��زووت��ن��ەوەی��ە بە‬ ‫خەڵكی ن��اڕازی دەدا‪ ،‬ئومێدی بە گۆڕینی‬ ‫سیستمی س��ی��اس��ی‌و ك��ۆت��ای��ی��ه��ێ��ن��ان بە‬ ‫دەسەاڵتی پارتی‌و یەكێتی توانی سەدان‬ ‫هەزار دەنگ بۆ لیستەكەی كۆبكاتەوەو ‪25‬‬ ‫كورسی پەرلەمان دەستەبەر بكات‪ .‬لەگەڵ‬ ‫س��ەرج��ەم ئ��ەو رەخنانەی لە ئ��ەدای ئەو‬ ‫بزووتنەوەیە دەگیرێن‪ ،‬چ لە نێو پەرلەمان‌‪،‬‬ ‫چ لە سەر شەقام‌و راگەیاندندا‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫م��اوەی چ��وار ساڵی راب��ردوودا چاالكی‌و‬ ‫رۆڵی لە بەرەی ئۆپۆزیسیۆندا كاریگەری‬ ‫ب��ەرچ��اوی ه��ەب��ووە ل��ە نواندنی فشار لە‬ ‫سەر دەسەاڵت بەتایبەتی لە گفتوگۆكردن‬ ‫لە سەر چەندین یاساو بڕیاری گرنگ لە‬ ‫نێو پەرلەمان‌و درووستكردنی چەندین‬ ‫هەڵمەتی ه��ۆش��ی��ارك��ردن��ەوەی خەڵكی لە‬ ‫بەرامبەر ئ��ەو پرسانەی پەیوەندییان بە‬ ‫ژیانی سیاسی‌و ئابووری خەڵكەوە هەیە‪.‬‬ ‫تەنیا شتێك ئ��ەم بزووتنەوەیە لە ئاست‬ ‫درووش��م‌و بەڵێنەكانیدا بێ ئاكام مایەوە‪،‬‬

‫‪17‬‬

‫بریتی بوو لە گۆڕینی دەس��ەاڵت‪ ،‬یاخود‬ ‫سیستمی س��ی��اس��ی ل��ە ه��ەرێ��م��دا‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫م��ان��ەوەی ب��ارو دۆخ��ی سیاسی هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان وەك خ��ۆی‌و روون��ەدان��ی‬ ‫ئاڵوگۆڕی بەرچاو لە هاوكێشەی دەسەاڵت‌و‬ ‫چارەسەرنەكردنی بەشێكی گرنگی كێشە‬ ‫ئابووری‌و ژیارییەكانی خەڵكی كوردستان‬ ‫وای ك��رد جارێكی‌تر ئ��ەم بزووتنەوەیە‬ ‫بتوانێت پارێزگاری لە پێگەی خۆی بكات لە‬ ‫هەڵبژاردنەكانی ئەیلولی ‪2013‬دا‪ .‬بەاڵم بە‬ ‫درووشمێكی تەواو جیاوازەوە‪ ،‬كە بریتیی‬ ‫بوو لە گرتنە دەس��ەاڵت‪ .‬رەنگە بەشێكی‬ ‫زۆری دەنگدەرانی ئەو بزووتنەوەیە لەو‬ ‫ب��ڕوای��ەدا ب��ووب��ن‪ ،‬ك��ە گرتنە دەس��ەاڵت��ی‬ ‫بزووتنەوەی گۆڕان لە رێگەی بەدەستهێنانی‬ ‫زۆری��ن��ەی رەه��ای دەن��گ��ەك��ان��ەوە دەبێت‬ ‫ن��ەك بەشداریكردن لە دەس��ەاڵت لە‌تەك‬ ‫پارتی‌و یەكێتیدا‪ .‬بۆ نموونە لە دیدارێكی‬ ‫تەلەفزیۆنیدا كەسایەتییەكی دی��اری ئەو‬ ‫ب��زووت��ن��ەوەی��ە ل��ە وەاڵم��ی پرسیارێكدا‬ ‫گوتی‪ ،‬كە ئەوان ناچنە دەسەاڵتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەس��ەاڵت وەردەگ��رن‪ ،‬بەو واتایه‌ی وەك‬ ‫لیستی زۆرینە رادەسپێردرێن بە پێكهێنانی‬ ‫حكومەت‪ .‬دوای ئاشكراكردنی ئەنجامەكانی‬ ‫هەڵبژاردن دەرك��ەوت‪ ،‬كە لیستی گۆڕان‬ ‫نەیتوانی ژم��ارەی كورسییەكانی زیاتر‬ ‫بكات‪ ،‬بەاڵم لە رووی ریزبەندییەوە توانی‬ ‫وەك دووەم هێزی سیاسی لە هەرێمی‬ ‫كوردستاندا خۆی بناسێنێت‌و پێش یەكێتی‬ ‫نیشتمانی بكەوێت‪ .‬سەبارەت بە درووشمی‬

‫سەرەكی ئەو بزووتنەوەیە لە هەڵبژاردندا‬ ‫ئەمڕۆ خەریكە بۆ هەموو ك��ەس روون‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬كە مەبەستیان بەشداریكردنە‬ ‫لە دەسەاڵت بەپێی ئیستحقاقی هەڵبژاردن‬ ‫لە كاتێكدا ناتوانن‪ ،‬نە بە تەنیا‪ ،‬نە پێكەوە‪،‬‬ ‫لەگەل ئۆپوزیسیۆندا حكومەت پێكبهێنن‪.‬‬ ‫پ��ێ��دەچ��ێ��ت ئ��ەو ب��زووت��ن��ەوەی��ە ب��ڕی��اری‬ ‫پێشوەختی خ��ۆی دابێت بۆ گواستنەوە‬ ‫ل��ە قۆناغی ئۆپۆزیسیۆنەوە ب��ۆ قۆناغی‬ ‫بەشداریكردن لە دەسەاڵت‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا پ��رس��ی��ار ل��ەب��ارەی ه��ەڵ��وێ��س��ت‌و‬ ‫كاردانەوەی دەنگدەرانی ئەو بزووتنەوەیە‬ ‫ن��ی��ی��ە‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و ل��ە ب��ارەی پ��ێ��گ��ە‌و رۆڵ��ی‬ ‫چ��اوەڕوان��ك��راوی خ��ودی ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫گ��ۆڕان��ە لە داه��ات��ووی پ��رۆس��ەی سیاسی‬ ‫ل��ە ه��ەرێ��م��دا‪ .‬رەن��گ��ە ب��ە الی هەندێكەوە‬ ‫سەركەوتنی راستەقینەی بزووتنەوەی‬ ‫گ��ۆڕان ل��ەوەدا ب��ێ��ت‪ ،‬ك��ە وەك هێزی‬ ‫س��ەرەك��ی ل��ەو ن��اوچ��ەی��ەدا دەرك��ەوت‪ ،‬كە‬ ‫سااڵنێكی زۆر بە ناوچە‌و قەاڵی سەوزی‬ ‫یەكێتی ن��اس��راب��وو‪ .‬ب��ەاڵم گومان ل��ەوەدا‬ ‫نییە‪ ،‬ك��ە ل��ە دوای ‪21‬ی ئەیلولەوە ئەو‬ ‫ێ سڵەمینەوە پەیامی ئەوە‬ ‫بزووتنەوەیە ب ‌‬ ‫بە گوێی پارتیدا دەدات‪ ،‬كە چی‌تر یەكێتی‬ ‫نیشتمانی لە دێگەڵە بەم دیودا تاكە هێزی‬ ‫سیاسی‌و تاكە شەریكی نێو دەس��ەاڵت‬ ‫نییە‌و پێویستە پارتی ئ��ەو واقیعە نوێیە‬ ‫قبوڵ بكات‌و بە هەمان پێوەرەكانی پێشوو‬ ‫مامەڵە لەگەڵ بزووتنەوەی گۆڕاندا نەكات‪.‬‬ ‫بە هەمان شێوە‪ ،‬پەیوەندیی بزووتنەوەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫گ��ۆڕان بە یەكێتی نیشتمانییەوە چووەتە‬ ‫ئاست‌و شێوازێكی جیاوازەوە‪ ،‬كە جۆرێك‬ ‫لە بێمنەتی لە الیەن ئەو بزووتنەوەیەوە‬ ‫پێوەدیارە‪ ،‬بۆیە ئەوەندەی لە چاوەڕوانی‬ ‫ئ��ەوەدان چارەنووسی ئەو حزبە بە الی‬ ‫ئەماندا بشكێتەوە ئەوەندە بیر لە بنیاتنانی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ه��اوس��ەن��گ ن��اك��ەن��ەوە‬ ‫لەگەڵیاندا‪ .‬بزووتنەوەی گۆڕان بە راستی‬ ‫مەبەستێتی ل��ە حكومەتدا بەشداربێت‪،‬‬ ‫ئەگەرچی تا ئێستا گفتوگۆ لەو بارەیەوە بە‬ ‫فەرمی دەستی پێنەكردووە‪ .‬بەاڵم لە هیچ‬ ‫حاڵەتێكدا بڕواناكرێت حكومەتی داهاتوو‬ ‫بە تەنیا لە نێوان گۆڕان‌و پارتیدا بێت‪ .‬لەم‬ ‫بارەیەوە بزووتنەوەی گۆڕان تا ئێستا بە‬ ‫روونی نیشانیان نەداوە لە رووی پێكهاتە‌و‬ ‫بەرنامەوە‪ ،‬چ جۆرە حكومەتێكیان دەوێت‪،‬‬ ‫بەڵكو زۆرترین قسەیان لە سەر مەرجەكانی‬ ‫بەشداریكردنیانە لە حكومەتدا‌و ئەوەش‬ ‫دەبەستنەوە بە ئیشكالیەتی پەیوەندی‌و‬ ‫خ��اڵ��ەك��ان��ی ب��ەری��ەك��ك��ەوت��ن‌و ج��ی��اوازی��ی��ان‬ ‫لەگەڵ پارتیدا‪.‬‬ ‫ئیسالمییەكان‪ ،‬كورسی زیاتر بەاڵم هەمان‬ ‫سەنگی سیاسی‬ ‫لە هەڵبژاردنەكانی ‪2009‬دا هەردوو الیەنە‬ ‫سیاسییە ئیسالمییە ئۆپۆزیسیۆنەكە‪،‬‬ ‫ك��ۆم��ەڵ‌و ی��ەك��گ��رت��وو‪ ،‬پ��ێ��ك��ەوە تەنیا ‪10‬‬ ‫ک ویستیان ئەزموونی‬ ‫كورسییان هێنا كاتێ ‌‬ ‫هاولیستی لەگەڵ دوو حزیی عەلمانیدا‬

‫ێ هەر‬ ‫تاقیبكەنەوە‪ ،‬بەاڵم لە ‪ 2013‬دا كات ‌‬ ‫یەكەیان بە لیستی سەربەخۆ بەشدارییان‬ ‫ك��رد ‪ 16‬ك��ورس��ی��ی��ان ب��ەدەس��ت��ه��ێ��ن��ا ‪10‬‬ ‫ك��ورس��ی ب��ۆ ی��ەك��گ��رت��ووی ئیسالمی‌و ‪6‬‬ ‫كورسیش بەر كۆمەڵ ك��ەوت)‪ .‬لە رووی‬ ‫ژمارەی دەنگدەره‌وە دابەزینێكی رێژەیی‬ ‫ب��ەدی��دەك��رێ��ت‪ ،‬ب��ە تایبەتی س��ه‌ب��اره‌ت به‬ ‫ی��ەك��گ��رت��ووی ئیسالمی‪ .‬ئ��ەو دوو حزبە‬ ‫تا ئێستا بەشداریكردنیان لە حكومەتدا‬ ‫رەت��ن��ەك��ردووەت��ەوە‪ .‬ب��ەاڵم پێناچێت لەو‬ ‫رووەوە ه��اوب��ڕی��ارو هاوهەڵوێست بن‪،‬‬ ‫ه��ەروەك چۆن سەركردەكانی یەكگرتوو‬ ‫چەندین ج��ار رایانگەیاندووە‪ ،‬كە ئ��ەوان‬ ‫ئ��ازادن��ە ب��ڕی��ار ل��ەوب��ارەی��ەوە دەدەن‪.‬‬ ‫قسەكردن لە س��ەر سەنگی سیاسی ئەو‬ ‫دوو حزبە‪ ،‬بە رەچاوكردنی تایبه‌تمه‌ندی‌و‬ ‫قەبارەی هەریەكەیان‪ ،‬دەمانگەیەنێتە ئەو‬ ‫دەره‌نجامەی ئەوان پێكەوە دەتوانن رۆڵی‬ ‫گرنگ ببینن‪ ،‬چ وەك بەرەی ئۆپۆزیسیۆن‪،‬‬ ‫یاخود لە پڕۆسەی پێكهێنانی حكومەتدا‪.‬‬ ‫بۆ نموونە یەكگرتووی ئیسالمی دەتوانێت‬ ‫رۆڵ��ی پ��ارس��ەن��گ ببینێت ل��ە ئ��ەگ��ەری‬ ‫نەگەیشتن بە هاوكێشەیەكی پەسندكراو‬ ‫لە الیەن هێزە سیاسییە سەرەكییەكانەوە‪.‬‬ ‫لە الیەكی‌تریشەوە‪ ،‬یەكگرتووی ئیسالمی‬ ‫ب��ە پشتبەستن ب��ەو پێگە جەماوەرییەی‬ ‫لە ناوچەكانی بادینان هەیەتی‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫ئ��ەو ب��ۆش��ای��ی��ە پ��ڕب��ك��ات��ەوە ک�� ‌ه الی��ەن��ە‬ ‫سیاسییەكانی‌تر بە دەستییەوە گیرۆدەن‬ ‫بە یەكێتیی نیشتمانیشەوە‪ .‬بۆیە بە الی‬

‫‪19‬‬

‫پارتییەوە رێككەوتن ل��ەگ��ەڵ یەكگرتوو‬ ‫بایەخی تایبەتی خ��ۆی هەیە‪ .‬خاڵێكی‌تر‪،‬‬ ‫ك��ە پ��ەی��وەن��دی��ی ب��ە س��ەرچ��اوەی ب��ڕی��ارو‬ ‫گوتاری سیاسی هەر یەكە لەو دوو حزبە‬ ‫ئیسالمییەوە هەیە بریتییە لە جیاوازی لە‬ ‫هەڵویست‌و بڕیاری سیاسیدا‪ .‬لە كاتێكدا‬ ‫لەناو كۆمەڵی ئیسالمیدا تا ئێستا هەست‬ ‫ب��ەوە ن��ەك��راوە ك��ە ج��ی��اوازی ل��ە دی��دو‬ ‫بۆچوونی سەركردایەتی ئەو حزبەدا هەبێت‬ ‫س��ەب��ارەت بە مەسەلە گرنگەكانی وەك‬ ‫پێكهێنانی حكومەت‌و مانەوە لە سەنگەری‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزی��س��ی��ۆن��دا‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ە ی��ەك��گ��رت��ووی‬ ‫ئیسالمیدا بەئاشكرا دەرك بەو جیاوازییە‬ ‫دەك��رێ��ت‪ .‬ل��ە رووداوەك��ان��ی ‪ 17‬شوباتی‬ ‫‪‌2011‬و ‌ه ب��ە كۆمەڵێك دەم��وچ��او ئاشنا‬ ‫بووین‪ ،‬كە هەندێكیان لە سەركردایەتی ئەو‬ ‫حزبەدان‪ ،‬بە گوتارو هەڵوێستی توند بیرو‬ ‫بۆچوون‌و بڕیاری حزبەكەیان نیشانداوه‪ .‬لە‬ ‫بەرامبەریشدا سەركردە‌و بەرپرسی هەمان‬ ‫حزب هەبوون‪ ،‬كە ئێستاشی لەگەڵدا بێت‬ ‫بە میانڕەوی‌و زمانی نەرم دەناسرێنەوە‪.‬‬ ‫یەكگرتوو لە هەموو كەس زیاتر پێویستی‬ ‫ب��ەوە هەیە ئ��ەو ئیشكالییەتە لە گوتارو‬ ‫هەڵوێستەكانی خۆیدا چ��ارەس��ەر بكات‪.‬‬ ‫دەنا بە هەمان دەردی ئەو حزبانە دەچێت‪،‬‬ ‫كە لە نێوان فرەكۆێخایی سەركردەكانی‌و‬ ‫دابەشبوونی بنكە‌و هەوادارەكانیدا نەك‬ ‫ت��وان��ای ب��ڕی��اردان‌و هەڵوێستی نامێنێت‬ ‫بەڵكو زەحمەت دەبێت پێشبینی ئایندەی‬ ‫حزبەكەشیان بكەن‪.‬‬

‫چی روودەدات؟‬ ‫ب��ە پ��ێ��ی ی��اس��ای س��ەرۆك��ای��ەت��ی ه��ەرێ��م‪،‬‬ ‫دوای راگ��ەی��ان��دن��ی ئ��ەن��ج��ام��ی ك��ۆت��ای��ی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪ ،‬سەرۆكی هەرێم لە ماوەی‬ ‫دە رۆژدا بانگهێشتی پەرلەمانی تازە دەكات‬ ‫بۆ كۆبوونەوە‌و دواتریش دوای ناونانی‬ ‫س��ەرۆك��ی ئەنجومەنی وەزی��ران لەالیەن‬ ‫پەرلەمانەوە‪ ،‬داوای لێدەكات وەزارەتەكەی‬ ‫لە ماوەی سی رۆژدا پێكبهێنێت‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫لە یاسای ناوبراودا پەیوەست بە پێكهێنانی‬ ‫ح��ك��وم��ەت چ��ەن��دی��ن پ��رس��ی��اری گ��رن��گ بە‬ ‫ناڕۆشنی م��اون��ەت��ەوە‪ ،‬كە ل��ێ��رەدا ب��واری‬ ‫ب��اس��ك��ردن��ی��ان ن��ی��ی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم ج��ۆرێ��ك لە‬ ‫هاودەنگی لە سەر ئەوە هەیە‪ ،‬كە لیستی‬ ‫براوەی یەكەم ئەو داوایەی لێبكرێت‪ ،‬واتە‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان‪ .‬بەو پێیەش‪،‬‬ ‫كە ماوەیەكی دیاریكراو ب��اس ن��ەك��راوە‪،‬‬ ‫كە پێویستە حكومەتی تیادا پێكبهێنرێت‪،‬‬ ‫بۆیە بە لەبەرچاوگرتنی ئاڵۆزی‌و سەختی‬ ‫گفتوگۆكانی پێكهێنانی كابینەی هەشتەم‬ ‫‪،‬دوور نیە ئ��ەو ك��ارە م��اوەی��ه‌ك��ی زۆری‬ ‫پێبچێت‌و حكومەتی كابینەی ح��ەوت��ەم‬ ‫وەك حكومەتی راییكردنی كار بۆ چەند‬ ‫مانگێك بەردەوام بێت‪ .‬لەبارەی پێكهاتەی‬ ‫حكومەتی داهاتووەوە قسەی زۆر كراوە‌و‬ ‫چەندین ئەگەر خراونەتەڕوو لە بنەڕەتدا‬ ‫هەموویان لە سەر بنەمای هاوپەیمانیی‬ ‫درووس��ت دەب��ن بەوپێیەی هیچ لیستێك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫ن��ەی��ت��وان��ی��وە ب��ە تەنیا زۆری��ن��ەی رەه��ای‬ ‫دەنگەكانی هەڵبژاردن بەدەست بهێنێت‪ .‬لە‬ ‫هەلومەرجی هاوشێوەی ئێستای هەرێمی‬ ‫ێ ج��ۆر‬ ‫ك��وردس��ت��ان��دا ق��س��ە ل��ە س��ەر س�� ‌‬ ‫حكومەت دەكرێت كە بریتین لە‪:‬‬ ‫ــ حكومەتی هاوپەیمانی زۆری��ن��ە یاخود‬ ‫زۆرینەی سیاسی‪ ،‬كە رێككەوتنی لیستی‬ ‫ب��راوەی ی��ەك��ەم‌و لیستێكی‌تر‪ ،‬ی��ان زیاتر‬ ‫پێكدێت‪ ،‬كە زامنی بەدەستهێنانی زیاتر‬ ‫ل��ە ن��ی��وەی دەن��گ��ەك��ان��ی پ��ەرل��ەم��ان��ب��ێ��ت‪،‬‬ ‫وات��ە پەنجاوشەش دەن��گ‪ .‬ل��ەم حاڵەتەدا‬ ‫ب��ەش��داری��پ��ێ��ك��ردن��ی ئ��ۆپ��ۆزی��س��ی��ۆن م��ەرج‬ ‫ێ بەرنامەی وەزاری‌و‬ ‫نییە‌و حكومەتی نو ‌‬ ‫كابینەكەی دەخاتە ب��ەردەم پەرلەمان بۆ‬ ‫پەسەندكردن‪.‬‬ ‫ب��ە گ��ش��ت��ی ل��ەم ش��ێ��وە ح��ك��وم��ەت��ەدا‬ ‫دابەشبوونی هێزەكان بە سەر دەسەاڵتدارو‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزی��س��ی��ۆن��دا‪ ،‬ب��ەردەوام دەب��ێ��ت‌و‬ ‫سەركەوتنی ئەزموونەكەش بەستراوەتەوە‬ ‫ب��ە رادەی ت��ۆك��م��ەی��ی‌و كامڵی سیستمە‬ ‫سیاسییەكەوە ه��ەر وەك ل��ە ئ��ەوروپ��او‬ ‫توركیاو هیندستان‌و زۆر شوێنی‌تریش‬ ‫پیادە دەكرێت‪.‬‬ ‫ــ حكومەتی شەراكەتی نیشتمانی یاخود‬ ‫یەكێتی نیشتمانی‪ ،‬پێكدێت لە هاوپەیمانی‬ ‫هێزە سیاسییە سەرەكییەكان كە تیایدا‬ ‫لەسەر بنەمای س��ازان رێككدەكەون لە‬ ‫سەر كارنامەیەكی هاوبەشی حكومەت‌و‬ ‫بەشداریكردنیشیان لە حكومەتدا بەپێی‬ ‫ئیستحقاقی هەڵبژاردن‌و ژمارەی كورسی‬

‫هەریەكێكیان دەبێت لە پەرلەماندا‪ .‬ئەم‬ ‫سیستمە لە ساڵی ‪2003‬و ‌ه لە عیراق كاری‬ ‫پێدەكرێت‌و لە هەرێمی كوردستانیشدا تا‬ ‫ساڵی ‪ 2009‬كارا بووە‪ .‬ئەم شێوازە بۆ ئەو‬ ‫سیستمە سیاسییانە گونجاوە‪ ،‬كە لە قۆناغی‬ ‫راگوزاریدان یاخود بە بارێكی نیشتمانی‬ ‫نائاساییدا پ��ێ��پ��ەڕدەب��ن‌و دابەشبوونیان‬ ‫بەسەر ب��ەرەی ئۆپۆزیسیۆن‌و دەسەاڵتدا‬ ‫ئەگەری لێكەوتنەوەی دەرنجامی خراپی‬ ‫لێدەكرێت لە سەر ئاستی نیشتمانیدا‪.‬‬ ‫‪2‬ــ حكومەتی بنكە فره‌وان لە سەر بنەمای‬ ‫بەشداریپێكردنی سەرجەم لیستە براوەكان‬ ‫پێكدێت‪ .‬لە هەمان كاتدا كردنەوەی دەرگا‬ ‫ب��ە رووی ئ��ەو الی��ەن��ە سیاسییەنەشدا‬ ‫دەبێت‪ ،‬كە لە بەرامبەر بەشداریپێكردنی‬ ‫رەمزیدا پشتگیری لە حكومەت دەكەن‪ .‬لە‬ ‫پێكهێنانی ئەم شێوەیە لە حكومەتدا هیچ‬ ‫الیەنێك هەاڵوێر ناكرێت‪ ،‬یاخود پەراوێز‬ ‫ن��اخ��رێ��ت‪ .‬ب��ەرن��ام��ەی نیشتمانی دەبێتە‬ ‫ب��ن��ەم��ای رێككەوتنی الی��ەن��ەك��ان‌و هێزی‬ ‫براوەی یەكەم ئامادەدەبێت دەستبەرداری‬ ‫ب��ەش��ێ��ك ل��ە ئیستحقاقاتی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫خۆی بێت لە پێناو زامنكردنی پێكهێنانی‬ ‫حكومەت‌و پاراستنی دەسەاڵتی سیاسیدا‪.‬‬ ‫ئ��ەم ج��ۆرە حكومەتە زی��ات��ر ل��ەو واڵت‌و‬ ‫سیستمە سیاسیانەدا ك��اری پێدەكرێت‪،‬‬ ‫كە گیرۆدەی قەیرانی سیاسیین‌و كێشەو‬ ‫ناكۆكی الیەنەكان ئەوەند ئاڵۆزو قووڵن كە‬ ‫تەنیا بە سازانی گشتی‌و بەشداریپێكردنی‬ ‫هەمووان دەكرێت چارەسەر بكرێت‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫واقیعی ئ��ەم��ڕۆی ك��وردس��ت��ان ب��ە رووی‬ ‫ێ ئ��ەگ��ەرەك��ەدا ك��راوەی��ە ب��ە لە‬ ‫ه��ەر س�� ‌‬ ‫ب��ەرچ��اوگ��رت��ن��ی ئ��ەو راس��ت��ی��ی��ەی هەموو‬ ‫فاكتەرەكانی سەرخستن‪ ،‬ی��ان شكستی‬ ‫هەوڵەكانی پێكهێنانی حكومەت لە ئارادان‪،‬‬ ‫كە بریتین لە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئاڵوگۆڕ لە پێگە‌و سەنگی هێزە سیاسییە‬ ‫سەرەكییەكان لە دوای هەڵبژاردنەوە‪.‬‬ ‫‪2‬ــ پەیوەندیی ئاڵۆزی نێوان الیەنەكان‪ ،‬كە‬ ‫هێشتا پێویستی بە پرۆسەی بونیادنانی‬ ‫متمانە هەیە‪.‬‬ ‫‪3‬ــ بەریەككەوتنی بەرژەوەندییەكان‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی لە رووی ئیمتیازاتی ئابووری‌و‬ ‫دەسەاڵتەوە‪.‬‬ ‫‪4‬ــ درێژبوونەوەی رەهەندی ملمالنێكان‬ ‫بۆ ئاستی دەرەوەی هەرێم‌و كاریگەریی‬ ‫ێ لە سەر هاوكێشەی‬ ‫رۆڵی واڵتانی دراوس ‌‬ ‫سیاسی‌و دەسەاڵت لە هەرێمدا‪.‬‬ ‫بەو پێیەی ئه‌وله‌وییه‌ت بە الی زۆرب��ەی‬ ‫الی��ەن��ە سیاسییە س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ەوە بۆ‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ێ��ن��ان��ی ح��ك��وم��ەت��ێ��ك��ی ش��ەراك��ەت��ی‬ ‫نیشتمانییە‪ ،‬كە لە سەر بنەمای سازانی‬ ‫نیشتمانی‌و دارشتنی كارنامەیەكی وەزاری‬ ‫بێت‪ ،‬كە رەنگدانەوەی بۆچوون‌و بەرنامەی‬ ‫هەموو الیەنە سەرەكیەكان بێت ب��ەدەر‬ ‫لە هەر پێشمەرجێكی سیاسی‪ ،‬پێدەچێت‬ ‫ئ��ەوەی��ان بكرێتە بنەمای گفتوگۆكان بۆ‬ ‫پێكهێنانی حكومەت‪ .‬ئەڵبەت ئەو كارە هەر‬ ‫وا بە ئاسانی بەدەستەوە نایەت‌و رەنگە‬ ‫كاتێكی زۆری بوێت بەرلەوەی هەنگاو بۆ‬

‫ئەگەری دووەم بنرێت واتە حكومەتی بنكە‬ ‫ف��ره‌وان‪ ،‬كە پارتی زیاتر لە الیەنەكانی‌تر‬ ‫ب��ە الی��ەوە پ��ەس��ەن��دە‪ .‬ب��ەاڵم پێناچێت‬ ‫ب��زووت��ن��ەوەی گ��ۆڕان ئ��ەم ج��ۆرەی��ان لە‬ ‫حكومەت پێ سەركەوتوو بێت‪ .‬پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی بنكە ف��ره‌وان ئەگەرێكی دوور‬ ‫نییە‪ .‬بەاڵم ئەگەر بەرەی ئۆپۆزیسیۆن بە‬ ‫خواست‌و بڕیاری خۆیان بەشداریی تیادا‬ ‫نەكەن‪ ،‬ئ��ەوا هەمان سیناریۆی دەورەی‬ ‫پێشووی پەرلەمان‌و كابینەكانی پێشوو‬ ‫دووب��ارە دەب��ن��ەوە بە ئاڕاستەو شێوەی‬ ‫جیاواز‪.‬‬ ‫دوایەمین هەنگاو‪ ،‬كە لیستی براوە پەنای بۆ‬ ‫بەرێت لە ئەگەری سەرنەكەوتنی هەوڵەكان‬ ‫ب��ۆ پێكهێنانی ح��ك��وم��ەت��ی ش��ەراك��ەت��ی‬ ‫نیشتمانی‪ ،‬ی��ان حكومەتی بنكەفره‌وان‪،‬‬ ‫بریتییە لە حكومەتی زۆرینەی پەرلەمانی‪.‬‬ ‫بۆ ئ��ەو مەبەستەش پارتی پێویستی بە‬ ‫هەژدە كورسی‌تر هەیە تا بتوانێت دەنگی‬ ‫پەنجاوشەش ئەندام لە پەرلەماندا مسۆگەر‬ ‫بكات‪ .‬نزیكترین شەریك‌و هاوپەیمان لەو‬ ‫ح��اڵ��ەت��ەدا بریتییە ل��ە یەكێتی نیشتمانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ئ��ەگ��ەر ب��ەو ه��اوك��ێ��ش��ەی��ە‬ ‫رازی��ب��ن‪ .‬بە لەبرچاوگرتنی یانزە دەنگی‬ ‫كۆتاكان‪ ،‬كە بەدڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین‬ ‫بەشی ه��ەرە زۆری��ان‪ ،‬ئەگەر هەموویان‬ ‫نەبن‪ ،‬بە شەراكەتی پارتی رازیدەبن ئەوا‬ ‫ێ یەكێتی ناتوانێت حكومەت‬ ‫پارتی بەب ‌‬ ‫پێكبهێنێت‌و پێویستی بە بەشداری الیەنی‌تر‬ ‫دەبێت‪ ،‬كە یەكگرتووی ئیسالمی دەتوانێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫زۆرینەیەكی ئاسوودە بەو حكومەتە بدات‬ ‫لە ئەگەری رازیبوونی بە بەشداریكردن‬ ‫دەنا پارتی پێوستی بە كۆمەڵی ئیسالمی‌و‬ ‫ێ لیستە بچووكەكان‬ ‫كورسییە تاكەكانی س ‌‬ ‫دەبێت‪ .‬بە هەر حاڵ تەسەوری ئەوە ناكرێت‬ ‫ێ یەكێتی یاخود ئۆپۆزسیۆن‬ ‫پارتی بە ب ‌‬ ‫حكومەت پێك بهێنێت‪ .‬بۆیە پێی باشە‬ ‫ه��ەر هیچ نەبێت ب��ەر ل��ە دەستپێكردنی‬ ‫گفتوگۆكان چاوەڕێی هەڵوێستی فەرمی‬ ‫ی��ەك��ێ��ت��ی ب��ك��ات‌و ب��ە ع��ەم��ەل��ی��ش نەچێتە‬ ‫ناو ئیلتزاماتی پێكهێنانی حكومەتەوە تا‬ ‫چارەنووسی ئەو حزبەی بۆ دەرنەكەوێت‬ ‫لە كۆنگرەی داهاتوویاندا‪ .‬بە هەمان شێوە‬ ‫تا ئێستا الیەنەكانی ئۆپۆزیسۆن لە نێو‬ ‫خۆیاندا ك��ۆن��ەب��وون��ەت��ەوە ب��ۆ رێككەوتن‬ ‫ل��ەس��ەر ش��ێ��وازێ��ك ب��ۆ ب��ەش��داری��ك��ردن لە‬ ‫حكومەتدا‪ ،‬یاخود رێككەون لە سەر ئەوەی‬ ‫هەر یەكەیان ئازادبن لە بڕیاری خۆیاندا‪.‬‬ ‫لە كۆتاییدا دەڵێین؛ پێناچێت لەدایكبوونی‬ ‫حكومەتی داهاتوو بە سرووشتی‌و سانایی‬ ‫بێت‌و رەنگە پێویست بە نەشتەرگەرییەكی‬ ‫قەیسەری بكات‪.‬‬ ‫سلێمانی‬ ‫‪ 28‬ی تشرینی یەكەمی ‪2013‬‬

‫‪23‬‬

‫حکومه‌تی بنکه‌فره‌وانی کوردستان‬

‫نووسینی‪ :‬جه‌الل حه‌سه‌ن مسته‌فا (خوێندکاری دکتۆرا)‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫پێشه‌کییه‌کی مێژوویی پێویست‬ ‫س��روش��ت��ی ملمالنێ وای��ه‌‪ ،‬ک��ە ل��ه ‌س��ه‌ر‬ ‫سه‌رچاو ‌ه ده‌گمه‌نه‌کانه‌وه دروست ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن‌و به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ی��اس��ادان��ان‌و جێبه‌جێکردن به‌شێکن له‌و‬ ‫س��ه‌رچ��او ‌ه ده‌گمه‌نانه‌ی ملمالنێی الیه‌ن ‌ه‬ ‫سیاسییه‌کانی ئه‌مڕۆی هه‌رێمی کوردستانی‬ ‫له ‌س��ه‌ره‌‪ .‬ئه‌م ملمالنێی ‌ه ده‌گات ‌ه ئاستێکی‬ ‫بااڵتر کاتێک الیه‌نێک‪ ،‬یان چه‌ند الیه‌نێک‬ ‫بیانه‌وێت هه‌موو ده‌سه‌اڵته‌کان بۆ خۆیان‬ ‫بپچڕن‌و الیه‌نه‌کانی دی لێ بێبه‌ش بکه‌ن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و هه‌موو ن��اڕه‌زای��ی��ان��ه‌ی ل��ه‌م سااڵنه‌ی‬ ‫دواییدا ل ‌ه هه‌رێمی کوردستان به‌رپابوون‪،‬‬ ‫دژی ئه‌و پاوانخوازیی ‌ه بوون‪ ،‬کە ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫رێکه‌وتنێکی ستراتیجییه‌و ‌ه پارتی‌و یه‌کێتی‬ ‫ده‌ستیان بە سەر بڕبڕه‌کانی ده‌سه‌اڵتدا‬ ‫گرتووه‪ .‬ته‌نانه‌ت پێش ل ‌ه دایکبوونی ئه‌و‬ ‫رێکه‌وتنه ستراتیجییه‌ش‪ ،‬ملمالنێ لە سەر‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌کی ده‌گمه‌نی وه‌ک ده‌سه‌اڵت‬ ‫گه‌یشتبوو ‌ه ئاستێک هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی‌و‬ ‫ناسیۆنالیستیش به‌رگ ‌ه نه‌گرێت‌و هه‌رێمی‬ ‫کوردستان ببووه ب ‌ه چه‌ند پارچه‌یه‌کی له‬ ‫‌یه‌کدابڕاو‪.‬‬ ‫هۆکارێکی گرنگ بۆ ئه‌م دابه‌شبوونه‌ش‪،‬‬ ‫ن��ه‌ب��وون��ی ح��ک��وم��ه‌ت��ێ��ک��ی ت��ه‌واف��وق��ی‬ ‫(بنکه‌فره‌وان) بووه‪ .‬ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی مانگی‬ ‫ئایاری ساڵی ‪1992‬دا‪ ،‬ب ‌ه هۆێ ئه‌وه‌ی هه‌ر‬ ‫الیه‌نێک بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌ندامی ل ‌ه پارله‌ماندا‬ ‫ه��ه‌ب��ووای��ه‪ ‌،‬ده‌ب��و ‌و ل�� ‌ه س��ه‌دا ح��ه‌وت��ی‬

‫ده‌نگه‌کانی به‌ده‌ست بهێنایه‌‪ ،‬بەاڵم ته‌نها‬ ‫پ��ارت��ی‌و یه‌کێتی ئ��ه‌م رێژه‌یه‌یان هێناوه‪.‬‬ ‫به‌مه‌ش دوو جه‌مسه‌ری وه‌ک یه‌ک به‌هێز‬ ‫ل ‌ه پارله‌ماندا به‌رپابوون‌‪ ،‬رێگا‌ی به‌شداری‬ ‫ل ‌ه هه‌موو الیه‌نه‌کانی‌تر گیراوه‪ .‬به‌ده‌ر له‌و‬ ‫الیه‌نانه‌ی ب ‌ه کۆتا چووبوون ‌ه پارله‌مان‬ ‫الی��ه‌ن�� ‌ه س��ی��اس��ی��ی�� ‌هک��ان��ی‌ت��ر ل�� ‌ه پ��ڕۆس��ه‌ی‬ ‫بڕیاردان‌و ل ‌ه به‌ده‌ستهێنانی سه‌رچاوه‌یه‌کی‬ ‫ده‌گمه‌نی وه‌ک ده‌سه‌اڵتدا بێبه‌شکران‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫سه‌رئه‌نجام شه‌ڕی ناوخۆی لێ په‌یدابوو‪.‬‬ ‫بڕیاره‌کانی یه‌که‌م کابینه‌ی هه‌رێم ده‌بووای ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه رازی��ب��وون��ی پ��ارت��ی‌و یه‌کێتی ب��درای��ه‌‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت حکومه‌تیشیان ل ‌ه نێوان خۆیاندا‬ ‫دابه‌شکردبوو‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ک هه‌ر وه‌زیرێکی‬ ‫یه‌کێتی به‌رانبه‌ر ب ‌ه وه‌زیرێکی پارتی بو ‌و‬ ‫ده‌بوای ‌ه گرنگی وه‌زاره‌ته‌که‌شیان له‌یه‌که‌و ‌ه‬ ‫نزیکبووایه‌‪ ،‬وه‌ک وه‌زاره‌تی خوێندنی بااڵ‬ ‫بۆ الیه‌کیان په‌روه‌رده‌ش بۆ ئه‌وی‌تریان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ب��ارو دۆخه‌که‌ی له‌مه‌ش ئاڵۆزتر‬ ‫ک��ردب��وو ئ��ه‌وه‌ب��وو‪ ،‬ک��ە ده‌ب��ووای�� ‌ه هه‌ر‬ ‫وه‌زی��رێ��ک ل�� ‌ه پ��ارت��ی جێگرێکی یه‌کێتی‬ ‫هه‌بووایه‌‌و ب ‌ه پێچه‌وانه‌شه‌وه‪ ‌،‬زۆر جاریش‬ ‫له‌بە ‌ر ملمالنێی حیزبه‌کان به‌وه‌ی وه‌زیر‌و‬ ‫جێگره‌که‌ی ب ‌ه کاره‌کانی یه‌کتر رازی نه‌بوون‬ ‫وه‌زاره‌ته‌ک ‌ه په‌کی ده‌که‌وت‪ ،‬یان النی که‌م‬ ‫ناچاالک ده‌بوو‪ .‬ئه‌مان ‌ه هه‌مووی به‌رهه‌می‬ ‫ئ��ه‌و ج��ه‌م��س��ه‌رگ��ه‌ری��ی��ه‌ ‪Polarization‬‬ ‫ب��ووه‪ ،‬کە به‌رئه‌نجامه‌کانی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫‪ 1992‬دروستی کردبوون‪ ،‬بەاڵم ئه‌ی ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی مانگی ‪9‬ی ‪2013‬دا داهاتووی‬

‫‪25‬‬

‫ئه‌م کابینه‌ی ‌ه چۆن ده‌بێت ب ‌ه تایبه‌ت‪ ،‬کە‬ ‫ل ‌ه بری دوو هێزی سه‌ره‌کی ل ‌ه پارله‌ماندا‬ ‫بن وه‌ک ساڵی ‪ ،1992‬چه‌ندین هێز خۆیان‬ ‫گه‌یاندۆت ‌ه پارله‌مان‌و ته‌رازووی هێزه‌کان ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌کی زۆر جیاواز ل ‌ه پێشوو گۆڕاوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ یه‌کێتی (یه‌کێک ل ‌ه جه‌مسه‌ره‌کانی‬ ‫هێز تا پێش ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌) چیتر هێزی‬ ‫دووه‌م نییه‌‌و گ��ۆڕان شوێنی گرتۆته‌وه‌‌و‬ ‫هیچ کام ل ‌ه الیه‌ن ‌ه سیاسییه‌کانیش توانای‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی په‌نجاو یه‌کی کورسییه‌کانی‬ ‫پارله‌مانی نه‌بووه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ش ‌ه چاوه‌ڕوان‬ ‫ده‌کرێت ئه‌م جار ‌ه ئه‌و جۆر ‌ه ل ‌ه حکومه‌ت‬ ‫دروستبکرێت‪ ،‬کە ب ‌ه حکومه‌تی ته‌وافوقی‬ ‫(ی��ان ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان) ن��اوده‌ب��رێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ئایا حکومه‌تی بنکه‌فره‌وان چیه‌؟ بۆچی‬ ‫ده‌وترێت بنکه‌فره‌وان؟ الیه‌ن ‌ه پۆزه‌تیڤ‌و‬ ‫نێگه‌تیڤه‌کانی چ��ی��ن؟ ئ��ه‌م��ان��ه‌‌و چه‌ندین‬ ‫پرسیاری‌تر ده‌رباره‌ی ئه‌م پرس ‌ه دروست‬ ‫ده‌بن جێی خۆیه‌تی وه‌اڵم بدرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫پێناسه‌ی حکومه‌تی بنکه‌فره‌وان‬ ‫سه‌ره‌تا ده‌مه‌وێت ل ‌ه پێناسه‌ی حکومه‌تی‬ ‫ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان��ه‌و ‌ه ده‌س��ت پ��ێ��ب��ک��ه‌ی��ن‪ .‬الی‬ ‫زۆرینه‌ی ئه‌و که‌سانه‌ی ئه‌م زاراوه‌ی ‌ه به‌کار‬ ‫ده‌هێنن مه‌به‌ستیان ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬کە حکومه‌تێک‬ ‫پێکبهێنرێت‪ ،‬ک��ە زۆری��ن��ه‌ی الی��ه‌ن��ه‌ک��ان‬ ‫به‌شداری کارای تێدا بکه‌ن‪ .‬ب ‌ه بۆچوونی‬ ‫م��ن ئ��ه‌م پێناسه‌ی ‌ه کۆمه‌ڵێک کێشه‌ی ل ‌ه‬ ‫هه‌ناوی خۆیدا هه‌ڵگرتووه‌‪ ،‬کە له‌م خااڵنه‌ی‬

‫خواره‌وه‌دا روونیان ده‌که‌مه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئه‌گه‌ر پێوه‌ر بۆ به‌شداریکردنی زۆرترین‬ ‫الیه‌نی سیاسی ئه‌و پارتان ‌ه بن‪ ،‬کە بوونه‌ت ‌ه‬ ‫خاوه‌نی کورسی ل ‌ه پارله‌ماندا‌و متمانه‌ی‬ ‫ده‌نگده‌ریان به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬ئه‌وا ده‌توانین‬ ‫ب ‌ه سه‌یرکردنی ئ��ه‌م وێنه‌یه‌ی خ��واره‌و ‌ه‬ ‫گرفتی ئه‌م پێوه‌ره‌ ده‌ربخه‌ین‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئ��ه‌و الیه‌نانه‌ی ب ‌ه کۆتا جوونه‌ت ‌ه‬ ‫پ��ارل��ه‌م��ان ب��ه‌ ی��ه‌ک الی��ه‌ن داب��ن��درێ��ن ئ��ه‌وا‬ ‫ده‌توانین بڵێین ته‌نها دە الی��ه‌ن ب��راوه‌ی‬ ‫ئه‌م هه‌ڵبژاردنان ‌ه بوون‪ .‬جا ئه‌گه‌ر بوترێت‬ ‫زۆرت��ری��ن الی��ه‌ن��ی س��ه‌رک��ه‌وت��وو ده‌ت��وان��ن‬ ‫حکومه‌تی بنک ‌ه ف��ره‌وان پێکبهێنن ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫م��ان��ای وای�� ‌ه ش��ەش الی��ه‌ن��ی سه‌رکه‌وتوو‬ ‫ده‌توانن به‌م کار ‌ه هه‌ستن‪ ،‬بەاڵم ئایا ئه‌گه‌ر‬ ‫ئه‌و چوار الیه‌نه‌ی ده‌مێننه‌و ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م حکومه‌ت ‌ه (یه‌کێتی‌و گۆڕان‌و کۆمه‌ڵ‌و‬ ‫یه‌کگرتوو‌) ئایا ده‌توانین بڵێین ئه‌م حکومه‌ت ‌ه‬ ‫بنکه‌فره‌وانه ‌؟ ل ‌ه کاتێکدا هه‌ر چواریان ب ‌ه‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌و ‌ه ک��ۆی پەنجاو هەشت کورسیان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬کە زیاتر ل ‌ه نیوه‌ی کورسییه‌کانی‬ ‫پارله‌مانه‌؟ بێگومان نه‌خێر بۆی ‌ه پێویستمان‬ ‫ب ‌ه ده‌ستکارییه‌کی پێناسه‌ک ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێش ئه‌وه‌ با بێینه‌ سه‌ر کێشه‌ی دووه‌م‪‌.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫‪2‬ــ ئه‌گه‌ر بووترێت مه‌به‌ست ل ‌ه حکومه‌تی‬ ‫بنکه‌فره‌وان ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ە ئ��ه‌و الیه‌نا‌نه‌ی‬ ‫زۆرینه‌ی کورسییه‌کانیان هه‌ی ‌ه حکومه‌ت‬ ‫پێکبهێنن‪ ،‬ئه‌وا ده‌وترێت‪ ،‬کە زۆرین ‌ه واتە‬ ‫پەنجاو شەش کورسی پارله‌مان ل ‌ه کۆی‬ ‫سەدو یانزە کورسی‪ ،‬وات ‌ه ئه‌گه‌ر پارتی‌و‬ ‫(کۆتا‌)‌و کۆمه‌ڵ‌و ئه‌و چوار الیه‌نانه‌ی سه‌رو‬ ‫کورسییه‌کیان هیناو ‌ه حکومه‌تیان پێکهێنا‌‪،‬‬ ‫ئه‌وا حکومه‌ته‌که‌یان بنکه‌فره‌وانه‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ده‌بن ‌ه خاوه‌نی پەنجاو نۆ کورسی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه راستیدا ئه‌م حکومه‌ت ‌ه ته‌نها ل ‌ه رووی‬ ‫ک��ورس��ی��ی��ه‌و ‌ه ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان�� ‌ه ئه‌گینا چه‌ند‬ ‫الیه‌نێکی‌تری خاوه‌ن جه‌ماوه‌ری فره‌وانی‬ ‫وه‌ک گ��ۆڕان‌و ی�� ‌هک��ێ��ت��ی‌و ی��ه‌ک��گ��رت��ووی‬ ‫ف��ه‌رام��ۆش ک��ردووه‌‪ ،‬ک��ە ئ��ه‌م��ه‌ش گرفتی‬ ‫به‌رچاو بۆ کاری ئه‌و حکومه‌ت ‌ه دروست‬ ‫ده‌ک��ات ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه ه��ه‌ردوو پارێزگای‬ ‫هه‌ولێر‌و سلێمانی‪ .‬که‌وات ‌ه له‌م خاڵه‌شه‌و ‌ه‬

‫ده‌گ��ه‌ی��ن�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ە ئ��ه‌و پێناسه‌یه‌ی‬ ‫سه‌ره‌وه‌ پیوێستی ب ‌ه گۆڕانکاری هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ده‌کرێت بووترێت حکومه‌تی بنکه‌فره‌وان‬ ‫ئ��ه‌و ح��ک��وم��ه‌ت��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ە زۆری��ن��ه‌ی الی��ه‌ن��ه‬ ‫سیاسیی ‌ه ک��اری��گ��ه‌ره‌ک��ان‪ ،‬ک��ە خ��اوه‌ن��ی‬ ‫زۆرینه‌ی ره‌های کورسییه‌کانی پارله‌مانن‌و‬ ‫زی��ات��ر ل�� ‌ه دوو ل�� ‌ه س��ه‌ر سێی پارله‌مانی‬ ‫ن به‌شداریی کارای تێدا‬ ‫داهاتوو پێکده‌هێن ‌‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬وات ‌ه ئه‌و حکومه‌ته‌ی پیکدێت ده‌بێت‬ ‫خاوه‌نی زیاتر ل ‌ه حه‌فتاو چ��وار کورسی‬ ‫پارله‌مان بێت‪ ،‬بەاڵم بۆ ئه‌وه‌ی حکومه‌ت ‌ه‬ ‫دروستکراوه‌ک ‌ه تا ئه‌وپه‌ڕی بنکه‌فراون بێت‬ ‫ده‌کرێت زۆرترین الیه‌نی سیاسی به‌شداری‬ ‫تێدا بکات‪ .‬لێره‌دا ئ��ه‌وه‌ی زی��ادک��راو ‌ه بۆ‬ ‫پێناسه‌که‌ی س��ه‌ره‌و ‌ه چه‌مکه‌کانی الیه‌نی‬ ‫سیاسی کاریگه‌رو زۆرینه‌ی ره‌هایه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫لێکدانی ه��ه‌ردوو چه‌مکه‌ک ‌ه ناتوانین ب ‌ه‬ ‫حکومه‌تێک بڵێین بنک ‌ه فره‌وان‪ ،‬کە پارتی‌و‬

‫‪27‬‬

‫گۆڕان‌و یه‌کێتی‌و تا راده‌یه‌کیش یه‌کگرتو ‌و‬ ‫له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵی تێدا نه‌بێت‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت سێ‬ ‫الیه‌نی یه‌که‌م‪ ،‬چونک ‌ه ب ‌ه یه‌که‌و ‌ه خاوه‌نی‬ ‫هەشتا کورسی پارله‌مانن‪.‬‬ ‫حکومه‌تی بنکه‌فره‌وان بۆ؟‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی پشتی پێکهێنانی حکومه‌تی‬ ‫بنکه‌فره‌وان ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه ک��ه‌وا ده‌بینرێت‪ ،‬کە‬ ‫کارئاسانی زیاتر ده‌ک��ات بۆ راپه‌ڕاندنی‬ ‫کاره‌کانی ئه‌و کابینه‌ی ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌کی باشتر‌و‬ ‫رێک‌و پێک‌و بێ گرێ‌و گۆڵه‌تر‪ .‬ئه‌مه‌ش ل ‌ه‬ ‫رێی دابه‌شکردنی ده‌سه‌اڵته‌وه‌و کاتێک هه‌ر‬ ‫الیه‌نێک پشکی خۆی وه‌رگرت‌و به‌شداری‬ ‫پێکرا‪ ،‬ب ‌ه واتای ئاستی ملمالنێکان که‌متر‬ ‫ده‌بن‌و ئاستی هاوکاری زیاتر ده‌کات‪ .‬ل ‌ه‬ ‫کوردستاندا هه‌ر الیه‌نێکی به‌شداربووی‬ ‫پارله‌مان خاوه‌نی چه‌ند هه‌زار ده‌نگێک ‌ه بۆی ‌ه‬ ‫به‌شداری پێکردنی ئه‌و الیه‌نان ‌ه ب ‌ه قه‌باره‌ی‬ ‫خۆیان ل ‌ه حکومه‌تدا‪ ،‬النی که‌م ل ‌ه الیه‌نی‬ ‫تیۆرییه‌وه‌‪ ،‬رازیکردنی ئه‌و جه‌ماوه‌ره‌یه‌‪،‬‬ ‫کە ده‌نگی پێیانداوه‌‪ .‬ل ‌ه الیه‌کی‌تریشه‌و ‌ه‬ ‫به‌شداریکردنی زۆرترین الیه‌نی کاریگه‌ر‬ ‫م��ان��ای دابه‌شبوونی به‌رئه‌نجام ‌ه ب��اش‌و‬ ‫خراپه‌کانی ئه‌و کابینه‌یه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر الیه‌نه‌‌و ب ‌ه‬ ‫قه‌باره‌ی خۆی‪ ،‬بەاڵم ئایا ل ‌ه راستیدا‌و ل ‌ه‬ ‫واقیعدا حکومه‌تی بنکه‌فره‌وان به‌و شێو ‌ه‬ ‫ئایدیاڵیی ‌ه کار ده‌کات؟‬

‫الیه‌ن ‌ه پۆ‌زه‌تیڤ‌و نێگه‌تیڤه‌کانی حکومه‌تی‬ ‫بنکه‌فره‌وان‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ن��ه‌ پ��ۆزه‌ت��ی��ڤ��ه‌ک��ان��ی ح��ک��وم��ه‌ت��ی‬ ‫ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ە ق��ۆرخ��ک��ردن��ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و ج��ه‌م��س��ه‌رگ��ه‌ری��ی ک��ه‌م��ت��ر‬ ‫ن‬ ‫ده‌کاته‌وه‌‌و هه‌موو الیه‌ن ‌ه سه‌رکه‌وتووه‌کا ‌‬ ‫ب�� ‌ه پ��ێ��ی س��ه‌ن��گ��ی خ��ۆی��ان ب��ه‌ش��داری ل ‌ه‬ ‫به‌ڕیوه‌چوونی کاره‌کانی حکومه‌تد‌ا ده‌که‌ن‌و‬ ‫ل�� ‌ه به‌رئه‌نجامیشدا به‌ربه‌ستی ب��ه‌رده‌م‬ ‫سه‌رکه‌وتنی ئه‌و حکومه‌ت ‌ه که‌متر ده‌بیته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن ‌ه نیگه‌تیڤه‌کانی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬کە زۆرترین‬ ‫ئه‌جێندای سیاسی له‌م حکومه‌ته‌دا بوونی‬ ‫ده‌بێت‌و زۆرترین الیه‌نیش به‌شدار ده‌بن‌و‬ ‫ب��ه‌م��ه‌ش پ��ڕۆس��ه‌ی دروس��ت��ک��ردن��ی بڕیار‬ ‫قورستر ده‌بیت زۆرتری پی ده‌چێت‪.‬‬ ‫پ��اش��ان ب��ۆ ک��اراب��وون��ی ح��ک��وم��ه‌ت��ێ��ک��ی‬ ‫ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان وا پ��ێ��وی��س��ت ده‌ک��ات‪ ،‬کە‬ ‫وه‌زی��ر ت��ه‌واوی ده‌س��ه‌اڵت��ی ه��ه‌ب��ێ��ت بە‬ ‫س��ەر وه‌زاره‌ت��ه‌ک��ه‌ی��دا‌و ته‌نانه‌ت ل ‌ه بارو‬ ‫دۆخ��ی سیاسیی وه‌ک ئێستای هه‌رێمی‬ ‫کوردستاندا وا باشه‌‪ ،‬کە ته‌نانه‌ت جێگه‌ی‬ ‫وه‌زی��ری��ش‪ ،‬وه‌ک وه‌زی��ر خ��ۆی‪ ،‬س��ه‌ر ب ‌ه‬ ‫هه‌مان الیه‌نی سیاسی بێت بۆ ئه‌وه‌ی خۆ‬ ‫البدرێت له‌و گرفته‌ی‪ ،‬کە ل ‌ه نه‌وه‌ده‌کاندا‬ ‫کابینه‌ی ئه‌وسای حکومه‌ت ب ‌ه ده‌ستییه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ینااڵند‌و هۆکارێکی هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی‬ ‫ناوخۆش ب��وو‪ ،‬که‌وات ‌ه ب ‌ه کورتی ده‌بێت‬ ‫ئه‌و الیه‌ن ‌ه سیاسییه‌ی بڕیار ‌ه به‌شداریی‬ ‫ح��ک��وم��ه‌ت��ی ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان ب��ک��ات ت��ه‌واوی‬ ‫وه‌زاره‌ت��ه‌ک�� ‌ه وه‌رب��گ��رێ��ت ن��ه‌ک ته‌نها‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫پۆستی وه‌زیر‪ .‬وه‌زیری کابینه‌ی داهاتوو‬ ‫پێویست ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی ت��ه‌واوی هه‌بێت ل ‌ه‬ ‫هه‌ر گۆڕانکارییه‌ک‪ ،‬کە ل ‌ه وه‌زاره‌ته‌که‌یدا‬ ‫ده‌یکات‌و ل ‌ه به‌رانبه‌ریشدا هه‌ر خۆی ب ‌ه‬ ‫ته‌واوی ل ‌ه به‌رده‌م خه‌ڵک‌و دادگادا به‌رپرس‬ ‫ت ل ‌ه هه‌ر گه‌نده‌ڵی‌و بێسه‌رو به‌ره‌ییه‌ک‬ ‫بێ ‌‬ ‫ل ‌ه وه‌زاره‌ته‌که‌یدا رووب��دات‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت‬ ‫ئ��اگ��اداری الی��ه‌ن�� ‌ه سلبییه‌کانی پێدانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ته‌واویش بین ب ‌ه وه‌زیره‌کان‪،‬‬ ‫له‌وان ‌ه خ��راپ به‌کارهێنانی پۆسته‌که‌ی‌و‬ ‫بێبه‌شکردنی ن��ه‌ی��ار ‌ه سیاسییه‌کانی ل ‌ه‬ ‫پۆستی گرنگ‌و هێنان ‌ه پێشه‌وه‌ی که‌سانێک‪،‬‬ ‫ک ‌ه س��ه‌ر ب ‌ه الیه‌نه‌که‌ی وه‌زی��رن‌و ره‌نگ ‌ه‬ ‫شیاوی ئه‌و پۆست ‌ه گرنگان ‌ه نه‌بن‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ده‌رک��ردن��ی کۆمه‌ڵیک ک��ه‌س��ی شیاویش‬ ‫ل ‌ه پۆسته‌کانیان ته‌نها له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫الیه‌نێکی سیاسی ج��ی��اوازن‌و داتاشینی‬ ‫دۆسییه‌ی گه‌نده‌ڵی بۆیان‪.‬‬ ‫بۆه‌یه ل ‌ه راستیدا‌و ل ‌ه پێناو په‌ره‌پێدانی‬ ‫الیه‌ن ‌ه باشه‌کانی حکومه‌تی بنکه‌فره‌وان‌و‬ ‫خۆ الدان ل ‌ه الیه‌ن ‌ه سلبییه‌کانی پێویست ‌ه‬ ‫الئیحه‌یه‌کی روون هه‌بێت بۆ ده‌س��ه‌اڵت‌و‬ ‫ئ��ی��ج��رائ��ات‌و ک��اره‌ک��ان��ی ه��ه‌ر وه‌زی��ر‌و‬ ‫وه‌زاره‌ت��ێ��ک‪ ،‬کە تیایدا هه‌ر وه‌زیرێک ب ‌ه‬ ‫روونی سنووری خۆی بزانێت‌و کاره‌کانی‬ ‫تێکه‌ڵ ب ‌ه کاری وه‌زاره‌ته‌کانی‌تر نه‌بێت‪.‬‬

‫چۆنییه‌تی دروستکردنی حکومه‌تی‬ ‫بنکه‌فره‌وان‬ ‫ل�� ‌ه به‌رئه‌نجامی ئ��ه‌م ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌دا پێش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی الی��ه‌ن��ه‌ک��ان گفتوگۆکانی خۆیان‬ ‫ده‌ست پێبکه‌ن بۆ پێکهینانی کابینه‌ی نوێ‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه ژم��اره‌ی ئ��ه‌و پۆستان ‌ه ب ‌ه هه‌ند‬ ‫وه‌ربگرن‪ ،‬کە لە به‌رئه‌نجامی دروستبوونی‬ ‫حکومه‌تی هه‌رێمی نوێدا دابه‌شده‌کرێن بە‬ ‫سەر ئه‌و الیه‌نانه‌ی حکومه‌ت پێکده‌هێنن‪.‬‬ ‫ح��ک��وم��ه‌ت��ی ه��ه‌رێ��م��ی ک��وردس��ت��ان ب��ه‌م‬ ‫پێکهاته‌یه‌ی ئێستایه‌و ‌ه خاوه‌نی بیست‌و‬ ‫ه��ەش��ت پ��ۆس��ت��ی گ��رن��گ��ه‌‪ ،‬ک��ە ئ��ه‌م��ان��ه‌ی‬ ‫خواره‌وه‌ن‪:‬‬ ‫س��ه‌رۆك��ی ح��ك��وم��ه‌ت‪ ،‬جێگری س��ه‌رۆك��ی‬ ‫حكومه‌ت‪ ،‬وه‌زاره‌ت��ی ن��اوخ��ۆ‪ ،‬وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫ك��اروب��اری پ��ێ��ش��م��ه‌رگ��ه‌‪ ،‬وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫دارای��ی‌و ئ��اب��ووری‪ ،‬وه‌زاره‌ت��ی سامان ‌ه‬ ‫سرووشتییه‌كان‪ ،‬وه‌زاره‌ت��ی پ�لان��دان��ان‪،‬‬ ‫وه‌زاره‌ت��ی داد‪ ،‬وه‌زاره‌ت��ی ته‌ندروستی‪،‬‬ ‫وه‌زاره‌ت��ی پ��ه‌روه‌رده‪ ،‬وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫ئاوه‌دانكردنه‌وه‌‌و نیشته‌جێكردن‪ ،‬وه‌زاره‌تی‬ ‫ش��اره‌وان��ی‌و گه‌شت‌و گ��وزار‪ ،‬وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫خوێندنی ب��ااڵ‌و ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی زانستی‪،‬‬ ‫وه‌زاره‌ت��ی ك��ار‌و ك��اروب��اری كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫وه‌زاره‌ت��ی رۆشنبیری‌و الوان‪ ،‬وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫ك��اروب��اری ش��ه‌ه��ی��دان‌و ئ��ه‌ن��ف��ال��ك��راوان‪،‬‬ ‫وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ‌و ئاودێری‪ ،‬وه‌زاره‌تی‬ ‫پ��ی��ش��ه‌س��ازی‌و ب��ازرگ��ان��ی‪ ،‬وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫گواستنه‌وه‌‌و گه‌یاندن‪ ،‬وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف‌و‬

‫‪29‬‬

‫كارو باری ئایینی‪ ،‬وه‌زاره‌تی كاره‌با‪.‬‬ ‫ئه‌م پۆستانه‌س ب ‌ه پله‌ی وه‌زیرن‪ :‬بەرپرسی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی دەرەوەی ح��ك��وم��ەت‪،‬‬ ‫سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنان‪ ،‬وەزیری‬ ‫هەرێم بۆ كارو باری پارلەمان‪ ،‬فەرمانگەی‬ ‫هەماهەنگی‌و ب��ەدواداچ��وون‪ ،‬وتەبێژی‬ ‫فەرمی حكومەت‪ ،‬سكرتێری ئەنجومەن‪،‬‬ ‫س��ەرۆك��ی دی��وان��ی ئەنجومەنی وەزی��ران‪.‬‬ ‫وات ‌ه دوو پۆستی هه‌ر ‌ه بااڵو بیست‌و شەش‬ ‫پۆست به‌ پله‌ی وه‌زیر‪.‬‬ ‫ئ��ێ��م�� ‌ه ئ��ێ��س��ت��ا ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ی��رک��اری��ی��ان�� ‌ه ئ��ه‌م‬ ‫پۆستان ‌ه بە سەر کورسییه‌کانی پارله‌ماندا‬ ‫دابه‌ش بکه‌ین ئه‌وا هه‌ر کورسییه‌ک بڕی‬ ‫‪0.252‬ی وه‌زاره‌تێکی به‌رده‌که‌وێت‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ب ‌ه نزیکه‌ی هه‌ر چوار کورسییه‌ک ئه‌وجا‬ ‫ده‌توانن یه‌ک پۆستی وه‌زاره‌ی��ی‪ ،‬یان ب ‌ه‬ ‫پله‌ی وه‌زی��ر ب ‌ه ده‌ست بهێنن‪ .‬هه‌رچه‌ند ‌ه‬ ‫ده‌بوای ‌ه ب ‌ه جیا مامه‌ڵه‌م له‌گه‌ڵ پۆسته‌کانی‬ ‫سه‌رۆکی حکومه‌ت‌و جێگره‌که‌یدا بکردایه‌‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم بۆ ساده‌تربوونی دابه‌شکردنه‌که‌‌و‬ ‫تێگه‌یشنی زیاتر وازمان لێهێناوه‌‪ .‬بۆیه‌ش‬ ‫به‌م پێی ‌ه بێت‪ ،‬ل ‌ه ئه‌گه‌ری به‌شداریکردنی‬ ‫هه‌موو الیه‌ن ‌ه ده‌رچووه‌کاندا ل ‌ه پارله‌مان‪،‬‬ ‫پۆسته‌کان‪ ،‬ب ‌ه نزیککراوه‌یی‪ ،‬به‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫دابه‌ش ده‌بن‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ پ��ارت��ی دێموکراتی ک��وردس��ت��ان‪9.5 :‬‬ ‫پۆست‪2 .‬ــ بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان‪ 6 :‬پۆست‪3 .‬ــ‬ ‫یه‌کێتیی نیشتمانیی کوردستان‪ 4.5 :‬پۆست‪.‬‬ ‫‪4‬ــ یه‌کگرتووی ئیسالمیی کوردستان‪2.5 :‬‬ ‫پۆست‪5 .‬ــ کۆمه‌ڵی ئیسالمیی کوردستان‪:‬‬

‫‪ 1.5‬پ��ۆس��ت‪6 .‬ـ��ـ چ��وار الی��ه‌ن��ه‌ک��ه‌ی‌ت��ر‪1 :‬‬ ‫پۆست‪7 .‬ــ کۆتا‪ 2.75 :‬پۆست‪.‬‬ ‫ل ‌ه حاڵه‌تی به‌شدارینه‌کردنی هه‌ر الیه‌نێک ل ‌ه‬ ‫حکومه‌تدا‪ ،‬ئه‌وا ئه‌م ژماران ‌ه گۆڕانکارییان‬ ‫بە س��ەردا دێ��ت‪ .‬ل ‌ه رووی بیرکارییه‌و ‌ه‬ ‫ده‌بێت ژماره‌ی کورسیی ‌ه پارله‌مانییه‌کانی‬ ‫الیه‌نی به‌شدار نه‌بوو البه‌رین ل ‌ه سەدو‬ ‫ی��ان��زە کورسییه‌که‌ی پ��ارل��ه‌م��ان‌و پاشان‬ ‫ژم��اره‌ی پۆسته‌کانی ب��ە س��ەردا داب��ه‌ش‬ ‫بکه‌ین‪.‬‬ ‫ئه‌و گرفتانه‌ی رووبه‌ڕووی حکومه‌تی‬ ‫داهاتوو ده‌بنه‌وه‬ ‫کۆمه‌ڵێک گرفتی بنه‌ڕه‌تی رووب��ه‌ڕووی‬ ‫حکومه‌تی بنکه‌فره‌وانی داهاتوو ده‌بنه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ری دام��ه‌زران��دن��ی��ان��دا‪ ،‬ک��ە ئه‌مان ‌ه‬ ‫هه‌ندێکیانن‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ دروس��ت��ک��ردن��ی وه‌زاره‌ت��ێ��ک��ی دارای��ی‬ ‫یه‌کگرتوو‪ .‬ئه‌م ئه‌رک ‌ه زۆر قورس ده‌بێت‬ ‫به‌ حوکمی ئه‌وه‌ی ئه‌م گرفت ‌ه به‌ره‌و بوون‬ ‫ب ‌ه ق��ه‌ی��ران هه‌نگاوی ن��اوه‌‪ .‬هۆکاره‌کانی‬ ‫ئه‌ ‌م قه‌یرانه‌ش زۆرن له‌وانه‌‪ :‬ده‌ستگرتنی‬ ‫پارتی‌و یه‌کێتی بە سەر دارایی حکومه‌تی‬ ‫هه‌رێمدا ل ‌ه دوو ده‌ی��ه‌ی راب��ردوودا‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ل ‌ه کابینه‌ی یه‌که‌می حکومه‌تی هه‌رێمی‬ ‫ک��وردس��ت��ان��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪‌1992‬دا‪ .‬ل ‌ه‬ ‫هه‌رێمی کوردستاندا حکومه‌ت‌و حیزب ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌ک تێکه‌ڵ به‌یه‌ک بوون‪ ،‬کە ره‌نگ ‌ه‬ ‫ه��ێ��ن��ده‌ی ج��ی��اک��ردن��ه‌وه‌ی دوو دووان��ه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫بەیه‌که‌وه‌نووساو گران بێت‪ ،‬ک ‌ه نه‌ک ته‌نها‬ ‫به‌شێکی جه‌سته‌یان به ‌یه‌که‌و ‌ه نووساو‬ ‫بێت‌‪ ،‬به‌ڵکو سه‌رتاپای جه‌سته‌یان‪ .‬زه‌حمه‌ت ‌ه‬ ‫بتوانرێت دووان��ه‌ی حکومه‌ت‌و حیزب ل ‌ه‬ ‫یه‌کتر جودا بکرێنه‌و ‌ه بێ ئه‌وه‌ی زیان ب ‌ه‬ ‫هیچیان بگات‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ دروستکردنی ده‌ز‌گایه‌کی ئاسایشی‬ ‫یه‌کگرتوو‪ ،‬ره‌نگ ‌ه که‌ممان نه‌وتبێت‪ ،‬کە‬ ‫بڵێین ئه‌م ئه‌رکه‌یان ل ‌ه ئه‌رکی ژمار ‌ه یه‌ک‬ ‫قورستره‌‪ ،‬چونک ‌ه ب��ه‌ده‌ر له‌و هۆکارانه‌ی‬ ‫س��ه‌ره‌وه‌‪ ،‬کە ه��ۆک��اری ئ��ه‌م قه‌یرانه‌شن‪،‬‬ ‫ی��ه‌ک��ێ��ت��ی‌و پ��ارت��ی ه��ه‌ری��ه‌ک خ��اوه‌ن��ی‬ ‫ده‌زگایه‌کی ئاسایشی سه‌ربه‌خۆی خۆیانن‪،‬‬ ‫ک��ە ب��ه‌ ره‌س��م��ی ن�� ‌هک��راون��ه‌ت�� ‌ه ده‌زگ��ای�� ‌هک��ی‬ ‫حکومی‪ .‬هه‌ر چه‌ند ‌ه وا ده‌رده‌که‌وێت ئێستا‬ ‫ده‌زگای پاراستنی پارتی بووبێت ‌ه به‌شێک‬ ‫ل ‌ه حکومه‌تی هه‌رێم‌و بو‌دجه‌ی ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫حکومه‌ته‌و ‌ه بۆ سه‌رفده‌کرێت‌و مه‌سرور‬ ‫ب��ارزان��ی سه‌رپه‌رشتی ده‌ک��ات‪ ،‬ب��ەاڵم تا‬ ‫ئێستاش وا ده‌رده‌که‌وێت هه‌ر ده‌زگایه‌کی‬ ‫حیزبی بێت‌و مانه‌وه‌ی ده‌زگ��ای زانیاری‬ ‫یه‌کێتی وه‌ک خۆی‌و نه‌چوون ‌ه ژێر باڵی ئه‌م‬ ‫ده‌زگایه‌ی مه‌سروور بارزانییه‌و ‌ه به‌ڵگه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ن‪ ،‬کە باسمانکرد‪.‬‬ ‫ب��ه‌و ه��ی��وای��ه‌ی ئ��ه‌م کابینه‌یه‌ی داه��ات��وو‬ ‫کابینه‌ی خزمه‌ت‌و گرنگیدانی زیاتر بێت ب ‌ه‬ ‫فه‌راهه‌مهێنانی ئازادی‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫پێکهێنانی حکومەتی بنکەفره‌وان‪ ،‬سوودی زیاترە‪ ،‬یان زیان؟‬

‫نووسینی‪ :‬نەوشیروان حوسێن سەعید‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫پێشەکی‬ ‫پاش راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەکەی‬ ‫‪٢١‬ی ئەیلول بۆ خولی چوارەمی پارلەمان‪،‬‬ ‫لە ئێستادا ئاماژەکان بەو ئاڕاستەیەدان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫حکومەتی ئاییندە حکومەتێکی بنکه‌فره‌وان‬ ‫دەبێت‪ .‬پارتی دێموکراتی کوردستان وه‌ک‬ ‫براوەی یەکەمی هەڵبژاردنەکە‪ ،‬دەخوازێت‬ ‫هەموو الیەنەکانی‌تر بەشداری حکومەت‬ ‫بن‪ .‬یەکێتی نیشتیمانی کوردستانیش لە‬ ‫سەر زاری بەرپرسه‌کانییەوە ئەم ویستەی‬ ‫حیزبەکەی ن��ەش��اردۆت��ەوە‪ .‬بزووتنەوەی‬ ‫گ��ۆڕان��ی��ش ه��ەر ل��ە ک��ات��ی هەڵمەتەکانی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەوە ویستی بەشداریکردنی‬ ‫ل��ە ح��ک��وم��ەت��دا راگ��ەی��ان��دووه‌‪ .‬ه��ەرچ��ی‬ ‫یەکگرتووی ئیسالمی‌و کۆمەڵی ئیسالمیی‬ ‫کوردستانیش ‌ه زیاتر خواستی بەشداری‬ ‫حکومەتیان ه��ەی��ە‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا رەن��گ��ە لەم‬ ‫ق��ۆن��اغ��ەدا ن��ەی��ان��ەوێ��ت ب��ێ ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫گۆڕان ببنە ئۆپۆزسیۆن‪ .‬ئەم پێنج حیزبە‬ ‫وه‌ک الیەنە سەرەکی‌و کاریگەرەکانی سەر‬ ‫گۆڕەپانی سیاسیی کوردستان‪ ،‬دەتوانن‬ ‫ش��ێ��وازی پێکهێانی کابینەی هەشتەمی‬ ‫حکومەت یەکالیی بکەنەوە‪ .‬لەم نووسینەدا‬ ‫هەوڵدەدەین وەاڵمی ئەو پرسیارە بدەینەوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئایا پێکهێنانی حکومەتی بنکه‌فره‌وان‪،‬‬ ‫یان درێژەدان بە ئەزموونی ئۆپۆزسیۆنیی‬ ‫بە قازانجی سیستمە سیاسییەکە‌و خەڵکی‬ ‫کوردستانە؟‬ ‫بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارە‪ ،‬لە رێگەی‬

‫خستنەڕووی واتا‌و مەبەستی دێموکراسیی‬ ‫ت��ەواف��وق��ی(‪‌)1‬و پ��اش��ان��ی��ش ح��ک��وم��ەت��ی‬ ‫بنکه‌فره‌وانەوە دەچینە ناو باسەکە‪ .‬دواتر‬ ‫ب��اس ل��ە تایبەتمەندیی ئ��ەو کۆمەڵگایانە‬ ‫دەکەین‪ ،‬ک ‌ه ئاسان نییە بێ میکانیزمەکانی‬ ‫دێموکراسیی تەوافوقی بەڕێوە ببرێن‪ .‬لە‬ ‫رێگەی خستنەڕووی تایبەتمەندییەکانی‬ ‫ه��ەرێ��م��ی ک��وردس��ت��ان��ی��ش��ەوە دەگ��ەی��ن��ە‬ ‫ئ��ەو دەرئ��ەن��ج��ام��ەی‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ۆ ئ��ەم هەرێمە‬ ‫مۆدێلی دێموکراسیی زۆری��ن��ە‪ ،‬ک ‌ه خۆی‬ ‫لە حکومەت‌و ئۆپۆزیسیۆندا دەبینێتەوە‬ ‫بۆ هەرێم گونجاوترە‪ ،‬نەک دێموکراسیی‬ ‫ت��ەواف��وق��ی‌و پ��ێ��ک��ه��ێ��ن��ان��ی ح��ک��وم��ەت��ی‬ ‫بنکەفره‌وان‪ .‬لە کۆتاییشدا لە چوار خاڵی‬ ‫سەرەکیدا باس لە زیانەکانی ئەم جۆرە‬ ‫حکومەتە دەکەین بۆ هەرێمی کوردستان‪.‬‬ ‫کۆی ئارگیومێنتەکانیش لە دەرئەنجامێکی‬ ‫کورتدا دەخەینەڕوو‪.‬‬ ‫کورتەیەک دەربارەی دێموکراسیی‬ ‫تەوافوقی‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە حکومەتی بنکە ف��روان‪،‬‬ ‫دەب��ێ��ت پێشتر زان��ی��اری��ی��ەک��ی گشتیمان‬ ‫سەبارەت بە تیۆری دێموکراسیی تەوافوقی‬ ‫‪ Consociational Democracy‬هەبێت‪.‬‬ ‫دی��ارە س��ەرەت��ای دەرکەوتنی ئ��ەم تیۆرە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ کۆتایی شەستەکانی سەدەی‬ ‫رابردوو کاتێک بیرمەندی هۆڵەندی ئەرێند‬ ‫الیپارت ‪ Arendt Lijphart‬کاری کردوو ‌ه بۆ‬

‫‪33‬‬

‫ئه‌وه‌و تیۆرێکی داناوه‌‪ .‬بنەڕەتی تیۆرەکەی‬ ‫الی��پ��ارت ل��ەوەوە س��ەرچ��اوەی گ��رت��ووه‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه دێموکراسی زۆری��ن��ە ‪Majoritarian‬‬ ‫‪ Democracy‬بۆ کۆمەڵگا پەرتبووەکان‬ ‫‪ Divided Societies‬ناگونجێت‪ .‬مەبەست‬ ‫لە کۆمەڵگا پەرتبووەکان ئەو کۆمەڵگانەن‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ب��ە س��ەر چ��ەن��دی��ن ه��ێ��ڵ��ی ئ��ای��ی��ن��ی‌و‬ ‫م��ەزه��ەب��ی��ی‌و ن��ەت��ەوەی��ی‌و زم��ان��ەوان��ی‌و‬ ‫ئایدۆلۆجیدا داب��ەش��ب��وون‪ .‬پێشتریش لە‬ ‫ک��ۆت��ای��ی��ەک��ان��ی س��ەدەی ن��ۆزدەدا‪ ،‬ج��ۆن‬ ‫ستیوارت میل پێی وابووه‌‪ ،‬ک ‌ه دێموکراسی‬ ‫لەو ج��ۆرە واڵتانەدا لە مەحاڵەوە نزیکە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ب��ە پشتبەستن ب��ە کەیسی چ��وار‬ ‫واڵتی ئەوروپی وه‌ک هۆڵەندا‌و بەلجیکا‌و‬ ‫نەمسا‌و سویسرا‪ ،‬الیپارت گەیشتە ئەو‬ ‫دەرئەنجامەی بەڵێ دەک��رێ��ت لە رێگەی‬ ‫جۆرێکی‌تری دێموکراسی (دێموکراسیی‬ ‫تەوافوقی) بە پێکهێنانی حکومەت لە الیەن‬ ‫نوخبەی سیاسیی پێکهاتە جیاوازەکانی‬ ‫واڵت��ە پ��ەرت��ب��ووەک��ان��ەوە‪ ،‬دێ��م��وک��راس��ی‌و‬ ‫سەقامگیری پێکەوە گرێ بدرێن‪ .‬الیپارت‬ ‫تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی تیۆرەکەی لە‬ ‫چوار خاڵدا کورت دەکاتەوە‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ پێکهێنانی حکومەتێکی بنکه‌فره‌وان‬ ‫(لە سیستمی پارلەمانیدا)‪ ،‬یان پێکهێنانی‬ ‫دەس��ت��ەی س��ەرۆک��ای��ەت��ی (ل��ە سیستمی‬ ‫سەرۆکایەتیدا) لە الیەن بژاردەی سیاسیی‬ ‫پێکهاتە سەرەکییەکانی کۆمەڵگەوە‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ مافی ڤیتۆ بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی‬ ‫کەمینەکان‪.‬‬

‫‪٣‬ـ��ـ دام��ەزران��دن ل��ە دام‌و دەزگ��اک��ان��ی‬ ‫حکومەتدا بە پێی رێ��ژەی دانیشتووانی‬ ‫پێکهاتە‌و گرووپەکان‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ هەر گرووپ‌و پێکهاتەیەک تا رادەیەکی‬ ‫زۆر ئازاد بێت لە بەڕێوەبردنی کارو باری‬ ‫کلتووریی‌و ناوخۆیی خۆیان‪ .‬بە تایبەتی‬ ‫ئازادیی لە بەکارهێنانی زمان‌و ئاییندا‪.‬‬ ‫ب��ە وردب��وون��ەوە ل��ەو خ��ااڵن��ەی س��ەرەوە‬ ‫دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی‪ ،‬ک ‌ه پێکهێنانی‬ ‫حکومەتی بنکه‌فره‌وان لە بنەڕەتدا سیمای‬ ‫یەکەم‌و سەرەکی دێموکراسیی تەوافوقی‬ ‫(حکومڕانی هاوبەش)ە‪ .‬فرەیی کۆمەڵگاش‬ ‫ل��ە رووی ئ��ای��ی��ن‌و م��ەزه��ەب‌و زم��ان‌و‬ ‫ئیتنییەوە بنچینەی ئەم تیۆرەیە‪ .‬ئەم جۆرە‬ ‫لە دێموکراسی‪ ،‬هەوڵی پێکەوەگرێدانی‬ ‫دێ��م��وک��راس��ی‌و س��ەق��ام��گ��ی��ری دەدات لە‬ ‫واڵتێکی پەرتبوودا‪ .‬لە رێگەی هەماهەنگی‌و‬ ‫هاوکاریی نوخبەی سیاسیی لە حکومەتێکی‬ ‫ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان��دا‪ .‬ب��ە واتایەکی‌تر دەتوانین‬ ‫بڵێین‪ :‬پوختەی دێموکراسیی تەوافوقی‬ ‫بریتییە ل��ە‪ :‬دان��ن��ان ب��ەوەدا‪ ،‬ک��ه گرووپە‬ ‫ئایینی‌و مەزهەبی‌و نەتەوەیی‌و ئیتنییەکان‬ ‫بەردی بناغەی سەقامگیریی سیاسیین‪ .‬لە‬ ‫سەر ئەم بنەمایە دەیەوێت ئەو گرووپانە‬ ‫لەو بوارانەی جێی بایەخیانن وه‌ک زمان‌و‬ ‫ئایین خۆیان بەڕێوەببەن‌و هەمووشیان‬ ‫پێکەوە لە حکومەتێکی بنکه‌فره‌واندا بەشدار‬ ‫بن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫حکومڕانی هاوبەش بۆ چ جۆرە‬ ‫کۆمەڵگایەك گونجاوە؟‬ ‫هەریەکە لە الیپارت‌و برێندان ئۆلیەری‌و‬ ‫ج��ۆن م��گ��اری‪ ،‬وه‌ک س��ێ داک��ۆک��ی��ک��ەری‬ ‫دی��ار‌و ن��اس��راوی ئ��ەم ت��ی��ۆرە ل��ە‬ ‫توێژینەوەکانیاندا جەختیان لە سەر ئەوە‬ ‫ک��ردۆت��ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه دێموکراسی زۆری��ن��ە بۆ‬ ‫کۆمەڵگە پەرتبووەکان نه‌گونجاوه‌‪ ،‬چونکە‬ ‫ل��ەو ج��ۆرە کۆمەڵگایانەدا دێموکراسی‬ ‫زۆری��ن��ە وردە وردە پەلدەهاوێت ب��ەرەو‬ ‫دیکتاتۆریی‌و ستەمکاریی زۆرینە‪ .‬ئەمەش‬ ‫واڵت زیاتر ب��ەرەو ق��ەی��ران‌و لێکترازان‌و‬ ‫لەبەریەکهەڵوەشانەوە دەب��ات‪ ،‬چونکە لە‬ ‫دۆخێکی وادا بە زۆریی کەمینەکان دەست‬ ‫دەدەن��ە خەباتی چەکداریی‌و درووشمی‬ ‫ج��ی��اب��وون��ەوە‌و دروس��ت��ک��ردن��ی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫تایبەت بە خۆیان ب��ەرزدەک��ەن��ەوە‪ .‬ئەوان‬ ‫لەو ب��اوەڕەدان‪ ،‬ک ‌ه حکومڕانی هاوبەشی‬ ‫گرووپە جیاوازەکان گونجاوترین میکانیزمە‬ ‫بۆ پاراستنی دێموکراسی‌و سەقامگیریی‌و‬ ‫هێشتنەوەی واڵت بە یەکگرتوویی‪ ،‬چونکە‬ ‫هەموو پێکهاتە‌و گرووپە سەرەکییەکان‬ ‫بەشدارن لە حکومەتدا‌و بە پێی قەبارەی‬ ‫خۆیشیان کاریگەرییان دەبێت لە پرۆسەی‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ی ب��ڕی��اردا‪ .‬ب��ەم��ەش هەست‬ ‫بە پشتگوێخستن‌و پەراوێزبوون ناکەن‌و‬ ‫جۆرێک لە دڵنییایی‌و متمانەیان بە پڕۆسەی‬ ‫سیاسیی بۆ دروست دەبێت‪ .‬هەموو ئەمانە‬ ‫پێکەوە کاریگەریی گ��ەورەی��ان دەبێت لە‬

‫ت��ون��د ن��ەب��وون��ی ملمالنێکان‌و رێگەگرتن‬ ‫لە توندی‌و تیژیی‌و رووب��ەڕووب��وون��ەوە‌و‬ ‫پێکدادانی چەکداری‪.‬‬ ‫بە شێوەیەکی گشتی ئامانجی ئەم جۆرە‬ ‫دێموکراسییە‪ ،‬بریتییە ل��ە‪ :‬رێکخستنی‬ ‫دام‌و دەزگ��ا سیاسییەکان بۆ رێگەگرتن‬ ‫ل��ە م��ۆن��ۆپ��ۆل��ک��ردن��ی (پ��اوان��ک��ردن��ی‪،‬‬ ‫ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی) هێزی کلتووری‌و‬ ‫س��ەرب��ازی‌و ب��ی��رۆک��راس��ی‌و دادگ��ا‌و‬ ‫ی��اس��ادان��ان‌و ج��ێ��ب��ەج��ێ��ک��رن ل��ە الی��ەن‬ ‫گرووپێک‪ ،‬یان پێکهاتەیەکەوە‪ .‬بیرۆکەی‬ ‫سیستمی حکومڕانیی هاوبەشی هاوچەرخ‬ ‫رەن��گ��دان��ەوەی زم��ان��ی ف��رە کلتوورییەو‬ ‫برە‌و بە پێکەوە ژیانی ئاشتییانەی چەند‬ ‫کلتوورێکی ج��ی��اواز دەدات‪ .‬ب��ە کورتی‬ ‫مەبەستی ئەم جۆرە حکومڕانییە بریتییە‬ ‫ی ب ‌ه‬ ‫ل��ە‪ :‬بەهێزکردنی ب��ەش��داری��ی سیاس ‌‬ ‫شێوه‌یه‌کی ئاشتیخوازانەو کارا‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ل��ە الی��ەن کەمایەتییەکانەوە‪ .‬ئ��ەم��ەش لە‬ ‫پێناوی هێشتنەوەی یەکپارچەیی واڵت‌و‬ ‫لەبەریەک هەڵنەوەشاندنەوەی‪ .‬بە بەشداری‬ ‫کاریگەریی کەمایەتییەکان دەتوانرێت رێگە‬ ‫لە جینۆساید‌و چەوساندنەوەیان بگیردرێت‪.‬‬ ‫ه��ەر وه‌ک دەش��ت��وان��رێ��ت ل��ەو رێگەیەوە‬ ‫کەمایەتییەکان قایل بکرێن بەوەی هەوڵی‬ ‫ج��ی��اب��وون��ەوە‌و دروس��ت��ک��ردن��ی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫تایبەت بە خۆیان نەدەن‪.‬‬ ‫دەک��رێ��ت بڵێین‪ :‬ب��ۆ چەند واڵتێکی وه‌ک‬ ‫ب��ۆس��ن��ە‌و ق��وب��رس‌و ل��وب��ن��ان‌و ع��ێ��راق‬ ‫حکومڕانی هاوبەش یەکێکە لە باشترین‬

‫‪35‬‬

‫میکانیزمەکانی بەڕێوەبردنی ملمالنێ‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێشبینی شەڕی ناوخۆیان لێدەکرێت‪ ،‬یان‬ ‫مەترسی تواندنەوەی نەتەوەیەک لە ناو‬ ‫نەتەوەیەکی‌ترداو جینۆساید‌و دەرپەڕاندنی‬ ‫ئیتنی بوونی هەیە‪ ،‬یان پێشتر روویانداوە‪.‬‬ ‫هەر وه‌ک چارەسەرێکی گونجاویشە بۆ‬ ‫ملمالنێ درێژخایەنەکانی نێوان پێکهاتە‌و‬ ‫ئیتینی‌و نەتەوەکان لە واڵتە پەرتبووەکاندا‪.‬‬ ‫بە تایبەتی لەو واڵتانەی‪ ،‬ک ‌ه جێگره‌وه‌ی‬ ‫حکومڕانی ه��اوب��ەش‪ ،‬جیابوونەوە بێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬مانەوەی هەرێمی کوردستان‬ ‫وه‌ک هەرێمێکی فیدراڵ لە چوارچێوەی‬ ‫ع��ێ��راق��دا‪ ،‬پ��ەی��وەس��ت��ە ب��ە ح��ک��وم��ڕان��ی‬ ‫هاوبەشەوە‪ .‬لەگەڵ نەمانی ئەم بنەمایە‪،‬‬ ‫ک ‌ه لە دەستووردا چەسپێنراوە‪ ،‬کوردیش‬ ‫ن��اچ��ارە ه��ەوڵ��ی جیابوونەوە ب��دات‪ ،‬یان‬ ‫دەستبکاتەوە بە خەباتی چەکداریی وه‌ک‬ ‫قۆناغەکانی رابردوو‪.‬‬ ‫حکومڕانی هاوبەش بۆ هەرێمی‬ ‫کوردستان گونجاو نییە‬ ‫سەرەڕای الیەنە ئیجابییەکانی ئەم تیۆرە‬ ‫و بەکارهێنان‌و لکاندنی چەندین وات��ا‌و‬ ‫مەبەستی پۆزەتیڤی وه‌ک هاوپەیمانێتی‪،‬‬ ‫ح��ک��وم��ەت��ی ه��اوک��اری‌و ه��ەم��اه��ەن��گ��ی‌و‬ ‫ت��ەب��ای��ی‪ ،‬ک��ۆڕای��ی‌و ب��ڕی��اردان��ی گشتگیر‪،‬‬ ‫وه‌ک ه��اووات��ای��ی حکومڕانی ه��اوب��ەش‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم زۆرێ��ک ل��ە س��ک��ۆڵ��ەران رەخ��ن��ەی‬ ‫جدییان لە ناوەڕۆکی ئەم تیۆرە گرتووە‌و‬

‫(‪)2‬‬

‫ه��ه‌ر ب��ه‌رده‌وام��ی��ش��ن‪ .‬ل��ە رەخنەگرتن لە‬ ‫پێناسەکەی الیپارت‌ه‌و ‌ه بۆ تیۆرەکەی هه‌تا‬ ‫دەگاتە ئەو چەمک‌و زاراوە‌و کەیسانەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه بە شیوەیەکی تەوافوقی سەرکەوتوو‬ ‫ب��ەڕێ��وە ب��راون‪ .‬ئ��ەوان پ��ێ��ی��ان وای��ە لە‬ ‫باشترین حاڵەتدا‪ ،‬دێموکراسیی تەوافوقی‬ ‫چ��ارەس��ەرێ��ک��ی گ��ون��ج��اوی کورتخایەنە‬ ‫بۆ بەڕێوەبردنی ملمالنێکان لە قۆناغی‬ ‫راگوزەریدا‪ .‬ناتوانرێت پشتی پێببەسترێت‬ ‫بۆ چارەسەرکردنی ملمالنێکان لە دوور‬ ‫(‪)3‬‬ ‫مەودادا‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی لە س��ەرەوە خ��راوەت��ەڕوو‪ ،‬تەنها‬ ‫بۆ بەرچاوڕوونی خوێنەر بوو‪ .‬تا بزانێت‪،‬‬ ‫حکومەتی ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان ل��ە ب��ن��ەڕەت��دا لە‬ ‫ک��وێ��وە س��ەرچ��اوەی گ��رت��ووە‌ ‌و ب��ۆ کام ‬ ‫کۆمەڵگایە پێشنیارکراوە؟ ئێستا ئیتر کاتی‬ ‫ئەوەیە بپرسین‪ :‬ئایا ئەم جۆرە حکومەتە‬ ‫ب��ۆ ه��ەرێ��م��ی ک��وردس��ت��ان پێویستییەکی‬ ‫حەتمییە‪ ،‬یان دەکرێت درێژە بە ئەزموونی‬ ‫دێ��م��وک��راس��ی زۆری��ن��ە (ح��ک��وم��ەت‌و‬ ‫(‪)4‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆن) بدرێت؟‬ ‫ک��ام��ی��ان (ح��ک��وم��ەت��ی ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان‪ ،‬ی��ان‬ ‫بوونی ئۆپۆزسیۆنێکی کارا لە دەرەوەی‬ ‫حکومەت) لە بەرژەوەندیی هاواڵتییاندایە؟‬ ‫راستە لە هەرێمی کوردستاندا ئایین‌و‬ ‫نەتەوە‌و پێکهاتەی ج��ۆراو جۆر دەژی��ن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم فرەییە بە بەراورد بەو فرەییەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ل��ە ه��ەن��دێ��ک واڵت��ی دی��ک��ەدا ه��ەی��ە تا‬ ‫رادەیەکی زۆر سروشتی‌و ئیجابی بووە‌و‬ ‫نەبووەتە هۆی دروستبوونی هیچ قەیران‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫کێشەیەکی گەورە‪ .‬بە پێچەوانەوە‪ ،‬الیەنە‬ ‫براوەکانی هەڵبژاردن بە شێوەیەکی گشتی‬ ‫لە ئایین‌و م��ەزه��ەب‌و ن��ەت��ەوە‌و زمانیشدا‬ ‫چوونیەکن‪ .‬بە واتایەکەی‌تر‪ ،‬لە هەرێمی‬ ‫کوردستاندا ملمالنێی سیاسیی تووند لە‬ ‫نێوان مسوڵمان‌و مەسیحی‪ ،‬ی��ان ک��ورد‌و‬ ‫ع��ەرەب‌و تورکماندا نییە‪ ،‬بەڵکو لە نێوان‬ ‫پێنج حیزب‌و الیەنی سەرەکیدایە (پارتی‌و‬ ‫یەکێتی‌و گۆڕان‌و کۆمەڵ‌و یەکگرتوو‌)‪ .‬واتە‬ ‫ملمالنێکە ملمالنێیەکی سیاسییە لە نێوان‬ ‫الیەنە سیاسییەکانی یەک نەتەوەدا‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ک ج��ار ب��ۆ ب��ەرەن��گ��ارب��وون��ەوەی‬ ‫مەترسی دەرەک��ی الی��ەن��ە سیاسییەکانی‬ ‫واڵتێک ناچار دەبن پەنا ببەنە بەر پێکهێنانی‬ ‫حکومەتێکی بنکه‌فره‌وان‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬لە‬ ‫کاتی جەنگی جیهانی دووەمدا‪ ،‬تەنانەت لە‬ ‫بەریتانیا‪ ،‬ک ‌ه بە دایکی مۆدێلی دێموکراسی‬ ‫زۆری��ن��ە دان��راوه‪ .‬حیزبە سیاسییەکانی‬ ‫ئ��ەو واڵت��ە لە دەوری ی��ەک کۆبوونەوە‌و‬ ‫حکومەتێکی بنکه‌فره‌وانیان پێکهێناوه‌‪.‬‬ ‫هەمان حاڵەتیش لە سوید روویداوه‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئ��ەوان��ە حاڵەتی دەگمەنن بۆ تێپەڕاندنی‬ ‫قۆناغێکی مەترسیدار‌و هەستیار‪ .‬دی��ارە‬ ‫مەیلی پێکهێنانی حکومەتی بنکه‌فره‌وان‬ ‫لە ئێستای هەرێمی کوردستاندا بۆ ئەم‬ ‫هۆکارە ناگەڕێتەوە‪ .‬هەرچەندە الیەنگرانی‬ ‫حکومەتی بنکەفره‌وان باس لەوە دەکەن‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئ��ەم ج��ۆرە حکومەتە س��ەن��گ‌و هێزی‬ ‫ک��ورد لە بەرانبەر بەغداد زیاتر دەک��ات‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئەمە تەنها گریمانەیەکە‌و‬

‫هیچ گەرەنتییەک بوونی نییە‪ ،‬ک ‌ه یەکێتی‌و‬ ‫پارتی بەردەوام نەبن لە سەر سیاسەتی دە‬ ‫ساڵی رابردوویان لە بەغداد‪.‬‬ ‫زۆرج��ار دەگوترێت‪ ،‬ک ‌ه تەنگژەی نێوان‬ ‫الی��ەن��ەک��ان‌و ب��ارو دۆخ��ی ن��اوچ��ەک��ە بە‬ ‫ج��ۆرێ��ک��ە‪ ،‬ک�� ‌ه پ��ێ��وی��س��ت��ی ب��ە حکومەتی‬ ‫بنکه‌فره‌وان هەیە‪ .‬لە وەاڵمی ئەمەدا دەڵێین‪:‬‬ ‫بوونی تەنگژە جیاوازە لە بوونی توندی‌و‬ ‫تیژیی‌و مەترسی هەڵگیرساندنی شەڕ‪ .‬لە‬ ‫سااڵنی رابردووشدا بارو دۆخی ناوچەکە‬ ‫ب��ۆ ک��ورد خ��راپ��ت��رب��ووه‌‪ .‬ب��ە پێچەوانەوە‬ ‫ئێستا دۆخ��ەک��ە ت��ا رادەی��ەک��ی زۆر بە‬ ‫قازانجی ک��ورد‌و هەرێمی کوردستانیشە‪.‬‬ ‫رەنگە پێکهێنانی حکومەتی بنکه‌فره‌وان بۆ‬ ‫ماوەیەک ناکۆکی‌و تەنگژەکان رابگرێت‪ ،‬یان‬ ‫بیانشارێتەوە‪ ،‬بەاڵم ناتوانێت بۆ هەمیشە‬ ‫ئەو گرفتانە بنەبڕ بکات‪ .‬کەواتە پێکهێنانی‬ ‫ح��ک��وم��ەت��ی ب��ن��ک��ەف��ره‌وان ل��ەم رووەوە‬ ‫تەنها چارەسەرێکی کاتییە‌و دواخستنی‬ ‫گرفتەکان‌و جێهێشتنیانە بۆ کات‪ .‬کێشەی‬ ‫رەش��ن��ووس��ی دەس��ت��وور‌و گ��ەڕان��دن��ەوەی‬ ‫ب��ۆ پ��ارل��ەم��ان ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی گ��ف��ت��وگ��ۆی لە‬ ‫سەربکه‌ن‌و تەعدیلکردنی هەندێک بڕگە‌و‬ ‫م��اددە ی��ەک��ێ��ک��ی‌ت��رە ل��ەو گ��رف��ت��ان��ەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێویستی بە سازشکردنی الیەنەکان هەیە‬ ‫بۆ یەکتر‪ ،‬بەاڵم دەکرێت الیەنەکان لە رێگەی‬ ‫گفتوگۆکردنەوە بگەنە رێککەوتن بێ ئەوەی‬ ‫پێویست بەوە بکات لە حکومەتدا پێکەوە‬ ‫بن‪ .‬واتە پێکهێنانی حکومەتی بنکه‌فره‌وان‬ ‫پێشمەرجی رێککەوتن نییە لە سەر چۆنێتی‬

‫‪37‬‬

‫چارەسەرکردنی کێشەی دەستوور‪.‬‬ ‫لە ئێستادا خواستی پێنج الیەنە براوەکەی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن ل��ە پێکهێنانی ح��ک��وم��ەت��ی‬ ‫بنکەفره‌واندا یەکدەگرێتەوە‪ ،‬ب��ەاڵم هەر‬ ‫ی��ەک��ە‌و ب��ۆ مەبەستێکی ج��ی��اواز‪ .‬الیه‌نی‬ ‫دەس��ەاڵت (ب��ە تایبەتی پ��ارت��ی) دەیەوێت‬ ‫لە رێگەی بەشداریکردنی ئۆپۆزسیۆنەوە‬ ‫باری سەرشانی سووک بکات‌و لە رەخنەی‬ ‫تووندی ئۆپۆزسیۆن‌و جواڵندنی شەقام بە‬ ‫دوور بێت‪ .‬دۆخێک دروست بکات‪ ،‬ک ‌ه بە‬ ‫تەنیا نەچێتە ژێر باری بەرپرسیارێتی‌و لە‬ ‫ئەستۆگرتنی ئەو کەم‌و کورتی‌و گەندەڵی‌و‬ ‫نادادپەروەرییانەی‪ ،‬ک ‌ه حکومەت ئەنجامیان‬ ‫دەدات‪ .‬هەرچی یەکێتیشە بەرنامەڕێژیی‬ ‫ن��ەک��ردووە بۆ ئۆپۆزسیۆنبوون‪ ،‬چونکە‬ ‫ل��ە الی��ەک��ەوە چ��اوەڕێ��ی ئ��ەو شکستەی‬ ‫نەکردووه‌‌و لە الیەکی دیکەشەوە کارێکی‬ ‫ئەوتۆیان نەکردووە‪ ،‬ک ‌ه جەماوەر متمانەیان‬ ‫پێبکات وه‌ک ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‪ .‬ئ��ەم��ە جگە‬ ‫لەوەی‪ ،‬ک ‌ه ئۆپۆزسیۆنبوون لە کوردستاندا‬ ‫وات��ە بێ بەشبوون لە زۆر دەستکەوت‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه یەکێتی ن��ە ل��ەگ��ەڵ��ی��دا راه��ات��ووە‌و نە‬ ‫قبوڵیشی دەکات‪ .‬هەرچی ئۆپۆزسیۆنیشە‬ ‫دەیانەوێت ببنە هاوبەشێکی راستەقینە‬ ‫لە حکومەتدا‪ .‬تا لەوێوە کارنامەی خۆیان‬ ‫جێبەجێ بکەن‪ .‬پێیان وایە پاش چوار ساڵ‬ ‫لە خەباتی ئۆپۆزسیۆن‌و دەرخستنی دەیان‬ ‫گەندەڵی‌و ئاشکراکردنی چەندین الیەنی‬ ‫ت��اری��ک‌و ناشەفافی دەس��ەاڵت��ی یەکیتی‌و‬ ‫پ��ارت��ی‪ ،‬ئیتر خەڵک چ��اوەڕێ��ی ک��ردارە‌و‬

‫دەی��ەوێ��ت ش��ێ��وازی ک��اری الی��ەن��ەک��ان��ی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنیش ببینێت لە حکومەتدا‪ .‬دیارە‬ ‫لە پشت ئەم ئارگیومێنتەوە هۆکاری‌تریش‬ ‫ه��ەن‪ ،‬ک�� ‌ه کەمتر ئ��ام��اژەی��ان پێدەکرێت‪.‬‬ ‫وه‌ک بێزاربوون لە کاری ئۆپۆزسیۆنی‌و‬ ‫بەرگەنەگرتنی فشارەکانی یەکێتی‌و پارتی‌و‬ ‫ماندووبوون‌و بێ ئومێدبوون لەوەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بتوانن ل��ە رێ��گ��ەی ئۆپۆزسیۆنبوونەوە‬ ‫گۆڕانکاریی لە سیستمی سیاسیی هەرێمدا‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەی زۆرێ��ک لەو تێڕوانینانەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه پشتگیریی پێکهێنانی حکومەتێکی‬ ‫بنکەفره‌وان دەکەن بۆ کابینەی هەشتەم‪.‬‬ ‫م��ن پ��ێ��م وای��ە ئ��ەم ج��ۆرە ح��ک��وم��ەت��ە‬ ‫زیانەکانی لە قازانجەکانی زۆر زیاترن‌و‬ ‫بۆ واقیعی هەرێمی کوردستان ناگونجێت‪.‬‬ ‫ئارگیومێنتەکەم لە چوار خاڵی سەرەکیدا‬ ‫کورت دەکەمەوە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ پارلەمانێکی الواز‪ :‬رەنگە زۆربەمان لە‬ ‫سەر ئەوە هاوڕا بین‪ ،‬ک ‌ه خولی سێیەمی‬ ‫پارلەمان کاراترین‌و چاالکترین خول بوو ‌ه‬ ‫بە بەراورد بە خولەکانی پێشتر‪ .‬هۆکاری‬ ‫سەرەکی ئەمەش بۆ بوونی ئۆپۆزسیۆنێکی‬ ‫کارا دەگەڕێتەوە‪ ،‬ک ‌ه توانییان لە رێگەی‬ ‫فراکسیۆن‌و میدیاکانیانەوە تا رادەیەکی‬ ‫زۆر خەڵکی ک��وردس��ت��ان ب��ە مافەکانیان‬ ‫ئ��اش��ن��اب��ک��ەن‪ .‬م��ەس��ەل��ەی گ��رێ��ب��ەس��ت��ە‬ ‫نەوتییەکان‌و ناشەفافی سەرچاوەکانی‬ ‫داه��ات‌و ک��ەل��ێ��ن‌و ک��ەم‌و کورتییەکانی‬ ‫ب��ودج��ە‌و گ��ەن��دەڵ��ی‌و دوو ئ��ی��دارەی��ی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫قۆرخکردنی دەسەاڵت‌و چەندین مەسەلەی‬ ‫دیکەی هاو شێوە لەو کۆمەڵە مەسەلەیە‬ ‫ب��وون‪ ،‬ک ‌ه لە خولی سێیەمی پارلەماندا‬ ‫زۆرترین قسە‌و باسی لە سەر کرا‪ .‬گەرچی‬ ‫زۆرێ��ک لە یاساکان بە زۆری��ن��ەی دەنگ‬ ‫پەسند کرابوون‌و نەتوانرا هیچ وەزیرێک‬ ‫ل��ە پۆستەکەی الببرێت‌و ک��ەس ل��ە سەر‬ ‫مەلەفی گەندەڵی سزا بدرێت‪ ،‬ب��ەاڵم النی‬ ‫کەم ئۆپۆزسیۆن هەنگاوێکی گەورەی نا‪،‬‬ ‫هۆشیاریی خەڵکی بەرانبەر بە مافەکانی‬ ‫خۆی تا ئاستێکی بەرچاو بەرزکردەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫جگە لەوەی‪ ،‬ک ‌ه نەریتی ئۆپۆزسیۆنبوونی‬ ‫ک��ارای داه��ێ��ن��ا‪ ،‬ک�� ‌ه دەک��رێ��ت ب��ە خاڵێکی‬ ‫وەرچەرخانی گرنگ دابنرێت لە خەباتی‬ ‫سیاسی‌و مەدەنی هەرێمی کوردستاندا‪.‬‬ ‫تا ئێستا ئۆپۆزسیۆن هەنگاوێکی گەورەی‬ ‫ن��اوە‪ .‬بۆیە لە جیاتی گەڕانەوە بۆ دواوە‬ ‫دەب��ێ��ت ه��ەوڵ��ی ب��ەه��ێ��زت��رک��ردن‌و زی��ات��ر‬ ‫چەسپاندنی ن��ەری��ت��ی ئۆپۆزسیۆنبوون‬ ‫ب��دات لە کوردستاندا‪ .‬بە بەشداریکردن‬ ‫لە حکومەتی بنکەفراواندا‪ ،‬ئیتر قۆناغی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنبوون کۆتایی پێدێت‪ .‬هەرچەندە‬ ‫هەریەکە لە گ��ۆڕان‌و کۆمەڵ‌و یەکگرتو ‌و‬ ‫جەخت لەوە دەکەنەوە‪ ،‬ک ‌ه بەشداریکردنیان‬ ‫لە حکومەتی بنکەفره‌واندا وات��ای بێدەنگ‬ ‫بوونیان نییە لە کەم‌و کورتی‌و گەندەڵی‌و‬ ‫ن��ادادپ��ەروەری��ی��ەک��ان‪ .‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا‬ ‫ئ��ەم قسەیە زی��ات��ر دروشمێکی سیاسیی‬ ‫بریقەدارە بۆ رازیکردنی دڵی ئەندامانیان‌و‬ ‫دڵدانەوە‌و دڵڕاگرتنی هاوواڵتیان‪ .‬ئەزموونی‬

‫کۆمەڵ‌و یەکگرتو ‌و لە کابینەی پێنجەمی‬ ‫حکومەتدا‪ ،‬پێی وتین‪ :‬ئەو جۆرە کارکردنە‬ ‫لە الیەکەوە کاریگەرو سەرکەوتو ‌و نییە‌و‬ ‫لە الیەکی دیکەوە ناتوانێت قەناعەت بە‬ ‫جەماوەر بکات‪ ،‬چونکە ناکرێت پێیەکت لە‬ ‫ناو حکومەتدا بێت‌و پێیەکیشت لە دەرەوەی‬ ‫حکومەت بێت‪ .‬نە پارتی‌و یەکێتی ئەوە قبوڵ‬ ‫دەک��ەن‌‪ ،‬نە خەڵکیش متمانەی بەو جۆرە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنه‌ ده‌بێت‪.‬‬ ‫م��ەت��رس��ی��ی��ەک��ی‌ت��ر ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک�� ‌ه الی��ەن��ە‬ ‫سیاسییەکان لە رێگەی فراکسیۆنەکانیانەوە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ی��ەک��ت��ردا رێ��ک��ب��ک��ەون‌و چاوپۆشی‬ ‫ل��ە ه��ەڵ��ە‌و ک��ەم‌و کورتییەکانی وەزی��ر‌و‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەرە گشتیی‌و کاربەدەستەکانی‬ ‫یەکتر بکەن لە حکومەتدا‪ .‬واتە یەکێک لە‬ ‫مەترسییە چاوەڕوانکراوەکان ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫لە حاڵەتی بەشداریی هەموو الیەنەکان لە‬ ‫حکومەتدا‪ ،‬رۆڵی چاودێریی پارلەمان زۆر‬ ‫الواز ببێت‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ح��ک��وم��ەت��ێ��ک��ی الواز‪ :‬ل��ە حکومەتی‬ ‫بنکەفره‌واندا‪ ،‬وەزی��ر‌و کاربەدەستەکان‬ ‫تا رادەیەکی زۆر دوورن لە چاودێریی‌و‬ ‫لێپێچینەوەوه‌‪ ،‬چونکە ل��ەب��ەر کێبڕکێی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ب��ۆ دان��ەب��ەزی��ن��ی ئ��اس��ت��ی‬ ‫جەماوەرییان هیچ کوتلەیەک ئامادە نییە‬ ‫وەزی��رەک��ەی خ��ۆی بانگهێشتی پارلەمان‬ ‫بکات‪ .‬بۆ نموونە هیچ کام لە فراکسیۆنی‬ ‫پ��ارت��ی‌و یەکێتی هەوڵی بانگهێشتکردنی‬ ‫هیچ وەزیرێکی سەر بە حیزبەکەیان نادەن‬ ‫بۆ لێپێچینەوە لە الیەن پارلەمانەوە‪ .‬لەم‬

‫‪39‬‬

‫حاڵەتەشدا دەبێت فراکسیۆنەکانی گۆڕان‌و‬ ‫یەکگرتو ‌و له‌گه‌ڵ کۆمەڵ ئەو هەوڵە بدەن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لە وەه��ا حاڵێکدا پارتی‌و یەکێتیش‬ ‫دەستەوستان دانانیشن‪ ،‬بەڵکو ئەوانیش لە‬ ‫بەرانبەردا بانگهێشتی وەزیرێک‪ ،‬یان چەند‬ ‫وەزیرێکی سەر بەو الیەنانە دەک��ەن‪ .‬بۆ‬ ‫سەلماندنی ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه هەمووان لە کەم‌و‬ ‫کورتییەکاندا بەشدارن‪ .‬رەنگە الیەنەکان لە‬ ‫نێوان خۆیاندا بۆ روونەدانی ئەم حاڵەتە‬ ‫سازشبکەن‌و چاو لە هەڵەی یەکتر بپۆشن‪.‬‬ ‫ئەنجامی ئەم سازشکردنەش بۆ یەکتری‪،‬‬ ‫حکوومەتێکی الواز‌و ب��ێ ب��اك ب��ەره��ەم‬ ‫دەهێنێت‪.‬‬ ‫ی��ەک��ێ��ک��ی‌ت��ر ل��ە م��ەت��رس��ی‌و ه��ەڕەش��ەی‬ ‫ح��ک��وم��ەت��ی ب��ن��ک��ەف��ره‌وان ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫الیەنەکان بە ئەنقەست بەربەست بۆ یەکتر‬ ‫دروستدەکەن‪ .‬لە ئێستادا گۆڕان دەیەوێت‬ ‫بچێتە ح��ک��وم��ەت��ەوە ب��ۆ جێبەجێکردنی‬ ‫کارنامەکانی‪ ،‬ب��ەاڵم زەحمەتە یەکێتی‌و‬ ‫پارتی هەرگیز بەمە رازی ببن‪ ،‬چونکە‬ ‫جێبەجێکردنی بەرنامەکانی گ��ۆڕان‪ ،‬واتە‬ ‫ب��ەرزب��وون��ەوەی ئاستی جەماوەریی ئەم‬ ‫ب��زووت��ن��ەوەی��ە‪ .‬ئ��ەم��ەش ل��ە س��ەر حسابی‬ ‫رێ��ژەی ج��ەم��اوەری��ی یەکێتی‌و پارتی‌یە‪.‬‬ ‫ئەگەر پیشتر دەی��ان کۆسپ‌و لەمپەر لە‬ ‫بەردەم وەزیری خوێندنی بااڵی کابینەی‬ ‫شەشەم د‪ .‬دالوەر عەالدین دانرابێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەیویست هەندێک چاکسازیی دیاریکراو‬ ‫بکات لە بواری خوێندنی بااڵدا‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫حیزبەکەی هاوپەیمانی ستراتیجی پارتی‬

‫بوو‪ ،‬پێکەوە حکومەتیان دروستکردبوو‪.‬‬ ‫ئ��ەی چ��ۆن گ��ۆڕان دەت��وان��ێ��ت کارەکانی‬ ‫هەروا بە ئاسانیی بەڕێوەببات لە کاتێکدا‬ ‫لە چوار ساڵی رابردوودا نەیاری بەرچاوی‬ ‫سیاسەتەکانی یەکێتی‌و پ��ارت��ی ب��ووە‌و‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ەک��ەش��ی ف��ره‌وان��ت��ر‌و گ��ەورەت��رە‌‪.‬‬ ‫دەی��ەوێ��ت بە هاوکاریی لەگەڵ کۆمەڵ‌و‬ ‫یەکگرتو ‌و چاکسازیی ریشەیی لە سیستمی‬ ‫سیاسیی هەرێمی کوردستاندا بکات‪ .‬لە‬ ‫الیەکی‌ترەوە‪ ،‬لە حاڵەتی بەشداربوون لە‬ ‫حکومەتدا‪ ،‬سێ الیەنەکەی ئۆپۆزسیۆنیش‬ ‫دەتوانن چەندین بەربەست بۆ یەکێتی‌و‬ ‫پارتی دروستبکەن‪ .‬بەم جۆرە حکومەت‬ ‫دەب��ێ��ت��ە گ��ۆڕەپ��ان��ی م��ل��م�لان��ێ��ی الی��ەن��ە‬ ‫سیاسییەکان‪ .‬هەموو ئەمانەش کارەکانی‬ ‫حکومەت سست دەک��ەن سەرئەنجامیش‬ ‫ب��ە خ��راپ ل��ە س��ەر خ��ەڵ��ک��ی ک��وردس��ت��ان‬ ‫دەشکێتەوە‪.‬‬ ‫ه��ۆک��ارێ��ک��ی دی��ک��ەی الوازی��ی حکومەتی‬ ‫بنکەفره‌وان ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه بەهۆی نەبوونی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‌و نەبوونی ترس لە چاودێریی‌و‬ ‫لێپێچینەوە‪ ،‬الی��ەن��ەک��ان چەندین کەسی‬ ‫ناشیاوو بێ ئەزموون دەخزێننە ناو دام‌و‬ ‫دەزگاکانی حکومەتەوە‌و چەندین پۆستی‬ ‫گرنگیان پێ دەسپێرن‪ .‬دڵسۆزیی‌و ملکەچی‬ ‫بۆ حیزب دەبێتە پێوەری پێدانی پۆست‪ ،‬نەک‬ ‫توانا‌و شایستەیی‌و پسپۆڕی‪ .‬بە واتایەکی‌تر‬ ‫ح��ک��وم��ەت��ی ب��ن��ک��ەف��ره‌وان دەرف��ەت��ێ��ک��ی‬ ‫لەبار دەڕەخسێنێت بۆ گەندەڵکاران‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەوە الیەنی دەس��ەاڵت لە حاڵەتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫بوونی ئۆپۆزسیۆندا هەمیشە هەوڵ دەدات‬ ‫باشترین‌و شیاوترین‌و بە توانایی‌ترین‬ ‫کەس لە جومگەکانی حکومەتدا دابنێت تا‬ ‫روویەکی جوانی حکومرانی حیزبەکەیان‬ ‫پیشان ب��دەن‌و لە رەخ��ن��ەی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫ب��ە دوور ب��ن‪ .‬ب��ۆ ئ��ەوەی ب��ت��وان��ن لە‬ ‫هەڵبژاردنەکانی ئاییندەشدا متمانەی خەڵک‬ ‫بەدەست بهێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��ە ک��ورت��ی‪ ،‬ح��ک��وم��ەت��ی ب��ن��ک��ەف��ره‌وان بە‬ ‫گشتی حکومەتێکی ناکارا‌و بێ ئاڕاستەیە‌‪.‬‬ ‫زۆرجار هەوڵەکانی چارەسەریی گرفتەکان‬ ‫تێیدا بە بنبەست دەگات‌و پێشکەشکردنی‬ ‫خزمەتگوزارییەکانیش لە ئاستێکی خراپدا‬ ‫دەب��ن‪ .‬ئەمەش بە هۆی دەستتێوەردان‌و‬ ‫دروستکردنی به‌ربه‌ست بۆ یه‌کتر ل ‌ه ناو‬ ‫الیه‌نه‌ به‌شداربووه‌کاندا‌‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ب�ڵاوب��وون��ەوەی زی��ات��ری گەندەڵی‪ :‬بە‬ ‫گشتی پەیوەندییەکی پتەو هەیە لە نێوان‬ ‫حکومەتی بنکەفره‌وان‌و ب�ڵاوب��وون��ەوەی‬ ‫گ��ەن��دەڵ��ی‪ .‬ل��ە چ��وار س��اڵ��ی راب��ردوودا‬ ‫ی��ەک��ێ��ک ل��ە دروش��م��ە س��ەرەک��ی��ی��ەک��ان��ی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن بریتی بوو ‌ه لە دژایەتیکردنی‬ ‫گەندەڵی‪ .‬لە هەڵمەتەکانی هەڵبژاردنیشدا‬ ‫راگەیاندنەکان‪ ،‬یان پانتاییەکی زۆر‪ ،‬یان‬ ‫بۆ ئەم پرسە تەرخان کردبوو‪ .‬تەنانەت‬ ‫دروشمی سەرەکیی هەڵمەتی هەڵبژاردنی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ(دادگ��ەری��ی) و ئ��ه‌وه‌ی یەکگرتوو‬ ‫(دەسەاڵتێکی دادپ��ەروەر‌و خزمەتگوزار)‬ ‫ب��ووه‌‪ .‬ک��ارن��ام��ەک��ەی لیستی گ��ۆڕان��ی��ش‬ ‫بەچڕی پرسی گەندەڵی وروژاندبوو‪ ،‬بەاڵم‬

‫پرسیارەکە ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه چۆن دەتوانن بەر بە‬ ‫گەندەڵیی حکومەتێک بگرن لە کاتێکدا خۆیان‬ ‫بەشێکی سەرەکی ئەو حکومەتە بن‪ .‬رەنگە‬ ‫تەماشاکردنێکی ئاستی گەندەڵی حکومەتە‬ ‫بنکەفره‌وانەکەی بەغداد یارمەتیدەرێکی‬ ‫ب��اش ب��ێ��ت ل��ەم رووەوە‪ .‬زۆرێ��ک ل��ەو‬ ‫ئامارانەی‪ ،‬ک ‌ه رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی‬ ‫ب��واری دەستپاکی‌و شەفافیەت‌و گەندەڵی‬ ‫ناو بە ناو لە سەر عێراق باڵویدەکەنەوە‪،‬‬ ‫ئاماژە بەوە دەک��ەن‪ ،‬ک ‌ه عێراق پێشه‌نگی‬ ‫رێزبه‌ندی واڵت ‌ه ناشه‌فاف‌و گەندەڵەکانی‬ ‫ج��ی��ه��ان��دای��ە‪ .‬ب��وون��ی چ��ەن��دی��ن دەس��ت��ەی‬ ‫نەزاهە‌و چاودێری لە سەر ئاستی عێراق‌و‬ ‫ل��ە ن��او وەزارەت��ەک��ان��ی��ش��دا ن��ەی��ت��وان��ی��وە‬ ‫رێگر بێت ل��ە ب�ڵاوب��وون��ەوەی گەندەڵی‪.‬‬ ‫هۆکاری ئەمەش بە شێوەیەکی سەرەکی‬ ‫بۆ ئ��ەوە دەگ��ەڕێ��ت��ەوە‪ ،‬ک ‌ه هەموو الیەنە‬ ‫سەرەکییەکان لە حکومەتدا بەشدارن‌و تا‬ ‫رادەیەکی زۆر پەردەپۆشی گەندەڵییەکانی‬ ‫یەکتر دەکەن‌و کارەکانی دەستەی نەزاهە‬ ‫پەکده‌خەن‪.‬‬ ‫رەنگە ئەو پرسیارەمان له‌ال دروست ببێت‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ک��وردس��ت��ان ب��ە ه��ەردوو ئ��ەزم��وون��ی‬ ‫حکومەتی ب��ن��ک��ەف��ره‌وان‌ ‌و ئۆپۆزسیۆندا‬ ‫تێپەڕبووە‪ ،‬کەچی هیچ ئەزموونێکیشیان‬ ‫نەیتوانیوە گ��ەن��دەڵ��ی بنەبڕ ب��ک��ات‪ .‬ئەمە‬ ‫راستە‪ ،‬ب��ەاڵم لە چ��وار ساڵی راب��ردوودا‬ ‫بە هۆی بوونی ئۆپۆزسیۆنێکی چاالکەوە‬ ‫لە پارلەمان‪ ،‬چەندین گەندەڵی بە داتاوە‬ ‫خ��ران��ەڕوو‪ .‬بە تایبەتی لە بەهەدەردانی‬

‫‪41‬‬

‫س��ام��ان��ی وواڵت‌و روون ن��ەب��وون��ی‬ ‫سەرچاوەکانی داه��ات‌و بوونی چەندین‬ ‫پ��ڕۆژەی وەهمی لە بودجەدا‌و ناشەفافی‬ ‫گرێبەستە نەوتییەکان‌و خانەنشینکردنی‬ ‫ن��ای��اس��ای��ی‪ ..‬ه��ت��د‪ .‬ئ��ەم��ان��ە‌و ه��ەڵ��دان��ەوەی‬ ‫چەندین مەلەفی‌تری هەستیار لە الیەن‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‌و چ��ەن��دی��ن دەن��گ��ی ن��اڕازی‬ ‫دی��ک��ەی س��ەرب��ەخ��ۆ زی��ات��ر ب��ەرچ��اوی‬ ‫ه��اوواڵت��ی��ان��ی روون��ک��ردەوە‌و گوڕێکی‬ ‫باشتری بە پڕۆسەی سیاسی دا‪ ،‬ک ‌ه پێشتر‬ ‫ب��ەرە‌و چەقبەستووی دەچ��وو‪ )5(.‬ئەمانە‬ ‫هەمووی ئاماژەن بۆ ئ��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه بوونی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬سەرەڕای ناکامڵیی‌و بوونی‬ ‫هەڵە‌و پەڵە‌و کەم‌و کورتییش‪ ،‬باشترە لە‬ ‫بوونی حکومەتێکی بنکەفره‌وان‪ .‬بە بڕوای‬ ‫من ئەم جۆرە حکومەتە جگە لەوەی بێ باك‬ ‫لە هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی‌و کەمتەرخەم‬ ‫لە خزمەتکردنی خەڵک دەبێت‪ ،‬دەرفەتی‬ ‫زی��ات��ری��ش ب��ۆ گ��ەن��دەڵ��ی‌و گ��ەن��دەڵ��ک��اران‬ ‫دەڕەخسێنێت‌و ئومێدەکانی چاکسازیش‬ ‫ئەگەر لە گۆڕ نەنێت ئەوا بۆ ماوەی چوار‬ ‫ساڵی دیکە دوای دەخات‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ پێکهێنانی حکومەتی بنکەفره‌وان لە‬ ‫خزمەتی حیزبە بچوکەکاندایە‪ :‬ئەنجامی‬ ‫هەڵبژاردنەکانی راب��ردوو لە سەر ئاستی‬ ‫ه��ەرێ��م��ی ک��وردس��ت��ان‌و ع��ێ��راق ئ��ەوەی‬ ‫دەرخ��س��ت��ووە‪ ،‬ک��ه‌ ه��ێ��زی ک��اری��گ��ەری��ی‬ ‫س��ەر گ��ۆڕەپ��ان��ی س��ی��اس��ی��ی ه��ەرێ��م��ی‬ ‫کوردستان بریتیی ‌ه لە پارتی‌و یەکێتی‌و‬ ‫گ��ۆڕان‌و ی��ەک��گ��رت��وو‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ک��ۆم��ەڵ‪.‬‬

‫ئەوانی‌تر پارتی بچووکن‪ .‬هەندێک لەو‬ ‫پ��ارت��ە ب��چ��ووک��ان��ە رێ��ژەی دەنگەکانیان‬ ‫ل��ە داک��ش��ان��ێ��ک��ی ب��ەردەوام��دای��ە‪ .‬کەچی‬ ‫بودجەیەکی زەبەالحیان لە داهاتی گشتی‬ ‫بۆ تەرخانکراوە‌و دەیان کەسیان بە پلە‌و‬ ‫موچەی بەرز خانەنشینکراوە‪ .‬ئەم هێزانە‬ ‫زۆر جار وه‌ک پاشکۆی یەکێتی‌و پارتین‌و‬ ‫وەک دیکۆر دەرکەوتوون‌و کاریگەرییەکی‬ ‫ئەوتۆیان نەبووە لە سەر گۆڕانکارییەکان‪.‬‬ ‫بە بڕوای من ئەگەر ئەزموونی ئۆپۆزسیۆن‌و‬ ‫حکومەت ب��ەردەوام بێت ئەوا وردە وردە‬ ‫ئەم هێزانە بەرە‌و پووکانەوە دەچن‪ ،‬یان‬ ‫دەبێت شێوازی کارکردنیان بگۆڕن‪ ،‬یان‬ ‫لەگەڵ پارتێکی‌تردا یەکبگرن‪ ،‬یان خۆیان‬ ‫هەڵوەشێننەوە‪ .‬رەنگە بگوترێت ئەمە رایەکی‬ ‫رادیکاڵییە‌و دژی ف��رەی��ی‌و لێبوردەییە‌و‬ ‫ناکرێت خەباتی شاخی ئەو الیەنانە نادیدە‬ ‫بگرین‪ ،‬بەاڵم ئەزموونی ئەو حیزبانە ئەوەی‬ ‫سەلماندووە‪ ،‬ک ‌ه ئەوان حیزبی رابردوون‌و‬ ‫هیچ پ��ڕۆژەی��ەک��ی ئ��ەوت��ۆی��ان پ��ێ نییە بۆ‬ ‫ئایندە‪ .‬لە ماوەی رابردووشدا‪ ،‬بەشێکیان‬ ‫بە زیادەوە قەرەبووی خەباتی شاخیان بۆ‬ ‫کراوەتەوە‪ .‬دەبێت ئیتر رێگەنەدرێت ببن بە‬ ‫بار بە سەر بودجە‌و داهاتی خەڵکەوە‪ .‬ئەم‬ ‫هێزانە لە حکومەتی بنکەفره‌واندا هەلێکی‬ ‫لەباریان بۆ دەڕەخسێت‪ .‬راستە هەندێکیان‬ ‫لە کابینەی شەش‌و حەوتدا بەشداربوون‪،‬‬ ‫بەاڵم درێژەدان بە خەباتی ئۆپۆزسیۆنی بە‬ ‫زیانی ئەم هێزانەیە‌و دەرئەنجامەکانی ئەم‬ ‫هەڵبژاردنەش ئەو راستییەی دەرخست‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫بە بڕوای من بوونی کێبرکێیەکی بەهێز لە‬ ‫نێوان ئۆپۆزسیۆن‌و دەسەاڵتدا لە خزمەتی‬ ‫سیستمی س��ی��اس��ی‌و ئ��ای��ن��دەی هەرێمی‬ ‫کوردستاندایە‪ ،‬نەک بوونی چەندین هێزی‬ ‫بچووکی کەم کاریگەر‪ ،‬ک ‌ه نەتوانن بەرگەی‬ ‫فشاری دەس��ەاڵت بگرن‌و وه‌ک به‌رگێکی‬ ‫سیاسی بۆ جوانکردن‌و شەرعیەتپێدانی‬ ‫هەندێک بڕیاری دەس��ەاڵت بەکاربهێنرێن‪.‬‬ ‫ئەگەر پارتە بچووکەکان شێوازی خەباتی‬ ‫سیاسیی‌و مەدەنی خۆیان نەگۆڕن‌و بەم‬ ‫شێوەیە ب��ەردەوام بن ئاسایی بێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئاسایی نییە بودجەیەکی گ��ەورەی��ان بۆ‬ ‫ت��ەرخ��ان بکرێت لە داه��ات��ی گشتی‌و ببنە‬ ‫پ��ارێ��زەری دەس��ەاڵت��ێ��ک��ی گ��ەن��دەڵ‌و ببنە‬ ‫بەشێک لەو نادادپەروەرییەی‪ ،‬ک ‌ه هەرێمی‬ ‫ک��وردس��ت��ان��ی ت��ەن��ی��وە‪ .‬رەن��گ��ە قەناعەتی‬ ‫الیەنەکانی ئۆپۆزسیۆن بۆ بەشداریکردن‬ ‫لە حکومەتی بنکەفره‌واندا(‪ )6‬بریتی بێت لە‬ ‫ترس‌و نیگەرانییان لە کاریگەریی هەردوو‬ ‫واڵتی ئێران‌و تورکیا لە سەر هاوکێشەی‬ ‫سیاسیی ک��وردس��ت��ان‌‌و گەیشتبنە ئ��ەو‬ ‫ب��اوەڕەی‪ ،‬ک ‌ه لە ئێستادا ئ��ەو دوو واڵتە‬ ‫پشتی یەکێتی‌و پارتی بەرنادەن‪ .‬ئەم ترسە‬ ‫تا رادەیەکی زۆر لە جێی خۆیدایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە چوونە ناو حکومەتێکی بنکەفره‌وان ئەم‬ ‫هاوکێشە هیچ گۆڕانکارییه‌کی بە سەردا‬ ‫نایەت‪ .‬لە جیاتی ئەوە‪ ،‬دەبێت الیەنەکانی‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ل��ە رێ��گ��ەی هاوهەڵوێستی‬ ‫سیاسی‌و فشاری ب��ەردەوام‌و ئیرادەیەکی‬ ‫پ��ت��ەوەوە ئ��ەزم��وون��ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ب��وون‬

‫بچەسپێنن‪ .‬الیەنەکانی‌تریش تێبگەیەنن‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئۆپۆزسیۆنبوون کااڵیەک نییە بڕا بێت‬ ‫بە ب��ەری گ��ۆڕان‌و کۆمەڵ‌و یەکگرتوو‌دا‪.‬‬ ‫رەنگە باسکردن‌و پێشبینیکردنی ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫یەکێتی‌و پارتی ببنە ئۆپۆزسیۆن لە ئایندەدا‬ ‫مایەی نوکتە‌و گاڵتەجاڕی بێت الی زۆر‬ ‫کەس‪ .‬بە تایبەتی‪ ،‬ک ‌ه ئەوان دەستیان بە سەر‬ ‫جومگە سەرەکییەکانی دەسەاڵتدا گرتووە‌و‬ ‫هێزی پێشمەرگە‌و ئاسایش‌و زێرەڤانی‌و‬ ‫دەزگاکانی پاراستن‌و زانیاریی‌و پ��ارەی‬ ‫نەوتیان لە ژێر دەستدایە‌و هەریەکەیان‬ ‫پەیوەندییەکی تۆکمە‌و بەهێزیان هەیە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ واڵت��ان��ی ئیقلیمیدا‪ .‬ئ��ەم��ە راس��ت��ە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لە سایەی بوونی ئۆپۆزسیۆنێکی‬ ‫بەهێز‌و ئیرادە‌و کارکردنی جدیی‌و فشاری‬ ‫بەردەوامەوە ئەم حاڵەتە ئەگەر کۆتاییشی‬ ‫پێنەهێنرێت ئەوا بە دڵنیاییەوە وردە وردە‬ ‫الواز دەب��ێ��ت‪ .‬ب��ە ب��ڕوای م��ن پێکهێنانی‬ ‫حکومەتی بنکەفره‌وان ئ��ەم قۆرغکارییە‬ ‫الن��ی ک��ەم ب��ۆ چ��وار ساڵی‌تر وه‌ک خۆی‬ ‫دەهێڵێتەوە‪ ،‬ئەگەر بەهێزتریشی نەکات‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەوە بوونی ئۆپۆزسیۆنێکی بەهێز‬ ‫تا رادەی��ەک��ی زۆر پاشەکشە بەم حاڵەتە‬ ‫دەکات‌و رێگاکانی کۆتایی پێهێنانی ئاسانتر‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ک ل��ە ب��ەرپ��رس��ان��ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‬ ‫وت��ووی��ان��ه‌‪ :‬ئ��ەگ��ەر پ��اش م��اوەی��ەک لە‬ ‫ب��ەش��داری��ک��ردن��ی حکومەتی بنکەفره‌وان‬ ‫لەمپەرمان بۆ دروستبکرێت‌و نەتوانین‬ ‫ب��ەرن��ام��ەک��ان��م��ان جێبەجێ ب��ک��ەی��ن‪ ،‬ئ��ەوا‬

‫‪43‬‬

‫لە حکومەت دەکشێینەوە‪ .‬راستە ئەمە‬ ‫یەکێکە لە بژاردەکان‪ ،‬بەاڵم ئەم قسەیە لە‬ ‫خودی خۆیدا هەڵگری چەندین گرفتە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ ،‬چی پێوەرێک هەیە بۆ کشانەوە‬ ‫لە حکومەت؟ چۆن دڵنیا ببین لەوه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەس��ەاڵت ل ‌ه حاڵەتی قەیراندا ب ‌ه رێگەی‬ ‫پێدانی چەند ئیمتیازاتیکی حیزبییەوە رازیان‬ ‫ناکات؟ ئەی ئەگەر چەند وەزیرێکی ئەو‬ ‫الیەنانە دژی کشانەوە بوون لە حکومەت‬ ‫ئه‌و کات ‌ه چۆن مامەڵە دەک��ەن؟ ئەمانە‌و‬ ‫چ��ەن��دی��ن پ��رس��ی��اری دی��ک��ەی ه��او شێوە‬ ‫گومانمان بۆ دروس��ت��دەک��ات ل��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پاش بەشداریکردن لە حکومەت‌و راهاتن‬ ‫لەگەڵ ن��ازو نیعمەتەکانی‪ ،‬ئ��ەو الیەنانە‬ ‫بتوانن پاشەکشە لە حکومەت بکەن‪.‬‬ ‫دەرئەنجام‬ ‫هەرچەندە هیچ کام لە پێکهێنانی حکومەتی‬ ‫بنکەفره‌وان‌و بوونی ئۆپۆزسیۆن حەوت‬ ‫دەرمانە نیین بۆ چارەسەرکردنی کێشە‌و‬ ‫قەیرانەکانی هەرێمی کوردستان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە لەبەرچاوگرتنی فەلسەفە‌و ناوەڕۆکی‬ ‫هەریەکە لەو دوو مۆدێلە‌و بە وردبوونەوە‬ ‫لە ئەزموونی واڵتانی دیکە‌و بە تێگەیشتن لە‬ ‫سروشتی ملمالنێی سیاسی لە کوردستاندا‪،‬‬ ‫ک ‌ه ملمالنێیەکی سیاسیی نێوان پێنج الیەنی‬ ‫هەمان پێکهاتەیە‌و ملمالنێیەک نییە لە سەر‬ ‫دین‌و مەزهەب‌و زمان‌و رەگ��ەز‪ ،‬دەگەینە‬ ‫ئەو دەرئەنجامەی‪ ،‬ک ‌ه لە ئێستادا گرنگە‬

‫ئەزموونی ئۆپۆزسیۆنبوون بەرەو پێشەوە‬ ‫ببرێت‌و پایەکانی بەهێزبکرێن‪ .‬پێکهێنانی‬ ‫حکومەتی بنکەفره‌وان قۆناغی راگوزەری‬ ‫لە هەرێمی کوردستاندا درێژ دەکاتەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بۆ ماوەی زیاد لە بیست ساڵە بەردەوامە‌و‬ ‫رەنگە پێکهێنانی ئەم جۆرە حکومەتە ببێتە‬ ‫نەریتێکی سیاسیش لە ئایندەدا‪ .‬ئەگەر‬ ‫بە ه��ۆی زاڵبوونی جیاوازییە ئایینیی‌و‬ ‫م��ەزه��ەب��ی��ی‌و ن��ەت��ەوەی��ی��ەک��ان‌و ت��رس لە‬ ‫دروستبوونی شەڕی تائیفی‌و مەزهەبی‌و‬ ‫مەترسی دروستبوونی دیکتاتۆریی زۆرینە‪،‬‬ ‫دێ��م��وک��راس��ی ت��ەواف��وق��ی (ک��ە حکومەتی‬ ‫ب��ن��ک��ەف��ره‌وان س��ی��م��ای س��ەرەک��ی��ی��ەت��ی)‬ ‫بووبێتە چارەسەرێکی حەتمی لە عێراقدا‪.‬‬ ‫ئ��ەوا ل��ە ک��وردس��ت��ان��دا ه��اوک��ێ��ش��ەک��ە بە‬ ‫پێچەوانەوەیە‌و ئەو مەترسییانە لە ئارادا‬ ‫نیین‪ .‬کەواتە عێراق وه‌ک واڵت‌و هەرێمی‬ ‫کوردستانیش وه‌ک هەرێمێکی فیدراڵ‬ ‫لە چوارچێوەی ئەو واڵت��ەدا پێویستییان‬ ‫بە دوو مۆدێلی جیاوازیی دێموکراسی‬ ‫هەیە‪ .‬لە یەکەمیاندا دێموکراسی تەوافوقی‬ ‫گرنگە بۆ پاراستنی یەکپارچەیی عێراق‌و‬ ‫ل��ەب��ەری��ەک��ه��ەڵ��ن��ەوەش��ان��ەوەی‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫دووەمیاندا بە پێچەوانەوە دێموکراسی‬ ‫زۆرینە گرنگە بۆ بەهێزکردنی ئەزموونی‬ ‫دێ��م��وک��راس��ی‌و ب��اش��ت��رک��ردن��ی ش��ێ��وازی‬ ‫ح��ک��وم��ڕان��ی‌و خ��زم��ەت��ک��ردن��ی خ��ەڵ��ک��ی‬ ‫کوردستان‪.‬‬ ‫ب��ە ک��ورت��ی‪ ،‬ه��ەر وه‌ک چ��ۆن سیستمی‬ ‫پارلەمانی (ن��ەک س��ەرۆک��ای��ەت��ی‌و نیمچە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫س��ەرۆک��ای��ەت��ی) ل��ە خ��زم��ەت��ی ئاییندەیی‬ ‫سیستمی سیاسیی هەرێمدایە‪ .‬بە هەمان‬ ‫ش��ێ��وەش ک��ۆت��ای��ی��ه��ێ��ن��ان ب��ە ئ��ەزم��وون��ی‬ ‫پ��ێ��ک��ه��ێ��ن��ان��ی ح��ک��وم��ەت��ی ب��ن��ک��ەف��ره‌وان‌و‬ ‫چەسپاندنی نەریتی ئۆپۆزسیۆنبوون لە‬ ‫خزمەتی پڕۆسەی حکومڕانیدایە‪ .‬بە بڕوای‬ ‫من حکومەتی بنکەفره‌وان رێگرە لە بەردەم‬ ‫پێشکەوتنی هەرێم بە شێوەیەکی گشتی‪،‬‬ ‫چونکە نه‌بوونی ئۆپۆزسیۆن‌و بااڵدەستیی‬ ‫ن��وخ��ب��ەی س��ی��اس��ی‌و ب��ەرژەوەن��دی��ی‬ ‫ح��ی��زب��ەس��ی��اس��ی��ی��ەک��ان ل��ە س��ەر حسابی‬ ‫مافەکانی ت��اک‌‪ ،‬لە ئەنجامدا بێزاری‌و بێ‬ ‫ئومێدی خەڵکی لێدەکەوێتەوە‪.‬‬ ‫په‌راوێز‪:‬‬

‫(‪ )1‬هەندێک سکۆالر‪ ،‬دێموکراسیی تەوافوقی‬ ‫‪ C‬و حکومڕانی‬ ‫‪‌ onvocational Democracy‬‬ ‫ه��اوب��ەش ‪ Power Sharing‬وه‌ک هاووتای‬ ‫یەکتر بەکاردەهێنن‪ .‬ئێمەش لەم نووسینەدا هەر‬ ‫وه‌ک هاوواتا مامەڵەیان لەگەڵ دەکەین‪.‬‬ ‫(‪ )2‬ئ��ەم تیۆرە لە دەس��ت��ووری چەندین واڵت��دا‬ ‫چ��ەس��پ��ێ��ن��راوە‌و ل��ە هەندێکیاندا س��ەرک��ەوت��وو‬ ‫ب��ووە ب��ۆ نموون ‌ه س��وی��س��را‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ە یەکێک لە‬ ‫سەقامگیرترین واڵت��ەک��ان��ی جیهان دادەن��رێ��ت‌‪.‬‬ ‫نزیکەی س��ه‌دو په‌نجا ساڵ ‌ه رووب��ەڕووی هیچ‬ ‫شەڕێک نەبووەتەوە‌و لە جەنگی جیهانی یەکەم‌و‬ ‫دووەمیشدا تێوەنەگالوە‪ .‬لە پاش ‪٢٠٠٣‬ش��ەوە‬ ‫عێراق بە شێوەیه‌کی تەوافوقی لە الیەن هەر سێ‬ ‫پێکهاتە سەرەکییەکەوە (شیعە‪ ،‬سونە‪ ،‬کورد)‬ ‫بەڕێوە دەبرێت‪ .‬هەندێک پێیان وایە دێموکراسی‬

‫ت��ەواف��وق��ی س��ەرچ��اوەی زۆرب��ەی کێشەکانی‬ ‫عێراقە‪ .‬هەندێکی دیکەش بە پێچەوانەوە پێیان‬ ‫وایە هۆکاری مانەوەی عێراقە بە یەکپارچەیی‪.‬‬ ‫بڕیاردان لە سەرکەوتن‌و شکستی دێموکراسی‬ ‫تەوافوقی لە عێراقدا‪ ،‬رەنگە هێشتا زوو بێت‌و‬ ‫پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاتر هەبێت‪.‬‬ ‫(‪ )3‬دیارە بەڕێوەبردنی ملمالنێ‌و چارەسەرکردنی‬ ‫ملمالنێ دوو چەمکی جیاوازن‪ .‬چارەسەرکردن‬ ‫قۆناغێکی پێشکەتووترە‪.‬‬ ‫(‪ )4‬ه��ەرچ��ەن��دە ل��ە قۆناغی پ��اش ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و‬ ‫پێش پێکهێنانی حکومەتدا شتێک نییە بە ناوی‬ ‫دەسەاڵت‌و ئۆپۆزسیۆنه‌وه‌‪ ،‬بەاڵم لەم نووسینەدا‬ ‫م��ەب��ەس��ت ل��ە دەس��ەاڵت پ��ارت��ی‌و یەکێتی‌یە‌و‬ ‫مەبەستیش لە ئۆپۆزسیۆن گ��ۆڕان‌و کۆمەڵ‌و‬ ‫یەکگرتووە‪.‬‬ ‫(‪ )5‬لە کاتی نووسینی ئەم بابەتەدا‪ ،‬مشت‌و مڕێکی‬ ‫گەرم هەیە لە سەر پێدانی چل‌و هه‌شت ملیۆن‬ ‫دینار بە هەر پەرلەمانتارێکی خولی رابردووی‬ ‫پارلەمان‪ .‬هێشتا روون نییە ئایا پەرلەمانتارانی‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ئ��ەو ب��ڕە پ��ارەی�� ‌ه وەردەگ��رن‪،‬‬ ‫ی��ان ن��ا‪ .‬ل��ە ئ��ێ��س��ت��ادا چ��اوێ��ک��ی زۆر ل��ە س��ەر‬ ‫پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆنە‪ .‬ئەمەش یەکێکی‬ ‫دیکەیە لە قازانجەکانی ئۆپۆزسیۆنبوون بەوەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه خ��ەڵ��ک ب��ەردەوام چ��اوەڕێ��ی هەڵوێستیان‬ ‫لێدەکات‪ ،‬ئەوانیش ئەگەر لە ناچاریشدا بێت‬ ‫هەندێک هەڵوێستی ئیجابی دەنوێنن‪ ،‬چونکە لە‬ ‫ژێر فشاری ج��ەم��اوەردان‪ .‬بە پێچەوانەوە‪ ،‬لە‬ ‫حکومەتی بنکەفره‌واندا پارلەمانتارانیش کەمتر‬ ‫هەست بە فشار دەکەن‪ ،‬چونکە ئیتر ئۆپۆزسیۆن‬ ‫نامێنێت‌و کەمتریش گوشاری جەماوەریان لە‬

‫‪45‬‬

‫س��ەرە‪ .‬ئەمەش دەرچ��ەی��ەک��ی دیکەی گەندەڵی‬ ‫دەکاتەوە‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌ ب ‌ه زمانی عه‌ره‌بی‪:‬‬

‫(‪ )6‬راس��ت��ە دەرئ��ەن��ج��ام��ەک��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن بە‬

‫‪1‬ــ الديمقراطية التوافقية‪ ،‬العراق أنموذجا‪ ،‬عبد‬

‫شێوەیەکە‪ ،‬ک ‌ه دەکرێت بێ بوونی پارتی حکومەت‬

‫الستار الکعبي‪ ،‬سلبيات التوافقية‪ .‬ضعف الحكومة‪.‬‬

‫پێکبهێنرێت‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ەم ق��ۆن��اغ��ەدا پێکهێنانی‬

‫الحوار المتمدن‪.‬‬

‫حکومەت بێ بوونی پارتی ئەستەمە‪ .‬زەحمەتە‬

‫‪http://www.ahewar.org/debat/show.‬‬

‫پارتیش ئەوە قبوڵ بکات‪ .‬پێشتریش ئاماژەمان‬

‫‪art.asp?aid=303186‬‬

‫ب��ەوە داوه‌‪ ،‬ک ‌ه لەم قۆناغەدا زەحمەتە یەکێتی‬ ‫بیەوێت ببێتە ئۆپۆزسیۆن‪ .‬ک��ەوات��ە لە رووی‬ ‫عەمەلییەوە دەبێت ئەم جارەش هەر الیەنەکانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن دیسانەوە ببنەوە ب ‌ه ئۆپۆزسیۆن‪.‬‬ ‫دی��ارە الی��ەن��ەک��ان��ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ق��ازان��ج��ی��ان‬ ‫ل��ەوەدای��ە‪ ،‬ک ‌ه بەشداری حکومەت بکەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێم وانییە ئەم بەشدارییە لە خزمەتی هاواڵتییاندا‬ ‫بێت‪ .‬بۆیە بە بڕوای من لە نێوان دوو بژاردەی‬ ‫سەختدان‪ :‬بەرژەوەندی حیزب‪ ،‬یان بەرژەوەندی‬ ‫خەڵک‪.‬‬ ‫سەرچاوە ب ‌ه زمانی ئینگلیزی‪:‬‬ ‫‪1_ Lijphart, A. (1977) Democracy in‬‬ ‫‪plural societies : a comparative ex‬‬‫‪ploration. New Haven ; London: Yale‬‬ ‫‪University Press.‬‬ ‫‪2_ McIvor, Joanne, and Brendan‬‬ ‫‪O›Leary, eds. (2013) Power Sharing‬‬ ‫‪in Deeply Divided Places. University‬‬ ‫‪of Pennsylvania Press.‬‬ ‫ )‪3_ O›Flynn, I. and Russell, D. (2005‬‬ ‫‪Power sharing : new challenges for‬‬ ‫‪divided societies. London: Pluto.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫حكومەتی داهاتوو‬ ‫تاریكییەك لە بەردەم پێناسەكردندا‬

‫نووسینی‪ :‬ئاراس رەفیق‬

‫‪47‬‬

‫دوا ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫دیوێكی‌تری پڕۆسەی سیاسی‌و ئەزموونی‬ ‫حكومڕانیی هەرێمی كوردستانی دەرخست‪.‬‬ ‫هەڵبژاردنی ئەم جارە قورسایی جەماوەری‬ ‫ه��ەر پارتێكی سیاسی دەستنیشان كرد‪.‬‬ ‫هەر چەند له‌م دوا هه‌ڵبژاردن ‌ه نەتوانراوە‬ ‫گۆڕانكاریی ریشەیی ب��ەره��ەم بهێنرێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم تا رادەی��ەك��ی ب��اش ئ��ەو بەربەستە‬ ‫شکا‪ ،‬كە یەك جۆر هاوپەیمانی‌و یەك جۆر‬ ‫حكومەت‌و یەك جۆر دەم‌و چاو تەحەكوم‬ ‫بە بڕیارە سیاسیەكانەوە بكەن‪ .‬هەر وەك لە‬ ‫رابردوودا بەردەوام دووبارە دەبوویەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش دیارە لە الیەكەوە بە هۆی هاتنە‬ ‫ك بزووتنەوەی‬ ‫پێشەوەی هێزێكی نوێی وە ‌‬ ‫گۆڕانەوە‪ ،‬كە هێزێكی مەدەنی‌و تێڕوانینی‬ ‫نوێی هەیە بۆ حكومڕانی‌و سیاسەتكردن‬ ‫جیاواز لە پارتە تەقلیدیەكانی‌تر‪ ،‬هەروەها‬ ‫ب��ە ه��ۆی پاشەكشێی هێزێكی گ��ەورەی‬ ‫وەك یەكیەتی‪ ،‬كە هاوپەیمانێكی بەهێزو‬ ‫كاریگەری پارتی بوو لە مەیدانی سیاسی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��دا‪ ،‬ب��ە ج��ۆرێ��ك خ��اوەن هێزی‬ ‫س��ەرب��ازی‌و هێزی ئابووریی بااڵ دەست‬ ‫بوو لەم هەرێمەدا‪ ،‬راگرێكی بەهێز بوو بۆ‬ ‫هێشتنەوەی دۆخ��ی سیاسی وەك خۆی‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە الس��ەن��گ��ك��ردن��ی ئ��ەو هاوكێشەیەو‬ ‫گ��ۆڕی��ن��ی ب��ەه��او ك��ێ��ش��ەی��ەك��ی ن��وێ‌‪ ،‬بە‬ ‫دڵنیاییەوە‪ ،‬ئەوە دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫لێرە بە دواوە شێوازێكی‌تر لە حكومڕانیی‬ ‫ك��وردی ئ��ەزم��وون دەك��ەی��ن‪ .‬حكومەتی‬ ‫داه��ات��وو حكومەتێكی ج��ی��اواز دەب��ێ��ت لە‬

‫ه��ەم��وو كابینەكانی‌تری ن��ێ��وان پ��ارت��ی‌و‬ ‫یەكیەتی‪ .‬جا ئ��ەو حكومەتە حكومەتێكی‬ ‫بنكە ف��ره‌وان بێت‪ ،‬ی��ان حكومەتێك بێت‬ ‫دووبارە پارتی‌و یەكیەتی پێكەوە دروستی‬ ‫ب��ك��ەن��ەوە‪ ،‬ل��ەم روان��گ��ەی��ەوە حكومەتی‬ ‫داهاتوو لە نێوان هەر هێزێكدا بێت‪ ،‬لە بریی‬ ‫ئەوەی هاوپەیمانی یەك بن‌و داپۆشەری‬ ‫كەمی‌وكورتیەكانی یەك بن‪ ،‬بە پێچەوانەوە‬ ‫دەبنە ركابەری یەكتری لە نێو حكومەتدا‬ ‫بە هۆی جیاوازییە جەوهەرییەكانی نێوان‬ ‫تێڕوانینی هێزە سیاسییەكانەوە بۆ شێوازی‬ ‫حكومڕانی‌و دەستنیشانكردنی پەیوەندیی‬ ‫نێوان خەڵك‌و حكومەت‪.‬‬ ‫ك��ەم��ی��ی ك��ورس��ی��ی��ەك��ان��ی ن��ێ��وان ه��ەم��وو‬ ‫فراكسیۆنەكانی نێو هەڵبژاردن‌و جیاوازیی‬ ‫ئەوتۆ لە رێ��ژەی كورسییەكاندا دیسان‬ ‫فاكتەرێكە بۆ گەشە‌سەندنی جیاوازییەكان‪.‬‬ ‫ئیدی ناتوانرێت حكومەتی پەنجا بە پەنجا‬ ‫پێك بهێنرێت‪ ،‬ه��اوك��ات هیچ الیەنێكی‬ ‫سیاسی بە تەنها ناتوانێت حكومەت پێك‬ ‫بهێنێت‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت ب��ە دوو الیەنیشەوە‬ ‫حكومەتێكی الواز دروست دەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەگەر ئ��ەو دوو الیەنە لە س��ەر بابەتێك‬ ‫كۆك نەبن‪ ،‬تێڕوانینی جیاوازیان هەبێت‪،‬‬ ‫ه��ەڕەش��ەی ك��ش��ان��ەوە ی��ەك��ێ��ك دەب��ێ��ت‬ ‫ل��ە ئ��ەگ��ەرە ب��ەه��ێ��زەك��ان؛ وەك��و كارتێكی‬ ‫ف��ش��ار ب��ەك��ار دەه��ێ��ن��رێ��ت‪ .‬ل��ەم ح��اڵ��ەت��ەدا‬ ‫ترسناكترین ك��اردان��ەوە كشانەوەیە لە‬ ‫حكومەت‪ .‬بە كشانەوەی الیەنێك حكومەت‬ ‫هەڵدەوەشێتەوە‌و فەوزا دروست دەبێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫دیارە كەمیی رێژەی كورسییەكان بۆ هەر‬ ‫الیەنێك ئ��ەم ئ��ەگ��ەرەی دروس��ت��ك��ردووە‪.‬‬ ‫ئەمەش یەكێكە لە جیاوازییە گرنگەكانی‬ ‫ئەم هەڵبژاردنە‪.‬‬ ‫ل��ە ح��ك��وم��ەت��ەك��ان��ی راب��ردوودا پ��ارت��ی‌و‬ ‫یەكیەتی رێكەوتنی ستراتیژی لە نێوانیاندا‬ ‫ه��ەب��وو‪ .‬ب��ۆی��ە پێشتر ل��ە س��ەر ه��ەم��وو‬ ‫شتەكان رێكەوتبوون‌و بڕیاریان لە سەر‬ ‫ئ��ەدای حكومەت داب��وو‪ .‬ت��ا رادەی��ەك��ی��ش‬ ‫تێڕوانینیان زۆر نزیك ب��وو ل��ە یەكەوە‬ ‫بۆ بەڕێوەبردن‪ .‬ئەگەر جیاوازییەكیشیان‬ ‫هەبووبێت‪ ،‬چاوپۆشیان لە یەكدی دەكرد‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ە ئێستادا ب��ە ه��ۆی شكستەكانی‬ ‫یەكیەتییەوە هاوكێشەكە گ��ۆڕاوە‪ .‬بۆیە‬ ‫دروستكردنی كابینەی داهاتوو ئەركێكی‬ ‫زۆر گران دەبێت‪ .‬پێویستی بە تانازولی‬ ‫سیاسی دەبێت لە الیەن فراكسیۆنەكانەوە‪.‬‬ ‫بەرپرسیارێتیی نیشتیمانی‌و پاراستنی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی هاوواڵتیان لە ئەستۆی‬ ‫كاراكتەرە سیاسییەكاندایە ئەگەر نەتوانن‬ ‫ل��ە م��اوەی��ەك��ی دی��اری��ك��راودا حكومەتێكی‬ ‫ت��ەن��دروس��ت پ��ێ��ك ب��ه��ێ��ن��ن‪ .‬ه��اوك��ات‬ ‫بەشداریپێنەكردنی هێزە براوەكان دیسان‬ ‫بەربەستی گ��ەورە دەهێنێتە پێشەوە بۆ‬ ‫ئیدارەكردنی واڵت؛ هەریەكە لەم هێزانە‬ ‫ق��ورس��ای��ی‌ی ج��ەم��اوەری��ی��ان دەك��ەوێ��ت��ە‬ ‫ناوچەیەكەوە‪ .‬ئەمە ئیشكالییەتی پڕۆسەی‬ ‫سیاسی‌و دیموكراسییەتە لەم واڵتەدا‪ .‬واتە‬ ‫لۆكاڵیبوونی هێزە كوردییەكان لە مێژە‬ ‫بەرۆكی كاری سیاسیی لە دونیای ئێمەدا‬

‫بەرنەداوە‪ .‬دەتوانین بڵێین لە میرنشین‌و‬ ‫ئەمارەتە كوردییەكانەوە دەستی پێكردووە‪،‬‬ ‫ئەگەر بۆ ئەوكات ئەم لۆكاڵیبوونە كێشەی‬ ‫دروس��ت ن��ەك��ردب��ێ��ت‪ ،‬ی��ان كێشەكان بە‬ ‫جۆرێكی دی بەرۆكی خەڵكی كوردستانیان‬ ‫گرتبێت‪ ،‬ئەوا بۆ ئێستا شوێنەواری نەرێنی‬ ‫بۆ دروس��ت��ك��ردووی��ن‪ ،‬لە دوو ئیدارەییدا‬ ‫قەیرانەكانی گەیشتنە ترۆپك‪ ،‬هەتا ئێستاش‬ ‫پ��ڕۆس��ەی سیاسی ل��ەم ه��ەرێ��م��ەدا باجی‬ ‫ئەو دی��اردەی��ە دەدات‪ .‬بۆ وێنە لە شاری‬ ‫سلێمانیدا هێزی براوە بزووتنەوەی گۆڕانە‬ ‫بە جیاوازیەكی زۆر لەگەل پارتی‌و یەكێتیدا‪.‬‬ ‫بۆیە بەشداریپێنەكردنی ل��ە حكومەتتدا‬ ‫حكومەتێكی ش��ل‌وش��ێ��واو دەردەچ��ێ��ت؛‬ ‫ناتوانێت ب��ە پێی پێویست سەركەوتوو‬ ‫بێت‪ ،‬بە تایبەت لە پارێزگای سلێمانیدا‪ .‬بە‬ ‫هەمان شێوە بۆ پارتی‌و یەكیەتیش راستە‪.‬‬ ‫بەاڵم تاکه فاكتەرێك جێی دڵخۆشی بێت‬ ‫بۆ هەموو پارتە سیاسییەكان بتوانین بە‬ ‫خاڵی هاوبەش ئاماژەی پێبكەین‪ ،‬بریتییە لە‬ ‫دروشمی چاكسازی بۆ هەموو الیەنەكان‪.‬‬ ‫هە‌ر الیەك لە سەر ئەوە كۆكن پێویستە‬ ‫چاكسازی بكرێت لە شێوازی بەڕێوەبردن‌و‬ ‫ح��ك��وم��داری��دا‪ .‬ب��ە ج��ۆرێ��ك ل��ە دی��اردەی‬ ‫گەندەڵی‌و ناشەفافی‌و ئیحتیكار دەربازی‬ ‫ببێت‪ .‬ب��ەاڵم تێڕوانینی ه��ەر یەكەیان بۆ‬ ‫چاكسازی لەوانەیە جودابێت لەوانی‌تر‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم گرنگ ئەوەیە بە بەهێزترین خاڵی‬ ‫هاوبەش دەستنیشان دەكرێت‪ .‬بۆیە ئەم‬ ‫خاڵە پێویستە بكرێتە خاڵی جەوهەریی‬

‫‪49‬‬

‫نێوان الیەنەكان بۆ پێكهێنانی كابینەی‬ ‫داهاتووی حكومەت‪.‬‬ ‫كەرتبوونی هێزە براوەكانی هەڵبژاردن‬ ‫بۆ دوو دی��دی ج��ی��اواز ئ��ەوە دەگەیەنێت‬ ‫رك��اب��ەری��ەك��ان توندتر دەب��ن‌و پ��ڕۆس��ەی‬ ‫سیاسی زیندووتر دەردەك��ەوێ��ت لە چاو‬ ‫قۆناغە ویەردەكاندا‪.‬‬ ‫بۆ یەكالییكردنەوەی بڕیارە هەنووكەیی‌و‬ ‫چ��ارەن��ووس��س��ازەك��ان‪ ،‬زەح��م��ەت‌ت��ر‬ ‫ێ‬ ‫دەب��ێ��ت‪ .‬ه��ەر لە ئێستاوە دی��اردەی نو ‌‬ ‫سەرهەڵدەدەن‪ .‬لە كردەی سیاسیدا پارتی‌و‬ ‫گ��ۆڕان ل��ە هەنگاوی یەكەمدا ل��ە هەوڵی‬ ‫ئ��ەوەدان هاوپەیمانییەكانی یەكدی الواز‬ ‫بكەن؛ ه��ەردوو ال سیاسەتی پەرتكردن‬ ‫ب��ەك��ار دەه��ێ��ن��ن‪ .‬پێشمەرجی هێزەكانی‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ب��ۆ ب��ەش��داری ح��ك��وم��ەت‬ ‫هەورازێكی‌ترە لە ب��ەردەم دروستبوونی‬ ‫كابینەی هەشتەمدا‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه س��ی��اس��ەت��ی پ��ەرت��ك��ردن‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی ری��زب��ەن��دی��ی��ەك��ی ن��و ‌‬ ‫ب��ۆ ب��ەدەس��ت��ه��ێ��ن��ان��ی ك��ورس��ی‪ ،‬ی��ەك��ێ��ك‬ ‫ل��ە تایبەتمەندییەكانی ئ��ەم هەڵبژاردنە‬ ‫ب��وو‪ .‬ه��اوك��ات ئ��ەم ری��زب��ەن��دی��ی��ەش‬ ‫تایبەتمەندیەكی‌تری هەیە‪ ،‬كە پێویستە‬ ‫ئ��ام��اژەی پێبكەین‪ .‬ئ��ەوی��ش ج��ی��اوازی��ی‬ ‫نێوان كورسییەكانە بۆ هەر فراكسیۆنێك‪.‬‬ ‫بۆ وێنە جیاوازیی نێوان پارتی‌و گۆڕان‬ ‫چ��واردە كورسییە‪ .‬ه��ەروەه��ا جیاوازیی‬ ‫نێوان گ��ۆڕان‌و یەكیەتی شەش كورسییە‪.‬‬ ‫وات��ە هیچ هێزێك ن��ات��وان��ێ��ت دەس��ەاڵت��ی‬

‫رەهایی لە جواڵندنی پڕۆسەی سیاسیدا لە‬ ‫بەرژەوەندی خۆیدا هه‌بێت‪.‬‬ ‫ل��ەم ب��ارودۆخ��ەدا‪ ،‬ی��ەك��ێ��ك ل��ە ئ��ەگ��ەرە‬ ‫ب��ەه��ێ��زەك��ان��ی ب��ەردەم ه��ێ��زە ب��راوەك��ان‬ ‫بریتییە ل��ە دان��وس��ت��ان‌و دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫هاوپەیمانی‌و بەهێزكردن‌و درێژە‌پێدانی‬ ‫هاوپەیمانێتییه‌کانی پێشوویان‪ .‬ئەمەش‬ ‫دەمانخاتە بەردەم دابەشكردنی دووبەرەی‬ ‫ێ بە دوو گوتاری ناكۆك‌و دژ بە یەك‪،‬‬ ‫نو ‌‬ ‫پارتی نوێنەرایەتیی الیەنێكیان دەكات لە‬ ‫نێو دەسەاڵتدا‪ .‬لە دەرەوەی دەسەاڵتیش‬ ‫بزووتنەوەی گۆڕان نوێنەرایەتیی بەرەی‬ ‫دووەم دەك��ات‪ .‬هەر یەكە لەم دوو هێزە‬ ‫جیاوازیی ریشەییان لە نێواندا لە رووی‬ ‫بونیادو سەرچاوەی بیركردنەوەكانیانەوە‬ ‫ه��ه‌ی��ه‪ .‬ه��ەر ئ��ەم ج��ی��اوازی��ەش وا دەك��ات‬ ‫سەرجەمی ئەزموونی هەرێمی كوردستان‬ ‫جیاواز بكەوێتەوە‪ .‬لەوانەیە بتوانن پێكەوە‬ ‫لە حكومەتێكدا بەشداربن‪ .‬بە ه��ۆی ئەو‬ ‫دۆخەوە هاتۆتە ئاراوەو بووە بە (ئەمری‬ ‫واقع)‪ .‬بەاڵم ئەمانە بەردەوام كار لە سەر‬ ‫ی��ەك��ت��ری دەك��ەن‌و ه��ەوڵ��ی الوازك��ردن��ی‬ ‫پێگەی جەماوەریی یەكتری دەدەن‪ .‬هەر لە‬ ‫ئێستاوە پێش پێكهێنانی حكومەتم بە روونی‬ ‫ئەوە بەدی دەكەین‪ ،‬سیاسەتی پەرتكردن‬ ‫هەنگاوی یەكەمی ئەو هێزانەیە‪ .‬لە الیەكەوە‬ ‫پ��ارت��ی ب��ە ح��وك��م��ی ئ��ەوەی زۆرت��ری��ن‬ ‫كورسیی پەڕلەمانی بەدەستهێناوە‪ .‬هەتا‬ ‫ئ��ەم ساتە‌وەختەش ئیختیاری پێكهێنانی‬ ‫حكومەت بەوه دەسپێردرێت كار لە سەر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫ئەوە دەكات هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن پەرت‬ ‫بكات‪ .‬بە جۆرێك هەندێكیان بهێنێتە نێو‬ ‫حكومەتەوەو هەندێكی‌تریان لە دەرەوەی‬ ‫حكومەت بە ئۆپۆزسیۆنی بهێڵێتەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ب��ۆی بلوێت‪ ،‬ب��ەم شێوەیە ل��ە دەرەوەی‬ ‫دەس��ەاڵت ب��ن ن��ات��وان��ن ب��ە قورساییەكی‬ ‫گەورەوە دژایەتیی حكومەت بكەن‪ .‬هەروەها‬ ‫لە نێو حكومەتیشدا ناتوانن خاوەن بڕیاری‬ ‫كاریگەر بن‪ .‬ئەو كارنامەو بەڵێنانەی بە‬ ‫خەڵكیان داوە‪ ،‬بۆیان نەچێتە سەر‪ .‬دوا جار‬ ‫بە زیانی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن بكەوێتەوە‪.‬‬ ‫بەمەش كار لە پێگەی جەماوەرییان بكات‪،‬‬ ‫رێگرییەكانی ب��ەردەم پارتی كەم ببنەوە‪،‬‬ ‫دەس��ەاڵت��ی��ش ب��ەردەوام ب��ن ل��ە س��ەر ئەو‬ ‫ش��ێ��وازە حكومڕانییەی پێشتر دەستیان‬ ‫داوەتێ‌‪.‬‬ ‫ل��ە الی��ەك��ی‌ت��رەوە‪ ،‬پ��ارت��ی ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك‬ ‫بەرنامەی ستراتیجیی دەستپێكردوە‌و لە‬ ‫نیوەی رێگادایە‌و بە نیوە چڵی ماونەتەوە‬ ‫بەشداریپێكردنی ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬كە هەوڵی‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی سەرلەبەری سیستەمی‬ ‫سیاسی هەرێم دەدات‪ .‬بێگومان رێگرێكی‬ ‫گ��ەورە دەب��ێ��ت ل��ەب��ەر دەم پ��ارت��ی��دا بۆ‬ ‫ئ��ەوەی ب��ە م��ەرام��ەك��ان��ی ب��گ��ات‪ .‬ه��اوك��ات‬ ‫دەس��ت��ب��ەس��ەرداگ��رت��ن��ی ه��ێ��زی ئ��اب��ووری��ی‬ ‫ه��ەرێ��م‪ ،‬ك��ە پ��ارت��ی ب��ە ه��ۆی��ەوە گەشەی‬ ‫س��ەن��دووە‪ ،‬ه��ەت��ا ئێستا ك��ەس ن��ەب��ووە‬ ‫لێپرسینەوەی ل��ە ب��ارەوە ب��ك��ات‪ .‬دیسان‬ ‫بزووتنەوەی گۆڕان لێی بێدەنگ نابێت‌و بە‬ ‫زیانی پارتی دەشكێتەوە‪ .‬لەوانەیە گۆڕان‬

‫ل��ە ه��ەوڵ��ی ئ��ەوەدا بێت دەی��ان دۆسیەی‬ ‫گەندەڵی گ��ەورە ه��ەڵ��ب��دات��ەوە‪ ،‬ك��ە پارتی‬ ‫ئەنجامی داون‪ .‬بۆیە پارتی لە ئێستادا‬ ‫دۆخ��ێ��ك��ی ب��ۆ ه��ات��ووەت��ە پێش پێویستی‬ ‫بەوەیە بە جۆرێك هەڵس‌و كەوتی لەگەڵدا‬ ‫بكات بە زیانی خ��ۆی نەشكێتەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫ل��ە دەم��ی ب��ەرپ��رس��ان��ی پ��ارت��ی��ی��ەوە ئ��ەوە‬ ‫ت گ��ۆڕان پێیەكی لە‬ ‫دەبیسترێت‪ ،‬كە نابێ ‌‬ ‫دەس��ەاڵت‌و پێیەكەی‌تری لە ئۆپۆزسیۆندا‬ ‫بێت‪ .‬گۆڕانیش بە حاڵەتێكی تەندروستی‬ ‫دەزان��ن بۆ ئ��ەوەی حكومەتێك دروس��ت‬ ‫بكەن‪ .‬هەم چاودێرییەكی جدی بكەن‌و هەم‬ ‫ئەزموونێكی نوێی حكومڕانی بهێننە ئاراوە‪.‬‬ ‫پ��ارت��ی ل��ە الی��ەك��ی‌ت��رەوە ه��اوپ��ەی��م��ان��ە‬ ‫برابەشەكەی قورسایی ج��ەم��اوەری��ی لە‬ ‫دەست داوە‪ .‬هەروەها بە دەست كێشەو‬ ‫قەیرانە نێوخۆییەكانی خۆیەوە دەناڵێنێت‪.‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل��ە ه��ۆك��ارەك��ان��ی الوازب��وون��ی‬ ‫یەكیەتیش بەوە دەزانرێت پاشكۆی پارتی‬ ‫ب��ووە‌و شوێن بڕیارەكانی ئەو كەوتووە‪.‬‬ ‫بۆیە ل��ە ئێستادا ل��ەوان��ەی��ە وەك ج��اران‬ ‫ب��ۆی دەس��ت ن��ەدات لەگەڵیدا حكومەت‬ ‫پێبهێنێت‪ .‬یەكیەتیش بۆ بەشداریكردنی‬ ‫حكومەت مەرجی نوێی هەبێت‪ .‬هەر چەندە‬ ‫پارتیش بیەوێت چاوپۆشی لە كەمبوونی‬ ‫ك��ورس��ی��ی��ەك��ان��ی ب��ك��ات‪ .‬ب��ەاڵم یەكێتی‬ ‫دەی��ەوێ��ت ب��ە پێی س��ەن��گ‌و ق��ورس��ای��ی‌ی‬ ‫خۆی پۆستی حكومی‌و ئیداری وەربگرێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم بە مەرجێك خ��اوەن��ی خ��ۆی بێت‌و‬ ‫بڕیارەكانی لە پێناو گەڕاندنەوەی پێكەی‬

‫‪51‬‬

‫ج��ەم��اوەری ج��اران��ی داب��ێ��ت‪ .‬ه��ەروەه��ا‬ ‫بوونی بزووتنەوەیەكی وەك گ��ۆڕان‪ ،‬كە‬ ‫لە پارێزگای سلێمانیدا خاوەن پێگەیەكی‬ ‫جەماوەریی گەورەیەو هێزی یەكەمە‪ ،‬لەو‬ ‫پارێزگایەدا دیسان بەشداریپێنەكردنی‬ ‫مەترسیی گ��ەورە بۆ حكومڕانیی پارتی‬ ‫دروست دەكات‪ .‬پاشان ئۆپۆزسیۆنبوونی‬ ‫گۆڕان‌و هێزە ئیسالمیەكان بۆ ئەم خوولەی‬ ‫پەڕلەمان دیسان بۆ پارتی جێی نیگەرانییە‪.‬‬ ‫ئەم جار لەوانەیە لە پەڕلەماندا نەتوانێت‬ ‫وەك خولی پێشوو بڕیارەكان بە هاوكاریی‬ ‫یەكێتی تێپەڕێنێت‌و زۆربەی پرسەكان‪ ،‬كە‬ ‫پارتی بە قازانجی خۆی دەیخستنەوە‪ ،‬بۆی‬ ‫بچێتە سەر‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ەم��ان��ە ه��ەم��وو ئ��ەو ئ��ەگ��ەرە‬ ‫چاوەڕوانكراوانەن‪ ،‬كە پارتی روبەڕووی‬ ‫دەبنەوە‪ .‬مانەوەی گۆڕان بە ئۆپۆزسیۆنی‪،‬‬ ‫ئەم جار بە ت��ەواوی كار لە سەر پارتی‬ ‫دەك��ات ب��ە ح��ك��وم��ی ه��ێ��زی ی��ەك��ەم لە‬ ‫دەس��ەاڵت��داو بە ت��ەواوی ماندووشەكەتی‬ ‫دەكات‌و دەچێتە نێو جەماوەرەكەیەوە‪.‬‬ ‫هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنیش ب��ەدەر نین لە‬ ‫سیاسەتی پەرتكردن‪ .‬بە جۆرێك ئەوانیش‬ ‫بە گوڕو تینێكی بەهێزەوە كار بۆ پچڕان‌و‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی رێكەوتنی سترتیژی‌و‬ ‫ناشیرین كردنی ئ��ەو رێكەوتنە ده‌ک��ه‌ن‌‌و‬ ‫شكستەكەی یەكیەتی دەخەنە ئەستۆی ئەو‬ ‫رێككەوتنەوە‪ .‬هەروەها مردوویی پڕۆسەی‬ ‫سیاسی‌و تەشەنە سەندنی گەندەڵییەكان‬ ‫دەخ��ەن��ە ئ��ەس��ت��ۆی ئ��ەو رێ��ك��ك��ەوت��ن��ە‬

‫سترتیژییەوە‪ .‬هەموو ئەم هەواڵنەش بۆ‬ ‫دەرهێنانی یەكێتییە ل��ەو هاوكێشەیەدا؛‬ ‫ت��ا رادەی��ەك س��ەرك��ەوت��ووب��وون ل��ەم‬ ‫ه��ەوڵ��ەی��ان��دا‪ ،‬چونكە پاشەكشێی یەكێتی‬ ‫ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��داو خراپیی تەندروستیی‬ ‫ت��اڵ��ەب��ان��ی‪ ،‬ك��ە ك��اراك��ت��ەری س��ەرەك��ی��ی‬ ‫رێ��ك��ك��ەوت��ن��ەك��ەب��وو‪ ،‬وات��ای الوازب��وون‌و‬ ‫ب��ەرەو هەڵوەشاندنەوەی ئەو رێككەوتنە‬ ‫دەگەیێنێت‪ .‬ب��ۆ پ��ارت��ی مەترسی دەبێت‪،‬‬ ‫چونكە بە تەنها دەمێنێتەوە لە مەیدانی‬ ‫سیاسیدا؛ رێژەی كورسییەكانیشی بە تەنها‬ ‫رێژەی یاسایی بۆ تێپەڕاندنی بڕیارەكانی‬ ‫پەڕلەمان پڕناكەنەوە‪ ،‬بە مەرجێك یەكێتی‬ ‫بە قورسایی‌و سەربەخۆبوونی خۆیەوە‬ ‫لە حكومەتدا بەشداری بكات‪ .‬واتە وەك‬ ‫ك��ارەك��ان��ی راب��ردووی ش��وێ��ن وی��س��ت‌و‬ ‫ئ��ی��رادەی پ��ارت��ی نەكەوێتەوە دی��ارە لە‌م‬ ‫دۆخەی ئێستای یەكیەتیشدا مەحاڵە وەك‬ ‫ج��اران بە هۆی فشاری ئۆرگانەكانییەوە‬ ‫شەریكی لە حكومەتدا بکات‪.‬‬ ‫كارێكی‌تری ئۆپۆزسیۆن ئەوەیە كورسییە‬ ‫ناكۆتاكانی پ��ەڕل��ەم��ان‪ ،‬ك��ە زی��ات��ر هێزە‬ ‫بچووكەكان سوودمەند دەبن‪ ،‬لێیان الببرێن‪،‬‬ ‫چونكە ن��اع��ەدال��ەت��ی درووس��ت دەك��ەن‌و‬ ‫ئەوانەی نەیانتوانیوە رێژەی دەنگدەرانیان‬ ‫ب��گ��ەی��ەن��ن��ە رێ��ژەی ی��اس��ای��ی‪ ،‬ك��ورس��ی‬ ‫وەردەگ��رن‪ .‬دی��ارە ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ل��ێ��رەدا‬ ‫ئەگەر ناڕەزاییەكەی جۆرێك لە حەقیقەتی‬ ‫تێدابێت‪ ،‬ئ��ەوان مەبەستی سەرەكییان‬ ‫ئەوەیە ئەو حیزبە بچووكانەی بە ناكۆتا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫ك��ورس��ی وەردەگ��رن‪ ،‬ب��ە شوێنكەوتەوە‬ ‫پاشكۆی پارتیان دەزانن بۆ ئەوەی نەتوانن‬ ‫بگەنە پ��ەڕل��ەم��ان‌و پاڵپشتی بڕیارەكانی‬ ‫پارتی بكەن‪ .‬هەروەها لە ئێستاوە كار بۆ‬ ‫ئەوەش دەكەن یاسای بودجەی حیزبەكان‬ ‫ب��ە پ��ێ��ی رێ��ژەی ك��ورس��ی��ی��ەك��ان داب��ەش‬ ‫بكرێت‪ .‬ئەمەش گەشەی هەندێك لە حیزبە‬ ‫بچووكەكان دەوەستێنێت‪.‬‬ ‫ئاشكرایە ئەم یاسایەش بەو شێوەیە لە‬ ‫بەرژەوەندیی ئۆپۆزسیۆندایەو بە زیانی‬ ‫دەسەاڵت‌و هاوپەیمانەكانی دەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫دوا ج��ار دەڵ��ێ��ی��ن سیاسەتی پ��ەرت��ك��ردن‬ ‫دەسپێكی ملمالنێیەكی نوێیە لە پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی داهاتوودا‪ ،‬میكانیزمێكە لە نێوان‬ ‫هێزە رك��اب��ەرەك��ان��دا ب��ۆ زاڵ��ك��ردن��ی دی��دو‬ ‫تێڕوانینەكانی خۆیان لەو حكومەتەدا‪.‬‬ ‫بەشداریی راستەقینە (شەراكەتی حەقیقی)‬ ‫ئەو دروشمەیە‪ ،‬یان ئەو پێش مەرجەیە‪،‬‬ ‫كە ئۆپۆزسیۆن بۆ بەشداریی له حكومەتدا‬ ‫بەرزی كردۆەتەوە‪ .‬هەر چەندە هەتا ئێستا‬ ‫روون نییە واتای بەشداریی راستەقینە چی‬ ‫دەگەیەنێت‪ ،‬چونكە پێناسەیەكی روون‌و‬ ‫كۆنكرێتییان بۆ دەستە واژەكە نییه‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی لەم پێشمەرجەوە دەخوێندرێتەوە‪،‬‬ ‫وات��ای دەس��ت��ك��راوەی��ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‬ ‫دەگەیەنێت لەو وەزارەت��ان��ەی‪ ،‬كە بە پێی‬ ‫رێ��ژەی كورسییەكان بەریان دەكەوێت‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��ەو ب��ەرن��ام��ەی��ەی‪ ،‬ك��ە ب��ەرزی��ان‬ ‫ك��ردووەت��ەوە‌و بانگەشەیان بۆ ك��ردووە‬ ‫وەك خ��ۆی بیخەنە ب��واری پراكتیكیەوە‪.‬‬

‫ئ��ەگ��ەر ب��ەو شێوەیە نەبێت‪ ،‬ن��ات��وان��ن لە‬ ‫حكومەتێكی وەك كابینەكانی پێشووتردا‬ ‫ب��ەش��دارب��ن‪ .‬ئ��ەم��ەش ناكۆكبوونی پارتە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنەكان نیشان دەدات لە كارنامەو‬ ‫دی��دی ئ��ەوان ب��ۆ ش��ێ��وازی حكومڕانی‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر دەس��ەاڵت��ی پ��ارت��ی‌و یەكیەتی‬ ‫ه��ەر وەك ل��ە ك��ات��ی ئۆپۆزسیۆنبووندا‬ ‫ش��ەڕی بەردەوامیان بۆ ك��ردووە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ێ مەرج بەشداریی تێدا بكەن‪،‬‬ ‫بێت‌و بە ب ‌‬ ‫پ��ێ��چ��ەوان��ەی ه��ەم��وو ب��ه‌ه��اک��ان��ی خ��ۆی��ان‬ ‫ك��اردەك��ەن‌و راب��ردووی ك��اری��ان دەخەنە‬ ‫ژێ��ر پ��رس��ی��ارەوە‪ .‬ب��ۆی��ە دەت��وان��ی��ن بڵێین‬ ‫بەشداربوون‪ ،‬یان نەبوونی ئۆپۆزسیۆن لە‬ ‫كابینەی هەشتەمدا تەحەدایەكی‌ترە لە نێوان‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‌و دەسەاڵتدا؛ بەشداریكردنی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن هەر وەك لە كاتی بانگەشەی‬ ‫هەڵبژاردندا جەختیان لە سەر دەكردەوە‪،‬‬ ‫پ��ل�ان‌و س��ی��اس��ەت��ی ن��وێ��ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‬ ‫بوو بۆ ك��ردەی سیاسییان لە داهاتوودا‬ ‫ل��ە الی��ەك��ەوە ل��ە ه��ەوڵ��ی ئ��ەوەدا ب��وون‬ ‫بتوانن زۆرترین كورسییەكانی پەڕلەمان‬ ‫ببەنەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا وەك بانگەشەی‬ ‫هەڵبژاردن بۆ زیادكردنی جۆش‌و خرۆشی‬ ‫جەماوەرەكەیان بەكاریان دەهێنا‪ .‬ئەمە لە‬ ‫الیەك‪.‬‬ ‫ل��ە الی��ەك��ی‌ت��رەوە‪ ،‬م��اوەی چ��وارس��اڵ��ە لە‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��دا ك��ار دەك��ەن‌و گ��وت��اری��ان‬ ‫بەرەو دووبارەبوونەوە دەچێت؛ مەودای‬ ‫چ��االك��ی��ی��ان ب��ەرت��ەس��ك دەب��ووی��ەوە‪،‬‬ ‫پ��اش��ان ه��ەوادارو الیەنگرێكی زۆری��ان‬

‫‪53‬‬

‫هەیە ل��ە چ��اوەڕوان��ی چنینەوەی رەن��ج‌و‬ ‫ماندووبوونەكانی راب��ردوودان هەر وەك‬ ‫رێكخەری ب��زوت��ن��ەوەی گ��ۆڕان ئ��ام��اژەی‬ ‫پێكرد‪.‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە درێ��ژب��وون��ەوەی��ان ل��ە ئ��ەدای‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��دا ب��ب��ێ��ت��ە ه��ۆی داب��ەزی��ن��ی‬ ‫پ��ێ��گ��ەی ج��ەم��اوەری��ی��ان‪ .‬ئ��ەو ت��رس��ەش‬ ‫ل��ە ئ��ەزم��وون��ی پ��ارت��ە ئۆپۆزسیۆنەكانی‬ ‫ن��اوچ��ەك��ەوە س��ەرچ��اوەی گ��رت��ووە‪،‬‬ ‫زۆربەیان لە چەند خولێكی پەڕلەماندا بە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی م��اون��ەت��ەوە‌و ج��ار ب��ە جار‬ ‫پێگەی جەماوەرییان كەمی ك��ردووە بە‬ ‫هۆی نا ئومێد بوونی جەماوەرەكەیانەوە‬ ‫بەرامبەر دەستاودەستكردنی دەسەاڵت‌و‬ ‫فشاری هێزە دەسەاڵتدارەكان بەرامبەریان‬ ‫بۆ الوازك��ردن��ی پێگەی جەماوەرییان بە‬ ‫دەی��ان رێگەی ج��ۆراو جۆر گیراوەتەبەر‬ ‫بۆ ئەو كارە‪ .‬هاوكات بەشدار بوونیان لە‬ ‫حكومەتدا مومارەسەی كاری حكومداری‬ ‫خ��ۆی��ان ن��ی��ش��ان��ی خ��ەڵ��ك��ی ب��دەن‌و وەك‬ ‫ت��ەح��ەدای��ەك ب��ەرام��ب��ەر پ��ارت��ی‌و یەكێتی‌و‬ ‫ج��ەم��اوەرەك��ەی��ان ب��ەك��اری ب��ه��ێ��ن��ن بۆ‬ ‫راك��ێ��ش��ان��ی س��ەرن��ج��ی خ��ەڵ��ك��ی ب��ۆ الی‬ ‫خۆیان ئ��ەدای ك��اری سیاسییان لە كاتی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‌و لە كاتی دەسەاڵتیشدا تاقی‬ ‫بكەنەوە‌و بە كردەیی نمایشی خۆیان بكەن‬ ‫لە بەردەم جەماوەردا‪ .‬هەروەها لەوانەیە‬ ‫ئەمە رێگەیەكی‌تر بێت هەنگاو بە هەنگاو‬ ‫بیانەوێت دەستاو دەستكردنی دەسەاڵت‬ ‫روو بدات بە شێوەیەكی ئاشتیانە‪ ،‬چونكە‬

‫باش لەوە گەیشتوون بە یەك هەنگاو ئەگەر‬ ‫زۆرترین كورسیش ببەنەوە‪ ،‬سەركەوتوو‬ ‫نابن لە پێكهێنانی حكومەتدا‪.‬‬ ‫س��ەرەت��ا پێویستە ئ��ەو گۆڕانكارییانە لە‬ ‫چەند وەزارەتێكدا تێست بكەن‪ ،‬پاشان بۆ‬ ‫هەنگاوەكانی دواتر كار لە سەر سیستمی‬ ‫سیاسی‌و شێوازی بەڕێوەبردن بكەن‪.‬‬ ‫لەم ساتەدا پێكهێنانی حكومەت ئەركێكی‬ ‫زەح��م��ەت دەب��ێ��ت؛ ل��ە ئ��ێ��س��ت��ادا ئ��ەوە‬ ‫دەردەكەوێت الیەنە سیاسیەكان تا چەند‬ ‫لە خەمی میللەتەكەیاندان‪ .‬ئەو جیاوازیە‬ ‫زۆران��ەی ل��ە ن��ێ��وان��ی��ان��دا ه��ەی��ە ل��ە پێناو‬ ‫خزمەتكردنی خەڵكیدا لە س��ەری��ان رێك‬ ‫دەكەون‪ ،‬چونكە هەر لە ئێستاوە پارتی لە‬ ‫ب��ەردەم ئەركێكی قورسدایە وەك لیستی‬ ‫براوە لە هەڵبژاردنەكەدا‪.‬‬ ‫لیستێكی وەك گ��ۆڕان‪ ،‬ك��ە ل��ە م��اوەی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنبوونیدا سەرلەبەری سیستمی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ح��ك��وم��ڕان��ی‪ ،‬پ��ارت��ی خستۆتە‬ ‫ب��ەر نەشتەری رەخ��ن��ەو بەدیلی هەبووە‬ ‫بۆ هەموو كارەكانی لە نێو حكومەتدا‪.‬‬ ‫ئێستا هاتۆتە پێشەوە‌و داوای بەشداریی‬ ‫حكومەت دەك��ات‪ .‬دۆزی��ن��ەوەی رێگایەك‬ ‫كارێكی ئاسان نابێت بۆ پارتی بۆ ئەوەی‬ ‫لە گ��ەڵ گ��ۆڕان��دا رێ��ك بكەوێت‪ .‬نایەوێت‬ ‫هەموو مەرجەكانی ئۆپۆزسیۆن قبووڵ‬ ‫بكات بۆ پێكهێنانی حكومەت‪.‬‬ ‫ل��ە الی��ەك��ی‌ت��ری��ش��ەوە‪ ،‬ب��ە ه��ۆی كەمیی‬ ‫ك��ورس��ی��ەك��ان��ی��ی��ەوە‪ ،‬ه��ەروەه��ا ب��ە ه��ۆی‬ ‫شكستی ه��اوپ��ەی��م��ان��ەك��ەی��ەوە‪ ،‬دی��س��ان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫ناتوانێت ب��ەو شێوەیەی خ��ۆی دەیەوێت‬ ‫بەردەوام بێت‪.‬‬ ‫ئەگەر بەشداری ئۆپۆزسیۆن لە داهاتوودا‬ ‫بەشداربوونێكی ئەكتیڤ بێت‌و لە چەند‬ ‫وەزارەتێكدا چڕ ببێتەوە‪ ،‬ئەوا هەست بە‬ ‫دوو شێوازیی حكومڕانی‌و بەڕێوەبردن‬ ‫دەكرێت لەم هەرێمەدا‪ .‬وات��ە بە جۆرێك‬ ‫لە جۆرەكان‪ ،‬شێوازی راب��ردوو‪ ،‬كە دوو‬ ‫ێ‬ ‫ئیدارەیی بوو‪ ،‬لەوانەیە بە شێوەیەكی نو ‌‬ ‫دووب��ارە ببێتەوە‪ .‬تەنها ئ��ەوەی جیاوازە‪،‬‬ ‫ب��وون��ی هێزی ب��زووت��ن��ەوەی گ��ۆڕان��ە‪ ،‬كە‬ ‫هیچ سێكتەرێكی ئابووری‌و سەربازیی بە‬ ‫دەستەوە نییە بۆ ئ��ەوەی لە سنوورێكی‬ ‫دیاریكراودا بتوانێت بە كردەیی رێگری‬ ‫لە هێزێكی‌تر بكات بۆ ئەدای بەڕێوەبردن‪.‬‬ ‫ل��ە ه��ەم��ان ك��ات��ی��ش��دا رازی ن��ەب��ێ��ت هیچ‬ ‫هێزێكی‌تر لەمپەر بێت لە كارەكانیدا وەك‬ ‫ئەوەی یەكیەتی‌و پارتی پێشتر لە سەری‬ ‫رۆیشتوون‪.‬‬ ‫دواج��ار دەڵێین دەستەواژەی (شەراكەتی‬ ‫ح��ەق��ی��ق��ی) ئیشكالیەتێكی‌تر دەب��ێ��ت لە‬ ‫نێوان ب��ەرەی دەس��ەاڵت‌و ئۆپۆزسیۆندا‪،‬‬ ‫ڕیككەوتنیشیان بە جۆرێك لە جۆرەكان‬ ‫بە زیانی الیەكیان دەشكێتەوەو ك��ار لە‬ ‫سەر پێگەی جەماوەرییان دەكات زەحمەتە‬ ‫بە جۆرێك لەم یاریەدا دەربچن بە زیانی‬ ‫هیچیان نەشكێتەوە‪ .‬تەنها رێگایەك‪ ،‬كە‬ ‫بتوانن بیگرنە ب��ەر بۆ ئ��ەوەی پڕۆسەی‬ ‫سیاسی بە كەمترین گرفتەوە قەرار بگرێت‪،‬‬ ‫ئەوەیە كار لە سەر ئەو دروشمانە بكەن‪،‬‬

‫كە بۆ چاكسازی ب��ەرزی��ان ك��ردوەت��ەوە‪.‬‬ ‫وات��ە چاكسازی تەنها كلیلی ك��ردن��ەوەی‬ ‫دەرگای گفتوگۆی نێوان هێزە سیاسیەكانە‬ ‫بۆ ئ��ەوەی هەموو ال ناكۆكیەكانیانی پێ‬ ‫چارەسەر بكەن‪ .‬ئەم رێگایە تەنها رێگایەكە‪،‬‬ ‫ه��ەر وەك پێشتر ئامان پێكرد‪ ،‬بتوانێت‬ ‫هەموو هێزەكان بە براوەیی لێی دەربچن‌و‬ ‫هیچ هێزێك خ��ۆی ب��ە دۆڕاو نەزانێت‌و‬ ‫دواج��ار خ��زم��ەت ب��ە پ��ڕۆس��ەی سیاسیی‬ ‫هەرێم بكات‌و هاوواڵتیان گەشبین بكات‬ ‫بەرا‌نبەر به واڵت‌و ئەو كەس‌و الیەنانەش‪،‬‬ ‫كە دەنگیان بۆ داون‪.‬‬

‫‪55‬‬

‫شه‌رعییه‌تی شۆڕشگێڕی‬ ‫له‌مپه‌رێك له‌به‌رده‌م ده‌ستاوده‌ستكردنی ده‌سه‌اڵتدا‬

‫نووسینی‪ :‬هه‌ردی حه‌مه‌سه‌عید‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫ش��ۆڕش��ه‌ك��ان ل��ه‌ پ��ێ��ن��اوی ئ��ازادی‌و‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی‌و رزگ��اری��دا ل�� ‌ه ب��ه‌ران��ب��ه‌ر‬ ‫سیستم‌و رژێمێكی ده‌س��ه‌اڵت سه‌پێن‌و‬ ‫داگ��ی��رك��ارو میلیتاردا وه‌ك ئه‌ڵته‌رناتیڤ‬ ‫ده‌رده‌ک��ه‌ون‪ ،‬چونکه وا وێ��ن��ای خۆیان‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وان دژ ب ‌ه عه‌قڵیه‌تی سیاسی‬ ‫ئه‌‌و جۆره رژێم‌و ده‌سه‌اڵته‌‌ن‪ .‬ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫ك��رده‌ی شۆڕشگێڕی‌و به‌گژداچوونه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌م س��ی��س��ت��م‌و ده‌س��ه‌اڵت��ه‌‪ ،‬ك��ار ب��ۆ‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی سیستمێكی ن��وێ ده‌ك��ه‌ن‪.‬‬ ‫دوات��ری��ش ک��ار ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ازادی‌و مافی‬ ‫م��رۆڤ‌و به ‌دامه‌زراوه‌ییكردنی سیستمی‬ ‫دام‌و ده‌زگاكان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای پ��اش ش��ۆڕش��دا ل�� ‌ه الی��ه‌ن‬ ‫س��ه‌ران��ی ش��ۆڕش‌و ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕه‌ك��ان��ه‌و ‌ه‬ ‫ك وه‌ك گ��وت��اری‬ ‫هه‌میش ‌ه شه‌رعییه‌تێ ‌‬ ‫سیاسی ل ‌ه بۆن ‌ه جیاوازه‌كاندا ئاماده‌یی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌ویش شه‌رعییه‌تی شۆڕشگێڕی‬ ‫ئه‌وانه‌‪ .‬ئه‌و ماندووبوون‌و خه‌باته‌ی ئه‌وان‬ ‫هه‌میشه‌ وه‌ك منه‌تێك ده‌فرۆشرێنه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫هاوواڵتیان‪ .‬سه‌رانی ش��ۆڕش ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫دام‌و ده‌زگ��ا ج��ی��اوازه‌ك��ان��ی خ��ۆی��ان��ه‌وه‌‌و‬ ‫ی‬ ‫ل�� ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی ت��ۆڕێ��ك��ی ف��ره‌وان�� ‌‬ ‫وابه‌سته‌كانی خۆیان‪ ،‬كار بۆ چه‌سپاندنی‬ ‫ئ��ه‌و ب��اوه‌ڕ ‌ه ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ک ‌ه تاك ‌ه خه‌مخۆرو‬ ‫پ��ارێ��زه‌ری ه��اوواڵت��ی��ان شۆڕشگێڕه‌كانی‬ ‫دوێنێن‪ .‬ئه‌وانه‌ی ئه‌مڕۆ خاوه‌ن ئه‌و گوتار ‌ه‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ه‌ن‪ ،‬ك�� ‌ه خ��ۆی ل�� ‌ه شه‌رعییه‌تی‬ ‫شۆڕشگێڕیدا ده‌بینێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی پ��اش ش��ۆڕش ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی‬

‫گوتاره‌كانییه‌و ‌ه بێ بوونی ئه‌مان‌و مانه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌مان ل ‌ه ده‌سه‌اڵتدا ده‌یه‌وێت كار بۆ ئه‌و ‌ه‬ ‫بكات‪ ،‬سیستم‌و ئه‌زموونی به‌ده‌ستهاتووی‬ ‫شۆڕش ل ‌ه مه‌ترسیدایه‌‪ .‬دوژمنانی شۆڕش‌و‬ ‫ئه‌زموونه‌ك ‌ه ب ‌ه نه‌مانی ئه‌مان ل ‌ه ده‌سه‌اڵتدا‬ ‫ل ‌ه ه��ه‌ر كاتێكدا بێت مه‌ترسین بۆ سه‌ر‬ ‫ئارامی‌و مانه‌وه‌و پیشكه‌وتنی ئه‌زموون ‌ه‬ ‫نوێیه‌كه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌ ‌م وه‌رچ��ه‌رخ��ان��ه‌ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ران ل ‌ه‬ ‫گوتاری شۆڕشگێڕی‌و ئه‌و بانگه‌شانه‌ی‬ ‫دوێنی ده‌یانكرد؛ كه ‌خۆی ل ‌ه دامه‌زراندنی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ێ��ك��ی خ��ۆم��اڵ��ی‌و سیستمێكی‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی��ی‌و نموونه‌یی ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كاری سه‌ره‌كی خزمه‌تی ئ��ازادی‌و یاساو‬ ‫نه‌ریتێكی نوێی حوكمڕانی ‌ه بۆ هاوواڵتییان‌‪.‬‬ ‫ب��ۆ گوتارێكی ن��وێ‪ ،‬ك��ه ‌ب��ه ‌پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی دوێ��ن��ێ��و ‌ه خ��ۆی ل�� ‌ه پ��اراس��ت��ن��ی‬ ‫ئه‌زموونی به‌ده‌ستهاتوو له‌گه‌ڵ پاوانكردنی‬ ‫جومگه‌كانی ده‌سه‌اڵت‌و ترس ل ‌ه ئه‌نجامدانی‬ ‫ری��ف��ۆرم��ی ری��ش��ه‌ی ل�� ‌ه دام‌و ده‌زگ��اك��ان��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌و ترس ل ‌ه كاركردن بۆ به‌دیهێنانی‬ ‫به‌ڵێنه‌كانیان‌و خوڵقاندنی ب��اوه‌ڕێ��ك‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌وان ب ‌ه مانه‌وه‌یان ل ‌ه ده‌سه‌اڵتدا خزمه‌تی‬ ‫زیاتری ئه‌زموونه‌ك ‌ه ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌وه‌ی ئه‌وان‬ ‫ده‌یكه‌ن ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌زموونه‌كه‌دایه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫به‌شێكی ئه‌زموون‌و نموونه‌ی شۆڕشه‌كاندا‬ ‫بوونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ ‌م وه‌رچه‌رخان ‌ه ل ‌ه دوو حاڵه‌ت تێپه‌ڕ نابێت‪،‬‬ ‫ن‬ ‫ئه‌وانیش‪ :‬حاڵه‌تی ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬شۆڕشگێرا ‌‬ ‫وه‌ك چ��ۆن ل�� ‌ه ب��ارو دۆخ��ی ش��ۆڕش��دا‬

‫‪57‬‬

‫به‌ڵێنیان ب�� ‌ه خوڵقاندنی دنیایه‌كی نوێ‬ ‫داوه‌‪ ،‬ك ‌ه سیستمێكی نوێ ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی خ��ۆم��اڵ��ی داب��م��ه‌زرێ��ن��ن‪ ،‬كه‬ ‫‌تیایدا مافه‌كانی هاوواڵتیان ل ‌ه ئ��ازادی‌و‬ ‫به‌شداری سیاسی‌و دابه‌شكردنی سامانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی به ‌شێوه‌یه‌كی دادپ��ه‌روه‌ران��ه‌و‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌ی دابه‌شبوون‌و به‌ریه‌ككه‌وتن ‌ه‬ ‫چینایه‌تییه‌كان‪ ..‬هتد به‌دی بهێنن‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه ه��ه‌م��ان ش��ێ��وه‌ش ل�� ‌ه گ��رت��ن��ه‌ده‌س��ت��ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��دا مه‌یلیان ب��ۆ ئه‌نجامدانی ئه‌م‬ ‫كاران ‌ه هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی رێگر ‌ه ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب��ارو دۆخ��ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و کلتووری‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای پ��اش ش��ۆڕش ل�� ‌ه ئه‌نجامی‬ ‫س��ااڵن��ێ��ك��ی زۆر ل�� ‌ه س��ه‌رك��وت��ك��اری‌و‬ ‫په‌راوێزخستن‌و تێكدانی هاوبه‌سته‌گی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ل ‌ه الیه‌ن رژێمی پێشووه‌وه‌‌و‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی رێژه‌یه‌كی زۆری بێكاری‌و‬ ‫برسێتی‌و زیادبوونی ملمالنێی چینایه‌تی‌و‬ ‫دابه‌شبوونی ن��ادادپ��ه‌روه‌ران��ه‌ی سامان‌و‬ ‫ت��ێ��ك��چ��وون��ی ش��ی��رازه‌ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪..‬‬ ‫ه��ت��د‪ .‬ده‌س��ه‌اڵت��ی��ش ل��ه‌ ب��ری ك��ارك��ردن‬ ‫ب��ۆ راس��ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م ب��ارو دۆخ��ه‌‌و‬ ‫چاكسازیی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫گرفته‌كان‪ ،‬ن��ه‌ك ه��ه‌ر هه‌وڵی به‌دیهێنانی‬ ‫به‌ڵێنه‌كانی پێشووی نادات‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌م بارو‬ ‫دۆخ�� ‌ه ده‌كات ‌ه به‌هانه‌یه‌ك بۆ نائاماده‌یی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ب��ۆ ك��ارێ��ك��ی ل��ه‌م شێوه‌یه‌‪،‬‬ ‫مه‌یلی مانه‌و ‌ه ل ‌ه ده‌س��ه‌اڵت‌و پاوانكردنی‬ ‫ت وه‌رچه‌رخانه‌كه‌ش‬ ‫جومگه‌كانی ده‌س��ه‌اڵ ‌‬ ‫ل ‌ه گوتارو به‌رنامه‌‌و كاری سیاسی لێره‌و ‌ه‬

‫س��ه‌ر ه��ه‌ڵ��ده‌دات‪ .‬ئیدی شۆڕشگێڕان ل ‌ه‬ ‫ئ��ازادی��خ��وازان��ه‌و ‌ه ده‌ب��ن ب�� ‌ه دیكتاتۆرو‬ ‫ده‌سه‌اڵت سه‌پێن‪.‬‬ ‫ح��اڵ��ه‌ت��ی دووه‌م‪ :‬زی��ات��ر پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ب ‌ه‬ ‫تێگه‌یشتنی رێ��ب��ه‌ران��ی ش��ۆڕش��ه‌و ‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫ب��ۆ ش��ۆڕش‪ .‬ئ��ه‌وان ه��ه‌ر ل�� ‌ه ده‌ستپێكی‬ ‫شۆڕشه‌و ‌ه خاوه‌ن به‌رنامه‌یه‌كی سیاسی‬ ‫ن وه‌ك ئه‌ڵته‌رناتیڤێكی سیستم‌و‬ ‫تۆكم ‌ه نه‌بوو ‌‬ ‫رژێ��م��ی ب��او‪ ،‬به‌ڵکو ه��ۆی س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی‬ ‫شۆڕش الی ئه‌مان سته‌مكاریی‌و ده‌سه‌اڵت‬ ‫سه‌پێنی‌و داگیركاریی ده‌سه‌اڵتێكی تایبه‌ت‬ ‫ش وه‌ك كاردانه‌وه‌یه‌كی دۆخ ‌ه‬ ‫بووه‌‪ .‬ئه‌مانی ‌‬ ‫ه��ه‌ن��ووك��ه‌ی��ی��ه‌ك��ان ب�� ‌ه رووی ئ��ه‌م رژێم ‌ه‬ ‫ی وه‌ك په‌رچه‌كرداریی‬ ‫‌وه‌ستانه‌وه‌‪ .‬هێنده‌ ‌‬ ‫رووداوه‌ك��ان ده‌ر‌ك��ه‌وت��وون‪‌ ،‬وه‌ك‬ ‫گرووپێكی رێكخراوی خ��اوه‌ن به‌ر‌نامه‌ی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و بیرێكی تۆكم ‌ه ده‌رن��اك��ه‌ون‪.‬‬ ‫ش��ۆڕش الی ئه‌مان هێنده‌ی هاتن ‌ه سه‌ر‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی خ��ۆی��ان‌و ل�� ‌ه ده‌سه‌اڵتخستنی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��دار ‌ه س��ت��ه‌م��ك��اره‌ك��ه‌ی��ه‌‪ ،‬هێند ‌ه‬ ‫كاركردن نیی ‌ه بۆ به‌دیهێنانی سیستمێكی‬ ‫ن��وێ‌و مۆدێلێكی ن��وێ ل�� ‌ه ح��وك��م��ڕان��ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه جیاواز بێت ل��ه‌‌و سیستمه‌ی شۆڕش‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر ك��ار الی ده‌ب��ات‪ .‬ه��ه‌ر ب��ۆی�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئه‌ده‌بیاتی ئه‌م جۆر ‌ه ل ‌ه شۆڕش‌و ل ‌ه بیری‬ ‫شۆڕگێڕه‌كانیشیدا ئاماژه‌یه‌كی روون ب ‌ه‬ ‫به‌رنامه‌ی ش��ۆڕش‌و كاركردنه‌كانیان بۆ‬ ‫خوڵقاندنی سیستمێكی نوێ‪ ،‬ک ‌ه به سوودی‬ ‫سته‌ملێكراوان بێت نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه‬ ‫چه‌ند ئاماژه‌یه‌كی رووكه‌شه‌‪ ،‬ك ‌ه خۆی ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫دامه‌زراندنی ده‌سه‌اڵتێكی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری‬ ‫(ب��ێ ئ��ام��اژه‌دان ب ‌ه چۆنییه‌تی حوكمرانی‬ ‫ئ��ه‌م ده‌س��ه‌اڵت��ه‌)‌و ل�� ‌ه كارخستنی رژێم ‌ه‬ ‫سته‌مكاره‌ك ‌ه ده‌بینێته‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر لێره‌و‬ ‫له‌‌وێش ئ��ام��اژه‌ی��ه‌ك بۆ ده‌س��ه‌اڵت��ی دوای‬ ‫شۆڕش هه‌بێت‪ ،‬ک ‌ه دام‌و ده‌زگایه‌كی نوێ‌و‬ ‫جیاواز ل ‌ه رژێم ‌ه سته‌مكاره‌ك ‌ه هه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ب�� ‌ه گرتنه‌ده‌ستی ده‌س��ه‌اڵت ئ��ه‌و ‌ه روون‬ ‫ده‌بێته‌و ‌ه ئه‌م ئاماژه‌ی ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه دروشمێك‬ ‫شتێكی دیك ‌ه نییه‌‪ .‬ه��ه‌ر بۆی ‌ه ل�� ‌ه ساتی‬ ‫گرتنه‌ده‌ستی ده‌س��ه‌اڵت��دا جیاوازییه‌كی‬ ‫ئه‌وتۆ به‌دیناكرێت له‌گه‌ڵ رژێمی پێشوو‪،‬‬ ‫به‌ڵکو زۆر ج��اری��ش ب�� ‌ه ن��اوی پاراستنی‬ ‫ش��ۆڕش‌و ده‌ستكه‌وته‌كانی‌و ئه‌زموون ‌ه‬ ‫ب��ه‌ده‌س��ت��ه��ات��ووه‌ك�� ‌ه م��ه‌ی��ل��ێ��ك��ی زۆر بۆ‬ ‫سته‌مكاری‌و ده‌سه‌اڵت سه‌پێنی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫پاش شۆڕش سه‌رهه‌ڵده‌دات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م دوو ح��اڵ��ه‌ت��ه ن��ی��ش��ان��ه‌ن ب��ۆ ئ��ه‌ ‌و‬ ‫وه‌رچه‌رخانه‌ی‪ ،‬که شۆڕشگێڕان ده‌یکه‌ن‬ ‫ی‬ ‫سه‌باره‌ت ب��ه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی دیكتاتۆر ‌‬ ‫ل ‌ه هێزی لیبڕاڵ‌و ئازادیخوازه‌و ‌ه ده‌بن ب ‌ه‬ ‫هێزی سه‌ركوتكارو ده‌س��ه‌اڵت سه‌پێن‌و‬ ‫ملهووڕ‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م پێشینه‌ی ‌ه ب�� ‌ه گ��رن��گ ده‌زان��ی��ن بۆ‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌زم��وون��ی ش��ۆڕش��ی‬ ‫ك��وردی‌و ده‌س��ه‌اڵت��ی دوای ش��ۆڕش‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ئ��ه‌وه‌ی روون�� ‌ه الم��ان ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هێز ‌ه كوردییه‌كانی دوای شۆڕش له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌زموونی ده‌سه‌اڵتدارییان تووشی ئه‌ ‌م‬ ‫وه‌رچه‌رخان ‌ه بوون‌و ل ‌ه بری ئه‌وه‌ی ‌وه‌ك‬

‫هێزێكی ئازادیخوازو دێموكرات ده‌ربكه‌ون‬ ‫زیاتر سیمای سته‌مكارو ده‌سه‌اڵت سه‌پێن‬ ‫تیایاندا ده‌رده‌كه‌وێت‌‪.‬‬ ‫هێزه‌ كوردییه‌كان‌و شه‌رعییه‌تی‬ ‫شۆڕشگێڕی‬ ‫ل ‌ه ب��اش��ووری كوردستاندا ئه‌مڕۆ چه‌ند‬ ‫هێزێكی سیاسی ملمالنێی یه‌كتر ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ل��ه‌ پ��ێ��ن��او گ��رت��ن��ه‌ده‌س��ت��ی ده‌س��ه‌اڵت‌و‬ ‫ب��ه‌ج��ێ��گ��ه‌ی��ان��دن��ی ئ��ه‌ن��دێ��ش��ه‌ی سیاسیی‬ ‫خۆیان‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وه‌ی ده‌یبینین ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫چه‌ند هێزێكی دیاریكراوه‌و ‌ه جومگه‌كانی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت پ��اوان ك��راوه‌‪ .‬ئ��ه‌م هێزان ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی ئه‌و مێژووه‌ی هه‌یان ‌ه ره‌وایه‌تی به‌م‬ ‫پاوانكردنه‌ی ده‌سه‌اڵت بۆ خۆیان ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ ل��ه‌م هه‌رێم ‌ه د ‌هگ��وزه‌رێ��ت‬ ‫بریتیی ‌ه له‌ ‌و وه‌رچه‌رخانه‌ی ئه‌م هێزان ‌ه ل ‌ه‬ ‫هێز ‌ه شۆڕشگێڕه‌كانی دوێنێو ‌ه بۆ هێز ‌ه‬ ‫پاوانكاره‌كانی ده‌سه‌اڵتی ئه‌مڕۆ‪ .‬هێزیك‬ ‫ل ‌ه رێگه‌ی ئه‌و شه‌رعییه‌ت ‌ه شۆڕشگێڕییه‌و ‌ه‬ ‫ره‌وای��ه‌ت��ی ب�� ‌ه خ��ۆی ده‌دات ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫ب��ه‌ ت��ه‌ن��ی��ا ب��ۆ خ��ۆی ب��ێ��ت‌و‌ت�� ‌هن��ی��ا خ��ۆی‬ ‫ده‌سه‌اڵت به‌ڕێوه به‌رێت‪ ،‬چونك ‌ه خاوه‌ن‬ ‫شه‌رعییه‌تێکی شۆڕشگێڕییه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ه��ێ��زان�� ‌ه ب�� ‌ه ت��ه‌واوی ل��ه‌و پێشین ‌ه‬ ‫شۆڕشگێڕییه‌ی دوێنێیان دابڕاون‪ .‬ئه‌مڕۆ‬ ‫بوون ب ‌ه هێزێك‪ ،‬ک ‌ه به‌شداریی سیاسی بۆ‬ ‫گرووپه‌كانی‌تر به‌رته‌سك ده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬تاك ‌ه‬ ‫به‌هانه‌یه‌كی ده‌س��ت هێزه‌كانی ده‌س��ه‌اڵت‬

‫‪59‬‬

‫نه‌بوونی شه‌رعیه‌تییه‌كی شۆڕشگێڕی‌و‬ ‫ت��رس ل�� ‌ه دڵ��س��ۆزی��ی ه��ێ��زه‌ك��ان��ی‌ت��ره‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫راده‌یه‌ك به‌ته‌واوی ل ‌ه پێگه‌ی هێزه‌كانی‌تر‬ ‫كه‌مده‌كرێته‌وه‌‪ .‬كاتێك ب��ه ‌ناڕاسته‌وخۆ‬ ‫ئ��ام��اژ ‌ه ب��ه‌و ‌ه ده‌درێ��ت ك��ۆی جومگه‌كانی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و ناوه‌نده‌كانی ب��ڕی��اردان ته‌نیا‬ ‫بۆ ئ��ه‌و هێزانه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه خه‌باتێكی دوورو‬ ‫درێ��ژی��ان ك��ردوو ‌ه بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئه‌م‬ ‫ده‌ستكه‌وتانه‌‪ .‬الیه‌نه‌كانی‌تر ب��ه‌و پێیه‌ی‬ ‫خ��اوه‌ن ئ��ه‌و شه‌رعییه‌ت ‌ه نین‪ ،‬ک ‌ه ئ��ه‌وان‬ ‫هه‌یانه‌‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ئاسایی ‌ه ترس ل ‌ه هاتن ‌ه‬ ‫سه‌ر ده‌سه‌اڵتی ئه‌وان ده‌بێت ‌ه فاكته‌رێك بۆ‬ ‫مانه‌وه‌ی خۆیان له‌ سه‌ر ده‌سه‌اڵت‪.‬‬ ‫له بیری سه‌رانی ده‌سه‌اڵتدا ئه‌م شه‌رعییه‌ت ‌ه‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی��ی�� ‌ه ب��ۆ‌ت�� ‌ه ت��اك�� ‌ه پ��ێ��وه‌ری‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنی ه��ێ��ز ‌ه سیاسییه‌كان‪ .‬بۆ‬ ‫به‌شداریكردن ل ‌ه ده‌سه‌اڵت‌و به‌ڕێوه‌بردنیدا‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ب��ۆی�� ‌ه ئ��ه‌م ه��ێ��زان��ه‌‪ ،‬ک��ه‌ ده‌س��ه‌اڵت‌و‬ ‫سامانی نه‌ته‌وه‌یی‌و به‌ڕێوه‌بردنییان بۆ‬ ‫خۆیان قۆرخكردووه‌‪ ،‬راست ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬ ‫به‌ڵێن‌و بانگه‌شه‌كانی دوێنیی خۆیان ره‌فتار‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌م دۆخه‌ی ئه‌م هێزانه‌ی تێكه‌وتوو ‌ه‬ ‫سه‌رنجمان به‌ره‌و ئه‌و پرسیار ‌ه ده‌بات‪ .‬ئایا‬ ‫ئه‌ ‌م وه‌رچه‌رخانه‌ی هێز ‌ه شۆڕگێڕه‌كانی‬ ‫باشووری كوردستان نیشانه‌یه بۆ كام له‌و‬ ‫دوو حاڵه‌ته‪ ،‬که‌ وه‌رچه‌رخانی شۆڕشگێڕان‬ ‫بۆ گرووپێكی ده‌سه‌اڵت سه‌پێن ده‌گۆڕێت؟‬ ‫ب ‌ه روانینمان ل ‌ه شۆڕشه‌كانی باشووری‬ ‫ك��وردس��ت��ان؛ ئ��ه‌و ش��ۆڕش��ان��ه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ه��ێ��زه‌ك��ان��ی ئ��ه‌م��ڕۆ ب��ه‌ش��دارب��وون تیایدا‬

‫(ب��ه ‌تایبه‌ت شۆڕشی ئه‌یلول‌و شۆڕشی‬ ‫نوێ) تێده‌گه‌ین ل ‌ه هه‌ناوی هه‌ر یه‌ك له‌م‬ ‫شۆڕشانه‌دا ناكۆكی‌و لێكترازانه‌كان دیسان‬ ‫په‌یوه‌ندی ب ‌ه قۆرخكردنی ئه‌و شه‌رعییه‌ت ‌ه‬ ‫شۆڕشگێڕییه‌و ‌ه ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ملمالنێی نێوان‬ ‫پارتی دێموكراتی كوردستان له‌گه‌ڵ باڵی‬ ‫م�� ‌هك��ت��ه‌ب��ی س��ی��اس��ی‪ ،‬ل�� ‌ه دوای ش��ۆڕش��ی‬ ‫ئه‌یلول ملمالنێ له‌گه‌ڵ یه‌كێتی نیشتیمانی‬ ‫كوردستان ده‌بێت ‌ه به‌ڵگ ‌ه بۆ ئه‌م قسانه‌مان‪.‬‬ ‫به‌شێكی‌تری ئ��ه‌م ملمالنێی ‌ه ده‌گ��ات�� ‌ه ئه‌و‬ ‫ئاسته‌ی هه‌ر یه‌ك له‌م دوو هێز ‌ه به ‌جیا‬ ‫ناوێك ل ‌ه شۆڕشێكی دیاریكراو بنێن‪ .‬پارتی‬ ‫دێموكراتی كوردستان ب ‌ه ن��اوی شۆڕی‬ ‫گواڵن‌و یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان به‬ ‫‌ناوی شۆڕشی نوێو ‌ه هه‌وڵی ئه‌و ‌ه ده‌‌ده‌ن‬ ‫شه‌رعییه‌تی شۆڕشگێریی بۆ خۆیان قۆرخ‬ ‫بكه‌ن ل ‌ه دوای سااڵنی ‪1975‬ه‌وه‌‪.‬‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌م ه��ه‌واڵن�� ‌ه بۆ قۆرخكردنی‬ ‫شه‌رعییه‌تی شۆڕشگێڕی‪ ،‬ئێم ‌ه ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫ئه‌زموونی ده‌س��ه‌اڵت��داری��ی��ه‌ت��ی‌و شێوازی‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی ده‌س��ه‌اڵت ل�� ‌ه الی��ه‌ن هێز ‌ه‬ ‫شۆڕشگێڕه‌كانی دوێ��ن��ی‌و ئ��ه‌و ك��اران��ه‌ی‬ ‫به ‌ئامانجی بونیادنانی سیستمێكی نوێ‬ ‫كردوویان ‌ه ل ‌ه دوای هاتنه‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتیان‪،‬‬ ‫تێده‌گه‌ین‪ ،‬كه ‌ل ‌ه باگراوندی مێژوویی ئه‌م‬ ‫ه��ێ��زان��ه‌دا ریشه‌كانی ئ��ه‌ ‌م وه‌رچ��ه‌رخ��ان�� ‌ه‬ ‫بوونی هه‌یه‌‪ .‬خاڵی هه‌ر ‌ه دیاری ئامانجی‬ ‫شۆڕش ل ‌ه بیری ئه‌م هێزانه‌دا ده‌مه‌زراندنی‬ ‫ده‌سه‌اڵتێكی خۆبه‌ڕێوه‌به‌رییه‌‪ ،‬وه‌ك ده‌بینین‬ ‫ئه‌م ئامانجه‌ی شۆڕش هاتووه‌ته‌دی‪ ،‬به‌اڵم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪60‬‬

‫ئه‌وه‌ی گرنگ ‌ه شۆڕش ل ‌ه الی ئه‌م هێزان ‌ه‬ ‫باسی له‌و دابڕان ‌ه نه‌كردووه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت ئه‌م‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌ه خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریی ‌ه جیابكاته‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌ه سته‌مكارو ده‌سه‌اڵت سه‌پێنه‌كان‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر بۆی ‌ه ده‌بینین ل ‌ه زۆر ب��اردا هه‌مان‬ ‫ک��ل��ت��وورو ع��ه‌ق��ڵ��ی��ی��ه‌ت درێ��ژ ‌ه پ��ێ��ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ه��ه‌ب��وو ‌ه ته‌نها هه‌ندێك ئامانجی‬ ‫ساخته‌و داواك��اری رووك��ه‌ش��ان�� ‌ه ب��ووه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه خزمه‌ت ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی خۆیان ئه‌ ‌و‬ ‫وێنه‌یان به‌م ئامانج‌و داواكارییان ‌ه داوه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫كار بۆ بونیادنانی دنیایه‌كی نوێ‌و خاڵی ل ‌ه‬ ‫سته‌مكاری‌و چه‌وساندنه‌وه‌‪ ..‬هتد ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫به ‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌م راستییان ‌ه ئه‌توانین‬ ‫بڵێین ئه‌ ‌م وه‌رچه‌رخانه‌ی هێز ‌ه شۆڕشگێڕ ‌ه‬ ‫كوردییه‌كان زیاتر ل ‌ه حاڵه‌تی دووه‌م��ه‌و ‌ه‬ ‫ی‬ ‫نزیك ‌ه ن��ه‌‌ك ل�� ‌ه ی��ه‌ك��ه‌م‪ .‬خوێندنه‌وه‌یه‌ك ‌‬ ‫وردی ئه‌زموونی ده‌سه‌اڵت گرتنه‌ده‌ست‌و‬ ‫هه‌وڵه‌كانی ئ��ه‌م هێزان ‌ه بۆ دامه‌زراندنی‬ ‫ده‌سه‌اڵتێكی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری‪ ،‬زیاتر ئه‌و‬ ‫راستییه‌مان بۆ ده‌سه‌لمێنێت‪ .‬ل ‌ه یه‌كه‌م‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��ی ئ��ه‌م ه��ێ��زان��ه‌وه‌‌‪ ،‬ک�� ‌ه خ��ۆی ل ‌ه‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی ئه‌نجومه‌نی نیشتیمانیی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و ح��ك��وم��ه‌ت��ی ه��ه‌رێ��م��ی‬ ‫كوردستان‌دا ده‌بێنێته‌وه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند ‌ه هه‌وڵی‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه درا ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌و ‌ه ئه‌م‬ ‫هه‌وڵ ‌ه بگات ‌ه ئه‌نجام‪ ،‬ب��ه‌اڵ ‌م وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫رووی��دا دی��س��ان رووی راسته‌قینه‌یان‬ ‫ده‌رخست بۆ یه‌كتری‌و ئه‌وه‌یا سه‌لماند‬ ‫م��ه‌ی��ل ب��ۆ ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و ئ��اواك��ردن��ی‬ ‫سیستمێكی دیموكراسی جگ ‌ه ل ‌ه دروشمێك‬

‫هیچی دیك ‌ه ن��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئ��ه‌م هێزان ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌ناوی خۆیاندا هێزیك نین بڕوایان‬ ‫ب ‌ه ئه‌زموونی دێموكراسی‌و هه‌ڵبژاردن‌و‬ ‫ده‌ستاوده‌ستكرنی ده‌سه‌اڵت هه‌بێت‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌وان مه‌به‌ستیانه‌‌و به‌م دروشمان ‌ه‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی ش��اردن��ه‌وه‌و پ��ه‌رده‌پ��ۆش��ك��ردن��ی‬ ‫ده‌ده‌ن ته‌نها بوونی خۆیان‌و مانه‌وه‌یان ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر ده‌س��ه‌اڵت‪ .‬ه��ه‌ر ب��ۆی�� ‌ه ده‌بینین‬ ‫ئه‌نجامی یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردن قبوڵ ناكرێت‌و‬ ‫ئه‌م دوو هێز ‌ه ده‌كه‌ونه ‌‌وێزه‌ی یه‌كتری‌و‬ ‫س��ه‌رده‌م��ێ��ك ل�� ‌ه ش��ه‌ڕی خ��ۆك��وژی‌و‬ ‫ك��وردك��وژی دروس��ت��ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ت��ه‌ن��ه��ا ب ‌ه‬ ‫ئامانجی سڕینه‌وه‌ی یه‌كتری‌و داتاشینی‬ ‫ئ��ه‌و شه‌رعییه‌ت ‌ه شۆرشگێڕیی ‌ه ‌ته‌نها به‬ ‫‌بااڵی خۆیاندا‪.‬‬ ‫ل ‌ه قۆناغێكی‌تردا كاتێك ئ��ه‌م دوو هێز ‌ه‬ ‫ده‌گه‌ن ‌ه ئه‌و باوه‌ڕه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ناتوانن یه‌كتری‬ ‫بسڕنه‌وه‌و به ‌ته‌نها هێزێكیان ناتوانێت‬ ‫ج��ڵ��ه‌وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت‌و ح��وك��م بگرێت ‌ه‬ ‫ده‌س��ت‪ .‬بۆی ‌ه بیریان له‌‌و ‌ه ك��رده‌وه‌ بگه‌ن ‌ه‬ ‫رێكکه‌وتن‌و ه��اوب��ه‌ش بن ل ‌ه ده‌س��ه‌اڵت‌و‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنیدا‪ .‬له‌م ده‌القه‌یه‌و ‌ه رێكکه‌وتنی‬ ‫ستراتیجی ده‌ب��ه‌س��ت��ن‌و ده‌س��ت ب��ه ‌سه‌ر‬ ‫ت��ه‌واوی جومگه‌كانی ده‌س��ه‌اڵت‌و سامان‌و‬ ‫داهات‌و كه‌ره‌سته‌ی ئه‌م نیشتمانه‌دا ده‌گرن‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی قوربانی سه‌ره‌كیی ئه‌م به‌رنامه‌و‬ ‫عه‌قڵییه‌ته‌ی ئه‌وان ‌ه مافی هاوواڵتییان ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌شداری سیاسی‌و رۆڵیان ‌ه ل ‌ه پڕۆسه‌ی‬ ‫سیاسیدا‪ .‬ئ��ه‌و سیستمه‌شی ل�� ‌ه سایه‌ی‬ ‫ئه‌م عه‌قڵییه‌ت‌و سیاسه‌ته‌ی ئه‌وان بونیاد‬

‫‪61‬‬

‫نراو ‌ه سیستمێك نیی ‌ه ل ‌ه رێگه‌ی پڕۆسه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌و به‌شداربوونی هاوواڵتیاندا‬ ‫بونیاد نرابێت‪ ،‬به‌ڵکو سیستمێك ‌ه ب ‌ه بااڵی‬ ‫ئه‌وان‌و ب ‌ه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیاندا داتاشراوه‌‌و‬ ‫قبوڵی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و ده‌ستاوده‌ستكردنی‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌و جیاوازی جگ ‌ه ل ‌ه خۆیان ناكات‪،‬‬ ‫به‌اڵم كاتێك گۆڕانكارییه‌ك له‌م سیستمه‌دا‬ ‫رووده‌دات‪ ،‬ک�� ‌ه هێزێكی ن��اره‌زای��ی دژ‬ ‫ب��ه‌م سیستم‌و ش��ێ��وازی ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن�� ‌ه‬ ‫سه‌رهه‌ڵبدات‪ ،‬هاوبه‌ش بێت له‌و شه‌رعییه‌ت ‌ه‬ ‫شۆڕشگێڕییه‌ی ئه‌م هێزانه‌‌و هاوبه‌ش بێت‬ ‫له‌و مێژووه‌دا‪ .‬له‌م حاڵه‌ته‌دا ئه‌م هێز ‌ه ل ‌ه‬ ‫رووی پشتگیری كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ‌ه هێزێكه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ده‌توانێت ده‌نگ ‌ه ناڕه‌زاییه‌كان ل ‌ه خۆی‬ ‫ك��ۆب��ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ه ‌ه��ۆی بوونی‬ ‫شه‌رعییه‌ت ‌ه شۆڕشگێرییه‌كه‌و ‌ه ده‌توانێت‬ ‫رووب��ه‌ڕووی ئ��ه‌م سیستم‌و ش��ێ��واز ‌ه ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن‌و قۆرخكردنه‌ی ده‌س��ه‌اڵت‪،‬‬ ‫بوه‌ستێته‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك ب��ی��ن��ی��م��ان س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی ده‌ن��گ��ی‬ ‫ن��اره‌زای��ی دژ به‌م ده‌سه‌اڵت ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫بۆ كه‌نارخستن‌و پشتگوێ خستنی هێز ‌ه‬ ‫ئیسالمییه‌كان‪ .‬ئیسالمییه‌كان له‌م قۆناغه‌دا‬ ‫دژ ب ‌ه ده‌س��ه‌اڵت سه‌پێنی‌و قۆرخكردنی‬ ‫ده‌سه‌اڵت ده‌وه‌ستنه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه خۆیان بێ‬ ‫به‌شكراون ل ‌ه ده‌س��ه‌اڵت‌و به‌ڕێوه‌بردنیدا‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ب��ۆی�� ‌ه الی��ه‌ن��گ��ی��ری��ی��ان ل�� ‌ه پ��ڕۆس��ه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌و نه‌ریتی ده‌ستاوده‌ستكردنی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت هێنده‌ی بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی‬ ‫پ��ه‌راوێ��زخ��راوی خ��ۆی��ان‌و ه��ات��ن�� ‌ه س��ه‌ر‬

‫ده‌س��ه‌اڵت��ی خ��ۆی��ان��ه‌‪ ،‬هێند ‌ه كاركردنیان‬ ‫نیی ‌ه بۆ بونیادنانی سیستمێكی دێموكرات‪،‬‬ ‫كه ‌له ‌رێگه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌و ‌ه ده‌س��ه‌اڵت ل ‌ه‬ ‫ن��ێ��وان ه��ێ��زه‌ك��ان��دا ده‌س��ت��اوده‌س��ت بكات‪،‬‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه ده‌ركه‌وتنی بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان؛‬ ‫‌وه‌ك هێزێكی ئۆپۆزسیۆن‌و بانگه‌شه‌كانی‬ ‫ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‌ بۆ هه‌ڵبژاردنی ئ��ازاد‌و‬ ‫چ��اك��س��ازی ل�� ‌ه سیستمی ح��وك��م��ڕان��ی‌و‬ ‫ب��ون��ی��ادن��ان��ی ده‌س��ه‌اڵت‌و سیستمێكی‬ ‫دێموكراسی‪ ،‬هێز ‌ه ئیسالمییه‌كان ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ده‌زان��ن ئ��ه‌م هێز ‌ه نوێی ‌ه خ��اوه‌ن‬ ‫پێگه‌ی ج��ه‌م��اوه‌ری‌و ده‌ن��گ�� ‌ه ن��اڕه‌زاك��ان��ه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ ده‌س��ه‌اڵت له‌و‬ ‫شه‌رعییه‌ته‌ی ئ��ه‌م��ان ب�� ‌ه م��اف��ی خۆیانی‬ ‫ده‌زان��ن بۆ مانه‌وه‌یان ل ‌ه سه‌ر ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ك��ه‌ی ك��ردووه‌ت�� ‌ه هێزێك‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت ترسی هه‌بێت ل�� ‌ه گه‌نگه‌شه‌ی‬ ‫ش وه‌ك‬ ‫هێز ‌ه ناڕه‌زاكان‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ئه‌مانی ‌‬ ‫ئه‌م بزووتنه‌وه‌ی ‌ه ده‌بن ‌ه هێزێكی چاونه‌ترس‬ ‫له‌ سه‌ر ئه‌م داواكارییانه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه به‌رانبه‌ر ئه‌م دۆخ��ه‌دا دیسان سه‌رانی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت گ��وت��اری سیاسییان ل��ه‌وه‌دا‬ ‫چڕده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه هێزی خاوه‌ن شه‌رعییه‌تی‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن�� ‌ه‌ت��ه‌ن��ی��ا خ��ۆی��ان��ن‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه‌م‬ ‫باوه‌ڕه‌وه‌ی ‌ه ب ‌ه شێوازێكی تۆكم ‌ه دژایه‌تی‬ ‫هێز ‌ه نه‌یاره‌كانییان ده‌ك��ه‌ن‪ .‬سه‌رئه‌نجام‬ ‫ل ‌ه پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ‪2005‬دا ئه‌م‬ ‫هه‌رێم ‌ه پێی نای ‌ه قۆناغێكی نوێوه‌‪ .‬ئه‌ویش‬ ‫ئه‌زموونكردنی ئۆپۆزسیۆنی سیاسییه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫توانییان ل ‌ه په‌رله‌ماندا ببن ‌ه هێزێكی كاراو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫چاالك‪ .‬پڕۆسه‌ی سیاسی ل ‌ه میانه‌ی بوونی‬ ‫ی وه‌رچه‌رخانێكی ب ‌ه‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سیاس ‌‬ ‫خۆو ‌ه بینی‪ .‬سه‌ره‌ڕای هۆشیاركردنه‌وه‌ی‬ ‫س��ه‌ران��ی ده‌س��ه‌اڵت ب�� ‌ه ب��وون��ی هێزێكی‬ ‫ن��وێ‪ ،‬ک��ه‌ ت��وان��ای رووب��ه‌ڕووب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫ه��ه‌ی�� ‌ه ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ب�� ‌ه سیاسه‌ته‌كانیان‪ .‬ب ‌ه‬ ‫گشتی بوونی ئه‌م فۆڕمه‌ی ئۆپۆزسیۆن؛‬ ‫سه‌ره‌ڕای بوونی چه‌ند تێبینییه‌ك ل ‌ه سه‌ر‬ ‫كاركردنی ئ��ه‌م چ��وار ساڵه‌ی ل ‌ه خزمه‌ت‬ ‫پ��ڕۆس��ه‌ی س��ی��اس��ی‌و ئ��ای��ن��ده‌ی سیستمی‬ ‫سیاسییه‌‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه نزیك بوونه‌وه‌مان ل ‌ه‬ ‫پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی ن��وێ گوتاری ئه‌م‬ ‫هێز ‌ه سیاسییان ‌ه زی��ات��ر توند ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر هێزێك ل ‌ه رێگه‌ی ستراتیجی خۆیه‌و ‌ه‬ ‫ده‌یه‌وێت زۆرترین ژماره‌ی ده‌نگده‌ران بۆ‬ ‫خۆی رابكێشێت‪ .‬ئه‌وه‌ی تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه ده‌سه‌اڵت‬ ‫ئه‌م هه‌ڵبژاردن ‌ه چاره‌نووسساز ‌ه بۆیان‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ل ‌ه م��اوه‌ی چوار ساڵی راب��ردوودا‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��ی ئۆپۆزسیۆنی په‌رله‌مانی ل ‌ه‬ ‫به‌رانبه‌ر ب ‌ه ده‌سه‌اڵت‌و حوكمڕانییان چاالك‬ ‫بووه‌‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌و پێشهاتانه‌ی له‌م چوار‬ ‫ساڵه‌دا روویدا‪ ،‬ک ‌ه ئۆپۆزسیۆن توانیویه‌تی‬ ‫چاالكان ‌ه ل ‌ه دژی ده‌سه‌اڵت به‌كاریبهێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌زموونی ئه‌م كابین ‌ه هاوبه‌شه‌ی ده‌سه‌اڵت‬ ‫(یه‌كێتی‪ ،‬پارتی) نه‌یتوانیو ‌ه چاالكان ‌ه كار بۆ‬ ‫به‌دیهێنانی به‌ڵێنه‌كانی بكات‪ .‬ب ‌ه به‌رده‌وامی‬ ‫گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی‌و ن��اع��ه‌دال��ه‌ت��ی‌و درێ��ژه‌دان به‌و‬ ‫م��ۆدێ��ل�� ‌ه ف��ش��ه‌ڵ��ه‌ی ح��وك��م��ڕان��ی‪ ،‬ک�� ‌ه ك��ار‬ ‫ب��ۆ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی گ��رووپ‌و ده‌سته‌یه‌كی‬ ‫تایبه‌ت ده‌ك��ات‪ .‬یه‌ك ل ‌ه گرفته‌كانی‌تر له‌م‬

‫هه‌ڵبژاردنه‌دا بۆ سه‌رانی ده‌سه‌اڵت ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب ‌ه یه‌ك لیستی هاوبه‌ش به‌شداری ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردندا ناكه‌ن‪ .‬هه‌ر هێزێكیان به‌لیستی‬ ‫جیاجیا به‌شداری ل ‌ه پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ش وا ده‌ك��ات هه‌ر الیه‌نه‌یان‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ئه‌مه‌ ‌‬ ‫ب ‌ه ته‌نیا كار بۆ به‌رژه‌وه‌ندی‌و سه‌ركه‌وتنی‬ ‫خ��ۆی ب��ك��ات‪ .‬ئ��ه‌ ‌و وزه‌و ت��وان��ای��ه‌ی به‬ ‫‌هاوبه‌شی بۆ سه‌ركه‌وتنی خۆیان پێشتر‬ ‫به‌كاریان ده‌هێنا ئه‌مڕۆ داب��ه‌ش��ك��راو ‌ه ب ‌ه‬ ‫سه‌ر هه‌ردووكیاندا‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مه‌ش خزمه‌ت ب ‌ه‬ ‫هێزه‌كانی‌تر ده‌كات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ت��ای��ب��ه‌ت�� ‌ه ب�� ‌ه ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ی��ش ل ‌ه‬ ‫م��اوه‌ی ئ��ه‌م چ��وار س��اڵ��ه‌دا ئ��ه‌زم��وون��ی‬ ‫ك��اری ئۆپۆزسیۆنیان ب�� ‌ه ه��اوب��ه‌ش��ی‌و تا‬ ‫راده‌یه‌كی باش چاالكان ‌ه تێپه‌ڕاند‪ .‬ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئاستی حزب ‌ه ئیسالمییه‌كان ئه‌م هه‌ڵبژاردن ‌ه‬ ‫گرنگییه‌كی زۆری هه‌ی ‌ه بۆیان‪ ،‬ب ‌ه هۆی ئه‌و‬ ‫گۆڕانكارییانه‌ی ل ‌ه ناوچه‌ك ‌ه روو‌ی��داوه‌و‬ ‫هاوبه‌شبوونییان ل�� ‌ه ك��ارك��ردن هه‌موو‬ ‫هه‌وڵه‌كانیان له‌‌وه‌دا چڕكردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه‬ ‫هه‌ر نرخێك بێت ئه‌م جار ‌ه هاوبه‌ش بن ل ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتدا‪ .‬بزووتنه‌وه‌ی گۆڕانیش ل ‌ه بارو‬ ‫دۆخه‌ك ‌ه تێگه‌شتووه‌‌و ئ��ه‌و ‌ه ده‌زانێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌نجامی ئه‌م هه‌ڵبژاردن ‌ه چاره‌نووسساز ‌ه‬ ‫ل ‌ه الیه‌ك یه‌كێتی‌و پارتی ب ‌ه جیا به‌شداری‬ ‫پ��ڕۆس��ه‌ك�� ‌ه ده‌ك��ه‌ن ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ی‌ت��ر هێز ‌ه‬ ‫ئیسالمییه‌كان خاوه‌ن جه‌ماوه‌ری خۆیانن‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه پێگه‌ی گۆڕان له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫ك وه‌ستاوه‌‪ ،‬ک ‌ه بتوانن‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ستراتیجێ ‌‬ ‫له‌م خول ‌ه نوێیه‌دا ده‌سه‌اڵت بگرن ‌ه ده‌ست‪،‬‬

‫‪63‬‬

‫یان ژماره‌ی كورسییه‌كانییان زیاتر بكه‌ن‬ ‫بگات ‌ه ئاستێك توانای گۆڕانكاری هه‌بێت‬ ‫ل ‌ه كاری په‌رله‌مانی‌و چوارچێوه‌ی كاری‬ ‫ئۆپۆزسیۆنیدا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌و ئه‌نجامه‌كانی ئاینده‌ی‬ ‫سیستمی سیاسی ل ‌ه هه‌رێمی كوردستان‬ ‫دی��اری ده‌ك��ات‪ ،‬چ��ون��ك�� ‌ه م��ان��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م‬ ‫س��ی��س��ت��م�� ‌ه ب��ه‌و ف��ۆرم��ه‌ی ئ��ێ��س��ت��ای‌و‬ ‫گه‌نگه‌شه‌كانی به‌ره‌و سیستمێكی ده‌سه‌اڵت‬ ‫س��ه‌پ��ێ��ن‌و م��ل��ه��وڕو حوكمی بنه‌ماڵه‌یی‌و‬ ‫گرووپێكی دی��اری��ك��راو‌و گ��ه‌ن��ده‌ڵ‪ ،‬به‌ند ‌ه‬ ‫ل ‌ه سه‌ر رێكکه‌وتنی ستراتیجی ل ‌ه نێوان‬ ‫پارتی‌و یه‌كێتی‌و هاوبه‌شی ئه‌م دوو هێز ‌ه‬ ‫ب��ۆ ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی ده‌س��ه‌اڵت‌و پاراستنی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان‪ .‬ب ‌ه روانینمان له‌و‬ ‫مێژووه‌ی ئه‌م دوو هێز ‌ه هه‌یانه‌و ئه‌زموونی‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارییان ده‌گه‌ین ‌ه ئه‌وه‌ی‪ ،‬ل ‌ه سایه‌ی‬ ‫ئه‌م هێزانه‌دا سیستمی سیاسی هه‌رێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان هێنده‌ی ب��ه‌ره‌و سیستمێكی‬ ‫ده‌سه‌اڵت سه‌پێن‌و گه‌نده‌ڵ ده‌ڕوات هێند ‌ه‬ ‫به‌ره‌و سیستمێكی دێموكرات‌و دادپه‌روه‌ر‬ ‫ناڕوات‪.‬‬ ‫ب��ه‌ پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ئ��ه‌م دۆخ��ه‌و ‌ه ئ��ای��ن��ده‌ی‬ ‫سیستمی سیاسی هه‌رێمی كوردستان‪،‬‬ ‫ب��ه‌ره‌و سیستمێكی دێ��م��وك��رات‌و خ��اوه‌ن‬ ‫نه‌ریتێكی س��ه‌رده‌م��ی��ی��ان��ه‌ی حوكمرانی‌و‬ ‫بڕوابوونی ب ‌ه مافی گرووپ‌و الیه‌نه‌كانی‌تر ل ‌ه‬ ‫به‌شداری سیاسی‌و مافی مه‌ده‌نی‌و سیاسی‬ ‫هاوواڵتییان‪ ،‬په‌یوه‌ندی ب ‌ه دووركه‌وتنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ردوو پارتی ده‌سه‌اڵتداره‌و ‌ه هه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ‬

‫یه‌كتری‌و هێزێكی جیاواز له‌مان به‌شدار‬ ‫بێت ل ‌ه به‌ڕێوه‌بردن‌و ده‌سه‌اڵتدا‪ .‬ئه‌وه‌شی‬ ‫ئ��ه‌م دۆخ�� ‌ه دێنێت ‌ه ئ��اراو ‌ه چاالكبوونی‬ ‫گروپه‌كانی‌تر ‌ه ل ‌ه به‌رانبه‌ر هه‌ردوو هێزی‬ ‫ده‌سه‌اڵتداردا ب ‌ه جۆرێك له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫ده‌نگه‌كانیان بگه‌یه‌نن ‌ه ئاستێك‪ ،‬ک ‌ه بتوانن‬ ‫هاوكێشه‌ سیاسییه‌كان بگۆڕن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫پێكهێنانی حكومەت‌و خەمی كورد‬

‫نووسینی‪ :‬ئیبراهیم حاجی زەڵمی‬

‫‪65‬‬

‫حكومەت چییه‌؟‬ ‫ح��ک��وم��ه‌ت دەزگ��ای��ەك��ی س��ی��اس��ی‌و‬ ‫جێبەجێكاریی ئ��ی��داری��ی��ه‌‪ .‬ب��ە كۆنترین‬ ‫دەزگای سیاسی ل ‌ه جیهاندا دێتە ئەژمار‪.‬‬ ‫کاتێک ل�� ‌ه چ��اخ��ە ك��ۆن��ەك��ان��ەو ‌ه كۆمەڵگا‬ ‫مرۆییەكان بۆ ئیدارەكردنی كۆمەڵگەكەیان‌و‬ ‫كاروبارەكانیان پێویستیان بە فەرماندارو‬ ‫جێبەجێكار هه‌بووە‪.‬‬ ‫پێناسەی حكومەت ب��ه‌و شێوه‌ی ‌ه ك��راوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه شێوەیەكە ل ‌ه شێوەكانی پیادەكردنی‬ ‫دەس��ەاڵت ل ‌ه نێو كۆمەڵگەكاندا‪ .‬گونجاوە‬ ‫بگوترێت بۆ هەر كۆمەڵه‌یه‌ک حكومەتێك‬ ‫بوونی هەیە‪ .‬جا ئەو حكومەتە فەرمی بێت‪،‬‬ ‫ی��ان نافەرمی‪ .‬نموونه‌ی کۆمه‌ڵێك وه‌ک‪:‬‬ ‫خێزان‪ ،‬یانەكان‪ ،‬چاالكوانە ئابوورییەكان‪،‬‬ ‫خ��اوەن كارەكان‪ .‬بەاڵم وشەی حكومەت‬ ‫ب��ە حكومەتی گشت دەگ��وت��رێ��ت‪ .‬وەك‪:‬‬ ‫حكومەتی گ��ەل‪ ،‬حكومەتی ن��ەت��ەوە‪ ،‬یان‬ ‫دەوڵ��ەت‪ ،‬یان ویالیەت‪ ،‬یان پارێزگا‪ ،‬یان‬ ‫شار‪ ،‬یان گوند‪.‬‬ ‫هەر چاالكییەكی مرۆیی ل ‌ه زۆر رووه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫زۆرینەی الیەنە گرنگەكانی ژیانی مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫كۆمەڵگادا كاریگەرە بە جۆرێک دەسەاڵتی‬ ‫ئامادەبوو له‌و كۆمەڵگایەدا‪ .‬دیارە چاالكییە‬ ‫مرۆییەكانیش هەمەجۆرن‪ ،‬له‌وانە‪ :‬چاالكیی‬ ‫ئابووری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬زانستی‪ ..‬هتد‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئەوە دەبینین زۆرینەی زانایانی سیاسیی‬ ‫پسپۆڕی بواری لێكۆڵینەوە ل ‌ه حكومەت‪،‬‬ ‫ب��اوەڕی��ان وای��ە ن��اب��ێ��ت خ��وێ��ن��دن��ه‌وه بۆ‬

‫حكومەت بە تەنها بكرێت‪ ،‬بەڵكو پێویستە‬ ‫ل��ه‌و خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی��ه‌دا الك��ردن��ەوەی��ەك بۆ‬ ‫مرۆڤناسی‌و ئابووریناسی‌و فەلسەفەو‬ ‫زانست‌و كۆمەڵناسی‌و مێژوو هەبێت‪ .‬بۆیە‬ ‫ئەوانەی خوێندنه‌وه بۆ حكومەت دەكەن‪،‬‬ ‫دەبێت جۆرێك شارەزایی پێویستیان له‌و‬ ‫بوارانەدا هەبێت‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی زانستییانەتر‬ ‫بابەتەكەیان بخەنه‌ڕوو‪.‬‬ ‫رەگەزەكانی حكومەت‬ ‫دیارە چەند رەگەزێكی بنچینەیی هاوبەش‬ ‫ل ‌ه نێوان هەموو حكومەتەكاندا ئامادەیی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەوانیش‪ :‬بنه‌مای ره‌فتار رێكخستن‌و‬ ‫س��ەروەری‌و ش��ەرع��ی��ەت‌و تایبەتمەندیی‬ ‫دادوه‌ری‌و جێبەجێكردنی یاسا‪.‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ب��ن��ه‌م��ای ره‌ف��ت��ار رێ��ک��خ��س��ت��ن‪ :‬ه��ەر‬ ‫كۆمەڵێكی مرۆیی ل ‌ه خێزانەوە بگرە تا‬ ‫نەتەوەیەك‪ ،‬كۆمەڵە بنەمایەكی رەفتاریی‬ ‫ک��ۆن��ت��رۆڵ��ی ژی��ان��ی تاكەكانییان دەك��ەن‪.‬‬ ‫بۆ نموونە ل ‌ه خێزاندا ع��ورف وا دەك��ات‬ ‫تاكەكانی کۆمه‌ڵ ل ‌ه كاتی خواردنەكاندا‬ ‫هەموویان ل ‌ه شوێنێكی تایبەتدا كۆببنەوە‪.‬‬ ‫پاشتر ه��ەر ی��ەك��ەی��ان دەچ��ێ��ت ب��ە شوێن‬ ‫ك��ارو ب��اری خ��ۆی��ەوە‪ .‬ل��ێ��رەوە خ��واردن‬ ‫یه‌کێک ‌ه ل�� ‌ه ه��ۆک��اره‌ک��ان��ی ك��ۆك��ردن��ەوەی‬ ‫تاكەكانی خێزان‪ .‬ئامانجیش له‌م ‌ه جۆرێك‬ ‫ل ‌ه رێككاری بەخشین‌و رۆیشتن بە ئارامی‬ ‫ژیانی ئەو كۆمەڵەیەیە‪ .‬یاساو عورفەكان‪،‬‬ ‫ک ‌ه هەر كۆمەڵێك دایاندەنێن‪ ،‬ل ‌ه راستیدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫بریتیین ل��ه‌و ب��ڕی��اران��ەی ل�� ‌ه س��ەر ئ��ەو‬ ‫بابەتانەی كاریگەرییان ل ‌ه سەر كۆمەڵگا‬ ‫بە گشتی داناوە‪ .‬جا ئەو بڕیارانە جۆرێك‬ ‫ل ‌ه داواو دەستخۆشیكردنە ل ‌ه رەفتار‪ ،‬یان‬ ‫پێچەوانەكەی قەدەغەكردن‌و رێگریكردنە ل ‌ه‬ ‫تاكەكانی ئەو كۆمەڵەیە‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ س��ەروەری‪ :‬ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��ه‌ ه��ێ��زو‬ ‫دەس��ەاڵت��ێ��ك��ی ب��ااڵ‪ .‬ب��ۆ خ��ۆی حكومەت‬ ‫خاوەن سەروەرییەكی وەهایە‪ ،‬ک ‌ه توانای‬ ‫بەكارهێنانی هێزی هەیە ل ‌ه چوارچێوەی‬ ‫سنووری خۆیدا‪ .‬بە درێژایی مێژوو بیرو‬ ‫ئایدیای هەمەجۆر سەبارەت بە سەروەریی‬ ‫گشتی حكومەت خراونەتەڕوو‪ .‬له‌و بیرو‬ ‫رایانەش‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه كۆنەوە وەك بیرو باوەڕێك‬ ‫چەسپیوە‪ ،‬ئەوەیە حكومەت وەك مافێكی‬ ‫خودایی‪ ،‬ک ‌ه پێی دراوە‪ ،‬فەرمانداری دەكات‪.‬‬ ‫ئەمەش ئەو بیرو باوەڕەیە‪ ،‬ک ‌ه دەسەاڵتی‬ ‫حكومەت بە درێژكراوەی دەسەاڵتی خودا‬ ‫دەبینێت‪ ،‬ک ‌ه دەسەاڵتێكی گشتگیرو رەهایە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ل�� ‌ه چ��ەرخ��ی ن��وێ��داو ل�� ‌ه دەوڵ��ەت��ان��ی‬ ‫دێموكراسیدا گ��ەل ب�� ‌ه بنەمای سەرەكی‬ ‫دەسەاڵت دادەنرێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ش��ەرع��ی��ەت‪ :‬بریتییه ل�� ‌ه رزام��ەن��دی��ی‬ ‫گەل ل ‌ه ئاست حكومەتێكدا‪ ،‬ک ‌ه هەستێت‬ ‫ب��ە ف��ەرم��ان��داری��ك��ردن‪ .‬ل�� ‌ه س��ەر بنەمای‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی گ��ەل‪ ،‬وات��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫ئ��ەو پ��ارت��ان��ەی كورسییەكانی پارلەمان‬ ‫پ��ڕ دەك��ەن��ەوە ل�� ‌ه الی��ەن گ��ەل��ەوە‪ .‬دوات��ر‬ ‫وەرگرتنی حوكم‪ ،‬چونک ‌ه بەم شێوازە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هاوواڵتیان نوێنەری خۆیان هەڵدەبژێرن‌و‬

‫دواج��ار ئ��ەوان نوێنەرایەتی ئ��ەم خەڵكە‬ ‫دەكەن‪ .‬لێرەوە پێكهێنان‌و بڕیاردانی هەر‬ ‫حكومەتێك ل�� ‌ه الی��ەن ئ��ەو ن��وێ��ن��ەران��ەوە‪،‬‬ ‫واتای بەشداریی گەل‌و رەزامەندیی نواندنی‬ ‫گەل‌و شەرعیەت بەخشینە بەو حكومەتە‪.‬‬ ‫هیچ كاتێكیش حكومەتێك پێك ناهێنرێت‌و‬ ‫شەرعیەتی نابێت‪ ،‬ئ��ەگ��ەر زۆرینەیەكی‬ ‫پارلەمانی نەبێت‪ .‬بە واتایەكی‌تر ئەگەر‬ ‫زۆرینەیەكی دەنگی گەلی بەدەست نەهێنا‬ ‫بێت‪ ،‬ک ‌ه بە دیوەكەی‌تردا واتای شەرعیەتی‬ ‫بۆ خۆی دانە‌بڕیبێت‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ تایبەتمەندی قەزایی (دادوه‌ری��ی)‪ :‬بە‬ ‫وات��ای م��اف‌و دەس��ەاڵت (ل�� ‌ه دەرك��ردن��ی‬ ‫بڕیارو جێبەجێكردنی حوكمەكاندا) دێت‪،‬‬ ‫یان ئەو یاسایانەی پارلەمان رەزامەندیی‬ ‫ل ‌ه سەر نواندوون‪ .‬تایبەتمەندیی دادوه‌ریی‬ ‫سەراپایی حكومەت دەگرێتەخۆ‪ .‬هەموو‬ ‫ئەو تاكانەی ل ‌ه جوگرافیایەكی دیاریكراودا‬ ‫نیشتەجێن‪ ،‬دەگرێتەوە‪ .‬تاكە رێگایەكیش‬ ‫ب��ۆ ن��ەگ��رت��ن��ەوەو ش��م��وول��ن��ەك��ردن��ی ئ��ەو‬ ‫تایبەتمەندییە جێهێشتنی ئ��ەو ن��اوچ��ە‬ ‫جوگرافییەیە‪ .‬بۆ سه‌قامبوونی حكومەتێك‬ ‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک ‌ه تایبەتمەندییەكی دادوه‌ری��ی‬ ‫فره‌وانی هەبێت‪ ،‬ک ‌ه ئەوەش پەیوەستە بە‬ ‫فره‌وانی ئەو چاالكییانە یاساو بڕیارەكانی‬ ‫بە سەریاندا جێبەجێ دەكرێت‪ .‬حكومەتەكان‬ ‫دەت��وان��ن دیسپلینی ئ��ەو رەفتارانە بكەن‪،‬‬ ‫ک ‌ه بە زیان‌و دەستتێوەردان ل ‌ه ئاسایشی‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ی‪ ،‬ب��ەرژەوەن��دی��ی گ��ش��ت��ی‌و‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی ئ��اب��ووری‌و كۆمەاڵیەتیی‬

‫‪67‬‬

‫گشتی‪ ،‬تەندروستیی گشتی‌و بابەتەكانی‬ ‫ت��ەاڵق‌و ه��اوس��ەرگ��ی��ری‌و ف��ێ��رك��ردن‌و‬ ‫ب��اج‌و گ��ەی��ان��دن‪ ..‬ه��ت��د‪ .‬پ��اش��ان زۆر جار‬ ‫حكومەتەكان هەڵدەستن بە رێكخستنی‬ ‫زۆرێ��ك ل�� ‌ه چ��االك��ی��ی��ە ب��ازرگ��ان��ی��ی��ەك��ان‌و‬ ‫چاالكییە پیشەییەكان‪.‬‬ ‫‪5‬ــ جێبەجێكردنی یاسا‪ :‬ئه‌م ره‌گه‌زه‌‌و بنەما‬ ‫رەفتارییەكان كاریگەرییەكی ئەوتۆیان‬ ‫ن��اب��ێ��ت‪ .‬ه��ه‌ت��ا ئ��ەو ك��ات��ەی‪ ،‬ک�� ‌ه ت��اك��ەك��ان‬ ‫ل��ه‌ ب��ەرچ��اوی��ان دەگ��رن‪ ،‬چ��ون��ک�� ‌ه ئ��ەگ��ەر‬ ‫رێ��گ��ا درا ب��ە ئ��ەن��ج��ام��دان��ی��ان‌و پێچەوانە‬ ‫جوواڵنەوەیان‪ ،‬ئەو كات چاالكیی كۆمەڵگا‬ ‫دەوەستێت‪ .‬ب��ەوەش بەركەناریی یاساو‬ ‫سیستم دێتەگۆڕێ‌‪ .‬له‌و كاتەدا هەر پێڕو‬ ‫كۆمەڵێك بۆ خۆی‌و بە ئ��ارەزووی خۆی‬ ‫ئه‌و بڕیاره‌ی‪ ،‬ک ‌ه پێی خۆشەو پێڕەكەی‬ ‫ل ‌ه سەریەتی جێبەجێی دەكات‪ .‬روویداوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه هەندێكیان جێبەجێكردنی ئەو پەیڕەوانە‬ ‫ب��ە زۆرو ل�� ‌ه ژێ��ر پ��اڵ��ەپ��ەس��ت��ۆو ه��ێ��زدا‬ ‫خراونەتە ئەستۆی‪ ،‬بەاڵم دیارە حكومەت‬ ‫خاوەنی دەزگای تایبەت بە خۆیەتی‪ ،‬وەك‪:‬‬ ‫میكانیزمێك بۆ جێبەجێكردنی یاسا‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە دەزگای پۆلیس‌و هاتوچۆ‪ ،‬دەزگای‬ ‫دادوه‌ری‪ ،‬پاسەوانانی س��ن��وورو سوپا‪..‬‬ ‫هتد‪ .‬مەبەستیش ل ‌ه جێبەجێكردن جۆرێك‬ ‫ل ‌ه سزایە‪ .‬دانراوە‪ ،‬ک ‌ه بسەپێنرێت بە سەر‬ ‫ئەو كەسەی تاوانی سه‌رپێچیی بە سەردا‬ ‫دەشكێتەوە‪ .‬دیارە یەكێك ل ‌ه واتا دیارەكان‬ ‫ب��ۆ دەرخستنی ت��وان��او هێزی حكومەت‪،‬‬ ‫بریتییە ل�� ‌ه ت��وان��ای خ��س��ت��ن��ەگ��ەڕی ئ��ەم‬

‫كەرتی دیسپلینی رەفتارە‪ ،‬بە شێوەیەكی‬ ‫دادپ��ەروەران��ە‌و سەپاندنی ی��اس��اك��ان بە‬ ‫سەریاندا‪.‬‬ ‫جۆرەكانی حكومەت‬ ‫دی��ارە چ��ەن��د ن��اوو ن��ازن��او دەدرێ��ت��ە پاڵ‬ ‫حكومەتەكان‪ .‬بەو پێیە ج��ۆراو جۆرییان‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت‪ .‬ل��ه‌وان��ە‪ :‬ح��ك��وم��ەت��ی‬ ‫ئەرستۆكراتی‪ ،‬ئیستبدادی‪ ،‬بیرۆكراتی‪،‬‬ ‫س��ەرب��ازی داپ��ڵ��ۆس��ی��ن��ەر‪ ،‬ك��ۆم��اری‪،‬‬ ‫دیكتاتۆری‪ ،‬دێموكراسی‪ ،‬فاشی‪ ،‬پاشایەتی‪،‬‬ ‫پاشایەتی دەستووریی‪ ،‬ن��ازی‪ ،‬االتحادی‪،‬‬ ‫حوكمی كەمینە‪ ،‬حكومەتی كاتی‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫پۆلیسی‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ف��ەرم��ان��دارو س��ەرۆك‌و سیاسییەكانیش‬ ‫چ��ەن��د ن��او‌و ن��ازن��اوێ��ک ب��ە پێی شوێن‌و‬ ‫ی شتی‌تریان هەیە‪ .‬له‌وانە‪:‬‬ ‫دەوڵەت‌و پێگەكە ‌‬ ‫ئیمپراتۆر‪ ،‬سوڵتان‪ ،‬شا‪ ،‬شاژن‪ ،‬سەرۆك‪،‬‬ ‫ه��اوس��ەرۆك‪ ،‬ئەمیر‪ ،‬ئەمیرە‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫واڵت‪ ،‬پێشەوا‪ ،‬راوێژكار‪ ،‬جێگری سەرۆك‪،‬‬ ‫سكرتێر‪ ،‬وەزیری یەكەم‪ ،‬وەزیری دەستە‬ ‫راس��ت‌و ده‌س��ت��ه‪-‬چ��ەپ‪ .‬وەس��ی‪ ،‬خ��اوەن‬ ‫شكۆ‪ ..‬هتد‪ .‬ئەمانە گوزارشتن بۆ دەسەاڵت‌و‬ ‫فه‌رمانڕەواو سەركردەكان‪.‬‬ ‫ئەنجومەنی یاسادانان‬ ‫دیارە ئەم ئەنجومەنەش شێوازو ژمارەی‬ ‫ئەندامی جیاوازو ن��اوی جیاوازو ئەركی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫ج��ی��اوازی��ان ب��ە پ��ێ��ی سیستمی واڵت‌و‬ ‫دەستووری واڵتەكان دەبێت‪ .‬ئێمە لێرەدا‬ ‫ن��اوی چەند نموونەیەكی دی��اری جیهان‌و‬ ‫ن��اوچ��ەك��ە دەه��ێ��ن��ی��ن‪ :‬پ��ارل��ەم��ان‪ ،‬دۆم��ا‪،‬‬ ‫كۆنگرێسی ئەمریكی‪ ،‬ئەنجومەنی گەلی‬ ‫م��ی��س��ری‪ ،‬ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی پ��ی��ران‪ ،‬هەیئەی‬ ‫ی��اس��ادان��ان‪ ،‬سیستمی ش��ورای سعودیە‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی نەتەوەیی كوێتی‪ ،‬ئەنجومەنی‬ ‫خوبرەگان‪ ،‬ئەنجومەنی شورا‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫حكومەت‌و هەڵبژاردن‬ ‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ش��ت��ی‪ ،‬ح��ك��وم��ەت ئ��ەو‬ ‫دەزگایەیە‪ ،‬ک ‌ه دەوڵەت ل ‌ه رێگەیەوە پیادەی‬ ‫دەسەاڵتی سیاسیی خۆی دەكات‪ .‬بە پێی‬ ‫ئەو چۆنێتییەی سیستم‪ ،‬ک ‌ه هەڵیبژاردووە‬ ‫بۆ پیادەكردنی‪ .‬بۆیە جیاوازیی چەمكی‬ ‫حكومەت بۆ بونیادو شێوازی سیستم‌و‬ ‫سەرچاوەی دەسەاڵتدارییەكەی‪ ،‬ک ‌ه پێی‬ ‫هەڵسوكەوت دەك��ات دەگەڕێتەوە‪ .‬ئه‌گەر‬ ‫ج��ۆری ح��ك��وم��ەت ب��ە پ��ێ��ی ب��ون��ی��ادەك��ەی‬ ‫گ��وزارش��ت��ی ل��ێ ب��ك��ەی��ن‪ ،‬ئ��ەوا نموونەی‬ ‫دەوڵ��ەت��ی س��ادە‌و دەوڵ��ەت��ی یەكگرتووی‬ ‫سادەو دەوڵەتی یەكگرتووی ئاڵۆز دەبینین‪.‬‬ ‫مەبەست ل�� ‌ه ش��ێ��وازەك��ان��ی حكومەتیش‪،‬‬ ‫چ��ۆن��ی��ه‌ت��ی پ��ی��ادەك��ردن��ی دەس��ەاڵت��ەك��ەی‬ ‫ج��ی��ای��دەك��ات��ەوە‪ ،‬ک�� ‌ه چ ج��ۆرە شێوازێكی‬ ‫حوكمڕانی ه��ەی��ە‪ .‬س��ەب��ارەت ب��ە ج��ۆری‬ ‫حكومەت ــ ل ‌ه سەر بنەمای سەرچاوەی‬ ‫دەس��ەاڵت‌و چۆنیه‌تی ب��ەش��داری گ��ەل‌و‬

‫چۆنیەتی رێكخستنی پ��ەی��وەن��دی نێوان‬ ‫دەسەاڵتە گشتییەكان ــ نموونەی حكومەتی‬ ‫تاكەكەسی‌و حكومەتی كەمینەو حكومەتی‬ ‫دێموكراسییه‌‪.‬‬ ‫دیارە مەبەستمان ل ‌ه حوكمی دێموكراسی‬ ‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬گ��ەل س��ەرچ��اوەی دەس��ەاڵت‌و‬ ‫خاوەنی س��ەروەری��ی بێت‪ .‬بۆیە ئەوانەی‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەوان گ��ەل دی��اری��ک��ردوون‌‌و ئەو‬ ‫پ��ێ��گ��ەی��ان پ��ێ ب��ەخ��ش��ی��وون‪ .‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫پێویست ‌ه ویست‌و خواست‌و داواكاریی ئه‌و‬ ‫گه‌له‌ جێبەجێی بكەن‪ ،‬كە هەڵیبژاردوون‌‪.‬‬ ‫دی��ارە حوکمی دێ��م��ۆک��راس��ی دوو جۆر‬ ‫رێرەو دەگرێتەبەر‪ .‬ئەوانیش‪:‬‬ ‫‪١‬ــ دێموكراسییەتی راستەوخۆ‪ :‬له‌م جۆرە‬ ‫دێموكراسییەدا گەل بۆ خۆی راستەوخۆ‬ ‫پیادەی رووەكانی فەرمانڕەوایی دەكات‪.‬‬ ‫بێ ئەوەی نوێنەر‪ ،‬یان وەسیت‌و وتەبێژێك‬ ‫ل ‌ه بری خۆی بوونی هەبێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ دێموكراسییەتی ن��اراس��ت��ەوخ��ۆ‪ :‬ئەم‬ ‫ج��ۆرەی��ان ئه‌مرۆ ب��اوە‪ ،‬گ��ەل راستەوخۆ‬ ‫پ��ی��ادەی دەس��ەاڵت ن��اك��ات‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و ل ‌ه‬ ‫رێ��گ��ەی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ن��وێ��ن��ەرەك��ان��ی��ی��ەوە‬ ‫پ��ی��ادەی دەس��ەاڵت دەك��ات‌و پارلەمانێك‬ ‫هەڵدەبژێرێت‪ .‬ئەم هەڵبژاردنی نوێنەرانە‬ ‫ل�� ‌ه پ��ارت‌و الی��ەن��ە سیاسییەكان دواج��ار‬ ‫پارلەمانێكی هەڵبژێراو‪ ،‬ک ‌ه نوێنەرایەتی‬ ‫گەل دەكات دەستەبەر دەبێت‪ .‬بە دیارترین‬ ‫تایبەتمەندی دێموكراسی ناراستەخۆ دێتە‬ ‫ئەژمار‪ ،‬بەاڵم ل ‌ه روویەكی‌ترەوە ئەم جۆرە‬

‫‪69‬‬

‫ل ‌ه دێموكراسی راستەخۆ دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫گ��ەل‪ ،‬بۆ وەرگرتنی رای گ��ەل سەبارەت‬ ‫بە چەند كارو بارێکی گرنگ‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫راپرسیی گشتی‪ ،‬ریفراندۆمی جەماوەریی‪،‬‬ ‫ل ‌ه سەر كار البردنی سەرۆك كۆمار‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ح��ك��وم��ەت ب��ە پ��ێ��ی پ��ەی��وەن��دی��ی ن��ێ��وان‬ ‫دەسەاڵتەكان‪ ،‬سێ جۆره‌‪ ،‬ئەوانیش‪:‬‬ ‫‪1‬ــ سیستمی حوكمڕانیی سەرۆكایەتی‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ سیستمی حكومەتی كۆیی (حكومة‬ ‫الجمعیة)‪.‬‬ ‫‪3‬ــ سیستمی پارلەمانی‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌دا پ��ێ��م��ان ب��اش��ە ب��اس��ی حكومەتی‬ ‫بنکه‌فره‌وان بكەین وەك نموونەیەكی دیاری‬ ‫حكومەتی دێ��م��وك��راس��ی‌و نموونه‌یه‌کی‬ ‫گرنگ‌و پێویست بۆ ئەمرۆی كوردەواری‪.‬‬ ‫ل��ه‌وێ��وە س��ەرن��ج‌و راو بۆچوونی خۆمان‬ ‫له‌مەڕ پێویستیی ئەمڕۆی كوردەواری بەو‬ ‫جۆرە حكومەتە بخەینەڕوو‪.‬‬ ‫حكومەتی بنکه‌فره‌وان‬ ‫بریتییە ل�� ‌ه حكومەتێكی ئیئتیالفی له‌و‬ ‫دەوڵەتەی خاوەنی سیستمی پارلەمانییە‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه پێكهاتەكەیدا چەند پ��ارت‌و كوتلەی‬ ‫پارلەمانی بەشداری دەكەن‪ .‬دیارە هەل‌و‬ ‫مەرجی درووستكردنی وەه��ا شێوەیەك‬ ‫ل ‌ه حكوومەت‪ ،‬بە گۆترە نایه‌تەدی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ب��ارو دۆخ��ی تایبەت ل ‌ه پشتییەوە هەیه‌‌و‬ ‫چەند هۆکارێک ل ‌ه پشت دروستبوونی ئەم‬ ‫حكومەتەوە ئامادەیه‌‪ ،‬ک ‌ه ئێمە گرنگترینیان‬

‫لێرەدا بەم شێوەیەی خوارەوە دەستنیشان‬ ‫دەكەین‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ه��ی��چ پ��ارت��ێ��ك ل��ه‌و پ��ارت��ان��ەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بەشداری كێبڕكێی هەڵبژاردن دەكەن بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی زۆرترین دەنگی هاوواڵتیان‌و‬ ‫پ��چ��ڕان��دن��ی ه��ەرچ��ی زی��ات��ری��ی ك��ورس��ی‬ ‫پارلەمانە‪ ،‬نەیتوانیوە زۆری��ن��ەی دەنگی‬ ‫پارلەمان به‌دەست بهێنێت‪ .‬ئەو كاته‌ش بۆ‬ ‫دروستكردنی حكومەت تەواوکه‌ری یاسایی‬ ‫نییەو ناچار هەوڵی پەنابردن بۆ شەراكەت‬ ‫دەبات‪ .‬له‌گەڵ پارتێک‌‪ ،‬یان چەند پارتێکی‌تر‬ ‫گفتوگۆ ده‌ک��ات‌و دوای سازانیش پێكەوە‬ ‫ئەم حكومەتە بنکه‌فره‌وانە دروستدەكەن‪.‬‬ ‫‪2‬ــ پەنابردن بۆ دروستكردنی ئەم جۆر ‌ه‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ه‌‪‌،‬ت��ێ��وەگ�لان��ی واڵت��ە ب��ە ش��ەڕە‬ ‫دەرەكییەكانەوە‪ .‬لێرەدا بۆ پشتیووانی‌و‬ ‫بەهێزیی حكومەت‌و نەهێشتنی بۆشایی بۆ‬ ‫دزەك��ردن��ی دەستی دەرەوەو روونەدانی‬ ‫كودەتا بە پاڵپشتی دوژمنە دەرەكییەكان‪،‬‬ ‫بۆیە له‌م دۆخەدا بەشداریی گشتیی پارتە‬ ‫نیشتمانییەكان پێویستە‪ .‬ل ‌ه پێناو پتەوكردنی‬ ‫ت��وان��س��ت��ی ح��ك��وم��ەت‌و پاڵپشتیكردنی‬ ‫ل��ه‌و ب��ارو دۆخ��ەی ت��ێ��ی ك��ەوت��ووە‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها بەهێزكردنی بۆ ئ��ه‌وه‌ی توانای‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی هێزە دەرەكییەكانی‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ل��ه‌ ب��ارو دۆخ��ی درووس��ت��ك��ردن��ەوەی‬ ‫دەوڵەتی نوێدا پاش ئ��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه واڵت ل ‌ه‬ ‫چنگی دەوڵەتێكی دیكتاتۆریی‌و كەمینەیی‬ ‫رزگاری دەبێت‪ .‬دووبارە دەستگرتنەوەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫خەڵك بۆ بەشداریی سیاسی‌و فره‌وانكردنی‬ ‫ف��ەزای دێ��م��وك��راس��ی ئ��ەوت��ۆ‪ ،‬ک�� ‌ه هەموو‬ ‫الی��ه‌ک ل�� ‌ه ب��ەش��داری س��ی��اس��ی‌دا جێگە‬ ‫دەس��ت��ی��ان دی��ار ب��ێ��ت‪ .‬ئ��ەم��ەش نموونەی‬ ‫حكومەتی نوێی عێراقی فیدراڵه‌‪ .‬بینیمان‬ ‫پ��اش ل ‌ه ناوچوونی رژێمی دیكتاتۆریی‬ ‫ێ بۆ سازاندنی فەزایەكی‬ ‫بەعس‌و سەرلەنو ‌‬ ‫دێموكراسی‌و بەشداری پێكردنی هەموو‬ ‫چین‌و پێكهاتە ئەتنی‌و ئایینییەكانی عێراق‬ ‫درووستكردنی دەوڵەتێكی بنکه‌فره‌وان بە‬ ‫چ��ارەس��ەر زان��راوه‌‪ .‬ئ��ەوەش بۆ ئ��ەوەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ه��ەم��وو الی��ه‌ک ب��ەش��داری��ی سیاسی‌و‬ ‫ب��ەش��داری ل�� ‌ه ئ��ی��دارەك��ردن��ی حكومەتی‬ ‫نیشتمانیدا بكەن‪ .‬شایانی باسە بۆ ئەو‬ ‫دەوڵ��ەت��ان��ەی پ��اش ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی‬ ‫ئ��ەم ش��ێ��وازە ب��ۆ ئ��ەوان��ەی‪ ،‬ک�� ‌ه سیستمی‬ ‫پارلەمانی هەڵدەبژێرن تەنانەت ئەوانەشی‬ ‫وەك نیمچە سەرۆكایەتی ئه‌مرۆ لێدەكەن‪.‬‬ ‫گرتنەبەری ئەم شێوازە باشترینە بۆیان بۆ‬ ‫دەرچوونیان له‌و قەیرانە ناوخۆیانەی‪ ،‬كە‬ ‫پێوەی دەتلێنەوەو دووبارە بونیادنانەوەی‬ ‫سیستمێکی سیاسیی تۆكمە‪ ،‬ک�� ‌ه وات��ای‬ ‫دێموكراسی بە خۆی بدات‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ل�� ‌ه ك��ات��ی ه��ەب��وون��ی كێشەو قەیرانی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و سیاسیی ناوخۆیی ل ‌ه واڵت��دا‪.‬‬ ‫بۆیە پارتەكان هەموو بۆ دەربازكردنی‬ ‫واڵت ل��ه‌و قەیرانانە پەنا ب��ۆ پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی بنکه‌فره‌وانی نیشتمانی دەبەن‪.‬‬ ‫دی��ارە ه��ۆك��اری‌ت��ری��ش ه��ەن ب��ۆ ئ��ەوەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه پارتەكان پەنا بۆ هاوپەیمانی ببەن‌و‬

‫حكومەتی ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان پێكبهێنن‪ .‬ئەو‬ ‫وەزارەتەی ل ‌ه سەر بنەمای هاوپەیمانییەتی‪،‬‬ ‫زۆرینەیەكی پارلەمانی ل ‌ه پشت دەبێت‪،‬‬ ‫پێكدەهێنرێت‪ ،‬زۆر سەقامگیرو تەمەنی‬ ‫درێژترە‪ ،‬گرفتی ئۆپۆزسیۆن‌و بەربەستی‬ ‫ن��اوخ��ۆی��ی پ��ێ دەخ��ات��ە ك��ەن��ارەوە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫دەبێت ئ��ەوەش بووترێت‪ ،‬ک ‌ه حكومەتی‬ ‫یەك پارتی زۆرینە‪ ،‬ئەگەر دووچاربوونی‬ ‫ێ ناوخۆییەكانی زیاتر‬ ‫بە كێشە‌و ملمالن ‌‬ ‫بێت‌و ئۆپۆزسیۆنی بە توانا بیخاتە ناو‬ ‫ك��ۆس��پ��ی ه��ەم��ەج��ۆرەوەو ك��ەم ت��وان��ای��ی‬ ‫ئ��ی��داری‌و س��ی��اس��ی ت��ووش ب��ك��ات‪ ،‬ئ��ەوا‬ ‫ئ��ەم ج��ۆرە ل�� ‌ه ح��ك��وم��ەت��ی��ش گرفتێكی‬ ‫دیكەی دەبێت‪ ،‬ئەویش گرفتی دەنگدان‌و‬ ‫رێككەوتن ل ‌ه سەر پڕۆژەكانە بۆ دەنگدان‬ ‫ل ‌ه سەریان‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه حكومەتی یەك پارتی‬ ‫خاوەن زۆرینەی دەنگ كەمتر دووچاری‬ ‫رارای��ی‌و تێپەڕاندنی بڕیارەكان دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بە ئاسانترین‌و كەمترین كات تێپەردەبن‪.‬‬ ‫دیارە له‌و واڵتانەی‪ ،‬ک ‌ه خاوەنی سیستمی‬ ‫پ��ارل��ەم��ان��ی��ن‪ ،‬پ��ەی��ڕەوی رێ��ژەی زۆری��ن��ە‬ ‫بۆ پێكهێنانی وەزارەت دەك��ەن‪ ،‬زیاترین‬ ‫ج��ۆری ب��او ل�� ‌ه ن��اوی��ان��دا دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫حكومەتی هاوپەیمانێتییە‪ ،‬بە وات��ا دوو‬ ‫پارت‪ ،‬یان چەند پارتێك پێكەوە حكومەت‬ ‫پێكدەهێنن‪ .‬دیارە ئەم جۆرە دروستكردن‬ ‫ل ‌ه حكومەت له‌و واڵتانەی‪ ،‬ک ‌ه سیستمیان‬ ‫سەرۆكایەتییەو ل ‌ه بری پارلەمان سەرۆكی‬ ‫هەڵبژێردراو دەستنیشانی كەسێك دەكات‬ ‫بۆ دروستكردنی حكومەت‪ ،‬بوونێكی نییە‪.‬‬

‫‪71‬‬

‫وەك ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه واڵتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكادا بوونی هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم سیستمی‬ ‫نیمچە‪ ،‬ی��ان شێوە س��ەرۆك��ای��ەت��ی هەیە‪،‬‬ ‫وەك فەرەنسا‪ .‬سەرۆكی هەڵبژێردراوی‬ ‫واڵت بە شێوەیەكی فەرمی هەڵدەستێت‬ ‫بە دیاریكردنی س��ەرۆك وەزی��ران‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەم هەڵبژاردنەی س��ەرۆك وەزی��ران��ە‪ ،‬بە‬ ‫پێی ئ��ەو متمانەیەی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه پارلەمانەوە‬ ‫وەری��گ��رت��ووە‪ ،‬ک�� ‌ه دەگ��ون��ج��ێ��ت دی��س��ان‬ ‫هاوپەیمانێتی بۆ دروستكردنی حكومەت‬ ‫بە شێوەیەكی رێكخراوتر ل ‌ه سەر بنەمای‬ ‫رێژەی بەدەستهێنانی دەنگی پارلەمانی له‌م‬ ‫جۆره‌شدا رووب��دات��ەوە‪ .‬ئەو دەوڵەتانەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه حكومەتی بنكەفره‌وان‌و دوو پ��ارت‪،‬‬ ‫یان زیاتر‪ ،‬یان هاو پەیمانییەتیەك‪ ،‬یان‬ ‫چەند هاوپەیمانێتییەك كاری دروستكردنی‬ ‫حكومەتیان تیا ئەنجامدراوەو ده‌درێ��ت‪،‬‬ ‫دەوڵەتانی وەك ئەسكەندەنافیا‌و بەلجیكا‌و‬ ‫هۆڵەندەو لۆكسیمبۆرگ‌و ئەڵمانیاو ئیتالیاو‬ ‫توركیاو ئیسرائیل‪ ..‬هتد دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫حكومەتی سویسرا ل ‌ه ساڵی ‪1959‬وە تا‬ ‫ئێستا گۆڕانی ئەوتۆی بە سەردا نەهاتووە‪،‬‬ ‫چ��وار پ��ارت��ی گ��ەورەی ن��او پ��ارل��ەم��ان‬ ‫پارتی سۆسیالیستی‌و پارتی رادیكاڵی‌و‬ ‫پارتی دێموكراتی مەسیحی‌و پارتی گەلی‬ ‫سویسری‬ ‫ب��ەش��داری ل�� ‌ه پێكهێنانی حكومەتێكی‬ ‫ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان دەك��ەن‪ ،‬ك��ە ب��ە تێكڕایی‬ ‫ئ��ەف��س��ون��اوی دەن��اس��رێ��ت‪ ،‬خ��اوەن��ی‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ێ��ك��ی ب��ن��ك��ەف��ره‌وان��ە‪ .‬ئ��ەم��رۆش‬

‫پ��اش هەڵبژاردنی ‪21‬ئەیلوولی هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ه��ی��چ پ��ارت��ێ��ك��ی ك��وردی‬ ‫نەیتوانیوە‪ ،‬زۆرینەی دەنگەكانی پارلەمان‬ ‫بەدەست بهێنێت‪ ،‬بۆیە بۆ درووستكردنی‬ ‫حكومەتی داهاتوو پێویستی زیاتر ل ‌ه یەك‬ ‫پارت هەیەو لێرەوە حكومەتی ئیئتالفی بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان‬ ‫دواب��ری��اری واق��ی��ع��ی سیاسییەو دەبێت‬ ‫حكومەتی داهاتوو حكومەتێكی ئیئتالفی‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم ت��ەم��اش��ا دەك��ەی��ن ئ��ەم��ڕۆ‬ ‫ب��ارودۆخ��ی سیاسیی كوردستان ل ‌ه نێو‬ ‫كاریگەری فاكتەرە ناوخۆیی‌و فاكتەرە‬ ‫دەرەكیەكاندا دەبێت خ��ۆی قوتار بكات‪،‬‬ ‫واتە ئەم پارتانە بەرژەوەندیی نیشتمانی‬ ‫ل ‌ه بەرچاو بگرن‪ ،‬دەس��ت‌و برد بكەن بۆ‬ ‫دام��ەزران��دن��ی حكومەتێكی بنکه‌فره‌وان‪،‬‬ ‫چونک ‌ه تاكە چارەسەرو پاشان پێویستی‬ ‫بارو دۆخی ئابووری‌و سیاسی كۆمەڵگای‬ ‫ك��وردەواری ه��ەر پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫ب��ن��ك��ەف��ره‌وان��ە‪ ،‬ک�� ‌ه زی��ات��ر ل�� ‌ه دوو پ��ارت‬ ‫بگرێتەخۆ له‌به‌ر ئەم هۆكارانە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬بارو دۆخی ئابووری‌و سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیی كوردستان ئەمڕۆ ل ‌ه هه‌موو‬ ‫ک��ات زی��ات��ر پێویستی ب��ە ت��ەری��ب��ی ماڵی‬ ‫ك��وردەواری هەیەو ل ‌ه هەر چوار الوە بە‬ ‫تایبەت ل ‌ه سوریاو باشووری كوردستانەوە‬ ‫ت��ی��رۆرو دەس��ت��ە ت��ی��رۆری��س��ت��ی��ی��ەك��ان‬ ‫م�ڵاس��گ��رت��ووی ه��ەر درزو كەلەبەرێكن‬ ‫ت��اوەك��و ئ��ەم س��ەق��ام��گ��ی��ری��ی��ەو ئ��ەوەی‬ ‫دەستكەوتووە بیدەن بە ئاودا‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫دووەم‪ :‬ل ‌ه بەغداد‌و ل ‌ه حكومەتی ناوەندیدا‬ ‫زۆر ب��اب��ەت‌و گ��رف��ت��ی گ��ەورە م��اون‌و‬ ‫چ��ارەس��ەر ن��ەك��راون‪ .‬ئ��ەم��ەش پێویستی‬ ‫بە یەكڕیزیی باشتری ماڵی ك��ورد هەیە‪.‬‬ ‫حكومەتی ب��ن��ك��ەف��ره‌وان م��ای��ەی بەهێزی‬ ‫دەستی كوردەواری دەبێت بۆ سەندنەوەی‬ ‫ئەو مافانە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬بۆ نەگبەتی كورد ئەمڕۆ حكومەتە‬ ‫دوژم��ن‌و ب��اوك كوژەكانی دوێنێی كورد‬ ‫توانیویانە ل ‌ه دوێنێدا دەسەاڵتی كوردی‬ ‫بكەن بە دوو ب��ەش��ەوە‪ ،‬ئ��ەم��ڕۆش گوایە‬ ‫دۆس��ت‌و ه��ەن��گ��وی��ن ب��ەدەس��ت��ن‪ .‬خ��ۆی��ان‬ ‫ناڕاستەوخۆ الیه‌نگری ه��ەردوو حیزبی‬ ‫دەسەاڵتدار دەكەن‌و هەریەكەیان دەیەوێت‬ ‫گورییسی بەرژەوەندییەكان بۆ الی خۆی‬ ‫رابكێشێت‪ .‬هەر راكردنێك ل ‌ه حكومەتی‬ ‫بنکه‌فره‌وان‌و كەنارگیركردنی هەریەك له‌و‬ ‫حیزبە دەسەاڵتدارانەی ئەمڕۆ راستەوخۆ‬ ‫كاریگەریی نەرێنی دەبێت ل ‌ه تێكدانی بارو‬ ‫دۆخەكەو كەلێنی دوو ئیدارەیی فره‌وانتر‬ ‫دەك��ات��ەوە‌و گرفت بۆ حكومەتی داهاتوو‬ ‫درووستدەكات‪.‬‬ ‫چ��وارەم‪ :‬بە هۆی شارەزایی‌و ئەزموونی‬ ‫زی��ات��ری دەس��ەاڵت��داری��ی ه��ەردوو حیزبی‬ ‫دەس��ەاڵت��دار‪ ،‬بۆ خ��ۆی زی��ان گەیاندنە بە‬ ‫كوردەواری‪ .‬ئەگەر هەوڵی كەنارگیركردنی‬ ‫ه��ەری��ەك��ەی��ان ب��درێ��ت‪ ،‬پ��اش��ان حكومەتی‬ ‫داه��ات��وو ت��ووش��ی گرفتی ك��ەم بڕستی‌و‬ ‫ن��ەچ��وون��ە س��ەری ت��ەواوی ك��ارەك��ان��ی‬ ‫ئەگەرێكی مسۆگەرە‪.‬‬

‫پێنجەم‪ :‬حكومەتی بنکه‌فره‌وان‪ ،‬خستنەگەری‬ ‫ت��وان��ا نوێیەكان‌و بەشداریكردنی پارتە‬ ‫نویێەكان ل ‌ه پاڵ پارتەكانی‌تردا بۆ خۆی‬ ‫جۆرێك له ‌وزە پێبەخشین‌و پاشان متمانە‬ ‫گەڕانەوەیە بۆ ئەو خەڵكەی‪ ،‬كە باوەری‬ ‫بە ك��ارو بارەكانی حكومەتی پێشوو بە‬ ‫هەر ئیشكردنێكی نەمابوو‪ ،‬هه‌روه‌ها بە‬ ‫گومانەوە تەماشای كردووه‌‪.‬‬ ‫ش��ەش��ەم‪ :‬ب��ە ح��ك��وم��ەت��ی ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان‬ ‫چ��اوەك��ان��ی چ��اودێ��ری��ك��ردن��ی ح��ك��وم��ەت‬ ‫زۆر دەب��ن‌و راس��ت��ەوخ��ۆ دێنە ن��او ك��ارو‬ ‫ب��ارەك��ان��ەوەو ج��ۆرێ��ك ل�� ‌ه رێ��گ��ری��ی ل ‌ه‬ ‫بەردەم گەندەڵی‌و هەنگاوێك بۆ چاكسازی‬ ‫كوردەواری نزیکتر دەكاتەوە‪.‬‬ ‫ح��ەوت��ەم‪ :‬ل��ە ح��ك��وم��ەت��ی ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان��دا‪،‬‬ ‫مشتومڕ ل ‌ه ناو پارلەماندا بەهێزترو باشتر‌و‬ ‫دێموكراسیانە‌تر دەبێت وه‌ک دەزگایەكی‬ ‫تەشریعی‪ .‬نەك هەر ئەوەش بەرهەمەكەشی‬ ‫بە رێگەی بەشداریی پارتەكان دەگوێزێتەوە‬ ‫بۆ ئەنجومەنی وەزی��ران‌و وەزارەتەكان‌و‬ ‫دەزگا تەنفیزییەكان‪.‬‬ ‫هەشتەم‪ :‬حكومەتی بنکه‌فره‌وان‪ ،‬هەنگاوێك‬ ‫زیاتر دەنێت بۆ یەك رەنگکردنی كوردەواری‬ ‫ل ‌ه پرسە چارەنووسسازەكانداو گرفتی‬ ‫كوردەواری تا ئەندازەیەك كاڵتر دەكاتەوە‪.‬‬ ‫نۆیەم‪ :‬حكومەتی بنکه‌فره‌وان‪ ،‬ئارامی‌و‬ ‫س��ەق��ام��گ��ی��ری‌و م��ت��م��ان��ەی پ��ارت��ەك��ان بە‬ ‫یەكتری چەند هەنگاو دەهێنێتە پێشەوە ل ‌ه‬ ‫پرسی نەتەوەیی‌و نیشتمانییەكاندا‪ ،‬چوون‬ ‫لە یەكیان نزیكتر دەكاتەوە‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫دەیەم‪ :‬حكومەتی بنکه‌فره‌وان‪ ،‬راو بۆچوونی‬ ‫هەمەجۆر بۆ خزمەتی كوردەواری دەخاتە‬ ‫ك��ارەوە‪ ،‬لێرەوە ئەگەر پارتەكان نییەتی‬ ‫خزمەتی زمانیان بخەنە ك��ارەوە ك��ورد‬ ‫سوودمەندیی زیاتر دەبێت‪.‬‬ ‫ی��ازدەی��ەم‪ :‬ح��ك��وم��ەت��ی ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان‪،‬‬ ‫ی��ارم��ەت��ی��دەری ب��ەردەوام��ی ئ��ەو گەشە‬ ‫ئابووری‌و سەقامگیرییە سیاسییەیە‪ ،‬كە‬ ‫تاكی كورد ئەمڕۆ ل ‌ه سایەیدا جۆرێك ل ‌ه‬ ‫خۆشگوزەرانی بۆ دەستەبەر بووە‪.‬‬ ‫دوازدەی��ەم‪ :‬ب��ە حكومەتی بنکه‌فره‌وان‪،‬‬ ‫قۆناغێكی‌تری كاری پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان‬ ‫دەست پێدەكات‪ .‬له‌وانە‪ :‬گۆڕان‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ناو‬ ‫حكومەتدا هەنگاوی‌ترو شێوازی‌تری كار‬ ‫بگرێتەئەستۆ‪ ،‬چونک ‌ه ل ‌ه ئۆپۆزسیۆنبوونیدا‬ ‫گه‌رچی سوودی گشتی بۆ فەزای سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی بایی ئەوەندە هەبووه‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچ قازانجێكی بۆ كورسییەكانی خۆی ل ‌ه‬ ‫ناو پارلەماندا نەبووه‌‪ .‬دیارە ئه‌گەر سەرنج‬ ‫ب��دەی��ن ب��ە ب��ەراوورد ب��ە ج��اری پێشوو‪،‬‬ ‫كورسییەكانی ئۆپۆزسیۆن ل ‌ه پارلەماندا‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ەك��ی ئ��ەوت��ۆو گۆڕانكارییەكی‬ ‫وا ب��ەرچ��اوی��ان ب��ە س��ەردا ن��ەه��ات��ووە‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ه��ەم��ان ك��ات��دا ك��ورس��ی��ی��ەك��ان��ی ه��ەردوو‬ ‫پارتی دەسەاڵتدار تەنها ئەوەندە كەمیان‬ ‫نەكردووە‪ ،‬كە زۆرینە نەبن‪ .‬بۆیە ئەگەری‬ ‫دووب��ارەك��ردن��ەوەی ه��ەم��ان سیناریۆی‬ ‫پێشووی ه��ەردوو حیزب ب��ۆ پێكهێنانی‬ ‫ک گۆڕانكاریی كەمەوە‬ ‫حكومەت بە هەندێ ‌‬ ‫شتێكی مەحاڵ نییە‪ .‬تەنها ئەوە نەبێت‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ئەم جارە دەبێت گ��ۆڕان‌و پارتەكانی‌تری‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی جاران بۆ مانەوەو درێژەدان‬ ‫ب��ە خ��ۆی��ان‌و وەس��ت��ان��ەوە ل��ه‌ ب��ەردەم‬ ‫گەشەنەكردنی پارتێك‪ ،‬ک ‌ه تەنها خۆی دوو‬ ‫پارێزگای بۆ خۆی كۆنترۆڵكردووە دەبێت‬ ‫مەرامی یەكێتیی نیشتمانی بكەن‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ئەگەر بەشداریكردنی یەكێتیی نیشتمانی‬ ‫زه‌ره‌رم��ەن��د بێت ل�� ‌ه رووی كەمكردنی‬ ‫جەماوەرەوە‪ ،‬بۆ خودی یەكێتیی نیشتمانی‪،‬‬ ‫ئ��ەوە ئۆپۆزسیۆن بۆ ج��اری ئایندە دوو‬ ‫هێند ‌ه زه‌ره‌رم��ەن��د دەب��ێ��ت‌و پارلەمانی‬ ‫داهاتوو ئەگەری پێكهێنانی حكومەت ل ‌ه‬ ‫الی��ەن تاكە حیزبێكەوە زۆر دوور نییەو‬ ‫چاوەڕوانكراوە‪.‬‬ ‫لە هەمان كاتدا ئەگەر پارتی دێموكراتی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ح��ك��وم��ەت��ی ب��ن��ک��ه‌ف��ره‌وان‬ ‫پێكنەهێنێت‌و س��ەرك��ەوت��وو ن��ەب��ێ��ت ل ‌ه‬ ‫رازیكردنی پارتە سەركەوتووەكاندا بۆ‬ ‫پارلەمانی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ل�� ‌ه ه��ەم��ان كاتدا‬ ‫له‌بەر ئ��ەوەی هاوپەیمانە سەرەكییەكەی‬ ‫خۆی‪ ،‬ک ‌ه ئەمانی دەدا‌و جۆرێك پاڵپشتی‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ك��اری ب��ەرەو پ��ێ��ش��چ��وون��ی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و سیاسی‌و ج��ەم��اوەری زیاتر‬ ‫دەك��رد‪ .‬ئ��ەوا ئه‌مرۆ ئەگەری ئ��ەوە هەیە‬ ‫له‌گەڵ ئۆپۆزسیۆندا بێت‌و پێكەوە خەتەر ل ‌ه‬ ‫سەر بەرژەوەندییەكانی ئەو درووستبكەن‪.‬‬ ‫گریمانی ئ��اژاوەی ناوخۆو پاشان گرفتی‬ ‫گەورە ل ‌ه سەر ئەو ستراتیجە ئابووری‌و‬ ‫سیاسییەی‪ ،‬ک ‌ه دایناوە دابنێت‌و رێڕەوی‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن��ی ئ��ەگ��ەر ن��ەگ��ۆڕێ��ت ئ��ەوە بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫دڵ��ن��ی��ای��ی��ەوە دەوەس��ت��ێ��ن��ێ��ت‪ .‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ەوە‬ ‫نزیكترین رێگە‪ ،‬كە هەمووان ل ‌ه دۆخێكدا‬ ‫بوەستێنێت‌و زۆرترین قازانجی بۆ كورد‬ ‫هەبێت‪ ،‬پێكهێنانی حكومەتی بنکه‌فره‌وانە‪،‬‬ ‫چونک ‌ه له‌گەڵ خەمی كورددا دێتەوە‪ .‬دیارە‬ ‫دەبێت ئامانجی راستەقینەی ئەم پارتانەش‬ ‫خزمەتی كوردەواری بێت‪.‬‬ ‫سوود له‌م سەرچاوانە وەرگیراوە‪:‬‬

‫‪1_ http://www. swissinfo. chi/are/de‬‬‫‪tail/content. html?cid=369088‬‬ ‫‪2‬ــ الحكومة االئتالفیة‪ :‬موسوعة ویكیبیدیا‪.‬‬ ‫‪3‬ــ أحمد عبد الحمید مهدي‪ :‬الحكومة‪ ،‬تعريفها‬ ‫وأنواعها وأشكالها‪ .‬القاهرة‪ ،‬دار الفكر العربي‪،‬‬ ‫‪1983‬م‪.‬‬

‫‪75‬‬

‫ئایا ئۆپۆزسیۆن مەتەڵەكانی حكومەت هەڵدەهێنێت؟‬

‫نووسینی‪ :‬عەلی حاجی زەڵمی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و پێشبینیی ئەنجامەكانی‬ ‫هەڵبژاردن چەند ‌ه موعەماو ئاڵۆز بووه‌‪،‬‬ ‫هێنده‌ش قسەكردن لە سەر حكومەتی ئایندە‬ ‫ێ‬ ‫مەكراوی‌و مەنگە‪ .‬پرسیار ئه‌وه‌یه‪ ،‬ئایا ك ‌‬ ‫دەبێتە شاسواری حكومەتی ئایندەو چ شا‬ ‫سیاسییه‌ک گ��ره‌و دەب��ات��ەوە؟ ئایا پارتی‬ ‫مەلیكی هەمان شەترەنجی شانۆكە دەبێت‪،‬‬ ‫یاخود كشی ئۆپۆزسیۆن بە وات��ای وشه‬ ‫كش‌و ماتە؟ ئایا ئیسالمییەكان لە كەف‌و‬ ‫كوڵی گەنجییەتی كەوتوون؟ ئایا ئەم جارە‬ ‫دەبنە ریشچەرمووی كابینەی دەسەاڵت‪،‬‬ ‫ی��ان ه��ەر رەع��ی��ەت‌و رەن��گ��ی ت��ەزوی��ری‬ ‫وەزارەت��ێ��ك��ن‌و ب��ەس‪ .‬ئ��ەم��ەو چ��ەن��دی��ن‬ ‫گریمانەی‌تر لەم شرۆڤە سیاسییەدا دێنه‬ ‫به‌رچاو‪.‬‬ ‫پ��ڕۆس��ەی س��ی��اس��ی��ی ئ��ێ��م��ە ه��ەم��ی��ش��ە لە‬ ‫ب��ەردەم ئ��ەگ��ەری زۆر ج��ی��اوازدای��ە‌‌‪ ،‬کە‬ ‫لە خ��ودی پ��ڕۆس��ەك��ەوە‪ ،‬ن��ەك سروشتی‬ ‫ی سیاسیی خ��ۆی��ەوە پ��ەی��دا دەب��ن‪.‬‬ ‫ك��ەش�� ‌‬ ‫ئ��ەگ��ەرەك��ان هەمیشە ل��ەوە دەردەچ��ن‪،‬‬ ‫ک ‌ه پڕۆسەكە دەیخوازێت‪ .‬بۆیە دەشێت‬ ‫ل��ەم پ��ڕۆس��ەی��ەی پێكهێنانی حكومەتدا‬ ‫سەرجەم ئەو ئەگەرانەی‌‪ ،‬کە بە سوودی‬ ‫هاوپەیمانیی سیاسیی‌و چارەنووسی ئەم‬ ‫كابینە نوێیە دەك��ەون��ەوە‪ ،‬بخرێنە بواری‬ ‫پێكهێنان‌و كاربۆكردنەوە‌‌‪ ،‬کە كۆی ئەگەرە‬ ‫خراپەكانیش دەرف��ەت��ی ئ��ەوەی��ان نابێت‬ ‫شوێنی خۆیان بكەنەوە‪ .‬پێكهێنانی حكومەت‬ ‫هەمیشە گرفتێكی گ��ەورەی نێو نێوەندیی‬ ‫سیاسیی ئێمە ب��ووە‪ .‬الیەنەكان هەمیشە‬

‫س��ەرەت��ا ل��ە س��ەر دی��دو ب��ەرژه‌وەن��دی‌و‬ ‫سەنگی خۆیان لەو بەشدارییە روانیوە‌و‬ ‫دوات��ری��ش ه��ەن��دێ��ك��ی��ان ب��ە ه��ۆی كەمی‬ ‫قەبارەیانەوە هەمیشە خواستی زۆرتریان‬ ‫ل��ەو ب��ەش��داری��ی��ە وی��س��ت��ووە‌و داوای��ان‬ ‫ك��ردووە‪ .‬ئەمە بووەتە ه��ۆی ئ��ەوەی‌‌‪ ،‬کە‬ ‫شەراكەتی گشتی‌و هاوپەیمانیی سیاسیی‬ ‫لە حكومەتدا كێشەی تێبكەوێت‪ .‬بوونی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنیش بوونی چاودێریكردنێكی‬ ‫باشی سەرجەم ئەو كایەیە لە هەر گرفت‌و‬ ‫نەخۆشی‌و سستییەك‌‪ ،‬بەاڵم الی ئێمە لەم‬ ‫پڕۆسەیه‌د‌ا روون نییە‌‌‪ ،‬کە لە داهاتوودا‬ ‫دەتوانرێت وەك پێشوو كارایی هەبێت‪ ،‬یان‬ ‫بوونی ئۆپۆزسیۆن بە بەشداری سەرجەم‬ ‫الی��ەن��ەك��ان چ��ی ل��ێ ب��ە س��ەر دێ��ت؟ ئەم‬ ‫پرسانە پرسی گرنگی پێكهێنانی حكومەتن‬ ‫لە ئێستادا‪ .‬وەك ئاماژەی پێكرا زۆر ئەگەر‬ ‫هەن‌‌‪ ،‬کە لە نەبوونی حیكمەتی سیاسییدا‬ ‫رەنگە بە سانایی شوێنی خۆیان بكەنەوە‌و‬ ‫ببنە گرفت لە ب��ەردەم چارەنووسی ئەم‬ ‫چ��وار ساڵەی داهاتووماندا‪ .‬لەم بابەتەدا‬ ‫ویستوومانە هەندێك ئەگەری بەردەم ئەم‬ ‫ی هیچ كامێک‬ ‫پێكهێنانە بخەینەڕوو‪ .‬بەو پێیە ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ژم��ارە ‌‬ ‫لە لیستە ب��راوەك��ان نەیانتوان ‌‬ ‫ی پارلەمان بەدەستبهێنێن‪،‬‬ ‫ی كورس ‌‬ ‫پێویست ‌‬ ‫ی داهاتوو‬ ‫ی حكومەت ‌‬ ‫پێناچێت بە ئاسان ‌‬ ‫پێكبهێرێت‪ .‬ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی‌‌‪ ،‬ک��ە ئ��ەو ك��ارە‬ ‫پێویستی‌ بە په‌نجاو شه‌ش كورسی‌ هەیە‪.‬‬ ‫قۆناغی داهاتووی هەرێم دەبێت قۆناغی‬ ‫پێكەوەژیانی الیەنە سیاسییەکان بێت‌و‬

‫‪77‬‬

‫هەموو پێكەوە حكومەتێكی بنكەفره‌وان‬ ‫دروستبكەن‪ .‬ئەو الیەنانەی لە هەڵبژاردندا‬ ‫دەرچ��وون ت��ا ئێستا ئ��ام��اژەی��ان ب��ەوە‬ ‫نەكردووە‌‌‪ ،‬کە ناچنە ناو حكومەتەوە‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ ،‬هەموو هەوڵ دەدەن لە ئێستاوە‬ ‫پێگەی خۆیانی تێدا پتەو بكەن‪ ،‬بەاڵم پێ‬ ‫دەچ��ێ��ت ه��ەر ی��ەك��ەی��ان ب��ە بەرنامەیەكی‬ ‫تایبەتەوە بیەوێت بچێتە ناو دەس��ەاڵت‌و‬ ‫هەوڵ بدات ئەو بەڵێنانە بێنێتەدی‌‌‪ ،‬کە بە‬ ‫هاوواڵتیان‌و جەماوەرەكەی خۆی داوە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەش بێگومان ب��ەردەوام��ی دەدات بەو‬ ‫گرژییانەی‌‌‪ ،‬کە پێش هەڵبژاردن لە نێوان‬ ‫الیەنەكاندا هەبوون‪ ،‬بەاڵم ب ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫سیاسەتی هەرێم پەیوەندیی بە عێراق‌و‬ ‫ناوچەكە‌و جیهانەوە هەیە‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫الیەنەكان ناتوانن هەریەكەیان سیاسەتی‬ ‫خۆیان پیادە بكەن‌‪ .‬دەبێت الیەنەكان بچنە‬ ‫ناو ئەو بەرنامەی تا ئێستا نەخشەی بۆ‬ ‫كێشراوە‪ .‬بۆیە پێدەچێت دوای ماوەیەك‬ ‫لە پێكەوە كاركردن الیەنە ئۆپۆزیسیۆنە‬ ‫كۆنەكە ب��ۆی دەرب��ك��ەوێ��ت‌‌‪ ،‬کە دەس��ەاڵت‬ ‫بە هەندێك سیاسەتی دەرەك��ی گەمارۆ‬ ‫دراوەو ئەوانیش دەچنە ناو ئەو هاوكێشە‬ ‫سیاسییەوەو لەگەڵ دەسەاڵت وەك یەكیان‬ ‫لێ دێتەوەو مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن‪.‬‬ ‫رەن��گ��ە ل��ە ن��او الی��ەن��ە ئۆپۆزیسیۆنەكەی‬ ‫ئێستادا‌‌‪ ،‬کە دەچنە ناو دەس��ەاڵت گۆڕان‬ ‫گ��ورج‌و گۆڵتر بێت‌و تەنگ بە دەسەاڵتە‬ ‫كۆنەكە هەڵبچنێت‪ ،‬بەاڵم ئەویش لە هەمان‬ ‫كاتدا تووشی قەیران دەبێت‌و دەس��ەاڵت‬

‫هەوڵدەدات بەربەستی بۆ دروست بكات‌و‬ ‫پ��ڕۆژەك��ان��ی دواب��خ��ات‪ ،‬ه��ەروەه��ا میللەت‬ ‫ناتوانێت تا سەر لە كێشەكان بێدەنگ بێت‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە ب��ڕی��ار‌و هەڵوێستەكانی‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ی داه��ات��وو ل��ەوان��ەی��ە وەك‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ی پ��ێ��ش��وو ب��ڕی��ارو هەڵوێستە‬ ‫هەستیارو چارەنووسسازەكان لە مەكتەب ‌ه‬ ‫سیاسییەکاندا یەكال ببنەوە‪ ،‬بە گۆڕانیشەوە‪،‬‬ ‫چونكە ك��وردس��ت��ان ب��ێ دەس��ت��وورو بێ‬ ‫دادگ��ای بااڵیە‌‌‪ ،‬کە لە كاتی دروستبوونی‬ ‫قەیراندا بگەڕێنەوە الی دەستوور‌و دادگای‬ ‫بااڵ‪ .‬ئێمە دەبینین كاتێك كێشەكان گەورە‬ ‫دەب��ن مەكتەب سیاسییەکان دادەنیشن‌و‬ ‫چارەسەریان بۆ دادەنێن‪.‬‬ ‫ی لە‬ ‫ێ تووندە ‌‬ ‫ی ئەو ملمالن ‌‬ ‫لە چوارچێوە ‌‬ ‫نێو لیست‌‌و ق��ەوارە سیاسییەکاندا هەیە‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی پێكهێنان ‌‬ ‫گونجاوترین وەسف بۆ پڕۆسە ‌‬ ‫ی داهاتوو ئەوەیە‌‌‪ ،‬کە بگوترێت‬ ‫حكومەت ‌‬ ‫ی تێكچڕژاوە‪ .‬هاوپەیمانێتی‬ ‫پڕۆسەیەك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی راب��ردوو ‌‬ ‫‌پارتی‌و یەكێتی‌‌‪ ،‬کە حكومەت ‌‬ ‫ی ‪2009‬دا بە سەر دوو‬ ‫پێكهێنابوو لە ساڵ ‌‬ ‫ی گەورەدا دابەشببوو‪ .‬لە كاتێكدا لە‬ ‫ئیئتیالف ‌‬ ‫رابردوودا خاوەن یەك هەڵوێست بوون‪ .‬لە‬ ‫ی دنیایەك لێدوان‌‌و بیرو‬ ‫ئێستاشدا خاوەن ‌‬ ‫ی ئەو هەموو‬ ‫ی دژ بە یەكن‪ .‬س��ەرەڕا ‌‬ ‫را ‌‬ ‫فشارانەی‌ لە الیەن بەرپرسە بااڵكانیانەوە‪.‬‬ ‫ل��ە الی��ەك��ی‌‌ت��ری��ش��ەوە ل��ی��س��ت��ی س��ەوز‬ ‫ی لەگەڵ‬ ‫ی ئاڵۆز‌و ناكۆك ‌‬ ‫هەمان پەیوەندی ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��دا ه��ەی��ە‪ .‬ه��ەن��دێ��ک لێدوان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نێو یەكێتی‌و سەركردایەت ‌‬ ‫س��ەرك��ردە ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫ئۆپۆزسیۆن بە تایبەتی گۆڕانیان تەواو‬ ‫ی یەكتر‬ ‫نیگەران ك��ردووە‪ .‬تا ئەو رادەی��ە ‌‬ ‫ت��اوان��ب��ار دەك��ەن ب��ە خ��ی��ان��ەت‪ ،‬ل��ە هەمان‬ ‫ی دوو الیەنی ئیسالمی لە نێو‬ ‫كاتدا بوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��دا ه��ێ��ن��دەی‌ت��ر ب��ووەت��ە جێ ‌‬ ‫ی‬ ‫نیگەرانی لە الی یەكێتییەكان‪ ،‬ئەگەرچ ‌‬ ‫ی ئ��ەو‬ ‫ی رەوان��دن��ەوە ‌‬ ‫گ��ۆڕان ه��ەوڵ�� ‌‬ ‫ی داوە لە پاش هەڵبژاردن‪ .‬بە‬ ‫مەترسییانە ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بااڵ ‌‬ ‫ی كۆمسیۆن ‌‬ ‫ی ئەنجامە كۆتاییەكان ‌‬ ‫پێ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پارتی بە كۆكردنەوە ‌‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬لیست ‌‬ ‫ی یەكەم هاتووە‪،‬‬ ‫ی بە پلە ‌‬ ‫زۆرینەی كورس ‌‬ ‫پاش ئەو گۆڕان بە پلەی دووەم هاتووه‌‪،‬‬ ‫دوات��ر یەكێتی‪ ،‬كە پێشتر خ��ۆی بەهێزی‬ ‫دووەم‌و هەندێک جار بە یەكەم داناوه‌‪.‬‬ ‫ل��ەو ب��ارەی��ەوە ه��ەن��دێ��ک ك��ەس��ای��ەت��ی��ی‬ ‫ی‬ ‫سیاسیی كورد پێیان وای��ە‌‌‪ ،‬کە حكومەت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستان حكومەتێك ‌‬ ‫ی هەرێم ‌‬ ‫داهاتوو ‌‬ ‫بنكەفره‌وان دەبێت‌و دەرگ��اش وااڵ دەبێت‬ ‫ی‬ ‫ی گشت الی��ەن‌و پێكهاتەكان ‌‬ ‫بۆ ب��ەش��دار ‌‬ ‫ی پابەندبوون‬ ‫ی كوردستان بە مەرج ‌‬ ‫هەرێم ‌‬ ‫ی‬ ‫بە نوێبوونەوە‌و ئ��اوەدان��ی‌‌و دامەزراندن ‌‬ ‫ی ك��ارا‪ .‬ل��ە ك��ات��ی بانگەشەی‬ ‫حكومەتێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سكرتێر ‌‬ ‫هەڵبژاردنەكانیشدا جێگر ‌‬ ‫ی كوردستان‪،‬‬ ‫ی نیشتیمانی ‌‬ ‫ی یەكێتی ‌‬ ‫گشتی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هەرێم ‌‬ ‫ی ئ��ای��ن��دە ‌‬ ‫داوای��ك��رد حكومەت ‌‬ ‫ك��وردس��ت��ان ش��ەف��اف ب��ێ��ت‌‌و گرێبەستە‬ ‫نەوتییەكان ئاشكراو روون بێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ی‬ ‫ی گشت ‌‬ ‫ی سكرتێر ‌‬ ‫كۆسرەت رەسوڵ جێگر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستان‪ ،‬لە میانە ‌‬ ‫یەكێتیی نیشتیمانی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دەستپێكردن ‌‬ ‫وت��ارێ��ك��دا ل��ە مەراسیم ‌‬ ‫ی یەكێـتیدا رایگەیاندووه‌‪:‬‬ ‫ی هەڵبژاردن ‌‬ ‫هەڵمەت ‌‬

‫ی‬ ‫ی هەرێم ‌‬ ‫ی ئ��ای��ن��دە ‌‬ ‫پێویست ‌ە ح��ك��وم��ەت�� ‌‬ ‫ی شەفافانە بڕوانێتە‬ ‫كوردستان بە گیانێك ‌‬ ‫مەسەلە داراییەكان‌‌و گرێبەستە نەوتییەكان‬ ‫ی‬ ‫ئاشكرا بكات‪ ،‬هەروەها دەبێت حكومەت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نیشتیمانی ‌‬ ‫ی یەكگرتوو ‌‬ ‫ئایندە سوپایەك ‌‬ ‫ی پێكبهێنێت نەك‬ ‫ی نەتەوەی ‌‬ ‫لە سەر بنەما ‌‬ ‫حزبی‌‪.‬‬ ‫ی ب��ەوەش ك��رد‪ :‬داواش دەكەین‬ ‫ئ��ام��اژە ‌‬ ‫ی پ��ۆس��ت��ە ئ��ی��داری��ی��ەك��ان‌‌و‬ ‫داب��ەش��ك��ردن�� ‌‬ ‫ی هەرێمەوە‬ ‫دامەزراندن لە الیەن حكومەت ‌‬ ‫ی بێت‌و دوور بێت‬ ‫ی لێهاتووی ‌‬ ‫لە سەر بنەما ‌‬ ‫لە حزبایەتی‌‪.‬‬ ‫ه��ەر چ��ەن��دە م��ح��ه‌م��ه‌د ح��ه‌ك��ی��م ل��ە كاتی‬ ‫هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا وتی‪:‬‬ ‫ی كوردستاندا لە‬ ‫ئۆپۆزسیۆن لە هەرێم ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ب��ەردەوام��دای��ەو هەموو تواناكان ‌‬ ‫هەوڵ ‌‬ ‫ی لەم هەڵبژاردنەدا‬ ‫خستۆتەكار‪ ،‬بۆ ئەوە ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تەواو بەدەستبهێنێت‌‌و كابینە ‌‬ ‫سەركەوتن ‌‬ ‫ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫ی ح��ك��وم��ەت��ی‌ ه��ەرێ��م�� ‌‬ ‫ن��وێ�� ‌‬ ‫پێكبهێنێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی شكل ‌‬ ‫وتیشی‌‪ :‬ئێمە بە بەشداریكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نابین‌و هەوڵ دەدەی��ن حكومەت ‌‬ ‫راز ‌‬ ‫ئایندەی‌ هەرێم بەدەستی‌ خۆمان بێت‪.‬‬ ‫ی س��ی��اس��ی‌‌و‬ ‫ی م��ەك��ت��ەب�� ‌‬ ‫ئ��ەن��دام��ەك��ە ‌‬ ‫ی ك��ۆم��ەڵ‪ ،‬روون��ی��ش��ی��ك��ردەوە‪:‬‬ ‫وت��ەب��ێ��ژ ‌‬ ‫ئۆپۆزسیۆن زۆرینە بەدەستدەهێنێت‪،‬‬ ‫ئەگەر زۆرینەشمان بەدەستنەهێنا‪ ،‬ئەوا‬ ‫ی كوردستان‬ ‫ی پارلەمان ‌‬ ‫ی ئایندە ‌‬ ‫نەخشە ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئایندەمان دیاری دەكات‪ ،‬گەرچ ‌‬ ‫كار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پ��ەراوێ��زخ��راو‌و شكڵ ‌‬ ‫ب��ە شێوەیەك ‌‬ ‫مەحاڵە بەشداربین‌‪ ،‬ب��ەاڵم بە پێی ئەم‬

‫‪79‬‬

‫ئەنجامانە وتەی ئەم ئەندامەی مەكتەبی‬ ‫سیاسی كۆمەڵ جێبەجێ نابێت‪.‬‬ ‫ئەگەر ئۆپۆزسیۆن بەشداری حكومەت‬ ‫بكات؟‬ ‫ئەگەر گۆڕان‌و دوو حیزبە ئیسالمییەكە‌‌‪،‬‬ ‫ک��ە ئۆپۆزیسیۆنیان پێكهێنابوو‪ ،‬بەو‬ ‫تووندی‌و تیژییەی پێش هەڵبژاردنەوە‬ ‫بچنە ناو حكومەتی داهاتووەوە‪ ،‬كێشە‬ ‫ب��ۆ خ��ۆش��ی��ان‌و ب��ۆ پ��ارت��ی‌و یەكێتی‬ ‫دروس��ت دەب��ێ��ت‌و دەمەقاڵێكانی ناو‬ ‫پارلەمان‌و بەربەستەكانی ناو حكومەت‬ ‫قورس دەب��ن‪ .‬یان ئەوەیە دەبێت وەك‬ ‫ف��ازی��ل م��ی��ران��ی س��ك��رت��ێ��ری مەكتەبی‬ ‫سیاسی پارتی وتی بە پێی بەرنامەكانی‬ ‫حكومەت بجوڵێنەوە‪ ،‬چونكە ناكرێت لە‬ ‫كاتێكدا لە حكومەتدا بن ئۆپۆزیسیۆنیش‬ ‫بن‪.‬‬ ‫ئایا ئه‌گه‌ر ئۆپۆزسیۆن بەشداری نەكات‪،‬‬ ‫چی دەبێت؟‬ ‫ه��ی��چ گ��ۆڕان��ك��اری��ەك روودەدات بە‬ ‫ب��ەراورد ل��ەگ��ەڵ حكومەتی ئێستادا‪،‬‬ ‫ئەگەر ئۆپۆزسیۆن بەشداری بكات؟‬ ‫ئەگەر ئۆپۆزیسیۆن بەشداری حكومەت‬ ‫ن��ەك��ات‪ ،‬ل��ە س��ەر ئاستی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫خۆیەوە كێشەی لەگەڵ جەماوەرەكەی‬ ‫ب��ۆ دروس��ت دەب��ێ��ت‌و ئ��ۆپ��ۆزی��س��ی��ۆن‬ ‫ئ��ەو ب��ەڵ��ێ��ن��ان��ەی داوی��ەت��ی ب��ە میللەت‬ ‫ب��ۆی ن��اه��ێ��ن��رێ��ن��ەدی‪ .‬درێ��ژب��وون��ەوەی‬ ‫م��اوەی ئۆپۆزیسیۆن بوونیش خودی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن ماندوو دەكات‌و مشتومڕ‬

‫دەكەوێتە ناو ریزەكانی ئۆپۆزیسیۆن‌و‬ ‫حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن خۆشیانەوە‪.‬‬ ‫یەكێتی چی بكات باشە؟‬ ‫ی‪.‬ن‪.‬ك چی دەكات‪ ،‬دەبێت بە ئۆپۆزسیۆن‪،‬‬ ‫ی��ان دەچێتە ن��او حكومەت‌‌و كامیانی بۆ‬ ‫باشترە؟‬ ‫یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەچێتە ناو‬ ‫حكومەت‌و بەو كورسییانە رازی دەبێت‌‌‪،‬‬ ‫کە هەیەتی بەو هیوایەی لەم چوار ساڵەی‬ ‫داه��ات��وودا گۆڕانكاری لە ناو حیزبەكەدا‬ ‫بكرێت‌و پەیوەندییەكان ل��ەگ��ەڵ میللەت‬ ‫تووندو تۆڵ بكرێنەوە‪ .‬ئەگەر نەچێتە ناو‬ ‫حكومەت ئەگەری الوازبوونی زیاتری هەیە‪،‬‬ ‫چونكە وەك حیزب ناتوانێت پێشمەرگە‌و‬ ‫خەڵكەكەی خۆی بەخێو بكات‌و ئەگەری‬ ‫چوونە ناو گۆڕانیان لێدەكرێت‪.‬‬ ‫الیەنە ئیسالمییەکان چی بكەن؟‬ ‫الی��ەن��ە ئیسالمییەکان چ��ی ب��ك��ەن باشە‬ ‫بەشداریبكەن‪ ،‬یان نا؟‬ ‫ئ��ەگ��ەر الی��ەن��ە ئیسالمییەکان یەكبگرن‌و‬ ‫بچنە ن��او ح��ك��وم��ەت‌و گ��وێ ب��ە گ��ۆڕان‬ ‫ن��ەدەن‪ .‬ب��ڕوا ن��اك��ەم ل��ە داه��ات��وودا‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن رۆڵێكی ئ��ەوت��ۆی هەبێت‪،‬‬ ‫چونكە پێ دەچێت حكومەتی بنكەفره‌وان‬ ‫بە بەشداریی هەموویان دروس��ت ببێت‪.‬‬ ‫كاتێكیش ئیسالمییەكان هەموو دەنگیان‬ ‫دەك��ەن ب��ە ی��ەك مەرجەكانی خ��ۆی��ان بە‬ ‫سەر دەسەاڵت‌و بە سەر گۆڕانیشدا فەرز‬ ‫دەكەن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر هەریەكەیان بە تەنها‬ ‫بچێتە ناو پارلەمان‌و حكومەتەوە دەبێت بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫مەرجەكانی دەس��ەاڵت‪ ،‬یان گ��ۆڕان رازی‬ ‫بن‌و چەند وەزارەتیان پێ درا رازی بن‪.‬‬ ‫دەبێت الیەنەكان دەستوبرد بكەن‬ ‫لێرەوە ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت‌‌‪ ،‬کە ئێمە‬ ‫نەك هەر هێشتا قۆناغی بەدەزگایی بوونمان‬ ‫نەبڕیوە‪ ،‬بەڵكو هێشتا زۆرمان ماوە دەست‬ ‫بەو هەنگاوە بكەین‪ ،‬چونكە هێشتا ئێمە لە‬ ‫هەڵسوكەوت كردنمان لەگەڵ كێشەكان‌و‬ ‫چۆنییەتی خ��وێ��ن��دن��ەوەم��ان ب��ۆ هەندێک‬ ‫پێشهات‪ ،‬نەك هەر هەنگاوێك بڕ ناكات‪،‬‬ ‫بەڵكو هەر بەرچاوی خۆمان دەبینین‌و هێشتا‬ ‫پێمان وایە بوونی هەندێک كێشەی الوەكی‬ ‫لەو چارەنووسە گەورەترە‌‌‪ ،‬کە چاوەڕێمان‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەمەش نەك هەر حاڵی ئێمە زۆر‬ ‫خراپ دەك��ات‪ ،‬بەڵكو ئایندەشمان دەخاتە‬ ‫ب��ەردەم لێڵی‌و ن��ادی��اری‌و چارەنووسێكی‬ ‫نارۆشنەوە‪ .‬لێرەوەیە‌‌‪ ،‬کە دەبێت كورد نەك‬ ‫ه��ەر دەستوبرد بكات لە رێكخستنەوەی‬ ‫نێوماڵی خ��ۆی��ی‌و ب��ەدام‌و دەزگاییبوونی‬ ‫ه��ێ��زی ئ��اس��ای��ش‌و پ��ۆل��ی��س‌و پێشمەرگەو‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی ب��ن��ەم��ای��ەك ل��ە ئاسایشی‬ ‫خ��ۆراك‌و رێ��ك��خ��س��ت��ن��ەوەی وەزارەت��ە‬ ‫هەستیارەكانی وەك ناوخۆو پێشمەرگەو‬ ‫ك��ش��ت��وك��اڵ‌و ت��ەن��دروس��ت��ی‌و پ��ەروەردەو‬ ‫بازرگانی‌و پیشەسازی‪ .‬بێگومان ئەمانە‬ ‫ن��ەك ه��ەر ك��اری ج��ددی گ��ەرەك��ە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ت��ا زوو بكرێت باشترە ل��ەوەی ئێمە بە‬ ‫هۆی چەندین كێشەی الوەكییەوە خۆمان‬

‫لەو خەوشانە ببوێرین‪ .‬ناكرێت بە هۆی‬ ‫ناكۆكیمان لەگەڵ هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان‬ ‫خۆمان بخەینە نێو سەنگەرێكی دژەوە‪.‬‬ ‫ناكرێت چاو لەو هەموو كەم‌و كورتییانە‬ ‫ب��پ��ۆش��ی��ن ب��ە ه��ۆی ئ��ەوەی خ��ەڵ��ك��ان��ی‬ ‫دەرەوەی ئێمە پەنجە نومای بۆ دەكات‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەوە من وای دەبینم كاتێک هێزێكی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن ئاماژە بۆ ك��ەم‌و كورتییەك‬ ‫دەك��ات‌و پێشنیازێك دەكات بۆ چۆنییەتی‬ ‫چارەسەركردنی ئەو پرسە‪ .‬دەبێت دام‌و‬ ‫دەزگ��ا یاسایی‌و جێبەجێكارییەكان زوو‬ ‫هەنگاوی بۆ بهاوێژن‪ .‬بەمەش نەك هەر‬ ‫چارەنووسێكی ه��اوب��ەش دروستدەبێت‪،‬‬ ‫بەڵكو ه��ێ��زە ئۆپۆزسیۆنەكانیش دەبنە‬ ‫بەشێك لەم راستییه‌‌و بە پێی ئەركی خۆیان‬ ‫دەبنە بەرپرس لەو بویەرەی هەیەو ئەوەی‬ ‫لە ئایندەشدا دێتە پێشەوە‪.‬‬ ‫ئایا پێكهێنانی حكومەتی ئایندە ئەركێكی‬ ‫قورسە؟‬ ‫ب��ە پ��ێ��ی ه��ەن��دێ��ك س��ەرچ��اوە ب��ە نهێنی‬ ‫گفتوگۆی نێوان الیەنەكان بۆ پێكهێنانی‬ ‫ك��اب��ی��ن��ەی ه��ەش��ت��ەم��ی ح��ك��وم��ەت��ی ه��ەرێ��م‬ ‫ی تا ئێستا روون‬ ‫دەستیپێكردووە‪ ،‬ئ��ەوە ‌‬ ‫ب��ێ��ت ه��ەر س��ێ الی��ەن��ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن لە‬ ‫هەرێمی كوردستان یەكێك لە مەرجەكانیان‬ ‫بەشداری راستەقینەو پێدانی وەزارەتە نەك‬ ‫وەزیر‪ ،‬پارتی دیموكراتیش مەرجی ئەوەی‬ ‫هەیە هەر كەس دێتە حكومەت نابێت پێیەكی‬

‫‪81‬‬

‫لە حكومەت بێت‌و ئەوی تریشی لە دەرەوە‪.‬‬ ‫ئ��ای��ا پ��ارت��ی‪ ،‬ك��ە ح��ك��وم��ەت پێكدەهێنێت‬ ‫ی‬ ‫ی كارنامە ‌‬ ‫رازی دەبێت بە جێكردنەوە ‌‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‌و یەكێتی لە حكومەتەكەیدا؟‬ ‫وەرگرتنی وەزارەت بە مانای چی دێت؟‬ ‫س��ەرۆك وەزی��ران چ��ۆن رازی دەبێت‬ ‫ی بە پێی حزبەكان داب��ەش‬ ‫حكومەتەكە ‌‬ ‫بكرێت؟ ئەم تەوەرانە لەگەڵ هەریەك لە‬ ‫بەرێزان مەسعود عەبدولخالیق چاودێری‬ ‫سیاسی‌و هاوژین عومەر سەرنووسەری‬ ‫رۆژنامەی‌ بەیان تاووتوێ دەكەین‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ئ��ەو ئ��ەن��ج��ام��ان��ە ‌‬ ‫ل��ەب��ەر رۆش��ن��ای�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كورس ‌‬ ‫راگەیەندراوە‪ ،‬ئه‌گەر بە ژمارە ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هەرێم‪ ،‬كە بە شێوەیەك ‌‬ ‫بێت‪ ،‬سەرۆك ‌‬ ‫ی بۆ درێ��ژك��راوەت��ەوە‬ ‫ی م��اوەك��ە ‌‬ ‫نایاسای ‌‬ ‫ی كوردستان‬ ‫ی دێموكرات ‌‬ ‫كاندیدێك لە پارت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كابینە ‌‬ ‫رادەس��پ��ێ��رێ��ت ب��ۆ پێكهێنان ‌‬ ‫ی‬ ‫نوێ‌‪ ،‬یان وەك لەتیف مستەفا سەرۆك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گ��ۆڕان ل��ە ل��ێ��دوان��ێ��ك�� ‌‬ ‫ف��راك��س��ی��ۆن�� ‌‬ ‫رۆژن��ام��ەوان��ی��دا رای��گ��ەی��ان��دووە‪ ،‬ک ‌ه كوتلە‬ ‫ی‬ ‫ی پێكهێنان ‌‬ ‫براوەكانیش دەت��وان��ن لە رێ�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پارلەمانییەوە‪ ،‬ماف ‌‬ ‫گەورەترین كوتلە ‌‬ ‫ی حكومەت وەربگرن‪.‬‬ ‫ی پێكهێنان ‌‬ ‫راسپاردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دادگا ‌‬ ‫ی بڕیار ‌‬ ‫ئ��ەوەش لە سەر بنەما ‌‬ ‫ی هیچ‬ ‫ی عێراق‪ .‬ئەمەش بەو مانایە ‌‬ ‫ئیتحاد ‌‬ ‫ی‬ ‫هێزێك نییە لە كوردستان بە شێوەیەك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نوێ ‌‬ ‫ی ك��اب��ی��ن��ە ‌‬ ‫ی پێكهێنان ‌‬ ‫رەه��ا م��اف�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئاژانس ‌‬ ‫ی پێ بڕابێت وەك ئەوە ‌‬ ‫حكومەت ‌‬ ‫ی شیكاریدا تیشك‬ ‫ئ��ەن��ادۆڵ لە راپۆرتێك ‌‬ ‫ی هەشتەم‬ ‫دەخاتە سەری‌‌و دەڵێت‪ :‬كابینە ‌‬

‫ی‬ ‫ی ئ��ەوان��ە ‌‬ ‫كابینەیەك دەب��ێ��ت پێچەوانە ‌‬ ‫ی هێز زۆر‬ ‫پێش خۆی‪ ،‬چونكە هاوسەنگ ‌‬ ‫ی راب��ردوو‬ ‫گ��ۆڕاوەو چیتر دەس��ەاڵت��داران�� ‌‬ ‫ناتوانن بێ منەتبن لە ئۆپۆزسیۆنێك‌‌‪ ،‬کە‬ ‫ی چل كورسی‌ پارلەمانە‪.‬‬ ‫خاوەن ‌‬ ‫ی لە‬ ‫ی ئەم سەرو بەندەدا‪ ،‬پارت ‌‬ ‫لە گەرمە ‌‬ ‫ی نارەسمییەوە‪ ،‬وەك‬ ‫ی چەند كەناڵێك ‌‬ ‫رێ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی یەكەم باس لە بەشداریپێكردن ‌‬ ‫ب��راوە ‌‬ ‫ی‬ ‫الی��ەن��ەك��ان��ی‌ت��ر دەك��ات‪ .‬وەك س��ەرۆك�� ‌‬ ‫ی كوردستانیش بە‬ ‫ی پارلەمانتاران ‌‬ ‫یەكێت ‌‬ ‫ی حكومەت‬ ‫ی وت��ووە‪ :‬پێكهێنان ‌‬ ‫ئاژانسەكە ‌‬ ‫ی‬ ‫لە الیەن یەكێتی‌‌و پارتی‌‌و چەند حزبێك ‌‬ ‫ی ئەزموونێكە‬ ‫بچوكەوە‪ ،‬دووبارەكردنەوە ‌‬ ‫ت��اڵ‌و ناسەركەوتووەو نابێت جارێكی‌‌تر‬ ‫دووبارە بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ی ن��ووس��ی��وە س ‌‬ ‫ئ��اژان��س��ەك��ە ئ��ەوەش�� ‌‬ ‫ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ب��ڕی��اری��ان��داوە‬ ‫الی��ەن��ەك��ە ‌‬ ‫ی ح��ك��وم��ەت ب��ك��ەن‪،‬‬ ‫پ��ێ��ك��ەوە ب��ەش��دار ‌‬ ‫ی ئۆپۆزسیۆنیش‬ ‫ئ��ەم هەڵوێستە نوێیە ‌‬ ‫ی الواز‬ ‫ی نێچیرڤان بارزانی‌‌و پارت ‌‬ ‫هەڵوێست ‌‬ ‫ی گ��ۆڕان‬ ‫دەك��ات‪ .‬دەش��ڵ��ێ��ت‪ :‬ب��زووت��ن��ەوە ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ رەه��ەن��د بەشدار ‌‬ ‫ی س‌‬ ‫لە س��ەر بنەما ‌‬ ‫ی‬ ‫حكومەت دەك��ات‪ ،‬یەكەمیان شەریكایەت ‌‬ ‫نەك بەشداریپێكردن‪ ،‬بۆ ئەمەیان دەڵێت‪،‬‬ ‫ی دووبارە‬ ‫ی یەكێت ‌‬ ‫گۆڕان نایەوێت ئەزموون ‌‬ ‫ی‬ ‫ب��ك��ات��ەوە‌و رازی نابێت بەرێوەبەرێك ‌‬ ‫ی رەتبكاتەوە‪،‬‬ ‫ی وەزی��رەك��ە ‌‬ ‫گشتی‌‪ ،‬ئیمزا ‌‬ ‫ی‬ ‫دووەمیشیان هاوبەشیكردنە لە داڕشتن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی حكومەتدا‪ ،‬واتە بە تەنیا سەرۆك ‌‬ ‫سیاسەت ‌‬ ‫ی دانەنێت‪،‬‬ ‫ی حكومەتەكە ‌‬ ‫حكومەت سیاسەت ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪82‬‬

‫سێیەمیشیان قسەكردن دەبێت لە سەر‬ ‫ی‬ ‫ی پشك ‌‬ ‫ی ئینتیخابی‌‌و وەرگرتن ‌‬ ‫ئیستحقاق ‌‬ ‫ی دووەم‬ ‫ی لە دەسەاڵتەكان‪ ،‬بەو پێیە ‌‬ ‫خۆ ‌‬ ‫گەورە هێزە لە هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئ��ەوەش لە كاتێكدایە‪ ،‬ک ‌ه هەڵسوڕاوان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گ��ۆڕان لە چەند بۆنەیەك ‌‬ ‫بزووتنەوە ‌‬ ‫ج��ی��اوازدا ئ��ەوەی��ان دووپ��ات��ك��ردۆت��ەوە‪ ،‬كە‬ ‫ی ئەوان لە حكومەتدا لە سەر‬ ‫بەشداریکردن ‌‬ ‫ی هاوواڵتیان دەبێت‪،‬‬ ‫ی بەرژه‌وەندی ‌‬ ‫بنەما ‌‬ ‫ئه‌گەر ئەو بەرژه‌وەندییەش وا بخوازێت‬ ‫لە ئۆپۆزسیۆندا بمێننەوە‪ ،‬ئەوا ئەو كارە‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫ی راپۆرتەكەیدا ئاژانسەكە‬ ‫لە بەشێكی‌‌تر ‌‬ ‫ن (ب��ە تایبەت گ��ۆڕان)‬ ‫دەڵێت؛ ئۆپۆزسیۆ ‌‬ ‫پێناچێت س��ازش ل��ە س��ەر ئ��ەو خ��ااڵن��ە‬ ‫بكەن‪ ،‬لە بەرانبەریشدا گۆڕان‌و یەكگرتوو‬ ‫كۆمەڵ ئامادەن ببنەوە بە ئۆپۆزسیۆن‪،‬‬ ‫ی‬ ‫بەاڵم ئۆپۆزسیۆنبوونیان ئەمجارە وێرا ‌‬ ‫ی زیاتر پێدەچێت بەهێزتر بێت‬ ‫ئەزموون ‌‬ ‫لە پارلەمان‌و ئەمەش حكومەت دەخاتە‬ ‫مەترسییەوە‪.‬‬ ‫كەواتە حكومەتی بنكەفره‌وان بێت‪ ،‬یان‬ ‫یەك دوو ال دروستیبكەن‪ ،‬ئەوە گرنگ نییە‬ ‫هێنده‌ی ئ��ەوەی ئەو حكومەتە حكومەتی‬ ‫خەڵكە‪ ،‬یان حكومەتی حزب‪ ،‬لە رابردوودا‬ ‫حكومەتەكانی ئێمە هەمیشە حكومەتی‬ ‫حزب بوون‪ ،‬واتە حزب هەڵیسوڕاندوون‌و‬ ‫ب��ە حزبی ك��راون‪ .‬بۆیە كێشە سیستم‌و‬ ‫تێگەیشتی حزبەكانە ب��ۆ حكومەتداری‪.‬‬ ‫ت حكومەتێک دروستبكەین‌‌‪،‬‬ ‫ئێمە دەب��ێ�� ‌‬

‫کە لە زاخ��ۆوە تا خانەقین هی هەمووان‬ ‫بێت‌و ه��ەم��ووان ب��ە ه��ی خۆیانی بزانن‪،‬‬ ‫ێ ئەوە نییە‪ ،‬بۆیە بە بڕوای من‬ ‫بەاڵم جار ‌‬ ‫ناكرێت حكومەت لە سەر بنەمای نەهێشتنی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن ب��ەو مانایە دروستبكەین‌‌‪،‬‬ ‫ت بە‬ ‫کە بنكەفره‌وان بێت‌و چاودێر نەبێ ‌‬ ‫سەریەوە‪ ،‬ئەمە لە حاڵێكدا ئەگەر هەموو لە‬ ‫پارلەماندا بچنە ناو حكومەتەوە‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫واتاو جۆری پارتی رامیاری‬

‫نووسینی‪ :‬شاكار یوسف حه‌سه‌ن‬ ‫هه‌ڵگری بڕوانامه‌ی به‌كالۆریۆس له‌ زانسته‌ سیاسییه‌كاندا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪84‬‬

‫پێشه‌كی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ر پ��ارت��ی رام��ی��اری‬ ‫م��ێ��ژووه‌ک��ه‌ی ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌ ب��ۆ س��ه‌ده‌ی‬ ‫هه‌ژده‌و نۆزده‪ ،‬وات ‌ه ئه‌و جۆره لێکۆڵینه‌وه‌یه‬ ‫مێژوویه‌كی درێژی هه‌یه‌‌‪ .‬له‌و سه‌رده‌مه‌دا‪،‬‬ ‫واته له سه‌ده‌ی هه‌ژده‌و نۆزده‌‌دا كۆمه‌ڵێك‬ ‫ت��وێ��ژه‌ری رۆژئ��اوای��ی ه��ه‌س��ت��اون ب ‌ه‬ ‫راڤه‌كردنی ئه‌م بابه‌ته‌و چه‌مكی گونجاویان‬ ‫بۆ داناوه‌‪.‬‬ ‫بێگومان واتای حیزب ل ‌ه كۆمه‌ڵگا‌یه‌كه‌و ‌ه‬ ‫بۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‌تر جیاوازه‌‪ .‬هە‌ر پارتێك‬ ‫ئاوێنه‌ی واقعی ئه‌و كۆمه‌ڵگا‌یه‌یه‌‪ ،‬كه‌لێوه‌ی‬ ‫س��ه‌ره��ه‌ڵ��ده‌دات‪ ،‬یاخود ئ��ه‌و تێگه‌یشتنه‌ی‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر پ��ارت ه��ه‌ی�� ‌ه ل�� ‌ه ‌كۆمه‌ڵگا‌یه‌کی‬ ‫ی پێشکه‌وتوو‬ ‫دواکه‌وتووه‌و ‌ه بۆ كۆمه‌ڵگایه‌ک ‌‬ ‫جیاوازه‌و له‌ یه‌ك ناچن‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگ‌ا پێشكه‌وتووه‌كاندا‪ ،‬به ‌هۆی‬ ‫دی��ارده‌ی هه‌ڵبژاردنی راس��ت‌و پوخته‌وه‪،‬‬ ‫پ��ارت��ه‌ك��ان ب��ه‌ش��داری��ی ت��ی��ادا ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ل ‌ه رێگا‌یه‌و ‌ه زۆرترینی ده‌نگه‌كانی‬ ‫تیادا ب��ه‌ده‌س��ت بهێنن‌و ده‌س��ه‌اڵت بگرن ‌ه‬ ‫ده‌ست‪ .‬بەاڵم ل ‌ه كۆمه‌ڵگ‌ا دواكه‌وتووه‌كاندا‬ ‫چ��ه‌م��ك��ی پ��ارت ئ��ام��اژه‌ی�� ‌ه ب��ۆ پاراستنی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی�� ‌هك��ان��ی چینێكی كه‌مین ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌و كۆنتڕۆڵكردنی ته‌واوی پڕۆس ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كانی واڵت ب��ه‌و شێوه‌یه‌ی‪ ،‬كه‬ ‫‌خۆیان ده‌یانه‌وێت‪.‬‬ ‫توێژینه‌وه‌ی سیاسی ده‌رباره‌ی حیزبه‌كان‬ ‫ه��اوك��ات ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌و وه‌رچ��ه‌رخ��ان��ه‬

‫‌بنه‌ڕه‌تییه‌ی‪ ،‬ك ‌ه حیزب ‌ه سیاسییه‌كان له‬ ‫‌كۆمه‌ڵگ‌ا رۆژئ��اوای��ی��ه‌ك��ان ب�� ‌ه خ��ۆی��ان��ه‌و ‌ه‬ ‫بینیویانه‌‌و وه‌رچ��ه‌رخ��ان��ێ��ك��ی بنه‌ڕه‌تیی‬ ‫ب��ه س��ه‌ردا ه��ات��ووه‪ ‌،‬ه��ه‌ر ل��ه‌س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانییه‌وه‌‪ ،‬تا سااڵنێكی به‌رچاو‪،‬‬ ‫حیزبه‌كان ده‌رب��ڕی ئه‌و ناكۆكیی ‌ه قووڵ‌و‬ ‫ئایدیۆلۆجییه‌ی نێو كۆمه‌ڵگ‌ا رۆژئاواییه‌كان‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئینگلته‌را‪ ،‬له ‌سه‌ده‌ی شانزه‌دا‪ ،‬به ‌هۆی‬ ‫بوونی دیارده‌ی به‌رتیلدان ب ‌ه نوێنه‌ره‌كان‬ ‫ل ‌ه الی��ه‌ن چین ‌ه ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��د ‌هك��ان��ه‌وه‌‪ ،‬تاكو‬ ‫له ‌كاتی هه‌ڵبژاردندا سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست‬ ‫بهێنن‪ ،‬خ��ان��ه‌دان��ه‌ك��ان ئ��ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ی��ان‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌ب��ژاردووه‪ ،‬كه ‌به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی‬ ‫ئه‌میان ‌پاراستووه‪ .‬ئه‌وه ‌پیاوانی کنیسه‌و‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی پاشاكان ب��وون‪ ،‬ك�� ‌ه ب�� ‌ه ن��اوی‬ ‫میلله‌ته‌و ‌ه قسه‌یان ك��ردووه‪ .‬خ��ۆی��ان ب ‌ه‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌ری میلله‌ت زان��ی��وه‌‌و رێ��زی��ان ل ‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی ئ��ی��راده‌ی گ��ه‌ل ن��ه‌گ��رت��ووه‪،‬‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ب��وون��ی پ��ارل��ه‌م��ان‪ .‬پ��ارل��ه‌م��ان‬ ‫ش��ك��ڵ��ی ب��ووه‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە (ج��ان ج��اک‬ ‫رۆسۆ) هێرشی ‌كردووه‌ته‌ سه‌ر سیستمی‬ ‫ک گتوویه‌تی‌‪:‬‬ ‫پارله‌مانی ل ‌ه ئینگیلته‌را كاتێ ‌‬ ‫گه‌لی ئینگلیز وا ده‌زانن سه‌ربه‌ستن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هه‌ڵه‌ن‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌وانه سه‌ربه‌ست نین‪ ،‬ته‌نها‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه نه‌بێت‪ ،‬كه ‌ئه‌ندامانی پارله‌مان‬ ‫ک ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن ت��ه‌واو‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌ب��ژێ��رن‌‪ .‬كاتێ ‌‬ ‫ده‌بێت ئه‌وانیش گه‌لیان له‌بیر نامێنێت‪.‬‬ ‫مه‌به‌ستی (رۆس��ۆ)ل��ه‌وه‌دا ئ��ه‌و ‌ه ب��ووه‌‪،‬‬ ‫كه ‌ه��ه‌ر چه‌ند ‌ه ه��اوواڵت��ی��ان پارله‌مانیان‬

‫‪85‬‬

‫ه��ه‌ب��ووه‌ی��و ن��وێ��ن��ه‌ره‌ك��ان ل��ه‌ رێ��گ��ای‬ ‫پ��ارل��ه‌م��ان��ه‌و ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژێ��رراون‪ ،‬ب��ەاڵم ئه‌‌و‬ ‫پارله‌مانان ‌ه داخوازیی سه‌رجه‌م هاوواڵتیان‬ ‫جێبه‌جێ نه‌کردووه‪ ،‬که ببنه داکۆکیکه‌ر ل ‌ه‬ ‫چینێكی دیاریكراوی كۆمه‌ڵ‪.‬‬ ‫دواتر ژیانی سیاسیی ئه‌وروپا ب ‌ه كاریگه‌ریی‬ ‫شۆڕشی پیشه‌سازی‌و شۆڕشی فه‌ره‌نسی‬ ‫گۆڕانكاریی ریشه‌یی گرتوویه‌تییه‌وه‪ .‬به‬ ‫تایبه‌ت ل�� ‌ه رووی ئ��اب��ووری‌و سیاسی‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و فه‌رهه‌نگی‌و ئایینییه‌وه‌‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه تا راده‌یه‌كی زۆر باش پڕۆسه‌ی‬ ‫دێ��م��وك��راس��ی ك��ه‌وت�� ‌ه س��ه‌ر پ��ێ��ی خ��ۆی‪.‬‬ ‫ت��ا راده‌ی��ه‌ك��ی زۆر ب��اش شۆڕشگێڕان‌و‬ ‫بیرایاران پاڵپشتیان ل ‌ه وه‌رچه‌رخانه‌كان‬ ‫ك��ردووه؛ ئامانجیان س��ه‌رك��ه‌وت��ن ب��ووه‬ ‫ب�� ‌ه س��ه‌ر ده‌س��ه‌اڵت��ی ره‌ه��ای��ی پاشاكان‌و‬ ‫کنیسه‌کان‪ .‬پ��اش��ان ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن ب��وو ‌ه به‬ ‫سه‌نگی محه‌كی گرتنه‌ده‌ستی ده‌سه‌اڵت‪.‬‬ ‫ه��ان��س كلسن ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ل�� ‌ه كۆتاییه‌كانی‬ ‫سه‌ده‌ی هه‌ژده‌و نۆزده‌د‌ا سه‌ده‌ی ملمالنێی‬ ‫دژی ده‌سه‌اڵتی تووندڕه‌و ره‌هایی بوون؛‬ ‫ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا بریتی بوون ل ‌ه به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫سیستمی پارله‌مانی‪ .‬پاشان ژیانی سیاسی‬ ‫له ‌ئه‌وروپاو ئه‌مه‌ریكا پاش وه‌رچه‌رخان ‌ه‬ ‫هه‌مه‌جۆره‌كان بریتی ب��وو ‌ه ل ‌ه ملمالنێی‬ ‫نێوان الیه‌نه‌كان بۆ به‌ده‌ستهێنانی ده‌سه‌اڵت‬ ‫له ‌رێگا‌ی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌‪ .‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگای دێموكراسیدا ژیانی سیاسی‬ ‫جه‌خت ده‌كاته‌وه ‌له ‌سه‌ر دێموكراتییه‌ت‌و‬ ‫ێ دێموكراسی‬ ‫پارته‌كان‪ .‬نه‌پارتی رامیاری ب ‌‬

‫بێت‪ ،‬ن ‌ه دێموكراسی‌بێ‌ پارت ده‌بێت‪.‬‬ ‫مارسیل فالین ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ناتوانین ره‌ف��زی‬ ‫ێ‬ ‫وج��ودی پارت ‌ه رامیارییه‌كان بكه‌ین ب ‌‬ ‫كوشتنی دێموكراسی‪ ،‬له‌گه‌ڵیدا ناتوانین‬ ‫م��ون��اق��ه‌ش��ه‌ی دێ��م��وك��راس��ی ب��ك��ه‌ی��ن به‬ ‫ێ پ��ارت�� ‌ه رام��ی��اری��ی��ه‌ك��ان‪ .‬ئ��ه‌و ‌ه بوونی‬ ‫‌ب�� ‌‬ ‫ئه‌دگاره‌كانی دێموكراسیی ‌ه وای ك��ردو ‌ه‬ ‫پ��ارت�� ‌ه رام��ی��اری��ی��ه‌ك��ان ب��ت��وان��ن ك��اری‬ ‫پارتاییه‌تیش بكه‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها پارتی سیاسی‬ ‫رۆڵێكی ئاشكرای ‌له ‌به‌شداریی سیاسیدا‬ ‫هه‌یه‪ ،‬چونكه ‌پارتی سیاسی ئامڕازێك ‌ه‬ ‫بۆ به‌شداریی جه‌ماوه‌ری‪ .‬كۆبوونه‌وه‌یان‬ ‫ل ‌ه چوارچێوه‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌یی‪ .‬پێكهێنانی‬ ‫پ��ارت��ی س��ی��اس��ی ل��ه‌واڵت��ان��ی رۆژئ��اوادا‬ ‫جیاوازتر ‌ه ل ‌ه واڵتانی دواكه‌وتوو‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫له‌و سیستمانه‌ی‪ ،‬كه ‌فره‌یی ‪pluralistic‬‬ ‫په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن‪ ،‬پارت له‌پاڵ دامه‌زراوه‌كاندا‬ ‫ده‌توانێت كاریگه‌ریی دروس��ت بكات له‬ ‫‌سه‌ر حكومه‌ت ل ‌ه رێگه‌ی ده‌نگدانه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی ئازاددا‪.‬‬ ‫ب��ه‌گ��ش��ت��ی‪ ،‬پ��ارت��ی س��ی��اس��ی ش��ێ��وازی‬ ‫پ��ی��اده‌ك��ردن��ی ب��ه‌ش��داری��ی سیاسیی ‌ه لەم‬ ‫‌خااڵنه‌دا‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ده‌ستنیشانکردنی پاڵێوراوان‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫‪3‬ــ په‌ره‌سه‌ندنی هۆشیاریی ده‌نگدان‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی پارته‌كان‬ ‫جیاوازیی نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵ‌و جیاوازیی‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ك��ان��ی��ان ل�� ‌ه رووی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی‬ ‫ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ‌ه شان به ‌شانی‬ ‫ئه‌و جیاوازییانه‌ی ‌په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه پرنسیپ‌و‬ ‫بیرو ب��اوه‌ڕو نه‌ریت‌و ئایینه‌كانه‌وه‌‪ ،‬له‌و‬ ‫ن‬ ‫هۆكار ‌ه گرنگان ‌ه ده‌ژمێرێن‪ ،‬كه‌به‌شدارییا ‌‬ ‫ل�� ‌ه دروس��ت��ب��وون��ی پ��ارت�� ‌ه سیاسییه‌كاندا‬ ‫کردووه‪.‬‬ ‫م��ۆری��س دو ڤریج ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای مێژووی‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی پ��ارت�� ‌ه س��ی��اس��ی��ی��ه‌ك��ان‬ ‫ده‌گه‌ڕێنێته‌و ‌ه بۆ ساڵی ‪ .1955‬ده‌ڵێت‪ :‬پێش‬ ‫ئه‌م مێژوو ‌ه هه‌ندێك گرووپ‌و گردبوونه‌و ‌ه‬ ‫ه��ه‌ب��وو ‌ه س��ه‌رب��اری ب��وون��ی ی��ان��ه‌ك��ان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌ندامانی رێكخراو ‌ه شۆڕشگێره‌كان تیایدا‬ ‫به‌یه‌ك ده‌گه‌یشتن‪ ،‬وات ‌ه به‌م واتایه‌‌ی ئێستا‬ ‫ئه‌مان ‌ه حیزب نه‌بوون‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی راسته‌وخۆی‬ ‫ب��ه‌دروس��ت��ب��وون��ی‌ پ��ارت��ی رام��ی��اری��ی��ە‌و ‌ه‬ ‫هه‌بووبێت‪ ،‬ئه‌و جیاوازیی دابه‌شبوونانه‌ی ‌ه‬ ‫له ‌نێو ئەنجوومەنی گشتیی به‌ریتانیادا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی له‌سه‌رده‌می پاشا چارلسی یه‌كه‌م‬ ‫ل ‌ه ساڵه‌كانی ‪ 1625‬بۆ ‪1649‬دا‪ .‬له‌‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫ئه‌ندامانی ئه‌م ئه‌نجوومه‌ن ‌ه بوون ب ‌ه دوو‬ ‫گرووپی سه‌ره‌كییه‌وه‌‪ .‬گرووپێكیان پێیان‬ ‫گوتراوه كۆن ‌ه پارێزه‌كان‪ .‬ئه‌وانه‌ی پێیان‬ ‫باش ب��ووه‪ ،‬که بارو دۆخ هیچ گۆڕانێكی‬ ‫به ‌سه‌ردا نه‌یه‌ت‌و وه‌ك خۆی بمێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وان ‌ه پشتگیرییان ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی شانشین‬

‫كردووه‪ .‬كاریگه‌ریی رۆڵی كه‌نیسه‌یان به‬ ‫‌گرنگ ‌زانیوه‪ .‬الیه‌نگرانی ئه‌وانیش بریتی‬ ‫ب��وون ل��ه ‌چینی ئ��ه‌رس��ت��ۆك��رات‌و خ��اوه‌ن‬ ‫زه‌وی‌و زارو ده‌ره‌به‌گه‌كان‪.‬‬ ‫ل��ه ‌ب��ەران��ب��ەردا گ��رووپ��ی دووه‌م بریتی‬ ‫ب��وون ل��ه ‌چین ‌ه ت��از ‌ه پێگه‌یشتووه‌كان‌و‬ ‫ب��ازرگ��ان��ه‌ك��ان‌و پ��ی��ش��ه‌وه‌ره‌ك��ان‪ ،‬ئ��ه‌وان�� ‌ه‬ ‫به‌رهه‌ڵستی میرنشینیان ك��ردووه‌و داوای‬ ‫ئه‌وه‌یان ‌كردوو ‌ه ده‌سه‌اڵت بگه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ‬ ‫ده‌ستی ئەنجوومەنی هه‌ڵبژێردراو له‌الیه‌ن‬ ‫گه‌له‌وه‪.،‬‬ ‫هه‌روه‌ها پابه‌ندبوونی میر به‌و یاسایانه‌ی‬ ‫‌له‌الیه‌ن ئەنجوومەنه‌و ‌ه ده‌ركراون‪ ،‬ره‌تیان‬ ‫كردووه‌ته‌وه‌‪ .‬دژی ئه‌وه بوون ده‌سه‌اڵتی‬ ‫میر ده‌سه‌اڵتی خوداییانه‌ی هه‌بێت‪ .‬داوایان‬ ‫ك��ردوو ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی راسته‌قین ‌ه ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫گه‌له‌و ‌ه هه‌ڵبژێردرێت‪ .‬دوا جار ئه‌م ناكۆكیی ‌ه‬ ‫گۆڕا‌وه‌و پێی نا‌وه‌ته قۆناغێكی هه‌ستیارو‬ ‫ئ��اڵ��ۆزو پ��ێ��ك��دادان��ی ل��ێ��ك��ه‌وت��ه‌و ‌ه ل��ه ‌نێوان‬ ‫ده‌سه‌اڵتی میرو ده‌سه‌اڵتی پارله‌مان‪ .‬پاش‬ ‫رووبه‌رووبوونه‌و ‌ه سوپای میر تێكشكا‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه ‌س��اڵ��ی‪1642‬دا پاشا چارلسی یه‌كه‌م‬ ‫گیراوه‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪1649‬دا ل ‌ه سێدار ‌ه دراوه‪.‬‬ ‫پاشا جێمس كوری چارلس هاتۆت ‌ه سه‌ر‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬كه جێمس ب��وو ‌ه به كاتۆلیك‪،‬‬ ‫ل ‌ه كاتێكدا گه‌لی ئینگلیز زۆری پرۆستانت‬ ‫ب��وون‪ .‬ب��ۆی�� ‌ه ل��ه رێ��گ��ای ئەنجوومەنی‬ ‫گشتییه‌و ‌ه پ��ڕۆژ ‌ه بریارێكی ده‌رك��ردووه‬ ‫به ‌ناوی یاسای دوورخستنه‌وه‌‪ ،‬تاكو میر‬ ‫ده‌ست ل ‌ه كار بكێشێته‌وه‌‪ .‬الیه‌نگرانی ئه‌‌و‬

‫‪87‬‬

‫پڕۆژه‌ی ‌ه ب ‌ه نه‌یاره‌كانیان گوتووه‪.whig :‬‬ ‫ب ‌ه واتای ل ‌ه یاسا ده‌رچوو‪ ،‬به‌اڵم نه‌یارانی‬ ‫پ��ڕۆژه‌ك�� ‌ه وات��ه ‌الیه‌نگرانی م��ان��ه‌وه‌ی میر‬ ‫ب ‌ه وانه‌ی‌تریان گوتووه ‪ ،tory‬ك ‌ه دیسان‬ ‫ئه‌میش به ‌زمانی ئیرله‌ندی واتای ل ‌ه یاسا‬ ‫ده‌رچووی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫دوا ج��ار ل��ه ‌س��اڵ��ی ‪183٠‬دا الیه‌نگرانی‬ ‫پڕۆژه‌كه‌‪ ،‬وات��ه ویگه‌کان ب��وون به پارتی‬ ‫ل��ی��ب��راڵ‪ .‬ت��ۆری��ی��ه‌ک��ان ب��وون ب��ه پ��ارت��ی‬ ‫پارێزگاران‪.‬‬ ‫چه‌مك‌و پێناسه‌ی پارتی سیاسی‬ ‫ل�� ‌ه ئ��ه‌ده‌ب��ی��ات��ی الت��ی��ن��دا‪ ،‬ه��ه‌ر ل�� ‌ه ك��ۆن��ه‌و ‌ه‬ ‫وشه‌گه‌لی هاوتای حیزب هاتوونه‌ت ‌ه نێو‬ ‫فه‌رهه‌نگی وشه‌كانه‌وه‪ ‌.‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫ه��ێ��ن��ده‌ی وش��ه‌ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا دێ��ری��ن��ن‪ .‬له‬ ‫ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی وش��ه‌ی ف��ه‌ره‌ن��س��ادا وش��ه‌ی‬ ‫پ��ارت ‪parti‬ی به‌كارهێنراوه‌‪ ،‬ك ‌ه سه‌ره‌تا‬ ‫خ��اوه‌ن وات��ای��ه‌ك��ی س��ه‌رب��ازی ب��ووه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫ده‌سته‌یه‌ك له‌و سه‌ربازان ‌ه گ��وت��راوه‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی دوژمن له ‌له‌شكر‬ ‫جیابوونه‌‌ته‌وه‌و له‌گه‌ڵ دوژمندا جه‌نگاون‪.‬‬ ‫پارتیتۆ ل ‌ه زمانی ئیتاڵی‌و پارتای ل ‌ه زمان‌و‬ ‫فه‌رهه‌نگی ئه‌ڵمانی وشه‌ی پارتی له‌زمانی‬ ‫ئینگلیزی مێژوویه‌كی هاوبه‌شیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له ‌هەموو ئه‌م حاڵه‌تانه‌دا حیزب ب ‌ه واتای‬ ‫ده‌سته‌‪ ،‬گرووپ‪ ،‬به‌شێك ل ‌ه شتێك‪ ،‬كۆمه‌ڵێك‬ ‫له‌بەرانبەر ئه‌وانی‌تردا به‌كاردێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫چه‌مكی حیزب له ‌فه‌رهه‌نگی رۆژهه‌اڵتدا‬

‫ب��ه‌ك��اره��ات��ووه‪ ،‬ل ‌ه فه‌رهه‌نگ‌و ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫فارسی‌و عه‌ره‌بی وشه‌ی حیزب ب ‌ه واتای‬ ‫گرووپێك ل�� ‌ه خ��ه‌ڵ��ك‪ .‬چ��ه‌ك‪ ،‬پ��ه‌ی��ڕه‌وان‌و‬ ‫هاوڕێبازانی م��رۆڤ‪ ،‬به‌هره‌و به‌ش‪ ،‬یه‌ك‬ ‫به‌ش ل ‌ه شه‌ست به‌شی قورئان هاتووه‌‪ .‬له‬ ‫فه‌رهه‌نگی الروسی عه‌ره‌بیدا چوار واتای‬ ‫جۆراو جۆری حیزب خراونه‌ته ‌روو‪ ،‬كه‬ ‫‌بریتین لە‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی خ��ه‌ڵ��ك ل�� ‌ه جێگا‌یه‌كی‬ ‫تایبه‌ت‪.‬‬ ‫‪2‬ــ كۆبوونه‌وه‌ی خه‌ڵك بۆ پشتگیریكردن‬ ‫ل ‌ه كه‌سێك‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی خ��ه‌ڵ��ك ب��ۆ‬ ‫رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی تاك‪ ،‬یان گرووپێك‪.‬‬ ‫‪4‬ــ ده‌سته‌‌ده‌سته‌بوونی خه‌ڵك‪.‬‬ ‫له‌فه‌رهه‌نگی قورئانیشدا زاراوه‌كانی حیزب‬ ‫الله‌و حیزب الشیطان ل ‌ه بەرانبەر یه‌كتریدا‬ ‫هاتوون‌و حیزب به‌گرووپێك له‌بڕواداران‪،‬‬ ‫یان موشریكه‌كان گوتراوه‌‪.‬‬ ‫پارت ‌ه رامیارییه‌كان وه‌ك دیارده‌یه‌كی نوێی‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی م��ۆدێ��رن��ی��زم‌و گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫دێموكراسی ل ‌ه الیه‌ن توێژه‌رانه‌و ‌ه پێناسه‌ی‬ ‫جیاوازی بۆ كراوه‌‪ .‬دیار ‌ه هه‌ر نووسەر ‌ه‬ ‫ل ‌ه روویه‌كه‌و ‌ه پێناسه‌ی كردووه‪ .‬پێناسه‌ی‬ ‫حیزب الی نووسەری به‌ناوبانگی فه‌ره‌نسی‬ ‫م��ۆری��س دۆ ڤ��ری��ج�� ‌ه ن��ووس��ەری كتێبی‬ ‫به‌ناوبانگی (پارت ‌ه سیاسییه‌كان)‪ ،‬كه ‌ل ‌ه‬ ‫نێوه‌ڕاستی په‌نجاكانی سه‌ده‌ی رابردوودا‬ ‫ب�ڵاوی��ك��رده‌وه‌‪ .‬ل ‌ه رووی ب��وون��ی��اده‌وه‌‪ ،‬به‬ ‫‌تایبه‌تی ل ‌ه رووی رێكخستنه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه پارتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫س��ی��اس��ی‌ك��ۆڵ��ی��وی��ه‌ت��ی��ه‌وه‪ ،‬گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪:‬‬ ‫پارتی سیاسی بریتیی ‌ه ل ‌ه كۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵێک له‌خه‌ڵكی‪ ،‬ك ‌ه رێكخستنێكی پته‌و‬ ‫كۆیان بكاته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه بینجامین‬ ‫كۆنستانت پێی وا ب��ووه‌ پارتی سیاسی‪،‬‬ ‫یه‌كێتیی نێوان ئه‌و كه‌سانه‌یه‪ ،‬ك ‌ه هه‌مان‬ ‫باوه‌ڕی سیاسییان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم فرانسیس‬ ‫جۆرگوێل پیناسه‌ی پارتی سیاسی به‌م‬ ‫جۆر ‌ه ك��ردووه‪ ،‬که بریتیی ‌ه له ‌كۆمه‌ڵێكی‬ ‫رێ��ك��خ��راو ب��ۆ ب��ه‌ش��داری��ك��ردن ل��ه‌ژی��ان��ی‬ ‫سیاسی ل ‌ه رێگای كۆنترۆڵکردنی ده‌سه‌اڵت‪،‬‬ ‫یان وه‌رگرتنی به‌شێكی ده‌سه‌اڵت ل ‌ه پێناو‬ ‫به‌دیهێنانی بیرو بۆچوون‌و به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ئه‌ندامه‌كانی‪.‬‬ ‫ئێدمۆند بێرگ گوتوویه‌تی‪ :‬پارت بریتیی ‌ه‬ ‫ل��ه‌ ده‌س��ت��ه‌ی�� ‌هك��ی ی��ه‌ك��گ��رت��وو ل��ه‌پ��ی��اوان‪،‬‬ ‫ك��ه‌ب‌ی��ان��ه‌وێ��ت ب�� ‌ه ه��ه‌وڵ��ی ه��اوب��ه‌ش‌و به‬ ‫‌گوێره‌ی كۆمه‌ڵێك پر‌نسیپی دیاریكراو‪ ،‬كه‬ ‫‌ل ‌ه سه‌ریان رێككه‌وتوون‪ ،‬به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه‬ ‫نیشتیمانییه‌كانیان تۆكمه‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه نێوان ئ��ه‌م پێناسانه‌دا ده‌ك��رێ��ت چه‌ند‬ ‫خاڵێكی هاوبه‌ش بدۆزینه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ پێویستبوونی تێڕوانینێكی سیاسی‬ ‫یه‌كگرتوو‪ ،‬وات ‌ه بوونی ئایدیولۆجیایه‌كی‬ ‫ه��اوب��ه‌ش‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ ب��ه‌رن��ام��ه‌ی پ��ارت�� ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كه‌دا ره‌ن��گ بداته‌وه‪ .‬به تایبه‌تی‬ ‫له‌و کاته‌دا‪ ،‬که ئه‌و به‌رنامه‌ی ‌ه ل ‌ه پڕۆسه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا پێشكه‌شی هاوواڵتیان بكرێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ بوونی رێكخستنێك‪ ،‬ك ‌ه گشتگیریی‌و‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��ی پێو ‌ه دی��ار بێت‌و شۆڕبێته‌و ‌ه‬

‫ب��ۆ نێو ه��ەم��وو ئاسته‌كانی ن��اوخ��ۆی��ی‌و‬ ‫ناوچه‌یی‌و نه‌ته‌وه‌ییه‌كان‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ گ��رن��گ��ی��دان��ی پ��ارت��ی س��ی��اس��ی ب ‌ه‬ ‫پشتگیریكردنی گه‌ل‌و راكێشانی پاڵپشت‌و‬ ‫دۆس��ت��ان‪ ،‬ب��ه ‌تایبه‌تی ل�� ‌ه كاتی هه‌ڵمه‌تی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‌و خۆپیشاندانه‌كان‌‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ��ـ ه��ه‌وڵ��دان��ی ب��ه‌رده‌وام ب�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت‪،‬‬ ‫ی��ان ب��ه‌ش��داری��ك��ردن ت��ی��ای��ان��دا ل��ه رێگای‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی ه��اوپ��ه‌ی��م��ان��ی��ی��ه‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌وڵ‬ ‫ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی ك��اری��گ��ه‌ری ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫بڕیاره‌كان‪ ،‬به تایبه‌تی له‌و كاته‌ی‪ ،‬که پارت‬ ‫ده‌بێت ب ‌ه ئۆپۆزسیۆن‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ��ـ پ��ارت پێویسته خ��او ‌هن��ی پشتیووانی‬ ‫جه‌ماوه‌ریی بێت‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم حیزبایه‌تی ج��ی��اواز ‌ه ل�� ‌ه چه‌مكی‬ ‫حیزب‪ ،‬ك ‌ه فاكسیۆن‪ ،‬وات ‌ه حیزبایه‌تی بۆ‬ ‫یه‌كه‌م جار ئه‌م زاراوه‌ی�� ‌ه ل ‌ه الیه‌ن جۆرج‬ ‫واش��ن��ت��ۆن ل��ه‌س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی‬ ‫ئه‌مه‌ریكا له ‌بریی حیزب به‌كار هێنراوه‌‪.‬‬ ‫فاكسیۆنالیزم ب��ڕوای ب��ه‌و ‌ه ب��ووه‪ ،‬که‬ ‫بوونی پارتی سیاسی پێویسته‌و ده‌بێت‬ ‫بنه‌مای ده‌وڵه‌ت‌و حكومه‌ت له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫حیزبایه‌تی دابمه‌زرێت‪.‬‬ ‫چه‌مكی پارتی رامیاری له‌كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫پێشكه‌وتوودا‬ ‫‪1‬ـ پ��ارت��ی رام��ی��اری ل�� ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای‬ ‫پێشكه‌وتوودا به‌شێوه‌یه‌كی دێموكراسییان ‌ه‬ ‫به ‌شێوه‌یه‌كی ئاشكرا كار ‌ه رێكخراوه‌كانی‬

‫‪89‬‬

‫خۆی به‌جێ ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫‪2‬ـ پارتی رامیاری بریتی نییه‌ له‌پارتی خێڵ‌و‬ ‫بنه‌ماڵه‌یی‪ ،‬یان كه‌سی یه‌كه‌م‪ .‬به‌ڵكو بریتیی ‌ه‬ ‫له‌ پارتێكی دامه‌زراوه‌یی‌و هاوچه‌رخ‪.‬‬ ‫‪3‬ـ پارتی رامیاری به ‌شێوه‌یه‌كی ئاشتییان ‌ه‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت ده‌گرێت ‌ه ده‌س��ت‪ ،‬ی��ان ب ‌ه جێی‬ ‫ده‌هێڵێت بۆ ئ��ه‌وی دیكه‪ ،‬نه‌ك ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫كوده‌تاو زه‌برو زه‌نگه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪4‬ـ پارتی رامیاری رۆڵێكی گرنگی هه‌ی ‌ه له‬ ‫‌چاودێریكردنی كارو باره‌كانی حكومه‌ت‌و‬ ‫لێپرسینه‌و ‌ه لێی‪.‬‬ ‫چه‌مكی پارتی رامیاری له‌كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫دواكه‌وتوودا‬ ‫پارتی رامیاری ل ‌ه كۆمه‌ڵگای دواکه‌وتوودا‬ ‫مه‌فهومێكی ج��ی��اوازی��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ پ��ارت�� ‌ه‬ ‫رامیارییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی پێشكه‌وتوودا‬ ‫هه‌یه‪ ،‬ئه‌ویش له‌به‌ر كۆمه‌ڵێك هۆكار‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ه��ۆك��اری ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪ :‬ئ��ه‌م ه��ۆك��ار ‌ه‬ ‫ی ل��ه ‌س��ه‌ر‬ ‫ب��ه ‌ده‌وری خ��ۆی ك��اری��گ��ه‌ر ‌‬ ‫ناسه‌قامگیری ئ��ه‌م ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ان��ه‌دا هه‌‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌و پێیه‌ی هۆكاری ئابووری به‌شێك ‌ه ل ‌ه‬ ‫فاكته‌ر ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ .‬كه‌وا بوو‌‪ ،‬كه‌لێن ‌ه‬ ‫ن ل ‌ه سه‌ر‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان كاریگه‌ری زۆریا ‌‬ ‫ناسه‌قامگیربوونی كۆمه‌ڵدا هه‌یه‪ .‬بوونی‬ ‫جیاوازی ل ‌ه نێوان چین ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان وا‬ ‫ده‌كات به‌ریه‌ككه‌وتن‌و شۆڕش روو بدات‪.‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك ئه‌رستۆ ده‌ڵێت‪ :‬هه‌ژاری دایكی‬ ‫شۆڕشه‌كانه‌‪.‬‬

‫‪2‬ــ نه‌بوونی مه‌فهومی نه‌ته‌وه‌و ده‌وڵ��ه‌ت‪:‬‬ ‫حیزب‌و ده‌وڵه‌ت له‌وه‌دا یه‌كده‌گرنه‌وه‌‪ ،‬كه‬ ‫‌هه‌ردووكیان كۆمه‌ڵگه‌ی نه‌ته‌وه‌یی رێك‬ ‫ده‌خ��ه‌ن‪ .‬ح��ی��زب ل��ه‌واڵت��ی داگ��ی��رك��راودا‬ ‫ده‌وڵه‌تی شۆڕش‌و خه‌باته‌‪ .‬له‌سه‌ربه‌خۆیدا‬ ‫حیزب گه‌وره‌ده‌بێت‌و ده‌بێت به ‌ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫ده‌وڵه‌تیش ئه‌ركی رێكخستنی نه‌ته‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر شانه‪ ،‬گه‌شه‌ی ئابووری‌و پیشه‌سازی‌و‬ ‫زان��س��ت��ی دروس��ت ده‌ك��ات‪ .‬ل�� ‌ه كۆمه‌ڵگه‬ ‫‌دواكه‌تووه‌كاندا هێشتا تێگه‌یشتنێكی زۆر‬ ‫روون نیی ‌ه بۆ چه‌مكی نه‌ته‌وه‪ ،‬هێشتا له‌م‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌ندا به ‌ه��ۆی نه‌خوێنده‌واری‌و‬ ‫الوازی ئاستی تێگه‌یشتن‌و ه��ه‌ژاری‌و‬ ‫ن��ه‌داری��ی��ه‌و ‌ه مرۆڤه‌كان ن��اچ��ارن‪ ،‬کە ‌په‌نا‬ ‫به‌رن ‌ه به‌ر قه‌بیله‌كان‪ ،‬یان عه‌شیره‌ته‌كان‌و‬ ‫چاره‌نووسی عه‌شیره‌ته‌كه‌یان الگرنگتر‬ ‫بێت ل ‌ه چ��اره‌ن��ووس��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ه‌ی��ان‪ .‬له‌م‬ ‫واڵتانه‌دا ب ‌ه هۆی بوونی ناكۆكیی ‌ه قه‌بیلی‌و‬ ‫عه‌شایرییه‌كانه‌و ‌ه سیستمی سیاسی واڵت‬ ‫به‌رده‌وام له‌قه‌یراندایه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ــ هۆكاری رۆشنبیریی‌و فكری‪ :‬هۆكاری‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری رۆل��ێ��ك��ی گ��ه‌وره‌ ده‌گ��ێ��ڕێ��ت‬ ‫ل�� ‌ه نێو ه��ه‌ر ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��او گ��ه‌ل��ێ��ك��دا‪ .‬دی��ار ‌ه‬ ‫ه��ەم��وو میله‌تێك ی��ان ه��ە‌ر ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك‬ ‫خاوه‌نی رۆشنبیریی خۆیه‌تی‪ .‬ئه‌ویش له‌و‬ ‫مێژوویه‌و ‌ه بۆی ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه نه‌وه‌كانیان‬ ‫له ‌راب��ردودا پیاده‌یان ك��ردووه‌‪ .‬له ‌الیه‌كی‬ ‫دی��ك��ه‌و ‌ه ف��ك��ری��ش ل��ه ‌س��ه‌ر پێشكه‌وتنی‬ ‫ێ ده‌هێڵێت‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگا گاریگه‌ری زۆر به‌ج ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫فكر بۆ خۆی قابیلی كرانه‌وه‌و پێشكه‌وتنه‌‪،‬‬ ‫بەاڵم له‌م كۆمه‌ڵگایانه‌دا ئه‌م فكر ‌ه دوور ‌ه‬ ‫ل��ه ‌پێشكه‌تن‌و ك��ران��ه‌وه‪ .‬ب��گ��ر ‌ه ل��ه ‌الی��ه‌ن‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسییه‌و ‌ه كۆت‌و به‌ند ده‌كرێت‪،‬‬ ‫یان كۆمه‌ڵگا‌و تاكه‌كانی ب ‌ه پیرییه‌وە ناڕۆن‌و‬ ‫په‌ره‌ی پێ ناده‌ن‪.‬‬ ‫‪4‬ــ الوازیی ده‌زگای به‌ڕێوه‌بردن‪:‬‬ ‫گومانی تێدا نییه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌زگا به‌ڕێوه‌بردنه‌كان‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه ده‌وڵ��ه‌ت‌و سیستمی‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ه‌و ‌ه زۆر گ��رن��گ��ن‪ .‬ل��ه ‌كۆمه‌ڵگا‬ ‫دواك��ه‌وت��ووه‌ك��ان��دا الوازی��ی ده‌زگ��ای‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن به‌شێكی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی به‌و‬ ‫س��ه‌رده‌م��ه‌و ‌ه هه‌یه‪ ،‬كه لە ‌الی��ه‌ن ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫داگیركه‌ره‌كانه‌و ‌ه داگیر كراون‌و بوونه به‬ ‫موسته‌عمه‌ری ئ��ه‌وان‪ .‬پاش كۆتاییهاتنی‬ ‫داگیركاری (استعمار) سه‌رخان‌و ژێرخانی‬ ‫ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی هه‌ڵته‌كاندووه‌‌و هه‌رچی‬ ‫ده‌زگای كارگێری هه‌بووه‪ ،‬خستوویه‌تیی ‌ه‬ ‫ژێ��ر رك��ێ��ف��ی خ��ۆی��ه‌وه‌‪ ،‬ی��ان ه��ه‌ڵ��س��اوه‬ ‫ب��ه‌ دام��ه‌زران��دن��ی ئ��ه‌و ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ان��ه‌ی‬ ‫‌سه‌ربه‌خۆ بوون‪ .‬یه‌كێك له‌ئه‌ركه‌كانی ئه‌م‬ ‫حكومه‌تان ‌ه بریتی بووه ل ‌ه كۆنترۆڵكردنی‬ ‫ئه‌و ده‌زگایانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه هه‌بوون‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫ش پارت ‌ه سیاسییه‌كان ل ‌ه جیهانی‬ ‫ئه‌مانه‌ ‌‬ ‫سێدا خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندین‪.‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ئ��ه‌م پارتانه ‌جۆرێك ل ‌ه شڵه‌ژاویی‌و‬ ‫بێسه‌ره‌و به‌ره‌ییان پێوه‌ دیاره‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ئ��ه‌م پارتان ‌ه ته‌مه‌نیان ك��ورت��ه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه مانه‌وه‌یان به‌ستراوه‌ته‌و ‌ه به‌ئه‌ركێكی‬ ‫دیاری كراوه‌وه‌‪.‬‬

‫‪3‬ـ��ـ ئ��ه‌م پ��ارت��ان�� ‌ە ب��ێ ت��وان��ان ل�� ‌ه رووی‬ ‫رێكخستنه‌وه‌‪.‬‬ ‫حیزبی سیاسی رێكخراوێكه‌‪ ،‬كه ‌خاوه‌ن‬ ‫ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی خواره‌وه‌ بێت‪:‬‬ ‫‪١‬ــ له‌رووی پێكهاته‌وه‌‪ ،‬خاوه‌ن رێكخراوێكی‬ ‫ب��ه‌رده‌وام‌و درێژ خایه‌ن بێت‪ .‬ته‌مه‌نی له‬ ‫‌ته‌مه‌نی دامه‌زرێنه‌رانی درێژتر بێت‪ .‬جگه‬ ‫‌ل ‌ه ناوه‌ندی سیاسیی واڵت له‌سه‌رانسه‌ری‬ ‫واڵتدا لقی هه‌بێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ل�� ‌ه رووی ك��ارك��ردی��ی��ه‌وه‌‪ ،‬مه‌به‌ستی‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی تاكه‌كان بێت بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫پۆسته‌ حكومییه‌كان‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ ل ‌ه رووی ئامانجه‌وه‌‪ ،‬خاوه‌ن به‌رنامه‌و‬ ‫پڕۆژه‌ی وابێت‪ ،‬ك ‌ه به‌ناوییه‌و ‌ه خوازیاری‬ ‫مۆبۆلیزه‌كردنی ده‌نگده‌ران بێت پاساو بۆ‬ ‫ده‌سه‌اڵتخوازیی بهێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ركه‌كانی پارتی سیاسی‬ ‫‪1‬ـ��ـ پ��ارت هه‌ڵده‌ستێت ب��ه ‌دروستكردنی‬ ‫رێ��ك��خ��راوێ��ك��ی زان��س��ت��ی خ��س��ت��ن��ه‌ڕووی‬ ‫زانیاریی جیاوازیی ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫بۆ خه‌ڵك به ‌رێگه‌یه‌كی ئاسان‌و روون بۆ‬ ‫به‌ره‌وپێشچوونی هوشیاریی سیاسی‪.‬‬ ‫‪2‬ــ پارتی سیاسی هه‌وڵده‌دات بۆ به‌دیهێنانی‬ ‫یه‌كێتییه‌كی نه‌ته‌وه‌یی‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ پ��ارت هه‌ڵده‌ستێت ب�� ‌ه دروستكردنی‬ ‫گ��رووپ��ی ج��ی��اواز ب��ۆ ده‌رب��ڕی��ن��ی راو‬ ‫ن ب ‌ه رێگه‌یه‌كی‬ ‫بۆچوون‌و بیرو باوه‌ڕه‌كا ‌‬ ‫رێكخراوه‌یی‌و چاالك‪.‬‬

‫‪91‬‬

‫‪4‬ــ پارتی سیاسی ده‌توانێت ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت چاودێری كاروباری حوكمرانی‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ پ��ارت گ��رن��گ��ی ده‌دات ب�� ‌ه گ��ه‌ل بۆ‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ن��وێ��ن��ه‌ر ‌هك��ان ل�� ‌ه ن��ێ��وان ئه‌و‬ ‫كاندیدانه‌ی ده‌چنه‌ كێبڕكێوه‌‪.‬‬ ‫‪6‬ــ بوونی پارته ‌كێبڕكێكه‌ره‌كان هه‌ل بۆ‬ ‫گه‌ل ده‌ره‌خسێنێت‪ ،‬كه ‌ره‌خن ‌ه بگرێت ل ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی گه‌نده‌ڵ‪.‬‬ ‫حیزب ‌ه سیاسییه‌کان ل ‌ه دوو رووه‌و ‌ه پۆلێن‬ ‫ده‌کرێن‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬ل ‌ه رووی رێكخراوه‌ییه‌وه‌‪.‬‬ ‫مۆریس دۆ ڤریج ‌ه حیزب ‌ه سیاسییه‌كان ل ‌ه‬ ‫رووی رێكخراوییه‌و ‌ه به ‌سه‌ر دوو جۆردا‬ ‫دابه‌ش ده‌کات‪:‬‬ ‫‪1‬ــ حیزب ‌ه تایبه‌تییه‌كان‪ :‬ل ‌ه روانگه‌ی دۆ‬ ‫ڤریج‌ه‌و ‌ه حیزبه‌تایبه‌تییه‌كان له‌و یه‌كه‌مین‬ ‫حیزبانه‌ن‪ ،‬ك��ه ‌ل�� ‌ه ئ��ه‌وروپ��ای رۆژئ��اوادا‬ ‫سه‌ریان هه‌ڵداوه‪ .‬ئەنجوومەنی یاسادانان‬ ‫ب��ه ‌س��ه‌رچ��اوه‌ی سه‌ره‌كییان داده‌ن��رێ��ن‪.‬‬ ‫ره‌گ‌و ریشه‌ی ئه‌م حیزبان ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫ب��ۆ ب��ه ‌گشتیبوونی مافی ده‌ن��گ��دان‪ .‬ئه‌م‬ ‫حیزبان ‌ه وته‌بێژیی چین ‌ه به‌رز ‌ه ئابووری‌و‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ان‪ .‬چین ‌ه‬ ‫ئ��ه‌رس��ت��ۆك��رات‌و ب��ۆرج��وازه‌ك��ان پشكیان‬ ‫ل ‌ه دروستكردنیدا هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م حیزبان ‌ه ل ‌ه‬ ‫یه‌كه‌مین قۆناغه‌كانی به‌دامه‌زراوه‌ییبوونی‬ ‫دێموكراسی له‌رۆژئاوادا سه‌ریان هه‌ڵداوه‌‪.‬‬ ‫داڕێژه‌نه‌ران ‌ه بوون‪‌ .‬ب ‌ه هۆی په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫مافی ده‌نگدان پێگه‌ی خۆیان ل ‌ه مه‌ترسی‬

‫ج��دی��دا ‌بینیوه‪ .‬ئامانجی س��ه‌ره‌ك��ی��ی ئه‌م‬ ‫نوێنه‌ران ‌ه رێكخستنی سه‌رچاو ‌ه دارای��ی‌و‬ ‫مرۆییه‌کانی خۆیان بوو ‌ه بۆ سه‌ركه‌وتن له‬ ‫‌هه‌ڵبژاردندا‪ .‬حیزبی رادیكاڵی فه‌ره‌نسی‪ ،‬كه‬ ‫‌له‌ساڵی ‪1901‬دا دروستبووه‪ ،‬به‌نموونەی‬ ‫دیاری ئه‌م جۆره‌ حیزبانه‌ داده‌نرێت‪.‬‬ ‫‪2‬ــ حیزب ‌ه جه‌ماوه‌رییه‌كان‪ :‬ئه‌م حیزبان ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ده‌ره‌وه‌ی پ��ارل��ه‌م��ان دروس��ت��ب��وون‪.‬‬ ‫ل��ه‌دای��ك��ب��وون��ی��ان پ��ه‌ی��وه‌س��ت ب��وو ‌ه به‬ ‫‌گشتیبوونی مافی ده‌نگدان بۆ هەمووان‪.‬‬ ‫ئه‌م ج��ۆر ‌ه حیزبان ‌ه ب ‌ه سه‌ر سێ جۆری‬ ‫پارتی سیاسیدا دابه‌ش ده‌كرێت‪:‬‬ ‫أـ��ـ ح��ی��زب�� ‌ه س��ۆس��ی��ال��ی��س��ت��ه‌ك��ان‪ :‬حیزب ‌ه‬ ‫سۆسیالیسته‌كان ب ‌ه نموونەیه‌كی دیاری‬ ‫حیزب ‌ه جه‌ماوه‌رییه‌كان داده‌نرێن؛ توانیان ل ‌ه‬ ‫جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م توێژێكی به‌رباڵوی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ای رۆژئ��اوا ل��ه ‌ده‌وری خۆیان‬ ‫كۆبكه‌نه‌وه‌‪ .‬حیزبی سۆسیال دێموكراتی‬ ‫ئه‌ڵمانیا‌و حیزبی كرێكاری به‌ریتانی ل ‌ه‬ ‫گرنگترین حیزبه‌كانی ئ��ه‌م س��ه‌رده‌م��ه‌ن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ح��ی��زب��ان�� ‌ه خ��اوه‌ن رێ��ك��خ��راوێ��ك��ی‬ ‫چ��ه‌ق��ب��ه‌س��ت��وون‌و رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی��ان زۆر‬ ‫تۆكمه‌یه‌‌و پشت ب ‌ه كۆكردنه‌وه‌ی ئابوونه‌ی‬ ‫ئ��ه‌ن��دام��ه‌ك��ان��ی ده‌ب��ه‌س��ت��ێ��ت‪ .‬ئ��ه‌م حیزبان ‌ه‬ ‫خ��اوه‌ن پێكهاته‌یه‌كی وه‌ك ده‌وڵ��ه‌ت��ن‌و‬ ‫خاوه‌نی یه‌كه‌ی جۆراو جۆری راپه‌ڕاندن‌و‬ ‫ی��اس��ادان��ان‌و دادوه‌ری��ن‪ ،‬ل��ە‌م حیزبانه‌دا‬ ‫تا راده‌ی��ه‌ك��ی زۆر پرسی جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كان له‌به‌رچاو گیراوه‌‪ ،‬كۆنگره‌ی‬ ‫حیزب رۆڵی ده‌سه‌اڵتی یاسادانانی هه‌یه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫كۆمیته‌‪ ،‬یان ئەنجوومەنی سه‌ركردایه‌تی‬ ‫حیزب كارو باری راپه‌ڕاندنی له‌ئه‌ستۆدای ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه پێكهاته‌ی حیزبدا ئ��ەن��ج��ووم��ەن‪ ،‬یان‬ ‫ك��ۆم��س��ی��ۆن��ێ��ک‌ ه��ه‌ی�� ‌ه رۆڵ��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫دادوه‌ری هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب ـ��ـ��ـ ح��ی��زب�� ‌ه ك��ۆم��ۆن��ی��س��ت��ه‌ك��ان‪ :‬حیزب ‌ه‬ ‫كۆمۆنیسته‌كان نموونەیه‌كی دی��ارن ل ‌ه‬ ‫حیزب ‌ه جه‌ماوه‌رییه‌كان‪ .‬مۆدێلی سه‌ره‌كی‌و‬ ‫سه‌رچاوه‌ی پارت ‌ه كۆمۆنیسته‌كان حیزبی‬ ‫پێشڕه‌وی لینینه‌‪ .‬لینین ل ‌ه كتێبی (ده‌بێت‬ ‫چ��ی ب��ك��ه‌ی��ن؟)‪ ،‬ك��ه ‌ل��ه ‌س��اڵ��ی ‪1902‬دا‬ ‫ب�ڵاوك��راوه‌ت��ه‌و ‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ئه‌م‬ ‫حیزبه‌ی خستووەتەڕوو‪ .‬لینین ئامۆژگاری‬ ‫ئه‌و ‌ه ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه حیزبی كرێكاری ده‌بێت‬ ‫خاوه‌ن رێكخستنێكی ناوه‌ندی‌و دیسپلین‌و‬ ‫ت ژماره‌یه‌كی كه‌م‬ ‫توندو تۆڵ بێت‪ .‬ده‌بێ ‌‬ ‫رێبه‌رایه‌تی حیزب ل ‌ه ئه‌ستۆ بگرن جڵه‌وی‬ ‫ك��اروب��اری حیزب ب��ه‌ده‌س��ت ژماره‌یه‌كی‬ ‫كه‌می شۆڕشگێڕ ‌ه شاره‌زاكانه‌و ‌ه بێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫ژمار ‌ه كه‌م ‌ه ئه‌ركی سه‌ره‌كی رێبه‌رایه‌تی‬ ‫ب��زاف��ی ك��رێ��ك��اری ل�� ‌ه ئ��ه‌س��ت��ۆ ده‌گ��رن‌و‬ ‫قورسایی رێبه‌رایه‌تی كردنی جه‌ماوه‌ر‬ ‫ده‌كه‌وێت ‌ه سه‌رشانی ئه‌م ژماره‌یه‌‪ .‬حیزب ‌ه‬ ‫كۆمۆنیسته‌كان ل�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی جیهان‬ ‫هه‌وڵیانداو ‌ه زۆر كه‌م سود له‌م ئەزموون ‌ه‬ ‫وه‌ربگرن‪ ،‬كه‌لینین خستوویەتییه‌ڕوو‪.‬‬ ‫ج ــ حیزب ‌ه فاشییه‌كان‪ :‬دۆڤریج ‌ه حیزب ‌ه‬ ‫فاشییه‌كان ب ‌ه ده‌رئه‌نجامی گرتنه‌به‌ری‬ ‫س��ت��رات��ی��ژێ��ك��ی ن��وێ داده‌ن��ێ��ت ل��ه‌ الی��ه‌ن‬ ‫م��ی��ان��ڕه‌وان��ی س��ه‌ده‌ی ب��ی��س��ت��ه‌م��ه‌و ‌ه‬

‫ئه‌رستۆكراتییه‌كان گه‌لێك له ‌ئیمتیازات‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی رابڕدویان له‌مه‌ترسیدا ده‌بینی‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫هه‌وڵیاندا تا ب ‌ه گرتنه‌به‌ری شێوازی نو ‌‬ ‫ملمالنێی دوژم��ن��ان��ی خ��ۆی��ان ب��ك��ه‌ن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سۆسیالیست‌و كۆمۆنیسته‌كان ب��وون‪.‬‬ ‫قه‌یران ‌ه ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی پاش‬ ‫جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م زه‌مینه‌یان خۆشكرد‬ ‫ب��ۆ گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ی ره‌وت�� ‌ه فاشیسته‌كان‌و‬ ‫فاشیزم ب ‌ه خێرایی له ‌به‌شێكی به‌رچاوی‬ ‫ئه‌وروپاو ئه‌مه‌ریكای التین په‌ره‌ی سه‌ند‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م حیزبان ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ر بنه‌مای ت��ون��دی‌و‬ ‫تیژی بونیاد نران‌و بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی‬ ‫دوژمنه‌كانیان به‌كارهێنانی توندی‌و تیژی‬ ‫به ره‌وا ده‌زان��ن‪ .‬رێكخستنی ئه‌م حیزبان ‌ه‬ ‫ل��ە س��ەر ب��ن��ه‌م��ای س��ی��س��ت��م‌و زن��ج��ی��ره‌ی‬ ‫به‌رپرسیارێتی س��ه‌رب��ازی ب��وو‪ ،‬حیزب‬ ‫ب��ه‌س��ه‌ر ده‌س��ت��ه‌ی ب��چ��وك��ی س��ه‌رب��ازی‬ ‫دابه‌شده‌كرا‪.‬‬ ‫دووه‌م‬ ‫له‌رووی پارله‌مانییه‌وه‌‬ ‫مۆریس دۆ ڤریج ‌ه ل ‌ه رووی پارله‌مانییه‌و ‌ه‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی پارت ‌ه سیاسییه‌كان ده‌كات به‬ ‫‌دوو جۆر‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ حیزب ‌ه پارله‌مانییه‌كان (ناوه‌كی)‪ :‬حیزب ‌ه‬ ‫پارله‌مانییه‌كان‪ ،‬كه‌دۆ ڤریج ‌ه‌هه‌ندێک جار‬ ‫ب ‌ه حیزب ‌ه ناوه‌كییه‌كان ناویان ده‌بات پاش‬ ‫سه‌قامگیربوونی سیستمه ‌دیموكراتییه‌كان‬ ‫ل��ه ‌رۆژئ��اوا س��ه‌ری��ان ه��ه‌ڵ��داو ‌ه ره‌گ‌و‬

‫‪93‬‬

‫ریشه‌یان بۆ به‌گشتیبوونی مافی ده‌نگدان‬ ‫ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌م گ��رووپ�� ‌ه پارله‌مانییان ‌ه‬ ‫كاكڵه‌ی سه‌ره‌كی ناوه‌ندی یه‌كه‌مین پارت ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كانن ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ی ن��ۆزدەی��ە‌م��دا‪،‬‬ ‫گۆرینی گرووپ ‌ه پارله‌مانییه‌كان ب ‌ه پارته‬ ‫‌سیاسییه‌كان ل��ه ‌پ��رۆس��ه‌ی��ه‌ك��ی تایبه‌تدا‬ ‫به‌دیهاتوه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ حیزب ‌ه ناپارله‌مانییه‌كان (ده‌ره‌ك��ی)‪:‬‬ ‫ئ��ه‌م ح��ی��زب��ان�� ‌ه ل�� ‌ه ده‌ره‌وه‌ی پ��ارل��ه‌م��ان‬ ‫س��ه‌ری��ان ه��ه‌ڵ��داو ‌ه ئ��ه‌م ده‌س��ت��ه‌ی�� ‌ه له‬ ‫‌گرووپ ‌ه سیاسییه‌كان ره‌گ‌وریشه‌یان له‬ ‫‌ن��او گرووپی فشارو سه‌ندیكاكرێكاری‌و‬ ‫گرووپ ‌ه فكرییه‌كان بوونیان هه‌بووه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫رێكخراوان ‌ه ل ‌ه س��ه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مدا پاش‬ ‫به‌گشتیبوونی م��اف��ی ده‌ن��گ��دان گ��ۆرا ب ‌ه‬ ‫حیزبی سیاسی‌و بوون ‌ه سه‌رچاو ‌ه گه‌لێك‬ ‫ل ‌ه حیزبه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی پارله‌مان‪ .‬حیزبی‬ ‫كرێكاری به‌ریتانی باشترین نموونەی ئه‌و‬ ‫حیزبانه‌ن‪ ،‬كه‌له‌ده‌ره‌وه‌ی پارله‌مان سه‌ریان‬ ‫ه��ه‌ڵ��داو ‌ه له ‌ساڵی ‪1899‬دا له ‌گۆنگره‌ی‬ ‫سااڵنه‌ی یه‌كیه‌تیی ‌ه كرێكارییه‌كانی به‌ریتانیا‬ ‫بریاریان دا تا سه‌ندیكا كرێكارییه‌كان ل ‌ه‬ ‫ێ له ‌ژێر‬ ‫چ��وارچ��ێ��وه‌ی رێكخراوێكی ن��و ‌‬ ‫ن��اوی حیزبی كرێكاری رێ��ك بخرێن‪ .‬له‬ ‫‌ساڵی‪1900‬دا دروست بوو‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ره‌گه‌زه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی پارتی سیاسی‬ ‫یەکەم‪ :‬جه‌ماوه‌ر‬ ‫پێویست ‌ه ل ‌ه هە‌ر پارتێكی سیاسیدا بنكه‌ی‬

‫جه‌ماوه‌ری هه‌بێت‪ .‬ك ‌ه بریتییە له‌كۆمه‌ڵیك‬ ‫خه‌ڵك ب ‌ه شێوه‌یه‌كی خۆبه‌خشانه‌و پاش‬ ‫باوه‌ڕهێنان ب ‌ه پره‌نسیپ‌و به‌رنامه‌ی ئه‌و‬ ‫پارت ‌ه بوونه‌ت ‌ه ج��ه‌م��اوه‌ری‌و بانگه‌شه‌ی‬ ‫بۆ ده‌ك��ه‌ن‌و به‌رگری لێده‌كه‌ن‪ .‬ل ‌ه رووی‬ ‫پابه‌ندییه‌و ‌ه ئاستی ج��ه‌م��اوه‌ر به ‌پارتی‬ ‫سیاسییه‌و ‌ه له‌سێ ئاستدا خۆی ده‌بینێته‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ده‌نگده‌ر‪ :‬ده‌نگده‌ر ئه‌و كه‌سه‌یه‪ ،‬ك ‌ه به‬ ‫‌شێوه‌یه‌كی نهێنی ده‌نگ بۆ پارتێكی سیاسی‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی ده‌نگه‌كه‌ی‬ ‫دیاریكراو ده‌دات ب ‌ه ب ‌‬ ‫ئاشكرا بكات‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئاشكرای كرد‬ ‫ئه‌وا ده‌بێت بە الیه‌نگر‪.‬‬ ‫‪2‬ــ الیه‌نگر‪ :‬الیه‌نگر ئه‌و كه‌سه‌یه‌‪ ،‬كه ‌ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی زی��ات��ر ل��ه ‌ده‌ن��گ��ده‌ر پاڵپشتی‬ ‫پارتێكی سیاسی دیاریكراو ده‌كات بڕوای‬ ‫به ‌به‌شێك له ‌پر‌نسیپه‌كانی پ��ارت هه‌یه‌و‬ ‫به‌رگریی لێده‌كات‌و بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كات‪،‬‬ ‫ده‌گونجێت به‌شدار بێت له ‌كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫دارایی بۆ پارت‪ ،‬به‌اڵم پله‌ی الیه‌نگر كه‌متر ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئه‌ندام‌و ئه‌ویش له‌به‌ر دوو هۆكار‪:‬‬ ‫هۆكاری ده‌ره‌ك��ی‪ :‬زۆرێ��ك له ‌الیه‌نگران‬ ‫نایانه‌وێت ببن به‌ئه‌ندامی پارتێكی سیاسی‬ ‫ل ‌ه ترسی ئه‌و رێ‌و شوێنانه‌ی ‌ده‌سه‌اڵت‬ ‫ده‌یگرێته‌به‌ر وه‌ك ب��ه‌دوادا چوونی ئه‌و‬ ‫شوێنانه‌ی ك��اری تێدا ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ی��ان تیای‬ ‫ده‌ژی��ن‪ ،‬ی��ان ه��ه‌ن��دێ��ك ج��ار الی��ه‌ن��گ��ران��ی‬ ‫پارتێك پۆستێكی به‌رزی ل ‌ه ده‌وڵه‌تدا هه‌ی ‌ه‬ ‫به‌و ئه‌ندامێتییه‌ له‌ده‌ستی بدات‪.‬‬ ‫ه��ۆك��اری خ��ودی‪ :‬پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ب��ه ‌هه‌ستی‬ ‫الیه‌نگره‌و ‌ه هه‌یه‪ ،‬پێی وای�� ‌ه كاتی بوونی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫ب ‌ه ئه‌ندامی پارتێكی سیاسی دیاریكراو‬ ‫كه‌سێتی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی ل��ه‌ده‌س��ت ب��دات‌و‬ ‫ئ��ازادی��ی��ه‌ك��ان��ی ب��ه‌رت��ه‌س��ك ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫حاڵه‌ته‌ش ل ‌ه ناو چینی رۆشنبیراندا باوه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ئ��ه‌ن��دام‪ :‬ئ��ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ن‪ ،‬ك��ه ‌ل�� ‌ه رێ��ی‬ ‫پێشكه‌شكردنی داوای��ه‌ك��ی ف��ه‌رم��ی��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫بوونه‌ت ‌ه ئه‌ندامی پارتێكی سیاسی‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫بڕواهێنان ‌ه به ‌پرنسیپ ‌ه گشتییه‌كانی ئه‌و‬ ‫پارته‌ ‌و پڕكردنه‌وه‌ی فۆرمی ئه‌ندامێتی‌و‬ ‫پێدانی ئابوونه‌‪ .‬دوو جۆر ئه‌ندام هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ــ ئه‌ندامی ئاسایی‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ئه‌ندامی كارا‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬پر‌نسیپ‌و بنه‌ما‬ ‫پرنسیپ گرنگییه‌كی زۆری ل ‌ه ژیانی پارت ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كاندا هه‌یه‪ .‬كاریگه‌ری لە سەر‬ ‫الیه‌نگرو ئه‌ندامی پارتی سیاسیدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر كاتێك پرنسیپ به‌هێزو كاریگه‌ر بوو‪،‬‬ ‫ئه‌وا زیاتر سه‌رنجی جه‌ماوه‌ر راده‌كێشێت‌‪.‬‬ ‫وا ده‌كات بڕوای پێبهێنێت‌و بانگه‌شه‌ی بۆ‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬رێكخستن‬ ‫بیرمه‌ندی ئه‌ڵمانی رۆب��ێ��رت��و میشال له‬ ‫‌كتێبی (سۆسۆلۆجیای پارت ‌ه سیاسییه‌كان)‬ ‫ێ‬ ‫دا گوتوویه‌تی‪ :‬ناكرێت دێموكراسی ب ‌‬ ‫بوونی رێكخستن هه‌بێت‪ .‬رێكخستن رۆڵی‬ ‫سه‌ره‌كی ل ‌ه یه‌كالكردنه‌وه‌ی ملمالنێی ناو‬ ‫پارتدا هه‌یه‪.‬‬ ‫رێكخستنی حیزب پێویست ‌ه ئه‌م مه‌رجانه‌ی‬ ‫تێدابێت‪:‬‬ ‫‪١‬ــ پرۆگرام‪.‬‬

‫‪٢‬ــ پێڕه‌ونامه‌‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ كۆنگره‌‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ كۆمیته‌ی ناوه‌ندی‪.‬‬ ‫‪٥‬ــ رێبه‌رایه‌تی‪.‬‬ ‫‪٦‬ــ كادێر‪.‬‬ ‫‪٧‬ــ پلنیۆم‪.‬‬ ‫‪٨‬ــ كۆنفراس‪.‬‬ ‫‪٩‬ــ دروشمی حیزب‪.‬‬ ‫‪١٠‬ــ دانیشتن‪.‬‬ ‫چواره‌م‪ :‬سه‌ركردایه‌تی‬ ‫بۆ هه‌ر كۆمه‌ڵێك له ‌خه‌ڵك رێكخستنێكی‬ ‫به‌هێز پێویسته‌‪ .‬بۆ ه��ه‌ر رێكخستنێكیش‬ ‫سه‌ركردایه‌تییه‌كی ی��ه‌ك��گ��رت��ووی به‌هێز‬ ‫پێویسته‌‪ ،‬ك��ه ‌ب��ت��وان��ێ��ت به‌رپرسیارێتی‬ ‫كارو هه‌ڵسوكه‌وت‌و بڕیاردان له‌و پارت ‌ه‬ ‫سیاسییه‌دا ل ‌ه ئه‌ستۆ بگرێت‪ .‬سه‌ركردایه‌تی‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ی��ه‌ك��ی ه��ه‌ڵ��ب��ژێ��ردراوی پارتێكی‬ ‫سیاسییه‌‌و فه‌رمانڕه‌واو بڕیاردانه‌ری ئه‌و‬ ‫پ��ارت��ه‌ن‌و ن��وێ��ن��ه‌رای��ه‌ت��ی ده‌ك��ه‌ن ل��ە سەر‬ ‫ئاست ‌ه بااڵكان‪ .‬لێهاتوویی ب��اش‌و توانای‬ ‫ی له ‌به‌ڕێوه‌بردنی كارو باری ئه‌و‬ ‫فره‌وان ‌‬ ‫پارت ‌ه سیاسییه‌دا ئەزموون‌و مێژووییه‌كی‬ ‫دیاریكراویان له ‌ناو ئه‌و پارته‌دا هه‌یه‌‪ .‬به‬ ‫‌دوو شێواز سه‌ركردایه‌تی هه‌ڵده‌بژێرێت‬ ‫ئه‌وانیش‪ ،‬یان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی دێموكراسی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬یان ب ‌ه شێوازی ئوتۆكراتی‌و‬ ‫تاكڕه‌وی وه‌ك پارت ‌ه فاشی‌و نازییه‌كان‪.‬‬

‫‪95‬‬

‫پێكهێنه‌ره‌كانی پارتی سیاسی‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬لیژن ‌ه‬ ‫لیژنه‌ چه‌ند تایبه‌تمه‌ندییه‌كی هه‌یه‌‪ .‬له‌وانه‌‪:‬‬ ‫أــ ژماره‌یه‌كی كه‌م ئه‌ندامی هه‌یه‌‌و ئه‌ندامێتی‬ ‫تێیدا كراوه‌ نییه‌‌‪.‬‬ ‫ب ـ��ـ ئ��ه‌ن��دام��ه‌ك��ان��ی ك��ه‌س��ای��ه‌ت��ی دی��ارو‬ ‫سه‌رمایه‌دارن‪.‬‬ ‫ج ــ به‌هێزی ئه‌ندامه‌كانی مانای به‌هێزی‬ ‫لیژنه‌یه‌‪.‬‬ ‫د ــ ده‌سه‌اڵتێكی فره‌وانی هه‌یه‌و سنووری‬ ‫جوگرافیای كاركردنی فره‌وانه‌‪.‬‬ ‫هـ ــ چاالكییه‌كانی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی خولییه‌و‬ ‫به‌رده‌وام نییه‌‪‌.‬‬ ‫لیژنه‌ چه‌ند جۆرێكی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ لیژنه‌ی راسته‌وخۆ‪ :‬كۆمه‌ڵێک كه‌سی‬ ‫دیار له‌خۆ ده‌گرێت‪ ،‬ك ‌ه به‌هۆی لێهاتوویی‌و‬ ‫كه‌سێتی‌و ت��وان��ای��ان��ه‌و ‌ه دی��اری��ك��راون‪ .‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ببن به‌ئه‌ندامی لیژنه‌‪ ،‬وه‌ك خاوه‌ن‬ ‫موڵك‪ ،‬پزیشك‪ ،‬پارێزه‌ر‪ ..‬هتد‪ ،‬وه‌ك پارتی‬ ‫رادیكاڵی فه‌ره‌نسی‪.‬‬ ‫ب ـ��ـ لیژنه‌ی ناڕاسته‌خۆ‪ :‬ل�� ‌ه نوێنه‌رانی‬ ‫ره‌گ��ه‌ز ‌ه لۆكاڵییه‌كان پێك دێ��ت‪ ،‬كه ‌هه‌ر‬ ‫نوێنەرێك تایبه‌تمه‌ندیی ده‌ركه‌وتنی هه‌ی ‌ه ب ‌ه‬ ‫هۆی ئه‌و ده‌سه‌اڵت ‌ه فره‌وانه‌ی‪ ،‬كه‌هه‌یه‌تی‪،‬‬ ‫وه‌ك لیژنه‌ی پارتی كرێكارانی به‌ریتانیا‪.‬‬ ‫ج ـ��ـ ل��ی��ژن��ه‌ی ه��ون��ه‌ری‪ :‬ل��ه ‌ك��ۆم��ه‌ڵ��ێ��ك‬ ‫كه‌سایه‌تی پیك دێت‪ ،‬کە‌ب ‌ه هۆی ئەزموون‌و‬ ‫لێهاتوویی‌و لێزانیان ل�� ‌ه ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی‬

‫پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردندا بۆ پارته‌ك ‌ه دیاری‬ ‫ده‌ك��رێ��ن‪ ،‬وه‌ك پ��ارت�� ‌ه سیاسییه‌كانی‬ ‫ئه‌مه‌ریكا‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬به‌ش‬ ‫ن��زم��ت��ری��ن ئ��اس��ت��ی حیزبیی ‌ه ل��ه‌و پ��ارت�� ‌ه‬ ‫سیاسییانه‌ی پۆل وه‌ك یه‌كێك ل ‌ه یه‌كه‌كانی‬ ‫رێكخستنیان ب��ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ن‪ ،‬یه‌كه‌مین‬ ‫ده‌روازه‌ی��ه‌‪ ،‬كه ‌خه‌ڵك لێوه‌ی ده‌چن ‌ه نێو‬ ‫پارته‌ سیاسییه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی پۆل‪:‬‬ ‫أــ ژماری ئه‌ندامه‌كانی زۆره‌‪.‬‬ ‫ب‌ـ��ـ ئ��ه‌ن��دام��ه‌ك��ان��ی ك��ه‌س��ان��ی ئ��اس��ای��ی ناو‬ ‫كۆمه‌ڵگا‌ن‪.‬‬ ‫ج‌ــ ئه‌ندامێتی تێیدا كراوه‌یه‌‪.‬‬ ‫د‌ــ سنووری جوگرافیای كاركردنی كه‌مه‌‪.‬‬ ‫ه��ـ ـ��ـ په‌یوه‌ندییه‌كی م��ه‌رك��ه‌زی هه‌ی ‌ه به‬ ‫‌سه‌رووی خۆیه‌وه‪‌.‬‬ ‫و‌ــ چاالكییه‌كانی به‌رده‌وامه‌‪.‬‬ ‫زــ گوزارشت له‌ جه‌ماوه‌ر ده‌كات‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬شان ‌ه‬ ‫له‌ گرنترین تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی شانه‌‪:‬‬ ‫أــ رێكخستنی پته‌و تۆكمه‌و نهێنییه‪.‬‬ ‫ب‌ــ كاره‌كانی رێكخراوو نهێنین‪.‬‬ ‫ج‌ــ ژماره‌ی ئه‌ندامانی كه‌مه‌‪.‬‬ ‫د‌ـ‌ـ فاكته‌ری پیشه‌یی هۆكاری سه‌ره‌كی‬ ‫دروستبوونییه‌‌تی‪.‬‬ ‫هـ ــ كۆمه‌ڵێك ئه‌ندامی پارتێكی سیاسی‬ ‫له‌خۆ ده‌گرێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫جۆره‌كانی شانه‌‪:‬‬ ‫أ‌ـ��ـ ئ��ه‌و ش��ان��ان��ه‌ی‌ئ��ه‌ن��دام��ه‌ك��ان��ی ه��ه‌م��ان‬ ‫پیشه‌یان هه‌یه‪‌.‬‬ ‫ب‌ـ��ـ ئ��ه‌و شانانه‌ی ‌ئه‌ندامه‌كانی پیشه‌ی‬ ‫جیاوازیان هه‌یه‪.‬‬ ‫‌چواره‌م‪ :‬میلیشیا‬ ‫داهێنراوی پارتی فاشی ئیتاڵییه‌‪ .‬شێوازیك ‌ه‬ ‫له ‌شێوازه‌كانی هێزی س��ه‌رب��ازی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سروشتێكی م��ه‌ده‌ن��ی��ان هه‌ی ‌ه ئه‌ندامانی‬ ‫گوێڕایه‌ڵی هه‌مان سیستم ده‌بن‪ ،‬ك ‌ه هێزی‬ ‫سه‌ربازی په‌یڕه‌وی ده‌كات‪ .‬جل‌و به‌رگ‌و‬ ‫شێوازی كاریان شێوازێكی سه‌ربازییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مان ‌ه هێزێكی سه‌ربازیی ده‌ره‌وه‌ی هێز ‌ه‬ ‫سه‌ربازییه‌كانی ده‌وڵه‌تن‪.‬‬ ‫ل ‌ه نێو میلیشیادا دوو جۆر ئه‌ندام هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئه‌ندامی كارا‪ :‬ئه‌وانه‌ن‪ ،‬ك ‌ه كاری گرنگ‌و‬ ‫مه‌ترسیدار ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ .‬وه‌كو پاراستنی‬ ‫ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ك��ان��ی پ��ارت‪ ،‬ل��ێ��دان��ی ن��ه‌ی��ار‪،‬‬ ‫پڕوپاگه‌ند ‌ه بۆ حیزب‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ئه‌ندامی ی��ه‌ده‌گ‪ :‬ئ��ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ن‪ ،‬كه‬ ‫‌ته‌مه‌نیان گه‌یشتۆت ‌ه سی‌و پێنج ساڵ‌و چه‌ند‬ ‫پۆستێكی دیاریكراو به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن‪ ،‬گرنگی‬ ‫كاره‌كانیان كه‌متر ‌ه له‌و كارانه‌ی ‌ئه‌ندامانی‬ ‫كارا ده‌یكه‌ن‪.‬‬ ‫كاریگه‌ریی ئایدیولۆجیا لە سەر پارت ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان‬ ‫ئایدیولۆجیا سیستمێك ‌ه له ‌بیرو ب��اوه‌ڕو‬

‫چه‌مكه‌كان ه��ه‌وڵ��ی راڤ��ه‌ك��ردن��ی دی��ارد ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه جیاوازه‌كان ده‌دات ل ‌ه میانه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و روان��گ��ه‌ی��ه‌و ‌ه ئاڕاسته‌ی هه‌ڵبژاردن ‌ه‬ ‫سیاسی‌و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی هاوواڵتیان‬ ‫ده‌كات‪ ،‬به‌تاك‌و گرووپه‌وه‌‪ .‬كارل ماركس‬ ‫گرنگییه‌كی تایبه‌ت داو ‌ه ب ‌ه چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫ئایدیولۆجیا‪ .‬ماركس ئایدیولۆجیای به‌و ‌ه‬ ‫دان��اوه‌‪ ،‬ك�� ‌ه دیارده‌گه‌لێك ‌ه ‌گ��وزارش��ت لە‬ ‫سەرخان ده‌ك��ات‪ .‬كۆمه‌ڵ وه‌ك��و ماركس‬ ‫وێنای ‌ك��ردوو ‌ه ب ‌ه به‌شێكی گ��ه‌وره‌ت��ر له‬ ‫‌ده‌وڵ��ه‌ت داده‌ن��رێ��ت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ماركس‌و‬ ‫ئه‌نگلس ئایدیولۆجیایان ب�� ‌ه هۆشیاری‬ ‫س��اخ��ت��ه‌و ‌ه ده‌ب��ه‌س��ت��ه‌و ‌ه ب��ه ‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫نێگه‌تیڤ راڤ��ه‌ی ئایدیولۆجیای سیاسی‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ك��ارل م��ه‌ن��ه��ای��م ل�� ‌ه كتێبه‌كه‌یدا‬ ‫(ئ��ای��دی��ول��ۆج��ی��او ی��ۆت��ۆپ��ی��ا) پ��ێ��ن��اس��ه‌ی‬ ‫ئایدیولۆجیا ده‌ك��ات‪ :‬كۆمه‌ڵێك ئه‌فكارو‬ ‫وێناکردنە‪ ،‬ك ‌ه باس ل ‌ه به‌هه‌شتێك ده‌كات‪،‬‬ ‫ك ‌ه گرووپێك باوه‌ڕی پێی هه‌یه‌و كارده‌كه‌ن‬ ‫بۆ جێبه‌جێكردنی‪.‬‬ ‫ئایدیولۆجیا ل ‌ه رووی زمانه‌وانییه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌ردوو بڕگه‌ی ‪( idea‬ب��ه ‌وات��ای فكرو‬ ‫بیرو ب��اوه‌ر)و ‪( Logy‬به ‌وات��ای زانست‪،‬‬ ‫یان مه‌نتیق) پێکهاتووه‌‪ .‬كه‌وات ‌ه لێكترازان‬ ‫ل ‌ه كاری حیزبایه‌تی كارێك نییه‌ پێمان وا‬ ‫بێت روون��ادات‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه كارێكی‬ ‫زۆر ئ��اس��ای��ی��ه‪ ،‬ك��ه ‌ل�� ‌ه ئ��ه‌ن��ج��ام��ی دی��دو‬ ‫بۆچوون‌و ئایدیولۆجیاو فكری جیاوازه‌و ‌ه‬ ‫سه‌رهه‌ڵده‌دات‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه نیوه‌ی دووەمی‬ ‫سه‌ده‌ی بیست ئایدیولۆجیا ئه‌م گرنگییه‌ی‬

‫‪97‬‬

‫ن��ه‌م��او ئ��ه‌م��ڕۆ زۆرێ��ك ل�� ‌ه پ��ارت��ه‌ك��ان بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ب��ت��وان��ن ب��ه رێ��ژه‌ی��ه‌ك��ی ب��ه‌رچ��او‬ ‫ئه‌ندام‪ ،‬یان الیه‌نگر‪ ،‬یان ب ‌ه گشتی خه‌ڵك‬ ‫ل��ه ‌ده‌وری خ��ۆی��ان راب��گ��رن ه��ه‌وڵ��ده‌ده‌ن‬ ‫خۆیان ب ‌ه ئایدیولۆجیایه‌كی دیاریكراوه‌و ‌ه‬ ‫نه‌به‌ستنه‌وه‪ .‬بۆی ‌ه هه‌ندێك ل ‌ه توێژه‌ران‬ ‫ه��ه‌س��ت��ان ب��ه ‌ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م بابه‌ت ‌ه‬ ‫ل��ه‌وان�� ‌ه كێنس جاندا ل��ه‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا‬ ‫ده‌رك��ه‌وت زۆرب��ه‌ی پارته‌كان دوورن ل ‌ه‬ ‫ئایدیولۆجیایه‌كی دی��اری��ك��راوه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ێ له‌پارتی سیاسی په‌یدابووە‪،‬‬ ‫جۆرێكی نو ‌‬ ‫ک�� ‌ه پێی ده‌وت��رێ��ت پ��ارت�� ‌ه هه‌مه‌گیره‌كان‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ ئ��ه‌م پ��ارت��ان�� ‌ه ه��ەم��وو ت��وێ��ژو چین ‌ه‬ ‫ج��ۆرب��ه‌ج��ۆره ‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ب��ۆ الی‬ ‫خۆیان راده‌كێشن‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ بۆ كرینی ده‌نگده‌ر ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه كاتی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا هەموو دروشم‌و ئامڕازێك‬ ‫ده‌گرنه‌به‌ر بەرانبەر ب ‌ه هیچ ئایدیولۆجیایه‌ك‬ ‫خۆیان پابه‌ند ناكه‌ن‪.‬‬ ‫لە سەر بنه‌مای كاریگه‌ریی ئایدیولۆجیا‬ ‫لە سەر پارت ‌ه سیاسییه‌كان ده‌توانین دوو‬ ‫جۆر پارتی سیاسی نیشان بده‌ین‪:‬‬ ‫‪1‬ــ پارتی چه‌پڕه‌و‬ ‫‪2‬ــ پارتی راستڕه‌و‬ ‫سه‌باره‌ت به ‌هاتنی ئه‌م دوو چه‌مك ‌ه بۆ‬ ‫نێو ئه‌ده‌بیاتی سیاسی ده‌بێت بگه‌ڕێینه‌و ‌ه‬ ‫ب��ۆ س��ه‌ره‌ت��ای رووداوه‌ك��ان��ی ش��ۆڕش��ی‬ ‫فه‌ره‌نسی ل ‌ه ساڵی ‪.1789‬‬ ‫له ‌نێوان ئه‌وانه‌ی پارێزگارییان له ‌مافی‬

‫ڤیتۆ ك��ردووه بۆ پاشا‪ ،‬ئه‌مان ‌ه راستڕه‌و‬ ‫بوون‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی داواكاری پاشایه‌تی‬ ‫ده‌ستووری بووه‪ ،‬ئه‌مانه‌ چه‌پڕه‌و بوون‪.‬‬ ‫ب��ه ‌گشتی‪ ،‬باڵی راس��ت جه‌خت ل��ە سەر‬ ‫كۆمه‌ڵێک پر‌نسیپ ده‌ك��ات��ه‌و ‌ه ب��ه ‌هه‌مان‬ ‫ک پرنسیپ په‌یڕه‌و‬ ‫شێوه‌ش باڵی چه‌پ گه‌لێ ‌‬ ‫ده‌كات‪:‬‬ ‫ــ باڵی چه‌پ به‌رگری ل ‌ه ئازادیی ‌ه كه‌سی‌و‬ ‫سیاسی‌و دینییه‌كان کردووه‌‪.‬‬ ‫ــ باڵی راست پێداگریی لە پاراستنی به‌ها‬ ‫دینی‌و ئه‌خالقییه‌كان كردووه‌‪.‬‬ ‫ـ��ـ ب��اڵ��ی چ��ه‌پ ل�� ‌ه رووی فه‌رهه‌نگییه‌و ‌ه‬ ‫پشتگیری له‌ لیبڕالیزم كردووه‌‪.‬‬ ‫ـ��ـ ب��اڵ��ی راس��ت ل��ه ‌رووی ئ��اب��ووری��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫پشتگیری له‌لیبڕالیزم کردووه‌‪.‬‬ ‫ده‌رئه‌نجام‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی پارتی سیاسی رۆڵێكی گرنگی‬ ‫هه‌بێت له‌كۆمه‌ڵگه‌دا پێویست ‌ه ل ‌ه ده‌ستوورو‬ ‫یاسا فه‌رعییه‌كان‌و داڕشتنی سیاسه‌تی‬ ‫گشتی واڵتدا ئه‌م خااڵنه‌ جێبه‌جێ بكرێت‪:‬‬ ‫ی رێكخستن‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ئازادی ‌‬ ‫‪2‬ــ ئازادیی خۆپااڵوتن بۆ هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ئازادی كۆبوونه‌وه‌و راده‌ربڕین‪.‬‬ ‫‪4‬ــ كێبڕكێی ئاشتییانه‌‪.‬‬ ‫‪5‬ــ گرتنه‌به‌ری رێ‌و شوێنێك بۆ بنه‌مای‬ ‫فره‌یی‪.‬‬ ‫‪6‬ـ��ـ په‌یوه‌ندیكردنی پ��ارت ب ‌ه ده‌زگاكانی‬ ‫راگه‌یاندنه‌وه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫‪7‬ــ به‌ده‌ستهێنانی سیاسه‌تێكی شه‌فاف‌و‬ ‫بوونی لێپرسینه‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬

‫‪1‬ــ األحزاب السیاسیة‪ ،‬تحول الدیمقراطی ‌ة (دراسات‬ ‫تطبیقیة ‌علی یمین دول ‌ة أخری)‪ ،‬د‪ .‬بلقیس أحمد‬ ‫مفور‪ ،‬مكتبة‌ مدبولي‪ ،‬القاهرة‌‪ ،‬سنة ‪.2004‬‬ ‫‪2‬ــ مباد‌ئ علوم السیاسة‪ ،‬د‪ .‬بطرس بطرس غالي‪،‬‬ ‫محمود خیري عیسی‪ ،‬ط‪ ،1‬مكتبة االنجلو مصریة‌‪،‬‬ ‫القاهرة‌‪ ،‬سنة ‪1962‬ـ ‪.1963‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی زان��س��ت��ی س��ی��اس��ی‪ ،‬نووسینی‪:‬‬ ‫ئه‌حمه‌د شه‌بانی‪ ،‬چ‪ ،1‬دانشگا ‌ه كردستان‪ ،‬سنه‌‪،‬‬ ‫‪.2010‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی رام��ی��اری‪ ،‬ن��ووس��ی��ن��ی‪ :‬گه‌یالن‬ ‫عه‌باس‪ ،‬چ‪ ،1‬چاپ‌و كۆمپیوته‌ری به‌فر‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫‪2012‬‬ ‫ێ س��واره‌‪ ،‬چ‪،1‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ سیاسه‌ت‪ ،‬نووسینی‪ :‬ه��اوڕ ‌‬ ‫چاپخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬سلێمانی‪.2005 ،‬‬ ‫‪6‬ـ��ـ حیزب ل ‌ه بازنه‌ی ده‌ستگه‌ریدا‪ ،‬نووسینی‪:‬‬ ‫شه‌ماڵ عه‌بدولاڵ‪ ،‬مه‌كته‌بی بیرو هۆشیاری‪،‬‬ ‫سلێمانی‪.2006 ،‬‬ ‫‪7‬ــ پارت ‌ه سیاسییه‌كان‌و رای گشتی‪ ،‬نووسینی‪:‬‬ ‫رێبوار كه‌ریم مه‌حمود‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬حه‌مدی‪،‬‬ ‫سلێمانی‪.2009 ،‬‬ ‫‪8‬ــ كۆمه‌ڵناسیی سیاسی‪ ،‬نووسینی‪ :‬د‪ .‬شه‌عبان‬ ‫تاهیر ئ��ه‌س��وه‌د‪ ،‬خ��ان��ه‌ی وه‌رگ��ێ��ڕان��ی زانسته‬ ‫‌رامیارییه‌كانی سلێمانی‪ ،‬چاپخانه‌ی ره‌هه‌ند‪،‬‬ ‫سلێمانی ‪.2006‬‬ ‫‪9‬ـ��ـ س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان‌و ب��ه‌رده‌وام��ب��وون��ی حیزب ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان ل ‌ه رۆژئاوا‪ ،‬نووسینی‪ :‬د‪ .‬حوجه‌توڵاڵ‬

‫ئه‌ییوبی‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ .:‬ئ��ازاد وه‌ڵه‌دبه‌گی‪ ،‬چاپی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی ئاراس‪ ،‬سلێمانی‪.2007 ،‬‬ ‫‪10‬ــ پارت ‌ه سیاسییه‌كان‪ .‬كۆمه‌ڵێك وانه‪‌،‬ك ‌ه ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫كارزان عومه‌ر (مامۆستای زانسته‌سیاسییه‌كانی‬ ‫زانكۆی سلێمانی) وتراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬بۆ قۆناغی سێیه‌م‪،‬‬ ‫ساڵی خوێندنی ‪ 2010‬بۆ ‪.2011‬‬ ‫‪http://aceproject.org/ace-ar/topics/‬‬ ‫‪pc/pca/pca01/pca01a‬‬ ‫تعریف وأدوار االحزاب السیاسیة‪.‬‬

‫‪99‬‬

‫دەوڵەتی یاسا‬

‫نووسینی‪ :‬خالید مه‌جید فه‌ره‌ج‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫پێشەکی‬ ‫ئ��ەف�ل�ات��ۆن دەڵ��ێ��ت‪ :‬ی��اس��ا ل��ە س��ەروو‬ ‫ئەسیناوەیە‪ .‬گوزارشتی دەوڵ��ەت��ی یاسا‬ ‫ئیستیالحێکی سیاسی‌و یاساییه‌‪ ،‬شیعارێکی‬ ‫سیاسییە کاتێک‪ ،‬ک ‌ه گوزارشت لە ئامانج‌و‬ ‫ئاواتە جەمعییەکانی مەحکومەکان (گەل)‬ ‫لە بەرانبەر دەس��ەاڵت دەک��ات‪ ،‬بە هەمان‬ ‫شێوەش دەس��ەاڵت‪ ،‬هەر وەک شیعارێکی‬ ‫سیاسیی‪ ،‬لە بەرانبەر گەلدا‪ ،‬بۆ پۆشینی‬ ‫بەرگی شەرعییەت بە بەری خۆیدا پەنای‬ ‫بۆ ب��ردووە‪ .‬کەواتە ئیستیالحی دەوڵەتی‬ ‫یاسا ل��ە الی��ەن ه��ەردوو تیمەکە‌وە‪ ،‬یان‬ ‫غ��ەری��م��ەک��ەوە وەک شیعارێکی سیاسی‬ ‫پەنای بۆ دەب��رێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم دەوڵ��ەت��ی یاس‌ا‬ ‫وەک ئیستیالحێکی یاسایی تێۆرییەکی‬ ‫ده‌ستووری پێکدەهێنێت‪ ،‬ک ‌ه میحوەرەکەی‬ ‫ماڵئاواییکردنەوە لە حوکمی موشەخەس‌‪،‬‬ ‫یان تاکەکەس بۆ حوکمێکی موجەرەد‪ ،‬بە‬ ‫واتایەکی‌تر گواستنەوە لە حوکم بە مەفهومە‬ ‫زاتییەکەی‪ ،‬ک ‌ه بەستراوەتەوە بە مەلیک‌‪،‬‬ ‫ی��ان س��ەرۆک��ی فەرماندە بۆ مەفهومێک‪،‬‬ ‫ک ‌ه بناغەکەی لە س��ەر بنەمای یاسای‌و‬ ‫دەوڵەتی دامەزراوەیی هەڵدەستێت‪.‬‬ ‫دەوڵەتی یاسا ئەو دەوڵەتەیە‪ ،‬ک ‌ه پابەندی‬ ‫س��ەروەری��ی یاسا دەب��ێ��ت‌و شەرعییەت‌و‬ ‫دەس��ەاڵت‌و کاریگەریی خۆی لە ئیرادەی‬ ‫گ��ەل��ەو ‌ە وەردەگ��رێ��ت‌و پێ لە س��ەر دام‌و‬ ‫دەزگاکانی خۆی دادەگرێت‪ ،‬ک ‌ه زەمانەتی‬ ‫ی��اس��ای��ی‌و ق��ەزائ��ی‌و ئ��ی��داری ل��ە پێناوی‬

‫پ��اراس��ت��ی م��اف��ەک��ان��ی م��رۆڤ ک��ەرام��ەت‌و‬ ‫ئازادییەکانی فەراهەم بکەن‪ ،‬ک ‌ه راگەیاندنی‬ ‫جیهانی مافەکانی مرۆڤ‌و هەموو قەواڵەو‬ ‫پ��ەی��م��ان‌و ع��ەه��دن��ام��ەک��ان‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ە ن��ەت��ەوە‬ ‫یەکگرتووەکانەوە دەرچ��وون‌و جەختی لە‬ ‫سەر دەکەنەوە‪.‬‬ ‫کورتەیەکی مێژوویی‬ ‫له‌ سه‌ر بەراییەکانی دروستبوونی بیری‬ ‫دەوڵەتی یاسا‬ ‫ئه‌رستۆ‪ ،‬ک ‌ه دوای ئه‌فالتون هاتووه‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ره‌ت��او ‌ه له‌گه‌ڵ بیرۆکه‌ی ده‌وڵه‌تە‬ ‫یۆتۆپیاکه‌ی ئ��ه‌ف�لات��ۆن��دا ن��ه‌ب��ووه‌؛ ک��ە ل ‌ه‬ ‫کتێبه‌که‌یدا ب�� ‌ه ن��اوی (ج��ه‌م��ه��وری��ی��ه‌ت) ‌ه‬ ‫باسی لێو ‌ه ک��ردووه‌‪ .‬ده‌وڵه‌تی نموونه‌یی‬ ‫الی ئ��ه‌رس��ت��ۆ ده‌وڵ��ه‌ت��ی ده‌س��ت��ووری��ی��ه‌‪،‬‬ ‫نه‌ک ئیستیبدادی‪ .‬ئەگەر ئیستیبدادییه‌کی‬ ‫ته‌نویریش بێت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه خواست‌و ویستی‬ ‫‌حاکمێکی فه‌یله‌سووفه‌و ‌ه هاتبێت ‌ه ده‌ره‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌گه‌ڵ بیرو بۆچوونی ئه‌فالتۆندا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫له‌کتێبه‌که‌یدا (یاساکان) خستوویه‌تییه‌ڕوو‪،‬‬ ‫ل��ه‌وه‌دا ی��ه‌ک ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه سه‌روه‌ریی‬ ‫بااڵ ته‌نها یاساییه‌‪ ،‬نه‌ک که‌سێک هه‌ر چه‌ند‬ ‫پله‌و پایه‌شی به‌رز بێت‪ .‬به ‌پێی ئه‌رستۆ‬ ‫ح��اک��م ه��ه‌ر چ��ه‌ن��د ‌ه که‌سێکی پ��ڕ ئه‌قڵ‌و‬ ‫که‌ماڵیش بێت‪ ،‬ناتوانێت ده‌ستبه‌ردای یاسا‬ ‫بێت‪ ،‬چونک ‌ه یاسا سیفه‌تێکی مه‌وزوعی‌و‬ ‫ی وای هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه الی‬ ‫ئاکارێکی (م��ج��رد) ‌‬ ‫چ م��رۆڤ��ێ��ک چ��ن��گ ن��اک��ه‌وێ��ت‪ .‬ب��ە پێی‬ ‫ه��ی�� ‌‬

‫‪101‬‬

‫بۆچۆۆنی ئه‌رستۆ حاکمی ده‌س��ت��ووری‬ ‫ک��ه‌رام��ه‌ت��ی ره‌ع��ی��ه‌ت ده‌پ��ارێ��زێ��ت‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و ب�� ‌ه پێی ی��اس��ا‌و ‌وی��س��ت‌و ئ��اره‌زووی‬ ‫خۆیان حوکمیان د ‌هک��ات‪ ،‬تا وەک ده‌گات ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬حکومه‌تی کامڵ ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ه��ه‌ژار ل�� ‌ه زۆرداری ده‌پ��ارێ��زێ��ت‌و‬ ‫داهاتی ده‌وڵه‌مه‌ندیش زه‌وت ناکات‪ .‬ئەم‌و‬ ‫وتەیەی ئەرستۆ لەگەڵ ئەوەی جەخت لە‬ ‫پابەندبوونی حاکم بە یاساوە دەکاتەوە‪،‬‬ ‫یەکێکە لەو جومگە سەره‌کییانەی دەوڵەتی‬ ‫یاسایی لە سەر هەڵدەستێت‪ .‬بە رای ئێمە‬ ‫ئەمە رەگێکی قووڵە‌‪ ،‬یان یەکەم بناغەی‬ ‫ئەو بیرو باوەڕەیە‪ ،‬ک ‌ه لە دوای شۆڕشی‬ ‫ف��ەرن��س��ی ب��ە گ��ش��ت��ی‌و دوای ش��ۆڕش��ی‬ ‫پیشەسازی بە تایبەتی سەری هەڵدا‌و باس‬ ‫لە فیکری سۆسیالیزم دەکات بۆ هێنانەدی‬ ‫کۆمەڵگایەک‪ ،‬ک ‌ه عەدالەتی کۆمەاڵیەتی‬ ‫تیادا بەرقەرار بێت‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ک��ۆت��ای��ی‌ی س��ه‌ده‌ک��ان��ی ن��اوه‌ڕاس��ت��ه‌و ‌ه‬ ‫به‌ره‌به‌ر ‌ه چه‌مکی ده‌وڵه‌تی یاسا ده‌ستی‬ ‫ب ‌ه ب�ڵاوب��وون��ه‌وه ‌ک��رد‪ .‬ئ��ه‌وه ‌ب��ووه ساڵی‬ ‫‪ 1215‬ل ‌ه بریتانیا کۆمه‌ڵێک یاسا‌و رێسا‬ ‫بۆ پاراستنی مافی تاکه‌کان ل ‌ه دژی خراپ‬ ‫مامه‌ڵه‌کردن له‌گه‌ڵیاندا ده‌رچووه‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ل ‌ه ئاکامی شۆڕشی ساڵی ‪1689‬دا هه‌ر‬ ‫له‌ ‌و واڵت ‌ه نووسراوێک به ‌ناوی قه‌باڵه‌ی‬ ‫مافه‌کان راگه‌یەندراوه‪ ،‬ک ‌ه تیایدا نه‌هێڵدرا‬ ‫ن‬ ‫چیتر دانانی یاساکان‌و به‌تاڵکردنه‌وه‌‪ ،‬یا ‌‬ ‫جێبه‌جێکردنیان ته‌نها ب ‌ه ده‌ست پادشاو ‌ه‬ ‫بێت‪ ،‬به‌ڵکو ده‌بوو ره‌زامه‌ندی پارله‌مانیشی‬

‫له‌گه‌ڵدا بێت‪ ،‬ده‌نا ب ‌ه کارێکی رێگه‌پێنه‌دراو‬ ‫له‌ قه‌ڵه‌م‌دراوه‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه راگ��ه‌ی��ان��دن��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی��دا ل��ه‌ واڵت�� ‌ه‬ ‫یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مه‌ریکا له‌ساڵی ‪1776‬دا‬ ‫جه‌خت ل ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه ک��راوه‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێت‬ ‫حکومه‌ته‌کان ل ‌ه خزمه‌تی مه‌حکومه‌کاندا‬ ‫ب��ن‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ده‌س��ه‌اڵت��ی��ان ب��ه ‌شێوه‌یه‌کی‬ ‫ئ��ی��س��ت��ب��دادی ب��ه‌ک��اره��ێ��ن��ا‪ ،‬ب��ۆی��ان ه��ه‌ی�� ‌ه‬ ‫بیانگۆڕن‪ .‬هه‌ر له‌و راگه‌یاندنه‌دا هاتووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئازادی‌و یه‌کسانیی مافی هه‌موو خه‌ڵکانه‌‌و‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر حکومه‌ته‌کانیش ‌ه زه‌مانه‌تی ئه‌و‬ ‫م��اف��ان�� ‌ه ب��ک��ه‌ن‌و پ��ارێ��زگ��اری��ان ل��ێ بکه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌رچی شۆڕشی فه‌ره‌نسیی ‌ه ل ‌ه هه‌مووان‬ ‫زی��ات��ر کاریگه‌ریی ده‌وڵ��ه‌ت��ی یاسایی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ب��ووه‪ ،‬چونک ‌ه ل ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ی بیر‌و‬ ‫ی‬ ‫باوه‌ڕی (رۆسۆ)‌و (مۆنتیسکیۆ)و ‌ه ئیلهام ‌‬ ‫وه‌رگ��رت��ووه‪ .‬ئ��ه‌و ش��ۆڕش�� ‌ه گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫نابێت هیچ ده‌سه‌اڵتێک له‌فه‌ره‌نسا له‌ژوور‬ ‫یاساوه ‌بێت‪ ،‬هه‌ر یاسا ده‌توانێت تاکه‌کان‬ ‫ل ‌ه ئیستیبداد بپارێزێت‌‪ .‬سه‌ره‌وه‌ریشی‬ ‫ل ‌ه حاکم سه‌ندۆته‌وه‌‌و داویه‌تیی ‌ه ده‌ست‬ ‫گه‌ل‪ .‬به‌و شێوه‌یه‌ سه‌روه‌ری ‌ل ‌ه شه‌خسی‬ ‫حاکمه‌کان ج��ی��اک��ردۆت��ه‌وه‌و گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫ئه‌وان ‌ه ته‌نها فه‌رمانبه‌رن‌و له ‌به‌ر ده‌ستی‬ ‫خاوه‌نی سه‌روه‌ریدان‪ ،‬ک ‌ه گه‌له‌‌و ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫پێی یاسا کاره‌کانیان به‌ڕێوه‌به‌رن‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌ڵمانیاشدا ل ‌ه چه‌رخی نۆزده‌یه‌مه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ستیان کردووه به ‌لێکۆڵینه‌وه‌ی یاسایی‬ ‫له‌و باره‌یه‌وه‌‪ ،‬بە سوودوەرگرتن لە بیرو‬ ‫باوەڕەکانی (ئەمانۆئێل کانت)‪ ،‬ک ‌ه بە دوای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫سروشتی فەزیلەت‌‪ ،‬ی��ان خێردا گ��ەڕا‌وه‌‪.‬‬ ‫گوتوویه‌تی‪ :‬دروستکردنی ژیانێکی جیهانی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئاشتی بەردەوامی تیادا بەدیبێت‪ ،‬بە تەنها‬ ‫بەشێک نیی ‌ه لە تیۆری یاسا لە چوارچێوە‬ ‫عەقالنییە پەتییەکەیدا‪ ،‬بەڵکو خۆی بۆ خۆی‬ ‫ئامانجێکی رەهاو کۆتاییە‪ .‬بۆ گەیشتن بەو‬ ‫ئامانجە دەبێت دەوڵ��ەت لە کۆمەڵگایەک‬ ‫پێک بێت‪ ،‬ک ‌ه ژمارەیەکی زۆری خەڵکی لە‬ ‫ی‬ ‫خۆ گرتبێت‪ .‬بە واتایەکی‌تر‪ ،‬کانت باوەڕ ‌‬ ‫وا بووه‪ ،‬ک ‌ه ناکرێت ئەو بیرو ب��اوەڕە لە‬ ‫کۆمەڵگای ب��چ��ووک‌و داب��ڕاو لە یەکتری‬ ‫ب��ەدی بێت‪ .‬کەواتە دەکرێت بڵێین کانت‬ ‫لە ه��ەوڵ‌و ئاواتی دامەزراندنی دەوڵەتی‬ ‫ی وا ب��ووه‬ ‫م��ەرک��ەزی��دا ب��ووە‪ ،‬ک�� ‌ه ب��اوەڕ ‌‬ ‫لە سایەیدا خەڵکان زەمانەتی ملکداری‬ ‫تایبەتیان لە ده‌ستووردا پێ دەدرێت‪.‬‬ ‫ئەڵمانەکان بە هۆی ئەو میراتە فکرییەوە‬ ‫دی��دی��ان زیاتر رۆش��ن ب��ۆو ‌ه به‌رانبه‌ر ب ‌ه‬ ‫چه‌مکی ده‌وڵه‌تی یاسا‪ ،‬که ده‌بێت ملکه‌چی‬ ‫رێساگه‌لێک بێت؛ رێ��ز ل ‌ه مافی تاکه‌کان‬ ‫بگرێت‪.‬‬ ‫تورب ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬مه‌رج نییه‌ هه‌‌ر ده‌وڵه‌تێکی‬ ‫یاسا دیموکراسی بێت‪ ،‬بەاڵم مه‌رج ‌ه هه‌‌ر‬ ‫دێموکراسییه‌تێک ده‌وڵه‌تی یاسا بێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه کۆتاییه‌کانی ئه‌و چه‌رخه‌دا‪ ،‬کە ده‌کات ‌ه‬ ‫کاتی دروستبوونی یه‌کگرتوویی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ئه‌ڵمانی ل ‌ه س��ه‌ر ده‌ستی بسمارک‪ ،‬ئه‌و‬ ‫چه‌مک ‌ه له‌ ‌و واڵت ‌ه به‌رجه‌سته‌بووه‪ .‬دیار ‌ه‬ ‫ئامانج له‌وه‌ش ئه‌و کات ‌ه ته‌نها به‌هێزکردنی‬ ‫ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی‌و ب ‌ه ئه‌قاڵنیکردن‌و باش‬

‫ن‬ ‫به‌ڕێوه‌چوونی بووه‌‪ .‬بۆی ‌ه ده‌توانین بڵێی ‌‬ ‫ده‌وڵه‌تی یاسا ماوه‌یه‌ک دوای ئه‌و ‌ه مه‌ودا‬ ‫(بعد) لیبرالییه‌که‌ی به‌خۆیه‌وه‌ بینیوه‪.‬‬ ‫ل��ه‌و ت��ێ��ڕوان��ی��ن�� ‌ه خ��ێ��رای��ه‌ی م��ی��ژووی‬ ‫س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی چ��ه‌م��ک��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی ی��اس��ا‌‪،‬‬ ‫ن ده‌وڵه‌تی یاسا ئیستیالحێکی‬ ‫ده‌‌توانین بڵێی ‌‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ه‪ ،‬ک�� ‌ه گ��وزارش��ت ل��ه‌ ویستی‬ ‫جه‌معی‪‌،‬واته (مه‌حکوم) ده‌کات به‌رانبه‌ر ب ‌ه‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬ک ‌ه ده‌کاته‌ (حاکم)‪ ،‬بەاڵم هه‌ر‬ ‫ئه‌و ئیستیالحه وەک شیعارێکی سیاسیش‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ن ده‌س��ه‌اڵت��ه‌و ‌ه به‌کارده‌هێنرێت‬ ‫ب��ۆ ش��ه‌رع��ی��ی��ه‌ت��دان ب�� ‌ه خ��ۆ ل��ه‌ ب��ه‌ران��ب��ه‌ر‬ ‫مه‌حکومه‌کاندا‪ .‬بۆی ‌ه ده‌کرێت بگوترێت‌‪:‬‬ ‫هه‌ردوو الیه‌نی رکابه‌ر ل ‌ه سه‌ر ده‌سه‌اڵت‬ ‫(حاکم‌و مه‌حکوم) ئه‌و ئیستیالح ‌ه سیاسیی ‌ه‬ ‫به‌رده‌وام به‌کارده‌هێنن‪.‬‬ ‫ده‌وڵه‌تی یاس‌ا وەک ئیستیالحێکی یاساییش‬ ‫تیۆرییه‌کی ده‌س��ت��ووری پێکده‌هێنێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ح��وک��م ل�� ‌ه (ش��ه‌خ��س��ی��ه‌وه‌) ده‌گ��ۆرێ��ت بۆ‬ ‫(مجرد)‪ .‬به‌واتایه‌کی‌تر گواستنه‌وه‌ی حوکم‬ ‫لە واتا زاتی ‌ه شه‌خسیه‌که‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌ستراو ‌ه‬ ‫ب ‌ه پادشا‌‪‌،‬یان میر بۆ تێگه‌یشتنێکی مجرد‪،‬‬ ‫که بناغه‌‌که‌ی بنه‌ما یاسایی‌و دامه‌زراوه‌کانه‌‪.‬‬ ‫شتێکی به‌ڵگ ‌ه نه‌ویسته‌‪ ،‬ک ‌ه دەبێت ده‌و‌ڵه‌ت‬ ‫ملکه‌چی یاسا بێت‪ .‬به‌وه‌ش ماف‌و ئازادیی‬ ‫ت��اک��ه‌ک��ان پ��ارێ��زراو دەب��ێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫یه‌کێک ‌ه له‌ دیارده‌کانی ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نیی‬ ‫ن��وێ‪ .‬ده‌وڵ��ه‌ت��ی��ش ی��اس��ای��ی ن��اب��ێ��ت هەتا‬ ‫هه‌موو دامه‌زراوه‌کانی حوکم نه‌چن ‌ه ژێر‬ ‫باری یاسایه‌که‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌رزتر ‌ه له ‌خۆیان‪.‬‬

‫‪103‬‬

‫به‌وه‌ش ده‌گه‌ین ‌ه پرنسپی ملکه‌چیی ده‌وڵه‌ت‬ ‫بۆ یاسا‌‪ ،‬یان پرنسپی مه‌شروعییه‌ت‪ ،‬کە‬ ‫ئامانجی ئه‌وه‌ی ‌ه ده‌سه‌اڵته‌کانی حوکمرانیش‬ ‫ل ‌ه ده‌وڵ��ەت‌دا ‌وه‌ک مه‌حکومه‌کان پابه‌ندی‬ ‫رێساگه‌لێکی مولزه‌م بن‌و رێزی لێبگرن‌و‬ ‫سه‌رپێچی لێنه‌که‌ن‪.‬‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی ه��اوچ��ه‌رخ ئیتر ئ��ه‌و ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه‬ ‫ئیستیبدای ‌ه پۆلیسیی ‌ه ن��ی��ی��ه‌‌‪ ،‬ک�� ‌ه یاسا‬ ‫تیادا له‌گه‌ڵ ئ��ی��راده‌‌و ‌ویستی حاکمدا بێ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی هیچ کۆتێکی ل ‌ه سه‌ر بێت ئاوێت ‌ه‬ ‫‌بێت‪ .‬ده‌وڵه‌تی یاسا بنه‌مای پابه‌ندبوونی‬ ‫حاکمه‌کان (ده‌س��ه‌اڵت��داران) ب ‌ه یاسا‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ی نێوان حاکم‌و مه‌حکومدا ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کان ‌‬ ‫الیه‌که‌و ‌ه ل ‌ه په‌یوه‌ندییه‌کانی ده‌وڵه‌ته‌ک ‌ه ب ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تانی‌تره‌وه‌‪ .‬ل ‌ه الیه‌کی‌تره‌وه ‌حوکمی‬ ‫ده‌کات‪.‬‬ ‫بنه‌ما سەرەکییەکانی دەوڵەتی یاسا‬ ‫ب��ۆ ب��ون��ی��ادن��ان��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی ی��اس��ا چه‌ند‬ ‫بنه‌مایه‌کی بنه‌ڕه‌تی هه‌ن‪ ،‬ک ‌ه دەبێت به‌شدار‬ ‫ب��ن ل�� ‌ه دروس��ت��ک��ردن��ی��دا ب�� ‌ه ب��وون��ی��ان ئه‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌ه بوونی دەبێت‌و ب ‌ه نه‌مانیان‌‪ ،‬یان‬ ‫نه‌بوونیان ناتوانرێت ‌وێنای جۆرێک له‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ بکرێت‪.‬‬ ‫‪1‬ــ بوونی ده‌ستوور‪:‬‬ ‫ده‌ستوور بناغه‌ی ده‌وڵه‌تی یاسایییه‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ده‌س��ت��ووره‌‪ ،‬ک�� ‌ه سیستمێک ب��ۆ ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫داده‌ن��ێ��ت‌و بوونی یاسایی ده‌سه‌اڵته‌کان‬ ‫بونیاد ده‌نێت‪ ،‬ئامڕازه‌کانی جێبه‌جێکردنی‬

‫ده‌س��ه‌اڵت دی��اری ده‌ک��ات‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫رێگاکانی هه‌ڵبژاردنی حاکم‌و سنووری‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ک��ان‌و ئیختیساسه‌کان دی��اری‬ ‫ده‌کات‌و شه‌رعییه‌تیان پێده‌به‌خشێت‪ .‬که‌وات ‌ه‬ ‫ئه‌و ل ‌ه حاکم به‌رزتره‌‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه سه‌رچاوه‌که‌ی ل ‌ه ده‌س��ت��ووره‌و ‌ه بێت‪،‬‬ ‫سنووردار دەبێت‪ ،‬به‌و شێوه‌یه‌‪ ،‬ده‌ستوور‬ ‫پ��ه‌رژی��ن��ێ��ک ب�� ‌ه ده‌وری ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ک��ان��دا‬ ‫(ی��اس��ادان��ان‪ ،‬جێبه‌جێکردن‪ ،‬دادوه‌ری)‬ ‫ده‌گێرێت‪ ،‬ک ‌ه ناتوانن لێی ده‌ربچن‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫خ��ۆی دروس��ت��ی��ک��ردون‌و رێکیخستوون‪،‬‬ ‫ئه‌گینا سیفه‌تی یاسایی خۆیان‌و ون ده‌که‌ن‌و‬ ‫کاره‌کانیشیان شه‌رعییه‌تی نامێنێت‌و دەبێت‬ ‫ب ‌ه ئیجرائاتێکی زۆر لێکردنی م��اددی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هیچ پاڵپشتێکی یاسایی نابێت‌‪.‬‬ ‫‪2‬ــ جیاکردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌کان‪:‬‬ ‫پرنسیپی ج��ی��اک��ردن��ه‌وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ک��ان‬ ‫زه‌مانه‌تی پابه‌ندبوونی ده‌وڵه‌ت ب ‌ه یاسا‌و ‌ه‬ ‫پێکده‌هێنێت‪ ،‬چونک ‌ه ب ‌ه پێی ئه‌‌و پرنسیپ ‌ه‬ ‫ه��ه‌ر ده‌زگ��ای��ه‌ک��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ ئه‌رکێکی‬ ‫ل ‌ه ئه‌رکه‌کانی ده‌وڵ��ه‌ت پێده‌سپێردرێت‪،‬‬ ‫ده‌زگ��ای��ه‌ک بۆ ی��اس��ادان��ان‪ ،‬ده‌زگ��ای��ه‌ک بۆ‬ ‫جێبه‌جێکردن‪ ،‬ده‌زگ��ای��ه‌ک بۆ دادوه‌ری‪.‬‬ ‫ب��ه‌و شێوه‌ی ‌ه ه��ه‌ر یه‌کێک ل��ه‌و پێکهاتان ‌ه‬ ‫ئیختیساسی دیاریکراوی خۆیان دەبێت‌و‬ ‫ن��ات��وان��ن ب�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ی��خ��ت��ی��س��اس��ه‌ک��ان��ی‬ ‫ده‌زگاکانی‌تردا باز بده‌ن‪ .‬ئه‌وه‌ی گومانی‬ ‫ت��ێ��دا نییه‌ ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ج��ی��اک��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ک��ان رێ��گ��ا ل�� ‌ه ده‌س��ت��ت��ێ��وه‌ردان‬ ‫د ‌هگ��رێ��ت‪ ،‬چونک ‌ه ه��ه‌ر یه‌که‌یان ناهێڵێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫ی‬ ‫ئ��ه‌وی‌ت��ر ده‌س��ت ل�� ‌ه ک��ارو ب��اره‌ک��ان�� ‌‬ ‫وه‌رب��دات‪ .‬ئه‌گه‌ر هه‌ر یه‌کێکیان هه‌وڵێکی‬ ‫له‌و جۆره‌ش بدات ئه‌وی‌تریان ده‌توانێت ل ‌ه‬ ‫شوێنی خۆی بیوه‌ستێنێت‪( ،‬مۆنتسکیۆ) له‌و‬ ‫باره‌یه‌و ‌ه گوتوویه‌تی‪ :‬ده‌سه‌اڵت به‌رانبه‌ر‬ ‫به‌ ده‌سه‌اڵت ده‌وه‌ستێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه رووی مێژووییه‌و ‌ه سه‌لمێندراوه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پشتبه‌ستن ب�� ‌ه پرنسیپی جیاکردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ک��ان‌و دوات��ر ئ��ه‌و چاودێرییه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ده‌سه‌اڵته‌کانی حاکم بە سەر یه‌که‌و ‌ه‬ ‫ده‌یکه‌ن‪ ،‬زه‌مانه‌تێکی کارا پێک ده‌هێنیت بۆ‬ ‫ملکه‌چ بوونی ده‌وڵه‌ت له‌به‌رانبه‌ر یاسادا‌و‬ ‫پاراستنی مافه‌کانی تاک‌و ئازادییه‌کانیان‪.‬‬ ‫(م��ون��ت��س��ک��ی��ۆ)‪ ،‬ک�� ‌ه ب�� ‌ه ب��اوک��ی پرنسیپی‬ ‫جیاکردنه‌وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت�� ‌هک��ان داده‌ن��رێ��ت‪،‬‬ ‫کاتێک ‌به ‌دوای ئایدیالیستییه‌کی سیاسیدا‬ ‫ل��ه‌ رێ��گ��ای دۆزی��ن��ه‌وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت��ێ��ک��ی‬ ‫میانڕه‌وه‌وە گه‌ڕاوه‪ ،‬کە هاوسه‌نگی ل ‌ه نێوان‬ ‫پێداویستییه‌کانی ده‌س��ه‌اڵت‌و دابینکردنی‬ ‫ماف‌و ئازادییه ‌گشتییه‌کاندا بکات‪ ،‬باوه‌ڕی‬ ‫‌وا بووه تاک ‌ه رێگه‌چار ‌ه بۆ زۆرهێنان بۆ‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬ک ‌ه میانڕه‌و بێت‌و رێی الدانی‬ ‫لێبگیرێت‪ ،‬جیاکردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌کانه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه کتێبه‌که‌یدا‪ ،‬که ‌ناوی (رۆحی یاساکان)‬ ‫ه‌‪ ،‬گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬ئ��ازادی��ی سیاسی ته‌نها‬ ‫ل�� ‌ه س��ێ��ب��ه‌ری ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه م��ی��ان��ڕه‌و ‌هک��ان��دا‬ ‫به‌دی دێت‪ .‬هه‌ر کاتێک‪ ،‬ک ‌ه حوکم خراپ‬ ‫به‌کارهێنرا ده‌سه‌اڵته‌کانیش تێکه‌ڵ ده‌بن‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئاکامی ئه‌زموونێکی دوور‌و درێ��ژه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رده‌ک��ه‌وێ��ت‪ .‬ه��ه‌ر م��رۆڤ��ێ��ک ئ��ه‌گ��ه‌ر‬

‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ه��ه‌ب��وو‪ ،‬بێگومان رۆژێ��ک ل ‌ه‬ ‫رۆژان ه��ه‌ر خ��راپ ب�� ‌ه ک��اری ده‌هێنێت‌و‬ ‫ن��اوه‌س��ت��ێ��ت ت��ا وەک س��ن��وورێ��ک پێشی‬ ‫لێده‌گرێت‌و ل ‌ه شوێنی خۆی ده‌یوه‌ستێنێت‪.‬‬ ‫(مۆنتسکیۆ) گوتوویه‌تی‪ :‬هه‌تا چاکه‌ش‬ ‫پێویستی ب ‌ه سنوورێک هه‌یه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت خ��راپ به‌کار نه‌یه‌ت‪ ،‬پێویست ‌ه‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت ل�� ‌ه س��ه‌ر بناغه‌ی ده‌س��ه‌اڵت ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ده‌س��ه‌اڵت��دا بونیاد بنرێت‪ .‬بۆ‬ ‫ن��م��وون��ە‪ ،‬دەب��ێ��ت ک��ارەک��ان��ی دەس��ەاڵت��ی‬ ‫جێبەجێکردن وەک دەسەاڵتێکی ئیداری‪،‬‬ ‫نەک هەر لەگەڵ ئەحکامەکانی ده‌ستووردا‬ ‫ه��اوئ��اه��ەن��گ ب��ن‪ ،‬ب��ەڵ��ک��و دەب��ێ��ت ل��ەگ��ەڵ‬ ‫بنەما یاساییە ئاساییەکان‌و راگەیاندراوە‬ ‫ئیجرائییەکانیشدا موخالیف ن��ەب��ن‪ .‬بۆ‬ ‫رێگەگرتن ل��ەوە دادگ��ا وەک ئامڕازێکی‬ ‫یاسایی زامنی ئەو رێزگرتنەی دەسەاڵتی‬ ‫جێبەجێکردن دەبێت لەو ئەحکامانەو لە‬ ‫رێگەی دەع��وای پووچەڵکردنەوەی هەر‬ ‫کارێکی حکومەت‪ ،‬ک ‌ه نەسازێت لەگەڵیان‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا دوای ق��ەره‌ب��ووک��ردن��ەوەی ئەو‬ ‫زیانانەی لە تاکەکانی کۆمەڵ دەکەوێت بە‬ ‫هۆی سەرپێچی ئیداره‌‪ ،‬یان حکومەت لە‬ ‫ده‌ستوور‌‪ ،‬یان یاساکان‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئامڕازی یاسایی‪ ،‬ک ‌ه باسمانکرد‪،‬‬ ‫ئامڕازی سیاسیش لە دەوڵه‌تی یاسادا هەیە‬ ‫بۆ بەرەنگاربوونەوەی حکومەت ئەگەر‬ ‫کارێکی دژ بە یاسا‌‪ ،‬یان ده‌ستووری لە‬ ‫ت وەشایەوە‪ .‬ئەویش بە‌وەرگرتنەوەی‬ ‫دەس ‌‬ ‫متمانە لێی‌‪ ،‬یان موحاکەمەکردنی سەرۆک‬

‫‪105‬‬

‫بە تۆمەتی خیانەتی گەورە‪ ،‬ک ‌ه پێشێلکردنی‬ ‫ده‌س��ت��وور یەکێکە ل��ە‌و ت��ۆم��ەت��ان��ەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئ��ەو خیانەتە پێک ده‌هێنێت‪ ،‬ه��ەر وەه��ا‬ ‫دەبێت کارەکانی دەسەاڵتی یاسادانان لە‬ ‫چوارچێوەی ئەحکامەکانی ده‌ستووردا بن‪.‬‬ ‫دەسەالتی یاسادانان لە دانانی یاساکاندا‬ ‫ناتوانێت پێچەوانەی حوکمەکانی ده‌ستوور‬ ‫ک لەو‬ ‫بێت‪ .‬بە واتایەکی‌تر ه��ەر یاسایه‌ ‌‬ ‫دەس��ه‌اڵت��ەوە دەن��گ��ی ب��ە دەرچ��وون لە‬ ‫سەر دەدرێ��ت‪ ،‬ده‌بێت‪ ،‬ئەگەر پێچەوانەی‬ ‫ده‌ستوور بوو‪ ،‬لە رێگای دوای راستەوخۆ‌‪،‬‬ ‫ی��ان دەفعی فەرعی لە ب��ەردەم��ی دادگ��ای‬ ‫ده‌ستووری‪ ،‬یان دادگای بابەت رادەگیرێت‌‪،‬‬ ‫یان پووچەڵ دەبێتەوە‪.‬‬ ‫‪3‬ــ سه‌ربه‌خۆیی قەزائی‪:‬‬ ‫بێ بوونی ده‌زگایه‌کی دادوه‌ریی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫ب ‌ه هیچ شێوه‌یه‌ک ناتوانین باس ل ‌ه ده‌وڵه‌تی‬ ‫ی��اس��ا ب��ک��ه‌ی��ن‪ ،‬چ��ون��ک�� ‌ه ه��ه‌ب��وون��ی فیعلی‬ ‫ه��ه‌م��وو دام‌و ده‌زگ��اک��ان��ی‌ت��ری ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫ی‬ ‫ی��اس��ا ل�� ‌ه س��ه‌ر س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی دادوه‌ری�� ‌‬ ‫وه‌ستاوه‌‪ ،‬ب ‌ه نه‌بوونی ئه‌و سه‌ربه‌خۆیی ‌ه‬ ‫ده‌س��ت��وور‌و پرنسیپی ج��ی��اک��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌و ئازادیی ‌ه تاکه ‌که‌سییه‌کان هیچ‬ ‫به‌هایه‌کیان نا‌بێت‪ .‬کاتێک‪ ،‬ک��ه ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫دادوه‌ری��ی��ه‌ک��ی راسته‌قینه‌ی سه‌ربه‌خۆی‬ ‫تێدا ده‌بێت‪ ،‬ئه‌و کات ‌ه به ‌هۆی چاودێریی‬ ‫دادوه‌ری (الرقابة القضائیة)ه‌و ‌ه ده‌توانرێت‬ ‫جه‌خت ل ‌ه سه‌ر رێزگرتن ل ‌ه پرنسیپه‌کانی‬ ‫ده‌ستوور‌و هه‌موو بنه‌ماکانی‌تری یاسا‌و‬ ‫ج��ی��اک��ردن��ه‌وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ک��ان بکرێت‌و‬

‫مافه‌کانی تاکه‌که‌سی‌و ئازادییه‌کانیان زامن‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫ت‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی قەزائی ‌وا پێویست ده‌کا ‌‬ ‫ک��اری ق��ه‌زاوه‌ت ل��ه‌ رووه‌ک��ان��ی ئ��ی��داری‌و‬ ‫م��ادی��ی��ه‌و ‌ه س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ ب��ێ��ت‌و قازییه‌کان‬ ‫حه‌سانه‌ی ت��ه‌واوی��ان هه‌بێت‌و مه‌ترسیی‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر ک��ار البردنیان نه‌بیت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ی‬ ‫نابێت ب��ه ‌هیچ ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک ئ��ه‌و ک��اران��ه‌ ‌‬ ‫ده‌سه‌اڵت پێی هه‌ڵده‌ستێت‪ ،‬ل ‌ه لێپێچینه‌وه‌ی‬ ‫دادگا دووربخرێنه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها نابێت هیچ‬ ‫کام ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی یاسادان (پەرله‌مان)‌و‬ ‫جێبه‌جێکردن (حکومه‌ت) ده‌س��ت بخه‌ن ‌ه‬ ‫نێو ک��ارو ب��اری دادگ��اوه‌‌و ل ‌ه س��ه‌ر هه‌‌ر‬ ‫الیه‌نێکیشه‌ رێز ل ‌ه بڕیاره‌کانی‪ ،‬ک ‌ه پله‌ی‬ ‫کۆتایی‌وه‌رده‌گرن‪ ،‬بگیرێت‪.‬‬ ‫‪4‬ــ پیاده‌کردنی سیستمێکی دیموکراسیی‪:‬‬ ‫ب��وون��ی سیستمێکی دی��م��وک��راس��ی بۆ‬ ‫رێکخستنی ژیانی سیاسی (فر ‌ه حیزبی)‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردنی س��ه‌رب��ه‌س��ت‌و گواستنه‌وه‌ی‬ ‫ئ��اش��ت��ی��ی��ان��ه‌ی ده‌س��ه‌اڵت دڵنیاییه‌کی‌تر‬ ‫ده‌ب��ه‌خ��ش��ێ��ت ب�� ‌ه ب��اوه‌ڕب��وون ب��ه ‌بوونی‬ ‫ده‌وڵه‌تی یاسایی‪ ،‬چونک ‌ه رێکخستنی حوکم‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌کی دیموکراسییانه‌‪ ،‬ک ‌ه تیایدا‬ ‫مافی مه‌حکومه‌کان ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی حاکم‌و‬ ‫به‌شداریکردن ل ‌ه ده‌سه‌اڵتدا ب ‌ه شێوه‌یه‌کی‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ پ��ارێ��زراو دەب��ێ��ت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫چاودێریکردنی حاکم‌و البردنی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫کار ئه‌گه‌ر الی��دا‪ .‬ئه‌مه‌ش کاریگه‌رییه‌کی‬ ‫ب��ه‌رچ��اوی دەب��ێ��ت ل�� ‌ه س��ه‌ر پابه‌ندبوونی‬ ‫ده‌سه‌اڵت ب ‌ه یاساوه‌؛ ناکرێت به‌ته‌نها وەک‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫سیستمێکی سیاسی‌‪ ،‬یان ئایدیولۆجیایه‌ک‬ ‫بۆ به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌ت ل ‌ه دێموکراسییه‌ت‬ ‫بڕوانین‪ ،‬به‌ڵکو دەبێت وەک شێوازێک بۆ‬ ‫ژی��ان‌و تێڕوانین ل ‌ه خۆ‌و ئه‌وانی‌تر سه‌یر‬ ‫بکرێت‪ .‬پێش ه��ه‌‌ر شتێک دەبێت دان ب ‌ه‬ ‫مرۆڤد‌ا وەک م��رۆڤ بنرێت‪ ،‬ک ‌ه خاوه‌نی‬ ‫ن ل ‌ه ده‌ربڕین‌و گوزارشت‬ ‫مافێکی سروشتی ‌‬ ‫ل ‌ه خودی خۆیان‪ ،‬هه‌ر‌وه‌ها نا‌بێت سنوور‬ ‫ب��ۆ هه‌ڵبژاردنه‌کانی ت��اک‌و تواناکانی ل ‌ه‬ ‫ده‌ربڕین‌و داهێنانه‌کانی دابنرێت‪ ،‬جگ ‌ه له‌‌و‬ ‫ئ��ه‌رک‌و مافانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه سیفه‌تی هاوواڵتی‬ ‫بوونی ل ‌ه چوارچێوه‌ی ئه‌و کۆمه‌ڵگایه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه یاسا‌و دامه‌زراوه‌کان حوکمی ده‌که‌ن بە‬ ‫سەریدا ده‌ی ‌سه‌پێنێت نابێت هیچ کۆتێکی‬ ‫دیکه‌ی له‌ سه‌ر بێت‌‪.‬‬ ‫ره‌ن��گ��ه‌ ب��گ��وت��رێ��ت ج��ا ئ��ێ��م��ه‌ ل��ه‌ک��وێ��دا‬ ‫خه‌ڵکانێکی ئ��اوام��ان چنگ ده‌ک��ه‌وێ��ت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هێند ‌ه خۆنه‌ویست ب��ن‌و له ‌بریی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫کورسیی حوکم وەک ئه‌رکێکی کاتی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫چاوی ده‌نگده‌ران‌و یاسایی بە سەره‌وه‌ی ‌ه‬ ‫س��ه‌ی��ر ب��ک��ه‌ن‪ ،‬وەک ده‌س��ت��ک��ه‌وت��ێ��ک‌‪ ،‬یان‬ ‫غه‌نیمه‌ی دوای شه‌ڕێکی خ��وێ��ن��اوی له‬ ‫‌باوه‌شی بگرن‌و بیکه‌ن ‌ه موڵکی شه‌خسیی‬ ‫خۆیان‪.‬‬ ‫ده‌توانین بڵێین دێموکراسی وەک سیستمێک‬ ‫ب��ۆ حوکمرانی پێویستی ب�� ‌ه خه‌ڵکانێکی‬ ‫مه‌عسوم ل ‌ه هه‌ڵه‌‪ ،‬یان نێردراو ‌ه خوداییه‌کان‬ ‫نییه‌‌‪ ،‬به‌ڵکو پێویستی ب ‌ه خه‌ڵکانێکی ئاساییه‌‪،‬‬ ‫ش‬ ‫ک ‌ه ملکه‌چی تاک ‌ه سه‌روه‌رێک بن ئه‌وی ‌‬ ‫یاسایه‌‪.‬‬

‫‪5‬ــ کۆمه‌ڵگای فره‌یی (تعدد‌ي)‪:‬‬ ‫ت وات��ه‌ دان��ن��ان ب�� ‌ه‬ ‫دێ��م��وک��راس��ی��ی��ه‌ ‌‬ ‫جیاوازییه‌کانی نێو کۆمه‌ڵگا ل�� ‌ه رووی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و س��ی��اس��ی‌و ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و‬ ‫فیکرییه‌وه‌‪ .‬بێگومان فره‌حیزبی‌و بوونی‬ ‫چاالکیی سیاسیی جۆراو جۆر ل ‌ه ئازادیی ‌ه‬ ‫سیاسییه‌کانه‌و ‌ه سه‌رچاو ‌ه ده‌گرێت‪ .‬ب ‌ه پێی‬ ‫ی ئه‌و سیستم ‌ه ده‌سته‌به‌ری‬ ‫ئه‌و ئازادییه‌ ‌‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬مافێکی سروشتیی تاکه‌کانه‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه بیرو رای ج��ی��اوازی��ان س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه‬ ‫دۆز ‌ه گشتییه‌کان‌و بڕیار ‌ه سیاسییه‌کان‌و‬ ‫رێکخستنی خودی کۆمه‌ڵگای خۆی هه‌بێت‪.‬‬ ‫جیاوازیی سیاسیش ل ‌ه ئازادی کۆبوونه‌وه‌و‬ ‫ب��ه‌ش��داری��ی ف��ره‌ح��ی��زب��ی‌و ف��ر ‌هک��ان��دی��د ل ‌ه‬ ‫کێبه‌ڕکێی هه‌ڵبژاردن ‌ه ئازاده‌کاندا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ل�� ‌ه ف��ره‌ی��ی کوتل ‌ه پارله‌مانییه‌کاندا خۆی‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ن ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ی ف��ره‌ی��ی‌‪،‬‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن ب��ڵ��ێ��ی�� ‌‬ ‫ی��ان چه‌ندێتی پێچه‌وانه‌ی ئ��ه‌و کۆمه‌ڵگا‬ ‫شمولییانه‌یه‌ ل��ه‌و سیستمانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه تاک ‌ه‬ ‫حیزب‪ ،‬یان حیزبی راب��ه‌ر سه‌رکردایه‌تی‬ ‫ده‌کات‪ .‬ئه‌و‌دوانه‌‪ ،‬نه‌ته‌نها ل ‌ه ئایدۆلۆجیدا‬ ‫پێچه‌وانه‌ی یه‌کترن‪ ،‬به‌ڵکو ل ‌ه دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫رێگا‌چاره‌کانیش بۆ ئه‌و ناجۆرییانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل��ه ب��وار ‌ه جیاجیاکانی ‌نێو کۆمه‌ڵگاکه‌دا‬ ‫ده‌بیندرێت‪ ،‬جیاوازن‪.‬‬ ‫ل ‌ه کۆمه‌ڵگای شموولیی تاکه‌حیزبدا رێگا‬ ‫ب�� ‌ه ج��ی��اوازی ن��ادرێ��ت‪ .‬ته‌نها ی��ه‌ک رێگا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌ویش رێگای حیزبی فه‌رمانده‌‌و‬ ‫سه‌رۆکی مێژووییه‌‪ ،‬ب��ەاڵم ل ‌ه کۆمه‌ڵگای‬

‫‪107‬‬

‫ف��ره‌ی��ی��دا رێ��گ��‌ا ب�� ‌ه ن��اج��ۆری��ی��ه‌ک��ان‌‪ ،‬ی��ان‬ ‫جیاوزییه‌کان ده‌درێت‪ ،‬ک ‌ه پێکه‌و ‌ه بژین ل ‌ه‬ ‫پێناوی به‌ره‌و پێشچوونی کۆمه‌ڵگادا‪ .‬به‌و‬ ‫پێیه‌‪ ،‬به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه ئابووری‌و سیاسی‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ده‌ت��وان��ن ه��ه‌ر یه‌که‌و‬ ‫ل�� ‌ه رێ��گ��ای حیزبی سیاسیی خ��ۆی��ان��ه‌وه‌‬ ‫گوزارشتی ئاشتییان ‌ه ل ‌ه خۆیان بکه‌ن‌و‬ ‫رک��اب��ه‌ری س��ی��اس��ی��ی ئ��ه‌وان��ی‌ت��ر ب��ن ل ‌ه‬ ‫ملمالنێی ‌وه‌رگرتنی ده‌س��ه‌اڵت ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫سندوقه‌کانی هه‌ڵبژرادنه‌وه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا ئ��ه‌وه‌ی شایه‌نی ئاماژه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ن ب��اس ل�� ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫کاتێک یاساناسه‌کا ‌‬ ‫یاسا ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬ده‌وڵ��ه‌ت��ی پۆلیسیش وەک‌‬ ‫ئیستیالحێکی‌تر بۆ گوزارشت له ‌ده‌وڵه‌تی‬ ‫ی��اس��ا ده‌ه��ێ��ن��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ەاڵم دی��اره‌ م��ه‌رام‌و‬ ‫میکانیزمی کاره‌کانیان زۆر ج��ی��اواز ‌ه ل ‌ه‬ ‫یه‌کتری‪.‬‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین ده‌وڵ��ه‌ت��ی پۆلیسی ئه‌و‬ ‫ی وته‌که‌ی‌(ماکیاڤیللی)‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌یه‌‪ ،‬که‌ ب ‌ه پێ ‌‬ ‫کار ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێت‪( :‬الغای ‌ة تبرر الوسیلة)‬ ‫واتە به‌کارهێنانی هه‌‌ر ئامڕا‌زێک له‌پێناوی‬ ‫هێنانه‌دی ئامانجدا‪ .‬ک ‌ه تیادا ده‌سه‌اڵته‌کانی‬ ‫ک��ارگ��ێ��ری‌و جێبه‌جێکردن سه‌ربه‌ستی‬ ‫ره‌هایان هه‌ی ‌ه ل ‌ه ده‌رکردنی ئه‌و بڕیارانه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب ‌ه شیاوی ده‌زانن‪ ،‬بێ پابه‌ند بوون‌‪ ،‬یان‬ ‫گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ ئه‌و بنه‌ما بنه‌ڕه‌تییانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌و ئیختیساسه‌کانیان‌و میکانیزمی‬ ‫به‌کارهێنانیان دی��اری ده‌ک��ات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ه��ه‌م��وو دام��ه‌زراوه‌ک��ان��ی ی��اس��ادان��ان‌و‬ ‫جێبه‌جێکردن‌و قه‌زاوه‌ت تێکه‌اڵوی یه‌کتری‬

‫ده‌بن ‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ جیاکردنه‌وه‌یه‌ک له‬ ‫‌نێوانیاندا هه‌بێت‌‪ ،‬ی��ان پێوه‌رێک هه‌بێت‬ ‫بۆ له ‌یه‌ک جیاکردنەوە‌‪ ،‬یان له‌م چه‌شن ‌ه‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ه‌دا ئیدار ‌ه یاسا داده‌ن��ێ��ت‌و هه‌ر‬ ‫خۆشی جیبه‌جێی ده‌کا‪ .‬بێگومان ئه‌وه‌ش‬ ‫ل�� ‌هگ��ه‌ڵ س��اده‌ت��ری��ن بنه‌ماکانی عه‌داله‌تدا‬ ‫یه‌کناگرێته‌وه‌‪ ،‬چونک ‌ه ل ‌ه ده‌وڵه‌تی پۆلیسیدا‬ ‫هیچ زه‌مانه‌تێک ب��ۆ ت��اک��ه‌ک��ان‌و ئازادیی ‌ه‬ ‫گشتییه‌کان نییه‌‪ ،‬ه��ه‌ر خ��ۆی خه‌سمه‌و‬ ‫خۆشی حه‌که‌مه‌ له‌ هه‌مان کاتدا‪.‬‬ ‫وەک پێشت ‌ر گوتمان له‌م ده‌وڵه‌ته‌د‌ا ئامانج‬ ‫هێنانه‌دی مه‌به‌سته‌کانی ئیداره‌ی ‌ه ب ‌ه هه‌ر‬ ‫رێ��گ��ه‌ی��ه‌ک‌‪ ،‬ی��ان پ��اس��اوێ��ک ب��ێ��ت‪ ،‬ج��ۆر ‌ه‬ ‫خه‌ڵکانێکیش‪ ،‬ک ‌ه ئاره‌زووی تاکڕه‌وییان ل ‌ه‬ ‫بڕیاری سیاسیدا هه‌یه‬ ‫بە روانین لە رابوردوو‪ ،‬بۆمان دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه دەوڵەتی یاسا لە سەر بنەمای سەروەری‬ ‫(سیادة) ده‌ستووری نیشتمانی هەڵدەسێت‌و‬ ‫زامنی مافە یەکسانەکانی هاوواڵتییەکانی‬ ‫دەک��ات‪ .‬ل��ە س��ای��ەی دەوڵ��ەی ی��اس��ادا‬ ‫کۆمەڵگای م��ەده‌ن��ی شەریکێکی هاوتاو‬ ‫یەکسانی دەوڵ��ەت��ە‪ .‬ده‌س��ت��ووری لیتوانیا‬ ‫لە پێناسە‌‪ ،‬یان ‌وەسفی گەلدا دەڵێت‪ :‬گەل‬ ‫هەوڵ دەدات بۆ گەیشتن بە کۆمەڵگایەکی‬ ‫م��ەدەن��ی ک��راوەو ‌وع��ادی��ل‌و هاوئاهەنگ‬ ‫لەگەڵ دەوڵەتدا لە ژێر سایەی یاسا‌‪ ،‬یان‬ ‫دەوڵەتی یاسادا‪ .‬دەسەاڵتەکانی قەزائی‌و‬ ‫جێبەجێکردن (حکومەت) بەستراونەتەوە‬ ‫بە یاساوە‪ .‬بە واتایەکی‌تر لە دژی یاسا‬ ‫ش واتا‬ ‫کارناکەن‌و دەس��ەاڵت��ی یاسادانای ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫پارلەمان پابەندی بنەماکانی ده‌ستوور‬ ‫دەبێت‪ .‬هەموو کارەکانی دەوڵەت‌و چاالکییە‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ئ��اب��ووری‌و کۆمەاڵتییەکانی‬ ‫دەبێت بە شێوەیەکی روون‌و ئاشکرابێت‌و‬ ‫لە پشتی پەردەوە نەبێت‌‪ .‬دەبێت پاساوی‬ ‫مەنتقیش بۆ هەموو ئەو کارانەی دەوڵەت‬ ‫هەبێت‪ .‬بڕیارەکانی دەوڵ��ەت‌و کارەکانی‬ ‫دەزگ��اک��ان��ی دەب��ێ��ت ب��ەردەوام ل��ە الی��ەن‬ ‫دەزگایەکی بێالنەوە پێداچوونەوەیان بۆ‬ ‫بکرێت‪ .‬بە هیچ شێوەیەک نابێت پرنسیپی‬ ‫ک��اری��گ��ەری ی��اس��ا ب��ە شێوەیەکی پشتاو‬ ‫پشت (رجعی) بێت‪ ،‬تەنها لەو حاڵەتانەدا‬ ‫نەبێت‪ ،‬ک ‌ه کەرتێکی بەرچاو لە کۆمەڵگا‬ ‫س��وودی لێببینن‪ .‬بە هیچ شێوەیەک لەم‬ ‫شێوە دەوڵەتەدا نابێت پەنا بۆ هێز لە دژی‬ ‫کۆمەڵگا‌‪ ،‬یان بەشێکی ببرێت‪.‬‬ ‫دەت��وان��ی��ن ب��ە دڵ��ن��ی��ای��ی��ەوە ب��ڵ��ێ��ی��ن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رەگەزێکی‌تر لەو رەگەزانەی‪ ،‬ک ‌ه ناکرێت بێ‬ ‫ئەو دەوڵەتی یاسا ئیدامەی هەبێت ئەویش‬ ‫لیبرالیزمە‪ .‬هەر بەم بۆنەیەوە دەکرێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫جارێکی‌تر بگەڕێنەوە سەر فەیلەسووفی‬ ‫ئینگلیز ج��ۆن ل��ۆک‪ ،‬ک��ە ل��ەو ب��ارەی��ەو ‌ە‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ :‬لە کۆمەڵگای نوێی لیبرالیزمیدا‬ ‫هە‌ر مرۆڤێک مافی ژی��ان‌و مافی ئازادیی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬مافی س��وود وەرگ��رت��ن ل��ە موڵکە‬ ‫شەخسییەکانی خۆی هەیە‪ .‬هە‌ر کەس بۆی‬ ‫هەیە باوەڕ بە ئایینی خۆی‪ ،‬یان مەزهەبی‬ ‫خۆی بهێنێت بە مەرجێک ئەو ب��اوەڕەی‬ ‫خۆی بە زەبری هێز بە سەر کەسی دیکەدا‬ ‫نەسەپێنێت‪ .‬لۆک بەم دەستپێکە بنەمایەکی‬

‫بۆ لێبوردن لە نێوان ئایینە جیاوازەکان‌و‬ ‫ی لە‬ ‫مەزهەبەکاندا داڕشت تا ئەو جێگایە ‌‬ ‫ساڵی ‪‌1869‬دا واتا سێ سەدە‌و نیو پێش‬ ‫ئێستا داکۆکی لە موسوڵمان‌و جولەکەکان‌و‬ ‫ئەو مەسیحییانەشی‪ ،‬ک ‌ه کاسۆلیک بوون‌و‬ ‫کەمینە بوون لە نێو کۆمەڵگای ئینگیلزی‬ ‫پ��رۆت��س��ت��ان��ت‌دا‌و ئ��ەو ب��ە دەقیقی ئەمەی‬ ‫گووتووه که‌‪ :‬نابێت هیچ کەسێک بە هۆی‬ ‫ج��ی��اوازی��ی ئایین‌و م��ەزه��ەب��ه‌وە ل��ە مافە‬ ‫مەدەنییەکانی مەحروم بکرێت‪ .‬لە سەر‬ ‫ئاستی سیاسیشەوە پرسیارێک بەرەنگاری‬ ‫ل��ۆک ب��ۆت��ه‌وه‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ای��ا ب��ە چ رێ��گ��ای��ەک‬ ‫دەتوانرێت لەو حوکمە دیکتاتۆرییە قێزەونە‬ ‫رزگاریان بێت‪ ،‬ک ‌ه لە سەرەوە بە سەر گەلدا‬ ‫فەرز کراوە‪ .‬ئایا دەکرێت بگەنە جۆرێک لە‬ ‫حوکمڕانی‪ ،‬ک ‌ه ئ��ازادی‌و کەرامەتی خەڵک‬ ‫بپارێزێت؟ لە دوای شۆڕشی ساڵی ‪،1688‬‬ ‫ک ‌ه بە مونەزیری سەرەکی ئەو شۆڕشە‬ ‫دادەنرا‪ ،‬لە بریتانیادا ئیستیبداد پاشەکشێی‬ ‫ک��ردوووه‌و بۆ یەکەمین جار لە مێژوودا‬ ‫دەوڵەتی ه��ەق‌و یاسا لە بریتانیا سەری‬ ‫هه‌ڵداوه‪.‬‬ ‫بریتانیا سەد ساڵ پێش فەرەنسا کەوتووه‬ ‫ل��ە دام��ەزران��دن��ی سیستمی لیبرالیزمی‬ ‫ئ��ازاد‪ .‬ه��ەر ل��ەب��ەر ئ��ەم ه��ۆی��ەش ب��ووه‬ ‫کاتێک ڤۆلتێر لە ساڵی ‪1728‬دا سەردانی‬ ‫بریتانیای کردوه‌و چاوی بەو پیشکەوتنە‬ ‫کەوتووه‪ ،‬ئاخی بۆ فەرەنسا هەڵدەکێشاوه‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ت��ا ئ��ەو ک��ات��ەش ب��ە دەس��ت حوکمێکی‬ ‫ئسوڵیی ئیستیبدادییەوە نااڵندوویه‌تی‪ .‬بۆیە‬

‫‪109‬‬

‫ی وەربگێڕێتە‬ ‫هەوڵیداوه بیرو باوەڕەکان ‌‬ ‫سەر زمانی فەرەنسی‪ .‬بۆ ئەوەی لەوێش‬ ‫کەشی ئ��ازادی‌و لێبوردن‌و دێموکراسی‬ ‫باڵوببێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه هەوێن بن بۆ دەوڵەتێکی‬ ‫یاسایی‪.‬‬ ‫ل��ه‌ک��ۆت��ای��ی��دا م��اوه‌ت��ه‌وه‌ ب��ڵ��ێ��ی��ن داخ��ۆ‬ ‫تاقیکردنه‌وه‌ی کورد ل ‌ه هونه‌ری ئیداره‌ی‬ ‫سیاسی‌و مه‌ده‌نی‌و یاسادانان‌و دادوه‌ریدا‬ ‫گه‌یشتووه‌ت ‌ه ئه‌و پله‌یه‌ی بڵێین ئێم ‌ه بناغه‌ی‬ ‫دروستکردنی ده‌وڵ��ه‌ت��ی یاسامان هه‌یه‌و‬ ‫ئێستا سه‌رقاڵی جوانکردن‌و باشکردنی‬ ‫ئ��ه‌و بونیاد ‌ه شارستانییه‌‌ین‌‪‌ ،‬ی��ان هێشتا‬ ‫ماومانه‌؟ ب ‌ه ه��ه‌ر ح��اڵ‪ ،‬مه‌به‌ستی به‌ند ‌ه‬ ‫ل ‌ه خستنه‌ڕووی ئ��ه‌م باسه‌دا کردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌رگای ‌ه ل ‌ه سه‌ر دیالۆگێکی شارستانییانە‬ ‫لە نێوان نوخبە رۆشنبیرەکە لە الیەکەوە‌و‬ ‫نوخبە سیاسییەکە لە الیەکی‌ترەوە‪ .‬لە هە‌ر‬ ‫کاتێکیشدا هاویشتنی بەردێکی بچووک بۆ‬ ‫ی سەد‬ ‫نێو گۆمێکی مەنگ‪ ،‬چاکترە ل��ەوە ‌‬ ‫ساڵ چ��اوەڕوان��ی زەمین ل��ەرزەی��ەک بێت‬ ‫بۆ جوواڵندنێکی بەهێزی ئاوەکەی نێوی‪.‬‬ ‫ی پێش ئێمە بەو ئاواتە‬ ‫ئەو کۆمەڵگایانە ‌‬ ‫گەیشتوون‪ ،‬س��ەرەت��ا تەنها بە هەنگاوی‬ ‫رۆشنبیرێک‪ ،‬ی��ان بیرمەندێک دەستیان‬ ‫پێکردووە‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬

‫‪1‬ـ��ـ مبدأ المشروعی ‌ة وض��واب��ط خضوع الدولة‬ ‫للقانون‪ ،‬تألیف‪ :‬د‪ .‬طعیمة الجرف‪.‬‬ ‫‪2‬ــ النظم السیاسیة‪ ،‬د‪ .‬ثروت بدوي‪.‬‬

‫‪3‬ــ الدولة القانونية والدولة البولیسیة‪ ،‬تألیف‪:‬‬ ‫حسن شکر‪.‬‬ ‫‪4‬ــ دولة القانون‪ :‬الضرور ‌ة والمقدمة للشروع في‬ ‫التنمیة‪ ،‬د‪ .‬بسام دلة‪ .‬مجلة التأمین‌و التنمیة‪ .‬العدد‬ ‫‪ .2‬لسنة ‪.2004‬‬ ‫ن والدول العربیة‪ ،‬د‪.‬‬ ‫‪5‬ــ النظم السیاسیة في لبنا ‌‬ ‫احمد سرحال‪.‬‬ ‫‪6‬ــ روح القوانین‪ ،‬مونتسکیو‪.‬‬ ‫‪7‬ــ الدیمقراطی ‌ة والقانون‪ ،‬د‪ .‬اسماعیل موسی‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫جارێكی دیكە بڵێ‪ ..‬سەربەخۆیی كورد هەر ئێستا‬

‫نووسینی‪ :‬جۆن سان سپایر‬ ‫(هاوكاری پێشكەوتووی نێوەندی لێكۆڵینەوەی نێودەوڵەتی له‌ هارزیلیا)‬ ‫وه‌رگێڕانی (لە عەرەبیەوە)‪ :‬ئەكرەمی میهرداد‬

‫‪111‬‬

‫نیو س��ەدەی ك��ارەس��ات‌و بەدبەختی ل ‌ه‬ ‫س��وری��او عیراق ب��ەرەو كۆتایی دەچێت‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم هێشتا ن��ەت��ەوەی��ەك ل��ه‌وێ��ن��دەرێ بە‬ ‫ئاشكرا شانازی بە خۆیه‌و ‌ه دەكات‌و پشت‬ ‫بە خۆی دەبەستێت‌و دۆستی خۆرئاواییە‪.‬‬ ‫دەمێكە چاوەروان‌و هەڵوەدای جێگایەكە ل ‌ه‬ ‫سەر مێزی نەتەوە یەكگرتووەكان‪ .‬جەنگی‬ ‫ن��ێ��وخ��ۆی س��وری��ا‌و الوازی‌و شپرزەیی‬ ‫هەلومەرجەكانی عیراق پرسیار‌و گومان‬ ‫ل�� ‌ه س��ەر ئ��ای��ن��دەی ئ��ەو دوو دەوڵ��ەت��ە‬ ‫دەوروژێ��ن��ن‪ ،‬سەردەمێكی دوور‌و درێژ‬ ‫گەالنی ئەم دوو واڵتە ل ‌ه سایەی دڕندەیی‬ ‫ئەو رژێمانە دەناڵێنن‌و دەسەاڵتدارانیش‬ ‫بە ناوی نەتەوایەتیی عەرەبەوە ئەوپەڕی‬ ‫ستەمكارییان ئ��ەن��ج��ام��دا‌و سەرئەنجام‬ ‫نەیانتوانی بونیادی هاوبەشی نێوان ئەو‬ ‫گەالنە دروس��ت بكەن‪ ،‬یان ناسنامەیەكی‬ ‫ن��ی��ش��ت��م��ان��ی��ی پ��ت��ەوی��ان ب��ۆ س��از ب��دەن‪.‬‬ ‫ئێستا ن��ەت��ەوەو ن��ەژادی دێرین بە هۆی‬ ‫الوازب��وون��ی دەس��ەاڵت��ی ئ��ەو دوو رژێمە‬ ‫س��ت��ەم��ك��ارەی س��وری��ا‌و ع��ی��راق س��ەری��ان‬ ‫دەرهێناوەو ن��ەت��ەوەی كوردیش ل ‌ه پێش‬ ‫ن��ەژاد‌و ن��ەت��ەوەك��ان��ی ئ��ەم ن��اوچ��ەی��ە ل ‌ه‬ ‫س��ەره��ەڵ��دان��دی��ە‪ ،‬س��ەرئ��ەن��ج��ام ئاڵوگۆڕ‌و‬ ‫پێشكەوتنە هەرێمایەتییەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ع��ەرەب��ی دەب��ن��ە زەمینەی دروستبوونی‬ ‫دەوڵەتی كوردی وەك رەوشێكی (دیفاكتۆ)‪،‬‬ ‫ک ‌ه بۆ یەكەم جار ل ‌ه یادەوەریی زیندوودا‬ ‫دەبینرێت‪.‬‬ ‫من ل ‌ه زۆر بۆنەدا دەربارەی كوردستانی‬

‫عیراق‌و سوریا وت��ارم نووسیوە‪ ،‬دوایین‬ ‫دی��دەن��ی��م ب��ۆ ئ��ەم ن��اوچ��ەی��ە پ��ێ��ش چ��وار‬ ‫ه��ەی��ڤ ب��وو‪ ،‬ه��ەروەه��ا كۆمەڵێكی زۆر‬ ‫دۆس��ت‌و ه��اوڕێ��م ه��ەن‪ ،‬ک��ه‌ ب��ەردەوام‬ ‫پەیوەندیم له‌گه‌ڵیاندا ه��ەی��ە‌و ل�� ‌ه هەموو‬ ‫جیهانی فره‌وانی كوردیشدا پەیوەندییەكانم‬ ‫ب��ەردەوام��ن‪ .‬زۆر بە رۆشنی لێم دی��ارە‬ ‫س��ەروەری‌و سەربەخۆیی كورد سوودی‬ ‫زۆری بۆ ك��ورد‌و بۆ هەموو ناوچەكە‌و‬ ‫ب��ۆ ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی خ��ۆرئ��اوای��ش ل ‌ه‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت ه��ه‌ی��ه‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫نیگەرانم له‌وەی کورد ل ‌ه الیەن دارێژەرانی‬ ‫سیاسەت‌و جەماوەری جیهانی خۆرئاواوه‬ ‫گرنگیی كەمی پێدەدرێت‪.‬‬ ‫دەوڵەتی كوردستان كارێكی زۆرباشە بۆ‬ ‫كورد‪ ،‬پرسێكی زۆر باشە بۆ خۆرئاواش‪،‬‬ ‫ك��وردەك��ان��ی ژم��ارەی��ان ‪ 30‬م��ل��ی��ۆن‬ ‫ك��ەس دەب��ێ��ت‪ .‬ن��ەت��ەوەی ك��ورد بەگشتی‬ ‫گ��ەورەت��ری��ن ن��ەت��ەوەی ب��ێ دەوڵ��ەت��ن ل ‌ه‬ ‫جیهان‪ .‬ك��ورد بڕوایان وای�� ‌ە نەتەوەیەكی‬ ‫ناسامی‌و ناتوركین‌و ل ‌ه گەلە رەسەنەكانی‬ ‫خۆرهەاڵتی ن��اوەراس��ت��ن‪ ،‬ک ‌ه بەشێكن ل ‌ه‬ ‫نەوەكانی خێڵە دێرینەكانی ئێرانی‪ ،‬كە‬ ‫پێش داگیركاریی ع��ەرەب��ی‌و توركی له‌و‬ ‫ناوچەیەدا نیشتەجێ بوون‪.‬‬ ‫ه��ێ��زەك��ان��ی خ��ۆرئ��اوا ل�� ‌ه دوای جەنگی‬ ‫جیهانیی یەكەم ل ‌ه پەیمانی سیڤەری ساڵی‬ ‫‪ 1920‬بەڵێنی سەربەخۆییان بە كورد دا‪،‬‬ ‫به‌اڵم بەرەنگاری بزاڤی نەتەوەیی توركی‬ ‫بەڕابەرایەتی مستەفا كەمال ئەم پەیمانەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫هەڵوەشانەوەو ل ‌ه ساڵی ‪ 1923‬پەیمانی‬ ‫لۆزانی سەپاند‪ ،‬كە خۆرئاوا بە رەسمی‬ ‫سنوورەكانی توركیای نوێی پەسەندكرد‬ ‫ل ‌ه ئەنجامدا كورد دابەشكران بە سەر ئەو‬ ‫دەوڵەتانەی‪ ،‬كە میراتگریی ئیمپراتۆریای‬ ‫ع��وس��م��ان��ی ب��وون ل��ه‌ ت��ورك��ی��ا‌و ع��ی��راق‌و‬ ‫س��وری��ا‪ ،‬كە بەشێكیشیان له‌گه‌ڵ ئێراندا‬ ‫م��ان��ەوە‪ .‬سەرئەنجام سیاسەتی ك��وردی‬ ‫ل��ه‌و س��ەردەم��ەوە داب��ەش��ك��راو ل�� ‌ه رێگا‬ ‫ونەكانی دەوڵ��ەت��ان‌و سیاسەتی جیهانیدا‬ ‫سەرگەردان مانەوە‪ .‬ئەم هەل‌و مەرجە بە‬ ‫شێوەیەك كاریگەر بوو‪ ،‬كە نە ئێستاو نە‬ ‫لە رابردوودا بزاڤێكی نیشتمانی‌و نەتەوەیی‬ ‫كوردی یەكگرتوو نەهاتەدی‪ .‬كوردەكان بە‬ ‫ناچاری‌و هەر پارچەیەك بە جیا دەستیان‬ ‫بە دامەزراندنی بزاڤە سیاسییە تایبەتەكانی‬ ‫خۆیان کرد‪ .‬نامۆ نییه گەر بڵێین كوردەكان‬ ‫شكستی قارەمانانەی خۆیان دەكەنە هێماو‬ ‫بەرجەستەبوونی سەرهەڵدانەوەی نوێ‌و‬ ‫دەستپێكی خەباتی دووب��ارەو چەند بارە‪.‬‬ ‫تێكۆشەرانی هاوچەرخی نەتەوەیی كورد‬ ‫رەگ‌و ریشەی بزاڤەكانیان دەگێڕنەوە بۆ‬ ‫كۆماری مەهابەدی یەكەم ئەزموونی كەم‬ ‫خایەنی دەوڵ��ەت��ی ك��ورد ل ‌ه سەرەتاكانی‬ ‫ساڵی ‪ ،1946‬ک ‌ه ل ‌ه الیەن سوپای ئێرانەوە‬ ‫له‌ ناوبرا‪.‬‬ ‫ل ‌ه دوای جەنگی یەكەمی كەنداوی ساڵی‬ ‫‪ 1991‬هەرێمی كوردستان ل ‌ه باكووری‬ ‫عێراق دام��ەزرا‌و پاشان ل ‌ه ساڵی ‪2003‬‬ ‫ل ‌ه دوای داگیركردنی ئەمریكا بۆ عیراق‬

‫ئەم هەرێمە نیوە سەربەخۆ‌و سەرەوەرە‬ ‫گەشەی كرد‌و بەهێز بوو‪ ،‬كە خاوەنی هێزی‬ ‫چەكدار‌و سیستەمی سیاسی‌و بەرژەوەندی‬ ‫ئابوورییە‪ .‬دیدارەكان بۆ ئەم هەرێمە ئەوە‬ ‫دەردەخ��ەن ك��ە چ��ی��رۆك��ی س��ەرك��ەوت��ن��ی‬ ‫ناوازە ل ‌ه خۆرهەاڵتی ناوەڕاستی نامۆ بەم‬ ‫سەرهەڵدانانە ل��ه‌و واڵت��ە دێتە پێش چاو‬ ‫ئەمانەش ل ‌ه سەردەمێكدا‪ ،‬ک ‌ه ئەو ناوچەیە‬ ‫ب��ەئ��اش��وب‌و ت��ون��دی‌و ت��ی��ژی‌و داڕم��ان��دا‬ ‫تێدەپەڕێت هەرێمی ك��وردس��ت��ان ناوچە‬ ‫هەرە ئارام‌و ئاسایشەكەی عیراقەو له‌وێ‬ ‫توندی‌و تیژیی سیاسی نەماوەو هاندانی‬ ‫گ��ەش��ەو بەرهەمهێنان ل�� ‌ه پێشكەوتندایە‬ ‫پایتەختی هەرێمی ك��وردس��ت��ان هەولێر‬ ‫ش��ارێ��ك��ی رازاوەو پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووەو ل ‌ه‬ ‫زۆربەی شوێنەكانی پرۆژەكانی ئاوەدانی‌و‬ ‫نوێبوونەوە دەبینرێن‌و ئۆتۆمبیلە تازەكان‬ ‫ش��ەق��ام��ەك��ان��ی��ی��ان پ��ڕك��ردووە‪ .‬كۆمپانیا‬ ‫گ��ەورەك��ان��ی ن��ەوت��ی جیهان رێكکەوتنی‬ ‫بەرهەمهێنانیان له‌گه‌ڵ حكومەتی هەرێم‬ ‫ئیمزا كردووەو ئێستا كۆنسۆڵ خانەكانی‬ ‫ئەمریكاو فەرەنساو دەوڵەتانی دیكە ل ‌ه‬ ‫هەولێر ل ‌ه كاردان‪ .‬جەنگی ناوخۆی سوریا‬ ‫ب��ووە ه��ۆی دام��ەزران��دن��ی ن��اوچ��ەی��ەك��ی‬ ‫دیكەی دەس��ەاڵت��داری ك��ورد ل ‌ه باكووری‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی ئ��ەو واڵت��ە‪ .‬ئ��ەم ناوچەیە ل ‌ه‬ ‫ژێر كۆنترۆڵی پارتی یەكێتی دیموكراتی‬ ‫ك��وردی��دای��ە ‪ ،PVD‬ك��ە ب��ەش��ی س��وری��ای‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستانە‪ ،‬ئەم ناوچەیە‬ ‫هەژارترو نائارامترە ل ‌ه بەشە كوردییەكەی‬

‫‪113‬‬

‫ع��ی��راق‪ ،‬ب��ه‌اڵم بە ب��ەراورد بەناوچەكانی‬ ‫دیكەی سوریا زیاتر ئارام‌و پڕ ل ‌ه ئاشتی‌ترە‪.‬‬ ‫پارتی یەكێتی دیموكراتی كۆنترۆڵی خۆی‬ ‫سەپاندووەو یەكینەكانی پاراستنی گەل‬ ‫‪ YPG‬رێ��گ��ا ن��ادەن چ��ەك��داران��ی گروپە‬ ‫ئیسالمیەكان‌و سەربازانی رژێمی بەشار‬ ‫ئ��ەس��ەد ل��ه‌و ن��اوچ��ان��ە ب��ن‌و ئێستا ئ��ەم‬ ‫یەكینانەو دەزگ��ای ئاسایشی ك��وردی‬ ‫دەسەاڵت‌و ئامادەییەكی زۆری له‌م بەشەی‬ ‫كوردستان هەیە بۆ سەلماندنی ئەم وتانە‬ ‫ئێستا هەردوو كوردستانی عیراق‌و سوریا‬ ‫بوونەتە پەناگای ئاسایش بۆ پەنابەرانی‬ ‫عەرەبی ئەم دوو واڵت��ە‌و ئەمەش ل ‌ه بەر‬ ‫ه��ۆك��ارێ��ك��ی زۆر س��ادەی��ە‪ :‬ه��ەر كاتێك‬ ‫دەسەاڵت بەدەست كورد بێت رەوشەكان‬ ‫زۆربەی كات ئارامن‪.‬‬ ‫ك��ارەس��ات‌و رووداوە ن��اخ��ۆش��ەك��ان��ی‬ ‫واڵتانی ناوبراو بوونە زەمینەو هۆكاری‬ ‫س��ەره��ەڵ��دان‌و پێشكەوتنی چ��اوەڕوان‬ ‫نەكراوی كورد‪ ،‬ئێستا كورد خاوەنی دوو‬ ‫ناوچەو دەسەاڵتدارییە هەرچەندە جیاوازن‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ب��ەه��ێ��زن‌و ل�� ‌ه بەشە داڕم��اوەك��ان��ی‬ ‫دیكەی عیراق‌و سوریا بەهێزترن‪ .‬ل ‌ه الیەكی‬ ‫دی��ك��ەش ك��وردی توركیا ل�� ‌ه دانوستانی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ئ��اش��ت��ی��دان ب��ۆ ب��ەه��ێ��زك��ردن��ی‬ ‫مافەكانیان هێشتا ك��وردی ئێران ل ‌ه نێو‬ ‫دیوارەكانی زیندانی ئەو واڵتە ژیان بەسەر‬ ‫دەب��ەن‪ .‬پرسیاری گرنگ بۆ كورد ئەوەیە‬ ‫چۆن دەتوانن ئەم دەستكەوتانە بەهێز‌و‬ ‫جێگیر بكەن‌و كاری ئایندەی ل ‌ه سەر بكەن‪.‬‬

‫پرسی دام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ی ك��وردی‌و‬ ‫گرنگی‌و كاریگەری ئەو دەوڵەتە بۆ كورد‌و‬ ‫ناوچەكە بە شێوەی گشتی بەردەوام دێتە‬ ‫ناو باس‌و خو‌‌استی سیاسی‌و ستراتیجی‪،‬‬ ‫ئەگەرچی زۆر ن��اوازە نەبێت بە ئاشكرا‬ ‫باسی لێناكرێت‪ .‬ئایا كوردەكان ئەم قەوارە‬ ‫نیمچە دەوڵ��ەت��ان��ە بەهێز‌و گ��ەش��ەك��ردوو‬ ‫دەكەن‪ ،‬كە سەرئەنجام بەرەو سەروەری‬ ‫راستەوخۆیان دەب��ات‪ ،‬یان رووداوەك��ان‬ ‫ب��ەرەو س��ەرب��ەخ��ۆی��ی ك��ورد دەرۆن ل ‌ه‬ ‫ئەنجامی داب��ەش��ب��وون��ی حەتمی عیراق‌و‬ ‫سوریا؟‬ ‫ك��اروان��ی س��ەروەری��ی ك��ورد هێشتا پڕە‬ ‫ل ‌ه گرفت‌و ئاستەنگ‪ ،‬ب��ه‌اڵم گەورەترین‬ ‫ئاستەنگ ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک�� ‌ه ك��ورد نەیتوانیوە‬ ‫ب��زوت��ن��ەوەی��ەك��ی ن��ی��ش��ت��م��ای ی��ەك��گ��رت��وو‬ ‫دروست بكات‪ .‬ئەوەی له‌م رەوشەدا زۆر‬ ‫ب��ەرچ��اوە دوو هێزی س��ەرەك��ی ك��وردی‬ ‫ل�� ‌ه ك��ات��ی ئ��ێ��س��ت��ادا ل�� ‌ه م��ەی��دان‪ :‬ی��ەك��ەم‪،‬‬ ‫ئەزموونی دەسەاڵتداری كوردی عیراقە‌و‬ ‫ئ��ەوی دیكەشیان ئ��ەزم��وون��ی ك��وردە ل ‌ه‬ ‫توركیا‪ .‬هەردووكیان له‌م سااڵنەی دواییدا‬ ‫پێشكەوتنی گ��ەورەی��ان بەدەستهێناوە‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ب��ە ئ��اڕاس��ت��ەی دروستكردنی دوو‬ ‫بزاڤی نەتەوەیی كوردی جیاواز‌و ركابەر‬ ‫هیچ ك��ام ل��ه‌م دوو ه��ێ��زە جێگای ئ��ەوی‬ ‫دیكەیان ن��اگ��رن��ەوە‪ ،‬ی��ان ب��ە س��ەر ئ��ەوی‬ ‫دیكەدا سەرناكەون‪ ،‬بۆیە ئایندەی كورد‬ ‫ل ‌ه سەر توانای هاوبەشی ئەوان وەستاوە‬ ‫ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی رێ��گ��اك��ان��ی ه��اوك��اری‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫ئەگەرچی ئ��ەم ك��ارە ئاسان نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫سەختیشە بە هۆی پەیوەندیی ستراتیجی‌و‬ ‫گ��ەش��ەك��ردووی حكومەتی هەرێم له‌گه‌ڵ‬ ‫ت��ورك��ی��ا‪ .‬ت��ورك��ەك��ان ب��ەدری��ژای��ی دەی��ان‌و‬ ‫س��ەدان س��اڵ ئامانجەكانی ك��وردی��ان بە‬ ‫لەعنەت دەزانی‪ ،‬به‌اڵم ئێستا رەوشەكە بەو‬ ‫جۆرە نەماوە‪ .‬توركیا‌و حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان ل ‌ه سااڵنی رابردوودا پەیوەندی‬ ‫ب��ەه��ێ��زی��ان دام��ەزران��دووە‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه سەر‬ ‫بنەمای بەرژەوەندیی ئابووری دامەزراوە‪،‬‬ ‫ئێستا توركیا پشت دەبەستێت بە نەوت‌و‬ ‫گازی روسیا‌و ئێران‪ ،‬پەیوەندییە سیاسی‌و‬ ‫ستراتیجییەكانی له‌گه‌ڵ هەردووكیان ل ‌ه‬ ‫ق��ەی��ران��دای��ە‪ ،‬ب��ه‌اڵم هەرێمی كوردستانی‬ ‫دەوڵەمەند بە نەوت‌و گاز‪ ،‬كە سنووریان‬ ‫ه��اوب��ەش��ە‪ ،‬دەت��وان��ێ��ت ئ��ەم نەخشەیەی‬ ‫وزەی توركیا بگۆڕێت‌و بۆیە ه��ەردووال‬ ‫رێكکەوتنی كڕین‌و ه��اوك��اری نەوتنییان‬ ‫ئیمزاكردووە‪ ،‬ئەمەش س��ەرەڕای نەیاریی‬ ‫ئەمریكایە‪ ،‬كە نەبادا هەرێمی كوردستان بە‬ ‫هۆی توانای ئابووری ل ‌ه عیراق جیا بێتەوە‬ ‫بێگومان نەیاری حكومەتی ناوەندی عیراق‬ ‫له‌ بەغدا له ئه‌‌والوە بوەستێت‪.‬‬ ‫ئ��اس��ت��ەن��گ��ە س��ەرەك��ی��ەك��ان��ی ب��ەردەم��ی‬ ‫هاوپەیمانی گەشەكردووی نێوان توركیا‌و‬ ‫كوردی عیراق بریتییە ل ‌ه ئایندەی كوردی‬ ‫ت��ورك��ی��ا‌و ن��اوچ��ە ك��وردەك��ان��ی ب��اك��ووری‬ ‫خۆرهەاڵتی سوریا كەسنووری دوورو‬ ‫درێژی هاوبەشی له‌گه‌ڵ توركیا هەیە‪ .‬ئەم‬ ‫رەوشە له‌وێدا زۆر ئاڵۆز دەرئەكەوێت‪ ،‬كە‬ ‫چیای قەندیلی ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی‬

‫هەرێم ب��ووە بەناوەندی بڕیار‌و خەباتی‬ ‫پ��ارت��ی ك��رێ��ك��اران��ی ك��وردس��ت��ان ل�� ‌ه دژی‬ ‫حكومەتی توركیا حكومەتی هەرێم رێگا‬ ‫ل ‌ه ك��ار‌و چاالكییەكانی پارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستان ناگرێت‌و بەرەسمی هیچ كارێك‬ ‫ل ‌ه دژی ئەو پارتە ناكات‪.‬‬ ‫سەرهەڵدانی ناوچەی كوردی ل ‌ه باكووری‬ ‫خۆرهەاڵتی سوریا هۆكارێكی دیكە بوو بۆ‬ ‫ئەوەی توركیا چارەسەرێك بۆ ملمالنێی‬ ‫درێژخایەنی نێوان خۆی‌و كوردی توركیا‌و‬ ‫پ��ارت��ی ك��رێ��ك��اران ب��دۆزێ��ت��ەوە‪ .‬ل�� ‌ه دوای‬ ‫س��ەره��ەڵ��دان��ەوەی ك��ارە دژەك��ان��ی نێوان‬ ‫ت��ورك��ی��ا‌و پ��ارت��ی ك��رێ��ك��اران‪ ،‬ئەگەرێكی‬ ‫بەهێز هەیە‪ ،‬ک ‌ه ئەو سنوورانە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ژێر‬ ‫كۆنترۆڵی كوردی سوریاو رژێمی ئەسەدان‬ ‫بكرێنە پێگەكانی كاری سەربازی ل ‌ه دژی‬ ‫توركیا‪ .‬ئەم رەوشە هۆكارێكی بەهێز بوو‪،‬‬ ‫ک ‌ه سەرۆك وەزیرانی توركیا دەست بكات‬ ‫بە دانوستان له‌گه‌ڵ پارتی كرێكاران‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دانووستانەكان هێشتا بێ ئاكام‌و شپڕیۆن‪.‬‬ ‫ل��ه‌م ه��ەل‌و م��ەرج��ان��ەدا س��ەرك��ردای��ەت��ی‬ ‫ك��وردی باكووری خۆرهەاڵتی سوریا ل ‌ه‬ ‫ن��اوەراس��ت��ی مانگی ت��ەم��ووزی راب��ردوو‬ ‫بڕیاری راگەیاندنی دەسەاڵتدارێكی كاتی‬ ‫خۆبەڕێوەبردنی بۆ ئەو ناوچانە دەركرد‪،‬‬ ‫كە راستەوخۆ ل ‌ه ژێر كۆنتڕۆڵی كوردان‪.‬‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان ه��ەردوو ن��اوچ��ەی‬ ‫ئۆتۆنۆمی ك��وردی ع��ی��راق‌و س��وری��ا پڕە‬ ‫ل ‌ه ئاستەنگ‌و مەترسی بەهۆی پەیوەندی‬ ‫جیاوازی هەریەكەیان له‌گه‌ڵ توركیا كوردی‬ ‫ع��ی��راق ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی س��ن��ووری هاوبەشی‬

‫‪115‬‬

‫ن��ێ��وان خ��ۆی��ان‌و كوردستانی سوریایان‬ ‫ك��ردووە ل ‌ه مانگی مارسی ‪ 2013‬له‌گه‌ڵ‬ ‫كۆمەڵێك جەنگاوەری كوردی سوریا له‌م‬ ‫سنوورە تێپەڕیم‪ ،‬دەبوایە خۆمان البدایە‬ ‫ل ‌ه هێزەكانی كوردی عیراق‌و له‌وێدا بۆم‬ ‫دەركەوت كەرەوشی نارۆشنی بژی‌و بهێڵە‬ ‫ئەوانی دیكەش بژین‪ ،‬ل ‌ه نێوان هەردووالدا‬ ‫بەئاشكرا دەبینرا‪ ،‬ه��ەردووال دەی��ان��ەوێ‬ ‫كاریان بەسەر ئەوی دیكەوە نەبێت‪.‬‬ ‫ئەگەری پەیدابوونی ناكۆكی چەكداری ل ‌ه‬ ‫نێوان ئەم دوو ناوچەیە زۆر دوورە‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بەهۆی ئەو نەخشەیەی‪ ،‬ک ‌ه توركیا دەیبینێ‬ ‫یەكگرتنی ئەم دوو ناوچەیەش دیسان زۆر‬ ‫دوورە‪ ،‬چونكە كوردی عیراق پێویستیان‬ ‫ب��ەب��ەردەوام��ی پەیوەندییە باشەكانیان‬ ‫هەیە له‌گه‌ڵ توركیا بۆ بەردەوامبوونی‬ ‫پشتبەستن بەئابووری‌و سیاسەتی خۆیان‬ ‫بەرەو سەربەخۆیی‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا هێشتا پارتی‬ ‫كرێكارانی كوردستان ل ‌ه جەنگدان له‌گه‌ڵ‬ ‫توركیا‪ ،‬یان بەرێكەوتنی ئاشتی‌و سیاسی‬ ‫نەگەیشتوون‪ .‬ل ‌ه پێناوی یەكگرتنی هەردوو‬ ‫كوردستانی سوریا‌و عیراق دەبێت پارتی‬ ‫كرێكارانی كوردستان زیاتر ل ‌ه توركیا‬ ‫نزیك بێتەوە‪ ،‬بە مانایەكی دیكە توركیا‬ ‫توانای ئ��ەوەی هەیە‪ ،‬كە یەكێتیی نێوان‬ ‫كوردو هەوڵەكانی كورد بۆ سەربەخۆیی‬ ‫ل ‌ه باربەرێت‪ .‬بۆ ئەوەی ئەم تواناو هەوڵەی‬ ‫توركیا نەیەتەدی پارتی كرێكاران‌و كوردی‬ ‫عیراق دەبێت رێگای بێالیەنكردنی توركیا‬ ‫بدۆزنەوە‪.‬‬

‫یەكێك ل ‌ه رێگاكانی ئەم ئامانجە ئەوەیە‬ ‫كەئەمریكا‌و هێزەكانی دیكەی خۆرئاوا‬ ‫پشتیوانی س��ەروەری كورد بكەن‌و وەك‬ ‫ئامانجێكی رەوا تەماشای بكەن‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەم سیاسەتە دەبێتە ئاسانكردنی رێگاكان‬ ‫ب��ۆ بەرهەمهێنانی ئ��اب��ووری خ��ۆرئ��اوا‌و‬ ‫پشتیوانی دیپلۆماسی بۆ هێنانەدی ئامانجە‬ ‫كوردییەكان‌و الوازكردنی توانای توركیا‬ ‫بەرامبەر هەوڵەكانی سەربەخۆیی كورد‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم رێگای دووەم بێگومان بریتیە ل ‌ه‬ ‫یەكێتی ن��ێ��وان ك��ورد خ��ۆی��ان‪ ،‬ل��ه‌وان��ەی��ە‬ ‫دام��ەزران��دن��ی كۆنگرەی ن��ەت��ەوەی كورد‬ ‫بتوانێ شكست بەستراتیجی نەریتی توركیا‬ ‫بهێنێ كەبریتیە ل ‌ه سیاسەتی (پەرتكەو‬ ‫زاڵبە)‪ .‬وا چاوەڕوان دەكرێت كەكۆنگرەی‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ک ‌ه بڕیارە مانگی ئۆكتۆبەری ‪2013‬‬ ‫رابگەیەندرێ بەردی بناغەی ئەو ستراتیجە‬ ‫دابڕێژێت‌و دەبێت چاوەڕوان بكەین بزانین‬ ‫سەردەكەوێت‪.‬‬ ‫ئەگەر هێنانەدی یەكێتی كورد‌و ستراتیجی‬ ‫پێكهێنانی دەوڵ��ەت كارێكی سەخت بێت‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم م��ان��ەوەی ه��ەردوو ق��ەوارە نیوە‬ ‫دەوڵەتەكە ل ‌ه هەردوو الی سنوور زیاتر‬ ‫ل ‌ه دەست رەسدایە‪ ،‬ئەگەرچی نەشتوانن‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ب��اش‌و س��ەروەری ت��ەواو‬ ‫بهێننەدی‪ .‬ئ��ەم ق��ەوارە نیوە دەوڵ��ەت��ان��ە‬ ‫بوونەتە تایبەتمەندی ب��اوی خۆرهەاڵتی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت ل ‌ه دوای جەنگی س��ارد‪ ،‬ئەم‬ ‫ق��ەواران��ە وەك س��ەروەری ك��ردەی��ی‌و‬ ‫دیفاكتۆت ب��ێ دانپێدانانی رەس��م��ی‪ ،‬نێو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫دەوڵ��ەت��ی م��اون��ەت��ەوە‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪ 2007‬بە‬ ‫دواوە حەماس بەو شێوەیە هەرێمی غەززە‬ ‫ب��ەڕێ��وەدەب��ات‌و حیزبولاڵ ل�� ‌ه ب��اش��ووری‬ ‫لوبنان ل ‌ه ناو دەوڵەتی لوبناندا نموونەیەكی‬ ‫له‌و جۆرەیە‪ ،‬به‌اڵم له‌وە دەچێت ئەم نیوە‬ ‫دەوڵەتە دەوڵەتە رەسمیەكە قووت بدات‪.‬‬ ‫گرفتی سەرەكی ئەم نیوە دەوڵەتانە وێرای‬ ‫توانای مانەوەیان‪ ،‬به‌اڵم ناتوانن گەشەو‬ ‫پێشكەوتن ب��ەدەس��ت بهێنن ئ��ەوی��ش بە‬ ‫ه��ۆی پ��اوان��ك��ردن‌و بەكارهێنانی هێز بۆ‬ ‫خۆسەپاندنیان‪ .‬ئ��ەوان دەت��وان��ن بەهێز‌و‬ ‫پ��اوان��ك��ردن ب��ەردەوام ب��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ناتوانن‬ ‫گەشەی ئابووری‌و دامەزراندنی مەدەنی‌و‬ ‫سیاسی بهێننەدی‪ .‬ل ‌ه ئەنجامدا ئەم ناوچانە‬ ‫وەك ن��اوەن��دەك��ان��ی چ��االك��ی س��ەرب��ازی‌و‬ ‫نهێنی‌و ت��اوان��ك��اری ب��ەڕێ��وەدەچ��ن‪ ،‬وەك‬ ‫غەزە‌و لوبنان‌و كۆسۆفۆ‌و سربیای بۆسنەو‬ ‫هەرێمی ترانسنیزیا‪.‬‬ ‫تائێستا خۆرهەاڵتی ناوەڕاست دەناڵێنێت‬ ‫ب��ە دەس��ت ئ��ەو رەوت��ە سیاسییانەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ناتوانن سەقامگیری سیاسی‌و گەشەی‬ ‫ئ��اب��ووری بەدیبهێنن‌و ئیسالمی سیاسی‬ ‫ت��ون��دڕە‌و ه��ەس��ت��ە دژەك��ان��ی ب��ەرام��ب��ەر‬ ‫خۆرئاوا رەگی داكوتاوە‌و نەیاری بەرامبەر‬ ‫خ��ەڵ��ك��ە ن��ائ��ی��س�لام��ی��ەك��ان ل�� ‌ه ه��ەڵ��چ��وون��ی‬ ‫بەردەوامدایە‪ .‬ل ‌ه هەموو واڵتانی عەرەبی‬ ‫‌و ئێران‌و توركیا‪ ،‬به‌اڵم كورد له‌م رەوتەدا‬ ‫نییەو له‌وان جیاوازە‪ ،‬ئەگەرچی نامانەوێت‬ ‫وردەكارییە باشەكانی حكومەتی هەرێم‌و‬ ‫پ��ارت��ی ك��رێ��ك��اران��ی ك��وردس��ت��ان ب��ۆ ئ��ەو‬

‫مەبەستە باسبكەین‪ ،‬به‌اڵم وێرای ئەمانەش‬ ‫هێشتا ئەو دوو قەوارەیە كێشەی خۆیان‬ ‫ه��ەی��ە‌و هەندێك ج��ار م��ەی��ل‌و سیاسەتی‬ ‫ستەمكارییان هەیەو له‌وەش ناچێت بگەنە‬ ‫ئاستی دیموكراسی ئەمریكا‪ ،‬یان یەكێتی‬ ‫ئەوروپا ل ‌ه ئایندەی چاوەڕوان كراودا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫فەرهەنگی سیاسی كوردی تارادەیەكی زۆر‬ ‫سەربەست‌و ئازادە له‌و كێشەو گرفتانەی‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ل�� ‌ه ن��اوچ��ەی خ��ۆره��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت‬ ‫هەیە‪ .‬ئەگەرچی ئیسالمی سیاسی ل ‌ه ناو‬ ‫كوردیشدا هەیە‪ ،‬به‌اڵم بە هۆی پابەندیان‬ ‫بە ناسنامەی نەتەوایەتی له‌گه‌ڵ هێزەكانی‬ ‫دیكەی ئیسالمی خۆرهەاڵتی نێوەراست‬ ‫جیاوازن‪.‬‬ ‫كێشەی سەرەكی نێوان ك��ورد هێشتا ل ‌ه‬ ‫ملمالنێی ن��ێ��وان حزبە سكوالرەكاندایە‪،‬‬ ‫ی��ارم��ەت��ی ح��زب��ە ئیسالمیەكانی عیراقی‬ ‫ع��ەرەب��ی بۆ بزووتنەوەیەكی نائیسالمی‬ ‫ب��ە ن��اوی گ��ۆڕان گ��ەواه��ێ��ك��ی دی��ك��ەی‬ ‫الوازی رێ��ژەی��ی ب��زوت��ن��ەوەی ئیسالمیە‬ ‫ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان‪ .‬ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان��ی سوریا‬ ‫ب��زووت��ن��ەوەی��ەك‪ ،‬ی��ان پارتێكی ئیسالمی‬ ‫نییە‪ ،‬به‌اڵم چەكدارانی ك��وردی سوریا ل ‌ه‬ ‫جەنگدان ل ‌ه دژی چەكدارانی ئیسالمی سەر‬ ‫بەقاعیدە‪ .‬كورد بەوە دەناسرێن دژایەتی‬ ‫خ��ۆرئ��اوا ن��اك��ەن‪ ،‬ی��ان بە ب��ەراورد له‌گه‌ڵ‬ ‫نەتەوەكانی دیكە كەمتر نەیاری خۆرئاوان‪،‬‬ ‫ئەوان سكااڵیان ل ‌ه ئەمریكا‌و ئەوروپا نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو بەرامبەر ئەو ستەمكارانە نەیاران‪،‬‬ ‫ک ‌ه كوردستانیان دابەش‌و داگیركردووە‪ .‬ل ‌ه‬

‫‪117‬‬

‫راستیدا حكومەتی هەرێمی كوردستان ل ‌ه‬ ‫دوای ئیسرائیل‌و حكومەتی شانشینەكان‬ ‫ل ‌ه دۆستایەتی بەهێزدایە له‌گه‌ڵ خۆرئاوا‪.‬‬ ‫ك��وردس��ت��ان ل�� ‌ه س��ەر ئاستی دەس��ەاڵت‌و‬ ‫خەڵكیش خ��ۆی��ان ب��ە دۆس��ت��ی خ��ۆرئ��اوا‬ ‫دەزانن‪ ،‬واتە بە پێچەوانەی زۆربەی واڵتانی‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬یان حكومەتەكان دۆستن‌و خەڵك‬ ‫نەیاری خۆرئاوان‪ ،‬یان حكومەت‌و خەڵك‬ ‫نەیاری خۆرئاوان‪ ،‬به‌اڵم پرسیار‌و گومان‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر پ��ارت��ی كرێكارانی كوردستان‬ ‫هەیە‪ ،‬چونكە نەیاریی توركیا بەرانبەر‬ ‫ماف‌و سەربەخۆیی كورد‌و ئاوڕنەدانەوەی‬ ‫خ��ۆرئ��اواش ل ‌ه ك��وردی توركیا له‌وانەیە‬ ‫پ��ارت��ی ك��رێ��ك��اران��ی ك��وردس��ت��ان ب��ەرەو‬ ‫ركابەرە سەرەكیەكەی توركیا بەرێت‪ ،‬كە‬ ‫ئێرانە‪ ،‬ئەمەش دەبێتە كارەسات‌و كارێك‪،‬‬ ‫كە دەتوانرێت رێگای لێبگرێت‪ ،‬پشتیوانی‬ ‫خۆرئاوا بۆ ئامانجەكانی كورد بە تەواوی‬ ‫ئ��ەم كۆسپە ل�� ‌ه نێو دەب��ات‪ .‬سەرئەنجام‬ ‫دەبێت هۆكاری ئەخالقی‌و ستراتیجی بۆ‬ ‫یارمەتیدانی س��ەروەری ك��ورد ل ‌ه الیەن‬ ‫خۆرئاواوە پەیدابێت یارمەتیی خۆرئاوا بۆ‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی ل ‌ه سوریا‌و‬ ‫ع��ی��راق‌و س��ڕی��ن��ەوەی پ��ارت��ی كرێكارانی‬ ‫كوردستان ل ‌ه لیستی تیرۆرداو پتەوكردنی‬ ‫پەیوەندییەكان ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ك��وردی عیراق‌و‬ ‫سوریا دەتوانێت ئەم بەستەڵەكە بشكێنێت‪.‬‬ ‫ن��ە س��وودی ت��ێ��دای��ە‌و ن��ە دادپ��ەروەی��ش��ە‬ ‫ئامانج‌و هیواكانی گەلێكی دۆستی خۆرئاوا‬ ‫بكرێتە دیلی ڤیتۆی س��ەرۆك وەزی��ران��ی‬

‫توركیای ئیسالمی‪ .‬هەڵوێستی س��ەرۆك‬ ‫وەزی��ران ئ��ەردۆگ��ان ب��ەرام��ب��ەر خ��ۆرئ��اوا‬ ‫ئاڵۆز‌و بەدگومانە‌و ل ‌ه سیاسەتی ناوخۆشدا‬ ‫ستەمكاری‌و س��ەرك��ەوت ب��ەرێ��وەدەب��ات‪.‬‬ ‫ن��ەی��اران��ی دی��ك��ەی پێكهێنانی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫كوردستان بێگومان حكومەتی مالیكییە‬ ‫ل ‌ه ع��ی��راق‌و رژێمی ئ��ەس��ەدە ل ‌ه سوریا‌و‬ ‫ئ��ەو چ��ەك��دارە ئیسالمییانەش‪ ،‬كە نەیار‪،‬‬ ‫یان بەرانبەر كورد راگەیاندووەو هەردوو‬ ‫مالیكی‌و ئ��ەس��ەد بەكرێگیراوی ئێرانن‪.‬‬ ‫مالیكی یارمەتی ك��اراو بەهێزی ئەسەد‬ ‫دەدات‌و نەیارانی حكومەتی سوریا له‌و‬ ‫چەكدارە ئیسالم‌و نەتەوە پەرستە عەرەبانە‬ ‫پێكهاتوون‪ ،‬ک ‌ه دەیانەوێت بە هەر نرخێك‬ ‫بێت یەكێتیی دەوڵەتی سوریا بپارێزن ل ‌ه‬ ‫س��ەر حسابی ب��ەرژەوەن��دی��ی نەتەوەكانی‬ ‫دی��ك��ە‪ ،‬ه��ەم��وو ئ��ەو ه��ێ��زە ئ��ی��س�لام��ی‌و‬ ‫عەرەبییانە دوژمنی خۆرئاوان‌و بێگومان‬ ‫دوژمنی كوردیشن‪.‬‬ ‫خۆرهەاڵتی نێوەڕاست ئاڵوگۆڕی مێژوویی‬ ‫مەزن بە خۆوە دەبینێت‌و كوردیش دەبنە‬ ‫سوودمەندیی سەرەكی سەروەری كوردی‬ ‫واتای دروستكردنی دەوڵەتێكی پشتیوانی‬ ‫خۆرئاوا‪ ،‬ک ‌ه سەرچاوەی سروشتی مەزن‌و‬ ‫گەلێكی ئ��ام��ادەی هەیە بۆ داكۆكیكردن‪.‬‬ ‫دروستبوونی دەوڵەتی كوردی ل ‌ه باكووری‬ ‫ع��ی��راق دەت��وان��ێ��ت ن��اوچ��ە ك��وردەك��ان��ی‬ ‫ب��اك��ووری خ��ۆره��ەاڵت��ی س��وری��اش بخاتە‬ ‫سەرخۆی‌و ئەمەش دەبێتە دابەشكردنی‬ ‫كارای عیراق‌و سوریا‪ ،‬هەردوو دەوڵەتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫شكستخواردووی فاشل‪ ،‬كە دوو نموونەی‬ ‫جەنگ‌و سەركەوت‌و تیرۆر بوون ل ‌ه پەنجا‬ ‫ساڵی رابردوودا‪.‬‬ ‫له‌و پێناوەدا دەبێت ئەمریكا سەروەریی‬ ‫كوردی وەك ئامانجێكی ستراتیجی بخاتە‬ ‫بەرنامەوە‪ ،‬به‌اڵم سڵەمینەوە‌و دردۆنگی‌و‬ ‫ئ��ارەزووی ئ��ەم��ری��ك��ا ب��ۆ ك��ش��ان��ەوە ل��ه‌م‬ ‫ن��اوچ��ەی��ە ئ��ەم ئامانجە دەك��ات��ە كارێكی‬ ‫سەرسەخت‪ ،‬یان مەحاڵ ئێستا ئارەزووی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ا ب��ۆ ك��ش��ان��ەوەی ل��ه‌م ن��اوچ��ەی��ە‬ ‫رەوش‌و سیاسەتێكی ن��اخ��وازراوە‪ ،‬یان‬ ‫ئەمریكا بە سەختی دەتوانێت خۆی دەرباز‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫بە هەر حاڵ ئەگەر ئەمریكا‌و دەوڵەتانی‬ ‫خ��ۆرئ��اوا ب��ی��ان��ەوێ��ت ل�� ‌ه خ��ۆره��ەاڵت��ی‬ ‫ناوەڕاست نەمێنن‪ ،‬ئەو كاتەش زەمینە‌و‬ ‫ه��ۆك��اری پ��ش��ت��ی��ووان��ی س��ەره��ەڵ��دان��ی‬ ‫هاوپەیمانی خۆرئاواش ل ‌ه ناو دەچێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫رووداوەكانی ئەم دواییانەی سوریا‌و میسر‬ ‫ئەوەیان نیشانداوە‪ ،‬كە چ ئاشووبێك بەرپا‬ ‫دەبێت كاتێك خۆرئاوا سەركەوتوو نابن‬ ‫ل ‌ه دروستكردنی هاوپەیمانان‌و وازهێنان‬ ‫ل��ه‌و پشتیووانە متمانە پ��ێ��ك��راوان��ەی‪ ،‬كە‬ ‫دۆستن‪ .‬سەرەڕای ئەمانەش ئەو هێزانەی‬ ‫ئ��ام��ادەن جێگای ئەمریكا‌و خ��ۆرئ��اواو ل ‌ه‬ ‫خۆڕهەاڵتی ن��اوەراس��ت بگرنەوە ئێران‌و‬ ‫روس��ی��ان‪ ،‬ئەوانیش نایانەوێت ئ��ارام��ی‌و‬ ‫سەقامگیری ئەم ناوچانە بپارێزن‌و هێشتا‬ ‫ئەوان توانای ئەوەیان هەیە‪ ،‬ک ‌ه ستراتیجی‬ ‫هەژموونداربن ل ‌ه ناوچەكە بەرژەوەندیی‬ ‫ئەوان له‌وەدایە‪ ،‬كە پشتیوانی ئەو بزاڤ‌و‬

‫رژێمە هاوپەیمانانەیان بكەن‪ ،‬كە دوژمنی‬ ‫خۆرئاوان‌و ل ‌ه هەمان كاتیشدا سەرهەڵدانی‬ ‫ئیسالمی سوننی دوژم��ن��ی خ��ۆرئ��اوا ل ‌ه‬ ‫الی��ەن ئیخوان موسلمین‌و ت��ون��دڕەوی‌و‬ ‫تیرۆریزمی ئیسالمی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه الیەن توركیاو‬ ‫قەتەر هاوكاری دەكرێن دەتوانن جەنگ‌و‬ ‫ئاشوب ل ‌ه تەواوی ناوچەكانی خۆرهەاڵتی‬ ‫دەریای سپیی نێوەراست هەڵگیرسێنن‪.‬‬ ‫دەوڵ��ەت��ی ك��وردی خ��اوەن س��ەروەری‬ ‫دەتوانێت قەاڵیەكی بەهێز بێت بەرانبەر‬ ‫ب��ەو ن��ائ��ارام��ی‌و ئ��اش��ووب��ە‌؛ دەك��ارێ��ت‬ ‫هاوپەیمانییەكی سەقامگریش بێت بۆ‬ ‫خ��ۆرئ��اوا ل�� ‌ه ن��اوچ��ەی��ەك��ی پ��ڕ ناخۆشی‌و‬ ‫ك��ارەس��ات‪ .‬ئ��ەم��ەش دە‌ش��ێ��ت وەاڵم��ی‬ ‫ئامانجەكانی ك��ورد بێت ب��ۆ هێنانەدیی‬ ‫دادپ��ەروەری��ی م��ێ��ژووی��ی‪ ،‬ک��ه‌ دەم��ێ��ك��ە‬ ‫چ��اوەڕوان دەكرێت‪ .‬ئەمە ئەو ئایدیایەیه‌‪،‬‬ ‫كە كاتی هێنانەدی هاتووە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪The tower magazine :‬‬ ‫م��وق��ع اإلن��ص��ات ال��م��رک��زي‪ ،‬ل�لإت��ح��اد الوطني‬ ‫الکردستاني‬ ‫ژمارە‪6 :‬‬ ‫به‌رواری‪29 :‬ی ‪9‬ی ‪2013‬‬

‫‪119‬‬

‫هێز‬ ‫له‌ بیركردنه‌وه‌ی ستراتیجیدا‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬عه‌‌بدولعه‌زیز سه‌قڕ‬ ‫وه‌رگێڕانی (له عه‌ره‌بییه‌وه)‪ :‬به‌ختیار ئه‌حمه‌د ساڵح‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫پێشه‌كی وه‌رگێڕ‬ ‫ستراتیج ب ‌ه واتای ئه‌و پالن‌و رێگایان ‌ه دێت‪ ،‬کە‬ ‫داده‌نرێت تا ئامانجێكی دیاریكراو به‌ده‌ست‬ ‫بهێنێت ل ‌ه دوور مه‌ودادا ب ‌ه پشت به‌ستن‬ ‫ب��ه‌و تاكتیك‌و رێ‌و شوێنانه‌ی ئاسایش‪،‬‬ ‫ک��ە ئه‌گیرێت ‌ه ب��ه‌ر ب��ۆ به‌كارهێنانه‌كانی‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی به‌رده‌ست ل ‌ه نزیك مه‌ودادا‪،‬‬ ‫ل ‌ه ده‌رئه‌نجامی پێشكه‌وتنی زانست‌و بیرو‬ ‫زۆر پێویستی پسپۆڕی وه‌رگرتن‪ ،‬ئاست‌و‬ ‫كیڵگه‌كانی ستراتیجییه‌ت زیادی كردووه‌و‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی لێهاتووه‪ ،‬کە هه‌ر كێڵگه‌یه‌ك‬ ‫ستراتیجییه‌تێكی تایبه‌ت به خۆی هه‌یه‌ ‪.‬‬ ‫ستراتیجییه‌ت شتێك نییه‪ ،‬کە سیماكانی‬ ‫دی��اری ك��را ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ه��ه‌ر وه‌ك‬ ‫ب��وف��ه‌ر وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬ستراتیجی شێوازی‬ ‫بیركردنه‌وه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك ده‌توانین بڵێین‪،‬‬ ‫کە هه‌ر هه‌ڵوێسته‌یه‌ك ستراتیجییه‌تێكی‬ ‫تایبه‌ت ب ‌ه خۆی هه‌یه‪ .‬هه‌ر ده‌وڵه‌تێكیش‬ ‫ستراتیجییه‌تێكی تایبه‌ت ب ‌ه خۆی هه‌یه‌‪ ،‬کە‬ ‫‌له‌گه‌ڵ دۆخه‌كه‌یدا ده‌گونجێت‪ ،‬کە ره‌نگ ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌و ستراتیجییه‌ت ‌ه ل ‌ه كات‌و‬ ‫شوێنێكدا گونجاو بێت‌و ل ‌ه كات‌و شوێنێكی‬ ‫دیكه‌دا گونجاو نه‌بێت‪.‬‬ ‫ستراتیجییه‌ت هونه‌ره‌‪ ،‬ئه‌و په‌ره‌سه‌ندنه‌ی‬ ‫ل ‌ه چه‌مكه‌كانیدا روویداو ‌ه له ‌ده‌رئه‌نجامی‬ ‫ئه‌و گه‌شه‌كردنەوە‌یه‪ ،‬کە زانست‌و ته‌كنیك ‌ه‬ ‫س��ه‌رب��ازی��ی��ه‌ك��ان ب�� ‌ه خ��ۆی��ان��ه‌و ‌ه بینیوه‌‌و‬ ‫دواج��ار هۆكار بوو ‌ه بۆ به‌رفره‌وانكردنی‬

‫ئ��اس��ۆ‌و ئێستا ه��ه‌ر ب��وارێ��ك��ی سیاسی‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��اب��ووری‪ ،‬س��ه‌رب��ازی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫ستراتیجییه‌تێكی تایبه‌ت ب ‌ه خ��ۆی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌و ئه‌ركه‌مان سه‌ختتر ده‌كات‪ ،‬کە‬ ‫بتوانین ب ‌ه چه‌ند وشه‌یه‌ك ماناكه‌ی لێك‬ ‫بده‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ل ‌ه خواره‌و ‌ه دێت كۆمه‌ڵێك پێناسه‌ی‬ ‫جیاوازی ستراتیجییه‌ته‌‪ :‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ بریتیی ‌ه ل�� ‌ه ه��ون��ه‌ری به‌كارهێنانی‬ ‫شه‌ڕه‌كان وه‌ك هۆكارێك بۆ گه‌یشتن ب ‌ه‬ ‫ده‌رئه‌نجامی شه‌ڕ‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ه��ون��ه‌ری داب��ه‌ش��ك��ردن‌و به‌كارهێنانی‬ ‫س��ه‌رج��ه‌م ئ��ام��ڕاز ‌ه س��ه‌رب��ازی��ی��ه‌ك��ان��ە بۆ‬ ‫گه‌یشتن ب ‌ه ئامانجی سیاسه‌ت‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ ه��ون��ه‌ری گفتوگۆی وی��س��ت��ه‌ك��ان‪ ،‬کە‬ ‫هێز به‌كار ده‌هێنێت بۆ چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫ناكۆكییه‌كان‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه پ��ێ��ی ئ��اس��ت‪ ،‬س��ت��رات��ی��ج��ی��ی��ه‌ت��ی ب��ااڵ‌و‬ ‫س��ه‌رب��ازی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ل��ه ‌ن��او ستراتیجییەتی‬ ‫سه‌ربازیشدا‪ ،‬ستراتیجییەتی وشكانی‌و‬ ‫ده‌ریایی‌و ئاسمانی هه‌یه‌‪ .‬ب ‌ه پێی بواریش‬ ‫س��ت��رات��ی��ج��ی��ی��ەت��ی س��ی��اس��ی‌و ئ��اب��ووری‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سه‌ربازیش هه‌یه‌‪.‬‬ ‫سه‌رباری ئه‌و دابه‌شبوونانه‌‪ ،‬ستراتیجییەت‬ ‫ل ‌ه ناواخنیدا یه‌ك ‌ه ل ‌ه رووی كرۆك‌و ئامانج‌و‬ ‫ره‌وشه‌وه‌‪ .‬ئه‌و دابه‌شبوونه‌ش جۆرێك ‌ه ل ‌ه‬ ‫پێداویستییه‌كی زانستی‪ ،‬کە‌ل ‌ه ده‌رئه‌نجامی‬ ‫گه‌وره‌بوونی ئه‌ركه‌كانی ستراتیجییەته‌و ‌ه‬ ‫دروستبوو ‌ه‬ ‫س��ت��رات��ی��ج��ی��ی��ەت ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ادا وه‌ك‬

‫‪121‬‬

‫گوزارشتێكی س��ه‌رب��ازی به‌كارهێنراوه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئێستا زۆر ب�� ‌ه ف��ره‌وان��ی ب��ه‌ك��ار‬ ‫ده‌هێنرێت له‌م رووانه‌وه‌ ‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ستراتیجییەتی نیشتمانی‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ستراتیجییەتی ئابووری‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ستراتیجییەتی سه‌ربازی‪.‬‬ ‫‪4‬ــ ستراتیجییەتی شه‌تره‌نج‪.‬‬ ‫‪5‬ــ ستراتیجییەتی كار‪.‬‬ ‫‪6‬ــ ستراتیجییەتی دۆزینه‌وه‌ی بازاڕ‪.‬‬ ‫هـێــــــــز‬ ‫له‌ بیركردنه‌وه‌ی ستراتیجیدا‬ ‫پێناسه‌ی هێز‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌كان‬ ‫مه‌به‌ست ل ‌ه هێزی ده‌وڵه‌ت ل ‌ه بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫ستراتیجیدا‪ :‬ب�� ‌ه ق��ورس��ای��ی‌و رۆڵ��ی ئه‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌ه ئه‌پێورێت ل ‌ه بواری نێونه‌ته‌وه‌ییدا‪،‬‬ ‫ئه‌م قورسایی‌و رۆڵ��ه‌ش ل ‌ه ده‌رئه‌نجامی‬ ‫توانای به‌كاربردنی سه‌رچاوه‌كانی هێزه‌و ‌ه‬ ‫ب��ه‌ده‌س��ت دێ��ت ب��ۆ س��ه‌پ��ان��دن��ی وی��س��ت‌و‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی ئ��ام��ان��ج‌و ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی�� ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تییه‌كان‌و كاركردن ‌ه سه‌ر ویست‌و‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی‌و ئامانجی واڵتانی دیكه‌‪ .‬به‌م‬ ‫پێی ‌ه هێزی ده‌وڵه‌ت ل ‌ه رێی دوو ره‌گه‌زه‌و ‌ه‬ ‫دیاری ده‌کرێت‪ :‬سه‌رچاوه‌كانی هێز‪ ،‬دواتر‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن‌و به‌كاربردنی ئه‌و سه‌رچاوانه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ڵبه‌ت ‌ه سنوورێك نییه‌‪ ،‬کە سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫هێزی ده‌وڵ��ه‌ت دی��اری بكات ل�� ‌ه ب��واری‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیدا‪ ،‬به‌و پێیه‌ی‪ ،‬کە كاریگه‌ریی ئه‌م‬

‫سه‌رچاوان ‌ه ل ‌ه واڵتێكه‌و ‌ه بۆ واڵتێكی دیكه‌‌و‬ ‫ل ‌ه كاتێكه‌و ‌ه بۆ كاتێكی دیك ‌ه ده‌گۆڕێت ب ‌ه‬ ‫پێی سه‌رچاوه‌كانی هێزی الیه‌نی بەرانبەر‬ ‫ل ‌ه په‌یوه‌ندییه‌كه‌‌و توانای به‌ڕێوه‌بردن‌و‬ ‫به‌كارهێنانی س��ه‌رچ��اوه‌ی هێز ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫سه‌ركردایه‌تیی ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نییه‌‪ ،‬ک��ە پێگه‌ی جوگرافی‬ ‫ب ‌ه گرنگترین سه‌رچاوه‌ی هێز داده‌نرێت‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئه‌م پێگه‌ی ‌ه ل ‌ه حاڵی ح��ازدا گرنگی‬ ‫زۆری خۆی ل ‌ه ده‌ستداوه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت دوای‬ ‫دروستكردنی موشه‌كی دوورهاوێژ‌و ژێر‬ ‫ده‌ریایی‌و فرۆك ‌ه تیژڕه‌وه‌كان‪ .‬جگه‌له‌وه‌ی‪،‬‬ ‫کە سه‌رتر بوون (التفوق) ل ‌ه بواری زانست‌و‬ ‫س��ه‌رب��ازی��دا ن��ه‌ب��ووه‌ت�� ‌ه رێ��گ��ر ل��ه‌ب��ه‌رده‌م‬ ‫شكستی واڵت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مه‌ریكا ل ‌ه‬ ‫ڤێتنام‌و نه‌ب ‌ه هانای یه‌كێتی سۆڤێتی پێشوو‬ ‫هات له ‌ئه‌فغانستاندا‪ .‬له‌م شه‌ڕانه‌دا روون‬ ‫بووه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ته‌نها سه‌رتر بوون ل ‌ه بواری‬ ‫سه‌ربازیدا به‌س نیی ‌ه بۆ یه‌كالییكردنه‌وه‌ی‬ ‫شه‌ڕ‪ ،‬به‌ڵكو سروشتی زه‌وی‪ ،‬بیرو باوه‌ڕ‪،‬‬ ‫رۆڵ��ی كاریگه‌ر ده‌گێڕێت ل ‌ه شه‌ڕه‌كاندا‪،‬‬ ‫سامان ‌ه سروشتییه‌كان زی��ادت��ر ل�� ‌ه هه‌ر‬ ‫شوێنێكی دیك ‌ه ل ‌ه واڵت ‌ه عه‌ره‌بییه‌كاندا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم سه‌ركردایه‌تییه‌كی نییه‌‪ ،‬کە بتوانێت‬ ‫بیكات ‌ه ئامڕازێك بۆ دانانی كاریگه‌ری‌و‬ ‫سه‌پاندنی ویستی خ��ۆی‪ .‬ته‌نها ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1973‬دا نه‌بێت‪ ،‬کە نه‌وت وه‌ك ئامڕازێك‬ ‫به‌كارهێنراو ‌ه بۆ سه‌پاندنی ویستی عه‌ره‌ب‬ ‫بە سەر جیهانی رۆژئاوادا‪.‬‬ ‫ب��ه‌م پێی ‌ه ه��ی��چ ك��ام ل�� ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫هێز ب��ه ‌ته‌نها ك��ارای��ی نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌و‬ ‫قورسایی‌و كاریگه‌ریی ‌ه په‌یوه‌ندی هه‌ی ‌ه ب ‌ه‬ ‫ده‌ستتێوه‌ردانێكی ئاگامه‌ندان ‌ه بۆ گۆڕینی‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی هێزی به‌رده‌ست بۆ وزه‌یه‌كی‬ ‫كاریگه‌ر‌و چه‌كێكی كارا‪ .‬ره‌نگ ‌ه هه‌ر ئه‌مه‌ش‬ ‫بێت وای ك��ردب��ێ��ت‪ ،‬ک��ە ل��ێ��ك��ۆڵ��ه‌ره‌وه‌ك��ان‬ ‫ج��ی��اك��اری بكه‌ن ل�� ‌ه ن��ێ��وان ت��وان��ا ‪power‬‬ ‫و هێز ‪ strength‬دا‪ .‬ب��ه‌و پێیه‌ی‪ ،‬کە هێز‬ ‫ته‌نها ب ‌ه مانای خاوه‌ندارێتی سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫هێز دێ��ت وه‌ك سامان ‌ه سروشتییه‌كان‪.‬‬ ‫توانای ئابووری‌و سه‌ربازی‌و دانیشتوان‌‪..‬‬ ‫هتد‪ ،‬ب��ه‌اڵم ت��وان��ا ب�� ‌ه وات��ای گۆڕینی ئه‌و‬ ‫س��ه‌رچ��اوان�� ‌ه دێ��ت ب��ۆ ره‌گ��ه‌زێ��ك��ی فشار‌و‬ ‫دانانی كاریگه‌ریی لە سەر سه‌ركردایه‌تی‬ ‫واڵته‌كانی دیكه‌‪ .‬ل ‌ه راستیدا چه‌مكی هێز؛‬ ‫ب��ه‌و وات��ای��ه‌ی‪ ،‬ک��ە پێشتر دی��اری��م��ان كرد‬ ‫دوو الیه‌ن له‌خۆ ده‌گرێت‪ :‬الیه‌نی بوونی‬ ‫هۆكاره‌كانی هێز‌و الی��ه‌ن��ی به‌كارهێنانی‬ ‫ئه‌و هۆكاران ‌ه ل ‌ه كۆنترۆڵكردنی ویست‌و‬ ‫ك��رده‌وه‌ی ئ��ه‌وان��ی‌ت��ردا‪ .‬ك��ه‌وات�� ‌ه روون��ه‌‪،‬‬ ‫ک��ە ناكرێت ب�� ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك بڵێین به‌هێز‪،‬‬ ‫ئ�� ‌هگ��ه‌ر نه‌توانێت پشت ب�� ‌ه ئ��ام��ڕازه‌ك��ان��ی‬ ‫هێزی خۆ ببه‌ستێت بۆ زاڵكردنی ویست‌و‬ ‫جه‌ختكردنه‌وه‌ ل ‌ه رێزگرتنی‪.‬‬ ‫ل��ە ژێ��ر رۆش��ن��ای��ی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ە باسكرا‬ ‫ده‌توانین خه‌سڵه‌ته‌كانی هێز ل ‌ه بواری نێو‬ ‫ده‌وڵه‌تیدا به‌م شێوه‌یه‌ دیاری بكه‌ین‪:‬‬ ‫‪١‬ــ هێز كرۆكی په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌ر وه‌ك چ��ۆن ده‌س��ه‌اڵت��ی��ش ك��رۆك��ی‬ ‫سیاسه‌تی نه‌ته‌وه‌ییه‌‪ .‬جیاوازی نێوان هێز‌و‬

‫ده‌س��ه‌اڵت ل��ه‌وه‌دای�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت له‌خۆگری‬ ‫هێزه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هه‌مان كاتدا ده‌یبه‌ستێته‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه مه‌به‌ستێكه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌ویش به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ی��ه‌ك��ب��وون��ی ب�� ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌‪ .‬ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی‬ ‫قۆرخكردنێكی فه‌رمییانه‌ی ئامڕازه‌كانی‬ ‫ت��ون��د‌ی‌و ت��ی��ژی��ی��ه‌وه‌‪ .‬ب�� ‌ه مانایه‌كی‌تر ئه‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌ی ل ‌ه سیاسه‌تی ناوخۆدا ملمالنێی‬ ‫لە سەره‌‪ ،‬ل ‌ه ده‌وڵه‌تدا هێزێكی چه‌قبه‌ستووه‌‪،‬‬ ‫کە به‌كاری ده‌هێنێت بۆ به‌دستهێنانی یه‌ك‬ ‫پارچه‌یی‌و سه‌قامگیریی‪ .‬به‌اڵم ئه‌و هێزه‌ی‪،‬‬ ‫کە ملمالنێی لە س��ەر ‌ه ل ‌ه نێو واڵتاندا نه‬ ‫‌ده‌سته‌مۆیه‌‌و ن ‌ه جێگیره‌‌و ن ‌ه رێكخراوه‌‪.‬‬ ‫ته‌نها خاوه‌ندارێتیكردنی سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫هێز‌و توانای به‌كاربردنێتی بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ئامانجه‌كانی ده‌وڵ��ه‌ت‪ .‬ب ‌ه له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫ویستی ده‌وڵه‌ته‌كانی دیكه‌‌و به‌رژه‌وه‌ندی‌و‬ ‫ئامانجه‌كانیان ‌ل ‌ه نه‌بوونی ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫بااڵوه‌‪ ،‬کە پشتی پێ ببه‌سترێت‪ .‬مه‌به‌ست‬ ‫ل�� ‌ه ه��ێ��ز ل�� ‌ه ب��واری ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��دا ته‌نها‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی یه‌كگرتوویی كۆمه‌ڵه‌یه‌ك نیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه رووی سیاسی‌و سه‌قامگیرییه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی به‌رژه‌وه‌ندییە نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی‬ ‫هه‌موو ده‌وڵه‌تێكه‌‪ .‬ئه‌م به‌رژه‌وه‌ندییانەش‬ ‫هه‌مه‌چه‌شن‌و گۆڕا‌وو ب ‌ه سروشتی خۆیان‬ ‫دژ ب ‌ه یه‌كن‌‪ .‬دواج��ار ئه‌م ك��ار ‌ه ئه‌وه‌مان‬ ‫بۆ ده‌رده‌خ��ات‪ ،‬کە چۆن ژیانی سیاسیی‬ ‫ناوخۆ مۆركێكی ئاشتی ب ‌ه خۆو ‌ه ده‌گرێت‌و‬ ‫مۆركێكی دوژمنكارانه‌ش باڵ ده‌كێشێت‬ ‫بە سەر په‌یوه‌ندیی ‌ه نێو ده‌وڵه‌تییه‌كاندا‌و‬ ‫ده‌رئه‌نجام هه‌ر ده‌وڵه‌تێك بۆ سه‌پاندنی‬

‫‪123‬‬

‫ویستی خۆی هه‌وڵده‌دات بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ئامانجه‌كانی ل ‌ه نه‌بوونی ده‌سه‌اڵتێكی بااڵدا‪،‬‬ ‫کە ئامڕازه‌كانی توندی‌و نیژی ل ‌ه ده‌ست‬ ‫خۆیدا كۆكردبێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ هێز بۆ خودی خۆی ئامانج نییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئامڕازێك ‌ه بۆ هه‌ژمون‌و دانانی كاریگه‌ری‬ ‫‪ ،influence‬کە به‌ده‌ستهێنانی ئامانجه‌كانی‬ ‫ده‌وڵه‌ت مسۆگه‌ر ده‌كات‪ ،‬ئه‌و ئامانجانه‌ی‪،‬‬ ‫کە ل ‌ه یه‌كێك‪ ،‬یان هه‌ندێك‪ ،‬یان ل ‌ه تێكڕای‬ ‫ئه‌م خااڵنه‌ی الی خ��واره‌و ‌ه ده‌رناچێت به‬ ‫‌پێی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬کە بیری سیاسیی رۆژئ��اوا‬ ‫وێنای كردووه‌‪:‬‬ ‫أـ��ـ ب��ه‌ده‌س��ت��ه��ێ��ن��ان��ی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی�� ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییه‌كان‪.‬‬ ‫ب‌ــ به‌ده‌ستهێنانی رۆڵی شارستانییانه‌‪.‬‬ ‫ج‌ــ پارێزگاریكردن ل ‌ه ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی‌و‬ ‫چاكسازیكردن له‌ سه‌ربه‌خۆیی سیاسیدا‪.‬‬ ‫د‌ــ به‌رپه‌رچدانه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ ه��ێ��زی ده‌وڵ��ه‌ت هه‌میش ‌ه رێ��ژه‌ی��ی��ه‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنیشی پ��ش��ت ب�� ‌ه دوو خ��اڵ‬ ‫ده‌به‌ستێت‪:‬‬ ‫أ‌ــ توانای گۆڕینی سه‌رچاوه‌كانی هێزی‬ ‫ش��اراوه ‪ potential‬ب�� ‌ه ه��ێ��زی کاریگه‌ر‬ ‫‪.effective‬‬ ‫ب‌ــ كۆی هێزی بەرانبەر‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر وه‌ك پێشتر باسمانكرد‪ ،‬چه‌مكی‬ ‫هێز ته‌نها سه‌رچاو ‌ه به‌رده‌سته‌كانی هێز‬ ‫ل��ه‌خ��ۆ ن��اگ��رێ��ت‪ ،‬به‌ڵكو ت��وان��ای گۆڕینی‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی هێز ‌ه بۆ هێزێكی كاریگه‌ر‌و‬ ‫ك��ارا‪ .‬ب��ه‌م ش��ێ��وه‌ی�� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك‬

‫نه‌توانێت وه‌به‌رهێنان بكات ل ‌ه هه‌ندێك‬ ‫لە سەرچاوه‌كانی هێزدا‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و كات ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێژه‌ی هێزه‌كه‌ی كه‌متر ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌م پێی ‌ه ره‌نگ ‌ه زۆر واڵت یه‌كسان بن ل ‌ه‬ ‫خاوه‌ندارێتی سه‌رچاوه‌كانی هێزدا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه ت��وان��ای ب�� ‌هك��ارب��ردن‌و به‌كارهێنانی‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی ه��ێ��زه‌‪ ،‬ك�� ‌ه وا ل��ه‌و الیه‌نە‬ ‫ده‌ك��ات سه‌رچاوه‌كانی هێز باشتر به‌كار‬ ‫ب��ب��ات‪ ،‬ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی رێ��ژه‌ی��ی ل�� ‌ه چ��او‬ ‫واڵته‌كه‌ی دیكه‌دا سه‌رباری یه‌كسان بوونی‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی هێز له‌هه‌ردوو واڵتدا‪.‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی دیكه‌و ‌ه كێشی هێزی ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫ل ‌ه گۆڕانێكی به‌رده‌وامدایه‌‪ .‬ل ‌ه ده‌رئه‌نجامی‬ ‫گ��ۆڕان ل ‌ه بایه‌خی سه‌رچاوه‌كانی هێزی‬ ‫ب��ه‌ر ده‌س��ت ل��ه ‌الی خ��ۆی��ه‌وه‌‪ ،‬ی��اخ��ود ل ‌ه‬ ‫الی الیه‌نی بەرانبەره‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ره‌نگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه نێوان واڵتاندا ئاڵ‌و گۆڕێك بێته‌ئاراوه‌‪،‬‬ ‫کە كار بكات ‌ه سه‌ر كێشی هێزه‌كانیان وه‌ك‬ ‫جه‌نگ‌و په‌یماننامه‌‌و هاوپه‌یمانێتی‌و دابه‌ش‬ ‫بوونه‌كان‌‪ ..‬هتد ‪.‬‬ ‫ب��ه‌م ش��ێ��وه‌ی��ه‌‪ ،‬م��ه‌زه‌ن��ده‌ك��ردن��ی هێزی‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی دیاریكراو ناكرێت ب ‌ه دوور‬ ‫ل ‌ه مه‌زه‌نده‌كردنی هێزی ده‌وڵه‌تێكی دیك ‌ه‬ ‫ئه‌نجام بدرێت‪ ،‬کە ل ‌ه كارو كاردنه‌وه‌دای ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵیدا‪ .‬ده‌وڵه‌تی به‌هێز ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌یه‌‪،‬‬ ‫ک��ە تێكڕای هێزه‌كه‌ی زی��ادت��ر ده‌ب��ێ��ت ل ‌ه‬ ‫تێكڕای هێزی بەرانبەر ل ‌ه هه‌مان كات‌و‬ ‫هه‌ل‌و مه‌رجدا‪ ،‬هه‌روه‌ها هێزی ده‌وڵه‌ت‌و‬ ‫كێشه‌كه‌ی هه‌میش ‌ه ل ‌ه گۆڕاندای ‌ه ب ‌ه پێی‬ ‫رێژه‌ی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ الیەنی‌تردا‪ ،‬یاخود‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫چه‌ند الیه‌نێكی دیكه‌‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ هێز پیشه‌سازیی ویستێك ‌ه سروشتی‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان سه‌پاندویه‌تی‪،‬‬ ‫کە سیماكانی بریتیی ‌ه ل ‌ه بێسه‌ره‌و به‌ره‌یی‌و‬ ‫ن��ه‌ب��وون��ی ده‌س��ه‌اڵت‪ .‬ئ��ه‌م س��روش��ت�� ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��وو ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك��ی ن��اچ��ارك��ردووه‌‪ ،‬کە‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی ه��ێ��ز دروس��ت��ب��ك��ات‌و‬ ‫ه��ۆك��ار ‌ه یارمه‌تیده‌ره‌كانیشی دروس��ت‬ ‫ب��ك��ات‌و ب��ی��ك��ات�� ‌ه وزه‌ی��ه‌ك��ی چ��االك ب��ه‌و‬ ‫پێیه‌ی‪ ،‬کە گر‌نتی دابینكردنی ئاسایش‪،‬‬ ‫پاراستنی س��ن��ووره‌ك��ان‪ ،‬به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان‌و پ��اب��ه‌ن��دب��وون ب ‌ه‬ ‫رێکكه‌وتننامه‌كانه‌و ‌ه مسۆگه‌ر دەکات‪ ،‬هیچ‬ ‫گومانی تێدا نییه‌‪ ،‬کە ده‌وڵه‌ته‌كان جیاوازن‬ ‫ل�� ‌ه تواناكانیان ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی هێز‌و‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی‪ ،‬بۆ نموون ‌ه تێكڕای سه‌رچاو ‌ه‬ ‫كاریگه‌ره‌كانی هێزی ده‌وڵه‌تێكی نوێی وه‌ك‬ ‫واڵت�� ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مه‌ریكا گه‌واهی‬ ‫ئه‌و ‌ه ده‌ده‌ن‪ ،‬کە توانایه‌كی ل ‌ه رادهبه‌ده‌ری‬ ‫هه‌ی ‌ه ل ‌ه دروستكردنی هێز‌و به‌كار خستنیدا‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه ب��ه‌راوردی هێزی ه��ه‌ر یه‌ك‬ ‫ل ‌ه ئه‌ڵمانیا‌و یابان بكه‌ین ل ‌ه كاتی ئێستا‌و‬ ‫كۆتایی جەنگی جیهانی دووه‌م��دا ده‌گه‌ین ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��ان ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام‪ .‬ب�� ‌ه پێچه‌وانه‌شه‌و ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌ت گه‌لێك هه‌ن‪ ،‬کە سه‌رچاوه‌ی هێزی‬ ‫زۆری له‌به‌ر ده‌ستدایه‌‪ ،‬وه‌ك دانیشتووان‌و‬ ‫داهات‌و ناوچه‌‌و هۆكاری كلتووریی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا ناتوانێت هێز به‌رهه‌م‬ ‫بهێنیت‌و ب��ه‌ڕێ��وه‌ی ب��ب��ات‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫سه‌رباری دێرینیی مێژووه‌كه‌ی‌و به‌رزی‬

‫به‌ها شارستانییه‌ته‌كانی ناتوانێت بگات ‌ه‬ ‫ئاستی هێز ‌ه بچووكه‌كان‪،small power‬‬ ‫ک��ە ب��ن��ك��ه‌ی ه��ه‌ڕه‌م��ی ه��ێ��ز ‌ه ل�� ‌ه ژینگه‌ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخدا‪ ،‬بۆ نموون ‌ە میسر ‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی هێز‬ ‫ل��ێ��ره‌دا م��ه‌ب��ه‌س��ت ل�� ‌ه خ��س��ت��ن��ه‌ڕووی‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی ه��ێ��زی ده‌وڵ��ه‌ت نیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ژینگ ‌ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كه‌یدا‪ ،‬کە په‌ڕه‌ی زۆری‬ ‫ب��ۆ ت��ه‌رخ��ان دەک��رێ��ت ل�� ‌ه سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫زانستی په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‌و‬ ‫سه‌رچاوه‌كانیدا‪ .‬ل ‌ه هه‌ندێكیاندا ل ‌ه سێ‬ ‫سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كیدا كورت ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬کە‬ ‫بریتین ل ‌ه رووپێو‌و دانیشتووان‌و ئاستی‬ ‫پڕچه‌كبوون‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا ل ‌ه الی هه‌ندێكی‬ ‫دیك ‌ه سه‌رچاوه‌كانی هێز زۆر له‌و ‌ه زیادترن‪.‬‬ ‫ب ‌ه گشتی ده‌توانین سه‌رچاوه‌كانی هێز ل ‌ه‬ ‫پێنج كۆمه‌ڵه‌دا دیاری بكه‌ن ‪:‬‬ ‫‪١‬ــ كۆمه‌ڵه‌ی سه‌رچاو ‌ه سروشتییه‌كان‪ ،‬کە‬ ‫هه‌رێم‌و داهات‌و دانیشتووان له‌خۆده‌گرێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ كۆمه‌ڵه‌ی س��ه‌رچ��او ‌ه ئابوورییه‌كان‪:‬‬ ‫ئاستی پیشه‌سازی‌و ته‌كنیكی (ته‌كنه‌لۆجی)‬ ‫له‌خۆده‌گرێت‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی س��ه‌رچ��او ‌ه سیاسییه‌كان‪:‬‬ ‫یه‌كڕیزی‌و سه‌ركردایه‌تی‌و لێهاتوویی‌و‬ ‫دب��ل��ۆم��اس��ی��ی��ەت‌و س��روش��ت��ی رژێ��م‬ ‫له‌خۆده‌گرێت‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ��ـ كۆمه‌ڵه‌ی س��ه‌رچ��او ‌ه سه‌ربازییه‌كان‪:‬‬

‫‪125‬‬

‫‌ئاستی س��ه‌رب��ازی‌و ت��وان��ای ستراتیجی‬ ‫له‌خۆده‌گرێت‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ��ـ ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی س��ه‌رچ��اوه‌ی ب��ه‌ه��ا‬ ‫ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ی��ان پ��ی��رۆزه‌ك��ان‪:‬‬ ‫ئ��ای��ی��ن‪ ،‬ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ا‌و ك��ل��ت��وور‌و ب��ه‌ه��ا‬ ‫شارستانییه‌ته‌كان له‌خۆده‌گرێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌م سه‌رچاوان ‌ه پێویستی ب ‌ه ورد‬ ‫ك��ردن��ه‌و ‌ه نییه‌‪ .‬هه‌ندێكی دیكه‌شیان ورد‬ ‫كراونه‌ته‌وه‌‌و ب ‌ه سانایی خراونه‌ته‌ڕوو ل ‌ه‬ ‫كتێبه‌كانی په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم هه‌ندێكیان وا ده‌خ��وازن‪ ،‬ک��ە ب ‌ه‬ ‫كورتی باسیان لێو ‌ه بكه‌ن ب ‌ه پێی خواست‌و‬ ‫ئامانجی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه هه‌وڵ‬ ‫ده‌ده‌ی��ن‪ ،‬کە ئ��ه‌و ورده‌كارییان ‌ه دووب��ار ‌ه‬ ‫نه‌كه‌ینه‌وه‌‪ ،‬کە ل ‌ه كتێبه‌كانی په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا خراونه‌ته‌ڕوو‪ .‬بۆ نموون ‌ە‬ ‫جوگرافیا كاریگه‌رییه‌كی رێژه‌یی هه‌ی ‌ه لە‬ ‫س��ەر هێزی ده‌وڵ��ه‌ت‪ .‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫كاریگه‌ریی ‌ه پابه‌ند ‌ه ب ‌ه كارلێك له‌گه‌ڵ چه‌ند‬ ‫ره‌گ��ه‌زێ��ك��ی‌ت��ردا‪ ،‬ک��ە كه‌سایه‌تی ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫پێكده‌هێنێت وه‌ك داهاته‌كان‌و دانیشتووان‌و‬ ‫س��روش��ت��ی دام��ه‌زراو ‌ه سیاسییه‌كان‌و‬ ‫ق��ه‌ب��اره‌ك��ه‌ی��ان‌و ت��وان��ای سیاسییه‌كان‬ ‫ل�� ‌ه به‌كارهێنانی پێگه‌ی ج��وگ��راف��ی‌دا ب ‌ه‬ ‫باشترین شێوه‌و چه‌ند هۆكارێكی دیكه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها پێشكه‌وتنی به‌رچاو ل ‌ه بواره‌كانی‬ ‫گواستنه‌وه‌‌و گه‌یاندن‌و چه‌كه‌كان زۆر ل ‌ه‬ ‫پێگه‌ی جوگرافیان‪ ،‬وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌كی‬ ‫هێز كه‌متر كردۆته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫ئێستاش به‌رفره‌وانی خاكی روسیا‌و چین‬

‫ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه خاڵ ‌ه به‌هێزه‌كانیان داده‌نرێت‪.‬‬ ‫ه��ێ��زی ب��ه‌ری��ت��ان��ی��اش؛ ک��ە ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫دوورگه‌یه‌كی هاوسێی ئه‌وروپا كاریگه‌ر‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب�� ‌ه ه��اوس��ه‌ن��گ��ی��ی��ه‌ك��ان��ی ه��ێ��ز ل ‌ه‬ ‫ن��او ئۆقیانووسی ئ��ه‌وروپ��ادا‪ .‬س��ن��وور ‌ه‬ ‫ك��راو ‌هك��ان��ی ف��ەرەن��س��اش ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئه‌ڵمانیا‬ ‫ب��ه ‌یه‌كێك ل�� ‌ه گرنگترین سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫ه��ه‌ڕه‌ش�� ‌ه داده‌ن��رێ��ت ل��ە س��ەر ئاسایشی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‪ .‬تا كاتی رووداوه‌كانی یانزه‌ی‬ ‫سپتێمبه‌ر بۆچوونێكی ب��او ه��ه‌ب��وو‪ ،‬کە‬ ‫ده‌ی��ووت‪ :‬گ��ۆش��ه‌گ��ی��ری��ی ج��وگ��راف��ی��ای��ی‬ ‫واڵت��ه‌ی�� ‌هك��گ��رت��ووه‌ك��ان��ی ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��ا‌و ئ��ه‌و‬ ‫پارێزگارییه‌ی‪ ،‬کە ه��ه‌ردوو ئۆقیانووسی‬ ‫ئه‌تڵه‌سی‌و ه��ادی ب��ۆی دابین دەک��ەن ب ‌ه‬ ‫یه‌كێك ل�� ‌ه خ��اڵ�� ‌ه ب��ه‌ه��ێ��ز ‌هك��ان داده‌ن��رێ��ت‬ ‫ل ‌ه بەرانبەر ه��ه‌ر هێرشێكدا‪ ،‬كه ‌بكرێت ‌ه‬ ‫سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی‪ .‬دواجار پێگه‌ی‬ ‫ناوچه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‪ ،‬کە زاڵ ‌ه بە‬ ‫سەر ده‌ریا گرنگه‌كاندا‌و ب ‌ه خاڵی ده‌ستپێك‬ ‫بۆ روسیا‌و هێڵی به‌رگریی ل ‌ه ئه‌وروپای‬ ‫خۆرئاوا‌و ده‌روازه‌ی ئه‌فه‌ریقا داده‌نرێت‪،‬‬ ‫كردوویه‌تیی ‌ه گرنگترین سه‌رچاوه‌ی هێز‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ل�� ‌ه الی��ه‌ن ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌هك��ان��ی ن��اوچ��ه‌ك��ه‌و ‌ه‬ ‫به‌كارنه‌هێنراوه‌‌و سوودی لێوه‌رنه‌گیراوه‌‪،‬‬ ‫بۆت ‌ه جێگه‌ی بایه‌خێكی تایبه‌ت‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫زلهێزه‌كان خستویانه‌ت ‌ه خانه‌ی ناوچه‌ی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی س��ت��رات��ی��ج��ی‌و ئاسایشی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نییه‌‪ ،‬کە ناوهێنانی حاڵه‌ته‌كانی‬ ‫ژینگ ‌ه ل�� ‌ه س��ام��ان‌و س��ه‌رچ��اوه‌ی داهاتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫سروشتی‪ ،‬په‌یوه‌ندی ب ‌ه هێزی وه‌به‌رهێنان‌و‬ ‫په‌ره‌پێدان‌و پاراستنییه‌و ‌ه دێت‪ ،‬ل ‌ه خراپ‬ ‫به‌كارهێنان‌و پیس بوون تا ببێت ‌ه پیشه‌نگی‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی ه��ێ��ز‪ ،‬ئ��ه‌م ح��اڵ��ه‌ت��ه‌ش ب ‌ه‬ ‫نۆبه‌ی خۆی په‌یوه‌ندی هه‌ی ‌ه بە پێشكه‌وتنی‬ ‫زانستی‌و ته‌كنیكی (ته‌كنه‌لۆجی)‪ .‬به‌و پێیه‌ی‪،‬‬ ‫کە ئه‌م كار ‌ه پێویستی ب ‌ه به‌دواداچوون‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌و‌ه‌و پیاده‌كردنی ده‌رئه‌نجامه‌كانی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌‌و ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ێ��ن��ان��ی ته‌كنیكی‬ ‫پێویست هه‌یه‌‪ .‬ره‌نگ ‌ه هه‌ر ئه‌م پێوه‌ندیی ‌ه‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ک��ە الوازی زۆرێ��ك ل�� ‌ه واڵت��ان��ی‬ ‫جیهانی سێیه‌م ده‌رده‌خات‪ ،‬سه‌رباری ئه‌و‬ ‫س��ه‌رچ��او ‌ه سروشتیی ‌ه ب��ێ��ش��وم��اره‌ی‪ ،‬کە‬ ‫هه‌یان ‌ه ل ‌ه الیه‌كه‌وه‌‌و پشتبه‌ستنی واڵتانی‬ ‫رۆژئ��اوا ب�� ‌ه س��ه‌رچ��او ‌ه سروشتییه‌كانی‬ ‫جیهانی سێیه‌م لە الیەکی‌ترەوە تا هێزی‬ ‫خ��ۆی پ��ێ زی��ادت��ر ب��ك��ات‪ ،‬ک��ە س��ه‌ره‌ت��ا ل ‌ه‬ ‫جواڵندنه‌وه‌ی داگیركارانه‌و ‌ه ده‌ستیپێكرد‌و‬ ‫دواتر ب ‌ه شێوازگه‌لی دیك ‌ه كه‌وت ‌ه تااڵنكردنی‬ ‫سه‌رچاوه‌ سروشتییه‌كانی ئه‌و واڵتانه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب��وون��ی ج��ی��اوازی ل�� ‌ه ن��ێ��وان ئه‌و‬ ‫ده‌وڵه‌تانه‌دا‪ ،‬کە هانی گه‌شه‌ی سروشتی‬ ‫دانیشتووان ده‌ده‌ن‌و ئ��ه‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ه‌ش‪،‬‬ ‫کە ه��ه‌وڵ ده‌ده‌ن رێگری ل ‌ه گه‌شه‌كردنی‬ ‫دانیشتووان بكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم هه‌ردووكیان به‌ڵگه‌ن‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ە ه��ۆك��اری دانیشتووانیش‬ ‫وه‌ك یه‌كێك ل ‌ه سه‌رچاوه‌كانی هێز ئه‌ژمار‬ ‫دەکرێت‌و كاریگه‌رییه‌كه‌ی به‌ستراوه‌ته‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه چه‌ند هۆكارێکی‌تره‌وه‌‪ .‬له‌وان ‌ه سه‌رچاو ‌ه‬ ‫س��روش��ت��ی��ی��ه‌ك��ان‌و رووب��ه‌ر‌و سروشتی‬

‫خاك‌و چڕی دانیشتوان‌و ئاستی زانستی‌و‬ ‫س��ه‌رب��ازی‌و ئ��اب��ووری ل��ه‌گ��ه‌ڵ سروشتی‬ ‫پێكهاته‌ی دانیشتووان‌و راده‌ی گونجان‌و‬ ‫چه‌ندین هۆكاری دیكه‌‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه ره‌نگ ‌ه دوو ده‌وڵه‌ت جیاوازی‬ ‫ل��ه‌ ه��ێ��زی��ان��دا ه��ه‌ب��ێ��ت س��ه‌رب��اری ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ژم��اره‌ی دانیشتووانیان وه‌ک ی��ه‌ک بێت‌‪.‬‬ ‫ده‌وڵه‌ت‌گه‌لێكی دیكه‌ی زۆر هه‌ن‪ ،‬کە كه‌من‬ ‫ل ‌ه رووی دانیشتووانه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هه‌مان‬ ‫كاتدا ل ‌ه زۆر ده‌وڵه‌تی ل ‌ه خۆی گه‌وره‌تر‬ ‫به‌هێزتره‌‪ .‬بۆ نموون ‌ە هیندستان ل ‌ه رووی‬ ‫هێزه‌و ‌ه ناگاته‌و ‌ه ب ‌ه واڵت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مه‌ریكا‌و به‌ریتانیاو فه‌ره‌نسا‪ ،‬سه‌رباری‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬کە ژم��اره‌ی دانیشتووانه‌كه‌ی ل ‌ه‬ ‫تێكڕای ژماره‌ی دانیشتووانی ئه‌و واڵتان ‌ه‬ ‫زیادتره‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه پێچه‌وانه‌شه‌و ‌ه ده‌وڵه‌ت ‌ه پیشه‌سازیی ‌ه‬ ‫گه‌وره‌كان ل ‌ه جیهانی هاوچه‌رخماندا هه‌ر‬ ‫ن‬ ‫ه��ه‌م��ان ئ��ه‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ه‌ن‪ ،‬ك��ه‌ زی��ادت��ری�� ‌‬ ‫هێز‌و هه‌ژموونیان ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌گ��ه‌ی��ه‌ن��ێ��ت‪ ،‬ک��ە پێشكه‌وتنی ئ��اب��ووری‌و‬ ‫ته‌كنه‌لۆجی ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫دروستكردنی ده‌وڵ��ه‌ت ئه‌ژماردەکرێت‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی راسته‌وخۆ ل ‌ه نێوان هێزی‬ ‫ده‌وڵه‌ت‌و به‌ره‌و پێشچوونی پیشه‌سازی‌و‬ ‫ته‌كنه‌لۆجیدا هه‌یه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬کە ئه‌م‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه ب ‌ه تایبه‌ت په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه قۆناغی‬ ‫دوای جه‌نگی جیهانی دووه‌م��ه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫خویندنه‌وه‌ی مێژوو جه‌خت له‌و ‌ه دەکاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ک��ە ش��ۆڕش�� ‌ه پیشه‌سازییه‌كان هه‌میش ‌ه‬

‫‪127‬‬

‫په‌یوه‌ندییان به‌و ده‌وڵه‌تانه‌و ‌ه هه‌بووه‌‪ ،‬کە‬ ‫ل ‌ه رووی پیشه‌سازی‌و ته‌كنه‌لۆجییه‌و ‌ه‬ ‫پێشكه‌وتوو بوون‪ .‬لێره‌دا ب ‌ه تایبه‌تی ئاماژ ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه پیشه‌سازییه‌كانی ئ��ه‌وروپ��ا‬ ‫ده‌ده‌ین له‌كاتی چاخی رێنیسانسدا‪.‬‬ ‫ی�� ‌هك��ب��وون��ی��ش‪ ،‬ک��ە س��ن��وور ‌ه ن��اوخ��ۆی��ی‌و‬ ‫ناوچه‌ییه‌كانیش تێده‌په‌ڕێنێـت‪ ،‬ب ‌ه یه‌كێك‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی هێز ئ��ه‌ژم��اردەک��رێ��ت‪.‬‬ ‫ئه‌و هێزه‌ی‪ ،‬کە ب ‌ه شێوه‌یه‌كی سروشتی‬ ‫كاریگه‌ر ده‌ب��ێ��ت ب�� ‌ه زنجیره‌یه‌ك هۆكار‬ ‫ل��ه‌وان�� ‌ه له ‌ب��ه‌ر ی��ه‌ك ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان‌و شه‌ڕ‌و‬ ‫م��ل��م�لان��ێ��ی ن��اوخ��ۆی��ی‌و چ��ه‌ن��د ه��ۆك��اری‬ ‫دیكه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئ��ه‌و ‌ه هه‌ندێك ل ‌ه واڵت��ان ل ‌ه‬ ‫پێناو به‌ده‌ستهێنانی هێز ه��ه‌وڵ ده‌ده‌ن‬ ‫ره‌گه‌زه‌كانی كۆمه‌ڵگاكه‌یان ته‌واو بكه‌ن‌و‬ ‫زاڵ ب��ن ب��ە س��ەر ه��ۆك��اره‌ك��ان��ی داب��ه‌ش‬ ‫ب��وون‌و تێكدانی یه‌كڕیزی‌و به‌تایبه‌ت ل ‌ه‬ ‫كاته‌كانی به‌ریه‌ك كه‌وتن له‌گه‌ڵ دوژمنی‬ ‫ده‌ره‌ك��ی��دا‪ ،‬ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك‪ ،‬ک��ە یه‌كڕیزی‬ ‫ده‌بێت ‌ه پێداویستییه‌ك بۆ روبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی‬ ‫هێرشی ده‌ره‌ك��ی‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ئه‌م حاڵه‌ت ‌ه ئه‌م‬ ‫دی��اردان��ه‌ی الی خ��واره‌و ‌ه زی��اد روون‬ ‫بكاته‌وه‌‪:‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬ه��ه‌ن��دێ��ك ل�� ‌ه والت��ان پ��ه‌ن��ا ده‌بن ‌ه‬ ‫به‌ر شه‌ڕ وه‌ك ئامرازێك بۆ به‌دیهێنانی‬ ‫ی��ه‌ك��ڕی��زی ل�� ‌ه ن��او ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‌و ب��ه‌ده‌س��ت‬ ‫هێنانی یه‌كبوون ل ‌ه رووی سیاسی یه‌وه‌‪،‬‬ ‫سه‌رباری ئامانج ‌ه ده‌ركییه‌كانی‪ ،‬كه ‌ره‌نگ ‌ه‬ ‫كه‌متر بایه‌خیان هه‌بێت‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬سیاسه‌تی لێكیان جیابك ‌ه زاڵ‬

‫ده‌ب��ی��ت‪ ،‬ب��ه‌ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌و س��ی��اس��ه‌ت��ان�� ‌ه‬ ‫داده‌ن��رێ��ت‪ ،‬ك��ه ‌واڵت��ان ب��ه‌ك��اری ده‌هێنن‬ ‫بۆ الوزكردنی ده‌وڵه‌ت ‌ه نه‌یاره‌كانیان‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی دروستكردنی كێشه‌ی ناوخۆ‪ ،‬كه‬ ‫‌ده‌بێت ‌ه هۆی نه‌هێشتنی یه‌كڕیزی‌و دواتر‬ ‫هێزه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫سێهه‌م‪ :‬په‌یوه‌ندییه‌ك هه‌ی ‌ه ل ‌ه نێوان بیری‬ ‫ی��ه‌ك��ب��وون‌و فه‌لسه‌فه‌ی یه‌كبوون له‌گه‌ڵ‬ ‫الوازی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك ی��اخ��ود نه‌توانینی‬ ‫روبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی مه‌ترسییه‌كی ده‌ره‌كی‬ ‫(ئیزوقرات‪ ،‬مه‌كیاڤیلی‪ ،‬فیتشه‌‪ ،‬مازینی)‪.‬‬ ‫چ��واره‌م‪ :‬ت��ا س��ن��ووری سیاسی ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫نزیكتر بێته‌و ‌ه له‌گه‌ڵ سنووری سروشتی‬ ‫ئ��ه‌و ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ی‪ ،‬ک��ە تیایدا نیشته‌جێیه‌‪،‬‬ ‫یاخود بگونجێت له‌گه‌ڵیدا‪ ،‬زیادتر به‌توانا‬ ‫ده‌بێت له ‌به‌ده‌ستهێنان یه‌كڕیزی‌و كامڵ‬ ‫بوون‌و گه‌یشتن به‌ هێز تیایدا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی��ی��ه‌ی‪ ،‬ک��ە ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫گوزارشت ل ‌ه ئاگایی ده‌سته‌جه‌معی بكات‌و‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی ده‌وڵ��ه‌ت ب ‌ه رێوه‌به‌رێت‌و‬ ‫رووب��ه‌ڕووی هه‌ڵوێست ‌ه سیاسییه‌كان‬ ‫بێته‌و ‌ه ب ‌ه بڕیارگه‌لێكی گونجاو‪ ،‬بێگومان‬ ‫ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه سه‌رچاوه‌كانی هێزی ده‌وڵه‌ت‬ ‫ئه‌ژمار دەکرێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت ده‌توانین قس ‌ه‬ ‫لە سەر په‌یه‌وندی نێوان هێزی ده‌وڵه‌ت‌و‬ ‫سروشتی سه‌ركدایه‌تی سیاسی ببینین‬ ‫تیایدا (فەرەنسا‪ ،‬دیگۆل‪ ،‬به‌ڕیتانیا‪ ،‬چه‌رچڵ)‪.‬‬ ‫سه‌ركرده‌كان جیاوازن ل ‌ه بینینیان بۆ یه‌ك‬ ‫هه‌ڵوێست‌و وێناكردنی ب ‌ه هۆی جیاوازیان‬ ‫ل ‌ه ئاڕاسته‌‪ ،‬بیروباوه‌ڕ‪ ،‬ملمالنێ‪ ،‬ئه‌و ره‌وش ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫عه‌قاڵنییانه‌ی‪ ،‬کە پ��ه‌ی��ڕه‌وی لێ دەک��ەن‪،‬‬ ‫دۆخ��ی ناوخۆیان‪ ،‬سروشتی ئ��ه‌و رژێم ‌ه‬ ‫سیاسییه‌ی‪ ،‬ک��ە پ��ه‌ی��ڕه‌وی ل��ێ دەک��ەن‌و‪..‬‬ ‫هتد‪ .‬ده‌وڵ��ه‌ت هه‌رچه‌ند سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫ه��ێ��زی زۆر ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل�� ‌ه ن��ه‌ب��وون��ی‬ ‫س��ه‌رك��رده‌ی��ه‌ك��ی س��ی��اس��ی��دا‪ ،‬ک��ە بتوانێت‬ ‫رووبه‌ڕووی هه‌ڵوێسته‌كان ببێته‌و ‌ه ل ‌ه ژێر‬ ‫رۆشنایی ئه‌ودا رێگه‌كانی به‌رده‌ست‌و توانا‬ ‫راسته‌قینه‌كان‪ ،‬ده‌بێت ‌ه سه‌رچاوه‌ی الوازی‬ ‫بۆ ده‌وڵه‌ت‌و به‌فیڕۆدانی هێزه‌كه‌ی (هتله‌ر‬ ‫ل ‌ه ئه‌ڵمانیا – جونسون‌و قه‌یرانی ڤێتنام –‬ ‫عه‌بدولناصر‌و شكستی ساڵی ‪.)196٧‬‬ ‫وه ‌ئ��ه‌گ��ه‌ر دیبلۆماسییه‌ت یه‌كێك بێت‬ ‫ل��ه‌و دوو ئ��ام��رازه‌ی‪ ،‬ک��ە ده‌وڵ��ه‌ت هێز‬ ‫پیاد ‌ه دەک��ات ل ‌ه رێگه‌یانه‌و ‌ه – سه‌رباری‬ ‫ش��ه‌ڕ – ئ��ه‌و كات ‌ه سه‌ركه‌وتنی ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫ل�� ‌ه سه‌پاندنی وی��س��ت‌و ب��ه‌ده‌س��ت هێنانی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی ب�� ‌ه پ��ش��ت به‌ستن‬ ‫به‌و ئامراز ‌ه دیبلۆماسییه‌ی‪ ،‬کە پاڵپشت ‌ه‬ ‫ب��ۆ ه��ێ��زه‌ك��ه‌ی‌و س��ه‌رچ��او ‌ه س��روش��ت��ی‌و‬ ‫م��رۆی��ی��ه‌ك��ان��ی ده‌پ��ارێ��زێ��ت‌و ب�� ‌ه دووری‬ ‫ده‌گرێت ل ‌ه مه‌ترسییه‌كانی جه‌نگ هه‌روه‌ها‬ ‫پشت به‌ستنی ب ‌ه لێهاتوویی دیبلۆماسی ل ‌ه‬ ‫كاتی شه‌ڕه‌كاندا پشتگیری هێزی سه‌ربازی‬ ‫مسۆگه‌ر دەک��ات‌و كۆنترۆڵی ئاقاره‌كانی‬ ‫ج��ه‌ن��گ‌و مه‌به‌سته‌كانی ده‌ك��ات‪ .‬ت��وان��ای‬ ‫ده‌وڵه‌ت ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی ئاقاری گونجاوی‬ ‫جه‌نگ بۆ به‌ده‌ست هێنانی ئامانجه‌كانی ب ‌ه‬ ‫بێ په‌نا بردن ‌ه به‌ر جه‌نگ (باوه‌ڕپێهێنان‪،‬‬ ‫دانوستان‪ ،‬فێڵ‪ ،‬گوشار‪ ،‬ه��ه‌ڕه‌ش��ه‌‪ ..‬هتد)‬

‫له ‌ده‌ره‌ن��ج��ام��دا گوزارشت ‌ه ل ‌ه یه‌كێك ل ‌ە‬ ‫سیماكانی هێز‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی دیك ‌ه ل ‌ه سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫ه��ێ��زی ده‌وڵ��ه‌ت ل�� ‌ه سروشتی سیستمی‬ ‫سیاسیدا خ��ۆی ده‌بینێته‌وه‌و تا بزانرێت‬ ‫ئایا رێگ ‌ه ده‌دات ب ‌ه پاڵپشتی كه‌ره‌سته‌كان‌و‬ ‫ج��واڵن��دن��ی س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی هێز‌و چ��االك‬ ‫كردنیان‌و دروس��ت ك��ردن‌و دانی بڕیاری‬ ‫گونجا‌و ل�� ‌ه خۆگرتنی ه��ێ��ز ‌ه نوێكان ب ‌ه‬ ‫بێ توند‌وتیژی‌و به‌ستنه‌وه‌ی پێكهاته‌ی‬ ‫ئۆرگانیكی ده‌سه‌اڵت ب ‌ه هێزه‌كانی پاڵنه‌ری‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسی‌و پێكه‌وه‌گرێدانی‬ ‫ره‌گه‌زه‌كانی كۆمه‌ڵگا‌و‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫گ��وم��ان��ی ت��ێ��دا ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ک��ە ه��ێ��زی ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫گ��رێ��دراو ‌ه ب ‌ه هه‌ژموونی سه‌ربازییه‌وه‌‌و‬ ‫لێهاتویی دامه‌زراو ‌ه سه‌ربازییه‌كان ل ‌ه دانانی‬ ‫پالن ‌ه ستراتیجییه‌كاندا‪ ،‬کە به‌رجه‌سته‌كه‌ری‬ ‫هونه‌ره‌كانی رووبه‌ڕووبونه‌وه‌ی جه‌نگن‌و‬ ‫ئامانج لێیان ملكه‌چ پێكردنی ئ��ه‌وی دیی ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه هێز‪ .‬ره‌ن��گ�� ‌ه ئه‌م ‌ه پ��اس��اوی كێبڕكێی‬ ‫ب��ه‌رده‌وام بێت ب��ۆ خ��ۆپ��ڕچ��ه‌ك ك��ردن‌و‬ ‫په‌ره‌پێدانی ب��ه‌ردوام��ی چ��ه‌ك‪ .‬ب ‌ه پێیه‌ی‪،‬‬ ‫کە گوزارشت ‌ه ل ‌ه هێزی ده‌وڵ��ه‌ت‌و توانای‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌پ��ان��دن��ی وی��س��ت��ی خ��ۆی‪ ،‬ج��ا چ ب ‌ه‬ ‫ن��اب��ه‌دڵ��ی بێت ی��اخ��ود ب�� ‌ه ‌هێز‪ ،‬ی��اخ��ود ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی دانوستان‌و هه‌ڕه‌شه‌وه‌‪ ،‬یاخود هه‌ر‬ ‫رێگه‌یه‌كه‌ی دیكه‌‪ ،‬كه ‌ل ‌ه ژێر رووپۆشی‬ ‫هێزی سه‌ربازیدا ئه‌نجام ده‌درێ��ت‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی نه‌توانێت ل ‌ه رووی‬ ‫سه‌ربازییه‌و ‌ه رووبه‌ڕوو بێته‌و ‌ه ناشتوانێت‬

‫‪129‬‬

‫دانوستان بكات‪ .‬ل��ه‌م رووه‌و ‌ه تشرشل‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬بۆئه‌وه‌ی دانوستان بكه‌ین پێویست ‌ه‬ ‫خۆمان پڕ چه‌ك بكه‌ین‪ ،‬وات ‌ه دیبلۆماسییه‌ت‬ ‫په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه ئاستی سه‌ربازی ئه‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫ل ‌ه رووی هێز‌و الوزاییه‌وه‌‪ .‬ب ‌ه گشتیش هه‌ر‬ ‫ئه‌م ‌ه مه‌رگه‌ساتی فه‌ڵه‌ستین‌و عه‌ره‌به‌كان ‌ه‬ ‫ل ‌ه ملمالنێیان له‌گه‌ڵ ئیسڕائیلدا‪.‬‬ ‫دواج��ار ده‌گ��ه‌ی��ن�� ‌ه س��ه‌ر س��ه‌رچ��او ‌ه‬ ‫فه‌رهه‌نگییه‌كانی ه��ێ��زی ده‌وڵ��ت‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئایین‌و ئایدیۆلۆجیا‌و رۆح‌و كه‌لتور‌و به‌ها‬ ‫مێژووییه‌كان‌و چه‌ندین ره‌گه‌زی دیكه‌‪ ،‬کە‬ ‫ره‌نگ ‌ه ببێت ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌‪ ،‬یاخود رێگر ل ‌ه‬ ‫به‌رده‌م یه‌كێتی ده‌وڵه‌ت‌و هێزه‌كه‌یدا‪.‬‬ ‫بۆ نموون ‌ە ئاینگه‌لێك هه‌ی ‌ه به‌ها گه‌لێك ل ‌ه‬ ‫خۆده‌گرێت‪ ،‬کە په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه هێز‌و رێز‌و‬ ‫بانگه‌شه‌ی یه‌كڕیزی ده‌كات‌و سه‌رچاوه‌ی‬ ‫هێزی پێزی پێویست دروست ده‌كات بۆ‬ ‫روبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی دوژمنه‌كان‪ ،‬جگه‌له‌مانە‬ ‫ئ��ه‌م ئاینان ‌ه گونجاو ‌ه ب��ۆ مامه‌ڵه‌كردنی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬یان نێوده‌وڵه‌تی‌و یه‌كێك لە‬ ‫سەرچاوه‌كانی هێزی ده‌وڵه‌ت پێك ده‌هێنێت‬ ‫له‌م ب��واره‌دا‪ ،‬وه‌ك ئیسالم‪ ،‬کە سه‌رباری‬ ‫زاڵ بوونی گ��وت��اری بانگه‌شه‌كردنی بۆ‬ ‫ئاشتی‪ ،‬پیڕه‌ولێكه‌رانی بانگهێشت دەکات‬ ‫ب��ۆ ی��ه‌ك ب��وون‌و ه��اوك��اری‌و یه‌كڕیزی‬ ‫ل ‌ه بەرانبەر دوژمناندا‌و راستوخۆ پێیان‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ت��ا ب��ۆت��ان دەک��رێ��ت ه��ێ��زی��ان بۆ‬ ‫ئاماد ‌ه بكه‌ن هه‌روه‌ها ل ‌ه شوێنێكی دیكه‌دا‬ ‫ده‌فه‌رموێت ‪:‬ئه‌گه‌ر كه‌سێك ده‌ستدرێژی‬ ‫كرد ‌ه سه‌رتان‪ ،‬وه‌ك خۆی ده‌ست درێژی‬

‫بكه‌نه‌و ‌ه سه‌ری‪ .‬ل ‌ه شوێنێكی دیك ‌ه هانیان‬ ‫ده‌دات بۆ رووب��ه‌ڕووب��وون��ه‌وه‌ی دوژمن‬ ‫ده‌فه‌رموێت‪ :‬لێیان ده‌ترسن‪ ،‬ئێو ‌ه ئه‌بێت‬ ‫ته‌نها له‌ خوا بترسن‪.‬‬ ‫ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر یه‌ك ل ‌ه ماكیاڤیللی‬ ‫‪‌1527 – 1469‬و رۆسۆ ‪1778 – 1712‬و‬ ‫هیگڵ ‪ 1831 - 1770‬پێیان واب��وو‪ ،‬کە‬ ‫مه‌سیحییه‌ت ناتوانێت ببێت ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫هێز بۆ ده‌وڵ��ه‌ت ب��ه‌و پێیه‌ی‪ ،‬کە خ��اوه‌ن‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی نێگه‌تیڤ‌و ت��اك په‌رست‌و‬ ‫رۆح��ان��ی��ی��ه‌‌و ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه م��ای��ه‌ی الوازی‌و‬ ‫قبووڵكردنی زه‌لیلی‌و ن��اڕه‌وای��ی ئه‌گەر‬ ‫بێت‌و بیكه‌ین ‌ه بنه‌ما ل ‌ه پیه‌وه‌ندیی ‌ه نێو‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی یه‌كاندا‪ .‬ماكیاڤللی پێی واب��وو‬ ‫ئاینی مه‌سیحی هۆكاری سه‌ره‌كی ته‌واوی‬ ‫ئ��ه‌و به‌اڵیان ‌ه ب��وو‪ ،‬كه ‌بە س��ەر ئیتاڵیادا‬ ‫ه��ات‪ ،‬وه‌ك داب��ه‌ش ب��وون‌و كه‌وتن ‌ه ژێر‬ ‫ده‌ستی داگیركه‌ری بێگانه‌وه‌‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه ئه‌و ئایینی بتپه‌رستی رۆمانییه‌كانی‬ ‫پێ باش بوو به‌و پێیه‌ی‪ ،‬کە سه‌ركه‌وتن‌و‬ ‫سه‌ربه‌رزی به‌ده‌ست هێنابوو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌و ئاینه‌دا بانگه‌ش ‌ه بۆ هێز‌و جه‌ربه‌زه‌یی‌و‬ ‫قوربانیدان دەکات بۆ نیشتیمان‪ ،‬له‌كاتێكدا‪،‬‬ ‫ک��ە كه‌مه‌سیحییه‌تی كاسۆلیكی ته‌نها‬ ‫سه‌رشۆڕی بۆ ئیتاڵیا هێناوه‌‪ .‬ب ‌ه هه‌مان‬ ‫شێو ‌ه ه��ه‌ر ی��ه‌ك ل�� ‌ه رۆس��ۆ‌و هیگڵ هه‌ر‬ ‫ئاینێكی بت په‌رستانه‌یان ب ‌ه باش ده‌زانی‬ ‫ئەگه‌ر ببوایه‌ت ‌ه هۆی جواڵندنی هه‌ستی‬ ‫نیشتیمانی‌و یه‌كخستنی هاونیشتمانیان‌و‬ ‫دابین كردنی سه‌رفرازی له‌م دنیادا‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫كه‌وات ‌ه ل ‌ه دیدی رۆژئاواییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬گرنگ‬ ‫نیی ‌ه ئه‌و ئاین ‌ه ئاسمانی بێت‪ ،‬یاخود بت‬ ‫په‌رست‪ ،‬به‌ڵكو گرنگ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬کە گونجاو‬ ‫بێت بۆ نه‌ته‌وه‌‌و پاڵ پشتی بێت ب ‌ه به‌ده‌ست‬ ‫هێنانی یه‌كێتی‌و خواسته‌كانی به‌و پێیه‌ی‪،‬‬ ‫کە ل ‌ه خۆگری به‌ها گه‌لێكی ‌ه پۆزه‌تیڤ‌و‬ ‫ده‌سته‌ جه‌معی‌و راسته‌قینه‌ بێت‪.‬‬ ‫وه ‌ئ��ه‌گ��ه‌ر ل�� ‌ه ك��ات��ێ��ك��دا ن��ه‌ت��وان��ێ��ت ئ��ه‌و‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ك��ه‌وت�� ‌ه ب��ه‌ده‌س��ت بهێنێت – وه‌ك‬ ‫مه‌سیحییه‌ت – پێویست ‌ه وه‌ك سه‌رچاوه‌ی‬ ‫هێز دوور بخرێته‌وه‌‌و ته‌نها ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫وی��ژدان��ی تاكه‌كاندا كۆبكرێته‌وه‌‌و پشت‬ ‫ب�� ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ی دی��ك�� ‌ه ب��ب��ه‌س��ت��رێ��ت بۆ‬ ‫رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی دوژمنه‌كان‪.‬‬ ‫دروس��ت ب��وون��ی ب��ی��ری ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‌و‬ ‫ع��ی��ل��م��ان��ی��ه‌ت��ی��ش ل�� ‌ه ئ��ه‌وروپ��ا ه��ه‌ر ل��ه‌م‬ ‫چوارچێوه‌یه‌دا بوو‌و بوو بو ئاینی نوێی‬ ‫ئه‌وروپا‌و جێگه‌ی ئاینی كاسۆلیكی گرته‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك سه‌رچاوه‌ی یه‌كبوون‌و تێكه‌ڵ بوون‌و‬ ‫هێز‌و سه‌ر‌فرازی‪.‬‬ ‫ل ‌ه ده‌ره‌نجامی شكست هێنانی مه‌سیحییه‌ت‬ ‫ل ‌ه مسۆگه‌ركردنی هێزی ده‌وڵه‌تی ئه‌وروپی‌و‬ ‫سه‌ر‌فرازییه‌كه‌ی‪ ،‬چه‌ند ئایدیۆلۆجیایه‌كی‬ ‫نوێ سه‌ریان هه‌ڵدا‪ ،‬ئه‌م ئایدیۆلۆجیایان ‌ه‬ ‫وه‌ك ئاینی عه‌لمانی‌و سیاسی ناوزه‌ند‬ ‫ك��ران به‌و پێیه‌ی‪ ،‬کە خ��اوه‌ن جۆرێك ل ‌ه‬ ‫واقعگه‌رایی‌و جوڵه‌یه‌كی پۆزه‌تیڤان ‌ه بوون‬ ‫ل ‌ه دیدی رۆئاواوه‌‌و ل ‌ه خۆگری جۆرێك ل ‌ه‬ ‫دیاریكردنی ئامانج‌و چوارچێوه‌یه‌ك بوو‪ ،‬کە‬ ‫له‌گه‌ڵ خواستی گۆڕانه‌كاندا بوو‪ .‬بۆ نموون ‌ە‬

‫هێزی یه‌كێتی سۆڤێتی پێشو په‌یوه‌ست‬ ‫ب��وو ب ‌ه ئایدیۆلۆجیای سۆشیالستییه‌وه‌‪.‬‬ ‫فەرەنساش بیروباه‌وڕی سیاسی به‌كار‬ ‫هێنا‪ ،‬وه‌ك ده‌مامكێك تا چاوچنۆكییه‌كانی‬ ‫بشارێته‌وه‌‌و به ‌ن��اوی په‌یامی فه‌رهه‌نگی‬ ‫فەرەنسا‌و بانگه‌شه‌كردن بۆ بنه‌ماكانی‬ ‫شۆڕشی فەرەنسی پاساو بهێنێته‌و ‌ه بۆ‬ ‫جواڵنه‌و ‌ه داگیركارییه‌كه‌ی له ‌ئه‌وروپا‌و‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وروپادا‪ .‬واڵته‌یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��اش ئ��ه‌م دوای��ی��ان��ه‌ پ��ه‌ن��ای ب��رد ‌ه‬ ‫ب��ه‌ر ئ��ه‌م س��ه‌رچ��اوه‌ی ه��ێ��ز ‌ه كاتێك‪ ،‬کە‬ ‫ك��ۆش��ك��ی س��پ��ی ل�� ‌ه ‪21‬ی ‪9‬ی ‪2002‬دا‬ ‫ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ن��ام��ه‌ی ستراتیجییه‌تی ئاسایشی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی واڵته‌یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مه‌ریكای‬ ‫خست ‌ه روو‪ ،‬کە ب ‌ه گ��ۆڕان داده‌ن��رێ��ت ل ‌ه‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت��ی ده‌ره‌وه‌ی ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��ادا‪ ،‬کە‬ ‫تیایدا ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی ده‌كرێت ‌ه‬ ‫پ��ێ��وه‌ر‌و ه��ی��چ ج��ۆره‌ ب��ای��ه‌خ��ێ��ك ن��ادرێ��ت�� ‌ه‬ ‫هۆكاری ئایدیۆلۆجیا‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ده‌بینین‪،‬‬ ‫کە ئایدیۆلۆجیایه‌ك له‌خۆده‌گرێت‪ ،‬کە ل ‌ه‬ ‫سیماكانی بانگه‌شه‌كردن‌و ملمالنێیه‌‌و ل ‌ه‬ ‫دیدی خۆیه‌و ‌ه لە سەر بنه‌مای دابه‌شكردنی‬ ‫جیهان بە سەر (چاكه‌‌و خراپه‌) دا بنیات‬ ‫ن��راوه‌‪ ،‬دوات��ر هه‌ڵده‌ستێت ب ‌ه دیاركردنی‬ ‫چ��وارچ��ێ��وه‌‌و ئ��ام��رازه‌ك��ان��ی گ��ۆڕان ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی ئ��ه‌و الی��ه‌ن�� ‌ه ب��اش��ان��ه‌ی‪ ،‬کە‬ ‫باوه‌وڕیان ب ‌ه به‌های ئه‌مه‌ریكی هه‌یه‌‪ ،‬کە‬ ‫گ��وزارش��ت ل ‌ه هیوا‌و به‌های مرۆڤایه‌تی‬ ‫دەک��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ئایا ئ��ه‌م به‌ڵگه‌نامه‌ی ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫ی ئیمپریالستی‌و‬ ‫ش��اردن��ه‌وه‌ی چاوچنۆك ‌‬

‫‪131‬‬

‫مه‌یل ب ‌ه ده‌سه‌اڵت جیاواز ‌ه ل ‌ه كرۆكی چه‌مكی‬ ‫جیهادكردن ل ‌ه ئیسالمدا بۆ پاساو هێنانه‌و ‌ه‬ ‫بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه نه‌ته‌وه‌یی‌و جواڵنه‌و ‌ه‬ ‫داگ��رك��اری��ی�� ‌هك��ان��ی��دا؟ دواج��ار ه��ه‌وڵ��دان��ی‬ ‫ك��ارل ماركسیش بۆ پێدانی ره‌وایه‌تی ب ‌ه‬ ‫پارتی كرێكاران دژ ب ‌ه سه‌رجه‌م سیستم ‌ه‬ ‫ب��ۆرج��وازی��ی��ه‌ك��ان ل�� ‌ه جیهاندا ل�� ‌ه رێگه‌ی‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌ی مانفێستی كۆمۆنیزمه‌وه‌‪ ،‬کە‬ ‫جیهان دەکات ب ‌ه دوو به‌شی پڕۆلیتاریا‌و‬ ‫بۆرجوازییه‌ته‌وه‌‌و داوا دەکات‪ ،‬کە ده‌وڵه‌تی‬ ‫پڕۆلیتاریا دابمه‌زرێنێت‪ ،‬کە هه‌ڵده‌ستێت ب ‌ه‬ ‫رێبه‌رایه‌تی كردنی خه‌بات ل ‌ه دژی به‌ره‌ی‬ ‫خراپه‌‪ ،‬کە واڵت ‌ه بۆرجوزاییه‌كان رێبه‌رایه‌تی‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬کە ن ‌ه ره‌وایه‌تیان هه‌یه‌‌و ن ‌ه شایانی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن‪ ،‬ک��ە بمێننه‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ك پێشتر‬ ‫باسمان لێوه‌كرد‪ ،‬ئه‌م بۆچوون ‌ه بنه‌مای‬ ‫جواڵنه‌وه‌ی یه‌كێـتی سۆڤێتی پێك ده‌هێنا ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی سیاسه‌تی ده‌ره‌كی دا‪ ،‬دواتر‬ ‫ده‌س��ت ب��ه‌رداروب��وون��ی ل��ه‌م ب��ی��روب��اوه‌ڕ ‌ه‬ ‫– ئه‌گه‌ر چی ئه‌م بیروباوه‌ڕ ‌ه مرۆڤانه‌ی ‌ه‬ ‫– ب��ه ‌گ��رن��گ��ت��ری��ن ه��ۆك��اری داڕم��ان‌و‬ ‫له‌به‌ریه‌كهه‌ڵوه‌شانی داده‌نرێت‪.‬‬ ‫كلتوریش به‌یه‌كێك ل ‌ه سه‌رچاوه‌كانی هێز‬ ‫ئ��ه‌ژم��ار دەک��رێ��ت‪ ،‬کە پێگه‌یه‌كی تایبه‌تی‬ ‫بۆ مسۆگه‌ر دەکات ته‌نانه‌ت گه‌ر زۆرێك‬ ‫له‌و سه‌رچاوانه‌ی هێزی نه‌بێت‪ ،‬کە پێشتر‬ ‫ئ��ام��اژه‌م��ان پ��ێ��دا‪ ،‬ب��ه‌و پێیه‌ی‪ ،‬ک��ە ئاماد ‌ه‬ ‫نه‌بوونی هێز ته‌نها قۆناغێك پێك ده‌هێنێت‬ ‫ل ‌ه ناكۆك بوون ب ‌ه كلتوری ئه‌م ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫شارستانیانه‌‪ .‬ده‌وڵه‌ت گه‌لێكی وه‌ك چین‌و‬

‫هندستان‌و میسر پێگه‌یه‌كی تایبه‌تیان هه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌كانی په‌ره‌پێدانی سیاسی‌و‬ ‫پۆلێنی ده‌وڵه‌ته‌ تازه‌ پێگه‌یشتووه‌كان‪.‬‬ ‫ئامڕازه‌كانی هێز‬ ‫ده‌وڵه‌ت ل ‌ه چوارچێوه‌ی ده‌ره‌كیدا ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫دوو ئامرازه‌و ‌ه پیاده‌ی هێزی خۆی دەکات‪:‬‬ ‫دبلۆماسییه‌ت‌و جه‌نگ‪ ،‬ل ‌ه ژێر رۆشنایی‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی هێز‪ ،‬کە پێشتر ئاماژه‌مان‬ ‫پێدا‌و لە سەر بنه‌مای ئه‌و هێزان ‌ه ده‌وڵه‌ت‬ ‫ئامانجه‌كانی دیاری دەکات‌و بڕیار ده‌دات‪،‬‬ ‫کە یه‌كێك ل ‌ه ئامرازه‌كانی هێز هه‌ڵبژێرێت‪،‬‬ ‫هه‌میشه‌ش ئ��ه‌و ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت��ی ب��ه‌ه��ێ��زه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه دبلۆماسییه‌ت‌و ش��ه‌ڕدا ب��راوه‌ی��ه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌یه‌كدا‪ ،‬کە ملمالنێ بااڵده‌سته‌‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی بااڵی تیایدا ونه‌‪ ،‬نه‌زمانی لۆژیك‬ ‫ده‌زان��ێ��ت‌و ن��ه ‌به‌هاكانی دادپ��ه‌روه‌ری‌و‬ ‫یه‌كسانی‌و ته‌نانه‌ت ن��ه ‌پ��ێ��وه‌ری بابه‌تی‬ ‫ب��وون‪ ،‬به‌ڵكو ته‌نها ی��ه‌ك ئامانج بوونی‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬كه ‌ئه‌ویش به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫دووئامرازدا‪ ،‬کە دبلۆماسییه‌ت‌و جه‌نگه‌‪.‬‬ ‫دب��ل��ۆم��اس��ی��ی��ه‌ت پ��ێ��ش‌و پ��اش��ی ج��ه‌ن��گ‬ ‫ده‌كه‌وێت‌و له‌گه‌ڵیدا ده‌بێت‪ ،‬باشتر وایه‌‪،‬‬ ‫ک��ە ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌هك��ان ئ��ام��ان��ج��ەك��ان��ی خ��ۆی��ان‬ ‫بپێكن‌و وێستی خۆیان بسه‌پێنن ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫ره‌وش�� ‌ه دیبلۆماسییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ک��ە پشت‬ ‫ئه‌ستوور ‌ه ب ‌ه بوونی هێزێكی راسته‌قینه‌‪،‬‬ ‫دەکرێت ئاماژه‌ی پێ بدرێت‌و هه‌ڕه‌شه‌ی‬ ‫ی ده‌وڵه‌ته‌ك ‌ه‬ ‫به‌كارهێنانی بكرێت ب ‌ه بێ ئه‌وه ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫بگلێنێت ل ‌ه جه‌نگه‌و ‌ه به‌و پێیه‌ی‪ ،‬کە خه‌رج‌و‬ ‫داه��ات��ێ��ك��ی زۆری ده‌وێ��ت‌و به‌تایبه‌تی‬ ‫زیانێكی دووالیه‌نه‌ی زۆری لێده‌كه‌وێته‌و ‌ه‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی‪ ،‬کە ئێستا به‌كارهێنانی چه‌ك ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵكوژه‌كان ب ‌ه سه‌رجه‌م جۆره‌كانییه‌و ‌ه‬ ‫بۆت ‌ه شتێكی باو‌و زۆرێك له ‌ده‌وڵه‌تان ل ‌ه‬ ‫هه‌وڵی به‌ده‌ستهێنانیدان‪.‬‬ ‫كاتێك‪ ،‬کە دبلۆماسییەت سه‌ركه‌وتوو نابێت‬ ‫له‌وه‌ی‪ ،‬کە الیه‌نه‌كه‌ی دی رازی بكات ب ‌ه‬ ‫ملكه‌چبوون بۆ ویستی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ئه‌و كات ‌ه‬ ‫جه‌نگ ده‌بێت ‌ه پێویستییه‌ك بۆ سه‌لماندنی‬ ‫ت��وان��ا‌و س��ه‌پ��ان��دن��ی رێ��ز‌و ن��اچ��ارك��ردن��ی‬ ‫ئ��ه‌وی دی ب��ۆ ملكه‌چبوون ب��ۆ خواستی‬ ‫الیه‌نی به‌هێزتر‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه‌و سه‌روبه‌نده‌دا‬ ‫دب��ل��ۆم��اس��ی��ی��ەت ك��اری خ��ۆی دەک��ات بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی دوژمن ناچار ب ‌ه خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دان‬ ‫ب��ك��ات‌و م��ه‌رج��ه‌ك��ان��ی خ��ۆب��ه‌ده‌س��ت��ه‌وه‌دان‬ ‫دابڕێژێت‌و په‌یماننامه‌كانی ئاشتی له‌گه‌ڵ‬ ‫چه‌ند الیه‌نێكی دیك ‌ه ببه‌ستێت به ‌مه‌ستی‬ ‫پشتگیری كردن‪ ،‬یاخود بێالیه‌ن كردنیان‬ ‫له‌و ملمالنێیه‌دا‪ ،‬به‌م شێوه‌ی ‌ه دبلۆماسییەت‬ ‫ئامانجه‌كانی خۆی به‌ده‌ست ده‌هێنێت ب ‌ه‬ ‫كه‌مترین زیان‪.‬‬ ‫دوای كۆتاییهاتن ب ‌ه شه‌ڕیش‪ ،‬دووب��ار ‌ه‬ ‫دب��ل��ۆم��اس��ی��ی��ەت چ��االك ده‌ب��ێ��ت ب��ۆ‬ ‫داڕشتنه‌وه‌ی رێكکه‌وتننامه‌كان‌و پێكهاتن‬ ‫لە س��ەر ئ��ه‌و رێكه‌وتننامانه‌ی‪ ،‬کە وا ل ‌ه‬ ‫ئه‌وی دی بكات‪ ،‬کە دان ب ‌ه شكستی خۆیدا‬ ‫بهێنێت‌و ره‌زامه‌ند بێت ب ‌ه ملكه‌چبوون بۆ‬ ‫ویستی ده‌وڵه‌ت ‌ه سه‌ركه‌وتووه‌ك ‌ه ب ‌ه پێی‬

‫به‌ره‌ژه‌وه‌ندیی ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی‪.‬‬ ‫ب��ه‌م ش��ێ��وه‌ی��ه‌ دب��ل��ۆم��اس��ی��ی��ه‌ت‌و ش��ه‌ڕ‬ ‫یه‌كتری ت��ه‌واو دەک��ەن ب��ه‌و شێوه‌یه‌ی‪،‬‬ ‫کە دوو ئ��ام��رازی هێز دوو ه��ۆك��ارن بۆ‬ ‫ناچاركردنی ئ��ه‌وی دی بۆ ملكه‌چبوون‬ ‫بۆ خواستی ده‌وڵ��ه‌ت‪ .‬ره‌نگ ‌ه ئه‌م یه‌كدی‬ ‫ت��ه‌واو ك��ردن�� ‌ه چ��ه‌ن��د دی��ارده‌ی��ه‌ك��م��ان بۆ‬ ‫روون بكاته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك ب��ه‌ش��داری كردنی‬ ‫دیبلۆماتكار‌و س��ه‌رك��رد ‌ه سه‌ربازییه‌كان‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجومه‌نه‌كانی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫بۆ داڕشتنی سیاسیه‌ت‌و دروستبوونی‬ ‫ئه‌وەی پێی ده‌وترێت دبلۆماسییەتی هێز ‌ه‬ ‫چه‌كداره‌كان‪ ،‬یاخود دیبلۆماسییه‌تی هێز‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه ده‌ره‌ن��ج��ام��ی دام��ه‌زران��دن��ی فه‌رماند ‌ه‬ ‫سه‌ربازییه‌كان – دوای ته‌واو بوونی ماوه‌ی‬ ‫خزمه‌تیان – ل ‌ه ناو ك��اری دیبلۆماسیدا‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌و چه‌ندین دیارده‌ی دیكه‌‪ ،‬کە ئاماژه‌ن‬ ‫بۆ هاوكاریكردنی یه‌كدی ئه‌م دوو الیه‌نه‌‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه تایبه‌تیش ل��ه ‌دوای جه‌نگی جیهانی‬ ‫دووه‌م‪ ،‬کە په‌یوه‌ندییه‌كی تووند‌و تۆڵ ل ‌ه‬ ‫نێوان دیبلۆماسییه‌ت‌و جه‌نگ هات ‌ه ئاراوه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك دوو ئ��ام��رازی هێز‌و دوو ستوونی‬ ‫زۆر به‌هێزی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی‪.‬‬ ‫پێوه‌ری هێز‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‪ ،‬کە ئێم ‌ه ده‌توانین جیاكاری‬ ‫ب��ك��ه‌ی��ن ل�� ‌ه ن��ێ��وان ه��ێ��زی ب��چ��وك ‪small‬‬ ‫و م��ام��ن��اوه‌ن��د ‪ middle‬گ��ه‌وره ‌‪‌great‬و‬ ‫گه‌ردونیدا‪ ،‬به‌اڵم ئێم ‌ه پشت ب ‌ه هیچ جۆر ‌ه‬

‫‪133‬‬

‫پێوه‌رێكی وردی هێز نابه‌ستین‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ك پێشتر پێناسه‌ی چه‌مكی هێزمان‬ ‫كرد‪ ،‬ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬کە بریتییه ‌ل ‌ه به‌كارهێنانی‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی هێزی ده‌وڵه‌ت ‌ه بۆ سه‌پاندنی‬ ‫ویستی ده‌وڵ��ت‌و باسی ئه‌وه‌مان كرد‪ ،‬کە‬ ‫ئه‌م پێناساندن ‌ه دوو جۆر ره‌گ��ه‌ز ل ‌ه خۆ‬ ‫ده‌گرێت‪ ،‬كه‌بریتین له‌‪ :‬سه‌رچاوه‌كانی هێز‌و‬ ‫پڕۆسه‌ی گۆڕینی بۆ وزه‌یه‌كی كاریگه‌ر‌و‬ ‫چ��االك‪ .‬لێره‌وه‌یه‌‪ ،‬کە پڕۆسه‌ی پێوه‌ری‬ ‫هێز پێویست ‌ه دوو الیه‌ن پێكه‌و ‌ه بگرێـته‌وه‌‪،‬‬ ‫وات�� ‌ه پێوه‌ری كاریگه‌ری سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫هێزی وه‌ك جوگرافیا‌و دانیشتوان‌و ئاستی‬ ‫هێزی س��ه‌رب��ازی‌و‪ ..‬هتد‪ ،‬دوات��ر پێوه‌ری‬ ‫پ��ڕۆس��ه‌ی داڕش��ت��ن��ه‌وه‌ی ئ��ام��ان��ج��ه‌ك��ان‌و‬ ‫رێ��ك��خ��س��ت��ن��ه‌وه‌ی��ان‌و ل��ه‌ب��ه‌رچ��اوگ��رت��ن��ی‬ ‫ب��ه‌رگ��ری‌و ك��اردان��ه‌وه‌‌و هه‌ڵسه‌نگاندنی‬ ‫هێزی دوژمن‌و له‌به‌رچاوگرتنی گریمانه‌‌و‬ ‫ئه‌گه‌ره‌كان‌و دیاریكردنی ستراتیجییەتی‬ ‫چۆنیه‌تی روبه‌ڕوبوونه‌وه‌‌و دواتر بڕیاری‬ ‫دروست ده‌ركردن‪ ..‬هتد ‪.‬‬ ‫س��ه‌خ��ت��ی��ی�� ‌هك��ی��ش ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ە پ��ڕۆس��ه‌ی‬ ‫پێوانی هێز ده‌گرێته‌و ‌ه ل ‌ه هه‌ر یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫الیه‌نه‌كانی هێز‪ ،‬بۆ نموون ‌ە سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫هێز چه‌ند الیه‌نێكی ماددی ل ‌ه خۆ ده‌گرێت‪،‬‬ ‫کە ده‌توانرێت كاریگه‌رییه‌كه‌ی بپێورێت‪،‬‬ ‫وه‌ك دان��ی��ش��ت��وان‌و ئاستی پێشكه‌وتنی‬ ‫توانای سه‌ربازی‪ ،‬الیه‌نه‌كه‌ی دیك ‌ه زیادتر‬ ‫فه‌رهه‌نگی یه‌‪ ،‬کە ناكرێت وه‌ك چه‌ندایه‌تی‬ ‫ب��پ��ێ��ورێ��ت‪ ،‬وه‌ك ئ��ای��ی��ن‌و ئایدیۆلۆجیاو‬ ‫ك��ل��ت��ور‌و س��روش��ت��ی سیستمی سیاسی‪..‬‬

‫هتد هه‌روه‌ها ره‌نگ ‌ه به‌ریه‌ككه‌وتن له‌گه‌ڵ‬ ‫الیه‌نیكدا بێت‪ ،‬کە هاوپه‌یمانی هه‌بێت له‌گه‌ڵ‬ ‫چه‌ند ده‌وڵه‌تێكی دی��ك��ه‌دا‪ ،‬ل��ه‌م حاڵه‌ته‌دا‪،‬‬ ‫پێوه‌ری هێزی هاوپه‌یمانێتی ته‌نها پابه‌ند‬ ‫نابێت ب ‌ه كۆكردنه‌وه‌ی كێشی هێزی ئه‌و‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ه‌ی‪ ،‬کە هاوپه‌یمانێتییه‌ك ‌ه پێكی‬ ‫ده‌ه��ێ��ن��ن‪ ،‬به‌ڵكو پشت ب�� ‌ه ره‌گه‌زگه‌لێكی‬ ‫دیكه‌ش ده‌به‌ستێت‪ ،‬کە ناپێورێت‪ ،‬وه‌ك‬ ‫هاوئاهه‌نگی ل ‌ه نێوان سه‌رجه‌م الیه‌نه‌كانی‬ ‫هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌‌و ئه‌گه‌ری چوون ‌ه ناوه‌وه‌ی‬ ‫الیه‌نه‌كه‌ی دیك ‌ه بۆ ناو هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌ی‬ ‫هاوشێوه‌و ئ��ه‌گ��ه‌ری داب��ه‌ش��ب��وون ل ‌ه ناو‬ ‫هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌دا‌و‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ی دی��ك��ه‌وه‌‪ ،‬ره‌وش��ی پ��ێ��وان��ی‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی ه��ێ��ز‪ ،‬ی��اخ��ود یه‌كه‌كانی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی هێز ل ‌ه راستیدا وێنه‌یه‌كی‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی ه��ێ��زم��ان پ��ێ نابه‌خشێت‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی رۆڵ��ی دروس��ت��ك��ه‌ران��ی‬ ‫بڕیار‌و سنووری توانای ل ‌ه به‌كارهێنانی‬ ‫سه‌ره‌چاوه‌كانی هێز بۆ گه‌یشتن ب ‌ه ئامانجی‬ ‫دی��اری ك��راو نادید ‌ه ده‌گرێت‪ ،‬بۆ نموون ‌ە‬ ‫ره‌نگ ‌ه ده‌وڵه‌تێك سه‌رجه‌م سه‌ره‌چاوه‌كانی‬ ‫هێزی هه‌بێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌و سه‌ره‌كرده‌یه‌ی‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬کە بتوانێت كاربكات ‌ه سه‌ر دوژمن‬ ‫ب�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی�� ‌هك��ی گ��ون��ج��او‪ .‬ه��ه‌ن��دێ��ك ج��ار‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی هێز ل ‌ه دوو واڵتدا یه‌كسان‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬به‌اڵم پڕۆسه‌ی دروستكردنی بڕیار‬ ‫ب ‌ه لۆژێك‌و پالندانانی زانستی ل ‌ه الیه‌كیاندا‪،‬‬ ‫ت��ای ت��ه‌رازوی ه��ێ��زی یه‌كێكیان زی��ادت��ر‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ه��ه‌روه��ا ب��اش هه‌ڵنه‌سه‌نگاندنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫توانای دوژمن ل ‌ه به‌رگه‌گرتن‌و مانۆردان‌و‬ ‫به‌رگریكردن‪ ،‬سه‌رباری یه‌كه‌كانی هێزێكی‬ ‫نوێ بۆ ئه‌و هێزانه‌ی‪ ،‬کە هه‌یه‌تی ده‌بێت‬ ‫ده‌ره‌ن��ج��ام ببێت ‌ه ه��ۆی سه‌رنه‌كه‌وتن ل ‌ه‬ ‫رووب��ه‌ڕووب��ون��ه‌وه‌ك��ه‌دا ب�� ‌ه ه��ۆی ب��اش‬ ‫هه‌ڵنه‌سه‌نگاندنی توانای دوژمنه‌وه‌‪ .‬دواجار‬ ‫ره‌نگ ‌ه دروستكه‌ری بڕیار سه‌ركه‌وتوو‬ ‫نه‌بێت ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی شوێنهی گونجاو‬ ‫بۆ به‌كارهێنانی هێز ل ‌ه دژی دوژمنه‌كه‌ی‪،‬‬ ‫کە ره‌نگ ‌ه هێزی كه‌متر بێت‪ ،‬یان ره‌نگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫كاتی پیاده‌كرنی هێز‌و شێوازه‌كه‌ی‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫ده‌وڵه‌تی به‌هێز سه‌ركه‌وتوو نابێت ل ‌ه زاڵ‬ ‫بوون بە سەر ده‌وڵه‌تی الوازدا‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫پشتبه‌ستنی ده‌وڵه‌ت ب ‌ه ژماره‌ی دانیشتوان‬ ‫ل ‌ه پڕۆسه‌ی پێوه‌ری هێزدا‪ ،‬کە په‌یوه‌ندی‬ ‫هه‌ی ‌ه ب ‌ه پڕۆسه‌ی بڕیاری سیاسییه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫بواری دره‌كیدا‪ ،‬ده‌بێت ئه‌ویش ب ‌ه هه‌مان‬ ‫ش��ێ��و ‌ه بمانگه‌یه‌نێت ب�� ‌ه ده‌ره‌ن��ج��ام��ێ��ك��ی‬ ‫نادروست‌و هه‌ڵسه‌نگاندنێكی ناڕێكی هێزی‬ ‫ده‌وڵه‌ت‪ .‬دروسته‌‪ ،‬کە ئه‌و ‌ه سه‌ركردایه‌تی‬ ‫سیاسییه‌‪ ،‬کە سه‌رچاوه‌كانی وزه‌‌و یه‌كه‌كانی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی به‌ڕێو ‌ه ده‌بات‌و پالن داده‌نێت‬ ‫بۆ به‌كارهێنانیان ل ‌ه پیاده‌كردنی هێزدا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كاره‌ی‪ ،‬کە هێز ل ‌ه دیارده‌یه‌كی ماددییه‌و ‌ه‬ ‫ده‌گ��وازێ��ت��ه‌و ‌ه ب��ۆ دی��ارده‌ی��ه‌ك��ی ك��رداری‬ ‫به‌و پێه‌ی‪ ،‬کە پڕۆسه‌ی بریاڕی سیاسی‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی ده‌وڵ��ت‌و‬ ‫مه‌به‌سته‌كانی به‌ده‌ست بهێنێت‌و بڕیاری‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كانی دیك ‌ه بگۆڕێت‪ ،‬کە نایه‌ته‌وە‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌و ئامانج‌و ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ان��ه‌دا‪،‬‬

‫ب��ه‌اڵم باوه‌ڕهێنانی هه‌میشه‌یی ب��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ک��ە س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی س��ی��اس��ی ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫ئامانجه‌كان دی��اری بكات‌و رێكی بخات‬ ‫ل�� ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی ئ��ه‌و ت��وان��ای��ان��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ل ‌ه‬ ‫به‌رده‌ستیدایه‌‪ ،‬پێچه‌وانه‌ی راستییه‌كانی‬ ‫م��ێ��ژووه‌‪ ،‬ک��ە ده‌ی��س��ه‌ل��م��ێ��ن��ێ��ت ه��ه‌ن��دێ��ك‬ ‫سه‌ركردایه‌تی هه‌بووه‌‪ ،‬ك ‌ه سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫هێزی واڵته‌كه‌ی به‌هه‌ده‌ر داوه‌‌و شكست‌و‬ ‫نه‌نگی هێناوه‌ت ‌ه سه‌ر گه‌له‌كه‌ی‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه سه‌ركرده‌كان كه‌مترین توانای‬ ‫ن‬ ‫سه‌ركردایه‌تیان هه‌یه‌‌و كه‌مترین توانایا ‌‬ ‫هه‌ی ‌ه ل ‌ه پڕۆسه‌ی دروستكردنی بڕیارداندا‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌دا ده‌گ��ه‌ی��ن�� ‌ه ئ��ه‌و ده‌ره‌ن��ج��ام��ه‌ی‪ ،‬کە‬ ‫هێزی ده‌وڵ��ه‌ت ته‌نها ل ‌ه سه‌رچاوەكانی‬ ‫بەر‌هه‌مهێنانی ه��ێ��ز‌و یه‌كه‌كانیدا خۆی‬ ‫نابینێته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك دانیشتوان‌و سه‌رچاوه‌ی‬ ‫س��روش��ت��ی‌و ئ��اب��ووری ب��ه‌ه��ێ��ز‌و ت��وان��ای‬ ‫سه‌ربازی‌و‪ ..‬هتد هه‌ره‌ها ته‌نها ل ‌ه پڕۆسه‌ی‬ ‫ئه‌و هه‌ڵوێسته‌دا به‌رجه‌ست ‌ه نابێت‪ ،‬کە ب ‌ه‬ ‫ب��ڕی��اردان��ی سیاسی كۆتایی پ��ێ دێ��ت لە‬ ‫س��ەر ئاستی ده‌ره‌ك��ی‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌پێورێت‬ ‫ب ‌ه ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی هێزی ه��ه‌ردوو الی��ه‌ن‪:‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی هێز‌و چۆنیه‌تی به‌كارهێنانی‪،‬‬ ‫ب��ە ‌و پێیه‌ش‪ ،‬کە الیه‌نی یه‌كه‌م ب ‌ه گشتی‬ ‫ماددییه‌‌و ئاسانه‌‪ ،‬کە كێش بكرێت‌و به‌راورد‬ ‫بكرێت ب ‌ه هاوشێوه‌كانی ل ‌ه واڵتانی دیكه‌دا‬ ‫هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پێشتر ئاشكرایه‌‌و‬ ‫ن��اس��راو ‌ه ب�� ‌ه سه‌قامگیرییه‌كی رێ��ژه‌ی��ی‪،‬‬ ‫ئه‌وا ده‌توانین بڵێن‪ ،‬کە په‌یوه‌ندی الیه‌نی‬ ‫دووه‌م ب ‌ه چۆنییه‌تی سه‌ركردایه‌تی كردن‪،‬‬

‫‪135‬‬

‫کە ب ‌ه گرانی ده‌توانرێت تاقی بكرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ی��ان پێشبینی بكرێت‌و ئ��ه‌م��ه‌ش پێوه‌ری‬ ‫هێز سه‌خت‌تر دەکات هه‌روه‌ها پڕۆسه‌ی‬ ‫پێودانی هێز دوچ��اری قه‌یرانێكی گور ‌ه‬ ‫ده‌ب��ێ��ت كاتێك گ��ۆڕان ل�� ‌ه سه‌ركردایه‌تی‬ ‫سیاسیدا روو ده‌دات‌و ئاراسته‌‌و شێوازی‬ ‫مامه‌ڵه‌كردنی دیكه‌ی جیاواز ده‌سه‌پێنێت‬ ‫له‌وه‌ی‪ ،‬کە پێشتر پڕۆسه‌ی پێوه‌ره‌كه‌ی پێ‬ ‫ئه‌نجامدراوه‌‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه ه��ه‌رح��اڵ پ��ێ��وه‌رێ��ك��ی وردم��ان بۆ‬ ‫هێز نییه‌‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ە دەک��رێ��ت ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫ک��ە ده‌ره‌ن��ج��ام��ی پ��ڕۆس��ه‌ی پ��ێ��ودان��ی‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی هێز كۆبكه‌ینه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫پڕۆسه‌ی كرداری دیارده‌ی سه‌رۆكایه‌تی‌و‬ ‫تێگه‌یشتنی ل��ه‌گ��ەڵ سروشتی پرۆسه‌ی‬ ‫بڕیاری سیاسی‪ .‬سه‌رباری ئه‌و ‌ه هه‌میش ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ره‌كانی روودان��ی هه‌ڵ ‌ه بوونی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫كه ‌ل ‌ه دره‌ه‌نجامی باش هه‌ڵنه‌سه‌نگاندنی‬ ‫هۆكاره‌كانی دیك ‌ه دێت ‌ه ئ��اراوه‌‪ ،‬کە باش‬ ‫پێشبینی نه‌كراوه‌‪ ،‬وه‌ك گۆڕینی رای گشتی‪،‬‬ ‫دابه‌شبوون‌و هاوپه‌یمانێتی‪ ،‬راگه‌یاندن‪،‬‬ ‫جه‌نگی ده‌روونی‪ ،‬كه‌مكردنی هه‌ه‌ندێك لە‬ ‫سەرچاوه‌كانی هێز‪ ،‬كاره‌ساتی سروشتی‪،‬‬ ‫گۆڕانكاریی ‌ه ناوچه‌یی‌و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‌‪..‬‬ ‫ه��ت��د‪ .‬ئ��ه‌م ك��ار ‌ه وام��ان ل��ێ دەک��ات‪ ،‬کە‬ ‫دووبار ‌ه بیر بكه‌ینه‌وه‌له‌وه‌ی‪ ،‬کە پڕۆسه‌ی‬ ‫پێودانگی هێز ته‌نها گریمانه‌یه‌كه‌‌و ناتوانین‬ ‫بگه‌ین ‌ه بۆچوونێكی ره‌ها تیایدا‪.‬‬

‫به‌كارهێنانه‌كانی هێز‬ ‫ه��ه‌روه‌ك پێشتر باسمان ‌ك��رد‪ ،‬هێز بۆ‬ ‫خ��ۆی ئامانج نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئامرازێك ‌ه بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی ئامانج گه‌لێكی دیك ‌ه له ‌رێی‬ ‫هه‌ژموون‌و كاریگه‌ری‪ ،‬كه ‌ل ‌ه ده‌ره‌نجامی‬ ‫پیاده‌كردنی هێزه‌و ‌ه به‌ده‌ست دێت‪ ،‬كه‌وات ‌ه‬ ‫ئه‌و ئامانجان ‌ه چین‪ ،‬کە هێز به‌كارده‌هێنرێت‬ ‫بۆ به‌ده‌ستهێنانی؟‬ ‫زۆری��ن��ه‌ی لێكۆڵینه‌و ‌ه رۆژئ��اوای��ی��ه‌ك��ان‬ ‫ئامانجه‌كانی هێز ل�� ‌ه ی��ه‌ك ئامانجدا كۆ‬ ‫دەک��ەن��ه‌وه‌‪ :‬ب��ه‌دی��ه��ێ��ن��ان��ی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی�� ‌ه‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان شتێك نیی ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ه��ێ��زگ��ه‌ل��ێ��ك‪ ،‬ک��ە ملكه‌چی‬ ‫ته‌نها یاسایه‌كه‌‪ :‬ی��اس��ای ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی�� ‌ه‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی��ه‌ك��ان‪ .‬ه��ه‌ن��دێ��ك ل��ێ��ك��ۆڵ��ه‌ر به‬ ‫بە‌كارهێنانی دیك ‌ه هێز زی��اد دەک��ەن‪ ،‬کە‬ ‫زۆر دوور نیی ‌ه ل ‌ه ئامانجی به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك پاراستنی سنووره‌كان‪،‬‬ ‫داب��ی��ن��ك��ردن��ی ئ��اس��ای��ش‪ ،‬پ��ارێ��زگ��اری‬ ‫ك��ردن ل�� ‌ه رێكه‌وتننامه‌كان‌و به‌دیهێنانی‬ ‫خۆشگوزه‌رانی‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا ئ��ه‌و واڵت��ان��ه‌ی‪ ،‬ک��ە ب��اس ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی دی��ك��ه‌ی ه��ێ��ز ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬کە‬ ‫گوای ‌ه په‌یوندیدار نه‌بێت ب ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییه‌‌و ره‌نگ ‌ه ته‌نها روپۆشێك بێت‬ ‫ب��ۆ ش��اردن��ه‌وه‌ی مه‌به‌ستی راسته‌قین ‌ه‬ ‫ب��ۆ ئ��ام��ان��ج��ه‌ك��ان��ی ل�� ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی نێو‬ ‫ده‌وڵه‌تیدا‪ ،‬كه‌ئه‌وه‌ش هه‌ر بۆخۆی ده‌چێت ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫چوارچێوه‌ی ب��ه‌رژه‌و ‌هن��دی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك پێشتر باسمان كرد‪ ،‬ئه‌و په‌یام ‌ه‬ ‫رۆشنبیرییه‌ی‪ ،‬کە فەرەنسا به‌كاری هێنا بۆ‬ ‫پاساو هێنانه‌و ‌ه بۆ جه‌نگ‌و داگیركارییه‌كانی‬ ‫ناپلیۆن ل ‌ه ئه‌وروپادا‌و جیهانی سێیه‌مدا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫راستیدا شتێك نه‌بوو جگ ‌ه ل ‌ه روپۆشێك‬ ‫بۆ چاوچنۆكیی ‌ه داگیركارییه‌كانی فەرەنسا‬ ‫ل ‌ه دره‌وه‌ی سنووره‌كانی خۆی‪ ،‬ئێستا به‬ ‫‌هه‌مان ره‌وش ده‌توانین ستراتیجییه‌تی‬ ‫ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌مه‌ریكا لێك بده‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ک��ە ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی ه��ێ��ز ل��ە س��ەر ئاستی‬ ‫ده‌ره‌و ‌ه ده‌به‌ستێته‌و ‌ه ب ‌ه باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫ب��ه‌ه��ای ئ��ازادی‌و یه‌كسانی‌و نه‌هێشتنی‬ ‫تیرۆر ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬کە ئ��ه‌م پاساو ‌ه ته‌نها بۆ‬ ‫ده‌ستگرتن ‌ه بە سەر سه‌رچاوه‌كانی نه‌وت‌و‬ ‫لێدانی هێزه‌ئیسالمییه‌كان‌و دروستكردنی‬ ‫ئیمپراتۆریه‌تێكی ئه‌مه‌ریكی‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه نه‌ته‌وه‌یی ‌ه علمانیانه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ل ‌ه سه‌ر بنه‌مایه‌كی سه‌رمایه‌داری‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی پاسه‌وان رێک دروست بوون‬ ‫هیچ باكێكیان نه‌بێت ل��ه‌وه‌ی‪ ،‬کە زمانی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی بكه‌ن ب ‌ه بنه‌مای جواڵنه‌وه‌ی‬ ‫خۆیان لە سەر ئاستی ده‌ره‌كی – گه‌رچی‬ ‫زۆر ج��ار ده‌ی��ان��ه‌وێ��ت ل�� ‌ه ژێ��ر روپۆشی‬ ‫دیكه‌دا ئه‌و كار ‌ه بكه‌ن – ئه‌وا نموونە‌یه‌كی‬ ‫دیكه‌مان هه‌ی ‌ه ل ‌ه ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی‪ ،‬كه ‌لە س��ەر بنه‌مای‬ ‫هۆكاری گرێبه‌ستی كۆمه‌اڵیه‌تی دروست‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬دامه‌زراندنی ره‌وایه‌تی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاسی‌و دیاریكردنی سیاسه‌تی ده‌ره‌كی‬

‫لە سەر بنه‌مای گرێدانی جواڵنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫سیاسی لە سەر ئاستی ده‌ره‌كی‌و ئه‌ركێكی‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی‪ ،‬ك��ه‌ل��ه‌ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫سه‌رچاو ‌ه نه‌گرێت‪ ،‬ئه‌م ‌ه ئه‌و نموونە‌یه‌یه‌‪،‬‬ ‫کە تیایدا هێز ده‌بێت ‌ه ویستێكی شارستانیانه‌‪،‬‬ ‫وات ‌ه ئامرازێك بۆ به‌دیهێنانی خواستێكی‬ ‫شارستانیانه‌‪ ،‬ئ��ه‌و ئ��ه‌رك��ه‌ی‪ ،‬کە لە سەر‬ ‫بنه‌مانی ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی ب��ه‌ه��اری ب��ه‌رز‬ ‫داده‌م��ه‌زرێ��ت ب�� ‌ه ئامانجی دابینكردنی‬ ‫پێشكه‌وتنی رۆحی سه‌رجه‌م مرۆڤایه‌تی‪.‬‬ ‫دوو ج��ۆر پ��ی��اده‌ك��ردن��ی ئ��ه‌م ج��ۆر ‌ه‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ە ت��ی��ای��دا ه��ێ��ز وه‌ك‬ ‫ئ��ام��رازێ��ك��ی ش��ارس��ت��ان��ی ب��ه‌ك��اردێ��ت‪:‬‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی ئایدیۆلۆجی‪ ،‬ده‌وڵ��ه‌ت��ی ئایینی‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م��ی��ان ه��ێ��ز ‌هك��ه‌ی ده‌خ��ات�� ‌ه خزمه‌تی‬ ‫بیروباوه‌ڕ ‌ه سیاسییه‌كه‌ی‌و جواڵنه‌وه‌ی‬ ‫ل��ە س��ەر ئاستی ده‌ره‌ك��ی ده‌به‌ستێته‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه بیركردنه‌وه‌ی ئایدیۆلۆجییه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫دووه‌م��ی��ان لە س��ەر ئاستی ده‌ر ‌هك��ی كار‬ ‫دەکات لە سەر باڵوه‌پێكردنی بیروباوه‌ڕە‬ ‫ئاینییه‌كه‌ی‪ .‬ئه‌مه‌ش له‌و باوه‌ڕه‌و ‌ه دێت‪ ،‬کە‬ ‫هه‌ردووكیان – وات ‌ه بیری ئایدۆیۆلۆجی‌و‬ ‫بیروباوه‌ڕی ئاینی‪ -‬پێیان وایه‌‪ ،‬کە ده‌توانن‬ ‫شتێك بخه‌ن ‌ه سه‌ر پێشكه‌وتنی مرۆڤایه‌تی‌و‬ ‫ئ��ه‌وان ناچارن ئ��ه‌وەی‪ ،‬کە هه‌یان ‌ه باڵوی‬ ‫بكه‌نه‌و ‌ه بۆ پێشخستنی مرۆڤایه‌تی‌و ئه‌و‬ ‫هێزه‌ش‪ ،‬کە هه‌یان ‌ه له‌و روه‌و ‌ه بیخه‌ن ‌ه گه‌ڕ‪.‬‬

‫‪137‬‬

‫پارسه‌نگی هێز‬ ‫ل ‌ه ژێر سایه‌ی ئه‌و ژینگ ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌ی‪ ،‬کە‬ ‫لۆژیكی ملمالنێ بااڵده‌ست ‌ه تیایدا‌و ده‌سه‌اڵت‬ ‫تیایدا ونه‌‪ ،‬گشت ده‌وڵه‌تێك هه‌ست به‌و ‌ه‬ ‫دەکات‪ ،‬کە پاراستنی سنوورو‌و دابینكردنی‬ ‫ئاسایش‌و كۆنتڕۆڵكردنی خاكه‌كه‌ی خۆی‌و‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری ك��ردن ل�� ‌ه ده‌سته‌كه‌وته‌كانی‬ ‫گ��ه‌ل��ه‌ك��ه‌ی س��ه‌رب��اری ب��ه‌ده‌س��ت‬ ‫هێنانی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی�� ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی‬ ‫ب��ه‌س��ت��راوه‌ت��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه ب��وون��ی هێز‌و هەوڵی‬ ‫ب��ه‌رده‌وام ب��ۆ زی��ادك��ردن��ی ئ��ه‌م ه��ێ��ز ‌ه تا‬ ‫ئه‌وپه‌ڕی م��ه‌ودا ل ‌ه رێگه‌ی پێزیادكردنی‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی هێز‌و یه‌كه‌ی به‌رهه‌م هێنی‬ ‫دیك ‌ه بۆ ئه‌و هێز ‌ه (هاوپه‌یمانێتی‪ ،‬رێكه‌وتن‬ ‫ن��ام��ه‌‪ ،‬پێشكوتنی زان��س��ت��ی‌و س��ه‌رب��ازی‪،‬‬ ‫گه‌شه‌كردنی پیشه‌سازی)‪ ،‬یاخود هەو‌ڵدان‬ ‫بۆ الوازكردنی ئەو‌انی دی به‌هه‌ر رێگه‌یه‌ك‬ ‫بێت (جه‌نگ‪ ،‬شه‌ڕی ده‌روونی‪ ،‬دووبه‌ره‌كی‌و‬ ‫داب��ه‌ش��ك��ردن‪ ،‬گۆڕینی هاوپه‌یمانه‌كان)‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ش‪ ،‬کە گشت ده‌وڵه‌ته‌كان ل ‌ه‬ ‫گشت كاتدا كار بۆ ئه‌و ‌ه دەکەن‪ ،‬کە هێزیان‬ ‫زیاد بكه‌ن ب ‌ه شێوه‌یه‌كی رێژه‌یی له ‌چاو‬ ‫واڵتانی دیكه‌دان ناكرێت ده‌وڵه‌تێك بهێنین ‌ه‬ ‫پێش چ��اوم��ان‪ ،‬کە بۆ م��ان��ه‌وه‌ی پشت ب ‌ه‬ ‫به‌هێز كردنی خۆی‌و الوازكردنی ئه‌وانی‬ ‫دی ن��ه‌ب��ه‌س��ت��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌م ملمالنێی ‌ه ه��ۆك��ار‬ ‫ب��وو ‌ه ب��ۆ دروس��ت ب��وون��ی ژینگه‌یه‌كی‬ ‫دوژمنكارانه‌ی پڕ ل ‌ه ركابه‌ری‪ ،‬کە ئاشتی‌و‬ ‫ئاسایش‌و هاوڕێیه‌تی جێگه‌ی نابێته‌و ‌ه‬

‫تیایدا ئه‌گه‌ر ل ‌ه به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬بۆ خۆالدان له‌و بێسه‌ره‌وبه‌ره‌ییه‌ی‬ ‫ل ‌ه دۆخێكی ئاوه‌هاو ‌ه دروست ده‌بێت‌و بۆ‬ ‫خۆزاڵكردنی ده‌وڵه‌ته‌به‌هێزه‌كان بە سەر‬ ‫گشت جیهاندا‪ ،‬کە رووه‌‌و ئه‌و ‌ه ده‌ڕوات‪ ،‬کە‬ ‫ببێت ‌ه ئیمپراتۆریه‌تێك‪ ،‬کە چه‌ند ده‌وڵه‌تێك‬ ‫راب��ه‌رای��ه‌ت��ی ب��ك��ه‌ن‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌م ه��ۆك��ار ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌ه ئه‌وروپییه‌كان ل ‌ه نێوان خۆیاندا‬ ‫رێككه‌وتن لە سەر پێویستی دۆخی ئێستا‬ ‫بۆ داب��ه‌ش كردنی هێز‌و رێگرتن ل ‌ه هه‌ر‬ ‫ده‌وڵه‌تێك‪ ،‬یان چه‌ند ده‌وڵتێك گه‌ر هاتو‬ ‫ویستیان ئه‌و هاوسه‌نگیی ‌ه تێك بده‌ن جا چ ب ‌ه‬ ‫زیادكردنی هێز بێت‪ ،‬یاخود ب ‌ه الوازكردنی‬ ‫هێزی یه‌كدی بێت لە سەر ئه‌و بنه‌مایه‌ی‪،‬‬ ‫کە دۆخی ئێستا – كاتی رێككه‌وتنه‌ك ‌ه –‬ ‫جۆرێك ل ‌ه هاوسه‌نگی هێز ب ‌ه خۆیه‌‌وە‬ ‫ده‌بینێت‌و سه‌قامگیری بۆ هه‌مووان دابین‬ ‫دەک��ات‪ .‬بۆ ئه‌م حاڵه‌ته‌ش ناوی پێودانگی‬ ‫ه��ێ��ز‪ balance of power‬به‌كار هێنراوه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم پێودانگی هێزیش به‌و مانای ‌ه نایه‌ت‪،‬‬ ‫کە دابه‌شكردنێكی دادپه‌روه‌رانه‌ی هێز هه‌ی ‌ه‬ ‫له‌نێوان ده‌وڵه‌ته‌كاندا‪ ،‬به‌ڵكو ته‌نها داننانێك ‌ه‬ ‫ب ‌ه دابه‌شبوونی هێزه‌كانی ئێستا‪ ،‬کە زۆر‬ ‫ج��ار ل��ه‌ ده‌ره‌ن��ج��ام��ی ج��ه‌ن��گ��ه‌وه‌ دروس��ت‬ ‫ده‌بێت (جه‌نگی واڵت�� ‌ه ئه‌وروپییه‌كان ل ‌ه‬ ‫دژی فه‌ره‌نسا ل ‌ه سه‌ده‌ی نۆزدەدا‪ ،‬هه‌ردوو‬ ‫جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م‌و دووه‌م له‌سه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌م)‌و ب�� ‌ه پێی م��ه‌رج‌و ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی‬ ‫واڵته‌ سه‌ركه‌وتووه‌كان‪.‬‬ ‫ڕێكخراوی نه‌ته‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كان نموونە‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫رێكخستنی یاسایی پێودانی هێز ‌ه له ‌كاتی‬ ‫ئێستادا‪ ،‬کە واڵت ‌ه براوه‌كانی جه‌نگی جیهانی‬ ‫دووه‌م سه‌پاندویانه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ل ‌ه بنه‌مایه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌خالقییه‌و ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ی ن��ه‌گ��رت��وو ‌ه تا‬ ‫بیه‌وێت دابه‌شبوونی دادپه‌روه‌رانه‌ی هێز‬ ‫ب��ه‌ده‌س بهێنێت‪ ،‬به‌ڵكو بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی تایبه‌تی ده‌وڵه‌ت ‌ه براوه‌كانی‬ ‫جه‌نگی جیهانی دووه‌م��ه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ره‌نگ ‌ه‬ ‫س��ه‌رج��ه‌م ئ��ه‌و پارادۆكسان ‌ه لێكبداته‌وه‌‪،‬‬ ‫ک��ە ژی��ن��گ��ه‌ی ن��ێ��و ده‌وڵ��ه‌ت��ی ب�� ‌ه خ��ۆی��ه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌یبینێت‪ :‬بۆ نموون ‌ە هه‌ندێك ده‌وڵه‌ت مافی‬ ‫ده‌ربڕینی ناڕه‌زایه‌تی هه‌ی ‌ه (ڤیتۆ) لە سەر‬ ‫بڕیاره‌كانی ئه‌نجومه‌نی ئاسایش‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا‬ ‫واڵته‌كانی دیك ‌ه ئه‌و مافه‌یان نییه‌‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫ده‌وڵه‌ت بۆیان هه‌یه‌‪ ،‬کە چه‌كی كۆمه‌ڵكوژ‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م بهێنن‌و پ��ه‌ره‌ی پێ ب��ده‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بۆ ده‌وڵه‌ته‌كانی دیك ‌ه ئه‌و كار ‌ه قه‌ده‌غه‌یه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ده‌وڵ��ه‌ت ده‌ت��وان��ێ��ت ملكه‌چی‬ ‫بڕیاره‌كانی نه‌ته‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كان نه‌بێت‪،‬‬ ‫ل ‌ه كاتێكدا واڵتگه‌لێكی دیك ‌ه سزا ده‌درێن‬ ‫گه‌ر بێت‌و ئه‌و كار ‌ه بكه‌ن‪ ،‬ته‌نانه‌ت هه‌ندێك‬ ‫ل�� ‌ه واڵت��ان ئ��ه‌و س��ن��ووره‌ش ده‌ب��ه‌زێ��ن��ن‌و‬ ‫جه‌نگ به‌رپا دەک��ەن‌و سزا ده‌سه‌پێنن بە‬ ‫سەر واڵت گه‌لێكی دیكه‌دا ته‌نها ل ‌ه پێناو‬ ‫پاراستنی پارسه‌نگی هێز به‌و شێوه‌یه‌ی‪ ،‬کە‬ ‫خۆی ده‌یه‌وێت‪ ،‬له‌كاتێكدا‪ ،‬کە واڵتانی دیك ‌ه‬ ‫ناتوانن ئه‌و كاره‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫به‌و پێ یه‌ش‪ ،‬کە نه‌خشه‌ی دابه‌ش بوونی‬ ‫هێزه‌كان ل ‌ه جیهاندا ل ‌ه گ��ۆڕان��دای�� ‌ه – ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌نجامی گۆڕان ل ‌ه سه‌ره‌چاوه‌كانی هێز‪،‬‬ ‫یاخود ل ‌ه پڕۆسه‌ی دروستكردنی بڕیار‪ ،‬کە‬

‫په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه پیاده‌كردنی ل ‌ه بواری ده‌ره‌كی‬ ‫دا – ك��ه‌وات�� ‌ه پێودانگی هێز هه‌میش ‌ه ل ‌ه‬ ‫ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی تێكدان‌و چاككردندایه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نموون ‌ە پێودانی هێزی ئێستا – کە واڵتێك‬ ‫كۆنتڕۆڵی كۆمه‌ڵگه‌ی نێو ده‌ڵه‌تی دەکات‬ ‫– جیاواز ‌ه له‌و پیچودانگی هێزه‌ی ‌له‌كاتی‬ ‫بوونی دوو جه‌مسه‌ردا بونی هه‌بووه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ئ��ه‌م دوو جه‌مسه‌رییه‌ش جیاوازییه‌كی‬ ‫وێنه‌یه‌كی زۆر جیاوازمان پێ ده‌دات لە‬ ‫سەر ئه‌و فر ‌ه جه‌مسه‌رییه‌ی‪ ،‬کە ل ‌ه جیهاندا‬ ‫هه‌بوو ل ‌ه سه‌ره‌تای س��ه‌ده‌ی بیسته‌م دا‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه چۆن چاكسازی ل ‌ه ته‌رازووی هێزدا‬ ‫دەک��رێ��ت‌و چ��ۆن ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌و ‌ه بۆ حاڵه‌تی‬ ‫سروشتیی خۆی؟‬ ‫پارسه‌نگی هێز‪ ،‬یان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی خۆبه‌خۆ‬ ‫روو ده‌دات‪ ،‬یان به‌ شێوه‌یه‌كی ویستراو‪:‬‬ ‫چ��اك ك��ردن‌و رێكخستنی خ��ۆب��ه‌خ��ۆی‬ ‫پارسه‌نگی هێز ل ‌ه بیرۆكه‌ی ‪international‬‬ ‫‪ system‬سه‌رچاو ‌ه ده‌گرێت‪ ،‬کە لە سەر‬ ‫ب��ن��ه‌م��ای ه��اوس��ه‌ن��گ��ی خ��ۆب��ه‌خ��ۆ‌و ت��وان��ای‬ ‫ب��ه‌رده‌وام ل��ە س��ەر چ��اك��ك��ردن��ه‌وه‌ی هه‌ر‬ ‫گرفتێك ل ‌ه دابه‌شكردنی هێزدا دام��ه‌زراو ‌ه‬ ‫ب ‌ه پێی یاسای كارو كاردانه‌وه‌‪ ،‬کە مانه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و ج��ۆر ‌ه رێكخستن ‌ه مسۆگه‌ر دەک��ات‪،‬‬ ‫به‌اڵم ده‌ستتێوه‌ردان بۆ پارێزگاری كردن‬ ‫ل ‌ه پێودانگی هێز‌و رووب��ه‌ڕووب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫ه��ه‌ر نارێكییه‌ك ل��ه‌و پارسه‌نگی هێزه‌دا‪،‬‬ ‫یه‌كێک له‌م شێوانه‌ له‌خۆ ده‌گرێت‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ سیاسی‪ :‬وات�� ‌ه ده‌وڵه‌تێك ئ��ه‌و ئه‌رك ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئه‌ستۆ ده‌گرێت بۆ پارێزگاریكردن له‬ ‫‌هێشتنه‌وه‌ی دۆخی دابه‌شبوونی هێز وه‌ك‬

‫‪139‬‬

‫خۆی ب ‌ه پێی داڕشتن ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كه‌ی‌و‬ ‫رێگریكردن له ‌هه‌ر ده‌وڵه‌تێك‪ ،‬کە بیه‌وێت‬ ‫ئه‌و ڕێكخستن ‌ه تێك بدات جا چ ب ‌ه زیادكردنی‬ ‫رێژه‌یی هێزه‌كه‌ی بێت تا ئه‌و ئاسته‌ی‪ ،‬کە‬ ‫ده‌بێت ‌ه ه��ه‌ڕه‌ش�� ‌ه ب��ۆ س��ه‌ر دراوسێكانی‪،‬‬ ‫یاخود ل ‌ه رێی الوزكردنی ده‌وڵه‌تێكی دیك ‌ه‬ ‫ب ‌ه هێرش كردن ‌ه سه‌ری‪ ،‬یاخود سزادانی‪،‬‬ ‫له‌م رووه‌و ‌ه ده‌توانین هه‌ڵوێستی ئه‌مه‌ریكا‬ ‫بەرانبەر ب ‌ه عێراق وه‌ك نموون ‌ە بهێنێنه‌و ‌ه ‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ یاسایی‪ :‬كاتێك‪ ،‬کە رێكخراوێكی جیهانی‬ ‫وه‌ك ع��وس��ب��ه‌ی ئ��وم��ه‌م��ی پێشو‪ ،‬یاخود‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كانی ئێستا بیه‌وێت به‌و‬ ‫ئه‌ركه‌ هه‌ڵسێت‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ ئایدیۆلۆجی‪ :‬ئه‌ویش ل ‌ه رێگه‌ی گۆڕینی‬ ‫خ��ودی پێودانگی هێز ب��ۆ ئایدیۆلۆجیا‌و‬ ‫ك��اری هه‌ندێك ل ‌ه واڵت��ان ل ‌ه سیاسیه‌تی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی��ان��دا ل��ه‌ ب��ه‌رك��اره��ێ��ن��ان��ی ئ��ه‌م‬ ‫ئایدیۆلۆجیایه‌‪ ،‬وه‌ك پاساو هێنانه‌وه‌یه‌ك‬ ‫بۆ هێشتنه‌وه‌ی دۆخه‌ك ‌ه وه‌ك خۆی‪ ،‬یاخود‬ ‫ب ‌ه گۆڕینی ب ‌ه ئاقاری به‌رژه‌وه‌ندی خۆی‪،‬‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه بیانوی راگرتنی پارسه‌نگی هێزی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‪.‬‬ ‫سنووره‌كانی هێز‬ ‫ل ‌ه ژێر رۆشنایی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬کە باسی لێو ‌ه‬ ‫كرا‪ ،‬ده‌توانین بڵێین‪ :‬ده‌وڵه‌ته‌كان ناتوانن ل ‌ه‬ ‫خواستی هێزدا ل ‌ه سنوورێكی دیاریكراودا‬ ‫بمێننه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ه��ه‌وڵ ده‌ده‌ن ب��ه‌رده‌وام‬ ‫ئ��ه‌و هێزه‌یان زی��ادت��ر بكه‌ن تا ئه‌وپه‌ڕی‬

‫م��ه‌ودا‪ ،‬ه��ه‌ر ده‌وڵه‌تێكیش ــ ب ‌ه پێی ئه‌م‬ ‫هه‌ل‌و مه‌رجه‌ی ئێستا – له‌و ‌ه ده‌ترسێت‬ ‫ئەگه‌ر بێت‌و هێزی خۆی زیادتر نه‌كات‪،‬‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ك��ان��ی دیك ‌ه پێشی ده‌ك��ه‌ون له‌و‬ ‫ك��اره‌دا‪ ،‬ئه‌مه‌ش وا ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه نه‌توانێت‬ ‫وه‌ك پێویست پ��ارێ��زگ��اری ل ‌ه ئاسایشی‬ ‫خۆی بكات‌و كاریگه‌ری خۆی دابنێت لە‬ ‫س��ەر به‌دیهێنانی ئامانجه‌كانی ل��ە سەر‬ ‫ئاستی ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫نه‌بوونی ده‌سه‌اڵت‌و زاڵبوونی ملمالنێ بە‬ ‫سەر ژینگه‌ی نێو ده‌وڵه‌تیدا‪ ،‬هۆكار بوو ‌ه‬ ‫تا ده‌وڵه‌ته‌كان پاڵ پێو ‌ه بنێت بۆ ئەوەی ب ‌ه‬ ‫شێوه‌ییكی ره‌ها‌و هه‌میشه‌یی هێزی خۆیان‬ ‫زیادتر بكه‌ن‪ ،‬له‌و كاره‌شدا سنووردار نابێت‬ ‫ب ‌ه سنووری گۆی زه‌وی و ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫هێزه‌كان‪ ،‬به‌ڵكو هه‌وڵی گه‌ڕان ده‌دات بۆ‬ ‫دۆزی��ن��ه‌وه‌ی س��ه‌رچ��اوه‌ی هێزی دیك ‌ه ل ‌ه‬ ‫گه‌ردوندا‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫سه‌رچاوه‌كان عه‌ره‌بییه‌کان‪:‬‬

‫ت‬ ‫‪١‬ـ العالقات االمریكیة االوروبی ‌ة بین التحالفا ‌‬ ‫والمصلحة‪ ،‬احمد وهبان‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ االبعاد االستراتیجی ‌ة لصراع القوی الكبری‬ ‫حول الخلیج العربی‪ ،‬د‪ .‬حامد عبدالله ربیع‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ الدعایة الصهیونیة‌‪ ،‬د‪ .‬حامد عبدالله ربیع‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ سلوك المالك في تدبیر الممالك‪ ،‬لشهاب الدین‬ ‫بن أبي الربیع‪ ،‬د‪ .‬حامد عبدالله ربیع (محقق)‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ السیاسات الخارجی ‌ة ومشكل ‌ة الشرق االوسط‪،‬‬ ‫د‪ .‬حامد عبدالله ربیع‪.‬‬ ‫‪٦‬ـ النموذج االسرائیلي للممارس ‌ة السیاسیة‪ ،‬د‪.‬‬ ‫حامد عبدالله ربیع‪.‬‬ ‫‪٧‬ـ الوطن العربي وصراع القوی الكبری‪ ،‬د‪ .‬حامد‬ ‫عبدالله ربیع‪.‬‬ ‫‪٨‬ـ مشكلة الشرعی ‌ة السیاسیة في الدول النامیة‪،‬‬ ‫حسنین توفیق ابراهیم‪.‬‬ ‫‪٩‬ـ كظاهرة عالمیة‪ :‬حول االستعما ‌ر واالمبریالیة‬ ‫‌‌والتبعیة‌‪ ،‬د‪ .‬حوریي‌ توفیق مجاهد‪ :‬االستعمار‪.‬‬ ‫‪١٠‬ـ دورال��دی��ن في الحیا ‌ة السیاسی ‌ة في ال��دول‬ ‫القومیة‌‪ ،‬د‪ .‬عبدالعزیز عبد الغني صقر‪.‬‬ ‫ن والدول ‌ة في الواقع الغربي‪ ،‬د‪ .‬عبدالعزیز‬ ‫‪١١‬ـ الدی ‌‬ ‫عبد الغني صقر‪.‬‬ ‫‪١٢‬ـ العالقات الدولیة في االسالم وقت الحرب‪ ،‬د‪.‬‬ ‫عبدالعزیز عبد الغني صقر‪.‬‬ ‫‪١٣‬ـ نظری ‌ة الجهاد في االسالم‪ ،‬د‪ .‬عبدالعزیز عبد‬ ‫الغني صقر‪.‬‬ ‫‪١٤‬ـ مقدم ‌ة فی النظری ‌ة السیاسیة‌‪ ،‬د‪ .‬علی احمد‬ ‫عبدالقادر‪.‬‬ ‫‪١٥‬ـ رواد الفكر السیاسي الحدیث ‌وآثارهم في‬ ‫عالم السیاسة‌‪ ،‬د‪ .‬محمد طه بدوي‪.‬‬

‫‪١٦‬ـ النظری ‌ة السیاسیة – النظریة العامة ‌للمعرفة‬ ‫السیاسیة‌‪ ،‬د‪ .‬محمد طه بدوي‪.‬‬ ‫‪١٧‬ـ النظریة العام ‌ة للعالقات الدولیة‌‪ ،‬موسوع ‌ة‬ ‫ي ود‪ .‬لیلی‬ ‫هالل اإلشتراكیة‌‪ ،‬د‪ .‬محمد طه ب��دو ‌‬ ‫امین مرسي‪.‬‬ ‫سه‌رچاو ‌ه ئینگلیزییه‌كان‪:‬‬ ‫‪Population‬‬

‫‪Belshaw, Horace:‬‬

‫_‪1‬‬

‫ ‪Growth and Levels of Consumption‬‬‫‪With Specie Reference to Countries in‬‬ ‫‪Asia (London: George Allen‬‬ ‫‪And Unwind, Ltd, 1956).‬‬ ‫‪2_ Brzezinski, Zbigniew and Hun‬‬‫‪tington, Samuel p. Political Powered‬‬ ‫ ‪- USA / USSR (N.Y. The Viking Press,‬‬ ‫‪1963 - 1964).‬‬ ‫‪3_ Burns, Edward McNally: Ideas in‬‬ ‫‪conflict - The Political Theories of The‬‬ ‫‪contemporary World (London: w. w.‬‬ ‫‪Norton & co., 1963).‬‬ ‫‪4_ Burton, J. W.: International Rela‬‬‫‪tions - General Theory (London: Cam‬‬‫‪bridge University Press, 1965).‬‬ ‫‪5_ Cohen, Saul Bernard: Geography‬‬ ‫‪and Politics in a divided world (Lon‬‬‫‪don: Methuen & co., Ltd., 1964).‬‬ ‫ ‪6_ Dougherty, James and pfaltzgraff,‬‬ ‫‪Robert L.: Contending Theories of In‬‬‫‪ternational Relations (N. y.: j. B. Lippin‬‬‫‪cott co., 1971).‬‬

141

University Press, 1958).

7_ Dunne Joseph (ed.): Dictionary of

17_ Olson, w.: The Theory and Prac-

Political Science (N. Y.: Philosophical

tice of International Relations (N. J.:

Library, 1964).

Prentice Hall, Englewood Cliffs, 1991).

8_ Frankel, P.H.: Mattie - Oil and Power

18_ Pfaltzgraff Jr., R. (ed.): Politics and

Politics (London: Faber & Faber, 1966).

The International system (y.: J. B. Lip-

9_ Golden, Joseph M. (ed.): Outer

pincott co., 1972).

space in World Politics (London, Pall

19_ Reitzel, William: The Mediterra-

Mall Press, 1963).

nian - Its Role in American is Foreign

10_ Hartmann, fredericl: The Relations

Policy (N. Y.: Harcourt Brace and Co.,

of Natoins (N. Y.: The Macmillan co.,

Inc., 1948).

1962).

20_ Rosendan, James N. (ed.): Inter-

11_ Hoffmann, Stanley: Duties beyond

national Politics and Foreign Policy (N.

Borders - on the Limits and Possibili-

Y.: The Free Press, 1969).

ties of Ethical International Politics (N.

21_ Schuman, Frederick L.: Interna-

J.: Syracuse University

tional Politics the Destiny of the west-

Press. 1961).

ern state system (N. y.: Mc Grew - Hill

12_ Moodie, A. E.: Geography Bohrnd

Book Co., Inc., 1948).

politics (London: The Ancbor Press,

22_ Schwarzenegger, Georg: Power

Ltd, 1947).

Politics (London: Stevens and sons

13_ Morgenthau, Hansâ&#x20AC;&#x2122;s j.: Politics

Ltd., 1964).

among Nations (N. Y.: Alfred Knoph,

23_ Smart, N.: The Science of Religion

1962).

and the Sociology of Knowledge some

14_ Morgenthau, Hans J.: The Decline

Methodological Questions (Princeton:

of Democratic Politics (Chicago: Chi-

The University

cago University Press, 1958).

Press, 1923).

15_ Morgen then, H. J.: The Impasse

24_ Spanier, John: Games Nations

of American Policy (Chicago: Chicago

Play (N. Y.: Holt. Rinehart and Winstan,

University Press, 1962).

1981

16_ Morgenthau, H. J.: The Restoration of American Politics (Chicago: The

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫كاریگه‌ریی رێنیسانس به‌سه‌ر ریفۆرمی ئایینی‌‬ ‫گرنگترین لێكچوون‌و جیاوازییه‌كانی نێوان‬ ‫رێنیسانس‌و ریفۆڕم‬ ‫نووسینی‪ :‬خێاڵن له‌تیف پیرۆت‬ ‫بەشی یەکەم‬

‫‪143‬‬

‫سه‌ره‌تا‬ ‫ئه‌و بارو دۆخ‌و هه‌ل‌و مه‌رج ‌ه تایبه‌ته‌ی‪،‬‬ ‫که له سه‌رده‌می سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاستدا له‬ ‫ئه‌وروپا‌دا هاتۆته ئاراوه‪ ،‬بۆته هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی (رێنیسانس)‪ ،‬وات��ه ده‌م��ی‬ ‫ن بێته ئاراوه‌و دوا جار بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫راپه‌ڕی ‌‬ ‫ریفۆرمی ئایینیش ب ‌ه دوای خۆیدا بهێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌م دوو بزووتنه‌وه‌‌یه‌وه‪ ،‬واته بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫رێنیسانس‌و بزووتنه‌وه‌ی ریفۆرمی ئایینی‌‪،‬‬ ‫كه‌ل ‌ه ماوه‌یه‌كی مێژوویی نزیك ل ‌ه یه‌كتره‌وه‬ ‫سه‌ریان هه‌ڵداوه‪ .‬كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫خۆی له مێژووی سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاست‌و‬ ‫سه‌ره‌تای سه‌رده‌می مۆدێرنیتیی ئه‌وروپادا‬ ‫ه��ه‌ی��ه‪ .‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه هه‌ندێك شوێندا ه��ه‌ردوو‬ ‫بزووتنه‌وه‌که ل ‌ه یه‌كتر ده‌چن‌و ل ‌ه هه‌ندێك‬ ‫شوێنی‌تریشدا ته‌واو جیوازن له‌یه‌كتر‪.‬‬ ‫به هه‌ر ح��اڵ‪ ،‬له چه‌ند ئاوڕدانه‌وه‌یه‌کدا‪،‬‬ ‫ل��ێ��ره‌دا‪ ،‬ب��ه پێی ب��ۆچ��وون��ی خ��ۆم‪ ،‬ه��ه‌وڵ‬ ‫ده‌ده‌‌م ب��ه‌راوردێ��ك��ی مێژوویی ل�� ‌ه روو ‌ه‬ ‫جیاوازه‌کانی ئه‌م دوو بزووتنه‌وه‌یه‌دا بكه‌‌م‪.‬‬ ‫له رووی په‌یوه‌ندیی مێژووییه‌وه‬ ‫وه‌ك ده‌‌رده‌که‌وێت هه‌ردوو بزووتنه‌وه‌‌ی‬ ‫رێنیسانس‌و ریفۆرمی ئایینی ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا له‬ ‫یه‌ک پێناودا سه‌ریان هه‌ڵداوه‪ ،‬که ئه‌ویش‬ ‫ب�� ‌هگ��ژداچ��وون��ه‌وه‌‌و ره‌خنه‌گرتن ب��ووه ل ‌ه‬ ‫ی کنیسه‌ی كاتۆلیكی ب��ووه‪ .‬واته‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫وا ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬که ئه‌‌و دوو بزووتنه‌وه‌ی ‌ه‬

‫ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا له یه‌كتر بچن‌و یه‌ك ئامانجیان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه به خوێندنه‌وه‌ی قووڵتر ئه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رده‌که‌‌وێت‪ ،‬که ئه‌و دوو بزووتنه‌وه‌یه ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه ورده‌كاریه‌كانیاندا جیاواز بن ل ‌ه‬ ‫یه‌كتر‪ .‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه باسی بوونی ئازادی‌و‬ ‫س��ه‌رب��ه‌س��ت��ی��دا ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی رێنسانس‬ ‫زیاتر ئازادیی هونه‌ری خواستووه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ریفۆرم داوای ئازادیی ئایینی‬ ‫کردووه‪ .‬ب ‌ه جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه شوێنكه‌وتووانی‬ ‫مارتن لۆته‌ر له‌و سه‌رده‌مه‌دا ویستوویانه‬ ‫له‌و جۆره باوه‌ڕه ئایینییه رزگاریان بێت‪،‬‬ ‫كه‌ ب ‌ه شێوه‌یه‌كی روكه‌شان ‌ه به سه‌ریاندا‬ ‫سه‌پێنراوه‪ .‬وات ‌ه نه‌یانویستووه ملکه‌چانه‬ ‫له ژێر ده‌سه‌اڵتی کنیسه‌دا به به‌رده‌وامی‬ ‫ب��م��ێ��ن��ن��ه‌وه‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و وس��ت��ووی��ان��ه ب��ی��ر ل ‌ه‬ ‫باوه‌ڕێکیش بکه‌نه‌وه‪ ،‬که له مێشکی خۆیاندا‬ ‫بوونمی هه‌بێت‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه په‌یوه‌ندیی مێژوویی ئه‌‌و‬ ‫دوو بزووتنه‌وه‌یه‌‪ ،‬ده‌بینین نزیكییه‌ك ل ‌ه‬ ‫نێوانیاندا هه‌یه‪ ،‬چونکه ماوه‌مێژووییه‌كه‌یان‬ ‫ل�� ‌ه ی�� ‌هك��ت��ره‌و ‌ه ن��زی��ك��ن‌و هه‌ردووكیشیان‬ ‫ب��ه‌ ره‌خ��ن��ه‌گ��رت��ن ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ك��ان��ی دۆخ��ی‬ ‫ن��ێ��وه‌ڕاس��ت‌و گه‌نده‌ڵیی کنیسه‌و پیاوانی‬ ‫ئایینی ده‌ستیان پێكردووه‪ .‬وات ‌ه هه‌ردوو‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ک��ه ی��ه‌ك ئامانجیان ه��ه‌ب��ووه‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم له ‌ن��اواخ��دا له ‌هه‌ندێك شوێندا ل ‌ه‬ ‫یه‌كتر جیابوونه‌‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ردوو بزووتنه‌وه‌ك ‌ه ل ‌ه كۆتایی سه‌ده‌ی‬ ‫پ��ان��زه‌و س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی ش��ان��زه‌‌دا به‬ ‫‌ته‌واوی ته‌قیونه‌ته‌‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم رێنیسانس به‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫‌ماوه‌یه‌كی كه‌م‪ ،‬به‌ر ل ‌ه ریفۆرم ده‌ركه‌وتووه‪.‬‬ ‫ئه‌و دیاردانه‌ی ل ‌ه سه‌رده‌می رێنیسانس‌دا‬ ‫سه‌ریان هه‌ڵدا‌وه‪ ،‬ئه‌و گه‌شه‌سه‌ندنانه‌یان‬ ‫به ‌خۆ‌و ‌ه بینیوه‪ ،‬که دوا جار كاریگه‌ریی‬ ‫ل ‌ه ده‌ركه‌وتنی بزووتنه‌وه‌یه‌كی گه‌وره‌تردا‬ ‫هه‌بووه‪ ،‬ك ‌ه ریفۆڕمی ئایینی بووه‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێك شوێندا زۆر ل ‌ه رێنیسانس زیاتر‬ ‫ك��اری ك��ردووه س��ه‌ب��اره‌ت به نه‌هێشتنی‬ ‫ئ��ه‌و گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی‌و خ��راپ��ه‌ك��اری��ی��ه‌ی ئ��ه‌و‬ ‫س��ه‌رده‌م��ه‌‌دا‪ ،‬که ل ‌ه گ��ۆڕێ ب��ووه‪ .‬پیاوانی‬ ‫ری��ف��ۆرم زۆر چاالكان ‌ه ك��اری��ان ‌ك��ردووه‬ ‫بۆ نه‌هێشتنی ئه‌و ده‌سه‌اڵت ‌ه زۆره‌ی‪ ،‬که‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌مه كڵێسای كاتۆلیكی هه‌یبووه‪،‬‬ ‫ك ‌ه بۆ ماوه‌یه‌كی دوورو درێ��ژ به ‌سه‌ر‬ ‫بیری خه‌ڵكیدا سه‌پاندوویه‌تی‪ .‬ه��ه‌ردوو‬ ‫بزووتنه‌وه‌ك ‌ه بۆ ئ��ه‌و ‌ه كاریان ‌ك��ردووه‪،‬‬ ‫که ئایین ل ‌ه ژێ��ر ده‌ستی پیاوانی ئایینی‬ ‫ده‌ربهێنن‌و ه��ه‌‌ر مرۆڤێكی مه‌سیحی بۆ‬ ‫خۆی بتوانێت كتێبی پیرۆز بخوێنێته‌وه‌‌و‬ ‫په‌یوه‌ندیی راسته‌وخۆی به‌خودای خۆیه‌وه‬ ‫هه‌بێت‪‌.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌رده‌می رێنیسانس‌دا گۆڕانكارییه‌كی‬ ‫گ��ه‌ور ‌ه ب ‌ه سه‌ر بیری خه‌ڵکی ئه‌وروپادا‬ ‫هاتووه‪ .‬له ‌ئه‌نجامی ئه‌و گه‌شه‌سه‌ندنانه‌ی‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌م ‌ه ب ‌ه خۆیه‌و ‌ه بینیویه‌تی‪ ،‬به‬ ‫تایبه‌ت ل ‌ه ده‌ركه‌وتنی چاپ‌و باڵوبوونه‌وه‌ی‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری‌و پێشكه‌وتنی زانسته‌كان‌و‬ ‫ده‌ركه‌وتنی ره‌خنه‌ی مێژوویی‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مه‌یان‬ ‫زۆر گ��رن��گ ب��ووه ب��ۆ ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌والش��ه‌و ‌ه ده‌رك��ه‌وت��ن‌و گه‌شه‌سه‌ندنی‬

‫ئه‌ده‌ب‌و هونه‌رو به‌رهه‌می نووسه‌ره‌كان ب ‌ه‬ ‫زمان ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كان‪ ،‬دوا جار هه‌موو ئه‌وان ‌ه‬ ‫كاریگه‌ر بوون بۆ ده‌ركه‌وتنی بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫ری��ف��ۆڕم��ی ئایینی‌و ه��ۆش��ی��ارب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خه‌ڵكی ئه‌وروپا‌و زۆر ل ‌ه رێنیسانس زیاتر‬ ‫ك��اری ك��رد‌و چۆته نێو خه‌ڵكه‌وه‌‌و خه‌ڵك‬ ‫ب ‌ه گوڕو تین‌و تامه‌زرۆو ‌ه پێشوازییان لێ‬ ‫كردووه‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه ده‌توانیین بڵێیین ئه‌گه‌ر هونه‌ر ب ‌ه‬ ‫كۆڵه‌كه‌‌و بنچینه‌ی رێنیسانس دابنرێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ئایینیش ب ‌ه رۆحی بزووتنه‌وه‌ی ریفۆڕمی‬ ‫ئایینی داده‌ن��رێ��ت‪ .‬س��ه‌رده‌م��ی رێنیسانس‬ ‫سه‌رده‌می گه‌شه‌سه‌ندن‌و به‌ره‌وپێشچوونی‬ ‫بیری مرۆڤی تاکی ئه‌وروپایی بووه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ریفۆڕمی ئایینی‪ ،‬الدان بووه‬ ‫له‌و هێڵه‌‪‌.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌ ه��ۆك��اری ده‌رك��ه‌وت��ن��ی‬ ‫ه��ه‌ردوو بزووتنه‌وه‌كه‌‪ ،‬ئه‌و ‌ه ده‌بینین‪ ،‬که‬ ‫هه‌ردووكیان ل ‌ه سه‌رده‌مێكدا هاتوونه‌ت ‌ه‬ ‫ئ��اراوه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ش��ێ��وازی ژی��ان‌و گ��وزه‌ران‬ ‫گۆڕانی گه‌وره‌ی به ‌سه‌ردا هاتووه‪ ،‬چ ل ‌ه‬ ‫الیه‌نی ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه زۆر‬ ‫گه‌شه‌یان س��ه‌ن��دووه؛ خه‌ڵك ل ‌ه گونده‌وه‬ ‫كۆچیان ك��ردووه ب��ه‌ره‌و ش��ار‪‌ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫وای كردووه شاری زیاتر په‌یدا ببێت‌و ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی به‌رچاو گه‌شه بکه‌ن‌و فره‌وان‬ ‫بن‪ .‬هه‌ر له‌و كاته‌دا‌‪ ،‬تایبه‌ت به سه‌رده‌می‬ ‫رێ��ن��ی��س��ان��س‪ ،‬پێشكه‌وتنی پیشه‌سازیی‬ ‫كه‌شتی‌و ده‌ركه‌وتنی ئامێری نوێ ل ‌ه بواری‬ ‫كه‌شتیوانیدا بوون ب ‌ه هانده‌ر‌و رێخۆشكه‌ر‬

‫‪145‬‬

‫بۆ بزاوتی دۆزینه‌وه‌‌ی شوێن‌و کیشوه‌ری‬ ‫جوگرافیی نوێ‪ ،‬که پێشتر له باره‌یانه‌وه‬ ‫هیچ زانیارییه‌ک نه‌بووه‌و هیچ نه‌زانراوه‪.‬‬ ‫ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‌ش گه‌شه‌سه‌ندێكی گه‌وره‌ی‬ ‫ب ‌ه س��ه‌ر ژیانی ئ��اب��ووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫رۆژئ��اوای ئ��ه‌وروپ��ادا ه��ێ��ن��اوه‪ .‬ه��ه‌ر له‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا سه‌ره‌تای هه‌نگاوه‌كانی كارگه‌و‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌سازی‬ ‫بووه ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای دابه‌شكردنی كار ل ‌ه‬ ‫نێو چه‌ند كرێكارێكدا‪ ،‬که هه‌نگاوی یه‌كه‌می‬ ‫وه‌رچ��ه‌رخ��ان��ی س��ه‌رم��ای��ه‌ی ب��ازرگ��ان��ی‬ ‫ب��ووه ب��ۆ س��ه‌رم��ای��ه‌ی پ��ی��ش��ه‌س��ازی‪ .‬به‌م‬ ‫ج��ۆره‌ش‪ ،‬ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی شانز ‌ه‬ ‫به ‌دواوه‌‪ ،‬په‌یوه‌ندیی ‌ه سه‌رمایه‌دارییه‌كان‬ ‫ت��ه‌واوی چاالكییه‌كانی ژی��ان��ی ئ��اب��ووری‬ ‫كۆمه‌ڵگای رۆژئاواو نێوه‌ڕاستی ئه‌وروپای‬ ‫گرتۆته‌وه‌‪ .‬هه‌ر له‌و سه‌رده‌مه‌دا تاكگه‌رایی‬ ‫ده‌ركه‌‌وتووه‌و گرنگیی پێدراوه‪ ،‬ك ‌ه پێشتر‬ ‫هیچ گرنگییه‌ك به بیری مرۆڤ نه‌ده‌دراوه‪،‬‬ ‫به‌اڵم دوات��ر ل ‌ه س��ه‌ده‌ی شانز ‌ه ب ‌ه دواوه‌‪،‬‬ ‫زۆر گرنگی ب ‌ه م��رۆڤ ‌درا‌وه‌و ك��اری ل ‌ه‬ ‫سه‌ر‌كراوه‪.‬‬ ‫ل ‌ه ه��ه‌ردوو بزووتنه‌وه‌كه‌دا گرنگیدان ب ‌ه‬ ‫مرۆڤ ده‌بینرێت‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫رێنیسانس‌دا پێ ل ‌ه سه‌ر سیمای زانست‌و‬ ‫ئ��ه‌ده‌ب‌و داگ��ی��راوه‌و به بایه‌خه‌وه دان ب ‌ه‬ ‫مافی مرۆڤدا نراوه‌‪ .‬ل ‌ه سه‌رده‌می ریفۆرمی‬ ‫ئایینیشدا كار بۆ ئه‌و ‌ه ك��راوه‪ ،‬که مرۆڤی‬ ‫م��ه‌س��ی��ح��ی ب��ه‌ه��ای م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی��ی��ان��ه‌ی بۆ‬ ‫بگه‌ڕێته‌وه‌‌و گرنگی پێ بدرێت ب ‌ه جۆرێك‪ ،‬که‬

‫بۆ خۆی بتوانێت كتێبی پیرۆز بخوێنێته‌وه‌‌و‬ ‫په‌یوه‌ندیی راسته‌وخۆی ب ‌ه خودای خۆیه‌وه‬ ‫هه‌بێت‌‪ ،‬نه‌ك ل ‌ه رێگه‌ی پیاوی ئایینییه‌و ‌ه‬ ‫بۆیان بخوێنرێته‌وه وه‌ك ل ‌ه سه‌ده‌كانی‬ ‫نێوه‌ڕاستدا باو بووه‪ .‬به‌م جۆر ‌ه ده‌بینین‬ ‫هه‌موو ئه‌و گه‌شه‌سه‌ندنانه‌ی ئه‌و سه‌رده‌م ‌ه‬ ‫ه��ۆك��ار ب��وون ب��ۆ ده‌رك��ه‌وت��ن��ی ئ��ه‌م دوو‬ ‫بزووتنه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌ردووكیان ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫گ��ۆڕان��ی ژیانی ئ��اب��ووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ده‌ركه‌وتنی شار‌و تاكگه‌رایی‌و سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری ده‌رك��ه‌وت��وون‪ ،‬وات�� ‌ه‬ ‫هه‌ردووكیان ل ‌ه هۆكاره‌كانی ده‌ركه‌وتنیان‬ ‫هاوبه‌شن‌و هه‌ردووكیان ل ‌ه ده‌رئه‌نجامی‬ ‫ئ��ه‌و گۆڕانكارییان ‌ه ده‌رك��ه‌وت��ون‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و‬ ‫الیه‌نانه‌ به‌ خۆیانه‌وه‌ بینیوه‌‪.‬‬ ‫له رووی كاریگه‌ریی رێنیسانس‌وه له‬ ‫‌سه‌ر ریفۆرم‌و ده‌ركه‌وتنی ئایینی‌‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه سه‌رده‌می رێنیسانسدا رووی‬ ‫دا‌وه‪ ،‬ئ��ه‌و ك��اران��ه‌ی (هیومانیسته‌كان)‬ ‫ی‪ ،‬وات��ه م��رۆڤ��دۆس��ت��ه‌ک��ان��ی س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫رێنسانس كردوویانه‪ ،‬دوا جار كاریگه‌ریی‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر پێشه‌نگه‌كانی ریفۆرمی ئایینیدا‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‪ ،‬ب��ه ‌ج��ۆرێ��ك هیومانیسته‌كان‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی��ان داوه ك��ار ‌هك��ان��ی��ان ل�� ‌ه خزمه‌تی‬ ‫مرۆڤدا بن‌و گه‌وره‌یی مرۆڤ ده‌ربخه‌ن‌و‬ ‫ك��ار ب��ۆ ه��ۆش��ی��ارك��ردن��ه‌وه‌ی ت��اك بکه‌ن‌و‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانیان به ‌زمانێك بنووسنه‌وه‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ه��ه‌م��وو ك��ه‌س لێی تێبگات‌و بتوانێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫بیخوێنێته‌وه‌‪ .‬به‌رهه‌مه‌كانی رۆژگ��اری‬ ‫رێنیسانس مه‌به‌ست تیایدا ئ��ه‌وه ب��ووه‪،‬‬ ‫ک��ه گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی‌و خ��راپ��ه‌ك��اری‌و ن��ات��ه‌واوی��ی‬ ‫سیستمی ده‌ره‌به‌گایه‌تیی تیادا ده‌ربخرێت‪.‬‬ ‫هیومانیسته‌كان هه‌وڵیان دواوه ب ‌ه زمانی‬ ‫خۆیان‪ ،‬ك ‌ه به‌رهه‌مه‌كانیان پێ ‌نووسیوه‪،‬‬ ‫سه‌رنجی خوێنه‌ری ئاسایی ب ‌ه الی خۆیاندا‬ ‫رابكێشن‪.‬‬ ‫هه‌ر ل ‌ه سه‌رده‌می رێنیسانس‌دا جۆرێك له‬ ‫هیومانیزم‪ ،‬واته مرۆڤگه‌رایی په‌یدابووه‪،‬‬ ‫ک��ه م��رۆڤ��گ��ه‌رای��ی م��ه‌س��ی��ح��ی ب��ووه‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئێڕازمۆس‌ی دانیشتووی شاری رۆتردام‬ ‫له هۆڵه‌ندا سه‌رمه‌شقی بووه‪.‬‬ ‫ئ��ێ��ڕازم��ۆس ن��اس��راوت��ری��ن ك��ه‌س��ی‬ ‫مرۆڤدۆستی سه‌رده‌می رێنیسانس بووه‪،‬‬ ‫که زۆر حه‌زی ل ‌ه زانست‌و زانیاری بووه؛‬ ‫ته‌وراتی وه‌رگێڕاوه‌ته سه‌ر زمانی التین‪.‬‬ ‫له‌م باره‌یه‌و ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬هیوادارم الوازترین‬ ‫ژنیش بتوانێت (ئینجیل)‌و (نامه‌كانی پۆڵس)‬ ‫بخوێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ك��اره‌ك��ان��ی ئ��ێ��رازم��ۆس ل��ه دوا ج��اردا‬ ‫كاریگه‌رییان ل ‌ه سه‌ر بیری پێشه‌نگه‌كانی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ریفۆڕم هه‌بووه‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك‪،‬‬ ‫ک��ه گوتوویانه ئ��ێ��رازم��ۆس شیری خۆی‬ ‫ت��ی��ژك��رد‌ووه‌و مارتین ل��ۆت��ه‌ر‌و پێڕه‌وانی‬ ‫به‌كاریان هێناوه‌‪ .‬مارتین لۆته‌ر ده‌رباره‌ی‬ ‫ئێرازمۆس گوتوویه‌تی‪ :‬ئه‌و مرۆڤه مایه‌ی‬ ‫شانازی‌و قیبله‌ی ئومێدی ئێمه‌یه‪ .‬كاڵڤین‌یش‬ ‫ده‌رب��اره‌ی ئێڕازمۆس گوتوویه‌تی‪ :‬ئه‌و‬

‫م��رۆڤ��ه جێی ش��ان��ازی‌و م��ای��ه‌ی ش��ادی‌و‬ ‫شكۆییه‪.‬‬ ‫به‌م جۆره‌‪ ،‬دیاره ره‌خنه‌كانی ئێڕازمۆس له‬ ‫ئایینی مه‌سیحی زه‌مینه‌ی ئه‌و شۆڕشه‌ی‬ ‫خۆش كردووه‪ ،‬ك ‌ه ته‌نانه‌ت ئێڕازمۆس بۆ‬ ‫خۆی سڵی لێ کردۆته‌وه‪‌.‬‬ ‫ئێڕازمۆس له‌م ب��واره‌دا رۆڵ��ی به‌رچاوی‬ ‫بینیوه؛ شاره‌زایی باشی ل ‌ه زمانی التینی‌و‬ ‫گریك‌دا هه‌بووه؛ بانگه‌شه‌ی رۆشنبیربوونی‬ ‫كۆمه‌ڵی ‌ك��ردووه‪ ،‬ب��ه تایبه‌ت ل�� ‌ه رووی‬ ‫ئایینییه‌وه‌ ب ‌ه الیه‌و ‌ه گرنگ بووه‪ ،‬که به‌شی‬ ‫زۆر ل��ه خه‌ڵکی ئینجیل بخوێنێته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1516‬دا ئینجیلی به ‌هه‌ردوو زمانی‬ ‫گریكی‌و التینی باڵوكردۆته‌وه‌‪ ،‬له‌والشه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ركه‌وتنی ئامێری چاپ یارمه‌تیده‌رێكی‬ ‫ب��اش ب��ووه ب��ۆ ئاشناكردنی ك��ۆم��ه‌ڵ ب ‌ه‬ ‫سه‌رچاو ‌ه راسته‌قینه‌كانی ئایینی مه‌سیحی‌و‬ ‫كتێبی پ��ی��رۆز ل�� ‌ه رێ��گ��ا‌ی ل�� ‌ه چ��اپ��دان‌و‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌یان به‌ زمان ‌ه جیاجیاكان‪.‬‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی ش��ازده‌دا نزیكه‌ی‬ ‫‪ 42‬ج��ۆر ‌ه ده‌ستنووسی كتێبی پیرۆز‌و‬ ‫چه‌ندین به‌شی ت��ه‌ورات‌و ده‌قه‌كانی‌تریش‬ ‫ل�� ‌ه چ��اپ��دراون‪ .‬ب��ه‌م��ه‌ش ئ��ه‌و سه‌رچاوان ‌ه‬ ‫ك��ه‌وت��وون��ه‌ت�� ‌ه ب��ه‌رده‌س��ت��ی ب��ه‌ش��ی زۆری‬ ‫كۆمه‌ڵگاو ب��ه‌و راستیان ‌ه ئاشنابوون‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك بووه ده‌سه‌اڵتی کنیسه لێی‬ ‫زه‌وت ك��ردوون‪ .‬واته ئامانجی سه‌ره‌كیی‬ ‫هیومانیسته‌كان ئاگاداركردنه‌وه‌ی خه‌ڵك‬ ‫ب��ووه ل ‌ه گه‌نده‌ڵییه‌كانی پیاوانی کنیسه‌و‬ ‫ئاشناکردنی خه‌ڵکی ب ‌ه ئینجیلی راسته‌قینه‌‪.‬‬

‫‪147‬‬

‫رۆڵ��ی ئ��اراس��م��ۆس زۆر ب��ه ‌روون��ی‬ ‫ل��ه‌وه‌دا ده‌رک��ه‌وت��ووه‪ ،‬ك ‌ه وه‌ک پێشه‌واو‬ ‫سه‌ركرده‌ی هیومانیسته‌كان ژمێردراوه‪.‬‬ ‫به‌وه زۆر خۆشه‌ویست بووه الی خه‌ڵك‌و‬ ‫زۆر ناسراو بووه‪.‬‬ ‫ئاراسمۆس له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی هاوواڵتییه‌کی‬ ‫ه��ۆڵ��ه‌ن��دی ب��ووه‌و ل�� ‌ه ش��اری رۆت��ردام��ی‬ ‫هۆڵه‌ندا ل ‌ه دایكبووه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫هه‌موو جیهانی ئه‌وروپا ناسیوێتی‪ ،‬چونکه‬ ‫چۆته ئینگلته‌را‌و ئه‌ڵمانیا‌و فه‌ڕه‌نسا‌و ل ‌ه‬ ‫هه‌ریه‌ك له‌و شوێنانه‌ش ماوه‌یه‌كی زۆر‬ ‫ماوه‌ته‌وه‌‌و كاریگه‌ری قووڵی كردۆت ‌ه سه‌ر‬ ‫بیر‌ی خه‌ڵكی ئ��ه‌و واڵت��ان��ه‌‪ ،‬به تایبه‌ت به‬ ‫به‌وه‌رگێڕانی ئینجیل‌و كتێبی باوكانی کنیسه‬ ‫ل ‌ه زمانی یۆنانییه‌و ‌ه بۆ زمانی التینی‪ ،‬که‬ ‫رۆڵی گ��ه‌وره‌ی ل ‌ه ژیانی رۆشنبیریی ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌ی ئه‌وروپادا بینیوه‪ ،‬كه ‌ل ‌ه كتێبی‬ ‫ستایشی دێ��وان��ه‌ی��ه‌ك��دا ب��ی��روب��اوه‌ڕ ‌هك��ان��ی‬ ‫خۆی ده‌خاته‌ڕوو‌؛ تیایدا ب ‌ه توندی ره‌خن ‌ه‬ ‫ل��ه‌ ‌و ج��ۆره پ��ی��اوه ئایینیانه گ��رت��ووه‪ ،‬که‬ ‫هه‌ر خه‌ریكی كۆكردنه‌وه‌ی پاره‌و سامان‬ ‫ب��وون‌‌و خ��ه‌ری��ک��ی هه‌ڵگیرساندنی شه‌ ‌ڕ‬ ‫بوون‌و ئایینی راسته‌قینه‌یان وه‌ال ناوه‪ .‬واته‬ ‫بوون به دنیایی‪.‬‬ ‫ئ��ی��ڕازم��ۆس هه‌میش ‌ه بانگه‌شه‌ی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ك��ردووه‪ ،‬ك ‌ه پێویست ‌ه بۆن ‌ه دینیه‌كان ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی عه‌قاڵنی به‌ڕێو ‌ه بچێت‪ .‬پێویست‬ ‫بێت چاكسازی ل ‌ه نێو خ��ودی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ک��ن��ی��س��ه‌دا ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ن��ه‌ك ل�� ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ی ل ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی کنیسه‪ .‬واته ئه‌و گه‌نده‌ڵییانه‌ ‌‬

‫نێو ده‌سه‌اڵتی کنیسه‌دا هه‌بووه‌‪ ،‬پێویست‬ ‫ب��ووه رێگا‌ی لێ بگیرێت‌و چ��اك بكرێت‪.‬‬ ‫وات��ه ب��ه ‌ه��ه‌م��وو ش��ێ��و ‌ه هیومانیسته‌كان‬ ‫ویستوویانه خه‌ڵك هۆشیار بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬که‬ ‫ئاگاداربن ل ‌ه گه‌نده‌ڵیی پیاوانی کنیسه‌و‬ ‫خراپه‌كارییه‌كانیان‌و ئاشنابن ب ‌ه ئینجیلی‬ ‫راسته‌قینه‌‌و راستیه‌كان بزانن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه دوا ج��ار ئه‌م ‌ه کاریگه‌ریی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ریفۆرمیسته‌كان هه‌بووه‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫هیومانیسته‌كان كردوویانه ریفۆرمیسته‌کان‬ ‫ک��ردووی��ان��ه‌ت��ه‌وه‪ .‬ریفۆرمیسته‌كان ئه‌و‬ ‫كه‌سان ‌ه ب��وون‪ ،‬ك ‌ه خۆیان پێشتر ره‌ب��ه‌ن‬ ‫ن ب��وون‪ .‬ئاگادار‌ی‬ ‫ب��وون‪ .‬ش��اره‌زای ئایی ‌‬ ‫گه‌نده‌ڵییه‌کان ب��وون‪ .‬دی��اره بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫هیومانیزم له‌و سهژ‌رده‌مه‌دا رۆڵی گرنگی ل ‌ه‬ ‫ته‌یاركردنی بیری خه‌ڵكی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ادا ه��ه‌ب��ووه ب��ۆ ق��ب��وڵ��ن��ه‌ک��ردن��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی کنیسه‌و قبوڵكردنی بنه‌ماكانی‬ ‫ریفۆرمی ئایینی‪ .‬هیومانیسته‌كانی ئه‌ڵمانیا‬ ‫ش داوای ئه‌وه‌یان كردووه‪ ،‬ك ‌ه زانست چیتر‬ ‫ل ‌ه ژێر ده‌ستی کنیسه‌دا نه‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫رزگاری بێت ل ‌ه كۆت‌و به‌ندنی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫کنیسه‪ .‬هه‌ندێك ل ‌ه هیومانیسته‌كان هه‌وڵیان‬ ‫داوه ب��ارو دۆخ��ی ئ��ه‌و ك��ات��ه‌ی ئه‌ڵمانیا‬ ‫ده‌ربخه‌ن بۆ جوواڵندنی هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫الی گه‌لی ئه‌ڵمان‪.‬‬ ‫له‌و سه‌رده‌مه‌دا بارو دۆخه‌ك ‌ه یارمه‌تیده‌ر‬ ‫ب��ووه بۆ ئ��ه‌وه‌ی هیومانیزمی تاكگه‌رایی‬ ‫بێت ‌ه ئ��اراوه‌‪ .‬وات��ه جگ ‌ه ل�� ‌ه هیومانیست ‌ه‬ ‫مه‌سیحیه‌كان‪ ،‬هه‌‌ممو هیومانیسته‌كان ب ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫گشتی‪ ،‬ئه‌وانه‌ی ل ‌ه سه‌ر كلتووره‌كانی پێش‬ ‫مه‌سیحیش ك��اری��ان ‌ك��ردووه‪ ،‬ده‌رك��ه‌ون‪.‬‬ ‫ل ‌ه ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی ل��ه‌و رۆژگ��اره‌دا شێوازی‬ ‫نوێی دابینكردنی بژێوی‌و كاركردن‪ ،‬ك ‌ه به‬ ‫‌ته‌واوی پشتی ب ‌ه هه‌وڵ‌و توانای تاكه‌كان‬ ‫‌به‌ستووه‪ ،‬وای ك��ردووه‪ ،‬که تاكگه‌رایی‌و‬ ‫پێداگرتن ل ‌ه سه‌ر خود‌و ئیراده‌ی مرۆڤ‬ ‫رۆژ ب ‌ه رۆژ ل ‌ه هۆشی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵدا‬ ‫ب��چ��ه‌س��پ��ێ��ت‌و وای��ان ل��ێ ب��ك��ات ه��ه‌وڵ��ی‬ ‫ره‌تكردنه‌وه‌ی رۆڵی پێكبه‌ستانه‌ی پیاوانی‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی‌و ده‌س��ه‌اڵت��ی کنیسه ل�� ‌ه ژی��ان��ی‬ ‫ئایینیدا ب��ده‌ن‪ .‬هیومانیسته‌كان سه‌رباری‬ ‫ئه‌وه‌ی ل ‌ه رێی زیندوكردنه‌وه‌ی ‌کلتووری‬ ‫(پاگانیزم)ه‌وه‪ ،‬واته له رێگای په‌یکه‌رپه‌ری‬ ‫مه‌سیح په‌رستییه‌وه كۆمه‌ڵگه‌یان ئاشنای‬ ‫زۆرێ��ك ل ‌ه ژی��ان‌و بیركردنه‌وه‌ی پاگانی‌و‬ ‫دژ ‌ه ئایینی ك��ردووه‪ .‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا ب ‌ه‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌‌و س��ووك��ای��ه‌ت��ی��ك��ردن ب�� ‌ه ت��ه‌واوی‬ ‫پێكهات ‌ه فكری‌و پڕاكتیك ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی‬ ‫سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاست‪ ،‬هه‌روه‌ها گرتنه‌به‌ری‬ ‫رێ��چ��ك��ه‌ی��ه‌ك��ی ن��وێ ل��ه‌ ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌‌و‬ ‫گ��ه‌ڕان ب ‌ه شوێن نهێنیه‌كان‌و راڤه‌كردنی‬ ‫راستیه‌كانه‌وه‌‪ ،‬گورزێكی كوشنده‌یان ل ‌ه‬ ‫شكۆمه‌ندی‌و پێگه‌ی کنیسه وه‌شاند‌ووه‌و‬ ‫په‌رده‌یان ل ‌ه سه‌ر زۆرێك ل ‌ه ساخته‌كاری‌و‬ ‫نابه‌جێیی بیر‌و كرداری کنیسه هه‌ڵماڵیوه‬ ‫‪ ...‬ك ‌ه كاره‌كانی (لۆرێنزۆ ڤالال) دیارترین‬ ‫نموونه‌یانه‌‪ .‬به‌مه‌ش گومانێكی گه‌وره‌یان‬ ‫ل ‌ه ناخی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا به‌رانبه‌ر به‬ ‫کنیسه ورووژاندووه‪.‬‬

‫سه‌ره‌ڕای ئه‌و كار ‌ه گرنگه‌ی (لۆرێنزۆ ڤالال)‬ ‫به‌رامبه‌ر به ده‌سه‌اڵتی کنیسه کردوویه‌تی‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌و ناڕاستی‌و گه‌نده‌ڵییه‌ی‪ ،‬که‬ ‫سه‌باره‌ت به پاپا‌ ده‌ریخستووه‪ ،‬كاره‌كانی‬ ‫دانتی‌و په‌ترارك‌و پۆكاشیۆ‌و داڤینشی رۆڵی‬ ‫خۆیان ه��ه‌ب��ووه‪ ،‬که ل ‌ه به‌رهه‌مه‌كانیاندا‬ ‫ب�� ‌ه روون��ی ب��اس��ی��ان ل��ه‌و گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی‌و‬ ‫خراپه‌كاریانه‌ی ده‌سه‌اڵتی پیاوانی ئایینی‬ ‫کنیسه ک��ردووه‪ .‬دان��ت��ی ل�� ‌ه (كۆمیدیای‬ ‫ی��ه‌زدان��ی)دا زۆر ب��ه ‌ت��ون��دی ره‌خ��ن��ه‌‌ی ل ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی کنیسه گرتووه‪ .‬هه‌ر وه‌ك ل ‌ه‬ ‫س��روودی س��ی‌و دووه‌مینی (ئ��ه‌ع��راف)دا‬ ‫ئافره‌تێكی خراپی كردۆت ‌ه دروشم‪ ،‬كه ب ‌ه‬ ‫ته‌رازوویه‌كی ورد زۆربه‌ی گه‌ور ‌ه پیاوانی‬ ‫کنیسه‌ی ن��رخ��ان��دووه‌؛ كه‌مترین چاكه‌ی‬ ‫ب��ۆ ت��ۆم��ارك��ردوون‌و پ��ادداش��ت��ی ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫داون��ه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬هه‌مان ك��ات‪ ،‬ك ‌ه دانتی پاپا‌و‬ ‫قه‌ش ‌ه خراپه‌كانی بێ به‌زه‌ییان ‌ه ل ‌ه ئاگری‬ ‫دۆزه‌خدا سووتندووه‪ ،‬شاعیر‌و نووسور ‌ه‬ ‫بتپه‌رست ‌ه گه‌وره‌كانیشی نرخاندووه‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫چ��اوی رێ��ز‌و خۆشه‌ویستیه‌و ‌ه سه‌یری‬ ‫ک��ردوون‪ .‬ل�� ‌ه وه‌ش زی��ات��ر‪( ،‬ڤ��ێ��رج��ڵ)ی‬ ‫كردۆت ‌ه رێنومای خ��ۆی‪ .‬ل ‌ه م��ه‌و ‌ه بۆمان‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬ك ‌ه دانتی له‌و به‌رهه‌مه‌یدا‬ ‫وی��س��ت��ووی��ه‌ت��ی ب��ه‌روون��ی گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی‌و‬ ‫خراپیی ده‌سه‌اڵتی کنیسه‌و پیاوانی ئایینی‬ ‫ده‌ربخات‌و ل ‌ه به‌رامبه‌ردا خه‌ڵكی ساده‌‌و‬ ‫هه‌ڕه‌مه‌ک بنرخێنێت‪.‬‬ ‫په‌ترارك ب ‌ه هه‌مان شێو ‌ه ل ‌ه به‌رهه‌مه‌كانیدا‬ ‫ره‌خنه‌ی زۆری ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی کنیسه گرتووه‪.‬‬

‫‪149‬‬

‫هه‌ر به‌مه‌شه‌و ‌ه نه‌وه‌ستاوه‪ ،‬به‌ڵکو مێژوو‌ی‬ ‫ب��ۆ ن��ه‌وه‌ی داه��ات��وو‌ش ن��ووس��ی��وه‌ت��ه‌وه‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ك ل ‌ه شاكاری (ئیتاڵیای نیشتیمانم‌و‬ ‫‌نام ‌ه بۆ نه‌وه‌ی داهاتوو‪ ،‬هەروەها ئه‌فریقا‬ ‫)دا به‌دی ده‌كرێت‪ ،‬په‌ترارك ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه کنمیسه‌دا خوێندوویه‌تی‪ ،‬ماوه‌یه‌كیش‬ ‫فه‌رمانبه‌ری ده‌زگایه‌كی ئایینی بووه‪ ،‬به‌شی‬ ‫زۆری ژیانی ل ‌ه (ئه‌ڤینیۆن)ی پایته‌ختی‬ ‫ئه‌وسای پاپاو كاردیناڵه‌كان بردۆته سه‌ر‪ .‬ل ‌ه‬ ‫به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬زۆر چاك ئاگاداری خراپه‌كاریی‬ ‫كاربه‌ده‌ستانی کنیسه بووه‪ .‬بۆی ‌ه نه‌شته‌ری‬ ‫ره‌خنه‌ی نامه‌كانی هێند ‌ه تیژ بووه‪ ،‬تا مردن‬ ‫زات��ی ن��ه‌ك��ردووه به‌شێكیان باڵوبكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ێ ناونیشانه‌كان) ناونیشانی ئه‌و‬ ‫(نام ‌ه ب ‌‬ ‫شعرانه‌ی پ��ه‌ت��رارك‌ن‌‪ ،‬ك ‌ه کنیسه‌و پاپاو‬ ‫قه‌شه‌و ره‌به‌نه‌كانی پێ‌ ریسوا كردوون‪.‬‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی پۆكاشیۆ به ‌هه‌مان شێو ‌ه‬ ‫رۆڵ��ی خ��ۆی��ان ه��ه‌ب��ووه‌‌‪ .‬گ��رن��گ ب��وون‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌‪ .‬ب��ه تایبه‌ت به‌رهه‌م ‌ه‬ ‫ب��ه‌ن��اوب��ان��گ��ه‌ك��ه‌ی‪ ،‬ک��ه ب��ه ن��اون��ی��ش��ان��ی‬ ‫(دیكامیرۆن)ه‪ .‬چیرۆكه‌كانی دیكامیرۆن‬ ‫زۆر به‌رز خۆشه‌ویستی وه‌ك دیارده‌یه‌كی‬ ‫ره‌وای ژیان ده‌نرخێنن‪ .‬ئه‌وه‌ی هیچ جۆر‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌رنجی ئه‌وسای کنیسه‌و ژیانی‬ ‫ره‌به‌نیدا نه‌‌گونجاون‪ .‬له‌و قوژبنه‌و ‌ه پۆكاشیۆ‬ ‫ێ‬ ‫وێنه‌یه‌كی دڵڕفێنی ژیانی بۆ ‌كێشاوین‪ ،‬ب ‌‬ ‫ی کردووه‪،‬‬ ‫به‌زه‌یی داركاریی ئه‌و كه‌سانه‌ ‌‬ ‫ك ‌ه واتای به‌رزی خۆشه‌ویستی ده‌شێوێنن‪.‬‬ ‫ه��ه‌م��ان ك��ات خ��اوه‌ن��ی دی ك��ام��ی��رۆن‬ ‫ێ هه‌وڵی‬ ‫سه‌ركه‌وتووان ‌ه ب ‌ه شێوازێكی نو ‌‬ ‫داو ‌ه ل�� ‌ه رێ��گ��ای پ�ل�ارو ت��وان��ج��ی به‌جێ‌‌و‬

‫نموونه‌ی پڕ واتاو ‌ه دوو په‌ڵ ‌ه هه‌وری ره‌شی‬ ‫ئاسمانی رۆژگ��اری خ��ۆی بڕه‌وێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه بوونه‌‌ته هۆی كوێركردنه‌وه‌ی گه‌لێك‬ ‫راستی‌و هێزی بزوێنی ژی��ان‪ :‬یه‌كه‌میان‬ ‫په‌یوه‌ندیی ب ‌ه نرخاندنی مرۆڤ‌و دووه‌میان‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ب�� ‌ه ك��ۆت��ه‌ك��ان��ی ك��ڵ��ێ��س��او ‌ه‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‪ .‬ل ‌ه دی ك��ام��ی��رۆن‌دا ك��ه‌م الیه‌نی‬ ‫ژی��ان به ‌راده‌ی نرخی م��رۆڤ سه‌رنجی‬ ‫پ��ۆك��اش��ی��ۆی��ان راك��ی��ش��اوه‌‪ .‬ل��ه‌ زۆرب��ه‌ی‬ ‫چیرۆكه‌كاندا ویستوویه‌تی تێمانبگه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه نرخی م��رۆڤ له خ��ودی کله‌سایه‌تیی‬ ‫خۆیدا‌یه‌تی‪ ،‬ن��ه‌‌ك له بنه‌ماڵه‌و خێڵه‌كه‌ی‪ ,‬‬ ‫هه‌روه‌ها به‌رهه‌مه‌كانی لیۆناردۆ داڤینشی‬ ‫ناوبانگی زۆریان هه‌یه‌‪ ،‬به تایبه‌ت (خووانی‬ ‫یه‌زدانی)‪ .‬جگه له‌وه وێنه‌ی (مۆنالیزا)‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌م دوو وێنه‌ی ‌ه جوانترین داهێنانه‌كانی‬ ‫داڤینشی ب��وون‪ .‬ته‌نانه‌ت وێنه‌ی مۆنالیزا‬ ‫ک ل�� ‌ه وێن ‌ه نایابه‌كانی داڤینشی‬ ‫ب�� ‌ه یه‌كێ ‌‬ ‫ده‌ژمێردرێت‌‪ .‬ئه‌مه‌ش به ‌هۆی هونه‌ری‬ ‫ره‌ن��گ��ك��ردن��ی‌و دروس��ت��ك��ردن��ی س��ێ��ب��ه‌رو‬ ‫رووناكی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی زیره‌كانه‌‪ .‬ئه‌نجیلۆ‬ ‫ب ‌ه هه‌مان شێوه‌ی داڤینشی ناوبانگێكی‬ ‫زۆری هه‌بوو‪ .‬ئه‌نجیلۆ خزمه‌تی ژماره‌یه‌ك‬ ‫ل��ه‌و پ��اپ��ای��ان��ه‌ی ك��ردووه‪ ،‬ك��ه‌ ه��ون��ه‌ری��ان‬ ‫خۆشویستووه‪ .‬كه‌سێکی پابه‌ند بووه به‬ ‫نه‌ریتی نه‌ته‌وایه‌تی‌‌و‌خۆشه‌ویستیی زۆری‬ ‫هه‌بوو بۆ فلۆره‌نسا‪.‬‬ ‫که‌واته هه‌موو ئه‌و که‌سایه‌تییان ‌ه به‌كاره‬ ‫هونه‌رێکانیان به‌ربه‌ره‌کانێی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫کنیسه‌ی کاتۆلیکییان ک��ردووه‪ .‬ره‌خنه‌ی‬ ‫زۆری��ش��ی��ان ل�� ‌ه دی��ارده‌ی گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫خراپه‌كاریی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ هه‌بووه‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌وانیش‪ ،‬چه‌ند كه‌سێكی‌تر له‌و‬ ‫بواره‌دا كرایان ‌كردووه‪ ،‬که شوێنده‌ستیان‬ ‫دی��ار ب��ووه‪ ،‬ك ‌ه دواج��ار كاریگه‌رییان ل ‌ه‬ ‫سه‌ر سه‌رهه‌ڵدانی بزووتنه‌وه‌ی ریفۆڕمدا‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‪ .‬ل�� ‌ه وان�� ‌ه (ی��وه��ان ری��خ��ل��ن)‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هیومانیستێكی مه‌سیحی بووه ل ‌ه ئه‌ڵمانیا‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ك��اره‌ك��ان��ی زۆر ك��اری��گ��ه‌رب��وون ل ‌ه‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ری��ف��ۆرم��دا ل ‌ه‬ ‫ئه‌ڵمانیا‪ .‬ریخلن هه‌میش ‌ه ه��ه‌وڵ��ی داوه‬ ‫ئ��ه‌خ�لاق��ی م��ه‌س��ی��ح��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ بنه‌ماكانی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی هیومانیستی به ‌یه‌كه‌و ‌ه گرێ‬ ‫ب��دات‌و تێڕوانینێكی پۆزه‌تیڤی هه‌بووه‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت به ژیانی دونیایی‪ .‬ریخلن بۆ‬ ‫ماوه‌یه‌كی دوورو درێژ ل ‌ه ملمالنێ‌دا بووه‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ پیاوانی ئایینی ل�� ‌ه ش��اری كۆڵن‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌ی له‌گه‌ڵی بوون هیومانیست ‌ه الوه‌كان‬ ‫بوون‪ ،‬ك ‌ه پشتگیریی ریخلن‌یان كردووه‌و‬ ‫به‌ ریخلنیسته‌‌كان ناسراون‪.‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتی کنیسه له‌و كاته‌دا به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫بووه‪ ،‬ك ‌ه زۆر ل ‌ه چین‌و توێژه‌كان ب ‌ه كۆسپی‬ ‫به‌رده‌م خۆیانیان ‌زانیوه‪ .‬هیومانیسته‌كان‬ ‫گ��ازن��ده‌ی ئ��ه‌وه‌ی��ان ل ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی کنیسه‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬ک��ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ پێشكه‌وتنی بیردا‬ ‫ن��اڕوات‌و له‌گه‌ڵیدا هه‌ڵناكات‪ .‬ه��ه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫هیومانیسته‌كان كاریان كردووه بۆ ئه‌وی‬ ‫ی زۆریان نه‌مێنێت‌و‬ ‫پیاواری کنیسه ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ده‌ست وه‌رنه‌ده‌نه هه‌موو کاروباره‌کانه‌وه‪.‬‬ ‫ب��ه الی هیومانیسته‌کانه‌وه س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی کنیسه بۆته سه‌رده‌مێکی ته‌واو‬ ‫دواک��ه‌وت��وو‪ ،‬چ��ون��ک��ه پێشکه‌وتنخوازی‬

‫هاتۆته پێشه‌وه‌و بیری نوێ سه‌ریهه‌ڵداوه‪،‬‬ ‫ی پیاوانی‬ ‫ک��ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ س��ه‌رده‌م��ی گ��ه‌ن��ده‌ڵ�� ‌‬ ‫ئایینی‌و دواک��ه‌وت��ن��ی��ان‌و خۆسه‌پاندنیاندا‬ ‫نه‌گونجێت‪ .‬بۆی ‌ه هیومانیسته‌كان كاریان بۆ‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی کنیسه کردووه‌و‬ ‫ه��ه‌م��ی��ش��ه گ��وت��ووی��ان��ه م��رۆڤ پێویسته‬ ‫په‌یوه‌ندیی راسته‌وخۆی ب ‌ه خودای خۆیه‌و ‌ه‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬به کنیسه‌و پیاوی ئایینیه‌وه‪ .‬‬ ‫ب��ه‌م ج��ۆر ‌ه ك��اری هیومانیسته‌كان وای‬ ‫ك��ردوو ‌ه خه‌ڵكی ه��ه‌ڕه‌م��ه‌ک ئاشنا بن ب ‌ه‬ ‫ده‌ق�� ‌هك��ان��ی ئینجیل‌و ئ��اگ��اداری گه‌نده‌ڵیی‬ ‫پ��ی��اوان��ی کنیسه‌ی کاتۆلیکی ب��ب��ن‪ .‬وات��ه‬ ‫هیومانیسته‌كان رۆڵ��ی س��ه‌ره‌ك��ی��ی��ان ل ‌ه‬ ‫ه��ۆش��ی��ارك��ردن��ه‌وه‌ی خه‌ڵكی هه‌ڕه‌مه‌کی‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا هه‌بووه‪ .‬له‌و رێگایه‌شه‌وه‬ ‫كاریگه‌رییان هه‌بووه ل ‌ه سازدانی زه‌مینه‌ی‬ ‫مێژوویی سه‌باره‌ت ده‌ركه‌وتنی ریفۆرمی‬ ‫ئایینی‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ئه‌گه‌ر بڕوانین ‌ه كاره‌كانی‬ ‫ریفۆڕمی ئایینی‪ ،‬ئه‌ویش به‌هه‌مان شێو ‌ه‬ ‫ل��ه‌و پێناوه‌دا ك��اری ‌ك��ردووه‪ .‬ه��ه‌ر وه‌ك‬ ‫پێشه‌نگی بزووتنه‌وه‌ك ‌ه مارتن لۆته‌ر ل ‌ه‬ ‫قسه‌كانیدا گوتوویه‌تی‪ :‬ت��اك مافی هه‌ی ‌ه‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ ب��ه ب��ێ هه‌ڵقوتانی پیاوانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتداری کنیسه له‌گه‌ڵ په‌روه‌ردگاری‬ ‫خۆیدا راز‌و نیاز بكات‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه لێره‌و ‌ه ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌ردوو بزووتنه‌وه‌كه‌‪ ،‬واته بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫رێنیسانس‌و بزووتنه‌وه‌ی ریفۆرمی ئایینی‬ ‫یه‌ك ئامانجیان هه‌بووه‌‪ ،‬یاخود ده‌کرێت‬ ‫بڵێین هه‌ردوو ده‌رهاویشته‌ی یه‌ك هۆكار‬ ‫ب��وون‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌وی��ش گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی��ی کنیسه‌‌و‬

‫‪151‬‬

‫پیاوانی ئایینی بووه‪ ،‬ك ‌ه ده‌ستیان گرتبوو‬ ‫به ‌س��ه‌ر ت��ه‌واوی الیه‌نه‌كانی ژیانی ئه‌و‬ ‫كاته‌ی خه‌ڵكی ئه‌وروپا‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه ئه‌و دوو بزووتنه‌وه‌ی ‌ه پێکه‌وه‬ ‫ب ‌ه دوو ئاڕاسته‌ی جیاواز كاریان‌كردووه‪،‬‬ ‫یه‌كێكیان دون��ی��ای��ی ب��ووه‌و ئ��ه‌وی‌ت��ری��ان‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی ب��ووه‪ ،‬ب��ه‌اڵم ه��ه‌ردووك��ی��ان ل ‌ه‬ ‫پێناو ی��ه‌ك ئ��ام��ان��ج��دا ك��اری��ان ك��ردووه‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئ��ه‌وی��ش دژای��ه‌ت��ی��ك��ردن��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫کنیسه‌ی سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاست بووه‪ .‬وات ‌ه‬ ‫هه‌ردوو بزووتنه‌وه‌ك ‌ه ل ‌ه دژی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫کنیسه‌ ك��اری��ان ‌ك��ردووه‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب�� ‌ه دوو‬ ‫ئ��اڕاس��ت��ه‌ی ج��ی��اواز‪ :‬رێنسانس دونیایی‬ ‫بووه‌‌و ریفۆڕمیش ئایینی بووه‪ .‬رێنسانس‬ ‫زیاتر ئازادیی هونه‌ریی خواستووه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ری��ف��ۆڕم��گ��ه‌رای��ی داوای ئ��ازادی ئایینی‬ ‫ك��ردووه‪ .‬ئ��ه‌و ك��اران��ه‌ی هیومانیسته‌كانی‬ ‫رێنسانس كردوویانه دواتر پێشه‌نگه‌كانی‬ ‫ریفۆڕمی ئایینیش هه‌مان شتیان دووبار ‌ه‬ ‫كردۆته‌وه‌‪ .‬كه‌وات ‌ه ده‌توانین بڵێین رێنسانس‬ ‫كاریگه‌ریی زۆری ل ‌ه ده‌ركه‌وتنی ریفۆڕمدا‬ ‫هه‌بووه‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫چین‬

‫وه‌رگێڕانی (له‌ فارسییه‌وه)‌‪ :‬رزگار كه‌ریمی‬

‫‪153‬‬

‫چین ل ‌ه واڵتانی ئاسیای رۆژه��ه‌اڵت��ه‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی حكومه‌تی‬ ‫كۆمۆنیستییه‌و ‌ه ل�� ‌ه ‪1949‬دا ب�� ‌ه فه‌رمی‬ ‫ب ‌ه كۆماری گه‌لی چین به‌ناوبانگ بووه‌‌‪.‬‬ ‫ن��ه‌ری��ت��ی دێ��م��وک��راس��ی چ��ی��ن ل�� ‌ه رووی‬ ‫ناوه‌ڕۆك‌و قه‌واره‌و ‌ه ل ‌ه نه‌ریتی رۆژئاوایی‬ ‫جیاوازه‌‪ .‬نه‌ریتی رۆژئ��اوای��ی بایه‌خیداو ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه مافه‌كانی ت��اك‪ ،‬ب��ه‌اڵم نه‌ریتی چینی‬ ‫ویستوویه‌تی ب ‌ه بایه‌خدان ب ‌ه باشتركردنی‬ ‫ژی��ان��ی خ��ه‌ڵ��ك‌‌و ت��وان��اك��ان��ی��ان‪ ،‬ل��ه‌ ب��واری‬ ‫گه‌یاندنی راسته‌‌وخۆی مه‌به‌سته‌كانیان ب ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتدار‪ ،‬ل ‌ه نێوان ده‌سه‌اڵتدار‌و خه‌ڵكدا‬ ‫هاوهه‌نگاوی پێكبهێنێت‌‪.‬‬ ‫ ‬ ‫نه‌ریتی كۆنفۆشیۆسی چین‬ ‫ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا‪ ،‬ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی ئ��ه‌م نه‌ریت ‌ه‬ ‫كۆنفۆشیۆسییه‌دا‪ ،‬مافی تاك‌و ئه‌ركی تاك‪،‬‬ ‫بریتیی ‌ه ل ‌ه دژایه‌تیکردنی گه‌نده‌ڵی‌و حكومه‌تی‬ ‫خ��راپ‪ ،‬ک��ه‌ ل��ه‌ ب��ه‌س��ه‌ره��ات��ی چ��وی��ۆئ��ان��دا‬ ‫ش��اردراوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ن��اوب��راو‌ ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ی‬ ‫چواری به‌ر ل ‌ه زاییندا وه‌زی��ری حكومه‌ت‬ ‫ب��ووە‪ ،‬دوای ئ��ه‌وه‌ی پاشا داخوازییه‌كانی‬ ‫ره‌ت��ك��رده‌وه‌‌و ب�� ‌ه دوای ئ��ه‌ودا ك��اره‌س��ات‬ ‫رووی داوه‌و خۆی ل ‌ه ئ��اودا خنكاندووه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌دا‪ ،‬ئه‌م بانگه‌وازه‌ی‬ ‫ویژدانی‪ ،‬تاك‪ ،‬په‌نابردنێك بوو بۆ مرۆیی‬ ‫ك��ام��ڵ‪ ،‬وات�� ‌ه ك��ه‌س��ی ب��ان��ت��ر‌و پ��اس��ه‌وان��ی‬ ‫ره‌وش��ت��ی پاشایه‌تی ن��ه‌ك ب��ۆ ده‌ربڕینی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی�� ‌ه بچووكه ‌شه‌خسییه‌كان‪.‬‬

‫نه‌ریتی لیبراڵیستیی رۆژئاوایی ل ‌ه سه‌ر ئه‌م‬ ‫گریمانه‌ی ‌ه دان��راوه‪ ،‬ک ‌ه ركابه‌ریی ویست ‌ه‬ ‫بچووكتره‌كان دەکات‪ .‬ب ‌ه هۆی دابینكردنی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی گشتی‪ ،‬به‌اڵم نه‌ریتی چینی‬ ‫ب��ڕوای ب ‌ه هاوهه‌نگاویی ‌ه ل ‌ه نێوان به‌ش‌و‬ ‫گشتدا‪ .‬هه‌ر وه‌ك ل ‌ه زانستی مه‌زندا‪( ،‬وات ‌ه‬ ‫ك��ۆن��ه‌ن��ام��ه‌ی كۆنفۆشیۆس) ک�� ‌ه س��ه‌ده‌ی‬ ‫سێیه‌می به‌ر ل ‌ه زایین نووسراو ‌ه هاتووه‌‪:‬‬ ‫بنه‌مای ئاشتیی جیهانی ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ ئه‌و‬ ‫هه‌واڵنه‌ی‪ ،‬ک ‌ه مرۆی كامڵ بۆ رێككردنی‬ ‫دڵ��ی خ��ۆی ئه‌نجامیان ده‌دات‪ .‬نه‌ریتی‬ ‫ت خواسته‌كانی‬ ‫ك��ۆن��ف��ۆش��ی��ۆس ده‌ی��ه‌وێ�� ‌‬ ‫خه‌ڵك ل ‌ه سایه‌ی فه‌رمانڕه‌واییه‌كی زانادا‬ ‫هاوئاهه‌نگ بكات‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه كۆتایییه‌كانی س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌ی��ه‌م‌و‬ ‫س��ه‌ره‌ت��اك��ان��ی س��ه‌ده‌ی بیسته‌مدا‪ ،‬چین‬ ‫هێشتا ل ‌ه ژێر ده‌سه‌اڵتی بنه‌ماڵه‌ییدا بووه‌‪.‬‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی چینگ‪ ،‬ک ‌ه دوای بااڵده‌ستبوونی‬ ‫مه‌نچووه‌كان ب ‌ه سه‌ر چین ل ‌ه ناوه‌ڕاستی‬ ‫سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌یه‌مدا دامه‌زرابوو‪ ،‬كاتێك‪،‬‬ ‫ک ‌ه رۆژئ��اوا ب ‌ه شێوه‌یه‌كی جه‌نگخوازان ‌ه‬ ‫داخوازییه‌كانی خۆی ده‌رب��ڕی‪ ،‬ب ‌ه ده‌ست‬ ‫راپ��ه‌ڕی��ن��ی خ��ه‌ڵ��ك‌و الوازی��ی خ��ۆی��ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ینااڵند‪ .‬ناوبراو نه‌یده‌ویست ل ‌ه سایه‌ی‬ ‫حكومه‌تی ئیمپراتۆریسی بێوه‌ژن (تسیسی)‬ ‫دا رێبه‌رییه‌كی به‌هێز سه‌رهه‌ڵبدات‪ .‬دوای‬ ‫نیو س��ه‌د ‌ه ده‌س��ه‌اڵت ب�� ‌ه س��ه‌ر چیندا ل ‌ه‬ ‫‪1908‬دا مرد‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��ااڵن��ی ك��ۆت��ای��ی ت��ه‌م��ه‌ن��ی بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫چینگدا‪ ،‬ورده‌ورد ‌ه ه��زری دیمۆكراتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫رۆژئاوایی گه‌یشت ‌ه چین‌و ئازادیخوازانی‬ ‫چین جگ ‌ه ل ‌ه دوو ری��زپ��ه‌ڕی گرنگ‪ ،‬پتر‬ ‫ل ‌ه چوارچێوه‌ی نه‌ریتی كۆنفۆشیۆسیدا‬ ‫دان��ی��ان ب�� ‌ه دێموکراسیدا ن��ا‪ .‬یه‌كێك له‌و‬ ‫دوو ریزپه‌ڕ ‌ه ئه‌و ‌ه بوو‪ ،‬ک ‌ه ئازادیخوازانی‬ ‫چینی‪ ،‬ب ‌ه ت��ه‌واوی مافی ده‌س��ه‌اڵت��ی��ان ب ‌ه‬ ‫خه‌ڵك ده‌دا‪ ،‬به‌م چه‌شن ‌ه له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانی‬ ‫ت��ی��ۆری سیستمی پاشایه‌تی دژای��ه‌ت��ی��ان‬ ‫ده‌كرد‪ .‬ئه‌و سیستم ‌ه ئه‌وه‌ند ‌ه له‌گه‌ڵ ئاینی‬ ‫كۆنفوشیۆسی لێك ئ��ااڵ ب��وو‪ ،‬رووخانی‬ ‫دوایین بنه‌ماڵه‌ی پاشایه‌تیی چین زۆر ب ‌ه‬ ‫زیانی ئه‌و ئاین ‌ه ته‌واو بوو‪ .‬ریزپه‌ڕه‌كه‌ی‌ت ‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه بوو‪ ،‬ک ‌ه ئازادیخوازانی چین له‌به‌ر‬ ‫هه‌ستكردن ب�� ‌ه الوازی وه‌اڵم��ی په‌یامی‬ ‫دێموکراتیکی رۆژئاواییان دای��ه‌وه‌؛ بۆیه‌‪،‬‬ ‫ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم‌و پێكهێنانی ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه بوو‬ ‫ب�� ‌ه به‌شێكی ج��ی��ان��ه‌ك��راوه‌ی ب��ه‌رن��ام��ه‌ی‬ ‫دێموکراسی‪ .‬چین‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه زنجیره‌یه‌ك جه‌نگدا‬ ‫ب ‌ه هێزه‌كانی رۆژئاوا دۆڕابوو‪ ،‬ناچار ببوو‬ ‫چه‌ند په‌یمانێكی نایه‌كسان واژۆ بکات‪،‬‬ ‫ل ‌ه مه‌ترسیی پارچه‌پارچه‌بووندا بوو‪ .‬له‌م‬ ‫رووه‌وه‌‪ ،‬ئازادیخوازانی چین دێموکراسی‬ ‫رۆژئاواییان ب ‌ه هۆكاری پێشكه‌وتن داده‌نا‪.‬‬ ‫ئامانجی ئ��ه‌وان به‌ره‌وپێشبردنی ماف‌و‬ ‫ئازادییه‌كانی تاك نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو ئامانجیان‬ ‫گ��ه‌ڕان��دن��ه‌وه‌ی م��ه‌زن��ای��ه‌ت��ی چ��ی��ن ب��وو‪.‬‬ ‫دێموکراسی رۆژئاوایی په‌رچه‌كردارێك بوو‬ ‫ل ‌ه به‌رانبه‌ر ره‌هابڕوایی‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا نه‌ریتی‬ ‫دێموکراسی نوێی چینی‪ ،‬دێموکراسی ب ‌ه‬ ‫رێگایه‌ك بۆ به‌هێزكردنی واڵت ده‌زانێت‌‪.‬‬

‫ ‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی هزری دێموکراتیکی نو ‌‬ ‫ێ‬ ‫به‌شی زۆری ه��زری دێموکراتیکی نوێی‬ ‫چ��ی��ن‪ ،‬پ��ه‌رچ��ه‌ك��ردارێ��ك ب��وو ل�� ‌ه ئاست‬ ‫شكستی چین ل ‌ه جه‌نگی چین‌و ژاپۆندا ل ‌ه‬ ‫(‪1894‬ـ��ـ‪ .)1895‬ئه‌م شكست ‌ه ل ‌ه به‌رانبه‌ر‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كدا‪ ،‬ک ‌ه ته‌نیا حه‌ڤد ‌ه س��اڵ بوو‬ ‫هه‌وڵی ریفۆرمخوازانه‌ی ده‌ستپێكردبوو‪،‬‬ ‫چینیش هه‌میش ‌ه ب�� ‌ه چ��اوی س��ووك لێی‬ ‫ده‌ڕوانی؛ هه‌موو خه‌ونه‌كانی چینی به‌بادا‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه پێی واب��وو ه��ه‌وڵ�� ‌ه نیوه‌چڵه‌كانی بۆ‬ ‫به‌هێزكردنی واڵت ل�� ‌ه ن��ی��وه‌ی دووه‌م��ی‬ ‫سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مدا به‌سن‌و پێویستی ب ‌ه‬ ‫هه‌وڵی‌تر نییه‌‪.‬‬ ‫كانگ یو ئو وێی‪ ،‬راڤه‌كاری بێوێنه‌‌و بلیمه‌تی‬ ‫نه‌ریتی چینی‪ ،‬هه‌ستی به‌ تراژیدیایه‌كی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی نزیك كردبوو‪ .‬ئه‌و ‪800‬ك��ه‌س‬ ‫ل ‌ه هاوڕێ كاربه‌ده‌سته‌كانی ل ‌ه هه‌رێمه‌كان‬ ‫رێكخست (تا دواتر ل ‌ه په‌كین ل ‌ه تاقیكاریی‬ ‫س��ه‌ران��س��ه‌ری‪ ،‬وات�� ‌ه ب��ه‌رزت��ری��ن ئاستی‬ ‫سیستمی ن��ه‌ری��ت��ی س��ێ قۆناغیی چیندا‬ ‫به‌شداری‪ ،‬ب ‌ه واژۆك��ردن��ی تۆمارێك داوا‬ ‫ل ‌ه ئێمپراتۆر بكه‌ن چاوپۆشی ل ‌ه گرێدانی‬ ‫په‌یماننام ‌ه له‌گه‌ڵ ژاپ��ۆن بکات‌و ب ‌ه په‌ل ‌ه‬ ‫ده‌ست به ‌ریفۆرمی بنچینه‌یی بكات‪ .‬سێ‬ ‫ساڵ دواتر ل ‌ه ‪1898‬دا‪ ،‬كانگ‌و شوێنكه‌وت ‌ه‬ ‫بلیمه‌ته‌كه‌ی لیانگ چیچائو وه‌ك راوێژكاری‬ ‫ئێمپراتۆر دی��اری ك��ران‪ .‬له‌و روانگه‌یه‌و ‌ه‬ ‫ئ��ه‌وان چاودێری ئه‌و هه‌واڵن ‌ه ب��وون‪ ،‬ک ‌ه‬

‫‪155‬‬

‫بۆ پێكهێنانی ریفۆرمی بنه‌مایی ده‌دران‪،‬‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ی��ان گ��ۆڕی��ن��ی سیستمی نه‌ریتی‬ ‫پاشایی چین بۆ پاشایه‌تی ده‌س��ت��ووری‬ ‫بوو‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵت ل ‌ه نێوان‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كانی به‌ڕێوه‌به‌ری‪ ،‬یاسادانان‌و‬ ‫داد كۆتایی ده‌هات‪.‬‬ ‫ب��ه‌رن��ام��ه‌ی ریفۆرمی بنه‌مایی ‪ ،1898‬تا‬ ‫سه‌رده‌می كوده‌تای ئیمپراتریسی بێوه‌ژن‪،‬‬ ‫وات ‌ه ته‌نیا سه‌د رۆژی خایاند‪ .‬كانگ‌و لیانگ‬ ‫ناچار بوون به‌ره‌و ژاپۆن رابكه‌ن‪ .‬ل ‌ه سااڵنی‬ ‫دواتردا لیانگ پێش مامۆستاكه‌ی كه‌وت‌و‬ ‫بوو ب ‌ه رێبه‌ری بێ ئه‌مال‌و الی بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫چاكسازی‪ .‬لیانگ‪ ،‬پتر ل ‌ه هه‌ر كه‌سێكی‌تر‌‪،‬‬ ‫خه‌ریكی پێناسه‌كردنی هزری دێموکراسی‬ ‫ێ ل�� ‌ه چ��ی��ن ب��وو‪ .‬ئ��ه‌و ل��ه‌م رووه‌و ‌ه‬ ‫ن��و ‌‬ ‫پاشایه‌تی ره‌ت ده‌ك��رده‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه كاروباری‬ ‫واڵت ب ‌ه شه‌خسی‌و‪ ،‬تایبه‌تی داده‌ن��رێ��ت‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه به‌رانبه‌ردا ئه‌و مافی ده‌سه‌اڵتی ب ‌ه هی‬ ‫خه‌ڵك ده‌زانی‪ ،‬هه‌روه‌ها لیانگ بانگه‌شه‌ی‬ ‫بۆ پێكهێنانی دامه‌زراوه‌كانی وه‌ك ژووری‬ ‫بازرگانی‌و ده‌زگاكانی تووێژینه‌و ‌ه ده‌كرد‪،‬‬ ‫تا ره‌وت��ی زان��ی��اری ل ‌ه نێوان حكومه‌ت‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگا دروست ببێت‌‪ ،‬چونك ‌ه به‌م چه‌شن ‌ه‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت باشتر خ��ۆی ده‌گ��رت‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫هزری لیانگ ب ‌ه روونی جیاواز ل ‌ه بۆچوون ‌ه‬ ‫دێموکراسیی ‌ه رۆژئاواییه‌كان بوو‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫زۆرج��ار وای ل��ه‌و ده‌ك��رد ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ن��اڕاس��ت ل�� ‌ه ن��ووس��ی��ن��ه‌ك��ان��ی ب��ی��رم��ه‌ن��د ‌ه‬ ‫دێموکراسیی ‌ه رۆژئ��اوای��ی��ه‌ك��ان بگات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و ب�� ‌ه ه��ۆگ��ری��ی��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه خ��ه‌ڵ��ك��ی چینی‬

‫ناساندبوون‪ .‬لیانگ هیچ كات ل ‌ه یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی هزری دێموکراتیکی‬ ‫ێ نه‌گه‌یشت‪ .‬به‌م مانایه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رۆژئاوایی ت ‌‬ ‫گه‌ڕان ب ‌ه دوای ویسته‌تایبه‌ته‌كان‪ ،‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫چاكه‌‌و س��وودی گشتیی لێ بكه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫تێگه‌یشتنێكی ئ��ه‌وت��ۆ ل�� ‌ه ده‌س��ت��ی ن��ادی��ار‪،‬‬ ‫ئه‌م بۆچوونه‌‪ ،‬ک ‌ه ملمالنێی به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه‬ ‫ت گه‌وره‌ترین چاكه‌‌و‬ ‫شه‌خسییه‌كانه‌‪ ،‬ده‌توانێ ‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیی لێ بكه‌وێته‌وه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نه‌ریتی چینی‪ ،‬ک ‌ه بایه‌خی ب ‌ه هاوهه‌نگاویی‬ ‫نێوان به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی كۆمه‌ڵ ده‌دات‪،‬‬ ‫نامۆ ب��وو‪ .‬ب��ۆ بیرمه‌ندانی وه‌ك لیانگ‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب ‌ه نه‌ریتی زانستی م��ه‌زن پ��ه‌روه‌رد ‌ه‬ ‫ب��ووب��وون‪ ،‬ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان ده‌ب��وو ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بنه‌مای چاكه‌ی بااڵ هاوهه‌نگاو بن‪،‬‬ ‫نه‌ك ب ‌ه پێشێلكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی‌تر‌‪.‬‬ ‫گ��ه‌ڕان ب ‌ه ناو به‌رهه‌مه‌كانی لیانگ‌دا‪ ،‬بۆ‬ ‫دۆزی��ن��ه‌وه‌ی میكانیزمه‌كانی هاوئاهه‌نگ‬ ‫كردنی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی�� ‌ه ج��ۆرا‌وج��ۆر ‌هك��ان‪،‬‬ ‫ێ ئاكامه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و گریمانه‌یه‌ی‬ ‫كارێكی ب ‌‬ ‫كۆڵه‌كه‌ی ئه‌و پێداویستییه‌ی ‌ه ب ‌ه ت��ه‌واوی‬ ‫له‌گه‌ڵ دنیای سۆبجه‌كتیڤی لیانگ نامۆ بوو‪.‬‬ ‫ ‬ ‫مه‌شرووته‌خوازی‌و شۆڕشگیڕان‬ ‫ئه‌گه‌رچی بیرو بۆچوونی دێموکراسی نوێی‬ ‫چین ل ‌ه لیانگ چیچائۆ جیانه‌كراوه‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ده‌توانین ئاخێزگه‌كانی كرداری دێموکراتیک‬ ‫ل�� ‌ه ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی م��ه‌ش��رووت��ه‌خ��وازی دا‬ ‫بدۆزینه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌ستراوه‌ییه‌كی توندی ب ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫لیانگه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ .‬دوای راپه‌ڕینی دژ ‌ه بیانانه‌ی‬ ‫ی ‪‌1900‬و دوای‬ ‫مشت وه‌شێنه‌كان له ساڵ ‌‬ ‫سووكایه‌تی كردن ب ‌ه بنه‌ماڵه‌ی چینگ له‬ ‫‌الیه‌ن ئه‌و هێزه‌ی ل ‌ه الیه‌ن هه‌شت هێزی‬ ‫ده‌ره‌ك��ی��ی��ه‌و ‌ه ن��ێ��ردراب��وون‪ ،‬سه‌رئه‌‌نجام‬ ‫ئێمپراتریسی بێوه‌ژن ملی بۆ به‌رنامه‌یه‌كی‬ ‫چ��اك��س��ازی راك��ێ��ش��ا‪ .‬ب��ۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫پ��ش��ت��گ��ری��ی ئ��اری��س��ت��ۆك��راس��ی ن��اڕازی��ی�� ‌ه‬ ‫لۆكاڵه‌كان‪ ،‬ک ‌ه ب��ه‌رده‌وام زی��ادی ده‌ك��رد‪،‬‬ ‫ده‌رب��اری چینگ كه‌وت ‌ه ژێر فشار‌و ناچار‬ ‫بوو به‌ره‌و حكومه‌تی ده‌ستووری هه‌نگاو‬ ‫بنێت‌‪ ،‬گرووپێكی پێنج كه‌سی بۆ موتااڵی‬ ‫ده‌ستووری نه‌ته‌وه‌كانی‌تر‌‪ ،‬بۆ ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫واڵت بنێرێت‌‪ .‬ساڵی دواتر‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م ده‌سته‌ی ‌ه‬ ‫گ��ه‌ڕای��ه‌وه‌‪ ،‬دووب��ار ‌ه ب��ه‌رن��ام��ه‌ی�� ‌هك��ی نۆ‬ ‫ساڵه‌ی بۆ رێگاخۆشكردن بۆ دامه‌زراندنی‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ی ده‌س��ت��ووری راگ��ه‌ی��ان��د‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫به‌رنامه‌ی ‌ه پێك هاتبوو ل�� ‌ه ب��ان��گ��ه‌واز بۆ‬ ‫دامه‌زراندنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان وه‌ك‬ ‫یه‌كه‌مین هه‌نگا‌و ب��ه‌ره‌و حكومه‌تێكی ب ‌ه‬ ‫ته‌واوی بونیادنراو له‌ سه‌ر ده‌ستوور‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ئ��اك��ام��دا‪ ،‬چ��ی��ن ل�� ‌ه ش��وب��ات��ی ‪1909‬دا‬ ‫یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی خ��ۆی به‌ڕێوه‌برد‪.‬‬ ‫ته‌نیا ئه‌و كه‌سان ‌ه مافی به‌شداریكردنیان‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬ك ‌ه سامانێكی زۆریان هه‌بووه‌‪ ،‬یان‬ ‫بڕوانامه‌ی خوێندنی بااڵیان هه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫مه‌رجان ‌ه ژماره‌ی ده‌نگده‌رانی ل ‌ه ئاستی ‪0.5‬‬ ‫‪%‬ی دانیشتوواندا سنووردار ده‌ك��رد‪ .‬ئه‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌ه ناراسته‌‌وخۆ بوو‪ .‬ده‌نگده‌ران‬ ‫ئه‌نجومه‌نێكی هه‌ڵبژاردنیان هه‌ڵده‌بژارد‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ئه‌نجومه‌نه‌ش ئه‌ندامانی په‌رله‌مان‬

‫(ئه‌نجومه‌ن)ی پارێزگاكانی هه‌ڵده‌بژارد‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌و به‌ڵگانه‌ی باس ل ‌ه خه‌مساردی‌و‬ ‫گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ان��دا ده‌ك��ه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی چه‌ند پارێزگایه‌ك شانازییان‬ ‫ده‌ك��رد ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ژم��اره‌ی ده‌نگده‌رانی‬ ‫خاوه‌ن مه‌رجیان زۆره‌‪ .‬ئه‌نجومه‌نه‌كان هه‌ر‬ ‫زوو بوون ب ‌ه بوارێك بۆ به‌ره‌وپێشبردنی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه ناوچه‌ییه‌كان‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ش‬ ‫ب��وون ب��ه‌ شوێنێك‪ ،‬ک�� ‌ه داوای ریفۆرمی‬ ‫خ��ێ��رات��ر‌و گ��ه‌ش��ه‌پ��ێ��دان��ی دێموکراسییان‬ ‫ده‌ك��رد ل ‌ه ده‌رب��اری چینگدا‪ .‬ژماره‌یه‌كی‬ ‫زۆر هه‌ستیان ده‌ك��رد چین ل ‌ه مه‌ترسیی‬ ‫پارچه‌پارچ ‌ه بوون نزیكه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پارێزگاكان بۆ هه‌نگاوی هاوبه‌ش رێكخران‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ‪ 1910‬دا ن��وێ��ن��ه‌ران��ی ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی‬ ‫پارێزگاكان ئاماده‌باشییه‌كی گشتییان ب ‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی واژۆكردنی چه‌ند سكااڵنامه‌یه‌ك‬ ‫رێكخست‪ ،‬گوای ‌ه دواهه‌مینیان بیست‌و پێنج‬ ‫ملیۆن واژۆ ب��ووه‌‪ ،‬خ��وازی��اری پێكهێنانی‬ ‫خێرای په‌رله‌مان ب��وون‪ .‬ئه‌و نوێنه‌رانه‌ی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانیان پێكهێنا‪ ،‬سه‌ر‬ ‫ب ‌ه ئه‌رستۆكراسی نه‌ریتیی چین ب��وون‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وان ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ به‌رگریی‬ ‫دووب��ار ‌ه ب��ه‌ره‌و روو ب��وون‪ ،‬رووی��ان ل ‌ه‬ ‫شۆڕش كرد‌و پشتگیری ئه‌وان هۆکارێکی‬ ‫زۆر گرنگی سه‌ركه‌وتنی خێرا‌و هێمنانه‌ی‬ ‫شۆڕشی ساڵی ‪1911‬بوو‪.‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك لیانگ رێگای ریفۆرمخوازانه‌ی‬ ‫گه‌اڵڵ ‌ه ده‌كرد‌و بزووتنه‌وه‌ی ده‌ستوورییش‬ ‫ب��ه‌رده‌وام داوای پاشایه‌تی ده‌س��ت��ووری‬ ‫ده‌ك��رد‪ ،‬ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی شۆڕشگێڕانه‌‪،‬‬

‫‪157‬‬

‫ک�� ‌ه ب��ن��ه‌م��اڵ��ه‌ی چینگی ب�� ‌ه حكومه‌تێكی‬ ‫چه‌قبه‌ستوو داده‌ن��ا‪ ،‬خه‌ریكی په‌ره‌گرتن‬ ‫ب��وو‪ .‬س��ن ی��ات س��ن س��ون (وات�� ‌ه جۆنگ‬ ‫ش��ان) ل�� ‌ه ت��ش��ری��ن��ی دووه‌م��ی س��اڵ��ی‬ ‫‪1894‬دا ئه‌نجومه‌نی ژی��ان��ه‌‌وه‌ی چین‌ی‬ ‫دام��ه‌زران��د‪ ،‬ت��ا ئ��ی��م��پ��رات��ۆری��ی مه‌نچو‬ ‫بڕووخێنێت‌‌و حكومه‌تێكی چینی جێگیر‬ ‫بکات‪ ،‬كۆمارێكی ف��ی��دراڵ دابمه‌زرێنێت‌‪.‬‬ ‫ی ‪1905‬دا بۆ‬ ‫سن‪ ،‬تا ئه‌و كاته‌ی له ساڵ ‌‬ ‫دامه‌زراندنی ئه‌نجومه‌نی یه‌كگرتووی چین‬ ‫په‌یوه‌ندی ب ‌ه شۆڕشگێڕانی‌تره‌و ‌ه كرد‪،‬‬ ‫ێ پرنسیپی‬ ‫بیرو بۆچوونه‌كانی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه س ‌‬ ‫میلله‌تدا ره‌نگیان داب��ووه‌وه‌‪ ،‬داڕش��ت‪ .‬ئه‌م‬ ‫پر‌نسیپان ‌ه بریتی ب��وون ل ‌ه ناسیۆنالیزم‪،‬‬ ‫دێموکراسی (ک�� ‌ه هه‌ندێك ج��ار ب ‌ه مافی‬ ‫خه‌ڵك وه‌ریده‌گێڕن‌‌)‪ ،‬بژێویی خه‌ڵك‪.‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك ب��ن��ه‌م��اڵ��ه‌ی ل��ه‌رزۆك��ی چینگ‬ ‫ن��اش��اره‌زای��ان��ه‌‌و ب��ه‌پ��ه‌ل��ه‌‪ ،‬ب��ه‌ره‌ن��گ��اری‬ ‫راپه‌ڕینێكی شۆڕشگێڕان ‌ه بوونەوە‪( ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫ووچانگ شارێكی ناوه‌ندیی چین روویدا)‬ ‫به‌و ‌ه ئایدیۆلۆجی شۆڕشگێڕانه‌كانی سن‬ ‫ل ‌ه ‪1911‬دا هات ‌ه دی‪ .‬زۆربه‌ی پارێزگاكانی‬ ‫ب��اش��وور‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه درێ��ژه‌ی ئ��ه‌و هه‌واڵنه‌ی‬ ‫ب��ۆ سیستمی پ��اش��ای��ه‌ت��ی ده‌س��ت��ووری‬ ‫ده‌دران الیه‌نگرانیان ل�� ‌ه نێو حكومه‌تی‬ ‫ناوه‌ندیدا زی��ادی كردبوو‪ ،‬ب ‌ه راگه‌یاندنی‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆب��وون ل�� ‌ه چ��ی��ن��گ‌و پشتگیری‬ ‫دام��ه‌زران��ی ك��ۆم��ار ك��اردان��ه‌وه‌ی خۆیان‬ ‫نیشان دا‪.‬‬ ‫ئه‌م یه‌كه‌مین هه‌وڵ ‌ه بۆ حكومه‌تی كۆماری‪،‬‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ره‌ت��او ‌ه ب ‌ه ه��ۆی الوازی��ی پاڵنه‌ری‬

‫دێموکراتیک‪ ،‬ک�� ‌ه بنه‌مای ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫ێ ئاكام مایه‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫شۆڕشگێڕان ‌ه بوو ب ‌‬ ‫ه��ه‌وڵ�� ‌ه داواك��ردن��ی دێ��م��وک��راس��ی ن��ه‌ب��وو‪،‬‬ ‫به‌ڵكو پتر یارمه‌تی رووخانی حكومه‌ت‌و‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم��ی دژه‌م��ه‌ن��چ��و‌و‬ ‫ب��ێ‌م��ت��م��ان��ه‌ی��ی ن��اوچ��ه‌ی��ی ب��وو ب��ه‌ران��ب��ه‌ر‬ ‫ده‌رباری گه‌نده‌ڵی چینگ‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا‬ ‫سن‌و زۆربه‌ی شۆڕشگێڕانی‌تر‌‪ ،‬كه‌وتبوون‬ ‫ب��ه‌ ژێ��ر ك��اری��گ��ه‌ری��ی ئ��اوێ��ت��ه‌ی ه��ێ��زی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌و دام��ه‌زراو ‌ه دێموکراسییه‌كانی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه رۆژئ��اوای��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ه��ی��وادارب��وون‬ ‫دامه‌زراوه‌كانی كۆمار ببن به‌ كلیلێك بۆ‬ ‫هێزی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‌و خ��ۆش بژیویی چین‪،‬‬ ‫به‌اڵ ‌م ترسان ل ‌ه ده‌ستتێوه‌ردانی ده‌ره‌كی‪،‬‬ ‫پۆلێنكردنی ریزه‌كانی شۆڕشگێڕان‪ ،‬مانۆڕی‬ ‫به‌هێزی رێبه‌ری سه‌ربازیی باكوور یوئان‬ ‫شیكایی‪ ،‬سن‌و شۆڕشگێڕه‌كانی ناچاركرد‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت بده‌ن ‌ه ده‌س��ت یۆئان‌و ناوبراو‬ ‫بوو به‌ سه‌ركۆماری نوێ‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌م چ��ه‌ش��ن��ه‌‪ ،‬ه��ی��وای چ��ی��ن��ی��ی��ه‌ك��ان بۆ‬ ‫دێموکراسی دوای شۆڕش چڕبووبۆوه‌ له‌‪:‬‬ ‫‪١‬ــ رێكخستنه‌وه‌ی دووباره‌ی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫یه‌كگرتوو (وه‌ك حیزبێكی سیاسیی كراو ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ژێ��ر ن��اوی كۆمینتانگ‪ ،‬ی��ان حیزبی‬ ‫ناسیۆنالیست‪).‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ گ��ه‌ش��ه‌پ��ێ��دان��ی پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ێ��ك��ی به‌هێز‬ ‫ب��ۆ ه��اوس��ه‌ن��گ��ك��ردن��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی ی��وئ��ان‬ ‫ش��ی��ك��ای��ی‪ .‬ب�� ‌ه ه��ۆی ه��ه‌وڵ��ه‌ك��ان��ی سونگ‬ ‫جیا ئ��ورن‪ ،‬الی��ه‌ن��گ��ری الو‌و روون��ب��ێ��ژی‬ ‫دێ��م��وک��راس��ی‌و ح��ك��وم��ه‌ت��ی پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ی‪،‬‬ ‫كومینتانگ وه‌ك حیزبی ب��ااڵده‌س��ت ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ‪1912‬دا ده‌رك��ه‌وت‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ئ��ه‌م ده‌ستپێك ‌ه گه‌شبینانه‌ی ‌ه ب ‌ه خێرایی‬ ‫تێكچوو‪ ،‬چونك ‌ه ی��وئ��ان��ی مه‌زنییخواز‪،‬‬ ‫ده‌ستی هه‌ڵگرت ل ‌ه خۆهه‌ڵكێشان ب ‌ه ئایدیا‬ ‫دێموکراسییه‌كانه‌وه‪ .‬دووه‌مین شۆڕش‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه ‪ 1913‬دژی ئ��ه‌و به‌ رێخرابوو ب ‌ه‬ ‫ئاسانی تێكشكا‪ ،‬سه‌رئه‌نجام یوئان ویستی‬ ‫ببێت به‌ ئیمپراتۆر‪ .‬به‌رگرییه‌كی به‌رین‬ ‫ب ‌ه خێرایی هه‌وڵه‌كانی یۆئانی تێكشكاند‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه چه‌شنێك‪ ،‬ک�� ‌ه پ��ارێ��زگ��اك��ان ی��ه‌ك ب ‌ه‬ ‫دوای ی��ه‌ك��دا س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی��ان راگ��ه‌ی��ان��د‪.‬‬ ‫به‌رزه‌فڕیی پاشایانه‌ی یوئان پووكایه‌وه‌‌و‬ ‫له‌ حوزه‌یرانی ‪1916‬دا مرد‪.‬‬ ‫سیاسه‌تی ج��ه‌ن��گ��خ��وازان��ه‌ی ی��وئ��ان بوو‬ ‫ب�� ‌ه میراتێك ب��ۆ چ��ی��ن‪ ،‬ب�� ‌ه چه‌شنێك‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫فه‌رماند ‌ه سه‌ربازییه‌كان‪ ،‬ک ‌ه زۆربه‌یان‬ ‫شوێنكه‌وتووی پێشووی ی��وئ��ان ب��وون‪،‬‬ ‫كۆتله‌ی خۆیان راگه‌یاند‌و بۆ كۆنترۆڵكردنی‬ ‫په‌كین ( پایته‌خت) ده‌ستیان ب ‌ه به‌ربه‌ره‌كانی‬ ‫كرد‪ .‬سیاسه‌تی جه‌نگخوازان ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه نه‌مانی‬ ‫ئه‌و ئاست ‌ه نزمه‌ی ل ‌ه مه‌شرووته‌خوازی‬ ‫به‌جێمابوو‪ ،‬ئه‌م بڕوایه‌شی الواز كرد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ت ب ‌ه خێرایی‪ ،‬یان راسته‌‌وخۆ‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ده‌كرێ ‌‬ ‫رێگا یاساییه‌و ‌ه دێموکراسی ده‌سته‌به‌ر‬ ‫بكرێت‌‪ .‬سیاسه‌تی جه‌نگخوازان ‌ه هه‌روه‌ها‬ ‫یارمه‌تی سه‌رهه‌ڵدانی دوو بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫شۆڕشگێرانه‌ی دا‪ ،‬یه‌كه‌م‪ :‬بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫ناسیۆنالیست‌‌و دووه‌م‪ :‬ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫كۆمۆنیستی‪ ،‬ک ‌ه توانی ب ‌ه سه‌ر سیاسه‌تی‬ ‫سه‌ده‌ی بیسته‌می چیندا زاڵ ببێت‌‪.‬‬

‫بزووتنه‌وه‌ی چواری ئادار‬ ‫ئه‌گه‌رچی قۆناغی سیاسه‌تی جه‌نگخوازانه‌‪،‬‬ ‫نیشانده‌ری قۆناغی ورووژان��ی سیاسی‬ ‫چینه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم هاوكات سه‌رده‌مێكی زه‌قی‬ ‫نائارامی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و رووناكبیرییه‌‪ .‬له‌م‬ ‫ق��ۆن��اغ��ه‌دا‪ ،‬ک�� ‌ه رۆژئ��اوا ت��ووش��ی جه‌نگی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م��ی جیهانی ب��ووب��وو‪ ،‬فشاره‌كانی‬ ‫ژاپ��ۆن ب��ۆ س��ه‌ر چین زی��ادی ك��ردب��وو‪،‬‬ ‫ئابووریی چین ب ‌ه خێرایی گه‌شه‌ی كرد‪.‬‬ ‫ئه‌م دوو رووداو ‌ه بزوێنه‌ری ناسیۆنالیزمی‬ ‫به‌كۆمه‌ڵ ب��وون‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا ئه‌و پرنسیپ ‌ه‬ ‫دێموکراسییانه‌ی له‌الیه‌ن ڤ��ودرۆ ویڵسن‬ ‫سه‌ركۆماری ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه م��اوه‌ی ج��ه‌ن��گ��ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی جیهانیدا‬ ‫پشتگریی لێ ده‌كرا‪ ،‬هیوا‌و ئایدیالیزمی ل ‌ه‬ ‫ناو رووناكبیرانی چیندا په‌ره‌ پێدا‪.‬‬ ‫پ��رن��س��ی��پ��ه‌ك��ان��ی دێ��م��وک��راس��ی‌و هه‌ستی‬ ‫ناسیۆنالیستی‪ ،‬ل ‌ه خۆپێشاندانی چواری‬ ‫ئ��ادار ‪1919‬دا ی��ه‌ك��ی��ان گ��رت‌و ئ��ه‌م‬ ‫خۆپێشاندان ‌ه ب��ه‌م ه��ه‌واڵ�� ‌ه ده‌ستیپێكرد‪:‬‬ ‫كۆنفرانسی ئاشتیی ڤێرسای ل ‌ه كۆتایی‬ ‫جه‌نگی دووه‌م��ی جیهانیدا‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ه��ی��وا‌و چ��اوه‌ڕوان��ی خه‌ڵكی چ��ی��ن‪ ،‬مافی‬ ‫ئه‌ڵمانیای ل ‌ه هه‌رێمی شاندونگ دایه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫ژاپۆن‪ .‬خوێندكاران‌و مامۆستایانی تووڕه‌‪،‬‬ ‫بۆ ناڕه‌زایه‌تی ده‌ربڕین له‌م بڕیاره‌‪ ،‬هه‌واڵی‬ ‫رازیبوونی حكومه‌تی جنگخواز به‌م داوایه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه خیانه‌ت ‌ه ب ‌ه ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی نیشتمانیی‬

‫‪159‬‬

‫چین‪ ،‬رژانه‌ سه‌رشه‌قام‪.‬‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ن��اڕه‌زای��ه‌ت��ی دوای ئ��ه‌م‬ ‫خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ه‌‪ ،‬ن��ه‌ری��ت��ی ن��اڕه‌زای��ه‌ت��ی‬ ‫خوێنده‌وارانی الیه‌نگری ره‌وشتی گشتی‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه پێی شێوازێكی رۆش��ن��گ��ه‌ری‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ناسیۆنالیزمی جه‌ماوه‌ری‌و ره‌خنه‌ی بت‬ ‫شكێنانه‌ی نه‌ریتی چینی تێكه‌ڵ ك��رد‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ئاكامدا‪ ،‬ئه‌م ناڕه‌زایه‌تیی ‌ه ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫بۆچوونه‌كانی لیانگ چیچائۆ ت��ێ‌پ��ه‌ڕی‪.‬‬ ‫ن��اوب��راو س��ی��اس��ه‌ت��ی ده‌ب��ه‌س��ت��ه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫هه‌لومه‌رجی ب��ژارده‌ك��ان‪ ،‬وات�� ‌ه گرێدانی‬ ‫داخوازیی ‌ه دێموکراسییه‌كان ب ‌ه ناڕه‌زایه‌تی‬ ‫گشتی‌و ره‌خ��ن��ه‌ی كلتووری‪ .‬جگ ‌ه له‌مه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و هه‌ست ‌ه دێموکراسییه‌ی‪ ،‬ک ‌ه زۆر ل ‌ه‬ ‫رووناكبیرانی چ��واری ئ��ادار هه‌یان بوو‪،‬‬ ‫ب��ه‌‪ ،‬تایبه‌ت ئ��ه‌وان��ه‌ی ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی واڵت‬ ‫خوێندبوویان‪ ،‬زۆر وشیارانه‌تر ب��وو ل ‌ه‬ ‫هه‌ستی لیانگ چیچائۆ‪.‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌م��ه‌ش��دا‪ ،‬ه��ێ��زی ب��زووێ��ن��ه‌ری‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی چ��واری ئ��ادار ناسیۆنالیزم‬ ‫بوو‪ ،‬وات ‌ه هه‌ڵچوونێك بوو ب ‌ه خێرایی ل ‌ه‬ ‫الیه‌ك بوژانه‌وه‌ی حیزبی ناسیۆنالیست‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ی‌ت��ر‌و ‌ه دام��ه‌زران��ی ح��ی��زب��ی‬ ‫كۆمۆنیستی چینی (‪ )1921‬لێ كه‌وته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌وان ‌ه بوو ئایدیای رۆشنگه‌ری ل ‌ه كاتی‬ ‫خ��ۆی��دا تێگه‌یشتنێكی هۆشیارانه‌تری ل ‌ه‬ ‫دێموکراسی لێ بكه‌وێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ماوه‌یه‌ك‬ ‫دواتر ئینتیمای ناسیۆنالیستی ب ‌ه سه‌ریدا‬ ‫زاڵ بوو‪.‬‬

‫بزووتنه‌وه‌ی فیدرالیستی‬ ‫ن��ێ��وب��ڕێ��ك��ی ك��ورت‪ ،‬ک��ه‌ ل��ه‌ وێ��ژه‌ی‬ ‫رۆژئاوایی‌و چینیدا زۆر بایه‌خی پێنه‌دراوه‌‪،‬‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی فیدراڵیستیی چین ب��وو ل ‌ه‬ ‫‪ 1920‬ــ ‪ 1923‬دا‪ .‬سه‌رچاوه‌ی بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫فیدرالیستی‪ ،‬ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫ئوتۆریته‌خوازیی ناوچه‌یی‪ ،‬ل ‌ه كۆتایییه‌كانی‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی چینگ‌و ئ��ه‌و ه��ه‌واڵن��ه‌ی دران‬ ‫ب��ۆ ری��ف��ۆرم‪ ،‬ی��ان رووخ��ان��ی چینگ‪ .‬سن‬ ‫یات سن‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه توندی ل ‌ه ژێركاریگه‌ریی‬ ‫مۆدیلی ئه‌مریكییدا بوو‪ ،‬ب ‌ه رواڵه‌ت یه‌كه‌م‬ ‫ك��ه‌س ب��وو پشتگریی فیدراڵیزمی ك��رد‪،‬‬ ‫گه‌رچی دواتر به‌و هۆیه‌وە‪ ،‬ک ‌ه ناسیۆنالیزم‬ ‫الواز ده‌ك��ات ره‌ت��ی ك��رده‌وه‌‪ .‬به‌شدارانی‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی م��ه‌ش��رووت��ه‌خ��وازی‪ ،‬له‌وان ‌ه‬ ‫لیانگ چیچائۆ‌و كه‌سانی‌تر‌‪ ،‬فیدڕاڵیزمیان‬ ‫ب�� ‌ه چ��اره‌س��ه‌ری ن��اك��ۆك��ی��ی�� ‌هك��ان داده‌ن��ا‪.‬‬ ‫ب��ی��روب��اوه‌ڕ ‌ه ف��ی��درال��ی��س��ت��ی��ی��ه‌ك��ان دوای‬ ‫شۆڕشی ‪ 191١‬گه‌شه‌یان كرد‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫ل ‌ه پارێزگاكانی باشوور‪ ،‬ک ‌ه هیواداربوون‬ ‫ل ‌ه چڕبوون ب��ه‌‌وه‌ی دووب��اره‌ی ده‌سه‌اڵت‬ ‫ل ‌ه ده‌س��ت یوئان شیكایی دا خۆبپارێزن‪.‬‬ ‫ب��ی��روب��ۆچ��وون��ی فیدرالیستی ل�� ‌ه ئاكامی‬ ‫دووه‌مین ش��ۆڕی سه‌رنه‌كه‌وتوو ‪1913‬‬ ‫دا الواز ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم دوای پووكانه‌وه‌ی‬ ‫م��ه‌زن��ی��خ��وازی ئیمپراتۆرئاسای ی��وئ��ان‪،‬‬ ‫مردنی ناوبراو ماوه‌یه‌ك دواتر ل ‌ه ئاكامی‬ ‫ئه‌و دۆخ ‌ه تایبه‌ته‌ی جه‌نگخواز ‌ه لۆكاڵه‌كان‬ ‫پێكیان هێنا‪ ،‬هه‌ناسه‌یه‌كی تازه‌ی هاته‌وه‌به‌ر‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪160‬‬

‫بیروباوه‌ڕی فیدرالیستیی چینییه‌كان‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پێشنیاره‌كانی ڤ��ودرۆ ویڵسن سه‌باره‌ت‬ ‫ب�� ‌ه دام��ه‌زران��دن��ی كۆمه‌ڵه‌ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان‌و‬ ‫س��ه‌ردان��ی ج��ۆن ده‌ی��ڤ��ی‪ ،‬فه‌یله‌سووفی‬ ‫پ��راگ��م��ات��ی��س��ت��ی ئ��ه‌م��ری��ك��ی ب��ه‌ه��ێ��ز ب��وو‪.‬‬ ‫بیروبۆچوونه‌كانی ده‌یڤی دڵگه‌رمیی ده‌دات‬ ‫ب��ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ب�� ‌ه دوای رێگاكانی‬ ‫دام��ه‌زران��ی دێ��م��وک��راس��ی��ی��ه‌و ‌ه ب��وون‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی ریالیستی چاویان له‌و گرفتان ‌ه‬ ‫ده‌ك��رد‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی دابه‌شكاریی‬ ‫جه‌نگخوازه‌كان بۆ چین دروست ببوون‪.‬‬ ‫ئ��ازادی��ی�� ‌ه ئه‌مریكییه‌كان ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫به‌رین ل ‌ه چین هه‌ستیان پێ ده‌كرا‪ ،‬ده‌بوو‬ ‫له‌الیه‌ن سیستمی فیدڕالییه‌و ‌ه پشتگیری‬ ‫بكرانایە‪ .‬هه‌ر ئه‌و كات‪ ،‬ئه‌و رووناكبیرانه‌ی‬ ‫ب�� ‌ه ش��وێ��ن رێ��گ��اك��ان��ی ك��ۆت��ای��ی هێنان ب ‌ه‬ ‫كێشه‌‌و ملمالنێی جه‌نگخوازه‌كاندا ده‌گه‌ڕان‪،‬‬ ‫بانگه‌وازێكیان بۆ كۆبوونه‌‌و ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫ده‌ستوور باڵوكرده‌وه‌‪.‬‬ ‫ئایدیالیزم‌و چاالكیی سیاسی‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی چواری ئاداردا ئاوێت ‌ه ببوون‌و‬ ‫یارمه‌تی پێكهاتنی كۆبوونه‌‌و ‌ه سەبارەت‬ ‫بە ده‌ستووریان دا‪ ،‬به‌اڵم هه‌روه‌ك چۆن‬ ‫جۆش‌و خرۆشی بزووتنه‌و ‌ه ورد ‌ه ورد ‌ه‬ ‫كه‌م ده‌بووەوە‌‪ ،‬رووناكبیران ب ‌ه دوای ئه‌و‬ ‫رێگایانه‌دا ده‌گه‌ڕان‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه هۆی ئه‌وانه‌و ‌ه‬ ‫بیروبۆچوونه‌كانیان پراكتیز ‌ه بكه‌ن‪ .‬هێندێك‬ ‫ل��ه‌وان رووی��ان ل ‌ه فیدرالیزم ك��رد‪ .‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫ت‬ ‫هیچ كه‌س باشتر ل ‌ه هوشی نه‌ی توانیبێ ‌‬ ‫هێمای یه‌كییه‌تی ئ��ه‌و ره‌وت��ان�� ‌ه بێت‌‪ .‬ئه‌و‬

‫كه‌سایه‌تییه‌كی دیار‌و رووناكبیری چواری‬ ‫ئادار‌و قوتابیی جۆن ده‌یڤی بوو‪ ،‬ک ‌ه بوو ب ‌ه‬ ‫پشتیوانێكی به‌هێزی فیدراڵیزم‪.‬‬ ‫فیدراڵیزم ب ‌ه ه��ۆی دژای��ه‌ت��ی بااڵده‌ستی‬ ‫سوپا‌و پشتگری دێموکراسی گه‌شه‌ی كرد‪،‬‬ ‫به‌اڵم سه‌ره‌نجام له‌الیه‌ك فیدای بااڵده‌ستی‬ ‫سوپا‪ ،‬له‌الیه‌كی‌ترە‌و ‌ه فیدای شۆڕش بوو‪.‬‬ ‫پ��ارێ��زگ��ای ه��ون��ان یه‌كه‌مین‌و گرنگترین‬ ‫ق��ه‌اڵی ل ‌ه گیران نه‌هاتووی ئۆتۆنۆمی‌و‬ ‫فیدرالیزم بوو‪ ،‬ک ‌ه ژه‌نه‌ڕاڵ ‌ه خۆجێیه‌كان‬ ‫ل�� ‌ه جێگۆڕكێی ده‌س��ه‌اڵت��ی جه‌نگخوازان‬ ‫كه‌ڵكیان وه‌رگرت‪ ،‬تا فه‌رماند ‌ه خۆجێیه‌كان‬ ‫وه‌ده‌رن��ێ��ن‌و روون��اك��ب��ی��ر ‌ه ن��اس��راوه‌ك��ان‬ ‫بانگهێشت بكه‌ن‪ ،‬تا ده‌ستووری پارێزگا‬ ‫بنووسن‪ .‬ده‌ستووری هونان‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه یه‌كه‌می‬ ‫كانوونی دووه‌م��ی ‪1922‬دا راگه‌یه‌نرا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫‪ 1923‬دا هه‌موار كراو الواز بوو‪ ،‬دواتر ل ‌ه‬ ‫‪1924‬دا ل ‌ه ئاكامی درێژه‌كێشانی جه‌نگ‌و‬ ‫ملمالنێی جه‌نگخوازان‪ ،‬كۆتایی هات‪.‬‬ ‫پارێزگاكانی‌تر‌ش گه‌اڵڵ ‌ه فیدرالیستییه‌كانیان‬ ‫ق��ب��ووڵ ك��رد‪ ،‬ب��ه‌اڵم ن��اك��ۆك��ی��ی ن��ێ��وان‬ ‫پارێزگاكان‪ ،‬ک ‌ه بنه‌مای پێویستی فیدرالیزم‬ ‫بوو‪ ،‬ناسیۆنالیزم كاتێك ده‌ركه‌وت‪ ،‬ک ‌ه چێن‬ ‫جیونگ مینگ‪ ،‬فه‌رمانده‌ی گوئانگ دونگ‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پشتگریی ل ‌ه فیدرالیزم ده‌كرد‪ ،‬هیواداربوو‬ ‫گوانگ دونگ بكات ‌ه پارێزگایه‌كی نموونه‌‪،‬‬ ‫دژی سن راپ��ه‌ڕی‌و له‌و پارێزگای ‌ه ده‌ری‬ ‫كرد‪ ،‬به‌اڵم ساڵی دواتر سن‌و الیه‌نگره‌كانی‬ ‫گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ گوئانگ دونگ‪ ،‬چێنیان تێك‬ ‫شكاند‌و حكومه‌تی شۆڕشگێڕانه‌ی خۆیان‬

‫‪161‬‬

‫دامه‌زراند‪ ،‬به‌اڵم كاتێك كومینتانگ دووبار ‌ه‬ ‫رێك خرایه‌وه‌‌و یه‌كه‌مین كۆنگره‌ی خۆی‬ ‫ل ‌ه كانوونی دووه‌می ‪1924‬دا به‌ڕێوه‌برد‪،‬‬ ‫ره‌خن ‌ه ل ‌ه الیه‌نگرانی ئۆتۆمیی پارێزگاكان‌و‬ ‫فیدرالیزم گیرا‪ ،‬ک ‌ه ته‌گه‌ر ‌ه ده‌خه‌ن ‌ه سه‌ر‬ ‫رێ��گ��ای یه‌كییه‌تی نیشتمانی‪ .‬س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫فیدرالیزم كۆتایی پێ هاتبوو‪.‬‬ ‫ ‬ ‫حكومه‌تی ناسیۆنالیست‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای گ��ه‌ن��ده‌ڵ‌و ن��اك��اری��گ��ه‌رب��وون��ی‬ ‫سیاسه‌تی په‌رله‌مانی یه‌كه‌م كۆمار‌و نه‌مانی‬ ‫سیاسه‌تی جه‌نگخوازانه‌‪ ،‬دێموکراسی ل ‌ه‬ ‫قامووسی سیاسیی چیندا‪ ،‬وه‌ك چه‌مكێكی‬ ‫ێ‬ ‫باش تۆماركرا‌و جگ ‌ه له‌و ‌ه یه‌كێك ل ‌ه س ‌‬ ‫پرنسیپه‌كه‌ی میلله‌ت بوو‪ ،‬به‌اڵم ئه‌زموونی‬ ‫شكستهێنانی سیاسه‌تی دێ��م��وک��راس��ی‪،‬‬ ‫كه‌شی ناجێگیری جیهانی یه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫چه‌قینی مه‌زن‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ‪1929‬دا ده‌ستیپێكرد‪،‬‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی ژماره‌یه‌كی پتر حكومه‌تی‬ ‫توتالیته‌ر ل ‌ه ئه‌وروپا‪ ،‬وای ل ‌ه زۆر كه‌س‬ ‫كرد وه‌ك ئامانجێكی دووره‌ده‌ست بیر ل ‌ه‬ ‫دێموکراسی بكه‌نه‌وه‌‪ .‬كۆمینتانگ‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه‬ ‫یارمه‌تی سۆڤیه‌ت ل ‌ه ‪1923‬دا دووبار ‌ه خۆی‬ ‫رێكخسته‌وه‌‪ ،‬بۆ هێنانه‌دی دێموکراسی‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر به‌رنام ‌ه سێ قۆناغیه‌كه‌ی سن‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه هێنانه‌دی دێموکراسی‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫زاڵبوونی سه‌ربازی‪ ،‬پشتگریی سیاسی‌و‬ ‫دێموکراسی پشت ئه‌ستوور ب ‌ه ده‌ستوور‪،‬‬ ‫پێداگرییه‌كی پتری ك��رد‪ .‬كومینتانگ ل ‌ه‬

‫‪1928‬دا رایگه‌یاند‪ ،‬ک ‌ه قۆناغی پشتگریی‬ ‫سیاسیی ش��ه‌ش س��اڵ ده‌خایه‌نێت‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ماوه‌یه‌ك دواتر ته‌نانه‌ت زۆر ل ‌ه الیه‌نگرانی‬ ‫سیاسه‌تی دێموکراسی‪ ،‬ئه‌م ئامانجه‌یان ب ‌ه‬ ‫گه‌شبینانه‌‌و ل ‌ه هه‌مان كاتدا ب ‌ه ریالیستی‬ ‫ده‌زانی‪.‬‬ ‫داكشان ب ‌ه الی رێگاچاره‌ی توتالیته‌ری‬ ‫ب ‌ه سه‌رهه‌ڵدانی چیانگ ك��ای ش��ك‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫جیانگ جیه‌شی‪ ،‬ف��ه‌رم��ان��ده‌ری پێشووی‬ ‫قوتابخانه‌ی سه‌ربازیی وامپوئا ب ‌ه هێز‬ ‫ب��وو‪ .‬ئ��ه‌و ب�� ‌ه س��ه‌ر زۆرب��ه‌ی ئه‌ندامانی‬ ‫كومینتانگدا ب��ااڵده‌س��ت ب��ووب��وو‪ ،‬دوای‬ ‫م��ردن��ی س��ن ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1925‬دا جێگای‬ ‫ئ��ه‌وی گ��رت��ه‌وه‌‪ .‬هه‌رچه‌ند ‌ه ناوه‌نده‌كانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ناسیۆنالیست سه‌ره‌تال ‌ه پێنج‬ ‫پارێزگای رۆژهه‌اڵتی چیندا كاریگه‌ر بوون‪،‬‬ ‫سه‌ركه‌وتنی شاندی نێردراوی كومینتانگ‬ ‫ل ‌ه باكوور ل ‌ه (‪ )1928 ،1926‬ب ‌ه رواڵ��ه‌ت‬ ‫واڵتی دووبار ‌ه كرده‌و ‌ه به‌یه‌ك‪ .‬چیانگ ل ‌ه‬ ‫الی��ه‌ن ده‌سه‌اڵته‌كه‌یه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌ندامانی‬ ‫كومینتانگ‪ ،‬وات�� ‌ه ئه‌و جه‌نگخوازانه‌ی ب ‌ه‬ ‫رواڵه‌ت له‌گه‌ڵ كومینتانگ یه‌كیان گرتبوو‪،‬‬ ‫ك��ه‌وت�� ‌ه ملمالنێ‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا رووب��ه‌ڕووی‬ ‫بزووتنه‌وه‌یه‌كی كۆمۆنیستی ب��ووه‌وە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌كه‌ی پارێزگای جیانگشی‌و پتر‬ ‫ل ‌ه جاران كاریگه‌ر بوو‪ .‬چیانگ‪ ،‬ب ‌ه له‌به‌ر‬ ‫چاوگرتنی ئ��ه‌و ملمالنێیانه‌‌و هۆگری بۆ‬ ‫ئه‌و متمانه‌یه‌ی سه‌ره‌تاب ‌ه هێزی سه‌ربازی‬ ‫هه‌یبوو‪ ،‬ب ‌ه خێرایی روانگه‌ی توتالیته‌ری‬ ‫گ��رت�� ‌ه ب��ه‌ر‌و ب��ه‌رده‌وام ق��ۆن��اغ��ه‌ك��ان��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪162‬‬

‫دێموکراسی پشت به‌ستوو ب ‌ه ده‌ستووری‬ ‫وه‌دوا ده‌خست‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ژێ��ر ك��اری��گ��ه‌ری��ی س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی‬ ‫فاشیزم‌و میلیتاریزم ل ‌ه ئه‌ڵمانیا‪ ،‬ئیتاڵیا‪،‬‬ ‫ئیسپانیا‌و ژاپ��ۆن‪ ،‬الن��ی��ك��ه‌م هێندێك ل ‌ه‬ ‫پێكهاته‌كانیكومینتانگ ب��ه‌ت��ه‌واوی ب��ه‌ره‌و‬ ‫بۆچوونی فاشیستی راكێشران‪ ،‬هه‌رچه‌ند ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ح��ی��زب��دا ه��ه‌رگ��ی��ز ه��ۆگ��ری ت��ون��دی‬ ‫توند‌وتیژی‪ ،‬که‌‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندیی بزووتنه‌و ‌ه‬ ‫فاشیستییه‌كان بوو‪ ،‬ده‌رنه‌كه‌وت‪ .‬النیكه‌م‪،‬‬ ‫ئه‌و تیۆرییانه‌ی په‌یوه‌ندییان ب ‌ه یه‌كییه‌تی‬ ‫پێكهاتوو ل ‌ه حكومه‌ت‌و كۆمه‌ڵگاو ‌ه هه‌بوو‪،‬‬ ‫ل��ه‌الی��ه‌ن ئ��ه‌و چ��ه‌ش��ن��ه‌ ب��زووت��ن��ه‌وان��ه‌و ‌ه‬ ‫پێشنیار ده‌كران‪ ،‬له‌گه‌ڵ چه‌مك ‌ه چینییه‌كانی‬ ‫هاوئاهه‌نگی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و پێداویستییه‌كانی‬ ‫حكومه‌تی ناسیۆنالیست‪ ،‬ده‌گونجان‪.‬‬ ‫وا دیار بوو له‌م هه‌لومه‌رجه‌دا‪ ،‬پشتیوان ‌ه‬ ‫ل ‌ه مێژینه‌كانی حكومه‌تی دێموکراسیش‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه دێموکراسی‪ ،‬ی��ان النیكه‌م‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه پراكتیزه‌كردنی ئه‌م چه‌مك ‌ه‬ ‫ل ‌ه چیندا‪ ،‬تووشی جۆرێك گومان ببوون‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت هوشی‪ ،‬شرۆڤه‌كاری پێشڕه‌وی‬ ‫ئ��ازادی��خ��وازی چ��ی��ن‪ ،‬ب��ه‌م به‌ڵگ ‌ه الواز‌و‬ ‫ن��اروون��ه‌و ‌ه داك��ۆك��ی ل��ه‌ دێ��م��وک��راس��ی‬ ‫ده‌ك��رد‪ ،‬ک�� ‌ه چ��ی��ن ت��ه‌ن��ی��ا ب��ه‌و ه��ۆی��ه‌و ‌ه‬ ‫ت دێموکراسی پراكتیز ‌ه بکات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌توانێ ‌‬ ‫هێشتائاماده‌یی بۆ سه‌ره‌ڕۆیی رۆشنگه‌ران ‌ه‬ ‫نییه‌‪ .‬ئه‌و سه‌ره‌ڕۆیی ‌ه شێوازێكی حكومه‌ت‬ ‫ب��وو‪ ،‬ک��ه‌ ب��ه‌ پ��ێ��ی ب��ۆچ��وون��ی ه��وش��ی‪،‬‬ ‫پێداویستییه‌كه‌ی كۆمه‌ڵێك رێبه‌ری زانای‬

‫ب��ه‌ت��وان��اب��وون‪ ،‬م��ه‌زن��ت��ر ل��ه‌و رێ��ب��ه‌ران��ه‌ی‬ ‫دێموکراسی پێویستی پێیانه‌‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه ل��ه‌ب��ه‌رچ��اوگ��رت��ن��ی م��ه‌ی��ل��ی زێ��ده‌ت��ری‬ ‫حكومه‌ت ب ‌ه الی رێگاچار ‌ه توتالیته‌ری‪،‬‬ ‫داكۆكی تێكه‌ڵ ب ‌ه گومانی لیبراڵه‌كان ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر پرنسیپه‌كانی دێموکراسی‪ ،‬داوای‬ ‫دێ��م��وک��راس��ی ك��ه‌وت��ه‌ ده‌س��ت رێ��ب��ه‌ران��ی‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی خوێندكاری‪ ،‬ک�� ‌ه زۆرج��ار‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ده‌س��ه‌اڵت‌و ئ��وت��ۆری��ت��ه‌خ��وازی��ی‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت ل��ه‌ م��ل��م�لان��ێ��دا ب��وون‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ئ��ه‌و ه��ۆك��اره‌ی گ��وڕ‌وت��ی��ن‌و ره‌وای��ی به‌م‬ ‫بزووتنه‌وان ‌ه به‌خشیبوو‪ ،‬پتر ئایدیۆلۆجی‬ ‫ناسیۆنالیستیی ب��وو ن��ه‌ك دێموکراسی‪.‬‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه خ��وێ��ن��دك��اری��ی��ه‌ك��ان ده‌رب��ڕی‬ ‫هه‌ستی ناسیۆنالیستیی چینییه‌كان بوون‪،‬‬ ‫ک ‌ه به‌ده‌ست گه‌نده‌ڵی‪ ،‬ناكارایی حكومه‌ت‌و‬ ‫كه‌مته‌رخه‌می ل ‌ه به‌رانبه‌ر هێرشی ژاپۆن‬ ‫بۆ سه‌ر چین‪ ،‬ده‌ینااڵند‪.‬‬ ‫ ‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی كۆمۆنیستی‬ ‫ل ‌ه هه‌مان كاتدا‪ ،‬ک ‌ه باڵ باڵێن زاڵ ببوو‬ ‫به‌سه‌ر كومینتانگدا‪ ،‬ئ��ه‌م حیزب ‌ه هه‌وڵی‬ ‫ده‌دا ده‌سه‌اڵتێكی كاریگه‌ری ب ‌ه سه‌ر چیندا‬ ‫هه‌بێت‌‪ ،‬بزووتنه‌وه‌ی كۆمونیستیی چین‬ ‫ب ‌ه كه‌ڵكوه‌رگرتن ل ‌ه ناڕه‌زایه‌تی خه‌ڵك‌و‬ ‫شكستی ناسیۆنالیستیه‌كان‪ ،‬ه��ه‌وڵ��ی دا‬ ‫بزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسیی زۆر رێكخراو‌و‬ ‫كاریگه‌ر پێك بێنێ‌‪ .‬رێبه‌رانی بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫كۆمۆنیستیی چین‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ل ‌ه ناوه‌ڕاستی‬

‫‪163‬‬

‫ده‌یه‌ی ‪1930‬دا ل ‌ه بنكه‌كه‌یانه‌و ‌ه جیانگشی‪،‬‬ ‫به‌ره‌و پێده‌شته‌كانی باكووری رۆژهه‌اڵت‬ ‫كۆچیان ك��رد‪ ،‬ب��ه‌اڵم كه‌ڵكیان ل ‌ه توانای‬ ‫رێ��ك��خ��راوه‌ی��ی ب��زووت��ن��ه‌وه‌‌و وی��س��ت��ی‬ ‫ناسیۆنالیستی وه‌رگرت‌و توانیان تا دوای‬ ‫جه‌نگی چین‌و ژاپۆن ل ‌ه ‪1937‬دا‌و كرانه‌وه‌ی‬ ‫دووه‌مین به‌ره‌ی جه‌نگ له‌گه‌ڵ كومینتانگ‬ ‫ب ‌ه خێرایی په‌ر ‌ه بگرن‪ .‬ئه‌گه‌رچی حیزبی‬ ‫كۆمۆنیست‪ ،‬دێموکراسی بورژوایی وه‌ك‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه جۆره‌كانی هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندن ره‌ت‬ ‫ده‌ك��رده‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه ب��ان��گ��ه‌وازی حیزبدا‬ ‫ب�� ‌ه م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی گ��ه‌ش��ه‌پ��ێ��دان��ی ئاستێكی‬ ‫ژوورت��ری دێموکراسی‪ ،‬جۆرێك خه‌ونی‬ ‫دێموکراتیک ب�� ‌ه ف��ه‌رم��ی ن��اس��ان��د‪ ،‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ه��اوت��اب��ۆرج��وای��ی��ه‌ك��ه‌ی ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی‌ت��ر ب��وو‪.‬‬ ‫ج��گ��ه‌ ل��ه‌وه‌‪ ،‬ل��ه‌ درێ��ژای��ی ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕان��ه‌دا‪ ،‬ك��ۆم��ۆن��ی��س��ت��ه‌ك��ان ئ��ه‌و‬ ‫شێوازانه‌یان قبووڵ كرد ‪ ،‬ک ‌ه خه‌ڵكیان پێ‬ ‫جۆش ده‌داو ب ‌ه هێڵی جه‌ماوه‌ر ناسرابوو‬ ‫‪ ،‬هه‌وڵیان ده‌دا داخ��وازی��ی دانیشتووانی‬ ‫خۆجێیی ل�� ‌هگ��ه‌ڵ رێ��ب��ازی گشتیی حیزب‬ ‫ئاوێت ‌ه بكه‌ن‪ .‬هێڵی جه‌ماوه‌ر ل ‌ه باشترین‬ ‫ب��اری خ��ۆی��دا‪ ،‬دۆگماتیزمی ئایدۆلۆجیی‬ ‫حیزبی نه‌رم ده‌كرد‌و پشتیوانی خه‌ڵكی پتر‬ ‫ده‌كرد‪.‬‬ ‫هه‌ر ئه‌و كاته‌‪ ،‬حیزب فۆرمولی یه‌كییه‌تی‪،‬‬ ‫خه‌بات‪ ،‬یه‌كییه‌تی بۆ رێبه‌ریكردنی ملمالنێی‬ ‫نێو حیزبی دروست كرد‪ ،‬ئه‌م ‌ه روانگه‌یه‌ك‬ ‫بوو‪ ،‬ک ‌ه به‌كارهێنانی پۆلیسی نهێنیی بۆ‬ ‫پاك كردنه‌وه‌ی حیزب ل ‌ه دژب��ه‌ران ره‌ت‬

‫ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬بایه‌خی ب ‌ه پێكهێنانی یه‌كییه‌تی‬ ‫گ��رووپ��ی ده‌دا‪ .‬س��ه‌ره‌ن��ج��ام‪ ،‬ل�� ‌ه م��اوه‌ی‬ ‫سااڵنی جه‌نگدا‪ ،‬حیزبی كۆمۆنیست له‌و‬ ‫ناوچانه‌ی ل ‌ه ژێر ده‌ستیدا بوو هاوكاری‬ ‫هێز ‌ه ناكۆمۆنیسته‌كانی ده‌كرد‪ ،‬ل ‌ه رێگای‬ ‫سیستمی سێ ل ‌ه سه‌ر سێ‪ ،‬ک ‌ه ئه‌ندامانی‬ ‫حیزب نه‌یانده‌توانی پتر ل ‌ه یه‌ك ل ‌ه سه‌ر‬ ‫سێی بنكه‌كانی حكومه‌ت داگ��ی��ر بكه‌ن‪،‬‬ ‫حكومه‌ته‌ هاوپه‌یمانییه‌كان دامه‌رزان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ش��ێ��وازه‌ی رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی ح��ی��زب��ی‬ ‫كۆمۆنیست‪ ،‬ت��ائ��ه‌و جێگایه‌ی ده‌یتوانی‬ ‫ب��ه‌ش��داری��ی س��ی��اس��ی ب��ه‌رف��راوان��ی ك��رد‪،‬‬ ‫سه‌رنجیان ده‌دای ‌ه راستیی ‌ه خۆجێییه‌كان‌و‬ ‫بیروبۆچوون ‌ه جۆرا‌وجۆره‌كان‪ ،‬ل ‌ه نێوان‬ ‫ب��ه‌ش��داران‌و ج��ه‌م��اوه‌ری خه‌ڵك‌و حیزبدا‬ ‫یه‌كییه‌تییان دروس��ت د ‌هك��رد‪ .‬به‌م واتایه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئ��ه‌وان كۆپی ئایدۆلۆجی ت��ون��دڕه‌وی‬ ‫دێ��م��وک��راس��ی كۆتایییه‌كانی س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫چینگ‪ ،‬س��ه‌ره‌ت��اك��ان��ی كۆمارییان خست ‌ه‬ ‫ب��ه‌رچ��او‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه الی��ه‌ك ك��ۆی ویستی‬ ‫حكومه‌ت‌و كۆمه‌ڵگا بوو‪ ،‬ک ‌ه خه‌ڵكی وشیار‬ ‫ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه حكومه‌تی ناچار‬ ‫ده‌كرد وه‌اڵمده‌ری پێداویستییه‌كانی خه‌ڵك‬ ‫بێت‌‪ .‬ئه‌م ده‌رفه‌تان ‌ه رێگه‌یان خۆش كرد‬ ‫هێزه‌كانی خه‌ڵك ئاماد ‌ه بكرێن‪ ،‬حكومه‌ت‬ ‫ب ‌ه هێز بێت‌‪ ،‬یه‌كییه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی دروست‬ ‫ببێت‌‪.‬‬ ‫دوای جه‌نگی ماڵوێرانكه‌ری هه‌شت ساڵ ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ژاپۆن‪ ،‬حكومه‌تی ناسیۆنالیست ل ‌ه‬ ‫به‌رانبه‌ر حیزبی كۆمۆنیستی چیندا‪ ،‬ک ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪164‬‬

‫زۆر په‌ره‌ی گرتبوو‪ ،‬ده‌ستی كرد ب ‌ه پاكانه‌‪.‬‬ ‫له‌م به‌ربه‌ره‌كانییه‌دا‪ ،‬كۆمۆنیسته‌كان ب ‌ه‬ ‫شێوازێكی كاریگه‌ر كه‌ڵكیان ل ‌ه هه‌ستی‬ ‫ناسیۆنالیستی‌و دێموکراسی‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ل ‌ه رێكخستنی پێشكه‌وتووتر‌و‪ ،‬تاكتیكی‬ ‫س��ه‌رب��ازی وه‌رگ��رت‪ ،‬ت��اپ��اش��ه‌ك��ش�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫كومینتانگ ب��ك��ه‌ن‪ .‬ك��وم��ی��ن��ت��ان��گ‪ ،‬ک�� ‌ه له‬ ‫‌رووی وره‌‌و بڕوابه‌خۆبوونه‌‌و ‌ه ل ‌ه جاران‬ ‫الوازتر بوو‪ ،‬ب ‌ه خێرایی هه‌ره‌سی هێنا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫كۆمۆنیسته‌كان ل ‌ه ‪1949‬دا ب ‌ه ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫گه‌یشتن به‌ره‌و تایوان هه‌اڵت‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی ح��ی��زب��ی‬ ‫ك��ۆم��ۆن��ی��س��ت س��ه‌ران��س��ه‌ری��ی ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌م‬ ‫حیزب ‌ه ب ‌ه ته‌واوی ب ‌ه سه‌ر كۆمه‌ڵگادا زااڵ‬ ‫ێ ناچار نه‌بوو له‌گه‌ل‬ ‫بوو‪ ،‬حكومه‌تی نو ‌‬ ‫س��ه‌رچ��او ‌هك��ان��ی‌ت��ر‌ی ه��ێ��زدا پێك بێت‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��ان ك��ات��دا‪ ،‬ح��ی��زب ل�� ‌ه س��ه‌ر هێندێك‬ ‫شت پێداگری ده‌ك��رد‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه پێداویستی‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی نیشتمانی داده‌ن��ران‪ ،‬وه‌ك‬ ‫به‌هێزكردنی ئایدۆلۆجی سوشیالیستی‪،‬‬ ‫پیشه‌سازی ق��وس‌و به‌رگریی نیشتمانی‪،‬‬ ‫به‌اڵم هاتنه‌دی ئه‌م ئامانجان ‌ه پێویستییان‬ ‫ب ‌ه شوێنكه‌وتوویی ئایدۆلۆجی‌و فیداكاری‬ ‫م��ادی��ی ج��ه‌م��اوه‌ری خ��ه‌ڵ��ك ه��ه‌ب��وو‪ ,‬به‌م‬ ‫چه‌شن ‌ه پشتیوانی ك��ردن ل ‌ه حیزب الواز‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ێ ت��ون��گ‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه ‪1957‬دا ك��ات��ێ��ك م��او ت��س�� ‌‬ ‫س��ه‌رۆك��ی ح��ی��زب��ی ك��ۆم��ۆن��ی��س��ت��ی چین‬ ‫ێ خست‪،‬‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی س��ه‌دگ��وڵ��ی وه‌ڕ ‌‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی وه‌ده‌س��ت��ه��ێ��ن��ان��ه‌وه‌ی ه��ه‌س��ت��ی‬

‫یه‌كییه‌تی ن��ێ��وان ح��ی��زب‌و كۆمه‌ڵگای دا‪.‬‬ ‫م��او ب�� ‌ه بانگكردنی خه‌ڵك ب��ۆ ده‌ربڕینی‬ ‫ئاشكرای ره‌خنه‌كانیان‪ ،‬ب ‌ه خێرایی كه‌وت ‌ه‬ ‫گه‌مارۆی ره‌خن ‌ه تونده‌كانی رووناكبیرانی‬ ‫چ��ی��ن‌و ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی روو ل�� ‌ه گ��ه‌ش��ه‌ی‬ ‫خوێندكاری‪ .‬ده‌ربڕینی دێموکراسییانه‌ی‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ ن��ه‌ری��ت��ی له‌مێژینه‌ی‬ ‫ناڕه‌زایه‌تی ل ‌ه چین یه‌كی ده‌گرته‌وه‌‪ ،‬ما‌و‌و‬ ‫رێبه‌رانی‌تر‌ی حیزبی تووڕ ‌ه كرد‪ .‬خه‌بات‬ ‫دژی راس��ت��خ��وازی‪ ،‬ک�� ‌ه ب�� ‌ه دوای ئ��ه‌ودا‬ ‫ده‌ستی پێ ك��رد دوورخ��ران��ه‌وه‌ی پتر ل ‌ه‬ ‫پێنجسەد هه‌زار رووناكبیری بۆ گونده‌كانی‬ ‫ل��ێ ك��ه‌وت��ه‌وه‌‪ ،‬ت��ا م��ردن��ی م��او كۆتایی‬ ‫ب�� ‌ه گوێگرتن ل�� ‌ه ره‌خ��ن��ه‌ك��ان هێنا‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌مووی ئه‌وانه‌دا‪ ،‬زۆر له‌و رووناكبیرانه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه ژێر كاریگه‌ریی ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌دا‬ ‫ب��وون توانیان ل�� ‌ه كۆتایییه‌كانی ده‌ی��ه‌ی‬ ‫‪1970‬داو سه‌ره‌تای ‪1980‬دا وه‌ك الیه‌نگر ‌ه‬ ‫به‌هێزه‌كانی دێموکراسی ل ‌ه نێو حیزبدا‬ ‫ده‌ركه‌ون‪.‬‬ ‫فشاری نوێ‌ بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی‬ ‫دێموکراسی‬ ‫ێ له‌و‬ ‫دوو ده‌ی�� ‌ه دوات��ر‪ ،‬ب��ه‌ره‌ی�� ‌هك��ی ن��و ‌‬ ‫الوان��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌زم��وون��ی ب�� ‌ه س��وودی��ان‬ ‫شۆڕشی كلتووری بوو‪ ،‬بۆ ده‌ستڕاگه‌یشتن‬ ‫ب��ه‌ دێ��م��وک��راس��ی‪ ،‬چ��وون�� ‌ه پ��اڵ ئ��ه‌و‬ ‫روون��اك��ب��ی��ران��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه ژێ��ر كاریگه‌ریی‬ ‫خ��ه‌ب��ات��ی دژ ‌ه راس��ت��خ��وازی��دا ب��وون‪.‬‬

‫‪165‬‬

‫ش��ۆڕش��ی كلتووری گ��ه‌وره‌ی پرۆلتاری‬ ‫ه��ه‌روه‌ك‪ ،‬ک ‌ه به‌و ناو ‌ه به‌ناوبانگ بوو ل ‌ه‬ ‫‪1966‬دا ده‌ستی پێ ك��رد‪ .‬ئ��ه‌م شۆڕشه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌م ل�� ‌ه رووی ت��ی��ۆری‌و ه��ه‌م ل�� ‌ه رووی‬ ‫پراكتیكه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو شتێك ب��وو جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫دێ��م��وک��راس��ی‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل��ه‌گ��ه‌ڵ پرنسیپێكی‬ ‫له‌مێژینه‌ی هزری دێموکراسی چین‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ دژایه‌تی بیرۆكراسی دا ده‌گونجا‪.‬‬ ‫النیكه‌م ل ‌ه سه‌رده‌می پێشوودا‪ ،‬دیمۆكراس ‌ه‬ ‫چینییه‌كان‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ۆ الگ��ی��ری حكومه‌تی‬ ‫به‌هێزتر‪ ،‬خه‌ڵكیان ل�� ‌ه س��ه‌ر رادره‌ب��ڕی��ن‬ ‫سه‌ركوت د ‌هك��رد‪ ،‬رێگای ل ‌ه یه‌كگرتوویی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی گرتبوو‪ ،‬دژی بیرۆكراسی‬ ‫ب��وون‪ .‬ش��ۆڕش��ی كلتووری كۆسپه‌كانی‬ ‫سه‌ر رێگای ئه‌و الو ‌ه ئایدیالیستانه‌ی البرد‪،‬‬ ‫ک ‌ه بڕوایه‌كی ره‌هایان ب ‌ه ماو هه‌بوو‌و له‌و‬ ‫بڕوایه‌دا بوون ناوبراو داوایان لێ ده‌كات‬ ‫بیرۆكراسی نه‌هێڵن‪ ،‬چونك ‌ه كۆسپی سه‌ر‬ ‫رێگای یه‌كییه‌تی حكومه‌ت‌و كۆمه‌ڵگایه‌‪.‬‬ ‫گ��ارد ‌ه س��ووره‌ك��ان‪ ،‬ک ‌ه بۆ دروستكردنی‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كی ئایدیالی بانگهێشت كران‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئامانجی خۆیان دوور كه‌وتنه‌وه‌‌و شۆڕشی‬ ‫ك��ل��ت��ووری ده‌س��ت��ه‌‌وت��اق��م��ی س��ه‌رك��ی��ش‌و‬ ‫ئ��ازاری ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و چ��ه‌ن��د رووداوی‬ ‫وه‌ك ئه‌شكه‌نجه‌‪ ،‬كوشتن‌و خۆكوشتنی لێ‬ ‫كه‌وته‌وه‌‪ .‬ماو ب ‌ه مه‌به‌ستی جێگیركردنی‬ ‫نه‌زم‪ ،‬ل ‌ه هاوینی ‪1968‬دا ده‌سته‌‌وداوێنی‬ ‫پ��ای رزگ��اری��ده‌ری گ��ه‌ل ب��وو‪ ،‬ب�� ‌ه ملیۆن‬ ‫گاردی سوور ب ‌ه خێرایی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌‌و‬ ‫ن��اردن��ی بۆ گونده‌كان‪ ،‬تا ل ‌ه جووتیاران‬

‫فێری شت ببن‪ .‬ئ��ه‌م سیاسه‌ته‌‪ ،‬ک ‌ه زۆر‬ ‫ك��ه‌س ب ‌ه خیانه‌تی داده‌ن��ا‪ ،‬ل ‌ه ‪1971‬دا ب ‌ه‬ ‫باڵوبوون به‌‌وه‌ی هه‌واڵی مه‌رگی وه‌زیری‬ ‫به‌رگریی چین‪ ،‬لین بیاو به‌رده‌وام بوو‪ .‬لین‬ ‫دوای هه‌وڵێكی سه‌رنه‌كه‌وتوو بۆ تیرۆری‬ ‫م��او م��ای��ه‌وه‌‌و رای ن�� ‌هك��رد ب��ۆ ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫واڵت‪ .‬ئه‌م رووداوان ‌ه وایان كرد چاالكانی‬ ‫سیاسی شۆڕشی كلتووری‪ ،‬ک ‌ه سه‌رده‌مێك‬ ‫ێ‬ ‫ئایدیالیست بوون‪ ،‬ناچار بن سه‌ر ل ‌ه نو ‌‬ ‫ب ‌ه سیاسه‌تی چیندا بچنه‌وه‌‪ .‬به‌م چه‌شن ‌ه‬ ‫ب��ه‌ره‌ی گ��اردی س��ووری الوان��ی چین ب ‌ه‬ ‫به‌ره‌ی بیرمه‌ند ناسرا‪.‬‬ ‫ئه‌م هه‌ڵسه‌نگاندن ‌ه دووباره‌یه‌ی سیاسه‌ت‪،‬‬ ‫نیشانه‌ی قۆناغێكی ن��وێ��ی گ��رن��گ ب��وو‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ده‌ی��ت��وان��ی هێزێكی خ��ێ��را‌و چ��االك بۆ‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی دێموکراتیکی هاوچه‌رخی‬ ‫چین دابین بكات‪ .‬دیمه‌نێكی گرنگی ئه‌م‬ ‫گۆڕان ‌ه ل ‌ه پۆسته‌ر ‌ه ب ‌ه ناوبانگه‌كانی لی‬ ‫یێج ‌ه دا ب��ه‌دی ده‌ك��را‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه دیواره‌كانی‬ ‫ش��اری گ��وئ��ان��گ دون��گ دراب��وون‪ .‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تاكانی نیسانی ‪1974‬دا وتارێكی درێژ‬ ‫ێ‬ ‫ل ‌ه ژێر ناونیشانی ل ‌ه گوئانگ دونگ ده‌ب ‌‬ ‫چ بكرێ‌؟ ب ‌ه ن��اوی خ��وازراوی لی یێج ‌ه‬ ‫ب�ڵاو ك��رای��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌م وت��اره‌دا ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه‬ ‫كرابوو‪ ،‬ک ‌ه چین ته‌نیا ب ‌ه گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ماف ‌ه‬ ‫ت لین‬ ‫دێموکراسییه‌كانی خه‌ڵك‪ ،‬ده‌توانێ ‌‬ ‫بیاو وه‌ال بنێت‌‪ ،‬به‌ر ب ‌ه دووباره‌بوونه‌‌وه‌ی‬ ‫دیكتاتۆریی فاشیستی بگرێت‌‪ .‬دوات��ر ل ‌ه‬ ‫هه‌مان سااڵدا به‌یاننامه‌یه‌كی‌ت ‌ر سه‌باره‌ت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪166‬‬

‫ب ‌ه دێموکراسی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیستمی‬ ‫یاسایی راگ��ه‌ی��ه‌ن��را‪ .‬ئ��ه‌م ناڕه‌زایه‌تییانه‌‪،‬‬ ‫تائه‌و جێگایه‌ی سنووره‌كانی سیاسه‌ت‬ ‫رێگای ده‌دات ب ‌ه شاره‌زاییه‌و ‌ه درێژه‌یان‬ ‫پێدرا‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا‪ ،‬ک ‌ه داكوتانی پۆسته‌ری‬ ‫سه‌ره‌كی سیاسه‌تی حیزبی پێشێل كردبوو‪،‬‬ ‫ئه‌و سیاسه‌ته‌ی دوای ماوه‌یه‌ك گۆڕا‪ ،‬وای‬ ‫ل ‌ه جاو زیانگ كرد‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و كات رێبه‌ری‬ ‫حیزب ل ‌ه گوئانگ دونگ بوو‌و دواتر بوو‬ ‫ب ‌ه سكرتێری گشتیی حیزبی كۆمۆنیستی‬ ‫چین‪ ،‬ب ‌ه نهێنی سه‌باره‌ت ب ‌ه یه‌كخستنی‬ ‫هه‌وڵه‌كانی ئه‌و گرووپ ‌ه له‌گه‌ڵ ئامانجه‌كانی‬ ‫قۆڵی میانڕۆی حیزب راوێژ بكات‪.‬‬ ‫دی��م��ه‌ن��ی گ��ه‌وره‌ی دوات��ری ئ��ام��ان��ج�� ‌ه‬ ‫دێ��م��وک��راس��ی��ی��ه‌ك��ان ل�� ‌ه نیسانی ‪1976‬دا‬ ‫ده‌رك��ه‌وت‪ ،‬كاتێك‪ ،‬ک ‌ه ه��ه‌زاران كه‌س ل ‌ه‬ ‫رۆژی ماته‌مینیی نیشتمانی چین كه‌ڵكیان‬ ‫وه‌گ��رت‪ ،‬ت��او ‌ه رێ��ز ل ‌ه چوئنالی س��ه‌رۆك‬ ‫وه‌زی��ر بگرن‪ ،‬ک ‌ه ماوه‌یه‌ك بوو مردبوو‪.‬‬ ‫ماته‌مباران دروشم‌و وتاری ئه‌وتۆیان ل ‌ه‬ ‫گۆڕه‌پانی تیان ئان مێنی په‌كین باڵوكرده‌وه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب ‌ه روونی ره‌خن ‌ه بوو ل ‌ه قۆڵی توندڕۆی‬ ‫حیزب‪ .‬ئه‌م قۆڵ ‌ه دواتر ب ‌ه گرووپی چوار‬ ‫كه‌سی ناوبانگی ده‌رك��رد‪ .‬بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫پێنجه‌می نیسان‪ ،‬ک ‌ه به‌و ناو ‌ه ده‌ناسرێت‪،‬‬ ‫هه‌زاران كه‌سی كێشای ‌ه گۆڕه‌پانی تیان ئان‬ ‫مێن‪ ،‬به‌اڵم وێده‌چوو رێبه‌ران زۆربه‌یان‬ ‫ی س��وور ب��ووب��ن‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه بێ‌هیواكانی گ��ارد ‌‬ ‫وه‌ك ئ��ه‌وان��ه‌ی ل ‌ه ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ‪1974‬ی‬ ‫گوئانگجۆدا به‌شدارییان كرد‪.‬‬

‫مردنی ماو ل ‌ه ئه‌یلوولی ‪1976‬دا‪ ،‬به‌دوای‬ ‫ئ��ه‌ودا ده‌ستبه‌سه‌ركردنی گرووپی چوار‬ ‫كه‌سی ل ‌ه به‌رگرییه‌كی تونددا‪ ،‬نیشانه‌ی‬ ‫قۆناغێكی میانڕۆیانه‌تری سیاسه‌تی چین‬ ‫بوو‪ .‬ل ‌ه به‌هاری ‪1978‬دا هو یاو بانگ‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دوات��ر ب��وو ب ‌ه سكرتێری گشتیی حیزبی‬ ‫كۆمۆنیست‪ ،‬باسێكی سه‌باره‌ت ب ‌ه كرده‌و ‌ه‬ ‫وه‌ك پ��ێ��وان��ه‌ی حه‌قیقه‌ت پێشكه‌شكرد‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ب��ه‌ م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی الوازك��ردن��ی ره‌خ��ن�� ‌ه‬ ‫ئایدۆلۆجیكه‌كان داڕێ��ژراب��وو‌‪ ،‬رێگای بۆ‬ ‫رێبه‌ر ‌ه واقعبینتره‌كان‪ ،‬ک ‌ه دنگ شیاو پینگ‬ ‫رێبه‌ریی ده‌كردن‪ ،‬خۆش كرد‪ ،‬تا ده‌سه‌اڵت‬ ‫به‌ ده‌سته‌وه‌ بگرێت‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌و ک��ه‌ش�� ‌ه ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ك��ه‌ ه��ێ��م��ن��ه‌دا‪،‬‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی دێ��م��وک��راس��ی ل��ه‌ پ��ای��زی‬ ‫‪1978‬دا دووبار ‌ه ده‌ركه‌وته‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه كه‌مێك‬ ‫به‌ر له‌و كاته‌ی‪ ،‬ک ‌ه بڕیار بوو حیزب به‌ر‬ ‫ل ‌ه پلینۆمی سێیه‌م ی مێژوویی ل ‌ه (‪ 5‬ی‬ ‫كانوونی یه‌كه‌می ‪1978‬دا) كۆنفرانسێكی‬ ‫چاره‌نووسساز به‌ڕێو ‌ه ببات‪ .‬پۆسته‌رێكی‬ ‫زۆر ل�� ‌ه س��ه‌ر دی��واره‌ك��ان��ی ن��اوه‌ڕاس��ت��ی‬ ‫پ��ه‌ك��ی��ن دن��ران‪ ،‬ک�� ‌ه زۆری ن��ه‌خ��ای��ان��د ب ‌ه‬ ‫دیواری دێموکراسی ناوی ده‌ركرد‪ .‬چاالك ‌ه‬ ‫سیاسیی ‌ه دێموکراسییه‌كان ل�� ‌ه گ��ۆڤ��ار ‌ه‬ ‫نوێیه‌كاندا ده‌ستیان ك��رد ب ‌ه باسی ئه‌و‬ ‫بابه‌تانه‌ی پێشتر قه‌ده‌غ ‌ه بوون‪ .‬ئه‌م جۆر ‌ه‬ ‫گۆڤارانه‌‪ ،‬ک ‌ه تا ماوه‌یه‌ك به‌ته‌واوی قه‌ده‌غ ‌ه‬ ‫نه‌كران‪ ،‬رینماییه‌كان راگه‌یاندنی چینیان‬ ‫وه‌الن��ا‪ ،‬پانتاییه‌كی نوێیان بۆ وتووێژی‬ ‫گشتی كرده‌وه‌‪.‬‬

‫‪167‬‬

‫ج��ارێ��ك��ی‌ت�� ‌ر ج��ه‌م��اوه‌ری ن��ێ��و ح��ی��زب‬ ‫یارمه‌تی خه‌ڵكی ده‌ره‌وه‌ی حیزبیان دا‪.‬‬ ‫گرووپی یه‌كه‌م زانیاریی ناوخۆ‌و ته‌وه‌ری‬ ‫پێویستییان دابین ده‌ك��رد‪ ،‬به‌اڵم گرووپی‬ ‫دووه‌م هه‌وڵیان ده‌دا رای گشتی رێك‬ ‫بخه‌ن‪ .‬ته‌نانه‌ت دینگ شیاو پینگ‪ ،‬ل ‌ه رۆژ ‌ه‬ ‫پڕ ل ‌ه هه‌ژانه‌كه‌ی به‌ر ل ‌ه پێكهێنانی پلینۆمی‬ ‫سێیه‌م دا رای��گ��ه‌ی��ان��د‪ :‬هه‌ڵواسینی هێما‬ ‫ده‌ستنووسه‌كان‪ ،‬وات�� ‌ه ئه‌و پۆسته‌رانه‌ی‬ ‫ب�� ‌ه پیتی گ��ه‌ور ‌ه ن��ووس��راب��وون‪ ،‬شتێكی‬ ‫سروشتییه‌‌و نیشانه‌ی جێگیری چینن‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم هێندێك كه‌س ل ‌ه نێو بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫دێموکراسییدا‪ ،‬به‌تایبه‌ت وی جینگ شنگ‬ ‫ل ‌ه سنوورێك‪ ،‬ک ‌ه رژێ��م دی��اری كردبوو‬ ‫تێپه‌ڕین‪ ،‬وه‌ك چۆن دینگ ب ‌ه سه‌ركه‌وتوویی‬ ‫ركابه‌ر ‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی وه‌النا‌و ده‌سه‌اڵتی‬ ‫جێگیركرد‪ ،‬حیزب سه‌ره‌تا بزووتنه‌وه‌كه‌ی‬ ‫س��ن��ووردار‌و دوات��ر س��ه‌رك��وت��ی ك��رد‪.‬‬ ‫ده‌ستووری نوێی حكومه‌ت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ‪1982‬دا‬ ‫په‌سندكرا‪ ،‬پیشاندانی پۆسته‌ر ب�� ‌ه پیتی‬ ‫گه‌وره‌ی قه‌ده‌غه‌ كرد‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌مان كاتدا رژێم فشاری خست ‌ه سه‌ر‬ ‫بزووتنه‌وی دێموكراسی‪ .‬ب��ه‌رده‌وام فشار‬ ‫ده‌خرای ‌ه سه‌ر به‌شداران كه‌‪ ،‬یان كار كردن‬ ‫ل ‌ه نێو رژێمدا هه‌ڵبژێرن‪ ،‬ک ‌ه هه‌ندێك جار‬ ‫ئه‌سپاردنی ئه‌ركی گرنگی راوێژكاری بوو‪،‬‬ ‫یان ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی رژێم بمێننه‌وه‌‪ .‬ژماره‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه چاالكوانانی دێموکراسی بۆ هاوكاری‬ ‫نێوان رێفۆرمیسته‌كانی نێو رژێ��م‌و ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌و ‌ه بوون بانگ كران‪.‬‬

‫ته‌نیا دوای ئ��ه‌و بانگهێشت ‌ه ب��وو ئ��ه‌وان‬ ‫هاتن ‌ه سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ی ده‌توانن ریفۆرمی‬ ‫دێموکراتیک پێك بێنن‪.‬‬ ‫پێكهاته‌ی سیاسه‌تی چین ده‌سڕاگه‌یشتن‬ ‫ب��ه‌م هیوایه‌ی ئاسته‌م ك��رد‪ .‬بۆ وێن ‌ه ین‬ ‫جیاچی‪ ،‬ئه‌و كه‌سه‌ی وێدوچوو گه‌وره‌ترین‬ ‫بیرمه‌ندی سیاسیی چین بێت‪ ،‬ل ‌ه ژیاننامه‌ی‬ ‫ه��زری��ی خ��ۆی��دا ده‌ن��ووس��ێ��ت‪ :‬ل�� ‌ه ‪1978‬دا‬ ‫ه��اوك��اری وان��گ جونتائۆ‌و چێن زمینگ‪،‬‬ ‫ک ‌ه چاالكوانی سیاسی دێموکراسی بوون‬ ‫ده‌كرد‪ ،‬به‌اڵم دوای قبووڵكردنی بانگهێشتی‬ ‫به‌شداری ل ‌ه كۆنفرانسی‪ ،‬تایبه‌ت ب ‌ه تیۆریی‬ ‫حیزب ل ‌ه ‪1979‬دا ئه‌م چاالكییان ‌ه راوه‌ستان‪.‬‬ ‫ێ كرابوو‪ ،‬په‌یوه‌ندی‬ ‫گیرۆده‌یی ین هه‌ستی پ ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ چاالكوانانی دێموکراسی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫حیزب‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌كی سروشتی پێگه‌و‌و‬ ‫كاریگه‌ری ئه‌و رێفۆرمیستانه‌ی ل ‌ه نێوحیزبدا‬ ‫كاریان ده‌كرد ده‌خست ‌ه مه‌ترسییه‌وه‌‪ .‬جگ ‌ه‬ ‫له‌م ‌ه زۆر ل ‌ه ریفۆرمیسته‌كانی نێو حیزب‪،‬‬ ‫له‌و بڕوایه‌دا بوون داواكاری چاالكوانانی‬ ‫دێموکراسی‪ ،‬یه‌كجار زۆره‌‌و دێموکراسی‬ ‫ل ‌ه چین ته‌نیا ل ‌ه سه‌ره‌و ‌ه بۆ خواره‌و ‌ه پیاد ‌ه‬ ‫ده‌كرێت‌‪.‬‬ ‫چه‌ند بانگه‌وازێك بۆ دێموکراسی ل ‌ه‬ ‫ده‌یه‌كانی ‪‌1980‬و ‪1990‬دا‬ ‫ل ‌ه ن��اوه‌ڕاس��ت‌و كۆتایی ده‌ی��ه‌ی ‪1980‬دا‬ ‫داواك��اری��ی دێ��م��وک��راس��ی ل�� ‌ه ح��ی��زب‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬ب ‌ه هێزێكی بێ وێنه‌و ‌ه دووبار ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪168‬‬

‫خۆی ده‌رخست‪ .‬ژماریه‌ك ل ‌ه رووناكبیرانی‬ ‫ح��ی��زب‪ ،‬ه��ه‌وڵ��ی��ان دا م��ارك��س��ی��زم ل ‌ه‬ ‫ێ راڤ ‌ه‬ ‫روانگه‌یه‌كی مرۆڤانه‌و ‌ه سه‌ر ل ‌ه نو ‌‬ ‫بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا كه‌سانێكی‌ت ‌ر ده‌ستیان‬ ‫ێ ك��ردن��ی ت��ی��ۆری‌و دام��ه‌زراو ‌ه‬ ‫ب��ه‌ ت��اوت��و ‌‬ ‫دێ��م��وک��راس��ی��ی��ه‌ك��ان ك��رد‪ .‬ه��ه‌ر ئ��ه‌وك��ات‪،‬‬ ‫ریفۆرمه‌كان كۆتاییان ب ‌ه چاوه‌ڕوانی‌و ب ‌ه‬ ‫په‌رۆشی كۆمه‌اڵیه‌تی هێنا‪ ،‬به‌ره‌یه‌كی نوێی‬ ‫ل ‌ه خوێندكارانیان هان دا ببن ‌ه ئااڵهه‌ڵگری‬ ‫داخ��وازی پ��ت��ر‪ .‬خ��وێ��ن��دك��اران ل�� ‌ه پاییزی‬ ‫‪1985‬دا بۆ ناڕه‌زایه‌تی ده‌ربڕین سه‌باره‌ت‬ ‫به‌و شته‌ی ب ‌ه په‌الماری ئابووریی ژاپۆن‬ ‫بۆ سه‌ر چینیان ده‌زانی‪ ،‬رژان ‌ه شه‌قامه‌كان‪.‬‬ ‫ساڵی دوات��ر بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاری ل ‌ه‬ ‫ئانهۆیی‪ ،‬رۆژه��ه‌اڵت��ی پارێزگای ناوه‌ندی‬ ‫ده‌ستیپێكرد‌و ب ‌ه خێرایی ناوچه‌كانی‌تر‌ی‬ ‫گرته‌وه‌‪ .‬بۆ وێن ‌ه ل ‌ه شانگهای پتر ل ‌ه پەنجا‬ ‫هه‌زار خوێندكار رژان ‌ه شه‌قامه‌كان‪ .‬دوای‬ ‫هه‌ڵوێستی توندی حكومه‌ت له ‌به‌رانبه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و رووداوان��ه‌دا‪ ،‬ه��و ی��او ب��ان��گ ل�� ‌ه پل ‌ه‬ ‫ب��ه‌رزه‌ك��ان��ی حیزبی گ��ه‌ل وه‌الن��را‌و سێ‬ ‫رووناكبیری دی��ار‪ ،‬وات�� ‌ه فانگ لیجی‪ ،‬لیو‬ ‫بینیان‌و ڤانگ روئۆڤانگ‪ ،‬ل ‌ه حیزب الدران‌و‬ ‫ل ‌ه ملمالنێیه‌كی سیاسیدا وه‌ك نموونه‌ی‬ ‫لیبراڵیزمی بورژوایی‪ ،‬ره‌خنه‌یان لێ گیرا‪.‬‬ ‫ده‌ركه‌وت ئه‌م جۆر ‌ه بزووتنه‌وان ‌ه پێشه‌كی‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ن��اڕه‌زای��ه‌ت��ی گ��ه‌وره‌ت��ر‬ ‫ب��وون ل ‌ه ‪1989‬دا‪ ،‬ئ��ه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌كه‌ی یه‌كگرتنه‌وه‌ی زۆر هۆكار‬ ‫ب��وو‪ :‬چ��اوه‌ڕوان��ی‌و تووڕه‌یی خه‌ڵك دژی‬

‫به‌رزبوونه‌‌وه‌ی نرخه‌كان‪ ،‬گه‌نده‌ڵی‌و ‌ترس‬ ‫ل ‌ه ده‌رك��ردن�� ‌ه كاتییه‌كان‪ ،‬ناكۆكی نێوان‬ ‫به‌ره‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌و تیۆر ‌ه جۆرا‌وجۆرانه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندییان ب�� ‌ه ده‌س��ك��ه‌وت‌و داه��ات��ووی‬ ‫چینه‌و ‌ه هه‌بوو‪ ،‬دژایه‌تی ئه‌و بژاردانه‌ی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ب�� ‌ه تێروانینی ج��ۆرا‌وج��ۆر س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫ب�� ‌ه پ��ه‌ره‌پ��ێ��دان��ی ئ��اب��ووری‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫سیاسی‪ ،‬ل ‌ه ركابه‌ریدا ب��وون‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫ئه‌و بزووتنه‌وه‌ی ‌ه خوازیاری دێموکراسی‬ ‫ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم ن��اوه‌رۆك��ی داخوازییه‌كانی ل ‌ه‬ ‫ئامانجه‌كانی ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی دێموکراسی‬ ‫ئه‌وروپای رۆژهه‌اڵت‌و شوێنی‌تر هه‌روه‌ها‬ ‫ل�� ‌ه تێگه‌یشتنی دێموکراسی رۆژئ��اوای��ی‪،‬‬ ‫ب��ه‌ت��ای��ب��ه‌ت ئ��ه‌م��ری��ك��ا زۆر ج��ی��اواز ب��وو‪.‬‬ ‫داخ��وازی خوێندكاران ئ��ه‌و ‌ه ب��وو‪ :‬رژێم‬ ‫رێكخراوێكی خوێندكاری سه‌ربه‌خۆ ب ‌ه‬ ‫فه‌رمی بناسێنێت‪ ،‬ب ‌ه پێی بنه‌مایه‌كی یه‌كسان‬ ‫له‌گه‌ڵ رێبه‌رانی خوێندكاری وتووێژ بكات‪.‬‬ ‫ب ‌ه روونی دیار بوو‪ ،‬ک ‌ه قبووڵكردنی ئه‌و‬ ‫داخوازییان ‌ه دژواره‌‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه كاروباری‬ ‫سیاسی‌و رێكخراو ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا‪،‬‬ ‫ت��ه‌گ��ه‌ره‌ی ده‌خست ‌ه ب��ه‌رده‌م پاوانخوازی‬ ‫حیزبی كۆمۆنیست‪.‬‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ‪ ،1989‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ن��ه‌ری��ت��ی‬ ‫دێموکراتیکی چ��ی��ن‪ ،‬ن��اڕه‌زای��ه‌ت��ی��ی دژی‬ ‫گه‌نده‌ڵی‌و بیرۆكراسی ده‌ربڕی‪ ،‬چونك ‌ه له‌و‬ ‫بڕوایه‌دا بوو ئه‌مان ‌ه رژێمیان والێكردوو ‌ه‬ ‫رێز بۆ مافه‌كانی تاك‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫س��روش��ت��ی ب�� ‌ه ب��ن��ه‌م��ای دێ��م��وک��راس��ی‬ ‫رۆژئاوایی داده‌نرێت‪ ،‬دانه‌نێت‌و رای گشتی‬

‫‪169‬‬

‫ێ بخات‪ .‬جگ ‌ه له‌مانه‌‪ ،‬بزووتنه‌و ‌ه بۆ‬ ‫پشتگو ‌‬ ‫خستنه‌رووی داخوازییه‌كانی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫به‌رچاو كه‌ڵكی ل ‌ه هێزی له‌بڕاننه‌هاتووی‬ ‫هێما ره‌وشتییه‌كانی نه‌ریتی ناڕه‌زایه‌تیی‬ ‫چین وه‌رگ��رت‪ .‬بۆ وێنه‌‪ ،‬ل ‌ه رێوڕه‌سمی‬ ‫رێزگرتن ل ‌ه یادی سه‌رۆكی كۆچكردووی‬ ‫ێ خوێندكار چه‌ند‬ ‫حیزب هو یاو بانگ‪ ،‬س ‌‬ ‫كاتژمێر ل�� ‌ه س��ه‌ر پلیكانه‌كانی ت��ه‌الری‬ ‫گه‌وره‌ی گه‌ل چۆكیان دادا‪ ،‬ک ‌ه هیچ كه‌س‪،‬‬ ‫تائه‌و ك��ات كارێكی ئ��ه‌وت��ۆی نه‌كردبوو‪،‬‬ ‫چاوه‌ڕوان بوون‪ ،‬تایه‌كێك ل ‌ه رێبه‌ران بێت ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫ره‌خنه‌گرانی خوێندكاران ئاماژه‌یان به‌م‬ ‫خاڵ ‌ه كرده‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه بێ‌مه‌یلی ئه‌وان بۆ سازان‪،‬‬ ‫ره‌ن��گ��دان��ه‌وه‌ی سیاسه‌ته‌كانی حكومه‌ت‬ ‫بووه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌هیچ شێوه‌یه‌ك حه‌زی ل ‌ه سازان‬ ‫نه‌بووه‌‪ .‬میانڕەوەكانی هه‌ردوو ال نزیكه‌ی‬ ‫مانگێك ب ‌ه دوای رێگایه‌كی ده‌ربازبووندا‬ ‫گ��ه‌ڕان‪ ،‬ب��ه‌اڵم ه��ۆك��اری ج��ۆرا‌وج��ۆر‬ ‫ناڕه‌زایه‌تییه‌كانیان درێژ كرده‌وه‌‪ :‬چاالكی‬ ‫سه‌رنجڕاكێشی میدیاكان‪ ،‬ئاسۆی سه‌ردانی‬ ‫رێبه‌ری سۆڤیه‌ت میخایل گورباچۆف ل ‌ه‬ ‫‪15‬ی ئاداردا مانگێك دوای ده‌ستپێكردنی‬ ‫ن��اڕه‌زای��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ن��اك��ۆك��ی ن��اوخ��ۆی‬ ‫حیزبی كۆمۆنیست‪ .‬ب ‌ه هه‌ر راده‌ی��ه‌ك‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ناڕه‌زایه‌تییه‌كان درێژه‌یان ده‌كێشا‌و توندتر‬ ‫ده‌ب��وون‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ری رێ��ك��ک��ه‌وت��ن‌و س��ازان‬ ‫الوازتر ده‌بوو‪ .‬خوێندكاران راست‌و ره‌وان‬ ‫داوای ئیمتیازیان ل ‌ه حكومه‌ت ده‌ك��ردو‬ ‫حكومه‌ت ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ب�� ‌ه مه‌ترسییه‌ك‬

‫داده‌نا بۆ سه‌ر خۆی‪ .‬سه‌رئه‌‌نجام‪ ،‬ل ‌ه ‪20‬ی‬ ‫مانگی ئاداردا حاڵه‌تی نائاسایی راگه‌یه‌ندرا‪.‬‬ ‫ل ‌ه شه‌وی ‪ 3‬له‌سه‌ر ‪4‬ی حوزه‌یراندا سوپای‬ ‫رزگ��اری��ده‌ری گه‌ل ب ‌ه ته‌قه‌كردن‪ ،‬چوون ‌ه‬ ‫ناو شار بۆ ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی شوێنی‬ ‫خۆپیشاندانی جه‌ماوه‌ر گۆڕه‌پانی تیان ئان‬ ‫مێن‌و سه‌دان كه‌س كوژران‪.‬‬ ‫داواك��ردن��ی دێ��م��وک��راس��ی ی��ه‌ك��ێ��ك ل ‌ه‬ ‫ت��وخ��م�� ‌ه ج��ێ��گ��ی��ره‌ك��ان��ی ه��ه‌وڵ��ی چینی‬ ‫نوێی ‌ە ب��ۆ ئ��اش��ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی ن��ه‌ری��ت��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫ئ��اوات��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‌و هیوای دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫حكومه‌تێك ب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه راستی خزمه‌ت‬ ‫ب ‌ه خه‌ڵك بكات‪ ،‬ب��ه‌اڵم كۆمه‌ڵگای چینی‬ ‫ب��ای��ه‌خ��ی ن��ه‌داو ‌ه ب�� ‌ه ب��ه‌ف��ه‌رم��ی ناسینی‬ ‫بیاڤێكی ت��ای��ب��ه‌ت��ی��ی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌‪ ،‬هێزی‬ ‫ی��اس��ا‪ ،‬ره‌وای��ی��دان ب�� ‌ه سیاسه‌تی گرووپ ‌ه‬ ‫خ��اوه‌ن ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان‪ .‬جگ ‌ه له‌مه‌‪،‬‬ ‫كلتووری سیاسیی نه‌ریتیی چین داكۆكی‬ ‫ل ‌ه ده‌سه‌اڵتێكی پته‌و‌و یه‌كگرتوو ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌م تێگه‌یشتن ‌ه ل ‌ه مێژووی چینی نوێ‌دا‬ ‫ب��ه‌رده‌وام به‌هێز ب��ووه‌‌و دوات��ر یارمه‌تی‬ ‫‌تراجیدیای تیان ئان مێنی داوه‌‪ ،‬تا ئێستا‬ ‫ئ��ه‌م نه‌ریت ‌ه فاكته‌رێك ب��ووه‌‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫سیاسه‌تی دیالۆگ‌و پێكهاتن‪ ،‬ک ‌ه مه‌رجێكی‬ ‫پێویست ‌ه بۆ رژێمێكی دێموکراتیک‪ ،‬سه‌ر‬ ‫هه‌ڵنه‌دا‪.‬‬ ‫هێندێك كه‌س پێیان وای ‌ه ئه‌و گۆڕانكاریی ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ی به‌ڕێوه‌ن‪ ،‬وه‌ك گه‌شه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی پارێزگاكان‪ ،‬فره‌یی زێده‌تری‬ ‫ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی واڵت‪ ،‬به‌رزبوون‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪170‬‬

‫ب��ه‌‌وه‌ی ئاستی سامان‌و خوێنده‌واری ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێك ناوچه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه رۆژهه‌اڵت‌و‬ ‫ێ بۆ‬ ‫ب��اش��ووری رۆژه��ه‌اڵت‪ ،‬ف��ش��اری ن��و ‌‬ ‫داواكردنی دێموکراسی به‌رهه‌م ده‌هێنن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ویستان ‌ه ب�� ‌ه ئ��اوێ��ت��ه‌ب��وون��ی رۆژ ل ‌ه‬ ‫رۆژ پتری ئ��اب��ووری‌و كۆمه‌ڵگای هۆنگ‬ ‫كۆنگ له‌گه‌ڵ ئابووری‌و كۆمه‌ڵگای چینی‬ ‫ب��اش��ووردا به‌هێز ب��وون‪ ،‬ئ��ه‌و ویست ‌ه ب ‌ه‬ ‫گه‌ڕانه‌وه‌ی هۆنگ كۆنگ بۆ چین ل ‌ه ‪1977‬دا‬ ‫پتر ب��ووه‌‪ .‬جگ ‌ه ل��ه‌‌و ه��ه‌واڵن��ه‌ی كۆمه‌ڵگا‬ ‫كۆنفۆشیۆسییه‌كانی‌تر‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت كۆریای‬ ‫باشوور‌و تایوان ل ‌ه پێناوی گۆڕانكاریی‬ ‫دێموکراسیدا ده‌یده‌ن‪ ،‬بێگومان كارییان ل ‌ه‬ ‫سه‌ر چین ده‌بێت‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هه‌مان كاتدا‪،‬‬ ‫بابه‌ت‌و گۆڕانكاریی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی‌ت ‌ر‬ ‫وه‌ك ك��ۆچ��ی گوندنشینه‌كان ب��ۆ ش��ار‪،‬‬ ‫پرسه‌كانی یاسا‌و ن��ه‌زم‪ ،‬كه‌مبوونه‌‌وه‌ی‬ ‫دام��ه‌زراو ‌ه حكومه‌تییه‌كان‌و ‌مه‌ترسی‬ ‫كه‌وتنی ئوتۆریته‌ی په‌كین‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫فشاری دژی دێموکراسین‪.‬‬ ‫ت‬ ‫سه‌ره‌نجام پرسیار ئه‌وه‌یه‌‪ :‬ئایا ده‌كرێ ‌‬ ‫نه‌ریت ‌ه سیاسییه‌كانی چین‪ ،‬له‌گه‌ڵ حكومه‌تی‬ ‫دێموکراتیکدا بگونجێندرێن؟ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‬ ‫داواك��ردن��ی دێموکراسی هێزی سه‌ره‌كی‬ ‫بوو ‌ه ب ‌ه درێژایی سه‌ده‌ی بیسته‌م‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ش‪ ،‬ک ‌ه خوازیاری دێموکراسین‪،‬‬ ‫ب ‌ه گشتی زیاتر بایه‌خ ده‌ده‌ن ب ‌ه یه‌كییه‌تیی‬ ‫حكومه‌ت‌و كۆمه‌ڵگا‪ ،‬ده‌س��ه‌اڵت��ی به‌هێز‌و‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ر‪ ،‬دژای��ه‌ت��ی ب��ی��رۆك��راس��ی‪ ،‬تا‬ ‫مه‌رجه‌كانی ده‌سه‌اڵتی دێموکراسی‪ ،‬وه‌ك‬

‫ب ‌ه دامه‌زراوه‌ییكردن‪ ،‬رێوشوێنه‌كانی داد‪،‬‬ ‫یاسا‪ ،‬دابه‌شكردنی ده‌س��ه‌اڵت‌و سیاسه‌تی‬ ‫پێكه‌وه‌ ژیان‌و دیالۆگ‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬دائرة المعارف دموکراسی‬ ‫تهران‪ ،‬مرکز چاپ‌و انتشارات وزارت امور‬ ‫خارجه‬ ‫چاپ دوم (زمستان ‪)1383‬‬

‫‪171‬‬

‫ره‌وتی گه‌مژه‌یی‬

‫نووسینی‪ :‬باربارا توكما‌ن‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌فارسییه‌وه)‪ :‬ره‌سووڵ سوڵتانی‬ ‫به‌شی دووه‌م و کۆتایی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪172‬‬

‫ل��ۆی��ی ش��ان��زه‌ی��ه‌م ل�� ‌ه گ��ی��وت��ی��ن دراوه‪.‬‬ ‫جێشینه‌كه‌ی‪ ،‬وات�� ‌ه لۆیسی ه��ه‌ژده‌ی��ه‌م‪،‬‬ ‫پادشایه‌تییه‌كی ته‌مه‌ن هه‌‌رزه‌کاری هه‌بوو‌ه‌‪،‬‬ ‫براكه‌‌شی‪ ،‬که )شارلی ده‌یه‌م بووه‪ ،‬دوایین‬ ‫پ��ادش��ای ب��ن��ه‌م��اڵ��ه‌ی ب��ۆرب��ۆن��ی فەرەنسا‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬ده‌ستی ب��ردوو ‌ه بۆ گه‌مژه‌ییه‌كی‬ ‫باو‪ ،‬ك ‌ه شیاوان ‌ه ده‌كرێت بڵێین‪ :‬خۆی ب ‌ه‬ ‫كارێكی بێ ئاكامه‌و ‌ه م��ان��دوو ك��رد‌ووه‌و‬ ‫هه‌وڵی بۆ داوه‌‪ .‬ب ‌ه واتایه‌كی‌تر ویستی‬ ‫ئاوی رۆیشتوو ب ‌ه رووب��اردا بگێڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫وات ‌ه ره‌وتی مێژوو به‌ره‌و پاش بگێڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ڕاس��ت��ی��ی�� ‌ه ك��ۆن��ه‌پ��ه‌رس��ت��ه‌ك��ان‪ ،‬له‌و‬ ‫پڕۆسه‌یه‌دا‪ ،‬ك ‌ه پێی ده‌گوترێت گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ‬ ‫دواوه‪ ،‬یان دژه‌شۆڕش‪ ،‬هه‌وڵیاندا ل ‌ه هه‌ر‬ ‫رێگه‌یه‌كه‌و ‌ه ب��ووه‌‪ ،‬نه‌ك هه‌ر هه‌موو ئه‌و‬ ‫ماڵ‌و سامان‌و ئیمتیازان ‌ه به‌ده‌ست بهێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه سیستم ‌ه كۆنه‌كه‌دا هه‌یانبوو‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫زیاتر له‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی نه‌شیانبوو ئه‌م جار ‌ه‬ ‫مسۆگه‌ریبكه‌ن‪.‬‬ ‫ک شارلی ده‌یه‌م ل ‌ه ‪1824‬دا ل ‌ه ته‌مه‌نی‬ ‫کاتێ ‌‬ ‫شه‌ست‌و ح��ه‌وت ساڵیدا لە س��ەر ته‌ختی‬ ‫پادشایه‌تی دانیشتووه‌‪ ،‬فەرەنسا سی‌و‬ ‫پێنج ساڵ گۆڕانی مێژوویی زۆر قووڵ‌و‬ ‫به‌ته‌وژمی بە سەردا هاتووه‪ ،‬ل ‌ه شۆڕشی‬ ‫ته‌واوه‌و ‌ه بۆ ئیمپراتۆرییەتیی ناپلیۆن‪ ،‬دوای‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه وات��رل��ۆ‌و پ��اش ئه‌ویش گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی‬ ‫بۆربۆنه‌كانی دیتووه‪ .‬ل ‌ه دوای شۆڕشه‌و ‌ه‬ ‫تا ئه‌و كات گه‌لێك ماف‌و ئازادی‌و ریفۆرمی‬ ‫ی��اس��ای��ی ده‌س��ت��ه‌ب��ه‌ر ب��وون‌و ن��ه‌ش��ك��راوه‬

‫هه‌موو ئ��ه‌وان�� ‌ه ت��ووڕ هه‌ڵدرێن‌و به ‌الو ‌ه‬ ‫بنرێن‪ .‬بۆی ‌ه لۆیسی هه‌ژده‌یه‌م ملی بۆ جۆر ‌ه‬ ‫یاسایه‌كی بنه‌ڕه‌تی راكێشاوه‪ .‬گه‌رچی هیچ‬ ‫كات له‌گه‌ڵ هزری پادشایه‌تیی مه‌رجدار‬ ‫(مه‌شرووته‌) رانه‌هاتووه‌و شارلی براشی‬ ‫شتێكی لێ تێنه‌گه‌یشتووه‪ .‬شارل‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و‬ ‫ده‌مه‌ی بۆ به‌ریتانیا دوور خراوه‌ته‌وه‪ .‬ئه‌و‬ ‫شێو ‌ه ده‌سه‌اڵته‌ی له‌وێ دیتووه‪ .‬وتوویه‌تی‪:‬‬ ‫چرپی* شكاندنی ل ‌ه پادشایه‌تی پێ باشتر‬ ‫بووه‌‌‪ .‬هیچ سه‌یر نه‌بووه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و بوو ب ‌ه‬ ‫هیوای ئه‌و كۆچبه‌رانه‌ی له‌گه‌ڵ بۆربۆنه‌كان‬ ‫ه��ات��ب��وون��ه‌وه‌‌و ده‌ی��ان��وی��س��ت س��ه‌رل��ه‌ن��وێ‬ ‫سیستمه‌كەی پێشوو دامه‌زرێننه‌وه‌‌و دیسان‬ ‫ن��او‌و ن��ازن��اوو ب ‌ه تایبه‌تی م��اڵ‌و سامان ‌ه‬ ‫ده‌ستبەسەرداگیراوه‌كه‌یان وه‌ربگرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫نوێنه‌ره‌كانیان ل ‌ه پارله‌مانی نیشتمانیی‬ ‫فه‌ره‌نسادا تووندڕه‌و ‌ه ده‌سته‌ڕاستییه‌كان‬ ‫بوون‪ ،‬ك ‌ه له‌گه‌ڵ تاقمێكی دابڕاوی پێكهاتوو‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌ر ‌ه ت��وون��دڕه‌وه‌ك��ان به‌هێزترین‬ ‫فراكسیۆنی نێو پ��ارل��ه‌م��ان ب��وون‪ .‬ئه‌و‬ ‫زۆرینه‌ی ‌ه ب ‌ه شێوازێكی زۆر نوێ‌و داهێنه‌ران ‌ه‬ ‫ده‌سته‌به‌ر ببوو‪ ،‬مافی ده‌نگدانیشی ته‌نیا‬ ‫بۆ ده‌وڵه‌مه‌ندترین چینی كۆمه‌ڵ به ‌ره‌وا‬ ‫زان��ی��ووه‌‪ .‬دان��ی س��ێ س��ه‌د ف��ران��ك به‌شی‬ ‫بودج ‌ه مه‌رجی پێویست بوو بۆ ده‌نگدان‌و‬ ‫ماڵیاتیشیان لێ كه‌م ده‌كردنه‌وه‌‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫به‌رهه‌ڵستكار ‌ه ناسراوه‌كان نه‌گه‌ن ‌ه ئاستی‬ ‫پێویست‪ .‬پۆست‌و پل ‌ه حكومییه‌كانیش هه‌ر‬ ‫به‌و شێوه‌ی ‌ه بۆ تاقمێكی تایبه‌ت ته‌رخان‬ ‫ك��راب��وون‪ .‬ت��ون��دڕه‌وه‌ك��ان هه‌موو پۆستی‬

‫‪173‬‬

‫وه‌زاره‌ته‌كانیان له ‌به‌رده‌ستدا ب��ووه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه پیاوێكی ئایینی توندڕه‌و وه‌زیری‬ ‫داد بووه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌یانگوت‪ :‬هزر‌و بۆچوون ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كانی خ��ۆی‪ ،‬ل��ە س��ەر بنه‌مای‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی رێ��ك‌و پێكی حاڵلێهاتن‬ ‫(مكاشفه‌) كانی یوحه‌ننا ل ‌ه كتێبی پیرۆزدا‬ ‫رێكخستووه‌‪ .‬كاربه‌ده‌سته‌كانی ئ��ه‌و بۆ‬ ‫پشكنینی مااڵن‌و ده‌ستبەسەركردنی خه‌ڵك‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك یاسای تووند‌و دوورو درێژیان‬ ‫داڕشتووه‌‪ ،‬به‌اڵم شاكاره‌كه‌یان ئه‌و ‌ه بوو ‌ه‬ ‫ک�� ‌ه سندووقێكیان دان��او ‌ه ب��ۆ لێسه‌ندنی‬ ‫هه‌زار‌و سێ سه‌د‌و حه‌فتا‌و حه‌وت فرانك‬ ‫وه‌ک غه‌رامه‌‪ .‬له‌و كه‌سانه‌ی دوای شۆڕش ‌ه‬ ‫مه‌زنه‌كه‌ فەرەنسایان به‌جێ هێشتبوو‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی س��وودێ��ك��ی��ان ل�� ‌ه ش��ۆڕش��ی‬ ‫م��ه‌زن‪ ،‬ی��ان ده‌رب��اره‌ك��ه‌ی ن��اپ��ل��ی��ۆن‬ ‫پێگه‌یشتبوو‪ ،‬ئ��ام��اد ‌ه ن��ه‌ب��وون جێیه‌كه‌ی‬ ‫خۆیان بده‌ن ب ‌ه كۆچبه‌ره‌كان‪ ،‬یان پیاو ‌ه‬ ‫ئایینییه‌كانی سیستمه‌كه‌ی پێشوو‌‪ .‬گه‌رچی‬ ‫ناڕه‌زایه‌تییه‌كه‌ش هێشتا زۆر توند نه‌ببوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم ورد ‌ه ورد ‌ه به ‌ته‌وژم ‌بووه‪ .‬پادشا‬ ‫ل ‌ه گه‌مارۆی توندڕه‌وه‌كاندا بووه ئه‌گه‌ر ب ‌ه‬ ‫نه‌زانی‌و گه‌مژه‌یی‌یه‌كی روو ل ‌ه زیادبوون‬ ‫رووخانه‌كه‌ی خۆی مسۆگه‌ر نه‌كردبایه‪،‬‬ ‫له‌وانه ‌ب��وو بتوانێت تۆزێك ئاسووده‌تر‬ ‫پادشایه‌تییه‌كه‌ی بكات‪ .‬شارل سوور بووه‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر ده‌سه‌اڵتدارێتییه‌كه‌ی‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫الیه‌كه‌و ‌ه ئه‌قڵ‌و مشووری پێویستی بۆ ئه‌و‬ ‫ئیش ‌ه گرنگ ‌ه نه‌بووه‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی دیكه‌شه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك هه‌موو بۆربۆنه‌كان زۆر به‌توانا بووه‬

‫له‌وه‌دا‪ ،‬ك ‌ه هیچ فێر نه‌بێت‌و شت فه‌رامۆش‬ ‫ب��ك��ات‪ .‬وه‌خ��ت��ێ��ك ب��ه‌ره��ه‌ڵ��س��ت��ك��اره‌ك��ان ل ‌ه‬ ‫پارله‌مان ده‌نگیان لێ ب��ه‌رز ب��ۆت��ه‌وه‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پێشنیاری وه‌زی��ره‌ك��ان��ی‪ ،‬پ��ارل��ه‌م��ان��ی��ان‬ ‫ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان��ده‌وه‌‌و ب ‌ه به‌رتیل‌و هه‌ڕه‌شه‌‌و‬ ‫زه‌ب��ر‌و زه‌ن��گ هه‌ڵبژاردنێكی دڵخوازیی‬ ‫خۆی به‌ڕێخست‪ ،‬به‌اڵم الیه‌نگره‌كانی پادشا‬ ‫دوو ب ‌ه یه‌ك هه‌ڵبژاردنه‌كه‌یان دۆڕاندووه‌‪.‬‬ ‫شارل‪ ،‬وه‌ك پادشایه‌كی دام��اوی دیك ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌ریتانیا‪ ،‬ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی قبووڵ‬ ‫نه‌كرد‌ووه‪ .‬دیسان فرمانی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‬ ‫پارله‌مانی ده‌رك��رده‌وه‌‌و فرمانی كردووه‬ ‫س��ه‌رل��ه‌ن��وێ هه‌ڵبژاردنێك بكرێته‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫مافی ده‌نگدانی سنووردارتر‌و سانسۆری‬ ‫زیاتره‌وه‌‪ .‬میدیا به‌رهه‌ڵستكاره‌كان داوایان‬ ‫ل ‌ه خه‌ڵك ك��ردووه به‌ربه‌ره‌كانێی بكه‌ن‪.‬‬ ‫شا‪ ،‬ك ‌ه چاوه‌ڕوانی دوژمنایه‌تیی نه‌بووه‪،‬‬ ‫ب��ێ ئ��ه‌وه‌ی داوای ی��ارم��ه‌ت��ی ل�� ‌ه سوپا‬ ‫بكات هه‌ستا چوو بۆ راوك��ردن‌و خه‌ڵكی‬ ‫پاریسیش وه‌ك هه‌موو جاره‌كانی پێشوو‬ ‫ل ‌ه شه‌قامه‌كاندا سه‌نگه‌ریان گ��رت‌و سێ‬ ‫رۆژی ره‌به‌ق شه‌ڕی شه‌قامیان كرد‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫فەرەنسییه‌كان ن��اوی��ان ن��او ‌ه س��ێ رۆژ ‌ه‬ ‫شكۆداره‌كه‌‪ .‬نوێنه‌ر ‌ه به‌رهه‌ڵستكاره‌كان‪،‬‬ ‫حكومه‌تێكی كاتییان پێكهێنا‪ .‬شارل ده‌ستی‬ ‫ل��ه‌ك��ار ك��ێ��ش��ای��ه‌وه‌‌و ب�� ‌ه س��ه‌رش��ۆڕی��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫ب��ه‌ره‌و ئ��ه‌وب��ه‌ری ده‌ری��ای م��ان��ش رای‬ ‫ك��رد ‌ه واڵت��ی پادشایه‌تیی مه‌رجدار‪ .‬ئه‌و ‌ه‬ ‫تراجیدیایه‌كی گه‌ور ‌ه نه‌بوو‪ .‬نرخ‌و بایه‌خی‬ ‫مێژوویی ئه‌و رووداو ‌ه هه‌ر ئه‌وه‌ند ‌ه بووه‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪174‬‬

‫ك ‌ه فەرەنسای هه‌نگاوێك ب��ه‌ره‌و پێشه‌و ‌ه‬ ‫ب��رد‌ووه‌و ل�� ‌ه دژ ‌ه ش��ۆڕش��ه‌و ‌ه گه‌یاندیی ‌ه‬ ‫پادشایه‌تیی بۆرجوازیی لۆیی فیلیپ‪ .‬بابه‌تی‬ ‫گرنگتر ل ‌ه روانگه‌ی مێژووی گه‌مژه‌یی‌یه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه تایبه‌تی بۆربۆنه‌كانیش نییه‌‪ ،‬هه‌وڵ‌و‬ ‫خۆماندووكردنی خۆڕایی‌و بێهووده‌یی ‌ه بۆ‬ ‫هه‌ڵبه‌ستنه‌وه‌ی هێلكه‌ی شكاو‪.‬‬ ‫گ��ه‌م��ژه‌ی��ی سیستمه‌كانی ده‌س��ه‌اڵت ل ‌ه‬ ‫درێ��ژای��ی م��ێ��ژوودا ب��ێ ژم��اره‌ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ئ��ه‌وان�� ‌ه ل�� ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی توێژینه‌وه‌كه‌ی‬ ‫ئێمه‌دا ناگونجێن‪ .‬به‌و حاڵه‌شه‌و ‌ه دوو ل ‌ه‬ ‫هه‌ر ‌ه پڕ كاره‌ساته‌كانیان‪ ،‬هه‌ردووكیشیان‬ ‫ل�� ‌ه ش��ه‌ڕی گ��ه‌ل��ی‌واڵت��ه‌ی��ه‌ك��گ��رت��وو ‌هك��ان��ی‬ ‫ئه‌مریكادا سه‌لمێنه‌ری بڕیاردان ‌ه ل ‌ه ئاستی‬ ‫ده‌سه‌اڵتدا‪ .‬یه‌كێكیان بڕیاره‌كه‌ی ئەڵمانیا‬ ‫بوو ‌ه بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی جه‌نگ ‌ه بێ ئامان ‌ه‬ ‫ژێر ده‌ریاییه‌كان بوو ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1916‬دا‌و‬ ‫ئ��ه‌وی دی��ك��ه‌ش ب��ڕی��ار ‌هك��ه‌ی ژاپ��ۆن ب��وو ‌ه‬ ‫بۆ پ��ه‌الم��اردان��ی پێرل هاربر ل ‌ه ‪1941‬دا‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ه��ه‌ردووك��ی��ان��دا زۆر ده‌نگی‬ ‫به‌رهه‌ڵستكار هه‌بوون ل ‌ه دژی ئه‌و بڕیارانه‌ی‬ ‫درابوون‪ .‬ل ‌ه ئەڵمانیا ل ‌ه ئاكامی نائومێدی‌و‬ ‫دڵه‌ڕاوكێ ل ‌ه ژاپۆنیش به‌بێده‌نگی‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه‬ ‫دڕدۆنگییه‌كی قووڵه‌وه‌و ل ‌ه هه‌ردووكیشیاندا‬ ‫بێ سه‌ركه‌وتن‪ .‬ل ‌ه ه��ه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌دا‪،‬‬ ‫گه‌مژه‌یی بریتی ب��وو ل�� ‌ه هیچ چ��اره‌ی��ه‌ك‬ ‫نییه‌و خۆقه‌تیسكردن‌و كاره‌ساتبارترین‌و‬ ‫باوترین خۆهەڵخه‌ڵه‌تاندنه‌كان‪ ،‬وات�� ‌ه به‬ ‫‌كه‌مگرتن‌و ب ‌ه سووك سه‌یركردنی دوژمن‪.‬‬ ‫شه‌ڕی بێ سنووری ژێر ده‌ریاییه‌كان به‌و‬

‫واتای ‌ه بووه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ناوچ ‌ه گه‌مارۆدراوه‌كه‌دا‬ ‫كه‌شتییه‌كان پڕ چ��ه‌ك ب��ن‪ ،‬ی��ان كه‌شتیی‬ ‫بێچه‌كی بازرگانی‪ ،‬هی دوژم��ن ب��ن‪ ،‬یان‬ ‫بێ الیه‌ن‪ ،‬نوقم بكرێن‪ .‬حكومه‌تی ئه‌مریكا‬ ‫زۆر ب ‌ه تووندی رێزی ل ‌ه بنه‌مای ئازادیی‬ ‫ده‌ری��اك��ان گ��رت��وو ‌ه ب��ۆ ب��ێ الی��ه‌ن��ه‌ك��ان‌و‬ ‫زۆر تووندیش ناڕه‌زایه‌تیی خ��ۆی له‌و ‌ه‬ ‫ده‌رب��ڕی��وه‌‪ .‬ل�� ‌ه ‪1915‬دا دوای ه��ه‌را‌و‬ ‫ه��ه‌ڵ�ڵای نوقمكردنی كه‌شتیی لۆزیتانیا‪،‬‬ ‫ئه‌و سیاسه‌ت ‌ه وه‌ستێندراوه‌‪ .‬دی��ار ‌ه نه‌ك‬ ‫له‌به‌ر تووڕه‌بوونی ئه‌مریكا‌و هه‌ڕه‌شه‌ی‬ ‫پساندنی په‌یوه‌ندییه‌كان‪ ،‬یان تووڕه‌بوونی‬ ‫بێالیه‌نه‌كان ب��ووه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ئەڵمانیا به ‌گوێره‌ی پێویست ژێر ده‌ریای‬ ‫نه‌بوو ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ب ‌ه دڵی خۆی‌و به‌شێوه‌ی‬ ‫كاریگه‌ر‌و دڵنیایی كاره‌كه‌ی رابپه‌ڕێنێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆتایی ‪1914‬دا دوای ئ��ه‌وه‌ی یه‌كه‌م‬ ‫په‌الماره‌كان بۆ به‌چۆكداهێنانی رووسی‌ا‬ ‫ف��ەرەن��س��ا ه��ی��چ��ی��ان ل��ێ ن��ه‌ك��ه‌وت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��داران��ی ئەڵمانیا تێگه‌یشتن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌ر سێ هێز ‌ه هاوپه‌یمانه‌ك ‌ه پێكه‌و ‌ه‬ ‫بمێننه‌وه‪ .‬شه‌ڕه‌ك ‌ه نابه‌نه‌وه‌‌و سه‌رناكه‌ون‌‪.‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك سه‌رۆكی بنكه‌ی سوپای ئەڵمانیا‬ ‫ب��ه‌ راوێ��ژك��اره‌ك��ه‌ی ئ��ه‌و واڵت��ه‌ی گ��وت‪:‬‬ ‫له‌وانه‌ش ‌ه ئێم ‌ه خۆمان داهێزرێین‌و الواز‬ ‫بین‪.‬‬ ‫كه‌وابوو ده‌بوای ‌ه هه‌وڵێكی سیاسی بده‌ن‌و‬ ‫له‌گه‌ڵ رووس��ی��ادا په‌یمانێكی ئاشته‌وایی‬ ‫ببه‌ستن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌و بۆچوون ‌ه هیچی لێ‬

‫‪175‬‬

‫شین ن��ه‌ب��ووه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر وه‌ك ئه‌و هه‌موو ‌ه‬ ‫رێ��گ��ه‌چ��اره‌‌و پێشنیاره‌ی ل ‌ه م��اوه‌ی دوو‬ ‫س��اڵ��ی دوات��ری��ش��دا ل�� ‌ه ب��اره‌ی به‌لجیكا‌و‬ ‫فەرەنسا‌و ته‌نانه‌ت به‌ریتانیاشه‌و ‌ه خران ‌ه‬ ‫ب��ه‌رده‌م ئەڵمانیا‪ ،‬ی��ان ئەڵمانیا خستیی ‌ه‬ ‫ب��ه‌رده‌م ئ��ه‌وان��ی دی‌و هیچ ئاكامێكیان‬ ‫لێ نه‌كه‌وته‌وه‌‪ .‬مایه‌پووچبوونی هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌و ه��ه‌واڵن��ه‌‪ ،‬ی��ه‌ك ه��ۆك��اری ه��ه‌ب��وو‪،‬‬ ‫ه��ه‌ل‌و مه‌رجی ئەڵمانیاییه‌كان ل ‌ه هه‌موو‬ ‫روویه‌كه‌و ‌ه دژوار‌و ناله‌بار بوو‪ ،‬ئەڵمانیا‬ ‫وه‌ك ب��راوه‌‌و سه‌ركه‌وتوویه‌ك ده‌یویست‬ ‫خه‌نیم (ب��ەران��ب��ەر) ‌هك��ه‌ی ده‌س��ت ل ‌ه شه‌ڕ‬ ‫ه��ه‌ڵ��گ��رێ��ت‌و ئ��ه‌و ش��وێ��ن��ان��ه‌ی گ��رت��وون��ی‬ ‫راده‌س��ت��ی��ان ب��ك��ات‌و غ��ه‌رام��ه‌ش ب��دات‪.‬‬ ‫ب��ه‌رده‌وام زم��ان��ی زب��ر‌و زه‌ن��گ ب��وو‌بێ‬ ‫نه‌رمی نواندن‌و هیچ كام ل ‌ه دوژمنه‌كانی‬ ‫ئەڵمانیاش هه‌ر ب ‌ه دڵیشیاندا نه‌هات ناپاكی‬ ‫له‌ هاوپه‌یمانه‌كانی خۆی بكات‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆتاییه‌كانی ساڵی ‪1916‬دا سه‌رچاوه‌‌و‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی ش��از‌و ن��وێ��ی س��ه‌رب��ازی‬ ‫ه��ه‌ردووال ب��ه‌ره‌و ت��ه‌واوب��وون چ��وو‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫پ��ێ��ن��اوی چ��ه‌ن��د م��ه‌ت��رێ��ك ك��ش��ان��ه‌وه‌‪ ،‬ی��ان‬ ‫چوونه‌پێشدا‪ ،‬ب��ێ هیچ زێ��ده‌ڕۆی��ی��ه‌ك ب ‌ه‬ ‫ملیۆنان كه‌س له‌ ڤێرده‌ن‌و سۆم تیاچوون‪.‬‬ ‫ئەڵمانییه‌كان م��ه‌م��ره‌‌و م��ه‌ژی‪ ،‬ب ‌ه په‌تات ‌ه‬ ‫ده‌ژی��ان‌و منداڵی پانزه سااڵنیان ده‌ب��رد ‌ه‬ ‫سه‌ربازیی‌و هاوپه‌یمانه‌كانیش ب ‌ه زۆری‌و‬ ‫ب ‌ه ئاسته‌م خۆیان بە سەر پێو ‌ه راگرتبوو‌‪.‬‬ ‫هیچ ئاسه‌وارێكی سه‌ركه‌وتنیان لێ به‌دی‬ ‫ن��ه‌ده‌ك��رد‪ .‬مه‌گه‌ر ئ��ه‌وه‌ی هێز ‌ه زه‌ب��ه‌الح‌و‬

‫شه‌قڵنه‌شكاو‌و حه‌ساوه‌كه‌ی ئه‌مریكا ب ‌ه‬ ‫هانایانه‌وه‌ بێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه م��اوه‌ی ئ��ه‌و دوو ساڵە‌دا ل ‌ه الیه‌كه‌و ‌ه‬ ‫كارخانه‌كانی كه‌شتیسازیی كه‌یل‪ ،‬خێرا‬ ‫خ��ێ��را ژێ��ر ده‌ری��ای��ی��ان دروس��ت ده‌ك��رد‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ئ��ام��ان��ج��ه‌ك��ه‌ی��ان ب��پ��ێ��ك��ن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی دووس��ه‌د ده‌زگ��ا كه‌شتی‬ ‫ب��وو‪ ،‬ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ی دی��ك��ه‌ش��ه‌و ‌ه فه‌رمانده‌ی‬ ‫بااڵی ئەڵمانیا ل ‌ه كۆبوونه‌وه‌ی به‌رپرس ‌ه‬ ‫پایه‌به‌رزه‌كاندا‪ ،‬سه‌ره‌ڕای دژایه‌تیی توندی‬ ‫وه‌زی��ر ‌ه ن��اس��ه‌رب��ازی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ه��ه‌وڵ��ی ده‌دا‬ ‫پ��ه‌الم��اری ژێ��ر ده‌ری��ای��ی�� ‌هك��ان ده‌س��ت پێ‬ ‫بكرێنه‌وه‌‪ ،‬وه‌زی��ر ‌ه غه‌یره‌سه‌ربازییه‌كان‬ ‫پ��ێ��داگ��ران�� ‌ه ده‌ی��ان��گ��وت‪ ،‬ن��وق��م��ك��ردن��ی بێ‬ ‫مه‌رج‌و دووباره‌ی كه‌شتییه‌كان‪ ،‬قسه‌كه‌ی‬ ‫گه‌وره‌ڕاوێژكاری ئەڵمانیا بێتمان هۆلڤێگ‬ ‫ی (ئه‌مریكا ناچار ده‌كات بچێت ‌ه پاڵ‬ ‫دێنێت ‌ه د ‌‬ ‫دوژمنه‌كانمانه‌وه‌)‪.‬‬ ‫ف��ه‌رم��ان��ده‌ی ب��ااڵ نكوڵیی ل��ه‌و ‌ه ن��ه‌ده‌ك��رد‪،‬‬ ‫به‌اڵم پێی وابوو ئه‌سته‌م ‌ه شتی وا بكرێت‪.‬‬ ‫فه‌رماند ‌ه پایه‌به‌رزه‌كانی سه‌ربازی لێیان‬ ‫روون بوو‪ ،‬ك ‌ه ئەڵمانیا ناتوانێت ته‌نیا ل ‌ه‬ ‫وشكانیدا ش��ه‌ڕه‌ك�� ‌ه ب��ه‌رێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه‬ ‫ده‌یانویست‪ ،‬ب��ه‌ر ل��ه‌وه‌ی ئه‌مریكا هێزی‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت ك��ۆ ب��ك��ات��ه‌وه‌‌و رایانبهێنێت‌و‬ ‫بیاننێرێت ‌ه ئ��ه‌ورووپ��ا‌و ك��اری��گ��ه‌ری لە‬ ‫سەر چاره‌نووسی شه‌ڕه‌ك ‌ه دابنێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫رێگ ‌ه ده‌ریاییان ‌ه بگرن‪ ،‬ك ‌ه پێداویستی‌و‬ ‫لۆجستیكیان د ‌هگ��ه‌ی��ان��د ‌ه به‌ریتانیا‪ .‬له‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪176‬‬

‫كاته‌شدا به‌ریتانیا خه‌ریك بوو كه‌لوپه‌لی‬ ‫ده‌بڕدرا‪.‬‬ ‫ئه‌وان ‌ه پێیان وابوو ده‌توانن ل ‌ه ماوه‌ی سێ‪،‬‬ ‫ی��ان چ��وار مانگدا ك��اره‌ك��ه‌ی��ان راپه‌ڕێنن‪.‬‬ ‫ده‌ری��اس��االر (ك��اپ��ت��ن)ـ��ه‌ك��ان ن��ه‌خ��ش��ه‌‌و‬ ‫خشته‌كانیان لێك ده‌ك��رده‌و ‌ه ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫بیسه‌لمێنن‪ ،‬ك ‌ه ژێرده‌ریاییه‌كان ده‌توانن‬ ‫ل ‌ه م��اوه‌ی دی��اری��ك��راودا ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه كه‌شتی‬ ‫بشكێنن‌و نوقم بكه‌ن هه‌تا به‌ریتانیا‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ماسیی نێو قامیشه‌ڵێن پشووی لێ ببڕێت‪.‬‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌ڵ��س��ت��ك��اره‌ك��ان‌و ل��ە س��ەرووی ‬ ‫هه‌مووانه‌و ‌ه گ��ه‌وره‌ڕاوێ��ژك��ار‪ ،‬ل ‌ه وه‌اڵم��دا‬ ‫ده‌ی��ان��گ��وت‪ ،‬ب��ێ��ت‌و ئ��ه‌م��ری��ك��ا ب��ێ��ت�� ‌ه نێو‬ ‫ش��ه‌ڕه‌ك��ه‌وه‌‪ ،‬ب��اری م��اڵ��ی‌و ئ��اب��ووری��ی‬ ‫هاوپه‌یمانه‌كان پته‌وتر ده‌ب��ێ��ت‌و وره‌ی��ان‬ ‫ب��ه‌رز ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‌و ه��ان��ی��ان ده‌دات هه‌تا‬ ‫ه��ێ��زی پشتیوانی ئ��ه‌م��ری��ك��ای��ان ده‌گ��ات��ێ‬ ‫خ��ۆی��ان راب��گ��رن‪ .‬ج��گ��ه‌ ل��ه‌وه‌ش ه��ه‌م��وو‬ ‫كه‌شتیی ‌ه ده‌س��ت��ب��ەس��ەرداگ��ی��راوه‌ك��ان ل ‌ه‬ ‫به‌نده‌ره‌كانی ئه‌مریكادا ده‌كه‌ون ‌ه به‌رده‌ستی‬ ‫هاوپه‌یمانه‌كان‌و ل��ه‌وان��ه‌ی�� ‌ه بێالیه‌نه‌كانی‬ ‫دیكه‌ش تێوه‌بگلێن‪ .‬كارل هێلفێریش‪ ،‬جێگری‬ ‫س��ه‌دری ئ��ه‌ع��زه‌م‪ ،‬پێی واب��وو ب��ه‌ردان��ی‬ ‫ج��ڵ��ه‌وی ژێ��رده‌ری��ای��ی��ه‌ك��ان ك��اول��ب��وون��ی‬ ‫لێ ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬به‌رپرسانی وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ش‪ ،‬ك�� ‌ه به‌رپرسی راسته‌وخۆی‬ ‫كاروباری ئه‌مریكا بوون هه‌روا دژایه‌تییان‬ ‫ده‌ك��رد‪ .‬دوو ب��ان��ك��داری زه‌ب��ه‌الح��ی��ش‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بۆ ئه‌ركی پێ ئه‌سپێردراویان چووبوون ‌ه‬ ‫ئه‌مریكا‌و ئێستا گ��ه‌ڕاب��وون��ه‌وه‌‪ ،‬وریاییان‬

‫دا‪ ،‬ك ‌ه نابێت هێز‌و توانای په‌نگراو (بالقوە‌)‬ ‫ی خه‌ڵكی ئه‌مریكا به‌كه‌م بگرن‪ .‬گوتیشیان‬ ‫ئه‌مریكییه‌كان‪ ،‬ئه‌گه‌ر ب��ورووژێ��ن‌و بێن ‌ه‬ ‫سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌‪ ،‬ك ‌ه ئامانجێك هه‌ق ‌ه كه‌س‬ ‫بۆی چاوه‌ڕوان ناكرێت‪ ،‬ك ‌ه ده‌توانن چه‌ند ‌ه‬ ‫هێز كۆ بكه‌نه‌وه‪.‬‬ ‫كۆنت فۆن برێنشتۆرف‪ ،‬باڵیۆزی ئەڵمانیا‬ ‫ل�� ‌ه واش��ن��ت��ۆن‪ ،‬ل��ه‌ دژای��ه‌ت��ی��ی ئ��ه‌و ش��ه‌ڕه‌دا‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌م��ووان پێداگرتر ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌و پیاو ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه پ��رۆس ل��ه‌دای��ك نه‌ببوو‌و پ��ه‌روه‌رده‌‌و‬ ‫راهێنانی له‌ده‌ره‌وه‌ی پرۆس‪ ،‬پاراستبووی‬ ‫ل��ه‌و س��اوی��ر‌و گ��وم��ان��ان��ه‌ی ه��اوه‌ڵ�� ‌هك��ان��ی‬ ‫هه‌یانبوو‪ .‬برێنشتۆرف‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مریكای باش‬ ‫ده‌ناسی ب��ه‌رده‌وام حكومه‌ته‌كه‌ی خۆی ل ‌ه‬ ‫مه‌ترسییه‌كان ئاگادار ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه هێرشی‬ ‫ژێرده‌ریاییه‌كان بێ ئه‌مالوال ئه‌مریكا ده‌كات ‌ه‬ ‫دوژمنیان‌و ده‌بێت ‌ه هۆی شكستی ئەڵمانیا‪.‬‬ ‫چ��ه‌ن��دی سوپاییه‌كان پێداگرتر ده‌ب��وون‬ ‫ئ��ه‌و ل ‌ه په‌یامه‌كانیدا پتر هه‌وڵی داو ‌ه بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی به‌شكم واڵته‌كه‌ی بگێڕێته‌و ‌ه له‌و‬ ‫رێگه‌یه‌ی لێی سوور بوو تێكی ده‌شكێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌و گومانی نه‌بوو له‌وه‌دا‪ ،‬ك ‌ه تاق ‌ه رێگه‌ی‬ ‫ده‌رب��ازب��وون ل��ه‌و چ��اره‌ن��ووس��ه‌ ره‌ش��ه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه ش��ه‌ڕ ‌هك�� ‌ه ببڕێننه‌وه‌‌و ل�� ‌ه رێگه‌ی‬ ‫نێوبژیوانییه‌كه‌و ‌ه ئاشتییه‌ك رابگه‌یه‌نن‌و‬ ‫پێك بێن‌و پریزیدێنت وێلسن بۆ پێشنیاری‬ ‫وه‌ه��ا ن��ێ��وب��ژی��وان��ی��ی��ه‌ك ئ��ام��اده‌ ده‌ب��ێ��ت‪.‬‬ ‫گه‌وره‌راوێژكاریش ئه‌و رێگه‌چاره‌یه‌ی زۆر‬ ‫ب��ه‌دڵ ب��وو‌و تیۆرییه‌كه‌شی ئ��ه‌و ‌ه ب��وو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر هاوپه‌یمانه‌كان وه‌ها ئاشتییه‌ك وه‌ك‬

‫‪177‬‬

‫چاوه‌ڕوان ده‌كرا‪ ،‬قه‌بووڵ نه‌كه‌ن‌و ئەڵمانیا‬ ‫قه‌بووڵی بكات‪ ،‬ئیتر ئەڵمانیا ده‌ستی ئاوه‌اڵ‬ ‫ده‌بێت بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی ش��ه‌ڕی بێ‬ ‫ئامانی ژێ��رده‌ری��ای��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ب��ه‌ب��ێ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌مریكا له‌خۆی بكاته‌ دوژمن‪.‬‬ ‫داروده‌س��ت��ه‌ی الی��ه‌ن��گ��ری به‌كارهێنانی‬ ‫ژێ��رده‌ری��ای��ی��ه‌ك��ان ب��ری��ت��ی ب��وون ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌ب��ه‌گ�� ‌ه پ��رۆس��ی��ی��ه‌ك��ان‌و ك��ۆڕه‌ك��ان��ی‬ ‫ده‌رب��ار‪ .‬ئ��ه‌ن��ج��ووم��ه‌ن�� ‌ه شه‌ڕهه‌اڵییسێن ‌ه‬ ‫گه‌شه‌خوازه‌كان‪ ،‬حیزب ‌ه راست ئاژۆكان‌و‬ ‫خه‌ڵكێكی ئێجگار زۆریش‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه هۆی له‬ ‫‌گوێ خوێندن (ته‌ڵقین) هه‌موو هیوای خۆیان‬ ‫ب ‌ه ژێ��ر ده‌ریاییه‌كانه‌و ‌ه به‌ستبوو‌‪ ،‬پێیان‬ ‫واب��وو هێرشی ژێر ده‌ریاییه‌كان بازنه‌ی‬ ‫ئه‌و گه‌مارۆی ‌ه ده‌شكێنێت‪ ،‬ك ‌ه به‌ریتانیا ب ‌ه‬ ‫ده‌وری واڵته‌كه‌یاندا كێشابووی‌و دوژمن به‬ ‫‌چۆكدا ده‌هێنێت‪ .‬چه‌ند ده‌نگێكی ناخۆش‌و‬ ‫ئ��ازارده‌ری سۆشیال دێموكراته‌كان ل ‌ه‬ ‫رایشستاگه‌و ‌ه هه‌ستا‪ :‬ك�� ‌ه خه‌ڵك ن��ان‌و‬ ‫ئ��اش��ت��ی��ی��ان ده‌وێ��ت ن��ه‌ك ج��ه‌ن��گ��ی ژێ��ر‬ ‫ده‌ریاییه‌كان‪ ،‬به‌اڵم كه‌س گوێی پێ نه‌دان‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی خه‌ڵكی ئەڵمانیا‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫هه‌موو برسێتییه‌كه‌یان‪ ،‬گوێله‌مست‌و ملكه‌چ‬ ‫ب��وون‪ .‬قه‌یسه‌ر ویلهۆلمی دووه‌م‪ ،‬نوقمی‬ ‫گ��وم��ان‌و دڕدۆن��گ��ی ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم چونك ‌ه‬ ‫نه‌یده‌ویست ل ‌ه فه‌رمانده‌كانی كه‌م غیره‌تتر‬ ‫بنوێنێت‪ ،‬له‌گه‌ڵیان هاوده‌نگ بوو‪.‬‬ ‫هه‌ر دوو به‌ره‌‪ ،‬پێشنیاره‌كه‌ی دێسه‌مبه‌ری‬ ‫‪ 1916‬وێ��ل��س��ن��ی��ان‪ ،‬ك�� ‌ه دژب��ه‌ره‌ك��ان بۆ‬ ‫ئاشتییه‌كی به‌بێ سه‌ركه‌وتن‪ ،‬كۆ ببنه‌و ‌ه‬ ‫ره‌ت ك��رده‌وه‌‪ .‬هیچ ك��ام ئ��ام��اد ‌ه نه‌بوون‬

‫مل بۆ رێككه‌وتن‌و سازانێك راكێشن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئازار‌و مه‌ینه‌تیی گیان ‌ه قوربانیكراوه‌كان‌و‬ ‫تێچووه‌كانی جه‌نگ ق��ه‌ره‌ب��وو بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئەڵمانیا ش��ه‌ڕی ب��ۆ ئ��ەوە ن��ه‌ده‌ك��رد‪ ،‬له‌و‬ ‫دۆخه‌دا بمێنێته‌وه‌‪ ،‬ئامانجی ئه‌و زاڵبوون‬ ‫بوو بە سەر ئ��ه‌ورووپ��ادا‌و دروستكردنی‬ ‫ئیمپراتۆرییه‌تێكی گه‌وره‌تر ل ‌ه سه‌رووی‬ ‫ده‌ری��اك��ان��ه‌وه‌‌و ئ��ی��ن��ج��ا ئاشتییه‌كیشی‬ ‫ده‌ویست ب ‌ه ئه‌مرڕۆ فرمانی خۆی بێت‪،‬‬ ‫نه‌ك ئاشتییه‌كی ب ‌ه نێوبژیوانی‪ .‬هه‌ر وه‌ك‬ ‫ئ��ارت��ۆر تسیرمان وه‌زی��ری ده‌ره‌و ‌ه بۆ‬ ‫برێنشتۆرفی نووسی‪ ،‬ئەڵمانیا نه‌یده‌ویست‬ ‫نێوبژیوانێكی ب��ێ الی��ه‌ن ئێم ‌ه بێبه‌ش‌و‬ ‫بێبه‌ری بكات له‌و شته‌ی ب ‌ه هیوا بووین‬ ‫ب ‌ه جه‌نگ به‌ده‌ستی بهێنین‪ .‬هه‌ر چه‌شن ‌ه‬ ‫رێككه‌وتنێك ب ‌ه الوه‌ن��ان��ی دوژمنایه‌تی‌و‬ ‫دان��ی غ��ه‌رام��ه‌ی ل�� ‌ه الی��ه‌ن ئەڵمانیاو ‌ه ب ‌ه‬ ‫دوادا هاتبا هاوپه‌یمانه‌كانیش ته‌نیا ئه‌م‬ ‫رێگه‌یه‌یان بۆ وازهێنان ل ‌ه جه‌نگ قه‌بووڵ‬ ‫بوو‪ ،‬ب ‌ه واتای كۆتایی هاتنی ب ‌ه بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫هۆئنستۆلێرن‌و چینی ده‌سه‌اڵتدار بوو‪ .‬جگ ‌ه‬ ‫له‌وه‌ش‪ ،‬یه‌كێك ده‌بوو خه‌رج‌و موخاریجی‬ ‫شه‌ڕه‌كان بدات ئه‌گینا ئەڵمانیا مایه‌پووچ‬ ‫ده‌رده‌چ��وو‪ .‬ئ��اش��ت��ی ب��ه‌ب��ێ س��ه‌رك��ه‌وت��ن‬ ‫ن��ه‌ك ك��ۆت��ای��ی ب�� ‌ه خ��ه‌ون��ی س��ه‌روه‌ری��ی‬ ‫ئەڵمانیا دەهێنا‪ ،‬بگر ‌ه دان��ه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك‬ ‫ماڵیاتی قورسیشی بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی‬ ‫ساڵ ‌ه بێ داهاته‌كانی شه‌ڕ ده‌خست ‌ه سه‌ر‬ ‫شانیان‪ .‬ئه‌وه‌ش وات ‌ه شۆڕش‌و راپه‌ڕین‪.‬‬ ‫س��ه‌رك��ه‌وت��ن ل�� ‌ه جه‌نگدا ب��ۆ ت��ه‌خ��ت‌و ت��اج‪،‬‬ ‫بۆ جه‌ماعه‌تی سوپا‪ ،‬مڵكداره‌كان‪ ،‬خاوه‌ن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪178‬‬

‫كارخانه‌كانی پیشه‌سازی‌و بازرگانه‌كان‪،‬‬ ‫تاقان ‌ه رێی پاراستنی ده‌سه‌اڵت بوو‪.‬‬ ‫دوا بڕیار ل ‌ه كۆبوونه‌وه‌یه‌كدا‪ ،‬ك ‌ه قه‌یسه‌ر‌و‬ ‫س��ه‌دری ئ��ه‌ع��زه‌م‌و فه‌رمانده‌ی ب��ااڵ تێیدا‬ ‫به‌شدار بوون‪ ،‬ل ‌ه ‪9‬ی جانیوه‌ری ‪1917‬دا‬ ‫درا‪ .‬ده‌ری��اس��االر ف��ۆن ه��ۆڵ��ت��س��ن��دۆرف‪،‬‬ ‫سه‌رۆكی بنكه‌ی هێزی ده‌ریایی‪ ،‬راپۆرتێكی‬ ‫دووس��ه‌د الپ��ه‌ڕه‌ی��ی خوێنده‌وه‌‪ ،‬هه‌مووی‬ ‫ئاماری كۆكراو ‌ه بوو له‌باره‌ی توانایی ئه‌و‬ ‫كه‌شتییانه‌ی ده‌چوون ‌ه نێو به‌نده‌ره‌كانی‬ ‫به‌ریتانیاوه‌‌و نرخی هێنان‌و بردن‌و تاقه‌تی‬ ‫هه‌ڵگرتن‌و داب��ه‌ش��ك��ردن‌و نرخی م��ه‌واد ‌ه‬ ‫خۆراكییه‌كان‌و به‌راوردكردنی به‌روبووی‬ ‫ئ��ه‌و س��اڵ�� ‌ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ س��اڵ��ی پ��ێ��ش��وو‌و زۆر‬ ‫شتی دی��ك��ه‌ش (ت��ه‌ن��ان��ه‌ت نانی به‌یانیانی‬ ‫به‌ریتانییه‌كانیش چه‌نده‌ی كالۆری تێدایه‌)‬ ‫سوێندیشی خ��وارد‪ ،‬ك ‌ه ژێرده‌ریاییه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌و ده‌ت��وان��ن هه‌موو مانگێك‪ ،‬كۆمه‌ڵێك‬ ‫كه‌شتیی به‌توانایی شەشسەدهەزار ته‌ن‬ ‫ن��وق��م ب��ك��ه‌ن‌و ب��ه‌ر ل�� ‌ه گه‌یشتنی وه‌رزی‬ ‫ح��اس�ڵات‌و ب��ه‌روب��وو‪ ،‬به‌ریتانیا به‌چۆكدا‬ ‫بێنن‌و ن��اچ��اری ب��ك��ه‌ن خ��ۆ ب�� ‌ه ده‌س��ت��ه‌و ‌ه‬ ‫ب��دات‪ .‬س��ه‌رۆك��ی بنكه‌ی هێزی ده‌ری��ای��ی‬ ‫گوتی‪ ،‬ئه‌و ‌ه دوایین ده‌رفه‌تی ئەڵمانیایه‌‌و‬ ‫ئه‌و پێی وای ‌ه بۆ سه‌ركه‌وتن ل ‌ه شه‌ڕدا‌و‬ ‫ده‌سته‌به‌ركردنی داهاتوومان وه‌ك هێزێكی‬ ‫جیهانی رێگه‌یه‌كی دیكه‌مان له‌به‌رده‌مدا‬ ‫نییه‌‪.‬‬ ‫ب��ێ��ت��م��ان‪ ،‬س��ه‌دری ئ��ه‌ع��زه‌م ل�� ‌ه وه‌اڵم��ی‬ ‫ی ك��رد‪،‬‬ ‫ده‌ری��اس��االردا‪ ،‬سه‌عاتێك ق��س��ە ‌‬

‫به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌ی راوێژكاره‌كانی یه‌ك ب ‌ه‬ ‫یه‌ك خسته‌ڕوو‪ ،‬ك ‌ه هاتنی ئه‌مریكا بۆ نێو‬ ‫جه‌نگه‌كه‌‪ ،‬ب ‌ه وات��ای شكستی ئەڵمانیایه‌‪،‬‬ ‫كه‌چی ئه‌وانه‌ی ل ‌ه ده‌وران��ده‌وری مێزه‌ك ‌ه‬ ‫دان��ی��ش��ت��ب��وون‪ ،‬ن��ێ��وچ��اوان��ی��ان گ��رژ ك��رد‌و‬ ‫كردیان ‌ه بۆڵه‌بۆڵ‪ .‬ئه‌و لێی سوور بوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هێزی ده‌ریایی به ‌ته‌نیا ساغ بووه‌ته‌وه‌‌و‬ ‫بڕیاری داوه‌‌و پێشتریش ژێرده‌ریاییه‌كانی‬ ‫ن��اردووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ورد ‌ه ورد ‌ه دای��ن��وان��د‌و‬ ‫ده‌ستی ب��ه‌رداوه‌‪ ،‬دی��ار ‌ه ژێرده‌ریاییه‌كان‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ زی��ات��ر ب��وون‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌وان��ه‌ب��وو‬ ‫س��ه‌رك��ه‌ون‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ێ ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ك��ه‌ی ئ��ه‌م‬ ‫دواییه‌ی هاوپه‌یمانان باش نه‌بوو‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی دیكه‌و ‌ه ئه‌مریكا‪ ...‬فیلدرمارشال‬ ‫فۆن هیندنبۆرگ قسه‌كه‌ی پێ بڕی‌و گوتی‪:‬‬ ‫سوپا ده‌توانێت مشووری ئه‌مریكا بخوات‌و‬ ‫فۆن هۆڵتسندۆرف گوڕاندی‌و زه‌مانه‌تی دا‪،‬‬ ‫ك ‌ه هیچ ئه‌مریكاییه‌ك پێی ب ‌ه وشكارۆی‬ ‫ئ��ه‌ورووپ��ادا ن��ای��ه‌ت‪ .‬س��ه‌دری ئ��ه‌ع��زه‌م ب ‌ه‬ ‫خه‌فه‌تبارییه‌و ‌ه ملكه‌چ بوو‌‪ ،‬گوتی‪ :‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌ر سه‌ركه‌وتن بانگمان ده‌كات‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫شوێنی بكه‌وین‪.‬‬ ‫بێتمان ده‌ستی له‌كار نه‌كێشاوه‌‪ .‬یه‌كێك‬ ‫ل�� ‌ه ب��ه‌رپ��رس��ه‌ك��ان‪ ،‬دوای ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ك��ه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وی ل ‌ه پشت مێزه‌كه‌ی ب ‌ه خه‌فه‌تباری‌و‬ ‫داهێزراوی بینی‌‌و ب ‌ه شڵه‌ژاوییه‌و ‌ه پرسی‪،‬‬ ‫ل ‌ه ش��ه‌ڕگ��ه‌و ‌ه هه‌واڵێكی خ��راپ هاتووه‌؟‬ ‫بێتمان گوتی‪ :‬نه‌خێر‪ ،‬به‌اڵم ئەڵمانیا ته‌واو‪،‬‬ ‫تیاچووه‌‪.‬‬ ‫نۆ مانگ پێشتر‪ ،‬ل ‌ه قه‌یرانێكی دیكه‌دا‪ ،‬كۆرێت‬

‫‪179‬‬

‫ریتسلێر جێگری بێتمان‌و كاربه‌ده‌ستی‬ ‫بنكه‌ی سوپا‪ ،‬ل ‌ه باره‌ی ژێرده‌ریاییه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ئه‌نجامێكی ل��ه‌و شێوه‌ی ‌ه گه‌یشتبوو‌‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه ‪24‬ی ئه‌پریلی ‪1916‬دا ل�� ‌ه ده‌ف��ت��ه‌ری‬ ‫ب��ی��ره‌وه‌ری��ی��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی��دا ن��ووس��ی��ب��ووی‪:‬‬ ‫ئەڵمانیا وه‌ك بنیاده‌مێك وایه‌‪ ،‬ك ‌ه لە سەر‬ ‫لێواری هه‌ڵدێرێك ب ‌ه الر ‌ه الر ده‌ڕوات‌و‬ ‫هه‌موو ئ��اوات��ی ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه خ��ۆی هه‌ڵدێرێت ‌ه‬ ‫خواره‌وه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر واش ده‌رچ��وو‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ژێ��رده‌ری��ای��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬زی��ان��ی زۆر ق��ورس‌و‬ ‫گ��ه‌وره‌ی��ان ل ‌ه كه‌شتییه‌كانی هاوپه‌یمانان‬ ‫دا‪ ،‬تاكتیكی هاوپه‌یمانان‪ ،‬وات ‌ه پشتیوانی‬ ‫ل ‌ه كه‌شتیگه‌لی جه‌نگ ك��اری خۆی كرد‌و‬ ‫به‌ریتانیا ب�� ‌ه ه��ی��وای جه‌نگ راگه‌یاندنی‬ ‫ئه‌مریكا‪ ،‬خ��ۆی ه��ه‌ر ب��ه‌ده‌س��ت��ه‌و ‌ه ن��ه‌دا‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای زه‌مانه‌ته‌كه‌ی فۆن هۆڵتسندۆرف‪،‬‬ ‫دوو ملیۆن س��ه‌رب��ازی ئه‌مریكی هاتن ‌ه‬ ‫ئه‌ورووپا‌و هه‌شت مانگ دواتر پاش یه‌كه‌م‬ ‫هێرش ‌ه ب��ه‌رب�ڵاو ‌هك��ه‌ی ئه‌مریكا‪ ،‬ئەڵمانیا‬ ‫به‌چۆكدا هات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌رێ رێگه‌چاره‌یه‌كی دیك ‌ه ه��ه‌ب��وو؟ ب ‌ه‬ ‫وردبوونه‌و ‌ه ل ‌ه السارییه‌كه‌ی ئەڵمانیا بۆ‬ ‫سه‌ركه‌وتن‌و خۆبواردن ل ‌ه قه‌بووڵكردنی‬ ‫راستییه‌كان‪ ،‬ل��ه‌وان��ه‌ی�� ‌ه رێگه‌یه‌كی دیك ‌ه‬ ‫ن��ه‌ب��ووب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم وه‌خ��ت��ێ��ك دی��ت��ی��ان‬ ‫گه‌یشتوونه‌ت ‌ه بنبه‌ست‌و رێگه‌ی دیكه‌یان‬ ‫ل ‌ه ب��ه‌رده‌م��دا نییه‌‪ ،‬ده‌ك��را ـپێشنیاره‌كه‌ی‬ ‫وێلسن قه‌بووڵ بكه‌ن‌و ئه‌نجامێكی باشتر‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ب��ه‌ر ب��ك��ه‌ن‌و ن��ه‌ه��ێ��ڵ��ن ه��ێ��زه‌ك��ان��ی‬

‫ئه‌مریكا بێن ‌ه پاڵ دوژمنه‌وه‌‪ ،‬یان هه‌ر نه‌بێت‬ ‫ئ��ه‌و هاتن ‌ه ب��ه‌دوا بخه‌ن‪ .‬هاوپه‌یمانه‌كان‬ ‫به‌بێ ئه‌مریكا‪ ،‬نه‌یانده‌توانی سه‌ركه‌ون‪.‬‬ ‫جا چونك ‌ه ئەڵمانیاش توانای سه‌ركه‌وتنی‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬ه��ه‌ردووال ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی��ان لێك ده‌دا‬ ‫هه‌تا پشوویان لێ ده‌بڕا‌و ئاشتییه‌كی كه‌م‬ ‫تا زۆر هاوسه‌نگ ده‌هات ‌ه ئاراوه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و رێگه‌ی ‌ه نه‌گیرای ‌ه ب��ه‌ر‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫هه‌ڵبژێردرایە‪ ،‬مێژووی جیهان ده‌گۆڕدرا‪،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر س��ه‌رك��ه‌وت��ن‌و به‌زینێك ل��ه‌ئ��ارادا‬ ‫نه‌بووایه‌‪ ،‬مه‌سه‌له‌ی دانی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‬ ‫‌(غه‌رامه‌)‌و ده‌سنیشانكردنی به‌رپرسیاره‌تیی‬ ‫ده‌س��ت��پ��ێ��ك��ه‌ری ش��ه‌ڕ ن��ه‌ده‌ه��ات�� ‌ه گ��ۆڕێ‌و‬ ‫ل��ه‌وان��ه‌ب��وو ه��ی��ت��ل��ه‌رێ��ك��ی��ش ل�� ‌ه ج��ه‌ن��گ��ی‬ ‫جیهانیی دووه‌مدا سه‌ری هه‌ڵنه‌دایە‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌رچۆنێك بێت‪ ،‬ل ‌ه رووی ده‌روونییه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌م بژێره‌یه‌ش وه‌ك زۆربه‌ی بژێره‌كانی‬ ‫دی��ك�� ‌ه م��ه‌ح��اڵ ب��وو‪ .‬وه‌ك یۆنانییه‌كان‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن‪ :‬گ��ه‌وه��ه‌ر (فیتره‌ت) چاره‌نووسه‌‪.‬‬ ‫ئەڵمانیاییه‌كانیان وا فێر كردبوو‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫زۆره‌ملێ ئامانجه‌كانی خۆیان ده‌سته‌به‌ر‬ ‫ب��ك��ه‌ن‪ ،‬س��ازان‌و رێ��ك��ك��ه‌وت��ن ل�� ‌ه وان��ه‌‌و‬ ‫ده‌رسه‌كانیاندا نه‌بوو‪ .‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه هه‌مبه‌ر‬ ‫شكستی زۆر گه‌وره‌شدا نه‌یانده‌توانی واز‬ ‫له‌و خۆبه‌زلزانیی ‌ه هه‌ڵگرن‪ .‬ئه‌و هه‌ڵدێره‌ی‬ ‫ریتسلێر ده‌یگوت‪ ،‬بانگی ده‌كردن‪.‬‬ ‫ژاپۆن ل ‌ه ‪1941‬دا‪ ،‬له‌به‌رده‌م وه‌ها بڕیارێكدا‬ ‫بوو‪ .‬دووره‌دیمه‌نی ئیمپراتۆری‪ ،‬یان خۆیان‬ ‫وته‌نی‪ :‬ناوچه‌ی به‌رین‌و مه‌زنی گه‌شه‌ی‬ ‫هاوبه‌شی ئاسیای رۆژهه‌اڵت‪ ،‬به‌ر ل ‌ه هه‌موو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪180‬‬

‫شتێك پێویستیی ب ‌ه ملكه‌چیی چین هه‌بووو‬ ‫ئه‌وجار به‌رینكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی ژاپۆن‬ ‫ل�� ‌ه مه‌نچورییه‌و ‌ه هه‌تا فیلیپین‌و هیندی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی هۆڵه‌ندا‌و ماالیا‌و سیام‌و بێرمێ‬ ‫(هه‌ندێ جاریش به‌پێی چاوقامیی وته‌بێژ)‬ ‫ئوسترالیا‌و زیالندی ن��وێ‌و هیندوستان‪.‬‬ ‫ئ��اره‌زوو ‌هك��ه‌ی ژاپ��ۆن ل��ه‌گ��ه‌ڵ رووب��ه‌ری‬ ‫ئه‌و واڵت�� ‌ه پێچه‌وانه‌ی یه‌كتر ب��وون‪ ،‬نه‌ك‬ ‫له‌گه‌ڵ ویست‌و ئیراده‌كه‌ی‪ .‬كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫هێزی پێویست بۆ وه‌ه��ا كارێكی م��ه‌زن‪،‬‬ ‫پتر ل ‌ه سه‌روه‌ت‌و سامانه‌كه‌ی ئه‌و واڵته‌‪،‬‬ ‫پێویستیی ب�� ‌ه ئ��اس��ن‌و ن��ه‌وت‌و كائۆچۆ‌و‬ ‫ب��رن��ج��ه‌‌و م��ه‌وادی خ��اوی دی��ك�� ‌ه ه��ه‌ب��وو‪.‬‬ ‫هه‌ل ‌ه ل��ه‌ب��ار ‌هك��ه‌ش كاتێك ه��ه‌ڵ��ك��ه‌وت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ش��ه‌ڕی ئ��ه‌ورووپ��ا هه‌اڵییسا‌و ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه‬ ‫كۆلۆنییه‌كانی رۆژئ��اوا‪ ،‬وات�� ‌ه دژب��ه‌ر ‌ه‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی ژاپۆن ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ ،‬یان‬ ‫بۆ مانه‌وه‌‌و خۆپاراستن سه‌رقاڵی جه‌نگ‬ ‫ب��وون‪ ،‬یان به‌چۆكداهاتن‪ .‬فەرەنسا شكا‪،‬‬ ‫هۆڵه‌ندا (س��ه‌ره‌ڕای حكومه‌تێك ل ‌ه مه‌نفا)‬ ‫داگ��ی��ر ك��را‪ ،‬به‌ریتانیا ب��وو ب�� ‌ه ئامانجی‬ ‫بۆمبارانی فڕۆكه‌كانی ئەڵمانیا‌و ئیتر توانای‬ ‫ئه‌وه‌ی نه‌بوو ل ‌ه الیه‌كی دیكه‌ی جیهانه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ست بكاته‌وه‌‌و شه‌ڕ بكات‪.‬‬ ‫كۆسپی به‌رده‌م ژاپۆن واڵته‌یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا بوو‪ ،‬ك ‌ه به‌رده‌وام خۆی ده‌پاراست‬ ‫له‌وه‌ی ئه‌و شوێنان ‌ه به‌فه‌رمی بناسێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌و (ژاپۆن) ل ‌ه چینی ده‌گرتن‌و كه‌ره‌سته‌‌و‬ ‫مه‌وادی پێویستیشی بۆ دابین نه‌ده‌كردن‪.‬‬ ‫كاره‌ساته‌كانی ژاپۆن ل ‌ه چین‌و هێرشكردن ‌ه‬

‫سه‌ر كه‌شتیی ‌ه جه‌نگییه‌كه‌ی ئه‌مریكا (پانی)‌و‬ ‫هه‌ندێک دنه‌دانی دیكه‌ش‪ ،‬كاریگه‌ریی خۆیان‬ ‫لە سەر بڕیاره‌كه‌ی ئه‌مریكا هه‌بوو‪ .‬ژاپۆن‬ ‫ل�� ‌ه ‪1940‬دا‪ ،‬گرێبه‌ستێكی س��ێ الیه‌نه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵ ئەڵمانیا‌و ئیتالیا ئیمزا كرد‌و چوو ‌ه‬ ‫نێو هێزه‌كانی به‌ره‌وه‌‪ ،‬دوای شكسته‌كه‌ی‬ ‫فەرەنسا ل ‌ه ئه‌ورووپا‪ ،‬چوو ‌ه نێو هیندوچینی‬ ‫فەرەنساوه‌‪ .‬واڵته‌یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫ل ‌ه وه‌اڵمیدا ده‌ستی بە سەر سامانه‌كانی‬ ‫ژاپ��ۆن��دا گ��رت‌و نه‌یهێشت ئاسن‌و نه‌فت‌و‬ ‫به‌نزینی فڕۆكه‌ی پێ بفرۆشن‪ .‬دانوستان ‌ه‬ ‫دورودرێژه‌كانی سااڵنی ‪‌1940‬و ‪ ١٩41‬بۆ‬ ‫گه‌یشتن ب ‌ه رێككه‌وتنێك بێ ئاكام مانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مریكا سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی حه‌زی لێ بوو‬ ‫گۆشه‌گیر بێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم قه‌بووڵی نه‌ده‌كرد‬ ‫ژاپۆن بە سەر چیندا زاڵ بێت‌و ژاپۆنیش‬ ‫بۆ پێشڕه‌ویی خۆی له‌وێدا‌و ل ‌ه شوێنه‌كانی‬ ‫دیكه‌ش‪ ،‬هیچ كۆسپ‌و له‌مپه‌رێكی له‌به‌رده‌م‬ ‫خۆیدا نه‌ده‌دی‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و به‌ش ‌ه ل ‌ه سه‌ركرده‌كانی ژاپ��ۆن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌ستیان ب�� ‌ه به‌رپرسیارییه‌تی ك��ردوه‌‪،‬‬ ‫ح��ی��س��اب��ی��ان ل��ه‌ ت��ون��دڕه‌وه‌ك��ان��ی س��وپ��ا‌و‬ ‫سیاسه‌تووان ‌ه الس��اره‌ك��ان ج��ودا ب��ووه‌‪،‬‬ ‫نه‌یانویستوو ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا تووشی شه‌ڕ‬ ‫بن‪ .‬ئه‌وه‌ی ئه‌وان ده‌یانویست ئه‌و ‌ه بوو‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌مریكا بێده‌نگ دانیشێت‌و ئه‌مانیش بۆ‬ ‫دامه‌زراندنی ئیمپراتۆرییه‌كه‌یان ل ‌ه ئاسیادا‬ ‫ئه‌سپی خۆیان لینگ بده‌ن‪ .‬پێیان وابووه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر ب ‌ه رێکخستنی هات‌و هه‌را‌و پێداگریی‌و‬ ‫داواك��اری��ی زێده‌ڕۆیانه‌‌و هه‌ڕه‌شه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬

‫‪181‬‬

‫شێوه‌ی الوه‌ك��ی ل ‌ه هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌یان‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ته‌كانی ب��ه‌ره‌دا هه‌یانبوو‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ئامانجه‌كانیان ده‌گه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و شێوازان ‌ه‬ ‫ئه‌مریكای تووندتر كرد‌و ژاپۆنییه‌كان لە‬ ‫سەر بنه‌مای ئه‌زموون ‌ه زۆر كورته‌كه‌ی‬ ‫خۆیان‪ ،‬به‌و ئاكام ‌ه گه‌یشتن‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌ر بۆ‬ ‫گه‌یشتن ب ‌ه یه‌كه‌م ئامانج وات ‌ه سه‌رچاو ‌ه‬ ‫حه‌یاتییه‌كانی** هیندی رۆژهه‌اڵتیی هۆڵه‌ندا‬ ‫ه��ه‌ن��گ��اوێ��ك بنێن‪ ،‬واڵت��ه‌ی��ه‌ك��گ��رت��وو ‌هك��ان‬ ‫ب��ه‌رۆك��ی��ان ده‌گ��رێ��ت‪ .‬ئ��ه‌ی ب��اش��ه‌ چ��ۆن‬ ‫ده‌ك��را ‌ب��ێ ئ��ه‌وه‌ی ئه‌مریكا دن�� ‌ه ب��ده‌ن‌و‬ ‫بیورووژێنن‪ ،‬به‌و ئامانجه‌یان بگه‌ن؟ ئه‌و ‌ه‬ ‫گرێ كوێره‌یه‌ك بوو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ماوه‌ی ‪‌1940‬و‬ ‫‪١٩41‬دا ژاپۆنییه‌كانی ئازار داوه‌‪.‬‬ ‫بۆ گرتنی هیندی رۆژهه‌اڵتی‌و بردنی مه‌واد‌و‬ ‫كه‌ره‌ست ‌ه خاوه‌كه‌ی بۆ ژاپۆن‪ ،‬ده‌بوای ‌ه ل ‌ه‬ ‫رووی ستراتیژییه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌ری باشووری‬ ‫رۆژهه‌اڵتی زه‌ری��ای هێمن ل ‌ه هه‌رچه‌شن ‌ه‬ ‫مه‌ترسی‌و عه‌مه‌لیاتێكی ده‌ریایی ئه‌مریكا‬ ‫بپارێزن‪ .‬ده‌ریاساالر یامامۆتۆ‪ ،‬فه‌رمانده‌ی‬ ‫ب��ااڵی ه��ێ��ز ‌ه ده‌ری��ای��ی��ه‌ك��ان��ی ژاپ��ۆن‌و‬ ‫گ��ه‌اڵڵ��ه‌داڕێ��ژی هێرشه‌كه‌ی پێرل هاربر‪،‬‬ ‫ده‌یزانی ژاپۆنییه‌كان ل ‌ه به‌ره‌نگاربوونه‌و ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مریكادا سه‌ركه‌وتنیان مسۆگه‌ر‬ ‫نییه‌‪ ،‬هه‌ر وه‌ك چۆن ب ‌ه سه‌رۆكوه‌زیرانی‬ ‫واڵته‌كه‌ی خۆی كۆنۆیێی گ��وت‪ :‬من هیچ‬ ‫هیوایه‌كم ب ‌ه ساڵی دووه‌م‌و سێیه‌می جه‌نگ‬ ‫نییه‌‌و لێی دڵنیا نیم‪ .‬جا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی لێی‬ ‫سوور بوو هێرشی سه‌ربازی بۆ سه‌ر هیندی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی هۆڵه‌ندا ده‌ستبه‌جێ ئه‌مریكا ل ‌ه‬

‫جه‌نگه‌كه‌و ‌ه ده‌گلێنێت‪ ،‬كه‌وت ‌ه بیری ئه‌وه‌ی‬ ‫ب ‌ه زه‌برێكی گورچ‌و بڕ واڵته‌یه‌گرتووه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��ا ب�� ‌ه چ��ۆك��دا ب��ێ��ن��ێ��ت‌و ن��ه‌خ��ش��ه‌‌و‬ ‫گه‌اڵڵه‌كه‌ی خۆی رابپه‌ڕێنێت‪ .‬ئه‌وجار ب ‌ه‬ ‫داگیركردنی باشووری رۆژهه‌اڵتی ئاسیا‪،‬‬ ‫ژاپۆن سه‌رچاوه‌ی پێویستی بۆ شه‌ڕێكی‬ ‫دوورو درێژ ده‌ست ده‌كه‌وێت‌و بە سەر‬ ‫ناوچه‌ی گه‌شه‌ی هاوبه‌شدا زاڵ ده‌بێت‪.‬‬ ‫ك��ه‌واب��وو ئ��ه‌و پێشنیاری ك��رد‪ ،‬ك ‌ه ژاپ��ۆن‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تای جه‌نگه‌كه‌دا‪ ،‬ب ‌ه په‌المارێكی‬ ‫تووند‪ ،‬گه‌له‌كه‌شتیی ‌ه جه‌نگییه‌كه‌ی ئه‌مریكا‬ ‫له‌ناو به‌رێت‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی وره‌ی هێزه‌كانی‬ ‫ده‌ریایی‌و خه‌ڵكی ئه‌مریكا وا الواز بكات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئیتر جێی خۆی نه‌گرێته‌وه‪ .‬ئه‌و ‌ه به‌راورد‌و‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی س��ه‌ی��روس��ه‌م��ه‌ره‌ی خه‌ڵكێك‬ ‫ب��وو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه زان��ك��ۆی ه��اروارد ده‌رسیان‬ ‫خوێندبوو‌و ماوه‌یه‌ك پۆستی كاربه‌ده‌ستی‬ ‫ده‌رایی ژاپۆنی ل ‌ه واشتۆن ل ‌ه ئه‌ستۆ بوو‪،‬‬ ‫هه‌ر بۆیه‌ ب ‌ه ئه‌مریكا نامۆ نه‌بوو‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ج��ان��ی��وه‌ری ‪1941‬دا گ��ه‌اڵڵ��ه‌ی وه‌ه��ا‬ ‫زه‌برێكی ل�� ‌ه راده‌ب��ه‌ده‌ر چاوقایمان ‌ه بۆ‬ ‫تێكشكاندنی گه‌له‌كه‌شتیی ‌ه جه‌نگییه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌مریكا ل ‌ه زه‌ریای هێمن (پێرل هاربێر)دا‬ ‫داڕێژرا‪ ،‬به‌اڵم بڕیاری كۆتایی ب ‌ه درێژایی‬ ‫ساڵ ب ‌ه مانۆر ‌ه تونده‌كانی نێوان حكومه‌ت‌و‬ ‫ه��ێ��ز ‌ه چ��ه‌ك��داره‌ك��ان��ه‌و ‌ه ب��ه‌س��ت��راب��ۆوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌ی الیه‌نگری ده‌ستپێشخه‌ری بوون‬ ‫بۆ وه‌شاندنی زه‌بره‌كه‌‌و به‌رگرییان له‌و ‌ه‬ ‫ده‌ك��رد‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت زۆری��ش دڵنیا نه‌بوون‬ ‫ل��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م زه‌ب��ر ‌ه ب��ێ ئ��ه‌م�لاو ئ��ه‌وال وا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪182‬‬

‫ل�� ‌ه ئ��ه‌م��ری��ك��ا ده‌ك��ات چ��ۆن ل�� ‌ه ش��ه‌ڕه‌ك�� ‌ه‬ ‫هه‌ڵنه‌قوتێنێ‌و هیوادار بوون ب��ه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫واڵت�� ‌ه ئیتر دوای ئ��ه‌و ‌ه هیچ عه‌ملیاتێك‬ ‫ن��اك��ات��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌وان��ه‌ی گ��وم��ان��ی��ان ه��ه‌ب��وو‪،‬‬ ‫ده‌یانپرسی‪ :‬ئه‌ی ئه‌گه‌ر هێرش بكاته‌وه‌؟‬ ‫ئینجا به‌ڵگه‌یان ده‌خسته‌ڕوو‪ ،‬ك ‌ه ژاپ��ۆن‬ ‫ل ‌ه شه‌ڕێكی درێژخایه‌ندا دژی ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫سه‌ركه‌وتوو نابێت‌و ده‌یانگوت‪ :‬ناكرێت‬ ‫گه‌م ‌ه ب ‌ه ژیانی خه‌ڵكی بكه‌یت‌و بیانخه‌یت ‌ه‬ ‫م��ه‌ت��رس��ی��ی��ه‌وه‌‪ .‬ب�� ‌ه درێ��ژای��ی ئ��ه‌و مشت‌و‬ ‫م��ڕان��ه‌‪ ،‬ده‌ن��گ�� ‌ه وری��اك��ه‌ره‌وه‌ك��ان هه‌رگیز‬ ‫كپ نه‌بوون‪ .‬س��ه‌رۆك وه‌زی��ران (ش��ازاد ‌ه‬ ‫ك��ۆن��ۆی��ێ) ده‌س��ت��ی ل�� ‌ه ك��ار ك��ێ��ش��ای��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫فه‌رمانده‌كان هه‌ر كه‌سه‌‌و شتێكی ده‌گوت‪.‬‬ ‫راوێژكاره‌كان دڕدۆنگ بوون‌و ئیمپراتۆر‬ ‫خه‌فه‌تبار‌و خ��ه‌م��ۆك‌و وه‌ختێك پرسیی‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئاخۆ ئ��ه‌و سه‌ركه‌وتنه‌ی ل��ه‌و ش��ه‌ڕ ‌ه‬ ‫كتوپڕ‌و ل ‌ه ن��ا‌ك��اوه‌دا ده‌سته‌به‌ر ده‌بێت‌و‬ ‫ده‌ستكه‌وته‌كانی ئه‌و سه‌ركه‌وتنه‌‪ ،‬هێنده‌ی‬ ‫ده‌ستكه‌وت‌و سه‌ركه‌وتنی ئ��ه‌و په‌المار ‌ه‬ ‫ل ‌ه ناكاو ‌ه ده‌بێت‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه شه‌ڕی رووس‌و‬ ‫ژاپ��ۆن��دا ك��رای�� ‌ه س��ه‌ر پ��ۆرت ئ��ارت��ۆر؟‬ ‫ده‌ریاساالر ناگانۆ‪ ،‬سه‌رۆكی بنكه‌ی هێزی‬ ‫ده‌ری��ای��ی‪ ،‬وه‌اڵم��ی دای��ه‌وه‌‪ :‬ك��ێ ده‌زان��ێ��ت‬ ‫ژاپۆن سه‌رده‌كه‌وێت؟‬ ‫ئ��ه‌م ق��س��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ل�� ‌ه ب��ه‌رده‌م ئ��ی��م��پ��رات��ۆردا‪،‬‬ ‫ل��ه‌وان��ه‌ی�� ‌ه ج��ۆر ‌ه كڕنۆشێكی رواڵ��ه‌ت��ی‌و‬ ‫خۆبه‌كه‌مگرتنێكی رۆژهه‌اڵتییان ‌ه بووبێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌و ‌ه ل ‌ه ساتێكی ئاوه‌ها ب ‌ه نرخدا زۆر‬ ‫ئه‌سته‌مه‌ وابووبێت‪.‬‬

‫ل��ه‌و ك��ه‌ش‌و ف��ه‌زای شكست‌و گومانه‌دا‪،‬‬ ‫بۆچی وه‌ها هه‌نگاوێكی پڕ مه‌ترسی په‌سند‬ ‫ك��راوه‌؟ تا راده‌ی��ه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌موو‬ ‫هه‌وڵه‌كانی ژاپ��ۆن بۆ هه‌ڕه‌شه‌‌و تۆقاندن‬ ‫بێ ئه‌نجام مابوونه‌وه‌‌و بێهیواییه‌كی لێ‬ ‫ك��ه‌وت��ب��ووەو‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌وان��ی هێنابوو ‌ه سه‌ر‬ ‫قه‌ناعه‌تی‪ ،‬ی��ان سه‌ركه‌وتن‪ ،‬ی��ان م��ردن‌و‬ ‫به‌رپرسانی واڵتیش وه‌ك سه‌دری ئه‌عزه‌م‬ ‫بێتمان ل ‌ه ئەڵمانیا‪ ،‬دام��او‌و ده‌سته‌وستان‬ ‫ملیان ب��ۆ س��وپ��ای��ی��ه‌ك��ان دان��ەوان��د‪ .‬جگ ‌ه‬ ‫له‌وه‌ش نابێت خۆبه‌زلزانین‌و هه‌ڕ‌و گیڤی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه فاشیستییه‌كانیش‪ ،‬ك�� ‌ه هیچ‬ ‫سه‌ركه‌وتنێك ب��ه‌دوور‌و م��ه‌ح��اڵ نابینن‪،‬‬ ‫له‌به‌رچاو نه‌گرین‪ .‬ژاپ��ۆن چه‌قبه‌ستووان ‌ه‬ ‫س��وور ب��وو ل��ە س��ەر ج��ه‌ن��گ��ه‌ك��ه‌‌و ل ‌ه‬ ‫راستیدا زۆر سه‌ركه‌وتنی به‌رچاویشی‬ ‫به‌ده‌ست هێنابوو‪ ،‬بۆ نموون ‌ه داگیركردنی‬ ‫س��ه‌ن��گ��اپ��وور‌و زه‌ب��روه‌ش��ان��دن��ه‌ك��ه‌ی پێرل‬ ‫ه��ارب��ێ��ر‪ ،‬ك�� ‌ه ت��ێ��ی��دا چ��ی��ی وای ن��ه‌م��اب��وو‬ ‫واڵته‌یه‌كگرتووه‌كان به‌چۆكدا بێنێت‪ .‬ژاپۆن‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و ‌ه شانی دای ‌ه به‌ر ئه‌و مه‌ترسییه‌‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ه‌‪ ،‬ی��ان ده‌ب��وو ب��ه‌ره‌و پ��ێ��ش��ه‌و ‌ه‬ ‫ب��ڕوا‪ ،‬ی��ان قایل بێت ب��ه‌وه‌ی هه‌یه‌و هیچ‬ ‫كه‌سیش ح��اڵ��ه‌ت��ه‌ك��ه‌ی دووه‌م��ی ق��ه‌ب��ووڵ‬ ‫ن��ه‌ب��وو‪ ،‬ی��ان ك��ه‌س ن��ه‌ی��ده‌وێ��را پێشنیاری‬ ‫بكات‪ .‬گوشاره‌كانی سوپا داگیركه‌ره‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫چین‌و الیه‌نگره‌كانی ل ‌ه ناوخۆی واڵت ب ‌ه‬ ‫درێژایی ته‌مه‌نی نه‌وه‌یه‌ك‪ ،‬خه‌ڵكی ژاپۆنی‬ ‫وا ی�� ‌هك��ده‌ن��گ ك��ردب��وو‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا‬ ‫پێكهێنانی ئیمپراتۆرییەتێکی مه‌حاڵی وا‬

‫‪183‬‬

‫كردبوو ب ‌ه ئامانج‌و مه‌به‌ستی ژاپۆنییه‌كان‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئیتر رێگه‌یه‌ك بۆ گه‌ڕانه‌و ‌ه نه‌مابوو‪.‬‬ ‫ژاپۆن ببوو ‌ه به‌ندی‌و كۆیله‌ی زێده‌خوازیی‬ ‫له‌راده‌به‌ده‌ری خۆی‪.‬‬ ‫ستراتیجییه‌كی دیك ‌ه ده‌كرا ئه‌و ‌ه بێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بچێت ‌ه س��ه‌ر هیندی رۆژه��ه‌اڵت��ی هۆڵه‌ندا‪،‬‬ ‫به‌اڵم خۆ ل ‌ه واڵت ‌ه یه‌كگرتووه‌كان نه‌دا‪ .‬ئه‌و‬ ‫ستراتیجیی ‌ه هۆكارێكی نه‌زانراوی له ‌پاش‬ ‫ژاپۆنه‌و ‌ه به‌جێ ده‌هێشت‪ .‬ب��ه‌اڵم هۆكار ‌ه‬ ‫ن��ه‌زان��راو ‌ه زۆر باشتر بوو ل ‌ه دوژمنێكی‬ ‫مسۆگه‌ر‪ ،‬به‌تایبه‌تی دوژمنێك‪ ،‬ك ‌ه له ‌جێدا‬ ‫زۆر ل ‌ه خۆی به‌هێزتر بوو‪.‬‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی چ��ه‌وت‌و هه‌ڵه‌ی زۆر سه‌یر‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه ب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌و ده‌م��ه‌ی هیچ نه‌بێت‬ ‫نیوه‌ی واڵت ‌ه یه‌كگرتووه‌كان زۆر به‌توندی‬ ‫حه‌زی ل ‌ه دووره‌په‌رێزی بوو‪ ،‬تاق ‌ه شتێك‪،‬‬ ‫کە ده‌یتوانی خه‌ڵکی ئه‌مریكا یه‌كده‌نگ‌و‬ ‫یه‌كگرتوو بكا‌ت‌و ئه‌و گه‌ل ‌ه وێكڕا بێنێت ‌ه‬ ‫نێو ملمالنێكه‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌ر ئ��ه‌و ك��ار ‌ه ب��وو‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ژاپۆنییه‌كان ك��ردی��ان‪ .‬ل�� ‌ه مانگه‌كانی‬ ‫پێش پ��ێ��رل ه��ارب��ێ��ردا‪ ،‬دووب��ه‌ره‌ك��ی��ی��ه‌ك�� ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ئ��ه‌م��ری��ك��ادا ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه ق��ووڵ ب��وو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دان��ان��ه‌وه‌ی ق��ان��وون��ی ساڵێك س��ه‌رب��ازی‬ ‫ب ‌ه یه‌ك ده‌نگی زۆرین ‌ه ته‌نیا ده‌نگێك ل ‌ه‬ ‫كۆنگره‌دا په‌سند كرا‪ .‬راستییه‌ك ‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ژاپۆن ده‌یتوانی به‌بێ مه‌ترسیی تێوه‌گالنی‬ ‫ئه‌مریكا ل ‌ه شه‌ڕه‌كه‌وه‌‪ ،‬هیندی رۆژهه‌اڵت‬ ‫بگرێت‪ .‬هیچ په‌الماردانێكی كۆڵۆنییه‌كانی‬ ‫ه��ۆڵ��ه‌ن��دا‪ ،‬ی��ان به‌ریتانیا‪ ،‬ی��ان فەرەنسا‪،‬‬ ‫واڵت��ه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان��ی ل�� ‌ه ج��ه‌ن��گ�� ‌هك��ه‌و ‌ه‬

‫نه‌ده‌گالند‪ ،‬په‌الماری خاكی ئه‌مریكا رێك‬ ‫ئه‌و شت ‌ه بوو‪ ،‬تاق ‌ه شتێكیش بوو‪ ،‬ك ‌ه ده‌كرا‬ ‫ئه‌وه‌ی لێ بكه‌وێته‌وه‌‪ .‬ژاپۆن هیچ هه‌ستی‬ ‫ب��ه‌و ‌ه ن��ه‌ك��ردب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه پ��ه‌الم��اردان��ی پێرل‬ ‫هاربێر له‌وانه‌ی ‌ه ل ‌ه بری رووخاندنی وره‌ی‬ ‫ئه‌مریكییه‌كان‪ ،‬ببێت ‌ه ه��ۆی یه‌كگرتوویی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌و یه‌كده‌نگبوونیان بۆ شه‌ڕ‪ .‬ئه‌و‬ ‫بۆشایی ‌ه سه‌یروسه‌مه‌ره‌ی ‌ه ل ‌ه تێگه‌یشتن‪،‬‬ ‫ئاكامی شتێك بوو‪ ،‬ك ‌ه له‌وانه‌ی ‌ه بكرێت ناوی‬ ‫بنێین‪ ،‬نامۆبوونی كولتووری (ئاشنانه‌بوون‬ ‫ب ‌ه كولتوور)‪ ،‬ك ‌ه زۆربه‌ی جاره‌كان یه‌كێك ‌ه‬ ‫ل ‌ه كۆڵه‌كه‌كانی گه‌مژه‌یی‪( .‬ئه‌م نه‌زانییه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هه‌ر دووالیه‌ندا هه‌بوو‪ ،‬بۆ ژاپۆن مه‌سه‌له‌ی‬ ‫مان‌و نه‌مان بوو)‪ .‬ژاپۆنییه‌كان ل ‌ه ده‌القه‌ی‬ ‫خۆیانه‌و ‌ه ئه‌مریكایان هه‌ڵسه‌نگاند‌و پێیان‬ ‫واب��وو حكومه‌تی ئه‌مریكاش ده‌توانێت‬ ‫هه‌ر كاتێك حه‌زی لێ بوو گه‌له‌كه‌ی خۆی‬ ‫بێنێت ‌ه نێو جه‌نگه‌وه‌‌و شه‌ڕی پێ بكات‪ ،‬هه‌ر‬ ‫وه‌ك چ��ۆن حكومه‌تی ژاپ��ۆن ده‌یتوانی‌و‬ ‫ل�� ‌ه راس��ت��ی��ی��ش��دا ه��ه‌ر وای ك��رد‪ .‬ژاپ��ۆن‬ ‫جا ل ‌ه نه‌زانینه‌و ‌ه بێت‪ ،‬ی��ان لێكدانه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ڵه‌‌و چه‌وت‪ ،‬یان چاوقایمی‌و نه‌ترسان‪،‬‬ ‫ی وه‌شاند‪،‬‬ ‫رێ��ك زه‌برێكی ل ‌ه دوژم��ن��ه‌ك��ە ‌‬ ‫ك ‌ه دن��ه‌دان‌و هاندانی دوژمنێكی پێداگر‌و‬ ‫شێلگیر‌و به‌ئامانج پێویست بوو‪.‬‬ ‫ئه‌و حاڵه‌ته‌‪ ،‬زۆر ل ‌ه ره‌وش‌و دۆخه‌كه‌ی‬ ‫ئەڵمانیای سااڵنی ‪‌1916‬و ‪ 1917‬ده‌چوو‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ند ‌ه نه‌بێت‪ ،‬ك ‌ه ژاپۆن زۆر ب ‌ه قووڵی ل ‌ه‬ ‫جه‌نگه‌كه‌دا نوقم نه‌ببوو‌و تاز ‌ه ده‌ستی پێ‬ ‫ده‌كرد‪ .‬ده‌سه‌اڵتداره‌كان ل ‌ه هه‌ردوو واڵتدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪184‬‬

‫گیان‌و ژیانی خه‌ڵك‌و گه‌له‌كه‌ی خۆیانیان‬ ‫خست ‌ه نێو گه‌مه‌یه‌كه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه زۆربه‌یان لێیان‬ ‫روون ب��وو‪ ،‬ل ‌ه درێژخایه‌ندا سه‌ركه‌وتنی‬ ‫م��س��ۆگ��ه‌ری ت��ێ��دا نییه‌‪ .‬ه��ان��ه‌‌و ئه‌نگیزه‌ی‬ ‫ئ��ه‌وان دڵ��ڕف��ێ��ن��ی‌و ه��ێ��زی راك��ێ��ش��ه‌ری‬ ‫تاقه‌تبڕی ده‌سه‌اڵت‌و دیمه‌ن ‌ه شكۆداره‌كان‌و‬ ‫چاوبرسێتی‌و ته‌ماح بوو‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و م��ه‌س��ه‌الن��ه‌ی ت��ا ئ��ێ��ره‌ ب��اس��ی��ان‬ ‫ك��را‪ ،‬ده‌م��ان��گ��ه‌ی��ه‌ن��ن�� ‌ه ئ��ه‌و ئ��اك��ام��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫گه‌مژه‌یی به‌رهه‌می هێز‌و ده‌س��ه‌اڵت��ه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫دووپاته‌كردنه‌وه‌ی ب��ه‌رده‌وام��ی قسه‌كه‌ی‬ ‫لۆرد ئاكتن هه‌موومان ده‌زانین‪ ،‬ك ‌ه ده‌سه‌اڵت‬ ‫گه‌نده‌ڵی دێنێت‪ ،‬به‌اڵم كه‌متر ورد ده‌بینه‌و ‌ه‬ ‫ل��ه‌وه‌ی‪ ،‬ده‌س��ه‌اڵت گ��ه‌م��ژه‌ی��ی��ش دێنێت‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵتێك‪ ،‬ك ‌ه فه‌رمانده‌ر‌و ئه‌مركه‌ر بێت‪،‬‬ ‫زۆرب��ه‌ی ج��اران بیر‌و زه‌ینیش كۆڵه‌وار‌و‬ ‫ت��ووش��ی ك��ه‌م��ای��ه‌س��ی ده‌ك��ات‌‌و چ��ه‌ن��دی‬ ‫به‌كارهێنانی ه��ێ��ز‌و ده‌س��ه‌اڵت پتر بێت‪،‬‬ ‫هه‌ستی به‌رپرسیارییه‌تی له ‌بەرانبەریدا‬ ‫كاڵتر ده‌بێته‌وه‌‪ .‬هه‌ستی به‌رپرسیاره‌تیی‬ ‫گشتی ل�� ‌ه به‌كارهێنانی ده‌س��ه‌اڵت��دا به‌و‬ ‫مانایه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت چه‌ند ده‌كرێت ژیران ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه پ��ێ��ن��اوی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی واڵت‌و‬ ‫گه‌لدا حكومه‌ت بەڕێوەبەریت‪ .‬یه‌كێك له‌و‬ ‫ئه‌ركانه‌ی ل��ه‌و ن��ێ��وه‌دا پێویست ‌ه په‌نجه‌ی‬ ‫ل��ە س��ەر داب��ن��ێ��ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌ئ��اگ��اب��وون‌و لە‬ ‫سەرهه‌ستبوونه‌‪( ،‬به‌رده‌وام لە سەرهه‌ست‌و‬ ‫چاوكراو ‌ه بیت)‌و گرنگی ب ‌ه زانیارییه‌كان‬ ‫ب��ده‌ی��ت‌و زه‌ی��ن��ت ب��ه‌ك��راوه‌ی��ی بهێڵیته‌وه‌‌و‬ ‫ل ‌ه هه‌مبه‌ر دن��ه‌دان‌و فریوی كه‌لله‌ڕه‌قیدا‬

‫خۆڕاگر بیت‪ .‬لووتكه‌ی هونه‌ری ده‌سه‌اڵت‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬مێشك‌و زه‌ی��ن ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه ك��راو ‌ه‬ ‫بێت‪ ،‬ك ‌ه تێبگات فاڵن ‌ه سیاسه‌ت ل ‌ه بری‬ ‫سوود زیانی لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌‌و ده‌سه‌اڵتدار‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی متمانه‌به‌خۆی هه‌بێت‌و ئازایه‌تیی‬ ‫ئه‌وه‌ی تێدا بێت دان به‌وه‌دا بنێت‌و‪ ،‬ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫ژیر بێت‪ ،‬رێبازه‌كه‌ی پێشوو ب��ه‌راوه‌ژوو‬ ‫بكاته‌وه‌‪ .‬رێچكه‌ی سه‌ركه‌وتووه‌كانی جه‌نگی‬ ‫دووه‌می جیهانی‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی په‌یمانه‌كه‌ی‬ ‫ڤێرسای‌و قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌كانی جه‌نگی‬ ‫یه‌كه‌می جیهانی‪ ،‬نموونه‌یه‌كی به‌رچاو‬ ‫بوو‪ ،‬بۆ ئه‌زموون وه‌رگرتن‌و به‌كارهێنانی‬ ‫ئه‌زموونه‌كان ده‌رفه‌تێك‪ ،‬ك ‌ه به‌ده‌گمه‌ن‬ ‫ده‌ڕه‌خسێته‌وه‌‪ .‬داگیركردنی ژاپۆن‪ ،‬ب ‌ه پێی‬ ‫ئه‌و سیاسه‌ته‌ی دوای خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دانی‬ ‫ئه‌و واڵت ‌ه ل ‌ه واشنتۆن داڕێژرا‌و هاوپه‌یمانان‬ ‫په‌سندیان كرد‌و زۆربه‌شی ئه‌مریكییه‌كان‬ ‫خ��ۆی��ان ب��ه‌ڕێ��وه‌ی��ان ب��رد‪ ،‬ك��رده‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫شیاوی گرنگیپێدان‌و لێوردبوونه‌و ‌ه بوو ل ‌ه‬ ‫رووی دانبه‌خۆداگرتن‌و میانه‌ڕەویی هێز ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتووه‌كان‌و ژیری‌و تێگه‌یشتوویی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ن��ۆژه‌ن��ك��ردن��ه‌وه‌ی واڵت‌و‬ ‫گۆڕانكاریی ب ‌ه ده‌م داهێنان‌و خوڵقاندنه‌و ‌ه‬ ‫بوو‪ .‬ب ‌ه هێشتنه‌وه‌ی ئیمپراتۆر ل ‌ه لووتكه‌ی‬ ‫حكومه‌تدا‪ ،‬پێش ب ‌ه تێكه‌ولێكه‌‌و پشێویی‬ ‫ل�� ‌ه نێو ژاپ��ۆن��دا گ��ی��راو‪ ،‬ب��ه‌و ج��ۆر ‌ه ب��وار‬ ‫ب��ۆ قه‌بووڵكردنی فه‌رمانه‌كانی سوپای‬ ‫داگیركه‌ر‌و ره‌زامه‌ندییه‌كی زۆر ده‌سته‌مۆ‌و‬ ‫قه‌بووڵكراو خۆش كرا‪ .‬ئه‌گه‌ر كارمان بە‬ ‫س��ەر چه‌ككردن‌و به‌كارهێنانی مه‌كینه‌ی‬

‫‪185‬‬

‫جه‌نگی‌و دادگاییكردنی جنایه‌تكارانی جه‌نگی‬ ‫بۆ دۆزینه‌وه‌ی تاوانباران نه‌بێت‪ ،‬ئامانج‌و‬ ‫مه‌به‌سته‌كه‌‪ ،‬سه‌قامگیركردنی ئ��ازادی��ی‬ ‫سیاسی‌و ئ��اب��ووری‪ ،‬حكومه‌تی یاسایی‬ ‫ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌وه‌‪ ،‬تێكشكاندنی‬ ‫كارتێله‌كان‌و چاكسازیی ل ‌ه زه‌وی‌و زاردا‬ ‫ب��وو‪ .‬ده‌رك��ه‌وت ده‌س��ه‌اڵت��ی دام��ه‌زراو ‌ه‬ ‫پیشه‌یی ‌ه گه‌وره‌كانی ژاپۆن له‌رزۆك نین‪،‬‬ ‫به‌اڵم دیموكراسیی سیاسی‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ئه‌مر‌و‬ ‫فه‌رمان به‌رهه‌م نایه‌‌و ده‌بێت ورد ‌ه ورده‌‌و‬ ‫ل�� ‌ه ئاكامی ه��ه‌وڵ‌و خ��ه‌ب��ات��دا‌و ل�� ‌ه م��اوه‌ی‬ ‫سه‌ده‌كاندا هه‌نگاو ب ‌ه هه‌نگاو ده‌سته‌به‌ر‬ ‫بكرێت‪ ،‬سه‌ركه‌وتووان ‌ه راگوێزرا‌و به‌گشتی‬ ‫هه‌ڵیش ب��ژێ��ردرا‪ .‬سوپای داگیركه‌ر نه‌ك‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی ئ��ی��دار ‌ه‬ ‫نێوبژیوانه‌كانی ژاپ��ۆن��ه‌و ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی��ان‬ ‫به‌ڕێو ‌ه ده‌ب��رد‪ .‬پاكسازیی كاربه‌ده‌ستانی‬ ‫پێشوو‪ ،‬وای كرد كارمه‌نده‌كانی بنده‌ستی‬ ‫ئه‌وان لە سەركار دابنرێنه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫ج��اران جیاوازییه‌كیان له‌گه‌ڵ پێشینییانی‬ ‫خ��ۆی��ان ن��ه‌ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم م��ای��ه‌ی گ��ۆڕان��ی��ان‬ ‫ت��ێ��دا ب��وو‪ .‬ب�� ‌ه پ��ه‌روه‌رده‌‌و راه��ێ��ن��ان‌و‬ ‫كتێب ‌ه ده‌رسییه‌كانیشدا چوونه‌وه‌‪ ،‬پێگه‌‌و‬ ‫پۆستی ئیمپراتۆرییش كرای ‌ه هێمایەک‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌ڵبژێردراوی ویست‌و ئیراده‌ی ئه‌و‬ ‫خه‌ڵك ‌ه بێت وا مافی ده‌سه‌اڵتیان هه‌یه‌‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵتیان به‌ده‌سته‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك هه‌ڵ ‌ه كران‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه سیاسه‌تی‬ ‫سه‌ربازیدا‪ .‬سروشتی ده‌س��ه‌اڵت ته‌وه‌ری‬ ‫كۆمه‌ڵگای ژاپ��ۆن��ی دی��س��ان داك��ش��ای��ه‌وه‌‪.‬‬

‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا لە سەر ی��ه‌ك‪ ،‬ئاكامێكی‬ ‫به‌سوود‌و ب��ه‌دوور ل ‌ه تۆڵه‌كردنه‌وه‌ی لێ‬ ‫ك��ه‌وت��ه‌وه‌‌و ئ��ه‌وه‌ش هیوابه‌خشه‌‌و ده‌ری‬ ‫ده‌خات‪ ،‬ك ‌ه ژیرێتی ل ‌ه حكومه‌تدا تیرێكه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هێشتا ل ‌ه كه‌وانی مرۆڤایه‌تی دایه‌‪ ،‬حه‌یف‌و‬ ‫مخابن به‌ ده‌گمه‌ن كاری پێ ده‌كات‪.‬‬ ‫الپ��ه‌ڕ ‌هك��ان��ی دی��ك��ه‌ی ئ��ه‌م كتێبه‌‪ ،‬ته‌رخان‬ ‫ك��راو ‌ه بۆ گێڕانه‌وه‌ی چیرۆكێكی ئاشنا‪،‬‬ ‫ك ‌ه ب ‌ه داخ��ه‌و ‌ه بۆ م��رۆڤ هێشتاش هه‌ر‬ ‫به‌رده‌وامه‌‌و نه‌بڕاوه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی گه‌مژه‌یی‬ ‫سیاسه‌تێك ئاشكرا ده‌كات‪ ،‬ئاكام‌و دوایین‬ ‫ده‌ره‌نجامه‌كه‌ی نییه‌‪.‬‬ ‫پاپاكانی رێنیسانس‬ ‫ل��ه‌و س��ه‌رو ب��ه‌ن��ده‌دا‪ ،‬ك�� ‌ه ك��ری��س��ت��ۆف��ەر‬ ‫كۆلۆمبس ئه‌مریكای دۆزییه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ئیتالیا‬ ‫رێنسانس‪ ،‬وات�� ‌ه ئه‌و قۆناغه‌ی تێیدا به‌ها‬ ‫دنیاییه‌كان جێگه‌ی به‌هاكانی قیامه‌تیان‬ ‫گرته‌و ‌ه ل ‌ه لووتكه‌ی خۆیدا بوو‪ .‬ل ‌ه سای‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی رێنسانسه‌وه‌‪ ،‬بنیاده‌م ل ‌ه‬ ‫ب��ری خ��ودا‪ ،‬خ��ۆی ب�� ‌ه گ��ه‌اڵڵ��ه‌داڕێ��ژه‌ر‌و‬ ‫ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای چ��اره‌ن��ووس��ی خ��ۆی زان��ی‪.‬‬ ‫دنیا‌و ژیانی ئه‌م دنیای ‌ه بوو ب ‌ه پێویستی‌و‬ ‫ئ��اره‌زووه‌ك��ان��ی‌و ب��ه‌رزه‌ف��ڕی‌و ش��ادی‌و‬ ‫خۆشییه‌كانی‪ ،‬دارونه‌داری‪ ،‬زه‌ین‌و هونه‌ر‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و شانازییه‌كانی‪ .‬به ‌پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ب��ی��روب��اوه‌ڕه‌ك��ه‌ی سه‌ده‌كانی ن��اوه‌ڕاس��ت‪،‬‬ ‫ئیتر ژیانی دنیایی مرۆڤ مه‌نفایه‌كی پڕ ل ‌ه‬ ‫تاڵی‌و سوێری نه‌بوو بۆ گه‌یشتن ب ‌ه دوا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪186‬‬

‫مەنزڵ‌و مه‌كانی مه‌عنه‌ویی رۆح‪.‬‬ ‫ن��وێ��ن��گ��ه‌ی ئ��ه‌و ب��ی��رك��ردن��ه‌و ‌ه دن��ی��ای��ی��ه‌ی‬ ‫س��ه‌رده‌م‪ ،‬ل ‌ه قۆناغێكی شه‌ست سااڵنه‌دا‬ ‫وات�� ‌ه ل�� ‌ه ده‌وروب��ه‌ری ‪1470‬ـ��ه‌و ‌ه هه‌تا‬ ‫‪ ،1530‬شه‌ش پاپای ئیتالی‌و ئیسپانیاییه‌ك‬ ‫ب��وون‪ ،‬ك�� ‌ه ی��ه‌ك ل�� ‌ه دوای ی��ه‌ك ل��ە سەر‬ ‫ته‌ختی ده‌سه‌اڵت دانیشتن‌و به‌رتیلخۆری‌و‬ ‫گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی‌و پ��ێ��ش��ێ��ل��ك��ردن��ی ب��ن��ه‌م��اك��ان��ی‬ ‫ئه‌خالق‌و چاوبرسێتی‌و سیاسه‌تبازییه‌كی‬ ‫كاره‌ساتباریان گه‌یاند ‌ه لووتكه‌ی خۆی‪.‬‬ ‫پێشه‌وایه‌تییه‌كه‌ی ئ��ه‌وان ئیماندارانی‬ ‫هیوابڕاو‌و نائۆمێد كرد‌و حه‌یا‌و ئابڕووی‬ ‫ده‌رباری پیرۆزی برد‌و هاواری چاكسازیی‬ ‫ب ‌ه بێوه‌اڵم هێشته‌وه‌‌و هه‌موو ناڕه‌زایه‌تی‌و‬ ‫وریاییكردنه‌وه‌‌و نیشانه‌كانی راپ��ه‌ڕی��ن‌و‬ ‫هه‌ستانی خه‌ڵكی پشتگوێ خست‌و دواجار‬ ‫یه‌كگرتوویی مه‌سیحییه‌تی تێك شكاند‌و‬ ‫بوو ‌ه هۆی جیابوونه‌وه‌ی پرۆتستانه‌كان‌و‬ ‫ن��ی��وه‌ی ك��ه‌وش��ه‌ن‌و ق��ه‌ڵ��ه‌م��ڕه‌وی پ��اپ��ا‪.‬‬ ‫گه‌مژه‌یی ئه‌وانه‌‪ ،‬پێداگرتنه‌وه‌‌و سووربوون‬ ‫ب��وو لە س��ەر چه‌وتییه‌ك‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌ر ئه‌و‬ ‫دوژمنایه‌تی‌و ملبادان‌و براكوژییانه‌ی ل ‌ه‬ ‫سه‌ده‌كانی دواتردا له‌و چه‌وتیی ‌ه كه‌وتنه‌وه‌‪،‬‬ ‫بكه‌ین ‌ه پ��ێ��وه‌ری هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كه‌مان‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه بڵێین بوو ب ‌ه هۆی به‌رباڵوترین‬ ‫كاره‌سات ل ‌ه مێژووی رۆژئاوای جیهاندا‪.‬‬ ‫چ��ه‌وت��ی‌و خراپه‌كارییه‌كانی ئ��ه‌و شه‌ش‬ ‫پاپایه‌‪ ،‬هه‌ر هه‌مووی به‌رهه‌می رێنسانس‬ ‫ن��ه‌ب��وو‪ ،‬به‌ڵكو تاجێكی گه‌مژه‌یی ب��وو ب ‌ه‬ ‫سه‌ر ته‌پڵی سه‌ری خووخده‌‌و دابونه‌ریتی‬ ‫حكومه‌تی پاپاكانه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ره‌گ‌و بناوانه‌كه‌ی‬

‫ده‌گه‌ڕایه‌و ‌ه بۆ سه‌دوپه‌نجا ساڵ له‌وەو‌پێش‪.‬‬ ‫وات ‌ه بۆ سه‌رده‌می مااڵواییكردنی ده‌رباری‬ ‫پاپا ل ‌ه نیشتمان بۆ ئاوینیۆن ل ‌ه به‌شی هه‌ر ‌ه‬ ‫زۆری سه‌ده‌ی چوارده‌یه‌مدا‪ .‬هه‌وڵدان بۆ‬ ‫گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ رۆما‪ ،‬لێكترازان‌و كه‌رتبوونی‬ ‫‪1378‬ی لێ كه‌وته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه تێیدا پاپایه‌ك ل ‌ه‬ ‫رۆما لە سەر ته‌خت دانیشت‌و پاپایه‌ك ل ‌ه‬ ‫ئاوینیۆن‌و جێنشینه‌كانی هه‌ركامه‌شیان‬ ‫ل ‌ه نیو س��ه‌د ‌ه دوات��ردا‪ ،‬خۆیان ب ‌ه پاپای‬ ‫راسته‌قین ‌ه ده‌زانی‪ .‬په‌یڕه‌ویی هه‌ر واڵت‌و‬ ‫ه��ه‌ر پ��ادش��ای��ه‌ك ل��ه‌م‪ ،‬ی��ان ل��ه‌و پ��اپ��ا‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندیی ب ‌ه ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی سیاسییه‌و ‌ه‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ده‌رب��اری پیرۆز ته‌واو‬ ‫نوقمی سیاسه‌ت ب��وو‪ ،‬میراتی تاقه‌تبڕی‬ ‫كه‌رتبوونه‌كه‌‪ ،‬چاو له ‌ده‌ستی‌و پشتبه‌ستن‬ ‫ب��وو ب��ه‌و ده‌س��ه‌اڵت��داران��ه‌ی پیاوی ئایینی‬ ‫نه‌بوون‪.‬‬ ‫دوو پ��اپ��ای خ��ه‌ن��ی��م��ی ی��ه‌ك��ت��ری‪ ،‬بۆ‬ ‫ق��ه‌ره‌ب��ووك��ردن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و داب��ه‌ش��ك��ردن��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌ه ناچار بوون مل بۆ هه‌موو جۆر ‌ه‬ ‫معامله‌‌و دانوستانێك رابكێشن‪ ،‬ئیمتیاز‌و‬ ‫پوانی جۆراوجۆر بده‌ن‌و له‌گه‌ڵ پادشاكان‪،‬‬ ‫ی��ان ش��ازاده‌ك��ان��دا په‌یمانی دۆستایه‌تیی‬ ‫ببه‌ستن‪ .‬جا له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی داهاته‌كانیش‬ ‫داب��ه‌ش ك��راب��وون‪ ،‬ك��ه‌رت��ب��وون��ه‌ك��ه‌‪،‬‬ ‫داموده‌زگای پاپای نه‌ك تێكه‌ڵ ب ‌ه سیاسه‌ت‬ ‫ك��رد‪ ،‬ب��گ��ر ‌ه ت��ێ��ك��ه‌ڵ ب�� ‌ه س��ات��وس��ه‌ودا‌و‬ ‫بازرگانییشی ك��رد‌و ئیتر زه‌ی��ن‌و بیریان‬ ‫هه‌ر به‌الی سوود‌و گه‌یشتن ب ‌ه قازانجه‌و ‌ه‬ ‫ب��وو‪ .‬له‌و كاته‌وه‌‪ ،‬ئیتر فرۆشتنی هه‌موو‬ ‫ئه‌و شتانه‌ی كڵێسا ده‌یتوانی بیانبه‌خشێت‪،‬‬

‫‪187‬‬

‫جا مادی‪ ،‬یان مه‌عنه‌وی‪ ،‬ل ‌ه لێخۆشبوون‬ ‫(ش��ف��اع��ه‌ت)‌و رزگ��ارك��ردن��ه‌و ‌ه بگر ‌ه هه‌تا‬ ‫پله‌وپایه‌ی ئۆسقۆفی‌و پاسه‌وانیی دێر‪،‬‬ ‫بوو ب ‌ه ساتوسه‌ودا‌و بازرگانی‌و ل ‌ه رووی‬ ‫ئه‌و شته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ده‌ستی دەهێنا خۆش‌و‬ ‫دڵگر بوو‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و روخساره‌ی ل ‌ه ئایین‬ ‫ده‌یخسته‌ روو‪ ،‬قێزه‌ون‌و بێزاركه‌ر بوو‪.‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی ل ‌ه ده‌یه‌ی ‪1430‬دا ده‌رباری‬ ‫پ��ی��رۆز ی��ه‌ك��س��ه‌ر گ��ه‌ڕای��ەوه‌ ب��ۆ رۆم��ا‪،‬‬ ‫پاپاكان ل ‌ه ژێر كاریگه‌ریی ئینسانگه‌رایی ‌ه‬ ‫سه‌رخۆشكه‌ره‌كه‌ی رێنسانسدا‪ ،‬شێوازی‬ ‫ژیان‌و به‌ها‌و رێوشوێنی میر ‌ه تااڵنكه‌ره‌كانی‬ ‫شاره‌كانی ئیتالیایان بۆخۆیان هه‌ڵبژارد‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی ج��ڵ��ه‌وی ژی��ان��ی ئیتالیایان به‬ ‫‌ده‌سته‌و ‌ه بوو‪ ،‬نوقمی سه‌روه‌ت‌و سامان‌و‬ ‫خۆشگوزه‌رانی بوون‪ ،‬ب ‌ه بێ ئه‌وه‌ی هیچ‬ ‫ئامانج‌و باوه‌ڕێكیان هه‌بێت‌و‪ ،‬ب��ه‌رده‌وام‬ ‫ملیان ل ‌ه به‌ر ملی یه‌كتر نابوو‌و ب ‌ه هۆی‬ ‫دووب��ه‌ره‌ك��ی‌و به‌رته‌سكبوونی كه‌وشه‌نی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كه‌یانه‌وه‌‪ ،‬ته‌نیا وه‌ك كۆمه‌ڵێك‬ ‫ملهۆڕی تێكده‌ر سه‌یر ده‌ك��ران‪ .‬شه‌ش‬ ‫پاپاكه‌‪ ،‬كه‌وتن ‌ه الساییكردنه‌وه‌ی ته‌ماح‌و‬ ‫چاوبرسێتی‌و ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��دی��ی میره‌كان‌و‬ ‫زۆر ل�� ‌ه پێشه‌نگه‌كانی خ��ۆی��ان باشتر‬ ‫ده‌رن��ه‌چ��وون‪ ،‬ب��گ��ره‌ ب��ه‌ه��ۆی پ��ۆس��ت‌و‬ ‫پێگه‌ی ب��ه‌رزت��ر‪ ،‬له‌وانیش خراپتر ب��وون‪.‬‬ ‫هه‌ر شه‌ش كه‌سه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه یه‌كێكی بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫بۆرجا‌و دووی بنه‌ماڵه‌ی مێدیچییان له‌گه‌ڵ‬ ‫ب��وو‪ ،‬وه‌ك تانجییه‌ك‪ ،‬کە بۆنی نێچیری‬ ‫كردبێت‪ ،‬ئاوا به‌دوای سوود‌و ده‌ستكه‌وت ‌ه‬

‫حكوومییه‌كاندا ملی خ��ۆی��ان ده‌شكاند‌و‬ ‫هه‌وڵیان ده‌دا ئه‌وه‌ند ‌ه سه‌روه‌ت‌و سامان‬ ‫بۆ بنه‌ماڵه‌كه‌یان پێكه‌و ‌ه بنێن‪ ،‬ك ‌ه دوای‬ ‫خۆشیان هه‌ر نه‌بڕێت‌و ت��ه‌واو نه‌بێت‪ .‬بۆ‬ ‫وه‌دیهێنانی ئه‌و مه‌به‌سته‌ش‪ ،‬هه‌ر كامه‌یان‬ ‫ب ‌ه نۆره‌ی خۆی نوقمی سیاسه‌تی دنیایی‌و‬ ‫سه‌رده‌م بوون‪ ،‬ك ‌ه له‌و پێناوه‌دا ده‌بوو ل ‌ه هیچ‬ ‫پیالن‌و فێڵ‌و ته‌ڵه‌كه‌‌و ته‌گبیرێكی به‌رده‌وام‬ ‫بگۆڕ نه‌پرینگێنه‌وه‌‪ .‬هیچ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كی‬ ‫نه‌گۆڕ‪ ،‬یان بنه‌مایه‌كی رێپێشانده‌ر له‌گۆڕێ‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬ئامانج‌و مه‌به‌ست ته‌نیا پاراستنی‬ ‫ه��اوس��ه‌ن��گ��ی‌و پ��ارس��ه‌ن��گ��ی هێز ب��وو‪ .‬جا‬ ‫ل��ه ‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی پ��ارس��ه‌ن��گ‌و هاوسه‌نگیی‬ ‫س��ی��اس��ی ب��ه‌رده‌وام ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ك��ش��ان‌و‬ ‫داك��ش��ان��دا ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌و ئ��ام��اده‌ك��اری��ی��ان��ه‌ش‬ ‫ب��ه‌رده‌وام تێك ده‌چ��وون��ه‌وه‌‌و ب��ە سەر‬ ‫بێبه‌ڵێنی‌و په‌یمانشكێنیدا ده‌ك��ه‌وت��ن‌و‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بری بیركردنه‌وه‌‪ ،‬یان گه‌اڵڵه‌ی داڕێ��ژراو‪،‬‬ ‫س��ات��وس��ه‌ودا‌و ب��ه‌رت��ی��ل‌و رێككه‌وتن باو‬ ‫ببوو‌و زۆرب��ه‌ی جارانیش بێ ئه‌و شتان ‌ه‬ ‫سه‌ری نه‌ده‌گرت‪.‬‬ ‫ه��ۆك��اری سیاسیی زاڵ��ی ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌‪،‬‬ ‫ده‌ستدرێژیی ‌ه په‌یتاپه‌یتاكانی سێ زلهێز‬ ‫(ف��ەرەن��س��ا‌و ئ��ی��س��پ��ان��ی��ا‌و ئ��ی��م��پ��رات��ۆری��ی‬ ‫ه��اپ��س��ب��ۆرگ) ب��وو ب��ۆ س��ه‌ر ئیتالیا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌ر جاره‌ی ب ‌ه ده‌ستكیسی‌و هاوپه‌یمانی‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌م‪ ،‬یان ئه‌و میرنشینی ئیتالیایی‬ ‫ده‌ك��را‌و ئامانجیش له‌و كار ‌ه كێبڕكێ بوو‬ ‫لە سەر داگیركردنی هه‌موو‪ ،‬یان به‌شێك‬ ‫ل�� ‌ه ش��ی��وه‌دووڕگ��ه‌ك��ه‌‪ .‬دام��وده‌زگ��ای پاپا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪188‬‬

‫هه‌تا بینه‌قاقا نوقمی ئ��ه‌و كێشمه‌كێشان ‌ه‬ ‫ب��وو‪ ،‬ب��ه‌و ح��اڵ��ه‌ش��ه‌وه‌ ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫هێزی چه‌كداری نه‌بوو‪ ،‬نه‌یده‌توانی هیچ‬ ‫شتێك ب��ك��ات‪ .‬چ��ه‌ن��دی پتر ل��ه‌و گێچه‌ڵ ‌ه‬ ‫دنیایی‌و ئامانج ‌ه پڕ له‌زیانانەدا به‌شدار‬ ‫ده‌ب��وو‪ ،‬ده‌س��ت��ه‌وس��ت��ان��ی��ی خ��ۆی پ��ت��ر بۆ‬ ‫پادشاكان ئاشكرا ده‌ك��ردو‪ ،‬ل ‌ه راستیشدا‬ ‫ده‌سته‌وستانتر‌و كه‌متواناتر ده‌بوو‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌دا خ��ۆی ل ‌ه ئه‌رك ‌ه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی‬ ‫چاكسازیی ئایینی ده‌دزییه‌وه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ترسا ئۆتۆریته‌ی هۆی‌و هه‌ل‌و ده‌رفه‌تی‬ ‫ده‌سته‌به‌ركردنی س��وود ‌ه تایبه‌تییه‌كانی‬ ‫ل��ه‌ده‌س��ت ب��دات‪ .‬پ��اپ��اك��ان��ی رێنێسانس‪،‬‬ ‫وه‌ك تاكی ئیتالیایی‪ ،‬ب��ه‌ش��داری كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫ره‌وتێك ب��وون‪ ،‬ك ‌ه واڵته‌كه‌یانی ده‌ك��رد ‌ه‬ ‫قوربانیی جه‌نگ‌و زوڵم‌و زۆری ده‌ره‌كی‌و‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی�� ‌هك��ه‌ی ب��ه‌ب��ادا ده‌داو‪ ،‬وه‌ك‬ ‫جێنشینی مه‌سییح‪ ،‬پێگه‌كه‌ی خۆیانیان كرد ‌ه‬ ‫گاڵته‌جاڕ‌و بێشكه‌ی پ��ه‌روه‌رده‌ی لۆسێر‪.‬‬ ‫باش ‌ه ئه‌ی رێگه‌چاره‌یه‌كی دیك ‌ه هه‌بوو؟‬ ‫رێگه‌چاره‌ی ئایینی‪ ،‬وات ‌ه وه‌اڵمدانه‌و ‌ه به‌و‬ ‫هاوارانه‌ی لە سەر چاكسازی پێداگربوون‪،‬‬ ‫ئه‌سته‌م ب��وو‪ ،‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی سه‌رله‌به‌ری‬ ‫كڵێسا نوقمی گه‌نده‌ڵی ببوو‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و كار ‌ه‬ ‫كرده‌نی بوو‪ .‬ده‌نگی به‌رز‌و وریاییكه‌ره‌و ‌ه‬ ‫ب��ه‌رده‌وام ده‌بیستران‌و سكااڵ‌و ه��اوار ل ‌ه‬ ‫كه‌موكورتیی پ��اپ��اك��ان روون‌و ئاشكرا‬ ‫بوو‪ .‬ئه‌و رژێم ‌ه گه‌نده‌ڵ‌و نه‌شیاوانه‌ی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر لێواری نه‌مانن (وه‌ك رۆمانۆفه‌كان‬ ‫ل�� ‌ه كۆتایی ته‌مه‌نیاندا‪ ،‬ی��ان كۆمینتانگ)‬

‫ریفۆرمهه‌ڵگر نین‌و هه‌ڵناگرن چاكسازییان‬ ‫ت��ێ��دا ب��ك��ه‌ی��ت‌و ت��اق��ان�� ‌ه رێ��گ��ه‌چ��اره‌ی��ان‬ ‫رووخاندن‌و له‌ناوبردنیانه‌‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه پاپاكانی رێنسانسیشه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر چاكسازییه‌ك ‌ه ل��ە س��ەره‌وه‌‌و لە‬ ‫س��ەرده‌س��ت��ی پ��ێ��ش��ه‌وای��ه‌ك��ی دڵ��س��ۆزی‬ ‫كڵێسا ده‌س��ت��ی پ��ێ��ب��ك��ردای��ە‌و‪ ،‬ب�� ‌ه ده‌ستی‬ ‫جێنشین ‌ه هاوبیر‌و به‌غیره‌ت‌و شێلگیره‌كان‬ ‫ب��ه‌رده‌وام ب��وای��ه‌‪ ،‬ل��ه‌وان��ه‌ب��وو زۆر ك��اری‬ ‫قێزه‌ون نه‌هێڵێت‌و وه‌اڵمی ئه‌و خه‌ڵكانه‌شی‬ ‫ده‌دای��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه خ��وازی��اری شیاوبوونی‬ ‫كڵێسا‌و قه‌شه‌كان ب��وون‌و پێداویستیی ‌ه‬ ‫مه‌عنه‌وییه‌كانیشی دابین ده‌كرد‌و له‌وانه‌بوو‬ ‫پێش به‌ دوایین دابڕانه‌كه‌ش بگرێت‪.‬‬ ‫رێگه‌چاره‌یه‌كی دیكه‌‪ ،‬ل ‌ه بواری سیاسه‌تدا‪،‬‬ ‫په‌یڕه‌ویی شێلگیران ‌ه ل ‌ه سیاسه‌تی ناوه‌ندێكی‬ ‫شێلگیر بوو‪ .‬ئه‌گه‌ر پاپاكان ل ‌ه بری ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌موو تین‌و توانای خۆیان ل ‌ه كوێره‌ڕێی‬ ‫چاوبرسێتی‌و ته‌ماحی تاكه‌كه‌سیدا به‌فیڕۆ‬ ‫ب��ده‌ن‪ ،‬ل��ه‌و ب��واره‌دا بیانخستایەتە گ��ه‌ڕ‪،‬‬ ‫ده‌ی��ان��ت��وان��ی ك��ێ��ش��ه‌‌و ش��ه‌ڕی ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه‬ ‫نائایینییه‌كان‪ ،‬ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی ده‌زگای پاپادا‬ ‫بقۆزنه‌وه‌‪ .‬وانه‌بوو نه‌توانن ئه‌و كار ‌ه بكه‌ن‬ ‫(ده‌یانتوانی وا بكه‌ن)‪ .‬له‌و شه‌ش پاپایه‌‪،‬‬ ‫سێ كه‌سیان وات ‌ه سیكستۆسی چ��واره‌م‪،‬‬ ‫ئه‌لكسانده‌ری شه‌شه‌م‌و یۆلیۆسی دووه‌م‪،‬‬ ‫به‌توانا‌و به‌وره‌‌و ئیراد ‌ه بوون‪ .‬كه‌چی جگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه یۆلیۆس هه‌ڵبه‌ت ئه‌ویش تا راده‌ی��ه‌ك‬ ‫هیچ كامیان تۆزێكیش هونه‌ری سیاسه‌تیان‬ ‫ب��ه‌ك��ار ن��ه‌ه��ێ��ن��ا‌و ش��ان‌و ش��ك��ۆ‌و ح��ه‌ی��ای‬

‫‪189‬‬

‫پێترۆسی ح��ه‌واری نه‌بوو ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫ئیلهامی هیچ كامیان‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی به‌رچاویان‬ ‫روون بێته‌وه‌‌و ق��ه‌دری به‌رپرسیاره‌تیی ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كه‌ی خۆیان بزانن‪ ،‬چ بگا به‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌رك‌و س��پ��ارد ‌ه ئایینییه‌كه‌ی خ��ۆی��ان‬ ‫راپه‌ڕێنن‪.‬‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه بڵێن‪ :‬هه‌ڵسوكه‌وت ‌ه ئه‌خالقییه‌كانی‬ ‫سه‌رده‌م‪ ،‬ل ‌ه رووی ده‌روونییه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵگری‬ ‫هیچ رێگه‌چاره‌یه‌كی دیك ‌ه نه‌بوو‌و مه‌حاڵ‬ ‫بوو بتوانن شتێكی دیكه‌ی له‌گه‌ڵ بكه‌ن‪.‬‬ ‫جا ئه‌گه‌ر ئه‌و قسه‌ی ‌ه راست بێت‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫بڵێین‪ ،‬هه‌ر رێكار‌و رێگه‌چاره‌یه‌كی كاری‬ ‫پێ نه‌كراوه‌‪ ،‬هۆیه‌كه‌ی ئه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه سه‌رووی‬ ‫تێگه‌یشتنی ده‌س��ه‌اڵت��داران��ه‌و ‌ه ب��ووه‌***‪.‬‬ ‫قسه‌ی تێدا نییه‌‪ ،‬ك ‌ه پاپاكانی رێنسانس‪،‬‬ ‫به‌رهه‌می كۆمه‌ڵگاكه‌ی خۆیان بوون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫به‌رپرسیارییه‌تیی ده‌سه‌اڵت پێویستیی ب ‌ه‬ ‫خۆڕاگری ل ‌ه هه‌مبه‌ر ره‌وش‌و بارو دۆخی‬ ‫سه‌رده‌م‌و گۆڕینی ره‌وگه‌‌و مه‌سیره‌كه‌یه‌تی‪.‬‬ ‫پاپاكان‪ ،‬وه‌ك بۆمان روون ده‌بێته‌و ‌ه له‬ ‫‌ب��ری ئ��ه‌وه‌ی خ��ۆڕاگ��ر ب��ن‪ ،‬ی��ان ره‌وته‌ك ‌ه‬ ‫بگۆڕن‪ ،‬خۆیان وا تێوه‌گالند‌و ملیان بۆ‬ ‫ك��ه‌چ ك��رد‪ ،‬ك ‌ه كۆمه‌ڵگا ه��ه‌ر بیریشی لێ‬ ‫ن��ه‌ك��ردب��ۆوه‌‌و ل ‌ه هه‌مبه‌ر الف��اوی روو ل ‌ه‬ ‫گه‌شه‌‌و ئاشكرای كێش ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا‪،‬‬ ‫تووشی چه‌قبه‌ستوویه‌كی ئه‌قڵی‌و زه‌ینیی‬ ‫بێده‌رمان بوون‪.‬‬ ‫چاكسازیی زه‌ینی هه‌موو خه‌ڵكه‌كه‌ی ب ‌ه‬ ‫خۆیه‌و ‌ه خه‌ریك كردبوو‌‪ ،‬ل ‌ه ئه‌ده‌بیات‌و‬ ‫وت��اری ئ��ای��ی��ن��ی‌و س��ی��پ��اره‌‌و گ��ۆران��ی‌و‬

‫دانیشتن ‌ه سیاسییه‌كاندا‪ ،‬چاكسازی ببوو ‌ه‬ ‫بنێشته‌خۆشه‌ی سه‌ر زاران‪ .‬ئه‌و ‌ه هاواری‬ ‫ل ‌ه مێژینه‌ی كه‌سانێك ب��وو‪ ،‬ک ‌ە ل ‌ه دڵه‌و ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ئ��اوات��ه‌و ‌ه ب��وون ب�� ‌ه ب��ێ��خ��ه‌وش��ی‌و به‬ ‫‌پاكی خواپه‌رستی بكرێت‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه هۆی‬ ‫سه‌رقاڵبوون‌و ئاره‌زووی دنیایی كڵێسا ل ‌ه‬ ‫دین دابڕابوون‪ .‬هاوارێك‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سه‌ده‌ی‬ ‫دوازده‌یه‌مه‌و ‌ه به‌ره به‌ر ‌ه پتر ببوو‪ ،‬ئه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ر ئه‌و هاوار ‌ه بوو‪ ،‬ك ‌ه فرانسیسی پیرۆز‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه ك��ات��ی ح��اڵ لێهاتندا ل�� ‌ه كێسای سان‬ ‫دامیانۆ بیستبووی ك ‌ه ده‌یگوت‪ :‬ماڵه‌كه‌م‬ ‫وێ��ران��ه‌‪ .‬چاكی ب��ك��ه‌وه‌‪ .‬ساكااڵ ل ‌ه ده‌ست‬ ‫ماڵپه‌رستی‌و قه‌شه‌ی نه‌شیاو‪ ،‬هه‌موو واڵتی‬ ‫داگرتبوو‪ .‬گه‌نده‌ڵیی به‌رباڵو‌و پاره‌په‌رستی‬ ‫ل ‌ه هه‌موو ئاسته‌كاندا‪ ،‬ل ‌ه ده‌رباری پاپاو ‌ه‬ ‫بگر ‌ه هه‌تا كڵێسای گوند‪ ،‬ب��ه‌دی ده‌ك��را‪،‬‬ ‫به‌و هۆیه‌و ‌ه هاواری ریفۆرم‌و چاككردنی‬ ‫سه‌رو به‌ری كڵێسا گه‌یشتبوو ‌ه ئاسمان‪.‬‬ ‫ئیجازه‌نام ‌ه (هه‌ڵگرتنی ف��ه‌رزی ئایینی لە‬ ‫سەر خه‌ڵك) ل ‌ه به‌ریان ده‌گیرایه‌وه‌و كۆپی‬ ‫ده‌كران‌و ده‌فرۆشرا‪ ،‬دیوانی ڤاتیكان هه‌موو‬ ‫ئه‌و داهاته‌ی بۆ جه‌نگه‌كانی سه‌لیبی كۆ‬ ‫ده‌كرانه‌و ‌ه حه‌په‌لووشی ده‌كرد‪ ،‬ل ‌ه سه‌ری‬ ‫كۆاڵن‌و بازاڕدا شه‌فاعه‌تنامه‌یان ده‌فرۆشت‪،‬‬ ‫وای لێ هاتبوو‪ ،‬ك ‌ه ئیتر به‌پێی سكااڵی‬ ‫سه‌رۆكی زانكۆی ئۆكسفۆرد ل ‌ه ‪1450‬دا‬ ‫خه‌ڵك نیگه‌رانی ت��اوان‌و گوناحه‌كانیان‬ ‫نه‌بوون‪ ،‬چونك ‌ه ده‌یانتوانی ب ‌ه پاره‌یه‌كی‬ ‫زۆر كه‌م خۆیان ل ‌ه كه‌تن‌و گوناحه‌كان پاك‬ ‫بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬یان وه‌ك گره‌وكردن ل ‌ه یاریی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪190‬‬

‫تنیسدا‪ ،‬ببنه‌ براوه‌ی لێخۆشبوون‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌موو الیه‌كه‌و ‌ه ناڕه‌زایه‌تی ده‌ب��اری‪،‬‬ ‫ل ‌ه دیارنه‌مانی په‌یتاپه‌یتای قه‌شه‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه ك��ارو داه��ات��ه‌ك��ان��ی ك��ڵ��ێ��س��ای��ی��ه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بێده‌ربستیی به‌رپرسانی كڵێسا‌و مه‌ودای‬ ‫دووری ئ��ه‌وان ل ‌ه بنده‌سته‌كان‪ ،‬ل ‌ه عابای‬ ‫گ��ران��ب��ای��ی ئ��ۆس��ق��ۆف�� ‌هك��ان‌و ج��ل‌و ب��ه‌رگ��ی‬ ‫به‌نرخی ده‌ست‌و پێوه‌نده‌كانیان‪ ،‬ل ‌ه قه‌شه‌ی‬ ‫تێنه‌گه‌یشتوو‌ی گونده‌كانه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه مه‌شرووب‬ ‫خواردنه‌وه‌‌و مێبازیی خه‌ڵكی كڵێساوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆیان ل ‌ه خه‌ڵكی ئاسایی‬ ‫نه‌بوو‪ .‬ئه‌وه‌یان ئیتر هه‌رای لێ كه‌وتبووه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه جگ ‌ه ل��ه‌وه‌ی شیاوی ئایین نه‌بوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه زه‌ینی خه‌ڵكدا‪ ،‬قه‌شه‌كان نێوبژیوانی‬ ‫نێوان خ��ودا‌و م��رۆڤ ب��وون‌و‪ ،‬چ��اوه‌ڕوان‬ ‫ده‌كرا خۆپارێزتر بن‪ .‬ئه‌گه‌ر نێوبژیوانه‌ك ‌ه‬ ‫ئه‌ركه‌كانی خ��ۆی جێبه‌جێ ن�� ‌هك��ات‪ ،‬ئه‌ی‬ ‫به‌شه‌ر داوای رزگاری‌و شه‌فاعه‌ت ل ‌ه كێ‬ ‫بكات؟ خه‌ڵك هه‌موو رۆژێ��ک ب ‌ه چاوی‬ ‫خۆیان‪ ،‬جیاوازیی نێوان قسه‌‌و كرده‌وه‌ی‬ ‫خزمه‌تكاره‌كانی مه‌سیحیان به‌دی ده‌كرد‌و‬ ‫هه‌ستیان ده‌ك��رد‪ ،‬خیانه‌تیان لێكراوه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫وته‌ی جێگری دێری شاری دارام‪ ،‬خه‌ڵك ‌ه‬ ‫ل��ه‌ج��ێ��دا‪ ،‬ت��ی��ن��ووی ك��ه‌الم��ی خ��ودا ب��وون‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم نه‌یانده‌توانی ئیمانی راسته‌قینه‌‌و‬ ‫بڕیارگه‌لی ئه‌خالقیی رزگ��ارب��وون��ی رۆح‬ ‫ل�� ‌ه قه‌ش ‌ه ن��ه‌ش��ی��او‌و ن��ادروس��ت��ه‌ك��ان��ی ئه‌و‬ ‫وه‌رگ��رن‪ .‬زۆرب��ه‌ی ق��ه‌ش��ه‌ك��ان چ��اخ��ی‬ ‫عه‌تیقیان هه‌ر نه‌خوێندبۆوه‌‌و به‌ده‌گمه‌ن‪،‬‬ ‫كتێبی زه‌بووریان خوێندبۆوه‌‌و ژماره‌یه‌كی‬

‫زۆری��ان ب��ە سەرخۆشی ده‌چ��وون�� ‌ه سه‌ر‬ ‫مینبه‌ر‪ .‬ئۆسقۆفه‌كان زۆر ب�� ‌ه ده‌گ��م��ه‌ن‬ ‫سه‌ردان‌و سه‌راسوێی بنكه‌كانی خۆیانیان‬ ‫ده‌كرد‌و بنده‌سته‌كانی خۆیانیان فێری هیچ‬ ‫شتێك ن��ه‌ده‌ك��رد‌و رێنوێنییان ن��ه‌ده‌ك��ردن‪.‬‬ ‫وای��ان لێ هاتبوو ئ��ه‌وان هه‌ر نه‌یانده‌زانی‬ ‫ئه‌ركیان چییه‌‌و نه‌یانده‌توانی رێوڕه‌سم ‌ه‬ ‫ئایینییه‌كان‪ ،‬یان (عیشای ره‌ببانی) به‌ڕێو ‌ه‬ ‫ب��ب��ه‌ن‪ .‬ئ��ام��ۆژگ��اری��ده‌ر‌و وت��ارده‌ره‌ك��ان��ی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی كڵێسا (ئ��ه‌وان��ه‌ی پیاوی كڵێسا‬ ‫نه‌بوون)‪ ،‬ئیزنیان نه‌بوو ره‌خن ‌ه ل ‌ه قه‌شه‌كان‬ ‫بگرن‪ ،‬به‌اڵم جارو باره‌ش ره‌خنه‌یان هه‌ر لێ‬ ‫ده‌گرتن‌و نوێژكه‌ر‌و عیباده‌تكه‌رانیان زۆر‬ ‫به‌تووندی ده‌ورووژاند‪ .‬ئه‌گه‌ر وتارده‌رێك‪،‬‬ ‫قسه‌یه‌ك دژی قه‌شه‌‪ ،‬ی��ان ئۆسقۆفه‌كان‬ ‫بكات‪ ،‬ئه‌وانه‌ی خه‌ونووچك ‌ه ده‌یانباته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌سبه‌جێ راده‌پ��ه‌ڕن‪ ،‬ئ��ه‌وان��ه‌ی بێتاقه‌ت‬ ‫ب��وون‪ ،‬ت��ه‌زووی��ان ل�� ‌ه گیان ده‌رده‌چ��ێ��ت‌و‬ ‫گ��ه‌ش ده‌ب��ن��ه‌وه‌‪ .‬برسێتی‌و تینوێتی له‌بیر‬ ‫ده‌ك��رێ��ت‌و چه‌په‌ڵترین ده‌س��ت‌و پێوه‌ندی‬ ‫خۆیان ل ‌ه چاو پیاو ‌ه ئایینیه‌كان ب ‌ه پیرۆز‌و‬ ‫چاكه‌كار ده‌زانن‪.‬‬ ‫ئه‌و ناڕه‌زایه‌تییان ‌ه هه‌تا سه‌ده‌ی چوارده‌یه‌م‬ ‫ب��ی��چ��م��ی��ان گ��رت��ب��وو‌و ل�� ‌ه ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫الل��ۆرده‌ك��ان‌و ه��ۆس��ی��ی��ه‌ك��ان‌‌و گ��رووپ�� ‌ه‬ ‫خه‌ڵكییانه‌و خه‌ڵكانه‌ی له‌ده‌ره‌وه‌ی كڵێساو ‌ه‬ ‫ناڕازی بوون‪ ،‬وه‌ك برایانی هاوژین به‌رز‬ ‫ببوونه‌وه‌و‪ ،‬له‌و جۆر ‌ه جێیانه‌و ‌ه بوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پارێز‌و له‌خواترسیی راسته‌قینه‌‪ ،‬هێالنه‌‌و‬ ‫شوێنێكی گه‌رمتر‌و له‌بارتری ل ‌ه كڵێسای‬

‫‪191‬‬

‫فه‌رمی دۆزییه‌وه‌‪ .‬زۆربه‌ی ئه‌و بیركردنه‌و ‌ه‬ ‫ج��ی��اواز ‌ه ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی��ی��ان��ه‌ی دوات��ر ب��وون�� ‌ه‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی شۆڕشی پرۆتستان‪ ،‬قسه‌ی‬ ‫سه‌ر زار‌و زمانی ئه‌و تاق‌و گرووپان ‌ه بوو‪،‬‬ ‫وه‌ك ره‌تكردنه‌وه‌ی گۆڕانی ماهییه‌ت‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫بوونی نان‌و ش��ه‌راب ب ‌ه جه‌سته‌‌و خوێنی‬ ‫عیسا ل ‌ه عیشای ره‌ببانیدا‪ ،‬قه‌بووڵنه‌كردنی‬ ‫دانپێدانان‪ ،‬ره‌تكردنه‌وه‌ی كڕین‌و فرۆشتنی‬ ‫شه‌فاعه‌تنامه‌‌و زیاره‌تی شوێنه‌پیرۆزه‌كان‌و‬ ‫رێزگرتن ل ‌ه پیروپیاوچاكان (پیرۆزه‌كان)‌و‬ ‫شت ‌ه متفه‌ڕكه‌كان‪ .‬جیابوونه‌وه‌‌و دابڕان ل ‌ه‬ ‫رۆما ب ‌ه مه‌حاڵ ده‌زانرا‪ ،‬زانای به‌ناوبانگی‬ ‫ی��ه‌زدان��ن��اس��ی وی��ل��ی��ام ئاكمی ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ی‬ ‫چ��وارده‌ی��ه‌م��دا‪ ،‬پێشبینیی كڵێسای به‌بێ‬ ‫پاپای كردبوو‌و ل ‌ه ‪1453‬دا یه‌كێكی خه‌ڵكی‬ ‫رۆما به‌ناوی ستیفانۆ پۆركارۆ گێچه‌ڵێكی‬ ‫ن��ای��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ام��ان��ج ت��ێ��ی��دا رووخ��ان��دن��ی‬ ‫داموده‌زگای پاپایی بوو (ئه‌گه‌رچی وادیار ‌ه‬ ‫بنچینه‌‌و سه‌رچاوه‌ی ئه‌و سه‌رهه‌ڵدان ‌ه پتر‬ ‫سیاسی بووه‌ هه‌تا ئایینی)‪.‬‬ ‫پیشه‌ی چ��اپ��ه‌م��ه‌ن��ی‌و خ��وێ��ن��ده‌وارب��وون��ی‬ ‫خه‌ڵك‪ ،‬په‌ره‌ی ب ‌ه به‌رهه‌ڵستی‌و دژایه‌تییكان‬ ‫دا‪ ،‬به‌تایبه‌تی ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی ئاشنابوونی‬ ‫راسته‌وخۆی خه‌ڵك له‌گه‌ڵ ئینجیل‌و ته‌ورات‬ ‫ب ‌ه زمانه‌كانی خ��ۆی��ان‪ .‬ل ‌ه شه‌ست ساڵی‬ ‫یه‌كه‌می پیشه‌ی چاپدا‪ ،‬چوارسه‌د نوسخه‌ی‬ ‫جیاوازی كتێبی پیرۆز به‌و جۆر ‌ه زمانان ‌ه‬ ‫چاپ‌و باڵو كرا‌یەوەو هه‌ر كه‌س خوێنده‌وار‬ ‫بوایه‌‪ ،‬ده‌یتوانی ل ‌ه گه‌نجینه‌ی ئینجلییه‌كاندا‬ ‫شتێك ب��دۆزێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ران��ی‬

‫كڵێسای ئه‌و كات ب ‌ه هه‌موو كه‌شم‌و نه‌شم‌و‬ ‫عابای سوور‌و ئه‌رخه‌وانییه‌كه‌یانه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫نه‌یانده‌زانی چییه‌‪.‬‬ ‫ك��ڵ��ێ��س��اش خ��ۆی ب��ه‌رده‌وام ب��اس��ی‬ ‫چاكسازیی ده‌ك��رد‪ .‬ل�� ‌ه ن��ی��وه‌ی یه‌كه‌می‬ ‫س��ه‌ده‌ی پانزه‌یه‌مدا‪ ،‬ل ‌ه ئه‌نجوومه‌نه‌كانی‬ ‫ك��ۆن��س��ت��ان��س‌و ب��ال‪ ،‬ئ��ام��ۆژگ��اری��ده‌ر ‌ه‬ ‫به‌ناوبانگه‌كان هه‌موو رۆژانی یه‌كشه‌مم ‌ه‬ ‫باسی ش��ووره‌ی��ی‌و گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫ك��ڕی��ن‌و فرۆشتنی پ��وان�� ‌ه كڵێساییه‌كان‌و‬ ‫كه‌مته‌رخه‌می بۆ رزگ��اری‌و ژیاندنه‌وه‌ی‬ ‫مه‌سیحیه‌ت‌و باسی جیهاد‌و جه‌نگی سه‌لیبی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ت��ورك��ان‌و ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و گ��ون��اح‌و‬ ‫كه‌تنانه‌یان ده‌كرد‪ ،‬ك ‌ه ژیانی مه‌سیحییه‌تی‬ ‫ب��ه‌ره‌و ن��ه‌م��ان ده‌ب��ردو داوای��ان ده‌ك��رد‬ ‫هه‌نگاوی ب��اش‌و كرده‌یی بۆ نه‌هێشتنیان‬ ‫هه‌ڵبگیردرێت‪ .‬ه��ه‌ر دوو ئه‌نجوومه‌نه‌ك ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك دانیشتنی بێ بڕانه‌وه‌یان هه‌بووو‬ ‫چه‌ند بڵێیت پێشنیاریشیان خست ‌ه رووو‬ ‫زۆر بڕیاریشیان ده‌رك��رد‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌وان ‌ه‬ ‫پتر په‌یوه‌ندییان ب ‌ه كێشه‌كانی به‌رپرسانی‬ ‫كڵێسا‌و دام��وده‌زگ��ای پ��اپ��او ‌ه ه��ه‌ب��وو لە‬ ‫سەر چۆنێتیی دابه‌شكردنی داهاته‌كان‌و‬ ‫ت��ه‌رخ��ان��ك��ردن��ی ه��اوك��اری��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬كه‌چی‬ ‫ل�� ‌ه ئاسته‌كانی خ��واره‌وه‌ت��ردا گرنگی ب ‌ه‬ ‫پێداویستیی ‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی وه‌ك سه‌ردانی‬ ‫ئۆسقۆفه‌كان له‌و شوێن‌و بنكانه‌ی پێیان‬ ‫ئ��ه‌س��پ��اردب��وون‌و پ��ه‌روه‌رده‌‌و راهێنانی‬ ‫قه‌شه‌كانی بنده‌ستیان‌و رێكخستنه‌وه‌ی‬ ‫پله‌وپایه‌ی ره‌به‌نی هه‌ر نه‌درا‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪192‬‬

‫پیاو ‌ه ئایینی ‌ه پله‌به‌رزه‌كان ه��ه‌ر هه‌موو‬ ‫كه‌مته‌رخه‌م ب��وون‪ ،‬ل ‌ه نێویاندا راهیبه‌‌و‬ ‫ئۆسقف‌و ته‌نانه‌ت كاردیناڵی واش به‌رچاو‬ ‫ده‌ك��ه‌وت��ن‪ ،‬ك ‌ه هه‌ر به‌راستی ده‌یانویست‬ ‫چ��اك��س��ازی ب��ك��رێ��ت‪ .‬پ��اپ��اش ج��اروب��ار ‌ه‬ ‫به‌ڕووی خۆی دێنا‪ .‬به‌ر له‌و شه‌ش پاپایه‌ی‬ ‫باسمانكردن ل ‌ه ده‌یه‌كانی ‪‌1440‬و ‪1460‬دا‬ ‫ب ‌ه فه‌رمانی نیكۆالوسی پێنجه‌م‌و پیۆسی‬ ‫دووه‌م‪ ،‬كۆمه‌ڵێك به‌رنامه‌‌و رێوشوێنی‬ ‫چاكسازی رێ��ك خ��ران‌و داڕێژه‌ره‌كه‌شی‬ ‫ئۆسقۆفی ئەڵمانیای نیكۆالی ك��وزای��ی‪،‬‬ ‫نوێنه‌ری پاپا‌و ئامۆژگاریده‌ر‌و ریفۆرمكه‌ر ‌ه‬ ‫گ��ی��ان��ل��ەس��ەرده‌س��ت��ه‌ك�� ‌ه ب��وو‪ .‬ن��ی��ك��ۆالی ل ‌ه‬ ‫كاتی پێشكه‌شكردنی گه‌اڵڵه‌كه‌ی خۆیدا ب ‌ه‬ ‫پێترۆسی دووه‌می گوت‪ :‬چاكسازیی زۆر‬ ‫پێویست ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو مه‌سیحییه‌كان‌و‬ ‫به‌ر ل ‌ه هه‌مووشیان پاپا بێنێت ‌ه هاوپله‌ی‬ ‫مه‌سیح‪ ،‬هاوسه‌نگه‌ر ‌ه ریفۆرمخوازه‌كه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و‪ ،‬ئ��ۆس��ق��ۆف دۆم��ن��ی��ك��ۆ دۆم��ن��ی��ك��ی‪،‬‬ ‫نووسه‌ری نامیلكه‌یه‌ك هه‌ر بۆ ئه‌و پاپای ‌ه‬ ‫ل��ه‌ب��اره‌ی چاكسازییه‌وه‌‪ ،‬رێ��ك وه‌ك ئه‌و‬ ‫بێ پێچ‌و په‌نا‌و بێ پارێز بوو‪ .‬ده‌نووسێت‪:‬‬ ‫هیچ قازانجێك ل��ه‌وه‌دا نیی ‌ه پیرۆزایه‌تیی‬ ‫دام‌و ده‌زگای پاپایه‌تی ب ‌ه رووی خه‌ڵكیدا‬ ‫ب��ده‌ن��ه‌وه‌‌و خ��ۆی پێو ‌ه هه‌ڵكێشن‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫چه‌په‌ڵی‌و چه‌وتیی مه‌ترانه‌كان‌و دیوانی‬ ‫پاپایه‌تی گه‌یشتووه‌ت ‌ه جێیه‌ك‪ ،‬ك ‌ه خه‌ڵكی‬ ‫ئ��اس��ای��ی كڵێسا ب�� ‌ه ب��اب��ل‪ ،‬دای��ك��ی هه‌موو‬ ‫زی��ن��اك��اره‌ك��ان‌و ك��رده‌و ‌ه شووره‌ییه‌كانی‬ ‫سه‌ر زه‌وی ده‌زانن‪.‬‬

‫ل�� ‌ه ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی م��ه‌ت��ران��ه‌ك��ان��دا بۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردنی جێنشینی پیۆسی دووه‌م ل ‌ه‬ ‫‪1464‬دا‪ ،‬دۆمنیكی كاكڵی قسه‌كه‌ی كرد‌و‬ ‫له ‌بنی كووله‌كەکە‌ی دا‌و (ده‌بوو سه‌رنجی‬ ‫سیكستۆس‌و جێنشینه‌كانی رابكێشایه)‬ ‫گوتی‪ :‬ده‌بێت ئابڕووی كڵێسا بگێڕینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت�� ‌هك��ه‌ی ببووژێنرێته‌وه‌‌و ئاكار‌و‬ ‫ئه‌خالقیشی چ��اك بكرێت‪ ،‬دیوانی كڵێسا‬ ‫رێكبخرێته‌وه‌‌و كه‌وشه‌نی دادپه‌روه‌رییه‌كه‌ی‬ ‫به‌رین بكرێته‌وه‌‌و ئایین په‌ره‌ی پێ بدرێت‪.‬‬ ‫واڵت ‌ه له‌ده‌ستچووه‌كانی ده‌زگای پاپایه‌تی‬ ‫ب��س��ت��ێ��ن��رێ��ن��ه‌وه‌‌و ل�� ‌ه روان��گ��ه‌ی ئ��ه‌وه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئیمانداران بۆ جیهاد چه‌كدار‌و ئاماد ‌ه بكرێن‪.‬‬ ‫شه‌ش پاپاكه‌ی رێنسانس‪ ،‬هه‌ر تۆزێكیش‬ ‫چیی ‌ه له‌و كارانه‌یان جێبه‌جێ نه‌كرد‪ .‬خۆی‬ ‫ئ�� ‌هگ��ه‌ر نه‌ڵێین ب��ێ��زاری��ی ل�� ‌ه راده‌ب��ه‌ده‌ری‬ ‫به‌رپرس‌و به‌ڕێوه‌به‌رانی كڵێسا ل ‌ه ریفۆرم‌و‬ ‫چ��اك��س��ازی‪ ،‬ده‌ك��رێ��ت بڵێین پشتیوانی‬ ‫ن�� ‌هك��ردن��ه‌ك��ه‌ی��ان ل��ێ��ی‪ ،‬ك��ۆس��پ‌و له‌مپه‌ری‬ ‫ب��ه‌رده‌م چاكسازییه‌ك ‌ه بوو‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی‌و سامانه‌كه‌ی ئ��ه‌وان له‌گه‌ڵ‬ ‫سیستمه‌ك ‌ه بوو‌و هه‌رچه‌شن ‌ه چاكسازییه‌ك‪،‬‬ ‫وه‌ك پێكهێنانی ئه‌نجوومه‌نه‌كانیان ب ‌ه‬ ‫الوازك��ردن‌و ب��ه‌رت��ه‌س��ك��ك��ردن��ه‌وه‌ی پاپا‬ ‫ده‌زان��ی‪ .‬ل ‌ه دوای راپه‌ڕینه‌كه‌ی هۆسه‌و ‌ه‬ ‫ج��ۆر ‌ه ش��ۆڕش��ێ��ك��ی ئایینی ب��ه ‌درێ��ژای��ی‬ ‫سه‌ده‌ك ‌ه خه‌ریك بوو سه‌ری هه‌ڵده‌دا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌رپرسانی كڵێسا ل ‌ه گوێی گادا نوستبوون‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وان پێیان وان��ه‌ب��وو ناڕه‌زایه‌تییه‌كان‬ ‫ه��ه‌ڕه‌ش��ه‌‌و كێشه‌یه‌كی جیددین ل��ە سەر‬

‫‪193‬‬

‫ئیعتبار‌و پێگه‌كه‌یان‪ ،‬به‌ڵكو وایانده‌زانی‬ ‫ج��ی��اوازی��ی ب��ی��روب��ۆچ��وون��ن‌و ده‌ب��ێ��ت‬ ‫سه‌ركوت بكرێن‪ .‬له‌و جه‌نگه‌دا‪ ،‬ل ‌ه مێژ بوو‬ ‫ئیمانێكی نوێ‪ ،‬ناسیۆنالیزم‌و گه‌نگه‌شه‌‌و‬ ‫گێچه‌ڵێكی نوێش ل ‌ه شێوه‌ی ده‌ركه‌وتنی‬ ‫كڵێس ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كاندا‪ ،‬خه‌ریك بوو ره‌گی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی رۆمای ده‌قرتاند‪ .‬ل ‌ه ئاكامی‬ ‫گ��وش��اری سیاسی‌و ئ��ه‌و دانوستانانه‌ی‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ی ك��ه‌رت��ب��وون��ه‌ك�� ‌ه ب��وون‪ ،‬مافی‬ ‫پۆست‌و پله‌به‌خشین‪ ،‬وات�� ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫سه‌ره‌كیی هێز‌و داهاتی پاپا‪ ،‬ك ‌ه ده‌زگای‬ ‫پاپایه‌تی ل ‌ه پیاوه‌ئایینی ‌ه خۆجێیه‌كان‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫خاوه‌ن ‌ه راسته‌قینه‌كانی رفاندبوو‪ ،‬ورد ‌ه‬ ‫ورد ‌ه درای��ه‌و ‌ه به‌و به‌رپرسانه‌ی سه‌ر ب ‌ه‬ ‫كڵێسا نه‌بوون‌و ب ‌ه پێی ئه‌مر‪ ،‬یان ویست‌و‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی ئ��ه‌وان جێبه‌جێ ده‌ك��را‪ .‬به‬ ‫‌پێی كۆمه‌ڵێك گرێبه‌ست‌و رێككه‌وتن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه زۆره‌ملێ ل ‌ه فەرەنسا‌و به‌ریتانیا له‌گه‌ڵ‬ ‫پادشاكانیان هاتن ‌ه ئ��اراوه‌‪ ،‬مافی دان��ان‌و‬ ‫الب��ردن ل��ه‌و دوو واڵت��ه‌دا ده‌م��ێ��ك ب��وو‬ ‫نه‌مابووو له‌گه‌ڵ ئه‌و دانوستان ‌ه سیاسیی ‌ه‬ ‫جۆراوجۆرانه‌ی له‌و قۆناغه‌دا ك��ران‪ ،‬ئه‌و‬ ‫پوانه‌ش رۆژ ب ‌ه رۆژ زیاتر ب ‌ه ئیمپراتۆریی‬ ‫هاپسبۆرگ‌و پادشا ده‌ره‌كییه‌كانی دیك ‌ه‬ ‫درا‪.‬‬ ‫چاكه‌‌و خراپ ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌می رێنسانسدا‪ ،‬زۆر‬ ‫نائاسایی‌و شانبه‌شانی یه‌كتری ده‌ڕۆیشتن‌و‬ ‫داكشانی سیاسی‌و ئه‌خالقی‌و خراپه‌كاری‬ ‫له‌گه‌ڵ گه‌شه‌ی سه‌رسووڕهێنه‌ری هونه‌ردا‬ ‫ت��ێ��ك��ه‌اڵو ب��ب��وو‪ .‬دووب��ار ‌ه دۆزی��ن��ه‌وه‌ی‬

‫س��ه‌رده‌م��ی كالسیكی ك��ۆن‌و گرنگیدان‬ ‫ب�� ‌ه ت��وان��ای��ی م��رۆڤ ل��ه ‌ب��ری سییانه‌ی‬ ‫رۆح��ان��ی‪ ،‬ئه‌زموونێكی گیانبه‌خش بوو‌و‬ ‫رێگه‌ی خۆش كرد بۆ ئ��ه‌وه‌ی به ‌جۆش‌و‬ ‫خرۆشه‌و ‌ه خه‌ڵك رووبكه‌ن ‌ه هیۆمانیزم (ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی ل ‌ه ئیتالیا‪ ،‬ك ‌ه له‌وێ ب ‌ه گه‌ڕانه‌و ‌ه‬ ‫بۆ شانازیی ‌ه نیشتمانییه‌كانی كه‌ونارایان‬ ‫ل ‌ه قه‌ڵه‌م دەدا) پێداگرتنه‌وه‌ی ئایینی نوێ‬ ‫لە س��ەر پ��ێ��دراو‌و نیعمه‌ت ‌ه دنیاییه‌كان ب ‌ه‬ ‫وات��ای وازهێنان ل ‌ه ئایدیای مه‌سیحی‌و‬ ‫نكۆڵیكردن ل�� ‌ه رۆح ب��ووو شانازیكردن‬ ‫ب��ه‌وان��ه‌و ‌ه وای ده‌ك��رد م��رۆڤ ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه‬ ‫به‌شێوازی كلیسا ملكه‌چی كه‌المی خودا‬ ‫نه‌بێت‪ .‬ئیتالیایی ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��داره‌ك��ان‪ ،‬چه‌ند‬ ‫پتر هۆگری ئاته‌ئیزم (شیرك)ی سه‌رده‌م ‌ه‬ ‫كۆنه‌كان ب��وون‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه كه‌متر رێزیان‬ ‫ل ‌ه مه‌سیحییه‌ت گرت‪ .‬ئه‌و مه‌سیحییه‌ته‌ی‬ ‫ب�� ‌ه پ��ێ��ی ن��ووس��ی��ن�� ‌هك��ان��ی ماكیاڤێللی ل ‌ه‬ ‫گوتاره‌كانیدا (گه‌وره‌ترین به‌خته‌وه‌ریی ل ‌ه‬ ‫سه‌ركزی‌و بێبه‌شی‌و ب ‌ه كه‌مگرتنی توانا‬ ‫مرۆییه‌كاندا ب��ه‌دی ده‌ك��رد‪ ،‬كه‌چی ئایینی‬ ‫ش��ی��رك‪ ،‬ل�� ‌ه مه‌زنایه‌تیی رۆح‌و به‌هێزیی‬ ‫جه‌سته‌‌و هه‌موو ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫مرۆڤ به‌هێز ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌شوێن گه‌وهه‌ری‬ ‫چاكه‌‌و باشه‌دا ده‌گه‌ڕا‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه دوای ه��ه‌ژاری‌و داك��ش��ان��ی دوای��ی��ن‬ ‫س��اڵ��ه‌ك��ان��ی س��ه‌ده‌ك��ان��ی ن��اوه‌ڕاس��ت��دا ل ‌ه‬ ‫نیوه‌ی سه‌ده‌ی پانزه‌یه‌مدا‪ ،‬شان به ‌شانی‬ ‫مرۆڤگه‌رایی ئابووریی گه‌شه‌یه‌كی بێوێنه‌ی‬ ‫ك��رد‪ .‬زۆر هۆكاریان بۆ ئ��ه‌و باشبوون ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪194‬‬

‫خستووه‌ت ‌ه روو‪ :‬خوڵقاندنی ئامێری چاپ‪،‬‬ ‫وای ك��رد خه‌ڵك پتر ده‌ستیان ب ‌ه هزر‌و‬ ‫زانست را بگات‪ ،‬پێشكه‌وتن ‌ه زانستییه‌كان‬ ‫وایانكرد بنیاده‌م پتر ل ‌ه جیهان تێ بگات‌و‬ ‫ل ‌ه ب��واری ته‌كنۆلۆجیاشدا داهێنانی نوێی‬ ‫ك��رد‌و ش��ێ��واز ‌ه ئ��اب��ووری��ی�� ‌ه نوێیه‌كانی‬ ‫سه‌رمایه‌داری ئاستی به‌رهه‌مهێنانی برد ‌ه‬ ‫سه‌رو ته‌كنۆلۆجیا نوێیه‌كه‌ی ده‌ریاوانی‌و‬ ‫كه‌شتیسازی‪ ،‬گه‌شه‌ی پتری ب ‌ه بازرگانی‬ ‫دا‌و س��ن��وور ‌ه جوگرافییه‌كانی به‌رینتر‬ ‫كرده‌وه‌‌و هێزێكی نوێ له‌و واڵتانه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫خه‌ریك بوو داده‌ڕمان‪ ،‬په‌یدا بوو ئه‌و هێز ‌ه‬ ‫خزمه‌تی ده‌سه‌اڵت ‌ه پادشایه‌تییه‌كانی كرد‌و‬ ‫ناسیۆنالیزم ‌ه رووله‌گه‌شه‌كه‌ی س��ه‌ده‌ی‬ ‫پێشووشی هات ‌ه سه‌ر‪ .‬دۆزینه‌وه‌ی دنیای‬ ‫نوێ (وات ‌ه وشكارۆی ئه‌مریكا)‌و ده‌ورلێدانی‬ ‫زه‌وی ب�� ‌ه كه‌شتی دووره‌دی��م��ه‌ن��ێ��ك��ی بێ‬ ‫سنووری كرده‌وه‌‪ .‬ئه‌و فاكته‌ران ‌ه ب ‌ه هۆكار‬ ‫دانرێن‪ ،‬یان ب ‌ه رێكه‌وت‪ ،‬یان ب ‌ه گه‌ڕانه‌وه‌ی‬ ‫ش��ه‌پ��ۆل ل�� ‌ه هه‌ڵكشان‌و داك��ش��ان��ی پ��ڕ له‬ ‫‌نهێنیی ك��ارو ب��اری مرۆڤدا‪ ،‬هه‌ر چۆنێك‬ ‫بێت‪ ،‬نیشانه‌ی ده‌ستپێكی قۆناغێك بوون‪،‬‬ ‫ك ‌ه مێژوونووسه‌كان ب ‌ه سه‌ره‌تای چاخی‬ ‫نوێی ده‌زانن‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه م��اوه‌ی ئ��ه‌و ش��ەس��ت س��اڵ��ه‌دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ب��اس��م��ان��ك��رد‪ ،‬ك��ۆپ��رن��ی��ك پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی ن��ێ��وان زه‌وی‌و خ��ۆری‬ ‫دۆزییه‌وه‌‪ .‬كه‌شتیی ‌ه پۆرتۆگالییه‌كان كۆیله‌‌و‬ ‫به‌هارات‌و گڵی زێڕ‌و (عاج) یان ل ‌ه ئه‌فریقاو ‌ه‬ ‫هێناوه‌‪ ،‬مه‌كسیك كه‌وت ‌ه بنده‌ستی كۆرتس‪،‬‬

‫فۆگره‌كانی ئەڵمانیا ئه‌و داهاته‌ی ل ‌ه كڕین‌و‬ ‫فرۆشتنی خوری به‌ده‌ستیان هێنابوو‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بازرگانی‌و دانه‌وێڵه‌‌و بانكداریدا خستیان ‌ه‬ ‫گه‌ڕ‌و ده‌ستڕۆیشتووترین ئیمپراتۆرییەتی‬ ‫بازرگانیی ئ��ه‌ورووپ��ای��ان دروس��ت ك��رد‪.‬‬ ‫رۆڵ ‌ه بنیاتنه‌ره‌كه‌ی ئه‌و بنه‌ماڵه‌یه‌‪ ،‬ناسراو‬ ‫ب ‌ه یاكووبی ده‌وڵه‌مه‌ند‪ ،‬ب ‌ه هه‌ڕوگیڤه‌و ‌ه‬ ‫ده‌یگوت‪ :‬هه‌تا گیانی له‌به‌ردا بێت ب ‌ه شوێن‬ ‫پ��اره‌دا راده‌ك��ات‪ ،‬ئ��ه‌و ‌ه دڵۆپێك ب��وو ل ‌ه‬ ‫رۆحی س��ه‌رده‌م‪ .‬هاوتا ئیتالییه‌كه‌ی ئه‌و‪،‬‬ ‫ئاگوستینۆ كیچی خه‌ڵكی رۆم��ا ل�� ‌ه لق ‌ه‬ ‫جۆراوجۆره‌كانی كارو كاسبیی خۆیدا ل ‌ه‬ ‫لیۆن‌و له‌نده‌ن‌و ئانتڤێرپ‌و قوسته‌نته‌نییه‌‌و‬ ‫قاهیر ‌ه دووسەدهەزار كارمه‌ندی هه‌بووو‬ ‫بۆی گرنگ بوو داهاتی هه‌بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه‬ ‫بازرگانی له‌گه‌ڵ كافرانیش بێت‪ ،‬ترسی‬ ‫ن��ه‌ب��وو‪ .‬ت��ورك��ه‌ك��ان ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1453‬دا‬ ‫ق��وس��ت��ه‌ن��ت��ه‌ن��ی��ی��ه‌ی��ان گ��رت‌و ل�� ‌ه ب��ال��ك��ان��دا‬ ‫به‌ره‌وپێشه‌و ‌ه چ��وون‌و‪ ،‬وه‌ك یه‌كیه‌تیی‬ ‫سۆڤیه‌تی ئێستا (‪ ،)1984‬ب��ە مه‌ترسیی‬ ‫گ��ه‌وره‌ ب��ۆ س��ەر ئ��ه‌ورووپ��ا س��ه‌ی��ری��ان‬ ‫ده‌ك��را‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌و نیشانه‌‌و ده‌ركه‌وتانه‌ی‬ ‫مه‌ترسی‪ ،‬چه‌ندی ترسێنەر‌‌و سامناكیش‬ ‫بوایه‌ن‪ ،‬مه‌مله‌كه‌ت ‌ه مه‌سیحییه‌كان پێكه‌و ‌ه‬ ‫وا سه‌رقاڵی كێشه‌‌و ملمالنێ بووبوون‌‌و‬ ‫ملیان ل��ه‌ب��ه‌ر ملی ی�� ‌هك��ت��ری ن��اب��وو‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ده‌رفه‌تیشیان نه‌بوو بیر ل ‌ه یه‌كگرتوویی‌و‬ ‫به‌ره‌نگاریی توركه‌كان بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ئیسپانیا فێردیناند ش��ای ئ��اراگ��ۆن‌و‬ ‫ئیزاێال شاژنی كاستیل پێكه‌و ‌ه زه‌ماوه‌ندیان‬

‫‪195‬‬

‫ك��رد‌و كه‌وشه‌نی پادشایه‌تیی خۆیانیان‬ ‫تێكه‌ڵ كرد‪ ،‬پشكنینی باوه‌ڕیان دانایه‌وه‌‌و‬ ‫ج��وول��ه‌ك�� ‌هك��ان��ی��ان وه‌ده‌ر ن��ا‪ .‬ف��ران��س��وای‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬پادشای فەرەنسا‌و هێنریی هه‌شته‌م‬ ‫پادشای به‌ریتانیا ل ‌ه گۆڕه‌پانی قوماشی‬ ‫زێڕین چاویان به‌یه‌كتری كه‌وت‪ ،‬ئالبرێشت‬ ‫دورێ��ر ل ‌ه ئەڵمانیا‌و هیرۆنیمۆس بۆس‌و‬ ‫هانس مه‌ملینگ ل ‌ه فیالنده‌ر دره‌وشانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌راس��ی��م��ۆس‪ ،‬ك��ه‌ ه��ه‌م��وو ده‌رب��ار‌و‬ ‫پایته‌خته‌كان ل�� ‌ه س��ای��ه‌ی قسه‌خۆشی‌و‬ ‫دڕدۆنگییه‌كه‌یه‌و ‌ه پێشوازییان لێ ده‌كرد‪،‬‬ ‫ڤۆلتێری سه‌رده‌می خۆی بوو‪ .‬سێڕتۆمس‬ ‫م��ۆر كتێبی ش��اری خه‌ونه‌كانی خ��ۆی ل ‌ه‬ ‫كۆتایی ئ��ه‌و قۆناغی شه‌ست ساڵه‌یه‌دا‬ ‫باڵوكرده‌وه‌‪ .‬پێچه‌وانه‌كه‌ی ئه‌و ل ‌ه ئیتالیا‪،‬‬ ‫ماكیاڤێللی ل ‌ه میردا ره‌شبینانه‌تر ئاوڕی ل ‌ه‬ ‫مرۆڤ دایه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ئیتالیا هونه‌ر‌و ئه‌ده‌بیات‬ ‫ب�� ‌ه گ��ه‌وره‌ت��ری��ن ده‌س��ت��ك��ه‌وت ل��ه‌ق��ه‌ڵ��ه‌م‬ ‫ده‌درا‌و پتر ل ‌ه هه‌موو شوێنێك رێزیان‬ ‫لێ ده‌نا‌و هه‌ر ئه‌و رێزگرتنه‌ش كۆمه‌ڵێك‬ ‫توانای سه‌مه‌ره‌ی خوڵقاند (ل ‌ه لیۆناردۆ‌و‬ ‫مایكڵ ئانجیلۆو ‌ه بگر ‌ه تا ده‌گات ‌ه تیسین‌و‬ ‫كۆمه‌ڵ ‌ه كه‌سێكی دیكه‌)‪ ،‬ك ‌ه ده‌كرێت بڵێی‬ ‫هه‌ر ئه‌وه‌ند ‌ه بوو نه‌ده‌گه‌یشتنه‌و ‌ه ئاستی‬ ‫ئ��ه‌و هونه‌رمه‌ند ‌ه مه‌زنانه‌‪ .‬ئه‌ده‌بیات ب ‌ه‬ ‫نووسینه‌كانی ماكیاڤێللی‌و ب�� ‌ه مێژووی‬ ‫ئیتالیا ب��ه‌ره��ه‌م�� ‌ه گ��ه‌وره‌ك��ه‌ی فانچسكۆ‬ ‫گویتچاردینی‌و كۆمێدی‌و داشوورینه‌كانی‬ ‫پیترۆ ئارتینۆ‌و حه‌ماس ‌ه زۆر گه‌وره‌كه‌ی‬ ‫ئاریۆستۆ ئۆرالندڤێی ت��ووڕ ‌ه ل ‌ه ب��اره‌ی‬

‫ش��ه‌ڕی مه‌سیحی‌و موسوڵمانه‌كانه‌وه‌‌و‬ ‫به‌و كتێبه‌شه‌و ‌ه رازێنرایه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه له ‌باره‌ی‬ ‫به‌رهه‌مه‌كه‌ی كاستیلیۆنێوه‌ بوو‪.‬‬ ‫س��ه‌ی��ره‌‪ ،‬ئ��ه‌و گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ی ك��ل��ت��وور‌و‬ ‫روون��اك��ب��ی��ری��ی��ه‌‪ ،‬ل�� ‌ه ب��ه‌رزك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتی مرۆڤدا نه‌ك ره‌نگدانه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ه��اوئ��اس��ت��ی خ��ۆی ن��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ب��گ��ر ‌ه ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی سه‌رسووڕهێنه‌ر بۆ دواوه‌شی‬ ‫گه‌ڕانده‌وه‌‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ل ‌ه ئیتالیادا‪،‬‬ ‫ته‌نیا ناوه‌ند‌و فه‌ڕمانڕه‌وایه‌ك ده‌سه‌اڵتدار‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه پێنج ناوچ ‌ه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و واڵت�� ‌ه (ڤێنیزیا‌و م��ی�لان‌و فلۆرانس‌و‬ ‫ناپڵ‌و ئه‌یاله‌ته‌كانی پاپایه‌تی)و میرنشین ‌ه‬ ‫بچووكه‌كانی وه‌ك مانتوا‌و فێڕاڕا‌و چی‌و‬ ‫چی دیكه‌یش شه‌ڕ‌و كێشه‌ی بێ بڕانه‌وه‌یان‬ ‫له‌ نێواندا هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫میره‌كان ب ‌ه توندی‌و تیژی‌و سه‌ركوت‌و‬ ‫گ��ورج‌و گ��ۆڵ��ی��ی س��ه‌رۆك��ه‌ك��ان ب��ه‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌یان گه‌یشتبوون‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه میری‬ ‫ئه‌و كاتیش بۆ پاراستن‪ ،‬یان په‌ره‌پێدانی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ك��ه‌ی��ان ل��ه‌ ه��ی��چ ك��رده‌وه‌ی��ه‌ك‬ ‫ن��ه‌ده‌پ��ری��ن��گ��ان��ه‌وه‌‪ .‬ده‌س��ت��ب��ەس��ەرداگ��رت��ن‌و‬ ‫زه‌وت��ك��ردن‪ ،‬پ��ی�لان‌و ژه‌ه��رخ��وارك��ردن‪،‬‬ ‫خ��ی��ان��ه‌ت‪ ،‬ج��ن��ای��ه‌ت‪ ،‬ب��راك��وژی‪ ،‬زی��ن��دان‌و‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌‪ ،‬به‌شێك بوون ل ‌ه كارو باری‬ ‫رۆژانه‌‌و به‌بێ راچڵه‌كین‌و ئازاری ویژدان‪،‬‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌چوون‪.‬‬ ‫بۆ تێگه‌یشتن ل ‌ه پاپاكان‪ ،‬ده‌بێت سه‌یری‬ ‫میره‌كان بكه‌ین‪ .‬وه‌ختێك ره‌عیه‌ته‌كانی‬ ‫گالیاتسۆ ماریا سفۆرتسا‪ ،‬میری میالن‪ ،‬لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪196‬‬

‫سەر زوڵم‌و زۆری‌و ناهه‌قی‌و گوناحه‌كانی‪،‬‬ ‫ل ‌ه كڵێسادا كوشتیان‪ ،‬براكه‌ی خۆی وات ‌ه‬ ‫لۆدڤیكۆ ئه‌یل مۆرۆ‪ ،‬برازاكه‌ی خۆی وات ‌ه‬ ‫جێشنشینی میری ل ‌ه زیندانێک كرد‌و خۆی‬ ‫جڵه‌وی ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی میالنی به‌ده‌سته‌و ‌ه‬ ‫گ��رت‪ ،‬ك ‌ه بنه‌ماڵه‌ی پاتسی ل ‌ه فلۆرانس‬ ‫ئیتر نه‌یانتوانی رق‌و قینی خۆیان بەرانبەر‬ ‫لۆرێنتسۆ دێ مه‌دیچیی بشارنه‌وه‌‪ ،‬ئیتر‬ ‫پیالنیان داڕشت بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ جولیانۆ‬ ‫ژیلكه‌ڵه‌كه‌ی ب��رای ل ‌ه كاتی رێوڕه‌سمی‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی��دا ل�� ‌ه كڵێسا ب��ی��ان��ك��وژن‪ .‬ره‌م��زی‬ ‫په‌الماره‌كه‌یان‪ ،‬ده‌نگی زه‌نگی كڵێسا ب ‌ه‬ ‫نیشانه‌ی پیرۆزیی نان ل ‌ه عیشای ره‌ببانیـدا‬ ‫بوو‌و ئیتر شمشێری بكوژه‌كان له‌و سات ‌ه‬ ‫پ��ی��رۆزه‌دا ب�� ‌ه ئاسمانه‌و ‌ه بریسكانه‌وه‌‌و‬ ‫ج��ول��ی��ان��ۆ ك��وژرا‪ ،‬ك��ه‌چ��ی لۆرێنتسۆ ب ‌ه‬ ‫شمشێر ‌ه درێ��ژه‌ك��ه‌ی‪ ،‬ده‌ستی ك��رده‌وه‌‌و‬ ‫خۆی رزگاركرد‌و ب ‌ه زیندوویی ده‌رچوو‪.‬‬ ‫دوای ئه‌و ‌ه تۆڵه‌یه‌كی ل ‌ه بنه‌ماڵه‌ی پاتسی‌و‬ ‫هاوڕێكانیان كرده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه جووقه‌واری لێ‬ ‫بڕین‪ .‬هه‌وڵه‌كانی كوشتن‪ ،‬به‌پێی گه‌اڵڵه‌‌و‬ ‫به‌رنام ‌ه زۆربه‌یان ل ‌ه كڵێساكاندا ده‌بوون‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ه‌ ل��ه‌وێ پ��اس��ه‌وان�� ‌ه چ��ه‌ك��داره‌ك��ان‬ ‫نه‌یانده‌توانی به‌باشی ده‌وری قوربانییه‌ك ‌ه‬ ‫بگرن‌و بیپارێزن‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌موویان خراپتر‪ ،‬فه‌رمانڕه‌واكانی ناپل‪،‬‬ ‫پادشاكانی بنه‌ماڵه‌ی ئاراگۆن بوون‪ .‬فێڕانتێ‬ ‫(فێردینانی ی��ه‌ك��ه‌م) پیاوێكی بێشه‌رم‌و‬ ‫دڕنده‌‌و زه‌ین چه‌وت‌و قین ل ‌ه دڵ بوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌تا ئه‌و وه‌خته‌ی ل ‌ه ساڵی ‪1494‬دا مرد‪،‬‬

‫هه‌موو تین‌و توانای خۆی بۆ له‌ناوبردنی‬ ‫به‌رهه‌ڵستكار‌و دژبه‌ره‌كانی به‌كار هێنا‌وه‌و‬ ‫ل��ه‌و پێناوه‌دا ل ‌ه هه‌موو میره‌كانی دیك ‌ه‬ ‫پتر خوێنی رش��ت‌و ش��ه‌ڕی هه‌اڵییساند‌و‬ ‫زی��ان��ی ل�� ‌ه ئ��ی��ت��ال��ی��ا دا‪ .‬م��ێ��ژوون��ووس��ی‬ ‫ه��اوچ��ه‌رخ��ی ف��ەرەن��س��ی (ك��ۆم��ی��ن) ئ��اوا‬ ‫باسی ئالفۆنسۆی دووه‌م‪ ،‬كوڕ‌و جێنشین ‌ه‬ ‫هه‌رزه‌‌و نه‌شیاوه‌كه‌ی ده‌كات‪ :‬خراپترین‌و‬ ‫زاڵ��م��ت��ری��ن‌و ش��ه‌ڕان��ی��ت��ری��ن‌و ن��زم��ت��ری��ن‬ ‫بنیاده‌مێك بوو‪ ،‬ك ‌ه تا ئێستا هاتبێت ‌ه دنیا‪.‬‬ ‫ئه‌ویش وه‌ك كه‌سانی هاوشێوه‌ی خۆی‬ ‫بێزاریی خ��ۆی ل ‌ه ئایین ده‌رده‌ب��ڕی‪ .‬ئه‌و‬ ‫سه‌ركرد ‌ه چه‌كدار ‌ه به‌كرێگیراوانه‌ش‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پشتیوانی ده‌سه‌اڵتی ئه‌و میران ‌ه بوون‌و‬ ‫میره‌كان به‌وان پشتگه‌رم بوون‪ ،‬هه‌ر ئه‌و‬ ‫هه‌سته‌یان هه‌بوو‪ .‬ئه‌و به‌كرێگیراوان ‌ه بۆ‬ ‫پار ‌ه شه‌ڕیان ده‌كرد نه‌ك ئه‌وه‌ی وه‌فاداری‬ ‫ئ��ه‌م‪ ،‬ی��ان ئ��ه‌و ب��ن‌و ه��ه‌ر گاڵته‌شیان ب ‌ه‬ ‫ته‌واوی پیرۆزییه‌كان ده‌هات‌و هیچ له‌وه‌ش‬ ‫نه‌ده‌ترسان داغ‌و مۆری ته‌كفیری كڵێسایان‬ ‫به‌ نێوچاوانه‌وه‌ بێت‌و بمرن‪.‬‬ ‫خه‌ڵكیش السایی خووخده‌‌و هه‌ڵسوكه‌وتی‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارانیان ده‌كرده‌وه‌‪ .‬هه‌ڵسوكه‌وتی‬ ‫پزیشك ‌ه نه‌شته‌رگه‌ره‌كه‌ی نه‌خۆشخانه‌ی‬ ‫سان جۆن التران ئاوێنه‌ی ژیانی سه‌رده‌می‬ ‫رێنسانس ب��وو ‌ه ل ‌ه رۆم��ا‌و راپ��ۆرت��ی ئه‌و‬ ‫رووداوان�� ‌ه ب�� ‌ه ده‌م‌و راوێ��ژ ‌ه س��ارد‌و‬ ‫سڕه‌كه‌ی یۆهان بۆرخارد‪ ،‬سه‌رۆكی دام‌و‬ ‫ده‌ستووری ده‌رباری پاپا‪ ،‬ك ‌ه یادداشته‌كانی‬ ‫رۆژانه‌ی ئه‌و سه‌رچاوه‌یه‌كی بێ وێنه‌یه‌‌ن‪،‬‬

‫‪197‬‬

‫مه‌سه‌له‌ك ‌ه قێزه‌ونتر ده‌كات‪ .‬ئه‌و پزیشك ‌ه‬ ‫هه‌موو رۆژێک به‌یانی زوو ب ‌ه كوته‌كێكه‌وه‌‌و‬ ‫تیر‌و كه‌وانێك ب ‌ه ده‌سته‌و ‌ه ل ‌ه نه‌خۆشخان ‌ه‬ ‫چووه‌ت ‌ه ده‌ره‌وه‌‌و تووشی هه‌ر كه‌س بوو ‌ه‬ ‫تیرێكی لێ داوه‌‌و چیی ل ‌ه گیرفانیدا بوو ‌ه‬ ‫لێی رف��ان��دووه‌‪ .‬ئه‌و پیاو ‌ه له‌گه‌ڵ قه‌شه‌ی‬ ‫شه‌فاعه‌تخوازی نه‌خۆشخان ‌ه رێككه‌وتبوو‪.‬‬ ‫قه‌شه‌كه‌‪ ،‬ه��ه‌ر نه‌خۆشێكی دان��ی ب��ه‌وه‌دا‬ ‫نابایه‌‪ ،‬ك ‌ه پاره‌ی هه‌ی ‌ه ناوه‌كه‌ی ده‌دای ‌ه ئه‌و‬ ‫پزیشكه‌‌و ئه‌ویش ده‌ستبه‌جێ ده‌رمانێكی‬ ‫ق��ه‌س��ت��ه‌س��ه‌ری**** ده‌رخ��وارد ‌ده‌دا‌و‬ ‫داهاته‌كه‌ی له‌گه‌ڵ سیخوڕ ‌ه ئایینییه‌كه‌ی‬ ‫خ��ۆی داب��ه‌ش ده‌ك��رد‪ .‬ب��ۆرخ��ارد ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌و پزیشك ‌ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ حه‌ڤد ‌ه‬ ‫خراپكاری دیك ‌ه ئاخرییه‌كه‌ی ب ‌ه داره‌و ‌ه‬ ‫كران‪.‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی س��ه‌ره‌ڕۆی��ان��ه‌‪ ،‬ج��گ�� ‌ه ل��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��دار ‌ه خ��ۆڕس��ك��ه‌ك��ان��ی ب��ه‌ره‌و‬ ‫هه‌وسارپچڕاوی‌و دڕدۆنگی‌و به‌دگومانی‬ ‫ل ‌ه خه‌نیمه‌كانیان ده‌ب��رد‪ ،‬بگر ‌ه ل ‌ه نێو ئه‌و‬ ‫حكومه‌تانه‌شدا‪ ،‬ك�� ‌ه سه‌ربه‌خۆ نه‌بوون‬ ‫خه‌ڵكێكی ملهۆڕ‌و س��ه‌ره‌ڕۆی دروس��ت‬ ‫ده‌ك��رد‌و خ��ووخ��ده‌ی ت��ون��دی‌و تیژیی بێ‬ ‫بیانووشی ده‌كرد ‌ه باو‪ .‬پاندۆلفۆ پێترتچی‬ ‫كاردیناڵ ‌ه سه‌ره‌ڕۆكه‌ی سیه‌نا ل ‌ه ده‌یه‌ی‬ ‫‪1490‬دا‪ ،‬خۆشی‌و رابواردنه‌كه‌ی ئه‌و ‌ه بوو‪،‬‬ ‫ك ‌ه گاشه‌به‌رد ل ‌ه به‌رزاییه‌كانه‌و ‌ه خلۆر‬ ‫بكاته‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ش گرنگ نه‌بوو ئه‌و به‌رد ‌ه‬ ‫كێ پان ده‌ك��ات��ه‌وه‌؟ بنه‌ماڵه‌ی بالیۆنی ل ‌ه‬ ‫پرۆجا‌و بنه‌ماڵه‌ی ماالتێستا ل ‌ه ریمینی‪،‬‬

‫ب ‌ه شانازییه‌و ‌ه كورته‌مێژووی براكوژی‌و‬ ‫تاوان‌و شه‌ڕه‌كانی خۆیانیان ده‌نووسییه‌وه‌‪،‬‬ ‫دیار ‌ه هه‌ندێكی وه‌ك بنه‌ماڵه‌ی ئێستێ ل ‌ه‬ ‫فێڕارا‪ ،‬كۆنترین بنه‌ماڵه‌ی ده‌ره‌به‌گه‌كان‌و‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی مۆنتێ فێلترۆ ل ‌ه ئۆربینۆ‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كاستیلیۆنێ ل ‌ه كتێبی ده‌رباریـدا تاریفی‬ ‫ده‌رب��اره‌ك��ه‌ی��ان��ی ك��ردووه‌‪ ،‬خه‌ڵكێكی‬ ‫ب��ه‌ش��ه‌ره‌ف‌و م��اق��ووڵ‌و خ��ۆش��ڕه‌ف��ت��ار‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت خۆشه‌ویستیش بوون‪ .‬ده‌گێڕنه‌و ‌ه‬ ‫دۆك فدریگۆی ئۆربینۆیی تاق ‌ه شازاده‌یه‌ك‬ ‫بوو‪ ،‬ك ‌ه‌بێ چه‌ك‌و پاسه‌وان ده‌سووڕایه‌وه‌‌و‬ ‫ده‌یوێرا ب ‌ه ئازادی ل ‌ه پاركه‌كاندا بگه‌ڕێت‪.‬‬ ‫ئۆربینۆش مخابن ب�� ‌ه رۆژی روون��اك‪،‬‬ ‫كه‌وت ‌ه ب��ه‌ر پ��ه‌الم��اری سه‌ربازیی یه‌كێك‬ ‫له‌و شه‌ش پاپایه‌ی باسمان كردن ب ‌ه ناوی‬ ‫لۆیی ده‌ی��ه‌م‪ ،‬هه‌ر له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی پاپا ئه‌و‬ ‫دۆك نشینه‌ی بۆ برازاكه‌ی خۆی ده‌ویست‪.‬‬ ‫وه‌ك هه‌میشه‌‪ ،‬ل�� ‌ه ته‌نیشت ریسوایی‌و‬ ‫حه‌یاچوون‌و خراپه‌كاری‪ ،‬له‌خواترسان‌و‬ ‫پ��ارێ��زی��ش ب��ه‌دی ده‌ك��را‪ .‬ه��ه‌رگ��ی��ز‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كی تاقان ‌ه بە س��ەر هه‌موو‬ ‫كۆمه‌ڵگادا زاڵ نابێت‪ .‬خه‌ڵكێكی زۆری چین ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كان هێشتاش ل ‌ه رێنیسانسدا هه‌ر‬ ‫خوایان ده‌په‌رست‪ ،‬پیرو پیاوچاكه‌كانیان‬ ‫قه‌بووڵ ب��وو‌‪ ،‬ب ‌ه دوای یه‌قین‌و متمانه‌و ‌ه‬ ‫بوون‌و ب ‌ه دوور ل ‌ه كه‌تن‌و تاوان ده‌ژیان‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ه��ه‌ر ل ‌ه سایه‌ی ئ��ه‌و هه‌ست ‌ه‬ ‫راسته‌قین ‌ه ئایینی‌و ئه‌خالقییانه‌شه‌و ‌ه بوو‪،‬‬ ‫ك ‌ه بێزاربوون ل ‌ه گه‌نده‌ڵیی پیاوانی ئایینی‌و‬ ‫ب��ه ‌تایبه‌تی ل�� ‌ه ده‌رب��اری پ��اپ��ا ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪198‬‬

‫ب��ه‌ ت��ه‌وژم‌و ج��ۆش‌و خ��رۆش‌و ت��اس��ه‌ی‬ ‫چاكسازییش ئاوا به‌تین‌و گوڕ‌و به‌هێز بوو‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئیتاڵیاییه‌كان هه‌ر هه‌مووان گوێ ل ‌ه‬ ‫مستی رێبه‌ره‌كانی خۆیان بوایه‌ن‪ ،‬ئه‌وا هیچ‬ ‫كه‌س له‌به‌ر چه‌وتی‌و الڕێبوون‌و چه‌په‌ڵیی‬ ‫پاپاكان ده‌نگی ده‌رنه‌ده‌هات‪.‬‬ ‫ل ‌ه كێش ‌ه دوورو درێژه‌كه‌دا بۆ كۆتاییهێنان‬ ‫ب��ه‌و ت��رس‌و ئ��اڵ��ۆزی��ی��ه‌ی ب��ه‌ره��ه‌م��ی‬ ‫كه‌رتبوون‌و لێكترازانه‌ك ‌ه بوو‌‪ ،‬له ‌پێناوی‬ ‫گ��ه‌ڕان��دن��ه‌وه‌ی ی��ه‌ك��گ��رت��ووی��ی كڵێسا‌و‬ ‫پ��ی��اوی ئ��ای��ی��ن��ی‌و نائایینی ه��ه‌ر ه��ه‌م��وو‬ ‫خ��وازی��اری ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی ئه‌نجوومه‌نی‬ ‫گشتیی كڵێساكان بوون‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه رواڵه‌ت لە‬ ‫سەرووی ده‌رباری پاپاو ‌ه بووه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر‬ ‫كه‌س بچووایه‌ت ‌ه سه‌ر ته‌ختی ده‌س��ه‌اڵت‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه زه‌ب��ری زۆر‌و هێز دژی ئ��ه‌و داوای�� ‌ه‬ ‫ده‌وه‌ستایەوه‌‪ .‬ملمالنێی ئه‌نجوونه‌كان به‬ ‫‌درێژایی نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی پانزه‌یه‌م‬ ‫ب��ە س��ەر ك��اروب��اره‌ك��ان��ی ك��ڵ��ێ��س��ادا زاڵ‬ ‫بوو‌و ئه‌گه‌رچی ئه‌نجوومه‌نه‌كان توانییان‬ ‫ئاخریه‌كه‌ی تاقانه‌یی پێشه‌وا تۆمار بكه‌ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم نه‌یانتوانی هیچ كام له‌وانه‌ی خۆیان ب ‌ه‬ ‫پێشه‌وا ده‌زانی قایل بكه‌ن‪ ،‬ك ‌ه ئه‌نجوومه‌ن‬ ‫لە سەرووی ئه‌وانه‌وه‌یه‌‪ .‬پاپاكان یه‌ك ل ‌ه‬ ‫دوای ی��ه‌ك ب ‌ه پ��وان‌و ئیمتیازه‌كانیانه‌و ‌ه‬ ‫نووسان‌و هه‌روا السارانه‌‌و شێلگیرانه‌ش‬ ‫به‌رده‌وام بوون‌و ل ‌ه سایه‌ی دووبه‌ره‌كیی‬ ‫به‌رهه‌ڵستكاره‌كانیانه‌وه‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی خۆیان‬ ‫ب��ه‌ ت��ه‌واوی پ��اراس��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ورت��ه‌ ورت��ی‬ ‫دژ‌و به‌رهه‌ڵست ه��ه‌ر ده‌بیسترا‪ .‬پیۆسی‬

‫دووه‌م‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ناوی ئائێنئاس سیلۆیۆس‬ ‫پیككۆلۆمینی‪ ،‬پتر وه‌ك رۆم��ان��ن��ووس‌و‬ ‫مرۆڤگه‌رایه‌كی خۆشه‌ویست به‌ناوبانگه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تای خزمه‌ت ‌ه كڵێساییه‌كه‌ی خۆیدا‪،‬‬ ‫الی��ه‌ن��گ��ری ئ��ه‌ن��ج��ووم��ه‌ن��ه‌ك��ان ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ل ‌ه ‪1460‬دا ل ‌ه پله‌ی پاپایه‌تیدا به‌یاننام ‌ه‬ ‫سامناكه‌كه‌ی ئێكس سێكرابیلیس‌ی باڵو‬ ‫ك��رده‌وه‌‌و ه��ه‌ڕه‌ش��ه‌ی ئ��ه‌وه‌ی ك��رد‪ ،‬هه‌ر‬ ‫كه‌س ل ‌ه الی ئه‌نجوومه‌نی گشتی سكااڵ لە‬ ‫سەر دام‌و ده‌زگای پاپا تۆمار بكات‪ ،‬ته‌كفیر‬ ‫ده‌كرێت‪ .‬جێنشینه‌كانیشی هه‌ر لە سەر ئه‌م‬ ‫ره‌وت ‌ه به‌رده‌وام بوون‪ .‬ئه‌وان پێیان وابوو‬ ‫مه‌ترسیی ئه‌نجوومه‌نه‌كان كه‌متر نیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫مه‌ترسیی توركه‌كان‪.‬‬ ‫پ��اپ��اك��ان دوای س��ه‌ق��ام��گ��ی��رب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫سه‌رله‌نوێی رۆم��ا بوون ‌ه به‌رماوه‌خۆری‬ ‫رێنیسانس‌و ل ‌ه هاندان‌و پشتیوانیكردنی‬ ‫هونه‌ردا كه‌وتن ‌ه پێش میره‌كانیش‌و وه‌ك‬ ‫ئه‌وان به‌و ئاكام ‌ه گه‌یشتن‪ ،‬ك ‌ه شكۆمه‌ندی‌و‬ ‫م��ه‌زن��ی��ی ش��ێ��وه‌ك��اری‌و پ��ه‌ی��ك��ه‌ره‌س��ازی‌و‬ ‫ئه‌ده‌بیات‌و مۆسیقا رازێنه‌ره‌وه‌ی ده‌رباره‌و‪،‬‬ ‫ره‌نگدانه‌وه‌ی به‌خشین‌و گه‌وره‌یی ئه‌وانه‌‪.‬‬ ‫ل��ی��ۆن��اردۆ داڤینچی ل�� ‌ه م��ی�لان ده‌رب��اری‬ ‫ل��ۆدۆڤ��ی��ك��ۆ س��ف��ۆرت��س��ای ده‌ڕازان��ده‌وه‌‌و‬ ‫تۆركۆواتۆ تاسۆ ئاعیر ‌ه به‌ناوبانگه‌كه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫فێڕارا كۆڕی ده‌رباری بنه‌ماڵه‌كه‌ی ئێستێی‬ ‫گه‌رم ده‌كرد‌و هونه‌رمه‌ند‌و نووسه‌ره‌كانی‬ ‫دیكه‌ش رووی��ان ده‌ك��رد ‌ه رۆم��ا‌و ده‌ست‌و‬ ‫داڵوای��ی‌و پشتیوانیی پ��اپ��اك��ان‪ ،‬پاپاكان‬ ‫ه��ه‌ر كه‌موكووڕییه‌كیشیان هەبووبێت‪،‬‬

‫‪199‬‬

‫گومان ل��ه‌وه‌دا نیی ‌ه ك ‌ه میراتێكی نه‌مریان‬ ‫له‌و به‌رهه‌م ‌ه هونه‌رییان ‌ه له ‌پاش خۆیان‬ ‫ب��ۆ ج��ی��ه��ان ب��ه‌ج��ێ ه��ێ��ش��ت‪ ،‬ك�� ‌ه خ��ۆی��ان‬ ‫رای��ان��س��پ��اردب��وو‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون�� ‌ه ب��ن میچی‬ ‫سیستینی مایكل ئانجیلۆ‪ ،‬تابلۆی ژووره‌كانی‬ ‫رافاییل ل ‌ه ڤاتیكان‪ ،‬فرێسكۆكانی پینتۆریكیۆ‬ ‫ل ‌ه كتێبخانه‌ی كڵێسای سیه‌نا‪ ،‬فرێسكۆكانی‬ ‫بۆتیچلی‪ ،‬گیرالندایۆ‪ ،‬پرۆجینۆ‌و سینیۆرێللی‬ ‫ل��ە س��ەر دی��واری نوێژگه‌كه‌ی سیستین‪.‬‬ ‫رۆم��ا ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی كۆچی پاپاكاندا بۆ‬ ‫ئاوینیۆن‪ ،‬ك��اول‌و پیس ببوو‪ ،‬خه‌ڵكێكی‬ ‫كه‌می تێدا م��اب��ۆوه‌‌و ش��ێ��واب��وو‪ ،‬پاپاكان‬ ‫شاره‌كه‌یان سه‌رله‌نوێ ن��ۆژه‌ن ك��رده‌وه‌‌و‬ ‫رازان��دی��ان��ه‌وه‌‪ ،‬گه‌نجین ‌ه كالسیكییه‌كانیان‬ ‫له‌بن گڵ رزگار كرد‪ ،‬كڵێساكانیان نۆژه‌ن‬ ‫ك��رده‌وه‌‌و شه‌قامه‌كانیان ب��ه‌ردچ��ن ك��رد‪،‬‬ ‫كتێبخان ‌ه بێوێنه‌كه‌ی ڤاتیكانیان كۆكرده‌وه‌‌و‬ ‫ب ‌ه ده‌ست‌و په‌نجه‌ی ره‌نگینی میعمارگه‌لێكی‬ ‫وه‌ك برامانتێ‌و مایكل ئانجیلۆ ده‌ستیانكرد‬ ‫ب ‌ه نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی كڵێسای سان پیترۆ‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ش هه‌م تاجی شانازیی پاپاكان بوو‌و‬ ‫هه‌م ل ‌ه سای گه‌مه‌ی رۆژگاره‌وه‌‪ ،‬بڵێسه‌ی‬ ‫هه‌اڵییسانی شۆڕشی پرۆتستانه‌كان‪.‬‬ ‫پاپاكان باوه‌ڕیان وابوو‪ ،‬ك ‌ه شكۆ‌و جوانیی‬ ‫دره‌وش��اوه‌ی��ی‪ ،‬شكۆمه‌ندی‌و م��ه‌زن��ی ب ‌ه‬ ‫دام��وده‌زگ��ای پاپایه‌تی ده‌به‌خشێت‌و ل ‌ه‬ ‫ئاكامدا كڵێسا ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی خۆی بە سەر‬ ‫خه‌ڵكیدا زاڵ ده‌ك��ات‪ .‬نیكۆالوسی پێنجه‌م‪،‬‬ ‫ك ‌ه ب ‌ه یه‌كه‌م پاپای رێنسانس داده‌نرێت‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ 1455‬ل ‌ه سه‌ره‌مه‌رگدا ئه‌و باوه‌ڕه‌ی‬

‫خۆی دركاند‪ .‬داوای ل ‌ه كاردیناله‌كان كرد‪،‬‬ ‫ب��ه‌رده‌وام ب��ن ل��ە س��ەر ن��ۆژه‌ن��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫رۆم��ا‌و گ��وت��ی‪ :‬ب��ۆ به‌دیهێنانی ئیمان‌و‬ ‫باوه‌ڕێكی پته‌و‌و شێلگیرانه‌‪ ،‬ده‌بێت شتێكی‬ ‫به‌رچاو دروستبكه‌یت‪ .‬هه‌ر ئیمانێك ته‌نیا‬ ‫پشت ب ‌ه بنه‌ما‌و بڕیاره‌كان ببه‌ستێت‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ل��ه‌رزۆك‌و الواز ده‌بێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ده‌رب��اری پ��ی��رۆز ب�� ‌ه ب��ی��ن��ای م��ه‌زن‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ئ��اش��ك��رای��ی بخه‌ین ‌ه ب��ه‌ر چ��اوی خه‌ڵكی‬ ‫هه‌موو دنیا سه‌ر بۆ ئه‌و مه‌زنی‌و ده‌سه‌اڵت ‌ه‬ ‫داده‌نه‌وێنێت‌و رێزی ده‌گرێت‪ .‬باڵه‌خانه‌ی‬ ‫ب��ه‌رز‪ ،‬ك�� ‌ه زه‌وق‌و ج��وان��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ الیه‌ن ‌ه‬ ‫مه‌زنه‌كان تێكه‌ڵ ده‌كه‌ن‪ ،‬ده‌سه‌اڵت‌و پێگه‌ی‬ ‫سان پیترۆ زۆر به‌هێزتر ده‌كه‌ن‪ .‬پێترۆسی‬ ‫ماسیگر ل ‌ه ك��وێ‌و ئه‌م ‌ه ل ‌ه ك��وێ؟ كڵێسا‬ ‫رێیه‌كی دوورو درێژی بڕیبوو‪.‬‬ ‫په‌راوێز‪:‬‬

‫* چرپی‪ :‬ئ��ه‌و وشكه‌ڵ ‌ه داره‌ی بۆ سووتاندن‬ ‫ده‌یشكێنن‪ .‬ئه‌و داره‌ی بۆ ئاوردوو ده‌یشكێنن‪.‬‬ ‫** سه‌رچاوه‌ی حه‌یاتی‪ :‬وات ‌ه ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی‬ ‫وه‌ك هه‌ناسه‌ بۆ ژیان پێویستن‪.‬‬ ‫*** وات ‌ه پاساو بێنینه‌وه‌‌و بڵێین‪ ،‬ده‌سه‌اڵتداران‬ ‫خه‌تایان نه‌بووه‌‪ .‬تێگه‌یشتنی ئه‌و كات ئاوا بووه‌‌و‬ ‫ئ��ه‌وان نه‌یانتوانیو ‌ه ل��ه‌و ‌ه زیاتر شته‌كان لێك‬ ‫بده‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫**** قه‌سته‌سه‌ر‪ :‬وات ‌ه ئه‌و شته‌ی ده‌ستبه‌جێ‬ ‫ده‌ت��ك��وژێ��ت‪ .‬ش��ه‌راب��ی ده‌س��ت��ی ئ��ه‌س��م��ه‌ر بێت‪،‬‬ ‫ژه‌هری هه‌ژدیهای حه‌وت سه‌ر بێت‪ ،‬ده‌یخۆمه‌و ‌ه‬ ‫قه‌سته‌سه‌ر بێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪200‬‬

‫مێجه‌رسۆن‌و كوردناسی‬

‫نووسینی‪ :‬نیشتمان محه‌مه‌د ئه‌مین عه‌بدولاڵ‬ ‫به‌شی یەکەم‬

‫‪201‬‬

‫پێشه‌كی‬ ‫كوردناسی لقێك ‌ه ل ‌ه رۆژهه‌اڵتناسی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫به‌رهه‌می رۆژئاواییه‌كانه‌‪ ،‬تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه كورد‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه سه‌رجه‌م بواره‌كانی زمان‌و ئه‌ده‌ب‌و‬ ‫مێژوو‌و كلتور‌و شارستانییه‌ت‌و سه‌رجه‌م‬ ‫الی��ه‌ن��ه‌ك��ان��ی‌ت��ری ك��وردی��ان ك��ۆڵ��ی��وه‌ت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫بەریتانیاش یه‌كێك بوو ‌ه له‌و واڵتانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێگه‌یه‌كی دیاری هه‌بوو ‌ه ل ‌ه رۆژه��ه‌اڵت‌و‬ ‫چه‌ندان گه‌ڕیده‌ی ن��اردوو ‌ه ب ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫لێكۆڵینه‌و ‌ه ل��ه‌م ناوچانه‌‪ ،‬یه‌كێك له‌وان ‌ه‬ ‫مێجه‌رسۆنه (مێجەر* ــ سۆن)‌‪ ،‬کە یه‌كێك ‌ه‬ ‫له‌و كوردناس ‌ه بەریتانییانه‌ی گرنگییه‌كی‬ ‫تایبه‌تی ب ‌ه كورد داوه‌و چه‌ندان نووسین‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی تایبه‌ت ب ‌ه ك��ورد ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م ‌ه جگ ‌ه له‌و پله‌‌و پۆست ‌ه سیاسییانه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه ناوچ ‌ه كوردییه‌كان هه‌یبووه‌‪ ،‬رۆڵێكی‬ ‫به‌رچاوی گێڕاو ‌ه ل ‌ه چه‌سپاندنی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫راسته‌وخۆی بەریتانیا له‌ كوردستاندا‪.‬‬ ‫ه��ۆك��اری ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ئ��ه‌م ب��اب��ه‌ت�� ‌ه‬ ‫(مێجه‌رسۆن‌و كوردناسی) له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‬ ‫رۆژهه‌اڵتناسی گرنگییه‌كی تایبه‌تی هه‌ی ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه رۆژه��ه‌اڵت‌و ل�� ‌ه رۆژئ��اوا بایه‌خێكی‬ ‫زۆری پێدراو ‌ه چه‌ندان كه‌س نووسین‌و‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانیان ت��ه‌رخ��ان��ك��ردوو ‌ه ب��ۆ ئه‌م‬ ‫بواره‌‪ ،‬به‌اڵم کاتێک ده‌ڕوانین ‌ه كوردستان‬ ‫ده‌بینین بایه‌خێكی زۆر به‌م بوار ‌ه نه‌دراوه‌‪،‬‬ ‫ی��ان ن��او ‌هن��دێ��ك��ی ئه‌كادیمی ت��ای��ب��ه‌ت به‌م‬ ‫ب��واره‌م��ان نییه‌‪ .‬توێژینه‌وه‌ش ل ‌ه ب��اره‌ی‬

‫م��ێ��ج��ه‌رس��ۆن��ه‌و ‌ه ك��ه‌م�� ‌ه گ��ه‌رچ��ی بایه‌خی‬ ‫تایبه‌تی ب ‌ه كورد داوه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ویستمان ئه‌م‬ ‫توێژینه‌و ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ر مێجه‌رسۆن بكه‌ین‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی توێژینه‌وه‌یه‌ك له‌م ب��واره‌دا ب ‌ه‬ ‫ك��وردی ل ‌ه به‌رده‌ستی خوێنه‌ردا هەبێت‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای خولیا‌و ئ��اره‌زووی زۆرمان بۆ‬ ‫ئه‌م بابه‌ته‌‪.‬‬ ‫ئامانجی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌‪ :‬ناساندنی كه‌سایه‌تیی‬ ‫مێجه‌رسۆن‪ ،‬ئاشنابوون ب ‌ه مێجه‌رسۆن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫سااڵنێك ل ‌ه كوردستان ژیاوه‌‪ ،‬به‌اڵم كه‌متر‬ ‫ئاشنای ئه‌و كه‌سایه‌تییه‌ین گه‌رچی زۆرێك‬ ‫ل ‌ه به‌رهه‌مه‌كانی ل ‌ه سه‌ر كورده‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ویستمان به‌رهه‌م‌و كاره‌كانی بخه‌ینه‌ڕوو چ‬ ‫كاریگه‌رییه‌كی هه‌بووه‌ له‌ سه‌ر كورد‪.‬‬ ‫م��ی��ت��ۆدی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌‪ :‬ه��ه‌وڵ��م��ان داو ‌ه‬ ‫پشت ب ‌ه یه‌ك میتۆدی زانستی نه‌به‌ستین‪،‬‬ ‫چونك ‌ه لێكۆڵینه‌و ‌ه ل�� ‌ه ه��ه‌ر بابه‌تێك بۆ‬ ‫گ��ه‌ی��ان��دن��ی م��ه‌ب��ه‌س��ت��ه‌ك��ه‌ی ب�� ‌ه ت��ه‌واوی‬ ‫پێویست ‌ه چه‌ند میتۆدێك به‌كار بهێنرێت‪،‬‬ ‫ب ‌ه پێی پێداویستی شوێنی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه هه‌ندێک جار پشتمان ب ‌ه به‌كارهێنانی‬ ‫میتۆدی شیكاری به‌ستوو ‌ه ل ‌ه هه‌مان كاتدا‬ ‫بۆ گه‌یاندنی مه‌به‌سته‌كه‌مان‌و گه‌یشتن ب ‌ه‬ ‫راست‌و دروستی میتۆدی گێڕانه‌وه‌شمان‬ ‫به‌كارهێناوه‌‪ ،‬هه‌ندێک جاریش پێویستی‬ ‫به‌و ‌ه ك��ردووه‌‪ ،‬ک ‌ه میتۆدی به‌راوردكاری‬ ‫به‌كار بهێنین‪.‬‬ ‫ناوه‌ڕۆكی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌‪ :‬ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یە‬ ‫ل��ه‌م پێشه‌كییه‌‌و س��ێ ب��ه‌ش پێكهاتووه‌‌و‬ ‫ه��ه‌ری��ه‌ك ل��ه‌م ب��ه‌ش��ان��ه‌ش ب�� ‌ه س��ه‌ر چه‌ند‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪202‬‬

‫ب��اس‌و ت��ه‌وه‌رێ��ك��دا داب��ه‌ش��ك��راوه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌‪.‬‬ ‫به‌شی یه‌كه‌م‪ :‬ل ‌ه ژێر ناونیشانی سه‌ره‌تای‬ ‫هاتنی بەریتانییه‌كان ب��ۆ ك��وردس��ت��ان‌و‬ ‫به‌رهه‌م‌و نووسینه‌كانیان‪ ،‬دابه‌شی دوو باس‬ ‫ك��راوه‌‪ ،‬باسی یه‌كه‌م هاتنی بەریتانییه‌كان‬ ‫بۆ كوردستان ل ‌ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی شانز ‌ه‬ ‫بۆ سه‌ره‌تای س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌‌و نووسین‌و‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م�� ‌هك��ان��ی��ان‪ ،‬ب��اس��ی دووه‌م هاتنی‬ ‫بەریتانییه‌كان بۆ كوردستان ل ‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌و ‌ه ب��ۆ ن��ی��وه‌ی یه‌كه‌می‬ ‫سه‌ده‌ی بیست‌و نووسین‌و به‌رهه‌مه‌كانیان‪.‬‬ ‫به‌شی دووه‌م‪ :‬ت��ه‌رخ��ان��ك��راو ‌ه ب��ۆ ژی��ان‌و‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی مێجه‌ر س��ۆن‪ ،‬ک ‌ه ئه‌ویش‬ ‫داب��ه‌ش��ی دوو ب��اس ك��راو ‌ه باسی یه‌كه‌م‬ ‫ژیان‌و كاره‌كانی مێجه‌رسۆنه‌‪ ،‬باسی دووه‌م‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی مێجه‌رسۆن‪ ،‬به‌شی سێیه‌م‬ ‫دیدی مێجه‌رسۆن ل ‌ه ب��اره‌ی ك��ورده‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫رووانگە‌ی به‌رهه‌مه‌كانییه‌وه‌‪ ،‬دابه‌شی چوار‬ ‫باس ك��راوه‌‪ ،‬باسی یه‌كه‌م ئ��ه‌ده‌ب‌و زمان‪،‬‬ ‫باسی دووه‌م الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دابه‌شی سێ ته‌وه‌ر كراوه‌‪ ،‬ته‌وه‌ری یه‌كه‌م‬ ‫الی��ه‌ن��ی ئایینی‪ ،‬ت��ه‌وه‌ری دووه‌م الیه‌نی‬ ‫ئ��اف��ره‌ت‪ ،‬ت��ه‌وه‌ری س��ێ��ی��ه‌م ب��اس��ی چه‌ند‬ ‫الیه‌نێكی‌تری كۆمه‌اڵیه‌تیمان ك��ردوو ‌ه ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬باسی سێیه‌م الیه‌نی‬ ‫مێژووییه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌ویش دابه‌شكراو ‌ه بە سەر‬ ‫سێ ته‌وه‌ر‪ ،‬ته‌وه‌ری یه‌كه‌م باسی مێژووی‬ ‫ك��ۆن��ی ك��ورد ده‌ك��ه‌ی��ن ل�� ‌ه به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫مێجەرسۆن‪ ،‬ت��ه‌وه‌ری دووه‌م مێژووی‬

‫س��ه‌ده‌ك��ان��ی ن��اوه‌ڕاس��ت‪ ،‬ت��ه‌وه‌ری سێیه‌م‬ ‫مێژووی نوێی ك��ورده‌‪ ،‬باسی چواره‌ممان‬ ‫بریتی ‌ه ل ‌ه سه‌رهه‌ڵدانی بیری نه‌ته‌وه‌یی ل ‌ه‬ ‫سه‌رده‌می فرمانڕه‌وای سۆندا‪.‬‬ ‫گرفته‌كانی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌‪ :‬گومان ل��ه‌وه‌دا‬ ‫نییه‌‪ ،‬ک�� ‌ه لێكۆڵینه‌و ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ر بابه‌تێكی‬ ‫له‌م جۆر ‌ه بێ كه‌م‌و كوڕی نابێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ب��ە ه��ۆی ك��ه‌م��ی زان��ی��اری ب��ه‌رده‌س��ت ل ‌ه‬ ‫ب��اره‌ی مێجه‌رسۆن بە تایبەتی ل ‌ه باره‌ی‬ ‫ژیانی تایبه‌تی زۆر كه‌مه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند ‌ه ئه‌م‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت��ن��اس�� ‌ه س��ه‌ردان��ی ك��وردس��ت��ان��ی‬ ‫ك��ردوو ‌ه تێڕوانینی زۆری ل ‌ه سه‌ر كورد‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه الی كورد كه‌متر بایه‌خی‬ ‫پ��ێ��دراو ‌ه ل�� ‌ه چ��او رۆژهه‌اڵتناسه‌كانی‌تر‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌و ‌ه گرفتی زم��ان‪ ،‬چونكه‌‪،‬‬ ‫زۆرب��ه‌ی به‌رهه‌مه‌كانی س��ۆن ب�� ‌ه زمانی‬ ‫ئینگلیزیی ‌ه ته‌نها دوو كتێبی وه‌رگێڕدراوه‌ت ‌ه‬ ‫س��ه‌ر زمانی ع��ه‌ره‌ب��ی‌و ك��وردی‪ ،‬نه‌شمان‬ ‫ت��وان��ی ه��ه‌م��وو س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی سۆنمان‬ ‫ده‌ستبكه‌وێت‪ ،‬هه‌روه‌ها نه‌مان توانی به‬ ‫‌شێوه‌یه‌كی فره‌وان باس له‌م بابه‌ت بكه‌ین‌و‬ ‫مافی ته‌واوه‌تی پێبده‌ین‪.‬‬ ‫ل��ه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا س��ودم��ان ل�� ‌ه چه‌ند‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی��ه‌ك��ی ك��وردی‌و ع��ه‌ره‌ب��ی‌و‬ ‫ئینگلیزی وه‌رگرتووه‌‪ ،‬هه‌ر چه‌ند ‌ه ل ‌ه لیستی‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان ه��ه‌م��ووی��ان ده‌خ��ه‌ی��ن��ه‌ڕوو‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی س��ودم��ان ل ‌ه‬ ‫چه‌ند دانه‌یه‌كیان وه‌رگرتوو ‌ه ئه‌ویش دوو‬ ‫كتێبه‌كه‌ی مێجه‌رسۆن (سلێمانی ناوچه‌یه‌ك‬ ‫ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان)‪( ،‬ب��ۆ م��ی��س��ۆپ��ۆت��ام��ی��ا‌و‬

‫‪203‬‬

‫كوردستان)‪ ،‬كتێبی سلێمانی ناوچه‌یه‌ك‬ ‫ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان وه‌رگ��ێ��ڕدراوه‌ت�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫زمانی ك��وردی ل ‌ه الی��ه‌ن (مینه‌) سودێكی‬ ‫زۆرم��ان ل��ێ��وه‌رگ��رت��ووه‌‪ ،‬ك��ه ‌ل��ه‌م كتێبه‌دا‬ ‫باس ل ‌ه زۆرب��ه‌ی هۆزه‌كانی كوردستان‌و‬ ‫زۆرێ��ك ل��ه‌و ن��اوچ��ان��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه س��ه‌ردان��ی‬ ‫كردوو ‌ه له‌گه‌ڵ چه‌ند الیه‌نێكی‌تری ژیانی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی‪ ،‬كتێبی بۆ میسۆپۆتامیا‌و‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئه‌م كتێب ‌ه ل ‌ه الیه‌ن فواد جه‌میل‬ ‫وه‌رگێڕدراوه‌ت ‌ه سه‌ر زمانی عه‌ره‌بی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌شێكی زۆری ئ��ه‌م كتێبه‌ی پچڕاندوو ‌ه‬ ‫وه‌رگێڕانی بۆ نه‌كردوو ‌ه بە تایبەتی ئه‌وه‌ی‬ ‫م��ێ��ژوو‌و ره‌گ��ه‌ز‌و ب��ن��ه‌چ��ه‌ی ك��ورد هه‌ی ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ هۆز ‌ه كوردییه‌كان‪ ،‬بۆی ‌ه ئێمه‌ش له‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یەد‌ا ه��ه‌ردوو كتێب ‌ه عه‌ره‌بی‌و‬ ‫ئینگلیزییه‌كه‌مان به‌كار هێناوه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم بۆ‬ ‫الیه‌نه‌كانی‌تری ژیانی كورد عه‌ره‌بیه‌كه‌مان‬ ‫به‌كارهێناوه‌‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه به‌ر زمانه‌ك ‌ه بۆ ئێم ‌ه‬ ‫عه‌ره‌بییه‌ك ‌ه ئاسانتر بوو له‌م كتێبه‌دا باسی‬ ‫زۆرب��ه‌ی ناوچه‌كانی ع��ێ��ڕاق ب�� ‌ه گشتی‌و‬ ‫كوردستان به‌تایبه‌تی كراوه‌‪ ،‬باسی الیه‌نی‬ ‫ئایینی‌و ه��ۆزای��ه‌ت��ی‌و ژی��ان��ی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫كورده‌واری ده‌كات له‌گه‌ڵ مێژووی كورد‌و‬ ‫چه‌ندان الیه‌نی‌تریش‪ ،‬یه‌كێكی‌تریش له‌و‬ ‫كتێبانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه سودمان لێوه‌رگرتوو ‌ه كتێبی‬ ‫ری��ش��ه‌ی كاریگه‌رییه‌كانی بەریتانیا ل ‌ه‬ ‫ی زه‌كی ساڵح‪،‬‬ ‫میسۆپۆتامیادا‪ ،‬ل ‌ه نووسین ‌‬ ‫کە ل ‌ه الیه‌ن كامیل محه‌مه‌د وه‌رگێڕدراوه‌ت ‌ه‬ ‫س��ه‌ر زمانی ك��وردی ل��ه‌م كتێبه‌دا باسی‬ ‫ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و ه��ه‌وڵ‌و فره‌وانخوازییانه‌ی‬

‫بەریتانیا ده‌ك��ات ل�� ‌ه رۆژه��ه‌اڵت‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫چه‌ندان سه‌رچاوه‌ی‌تری گرنگ‪.‬‬ ‫ه��ی��وادارم ل��ه‌گ��ه‌ڵ ك��ه‌م��وك��وڕی��ی��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ئ��ه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ی ‌ه توانیبێتمان گرنگی‬ ‫بابه‌ته‌كه‌مان خستبێتت ‌ه رووو سودێك‪ ،‬یان‬ ‫زانیارییه‌كمان پێشكه‌ش كردبێت‪.‬‬ ‫به‌شی یه‌كه‌م‬ ‫هاتنی بەریتانییه‌كان بۆ كوردستان‌و‬ ‫به‌رهه‌م‌و نووسینه‌كانیان‬ ‫باسی یه‌كه‌م‬ ‫هاتنی بەریتانییه‌كان بۆ كوردستان ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی شازده‌و ‌ه بۆ سه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌و به‌رهه‌مه‌كانیان‬ ‫خۆرهه‌اڵتی ناوه‌راست وه‌ك ناوچه‌یه‌كی‬ ‫گرنگ‌و ستراتیجی‌و بایه‌خداری جیهان‪،‬‬ ‫كه ‌هه‌رسێ كیشوه‌ر ‌ه گه‌وره‌كه‌ی جیهان‬ ‫(ئ��اس��ی��ا‪ ،‬ئ��ه‌وروپ��ا‪ ،‬ئه‌فریقیا) ب�� ‌ه یه‌كه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ب��ه‌س��ت��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ش��اڕێ��گ��ای��ه‌ك��ی جه‌نگی‌و‬ ‫بازرگانی ئه‌م سێ ناوه‌نده‌ی پێدا تێدەپه‌ڕێت‪،‬‬ ‫كه ‌ل ‌ه الی خ��واره‌وه‌ی كه‌نداوی عەرەب‌و‬ ‫ئ��ۆق��ی��ان��وس��ی ه��ی��ن��ده‌‪ ،‬ل�� ‌ه الی رۆژئ��اوای‬ ‫ده‌ری��ای��ی ن��اوه‌ڕاس��ت��ه‌‪ ،‬ل�� ‌ه الی س��ه‌ره‌و ‌ه‬ ‫ده‌ری��ای ره‌ش��ه‌‪ ،‬كوردستانیش به‌شێكی‬ ‫گرنگی ئه‌م شوێن ‌ه پێكده‌هێنێت‪ )1(،‬خاوه‌ن‬ ‫پێگه‌یه‌كی جوگرافی گرنگه‌و ئه‌م شوێن ‌ه‬ ‫جوگرافییه‌ش وای كردوو ‌ه هه‌ر ل ‌ه سه‌رده‌م ‌ه‬ ‫كۆنه‌كانه‌و ‌ه بكه‌وێت ‌ه نێوان زلهێز ‌ه یه‌ك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪204‬‬

‫ل ‌ه دوای یه‌كه‌كانی رۆژه��ه‌اڵت‌و رۆژئ��اوا‪،‬‬ ‫تا ئه‌وكاته‌ی ل ‌ه س��ه‌ده‌ی پ��ازد ‌ه ب ‌ه دواو ‌ه‬ ‫ل ‌ه رۆژه��ه‌اڵت��دا دوو ده‌س��ه‌اڵت��ی گ��ه‌وره‌و‬ ‫ف��ره‌وان ده‌ركه‌وتن‌و به‌شی هه‌ر ‌ه زۆری‬ ‫ناوچه‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستیان كه‌وت ‌ه‬ ‫ژێر ده‌ست‪ ،‬ک ‌ه ئه‌وانیش ئیمپراتۆرییەتیی‬ ‫(‪)2‬‬ ‫عوسمانی‌و ده‌وڵه‌تی سه‌فه‌وی بوون‪.‬‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی��ش ب��وو ‌ه به‌شێك ل��ه‌م دوو‬ ‫ئیمپراتۆرییەتانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬بە تایبەتیش‬ ‫ل ‌ه دوای جه‌نگی چاڵدێران ل ‌ه ساڵی ‪1514‬ز‬ ‫دا‌‪ ،‬ک��ە ی��ه‌ك��ه‌م جه‌نگی ن��ێ��وان ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫ع��وس��م��ان��ی‌و س��ه‌ف��ه‌وی ب��ووه‌ ل�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫خاكی كوردستان رووی��دا‪ ،‬ل ‌ه دوای��ی ئه‌م‬ ‫جه‌نگه‌شه‌و ‌ه كوردستان ل ‌ه نێوان ئه‌م دوو‬ ‫(‪)3‬‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ دابه‌شكرا‪.‬‬ ‫له‌و كاته‌دا تا ده‌هات ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و‬ ‫س��ه‌ف��ه‌وی ل�� ‌ه رۆژه��ه‌اڵت��دا ب��ااڵده‌س��ت‬ ‫ده‌ب��وون‪ ،‬هاوكات ل ‌ه رۆژئ��اواش به ‌هۆی‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندن ‌ه ئ��اب��ووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ه‌ك��ان��ه‌و ‌ه چ��ه‌ن��د ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك ل ‌ه‬ ‫ئه‌وروپا ده‌ركه‌وتن‪ ،‬ل ‌ه پێناو به‌هێزكردنی‬ ‫بازرگانی‌و به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه ئابوورییه‌كانیاندا‬ ‫هه‌وڵیانده‌دا روو له‌و ئیمپراتۆرییەتانەی‬ ‫رۆژهه‌اڵت بكه‌ن‪ )4(،‬ورد ‌ه ورد ‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫بازرگانی‌و دیبلۆماسی‌و سیاسی له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و سه‌فه‌ویدا ببه‌ستن‪،‬‬ ‫ب��ەری��ت��ان��ی��اش ل��ه‌و ك��ات��ه‌دا ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌و‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه چاالكان ‌ه ب��وو‪ ،‬ک ‌ه هێدی هێدی‬ ‫پێی ده‌نای ‌ه قۆناغی سه‌رمایه‌دارییه‌وه‌‌و‬ ‫تاده‌هات ل ‌ه رووی سیاسی‌و ئابوورییه‌و ‌ه‬

‫پێشده‌كه‌وت‌و وه‌ك یه‌كێك ل ‌ه ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫به‌هێزه‌كانی ئه‌وكاته‌ی ئه‌وروپا ده‌ب��وو ‌ه‬ ‫خ��اوه‌ن ئابوورییه‌كی به‌هێز‪ ،‬ل�� ‌ه رووی‬ ‫بازرگانییه‌و ‌ه ل ‌ه كێبڕكێ‌و ملمالنێدا بوو‬ ‫(‪)5‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی‌تری ئه‌وروپا‪.‬‬ ‫ل��ه‌و م��اوه‌ی��ه‌ش��دا رێ��گ��ا سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫بازرگانیكردن له‌گه‌ڵ رۆژهه‌اڵت ب ‌ه رێگای‬ ‫وشكانیدا ب ‌ه خاكی عوسمانیدا تێده‌په‌ڕی‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ده‌بوو بەریتانیا په‌یوه‌ندییه‌كی باش‬ ‫له‌گه‌ڵ سوڵتانی عوسمانی دابمه‌زرێنێت‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ئاسایشی ناوچه‌كه‌ی بۆ دابین‬ ‫بكات‪ ،‬هه‌روه‌ها رێگه‌یه‌كی‌تریشی گرته‌به‌ر‬ ‫ب ‌ه رێگای ئاوی‪ ،‬ئه‌ویش ل ‌ه رێگه‌ی سه‌ری‬ ‫ئاواتی چاك (راس رج��ا‌ء الصالح) ‪Cap‬‬ ‫‪ of good hope‬ب��وو‪ ،‬ک ‌ه ل��ه‌و رێگایه‌و ‌ه‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ب��ازرگ��ان��ی��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ ن��اوه‌ن��د ‌ه‬ ‫بازرگانییه‌كانی كه‌نداودا دروست ده‌كرد‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ب ‌ه ماوه‌یه‌كی كه‌م توانیان به‌نده‌رێك‬ ‫ل��ه‌و ن��اوچ��ه‌ی�� ‌ه دروس��ت��ب��ك��ه‌ن‪ )6(.‬ه��ه‌م��وو‬ ‫ئه‌مانه‌ش وایانكرد بەریتانیا زیاتر بایه‌خ‬ ‫ب ‌ه رۆژهه‌اڵت بدات بۆ زیاتر شاره‌زابوونی‬ ‫ئه‌م ناوچانه‌‪ ،‬هه‌ر له‌م باره‌شه‌و ‌ه چه‌ندین‬ ‫كه‌سانی پسپۆڕو ش��اره‌زای هه‌مه‌چه‌شن‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه خ��ۆی��ان ل�� ‌ه ك��ه‌س��ان��ی ب��ازرگ��ان‌و‬ ‫جوگرافیاناس‌و م��ێ��ژوون��ووس‌و كه‌سانی‬ ‫سیاسی‌و پیاوانی ئایینی‌و سیخورو كه‌سانی‬ ‫ئاسایی‪ ..‬هتد ده‌بینییه‌وه‌‪ ،‬روویان ده‌كرد ‌ه‬ ‫ئه‌و ناوچانه‌‪ ،‬كاتێكیش ده‌هاتن ‌ه رۆژهه‌اڵت‪،‬‬ ‫دوای گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی��ان گ��ه‌ش��ت��ه‌ك��ه‌ی��ان ل ‌ه‬ ‫شێوه‌ی كتێب‪ ،‬یان گه‌شتنام ‌ه ده‌نووسیه‌وه‌‪،‬‬

‫‪205‬‬

‫چه‌ندین نه‌خشه‌ی جوگرافیاو كه‌ره‌سته‌ی‬ ‫شوێنه‌وارو ئه‌سنۆگرافی‌و وێنه‌و شتی‌تریان‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیان ده‌برده‌وه‪ )7(‌.‬هه‌روه‌كو پێشتر‬ ‫ئاماژه‌مان پێكرد كوردستان له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��ك ب��وو ل��ه‌ ده‌وڵ��ه‌ت��ی ع��وس��م��ان��ی‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ه��ه‌ر لێره‌شه‌و ‌ه سه‌ره‌تا ساده‌كانی‬ ‫كوردناسی بەریتانی له‌و ناوچان ‌ه ده‌ستی‬ ‫پ��ێ��ك��ردووه‌‪ )8(،‬ب�� ‌ه تایبه‌تیش ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ی‬ ‫ش��ازده‌و ‌ه یه‌كێك ل��ه‌و گ��ه‌ری��دان��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫س��اڵ��ی‪1553‬دا هاتۆت ‌ه ناوچه‌ك ‌ه ئه‌نتۆنی‬ ‫جانیكسۆن بووه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌یه‌كه‌مین بازرگانی‬ ‫ئینگلیزی داده‌نرێت‪ ،‬كه‌پێی ناوه‌ت ‌ه ناو به‌ش ‌ه‬ ‫ئاسیاییه‌كه‌ی توركیاوه‌‌و مافی بازرگانی ل ‌ه‬ ‫حه‌له‌ب ل ‌ه الیه‌ن سوڵتان سوله‌یمانی گه‌ور ‌ه‬ ‫(‪ 1520‬ب��ۆ ‪ )1566‬پ��ێ��دراوه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند ‌ه‬ ‫ئه‌م ئیمتیازه‌ی وه‌رگ��رت‪ ،‬ب��ه‌اڵم نه‌یتوانی‬ ‫بازرگانییه‌كی گ��ه‌ور ‌ه ده‌س��ت پ��ێ بكات‪،‬‬ ‫ک��ه‌وات��ە ده‌ك��رێ��ت ئه‌م ‌ه ب�� ‌ه ده‌ستپێكردنی‬ ‫چاالكیی ‌ه بازرگانییه‌كانی بەریتانیا دابنرێت‬ ‫ل ‌ه ناو ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫بازرگانی بەریتانی ل��ێ��ره‌و ‌ه ورد ‌ه ورد ‌ه‬ ‫پشكی گه‌وره‌تری ل ‌ه ناوچه‌كانی عوسمانی‌و‬ ‫س��ه‌ف��ه‌وی به‌ده‌ستهێنا‪ ،‬وه‌ك ته‌رابلوس‪،‬‬ ‫حه‌له‌ب‪ ،‬به‌غدا‪ ،‬به‌سرا‪ ،‬ده‌ستیان كرد ب ‌ه‬ ‫بازرگانیكردن‌و گه‌شه‌سه‌ندێكی به‌رچاویان‬ ‫به‌خۆو ‌ه بینی‪ )9(،‬هه‌ركاتێكیش بازرگانیان‬ ‫ب��ه‌و ن��اوچ��ان��ه‌دا ك��ردووه‌‪ ،‬ب��ێ��گ��وم��ان ب ‌ه‬ ‫ناوچه‌كانی كوردستاندا تێپه‌ڕیون‪ ،‬بۆی ‌ه ل ‌ه‬ ‫گه‌شتنامه‌كانیشیان ئه‌گه‌ر ب ‌ه شێوازێكی‬ ‫كه‌میش بێت باسی كوردستانیان كردووه‌‪،‬‬

‫ه��ه‌ر بۆی ‌ه د ‌هك��رێ��ت ئه‌مان ‌ه ب ‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫راسته‌قینه‌ی ئاشنابوونی بەریتانییه‌كان‬ ‫ب ‌ه كورد دابنرێت‪ ،‬دوای ئه‌ویش ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1578‬دا ولیه‌م هاربۆن ب ‌ه گه‌شتێكی نهێنی‬ ‫هاتوو ‌ه بۆ ئه‌سته‌مبوڵ‪ ،‬ک ‌ه توانی بناغه‌ی‬ ‫پ��رۆژه‌ی��ه‌ك��ی ب��ازرگ��ان��ی دابمه‌زرێنێت ل ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و هه‌ر شوێنێكیش‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫مه‌به‌ستیان بێت بازرگانی لێبكه‌ن‪ ،‬بۆ ئه‌م‬ ‫مه‌به‌سته‌ش هاربۆن نامه‌یه‌كی بۆ شاژنی‬ ‫بەریتانیا ئه‌لیزابێس برد‪ ،‬ک ‌ه تێیدا هاتبوو‬ ‫سوڵتان به‌ڵێن ده‌دات‪ ،‬واڵته‌كه‌ی كراو ‌ه بێت‬ ‫ب ‌ه رووی بازرگانیی ئینگلیزدا‪ ،‬به ‌هه‌مان‬ ‫شێوه‌ش شاژن به‌ڵێنیدا ئیمتیازات ببه‌خشێت‬ ‫ب��ه‌ ب��ازرگ��ان��ی ع��وس��م��ان��ی‪ ،‬ب��ه‌اڵم ش��اژن‬ ‫ده‌یویست به‌ڵگه‌یه‌كی وردت��رو توندتری‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه سوڵتان ل�� ‌ه س��اڵ��ی‪1580‬دا‬ ‫په‌یماننامه‌یه‌كی ده‌ركرد‪ ،‬ک ‌ه تێیدا ئیمتیازاتی‬ ‫ته‌واو ده‌به‌خشێت ب ‌ه بازرگان ‌ه ئینگلیزه‌كان‪،‬‬ ‫ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌ش ده‌بێت ‌ه یه‌كه‌م به‌ڵگه‌ی‬ ‫(‪)10‬‬ ‫ئه‌نگلۆ عوسمانی‪.‬‬ ‫ل ‌ه دوای ولیه‌م هاربۆنیش ل ‌ه ساڵی ‪1581‬دا‬ ‫جۆن نیوبری‪ ،‬ک ‌ه ئه‌مه‌ش گه‌ریده‌یه‌كی‌تری‬ ‫ئینگلیزبوو گه‌شتێكی بۆ كوردستان كرد‪،‬‬ ‫ل ‌ه دوایی ناوبراویش چه‌ندین ئینگلیزی‌تر‬ ‫هاتونه‌ت ‌ه ناوچه‌كانی كوردستان‪ ،‬وه‌ك رالف‬ ‫فیچ‪ ،‬جۆن تیلۆرد‪ ،‬ویلیه‌م لیدز‪ ،‬جه‌یمس‬ ‫ت��ۆری‪ ..‬هتد‪ ،‬رال��ف فیچ سه‌ردانی به‌غداد‬ ‫وماردین وموسڵ وئورفه‌ی كردووه‌‪ ،‬دواتر‬ ‫ل ‌ه راپۆرته‌كه‌یدا باسی گرنگی گه‌شته‌كه‌ی‬ ‫ب��ه‌غ��داد ده‌ك��ات وه‌ك ناوه‌ندێكی گرنگی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪206‬‬

‫بازرگانی به‌ره‌و ئێران‌و توركیا‌و سعودیه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ب��اس��ی چ��ه‌ن��دی��ن ن��اوچ��ه‌ی‌ت��ری‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬پاش ئه‌ویش یه‌كه‌مین باڵوێزی‬ ‫بەریتانیا‪ ،‬ک ‌ه ئیدوارد بورتن بوو هات بۆ‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی ل ‌ه ساڵی ‪1593‬دا توانی‬ ‫باڵوێزخانه‌یه‌كی بەریتانی ل ‌ه ناوچه‌كانی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی ع��وس��م��ان��ی ب��ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬دوات��ر‬ ‫ئه‌نتۆنی شیری له‌ساڵی ‪1599‬دا گه‌شتێكی‬ ‫ده‌ریایی ئه‌نجامداو ‌ه به‌ره‌و ئێران‌و ب ‌ه ناو‬ ‫میسۆپۆتامیادا تێپه‌ڕیوه‌‪ ،‬باسی گرنگی‌و‬ ‫ستراتیجی ئه‌م ناوچه‌ی ‌ه ده‌كات به ‌هه‌مان‬ ‫(‪)11‬‬ ‫شێوه‌ی رالف فیچ‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامی گه‌شته‌كانی ئه‌م گه‌ریدانه‌دا‬ ‫بەریتانیا ده‌ستكه‌وتی زۆری به‌ده‌ست‬ ‫هێنا‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی دوای به‌ده‌ست هێنانی‬ ‫جیاوگ ‌ه ئابووری‌و دبلۆماسییه‌كان له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و سه‌فه‌وی به ‌گشتی‌و‬ ‫ل ‌ه كوردستان ب ‌ه تایبه‌تی‪ ،‬ک ‌ه رێگایه‌كی‬ ‫سه‌ره‌كی بوون بۆ گه‌یشتن ب ‌ه هیندستان‪،‬‬ ‫ک ‌ه هیندستان ل��ه‌و كاته‌شدا گه‌وره‌ترین‬ ‫داگیرگه‌ی بەریتانییه‌كان بوو‪ ،‬بەریتانیاکان‬ ‫بازرگانییه‌كی گ��ه‌وره‌ی��ان ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ )12(.‬بۆی ‌ه ل ‌ه سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی‬ ‫حه‌ڤده‌و ‌ه چه‌ند كۆمپانیایه‌كی بازرگانی‬ ‫دامه‌زراند ل ‌ه رۆژهه‌اڵت‪ ،‬یه‌كێكیش له‌وان ‌ه‬ ‫كۆمپانیای هیندستانی رۆژه��ه‌اڵت ‪East‬‬ ‫‪ )13(،India‬ل ‌ه ساڵی ‪1600‬دا ئه‌م كۆمپانیای ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه فرمانی ش��اژن�� ‌ه ئه‌لیزابیس دام��ه‌زرا‪،‬‬ ‫ل ‌ه دوای��ی ی��ه‌ك س��اڵ ل ‌ه دام��ه‌زران��دن��ی ل ‌ه‬ ‫س��اڵ��ی ‪1601‬دا ئ��ه‌م كۆمپانیای ‌ه یه‌كه‌م‬

‫ب��اری ب��ازرگ��ان��ی خ��ۆی ل�� ‌ه الی��ه‌ن جیمس‬ ‫النكاسته‌ر هێنای ‌ه ناو هیندستان‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫سه‌ركه‌وتنێكی گه‌وره‌ی ئه‌م كۆمپانیایه‌ی‬ ‫(‪)14‬‬ ‫سه‌لماند‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامی ئه‌و سه‌ركه‌وتنانه‌ش بەریتانیا‬ ‫هه‌وڵیدا زیاتر ده‌ست بخات ‌ه ناو كاروباری‬ ‫واڵتانی رۆژهه‌اڵت ب ‌ه گشتی‪ ،‬ناوچه‌كانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی��ش ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌و ن��اوچ��ان�� ‌ه‬ ‫ب��وو‪ ،‬ئه‌مه‌ش ل ‌ه الی��ه‌ك��ه‌و ‌ه بۆ پاراستنی‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەک��ان��ی ل�� ‌ه ه��ی��ن��دس��ت��ان‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫الی�� ‌هك��ی‌ت��ری��ش��ه‌و ‌ه ب��ۆ رێ��پ��اك��ردن��ه‌و ‌ه بوو‬ ‫بۆ ده‌س��ت گه‌یشتن ب��ه‌م ن��اوچ��ان��ه‌‪ )15(،‬بۆ‬ ‫ئه‌م مه‌به‌سته‌ش بەریتانیا یه‌كه‌م هه‌وڵی‬ ‫بازرگانی ل ‌ه به‌نده‌ری به‌سرا ده‌ستپێكرد‪،‬‬ ‫كاتێك كۆمپانیاك ‌ه مۆڵه‌تی گواستنه‌وه‌ی‬ ‫كه‌لوپه‌لی پێدرا بۆ به‌سرا ل��ه‌و كاته‌شدا‬ ‫ب��ه‌س��را ن��اوه‌ن��دێ��ك��ی گ��رن��گ��ی ب��ازرگ��ان��ی‬ ‫داوده‌رم��ان ب��وو‪ ،‬ب��ه‌م شێوه‌ی ‌ه ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1644‬دا ش��اری به‌سرا ب��وو ‌ه ناوه‌ندێكی‬ ‫(‪)16‬‬ ‫گرنگی بازرگانی بەریتانی‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1681‬دا سێر ویلیام هێرجس وه‌ك‬ ‫یه‌كه‌مین گه‌ریده‌ی كۆمپانیاك ‌ه گه‌شتێكی‬ ‫سازكرد به‌ره‌و ئه‌سته‌مبوڵ‪ ،‬ل ‌ه گه‌ڕانه‌وه‌شدا‬ ‫ب ‌ه ناو خاكی ئێران‌و میسۆپۆتامیادا هاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه چه‌ندین كه‌لوپه‌لی گرانبه‌های هێنایه‌و ‌ه‬ ‫واڵت��ه‌ك��ه‌ی‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ل�� ‌ه گه‌شته‌كه‌شیدا‬ ‫‌(‪)17‬‬ ‫باسی كوردستانی كردووه‪.‬‬ ‫ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ده‌ستپێكی س��ه‌ده‌ی ه��ه‌ژده‌ی��ه‌م��دا‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری گ��ه‌ور ‌ه ل ‌ه رووی سیاسی‌و‬ ‫ئابووری‌و فكری‌و كلتووریی ئه‌وروپای ب ‌ه‬

‫‪207‬‬

‫گشتی‌و بەریتانیای به‌ تایبه‌تی گرته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه هۆی ئه‌م گۆڕانكارییانه‌و ‌ه بەریتانیا زیاتر‬ ‫پێشكه‌وت‪ ،‬ئه‌مه‌ش هانده‌رێك بوو بۆ زیاتر‬ ‫هاتنی گه‌ریده‌كان بۆ رۆژه��ه‌اڵت‌و چاكتر‬ ‫(‪)19‬‬ ‫چه‌سپاندنی پێگه‌ی خۆیان له‌م ناوچانه‌‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ل ‌ه ساڵی ‪1758‬دا پیاوانی‬ ‫كۆمپانیای هیندی رۆژه��ه‌اڵت��ی ده‌ستیان‬ ‫كرد ب ‌ه گه‌ڕان ب ‌ه كوردستاندا‪ ،‬دكتۆرێكی‬ ‫ئه‌م كۆمپانیای ‌ه ل ‌ه رێگه‌ی كه‌ركوكه‌و ‌ه تا‬ ‫ش��اری م��اردی��ن رۆی��ش��ت‪ ،‬ب�� ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی زانیاری ل ‌ه باره‌ی ناوچه‌كه‌و‬ ‫ش��اره‌زاب��وون��ی‪ ،‬دوات��ری��ش هه‌ریه‌ك ل ‌ه د‪.‬‬ ‫كامپێل‪ ،‬ت‪ .‬هاول چه‌ند شوێنێكی كوردستان‬ ‫گه‌ڕان‪ ،‬هه‌روه‌ها جاكسۆن ‪ ،Jackson‬ك ‌ه‬ ‫س��ه‌ر ب ‌ه هه‌مان كۆمپانیای ن��اوب��راو بوو‬ ‫گه‌شتێكی كرد بۆ ناوچه‌كانی كوردستان‪،‬‬ ‫(‪)20‬‬ ‫ئەمانە توانیان زانیاری باش كۆبكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه ل ‌ه كۆتایی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌دا تا‬ ‫ده‌هات ئه‌وروپا زیاتر ل ‌ه ئاسیا نزیك ده‌بۆو ‌ه‬ ‫بە تایبەتی دوای ل ‌ه شكركێشیه‌كه‌ی ناپلیۆن‬ ‫‪ Napoleon‬بۆ سه‌ر میسر ل ‌ه ساڵی ‪1789‬دا‪،‬‬ ‫ش ترسێكی‬ ‫كه ‌میسری داگیركرد‪ ،‬ئه‌مه‌ ‌‬ ‫زۆری الی ئینگلیزه‌كان دروستكرد‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫هاتنی ناپلیۆن بەرژەوەندییەکانی ئه‌وانی‬ ‫ده‌خ��س��ت�� ‌ه م��ه‌ت��رس��ی��ی��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه رۆژه��ه‌اڵت��ی‬ ‫ناوه‌ڕاست‪ ،‬فه‌ره‌نسییه‌كان هه‌وڵیان ده‌دا بۆ‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی كورترین رێگا بۆ هیندستان‪ ،‬تا‬ ‫زه‌برێك ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی ئینگلیز بوه‌شێنن‪،‬‬ ‫كورت‌ترین رێگاش رێگای ف��ورات بوو‪.‬‬ ‫(‪ )21‬ئه‌م ‌ه ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ه‌وه‌‪ ،‬ل��ه‌ الی��ه‌ك��ی‌ت��رەوە‬ ‫روسیا هه‌وڵی فره‌وانخوازی خۆی ده‌دا ل ‌ه‬ ‫(‪)18‬‬

‫رۆژهه‌اڵت‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی دوای شكسته‌كانی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی عوسمانی‌و به‌ستنی په‌یمانی‬ ‫كوچك كه‌ینارچی‪ Kuchk Kainarchi‬ل ‌ه‬ ‫س��اڵ��ی ‪1774‬دا ل��ه‌گ��ه‌ڵ روس��ی��ا‪ ،‬به‌مه‌ش‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و پێگه‌ی روس��ی��ا ل�� ‌ه ناوچه‌ك ‌ه‬ ‫فره‌وانتر ب��وو‪ ،‬ئه‌مه‌ش ‌ترسێكی‌تری بۆ‬ ‫ئینگلیزه‌كان دروستكرد‪ ،‬چونك ‌ه بەریتانیا‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ی زۆری ل ‌ه‬ ‫ن��اوچ��ه‌ك��ەد‌ا ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ب��ە تایبەتی الیه‌ن ‌ه‬ ‫ئابوورییه‌كه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه پێوسیتی زۆری ب ‌ه‬ ‫كه‌لوپه‌لی رۆژهه‌الت هه‌بووه‌‪ )22(.‬به‌م جۆر ‌ه‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت��ی ن��اوه‌راس��ت ب��ب��وو ‌ه شانۆی‬ ‫ملمالنێكانی نێوان فه‌ره‌نسا‌و بەریتانیا‌و‬ ‫روسیا‪ ،‬ك ‌ه لێره‌و ‌ه كێشه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬یان‬ ‫پرسی رۆژه��ه‌اڵت(‪ )23‬س��ه‌ره��ه‌ڵ��ده‌دات‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫هۆی ئه‌و قه‌یران ‌ه گشتییه‌ی توشی ده‌وڵه‌تی‬ ‫عوسمانی بوو ‌ه ل ‌ه الیه‌ك‌و له‌الیه‌كی‌تره‌و ‌ه‬ ‫به ‌هۆی فره‌وانخوازی‌و ملمالنێی زلهێز ‌ه‬ ‫ئه‌وروپییه‌كان ل ‌ه رۆژه��ه‌اڵت‪ ،‬لێره‌شه‌و ‌ه‬ ‫ناسینی ئه‌م ناوچان ‌ه ئه‌وه‌نده‌ی‌تر بایه‌خی‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌و واڵت��ان�� ‌ه زی��ات��ر ده‌ب��وو‪ ،‬بەریتانیا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی‌ت��ر گ��رن��گ��ی ب��ه‌ن��اس��ی��ن��ی ئ��ه‌و‬ ‫ناوچان ‌ه ده‌داو كوردستان زیاتر ده‌بوو ‌ه‬ ‫جێی بایه‌خی هه‌وڵه‌كانی هاتنی بەریتانیا‬ ‫ب��ۆ ن��اوچ�� ‌هك��ه‌‪ )24(.‬ئ��ه‌وه‌ی ل��ه‌م ق��ۆن��اغ��ه‌دا‬ ‫به‌دیده‌كرێت ئه‌وروپییه‌كان زیاتر گرینگی‌و‬ ‫ب��ای��ه‌خ��ی ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی رۆژه��ه‌اڵت��ی��ان بۆ‬ ‫ده‌رك��ه‌وت‪ ،‬هه‌رچه‌ند ‌ه پێشتریش بایه‌خی‬ ‫پیدراوه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه س��ه‌ده‌ی شانزه‌و ‌ه ئه‌م‬ ‫گرینگی پێدان ‌ه زیاتربوو ‌ه ئه‌مه‌ش ل ‌ه به‌ر‬ ‫ئ��ه‌و ه��ۆك��اران��ه‌ی ب��اس��م��ان��ك��رد‪ ،‬ك�� ‌ه چۆن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪208‬‬

‫ئه‌ورووپییه‌كان به ‌گشتی‌و بەریتانیا بە‬ ‫تایبەتی چ��اوی��ان ب��ڕی��ب��وو ‌ه ناوچه‌كانی‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت ل ‌ه س��ه‌رووی هه‌مووشیانه‌و ‌ه‬ ‫ناوچه‌كانی كوردستان‪.‬‬ ‫باسی دووه‌م‬ ‫هاتنی به‌ریتانییه‌كان بۆ كوردستان‬ ‫له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نۆزد ‌ه بۆ نیوه‌ی‬ ‫یه‌كه‌می سه‌ده‌ی بیست‌و‬ ‫نووسین‌و به‌رهه‌مه‌كانیان‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌دا‬ ‫بەرژەوەندییەکانی بەریتانیا ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‬ ‫گ��ۆڕان��ی ب��ە س��ەردا ه��ات ل�� ‌ه ئه‌نجامی‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌س��ه‌ن��دن��ی ئ��اب��ووری‌و زی��ادب��وون��ی‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی ج��ی��ه��ان‪ ،‬ب��ە ه��ۆی ش��ۆڕش��ی‬ ‫پ��ی��ش��ه‌س��ازی‌و زی��ادب��وون��ی ب��ه‌ره��ه‌م‌و‬ ‫پێشكه‌وتنی ئ��ام��ێ��ره‌ك��ان��ی پیشه‌سازی‌و‬ ‫پاراستنی رێگاوبانه‌كانی بازرگانیكردن بۆ‬ ‫ئه‌مه‌ش پێویستی به ‌شوێنێك هه‌بوو بۆ‬ ‫ساغكردنه‌وه‌ی كااڵكانی‪ ،‬بۆی ‌ه هه‌وڵه‌كان‬ ‫بۆ شاره‌زابوون ل ‌ه رۆژهه‌اڵت زیاتربوون‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه نێویشیاندا ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ب��ە تایبەتی‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی گرنگی شوێنی جوگرافیایی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی��ان ب��ۆ ده‌رك��ه‌وت‪ ،‬وه‌ك‬ ‫رێگایه‌ك ل ‌ه نێوان رۆژهه‌اڵت‌و رۆژئاوادا‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ك��ورت��ری��ن رێ��گ��ا ب��وو ب��ۆ گه‌یشتن ب ‌ه‬ ‫هیندستان‌و په‌ر ‌ه پێدانی بازرگانییه‌كه‌یان‪.‬‬ ‫(‪ )25‬ئ��ه‌م��ه‌ش س��ه‌ره‌ت��ای نزییكبوونه‌وه‌ی‬ ‫بەریتانیا بوو له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و‬

‫ئێرانی ل�� ‌ه ن��ێ��وان ئ��ه‌م دوو ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ش��دا‬ ‫كوردستان یه‌كێك ب��وو ل��ه‌و ناوچانه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه سه‌رنجی بەریتانییه‌كانی راكێشابوو‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش رۆژ ب ‌ه رۆژ زیاتر ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌كانی كوردستان نزیك ده‌بوونه‌وه‌‪ ،‬کە‬ ‫دواتر مامه‌ڵه‌كردنی بازرگانی بوو ‌ه به‌شێكی‬ ‫دانه‌بڕاو ل ‌ه پەیوەندییەکانی بەریتانیا له‌گه‌ڵ‬ ‫(‪)26‬‬ ‫ناوچه‌كانی ده‌وڵه‌تی عوسمانی‪.‬‬ ‫جگ ‌ه له‌م پێشكه‌وتن ‌ه ئابووری‌و داراییەی‬ ‫بەریتانیا له‌م م��اوه‌ی��ه‌دا‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه‬ ‫بە هۆی ویستی كه‌سه‌كان بۆلێكۆڵینه‌وه‌و‬ ‫گه‌ڕان ب ‌ه دوای زانسته‌كان‌و راستییه‌كانی‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ه‌و ك��ات��ه‌دا ه��ه‌ره‌ت��ی‬ ‫ت��ه‌وژم��ی ف��ك��ر ‌ه دون��ی��ای��ی��ه‌ك��ان ب��وو ل ‌ه‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ا ب�� ‌ه گ��ش��ت��ی‌و ب��ەری��ت��ان��ی��اش ب��ه‌ر‬ ‫پریشكی ئه‌م ته‌وژم ‌ه مه‌عریفیی ‌ه كه‌وتبوو‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی‌ت��ر گه‌شتی گ��ه‌ری��ده‌و‬ ‫گه‌شتیاره‌كانی ب��ۆ رۆژه��ه‌اڵت زی��ادك��رد‬ ‫ل��ه‌م س��ه‌ده‌ی��ه‌دا‪ )27(.‬ه��ه‌ر ب��ۆی��ه‌ ده‌ك��رێ��ت‬ ‫ب��ڵ��ێ��ی��ن ك��وردن��اس��ی الی ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زه‌ك��ان‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكی س��ه‌ده‌ی ن��ۆزد ‌ه ده‌ست‬ ‫پێده‌كات‪ ،‬یان به‌ره‌و فره‌وانتر رۆشتووه‌‪،‬‬ ‫چ��ون��ك�� ‌ه پێشتر ئ��ه‌م ك��ار ‌ه ل�� ‌ه ئاستێكی‬ ‫به‌رته‌سكدا ب��ووه‌و به‌رهه‌مه‌كانیان زیاتر‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ناوچه‌كانی‌تر بووه‌‪ ،‬كوردستانیش‬ ‫وه‌ك به‌شێك‪ ،‬ی��ان باسێك ب��اس��ی لێو ‌ه‬ ‫ك��راوه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم لێر ‌ه ب�� ‌ه دواو ‌ه ت��ا كۆتایی‬ ‫جه‌نگی جیهانی ی��ه‌ك��ه‌م گ��ه‌ش��ت‌و گه‌ڕان ‌ه‬ ‫تایبه‌تییه‌كانی ئینگلیزه‌كان بۆ ناوچه‌كانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان زی��ات��رو ف��ره‌وان��ت��ر ب��وو ‌ه له‌م‬

‫‪209‬‬

‫رووه‌ش��ه‌و ‌ه چه‌ندین بەریتانی هاتونه‌ت ‌ه‬ ‫ناوچەکە ‌و بەسەرهاتی گه‌شته‌كانیان ل ‌ه‬ ‫سه‌ر كوردستان تۆماركردووه‌‪.‬‬ ‫گرووپه‌كه‌ی ج��ۆن مالكولم ‪J.M.alcolm‬‬ ‫ل�� ‌ه ساڵی ‪ 1769‬ـ��ـ‪ 1833‬ب��ه ‌نوێنه‌رایه‌تی‬ ‫ئیمپراتۆرییەتی بەریتانی ده‌گات ‌ه ئێران‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك پسپۆری سیاسی‌و راوێژكاری‬ ‫له‌گه‌ڵ بوو‪ ،‬به‌نیازی ناسین‌و كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫زان��ی��اری ل�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ك�� ‌ه ده‌س��ت��ی��ان ك��رد ب ‌ه‬ ‫نووسینه‌وه‌ی یاداشتنامه‌و بیره‌وه‌رییه‌كانی‬ ‫خ��ۆی��ان‪ ،‬ك��وردس��ت��ان��ی��ش وه‌ك به‌شێكی‬ ‫گ��رن��گ ل�� ‌ه ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی‌و‬ ‫ئ��ێ��ران��ی پشكی گ��ه‌وره‌ی ل��ه‌م ی��اداش��ت‌و‬ ‫نووسراوانه‌دا هه‌بووه‌‪ ،‬یه‌كێك له‌وانه‌ی له‌م‬ ‫ده‌سته‌یه‌دا بوو جۆن ماكدونالد كییر ‪John‬‬ ‫‪ Macdonald Kirri‬ب��وو‪ ،‬ك ‌ه راوێ��ژك��اری‬ ‫ج��ۆن م��ال��ك��ۆل��م ب��وو ‌ه ل�� ‌ه گ��ه‌ش��ت��ه‌ك��ه‌ی��دا‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها سه‌ركرده‌ی سیاسیی كۆمپانیای‬ ‫هیندی ب��ووه‌‪ ،‬چه‌ند گه‌شتێكی بۆ ئێران‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬دوات��ر دێت ب��ه‌ره‌و كوردستان‌و‬ ‫گ��ه‌ش��ت��ن��ام��ه‌ی��ه‌ك��ی ن��وس��ی��وو ‌ه ب�� ‌ه ن��اوی‬ ‫گه‌شت بۆ ئاسیای بچوك‌و ئه‌رمه‌نستان‌و‬ ‫كوردستان ل ‌ه ساڵه‌كانی ‪ 1813‬بۆ ‪1814‬‬ ‫دوای گه‌ڕانه‌وه‌شی ئه‌م گه‌شته‌ی ل ‌ه كتێبێكدا‬ ‫چاپ كرد ل ‌ه لەنده‌ن ل ‌ه ساڵی ‪1818‬دا بۆ‬ ‫مه‌به‌ستی زیاتر شاره‌زا بوون له‌و ناوچانه‌و‬ ‫دۆزی��ن��ه‌وه‌ی كورتترین رێگا بۆ گه‌یشتن‬ ‫ب�� ‌ه هیندستان‪ ،‬ب��ه ‌یه‌كێك ل�� ‌ه س��ه‌رچ��او ‌ه‬ ‫گ��رن��گ�� ‌هك��ان��ی س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی ن��ۆزد ‌ه‬ ‫داده‌نرێت ده‌رباره‌ی مێژووی كورد‪ )28(.‬به‬

‫‌پێی سه‌رچاوه‌كان ئاماژ ‌ه بۆ ئه‌و ‌ه ده‌كه‌ن‬ ‫ل ‌ه وگه‌شتانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ك��راون بۆ رۆژه��ه‌اڵت‬ ‫جۆن مالكولم یه‌كه‌مین كه‌سی رۆژئ��اوای‬ ‫بووه‌‪ ،‬ک ‌ه شه‌ره‌فنامه‌ی ده‌ست كه‌وتووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه یه‌كێك ل ‌ه كتێبه‌كانی ده‌رب��اره‌ی ئێرانه‌‪،‬‬ ‫تێدا چه‌ندین جار ئاماژه‌ی ب ‌ه شه‌ره‌فنام ‌ه‬ ‫كردووه‌‪ )29(.‬دوای ئه‌ویش له‌ ساڵی ‪1817‬دا‬ ‫ولیه‌م هیود ‪ W.Heude‬گه‌شتێكی كردوو ‌ه‬ ‫گ��ه‌ش��ت��ه‌ك��ەی ت��ۆم��ارك��ردوو ‌ه ب�� ‌ه ن��اوی‬ ‫(گه‌شتێك تا كه‌نداوی فارس‌و گه‌شتێك به‬ ‫‌رێگای وشكانی ل ‌ه ناو خاكی هیندستانه‌و ‌ه‬ ‫بۆ ئینگلستان) له‌ ساڵی ‪1817‬دا ل ‌ه به‌غداو ‌ه‬ ‫هاتۆت ‌ه ك��وردس��ت��ان زۆرب��ه‌ی ناوچه‌كان‬ ‫گ��ه‌ڕاو ‌ه ل��ه‌وێ��و ‌ه ب��ۆ ن��او ئیزیدییه‌كان‌و‬ ‫قه‌ره‌قوش تا موساڵ رۆیشت تاگه‌یشتۆت ‌ه‬ ‫نه‌سبین‌و ماردین‌و دیاربه‌كر به‌ناو چیاكانی‬ ‫ئوڕاسیاو گه‌شته‌كه‌ی ل ‌ه ئه‌سته‌مبۆڵ كۆتایی‬ ‫دێت‪ )30(.‬دوای ئه‌ویش نیگاركێش‌وجیهانگه‌ر‬ ‫د‪.‬ك‪.‬پورتیر ل ‌ه ساڵی ‪1818‬دا گه‌شتێكی‬ ‫ب��ه‌ره‌و كوردستان ئه‌نجامداوە سه‌ردانی‬ ‫سلێمانی‌و كه‌ركوك‌و كفری‌و داقوقی كرد‬ ‫دوات��ری��ش ب��ه‌ره‌و س��ه‌رده‌ش��ت‌و ساباڵغ‌و‬ ‫ته‌ورێز رۆیشت‌و بەسەرهاتی گه‌شته‌كه‌ی‬ ‫ل ‌ه كتێبێكدا تۆمار كرد به‌ناوی گ��ه‌ڕان ل ‌ه‬ ‫گورجستانی ئێران‪ ،‬ئه‌رمه‌نستان‪ ،‬بابل‌و‬ ‫ه��ی��ن��دس��ت��ان‪ )31(،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وه‌ی ل�� ‌ه هه‌موو‬ ‫گ��ه‌ش��ت��ه‌ك��ان��ی‌ت��ر گ��رن��گ��ت��ره‌‌و ده‌ك��رێ��ت ب ‌ه‬ ‫یه‌كه‌م گه‌شتی تایبه‌تی بەریتانییه‌كان بۆ‬ ‫كوردستان ئه‌ژمار بكرێت گه‌شته‌كه‌ی ك‪.‬ج‪.‬‬ ‫ری��چ ‪K.J.Rich‬ه‌‪ ،‬ب��ه‌رێ��وه‌ب��ه‌ری ناوه‌ندی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪210‬‬

‫بەریتانی بوو ‌ه ل ‌ه به‌غدا ل ‌ه ساڵی ‪1820‬دا‬ ‫ه��ات��ۆت�� ‌ه ك��وردس��ت��ان‪ )32(.‬گ��ه‌ش��ت�� ‌هك��ه‌ی ب ‌ه‬ ‫ناوی بەسەرهاتی نیشنگه‌ی ل ‌ه كوردستان‬ ‫نوسیووه‌‪ ،‬ل ‌ه دوای مردنی خاتوو ریچی‬ ‫ه��اوس��ه‌ری ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1836‬دا چ��اپ��ی‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا دوو به‌رگ ‌ه ئه‌م‬ ‫كار ‌ه ل ‌ه هه‌موو نووسین‌و كتێبه‌كانی‌تری‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌م ‌ه جیا ده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌موویان وردترو ده‌وڵه‌مه‌نتره‌‪ ،‬زۆرترین‬ ‫ب��ای��ه‌خ��ی ب�� ‌ه ك��وردس��ت��ان داوه‪ )33(‌،‬ری��چ‬ ‫وازی ل ‌ه سه‌رپه‌رشتی كردنی نوێنه‌رانی‬ ‫كۆمپانیای هیندی رۆژهه‌اڵت هێنا ل ‌ه به‌غدا‬ ‫ل ‌ه پێناو گه‌شته‌كه‌یدا بۆ ئه‌وه‌ی زۆرترین‬ ‫زانیاری ل ‌ه باره‌ی ناوچه‌كانی كوردستان‬ ‫به‌ده‌ست بهێنێت‪ ،‬سه‌ردانی زۆربه‌ی ناوچ ‌ه‬ ‫كوردنشینه‌كانی ك��ردووه‌‪ ،‬په‌یوه‌ندیه‌كی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی باشی له‌گه‌ڵ كه‌س ‌ه دیاره‌كانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب��ه‌س��ت��ووه‌‌و زان��ی��اری زۆری‬ ‫ل��ه‌ ب��اره‌ی ژی��ان��ی س��ی��اس��ی‌و ئ��اب��ووری‌و‬ ‫‌(‪)34‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی كوردستان تۆماركردووه‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌دا ب�� ‌ه ئامانجی‬ ‫ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی رێ��ب��ازی پرۆتستانتی ل ‌ه‬ ‫پاڵ به‌ژه‌وه‌ندیی ‌ه ئابووری‌و سیاسییەکان‬ ‫چه‌ند كه‌سایه‌تییه‌كی بەریتانی ب ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫ئایینی وه‌ك موژده‌به‌ر هاتن ‌ه ناوچه‌كانی‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت به ‌تایبه‌تیش بۆ كوردستان‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه ن��ێ��وم��وژدەب��ه‌ره‌ك��ان��ی��ش ئ��ان ج��روف��ز‬ ‫‪ A.N.Jrofes‬ی��ه‌ك��ه‌م م��وژده‌ب��ه‌ر ب��وو ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1829‬دا گه‌یشت ‌ه عێراق دواتر چوو ‌ه‬ ‫ناوچه‌كانی‌تر‪ ،‬توانی زانیاری باش ل ‌ه باره‌ی‬

‫ئه‌و ناوچان ‌ه كۆبكاته‌وه‌‌و قوتابخانه‌یه‌كی ل ‌ه‬ ‫به‌غدا كرده‌و ‌ه بۆ خوێندنی زمانی ئینگلیزی‌و‬ ‫عه‌ره‌بی‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪1830‬دا ئامێری چاپی‬ ‫هێنا بۆ عێراق‪ ،‬به‌اڵم بە هۆی تێكچوونی‬ ‫بارودۆخی ناوچه‌كه‌و سه‌رهه‌ڵدانی شه‌ڕ‬ ‫ل ‌ه نێوان ده‌وڵ��ه‌ت��ی عوسمانی‌و داود شا‬ ‫والی به‌غدا‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪ 1830‬بۆ ‪ 1831‬ناچار‬ ‫به‌غدای جێهێشت‌و ب��ه‌ره‌و هیند رۆیشت‪،‬‬ ‫دوای ئه‌ویش جی‪ .‬ساموێل ‪J.Samuel‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1838‬دا هات ‌ه به‌سرا دواتر چوو ‌ه‬ ‫به‌غدا‪ ،‬بە هۆی چاالكییه‌كانییه‌و ‌ه بۆت ‌ه هۆی‬ ‫ناڕه‌زای موسڵمانانه‌كان ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ناچار حكومه‌تی به‌ریتانی گه‌ڕاندییه‌وه‌‪،‬‬ ‫دواتریش ل ‌ه ساڵی ‪1838‬دا كۆمه‌ڵه‌یه‌ك ب ‌ه‬ ‫ناوی كۆمه‌ڵه‌ی پێشكه‌وتنی زانیاریی دیانی‬ ‫(جمعیة تقدم المعرفة المسیحیة) ‪Society‬‬ ‫‪Christian‬‬

‫‪of‬‬

‫‪promotion‬‬

‫‪the‬‬

‫‪for‬‬

‫‪ knowledge‬دام��ه‌زرا‪ ،‬ولیم ئایینسۆرت‬ ‫‪ W.A.Ainsworth‬ب�� ‌ه ی��اوه‌ری كریستان‬ ‫رسام قونسوڵی بەریتانیا بوو ل ‌ه موسڵ‬ ‫ده‌ستی كرد ب ‌ه لێكۆڵینه‌و ‌ه ل ‌ه بارودۆخی‬ ‫(‪)35‬‬ ‫ئایین ‌ه جیاجیاكانی كوردستان‪.‬‬ ‫دوای گه‌شته‌كه‌ی ری��چ‌و ب�ڵاوب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مه‌كه‌ی‪ ،‬بایه‌خدان به ‌كوردستان ل ‌ه‬ ‫الی دیبلۆماس‌و سیاسییەکانی بەریتانیا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی‌ت��ر زی��ادی ك��رد‪ ،‬چونك ‌ه له‌و‬ ‫م��اوه‌ی��ه‌دا تا ده‌ه��ات بایه‌خی كوردستان‬ ‫بە هۆی شوێن ‌ه جوگرافییه‌كه‌یه‌و ‌ه زیاتر‬ ‫ده‌ب��وو هه‌ر بۆی ‌ه زۆرب��ه‌ی بەریتانییه‌كان‬ ‫گه‌شتیان ده‌ك��رد بۆ كوردستان ل ‌ه پێناو‬

‫‪211‬‬

‫ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەک��ان��ی��ان‌و ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫زانیاری ل ‌ه باره‌ی ورد‌و درشتی ناوچه‌كه‌‪،‬‬ ‫یه‌كێكیش ل��ه‌وان�� ‌ه جیمس بیللی فریزه‌ر‬ ‫‪ J.Baillie Fraser‬بوو ل ‌ه ساڵی ‪1834‬دا‬ ‫گه‌شتێكی بۆ كوردستان ئه‌نجام دا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ب ‌ه كارێكی دیبلۆماسی ده‌وڵه‌تی به‌ریتانیا‬ ‫هات ‌ه ئه‌م ناوچانه‌‪ ،‬ک ‌ه سه‌ره‌تای گه‌شته‌كه‌ی‬ ‫ل�� ‌ه ئ��ه‌س��ت��ه‌م��ب��وڵ��ه‌و ‌ه ده‌س��ت��پ��ێ��ك��رد دوات��ر‬ ‫ده‌چێت ‌ه ره‌وان��دز ب��ۆ الی میرمحه‌مه‌دی‬ ‫میری سۆران‪ ،‬ک ‌ه له‌و كاته‌دا میرمحه‌مه‌د‬ ‫سه‌رقاڵی كاروباری جه‌نگ‌و فره‌وانخوازی‬ ‫بوو‪ ،‬بۆی ‌ه له‌وێ ده‌ڕوات به‌ره‌و سلێمانی‬ ‫دواتر به‌ره‌و ناوچه‌كانی‌ترو به‌ره‌و ئێران‬ ‫ده‌ڕوات‪ ،‬گه‌شته‌كه‌ی ك��ردوو ‌ه ب ‌ه كتێبێك‬ ‫به‌ناوی چه‌ند گه‌شتێك به‌ره‌و كوردستان‌و‬ ‫میسۆپۆتامیادا ل ‌ه ساڵی ‪1840‬دا باڵوی‬ ‫كردۆته‌وه‌‪ ،‬تێیدا باسی ژیانی ئابووری‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی كوردستان ده‌ك��ات‪ ،‬فریزه‌ر‬ ‫زم��ان��ی ف��ارس��ی ب��اش زان��ی��وه‌‪ ،‬خ��اوه‌ن‬ ‫رۆشنبیرییه‌كی ب��ااڵ‌و هه‌م ‌ه الی��ه‌ن ب��ووه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه شێوازێك نووسیویه‌تی‪ ،‬ک ‌ه سه‌رنجی‬ ‫خه‌ڵكی بۆ الی خۆی راكێشاوه‌‪ ،‬جگ ‌ه له‌م‬ ‫به‌رهه‌م ‌ه چه‌ند به‌رهه‌مێكی‌تری هه‌ی ‌ه له‌وان ‌ه‬ ‫زستان ‌ه گه‌شتێك بۆ ئێران‌و كتێبی‪ :‬ل ‌ه نێوان‬ ‫(‪)36‬‬ ‫میسۆپۆتامیا‌و ئاشوردا‪.‬‬ ‫دوای چه‌ند ساڵێك ل ‌ه گه‌شته‌كه‌ی فریزه‌ر‪،‬‬ ‫كونسوڵێكی ئینگلیزی ب�� ‌ه ن��اوی جیمس‬ ‫برانت ل ‌ه ساڵی ‪1838‬دا گه‌شتێكی كرد‬ ‫بۆ كوردستان‪ ،‬له‌م گه‌شته‌یدا به ‌یاوه‌ریی‬ ‫ئه‌فسه‌ر أ‪.‬و‪.‬هالكسون بوو‪ ،‬نه‌خشه‌ی رێگه‌و‬

‫بانه‌كانی كوردستانیان كێشاوه‌‪ ،‬به‌شێكی‬ ‫زۆری كوردستان گه‌ڕان‌و شاره‌زاییان ل ‌ه‬ ‫جوگرافیا‌و ئابووریی كوردستان‌و هێزی‬ ‫جه‌نگی‌و باری كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسی په‌یدا‬ ‫ك��رد‪ ،‬ه��ه‌وڵ��ی��ان��دا ب��ه‌ه��ه‌ر رێ��گ��ه‌ی��ه‌ك بێت‬ ‫پشتگیری سه‌رۆك هۆزه‌كان بۆ ده‌وڵه‌تی‬ ‫به‌ریتانیا به‌ده‌ستبهێنن ل ‌ه كوردستاندا‪.‬‬ ‫(‪ )37‬یه‌كێكی‌تر ل ‌ه گه‌شت ‌ه گرنگه‌كانی ئه‌و‬ ‫س��ه‌رده‌م�� ‌ه گ��ه‌ش��ت��ه‌ك��ه‌ی ئ��وس��ت��ن هنری‬ ‫الیارد بوو‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه دایك بووی فه‌ره‌نسایه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم پ��ه‌روه‌رده‌ی به‌ریتانیایه‌‌و نوێنه‌ری‬ ‫كۆمپانیای هیندی رۆژه��ه‌اڵت��ی ب��وو‪ .‬ئه‌و‬ ‫توانی چه‌ند دۆزینه‌وه‌یه‌كی ئاركۆلۆژی‬ ‫ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م�� ‌ه ب��ۆ خ��ۆی ت��ۆم��ار بكات‪،‬‬ ‫پێی واب��وو شوێنی كۆنی ئاشورییه‌كان‬ ‫ش��اری ن��ه‌ی��ن��ه‌وای ن��اوچ�� ‌ه شاخاویه‌كانی‬ ‫نزیكی موسڵه‌‪ ،‬الی��ارد ل�� ‌ه پ��اڵ پرۆسه‌ی‬ ‫پشكنین‌و گه‌شت‌و گه‌ڕانه‌كانیدا خۆی ئه‌و‬ ‫رووداوانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه هاتونه‌ت ‌ه رێی ل ‌ه گه‌شته‌كه‌دا‬ ‫ل ‌ه دووتوێوی كتێبێكدا تۆماركرد ب ‌ه ناوی‬ ‫نه‌ینه‌واو شوێنه‌واره‌كۆنه‌كانی ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1849‬دا باڵویكرده‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌شێكی زۆری‬ ‫ئه‌م كتێبه‌ی بۆ باسی كوردو كوردستان‬ ‫ت��ه‌رخ��ان��ك��ردووه‌‪ ،‬ئ��ه‌م ب��ه‌ره��ه‌م�� ‌ه ت��اوه‌ك��و‬ ‫ئه‌مڕۆش گرنگی خۆی هه‌یه‌‪ )38(.‬هه‌ر له‌و‬ ‫م��اوه‌ی��ه‌دا چه‌ندین گه‌شت‌و گه‌ڕانی‌تر ل ‌ه‬ ‫الی��ه‌ن بەریتانییه‌كانه‌و ‌ه ب��ۆ ناوچه‌كانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ئ��ه‌ن��ج��ام دراوه‌‪ ،‬كونسوڵ‌و‬ ‫پیاوانی سیاسیی بەریتانیا له‌م گه‌شتان ‌ه‬ ‫به‌ده‌ر نه‌بوون ل ‌ه هاتنیان بۆ كوردستان‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪212‬‬

‫بایه‌خدان ب ‌ه ناوچه‌كانی له‌وانه‌ش جیسك‬ ‫تایلۆر ‪ ،J.Taylor‬ک ‌ه كونسوڵی بەریتانیا‬ ‫بوو ل ‌ه دیاربه‌كر‪ ،‬سێ گه‌شتی ئه‌نجام داو ‌ه‬ ‫ل ‌ه سه‌ر خواستی حكومه‌تی بەریتانیا ل ‌ه‬ ‫وتارێكدا به ‌ن��اوی گه‌شت بۆ كوردستان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ چه‌ند تێبینی ب��ۆ سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫رۆژه��ه‌الت‌و رۆژئ��اوای دی��ج��ل��ه‌ ل��ەگ��ه‌ڵ‬ ‫پ��اش��م��او ‌ه ك��ۆن�� ‌هك��ان��ی دراوس��ێ��ك��ان��ی��ان ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1865‬دا ل ‌ه گۆڤاری (‪Journal Of‬‬ ‫‪)The Royal Geographical Society‬‬ ‫ب�ڵاوك��رده‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه باسی ئایینی ناوچه‌كه‌و‬ ‫س��ه‌رچ��او ‌ه ئ��اب��ووری‌و سروشتییەکان‌و‬ ‫ی هۆزه‌كان ده‌كات‪ ،‬مه‌به‌ستی‬ ‫تواناو پێكهاتە ‌‬ ‫گه‌شته‌كه‌ی زی��ات��ر ب��ۆ ش��اره‌زا ب��وون ل ‌ه‬ ‫ره‌وشی بازرگانی ناوچه‌ك ‌ه بوو‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫بۆ ئه‌و ‌ه بوو ‌ه داتاگه‌لێك كۆبكاته‌و ‌ه خزمه‌تی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی كۆلۆنییه‌كانی بەریتانیا بكات‪.‬‬ ‫(‪ )39‬ل ‌ه دوا گه‌شتی ئه‌م گه‌ڕیدان ‌ه چه‌ندان‬ ‫گه‌شتی‌تر س��ازك��ران ب��ۆ رۆژه��ه‌اڵت‪ ،‬چ‬ ‫ب ‌ه ئاشكرا‪ ،‬ی��ان ب ‌ه نهێنی‪ ،‬دوای ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫به‌ریتانییه‌كان گرنگی ئ��ه‌م ناوچانه‌یان‬ ‫بۆ ده‌رك��ه‌وت‪ ،‬ک ‌ه ئ��ه‌م گه‌ریدان ‌ه توانیان‬ ‫زانیارییه‌كی گرنگ ل ‌ه باره‌ی كوردستان بۆ‬ ‫(‪)40‬‬ ‫واڵتی خۆیان به‌رنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا به‌شی هه‌ر ‌ه زۆری ئه‌و گه‌ڕیده‌‌و‬ ‫دیبلۆمات ‌ه بەریتانیانه‌ی ل��ه‌و گه‌شتانه‌دا‬ ‫ده‌ه��ات��ن�� ‌ه ك��وردس��ت��ان خ��اوه‌ن ب��ڕوان��ام��ه‌و‬ ‫پسپۆڕییه‌كی تایبه‌ت ب��وون هه‌ر بۆی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجامی ئه‌م گه‌شتانه‌ی باسمانكرد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هه‌ریه‌كه‌و ل ‌ه بوارێكدا شاره‌زاو پسپۆڕی‬

‫ه��ه‌ب��وو ‌ه ت��وان��ی��ان ش��اره‌زای��ه‌ك��ی ب��اش ل ‌ه‬ ‫باره‌ی كوردستان به‌ده‌ستبهێنن‌و نه‌خشه‌ی‬ ‫كوردستانیان كێشا‪ ،‬بە تایبەتی رێگاو بان ‌ه‬ ‫بازرگانییه‌كانی‌و گرنگی الیه‌نی ئابووری‬ ‫ئه‌م ناوچانه‌یان بۆ ده‌ركه‌وت‪ )41(،‬بە تایبه‌تی‬ ‫ل��ه‌و ك��ات��ه‌دا س��ه‌ره‌ت��اك��ان��ی س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی‬ ‫ش��ۆڕش��ی پیشه‌سازی ب��وو ل�� ‌ه بەریتانیا‬ ‫ب��ۆی�� ‌ه ل��ه‌م ك��ات��ه‌دا پێویستی زۆری ب ‌ه‬ ‫كه‌ره‌سته‌ی خاو هه‌بوو بۆ دروستكردنی‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه پێویستی ب ‌ه‬ ‫بازاڕێك بوو بۆ ساغكردنه‌وه‌ی به‌رهه‌م‌و‬ ‫ك��ااڵك��ان��ی��ان ل��ه‌م ب��ازاڕه‌دا‪ ،‬ه��ه‌رب��ۆی�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجامی ئه‌و زانیارییانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه پێشتر ب ‌ه‬ ‫ده‌ستیان هێنابوو ل ‌ه گه‌شتی گه‌ریده‌كاندا‪،‬‬ ‫كه‌ره‌سته‌ی خ��اوی كوردستان سه‌رنجی‬ ‫راك��ێ��ش��اب��وون‪ )42(.‬ب��ۆ ئ��ه‌م مه‌به‌سته‌ش‬ ‫سااڵنێكی زۆر بوو كۆششیان ده‌كرد بۆ‬ ‫به‌ستنه‌وه‌ی بازاڕه‌كانیان ب ‌ه رۆژهه‌اڵته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆی�� ‌ه چ��ه‌ن��دان رێ��گ��ای ت��ازه‌ك��رای��ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫گه‌یشتن ب ‌ه رۆژه��ه‌اڵت‪ ،‬ک ‌ه ج��اران كه‌ل‌و‬ ‫په‌لیان به‌ناو دورگه‌ی فارسدا ده‌هێنا‪ ،‬یان‬ ‫ل ‌ه ئه‌سته‌مبوڵه‌و ‌ه ب ‌ه ناو خاكی توركیادا‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئ��ه‌م��ه‌ش كاتێكی زۆری ده‌وی��س��ت ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی وشكانییه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌و سه‌رده‌مه‌دا‬ ‫ب ‌ه رێگەی ده‌ریا ده‌یان هێنا هه‌تا ته‌ڕابزۆن‬ ‫ل��ه‌وێ��ش��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه ئ��ه‌رزه‌ڕۆم‌و كوردستاندا‬ ‫ده‌ی��ان ب��رده‌وه‌‪ )43(،‬س��ه‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ی ئ��ه‌و‬ ‫گۆڕانكاریی ‌ه ئ��اب��ووری��ان��ه‌‪ ،‬ك��اری��گ��ه‌ری ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ناوچه‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست به‬ ‫‌گشتی‌و كوردستان ب ‌ه تایبه‌تی هه‌بوو‪ ،‬له‌و‬

‫‪213‬‬

‫كاته‌شدا الوازبوونی ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و‬ ‫ئێرانی هۆكارێكی‌تر بوو بۆ تێخزین‌و هاتن ‌ه‬ ‫ن��اوه‌وه‌ی واڵت�� ‌ه زل��ه��ێ��ز ‌هك��ان ب��ە تایبەتی‬ ‫بەریتانیا‌و روسیا بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیان‬ ‫كاریان ده‌كرد بێ ئه‌وه‌ی ب ‌ه ته‌نگ داوای‬ ‫دانیشتوانی ناوچه‌كه‌و ‌ه بچن‪.‬‬ ‫بە هۆی ئه‌م هۆكارانه‌و ‌ه ده‌رفه‌تی زیاتر بۆ‬ ‫واڵت ‌ه ئەوروپییەکان بە تایبەتیش روسیاو‬ ‫ب��ەری��ت��ان��ی��ا ره‌خ��س��ا بخزێن ‌ه ن��اوچ�� ‌هك��ان��ی‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت��ه‌وه‌و كه‌وتن ‌ه ملمالنێی سه‌ختی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و سیاسی‌و فه‌رهه‌نگی ل ‌ه پێناو‬ ‫دابه‌شكردنی واڵتانی ئاسیاو ئه‌فه‌ریقیا ل ‌ه‬ ‫نێوان خۆیاندا‪ ،‬له‌و كاته‌دا روسیا خاوه‌نی‬ ‫گه‌وره‌ترین هێزی زه‌مینی ب��وو‪ ،‬بۆی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ف��ره‌وان��خ��وازی��دا ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه ت��وان��ی ل�� ‌ه چه‌ند‬ ‫شه‌ڕێكدا ب��ە س��ەر ئێراندا سه‌ربكه‌وێت‪،‬‬ ‫چ��ه‌ن��د ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ك��ی ل��ێ داگ��ی��رك��رد‪ )44(.‬ل ‌ه‬ ‫الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه بەریتانیا له‌و كاته‌دا خاوه‌نی‬ ‫گه‌وره‌ترین هێزی ده‌ریایی بوو‪ ،‬هیندستانی‬ ‫كردبوو ‌ه بنكه‌ی سه‌ره‌كی خۆی‌و چه‌ندین‬ ‫شوێنی ستراتیجی ل ‌ه سه‌ر رێگای نێوان‬ ‫بەریتانیاو هیندستان ل ‌ه ده‌وڵه‌تی عوسمانی‬ ‫داگ��ی��رك��رد‪ ،‬بۆی ‌ه روس��ی��او بەریتانیا دوو‬ ‫هێزی سه‌ره‌كی ب��وون ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر زیادكردنی نفوزی ده‌سه‌اڵتیان ل ‌ه‬ ‫ملمالنێدا ب��وون‪ .‬دوات��ر مه‌ترسی هێزی‬ ‫سێیه‌م ده‌ركه‌وت ل ‌ه ناوچه‌كه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌ڵمانیا‬ ‫ب��وو‪ ،‬کە ت��از ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت��ی نه‌ته‌وه‌یی خۆی‬ ‫دوای ساڵی ‪ 187١‬دروستكردبوو‪ ،‬زۆر ب ‌ه‬ ‫خێرایی وه‌ك هێزێكی پیشه‌سازی گرنگ‬

‫هاتبوو ‌ه مه‌یدانی ملمالنێ ل ‌ه ناوچه‌كەدا‌‪.‬‬ ‫له‌م كاته‌دا ئه‌ڵمانیا توشی لوت به‌رزی ببوو‬ ‫دروشمی به‌ناوبانگی (بۆ پێشه‌و ‌ه به‌ره‌و‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت)ی ك��رد ‌ه سیاسه‌تی ره‌سمی‬ ‫خۆی‪ ،‬چاالكییه‌كانی ئه‌ڵمانیا له‌م مه‌ڵبه‌ند ‌ه‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ئاشكرابوو ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ده‌وڵه‌تانی روسیاو بەریتانیا‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه بۆ‬ ‫سستكردنی سیاسه‌تی ئه‌ڵمانیا‪ ،‬روسیا‌و‬ ‫بەریتانیا كێشه‌و ناكۆكی چه‌ند سه‌ده‌یان‬ ‫(‪)46‬‬ ‫وه‌النا بۆ ل ‌ه ناوبردنی ئه‌ڵمانیا‪.‬‬ ‫دوات��ری��ش ئه‌مریكا هه‌وڵی ده‌دا جێ پێی‬ ‫خۆیان ل ‌ه كوردستان قایم بكه‌ن ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1895‬دا‪ ،‬ئه‌مریكا ب��ه ‌بیانووی كوشتنی‬ ‫لێشی ئه‌مریكاییه‌و ‌ه كونسوڵخانه‌ی ل ‌ه‬ ‫ئ��ه‌رزڕۆم ك��رده‌وه‌‪ ،‬دوات��ر ه��ه‌وڵ��ی��ان��دا ل ‌ه‬ ‫(‪)47‬‬ ‫ناوچه‌كانی‌تریش كونسوڵخانه‌ بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ك��ه‌وات�� ‌ه ل�� ‌ه ك��ۆت��ای��ی س��ه‌ده‌ی ن��ۆزد ‌ه تا‬ ‫ده‌ه��ات ملمالنێكان ل�� ‌ه س��ه‌ر ناوچه‌كانی‬ ‫ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی توندتر ده‌بووو‬ ‫ناوچه‌كانی كوردستانیش به‌شێكی گرنگی‬ ‫ئه‌و ملمالنێیان ‌ه بوون‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه گرنگی دان‬ ‫به‌و ناوچان ‌ه رۆژ ب ‌ه رۆژ ل ‌ه زیادبووندا‬ ‫بوو‪ ،‬بە تایبەتی دوای دۆزینه‌وه‌ی نه‌وت‬ ‫له‌م ناوچانه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش وایكرد له‌و سه‌ده‌یه‌دا‬ ‫ژم��اره‌ی ئه‌و ئینگلیزانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ده‌هاتن بۆ‬ ‫كوردستان ل ‌ه زیادبووندا بن‪ ،‬ک ‌ه هه‌ندێكیان‬ ‫پێش ئ��ه‌وه‌ی بێن خ��ۆی��ان ف��ێ��ری زمانی‬ ‫كوردی كردبوو‪ ،‬ئه‌مه‌ش یارمه‌تی زۆری‬ ‫دان بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی باری ژیانی كورد ل ‌ه‬ ‫هه‌موو روویه‌كه‌وه‌‪ )48(.‬ل ‌ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی‬ ‫(‪)45‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪214‬‬

‫بیسته‌مدا ملمالنێی زلهێزه‌كان گه‌یشت ‌ه‬ ‫ئه‌وپه‌ڕی‪ ،‬هه‌روه‌كو چۆن پێشتر ئاماژه‌مان‬ ‫پێكرد‪ ،‬ک ‌ه هه‌ریه‌كه‌یان هه‌وڵی قایمكردنی‬ ‫پێگه‌ی خۆی ده‌دا‪ ،‬ل ‌ه وكاته‌شدا كۆمه‌ڵێك‬ ‫دیبلۆمات‌و ئه‌ندازیارو بازرگان سه‌ردانی‬ ‫ناوچه‌كه‌یان كرد‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه گه‌شته‌كانیان ب ‌ه‬ ‫گرنگییه‌و ‌ه باسی ك��وردو كوردستانیان‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬به ‌زانیارییه‌كانیان سه‌رچاوه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندیان بۆ جێهێشتووین‪ )49(.‬كونسوڵ ‌ه‬ ‫ئینگلیزه‌كانیش‪ ،‬ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا ئه‌فسه‌ر‬ ‫ب��وون‪ ،‬ب��ێ وچ��ان س��ه‌ری��ان ل�� ‌ه هه‌رێم ‌ه‬ ‫رۆژهه‌اڵتییه‌كانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی‬ ‫ده‌دا‪ ،‬یه‌كێك له‌وان ‌ه فریمه‌تی یاریده‌ده‌ری‬ ‫كونسوڵ ب��وو ل�� ‌ه دی��ارب��ه‌ك��ر‪ ،‬ب��ۆ م��اوه‌ی‬ ‫ساڵێك ب ‌ه هه‌رێمی تبلیس‌و ناوچه‌كانی‬ ‫ده‌وروب��ه‌ری��دا گ��ه‌ڕا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا م��ای��ور‬ ‫ئه‌ندرسن یاریده‌ده‌ری كونسوڵی سیواس‬ ‫بوو‪ ،‬ماوه‌یه‌كیش یاریده‌ده‌ری كونسوڵی‬ ‫دیاربه‌كر ب��ووه‌‪ .‬چه‌ندجار ب ‌ه ناوچه‌كانی‬ ‫ده‌وروبه‌ری دیاربه‌كر گه‌ڕاوە ‌و سه‌ری ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌كانی سه‌رووی رۆژهه‌اڵتی حه‌له‌ب‬ ‫داو ‌ه موسڵ‌و سنجارو چه‌ند شوێنێكی‌تر‬ ‫رۆیشتووه‌‪ ،‬شاره‌زای ته‌واوی بارودۆخی‬ ‫(‪)50‬‬ ‫كوردستان بوو له‌ هه‌موو الیه‌نه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێكی‌تریش ل��ه‌وان�� ‌ه كولونیل ماونیسل‬ ‫‪ ،Captain.F.R.Maunsell‬ک ‌ه ل ‌ه م��اوه‌ی‬ ‫‪ 1892‬ب��ۆ ‪ 1901‬چ��ه‌ن��د گ��ه‌ش��ت��ێ��ك��ی بۆ‬ ‫ك��وردس��ت��ان ئ��ه‌ن��ج��ام��داوه‌‪ ،‬ی��ه‌ك��ێ��ك ل ‌ه‬ ‫بابه‌ته‌كانی ل ‌ه ساڵی ‪1901‬دا ل ‌ه گۆڤاری‬ ‫جیوگرافیك‌دا جورنالدا باڵوكردۆته‌و ‌ه ب ‌ه‬

‫ناوی (ناوه‌ڕاستی كوردستان)ه‌وه‌‪ ،‬مۆنسیل‬ ‫له‌و بابه‌ته‌دا هه‌روه‌ك نووسینه‌كانی پێش‬ ‫خ��ۆی جارێكی‌تر قس ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ر سنوری‬ ‫كوردستان ده‌ك��ات‌و بایه‌خی جوگرافیای‬ ‫ك��وردس��ت��ان ده‌رده‌خ��ات‪ ،‬ه��اوك��ات ب ‌ه‬ ‫ده‌یان زانیاری جوگرافی ده‌رباره‌ی چیاو‬ ‫گ��رد‌و ده‌ش��ت‌و رووب��اری ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و ب��ه‌رزی‌و نزمییان ده‌خات ‌ه‬ ‫روو‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا باسی ژیانی كۆچه‌ری‌و‬ ‫شوانكاری هۆزه‌كان ده‌كات له‌گه‌ڵ باسی‬ ‫مێژووی كوردستان‪ ،‬هه‌ر له‌م ساڵه‌شدا‬ ‫ئ��ارس��ه‌ر ج��ۆن م��اك�لان ‪Arthur John‬‬ ‫‪ ،Maclean‬فه‌رهه‌نگێكی ده‌رباره‌ی زمانی‬ ‫سوریانی نوسیوو ‌ه به ‌ن��اوی فه‌رهه‌نگی‬ ‫دیالێكتی هه‌رێم ‌ه سریانییه‌كان‪ ،‬ئه‌وانه‌ی ل ‌ه‬ ‫رۆژهه‌اڵتی سوریاو كوردستان‌و باكوری‬ ‫فارس‌و هه‌ندێك ناوچه‌ی موساڵ قسه‌یان‬ ‫پێ ده‌كرێت له‌گه‌ڵ چه‌ند رونكردنه‌وه‌یه‌ك‬ ‫(‪)51‬‬ ‫ل ‌ه دیالێکتی زاخۆ‌و ئازه‌ربێجان‌و مه‌علوال‪،‬‬ ‫دوای ئه‌وانیش چه‌ند كه‌سێكی‌تر ب ‌ه دوای‬ ‫ی��ه‌ك��دا هاتن ‌ه ناوچه‌كانی ك��وردس��ت��ان ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1909‬دا كاپتن ب��ه‌رت��رام دیكسۆن‬ ‫جێگری باڵوێزی بەریتانیا له‌وان گه‌شتێكی‬ ‫بۆ كوردستان كرد‪ ،‬ل ‌ه وتاره‌كه‌یدا باسی‬ ‫رێگه‌ی گه‌شته‌كه‌ی ناكات‪ ،‬واتا باسی ئه‌و‬ ‫ناوچان ‌ه ناكات‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه كاتی گه‌شته‌كه‌یدا‬ ‫پ��ێ��ی��دا ت��ێ��پ��ه‌ڕی��وه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و ل�� ‌ه راپ��ۆرت��ێ��ك��ی‬ ‫ك��ورت‌و ب��ه‌س��وددا ب��اس ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان‬ ‫بە گشتی‌و سلێمانی بە تایبەتی ده‌ك��ات‪.‬‬ ‫(‪ )52‬مارك سایكس ‪ M. Sykes‬یه‌كێكی‌تر‬

‫‪215‬‬

‫ب��وو ‌ه ل��ه‌و بەریتانیانه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه بایه‌خێكی‬ ‫زۆری ب�� ‌ه ناوچه‌كانی ك��وردس��ت��ان داو ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ك��ان��ی��دا‪ ،‬م��ارك سایكس‬ ‫‪1897‬ب��ۆ‪ 1919‬پیاوی سیاسی‌و ئه‌فسه‌ری‬ ‫بەریتانی بوو ل ‌ه رۆژهه‌اڵت ل ‌ه ئه‌سته‌مبوڵ‬ ‫بوو ‌ه تاوه‌كو به‌ر ل ‌ه جه‌نگی یه‌كه‌می جیهان‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و م��اوه‌ی��ه‌ی ل ‌ه رۆژه��ه‌اڵت ب��وو ‌ه چه‌ند‬ ‫گه‌شتێكی بۆ ناوچ ‌ه جیاجیاكانی كوردستان‬ ‫كردووه‌‪ ،‬چه‌ند به‌رهه‌مێكی باڵوكردۆته‌و ‌ه‬ ‫یه‌كێك له‌وان ‌ه هۆزه‌كانی ئیمپراتۆرییەتی‬ ‫عوسمانی تیایدا باسی ژیانی هۆزایه‌تی‌و‬ ‫(‪)53‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی كورد ده‌كات‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌و ماوه‌یه‌شدا س‪.‬ج‪.‬ئیدمۆنز كارگێڕی‬ ‫سیاسی‌و راوێژكاری حكومه‌تی بەریتانیا‬ ‫بوو ل ‌ه عێراقدا‪ ،‬چه‌ند گه‌شتێكی بۆ ناوچ ‌ه‬ ‫جیاجیاكانی كوردستان كردوو ‌ه ل ‌ه سااڵنی‬ ‫‪ 1919‬بۆ ‪ ،1925‬چه‌ند به‌رهه‌مێكی گرنگی‬ ‫هه‌ی ‌ه یه‌كێك له‌وان ‌ه كورد تورك عه‌ره‌ب‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ب�� ‌ه یه‌كێك ل�� ‌ه ب��ه‌ره��ه‌م�� ‌ه گرنگه‌كانی‬ ‫داده‌ن��رێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ت��ێ��دا ب��اس��ی م��ێ��ژووو‬ ‫جوگرافیای كوردستان د ‌هك��ات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫گرنگی ب ‌ه ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی كورد داوه‌‌و‬ ‫بایه‌خێكی زۆریش ب ‌ه زمانی كوردی داوه‌‪.‬‬ ‫(‪ )54‬یه‌كێكی‌تر له‌و بەریتانیانه‌ی له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫ده‌ستێكی بااڵی هه‌بوو ‌ه ده‌رباره‌ی مێژووی‬ ‫ك��ورد ئیدوار ولیم چ��ارس نوێله‌‪ ،‬یه‌كێك ‌ه‬ ‫له‌و ئه‌فسه‌ر ‌ه بەریتانیانه‌ی ماوه‌یه‌ك ل ‌ه‬ ‫كوردستان ژی��اوه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ماوه‌یه‌كیش‬ ‫ل�� ‌ه س��ل��ێ��م��ان��ی ح��اك��م��ی س��ی��اس��ی ب��ووه‌‪،‬‬ ‫توانیویه‌تی ش��اره‌زای زۆر په‌یدا بكات ل ‌ه‬

‫ب��اره‌ی كوردستان ه��اوڕێ‌و دۆستایه‌تی‬ ‫باشی له‌گه‌ڵ كورد هه‌بووه‌‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ش‬ ‫زمانی كوردی باش زانیوو ‌ه چه‌ند بابه‌ت‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی ل ‌ه سه‌ر كورد نوسیووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنج ‌ه یاداشته‌كانییه‌تی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ل�� ‌ه ساڵی ‪1919‬دا نووسیویه‌تی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫زانیاریه‌كی زۆری ل ‌ه باره‌ی كورد تێدایه‌‪.‬‬ ‫(‪)55‬‬

‫هه‌ر له‌و كاته‌شدا یه‌كێك له‌و دیبلۆماتكارو‬ ‫س��ی��اس��ی��ی�� ‌ه ب��ەری��ت��ان��ی��ان��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ه��ات��ۆت�� ‌ه‬ ‫كوردستان‌و چه‌ند كاروبه‌رهه‌مێكی گرنگی‬ ‫ده‌رب��اره‌ی ك��ورد ئ��ه‌ن��ج��ام داوه‌‪ ،‬دوات��ر‬ ‫ب��ۆ ماوه‌یه‌كیش بۆت ‌ه حاكمی ناوچه‌كه‌‪،‬‬ ‫رۆڵێكی گ��ه‌وره‌ی ل ‌ه كوردستان گێڕاو ‌ه‬ ‫مێجه‌ر ئی‪.‬بی‪.‬سۆنه‌‪ ،‬ک ‌ه بابه‌تی سه‌ره‌كی‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ك��ه‌ی ئ��ێ��م��ه‌ی��ه‌و ه��ه‌وڵ��ده‌ده‌ی��ن‬ ‫ل�� ‌ه ب��ه‌ش�� ‌هك��ان��ی‌ت��ردا ب�� ‌ه درێ��ژی ب��اس ل ‌ه‬ ‫ك��اروب��ه‌ره��ه‌م‌و كاریگه‌رییه‌كانی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫كوردناسی بەریتانیدا بكه‌ین‪.‬‬ ‫به‌شی دووه‌م‬ ‫ژیان‌و به‌رهه‌مه‌كانی مێجه‌رسۆن‬ ‫باسی یه‌كه‌م‬ ‫ژیان‌و كاره‌كانی مێجه‌رسۆن‬ ‫نووسه‌رو كوردناسی به‌ناوبانگی بەریتانی‬ ‫ئیلی بانسته‌ر سۆن ‪،Ely Banister Soane‬‬ ‫ل ‌ه ‪16‬ی ئابی ‪1881‬دا ل ‌ه شاری كنسنگتن ل ‌ه‬ ‫دایك بووه‌‪ )56(.‬دایك‌و باوكی ب ‌ه ره‌چه‌ڵه‌ك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪216‬‬

‫خه‌ڵكی هه‌رێمی كنتن‪ ،‬باوكی ناوی ولیام‬ ‫سۆن ودایكی ناوی ماری سیكل كان بووه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه ن��او ك��وردا ب ‌ه مێجه‌ر س��ۆن ناسراوه‌‪،‬‬ ‫مێجه‌ر س��ون‪ ،‬ل ‌ه ته‌مه‌نی شانز ‌ه ساڵیدا‬ ‫پله‌ی خوێندنی دواناوه‌ندی ته‌واو كردوه‌‪،‬‬ ‫له‌م ماوه‌یه‌دا توانیویه‌تی زیره‌كی‌و لێزانی‬ ‫خۆی ل ‌ه زمانی فه‌ڕه‌نسی‌و شانۆ‌و مۆزیك‬ ‫ده‌رب��خ��ات‪ )57(.‬ب��ه‌ر ل��ه‌وه‌ی مێجه‌رسۆن‬ ‫ده‌س��ت ل�� ‌ه خ��وێ��ن��دن هه‌ڵبگرێت ب��ڕی��اری‬ ‫دابوو گه‌شتێك بۆ رۆژهه‌اڵت بكات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫تا ساڵی ‪ 190٢‬ئه‌و هه‌له‌ی بۆ نه‌ڕه‌خسا‪،‬‬ ‫وات��ا ت��ا ئ��ه‌وك��ات��ه‌ی ب��وو ب�� ‌ه فرمانبه‌ر ل ‌ه‬ ‫بانكی شاهنشاهی ل ‌ه واڵتی ئێراندا‪ ،‬دوای‬ ‫ماوه‌یه‌ك ل ‌ه تاران مایه‌و ‌ه دواتر نێردرای ‌ه‬ ‫یه‌زد‪ ،‬له‌وێش ل ‌ه ساڵی ‪1903‬دا ده‌ست ب ‌ه‬ ‫نووسین ده‌ك��ات‪ ،‬دوای هه‌وڵدانێكی زۆر‬ ‫چ��واری��ن��ه‌ی��ه‌ك��ی شاعیری گ��ه‌ور ‌ه خیامی‬ ‫وه‌رگ��ێ��ڕا‪ )58(،‬ل ‌ه ساڵی ‪1904‬دا ره‌وان��ه‌ی‬ ‫بوشه‌هر كرا دوای ئه‌و ‌ه گواستراوه‌ته‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ژمێریاری بانكدا كاریكردوه‌‪ ،‬له‌و ماوه‌یه‌دا‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه مێجه‌رسۆن ل��ه‌و ناوچه‌ی ‌ه ب��وو زۆر‬ ‫خووی دای ‌ه داب‌و نه‌ریت‌و شاره‌زا بوون‬ ‫ل ‌ه ژیانی خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌‪ ،‬هه‌موو شه‌وێك‬ ‫ب ‌ه جل‌و به‌رگی ساده‌ی ئێرانییه‌و ‌ه ده‌چوو ‌ه‬ ‫ك��ۆڕی م��ه‌الك��ان��ه‌وه‌‪ ،‬بۆی ‌ه زمانی فارسی‬ ‫ب��اش فێرببوو‪ ،‬ب��ه‌م��ه‌ش زی��ات��ر ده‌یتوانی‬ ‫سه‌رنجی خه‌ڵكی بۆ الی خۆی رابكێشێت‬ ‫هه‌ست نه‌كه‌ن ئه‌م ‌ه كه‌سێكی ئینگلیزه‌‪ ،‬تا‬ ‫ساڵی ‪ 190٥‬وای ده‌رخست‪ ،‬ک ‌ه بوو ‌ه ب ‌ه‬ ‫ێ ل ‌ه فقهی مه‌زهه‌بی شیعه‌دا‬ ‫ئیسالم‪ ،‬ده‌وتر ‌‬ ‫شاره‌زایی ته‌واوی هه‌بووه‌‪ )59(،‬پاش ئه‌و ‌ه‬

‫ك��را ب�� ‌ه ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ری بانكی شاهنشاهی‬ ‫ل ‌ه واڵت��ی ف��ارس��دا ل ‌ه ‪ 1906‬بۆ ‪ 1907‬ل ‌ه‬ ‫كرماشان برده‌یە سه‌رو كوردیه‌كی باش‬ ‫ف��ێ��رب��وو‪ ،‬ه��ه‌روه‌ك��و م��ێ��ژوون��وس��ی ك��ورد‬ ‫ئه‌مین زه‌كی به‌گ ل ‌ه باره‌ی كوردی زانی‬ ‫مێجه‌رسۆن ده‌ل��ێ��ت‪ :‬ب��ه‌ق��ه‌ده‌ر ك��وردێ��ك‪،‬‬ ‫كوردی ده‌زان��ی‌و ل ‌ه عالمێكی كورد زیاتر‬ ‫ش��اره‌زای��ی زمانه‌ك ‌ه ب��وو‪ )60(،‬ب��ه‌اڵم دواتر‬ ‫ل ‌ه كرماشان نه‌مایه‌و ‌ه بە ه��ۆی مشت‌و‬ ‫م��ڕو م��ل��م�لان��ێ‌ ل��ه‌گ��ه‌ڵ ك��ارب��ه‌ده‌س��ت��ان��ی‬ ‫كونسوڵییه‌تی روس��ی��ا‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ه‌و ك��ات��ه‌دا‬ ‫روس��ی��ا‌و بەریتانیا خه‌ریكی لێكۆڵینه‌و ‌ه‬ ‫ب��وون ل��ه‌ ب��اره‌ی س��ن��ووری ت��ورك��ی��او‬ ‫ئ��ێ��ران ب��ۆی�� ‌ه ده‌س��ت��ی ل�� ‌ه كاركێشایه‌وه‌و‬ ‫گه‌ڕایه‌و ‌ه بەریتانیا‪ ،‬دوای ئه‌و ‌ه ماوه‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه بەریتانیا مایه‌وه‌‌و دوات��ر ل ‌ه ژێر ناوی‬ ‫غوالم میرزا حوسێنی شیرازی گه‌ڕایه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ستی كرد ب ‌ه گه‌شتێكی دوورو درێژ ل ‌ه‬ ‫میسۆپۆتامیا‌و كوردستاندا ب ‌ه هاوڕێیه‌تی‬ ‫سیبۆئه‌یبۆبۆلبۆل ل ‌ه شێوه‌ی دوو كابرای‬ ‫فارسی به‌جل‌و به‌رگی ئێرانییه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1909‬دا ل ‌ه دیاربه‌كر به ‌سواری كه‌ڵه‌ك ب ‌ه‬ ‫دیجله‌دا چۆت ‌ه موسل دواتر به‌ره‌و هه‌ولێرو‬ ‫كه‌ركوك دواتر به‌ره‌و سلێمانی‪ ،‬ك ‌ه نزیكه‌ی‬ ‫شه‌ش مانگ ل ‌ه سلێمانی ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬دوای‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی بۆ ك��اری زان��ی��اری كۆكردنه‌وه‌و‬ ‫گ��ه‌ڕان وه‌ك فرۆشیاری گ��ه‌ڕۆك ب ‌ه ناو‬ ‫(‪)61‬‬ ‫زۆربه‌ی ناوچه‌كانی كوردستان گه‌ڕاوه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك هه‌ڵه‌بجه‌‌و ب��ی��اره‌‌و ه��ه‌ورام��ان له‌م‬ ‫م��اوه‌ی��ه‌دا مێجه‌ر س��ۆن ب ‌ه خۆناساندنی‬ ‫وه‌ك موسوڵمان توانی په‌یوه‌ندیی له‌گه‌ڵ‬

‫‪217‬‬

‫كه‌سایه‌تیی ‌ه ناودارو سه‌رۆك هۆزه‌كان په‌یدا‬ ‫بكات ب ‌ه تایبه‌ت خێڵی جاف‪ ،‬ماوه‌یه‌كیش ل ‌ه‬ ‫ماڵی عادیل ‌ه خان ل ‌ه هه‌ڵه‌بج ‌ه ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬له‌و‬ ‫گه‌شته‌یدا توانی شاره‌زایی‌و زانیاری زۆر‬ ‫كۆبكاته‌و ‌ه ل ‌ه سه‌ر كوردستان‪ )62(.‬هه‌ر وه‌ك‬ ‫ئارنۆلد ویلسن ل ‌ه كتێبیه‌كه‌یدا ئاماژ ‌ه به‬ ‫‌لێهاتووی سۆن ده‌كات‌و ده‌ڵێت‪ :‬شاره‌زایی‬ ‫ته‌واوی ل ‌ه كوردستان‌و سنووری تورك‌و‬ ‫فارسدا وایكردوه‌‪ ،‬كه‌ماوه‌یه‌ك بمێنێته‌وه‌و‬ ‫رێنمایی‌و ده‌ل��ی��ل ده‌رب��اره‌ی ب��اش��ووری‬ ‫كوردستان بۆ كونسوڵیه‌ته‌كه‌مان بنوسێت‪.‬‬ ‫دوای دە س��اڵ‪ ،‬ک ‌ه حكومه‌ته‌كه‌مان ئه‌و‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ی گ��رت زۆر س��ه‌رم��ان سورما‬ ‫ل�� ‌ه وردی‌و راس��ت��ی ئ��ه‌و زان��ی��اران��ه‌ی له‌و‬ ‫(‪)63‬‬ ‫رێنمایانه‌ی ئه‌ودا هاتبوون‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامی ئه‌و شاره‌زایی‌و لێهاتوو‌ییه‌و ‌ه‬ ‫ت��وان��ی ببێت ‌ه ف��رم��ان��ب��ه‌ر ل�� ‌ه كۆمپانیای‬ ‫ئینگلیزیی ن��ه‌وت ل ‌ه واڵت��ی ف��ارس‪ ،‬دوات��ر‬ ‫ل ‌ه سه‌ر داوای كاربه‌ده‌ستانی كۆمپانیاك ‌ه‬ ‫هه‌ستا به ‌لێكۆڵینه‌و ‌ه ل ‌ه ناوچه‌ی چیای‬ ‫س��ورغ ل�� ‌ه نزیك خانه‌قین ب��ه ‌مه‌به‌ستی‬ ‫گه‌ڕان ب ‌ه شوێن چاڵ ‌ه نه‌وته‌كاندا‪ ،‬هه‌ر بە‬ ‫هۆی ئه‌م توانا‌و لێهاتوو‌ییه‌و ‌ه توانی بگات ‌ه‬ ‫پله‌ی یاریده‌ده‌ری كونسوڵی بەریتانی ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌كانی قه‌سری شیرین‪ )64(،‬ئه‌و كاته‌ی‬ ‫جه‌نگی جیهانی ی��ه‌ك��ه‌م ده‌س��ت��ی پێكرد‬ ‫مێجه‌رسۆن له‌گه‌ڵ نزیكه‌ی بیست كه‌سی‬ ‫ئه‌وروپی‌تر ل ‌ه به‌غدا بوون‌و ده‌ستگیركران‌و‬ ‫ن��ێ��ردران بۆ مێرسینا ل ‌ه ئ��ه‌ن��ادۆڵ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دوای هه‌فته‌یه‌ك ئ��ازاد ك��ران‌و گه‌ڕایه‌و ‌ه‬

‫س��ه‌ر ك��اره‌ك��ه‌ی خ��ۆی‪ ،‬ل ‌ه كۆتایی ساڵی‬ ‫‪1915‬دا بە هۆی شاره‌زاییه‌و ‌ه ل ‌ه باره‌ی‬ ‫رووداوه‌ك��ان��ی رۆژه��ه‌اڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت‬ ‫ك��را ب��ه ن��ووس��ه‌ر ل��ه‌ ب��ه‌ش��ی ه��ه‌واڵ��گ��ری‬ ‫بۆ ئیستخبارات ل ‌ه به‌سر ‌ه بۆ تایمز‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئۆردوگایه‌كی ئینگلیزی ب��وو‪ ،‬پاشان ل ‌ه‬ ‫ت��ه‌م��وزی ‪1916‬دا ب��وو ‌ه ب ‌ه ی��اری��ده‌ده‌ری‬ ‫كونسوڵی بەریتانی ل�� ‌ه دی��زف��ول‪ ،‬له‌وێدا‬ ‫له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی ئه‌وه‌ند ‌ه تێكه‌ڵ بوو‪ ،‬دۆست‌و‬ ‫ب��راده‌رێ��ك��ی زۆری ب��ۆ خ��ۆی پ��ه‌ی��دا كرد‬ ‫توانی كۆنترۆڵی بارودۆخه‌ك ‌ه بكات‪ ،‬دواتر‬ ‫به‌كار نێردرا بۆ به‌غداو مه‌نده‌لی‌و خانه‌قین‪،‬‬ ‫مێجه‌رسۆن شاره‌زاییه‌كی باشی هه‌بوو ‌ه‬ ‫ل ‌ه باره‌ی جوگرافیای ئه‌و ناوچه‌یه‌‪ )65(،‬هه‌ر‬ ‫ئه‌و شاره‌زایه‌ی ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا وایكرد ل ‌ه‬ ‫ده‌وروبه‌ری كۆتایی جه‌نگدا گه‌لێك ئه‌ركی‬ ‫گرنگی ل ‌ه كوردستان‌و عێراقدا پێسپێردار‌و‬ ‫ب�� ‌ه ن��اوی ئ��ه‌ف��س��ه‌ری سیاسیی بەریتانی‬ ‫رۆڵێكی گه‌وره‌ی ل ‌ه چه‌سپاندنی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫(‪)66‬‬ ‫ئینگلیزه‌كان گێڕا ل ‌ه باشوری كوردستان‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه ئینگلیزه‌كان له‌و ماوه‌یه‌دا زیاتر‬ ‫بایه‌خیان ب ‌ه خوارووی كوردستان داو ‌ه ل ‌ه‬ ‫چاو به‌شه‌كانی‌تری‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هه‌مان كاتدا‬ ‫(‪)67‬‬ ‫به‌شه‌كانی‌تریشیان فه‌رامۆش نه‌كردووه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم دوای تێكچونی پ��ه‌ی��و ‌هن��دی نێوان‬ ‫بەریتانیاو شێخ مه‌حمود مێجه‌ر نوئێل ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر ك��ار الب��راو مێجه‌رسۆن ل ‌ه جێگه‌ی‬ ‫دان��را‪ )68(.‬س��ۆن ل ‌ه مارسی ‪1919‬دا هات ‌ه‬ ‫سه‌ر ده‌سه‌اڵت‪ ،‬به ‌پله‌ی حاكمی سیاسی‪،‬‬ ‫پێش ئ��ه‌وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت بگرێت ‌ه ده‌س��ت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪218‬‬

‫ل ‌ه كاتی گه‌شته‌كه‌ی‪ ،‬كه ‌ب��ه‌ره‌و سلێمانی‬ ‫ده‌ه��ات ب ‌ه وردی ل ‌ه ناوچه‌كانی كفری‌و‬ ‫ك��ه‌رك��وك��ی ك��ۆڵ��ی��ی��ه‌وه‌و ئ��ه‌و سیاسه‌ته‌ی‬ ‫دانا‪ ،‬كاتێك هات ‌ه سه‌ر ده‌سه‌اڵت په‌یڕه‌وی‬ ‫بكات بۆ جێگیركردنی ده‌سه‌اڵتی‪ ،‬كاتێك‬ ‫گه‌یشت ‌ه سلێمانی‌و ده‌سه‌اڵتی گرت ‌ه ده‌ست‬ ‫یه‌كه‌م هه‌نگاوی گۆڕانكاری بوو ل ‌ه بواری‬ ‫ئ��ی��داری‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ۆ ك��ه‌م��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی شێخ‌و چه‌سپاندنی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ئینگلیز ب��وو ل�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ك��ه‌دا ت��ا بتوانێت‬ ‫ب��ارودۆخ��ه‌ك��ه‌ك��ۆن��ت��ڕۆڵ ب��ك��ات‌و بیخات ‌ه‬ ‫ژێر ركێفی خ��ۆی��ه‌وه‌‪ )69(.‬مێجه‌رسۆن هه‌ر‬ ‫زوو توانی سه‌رنجی كه‌س ‌ه ناوداره‌كان‌و‬ ‫چ��ه‌ن��دی��ن ف��رم��ان��ده‌ی ش��اره‌ك��ان‪ ،‬وه‌ك‬ ‫هه‌ڵه‌بجه‌و سلێمانی‌و خانه‌قین‌و موسڵ بۆ‬ ‫الی خۆی رابكێشێت‌و پرس‌و را ب ‌ه سۆن‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬بۆی ‌ه چه‌ند گۆڕانكارییه‌كی ل ‌ه پله‌‌و‬ ‫پۆسته‌كاندا ك��رد‪ )70(،‬بۆ نموون ‌ە قائیمقامی‬ ‫رانییه‌ی البرد‪ ،‬ک ‌ه شێخ ئه‌مینی سندۆاڵن‬ ‫بوو ل ‌ه جێگای ئه‌و كه‌سێكی ئینگلیزی دانا‬ ‫به ‌ن��اوی كاپتن ب��ارك��ه‌ر‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا كاپتن‬ ‫لیزیشی كرد ‌ه یاریده‌ده‌ری حاكمی سیاسی‬ ‫بۆ ناوچه‌ی هه‌ڵه‌بجه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ژماره‌یه‌كی‬ ‫زۆری فرمانبه‌ری هیندو عه‌ره‌ب‌و ئه‌فغان‪..‬‬ ‫هتد ل ‌ه فرمانگه‌كان دامه‌زراند‪ ،‬توانی چه‌ندان‬ ‫ن��اوچ�� ‌ه ل�� ‌ه ژێ��ر ركێفی شێخ ده‌ربهێنێت‪،‬‬ ‫وه‌ك كفری‌و كه‌ركوك‪ ،‬موچه‌ی مانگانه‌ی‬ ‫ئه‌وانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه پێشتر شێخ محمود ده‌یدانێ‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌واتای ئه‌وه‌ی ئه‌م ناوچان ‌ه ل ‌ه ژێر‬ ‫حوكمڕانی ئینگلیزدان نه‌ك شێخ‪ ،‬ئینگلیز‬

‫سه‌رپه‌رشتیان ده‌ك��ات‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی‌تر هه‌ر‬ ‫بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی شێخ هه‌ستان‬ ‫ب ‌ه دابڕینی باڵی راستی شێخ (عادیله‌خانم)‬ ‫ی هه‌ڵه‌بج ‌ه بوو‪ ،‬پشتیوانێكی باشی شێخ‬ ‫ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم سۆن توانی په‌یوه‌ندی خۆی‬ ‫له‌گه‌ڵ عادیل ‌ه خان پته‌و بكات‪ ،‬بۆ پچڕاندنی‬ ‫ئ��ه‌و پ��ش��ت��ی��وان��ی��ی��ه‌ی پێشتر ب��ۆ شێخی‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ )71(،‬ه��ه‌روه‌ه��ا بە ه��ۆی شاره‌زایی‬ ‫ژی��ان‌و نه‌ریت‌و فۆلكلۆری ك��وردی توانی‬ ‫س��ه‌رۆك ه��ۆز ‌ه گرنگه‌كان وه‌ك كه‌ریم‬ ‫ب��ه‌گ‌و فه‌تاح به‌گی س��ه‌رۆك عه‌شیره‌تی‬ ‫ه��ه‌م��ه‌وه‌ن��د ب��ك��ات ب�� ‌ه دۆس��ت��ی خ��ۆی‪ .‬ل ‌ه‬ ‫فرمانگه‌كانیش راوێژكار‪ ،‬یان وه‌رگێرێكی‬ ‫ئینگلیزیان چوو ‌ه سه‌رو ب ‌ه ته‌واوی هه‌موو‬ ‫فرمانگه‌كانی خست ‌ه ژێ��ر ده‌ستی خۆی‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت پۆلیسی راسته‌وخۆ خست ‌ه ژێر‬ ‫ده‌سه‌اڵتی خۆی‪ )72(.‬ئه‌م هه‌نگاوانه‌شی بۆ‬ ‫ئه‌و ‌ه بوو هه‌موو شتێك ل ‌ه ژێر ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫چاودێری خۆی ببێت‌و ئاگاداری هه‌موو‬ ‫شتێك بێت‪ ،‬ک ‌ه روو ده‌دات‪ .‬رێگری بكات‬ ‫ل ‌ه بارودۆخێكی ن��ه‌خ��وازراو‪ ،‬ل ‌ه ئه‌نجامی‬ ‫ئ��ه‌م��ان��ه‌دا س��ۆن رۆژ ب�� ‌ه رۆژ ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫فره‌وانتر ده‌بوو‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كه‌و ‌ه بە هۆی ئه‌و‬ ‫ناكۆكیه‌ی له‌گه‌ڵ شێخ هه‌یبوو‪ ،‬ک ‌ه هیچ‬ ‫به‌هایه‌كی بۆ دانه‌ده‌نا‌و به‌ئاره‌زووی خۆی‬ ‫ره‌فتاری ده‌كرد‪ ،‬شێخیش ب ‌ه هه‌مان شێو ‌ه‬ ‫گوێی لێنه‌ده‌گرت‌و گرنگی پ��ێ��ن��ه‌داوه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫الیه‌كی‌تره‌و ‌ه بە هۆی ئاگرخۆشكه‌ره‌كانی‬ ‫ناوخۆ‪ ،‬ک ‌ه ده‌چوون ‌ه بنكڵێشه‌ی ه��ه‌ردوو‬ ‫الوه‌‌و ل ‌ه یه‌كیان تیژ ده‌ك��ردن‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه‬

‫‪219‬‬

‫ك��اروب��اری سلێمانی كه‌وت ‌ه ژێ��ر ده‌ستی‬ ‫(‪)73‬‬ ‫سۆن خۆیه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌م ش��ێ��وه‌ی�� ‌ه س��ۆن ده‌س��ه‌اڵت��ی ف��ره‌وان‬ ‫بوو ل ‌ه رووی ئیدارییه‌وه‌‪ ،‬بۆی ‌ه حكومه‌تی‬ ‫ئینگلیز ده‌سه‌اڵتی راسته‌وخۆی الپه‌سه‌ند‬ ‫بوو‪ ،‬بە تایبەتی م��اوه‌ی ده‌سه‌اڵتی سۆن‬ ‫ل�� ‌ه سلێمانی ه��ه‌روه‌ك حاكمی سیاسی‬ ‫بەریتانیا بۆ وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی نووسیو ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬هیچ ناوچه‌یه‌ك ل ‌ه عێراق نابینیت‬ ‫نیزام سه‌رۆكایه‌تی بێت ب ‌ه ته‌واوی ملكه‌چی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی بەریتانیا بووبێت وه‌ك سلێمانی‪،‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك لیسبۆ ‪ Less‬هاوڕێ سۆن پێی‬ ‫وای�� ‌ه س��ۆن ب�� ‌ه ده‌ستێكی دیكتاتۆرییان ‌ه‬ ‫حوكمڕانی كوردستانی ك��ردوه‌‪ ،‬سۆنیش‬ ‫پێی وابوو ‌ه دیكتاتۆرییه‌ت شه‌ڕێكه‌و ده‌بێت‬ ‫ببێت‪ )74(.‬ئه‌م هه‌ڵسوكه‌وتانه‌ی سۆن ئه‌و‬ ‫ب��اوه‌ڕه‌ی الی شێخ مه‌حمود دروستكرد‪،‬‬ ‫ک ‌ه پێویست ‌ه ده‌ستپێشخه‌ری خۆی بكات‪،‬‬ ‫هه‌ستا ب�� ‌ه ن��اردن��ی نامه‌یه‌كی نهێنی بۆ‬ ‫ش��اره‌ك��ان��ی خ��واروی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬دوات��ر‬ ‫ب ‌ه نهێنی نامه‌یه‌كی نارد بۆ محمود خانی‬ ‫دزڵی‪ )75(،‬ب ‌ه بیانووی زیاره‌تكردنی مه‌زاری‬ ‫ك��اك ئه‌حمه‌دی شێخ‪ ،‬له‌گه‌ڵ ژم��اره‌ی��ه‌ك‬ ‫چه‌كدار بێت ‌ه سلێمانی‌و بیگرێت‌و ل ‌ه ده‌ست‬ ‫ئینگلیزه‌كان رزگاری بكات‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫مه‌حمود خانی دزڵی ب ‌ه سێسەد سواره‌و ‌ه‬ ‫هات بۆ سلێمانی‪ )76(،‬مه‌حمود خان ل ‌ه ‪21‬ی‬ ‫م��ارس��ی ‪191٩‬دا گه‌یشت ‌ه س��ه‌ر شاخی‬ ‫گ��ۆی��ژه‌ی س��ن��وری پ��ارێ��زگ��ای سلێمانی‪،‬‬ ‫ک مێجه‌رسۆن به‌مه‌ی زانی نامه‌یه‌كی‬ ‫كاتێ ‌‬

‫ره‌وانه‌ی شێخ محمود كرد رێگ ‌ه نه‌دات بێت ‌ه‬ ‫ناو شاره‌و ‌ه ب ‌ه خۆی‌و چه‌كداره‌كانییەوە‪،‬‬ ‫گ��ه‌ر ب��ه‌ن��ی��ازی��ش�� ‌ه ه��ه‌ر ب��ێ��ت ده‌ب��ێ��ت به‬ ‫ێ چه‌ك بێت بۆ‬ ‫‌خۆی‌و چه‌ند سوارێك به‌ب ‌‬ ‫زیاره‌تی‌و بگه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم شێخ ل ‌ه وه‌اڵمیدا‬ ‫ب ‌ه سۆنی راگه‌یاند هه‌رگیز رووی��ن��ه‌داو ‌ه‬ ‫رێگا ل ‌ه كه‌س بگرێت‪ ،‬كه‌بیه‌وێت سه‌ردانی‬ ‫كاك ئه‌حمه‌دی شێخ بكات‪ ،‬هه‌رچه‌ند ‌ه شێخ‬ ‫ویستی سۆن له پێداگریه‌كه‌ی په‌شیمان‬ ‫بكاته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم سۆن هه‌ر سوور بوو ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر رای��ه‌ك��ه‌ی خ��ۆی‪ )77(،‬دوات��ر بە هۆی‬ ‫تێكچوونی بارودۆخی سلێمانییه‌و ‌ه سۆن‬ ‫ب ‌ه ناوی پێشوازی ل ‌ه خێزانه‌كه‌ی لیند فالید‬ ‫سۆن سلێمانی جێهێشت‌و به‌ره‌و كه‌ركوك‬ ‫رۆی��ش��ت م��ێ��ج��ه‌ر دان��ل��ی��س��ی ل�� ‌ه جێگای‬ ‫خ��ۆی دان��ا‪ ،‬ب��ه‌اڵم زۆری پێنه‌چوو پاش‬ ‫به‌رگرییه‌كی ك��ه‌م مه‌حمود خ��ان ش��اری‬ ‫سلێمانی گ��رت‪ ،‬س��ه‌رب��از ‌ه ك��ورده‌ك��ان��ی‬ ‫ناو سوپای ئینگلیز له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنی‬ ‫ش��ه‌ڕ ‌هك��ه‌دا ل ‌ه سوپا هاتن ‌ه ده‌ره‌و ‌ه چون ‌ه‬ ‫پال هێزی كورده‌كان‪ ،‬به‌م جۆر ‌ه ل ‌ه رۆژی‬ ‫‪23‬م��ارس��ی ‪1919‬دا سلێمانی ل�� ‌ه الیه‌نی‬ ‫ك��ورده‌و ‌ه گ��ی��راو ب��ه ‌فرمانی شێخ ئ��ااڵی‬ ‫به‌ریتانیای داگ��رت‌و ئ��ااڵی كوردستانیان‬ ‫ل ‌ه جێگای دانا‪ )78(،‬به‌اڵم دوای شه‌ڕێك‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه نێوان شێخ محمود وئینگلیزدا روویدا‬ ‫ب ‌ه ناوی ده‌ربه‌ندی بازیان ئینگلیز توانی‬ ‫سلێمانی داگیربكاته‌وه‌و شكست به ‌شێخ‬ ‫(‪)79‬‬ ‫محمود بهێنێت‌و دووری بخاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئینگلیزه‌كان دوای گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی��ان‪ ،‬دوو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪220‬‬

‫ه��ه‌ف��ت��ه‌ی ی��ه‌ك��ه‌م ب��ه‌رده‌وام خ��ه‌ری��ك��ی‬ ‫لێكۆڵینه‌و ‌ه بوون له‌گه‌ڵ خه‌ڵك سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه هۆكاره‌كانی هه‌اڵیساندنی ئه‌و شۆڕشه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م ره‌وش ‌ه نائاسایی ‌ه ماوه‌یه‌كی زۆر ل ‌ه‬ ‫سلێمانیدا به‌رقه‌رار بوو تاكو ئینگلیزه‌كان‬ ‫خۆیان به‌ڕه‌سمی ل ‌ه ‪1٣‬ی ئابی ‪191٩‬دا‬ ‫رایانگه‌یاند بارودۆخی كوردستان ئارام‬ ‫بۆته‌وه‌‪ .‬دوای ئه‌م هه‌نگاوان ‌ه ئینگلیزه‌كان‬ ‫یه‌كه‌م كاریان پێكه‌و ‌ه نانی ئیداری بوو ل ‌ه‬ ‫سلێمانیداو رێكخستنه‌وه‌ی پۆلیس بوو‪،‬‬ ‫بێگومان سۆن دوای ئه‌م رووداوان ‌ه زیاتر‬ ‫شوێنی خ��ۆی پته‌وكرد‪ ،‬ئینگلیزه‌كانیش‬ ‫زۆری��ان المه‌به‌ست بوو سۆن ب��ه‌رده‌وام‬ ‫بێت ل�� ‌ه س��ه‌ر ك��اره‌ك��ان��ی‪ ،‬چونك ‌ه سۆن‬ ‫هیچ درێ��خ��ی��ه‌ك��ی ن��ه‌ك��رد ه��ه‌م��وو ج��ۆر ‌ه‬ ‫سیاسه‌تێكی په‌یڕه‌و كرد بۆ جێگیركردنی‬ ‫ئ��ی��داره‌ی راس��ت��ه‌وخ��ۆی ئینگلیزه‌كان ب ‌ه‬ ‫گشتی ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان‌و ب��ە تایبەتی ل ‌ه‬ ‫(‪)80‬‬ ‫سلێمانی‪.‬‬ ‫له‌ڕووی سیاسییه‌و ‌ه ئه‌گه‌ر سه‌یری سۆن‬ ‫بكرێت كه‌سێكی لوت به‌رزو ل ‌ه خۆرازی‬ ‫ك ترسێكی زۆری هه‌بوو‬ ‫بوو ل ‌ه الی خه‌ڵ ‌‬ ‫كاتێك ب�� ‌ه شوێنێكدا بڕۆیشتای ‌ه ده‌ب��وو‬ ‫گه‌وره‌‌و بچوك خۆی راست بكردایەتە‌وه‌و‬ ‫ێ ب��ك��ات‪ ،‬ی��ان كاتێك نه‌خۆش‬ ‫س�ڵاوی ل�� ‌‬ ‫بكه‌وتایە ده‌ب��وو هه‌موو كه‌سێك بچێت ‌ه‬ ‫س��ه‌ردان��ی‌و ه��ه‌واڵ��ی بپرسێت‌و دووع��ای‬ ‫(‪)81‬‬ ‫چاكبوونه‌وه‌ی بۆ بكات‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم س��ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌و ه��ه‌م��وو ت��ون��د‌و‬ ‫تیژییه‌ی‪ ،‬وه‌ك س��ه‌رچ��او ‌هك��ان ئاماژه‌ی‬

‫ک ب��ه‌وپ��ه‌ڕی سته‌مكار‌و‬ ‫پێده‌كه‌ن هه‌ندێ ‌‬ ‫ک ب ‌ه دڕن��د ‌ه هه‌ریه‌كه‌و به‌ناوێك‌و‬ ‫هه‌ندێ ‌‬ ‫جۆرێك باسی ده‌ك��ات‪ ،‬ئه‌مان ‌ه ده‌كرێت‬ ‫ت ل ‌ه راستی س��ۆن ل ‌ه رووی‬ ‫جۆرێک بێ ‌‬ ‫ک شوێنیش‬ ‫سیاسیه‌وه‌‪ ،‬ده‌كرێت ل ‌ه هه‌ندێ ‌‬ ‫ت ل��ه‌و ب��اره‌وه‌‪ ،‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫زی��اده‌ڕۆی��ی كرابێ ‌‬ ‫ئه‌ویش وه‌ك هه‌ر كه‌سێكی‌تری سیاسی‬ ‫به‌ئه‌ركی خۆی هه‌ستابێت بۆ جێگیركردنی‬ ‫پایه‌ی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی خۆی‪ ،‬ئه‌وانه‌ی پیشتر‬ ‫ئاماژه‌مان پێكرد هه‌موو كه‌سایه‌تی سیاسیی‬ ‫مێجه‌رسۆن بوو‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر سۆن دابڕین‬ ‫ل ‌ه به‌رگ ‌ه سیاسییه‌كه‌ی‌و ب ‌ه چاوێكی دوور‬ ‫ک‬ ‫ل ‌ه سیاسی سه‌یری بكه‌ین ره‌نگ ‌ه هه‌ندێ ‌‬ ‫له‌و كارانه‌ی مێجه‌ر سۆن ل ‌ه كوردستان بە‬ ‫گشتی‌و سلێمانی بە تایبەتی كردوویه‌تی‪،‬‬ ‫له‌و سه‌رده‌مه‌ی خۆیدا تاڕاده‌یه‌ك سودی‬ ‫به ‌ناوچه‌ك ‌ه به‌خشیبێت‪ ،‬چونك ‌ه ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ئینگلیز ل ‌ه كوردستان گه‌رچی گرێیه‌كی‬ ‫ده‌روونی گه‌وره‌ی بۆ خه‌ڵكی كوردستان‬ ‫ێ‬ ‫دروست كرد‌و قۆناغێكی داگیركاری نو ‌‬ ‫بوو ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هه‌مان كاتدا‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای هاتن‌و ئاشنابوونی ناوچه‌ك ‌ه‬ ‫بوو ب ‌ه شارستانییه‌تێكی نوێ‌و كۆمه‌ڵێك‬ ‫ی هه‌بوو‪ ،‬کە كاره‌كانی‬ ‫ده‌رهاوێشته‌ی نوێ ‌‬ ‫مێجه‌رسۆن به‌شێكی گرنگی ئه‌وان ‌ه بوون‪،‬‬ ‫سۆن نزیكه‌ی دوو ساڵ به‌حاكمی سیاسی‬ ‫م��اوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه خۆی بااڵده‌ست بوو له‌و‬ ‫ک كاری كردو ‌ه ل ‌ه رووی‬ ‫ماوه‌یه‌دا هه‌ندێ ‌‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری‌و ئ��اب��ووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫چ��ه‌ن��دان الیه‌نی‌تر بۆ ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م�� ‌ه ب ‌ه‬

‫‪221‬‬

‫كارێكی باش داده‌نرێت‌و شایه‌نی باسكردنه‌‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌وان��ه‌ش ب��واری رۆش��ن��ب��ی��ری‌و‬ ‫خوێنده‌واری ب��وو‪ ،‬مێجه‌رسۆن ل ‌ه روو ‌ه‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ه‌ك��ه‌و ‌ه ه��ه‌ر چ��ۆن��ێ��ك ب��ووب��ێ��ت‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا وه‌ك ئه‌وروپییه‌كی‬ ‫پێشكه‌وتوو بیری ده‌ك��رده‌وه‌‌و خۆشی ل ‌ه‬ ‫هه‌مان كاتدا كوردناسێكی گ��ه‌ور ‌ه بوو‪،‬‬ ‫گه‌رچی ره‌نگ ‌ه زیاتر ل ‌ه به‌ر به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫خ��ۆی‌و واڵت��ه‌ك��ه‌ی ب��وو ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی چاپخانه‌یه‌كی ك��وردی به‬ ‫‌پێویست زانی‪ ،‬کە له‌و كاته‌دا ئینگلیزه‌كان‬ ‫ژم��اره‌ی��ه‌ك چاپخانه‌یان هێنابوو ‌ه عێراق‬ ‫بۆ مه‌به‌ستی كاری میری‌و پڕ‌وپاگه‌نده‌ی‬ ‫خ��ۆی��ان ل�� ‌ه س��ه‌ر پێشنیاری مێجه‌رسۆن‬ ‫یه‌كێك له‌و چاپخانان ‌ه به‌ر شاری سلێمانی‬ ‫ك��ه‌وت��وه‌‌و یه‌كێكی‌تر بۆ ش��اری كه‌ركوك‬ ‫دانرا‪ ،‬ئه‌مه‌ش زیاتر بۆ ئه‌وه‌ی رۆشنبیران‬ ‫ل ‌ه خۆی نزیك بكاته‌وه‌‪ ،‬كه‌ب ‌ه منه‌وه‌ر ناسرا‬ ‫ب��وون‪ ،‬س��ۆن خ��ۆی سه‌رپه‌رشتی ك��اری‬ ‫چاپخانه‌ی ده‌ك��رد‪ ،‬چاپخانه‌ك ‌ه ل ‌ه خانوی‬ ‫فارس ئه‌فه‌ندی دانرا به‌رامبه‌ر ماڵی حم ‌ه‬ ‫ئاغای ئه‌وره‌حمان ئاغا‪ ،‬به‌اڵم گه‌وره‌ترین‬ ‫كۆسپی بۆ هات ‌ه پێش ئه‌ویش ئه‌و ‌ه بوو‪ ،‬كه‬ ‫‌چۆن بتوانێت سه‌رپه‌رشتیارو جێبه‌جێكار‬ ‫بۆ چاپخانه‌ك ‌ه په‌یدا بكات‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه وكاته‌دا‬ ‫كه‌سانی خوێنده‌وار‌و شاره‌زا له‌و بواره‌دا‬ ‫ێ الوی‬ ‫ك��ه‌م ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم دوات��ر توانی س ‌‬ ‫خوێنده‌وار په‌یدا بكات بۆ سه‌رپه‌رشتیاری‬ ‫چاپخانه‌ك ‌ه ئ��ه‌وی��ش شێخ محێدین شێخ‬ ‫ع��ارف‪ ،‬ئه‌دیب ع��ه‌زی��ز‪ ،‬محه‌مه‌د زوه��دی‬

‫ێ كه‌سایه‌تیی ‌ه پێشه‌نگی‬ ‫ب��وون‪ ،‬ئ��ه‌م س�� ‌‬ ‫(‪)82‬‬ ‫رۆژنامه‌گه‌ری‌و چاپخانه‌گه‌ری ب��وون‪،‬‬ ‫به‌اڵم دواتر گه‌وره‌ترین كاری ئه‌م چاپخان ‌ه‬ ‫ده‌ركردنی رۆژنامه‌یه‌كی ك��وردی بوو ل ‌ه‬ ‫كوردستانی عێراق ل ‌ه شاری سلێمانی به‬ ‫‌ناوی پێشكه‌وتن ل ‌ه ‪29‬ی نیسانی ‪1920‬دا‬ ‫ب ‌ه قه‌باره‌ی ‪ 3٣‬بە ‪21‬س��م‪ ،‬مێجه‌ر سۆن‬ ‫دامه‌زرێنه‌ری بوو‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سه‌ره‌وه‌ی ناوی‬ ‫رۆژنامه‌كه‌‪ ،‬واتا پێشكه‌وتن ناوی سلێمانی‬ ‫نووسرابوو‪ ،‬دی��ار ‌ه مه‌به‌ستی سۆن ئه‌و ‌ه‬ ‫بووه‌ك ‌ه به ‌پێشكه‌وتنی سلێمانی ناوزه‌ند‬ ‫بكرێت‪ ،‬هه‌فته‌ی ج��ارێ��ك ده‌رده‌چ��وو تا‬ ‫ژم��اره ‌‪ 96‬ل�� ‌ه ‪23‬ی ش��وب��ات��ی ‪1922‬دا‬ ‫ك ‌ه چ��وار الپ��ه‌ڕ ‌ه ب��وو ل ‌ه ژم��اره ‌‪9٧‬ه‌‌و ل ‌ه‬ ‫‪2‬ی مارتی ‪1922‬دا بۆته ش��ەش الپ��ه‌ڕه‌‪،‬‬ ‫دوای��ن ژم��اره‌‪ ،‬ژم��ار ‌ه ‪ 118‬ب��ووه‌‪ ،‬زمانی‬ ‫رۆژنامه‌كه‌ش شێوه‌ی كرمانجی خواروو‬ ‫بوو ‌ه به ‌شێوه‌یه‌كی گشتی دوای ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ك��ه ‌شێخ مەحمود گ��ه‌ڕای��ه‌و ‌ه سلێمانی‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی گ��رت��ه‌وه‌ ده‌س��ت رۆژن��ام��ه‌ی‬ ‫پێشكه‌وتن كۆتایی پێهات‌و رۆژن��ام��ه‌ی‬ ‫ب��ان��گ��ی ك��وردس��ت��ان ش��وێ��ن��ی گ��رت��ه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫رۆژی چوار شه‌ممه‌‪٣‬ی ئابی ‪ 1922‬یه‌كه‌م‬ ‫ژماره‌ی لێ ده‌رچوو‪ ،‬ل ‌ه راستیدا رۆژنامه‌ی‬ ‫پێشكه‌وتن ده‌رگ��ای��ه‌ك ب��وو ل�� ‌ه ب��ه‌رده‌م‬ ‫رۆشنبیرانی كورد‌و رۆژنامه‌گه‌ری‌و گه‌لێك‬ ‫وتاری سیاسی‌و مێژوویی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئه‌ده‌بی‌و زانستی‌و رۆشنبیری‌و گشتی‌و‬ ‫هه‌مه‌جۆر باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی‌ترەوە‬ ‫ئ��ه‌م رۆژن��ام��ه‌ی�� ‌ه بابه‌تی توركیشی تێدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪222‬‬

‫ب�ڵ�اوك��راوه‌ت��ه‌وه‌‌و ئ��ه‌م��ه‌ش م��ان��ای ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت هه‌ر كه‌سێك مه‌به‌ستی بوای ‌ه‬ ‫‌(‪)83‬‬ ‫ده‌یتوانی بابه‌ت باڵوبكاته‌وه‪.‬‬ ‫لە سەر الپه‌ڕه‌كانی پئیشكه‌وتن چه‌ندان‬ ‫شاعیری ن��اودار شعریان ب�ڵاوك��رده‌وه‌‪،‬‬ ‫نموونە‌ی ئ��ه‌و شاعیرانه‌ش شێخ نوری‬ ‫شێخ سالحه‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ۆ ی��ه‌ك��ه‌م جار‬ ‫كۆمه‌ڵێك چیرۆك ل ‌ه الی��ه‌ن مێجه‌رسۆن‬ ‫ی‬ ‫وه‌رده‌گ��ێ��ڕدرای�� ‌ه س��ه‌ر زم��ان��ی ك��ورد ‌‬ ‫وباڵو ده‌كرایه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ چه‌ند چیرۆكێكی‬ ‫خۆماڵی‪ ،‬سۆن پێشبڕكێیه‌ك داده‌نێت بۆ‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه پاكترین‌و په‌تیترین‬ ‫ك��وردی ده‌ن��وس��ن‌و ح��ه‌ز ب�� ‌ه نووسینی‬ ‫كوردی ده‌كه‌ن ل ‌ه هه‌ر بوارێكدا بێت‪ ،‬بۆ ئه‌م‬ ‫ێ نووسینی‬ ‫ێ پاداشتی بۆ س ‌‬ ‫مه‌به‌سته‌ش س ‌‬ ‫سه‌ركه‌وتوو دیاریكردوه‌‪ ،‬پاداشتی یه‌كه‌م‬ ‫پەنجا روپیه‌و دووه‌م سی‌وپێنج رووپیه‌‌و‬ ‫سێیه‌میش بیست‌وپێنج رووپیه‌‪ ،‬ماوه‌ی د ‌ه‬ ‫رۆژ دانرا بۆ پێشكه‌شكردنی نووسینه‌كان‪،‬‬ ‫ێ نووسین ده‌س��ت نیشانكراو‬ ‫دوات��ر س�� ‌‬ ‫خاوه‌نه‌كانیان پاداشتیان وه‌رگرت‪ ،‬یه‌كه‌م‬ ‫(جوت‌و گا شتێكی چاكه‌) نووسینی شێخ‬ ‫ن��وری شێخ سالح‪ ،‬دووه‌م (ب��ۆ چیرۆك)‬ ‫نووسینی مسته‌فا سائیب‪ ،‬سێیه‌م(رۆژه‌و ‌ه‬ ‫(‪)84‬‬ ‫بوونه‌) نووسینی جه‌میل سائیب‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش گ��رن��گ��ی دان��ی م��ێ��ج��ه‌رس��ۆن‬ ‫ده‌رده‌خ��ات ب��ە زم��ان��ی ك��وردی‪ ،‬هه‌وڵی‬ ‫داو ‌ه وشه‌ی كوردی په‌تی به‌كار بهێنێت‪،‬‬ ‫یه‌كه‌م هه‌وڵ ‌ه درابێت ل ‌ه الی��ه‌ن كه‌سێكی‬ ‫بێگانه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ره‌فیق حیلمی ل ‌ه كتێبی‬

‫ی��اداش��ت��ه‌ك��ان��ی ئ��ام��اژ ‌ه ب��ه‌و ‌ه ده‌ك��ات‪ ،‬كه‬ ‫ێ بۆ زمانی كوردی‬ ‫‌سازكردنی پێشبڕك ‌‬ ‫ل ‌ه پێناو دژایه‌تی كردنی تورك بووه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ن��ێ��وان ك��وردو ت��ورك‬ ‫تێك بدات‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ئه‌م ‌ه زۆر ل ‌ه راستییه‌و ‌ه‬ ‫نزیك بێت‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه هه‌وڵی دابێت‬ ‫ی نزیك بكاته‌وه‌و‬ ‫ئه‌و رۆشنبیران ‌ه ل ‌ه خۆ ‌‬ ‫بیانخات ‌ه ژێ��ر ب��ارو كاریگه‌ریی خۆیه‌و ‌ه‬ ‫تا بیر ل ‌ه ناڕه‌زایی‌و كاروباری رۆژانه‌ی‬ ‫ناوچه‌ك ‌ه نه‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها دكتۆر لیزی‬ ‫هاوڕێی‌و هاوكاری سۆن‌و جێگری حاكمی‬ ‫سیاسیی هه‌ڵه‌بجه‌‪ ،‬ئاماژ ‌ه ب��ه‌و ‌ه ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫ک ‌ه مێجه‌رسۆن خه‌ڵكی ن��اچ��ارك��ردو ‌ه به‬ ‫‌خوێندنه‌وه‌ی ئ��ه‌و رۆژن��ام��ه‌و ب��ه ‌پیرۆز‬ ‫سه‌یركردنی‪ ،‬هه‌وڵی داوه‌‪ ،‬ك ‌ه نووسینی‬ ‫كوردی جێگای نووسینی فارسی‌و توركی‬ ‫بگرێته‌وه‌‪ ،‬به‌م جۆر ‌ه ل ‌ه سلێمانی توانیویه‌تی‬ ‫خ��وێ��ن��دن‌و ن��ووس��ی��ن��ی ك��وردی جێگیر‬ ‫بكات‪ )85(،‬ل ‌ه راستیدا سۆن مه‌به‌سته‌كه‌ی‬ ‫هه‌رچییه‌ك بووبێت ل��ه‌و ك��ات��ه‌دا‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ئه‌نجامه‌ك ‌ه ئه‌وه‌یه‪‌ ،‬ك ‌ه پێشكه‌وتن شوێنی‬ ‫دیاری ل ‌ه مێژووی رۆژنامه‌گه‌ری كوردی‬ ‫بۆ خۆی كرده‌وه‌‪ ،‬تا ئێستاش ژماره‌كانی‬ ‫ب��ە س��ەرچ��اوه‌ی گ��رن��گ��ی لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫م��ێ��ژووی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ك��ورد داده‌ن��رێ��ت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫الپه‌ڕه‌كانی پێشكه‌وتن باسی بابه‌تی زۆر‬ ‫گرنگ كراو ‌ه ته‌نانه‌ت وا هه‌ست ده‌كه‌یت‪،‬‬ ‫كه‌هی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی ‌ه ل ‌ه هه‌ندێك بابه‌تدا‬ ‫وه‌ك ئاوێنه‌یه‌ك وای�� ‌ه ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌ی پێو ‌ه دیاره‌‪ .‬هه‌رله‌م رۆژنامه‌دا‬

‫‪223‬‬

‫گۆشه‌ی تایبه‌تی ئاگاداری‌و ریكالم كردن‬ ‫بۆ خانوبه‌ره‌و دوكان‌و جلوبه‌گ‌و قوماش‪..‬‬ ‫هتد هه‌یه‌‪ .‬هه‌ر له‌باره‌ی گرنگی دانی سۆن‬ ‫به‌زمانی كوردی ل ‌ه ژماره‌‪12‬ی پێشكه‌وتندا‬ ‫ب��ڕی��اری��دا‪ ،‬ك��ه‌ن��اوی ش��ار ل�� ‌ه ن��ووس��راو ‌ه‬ ‫ره‌سمییه‌كاندا بگۆڕێت ب ‌ه سلێمانی‪ ،‬ک ‌ه تا‬ ‫ئ��ه‌و كات ‌ه سلیمانیی ‌ه ده‌ن��ووس��را‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫زیاتر بایه‌خدانی سۆنمان بۆ ده‌رده‌خات ب ‌ه‬ ‫(‪)86‬‬ ‫زمانی كوردی‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه رووی خ��وێ��ن��دن��ی ف��ه‌رم��ی��ی��ه‌و ‌ه دوو‬ ‫قوتابخان ‌ه ل ‌ه ش��اری سلێمانی ك��ران��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫یه‌كێكیان قوتابخانه‌ی نموونە‌ی سه‌عاده‌ت‬ ‫ب��وو‪ ،‬مێجه‌رسۆن خ��ۆی ج��ارج��ار وان��ه‌ی‬ ‫ك��وردی ت��ێ��دا گ��وت��ۆت��ه‌وه‌‪ ،‬دوه‌م��ی��ش��ی��ان‬ ‫قوتابخانه‌ی أولی ‌ه بوو ل ‌ه گه‌ڕه‌كی ده‌رگه‌زێن‬ ‫ل ‌ه خانوی حاجی ئه‌حمه‌د ج��ادر ناوێك‪،‬‬ ‫ئه‌م قوتابخانان ‌ه ل ‌ه الیه‌ن حكومه‌ت كتێب‌و‬ ‫ده‌فته‌رو قه‌ڵه‌م‌و پێداویستییه‌كانی بۆ دابین‬ ‫ده‌كرا‪ )87(.‬یه‌كه‌م كتێبی چاپكراوی كوردی‬ ‫ل ‌ه كوردستان بۆ قوتابخانه‌كان ئاماده‌كرا‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ن محمد ب��اش��ق��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه مامۆستای‬ ‫قوتابخانه‌ی نموونە‌یی سه‌عاده‌ت بوو‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫هاوكاری مێجه‌رسۆن‌و محمدئه‌مین زه‌كی‬ ‫ب�ڵاوك��رای��ه‌و ‌ه به ‌ناونیشانی ئه‌ووه‌له‌مین‬ ‫قیرائه‌تی كوردی ل ‌ه چاپخانه‌ی حكومه‌ت ل ‌ه‬ ‫به‌غداد ل ‌ه ساڵی ‪ 1920‬چاپكرا‪ ،‬دوات��ر ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1926‬دا كتێبی ئه‌لف‌و بێ‌ی ئه‌حمه‌د‬ ‫عه‌زیز ئاغا ل ‌ه جیاتی كتێبی ئه‌ووه‌له‌مین‬ ‫قیرائه‌تی ك��وردی بۆ پۆلی یه‌كه‌م دان��را‪،‬‬ ‫سۆن هه‌روه‌كو چۆن ل ‌ه پێشكه‌وتن گرنگی‬

‫به ‌زمانی كوردی ده‌دا ل ‌ه خوێندنگاكانیش‬ ‫‌(‪)88‬‬ ‫گرنگی ب ‌ه زمانی كوردی داوه‪.‬‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ئه‌وەش داوای ده‌كرد خوێندن‬ ‫ل�� ‌ه س��ل��ێ��م��ان��ی‌و ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی‌ت��ر بكرێت ‌ه‬ ‫كوردی‪ ،‬چونك ‌ه له‌و سه‌رده‌مه‌دا خوێندنی‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان��ه‌ك��ان ت��ورك��ی‌و ح��وج��ره‌ی‬ ‫م��زگ��ه‌وت�� ‌هك��ان ع��ه‌ره‌ب��ی‌و ف��ارس��ی ب��ووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی خوێندنی ئایینی ل��ه‌و رووه‌و ‌ه‬ ‫گۆڕانێكی ئه‌وتۆی ب ‌ه خۆو ‌ه نه‌دی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب��ه‌ره‌و ئ��ه‌و ‌ه ده‌چ��وو‪ ،‬كه ‌ل��ه‌و خوێندنه‌دا‬ ‫گرنگی ب ‌ه زمانی كوردیش بدرێت‪ )89(،‬ئه‌م‬ ‫ك��اره‌ش ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست دژایه‌تی كردنی‬ ‫تورك بووبێت‪ ،‬یان فارس‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هه‌مان‬ ‫كاتدا هه‌نگاوێكی گ��ه‌وره‌ی�� ‌ه ل ‌ه پڕۆسه‌ی‬ ‫ده‌ركه‌وتن‌و گه‌شه‌كردنی خوێندن به‌زمانی‬ ‫كوردی‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه پ��اڵ ئ��ه‌و ك��اران��ه‌دا‪ ،‬ک�� ‌ه مێجه‌رسۆن‬ ‫ل�� ‌ه ب��واری رۆش��ن��ب��ی��ری‌و ف��ێ��رك��اری��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫كردوویه‌تی هاوكات گرنگی داو ‌ه ب ‌ه بواری‬ ‫دارایی‌و ئاوه‌دانكردنه‌و ‌ه بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش‬ ‫هه‌ستا ب ‌ه دانانی خه‌زێنه‌یه‌كی تایبه‌ت به‬ ‫‌كوردستان‪ ،‬كاتێك‪ ،‬كه ‌زان��ی كوردستان‬ ‫داهاتی زیاتر ‌ه ب ‌ه به‌راورد ب ‌ه خه‌رجییه‌كانی‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه بڕیاردرا داهاتی كوردستان نه‌چێت ‌ه‬ ‫سه‌ر داهاتی عێراق‌و سه‌ربه‌خۆ بێت ته‌نها‬ ‫داهاتی توتن نه‌بێت‪ ،‬چونك ‌ه پێی وابوو‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی عه‌ره‌ب‌و عێراقدا ده‌بێت‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫هەر ل ‌ه رێگای داهاتی خه‌ڵكه‌كه‌وە توانی بۆ‬ ‫سه‌رنج راكێشانیان چه‌ندین كار‌و پرۆژه‌ی‬ ‫خزمه‌تگوزاری بكات‪ .‬ل��ه‌وان��ه‌‪ :‬راكێشانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪224‬‬

‫رێ��گ�� ‌ه ب��ه‌م�ل�اوالی ش��اردا وه‌ك رێ��گ��ه‌ی‬ ‫سلێمانی بۆ قه‌ره‌داغ‪ ،‬له‌گه‌ڵ دروستكردنی‬ ‫پ��ردی ت��ان��ج��ه‌ڕۆ‪ ،‬رێ��گ��ه‌ی سلێمانی بۆ‬ ‫سورداش‪( ،‬سلێمانی بۆ چوارتاو سلێمانی‬ ‫ب��ۆ هه‌ڵه‌بجه‌‪ ،‬ك��ه‌رك��وك ب��ۆ ك��ف��ری‪ ..‬هتد‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه مێجه‌رسۆن پێی وابوو ئەگەر داهاتی‬ ‫كوردستان بخرێت ‌ه سه‌ر عێراق نه‌ده‌توانرا‬ ‫هیچ خزمه‌تگوزارییه‌ك ب��ك��رای��ه‪ )90(‌.‬جگ ‌ه‬ ‫له‌مانه‌ش هانی دانیشتوانی ش��اری داو ‌ه‬ ‫بۆ نۆژه‌نكردنه‌وه‌‌و ده‌ستپێداهێنانه‌وه‌ی‬ ‫خانه‌قای مه‌والنا خالید ب ‌ه كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫پ��اره‌‪ ،‬ل ‌ه ساڵی‪1920‬دا بڕی سەدو نەوەد‬ ‫روپ��ی�� ‌ه ك��ۆك��رای��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه الی��ه‌ن چ��وارد ‌ه‬ ‫بازرگانی سلێمانی‌و حكومه‌ت سەد روپیه‌‪،‬‬ ‫حاجی مه‌ال حیلمی ب ‌ه ته‌نها خۆی ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫‌(‪)91‬‬ ‫حكومه‌تی به‌خشیووه‪.‬‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ئه‌م كارانه‌ش بۆ ئه‌وه‌ی زیاتر‬ ‫س��ی��م��ای ش��ار ب�� ‌ه س��ل��ێ��م��ان��ی ببه‌خشێت‬ ‫هه‌ستا به ‌نه‌هێشتنی‌و قه‌ده‌غه‌كردنی چه‌ند‬ ‫دیارده‌یه‌كی نه‌شیاو ل ‌ه ناو شاردا‪ ،‬له‌وانه‌‪:‬‬ ‫قه‌ده‌غه‌كردنی هاتوچۆی واڵخ ب ‌ه باره‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه ناو شاردا‪ ،‬ب ‌ه مه‌به‌ستی پاك‌و خاوێن‬ ‫راگرتنی شارو كۆنه‌بوونه‌وه‌ی قوڕو لیت ‌ه‬ ‫ل ‌ه ناو شه‌قامه‌كاندا‪ ،‬وتی پێویست ‌ه به ‌ناو‬ ‫شاردا نه‌یه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو به ‌كۆاڵنی پشته‌وه‌ی‬ ‫ب��ازاڕه‌ك��ان��دا ه��ات��وچ��ۆ ب��ك��ه‌ن‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫دوك��ان��داره‌ك��ان��ی ئ��اگ��ادارك��رده‌و ‌ه ل�� ‌ه پاك‬ ‫راگرتنی به‌رده‌م دووكانه‌كانیان‌و فڕێنه‌دانی‬ ‫(‪)92‬‬ ‫پاشماوه‌كانیان بۆ سه‌ر شه‌قامه‌كان‪.‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه قه‌ده‌غه‌كردنی دی��ارده‌ی‬

‫چ��ه‌ك هه‌ڵگرتن‪ ،‬ب ‌ه مه‌به‌ستی پاراستنی‬ ‫ه��ێ��م��ن��ی‌و ئ��اس��ای��ش��ی ش��ار‪ ،‬چ��ون��ك��ه‌ ل��ه‌و‬ ‫كاته‌دا سلێمانی ژماره‌یه‌كی زۆر خه‌ڵك‬ ‫چه‌كی هه‌بوو ه��ه‌روه‌ك ئه‌یدمۆندس له‌م‬ ‫ب��اره‌ی��ه‌و ‌ه ‌ن��ووس��ی��وی��ه‌ت��ی‪ :‬پ��ێ��ش جه‌نگی‬ ‫جیهانی یه‌كه‌م سلێمانی ب ‌ه مانیفاكتۆره‌ی‬ ‫چه‌ك (چه‌خماخسازی) ناوی ده‌ركردبوو‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ك م��ارك سایكس ل ‌ه ساڵی ‪1902‬‬ ‫س��ه‌ردان��ی ش��اری سلێمانی ك��ردووه‌‌و‬ ‫وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬پ��ت��ر ل�� ‌ه ‪ 150‬دوك��ان��ی‬ ‫ێ ب��وو ‌ه ل�� ‌ه رووی‬ ‫چ��ه‌خ��م��اخ��س��ازی ل�� ‌‬ ‫چۆنایه‌تیشه‌و ‌ه زۆر پیشكه‌وتوو ب��وون‪.‬‬ ‫به‌هره‌مه‌ند بوون ل ‌ه دروستكردنی جۆری‬ ‫چه‌كی مارتینی‪ :‬جۆر ‌ه چه‌كێكی شێوازی‬ ‫‌(‪)93‬‬ ‫رووسی پێشكه‌وتووه‪.‬‬ ‫بۆ ئ��ه‌م مه‌به‌سته‌ش مێجه‌رسۆن ب ‌ه ناو‬ ‫خه‌ڵكدا جاڕیدا‪ :‬هه‌ر كه‌سێك چه‌كی هه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه ماڵدا وه‌ك (تفه‌نگ‌و ده‌مانچه‌و خه‌نجه‌ر‪..‬‬ ‫هتد)‪ ،‬ل ‌ه م��اوه‌ی بیست‌و چوار كاتژمێردا‬ ‫ده‌بێت بیدات ‌ه ده‌س��ت پۆلیسخانه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫سه‌رپێچی بكات س��زا ده‌درێ��ت ب�� ‌ه ‪500‬‬ ‫روپییه‌‪ ،‬یان شه‌ش مانگ زیندانی ده‌كرێت‬ ‫ئه‌ ‌م ترس ‌ه وایكرد خه‌ڵك ل ‌ه ماوه‌یه‌كی كه‌مدا‬ ‫چه‌كێكی زۆر راده‌ستی ئینگلیزه‌كان بكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك ئه‌حمه‌د خواج ‌ه ل ‌ه كتێبه‌كه‌یدا‬ ‫ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌كات ل ‌ه پاش جاڕدانه‌كه‌ی‬ ‫س��ۆن��ه‌و ‌ه دوای چ��ه‌ن��د رۆژێ��ك ل�� ‌ه ن��او‬ ‫شارو ده‌وروب��ه‌ری سلێمانییه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫چه‌كی كۆن هێنرای ‌ه پۆلیسخان ‌ه گردێكی‬ ‫گه‌وره‌ی دروستكرد‪ ،‬ل ‌ه جیاتی له‌ناوبردن‌و‬

‫‪225‬‬

‫سوتاندنی‪ ،‬سۆن بڕیاریدا فرمانگه‌یه‌كی‬ ‫شاره‌وانی دروست بكات‪ ،‬ئه‌م چه‌ك ‌ه زۆر ‌ه‬ ‫بخات ‌ه بناغه‌یه‌كه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش بۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫جارێكی‌تر نه‌كه‌وێته‌و ‌ه بەر ده‌ستی خه‌ڵك‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه مێجه‌رسۆن توانی پیشه‌سازی‬ ‫چه‌خماخسازی ل�� ‌ه ش��اردا ب��ه‌ره‌و كزی‬ ‫به‌رێت ل ‌ه كۆی ‪ 150‬دوكانی چه‌ك ته‌نها‬ ‫چ��ه‌ن��د دوك��ان��ێ��ك م��ای��ه‌وه‌‪ )94(.‬ئ��ه‌گ��ه‌ر له‌م‬ ‫كاره‌ی مه‌به‌ستی‌تری هه‌بوو ‌ه ئه‌ویش بێ‬ ‫چه‌ككردنی خه‌ڵكه‌كه‌‌و نه‌هێشتنی ‌ترس‬ ‫بوو ل ‌ه سه‌ر خۆیان‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫دی��ارده‌ی چه‌كداری كه‌متر ك��رده‌وه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫له‌و چوارچێوه‌یه‌دا مێجه‌رسۆن هاتوچۆی‬ ‫شه‌وانی ل ‌ه ناو شاردا قه‌ده‌غ ‌ه كرد‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫مه‌به‌ستی پاراستنی هێمنی‌و ئاسایشی‬ ‫شارو پارێزگاریكردن ل ‌ه پیاوخراپ بوو‪،‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه مه‌به‌ستی ئه‌و ‌ه بووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ت ل ‌ه به‌رێوه‌بردنی‬ ‫تووشی گیرو گرفت نه‌بێ ‌‬ ‫ناوچه‌كه‌‪ ،‬وه‌ك ل ‌ه یه‌كێك ل ‌ه ژماره‌كانی‬ ‫رۆژن��ام��ه‌ی پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن ئ��اگ��اداری��ی�� ‌هك��ی‬ ‫ب�ڵاوك��رده‌وه‌‪ ،‬باس له‌‌و د ‌هك��ات‪ ،‬ک ‌ه ماڵێك‬ ‫چه‌ند كه‌لوپه‌لێكیان ب��ه ‌ش��ه‌و ل��ێ��دزراوه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ك��ه‌س ن��ازان��ێ��ت دزه‌ك��ان كێن هه‌ر‬ ‫كه‌سێك زانیاری بدات ‌ه حكومه‌ت ل ‌ه باره‌ی‬ ‫دزه‌ك��ان ئ��ه‌و ‌ه پاداشت ده‌ك��رێ��ت‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫به ‌یه‌كێك ل ‌ه هه‌نگاو ‌ه گرنگه‌كانی سۆن‬ ‫داده‌ن��رێ��ت ب��ۆ رێ��گ��ری��ك��ردن ل��ه‌ دی��ارده‌ی‬ ‫دزی��ك��ردن‪ .‬ئه‌مه‌ش مه‌به‌ستی ل ‌ه پشته‌و ‌ه‬ ‫بوو ل ‌ه پاراستنی هێمنی‌و ئاسایشی شار بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی بارودۆخی واڵت بپارێزێت‪ .‬زیاتر‬

‫ل ‌ه پێناو چه‌سپاندنی ده‌سه‌اڵتی خۆی بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی خۆی ل ‌ه كێش ‌ه بپارێزێت‌و تووشی‬ ‫گیروگرفت نه‌بێت ل ‌ه حوكمڕانی‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ده‌وترێت له‌و س��ه‌رده‌م��ه‌دا شار ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫ئاسایشی پ��ارێ��زراب��وو ده‌ت��وان��را ش��ه‌وان‬ ‫ده‌رگ��ا دان��ه‌خ��رێ��ت‪ )95(،‬زوڵ��م‌و زۆرداری‬ ‫كه‌مكرده‌وه‌‪ ،‬ده‌ستی زۆردارانی كێشایه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌م م��ه‌ب��ه‌س��ت��ه‌ش ی��اس��ای س��زای‬ ‫(قانونی ع��ق��وب��ات)و (اص��ول��ی محاكمات)‬ ‫و (قانونی م��دن��ی)و باقی یاساكانی‌تری‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی هێنایه‌كایه‌وه‌و ئیشی‬ ‫ێ ده‌كردن‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ی كێشه‌ی زه‌وی‌و‬ ‫پ‌‬ ‫زاری به ‌پێی یاساكانی (شه‌رع) چاره‌سه‌ر‬ ‫ده‌ك��رد توانی س��وود ل ‌ه كه‌س ‌ه ش��اره‌زاو‬ ‫رۆشنبیره‌كانی چ��وارده‌وری وه‌ربگرێت‪.‬‬ ‫ب��ه ‌ت��ای��ب��ه‌ت ئ��ه‌وان��ه‌ی زم��ان��ی ئینگلیزی‌و‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی‌و ك��وردی��ان ده‌زان��ی به ‌یارمه‌تی‬ ‫ئه‌وان ‌ه توانی چه‌ند ئایه‌تێك ل ‌ه قورئانی‬ ‫پیرۆز وه‌ربگێڕێت ‌ه سه‌ر زمانی كوردی‌و ل ‌ه‬ ‫(‪)96‬‬ ‫رۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن باڵویكرده‌وه‪‌.‬‬ ‫ل��ه‌و س��ه‌رو ب��ه‌ن��ده‌دا ل�� ‌ه ك��ۆت��ای��ی جه‌نگی‬ ‫جیهانی یه‌كه‌م‌و كشانه‌وه‌ی عوسمانییه‌كان‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك ك��ه‌وت�� ‌ه ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی ن��اخ��ۆش‌و‬ ‫برسیه‌تی‌و ق��ات‌و قڕییه‌وه‌‪ ،‬سۆن بۆ ئه‌م‬ ‫مه‌به‌ست ‌ه ده‌س��ت��ی��ك��رد ب�� ‌ه هێنانی پ��اره‌و‬ ‫دانه‌وێڵه‌و خوارده‌مه‌نی‌تر بۆ ه��ه‌ژاران ب ‌ه‬ ‫(جۆ‪ ،‬شه‌كر‪ ،‬چا‪ ،‬خورما‪ ..‬هتد)‪ ،‬دابه‌شكردنی‬ ‫به ‌سه‌ر خه‌ڵكدا‪ ،‬بۆ هه‌ژاران ب ‌ه خۆڕایی‌و‬ ‫ب��ۆ ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��ده‌ك��ان ب�� ‌ه پ��ار ‌ه ل�� ‌ه هه‌مان‬ ‫كاتدا پاره‌و پولێكی باشی باڵوكرده‌و ‌ه ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪226‬‬

‫واڵت��دا تاوه‌كو بناغه‌ی ئابووری تۆزێك‬ ‫هه‌ڵسێنێته‌وه‌و توانای شت كڕینی خه‌ڵك‬ ‫ب��ه‌رز ب��ك��ات��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ه ‌مه‌به‌ستی‬ ‫راكێشانی سه‌رنجی خه‌ڵك ب ‌ه الی خۆیدا‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌وانه‌ی ‌ه مه‌به‌ستێكی‌تری هه‌بوو‬ ‫بێت بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنجی خه‌ڵك ل ‌ه كه‌م‌و‬ ‫كورتی حكومه‌ت دووربخاته‌وه‌‌و نه‌هێڵێت‬ ‫بپڕژێن ‌ه سه‌ر كاروباری سیاسی‌و ناڕه‌زایی‬ ‫ده‌ربڕین‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ل ‌ه پێناو پێشكه‌وتنی‬ ‫الیه‌نی كشتوكاڵ هه‌ڵسا ب ‌ه پێدانی قه‌رزو‬ ‫ێ بارمته‌و قازانج‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تۆو به ‌جوتیاران ب ‌‬ ‫تایبه‌تی ب��ه‌و كه‌سانه‌ی زه‌وی‌و زاری��ان‬ ‫هه‌بوو بۆ به‌ره‌وپێشبردنی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫ب��ه‌روب��وم��ی ن��اوخ��ۆی��ی‪ ،‬ئ��ه‌و ق��ه‌رزه‌ش ب ‌ه‬ ‫گوێره‌ی مۆركردنێكی كوێخا بوو‪ .‬دانه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌م پ��اره‌ی��ه‌ش ورد ‌ه ورد ‌ه ب��وو ه��ه‌ر‬ ‫ج��اره‌و شتێكی لێده‌دایه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كی‌تر‬ ‫ئینگلیزه‌كان گرنگیان ب ‌ه الیه‌نی بازرگانیش‬ ‫داو ‌ه هه‌وڵیانداوه‌‪ ،‬كه ‌بازرگانان بۆ الی‬ ‫خۆی رابكێشێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش زیاتر ل ‌ه پێناوی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی خۆیان ب��وو ن��ه‌ك خه‌ڵك‪،‬‬ ‫چونك ‌ه له‌م رێگایه‌و ‌ه باجی زیاتریان ده‌ست‬ ‫ده‌كه‌وت‪ )97(.‬دواتر بۆ باشتر به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫ك��اروب��اری واڵت هه‌ڵسا ب ‌ه دامه‌زراندنی‬ ‫ئه‌نجومه‌نێكی (استشاری ــ راوێژكاری) ك ‌ه‬ ‫له دوانز ‌ه كه‌س چینی ئه‌شراف پێكهاتبوون‬ ‫به ‌شێوه‌ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‪ ،‬كه ‌پێی ده‌وت��را‬ ‫مه‌جلیس‌‌و ئیداره‌ی موعه‌لالی سلێمانی‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها دانانی سه‌رۆك شاره‌وانیش به‬ ‫‌هه‌ڵبژاردن بوو‪ ،‬یه‌كێك له‌و ئه‌نجومه‌نانه‌‪،‬‬

‫ئه‌ندامانی بریتی ب��وون ل ‌ه (حه‌م ‌ه ئاغای‬ ‫ئه‌وره‌حمان ئاغاو عه‌بدول فه‌تاح چه‌له‌بی‌و‬ ‫جه‌مال عیرفان‌و حاجی برایم ئاغا)‪ ،‬ئه‌مان ‌ه‬ ‫ئ��ه‌ن��دام��ان��ی ه��ه‌ڵ��ب��ژێ��ردراوی ش��ار ب��وون‪،‬‬ ‫ئه‌حمه‌د م��وخ��ت��ارو س��ه‌ردی��ف م��ه‌زه��ه‌رو‬ ‫س��ال��ح پ��اش��او ك��اب��ت��ن ه��ول��ت‌ی معاونی‬ ‫حاكمی سیاسی ئه‌ندامانی ئاسایی شار‬ ‫بوون‪ ،‬جگ ‌ه له‌وانه ‌(ئه‌مین ئاغای ره‌شید‬ ‫ئاغای هه‌مه‌وه‌ند) به‌ناوی چه‌مچه‌ماڵه‌و ‌ه‬ ‫(حه‌م ‌ه سالح به‌گی حه‌م ‌ه عه‌لی به‌گ) ب ‌ه‬ ‫ناوی شارباژێره‌وه‌‪ ،‬حامید به‌گی مه‌جید‬ ‫به‌گی جاف ب ‌ه ناوی هەڵه‌بجه‌وه‌‪ ،‬هه‌مزە‬ ‫ئاغای ئه‌واڵنی ب ‌ه ناوی رانییه‌و ‌ه ئه‌ندامانی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژێ��ردراوی ئ��ه‌م ئه‌نجومه‌ن ‌ه ب��وون‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ چه‌ند كه‌سانێكی‌تر‪ ،‬ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رۆكی شاره‌وانیدا (مه‌حمود ئه‌فه‌ندی)‬ ‫ده‌رچ��وو ئ��ه‌م كه‌سایه‌تیی ‌ه ب�� ‌ه دووج��ار‬ ‫ب��وو ‌ه ب ‌ه سه‌رۆكی ش��اره‌وان��ی سلێمانی‪.‬‬ ‫(‪ )98‬یه‌كێكی‌تر ل ‌ه ك��ار ‌ه گرنگه‌كانی سۆن‬ ‫ئه‌ویش بێكاری ب��وو‪ ،‬ک ‌ه خه‌ڵكێكی زۆر‬ ‫تووشی بێكاری ببوو‪ ،‬بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌م دی��ارده‌ی��ه‌ش هه‌ستا ب�� ‌ه ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌وره‌یه‌ك بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی‪ ،‬كه ته‌مه‌نیان‬ ‫ل ‌ه حه‌ڤد ‌ه سااڵن كه‌متر نه‌بێت‪ ،‬بۆ فێربوونی‬ ‫ئیشی ئۆتۆمبێل ب ‌ه شاگردی‪ ،‬ك ‌ه ته‌واویان‬ ‫ك��رد مانگانه‌كه‌یان په‌نجا روپیی ‌ه كه‌متر‬ ‫نه‌بێت‪ .‬ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌و سه‌رده‌م ‌ه كارێكی‬ ‫زۆر باش بووه‌‪ ،‬ک ‌ه خه‌ڵك فێری ئه‌م جۆر ‌ه‬ ‫پیشان ‌ه بكرێت‪ ،‬ئه‌و ده‌وره‌ی�� ‌ه ده‌سته‌یه‌ك‬ ‫ئۆتۆمبێلچی باش‌و شاره‌زای ل ‌ه سلێمانیدا‬

‫‪227‬‬

‫پ��ێ��گ��ه‌ی��ان��د وه‌ك م��ه‌الی ئۆتومبێلچی‌و‬ ‫عبدولاڵی ب��رای‌و چ��ه‌ن��دان كه‌سی‌تریش‪،‬‬ ‫ك ‌ه ب ‌ه سه‌ره‌تای ده‌ستپێكردنی ئه‌و كار ‌ه‬ ‫داده‌نرێت‪ )99(.‬هه‌موو ئه‌و كارانه‌ی باسكران‬ ‫ێ مه‌به‌ست نه‌كرابێت‌و هه‌ر یه‌كه‌یان‬ ‫ره‌نگ ‌ه‌ب ‌‬ ‫مه‌به‌ستی خۆی ل ‌ه پشته‌و ‌ه ب��ووە‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫هیچ نه‌بووبێت بۆ ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫ێ كێشه‌و ل ‌ه‬ ‫ئ��ه‌ودا ش��ار ئ��ارام ب��ێ��ت‌و ب�� ‌‬ ‫خۆشگوزه‌رانیدا بێت‪ .‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی كێشه‌ی‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌م كاران ‌ه‬ ‫ئه‌نجامی باشیان هه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه پاڵ ئه‌م‬ ‫ك��اران��ه‌دا چه‌ند كارێكی‌تری ئه‌نجامداوه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه نه‌شیاو ب��ووه‌‪ ،‬ئینگلیزه‌كان ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫ێ‬ ‫مێجه‌رسۆن‪ ،‬ك ‌ه هات ‌ه سلێمانی ویستیان ب ‌‬ ‫ێ بده‌ن ‌ه داب‌و نه‌ریتی ئایینی‌و‬ ‫ئه‌وه‌ی گو ‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌و ته‌نانه‌ت هۆزایه‌تی ك��ورد به‬ ‫‌شێوازێكی ئ��ه‌وروپ��ی وه‌ك الی خۆیان‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وت بكه‌ن‪ .‬هه‌ر له‌و سه‌رده‌مه‌دا‬ ‫ل ‌ه ناو سلێمانیدا باوی ده‌روێشی داهاتبوو‪.‬‬ ‫ژماره‌یه‌كی زۆر ل ‌ه ده‌روێشه‌كان ل ‌ه كۆچی‬ ‫ك��ۆاڵن‌و مزگه‌وته‌كاندا ب��وون بنكه‌یان ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر ش��ه‌ق��ام��ه‌ك��ان دام��ه‌زران��د ب��وو‪ ،‬له‌و‬ ‫كاته‌شدا ل�� ‌ه سلێمانی شوێنێك ك��رای��ه‌و ‌ه‬ ‫بۆ له‌شفرۆشی‌و ك��اری ناشایسته‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫مێجه‌رسۆن ناوی نابوو شوێنی ئافره‌ت ‌ه‬ ‫بێ رووه‌كان‪ 45( ،‬بۆ‪ )50‬ئافره‌تی تێدابوو‪،‬‬ ‫رێگادرا چه‌ند لقێكی لێبكرێته‌و ‌ه ل ‌ه گه‌ڕه‌كی‬ ‫سابونكه‌ران‌و گه‌ڕه‌كی ئیسكانی شاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه هه‌ولێریش ماڵێكیان‬ ‫بۆ له‌شفرۆشی ك��رده‌وه‌‪ ،‬هه‌ر وه‌كو شێخ‬

‫له‌تیف ل ‌ه یاداشته‌كه‌یدا ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌كات‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬چوبای ‌ه بۆ هه‌ر شوێنێک سۆن دوو‬ ‫ێ ئافره‌تی له‌گه‌ڵ خۆی ده‌برد‪ ،‬ئه‌م ‌ه جگ ‌ه‬ ‫س‌‬ ‫له‌وه‌ی ل ‌ه ساڵی ‪ 1919‬بۆ یه‌كه‌م جار رێگه‬ ‫‌درا به‌ئاشكرا ل ‌ه سلێمانیدا مه‌ی بفرۆشرێت‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ژم��ار ‌ه ‪ 74‬رۆژن��ام��ه‌ی پێشكه‌وتندا‬ ‫ئ��اگ��اداری ب�ڵاوك��رده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه پێویست ‌ه هه‌ر‬ ‫كه‌سێك ش��ه‌راب دروس��ت ده‌ك��ات ده‌بێت‬ ‫موفه‌تیشی گ��وم��رگ ئ��اگ��ادارب��ك��ات��ه‌وه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ش��ه‌و ‌ه س��زا ده‌درێ��ت‪ )100(.‬ئه‌م‬ ‫شتانه‌ش ره‌نگ ‌ه تا راده‌یه‌ك بۆ خه‌ڵكانی‌تر‬ ‫ئاسایی بێت‪ ،‬به‌اڵم له‌و كاته‌دا له‌گه‌ڵ داب‌و‬ ‫نه‌ریتی كورد‌و ئایینی ناوچه‌ك ‌ه نه‌گونجاوه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه خاوه‌ن بیرو باوه‌ڕێكی ئایینی پته‌وبوون‬ ‫پێشتر شتی وا نه‌بووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌م كارانه‌ی‬ ‫سۆن شتێكی نامۆ بووه‌‪ ،‬رق‌و كینه‌ی الی‬ ‫خه‌ڵك دروستكرد به‌رانبه‌ر ئه‌و ره‌فتاره‌ی‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌و ره‌فتارانه‌ی سۆن هه‌ستا ب ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫سه‌پاندنی باجێكی زۆر به‌سه‌ر خه‌ڵكدا ب ‌‬ ‫گوێدان ‌ه ئاستی بژێویی خه‌ڵك له‌و كاته‌دا‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت بڕی باجه‌كان ل ‌ه س��ه‌رووی ئه‌و‬ ‫قه‌باره‌ی ‌ه بوو‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌می ده‌وڵه‌تی‬ ‫ک‬ ‫عوسمانی ده‌ی��ان به‌خشی‪ ،‬ی��ان هه‌ندێ ‌‬ ‫ل ‌ه خه‌ڵكی گونده‌كان ناچاركرا‪ ،‬كه ‌باجی‬ ‫دوو ساڵ ببه‌خشێت‌‪ .‬هێشتا به‌رهه‌مه‌كه‌ی‬ ‫پێنه‌گه‌یشتووه‌‪ ،‬یاساكانی باج زۆر تووندو‬ ‫تیژ بوو‪ ،‬بۆ باج رژێمێكی باجی فره‌وانیان‬ ‫به‌كارهێنا بۆ هه‌موو به‌رهه‌م هێنراوه‌كان‬ ‫ل�� ‌ه ‪ %10‬ب�� ‌ه س��ه‌ر داه��ات��ی زستانییه‌كانی‬ ‫ئه‌و زه‌وییانه‌ی سه‌پێنراوه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه ده‌ستی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪228‬‬

‫خه‌ڵكه‌وه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌و زه‌وییان ‌ه به‌ئاودێری‬ ‫حكومه‌ت ئاو بدرێت ل ‌ه ‪%10‬ی‌تری ده‌خرای ‌ه‬ ‫سه‌ر باجه‌كه‌‪ .‬ئه‌م باج ‌ه زیاده‌یه‌ش ئاستی‬ ‫ب��ژێ��وی��ی خه‌ڵكی خ��راپ��ت��رك��رد‪ ،‬ک�� ‌ه سۆن‬ ‫رێ��ژه‌ی ئ��ه‌و باج ‌ه زی��اده‌ی ن��اردوو ‌ه بۆ‬ ‫به‌غداد‪ ،‬ک ‌ه ده‌گه‌یشت ‌ه نزیكه‌ی دوو سه‌د‬ ‫ه��ه‌زار ج��ون��ه‌ی��ه��ی ئ��ی��س��ت��ه‌رل��ی��ن��ی‪ )101(،‬ل ‌ه‬ ‫الیه‌كی‌تر هه‌ستا ب ‌ه راكێشانی سه‌رنجی‬ ‫پیاوانی ئایینی بۆ الی خ��ۆی ئه‌ویش ل ‌ه‬ ‫رێگای زیادكردنی موچه‌ی ئیمام‌و خه‌تیبی‬ ‫مزگه‌وته‌كان ل ‌ه پێناو راگرتنی هه‌ستی‬ ‫ئایینی خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌مانه‌ش‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر ك��ه‌م��ك��ردن��ه‌وه‌ی خ��ه‌رج��ی ب��وو ‌ه‬ ‫ل ‌ه ب��واره‌ك��ان��ی‌ت��ر‪ )102(،‬به ‌پێی راپۆرتێكی‬ ‫مێجه‌رسۆن ل ‌ه سااڵنی ‪ 1920‬ــ ‪1921‬ز‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه خه‌رجییه‌كانی سلێمانی ئاماژ ‌ه‬ ‫ب ‌ه خه‌رجی مانگانه‌ی مه‌ال‌و مزگه‌وته‌كان‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه خه‌رجیه‌كانیان گه‌یشتۆت ‌ه پانز ‌ه‬ ‫هه‌زار روپییه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها هی ئه‌وقافیش د ‌ه‬ ‫هه‌زار روپییه ‌بووه‌‪ ،‬بۆ بواری خوێندنیش‬ ‫شه‌ست‌و سێ هه‌زار‪ ،‬به‌اڵم ته‌نیا بۆ پۆلیس‬ ‫(‪)103‬‬ ‫هه‌شتاو سێ ه��ه‌زار ته‌رخان ك��راب��وو‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌و كارانه‌ی مێجه‌رسۆن كردی‪،‬‬ ‫به‌اڵم نه‌یتوانی ب ‌ه سه‌ر ئاژاوه‌و كێشه‌كانی‬ ‫ن��اوچ��ه‌ك��ه‌دا زاڵ��ب��ێ��ت‪ .‬ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت ش��اری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬ک ‌ه تووشی په‌شۆكی‌و ناڕه‌زایی‬ ‫زۆری خه‌ڵكه‌كه‌ی بووه‌‪ .‬ئینگلیز‪ ،‬ک ‌ه زانی‬ ‫ناتوانێت چیتر حوكمڕانی ناوچه‌ك ‌ه بكات‌و‬ ‫بارو دۆخه‌ك ‌ه كۆنتڕۆڵ بكات بۆی ‌ه بیری‬ ‫ك��رده‌و ‌ه تاك ‌ه رێگه‌چار ‌ه هێنانه‌وه‌ی شێخ‬

‫محمود ‌ه ل ‌ه هیندیستانه‌و ‌ه بۆ سلێمانی‪.‬‬ ‫ئینگلیز كۆبوونه‌وه‌یه‌كی ئه‌نجامدا له‌گه‌ڵ‬ ‫پیاوماقواڵن‌و ئه‌شرافی شاردا‪ .‬مێجه‌رسۆن‬ ‫وتارێكی خوێنده‌و ‌ه وتی بۆ ئه‌وه‌ی ساردی‬ ‫ل ‌ه نێوانمان نه‌مێنێت‪ ،‬حكومه‌تی خاوه‌ن شكۆ‬ ‫بڕیاریدا سلێمانی به‌جێبهێڵێت‪ ،‬گه‌لی كورد‬ ‫خۆی ده‌زگایه‌كی حوكمداری دابمه‌زرێنێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه هیوای ئه‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆیی‌و رزگاریان‬ ‫(‪)105‬‬ ‫ل�� ‌ه م��اوه‌ی��ه‌ك��ی ك��ه‌م��دا دی��اری ب��ك��رێ��ت‪.‬‬ ‫مێجه‌رسۆن دوای زی��ات��ر ل�� ‌ه دوو ساڵ‬ ‫حوكمرانی سلێمانی ل ‌ه رۆژی ‪5‬ی ئازاری‬ ‫‪ 1921‬به‌ناوی ماندوویی‌و حه‌سانه‌و ‌ه شاری‬ ‫سلێمانی به‌جێهێشت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه رایه‌كی‌تر‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێت تووشی نه‌خۆشی سیل‬ ‫بوو ‌ه دكتۆره‌كان ئامۆژگارییان كردووه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه بگه‌ڕێته‌وه ب ‌ۆ واڵت��ی خ��ۆی‪ .‬ل ‌ه كاتی‬ ‫گه‌ڕانه‌وه‌یدا بۆ بریتانیا ل ‌ه ناو كه‌شتیه‌كه‌یدا‬ ‫ل ‌ه ‪24‬ی ‪2‬ی ‪ 1923‬كۆچی دوایی كردووه‌‪.‬‬ ‫(‪)104‬‬

‫(‪)106‬‬

‫‪229‬‬

‫سه‌رچاوه‌‌و په‌راوێز‪:‬‬

‫* مێجەر پلەیەکی ئەفسەرییە‪.‬‬

‫(‪ )1‬كوردو عه‌جه‌م (مێژووی سیاسی كورده‌كانی‬ ‫ئێران)‪ ،‬نووسینی‪ :‬ساڵح محه‌مه‌د ئه‌مین‪ ،‬ب‪.‬ش‪.‬چ‪،‬‬ ‫‪ ،1992‬ل‪13‬ــ ‪14‬‬ ‫ک نووسه‌ر‪ ،‬چه‌ند وتارێكی كوردناسی‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵێ ‌‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬ئه‌نوه‌ر ق��ادر محه‌مه‌د‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫سه‌رده‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،2004 ،‬ل‪.287‬‬ ‫(‪ )٢‬بۆ زان��ی��اری زیاتر ب��ڕوان��ه‌‪ :‬الكوردولوجیا‬ ‫واإلزیدیة‌؛ ‪ ،www.xetara.com‬خلیل جندي‪.‬‬ ‫ریشه‌ی كاریگه‌رییه‌كانی بریتانیا ل ‌ه میسۆپۆتامیادا‪،‬‬ ‫نووسینی‪ :‬زه‌ك��ی س��اڵ��ح‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬كامیل‬ ‫محه‌مه‌د ق��ه‌ره‌داغ��ی‪ ،‬ك��وردۆل��ۆج��ی‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫‪ ،2009‬ل‪7‬ــ‪.14‬‬ ‫(‪ )٣‬جه‌نگی چاڵدێران‪ :‬جه‌نگی نێوان ده‌وڵه‌تی‬ ‫عوسمانی (ب�� ‌ه سه‌رۆكایه‌تی سوڵتان سه‌لیمی‬ ‫یه‌كه‌م)‌و ده‌وڵه‌تی سه‌فه‌وی (ب ‌ه سه‌رۆكایه‌تی شا‬ ‫ئیسماعیلی یه‌كه‌م) بوو ‌ه ل ‌ه ‪23‬ی ‪8‬ی ‪1514‬ز‪ .‬ل ‌ه‬ ‫شیوی چاڵدێراندا‪ ،‬ک ‌ه ده‌که‌وێت ‌ه باكووری شاری‬ ‫ته‌ورێ ‌ز (پایته‌ختی سه‌فه‌وی) روویدا‪ .‬ل ‌ه ئه‌نجامدا‬ ‫عوسمانییه‌كان توانیان ب ‌ه سه‌ر سه‌فه‌ویه‌كاندا‬ ‫سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ستبهێنن‪ .‬بۆ زان��ی��اری زیاتر‬ ‫بڕوان ‌ه په‌ڕتووکی شا ئیسماعیلی یه‌كه‌م‌و جه‌نگی‬ ‫چ��اڵ��دێ��ران‪ ،‬ن��ووس��ی��ن��ی‪ :‬ه��اش��م ح��ی��ج��ازی ف��ه‌ر‪،‬‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬كه‌مال ره‌شید شه‌ریف‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫تیشك‪ ،‬سلێمانی‪ ،2002 ،‬ل‪.122‬‬ ‫(‪ )٤‬م��ێ��ژووی ك��ورد ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ی شانزه‌یه‌مدا‪،‬‬ ‫سه‌عید به‌شیر ئیسكه‌نده‌ر (دكتۆر)‪ ،‬وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫شكور مسته‌فا‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2007 ،‬ل‪ 59‬ــ ‪.60‬‬ ‫(‪ )٥‬تأریخ اوروبا من عصر النهض ‌ة حتی الثورة‬

‫الفرنسیة ‌‪ 1500‬ــ ‪ ،1789‬تألیف‪ :‬محمد محمد‬ ‫صالح‪ ،‬مطبع ‌ة دار الجاحظ للطباع ‌ة والنشر‪ ،‬بغداد‪،‬‬ ‫‪ ،1892‬ص‪ 40‬ــ ‪.42‬‬ ‫(‪ )٦‬زه‌كی ساڵح‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.13‬‬ ‫(‪ )٧‬ك��ورد ل�� ‌ه دی��دی رۆژه��ه‌اڵت��ن��اس��ه‌ك��ان��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫نووسینی‪ :‬ف��ه‌ره��اد پیرباڵ (دك��ت��ۆر)‪ ،‬ده‌زگ��ای‬ ‫ئاراس‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2006 ،‬ل‪.31‬‬ ‫(‪ )٨‬ه��ه‌رچ��ه‌ن��د ‌ه ه��ه‌ن��دێ��ک ل�� ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان‬ ‫ئ��ام��اژ ‌ه ب��ۆ سه‌ره‌تاكانی ك��وردن��اس��ی ده‌ک��ه‌ن‌و‬ ‫ده‌یگه‌ڕێننه‌و ‌ه بۆ ش��ه‌ڕی خاچییه‌كان‌و هاتنی‬ ‫موژده‌به‌ره‌كان بۆ رۆژهه‌اڵت‪ .‬ده‌کرێت هه‌ر له‌و‬ ‫كاته‌شه‌و ‌ه سه‌ره‌تای ئاشنابوونی رۆژه��ه‌اڵت‌و‬ ‫رۆژئ��اوا دابنرێت‪ .‬بۆی ‌ه رای ج��ی��اواز هه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫باره‌ی سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی كوردناسییه‌وه‌‪ .‬بۆ‬ ‫زانیاری زیاتر بڕوانه‌‪ :‬كوردو كوردستان ل ‌ه نیگای‬ ‫چه‌ند گه‌ریده‌یه‌كی رۆژئ��اوای��ی��ه‌وه‪ ،‬نووسینی‌‪:‬‬ ‫شكور مسته‌فا‪ ،‬گۆڤاری كۆری زانیاری عێراق (‬ ‫ده‌سته‌ی كورد)‪ ،‬به‌رگی هه‌شته‌م‪ ،‬بغداد‪،1981 ،‬‬ ‫ل‪122‬‬ ‫رۆژهه‌اڵتناسیی ل ‌ه نێوان ستراتیجی‌و داگیركاری‌و‬ ‫ئایدیولۆجی سته‌مدا‪ ،‬نووسینی‪ :‬ك��او ‌ه مسته‌فا‬ ‫محه‌مه‌د (هاوراز)‪ ،‬چاپخانه‌ی په‌روه‌رده‌‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬ ‫‪ ،2003‬ل‪ 43‬ــ ‪.44‬‬ ‫(‪ )٩‬زه‌كی ساڵح‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 13‬ــ ‪.15‬‬ ‫(‪ )١٠‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪ 15‬ــ ‪.20‬‬ ‫(‪ )١١‬ما كتب ‌ه المؤرخون والمستشرقون والرحال ‌ة‬ ‫عن الكرد وبالدهم علی امتداد (‪1258‬ـ��ـ ‪،)1920‬‬ ‫تألیف‪ :‬عبد الخالد صابر‪ ،‬گۆڤاری هه‌زارمێرد‪،‬‬ ‫ژمار ‌ه ‪ ،23‬ساڵی شه‌شه‌م‪ ،‬ئه‌یلولی‪ ،2003‬ص‪192‬‬ ‫ــ ‪.195‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪230‬‬

‫(‪ )١٢‬تطور صور ‌ة الشرق في األدب اإلنجلیزي‪،‬‬

‫م‪.‬س‪.‬الزاری��ف‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬هۆشیار عه‌بدوڵاڵ‬

‫تألیف‪ :‬ن��اج��ی ع��وی��ج��ان‌‪ ،‬ترجمة‪ :‬ت��ارا صباغ‪،‬‬

‫سه‌نگاوی‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،‬ل‪.166‬‬

‫مراجع ‌ة سنجود المولی (دكتور)‪ ،‬مركز دراسات‬

‫(‪ )١٩‬ك��ه‌م��ال م��ه‌زه��ه‌ر (دك��ت��ۆر)‪ ،‬س��ه‌رچ��اوه‌ی‬

‫الوحدة العربیة‌‪ ،‬بیروت‪ ،2008 ،‬ص‪ 28‬وما بعدها‪.‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪ 12‬ــ ‪.13‬‬

‫(‪ )١٣‬ك��ۆم��پ��ان��ی��ای ه��ی��ن��دی��ی رۆژه��ه‌اڵت��ی‪:‬‬

‫(‪ )٢٠‬كوردستان ل ‌ه نێوان ملمالنێی نێوده‌وڵه‌تیی‌و‬

‫كۆمپانیایه‌كی ئینگلیزی به‌ناوبانگ ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1‌ 600‬‬

‫ناوچه‌یدا ‪ 1890‬ــ ‪ ،1932‬نووسینی‪ :‬كامه‌ران‬

‫ل ‌ه الیه‌ن ژماره‌یه‌ك بازرگانی ناوداری بریتانیاو ‌ه‬

‫ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د ئه‌مین‪ ،‬ده‌زگای چاپ‌و په‌خشی‬

‫دامه‌زراوه‪ .‬بۆ به‌هێزكردنی په‌یوه‌ندیی ئه‌وروپا‬

‫سه‌رده‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،2000 ،‬ل‪13‬ــ‪.14‬‬

‫له‌گه‌ڵ هیندستان‌و خوارووی رۆژهه‌اڵتی ئاسیاو‬

‫(‪ )٢١‬م‪.‬س‪.‬الزاری��ف‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪13‬‬

‫چین‪ .‬دواتر ل ‌ه كۆمپانیایه‌كی بازرگانییه‌و ‌ه بوو ‌ه‬

‫ــ ‪.14‬‬

‫ب ‌ه ده‌زگایه‌كی سیاسی‪ .‬دوای��ی ئ��ه‌وه‌ی ره‌گی‬

‫(‪ )٢٢‬پرسی رۆژه��ه‌اڵت‪ :‬وه‌ك زاراوه‌ی��ه‌ك بۆ‬

‫هاویشت‪ ،‬ل ‌ه زۆر شوێنی‌تری رۆژهه‌اڵتدا لقی‬

‫یه‌كه‌م جار ل ‌ه ساڵی ‪ 1822‬ل ‌ه كۆنگره‌ی ڤیرۆنادا‬

‫خۆی دام��ه‌زران��دووه‌‪ .‬ده‌ورێكی ب��ااڵی هه‌بوو ‌ه‬

‫به‌كارهاتووه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه باره‌ی سه‌رهه‌ڵدانییه‌و ‌ه‬

‫ل ‌ه باڵوكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی سیاسی بریتانیادا‪.‬‬

‫هه‌ندێک پێیان وای ‌ه بۆ ئه‌و كات ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫بڕوانه‌‪ :‬كوردستان ل ‌ه ساڵه‌كانی شه‌ڕی یه‌كه‌می‬

‫عوسمانییه‌كان پێیان نای ‌ه ناو خاكی ئه‌وروپاوه‌‪،‬‬

‫جیهانیدا‪ ،‬ك��ه‌م��ال م��ه‌زه��ه‌ر ئه‌حمه‌د (دك��ت��ۆر)‪،‬‬

‫ی��اخ��ود ب��ۆ كۆتایی س��ه‌ده‌ی ش��ان��زه‌‪ .‬ب��ه ‌هۆی‬

‫چاپخانه‌ی كۆڕی زانیاریی كورد‪ ،‬به‌غداد‪،1975 ،‬‬

‫گرژبوونی سنووری ده‌وڵه‌تی عوسمانییه‌وه‌‪،‬‬

‫ل‪ 12‬ــ ‪.13‬‬

‫ده‌كرێت بكرێت ‌ه دوو قۆناغ‪:‬‬

‫(‪ )١٤‬زه‌كی ساڵح‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.24‬‬

‫قۆناغی یه‌كه‌م‪ :‬سیمای ئه‌و قۆناغ ‌ه ل ‌ه په‌یمانی‬

‫(‪ )١٥‬خ��ه‌ب��ات ل�� ‌ه رێ��ی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬نووسینی‪:‬‬

‫كوچه‌ك كه‌ینارچی تا جه‌نگی كریمه‌‪ ،Krima‬ك ‌ه‬

‫ن‪.‬أ‪.‬خالفین‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬جه‌اللی ته‌قی‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫ده‌ركه‌وتنی رۆڵی روسیایه‌ له‌ رۆژهه‌اڵتدا‪.‬‬

‫راپه‌ڕین‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ساڵی‪ ،1971‬ل‪.38‬‬

‫قۆناغی دووه‌م‪ :‬دوای جه‌نگی كریم ‌ه تا وه‌كو‬

‫(‪ )١٦‬ال��ع��راق ف��ي الوثائق البریطانیة ‪ 1905‬ــ‬

‫كۆتایی حه‌فتاكانی سه‌ده‌ی نۆزد ‌ه ده‌گرێته‌وه‌‪،‬‬

‫‪ ،1930‬تألیف‪ :‬فؤاد قزانجي‪ ،‬دار المأمون للترجمة‬

‫یه‌كێك ل ‌ه سیماكانی ئه‌م قۆناغ ‌ه الوازیی رۆڵی‬

‫والنشر‪ ،‬بغداد‪ ،1989 ،‬ص‪ 43‬ــ ‪.44‬‬

‫روسیا بوو ل ‌ه كێشه‌كه‌دا‌و توندبوونی ملمالنێی‬

‫(‪ )١٧‬الوجه اآلخر للنهضة االوروبیة (محاضرات‬

‫نێوان زلهێزه‌كانی ئه‌وروپا ب ‌ه تایبه‌تی بریتانیاو‬

‫في تأریخ أوروبا في عصر النهضة ‪1953‬ــ‪،1789‬‬

‫فه‌ره‌نسا‪ .‬بڕوانه‌‪ :‬كوردستان ل ‌ه بازنه‌ی كێشه‌ی‬

‫صالح حسین العكیلي‪ ،‬مؤسس ‌ة ال��وراق‪ ،‬عمان‪،‬‬

‫رۆژه��ه‌اڵت��دا ‪ 1800‬ــ ‪ ،1900‬كامه‌ران محه‌مه‌د‬

‫‪ ،2006‬ص‪ 166‬ــ ‪.168‬‬

‫حاجی‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆشنبیری‪ ،‬هه‌ولێر‪،2007 ،‬‬

‫(‪ )١٨‬م��ێ��ژووی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ن��ووس��ی��ن��ی‪:‬‬

‫ل‪ 16‬ــ ‪.17‬‬

‫‪231‬‬

‫(‪ )٢٣‬م‪.‬س‪.‬الزاریف‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 13‬ــ‬

‫(‪ )٣٤‬الدبلوماسیون البریطانیون في العراق ‪1831‬‬

‫‪.14‬‬

‫ــ ‪ ،1914‬تألیف‪ :‬صالح خضر محمد‪ ،‬طبع في‬

‫(‪ )٢٤‬ناجی عویجان‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪104‬‬

‫مطابع دار الشؤون الثقافی ‌ة العامة‪ ،‬بغداد‪،2005 ،‬‬

‫ــ ‪.106‬‬

‫ص‪ 54‬ــ ‪.55‬‬

‫ن‪ .‬أ‪ .‬خالفین‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 45‬ــ ‪.46‬‬

‫(‪ )٣٥‬گ��ه‌ش��ت��ه‌ك��ه‌ی ف��ری��زه‌ر ب��ۆ ك��وردس��ت��ان‌و‬

‫(‪ )٢٥‬ك��ام��ه‌ران ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی‬

‫میسۆپۆتامیا ساڵی ‪ ،1834‬نووسینی‪ :‬جیمس‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪ 20‬ــ ‪.26‬‬

‫بیللی فریزه‌ر‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬ئومێد ئاشنا‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫(‪ )٢٦‬ناجی عویجان‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.107‬‬

‫تیشك‪ ،‬سلێمانی‪.1998 ،‬‬

‫(‪ )٢٧‬سه‌فه‌رنامه‌ی ویلیه‌م هیوود بۆ كوردستان‬

‫(‪ )٣٦‬رحلة المستر جیمس برانت ال��ی المنطق ‌ة‬

‫س��اڵ��ی ‪ ،1817‬ن��ووس��ی��ن��ی‪ :‬وی��ل��ی��ه‌م ه��ی��وود‪،‬‬

‫الكردی ‌ة عام ‪ ،1838‬تألیف‪ :‬جیمس برانت‪‌،‬ترجمة‌‪:‬‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬نه‌جاتی عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی حاجی‬

‫حسین أحمد الجاف‪ ،‬مطبعة‌ الجاحظ‪ ،‬بغداد‪ .‬د‪.‬ت‪.‬‬

‫هاشم‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2012،‬ل‪ 15‬ــ ‪16‬‬

‫(‪ )٣٧‬گوینته‌ر دێشنه‌ر‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.64‬‬

‫ن‪ .‬أ‪.‬خالفین‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.37‬‬

‫(‪ )٣٨‬ویلیه‌م هیوود‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪25‬‬

‫(‪ )٢٨‬ئه‌نوه‌ر قادر محه‌مه‌د‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬

‫ــ ‪.26‬‬

‫ل‪.310‬‬

‫(‪ )٣٩‬مارك سایكس‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪ 21‬ــ‬

‫(‪ )٢٩‬ویلیه‌م هیوود‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.17‬‬

‫‪.22‬‬

‫(‪ )٣٠‬كورد‪ ،‬تورك‪ ،‬عه‌ره‌ب‪ .‬نووسینی‪ :‬سیسیل‬

‫(‪ )٤٠‬المصدر نفسه‪ ،‬ص‪ 22‬ــ ‪.23‬‬

‫جۆن ئیدمۆنس‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬حامید گه‌وهه‌ری‪،‬‬

‫(‪ )٤١‬ش��ۆڕش��ی پیشه‌سازیی س��ه‌ره‌ت��اك��ان��ی ل ‌ه‬

‫چاپخانه‌ی ئاراس‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2004 ،‬ل‪.44‬‬

‫ئینگلته‌را ل�� ‌ه ن��ی��وه‌ی یه‌كه‌می س��ه‌ده‌ی ه��ه‌ژد ‌ه‬

‫(‪ )٣١‬القبائل الكردی ‌ة في االمبراطوری ‌ة العثمانییة‪.‬‬

‫به‌ر ل ‌ه ده‌وڵه‌ت ‌ه ئه‌وروپییه‌كانی‌تر سه‌ریهه‌ڵداوه‌‪.‬‬

‫تألیف‪ :‬مارك سایكس‪‌ ،‬ترجمة‌‪ :‬خلیل علی مراد‪،‬‬

‫زێده‌بوونێكی ب��ه‌رچ��او ل�� ‌ه ه��ه‌م��وو بواره‌كانی‬

‫مطبع ‌ة دار الزمان‪ ،‬دمشق‪ ،2007 ،‬ص‪.19‬‬

‫به‌رهه‌مهێناندا هه‌تا نیوه‌ی دووه‌م��ی س��ه‌ده‌ی‬

‫(‪ )٣٢‬گه‌شتنامه‌ی ری��چ بۆ كوردستان ‪،1820‬‬

‫نۆزده‌به‌دی‌كراوه‌‪ .‬به‌رهه‌مه‌كانی ئینگلیز هه‌موو‬

‫نووسینی‪ :‬كلودیوس جیمس ریچ‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬

‫بازاڕه‌كانی جیهانی گڕ دابوو‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا ده‌وڵه‌ت ‌ه‬

‫محه‌مه‌د حه‌م ‌ه باقی‪ ،‬چاپخانه‌ی ئ��اراس‪ ،‬چاپی‬

‫ئه‌وروپییه‌كانی‌تر هێشتا ل ‌ه رووی پیشه‌سازییه‌و ‌ه‬

‫سێیه‌م‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2002 ،‬ل‪.11‬‬

‫ب��ه‌ره‌و پێش نه‌چووبوون‪ ،‬ساڵی ‪ 1870‬ئینگلیز‬

‫(‪ )٣٣‬كورد‪ ،‬گه‌لی ل ‌ه خشته‌براوی غه‌درلێكراو‪،‬‬

‫دوو ل ‌ه سه‌ر سێی كۆی به‌رهه‌می پیشه‌سازیی‬

‫ن��ووس��ی��ن��ی‪ :‬گ��وی��ن��ت��ه‌ر دێ��ش��ن��ه‌ر‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‪:‬‬

‫هه‌موو جیهانیان به‌رهه‌مهێنابوو‪ .‬بۆی ‌ه ب ‌ه كارگه‌ی‬

‫حه‌مه‌كریم ع��ارف‪ ،‬چاپخانه‌ی ئ��اراس‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬

‫جیهان ناوزه‌ند ده‌كرا‪ .‬بڕوانه‌‪ :‬كامه‌ران محه‌مه‌د‬

‫‪ ،2004‬ل‪ 62‬ــ ‪.63‬‬

‫حاجی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.36‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪232‬‬

‫(‪ )٤٢‬ن‪.‬أ‪.‬خالفین‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.46‬‬

‫ب��ووه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی دوای ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی‬

‫(‪ )٤٣‬ئێران له‌و كاته‌دا تووشی دوو شه‌ڕ بوو ‌ه‬

‫میسر ل ‌ه الی��ه‌ن ناپلیۆنه‌و ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1798‬دا‪.‬‬

‫له‌گه‌ڵ روسیادا‪ .‬شه‌ڕی یه‌كه‌م ل ‌ه ساڵی ‪1803‬‬

‫گرنگی‌و ستراتیجی ناوچه‌كه‌یان بۆ ده‌ركه‌وت‪،‬‬

‫ــ ‪1813‬دا رویدا‪ .‬ئێران رووبه‌ڕووی شكستێكی‬

‫بۆی ‌ه هه‌وڵی پته‌وكردنی پێگه‌ی خۆیان دابو‌و‪،‬‬

‫گه‌وره‌بووه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ئه‌نجامی ئه‌م شه‌ڕه‌دا ل ‌ه ‪12‬ی‬

‫ل ‌ه ناوچه‌كه‌د‌ا ببوون ‌ه مه‌ترسی بۆ سه‌ر روسیاو‬

‫تشرینی یه‌كه‌می ‪1813‬دا په‌یماننامه‌ی گوڵستان‬

‫بریتانیا‪ .‬ب�� ‌ه تایبه‌ت دوای ئ��ه‌وه‌ی گرنگی ل ‌ه‬

‫ل ‌ه نێوانیان م��ۆرك��را‪ .‬ئێران چه‌ند ناوچه‌یه‌كی‬

‫نامه‌یه‌كی ناپلیۆن‌دا ده‌ركه‌وت‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬رێگای‬

‫له‌ده‌ست دا‪ ،‬له‌وانه‪‌:‬قه‌ره‌باغ‪ ،‬گورجستان‪ ،‬شاكی‪،‬‬

‫فورات نه‌خشه‌ی دواڕۆژ ده‌نه‌خشێنێت‪ .‬بڕوانه‌‪:‬‬

‫شێروان‪ ،‬ده‌رب��ه‌ن��د‪ ،‬داغستان‪ ..‬هتد‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای‬

‫كوردستان‌و ستراتیجی ده‌وڵ��ه‌ت��ان‪ ،‬نووسینی‪:‬‬

‫به‌ده‌ستهێنانی چه‌ند ده‌ستكه‌وتێکی‌تر ل ‌ه الیه‌ن‬

‫حسێن مه‌ده‌نی‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬

‫روسیاوه‌‪ .‬شه‌ڕی دووه‌میش ل ‌ه ساڵی ‪ 1826‬ــ‬

‫به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،2000 ،‬ل‪.202‬‬

‫‪1828‬دا رووی��دا‪ .‬چاره‌نووسی ئه‌م شه‌ڕه‌ش ل ‌ه‬

‫(‪ )٤٦‬كێشه‌ی كورد ‪ 1879‬ــ ‪ ،1917‬نووسینی‪:‬‬

‫شه‌ڕی یه‌كه‌م باشتر نه‌بوو‪ .‬هه‌ر وه‌ک پێشوو‬

‫م‪.‬س‪.‬الزاریف‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬كاوس قه‌فتان‪ ،‬مطبع ‌ة‬

‫ل ‌ه ئه‌نجامی ئه‌م شه‌ڕه‌شدا رێكکه‌وتننامه‌یه‌كی‌تر‬

‫الجاحظ‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،‬بغداد‪ ،1989 ،‬ل‪.161‬‬

‫ل�� ‌ه ‪22‬ی شوباتی ‪1828‬دا ل�� ‌ه ئ��ێ��ران به‌سترا‪.‬‬

‫(‪ )٤٧‬ك��ه‌م��ال م��ه‌زه��ه‌ر (دك��ت��ۆر)‪ ،‬س��ه‌رچ��اوه‌ی‬

‫ئێران چه‌ند ناوچه‌یه‌کی‌‌تری له‌ده‌ست دا‪ ،‬وه‌ك‪:‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪ 15‬ــ ‪.16‬‬

‫یه‌ریڤان‪ ،‬نه‌خجوان‪ .‬جگه ‌ل ‌ه به‌ده‌ستهێنانی چه‌ند‬

‫(‪ )٤٨‬ویلیه‌م هیود‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.28‬‬

‫قه‌ره‌بوویه‌كی‌تر له ‌ئێرانه‌وه‌‪ .‬بۆ زانیاری زیاتر‬

‫(‪ )٤٩‬م‪.‬س‪.‬الزاریف‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪157‬‬

‫مێژووی ئێران‌و توركیا‪ ،‬نووسینی‪ :‬ئیبراهیم‬

‫ــ ‪. 158‬‬

‫خلیل ئه‌حمه‌د (دكتۆر)‪ ،‬خلیل علی مراد (دكتۆر)‪،‬‬

‫(‪ )٥٠‬مێژووی ك��ورد ل ‌ه دی��دی رۆژهه‌اڵتناسی‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬به‌هادین جه‌الل مسته‌فا‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫بریتانیدا ‪1900‬ــ‪ ،1950‬نووسینی‪ :‬سامان حوسێن‬

‫رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2011 ،‬ل‪ 73‬ــ ‪.75‬‬

‫ئه‌حمد (دك��ت��ۆر)‪ ،‬نامه‌ی دك��ت��ۆرا‪ ،‬پێشكه‌ش ب ‌ه‬

‫(‪ )٤٤‬شوێن ‌ه ستراتیجییه‌كانی‪ ،‬ک�� ‌ه به‌ریتانیا‬

‫زانكۆی سلێمانی كراوه‌‪ ،2010 ،‬ل‪.76‬‬

‫ده‌ستی به‌سه‌ردا گ��رت‪ ،‬له‌وانه‌‪ :‬ماڵتا ل ‌ه ساڵی‬

‫(‪ )٥١‬سیسیل ج��ۆن ئیدمۆندس‪ ،‬س��ه‌رچ��اوه‌ی‬

‫‪ ،1800‬عه‌ده‌ن ل ‌ه ساڵی ‪ ،1839‬قوبرس ل ‌ه ساڵی‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.49‬‬

‫‪ ،1878‬قه‌ناتی سوێس ل ‌ه ساڵی ‪ ،1884‬دوای‬

‫(‪ )٥٢‬مارك سایكس‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.24-22‬‬

‫ئه‌ویش ئه‌ماره‌ته‌كانی خه‌لیجی ف��ارس‪ ،‬ساڵح‬

‫(‪ )٥٣‬كلودیوس جیمس ریچ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬

‫محه‌مه‌د ئه‌مین‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪175‬ــ‪.176‬‬

‫ل‪.10‬‬

‫(‪ )٤٥‬ف��ه‌ره‌ن��س��اش ل��ه‌م ك��ات��ه‌دا رۆڵ��ی ه��ه‌ب��ووه‌‪،‬‬

‫(‪ )٥٤‬یاداشته‌كانی مێجه‌ر نوئێل ل ‌ه كوردستان‪،‬‬

‫ب��ه‌اڵم ل��ه‌و واڵت��ان��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه باسمانكرد الوازت��ر‬

‫نووسینی‪ :‬مێجه‌ر نوئێل‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬حسێن‬

‫‪233‬‬

‫ئه‌حمه‌د جاف‌‌و حوسێن عوسمان نێرگسه‌جاڕی‪،‬‬

‫وكردستان‪ ،‬تألیف‪ :‬إ‪ .‬ب‪ .‬س��ون‪‌ ،‬ترجمة‪ :‬فؤاد‬

‫چاپخانه‌ی حسام‪ ،‬بغداد‪.1948 ،‬‬

‫جمیل‪ ،‬مطابع الجمهوریة‌‪ ،‬بغداد‪ ،1970 ،‬ص‪.350‬‬

‫(‪ )٥٥‬ئاوێنه‌ی ژینم‪ ،‬نووسینی‪ :‬شاكر فه‌تاح‪،‬‬

‫(‪ )٦٥‬كوردستان ل ‌ه ساڵه‌كانی شه‌ڕی یه‌كه‌می‬

‫چاپخانه‌ی په‌روه‌رده‌‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2003،‬ل‪.35‬‬

‫جیهانیدا‪ ،‬نووسینی‪ :‬كه‌مال مه‌زهه‌ر (دكتۆر)‪،‬‬

‫‪(56) Losses of orginal letters and‬‬

‫ل‪.17‬‬

‫‪treatment of some come consonant،‬‬

‫(‪ )٦٦‬السیاس ‌ة البریطانی ‌ة تجا ‌ه كرد العراق ‪ 1914‬ــ‬

‫‪www.sardistribution.com‬‬

‫‪ ،1932‬تألیف‪ :‬عبدالرحمن أدریس البیاتی‪ ،‬مطبع ‌ة‬

‫(‪ )٥٧‬سایكس بیكۆ‌و ‌ت��رازان��دن��ی جه‌مسه‌ری‬

‫شڤان‪ ،‬سلیمانیة‪ ،2009 ،‬ص‪ 59‬ــ ‪.60‬‬

‫كێشه‌ی ك��وردی ب��اش��وور‪ ،‬نووسینی‪ :‬ئه‌حمه‌د‬

‫(‪ )٦٧‬ك��ورده‌ك��ان‪ ،‬نووسینی‪ :‬حه‌سه‌ن ئه‌رفه‌ع‪،‬‬

‫سه‌ید عه‌لی به‌رزنجی‪ ،‬چ��اپ‌و باڵوكردنه‌وه‌ی‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬حامید گه‌وهه‌ری‪ ،‬چاپخانه‌ی مناره‌‪،‬‬

‫سلێمانی‪ ،2007 ،‬ل‪ 104‬ــ ‪.105‬‬

‫هه‌ولێر‪ ،2007 ،‬ل‪ 175‬ــ ‪.176‬‬

‫(‪ )٥٨‬یاداشت‪ ،‬نووسینی‪ :‬ره‌فیق حیلمی‪ ،‬به‌شی‬

‫(‪ )٦٨‬حكومه‌تی كوردستان ‪ 1918‬بۆ ‪،1924‬‬

‫دووه‌م‪ ،‬مطبعة المعارف‪ ،‬بغداد‪ ،1956 ،‬ل‪.315‬‬

‫ن��ووس��ی��ن��ی‪ :‬س��دی��ق س��اڵ��ح‪ ،‬چ��اپ��خ��ان��ه‌ی شڤان‪،‬‬

‫(‪ )٥٩‬ل ‌ه باسه‌كانی دوات��ری ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا‬

‫سلێمانی‪ ،2006 ،‬ل‪ 39‬ــ ‪.43‬‬

‫راستی ئه‌م قسه‌یه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ک ‌ه سۆن‬

‫خالید سابیر‪ ،‬حوكمداریه‌تی شێخ مه‌حمودی‬

‫چ��ۆن گرنگی ب ‌ه زمانی ك��وردی داوه‌و چه‌ند ‌ه‬

‫حه‌فیدو ئینگلیزه‌كان ل ‌ه نووسینه‌كانی ویڵسندا‪،‬‬

‫شاره‌زایی ل ‌ه باره‌ی زمانی كوردییه‌و ‌ه هه‌بووه‌‪.‬‬

‫گۆڤاری ك��اروان‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ژماره ‪،2005 ،190‬‬

‫بڕوانه‌‪ :‬خوالصه‌یه‌كی تاریخی كوردو كوردستان‪،‬‬

‫ل‪.178‬‬

‫نووسینی‪ :‬محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪،‬‬

‫(‪ )٦٩‬شێخ مه‌حمودی حه‌فید ‪ 1922‬ب��ۆ‪،1925-‬‬

‫چاپخانه‌ی دار السالم‪ ،‬بغداد‪ ،1931 ،‬ل‪.291‬‬

‫ن��ووس��ی��ن��ی‪ :‬ئومێد ح��ه‌م��ه ‌ئ��ه‌م��ی��ن‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫(‪ )٦٠‬ب��ی��ب��ل��ی��ۆگ��راف��ی��ای ك��وردن��اس��ی (ك��وردو‬

‫چوارچرا‪ ،‬سلێمانی‪ ،2008،‬ل ‪.27‬‬

‫ك��وردس��ت��ان ل�� ‌ه س��ه‌رچ��او ‌ه ئینگلیزییه‌كاندا)‪،‬‬

‫(‪ )٧٠‬سدیق ساڵح‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 41‬ــ‬

‫نووسینی‪ :‬نه‌جاتی عه‌بدوڵاڵ (دكتۆر)‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫‪.43‬‬

‫حاجی هاشم‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2009 ،‬ل‪.120‬‬

‫(‪ )٧١‬خه‌باتی گه‌لی كورد ل ‌ه یاداشته‌كانی ئه‌حمه‌د‬

‫(‪ )٦١‬سیسیل ج��ۆن ئ��ی��دم��ۆن��دس‪ ،‬س��ه‌چ��اوه‌ی‬

‫ته‌قی‪ ،‬نووسینی‪ :‬ئه‌حمه‌د ته‌قی‪ ،‬ئاماده‌كردنی‪:‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.48‬‬

‫جه‌الل ته‌قی‪ ،‬چاپخانه‌ی سلمان االعظمي‪ ،‬بغداد‪،‬‬

‫(‪ )٦٢‬ئه‌حمه‌د سه‌ید عه‌لی به‌رزنجی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی‬

‫‪ ،1970‬ل‪ 29‬ــ ‪.30‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.105‬‬

‫(‪ )٧٢‬سلێمانی ش��ار ‌ه گ��ه‌ش��اوه‌ك��ه‌م‪ ،‬نووسینی‪:‬‬

‫(‪ )٦٣‬كركوك في كتب الرحالة‌‪ ،‬تألیف‪ :‬نجات كوپر‬

‫جه‌مال بابان‪ ،‬به‌رگی دووه‌م‪ ،‬طبع دار الحری ‌ة‬

‫أوغلو ‪www.alturkmani.com‬‬

‫للطباعة‌‪ ،‬بغداد‪ ،1998 ،‬ل‪.67‬‬

‫(‪ )٦٤‬رح��ل�� ‌ة متنكر ال��ی ب�لاد م��ا بین النهرین‬

‫(‪ )٧٣‬چه‌ند لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك ده‌رب��اره‌ی بزافی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪234‬‬

‫هاوچه‌رخی ك��ورد‪ ،‬نووسینی‪ :‬عوسمان عه‌لی‬

‫(‪ )٨٢‬چه‌ند الپه‌ره‌یه‌ك ل ‌ه مێژووی گه‌لی كورد‪،‬‬

‫(دكتۆر)‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬كامه‌ران جه‌مال بابان زاده‌‪،‬‬

‫نووسینی‪ :‬كه‌مال مه‌زهه‌ر (دكتۆر)‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫به‌شی دووه‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی دیالن‪ ،‬سلێمانی‪،2006 ،‬‬

‫(األدیب)‪ ،‬به‌غداد‪ ،1985 ،‬ل‪ 153‬ــ ‪.154‬‬

‫ل‪ 59‬ــ ‪.61‬‬

‫(‪ )٨٣‬ل ‌ه م��ێ��ژووی رۆژنامه‌گه‌ریی كوردییه‌و ‌ه‬

‫(‪ )٧٤‬مه‌حمود خانی دزڵ��ی ك��وڕی عه‌زیزخان‌‪،‬‬

‫ئ��اوڕدان��ه‌وه‌ی��ه‌ك ل�� ‌ه رۆژن��ام��ه‌ی پێشكه‌وتن‪،‬‬

‫كوڕی ب��اران ب��ه‌گ‌ه‌‪ .‬ل ‌ه ساڵی‪1870‬ز ل ‌ه ئاوایی‬

‫نووسینی‪ :‬سیروان به‌كر سامی‪ ،‬كۆكردنه‌وه‌ی‬

‫دزڵی سه‌ر ب ‌ه ناوچه‌ی هه‌ورامان له‌دایكبووه‌‪ ،‬ل ‌ه‬

‫عه‌لی ناجی كاك ‌ه حه‌م ‌ه ئه‌مین عه‌تار‪ ،‬سیروان‬

‫الیه‌ن‪ :‬ئاكۆ شوانی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.114‬‬

‫به‌كر سامی‪ ،‬رۆژن��ام��ه‌ی پێشكه‌وتن‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬

‫(‪ )٧٥‬چه‌ند الپه‌ره‌یه‌ك ل ‌ه مێژووی هاوچه‌رخی‬

‫‪ ،1988‬ل‪ 6‬ــ ‪.7‬‬

‫كورد‪ ،‬نووسینی‪ :‬ئه‌حمه‌د باوه‌ڕ‪ ،‬چاپ‌و په‌خشی‬

‫(‪ )٨٤‬ل�� ‌ه خ��ه‌وم��ا‪ ،‬ن��ووس��ی��ن��ی‪ :‬جه‌میل صائب‪،‬‬

‫سه‌رده‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،2004 ،‬ل‪ 19‬ــ ‪.22‬‬

‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی ج��ه‌م��ال ب��اب��ان‪ ،‬چ��اپ��ی سێیه‌م‪،‬‬

‫(‪ )٧٦‬الشیخ محمود الحفی ‌د ودوره في مقاوم ‌ة‬

‫چاپخانه‌ی ئاراس‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2010 ،‬ل‪.910‬‬

‫النفوذ البریطاني ف��ي ال��ع��راق‪ ،‬تألیف‪ :‬شعبان‬

‫(‪ )٨٥‬مێجه‌رسۆن‪ ،‬نووسینی‪ :‬حوزنی موكریانی‪،‬‬

‫مزوري‪www.radiodijla.com ،‬‬

‫گۆڤاری ده‌نگی گێتیی تازه‌‪ ،‬ژماره‌‪ ،5‬ساڵی‪.1945‬‬

‫ئه‌حمه‌د ته‌قی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 28‬ــ ‪.29‬‬

‫(‪ )٨٦‬پێشكه‌وتن‪ ،‬ژماره‌‪15 ،12‬ی ئابی ‪ ،1920‬ل‪.4‬‬

‫(‪ )٧٧‬حسین مه‌ده‌نی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.328‬‬

‫(‪ )٨٧‬جه‌مال بابان‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.78‬‬

‫(‪ )٧٨‬شێخ مه‌حمودی ق��ه‌ره‌م��ان‌و ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی‬

‫(‪ )٨٨‬ك��رۆن��ۆل��ۆج��ی��ای ك��وردس��ت��ان (‪625‬پ‪.‬ز‬

‫خ��وارووی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ن��ووس��ی��ن��ی‪ :‬محه‌مه‌د‬

‫ب��ۆ‪1932‬ز)‪ ،‬نووسینی‪ :‬فه‌رهاد پیرباڵ (دكتۆر)‪،‬‬

‫ره‌سوڵ هاوار‪ ،‬له‌نده‌ن‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،1990‬ل‪.64‬‬

‫چاپخانه‌ی ئاراس‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2011 ،‬ل‪ 110‬ــ ‪.111‬‬

‫(‪ )٧٩‬پێویست ‌ه ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه بكه‌ین‪ ،‬ک ‌ه هه‌ندێك ل ‌ه‬

‫(‪ )٨٩‬ل ‌ه دوو توێی یادداشتی شاردا‪ ،‬نووسینی‪:‬‬

‫سه‌رچاوه‌كان باسیان له‌‌و ‌ه كردوو ‌ه كاتێك‪ ،‬ک ‌ه‬

‫عه‌لی خالید حه‌مید (كاك ‌ه مه‌م بۆتانی)‪ ،‬چاپی‬

‫سۆن گه‌ڕایه‌و ‌ه بۆ سلێمانی كارێكی زۆر تووند‌و‬

‫دووه‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی شڤان‪ ،‬سلێمانی‪ ،2003 ،‬ل‪.71‬‬

‫تیژو دوژمنانه‌ی به‌رانبه‌ر ب ‌ه بنه‌ماڵه‌ی شێخ‌و‬

‫(‪ )٩٠‬رێكخستنی حكومه‌تی سلێمانی‪ ،‬نووسینی‪:‬‬

‫دۆس��ت‌و الیه‌نگرانی ك��ردووه‌‪ ،‬ده‌ستی گرتوو ‌ه‬

‫مێجه‌رسۆن‪ ،‬رۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن‪ ،‬ژم��اره‪،35‬‬

‫به‌سه‌ر زه‌وی‌و زارو ماڵیاندا‌و هه‌ندێکیشیان‬

‫چاپخانه‌ی حكومه‌ت‪ ،‬سلێمانی‪23 ،‬ی كانوونی‬

‫سلێمانییان جێهێشتووه‌‪ .‬بڕوانه‌‪ :‬شیخ له‌تیفی‬

‫یه‌كه‌می ‪ ،1920‬ل‪.2‬‬

‫حه‌فید‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.58‬‬

‫(‪ )٩١‬ش��اری ش��ل��ێ��م��ان��ی (م��ل��م�لان��ێ��ی گ��روپ�� ‌ه‬ ‫‪،)1920‬‬

‫نووسینی‪:‬‬

‫(‪ )٨٠‬ئاكۆ شوانی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪123‬‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪-1820‬ــ‬

‫ــ ‪.128‬‬

‫مامۆستا ج��ه‌ع��ف��ه‌ر (ف��ازی��ل ك��ه‌ری��م ئ��ه‌ح��م��ه‌د)‪،‬‬

‫(‪ )٨١‬ره‌فیق حلیمی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.146‬‬

‫چاپخانه‌ی شڤان‪ ،‬سلێمانی‪ ،2006 ،‬ل‪.102‬‬

‫‪235‬‬

‫(‪ )٩٢‬پێشكه‌وتن‪ ،‬ژم��ار ‌ه ‪13 ،38‬ی كانوونی‬

‫‪ ،1918‬ل‪.3‬‬

‫دووه‌می ‪ ،1921‬ل‪.3‬‬

‫(‪ )١٠٣‬پێشكه‌وتن‪ ،‬ژم��ار ‌ه ‪23 ،35‬ی كانوونی‬

‫(‪ )٩٣‬مامۆستا جه‌عفه‌ر‪ ،‬س��ه‌رچ��اوه‌ی پێشوو‪،‬‬

‫یه‌كه‌م‪ ،‬ساڵی‪ ،1920‬ل‪ 2‬ــ ‪.3‬‬

‫ل‪ 96‬ــ ‪.97‬‬

‫(‪ )١٠٤‬بۆ زانیاری زیاتر لە ب��ارەی هاتنەوەی‬

‫(‪ )٩٤‬چیم دی‪ ،‬نووسینی‪ :‬ئه‌حمه‌د خواجه‌‪ ،‬به‌رگی‬

‫شیخ‌و ه��ۆك��ارو ب��ارو دۆخ��ی ئ��ەو س��ەردەم��ەی‬

‫یه‌كه‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی شه‌فیق‪ ،‬بغداد‪ ،1967 ،‬ل‪.58‬‬

‫عیراق بروانە‪ :‬تأریخ العراق المعاصر‪ ،‬تألیف‪:‬‬

‫(‪ )٩٥‬پێشكه‌وتن‪ ،‬ژمار ‌ه ‪15 ،12‬ی ئابی ‪،1920‬‬

‫ابراهیم خلیل احمد (ال��دك��ت��ور)‪ ،‬مطبعة التعلیم‬

‫ل‪.4‬‬

‫العالي‪ ،‬الموصل‪ ،1989 ،‬ص‪ 20‬ما بعدها‪.‬‬

‫(‪ )٩٦‬جول ‌ة في القوامیس الكردیة‪ ،‬تألیف‪ :‬زهرا‌ء‬

‫(‪ )١٠٥‬ئومێد حەمە ئەمین‪ ،‬سەرچاوەی پیشوو‪،‬‬

‫عدنان ‪.www.gilgamish.com‬‬

‫ل‪.41‬‬

‫(‪ )٩٧‬جه‌مال بابان‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 77‬ــ‬

‫(‪ )١٠٦‬ره‌فیق حیلمی‪ ،‬سەرچاوەی پیشوو‪ ،‬ل‪342‬‬

‫‪.79‬‬

‫ــ ‪.343‬‬

‫(‪ )٩٨‬ح��ق��ائ��ق��ی ب��ه‌س��ه‌ره��ات��ی ش��ێ��خ ل�� ‌ه پ��ه‌ن��ای‬

‫ئەحمەد سەید عەلی ب��ەرزن��ج��ی‪ ،‬س��ەرچ��اوەی‬

‫ئیستقاللی كوردا‪ ،‬نووسینی‪ :‬میرزا محه‌مه‌د ئه‌مین‬

‫پیشوو‪ ،‬ل‪.107‬‬

‫مه‌نگوری‪ ،‬چاپخانه‌ی ده‌روازه‌ی رۆشنبیریی‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،1952 ،‬ل‪.13‬‬ ‫جه‌مال بابان‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 80‬ــ ‪.81‬‬ ‫(‪ )٩٩‬جه‌مال بابان‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.80‬‬ ‫(‪ )١٠٠‬یاداشته‌كانی ل ‌ه سه‌ر شۆڕشه‌كانی شێخ‬ ‫مه‌حمودی حه‌فید‪ ،‬نووسینی‪ :‬شێخ له‌تیفی حه‌فید‪،‬‬ ‫ل ‌ه باڵوكراوه‌كانی پارتی دێموكراتی كوردستان‪،‬‬ ‫‪ ،1995‬ل‪.60‬‬ ‫ئاكۆ عه‌بدولكه‌ریم شوانی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪ 137‬ــ ‪.138‬‬ ‫عوسمان عه‌ونی (دكتۆر)‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪.62‬‬ ‫(‪ )١٠١‬عوسمان عه‌لی (دك��ت��ۆر)‪ ،‬س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪.62‬‬ ‫جه‌مال بابان‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.79‬‬ ‫(‪ )١٠٢‬تێگه‌یشتنی راستی (رۆژنامه‌)‪ ،‬ژمار ‌ه ‪،25‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪236‬‬

‫ئه‌لجابری‌و ئه‌لجابرییه‌كان‬ ‫سه‌رلێشێوانی ره‌خنه‌‌و ئاره‌زووی به‌دواداچوون‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬حه‌سه‌ن بن محه‌مه‌د ئه‌لئه‌سمه‌ری‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌ عه‌ره‌بییه‌وه‌)‪ :‬ئاری محمود‬

‫‪237‬‬

‫جێی خۆیه‌تی ئ��ه‌وان��ه‌ی بایه‌خ ب ‌ه الیه‌نی‬ ‫بیر‌و رۆشنبیریی ده‌ده‌ن‪ ،‬بۆچوونی که‌سیی‬ ‫خۆیان له‌م باره‌یه‌و ‌ه بخه‌نه‌ڕوو‪ .‬ل ‌ه کۆی‬ ‫ئه‌م بۆچوونان ‌ه ده‌شێت به‌ڵگه‌یه‌کی پوخت‌و‬ ‫ت��ه‌واو ل�� ‌ه پانتاییه‌کی گ��ش��ت��ی‌و ب��ه‌ری��ن��دا‬ ‫پێشکه‌ش بکرێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه مردنی محه‌مه‌د عابد ئه‌لجابری یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫ترۆپکه‌ هه‌ر ‌ه دیاره‌كانی بواری رۆشنبیری‬ ‫ل�� ‌ه ده‌س��ت چ��ووه‌‪‌ .‬گ��ه‌ر ه��ه‌ر كه‌سێك‬ ‫ئاگاداری ئه‌م بیست ساڵه‌ی كۆتایی بواری‬ ‫ت‬ ‫رۆشنبیری بێت‪ ،‬ئه‌وا بۆی ده‌رده‌كه‌وێ ‌‬ ‫هیچ كه‌سایه‌تییه‌كی‌تری نێو رۆشنبیریی‬ ‫عه‌ره‌بیی ئه‌م سه‌رده‌م ‌ه هێنده‌ی جابری‬ ‫كتێبی ل ‌ه باره‌و ‌ه نه‌نووسراوه‪ ،‬به‌تایبه‌ت ل ‌ه‬ ‫رووی ره‌خنه‌گرتنی كاره‌كانییه‌وه‌‪ .‬ده‌كرێت‬ ‫بڵێین زۆربه‌ی بیرمه‌ند ‌ه گه‌وره‌كان پڕۆژ ‌ه‬ ‫فیكرییه‌كانی جابرییان به‌دڵ نه‌بووه‌‪ ،‬ته‌نها‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن گه‌نجانی رۆشنبیره‌و ‌ه پێشوازی‬ ‫لێكراوه‌‪.‬‬ ‫ئ��ێ��م��ه‌ ل��ه‌م وت��اره‌م��ان��دا م��ه‌ب��ه‌س��ت��م��ان‬ ‫ره‌خنه‌گرتن نیی ‌ه ل�� ‌ه ج��اب��ری‪ ،‬چونك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ب��ڕوای من هیچ نووسه‌رێكی‌تر نییه‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬ن ‌ه عه‌لمانی ک ‌ه هێنده‌ی جابری‬ ‫ره‌خنه‌ی لێگیرابێت‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا من‬ ‫ی گرنگی به‌م‬ ‫وای به ‌باش ده‌زانم ئه‌وانه‌ ‌‬ ‫نووسه‌ر ‌ه ده‌ده‌ن‪ ،‬گرنگی ب ‌ه الیه‌نی فیكری‌و‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری ج��اب��ری ب��ده‌ن ل��ه‌ دی��دگ��ای‬ ‫خۆیانه‌وه‌‪ .‬دوا جار ئه‌م بیرو بۆچوونانه‌ی‬ ‫له ‌باره‌ی جابرییه‌و ‌ه هه‌ن‪ ،‬كۆبكرێنه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ببێت ب ‌ه به‌ڵگه‌و شه‌هاده‌تێكی ته‌واو‬

‫ل ‌ه س��ه‌ر‌ی‌و له س��ه‌ر مه‌یدانی فیكری به‬ ‫‌گشتی‪ .‬ب ‌ه بڕوای من ده‌رخستنی هه‌ڵوێستی‬ ‫روونی بیرمه‌ندێكی چاالك شتێكی ئاسان‬ ‫نییه‌‪ .‬پرسیاری ك��ورت‌و وه‌اڵم��ی ك��ورت‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ر ئ��ه‌م بیرمه‌ند ‌ه ت��ووش��ی هه‌ڵه‌ی‬ ‫كوشنده‌مان ده‌ك��ات‪ .‬پێویست ‌ه ب��ۆ وه‌ه��ا‬ ‫كارێك شیكردنه‌وه‌ی باش ئه‌نجام بدرێت‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ده‌بێت ب ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی دیدگاكان ل ‌ه‬ ‫باره‌ی كه‌سایه‌تی‌و بیر‌و بۆچوونه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫هاوسه‌نگ‌و دادپه‌روه‌رانه‌ بێت‪.‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك م��ن ئ��ام��اده‌ك��اری��م ب��ۆ ن��ام��ه‌ی‬ ‫ماجستێره‌كه‌ ‌م ده‌ک��ردو بابه‌تی زانستیم‬ ‫ك��ۆده‌ك��رده‌وه‌‪ ،‬گرانییه‌كی زۆرم كه‌وت ‌ه‬ ‫ئ��ه‌س��ت��ۆ‪ ،‬ب��ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی ك��ات��ێ��ك وی��س��ت��م‬ ‫باسێك س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه ج��اب��ری ل�� ‌ه نامه‌ی‬ ‫ماجستێره‌كه‌مدا هه‌بێت‪ .‬ئه‌ویش به‌و هۆیه‌و ‌ه‬ ‫بوو‪ ،‬ک ‌ه جابری تا ئه‌و كاته‌ش نه‌ناسراو‬ ‫بوو‪ .‬كه‌س قسه‌ی له‌سه‌ر نه‌ده‌كرد‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی به‌شی ی��ه‌ك��ه‌م‌و دووه‌م��ی پ��ڕۆژ ‌ه‬ ‫ره‌خنه‌ییه‌كه‌شی ده‌رچوو بوو‪ ،‬به‌اڵم پاش‬ ‫ماوه‌یه‌كی ك��ورت س��ه‌رم سوڕما كاتێك‬ ‫بینیم جابری ل ‌ه ژینگه‌ی رۆشنبیریماندا‬ ‫ل��ه ‌الی��ه‌ن راگ��ه‌ی��ان��دن��ی روشنبیریمانه‌و ‌ه‬ ‫گرنگییه‌كیی زۆری پێده‌درێت‪ .‬ئه‌وه‌بوو‬ ‫ل��ه‌ن��اك��اودا ده‌رك��ه‌وت‪ .‬چ��ی��رۆك��ی ئ��ه‌م‬ ‫ده‌ركه‌وتنه‌ش به‌م هۆیانه‌و ‌ه بوو‪ :‬ب ‌ه هۆی‬ ‫ته‌وژمی مۆدێرنیتییه‌وه‌‪ ،‬که چاالكیی فیكری‬ ‫زۆر بوو‪ .‬مۆدێرنیتی چووبوو ‌ه نێو هه‌موو‬ ‫بواره‌کانی بیرمه‌ندییه‌وه‪ .‬شیعری ناڕوون‌و‬ ‫وه‌رگێرانی كتێب ‌ه ئاڵۆزه‌كانی زمانه‌وانی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪238‬‬

‫زانستی ئاماژ ‌ه (سیمیائیة) یاخود نووسینی‬ ‫كتێب له‌م باره‌یه‌و ‌ه ل ‌ه نیشان ‌ه دیاره‌كانی‬ ‫ی ب��وون‪ .‬قۆناغی مۆدێرنیتیش‬ ‫مۆدێرنیت ‌‬ ‫دوای ق��ۆن��اغ�� ‌ه فیكریی ‌ه دی��اره‌ك��ان هات ‌ه‬ ‫ئ��اراوه‌‪ ،‬وه‌ك ن��ه‌وه‌ی یه‌كه‌می رۆژئاوایی‬ ‫ب��وون (ت��ه‌ه��ا ح��س��ێ��ن‌و ه��اوب��ی��ره‌ك��ان��ی)‪،‬‬ ‫پ��اش��ان ماركسیزم‪ ،‬پ��اش��ان فیكر كه‌وت ‌ه‬ ‫نێو ژێرزه‌مینی نادیاری مۆدێرنیتییه‌وه‌‪.‬‬ ‫كه‌وت ‌ه نێو كێشه‌ی جه‌ماوه‌ره‌وه‌‌و ل ‌ه نێوان‬ ‫تاكه‌كاندا چڕبووبوه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌یان ب ‌ه كێشه‌ی‬ ‫خۆیان نه‌ده‌زانی‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌و ‌ه كێشه‌ی ئه‌و‬ ‫خوێنه‌ران ‌ه بوو‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ئه‌مان تێنه‌ده‌گه‌شتن‪.‬‬ ‫ئه‌و ‌ه بوو له‌سه‌ر ده‌ستی كه‌سانێكی وه‌ك‬ ‫حه‌سه‌ن حه‌نه‌فی ل ‌ه میسر‌و محه‌مه‌د عابد‬ ‫جابری ل ‌ه مه‌غریب‌و عه‌لی حه‌رب ل ‌ه لوبنان‪،‬‬ ‫شه‌پۆلێكی فیكریی دوور ل ‌ه هه‌ر نادیارییه‌ك‬ ‫ه��ات�� ‌ه ئ��اراوه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ج��اب��ری پشكی ه��ه‌ر ‌ه‬ ‫گه‌وره‌ی به‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ئه‌وه‌بوو زۆرێك ل ‌ه‬ ‫نێوه‌ندی چاپ‌و باڵوكردنه‌وه‌كان هه‌ستان‬ ‫ب ‌ه چ��اپ‌و ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی كتێبه‌كانی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بووه‌ هۆی زیاتر به‌‌ناوبانگبوونی‪.‬‬ ‫ك��اره‌ك��ان��ی ئ��ه‌م ك��ۆم��ه‌ڵ�� ‌ه ن��وێ��ی��ه‌ ب�� ‌ه‬ ‫دووركه‌وتنه‌و ‌ه ل ‌ه تاك رێبازی‌‌و پیاده‌كردنی‬ ‫رێبازی جۆراوجۆر جیاده‌كرایه‌وه‌‪ .‬ئه‌ویش‬ ‫ب ‌ه هۆو پێناوی نوێ‌‪ .‬له‌وانه‌ش‪ :‬هۆو پێناوی‬ ‫فه‌لسه‌فی‌و زمانزانی‌و مه‌یدانی زانستی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ب�� ‌ه جێبه‌جێكردن ب�� ‌ه سه‌ر‬ ‫كه‌لتووری ئیسالمیدا‪.‬‬ ‫كاتێك كتێبه‌كانی جابری ب�ڵاوب��وون��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌ن��گ��دان��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی زۆر گ��ه‌وره‌ی ل�� ‌ه نێو‬

‫گه‌نجاندا په‌یداكرد؛ بوو ب ‌ه هۆی په‌ره‌دان‬ ‫ی‬ ‫ب��ه‌ ت��وان��اك��ان��ی��ان‪ ،‬ب��ه‌ت��ای��ب��ه‌ت ئ��ه‌وان��ه‌ ‌‬ ‫خ��وی��ن��دن��ه‌وه‌ی��ان ن��ه‌ب��وو س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه‬ ‫ب��وار ‌هك��ان��ی فیكری‌و فه‌لسه‌فی‌و زانستی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی س��ه‌رده‌م‌و رێباز ‌ه ئه‌ده‌بی‌و‬ ‫زمانه‌وانیه‌كان‪.‬‬ ‫جابری ب ‌ه به‌راورد ب ‌ه (محه‌مه‌د ئارکوون)‪،‬‬ ‫به‌و ‌ه جیاده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م هۆو پێناو ‌ه‬ ‫مه‌نهه‌جییانه‌ی زۆر ئاسان كردبوو‪ ،‬دووری‬ ‫خستبوه‌و ‌ه ل ‌ه هه‌ر قورسی‌و ناڕوونییه‌ك‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌و خوێنه‌رانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ئاستی‬ ‫زان��ك��ۆدا ب��وون‌و خ��ۆش��ه‌وی��س��ت��ی��ی��ان بۆ‬ ‫رۆشنبیری هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم نه‌یانده‌توانی بچن ‌ه‬ ‫نێو بوار ‌ه ئاڵۆزه‌كانی بیری فه‌لسه‌فییه‌وه‌‪،‬‬ ‫رێبازه‌كه‌ی جابری ئاستێكی مامناوه‌ندی‬ ‫هه‌بوو واته‌‪ ،‬ن ‌ه گران بوو‪ ،‬ن ‌ه ئه‌وه‌نده‌ش‬ ‫ئ��اس��ان ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌م ن��اوب��ان��گ��ی��ی��ه‌ی‬ ‫ک ل ‌ه‬ ‫زۆری ن��ه‌خ��ای��ان��د‪ ،‬چ��ون��ك�� ‌ه ه��ه‌ن��دێ�� ‌‬ ‫وته‌كانی جابری‪ ،‬چاالكیی ركابه‌ره‌كانی‬ ‫زیاتر ك��رد‪ ،‬به ‌تایبه‌ت ئ��ه‌و وت��ه‌ی��ه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌قڵییه‌تی رۆژه��ه‌اڵت��ی‌و رۆژئ��اوای��ی تێدا‬ ‫لێك جیاكردبووه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م ‌ه بوو ب ‌ه هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌م ‌ه ب ‌ه دوا پڕۆژه‌كه‌ی بخریت ‌ه ژێر‬ ‫میكرۆسكۆبه‌وه‌‪ .‬چه‌ندین كتێب نووسران‬ ‫ی‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشاییانه‌ ‌‬ ‫ل��ه‌ ب��ی��ن��ای ج��اب��ری��دا ه��ه‌ب��وو‪ .‬ئ��ه‌وه‌ ب��وو‬ ‫ره‌خنه‌گرتن ل ‌ه كاره‌كانی جابری زیادی‬ ‫كرد‪ ،‬تا‌كو (جۆرج ته‌رابیشی) هات‌و هه‌موو‬ ‫ره‌خنه‌كانی ك��ۆك��رده‌وه‌‌و ب�� ‌ه شێوازێكی‬

‫‪239‬‬

‫فیكری دایڕشتنه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه زۆر ب ‌ه سوێ بوو‬ ‫بۆ پڕۆژه‌كه‌ی جابری‪.‬‬ ‫ب��ه‌م��ه‌ش پ��ڕۆژه‌ك��ه‌ی ج��اب��ری زۆرێ��ك ل ‌ه‬ ‫بریسكانه‌وه‌كانی ل��ه‌ده‌س��ت��دا‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی چ��ه‌ن��د بابه‌تێك‪ ،‬ک�� ‌ه ئاستی‬ ‫ئ��ه‌خ�لاق��ی��ات��ی ن��ووس��ی��ن��ی ت��ێ��دا ه��ات��ب��وو ‌ه‬ ‫خواره‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ته‌رابیشی یه‌كه‌م كه‌س بوو‬ ‫له‌ ده‌رخستنیدا‪.‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ل ئ��ه‌وه‌ش��دا ره‌خنه‌كانی ته‌رابیشی‬ ‫پ��ه‌رش‌و ب�ڵاوی��ی پ��ێ��وه‌ دی��ارب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ب�� ‌ه تێپه‌ربوونی ك��ات شێوه‌یه‌كی نوێی‬ ‫وه‌رگ��رت ب�� ‌ه تایبه‌ت دوای ده‌رچ��وون��ی‬ ‫ب��ه‌رگ��ی دووه‌م‌و سێیه‌می پ��ڕۆژه‌ك��ه‌ی‬ ‫(ره‌خنه‌گرتن ل ‌ه ره‌خنه‌ی ئه‌قڵی عه‌ره‌بی)‬ ‫ل ‌ه كۆتاییه‌كه‌یدا كه‌مێك سه‌ركه‌وتنی پێو ‌ه‬ ‫دی��ار ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌م رێگایه‌ی ته‌رابیشی‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌ی زۆری ل��ێ��ده‌گ��ی��رێ��ت‪ ،‬خ��ۆی ل ‌ه‬ ‫به‌رانبه‌ر شیكردنه‌وه‌ی ورد‌و ب ‌ه دیقه‌تدا‬ ‫راناگرێت‪ .‬لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك‪ ،‬ک ‌ه بتوانرێت پێی‬ ‫بووترێت باش‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت له ‌سه‌ر ئاستی‬ ‫نوخبه‌دا‪ ،‬كتێبه‌كه‌ی فه‌یله‌سووفی مه‌غریبی‬ ‫(ت��ه‌ه��ا ع��ه‌ب��دول��ڕه‌ح��م��ان) ‌ه ب��ه ‌ناونیشانی‬ ‫(نوێكردنه‌وه‌ی مه‌نهه‌ج ل ‌ه هه‌ڵسه‌نگاندنی‬ ‫ك��ل��ت��ووردا)‪ ،‬ک ‌ه جابری تاك ‌ه هۆكار بوو‬ ‫ل�� ‌ه ده‌رچ��وون��ی ئ��ه‌م كتێبه‌‪ .‬ل��ه‌م كتێبه‌دا‬ ‫قه‌باره‌ی ئه‌و ره‌خن ‌ه فیكرییان ‌ه به ‌روونی‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه پڕۆژه‌كه‌ی جابری‌و‬ ‫ره‌خنه‌گرانی كلتوور ده‌گیرێت‪.‬‬ ‫ده‌كرێت ژیانی فیكریی جابری دابه‌ش بكه‌ین‬ ‫به ‌سه‌ر پێنج قۆناغدا‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه وه‌رگرتن‌و‬

‫تێگه‌یشتنی ئ��ه‌و بیرۆكانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه جابری‬ ‫پێشكه‌شیكردوون سوودیان ده‌بێت‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م‬ ‫قۆناغی الوێتی‬ ‫جابری ل��ه‌م قۆناغه‌دا وه‌ك چاالكوانێك‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ووه‌‪ ،‬ن��ه‌ك بیرمه‌ندێك‪ .‬الوێتی‬ ‫خۆی به ‌تایبه‌ت چاالكیی ‌ه رۆژنامه‌وانی‌و‬ ‫فێرخوازییه‌كانی ب ‌ه فیكره‌ی ئیشتراكییه‌و ‌ه‬ ‫ب��رده ‌س��ه‌ر‪ .‬ش��اره‌زای��ی��ه‌ك��ی زۆری ل ‌ه‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت��دا ه��ه‌ب��وو‪ .‬ره‌ن��گ�� ‌ه ه��ه‌ر ئه‌م ‌ه‬ ‫پ��اڵ��ن��ه‌ری س��ه‌ره‌ك��ی ئ��ه‌و ب��ووب��ێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫پێویستی ده‌زان��ی بیرمه‌ندان هه‌ڵوێستی‬ ‫ئایدۆلۆجیایانه‌یان هه‌بێت‪.‬‬ ‫دووه‌م‬ ‫قۆناغی فێركردن‬ ‫ک ل ‌ه‬ ‫ل ‌ه قوتابخان ‌ه ناوه‌ندییه‌كان‌و هه‌ندێ ‌‬ ‫په‌یمانگاو زانكۆكاندا چاالكییه‌كانی له‌م‬ ‫ق��ۆن��اغ��ه‌دا چ��االك��ی قوتابخانه‌یی ب��وون‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ب��وو به‌شداریكرد ل�� ‌ه دان��ان��ی كتێبی‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ ب��ۆ خ��وێ��ن��دك��اران��ی ن��ێ��وه‌ن��دی‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا دان��ان��ی كتێبی (ده‌روازه‌ی��ه‌ك‬ ‫ب��ۆ فه‌لسه‌فه‌ی زانسته‌كان‪ :‬ئه‌قاڵنییه‌تی‬ ‫سه‌رده‌م‌و په‌ره‌سه‌ندنی بیری زانستی) بۆ‬ ‫خوێندكارانی زانكۆ‪ ،‬ک ‌ه نووسینه‌كانی ب ‌ه‬ ‫شێوازی ج��وان‌و ساناكردنه‌وه‌ی بیرۆك ‌ه‬ ‫ئاڵۆزه‌كان جیاده‌كرایه‌وه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪240‬‬

‫سێیه‌م‬ ‫قۆناغی دوای وه‌رگرتنی بڕوانامه‌ی‬ ‫دكتۆرا‬

‫چواره‌م‬ ‫قۆناغی شیكردنه‌وه‌‌و درێژه‌پێدانی‬ ‫بابه‌ته‌كانی پێشووی‬

‫دوای وه‌رگرتنی بڕوانامه‌ی دكتۆرا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هاوبیر‌و مامۆستایانی فه‌لسه‌فه‌ی پێش‬ ‫خ��ۆی تا ئ��ه‌و ساته‌وه‌خت ‌ه ل ‌ه زانكۆكانی‬ ‫رۆژئ��اوادا به‌ده‌ستیان نه‌هێنابوو‪ .‬هه‌ندێك‬ ‫ل ‌ه ركابه‌ره‌كانی ره‌خنه‌یان لێده‌گرت‪ ،‬ک ‌ه به‬ ‫‌الی منه‌و ‌ه خاڵێكی ناجه‌وهه‌رییه‌‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه ده‌توانین بڵێین‪ :‬سه‌ره‌تای قۆناغێكی‬ ‫ێ له ‌ژیانی جابری ده‌ستیپێكرد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ن��و ‌‬ ‫دوات��ر ل ‌ه پ��ڕۆژ ‌ه فیكریی ‌ه ره‌خنه‌ییه‌كه‌یدا‬ ‫ره‌نگیدایه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه (ره‌خنه‌ی ئه‌قڵی‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی)‪ ،‬له ‌س��ه‌ره‌ت��ادا ب ‌ه كتێبی (ئێمه‌و‬ ‫ک��ه‌ل��ه‌پ��وور) ده‌ستیپێكرد‪ ،‬بریتی ب��و ‌و ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك لێكۆڵینه‌وه‌‌و وان��ه‌ی زانكۆیی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه كتێبێكدا كۆیكردبوونه‌وه‌‪ .‬پاشان‬ ‫ل�� ‌ه گرنگترین كتێبه‌كانیدا ب�ڵاوك��رای��ه‌وه‌‪:‬‬ ‫كتێبی (پێكهاته‌ی ئه‌قڵی عه‌ره‌بی)‌و (بنیاتی‬ ‫ئه‌قڵی عه‌ره‌بی) له‌پاشاندا (ره‌خنه‌ی ئه‌قڵی‬ ‫سیاسی)‪ .‬پاش ماوه‌یه‌ك كتێبی (ره‌خنه‌ی‬ ‫ێ كتێبه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌قڵی ئه‌خالقی)‪ ،‬ک ‌ه وه‌ك س ‌‬ ‫پێشووی فیكری نه‌بوو‪ ،‬بۆی ‌ه پێم باشه‌ ئه‌م‬ ‫كتێب ‌ه ل ‌ه نێو قۆناغی دواتردا ئه‌ژمار بكرێت‪.‬‬

‫ێ‬ ‫درێ��ژه‌پ��ێ��دان��ی بابه‌ته‌كانی پ��ێ��ش��ووی ب ‌‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی هیچ شتێكی نوێی بخاته‌سه‌ر‪ .‬ب ‌ه‬ ‫هه‌ردوو كتێبی (ره‌خنه‌ی ئه‌قڵی ئه‌خالقی‌و‬ ‫ئێمه‌‌و ت��ازه‌گ��ه‌ری) ته‌نها ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫موحازه‌رات‌و توێژینه‌وه‌كان ل ‌ه دوو توێی‬ ‫كتێبێكدا‪ .‬له‌م قۆناغه‌دا كتێبێكی هاوشێوه‌ی‬ ‫ێ كتێب ‌ه ب��ه‌ن��اوب��ان��گ��ه‌ك��ه‌ی پ��ێ��ش��ووی‬ ‫س�� ‌‬ ‫به‌دینه‌ده‌كرا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ح��اڵ��ه‌ت��ه‌ش دی��ارده‌ی��ه‌ك��ی دی��اری نێو‬ ‫ف��ه‌زای رۆشنبیری ئێم ‌ه ب��وو‪ ،‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫بیرمه‌ندێكی‌ترمان هه‌ی ‌ه (زه‌ك��ی نه‌جیب‬ ‫مه‌حفوز) خاوه‌نی كتێبی (الوضعی ‌ة المنطقية‌)‪،‬‬ ‫واته پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی‪ .‬ئه‌م بیرمه‌ند ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫پاش به‌ده‌ستهێنانی بڕوانامه‌ی دكتۆرا‪ ،‬س ‌‬ ‫كتێبی‌تری فه‌لسه‌فی باڵوبووه‌‌وه‌‪ ،‬ئه‌وانیش‬ ‫(ئه‌فسانه‌ی میتافیزیك‪ ،‬به‌ره‌و فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫زانستی‪ ،‬لۆژیكی پۆزیتیڤیزم)‪ .‬پاشان ل ‌ه‬ ‫نووسینی كتێبی فه‌لسه‌فی ده‌ستی هه‌ڵگرت‪.‬‬ ‫ب��ه‌ده‌ر ل�� ‌ه كتێبی (المعقول والالمعقول)‬ ‫هه‌مووی بریتی بوو ل ‌ه وتار‌و موحازه‌رات‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه دووتوێی كتێبدا كۆیكردبوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه نێویاندا كتێبی (ن��وێ��ك��ردن��ه‌وه‌ی بیری‬ ‫عه‌ره‌بی)‪.‬‬ ‫ی له‌م قۆناغه‌دا خۆی ته‌رخانكردبوو‬ ‫جابر ‌‬ ‫بۆ م��وح��ازه‌ره‌‌و كۆنگره‌كان له‌گه‌ڵ چه‌ند‬ ‫كه‌سێكی‌تردا گ��ۆڤ��اری ب��ی��ر‌و ره‌خنه‌یان‬

‫‪241‬‬

‫ب��ڵ��او ده‌ك��رده‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌م�� ‌ه س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫نووسین ‌ه ره‌مه‌زانییه‌كانی ل ‌ه هه‌ندێك ل ‌ه‬ ‫رۆژنامه‌كانداو دوات��ر ل ‌ه شێوه‌ی نامیلك ‌ه‬ ‫باڵوكرایه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌مان ‌ه هه‌وڵ ‌ه فیكرییه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌و ب��وون‪ ،‬ک�� ‌ه ش��ه‌رح��ی بۆچوونه‌كانی‬ ‫خ��ۆی ده‌ك��رد‪ .‬تیایدا ج��ی��اوازی ل ‌ه نێوان‬ ‫پێشنیاركردنی بابه‌تێك‌و شیكردنه‌وه‌یدا ب ‌ه‬ ‫روونی دیاره‌‪ .‬وه‌ك گفتوگۆكانی سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه جیهانگیری‌و ره‌هه‌نده‌كانی‪ ،‬به‌اڵم له‌و‬ ‫ی ره‌هه‌ندێكی ئاینییان هه‌بوو‬ ‫بابه‌تانه‌ ‌‬ ‫سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‬ ‫له‌م قۆناغه‌دا جابری چاالكییه‌كانی كه‌متر‬ ‫بوو‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ئ��ه‌م ق��ۆن��اغ�� ‌ه ن��اوب��ب��رێ��ت ب ‌ه‬ ‫سه‌رده‌میبوونی فه‌لسه‌فی‪ .‬ئه‌وه‌بوو چه‌ند‬ ‫كتێبێكی جابری باڵوكرایه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ره‌هه‌ندێكی‬ ‫ئیسالمییانه‌ی ه��ه‌ب��وو ب�� ‌ه مه‌نهه‌جێكی‬ ‫سه‌رده‌مییانه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم كتێبه‌كان په‌له‌په‌لییان‬ ‫پێو ‌ه دیاربوو‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر ئ��ه‌و ‌ه بوو ئه‌م‬ ‫كتێبان ‌ه ره‌خنه‌و تێبینی زۆری��ان له ‌سه‌ر‬ ‫بوو به ‌ب��ه‌راورد ب ‌ه كه‌سانی هاوچه‌رخی‬ ‫خ��ۆی‪ .‬وه‌ك شێخ ح��ه‌س��ه‌ن ت��وراب��ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خاوه‌ن مه‌نهه‌جێكی ئوسوڵی‌و شه‌رعیبوو‪.‬‬ ‫جابری پێشینه‌یه‌كی فیكریی‌و فه‌لسه‌فیی‬ ‫هه‌بوو‪ .‬ته‌ئویالته‌كانی له‌سه‌ر یه‌ك مه‌نهه‌ج‬ ‫رانه‌وه‌ستابوو‪.‬‬ ‫ب ‌ه كورتی ل ‌ه سێ قۆناغدا جابری چاالكی‬ ‫فیكریی زۆر بووه‌‪ .‬قۆناغی پاش دكتۆراكه‌ی‬

‫دیارترینیان بوو ‌ه قۆناغی پاش ره‌خنه‌ی‬ ‫ئه‌قڵی سیاسیی‪ ،‬ک�� ‌ه دووپ��ات��ك��ردن��ه‌وه‌و‬ ‫ساناكردنه‌وه‌ی قۆناغی ره‌خن ‌ه ب��وو‪ ،‬دوا‬ ‫قۆناغیش ئ��ه‌و قۆناغ ‌ه ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه ویستی‬ ‫بچێت ‌ه نێو مه‌یدانێكی تازه‌وه‌و بیخاته‌سه‌ر‬ ‫قۆناغی پێشوو‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه شێوه‌ی ووتار‌و‬ ‫كتێبی س��اده‌و س��اك��اردا‪ ،‬ک ‌ه ره‌هه‌ندێكی‬ ‫ئیسالمییانه‌یان هه‌بوو‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا م��ن دوای��ی��ن كتێبی جابریم‬ ‫نه‌خوێندوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه باره‌ی قورئانه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫ت��ه‌ن��ه��ا چ��اوپ��ی��اخ��ش��ان��ێ��ك��م ب��ه‌و ك��ت��ێ��ب��ه‌دا‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬ب��ۆم ده‌رك��ه‌وت‪ ،‬ک��ه‌ ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫شێوه‌ی دوو قۆناغی كۆتایی نووسراوه‌‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه گرنگترین شت قۆناغی نووسینی‬ ‫ێ كتێب ‌ه ره‌خنه‌ییه‌كه‌یه‌تی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ه��ه‌ر س ‌‬ ‫قۆناغی كۆتایی ب��اوه‌ڕ ناكه‌م رۆشنبیران‬ ‫ب ‌ه الی خۆیدا رابكێشێت‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی جابری‬ ‫پێی هه‌ستا‪ ،‬ب ‌ه ب��ڕوای من زۆر ساده‌تر‬ ‫ی رابه‌رانی ئیسالمیی سه‌رده‌م‬ ‫بوو ل��ه‌وه‌ ‌‬ ‫ئه‌نجامیاندا‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا ج��اب��ری س��وودی‬ ‫زۆری له‌وان بینیووه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی ئه‌وه‌شی‬ ‫نه‌دركاندبێت‪.‬‬ ‫ده‌توانین له‌م قۆناغ ‌ه جیاوازانه‌ش ده‌ربچین‬ ‫ب ‌ه دوو شتی گرنگ ئه‌وانیش‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ الی��ه‌ن��ی ش��ه‌رع��ی‪ :‬مه‌به‌ست لێی ئه‌و‬ ‫بابه‌تانه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه له ‌باره‌ی ئیسالمه‌و ‌ه باسی‬ ‫ك��ردووه‌و ب ‌ه وریاییه‌و ‌ه خستونیه‌ته‌ڕوو‪.‬‬ ‫وه‌ك چه‌ند بۆچوونێك نه‌‌ك ب ‌ه شێوازێكی‬ ‫جدی‌و رێگایه‌كی روون��ی بۆ ته‌ئویلكردن‬ ‫ن��ه‌گ��رت��ه‌ب��ه‌ر ت��ی��ای��دا‌و ل�� ‌ه رك��اب��ه‌ری‌و‬ ‫ناكۆكی خ��ۆی ب�� ‌ه دوور گ��رت��ب��وو‪ ،‬ته‌نها‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪242‬‬

‫ب ‌ه خستنه‌ڕوویه‌كی هێمنان ‌ه ئ��ه‌م ك��اره‌ی‬ ‫ئه‌نجامدا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش هیچ ج��ی��اوازی��ی��ه‌ك��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئه‌و‬ ‫ك��ه‌س��ان��ه‌دا ن��ه‌ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه ب�� ‌ه ش��ێ��وازێ��ك��ی‬ ‫سه‌رده‌مییان ‌ه ته‌ئویلیان بۆ شته‌كان ئه‌نجام‬ ‫ده‌دا‪ .‬ته‌نها ئ��ه‌و ‌ه ن��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌وان ل ‌ه‬ ‫رووی قبوڵكردنی ه��ۆو پێناوی رێبازی‬ ‫ئیسالمییانه‌وه ل ‌ه جابری باشتر ب��وون‪،‬‬ ‫چونك ‌ه جابری هه‌مان رێبازی مامۆستاكه‌ی‬ ‫(ئیبن روشد)ی په‌یڕه‌وكردووه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ب��اب��ه‌ت��ان��ه‌ش الی ك��ه‌س��ان��ی ئه‌هلی‬ ‫شه‌ریعه‌ت شتێكی ئاشكرایه‌‌و پێویستی ب ‌ه‬ ‫گفتوگۆی تایبه‌ت به‌ خۆیه‌تی‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ الیه‌نی فیكری‌و فه‌لسه‌فی‪ :‬مه‌به‌ست‬ ‫لێی هه‌موو ئه‌و كارانه‌یه‌تی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه مه‌یدانی‬ ‫فیكر‌و فه‌لسه‌فه‌و زانستی مرۆڤایه‌تی‌و‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��دا ئ��ه‌ن��ج��ام��ی��داوه‌‪ .‬ده‌ك��رێ��ت‬ ‫بووترێت‪ ،‬ک ‌ه به‌شێكی زۆری ئه‌م كارانه‌ی‬ ‫قبوڵكراوبوو‪ .‬رۆڵێكی گ��ه‌وره‌ی هه‌بوو ل ‌ه‬ ‫نزیككردنه‌وه‌و ئاسانكرنی ئ��ه‌م بابه‌تان ‌ه‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ رۆشنبیری ع��ه‌ره‌ب��ی��دا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫رۆڵ��ێ��ك��ی گ��ه‌وره‌ی بینیوو ‌ه ل�� ‌ه گۆڕینی‬ ‫رێچكه‌ی بیری سه‌رده‌مدا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م الی��ه‌ن��ه‌ی ب��اش ب��ووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم هه‌ندێك‬ ‫سلبیاتی هه‌بووه‌‪ .‬ئه‌م سلبیاتان ‌ه ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫بیرمه‌ندو ره‌خنه‌گرانه‌وه‌ چاره‌سه‌ر كراوه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا ده‌توانین وه‌ستانێكی كورت بكه‌ین‬ ‫له ‌سه‌ر هه‌ردوو قۆناغی سێیه‌م‌و پێنجه‌م‬ ‫(ره‌خنه‌یی‌و سه‌رده‌مییانه‌)‪:‬‬ ‫قۆناغی ره‌خنه‌یی‪ ،‬ل��ه‌م م��اوه‌ی��ه‌دا جابری‬

‫پڕۆژه‌یه‌كی ره‌خنه‌یی پێشكه‌شكرد ب ‌ه ناوی‬ ‫(ره‌خنه‌ی ئه‌قڵی عه‌ره‌بی) ده‌كرێت بپرسین‬ ‫ئایا ئه‌مه‌ ب ‌ه راست پڕۆژه‌یه‌كی ره‌خنه‌ییه‌؟‬ ‫ێ‬ ‫ئه‌م ‌ه نموونه‌یه‌كی دی��اره‌‪ ،‬ک ‌ه جابری ب ‌‬ ‫هیچ خۆبه‌دوورگرتنێك ن��اوی لێنابوو‪،‬‬ ‫ک شت‬ ‫چونك ‌ه ل ‌ه كتێبه‌كانیدا خۆی ل ‌ه هه‌ندێ ‌‬ ‫ب��ه‌دوورگ��رت��ووه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه ده‌نووسێت‪:‬‬ ‫ب�� ‌ه ب��ۆچ��ون��ی ئێمه‌‪ .‬ه��ه‌ن��دێ��ك پێیان وای�� ‌ه‬ ‫پ��ڕۆژه‌ك��ه‌ی ره‌خنه‌ی ‌ه ل ‌ه ئه‌قڵی ئیسالمی‪،‬‬ ‫هه‌ندێكیش پێیان وای�� ‌ه ب��ون��ی��ادن��ان��ه‌وه‌ی‬ ‫كلتوور ‌ه ب�� ‌ه خواستی ت��ازه‌گ��ه‌ری��ی��ه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫پڕۆژه‌ی سێیه‌مدا (كلتوور‌و مۆدێرن)‪.‬‬ ‫ك��ه‌س��ان��ێ��ك ده‌ڵ��ێ��ن ج��اب��ری ره‌خ��ن��ه‌گ��ری‬ ‫ئه‌قڵی عه‌ره‌بییه‌‪ ،‬به‌اڵم چه‌ند بۆشاییه‌كی‬ ‫راسته‌قین ‌ه ل ‌ه پڕۆژه‌كه‌یدا ده‌بینرێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هه‌ڵپه‌كردنێك پڕۆژه‌ك ‌ه ده‌رده‌خ��ات‪ .‬الی‬ ‫هه‌ندێكیش چه‌ند بۆشاییه‌كی ئه‌خالقی ل ‌ه‬ ‫پڕۆژه‌كه‌یدا ده‌بینرا‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ئاستی ره‌خنه‌گر‬ ‫ده‌یهێنای ‌ه خواره‌وه‌و به ‌شایسته‌ی ئه‌وه‌ی‬ ‫نه‌ده‌زانی‪ ،‬ک ‌ه ته‌نانه‌ت ره‌خن ‌ه ل ‌ه بابه‌تێك ل ‌ه‬ ‫بابه‌ته‌كانی ئه‌قڵی عه‌ره‌بی بگرێت‪ ،‬چ بگات‬ ‫ب��ه‌وه‌ی ره‌خن ‌ه ل ‌ه هه‌موو ئه‌قڵی عه‌ره‌بی‬ ‫بگرێت‪ .‬له‌وه‌ش خراپتر ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ره‌خن ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه عه‌قڵی ئیسالمی بگرێت‪ ،‬ل��ه ‌كاتێكدا‬ ‫جابری دراسه‌ی ئیسالمی نه‌كردبوو‪ ،‬ته‌نها‬ ‫ل ‌ه كاتی ده‌رچوونی پڕۆژه‌كه‌یدا نه‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌م وه‌همه‌ش له‌وه‌و ‌ه سه‌رچاو ‌ه ده‌گرێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه كه‌سێك هۆو پێناوی فیكری گه‌وره‌ی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬وا گومان به‌رێت‪ ،‬ک ‌ه ته‌حه‌كوم ب ‌ه‬ ‫ت��ه‌واوی مه‌عریفه‌و ‌ه ده‌ك��ات‪ .‬له‌م ب��اره‌و ‌ه‬

‫‪243‬‬

‫چیرۆكی ئ��ه‌و پیاوه‌مان بیر دێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دوو گای زۆر به‌هێزی هه‌بوو‪ .‬خزمه‌تی‬ ‫زۆریان ده‌كرد‪ .‬رۆژێك به ‌الی كابرایه‌كدا‬ ‫تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬ک ‌ه شقارته‌یه‌كی پێیه‌و ئاگری‬ ‫پ��ێ��ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ .‬ك��اب��رای خ��اوه‌ن دوو گاك ‌ه‬ ‫به‌وه‌ی‌تریان ده‌ڵێت‪ :‬بۆچی ئه‌و شقارته‌یه‌م‬ ‫پێ ناده‌یت هه‌تا منیش ئ��ه‌م دوو گایه‌ت‬ ‫پێبده‌‌م؟ ئه‌ویش رازی بوو‪ ،‬زۆریش دڵی‬ ‫ی‬ ‫خۆش بوو‪ ،‬ئه‌میش گه‌ڕایه‌و ‌ه بۆ گونده‌كه‌ ‌‬ ‫خ��ۆی‌و وت��ی ئێستا ه��ه‌م��وو ك��ه‌ژو كێوی‬ ‫گونده‌كه‌ ده‌سووتێنم‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی س��ه‌رده‌م��ی��ب��وون‪ ،‬ل��ه‌م ق��ۆن��اغ��ه‌دا‬ ‫ج��اب��ری‌و ئ��ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ش‪ ،‬ک�� ‌ه رێچكه‌ی‬ ‫ئه‌ویان گرتبوو‪ ،‬هه‌موو كاره‌كانیان چڕ‬ ‫كردبووه‌وه‌ له‌سه‌ر رێكخستنی ئایه‌ته‌كانی‬ ‫قورئان‌و هۆكاری دابه‌زینی ئایه‌ته‌كان‌و‬ ‫مێژووه‌كه‌ی‪ ،‬هه‌روه‌ها ئایه‌ته‌كانی ناسخ‌و‬ ‫مه‌نسوخ‪ ،‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه به‌راورد ب ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌‌و‬ ‫زانینی هۆكاره‌كان‪ ،‬یاخود فیقهی به‌ڵگه‌كان‌و‬ ‫شیكردنه‌وه‌یان بابه‌تێكی زۆر ئاسانه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه رێگه‌یانه‌و ‌ه كه‌سی موفه‌سیر توانای‬ ‫وه‌رگ��رت��ن��ی ه��ه‌م��وو ده‌ق��ه‌ك��ان��ی ده‌ب��ێ��ت‌و‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ئایه‌تێك ب�� ‌ه ئایه‌تێكی‌تره‌و ‌ه‬ ‫ده‌زان��ێ��ت‪ ،‬ئه‌گه‌رچی كاتی دابه‌زینیشیان‬ ‫جیاواز بێت‪ ،‬هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندی ئایه‌ته‌كان‬ ‫ب ‌ه ف��ه‌رم��ووده‌وه‌‪ ،‬په‌یوه‌ندی ئایه‌ته‌كان ب ‌ه‬ ‫فیقهی زمانه‌وانییه‌وه‪ ‌..‬هتد‪.‬‬ ‫هۆكاری ئه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه كاره‌كانی له‌م بابه‌تانه‌دا‬ ‫چڕكردبووه‌و ‌ه ئ��ه‌و ‌ه ب��وو‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫رێچك ‌ه مێژووییه‌ی خۆیدا ده‌گونجا‪ ،‬ب ‌ه هۆی‬

‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ماوه‌یه‌كی زۆر بوو له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫رێباز ‌ه مابووه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه توانی ل ‌ه لێكۆڵینه‌و ‌ه‬ ‫له‌ ده‌قه‌كانی وه‌حی دا ته‌وزیفیان بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ه��ه‌ژاری��ی��ه‌ی ج��اب��ری ل�� ‌ه رووی‬ ‫هه‌بوونی مه‌نهه‌جێكی جێگیر‌و چه‌سپاوه‌و ‌ه‬ ‫ده‌مانگه‌یه‌نێت ب ‌ه چه‌ندین ده‌رئه‌‌نجامی‬ ‫ترسناك‪ ،‬له‌وانه‌‪ :‬ده‌رئه‌نجامی به‌شه‌كی‪،‬‬ ‫ک ‌ه جابری پێی گه‌یشتووه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ بارو‬ ‫دۆخی هه‌مه‌كی كلتوور‌و ئه‌قڵی عه‌ره‌بیدا‬ ‫ناگونجێت‪ .‬ب ‌ه دڵنیاییه‌و ‌ه كاتێك بیرمه‌ندێك‬ ‫ن��اوب��ان��گ پ��ه‌ی��دا ده‌ك��ات‪ ،‬ئ��ه‌وا خوێنه‌ر‌و‬ ‫شوێنكه‌وته‌یه‌كی زۆری ده‌بێت‪ .‬ده‌شێت بۆ‬ ‫ماوه‌یه‌ك كۆمه‌ڵێك سه‌رسام‌و دیوانه‌ی ببن‬ ‫به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ بیرمه‌ندێكدا‪ ،‬ک ‌ه كتێبه‌كانی‬ ‫ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی خ��ان��ه‌ی چ��اپ��ی ن��اوداره‌و ‌ه‬ ‫باڵوبكرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌دا ته‌نها ب��اس ل��ه‌و كۆمه‌ڵ ‌ه ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫ک ‌ه باش مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ئه‌م بیرمه‌نده‌دا‬ ‫نه‌كردووه‌‪ ،‬ک ‌ه ناوبانگی خۆی قۆسته‌و ‌ه بۆ‬ ‫ته‌رحكردنی بیر‌و بۆچوونه‌كانی‪.‬‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ب��ڵ��ێ��ی��ن چ��ه‌م��ك��ی ره‌خ��ن��ه‌ ه��ۆ‌و‬ ‫پێناوێكی ترسناكه‌‪ .‬كاتێك‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه ده‌ست‬ ‫نه‌زانێكه‌و ‌ه بێت ترسناكتر ‌ه ئه‌گه‌ر بێت‌و به‬ ‫‌ده‌ست كه‌سێكه‌و ‌ه بێت‪ ،‬ک ‌ه شوێن ئاره‌زوو‬ ‫كه‌وتبێت‪ .‬ئه‌گه‌ر بێت‌و خاوه‌ن پڕۆژه‌یه‌كی‬ ‫ره‌خنه‌یی ل ‌ه وه‌همێكی زۆر گه‌وره‌دا بژی‬ ‫چۆن ده‌توانێت ل ‌ه رۆژگ��اری ئه‌مڕۆماندا‬ ‫ه��ه‌س��ت��ێ��ت ب��ه‌ ره‌خ��ن��ه‌گ��رت��ن ل��ه‌ ت��ه‌واوی‬ ‫ئه‌قڵی عه‌ره‌بی؟ چونك ‌ه پ��ڕۆژ ‌ه ره‌خنه‌یی ‌ه‬ ‫رۆژئ��اوای��ی��ه‌ك��ان��ی��ش س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه چه‌ند‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪244‬‬

‫بابه‌تێكی دیاری كراون‪ ،‬نه‌ک ئه‌قڵی گه‌وره‌‪،‬‬ ‫بۆ نموون ‌ه ئه‌قڵی یۆنانی‪ ،‬یان رۆمانی‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م ئه‌قڵ ‌ه مرۆڤ خاوه‌نیه‌تی‌و‬ ‫پشت به‌ ده‌قێكی پیرۆز نابه‌ستێت‪.‬‬ ‫ده‌بینێت هه‌ندێك كه‌س ره‌خن ‌ه ل ‌ه زانایه‌كی‬ ‫گ��ه‌وره‌ی وه‌ك ئیبن ته‌یمی ‌ه ده‌گ��رێ��ت‪ .‬له‬ ‫‌پێش هه‌موویانه‌و ‌ه جابری‪ ،‬ک ‌ه سوودیشی‬ ‫لێ بینیوو ‌ه هه‌روه‌ك خۆی ده‌ڵێت‪ :‬كاتێك‬ ‫ئێم ‌ه ب��ه‌راوردێ��ك��ی ك��ه‌م بكه‌ین ل�� ‌ه نێوان‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ئیبن ته‌یمی ‌ه هه‌یه‌تی سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه كلتوور‌و ئ��ه‌وه‌ش‪ ،‬ک ‌ه جابری هه‌یه‌تی‪،‬‬ ‫جیاوازییه‌كی زۆر ده‌بینین‪ ،‬ئه‌م ‌ه سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌و مه‌نهه‌جیه‌ته‌ی ئیبن ته‌یمیه‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌یه‌تی‌و‬ ‫ركابه‌ره‌كانی پێش هاوڕێكانی دان به‌وه‌دا‬ ‫ده‌نێن‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیشدا ره‌خنه‌ی گه‌وره‌و راسته‌قین ‌ه‬ ‫ئ��ه‌وه‌ب��وو‪ ،‬ک ‌ه ئیبن ته‌یمی ‌ه ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه‬ ‫ج��ۆره‌ك��ان ئاڕاسته‌ی كلتووری ك��رد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌كرێت سوودێكی زۆری هه‌بێت‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫مانای ئه‌و ‌ه ناگه‌یه‌نێت‪ ،‬ک ‌ه سوود ل ‌ه رێبازی‬ ‫ێ نه‌بینرێت‌و هه‌رشتێكیش ده‌گونجێت‬ ‫نو ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ رێبازه‌كه‌ی ئێمه‌دا بۆی زیاد نه‌كه‌ین‪.‬‬ ‫بێگومان كه‌سێك ئه‌گه‌ر ب ‌ه داد بێت ده‌زانێت‬ ‫ه��ه‌ر ب��ه‌راوردك��ردن��ێ��ك بۆ ب ‌ه ك��ه‌م گرتنی‬ ‫كاره‌كانی ئیبن ته‌یمی ‌ه بێت ل ‌ه به‌رانبه‌ر هه‌ر‬ ‫بیرمه‌ندێكی‌تردا‪ ،‬ئ��ه‌و ‌ه چ ناماقووڵییه‌كی‬ ‫فیكرییه‌‪ .‬له‌و بڕوایه‌دا نیم جابری خۆی ل ‌ه‬ ‫ناخی خۆیدا‪ ،‬بڕوای به‌م ره‌خنان ‌ه هه‌بێت‪،‬‬ ‫که‌ ل ‌ه ئیبن ته‌یمیه‌ ده‌یگرێت‪.‬‬ ‫ئه‌م كه‌سان ‌ه چه‌مكی ره‌خنه‌یان به‌كار ده‌هێناو‬

‫زیاده‌رۆیی زۆریان تێداكردووه‌‪ .‬ره‌خنه‌یان‬ ‫ل ‌ه کلتوور‪ ،‬زانایان‪ ،‬بانگخوازان‪ ،‬ل ‌ه فیقهێك‪،‬‬ ‫ک ‌ه به‌الیانه‌و ‌ه په‌سه‌ند نه‌بوو‪ ،‬بیروباوه‌ڕێك‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ب�� ‌ه دڵ��ی��ان ن��ه‌ب��وو‪ ،‬ته‌فسیری ده‌ق��ێ��ك‪،‬‬ ‫ک ‌ه به ‌الیانه‌و ‌ه په‌سه‌ند نه‌بوو‪ ،‬دی��ارده‌ی‬ ‫دینداری ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا ده‌گرت‪ .‬هه‌ڵمه‌تێكی‬ ‫ێ‬ ‫فره‌وانی ره‌خن ‌ه بوو‪ ،‬ك ‌ه هیچ كه‌سێكیان ل ‌‬ ‫نه‌ده‌بوێرا‪ ،‬خودی خۆیان نه‌بێت‪ .‬ده‌وترێت‬ ‫جیاوازییه‌كی زۆر هه‌ی ‌ه ل ‌ه نێوان ره‌خنه‌ی‬ ‫جابری‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه هۆو پێناوێكی فیكری دان پێ‬ ‫دانراو بونیادنراوه‌و ل ‌ه نێوان ئه‌وانه‌دا هه‌ی ‌ه‬ ‫ركابه‌ری كلتوور‌و دینداری كۆمه‌ڵگاكه‌یانن‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه راسته‌‪ ،‬به‌اڵم مه‌به‌سته‌ك ‌ه ده‌رخستنی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی ئایدۆلۆجیانه‌ی چه‌مكه‌كانه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه له ‌شوێنی خۆیاندا به‌كارناهێنرێن‌و ب ‌ه‬ ‫ناڕێكی داده‌نرێن‪.‬‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ب��ه‌ش��داری��ك��ردن��ی ج��اب��ری ل ‌ه‬ ‫ره‌وتی فیكری چه‌په‌كاندا (ئیشتراكی) وه‌ك‬ ‫ده‌زان��رێ��ت ئ��ه‌م ره‌وت�� ‌ه چه‌ند ب ‌ه تووندی‬ ‫ره‌خن ‌ه ل ‌ه دین ده‌گ��رن‪ ،‬به‌اڵم جابری وای‬ ‫نه‌كرد‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه چاو ئه‌وانی‌تردا میانڕه‌وتر‬ ‫بوو‪ ،‬پێ ب ‌ه پێی ئه‌و ژینگه‌یه‌ی‪ ،‬ک ‌ه تێیدا بوو‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها وشه‌ی میانڕه‌وانه‌ی به‌كار ده‌هێنا‬ ‫به‌رانبه‌ر ئیسالمییه‌كان‪ .‬ب ‌ه تایبه‌ت ره‌وتی‬ ‫سه‌له‌فی‪ ،‬ک ‌ه زۆربه‌ی بیرمه‌ند ‌ه عه‌لمانییه‌كان‬ ‫دژایه‌تییان ده‌كردن‪ .‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه الی هه‌ندێك‬ ‫ل ‌ه عه‌لمانییه‌كانه‌و ‌ه ب ‌ه هه‌ڵخلیسكانی جابری‬ ‫داده‌نرا‪ .‬هه‌رگیز ب ‌ه راسته‌وخۆ ره‌خنه‌ی ل ‌ه‬ ‫(ئیبن ته‌یمییه‌) نه‌گرت‪ .‬جابری بانگه‌وازی‬ ‫پێشه‌وا (موحه‌مه‌د عه‌بدولوه‌هاب)یشی ب ‌ه‬

‫‪245‬‬

‫وه‌رچه‌رخانێكی راستكه‌ره‌و ‌ه بۆ جیهانی‬ ‫عه‌ره‌بی داده‌ن��ا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ك باڵوبوونه‌وه‌ی‬ ‫س��ه‌ل��ه‌ف��ی��ی��ه‌ك��ان ل�� ‌ه واڵت��ی م��ه‌غ��ری��ب‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ركابه‌رێكی به‌هێزی سۆفیگه‌ری‌و رێباز ‌ه‬ ‫نائه‌قاڵنییه‌كه‌ی ب��وون‪ .‬ل ‌ه باشییه‌كانیشی‬ ‫ئه‌وه‌بوو ب��ه‌ره‌و ئه‌قاڵنیه‌تی ب��رد‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫واتای ئه‌و ‌ه ناگه‌یه‌نێت‪ ،‬ک ‌ه جابری قبوڵی ئه‌م‬ ‫ره‌وته‌ی كردبێت‪ ،‬یاخود ب ‌ه ناڕاسته‌وخۆیی‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌ی لێ نه‌گرتبێت‪ ،‬به‌ڵكو شتانێكی‬ ‫وتووه‌‪ ،‬ک ‌ه دواتر تووشی سه‌رزه‌نشتكردن‬ ‫هاتووه‌ له‌سه‌ری‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌م ئه‌خالقیاته‌ی جابری له‌گه‌ڵ‬ ‫ركابه‌ره‌كانیدا بۆی ئه‌ژمار ده‌كرێت‪ .‬خۆزگ ‌ه‬ ‫شوێنكه‌وتوو ‌ه به‌ناوبانگه‌كانی جابری ل ‌ه‬ ‫كتێب‌و كۆنگره‌و كۆبوونه‌وه‌كاندا ب ‌ه راستی‬ ‫له‌م ئاكاره‌ی جابری سوودیان وه‌رده‌گرت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌هلی فیكر‌و رۆشنبیریین‪.‬‬ ‫ج��اب��ری دوای چ��االك��ی��ی��ه‌ك��ی گ��ه‌ور ‌ه‬ ‫به‌جێیهێشتین‪ .‬ه��ه‌ر شتێكی هه‌بێت بۆ‬ ‫خۆیه‌تی‌و هه‌ر شتێكیشی له‌سه‌ر بێت ئه‌و ‌ه‬ ‫له ‌سه‌ر خۆیه‌تی‪ .‬چه‌ند الیه‌نێكی فیكری‬ ‫خراپی پێشكه‌شكرد‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه دیدی منه‌و ‌ه‬ ‫كه‌متر بوو ل��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه (بیری عه‌ره‌بی‬ ‫كاریگه‌ر ب ‌ه رۆژئاوا) ده‌یبینین‪ .‬ترسناكییه‌كی‬ ‫وای دروستنه‌كردووه‌‪ .‬به ‌تایبه‌ت دوای‬ ‫ده‌ركه‌وتنی پڕۆژ ‌ه ره‌خنه‌ییه‌كان سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه كتێبه‌كانی‪ ،‬ک ‌ه هه‌ڵ ‌ه شه‌رعی‌و كێش ‌ه‬ ‫فیكرییه‌كانی ده‌رخ��س��ت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا چه‌ند‬ ‫الیه‌نێكی ج��ۆراوج��ۆری باشی ل ‌ه ب��واری‬ ‫فیكردا پێشكه‌شكرد‪ ،‬ک ‌ه ده‌كرێت سوودیان‬

‫ل��ێ��وه‌رب��گ��ی��رێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش پ��اش چ��ه‌ن��د‬ ‫گۆڕانكارییه‌ك به ‌تایبه‌ت ل ‌ه بواری فیكری‬ ‫په‌تیدا‪.‬‬ ‫كاتێك باس ل ‌ه میانڕه‌وی ده‌كرێت ل ‌ه حوكم ‌ه‬ ‫شه‌رعییه‌كاندا‪ ،‬موسڵمانه‌كان هه‌ست ب ‌ه‬ ‫ترسناكی ئه‌م وته‌ی ‌ه ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ل ‌ه مه‌یدانی‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری��دا چ��ه‌ن��د وت��ه‌ی��ه‌ك ده‌بینرێت‬ ‫هۆكاره‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ جیاوازینه‌كردن‬ ‫ل ‌ه نێوان ئه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه زانسته‌‌و ئه‌وه‌شی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بابه‌تی فیكره‌‪ ،‬هه‌روه‌ها جیاوازینه‌كردن ل ‌ه‬ ‫نێوان بیرمه‌ندان‌و ره‌وت ‌ه فیكرییه‌كاندا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫نێوان بیرو بۆچوون‌و پێشنیاره‌كاندا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫نێوان بیرمه‌ند‌و ئه‌و كه‌سانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه سوود‬ ‫ل ‌ه فیكری ئه‌و بیرمه‌نده‌ وه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫پ��ڕۆژه‌ك��ان��ی ب��ی��رم��ه‌ن��د ‌ه به‌ناوبانگه‌كانی‬ ‫ئه‌م سه‌رده‌م ‌ه پێویستی ب ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫ره‌خنه‌یی‌و ده‌رخستنی هه‌ڵوێستی زانستیی‬ ‫به‌ده‌ستهاتوو هه‌یه‌‪ .‬مه‌سه‌ل ‌ه ت��رس نیی ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه خ��ۆی��ان‌و پ��ڕۆژه‌ك��ان��ی��ان‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و ل ‌ه‬ ‫دڵسۆزییه‌وه‌ی ‌ه بۆیان‪ .‬موسوڵمان دوای‬ ‫مردنی به‌خته‌وه‌ر ده‌بێت ب��ه‌وه‌ی یه‌كێك‬ ‫ره‌خن ‌ه ل ‌ه بیرو بۆچوون ‌ه هه‌ڵه‌كانی بگرێت‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی نه‌وه‌ك یه‌كێك ب ‌ه هۆی ئه‌م بیر ‌ه‬ ‫هه‌اڵنه‌ی ئه‌مه‌و ‌ه رێگای لێ‌ بزر ببێت‪.‬‬ ‫له‌م سه‌رده‌مه‌ی ئێستاماندا خراپترین شت‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ده‌بینیت كه‌سانێك هه‌ڵده‌كوتن ‌ه سه‌ر‬ ‫ئه‌قڵی ئیسالمی یاخود دینیی یاخود عه‌ره‌بی‪،‬‬ ‫یان زانست ‌ه دینییه‌كان‌و زانا ئایینییه‌كان‪ .‬له‬ ‫‌ژێر ناوی ره‌خنه‌و ئازادی فیكر‌و پێویستی‬ ‫كۆمه‌ڵگا ب�� ‌ه ن��وێ��ب��وون��ه‌وه‌‌و چاكسازی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪246‬‬

‫رابوون‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م كاره‌یان زۆر جیاواز ‌ه ل ‌ه‬ ‫ره‌خنه‌ی راسته‌قینه‌‪ .‬ئه‌مان ‌ه كه‌سانێكن هیچ‬ ‫شتێك ل ‌ه ب��اره‌ی بیر‌و زانسته‌و ‌ه نازانن‪.‬‬ ‫ئه‌مان ‌ه ته‌نها نه‌قڵی بیرۆكه‌ی چه‌ند جار‬ ‫دووباره‌بووه‌وه‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪http://www.majles.alukah.net/‬‬

‫‪247‬‬

‫توێژینەوە ده‌رباره‌ی‬ ‫جیاوازیی نێوان زمانی تەلەڤیزیۆن‌و زمانی رۆژنامە‬ ‫لە هەواڵدا‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬رێبەر گۆران مستەفا‬ ‫بەشی یەکەم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪248‬‬

‫بایەخی زمان‌و زمانەوانی‬ ‫زمان چییە؟‬ ‫زمان رژێمێكی تایبەتە ل ‌ه هێما‌و ئامێرێكی‬ ‫سەرەكییە بۆ پەیوەندیكردن‌و گفتوگۆكردن‌و‬ ‫لەیەكگەیشتن‪ ،‬وات��ە زم��ان رژێمێكە ل ‌ه‬ ‫هێما‪ ،‬هەریەكەیان ل ‌ه چەند فۆرمێك‪ ،‬یان‬ ‫مۆڕفیمێك پێكهاتووەو خاوەنی (هەڵگری‌)‬ ‫وات��او ن��اوەڕۆك��ێ��ك��ە‪ ،‬ه��ێ��م��اك��ان ب��ە پێی‬ ‫سیستمێك (نموونەی سیستمی ئەلفوبێ)‬ ‫ل ‌ه فەرهەنگدا ری��زك��راون‪ )1(.‬كەواتە زمان‬ ‫هۆكارێكە بۆ پەیوەندیكردن‌و لە كۆمەڵە‬ ‫‌وشەیەك پێكهاتووە‪ ،‬كە سنووردارە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫له‌ واتادا سنووردار نییە‪.‬‬ ‫زمانەوانیی بەناوبانگ فردینان دی سۆسێر‬ ‫(‪ 1857‬ــ ‪ )1913‬ل ‌ه كتێبی علم اللغة العام‬ ‫ل ‌ه بارەی زمانه‌و ‌ه دەڵێت‪ :‬زمان بریتییە ل ‌ه‬ ‫سیستمێك‪ ،‬كە الدان ل ‌ه رێساو یاساكانی‬ ‫سنوورەكانی بەدحاڵیبوون فره‌وان دەكات‪.‬‬ ‫(‪ )2‬وات�� ‌ه دەك��رێ��ت بڵێین‪ :‬زم��ان زانستێكە‬ ‫‌‬ ‫خاوەنی رێساو یاسای تایبەت بە خۆیەتی‌و‬ ‫بە بەرهەمێكی مرۆڤایەتی (كۆمەاڵیەتی)‬ ‫دادەن��رێ��ت‪ .‬زان��ای ب��ەن��اوب��ان��گ (ل��ی��ۆن��ارد‬ ‫بلۆمفێڵد)دەربارەی زمان دەڵێت‪ :‬پێكهاتنی‬ ‫زمانی‪ ،‬ل ‌ه رووی ئەو دانە دەنگانەوە سەیر‬ ‫دەكرێت‪ ،‬كە لە نێوان خۆیاندا كۆدەبنەوەو‬ ‫مۆرفێم دروستدەكەن‌ ‌و وشە پێكدەهێنن‪،‬‬ ‫ئەوانیش ل ‌ه كۆبوونەوەی خۆیاندا رستە‬ ‫دادەڕێ��ژن‪‌ )3(.‬وات ‌ه ل ‌ه رێی دەنگە ژێكانەوە‬

‫ف��ۆن��ێ��م دروس��ت��دەك��ەن‌و ‌وش��ەك��ان ل ‌ه‬ ‫ن وات��او‬ ‫دروستكردنی رستەكاندا خ��اوە ‌‬ ‫ناوەڕۆكی خۆیانن‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژەرو زم��ان��ەوان رۆالن ب��ارت (‪1915‬‬ ‫ــ ‪ )‌1980‬به‌م چه‌شن ‌ه ل ‌ه زمان ده‌ڕوانێت‪،‬‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬سیستمێكی ئاماژەییه‌‪ ،‬وات ‌ه هەموو‬ ‫ئ��ەو ك��ۆدان��ەی‪ ،‬كە بە ئ��ام��اژە‌و ئاخاوتن‌و‬ ‫ی‬ ‫نووسین ل�� ‌ه الی��ەن ن��ێ��رەرەوە ئاڕاستە ‌‬ ‫وه‌رگر دەكرێت‪ .‬دالێكن‌و بۆچوونی جۆراو‬ ‫ن وه‌رگرەوە‪.‬‬ ‫جۆریش دروستدەكەن ل ‌ه الیە ‌‬ ‫(‪ )4‬بۆیە هەندێك جار بە گەیشتنی پەیامێك‬ ‫دەتوانین ب ‌ه هۆی گفتوگۆی دوو كەسەوە‬ ‫بزانین ئ��ەو مرۆڤانە س��ەر ب��ە چ زم��ان‌و‬ ‫زارو ب��ێ��چ��ووە زارێ��ك��ن‌و ب��زان��ی��ن ئاستی‬ ‫رۆشنبیری‌و تێگەیشتنی كەسەكان چەندە؟‬ ‫زم��ان ئ��اوێ��ن��ەدان��ەوەی ك��اروب��اری ژیانی‬ ‫م��رۆڤ��ە‪ .‬ب��ی��رو ب��اوەڕو چ��اول��ێ��ك��ەری��ی‌و‬ ‫ن��ەری��ت‌و رام��ی��اری‌و ی��اس��ا‌و رەوش��ت‌و‬ ‫پ��ەروەردەو ژیانی خێزانی‌و شەڕخوازی‌و‬ ‫ئ��اش��ت��ی��خ��وازی‌و چ��ێ��ژوەرگ��رت��ن ل�� ‌ه‬ ‫هونەرەكان بە گشتی بە رەنگێكی تایبەت‬ ‫ل ‌ه رووی دەن��گ‌ ‌و وش��ە ‌و وات��او رێزمان‌و‬ ‫شێوەكانییەوە زم��ان دەپ��ۆش��ن‪ )5(،‬وات�� ‌ه‬ ‫كاریگەریی ژینگە‌و پ��ەروەردەی مرۆڤ‬ ‫ن وێنایەكی ج��ی��اواز ببەخشن ب ‌ه‬ ‫دەت��وان�� ‌‬ ‫كەسەكان ل ‌ه گفتوگۆو نووسینەكانیاندا‪ .‬بە‬ ‫دیوێكی‌تردا هەموو بیركەرەوەیەكی مرۆڤ‬ ‫ل ‌ه بوارە جیاجیاكاندا بۆ كردن‪ ،‬یان گەشتن‬ ‫ب��ەو مەبەستەی‪ ،‬كە دەی��ەوێ��ت ل ‌ه رێگای‬ ‫گوزارشتكردن‌و بەكارهێنانی چەن ‌د وشەو‬

‫‪249‬‬

‫دەربڕینێكەوە هێماو ن��او ب ‌ۆ وه‌رگێڕانی‬ ‫بابەتەكان بەكاردەهێنێت‪.‬‬ ‫م��ارت��ی��ت دەڵ��ێ��ت‪ :‬زم��ان ه��ۆی��ەك��ە بۆ‬ ‫ی‬ ‫له‌یەكگەیشتن‪ ،‬دەكرێت بە چەند دانەیەك ‌‬ ‫ی‬ ‫وردەوە (مۆرفێم)‪ ،‬كە هەریەكەیان خاوەن ‌‬ ‫واتاو فۆرمن‪‌ )6(،‬وات ‌ه هە ‌ر وشەو گرێیەك‬ ‫خاوەنی رژێم‌و هێمای تایبەت بە خۆیانن‌و‬ ‫واتایەكی گونجاویش دەبەخشن‪.‬‬ ‫س��اپ��ی��ر دەڵ��ێ��ت‪ :‬زم��ان رێ��ب��ازێ��ك��ە ل�� ‌هگ��ەڵ‬ ‫ێ بە پێی رژێمێكە‪ ،‬ل ‌ه چەند‬ ‫له‌دایكبوونیدا پ ‌‬ ‫رەمزێكی ل ‌ه خ��ۆوە ئ��ازاد دروستكراوو‬ ‫دەستوور بەدەر پێكهاتووە‪ ،‬چونكە زمان‬ ‫بۆ گۆڕینەوەو گواستنەوەو پێ راگەیاندنی‬ ‫بیرو هەست‌و ئ��اوات��ەك��ان��ە‪ )7(.‬رەخنە له‌م‬ ‫بۆچوونە دەگیرێت له‌و رووەوەی زمانەوان‬ ‫بۆ شیكردنەوە ل ‌ه رووی رێساو بنەمای‬ ‫رێزمانەوانییەوە دیدی خۆی خستۆتەڕوو‪،‬‬ ‫ل ‌ه بەرانبەردا گیانداران له‌بیردەكات‪ ،‬كە‬ ‫ئەوانیش خاوەن زمانی تایبەتی خۆیانن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫رووی ئاوازو رێكی دەنگەكان ل ‌ه شێوەی‬ ‫دووبارەبوونەوەدا‪.‬‬ ‫ك��اڕۆڵ دەڵ��ێ��ت‪ :‬زم��ان كۆمەڵە رەمزێكی‬ ‫دەنگی ل ‌ه خۆییە‪ ،‬دەتوانرێت بەكاربێت بۆ‬ ‫(‪)8‬‬ ‫هه‌موو شتێک‌و رووداوەكانی دەوروبەر‪،‬‬ ‫ن‬ ‫وات ‌ه دەربڕینی رەمزو هێما ‌و واتا ل ‌ه الیە ‌‬ ‫وش��ەك��ان��ەوە دەت��وان��ی��ن س��ەرج��ەم ب��وارو‬ ‫الیەنە پەیوەندیدارەكانی ژیانمان بناسین‌و‬ ‫مامەڵەی گونجاویان له‌گەڵدا بكەین‪.‬‬ ‫چۆمسكی دەڵێت‪ :‬زمان كۆمەڵە رستەیەكە‪،‬‬ ‫كە رێزمان دەری دەك��ات‪ )9(.‬له‌بەر ئەوەی‬

‫ل�� ‌ه رێ��زم��ان��د‌ا وش��ەو گرێكان ل�� ‌ه فۆرمی‬ ‫بكەرو فرمان‌و ئامرازو تەواوكەردا خۆیان‬ ‫دەنوێنن‪ ،‬س��ەرەڕای دیاریكردنی كات‌و‬ ‫شوێنی كردارەكە‪.‬‬ ‫ل ‌ه خستنەڕووی ئەو پێناسانە سەبارەت بە‬ ‫زمان‪ ،‬دەگەین به‌وەی خەسڵەتی هاوبەش‬ ‫له‌ نێوان زماندا هەیە‪.‬‬ ‫زمان پێڕەوە‬ ‫ێ بوونی پێڕەوێكی تایبەتی ل ‌ه زماندا‪،‬‬ ‫ب‌‬ ‫پ��ڕۆس��ەی ف��ێ��رب��وون روون��ادات‪ ،‬ئ��ەوەی‬ ‫مەبەستە لێرەدا پێڕەوەی دەنگ‌و پێڕەوی‬ ‫‌واتایە‪ .‬ل ‌ه پێڕەوی دەنگیدا هەموو دەنگە‬ ‫ج��ۆر بە جۆرەكانی م��رۆڤ‪ ،‬كە دەری��ان‬ ‫دەبڕن‪ ،‬هاوزمانان تەنها ژمارەیەكی كەمیان‬ ‫‌وه‌ردەگرن‌و بەكاری دەهێنن ل ‌ه واتادا‪ .‬بۆیە‬ ‫پێڕەوی دەنگی رێگا دەدات ژمارەیەكی‬ ‫ێ بارە بكەینەوە‬ ‫كەمی دەنگ دووبارەو س ‌‬ ‫ل ‌ه رۆنانی جیاجیادا‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی دانەی‌واتایی‬ ‫دروس��ت��ب��ك��ەن‪ ،‬ب��ەاڵم ل�� ‌ه پ��ێ��ڕەوی ‌واتایی‬ ‫زماندا رێگەی دان�� ‌ە واتاییەكان (مۆرفێم)‬ ‫ی دەدات‪ ،‬كە لە ژمارەیەكی زۆ ‌ر وشەدا‬ ‫دووب��ارە ببنەوە‪ .‬تا مرۆڤ بە ئاسانی ل ‌ه‬ ‫چوارچێوەی زمانەكەیدا‪ ،‬چەمكی ئاڵۆزو‬ ‫(‪)10‬‬ ‫سادە دەرببڕێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪250‬‬

‫زمان هێمایە‬ ‫هێمای دەنگەكان ل ‌ه نواندندا‪‌،‬وات ‌ه دەنگەكان‬ ‫شتێك نیشان دەدەن‪ ،‬كە خۆیان نین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پەیوەندی نێوان شتەكەو ئەو دەنگەی‪ ،‬كە‬ ‫دەردەبڕێت پەیوەندییەكی له‌خۆوەییە‪.‬‬ ‫لێرەدا پۆلێنی هێمای دەنگەكان دەكەین‪:‬‬ ‫‪1‬ــ‌وێنەیی‪ :‬پەیوەندییەكی لێكچوون هەیە ل ‌ه‬ ‫نێوان دەنگ‌و واتادا‪ ،‬نموونه‌‪ :‬دەستكردن بۆ‬ ‫كەسێك‪ ،‬واته‌ ئەوە ئازادە‪.‬‬ ‫‪2‬ــ هۆ‪ :‬گریان‪ ،‬ئاماژەیە بۆ ناخۆشی‪.‬‬ ‫‪3‬ــ له‌خۆیی‪ :‬هیچ پەیوەندییەك ل ‌ه نێوان‬ ‫دەنگ‌و واتادا بەدی ناكرێت‪ ،‬نموونه‌‪ :‬خۆر‪،‬‬ ‫‌واته‌ ئازادی‪.‬‬ ‫م��رۆڤ ل�� ‌ه رێ��گ��ەی بەكارهێنانی زیاتری‬ ‫هێمای ل ‌ه خۆیی دەنگەوە زمانی بوو ‌ه ب ‌ه‬ ‫ی‬ ‫چەكێكی كاریگەر‪ ،‬بەاڵم گیانداران هێما ‌‬ ‫وێ��ن��ەی��ی ب��ەك��ارده‌ه��ێ��ن��ن ب��ۆ دەن��گ‪ .‬وای‬ ‫لێكردوون تەنها باسی ئێستایان پێبكرێت‬ ‫نەك رابردوو‌‪ ،‬یان داهاتوو‪ ،‬كە الی مرۆڤ‬ ‫بەدیدەكرێت‪ ،‬جگە له‌وەی خۆزگە خواستن‬ ‫الی م��رۆڤ دەب��ی��ن��ی��ن‪ .‬ن��م��وون��ه‌‪ :‬خۆزگە‬ ‫(‪)11‬‬ ‫بمكڕیبایە‪.‬‬ ‫زمان دەنگە‬ ‫وات�� ‌ه توانایی دەم‌و لێوو دەنگە ژێكانی‬ ‫م��رۆڤ ب��ۆ دەرب��ڕی��ن��ی ‌وش��ەو گوێگرتنی‬ ‫بەرانبەر ل ‌ه ئاڕاستەكردنی ئەو دەنگانەدا‪،‬‬ ‫كە لەالیەن قسەكەرەوە دەردەب��ڕێ��ت‪ .‬ل ‌ه‬ ‫الیەكی‌تره‌و ‌ه ئاڵوگۆڕكردن ل ‌ه قسەكەرەوە‬

‫ب��ۆ گوێگر‌و ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەش��ەوە‪ .‬پاشان‬ ‫راس��ت��ی��ی��ەك��ی م��ێ��ژووی��ی ه��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەوی��ش‬ ‫پ��رۆس��ەی ق��س��ەك��ردن‌و دەن��گ��ە‪ ،‬ك��ە پێش‬ ‫نووسین كەوتووەو ناتوانرێت بە نووسین‬ ‫بگوترێت زمان‪ ،‬بەڵكو نووسین بریتییە له‌و‬ ‫هەوڵەی مرۆڤ داوێتی بۆ پاراستنی قسە‪.‬‬ ‫(‪)12‬‬

‫زمان تایبەته‌ بە مرۆڤ‬ ‫ل ‌ه سادەترین مانادا جیاكردنەوەی مرۆڤە‬ ‫ل ‌ه گیاندارانی دیكە‪ ،‬چونكە تەنها مرۆڤ‬ ‫ب��ەه��رەو ت��وان��ای قسەكردنی تێدایە‪ ،‬هەر‬ ‫مرۆڤە‪ ،‬ک ‌ه دەتوانێت درۆبكات‪ ،‬سیاسەتی‬ ‫خ��ۆی ئ��اڕاس��ت��ەب��ك��ات‪‌ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان بكات‪،‬‬ ‫پ��اش��ەڕۆژی خ��ۆی ل��ێ��ك��ب��دات��ەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫زم��ان بیرو لۆجیكە‌و ل��ە رێ��گ��ەی هێمای‬ ‫ل��ه‌خ��ۆی��ی��ەوە زی��ات��ر ك��اری��گ��ەری ب��ۆ خۆی‬ ‫(‪)13‬‬ ‫دەستەبەركردووە‪.‬‬ ‫ه��ۆك��ارەك��ان��ی ل��ێ��ك��دان��ەوەی چ��ۆن��ی��ەت��ی‬ ‫پەیدابوونی زمان‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ه��ۆک��ار ‌هك��ان��ی تێگەیشتن الی م��رۆڤ‬ ‫ل��ه‌گ��ەڵ ك��ەس��ان��ی دی��ك��ە‪‌،‬وات��ه‌ پ��ڕۆس��ەی‬ ‫ئاڵوگۆڕكردنی قسەكردن ل ‌ه قسەكەرەوە بۆ‬ ‫گوێگرو چۆنیه‌تی گواستنەوەی بیروڕاكان‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بەگەڕخستنی كەرەستەی ماددی زمان‬ ‫ل ‌ه گفتوگۆدا‪ ،‬نموونه‌‪ :‬دەنگ‌و بزاوتن‪.‬‬ ‫ی وێنەیی دەنگ بۆ ئەو‬ ‫‪3‬ــ بەكارهێنانی هێما ‌‬ ‫بابەتانەی‪ ،‬كە لە دەرورب��ەری مرۆڤدایەو‬ ‫كاری تێدەكات‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ك��ردن��ی ه��ەن��گ��اوەك��ان��ی‬

‫‪251‬‬

‫گواستنەوەی گفتوگۆ‪ ،‬تا هێنانەكایەی ئەو‬ ‫(‪)14‬‬ ‫بارە ئاڵۆزەی ئێستای‪.‬‬ ‫بەشەكانی پێڕەوی زمانی مرۆڤ‬ ‫‪1‬ـ��ـ سینتاكس‪ ،‬دەس��ت��ووری ری��زك��ردن‌و‬ ‫دان��ەپ��اڵ��ی ك��ەرەس��ت��ەك��ان‌و دی��اری��ك��ردن��ی‬ ‫ئەو لێكدانانەی‪ ،‬كە پەسندن ل ‌ه زمانێكدا‬ ‫دەگرێتەخۆ‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ سیمانتیك‪‌ ،‬وات��ا دان��ان ب��ۆ لێكدانە‬ ‫پەسندەكان‪.‬‬ ‫‪3‬ــ پراگماتیكس‪ :‬ئەو دەس��ت��ووران��ەی‪ ،‬كە‬ ‫لێكدانە پەسندەكان له‌گەڵ كۆمەاڵیەتییدا‬ ‫(‪)15‬‬ ‫گرێ‌ دەدات‪.‬‬ ‫جیاوازی نێوان پێڕەوەی ن��اوەوەی زمان‬ ‫له‌گەڵ دەركەوتن ل ‌ه گوتندا الی مرۆڤ‪:‬‬ ‫ی وایە‪ :‬روونانی‬ ‫زمانەوان دی سۆسیر پێ ‌‬ ‫ژێ��رەوە (زم��ان)ەو دەرەوەش��ی (دەق)ە‪،‬‬ ‫بەاڵم چۆمسكی دەڵێت‪ :‬روونانی ناوەوە‬ ‫(‪)16‬‬ ‫چاالكی‌و دەرەوەی بەجێ هێنانە‪.‬‬ ‫زمانی ئاخاوتن‬ ‫ل��ه‌ب��ەر ئ��ەوەی زم��ان وات�� ‌ه بیرو لۆجیك‪،‬‬ ‫ئ��اس��ت��ی ق��ووڵ��ی زم��ان ل�� ‌ه الی��ەك‌ وات��ای‬ ‫ب��ن��ەڕەت��ی‌و لێكدانەوەكانی ئ��اش��ك��ران‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫الیەكی‌تره‌و ‌ه زمانی بااڵیە‪ .‬بۆیە كەسێك‬ ‫ب��ە چ زم��ان��ێ��ك ب��دوێ��ت ب��ەو زم��ان��ەش‬ ‫بیردەكاتەوە‌و هەڵسوكەوت دەك��ات‪ ،‬هەر‬ ‫‌وه‌ك ت��ووێ��ژی��ن��ەوەك��ان��ی زانستی زمانی‬

‫نوێ‌باو دەریدەخەن‪ ،‬كە زمان توانایەكی‬ ‫بیۆلۆجییەو یەكێكە ل ‌ه هەڵسوكەوتەكانی‬ ‫ی وشەی‬ ‫م��رۆڤ‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬بەكارهێنان ‌‬ ‫عەرەبی ل ‌ه بری كوردی‪ ،‬له‌گەڵ تێپەڕبوونی‬ ‫ك��ات��ێ��ك��ی دوورو درێ��ژدا دوو پ��ڕۆس��ە‬ ‫بەرپادەبن‪:‬‬ ‫ی وش��ە‬ ‫‪1‬ـ��ـ‌وش��ە ع��ەرەب��ی��ی��ەك��ان‌ وات��ا ‌‬ ‫ك��وردی��ی��ەك��ان ل�� ‌ه خ��ۆی��ان ك��ۆ دەك��ەن��ەوەو‬ ‫ك��وردی��ش ل ‌ه كاتی بەكارهێنانیاند‌ا وه‌ك‬ ‫قسەكەرانی زمانی ع��ەرەب��ی ب��ە ‌و وشانە‬ ‫بیردەكەنەوەو هەڵسوكەوت دەكەن‪‌ ،‬وشە‬ ‫عەرەبییەكانیش ل ‌ه فەرهەنگدا تەنگ بە‬ ‫وشە كوردییەكانی بەرانبەریان هەڵدەچنن‌و‬ ‫جێی ئەوان دەگرنەوە‪‌،‬بۆ نموونه‌‪ :‬سەعات‌ـ‌ـ‬ ‫كاژێر‪.‬‬ ‫‪2‬ــ هەندێك جا ‌ر واتای ‌وشە عەرەبییەكان‬ ‫ل��ه‌وش��ە ك��وردی��ی��ەك��ان��ی ب��ەران��ب��ەری��ان‬ ‫كۆبونەتەوەو خۆیان تێهەڵكێشی ناو ‌وشە‬ ‫كوردییەكان‌و فەرهەنگی نەتەوەیی كردووە‪،‬‬ ‫ی‬ ‫بۆیە ئەم الیەنەی ‌وشە بیانییەكان تازەی ‌‬ ‫وش��ەی ك��وردی جوانتر دەك��ەن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ب��وو ‌ه ب�� ‌ه ه��ۆی گواستنەوەی فەرهەنگی‬ ‫عەرەبیی‌و ئیسالمیی بۆ ن��او فەرهەنگی‬ ‫زمانی كوردی‪‌ ،‬بۆ نموونه‌‪ :‬قەزاو قەدەرــ‬ ‫(‪)17‬‬ ‫ژیر‪.‬‬ ‫لەهاتنە كایەی ئەو دوو پڕۆسەیەدا زەنگێك‬ ‫رووب��ەڕووی س��ەرج��ەم رۆش��ن��ب��ی��ران‌و‬ ‫خ��اوەن قەڵەمەكان دەبێتەوە‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫رۆژنامەوانان‪ ،‬كە تا دەتوانن خۆیان دوورە‬ ‫پەرێز بگرن ل ‌ه بەكارهێنانی‌وشەو زاراوەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪252‬‬

‫ب��ی��ان��ی‌و خ��س��ت��ن��ەڕی��زی‌وش��ەی ك��وردی‬ ‫رەسەنی نەتەوەو نەنگیكردنی زمانی بااڵو‬ ‫لێژكردنی فەرهەنگی نەتەوەییمان‪ ،‬چونكە‬ ‫زم��ان رەن��گ��دان��ەوەی دەبێت ل ‌ه سەرجەم‬ ‫الیەنە جیاجیاكانی مرۆڤایەتیداو دەتوانێت‬ ‫هەوێنی بەخشینی سیمایەكی گونجاوو‬ ‫ناوەڕۆكێكی ب��اش بێت بۆ كێبركێكردنی‬ ‫ئاستی رۆشنبیریی نەتەوە‌و كۆمەڵگا له‌گەڵ‬ ‫گەالنی‌تردا‪ .‬لێرەوە دەگەینە ئەو راستییەی‪،‬‬ ‫ك��ە پێویستە ‌وردب��ی��ن ل�� ‌ه به‌کارهێنانی‬ ‫وشه‌دا‪‌ ،‬وشەی كوردی بكرێتە كەرەستەی‬ ‫ئاخاوتن‌و نووسینمان‪ ،‬ل ‌ه ك��ات‌و شوێنی‬ ‫خۆیدا ئاستی قووڵ‪ ،‬یان رووكەشی زمان‬ ‫بۆ نووسین‌و ئاخاوتن هەڵبژێرین‪.‬‬ ‫ئاسته‌کانی زمان‬ ‫ئاستەكانی زمان‪ ،‬بریتیین له‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ سەنكرۆنی‌‬ ‫‪2‬ــ دایكرۆنی‬ ‫ل�� ‌ه ئاستی س��ەن��ك��رۆن��ی��دا زم��ان پابەندی‬ ‫قۆناغێكی دیاریكراو دەبێت‪ ،‬بەاڵم ل ‌ه ئاستی‬ ‫دایكرۆنید‌ا وابەستەی قۆناغە یەك ل ‌ه دوا‬ ‫یەكەكانی م��ێ��ژووی دەك��ات‪ .‬ل��ێ��رەش��ەوە‬ ‫دەگ��ەی��ن��ە ئ��ەو راستییەی ت��ا رەوڕەوەی‬ ‫مێژوو بەردەوام بێت‪ ،‬زمانیش گۆڕانكاری‬ ‫(‪)18‬‬ ‫بە سەردادێت‪.‬‬ ‫مەبەست ل�� ‌ه ئ��ەم��ڕۆ ب��ە وات��ا سەنكرۆن‪،‬‬ ‫ی‬ ‫مۆرفۆلۆجی‌و سنتاكس‪ ،‬كەواتە بەكارهێنان ‌‬ ‫وش��ەك��ان ل��ه‌و دوو ب��ەش��ە پێكهاتەیەدا‬

‫دەری��دەخ��ەن‌و دەیسەلمێنن ك��ام ‌وشانە‬ ‫بوون به‌ وشەی نوێی فەرهەنگی نەتەوەو‬ ‫ك��ام��ان��ەش هێشتا ل�� ‌ه س��ەر س��ن��وورن‌و‬ ‫كامانەشیان ‌وشەی بیانی رووتن‪‌ .‬وشەی‬ ‫بیانیش هەیە بوو ‌ه ب ‌ه ‌وشەی سەربەخۆی‬ ‫فەرهەنگی ب��ااڵ‪ ،‬كە وشەكان بە درێژایی‬ ‫گەشەكردنی م��ێ��ژووی زم��ان��ی نەتەوەكە‬ ‫مەبەست ل ‌ه ئاستە دایكرۆنینەكەیە‪ ،‬ل ‌ه رێی‬ ‫گۆڕانكارییە مۆرفۆلۆجیی‌و فۆنۆلۆجیی‌و‬ ‫سیمانتیكییەكانەوە له‌گەڵ ئەو رژێمانەی‬ ‫(‪)19‬‬ ‫رێزمانەكەدا گونجێنراون‪.‬‬ ‫بۆیە لێرەوە دەگەینە ئەو راستییەی‪ ،‬كە‬ ‫رۆژنامەوان دەبێت بگەڕێتەوە سەر چەند‬ ‫فەرهەنگێكی نەتەوەیی ج��ی��اواز‪ ،‬نموونه‌‪:‬‬ ‫فەرهەنگی كوردی ــ كوردی (زمانی بااڵ)‪،‬‬ ‫فەرهەنگی ك��وردی ــ ك��وردی (ئاخاوتنی‬ ‫رۆژانە)‪ ،‬فەرهەنگی‌وشە بیانییەكانی زمانی‬ ‫(‪)20‬‬ ‫كوردی‪ ،‬فەرهەنگی رۆژنامەگەرێتی‪.‬‬ ‫واتە ل ‌ه ئاستی زماندا شێوازی ئاخاوتن‌و‬ ‫ن��ووس��ی��ن��ی رۆژن��ام��ەن��ووس��ی ك��وردی‬ ‫سەرەتای راپەڕین‪ ،‬ل ‌ه رووی بەكارهێنانی‬ ‫چەند زاراوەو ‌وشەیەكی بیانی نوێوە‪،‬‬ ‫ج��ی��اوازە له‌گەڵ زمانی گفتوگۆو بابه‌تی‬ ‫ئ��ەدەب��ی‌و رۆژن��ام��ەن��ووس��ی ل�� ‌ه ئێستادا‪،‬‬ ‫‌وه‌ك بەكارهێنانی ‌وشەی بیانی‪ ،‬نموونه‌‪:‬‬ ‫گ��ل��ۆب��ال��ی��زەی��ش��ن‪ ،‬ب��ەاڵم ‌وش��ەك��ەو چەن ‌د‬ ‫وشەیەكی‌تری بیانیش نەبوون ب ‌ه ‌وشەی‬ ‫فەرهەنگی ن��ەت��ەوە‪ ،‬مەبەست ل�� ‌ه ئاستە‬ ‫سەنكرۆنینەكەیە‪ ،‬بەاڵ ‌م وشەی دیموكراسی‌و‬ ‫ف��ی��دراڵ��ی‪ ،‬سااڵنێكە ل�� ‌ه گفتوگۆو ك��ۆڕو‬

‫‪253‬‬

‫سیمینارو نووسینەكاندا بەكاردەبرێت‌و‬ ‫لە بەردەوامیشدا دەبێت‪ ،‬بۆیە هەر یەكێك‬ ‫له‌و‌وشانەو چەن ‌د وشەیەكی دیكەش بوون‬ ‫ب�� ‌ه ‌وش��ەی س��ەرب��ەخ��ۆی فەرهەنگی ب��ااڵ‪،‬‬ ‫ئەوەش ل ‌ه رووی گۆڕانكاری مۆرفۆلۆجی‌و‬ ‫س��ی��م��ان��ت��ی��ك��ی‪ ،‬ك��ە ل��ەگ��ەڵ رژێ��م��ەك��ان��ی‬ ‫رێزمانەكەدا گونجاون‪.‬‬ ‫یه‌که‌م‬ ‫زمانی نووسین‬ ‫زمانی نووسین ل ‌ه ناسینەوەی پەیوەندی‬ ‫نێوان دەنگ‌و پیتەوە دەستپێدەكات‌و دێتە‬ ‫سەر فەرهەنگ‌و بە وشەی سادە‌و ئاوێتە‬ ‫(داڕێ��ژراو‪ ،‬ل��ێ��ك��دراو) ل��ه‌گ��ەڵ الگ��رەك��ان‌و‬ ‫دەستوورو یاساكانی ‌وشە هەڵگواستن‌و‬ ‫وشە دروستكردن ــ بەرانبەر بە گرێ‌‌و‬ ‫رستەو دەقەكانی نووسین دادەنرێن‪ .‬بۆیە‬ ‫گرنگە رۆژنامەوان شارەزاییەكی تەواوی‬ ‫له‌الیەن رووەكانی ئەو ب��وارو پێكهاتانە‌و‬ ‫درووستانەی زمانی دایكیدا هەبێت‪ .‬بۆیە‬ ‫بە تێڕامان بە بوارەكانی زماندا ئەوەمان‬ ‫بۆ دەردەكەوێت‪ ،‬كە فەرهەنگ‌و ‌وشەنامە‬ ‫ێ له‌خۆدەگرن‪ ،‬چ ل ‌ه‬ ‫ب��ەردەوام ‌وشەی نو ‌‬ ‫رووی بەكارهێنان‪ ،‬یاخود نووسین له‌الیەن‬ ‫نووسەرو رۆژنامەوانەكانەوە بێت‪ ،‬بەم‬ ‫ش��ێ��وەی��ەش ‌وش��ەك��ان دەچ��ن�� ‌ه فەرهەنگ‪،‬‬ ‫ف��ەره��ەن��گ��ی��ش‌وش��ەك��ان‌و ف��ەره��ەن��گ��ی‬ ‫نەتەوەیەكی تێدا تۆماركراوەو بیرو لۆجیك‌و‬ ‫بۆچوونی نەتەوەكەی تێدا ل ‌ه لەناوچوون‬

‫پارێزراوە‪ .‬ئەوەی بەشێك له‌و فەرهەنگەی‬ ‫ت��ەواوك��ردووە‪‌ ،‬وش��ە بیانییەكانی‌وه‌ك‬ ‫(عەرەبیی‌و توركیی‌و ئینگلیزی)ین‪‌ .‬وشە‬ ‫بیانییەكان رووتن‌و لە ئاخاوتنی رۆژانەدا‬ ‫بەكاردەبرێن‪ ،‬بەاڵم زۆر ئەستەمە جێیان‬ ‫بێتەوە ل ‌ه فەرهەنگی بااڵی زمانی نەتەوەدا‪،‬‬ ‫چەشنی دووەم��ی ‌وشە بیانییەكان هێشتا‬ ‫ل ‌ه س��ەر سنووری فەرهەنگی نەتەوەن‌و‬ ‫ن��ەب��وون ب ‌ه ‌وش��ەی نەتەوەیی فەرهەنگە‬ ‫بااڵكە‪ ،‬بە زۆری��ی ل ‌ه ئاخاوتنی رۆژان��ە‌و‬ ‫جاربه‌جارێکیش ل ‌ه زمانی نووسین‌و زمانی‬ ‫ئەدەبیدا بەكارهێنراون‌و بەكار دەهێنرێن‪،‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ :‬ل ‌ه ن��اردن��ی ن��ام��ەدا‪ :‬بۆ برای‬ ‫(‪)21‬‬ ‫بەڕێزو خۆشەویستم‪.‬‬ ‫ب��ەم دەق��ەی س��ەرەوەدا ئ��ەوەم��ان بۆ‬ ‫دەردەكەوێت‪ ،‬كە پڕۆسەیەكی رووبەڕوو‬ ‫بوونەوەی سەخت ل ‌ه بەرانبەر فەرهەنگدا‬ ‫ێ ل ‌ه زیادبوون‌و‬ ‫ێ بە پ ‌‬ ‫بەدیدەكرێت‪ ،‬ئەمەش پ ‌‬ ‫گەڕاندایە بە دوای كەلێن بۆ خۆخزاندنە‬ ‫ناو فەرهەنگی نەتەوە‪ .‬بۆیە چەشنی دووەم‬ ‫زۆر زیاتر مەترسی لێدەكرێت ل ‌ه گفتوگۆو‬ ‫دیالۆگەكاندا هەروەها ل ‌ه نووسینی بواری‬ ‫مێدیاو ئەدەبیدا‪‌ ،‬وه‌ك ل ‌ه بەكارهێنانێكی‬ ‫ی وش��ەی بیانی ل��ه‌الی��ەن چەند‬ ‫رۆژان��ە ‌‬ ‫ك��ەس‌و ناوەندێكەوە‪ .‬بە دیوێكی‌تردا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئاخاوتندا ریساو یاساكان رووب��ەڕووی‬ ‫تێكشان نابنەوە‪‌ ،‬وه‌ك ل ‌ه نووسیندا‪ ،‬كە‬ ‫دەبێتە فۆرمێكی ستاندار بە تێپەڕاندنی‬ ‫مێژوو‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪254‬‬

‫دووه‌م‬ ‫بایەخی زمان‬ ‫ل��ەب��ەر ئ��ەوەی ل�� ‌ه ك��ۆن��دا الی مرۆڤەكان‬ ‫ئاگرو دوك��ەڵ هێمایەكی مەترسی بووە‬ ‫بۆیان‌و زۆریان بەكارهێناوە‪ ،‬بەو‌واتایەی‪،‬‬ ‫ك��ە زم��ان��ی ئ��اخ��اوت��ن ب��ەم ش��ێ��وەی ئێستا‬ ‫نەبووە‪ ،‬بەڵك ‌و وردە‌وردە له‌گەڵ زۆربوونی‬ ‫م��رۆڤ‌و گەشەكردنی كۆمەڵگادا‪ ،‬زمانی‬ ‫دووان‌و ناولێنانی كەرەستە سروشتی‌و‬ ‫مرۆییەكان هاتۆتە دی‌و تەشەنەی كردووە‪،‬‬ ‫بۆیە دەكرێت ل ‌ه بە كۆمەڵبوونی مرۆڤ‌و‬ ‫دروستبوونی گفتوگۆوە ئیدی زمان زیاتر‬ ‫ف��ره‌وان��ی‌و ب�ڵاوب��وون��ەوەی ب��ەخ��ۆوە بینی‬ ‫بێت‪ ،‬چونكە ئه‌گەر دوو م��رۆڤ گفتوگۆ‬ ‫بە یەكیشەوە نەكەن‪ ،‬ئ��ەوا كاردانەوەیان‬ ‫ل ‌ه سەر یەكتری نابێت‌و كارناكەنە سەر‬ ‫یەكتری‪.‬‬ ‫س��ەل��م��ێ��ن��راوه‌‪ ،‬ك��ە زم��ان ب��ە ی��ەك��ێ��ك ل ‌ه‬ ‫رەگەزەكانی نەتەوایەتیبوون دادەنرێت‌و‬ ‫دەت��وان��رێ��ت ق��ەوارەی ن��ەت��ەوەی��ی‬ ‫دروستبكات‪ ،‬لێرەوە دەتوانین بڵێین كورد‬ ‫‌وه‌ك نەتەوەیەكی خاوەن زمانی تایبەت‌و‬ ‫پارێزگاریكردنی ل ‌ه نەهێشتنی فەوتان‌و‬ ‫زاڵبوونی زمانی بێگانە بە سەر زمانی دایكدا‬ ‫هەروەها بوو ‌ه ب ‌ه یەكێك ل ‌ه هۆکاره‌کانی‬ ‫دەوڵەمەندبوونی ئ��ەدەب‌و روناكبیریی بە‬ ‫(‪)22‬‬ ‫گشتی‪.‬‬ ‫له‌گەڵ گرنگیدا‪ ،‬زمان دووچ��اری الوازی‌و‬ ‫ف��ەوت��ان دەب��ێ��ت ئ��ەوی��ش ب��ە تێكەڵبوونی‬

‫ل��ه‌گ��ەڵ زم��ان��ی ف��ره‌وان��ت��ردا‪ .‬ل��ه‌ب��ەر ئ��ەوە‬ ‫دەبێت زمانەكەمان بپارێزین‌و لە رێگه‌ی‬ ‫ك��ەن��اڵ��ەك��ان��ی راگ��ەی��ان��دن��ەوە پ��ەرەی پێ‬ ‫بدەین‌و لە الوازبوون بیپارێزین‪ ،‬هەر له‌م‬ ‫پێناوەشدا بە درێژایی مێژوو رۆژنامەوان‌و‬ ‫ئ��ەدی��ب��ان‌و س��ی��اس��ەت��م��ەداران��ی ك��ورد‬ ‫هەوڵیان داوە زمانی كوردی ل ‌ه فەوتان‌و‬ ‫لەناوچوون بپارێزن‪ ،‬دیارە ئەم كارەش بە‬ ‫مەبەستی پاراستنی قەوارەی نەتەوەییمانە‪.‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم دی��دەش دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئەو هێرش‌و سیاسەتە دڕندانەیەی رژێمە‬ ‫داگیركەرەكانی كوردستان دەره��ەق بە‬ ‫گەلی كورد ئەنجامیان داوە‪ ،‬ل ‌ه سڕینەوەی‬ ‫زم��ان‌و نەهێشتنی خ��وێ��ن��دن ب��ە زم��ان��ی‬ ‫ك��وردی‪ )23(،‬بەاڵم مێژووی زمانی كوردی‬ ‫بەرهەمی (‪ 80‬ــ ‪ )90‬ساڵە بە بەراوردكردن‬ ‫له‌گەڵ زمانەكانی‌تردا‪ ،‬ئەمەش الیەنێكی‬ ‫باشەو بەردەوام نووسین ل ‌ه گەشەكردندا‬ ‫دەب��ێ��ت‌و ت��وان��ای خۆفره‌وانكردنی هەیە‪،‬‬ ‫ل��ێ��رەوە دەگ��ەی��ن��ە ئ��ەو راس��ت��ی��ی��ەی‪ ،‬كە‬ ‫ك��اری دەوڵ��ەم��ەن��دك��ردن��ی زم��ان تەنها‬ ‫ئەركی زمانەوانەكان نییە‪ ،‬بەڵكو كاری‬ ‫رۆژن��ام��ەوان��ی��ش��ە‪‌)24(،‬وات��ه‌ ب��ە ژی��ری��ی‌و‬ ‫هۆشیاری رۆژنامەوانان له ‌مامەڵەكردنیان‬ ‫ی وشەی بیانی‬ ‫له‌گەڵ وشەو بەكارنەهێنان ‌‬ ‫هەنگاوێكی ئه‌رێیان ‌ه ل ‌ه پڕۆسەی نووسین‌و‬ ‫زمانی راگەیاندندا دەنرێت‪.‬‬

‫‪255‬‬

‫پەیوەندی نێوان نووسین‌و ئاخاوتن‬ ‫ن��ووس��ی��ن پ��ڕۆس��ەی ب��ە ئەرشیفكردنی‬ ‫زمانەو پارێزگاری دەكات ل ‌ه لەناوچوون‌و‬ ‫فەوتاندن‪ .‬بۆیە دەكرێت بڵێین نووسین‬ ‫زم��ان نییە‪ ،‬نووسین دوورك��ەوت��ن��ەوەی��ە‬ ‫ل�� ‌ه راس��ت��ی‌و لۆجیكی بابەتەكاندا‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫زمان زیاتر ئاخاوتنە تاكو نووسین‪ .‬بۆیە‬ ‫زمانەوانەكان ئاخاوتن بە بنچینەی زمان‬ ‫دادەنێن‪ ،‬ئەوەش له‌م خااڵنەی خوارەوەدا‬ ‫دیاری دەكەین‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ پ��ێ��ش پ��ڕۆس��ەی ن��ووس��ی��ن‪ ،‬ش��ێ��وەی‬ ‫قسەكردن له‌الیەن مرۆڤەوە زانراوە‪ ،‬هەر‬ ‫ب��ۆی��ە ت��ا ئێستاش زۆر زم��ان ه��ەی��ە‪ ،‬كە‬ ‫شێوەی نووسینیان نییە‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ م��ن��داڵ ل�� ‌هگ��ەڵ له‌دایكبوونیدا زمانی‬ ‫بە زمانی دایكی دەپ��رژێ��ت‪ ،‬دوات��ر فێری‬ ‫شێوەی نوسین دەبێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ بە درێ��ژای��ی مێژوو م��رۆڤ زۆرترین‬ ‫كاتی بە ئاخاوتنەوە بە سەردەبات له‌چاو‬ ‫تەرخانكردنی كات بۆ نووسین‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ شێوەی نووسین تا ماوەیەكی زۆر‬ ‫ێ‬ ‫دەتوانین بگۆڕین بە قسە‪ ،‬یان گوتن ب ‌‬ ‫ێ بفەوتێت‪ ،‬بە پێچەوانەوە‪،‬‬ ‫ئەوەی شتێكی ل ‌‬ ‫ک ‌ه قسە تۆماردەكەین هەندێك شت دەفەوتێت‬ ‫هەروەها هەندێك تایبەتمەندی نووسین‬ ‫هەیە ل ‌ه كاتی ئاخاوتندا دەرناكەوێت‪‌ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ :‬بەكارهێنانی هێڵی خوارو خێچ‪ ،‬یان‬ ‫پەرەگراف‪ ،‬بەاڵم سەرجەم ئەمانە گرنگ‬ ‫نین ل ‌ه چاو ئەو تایبەتمەندییانەی قسە‪ ،‬كە‬

‫ل ‌ه نووسیندا دەرناكەون‪‌،‬وه‌ك (ئاواز‪ ،‬هێز‪،‬‬ ‫درێژیی دەنگ‪ ،‬رژانە ناو یەك)‪ .‬جگە له‌و‬ ‫تایبەتمەندییانەی دەنگ‪ ،‬كە پێمان دەڵێت‬ ‫قسەكەر مێیە‪ ،‬یان نێر‪ ،‬خوێندەوارە‪ ،‬یان‬ ‫(‪)25‬‬ ‫نەخوێندەوار‪ ،‬بە چ دیالێكتێك دەدوێت‪.‬‬ ‫سێیه‌م‬ ‫زمانەوانی‬ ‫زان��س��ت��ی زم��ان ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەو پشكنینی‬ ‫زان��س��ت��ی��ی��ان��ەی رژێ��م ئ��اس��ای زم��ان��ە‪،‬‬ ‫زم��ان��ەوان��ی��ش ئ��ەو ك��ەس��ەی��ە‪ ،‬ك��ە خ��ۆی‬ ‫خ��ه‌ری��ک دەك��ات ب��ە زم��ان��ه‌و ‌ه ب��ە گشتی‪،‬‬ ‫یان بە زمانێكی تایبەتی‌و دیاردەكانییەوە‪،‬‬ ‫دی��اردەك��ان��ی زم��ان��ی��ش م��ەب��ەس��ت‬ ‫پەسندكردنی زم��ان‌و گشت پڕۆسەكانی‬ ‫بەشە پێكهاتەكانی رێزمانەكەیەتی‪ ،‬كە‬ ‫رستەسازی‌و ‌وش��ەس��ازی‌و دەنگسازی‌و‬ ‫‌واتاو‌واتالێكدانەوەن‪ .‬دەستوورو پرنسیپ‌و‬ ‫یاساكانی بەشە پێكهاتەكانی رێ��زم��ان‪،‬‬ ‫ب��ن��ەم��ای دروس��ت��ن��ووس��ی��ن‌و رێ��ن��ووس‌و‬ ‫خاڵبەندین‪‌ ،‬وات�� ‌ه زم��ان��ەوان��ی ل�� ‌ه ب��واری‬ ‫رۆژنامەگەرێتیدا پسپۆڕی تەواوە ل ‌ه بەشە‬ ‫ی‬ ‫پێكهاتەكانی رێزماندا له‌گەڵ شارەزاییەك ‌‬ ‫ورد ل�� ‌ه دروس��ت��ن��ووس��ی��ن‌و رێ��ن��ووس‌و‬ ‫خ��اڵ��ب��ەن��دی��دا‪ ،‬ل�� ‌ه س��ەروو ئ��ەم��ان��ەش��ەوە‬ ‫بەكارهێنانی راس��ت‌و گونجاویان له‌گەڵ‬ ‫ناوەڕۆكی بابەت‌و شوێن‌و كاتی تایبەتیی‬ ‫(‪)26‬‬ ‫خۆیاندا مەرجی بنەمایین‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪256‬‬

‫هەندێك هەڵەی زمانەوانیی ل ‌ه دەزگاكانی‬ ‫راگەیاندندا‪:‬‬ ‫‪1‬ــ بەشێكی زۆری رۆژنامەوان‌و نووسەران‬ ‫هەڵەدەكەن ل ‌ه بەكارهێنانی (موصوف) ل ‌ه‬ ‫بری (صفە)‪‌ ،‬وه‌ك‪ :‬سەربازەكانی ئەمریكا‪،‬‬ ‫یاریزانەكانی ئێران‪ ،‬راستییەكەی سەربازە‬ ‫ئەمریكییەكان‪ ،‬یاریزانە ئێرانییەكان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪2‬ـ��ـ ه��ەڵ��ەك��ردن ل��ه‌ ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی‌ وات��ا ‌‬ ‫وشەكەدا‪ ،‬بە زۆریی ل ‌ه وشە عەرەبییەكاند‌ا‬ ‫وه‌ك‪ :‬غریب‪ ،‬دوو ‌وات��ای جیاوازی هەیە‬ ‫زمانی ك��وردی��دا (ی��ه‌ک��ه‌م ب ‌ه وات��ای نامۆ‪،‬‬ ‫دووه‌م ب ‌ه واتای سەیر)‬ ‫‪3‬ــ زاراوەی ماندوونەناس ل ‌ه كەناڵەكانی‬ ‫راگەیاندندا بەكاردێت‪ ،‬كە هەڵەیەكی زۆر‬ ‫گەورەیە‪ ،‬چونكە ماندوو ئاوەڵناوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫راستتر‌ وایە بڵێین ماندوونەبوو‪.‬‬ ‫‪4‬ــ نیهاد‌و گ��وزارە ل ‌ه رووی تاك‌و كۆوە‬ ‫دەبێت هاوسەنگ ب��ن‪ ،‬ئه‌گەر نا رستەک ‌ه‬ ‫الس��ەن��گ دەب��ێ��ت‪‌ ،‬وه‌ك‪ :‬دوای دەس��اڵ‬ ‫راپەرین‪ ،‬ل ‌ه کاتێکدا ده‌بێت بڵێین‪ :‬دەساڵ‬ ‫دوای راپەڕین‪.‬‬ ‫‪5‬ــ ئەگەر ناوی بكەر بدرێتە پاڵ ناوێك‪ ،‬ئەوا‬ ‫ێ روودەدات‌و ن��اوە بكەرەكەش‬ ‫جێگۆرك ‌‬ ‫تەنیا رەگی کرداره‌كەی دەمێنێتەوە‪‌ ،‬وه‌ك‪:‬‬ ‫نووسەری چیرۆك‪ ،‬دەبێت ب ‌ه چیرۆكنووس‪.‬‬ ‫‪6‬ــ ئەو ناوانەی كۆتاییان بە بزوێن دێت‬ ‫(أ‪ ،‬ه)ل ‌ه زمانی عەرەبیدا‪ ،‬كە (ی)نیسبە‪ ،‬یان‬ ‫دەچێتەسەر پیتە بزوێنەكە الدەبرێت‪‌،‬وه‌ك‪:‬‬ ‫(هولندا ــ هولندی)‪ ،‬راستییەكەی دەبێت‬ ‫(هۆڵەندەیی)بەكاربێت‪ ،‬هەر ‌وه‌ك چۆن ل ‌ه‬

‫كوردیدا دەڵێین‪ :‬ئاكرەیی‪ ،‬چوارتایی‪.‬‬ ‫‪7‬ـ��ـ هەڵەیەكی ‌وه‌رگ��ێ��ڕان��ی ب��او ل��ه ‌الی��ەن‬ ‫ن��ووس��ەران��ەوە پیادەدەكرێت ل ‌ه بەرانبەر‬ ‫(س��ل��ط االض��و‌ء ع��ل��ی��ه‌)‪ ،‬دەگ��وت��رێ��ت‬ ‫تیشكخستنەسەر‪ ،‬ئ��ه‌و ‌ه هەڵەیەو دەبێت‬ ‫رووناكیی‪ ،‬یان رۆشنایی ل ‌ه بری تیشك‬ ‫بەكاربهێنرێت‪ ،‬چونكە شعاع واتای تیشك‬ ‫دەگەیەنێت نەك چو‌و‪.‬‬ ‫‪8‬ـ��ـ ب��ەك��ارن��ەه��ێ��ن��ان��ی (ی‌)ی خستنەسەر‬ ‫ب��ۆ ه��ەن��دێ��ك زاراوە‪‌ ،‬وه‌ك‪ :‬ش��ارەوان��ی‪،‬‬ ‫راستییەكەی شارەوانیی‪.‬‬ ‫‪9‬ـ��ـ دەنووسرێت (ل��ە پێناو رزگاركردنی‪،‬‬ ‫راستییەكەی لە پێناوی رزگاركردنی‪.‬‬ ‫‪10‬ـ��ـ ل ‌ه بری الیەنە پەیوەندیدارەكان‪ ،‬بە‬ ‫هەڵە دەنووسرێت الیەنە پەیوەنددارەكان‪.‬‬ ‫‪11‬ـ��ـ لێكجیانەكردنەوەی (و)ی ك��ورت‌و‬ ‫درێژ‪‌ ،‬وه‌ك‪ :‬كوڕ ــ كووڕ‪ ،‬هەردووكیان بە‬ ‫یەك (و)دەنووسرێت‪.‬‬ ‫‪12‬ــ بە هەڵە مافی چارەی خۆنووسین ل ‌ه‬ ‫بەرانبەر (حق تقریر المصیر) بەكاردێت‪،‬‬ ‫راستییەكەی مافی بڕیاردانی چارەنووسە‪.‬‬ ‫‪13‬ـ��ـ ل�� ‌ه ب��ری ب��ی��س��ت��ەر‪ ،‬دەب��ێ��ت گوێگر‬ ‫بەكاربهێنین‪ ،‬كە راستتر ‌ە واتاكەی ل ‌ه زمانی‬ ‫كوردیدا‪.‬‬ ‫‪14‬ـ��ـ ل ‌ه بری شەوێكی باراناویی باشترو‬ ‫راستترە بڵێین شەوێكی باران‪.‬‬ ‫‪15‬ـ��ـ ‌وش��ەی خ��ەڵ��ك��ان ـ��ـ خ��ەڵ��ك��ان��ی دی‪،‬‬ ‫بەكارهێنانی هەڵەیە‪ ،‬بەڵكو خەڵك واتای‬ ‫(‪)27‬‬ ‫كۆدەدات‌و تەنها ئەوەش راستە‪.‬‬ ‫‪16‬ــ بۆ بانگی مغرب دەنووسرێت‪ :‬ئێستا‬

‫‪257‬‬

‫كاتی بانگی خۆرئاوابوونە‪ ،‬بۆ بانگی عیشا‬ ‫دەنووسرێت‪ :‬ئێستا كاتی بانگی شێوانە‪،‬‬ ‫ل ‌ه كوردەواریدا بە نوێژی مغرب دەوترێت‬ ‫شێوان‌و بە عشا دەوترێت خەوتنان‪.‬‬ ‫‪17‬ــ هەڵەیە یابان‪ ،‬یان ژاپۆن بەكاردەهێنین‪،‬‬ ‫بەڵكو دەبێت جاپان بەكاربهێنین‪.‬‬ ‫‪18‬ــ هەندێك ل ‌ه بری ساڵی رابردوو پارساڵ‬ ‫بەكارده‌هێنێت‪ ،‬كە وشەیەكی فارسییە‪،‬‬ ‫بۆیە باشترە كوردییەكەی بەكار بهێنین‪،‬‬ ‫كە پارە‪.‬‬ ‫‪19‬ـ��ـ ل ‌ه ب��ری دەس��ت��ەواژەی عەرەبی نوع‬ ‫م��ن‪ ،‬ل ‌ه ك��وردی��دا بە نموونە‪ :‬جۆرێكە ل ‌ه‬ ‫كەرەستەی پێویست بەكارده‌هێنین‪ ،‬راستت ‌ر‬ ‫وای��ە بنووسرێت‪ :‬ج��ۆرە كەرەستەیەكی‬ ‫پێویستە‪.‬‬ ‫‪20‬ـ��ـ ل ‌ه ی��اری تۆپی پێدا‪ ،‬له‌الیەن بێژەرە‬ ‫كوردەكانەوە ل ‌ه جیاتی كرە گویلەی زمانی‬ ‫عەرەبیی بە هەڵە تۆپێكی درێژ بەكاردەهێنن‪،‬‬ ‫كە راستییەكەی ئەوەیە بگوترێت تۆپەكە‬ ‫بۆ دوور شەقی تێ‌ هەڵدرا‪.‬‬ ‫‪21‬ـ��ـ زۆرێ��ك ل�� ‌ه ن��ووس��ەران ه��ەرگ��ی��ز‌و‬ ‫هەمیشە بە هەڵە بەكارده‌هێنن‪ ،‬هەرگیز بۆ‬ ‫ێ بەكاردێت‪‌.‬وه‌ك‪:‬‬ ‫نەرێ‌و هەمیشە بۆ ئەر ‌‬ ‫مامۆستاكەمان هەمیشە رووی خۆشە ــ‬ ‫مامۆستاكەمان هەرگیز رووی ناخۆشە‪.‬‬ ‫‪22‬ــ دەبێت بۆ معلم‪ ،‬مامۆستاو بۆ مدرس‪،‬‬ ‫وانەبێژ بەكاربهێنین‌و دوورب��ك��ەوی��ن��ەوە‬ ‫ل��ه‌وەی تەنها مامۆستا بۆ هەردووكیان‬ ‫بەكاربهێنین‪.‬‬ ‫‪23‬ــ بەكارهێنانی ناوو نازناو‪ ،‬یان پیشە‪:‬‬

‫شاعیر عەبدوڵاڵ پەشێو‪ ،‬هونەرمەند عەدنان‬ ‫كەریم‪ ،‬راستترە بنووسرێت‪ ،‬یان بگوترێت‪:‬‬ ‫عەبدوڵاڵ پەشێوی شاعیر‪ ،‬عەدنان كەریمی‬ ‫(‪)28‬‬ ‫هونەرمەند‪.‬‬ ‫پەیوەندیی زمان ب ‌ه هۆیەكانی راگەیاندن‬ ‫زم��ان ب��ە ه��ۆك��اری ی��ەك��ەم‌و ب��ن��ەڕەت��ی‬ ‫گ��ەی��ان��دن دادەن��رێ��ت‌و ه��ۆی��ەك��ان��ی‌ت��ر بە‬ ‫ت��ەواوك��ەر‌و درێ��ژك��راوەی ه��ۆی یەكەم‬ ‫ل�� ‌ه ق��ەڵ��ەم دەدرێ��ن‪ ،‬ب��ەو ‌وات��ای��ەی له‌گەڵ‬ ‫ێ ب��ە پ��ێ��ی گ��ەش��ەك��ردن‌و پێشخستنی‬ ‫پ�� ‌‬ ‫كەناڵەكانی راگەیاندندا زمان گەشەكردن‌و‬ ‫نوێبوونەوەو فره‌وانبوونییەكەی كاریگەری‬ ‫دەبێت بۆ سەر دەقەكانی رۆژنامەوانی‪،‬‬ ‫چونكە زمان (اللغە) زیاد ل ‌ه مەدلوولێكی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬مەدلوولێكی زم��ان��ەوان��ی رووت‌و‬ ‫مەدلوولێكی لێكدراوەی دەروون��ی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لێرەدا مەبەست له‌و مەدلوولە گرنگەیە‪،‬‬ ‫كە تێیدا زم��ان هۆیەكە بۆ كارلێكردن ل ‌ه‬ ‫رێگەی ‌وه‌رگرتنی زانیاری‌و پەخشكردنی‬ ‫بە شێوازێكی رۆژنامەوانیی‪ ،‬بۆیە بۆ زیاتر‬ ‫تێگەیشتن ل ‌ه چۆنێتی پەیوەندی زمان بە‬ ‫هۆكانی راگەیاندن پێویستە ل ‌ه سەر دوو‬ ‫بابەت بووەستین‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪258‬‬

‫یه‌که‌م‬ ‫مەبەست ل ‌ه پڕۆسەی پەیوەندیكردن‬ ‫‪ Communication‬چییە؟‬ ‫بە گەڕانەوە بۆ فەرهەنگە نوێكانی‌وشە‪،‬‬ ‫پەیوەندیكردن ‪ Communication‬پێناسە‬ ‫ك��راوە‪ ،‬كە‪ :‬گەیاندنی پەیامی دەم��ی‪ ،‬یان‬ ‫ن��ووس��راو‪ ،‬ی��ان زان��ی��اری‪ ،‬ی��ان بیروڕایە‪،‬‬ ‫ل ‌ه رێگەی ‌وش��ەی ‌وت��راو‪ ،‬یان نووسراو‪،‬‬ ‫یان سیگناڵەوە‪ .‬ل ‌ه فەرهەنگی وێبستەر‪،‬‬ ‫پەیوەندیكردن بریتییە ل��ه‌و پرۆسەیەی‪،‬‬ ‫كە تێیدا چەمكەكان ل ‌ه نێوان تاكەكاندا‬ ‫ئاڵوگۆڕیان پێ‌دەكرێت بە بەكارهێنانی‬ ‫سیستمی نیشانەناسراوەكان‪ .‬بە دیوێكی‌تردا‬ ‫پەیوەندیكردن بە وات��ا جەماوەرییەكەی‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ە ل�� ‌ه راك��ێ��ش��ان��ی ج��ەم��اوەر بە‬ ‫ه��ەواڵ‌و زان��ی��اری‌و ب��ی��روڕا بە مەبەستی‬ ‫دروستكردنی كاریگەریی‌و كارلێكردن بە‬ ‫شێوازێكی ناڕاستەوخۆ‪ .‬له‌م روانگەیەوە‬ ‫راگ��ەی��ان��دن��ی ج��ەم��اوەری ‪Massmedia‬‬ ‫ئ��ەو ئ��ام��ڕازان��ەن‪ ،‬ك��ە ل��ە رێ��گ��ەی��ان��ەوە‪:‬‬ ‫فیكرێك‪ ،‬ی��ان رای��ەك دەگاتە ژمارەیەكی‬ ‫زۆر ل ‌ه خەڵكی وەرگ��ر‌‪ ،‬وه‌ك كەناڵەكانی‬ ‫رۆژن��ام��ەو رادی��ۆ‌و تەلەفزیۆن‌و سینەما‪،‬‬ ‫هەر یەكە له‌م هۆیانە بەكارهێنانی خۆی‬ ‫هەی ‌ە وه‌ك چۆن هەریەكەیان خەسڵەتی‬ ‫تایبەت بە خ��ۆی هەیە‪ ،‬له‌بەر ئ��ەوە هەر‬ ‫هۆیەك ل ‌ه هۆیەكی‌تر جیاوازە‪ ،‬ل ‌ه رووی‬ ‫ی وه‌رگ��رەوەو‬ ‫پەیوەندییان بە ج��ەم��اوەر ‌‬ ‫ل ‌ه ج��ۆری ئ��ەو پەیامەش‪ ،‬كە ئاڕاستەی‬

‫دەكەن‪ ،‬یان ل ‌ه رووی ئەو كاریگەرییەی ل ‌ه‬ ‫سەر ‌وه‌رگر دروستیدەكەن‪ ،‬ئایا مەبەست‬ ‫لێی راگەیاندنە‪ ،‬یان رۆشنبیریی‪ ،‬یان كات‬ ‫بردنەسەره‌‪ .‬پڕۆسەی پەیوەندیكردنیش‬ ‫بە وات��ا زارەكییە نوێیەكەی‪ ،‬كەناڵێكە ل ‌ه‬ ‫رێگەی هۆیەكانی تەكنۆلۆجیاوە بە ئەنجام‬ ‫دەگەیەنرێت‌‪ .‬پەیوەندیكردن بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی ل�� ‌ه ئەنجامی كۆمەڵێك كارلێك‌و‬ ‫ئەڵقەی پێكەوە بەستراو دروست دەبێت‪،‬‬ ‫ئەڵقەكانیش‪ :‬نێرەر‌و پەیام ‌وه‌رگ��ر هۆی‬ ‫گ��ەی��ان��دن‪ ،‬ل�� ‌ه ح��اڵ��ەت��ی الوازب��وون��ی هەر‬ ‫ئەڵقەیەكدا‪ ،‬پڕۆسەكە جۆرێك ل ‌ه الوازی‬ ‫ت��ێ��دەك��ەوێ��ت‌‪ .‬پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن ك��ۆن��ە‪ ،‬بە‬ ‫كۆنی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی‪ ،‬ئاڵوگۆڕ بە‬ ‫مەدلوولە ساناییەكەی هەبووە‪ .‬له‌وەتەی‬ ‫مرۆڤ هەستی بە بوونی خۆی كردووە‪،‬‬ ‫سەرەتا بە هێما‪ ،‬دواتر زمان دۆزرای��ەوە‪،‬‬ ‫تا گەیشتن ب ‌ه هۆیە نوێیەكانی راگەیاندن‪،‬‬ ‫ل ‌ه ه��ەر قۆناغێكی ژیانی كۆمەڵگەكاندا‪،‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ێ��ك��ی پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن��ی گ��ون��ج��او‬ ‫تێپەڕبووە تا گەیشتن ب��ەوەی ئەمڕۆ ل ‌ه‬ ‫(‪)29‬‬ ‫جیهاندا دەبینرێت‪.‬‬ ‫وات�� ‌ه ق��ۆن��اغ��ە ی��ەك ل�� ‌ه دوای یەكەكانی‬ ‫پێشكەوتنی پ��ڕۆس��ەی پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن‬ ‫پاڵنەرێكی بەهێزبووە بۆ ف��ره‌وان بوون‌و‬ ‫گەشەكردنی كۆمەڵگەكان‌و خێراو كاراكردنی‬ ‫تاكەكان بۆ گواستنەوەی كۆمەڵگەیەك‪،‬‬ ‫كە داخ��راوەو ل ‌ه چوارچێوەیەكی تەسكدا‬ ‫ك��اردەك��ات بیرو بۆچوونەكانی ئاڕاستە‬ ‫دەك��رد‪ .‬كەچی ئێستاو ب ‌ه هۆی پڕۆسەی‬

‫‪259‬‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن‌و زووب��ەزوو گەیشتنی‬ ‫چەمكەكان‌و كەرەستەكان‌و ئاشنابوونی‬ ‫كلتووری بوو ‌ه ب ‌ه ئامرازێكی جێبەجێكەرو‬ ‫پێشخستنی ژیانی كۆمەڵگەكان‪.‬‬ ‫دووه‌م‬ ‫چۆن زمان دەبێت ب ‌ه هۆیەكی‬ ‫پەیوەندیكردن؟‬ ‫دوا ب��ە دوای ئ��ەوەی راگ��ەی��ان��دن��ی‬ ‫ج��ەم��اوەری ‌وه‌ك هونەرێكی شارستانی‬ ‫سەربەخۆ دەرك��ەوت بە رەگەزەكانی‌تری‬ ‫شارستانییەتەوە بەسترایەوەو دەكرێت‬ ‫بووترێت زمانی راگەیاندنە‪ :‬شارستانیەت‬ ‫دادەڕێ��ژێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم چۆن زم��ان دەبێت ب ‌ه‬ ‫ه��ۆی راگ��ەی��ان��دن‪ ،‬تا ئ��ەو رۆڵ��ە گەورەیە‬ ‫ی وردی چۆنێتی‬ ‫ببینێت‌؟ ب��ە تێبینییەك ‌‬ ‫جێبەجێبوونی پ��ڕۆس��ەی پەیوەندیكردن‬ ‫ئ��ەوەم��ان ل��ه‌ال گ��ەاڵل��ە دەب��ێ��ت پڕۆسەكە‬ ‫ب��ە ت��ەن��ه��ا ل�� ‌ه ن��ێ��وان ن��ێ��رەر‌و‌وه‌رگ��ێ��ڕدا‬ ‫روون��ادات‌و هۆیەكانی تەكنۆلۆجیاش ل ‌ه‬ ‫رێگەی پەیامەوە نەبێت ناتوانن بە ئەنجامی‬ ‫بگەیه‌نن‪ ،‬بۆیە ل��ێ��رەدا زم��ان بریتییە ل ‌ه‬ ‫هۆی گەیاندنی پەیامەكان‪ .‬بەمەش زمان‬ ‫ێ‬ ‫دەبێت ب ‌ه ه��ۆی گەیاندنی بنەڕەتی‌و ب ‌‬ ‫ئ��ەم ه��ۆی��ە‪ ،‬پ��ڕۆس��ەی پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن��ی‬ ‫جەماوەری بە مانا ناسراوەكەی دەستەبەر‬ ‫نابێت‪ .‬ل��ه‌گ��ەڵ ئ��ەوەی زم��ان ل�� ‌ه هەموو‬ ‫كۆمەڵگەیەكدا بوونی هەیەو هە ‌ر وشەیەك‬ ‫سیگناڵێك دەگرێتەوە‪ .‬كەچی ‌وشەكان ل ‌ه‬

‫بنەڕەتدا هێمای زارەكی رووت نین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لێكدراوێكی زم��ان��ەوان��ی��ن‪ ،‬مەبەست لێی‬ ‫گواستنەوەی مانایەو مەدلوولە هێماییەكەی‬ ‫ل ‌ه چوارچێوەی رستەدا دەگۆڕێت‌‌و ل ‌ه هەر‬ ‫جارێكی بەكارهێناندا‪ .‬ئ��ام��اژە‌و چێژێكی‬ ‫جیاواز له‌وەی پێشوو دەدات بە دەستەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی زمان (وشە)‬ ‫دوو رەهەندی سەرەكی هەیە‪ .‬یه‌که‌میان‬ ‫رەهەندێكی ماددی‌‌و دووه‌میان رەهەندێكی‬ ‫م��ەع��ن��ەوی‪ ،‬ك��ات��ێ��ك ك��ارەك��ە پ��ەی��وەس��ت‬ ‫دەبێت بە بواری راگەیاندن‌و گواستنەوەی‬ ‫ی وشە‬ ‫زانیاری ئەوا رەهەندە مەعنەوییەكە ‌‬ ‫دەبێت ‌ه جێگەی گرنگی‌و بایەخ‪ .‬بۆیە دەبێت‬ ‫كادری راگەیاندن‪ ،‬بە وردیی مامەڵە له‌گەڵ‬ ‫شێوازی پەیوەندیكردنی زمانەوانیدا بكات‌و‬ ‫گرنگییەكی زۆر بە جەماوەر بدات‪ ،‬چونكە‬ ‫وه‌ک ولبرشرام دەڵێت‪ :‬كاتێك پەیوەندی بە‬ ‫كەسانی‌ترەوە دەكەین‪ ،‬دەمانەوێت جۆرێك‬ ‫ل ‌ه هاوبەشی ل ‌ه نێوانماندا دروستبكەین‪.‬‬ ‫ن وه‌ك هۆیەكی بنەڕەتی‌و‬ ‫بەم شێوەیە زما ‌‬ ‫گرنگ ل ‌ه نێو هۆیەكانی‌تری راگەیاندندا‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت‌و پ��ێ��وی��س��ت��ە چ��ۆن��ی��ی��ەت��ی‬ ‫ی وه‌ك‬ ‫چ��ارەس��ەرك��ردن‌و ب��ەك��اره��ێ��ن��ان�� ‌‬ ‫هۆیەكی (گوزارشت‪ ،‬گەیاندن‪ ،‬كاریگەری)‬ ‫بزانرێت‪ .‬بە ‌م واتایەش بێت تەنها ئامراز‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو له‌وە زیاتر قوڵترە‌‪ ،‬وه‌سفكردنی‬ ‫بەو خاسیەتە ل ‌ه بەها فكری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫مرۆڤاییەتییەكەی ك��ەم دەك��ات��ەوە‪ .‬دوات��ر‬ ‫زمان‪ ،‬یان ئامێر هۆی پەیوەندیكردن نییە بە‬ ‫تەنیا‪ ،‬چونكە ئەوەی دەخرێتە ئامێرەكەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪260‬‬

‫تا بگوازرێتەوە‪ ،‬خودی ئامێرەكە نییە‪ ،‬ئەو‬ ‫هیما دەنگییانەش‪ ،‬ك��ە م��رۆڤ ناسیونی‬ ‫ل ‌ه دروستبوونیەوە بۆ فۆنیم‪ ،‬دوات��ر بۆ‬ ‫مۆرفیم بۆ‌وشە‪ ،‬بۆ رستە‪ ،‬بۆ ئاستی قسە‬ ‫كردن‌ ‌و واتاسازی‪ .‬لێرەدا‪ ،‬جیاوازی نێوان‬ ‫ئامێرێكی نێرەری (ماددە ــ زمان)‌و نێوان‬ ‫خ��ودی زمانەكە روون دەبێتەوە‪ ،‬كاتێك‬ ‫ئیزگەیەك (ب��ۆ نموونە)دەبێت ب ‌ه ئامێر‪،‬‬ ‫ی��ان ئامرازێكی پەیوەندیكردن‪ ،‬ئیزگەكە‬ ‫ئامێرێكی راس��ت��ەق��ی��ن��ەی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم زم��ان��ی‬ ‫نێردراو ماددەی پەیوەندیكردن‌و ماددەی‬ ‫پەیامەكەشە‪ ،‬چونكە زمان زۆر ل ‌ه ئامێر‬ ‫(‪)30‬‬ ‫زیاترە له‌ پڕۆسەی پەیوەندیكردندا‪.‬‬ ‫دانانی زمان بە (كچی كۆمەڵگە) له‌الیەن‬ ‫زان��ای��ان��ی كۆمەڵناسییەوە جێگەی خۆی‬ ‫دەگرێت‌‪ ،‬له‌بەر ئەوەی زمان ل ‌ه كۆمەڵگادا‌و‬ ‫ب�� ‌ه ه��ۆی��ەوە ل��ه‌دای��ك��ب��ووە‌ ‌و وردت��ر بڵێین‬ ‫زمان‪ :‬ماددەیە بۆ بیركردنەوە‪ ،‬ماددەیە بۆ‬ ‫گوزارشت‪ ،‬ماددەیە بۆ پەیوەندیكردن‪ ،‬نەك‬ ‫ئامێر‪ ،‬بەمە بەها كۆمەاڵیەتییەكەی خۆی‬ ‫پێده‌ده‌ین‪ .‬بەو پێیەی زمان گرنگترین هۆی‬ ‫پەیوەستی جەماوەرییە‪ ،‬ئەوە دەگەێنێت‌‪:‬‬ ‫ئەنجامە ت��اك��ی‌و كۆمەاڵیەتییەكانی هەر‬ ‫هۆیەكی‌تری راگەیاندن ل ‌ه سەر گۆڕانی‬ ‫پ��ێ��وان��ەی زم��ان��ەوان��ی دەوەس��ت��ێ��ت‌‪ ،‬كە‬ ‫ێ بەرهەمی دەهێنێت‪.‬‬ ‫تەكنۆلۆجیای ن��و ‌‬ ‫له‌م ب��ارەدا‪ ،‬زەروورەت��ی زمانێكی نوێ‌‌و‬ ‫ئاسـان‌و گوزارشتلێكەر‌و گونجاو له‌گەڵ‬ ‫دەستاوێژەكانی راگەیاندن دێتەئاراوە بە‬ ‫تایبەتی دوای ئەو گۆڕانكارییە گەورەیەی‬

‫ل��ه‌ ب��واری ت��ەك��ن��ۆل��ۆج��ی��ا‌و راگ��ەی��ان��دن��ی‬ ‫(‪)31‬‬ ‫جــەماوەریدا روویدا‪.‬‬ ‫كاریگەری‌و كاریگەری بەرانبەر‪ ،‬ل ‌ه نێوان‬ ‫زمان‌و هۆیەكانی راگەیاندنی جەماوەریدا‪:‬‬ ‫دون��ی��ای ت��ازەگ��ەری‌وه‌رچ��ەرخ��ان��ێ��ك��ی‬ ‫گ��ەورەی بە س��ەر هۆیەكانی راگەیاندنی‬ ‫ج��ەم��اوەری‪‌ ،‬وه‌ك‪( :‬رۆژن��ام��ە‪ ،‬رادی��ۆ‪،‬‬ ‫تەلەفزیۆن)دا هێناوەو گۆڕانێكی گەورەشی‬ ‫بە سەر زمان بە گشتی‌و زمانی راگەیاندن‬ ‫ب��ە تایبەتی هێنا‪ ،‬هێندەی ئ��ەوەی زم��ان‬ ‫رۆڵی ل ‌ه سەرخستنی هۆیەكانی راگەیاندن‬ ‫بووە‪ ،‬ل ‌ه بەرانبەریشدا هۆیەكانی راگەیاندن‬ ‫كاریگەرییان ل ‌ه سەر زمانەكە هەبووە‪ ،‬بە‬ ‫ماتایەكی‌تر زمان چەندە كاریگەری ل ‌ه سەر‬ ‫هۆیەكانی راگ��ەی��ان��دن ه��ەب��ووە‪ ،‬هێندەش‬ ‫ك��اری��گ��ەری ك��ردۆت��ە س��ەر كەناڵەكانیش‪،‬‬ ‫ل��ێ��رەوە گ��ەش��ەو ب�ڵ�اوب��وون��ەوەی��ەك��ی‬ ‫گەورەیان بە دەستاوێژەكانی پەیوەستی‬ ‫ک له‌گەڵ‬ ‫جەماوەری بەخشیووە‪ ،‬بە جۆرێ ‌‬ ‫پێداویستی سەردەمدا بگونجێت‌‌و بەڵگەش‬ ‫بێت بۆ توانایەتی زم��ان‌وه‌ك ئامرازێكی‬ ‫كاریگەر ل ‌ه بەدیهێنانی پەیوەندیكردن بە‬ ‫جەماوەر ل ‌ه سەر كاریگەری ل ‌ه دەروون‌و‬ ‫رەفتار‌و بیروباوه‌ڕی جەماوەر‌و ئاماژەش‬ ‫بێت بۆ ب��ەردەوام��ی ئ��ەو پێشكەوتنانەی‬ ‫له‌م بوارەدا بەدەستیهێناون‪ ،‬بە رادەیەك‪،‬‬ ‫ئەو راستییەی الی هەندێك ل ‌ه پسپۆڕانی‬ ‫بواری زمان سەلماندووە‪ ،‬كە ئەو شێوازە‬ ‫ئاسان‌و جوانەی ئەمڕۆ ل ‌ه زمانی نووسیندا‬ ‫ب��ەك��ار دێ��ت سەروەرێتییەكەی ب��ە پلەی‬

‫‪261‬‬

‫یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ رۆژنامەكانی ئەمڕۆ‪،‬‬ ‫دوات��ر مامۆستایانی زم��ان ل ‌ه خوێندنگاو‬ ‫زانكۆكاندا‪ ،‬یان ئەدیب‌و نووسەرە كۆنەكان‪،‬‬ ‫ل ‌ه الیەكی‌تریشه‌و ‌ه رۆژنامەكان رۆڵێكی‬ ‫باشیان بینیوە ل�� ‌ه داڕش��ت��ن��ەوەی زمانی‬ ‫راگەیاندنی نوێدا‪ ،‬بە جۆرێك رووداوی‬ ‫رۆژن��ام��ەن��ووس��ی تێكەڵ ب��ە زم��ان��ەوان��ی‬ ‫ب��ووەو ل ‌ه ئەنجامدا بە قازانجی زم��ان‌و‬ ‫گەشەسەندنی كەوتوەتەوە‌و زمانێكی نوێی‬ ‫جیاواز ل ‌ه زمانی ئەدەب ل ‌ه زانستی زماندا‬ ‫هێناوەتە ئ��اراوە‪ ،‬كە بە نەرمی‌و روونی‌و‬ ‫ئاسانی‪ ،‬گوزارشت ل ‌ه ژیانی رۆژانە دەكات‪.‬‬ ‫ل ‌ه بارەی ئەم زمانە نوێیەوە‪ ،‬راوبۆچوونی‬ ‫ن وای��ە‪:‬‬ ‫ج��ی��اواز پ��ەی��داب��ووە‪ ،‬هەندێك پێیا ‌‬ ‫رووداوێكی نوێی زمانەوانییەو هەندێكی‌تر‬ ‫دەڵێن‪ :‬زمان گۆڕانی بە سەردا هاتووەو ل ‌ه‬ ‫بنەما رەسەنەكەی خۆی الی��داوە‪ ،‬بەمەش‬ ‫قۆناغێكی نوێی مەترسیدار بە سەر زماندا‬ ‫(‪)32‬‬ ‫دێت‪.‬‬ ‫رای��ەك��ی پ��ێ��چ��ەوان��ەی پ��ێ��ش��وو دەڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫رۆژنامەكان زمانیان بردووەتە قۆناغێكی‬ ‫نوێوە‪ ،‬ل ‌ه پ��اراوەی��ی‌و جوانی گوزارشت‪.‬‬ ‫ل��ه‌گ��ەڵ ج��ی��اوازی ب��ی��رو ب��ۆچ��وون��ەك��ان��دا‬ ‫راستییەكی ح��اش��ا هەڵنەگر ئ��ام��اژە بۆ‬ ‫رۆڵی رۆژنامەكان دەكات ل ‌ه خزمەتكردنی‬ ‫زمان‌و بەخشینی مرونەت بە ‌وشەكانی‌و‬ ‫فره‌وانكردنی م��ەوداو ئاسۆی زمانەكەو‬ ‫گ��ەش��ەپ��ێ��ك��ردن��ی ش��ێ��وازەك��ان��ی ل�� ‌ه ب��وارە‬ ‫جیاجیاكانی زانست‌و هونەرو سیاسەت‌و‬ ‫كۆمەڵناسیدا‪ .‬پاشان رۆژنامەگەری رۆڵێكی‬

‫باشی دەب��ێ��ت ل�� ‌ه دروس��ت��ك��ردن��ی بارێكی‬ ‫گونجاو ب��ۆ ب�ڵاوك��ردن��ەوەی شێوازێكی‬ ‫زمانەوانی دیاریكراوو موفرەدەی نوێ‌‌و‬ ‫ش��ێ��وازی ن��وێ‌‪ ،‬ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی ل��ه‌ رێ��گ��ەی‬ ‫ی وه‌رگێڕان‌و هەواڵە دەركییەكان‪،‬‬ ‫بەشەكان ‌‬ ‫ی‬ ‫یان بوو ‌ه ب ‌ه هۆی باڵوبونەوەی زاراوە ‌‬ ‫وه‌ك تراجیدیی (م��ەرگ��ەس��ات)‪ ،‬كۆمیدی‬ ‫(ب��ەزم��ەس��ات)‌و پەرلەمان‪ ،‬دیكتاتۆریەت‪،‬‬ ‫كۆنگرە‪ ،‬ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬لەگەڵ دروستكردنی‬ ‫ن��وێ��ی س��ـ��ی��اس��ی‌و زان��س��ت��ی‌و ه��ون��ەری��دا‪.‬‬ ‫لێرەدا دەبێت ئاماژە بۆ كاریگەری خراپی‬ ‫رۆژنامەگەریی بە سەر زمانەوە بكرێت‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە ژمارەیەكی زۆر ل ‌ه‌وشەو زاراوەی‬ ‫بێگانەی هێناوەتە نێو زمانە خۆماڵییەكەوە‪،‬‬ ‫له‌گەڵ سیاقی رستەو یاسا رێزمانیەكاندا‬ ‫ناگونجێت‌‪ ،‬ئەمە ل ‌ه الیەك ل ‌ه الیەكی‌تره‌وه‌‪،‬‬ ‫بەرفره‌وانبوونی بەكارهێنانی ئەم هۆیەو‬ ‫الوازب��وون��ی كادیرەكانی‌و كەمبوونەوەی‬ ‫رەگ��ەزە رۆش��ن��ب��ی��رو پ��ی��ش��ەی��ی��ەك��ان ل��ه‌م‬ ‫ن��اوەن��دەدا‪ ،‬ب��ووەت��ە ه��ۆی الوازب��وون��ی‬ ‫رۆژنامەكان ل ‌ه رووی زمانەوانی‌و ئەدەبی‌و‬ ‫رۆژن��ام��ەوان��ی��ی��ەوە‪ .‬ل�� ‌ه رووی زم��ان��ەوە‪،‬‬ ‫زۆرێ��ك ل�� ‌ه ن��ووس��ەران زم��ان��ی رۆژن��ام��ە‬ ‫نووسییان ل ‌ه بیركردووە (وەك مینبەرێكی‬ ‫راگەیاندنی رۆشنبیری‌و سیاسی دیموكراتی‬ ‫ج��ەم��اوەری)‌و گ��ۆش��ەو ب��ەدواداچ��وون‌و‬ ‫ک ل ‌ه سە ‌ر وتارەكانیش‬ ‫ئەندیشەو هەندێ ‌‬ ‫بە شێوازێكی ئەدەبی‪ ،‬زاتی دەنووسنەوە‪،‬‬ ‫كە ئەوەندەی ل ‌ه زمانی شیعرەوە نزیكە‪،‬‬ ‫هێندە ل ‌ه زمانی راگەیاندنی جەماوەری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪262‬‬

‫ش وایكردووە‪،‬‬ ‫پ��اراوەوە نزیك نییە‪ ،‬ئەمە ‌‬ ‫ت‬ ‫رۆژنامە كاریگەری خۆی ل ‌ه دەست بدا ‌‬ ‫وه‌ك مینبەرێكی راگەیاندنی جەماوەری‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ی وه‌ك‪:‬‬ ‫پاڵ رۆژنامەدا دەستاوێژەكانی‌تر ‌‬ ‫رادی��ۆ‪ ،‬تەلەفزیۆن‪ ،‬سینەما‪ ،‬ل ‌ه ئەنجامی‬ ‫بەكارهێنانی زمانی گشتی‌و زاڵبوونی بە سەر‬ ‫زمانە پاراوەكەی راگەیاندندا كاریگەری‬ ‫خراپیان بە سەر زمانەوە بەجێهێشتووە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ام��ێ��ر ش��ۆڕش��ێ��ك��ی ب��ەرف��ره‌وان��ی‬ ‫ل�� ‌ه ب��وارەك��ان��ی گ��ەی��ان��دن��دا هەڵگیرساندو‬ ‫ب��ە ت��وان��ای��ی ه��ۆی��ەك��ان��ی پەیوەندیكردنی‬ ‫ل��ه‌ زم��ان��ی راگ��ەی��ان��دن��ی ج��ەم��اوەری��دا‬ ‫بەرجەستەكرد‪ ،‬ئەم پێشكەوتنەی بواری‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن ب��ەه��ای زم��ان��ی ب��ە چەند‬ ‫جارێك زیادكردووە‪ .‬هۆیەكانی گەیاندنی‬ ‫ج��ەم��اوەری كاریگەرییەكی گ��ەورەی��ان ل ‌ه‬ ‫سەر بونیاتی زمانی بەكارهاتوو دەبێت‪،‬‬ ‫كاریگەریش ل ‌ه هۆیەكەوە بۆ هۆیەكی‌تر‬ ‫پەیوەندیكردن دەگۆڕێت‌‪ ،‬له‌م رووانگەیەوە‪،‬‬ ‫دەكرێت بووترێت‌‪ :‬هەر هۆیەكی گەیاندنی‬ ‫جەماوەری بە واتا جۆرییەكەی زمانێكی‬ ‫تایبەت بە خۆی هەیە‪ ،‬واتا‌یه‌كی‌تر‪ :‬هەر‬ ‫ه��ۆی��ەك زمانێكی تایبەت دەسه‌پەێنێت‌‪،‬‬ ‫بە گ��وێ��رەی خەسڵەت‌و ئامانجەكانی ل ‌ه‬ ‫موخاتەبەكردنی جەماوەردا‪ ،‬زمانی ئیزگە‬ ‫ل ‌ه زمانی تەلەفزیون جیاوازە‪ ،‬یان زمانی‬ ‫رۆژن��ام��ە ل�� ‌ه سینەما‪ ،‬ب��ە ه��ەم��ان شێوە‬ ‫(‪)33‬‬ ‫هۆیەكانی‌تر‪.‬‬ ‫ه��ەر ه��ۆی��ەك��ی پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن ب��اب��ەت��ە‬ ‫بنەڕەتییەكانی بە شێوازێك دادەڕێ��ژێ��ت‪،‬‬

‫كە لەگەڵ ئامانجەكانیدا بگونجێت‌و توانای‬ ‫خ��ۆی ل ‌ه پ��ڕۆس��ەی گەیاندنەكەدا باشتر‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬ه��ەر ئەمەش ‌ە وادەك��ات ئەدموند‬ ‫كاربتر بڵێت‌‪ :‬هۆیەكانی پەیوەندیكردن‬ ‫زمانی نوێن‪ ،‬بە ئیعتباری ئ��ەوەی هێما‬ ‫زمانەوانییەكانی ه��ەر زمانێك‪ ،‬ب ‌ه هۆی‬ ‫هۆیەكانی پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن��ەوە دەگ��ۆڕێ��ت‬ ‫ب��ۆ چەند ش��ێ��وازێ��ك ت��ا له‌گەڵی گونجاو‬ ‫بێت‌و رێزی ئامانجەكانی بگرێت‪ ،‬بەمەش‬ ‫ێ بۆ هەر یەك ل ‌ه هۆیەكانی‬ ‫زمانێكی نو ‌‬ ‫ک جار‬ ‫دێ��ت��ە ك��ای��ەوە‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��دە هەندێ ‌‬ ‫جۆرە لێكچوونێك ل ‌ه ئەم زمانەو زمانی‬ ‫هۆیەكی‌تردا دەبینرێت‌‪ ،‬كەچی بە الیەنی‬ ‫كەمەوە ل ‌ه خاڵێك‪ ،‬یان الیەنێكدا جیاوازییان‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ل��ێ��رەوە گ��رن��گ��ی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫زم��ان‌و چۆنیەتی بەكارهێنانی ئەو زمان ‌ه‬ ‫له‌الیەن كادیرانی كەناڵەكانی راگەیاندنی‬ ‫جەماوەرییەوە دەردەكەوێت‌‪ ،‬سەركەوتن‪،‬‬ ‫یان الوازبوونی پڕۆسەی پەیوەندیكردن ل ‌ه‬ ‫سەر چۆنیەتی بەكارهێنانی زمانەكە بەندە‪،‬‬ ‫بۆیە ه��ەر ك��ەم‌و كورتییەك دەگەڕێتەوە‬ ‫ب��ۆ مومارەسەكردنی پیشەی ئ��ەم��ڕۆ بە‬ ‫(‪)34‬‬ ‫تێگەیشتن‌و كەرەستەی دوێنێ‌‪.‬‬ ‫زمانی راگەیاندن‌و زمانی ئەدەب‬ ‫دەبێت پێشەكی ل ‌ه چەمكی راگەیاندنەوە‬ ‫دەستپێبكەین‪ ،‬ئینجا پڕۆسەی راگەیاندن‪،‬‬ ‫بۆ گەشتن بەو زمانەی مەبەستمانەو تا‬ ‫ل ‌ه كاتی راڤەكردنیشدا له‌گەڵ زمانی‌تردا‬

‫‪263‬‬

‫تێكەڵی ن��ەك��ەی��ن‪ .‬راگ��ەی��ان��دن‪ ،‬پیشەیەو‬ ‫زم��ان��ی ت��ای��ب��ەت‌و ش��ێ��وازی خ��ۆی هەیە‬ ‫كادیری راگەیاندن‪ ،‬تایبەتمەندە‪ ،‬شێوازێكی‬ ‫گشتگیرو گشتی ب��ە خ��ۆدەگ��رێ��ت‌‪ ،‬وات�� ‌ه‬ ‫ئ��ەوەی شێوازێكی پراكتیكی‌و زانستییە‬ ‫(زانستییە‪ ،‬ن��ەك بە وات��ای زانست العلم‪،‬‬ ‫بەڵكو مەبەست ل�� ‌ه شێوازێكە بەرانبەر‬ ‫ئ��ەدەب دەوەس��ت��ێ��ت��ەوە)‌وه‌س��ف��ی دەك��ەن‪،‬‬ ‫‌وشەكانی دوورن ل ‌ه دەاللەتی مەجازی‌و‬ ‫بە لۆجیكێكی زانستی تەوا ‌و وردو بابەتی‬ ‫رێكخراو‪ ،‬راستییەكان دەگرێتەوە‪ ،‬نەك‬ ‫ئەزموونی كەسی‌‌و بە ئاسانترین شێوازی‬ ‫زم��ان��ەوان��ی‌و گ��وزارش��ت��ل��ێ��ك��ەر م��ع��ب��ر‪ .‬ل ‌ه‬ ‫یەكگرتنی ئەو شێوازە زمانەدا‪ ،‬كۆمەڵی‬ ‫ی وه‌ك زمانێكی‬ ‫ئیعالمی دەگاتە ئەو پلەیە ‌‬ ‫ه��اوب��ەش دەرب��ك��ەوێ��ت‌و دوورب��ێ��ت له‌و‬ ‫زم��ان��ەی‪ ،‬كە بەداهێنانی كەسی ناوزەند‬ ‫دەك��رێ��ت‪ .‬ن��ەه��رۆ پێكاوییەتی كاتێك ل ‌ه‬ ‫وەس��ف��ی زم��ان��ی راگ��ەی��ان��دن��د‌ا وت��ووی��ەت��ی‪:‬‬ ‫ئەگەر دەتەوێت قەناعەت بە گەلێك بكەیت‪،‬‬ ‫ل ‌ه سەرتە موخاتەبەی بكەیت‪ ،‬نەك تەنها بە‬ ‫زمانی قسەكردنییان‪ ،‬بەڵكو بە زمانی عەقڵ‌و‬ ‫بیریشیان‪ ،‬بەاڵم ئەدەب هونەرەو زمان‌و‬ ‫شێوازی خۆی هەیە‪ ،‬پشت ب ‌ه وێنەگرتن‪،‬‬ ‫ئاواز‪ ،‬زمانی مۆسیقا‪ ،‬بەكارهێنانی مەجاز‪،‬‬ ‫ئەزموونی كەسی دەبەستێت‌‌و ئامانجی‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی كەسێكی مەعنەوییە‪ ،‬تا‬ ‫ل ‌ه رێگای تێڕامانەوە كاریگەری ل ‌ه سەر‬ ‫هەبێت‪ .‬هەرچەندە هەریەك ل ‌ه راگەیاندن‌و‬ ‫(‪)35‬‬ ‫ئەدەب زمانی تایبەت بە خۆیان هەیە‪.‬‬

‫ک جار ب ‌ه هۆی فره‌وانبوونی‬ ‫كەچی هەندێ ‌‬ ‫ه��ۆی��ەك��ان��ی راگ��ەی��ان��دن��ەوە‪ ،‬ج��ۆرێ��ك ل ‌ه‬ ‫تێكەاڵویی ل ‌ه نێوان ه��ەردوو زمانەكەدا‪،‬‬ ‫دروس��ت��ب��ووە‪ ،‬ب��ەم��ەش زی��ان��ێ��ك��ی زۆری‬ ‫بە زمانی ئ��ەدەب‌و بە زمانی راگەیاندن‬ ‫گەیاندووە‪ .‬شێوازی كادرێكی راگەیاندن‌و‬ ‫شێوازی ئەدیبێك ل ‌ه نووسیندا بە ئاسانی‬ ‫ت‬ ‫جیاناكرێتەوە‪ .‬له‌گەڵ ئەمانەشدا‪ ،‬دەكرێ ‌‬ ‫ب��ووت��رێ��ت‪ :‬ه��ەر هۆیەكی پەیوەندیكردن‬ ‫زمانی خۆی هەیە‌و شێوازەكانی راگەیاندن‬ ‫زم��ان��ی تایبەتی خ��ۆی ه��ەی��ەو ه��ەردوو‬ ‫زمانەكەش ل ‌ه بنەڕەتدا دەگەڕێنەوە بۆ یەك‬ ‫زمان‪ ،‬ل ‌ه كاتی بەكارهێنانی زماندا جیاوازی‬ ‫سەرەكی ل ‌ه نێوان زمانی ئەدەب‌و زمانی‬ ‫راگەیاندندا دروست دەبێت‪ ،‬هەریەك له‌وانە‬ ‫شێوازی تایبەت‌و ئامانجی جیاوازیان هەیە‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��ەردەم��ی ئێستادا‪ ،‬چەندین ج��ۆری‬ ‫زانیاری دەتەقنەوەو ل ‌ه رێگەی هۆیەكانی‬ ‫راگ��ەی��ان��دن��ەوە ب��ە جیهاندا ب�ڵاودەب��ن��ەوە‪،‬‬ ‫ش وایكردووە‪ ،‬رۆڵی راگەیاندن تێكەڵ‬ ‫ئەمە ‌‬ ‫ب��ە رۆڵ��ی ئ��ەدەب‌و رۆشنبیری بێت‌و ل ‌ه‬ ‫ئەنجامدا راگەیاندن بە سەر رۆشنبیریدا‬ ‫زاڵ��ب��ووەو ك��اری��گ��ەری ل�� ‌ه س��ەر زم��ان‬ ‫دروستكردووە‪ ،‬بە تایبەت دوای ئەوەی‬ ‫هۆیەكانی راگەیاندنی جەماوەری بوون ب ‌ه‬ ‫كەناڵی سەرەكی ل ‌ه باڵوكردنەوەی هەموو‬ ‫جۆرەكانی زان��ی��اری‌و زان��س��ت‌و ئ��ەدەب‌و‬ ‫هونەرو بیروڕادا‪.‬‬ ‫ل ‌ه راگەیاندندا كاریگەری سلبی‪ ،‬یان ئیجابی‬ ‫ناگەڕێتەوە بۆ هۆیەكانی راگەیاندن‪ ،‬كە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪264‬‬

‫‌وه‌ك هۆیەك ئەركی گواستنەوەو پەیوەندی‬ ‫كردن ل ‌ه ئەستۆدەگرن‪ ،‬بەڵكو دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئەو كادیرانەی تەحەكوم بەو كەنااڵنەوە‬ ‫پەیامەكەی بۆ دادەڕێ��ژن‪ .‬بۆیە پێویستە‬ ‫له‌گەڵ پێشكەوتنی هۆیەكانی پەیوەندیكردن‪،‬‬ ‫ێ بدرێت‌‌و‬ ‫زمانی ئەو هۆیانەش گەشەیان پ ‌‬ ‫پەیامەكەشی گۆڕان‌و نوێكاری بە سەردا‬ ‫(‪)36‬‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫رۆشنبیران‌و زمانی راگەیاندن‬ ‫زمان خاڵی هاوبەشی نێوان رۆشنبیری‌و‬ ‫راگەیاندنە‪ .‬رۆڵی پەیوەستی رۆشنبیری‌‌و‬ ‫راگەیاندن زمانە‪ ،‬هەرچەندە ل ‌ه پرۆسەی‬ ‫راگەیاندندا باشترو روونتر دەردەكەوێت‌‪.‬‬ ‫ێ خەریكە سنووری نێوان‬ ‫سەردەمی نو ‌‬ ‫كێڵگەكانی رۆشنبیری‌و راگەیاندن نەهێڵێت‌‪.‬‬ ‫بە تایبەتی هۆیە تەكنیكییە هاوبەشەكانی‬ ‫‌وه‌ك‪ :‬چ��اپ��ەم��ەن��ی رۆژن��ام��ەو ئ��ی��زگ��ەو‬ ‫تەلەفزیۆن‪ ،‬تێكەڵی‌و نزیكی نێوان هەردوو‬ ‫كێڵگەكە زەقتر دەردەكەوێت‌‪ ،‬كاتێك ئەدیب‌و‬ ‫رۆشنبیرەكان سەرەتایی نووسینیان ل ‌ه‬ ‫كێڵگەكانی راگ��ەی��ان��دن��دا دەستپێدەكەن‌و‬ ‫ل ‌ه سەر مینبەرەكانی دەردەك��ەون‪ ،‬ئینجا‬ ‫ل�� ‌ه ن��ووس��ن��ەك��ان��ی��ان��دا ئ��اڵ��وگ��ۆڕ دەك��ەن‬ ‫ل�� ‌ه ن��ێ��وان ب��اب��ەت��ە رۆش��ن��ب��ی��ری��ی‌و بابەتە‬ ‫ک جار ل ‌ه یەك‬ ‫رۆژنامەوانییەكاندا‪ ،‬هەندێ ‌‬ ‫كاتیشدا ئەگەر جیاوازی مابێت ل ‌ه نێوان‬ ‫دروستبوونی رۆشنبیریی‌و راگەیاندندا‬ ‫ئەوا رۆڵی ئەو كەسانەی‪ ،‬كە خاوەن بیری‬

‫ناهاوسەنگن ل ‌ه پێگەیشتنیاندا بە گرنگی‬ ‫دەمێنێتەوە ل ‌ه گەشەسەندنی هۆیەكانی‬ ‫راگەیاندندا‪ ،‬له‌و خزمەتانەی بە جەماوەر‬ ‫(‪)37‬‬ ‫دەگات‪.‬‬ ‫زمانی راگەیاندن‬ ‫لە نیوەی حەفتاكانی سەدەی رابووردووەوە‪،‬‬ ‫زانایانی بواری راگەیاندن‌و توێژەرەوەكانی‬ ‫ب��واری پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ج��ەم��اوەری��ی��ەك��ان‪،‬‬ ‫گرنگییەكی زۆریان بە زمان‌و تیۆرییەكانی‬ ‫ێ داوە‪ .‬ئ��ەم گرنگی پێدانەش‬ ‫‌وات��ای ن��و ‌‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ فره‌وانی ب��واری مێدیا ل ‌ه‬ ‫ب��وارە جیاجیاكانی ژی��ان‌و هێنانەكایەی‬ ‫فەرهەنگێكی جیا ل ‌ه تۆماركردنی ماناو‬ ‫زیندوێتی له‌وشەدا‪.‬‬ ‫نەهرۆ ل ‌ه پەسەندانی زمانی راگەیاندندا‬ ‫ێ‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەگەر بتەوێت‪ ،‬گەلێك متمانەت پ ‌‬ ‫بهێنێت‪ ،‬پێویستە بەو زمانە بدوێیت‪ ،‬كە‬ ‫زمانی بیركردنەوەو مێشكییەتی‪ ،‬نەك بە‬ ‫زمانی قسەكردن‪ )38(.‬بە ‌و واتایەی پێویستە‬ ‫ن��ێ��رەر ل�� ‌ه ئ��اڕاس��ت��ەك��ردن��ی پ��ەی��ام��ەك��ەی��دا‬ ‫ب��ۆ پ��ەی��ام‌وه‌رگ��ر رەچ��اوی ه��ەس��ت‌و‬ ‫نەست‌و چۆنێتی بیركردنەوەی‌و الیەنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و فیزیكی‪ ،‬له‌بەرچاو بگرێت‪،‬‬ ‫ل ‌ه سەر رۆژنامەوانە‪ ،‬كە جەماوەرەكەی‬ ‫ب��ە چ ش��ێ��وەی��ەك ب��ی��ردەك��ات��ەوەو ه��ەوڵ‌و‬ ‫كۆششەكانی له‌ پێناو چیدایە‪.‬‬ ‫دەتوانین بڵێین زمانی راگەیاندن بریتییە‪ :‬ل ‌ه‬ ‫زمانی هەواڵ‪ ،‬كە رەگەزەكانی وه‌ک‪ :‬كێ‌‪،‬‬

‫‪265‬‬

‫بۆ‪ ،‬چی‪ ،‬كەی‪ ،‬ل ‌ه كوێ‌‪ ،‬چەند‪ ،‬دەگرێتەوە‬ ‫ل�� ‌ه زم��ان��ی ئ��اخ��اوت��ن‌و ن��ووس��ی��ن��دا‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫چوارچێوەیاندا هێمای ‌وێنەیی دەن��گ بە‬ ‫وشەكانەوە دی��ارە‌و مەبەستی نێرەر ل ‌ه‬ ‫گەیاندنی پەیامدا بەدی دەهێنرێت‪.‬‬ ‫د‪ .‬م��ح��ەم��ەد سەعید م��ح��ەم��ەد ل�� ‌ه كتێبی‬ ‫(االعالم‌و اللغة)دا دەڵێت‪ :‬بنەمای هاوبەشی‬ ‫نێوان زمان‌و راگەیاندن ل ‌ه پەیوەندی نێوان‬ ‫ئ��اخ��اوت��ن‌و وات��ادا‪ ،‬ئ��ام��اژەك��ردن��ە‪ ،‬چونكە‬ ‫زمانەوانەكان درك بە زانستی ئاماژەكردن‬ ‫دەكەن‪ ،‬زانایانی بواری راگەیاندنیش گرنگی‬ ‫بەو چوارچێوە هاوبەشە دەدەن ل ‌ه نێوان‬ ‫نێرەری پەیام‌و داهاتووەكەیدا‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫راگ��ەی��ان��دن ل��ه‌و چ��وارچ��ێ��وە ه��اوب��ەش��ەدا‬ ‫پ��ەی��ام��ەك��ەی ب��ە زی��ن��دووی��ی‌و پێویستی‬ ‫بمێنێتەوە‪ )39(.‬بۆ توێژینەوە له‌ تایبەتمەندی‬ ‫زمانی راگەیاندن پێویستە ل ‌ه سەر ئاخاوتن‌و‬ ‫‌واتاو زانستی هێماو زانستی ئاماژەكردن‬ ‫بووەستین‪ ،‬ك��ە ت��ا چەند ل��ه‌گ��ەڵ توانایی‬ ‫بەكارهێنانی زمانی راگەیاندن‌و بیرۆكەی‬ ‫مێدیایی دەوەستێت‪ ،‬كە ئەمڕۆ راگەیاندن‬ ‫پێشكەوتنێكی بەرچاوی بەخۆوە بینیوە ب ‌ه‬ ‫هۆی پیشەی نووسین‌و بیستنەوە‪.‬‬

‫س��ەرەك��ی راگ��ەی��ان��دن دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ئینستیتۆتی كۆمەاڵیەتی پەیوەندیكردنە‬ ‫ل�� ‌ه نێوانی ت��اك‌و ك��ۆم��ەڵ��دا ت��ا پێكهاتەی‬ ‫ج��ەم��اوەرو ك��ەس��ای��ەت��ی دروس��ت��ب��ك��ات‬ ‫ب��ۆ س��وود ‌وه‌رگ��رت��ن��ی ك��ۆم��ەڵ ل�� ‌ه كاتی‬ ‫گەیاندن‪ ،‬ل ‌ه یەكێكەوە بۆ یەكێكی‌تر‪.‬ئەمەش‬ ‫‌وابەستەیە بە چەند رەگەزێكه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ‪1‬ــ رەگەزەكانی پەیام‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ‪1‬ــ ‪1‬ــ پەیامنێر‪:‬‬ ‫ئ��ەو ك��ەس��ان��ەن‪ ،‬ك��ە پ��ەی��ام دادەڕێ��ژن‌و‬ ‫ب��ۆ گ��وێ��گ��ری دەن��ێ��رن‌و ب��ە س��ەرچ��اوەی‬ ‫سەرەكی دەربڕینی پەیامەكان دادەنرێن‪.‬‬ ‫بە پێی ئەو ژانرانەی‪ ،‬كە لە مێدیادا هەیە‬ ‫ن��اوەك��ان گ��ۆڕان��ی��ان ب��ە س��ەردادێ��ت‪ ،‬بۆ‬ ‫رادی��ۆو تەلەفزیۆن (ب��ێ��ژەر) بەكار دێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ل ‌ه رۆژنامە (نووسەر)‪ ،‬بۆیە ئەمانە‬ ‫بە پشتیوانی كۆمپانیاو دەزگەكانی دەوڵەت‬ ‫بە شێوەیەكی ب��ەردەوام‌و نەوەستاو بە‬ ‫دوای سەرچاوەكانی هەواڵدا دەگەڕێن‪،‬‬ ‫زۆرجار ناوەندەكانی دەسەاڵت‌و رێكخراوە‬ ‫سیاسی‌و پیشەییەكان راستەوخۆ هەواڵ‌و‬ ‫زان��ی��اری��ی��ەك��ان دەگ��ەی��ەن��ن��ە دەزگ��اك��ان��ی‬ ‫(‪)40‬‬ ‫راگەیاندن‪.‬‬

‫رەگەزەكانی راگەیاندن‬

‫ئەركەكانی پەیامنێر‬

‫پێویستە بە شێوەیەكی زانستانەو دروستانە‬ ‫دەستنیشانی رەگەزەكانی راگەیاندن بكەین‬ ‫بۆ پێكهێنانی ناوەڕۆكی مێدیا‬ ‫‪1‬ـ��ـ پ��ڕۆس��ەی پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن‪ :‬ئ��ەرك��ی‬

‫ك��ۆك��ردن��ەوەو راستی گەیاندنی ه��ەواڵ‌و‬ ‫ن وه‌ك خۆی‪ ،‬كە بوونی‬ ‫زانیاری‌و رووداوەكا ‌‬ ‫هەیە بە ستافی دەزگاكە (سەرنووسەر‪،‬‬ ‫یان نووسەر)‪ ،‬چونكە زۆرج��ار ناڕاستی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪266‬‬

‫هەواڵەكە دەكەوێتە ئەستۆی پەیامنێر له‌بەر‬ ‫ئەوەی سەرچاوەی هەواڵەكە بە ناڕاست‬ ‫ه��ەواڵ��ەك��ەی پ��ێ��داوە‪ .‬بۆیە ه��ەر چەندێك‬ ‫جەماوەری كەناڵێك زۆربێت‌و بە بایەخەوە‬ ‫تێی بڕوانن‪ ،‬ئەوا سەرچاوەكەی بە راستی‬ ‫گەیاندنی بابەتەكانە‪ .‬هەندێك پەیامنێر‬ ‫پێشبینییەكی راست‌و باشیان هەیە له‌مەڕ‬ ‫رووداوەكان‪ ،‬كە ئاماژەیە بۆ زیرەكی ئەو‬ ‫كەسانە‪ ،‬بەاڵم كاتێك پێشبینییەكان ناڕاست‬ ‫دەرچبن شتێكی ئاساییە‌و نابێت ب ‌ه گرفت‪.‬‬ ‫لێرەوە دەچمە سەر ئ��ەوەی ئایا دەكرێت‬ ‫هەمیشە هەواڵ‌و زانیاری نێو دەزگەكانی‬ ‫مێدیا راست بێت؟‬ ‫‌وه‌اڵم‪ :‬نەخێر‪ ،‬چونكە هەندێك بنچینە هەن‬ ‫دەبن ب ‌ه هۆی راستی‌و ناڕاستی بابەتەكان‪.‬‬ ‫(‪)41‬‬

‫‪1‬ــ ‪1‬ــ ‪2‬ــ پەیام‌وه‌رگر‪:‬‬ ‫زم��ان��ەوان��ەك��ان پ��ێ��ی دەڵ��ێ��ن ج��ەم��س��ەری‬ ‫دووەم��ی ك��ردەی پەیوەندیكردن‪ ،‬چونكە‬ ‫هەر پەیامێك‪ ،‬كە ئاڕاستەی دەكرێت ئە ‌م‬ ‫وه‌ریدەگرێت‌و تێی دەگات‪ ،‬بۆیە هەر كاتێك‬ ‫پەیامێك ئاڕاستەی بكرێت سەرنج‌و تێبینی‬ ‫كردنی‌وه‌رگر گرنگە بۆ سەركەوتنی كاری‬ ‫رۆژن��ام��ەوان��ی‪ ،‬ئ��ەوەش ب��ە بەكارهێنانی‬ ‫زمانێكی سادەو رەوان ئه‌گه‌رنا پەیامەكەت‬ ‫لێ وەرناگرێت له‌الیه‌ن خوێنەر‪ ،‬یان گوێگر‪،‬‬ ‫ی��ان بینەر‪ ،‬چونكە ئاستی رۆشنبیری‌و‬ ‫دارایی‌و هۆشیاری‌و بایەخپێدانیان جیاوازی‬ ‫(‪)42‬‬ ‫تێدایەو شوێنێكی جێگیریان نییە‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ‪1‬ــ ‪3‬ــ ژانرەكانی راگەیاندن‪:‬‬

‫فۆرمێكە‪ ،‬یان فاكتەرێكی بزوێنەرە‪ ،‬كە پەیام‬ ‫ل ‌ه پەیامنێرەوە دەگوێزێتەوە بۆ پەیام‌وه‌رگر‪،‬‬ ‫لە كۆندا بە شێوەی فیزیۆلۆجی (دەم‌و چاوو‬ ‫دەست‌و قاچ‌و دووكەڵ‌و تەپڵ‌و وێنەكێشان‬ ‫ل ‌ه سەر دیواری ئەشكەوتەكان‌و نووسین‬ ‫ل ‌ه سەر تاشەبەردی گ��ەورەو گوتاربێژی‬ ‫ل ‌ه س��ەر سەكۆ) ب��اوو دی��ار ب��ووە‪ ،‬دوات��ر‬ ‫قۆناغی پەیدابوونی چ��اپ‌و پاپخانەكان‪،‬‬ ‫كە ب��وو ب ‌ه ه��ۆی پەیدابوونی رۆژن��ام��ەو‬ ‫گۆڤارو كتێب‌و نامیلكە‪ ،‬ل ‌ه دوای شۆڕشی‬ ‫پیشەسازیه‌و ‌ه تەكنیكی نوێ پەیدابوو‪ ،‬كە‬ ‫توانی ژانرەكانی‌تری مێدیا دابمەزرێنێت‪،‬‬ ‫ئ��ەوی��ش ب�� ‌ه ه��ۆی ل��ه‌رەی شەپۆلەكانی‬ ‫دەنگەوە ل ‌ه كاتی گفتوگۆكردندا ل ‌ه رادیۆوە‬ ‫ی وێنەیی‪،‬‬ ‫پەیام پەخشبكرێت‪ ،‬یان شەپۆل ‌‬ ‫كە پ��ەی��ام‌و وێنە ل ‌ه ه��ەوادا پەخشبكرێت‬ ‫ه��ەروەه��ا پ��ەی��داب��وون��ی هێڵی ت��ەل��ەف��ۆن‌و‬ ‫ئینتەرنێت‪ ،‬كە دونیای كردۆتە گوندێكی‬ ‫بچووك‪ .‬هەموو ئەم ژانرانە بوون ب ‌ه هۆی‬ ‫ئاسانی‌و خێرایی گەشتنی پەیامەكان بە‬ ‫(‪)43‬‬ ‫وەرگر‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ‪1‬ــ ‪4‬ــ پەیام‪:‬‬ ‫كۆمەڵە رەگەزێكی تایبەتی زمانەوانییە‪ ،‬كە‬ ‫خودییە‌و پەیامنێر له‌و نیشانە‌و هێمایانەی‬ ‫ل�� ‌ه گەنجینەی ژی��ری‪ ،‬ك��ە هەیەتی پشتی‬ ‫پێدەبەستێت‌و دایدەڕێژێتەوە‌ ‌و ئاڕاستەی‬ ‫دەك��ات وه‌ك ئ��ەوەی ل�� ‌ه بنەماو رێساو‬ ‫رێنماییە دیارییكراوەكاندا هەیه‌‪ .‬بێگومان‬ ‫ناوەڕۆكی زانیاری پەیامەكەش كاریگەری‬ ‫دەكاتە سەر‌وه‌رگر‪ )44(،‬هەر له‌م روانگەیەوە‬

‫‪267‬‬

‫هۆبز دەڵێت‪ :‬ووش��ە بۆ ژیرەكان زیاترە‬ ‫ل��ه‌و ب��ڕە پ��ارەی��ەی‪ ،‬كە الی گەمژەكان ل ‌ه‬ ‫ژماردندا بە بایەخەو رێزی زۆری لێدەگرن‬ ‫(‪)45‬‬ ‫كاتێك ئاڵوێری پێوە دەكەن‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ‪1‬ــ ‪5‬ــ زمانی هاوبەش‪:‬‬ ‫ئەو كاتەی پەیامنێر پەیام ئاڕاستەی‌وه‌رگر‬ ‫دەكات‪ ،‬پێویستە زمانێك پێڕەوو پیادە بكات‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی كرداری پەیوەندیكردنە مێدیاییەكە‬ ‫بەرجەستەببێت‪ ،‬ئه‌گەر هاتو ‌و وانەبێت‬ ‫ئ��ەو پەیامە هیچ س��وودێ��ك نابەخشێت‪،‬‬ ‫ئەمەش بە بەكارهێنانی دەستەواژەو هێماو‬ ‫نیشانەی زمانەوانی هاوبەش ل ‌ه نێوانیاندا‬ ‫ت��اك��و ‌وه‌رگ��ر ل�� ‌ه ن��اوەڕۆك��ی پەیامەكە‬ ‫تێبگات‪ )46(،‬بۆی ‌ە وه‌رگ��ر له‌و زمانەی‪ ،‬كە‬ ‫ێ ئاڕاستە دەكات‬ ‫پەیامنێر پەیامەكەی پ ‌‬ ‫تێنەگات‪ ،‬ئەوا پەیامنێر نەیتوانیوە ئامانجی‬ ‫پەیامەكەی بپێكێت‪ .‬هەمیشە رۆژنامەوان‬ ‫هەوڵدەدات بە زمانێك قسەبكات‪ ،‬كە وەرگر‬ ‫تووشی ب��ێ��زاری‌و بیركردنەوەی زۆری‬ ‫ن��ەك��ات‪ ،‬ئ��ەوەش ب��ە رەچ��اوك��ردن��ی چەند‬ ‫تایبەتمەندییەك ل ‌ه داڕشتنی رۆژنامەوانیدا‪،‬‬ ‫كە دەتوانێت زمانێكی هاوبەش دروستبكات‬ ‫ل ‌ه نێوان نێرەرو ‌وه‌رگ��ردا‪ .‬كەواتە زمان‬ ‫كاریگەرییەكی راس��ت��ەوخ��ۆی دەب��ێ��ت ل ‌ه‬ ‫سەر راگ��ەی��ان��دن‪ )47(،‬زمانی رۆژنامەوانی‬ ‫ی واڵت��ان��دا ه��ەوڵ دەدات بۆ‬ ‫ل�� ‌ه زۆرب��ە ‌‬ ‫خۆپاراستن ل�� ‌ه دەس��ت��ەواژەو ئاخاوتنی‬ ‫رۆژانە‪ ،‬یان ناوچەییانە‪ ،‬بەمەش دەتوانێت‬ ‫جەماوەرێكی ف��ره‌وان لێی تێبگات‪ .‬زمانی‬ ‫رۆژنامەوان تایبەت نییە‪ ،‬بەڵكو زمانێكی‬

‫گشتییە ل ‌ه زمانی خوێنەرو ئ��ەوان��ەی بە‬ ‫یەك زمان قسەدەكەن‪ ،‬ئه‌گەر دیالێكتی‌تری‬ ‫ێ‬ ‫هەبێت ئەو زمانە‪ )48(،‬زمانی هاوبەش س ‌‬ ‫سەرچاوەی هەیە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ زمانی یەكگرتوو‬ ‫‪2‬ــ زمانی ئاخاوتن‬ ‫‪3‬ــ زمانی بێگانەی وه‌رگیراو‬ ‫‪1‬ــ ‪1‬ــ ‪6‬ــ كاریگەری‪:‬‬ ‫كاتێك نێرەر پەیامێك دادەڕێژێت‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫مەبەستەكەی بگەیەنێت ب ‌ه پەیام‌وه‌رگر‪،‬‬ ‫لێرەدا كاردانەوە الی پەیام‌وه‌رگر دروست‬ ‫دەبێت‪ ،‬دەبێت ب ‌ه ه��ۆی پێكانی ئامانجی‬ ‫نێرەر‪ ،‬ک ‌ه لە رێگەی پەیامەكەوە ئاڕاستەی‬ ‫كردووە‪ ،‬تا چەند راستی‌و كاریگەری تیادا‬ ‫بێت‪ ،‬ئ��ەوەن��دە باشتر ك��ار دەك��ات��ە سەر‬ ‫پەیام‌وه‌رگرو زیاتر جێی متمانەی دەبێت‪.‬‬ ‫بۆیە ل ‌ه كردەی پەیوەندیكردن‌و گەیاندنی‬ ‫(‪)49‬‬ ‫پەیامدا ل ‌ه ن��ێ��رەرەوە بۆ پ��ەی��ام‌وه‌رگ��ر‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت ئ��ەو نیشانەو هێماو رێساو‬ ‫بنەمایانەی‪ ،‬كە نێرەر پشتی پێدەبەستێت‪،‬‬ ‫الی پ��ەی��ام‌وه‌رگ��ر زان��راوو روون بێت‪،‬‬ ‫ل��ه‌م ك��ات��ەدا ب��ە ت��ەواوی پ��ەی��ام‌وه‌رگ��ر‬ ‫پ��ەی��ام��ەك��ەو ن��اوەڕۆك��ی‌و رێ��ن��ی��ش��ان��دەرە‬ ‫هۆشمەندییەكانییەتی‪‌ ،‬وات�� ‌ه پێویستە‬ ‫پەیام‌وه‌رگر پێش‌وه‌خت ئاگاداری تەواوی‬ ‫ئەو هێماو نیشانەو رێساو بنەمایانە بێت‪،‬‬ ‫كە پێی دەگ��ات‪ ،‬تا ئاسانت ‌ر وه‌ریبگرێت‌و‬ ‫كۆی بكاتەوەو بە باشی دوای پەیامەكە‬ ‫ب��ك��ەوێ��ت‌و ك��ۆك��راوەك��ەی رێ��ك��ب��خ��ات ل ‌ه‬ ‫ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ون��ج��اودا‪ ،‬ت��ا ل��ه ‌مەبەستە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪268‬‬

‫ت��ەواوەك��ەی پەیامەكە دڵنیا بێت‪ ،‬دوات��ر‬ ‫هەستبكات‌و دوای ناواخنە رەهاكەی ئەو‬ ‫(‪)50‬‬ ‫شێوازە بكەوێت‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ‪2‬ــ ئەركەكانی زمان له‌ پەیامدا‪:‬‬ ‫بریتییە له‌و كارو چاالكییانەی‪ ،‬كە مرۆڤ ب ‌ه‬ ‫هۆی زمانەوە ل ‌ه كۆمەڵدا بەجێیان دەهێنێت‪،‬‬ ‫كە تەنها گەیاندنی هەواڵ‌و زانیاری ئەركی‬ ‫ت وه‌رگرتنیشە‬ ‫زمان نابێت‪ ،‬بەڵكو هەڵوێس ‌‬ ‫ل ‌ه بەرانبەر فاكت‌و بابەتەكاندا‪ ،‬كە دەتوانی‬ ‫ێ بگۆڕیت‪.‬‬ ‫هەڵوێستی بەرانبەرەكەتی پ ‌‬ ‫لێرەدا تیشك دەخەینە سەر چەند ئەركێك‬ ‫له‌وانە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ‪2‬ــ ‪1‬ــ هەواڵ‌و زانیاری گەیاندن‪:‬‬ ‫یەكێكە ل ‌ه ئەركە هەرە سەرەكییەكانی زمان‬ ‫چ ل ‌ه بواری كۆمەاڵیەتی بێت‪ ،‬یان راگەیاندن‪،‬‬ ‫ب��ه‌ ه��ۆی ئ��ەم ئ��ەرك��ەی زم��ان��ەوە م��رۆڤ‬ ‫دەتوانێت ل ‌ه دیاردەكانی دەوروپشتی خۆی‬ ‫بدوێت‪ ،‬له‌گەڵ ئەمەشدا دەتوانێت زانیاری‬ ‫ب��ەدەس��ت ب��خ��ات‪ ،‬ئ��ەم ئ��ەرك��ەی زم��ان ل ‌ه‬ ‫هەموو بەشەكانی زانستدا بەكاردەهێنرێت‪،‬‬ ‫ل��ه‌م ئ��ەرك��ەدا قسەكەر دەی��ەوێ��ت ب��وون‌و‬ ‫نەبوونی دیاردەیەك یان راستی‌و ناڕاستی‬ ‫بابەتێك پیشان ب��دات‪ ،‬هەر بۆیە رستەی‬ ‫ه��ەواڵ‌و زانیاری گەیەنەر ل ‌ه هەڵكەوتندا‬ ‫راس��ت ی��ان ه��ەڵ��ە دەب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەو مانایەی‬ ‫ل��ه‌و ج��ۆرە رستانە دەبێت كەدەتوانرێت‬ ‫راس��ت��ی��ی��ەك��ەی بسەلمێنرێت ی��ان ب��ەدرۆ‬ ‫بخرێتەوە‪ ،‬بۆ نموونه‌‪( :‬نالی ل ‌ه ساڵی ‪1800‬‬ ‫ل ‌ه دایك بووە)‪ .‬ئەم زانیارییە ل ‌ه هەڵكەوتدا‬

‫دەك��رێ��ت راس��ت��ی‌و ن��اڕاس��ت��ی ت��ی��ادا بێت‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت بسەلمێنرێت‪ ،‬ئەویش ب ‌ه هۆی‬ ‫بەڵگەوە‪ ( .‬نان دەخۆیت ؟)‪ .‬ئەم رستەیە‬ ‫ل ‌ه هەڵكەوتدا راستی‌و ناڕاستی تیادا نییە‪،‬‬ ‫چونكە رستەیەكی پرسیارییە‪ .‬بۆیە زۆر‬ ‫گرنگە ئ��ەو ه��ەوااڵن��ەی ل ‌ه ه��ەر كەناڵێكی‬ ‫راگەیاندندا باڵوبكرێتەوە دەبێت راستی‬ ‫تیادا بێت‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی متمانەی جەماوەر‬ ‫بۆ خۆی رابكێشێت‪ .‬ل ‌ه الیەكی دیكە نێرەر‬ ‫پەیامێك دەخوڵقێنێت ؛ تا دەربڕینەكان رێگا‬ ‫(‪)51‬‬ ‫بدەن پەیامەكەی بگەیەنێت یان بیبڕێت‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ‪2‬ــ ‪2‬ــ زمان پەسەند كردن‪:‬‬ ‫پەیام زم��ان بەبابەتی دەك��ات‪ ،‬پێناسەی‬ ‫زمان دەكات‪ ،‬شیدەكاتەوە‪ ،‬پۆلێنی دەكات‪،‬‬ ‫(‪)52‬‬ ‫رێكی دەخات‪ ،‬بنەماكان دەزانێت‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ‪2‬ــ ‪3‬ــ فەرماندان‪:‬‬ ‫له‌م ئەركەدا راستەوخۆ قسەكەر دەیەوێت‬ ‫ئەركێك بەگوێگر ببینێت‌و رایپەڕێنێت‬ ‫ب��ەران��ب��ەر ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ك��ارێ��ك‪ ،‬ئەمەش‬ ‫س��ەرچ��اوەی جیاوازییەكەیەتی له‌گەڵ ‌و‬ ‫روژاندندا ئەوەیە كەلەپاڵ‌و روژاندنەكەدا‬ ‫ك��ارێ��ك ئەنجام دەدات‪ .‬بەدیوێكی ت��ردا‬ ‫هەست‌و سۆز نەوروژێنێت‪ ،‬بەڵكو ل ‌ه باری‬ ‫پراكتیدا كارێك ئەنجام بدات‪‌)53(.‬وات ‌ه پەیامنێر‬ ‫دەبێتە سەرەتا بۆ گەیاندنی ئ��ەو پەیامە‬ ‫(فەرمانە)بەخوێنەر (جەماوەر)‪ ،‬كەناڵەكانی‬ ‫مێدیاش دەیگەیەنن بەپەیام‌وه‌رگر‪ .‬نموونه‌‪:‬‬ ‫دەرك��ردن��ی ب��ڕی��اری گ��ۆڕی��ن��ەوەی دراوی‬ ‫سویسری بەدراوی تازە چاپكراو‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ‪2‬ــ ‪4‬ــ پرسیاركردن‪:‬‬

‫‪269‬‬

‫ل��ێ��رەدا ئ��ەرك��ی زم��ان ب��ەدەس��ت هێنانی‬ ‫زانیارییە‪‌،‬وات ‌ه پەیامنێر ب ‌ه هۆی پرسیارەوە‬ ‫دەت��وان��ێ��ت كۆمەڵێك زان��ی��اری ب��ەدەس��ت‬ ‫بهێنێت‪ .‬ل��ێ��رەدا ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی ئ��ەرك��ی‬ ‫یەكەمە كەگەیاندنی ه��ەواڵ‌و زانیارییەو‬ ‫س��ەرچ��اوەی زان��ی��اری��ی��ەك��ەش قسەكەرە‪،‬‬ ‫بەاڵم له‌م ئەركەدا سەرچاوەی زانیاری‌و‬ ‫هەواڵەكە پەیام‌وه‌رگرە یان گوێگرە یان‬ ‫خوێنەرە‪ .‬له‌بەر ئەوەی ل ‌ه بواری راگەیاندندا‬ ‫سەرچاوەی هەواڵ پەیامنێرە‪ ،‬بۆیە گرنگە‬ ‫رۆژن��ام��ەن��ووس ه��ەوڵ ب��دات تابزانێت چ‬ ‫پرسیارێك دەك��ات‌و ئەو پرسیارانە چین‬ ‫ك��ەالی خەڵكی گەاڵڵەبووە‪ ،‬تابتوانێت ل ‌ه‬ ‫ب��ەر رۆشنایی ئ��ەو پرسیارانەدا‌و تارێك‬ ‫یان بەرنامەیەك ئامادە بكات‪ .‬ل ‌ه الیەكی‬ ‫دیكە داڕشتنی پرسیار ل ‌ه زماندا بەتەنها‬ ‫ئەركی بەدەست هێنانی‌وه‌اڵم (زان��ی��اری)‬ ‫ن��ی��ی��ە‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و م��ەب��ەس��ت��ی ف��رم��ان��دان��ە ی��ان‬ ‫هەڵوێست‌وه‌رگرتنە‪ .‬ه��ەروەه��ا دەكرێت‬ ‫ب�� ‌ه ه��ۆی ئ��ەرك��ی پ��رس��ی��ارك��ردن��ەوە چەند‬ ‫ئەركێكی تری زم��ان ب��ەدی بهێنرێت‌وه‌ك‬ ‫(وروژاندن‌و هەڵوێست‌وه‌رگرتن‌و فەرمان‬ ‫دان ن��ەك زان��ی��اری‌وه‌رگ��رت��ن كەئەركی‬ ‫(‪)54‬‬ ‫سەرەكی پرسیاركردنە)‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ‪2‬ــ ‪5‬ــ هەست‌و سۆز دەربڕین‪:‬‬ ‫ئەم ئەركەی زمان پەیوەندی بەپەیامنێرەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬كەدەتوانێت هەست‌و سۆزو تێڕوانین‌و‬ ‫هەڵوێستی خ��ۆی ب��ەران��ب��ەر دی��اردەی��ەك‬ ‫ن��ی��ش��ان ب��دات‪.‬ل��ەزم��ان��دا ه��ەن��دێ��ك‌وش��ەو‬ ‫دەربڕین هەیە كەڕاستەوخۆ ئەم ئەركەی‬

‫زمان دەبینن‪ ،‬وەك (ئای كەدیمەنێكی جوانە)‬ ‫(ب��ەداخ��ەوە)(ك��ورد گەلێكی ماف خ��وراوە)‬ ‫ج��ی��اوازە ل�� ‌ه (ب��ەداخ��ەوە ك��ورد گەلێكی‬ ‫م��اف خ��وراوە)‪.‬پ��اش��ان ه��ەم��وو ه��ەواڵ‌و‬ ‫زانیارییەك كەهەست‌و سۆزی تێكەاڵوبێت‬ ‫دەب��ێ��ت ئ��ەو ه��ەس��ت‌و س��ۆزە زی��ادەڕۆی��ی‬ ‫پێوە نەكرێت كەدەست بە س��ەر‌و اقیعدا‬ ‫بگرێت‌و راستییەكان بشارێتەوە‪.‬هاتنە‬ ‫ئارای بارودۆخێكی ئازاد‌و دورخستنەوەی‬ ‫رژێمی داگیركەر ل ‌ه ناوچەكانی (سلێمانی‌و‬ ‫هەولێر‌و دهۆك)‌و دەورو بەریان ل ‌ه دوای‬ ‫راپەڕین بەزۆری بۆ كۆڕەوەكە دەگەڕێتەوە‬ ‫نەك شەڕی كەنداو بەتەنها هۆكارێك بێت‬ ‫بۆ دروستكردنی ئەو بارودۆخە‪ .‬یەكێك‬ ‫ل ‌ه خاڵەكانی درك كردن بەڕووداوەكانی‬ ‫س��ەردەم��ی ش��ێ��خ م��ەح��م��ود رۆژن��ام��ەی‬ ‫پێشكەوتنە‪ ،‬چونكە زمانی ئەدەب ئەدەبی‬ ‫چەپڵەڕێزان بوو‪ ،‬دەسەاڵتە سیاسییەكەش‬ ‫(‪)55‬‬ ‫له‌ گێژاودا بوو‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ‪2‬ــ ‪6‬ــ جوانكاری‪:‬‬ ‫پەیام جوان بێت یان ناشیرین‪‌ ،‬و ادەكات‬ ‫ببێتە ن��اوەن��دێ��ك ك��ەپ��ی��ای��دا ه��ەڵ��ب��درێ��ت‪،‬‬ ‫(‪)56‬‬ ‫شیبكرێتەوەو بخوێنرێت‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ‪2‬ــ ‪7‬ــ‌وروژاندن‪:‬‬ ‫كاتێك ئ��ەم ئ��ەرك��ە ل�� ‌ه زم��ان��دا دەبینرێت‪،‬‬ ‫ك��ە پ��ەی��ام��ن��ێ��ر دەی��ەوێ��ت ئ��ارەزوی��ی��ەك��ی‬ ‫تایبەتی ی��ان خ��واس��ت‌و هەڵوێستێك ل ‌ه‬ ‫الی پەیام‌وه‌رگر دروستبكات‪ .‬زۆر جار‬ ‫له‌م ئەركەدا دڵخۆشكردن‌و دڵڕەنجاندنی‬ ‫پەیام‌وه‌رگری تێدەكەوێت‪ .‬ئەم ئەركەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪270‬‬

‫زمان زیاتر ل ‌ه شانۆو پڕوپاگەندەو نوكتە‬ ‫گێڕانەوەدا بەدیدەهێنرێت‪ ،‬له‌گەڵ ‌وتاری‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی ئایینیدا‪ ،‬كە خەڵكی‬ ‫دەوروژێنێت بۆ مەبەستە تایبەتەكانیان‪.‬‬ ‫ی وروژاندن‌و‬ ‫زۆربەی زمانەوانەكان ئەرك ‌‬ ‫س��ۆزدەرب��ڕی��ن ‌وه‌ك ی��ەك دەزان��ن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دی��ارە ج��ی��اوازی��ی��ەك��ەی��ان ل��ه‌وەدای��ە‪ ،‬كە‬ ‫هەست‌و سۆزدەربڕین تەوەری سەرەكی‬ ‫ك��ردەی پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن��ەك��ە ق��ەس��ەك��ەر‬ ‫(پەیامنێر) ‌وات ‌ه قسەكەر سەرچاوەكەیەو‬ ‫ل ‌ه هەست‌و سۆزی خۆی یان بیروبۆچونی‬ ‫خ��ۆی دەدوێ��ت‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت پێدەچێت ئەو‬ ‫مەبەستەشی نەبێت كەپەیام‌وه‌رگر هەمان‬ ‫هەست‌و سۆزی الدروس��ت بێت‪ ،‬یاخود‌و‬ ‫ای لێبكات هەڵوێستی پێوەربگرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫هەرچی ئ��ەرك��ی‌و روژان��دن��ە پەیام‌وه‌رگر‬ ‫دەبێتە س��ەرچ��اوەو ت��ەوەرەی سەرەكی‬ ‫ك��ردەی پ��ەی��وەن��دی ك��ردن��ەك��ە‪ .‬رەن��گ��ە‬ ‫ق��س��ەك��ەر ق��س��ە ب��ك��ات ه��ەڵ��خ��ەڵ��ەت��ان��دن��ی‬ ‫تێدابێت‪ ،‬ب��ەاڵم رەنگە بە الی ‌وه‌رگ��رەوە‬ ‫بەڕاست‌وه‌ربگیرێت‌و بە سوود بكەوێتەوە ‌و‬ ‫روژاندنیش رووبدات‪ .‬بەالی ئەفالتوونەوە‬ ‫م��رۆڤ ه��ی��چ ك��ات��ێ��ك ن��ات��وان��ێ��ت ل��ه‌ ژێ��ر‬ ‫كاریگەری تراژیدیا رزگ��اری بێت‪ .‬پێی‌و‬ ‫ای��ە ئەقڵی م��رۆڤ دووالی��ەن��ە‪ .‬الیەنێكی‬ ‫ئارەزووی تێركردنی ئارەزووەكانی هەیە‪،‬‬ ‫ئەوەی دیكە بە لۆجیك كار ده‌كات‪ .‬بە الی‬ ‫ئەرستۆوە بوونی شانۆگەری دەروون‬ ‫پاكدەكاتەوە كاتێك دیمەنێكی تراجیدی‬ ‫ی ون ك��ردووە)‬ ‫دەبینین (باوكێك مناڵەكە ‌‬

‫ئەوە دەردەخات چۆن باوكەكە بەرەگاری‬ ‫(‪)57‬‬ ‫ئەو رووداوە بۆتەوە!‬ ‫‪1‬ـ��ـ ‪2‬ـ��ـ ‪8‬ـ��ـ گ��ەڕان��ەوە ب��ۆ س��ەرچ��اوەو‬ ‫هەڵسووڕاندن‪:‬‬ ‫پەیامنێر ئ��ام��اژە ب��ەن��اوەڕۆك��ی دەق��ەك��ەی‬ ‫دەك��ات‌و م��اوەی گونجاو جێده‌هێڵێت تا‬ ‫بتوانێت ئ��ەوەی ل ‌ه پێشتر هاتووە بەوەی‬ ‫دوای خۆی گرێبدات‪ ،‬چونكە ئه‌گە ‌ر وا نەبێت‬ ‫خوێنەر بۆ تێگەیشتن ل ‌ه پەیوەندی له‌گەڵ‬ ‫رستەكەی پێشوویدا رۆڵی رستە نوێیەكە‬ ‫ل ‌ه پانتایی پەرەگرافەكەدا تووشی گرفت‬ ‫دێ��ت‪ .‬كەواتە ت��ەوەری سەرەكی پەیامنێر‬ ‫خۆیەتی له‌و ‌وتەو دەربڕینانەی باس له‌و‬ ‫ئ��ەرك‌و كارانە دەك��ات‪ ،‬كە رایپەڕاندوون‪،‬‬ ‫یان پێشتر بڕیاری داوە ئەنجامی بدات‪ ،‬یان‬ ‫ێ‬ ‫بەڵێن دەدات‪ ،‬ئەو ئەرك‌و كارانە جێبەج ‌‬ ‫(‪)58‬‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ‪2‬ــ ‪9‬ــ بانگەشە‪:‬‬ ‫پەیامەكە ئاڕاستەی پەیام‌وه‌رگر دەكرێت‬ ‫تاكو ئاگاداری بكات‪ .‬دواتر داوای لێدەكات‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ئ��ەوەی مەبەستێتی نێرەر ب��ۆی جێبەج ‌‬ ‫بكات‪ ،‬بنەمای ئاڕاستەكردن‪ ،‬یان بانگەشە‬ ‫(‪)59‬‬ ‫ئەركی ئەم جۆرەی پەیامە‪.‬‬ ‫‪3‬ــ راگەیاندن هاوسەنگی ل ‌ه نێوان تازەیی‬ ‫بابەت‌و ئاسانكاری له‌ تێگەیشتندا دەكات‪:‬‬ ‫كاتێك دان��ەری زمانی پەیامی راگەیاندن‬ ‫تازە بێت‌و لەكەڵك‌وه‌رگرتندا بێهاوتا بێت‪،‬‬ ‫له‌م كاتەدا دەكەوێتە كێشەیەكی تەواوەوە‪،‬‬ ‫كە بە هەموو شێوەیەك تا ئەوپەڕی نوێی‬ ‫له ‌وزە چووەتە دەرەوە‪ ،‬كە نووسەری‬

‫‪271‬‬

‫فەرەنسی ل��ه‌م الی��ەن��ەوە دەڵ��ێ��ت‪ :‬هەموو‬ ‫نووسینێك باشە جگە له‌وانەی هەراسانمان‬ ‫دەك��ات‪ ،‬ه��ەروەه��ا ل�� ‌ه خ��س��ت��ن��ەڕووی‬ ‫كێشەیەكدا هێماكان بۆ پەیام‌وه‌رگر دەچێت‪.‬‬ ‫دەبێت ت��ازە بێت‌و پێشتر پێی نەگەشت‬ ‫بێت‪ .‬هەر بۆیە ل ‌ه بەرانبەردا پەیام‌وه‌رگر‬ ‫(وه‌رگری په‌یام) تووشی گرانی تێگەیشتن‬ ‫دەب��ێ��ت‌و پەیامە راستەوخۆكەشی زۆر‬ ‫سنووردار دەبێت‪ .‬ئەمەش دەبێت ب ‌ه هۆی‬ ‫بێ س��وودی بابەتەكان‌و نەخوێندنەوەو‬ ‫گوێنەگرتن‌و نەبیستنیان‌و راڤەكردنیان‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو هێمایانەی بەكارهێنانیان زۆرەو‬ ‫دەوترێتەوە ل ‌ه ژانرەكانی رگەیاندندا بە‬ ‫تێپەربوونی كاتێكی درێژ كار ل ‌ه پڕۆسەی‬ ‫تێگەیشتن دەك��ات‪ .‬ب��ەم��ەش الپرسەنی‬ ‫‌وه‌رگر بە سەریدا زاڵ نابێت‌و ناهێڵێت له‌م‬ ‫كاتەدا كاردانەوەی‌وه‌رگر سنووردار بێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه پراكتیكیشدا بە كەڵك نایەت‪ .‬ئەبراهام‬ ‫مۆڵ ل ‌ه پەڕتووكی ‪Arther Ordinateur‬‬ ‫ئەم راستییانە دەخاتەڕوو‪:‬‬ ‫ک‬ ‫أ‪ .‬كەمترین رادەی تێگەیشتن ل ‌ه هەندێ ‌‬ ‫راگەیاندندا بەو هێما تازەو دەستەواژانەی‬ ‫جوانكاری تا ئەو پەڕی ژم��ارەی بەرزی‬ ‫دەپێورێت‪ ،‬بەاڵم كاتێك هێماكان ئاسایین‬ ‫هەتا رادەی پڕوپوچی ل ‌ه زۆر كاتدا ل ‌ه‬ ‫ئەوپەڕی ژم��ارە كەمی هێندەی گەیاندن‬ ‫دەپێورێت‪ ،‬له‌م كاتەدا هێندەی راگەیاندن‬ ‫ل��ه‌و پ��ەری كەمیدا كاتی هێماكان ت��ازەو‬ ‫دەس��ت��ەواژەی جوانكاری ل ‌ه ژمارەیەكی‬ ‫ن��زم��دا دەب��ی��ن��رێ��ت‪ ،‬هێما ئاساییەكان ل ‌ه‬

‫پڕوپوچیدا له‌ ژمارە بەرزدان‪.‬‬ ‫ب‪ .‬رێژەی تێگەیشتن ل ‌ه راگەیاندن الواز‬ ‫دەكات كاتێك هێمای تازەو دەستەواژەی‬ ‫ج��وان��ك��اری ل�� ‌ه ژم��ارەی ب��ەرزی��دا بێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم كاتێك دووب��ارە دەب��ن��ەوەو دەچنە‬ ‫ن��ێ��وەڕۆك��ەوە رێ��ژەی تێگەیشتن زۆر‬ ‫زی��ات��ر ب��ەرز دەب��ێ��ت��ەوە‪ .‬ل��ه‌ب��ەر ئ��ەوەی‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ئ��ەك��ادی��م��ی��ك ه��ەن ت��ەن��ه��ا بۆ‬ ‫خ��ۆی��ان دەن��ووس��ن‪ ،‬ب��ە زم��ان��ی خ��ۆی��ان‌و‬ ‫بۆ خۆیان‪ ،‬یان نیوەكەی‌تری خۆیان‪ ،‬كە‬ ‫خێڵی ئەكادیمییەكانە دەنووسن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫س��ەرەڕای بێبەشی ل ‌ه زمانی گشتی‪ ،‬كە‬ ‫پەیمانی ئەوەیە بە شێوە رەمزێك بنووسێت‬ ‫خۆی ل ‌ه دۆڵی داخراو دوورنەخاتەوە‪ ،‬بە‬ ‫خراپیش دەنووسێت تاكو كەس لێی تێ‬ ‫نەگات‪ ،‬له‌وانەشە خراپ نەنووسێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫له‌بەر ئەوەی خاڵە سەرەكییەكان له‌بەرچاو‬ ‫ناگرێت‌و قسەكانی ل ‌ه دڵەوە نایەت‪ ،‬بۆیە‬ ‫دڵیش جێگیر نابێت‪ ،‬ه��ەروەه��ا خوێنەر‬ ‫دەیەوێت چێژ ل ‌ه بابەتەك ‌ە وه‌ربگرێت ل ‌ه‬ ‫(‪)60‬‬ ‫كاتی خوێندنه‌وه‌ی‪.‬‬ ‫ج‪ .‬راگەیاندن تازەگەری بەرجەستە دەكات‪:‬‬ ‫ن��ێ��رەر‪ ،‬ك��ە پ��ەی��ام ئ��اڕاس��ت��ەی ج��ەم��اوەر‬ ‫دەكات دەبێت بزانێت راستی‌و وروژاندنی‬ ‫ال دروست دەك��ات‪ .‬بۆیە پێوانەی پەیامی‬ ‫راگ��ەی��ان��دن ب��ەوە دەپ��ێ��ورێ��ت‪ ،‬ك��ە رێ��ژەی‬ ‫داڕشتنەكە بە كەڵك‌و تازە بێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫كتوپڕی تێدابێت‪ .‬شایۆ ل ‌ه پەڕتووكی ‪le‬‬ ‫‪reporter‬دا دەڵێت‪ :‬راگەیاندن یەكەم ئەركی‬ ‫ل ‌ه الی رۆژنامەوان‪ .‬ئەوەیە‪ ،‬كە رەگەزی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪272‬‬

‫ت��ازەو زان��راو بە ج��ەم��اوەر رابگەیەنێت‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ل�� ‌ه گەشتنی ه��ەر پەیامێك بە‬ ‫ێ‬ ‫پ��ەی��ام‌وه‌رگ��ر دەب��ێ��ت شتێكی ت��ازەی پ ‌‬ ‫ببەخشیت‪ ،‬ك��ە ل��ە هیچ ن��اوەن��دێ��ك��ی‌ت��ری‬ ‫مێدیایدا نەخرابێتەڕوو‪ ،‬پاشان نیشاندانی‬ ‫گۆڕانی نوێ‌‌و كەڵك پێگەیاندن بە جەماوەر‬ ‫ل�� ‌ه رێ��گ��ەی دەق��ێ��ك��دا ئ��ه‌گ��ەر پێشتریش‬ ‫خرابێتەڕوو‪ .‬هەندێك جاریش هەواڵێك ل ‌ه‬ ‫رادی��ۆدا بیستراوە‪ ،‬بەاڵم بە خستنه‌رووی‬ ‫‌وێنەیەكی زیندووی ئەو دەق��ە‪‌ ،‬وادەك��ات‬ ‫جەماوەر هەست بە نوێگەری بكات له‌و‬ ‫(‪)61‬‬ ‫بابەتەدا‪.‬‬ ‫‪4‬ــ داڕشتنی راگەیاندن‪:‬‬ ‫ئه‌گەر زمان هێما تایبەتییەكان رێكبخات‪ ،‬‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ی��ش��ی پ��ەی��وەن��دی داب��ی��ن ب��ك��ات‪،‬‬ ‫كەواتە پێش هەموو شتێك راگەیاندن ب ‌ه‬ ‫ه��ۆی (وش��ە‪ ،‬دەن��گ‪‌ ،‬وێنە)ل ‌ه ژانرەكانی‬ ‫گەیاندن پەیوەندی دروست دەكات‪ .‬بۆیە‬ ‫زمانی داڕشتنی رۆژنامەوانی ل ‌ه رووی‬ ‫دروس��ت��ەو پێكهاتەوە ج��ی��اوازی��ی��ان نییە‪،‬‬ ‫تەنها ل ‌ه فەرهەنگ‌و گەنجی‌وشەو چۆنێتی‬ ‫(‪)62‬‬ ‫بەكارهێنانەكانیاندا جیاوازی هەیە‪.‬‬ ‫‌وات�� ‌ه دەق��ی رۆژن��ام��ەوان��ی دەبێت س��ادەو‬ ‫ی‬ ‫رەوان بێت‪ )63(،‬چونكە ل ‌ه رێی بەكارهێنان ‌‬ ‫وشەو گرێ‌و زاراوەی سادەوە دەتوانێت‬ ‫زۆرت��ری��ن ج��ەم��اوەر تێ‌بگەیەنێت ب��ەو‬ ‫پەیامەی‪ ،‬كە ئاڕاستەیانی دەك��ات‪ .‬له‌بەر‬ ‫ئ��ەوەی كەناڵەكانی مێدیا ل�� ‌ه قۆناغێكی‬ ‫خێراو چۆنێتی زوو گەیاندنی زانیاری‬

‫خول دەخ��ۆن‪ .‬بە دیوێكی‌تردا ژانرەكانی‬ ‫راگەیاندن ل ‌ه شەری بەخشینی فاكتن بەو‬ ‫جەماوەرەی‪ ،‬كە كاری بۆ دەكەن‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە دەگ��ەی��ن��ە ئ��ەو راس��ت��ی��ی��ەی‪ ،‬كە‬ ‫دوو ب��ۆچ��وون ل�� ‌ه خ��وێ��ن��دن��ەوەی پەیامی‬ ‫راگەیاندندا هەیە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ نەبوونی شێوەیەكی چەسپاوی داڕشتن‬ ‫ل ‌ه بواری پەیامی راگەیاندندا‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ل�� ‌هگ��ەڵ ج��ی��اوازی��دا‪ ،‬ل��ه‌ داڕش��ت��ن��ەوەی‬ ‫پەیامی راگەیاندندا ل ‌ه نێوان (رۆژنامەو‬ ‫رادی��ۆو تەلەفزیۆن)‪ ،‬ل ‌ه نێوانیاندا شتێك‬ ‫كۆیان دەكاتەوە‪ ،‬كە تایبەتمەندی گشتییەو‬ ‫دەتوانێت داڕشتنی پەیامێكی راگەیاندن ل ‌ه‬ ‫(‪)64‬‬ ‫دارشتنی زانستەكانی دیكە جیابكاتەوە‪.‬‬ ‫مارشال ماكلۆهان جەخت ل ‌ه سەر سروشتی‬ ‫پەیامی راگ��ەی��ان��دن دەك��ات ك��ە زاراوەو‬ ‫پێكهاتەو شێوازو ئامرازە یاریدەدەرەكان‬ ‫بە جۆری ژانری راگەیاندنەكە كاریگەرە‪،‬‬ ‫نموونه‌‪ :‬ه��ەواڵ ل ‌ه رۆژن��ام��ە ج��ی��اوازە ل ‌ه‬ ‫چاو رادی��ۆو تەلەفزیۆن‪ ،‬هەروەها بوونی‬ ‫ج��ی��اوازی ه��ەواڵ تەنها ل�� ‌ه ژان��رێ��ك��دا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫رووی پێشەكی‌و رەگ��ەزە خێراییەكانی‪،‬‬ ‫كە بگونجێت له‌گەڵ ئامانجی ئەو كەناڵەدا‪،‬‬ ‫(‪)65‬‬ ‫كاتی‌و خودی رووداوەكەیە‪.‬‬ ‫داڕشتنی رۆژنامەوانی‬ ‫س��ەرەت��ا دەبێت ناساندنی گشتی له‌مەر‬ ‫دەقی رۆژنامەوانی بخەینە روو‪ ،‬وات ‌ه چ‬ ‫پێناسێك ش��ی��اوە ب��ۆ ج��ی��اك��ردن��ەوەی ئەم‬

‫‪273‬‬

‫دەق��ە ل ‌ه دەقەكانی دیكە‪ ،‬چونكە پەیامی‬ ‫رۆژن��ام��ەوان��ی گشتگرو ف��ره‌وان��ە بەبوارە‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان��ی (س��ی��اس��ی‌و زانستی‌و‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ف��ەل��س��ەف��ی‌و س��روش��ت��ی‌و‬ ‫ئ��ەدەب��ی‌و ه��ون��ەری‌و وەرزش��ی)‌و الیەنی‬ ‫دیكەی پەیوەندیدار‌و كاریگەر بەكۆمەڵی‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ،‬ل ‌ه روویەكی‌ترەوە چ زمانێك‌و‬ ‫شێوە دارشتنێك بەكاردێت ل ‌ه ئامادەكردنی‬ ‫بابەتەكاندا‪.‬‬ ‫ئومێد مەسعودی ل ‌ه خستنەڕووی پرسیاری‬ ‫(پێناسەی ئێوە بۆ دەقی رۆژنامەوانی چییە)‬ ‫بۆ دە رۆژنامەوان‌و نووسەر‌و پەیامنێری‬ ‫كۆنترین‌و بەرباڵوترین رۆژنامەكانی ئێران‬ ‫گەشتۆتە بەدەست خستنی ئەم‌وه‌اڵمانە‪:‬‬ ‫س��ەرەرای س��ادەو ئ��اش��ك��رای��ی دەق��ی‬ ‫رۆژن��ام��ەوان��ی بۆ لێك حاڵیبوون‪ ،‬دەبێت‬ ‫رەچ��اوی رێ��زم��ان‌و رەوان��ب��ێ��ژی بكەین‌و‬ ‫لەگەڵ پێشكەوتنی زانستدا زاراوە نوێكان‬ ‫بەكار بهێنین‪ .‬دەبێت دەقێكی ن��ازدارو پر‬ ‫ل ‌ه ئاواز‌و دڵەراوكێ‌و گیرۆدەیی بێت‪ ،‬بۆ‬ ‫بەشداریكردنی جەماوەر ل ‌ه دانانی نەخشەو‬ ‫پیالنی رووداوەك��ان��دا‪ .‬دەقێكی تایبەتە‬ ‫بەبواری رۆژنامەوانی‪ ،‬بۆیە ل ‌ه گەیاندنی‬ ‫هەواڵ‌و زانیاری خۆش‌و ناخۆشدا دەبێت‬ ‫زم��ان��ەك��ە س��ادە ب��ێ��ت‪ .‬دورك��ەوت��ن��ەوە ل ‌ه‬ ‫ئ��ال��ۆزی دەق‪‌ ،‬و بەكارهێنانی زاراوەو‬ ‫زمانی جیاوازو تایبەت‪ ،‬بۆ خستنەڕووی‬ ‫بابەتەكان‪ ،‬بۆ ئەوەی جەماوەر بەئاسانی‬ ‫پەیوەندی له‌گەڵ كەناڵەكەدا بكات‪ .‬سەرنج‬ ‫راكێشی‌و ك��ورت نووسین‌و خاڵبەندی‌و‬

‫دوب��ارە ن��ەك��ردن��ەوەی ب��اب��ەت‌و ی��ەك ل ‌ه‬ ‫دوای ی��ەك هاتنی ب��اب��ەت‌و بەكارهێنانی‬ ‫پیتی ب��اش��ی رۆژن��ام��ەوان��ی‪ ،‬ك��اری��گ��ەری‬ ‫دەك��ات ل ‌ه س��ەر چۆنێتی دارشتنی دەقی‬ ‫رۆژنامەوانی‌و گەیاندنی ماناو مەبەستەكان‬ ‫بەجەماوەر بەشێوەیەكی سەركەوتووانە‪.‬‬ ‫دەق��ی رۆژن��ام��ەوان��ی دروس��ت��ەو ل��ه‌گ��ەڵ‬ ‫بەرانبەرەكەیدا پەیوەندییەكی دۆستانە‬ ‫دروس��ت دەك��ات‪ ،‬ئەویش بەرەچاوكردنی‬ ‫ئاستوكانی جەماوەر بۆ نزیك بوونەوە لێیان‪.‬‬ ‫دەبێت خاوەن تایبەتمەندیی‌و راستگۆیی‌و‬ ‫ك��ورت��ی‌و س��ادەی��ی ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ۆ تێگەیشتنی‬ ‫هەموو الیەك‪ .‬ل ‌ه دارشتنی رۆژنامەوانیدا‬ ‫نابێت پەنا بۆ زاراوەو برگەی زانستی‬ ‫گران ببەین كەدەبێتە هۆی هیالك بوونی‬ ‫جەماوەر‪ .‬كەم بەكارهێنانی‌وشەو زاراوە ل ‌ه‬ ‫دەقی رۆژنامەوانی‌و الی رۆژنامەنووسان‬ ‫ب��اوە‪ ،‬پێشی دەوت��رێ��ت زم��ان��ی تاوانبار‪،‬‬ ‫چونكە قسە كەم دەكات‪ .‬یەكێكە ل ‌ه لقەكانی‬ ‫ئەدەب‪ ،‬بەاڵم شێوازی دارشتنی جیاوازە‪،‬‬ ‫كەدەبێتە هۆی دروستكردنی پەیوەندی ل ‌ه‬ ‫نێوان جەماوەرو رووداوەكاندا‪ ،‬هونەری‬ ‫ئەم دەق��ەش ل��ه‌وەدای��ە كەسادەو كورتەو‬ ‫(‪)66‬‬ ‫هیچ خاڵێك بۆ جەماوەر بەجێ‌ ناهێڵێت‪.‬‬ ‫لەو دەقانەی پێشوو بۆ دیاریكردنی پێناسی‬ ‫دەقی رۆژنامەوانی‪ ،‬ل ‌ه پێناسەیەكی گشتیدا‬ ‫دەتوانم بڵێم‪ :‬دەق��ی رۆژنامەوانی دەبێت‬ ‫خاوەن زمانێكی سادە بێت‪ ،‬كە زۆرینەی‬ ‫ێ ماندووبوون‬ ‫ج��ەم��اوەر بە خێرایی‌و ب ‌‬ ‫لێی تێبگات‪‌ .‬ك��ورت ب��ێ��ت‌و ئاستەكانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪274‬‬

‫رستەسازی‌و وش��ەس��ازی‌و واتاگەیاندن‬ ‫ل��ه‌ب��ەرچ��اوب��گ��ی��رێ��ت‌و راس��ت��ی��ی‌و لۆجیك‬ ‫بگەیەنێت بۆ نزیكی‌و بەستنەوەی كەناڵ بە‬ ‫رۆحی جەماوەر‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫(‪ )١‬ن��وام چۆمسكی‪‌ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬د‪ .‬محەمەد‬ ‫مەحوی‪.‬‬ ‫(‪ )٢‬سەرەتایەك بۆ رۆژنامەنووسی‪ ،‬نووسینی‪:‬‬ ‫مەم بورهان قانع‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬ئۆفسێتی دەزگای‬ ‫چاپ‌و پەخشی سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪ ،2001 ،‬ل‪.89‬‬ ‫(‪ )٣‬سنتاكس رس��ت��ەی ك��وردی‪ ،‬نووسینی‪ :‬د‪.‬‬ ‫ی‬ ‫كوردستان موكریانی‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬چاپخانە ‌‬ ‫وه‌زارەتی پەروەردە‪ ،‬هەولێر‪ ،2000 ،‬ل‪.5‬‬ ‫(‪ )٤‬سەرەتایەك بۆ رۆژنامەنووسی‪ ،‬نووسینی‪:‬‬ ‫مەم بورهان قانع‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬دەزگای چاپ‌و‬ ‫پەخشی سەردەم چاپیکردووه‌‪ ،‬سلێمانی‪،2001 ،‬‬ ‫ل‪ 89‬ــ ‪.90‬‬ ‫(‪ )٥‬هۆشیاری‪ ،‬نووسینی‪ :‬فوئاد تاهیر سادق‪،‬‬ ‫ئەمانەتی گشتی رۆشنبیری‌و الوان ل ‌ه چاپیداوە‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ ،1987‬ل‪.111‬‬ ‫(‪ )٦‬زمانەوانی‪ ،‬نووسینی‪ :‬محەمەد مەعروف‬ ‫فەتاح‪ ،‬ل ‌ه زانكۆی سەالحەدین چاپکراوه‌‪ ،‬هەولێر‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ ،1987‬ل‪.4‬‬ ‫(‪ )٧‬زمان‌و زانستی زمان‪ ،‬نووسینی‪ :‬د‪ .‬محەمەد‬ ‫مەحوی (توێژینه‌وه‌)‪ ،‬ل ‌ه دەزگای چاپ‌و پەخشی‬ ‫سەردەم چاپکراوه‌‪ ،‬ساڵی ‪ ،2001‬ل‪.9‬‬ ‫(‪ )٨‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.5‬‬ ‫(‪ )٩‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.4‬‬ ‫(‪ )١٠‬زمانەوانی‪ ،‬نووسینی‪ :‬محەمەد مەعروف‬ ‫فەتاح‪ ،‬شوێنی ل ‌ه چاپدانی زانكۆی سەالحەدین‪،‬‬ ‫هەولێر‪ ،‬ساڵی ‪ ،1987‬ل‪.5‬‬ ‫(‪ )١١‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.6‬‬ ‫(‪ )١٢‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.7‬‬ ‫(‪ )١٣‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.8‬‬

‫‪275‬‬

‫(‪ )١٤‬زمانەوانی‪ ،‬نووسینی‪ :‬محەمەد مەعروف‬

‫(‪ )٢٦‬زم��ان‌و زمانەوانی ل ‌ه رۆژنامەگەرێتیدا‪،‬‬

‫فەتاح‪ ،‬شوێنی ل ‌ه چاپدانی زانكۆی سەالحەدین‪،‬‬

‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬محەمەد م��ەح��وی (توێژینەوە)‪،‬‬

‫هەولێر‪ ،‬ساڵی ‪ ،1987‬ل‪.15‬‬

‫گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژم��ارە ‪7‬و ‪ ،8‬بەهاری ‪،2003‬‬

‫(‪ )١٥‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.27‬‬

‫ل‪.19‬‬

‫(‪ )١٦‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.28‬‬

‫(‪ )٢٧‬ه��ەن��دێ��ك ه��ەڵ��ەی زم��ان��ەوان��ی ل�� ‌ه ب��واری‬

‫(‪ )١٧‬زم��ان‌و زمانەوانی ل ‌ه رۆژنامەگەرێتیدا‪،‬‬

‫راگەیاندندا‪ ،‬نووسینی‪ :‬عەبدولكەریم شێخانی‪،‬‬

‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬محەمەد م��ەح��وی (توێژینەوە)‪،‬‬

‫گۆڤاری رۆژنامەڤانی‪ ،‬ژمارە ‪ ،5‬ساڵی دووەم‪،‬‬

‫گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژم��ارە ‪7‬و ‪ ،8‬بەهاری ‪،2003‬‬

‫‪ ،2001‬ل‪141‬ــ ‪.144‬‬

‫ل‪.21‬‬

‫(‪ )٢٨‬هەندێك ه��ەڵ��ەی زم��ان��ەوان��ی��ی ل�� ‌ه ب��واری‬

‫(‪ )١٨‬سەرەتایەك بۆ رۆژنامەنووسی‪ ،‬نووسینی‪:‬‬

‫راگەیاندندا‪ ،‬نووسینی‪ :‬عەبدولكەریم شێخانی‪،‬‬

‫مەم بورهان قانع‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬ئۆفسێتی دەزگای‬

‫گۆڤاری رۆژنامەڤانی‪ ،‬ژمارە ‪ ،5‬ساڵی دووهەم‪،‬‬

‫چاپ‌و پەخشی سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪ ،2001 ،‬ل‪.89‬‬

‫‪ ،2001‬ل‪144‬ــ ‪.148‬‬

‫(‪ )١٩‬زم��ان‌و زمانەوانی ل ‌ه رۆژنامەگەرێتیدا‪،‬‬

‫(‪ )٢٩‬زم��ان‌و هۆیەكانی راگ��ەی��ان��دن‪ ،‬محەمەد‬

‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬محەمەد م��ەح��وی (توێژینەوە)‪،‬‬

‫جەمیل شلش‪‌ ،‬وه‌رگێڕانی بە دەستكارییەوە‪:‬‬

‫گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژم��ارە ‪7‬و ‪ ،8‬بەهاری ‪،2003‬‬

‫سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە ‪ ،1‬ساڵی‬

‫ل‪.20‬‬

‫یەكەم‪ ،‬ل‪22‬ــ ‪.23‬‬

‫(‪ )٢٠‬بڕوانە سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪ 20‬ــ ‪.21‬‬

‫(‪ )٣٠‬زم��ان‌و هۆیەكانی راگ��ەی��ان��دن‪ ،‬محەمەد‬

‫(‪ )٢١‬زم��ان‌و زمانەوانی ل ‌ه رۆژنامەگەرێتیدا‪،‬‬

‫جەمیل شلش‪‌ ،‬وه‌رگێڕانی بە دەستكارییەوە‪:‬‬

‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬محەمەد م��ەح��وی (توێژینەوە)‪،‬‬

‫سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە ‪ ،1‬ساڵی‬

‫گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژم��ارە ‪7‬و ‪ ،8‬بەهاری ‪،2003‬‬

‫یەكەم‪ ،‬ل‪23‬ــ ‪.24‬‬

‫ل‪.20‬‬

‫(‪ )٣١‬زم��ان‌و هۆیەكانی راگ��ەی��ان��دن‪ ،‬محەمەد‬

‫(‪ )٢٢‬ب��ڕوان��ە ‌وان��ەك��ان��ی زم��ان��ی راگ��ەی��ان��دن‪ .‬ل ‌ه‬

‫جەمیل شلش‪‌ ،‬وه‌رگێڕانی بە دەستكارییەوە‪:‬‬

‫الیه‌ن‪ :‬د‪ .‬دڵشاد عەلی (قۆناغی یەكەمی بەشی‬

‫سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە ‪ ،1‬ساڵی‬

‫راگەیاندن)‪ ،‬زانكۆی سلێمانی‪ ،‬ساڵی ‪ 2000‬ــ‬

‫یەكەم‪ ،‬ل‪.24‬‬

‫‪.2001‬‬

‫(‪ )٣٢‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪24‬ــ ‪.25‬‬

‫(‪ )٢٣‬سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬

‫(‪ )٣٣‬زم��ان‌و هۆیەكانی راگ��ەی��ان��دن‪ ،‬محەمەد‬

‫(‪ )٢٤‬سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬

‫جەمیل شلش‪‌ ،‬وه‌رگێڕانی بە دەستكارییەوە‪:‬‬

‫(‪ )٢٥‬زمانەوانی‪ ،‬نووسینی‪ :‬محەمەد مەعروف‬

‫سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە ‪ ،1‬ساڵی‬

‫فەتاح‪ ،‬شوێنی ل ‌ه چاپدانی زانكۆی سەالحەدین‪،‬‬

‫یەكەم‪ ،‬ل‪.25‬‬

‫هەولێر‪ ،‬ساڵی ‪ ،1987‬ل‪ 121‬ــ ‪.122‬‬

‫(‪ )٣٤‬زم��ان‌و هۆیەكانی راگ��ەی��ان��دن‪ ،‬محەمەد‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪276‬‬

‫جەمیل شلش‪‌ ،‬وه‌رگێڕانی بە دەستكارییەوە‪:‬‬

‫‌وه‌رگێڕانی‪ :‬سەالم كەریم‪ ،‬باڵوكراوەی كۆمەڵەی‬

‫سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە ‪ ،1‬ساڵی‬

‫بانگەوازو رووناكبیریی كوردستان‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬

‫یەكەم‪ ،‬ل‪ 25‬ــ ‪.26‬‬

‫‪.2001‬‬

‫(‪ )٣٥‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.2‬‬

‫(‪ )٤٨‬د‪ .‬عبد الستار ج��واد‪ ،‬اللغة اإلعالمیة‪ ،‬دار‬

‫(‪ )٣٦‬زم��ان‌و هۆیەكانی راگ��ەی��ان��دن‪ ،‬محەمەد‬

‫الهالل للترجمة‪ ،‬سنة ‪ ،1998‬ص‪.14‬‬

‫جەمیل شلش‪‌ ،‬وه‌رگێڕانی بە دەستكارییەوە‪:‬‬

‫(‪ )٤٩‬هەڤاڵ ئەبوبەكر‪ ،‬چەند هەنگاوێك بەرەو‬

‫سەالم كەریم‪ ،‬گۆڤاری رای��ەن‪ ،‬ژمارە ‪ ،1‬ساڵی‬

‫راگەیاندن‪ ،‬چاپی دووەم‪ ،1997 ،‬ل‪.6‬‬

‫یەكەم‪ ،‬ل‪ 26‬ــ ‪.27‬‬

‫(‪ )٥٠‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬مدخل إلی لغة اإلعالم‪،‬‬

‫(‪ )٣٧‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.27‬‬

‫دار الجیل‪ ،1986 ،‬ص‪ 13‬ــ ‪.14‬‬

‫(‪ )٣٨‬محمد ج��م��ی��ل‪ ،‬ال��ل��غ�� ‌ة ووس��ائ��ل اإلع�ل�ام‬

‫(‪ )٥١‬بڕوان ‌ه وانه‌كانی د‪ .‬دڵشاد عه‌لی‪ ،‬زمانی‬

‫الجماهیریة‪ ،‬دار الشؤون الثقافة‪ ،‬سنة ‪،1986‬‬

‫راگه‌یاندن‪ ،‬قۆناغی یه‌كه‌می به‌شی راگه‌یاندن‪،‬‬

‫ص‪.34‬‬

‫ساڵی ‪ 2000‬ــ ‪ ،2001‬زانكۆی سلێمانی‪.‬‬

‫(‪ )٣٩‬د‪ .‬عبدالستار ج��واد‪ ،‬اللغة االعالمیة‪ ،‬دار‬

‫(‪ )٥٢‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬مدخل إلی لغ ‌ة اإلعالم‪،‬‬

‫الهالل للترجمة‪ ،‬سنة ‪ ،1998‬ص‪ 47‬ــ ‪.48‬‬

‫دار الجیل‪ ،1986 ،‬ص‪.14‬‬

‫(‪ )٤٠‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬مدخل إلی لغة اإلعالم‪،‬‬

‫(‪ )٥٣‬بڕوان ‌ه وانه‌كانی د‪ .‬دڵشاد عه‌لی‪ ،‬زمانی‬

‫دار الجیل‪ ،1986 ،‬ص‪.12‬‬

‫راگه‌یاندن‪ ،‬قۆناغی یه‌كه‌می به‌شی راگه‌یاندن‪،‬‬

‫(‪ )٤١‬بڕوان ‌ە وانەكانی‪ ،‬د‪.‬دڵشاد عەلی‪ ،‬زمانی‬

‫ساڵی ‪ 2000‬ــ ‪ ،2001‬زانكۆی سلێمانی‪.‬‬

‫راگەیاندن‪ ،‬قۆناغی یەكەمی بەشی راگەیاندن‪،‬‬

‫(‪ )٥٤‬بڕوان ‌ه وانه‌كانی د‪ .‬دڵشاد عه‌لی‪ ،‬زمانی‬

‫ساڵی ‪ 2000‬ــ ‪ ،2001‬زانكۆی سلێمانی‪.‬‬

‫راگه‌یاندن‪ ،‬قۆناغی یه‌كه‌می به‌شی راگه‌یاندن‪،‬‬

‫(‪ )٤٢‬هەڤاڵ ئەبوبەكر‪ ،‬چەند هەنگاوێك بەرەو‬

‫ساڵی ‪ 2000‬ــ ‪ ،2001‬زانكۆی سلێمانی‪.‬‬

‫راگەیاندن‪ ،‬چاپی دووەم‪ ،1997 ،‬ل‪.6‬‬

‫(‪ )٥٥‬هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪.‬‬

‫(‪ )٤٣‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬مدخل إلی لغة اإلعالم‪،‬‬

‫(‪ )٥٦‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬مدخل إلی لغ ‌ة اإلعالم‪،‬‬

‫دار الجیل‪ ،1986 ،‬ص‪.13‬‬

‫دار الجیل‪ ،1986 ،‬ص‪.14‬‬

‫(‪ )٤٤‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ص‪.13‬‬

‫(‪ )٥٧‬بڕوان ‌ه وانه‌كانی د‪ .‬دڵشاد عه‌لی‪ ،‬زمانی‬

‫(‪ )٤٥‬د‪ .‬عبد العزیز شریف‪ ،‬المدخل إلی وسائل‬

‫راگه‌یاندن‪ ،‬قۆناغی یه‌كه‌می به‌شی راگه‌یاندن‪،‬‬

‫اإلعالم‪ ،‬دار الكتاب‪ ،‬مصر ــ لبنان‪ ،1989 ،‬ص‪.173‬‬

‫ساڵی ‪ 2000‬ــ ‪ ،2001‬زانكۆی سلێمانی‪.‬‬

‫(‪ )٤٦‬هەڤاڵ ئەبوبەكر‪ ،‬چەند هەنگاوێك بەرەو‬

‫(‪ )٥٨‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬مدخل إلی الغة اإلعالم‪،‬‬

‫راگەیاندن‪ ،‬چاپی دووەم‪ ،1997 ،‬ل‪.6‬‬

‫دار الجیل‪ ،1986 ،‬ص‪.14‬‬

‫(‪ )٤٧‬د‪ .‬ی��وس��ف م��ح��ێ��دی��ن‪ ،‬راگ��ەی��ان��دن‌و‬

‫(‪ )٥٩‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ص‪.14‬‬

‫گ��ەش��ەس��ەن��دن��ی ش��ێ��وازەك��ان��ی‌و ه��ۆی��ەك��ان��ی‪،‬‬

‫(‪ )٦٠‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬مدخل إلی الغ ‌ة اإلعالم‪،‬‬

‫‪277‬‬

‫دار الجیل‪ ،1986 ،‬ص‪.19‬‬ ‫(‪ )٦١‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬مدخل إلی الغ ‌ة اإلعالم‪،‬‬ ‫دار الجیل‪ ،1986 ،‬ص‪.17‬‬ ‫(‪ )٦٢‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ص‪.22‬‬ ‫(‪ )٦٣‬ئومێد مه‌سعوودی‪ ،‬بنه‌ماكانی داڕشتن ل ‌ه‬ ‫مێدیاكاندا‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬مه‌جید ساڵح‪ ،‬چاپكردنی‪:‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی خانه‌ی وه‌رگێڕانی وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫رۆشنبیری‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ساڵی ‪ ، ،2002‬ل‪.62‬‬ ‫(‪ )٦٤‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬مدخل إلی الغ ‌ة اإلعالم‪،‬‬ ‫دار الجیل‪ ،1986 ،‬ص‪.23‬‬ ‫(‪ )٦٥‬د‪ .‬جان جبران كرم‪ ،‬مدخل إلی الغ ‌ة اإلعالم‪،‬‬ ‫دار الجیل‪ ،1986 ،‬ص‪.104‬‬ ‫(‪ )٦٦‬ئومێد مه‌سعوودی‪ ،‬بنه‌ماكانی دارشتن ل ‌ه‬ ‫مێدیاكاندا‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬مه‌جید ساڵح‪ ،‬چاپكردنی‪:‬‬ ‫به‌رێوه‌به‌رایه‌تی خانه‌ی وه‌رگێڕانی وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫رۆشنبیری‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ساڵی ‪ ،2002‬ل‪62‬ــ‪63‬ــ‪.64‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪278‬‬

279

2013