kawana jimare 18 by kawana kurd

‫ذمارة (‪ )18‬نيسان ‪2013‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دەستەی نووسەران‪ :‬م‪ .‬عبدالرحمن كریم درویش‬ ‫نەجمەدین فەقێ عەبدواڵ‬

‫بەڕێوەبەری هونەری‬ ‫ئازەر عوسمان‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە‬ ‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫گۆڤاری كـەوانــە‬ ‫لە ماڵپەری «كــــەوانە كــورد»دا بخوێنەوە‬

‫تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە‬ ‫لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬

‫نــــاوةرِؤكــــــ‬ ‫وته‌ی که‌وانه‌‪6...........................................................................................................................‬‬ ‫ئەنفال‪ :‬سڕینەوەی کورد لە پارێزگای کەرکوک‪ ...‬د‪ .‬شێرکۆ کرمانج‪9............................‬‬ ‫ئه‌نفال وه‌کو بروسکه‌یه‌ک ‪ .......‬د‪ .‬ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د پوور‪27..............................................‬‬ ‫ئەنـفال‪ ،‬چــەرخی زانست‪ ،‬بــەعسیزم دیــدێكی نــوێ‌‪ ....‬رایان عوسمان ‪34.....................‬‬ ‫وێناکردنی نه‌ته‌وه‌یه‌ک وه‌کو مه‌ترسی ‪ .......‬خه‌بات عه‌بدوڵاڵ‪56.......................................‬‬ ‫بیری به‌عس‌و كاره‌ساتی ئه‌نفال‪ ...‬ئیبراهیم حاجی زه‌ڵمی‪74............................................‬‬ ‫دیدار له‌گه‌ڵ فاتح سه‌نگاوی‪ .....‬سازدانی‪ :‬هه‌رێم عوسمان‪100.........................................‬‬ ‫خەڵكی كوردستان موسڵمانن‪ ،‬بەاڵم‪ ...‬دیدار‪ :‬ئەنوەر حسێن ــ بازگر‪107.......................‬‬ ‫بیرۆكەو جۆرەكانی دەوڵەت لە روانگەی باری بوزان‌ەوە‪ .............‬ئەمین سورخابی‪118...‬‬ ‫سیاسه‌تی مێجه‌ر سۆن به‌رامبه‌ر به‌كورد‪ ...‬هه‌ردی هادی رشید‪125.............................‬‬ ‫هه‌ڵه‌تێگه‌یشتن یا به‌هه‌ڵه‌بردن‪ ...‬عه‌بدوڵاڵ ئیبڕاهیمی‪168....................................................‬‬ ‫شار وەک شوناس‪ ....‬عەلی محه‌مەد زەڵمی‪200.................................................................‬‬

‫شێواز‪ .........................................‬پ‪ .‬ی‪ .‬د‪ .‬عه‌بدولواحید موشیر دزه‌یی‪213..........‬‬ ‫رانانی کتێب‪ .....................................................‬که‌وانه‪232..........................................‬‬ ‫زانستی زمانی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ............................‬و‪ :‬ئاكۆ عه‌بدوڵاڵ كه‌ریم‪239.............‬‬ ‫سه‌رنج و وردبوونه‌وه‌یه‌ك ‪ ..........................‬و‪ :‬خالید عەلیزادە‪276.......................‬‬ ‫تووندوتیژیی ئایینیی كڵێسه‌ی کاتۆلیکی‪ .......‬د‪ .‬سامان حسێن‪289.......................‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪6‬‬

‫وته‌ی که‌وانه‬

‫‪Editorial‬‬

‫گەمە گاڵتەجارییەكانی ئەنفال‬ ‫لە ماوەی ئەم بیست‌و پێنج ساڵەدا ئەوەندە لە سەر ئەم كارەساتە گوتراوە‪ ،‬ئەوه‌ندە‬ ‫ه��اوارو رۆرۆ ك��راوە‪ ،‬هەموو وشەكان‌و گوزارشتەكان هێزی بزواندنی سۆزو‬ ‫هەستیان لە دەست داوە‪ ،‬بۆیە لێرەدا‪ ،‬دوور لە ئەوەی قسە بۆ ئەوە بكەین‪ ،‬كە دڵی‬ ‫خۆمان سارێژ بكەینەوە‪ ،‬یان بۆ ئەوەی كەسێك دڵی به‌ ئێمه‌ بسووتێت‪ ،‬به‌ نووسینی‬ ‫چەند دێڕێك‪ .‬لێره‌دا ئه‌م نووسینه‌ رەنگە تەنیا بە مەبەستی قسەكردن‌و كات كوشتن‬ ‫بێت‪ ،‬چونكە وشەكان واتاو كاریگەرییان لەدەست داوە‪.‬‬ ‫دراما‪ :‬گەمە گاڵتەجارییەكانی ئەنفال‪.‬‬ ‫كات‪4/14 :‬ی ساڵی ‪.1988‬‬ ‫شوێن‪ :‬گوندی كوڵەجۆی حاجی حەمە جان‬ ‫سیناریۆ‪ :‬ئەنفال‌و جینۆسایدی نەتەوەیەك‬ ‫ن��اوەرۆك‪ :‬لەم سیناریۆیەدا دوو ب��ەرە ه��ەن‪ ،‬بەرەیەكی گەلێكی دام��اوو كڵۆڵ‌‌و‬ ‫دەسەاڵتێكی دیكتاتۆری بێ ویژدان‌و زۆردار‪.‬‬ ‫بڕیار‪ :‬كوشتنی هەموو گیانلەبەرێك‪ ،‬مرۆڤ‪ ،‬ئاژەڵ‪ ،‬باڵدار‪ ،‬رووەک‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫بە تااڵنبردنی هەموو ماڵ‌و موڵكێكی خەڵكی ئەنفالكراو‬ ‫سوتاندن‌و رووخاندنی ئەوەی بە تااڵن نابرێت‪.‬‬ ‫ناوەرۆكی سیناریۆ‪ :‬بەرجەستەكردنی سیاسەتی سووتاندنی زەوی‌و قڕكردنی‬ ‫نەتەوەیەك تەنیا بۆ رازیكردنی دەروونی نەخۆشێك‪.‬‬ ‫نمایشی دراماكە‪:‬‬ ‫ئەكتەرەكان‪:‬‬ ‫بەرەی یەكەم‪ :‬جەالدەكانی بەعس‪ ،‬عەشایەرە چەكدارەكان‪ ،‬جاشە كوردەكان‪.‬‬ ‫بەرەی دووەم‪ :‬منداڵێك بە بەرگێكی رووتورەجاڵەوە چاوەكانی دەرپۆقیوەو تێناگات‪.‬‬ ‫ژنێك لەترسا واقی وڕدەمێنێت‪ ،‬سیماو هەناوی تووشی سوباتێكی ئەبەدی بووە‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫پیاوەكان بە قوڵپەی گریانەوە لە تیمەكانی كوشتن دەڕوانن بەو هێوایەی ئەمان‬ ‫ببرێن‌و منداڵەكانیان ئازادكرێن‪.‬‬ ‫جێبەجێكردنی بریار‪:‬‬ ‫جیاكردنەوەی ژن‌و مندااڵن لە پیاوان‪.‬‬ ‫پیاوان لە دوورەوە بە چاوێكی پڕ لە خه‌م‌و ئازارەوە لە خێزانەكانیان رادەمێنن‬ ‫ئاخۆ چ چارەنووسێک چاوەڕوانیان دەكات‪ ،‬لە چاویاندا ئازارەكانی زامی دابڕان‬ ‫نمایش دەكران‪.‬‬ ‫ژنان‌و مندااڵن چاوەڕوان بوون وەك هەمیشە باوكەكان فریایان بكەون‌و لە‬ ‫دەمی ئەو گورگانە رزگاریان بكەن‪.‬‬ ‫ئەو رۆژە (مەلەكوتی مەرگ) هەموو بن‌و بارەگای خۆی گواستەوە بۆ كوڵەجۆ‪،‬‬ ‫گوتی با خەڵقانی‌تر ئەمرۆ سەرفراز بن‪ ،‬من تەنیا فریای كوڵەجۆ دەكەوم‪.‬‬ ‫قۆناغی دووەم‪ :‬ناونووسكردن‌و گواستنەوەی گوندنشینان بۆ سەربازگاكانی‬ ‫ت��ۆپ��زاوا‪ ،‬ب��ەاڵم تۆپزاوا ئەو رۆژە نەیتوانی شایی بگێرێت‪ ،‬بگرە لە هەموو‬ ‫رۆژەكانیتر زیاتر تەعزێبار بوو‪.‬‬ ‫ب��ە شێكی‌تر گ��وازران��ەوە ب��ۆ ن��زی��ک چاڵەكانی م��ەرگ ب��ۆ گۆرەپانەكانی‬ ‫(نوگرەسەلمان‌)‌و سەماوە‪ ،‬ئای تۆپزاوا تۆو (نوگرەسەلمان‌)و سەگەكانتان چی‬ ‫یادوەرییەكتان لە بیرەوەریەكانماندا تۆماركردوە‪.‬‬ ‫قۆناغی سێیەم‪ :‬سەربازەكان خەڵكانی ئەنفالكراو دەخەنە چاڵەكانەوەو تیمەكانی‬ ‫مەرگیش لە سەرەوە گولەبارانیان دەكەن‪ ،‬لەم مەشهەدەدا‪ ،‬شانسدار ئەوەیە‬ ‫زوو گولەیەكی بەركەێت‌و بە مردوویی بكەوێتە ژێر خۆڵەوە‪ ،‬دەنا دەبوو بە‬ ‫برینداری زیندە‌بەچاڵ بكرێت‪.‬‬ ‫لە كۆتایدا ئەم درامایە ئەوەندە الوازو قێزەوەن بوو بە هیچ شێوەیەك بۆ‬ ‫چركەساتێكیش سەرنج‌و سۆزی تەماشاكەرانی عەرەب‌و ئیسالمی ختوكە نەدا‪،‬‬ ‫بۆیە توورەبوون لە‌وەی‪ ،‬كە بەم سیناریۆ بێ تامەوە كاتیان بە فیرۆ دراوە‪ ،‬ئاخر‬ ‫ئەوان سیناریۆیەكی سیكسیان دەویست‪ .‬سیناریۆیەكیان دەویست دڵو دەرونە‬ ‫نەخۆشەكانیان‪ ،‬وەك نێوگەڵیان تێركات‪.‬‬ ‫لە حوزەیرانی ‪ 1992‬پێش دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان‪ ،‬بە‬ ‫مۆڵەتی بەرەی كوردستانی كۆمەڵێك رووناكبیر‪ ،‬كۆمیتەیەكیان بۆ بەرگریكردن‬ ‫لە مافی ئەنفالكراوەكان دامەزراند‪ ،‬ئەركی ئەم رێكخراوە ئاماركردنی ئەنفال‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫كۆكردنەوەی زانیاری‌و دیكیۆمێنت بوو‪ .‬لە ئاكامی شیكاركردن‌و دیراسەكردنی ئەو‬ ‫زانیاری‌و دۆكۆمێنتانە‪ ،‬گەیشتنە ئەو باوەرەی كە زۆرترین ژمارەی ئەنفال‪ ،‬كە بە‬ ‫بیست هەزار كەس مەزەندە دەكرا لەو رۆژەدا‪ ،‬لە ‪4/14‬دا لە گوندی كوڵەجۆی حاجی‬ ‫حەمە جان ئەنجام دراوە‪ ،‬بۆیە سەرۆكی كۆمیتەكە نەجمەدینی فقێ عبدالله ئەو كات‬ ‫پێشنیاریكرد‪ ،‬رۆژی ‪4/14‬ی هە‌ر ساڵێك‪ ،‬وەك یادی ئەنفال بناسرێت‪ ،‬به‌واتا رۆژێکمان‬ ‫بۆ پرسه‌و رۆرۆ دیاری کرد‪.‬‬ ‫ئەمرۆ چارەكە سەدەیەك بە سەر ئەو كارەساتەدا تێدەپەرێت‪ ،‬دە ساڵ بە سەر‬ ‫روخانی رژێمی بەعسدا تێدەپەرێت‪ .‬هێشتا ئێمە بەرگی رەشمان فرێ نەداوە‪ .‬سااڵنە‬ ‫چەند رۆژێكمان تەرخان كردوە بۆ پرسەو کۆته‌ڵ‌و گریان‌و گێرانەوەی كارەساتەكان‌و‬ ‫پیاهەڵدانی قوربانیان‪ .‬ئێمە تا ئەمرۆش لە نێو زەلكاوی ئەو تاوانە قێزەوەنەدا خەون‬ ‫بە سزادانی تاوانبارانەوە دەبینین‪ .‬خەون بەوەوە دەبینین دۆستان‌و شەریكەكانمان‬ ‫لە دەسەاڵتی نوێی عێراق ئەم تاوانە بە راستی بناسن‌و قەرەبووی زیانلێكەوتوانی‬ ‫بكەنەوە‪ .‬تا ئەمرۆ ئێمە بە زەبوونیەوە خەم‌و ئازارەكانی ئەنفال‌و جینۆسایدمان داوە‬ ‫بە كۆڵمانە‌و واڵت بە واڵت لە دەرگای پەرلەمانەكان دەدەین‪ ،‬تەنیا بۆ ئەوەی ئەم‬ ‫تاوانە بە تاوان بناسن‪.‬‬ ‫لە دوای بیست‌و پێنج بەهار حیكایەت‌و تراجیدیاكانی ئەنفال‪ ،‬خەریكە دەبنە‬ ‫سینارۆیەكی بێ ماناو بەتاڵ‪ ،‬لە یادی بیست‌و پێنج ساڵەی ئەو كارەساتەدا هێشتا‬ ‫هیچمان نەوتووە‌و هیچیش نەماوە بیڵێین‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫ئەنفال‪ :‬سڕینەوەی کورد لە پارێزگای کەرکوک‬ ‫‪Cleansing the Kurds in Kirkuk privence‬‬ ‫د‪ .‬شێرکۆ کرمانج‬ ‫توێژه‌ری پاش دکتۆرا له‌ زانکۆی ساوس‪ ،‬ئوسترالیا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫هەڵمەتەکانی ئەنفال‌و جینۆسایدی‬ ‫گەلی کورد لە سەردەمی رژێمی بەعس‬ ‫لە سااڵنی ‪١٩٨٧‬ــ ‪١٩٨٨‬زادەو هەوێنی‬ ‫نووسینی چەندین کتێب‌و وتار بووە‪،‬‬ ‫ج��ا ئەمانە ت��وێ��ژەرو ئەکادیمیست‌و‬ ‫نووسەرانی کورد بووبن‪ ،‬یان بێگانە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی ل��ە ه��ەم��وو ش��ت��ێ��ک زی��ات��ر‬ ‫تەرکیزیان لە سەرکراوە چەند بابەتێکن‬ ‫ل��ەوان��ە‪ ،‬داخ��ۆ هەڵمەتەکانی ئەنفال‬ ‫دەک��رێ��ن وەک پ��رۆس��ەی جینۆساید‬ ‫تەماشابکرێن‪ ،‬واتە ئایا کردارەکان‌و‬ ‫ن��ی��ەت��ەک��ان��ی ح��ک��وم��ەت��ی ع��ێ��راق لە‬ ‫ئەنفال بە پێی یاسا نێونەتەوەییەکان‬ ‫دەکرێن وەک کردەوەیەکی جینۆساید‬ ‫ت��ەم��اش��اب��ک��رێ��ت‪ 1.‬هەندێکی دی��ک��ە لە‬ ‫نووسەران‌و توێژەران زیاتر خۆیان‬ ‫لە قەرەی ئامارەکان داوە‪ ،‬واتە هەوڵی‬ ‫دەستنیشانکردنی ژم��ارەو قەبارەی‬ ‫‪2‬‬ ‫زی��ان��ە م��رۆی��ی‌و م��اددی��ی��ەک��ان داوە‪.‬‬ ‫دەتوانم بڵێم بە گشتی سەرکەوتوو‬ ‫ن��ەب��وون‪ .‬ه��ەن��دێ��ک ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەو‬ ‫ن��ووس��ی��ن��ی دی��ک��ە ک��اری��گ��ەری��ی��ە‬ ‫س��ای��ک��ۆل��ۆج��ی‌و ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەک��ان��ی‬ ‫ه��ەڵ��م��ەت��ەک��ان��ی ئ��ەن��ف��ال��ی��ان ل��ە س��ەر‬ ‫قوربانییە زی��ن��دووەک��ان ک��ردووە بە‬ ‫ئامانجی لێکۆڵینەوەکانیان‪ 3.‬ئەم بابەتە‬ ‫سەرەڕای بە هەند وەرگرتنی هەموو‬ ‫ئەم رەهەند‌و پرسانەی ئەنفال بوارێکی‬ ‫دیکەی ئەنفالی ک��ردووە بە ت��ەوەری‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ە‪ .‬ئ��ەوی��ش پ��ەی��وەن��دی‬

‫هەڵمەتەکانی ئەنفالە بە هەوڵەکانی‬ ‫س��ڕی��ن��ەوەی ک��ورد ل��ە ک��ەرک��وک‌و‬ ‫دەوروب��ەری‪ .‬ب��ۆ ئ��ەم مەبەستەش‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ە ب��ە وردی دەڕوان��ێ��ت��ە‬ ‫س��ەر ن��ەخ��ش‌و جوگرافیای ئەنفال‌و‬ ‫چەند ئەنجامگیرییەک دەک��ات‌و پێ‬ ‫لەسەر ئەوە دادەگرێت‪ ،‬کە مەبەست‬ ‫لە هەڵمەتەکانی ئەنفال بە ئیزافەی‬ ‫جینۆسایدکردنی کورد هەوڵێک بوون‬ ‫بۆ ل��ەن��اوب��ردن‌و نەهێشتنی ک��ورد لە‬ ‫پ��ارێ��زگ��ای ک��ەرک��وک‌‌و داب��ڕی��ن��ی ئەو‬ ‫ناوچانە بە یه‌کجاری‌و لکاندنیان بە‬ ‫عەرەبی عێراق‌و الدانی ترسی کورد لە‬ ‫سەر ئەم پارێزگا ستراتیجییە لە دیدی‬ ‫عەرەبە ــ بەعسییەکانەوە‪ .‬توێژینەوەکە‬ ‫دەست بۆ هەندێک کاریگەریی ئەنفال‬ ‫دەب��ات بە تایبەتی لەسەر ئامێزانی‬ ‫کورد ‪ Kurdish integration‬لە عێراق‪.‬‬ ‫هەروەها دەیەوێت بزانێت داخ��ۆ بۆ‬ ‫ئ��ەم��ج��ارە‪ ،‬مەبەست ل��ە ئەنفالەکانە‪،‬‬ ‫حکومەتی عێراقی لە هەموو جارەکانی‬ ‫دی��ک��ە بێبەزەییانەتر ک��ەوت��ە گیانی‬ ‫کوردەکان‪.‬‬ ‫ئەنفال‪ :‬مانا‌و قۆناغەکان‬ ‫ئەنفال بە عەرەبی واتە غەنیمە‪ ،‬کە لە‬ ‫کوردیدا دەکاتە تااڵن‌و دەسکەوتەکانی‬ ‫ش��ەڕو ب��ە س��ەردادان‪ .‬ن��اوەک��ەی لە‬ ‫س��ورەت��ی ه��ەش��ت��ەم��ی ق��ورئ��ان‪ ،‬کە‬

‫‪11‬‬

‫هەر بەناوی “ئەنفال”ـەوە ناونراوە‪،‬‬ ‫وەرگ��ی��راوە‪ .‬س��ورەت��ەک��ە ب��ەم ئایەتە‬ ‫دەستپێدەکات‪“ :‬یسألونک عن االنفال‬ ‫قل االن��ف��ال للە وال��رس��ول فاتقوا اللە‬ ‫واص��ل��ح��و ذات بینکم”‪ ،‬وات��ە لەمەڕ‬ ‫دەسکەوتی جەنگەوە لێت دەپرسن‪،‬‬ ‫بێژە‪ :‬تااڵنی دوژمنان بۆ خ��وداو بۆ‬ ‫پێغەمبەرە ئەگەر بڕواتان هێناوە‪ ،‬ئێوە‬ ‫ت��رس‌و لە خ��ودا ب��ێ‌و لە نێو خۆتان‬ ‫پێکوەرن‪ .‬گوایە ئ��ەم ئایەتە لە ‪٦٢٤‬‬ ‫زای��ی��ن��ی‪ ،‬دوای ش��ەڕی ب��ەدر کاتێک‬ ‫موسڵمانەکان‪ ،‬بە تایبەتی موهاجیرو‬ ‫ئەنسارەکان‪ ،‬ده‌بێتە ملمالنێیان لە سەر‬ ‫دەسکەوتەکانی ش��ەڕەک��ە‪ ،‬ئایەتەکە‬ ‫داب��ەزی��وە‪ .‬ئ��ەوی��ش ب��ە م��ەب��ەس��ت��ی‬ ‫یەکالکردنەوەی پرسی دابەشکردنی‬ ‫دەسکەوتەکان‪ .‬لێرە بۆیە ئاماژە بەم‬ ‫پ��اش��خ��ان��ە م��ێ��ژووی��ی��ەی س��ورەت��ەک��ە‬ ‫کرا‪ ،‬چونکە وا چاکە خوێنەر بزانێت‪،‬‬ ‫ک��ە ئ��ەم چەمکە ل��ە ک��وێ��وە ه��ات��ووە‪.‬‬ ‫دواتریش باس لە گرنگی ئەم بابەتە‬ ‫لەمەڕ تێڕوانینی عەرەبە بەعسییەکانی‬ ‫عێراق بۆ کورد لە چوارچێوەی چەمکی‬ ‫ئەنفال دەک��رێ��ت‪ .‬ه��ەوڵ��دەدرێ��ت ئەم‬ ‫پرسە بە عێراقی دان��ان یان دانەنانی‬ ‫کوردەکان ببەسترێتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەن��ف��ال ن��اوی ئ��ەو ه��ەڵ��م��ەت��ە‬ ‫سەربازییەشە‪ ،‬کە حکومەتی عێراقی‬ ‫ک��ردی��ی��ە س��ەر ک��وردو ک��وردس��ت��ان‬ ‫لە ‪١٩٨٨‬دا‪ .‬هەڵمەتەکانی ئەنفال لە‬

‫دوای دان��ان��ی عەلی حەسەن مەجید‬ ‫‪١٩٤١‬ــ‪ ،٢٠١٠‬ئامۆزای سەدام حوسێن‬ ‫‪١٩٣٧‬ـ��ـ ‪ ٢٠٠٦‬سەرۆکی پێشووتری‬ ‫عێراق‪ ،‬وەک ئەمین سڕیی مەکتەبی‬ ‫ش��ی��م��ال��ی ح��زب��ی ب��ەع��س��ی ع��ەرەب��ی‬ ‫ئیشتیراکی‪ ،‬دەستیپێکرد‪ .‬دانانی ئەو‬ ‫لەو پۆستەدا بە پێی بڕیارێک بوو‪ ،‬کە‬ ‫لە ئەنجوومەنی سەرکردایەتی شۆرش‬ ‫(مجلس قیادە الثورة) دەرچووبوو‪ .‬بە‬ ‫گوێرەی بڕیارەکە عەلی حەسەن مەجید‬ ‫تەواوی دەسەاڵتەکانی جێبەجێکردنی‬ ‫لە پارێزگاکانی کوردستان‌و باکووری‬ ‫عێراق پێدرابوو لەگەڵ خستنە ژێر‬ ‫دەس��ت��ی ه��ەم��وو دەزگ��ا کارگێڕیی‌و‬ ‫‪4‬‬ ‫سەربازیی‌و ئەمنییەکانی ناوچەکە‪.‬‬ ‫ب��ە گ��ش��ت��ی وا ن��اس��راوە‪ ،‬ک��ە‬ ‫هەڵمەتەکانی ئەنفال لە شوباتی ‪١٩٨٨‬‬ ‫دەستیپێکردووە‪ .‬سەرەڕای ئەمە‪ ،‬لێرە‬ ‫ئەنفال بە س��ەر دوو روودا ‪phase‬‬ ‫دابەش دەکرێت‪ .‬ئێمە پێمانوایە رووی‬ ‫یەکەمی ئەنفال لە ‪ ٢١‬نیسانی ‪١٩٨٧‬‬ ‫دەستیپێکردو تا ‪ ٢٠‬حوزەیرانی ‪١٩٨٧‬‬ ‫درێ��ژەی خایاند‪ .‬ل��ەم رووەدا هێزە‬ ‫ئەمنی‌و سەربازییەکانی حکومەتی‬ ‫ع��ێ��راق ‪ ٧٠٣‬گ��ون��دو ش��ارۆچ��ک��ەی��ان‪،‬‬ ‫لەو ناوچانەی‪ ،‬کە لە ژێر دەسەاڵتی‬ ‫خۆیاندابوو‪ ،‬وێرانکرد‪ ،‬ب��ەاڵم ژیانی‬ ‫دانیشتوانی ئ��ەم ناوچانە ب��ە گشتی‬ ‫پ��ارێ��زرا‪ 5.‬بە مانایەکی دیکە‪ ،‬لێرەو‬ ‫ل��ەوێ نەبێت‪ ،‬خەڵکی ئەو ناوچانەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫ب��ەر هەڵمەتەکانی ئەنفال لە رووی‬ ‫یەکەمدا کەوتن بە سەالمەتی نەجاتیان‬ ‫ب��وو‪ .‬ب��ەاڵم ن��اک��رێ��ت ئ��ەوە ل��ە بیر‬ ‫بکرێت کە زۆری��ن��ەی ئ��ەو گوندانەی‬ ‫لە رووی یەکەمی ئەنفالدا روخێنران‬ ‫ه��ەر زوو تەعریبیشکران بەتایبەتی‬ ‫ئەو ناوچانەی هاوتخوببوون لەگەڵ‬ ‫ناوچە بە عەرەبکراوەکانی پێشووتر‬ ‫وەک ناوچەکانی گەرمیان‌و ق��ەراخ‌و‬ ‫کەندێناوەو شەمامک‌و شێخان‌و زمار‪.‬‬ ‫لە دوای ئەنجامدانی رووی یەکەمی‬ ‫ئەنفال حکومەتی عێراقی هەموو ئەو‬ ‫ن��اوچ��ان��ەی دی��ک��ەی ک��وردس��ت��ان��ی‪ ،‬کە‬ ‫لە ژێر کۆنترۆڵیدا نەبوو بە ناوچەی‬ ‫ق��ەدەغ��ەک��راو (المناطق المحرمة) لە‬ ‫قەڵەمدا‪ .‬هاوکات رۆژی سەرژمێری‬ ‫گشتی‪ ،‬کە دەکەوتە تشرینی یەکەمی‬ ‫‪ ١٩٨٧‬وەک دوا رۆژ دیاریکرد بۆ خۆ‬ ‫بەدەستەوەدانی هەموو ئەو کەسانەی‪،‬‬ ‫کە لە ناوچە قەدەغەکراوەکان دەژیان‪،‬‬ ‫ب��ە ه��اوواڵت��ی��ان‌و پ��ێ��ش��م��ەرگ��ەک��ان‌و‬ ‫فیرارەکانەوە‪ .‬رژێم ناوی لەم پرۆسەیە‬ ‫نابوو “گەڕانەوە بۆ رێزی نیشتیمان”‬ ‫(العودة الی الصف الوطنی)‪.‬‬ ‫چ��وار م��ان��گ دوای دوای��ن رۆژی‬ ‫دی��اری��ک��راو ب��ۆ خ��ۆ ب��ە دەس��ت��ەوەدان‬ ‫رووی دووەم��ی ه��ەڵ��م��ەت��ەک��ان��ی‬ ‫ئەنفال دەستیپێکرد‪ .‬بە پێی ئامارو‬ ‫راپ��ۆرت��ەک��ان��ی رێ��ک��خ��راوی هیومان‬ ‫رای��ت��س وۆچ‪ ،‬هێزەکانی حکومەتی‬

‫عێراقی په‌نجا تا سه‌د هەزار هاوواڵتی‬ ‫م��ەدەن��ی ک��وردی��ان ب��ێ��س��ەرو شوێن‬ ‫کرد‪ ،‬کە بەشێکیان ژن‌و منداڵ‌و پیرو‬ ‫پەککەوتە بوون‪ .‬رووی دووەمی ئەنفال‬ ‫کە لە هەشت قۆناغ پێکهاتبوو لە ‪‌٢٢‬ی‬ ‫شوباتی ‪ ١٩٨٨‬دەستیپێکردو لە ‪‌٦‬ی‬ ‫ئەیلولی هەمان ساڵدا کۆتایی پێهات‪ .‬بە‬ ‫سەریەکەوە لە هەردوو رووی ئەنفال‬ ‫نزیکەی ملیۆن‌و نیوێک هاواڵتی کورد‬ ‫لە زێدی باوو باپیرانیان دەرپەڕێنران‌و‬ ‫گوێزرانەوە بۆ ئۆردوگا زۆرەملێکان‬ ‫یان شوێن بزرکران‪ .‬حکومەتی عێراقی‬ ‫لەم ماوەیەدا بە شێوەیەکی بەرباڵو‬ ‫چەکی کیمیاوی بەکارهێنا‪ .‬رێکخراوی‬ ‫هیومان رایتس وۆچ دەڵێت لە نیسانی‬ ‫‪ ،١٩٨٧‬تا ئەیلولی ‪ ١٩٨٨‬به الیه‌نی‬ ‫کەم هێزە سەربازییەکانی عێراق لە‬ ‫چل شوێنی جیاجیا چەکی کیمیاوییان‬ ‫بەکارهێنا‪ .‬یەکەمین شوێن‪ ،‬کە کیمیا‬ ‫بارانکرا هەردوو گوندی شێخ وەسان‌و‬ ‫بالیسان‪ ،‬لە دۆڵی بالیسان بوون‪ ،‬کە‬ ‫دەکەوێتە نێوان رانیەو خەلیفان‪ 6.‬دوای‬ ‫نزیکەی ساڵێک هێزە ئاسمانییەکانی‬ ‫عێراق کیمیابارانی شاری هەڵەبجەیان‬ ‫کرد‪ ،‬کە دەکەوێتە رۆژهەاڵتی شاری‬ ‫سلێمانی‪ .‬لە هەڵەبجە نزیکەی پێنج‬ ‫ه��ەزار کەس بوون بە قوربانی گازە‬ ‫ژەهراوییەکان‪ .‬لەبەر گەورەیی زەرەرە‬ ‫گیانی‌‌و ماددییەکان‌و ئەو دەنگۆیەی‬ ‫ک��ە لەنێوخۆو دەرەوە لێیکەوتەوە‪،‬‬

‫‪13‬‬

‫کیمیابارانی هەڵەبجە بوو بە سیمبولی‬ ‫بەکارهێنانی چەکی کیمیاوی لە الیەن‬ ‫حکومەتی عێراقییەوە لە دژی هاواڵتییە‬ ‫کوردەکان‪.‬‬ ‫مەبەستی سەرەکی ئەم توێژینەوەیە‬ ‫قسەکردن نییە لەسەر زەرەرە گیانی‌و‬ ‫ماددییەکان بەڵکو وەک لە سەرەتا‬ ‫ئ��ام��اژەی پ��ێ��ک��را ئ��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە‬ ‫ه��ەوڵ��دەدات وەاڵم��ی دوو پرسیاری‬ ‫س��ەرەک��ی ب��دات��ەوە‪ .‬ی��ەک��ەم‪ ،‬داخ��ۆ‬ ‫بۆچی رژێمی عێراقی لە هەڵمەتەکانی‬ ‫ئەنفالدا بە ب��ەراورد لەگەڵ شێوازی‬ ‫مامەڵەکردنی لەگەڵ ک��ورد ئەمجارە‬ ‫ئەوپەڕی توندوتیژی‌و دڕەندەیی لەگەڵ‬ ‫هاواڵتییە ک��وردەک��ان��دا ب��ەک��ار هێنا؟‬ ‫دووەم‪ ،‬بە وردب��وون��ەوە لە نەخش‌و‬ ‫جوگرافیای ئەنفال بێجگە لە نیازی‬ ‫جینۆساد هەوڵدەدرێت بزانرێت داخۆ‬ ‫چ نیازێکی دیکە لە پشت ئەنجامدانی‬ ‫هەڵمەتەکانی ئەنفال خۆیان حەشاردا‬ ‫بوو؟‬ ‫ئەنفال‪ :‬بۆ؟‬ ‫ش��اردراوە نییە‪ ،‬ک��ە هەڵمەتەکانی‬ ‫ئەنفال درێ��ژک��راوەی سیاسەتەکانی‬ ‫ب��ە عەرەبکردنی ک��وردس��ت��ان ب��وون‪،‬‬ ‫کە لە سەرەتای شەستەکانی سەدەی‬ ‫راب��ردووەوە دەس��ت��ی��ان��پ��ێ��ک��ردب��وو‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەمە بە دڵنیاییەوە دەکرێت‬

‫بگوترێت کە هۆکارێک بۆ بەکارهێنانی‬ ‫ئەوپەڕی توندوتیژی لە الیەن حکومەتی‬ ‫عێراقییەوە ئەمجارە ئەوەبوو‪ ،‬کە لە‬ ‫ناوەڕاستی هەشتاکان چاالکییەکانی‬ ‫پێشمەرگە گەیشتبووە ئاستێکی هێندە‬ ‫ب��ەرز‪ ،‬ک��ە ل��ە م��ێ��ژووی کوردستاندا‬ ‫ک��ەم وێ��ن��ە ب��وون‌و ت��وان��اک��ان��ی رژێ��م‬ ‫بۆ س��ن��وردارک��ردن‌‌و کۆنترۆڵکردنی‬ ‫ن��ەک ه��ەر چاالکییەکانی پێشمەرگە‬ ‫بەڵکو ج��ەم��اوەری ک��وردس��ت��ان رۆژ‬ ‫بە رۆژ کەمیدەکردو ب��ەرەو داڕم��ان‬ ‫دەڕۆی��ش��ت‪ .‬ناکرێت هاوکارییەکانی‬ ‫هێزی پێشمەرگە ل��ەگ��ەڵ ئ��ێ��ران‪ ،‬لە‬ ‫ک��ات��ێ��ک��دا‪ ،‬ک��ە حکومەتی ع��ێ��راق��ی لە‬ ‫شەڕێکی س��ەخ��ت��داب��وو ل��ەگ��ەڵ��ی��دا‪ ،‬لە‬ ‫هاوکێشەکە دەربهێنرێت‪ .‬لە راستیدا‬ ‫بە دووقۆڵی هێرشکردنە سەر دام‌و‬ ‫دەزگا نەوتییەکانی کەرکوک‌و پاڵپشتی‬ ‫ئێران لە هێزی پێشمەرگە هۆکارێکی‬ ‫دیکە بوون بۆ بەکارهێنانی ئەو پەڕی‬ ‫توندوتیژی لەگەڵ کورددا‪ .‬سەرەڕای‬ ‫ئ��ەم��ە‪ ،‬ه��ۆک��اری س��ەرەک��ی ل��ە پشت‬ ‫هەڵمەتەکانی ئ��ەن��ف��ال ل��ە ن��اوب��ردن��ی‬ ‫ب��زووت��ن��ەوەی رزگ��اری نیشتیمانی‬ ‫کوردستان بوو‪ .‬دواتریش قڕکردنی‬ ‫یان کپکردنی کورد بە گشتی بەتایبەتی‬ ‫بە وێرانکردنی گوندەکانی کوردستان‪،‬‬ ‫کە وەک وشکردنی ئ��ەو دەریاچەیە‬ ‫واب��وو‪ ،‬ک��ە پێشمەرگەکان مەلەیان‬ ‫تێدادەکرد‪ .‬رژێم دەیویست ژێرخانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫ئابووری کوردستان‪ ،‬کە دێهاتەکان‬ ‫بوو‪ ،‬تەفروتونا بکات‪ ،‬بەمەش وا لە‬ ‫ک��وردەک��ان بکات‪ ،‬کە زیاتر پشت بە‬ ‫ناوچەکانی دیکەی عێراق ببەستن‪.‬‬ ‫ئەنفال‪ :‬ب��ەراوردێ��ک بە مامەڵەکانی‬ ‫پێشووتری حکومەتی عێراق‬ ‫ئەنفال لە زۆر رووەوە لە سیاسەتە‬ ‫پەیڕەوکراوەکانی رژێمەکانی عێراق لە‬ ‫دەرپەڕاندن‌و چۆڵکردن‌و راگوازتن‌و‬ ‫ب��ە ع��ەرەب��ک��ردن‌و ب��ە بەعسیکردن‌و‬ ‫کۆلۆنیازەکردنی کوردستان تێیپەڕاند‪.‬‬ ‫ئەنفال ل��ەو سیاسەتە پەیڕەکراوانە‬ ‫جیابوو‪ ،‬چونکە ئەمجارە نەک تەنیا‬ ‫خاک‌و سامانی کوردستان بەڵکو بوونی‬ ‫کوردی وەک نەتەوە کرا بە نیشان‪ .‬لە‬ ‫ئان‌وساتی ئەنفالەکان قسەیەک زۆر‬ ‫لەسەر زاری خەڵک دەگ��ێ��ڕدرای��ەوە‪.‬‬ ‫ئەویش ئەوەبوو گوایە عەلی حەسەن‬ ‫مەجید لەو رۆژەی‪ ،‬کە وەک سکرتێری‬ ‫گشتی مەکتەبی شیمالی حیزبی بەعس‬ ‫دەستنیشان کرا بە سەدامی سەرۆکی‬ ‫گ��وت��ووە “اروح ل��ل��ش��م��ال ل��و البس‬ ‫سروال لو اخلیهم کلهم یلبسون عگل”‬ ‫واتە دەچمە کوردستان یان شەروالی‬ ‫کوردی لە پێ دەکەم یان وایانلێدەکەم‬ ‫هەموویان عەگالی عەرەبی لە سەر‬ ‫بکەن‪ .‬ئەم قسەیە راست بێت یان نا‪،‬‬ ‫ئەوە گرنگ نییە‪ ،‬چونکە لەگەڵ هاتنی‬

‫عەلی حەسەن مەجید بۆ کوردستان‬ ‫ئەو بە کردار هەوڵیدا پەیامەکەی ناو‬ ‫ئ��ەو دەق��ە جێبەجێبکات‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫خەڵکێکی زۆر وەک راستییەک ئەو‬ ‫قسەیەیان وەرگ��رت��ب��وو‪ .‬ئەگەر بێتو‬ ‫ل��ە قسەکەی عەلی ح��ەس��ەن مەجید‬ ‫وردب��ب��ی��ن��ەوە هەندێک ل��ە نیازەکانی‬ ‫رژێمەکەی عێراقمان بۆ دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫ک��ە ب��ە ک��ورت��ی ل��ەن��ێ��و ب��ردن‌‪ ،‬ی��ان‬ ‫ت��وان��دن��ەوەی ک��وردە ل��ە مەنجەڵی‬ ‫(بەوتەقەی) عەرەبیدا‪.‬‬ ‫ل��ە راس��ت��ی��دا‪ ،‬ب��ەراوردێ��ک ل��ە نێوان‬ ‫ش��ێ��وازی م��ام��ەڵ��ەک��ردن‌و ق��س��ەو‬ ‫هەڵوێستەکانی سەرکردە عێراقییەکان‬ ‫لەو شەڕو پێکدادانانەی لە نێوەڕاستی‬ ‫حەفتاکان لە نێوان کوردەکان‌و هێزە‬ ‫عێراقییەکان روویاندا لەگەڵ ئەوانەی‬ ‫لە کۆتایی هەشتاکان لە ئانوساتی‬ ‫ئ��ەن��ف��ال��ەک��ان هاتنە پێش ب��ە روون��ی‬ ‫ئەو جیاوازییە دەردەخ��ەن‪ .‬لە دوای‬ ‫پێکدادانەکانی سااڵنی ‪١٩٧٤‬ـ��ـ ‪١٩٧٥‬‬ ‫سەدام حوسێن بە شانازییەوە لە کتێبی‬ ‫(خندق واحد ام خندقان)‪ ،‬که به کوردی‬ ‫ده‌کاته (سەنگەرێک‪ ،‬یان دوو سەنگەر)‬ ‫باس لە بەرخوردی حکومەت لەگەڵ‬ ‫هێزە کوردییەکان دەک��ات‌و دەڵێت لە‬ ‫شەڕەکان “هیچ تااڵنێک رووینەدا”‌و‬ ‫“هیچ ژنێک تەعەدای لێ نەکرا”‪ 7.‬ئەو‬ ‫قسانەی سەدام ئەگەر تەواو راستیش‬ ‫ن��ەب��ن‪ ،‬ب��ەاڵم دەک��رێ��ت بگوترێت‪ ،‬کە‬

‫‪15‬‬

‫هەم ت��ااڵن هەم تەعداکردن لە ژنان‬ ‫ل��ەو شەڕوپێکدادانەی لە حەفتاکان‬ ‫روویاندا دیاردەیەکی بەرباڵونەبوون‬ ‫کەچی لە هەڵمەتەکانی ئەنفال نەک هەر‬ ‫سەرو سامانی خەڵکە ئەنفالکراوەکە‬ ‫بە تااڵنبردرا بەڵکو سەدان ژن‌و کچی‬ ‫ئەنفالکراو کوژران‌و تەعەدایان لێکرا‪.‬‬ ‫ئەمە لەکاتێکدا روویدا‪ ،‬کە کەرامەتی‬ ‫ئەو خەڵکە مەدەنییەی لە شەڕەکانی‬ ‫‪ ١٩٧٤‬ــ ‪ ١٩٧٥‬گالبوون‪ ،‬وەک سەدام‬ ‫دەڵێت‪ ،‬رێزلێگیراو پارێزراو بوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫لە ئەنفالەکاندا هێزەکانی حکومەت‪ ،‬کە‬ ‫ه��ەر س��ەدام سەرۆکایەتی دەک��ردن‪،‬‬ ‫راست پێچەوانەی ئەو وەسفەی سەدام‬ ‫کردوویەتی هەڵس‌وکەوتیان لەگەڵ‬ ‫خەڵکە مەدەنییە بێچەکەکان کرد‪ .‬سەدام‬ ‫لە کتێبەکەی ئاماژە بە دیدی حکومەت‬ ‫بۆ کورد دەکات‌و دەڵیت‪ :‬ئەو کوردانەی‬ ‫لە “سەنگەرەکەی بەرابەردا” شەڕی‬ ‫هێزەکانی ئێمەیان دەک��رد ئێمە هەر‬ ‫وەک “عێراقی” تەماشامان دەکردن‪ .‬بە‬ ‫وردبوونەوەو شیکردنەوەی قسەکانی‬ ‫سەدام‌و گەڕانەوە بۆ واتاکانی ئەنفال‬ ‫دەکرێت بەراوردی شێوازی مامەڵەی‬ ‫حکومەتی عێراقی لەگەڵ کوردەکان لە‬ ‫ئەنفالەکاندا لەگەڵ پێکدادانەکانی ‪١٩٧٤‬‬ ‫ـ��ـ ‪ ١٩٧٥‬چاکتر روون��ی بکەینەوە‪.‬‬ ‫ئەنفال زاراوەی��ەک��ە وات��ە تااڵنکردن‌و‬ ‫دابەشکردنی دەسکەوتەکانی جەنگ‪،‬‬ ‫ج��ا دەستکەوتەکان م��رۆی��ی ب��ن یان‬

‫ماددی‪ .‬ئەنفال لە تێگەیشتنی ئایینیی‬ ‫ـ��ـ ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەوە زاراوەی��ەک��ە بۆ‬ ‫چاالکییەک بەکاردێت‪ ،‬کە موسوڵمانان‬ ‫لە دژی نا موسوڵمانان پێیهەستابن‪.‬‬ ‫ل��ە سیاقی ئ��ەو ه��ەڵ��م��ەت��ان��ەی ک��ە لە‬ ‫دژی ک��ورد ئ��ەن��ج��ام��دران‌و ن��اوی‬ ‫“ئەنفال”یان پێوەلکاندوە ئەوە مانای‬ ‫ئ��ەوەی لێدەکەوێتەوە‪ ،‬کە حکومەتی‬ ‫عێراقی کوردەکانی بە نا موسوڵمان‌و‬ ‫نا عێراقی دەدیت‌و دانابوو‪ .‬ئەگەر نا‬ ‫چۆن دەکرێت خۆیان‌و ماڵ‌و حاڵیان‬ ‫ئەنفال بکرێت‪ .‬بە واتا سیاسییەکەی‬ ‫کوردەکان لە عێراق لە ئەنفالەکاندا لە‬ ‫هاواڵتیبوون لە عێراق داماڵدران‪.‬‬ ‫ئەنفال‪ :‬ئامارەکان‌‬ ‫ه��ەڵ��م��ەت��ەک��ان��ی ئ��ەن��ف��ال ه��ەم��وو‬ ‫خه‌سڵەتەکانی کۆمەڵکوژیی‌و بێسەرو‬ ‫ش��وێ��ن��ک��ردن��ی دەس��ت��ەج��ەم��ع��ی پێوە‬ ‫دیاربوو‪ .‬ئامارەکانی هیومان رایتس‬ ‫وۆچ باس لە شوێن بزرکردنی زیاتر‬ ‫لە ‪ ١٠٠‬هه‌زار خەڵکی مەدەنی دەکەن‪.‬‬ ‫سەرچاوە کوردییەکان بە گشتی باس‬ ‫لە ‪ ١٨٢‬ه��ەزار قوربانی دەک��ەن‪ .‬ئەو‬ ‫ژمارەیەی‪ ،‬کە کوردەکان بەکاریدێنن‬ ‫م��ەزەن��دەی��ەو ل��ەوە دەچ��ێ��ت دروس��ت‬ ‫نەبێت‪ ،‬ب��ەاڵم تێهەڵچوونەکەی عەلی‬ ‫ح��ەس��ەن م��ەج��ی��د ل��ەگ��ەڵ ئ��ەن��دام��ان��ی‬ ‫وەف��دی ک��وردی ل��ە دان��وس��ان��ەک��ان��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫ب��ەه��اری ‪ ١٩٩١‬گ��ەورەی��ی ق��ەب��ارەی‬ ‫ت��اوان��ەک��ە ن��ی��ش��ان��دەدات‪ .‬ئ��ەو لەکاتی‬ ‫گفتوگۆکاندا لەوە دەچێت بێزاربووبێت‬ ‫لەوەی‪ ،‬کە ئەندامانی وەفدە کوردییەکە‬ ‫هێندە گ��وت��وی��ان��ە ئ��ێ��وە ‪ ١٨٢‬ه��ەزار‬ ‫کەستان ئەنفالکرد‪ ،‬بێسەروشوێنکرد‪.‬‬ ‫(ع��ەل��ی ح��ەس��ەن م��ەج��ی��د)ی��ش لە‬ ‫یەکێک لە دانیشتنەکان توڕە دەبێت‌و‬ ‫دەڵ��ێ��ت ئ��ەوە چییە ئ��ەو زێدەگۆییە‪،‬‬ ‫‪١٨٢‬ه��ەزاری چی؟ هەمووی لە سه‌د‬ ‫ه��ەزار ک��ەس زی��ات��ر ن��ەدەب��وو!‪ 8‬هەر‬ ‫چۆنێک تەماشای بکەیت حکومەتی‬ ‫عێراقی لە هەڵمەتەکانی ئەنفالدا تاوانی‬ ‫جینۆسایدو ت��اوان��ی ش��ەڕو ت��اوان��ی‬ ‫دژی مرۆڤایەتی ئەنجامدا‪ ،‬ئەمە نەک‬ ‫وەک ئەوەی کوردەکان بانگەشەی بۆ‬ ‫دەکەن‪ ،‬بەڵکو وەک ئەوەی‪ ،‬کە هیومان‬ ‫رایتس وۆچ لە نەوەتەکانی سەدەی‬ ‫راب��ردووەوە ب��ە بەڵگە سەلماندی‌و‬ ‫دوات��ری��ش ل��ە الی��ەن دادگ��ای ب��ااڵی‬ ‫ق سەلمێندرایەوەو‬ ‫تاوانەکان لە عێرا ‌‬ ‫پەرلەمانی سوێدی‌و بەریتانیش‪ ،‬هەر‬ ‫بۆنمونە‪ ،‬پشتڕاستیانکردەوە‪.‬‬ ‫ئەنفال‪ :‬کەمەربەندێکی بێ ــ کورد لە‬ ‫کەرکوک‬ ‫ه��ەڵ��م��ەت��ەک��ان��ی ئ��ەن��ف��ال بێجگە ل��ەو‬ ‫هۆکارانەی‪ ،‬کە لە س��ەرەوە ئاماژەی‬ ‫پێکرا‪ ،‬کە لە س��ەرووی هەموویانەوە‬

‫جینۆسایدی گەلی کورد بوو‪ ،‬کەچی‬ ‫بە وردبوونەوە لە نەخش‌و جوگرافیای‬ ‫هەڵمەتەکانی ئەنفال هەندێک ئامانج‌و‬ ‫ن��ی��ازی ستراتیجی دی��ک��ەی رژێ��م��ی‬ ‫ع��ێ��راق��ی دەردەک��ەون‪ .‬مەبەستێکی‬ ‫دیکەی حکومەتی عێراقی لە ئەنفالەکان‬ ‫دروستکردنی کەمەربەندێکی بێ ــ‬ ‫کورد ‪ no-Kurd buffer zone‬لە چوار‬ ‫دەوری شاری کەرکوک وەک بەشێک‬ ‫لە هەوڵەکانی رژێم بۆ قرتاندنی ناوچە‬ ‫دەوڵەمەند بە نەوتەکانی پارێزگای‬ ‫کەرکوک‌و دەوروبەری‪.‬‬ ‫ب��ۆ س��ەل��م��ان��دن��ی ئ��ەو تێگەیشتنەی‬ ‫سەرەوە هەوڵدەدەین نەخش ‪pattern‬‬ ‫و ج��وگ��راف��ی��ای ش��وێ��ن ب��زرک��ردن‌و‬ ‫ل��ە ن��اوب��ردن��ی ئ��ەو خەڵکە مەدەنیانە‬ ‫ب��خ��ەی��ن��ەڕوو‪ ،‬ک��ە ب��ەر هەڵمەتەکانی‬ ‫ئەنفال ک��ەوت��ن‪ .‬بۆ ئ��ەم مەبەستەش‬ ‫ئ��ەو ن��اوچ��ان��ەی‪ ،‬ک��ە ئەنفالەکانیان‬ ‫تێدا ئەنجامدرا بە سەر چوار حەوز‬ ‫‪catchment‬دا داب��ه‌ش ده‌ک��ه‌ی��ن‪ .‬ح��ەوزی‬ ‫ده��ۆک‪ ،‬ح��ەوزی ه��ەول��ێ��ر‪ ،‬ح��ەوزی‬ ‫سلێمانی‌و حەوزی کەرکوک (تەماشای‬ ‫خشتەی ــ ‪١‬ــ بکە)‪ .‬سەرەڕای ئەو کارە‬ ‫ماندوونەناسییەی‪ ،‬کە هیومان رایتس‬ ‫وۆچ لە پەیوەند بە ئەنفال ئەنجامیانداوە‬ ‫بەاڵم لێکدانەوەو ئەنجامگیریان لەمەڕ‬ ‫نەخش‌و جوگرافیای شوێن بزرکردن‌و‬ ‫لە ناوبردنی خەڵکە مەدەنییەکە کورتی‬ ‫هێناوەو راستییەکان وەدەرن��اخ��ەن‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫راپۆرت‌و کتێبەکەی هیومان رایتس وۆچ‬ ‫دەڵێت “شوێن بزرکردنی بە کۆمەڵی‬ ‫ژنان‌و مندااڵن بە گشتی رەنگدانەوەی‬ ‫‪9‬‬ ‫ئاستی بەرگریی پێشمەرگە ب��وون”‪.‬‬ ‫بە گوێرەی هەڵسەنگاندنەکانی هیومان‬ ‫رایتس وۆچ بێت لە کاتی هەڵمەتەکانی‬ ‫ئەنفالەکان لە هەر شوێنێک پێشمەرگە‬ ‫بە سەختی بەرگری کردبێت‌و شەڕی‬ ‫قورس لە هێرشەکان کەوتبێتەوە ئەوە‬ ‫لەو جێگایانە خەڵکە مەدەنییەکان کە‬ ‫گیراون بێسەرو شوێن کراون‪.‬‬ ‫ل��ە راس��ت��ی��دا‪ ،‬وردب��وون��ەوەو‬ ‫شیکردنەوەی رووداوەک��ان‌و سەختی‬ ‫بەرگری پێشمەرگە لە هەر حەوزێک‬ ‫ن یان قۆناغەکانی ئەنفال‬ ‫لە حەوزەکا ‌‬ ‫وێ��ن��ەی��ەک��ی دی��ک��ەم��ان ن��ی��ش��ان��دەدەن‪.‬‬ ‫ئەوەی لە وردەکارییەکان دەردەکەوێت‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬کەشوێن بزرکردن‌و قڕکردنی‬ ‫خەڵکە مەدەنییەکان‪ ،‬بە تایبەتی ژنان‌و‬ ‫مندااڵن‪ ،‬زۆر پەیوەندی ب��ەوەوە نییە‬ ‫داخۆ لەو شوێنە پێشمەرگە بە سەختی‬ ‫بەرگریکردووە یان نا‪ ،‬بەڵکو شوێن‬ ‫بزکردنی خەڵکەکە زیاتر پەیوەندی ب ‌ه‬ ‫شوێنی گرتنەکەوە هەیە‪ .‬بە واتایەکی‬ ‫دی��ک��ە داخ��ۆ خ��ەڵ��ک��ەک��ە دان��ی��ش��ت��ووی‬ ‫حەوزی کەرکوک‌ن‪ ،‬یان نا‪.‬‬ ‫ب��ۆ پ��ش��ت��ڕاس��ت��ک��ردن��ەوەی ئ��ەم‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��گ��ی��ری��ی��ە وردت��ر ت��ەم��اش��ای‬ ‫ئامارەکان‌و ئاستی بەرگری پێشمەرگە‬ ‫بە پێی قۆناغەکان‌و حەوزەکان دەکەین‪.‬‬

‫ل��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەدا ب��ۆ دی��ارک��ردن��ی‬ ‫ئاستی ب��ەرگ��ری ه��ێ��زی پێشمەرگە‬ ‫پشت بەو زانیارییانە دەبەستین‪ ،‬کە‬ ‫ل��ە کتێبەکەی هیومان رای��ت��س وۆچ‬ ‫‪( Iraq’s Crimes of Genocide‬تاوانە‬ ‫کۆمەڵکوژییەکانی ع��ێ��راق) ه��ات��ووە‬ ‫لەگەڵ ئەو ئەزموونەی‪ ،‬کە نوسەری‬ ‫ئ��ەم بابەتە ل��ەو ب��وارەدا هەیەتی‪ .‬بۆ‬ ‫دیاریکردنی ژمارەی ئەو کەسانەش‪،‬‬ ‫کە لە ه��ەر حەوزێک لە ح��ەوزەک��ان‪،‬‬ ‫هەر قۆناغێک لە قۆناغەکانی ئەنفال‪،‬‬ ‫لە ناوبراون توێژینەوەکە س��ەرەڕای‬ ‫ئ��ەو س��ەرچ��اوان��ەی ک��ە ل��ە خشتەکە‬ ‫ئ��ام��اژەی پێکراوە زی��ات��ر پشتی بەو‬ ‫داتایانە بەستوە‪ ،‬کە لە کتێبەکەی زیاد‬ ‫‪01‬‬ ‫عبدالرحمن تونی مەرگ دا هاتووە‪.‬‬ ‫مارەی ئەنفالکراوەکان بەپێی داتاکانی‬ ‫عبدالرحمان (‪ )٢٠٠٧‬ل��ەوە دەچێت‬ ‫کەمتر بێت ل��ەوەی ک��ە ه��ەی��ە ب��ەاڵم‬ ‫دات��اک��ان��ی ئ��ەم ن��ووس��ەرە ل��ە هەموو‬ ‫ئ��ەو دات��ای��ان��ە وردت��رو گشتگیرترەو‬ ‫ت��ەرک��ی��زی��ش��ی ک��ردۆت��ە س��ەر ئ��ەو‬ ‫ناوچانەی‪ ،‬کە لە هەموو ناوچەکان‬ ‫زیاتر خەڵکی تێدا بێسەروشوێنکراوە‪.‬‬ ‫داتاکانی ئەو لە هەموو ئەو داتایانەی‬ ‫ت��ا ئێستا ل��ە ب��ەردەس��ت��دان نزیکترن‬ ‫ل��ە راس��ت��ی‌و ب��ۆ م��ەب��ەس��ت��ەک��ەی ئەم‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەش زۆر ب��ە ک��ەڵ��ک��ن‬ ‫چونکە چاکتر لە ه��ەم��ووان نەخشی‬ ‫شوێن بزرکراوەکان بە پێی شوێنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫دەستبەسەرکردنیان نیشان دەدات‪.‬‬ ‫هەر بۆیەش لێرە پشتیان پێبەستراوە‪.‬‬ ‫وا چاکە ئاماژە بەوەش بکەین کە لە‬ ‫‪٢٠٠٨‬دا حکومەتی هەرێمی کوردستان‬ ‫لە کتێبێکدا هەندێک ئاماری لە سەر‬ ‫جینۆسایدی کورد لە عێراق لە توێ‬ ‫کتێبێکدا بە ناوی خستنەڕووی هێڵکاری‬ ‫زانیارییەکانی جینۆسایدی گەلی کورد‬ ‫ب�ڵ�اوک��ردۆت��ەوە‪ .‬ب��ۆ ک��ۆک��ردن��ەوەی‬ ‫ئ��ام��ارەک��ان‌و بەرهەمهێنانی کتێبەکە‬ ‫هەزار کەسێک لە سەر ئەم پرۆژەیە‬ ‫ک��اری��ان��ک��ردووە (حکومەتی هەرێمی‬ ‫کوردستان ‪ .)٢٠٠٨‬بە داخەوە داتاکانی‬ ‫کتێبەکە ل��ە هیچ شوێنێک ژم��ارەی‬ ‫قوربانییەکانی ئەنفال نیشاننادەن‪.‬‬ ‫جارێ لە سەرێکەوە هەموو هێرش‌و‬ ‫کۆمەڵکوژییەکان‪ ،‬وەک کیمیابارانی‬ ‫هەڵەبجە‪ ،‬کوشتنی کوردە فەیلییەکان‪،‬‬ ‫ئەنفالەکان بە هەموو قۆناغەکانییەو‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��ک��وژی ب��ارزان��ی��ی��ەک��ان‪ ،‬ه��ەر‬ ‫هەمووی تێکەڵکراوەو بە رێ��ژە نەک‬ ‫بە ژمارە بە پێی پارێزگاکان خراونەتە‬ ‫ڕوو‪ .‬ئەو هەموو پارەیەی لەو پرۆژە‬ ‫زەب��ەالح��ە س��ەرف��ک��راوە دەب��وو نەک‬ ‫هەر ژم��ارە بەڵکو ن��او‌و شوێنی تاک‬ ‫ب��ە ت��اک ئەنفالکراوەکانی ی��اداش��ت‌و‬ ‫باڵوبکردایەته‌وە‪ .‬بە هەرحاڵ‪ ،‬مەبەست‬ ‫لێرە ئەوەیە کە هەوڵی گرووپێک بە‬ ‫ن��اوەی کۆمیتەی ب��ەرگ��ری ل��ە مافی‬ ‫قوربانیانی ئەنفالەکەکان‪ ،‬کە لە تونی‬

‫مەرگ باڵوکراوەتەوە زانیاری چاکتر‬ ‫بە دەستەوە دەدەن‪ ،‬کە لێرە کەڵکیان‬ ‫لێوەرگیراوەو‪.‬‬ ‫خشتەی یه‌ک ئەوە نیشان دەدات‪ ،‬کە لە‬ ‫کۆی ‪ ٦٨٢٣٠‬لەو کەسانەی لە هەموو‬ ‫قۆناغەکانی ئەنفالەکان دوای گرتنیان‬ ‫ب��ێ��س��ەروش��وێ��ن��ک��راون ئ��ەوە ‪٥١٢٣٦‬‬ ‫ک��ەس��ەی��ان ل��ە ح��ەوزی ک��ەرک��وک��ن‪،‬‬ ‫وات��ە ل��ە ‪%٧٥‬ی ئەنفالکراوەکان لە‬ ‫دوو قۆناغەکەی ح��ەوزی کەرکوکن‪،‬‬ ‫قۆناغی س��ێ‌و چ��وار‪ .‬نابێت ئ��ەوە لە‬ ‫بیربکەین‪ ،‬کە لە کاتی تێپەڕبوونی‬ ‫کاروانێک لەو خەڵکەی‪ ،‬کە لە حەوزی‬ ‫کەرکوک دەست بەسەر کرابوون بە‬ ‫ناو شاری ‘چەمچەماڵ’دا ئەوا خەڵکی‬ ‫شارەکە رێگریان لە کاروانەکە کردوو‬ ‫توانیان خەڵکێکی ئێجگار زۆر رزگار‬ ‫ب��ک��ەن‪ 11.‬ئ��ەم��ە ن��ە ب�� ‌ه ژم��ارەی ئەو‬ ‫کەسانەی‪ ،‬کە لە ح��ەوزی کەرکوک‬ ‫ئەنفالکران لەوە زیاتر دەبوو‪ ،‬کە ئێستا‬ ‫هەیە‪ .‬هاوکات خشتەکە ئەوەش نیشان‬ ‫دەدات‪ ،‬کە شوێن بزرکردنی خەڵکە‬ ‫مەدەنییەکان پەیوەندییەکی ئەوتۆیان‬ ‫ب��ە ئ��اس��ت��ی ب��ەرگ��ری پ��ێ��ش��م��ەرگ��ەو‬ ‫سەختی ش��ەڕەک��ان ل��ە ئ��ان‌و ساتی‬ ‫هەڵمەتەکانەوە نەبووە‪ .‬بە پێچەوانەوە‬ ‫وەک لە خشتەکە دەردەک��ەوێ��ت لەو‬ ‫شوێنانەی کە پێشمەرگەو هاواڵتیان‬ ‫بەرگرییەکی زیاترو سەخترو دوورو‬ ‫درێ��ژت��ری��ان ک��ردووە‪ ،‬وەک قۆناغی‬

‫‪19‬‬

‫یەک‪ ،‬پێنج‪ ،‬شەش‌و ح��ەوت‪ ،‬ژمارەی‬ ‫خەڵکە ئەنفالکراوەکە زۆر کەمترە لە‬ ‫قۆناغەکانی ح��ەوزی ک��ەرک��وک‪ ،‬کە‬ ‫بەرگری تێیاندا نزم یان مامناوەندی‬ ‫ب��وو‪ .‬ئ��ەوان��ەی لە قۆناغەکانی یەک‪،‬‬ ‫پێنج‪ ،‬شەش‌و حەوت‪ ،‬واتە لە دەرەوەی‬ ‫حەوزی کەرکوک کوژراون یان شوێن‬ ‫بزرکراون بە دەگمەن ژن‌و منداڵیان‬ ‫تێدا ب��ووە‪ .‬لە کاتێکدا بەشێکی زۆر‬ ‫لەوانەی لە حەوزی کەرکوک بێسەرو‬ ‫شوێن کران ژن‌و منداڵ بوون‪.‬‬ ‫خوێندنەوەیەکی وردی راپۆرتەکانی‬ ‫هیومان رایتس وۆچ‌و ئەو گێڕانەوانەی‬ ‫لە سەرچاوەکانی دیکەی ل ‌ه سەر ئەنفال‬ ‫بەرچاو دەکەون دیاردەیەکی دیکەی‬ ‫س��ەرن��ج��ڕاک��ێ��ش��م��ان ن��ی��ش��ان دەدەن‪.‬‬ ‫ئەویش چارەنووسی ئەو کەسانەیە‪ ،‬کە‬ ‫لە کاتی هەڵمەتەکانی قۆناغی دووەم‬ ‫لە ئەنفالەکان لە حەوزی سلێمانییەوە‬ ‫روویان لە حەوزی کەرکوک کردووە‪.‬‬ ‫ژمارەی ئەو کەسانەی‪ ،‬کە لە قۆناغی‬ ‫دووی ئەنفال شوێن بزر کران ‪٨٨٣٥‬‬ ‫کەسن‪ ،‬کە دەکاتە نزیکەی ‪ %١٣‬ئەو‬ ‫ک��ەس��ان��ەی ل��ە ئەنفالەکاندا بێسەرو‬ ‫شوێن کران‪ .‬ئەوەی جێگەی سەرنجە‬ ‫زۆربەی هەرە زۆری ئەو ‪ ٨٨٣٥‬کەسە‬ ‫لەو کەسانەن‪ ،‬کە لە قۆناغی دوو لە‬ ‫ناوچەی قەرەداغ بەرەو خوار روویان‬ ‫لە گەرمیان ک��رد‪ .‬ئەو کەسانەی‪ ،‬کە‬ ‫لە هەمان ناوچە لە کاتی هەڵمەت‌و‬

‫هێرشەکان بەرەو عەربەت‌و سلێمانی‬ ‫بە رێکەوتن بە گشتی بە سەالمەتی‬ ‫نەجاتیان بووە‪ .‬لەبەر ئەوەی ئەو خەڵکە‬ ‫مەدەنییانە دوای هاتنیان بۆ ناوچەی‬ ‫گ��ەرم��ی��ان‪ ،‬وات��ە ح��ەوزی ک��ەرک��وک‪،‬‬ ‫ئەنفالکراون بۆیە دەکرێت ژم��ارەی‬ ‫ئ��ەم��ان��ە ل��ە س��ەر ح��ەوزی ک��ەرک��وک‬ ‫نەک سلێمانی هەژمار بکرێت‪ ،‬چونکە‬ ‫وەک ئاماژەی پێکرا لەوێدا دەستبەسر‬ ‫کراون‪ .‬ئەگەری زۆرە رژێم لە کاتی‬ ‫گرتنیان نەیزانیبێت ئەوانە لە کوێوە‬ ‫ن بۆیە چ��ارەن��ووس��ی��ان وەک‬ ‫ه��ات��وو ‌‬ ‫چ��ارەن��وس��ی خ��ەڵ��ک��ە م��ەدەن��ی��ی��ەک��ەی‬ ‫ک��ەرک��وک ب��ێ��س��ەرش��وێ��ن��ک��ردن ب��وو‪.‬‬ ‫بەمەش ژمارەی ئەوانەی لە حەوزی‬ ‫کەرکوک ئەنفالکراون دەبێتە ‪٦٠٠٧١‬‬ ‫لە کۆی ‪ ٦٨٢٣٠‬ئەنفالکراوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫ئەوە دەگەیەنێت‪ ،‬کە ‪ %٨٨‬ی هەموو‬ ‫ئەو کەسانەی لە تەواوی کوردستان‬ ‫ئ��ەن��ف��ال��ک��راون ل��ە ح��ەوزی ک��ەرک��وک‬ ‫ب��وون‪ .‬ه��ەر ب��ۆ ب��ەرچ��او روون��ی وا‬ ‫چ��اک��ە ئ��ام��اژە ب��ەوەش ب��ک��ەی��ن‪ ،‬کە‬ ‫ن��اوچ��ەی ق��ەرەداغ‪ ،‬قۆناغی دوو لە‬ ‫ئ��ەن��ف��ال��ەک��ان‪ ،‬ه��اوس��ن��وری ن��اوچ��ەی‬ ‫گەرمیانەو درێژکراوەیەتی‪ ،‬بۆیەش‬ ‫دەکرێت بڵێین‪ ،‬کە رێکەوت نەبووە‪،‬‬ ‫کە چارەنوسی خەڵکی قەرەداغیش بە‬ ‫چارەنوسی خەڵكی حەوزی گەرمیان‬ ‫چوو‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫خشتەی ــ ‪١‬ــ‬ ‫نەخش‌و ژمارەی شوێن ‌ه بزرکراوەکان‬ ‫ب��ە پ��ێ��ی ق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی ئ��ەن��ف��ال‪( .‬ب��ۆ‬ ‫ئ��ەم خشتەیە ک��ەڵ��ک وه‌رگ��ی��راوه لە‬ ‫‪21‬‬ ‫سەرچاوه‌ی‪:‬‬

‫ئەگەر بە وردی تەماشای شێوازی‬ ‫مامەڵە‌و نەخشەکێشانی هێزەکانی‬ ‫حکومەت لە قۆناغەکانی ئەنفال بکەین‌و‬ ‫بەراوردیان بکەین بە یەک ئەوە زیاتر‬ ‫م��ەرازە پێشوەختییەکانی حکومەتی‬ ‫عێراق لە پەیوەند بە خەڵکی حەوزی‬ ‫کەرکوک دەردەک��ەون‪ .‬بە پێچەوانەی‬ ‫قۆناغەکانی یەک‌‪ ،‬دوو‪ ،‬پێنج‪ ،‬شەش‪،‬‬ ‫ح��ەوت‌و هەشت‪ ،‬کە لە حەوزەکانی‬

‫سلێمانی‌و هەولێرو دهۆک ئەنجامدران‪،‬‬ ‫هێزەکانی رژێم لە حەوزی کەرکوک‪،‬‬ ‫وات��ە قۆناغی س��ێ‌و چ��وار‪ ،‬ت��ەواوی‬ ‫ناوچەکەیان پێش هێرشکردنە سەر‬ ‫تەوق کردبوو رێگەیەکیان بۆ خەڵکە‬ ‫مەدەنییەکە نەهێشتبۆوە تا دەربازبن‬ ‫بە غەیرە خۆ بە دەستەوەدان‪ .‬لە هەر‬ ‫دوو قۆناغەکەی ح��ەوزی کەرکوک‪،‬‬ ‫ه��ێ��زەک��ان��ی رژێ��م پ��ێ��ش��وەخ��ت زی��ل‌و‬

‫‪21‬‬

‫ئیڤەو ئوتۆمبێلی ن��ەف��ەر هەڵگریان‬ ‫ئ��ام��ادەک��ردب��وو‪ .‬ب��ەم شێوەیە دوای‬ ‫دەستگیرکردنی خەڵکەکە ل��ە چەند‬ ‫شوێنێکی کاتیی کۆیانکردنەوەو دواتر‬ ‫بۆ ت��ۆپ��زاوە رەوان��ەی��ان��ک��ردن‪ .‬لەوێدا‬ ‫پ��رۆس��ەی ه��ەاڵوێ��ردن‌و ک��وش��ت��ن‌و‬ ‫ش��وێ��ن ب��زرک��ردن‌و ل��ە ن��اوب��ردن‬ ‫دەستیپێکرد‪ .‬ئەم پرۆسە رێکخراوە بە‬ ‫دەگمەن لە قۆناغەکانی دیکەی ئەنفال‬ ‫جێبەجێکران‪ ،‬قۆناغی هەشتی حەوزی‬ ‫دهۆکی لێدەرچێت‪ ،‬کە تاڕادەیەک لە‬ ‫مامەڵەی ح��ەوزی کەرکوک دەچ��وو‪.‬‬ ‫س��ەرەڕای ئ��ەم قسەیە‪ ،‬ل��ە ح��ەوزی‬ ‫ده��ۆک��دا خەڵکەکەو ناوچەکانیان بە‬ ‫ت��ەواوی ت��ەوق ن��ەک��راب��وون‪ .‬ئەمەش‬ ‫بوو بە مایەی ئەوەی نزیکەی هه‌شتا‬ ‫ه��ەزار ک��ەس ل��ە خ��ەڵ��ک��ی ن��اوچ��ەک��ە‬ ‫نەجاتیان بێت‌و ب��ەرەو تورکیا بڕۆن‬ ‫‪31‬‬ ‫چونکە سنورەکان بەربەرەاڵ بوون‪.‬‬ ‫سروشتی گشتگیری‌و هەمەالیەنی‌و‬ ‫پ��ل��ان ب��ۆ دان��ان‌و رێ��ک��خ��راوی��ی‬ ‫هەڵمەتەکانی ئەنفال ئەوە دەردەخات‪،‬‬ ‫ک��ە ح��ک��وم��ەت��ی ع��ێ��راق م��ک��وڕب��ووە‬ ‫لەسەر نەهێشتنی ئ��اس��ەواری کورد‬ ‫لە کەرکوک‌و دەوروبەری‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ئەو ناوچانەی کەوتونەتەو باشوری‬ ‫کەرکوك‌و سنورەکانیان پێشتریش بەر‬ ‫هەڵمەتەکانی تەعریب کەوتبوون وەک‬ ‫دەوروب��ەری ق��ەزای توزخورماتووو‬ ‫ک��ەالر‪ .‬بێجگە ل��ەو بەڵگەو داتایانەی‬

‫تا ئێستا خستمانەڕوو‪ ،‬راستی ئەم‬ ‫تێگەیشتنە ل��ەوەش دەردەک��ەوێ��ت‪ ،‬کە‬ ‫دوو عەشیرەتە هەر زەرەرمەندەکەی‬ ‫ه��ەڵ��م��ەت��ەک��ان��ی ئ��ەن��ف��ال نیشتەجێی‬ ‫ئ��ەو ناوچانەن‪ ،‬ئەوانیش روغزایی‌و‬ ‫داودەن‪.‬‬ ‫ئەنفال‪ :‬بۆ تەرکیز لە سەر کەرکوک‬ ‫پ��رس��ی��اری گ��رن��گ ئ��ەوەی��ە ب��اش��ە بۆ‬ ‫ح��ک��وم��ەت ت��ەرک��ی��زی خ��ۆی ل��ەس��ەر‬ ‫ن��اوچ��ەک��ان��ی دەوروب��ەری ک��ەرک��وک‬ ‫ک��ردب��وو ب��ۆ ل��ە ن��اوب��ردن‌و قڕکردنی‬ ‫خەڵکەکەی‪ .‬بۆ وەاڵمی ئەم پرسیارە‬ ‫دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ئەو هۆکارانەی‪،‬‬ ‫ک��ە سااڵنێکە ب��وون��ەت��ە م��ای��ەی پێک‬ ‫نەهاتنی کوردان لە الیەک‌و حکومەتی‬ ‫عێراقی لە الکەی دیکە ئەویش پرس‌و‬ ‫چارەنووسی کەرکوک‌و ناوچەکانی‬ ‫دەوروب��ەری��ێ��ت��ی‪ .‬چ��ارەن��ووس��ی ئەم‬ ‫دەڤەرە لەو رۆژەوە کوردستانی باشور‬ ‫بە عێراقەوە لکێنراوە گرێ کوێرەی‬ ‫پرسی کورد لە عێراق پێک ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ک��وردەک��ان ب��ەردەوام‪ ،‬ب��ە گ��ەڕان��ەوە‬ ‫بۆ فاکتە مێژوویی‌و جوگرافییەکان‪،‬‬ ‫بانگەشەی ئەوە دەکەن‪ ،‬کە کەرکوک‌و‬ ‫ن��اوچ��ەک��ان��ی دەوروب��ەری بەشێکی‬ ‫دان��ەب��ڕاوی ک��وردس��ت��ان��ن‌و دەب��ێ��ت‬ ‫بخرێنە سەر ئەو هەرێمە ئۆتۆنۆمە‪،‬‬ ‫یان فیدراڵییەی‪ ،‬کە لە عێراقدا بۆیان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫دیاریدەکرێت‪ ،‬ئەوە ئەگەر نەڵێین دەوڵەتە سەربەخۆ خەون پێ بینراوەکەیان‪.‬‬ ‫کەچی لە بەرابەر ئەمەدا‪ ،‬حکومەتەکانی عێراق ترسی ئەوەیان هەبووە‪ ،‬کە‬ ‫ئەگەر کەرکوک بخرێتە سەر کوردستان ئەوە ئەمە دەبێتە فاکتەرێکی بەهێز بۆ‬ ‫جیابوونەوەی کوردەکان لە عێراق چونکە ئەوان پێیان وایە‪ ،‬کە کەرکوک دەبێتە‬ ‫زامنکەری پاڵپشتی ئابووری دەوڵەتە جیابووەوەکە‪ .‬لە چاوپێکەوتنێکدا لە کۆتایی‬ ‫سااڵنی نەوەتەکانی سەدەی رابردوو‪ ،‬تاریق عەزیز‪ ،‬کە ئەوکات وەزیری دەرەوەی‬ ‫عێراق بوو‪ ،‬گوتی “کەرکوک نابێت بخرێتە سەر ناوچەی حوکمی زاتی چونکە‬ ‫‪41‬‬ ‫خستنەسەری دەبێتە هەنگاوی یەکەم بۆ جیابوونەوەی [کورد لە عێراق]”‪.‬‬ ‫ئەمە لە پەیوەند بە خاکی کەرکوک‌و ناوچەکانی دەوروب��ەری سەرچاوەکانی‬ ‫ژێر خاکەکەی‪ ،‬بەاڵم تێڕوانینی حکومەتی عێراق تەنیا بەوە ناوەستێت‪ ،‬کە ئەم‬ ‫خاکانە داببڕێ‪ ،‬بەڵکو بۆ زامنکردنی هەتا هەتایەیی کەرکوک‌و دەوروبەری ئەوە‬ ‫لەوە دەچێت ئەوان پێیان وا بوو بێت‪ ،‬کە نابێت کورد لە سەر ئەم خاکانە بوونی‬ ‫بمێنێت‪ .‬ئەمەش لە قسەیەکی عەلی حەسەن مەجید دەردەکەوێت‪ .‬ئەو لە دوای‬ ‫هەڵمەتەکانی ئەنفال لە ‪١٩٨٩/٤/١٠‬دا باس لە ئامانجە سەرەکییەکانی ئەنفال بۆ‬ ‫کۆمەڵێک لە ئەندامانی حزبی بەعس دەکات‌و دەڵێت‪:‬‬ ‫من دەمەوێت باس لە دوو خاڵ بکەم‪ ،‬یەکەم‪ ،‬تەعریب‌و دووەم‪ ،‬خاکە‬ ‫هاوبەشەکانی نێوان ناوچە عەرەبییەکان‌و ناوچەی حوکمی زاتی‪.‬‬ ‫ئەو خاڵەی کە ئێمە دەمانەوێت باسی بکەین کەرکوکە‪ .‬من کە هاتم‪،‬‬ ‫عەرەب‌و تورکمان [بە هەردووکیان] پەنجا لە سەدی دانیشتوانی‬ ‫کەرکوکیان پێک نەدەهێنا‪ .‬سەرەڕای هەموو ئەم شتانە‪ ،‬من شەست‬ ‫ملیۆن دینارم سەرفکرد تا گەیشتینە ئەم حاڵەتەی ئێستا‪ .‬ئێستا‬ ‫ئاشکرایە! [بەاڵم] بۆ ئاگاداریتان ئەو عەرەبانەی‪ ،‬کە ئێمە هێنامانن‬ ‫بۆ کەرکوک رێژەکەیان نەگەیاند بە شەست لە س��ەدا‪ .‬بۆیە ئێمە‬ ‫ک‬ ‫رێنمایی دیکەمان دەرک��رد‪ .‬من قەدەغەم کرد ک��ورد لە کەرکو ‌‬ ‫‪51‬‬ ‫کاربکەن تەنانەت لە گوندەکان‌و دەوروبەریشی‪.‬‬ ‫لە قسەو تێڕوانینەکانی تاریق عەزیزو (عەلی حەسەن مەجید) ئەوە دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫کە بێجگە لە دابڕینی کەرکوک وەک خاك‪ ،‬حکومەتی عێراق هەمیشە کاری لە‬ ‫سەر سڕینەوەی ئاسەواری کوردیش کردووە لە کەرکوک‌و دەوروبەرەکەی‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫وا پێ دەچێت‪ ،‬کە حکومەتی عێراقی‬ ‫لە سەرژمێرییەکەی ‪١٩٨٧‬دا ئەوەی‬ ‫بۆ دەرکەوتبێت‪ ،‬کە رێژەی زیادبوونی‬ ‫ک��ورد بە ب��ەراورد لەگەڵ ع��ەرەب لە‬ ‫عێراق زیاتر بووبێت‌و درکی ئەوەشی‬ ‫کردبێت‪ ،‬کە هۆکاری ئەم زیادبوونە‬ ‫پەیوەندی بەوەوە هەیە‪ ،‬کە کوردەکان‬ ‫زۆر کەمتر لە عەرەبەکان لە بەرەکانی‬ ‫شەڕی عێراق‌و ئێران دەکوژران چونکە‬ ‫کوردەکان‪ ،‬ساڵی یەکەمی لێ دەرچێت‪،‬‬ ‫زۆر کەمتر ب��ەش��داری شەڕەکانیان‬ ‫کرد‪ .‬ئەمەش بە هەاڵتن‌و خۆشاردنەوە‬ ‫ب��وو بێت‪ ،‬بە چوونە ن��او ریزەکانی‬ ‫پێشمەرگە بوو بێت یان بە دزینەوە‬ ‫وەک جاش لە ئەفواجە خەفیفەکان بوو‬ ‫بێت‪ .‬بۆیە دەکرێت هەڵمەتەکانی ئەنفال‬ ‫ب��ە مەبەستی راس��ت��ک��ردن��ەوەی ئەم ‬ ‫ناهاوسەنگییە لە زیادبوونی کورد‌و‬ ‫کەم بوونی عەرەب داڕێژرابێت‪ .‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش ئێمە وای بۆ دەچین‪ ،‬کە‬ ‫حکومەت بە ئانقەست کوشتن‌و شوێن‬ ‫ب��زرک��ردن‌و ل��ە ن��اوب��ردن��ی ک��وردان��ی‬ ‫کەرکوک‌و دەوروبەری وەک بەشێک‬ ‫لەم ئامانجە هەڵبژارد بێت‪ .‬بە سادەیی‬ ‫گوتەنی حکومەت ویستبووی دوو‬ ‫کێشکەی بە یەک بەرد بکوژێ‪ ،‬یەکەم‪:‬‬ ‫کەمکردنەوەی رێژەی زیابووی کورد‬ ‫بە گشتی‌‪ ،‬دووەم‪ :‬سڕینەوەی کورد لە‬ ‫دەوروبەری کەرکوک بە تایبەتی‪.‬‬

‫ئەنجام‬ ‫ئ��ەوەی ب��ە زەق��ی وەک ئەنجامێکی‬ ‫س��ەرەت��ای��ی ئ��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە‬ ‫دەردەکەوێت ئەوەیە کە لە ئان‌وساتی‬ ‫ئەنفالەکان‌و دواتریش ئیدی حکومەتی‬ ‫ع��ێ��راق��ی وەک ه��اوواڵت��ی ع��ێ��راق��ی‬ ‫تەماشای کوردەکانی نەدەکرد ئەمەش‬ ‫ب��ە زەق��ی ل��ە ناولێنانی هەڵمەتەکان‬ ‫دەردەکەوت لەگەڵ ئەو دڕندە نواندنییە‬ ‫لەگەڵ خەڵکە بێ چەکەکەی کوردستان‪.‬‬ ‫هەڵمەتەکانی ئەنفال کاریگەرییەکی‬ ‫ئێجگار گەورەی لە سەر کوردەکانی‬ ‫ع��ێ��راق دان��ا‪ .‬وەک ه��ۆل��ۆک��ۆس��ت��ی‬ ‫جولەکەکان‪ ،‬ئەنفال بۆ کورد بوو بە‬ ‫مێتافۆرێکی بەهێز‪ ،‬کە نوێنەرایەتی‬ ‫ئ��ەزم��وون��ە ه��اوب��ەش��ەک��ەی��ان ب��ک��ات‌‪.‬‬ ‫هاوکات بوو بە مایەی دروستبوونی‬ ‫کۆیادێکی دیکە ل��ەو ک��ۆی��ادان��ەی‪ ،‬کە‬ ‫ئەندامانی گەلێک لێک نزیک دەکاتەوەو‬ ‫ه��اوش��ون��اس��ی‌و ه��اوچ��ارەن��ووس��ی‬ ‫بەهێز دەک��ات‌و خ��ەون��ی رزگ��اری‌و‬ ‫سەربەخۆی بە زیندوویی رادەگرێت‪.‬‬ ‫کۆیادێک‌و هاوچارەنووسییەک‪ ،‬کە‬ ‫نەوەکانی ئێستاو دواڕۆژ بە یەکەوە‬ ‫دەبەستێتەوە‪ .‬لەوانەیە دەنگۆی ئەنفال‬ ‫ب��ۆ چ��ەن��دی��ن س��ەدە ل��ە گ��وێ��ی ک��ورد‬ ‫بزرنگێتەوە‪ .‬دەک��رێ��ت بگوترێت‪ ،‬کە‬ ‫هیچ رووداوێک لە مێژووی کوردانی‬ ‫عێراق بە قەد ئەنفال نەبۆتەوە هەوێنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫شیعرو پەخشان‌‌و الوانەوە بۆ شاعیرو‬ ‫‪61‬‬ ‫رۆشنبیرو نووسەرانی کورد‪.‬‬ ‫بۆ کوردەکانی عێراق دەکرێت بگوترێت‪،‬‬ ‫کە ئەنفال قۆناغێکی دابڕە لە مێژوویاندا‪.‬‬ ‫مێژووی کوردەکانی عێراق لەم واڵتەدا‬ ‫دەکرێت بە سەر دوو قۆناغدا دابەش‬ ‫بکرێت‪ :‬مێژووی پێش ــ ئەنفال‌‪pre-‬‬ ‫‪Anfal history‬ومێژووی دوای ــ ئەنفال‬ ‫‪ .post-Anfal history‬ئەگەر شانسی‬ ‫ئامێزانی ‪ integration‬کوردان لە عێراق‬ ‫پێش ئەنفالەکان بوونێکی هەبوو بێت‬ ‫ئ��ەوە ئ��ەن��ف��ال ئ��ەو ش��ان��س��ەی ئەگەر‬ ‫نەکوشتبێت ئ��ەوە دەکرێت بگوترێت‬ ‫ئێجگار کەمکردۆتەوە‪.‬‬

‫بەرگی ‪ ،٢-١‬هەولێر‪ :‬دەزگای موکریانی‪.‬‬ ‫زی��اد عبدالرحمن‪ )١٩٩٥( ،‬ت��وون��ی م��ەرگ‪:‬‬ ‫هێرشەکانی ئەنفال لە بەڵگانەمەکانی رژێم‬ ‫دا‪ ،‬تەورێز‪ :‬دەزگای چاپ دیار نییە‪.‬‬ ‫هێمن ب��اق��ر‌و ع��ەب��دواڵ‪ ،‬ب��ەره��ەم ع��وم��ەر‪،‬‬ ‫عەبدول‪ )٢٠٠٤( ،‬ئەنفالی سێ‌و کاریگەرییە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانی لە سەر ژنی پاشماوەی‬ ‫ئەنفال‪ ،‬کوردستان‪ :‬چاپخانەی تەوار‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی‪ )2006( ،‬ش��اری مۆسیقارە‬ ‫سپییەکان‪ ،‬سلێمانی‪ :‬رەنج‪.‬‬ ‫مەال شاخی (‪٢٠٠٧‬ب��اء) ئەنفالی خاڵخااڵن‪،‬‬ ‫کەرکوک‪ :‬چاپخانەی کارۆخ‪.‬‬ ‫م��ەال شاخی (‪٢٠٠٧‬ئ��ەل��ف) ئەنفالی رەش‪،‬‬ ‫کەرکوک‪ :‬چاپخانەی کارۆخ‪.‬‬

‫سەرچاوە به زمانی کوردی‬

‫سه‌رچاوه به زمانی عه‌ره‌بی‬

‫شێرکۆ بێکەس (‪ )٢٠٠٦‬دی��وان��ی شێرکۆ‬ ‫ب��ێ��ک��ەس‪ :‬ب��ەرگ��ی س��ێ��ی��ەم ‪،١٩٩٣-١٩٧١‬‬ ‫کوردستان‪ :‬دەزگای چاپ دیار نییە‪.‬‬ ‫ح��ک��وم��ەت��ی ه��ەرێ��م��ی ک��وردس��ت��ان (‪)٢٠٠٨‬‬ ‫خ��س��ت��ن��ەڕووی ه��ێ��ڵ��ک��اری زان��ی��اری��ی��ەک��ان��ی‬ ‫ج��ی��ن��ۆس��ای��دی گ��ەل��ی ک��ورد‪ ،‬ه��ەول��ێ��ر‪:‬‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی توێژینەوەو ئامار‪.‬‬ ‫جەمال خەمبار‪ )١٩٩٧( ،‬مەنفاکان لێرەوە‬ ‫دەستپێدەکەن‪ ،‬سلێمانی‪ :‬چاپخانەی سلێمانی‪.‬‬ ‫یوسف دزەی��ی‪ )٢٠٠١( ،‬ئەنفال‪ :‬کارەسات‪،‬‬ ‫ئەنجام‌و رەه��ەن��دەک��ان��ی‪ ،‬هەولێر‪ :‬دەزگ��ای‬ ‫موکریانی‪.‬‬ ‫رێبوار سیوەیلی‪ )٢٠٠٨( ،‬نەتەوە‌و حیکایەت‬

‫صدام حسین‪ )١٩٧٦( ،‬خندق واحد ام خندقان‪،‬‬ ‫بغداد‪ :‬دار الثورة‪.‬‬ ‫حمیدة نعناع‪ )٢٠٠٠( ،‬رجل وقضیة‪ ،‬بیروت‪:‬‬ ‫المٶسسة العربیة للدراسات والنشر‪.‬‬ ‫سەرچاوە به زمانی ئینگلیزی‬ ‫‪Human Rights Watch.Iraq’s Crime‬‬ ‫‪of Genocide: the Anfal Campaign‬‬ ‫‪against the Kurds. New Haven:‬‬ ‫‪.Yale University Press, 1995‬‬ ‫‪Makiya, Kanan. Cruelty and‬‬ ‫‪Silence: War, Tyranny, Uprising‬‬ ‫‪and the Arab World. New York: W.‬‬

the Kurds. New Haven: Yale .W. Norton, 1993 University Press, 1995, 46-47 Human Rights Watch.Iraq’s 1 ‫) خندق واحد‬١٩٧٦( ،‫ صدام حسین‬7 Crime of Genocide: the Anfal ٢٦ :١٩٧٦ .‫ دار الثورة‬:‫ بغداد‬،‫ ام خندقان‬Campaign against the Kurds. Makiya, Kanan. Cruelty 8 New Haven: Yale University and Silence: War, Tyranny, .Press, 1995 Uprising and the Arab World. :‫) توونی مەرگ‬١٩٩٥( ،‫ زیاد عبدالرحمن‬2 New York: W. W. Norton, 1993. ‫ه��ێ��رش��ەک��ان��ی ئ��ەن��ف��ال ل��ە بەڵگانەمەکانی‬ 1993: 168 .‫ دەزگ��ای چاپ دیار نییە‬:‫ تەورێز‬،‫رژێم دا‬ Human Rights Watch. 9 ‫ب��اء) ئەنفالی‬٢٠٠٧( ‫ه��ه‌‌روه‌ه��ا مەال شاخی‬ Iraq’s Crime of Genocide: the ‫ مەال‬.‫ چاپخانەی کارۆخ‬:‫ کەرکوک‬،‫خاڵخااڵن‬ Anfal Campaign against the :‫ کەرکوک‬،‫ئەلف) ئەنفالی رەش‬٢٠٠٧( ‫شاخی‬ Kurds. New Haven: Yale University .‫چاپخانەی کارۆخ‬ Press, 1995, 13, 82, 191 ،‫ ب��ەره��ەم عومەر‬،‫ هێمن باقر‌و ع��ەب��دواڵ‬3 :‫ توونی م��ەرگ‬،‫ زی��اد عبدالرحمن‬10 ‫) ئەنفالی سێ‌و کاریگەرییە‬٢٠٠٤( ،‫عەبدول‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانی لەسەر ژنی پاشماوەی هێرشەکانی ئەنفال لە بەڵگانەمەکانی رژێم‬ ،١٩٩٥ .‫ دەزگای چاپ دیار نییە‬:‫ تەورێز‬،‫دا‬ .‫ چاپخانەی تەوار‬:‫ کوردستان‬،‫ئەنفال‬ ١٢٤ Human Rights Watch.Iraq’s 4 Human Rights Watch.Iraq’s 11 Crime of Genocide: the Anfal Crime of Genocide: the Anfal Campaign against the Kurds. Campaign against the Kurds. New Haven: Yale University New Haven: Yale University Press, 1995, 276, 277, 296, 297 Press, 1995, 107 Human Rights Watch.Iraq’s 5 Human Rights Watch. 12 Crime of Genocide: the Anfal Iraq’s Crime of Genocide: Campaign against the Kurds. the Anfal Campaign against New Haven: Yale University the Kurds. New Haven: Yale Press, 1995, 49 University Press, 1995. Makiya, Human Rights Watch. 6 Kanan. Cruelty and Silence: War, Tyranny, Uprising and the Arab

Iraq’s Crime of Genocide: the Anfal Campaign against

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫‪World. New York: W. W. Norton,‬‬ ‫‪.1993‬‬ ‫زیاد عبدالرحمن‪ ،‬توونی مەرگ‪ :‬هێرشەکانی‬ ‫ئەنفال لە بەڵگانەمەکانی رژێم دا‪ ،‬تەورێز‪:‬‬ ‫دەزگای چاپ دیار نییە‪١٢٤ :١٩٩٥ .‬؛ هه‌روه‌ها‬ ‫مەال شاخی (‪٢٠٠٧‬ب��اء) ئەنفالی خاڵخااڵن‪،‬‬ ‫کەرکوک‪ :‬چاپخانەی کارۆخ؛ هه‌روه‌ها مەال‬ ‫شاخی (‪ ٢٠٠٧‬ئەلف)‪ ٢٠٠٧ ،١١ ،‬ئەنفالی‬ ‫رەش‪ ،‬کەرکوک‪ :‬چاپخانەی کارۆخ؛ هه‌روه‌ها‬ ‫یوسف دزەی��ی‪ )٢٠٠١( ،‬ئەنفال‪ :‬کارەسات‪،‬‬ ‫ئەنجام‌و رەه��ەن��دەک��ان��ی‪ ،‬هەولێر‪ :‬دەزگ��ای‬ ‫موکریانی‪١٥٦-٨٤ :٢٠٠١ .‬‬ ‫‪Human Rights Watch.‬‬ ‫ ‬ ‫‪13‬‬ ‫‪Iraq’s Crime of Genocide:‬‬ ‫‪the Anfal Campaign against‬‬ ‫‪the Kurds. New Haven: Yale‬‬ ‫‪University Press, 1995. 267‬‬ ‫‪ 14‬حمیدة نعناع‪ ،‬رجل وقضیة‪ ،‬بیروت‪:‬‬ ‫المٶسسة العربیة للدراسات والنشر‪، ٢٠٠٠،‬‬ ‫‪١٦٣‬‬ ‫‪Human Rights Watch.‬‬ ‫ ‬ ‫‪15‬‬ ‫‪Iraq’s Crime of Genocide:‬‬

‫‪the Anfal Campaign against‬‬ ‫‪the Kurds. New Haven: Yale‬‬ ‫‪University Press, 1995. Appendix‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ 16‬ج��ەم��ال خ��ەم��ب��ار‪ ،‬م��ەن��ف��اک��ان ل��ێ��رەوە‬ ‫دەستپێدەکەن‪ ،‬سلێمانی‪ :‬چاپخانەی سلێمانی‪،‬‬ ‫‪١٧-١١ ،١٩٩٧‬؛ شێرکۆ بێکەس (‪)٢٠٠٦‬‬ ‫دیوانی شێرکۆ بێکەس‪ :‬بەرگی سێیەم ‪-١٩٧١‬‬ ‫‪ ،١٩٩٣‬کوردستان‪ :‬دەزگای چاپ دیار نییە‪،‬‬ ‫‪٣٥٦-٣٣٢ ،٢٠٠٦‬؛ بەختیار عەلی‪)2006( ،‬‬ ‫شاری مۆسیقارە سپییەکان‪ ،‬سلێمانی‪ :‬رەنج‪.‬‬ ‫رێبوار سیوەیلی‪ )٢٠٠٨( ،‬نەتەوە‌و حیکایەت‬ ‫بەرگی ‪ ،٢-١‬هەولێر‪ :‬دەزگ��ای موکریانی‪،‬‬ ‫‪١٩٢-١٨٣ ،٢٠٠٨‬‬

‫‪27‬‬

‫ئه‌نفال وه‌کو بروسکه‌یه‌ک بۆ هه‌نووکه‌‌و نه‌وه‌ی داهاتوو‬ ‫پاش ئه‌نفالیش ده‌بێ جیهان رازی بکه‌ین‬ ‫‪Anfal operations as a message to the present and‬‬ ‫‪future generations‬‬

‫د‪ .‬ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د پوور‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫پێم وای��ه‌ ب��ۆ باسێکی ره‌ق‌و ت��ه‌ق‌و‬ ‫خۆماڵی له‌سه‌ر ئه‌نفال هیچ پێویستییه‌کی‬ ‫ئ��ه‌وت��ۆم��ان ب��ه‌ ت��ی��ۆری��ی‌و روان��گ��ه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فی‌و ته‌نانه‌ت میتۆدناسیش نییه‌‪،‬‬ ‫واته‌ هیچ پێویست نییه‌ بۆ دیارده‌یه‌کی‬ ‫وه‌ها زه‌ق‌و ره‌ش‌و نامرۆییانه‌ پاساوی‬ ‫فیکری‌و فه‌لسه‌فی بێنینه‌وه‌‪ ،‬بۆ؟ چونکه‌‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌ر الی��ه‌ک��ه‌وه‌ ب��ۆی ب��ڕوان��ی��ن به‌‬ ‫زووترین ک��ات‌و به‌ ئاسانترین شێوه‌‬ ‫خ��ۆی ده‌رده‌خ��ات‌و پێش ب��ه‌ هه‌موو‬ ‫ش��ی��ک��اری‌و به‌ڵگه ‌هێنانه‌وه‌ی ه��زری‬ ‫ده‌گ��رێ��ت‪ .‬ه��ه‌ر بۆیه‌ کاتێک سه‌رنجی‬ ‫زۆر دی��ارده‌ی دی��ک��ه‌ی وه‌ک��و ئه‌نفال‬ ‫ده‌ده‌ین‪ ،‬دیاره‌ کۆمه‌ڵناسی‌و فه‌لسه‌فه‌‌و‬ ‫ده‌روون��ن��اس��ی‌و زانسته‌ سیاسییه‌کان‬ ‫ه��ه‌ر هه‌موویان بێ ‏ئیش ده‌مێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫مه‌گه‌ر ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که‌ بمانه‌وێت سه‌ری‬ ‫خۆمان قاڵ بکه‌ین‌و کۆڕ‌و کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫ب��ێ‏ ب��ڕان��ه‌وه‌و ب��ێ‏ ک��ه‌ڵ��ک��ی ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫دابمه‌زرێنین‪ .‬دی��اره‌ زۆرب��ه‌ی زانسته‌‬ ‫م��رۆی��ی��ه‌ک��ان��ی س��ه‌رده‌م��ی ه��ه‌ن��ووک��ه‌‬ ‫ئه‌گه‌ر بیانه‌وێت به‌بێ خۆخڵه‌تاندن‌و‬ ‫راسته‌وخۆ له‌سه‌ر به‌شێکی زۆر له‌‬ ‫بارودۆخی ئیستا بدوێن زۆر زوو به‌‬ ‫ئه‌نجام ده‌گه‌ن‌و ده‌رئه‌نجامه‌کانیشیان‬ ‫ده‌خه‌نه‌ روو‪ ،‬جا ئ��ه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌‬ ‫ده‌چێته‌ سه‌ر بواری کرده‌یی‌و پڕاکتیک‪،‬‬ ‫که‌ له‌وه‌ ناچێت که‌س خۆی لێ بدات‌و‬ ‫ده‌ستی بۆ به‌رێت‪.‬‬ ‫سه‌یری دیارده‌ ره‌شه‌کانی هه‌نووکه‌‬

‫بکه‌ن‪ ،‬پێم‏وابێ رۆژ نییه‌ به‌ بیانوی‬ ‫دێموکراسی‌و ئ��ازادی ه��ه‌زاران که‌س‬ ‫نه‌چێته‌ ژێر خاک‪ ،‬به‌ بیانوی لیبراڵیزم‬ ‫ه��ه‌زاران که‌س نه‌چێته‌ به‌ندیخانه‌‌و به‌‬ ‫بیانوی پێشکه‌وتن‌و ئاوه‌دانی ئابووری‌و‬ ‫سیاسی‌و کولتووری هه‌زاران نه‌ریت‌و‬ ‫نۆرم‌و به‌ها نه‌فه‌وتێن‪ .‬بۆ هه‌مووشیان‬ ‫پ��اس��اوی م��ێ��ژووی��ی‌و ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی‌و‬ ‫کۆمه‌ڵناسی هه‌یه‪ .‬بۆ نموونه‌ ده‌توانین‬ ‫بڵێین ئ��ه‌وه‌ ت��ێ��چ��ووی��ی پێشکه‌وتنه‌‪،‬‬ ‫م��ێ��ژوو ه��ه‌روا دروس��ت ب��ووه‌‪ ،‬به‌‬ ‫روانگه‌ی پسپۆڕانه‌ شتێک له‌ ئارا دایه‌‌و‬ ‫ئێمه‌ نازانین‪ ،‬جارێ زووه‌ بۆ داوه‌ری‪،‬‬ ‫ئه‌و شتانه‌ هێنده‌ ئاسان نین‪ ،‬یان له‌‬ ‫روانگه‌ی فاڵن فه‌یله‌سووف‌و بیرمه‌نده‌‬ ‫پێویسته‌ جۆرێکی‏تر سه‌یری دیارده‌که‌‬ ‫ب��ک��ه‌ی��ن‪ .‬ک��ه‌وای��ه‌ ئێمه‌ ن��ا‌ب��ێ خ��ۆم��ان‬ ‫زه‌حمه‌ت بده‌ین چۆن کوشتنی حه‌وت‬ ‫هه‌زار که‌س له‌ سوریا بۆ دێموکراسی‬ ‫زه‌رووره‌‌‪ ،‬ئاڵۆزی‌و شه‌ڕی بێ ‏بڕانه‌وه‌‬ ‫ل��ه‌ واڵت��ان‌و ه��ه‌روه‌ه��ا ه��ه‌م��وو ج��ۆره‌‬ ‫نه‌قس‌و ک��ه‌م‌و کورتییه‌ک له‌ جیهانی‬ ‫ئیمڕۆدا کاردانه‌وه‌یه‌کی هه‌یه‪ .‬لێره‌دایه‪‌،‬‬ ‫که‌ ئه‌رکی زانسته‌ مرۆییه‌کان به‌ تێکڕا‬ ‫ده‌بێته‌ وت��ووێ��ژ‌و دیالۆگی بێ ‏که‌ڵک‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��ه‌وه‌ی ‌ یارمه‌تیمان ده‌دات‪ ،‬که‌‬ ‫دیسکۆرسێک‪ ،‬گوتارێک‪ ،‬یان ئایدیایه‌ک‬ ‫پێک ‏بهێنین ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ش��ت��ه‌ک��ان له‌‬ ‫خۆمان بزر بکه‌ین یان به‌ درۆ قه‌نائه‌ت‬ ‫ب��ه‌ خ��ۆم��ان ب��ێ��ن��ی��ن‪ .‬ب��ه‌اڵم ه��اوک��ات‬

‫‪29‬‬

‫ئه‌وه‌شم له‌به‌ر چاوه‌‪ ،‬که‌ گشت زانست ‌ه‬ ‫مرۆییه‌کان یه‌ک جۆر‌و یه‌ک‏ هه‌ڵوێست‬ ‫نین‪ ،‬به‌ڵکو هه‌ندێکیان به‌ راستی ده‌نگ‬ ‫ب��ه‌رز ده‌ک��ه‌ن��ه‌وه‌‌و پ��ێ��داچ��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫دۆخ��ه‌ک��ان ده‌ک��ه‌ن؛ ب��ه‌اڵم ب��ه‌داخ��ه‌وه‌‬ ‫زۆربه‌ی زانسته‌ مرۆییه‌کان‌و به‌ تایبه‌ت‬ ‫زان��س��ت��ه‌ ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ک��ان ت��ووش��ی‬ ‫نه‌خۆشینی پڕۆفێشناڵیزم بوونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌رده‌م��ی س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی زانسته‌‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان مه‌به‌ستی توێژینه‌وه‌‌و‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ ناسینی کۆمه‌ڵگه‌ به‌ ئامانجی‬ ‫چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌کان بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئێستا مه‌به‌ستی سه‌ره‌کی ئه‌وان بۆته‌‬ ‫بیرمه‌ندی بۆ بیرمه‌ندی‪ ،‬واته‌ لێدوان‬ ‫بۆ لێدوان‪ ،‬لێکۆڵینه‌وه‌ بۆ لێکۆڵینه‌وه‌‪.‬‬ ‫چونکه‌ ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی‪ ،‬که‌ بیرمه‌ند بوون‬ ‫ب��ۆت��ه‌ م��ه‌ب��ه‌س��ت‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی ب��ی��ر له‌‬ ‫چ��ی‏ک��ردن��ه‌وه‌ ن��ه‌ب��ۆ‌ت��ه‌ م��ه‌ب��ه‌س��ت‌و‬ ‫ه��ان��ده‌ر‪ .‬ته‌نیا ده‌ب��ێ قسه‌ بکه‌ین تا‬ ‫قسه‌یه‌کمان کردبێت‪ .‬لێره‌ دایه‌ که‌ زانا‌‌و‬ ‫بیرمه‌ند ده‌بێته‌ قاوه‌چی‪ ،‬قسه‌خۆش‌و‬ ‫ه��ه‌راو هۆریاکه‌ر که‌ ب��ه‌رده‌وام ده‌بێ‬ ‫شیکاری‌و خوێندنه‌وه‌ ک��اوێ��ژ بکات‪.‬‬ ‫ئه‌م سه‌ره‌تایه‌ به‌ مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که‌‬ ‫ده‌مهه‌وێت تۆزێک خۆمانه‌‌و به‌ ئاسانی‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌نفال بدوێم‪ .‬بۆیه‌ له‌وانه‌یه‌ به‌‬ ‫پێوه‌ری زانستی یان ئه‌و ج��ۆره‌ی له‌‬ ‫کۆمه‌ڵناسێک چاوه‌ڕوانی ده‌کرێت‪ ،‬قسه‌‬ ‫نه‌که‌م‪.‬‬ ‫هه‌موومان ده‌زانین‪ ،‬که‌ کورد به‌ گشتی‬

‫له‌ پڕۆسه‌ی سێ س��ه‌ده‌ی راب��ردوو‌و‬ ‫کوردی باشوور به‌ تایبه‌ت له‌ سه‌رده‌می‬ ‫س��ه‌دام‏دا چ��ه‌رم��ه‌س��ه‌ری‌و مه‌ینه‌ت‌و‬ ‫ناخۆشییه‌کیان تووش بووه‌‪ ،‬هه‌موومان‬ ‫ده‌زانین‪ ،‬که‌ شاره‌ کورد‌نشینه‌کان له‌‬ ‫زه‌مانی ش��ه‌ڕی نێوان ئێران‌و ئێراقدا‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ل��ه‌ هیچ ‏شتێکدا زۆری��ان به‌ر‬ ‫نه‌که‌وتبێت‪ ،‬له‌ بۆردوومان‌و کوشت‌و‬ ‫کوشتار له‌ پێش ه��ه‌ر هه‌موو شار‌و‬ ‫قه‌ومێکدا بوون‪ .‬کاره‌ساتی هه‌ڵه‌بجه‌و‬ ‫سه‌رده‌شت له‌وه‌ ناچێت جێگه‌یه‌ک بۆ‬ ‫موناقیشه‌‌و قسه‌‌و باس بهێڵێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫وا دیاره‌ ئه‌زموونی کوردی باشوور به‌‬ ‫راستی جیاواز‌ بێت‪ .‬له‌ هه‌شتاکان تا‬ ‫سنوری دوو هه‌زار‪ ،‬کوردی باشوور‬ ‫له‌ به‌رچاوی هه‌ر هه‌موو جیهانیان‌و‬ ‫دام‌و ده‌زگ��ای مافی م��رۆڤ‌و خاچی‬ ‫س��وور‌و ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی ن��ێ��وده‌ول��ه‌ت��ی‬ ‫ئه‌نفال‌و کیمیابارانی ئه‌زموون کرد‪ .‬به‌‬ ‫کورتی‪ ،‬له‌ پڕۆسه‌ی ئه‌نفال زیاتر له‌‬ ‫سه‌دو هه‌شتاو دوو هه‌زار که‌س‪ ،‬واته‌‬ ‫هه‌شتاو دوو ه��ه‌زار ب��ارزان��ی‌و سه‌د‬ ‫هه‌زار خه‌ڵکی دیکه‌ی باشوور ئه‌نفال‬ ‫کران‌و زیاتر له‌ چوار هه‌زارو پێنج سه‌د‬ ‫گوندی ک��وردی وێ��ران ک��را‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌یان شوێن‌و گوندی دیکه‌ش وه‌کوو‬ ‫خ��اک��ی م��ه‌ح��ه‌ڕم��ه‌ ب��ۆی ن��ه‌ب��وو که‌س‬ ‫تێیدا بژی‪ .‬کوشتنی هه‌زاران که‌س له‌‬ ‫ماوه‌یه‌کی کورتدا پێم‏ وایه‌ ئێمه‌ وه‌بیر‬ ‫ئ��ه‌و ئ��ه‌ن��ف��االن��ه‌ ده‌خ��ات��ه‌وه‪ ‌،‬ک��ه‌ واڵت��ه‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫دیموکرات‌و پێشکه‌وتووه‌کانی هه‌نووکه‌ نه‌ بۆ ژنانی لێ‏قه‌وماو‌‌و دڵسووتاوی‬ ‫ده‌یان ساڵ پێش له‌ ئه‌فریقا‌و ئه‌مریکای ک��ورد‪ .‬ره‌ن��گ��ه‌ ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌ش‬ ‫باکوور ده‌یان کرد‪ .‬له‌ هه‌ر حاڵدا له‌به‌ر ج��اروب��ار ده‌وڵه‌تێک ی��ان ده‌زگ��ای��ه‌ک‌و‬ ‫چاوی سیسته‌می نێوده‌وڵه‌تی هه‌زاران رێکخراوه‌یه‌ک له‌ بڕیار‌و نامیلکێکی‏دا‬ ‫ک��ه‌س له‌ کیمیایی هه‌ڵه‌بجه‌دا شه‌هید سه‌دامی تاوانبار بکردایه‌‪ .‬هه‌ر وه‌ک‬ ‫کران‪ .‬لێره‌دا پێویست ناکات چیرۆکی ئێستا جاروبار به‌شار ئه‌سه‌د تاوانبار‬ ‫ئ��ه‌و ک��اره‌س��ات��ه‌ دووب��اره‌ بکه‌ینه‌وه‌‌و ده‌کرێت‪ ،‬به‌اڵم کوشتنی حه‌فتا هه‌زار‬ ‫له‌سه‌ر سه‌د‌و هه‌زار‌و چۆن کوشتن‌و که‌س نه‌بۆ‌ته‌ هۆی ئ��ه‌وه‪ ،‬که‌ جیهان‌و‬ ‫چ��ۆن ئ��اواره‌ ب��وون‌و بۆ ک��وێ ئ��اواره‌ زلهێزه‌کان ده‌ست به‌رنه‌ کۆتایی‏پێدان‬ ‫ب��وون بیکه‌ینه‌ ب��اس‌و ناکۆکی‪ .‬به‌ڵکو به‌ شه‌ڕی سووریا‪ .‬کورد ئه‌نفال کرا‪،‬‬ ‫ده‌مه‌وێت له‌ سه‌ر بنه‌مای ئه‌و ئه‌زموونه‌ ه��ه‌زاران که‌س ئیمرۆ له ‌ژێر گڵدایه‌‌و‬ ‫ره‌ش��ه‪ ‌،‬که‌ بوومانه‌‪ ،‬چه‌ند پرسیارێک خه‌ون‌و خه‌یاڵی تاریکی ئه‌و کاره‌ساته‌‬ ‫ئ��اراس��ت��ه‌ ب��ک��ه‌م‌و وه‌اڵم��ی تاکه‌که‌سی ره‌نگه‌‪ ،‬تا ده‌یان ساڵی دیکه‌ بۆ زۆربه‌ی‬ ‫خۆشمی پێ‏بده‌مه‌وه‌‪ .‬یه‌که‌م پرسیار ن��ه‌وه‌ک��ان��ی داه��ات��وو ه��ه‌ر ترسناک‌و‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که‌ ئایا له‌ سه‌رده‌می ئه‌نفال‌و دڵ��ت��ه‌زێ��ن بێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم وه‌اڵم��ی م��ن به‌‬ ‫کیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه‌و ده‌یان کاره‌ساتی پرسیاره‌که‌م ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئێمه‌ له ‌به‌رچاو‬ ‫دڵته‌زێنی دیکه‌ بۆ هیچ هه‌ڵوێستێکی هه‌ر هه‌موو جیهانیان ئه‌نفال کراین‪.‬‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی جیدی‌و دڵسۆزانه‌ به‌رامبه‌ر ل��ه‌ رووی ئ��ی��داری‌و سیاسی س��ه‌دام‬ ‫به‌ کورد ده‌رنه‌بڕا؟ ئایا ئه‌و سه‌رده‌مه‌ تاوانبار ده‌کرا‪ ،‬به‌اڵم له‌ رووی ژیان‌و‬ ‫ده‌زگ��ای م��اف��ی م��رۆڤ ن��ه‌ب��وو؟ ئایا وه‌چه‌و رۆحه‌وه‌ ئێمه‌ی کورد بووین‪،‬‬ ‫سازمانی نێوده‌وڵه‌تی دانه‌مه‌زرابوو؟ که‌ ده‌بوو تێچویه‌که‌ی بده‌ین‪.‬‬ ‫ئایا سیسته‌می دێموکراتیک‌و مرۆڤ‏ پ��رس��ی��اری دووه��ه‌م ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ‌،‬که‌‬ ‫دۆستانه‌ی سه‌رمایه‌داری یان کۆمۆنیزم نه‌ته‌وه‌یه‌ک یان واڵتێکی ئه‌نفال‏کراو‌و‬ ‫یان به‌ هه‌ر ناوێکی‏تر له‌ دایک نه‌ببوو؟ ب��ه‌ق��ورب��ان��ی‏ک��راو پ��ێ��وی��س��ت��ه‌ چ��ۆن‬ ‫ئایا ئه‌و چه‏ک‌و م��ه‌واده‌ کیمیاییانه‌ له‌ ب��ه‌ره‌وڕووی ژی��ان��ی ه��ه‌ن��ووک��ه‌‌و‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت به‌رهه‌م ده‌ه��ات یان واڵته‌ داهاتووی خۆیه‌وه‌ بێت‪ .‬ده‌بێت چۆن‬ ‫ئه‌وروپییه‌کان ده‌یاندا به‌ سه‌دام؟ دیاره‌ سه‌یری رابردووی خۆی بکات‌و چۆن‬ ‫بێ ‏گومان هه‌موو ئه‌و شتانه‌ هه‌بوون‪ ،‬به‌ره‌و داهاتوو هه‌نگاو بنێت؟ به‌ داخێکی‬ ‫ب��ه‌اڵم نه ‌بۆ به‌رگری له‌ ک��ورد‪ ،‬نه ‌بۆ ه��ێ��ج��گ��ار زۆره‌وه‌ ک��ورد ب��ه‌ گشتی‬ ‫منااڵنی بێ دایک‌و باوک ‏کراوی کورد‪ ،‬به‌ روانگه‌یه‌کی هه‌سته‌کی‪ ،‬عاتیفی‌و‬

‫‪31‬‬

‫خه‌یاڵی ب��ه‌ره‌وڕووی مێژووی خۆی‬ ‫بۆ‌ته‌وه‪ .‬بۆ نموونه‌ له‌ سه‌دا هه‌شتای‬ ‫نووسراوه‌ مێژوییه‌کانی ئێمه‌ مێژووی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ره‌گه‌زی‌و قه‌ومین‪ .‬خۆ دیارده‌‬ ‫نکۆڵی له‌ مێژووی سیاسی‌و ره‌گه‌زی‬ ‫ناکرێت‪ ،‬به‌اڵم نابێت روانگه‌یه‌کی وه‌ها‬ ‫زێده‌ڕویانه‌ بگرینه‌ پێش‪ ،‬که‌ نه‌هێڵێت‬ ‫زۆر بواری دیکه‌ش ببینین‪ .‬له‌ بواری‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ئه‌نفال‌و کاره‌ساته‌کانی‬ ‫دیکه‌ش پێویسته‌ له‌ هه‌ڵوێستی شیعری‌و‬ ‫کڕوزانه‌وه‌‌و پێ‏ هه‌اڵ گوتن‌و پاڕانه‌وه‌‬ ‫تۆزێک دووره‌ په‌رێزی بکه‌ین‌و قۆناغی‬ ‫کڕوزانه‌وه‌‌و عاتیفی تێپه‌ڕێنین‌‪ .‬ئه‌نفال‬ ‫ده‌بێت به‌ میتۆدێکی وه‌ه��ا فه‌لسه‌فی‪،‬‬ ‫ئه‌ده‌بی‪ ،‬کۆمه‌ڵناسانه‌‌و ده‌روونناسانه‌‬ ‫ب��خ��وێ��ن��ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ک��ه‌ راڤ��ه‌ی��ه‌ک��ی ن��وێ‌و‬ ‫هه‌ڵکه‌وتوی لێ ‏ده‌ربێت‪ .‬خوێندنه‌وه‌یه‌ک‪،‬‬ ‫ک��ه‌ وێ��ڕای رێ��زدان��ان��ی ب��ه‌رده‌وام بۆ‬ ‫رابردوو‌و قوربانیه‌کانی ئه‌و کاره‌ساته‌‪،‬‬ ‫بتوانێت هه‌ڵگری چرای روونی رێگه‌ی‬ ‫نادیاری داهاتووی کورد‌ به‌ تایبه‌ت له‌‬ ‫باشوور بێت‪ .‬خوێندنه‌وه‌ی شاعیرانه‌ی‬ ‫س��اده‌‪ ،‬گ��ۆران��ی ب��ه‌ س��ۆز‌و گ��ری��ان‌و‬ ‫ت��اوان��ب��ارک��ردن��ی س��ه‌دام��ێ��ک‪ ،‬ک��ه‌ چیتر‬ ‫نه‌ماوه‌‌و کۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵوتی ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌‪ ،‬که‌ ئێستاش بۆته‌ شه‌ریک‌و‬ ‫برابه‌شی ئابووری‌و سیاسی‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫ک��ول��ت��ووری ک��ورد‪ ،‬چ��ی��دی ناتوانێت‬ ‫گونجاو بێت‪ .‬زۆرب��ه‌ی تاوانباره‌کانی‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌مه‌ له‌ سیستمی نێوده‌وڵه‌تیدا‬

‫خ��ۆی��ان ب��ۆ ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی ک��ۆڕ‌و‬ ‫کۆبوونه‌وه‌‌و تاوانبارکردنی ئه‌و جۆره‌‬ ‫کاره‌ساتانه‌ ئێستا پێشه‌نگن‪ ،‬که‌واته‌‬ ‫خه‌ریکین بۆ کێ باسی‌ به‌سه‌رهاتی‬ ‫خۆمان ده‌که‌ین‌و چیرۆکی خۆمان بۆ‬ ‫کێ ده‌گێڕینه‌وه؟ ب��ه‌داخ��ه‌وه‌ زۆرب��ه‌ی‬ ‫ئێمه‌ی ک��ورد به‌ ه��ه‌ر هۆکارێک بێت‬ ‫ئێستاش چاوه‌ڕوانین‌و دڵخۆشین‪ ،‬که‌‬ ‫ئه‌نفال‌و کاره‌ساتی هه‌ڵه‌بجه‌ له‌ الیه‌ن‬ ‫واڵته‌ پێشکه‌وتووه‌کانه‌وه‌ به‌ جینۆساید‬ ‫بناسرێن؛ واته‌ ئه‌گه‌ر ئه‌وان به‌ جینۆساید‬ ‫نه‌یزانن‌و نه‌یناسێنن ئه‌وا ده‌بێ خه‌فه‌ت‬ ‫بخۆین‌و قه‌ناعه‌تیان پێبێنین به‌شکۆ‬ ‫دانی پێدابنێن‪ .‬ئایا ئه‌گه‌ر به‌ جینۆساید‬ ‫له‌ قه‌ڵه‌م نه‌درێین ئه‌وا لێمان ده‌قه‌ومێت؟‬ ‫ئ��ای��ا ب��ه‌ راس��ت��ی پێویسته‌ ل��ه‌ رووی‬ ‫ئ��ی��داری‌و فه‌رمیه‌وه‌ بڵێین جینۆساید‬ ‫کراوین‌و ئه‌گه‌ر ناوی ئه‌وه‌ی لێنه‌هێنن‬ ‫ئه‌وا جینۆساید نییه‌‌و شتێکی دیکه‌یه‌؟‬ ‫ئ��ای��ا پ��اش ئ��ه‌و گشته‌ ده‌رب��ه‌ده‌ری‌و‬ ‫شه‌هیددان‌و قوربانی دانه‌ هێشتا هه‌ر‬ ‫ده‌بێت جیهان رازی بکه‌ین؟ هه‌ڵوێستی‬ ‫تاکه‌که‌سی من زه‌روره‌تی خوێندنه‌وه‌ی‌‬ ‫زان��س��ت��ی‌و ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی‌و ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‬ ‫ئه‌نفاله‌‪ .‬به‌ جۆرێک که‌ بتوانین بیکه‌ینه‌‬ ‫ب��ه‌ردی بناغه‌ یان به‌ردێکی بناغه‌ بۆ‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی ش��ون��اس‌و ک��ول��ت��ووری‬ ‫هه‌نووکه‌‌و داهاتووی کورد‪ ،‬وه‌ک چۆن‬ ‫جوله‌که‌کان توانیان ل��ه‌ هۆلۆکۆست‬ ‫ک��ه‌ڵ��ک وه‌رب��گ��رن‌و بیکه‌نه‌ خه‌ونێکی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫راسته‌قینه‌ بۆ دامه‌زراندنی نه‌ته‌وه‌یه‌ک‪.‬‬ ‫پێویسته‌ ئ��ه‌ن��ف��ال ب��ۆ خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی‬ ‫دووب��اره‌‌ی عه‌قڵیه‌تی ک��وردی که‌ڵکی‬ ‫لێ وه‌ربگردرێت تا جارێکی‌تر ئه‌نفال‬ ‫ئه‌زموون نه‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫دوای��ی��ن پ��رس��ی��اری م��ن ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬که‌‬ ‫ئایا ئه‌نفال کۆتایی پێ ه��ات��ووه‌؟ یان‬ ‫ئێستاش هه‌ر خه‌ریکین ئه‌نفال ده‌کرێن؟‬ ‫ئه‌و پرسیاره‌ به‌ رای من گرینگترتن‬ ‫پرسیاری ئیمرۆی کورده‌‪ .‬دیاره‌ ئیمرۆ‬ ‫ئه‌نفالی فیزیکی واته‌ ره‌شه ‌کو‌ژی که‌م‬ ‫ب��ۆت��ه‌وه‌ ی��ان ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی سیستمی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی ج��ارێ ن��اه��ێ��ڵ��ێ��ت الن��ی��ک��ه‌م‬ ‫هه‌موو نه‌ته‌وه‌یه‌ک یان واڵتێک ئه‌نفال‬ ‫بکرێت‪ .‬هه‌ڵبه‌ت نه‌ته‌وه‌یه‌ک که‌ مێژوو‬ ‫نه‌خوێنێته‌وه‌‌و له‌ مێژوو ئامۆژگاری‬ ‫نه‌گرێت‪ ،‬مه‌حکومه‌ به‌ دووباره‌کردنه‌وه‌ی‬ ‫مێژوو‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌نفال ده‌توانێت رواڵه‌تی‬ ‫دیکه‌شی هه‌بێ‪ .‬ئه‌نفالی کولتووری‪،‬‬ ‫ئه‌نفالی ئابووری‪ ،‬ئه‌نفالی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫زۆر بواری دیکه‌‪ .‬واته‌ ده‌کرێت واڵتێک‬ ‫ل��ه‌ رووی ک��ول��ت��ووری ی��ان ئ��اب��ووری‬ ‫ره‌خنه‌ بکرێت‪ .‬وه‌ختێک له‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک‬ ‫شوناس‪ ،‬ئه‌ده‌بیات‪ ،‬زمان‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ یان‬ ‫زۆر پاشکه‌وتی مێژوویی‌و کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ون بکرێن‌و خه‌ڵک به‌ هه‌ر هۆکارێک‬ ‫خ��ۆی��ان��ی ب��ۆ م��ان��دوو ن��ه‌ک��ه‌ن ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫ده‌بێته‌ جۆره‌ ئه‌نفالێک‪ .‬له‌ ماوه‌ی ده‌یه‌ی‬ ‫رابردوودا کوردستانی باشوور دیاره‌‬ ‫گۆڕانکارییه‌کی ق��ووڵ‌و هه‌مه‌الیه‌نه‌ی‬

‫به‌سه‌ر داهاتووه‌‪ .‬ئاوه‌دانی‪ ،‬کاره‌با‪ ،‬غاز‪،‬‬ ‫رێگا‌و بان‪ ،‬شارنشینی‪ ،‬زانکۆییه‌کان‪،‬‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌گ��وزاری ب��ی��ان��ی‪ ،‬شه‌ریکه‌‌و‬ ‫کۆمپانیا‌کان؛ ئه‌وانه‌ به راستی بۆ ئه‌م‬ ‫واڵته ‌جێگه‌ی شانازی‌و ده‌ستخۆشی‌و‬ ‫پێزانینه‌‪ ،‬به‌ تایبه‌ت‪ ،‬که‌ ده‌ساڵ زیاتر له‌‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی باشوور تێپه‌ڕ نه‌بووه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫به‌رپرسان‌و به‌ڕێوه‌به‌رانی کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫ئێمه‌ هاوکات له‌گه‌ڵ خزمه‌تگوزاری‌و‬ ‫گه‌شه‌پێدانی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابووری‌و‬ ‫به‌ تایبه‌ت کولتووری ده‌بێ هۆشیاری‬ ‫خۆیان زیاتر بکه‌ن‪ ،‬واته‌ ده‌رئه‌نجامه‌‬ ‫ج��ۆرواج��ۆره‌ک��ان��ی س��ی��اس��ه‌ت��ه‌ک��ان��ی‬ ‫ئ��اوه‌دان��ی‌و گ��ه‌ش��ه‌‌و پێشکه‌وتنیان له‌‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی باشوور له‌ به‌رچاو بێت‪.‬‬ ‫واته‌ ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ هه‌یه‌ که‌ شوناس‪،‬‬ ‫زم��ان‪ ،‬کولتوور‌و زۆر داب‌و نه‌ریتی‬ ‫جوانی کورده‌واری وێران بکرێت‪ .‬خۆ‬ ‫ئێمه‌ ده‌زانین‪ ،‬که‌ مۆدێرنیته‌‌و نه‌ریت‬ ‫زۆر ج��اران دژ به‌ یه‌کتر ده‌وه‌س��ت��ن‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ت��ا ک��ات��ی خ��ۆی ن��ه‌ه��ات��ووه‌ با‬ ‫ن��ه‌ری��ت��ه‌ک��ان��م��ان ن��ه‌م��رن ی��ان خ��ۆم��ان‬ ‫نه‌یان نێژین‪ .‬ئه‌گه‌ر بمه‌وێ تۆزێک به‌‬ ‫وردی قسه‌ بکه‌م پێویسته‌ ئاماژه‌ به‌و‬ ‫خاڵه‌ بکه‌م‪ ،‬که‌ په‌ره‌سه‌ندنی خوێندن‬ ‫ب��ه‌ زم��ان��ه‌ک��ان��ی ئینگلیزی‌و ت��ورک��ی‌و‬ ‫عه‌ره‌بی خۆی له‌ خۆیدا شتێکی زۆر‬ ‫پێویست‌و گرینگه‌ بۆ نه‌وه‌ی داهاتوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم هاوکات ده‌بێ ئاگاداری ئه‌وه‌ش‬ ‫بین‪ ،‬که‌ زمانی کوردی کوێر نه‌بێته‌وه‌‪،‬‬

‫‪33‬‬

‫چونکه‌ ئه‌گه‌ر له‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک زمان‬ ‫کوێر بووه‌ یان تووشی شلی‌و قه‌یران‬ ‫ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌وا به‌ زووترین کات قه‌یرانی‬ ‫شوناس‌و هویه‌تی خۆی ده‌خاته‌ روو‪.‬‬ ‫له‌ الیه‌کی تره‌وه‌‪ ،‬په‌ره‌سه‌ندن‌و هێرشی‬ ‫کۆمپانیاکان بۆ باشوور‪ ،‬ره‌نگه نیشانه‌ی‬ ‫ئ��اوه‌دان��ی‌و ئ��اس��ای��ش‌و ئ��ه‌م��ن��ی��ه‌ت‌و‬ ‫ب��ه‌خ��ت��ه‌وه‌ری��ی ئ��اب��ووری‌و سیاسییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ها‌وکات کۆمه‌ڵگه‌ به‌ره‌و جۆرێک‬ ‫ک��ول��ت��ووری م��ه‌س��ره‌ف‌و ب��ه‌رخ��ۆری‌و‬ ‫سڕ بوون ده‌بات‌و ته‌نانه‌ت ناونیشانی‬ ‫ک��وردی��ش ل��ه‌س��ه‌ر دوک��ان‌و ب��ازار‬ ‫ده‌س��ڕێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ه��روژم��ی کۆمپانیاکانی‬ ‫ف��رۆش��ت��ن��ی س��ه‌ی��اره‌ وای ک��ردووه‌‪،‬‬ ‫که‌ زیاتر له‌ دوو ملیۆن س��ه‌ی��اره‌ له‌‬ ‫باشووردا ده‌جوڵێت‌و ئه‌وه‌نده‌ی دیش‬ ‫له‌ م��ه‌ع��ره‌ز‌ان چ��اوه‌ڕوان��ی کڕیارانن‪.‬‬ ‫ده‌رئه‌نجامی ئه‌و هروژمه‌ بۆته‌ تڕافیک‌و‬ ‫ده‌ی��ان ک��ێ��ش��ه‌ی رووح��ی‌و ف��ی��ک��ری‪.‬‬ ‫ئ��اوه‌دان��ی‌و شارنشینی‌و ڤێالنشینی‬ ‫خه‌ریکه‌ ژینگه‌ وێران ده‌کات‌و پێویسته‌‬

‫له‌ بیر نه‌وه‌ی داهاتووش بین‌و خه‌ون‌و‬ ‫خه‌یاڵی خۆشی ژیانی ئێستا فریومان‬ ‫ن��ه‌دات‌و ئه‌ژنۆمان نه‌شکێنێت‪ .‬ئه‌وانه‌‬ ‫هه‌موویان جۆره‌ ئه‌نفالێکن‪ ،‬که‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫پ�لان‌و به‌رنامێکیان بۆ دانه‌ڕێژین له‌‬ ‫داهاتوودا ناتوانین به‌ره‌نگاریان بین‌و‬ ‫چاره‌سه‌ریان بکه‌ین‪.‬‬ ‫ئێمه‌ی ک��ورد‌و ب��ه ‌ت��ای��ب��ه‌ت ک��وردی‬ ‫ب��اش��وور پ��اش ده‌ی��ان س��اڵ خه‌بات‌و‬ ‫ش��ۆڕش‪ ،‬پ��اش��ی ده‌ی��ان ئ��ه‌زم��وون��ی‬ ‫ن��ائ��اس��ای��ی ده‌ب��ێ��ت ه��ه‌وڵ ب��ده‌ی��ن‪ ،‬که‌‬ ‫بگه‌ینه‌ ئ��ه‌و ئاسته‪ ‌،‬که‌ له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‌و به‌ تایبه‌ت رۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاست ده‌ورێکی وه‌ها سه‌ره‌کی‌و‬ ‫عاقاڵنه‌ بگێڕین‪ ،‬که‌ سیسته‌می جیهانی‬ ‫نه‌توانێت جارێکی‌تر به‌ چاره‌نووسی‬ ‫ئیمه‌ بێ‏ ت��ه‌ف��اوه‌ت ب��ێ��ت‌و ت��ه‌ن��ی��ا به‌‬ ‫شێوه‌ی سیاسی‌و فه‌رمی‌و بڕیارنامه‌ی‬ ‫به‌رگریمان ل��ێ ب��ک��ات‌و دان ب��ه‌ مافی‬ ‫ئێمه‌دا بنێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫ئەنـفال‪ ،‬چــەرخی زانست‪ ،‬بــەعسیزم‬ ‫دیــدێكی نــوێ‌‬ ‫‪Anfal, age of Science, Baathism‬‬ ‫‪A new perspective‬‬

‫رایان عوسمان‬

‫‪35‬‬

‫بەرایی‬ ‫دوان ل��ە ب��ارەی ه��ات��ن��ی م��ۆدێ��رن��ە‬ ‫وەك ق��ۆن��اغ‌‌و وەك دەره��اوی��ش��ت��ەی‬ ‫ئەم قۆناغەش بۆ ئێمە وەك نەتەوە‌‌و‬ ‫كولتوورێكی بن دەست‪ ،‬رەنگە لە زۆر‬ ‫رووەوە ج��ی��اوازی ل��ە ت��ەك ن��ەت��ەوە‪،‬‬ ‫ی��ان شوناسی كولتوورێكی جیاواز‬ ‫لە ئێمە بە دوای خۆیدا بهێنێت‪ .‬یانی‬ ‫هاتنی مۆدێرنە لە خۆیدا بۆ هەموو‬ ‫ن��ەت��ەوەك��ان ب��ەوان��ەش��ەوە‪ ،‬كە خۆیان‬ ‫ف��اك��ت��ەری س��ەره��ەڵ��دان��ی قۆناغەكەن‪،‬‬ ‫دەش��ێ لە رووی دەرەن��ج��ام‌‌و دانانی‬ ‫كاریگەرییەوە خاوەنی تایبەتمەندی‌‌و‬ ‫جیاوازی بێت‪ ،‬چونكە هەموو نەتەوەو‬ ‫ك��ول��ت��وورەك��ان ل��ە خ��ۆی��ان��دا خ��اوەن��ی‬ ‫ج��ۆرێ��ك ل��ە ب��ون��ی��اد‌‌و پ��ێ��ك��ه��ات��ەن‪ ،‬كە‬ ‫هاتنی م��ۆدێ��رن��ە‌‌و پ��ێ��ش��وازی كردنی‬ ‫دۆخەكەو كەوتنەوەی كاریگەرییەكان‌‌و‬ ‫دەرهاویشتەكان دیاری دەكات‪.‬‬ ‫دەبێت بڵێین مۆدێرنە بۆ كولتووری بن‬ ‫دەست‌‌و زاڵ وەك یەك نییە‌‌و كاریگەری‬ ‫چوونیەك دانانێت‪ ،‬كەواتە شیكردنەوەی‬ ‫قۆناغەكە‌‌و كاریگەرییەكان‌‌و تەرجەمە‬ ‫كردنی سەرجەم دەسكەوت‌‌و ماناكانی‬ ‫سەربەم قۆناغە بۆ نەتەوەوكولتوورە‬ ‫جیاكان‪ ،‬رەنگ‌‌و بۆیەكی جیاوازی هەیە‪.‬‬ ‫ل��ەم روان��گ��ەی��ەوە ش��رۆڤ��ەك��ردن��ی ئەم‬ ‫قۆناغە بۆ ئێمەی كورد تەواو جیاوازە‬ ‫لە نەتەوەكانی‌تر‌‌و ناكرێت بێ‌ پێداگرتن‬

‫لە سەر تایبەتمەندییەكانی كۆمەڵگه‌ی‬ ‫خۆمان‪ ،‬خەسارناسی‪ ،‬یان سودەكانی‬ ‫ئ��ەم قۆناغە دەرب��خ��ەی��ن‪ .‬ئ��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫لێرە مەبەستمانە‪ ،‬خستنەڕووی ئەو‬ ‫پێشهاتانەیە‪ ،‬كە ئەم قۆناغە بۆ ئێمەی‬ ‫هێناوە‌‌و كەمتر لە رۆشنبیری‌‌و ئاگایی‬ ‫گ��ش��ت��ی��دا ه��ەس��ت��ی��ان پ��ێ��ك��راوە‌‌و وەك‬ ‫خۆیان شرۆڤە ك��راون‪ .‬بۆ تێگەیشتن‬ ‫لە سەرجەم ره‌هه‌ندەكان‌‌و ئاوڕدانەوە‬ ‫بۆ خۆمان‪ ،‬پێویستمان بە دەرخستن‌‌و‬ ‫ئامادەكردنەوەی چوارچێوەی گەورەتر‬ ‫بۆ قۆناغەكە لە بۆتەی جیهانیدا هەیە‪،‬‬ ‫ه��او ك��ات دەبێت كاریگەری جیهانی‬ ‫ئەم قۆناغە‌‌و خراپەكانی شیبكەینەوە‪،‬‬ ‫چونكە نامانەوێت لەسەر دەسكەوت‌‌و‬ ‫مانا باشەكانی بوەستین‌‌و دوات��ر لە‬ ‫سەر جیهانی زانست‌‌و مەترسییەكانی‬ ‫ب��ۆ س��ەر ب��وون‌‌و دەرك��ەوت��ن��ی ك��ورد‬ ‫وەك نەتەوەیەكی بێكەس لە كۆمەڵگه‌ی‬ ‫جیهانیدا شیبكەینەوە‪.‬‬ ‫ه��ات��ن��ی م��ۆدێ��رن��ە وەك م��ژدەی��ەك��ی‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری‌‌و باشتركردنی ژی��ان لە‬ ‫س��ەر ك��ۆی ئاستەكان ل��ە كۆمەڵگه‌ی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی��دا ب��ڕواك��ردن��ێ��ك��ی پ��ێ��ش‬ ‫ئ��ەزم��وون��ی��ان��ەی م��روڤ��ی ئ��ەم قۆناغە‬ ‫ب��وو‪ ،‬ب��ەوەی‪ ،‬ك��ە م��رۆڤ��ای��ەت��ی وەك‬ ‫پرۆژەیەكی تەواو‌‌و بێ‌ خەوش چاوی‬ ‫لێ دەكرد‪ .‬مۆدێرنە پێش وەخت هیوای‬ ‫نەتەوە بااڵكان بۆ دەستراگەیشتن بە‬ ‫كۆنترۆڵكردنی ت��ەواوەت��ی��ی جیهان‌‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫دەس��ت��ب��ەس��ەرداگ��رت��ن��ی ت��ەواوی ئ��ەو‬ ‫چاالكیانەی لێرەو لەوێ‌ مرۆڤ پێیان‬ ‫هەڵدەستا‪ .‬واتە ئەگەر ‌‌وا بیربكەینەوە‪،‬‬ ‫كە دەرەنجامی ئەم قۆناغە بریتییە لە‬ ‫دەستڕاگەیشتنی مرۆڤی بەرهەمهێن‬ ‫ب��ەك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردن‌‌و بەكارهێنانەوەی‬ ‫مرۆڤی بەركارهێن‪ ،‬دەبێت بڵێین ئەمە‬ ‫خواستی گەورەكان بەرهەمی هێناوە‌‌و‬ ‫مۆدێرنە نەبەستینەوە بە بەشداریی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ی جیهانییەوە‪ ،‬ل��ێ��رەوە یەك‬ ‫راست ئەوە روون دەبێتەوە‪ ،‬كە ئەم‬ ‫قۆناغە سەرلەبەری خەون‌‌و پرۆژەی‬ ‫گەورەكانە بە سەر یەكەی بچووكتر لە‬ ‫خۆیان لە كۆمەڵی جیهانی دا‌‌وا ناكرێت‬ ‫وەك پرۆژەیەكی پێشنیاركراوی مرۆڤ‬ ‫لەسەر زەوی بە گشتی چاوی لێبكەین‪.‬‬ ‫خواستی بە جیهانیكردنی ئەم قۆناغەش‬ ‫هەمان خواستی دەست بەسەرداگرتنی‬ ‫تەواوی مرۆڤایەتی بوو‪ ،‬بۆیە مۆدێرنە‬ ‫دەبێت وەك پرۆژەیەكی گەورەكان‌‌و‬ ‫هێرشی ئیمپریالیزمی فەرهەنگی بۆ‬ ‫س��ەر بچوكترەكان ل��ە جیهاندا چاو‬ ‫لێبكەین‪.‬‬ ‫م��ۆدێ��رن��ی��ت��ە ره‌ه��ه‌ن��دی ب��ااڵ ن��واڕی‬ ‫كۆمەڵگه‌ی جیهانیشی هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫دوای ئەزموون دێتە ئاراوە‪ ،‬چونكە وەك‬ ‫ئاماژەی پێكرا بەر لە ئەزموون ئەوانەی‬ ‫بەرهەمهێنی ئ��ەم ق��ۆن��اغ��ەن خەونی‬ ‫دەست بە سەر داگرتنی جیهانیان هەیە‬ ‫وەك كەمینەیەكی پاوەنخواز‪ ،‬لێرەوە‬

‫م��ۆدێ��رن��ە پ��ێ��ش ئ��ەزم��وون خواستی‬ ‫ب��چ��ووك��ەك��ان��ە‌‌و ل��ەس��ەر هێڵی ئ��ەوان‬ ‫رێ��دەك��ات‌‌و ب��ە روون��ی ئ��ەم پ��رۆژەی��ە‬ ‫دەكرێتە پرۆژەیەكی پێشنیاركراوی‬ ‫جیهانی‪ .‬هەرچی دەرهاویشتەكانیشی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە دەب��ێ��ت��ە دوای ئ��ەزم��وون‪،‬‬ ‫مۆدێرنە دەچێتە دەرەوەی خواستی‬ ‫كەمینە‌‌و دەبێتە خواستی هەمووەكی‌‌و‬ ‫هەرچی سەربەم جیهانە هەیە(گشت)‬ ‫نوێنەرایەتی دەكات‪.‬‬ ‫كەواتە بۆ تێگەیشتن لە مۆدێرنیتە‬ ‫دەب��ێ��ت بڵێین پ��ێ��ش ئ��ەزم��وون ئ��ەم‬ ‫قۆناغە وەك ئایدیاڵ خۆی بۆ جیهانی‬ ‫مرۆڤایەتی وێنا دەكات‌و وەك خواستی‬ ‫بچوكەكان وێنا دەكرێت‪ ،‬بەاڵم دوای‬ ‫ئ��ەزم��وون��ك��ردن��ی دۆخ��ەك��ە ل��ەم هێڵە‬ ‫دەچ��ێ��ت��ە دەرەوە‌‌و رووداوەك��ان��ی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ان ب��ە ت��ەواوی جیهانەوە‬ ‫هەیە‌‌و مۆدێرنە رووی‌‌تریشی هەیە‪،‬‬ ‫ك��ە ب��ەره��ەم��ێ��ن��ەرەك��ان��ی��ش��ی ن��ات��وان��ن‬ ‫چوارچێوەی بگرن‌‌و ئاراستەی بكەن‪.‬‬ ‫كەواتە هاتنی مۆدێرنە لە خواستێكی‬ ‫ل��ە چ��وارچ��ێ��وە دراوەوە ب��ۆ ناچیزە‬ ‫ب��وون��ی روڵ��ی م��رۆڤ��ی ب��ەره��ەم��ێ��ن��ی‬ ‫خ��ودی قۆناغەكەو پەكخستنی دۆزی‬ ‫م��رۆڤ��ای��ەت��ی‪ ،‬وەك ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ی‬ ‫خ��ۆش��گ��وزەران��ی‌‌و گ��ەش��ەك��ردن��ی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان ك��ول��ت��وورەك��ان‌‌و‬ ‫ب��چ��ووك��ردن��ەوەی س��ن��وری ن��ێ��وان‬ ‫نەتەوەكان دەخوێنرێتەوە‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫س��ەب��ارەت بە هاتن‌‌و لە دایكبوونی‬ ‫مۆدێرنە‪ ،‬زۆر تیۆرو شیكردنەوە هەن‪،‬‬ ‫ئەوانەی بۆ ئێمە جێگای بایەخن دەشێ‌‬ ‫ئ��ەوان��ە ب��ن‪ ،‬ك��ە ك��ار ل��ە س��ەر رەخنە‬ ‫كردنی دۆخ��ەك��ە دەك��ەن‌‌و هۆشیاری‬ ‫دەدەن‪ ،‬چونكە بۆ ئێمە وەك كولتوورو‬ ‫نەتەوەی بندەست‪ ،‬ئەم قۆناغە هیچكات‬ ‫وەك خۆی دەرفەتی ئەزموونكردنی‬ ‫نەبووە‌‌و بگرە هەوڵی بچوككردنەوە‌‌و‬ ‫تیاچوونی ئێمە لەم دۆخە دا زیاتر بووە‪،‬‬ ‫بۆیە پێویستە لەسەر شكستەكانی ئەم‬ ‫قۆناغە قسە بكەین‪.‬‬ ‫تێگەیشتن لە مۆدێرنیتە‌‌و جیاوازی‬ ‫ئەم دۆخە بۆ مرۆڤی كورد‬ ‫هاتنی دۆخی مۆدێرنه بۆ ئێمەی كورد‬ ‫لە تەك ت��ەواوی كۆمەڵگه‌كانی جیهان‬ ‫دا ج��ی��اوازی ب��ەرچ��اوی هەیە‪ ،‬چونكە‬ ‫مەترسیدارترین پرۆسەی لە ناوبردنی‬ ‫كورد لەم دۆخە دا دەستی پێكرد‪ ،‬كە‬ ‫پێشهاتەكانی ئەم قۆناغە زۆر بەرچاون‌‌و‬ ‫لە مێژووی كورددا وەك لێسەندنەوەی‬ ‫ش��ون��اس‌‌و ب��وون��ی ئ��ەم ن��ەت��ەوەی��ە لە‬ ‫مافی ژیان‌‌و خۆنمایشكردن بە تەواوی‬ ‫تایبەتمەندییەكانەوە دەن��اس��رێ��ت��ەوە‪.‬‬ ‫م��ۆدێ��رن��ە وەك ب��ەخ��ش��ەری دۆخ‌‌و‬ ‫پرۆژەیەكی تەواوكرا بۆ ژیانی مرۆڤی‬ ‫هاوچەرخ‪ ،‬خۆی بە تەواوی نەتەوەكانی‬ ‫جیهان ناساند‪ ،‬ب��ەاڵم بۆ ئێمە لە بێ‌‬

‫پشتیوانی‌‌و تەنیا كردنەوە هیچی‌‌تری‬ ‫پێنەبوو‪ .‬دەبێت لێرەدا لە سەر ئەوە‬ ‫زۆر بوەستین‪ ،‬كە مۆدێرنە بۆ ئێمە لە‬ ‫سەندنەوەی ئەو دۆخەی‪ ،‬كە هەشمان‬ ‫بوو وەك كۆمەڵگه‌یەكی مرۆیی‪ ،‬هیچ‬ ‫دەسكەوتێكی ن��ەب��وو‌‌و ب��ەداخ��ەوە لە‬ ‫هوشیاری ئێستاماندا دڵخۆش بوون بە‬ ‫كرانەوە بە رووی كۆمەڵگه‌كانی جیهان‌‌و‬ ‫پێشكەوتنی ئاستی پ��ەروەردەی��ی‌‌و‬ ‫گەشەكردنی سیستمی ئابووری وەك‬ ‫بەرهەمی مۆدێرنە چاویان لێكراوە‌‌و‬ ‫دەكرێت‪ .‬لێرە لەم قۆناغە دا ئ��ەوەی‪،‬‬ ‫ك��ە زۆر گرنگە مەسەلەی قڕكردنی‬ ‫ك��وردە‪ ،‬كە بە جینۆساید ن��اس��راوە‌‌و‬ ‫ه��ەر ل��ێ��رەش دەس��ك��اری ش��ون��اس��ی‬ ‫نەتەوەیی‌‌و دەستدرێژی مرۆیی ئەم‬ ‫نەتەوەیە دەست پێدەكات‪ .‬شتێك‪ ،‬كە‬ ‫زۆر گرنگە ئەوەیە‪ ،‬كە هاتنی دنیای‬ ‫زانست مەترسیدارترین كاریگەری بۆ‬ ‫سەر هەڵوەشاندنەوەی مرۆڤی كورد‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەویش ل��ەم قۆناغەوە دەست‬ ‫پێدەكات یانی بە سوود‌ وەرگرتن لە‬ ‫دنیای زانست ئێمە لە بەردەم خواستی‬ ‫تاوانكارانە‌‌و دڕندانەی رژێمی بەعس دا‬ ‫بە سانایی وەك مەیدانی تاقیكردنەوەی‬ ‫چ��ەك‌‌و تەقەمەنی بەكارهاتین‪ .‬كورد‬ ‫وەك ی��ەك��ەم��ی��ن ن��ەت��ەوەی بندەست‬ ‫هەر لە دنیای زانستدا كرایە مەیدانی‬ ‫تاقیكردنەوەو وەك مشكی تاقیگە ئیشی‬ ‫لە س��ەر ك��را‪ .‬بەرهەمەكانی مۆدێرنە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫پێویستی بەوە هەبوو‪ ،‬كە بندەستەكانی‬ ‫پێ تاقیبكرێتەوە‪ ،‬ئەوانەی‪ ،‬كە لە كۆمەڵی‬ ‫جیهانی دا بێ‌ پشتیوان‌‌و كۆمەك مانەوە‬ ‫تەنیا ئێمە بووین‌‌و لەم تاقیكردنەوەیەش‬ ‫دا خواستی كەمینە سوودی لە بێدەنگی‬ ‫زۆری��ن��ەك��ان‌ ‌وەرگ��رت‪ .‬دەب��ێ��ت ئێمە‬ ‫ب��ۆ دەستنیشانكردنی خەسارناسی‬ ‫مۆدێرنە بۆ سەر كورد لە باشووردا‬ ‫س��ەرەت��ا ل��ەوەوە دەستپێبكەین‪ ،‬كە‬ ‫دوو ره‌هه‌ند هەیە دەتوانێت یارمەتی‬ ‫ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن ل��ە دۆخ��ەك��ەم��ان ب��ۆ‬ ‫بڕەخسێنیت‪ ،‬ئەوانیش (دادگاییكردنی‬ ‫مۆدێرنە)‌‌و (رژێمی بەعس)ن‪ .‬بەعس‬ ‫وەك ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��اری پ��رۆژەك��ەو‬ ‫ك��ورد وەك م��ەی��دان��ی تاقیكردنەوە‌‌و‬ ‫مۆدێرنەش وەك خوڵقێنەری كێشەكە‬ ‫پێكەوە دەتوانن تا ئاستێك ئەمەمان‬ ‫ب��ۆ روون ب��ك��ەن��ەوە‪ .‬بەختیار عەلی‬ ‫لە تێكستێكدا سەبارەت بە ئەنفال لە‬ ‫كتێبی( چێژی مەرگدۆستی)دا ئاماژە‬ ‫بەوە دەكات‪ ،‬كە بۆ تێگەیشتن لە ئەنفال‬ ‫تەنیا تێگەیشتن لە بەعس دەتوانێت لە‬ ‫جەوهەری كێشەكە ئاگامان بكاتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمەش دیسانەوە پێویستی بە‬ ‫قوڵبوونەوەی‌‌تر هەیە‪ ،‬چونكە بەختیار‬ ‫ع��ه‌ل��ی پێش بەعسیزم ب��ە بیناكەری‬ ‫رژێمی بەعس ناوزەد ناكات‌‌و دەڵێت‪:‬‬ ‫بەعس نە خواستی ئابوورییەكی كەمینە‬ ‫ن��ە ئاگاییەكی دی��ن��ی‌‌و نەسەركەوتنی‬ ‫خواستی چینێكە‪ ،‬بەڵكو ئ��ەوەی هەیە‬

‫تەنیا خ��ودی بەعسەو وەك (ڕوداو‬ ‫س��از)‌‌و خ��وڵ��ق��ێ��ن��ەری ت��ەواوی ئ��ەو‬ ‫شتانەش خۆی پێشنیار كردووە‪ .‬ئەگەر‬ ‫سەرنجی ئەمە بدەین دەبێت رژێمی‬ ‫بەعس وەك تاقە سەرچاوەی مەترسی‬ ‫بوونمان وەك ن��ەت��ەوەی ك��ورد چاو‬ ‫لێبكەین‪ ،‬بەاڵم بەعسیزمیش پرۆژەیەكە‬ ‫ب��ێ‌ ب��وون��ی م��ۆدێ��رن��ە‌‌و بەرهەمەكانی‬ ‫ناتوانێت بۆ سەر ریالێتی‌‌و ەربگێردرێت‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت رژێمی بەعس لە پرۆسەی‬ ‫ئەنفال‌‌و كیمیاباراندا وەك (رووداوساز)‬ ‫ناو نەهێنێن‪ ،‬ئەوە نەبێت‪ ،‬كە ئەم رژێمە‬ ‫بە یارمەتی ئەم دۆخە‪ ،‬كە مۆدێرنەیە‪،‬‬ ‫خ��واس��ت��ی ل��ەن��ێ��وب��ردن��ی ك��وردی لە‬ ‫خواستێكی گەورەو كۆنترۆڵنەكراوەوە‬ ‫ب��ۆ روداوێ��ك��ی ب��چ��ووك‌‌و ن��اچ��ی��زە لە‬ ‫جێبەجێكردندا گواستۆتەوە‪ .‬كەوابێ‌‬ ‫ئێمە پێش دادگ��ای��ی��ك��ردن��ی رژێمەكە‬ ‫دەب��ێ��ت ك��ار ل��ە س��ەر گ��ەڕان��ەوە بۆ‬ ‫قۆناغەكە‌‌و بەرهەمهێنراوەكانی بكەین‪،‬‬ ‫ئ��ەوەش‪ ،‬ك��ە چ��ۆن رژێ��م��ێ��ك��ی وەه��ا‬ ‫دەتوانێت ببێتە خاوەنی جێبەجێكردنی‬ ‫پرۆژەی لەناوبردنی نەتەوەیەك‪ ،‬هەر‬ ‫خواستی بەعس وەك بەعس نییە‪ ،‬كە‬ ‫خوڵقێنەری روداوەك��ان بێت‌‌و ئەمەش‬ ‫ه��ەر خواستێكە ل��ەوە دەردەچ��ێ��ت‪،‬‬ ‫ك��ە ت��ەن��ی��ا خ��واس��ت��ی رژێ��م��ێ��ك‪ ،‬ی��ان‬ ‫نەتەوەیەكی بێگانە بە كورد بێت بۆیە‬ ‫بەدڵنیاییەوە ئێمە دەبێت بەعسیزمیش‬ ‫تێپەرێنین‌‌و بگەرێینەوە بۆ مۆدێرنە‌‌و‬

‫‪39‬‬

‫وەك تاوانباری یەكەم ئیشی لەسەر‬ ‫بكەین چونكە وەك وت��را ن��ە بەعس‬ ‫بە تەنیا جێبەجێكاری پرۆژەكەیەو نە‬ ‫خواستەكەش خواستێكی بەعسیانەیە‬ ‫بە تەنیا‪ ،‬ك��ەوات��ە بەعسیزم ناتوانێت‬ ‫وەك ت��اق��ە س��ەرچ��اوەی خوڵقێنەری‬ ‫مەترسی بۆ ئێمە خۆی دەرخات‪ ،‬ئەوە‬ ‫مۆدێرنەیە‪ ،‬كە خواستێكی بەعسیانە‬ ‫ل��ە پشت خ��ۆی��ەوە ب��ەره��ەم دەهێنێ‌‌و‬ ‫گەورەی دەكا‌‌و بااڵی پێدەكات‌‌و سانایی‬ ‫ئ��ەم خواستە بە یارمەتی ئ��ەم دۆخە‬ ‫دەتوانێت كۆی تایبەتمەندییەكانی ئێمە‬ ‫لە چركە ساتێك دا كۆتایی پێ‌ بهێنێت‪.‬‬ ‫ب��ە ه��ەرح��اڵ ئێمە زی��ات��ر گ��ی��رۆدەی‬ ‫دەستی قۆناغەكەین نەك بەعس چونكە‬ ‫مۆدێرنە بەعسیزم گەورەتر دەكات‌‌و‬ ‫پێشنیاری وەها جێبەجێكردنێكی دەخاتە‬ ‫سەر‪ .‬لێرەوە تێدەگەین‪ ،‬كە مۆدێرنیتە‬ ‫چەند بۆ ئێمە ك��ارەس��ات ب��ارەو ئیتر‬ ‫كاتی ئەوەیە‪ ،‬كە چەمكی كۆمەڵگه‌ی‬ ‫ب��ێ‌ پشتیوان ب��ۆ خ��وم��ان ل��ە كۆمەڵی‬ ‫جیهانیدا هەڵبژێرین‪ ،‬چونكە ئەگەر‬ ‫پێشتر خ��اوەن��ی پشتیوانی نەبوبین‪،‬‬ ‫ل��ە ب��ەردەم مەترسی وەه��ا گ��ەورەی‬ ‫تیاچوونیشدا نەبووین بۆیە مۆدێرنە‬ ‫بە هەموو تایبەتمەندییەكانیەوە‪ ،‬كە‬ ‫جیهانین‪ ،‬وات��ای ج��ی��اوازی ب��ۆ ئێمە‬ ‫هەیەو وەك كورد لە جیهان دا دەرفەتی‬ ‫تێگەیشتنمان لە دۆخەكە وەك تەواوی‬ ‫هاونیشتیمانیانی‌‌تری جیهان نەبووە‪.‬‬

‫ئەوەی ئێمە لە سەر ئەم دۆخە دەبێت‬ ‫ه��ەم��ان بێت دروس��ت‪ ،‬ك��ارك��ردن��ە لە‬ ‫سەر كەشفكردنی ئەم خراپیانە نەك‬ ‫دڵخۆشكردن بە چوونە پێشەوەمان‬ ‫ل��ە ك��ۆم��ەڵ��ی ج��ی��ه��ان��ی��دا‪ .‬ئ��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫هەستپێكراوە لێرە‌‌و لە دوای تێپەڕاندنی‬ ‫چ��ەن��دی��ن س��اڵ ب��ەس��ەر كاریگەرییە‬ ‫خ��راپ��ەك��ان��ی دۆخ��ەك��ەدا ئ��ەوەی��ە‪ ،‬كە‬ ‫هێشتا ئەم كۆمەڵگه‌ جیهانیە چەمكی‬ ‫تایبەت بە ت��اوان��ك��اری‌‌و بەشخورانی‬ ‫مافی ئێمە لە سەر دەستی قۆناغەكە‌‌و‬ ‫خەسارناسیەكانی ئەم دۆخەی لە سەر‬ ‫نەتەوەی كورد شینەكردۆتەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫ن��ەك لە ئاستی گشتی بەڵكە لەسەر‬ ‫ئاستی رۆشنبیری‌‌و ئەكادیمی‌‌و لە نێو‬ ‫تیۆریسنەكانی واڵتانی بەرهەمهێنەری‬ ‫دۆخەكەش هەست پێنەكراون‌‌و كاریان‬ ‫لەسەر نەكراوە بۆیە ئەمە رەنگە ئێمە‬ ‫نیگەرانتر ب��ك��ات‪ .‬ب��ە ن��اچ��اری وەك‬ ‫ن��ەت��ەوەی ب��ن��دەس��ت‌‌و دۆخ‌ وەرگ��ری‬ ‫تاوانكاری مۆدێرنە ناچارین خۆمان ئەو‬ ‫دۆخە شیبكەینەوە‌‌و چەمكی تایبەتی بۆ‬ ‫بەرهەم بهێنین‪ .‬ئەمەش ناهۆشیاریی‬ ‫كۆمەڵی مرۆڤایەتی لەمەڕ خراپییەكانی‬ ‫ئەم قۆناغە‌‌و لەسەر ئێمەش بە تایبەتتر‬ ‫دەردەخات‌‌و رەنگە لە ئاكامی نەبوونی‬ ‫بەرپرسیارێتی‌‌و بێدەنگیەكی جیهانیەوە‬ ‫س��ەری ه��ەڵ��دا ب��ێ��ت‪ ،‬ك��ە راس��ت��ەوخ��ۆ‬ ‫كاریگەری هەبوو لە سەر ئەنجامدانی‬ ‫پرۆسەی ك��ورد كوشتنەكە‪ .‬مۆدێرنە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫چەند كاری بۆ خوڵقاندن‌‌و گەورە كردنی‬ ‫خواستی بەعسیزم هەبووە‪ ،‬بێدەنگی‬ ‫بەرهەمهێنەرانی مۆدێرنیتەو كۆمەڵی‬ ‫جیهانیش ئ��ەوەن��دە لە جێبەجاكردنی‬ ‫وەها پرۆژەیەكدا رێ خۆشكەر بوون‬ ‫بۆیە ئەگەر ئێمە بمانەوێت لە حەقیقەتی‬ ‫گرفتەكە بگەین‪ ،‬دەبێت هەرچی لەسەر‬ ‫بەعسیزم ه��ەم��ان��ە ل��ە س��ەر كۆمەڵی‬ ‫جیهانیش بەرهەمی بهێنین ‪.‬‬ ‫هەموو ئەمانە وایان كردووە پڕۆسەی‬ ‫مۆدێرنیزاسیۆن وەك پرۆسەیەكی‬ ‫هەڵوەشانەوەی بونیادی الی ئێمە چاوی‬ ‫لێبكرێت‌‌و ئەگەر هاوئاهەنگ كردنەوە‌‌و‬ ‫كردنی هەموو كولتوورەكان بەیەك‌‌و‬ ‫نەزمدانی جیهانی بە جیاوازییەكان لە‬ ‫خزمەتی كولتوورە بااڵكاندا پرۆژەیەكی‬ ‫لە سەر خۆی مۆدێرنیتە بێت لە جیهاندا‪،‬‬ ‫ئەوا بۆ ئێمە دژوارییه‌کی راستەوخۆ‌‌و‬ ‫سەرسورهێن بوو‌‌و دەكرێ‌ تا هەتایە‬ ‫لە سەرگێژەی ئەم تاوانە رابمێنین‪ .‬ئیتر‬ ‫ئەگەر مۆدێرنە مایەی خۆشگوزەرانی‌‌و‬ ‫ئاسانكاری ژیانكردن‌‌و كردنەوەی فەزا‬ ‫بێت بۆ پەیوەندی كولتووری‌‌و نەتەوەیی‬ ‫لە جیهان دا‌‌و مرۆڤیشی بۆ ساتێكی‬ ‫ك��ەم ل��ە س��ەرخ��ۆش��ی‌‌و راب��واردن‌‌و‬ ‫چێژوەرگرتنی ساختە راهێنابێت‪ ،‬ئەو‬ ‫دەرفەتەی بۆ ئێمە تێدا نەبووە‌‌و وەك‬ ‫كۆمەڵگه‌كانی‌‌تری جیهان خۆی بە ئێمە‬ ‫نەناساندووە‪ .‬بۆ تێگەیشتن‌‌و كاركردن‬ ‫ل��ە س��ەر ب��ی��ن��اك��ردن��ەوەی ن��ەت��ەوەی��ی‌‌و‬

‫م��رۆی��ی خ��ۆش��م��ان‪ ،‬پ��ێ��وی��س��ت��م��ان بە‬ ‫(دادگایی كردنی مۆدێرنیزم) هەیە ئەنجا‬ ‫لە رژێمی بەعس‪ ،‬كە وەك ئەندازیار‌‌و‬ ‫جێبەجێكاری پرۆژەی هەڵوەشانەوەی‬ ‫ك��ورد‪ ،‬لەبەر ئ��ەوە ه��ەر لێكۆڵینەوەو‬ ‫ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��ێ��ك ل��ە دەرەوەی ئ��ەم‬ ‫خوێندنەوەیەوە بە ئامانجی دۆزینەوەی‬ ‫چارەسەر بۆ كێشەكە دروست بكەین‪،‬‬ ‫كات بە فیڕۆ ئەدەین‪ .‬مۆدێرنە بۆ ئێمە‬ ‫وەك دۆخێكی نیگەرانكەر‪ ،‬دۆخێك‪ ،‬كە‬ ‫تەواوی تایبەتمەندییەكانمانی خستۆتە‬ ‫ئ��ەو دی��و فەرامۆشی‪ ،‬وەك مەترسی‬ ‫تیاچوونی ب��وون��م��ان‪ ،‬خ��ۆی ب��ە ئێمە‬ ‫ناساندووە‌‌و كردوونی بە نەتەوەیەك‬ ‫تاك‌‌و تەنیای دەرەوەی مێژوو‪ ،‬بۆیە‬ ‫ناكرێت هیچكات لە رۆشنبیری‌‌و ئاگایی‬ ‫ئ��ەم میللەتەدا خۆشبینی ناهۆشیار‬ ‫لەسەر مۆدێرنیتە رێگا بە تێگەیشتنی‬ ‫دروس��ت ل��ە س��ەر دادگ��ای��ی��ك��ردن��ەك��ە‬ ‫بگرێت‪ ،‬تێگەیشتینێك‪ ،‬كە دەتوانێت لە‬ ‫سەر پێشهاتە بەردەوامە ناكۆتاكانی‌‌تر‬ ‫ئاگامان بكاتەوە‪.‬‬ ‫بۆ پڕۆسەی دادگاییكردنی مۆدێرنەش‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��م��ان ب��ە دروس��ت ك��ردن��ی‬ ‫گوتارێكی‌‌وا هەیە بتوانێت ئەو قەیرانە‬ ‫لە بەردەم كۆمەڵگه‌ی جیهانیدا كەشف‬ ‫ب��ك��ات‌‌و وەك خ��ۆی ب��ی��خ��ات��ە روو‪.‬‬ ‫پڕۆسەی دادگاییكردنی مۆدێرنیتەش‬ ‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ك��ە ل��ە ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ك��ردن��ی‬ ‫ك��ەم��ی��ن��ەوە بچێتە دەرەوە‌‌و كۆمەڵ‬

‫‪41‬‬

‫نوێنەرایەتی چارەسەر‌‌و بڕیار بدات‪.‬‬ ‫دوای تێپەڕاندنی ئەم دۆخە كەمینەیەك‬ ‫بەدوای نوێنەراتیكردنی قەیرانەكەوەیە‪،‬‬ ‫ك��ە دەس��ەاڵت��دارەك��ان��ن‪ ،‬ئ��ەم��ەش زۆر‬ ‫خراپ بەسەر ئێمە دا دێتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئ��ەم پێشهاتە پێشهاتێكی نەتەوەیی‌‌و‬ ‫كۆمەڵییە ب��ۆ ئێمە‌‌و ناكرێت لەسەر‬ ‫ب��ڕی��ارو ب��ۆچ��وون��ی سیاسی كەمینە‬ ‫ب��ڕی��اری ل��ێ��خ��ۆش��ب��وون��ی ن��ەت��ەوەی��ی‬ ‫بەرامبەر ئەنجامدەرانی ئەم پرۆژەیە‬ ‫بدەین‪ .‬فاروق رەفیق لە هەوڵێكی نوێی‬ ‫كاركردن لەسەر ئەم دۆخ��ە لە كتێبە‬ ‫نوێكەیدا‪ ،‬ك��ە ب��ڕی��ارە باڵوبكرێتەوە‪،‬‬ ‫بەشێكی بۆ ئەم بابەتە تەرخانكردووە‪،‬‬ ‫كە دەڵێت‪ :‬لە مەسەلەی لێخۆشبوون‬ ‫لە تاوانێك‪ ،‬كە نەتەوەیی‌‌و كۆمەڵییە‪،‬‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬ی��ان كەمینەیەك نابێت‬ ‫بڕیاری لێخۆشبوونی بۆ بدەن‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫ئەم دادگاییكردنەی‪ ،‬كە ئێمە لەم دۆخەی‬ ‫دەكەین‪ ،‬نەك دادگاییكردنی مۆدێرنە‬ ‫نییە‪ ،‬نەشمانتوانیوە سنووری كێشەكە‬ ‫وەك خ��ۆی ف��ره‌وان بكەین‌‌و بیخەینە‬ ‫بەردەم كۆمەڵگه‌ی جیهانی‪ ،‬تا ئێستاش‬ ‫چاوەڕوانیەكی زۆر لەم پێشنیاركردنە‬ ‫ه��ەی��ە‌‌و ن��ێ��گ��ەران��ی��ی زۆر ل��ە ك��ەم��ی‌و‬ ‫كورتیی پێشوازیكردنی كۆمەڵگه‌ی‬ ‫جیهانی بۆ پشتیوانیكردنی ئێمە وەك‬ ‫مەیدانی تاقیكردنەوەی بەرهەمەكانی‬ ‫ئەم قۆناغە هەست پێدەكرێت‪ .‬رەنگە‬ ‫لێرەو لەوێ‌ هەوڵی تاكیانە هەبووبێت‬

‫ب��ۆ ف��ره‌وان��ك��ردن��ی چ��وارچ��ێ��وەی‬ ‫كێشەكەی ئێمە‌‌و ب��ە جیهانیكردنی‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ن��ەب��وون��ی تێگەیشتنی راس��ت‬ ‫لەمەو قوڵنەبوونەوەمان بە ئەندازەی‬ ‫پێویست ب��ۆ گەیشتن ب��ە ج��ەوه��ەری‬ ‫كێشەكە‪ ،‬پ��ڕۆس��ەی دادگاییكردنەكە‬ ‫دەكاتە شتێكی ناچیز‌‌و بوونی كەمینەی‬ ‫سیاسیش‪ ،‬ك��ە نیگەرانی سیاسی لە‬ ‫پشت ئامادەبونیەوە نییە‪ ،‬ناتوانێت لە‬ ‫جیاتی ئێمە (گشت) نوێنەرایەتی ئەم‬ ‫دۆخە گەورەیە بكات‪ ،‬كە تێیكەوتووین‪.‬‬ ‫بۆیە دەبێت ئەمە بە رۆشنبیرەكانی‬ ‫ئ��ەم ن��ەت��ەوەی��ە ب��س��پ��ێ��ردرێ��ت ن��ەك‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬چونكە س��ەرل��ەب��ەری‬ ‫قەیرانەكانی‌‌تریش دوای ئەم پرۆسەیە‪،‬‬ ‫نەفامی سیاسی بەرهەمی هێناون‌‌و‬ ‫نوخبەی رۆشنبیرو ئ��ای��دۆل��ۆژی ئەم‬ ‫نەتەوەیە بە ناچاری كەوتۆتە دوای‬ ‫خەمی چارەسەری قەیرانەكان‪ ،‬بۆیە‬ ‫نەفامی سیاسی ناتوانێت ئەم كێشەیە‬ ‫وەك خ��ۆی ت��ێ��ب��گ��ات‪ ،‬خ��ودی ئ��ەم‬ ‫پێشهات‌و رووداوانە بۆ ئێمە بەرهەمی‬ ‫نەفامی سیاسیە‪ ،‬وەك بەختیار دەڵێت‪:‬‬ ‫(رووداوس��ازی) سیاسیش هەر خراپ‬ ‫بەكارهێنانی دەس��ەاڵت��ە لە الی��ەن ئەم‬ ‫كەمینە نەفامەوە‪ ،‬بۆیە دادگایی كردنی‬ ‫م��ۆدێ��رن��ی��ت��ە ل��ە الی��ەن ئ��ەم نەفامیە‬ ‫سیاسیەوە خەتەرێكی زۆر گەورەیە‌‌و‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��ەم ك��ەم��ی��ن��ەی��ە ت��وان��ی��وی��ەت��ی‬ ‫خواست‌‌و رووداوەكانی بكاتە رووداو‌‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫خواستی نەتەوەیی‌‌و گشتی‪ ،‬نابێت لەم‬ ‫چەشنە بارودۆخانەدا رێگای پێبدرێت‌‌و‬ ‫نوخبەی ئایدۆلۆژی ئ��ەم كۆمەڵگه‌یە‬ ‫دەبێت ئەو ئەركەی پێ‌ بسپێردرێت‪.‬‬ ‫فەرامۆشكردنی ئەم دۆخە‌‌و كێشەیەش‬ ‫الی ئێمە وەك (گ��ش��ت) ل��ە شوێنی‬ ‫خ��ۆی��ەوە دیسان كارێكە رووب��ەڕوی‬ ‫بەرپرسیارێتیی قوڕسمان دەكاتەوە‪.‬‬ ‫تا ئێستا ئەمە نەبۆتە خەمێكی گشتی‪،‬‬ ‫ك��ە‌ وام��ان ل��ێ ب��ك��ات ل��ە مەترسیی‬ ‫نوێنەراتیكردنی سیاسییەكان بۆ ئەمە‌‌و‬ ‫ردبینەوە‌‌و داوای بەشداریی رۆشنبیران‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫دوای كەشفبوونی بێكەسی ك��ورد‌‌و‬ ‫هەست ك��ردن بە تەنیایی لە كۆمەڵی‬ ‫جیهانی دا باشترین شتێك‪ ،‬كە كۆمەكی‬ ‫ئێمە دەكات لە دادگایی كردنی مێژوویی‬ ‫مۆدێرنیتە سەربكەوین‪ ،‬دروستكردنی‬ ‫دەزگایەكی باشە بۆ لێتوێژینەوە لە‬ ‫سەر كاریگەری‌‌و چییەتیی رووداو‌‌و‬ ‫ق��ەی��ران��ەك��ان��ی ئ��ەم دۆخ��ە ب��ۆ س��ەر‬ ‫خۆمان‪ ،‬بەمە دەتوانین چوارچێوەی‬ ‫كێشەكە گ��ەورە ب��ك��ەی��ن‌‌و ‌‌وا بكەین‬ ‫پشتیوانی بۆ كەیسەكە دروست بكەین‪.‬‬ ‫دروستكردنی دەزگ��ای��ەك‪ ،‬كە توانای‬ ‫تێگەیشتنی تەواوەتیمان لە سەر ئەم‬ ‫قەیرانە بۆ روون بكاتەوە‪.‬‬ ‫كەواتە مۆدێرنە بۆ ئێمە نەك هەر ئەو‬ ‫‌‌وەزیفەیەی نییە‪ ،‬كە بۆ كۆمەڵگه‌كانی‌‌تر‬ ‫ه��ەی��ەت��ی‪ ،‬ه��ەم��ان ك��اری��گ��ەری‌‌و‬

‫دەرهاویشتەشی نییە‌‌و ئەو تیۆرانەی‪،‬‬ ‫كە لە سەر دەرهاویشتەكانی ئەم دۆخە‬ ‫بەرهەمهاتوون‪ ،‬رەنگە الی ئێمە زۆرتر‬ ‫جێگەی قسەلەسەركردنبن‌‌و ت��ەواوی‬ ‫كاریگەریە خراپەكانیشی زۆرت��ر لە‬ ‫سەر ئێمە كەوتوون‪ .‬ئەوەی ئێستا لە‬ ‫زۆربەی جیهان خەریكی بەرهەمهێنانی‬ ‫رۆشنبیری‌‌و تیۆرە لەسەر ئەم دۆخە‪،‬‬ ‫بە خۆدزینەوە لەم كاریگەرییە خراپانە‌‌و‬ ‫‌‌ونبوونی دۆزی م��رۆڤ بە هۆی ئەم‬ ‫دۆخەوە‪ ،‬خەریكی بەرهەمهێنانی یەك‬ ‫خوێندنەوە‌‌و تەفسیرێكی جیهانییە بۆ‬ ‫ئەم دوو سەدەیەی زانست‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫تێگەیشتنی دنیای زانست باشتر لەمە‬ ‫تێدەگەین‪ .‬دنیای زانست ئەگەرچی وەك‬ ‫پێشكەوتنی كۆمەڵگه‌ی مرۆیی چاوی‬ ‫لێكراوە‪ ،‬ب��ەاڵم نیگەرانیەكانی مرۆڤ‬ ‫لەم دووسەدەیە بەقەد هەموو مێژووی‬ ‫مرۆڤایەتی زیاتر ب��وون‪ ،‬مرۆڤی ئەم‬ ‫دووسەدەیە ئەوەندەی لە مرۆڤبوونی‬ ‫خۆی دوركەوتۆتەوە ئەوەندە نەگەڕاوە‬ ‫ب��ەدوای نەهێشتنی س��ن��وورەك��ان��دا‪،‬‬ ‫‌‌وات��ە ل��ەم دووس��ەدەی��ەی‪ ،‬كە زانست‬ ‫رێبەرایەتی ژیانی مرۆڤی ك��ردووە‪،‬‬ ‫نیگەرانیەكان زی��ات��ر ب��وون‌‌و م��رۆڤ‬ ‫بەرلەهەر شتێك دەسكەوتەكانی خۆی‬ ‫لە دەس��ت داوە‪ ،‬بۆیە دەتوانین ئەمە‬ ‫ببەستینەوە بە مەسەلەی جێبەجێكردنی‬ ‫پرۆژەكەی مۆدێرنەوە‪ ،‬كە بەسەرماندا‬ ‫جێبەجێكراوە‪ .‬لە بابەت تاوانكاری‌‌و‬

‫‪43‬‬

‫ك��وش��ت��ن��ەوە م��رۆڤ پێشتر ب��ەه��ۆی‬ ‫ئەوەی‪ ،‬كە هۆ‌‌و پێناوی لە بەردەست‬ ‫دا نەبوو نەیدەتوانی هەر خواستێك‪،‬‬ ‫كە هەیەتی تاقیبكاتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەمرۆ بە‬ ‫هۆی دەست راگەیشتن بەو هۆوپێناوانە‬ ‫هەرچی خواست هەیە تاقیدەكرێنەوە‌‌و‬ ‫لە چركەساتێك دا مرۆڤ هەرچی بوێت‬ ‫دەتوانێت ئەنجامی بدات‪ ،‬بۆیە دەكرێت‌‬ ‫مۆدێرنە بە یارمەتی دنیای زانست‬ ‫ل��ە گ��ەورەك��ردن��ی وەه��ا خواستێكی‬ ‫ترسناكدا رۆڵ��ی��ان ه��ەب��ووب��ێ��ت‌‌و ئەم‬ ‫دۆخ��ە ئیتر وەك (ف��رۆم) ئ��ام��اژەی‬ ‫پێدەكات‪ ،‬لە بەرهەمهێنانی (كۆمەڵگه‌ی‬ ‫ناهیومانیستی)ـدا رۆڵێكی زۆر گەورە‬ ‫دەگێرێت‪ .‬بوونی ئەو پێشهاتانەش‪ ،‬كە‬ ‫سەربەم قۆناغەن‪ ،‬دواجار پەیوەندیان‬ ‫ب��ەم ن��اه��ی��وم��ان��ی��س��ت��ی��ەوە ه��ەی��ەك��ە‬ ‫كۆمەڵگه‌ی جیهانی تێیكەوتووە‪ ،‬چونكە‬ ‫هەرچی سەدەكانی‌‌تر هەن ناتوانن وەك‬ ‫س��ەدەی زان��س��ت م��رۆڤ ئ��ەوەن��دە لە‬ ‫خۆی دوربخەنەوە‌‌و سەردەمی خورافە‬ ‫هیچكات ئ��ەوەن��دە ش��ەڕوك��وش��ت��ار‌‌و‬ ‫ناهیومانیستی بوونی بەرهەم نەهێناوە‪،‬‬ ‫بۆیە ئ��ەم دۆخ��ەی‪ ،‬كە مۆدێرنیتە بۆ‬ ‫ئێمەی هێناوە‪ ،‬سوود‌‌وەرگرتنی دنیای‬ ‫زان��س��ت��ە‪ ،‬ك��ە ب��ەردەوام پێویستی بە‬ ‫تاقیكردنەوە هەیە تا خۆی دەربخات‌‌و‬ ‫ل��ە م��رۆڤ چ��اوەڕێ‌ دەك��ات ب��ە سەر‬ ‫خۆیەوە جێبەجێی بكات‪ .‬وەك عیرفان‬ ‫مستەفا لە كتێبی (بوون‌‌و دەركەوتەكانی‬

‫م��رۆڤ��دا) قسەی لە س��ەر دەك��ات‪ ،‬ئەم‬ ‫دۆخە خواستی شەڕەنگێزانەی مرۆڤی‬ ‫چەند هێندە گ��ەورەت��ر‌‌و زۆرت��ر كرد‌‌و‬ ‫راستە ئێمە توانای بینینمان زیاد بوو‬ ‫بەهۆی ئامێرەوە‪ ،‬توانای دەنگمان‌‌و‬ ‫پانتایی بینینی یەكترمان زۆر ب��وو‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم خ��واس��ت��ی شەڕەنگێزانەشمان‬ ‫زیاتر بە هۆی ئەم دۆخەوە دەركەوتی‬ ‫كرد‪ .‬دەكرێ‌ خواستی لە ناوبردن هەر‬ ‫هەبووبێت ب��ەاڵم ئ��ەوەی‌ وا دەك��ات‬ ‫رژێ��م��ی ب��ەع��س بتوانێ بیر ل��ە وەه��ا‬ ‫پرۆژەیەك بكاتەوە‪ ،‬زیاتر پەیوەندی‬ ‫بە بوونی وەها هۆو پێناوێكەوە هەبێت‬ ‫ك��ەس��ەدەك��ان��ی‌ت��ر م��رۆڤ نەیتوانبێت‬ ‫ئەمە جێبەجێ بكات‪ .‬ئەگەرچی ئەمە‬ ‫تەنیا بە بەعسەوە گ��رێ‌ دەدرێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم دنیای زانست رێگەی بۆ زۆرێك‬ ‫ل��ە رژێمەكانی‌‌تر خ��ۆش��ك��رد‪ ،‬ك��ە ئەم‬ ‫دوو سەدەیە بكەونە جێبەجێكردنی‌‌و‬ ‫ێرانكاری لە سەر زەوی‪ .‬لێرەوە ئێمە‬ ‫نابێت تەنیا ره‌هه‌ندێكی ئەو كێشەیە‬ ‫بخوێنینەوە‌‌و ب��ە ت��اق��ە س��ەرچ��اوەی‬ ‫س��ەره��ەڵ��دان��ی ك��ێ��ش��ەك��ەی ب��زان��ی��ن‪.‬‬ ‫ئەگەر لە سەر دواییهاتنی مۆدێرنە‌‌و‬ ‫شوێنكارەكان قسە بكەین‪ ،‬دەبینین‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ��ەم ق��ۆن��اغ��ەوە ب��وون��ی ئێمە‬ ‫ب��ەردەوام لە ن��او م��ێ��ژوودا‌‌و نكراوە‌‌و‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەك نییە ئێمە ن��اوی بنێین‬ ‫مێژوو‪ ،‬یان رۆژی نەهامەتی‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لە كۆمەڵگه‌كانی‌‌تر جیامان ئەكاتەوە‌‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫دیسانەوە تەنیامان ئەكاتەوە‪ .‬تێكرای‬ ‫ن��ەت��ەوەك��ان��ی ج��ی��ه��ان رۆژێ��ك��ی��ان بۆ‬ ‫یادكردنەوە‌‌و خوێندنەوەی مێژوویان‬ ‫داناوە‌‌و وەك رابردوو چاوی لێدەكەن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئێمە ب��ە ه��ۆی ‌‌ون��ب��وون��م��ان لە‬ ‫م��ێ��ژوو دا ه��ەن��ووك��ەش ل��ە رۆژان��ی‬ ‫س��ەخ��ت دای��ن‌‌و دراوس��ێ��ك��ان رێ��گ��ای‬ ‫ئ��ەوەم��ان ن��ادەن ئ��ەوە تێپەرێنین‪.‬‬ ‫كەواتە ئەم دوو سەدەیە‪ ،‬یان چەرخی‬ ‫زانست ئێمەی وەك مەیدانی خواست‌‌و‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەك��ان��ی چ��اول��ێ��ك��ردووەو‬ ‫رەنگە بۆ تاقیكردنەوەی‌‌تریش ئامادە‬ ‫كرابین‪ .‬گ��ەورەی ئەم تراژیدیایە ‌‌وای‬ ‫لە مرۆڤی كورد كردووە لە گەڕانەوە‬ ‫ب��ۆ م��ێ��ژوودا زنجیرەیەك رووداوی‬ ‫سیاسی‌‌و كۆمەاڵیەتیی ناخۆش هەست‬ ‫پێبكات‪ ،‬ك��ە ب��ۆ روان��ی��ن��ی داه��ات��ووی‬ ‫س��ودی��ان لێوەرگرێتەوە‪ .‬ئەمەیە‪ ،‬كە‬ ‫ئێمە هەنووكە ل��ە م��ێ��ژوودا‌‌و ونین‌‌و‬ ‫توانای دەرباز بوون لە دۆخەكە‪ ،‬یان‬ ‫ئەم مێژووەمان نییە‪.‬‬ ‫ك��ورد وەك مشكی تاقیكردنەوەی‬ ‫مۆدێرنە‌‌و چەرخی زانست‬ ‫سەرچاوەكانی ئەنفالناسیی بۆ ئێمە‬ ‫تاهەنووكەش تەواو روون نین‪ .‬ئەوەی‌‌و‬ ‫ادەك��ات ئەنفال هێشتا وەك پێویست‬ ‫ن��ەخ��وێ��ن��دراب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ن��ەخ��وێ��ن��دن��ەوەی‬ ‫س��ەرچ��اوەی ئەنفال‌‌و دۆخ بەخشین‬

‫ب��ەم ك��ردەی��ەن‪ ،‬ك��ە ل��ە رۆش��ن��ب��ی��ری‬ ‫كوردی دا هەستیان پێنەكراوە‪ .‬دەبێت‬ ‫ب��ەو پ��رس��ی��ارە دەس��ت��پ��ێ��ب��ك��ەی��ن‪ ،‬ئایا‬ ‫ئەنفال بۆچی؟ ئ��ەم پرۆسەیە ئەگەر‬ ‫بەرهەمی بەعسیزمە بە تەنیا‪ ،‬بۆچی لە‬ ‫مۆدێرنەدا دۆخی پێدەبەخشرێت؟ بۆ‌‬ ‫وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارانە رەنگبێت‬ ‫نەتوانین تەنیا تێگەیشتن لە بەعسیزم‬ ‫بكەینە پێوەر وەك ئەوەی‪ ،‬كە تا ئێستا‬ ‫كردوومانە‪ .‬ئەگەر دەمانەوێت خۆمان‬ ‫بە خوێندنەوەی تێگەیشتنێكی‌‌ترەوە‬ ‫ب��ۆ ئەنفال خ��ەری��ك بكەین‪ ،‬پێویستە‬ ‫بێ دوودڵی بنۆڕینە بنەمای سەرەكی‬ ‫لە بیناكردنی چەرخی زانستدا ئەویش‬ ‫(بنەمای ئەزموونگەرایی مۆدێرنە)ـیە‪.‬‬ ‫ئەمە روونتر دەكەینەوە‪ ،‬مۆدێرنە لە‬ ‫سەرجەم ئاستەكاندا خەون بوو‪ ،‬دەبوو‬ ‫زەمینەیەك بدۆزرێتەوە‪ ،‬كە ئەم خەونە‬ ‫ت��ی��ای��دا ب��وارێ��ك ب��ۆ خ��ۆ نمایشكردن‬ ‫بدۆزێتەوە‪ ،‬دوای ئەمە دەبینین خەونی‬ ‫گۆڕینی دون��ی��ا ب��ۆ خواستی مرۆڤی‬ ‫ئەم چەرخە یەكڕاست مۆدێرنەی لێ‬ ‫بەرهەم هات‪ .‬مۆدێرنە‌‌و چەرخی زانست‬ ‫ب��ە ئێستاشەوە ب��ۆ ئ��ەوەی بیانەوێ‌‬ ‫خۆیان نمایش بكەن‪ ،‬پێویستیان بە‬ ‫دۆخێك هەیە‪ ،‬پێویستیان بە بوارێكی‬ ‫كراوە هەیە‪ ،‬كە خۆیان تیایدا ئەزموون‬ ‫بكەن‪ .‬لەسەر ئاستی ئابووری ئەگەر‬ ‫بڕوانین‪ ،‬هەموو كااڵكان پێویستیان بە‬ ‫بازاڕێك هەیە‪ ،‬كە تیایدا تاقیبكرێنەوە‪،‬‬

‫‪45‬‬

‫لەسەر ئاستی سەربازییش چەرخی‬ ‫زان��س��ت ه��ەم��ی��ش��ە پ��ێ��وی��س��ت��ی ب��ەوە‬ ‫ب��ووە‪ ،‬ك��ە زەم��ی��ن��ەی��ەك ب��دۆزێ��ت��ەوە‬ ‫تیایدا بەرهەمهێنراوە سەربازیەكانی‬ ‫خۆی تاقیبكاتەوە‪ .‬مۆدێرنە خۆیشی‌‌و‬ ‫یستێكی تاقیكارانەی م��رۆڤ ب��وو بە‬ ‫خواستی خۆی‪ .‬گۆڕینی دونیابوو بۆ‬ ‫خواستێك‪ ،‬كە مرۆڤ تیایدا بڕیار بدات‪،‬‬ ‫م��رۆڤ پێشهاتەكان بۆ ژی��ان دابنێت‬ ‫ن��ەك چ��ارەن��ووس‪ .‬مۆدێرنە‪ ،‬كە هات‬ ‫دەستیشی بۆ ژینگە برد‌‌و خۆی سازی‬ ‫كردەوە‪ ،‬چووە ناو دەروونی مرۆڤ‌‌و‬ ‫ف��ێ��ری ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی س��ەوداس��ەری‬ ‫سەرمایەشی كرد‪ .‬كەواتە بێ‌ بوونی‬ ‫ب��وارێ��ك��ی ت��اق��ی��ك��اری‪ ،‬ئێمە هیچكات‬ ‫هەست بە مۆدێرنە ناكەین‪ ،‬دەست بۆ‬ ‫هەر ئەزموونێك دەبەین‪ ،‬مۆدێرنیتی‬ ‫خۆی ل��ەوێ‌ تەیار‌‌و ئامادە ك��ردووە‌‌و‬ ‫تەواو ئامادەیشە‪ .‬تاقیكردنەوە بنەمای‬ ‫ی��ەك��ەم‌‌و پێشمەرجی ب��ن��ەڕەت��ی��ی��ە بۆ‬ ‫ئامادەبوونی مۆدێرنە‪ .‬كەواتە دەتوانین‬ ‫دوای ئ��ەم تێگەیشتنە كورتە‪ ،‬دەبێت‬ ‫لەوە تێبگەین‪ ،‬كە كورد لە مۆدێرنەدایە‪،‬‬ ‫ك��ە دەك��رێ��ت��ە (مشكی تاقیكردنەوەی‬ ‫چ��ەرخ��ی زان��س��ت)‌‌و خ��واس��ت��ی ئ��ەم‬ ‫كردنەش س��ەوداس��ەری مۆدێرنیتەیە‬ ‫نەك بەعسیزم‪ .‬‬ ‫مۆدێرنە‪ ،‬یان باشتر بڵێین چەرخی‬ ‫زانست بە تایبەتی تینووی تاقیكردنەوەیە‪.‬‬ ‫ئەم چەرخە تەواو داوامان لێ دەكات‪،‬‬

‫بڕوای پێش ئەزموون بخەینە دواوە‌‌و‬ ‫هەر لە ئێستەوە بكەوینە تاقیكردنەوەی‬ ‫سەرجەم بەرهەمهێنراوەكان‪ .‬چەرخی‬ ‫زانست لە بنەڕەت دا نایەوێ‌ خۆی بە‬ ‫دەرەن��ج��ام��ەوە خەریك بكات‪ ،‬چونكە‬ ‫تەنیا خەریكی تاقیكردنەوەیە‪ .‬كورد لەم‬ ‫ساتەوەختەدایە‪ ،‬كە دەكەوێتە نێوئەم‬ ‫تاقیكردنەوەیەوە‪ .‬هەرچی كولتووری‬ ‫ب��ن��دەس��ت ه��ەی��ە ل��ە س��ەر ئ��اس��ت��ی‬ ‫فەرهەنگی‪ ،‬دەخرێنە ئەم تاقیكارییەوە‪.‬‬ ‫شتێك نامێنێتەوە ناوی پێش ئەزموون‬ ‫بێت‪ .‬خودا‪ ،‬ئایین‪ ،‬پیرۆزی‪ ،‬هەموویان‬ ‫لەم چەرخەدا تاقیدەكرێنەوە‪ .‬مرۆڤ‬ ‫لێرەدایە‪ ،‬كە وەك دەڵێت‪ :‬خ��ودام لە‬ ‫گەرمترین كورە دا دەتوێنمەوە‪ ،‬هەر‬ ‫رۆژێك خودایەك جوانتر بۆ پەرستن*‪.‬‬ ‫لێردا مرۆڤ پێویستی بە بینین‌‌و‌‌وەستان‬ ‫ت��ا ئ��اس��ت��ی دەرەن��ج��ام ن��ی��ی��ە‪ .‬ئ��ەوەی‬ ‫هەیە مەست ب��وون��ە ل��ە ن��او سیحری‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەدا‪ .‬ب��ۆی��ە ك��ورد ن��اچ��ارە‬ ‫بخرێتە بەر ئەم تاقیكردنەوەیەو رەنگە‬ ‫ئێمە ئ��ام��ادەی ئ��ەم تاقیكردنەوەیەش‬ ‫ن��ەب��ووب��ی��ن‪ .‬دەم��ەوێ��ت ل��ێ��ردا بڵێم‬ ‫خواستی كردنە مشكی تاقیكردنەوەی‬ ‫ك��ورد‪ ،‬خ��ودی ئ��ەم چ��ەرخ��ەی��ە ن��ەك‬ ‫بەعسیزم‪ ،‬خواستی چوونە ناكۆتایی‬ ‫تاقیكردنەوەیە بێ‌ ئێست كردن لە سەر‬ ‫دەرەنجام‪ .‬رۆڵی بەعسیزم لێردا تەنیا‬ ‫درێ��ژەدان��ە ب��ەوت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی��ە‪ .‬دۆخ‌‬ ‫وەرگرتنە بەم تاقیكردنەوەیەو دواجار‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫چێژوەرگرتنیشە لەم تاقیكردنەوەیە‪.‬‬ ‫كەواتە بەعسیزم تاقە هێز‌‌و دواهێزیش‬ ‫نییە ب��ۆ ئ��ەوەی ك��ورد ب��ەم قۆناغەدا‬ ‫ببڕێت‪ ،‬ئەوەی ئەمە دەكات‪ ،‬لە راستیدا‬ ‫خواستی تاقیكارانەی چەرخی زانست‬ ‫خۆیەتی‪ .‬ئێمە كەمتر لە رۆشنبیری‬ ‫خۆماندا پڕژاومانەتە سەر ئەم بابەتە‪،‬‬ ‫بەاڵم‌ وادەزان��م ئەم تێگەیشتنە باشتر‬ ‫بتوانێت‪ ،‬یارمەتیمان بدات بەوەی‪ ،‬كە‬ ‫لە سەر ئەنفال شتێكی نەووتراومان‬ ‫پ��ێ بڵێت‪ .‬ب��اش��ت��رە ئ��ەم چەمكە لەم‬ ‫رۆشنبیرییەدا جێگیر بكەین‌‌و بەكاری‬ ‫بخەین‪ .‬ئەگەر ئەمەشمان كرد‪ ،‬لە بردنە‬ ‫پێشەوەی پرسی ئەنفال دا ئەو هێزانەش‬ ‫بەدیاردەكەون‪ ،،‬كە هاوشانی بەعسیزم‬ ‫ل��ەم ت��اق��ی��ك��ردن��ەوە چ��ارەن��ووس��ازەدا‬ ‫ئیمتیحانی كوردیان كردووە‪ .‬لێرەدا ئیتر‬ ‫ناچارین‪ ،‬بەم شێوە نوێیە كاربكەین‌‌و‬ ‫لە ب��ەردەم بەرپرسیاریەتییەكی‌‌تردا‬ ‫دەوەستینەوە‪ .‬كەشفكردنی ئەو هێزانە‬ ‫ب��ۆ ئێمە ئ��ەوەن��دە گرنگە ت��ا ئ��ەوەی‬ ‫بتوانین بۆ بردنە پێشەوەی تێگەیشتن‬ ‫ل��ە ك��ەی��س��ی ئ��ەن��ف��ال‌‌و ئەنفالناسییدا‬ ‫دەرەنجامێك دەست بخەین‪ .‬ئێمە‪ ،‬كە‬ ‫گەیشتینە ئ��ەوەی بزانین ئەو هێزانە‪،‬‬ ‫ك��ە خ��واس��ت��ی ت��اق��ی��ك��اری��ی��ان ل��ە س��ەر‬ ‫ك��ورد ه��ەب��ووە ل��ە پ��ڕۆس��ەی ئەنفالدا‬ ‫كامانەن‪ ،‬ناچارین نیشانەی پرسیان لە‬ ‫سەر دابنێن‪ .‬ئێمە ناچارین چیتر وەك‬ ‫ئەوسای بەر لە ئەزموون تەماشایان‬

‫نەكەین‪ ،‬لێرەوە روون دەبێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئ��ەو دۆستایەتییەی ئێمەی سەرسام‬ ‫بە خۆیەوە كردووە‪ ،‬هەڵبوەشێنینەوە‪،‬‬ ‫كە لەگەڵ جیهانی دەرەوەی خۆمان‬ ‫هەمانە‪ .‬ئ��ەم تێگەیشتنە یارمەتیمان‬ ‫دەدات بچینەوە بەو پەیوەندییەی‪ ،‬كە‬ ‫ئێمە لەگەڵ ئەنجامدەرانی پڕۆسەكەدا‬ ‫ب��ە ی��ەك��ەوە دەبەستێتەوە‌‌و ساختە‌‌و‬ ‫ناواقیعی ئیتر كەشف دەبێت‪ .‬ئێمە‪ ،‬یان‬ ‫ئەوەیە ئەمە دەكەین‪ ،‬یان دەست لەم‬ ‫دادگاییەی ئەوانی‌‌تر هەڵدەگرین‌‌و گرنگ‬ ‫نییە بۆمان‪ ،‬كە دوای كەشفبوونی ئەو‬ ‫هێزانەش هەڵوێستمان نەبێت‪ .‬شتێك‪ ،‬كە‬ ‫زۆر گرنگە لە پەیوەندیی بەم بابەتەوە‬ ‫قسەی لە سەر بكەین‪ ،‬پرسیارێكە ئەویش‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كورد لەم تاقیكردنەوەیەدا تا‬ ‫چەند كەڵكی ‌‌وەرگرتووە‪ .‬ئەگەر كورد‬ ‫لە ئەنفالدا خرایە بەر تاقیكردنەوەیەكی‬ ‫قورسی چارەنووسسازەوە‪ ،‬كە خۆی‬ ‫دەسەاڵتی تێدا نەبوو‪ ،‬بەرپرسیارێتی‬ ‫فەرامۆشكردنی ئەنفال لێرە ب��ەدواوە‬ ‫دەكەوێتە ئەستۆی كێ‌؟ بەختیار عەلی‬ ‫بەجوانی لە چێژی مەرگدۆستیدا ئەو‬ ‫بابەتەی روونكردوەتەوە‪ ،‬كە ئێمە دوای‬ ‫ئەنفالیش هەر هەمان بوونەوەرین‪ ،‬وەك‬ ‫بڵێیت هیچ رووی نەدابێت‌‌و هیچمان‬ ‫بەسەر نەهاتبێت ‌‌وای��ن‪ .‬ئەگەرێكی‌‌تر‬ ‫ل��ەم تاقیكردنەوەیەدا پێمان دەڵێت‪،‬‬ ‫دەكرێ‌ ئێمە بەر تاقیكرانەوەی تازەتر‬ ‫بكەوینەوە‪ .‬لێرەوە دیسانەوە قسەكردن‬

‫‪47‬‬

‫لەسەر كۆمەڵگه‌ی كوردی دوای ئەنفال‬ ‫هیچ مانایەكی نابێت‌‌و ئێمە هێشتا لە‬ ‫ناو ئەنفال دا دەژی��ن‪ .‬لە هەمان كتێب‬ ‫دا باسی ئەوە ك��راوەت��ەوە‪ ،‬كە ئەنفال‬ ‫كۆتایی نایەت تاوەكو ئەنفالیزم بنەبڕ‬ ‫نەكرێ‌‪ .‬بەاڵم ئەم بۆچوونە خۆی لەسەر‬ ‫بەعسیزم‌‌و رووخ��ان��ی ئ��ەو كولتوورە‬ ‫بیناكردووە‌‌و ن��ەگ��ەڕاوەت��ەوە بۆ ئەو‬ ‫هێزانەی‪ ،‬كە رەنگبێت هۆیەكی‌‌تر بن‬ ‫بۆ سەرهەڵدانەوەی ئەنفال‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫بەختیار عەلی باسی ئەوەی كردووە‪،‬‬ ‫كە ئەنفال بە تایپ‌‌و شێوەی جیاوازەوە‬ ‫بۆ ئێمە خ��ۆی دەردەخ��ات��ەوە‪ ،‬رێك‌‌و‬ ‫پێكتر‌‌و كەشخەتر لە جارانی‪ ،‬بەاڵم خۆ‬ ‫دەبێت بزانین‪ ،‬كە لەم پرۆسەیەدا ئەوەی‬ ‫خواستی تاقیكردنەوەی هەیە شەڕەكە‬ ‫بە بەعسیزم دەكات‪ ،‬بەعسیزمیش ناوی‬ ‫دەنێت ك��وژان��ەوەی نەتەوەیی‪ .‬ئێمە‌‌و‬ ‫ادەزانین تا ئێستاش‪ ،‬ئەوەی بەعسیزم‬ ‫بەسەر كوردا هێناویەتی‪ ،‬تەنیا‌‌و تەنیا‬ ‫پرۆژەیەكی پێشنیار كراوی خۆیەتی‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمە جەنگی رەوایەتی پێدراوی‬ ‫م��ۆدێ��رن��ە‌‌و چ��ەرخ��ی زان��س��ت��ن‪ ،‬ك��ە بێ‌‬ ‫لێپرسینەوە تەنیا دنەی تاقیكردنەوەی‬ ‫ئ��ەزم��وون��گ��ەرای��ان��ەی خ��ۆی��ان دەدەن‪.‬‬ ‫ئێمە ل��ەم ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی��ەوە دەبێت‬ ‫شتێكی‌‌تر بڵێین‪ ،‬كە پێویست بوو كورد‬ ‫بەرپرسیارانە دوای ئەنفال بتوانێت هیچ‬ ‫نەبێت وەك (ژاپۆن) خۆی لەو ناوەی‪،‬‬ ‫كە بەسەریدا بڕاوە‪ ،‬پاك بكاتەوە‪ .‬ئەگەر‬

‫نەیتوانیوە ئەوە بكات‪ ،‬ناشتوانێت لە‬ ‫مەترسی تاقیكردنەوەیەكی‌‌تر خۆی‬ ‫ب��ەدوورب��گ��رێ��ت‪ .‬ئ��ێ��م��ە چ��ون��ك��ە ل��ەم‬ ‫تاقیكردنەوەیە نەگەیشتووین‪ ،‬رەنگبێت‬ ‫ب��ەزەح��م��ەت ب��ش��ت��وان��ی��ن ب��ەران��ب��ەری‬ ‫بوەستینەوە‪ .‬دوا قسەی ئ��ەم بەشە‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە هێڵكارییەكمان پێویستە‪ ،‬كە‬ ‫چەرخی زانست وەك (دۆخ بەخشەر)‌‌و ‬ ‫م��ۆدێ��رن��ە وەك (دن��ەدەر‌‌و مۆتیڤ)‌‌و‬ ‫بەعسیزمیش وەك (جێبەجێكار)و‬ ‫كوردیش وەك (مەیدانی تاقیكردنەوە)‌‌و‬ ‫ئەنفال وەك (پەیام)و دەرەنجام بناسین‪.‬‬ ‫پێشهاتەكانی س��ەر ب��ە م��ۆدێ��رن��ە‌‌و‬ ‫دادگاییكردنی مۆدێرنە‬ ‫ش��ی��ك��ردن��ەوەی پێشهاتی ئ��ەن��ف��ال‌‌و‬ ‫كیمیاباران لە ژێر رۆشنایی چەرخی‬ ‫زان��س��ت��دا‪ ،‬ب��ەدرێ��ژای��ی م��ێ��ژووی‬ ‫مرۆڤایەتی رووداوگ��ەل��ێ��ك ه��ەب��وون‪،‬‬ ‫ك��ە ك��اری��گ��ەری گ��ەورەی��ان ل��ە س��ەر‬ ‫رەوشی ژیان‌‌و‌‌وبونیادی كۆمەاڵیەتی‌‌و‬ ‫ژی��اری نەتەوەكان دان��اوە‌‌و مێژووش‬ ‫ل��ە ب��ەران��ب��ەر وەه��ا رووداو گەلێكدا‬ ‫نەیتوانیوە بیدەنگ بێت‌‌و بگرە مێژوو‬ ‫زیاتر لە هە‌ر جارێك لە هەمبەر ئەم‬ ‫روداوانەدا دەركەوتی كردوە‪ .‬یانی ئەم‬ ‫رووداوانە وایان كردووە ئەو ژیارەی‪،‬‬ ‫كە مرۆڤەكان چەند سەدەیەكە بنیاتی‬ ‫دەن��ێ��ن ب��ك��ەوێ��ت��ە ژێ��ر پ��رس��ی��ارەوە‌‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫بگەڕێینەوە بۆ ئەوەی‪ ،‬كە بە تەواوی‬ ‫بروامان بەو تیۆریایە هەبێت‪ ،‬كە پێی‌‌و‬ ‫ایە مرۆڤ شەڕەنگێزترین بوونەوەرەو‬ ‫ب��ە س��روش��ت ه��ەر ش��ەڕان��گ��ێ��زی��ش‬ ‫ب��ووە‪ .‬دەكرێت ئەم شەڕانگێزبوونەی‬ ‫مرۆڤ وەك ئاماژەی پێكرا لە قۆناغی‬ ‫ژیانكردن‌‌و سەرهەڵدانی مرۆڤ خۆیەوە‬ ‫هەستی پێكرا بێت‪ ،‬ب��ەاڵم زۆرت��ری��ن‬ ‫تاوانكاری‌‌و كردەیی هەڵوەشێنەرانەی‬ ‫بونیادی ژیارو ژیانی مرۆڤەكان زیاتر‬ ‫لە سەرەمی پێشكەوتن‌‌و تەكنەلۆجییه‌وە‬ ‫سەریهەڵداوە‪‌‌،‬واتە ئەوكات زیاتر بووە‪.‬‬ ‫لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین كردەی‬ ‫تاوانكارانەی دژە مرۆیی كۆمەڵ زیاتر‬ ‫بەرهەمی نێوەڕاست‌‌و كۆتاییەكانی ئەم‬ ‫دوو سەدەیەیە‪ ،‬كە مرۆڤایەتی وەك‬ ‫سەدەكانی پێشكەوتنی خ��ۆی چاوی‬ ‫ل��ێ��ك��ردوون‪ .‬دەرك��ەوت��ك��ردن��ی ك��ردەی‬ ‫تاوانكارانە پێشتر خەمساردی زۆری‬ ‫ل��ێ��ك��راوە ل��ە ك��ۆم��ەڵ��ی نێو دەوڵ��ەت��ی��دا‬ ‫هەڵبەت هۆكارگەلێكی زۆر ه��ەن بۆ‬ ‫پاساو هێنانەوە بۆ ئەم كردەیە‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوەی‪ ،‬كە مرۆڤایەتی وەك تێگەیشتن‌‌و‬ ‫بیركردنەوە لە ئاستێكی‌ وه‌هادا بووە‪،‬‬ ‫كە لێكدانەوەی بۆ ئەم كردانە نەبووە‬ ‫وەك ب��ەش��ێ��ك ل��ە خ��واس��ت‌‌و یستی‬ ‫تاكەكەس‌‌و گ��روپ‌‌و تێگەیشتنی خۆی‬ ‫چاوی لێ كردبوون‪ ،‬هەروەها مەرگ‬ ‫دۆستی شوێنی بە ژیاندۆستی چۆڵ‬ ‫ك��ردب��وو‪ .‬دوات��ر ب��ە ب��ەره��ەم��ه��ات��ن��ی‬

‫رەگەز‌‌و پێكهێنەرەكانی ژیانی جێگیرو‬ ‫دروست بوونی بنچینەی ماف‌‌و ئازادی‬ ‫ت��اك��ەك��ەس��ی‌‌و ه��ات��ن��ەك��ای��ەی س��ن��ور‌‌و‬ ‫ئ��ااڵ‌‌و ن��ەت��ەوە‌‌و جوگرافیاو سەرجەم‬ ‫ك��ای��ەك��ان��ی‌ت��ر‪ ،‬م��رۆڤ ك��ەوت��ە پێوانی‬ ‫رەف��ت��ار‌‌و ه��ەڵ��س��وك��ەوت‌‌و ات��ە ل��ێ��رەوە‬ ‫قۆناغێك دروست بوو لە هەڵسەنگاندنی‬ ‫رەف��ت��ارو هەڵسوكەوتی مرۆڤەكان لە‬ ‫س��ەر یەكتر‪ .‬ئ��ەم قۆناغە ب��ە قۆناغی‬ ‫لێپرسینەوە‌‌و دەركەوت كردنی رەفتاری‬ ‫م��رۆی��ی��ان��ەی دروس��ت‌‌و ن��ادروس��ت‬ ‫ن��اوزەد دەك��رێ��ت‪ .‬تایبەتمەندییەكانی‬ ‫ئ��ەم ق��ۆن��اغ��ە ئ��ەوەن‪ ،‬ك��ە ئ��ەم دوو‬ ‫س��ەدەی دواییە وەك بەشێكی گرنگی‬ ‫ژیار‌‌و شارستانیەتی مرۆڤەكان چاوی‬ ‫لێدەكرێت‌‌و مرۆڤی ئەم چەرخە زۆر‬ ‫خۆشبینە بەوەی‪ ،‬كە توانیویەتی دەستی‬ ‫راب��گ��ات بە پێشكەوتنی تەكنەلۆژی‌‌و‬ ‫هیچ نەبێت بەكاری بهێنێت بۆ گەیشتن‬ ‫بە پلەیەك لە چێژ‪ ،‬بەاڵم مرۆڤایەتی لە‬ ‫بەرامبەر هاتنە ئارای جەنگە جیهانی‌‌و‬ ‫ك��ردە تاوانكارەكانی دەوڵەتە زلهێز‌‌و‬ ‫ئیمپریالیزمەكان بێئاگایە‪ ،‬هەرچی‬ ‫م��رۆڤ��ی ئ��ەم چ��ەرخ��ە هەیە هەمووی‬ ‫لە گێژاوی تەكنەلۆژیایەدا رۆچ��ووە‌‌و‬ ‫ن��ەی��ت��وان��ی��وە ئ��اوڕ ل��ە ژی��ان��ی ئێستای‬ ‫خۆشی بداتەوە‌‌و بزانێت چەند رازییە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئەم دوو سەدەیەی دواییە‬ ‫ناسراوە بەوەی‪ ،‬كە زۆرترین چەمك‌‌و‬ ‫مانای پێكەوە ژی��ان‌‌و ئاشتی‌‌و ئارامی‬

‫‪49‬‬

‫جیهانی‌‌و ن��زی��ك ب��وون��ەوەی ئایین‌‌و‬ ‫دیالۆگی كولتوورەكانی تێدا بەرهەم‬ ‫هاتووە‪ ،‬لەگەڵ كۆی ئەو ئاسانكاریانەی‪،‬‬ ‫كە بۆ ژیانی مرۆڤ ك��راون‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫پەنا ئ��ەوەش��دا گەورەترین رووداوی‬ ‫مێژوویی سەرسوڕهێن‌‌و هەژێنەر‌‌و‬ ‫ن��ام��رۆی��ی��ان��ەی ت��ێ��دا ئ��ەن��ج��ام دراون‪،‬‬ ‫‌‌وات��ە لەگەڵ بوونی ئ��ەو دەس��ك��ەوت‌‌و‬ ‫مانانوێیانە زۆرترین تەنگژە‌‌و تێكشكانی‬ ‫ماناكانی مرۆڤبونیشی تێدا‌ ونكراوە‪.‬‬ ‫مرۆڤی ئەم دوسەدەیە بە گەورەترین‬ ‫ت��اوان��ك��اری م��ێ��ژوو ن��اودەب��رێ��ت‪ .‬هەر‬ ‫لە جەنگە جیهانیەكانەوە بگرە تاكو‬ ‫تاوانكاری ژینگەیی‌‌و تێكدانی سیستمی‬ ‫ژینگەیی بە هۆی شۆڕشی پیشەسازی‌‌و‬ ‫دوات��ری��ش خ��راپ ب��ەك��اره��ێ��ن��ان‌‌و‬ ‫مامەڵەكردن لەگەڵ تەكنەلۆژیای نوێدا‪،‬‬ ‫ك��ە ئ��ەو ه��وش��ی��اری��ی��ەی پێویستە بۆ‬ ‫مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم تەكنەلۆژیایەدا‌‌و‬ ‫رێگرە لە ب��ەردەم دەركەوتنی رووە‬ ‫شەڕەنگێزانەكەی مرۆڤدا‪ ،‬وەك پێویست‬ ‫ئامادەیی نەبووە‌‌و بگرە ئەو قۆناغە لە‬ ‫هۆشیاری مرۆڤ هوشیاریەكی ناتەواو‬ ‫ك��ەم‌‌و كورتیش ب��ووە‪ ،‬كە مرۆڤایەتی‬ ‫خ��ۆی ب��ەم ه��ۆی��ەوە زی��ان��ی گ��ەورەی‬ ‫ك��ردووە‪ .‬ل��ە ق��ۆن��اغ��ی س��ەرەت��ای��ی‌‌و‬ ‫س��اك��اری ژی��ان��ی م��رۆڤ��دا ت��ا ب��ەر لەم‬ ‫دوو سەدەیەش‪ ،‬تاوانكاری فۆڕمێكی‬ ‫پەرشوباڵو‌‌و ناسیستماتیكی هەبووە‌‌و‬ ‫وەك ئ��ام��اژەی پ��ێ��ك��را‪ ،‬هوشیاریەك‬

‫نەبووە رەخنە لە ئەقڵی ئەم كردەیە‬ ‫بگرێت‪ ،‬بەاڵم مەترسیدارترین قۆناغی‬ ‫ك��ردەی ت��ون��دوت��ی��ژی ل��ێ��رەوە س��ەری‬ ‫ه��ەڵ��داوە‪ ،‬چونكە خەونەكانی مرۆڤ‬ ‫ب��ەه��ۆی ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��اوە چەندهێندە‬ ‫ب��وون‌‌و ب��ەم��ەش مەترسیەكانی ئەم‬ ‫نائەقاڵنی بوونە زیادیان كرد‪ .‬مرۆڤ‬ ‫لەم قۆناغەدا دڵی خۆش بوو بەوەی‪،‬‬ ‫كە توانی بفڕێت‪ ،‬لە دووری چەندسەد‬ ‫مەترێكەوە ببینێت‪ ،‬بەاڵم هەستی بەوە‬ ‫نەكرد ئەم قۆناغە مەترسی ئەوەشی‬ ‫هەیە ببێتە لە ن��اوب��ەری هەتاهەتایی‬ ‫خۆی‌‌و بوونی خۆیی لێوەربگرێتەوە‪.‬‬ ‫ل��ە راس��ت��ی��دا ئ��ەم قۆناغە زۆر ژیانی‬ ‫م��رۆڤ��ی گ��ۆڕی‌‌و م��رۆڤ��ای��ەت��ی خستە‬ ‫ب��ەردەم چ��ارەن��وس��ێ��ك��ی خ��راپ��ەوە‬ ‫كەكۆنترۆڵكردنیشی ئ��ەس��ت��ەم ب��وو‪.‬‬ ‫هەرچەند بڵێین لە س��ەر ئ��ەم قۆناغە‬ ‫وەك بەرهەم هێنی سەرجەم چەمك‌‌و‬ ‫گوتاری كردەیی خراپ لەسەر ژیانی‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬هێشتا ناتوانین ئ��ەم قۆناغە‬ ‫بناسێنین بۆیە گرنگە لە بەشێكی‌‌تردا‬ ‫ب��اس��ی ك��ورد ب��ك��ەی��ن‪ ،‬وەك مەیدانی‬ ‫تاقیكردنەوەی ئەم تاوانكاریانە‪.‬‬ ‫ئەو بەدبینیەی ئێمەی كورد هەمانبووە‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە پ��رس��ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی‬ ‫ناهیومانیستی ل��ەوەوە س��ەرچ��اوەی‬ ‫گرتوە‪ ،‬كە ئێمە وەك مەیدانێكی گرنگی‬ ‫تاقیكردنەوەی چەكی كیمیاوی ئامادە‬ ‫ك��راوی��ن‪ .‬دەب��ێ��ت بڵێین ه��ەم��وو ئ��ەم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫بەدبینیانەی ك��ورد لەمەڕ ئەندێشەی‬ ‫مرۆڤەكانی ئەم دوو سەدەیە بەرهەمی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە تەنیا كۆمەڵگه‌‌و نەتەوەیەك‬ ‫ب��ووە ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت��دا‬ ‫كەوتبێتە ب��ەردەم ئ��ەم تاقیكردنەوە‬ ‫دەرم��ان��ی‌‌و ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ەوە‪ ،‬دن��ی��ای‬ ‫تەكنەلۆجی بۆ زۆر واڵتان توانیویەتی‬ ‫ب��ب��ێ��ت��ە م��ای��ەی خ��ۆش��گ��وزەران��ی‌‌و‬ ‫دەستڕاگەیشتن بە هۆكارگەلێك‪ ،‬كە‬ ‫پلەیەك ژی��ان��ی��ان ب��گ��ۆڕێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم بۆ‬ ‫ئێمەی ك��ورد دەب��ێ��ت ل��ە هەمبەر ئەم‬ ‫چەرخە هەڵوێستمان هەبێت‪ ،‬واته دەبێت‬ ‫بۆچوونی جیاوازمان لە سەر پێشهات‌‌و‬ ‫دەرهاویشتەكانی ئەم چەرخە هەبێت‪.‬‬ ‫یەكێك لە پێشهاتە گرنگەكانی ئەم كردە‬ ‫تاوانكاریانە‪ ،‬ك��ە ب��ەرام��ب��ەر ب��ە ك��ورد‬ ‫ك��راوە وەك ن��ەت��ەوە‪ ،‬تاقیكردنەوەی‬ ‫دەرەنجامە خراپەكانی بەرهەمەكانی‬ ‫ئەم چەرخەیە وەك ئەنفال‌‌و كیمیاباران‪،‬‬ ‫ك��ە ئ��ێ��م��ە م��ەب��ەس��ت��م��ان��ە ب��اس��ی لێوە‬ ‫بكەین‪ .‬وەك روونكرایەوە كیمیاباران‬ ‫تاقیكردنەوەی دنیای زانستە یەكەمجار‪،‬‬ ‫ئەنجا دەبێتە پ��رۆژەی جێبەجێكردنی‬ ‫خ��ەون��ی پ��ی��او‪ ،‬ی��ان س��ەرك��ردەی��ەك��ی‬ ‫ع��ەرەب‌‌و بەعسی‪ .‬دەب��ێ��ت بڵێین ئەم‬ ‫پرۆژەیە پرۆژەی پێشكەوتنی زانستە‪،‬‬ ‫یەكەمجار دەبێت بۆچوونمان لەسەر‬ ‫زانست‌‌و بەرهەمەكانی روون بكەینەوە‬ ‫ئەنجا ه��وش��ی��اری پشت ئەنجامدانی‬ ‫تاونكاریەكانی دژی كورد شیبكەینەوە‪.‬‬

‫لە رای گشتی ئێمەدا تەنیا تاوانكارییەكان‬ ‫دەدرێ��ن��ەوە پ��اڵ رژێ��م��ی جێبەجێكار‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لۆژیكتر ‌‌وای��ە بگەڕێینەوە بۆ‬ ‫ئەوەی‪ ،‬كە بەرهەمهێنی ئەم ئامێروهۆ‌‌و‬ ‫پێناوە نوێیانەن‪ ،‬كە وەك بەرهەمی ئەم‬ ‫رۆژگارە چاویان لێبكرێت‪ .‬ئەگەر ئەم‬ ‫رووداوانە شیبكەینەوە دەگەینە ئەوەی‪،‬‬ ‫كە مرۆڤایەتی تادێت بەرەودواكەوتن‬ ‫ل��ە ب��ەه��ای م��رۆی��ی ه��ەن��گ��او دەن��ێ��ت‪.‬‬ ‫دەتوانین بۆ ئەم رای��ە بیروبۆچوونی‬ ‫چەند تیۆریسن‌‌و زانایەك بهێنینەوە‪ ،‬كە‬ ‫پێش كۆمەڵگه‌ی نێو دەوڵەتی كەوتوون‪،‬‬ ‫چونكە هەڵوێستی كۆمەڵی نێو دەوڵەتی‬ ‫ل��ە ب��ەرام��ب��ەر كێشەی تاقیكردنەوەی‬ ‫چەكی كیمیاوی لە بەرامبەر ك��ورددا‬ ‫هەڵوێستێكی نامرۆڤانە‌‌و كەم‌‌و كورت‬ ‫ب��ووە‪ .‬پ��رۆف��ی��س��ۆر ح��س��ەی��ن ن��ەس��ر‬ ‫بەڕێوبەری زانكۆی كامبرێج بۆ زانستە‬ ‫ئیسالمیەكان لە ئینگلتەرا پێی ‌‌وایە‪ ،‬كە‬ ‫زۆرت��ری��ن ت��اوان��ك��اری لەسەر دەستی‬ ‫دەوڵ��ەت��ە زلهێز‌‌و پێشكەوتوەكان لە‬ ‫رۆژگ��اری تەكنەلۆژیادا رووی داوە‪.‬‬ ‫وات��ە ئەگەر ئ��ەوان نەبن كۆمەڵی نێو‬ ‫دەوڵەتی بەم ئاستە لە كێشەو وێرانكاری‬ ‫ن��ەدەگ��ەش��ت‪ .‬ه��ەروەه��ا ئ��ەری��ك ف��رۆم‬ ‫زانای دەروونناس پێی‌‌وایە تەكنەلۆژیا‬ ‫وەك بكوژی یەكەمی بەها مرۆییەكان‬ ‫لە كۆمەڵگه‌ی جیهانیدا چاوی لێدەكرێت‪،‬‬ ‫‌‌وات��ە هەموو تاوانكاری‌‌و چەند هێندە‬ ‫بوونی قوربانیەكانی دەستی‌‌و ێرانكاری‬

‫‪51‬‬

‫هەمووی بەرهەمی تێکنۆڵۆجییه‪ ،‬بەاڵم‬ ‫م��رۆڤ��ی ئ��ەم چ��ەرخ��ە ئەمانە هەست‬ ‫پ��ێ��ن��اك��ات‪ .‬ئ��ەگ��ەر س��ەرن��ج��ی كۆمەڵی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‌‌و رێ��ك��خ��راوە جیهانیە‬ ‫ك��ان ب��دەی��ن‪ ،‬هەرگیز هەست بە هیچ‬ ‫هەڵوێست‌‌و بەرپرسیارێتیەك ناكەین‪،‬‬ ‫نابینین ك��ەس پ��رس��ی ك��وردی وەك‬ ‫پرسێكی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‌‌و هیچ نەبێت‬ ‫مروڤانە چاو لێنەكردووە‪ ،‬لێرەوە ئێمە‬ ‫وەك كورد هەست دەكەین بۆچوونی‬ ‫جیهان سەبارەت بە ئێمە بۆچونێكی‬ ‫نامرۆڤانە‌‌و خراپ بووە‪ ،‬ئەمەش‌‌وامان‬ ‫ل��ێ دەك��ات ب��ە م��رۆڤ��ب��وون��ی خۆماندا‬ ‫ب��چ��ی��ن��ەوە‪ ،‬ب��ەردەوام ئ��ەم بێكەسیە‬ ‫رێگر ب��ووە ل��ە ب��ەردەم گەشەكردنی‬ ‫ژیان‌‌و پرسە نەتەوایەتیەكەمان‪ .‬كورد‬ ‫شوێنی ل��ە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا‬ ‫هەمیشە شوێنی پرسیاركردن بووە‪،‬‬ ‫ئ��ەوەش ل��ەب��ەر ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە هەستی‬ ‫كردووە هاودەمێكی نییە‪ .‬گەشەپێدانی‬ ‫گیانی تەبایی‌‌و هێنانە كایەی سەرجەم‬ ‫چ��ەم��ك‌‌و دەس��ت��ەواژە ئەمڕۆییەكان‬ ‫رەن��گ��ە ب��ۆ كۆمەڵگه‌كانی‌‌تری جیهان‬ ‫حەقیقەت بن‌‌و سودیان لێوەرگیرابێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ێ��م��ەی ك��ورد وەك پێویست‬ ‫هیچ چەمكێك خزمەتی پرسەكەمانی‬ ‫نەكردووە‪ ،‬چونكە تا ئێستاش مەترسی‬ ‫تیاچوونمان لە سەرە‪ .‬دوای ئەنجامدانی‬ ‫ئەم كردەیە‌‌و ئامادەبوون لە مەیدانی‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی چ��ەك��ی ك��ی��م��ی��اوی��دا‬

‫تائێستاش كاریگەری ئەمە لەسەر ئێمەو‬ ‫ش��ون��اس‌‌و س��ەرج��ەم بونیادەكانمان‬ ‫دان��ەم��اڵ��راوە‌‌و بۆچوونی ئێمە پ��رە لە‬ ‫دەردەدڵ ك��ەب��ەدڵ��ن��ی��ای��ی��ەوە كۆمەڵی‬ ‫نێو دەوڵەتی ناتوانێت چارەسەرمان‬ ‫ب��ۆ ب��دۆزێ��ت��ەوە بگرە دەرونشیكاری‬ ‫پاش ئەم كارەساتە رەنگە دەرفەتێكی‬ ‫گونجاو بێت بۆ هەست كردنی كورد بە‬ ‫بوونی خۆی لەم جیهانەدا‪ ،‬كە دەبێت‬ ‫زیاتر ‌‌وای لێ بكات بچێتە ناوخۆی‪.‬‬ ‫ه��ەر ل��ە دەروون��ش��ی��ك��اری ئ��ێ��م��ەدا‬ ‫بەردەوام بەرامبەر بە ئەویتر جۆرێك‬ ‫خوشباوەڕی‌‌و نیازپاكی هەیە‪ ،‬ئەمە‬ ‫وەك هەڵوێستێكی مرۆڤانە هەر ماوە‌‌و‬ ‫جێگەی نرخە بگرە ئێمە بۆچوونمان‬ ‫ل��ەس��ەر هیچ ن��ەت��ەوە‌‌و كۆمەڵگه‌یەك‬ ‫خراپ نییە سەرەڕای ئەوەی بەرامبەر‬ ‫ب��ە ئێمە زۆر ب��ۆچ��وون‌‌و تێگەیشتنی‬ ‫ك��ۆن��ەپ��ەرس��ت‌‌و نامرۆڤانە ب��ەردەوام‬ ‫ئامادەییان ه��ەب��ووە‌‌و ئێستاش هەن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم پ��ێ��وی��س��ت��ە دوای ئ��ەم��ە ئیتر‬ ‫بكەوینە خ��ۆم��ان‌‌و هیوا تەنیا دەبێت‬ ‫ل��ە خ��ۆم��ان��ەوە س��ەره��ەڵ��ب��دات‌‌و نابێت‬ ‫هەمان تێگەیشتنی پێشوومان لەسەر‬ ‫ك��ۆم��ەڵ‌‌و ن��ەت��ەوەك��ان��ی دی��ك��ە هەبێت‪.‬‬ ‫ئێمە ئیتر ئ��ەوان��ەی��ن‪ ،‬ك��ە بەسەرمان‬ ‫هاتووە‌‌و ئەدەبیاتی ئێمە‌‌و مێژوومان‬ ‫پێمان دەڵێت دەبێت تەنیا بەخۆمان‬ ‫دا ب��چ��ی��ن��ەوە‌‌و هیچی‌‌تر‪ ،‬تەنیا كاتی‬ ‫تێڕامان‌‌و هەڵوێستكردنە سەرخۆیە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫واڵت��ی ژاپۆنیش وەك ئێمە بە هەمان‬ ‫تاقیكردنەوە دا تێپەڕی كەچی ئەوان‬ ‫بە زاڵكردنی گوتاری ژیانەوە دەستیان‬ ‫پێكردەوە تەنیا هیوایان بەخۆداچونەوە‬ ‫ب��وو‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەوەی نەبنەوە ب��ە هیوالی‬ ‫ئ��ای��دی��اڵ ن��ام��رۆی��ی��ەك��ان��ی زل��ه��ێ��زەك��ان‪.‬‬ ‫ئەوانیش پێشتر مەترسیی ئەم كردەیان‬ ‫گەڕاندەوە بۆ بەرهەمی زانست‪‌‌،‬واتە لە‬ ‫مەترسی ئەم قۆناغی زانست سێنتەرییە‬ ‫تێگەیشتن‌‌و لە رووەكەی‌‌ترەوە هەر بە‬ ‫زانست كاریگەرییە خراپەكانی سەر‬ ‫تاقیكردنەوەكیان كەم ك��ردەوە‪ .‬دەبێت‬ ‫ئەوەش بڵێین‪ ،‬كە كورد‌‌و ژاپۆن تەنیا‬ ‫بە رواڵەت هاوبەشی ئەم تاقیكردنەوە‬ ‫دەرمانیەن‪ ،‬چونكە هەموو شتێكی‌‌تریان‬ ‫جیاوازە‌‌و كورد نە خاوەنی دەوڵەت‌‌و‬ ‫قۆناغی پێشكەوتنی زانستیش نییە‪ ،‬دام‌‌و‬ ‫دەزگای كولتووری‌‌و ژیاری گەورەشی‬ ‫وەك شەری فەرهەنگی نییە لە رووی‬ ‫دەروون دروستیشەوە هەر كامڵ نییە‬ ‫بۆیە ه��ەم��وو ئەمانە وای��ان ك��ردووە‬ ‫درەنگتر ئێمە بتوانین لە كاریگەری ئەمە‬ ‫دەربچین‪ .‬باشترە‪ ،‬كە لەم رۆژگ��ارەدا‬ ‫بیرێك لە خۆمان بكەینەوە‪ ،‬ئایدیای‬ ‫ژیان‌‌و بنیاتنانەوە زاڵ بكەین‪ .‬بە راستی‬ ‫تەنیا ئەوە دەبێتە چارەسەر بۆ ئارامی‬ ‫دەروونی‪ .‬تەنیا بە رۆچوون لە خۆمان‌‌و‬ ‫ئ��ارام��ك��ردن��ەوەی دەروون��ی دەتوانین‬ ‫هەنگاو ب��ۆ داهاتویەكی ب��اش بنێین‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەو قۆناغە قۆناغی بێكەسی‌‌و‬

‫ن��ەب��وون��ی ه��اودەم��ێ��ك��ی ب��اش بێت بۆ‬ ‫كورد‪ ،‬هەروەها پشتكردنە كورد بێت لە‬ ‫رووی بوون‌‌و نەتەوایەتیەوە لە كۆمەڵی‬ ‫جیهانیدا دەب��ێ��ت ئیتر خ��ۆم��ان ب��وون‬ ‫بەخۆمان بدەینەوە‌‌و ئارامی دەروونی‬ ‫یارمەتیدەرێكی باشە‌‌و پێویستە هەرچی‬ ‫هەڵوێست‌‌و بەرپرسیارێتی هەیە لە‬ ‫خۆمانەوە دەربچێت‪ .‬ئەگەر ئەنفال‌‌و‬ ‫گ��ەرم��ی��ان ج��ەس��ت��ەزام��دارەك��ەی ك��ورد‬ ‫بن‪ ،‬هەموو شوێنەكانی‌‌تریش ئێستا بە‬ ‫ئ��ازاری ئەمانەوە ئەناڵێنن‪ .‬بەداخەوە‬ ‫هەنگاونان بۆ دەستەبەر كردنی قۆناغی‬ ‫هێور بوونەوەی دەروونی زۆر كەمە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی تەفرەی كۆمەڵی نێودەوڵەتی‬ ‫ن��ەخ��ۆی��ن‪ ،‬دەب��ێ��ت ه��ەرچ��ی زووە‬ ‫كاربكەین بۆ ئەم قۆناغە لە ئێستاشدا‬ ‫گوتارێكی ئەوەندە بەهێزە نەتەوەیی‌‌و‬ ‫ژی��اری��م��ان نییە‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەوەی بتوانین‬ ‫‌‌وەاڵمی ئەم قۆناغی زانست‌‌و دابرانی‬ ‫بەهای مرۆڤانەیەی پێبدەینەوە‪ .‬دەبێت‬ ‫بەخۆمان دا بچینەوە‪ ،‬ئایا‌‌و ادەكەین؟‬ ‫دادگ��ای��ی��ك��ردن��ی خ��ۆم��ان وەك‬ ‫ك��ەم��ت��ەرخ��ەم��ی ب��ۆ دەرچ��وون لە‬ ‫كاریگەریی دۆخەكە‬ ‫پێش هەموو شتێك دەبێت ئەنفال وەك‬ ‫ئەو ئەنفاله‌ی نەخوێنینەوە‪ ،‬كە ئاگایی‬ ‫گشتی هەموو ساڵێك لە یادكردنەوەیەكی‬ ‫بچووك‌‌و ناچیزدا گوزارشتی لێدەكات‌‌و‬

‫‪53‬‬

‫ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی دەگ��رێ��ت‪ .‬كەوابێ ‌‬ ‫ت‬ ‫نامانەوێت‌‌و ەسفی ئەنفالیەك بكەین‪،‬‬ ‫كە هەموو ساڵێك وەك خەون دێتەوە‬ ‫ناو یادەوەری نەوەیەك‪ ،‬یان شاعیر‌‌و‬ ‫پیاوێكی ب��ەرك��ەوت��ەی ك��ارەس��ات��ەك��ە‪،‬‬ ‫بەڵكە ئێمە دەب��ێ��ت خ��ەری��ك بین بە‬ ‫زەمینەی تیۆری ئ��ەم خەسارناسی‌‌و‬ ‫ك��ارەس��ات��ە گ��ەورەی��ەوە‪ ،‬ئ��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫ن��ە ل��ە ئەدەبیاتماندا‪ ،‬ن��ە ل��ە ئاگایی‌‌و‬ ‫فەرهەنگی ك��ورددا هێشتا وەك خۆی‬ ‫نەناسێنراوە‌‌و لە پانتاییەكی گەورەوە‬ ‫‌‌و ەڕگێردراوەتە سەر یادكردنەوەیەكی‬ ‫ت��ەق��ل��ی��دی��ان��ە‌‌و ه��ەم��وو س��اڵ��ێ��ك خ��ۆی‬ ‫پێشنیار دەك��ات��ەوە‪ .‬ئ��ەم��ە ن��ەك هەر‬ ‫كەیسی ئەنفالی لە كۆمەڵی جیهانیدا‬ ‫ن��ەن��اس��ان��دووە‪ ،‬بگرە ئ��ەم كەیسەشی‬ ‫بێئەندازە ب��چ��ووك ك��ردۆت��ەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫لەم نوسینەدا هەوڵدراوە قسە لەسەر‬ ‫ئێستای ئەنفال بكرێت نەك راب��ردوو‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە ئ��ێ��م��ە ه��ەن��ووك��ە ل��ە س��ەر‬ ‫زەمینەیەكی هەڵوەشاوەوە ستایشی‬ ‫بنیادنانەوەی ئەم (ژینگە پەشۆكاوە)*‬ ‫دەك��ەی��ن‪ ،،‬ك��ە ك��راوەت��ە دەرەوەی‬ ‫ئێمە‌‌و رەنگەكانی لە ئێمە ناچنەوە‌‌و‬ ‫بۆ ئ��ەوەی جارێكی دی بكەوینەوەی‬ ‫رەن��گ��ك��ردن��ەوەو خ��ۆم��اڵ��ی��ك��ردن��ەوەی‪،‬‬ ‫پێویستمان ب��ە ب��ەش��داری��ی ت��ی��ۆری‌‌و‬ ‫دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ك��ردن��ی س��ەرج��ەم ئ��ەو‬ ‫فاكتەرانە هەیە‪ ،‬كە ئەنفالیان لە ئەنفالێكی‬ ‫گەورەو سیمبولێكی ناكۆتا فره‌وانەوە‬

‫كردۆتە بابەتێكی بچووك‌تر لە خۆی‪.‬‬ ‫بۆیە هەوڵدراوە بە شێوەیەكی كورت‬ ‫سەرجەم كایە ترسناكەكانی پشت ئەم‬ ‫بچوككردنەوەیە لێرەدا بخرێنە روو‪.‬‬ ‫دادگاییكردنی مۆدێرنە‬ ‫زی��اد لە هەموو شتێكپێویستە ئەوە‬ ‫دەرب��خ��ەی��ن‪ ،‬ك��ە ئ��ەوەی دەت��وان��ێ��ت‬ ‫بێئەندازەلە كێشەی ئەنفال ئاگاییمان‬ ‫بداتێ‌‪ ،‬مەسەلەی تێگەیشتە لە چەرخی‬ ‫زانست‌‌و سەرجەم پێشهاتەكانی ژیان‬ ‫ل��ە دوو چ��ەرخ��ەدا‪ ،‬ك��ە مۆدێرنیتەش‬ ‫ب��ەره��ەم��ی س��ەره��ەڵ��دان��ی ئ��ەم دوو‬ ‫چەرخەی زانست‌‌و گ��ۆڕدران��ی ژیانی‬ ‫مرۆییە ب��وو‪ ،‬ب��ە ئاڕاستەیەكی زۆر‬ ‫ج��ی��اواز‌‌و چ��اوەڕوان��ن��ەك��راو‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫ش��وێ��ن��ی‌‌ت��ردا ب��ە درێ��ژای��ی ق��س��ەم��ان‬ ‫لەسەر كردووە‪ ،‬بەاڵم بۆ ئێرە ئەوەی‬ ‫گرنگ بێت شیكاركردنی دەرەنجامە‬ ‫ترسناكەكانی ئەم چەرخەیە‪ ،‬كە كورد‬ ‫لە ئەنفالدا وەك مەیدانی تاقیكردنەوەی‬ ‫چەكی ئەتۆمی‌‌و بەرهەم هێنراوەكانی‬ ‫لە الیەن بەعسەوە وەك جێبەجێكاری‬ ‫پ��رۆژەك��ە پێشنیاركراوە‪ .‬ئ��ەوەی لەم‬ ‫بەشەدا گرنگە بیزانین‪ ،‬كارئاسانی‌‌و‬ ‫دۆخ بەخشینی مۆدێرنەیە بۆ هێزو‬ ‫ئۆتۆریتەیەكی هاوشێوەی بەعس‪ ،‬كە‬ ‫بە سانایی‌‌و بێ‌ هیچ دوو دڵیەك لە‬ ‫توانای ئەنجامدانی وەها پرۆژەیەكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫گ��ەورەو دژواردا س��ەرك��ەوت��ن‬ ‫بەدەست دەهێنێت‌‌و بێخەوش دەیكاتە‬ ‫دەسكەوتێكی م��ێ��ژووی خ��ۆی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە ئاگایی گشتی‌‌و تەنانەت رۆشنبیری‬ ‫ك��وردی��ش��دا ت��ا ئ��ەم س��ات��ەوەخ��ت��ەش‬ ‫رووداوەكە تەنیا‌‌و تەنیا بە بەعسیزمەوە‬ ‫وەك مۆدێلێكی تاوانكاری‌‌و خاوەنی‬ ‫پ��رۆژەك��ە دەب��ەس��ت��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ك��ە ئەمە‬ ‫نەیتوانیوە ئێمە لە قووڵبوونەوە لەم‬ ‫زام��ە ئ��اڕاس��ت��ە ب��ك��ات‌‌و تێبگەیەنێت‪.‬‬ ‫پێویستە كورد ئەم چەرخی زانست‌‌و‬ ‫مۆدێرنیتەیە بە ئەندازیاری پرۆژەیەكی‬ ‫وەه��ا‌‌و بەعسیش وەك جێبەجێكار‌‌و‬ ‫خودیش وەك مەیدانی تاقیكردنەوەی‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��راوەك��ان��ی ه��ەم��ان چ��ەرخ‬ ‫بزانێت‪ ،‬چونكە ئەگەر زۆر رۆبچین‪،‬‬ ‫دەگ��ەی��ن��ە ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە ب��ەع��س تەنیا‬ ‫جێبەجێكارە لە رووداوەك��ەدا‌‌و ئەوەی‬ ‫كار ئاسانی بۆ دەكات كەرەستەكانی‬ ‫م��ۆدێ��رن��ە‌‌و بەرهەمهێنراوەكانی ئەم‬ ‫چ��ەرخ��ەن ن��ەك ش��ت��ی‌‌ت��ر‪ ،‬ن��اب��ێ��ت‌‌و‬ ‫اب��ڕوان��ی��ن��ە ئ��ەو بەرهەمهێنراوانەكە‬ ‫مرۆڤ ئاراستەیان دەكات‌‌و بۆ هەموو‬ ‫دەس��ەاڵت��ەك��ان��ی‌ت��ر‪ ،‬ك��ە خ��اوەن��ی وەه��ا‬ ‫بەرهەمهێنراوی دنیای زانست بوون‌‌و‬ ‫رووداوی وەهاشیان نەخوڵقاندووە‪،،‬‬ ‫ك��ە ئ��ەم��ە دەم��ان��خ��ات��ە م��ەت��رس��ی��ەك��ی‬ ‫گ��ەورەوە‪ ،‬چ��ون��ك��ە ب��وون��ی ئ��ەو‬ ‫كەرەستانە‌‌و اتە دۆزینەوەی مەیدانێك‬ ‫بۆ تاقیكردنەوەیان‌‌و هەڵسەنگاندنیان‬

‫ل��ە ت��اق��ی��گ��ەدا‪ ،‬چ��ون��ك��ە ب��ەردەوام‬ ‫ئەمچەرخە لە سەر تاقیكردنەوە خۆی‬ ‫بیناكردووە‌‌و گەیشتۆتە ئەزموونكردنی‬ ‫تەواوەتی‪ .‬كەوابووپێویستە یەكەمین‬ ‫ف��اك��ت��ی س��ەره��ەڵ��دان��ی ئ��ەم رووداوە‬ ‫لە ب��ن��ەوەڕا بۆ مۆدێرنە بگەڕێنینەوە‬ ‫ن��ەك ب��ۆ بەعسیزم‌‌و دەس��ەاڵت��ەك��ەی‪،‬‬ ‫كە تا ئێستاش هەر لە ئاست هەمان‬ ‫تێگەیشتنی هەڵە داین‪.‬‬ ‫نوێنەرایەتیكردنی دادگاییكردنەكە‬ ‫س��ەرەڕای ن��ەب��وون��ی تێگەیشتنی‬ ‫ج��ەوه��ەری ل��ە س��ەر ئ��ەن��ف��ال‌‌و ك��ەم‬ ‫ت��وان��ای��ی م��رۆڤ��ی ك��ورد ل��ە ئ��اس��ت‬ ‫گوزارشتكردنی گرفتەكە ئ��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫نوێنەرایەتیكردنی ئەم كەیسەو بردنەوە‬ ‫پێشەوەی لە كۆمەڵی نێودەوڵەتی دا لە‬ ‫ئەستۆ گرتووە‪ ،‬كەمینەیەكی سیاسی‬ ‫ئ��ۆت��ۆری��ت��ە خ��وازب��وون‪ ،‬ت��ا ئێستاش‬ ‫ئ��ەم نوێنەرایەتیكردنە ه��ەر درێ��ژەی‬ ‫ه��ەب��ووە‪ .‬ئ��ەم كەمینەیە ب��ێ‌ بوونی‬ ‫تێگەیشتنی تەواو لە ئاست كێشەكە‌‌و‬ ‫قوڵبونەوەی ب��ەردەوام بۆی رێگەیان‬ ‫بە خۆیان داوە وەك نوێنەریی ئەم‬ ‫پرسە نەتەوەییە خۆیان پێشنیار بكەن‪،‬‬ ‫ه��ەر هەوڵێكی كۆمەڵی نێودەوڵەتی‬ ‫ب��ۆ پ��ەی��وەن��دی��ی گ��رت��ن ل��ە ب��ارەی ئەم‬ ‫ك��ەی��س��ەوە ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن ل��ە ئ��ەن��ف��ال‌‌و‬ ‫تەواوی رووداوەكانی‌‌تر لە رێگەی ئەم‬

‫‪55‬‬

‫كەمینەیەوە ئ��ەن��ج��ام��دارەوە‪ ،‬ب��ەوەش‬ ‫س��ەرج��ەم تێگەیشتنەكان ل��ەم دۆخ��ە‬ ‫وەك خۆی بە ئەنجام نەگەیەنراوە‌‌و‬ ‫لێرەوە نوێنەرایەتیكردنی كێشەیەكی‬ ‫نەتەوەیی دراوەت��ە دەس��ت كایەیەكی‬ ‫سیاسی ك��ەم��ەوە‪ ،‬ك��ە ب��ە ئ��ەن��دازەی‬ ‫خۆی نەچۆتە ناو كێشەكەوە‌‌و توانای‬ ‫ش��ی��ك��ردن��ەوەی ت��ی��ۆری‌‌و ب��ەدەزگ��ای��ی‬ ‫كردنی ئەم كەیسەی نییەونەبووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫خ��ەت��ەری ه��ەرە گ��ەورەو بەربەستی‬ ‫گەورە لێرەوە سەریهەڵداوە‪ ،‬كە ئێمە بۆ‬ ‫نوێنەرایەتیكردنی ئەم كەیسە لە كۆمەڵی‬ ‫جیهانیدا ن��اگ��ەڕێ��ی��ن��ەوە ب��ۆ نوخبەی‬ ‫ئایدیۆلۆژی‌‌و ئ��ەوان��ەی‪ ،‬كە تەمەنیان‬ ‫ب��ۆ تێگەیشتن ل��ەم كێشانە ت��ەرخ��ان‬ ‫ك��ردووە‪ ،‬ئ��ەم ب��زاڤ��ە سیاسیەش لە‬ ‫ناوخۆیدا دوچاری كێشەی زۆر گەورە‬ ‫ب��ووەت��ەوەك��ە ت��وان��ای ب��ەرێ��وەب��ردن‌‌و‬ ‫ئیدارەی خودی كێشەكانیشی نەبووە‪،‬‬ ‫نەك هەر خۆی بەم رووانەوە خەریك‬ ‫بكات بۆیەگوتاری ب��ەش��داری كردنی‬ ‫جیهانی‌‌و ب��ردن��ە پ��ێ��ش��ەوەی ئێمە لە‬ ‫ئاست كۆمەڵی نێودەوڵەتی بۆ كێشەی‬ ‫ئەنفال دووچاری تەنگژەیەكی گەورەی‬ ‫ئەقڵی‌‌و شیكاری بۆتەوە‌‌و نەبوونی ئەم‬ ‫گوتارسازی‌‌و ئارگۆمێنتە ئەقڵییەش‌‌و‬ ‫ایكردووە لە دەرەوەی خۆمانەوە بە‬ ‫چاوێكی نزمەوەبڕوانرێتە كێشەكە‌‌و‬ ‫نەمانتوانیوە شتێك پێشكەش بكەین‬ ‫ببێتە جێگەی سەرنجی دەرەوە‪ .‬كەواتە‬

‫یەكێكی‌‌تر لە تەنگژەكانی گەشەكردنی ئەم‬ ‫رووداوە‪ ،‬مەسەلەی نوێنەرایەتیكردنی‬ ‫سیاسییە‪ ،‬ك��ە ‌‌وەرگ��ێ��ردراوەت��ە سەر‬ ‫نوێنەرایەتی نەتەوەیی‌‌و ئەمەش نەك‬ ‫هەر نوێنەرایەتیەكی ساختە‌‌و بچووكە‪،‬‬ ‫نەیتوانیوە سنووری هوشیاری بنكەی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ك��ورد ببڕێت‪ ،‬بۆیەئەم‬ ‫كێشەیە پێویستی ب��ە گ��وت��ارس��ازی‬ ‫نوخبەی ئایدیۆلۆژی رۆشنبیری ‌‌وا‬ ‫هەیە‪ ،‬كە بتوانێت سەرنجی دەرەوە‬ ‫رابكێشێت‌‌و پاڵپشتی بەجیهانیكردنی‬ ‫رووداوەك��ە ب��ك��ات ‪ .‬وان��ازان��رێ��ت تا‬ ‫ئ��ێ��س��ت��اش ئ��ەم ك��ەم��ی��ن��ەی��ە رێ��گ��ای��ان‬ ‫دابێتە ئ��ەو گ��وت��ارەی‪ ،‬ك��ە خ��ۆی بەم‬ ‫ره‌ه��ه‌ن��دەوە خ��ەری��ك ك��ردب��ێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫وەك خ��ۆی دەرك��ەوێ��ت‌‌و پشكی لەم‬ ‫نوێنەرایەتیكردنەدا هەبێت‪ ،‬بۆیە دەبینین‬ ‫تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت‪ ،‬ئەنفال وەك‬ ‫خ��ۆی نەچۆتە دادگ��ای جیهانیەوە‌‌و‬ ‫گ��وت��ارێ��ك��ی س��ەرن��ج راك��ێ��ش��ی��ش نییە‬ ‫ئەم كێشەیە دەرك��ەوت پێبكات‪ .‬هاتنە‬ ‫پێشەوە‌‌و پاشەكشەكردنی كەمینەی‬ ‫سیاسی ناوبراو لەم نوێنەرایەتیكردنە‪،‬‬ ‫كە توانای پێناسەكردن‌‌و داڕشتنەوەی‬ ‫ك��ێ��ش��ەك��ەی ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی‬ ‫گەورەتردا نییە‪ ،‬رەنگە بتوانێت ئەنفال‬ ‫تا ئاستێكی زۆر گەورە بە ئاراستەی‬ ‫بنیادناوە گەشە پێبدات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫بێكەسترین نەتەوەیە‪ ،‬كە هاوخەمی‌‌و‬ ‫بێدەنگی كۆمەڵی جیهانی‬ ‫هاودەردی لە دەرەوەی خۆیەوە نییە‪،‬‬ ‫ل��ە س��ات��ەوەوخ��ت��ی ئ��ەم ك��ارەس��ات��ە تا ئێستاش ئێمە هەمان چارەنووسمان‬ ‫گ��ەورەی��ەدا ش��ت��ێ��ك‪ ،‬ك��ە پ��رۆژەك��ەی ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم چونكە هەستمان بەم‬ ‫خێراتركرد‪ ،‬مەسەلەی بێدەنگی‌‌و بێ بێكەسیە ن��ەك��ردووە‪ ،‬نەمانتوانیوە‬ ‫هەوڵوێستی كۆمەڵی نێودەوڵەتی بوو ل��ە خ��ۆم��ان��ەوە ه��ەن��گ��اوی گ��رن��گ بە‬ ‫لە كارەساتەكە‪ ،‬كە ئەمە زۆر یارمەتی ئ��اراس��ت��ەی ب��ن��ی��ادن��ان��ەوە ه��ەڵ��گ��ری��ن‪.‬‬ ‫بەعسیزمیدا بە ئامانجی خۆی بگات‪ ،‬ك��ەواب��ێ��ت‌ ئ��ەم��ەش رێ��گ��ری��ی��ەك��ی‌ت��ری‬ ‫ب��ەاڵم دوای كارەساتەكە رێكخراوی ب��چ��ووك��ك��ردن��ەوەی ئ��ەن��ف��ال ب��ووە‬ ‫جیهانی‌‌و هەندێ‌ الیەنی بیانی هاوخەمی لەوەی‪ ،‬كە وەك خۆی بچێتە كۆمەڵی‬ ‫خۆیان بۆ كورد نیشاندا‌‌و تەنیا ئەمە جیهانییەوە‌‌و گرنگی پێبدرێت‪ .‬هەرچی‬ ‫ل��ەس��ەر زم��ان��ی��ان ه��ەس��ت��ی پ��ێ��دەك��را‪ ،‬تێگەیشتنی سیاسی‌‌و دەسەاڵتدارێتی‬ ‫هەنووكە دوای دەركەوتنی كاریگەری‌‌و ئەمرۆمان هەیە هاوخەمی ئەم واڵتانە‬ ‫مەترسیەكانیشی‪ ،‬كۆمەڵی نێودەوڵەتی بە هاوخەمی گەورە پێناسه دەكات‪ ،‬كە‬ ‫هەوڵویستێكی وەه��ای نیشان ن��ەداوە میدیاكانی ئێمەش تائێستا بەو شێوەیە‬ ‫ئێمە هەست بە هاوخەمی‌‌و هاودڵی گ��وزارش��ت��ی��ان ل��ێ��ك��ردووەو جڤاتیش‬ ‫ب��ك��ەی��ن‪ .‬ب��ەاڵم دەب��ی��ی��ن ئامانجەكانی پێشوازی لێكردووە‪ ،‬بەاڵم ئەمە نیشانەی‬ ‫ئەم واڵتانە چونكە لە ئێستادا باشتر تێنەگەیشتنەوەیەكی‌‌ترە لە جەوهەری‬ ‫لە هەرێم ف��ەراه��ەم دەك��رێ��ن‪ ،‬هەموو ك��ارەس��ات��ەك��ە‪ ،‬ك��ە دن��ی��ای سیاسی‬ ‫نوێنەر‌‌و رێكخراویان لێرە هەیە بۆ هەرگیز جورئەتی تەفسیركردنەوەی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوە ل��ە ك��ەی��س��ەك��ەو س��ااڵن��ە دروستی بۆ ئەم رووداوە‌‌و تێگەیشتنی‬ ‫بەمەرامی‌‌ترەوە دێنەوە ئێرەوهاوخەمی بە ئەندازەی خۆی لێ‌ نییە‪ .‬راستە بۆ‬ ‫خۆیان بۆ بەركەوتەكانی ئەم كارەساتە بنیادنانەوە ئێمە پێویستمان بەوە هەیە‬ ‫دەرئەبڕن‪ .‬لێرەوە لە سەرمان پێویستە پەیوەندییەكانمان لەگەڵ دەرەوەدا بینا‬ ‫ه��ەڵ��وێ��س��ت ل��ەس��ەر ئ��ەم ه��ات��ن��ە ن��اوە بكەینەوە‌‌و ل��ە خەمی دروستكردنی‬ ‫درەنگ وەختەیە بگرین‪ ،‬وەك هاوخەمی پاڵپشتی جیهانی لەمەودوا دابین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫راستەقینە بۆ خۆمان چاوی لێنەكەین‪ ،‬نابێت لە ئاست ئەم بێدەنگییە جیهانیەدا‬ ‫چونكە ئێمە تەنیا نەتەوەین‪ ،‬كە بوونی گ��وت��اری خ��ۆم��ان ن��ەب��ێ��ت‌‌و ئ��ەم بێ‬ ‫ئەم رووداوانە بە تەواوی سەلماندنی‪ ،‬هەڵویستییە كەشف نەكەین‪ .‬ئەنفال‌‌و‬ ‫كە لە كۆمەڵی جیهانیدا تەنیاین‌‌و كورد كیمیاباران لە خۆیاندا دوو هەڵوێستیان‬

‫‪57‬‬

‫پێ‌ نیشان دای��ن‪ .‬یەكەم هەوڵویستی‬ ‫روون��ی ب��ەع��س‌‌و ع��ەرەب��ی ل��ە س��ەر‬ ‫ئێمە‌‌و هەڵوێستی كۆمەڵگه‌ی جیهانی‪.‬‬ ‫لە ساتەوەختی ئەنفال ب��ەدواوە ئێمە‬ ‫نامانەوێت‌‌و نەمانویستووە بێهەڵویستی‬ ‫كۆمەڵی جیهانی وەك خ��ۆی ببینین‪.‬‬ ‫بەئەنقەست نەمانویستووە دونیا وەك‬ ‫بێهەڵوێست ت��ەم��اش��ا ب��ك��ەی��ن‪ .‬بەعس‬ ‫ئ��ەو ب��وارە ك��راوەی��ەی لە ئەنفالدا بۆ‬ ‫رەخساندین‪ ،‬ك��ە هەڵویستی روون��ی‬ ‫خ��ۆی‌‌و بێهەڵوێستی كۆمەڵی جیهانی‬ ‫ه��ەس��ت پێبكەین‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا ك��ورد‬ ‫خاوەنی سیاسەتێكی روون نەبووە‪،‬‬ ‫دوای ئ��ەم ك��ارەس��ات��ەك��ە بتوانێت بە‬ ‫روونی ئەو بێهەڵوێستیانە شیبكاتەوە‌‌و‬ ‫پرسیاریان لە س��ەر دابنێت‪ .‬هەموو‬ ‫ئەو بێ هەڵوێستیانە دوات��ر دەگۆڕێن‬ ‫بە نەبوونی هەڵوێستی سیاسەتی ئەم‬ ‫هەرێمە خۆی‪ ،‬لە ئاست شرۆڤەكردنی‬ ‫كارەساتەكە‌‌و بەردەوام بۆ خۆدزینەوە‬ ‫ل��ە ه��ێ��ن��ان��ە ئ��ارای پ��رۆس��ەك��ە‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫س��ی��اس��ەت��ە ئ��ی��ش��ی ك��ڕوزان��ەوە‌‌و‬ ‫یادكردنەوەیەكی ناچیزانەی بێناوەڕۆك‬ ‫بووە بە داوەت كردنی سەرانی واڵتانی‬ ‫رۆژئ��اواودەرەوە‪ ،‬كە زەمەنێك وەك‬ ‫تەماشاكەرێكی مەیدانەكە دەبینران‪،‬‬ ‫ئێستا خەمخۆرێكی بیوێنەی جیهانبینی‬ ‫دەس��ەاڵت��ن‪ .‬ئێمە دەبێت ئ��ەوە بڵێین‪،‬‬ ‫ك��ە ت��ەم��اش��اك��ەران��ی ئ��ەم رووداوان��ە‬ ‫خ��ۆی��ان‪ ،‬بەشێكی گرنگ‌‌و دان��ەب��ڕاوی‬

‫ئ��ەم كایەیە ب��وون‪ .‬ئ��ەوان ب��وون‪ ،‬كە‬ ‫ئێرەیان كردە مەیدانی تاقیكردنەوەی‬ ‫ئەزموونگەرایی خۆیان‪ .‬ئیتر دوای ئەم‬ ‫هەموو فەرامۆشكردنە‪ ،‬ئێمە خۆمان‬ ‫گەورەترین فەرامۆشكاری ئەم رووداو‬ ‫پێشهاتانە بووین بە درێژای ئەم چەند‬ ‫ساڵەی دەسەاڵتی خۆییە‪.‬‬ ‫بە دەزگایییكردنی ئەنفال‌‌و كیمیاباران‬ ‫ل��ە ت��ەس��ەوری س��ی��اس��ی‌‌و‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ش��م��ان��دا ت��ەن��ی��ا ئ��ەن��ف��ال‌‌و‬ ‫كیمیاباران سیمبولی ن��ەت��ەوای��ەت��ی‌‌و‬ ‫ناساندنی ئێمەن‪ ،‬كەچی هەرگیز هەوڵی‬ ‫ئەوە نەدراوە ئەم رووداوانە دەزگایەكی‬ ‫تایبەت بە خۆیان هەبێت خەسارناسی‌‌و‬ ‫دەرك��ەوت��ە‌‌و ك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ان��ی��ان بۆ‬ ‫ئێستا‌‌و داهاتوو شیبكاتەوە‪ .‬دەزگایەك‪،‬‬ ‫ك��ە ج��ی��ا ل��ەو تێگەیشتنە ب��چ��ووك��ەی‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ام��ان ل��ە س��ەر گ��ەورەی��ی ئ��ەم‬ ‫رووداوان��ەب��دوێ��ت‌‌و ب��ت��وان��ێ��ت ئ��ەم‬ ‫كارەساتە وەك خۆی تەفسیر بكات‌‌و‬ ‫بە ئ��ەن��دازەی خ��ۆی گ��وت��اری هەبێت‪،‬‬ ‫ك��ەوات��ە ئ��ەم بێهەڵویستیە دەشێت لە‬ ‫خ��ۆم��ان‌‌و ل��ە دەس��ەاڵت��ی خ��ۆم��ان��ەوە‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر ب��ەم رووداوە گ��ەوران��ە‬ ‫سەرهەڵبدات‪ ،‬چونكە پێش هە‌ر الیەنێك‬ ‫دەش��ێ‌ ئێمە خ��ۆم��ان بەرپرسیاربین‬ ‫بەرامبەریان‌‌و هەوڵی بەرهەمهێنانی‬ ‫رێ��ژەی خ��ەس��ارن��اس��ی��ی��ەك��ەی��ان بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫تێكرای ره‌هه‌ندەكانەوە شیبكەینەوە‪،‬‬ ‫تا ئێستا گوتاری سیاسی ئێمە خۆی‬ ‫وەك پشتیوانی بنیادنانەوە نیشان‬ ‫داوە‪ ،‬ب��ەاڵم نەیتوانیوە ئ��ەم ئەركە‬ ‫بگرێتە ئ��ەس��ت��ۆ‌‌و ب��ە ئ��اڕاس��ت��ەی ئەم‬ ‫ب��ن��ی��ادن��ان��ەوەی��ە ه��ەن��گ��او هەڵبگرێت‪.‬‬ ‫نەبوونی ئەم دەزگایە بۆلێكۆلێنەوە لە‬ ‫خەسارناسییەكانی ئەنفال‌‌و ت��ەواوی‬ ‫رووداو‌‌و پ��ێ��ش��ه��ات��ەك��ان��ی‌ت��ر م��ان��ای‬ ‫نەبوونی بەرپرسیارێتی یە بەرامبەر بەم‬ ‫قۆناغە‪ ،‬كە قۆناغی خۆماڵیكردنەوەی‬ ‫ئەم ژینگە پەشۆكاوەیە‪ ،‬كە بەعسیزم‬ ‫وەك دی��اری‌‌و وەك ت��ێ��روان��ی��ن��ی بۆ‬ ‫دەرەوەی خ��ۆی ب��ەرام��ب��ەر ب��ە ئێمە‬ ‫ئەنجامی داوە‪ .‬ئەگەر راستە ئێمە لە‬ ‫خەمی ستایشی بنیادنانەوەداین‪ ،‬دەبێ‌‬ ‫بچینەوە بە سەرجەم ئەو مانایانەی‬ ‫كە‌‌و نكراون لە تێگەیشتن لە ئەنفالدا‪،‬‬ ‫كە وایان كردووە ئەم كارەساتە وەك‬ ‫خۆی بە دەرەوەی نەگات‪ .‬ئەدەبیات‌‌و‬ ‫رۆشنبیریشمان ل��ەم دوو دەی��ەی��ەدا‬ ‫ب��ەردەوام خ��ەری��ك��ی ش��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫س��ۆزداری��ان��ە‌‌و بێ‌ ن��اوەرۆك ب��ووە لە‬ ‫سەر ناساندنی ئەنفال‪ ،‬كە رەنگە ئەمە‬ ‫كاری ئەم كایەیەش نەبێت‌‌و ئەوەی‪ ،‬كە‬ ‫زۆر نائامادەبووە‪ ،‬بوونی ئەم دەزگایە‬ ‫ب��ووە‪ ،‬كە پێویستییەكی گ��ەورەی ئەم‬ ‫قۆناغەیە بۆیە دەبێت ئەوە بڵێین‪ ،‬كە‬ ‫بەم چەشنە تێگەیشتن‌‌و كاركردنەوە‬ ‫ناتوانین هیچ ب��ۆ س��ەر ئەنفال زی��اد‬

‫بكەین‪ ،‬ئەگەر لە خەمی گوتارسازییەكی‬ ‫ئەقاڵنی‌‌و تیۆری دا نەبین‪ ،‬كە بتوانێ‬ ‫ئەنفال وەك خ��ۆی بباتە پێشەوە لە‬ ‫كۆمەڵی نێودەوڵەتیدا‪ .‬سەرجەم ئەو‬ ‫تێگەیشتنانەی‪ ،‬كە لە سەر بەعسیزم‬ ‫وەك تاكە الیەنی پرۆژەی كیمیاباران‌‌و‬ ‫ئ��ەن��ف��ال ه��ەم��ان��ە دەب��ێ��ت دەس��ك��اری‬ ‫بكەین‌‌و هاتنی مۆدێرنە وەك سەرەتای‬ ‫مەترسییەكان ب��زان��ی��ن‪ .‬وا تێنەگەین‬ ‫كۆمەڵی نێودەوڵەتی پشتیوانی تەواوی‬ ‫مافەكانمانە لە داهاتووشدا‪ ،‬كە ‌‌وای‬ ‫كردووە هیچ هەنگاوێكمان لە بەروپێش‬ ‫بردنی دۆزی ئەم رووداوانەدا بێ‌ ئەو‬ ‫پێهەڵناگیرێت‌‌و دەبێت لە خۆمانەوە‬ ‫دەس��ت پ��ێ��ب��ك��ەی��ن��ەوە‪ .‬شتێكی‌‌تر‪ ،‬كە‬ ‫دەب��ێ‌ دەس��ك��اری بكرێت‪ ،‬مەسەلەی‬ ‫ی��ادك��ردن��ەوەی��ە‪ ،‬ك��ە ت��ەن��ی��ا راب��ردوو‬ ‫ئامادەیی هەیە تیایدا‌‌و پێویستە گوتاری‬ ‫داهاتووش لە یادكردنەوەدا بهێنرێتە‬ ‫پ��ێ��ش��ەوە‪ .‬ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە زۆر گرنگترە‬ ‫ل��ە كەیسی ئ��ەن��ف��ال��دا‪ ،‬گ��ەڕان��دن��ەوەی‬ ‫نوێنەرایەتیكردنی دادگایی مۆدێرنەیە‪،‬‬ ‫ك��ە ت��ا ئێستا ئێمە ب��ە ه��ۆی نەفامی‬ ‫سیاسیەوە‪ ،‬كە نوێنەری ئەم كەیسەیە‬ ‫نەمانتوانیوە بچینە پێشەوە‌‌و تەنانەت‬ ‫دی��ار ن��ی��ی��ە‪ ،‬ك��ە چ��ۆن دەم��ان��ەوێ��ت‬ ‫دەس��ت پێبكەین‪ ،‬ب��ۆی��ە دەب��ێ��ت ئ��ەم‬ ‫نوێنەرایەتیكردنە ب��درێ��ت��ەوە دەس��ت‬ ‫ن��وخ��ب��ەی ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی‪ ،‬ك��ە ت��وان��ای‬ ‫چوونە پێشەوەیان لە ئاست كێشەكە‬

‫‪59‬‬

‫دا ه��ەی��ە‪ .‬ل��ەوەش ترسناكتر نابێت‬ ‫(لێبوردنی سیاسی)‪ ،‬ی��ان نەتەوەیی‬ ‫ه��ەر سیاسییەكان ب��ڕی��اری ل��ە سەر‬ ‫بدەن‪ ،‬كە تا ئێستا بە ئارەزووی خۆیان‬ ‫كردوویانە‌‌و هیچ شتێك ناتوانێت ئەم‬ ‫ك��ارەس��ات��ە ‌‌وا تێبگات‪ ،‬ك��ە لیبوردنی‬ ‫نەتەوەیی بەدواوە دەبێت‪ ،‬چونكە ئێمە‬ ‫زیاتر دوادەخات‪.‬‬ ‫ئەگەر بڕیارە دەسەاڵتیش بانگەشەی‬ ‫ستایشی بنیادنانەوە دەكات‪ ،‬لە هەموو‬ ‫شتێك گرنگتر بوونی دەزگایەكی باشە‬ ‫بۆ لێكۆڵینەوە لەم رووداوە تابتوانین‬ ‫بۆ هەمیشە لە سەر خەسارناسییەكانی‬ ‫ب��دوێ��ی��ن‌‌و ب��ۆ دەرەوەش روون��ت��ر‬ ‫بكرێتەوە‪ .‬كەواتە ‌‌واباشە بەوە دەست‬ ‫پێبكەین‪ ،‬كە لە تەك مۆدێرنەدا خۆشمان‬ ‫دادگایی بكەین‌‌و هەموو ئەمانە كاتیان‬ ‫ناوێت تەنیا كاریان دەوێ‪.‬‬ ‫بۆچی ئەنفال دەخوێنینەوە؟‬ ‫ب��ۆچ��ی ئ��ێ��م��ە پ��ێ��وی��س��ت��ە ئ��ەن��ف��ال‬ ‫بخوێنینەوە؟ ئایا خوێندنەوەی ئەنفال‬ ‫چ وات��ای��ه‌ک��ی ب��ۆ ئ��ێ��م��ە ه��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەی‬ ‫پەراوێزخستنی مانای چی دەگەیەنێت؟‬ ‫ه��ەر ن��ەت��ەوەی��ەك م��ێ��ژووی خ��ۆی‬ ‫نەخوێنێتەوە‪ ،‬ناتوانێت بۆ ئایندەش‬ ‫ه��ەن��گ��اوی هەبێت‪ .‬ئێمە ل��ە چ��او ئەو‬ ‫كارەساتە گەورەیەدا رەنگبێت هێشتا‬ ‫لە غەفڵەتێكی گ��ەورە بەسەر بەرین‪.‬‬

‫خوێندنەوەی ئەنفال خۆی‪ ،‬دیسانەوە‬ ‫تاقیكردنەوەیەكی‌‌تری مێژووییە بۆ‬ ‫كورد‪ ،‬كە ئێمە لەمەشدا نەمانتوانیوە بە‬ ‫خۆماندا بچینەوە‪ .‬ئەنفال تاقیكردنەوەی‬ ‫ئ��ەزم��وون��ێ��ك��ە ب��ە س��ەر ئ��ێ��م��ەوە‪،‬‬ ‫نووسینەوەی حیكایەتێكی تاڵە لەسەر‬ ‫شەرەف‌‌و بوونی نەتەوەییمان‪ ،‬هەوڵێكە‬ ‫ل��ە خ��ۆی��دا ب��ۆ ك��پ��ك��ردن��ەوەی دەن��گ��ی‬ ‫نەتەوەیی‌‌و ئینسان بوونی ئێمە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئێمە لە بەرامبەر روودانی كارەساتی‬ ‫ئ��ەن��ف��ال‌‌و كیمیاباراندا دەس��ەاڵت��ێ��ك‌‌و‬ ‫پەنایەك‌‌و هاوكاریی یەكی جیهانی مان‬ ‫دەست نەكەوتووە‪ ،‬بۆچی لە تێڕامان‌‌و‬ ‫خوێندنەوەی ئەنفالدا بەرپرسیارانە‬ ‫مامەڵەمان نەكردووە‪ .‬ئەمە بۆ خۆی‬ ‫كوشتنی حیكایەتی خۆمانە بەدەستی‬ ‫خۆمان‪ .‬وەك بەختیار عەلی دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەنفال ل��ە ئ��ارەزووی كوشتنەوە بۆ‬ ‫ئ��ارەزووی فەرامۆشكردن هەنگاوی‬ ‫ن��اوە‪ .‬كەواتە نووسینەوە راڤەكردن‌‌و‬ ‫ه��ەژان ب��ەرام��ب��ەر ئ��ەن��ف��ال‪ ،‬خ��ۆی لە‬ ‫خۆیدا دەبێت پرسێكی هەر ئینسانێكی‬ ‫ئەم واڵت��ە بێت‪ .‬ئێمە لە ئەنفالدا بوو‪،‬‬ ‫كە تێگەیشتین ك��ورد چ واتایه‌کی بۆ‬ ‫دەرەوەی خ��ۆی ه��ەی��ە‪ ،‬ه��ەر ئەنفال‬ ‫بوو‪ ،‬كە پێی راگەیاندین ئێمە بوونمان‬ ‫چەند بوونێكی ترسناكە لەسەر زەوی‪.‬‬ ‫ئەنفال لە خوێدا خاوەنی پەیامێك بوو‬ ‫بۆ سەندنەوەی ژیان‌‌و بایەخداركردنی‬ ‫مەرگ الی مرۆڤی ئەم واڵتە‪ .‬ئێمە‪ ،‬كە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪60‬‬

‫دەزان��ی��ن ئەنفال ئەمە پەیامەكانیەتی‪،‬‬ ‫چۆن دیسانەوە لەسەر كوشتنی ئەم‬ ‫حیكایەتە بەدەستی خۆمان بەرپرسیار‬ ‫نین؟‪ .‬لە بابەت فەرامۆشكردنی ئەنفال‬ ‫لە ناو كورد دا دواتر چەند بۆچوونێك‬ ‫دەخ��رێ��ت��ە روو‪ ،‬ك��ە ئ��ەم كێشەیە‬ ‫رێ��گ��رەك��ان��ی ب��ەردەم گ��ەورەب��وون��ی‌‌و‬ ‫بوونی بە پەیامێكی نەتەوەیی ئەبەدیانە‬ ‫الی كورد شیكروانەتەوە‪ ،‬بەاڵم‪ ،‬كە ئێمە‬ ‫دێینە سەر خوێندنەوەی ئەنفال دیارە‬ ‫دەمانەوێت بچینە ناو ئەنفال خۆیەوە‪.‬‬ ‫دەم��ان��ەوێ‌ ئەنفال وەك ئەنفال بێتە‬ ‫ناومانەوە‪ .‬دیسانەوە لێرەشدا دێڕێكی‬ ‫بەختیار عەلی دەهێنینەوە‪ ،‬كە دەڵێت‪:‬‬ ‫ئێمە كاتێك دەت��وان��ی��ن گ��وزارش��ت لە‬ ‫ئەنفال بكەین‪ ،‬كە حیكایەتی یەكە یەكەی‬ ‫ئەوانەی لە ناو ئەنفال دا بوون‪ ،‬بخەینە‬ ‫بەر باس‪ ،‬كەواتە كاتێك دەتوانین ماف‬ ‫بە خۆمان بدەین لەسەر ئەنفال بێینە‬ ‫گۆ‪ ،‬كە توانایی ئەوەمان هەبێت ئازاری‬ ‫هەریەكە لەو مرۆڤانەی لەم پڕۆسەیەدا‬ ‫تیاچوون باس بكەین‪.‬‬ ‫بۆ خوێندنەوەی ئەنفال ئێمە چەند‬ ‫رێگایەكمان لە بەردەم دایە‪ .‬یەكێكیان‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ەوەی ئ��ەو تێكستانەیە لە‬ ‫س��ەر ئەنفال ن��ووس��روان‌‌و ئەدەبیاتی‬ ‫ب��ەرگ��ری‌‌و بەگژداچوونەی بەعسیزم‬ ‫دوای ك��ارەس��ات��ەك��ە دەردەخ��ەن‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا خوێندنەوەیەكی نوێشمان‬ ‫ل��ە ب��ەردەم��دای��ە‪ ،‬ك��ە ب��ەه��ەم��وو ئ��ەو‬

‫خ��وێ��ن��دن��ەوان��ەی پ��ێ��ش��وو ق��ای��ل نییە‪،‬‬ ‫دەیەوێ‌ لەم تێگەیشتنە جیاوازەوە بە‬ ‫سەرجەم ئەو فەرامۆشییانەدا بچێتەوە‪،‬‬ ‫كە كورد دوای ئەوەش هێشتا هەر لە‬ ‫نێو ئەنفالدا‌‌وەستاوە‌‌و هیچ جووڵەیەك‬ ‫ن��اك��ات‪ .‬ك��ارەس��ات��ەك��ە ل��ە نێو خوێدا‬ ‫ئەوەندە كاریگەرە‪ ،‬ئێمە تەنیا تووشی‌‌و‬ ‫اق‌‌و رم��ان��ێ��ك��ی دورودرێ��ژ ب��ووی��ن‬ ‫تیایدا‪ ،‬هێشتا ئێمەی‌‌و الێنەكردووە‪،‬‬ ‫كە كولتووری ك��ڕوزان��ەوە‌‌و بێهاوەڵی‬ ‫تێپەڕێنین‌‌و ب��ە چ��اوێ��ك��ی‌‌ت��رەوە لێی‬ ‫بڕوانین‪ .‬ئەم دیدە نوێیە دێت‌‌و نایەوێت‬ ‫هەمان ئەم كولتووری متبوونە دەستە‬ ‫جەمعییە درێ��ژ ب��ك��ات��ەوە‪ .‬ك��اری ئەو‬ ‫نییە ئەدەبیاتی پاش ئەنفال هەمان ئەو‬ ‫ئەدەبیاتە بێت‪ ،‬كە وەك تەماشاكەرێك‬ ‫كارەساتەكە بگێرێتەوە‌‌و بڵێ‌‪ ،‬كە ئەمە‬ ‫تەنیا رووداوی دنیابوو‪ .‬رووداوێكی‌‌تری‬ ‫لەم چەشنە لە مرۆڤایەتیدا بەم ئازارە‬ ‫قووڵەوە نییە‌‌و نابێتەوە‪ .‬ئەم دیدە نوێیە‬ ‫دێت‌‌و سوود لەم ئ��ازارە ‌‌وەردەگرێت‌‪.‬‬ ‫ئازاریش زۆر جار واتای زۆر قووڵی‬ ‫بۆ مرۆڤ تێدایە‪ .‬ئەم دیدە بە سەر ئەم‬ ‫ئازارانەوە فزوولی دەك��ات‌‌و دەیەوێت‌‬ ‫بچێتە ناویانەوە بە شێوەیەك بتوانێت‬ ‫لەم ئازارەوە واتای نوێتر بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫ئیشی ئ��ەم تێگەیشتن‌‌و خوێندنەوە‬ ‫نوێیە‪ ،‬خ��وێ��ن��دن��ەوە‌‌و دونیابینییەكە‪،‬‬ ‫ك��ە خ��ۆی ب��ە مۆتیڤەكانی پشت ئەم‬ ‫ك��ردەی��ەوە خ��ەری��ك دەك��ات ت��ا ل��ەو‬

‫‪61‬‬

‫رێگەیەوە بتوانێت هەنگاوێك بچێتە‬ ‫پێشەوە‌‌و لەم متبوونە بێتە دەرەوە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی خودی دیدەكەش پێی ‌‌وایە‪،‬‬ ‫كە گەورەیی كارەساتەكە ئەوەندەیە‪ ،‬كە‬ ‫سەرسامییەكی دورودرێ��ژی بێدەنگی‪،‬‬ ‫بێ‌ بوونی فەلسەفەیەكی گوزارشت‬ ‫لێكراو بەرهەم هێناوە‪ .‬ئەم بێدەنگییە‬ ‫خۆی پێداویستی یەكی نێو ئەم دنیا كپ‬ ‫ك��راوەی نەتەوەیەكی فەرامۆشكراوی‬ ‫نێو م��ێ��ژوو‌‌و كۆمەڵگه‌كانی دنیایە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم بێدەنگی‪ ،‬لێرە ب��ەدواوە مانای‬ ‫ن��ەب��وون��ی بەرپرسیارێتیە ل��ە ئاست‬ ‫شیكردنەوەیەكی دروستی پێشهاتەكەدا‪.‬‬ ‫ئ��ەم دی��دە دروس��ت ل��ەم ب��ێ��دەن��گ‬ ‫ب��وون��ەوەی س��ەرەت��ا‌‌و كڕوزانەوەیەی‬ ‫پ��اش ك��ارەس��ات��ەك��ەوە ل��ە ئێستادا لە‬ ‫دایك دەبێت‪ .‬لە دایك بوونی ئەم دیدە‬ ‫ب��ۆخ��ۆی‪ ،‬م��ان��ا‌‌و تێگەیشتنێكی‌‌ترمان‬ ‫لەسەر ئەنفال بۆ دەكاتەوە‪ .‬دەبێت ئیتر‬ ‫بەم نەزمەوە رێبكەین‪ .‬ئەنفال ئەگەر‬ ‫تا ئێستا بێدەنگ بوونێكی ترسێنەری‬ ‫پێویست بووبێت‪ ،‬ئەگەر فەلسەفەیەكی‬ ‫بێدەنگ گوزارشتی لێكردبێت‪ ،‬دەبێت‬ ‫ببێتە گ��وت��ار‌‌و خ��ۆی ب��ەی��ان ب��ك��ات‪.‬‬ ‫ئ��ەم چ��اوەڕێ��ك��ردن��ە ئیتر دەب��ێ��ت بە‬ ‫دەرەنجامێك لە خۆیدا ت��ەواو ببێت‪.‬‬ ‫ئەنفال حیكایەتێكی چ��ارەن��ووس��ازە‌‌و‬ ‫تاقیكردنەوەی مێژوویی ئێمەیە‪ ،‬ئایا‬ ‫ن��ەدەك��را ئەمە رووب��دات‪ ،‬بۆچی ئێمە‬ ‫كراینە مەیدانی تاقیكردنەوە‪ .‬خەریك‬

‫ب��وون بەم پرسە سەرەتاییانە رەنگە‬ ‫یەكێكی‌‌تر بێت ل��ە مەسەلەكانی ئەم‬ ‫دیدە نوێیە‪ .‬لە ئەدەبیاتی پاش ئەنفال‬ ‫دا زۆرێك خەڵكی ئەم واڵتە پرۆسەی‬ ‫ئەنفالیان بە تاقیكردنەوەیەكی نەتەوەیی‬ ‫ت��رس��ن��اك‌‌و ەس��ف��ك��ردووە‪ ،‬ك��ە هیچ‬ ‫نەتەوە‌‌و ژیارێك توانای دەربازبوونی‬ ‫ل��ێ‌ نییە‪ ،‬ب��ەاڵم ه��ەر ئ��ەم ك��ارەس��ات��ە‬ ‫گەورەیە ئێمەی نەهەژاندووە‪ ،‬توانای‬ ‫دروستكردنی هەژانێكی لە ئێمەدا بەرپا‬ ‫نەكردووە‪ .‬كەواتە پێویستە ئێمە لەم‬ ‫دیدە نوێیەدا لە ئێستاوە ئەوە بپرسین‪،‬‬ ‫كە بۆچی ئێمە بەئەندازەی ئەو پەیامە‬ ‫ئەنفالمان‌‌و ەرنەگرتووە‪ .‬ئەگەر ئەنفال‬ ‫تەنیا‌‌و تەنیا بۆ راستكردنەوەی ئێمەیە‪،‬‬ ‫بۆچی ئەوە نین‪ ،‬كە داوامان لێدەكات‪.‬‬ ‫ئ��ەم دی��دە ن��وێ��ی��ە س��ەرق��اڵ��ە ب��ەوەی‬ ‫ئەوە بزانێت بۆچی ئەم كارەساتەش‬ ‫ت��ۆزق��اڵ��ێ��ك پ��رس��ی��اری ال دروس��ت‬ ‫ن��ەك��ردی��ن‪ ،‬ل��ێ��رەوە ئێمە خ��ۆم��ان ناو‬ ‫بنێین چی‪ ،‬چ ناوێك بۆ خۆمان دابنێین‪.‬‬ ‫ئەگەر‌‌و ابێت ئێمە مرۆڤبوونمان دوای‬ ‫ك��ارەس��ات��ەك��ەش ش��ای��ەن��ی ئ��ەوە نییە‬ ‫تاقیبكرێتەوە‪ .‬دەب��وو ئەگەر ئێمە لەم‬ ‫پەیامە تێناگەین‪ ،‬پەیامێكی ترسناكتر‪،‬‬ ‫گ��ەورەت��ر‪ ،‬ت��ۆق��ێ��ن��ەرت��ر ل��ەوەم��ان بۆ‬ ‫پێشنیاردەكرا‪ .‬ئ��ەوە نییە ئێمە دوای‬ ‫چ��ەن��دێ��ك هێشتا دەزگ��ای��ەك��م��ان نییە‬ ‫خەریك بێت بەم پرسانەوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫دەرەنجام‬ ‫ی��ەك��ەم‪ :‬تێگەیشتنی ئ��ێ��م��ە ل��ەس��ەر‬ ‫م��ۆدێ��رن��ی��ت��ە‌‌و دەرەن��ج��ام��ەك��ان��ی‌‌و خۆ‬ ‫نمایشكردنی ب��ۆ ك��ورد وەك قۆناغ‬ ‫ل��ە ئاستی پێویست دا ن��ەب��ووە‪ ،‬یانی‬ ‫ه��ەن��ووك��ە ل��ە ه��ۆش��ی��اری م��رۆڤ��ی‬ ‫ك��ورددا بە شێویەكی ئومێدبەخشانە‬ ‫ل��ە م��ۆدێ��رن��ی��ت��ە‌‌و دەرەن��ج��ام��ەك��ان��ی‬ ‫ئەڕوانرێت‌‌و وەك مژدەی پێشكەوتنی‬ ‫كۆمەڵگه‌ی خۆشمان چاوی لێدەكرێت‪،‬‬ ‫كە پێویستە ئێمە ئەم تێگەیشتنە هەڵەیە‬ ‫بسڕینەوە‌‌و تێگەیشتنێكی قووڵتر لە‬ ‫بارەی خەسارناسیەكانی ئەم قۆناغەوە‬ ‫ب��ەره��ەم بهێنین‌‌و ناكرێت ب��ۆ ك��ورد‪،‬‬ ‫مۆدێرنیتە وەك كۆمەڵگه‌كانی‌‌تری‬ ‫جیهان سەیر بكرێت‪ ،‬ئەگەر‌ وا بێت‪ ،‬ئێمە‬ ‫ناتوانین لەم خەمە گەورەیە تێبگەین‌‌و‬ ‫بەدەرەوەی خۆمانی بناسێنین‪ .‬كەوابێ‌‬ ‫بۆ باشتر تێگەیشتن‪ ،‬پێویستە هەرچی‬ ‫خۆشبینی هەیە ل��ەس��ەر ئ��ەم قۆناغە‬ ‫ل��ە ن��او بچێت‌‌و كاریگەرییە خ��راپ‌‌و‬ ‫م��ەت��رس��ی��دارەك��ان��ی بهێنرێنە گ��ۆڕێ‌‌و‬ ‫لەمەشدا ه��ەم دەس��ەاڵت ه��ەم ئاگایی‬ ‫ب��ان كۆمەڵگا‌‪ ،‬ك��ە رێ��ك��خ��را‌و‌‌و نوخبە‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��رەك��ان��ن‪ ،‬ن��ەی��ان��ت��وان��ی��وە ئ��ەم‬ ‫بۆچوونه لە ناو ئێمەدا درێژە پێبدەن‌‌و‬ ‫باڵوی بكەنەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬بەر لەوەی ئێمە بۆ كارەساتی‬ ‫ئەنفال‌‌و راگواستن‌‌و سەرجەم پێشهاتە‬ ‫ترسناكەكانی‌‌تر‪ ،‬كە بوونەتە مایەی‬

‫هەڵوەشانەوەی تەواوەتی‌‌و سەرلەبەری‬ ‫ستراكتۆری كۆمەڵگه‌ی كوردی بكەوینە‬ ‫داداگ��ای��ی كردنی بەعسیزم‪ ،‬پێویستە‬ ‫لە س��ەر خەسارناسی‌‌و تێگەیشتن لە‬ ‫كۆمەڵگه‌ی ناهیومانیستی ئ��ەم دوو‬ ‫سەدەیی دوایی لە كۆمەڵگه‌ی مرۆڤایەتی‬ ‫بوەستین‪ ،‬كە بە تەواوەتی بووە هۆی‬ ‫بەرهەمهێنانی نائاكاری لە سەرجەم‬ ‫سیستمەكانی دەسەاڵت‌‌و بەڕێوەبردنی‬ ‫جیهانی مرۆڤایەتیدا‪ ،‬كە لێرەدا دەتوانین‬ ‫ریشەكانی خەمە گ��ەورەك��ەی ك��ورد‬ ‫وەك كۆمەڵگه‌ی بندەست‌و تاقیكردنەوە‬ ‫ل��ە س��ەرك��راوی چ��ەك��ی ك��ی��م��ی��اوی‬ ‫بدۆزینەوە‪ .‬تا هەنووكەش رۆشنبیری‬ ‫ك��وردی خ��ۆی خەریك ن��ەك��ردووە بە‬ ‫ریشە بنەڕەتیەكانی ئەم دوو چەرخەی‬ ‫زانست‌‌و چەكەوە‪ ،‬كە بەرهەمهێنراوە‬ ‫سەربازی‌‌و ئامێرە ترسناكەكانی شەر‬ ‫بوون وایان كرد خواستی دیكتاتۆرەكان‬ ‫لە خواستی بچووك‌‌و ناچیزەوە ببێتە‬ ‫خواستێكی گ��ەورە‌‌و ری��اڵ��ی��زەك��راو لە‬ ‫سەر ستراكتۆری فەرهەنگ‌‌و نەتەوە‬ ‫ب��چ��وك��ەك��ان‪ .‬ك��ەوات��ە نابێت لەمەشدا‬ ‫پەیڕەوی بۆچوونی هەڵەو نادروست‬ ‫بین‌‌و بنەمای یەكەمی بەعسیزم وەك‬ ‫ق��ەی��ران‌‌و م��ەت��رس��ی ب��ۆ س��ەرخ��ۆم��ا‬ ‫بزانین‪ .‬تێگەیشتن لە چەرخی زانست‌‌و‬ ‫بەعسیزم پێكەوە ئەگەری تێگەیشتنی‬ ‫دروستمان لەم بارەدا بۆ دەرەخسێنن‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬نابێت ل��ە كەیسی ئەنفال‌‌و‬

‫‪63‬‬

‫ئەنفالدا رێ��گ��ە ب��درێ��ت سیاسییەكان‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ل��ەگ��ەڵ دەرەوە داب��گ��رن‌‌و‬ ‫خۆیان بە نوێنەری چارەسەركردنی‬ ‫ئەم دۆزە بزانن‌‌و ئەوان وەك كەمینە‪،‬‬ ‫كە بەرهەمی تێگەیشتنی سیاسیانە‌‌و‬ ‫دەرەوەی رۆشنبیری ئەم چەرخەن‪،‬‬ ‫نەفامی سیاسی ب��ەره��ەم��ی هێناون‪،‬‬ ‫ناتوانن ئەم كەیسە نوێنەرایەتی بكەن‌‌و‬ ‫بیگەیەننە ك��ۆم��ەڵ��ی جیهانی‌‌و ك��اری‬ ‫ل��ە س��ەر ب��ك��ەن‪ .‬بەڵكە پێویستە ئەم‬ ‫نوێنەرایەتیكردنە بدرێتەوە بە نوخبەی‬ ‫رۆشنبیر‌‌و ئایدیۆلۆژی ئەم واڵتە تاكو‬ ‫هەنگاوێك لە بەجیهانیكردنی كێشەی‬ ‫ك��ورد بچینە پێشەوە ن��ەك بۆ دواوە‬ ‫بگەڕێینەوە‪ .‬ه��ەروەه��ا پێویستە لەم‬ ‫بارەدا ئێمە بە دادگاییكردنی خۆمانەوە‬ ‫خ��ەری��ك ب��ی��ن‪ ،‬چ��ون��ك��ە نەمانتوانیوە‬ ‫دەزگایەكی تایبەت بەدرێژایی ئەم چەند‬ ‫س��اڵ��ەی دەس��ەاڵت��ی خ��ۆم��ان دروس��ت‬ ‫ب��ك��ەی��ن‪ ،‬ك��ە ب��ت��وان��ێ خ��ەس��ارن��اس��ی��ە‬ ‫دەروونی‌‌و كۆمەاڵیەتی‌‌و ئۆنتۆلۆژی‌‌و‬ ‫ف��ەره��ەن��گ��ی��ەك��ان��ی ئ��ەم ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ بێ‌‬ ‫پشتیوانە بەجیهان بناسێت‪ .‬ئەگەر ‌‌وا‬ ‫نەكەین زیاتر دوا دەكەوین‪.‬‬ ‫کۆتایی‬ ‫لە نەبوونی تیۆریسن‌‌و دانپێدانانی‬ ‫جیهانی بۆ كێشەكەی ئێمە‪ ،‬ناچارین‬ ‫خۆمان چەمك‌‌و تیۆری‌‌و رۆشنبیری‬ ‫تایبەت بە دۆخەكە بەرهەم بهێنین‌‌و‬

‫ل��ەب��ەر ئ��ەوەش‪ ،‬ك��ە ت��ەن��ی��ای��ن‪ ،‬تەنیا‬ ‫چەند نەتەوەیەكی ك��ەم تائێستا ئەم‬ ‫كێشەیەی ئێمەیان هەیە‪ ،‬پێویستمان‬ ‫ب��ەش��ی��ك��ردن��ەوەی ت��ەواوی كێشەكە‬ ‫لە سەر هەموو ئاستەكان هەیە‪ .‬ئەم‬ ‫دۆخ��ە ب��ۆ ئێمە بێكەسی جیهانی‌‌و‬ ‫تەنیا كردنەوە‌‌و هەڵبژاردنی مەیدانی‬ ‫تاقیكردنەوەی دنیای زانستی پێ بووە‪،‬‬ ‫لە ئێستاشدا نوێنەرایەتیكردنی ئەم‬ ‫نەتەوەیە لە دەستی نەفامی سیاسیدا‌‌و‬ ‫ەستاوە‌‌و بەرەوپێشەوە ناچێت‪ ،‬ئێمە نە‬ ‫لە رێگەی میدیا نەلە رێگەی پەیوەندی‬ ‫نێو دەوڵ��ەت��ی��ەوە ن��ەم��ان��ت��وان��ی��وە ئەم‬ ‫كێشەیە بە جیهانی‌‌و گ��ەورەی بكەین‪.‬‬ ‫لەسەر ئاستی رۆشنبیری جیهانیش‬ ‫كەم هەن ئەو شیكردنەوەو جیهانبینیە‬ ‫مەعریفیانەی كاریگەرییان لەسەر‌‌و‬ ‫روژاندنی كێشەكەی ئێمە هەبێت‪ .‬بەم‬ ‫پێیە ئێستا دەبێت ك��ۆك بین لەسەر‬ ‫ئ��ەوەی‪ ،‬كە مۆدێرنە بۆ ئێمە رەنگ‌‌و‬ ‫بۆی جیاوازی هەبووە لەگەڵ تەواوی‬ ‫نەتەوەكانی‌‌تری جیهان‌‌و نابێت بەرامبەر‬ ‫ئەم دوو سەدەیەی زانست‪ ،‬یان چەرخی‬ ‫زانستە خۆشبین بین‌‌و ئەم دۆخە بۆ‬ ‫ئێمە واتای تەواوەتی تیاچوون بوو لە‬ ‫سەرجەم تایبەتمەندی‌‌و شوناس‌‌و ئەو‬ ‫شتانەی‪ ،‬كە رەن��گ‌‌و ب��ۆی نەتەوەیی‬ ‫پێ دەبەخشین‪‌‌ .‬ونبوون لە مێژوودا‬ ‫هەر بەرهەمی ئەم دۆخەیە‌‌و گەورەیی‬ ‫تراژیدیاكەش هێندە كاریگەری هەیە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫ه��ەب��وو خ��ەری��ك ب��ك��ەی��ن‪ ،‬ن��ەك بە‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ەوە‌‌و ه��اوڕاب��وون��ی جیهان‬ ‫لەسەر مۆدێرنە‪ ،‬چونكە هیچ شتێك‬ ‫نییە ‌‌وا بكات مۆدێرنە بۆ ك��ورد‌‌و بۆ‬ ‫ن��ەت��ەوەك��ان��ی‌ت��ر ه��اوئ��اه��ەن��گ بكاتەوە‬ ‫جیاوازی نەبێت‪.‬‬

‫ك��ارك��ردن��م��ان ب��ۆ ب��ەرگ��ری نەتەوەیی‬ ‫فەرهەنگی‌‌و ب��ەش��داری لە فەرهەنگی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی دا ئ��ەس��ت��ەم��ە‌‌و ك��ورد ل��ەم‬ ‫دۆخ��ەدا تەنیا فریای ئ��ەوە دەكەوێت‬ ‫لە كێشەكانی بگات‌‌و بەمەش ناتوانین‬ ‫خۆمان لەسەر هەموو ئاستەكان ببەینە‬ ‫پێشەوە‪ ،‬بە پێچەوانەی ئەوانی‌‌ترەوە‪،‬‬ ‫سەرچاوه كوردییەكان‪:‬‬ ‫كە بەم دۆخە گەشەیان كرد‌‌و دەبێت‬ ‫‪ .1‬ع��ی��رف��ان م��س��ت��ەف��ا‪ .‬ب��وون��ی م��رۆڤ‌‌و‬ ‫ئەوەش بڵێین‪ ،‬كە بوونی ئێمە خەتەرێكی‬ ‫مێژوویی گەورەبووە بۆ سەر دنیای دەركەوتەكانی‪ .‬هەولێر ‪ 2010‬چایی یەكەم ‪.‬‬ ‫‪ .2‬بەختیار ع��ەل��ی‪ .‬چێژی مەرگدۆستی‪.‬‬ ‫دراوسێكان‪ ،‬كە ئەمەش پشكی هەبووە‬ ‫چاپخانەی كارۆ‪ 2011 .‬بەرگی یەكەم ‪.‬‬ ‫لە دووچاربوون‌‌و تالن بەم كێشانەوە‪.‬‬ ‫‪ .3‬مارشاڵ بێرمەن‪ .‬ئەزموونی مۆدێرنیتی‪.‬‬ ‫بەعسیزم تەنیا سەری جێبەجێكردنی‬ ‫پ��رۆژەك��ە نییە‪ ،‬ئ��ەوەی‪ ،‬كە ئامادەیی ‌‌و ‪ .‬مەنسور تەیفووری‪ .‬سلێمانی‪ .‬چاپخانەی‬ ‫ب��ەرچ��اوی ه��ەی��ە م��ەس��ەل��ەی سیما‪2005‬‬ ‫‪ .4‬فاروق رەفیق‪ .‬یەك كاتژمێری ماوە بۆ‬ ‫بەرگریكردن‌‌و پاڵپشتی‌‌و سەرهەڵدانی‬ ‫خودی مۆدێرنەیە‪ ،‬كە خ��ەون‌‌و خولیا نیوە شەو‪ .‬سلێمانی‪ .‬چاپخانەی شڤان چاپی‬ ‫ش��ەڕەن��گ��ێ��زەك��ان گ��ەورەت��ر دەك��ات‌‌و یەكەم‪.2009‬‬ ‫‪ .5‬ئەریك فرۆم‪ .‬شۆڕشی ئومێد‪‌‌.‬و ‪ .‬هەژار‬ ‫دەی��ان��ك��ات��ە پ��رۆژەی س��ەرك��ەوت��وو‪.‬‬ ‫دامەزراندنی دەزگایەكی توێژینەوەی جوانرۆیی‪ .‬چ��اپ‌‌و پەخشی رێنما‪ .‬سلێمانی‬ ‫ك��وردی جیهانی لە ن��اوەوەو دەرەوە ‪2006‬‬ ‫‪ .6‬ئەریك فرۆم‪ .‬ئایا مرۆڤ سەردەكەوێت‪.‬‬ ‫رەنگە دەرفەتمان پێببەخشێت بتوانین‬ ‫ئەم كێشەیە گەورە بكەین‪ ،‬وەك خۆی ‌‌و ‪ .‬رەزا مەنوچەهری‪ .‬چاپ‌‌و پەخشی رێنما‪.‬‬ ‫ب��ە ت��ەواوی جیهانی بناسێنین بۆیە سلێمانی‪2006‬‬ ‫‪ .7‬ئاڵین سوكال‪.‬ژان براك مۆنت‪ .‬بنەماكانی‬ ‫خوێندنەوەی مۆدێرنە‌‌و خۆشبین بوون‬ ‫پێی هەڵەیەكی گەورەیەو خۆدزینەوە پۆست مۆدێرنیزم‪ .‬و‪ .‬ه��ادی موحەمەدی‪.‬‬ ‫لێی ئەوەندەی‌‌تر لە رێگاكەمان دوور چاپخانەی حەمدی‪ .‬سلێمانی ‪2007‬‬ ‫‪ .8‬گ��اس��ت��ۆن ب��ۆت��ۆل‪ .‬ئانتۆنی گ��ی��دن��ز‪ .‬د‪.‬‬ ‫دەخاتەوە‪ .‬رەنگە باشتر بێت خۆمان‬ ‫بە بیركردنەوە لە ره‌هه‌ندی‌‌ترەوە‪ ،‬كە حسەین ب��ەش��ی��ری��ە‪ .‬كۆمەڵناسی ش��ەڕ‪ .‬و‪.‬‬ ‫دەستیان لە بەرهەمهێنانی دۆخەكەدا ع��وم��ەر ب��اڵ��ەك��ی‪ .‬مەكتەبی بیروهۆشیاری‬

‫‪65‬‬

‫یەكێتی‪ .‬سلێمانی‪2005‬‬ ‫‪ .9‬د‪ .‬عەلی‌‌وەردی‪ .‬توێژینەوەیەك دەربارەی‬ ‫سروشتی كۆمەڵی عیراق‪ .‬و‪ .‬خەبات مەحمود‪.‬‬ ‫چاپەمەنی تیشك‪.‬‬ ‫‪ .10‬عەلی زەڵمی‪ .‬شوناس لە مژدەكانی‬ ‫مۆدێرنەوە بۆ گومانەكانی پۆست مۆدێرنە‪.‬‬ ‫ن��اوەن��دی مەستی‪ .‬چاپی ی��ەك��ەم‪ .‬سلێمانی‬ ‫‪.2012‬‬ ‫‪ .11‬سەید حوسێن نەسر‪‌‌.‬و تار (پەیوەندی‬ ‫ئایینەكان لە سایەی قەیرانەكانی دەوروبەر)‪.‬‬ ‫‌‌و ‪ .‬رای��ان عوسمان‪ .‬رۆژن��ام��ەی دەستوور‪.‬‬ ‫ژمارە ‪2009 . 4‬‬ ‫‪ .12‬بەختیار عەلی‪ .‬لە دی��ارەوە بۆ نادیار‪،‬‬ ‫چاپخانەی كارۆ‪ .‬كتێبخانەی ئەندێشە‪ .‬چاپی‬ ‫یەكەم‪ .‬سلێمانی‪ 2011 .‬ل ‪.15.17‬‬ ‫* ژینگەی پەشۆكاو‪ .‬چەمكێكی بەختیار‬ ‫عەلی یە لە كتێبی چێژی مەرگدۆستی دا ‪.‬‬ ‫* دێڕە هۆنراوەیەكی هاورێم (كەریم قادر‬ ‫پوورە)‪.‬‬

‫سه‌رچاوه فارسییەكان‪:‬‬ ‫‪ .1‬جورج ریترز‪ ،‬نڤریهجامعه شناسی در‬ ‫دوران معاصر‪ ،‬ترجمە محسن پالپی‪ ،‬نشر‬ ‫گلرنگ یكتا‪ ،‬چاپ دوازدهم‪ ،‬تهران‪1386 ،‬‬ ‫‪ .2‬انتونی گیدنز‪ ،‬جامعە شناسی‪ ،‬ترجمە‬ ‫منوچهر صبوری‪ ،‬نشرنی‪ ،‬چ��اپ سیزدهم‪،‬‬ ‫تهران‪1383 ،‬‬ ‫‪ .3‬پیتر كیویستو‪ ،‬اندیشەهای بنیادی در‬ ‫جامعەشناسی‪ ،‬ترجمە منوچهر صبوری‪،‬‬ ‫نشرنی‪ ،‬تهران‪1384 ،‬‬ ‫‪ .4‬د‪ .‬عباس میالنی‪ ،‬تجدد‌‌و تجدد ستیزی در‬ ‫ایران‪ ،‬نشر اختران‪ ،‬چاپ هفتم‪ ،‬تهران‪1387 ،‬‬ ‫‪ .5‬ماكس‌‌و بر‪ ،‬مفاهیم اساسی جامعەشناسی‪،‬‬ ‫ترجمە احمد صدارتی‪ ،‬نشر مركز‪ ،‬چاپ هفتم‪،‬‬ ‫تهران‪1385 ،‬‬ ‫‪ .6‬انتونی گیدنز‪ ،‬تجددوتشخص‪ ،‬ترجمە‬ ‫ناصر موفقیان‪ ،‬نشر شومیز‪ ،‬چ��اپ ششم‪،‬‬ ‫تهران ‪.1376‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫وێناکردنی نه‌ته‌وه‌یه‌ک وه‌کو مه‌ترسی‬ ‫‪Image of a nation as a danger‬‬ ‫خه‌بات عه‌بدوڵاڵ‬

‫‪67‬‬

‫بۆ تێگه‌یشتن له‌ ئه‌نفال‪ ،‬خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫ب��ه‌ع��س رۆڵ��ێ��ك��ی سێنتڕاڵی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬له‌‬ ‫راستیدا ئه‌سته‌مه‌ ب��ێ تێگه‌یشتن له‌‬ ‫به‌عس وه‌ك��و سیستمێكی تۆتالیتێری‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی‪ ،‬ل��ه‌ ئ��ه‌ن��ف��ال‌‌و ت��ه‌ن��ان��ه‌ت له‌‬ ‫پێوه‌ندی نێوان ده‌وڵه‌تی عێراق‌‌و كورد‬ ‫به‌ ئێستاشه‌وه‌ تێبگه‌ین‪ .‬خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫به‌عس خوێندنه‌وه‌یه‌كی فره‌ڕه‌هه‌ند‌‌و‬ ‫به‌ گرێ‌وگۆڵه‌‪ .‬چونكه‌ به‌عس چ وه‌ك‬ ‫حیزب‪ ،‬یان وه‌ك سیستم‪ ،‬پێكهاته‌یه‌كی‬ ‫یه‌كجار ئ��اڵ��ۆزه‌‪ ،‬ئاخر ئاڵۆزبوون له‌‬ ‫بنه‌ڕه‌تدا یه‌كێكه‌ له‌ خه‌سڵه‌ته‌ دیاره‌كانی‬ ‫تۆتالیتاریزم‪ .‬بۆ تێگه‌یشتن له‌ ئه‌نفالیش‬ ‫الی فاشیزمی به‌عسی‪ ،‬هیچ شتێك‬ ‫هێنده‌ی خوێندنه‌وه‌ی به‌عس بۆ نه‌ته‌وه‌‌و‬ ‫ئایین گرنگ نییه‌‪ .‬له‌ راستیدا نه‌ته‌وه‌‌و‬ ‫ئاین ئ��ه‌و دوو كۆڵه‌كه‌ سه‌ره‌كییه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ هه‌موو جیهانبینی‌‌و ئایدۆلۆژیای‬ ‫به‌عسی له‌سه‌ر بنیاتنراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م وتاره‌ روو له‌ کۆڵه‌که‌ی یه‌که‌می‬ ‫تێڕوانینی به‌عسه‌‪ ،‬خوێندنه‌وه‌یه‌کی‬ ‫خێرایه‌ ب��ۆ پراکتیزه‌کردنی ئایدیای‬ ‫به‌عسی به‌رامبه‌ر ب��ه‌وی دی‪ .‬ئه‌ڵبه‌ته‌‬ ‫ئه‌نفال وه‌کو به‌رئه‌نجامی ئه‌م تێڕوانینه‌‪،‬‬ ‫سته‌می ئ��ه‌م فاشیزمه‌یه‌ له‌ کامڵترین‬ ‫شێوه‌یدا به‌سه‌ر ئه‌وی دیدا که‌ کورده‌‪.‬‬ ‫به‌ درێژایی‌ مێژوو‪ ،‬پێش دامه‌زراندن‌‌و‬ ‫پ��اش دام��ه‌زران��دن��ی‌ ده‌وڵ��ه‌ت��ی‌ عێراق‪،‬‬ ‫هیچ رژێمێك هێنده‌ی‌ به‌عس حسابی‌‬

‫بۆ مه‌ترسی‌ كورد له‌سه‌ر پاشه‌ڕۆژی‌‬ ‫عێراق‌‌و ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی‌ نه‌كردبوو‪.‬‬ ‫له‌ سۆنگه‌ی‌ ئاسایشی‌ ناوخۆیی‌ عێراقی‬ ‫به‌عسه‌وه‌‪ ،‬كورد یه‌كه‌مین‌‌و گه‌وره‌ترین‬ ‫مه‌ترسی بووه‌ له‌سه‌ر ئاستی‌ ناوه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ به‌گژدا چوونه‌وه‌ی‌ ئه‌و مه‌ترسییه‌‪،‬‬ ‫به‌عس ماشێنی‌ جه‌نگێكی‌ بێ‌ بڕانه‌وه‌ی‌‬ ‫بۆ ته‌فروتوناكردنی‌ هێزی‌ مرۆیی‌ كورد‬ ‫وه‌گه‌ڕخست‌‪.‬‬ ‫به‌عس به‌ شێوه‌یه‌كی‌ سیستماتیكی‌و‬ ‫قۆناغ به‌ قۆناغ كه‌وته‌ ده‌ستنیشانكردن‌‌و‬ ‫سنوركێشانی‌ ژم��اره‌ی‌ كورد‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ب��ه‌س��ێ‌ رێ��گ��ه‌ی‌ ج��ی��اواز؛ ی��ه‌ك��ه‌م��ی��ان‬ ‫ته‌عریبكردن‪ ،‬دووه‌م��ی��ان راگواستن‌‌و‬ ‫سێیه‌میشیان قڕكردن‪.‬‬ ‫ل��ه‌ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی‌ ب��ه‌ع��س��ه‌وه‌‪ ،‬ك��ورد‬ ‫كه‌مینه‌یه‌كی‌ ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‌و كوردستان‬ ‫به‌شێكی‌ خاكی‌ عێراقه‌‪ ،‬كورد میوانی‌‬ ‫خاكی‌ ع��ه‌ره‌ب��ه‌‌و ب��ه‌و پێیه‌ش جگه‌ له‌‬ ‫كۆمه‌ڵێك مافی‌ ك��ول��ت��ووری‌و پێكه‌وه‬ ‫‌ژیانی‌ هه‌میشه‌یی‌ له‌گه‌ڵ‌ عه‌ره‌بدا‪ ،‬هیچ‬ ‫مافێكی‌‌تریان نییه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌ع��س��ی��ی��ه‌ک��ان ب��اوه‌ڕی��ان ب��ه‌ ی��ه‌ک‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌‌و ی��ه‌ک نیشتمانی یه‌کگرتوو‬ ‫هه‌بو‌و‪ ،‬ئه‌و نیشتمانه‌ى كه‌ به‌ بڕوای‬ ‫ئ��ه‌وان دان��ی��ش��ت��وان��ه‌ك��ه‌ى ت��ه‌ن��ه��ا له‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌ى عه‌ره‌ب پێكدێت‌و خاكه‌كه‌شى‬ ‫ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌ ن��ێ��وان چیاكانى ت��ۆرۆس‌و‬ ‫پشت كێو‌و ڕووب��ارى شه‌تولعه‌ره‌ب‌و‬ ‫ده‌ریاى عه‌ره‌بی‌و چیاكانى حه‌به‌شه‌‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫ئ��ۆق��ی��ان��وس��ى ئ��ه‌ت��ڵ��ه‌س��ى‌و ده‌ری��اى‬ ‫ناوه‌ڕاسته‌وه‌‪.‬‬ ‫ف��اش��ی��زم��ى ب��ه‌ع��س��ى‪ ،‬ك��ه‌ ن��وێ��ن��ه‌رى‬ ‫سیاسیی ناسیۆنالیزمى عه‌ره‌بی بوو‌‪،‬‬ ‫له‌ هه‌وڵى شێلگیرانه‌دا بوو تا هه‌موو‬ ‫گه‌ل‌و گرووپه‌ ئیتنی‌و ئاینییه‌كانى وه‌ك‬ ‫كورده‌كانى عێراق‌و سوریا‪ ،‬مارۆنى‌و‬ ‫ئۆرتۆدۆكسه‌كانى لوبنان‪ ،‬قیبتییه‌كانى‬ ‫میسر‪ ،‬به‌ربه‌ره‌كانى جه‌زائیر‌و تونس‌و‬ ‫ئه‌مازیغییه‌کانی مه‌غریب‪ ،‬فه‌ڵه‌كانى‬ ‫س��وری��ا‌و س��ودان‌و ئ��وردون‌و عێراق‬ ‫ته‌عریب بكات‪ ،‬به‌عس پێى وابوو ئه‌و‬ ‫گرووپه‌ ئیتنی‌و ئاینییانه‌ى‪ ،‬كه‌ عه‌ره‌ب‬ ‫ن��ی��ن‌و ن��ات��وان��ن ل��ه‌ن��او ع��ه‌ره‌ب��ه‌ك��ان��دا‬ ‫بتوێنه‌وه‌ میوانی نیشتمانی عه‌ره‌بن‌و‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ملكه‌چى ئ��ه‌و یاسا تایبه‌تانه‌‬ ‫بن‪ ،‬كه‌ سنوور بۆ ئه‌رك‌و مافه‌كانیان‬ ‫داده‌نێن نه‌كا زیان به‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى‬ ‫نه‌ته‌وه‌ى عه‌ره‌ب بگه‌یه‌نن‪1.‬‬ ‫عه‌فله‌ق وه‌کو به‌خشنده‌ییه‌کی گه‌وره‌‬ ‫باس له‌ رێگه‌پێدانی به‌عس ده‌ک��ات له‌‬ ‫عێراقدا‪ ،‬که‌ ک��ورده‌ک��ان فێری زمانی‬ ‫خۆیان بن‪ ،‬به‌اڵم مه‌رجی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬که‌ نابێت مه‌ترسی له‌ سه‌ر‬ ‫ده‌وڵه‌ت چێ بکه‌ن‪ .‬به‌سه‌رسوڕمانه‌وه‌‬ ‫ده‌پرسێت‪ :‬تاکه‌کانی گه‌ل له‌ کورده‌کان‬ ‫چییان له‌وه‌ زیاتر ده‌وێت‪ ،‬که‌ ژیانێکی‬ ‫خۆشگوزه‌ران بژین؟‪2‬‬ ‫ب��ه‌ع��س ل��ه‌ رێ��ی‌ ده‌س��ت��ك��اری��ك��ردن��ی‌‬ ‫س��ه‌رژم��ێ��ری��ی��ه‌ك��ان‌‌و ده‌س��ت��ێ��وه‌ردان��ی‌‬

‫راسته‌وخۆ بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی‌ ژماره‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ك��ورد‪ ،‬چه‌ندین خێڵ‌‌و ئاین‌‌و ئایننرا‌و‬ ‫ته‌ریقه‌تی‌ له‌ ك��ورد داب��ڕی‌‌و «له‌ساڵی‌‬ ‫‪1977‬دا بڕیارێكیان ده‌رك��رد‪ ،‬ك��ه‌ به‌‬ ‫گوێره‌ی‌ ئه‌و بڕیاره‌ چه‌ندین عه‌شیره‌ت‌‌و‬ ‫پ��ه‌ی��ڕه‌وك��ه‌ران��ی‌ ئ��ای��ن��ی‌ ج��ی��اج��ی��ای‌‬ ‫كوردستان به‌ عه‌ره‌ب له‌ قه‌ڵه‌م دران‌‌و‬ ‫ل��ه ‌ن��اون��ووس��ی‌ گشتی‌ ‪1977/10/17‬دا‬ ‫ع��ه‌ره‌ب نووسیان ك��ردن‪ ،3‬له‌وانه‌ش‬ ‫ی��ه‌زی��دی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ك��ی��ك��ان‪ ،‬گ��ه‌رگ��ه‌ری‌‪،‬‬ ‫ش��ه‌ب��ه‌ك‪ ،‬گێژ‪ ،‬پ��ااڵن��ی‌‪ ،‬ساڵه‌یی‌‪ ،‬شێخ‬ ‫بزێنی‌‪ ،‬دیانه‌كانی‌ كوردستان‌‌و شێخ‌‌و‬ ‫سه‌یده‌كانی کوردستان‪ 4.‬‬ ‫روو پێوی‌ خاكی‌ كوردستانی‌ باشوور‬ ‫ب��ه‌ زۆرت��ر ل��ه‌ ‪ 85.000‬کیلۆمه‌تری‬ ‫چوارگۆشه‌ داده‌نرێت‪ ،‬له‌و رووبه‌ره‌دا‬ ‫م��ه‌ڵ��ب��ه‌ن��دی‌ پێنج پ��ارێ��زگ��ا‪ :‬سلێمانی‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌رك��وك‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،‬م��وس��ڵ‌‌و ده��ۆك‌‌و‬ ‫سی‌وحه‌وت قه‌زا‌و سه‌دوسی‌ ناحیه‌ی‌‬ ‫تێده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ئه‌و رووب��ه‌ره‌ به‌شی‌ ه��ه‌ره‌ گ��ه‌وره‌ی‌‬ ‫چ��ڕی‌ دان��ی��ش��ت��وان‌‌و س��ه‌رچ��اوه‌‬ ‫بێشوماره‌كانی‌ نه‌وت‌‌و ئاو‌و كانزاكانی‌‬ ‫هه‌موو عێراقی ئێستای‌ تێده‌كه‌وێت‪ .‬به‬ ‫‌پێی‌ ئه‌و سنوره‌ی‪ ‌،‬كه‌ له‌ ساڵی‌ ‪1974‬دا‬ ‫بۆ ناوچه‌ی‌ ئۆتۆنۆمی‌ دانرا‌و به‌عس به‌‬ ‫كوردستانی‌ له‌ قه‌ڵه‌م‌دا‪ ،‬ته‌نیا ‪36.347‬‬ ‫کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌ی له‌و روو پێوه‌‬ ‫هێشته‌وه‪ ‌،‬كه‌ مه‌ڵبه‌نده‌كانی‌ هه‌ر سێ‌‬ ‫پارێزگای‌ سلێمانی‌‌و هه‌ولێر‌و دهۆك‌‌و‬

‫‪69‬‬

‫ی له‌‬ ‫بیست‌ویه‌ك ق��ه‌زا‌و حه‌فتا ناحیه‌ ‌‬ ‫خۆ گرتووه‌‪ .‬به‌مه‌ش زۆرتر له‌ ‪48.653‬‬ ‫کیلۆمه‌تری چ��وارگ��ۆش��ه‌ی‌ ل��ه‌ خاكی‌‬ ‫كوردستانی‌ باشوور داب��ڕی‌‌و هه‌موو‬ ‫ن��اوچ��ه‌ ستراتیجییه‌كانی‌ ك��ه‌رك��وك‌‌و‬ ‫موسڵ‌‌و خانه‌قین‌‌و ده‌وروبه‌ریانی‌ له‬ ‫‌سنوری‌ ناوچه‌ی‌ ئۆتۆنۆمی‌ ده‌رهێنا‌و‬ ‫به ‌خاكی‌ عه‌ره‌بی‌ له ‌قه‌ڵه‌م دان‌‌و به‌‬ ‫كاوه‌خۆ كه‌وته‌ ته‌عریبكردنیان‪.‬‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت��ی‌ ت��ه‌ع��ری��ب‪ ،‬راگ��واس��ت��ن‌‌و‬ ‫نیشته‌جێكردنی‌ زۆره‌ملێیانه‌ی‌ به‌ دوای‌‬ ‫خۆیدا هێنا‪ .‬هه‌ر له‌ سۆنگه‌ی‌ ئاسایشی‌‬ ‫ناوخۆیی‌ عێراقه‌وه‌‪ ،‬راگواستنی‌ كورد‬ ‫چه‌ند هۆكارێكی‌ بۆ كرا ب��ووه‌ بنه‌ما‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ب��ه‌ پ��ێ��ی‌ ئ��ه‌و ه��ۆك��اران��ه‌ چه‌ندین‬ ‫ناوچه‌ی‌ جیاجیای‌ سه‌ر به‌ كوردستانی‌‬ ‫ب��اش��وور ل��ه‌ خ��ه‌ڵ��ك��ه‌ك��ه‌ی‌ چ��ۆڵ��ك��ران‌‌و‬ ‫به ‌هێزی ‌سوپا‌و دانیشتوانی ‌عه‌ره‌ب‬ ‫پڕكرانه‌وه‌‪ .‬‬ ‫ه��ۆك��اره‌ك��ان��ی‌راگ��واس��ت��ن ج��ی��اوازن‪،‬‬ ‫گرنگترینیان ئه‌مانه‌ بوون‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ راگ��واس��ت��ن ب��ه‌ ه��ۆی‌ ت��ه‌وه‌ره‌‬ ‫ستراتیجییه‌كانه‌وه‌‪ :‬كه‌ قه‌زاكانی‌ به‌دره‌‌و‬ ‫مه‌نده‌لی‌‌و خانه‌قین‌‌و شێخان‌‌و تلكێف‌‌و‬ ‫ته‌له‌عفه‌ر‌و شنگار‌و به‌شێك له‌ قه‌زاكانی‌‬ ‫توز‌و زاخۆی‌ گرتبۆ‌وه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ راگ��واس��ت��ن ب��ه‌ ه��ۆی‌ ن��اوچ��ه‌‬ ‫نه‌وتاوییه‌كانه‌وه‌‪ :‬ق��ه‌زای‌ كه‌ركوك‌‌و‬ ‫هه‌ر یه‌كه‌ له‌ قه‌زاكانی‌ دوبز‌و كۆیه‌ی‌‬ ‫گرتبۆ‌وه‌‪.‬‬

‫‪3‬ـ��ـ راگ��واس��ت��ن ب��ه‌ ه��ۆی‌ ن��اوچ�� ‌ه‬ ‫سنورییه‌كانه‌وه‌‪ :‬قه‌زاكانی‌ هه‌ڵه‌بجه‌‌و‬ ‫پێنجوێن‌‌و شارباژێڕ‌و دوكان‌‌و پشده‌ر‌و‬ ‫چۆمان‌‌و ره‌وان��دز‌و زێبار‌و ئامێدی‌‌و‬ ‫زاخۆی‌ گرتبۆ‌وه‪5.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ راگ��واس��ت��ن ب��ه‌ ه��ۆی‌ ج��ه‌ن��گ��ی‌‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ه‌وه‌‪ :‬ه��ه‌م��وو گ��ون��د‌و‬ ‫ئاواییه‌كانی‌ كوردستانی‌ گرتبۆ‌وه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫هێزی‌ سوپا نه‌یده‌توانی راسته‌وخۆ‬ ‫بیانخاته‌ ژێر كۆنترۆڵی‌ خۆیه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌نجامی‌ ئ��ه‌م سیاسه‌ته‌‪ ،‬ل��ه ‌نێوان‬ ‫سااڵنی‌ ‪1982-1968‬دا پتر له‌ ‪200.000‬‬ ‫ك��وردی‌ فه‌یلی‌ له‌ شاره‌كانی‌ به‌غدا‌دو‬ ‫قه‌زاكانی‌ ب��ه‌دره‌‌و مه‌نده‌لی‌‌و خانه‌قین‬ ‫ده‌رك��ران‌‌و ره‌وان��ه‌ی‌ ئ��ێ��ران ك��ران‪.‬‬ ‫به‌شی‌ زۆری‌ ناوچه‌ راگوێزراوه‌كانی‌‬ ‫سنور‌و ناوچه‌ نه‌وتاوییه‌كانیش به‌ره‌و‬ ‫قواڵیی‌ شار‌و شارۆچكه‌كانی‌ سه‌ر به‌‬ ‫ناوچه‌ی‌ ئۆتۆنۆمی‌ كۆچیان پێكرا‌و له‌‬ ‫ئ��ۆردوگ��ای‌ زۆره‌ملێدا نیشته‌جێكران‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش ته‌نیا له‌ پارێزگای‌‬ ‫سلێمانیدا‪ ،‬ع��ێ��راق ‪ 29‬ئ��ۆردوگ��ا‌و له‌‬ ‫پ��ارێ��زگ��ای‌ ه��ه‌ول��ێ��ردا ‪ 16‬ئ��ۆردوگ��ا‌و‬ ‫له‌ پارێزگای‌ دهۆكدا ‪ 14‬ئۆردوگای‌‬ ‫زۆره‌ملێی‌ دروست كردبوو‪6.‬‬ ‫له‌ ساڵی‌ ‪ 1985‬به‌دواوه‌‌و له‌ گه‌رمه‌ی‌‬ ‫ج��ه‌ن��گ��ی‌ ع��ێ��راق‌ـ��ـ ئ��ێ��ران‌‌و ع��ێ��راق‌ ــ‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬سیاسه‌تی‌ سوتماككردنی‌‬ ‫ك��وردس��ت��ان ئاقارێكی‌ مه‌ترسیداری‌‬ ‫گرته‌به‌ر‪ ،‬ئه‌و سیاسه‌ته‌ له‌ ماوه‌ی‌ ته‌نیا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫چوار ساڵدا تا كۆتایی‌ هاوینی‌ ‪ 1988‬ك ‌ه‬ ‫پرۆسێسه‌كانی‌ ئه‌نفال گه‌یشتنه‌ ترۆپك‪،‬‬ ‫له‌ كۆی‌ ‪ 4654‬گوندی سه‌ر به‌ هه‌ر سێ‌‬ ‫پارێزگای سلێمانی‌‌و هه‌ولێر‌و دهۆك‪،‬‬ ‫‪ 4006‬گ��ون��دی‌ ل��ه‌گ��ه‌ڵ‌ خ��اك��دا ته‌خت‬ ‫كران‌‌و سوتێنران‪ .‬له‌ كۆی‌ ‪ 2035‬گوندی‌‬ ‫ته‌نیا س��ه‌ر ب��ه‌ پ��ارێ��زگ��ای‌ سلێمانیدا‪،‬‬ ‫سه‌رجه‌م ‪ 1992‬گوندی‌ خاپوور كران‪.‬‬ ‫له‌پارێزگای‌ هه‌ولێریشدا له‌ كۆی‌ ‪1496‬‬ ‫گوند‪ ،‬سه‌رجه‌م ‪ 1205‬گوندی‌ خاپوور‬ ‫ك��ران‪ .‬دواج��ار له‌ پارێزگای‌ دهۆكدا‬ ‫ل��ه‌ ك��ۆی‌ ‪ 1123‬گ��ون��د‪ ،‬س��ه‌رج��ه‌م ‪809‬‬ ‫گوندی‌ خاپوور كران‪ .‬ئه‌مه‌ سه‌ره‌ڕای‌‬ ‫كاولكردنی‌ سه‌دان گوند‌و ده‌یان قه‌زا‌و‬ ‫ناحیه‌ی‌ سه‌ر به‌ ناوچه‌ كوردنشینه‌كانی‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی‌ ناوچه‌ی‌ ئۆتۆنۆمی‌‪.‬‬ ‫پێش پرۆسێسه‌كانی‌ ئه‌نفال‪ ،‬به‌شێكی‌‬ ‫زۆری‌ دان��ی��ش��ت��وان��ی‌ ئ��ه‌و ن��اوچ��ان��ه‌ی‌‬ ‫راده‌گوێزران ده‌برانه‌ ئۆردوگاوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌نفال له‌ده‌ره‌وه‌ی‌ راگواستندا ئامانجه‌‬ ‫ش��اراوه‌ك��ه‌ی‌ به‌عسی له‌پشته‌وه‌ بوو‪،‬‬ ‫ئامانجی‌ كه‌مكردنه‌وه‌ی‌ ژماره‌ی‌ كورد‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌ ق��ڕك��ردن‌‌و قه‌اڵچۆكردنیش‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫جینۆساید‪ ،‬كه‌ ره‌شه‌كوژی‌‌و قڕكردن‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬یه‌كێكه‌ له‌و تاوانانه‌ی‌‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌ پێی‌ بڕیاری‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان‪،‬‬ ‫نه‌ك هه‌ر دژ به‌و كه‌سانه‌یه‪ ‌،‬كه‌ كاره‌كه‌‬ ‫ده‌یانگرێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو تاوانێكه‌ دژ به‌‬ ‫مرۆڤایه‌تی‌‪.‬‬

‫به ‌پێی‌ ئ��ه‌و كۆنڤێنشنه‌ی‌ نه‌ته‌وه‌ی ‌ه‬ ‫كگرتوه‌كان به‌ تێكڕای‌ ده‌ن��گ قبووڵی‌‬ ‫كرد‌و له‌ ‪1951/1/12‬ه‌وه‌ كاری‌ پێده‌كرێت‪،‬‬ ‫پ��ێ��ن��اس��ه‌ی‌ ق��ڕك��ردن ب��ه‌ ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌م‬ ‫هه‌ڵس‌وكه‌وتانه‌ی‌‪ ،‬كه‌ به‌ ئه‌نقه‌ست بۆ‬ ‫له‌نێوبردنی‌ سه‌رجه‌م‪ ،‬یان به‌شێك له‌‬ ‫گرووپێكی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌‪ ،‬یان نه‌ژادیی‪ ‌،‬یان‬ ‫ئایینی‌ ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬پێناسه‌كراوه‌‪7:‬‬ ‫ئا ــ كوشتنی‌ ئه‌ندامه‌كانی‌ گرووپێك‬ ‫(نه‌ته‌وه‌یه‌ك)‪.‬‬ ‫ب ــ زیانگه‌یاندن به‌ ته‌واوی‌ ئه‌ندامانی‌‬ ‫گرووپه‌كه‌‪ ،‬چ له‌ رووی‌ فیزیكییه‌وه‌‪ ،‬چ‬ ‫له‌ ڕووی‌ عه‌قڵییه‌وه‌‪.‬‬ ‫پ‪ .‬دانانی‌ گرووپه‌كه‌ له‌ ژێر باودۆخێكی‌‬ ‫ئه‌وتۆ‪ ،‬كه‌ ببێته‌ هۆی‌ له ‌ناو چوونی‌‬ ‫هه‌موو یان به‌شێكی‌ ئه‌ندامه‌كانی‌‪.‬‬ ‫ت ــ رێگاگرتن به‌ هه‌ر شێوه‌یه‌ك له‌‬ ‫زاوزێ‌‌و گه‌شه‌كردن له‌ ناو گرووپه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫چ ـ��ـ ب��ه‌ زۆر م��ن��داڵ‌ گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌ له‌‬ ‫گروپێكه‌وه‌ بۆ گروپێكی‌‌تر‪8».‬‬ ‫به‌ پێی‌ ئ��ه‌م كۆنڤێنشنه‌ بێت‪ ،‬عێراق‬ ‫پ��ێ��ش پ��رۆس��ێ��س��ی‌ ئ��ه‌ن��ف��ال��ه‌ك��ان��ی��ش له‌‬ ‫ساڵی‌ ‪1988‬دا‪ ،‬جینۆسایدی‌ دژی‌ كورد‬ ‫ئه‌نجامداوه‌‪.‬‬ ‫له‌ شااڵوی‌ ڕفاندنی‌ زۆرتر له‌ ‪8000‬‬ ‫ك��ه‌س��ی‌ س��ه‌ر ب��ه‌ ب��ارزان��ی��ی��ه‌ك��ان له‌‬ ‫ته‌مموزی‌ ‪1983‬دا‪ ،‬سه‌دام حوسێن ته‌نیا‬ ‫دوو مانگ دوای‌ ئه‌و كاره‌ مه‌به‌ستی‌‬

‫‪71‬‬

‫رژێمه‌كه‌ی‌ له‌و كاره‌ نه‌شارده‌وه‌‌و به‌‬ ‫ئاشكرا له‌ ده‌زگاكانی‌ میدیاوه‌ وتی‌‪:‬‬ ‫ئێمه‌ س��زای‌ ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و كه‌سانه‌‬ ‫ده‌ده‌ین‪ ،‬كه‌ هاریكاری‌ له‌گه‌ڵ‌ كوڕه‌كانی‌‬ ‫بارزانیدا ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌وانه‌ به‌ توندی‌ سزای‌‬ ‫خۆیان وه‌رگرت‌‌و فڕێدرانه‌ دۆزه‌خه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ سه‌ره‌تای‌ ساڵی‌ خوێندنی‌‬ ‫‪1986-1985‬دا‪ ،‬ع��ێ��راق ‪ 1500‬مناڵی‌‬ ‫كوردی‌ ته‌مه‌ن ‪ 14-8‬سااڵنی‌ به‌ بیانوی‌‬ ‫تۆڵه‌كردنه‌وه‌ له‌ دایك‌‌و باوك‌‌و خزم‌‌و‬ ‫ك��ه‌س��وك��اره‌ك��ان��ی��ان وه‌ك ب��ارم��ت��ه‌ له‌‬ ‫قوتابخانه‌كاندا رفاند‪9 .‬‬ ‫پێش شااڵوه‌كانی‌ ئه‌نفال‌‌و له‌ ده‌ره‌وه‌ی‌‬ ‫ئه‌و پرۆسێسه‌دا‪ ،‬له‌ چه‌ندین شوێنی‌‬ ‫جیاجیای‌ كوردستان‪ ،‬چه‌كی‌ كیمیایی‌‬ ‫دژی‌ دانیشتوانه‌ سیڤیله‌كه‌ی‌ كوردستان‬ ‫ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��را‪ .‬ل��ه‌ ب��ۆردوم��ان��ی‌ ش��اری‌‬ ‫هه‌ڵه‌بجه‌ له‌ ‪1988/3/16‬دا‪ ،‬ده‌وروبه‌ری‌‬ ‫‪ 10.000‬كه‌س كوژران‌‌و برینداربوون‪.‬‬ ‫پاش كوشتاره‌كه‌ هه‌زاران ساوای‌ بێ‌‬ ‫دایك‌‌و باوك‌‌و به‌شێكی‌ دانیشتوانه‌كه‌ی‌‬ ‫ئه‌و شاره‌‪ ،‬له‌ الیه‌ن هێزه‌كانی‌ عێراقه‌وه‌‬ ‫ده‌ستگیركران‌‌و راپێچی‌ شوێنی‌ نادیار‬ ‫كران‪.‬‬ ‫ل��ه ‌م��ێ��ژووی‌ ن��وێ��ی‌ ك��ورددا‪ ،‬هیچ‬ ‫پرۆسێسێكی‌ ع��ه‌س��ك��ه‌ری��ی‌ هێنده‌ی‌‬ ‫پ��رۆس��ێ��س��ه‌ك��ان��ی‌ ئ��ه‌ن��ف��ال روو له‌‬ ‫له‌ناوبردنی‌ كورد نه‌بووه‌‪ .‬له‌ ده‌ره‌وه‌ی‌‬ ‫راگ��واس��ت��ن‌‌و ته‌عریبدا‪ ،‬ب��ه‌ مه‌به‌ستی‌‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌ی‌ ژم��اره‌ی‌ كورد‪ ،‬ئه‌نفال‬

‫روو له‌ قڕكردن‌‌و قه‌اڵچۆكردنی‌ كورد‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ئه‌نفال كاردانه‌وه‌ نه‌بوو‪ ،‬پێش ده‌سپێكی‌‬ ‫ئه‌و پرۆسێسه‌‪ ،‬ده‌وڵه‌تی‌ عێراق پالنی‌‬ ‫ك��اره‌ك��ه‌ی‌ داڕش��ت��ب��وو‪ ،‬ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی‌‬ ‫ق��ڕك��ردن��ی‌ دی��اری ك��ردب��وو‪ ،‬ب��ه‌ پێی‌‬ ‫بڕیارێكی‌ ئه‌نجومه‌نی‌ سه‌ركردایه‌تی‌‬ ‫شۆڕش له‌ ‪1987/6/30‬دا‪ ،‬عێراق هه‌موو‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌رای��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‌ كشتوكاڵیی‌‬ ‫ش��ار‌و دێ��ه��ات��ه‌ك��ان��ی‌ ك��وردس��ت��ان��ی‌‬ ‫ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان��ده‌وه‌‌و ه��ه‌م��وو كه‌ره‌سته‌‬ ‫كشتوكاڵییه‌كانیشی‌ ق��ه‌ده‌غ��ه‌ ك��رد‪10.‬‬ ‫س��ه‌رج��ه‌م قوتابخانه‌‌و نه‌خۆشخانه‌‌و‬ ‫كاره‌ خزمه‌تگوزارییه‌كانی‌ كێشایه‌وه‌‌و‬ ‫زۆنێكی‌ ئاسایشی‌ دروستكرد‪ .‬به‌ پێی‌‬ ‫چه‌ند بڕیارێكی‌ نهێنی‌‌تر‪ ،‬كه‌ (مه‌كته‌بی‌‬ ‫ته‌نزیمی‌ شیمال) ده‌ریكرد‪ ،‬داوا كرا وه‌كو‬ ‫ناوچه‌یه‌كی‌ عه‌سكه‌ریی‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ‌‬ ‫ناوچه‌كانی‌ ناو زۆنه‌ قه‌ده‌غه‌كراوه‌كه‌دا‬ ‫بكرێت‌‌و ه��ه‌ر كه‌سێكی‌ ته‌مه‌ن پانزه‌‬ ‫س��اڵ‌ ب��ه ‌ب��ان��ه‌وه‌ ده‌ستگیر ك��را‪ ،‬پاش‬ ‫وه‌رگرتنی‌ زانیاری‌ لێی‌‪ ،‬بكوژرێت‪.‬‬ ‫ك��ه‌ ه��ێ��رش��ه‌ك��ان��ی‌ ئ��ه‌ن��ف��ال ده‌س��ت��ی��ان‬ ‫پێكرد‪ ،‬ئیتر زۆنه‌ قه‌ده‌غه‌كراوه‌كه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫روو پێوه‌كه‌ی‌ ده‌یان هه‌زار كیلۆمه‌تری‌‬ ‫چ��وارگ��ۆش��ه‌ی‌ خ��اك ب��وو‪ ،‬ه��ه‌زاران‬ ‫گوند‌و ئاوایی‌‌و س��ه‌دان ه��ه‌زار كه‌سی‌‬ ‫سیڤیلی‌ تێدا ده‌ژیا‪ ،‬سه‌رله‌به‌ر بووه‌ یه‌ك‬ ‫نیشانی‌ عه‌سكه‌ریی‌ سوپای‌ عێراق‪.‬‬ ‫یه‌كێك له‌ رزگاربووانی‌ ئه‌و پرۆسێسه‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫ی سه‌ر‬ ‫ك��ه‌ خه‌ڵكی‌ گ��ون��دی‌ (ره‌ب��ات) ‌‬ ‫به‌ ناوچه‌ی‌ گه‌رمیانه‌‌و له‌ ‪1988/4/4‬‬ ‫له‌ الیه‌ن هێزه‌كانی‌ سوپای‌ عێراقه‌وه‌‬ ‫ده‌گیرێت‪ ،‬ده‌گێڕێته‌وه‌‌و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫«دوژم��ن زۆر ب��ێ‌ ب��ه‌زه‌ی��ی��ان��ه‌‌و بێ‌‬ ‫گوێدانه‌ گریان‌‌و ه��اواری‌ ژن‌‌و منداڵ‌‪،‬‬ ‫هه‌مومانی‌ ره‌وانه‌ی‌ (قۆره‌تو)ی‌ نزیك‬ ‫خانه‌قین كرد‪ .‬شه‌پۆلێكی‌ زۆری‌تریشیان‬ ‫له‌و ده‌وروب��ه‌ره‌ هێنابووه‌ ئ��ه‌وێ‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫شه‌پۆله‌ی‌ ئێمه‌ی‌ تێدابووین ده‌گه‌یشته‌‬ ‫په‌نجا ه��ه‌زار ك��ه‌س‪ .‬دوو ش��ه‌و بێ‌‬ ‫نان‌‌و ئاو ماینه‌وه‌‪ .‬ئینجا له‌ ‪1988/4/6‬دا‬ ‫ئێمه‌یان گ��واس��ت��ه‌وه‌ ب��ۆ (ت��ۆپ��زاوا)ی‌‬ ‫كه‌ركوك‪ ،‬له‌وێ‌ به‌م جۆره‌ له‌ یه‌كتری‌‬ ‫جیاكراینه‌وه‌‪:‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬ت��ه‌م��ه‌ن��ی‌ دوازده‌ س��اڵ‌ تا‬ ‫چل‌وپێنج ساڵ‌‪.‬‬ ‫دوه‌م‪ :‬ته‌مه‌نی‌ په‌نجا ساڵ‌‌و سه‌رووتر‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬كچ‪.‬‬ ‫چواره‌م‪ :‬ژن‌‌و منداڵ‌‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م هه‌نگاو بێ‌سه‌روشوێنكردنی‌‬ ‫م��ێ��ردم��ن��داڵ‌‌و گ��ه‌ن��ج��ه‌ك��ان ب��وو‪ .‬وات��ه‌‬ ‫ئه‌و به‌شه‌ی له‌ دوازده‌ تا چل‌و پێنج‬ ‫س��اڵ‌ ده‌ب��وو‪ .‬ب��ه‌ چ��اوی‌ خ��ۆم بینیم‬ ‫دوو دوو به‌ ده‌ست‌وچاو به‌ستراوی‌‬ ‫س��واری‌ پ��اس‌و ئۆتۆمبیلی‌ سه‌رگیراو‬ ‫كران‪ .‬پاسه‌كان په‌نجه‌ره‌كانیان بۆییه‌‬ ‫كرابوون‌‌و ناوه‌وه‌یان دیار نه‌بوو‪ .‬له‬ ‫‌دوای‌ ئه‌وان نۆره‌ی‌ ئێمه‌ هات‪11.‬‬ ‫دوای‌ كیمیابارانكردنی‌ گوندی‌ شێخ‬

‫وه‌سانان له‌ ‪1987/4/15‬دا‪ ،‬كه‌ بووه‌ هۆی‌‬ ‫كوشتنی‌ ‪ 210‬كه‌س‌‌و برینداربونی‌ ‪360‬‬ ‫كه‌سی‌تر‪ ،‬له‌ س��ه‌ره‌ت��اوه‌ برینداره‌كان‬ ‫بۆ نه‌خۆشخانه‌ی‌ هه‌ولێر ره‌وانه‌كران‌‌و‬ ‫پاشان بۆ گرتوخانه‌ی‌ دائیره‌ی‌ ئه‌من‌‌و‬ ‫له‌وێش هه‌مویان گولله‌باران كران‪.‬‬ ‫گرووپێكی‌‌تر‪ ،‬كه‌ ژماره‌یان ‪ 400‬كه‌س‬ ‫ده‌بوو‪ ،‬دوای‌ بۆردومانێكی‌ كیمیایی‌ له‌‬ ‫ناوچه‌ی‌ سلێمانی‌‪ ،‬به‌ره‌و نه‌خۆشخانه‌ی‌‬ ‫ش��اره‌ك��ه‌ ك��ه‌وت��ن��ه‌ڕێ‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ده‌زگ��ا‬ ‫ئه‌منییه‌كانی‌ عێراق ده‌ستگیری‌ كردن‌‌و‬ ‫ل��ه‌رۆژی‌ ‪ 1988/4/2‬ل��ه ‌سه‌ربازگه‌ی‌‬ ‫تانجه‌رۆ هه‌موویانی‌ گولله‌باران كرد‌و‬ ‫به‌ كۆمه‌ڵ‌ له‌ گۆڕنران‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌ دوا دوای‌ شااڵوه‌كانی‌ ئه‌نفال‌‌و‬ ‫له‌ كۆتایی‌ مانگی‌ ئابی‌ ‪1988‬دا‪ ،‬هه‌زاران‬ ‫كوردی‌ سیڤیل له‌ ناوچه‌ی‌ ئامێدی‌ له‌‬ ‫الی��ه‌ن هێزه‌كانی‌ عێراقه‌وه‌ ده‌ستگیر‬ ‫كران‌‌و دوایی‌تر هه‌موویان گولله‌باران‬ ‫كران‪12.‬‬ ‫ئه‌م پرۆسێسه‌ كه‌ له‌ مانگی‌ شوباته‌وه‌‬ ‫تا سه‌ره‌تاكانی‌ ئه‌یلولی‌ ‪ 1988‬درێژه‌ی‌‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬ده‌كرێت دوای‌ هۆلۆكۆست به‌‬ ‫گه‌وره‌ترین تاوانی‌ جینۆساید دابنرێت‬ ‫كه‌ تێیدا ده‌ورب��ه‌ری‌ ‪ 182.000‬كه‌س‬ ‫گۆڕغه‌ریب کران‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‌و په‌راوێزه‌کان‪:‬‬ ‫‪ .1‬ئه‌لبێرت عیسا (دک��ت��ۆر)‪ ،‬خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫به‌عس بۆ فاشیزمی مێژوویی‪ ،‬لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی‬

‫‪73‬‬

‫سیاسی له‌سه‌ر به‌عسی عێراقی‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫ده‌رون‪.2004 ،‬‬ ‫‪ .2‬میشیل عفلق‪ ،‬فى سبیل البعث‪ ،‬دار الطلیعه‌‪،‬‬ ‫بیروت‪.1974 ،‬‬ ‫‪ .3‬چ��ی��ا‪ ،‬ئه‌منی ستراتیجی ع��ێ��راق‌‌و سێ‌‬ ‫ك��وچ��ك��ه‌ی به‌عسییان‪ :‬ت��ه‌رح��ی��ل‪ ،‬ته‌عریب‪،‬‬ ‫ته‌بعیس‪ ،‬له‌ باڵوكراوه‌كانی ده‌زگای ناوه‌ندی‬ ‫رۆشنبیری كۆمه‌ڵه‌ی ره‌نجده‌رانی كوردستان‪،‬‬ ‫‪ .1987‬ل‪.270‬‬ ‫‪ .4‬چیا‪ ،‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ .‬ل‪.134‬‬ ‫‪ .5‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ .‬ل‪.130‬‬ ‫‪ .6‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪.‬‬

‫‪ .7‬جاسم تۆفیق (دكتۆر) گۆڤاری سیاسه‌تی‬ ‫ده‌ولی‪ ،‬ژماره‌‪.3‬‬ ‫‪ .8‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪.‬‬ ‫‪ .9‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪.‬‬ ‫‪ .10‬الوقائع العراقیه‌‪ ،‬العدد ‪ ،3158‬بغداد‪،‬‬ ‫‪.1987/7/13‬‬ ‫‪ .11‬عه‌بدوڵاڵ كه‌ریم مه‌حمود‪ ،‬چاره‌نوسێكی‬ ‫ن��ادی��ار چ��ه‌ن��د دیمه‌نێك ل��ه‌ ئه‌نفاله‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب�ڵ�اوك��راوه‌ی كۆمیته‌ی ب��ه‌رگ��ری ل��ه ‌مافی‬ ‫قوربانیانی ئه‌نفاله‌كان‪.1993 ،‬‬ ‫‪ .12‬جاسم تۆفیق (دكتۆر)‪ ،‬سه‌رچاوه‌یه‌كی‬ ‫پێشووتر‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫بیری به‌عس‌و كاره‌ساتی ئه‌نفال‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كی کۆمه‌اڵیه‌تی ــ مێژوویی‬ ‫‪Baath ideology and the tragedy of Anfal‬‬ ‫‪An social – historical review‬‬

‫ئیبراهیم حاجی زه‌ڵمی‬

‫‪75‬‬

‫كاره‌ساتی ئه‌نفال‌و قڕكردنی كورد ل ‌ه‬ ‫مێژووی هاوچه‌رخدا وه‌ك پڕۆسه‌یه‌كی‬ ‫له‌نێوبردنی كۆمه‌ڵی كورد‪ ،‬ئه‌و تراژیدیا‬ ‫ئینسانییه‌ ترسناك‌و ماته‌م ئامێزه‌بوو‪،‬‬ ‫كه‌ وه‌ك په‌ڵه‌یه‌كی دزێ��وو ناشیرین‬ ‫به‌ده‌موچاوی ده‌وڵ��ه‌ت��ی م��ۆدێ��رن‌و به‌‬ ‫روخساری ناسیۆنالیستی عه‌ره‌بییه‌وه‌‬ ‫له‌ سه‌ده‌ی راب��ردوودا درووست بوو‪،‬‬ ‫که هه‌رده‌شمێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫چه‌مكی ئه‌نفال س��ه‌ره‌ت��ا چه‌مكێكی‬ ‫ئیسالمییه‌ له‌بریی ده‌ستکه‌وتی تااڵنیی‬ ‫شه‌ڕو له‌ كه‌لوپه‌ل‌و پاشماوه‌کانی‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌ شه‌ڕه‌كاندا جێ ده‌مێنن له‌ الیه‌نی‬ ‫دۆراوانی شه‌ره‌وه‌‪ ،‬به‌كاربراوه‌‪ .‬له‌ نێو‬ ‫نه‌ته‌وه‌ كۆنه‌كانی دورگ��ه‌ی عه‌ره‌بیدا‬ ‫وش��ه‌ك��ه‌ ه��ه‌روا ب��ه ه��ه‌ڕه‌م��ی ب��ه‌ك��ار‬ ‫نه‌براوه‪ ‌،‬به‌ڵكو وه‌ چه‌مكی ده‌ستکه‌وتی‬ ‫تااڵنیی پاشماوه‌ی جه‌نگ به‌كاربراوه‌؛‬ ‫وه‌ك كرده‌یه‌كی خواستراوی عه‌ره‌بی‬ ‫بیاباننیشینی سه‌ده‌كانی پێش ئیسالم‬ ‫ب��ووه ل��ه دی��ارده‌ی ت��ااڵن��ی‌و ژن‌و کچ‬ ‫رفاندن‪ ‌.‬ئه‌م دیارده‌یه به‌ هاتنی ئیسالم‬ ‫جۆرێك له‌ چوارچێوه‌و قاڵبی ئایینی‬ ‫بۆ درووستكراوه‌و ئامانج‌و مه‌به‌ست‌و‬ ‫چۆنیه‌تیی جێبه‌جێكردنی له ‌نێو بۆته‌ی‬ ‫ده‌قی پیرۆزی قورئانییدا بۆ رێكخراوه‪،‬‬ ‫جۆرێك‪ ،‬که ره‌وایی به‌م كرده‌یه‌ دراوه‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش بۆ مه‌به‌ستی به حه‌اڵڵكردنی‬ ‫ك��اری ك��وش��ت��ن‌و داگ��ی��رك��ردن��ی م��اڵ‌و‬ ‫س��ام��ان‌و ب��ه‌خ��ش��ی��ن��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬

‫ه��ه‌ڵ��س��وك��ه‌وت ب��ه‌ الی��ه‌ن��ی ب��راوه‌ی‬ ‫ش��ه‌ره‌ك��ان ب��ه‌ ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و شتانه‌ی‌‬ ‫له ‌الیه‌نی دۆراو ده‌ستی ك��ه‌وت��ووه‌و‬ ‫لێی ج��ێ��م��اوه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل��ه‌ چ��وارچ��ێ��وه‌ی‬ ‫شه‌ریعه‌تدا‪.‬‬ ‫ئه‌نفال چه‌مكێکه‪ ،‬كه‌ ده‌وڵه‌تی به‌عسی‬ ‫ناسیۆنالیستی عه‌ره‌بی عیراق به‌كاری‬ ‫ب��رد بۆ هه‌ڵگه‌رانه‌وه‌ له‌ هه‌موو ئه‌و‬ ‫به‌ندو یاساو چه‌مكانه‌ی‪ ،‬كه‌ ماف بۆ‬ ‫ژیانی مرۆڤ داده‌نێن‌و گه‌رانه‌و بووه‬ ‫بۆ نۆستاڵیجیای س��ه‌ده‌ تاریكه‌کانی‬ ‫م��ێ��ژووی ع��ه‌ره‌ب��ی ئ��ی��س�لام��ی‪ ،‬كه‌‬ ‫مه‌به‌ست تیایدا خاڵیكردنه‌وه‌ی به‌های‬ ‫مرۆڤایه‌تییه له‌ هه‌موو جوانییه‌كان‌و‬ ‫خۆشاردنه‌وه‌ بوو‌ له‌ مافه‌كانی ژیان‌و‬ ‫یه‌كالكردنه‌وه‌ی مافی ژیان‌ به مه‌به‌ستی‬ ‫مانه‌وه‌ ته‌نها بۆ خوردی به‌عس‌و مردن‬ ‫بۆ ئه‌وانی‌تر‪.‬‬ ‫پێم باشه‌ ئ��ه‌م باسه‌ ب��ه‌ س��ه‌ر دوو‬ ‫ته‌وه‌ره‌ی سه‌ره‌كیدا دابه‌ش بكه‌‌م‪:‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬ت��ه‌وه‌ری ك��وردو پ��رس��ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬که سێ به‌شه‪:‬‬ ‫‪١‬ــ کوردو نه‌ته‌وه‌کانی ده‌وروبه‌ر‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ کوردو ده‌وڵه‌تی عیراق‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ کوردو مۆدێرنیتی‌و ناسیۆنالیزم‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ت��ه‌وه‌ری ب��ه‌ع��س‌و ئه‌نفال‌و‬ ‫ناسیۆنالیزم‪ ،‬که دیسان سێ به‌شه‪:‬‬ ‫‪١‬ــ به‌عس‌و ئایین‌و نه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ بیری به‌عس‌و پاشماوه‌ی خێڵ‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ به‌عس‌و ده‌وڵه‌ت‌و ناسیۆنالیزم‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫كوردو نه‌ته‌وه‌‌كانی ده‌وروبه‌ر‬ ‫كورد نه‌ته‌وه‌یه‌كه‌ وه‌ك هه‌ر یه‌ك ل ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانی ع��ه‌ره‌ب‌و ف��ارس‌و تورك‪،‬‬ ‫نیشته‌جێی به‌شی رۆژئاوای كیشوه‌ری‬ ‫ئاسیان‪ .‬له‌ دێر زه‌مانه‌وه‌ هه‌ن‌و ژیاون‬ ‫له‌ سه‌رخاكێك‪ ،‬كه‌ به خاکی کوردستان‬ ‫ناسروه‪ ،‬ده‌كه‌وێته‌ روژهه‌اڵتی توركیای‬ ‫ئێستاو روژئ��اوای ئ��ی��ران��ی ئێستاو‬ ‫باكوری سوریای ئیمرۆو عیراق‪ .‬کورد‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌که به سه‌دان ساڵه له‌ دامێن‌و له‬ ‫پێده‌شته‌كانی زنجیره چیای زاگرۆسدا‬ ‫ژیاون‪ .‬پێكهاته‌ی كومه‌اڵیه‌تی‌و زمان‌و‬ ‫مێژوویه‌كه‌ی بۆ‌ته‌ بنچینه‌یه‌كی زانستیی‬ ‫بۆ بوونی خۆی وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌ك له‌‬ ‫س��ه‌ر خ��اك��ه‌ک��ه‌ی‪ ‌.‬ه��ه‌ر ب��ۆی��ه‌ ب��وون��ی‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تیی خوی هه‌بووه‌و هه‌یه‌ وه‌ك‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانی دی‪ .‬هه‌روه‌ها به‌شێكه له‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانی هیندو ئ��ه‌وروپ��ی‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی ئاریه‌كانن‪ .‬به‌اڵم نه‌ته‌وه‌یه‌كی‬ ‫چه‌وساوه‌و بێ به‌ش بووه له هه‌موو‬ ‫مافه‌ نه‌ته‌وایه‌تیه‌كانی‪ .‬کورد كونترین‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی روژه��ه‌الت��ی ن��ێ��وه‌راس��ت��ه‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌ سه‌رده‌می ئیمپراتوریه‌ته‌كانی‬ ‫س��وم��ه‌ری‌و ئ��اش��ووری‌و ساسانی‌و‬ ‫ب��ێ��زه‌ن��ت��ی‌و ئ��ه‌م��ه‌وی‌و ع��ه‌ب��اس��ی‌و‬ ‫سه‌لجوقی‌و عوسمانی‌و سه‌فه‌ویییه‌وه‪،‬‬ ‫تاکو ئێستا‪ ،‬روڵێكی گرنگی هه‌بووه‬ ‫له‌ چه‌ندین روداوێكی له‌شکرکه‌شی‌و‬ ‫رامیاریدا‪.‬‬

‫م��ێ��ژووی مرۆڤایه‌تی ئ��ه‌و راستیی ‌ه‬ ‫دوپ��ات ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬كه‌ گه‌لی ك��ورد به‌‬ ‫یه‌كێك له‌ كۆنترین گه‌النی ناوچه‌ی‬ ‫خ��ۆره��ه‌الت��ی ن��اوه‌راس��ت‌و ج��ی��ه��ان‬ ‫ده‌ژمێردرێت‌‪ ،‬خ��اوه‌ن شارستانیه‌كی‬ ‫كاریگه‌ر ب��ووه ل��ه ق��ووڵ��ی‌و ل��ه ناخی‬ ‫م��ێ��ژوودا‪ .‬بۆیه‌ ب��ه‌ درێ��ژای رۆژگ��ار‪،‬‬ ‫ک��ورد هه‌میشه‌ بۆته‌ جێگای ته‌ماعی‬ ‫داگیركه‌ران‪.‬‬ ‫گه‌لی كورد هه‌ر له‌ دوای رووخانی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی م��اده‌وه له‌ سالێ‌ ‪ 551‬پ‪.‬ز‬ ‫له‌ الی��ه‌ن فارسه‌كانه‌وه‪ ‌،‬رووب��ه‌ڕووی‬ ‫ژێ��رده‌س��ت��ی‌و پ��ارچ��ه‌ پ��ارچ��ه‌ ب��وون‌‬ ‫بۆته‌وه‪ .‬بۆیه‌ هه‌میشه‌ له‌ ژێر چه‌پۆكی‬ ‫داگیرکه‌ردا ناالندویه‌تی‪.‬‬ ‫گ��ه‌ل��ی ك��ورد ل��ه‌ دوای ن��ه‌م��ان��ی‬ ‫ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆری��ی ئیسالمیی ئ��ه‌م��ه‌وی‌و‬ ‫ع��ه‌ب��اس��ی‪ ،‬خ��اک��ی ک��ورد دووب��اره له‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی ئیمپڕاتۆریی عوسمانی‌و‬ ‫س��ه‌ف��ه‌وی��دا ج��ارێ��ك��ی‌ت��ر داب��ه‌ش‬ ‫كرا‌وه‌ته‌وه‪ ،‬به‌ تایبه‌تی له‌ ساڵی‌ ‪1514‬‬ ‫به دواوه‪ .‬له‌و مێژووه‌وه‪ ،‬که له جه‌نگی‬ ‫چالدێران‌دا عوسمیه‌کان رووب��ه‌‌ڕووی‬ ‫سه‌فه‌وییه‌کان بوونه‌ته‌وه‌و له ئه‌نجامدا‬ ‫خاکی كوردستان به‌ شێوه‌یه‌كی ره‌سمی‬ ‫س��ن��ووری ده‌س��ت��ك��ردی ن��ێ��وده‌ول��ه‌ت��ی‬ ‫له‌ت‌و په‌تی کردووه‪ .‬ئیتر له‌ دوای ئه‌م‬ ‫م��ێ��ژووه‌وه بزوتنه‌وه‌ی كوردایه‌تیش‬ ‫گوڕو تینی به‌ خۆیه‌وه‌ دیوه به‌ هیوای‬ ‫ئازادی‌و رزگاریخوازی‪.‬‬

‫‪77‬‬

‫گه‌لی كورد له‌ نێوان ساالنی جه‌نگی‬ ‫یه‌كه‌می جیهانیدا چه‌ندین داستانی‬ ‫ق��اره‌م��ان��ی��ه‌ت��ی��ی دژ ب��ه‌ داگ��ی��رك��ه‌ران��ی‬ ‫كوردستان له‌ هه‌ر چ��وار به‌شه‌كه‌یدا‬ ‫(له ئێران‌و عێراق‌و توركیاو سوریا) له‌‬ ‫گه‌ڵ هه‌ندێك به‌شی یه‌كێتیی سۆڤیه‌تی‬ ‫ج��اران تۆمار ك��ردووه‪ ،‬كه‌ مێژوو‌ی‬ ‫کورد به ئه‌‌وپه‌ڕی شانازییه‌وه‌ باسی‬ ‫ل��ێ��وه‌ده‌ك��ات‪ ،‬تا ئ��ه‌و كاته‌ی كۆمه‌له‌ی‬ ‫گ��ه‌الن ل��ه‌ س��ه‌ره‌ت��ای دام��ه‌زران��دن��ی��دا‬ ‫چه‌ندان هه‌نگاوی بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی‬ ‫مافی سه‌رجه‌م گه‌الن له‌ ژیان‌و ئازادی‬ ‫به‌ له‌ره‌چاوگردتی بنه‌ما نێوده‌وله‌تیه‌كان‬ ‫ه��اوی��ش��ت��ووه‪ .‬ل��ه‌م ب��واره‌‌دا چ��وارده‌‬ ‫خ��اڵ��ه‌ك��ه‌ی س��ه‌رۆك ویڵسن ل��ه‌ مه‌ڕ‬ ‫م��اف��ی گ��ه‌الن‪ ،‬روون‌و دی��اره‌‪ .‬ب��ه‌الم‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه ئ��ال��ۆزو ت��ێ��ك��ه‌الوه‌‬ ‫ن��ێ��وده‌ول��ه‌ت��ی��ه‌ك��ان ك��اردان��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫نه‌رێیانه‌ی له‌ س��ه‌ر كۆمه‌ڵه‌ی گه‌الن‬ ‫بوو‪ ،‬به‌ جۆرێك رێره‌وی راسته‌قینه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی گۆری‌و بووه‬ ‫ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی ه��ه‌ره‌س ب��ه‌ كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫گه‌الن بهێنێت‌و له‌ ئه‌نجامدا حكومه‌تی‪،‬‬ ‫یان مه‌مله‌كه‌تی كوردستان‪ ،‬كه‌ شێخ‬ ‫محمود ل��ه‌ سلێمانی رای��گ��ه‌ی��ان��دب��وو‪،‬‬ ‫روخ��ێ��ن��درا‪ .‬ب��ه‌م��ه‌ش خ��ه‌ون��ی ت��ازه‌‬ ‫پێگه‌یشتووی ك��ورد به‌ زه‌ب��ری چه‌ك‬ ‫زینده‌ به‌ چاڵ كرا‪.‬‬ ‫گه‌لی كورد له‌ كوردستانی ئێران‌ دوای‬ ‫كۆتایی هاتنی جه‌نگی دووه‌می جیهانی‬

‫ت��وان��ی ی��ه‌ك��ه‌م حكومه‌تی ك��وردی ل ‌ه‬ ‫كوردستانی رۆژه��ه‌الت را بگه‌یه‌نێت‌و‬ ‫ش��اری م��ه��اب��ادی��ش ببێته پایته‌ختی‬ ‫ره‌سمی ئه‌و كۆماره‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌رچ��ه‌ن��ده‌ ت��ه‌م��ه‌ن��ی ك��ۆم��اره‌ك��ه‌‬ ‫زۆر ك��ورت ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم راگه‌یاندنی‬ ‫ك��ۆم��اره‌ك��ه‌‌و چاالكیه‌كانی ب��وون به‌‬ ‫دیكۆمێنیت‌و به‌ڵگه‌ی مێژوویی زیندووی‬ ‫گ��ه‌ل��ی ك��وردو ب��وو ب��ه پاڵپشتێك بۆ‬ ‫به‌رده‌وامبوونی خه‌باتی رزگاریخوازی‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تیی گه‌لی كوردستان‪ ،‬كه‌ پاش‬ ‫تێپه‌ربونی نزیكه‌ی نیو س��ه‌ده‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫جاره‌ش له‌ به‌شی كوردستانی عێراق دا‬ ‫توانرا شۆڕشێكی مێژوویی هاوچه‌رخ‬ ‫به‌رپا بكرێت به‌ ناوی شۆڕشی ئه‌یلوڵ‪،‬‬ ‫که له‌ ‪1961/9/11‬ه‌وه سه‌ركردایه‌تیی‬ ‫مه‌ال مسته‌فای بارزانی‪ ،‬كه‌ توانی بۆ‬ ‫یه‌كه‌مجار وا له‌ ده‌سه‌التێكی نێوه‌ندی‬ ‫بكات‪ ،‬كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی ره‌سمی‌و له‌‬ ‫ب��ه‌رزت��ری��ن ده‌س��ه‌اڵت��ی ی��اس��ای��ی��دا‪ ،‬که‬ ‫ده‌س��ت��ووری عێراقه‪ ،‬دان به‌ ره‌وای��ی‬ ‫مافی كوردو بوونی وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌ك‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ر خ��اك��ی ع��ێ��راق��دا بهێنێت‪.‬‬ ‫كاتێك واژووی له‌ سه‌ر رێكه‌وتننامه‌‬ ‫مێژویه‌كه‌ی ئازاری ‪ 19970‬كرا‪ ،‬دان به‌‬ ‫مافی حوكمی زات��ی بۆ ك��ورد كرد له‌‬ ‫ناوچه‌ی هه‌رێمی كوردستان درا‪ ،‬كه‌‬ ‫زۆربه‌ی دانیشتوانی كوردن‪ .‬شۆڕشی‬ ‫ئه‌یلول ب��ه‌ وه‌چه‌رخانێكی م��ێ��ژووی‬ ‫مه‌زنی خه‌باتی رزگ��اری��خ��وازی گه‌لێ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫كورد له‌ سه‌رجه‌م به‌شه‌كانی كوردستان‬ ‫داده‌نرێت‪ ،‬چونكه‌ شۆڕشه‌كه‌ رێڕه‌وێكی‬ ‫جیهانی وه‌رگ��رت‌و ل��ه‌ ه��ه‌م��ان كاتدا‬ ‫ره‌وایه‌تیی كێشه‌ی كوردی به‌ سه‌رجه‌م‬ ‫نێوه‌نده‌كانی بڕیار گه‌یاند‪.‬‬ ‫كوردو ده‌وڵه‌تی عێراق‬ ‫جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی به مه‌زنترین‬ ‫رووداوی س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‬ ‫داده‌نرێت له ‌مێژووی درووستبوونی‬ ‫عێراق‌و كوردستاندا‪ ،‬چونكه‌ ئاسۆیه‌كی‬ ‫وای خ��س��ت��ه‌ ب��ه‌رده‌م ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‪ ،‬كه‌‬ ‫پ��ێ��ش��ت��ر ش��ت��ی وه‌ه��ای ب��ه‌خ��ۆوه‌‬ ‫نه‌دیبوو‪ .‬كۆمه‌ڵگه‌ی عێراقی جاران له‌‬ ‫باروودۆخێكی شێوه‌ گۆشه‌گیریدا خۆی‬ ‫ده‌نواند‪ .‬به‌ده‌ر له‌وه‌ی ناوێك نه‌بوو به‬ ‫‌ناوی عێراق به‌م ق��ه‌واره‌ سیاسییه‌ی‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ل��ه ‌دوای جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م‬ ‫بۆی درووست بوو‪ .‬ئه‌مه‌ له‌الیه‌ك‪ .‬له‬ ‫‌الیه‌كی‌تره‌وه‌‪ ،‬له‌ رووی رۆشنبیری‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌ خه‌ڵكێكی پ��ه‌راوێ��زو‬ ‫له‌ باره‌ی شارستانییه‌وه‌ بێ ئاگاو له‌‬ ‫رووداوو گۆڕانكاریه‌ جیهانیه‌كان‪ ،‬تا‬ ‫ئه‌ندازه‌یه‌كی زۆر‪ ،‬بێ‌ خه‌به‌ر بووه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆیه‌ كرانه‌وه‌و گه‌یشتنی هاوپه‌یمانان‌و‬ ‫داگیركردنی عێراق له‌ الیه‌ن بریتانیاوه‌‌و‬ ‫دروستكردنی عێراق چه‌نده‌ به‌ دیوه‌‬ ‫ئ��ی��ج��اب��ی��ه‌ك��ه‌ی��دا ك��ران��ه‌وه‌و گه‌یشتنی‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی مۆدێرنیتی‌‌و چه‌مكه‌كانی‬

‫ج��ی��ه��ان��ی ش��ارس��ت��ان��ی��ی م��ۆدێ��رن ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگای عێراقی‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ زیاتریش‬ ‫بۆ خۆی به‌اڵو سلبیاتی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫عێراقی به‌ دوواوه‌ ب��ووه‌‪ .‬ه��ه‌ر بۆیه‌‬ ‫وته‌یه‌كی راسته‌ بوترێت كه‌‪ :‬عێراق له‌‌و‬ ‫ساته‌وه‌خته‌ی دروست بووه‌‪ ،‬تا‌ ئه‌مڕۆ‬ ‫ل��ه‌ گێژاوێكی س��ه‌رب��ازی‌و سیاسیدا‬ ‫گیری خ��واردووه‪ ‌،‬چونكه‌ عێراق وه‌ك‬ ‫واڵتێك له‌ ئه‌نجامی گه‌شه‌ی سروشتی‬ ‫گه‌لی ئیستای عێراقه‌وه‪‌ ‌،‬یان هێزێكی‬ ‫سیاسی‌و سه‌ربازی عێراقییه‌وه‌ دروست‬ ‫نه‌بووه‌‪ .‬فاكته‌ری دروستبوونی عێراق‌و‬ ‫واڵتانی ده‌وروبه‌ری عێراق له‌ ئه‌نجامی‬ ‫س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی ه��ێ��زه‌ هاوپه‌یمانه‌كان‬ ‫ب��وو‪ ،‬ك��ه‌ جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌میان‬ ‫ب��رده‌وه‌‌و ئیمپراتۆری عوسمانیشیان‬ ‫به‌زاندو هه‌ڵیانوه‌شاندو چه‌ند والتێكی‬ ‫بچووكیان له‌ جێگایدا دامه‌زراند؛ پێش‬ ‫ش��ه‌ری جیهانی یه‌كه‌م واڵتێك نه‌بوو‬ ‫ب��ه ‌ن��اوی ع��ێ��راق وه‌ك ق��ه‌واره‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫سیاسی سه‌ربه‌خۆ‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ئه‌و كاته‌‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ ،‬بریتی ب��وو ل��ه‌ ب��وون��ی سێ‌‬ ‫وی�لای��ه‌ت‪( :‬ب��ه‌س��ره‌‪ ،‬ب��ه‌غ��دا‪ ،‬م��وس��ل)‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش ب��ه ‌دوو ق��ۆن��اغ‪ ،‬هه‌رسێكیان‬ ‫ل��ك��ێ��ن��ران ب��ه‌ی��ه‌ك��ه‌وه‌و ق��ه‌واره‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫سیاسیی نوێیان لێ پێكهێنرا‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا‪ ،‬كه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا چه‌ندین‬ ‫سه‌ركرده‌ی ئایینی‌و خێڵه‌كی له‌ هه‌وڵی‬ ‫ئ��ه‌وه‌دا ب��وون‪ ،‬كه‌ شتێک بۆ خۆیان‌و‬ ‫الیه‌نگره‌كانیان بپچڕن له‌ دوای ئه‌و‬

‫‪79‬‬

‫گ��ۆڕان��ی ده‌س��ت��ه‌الت��ه‌دا له‌ خۆرهه‌التی‬ ‫نێوه‌ڕاستدا‪ ,‬به‌اڵم به‌ گشتی دانیشتوانی‬ ‫ئه‌و ناوچه‌یه‌ به ‌شێوه‌یه‌كی كاریگه‌ر‬ ‫خۆیان رێكنه‌خستبوو تا بتوانن هێزه‌‬ ‫به‌ تواناو فێڵبازه‌كانی ئه‌وروپییه‌كان‬ ‫ببه‌زێنن‌و به‌ گوێره‌ی خواستی خۆیان‬ ‫واڵت دروس��ت ب��ك��ه‌ن‪ .‬ه��ه‌ر ئ��ه‌و كات‬ ‫ه��ۆزوو تیره‌كانی كوردستانیش له‌‬ ‫س��ن��ووری والی��ه‌ت��ی موسڵی ئ��ه‌و كاته‌‬ ‫كۆبوونه‌وه‌یه‌كیان ئه‌نجامدا‪ .‬عه‌الدین‬ ‫س��ه‌ج��ادی ده‌ن��ووس��ێ��ت‪ :‬ك��ه‌ س��ه‌رۆك‬ ‫عه‌شیره‌ته‌كانی واڵتی سلێمانی گه‌لێكیش‬ ‫ل��ه‌ ه��ی��ن��ه‌ك��ان��ی ك��ورده‌واری��ی ئ��ێ��ران‬ ‫مه‌زبه‌ته‌یه‌كی گ��ه‌وره‌ی��ان له‌ سلێمانی‬ ‫كرده‌وه‪ ‌،‬كه‌ (شێخ محمود)یان قبووڵه‌‬ ‫به ‌حوكمڕانی كوردستان‪ .‬بۆیه‌ هه‌ر‬ ‫له‌و ساته‌وه‪ ‌،‬تا ئیمرۆ‪ ،‬هێشتا كوردو‬ ‫خواستی ده‌وڵه‌تی كوردی‌و نه‌هاتنه‌وه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵ خواستی یه‌كیێتیی خاكی عێراقی‬ ‫دروستكراوی ئینگلیز ته‌ڵه‌زگه‌یه‌كه‌و‬ ‫خوێن‌و خه‌ونی ك��ورده‌واری ئامێته‌ی‬ ‫مێژووی ئه‌م واڵت‌و گه‌له‌ كردووه‌‪ .‬له‌‬ ‫هه‌مان كاتدا گرفتی ده‌وڵ��ه‌ت��ی عێراق‬ ‫گرفتی درووستبوون‌و ستره‌كتۆریه‌تی‪.‬‬ ‫واته‌ هه‌ر له‌گه‌ڵ درووستبوونیدا دوو‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ج��ی��اوازو خ��اوه‌ن خه‌ونی‬ ‫جیاوازو مێژوو كلتووری جیاوازی به‌‬ ‫زۆرو بێ خواستی یه‌كتر كۆكرده‌وه‌‬ ‫له‌ نێو بۆته‌یه‌ك‌و قه‌واره‌یكی سیاسیدا‪‌،‬‬ ‫بێ‌ گوێدان‌و پرسی خه‌ڵكه‌كه‌ی‪ .‬لێره‌وه‌‬

‫پ��رس��ی ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان��دن��ه‌وه‌و دووب��ار ‌ه‬ ‫پێكهێنانه‌وه‌ی ده‌وڵ��ه‌ت‌و داموده‌زگای‬ ‫مۆدێرن به‌ بێ‌ خواست‌و هۆشیاریی‬ ‫پێكهێنه‌رانی‌و بێئاگا ل��ه‌ مه‌به‌ست‌و‬ ‫ئامانجی درووستكه‌ره‌كه‌ی‪ ،‬ئه‌و گرفته‌‬ ‫ب��وو‪ ،‬كه ‌تا ئیمرۆ قه‌یرانی پڕۆسه‌ی‬ ‫سیاسی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی پێكهێناوه‌‌و تا‬ ‫ئیمرۆش ته‌نها پینه‌‌په‌ڕۆكردنی واقیعه‌‬ ‫تاڵه‌كانه‌‪ ،‬گه‌رنا باوه‌شێك بۆ هێمنی‌و‬ ‫ئاسایشی گه‌لی عێراق تا ئێستا له‌ قاڵبی‬ ‫سیاسیی عێراقدا بوونێكی نییه‌‪ .‬بۆیه‌‬ ‫كۆڵنیالیزم‌و پرسی دروستكردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت ل��ه‌ س��ه‌ر بنه‌مایه‌كی ن��وێ‌‌و‬ ‫جیاواز ل��ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ ج��اران ب��او بووه‌‬ ‫بۆخۆی گرفتی بۆ عێراق‌و نه‌ته‌وه‌كانی‬ ‫به‌ تایبه‌ت كورد وه‌ك كه‌مینه‌یه‌ك به‌‬ ‫دووی خۆیدا هێناوه‌‪.‬‬ ‫كوردو ناسیۆنالیزم‌و مۆدێرنێته‌‬ ‫گوتاری ناسیۆنالیزم به‌رهه‌می بیری‬ ‫م��ۆدێ��رن��ێ��ت��ه‌ی خ��ۆرئ��اوا ب��وو‪ ،‬وه‌ك‬ ‫پرۆژه‌یه‌كی مۆدێرنێته‌ به‌ رووك��اری‬ ‫ج��ی��اوازه‌وه‌ ئامێزانی ب��ی��ری‌و ه��زرو‬ ‫شۆرشه‌كانی میلله‌تانی جیهان بووه‌‪.‬‬ ‫گ��ه‌ر س��ه‌ی��ری م��ێ��ژووی ئ��ه‌ورووپ��ا‬ ‫بكه‌ین ده‌بینین گوتاری ناسیۆنالیستی‬ ‫ب��ه‌م��ان��ای –ه��اوچ��ه‌رخ��ی م��ی��ل��ل��ه‌ت‪-‬‬ ‫له‌سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌مدا سه‌ری هه‌ڵدا‪.‬‬ ‫تا سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م‪ ،‬كه‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫سه‌رده‌می راپه‌رینه‌ ناسیۆنالیسته‌كان‬ ‫هاتنه‌كایه‌ی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌ بوو ‪.‬‬ ‫ناسیۆنالیزم هه‌وڵێكه‌ بۆ گرتنه‌خۆی‬ ‫س��وم��ب��ول��ێ��ك��ی ه��اوب��ه‌ش‪ ،‬ك��ه‌ تاقمه‌‬ ‫ج��ی��اوازه‌ك��ان��ی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌ت��وان��ن له‌‬ ‫ڕێگه‌یه‌وه‌ شوناس‌و واتای تاكه‌ كه‌س‌و‬ ‫خ��ودی خ��ۆی��ان تیایدا ب��دۆزن��ه‌وه‌‪ .‬له‌‬ ‫جیهانی ده‌ره‌وه‌ی خۆرئاوادا چه‌مكی‬ ‫ناسیۆنالیزم په‌یوه‌ندییه‌كی پته‌وی‬ ‫به‌ قۆناغی ئیمپریالیزمه‌وه‌ هه‌یه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫وه‌ك ب��زوت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی شۆرشگێری‬ ‫دژه‌ كۆڵنیاڵ سه‌ری هه‌ڵداو هه‌ر بۆیه‌‬ ‫وه‌ك وه‌اڵمێكی سروشتی كۆڵۆنیالیزم‬ ‫دێ��ت��ه‌ ئ��ه‌ژم��ار‪ ،‬ك��ۆڵ��ۆن��ی��ال��ی��زم��ی��ش‬ ‫وات��ه‌ ده‌س��ت��ب��ه‌س��ه‌رداگ��رت��ن��ی ب��واره‌‬ ‫ج��ۆرب��ه‌ج��ۆره‌ك��ان��ی ژی��ان��ی كۆمه‌ڵگا‌و‬ ‫ده‌س��ت��گ��رت��ن ب��ه‌س��ه‌ر س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و ئ��اب��ووری‌و مه‌عریفه‌داو‌‬ ‫توانایی بڕیاردان له‌بریی كۆمه‌ڵگا‌ له‬ ‫‌الیه‌ن هێزێكی ده‌ره‌كییه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر خودی‬ ‫كۆڵۆنیالیزم ب��ه‌ ن��اچ��اری نوخبه‌یه‌ك‬ ‫له‌ خ��وێ��ن��ده‌وارو رۆشنبیر درووس��ت‬ ‫ده‌كات له‌ خه‌ڵكی كۆڵۆنیالیزه‌كراو‪ ،‬كه‌‬ ‫دواج��ار ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ ره‌تده‌كه‌نه‌وه‌‌و‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ مایه‌ی له‌ دایكبوونی‬ ‫ناسیۆنالیزم‪.‬‬ ‫ناسیۆنالیستی وه‌خته‌كارێك ده‌یه‌وێت‬ ‫وه‌ك ئایدیایه‌ك خۆی نومایش بكات‬ ‫بێگومان ئ��ه‌وك��ات ج��وان ده‌بینرێت‌و‬ ‫ده‌بێته ‌جێگه‌ی د‌ركپێكردنی هه‌موو‬

‫ال‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ن��او میراتێكی رۆشنبیری‌و‬ ‫مێژووییدا خۆی وااڵ ده‌كات‪.‬‬ ‫ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم ه��ه‌وڵ��ێ��ك��ه‌ ب��ۆ گرتنه‌‬ ‫خ��ۆی سومبلێكی ه��اوب��ه‌ش‪ ،‬كه‌ تاقمه‌‬ ‫ج��ی��اوازه‌ك��ان��ی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌ت��وان��ن له‌‬ ‫ڕێگه‌یه‌وه‌ شوناس‌و واتای تاكه‌ كه‌س‌و‬ ‫خودی خۆیان تیایدا بدۆزنه‌وه‌ ‪.‬‬ ‫ت��ی��ۆره‌ س��ۆس��ی��ۆل��ۆج��ی رام��ی��اری��ه‌‬ ‫ه��اوچ��ه‌رخ��ه‌ك��ان س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌‬ ‫ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم ب��ی��رو رای ت��ای��ب��ه‌ت��ی‬ ‫خۆیانیان هه‌یه‌ ‪ ،‬جه‌خت له‌سه‌ر بوونی‬ ‫په‌یوه‌ندی توندی‌و تۆڵی ناسیۆنالیزم‌و‬ ‫پ��رۆس��ه‌ی م��ۆدێ��رن��ی��زه‌ك��ردن��ه‌وه‌‬ ‫ده‌ك��ه‌ن��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌و پ��ێ��ی��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ خ��ودی‬ ‫ناسیۆنالیزم وه‌ك پرسه‌یه‌كی تۆكمه‌‬ ‫ب��ۆ درووس��ت��ك��ردن��ی ده‌وڵ��ه‌ت نه‌ته‌وه‌‬ ‫پانتاییه‌كی گشتیگیره‌ ئه‌م تێڕوانینه‌ وا‬ ‫له‌ ناسیۆنالیزم ده‌گات كه‌ هه‌وڵێكه‌ بۆ‬ ‫دووركه‌وتنه‌وه‌و ئازاد بوون له‌ ده‌سته‌و‬ ‫تاقمه‌ ته‌قلیدییه‌كان‌و پچراندنی بازنه‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ سونه‌تییه‌كان ‪ ،‬هه‌نگاوێكی‬ ‫سۆسیۆسیاسیه‌‪ ،‬پاشان خودی مۆدێرنه‌‬ ‫گواستنه‌وه‌یه‌كه‌ له‌ بازنه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌‬ ‫ته‌قلیدییه‌كانه‌وه‌ ب��ه‌ره‌و كۆمه‌ڵگا‌ی‬ ‫م��ۆدێ��رن‪ ،‬ل��ێ��ره‌وه‌ هه‌نگاوی یه‌كه‌می‬ ‫ناسیۆنالیزم له‌ بازنه‌ ته‌قلیدییه‌كانه‌وه‌ بۆ‬ ‫ناو بازنه‌ی مۆدێرنه‌و به‌ ئاراسته‌كانی‬ ‫م��ۆدێ��رن��ێ��ت��ه‌ ش��ه‌ق��اوی ه��ه‌ڵ��گ��رت��ووه‌‪،‬‬ ‫مۆدێرنیزه‌كردن به‌ بۆچوونی ئێمه‌ له‌‬ ‫ئاسته‌ سۆسیۆسیاسیه‌كه‌یدا ده‌توانرێت‬

‫‪81‬‬

‫له‌ ڕێگه‌ی سێ تایبه‌تمه‌ندییه‌وه‌ خۆی‬ ‫نمایشت بكات‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ده‌رچ��وون ل��ه‌ ب��ازن��ه‌ی ی��ه‌ك‬ ‫ڕه‌نگی خێڵه‌وه‌ بۆ هه‌ستانه‌وه‌ له‌ ناو‬ ‫ستراكتۆری نوێدا‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ئاڵۆزبوونی په‌یوه‌ندیه‌كان‪.‬‬ ‫‪3‬ــ درووست بوونه‌وه‌ به‌ شێوازێكی‬ ‫نوێ‌‪.‬‬ ‫دی��اره‌ ئه‌م پێنج قۆناغه‌ی ئاماژه‌مان‬ ‫پێدا پرۆسه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی سیاسیه‌‬ ‫بۆ مۆدێرنیزه‌كردنی كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬كه‌ لێره‌دا‬ ‫هه‌ریه‌كه‌یان به‌ پێی توانا راڤه‌ ده‌كه‌ین‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ر ه��ه‌ر خاڵه‌ ب��ه ‌پێی پێویست‬ ‫ده‌وه‌ستین‪.‬‬ ‫ده‌رچ��وون ل��ه‌ ب��ازن��ه‌ی ی��ه‌ك ره‌نگی‬ ‫خێڵه‌وه‌‌و هه‌ستانه‌وه‌ له‌ نێو ستراكتۆری‬ ‫نوێدا‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ وه‌خ��ت��ه‌ ك��ارێ��ك ب��ازن��ه‌ی‬ ‫ستراكتۆریی خ��ۆی ف��راوان ده‌بێت‌و‬ ‫م��ه‌ح��ك��وم ده‌ب��ێ��ت ب��ه‌ پ��ێ��ك��ه‌وه‌ژی��ان��ی‬ ‫فره‌یی لێره‌وه‌ جیاوازی ستراكتۆری‬ ‫وه‌ك پرۆسه‌یه‌ك له‌ ڕێگه‌یه‌وه‌ ڕۆڵی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ئ��ه‌رك‌و ریكخستنی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی باوو سوننه‌تی پێویستی‬ ‫ب��ه‌ گ��ۆڕان‌و ج��ۆرێ��ك ل��ه‌ داڕش��ت��ن��ه‌وه‌‬ ‫هه‌یه‌ ‪ ،‬هه‌ربۆیه‌ گۆڕان له‌ ستراكتۆری‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ده‌رچوون له‌ بازنه‌ی یه‌ك‬ ‫ره‌نگی خێڵ‌و یه‌ك ڕه‌گی تیره‌و بنه‌ماڵه‌‬

‫وه‌ك پێویستیه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی خۆی‬ ‫نمایشت ده‌ك��ات ‪ ،‬دی��س��ان��ه‌وه‌ هه‌وڵی‬ ‫گونجان‌و هاتنه‌وه‌ له‌گه‌ل ئه‌و گه‌شه‌و‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنانه‌ی كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ به‌خۆیه‌وه‌‬ ‫بینیوه‌ ده‌دات‪ ،‬خودی مۆدێرنه‌ په‌یامێكی‬ ‫ئ��ی��ن��س��ان��ی‌و م��ه‌ع��ری��ف��ی ل��ه‌ ه��ه‌گ��ب��ه‌ی��دا‬ ‫ب��وو ه��ه‌رب��ۆی��ه‌ ه��ه‌ن��گ��اوی مه‌عریفی‌و‬ ‫لۆژیكیانه‌ی هه‌ڵده‌گرت‌و ال مه‌به‌ست‬ ‫بوو ‪ ،‬ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر به‌ ڕووكاری گشتی‬ ‫م��ۆدێ��رن��ه‌دا ووردب��ی��ن��ه‌وه‌ ‪ ،‬هه‌ربۆیه‌‬ ‫بۆ ئه‌و گۆڕانكارییه‌ ستراكتۆریانه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ ده‌یویست دووباره‌ بونیادێكی‬ ‫لۆژیكیانه‌ ب��ۆ ستراكتۆری كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫ب��ه‌ ئ��ه‌رك‌و رۆڵ‌و ڕێ��ك��خ��س��ت��ن��ی��ه‌وه‌‬ ‫دابڕیژێته‌وه‌ ‪ ،‬دووب��اره‌ به‌ شینه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌رك‌و م��اف‌و ڕۆڵ به‌ ڕیكخستنێكی‬ ‫لۆژیكیانه‌ ل��ه‌ هه‌گبه‌ بنێت‌و وه‌اڵم��ی‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی ژی��ان��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ن��وێ‌‬ ‫وه‌ك پرۆسه‌یه‌كی مرۆڤی‌و مه‌عریفی‬ ‫بداته‌وه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ له‌ ره‌وتی مێژوویی‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ ساده‌ییه‌وه‌ بۆ ئاڵۆزی كه‌شه‌قاو‬ ‫هه‌ڵده‌گرێت نه‌كه‌وێت‌و حاله‌ت‌و ڕه‌وتی‬ ‫نوێ‌ بۆ كۆمه‌ڵگه‌ دابرێژێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ه‌م وه‌اڵم��ه‌ی م��ۆدێ��رن��ه‌‬ ‫ب��ۆ ج��ی��اوازی س��ت��راك��ت��ۆری‌و هێنانی‬ ‫گۆرانكاری وه‌ك پرۆسه‌یه‌كی ئینسانی‬ ‫بێ‌ كه‌مووكورتی نه‌بوو له‌ هه‌مان كاتدا‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ش ب��ێ ب��اج لێی ده‌رن��ه‌چ��وو‬ ‫ب��ه‌ڵ��ك��و ده‌ی��ان‌و س��ه‌دان گ��رف��ت‌و نا‬ ‫هاوسه‌نگی كۆمه‌اڵیه‌تی رووب��ه‌ڕووی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪82‬‬

‫ب��وی��ه‌وه‌ ‪.‬وه‌خ��ت��ه‌ك��ارێ��ك ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی‬ ‫سوونه‌تی به‌هاو نۆرمه‌كانی توندی‌و‬ ‫ت��ۆڵ��ی‌و كۆنكرێتی خ��ۆی��ان ه��ه‌ب��ووه‌و‬ ‫ل��ه‌ پ��ارێ��زگ��اری��دا ب��وون ب��ۆ نه‌هاتنه‌‬ ‫ئارای گۆرانكاری! به‌و خواسته‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫ناهه‌ماهه‌نگی له‌ نێو دانه‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا روونه‌دات‌و‬ ‫دواج��ار ك��اری��گ��ه‌ری س��ت��ره‌ك��ت��ۆری‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ ن��ه‌خ��ات��ه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم ب��ه‬ ‫‌فره‌وانبوون‌و گه‌شه‌كردنی بازنه‌كانی‬ ‫مۆدێرنزمه‌كردن فره‌وان بوونی جومگه‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌و سه‌رهه‌ڵدانی گرووپ‌و‬ ‫تاقم‌و گۆرانی چه‌مكه‌ سوننه‌تیه‌كان له‌‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‌و دووب��اره‌‬ ‫س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ه‌وه‌ی م��ی��ك��ان��ی��زم��ی‌ت��ری‬ ‫په‌یوه‌ندیگرتن‌و جۆری به‌شینه‌وه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌رك‌و م��اف‌و رۆڵ��ه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ئ��ه‌م��ه‌ش دووب��اره‌ پێویستی به‌‬ ‫به‌هاو نۆرم وشێوازی هه‌ڵس‌و كه‌وت‌و‬ ‫ره‌ف��ت��ارن��وان��دن��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی نوێی‬ ‫ل��ێ ب��ه‌ره��ه‌م ه��ات‪ .‬بۆیه‌ ستراكتۆری‬ ‫نوێی كۆمه‌ڵگا‌ جۆرێك له‌ فراوانبوون‬ ‫ل��ه‌ ب��ازن��ه‌ك��ان��ی ی��ه‌ك��ڕه‌ن��گ��ی‌و یه‌كجۆر‬ ‫په‌یوه‌ندیی میكانیكی ده‌رچوو‪ ،‬دووباره‌‬ ‫داب��ه‌ش��ب��ون��ه‌وه‌ ل��ه‌س��ه‌ر ش��ێ��وازی��ك��ی‬ ‫نوێ‌ بووه‌ هۆی هێنانه‌ئارای بۆشایی‬ ‫ده‌روون��ی‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و سیاسیی‬ ‫ئ��ه‌وت��ۆ‪ ،‬ك��ه‌ دواج��ار تێكدانی جومگه‌‬ ‫ته‌قلیدییه‌كانی كۆمه‌ڵگا‌ ل��ێ‌ ب��ه‌ره��ه‌م‬ ‫ه��ات‌و ئ��اژاوه‌ی��ه‌ك��ی ب��ۆ دام‌و ده‌زگ��ا‬

‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان ه��ێ��ن��ای��ه‌ ئ��اراوه‌و‬ ‫س��ه‌رل��ه‌ن��وێ‌ ل��ه‌ ب��ۆت��ه‌ی��ه‌ك��ی ن��وێ��دا‬ ‫ب��ه‌ت��وان��ه‌وه‌ی ئ��ه‌وان دام‌و ده‌زگ��ای��ی‬ ‫مۆدێرنه‌ی پێ‌ درووس��ت��ك��ردن��ه‌وه‌‪ ،‬به‌‬ ‫ئامانجی درووستكردنی ستراكتۆرێكی‬ ‫ن��وێ‌‌و ف��ۆرم‌و دام‌و ده‌زگ��ای��ی ن��وێ‪،‬‬ ‫پ��ارت‌و گروپی نوێ‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌ پێناو‬ ‫چ��اره‌س��ه‌ری ئ��ه‌و پ��ه‌رت��ب��وون��ان��ه‌ به‌‬ ‫چاالكییه‌كی نوێوه‌ خۆی نمایشكرده‌وه‌‪،‬‬ ‫خودی ناسیۆنالیزمیش وه‌ك به‌رهه‌مێكی‬ ‫ئ��ه‌م پرۆسه‌یه‌ هه‌وڵدانێكی مۆدێرنه‌‬ ‫ب��وو بۆ هێنانه‌ ك��ای��ه‌وه‌ی سونبولێكی‬ ‫ه��اوب��ه‌ش‪ ،‬چونكه‌ ئ��ه‌وه‌ هاوبه‌شییه‌ته‌‬ ‫دواجار مرۆڤه‌كان له‌سه‌ر خوانێك یان‬ ‫ئامانجێك كۆده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ناسیۆنالیزمیش‬ ‫ئه‌و سومبله‌ هاوبه‌شه‌ بوو‪ ،‬كه‌ هه‌وڵی‬ ‫گ��رد ك��ردن��ه‌وه‌ی گروپه‌ جیاوازه‌كانی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‌ی��داو ب��ه ‌ئامانجی دووب��اره‌‬ ‫به‌خشینه‌وه‌ی شوناس به‌ تاكه‌ كه‌س‌و‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ ج��ه‌م��ع��ی‪ ،‬چونكه‌ ب��ێ‌ بوونی‬ ‫ش��ون��اس م��رۆڤ ه��ه‌ڵ��وه‌دای��ی هیچی‬ ‫پێناكرێت‌و كه‌سێكی ونبووه‌‪.‬‬ ‫ئاڵۆز بوونی په‌یوه‌ندییه‌كان‬ ‫وه‌خته‌ كارێك كۆمه‌ڵگه‌ له‌ بازنه‌ی‬ ‫بچوكی خێڵ‌و تیره‌ ده‌ترازێت‌و هه‌نگاوی‬ ‫گ��ه‌وره‌ب��وون��ی خ��ۆی ه��ه‌ڵ��ده‌گ��رێ��ت‬ ‫بێگومان له‌گه‌ڵیشیدا بازنه‌كانی‌تری‬ ‫ناواخنی ف��ره‌وان ب��وون به‌ خۆیانه‌وه‌‬

‫‪83‬‬

‫ده‌ب��ی��ن��ن‪ ،‬ه��ه‌ر ب��ۆی��ه‌ ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌وان�� ‌ه‬ ‫ب��ازن��ه‌ك��ان��ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‌و ج��ۆره‌ك��ان��ی‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��گ��رت��ن��ه‌‪ .‬خ��ودی پ��رۆس��ه‌ی‬ ‫مۆدیرنیزمه‌كردن كرده‌یه‌ك به‌دووی‬ ‫خ��ۆی��دا ه��ێ��ن��ای ب��ری��ت��ی ب��وو ل��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ك��ه‌ چ��ۆن وه‌اڵم��ی ئ��ه‌و گۆرانكاریانه‌‬ ‫ب��دات��ه‌وه‌‪ ،‬چ��ۆن به‌شێوه‌یه‌كی لۆژیكی‬ ‫بتوانێت جۆری په‌یوه‌ندییه‌كان دووباره‌‬ ‫رێكبخاته‌وه‌‪ .‬له‌كاتێكدا ل��ه‌الی یه‌قین‬ ‫بوو كه‌ ده‌بێت مرۆڤ له‌چوارچێوه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌ ته‌سكو ترووسكه‌ بچوكه‌‬ ‫سوننه‌تیه‌ كۆنه‌كانیدا ده‌ربچێت وازیان‬ ‫لێ بهێنێت‪.‬چونكه‌ له‌ناو قاوغی بچوكی‬ ‫ئ��ه‌و پ��ه‌ی��وه‌ن��ده‌ سوننه‌تیانه‌دا توانای‬ ‫ژی��ان��ی ش��ای��س��ت��ان��ه‌ی ن��ی��ه‌‪ .‬ه��ه‌ر بۆیه‌‬ ‫داوای گۆرانی په‌یوه‌ندیه‌كان‌و دووباره‌‬ ‫پێداچوونه‌وه‌ به‌جۆری په‌یوه‌ندیه‌كان‌و‬ ‫ب��ن��ی��ات��ن��ان��ه‌وه‌ی��ان ب��ه‌ش��ێ��وازێ��ك��ی ن��وێ‌‬ ‫كارێكی الزم‌و پێویستی كۆمه‌ڵگابوو‪.‬‬ ‫ئێمه‌ لێره‌دا پێمان باشه‌ كه‌مێك له‌سه‌ر‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان بوه‌ستین‌و‬ ‫ت��ا ب��زان��ی��ن م��ۆدێ��رن��ی��زم��ه‌ ك��ردن ئ��ه‌و‬ ‫گۆرانكاریانه‌ چین به‌سه‌ریدا هێنان‌و‬ ‫پاشان شوێنه‌واره‌كانی په‌یوه‌ندیگرتنی‬ ‫نوێ‌ له‌سه‌ر سه‌رهه‌ڵدانی ناسیۆنالیزم‬ ‫ب��خ��ه‌ی��ن��ه‌روو ب��ه‌ ك��ورت��ی‪ :‬دی��اره‌‬ ‫خ��ودی په‌یوه‌ندیگرتنی م��رۆڤ وه‌ك‬ ‫پرۆسه‌یه‌كی ئینسانی چ له‌گه‌ڵ ژینگه‌‬ ‫س��رووش��ت��ی��ه‌ك��ه‌دا‌و چ ل��ه‌گ��ه‌ڵ ژینگه‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌یدا‪ ،‬هه‌نگاوی یه‌كه‌م‌و‬

‫كۆتای م��رۆڤ ب��ووه‌ تا بتوانێت له‌م‬ ‫سه‌رئه‌م گۆی زه‌مینه‌ ژیان درووست‬ ‫بكات‌و بیكاته‌ النكه‌یه‌كی ئارام هیچ نا‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی كه‌ جه‌سته‌ی ووزه‌ی ژیانی تیا‬ ‫هه‌یه‌ بیگوزه‌رێنێ‌‌و گوزه‌ران درووست‬ ‫بكات‪ .‬هه‌ربۆیه‌ جۆری په‌یوه‌ندیگرتنی‬ ‫مرۆ ڤ له‌گه‌ڵ ئه‌م ژینگانه‌ی چ له‌گه‌ڵ‬ ‫ژی��ن��گ��ه‌ س��رووش��ت��ی��ه‌ك��ه‌ی ك��ه‌ ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫بنه‌مای جۆری بیركردنه‌وه‌و تێگه‌یشتن‬ ‫ل��ه‌ره‌گ��ه‌ز‌و ج��ۆری ب��ه‌ك��ارب��ردن��ی‬ ‫به‌پێی قۆناغه‌كانی ژیانی گ��وزه‌ران��ی‬ ‫ج��ی��اوازو ق��ۆن��اغ��ی ژی��ان��ی ج��ی��اوازی‬ ‫پ��ێ��درووس��ت��ك��ردووه‌ ‪ .‬ك��ه‌ بێگومان‬ ‫مۆدێرنێزمه‌ ی��ه‌ك��ه‌م ه��ه‌ن��گ��اوی ئه‌مه‌‬ ‫ب��وو ج��ۆری په‌یوه‌ندیگرتنی خ��ۆی‌و‬ ‫ج��ۆری تێگه‌یشتن‌و پێناسی خۆی بۆ‬ ‫ئ��ه‌م ژینگه‌یه‌ گ��ۆری‪ ،‬كه‌ ئێمه‌ لێره‌دا‬ ‫ئ��ه‌م ب��اب��ه‌ت��ه‌ جێده‌هێلێن ب��ۆ وه‌خ��ت‬ ‫وشوێنێكی‌تر‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌م��ان ك��ات��دا ب��ۆ ژی��ن��گ��ه‌‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ه‌ك��ه‌ی م��رۆڤ ی��ه‌ك��ه‌م‬ ‫ه��ه‌ن��گ��اوی ك��ه‌ بریتی ب��وو ل��ه‌ ج��ۆری‬ ‫گۆرینی بیركردنه‌وه‌ی به‌رامبه‌ر ژینگه‌‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ه‌ك��ه‌ی ده‌س��ت ب��ردن بۆ‬ ‫چه‌مكی په‌یوه‌ندی به‌ میكانیزمی لۆژیك‬ ‫وه‌ك وت��م��ان ئ��اڵ‌و گ��ۆرێ��ك��ی گ��ه‌وره‌‬ ‫رووی��دا ‪ .‬ئه‌مه‌ش وه‌ك وتمان مرۆڤ‬ ‫ناتوانێت ده‌سته‌به‌رداری ژینگه‌ بێت‪،‬‬ ‫چونكه‌ مادامه‌كی ده‌یه‌وێت بژی ده‌بێت‬ ‫له‌ په‌یوه‌ندیدا بێت له‌گه‌ڵ ژینگه‌كه‌ی‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪84‬‬

‫كاتێكیش ئه‌م قسه‌یه‌مان زۆر راستتر ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ژینگه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌دا به‌و پێیه‌ی‬ ‫كه‌ مرۆڤ وه‌ك بونه‌وه‌رێكی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫پێناسه‌ ده‌كرێت‪ .‬تێروانینی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫پێی وایه‪ ‌،‬كه‌ مرۆڤ بۆخۆی هیچ نیه‌‬ ‫بێجگه‌ له‌ ته‌ڵقینكراوێكی نێو كۆمه‌ڵگه‌و‬ ‫ی��اس��او ن��ه‌س��ه‌ق‌و سیسیتمه‌كانی‪ ،‬كه‌‬ ‫م��رۆڤ ل��ه‌ ب��ون��ه‌وه‌رێ��ك��ی ئ��اژه‌ڵ��ی��ه‌وه‌‬ ‫ده‌گۆرن بۆ بونه‌وه‌رێكی كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ كاتێك ده‌ڵ��ێ��ی��ن‪ :‬م��رۆڤ‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ وات��او ب��ارب��وی��ه‌ك��ی‬ ‫ته‌ڵقینكراوی كۆمه‌ڵ‌و كۆمه‌اڵیه‌تی دێته‌‬ ‫به‌رچاو‪ ،‬كه‌ تاكه‌ جیاكه‌ره‌وه‌ی نێوان‬ ‫مرۆڤ‌و بونه‌وه‌ره‌كانی‌تری سروشت‌و‬ ‫ته‌نها ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌ مرۆڤ به‌ سروشتی‬ ‫خ��ۆی ب��ون��ه‌وه‌رێ��ك��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و‬ ‫لۆجیكییه‌‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ش هه‌ر كرده‌یه‌ك‬ ‫ئه‌نجام ب��دات‪ ،‬س��ه‌ره‌ت��ا بیر ل��ه‌ رێسا‬ ‫لۆجیكی‌و داب‌و به‌ها كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‬ ‫ده‌ك��ات��ه‌وه‌و ل��ه‌ب��ه‌رچ��اوی��ان ده‌گ��رێ��ت‪.‬‬ ‫بۆیه‌ له‌ ه��ه‌ر ق��ۆن��اغ‌و ساته‌وه‌ختێكی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌دا ئه‌وه‌ به‌هاو بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌ م��رۆڤ ئاراسته‌ ده‌ك��ات‪.‬‬ ‫ئه‌و یاساو رێسا باوانه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ن‬ ‫ئاراسته‌ی بیركردنه‌وه‌و جۆری نواندنی‬ ‫ره‌فتاره‌كانی ده‌ك��ات به‌دیوه‌كه‌ی‌تردا‬ ‫رێو شوێنی په‌یوه‌ندیگرتن‌و ئیلهامی‬ ‫چۆنیه‌تی دروستكردنی په‌یوه‌ندیه‌كانی‬ ‫ده‌س��ت نیشان ده‌ك��ات‪ .‬ئ��ه‌وه‌ ئاستی‬ ‫هوشیاری مرۆڤیشه‌‌و خه‌می جۆری‬

‫په‌یوه‌ندیگرتنیه‌تی‌و گه‌یشتنیه‌تی ب ‌ه‬ ‫پله‌یه‌كی گونجاو له‌ هوشیاری وه‌ختێك‬ ‫به‌ هه‌ڵه‪ ‌،‬ی��ان به‌ هه‌ڵه كرده‌یه‌كی لێ‬ ‫رووی��دا پ��اش تێپه‌ڕبوونی زه‌مه‌نێكی‬ ‫زۆر كه‌م راسته‌وخۆ ده‌كه‌وێته‌ خۆی‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ی به ‌سه‌ردا‬ ‫تێنه‌په‌ڕێت‪ ،‬په‌نا بۆ پاساوی لۆژیكی‬ ‫ب��ب��ات‌و ب��ڕو‌ ب��ی��ان��وی كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌‬ ‫بدۆزێته‌وه‌‪ .‬تاوه‌كو به‌ هه‌رجۆرێك بووه‌‬ ‫خۆی له‌وه‌ رزگار بكات‪ ،‬كه‌ به‌ جۆریك‬ ‫له‌ جۆره‌كان تووشی نا هاوسه‌نگییه‌كی‬ ‫ده‌روون��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ك��ردووه‌‪.‬‬ ‫وه‌خته ‌كارێك به‌رهه‌مه‌كانی مۆدێرنه‌‬ ‫پێشكه‌وتنی م��ادی گ��ه‌وره‌و شۆڕشی‬ ‫پیشه‌سازی به ‌دووی خۆیدا ده‌هێنێت‪،‬‬ ‫لێره‌وه‌ ئامێرو ته‌كنه‌لۆجیا به‌ رێژه‌یه‌كی‬ ‫زیاتر‌و ف��ره‌وان خ��ۆی ده‌ئاخنێته‌ نێو‬ ‫پڕۆسه‌ كاری‌و به‌رهه‌می‌و ژیانییه‌كانی‬ ‫مرۆڤه‌وه‌ ئه‌مه‌ش راسته‌وخۆ كاریگه‌ری‬ ‫له‌ سه‌ر گۆڕینی په‌یوه‌ندی‌و جۆره‌كانی‬ ‫ده‌بێت‌و ئاڵوگۆرێك‌و گواستنه‌وه‌یه‌ك له‌‬ ‫شێوه‌ی په‌یوه‌ندی ئۆرگانیكی بۆ شێوه‌‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی گرتنی میكانی ده‌هێنێته‌‬ ‫ئاراوه‪ .‬بۆیه‌ ئێمه‌ وه‌خته ‌كارێك باس‬ ‫ل��ه‌و گۆڕانكارییانه‌ ده‌ك��ه‌ی��ن به ‌هۆی‬ ‫مۆدێرنه‌وه‌ به‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانه‌وه‌‬ ‫هاتووه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ئێمه‌دا‪،‬‬ ‫دیاره‌ كاریگه‌ری‌و شوێنه‌واری مۆدێرنه‌‬ ‫له‌ نێو په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی‬ ‫كوردیدا زۆر كه‌م ده‌بینین‪ ،‬بێگومان‬

‫‪85‬‬

‫ب��ۆ ه��ۆك��اره‌ك��ه‌ش��ی ده‌ب��ێ��ت الی��ه‌ك له‬ ‫‌دوێ��ن��ێ‌‌و كولتووره‌كه‌ی ك��ورده‌واری‬ ‫ب��ك��ه‌ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬دوێ��ن��ێ��ك ت��ا راده‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫به‌رچاوو هه‌ستپێكراو نا ئاساو تاریك‬ ‫‪،‬چ الی خ��ۆم��ان‌و چ الی دوژمنانیش‬ ‫!دوێنێیه‌ك ك��ه‌ ئێمه‌ ت��اس��ه‌ر ئێسقان‬ ‫بێ ئاگا‌و دواكه‌وته‌و داماو ‪ ،‬مێژووی‬ ‫ئێمه‌ عه‌قڵیه‌تێك ب��ه‌رێ��وه‌ی ده‌ب��رد كه‌‬ ‫پ��ه‌رۆ پ��ه‌رس��ت‌و م��ردوو پ��ه‌رس��ت‌و‬ ‫چ��اوت��رس��ێ��ن��ه‌ری ب��وو‪ ،‬عه‌قڵیه‌تێك‬ ‫ك��ه‌ خێڵ‌و بنه‌ماڵه‌ س��ه‌رت��اپ��ای ژیانی‬ ‫سیاسی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی داگیركردبوو‪،‬‬ ‫رۆشنبیرترین ك��ه‌س‌و ده‌مراستترین‬ ‫ك��ه‌س‌و پ��ێ��ش��ه‌وای ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ پ��ی��اوی‬ ‫خانه‌قاو ته‌كیه‌و حوجره‌و دیوه‌خانی‬ ‫به‌گ‌و شێخ زاده‌ك��ان بوو‪ .‬راب��ردووی‬ ‫ئێمه‌ زی��ات��ر ل��ه‌ ه��ه‌م��وو وێناكانی تر‬ ‫وێنای خێڵ به‌شوناسی كارو ره‌فتاری‬ ‫ت��اك‌و كۆمه‌ڵی ك��ورده‌واری��ه‌وه‌ ب��ووه‌‪.‬‬ ‫عه‌قڵیه‌تی خێڵ‌و هه‌ژموونی عه‌شره‌ت‌و‬ ‫س��ان��س��ۆری ت��ه‌ری��ق��ه‌ت‌و شێخ ده‌بێته‌‬ ‫پێشه‌واو ده‌م سپی نه‌ته‌وه‌یه‌ك‌و ره‌گ‌و‬ ‫ریشه‌ی خۆی له‌ناو بزافی نه‌ته‌وایه‌تی‬ ‫كوردیدا داده‌چه‌قیچنێت وه‌ك سووره‌ی‬ ‫به‌رله‌شكر ده‌وه‌س��ت��ێ��ت‌و خ��ۆی قۆڵی‬ ‫وه‌رگ��رت��ن‌و ب��ه‌ده‌م��ه‌وه‌چ��وون‌و یا‬ ‫ل��ه‌ گ��ه‌ڵ ب��وون‌و ل��ه‌گ��ه‌ڵ ن��ه‌ب��وون‌و‬ ‫پ��رس��ه‌ م��ۆدی��رن��ه‌ك��ان‌و پ��رۆس��ه‌ی‬ ‫مۆدێرنیزمه‌ ب��وون ده‌دات‌و ح��ه‌اڵڵ‌و‬ ‫حه‌رامی بابه‌ته‌كان به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا‬

‫ده‌به‌خشێته‌وه‌‪ .‬لێره‌شه‌وه‌ چۆنیه‌تی‬ ‫گۆرانكاریه‌كانی مۆدێرنێته‌ له‌به‌رده‌م‬ ‫ئ��ه‌م هه‌ژموونه‌ سیاسی‌و مه‌عریفی‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ دواجار بریار‌و چۆنیه‌تی‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌ جۆراوجۆره‌كانی كۆمه‌ڵگا‬ ‫ده‌ده‌ن‌و چوارچێوه‌ بۆكێش ده‌بن‪.‬‬ ‫درووست بوونه‌وه‌ به‌ شێوازێكی نوێ‌‬ ‫زاراوه‌ی مۆدێرنه‌ ‪ Modernes‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ده‌ی پێنجه‌می زاینیدا بۆیه‌كه‌م جار‬ ‫به‌كارهات‪ .‬بۆ جیاكردنه‌وه‌ی ئێستای‬ ‫كریستانیه‌تی له‌ راب��ردووی په‌یگان‌و‬ ‫باوه‌ر هێنان به‌ زیاتر له‌یه‌ك خودایه‌ك‪،‬‬ ‫به‌اڵم پ��رۆژه‌ی رۆشنگه‌ری له‌سه‌ده‌ی‬ ‫هه‌ژده‌هه‌مدا ئه‌و وات��ای��ه‌ی‪ ،‬كه‌ ئیمرۆ‬ ‫زاراوه‌ی مۆدێرنێته‌ی له‌ خۆی گرتووه‌‬ ‫سه‌پاند‪.‬‬ ‫م��ۆدێ��رن��ێ��ت��ه‌ وه‌ك ق��ۆن��اغ‌و وه‌ك‬ ‫پرسێكی مێژووی‪ ،‬له‌ دوای سه‌ده‌كانی‬ ‫ناوه‌راسته‌وه‌ له‌ ئه‌وروپا سه‌ری هه‌ڵدا‪،‬‬ ‫وه‌خته‌كارێك چه‌كی زان��س��ت ده‌دات��ه‌‬ ‫ده‌س��ت��ی م��رۆڤ ل��ه‌ پێناو به‌خشینی‬ ‫زی��ات��ری ده‌س��ه‌اڵت ب��ه‌ م��رۆڤ تاكو‬ ‫زی��ات��رو زی��ات��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی ب��ه‌س��ه‌ر‬ ‫سرووشت‌و ژینگه‌دا بشكێت‌و هێزوو‬ ‫ده‌سه‌اڵت بداته‌ ده‌ستی مرۆڤ‪ .‬دیاره‌‬ ‫مرۆڤ ئه‌م كاره‌شی بۆناكرێت‌و بۆی‬ ‫سه‌ر ناگرێت تاكو سه‌ر له‌نوێ‌‌و دیسان‬ ‫خۆی بونیاد نه‌نێته‌وه‌‪ .‬كۆمه‌ڵێ‌ بت‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫به‌ربه‌ستی گ��ه‌وره‌ هه‌یه‌ ل��ه‌ رێگه‌یدا‬ ‫ك��ه‌ ده‌س��ت��ی‌و رێ��گ��ه‌ی ل��ێ��گ��رت��وه‌ بۆ‬ ‫گه‌یشتن به‌و ئامانجه‌ی‪ ،‬نه‌یانشكێنێ‌‬ ‫وب��ه‌ر كه‌ناریان نه‌كات‪ .‬وه‌خته‌كارێك‬ ‫ده‌زان��ی��ن ك��ه‌ م��ۆدێ��رن��ه‌ گ��ه‌وره‌ت��ری��ن‬ ‫پ��رۆژه‌ی عه‌قالنیانه‌ی رۆژئ��اوا بوو‬ ‫ك��ه‌ت��وان��ی ه��ه‌م��وو چمكه‌كانی ژیانی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و س��ی��اس��ی‌و ئ��اب��ووری‌و‬ ‫مه‌عریفی ده‌س بۆ ببات به‌ ئامانجی‬ ‫گۆرانكاری‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و دووباره‌‬ ‫بونیادنانه‌وه‌ی‪ ،‬وات��ه‌ ئ��ه‌و مه‌قووله‌یه‌‬ ‫راس��ت��ه‪ ‌،‬ك��ه‌ گ��ت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬م��ۆدێ��رن��ه‌ به‌‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ی ت��ازه‌گ��ه‌ری ش��ت��ه‌ب��اوه‌ك��ان‬ ‫كه‌نار ده‌خات‌و ده‌یه‌وێت له‌ شوێنیاندا‬ ‫شتی نوێ‌ بخاته‌وه‌ جێگه‌یان‪ .‬ئه‌مه‌ له‌‬ ‫هه‌موو ئاسته‌كانی كۆمه‌ڵگه‌و كایه‌ جۆر‬ ‫به‌جۆره‌كانی ئابووری كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫سیاسی‌و مه‌عریفیدا له‌ گه‌ڵ هه‌بوونی‬ ‫جۆرێك له‌ ته‌شه‌ننوج‌و نه‌هاتنه‌وه‌ی‬ ‫به‌ده‌ست‌و برد كاری رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ته‌قلید پارێزیه‌كاندا‪ ،‬له‌ هه‌مان‬ ‫كاتدا بۆخۆی كاری درووستكردنه‌وه‌و‬ ‫دووب��اره‌ ت��ێ��ك��ه‌اڵوی‌و ب��ون��ی��ادن��اوه‌ به‌‬ ‫بۆته‌ی نوێوه‌ی گه‌ره‌ك‌و الزمه‌‪ .‬یه‌كه‌م‬ ‫پ��رس��ێ��ك الی م��ۆدێ��رن��ه‌وه‌ ده‌س��ت��ی‬ ‫پێكرد پرسی بیركردنه‌وه‌ی تاك بوو‪،‬‬ ‫به‌خشینی رۆڵ��ی س��ه‌ره‌ك��ی ب��وو به‌‬ ‫عه‌قڵ‪ ،‬ئه‌و بیركردنه‌وه‌یه‌ی پێی وابوو‬ ‫سه‌رچاوه‌ی زانین‌و فیكر عه‌قڵه‌‪ .‬هه‌ر به‬ ‫‌هۆی عه‌قڵه‌وه‌ ده‌بێت له‌ واقیع بگه‌ین‌و‬

‫له‌ ئایدیاكان بگه‌ین‌و له‌ خودی پڕۆسه‌ی‬ ‫بیركردنه‌وه‌ش بگه‌ین‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ب��ۆی��ه‌ م��ۆدێ��رن��ی��زم هه‌وڵدانێكه‌‬ ‫بۆ دیاریكردنی خ��ود‪ ،‬خودێك‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫رێگه‌ی عه‌قڵه‌وه‌ ده‌توانین بیناسینه‌وه‌‬ ‫مۆدێرنێزم بریتیی بوو له‌ دامه‌زراندنی‬ ‫ع��ه‌ق��ڵ‌و چ��وارده‌ور گرتنی ن��ادی��ارو‬ ‫كاركردن له‌ نادیاردا‌و كردنی به‌ دیار‪،‬‬ ‫ئه‌م پرۆژه‌یه‌ گۆڕینی رووی فزوولی‌و‬ ‫خه‌یاڵ بوو له‌ ئه‌فسانه‌وه‌ بۆ زانست‌و‬ ‫به‌ هه‌ر نرخێك‪ ،‬كه‌ هه‌نگاوی یه‌كه‌می‬ ‫ئیراده‌یی م��رۆڤ ب��وو به‌ میكانیزمی‬ ‫زانست‌و جێ به‌جێكردنی ئه‌و ئیراده‌یه‌ی‬ ‫كه‌ دوێنێی تێپه‌ڕاند كه‌ بریتیی بوو له‌‬ ‫ئ��ی��راده‌ی گ��ۆڕان‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و‬ ‫دووب��اره‌ ب��ون��ی��ادن��ان��ه‌وه‌ ك��ه‌ ده‌ستی‬ ‫زانست‌و عه‌قڵه‌‌و توانی مرۆڤ زیاترین‬ ‫ئه‌دگاری خۆی له‌ سه‌ر ئه‌و پرۆسه‌یه‌‬ ‫جێ بهێڵێت‪.‬‬ ‫به‌عس‌و ئه‌نفال‌و ناسیۆنالیزم‬ ‫به‌عس‌و ئایین‌و نه‌ته‌وه‌‬ ‫دیاره‌ بۆ تێگه‌یشتن له‌ به‌عس بێگومان‬ ‫من زیاتر ده‌گه‌رێمه‌وه‌ بۆ مێژووه‌كه‌ی‪،‬‬ ‫ك��ه‌ م��ن زی��ات��ر ل��ێ��ره‌دا جه‌خت له‌سه‌ر‬ ‫مێژووی كۆمه‌ڵگای عه‌ره‌بی ده‌كه‌مه‌وه‌‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌ك كه‌ پێكهاته‌یه‌كی تێكرژاو‌و‬ ‫سه‌ر لێشێواو له‌ تاقم‌و گروپی مرۆڤه‌كان‪،‬‬ ‫ك��ه‌خ��ۆی��ان ل��ه‌ ژێ��ر ن��اوی خ��ێ��زان‌و‬

‫‪87‬‬

‫بنه‌ماڵه‌و ت��ی��ره‌و ه��ۆز‌و عه‌شیره‌ت‌و‬ ‫ه��ت��د‪ .‬ده‌ب��ی��ن��ی��ه‌وه‌‪ .‬پ��اش��ان م��ێ��ژووی‬ ‫كۆمه‌ڵگاكه‌ی ئه‌و مێژووه‌ی به‌ راستی‬ ‫پڕیه‌تی له‌ خۆخۆری‌و شه‌ری بنه‌ماڵه‌و‬ ‫تیره‌و هۆزه‌كان‪ ,‬به‌ بێ‌ گه‌رانه‌وه‌ بۆ‬ ‫ی��اده‌وه‌ری��ه‌ك��ان��ی ئ��ه‌و ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ وات��ه‌‬ ‫عه‌ره‌ب ناتوانین باس له‌مرۆی بكه‌ین‪.‬‬ ‫كاتێك موقه‌دیمه‌كه‌ی ئیبن خه‌لدوون‌و‬ ‫مێژوه‌كه‌ی ت��ه‌ب��ه‌ری‌و ئیبن‌و ئه‌سیرو‬ ‫مه‌سعودی‌و هتد ده‌خوێنیته‌وه‌‪ ،‬ده‌بینیت‬ ‫مێژووی ع��ه‌ره‌ب زۆرترینی مێژووی‬ ‫شه‌ره‌كانه‌و مێژووی كوشتن‌و برین‌و‬ ‫تااڵن كردن‌و سه‌بایا كردنی ئافره‌ت‌و‬ ‫ئه‌تك كردنی حورمه‌تی یه‌كتر بوونه‌‪.‬‬ ‫دیاره‌ ستره‌كتۆری ئه‌م كۆمه‌ڵگایانه‌‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی س��ی��اس��ی ئ��ه‌م ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‬ ‫شپرزانه‌ ملكه‌چی بیركردنه‌وه‌یه‌ك‌و‬ ‫ج��ۆرێ��ك ل��ه‌ ه��ۆش��ی��اری ب��ووه‌ت��ه‌وه‌‬ ‫ك��ه‌ ه��ه‌رده‌م رێ��گ��ر ب��ووه‌ ل��ه‌ب��ه‌رده‌م‬ ‫گ��ه‌وره‌ب��وون‌و درووس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كی ئینسانیانه‌ له‌نێوان ئه‌م‬ ‫تاقم‌و خێڵ‌و عه‌شیره‌تانه‌دا‪ .‬ه��ه‌رده‌م‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كان په‌یوه‌ندیه‌كی نه‌گه‌تیڤ‬ ‫بوون له‌سه‌ر بنه‌مای ملمالنێ‌‌و شه‌رو‬ ‫توندوو تیژی درووس��ت ب��وون‪ .‬بۆیه‌‬ ‫كۆمه‌ڵێك چه‌مك هه‌بوون له‌ ناویاندا‬ ‫مانایه‌ك‌و به‌هایه‌كی خێڵه‌كی گه‌وره‌ی‬ ‫به‌خشیوه‌‪ .‬له‌وانه‌ ره‌چ��ه‌ڵ��ه‌ك‌و تیره‌و‬ ‫هۆزی كێ‌ ب��وون‪ !.‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی هه‌ر‬ ‫هۆزێك گه‌وره‌ بوایه‌و بێ توانایه‌ چه‌ند‬

‫س��اڵ له‌ ده‌ستی ئ��ه‌وان��ی تر رزگ��اری‬ ‫ببوایه‌و نه‌توایه‌ته‌وه‌‌و م��اڵ‌و سامان‌و‬ ‫له‌وه‌ڕگاو شوێن وماڵ ومناڵ وژنه‌كانی‬ ‫ت��ااڵن ن��ه‌ك��رای��ه‌!! ئ��ه‌وه‌ ب��ه‌ هۆزێكی‬ ‫نه‌جیب‌و حاوه‌ن رێز‌و به‌ها‌و شكۆ ناو‬ ‫ده‌برا ‪ .‬هه‌ر بۆ یه‌ له‌ مێژووی به‌ده‌وه‌ی‬ ‫ع��ه‌ره‌ ب��ی��دا ك��ه‌س��ان��ی زۆر ه��ه‌ب��وون‬ ‫نه‌یانتوانیوه‌ شوناسی خۆیان بده‌نه‌وه‌‬ ‫پ��اڵ ه��ۆز‌و تیره‌كه‌ی خ��ۆی��ان به‌هۆی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ت��ووش��ی ب��ه‌رك��ه‌وت��ن‌و ت��ااڵن‌و‬ ‫ب��رۆ ك��ه‌وت��وون چ ل��ه‌الی��ه‌ن هۆزه‌كانی‬ ‫تره‌وه‌ یان له‌الیه‌ن نه‌ته‌وه‌كانی تره‌وه‌‬ ‫‪ .‬نمونه‌ی ل��ه‌م��ان��ه‌ش ئیبن خ��ه‌ل��دوون‬ ‫باس له‌وه‌چه‌ی هه‌ندێ‌ خێڵ ده‌كات‪ ،‬كه‌‬ ‫تووشی ت��ااڵن‌و برۆ هاتوون‌و دواتر‬ ‫ئه‌و وه‌چانه‌ ته‌نانه‌ت رووی��ان نه‌بووه‌‬ ‫بڵێن ئێمه‌ سه‌ر به‌و هۆزه‌ین‪ ،‬چونكه‌‬ ‫هۆزه‌كه‌یان توشی ئه‌تكی‌و سه‌رشۆری‬ ‫بووه‌ به‌هۆی به‌زینی‌و دایك‌و خوشك‬ ‫وب��راو ه��ه‌م��وی��ان ب��ه‌ش��ك��راون ته‌نها‬ ‫هه‌ندێ‌ كه‌میان نه‌بێت له‌ منداڵ‌و مه‌زم‬ ‫ئ��ه‌رن��ا ه��ه‌م��ووی ت��وش��ی ك��وش��ت وبر‬ ‫ه��ات��ووه‌‪ .‬بۆیه‌ ئه‌وكات ووتویانه‌ له‌و‬ ‫نه‌وانه‌ی دوات��ر رزگ��اری��ان ب��ووه‌ ئێوه‌‬ ‫شوناستان كێیه‌؟ به‌ سه‌ر شۆریه‌كه‌وه‌‬ ‫ووتویانه‌ دانیشتووی فاڵنه‌ دۆڵین‪ .‬یان‬ ‫فاڵنه‌ مێرگین یا شوێنین‪ .‬ه��ه‌ر بۆیه‌‬ ‫ده‌م��ارگ��ی��ری‌و خێڵگه‌رایی‌و شوناسی‬ ‫ت��ی��رو ه��ۆزه‌ك��ان��وات��ای س��ه‌روه‌ری‬ ‫ده‌گ��ه‌ی��ان��د‪ .‬ئ��ه‌و ه��ۆزه‌ی توانیبێتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫زیاترین غ��ه‌زووی ه��ۆزه‌ك��ان بكات‌و‬ ‫زۆرترین سه‌بایا له‌ تیره‌و هۆزه‌كانی‬ ‫تر بگرێت‌و تااڵنی زیاتر بكات ئه‌وه‌‬ ‫به‌ گه‌وره‌ترین‌و س��ه‌روه‌ر ترین هۆز‬ ‫داده‌نرا‪ ‌،‬شوێنكه‌وتوانی واته‌ ئه‌ندامانی‬ ‫مونته‌می بۆ ئه‌و هۆزه‌ به‌ شانازیه‌وه‌‬ ‫باسی خۆیانیان ده‌ك��ردو لووتیان له‌‬ ‫كه‌شكه‌اڵنی ئاسماندا ده‌خزاو چاویان‬ ‫ك��ه‌س��ان��ی‌ت��ری ن��ه‌ئ��ه‌دی! ه��ه‌ر ئ��ه‌م‬ ‫حه‌زكردن له‌ نه‌سه‌به‌و ئینتما بوونه‌ بۆ‬ ‫هۆزو تیره‌ واده‌ك��ات وه‌ك كلتوورێك‬ ‫بمێنێته‌وه‌ بۆ عه‌ره‌به‌كانی سه‌رده‌می‬ ‫ئیسالمیش یه‌كێكی وه‌ك ح��ه‌زره‌ت��ی‬ ‫عومه‌ری كوری خه‌تاب بڵێت‪( :‬تعلموا‬ ‫النسب‪ ،‬وال تكونوا كنبح السواد‪ ،‬واذا‬ ‫سئل أحدهم عن اصله ق��ال من قریة‬ ‫كذا‪).‬‬ ‫ب��ه‌ ب��ۆچ��وون��ی ئ��ێ��م��ه‌ ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌و‬ ‫ت��ه‌وه‌ران��ه‌ی زۆر پێویسته‌ قسه‌ی له‬ ‫‌سه‌ر بكرێت ستراكتۆری خێڵه‌‪ ،‬له‌ خێڵدا‬ ‫هێزێكی تۆباوی‪ ،‬یان ره‌مزێكی رۆحی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی بااڵی ده‌بێت وه‌ك سه‌رۆك‬ ‫عه‌شیره‌ت بان تیره‌‪ ،‬یان هۆز ته‌ماشا‬ ‫ده‌كرێت‪ .‬سه‌رۆكی خێڵ له ‌نێو خێڵدا‬ ‫هه‌موو ده‌سه‌اڵتێكی هه‌یه‌و به‌هه‌وه‌سی‬ ‫خۆی تاوتوێی بریارو كاره‌كانی نێو‬ ‫خێڵ ده‌كات‪ .‬ته‌نانه‌ت ده‌توانێت بریاری‬ ‫چاره‌نووس ساز ب��دات‌و ره‌گه‌زه‌كانی‬ ‫خ��ێ��ڵ م��ل ك��ه‌چ��ی ئ��ی��راده‌و وی��س��ت‌و‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی خۆی بكات‪ .‬سه‌رۆكی خێڵ‬

‫بۆی هه‌یه‌ سامان‌و ده‌رامه‌ت‌و به‌رهه‌م‌و‬ ‫ره‌ن��ج��ی ت��اك��ه‌ك��ان��ی خێڵ ت��ه‌ص��ه‌روف‬ ‫پێوه‌بكات له‌ پێناو حه‌زو ئاره‌زوه‌كانی‬ ‫خۆیدا بیانخاته‌ گه‌ر‪ .‬ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌ی‬ ‫س��ه‌رۆك ت��ه‌ن��ه��ا‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌چ��وارچ��ێ��وه‌ی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی ژیانی سیاسییانه‌ی خێڵ‪،‬‬ ‫چه‌ق به‌ستوو بێت به‌ڵكو‌ ده‌په‌رێته‌وه‌‬ ‫ب��ۆ س��ه‌رج��ه‌م ب��واره‌ك��ان��ی ژی��ان‌و‬ ‫گ��وزه‌ران��ی خێڵه‌كه‌ی‌و تا ده‌گاته‌ ئه‌و‬ ‫ئاسته‌ی ده‌سه‌اڵتی سه‌رۆك بپه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫بۆ مه‌وداكانی شوێن‌و به ‌ناوهێنان‌و‬ ‫یان وه‌بیرهاتنه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ پیرۆز‬ ‫كراوه‌‪ ،‬كه‌ سه‌رۆك خێڵه‌‪ ،‬ئیتر پانتاییه‌كی‬ ‫ج��وگ��راف��ی��ای��ی وه‌ك��و ش��وێ��ن ئ��ام��اده‌و‬ ‫به‌رجه‌سته‌ بێت‪ .‬ئه‌م داگیركردن‌و پاوان‬ ‫خوازییه‌ له‌ جوگرافیاو هزری ئه‌ندامانی‬ ‫خێڵدا له‌ یاده‌وه‌رییه‌كانیاندا جۆرێك‬ ‫ل��ه‌ س��ام‌و ه��ه‌ی��ب��ه‌ت‌و س��ه‌ڵ��ت��ه‌ن��ه‌ت بۆ‬ ‫سه‌رۆك هۆزی پیرۆز په‌یدا ده‌كات‪ ،‬كه‌‬ ‫تا ماوه‌یه‌كی دوورو درێژ به‌رده‌وامی‬ ‫هه‌بێت‪.‬‬ ‫به‌ بۆچوونی ئێمه‌ ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌ ره‌هاو‬ ‫زۆره‌ی سه‌رۆك هۆز له‌ سێ رێگه‌وه‌‬ ‫به‌ ده‌ستی ده‌كه‌وێت‪ :‬کاریزمایی بوونی‬ ‫خۆی له‌ ئه‌نجامی ئازایی‌و كاری گیان‬ ‫فیدایی خۆیه‌وه‌ توانیویه‌تی ملمالنێ‌و‬ ‫ك��ێ��ش��م��ه‌ ك��ێ��ش��ی ده‌س��ه‌اڵت ب��ك��ات‌و‬ ‫ب��ه ‌هێزو ت��وان��ای ن��ه‌ی��اره‌ك��ان��ی ملكه‌چ‬ ‫كردبێت‌و توانیبێتی كه‌سانێكی زۆر‬ ‫له‌ ده‌وری خۆی كۆ بكاته‌وه‌و دواجار‬

‫‪89‬‬

‫هه‌مووان مل كه‌چی ئه‌و هێزو تواناو‬ ‫ئ��ی��راده‌ی��ه‌ی ئ��ه‌و ببن‪ ،‬ی��ان ب��ه‌ پشتاو‬ ‫پشت بۆی ماوه‌ته‌وه‌ به‌اڵم له‌ ئه‌نجامی‬ ‫ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی ترسێكی زۆر كه‌ بۆ‬ ‫مل پێدانی ئه‌وانی تری ئه‌ندامی خێڵ‬ ‫دای��ده‌رێ��ژێ��ت‪ ،‬ئیدی ن��ه‌وه‌ دوای نه‌وه‌‬ ‫درێ��ژه‌ی ده‌ب��ێ��ت‌و ره‌گ��ه‌زه‌ك��ان��ی سه‌ر‬ ‫ب��ه‌و ه��ۆزه‌و عه‌شره‌ته‌ مه‌حكووم به‌‬ ‫م��ل ك��ه‌چ��ی‌و گ��وێ��رای��ه‌ڵ��ی ئ��ه‌و ده‌ب��ن‪،‬‬ ‫ی��ان س��ه‌رۆك خ��ێ��ڵ ب��ه‌ رووك��ارێ��ك��ی‬ ‫رۆحانیانه‌و وه‌ك كه‌سایه‌تیه‌كی ئاینی‌و‬ ‫رۆحی توانیویه‌تی ئه‌وانی‌تری بۆ مل‬ ‫كه‌چی خۆی ئاماده‌بكات‌و گه‌ردن كه‌چ‬ ‫بكات‌و له‌ فاكته‌رو هۆكارو وه‌سیله‌یه‌كی‬ ‫خه‌یرهێن‌و فاكته‌ری دوورخ��ه‌ره‌وه‌ی‬ ‫شه‌ره‌كان بۆ بنه‌ماڵه‌و هۆز بیبینن‪.‬‬ ‫له‌ رووی به‌رده‌وامیشه‌وه‌ درێژه‌دان‬ ‫ب��ه‌ ده‌سه‌اڵتیشی ئ��ه‌وه‌ ته‌نهاو ته‌نها‬ ‫مه‌گه‌ر م��ردن دووری بخاته‌وه‌ واته‌‬ ‫مه‌رگێكی فیزیكی دوور خ��ه‌ره‌وه‌و‬ ‫الب��ه‌ری ده‌س��ه‌اڵت��ی��ه‌ت��ی ل��ه‌ س��ه‌ردان��ه‌و‬ ‫تاكه‌كانی خێڵ‪.‬‬ ‫دی��اره‌ تیره‌و هۆزه‌ عه‌ره‌بیه‌كان به‌م‬ ‫پێكهاته‌ خێڵه‌كی‌و ه��ۆزگ��ه‌رای��ی��ه‌وه‌ له‌‬ ‫پ��ێ��ش ئ��ی��س�لام ك��ه‌ وه‌ك ئ��ام��اژه‌م��ان‬ ‫پ��ێ��دا ل��ه‌ س��ن��ووری ب��چ��ووك��ی خۆیان‬ ‫زی��ات��ر گ��ه‌وره‌ت��ر ن��ه‌ده‌ب��وون به‌هۆی‬ ‫ئ��ه‌و ه��ێ��رش��ك��ردن��ان��ه‌ی س��ه‌ر یه‌كترو‬ ‫ئه‌نجامدانی گه‌له‌ كۆمانه‌ی‪ ،‬كه‌ ده‌كرانه‌‬ ‫س��ه‌ر ی��ه‌ك��ت��ر‌و پ��اش��ان ب��ه‌ ك��وش��ت��و‬

‫بركردن‌و قڕكردن‌و تااڵن بردنی موڵك‬ ‫وم��اڵ كۆتاییان به‌یه‌كتر ده‌هێنا‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌ ئه‌گه‌ر هۆزێكی بچووك بواریان‬ ‫پێ بدابا ماوه‌یه‌ك گه‌شه‌ بكات یاخود‬ ‫ف��رس��ه‌ت��ی خ��ۆ پ��ارێ��زی وكه‌نارگیری‬ ‫ب��ۆ هه‌ڵكه‌وتبا كه‌مێك م��اڵ‌و ئ��اژه‌ڵ‌و‬ ‫س��ه‌روه‌ت وس��ام��ان ئ��اف��ره‌ت‌و كچی‬ ‫كۆكردبایه‌وه‌ ئه‌وا هۆزێكی گه‌وره‌تر‬ ‫یاخود دوو هۆز پێكه‌وه‌ بۆ تااڵنكردن‬ ‫ده‌بوونه‌ شه‌ریك‌و ده‌یاندا به‌سه‌ریانداو‬ ‫ره‌نجه‌رۆیان ده‌كردن‪.‬‬ ‫دیاره‌ به‌ هاتنی ئاینی پیرۆزی ئیسالم‬ ‫ئه‌م بارو دۆخه‌ گۆراو بنه‌مای په‌یوه‌ندی‬ ‫گ��رت��ن‌و دروس��ت��ك��ردن��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای‬ ‫هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌و هه‌وڵی یه‌كخستنه‌وه‌ی‬ ‫تیره‌و هۆزه‌كانی دا له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫گه‌وره‌تر له‌ خێڵ‌و بنه‌مای هۆز كه‌ ئه‌و‬ ‫به‌ (االمه‌) ناوی ده‌برد‪ .‬بۆیه‌ شوناسی‬ ‫تاكی ت��ازه‌ ئیمانداره‌كانی گ��ۆری له‌‬ ‫خێڵ‌و ه��ۆزه‌وه‌ بۆ ئینتیماو په‌یوه‌ست‬ ‫بوو به‌ ئیسالمه‌وه‌‪ .‬ئیسالم ئه‌و ئاینه‌‬ ‫بوو‪ ،‬كه‌ سه‌ر له‌نوێ‌ هه‌ستا به‌گۆرینی‬ ‫وات��او چه‌مكه‌كانی ژیانی كۆمه‌ڵگای‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی‌و ب��ۆ ه��ه‌رچ��ه‌م��ك‌و ب��ۆ ه��ه‌ر‬ ‫بابه‌تێك شتی ن��وێ‌‌و به‌ بایه‌خته‌ری‬ ‫ده‌خسته‌ شوێنه‌كه‌یه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ س��ه‌رده‌م��ی ئیسالمدا عه‌ره‌به‌كان‬ ‫نه‌یان توانی بیری خێڵه‌كی عه‌ره‌بی‌و‬ ‫گیانی پاوان خ��وازی‌و كوشتار له‌ ناو‬ ‫بیرو كارو هه‌ڵسوكه‌وتیاندا ون بكه‌ن‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫هه‌ر بۆیه‌ پاش كۆچی دوایی پێغه‌مبه‌ر‬ ‫(م��وح��ه‌م��ه‌د ـ��ـ دخ) لێبێت راسته‌وخۆ‬ ‫ه��ه‌ڵ��گ��ه‌ران��ه‌وه‌ رووی��دا‪ .‬سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫ده‌ی��ان ج��ی��اوازی‌و ش��ه‌روو كوشتاری‬ ‫خ��وێ��ن��اوی��ن ل��ه‌ س��ه‌رده‌م��ی ك��ۆت��ای��ی‬ ‫خه‌الفه‌تی ئیمامی عه‌لی‌و شه‌ره‌كانی‬ ‫ح��ه‌ج��اج��ی ی��وس��ف��ی ك��وری سه‌قه‌فی‬ ‫پ��اش��م��اوه‌و ك��اری��گ��ه‌ری ئ��ه‌و كلتووره‌‬ ‫سه‌قه‌ته‌ ب��وو ل��ه ‌نێو بیرو ره‌ف��ت��اری‬ ‫ئ��ه‌و ع��ه‌ره‌ب��ان��ه‌دا‪ ،‬ك��ه‌ هێشتا ئیسالم‬ ‫ب��ه‌و كاریگه‌ریه‌ گ��ه‌وره‌و م��ه‌زن��ه‌ی له‌‬ ‫سه‌ر ره‌وشی مێژووی ژیانی عه‌ره‌ب‬ ‫ك��ردی ك��ه‌چ��ی هێشتا نه‌یتوانی بوو‬ ‫به‌ ت��ه‌واوی هه‌ڵی بگرێت ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫زۆرێ��ك به‌ شێوازی رووك��ار ئیسالم‬ ‫بوو بوون‪ ،‬هه‌ڵگری هه‌مان خه‌سڵه‌تی‬ ‫كلتووری عه‌ره‌بی ب��وون‪ .‬ئێمه‌ لێره‌دا‬ ‫باس له‌ ع��ه‌ره‌ب ده‌كه‌ین ئه‌و عه‌ره‌به‌‬ ‫به‌ده‌ویانه‌ی كه‌ هه‌ڵگری ئه‌و كلتوره‌ی‪،‬‬ ‫ك��ه‌ خه‌سڵه‌ته‌كانی ك��وش��ت��ن‌و برین‌و‬ ‫ت��ااڵن‌و برۆی له‌ نێوانیاندا بزوێنه‌ری‬ ‫ب��ی��رو ك��ارو ره‌ف��ت��اری��ان ب��وو‪ ،‬كه‌‬ ‫قورئانی پیرۆزیش له‌ ئاست خرابی‌و‬ ‫ب��ی��ری دژه‌ ئینسانیانه‌ی ئ��ه‌وان��دا بۆ‬ ‫پێغه‌مبه‌رو ی��اران��ی‌و هه‌موو جیهانی‬ ‫نه‌یشاردۆته‌وه‌‌و ئاشكرای كردووه‌ ئه‌م‬ ‫راستیه‌ (االعراب أشد كفرا ونفاقا) ئه‌مه‌‬ ‫ئه‌و كلتووره‌ زاڵه‌بووه‪ ‌،‬كه‌ پێغه‌مبه‌ری‬ ‫تووشی ده‌رب��ه‌ده‌ری ك��ردو رێگریش‬ ‫ب��ووه‌ ل��ه‌ گه‌یاندنی پ��ه‌ی��ام��ی جیهانی‬

‫ئیسالمی‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ الت عه‌جائیب نه‌بێت‬ ‫له‌كاتی ش��ه‌ری نێوان خه‌لیفه‌ ئیمامی‬ ‫عه‌لی‌و نه‌یاره‌كانیدا‪ ،‬كه‌ له‌ نێو ریزی‬ ‫نه‌یاره‌كانی ئیمام عه‌لیدا ح��ه‌زره‌ت��ی‬ ‫عائیشه‌و ته‌لحه‌و ع��ه‌ب��دواڵی ك��وری‬ ‫زوبه‌یری تیا ده‌بێت‪ .‬یه‌كێك له‌ ئه‌عراب‬ ‫دێته‌ بن گوێی ئیمامی عه‌لی‌و پێی ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئێمه‌ ئێستا‌ هێرش ده‌كه‌ینه‌ سه‌ریان‬ ‫ب��ه‌ده‌ر ل��ه‌ چ��ه‌ك‌و چ��ۆڵ‌و شته‌كانیان‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن ژنه‌كانیشیان ب��ه‌ سه‌بایا‬ ‫بكه‌ین‪ .‬بۆیه‌ ئیمامی عه‌لی زۆر تووڕه‌‬ ‫ده‌بێت ده‌ڵێت‪ :‬هه‌ی نه‌فام نازانیت ئایین‬ ‫ئێمه‌و ئه‌وانی كردووه‌ به ‌براو هه‌موو‬ ‫شتێكی ئه‌وانی له‌ ئێمه‌ حه‌رام كردووه‌‪.‬‬ ‫مه‌گه‌ر دایكی موسوڵمانان (مه‌به‌ستی‬ ‫ح��ه‌زره‌ت��ی عائشه‌یه‌ ‪.‬ر‪.‬خ) ده‌ت��ه‌وێ��ت‬ ‫ب��ه‌ ك��ێ‌ ب��ه‌س��ه‌ب��ای��ا ب��درێ��ت؟ هه‌ربۆیه‌‬ ‫دووری ده‌خه‌نه‌وه‌ له‌ به‌رچاوی ئیمامی‬ ‫ع��ه‌ل��ی‪ .‬ل��ێ��ره‌وه‌ ئ��ه‌و گیانی كوشتن‌و‬ ‫تااڵن كردن‌و به‌سه‌بایاكردنه‌ ی خێڵ‌و‬ ‫نوقوم بووی نێو كولتووری عه‌ره‌بی‬ ‫ئاینی ئیسالم چوارچێوه‌یكی بۆ داناو‬ ‫دووری خسته‌وه‌‪ ،‬به‌ ده‌قی ئاینی رێكی‬ ‫خست‌و ته‌نهاو ته‌نها جیاوازی ئایینیی‌و‬ ‫م��وش��ری��ك ب��وون‌و ل��ه‌گ��ه‌ڵ جه‌نگان‌و‬ ‫زوڵمكردنی ئایینیی به‌رامبه‌ر له ‌سه‌ر‬ ‫م��وس��وڵ��م��ان��ان‪ .‬هیشتا ب��ه‌ كۆمه‌ڵێك‬ ‫م��ه‌رج��ه‌وه‪ ‌،‬ك��ه‌ ئێستا جێگه‌ی ئ��ه‌وه‌‬ ‫نییه‌ بینووسین ئه‌مجا ره‌زام��ه‌ن��دی��ی‬ ‫نواندووه‌‪ .‬به‌ واتایه‌كی‌تر ئیسالم ده‌ست‬

‫‪91‬‬

‫به ‌سه‌رداگرتنی موڵك‌و ماڵ‌و هه‌رچی‬ ‫شتی‌تری نه‌یاره‌كانه‌ گواستییه‌وه‌ بۆ‬ ‫بازنه‌ی ئایینه‌ جیاوازه‌كان‌و له‌ بازنه‌ی‬ ‫بچوكی خێڵ‌و نه‌ته‌وه‌ كردیه‌ ده‌ره‌وه‌و‬ ‫فراوانی ك��رد‌و كۆمه‌لێك رێو شوێنی‬ ‫ت��ون��دو ت��ۆڵ‌و ت��ۆك��م��ه‌ی ب��ۆ دان��ا كه‌‬ ‫وه‌ك شۆرشێكی ئینسانی وئیخالقی‬ ‫گ��ه‌وره‌ ده‌بێت ئه‌ژمار بكرێت‌و توانی‬ ‫عه‌ره‌به‌كان له‌ نێو كوشتار‌و به‌ سه‌بایا‬ ‫بردنی كچ‌و ژن‌و ماڵه‌كانیان تا ئه‌مرۆ‬ ‫رزگ��ار بكات له‌ ده‌ستی یه‌كتری‪ .‬له‌‬ ‫هه‌مان كاتیشدا مێژووی عه‌ره‌بی پێمان‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬مرۆڤه‌كانی عه‌ره‌بی كه‌مبوون‬ ‫تا بتوانن دین وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی نوسراوه‌‬ ‫بیكه‌ن به‌ پراكتیك‪ ،‬ئه‌و ده‌سه‌اڵتانه‌ی كه‌‬ ‫هه‌بوون له‌ دوای خه‌لیفه‌كانی راشیدین‬ ‫به‌پێی حه‌دیسی پێغه‌مبه‌ر (د‪.‬خ)‪...(.‬‬ ‫فیها دخ��ن) توشی هه‌ڵه‌و په‌ڵه‌ بوون‪،‬‬ ‫هیچ كامیان نه‌یانتوانیوه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫ئیسالم وت��وی��ه‌ت��ی ج��ێ‌ به‌جێی بكه‌ن‬ ‫‪.‬چونكه‌ ئیسالم بریتی ب��ووه‌ له‌ كۆی‬ ‫تێگه‌یشتنه‌ جیاوازه‌كانی موسڵمانه‌كان‬ ‫ب��ۆی‪ .‬ئ��ه‌م تێگه‌یشتنانه‌ش ب��ێ به‌ش‬ ‫ن��ه‌ب��ووون له‌ كه‌مته‌رخه‌می‌و ح��ه‌زوو‬ ‫ئاره‌زوو داوواو خواستی تاكه‌كه‌سی‌و‬ ‫خێڵی‌و بنه‌ماڵه‌یی‌و تیره‌و خزمایه‌تی‌و‬ ‫هتد‪ .‬له‌و پرۆسه‌ی ئیسالمی كردنه‌دا‪.‬‬

‫بیری به‌عس‌و پاشماوه‌ی خێڵ‬ ‫ل��ه‌ دون��ی��او ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی عه‌ره‌بیدا‬ ‫خ��ێ��ڵ‌و ع��ه‌ش��ره‌ت‌و ت��ی��ره‌و ه��ۆز‌و‬ ‫حیزب‌و دین‌و مه‌زهه‌ب‌و تا ئێستاشی‬ ‫له‌گه‌ڵدا بێت نه‌یهێشتووه‌ مرۆڤ به‌مانا‬ ‫ئینسانیه‌كه‌ی خۆی‪ ،‬خۆی نمایان بكات‌و‬ ‫وه‌ك مرۆڤێك په‌یوه‌ندیه‌كانی خۆی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وان��ی‌ت��ردا رێكبخات‪ .‬بیری‬ ‫ب��ه‌ده‌وی��ه‌ت‌و خێڵ گه‌رایی‌و ئه‌نانیه‌تی‬ ‫تا ئێسته‌شی له‌گه‌ڵدا بێت نه‌یهێشتوه‌‬ ‫مرۆڤ وه‌ك به‌هایه‌كی ئینسانی گه‌وره‌‬ ‫بوونی هه‌بێت‪ ،‬هه‌ربۆیه‌ مرۆڤی خاوه‌ن‬ ‫رێزو حورمه‌ت‌و سومعه‌ وه‌كو ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ مرۆڤه‌ بوونێكی نییه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی هه‌یه‌‬ ‫مرۆڤی فاڵنه‌ عه‌شیره‌ت‌و فاڵنه‌ تیره‌و‬ ‫فاڵنه‌ عه‌شیره‌ت‌و فاڵنه‌ ئاین‌و هتد‪...‬له‌‬ ‫ئارادایه‌‪.‬هه‌ربۆیه‌ له‌ دروستكردنه‌وه‌ی‬ ‫بیری ناسیۆنالیستی ع��ه‌ره‌ب��ی��دا ئه‌م‬ ‫كلتوره‌ جومگه‌كان فه‌رامۆش ناكات‌و‬ ‫ئ��ام��اده‌ی دارش��ت��ن��ه‌وه‌ی بیری به‌عس‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌وه‌ گ��ه‌ر ت��ه‌م��اش��ای درووس��ت‬ ‫ب��وون��ی حیزبی ب��ه‌ع��س بكه‌ین وه‌ك‬ ‫حیزبێكی ناسیۆنالیستی عه‌ره‌بی خۆی‬ ‫ن��وم��ای��ش ده‌ك��ات‌و ب��ی��رو ئه‌ندێشه‌و‬ ‫تیفكرین‌و جیهان بینی خۆی له‌ سه‌ر‬ ‫بنه‌مای ئایدیایه‌كی نوێی مۆدێرندا‬ ‫ده‌رێ��ژێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬س��ه‌رده‌م��ی درووس��ت‬ ‫ب��وون��ی ح��ی��زب��ی ب��ه‌ع��س س��ه‌ره‌ت��ا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫بۆخۆی به‌رهه‌م‌و ئیفرازاتی قۆناغێكی‬ ‫مێژووییه‌ كه‌ گه‌لی عه‌ره‌بی‌و واڵتانی‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی‌و رۆژه��ه‌اڵت��ی ن��اوه‌راس��ت‬ ‫ب��ه‌خ��ۆی��ه‌وه‌ ده‌ی��ب��ی��ن��ێ��ت‪ .‬ده‌ره‌ن��ج��ام��ی‬ ‫ئ��ه‌و گۆرانكاریه‌ سیاسی وئ��اب��ووری‬ ‫مه‌عریفی‌و كۆمه‌اڵیه‌تیانه‌یه‌ كه‌ گه‌النی‬ ‫كۆڵۆنیالیكراو سته‌مدیده‌ی ده‌ستی‬ ‫ئیستیعمار به‌رهه‌می هێناون‪ .‬به‌عس‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كی ن��وێ‌و تێگه‌یشتنێكی‬ ‫نوێی كۆمه‌ڵێک‌ كه‌س‌و تاكی نوخبه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بی بوو بۆ ئه‌و قۆناغه‌ مێژوویه‌ی‬ ‫ك��ه‌ ن��ی��ش��ت��م��ان��ی ع��ه‌رب��ی پ��ێ��دا وه‌ك‬ ‫ك��ۆڵ��ۆن��ی��ال��ی��زه‌ك��راوێ��ك ت��ێ��ده‌پ��ه‌ری‪ .‬له‬ ‫‌هه‌مانكاتیشدا فاكته‌رێكی هاوچه‌رخیی‬ ‫ناسیۆنالیزمیی مۆدێرنیی پێرو تاقمێكی‬ ‫عه‌ره‌بی بوو بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‬ ‫كۆڵۆنیالیزم‌و ئیمپریالیزم‪ .‬ده‌ره‌نجامی‬ ‫ئ��ه‌و گۆرانكاریانه‌ ب��وو‪ ،‬كه‌ له‌ دوای‬ ‫ش��ه‌ری ج��ی��ه��ان��ی ی��ه‌ك��ه‌م‌و ك��ه‌وت��ن��ی‬ ‫به‌ناو خه‌الفه‌ی ئیسالمی عوسمانی‌و‬ ‫درووس��ت ب��وون��ی ف��ه‌راغ��ێ��ك��ی ن��وێ‌و‬ ‫داگ��ی��رك��اری پ��ارچ��ه‌ پ��ارچ��ه‌ك��ردن��ی‬ ‫ده‌وڵه‌تان‌و به‌پێی خواستی داگیركه‌رانی‬ ‫رۆژئ��اوا دووب��اره‌ بونیاتنانه‌وه‌یان بێ‬ ‫گ��وێ��دان��ه‌ خ��واس��ت‌و خ��ه‌ون ئ��ای��دی��ای‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك‌و كۆمه‌ڵگا ژێ��رده‌س��ت��ه‌ك��ان‪ .‬له‌‬ ‫پێشتر هێنامان‪ ،‬كه‌ خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌‬ ‫چۆن له‌ گۆشه‌گیریه‌ك‌و له‌ بێ ئاگایه‌كی‬ ‫ته‌واودا ده‌ژیا چه‌نده‌ ئه‌م داگیركاری‌و‬ ‫ك��ۆڵ��ون��ی��ال��ی��زه‌ك��ردن��ه‌ ب��ه‌دی��ۆێ��ك��دا‬

‫زه‌وتكردنی ئازادی‌و ئیراده‌و سامان‌و‬ ‫خاكی نه‌ته‌وه‌كان بوو‪ ،‬له‌ هه‌مان كاتدا‬ ‫ده‌رگ��ا ك��ردن��ه‌وه‌ی��ه‌ك ب��وو ب��ه‌رووی‬ ‫ده‌سكه‌وته‌كانی مۆدێرنه‌و جۆرێك له‌‬ ‫هێنانی تێكه‌اڵوی‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ق��وواڵی��ی ه��ه‌‌ر س��ی��س��ت��م��ێ��ك��ی‬ ‫سه‌ركوتكه‌رو بێده‌نگكه‌ری ئه‌وانی‌تردا‪،‬‬ ‫دی��دێ��ك ب��ۆ راس��ت��ی‌و ه��ه‌ق��ان��ی��ی��ه‌ت��ی‬ ‫خ��ۆی‌و ره‌وای��ه‌ت��ی ب��ه‌خ��ش��ی��ن به‌‬ ‫خ��ۆ ئ��ام��اده‌ی��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ب��ێ��گ��وم��ان بۆ‬ ‫هێشتنه‌وه‌و درێ��ژه‌دان��ی ب��ه‌ ته‌مه‌نی‬ ‫خ��ۆی‌و ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ك��ه‌ی‪ ،‬گ��ی��رك��ردن��ی‬ ‫ه��ه‌رچ��ی زی��ات��ری پایه‌كانی م��ان��ه‌وه‌ی‬ ‫خۆی‪ ،‬پێویستی به ‌گه‌وره‌كردنی ئه‌و‬ ‫هه‌قیقه‌ته‌یه‌‪ ،‬ك��ه‌ وه‌ك پیرۆزییه‌ك‌و‬ ‫سه‌روه‌رییه‌كی خۆی ده‌یبه‌خشێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌و ك��اره‌ش��ی پێویستی ب��ه‌ سێ‌‬ ‫شێواز‌و ڕێگا هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ گ��ه‌وره‌ك��ردن��ێ��ك��ی ئ��ه‌ف��س��ان��ه‌‬ ‫ئ��ام��ێ��زو ته‌ڵقینكردنی ه��ه‌م��ووان به‌‬ ‫س��ه‌روه‌ری��ی��ه‌ك��ان��ی‌و ن��اس��ان��دن��ی وه‌ك‬ ‫موقه‌ده‌سێك‪ ،‬كه‌ ه��ه‌رده‌م له‌ رێگا‌ی‬ ‫ك��ه‌ن��اڵ��ه‌ ج��ی��اوازه‌ك��ان��ی��ی��ه‌وه‌ خه‌ریكی‬ ‫فره‌وانكردنی پانتایی ئه‌و موقه‌ده‌سه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئیتر ده‌گونجێ‌ ئه‌و موقه‌ده‌سه‌ كه‌سێك‬ ‫بێت‪ ،‬رێبازێك بێت‪ ،‬ئایین بێت‪ ،‬نه‌ته‌وه‌‬ ‫بێت‪ .‬هتد‪ ..‬كه‌ ه��ه‌رده‌م گرووپێكیشی‬ ‫ئ��ام��اده‌ك��ردووه‌ ب��ه‌ م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی‬ ‫پارێزگاریكردن‌و به‌رگری لێكردنی‌و‬ ‫پاراستنی واتاباوه‌كانی ئه‌و موقه‌ده‌سه‌‬

‫‪93‬‬

‫سا ئیتر به‌ شیاوو نه‌شیاوه‌وه‌‪ .‬هه‌وڵی‬ ‫یه‌ك ره‌نگركردنی كۆمه‌ڵگا به‌و ره‌نگه‌ی‬ ‫ك��ه‌ ل��ه‌گ��ه‌ڵ دروش��م‌و ئ��ام��ان��ج��ی ئ��ه‌و‬ ‫موقه‌ده‌سه‌ی به ‌كۆمه‌ڵگا ناسێنراوه‌‪،‬‬ ‫پ��اك��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و م��وق��ه‌ده‌س��ه‌و‬ ‫پیاهه‌ڵدانی‌و جوانكردنی‌و به‌شینه‌وه‌ی‬ ‫پیرۆزییه‌كانی به‌ س��ه‌ر شوێنكه‌وته‌و‬ ‫مونته‌می‌و دڵسۆزانیدا‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ئاماده‌كردن‌و سازاندنی پانتاییه‌كی‬ ‫ب��ێ��ده‌ن��گ ك��ردن‌و ت��رس‌و ت��ۆق��ان��دن ‪،‬‬ ‫كه‌بێگوومان به‌م كاره‌ش فه‌زایه‌ك بۆ‬ ‫كوشتنی ئ��ازادی‌و ده‌رگ��ا داخستنێكی‬ ‫ته‌واو له‌ ده‌ربرینی بیروو را بۆ گشت‬ ‫ال ف��ه‌راه��ه‌م ده‌ب��ێ��ت‪‌،‬و ده‌س��ه‌اڵت��ی زاڵ‬ ‫وچ��اودێ��ر فاشیست پ��ه‌ره‌ پ��ێ��ده‌دات‌و‬ ‫ه��ه‌م��وو دان��ه‌ك��ان��ی نێو ف��ه‌زای گشتی‬ ‫ده‌خرێنه‌ ژێر سانسۆره‌وه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ــ به‌رهه‌مهێنانی كلتورێكی مل كه‌چی‬ ‫ب��ه‌درووس��ت��ك��ردن‌و پ��ه‌روه‌رده‌ك��ردن��ی‬ ‫جیلێكی مل كه‌چ كه‌ ته‌نها كورد واته‌نی‬ ‫(ئ��م��م ‪ ..‬ئاغاگیان وای��ه‌ ب��ه‌گ��ه‌ردن��م!!)‬ ‫ن��ه‌ب��ێ��ت ه��ی��چ��ی ت��ر ن��ه‌زان��ن‪ ،‬وات��ه‌‬ ‫به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی جیلێك كه‌ته‌نها بۆ‬ ‫له‌دیهێنانی خه‌ونه‌كانی كاربكات‌و له‌‬ ‫سه‌پاندنی هه‌یمه‌نه‌ی خۆیدا پشتیوان‌و‬ ‫مه‌قاشی ده‌ستی بن‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆیه‌ ده‌بینین به‌عس به‌و گوڕو‬ ‫تینه‌وه‌ وه‌ب��ه‌و عه‌قڵیه‌ته‌ فاشیستیه‌وه‌‬ ‫كاری ده‌كرد‪ ،‬كه‌ كاری له‌سه‌ر گۆڕینی‬ ‫سایكۆلۆژیای تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگای‬

‫ده‌كرد‪ ،‬كاری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ له‌ هه‌موو‬ ‫كایه‌كانی كۆمه‌ڵگاو نوێڵكردن بوو به‌‬ ‫تونێلی هه‌موو ره‌هه‌نده‌ كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئینسانیه‌كان‪.‬‬ ‫به‌عس ده‌وڵه‌ت‌و ناسێۆنالیزم‬ ‫وه‌خته‌كارێك هیگڵ ناسیۆنالیستیش‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم ده‌وڵه‌تی گه‌یانده‌ ئه‌و راده‌‬ ‫یه‌ له ‌پیرۆزی كه‌شایه‌نی په‌رستش‌و‬ ‫خۆ بۆكوشتدانی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا‬ ‫بێت‪ .‬ئه‌و رێ‌و شوێنی دروستكردنی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی دارش��ت له‌ڕێگای‬ ‫جه‌ده‌لیه‌ته‌وه‌‪ ،‬له ‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ی‬ ‫ك��ه‌رۆح��ی ره‌ه��ا‪ ،‬ع��ه‌ق��ڵ‪ ،‬س��رووش��ت‌و‬ ‫مێژوو ی��ه‌ك ریشه‌و یه‌كن‪ .‬له‌ كتێبی‬ ‫(فه‌لسه‌فه‌ی راس��ت��ی ـ��ـ فلسفه‌ الحق‌و‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی م��ێ��ژوودا) ت��ه‌رزه‌ك��ان��ی‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی هیگڵ به‌رچاوو روونن‪،‬‬ ‫ك��ه‌ خ��ه‌ڵ��ك��ان ه��ه‌ر ك��ۆم��ه‌اڵن��ی خه‌ڵكێ‌‬ ‫نوقم‌و كاریگه‌رن به‌هێزێكی جیهانی‪،‬‬ ‫ن��ی��از وئ��ام��ان��ج��ێ��ك ده‌ی��ان ب��زوێ��ن��ێ‌‌و‬ ‫مێژوویان پێ درووست ده‌كات‪ ،‬دیاره‌‬ ‫ده‌وڵه‌تیش ــ ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌ ــ دوا‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی ب��ه‌رج��ه‌س��ت��ه‌ب��وون��ی رۆح��ی‬ ‫ره‌ه��ای��ه‌‪ ،‬ك��ه‌ س��ه‌رچ��اوه‌ی گرتنی بۆ‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��ه‌ م��ێ��ژووی��ه‌ك��ان‌و ت��وان��ای��ی‌و‬ ‫بلیمه‌تیی خه‌ڵكیه‌وه‌ ده‌گه‌رێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هیگڵ دواجار له‌و هه‌وڵه‌ دانسقه‌یه‌یدا‬ ‫ب��ه‌ ئه‌نجامێك ده‌گ��ات‪ :‬پ��اش ئ��ه‌وه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫ب��اوه‌ری یه‌كال ده‌ك��ات��ه‌وه‌ ل��ه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫ئ��ازادی‌و عه‌قڵ ده‌بێت له‌ناو پرۆسه‌ی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��دا ده‌س��ت ل��ه‌م�لان ب��ب��ن‪ ،‬كه‌‬ ‫میلله‌ته‌ پێشكه‌وتوه‌كان ئه‌و میلله‌تانه‌ن‬ ‫‪ ،‬ت��وان��ای��ان ده‌شكێت به‌مل پڕۆسه‌ی‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی ده‌وڵ��ه‌ت��دا‪ ،‬وه‌خ��ودی‬ ‫ده‌وڵه‌تیش هێماو ئاماژه‌یه‌كی واقیعی‌و‬ ‫ته‌عبیرێكه‌ لۆژیكیانه‌یه‌ له‌مانای مانه‌وه‌و‬ ‫زیندوویی ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی له‌ پێكهاتنی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��دا ب��ه‌ش��داری��ان ك��ردووه‌‪.‬وه‌ به‌‬ ‫پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ میلله‌تان‌و خه‌ڵكانی كه‌م‬ ‫توانا له‌درووستكردنی ده‌وڵ��ه‌ت هه‌ر‬ ‫زوو له‌ پ��ه‌ل‌و پۆ ده‌ك��ه‌ون‌و بونێكیان‬ ‫نامێنێت‪ .‬كورد واته‌نی وه‌ك ئاردی بن‬ ‫دركانیان لی دێت‌و ناسنامه‌ی خۆیان‬ ‫ون ده‌كه‌ن‌و ده‌فه‌وتێن‪.‬‬ ‫ل��ه‌ جیهانی ده‌ره‌وه‌ی خ��ۆرئ��اوادا‬ ‫چه‌مكی ناسیۆنالیزم په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫پته‌وی به‌ قۆناغی ئیستعماره‌وه‌ هه‌یه‪‌،‬‬ ‫كه‌ وه‌ك بزوتنه‌وه‌یه‌كی شۆرشگێری‬ ‫دژه‌ كۆڵنیاڵ سه‌ری هه‌ڵداو هه‌ر بۆیه‌‬ ‫وه‌ك وه‌اڵمێكی سروشتی كۆڵۆنیالیزم‬ ‫دێ��ت��ه‌ ئ��ه‌ژم��ار‪ ،‬كۆڵۆنیالیزمیش وات��ه‌‬ ‫ده‌س��ت��ب��ه‌س��ه‌رداگ��رت��ن��ی ب��واره‌ ج��ۆر‬ ‫ب��ه‌ج��ۆره‌ك��ان��ی ژی��ان��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌و‬ ‫ده‌س��ت��گ��رت��ن ب��ه‌س��ه‌ر س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و ئ��اب��وری‌و م��ه‌ع��ری��ف��ه‌داو‌‬ ‫توانایی ب��ڕی��اردان له‌بری كۆمه‌ڵگا‌ له‬ ‫‌الیه‌ن هێزێكی ده‌ره‌كییه‌وه‌ هه‌ر خودی‬ ‫كۆڵۆنیالیزم ب��ه‌ ن��اچ��اری نوخبه‌یه‌ك‬

‫ل��ه‌ خ��وێ��ن��ده‌وار رۆشنبیر درووس��ت‬ ‫ده‌كات له‌ خه‌ڵكی كۆڵۆنیالیزه‌كراو‪ ،‬كه‌‬ ‫دواج��ار ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ ره‌تده‌كه‌نه‌وه‌و‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ مایه‌ی له‌ دایكبوونی‬ ‫ناسیۆنالیزم‪.‬‬ ‫دی��اره‌ ئ��ه‌و ده‌س��ه‌اڵت��ان��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ له‌‬ ‫ژێرچنگی ئیستیعماردا له‌دایكبوون‬ ‫ل��ه‌وان��ه‌ ئێمه‌ ب��اس��ی ع��ێ��راق ده‌ك��ه‌ی��ن‪،‬‬ ‫ده‌وت��وان��ی��ن ئ��ام��اژه‌ ب��ه‌وه‌ ب��ده‌ی��ن‪ ،‬كه‌‬ ‫قۆناغه‌كانی گه‌شه‌كردنی هۆشیاری‬ ‫س��ی��اس��ی ل��ه‌ ع��ێ��راق��دا نه‌یهێشتووه‪‌،‬‬ ‫ك��ه‌ سیستمی سیاسی ع��ێ��راق‌و ئه‌و‬ ‫ده‌وڵه‌تانه‌ی‪ ،‬كه‌ له‌ عێراقدا ده‌سه‌اڵت‬ ‫ده‌گرنه‌ ده‌ست‌و حوكمڕانی بكه‌ن یه‌ك‬ ‫ج��ۆرو ی��ه‌ك ش��ێ��واز ب��ێ��ت ل��ه‌ رووی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كان‌و ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ه‌وه‌ چ‬ ‫ج��ۆره‌ ت��ه‌رزه‌ ده‌وله‌تێكی (ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫شوێنكه‌وته‌ ـ��ـ ان��م��اط ال��دول التابعه‌)‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬ج��ۆراو جۆر بێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئێمه‌‬ ‫نموونه‌كه‌ی (پۆل باران) ته‌ماشا بكه‌ین‬ ‫ده‌بین به‌ تێڕوانینی ئه‌و ده‌وڵه‌ت به‌ سێ‌‬ ‫شێواز خۆیان نواندووه‌و ده‌ركه‌وتوون‪:‬‬ ‫‪1‬ــ به‌رێوه‌بردنی ئیمپریالیزم‬ ‫‪2‬ــ سیستمی سیاسی كۆمبرادۆری‬ ‫‪3‬ـ��ـ ئ��ه‌و ح��ك��وم��ه‌ت��ان��ه‌ی ئ��اراس��ت��ه‌ی‬ ‫چاكسازی ده‌گرنه‌به‌ر‪.‬‬ ‫دیاره‌ ئه‌و به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی باسی‬ ‫جۆری حكومه‌ته‌كان ده‌كات له‌ جیهانی‬ ‫س��ێ��ی��ه‌م‪ ،‬ده‌ب��ی��ن��ی��ن ده‌وڵ��ه‌ت��ی عێراقی‬ ‫توانیویه‌تی دوو جۆری یه‌كه‌م‌و دووه‌م‬

‫‪95‬‬

‫ببرێت به‌اڵم به‌ بۆچوونی ئێمه‌ تا ئێستا‬ ‫نه‌یتوانیوه‌ بگاته‌ دۆخی سێیه‌م ته‌نانه‌ت‬ ‫دوای پرۆسه‌ی داگیركاری ئه‌مریكی‬ ‫بۆعێراق!! كه‌ته‌مای درووستبوونی ئه‌و‬ ‫حكومه‌ته‌ له‌ ئارادا هه‌بوو به‌اڵم هێشتا‬ ‫تابعه‌و تێكه‌ڵه‌یه‌كی ی��ه‌ك��ه‌م ودووه‌م‬ ‫ده‌بینرێت‪ .‬ده‌توانین قۆناغی پاشایه‌تی‬ ‫له‌ عێراقدا به‌ به‌ڕێوه‌بردنی راسته‌وخۆو‬ ‫ن��اراس��ت��ه‌وخ��ۆی ئ��ی��س��ت��ی��ع��م��اری له‌‬ ‫قه‌ڵه‌می بده‌ین دی��اره‌ شۆرشی ‪1958‬‬ ‫هه‌نگاوێك ب��وو ب��ۆ دروس��ت كردنی‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی چاكسازی‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مریكاو‬ ‫ئ��ه‌ن��وه‌رس��ادات‌و شای ئێران‌و سه‌دام‬ ‫حوسه‌ین نه‌یانهێشت ئه‌و هه‌نگاوه‌ سه‌ر‬ ‫بگرێت‌و جۆری دووه‌م��ی په‌یره‌و كرد‬ ‫كه‌ بریتی بوو له‌وه‌ی كه‌ حكومه‌تێكی‬ ‫به‌ هێزی داگیركه‌ر له‌ده‌ره‌وه‌ پاڵپشتی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��ێ��ك ی��ان ل��ه‌ تاقمێكی ب��ژارده‌‬ ‫له‌خه‌ڵكانی نیشته‌جێ بكات له‌ناو خاكی‬ ‫واڵته‌ بێهێزه‌كه‌ گه‌یاندنیان به‌ سوڵته‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و كردنه‌ ب��ازاری ئ��ه‌و واڵته‌‬ ‫بۆ ساغكردنه‌وه‌ی ك��ااڵو شمه‌كانی‌و‬ ‫ب��ه‌دی��ه��ێ��ن��ان��ی ئ��ام��ان��ج��ه‌ س��ی��اس��ی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری‌و ئ��ه‌م��ن��ی��ه‌ك��ان��ی‪ ،‬ك��ه‌ زی��ات��ر‬ ‫ئه‌مریكا ئه‌وكات شۆرشی كوردی كرده‌‬ ‫قوربانی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خۆی‪ ،‬كه‌‬ ‫سه‌قامگیركردنی ده‌سه‌اڵتی خۆی بوو‬ ‫له‌ رۆژهه‌اڵتی ناوینداو پارێزگاریكردن‬ ‫له‌ ئیسرائیل‌و كه‌مكردنه‌وه‌ی هێزی‬ ‫یه‌كێتی شۆڤیه‌تی جاران له‌ناوچه‌كه‌دا‪،‬‬

‫ئ��ه‌وه‌ش ب��ه‌ ك��اڵ��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و‬ ‫عرووبه‌یه‌ی كه‌ جه‌مال عه‌بدوالناصر‬ ‫ك��اری ل��ه‌س��ه‌ر ئ��ه‌ك��رد‌و ب��ه‌ راكێشانی‬ ‫وه‌الئ��ی م��ل ك��ه‌چ ب��وون��ی ئ��ه‌ن��وه‌ر‬ ‫س��ادات‌و م��ۆرك��ردن��ی (م��وع��اه��ه‌ده‌ی‬ ‫كامپ دیڤید)‌و هاوكاریكردنی به‌عس بۆ‬ ‫ئه‌نجامدانی شۆرشی ته‌مووز له‌ ‪1968‬و‬ ‫نه‌هێشتنی ئه‌و پرۆژه‌ی (بیری یه‌كیه‌تی‬ ‫عه‌ره‌بی میسر‌و سوریاو عێراق) كه‌‬ ‫ل��ه‌ الی��ه‌ن ب��ه‌ره‌ی چ��ه‌پ��ی ن��اس��ری��ه‌وه‌‬ ‫دارێ��ژراب��وو بریاربوو جێبه‌جێبكرێت‪.‬‬ ‫وه‌ په‌یمان نامه‌ی شومی جه‌زائیر‌و‬ ‫گ��رێ��دان��ه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیه‌كانی ئێرانی‬ ‫دۆس��ت‌و هاوپه‌یمانی ئه‌مریكا له‌گه‌ڵ‬ ‫عێراق‌و پاشان دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی‬ ‫(هه‌ڵئاوساو‪ -‬الدولة‌ التضخمیة‌)‪ ،‬كه‌‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای سوپایه‌كی مه‌شق‬ ‫پێكراوی توندوو تۆڵ‌و ئه‌جهیزه‌یه‌كی‬ ‫ب��ی��رۆك��رات��ی ت��ه‌واوی ن��اوه‌ن��دگ��ی��رو‬ ‫ب��ون��ی��ادن��ان��ی سیستمێكی س��ی��اس��ی‬ ‫سانسۆری به‌هێزی‪ ،‬كه‌ ئه‌جهیزه‌كانی‬ ‫هه‌وڵگری‌و ئاسایش به‌ بووجه‌یه‌كی‬ ‫فراوانه‌وه‌ له‌ خزمه‌تیدا ب��وون‪ .‬كه‌چی‬ ‫له‌رووی ئابووریه‌وه‌ ده‌بووه‌ بازارێك‬ ‫بۆ ساغكردنه‌وه‌ی كااڵكان‌و هه‌وڵدان‬ ‫بۆگه‌وره‌كردنی ش��اره‌ك��ان به‌شێوه‌ی‬ ‫ئاسۆیی‌و پشتگوێ خستی الدێ‌‌و كۆچی‬ ‫الدێ��ك��ان وپ��ش��ت��ك��ردن ل��ه‌ س��ه‌روه‌ت‌و‬ ‫به‌رهه‌می خۆماڵی‪ .‬هه‌وڵی رامكردنی‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك‌و ف��راوان��ك��ردن��ی ب��ازن��ه‌ك��ان��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫ه��ه‌ژاری م��وق��ه‌ن��ن��ه‌ع‌و گ��ه‌ران��دن��ه‌وه‌ی‬ ‫ه��ێ��زوو ت��وان��ای ئ��اب��ووری‌و مه‌عریفی‬ ‫س��ی��اس��ی ب��ۆ چ��وارچ��ێ��وه‌ی كۆمه‌ڵی‬ ‫كه‌سی دی��ارو كه‌ خۆیان له‌ناو تۆری‬ ‫حیزبی ده‌س��ه‌اڵت��دا ده‌بینیه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ی‬ ‫كه‌ده‌یشیڵێین بۆ حكومه‌تی میسری‬ ‫س��ادات‌و ئێرانی زه‌مه‌نی شای ئێران‬ ‫وعێراقی سه‌رده‌می سه‌دام راست بوو‪.‬‬ ‫گ��ه‌ر واب��زان��ی��ن ك��ه‌ ناسیۆنالیزمی‬ ‫ب��ه‌ع��س‌و ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��اك��ه‌ی ب��ۆخ��ۆی‬ ‫پێچه‌وانه‌ی كاركردنی سه‌ره‌كی سه‌دام‬ ‫حوسه‌ین بوو وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ده‌وڵه‌تی‬ ‫(شووێنكه‌وته‌= تابعه‌)‪ ،‬كه‌ ته‌سه‌روفی‬ ‫ده‌كرد الت عه‌جایبی نه‌بێ‌‪ .‬به‌عس بۆ‬ ‫خ��ۆی له‌ ن��اوه‌وه‌و له‌ س��ه‌ر ت��ه‌وه‌ره‌ی‬ ‫ئایدیۆلۆژیاكه‌ی هه‌وڵی گشتاندنی‌و‬ ‫ف��ره‌وان��ك��ردن��ی داوه‌ ل��ه ‌س��ه‌ر ئاستی‬ ‫ن��اوخ��ۆی ع��ێ��راق‌و ل��ه ‌س��ه‌ر ئاستی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ش واته‌ له‌ نێو والتانی جیهانی‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی‪ .‬ئ��ه‌م��ری��ك��اش ل��ه‌س��ه‌ره‌ت��اوه‌‬ ‫ب��ۆ ك��ه‌م��ك��ردن��ه‌وه‌و نه‌هێشتنی بیره‌‬ ‫ع��روب��ه‌ك��ه‌ی ج��ه‌م��ال ع��ه‌ب��دوال��ن��اس��رو‬ ‫شوێنكه‌و توانی پشتگیریی زۆری لێوه‌‬ ‫ك��را‪ ،‬ه��ه‌ر چه‌ند به‌عس به ‌راگه‌یاندن‬ ‫دژای��ه‌ت��ی��ی ب��ی��ری ع��روب��ه‌ی جه‌مالی‬ ‫ن��ه‌ده‌درك��ان��د‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌ كتیبی (نضال‬ ‫البعث)دا بیری به‌عسی ال پێشه‌نگ‌و‬ ‫ج��ێ��گ��ره‌وه‌و ت��اك��ه‌ ه��ی��واو ئ��ام��ان��ج��ی‬ ‫عرووبه‌ی ده‌دایه‌ قه‌ڵه‌م‪.‬‬ ‫گه‌ر ئێمه‌ باس له‌ ناسیۆنالیزمی به‌عس‬

‫بكه‌ین ده‌بینین‪ ،‬كه‌ ناسیۆنالیزم به‌عس ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بنه‌مای (نیشتمان)‌و (هاونیشتمانی)‬ ‫پ��ێ��ك��ن��ه‌ه��ات��ووه‌‪ ،‬وه‌ك په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫چوارچێوه‌ فره‌وان كه‌جێگای په‌یوه‌ندیه‌‬ ‫چوارچێوه‌ ته‌سكه‌كان بگرێته‌وه‌ وه‌ك‬ ‫خێڵ‌و عه‌شیره‌ت بكات‌و له ‌سنووری‬ ‫گشت نیشتمانی عه‌ره‌بی‪ ،‬هه‌رده‌میش‬ ‫ب��ی��ری پ��ارچ��ه‌ پ��ارچ��ه‌ب��وون��ی ع��ه‌رب‌و‬ ‫خاكی عه‌ره‌بی تاكه‌ میكانیزمێكی‌ وزه‬ ‫‌به‌خشینی حه‌ماسه‌تی نه‌ته‌وه‌ایه‌تی بوو‬ ‫به‌ ده‌ست به‌عسه‌وه‪ ‌،‬كه‌ كاری پێده‌كرد‬ ‫ب��ۆ راكێشانی ئ��ه‌وان��ی‌ت��ر ل��ه ‌كاتێكدا‬ ‫ج��ۆری ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ه‌ك��ه‌ی وات��ه‌ ئه‌و‬ ‫سیستمه‌ سیاسییه‌ی دامه‌زراندبوو وه‌ك‬ ‫حكوومه‌تێكی ته‌به‌عی له‌گه‌ڵ ئامانج‌و‬ ‫ئه‌نجامی كاره‌كانی‌و خواستی كاره‌كانی‬ ‫نه‌ده‌هاته‌وه‌‪ .‬چونكه‌ ده‌بوو دواجار به‬ ‫‌الی یه‌كێكیاندا بیشكاندایه‌ته‌وه‌‪ ،‬واته‌‬ ‫ی��ان الی ع��رووب��ه‌داو ئامانج‌و هیوای‬ ‫ح��ی��زب��ه‌ك��ه‌ی ك��ه‌ب��ه‌ع��س��ه‌؟!! ی��ان ئ��ه‌و‬ ‫جۆره‌ سیستم‌و حوكمڕانییه‌ی‪ ،‬كه‌ به‌‬ ‫دارعه‌سای ده‌ره‌وه‌و ئه‌مریكا هاتبووه‌‬ ‫ئ��اراوه‌و ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی س��ی��اس��ی‌و‬ ‫ئابوورییه‌كانی پ��ه‌ی��وه‌س��ت ب��وون به‌‬ ‫خواستی ئه‌ویشه‌وه‌؟!!‬ ‫حیزبی به‌عس بۆ ئامانجی عرووبه‌كه‌ی‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی گ��ه‌وره‌ی خ��س��ت��ه‌گ��ه‌ر‪،‬‬ ‫ئه‌وسیستمه‌ حوكمڕانییه‌ سانسۆریه‌ی‬ ‫دای��م��ه‌زران��دب��وو پاڵپشتی ب��وو بایی‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ له ‌ناو خۆدا هه‌نگاوی جیدی‬

‫‪97‬‬

‫هه‌ڵبگرێت‌و دژی نه‌یاره‌كانی بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌عس له‌ عێراقدا هه‌مان بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بی به‌ده‌وی هه‌بوو به‌اڵم خۆی له‌‬ ‫ن��او ق��اوغ‌و پ��ۆش��اك‌و میكانیزمه‌كانی‬ ‫مۆدیرنیزمدا حه‌شار دابوو‪ .‬تێگه‌یشتنی‬ ‫بۆ ئیسالم‌و چه‌مكه‌كانی به‌ شێوازێك‬ ‫ب��وو‪ ،‬كه‌ له ‌ب��اوه‌ڕه‌ نه‌گۆڕه‌كانییه‌وه‌‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌ق��وال‪ .‬ك��ه‌ پ��ێ��ی واب��وو ئیسالم‬ ‫ریساله‌كه‌ی مه‌خلوقن‌و عه‌ره‌ب خۆی‬ ‫خالقیانه‌‪،‬چونكه‌ ئه‌وانه‌ ووشه‌ی عه‌ربین‬ ‫‪ ،‬وه‌ ئیسالم ته‌نها به‌رهه‌مێكی عه‌قڵی‬ ‫عه‌ره‌بیه‌و عه‌ره‌ب نه‌بوایه‌ ئاین نه‌ده‌بوو‪،‬‬ ‫ه��ه‌رب��ۆی��ه‌ ئ��ه‌م��رۆ ده‌ب��ێ��ت ل��ه‌خ��زم��ه‌ت‬ ‫عرووبه‌دا بێت نه‌ك به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ .‬بۆیه‌‬ ‫به‌خواستی خ��ۆی چه‌مكه‌ ئاینیه‌كانی‬ ‫ل��ه‌ پ��ێ��ن��او ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی‌و مه‌به‌ستی‬ ‫سیاسیی‌و رێككردنی له‌گه‌ڵ تێفكرینه‌‬ ‫ح��ی��زب��ی��ه‌ك��ه‌ی��دا ده‌گ��ون��ج��ان��د‪ .‬جه‌نگی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ێ��ران��دا ن��اوده‌ن��ا قادیسیه‌ی‬ ‫سه‌دام‪ .‬چه‌مكی ئه‌نفال ی به‌كار ده‌برد‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌شه‌ری دژی نه‌ته‌وه‌یه‌كی‬ ‫تری غه‌یره‌ ع��ه‌ره‌ب كه‌ ده‌ب��وو به‌پێی‬ ‫م��اف��ی هاونیشتمانی ب��وون مافیان‬ ‫پێبدرایه‌ له‌عێراقدا خ��اوه‌ن وشه‌ریكی‬ ‫حكومه‌ت‌و بریار بوونایه‌ ‪ .‬ده‌بینین‬ ‫به‌عس وه‌خته‌كارێك چه‌مكه‌كانی شه‌ر‌و‬ ‫غه‌زه‌واته‌ ئیسالمیه‌كان له‌ناو بازنه‌ی‬ ‫ئیسالمی‌و گشتێتی ئیسالمی وئاینی‬ ‫هه‌ڵیانده‌وه‌شێنێته‌وه‌‌و‬ ‫هه‌ڵده‌گرێت‌و‬ ‫سه‌رله‌نوێ‌ له‌سه‌ر ئه‌و عه‌قیده‌یه‌ی كه‌‬

‫ئیسالم له‌خزمه‌ت ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ع��ه‌ره‌ب‬ ‫دای��ه‌ ده‌ی��ان��گ��ۆرێ��ت‌و ل��ه‌ چ��وارچ��ێ��وه‌ی‬ ‫جیهانبینی ئاینی ئیسالمیه‌وه‌ ده‌یانكاته‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌و له‌ سسه‌ر روئیای نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بیه‌وه‌ مانایان بۆ داده‌رێژێته‌وه‌‪.‬‬ ‫چونكه‌ وه‌ك وتمان ئه‌و پێی وابوو ئه‌و‬ ‫چه‌مكانه‌ چه‌مكی عه‌ره‌بین‌و بۆخزمه‌تی‬ ‫عرووبه‌ جه‌مكراون‪.‬‬ ‫وه‌خ��ت��ه‌ك��ارێ��ك ئ��ی��س�ل�ام ش��ه‌ری‬ ‫له‌گه‌ڵ الیه‌نێكی ت��ردا كردبێت ته‌نهاو‬ ‫ته‌نها له‌سه‌ربنه‌مای ئاین ب��ووه‌ واته‌‬ ‫ویستوویه‌تی ملكه‌چی‌و رێگری ئاینی‬ ‫ئیسالم الب��ب��ات ل��ه‌ب��ه‌رده‌م نه‌یارانیدا‬ ‫(وقاتلوا من كفر بالله‪ ،‬اغزوا وال تغلوا‬ ‫وال تغدروا‪ ،‬وال تمثلوا‪ ..‬هتد) (رواه امام‬ ‫احمد)‪ .‬لێره‌دا جه‌نگ‌و رووبه‌روونه‌وه‌ی‬ ‫ئیسالم كۆتایی دێت كه‌ ته‌ره‌فی دووه‌م‬ ‫ئاماده‌یی ده‌ربری بۆ ووتنی (ال اله اال‬ ‫الله) واته‌ ملكه‌چی بۆ خوداو قورئان‪.‬‬ ‫به‌اڵم به‌عس دژی واڵتێك جه‌نگ به‌رپا‬ ‫ده‌ك��ات ك��ه‌ ن��اوو شوناسی ئیسالمی‬ ‫له‌خۆی ده‌نێت ؟! كه‌ كۆماری ئیسالمی‬ ‫ئێرانه‌‪ ،‬بۆیه‌ به‌عس چه‌مكه‌ ئاینیه‌كان‬ ‫ده‌گ��ۆرێ��ت م��ۆرك��ی ناسیۆنالیستی‬ ‫عرووبه‌یان به‌سه‌ردا ده‌ك��ات‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫ع��ه‌ره‌ب به‌ناوی ئیسالمه‌وه‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫ئاینێكی تركردوویه‌تی وه‌ریده‌گرێت‌و‬ ‫به‌تێفكرینی ئیسالمی ناسیۆنالیستی‬ ‫ب��ه‌ع��س��ی دای��ده‌رێ��ژێ��ت��ه‌وه‌و ح��ه‌اڵڵ��ی‬ ‫ده‌كات‌و بانگه‌وازی بۆده‌كات هه‌ر به‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫چه‌مكه‌شه‌وه‌ دی��س��ان��ه‌وه‌ جه‌نگه‌كه‌ی‬ ‫خۆی له‌گه‌ڵ ئێراندا ناو ده‌بات به‌جه‌نگی‬ ‫(قادسیه‌) ‪.‬‬ ‫به‌و پێیه‌ی‪ ،‬كه‌ كوردیش نه‌ته‌وه‌یه‌‌و‬ ‫كۆمه‌ڵێكی دژی ئ��ه‌و ب��ی��رو ب��اوه‌ره‌‬ ‫ناسیۆنالیسته‌ عه‌ره‌بیه‌ نه‌یاریكردووه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ئیسالم ب��ه‌رام��ب��ه‌ر ئاینه‌كان‬ ‫ك��ردووی��ه‌ت��ی چه‌مكه‌كانی ل��ه‌ رووی‬ ‫عه‌مه‌لی‌و مێژوویه‌وه‌ چ��ۆن پراكتیك‬ ‫ك��ردووه‌ به‌هه‌مان شێوه‌ دووب��اره‌ی‬ ‫ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬چ��ون��ك��ه‌ چ��ه‌م��ك��ه‌ ئایینییه‌‬ ‫ئیسالمیه‌كان یه‌كسان ده‌بن به‌ چه‌مكه‌‬ ‫ناسیۆنالیسته‌ عه‌ره‌بیه‌كان الی به‌عس‪.‬‬ ‫بۆیه‌ زۆر به‌سانایی چۆن عه‌ربی به‌ده‌وی‬ ‫پێش ئیسالم ئافره‌تی سه‌بایا ده‌كردو‬ ‫موڵك‌و ماڵ‌و شه‌ره‌ف‌و ناموسی خێڵه‌‬ ‫نه‌یاره‌كه‌ی به‌تااڵن ده‌ك��رد‪ .‬به‌هه‌مان‬ ‫شێوه‌ هه‌مان بیرو ب��اوه‌رو ئه‌نگێزه‌ی‬ ‫به‌ده‌وی ئه‌مجار به‌ به‌كاربردنی چه‌مكه‌‬ ‫ئاینیه‌كان ناسیۆنالیزمی به‌عسی له‌گه‌ڵ‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانی ف��ارس‌و ك��وردا جێبه‌جێ‬ ‫ده‌ك��رد‪ .‬ب��ۆی��ه‌ ئ��ه‌ن��ف��ال ك��ه‌وت��ن��ه‌ ب��ه‌ر‬ ‫په‌الماری نه‌ته‌وه‌ی ك��وورده‌ له‌ الیه‌ن‬ ‫ناسیۆنالیستی به‌عسی ع��ه‌ره‌ب��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ سوودوه‌رگرتن له‌ چه‌مكی ئایینی‬ ‫ئیسالم‌و میكانیزمه‌كانی مۆدێرنه‌‪.‬‬ ‫هاوكات ده‌شێت بڵێن ئه‌و چوارچێوه‌‬ ‫ئایدیۆلۆژیه‌ی له‌به‌رده‌ستی ده‌وڵه‌تی‬ ‫ع��ێ��راق��دا ب��ووه‌ ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ل��ه‌ نێویدا‬ ‫بجوڵێته‌وه‌ ناسیۆنالیزمی عه‌ره‌بی بووه‌‬

‫ئه‌مه‌ش له‌به‌ر چه‌ند هۆكارێك له‌وان ‌ه‬ ‫پاراستنی عێراق له‌ توركیاو ئێران‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا هاوسه‌نگكردنی (س��وون��ی)‬ ‫له ‌ده‌ره‌وه‌ به‌رامبه‌ر زۆرینه‌ی (شیعه‌)‬ ‫ل��ه‌ن��اوه‌وه‌‪ .‬ج��گ��ه‌ ل��ه‌وه‌ی ل��ه ‌رووی‬ ‫رۆشنبیریه‌وه‌ (به‌ عه‌رببوون) رێگای له‬ ‫‌باری خۆجیاكردنه‌وه‌ی ناسیۆنالیزمی‬ ‫عه‌ره‌بی عێراقه‌ له‌عوسمانیه‌كان‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ل��ه‌ رووی ك��ل��ت��ووره‌وه‌ ه��او‬ ‫ئاین‌و مه‌زهه‌بن‪ ،‬به‌ پێچه‌وانه‌ی (میسر)‬ ‫كه ‌ره‌هه‌ندی ئایینیی تیایدا بڵنده‌و بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌ خۆرئاوای به ‌(ئایین) خۆی‬ ‫جیابكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌دا ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ق��س��ه‌ ل��ه‌ س��ه‌ر‬ ‫ناسیۆنالیزمی عه‌ره‌بی ده‌كه‌ین له‌عێراق‬ ‫به‌و واتایه‌ی هاوتای (عه‌ره‌بایه‌تییه‌)و له‌‬ ‫سه‌ر ده‌ستی (به‌عس) ده‌گاته‌ چڵه‌ پۆپه‌ی‬ ‫خۆسه‌پاندن ‪ 1979‬ــ ‪1988‬زاینی‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫به‌عس له‌ساڵی ‪ 1968‬به‌دواوه‌ هه‌وڵی‬ ‫سه‌ر له‌نوی داڕشتنه‌وه‌و بنیادنانه‌وه‌ی‬ ‫كولتوورو مێژووی عه‌ره‌بی داوه‌ له‬ ‫‌روانگه‌ی ئایدیای خۆیه‌وه‌‪.‬‬ ‫لێره‌وه‌ ده‌توانین قسه‌ له ‌سه‌ر ئه‌ركی‬ ‫ناسیۆنالیزمی عه‌ره‌بی(به‌عس) له‌ دوو‬ ‫ره‌هه‌نده‌وه‌ ده‌ست نیشان بكه‌ین‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ له‌به‌رئه‌وه‌ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی عێراق به‌‬ ‫ره‌س��م��ی ج��ی��اوازی��ی��ه‌ك��ان��ی ن��او خۆیی‬ ‫عێراق ده‌رك پێنه‌كردووه‌‌و نایناسێت‪،‬‬ ‫دۆخێكی كوشنده‌ی بۆ جیاوازییه‌كان‬ ‫درووست كردووه‌‪.‬‬

‫‪99‬‬

‫‪ 2‬ـ��ـ ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم ل��ه‌ ن��او ف��ه‌زای‬ ‫رۆشنبیری كۆمه‌اڵیه‌تیدا به‌ شیوه‌یه‌ك‬ ‫فۆرمی ته‌واوی پێ به‌خشیوه‌‪ ،‬لێره‌وه‌‬ ‫(ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم��ی ع��ه‌ره‌ب��ی) تۆڕێكی‬ ‫ئایدیۆلۆجی‌و یۆتۆپیه‌ بۆ به‌ستنه‌وه‌ی‬ ‫ناڕاسته‌وخۆی ئه‌ندامه‌كانی كۆمه‌ڵگا‬ ‫ب��ه‌ده‌س��ه‌اڵت��ی س��ی��اس��ی ب��ه‌ع��س��ه‌وه‌‬ ‫ه��اوك��ات ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم��ی ب��ه‌ع��س‬ ‫وێنه‌ی ئیمپریالیزم‌و زایۆنیزمی زه‌ق‬ ‫كردبووه‌وه‌ وه‌ك دوژمنێكی ده‌ره‌كی‬ ‫له‌ خۆیدا‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم وه‌ك وت��م��ان‪ ،‬ك��ه‌ ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫ب��ه‌ع��س ل��ه ‌ ن��ێ��و پ��ارادۆك��س��ێ��ك��دا‬ ‫خ��وول��ی ده‌خ��وارد‪ ،‬ل��ه الی��ه‌ك��ه‌وه‌‬ ‫ه��ه‌ل��وه‌دای گ��ه‌ی��ش��ت��ن��ی ب��ه‌ ئ��ام��ان��ج��ه‌‬ ‫ئایدیۆلۆجییه‌ ناسیۆنالیستیه‌كانی‪ ،‬كه‌‬ ‫ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان��دن��ه‌وه‌ی س��ن��ووره‌ پارچه‌‬ ‫پارچه‌كانی ع��ه‌ره‌ب‌و جێبه‌جێكردنی‬ ‫درووش��م��ی (ام��ة‌ العربیة‌ واح��دة‌‪ ،‬ذات‬ ‫الرسالة‌ خالدة‌) ب��وو‪ ،‬له ‌هه‌مان كاتدا‬ ‫م��ی��ك��ان��ی��زم��ه‌ك��ان��ی ده‌س��ت��گ��ه‌ی��ش��ت��ن به‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتی بوونی ئه‌و وه‌ك ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ته‌به‌عی‪ ،‬ده‌وڵه‌تی زلهێز‌و یارمه‌تیده‌ر‬

‫له‌درووستكردنیدا‪ ،‬رازی بوو ئامانج ‌ه‬ ‫ح��ی��زب��ی‌و ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ه‌ك��ه‌ی ته‌نهاو‬ ‫ته‌نها له‌ ناوخۆدا جێبه‌جێ بكات‪ .‬كه‌‬ ‫ئه‌وكاتیش هیچ مه‌ترسیه‌كی ك��ورد‬ ‫وات��ه‌ن��ی (ب��ۆ پ��ه‌زه‌ك��ان��ی ئ��ه‌و ن��ه‌ب��وو)‌‬ ‫ت��وان��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی زل��ه��ێ��ز ئ��ه‌م ب��ی��ره‌‬ ‫ناسیۆنالیستیه‌ی به‌عس به‌كار ببات‬ ‫ب��ۆ ش��ه‌رك��ردن ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ێ��ران��دا وه‌ك‬ ‫نه‌یارێكی گ��ه‌وره‌ی ت��ازه‌ سه‌رهه‌ڵداو‪،‬‬ ‫پاشان كۆكردنه‌وه‌ی پاڵپشتی نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫عه‌ره‌ب دژی ئێران له‌ هه‌مان كاتیشدا‬ ‫ب��ۆ ك��ه‌م��ك��ردن��ه‌وه‌و نه‌هێشتنی بیری‬ ‫ناسری میسری له‌ جیهانی عه‌ره‌بی‌و‬ ‫ع��ی��راق��دا‪ .‬وه‌خ��ت��ه‌ك��ارێ��ك��ی��ش ب��ه‌ع��س‬ ‫ویستی له‌ده‌ره‌وه‌ی سنوری عێراقه‌وه‌‬ ‫قه‌پی ئاماده‌سازی بكوتێت‌و ئامانجی‬ ‫ناسیۆنالیستی عه‌ره‌بی به‌ر‌فره‌وانكردنی‬ ‫جوگرافیای سیاسی‌و به‌خستنه‌ سه‌ری‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی ك��وێ��ت ه��ه‌ن��گ��او هه‌ڵبگرێت‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی مه‌تبوعی زلهێز ه��ه‌رزوو‬ ‫رروبه‌رووی بوویه‌وه‌ له ‌كوێ‌و چۆنی‬ ‫هێنابووه‌ سه‌ر حوكم به‌وه‌ خراپتریش‬ ‫له‌نێوی برد‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫‪An interview with Mr. Fatih Sangaoi‬‬ ‫‪holder of a master›s degree in the field‬‬ ‫‪of Anfal‬‬

‫دیدار له‌گه‌ڵ فاتح سه‌نگاوی‬ ‫ماسته‌ری هه‌یه‌ له‌ بواری ئه‌نفالدا‬

‫سازدانی‪ :‬هه‌رێم عوسمان‬

‫‪101‬‬

‫حكومه‌تی عێراقی ت��ا ئێستا داوای‬ ‫لێبوردنی نه‌كردووه‌‬ ‫حكومه‌تی عێراقی ده‌ب��ێ��ت پابه‌ندی‬ ‫قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ بێت وه‌ك جێگره‌وه‌ی‬ ‫رژێمی پێشوو‬ ‫ــ پاش تێپه‌ڕبوونی بیست‌و پێنج ساڵ‬ ‫ب��ه‌ س��ه‌ر ك��اره‌س��ات��ی ئه‌نفالدا‪ ،‬پێگه‌و‬ ‫شوێنی كه‌یسی ئه‌نفال ب��ه ب��ه‌راورد‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ک��ه‌ی��س��ه‌ک��ان��ی‌ت��ری ت��ای��ب��ه‌ت به‬ ‫کاره‌ساته‌ خوێناوییه‌کانی‌تری کورددا‬ ‫له کوێدا ده‌بینن؟ بایه‌خی ئه‌م كه‌یسه‌‬ ‫بۆ كورد له‌ چیدا ده‌بیننه‌وه‌؟‬ ‫پ��ێ��ش ئ��ه‌وه‌ی ب��اس ل��ه‌وه‌ ب��ك��ه‌ی��ن‪،‬‬ ‫ک��ه چ��ۆن مامه‌ڵه‌مان ل��ه‌گ��ه‌ڵ كه‌یسی‬ ‫جینۆسایدی به‌ ناو ئه‌نفالدا ک��ردووه‪،‬‬ ‫لێگه‌ڕێ ده‌ست بخه‌ینه‌ سه‌ر هه‌ندێک‬ ‫ك��ه‌م��ی‌و ك��ورت��ی‌ت��رم��ان‪ ،‬ك��ه‌ دواج��ار‬ ‫ره‌ن��گ��دان��ه‌وه‌ی ل��ه‌ س��ه‌ر س��ه‌رج��ه‌م‬ ‫ك��ای��ه‌ك��ان��ی‌ت��ری ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‌و ب��واری‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری‌و سیاسییماندا هه‌بووه‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ئ��ه‌و ك��ه‌م��ی‌و كورتییانه‌شه‪ ،‬که‌‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری��ی ن��ه‌رێ��ن��ی��ی ه��ه‌ب��ووه‌ بۆ‬ ‫چۆنێتیی م��ام��ه‌ڵ��ه‌ك��ردن��ی ن��ادروس��ت‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌رجه‌م كه‌یسه‌كانی‌تریش‪ ،‬له‌‬ ‫نێوانیاندا كه‌یسی ئه‌نفال به‌ هه‌موو‬ ‫ره‌هه‌نده‌ جۆراوجۆره‌كانیه‌وه‌‪ .‬به‌شێكی‬ ‫زۆری سیاسی‌و خه‌مخۆرانی كوردو‬ ‫پارته‌ كوردییه‌كان‪ ،‬هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌‬

‫به‌پێی پێویست مامه‌ڵه‌یه‌كی دروستیان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب��ی��رو ب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان‌و دی��دو‬ ‫ئایدیاكان‌و ملمالنێی سیاسی‌و كاری‬ ‫حیزبایه‌تی‌و كارگێڕی‌و ده‌وڵه‌تداریدا‬ ‫ن��ه‌ك��ردوه‌‪ ،‬ه��ه‌ر ب��ۆ ن��م��وون��ه‌‪ ،‬له‌‬ ‫سه‌ره‌تاكانی دروستبوونی شۆڕش‌و‬ ‫بزاڤی شۆڕشگێڕیی ك��ورددا‪ ،‬له‌ بری‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ته‌وزیفی فیكری‬ ‫ماركسی بكه‌ن بۆ دژایه‌تیی سته‌مكاری‬ ‫داگ��ی��رك��اران‌و خزمه‌تی دۆزی ك��ورد‪،‬‬ ‫كه‌چی زیاتر ببوونه‌ به‌رگریكارێكی‬ ‫سه‌رسه‌ختی ئه‌و بۆچوونه‌ له ‌رووی‬ ‫ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی‌و ف��ی��ك��ری��ی��ه‌وه‌و ش��ه‌ڕی‬ ‫ب��اوه‌ڕی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی خۆیانیان پێ‬ ‫ده‌كردو به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ درزو كه‌لێنی‬ ‫گ��ه‌وره‌ی��ان ده‌خسته‌ نێو كۆمه‌ڵگا‌ی‬ ‫ك��وردی��ی��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ ج��گ��ه‌ ل��ه‌وه‌ی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی ب��وون��ی ئ��ه‌م فیكره‌‪ ،‬له‌‬ ‫هه‌ندێک رووه‌وه‌ ب��ووه‌ ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫سه‌قفی خواستی سیاسییه‌كانی كورد‬ ‫تا دوای راپه‌ڕینی ‪ 1991‬له‌ ئۆتۆنۆمی‬ ‫تێپه‌ڕی نه‌كات‪ .‬دوای راپه‌ڕینیش‪ ،‬له‬ ‫‌بریی یه‌كترقبووڵكردن‌و دامه‌زراندنی‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ێ��ك��ی ن��ێ��وخ��ۆی��ی دادخ��وازو‬ ‫دی��م��وك��راس��ی‪ ،‬پ��اش ده‌ی��ان س��اڵ له‌‬ ‫چه‌رمه‌سه‌ریی‪ ،‬كه‌چی فیفتی به‌فیفتی‌و‬ ‫شه‌ڕی ناوخۆمان به‌دی هێنا‪ ،‬كه‌ تاكو‬ ‫ئێستاش پێوه‌ی ده‌ناڵێنین‌و نه‌مانتوانی‬ ‫دام‌و ده‌زگ��ای��ه‌ك��ی حكومی ب��ێ الی��ه‌ن‬ ‫به‌رپا بكه‌ین‌و هه‌نووكه‌ش له‌گه‌ڵ هه‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫قه‌یران‌و گرفتێكدا سوپاو ئاساییش‌و‬ ‫پۆلیس‌و‪ ..‬هتد‪ ،‬سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‌و كورد‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ ب��ه‌رده‌م هه‌ڕه‌شه‌‌و قه‌یرانی‬ ‫زۆر گ��ه‌وره‌‌و ت��رس��ن��اك��ه‌وه‪ ‌،‬ن��ه‌ك‬ ‫ب��وون��ی دام‌و ده‌زگ��ای��ه‌ك��ی ب��ێ الی��ه‌ن‌و‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‪ .‬ل��ه‌ ئێستاشدا درێ��ژه‌ به‌م‬ ‫جۆره‌ سیاسه‌تانه‌ ده‌درێت به‌ چه‌ندین‬ ‫شێوه‌ی جۆراوجۆر‪ .‬گرفتی حیزبایه‌تیی‬ ‫ك��ه‌ل��ێ��ن��دارو ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی حیزبی‌و‬ ‫شه‌خسیی به‌رته‌سك‌و مۆنۆپۆڵكردنی‬ ‫داهاته‌كانی كوردستان بۆ ئه‌و بازنانه‌‬ ‫له‌ هه‌ر كاتێكدا مه‌ترسییه‌كی گه‌وره‌یه‌‌و‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌ له‌ ب��وون‌و كیانمان ده‌ك��ات‌و‬ ‫چ��اوه‌ڕێ��ی ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌وه‌ی گ��ه‌وره‌ی لێ‬ ‫ده‌كرێت‪ .‬هه‌ر بۆ نموونه‌ بزانه‌ مه‌سه‌له‌‬ ‫چاره‌نووسسازو نیشتمانییه‌كانی وه‌كو‬ ‫ن��ووس��ی��ن��ه‌وه‌ی ده‌س��ت��وورو داه��ات��ی‬ ‫ن��ه‌وت‌و ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی‬ ‫دام‌و ده‌زگ��اك��ان��ی ح��ك��وم��ه‌ت چ��ۆن‌و‬ ‫ب��ه ‌چ پ��ێ��وه‌رێ��ك ب��ه‌ڕێ��وه‌ ده‌ب��رێ��ن‌و‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتیان له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت؟ هه‌ر‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ باسی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و چۆنێتیی‬ ‫به‌شداریكردنی پارته‌ سیاسییه‌كاندا‬ ‫ی��ه‌ك��س��ه‌ر م��ۆت��ه‌ك��ه‌ی ت��رس‌و یه‌كتر‬ ‫ق��ب��ووڵ ن��ه‌ك��ردن یه‌خه‌مان ده‌گ��رێ��ت‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ به‌شێكه‌ له‌و واقعه‌ی تێیدا ده‌ژین‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ هه‌ڵسوكه‌وت‌و تێگه‌یشتنی‬ ‫ئێمه‌ بێت بۆ ئه‌و بابه‌ته‌ هه‌ستیارانه‌‪،‬‬ ‫بێگومان بۆ ئه‌وانی‌تریش بێ كه‌می‌و‬ ‫كورتیی زه‌ق‌و به‌رچاو نابێت‪ ،‬یه‌كێك له‌و‬

‫كه‌یسانه‌ ئه‌نفاله‌‪ ،‬كه‌ هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاو ‌ه‬ ‫ك��ه‌م��ت��ه‌رخ��ه‌م ب��ووی��ن ل��ه‌ ئ��اس��ت��ی��داو‬ ‫سه‌رده‌مه‌ سه‌ره‌تاكان بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫حیزبی ده‌قۆسترانه‌وه‌‌و نه‌ك خه‌ڵكی‌تر‪،‬‬ ‫ب��ه‌ڵ��ك��و خ��ۆش��م��ان وه‌ك پ��ێ��وی��س��ت‬ ‫هه‌ستمان به‌ گه‌وره‌یی‌و مه‌ترسیداری‬ ‫ئه‌و كه‌یسه‌ نه‌كردبوو‪ .‬پاش تێپه‌ڕینی‬ ‫زیاتر له‌ پانزه‌ ساڵ‪ ،‬كه‌مترین شت بۆ‬ ‫كه‌یسی ئه‌نفال‌و كه‌س‌و كاره‌كانیان كرا‪،‬‬ ‫به‌اڵم وا چاره‌كه‌ سه‌ده‌یه‌ك تێده‌په‌ڕێت‪،‬‬ ‫كه‌چی ئێمه‌ هێشتا ل��ه‌ س��ه‌ره‌ت��ادای��ن‪.‬‬ ‫چه‌ند ساڵێكه‌ ه��ه‌وڵ��ی ب��اش هه‌یه‌ بۆ‬ ‫ئ��ه‌و ك��ه‌ی��س��ه‌‪ ،‬ه��ه‌ر چ��ه‌ن��ده‌ ل��ه‌ ئاست‬ ‫چاوه‌ڕوانی‌و گه‌وره‌یی كه‌یسه‌كه‌دا نییه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر له‌ بڕینه‌وه‌ی مووچه‌‌و دابینكردنی‬ ‫زه‌وی‌و خ��ان��ووب��ه‌ره‌ ب��ۆ ب��ه‌ش��ێ��ك له‌‬ ‫كه‌س‌و كاری ئه‌نفالكراوه‌كان‌‪ ،‬تا گرتنی‬ ‫چه‌ند كۆنگره‌‌و كۆنفراسێك له‌ نێوه‌وه‌‌و‬ ‫ده‌ره‌وه‌‌و ئ��ه‌ن��ج��ام��دان��ی ئ��ام��ارێ��ك‌و‬ ‫دروستكردنی مۆنۆمێنت‪ ..‬هتد‪ .‬كه‌یسی‬ ‫جینۆسایدی ئه‌نفال‌و له‌ نێویدا هه‌ڵه‌بجه‌‬ ‫ده‌بێت یه‌كه‌مین‌و گه‌وره‌ترین كه‌یس‬ ‫بن‪ ،‬كه‌ كاریان له‌ سه‌ر بكرێت به‌ره‌و‬ ‫پێشبردنی‌و ب��ه‌ وری��ای��ی‌و زانستیانه‌‬ ‫م��ام��ه‌ڵ��ه‌ك��ردن ل��ه‌گ��ه‌ڵ��ی��دا ده‌ب��ێ��ت��ه‌ هۆی‬ ‫خزمه‌تێكی گ��ه‌وره‌ به‌ دۆزی ك��وردو‬ ‫ك��ه‌س‌و ك��اری ئه‌نفالكراوان‌و چه‌ندین‬ ‫جێ كه‌وته‌ی گرنگی‌تر‪ .‬له‌وانه‌ پێكهێنانی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت‌و داب��ی��ن��ك��ردن��ی ج��ۆرێ��ك له‌‬ ‫ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی بۆ گه‌لی كوردستان‪.‬‬

‫‪103‬‬

‫ــ ده‌سه‌اڵتی ك��وردی به‌ گشتی چیی‬ ‫ك��ردووه‌و چ��ی��ی ن��ه‌ک��ردووه‌ ب��ۆ ئ��ه‌و‬ ‫كه‌یسه‪ ،‬یان ده‌بوو چی بكات؟‬ ‫ناكرێت هه‌ندێک له‌و شتانه‌ی كراوه‌‪،‬‬ ‫نادیده‌ی بگرین‪ ،‬كه‌ ئاماژه‌مان پێیدا‪،‬‬ ‫به‌اڵم زۆر كه‌م كراوه‌‌و ده‌بوو زۆرتر‬ ‫بكرێت ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ه‌راوردی كه‌ین به‌و‬ ‫تواناو ئیمكانیاتانه‌ی له‌به‌رده‌ستدان‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی نه‌كراوه‌ زۆرن له‌وانه‌‪:‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬پ��ی��اده‌ن��ه‌ك��ردن��ی دادگ��ه‌ری��ی‬ ‫راگوزه‌ریی‪ ،‬كه‌ پێویست بوو ئه‌نجام‬ ‫بدرایه‌و له‌م خااڵنه‌دا خۆی ده‌بینێته‌وه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ــ گ��ه‌ڕان به‌ دوای راستییه‌كاندا له‌‬ ‫رێی لیژنه‌ی نێوخۆیی‌و نێوده‌وڵه‌تیی‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ دادگ��ای��ی��ك��ردن��ی ت��اوان��ب��اران له‌‬ ‫رێگه‌ی دادگای تاوانه‌كانه‌وه‌ به جۆری‬ ‫نیشتمانی‌و نێوده‌وڵه‌تی‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ ق��ه‌ره‌ب��ووی م��ادی‌و مه‌عنه‌ویی‬ ‫قوربانییان‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ��ـ چاكسازیكردن ل��ه دام‌و ده‌زگ��ا‬ ‫ره‌سمی‌و یاساییه‌كان‌و رێگری کردن‬ ‫ل��ه‌‌وه‌ی تاوانباران پله‌و پایه‌ی گشتی‬ ‫وه‌ربگرن‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ��ـ دروس��ت��ك��ردن��ی م��ۆن��ۆم��ێ��ن��ت بۆ‬ ‫قوربانیان له‌ پێناو زیندوو راگرتنی له‌‬ ‫یاده‌وه‌ریی گشتیدا‪.‬‬ ‫‪٦‬ــ پێكهێنانی لیژنه‌ی ئاشته‌وایی بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ت��اوان��ب��ار دان ب��ه‌ تاوانه‌كه‌یدا‬ ‫بنێت‌و قوربانیش لێی خۆش بێت‪.‬‬

‫‪٧‬ــ ده‌ركردنی لێبوردنی گشتی‪ ،‬یان‬ ‫تایبه‌تی‪ ،‬بۆ ئه‌وانه‌ی تاوانیان ئه‌نجام‬ ‫ن��ه‌داوه‌ بۆ ئ��ه‌وه‌ی هه‌لی چوونه‌ نێو‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی نوێیان هه‌بێت‌و ئه‌نجامدانی‬ ‫ئاشته‌وایی نیشتمانی بۆ چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫ناكۆكییه‌ جۆراوجۆره‌كانی نێوكۆمه‌ڵگا‪-‬‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‪ ،‬ئایینی‪ ،‬تایفی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫كه‌ هه‌ندێكی بوونێكی وه‌ه��ای نییه‌ له‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬به‌ئه‌رشیفكردن‌و دامه‌زراندنی‬ ‫سه‌نته‌رو ده‌زگایه‌كی كاراو كاریگه‌ری‬ ‫پشت ئ��ه‌س��ت��وور ب��ه‌ هاوكارییه‌كانی‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت‪ ،‬ك��ه‌ چ��ه‌ن��دی��ن ت��وێ��ژه‌رو‬ ‫رۆژن��ام��ه‌ن��ووس‌و پسپۆڕی ج��ی��اوازو‬ ‫تایبه‌تمه‌ند كاری تێدا بكه‌ن‌و له‌گه‌ڵیدا‬ ‫ب��ره‌و ب��درێ��ت ب��ه‌ م��ۆن��ۆم��ێ��ن��ت��ه‌ك��ان‌و‬ ‫ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��دك��ردن��ی ب��ه‌و ك��ه‌ره‌س��ت��ه‌‌و‬ ‫ب��اب��ه‌ت‌و ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ ج��ۆراوج��ۆران��ه‌ی‬ ‫خزمه‌ت به‌ ناساندنی ئه‌نفال ده‌كه‌ن له‌‬ ‫سه‌ر ئاستی نێوخۆو ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ه‌م‪ :‬ئ��ه‌ن��ج��ام��دان��ی ف��ی��ل��م‌و ك��اری‬ ‫جۆراوجۆریی هونه‌ریی بۆ ناساندنی‬ ‫زیاتری دۆزه‌ك��ه‌ به‌ جیهان‌و ناوه‌نده‌‬ ‫جۆراوجۆره‌كان‌و وه‌رگێڕان كاره‌كان‬ ‫بۆ زمانه‌ زیندووه‌كانی جیهان‪.‬‬ ‫چ��واره‌م‪ :‬بنیاتنانی دام‌و ده‌زگ��ای‬ ‫سه‌ربه‌خۆو مافخوازو باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫دادوه‌ری��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و‬ ‫ده‌سته‌به‌ركردنی ماف‌و ئازادییه‌كان‌و‬ ‫به‌رنامه‌ڕێژی بۆ بنیاتنانی تاكی به‌هێزو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫ته‌ندروست‪ ،‬به‌تایبه‌ت بۆ كه‌س‌و كاریی‬ ‫قوربانییان‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ :‬داوای لێبوردن‌و لێخۆشبون له‬ ‫‌الیه‌ن حكومه‌تی ئێستای عێراقه‌وه‌ به‌و‬ ‫پێیه‌ی میراتگری حكومه‌تی پێشووه‌و‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش عورفێكی ره‌چ��اوك��راوه‌ له‌‬ ‫جیهانداو قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی مادی‌و‬ ‫مه‌عنه‌وی كه‌س‌و كارو زیان لێكه‌وتوانی‬ ‫ئه‌م كاره‌ساته‌‪.‬‬ ‫ــ به‌ جینۆساید ناساندنی ئه‌م كاره‌سات ‌ه‬ ‫چ بایه‌خێكی سیاسی‌و ستراتیژیی بۆ‬ ‫كێشه‌ی گه‌لی كورد هه‌یه‌؟‬ ‫ب��ه‌ ج��ی��ن��ۆس��ای��د ن��اس��ان��دن��ی ئ��ه‌م‬ ‫كه‌یسه‌ زۆر گرنگه‌ ل��ه‌ س��ه‌ر ئاستی‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‌و ن��ه‌ت��ه‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان‬ ‫بۆ داه��ات��ووی دۆزی ك��وردو ت��ه‌واوی‬ ‫مافه‌كانی‪ ،‬كه‌ ده‌كرێت به‌ چه‌ندین رێ‌و‬ ‫شوێنی جیاوازو به‌شداریی حكومه‌ت‌و‬ ‫رێ��ك��خ��راوو ك��ه‌س��ای��ه‌ت��ی��ی��ه‌ زان��س��ت��ی‌و‬ ‫سیاسی‌و رۆشنبیرییه‌كان‌و دام‌و ده‌زگا‬ ‫جۆراوجۆره‌كان له‌ نێوخۆو ده‌ره‌وه‌دا‬ ‫ك��اری بۆ بكرێت‪ ،‬له‌م رووه‌وه‌ ئێستا‬ ‫سه‌ره‌تایه‌كی ب��اش‌و هیوا به‌خش له‌‬ ‫ئارادایه‌‪.‬‬ ‫ــ وه‌ك له‌ میدیاكانه‌وه‌ باس ده‌كرێت‌و‬ ‫ب�ڵاوك��راوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬كه‌ گوایه‌ په‌رله‌مانی‬ ‫سوید‌و ‌بریتانیا كاره‌ساتی ئه‌نفال‌و‬

‫هه‌ڵه‌بجه‌یان به‌ جینۆساید ناساندووه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم بۆچوونێكی دی هه‌یه‌‪ ،‬ده‌ڵێت‬ ‫نه‌خێر به‌ جینۆساید نه‌ناسێنراوه‌؟‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی م��ن ت��ێ��گ��ه‌ی��ش��ت��ووم ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ی س��وی��دی ‪2012/12/5‬‬ ‫ئه‌نجام درا‪ ،‬ناتوانرێت پێی بگوترێت‬ ‫به‌ جینۆساید ناساندن‌و له‌م باره‌یه‌وه‌‬ ‫گوێبیستی چه‌ند لێدوانێكی دژ به‌یه‌ك‌و‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر ب��ووی��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ی ب��ه‌ری��ت��ان��ی��ا ل��ه‌ دانیشتنی‬ ‫رۆژی ‪2013-2-28‬دا تاوانه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵكوژی دژی گه‌لی كوردستان‬ ‫ب��ه‌ ت��اوان��ی جینۆساید ن��اس��ان��د‪ ،‬ئ��ه‌وه‌‬ ‫بوو سه‌رۆكی حكومه‌ت‌و په‌رله‌مانی‬ ‫كوردستانیش سوپاسی په‌رله‌مانی‬ ‫بریتانیایان كردو به ‌ره‌سمیش داوا له‌‬ ‫حكومه‌تی بریتانیا كرا‪ ،‬كه‌ تاوانه‌كانی دژ‬ ‫به‌ گه‌لی كوردستان به‌ تاوانی جینۆساید‬ ‫بناسێنێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش دوای به ‌جینۆساید‬ ‫ناساندنی له ‌الیه‌ن په‌ڕله‌مانه‌وه‌‪ .‬دیاره‌‬ ‫ئه‌م هه‌نگاوه‌‌و هه‌نگاوه‌ هاوشێوه‌كانی‬ ‫گرنگی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ــ ئایا له‌ عێراقدا به‌ شێوه‌ی یاسایی‬ ‫ئ��ه‌ن��ف��ال‌و ه��ه‌ڵ��ه‌ب��ج��ه‌ ب��ه‌ ج��ی��ن��ۆس��ای��د‬ ‫ن��اس��ێ��ن��راوه‌؟ ب��ه‌ وات��ا‪ ،‬چ ل��ه‌ الی��ه‌ن‬ ‫په‌رله‌مان‌و حكومه‌تی فیدراڵه‌وه‌؟‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی من ئ��اگ��ادارم ئ��ه‌و كه‌یسه‌ له‬

‫‪105‬‬

‫‌الیه‌ن دادگای بااڵی تاوانه‌كانی عێراقه‌و ‌ه‬ ‫له ‪٢٠٠٧/٦/٤‬و په‌ڕله‌مانی عێراق له‌‬ ‫‪ ٢٠٠٨/٤/١٤‬به جینۆساید ناسێندراوه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ت��ا‌ك��و ه��ه‌ن��ووك��ه‌ ح��ك��وم��ه‌ت��ی‬ ‫عێراقی داوای لێبوردنی نه‌كردووه‌‌و‬ ‫ئ��ام��اده‌ ن��ه‌ب��ووه‌ پابه‌ندێتی خ��ۆی بۆ‬ ‫شوێنه‌واره‌كانی ئ��ه‌و جینۆسایده‌ له‌‬ ‫رووی مادی‌و مه‌عنه‌وییه‌وه‌ ده‌ربڕێت‪.‬‬ ‫ــ كێ ده‌بێت ق��ه‌ره‌ب��ووی قوربانییان‬ ‫بكاته‌وه‌‪ ،‬حكومه‌تی كوردستان‪ ،‬یان‬ ‫حكومه‌تی فیدرال؟ به‌ واتا حكومه‌تی‬ ‫ك��وردی ده‌بێت مووچه‌و خانوو بداته‌‬ ‫كه‌سوكاری قوربانییان‪ ،‬یان حكومه‌تی‬ ‫عێراقی بیدات؟‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌ڵه‌ نه‌بم حكومه‌تی عێراقی‬ ‫ده‌بێت پابه‌ندی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ بێت‬ ‫وه‌ك��و جێگره‌وه‌ی رژێمی پێشوو‪ ،‬له‌‬ ‫هه‌مان كاتدا هه‌رێمیش ده‌بێت پابه‌ند بێت‬ ‫به‌پێی چه‌ندین ئیلتیزاماتی جۆراوجۆرو‬ ‫ئه‌وه‌شی‪ ،‬كه‌ هه‌رێم كردوویه‌تی شتێكی‬ ‫یه‌كجار كه‌مه‌‪ ،‬به‌ تایبه‌تی هه‌ندێک شت‬ ‫ق��ه‌ره‌ب��ووك��ردن��ه‌وه‌ی ه��ه‌ر نییه‌ وه‌ك��و‬ ‫له‌ده‌ستدانی ئازیزان‌و باری مه‌عنه‌ویی‬ ‫ك��ه‌س��ه‌ك��ان‪ .‬ك��ه‌وات��ه‌ ده‌ب��ێ��ت هه‌ندێک‬ ‫ك��اری‌ت��ری گ��ه‌وره‌‌و ب��ه‌رچ��او ئه‌نجام‬ ‫ب��درێ��ت ب��ۆ س��ووك��ت��رك��ردن��ی الی��ه‌ن��ی‬ ‫مه‌عنه‌وی ئه‌و خه‌ڵكه‌‪.‬‬

‫ـ��ـ ح��ك��وم��ه‌ت��ی ك��وردس��ت��ان ب��ه‌ چ‬ ‫میكانیزمێكی گونجاو ده‌توانێت له‌سه‌ر‬ ‫ئاستی عێراق‌و نێوده‌وڵه‌تیدا ك��ار بۆ‬ ‫قه‌ره‌بووكرنه‌وه‌ی كه‌سوكاری ئه‌نفال‌و‬ ‫هه‌ڵه‌بجه‌ بكات؟‬ ‫ئه‌و هه‌نگاوانه‌ی‪ ،‬كه‌ ئاماژه‌مان پێیدا‪،‬‬ ‫كه‌ حكومه‌تی هه‌رێم ده‌بێت بیكات‌و‬ ‫ن��ه‌ی��ك��ردووه‌‪ ،‬ه��ه‌ن��گ��اوی دروس��ت��ن بۆ‬ ‫ئ��ه‌و ق��ه‌ره‌ب��ووك��ردن��ه‌وه‌ی��ه‌‪ .‬ه��ه‌ر له‌‬ ‫دادگه‌ریی راگوزه‌رییه‌وه‌ بۆ هه‌ندێک‬ ‫خزمه‌تگوزاریی مه‌عنه‌وی‌و ده‌روونی‪،‬‬ ‫گرتنی كۆنگره‌ی جیدی‌و كاراكردن‌و‬ ‫به‌ره‌و پێشبردنی له‌ ده‌ره‌وه‌و پێ داگری‬ ‫له‌ ئاستی عێراق‪ ،‬میكانیزمی گونجاون‌و‬ ‫به‌ ئه‌رشیفكردن‌و گرنگی دان به‌ فیلم‬ ‫سازیی له‌ ئاستی هۆڵیوودو سینه‌ما‬ ‫جیهانیه‌كاندا گرنگییه‌كی زۆری هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم سوككردن‌و گاڵته‌ جاڕییه‌كانی‬ ‫درام��ای ك��وردی بێ به‌هاكردنی ئه‌و‬ ‫كه‌یسه‌یه‌‪ ،‬پاره‌ خ��واردن به‌ ناوی ئه‌م‬ ‫ك��ه‌ی��س��ان��ه‌وه‌ ت��اوان��ێ��ك��ی‌ت��ره‌و خ��ۆم��ان‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام��ی ده‌ده‌ی��ن‌و ل��ه‌ چڵێسی‌و‬ ‫سووكی‌و ریسوایی‌و بێ به‌هاكردنی‬ ‫خۆمان‌و دۆزه‌ك��ه‌م��ان شتێكی‌تری لێ‬ ‫ناخوێندرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ــ له‌ كۆتا پرسیارماندا ده‌مانه‌وێت‬ ‫بزانین‪ ،‬بۆ خۆتان چ زیادكراوێكتان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ به‌التانه‌وه‌ گرنگ بێت له‌ پاش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫تێپه‌ڕبوونی بیست‌و پێنج ساڵ به‌ سه‌ر‬ ‫ئه‌نفالدا بیڵێن؟‬ ‫به‌المه‌وه‌ گرنگه‌ ده‌زگایه‌كی دوور ل ‌ه‬ ‫حیزب‌و پاڵپشتی ك��راو دابمه‌زرێت‌و‬ ‫زۆرت��ری��ن ت��وێ��ژه‌ری ف��ره‌ پسپۆڕی‌و‬ ‫كارای بواری ئه‌نفال‌و رۆژنامه‌نووس‌و‬ ‫راگه‌یاندنكار‌و ئه‌رشیف سازو یاسایی‬ ‫ت��ێ��دا ك��ۆب��ك��رێ��ت��ه‌وه‌‌و ده‌س��ت��ك��راوه‌ بن‬ ‫زان��س��ت��ی��ان��ه‌ ب��ه‌دواداچ��وون��ی كه‌یسی‬

‫كۆمه‌ڵكوژی‌و جینۆسایدی ئه‌نفال‌و‬ ‫كه‌س‌و كاریان بكه‌ن‌و كاری پێویست‌و‬ ‫شیاوی بۆ ئه‌نجام ب��ده‌ن له‌ چه‌ندین‌‬ ‫ب��وار‌و ره‌ه��ه‌ن��دی ج��ی��اوازو ل��ه‌ سه‌ر‬ ‫چه‌ندین ئاستی ناوخۆیی‌و ده‌ره‌ك��ی‌و‬ ‫بۆ خستنه‌ڕووی باشترین پێشنیارو‬ ‫خزمه‌تگوزاری به‌م دۆزه‌‌و دیاریكردنی‬ ‫هه‌موو ئه‌و كاریگه‌رییانه‌ی دروستی‬ ‫كردووه‌‌و هه‌موو ئه‌و كارانه‌ی پێویسته‌‬ ‫له‌ ئێستاو داهاتوودا ئه‌نجامی بده‌ین‪.‬‬

‫‪107‬‬

‫ئەحمەد محەمەد‪،‬‬ ‫خەڵكی كوردستان موسڵمانن‪ ،‬بەاڵم باوەڕیان بە‬ ‫حزبی كوردی ئیسالمی نییە‪.‬‬

‫نووسەر‌و شارەزا لە كاروباری ئیسالمی سیاسی‬

‫‪The people of Kurdistan are Muslims, but they do‬‬ ‫‪not believe in Kurdish Islamic party‬‬

‫دیدار‪ :‬ئەنوەر حسێن ــ بازگر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫(ئۆلیڤەر روا) ش��ارەزا‌و پسپۆڕ لە‬ ‫بواری سیاسی‪ ،‬سەبارەت بە ئاڵوگۆڕی‬ ‫واڵتانی عەرەبی‌و ناوچەكە پێی وایە‪،‬‬ ‫ئ��ەوە بە هۆی ئیسالمییەكانەوە نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو ب��ە ه��ۆی دیموكراسییەوەیە‌و‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ ‌:‬دەب��ێ‌ ئیتر ب��اس ل��ە پۆست‬ ‫ئوسوڵی ئیسالمی بكەین؟‬ ‫ــ بۆچوونه‌كەی ئولیڤەر زۆر راستە‪،‬‬ ‫هەر چۆن شارستانیەت لەگەڵ خۆیدا‬ ‫ب��ە ه��ەم��وو باشییه‌كانییەوە هەندێك‬ ‫سلبیاتی هەیە وەك پچڕاندنی پەیوەندییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‌و شوێن گرتنەوەی‬ ‫مرۆڤ لەالیەن ئامێرەوەو پیسكردنی‬ ‫ژینگە‪ .‬ئ��اواش دیموكراسییەت زۆر‬ ‫ج��ار ئ��ەگ��ەر ب��ە وری��ای��ی��ەوە مامەڵەی‬ ‫لەگەڵ نەكرا ئەوا نەهامەتی بە دوای‬ ‫خۆیدا ئەهێنێ‪ ،‬بە تایبەتی لە واڵتانی‬ ‫دواك��ەوت��وون‌و حیزبە ئیسالمییەكان‬ ‫ت��ی��ای��ان��دا زۆرو زاڵ��ن وەك ئ��ەم��ەی‬ ‫ئێستا ب��ە س��ەر هەندێك ل��ە واڵت��ان��ی‬ ‫عەرەبدا دێت‪ .‬نەهامەتییەكە لەوە دایە‬ ‫ئیسالمی سیاسی‪ ،‬كە دیموكراتیەتیك‬ ‫دەك��ات��ە پ��ەی��ژەو پ��ێ��دا س��ەر دەك��ەوێ‬ ‫ب��ۆ س��ەر ت��رۆپ��ك��ی دەس��ەاڵت كەچی‬ ‫خ��ۆی ن��ە ب��اوەڕی ب��ە دیموكراسیەت‬ ‫ه��ەی��ە‌و ن��ە دی��م��وك��راس��ی��ان��ەش لەگەڵ‬ ‫دەوروب��ەرەك��ەی��دا پێڕەو دەك��ات‪ .‬بۆیە‬ ‫من هه‌رگیز لەو ب��ڕوای��ەدا نیم پۆست‬ ‫ئسوڵی ئیسالمی بگۆڕێت بۆ پۆست‬

‫مۆدێرن‌و لەو ئاستەدا مامەڵە بكات‪.‬‬ ‫الی ئ��ی��س�لام ه��ی��چ دەس��ت��ورێ��ك بۆ‬ ‫بەڕێوەبردنی كۆمەڵگا شوێنی قورئان‬ ‫ن��اگ��رێ��ت��ەوە ل��ە قورئانیشدا ه��ات��ووە‪،‬‬ ‫ك��ە (خ��وا خ��ۆی رسقی ه��ەر كەسێك‬ ‫ب��دات ئ��ەی��دات بەبێ‌ ح��س��اب) كەواتە‬ ‫پێوانەكانی خ��اوەن��دارێ��ت��ی‌و ه��ەوڵ‌و‬ ‫تەقەالی خەڵكان هەمووی بەندە بەبێ‌‬ ‫دەسەاڵتی‌و ناتوانایی مرۆڤەوەو لە ژێر‬ ‫دەسەاڵتی كەسدا نییە خوا نەبێت بۆ‬ ‫خۆشگوزەرانی خەڵكی بە دەست كەس‬ ‫نییە ن��ە ی��اس��اك��ان‌و نەحكومەتەكان‪.‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل��ە رەخ��ن��ەك��ان��ی دەرب��ارەی‬ ‫ئ��اب��ووری ئ��ی��س�لام ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ك��ە خ��وا‬ ‫مرۆڤی دەستكراوە ك��ردووە ل��ەوەی‪،‬‬ ‫كە چەند بە دەست ئەهێنی ئەوانەش‪،‬‬ ‫كە خاوەندارێتی زۆربەی داهاتەكان‌و‬ ‫سامانەكان ئەگرنە دەس��ت كەسانی‬ ‫دیكتاتۆرو زۆردار دەرئەچن‪ .‬ئەمە لە‬ ‫الی��ەك دووری��ان ئەخاتەوە لە فكری‬ ‫دیموكراسی‌و لە الیەكی تریش ئازادییە‬ ‫تاكەكانت لێ‌ زەوت دەكات‪ ،‬ئەگەر لە‬ ‫سەر پەیڕەوی ئاینی ئیسالم نەڕۆیشتی‬ ‫ئ��ەوا ب��ە ك��اف��ر ل��ە ق��ەڵ��ەم ئ��ەدرێ��ی��ت‌و‬ ‫بێبەری ئەبیت لە زۆر مافەكانی ژیان‪.‬‬ ‫ب��ەالی ئیسالمییەكانەوە ت��ۆ ب��ە زۆر‬ ‫بیركردنەوەیەكت سەپێنراوە بە سەرا‪،‬‬ ‫كە نە بۆت هەیە موناقەشەی بكەیت‌و‬ ‫نە بۆت هەیە لێی ال بدەیت‌و نە بۆت‬ ‫هەیە بە جۆرێكی تر بیر بكەیتەوە‪ .‬بۆیە‬

‫‪109‬‬

‫ئەگەر دیموكراسیەت فاكتەرێك بێت‬ ‫هەرچەندە بە الی منەوە فاكتەرێكی‬ ‫الوازە بۆ هەڵسانی كودەتاكان بەاڵم‬ ‫فاكتەرێكی گ��ەورەی��ە ب��ۆ ك��ردن��ە ملی‬ ‫ت��ەوق��ێ��ك��ی گ��ەورە‌و دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫دیكتاتۆریەتێكی ئیسالمی‪ ،‬كە هیچی‬ ‫كەمتر نییە لە دیكتاتۆریەتی حكومەتە‬ ‫رووخ��اوەك��ان پێش رووخ��ان��ی��ان‪ .‬لە‬ ‫هەمان كاتیشدا ناتوانین هەمووخەتاكان‬ ‫بخەینە ئەستۆی دیموكراسی‪ .‬ماوەیەك‬ ‫لەمەوبەر نووسەرێكی عەرەبی (كریم‬ ‫مروە) لە باسێكدا دەربارەی (بەهاری‬ ‫ع��ەرەب��ی)‪ ،‬ك��ە ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی ب��ۆ منی‬ ‫ناردبوو باسی لەوە ئەكرد‪ ،‬كە هۆكاری‬ ‫ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی بریتییە ل��ە داوای‬ ‫خەڵكی بۆ نان‌و ئازادی‪ .‬من لە وەاڵمدا‬ ‫بۆم نووسیوە‪ ،‬كە راستە ئەو دووانە‬ ‫دوو فاكتەری سەرەكین بەاڵم فاكتەری‬ ‫تر هەن‪ ،‬كە هیچیان لەو دووانە كەمتر‬ ‫نییە لەوانەش بارودۆخی نێو دەوڵەتی‌و‬ ‫پشتیوانی رۆژئ��اواو ه��ان��دان‌و ئاگر‬ ‫خۆشكردنی‪ .‬نموونەمان لە سەر ئەمانە‬ ‫زۆرە لە تونس ن��ان‌و ئ��ازادی نەبوو‪،‬‬ ‫لە میسریش نە نان هەبوو نە ئازادی‪.‬‬ ‫لە سوریاش هیچیان نییە‪ .‬لە لیبیا نان‬ ‫هەبوو‪ ،‬بەاڵم ئازادی نەبوو‪ .‬ئەی خۆ لە‬ ‫لوبنانیش نان نییە‌و ئازادی تا رادەیەك‬ ‫باشترە‪ .‬لە كوێت نان هەیە ئازادی نییە‪.‬‬ ‫لە سعودیە نان هەیە ئازادی نییە‪ .‬ئەی‬ ‫بۆچی لەم واڵتانەی تر بەهاری عەرەبی‬

‫نییە‪ ،‬پ��اش ئ��ەوە خ��ۆ ن��ەب��ون��ی ن��ان‌و‬ ‫ئازادی لە لیبیا‌و تونس میسر‌و سوریا‬ ‫لەم یەك دوو ساڵەی دواییدا رووی‬ ‫ن��ەداوەو دەی��ان ساڵە ئەمە وەزعیان‬ ‫بووە ئەی بۆچی ئەم شۆڕشانە پێنج‬ ‫شەش ساڵ لەمەوبەر رووی��ان نەدا؟‬ ‫جگە ل��ەوەش لە هەموو ئەو واڵتانەدا‬ ‫ن��اڕەزای دەرب��ڕی��ن‌و چ��وون��ە س��ەر‬ ‫جادەو هاواری بڕوخێت قەدەغە بووەو‬ ‫نزمترین ئاستی دیموكراسی نەبووەو‬ ‫ئ��ەوان��ە ب��ە زۆری خ��ۆی��ان هاتوونەتە‬ ‫سەر جادەو زۆریشیان لێكوژراوە تا‬ ‫راكانیان دەربڕن‌و بەرجەستەی بكەن‪.‬‬ ‫كەواتە دیموكراسیەت لە ئارایە نەبووە‬ ‫ت��ا ئ��ەوان��ە ب��ە ه��ۆی��ەوە رای خ��ۆی��ان‬ ‫دەرب��ڕن‌و حوكومەتەكانیان بە هات‌و‬ ‫هاوار بڕوخێنن‪ .‬بەاڵم ئەمان ئەوانەی‬ ‫كە چوونەتە سەر جادەكە بریتیی بوون‬ ‫لە چەپ‌و نەتەوەیی‌و ئیسالمی‌و دەیان‬ ‫كوتلەی راپەڕیوی‌تر‌و گەنجان بووە‪،‬‬ ‫كە رۆلێكی ئیجگار گەورەیان بینیوە‬ ‫بەاڵم حیزبە ئیسالمییەكان سوودیان‬ ‫لەو دیموكراسیە وەرگرتووە بۆ گرتنە‬ ‫دەستی دەس��ەاڵت‪ .‬ئەو فاكتەرەی‪ ،‬كە‬ ‫زۆر بەهێزە بۆ كودەتاكان دەستێكی‬ ‫دەرەكییە‪ ،‬كە دەستی رۆژئ��اواو واڵتە‬ ‫زلهێزەكانە‪ ،‬كە لە سەریان هەڵئەدەنێ‌‪.‬‬ ‫لە لیبیا حاڵ گەیشتە ئ��ەوەی ناتۆ بە‬ ‫فڕۆكەی جەنگیی پشتی جەنگاوەرەكانی‬ ‫گ��رت‪ .‬زۆر ج��اری��ش بەڵێنێكی ئ��ەوان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫بەسە بۆ خۆڕاگرتن‌و بەردەوام بوون‬ ‫تا سەركەوتن‪ .‬رەنگە هەبێت بپرسێت‬ ‫ئەمریكاو رۆژئ��اوا مەبەستیان لەوە‬ ‫چییە‪ ،‬كە ئەو كودەتایانە سەربگرن‪،‬‬ ‫پێش وەختیش ئەزانن كە ئەگەری ئەوە‬ ‫هەیە حیزبە ئیسالمییەكان گ��رەوی‬ ‫گرتنە دەستی دەسەاڵت لە هەندیك لەو‬ ‫واڵت��ان��ەدا ئەبەنەوە پاش رووخاندنی‬ ‫حكومەتە كۆنەكان‪ ،‬تا كۆتای ساڵەكانی‬ ‫ح��ەف��ت��اك��ان دوژم��ن��ی س��ەرس��ەخ��ت��ی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��او واڵت��ە ئ��ی��م��پ��ری��ال��ی��ی��ەك��ان‬ ‫س��ۆڤ��ی��ەت‌و چ��ەپ��ەك��ان ب��وون‪ .‬دوای‬ ‫ئەوەی ئەو ترسەیان لە كۆڵ بووەوە‬ ‫ئیسالم بە پلەی دوای ئەوان ترسناكە‬ ‫لە سەر بەرژەوەندییەكانیان لە تەواوی‬ ‫ن��اوچ��ە ع��ەرەب��ی��ی��ەك��ان‌و رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ناوەڕاستدا‪ .‬رۆژئاوا چیتر باوەڕی بە‬ ‫دۆستایەتی‌و كلكەلەقێی سەركردەكانی‬ ‫وەك حوسنی موبارەك نەمابوو چونكە‬ ‫ئیسالم لە ناوچەكەدا خەریكە دەبێتە‬ ‫ب��ڕی��اردەر‌و لە دەرەوەی دەسەاڵتیش‬ ‫ب��ن وەك رێ��خ��راوی ح��ی��زب‌و دەستە‬ ‫ئیرهابیەكان ه��ەر مەترسیان هەیە‬ ‫ل��ە س��ەر ب��ەرژەوەن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی ئ��ەوان‪،‬‬ ‫واڵتێكی وەك میسر هەر چەند حوسنی‬ ‫م��وب��ارەك ح��وك��م��ڕان بێت ئیخوان‌و‬ ‫سەلەفییەكانی‌تر هەر ئەتوانن زەرەر‬ ‫بەبەرژەوەندییەكانی ئەمریكاو رۆژئاوا‬ ‫بگەیەنن‪ .‬كەواتە ئەمریكاو رۆژئاوا بە‬ ‫دوای بردنەوەی گرەوێكدا ئەگەڕێن‪.‬‬

‫یان ئیسالمێكی میانڕەو وەك ئەوەی‬ ‫ت��ورك��ی��ا‪ ،‬ك��ە ل��ە ژێ��ر ركێفی خۆیاندا‬ ‫بێت‪ .‬یا ئیسالمێكی توندڕەو كە زۆر‬ ‫ن��ەب��ات خ��ەڵ��ك��ان ل��ێ��ی��ان رائ��ەپ��ەڕێ��ن‌و‬ ‫دەریان ئەپەڕێن‌و بە الوازی‌و شكست‬ ‫خواردووی ئەمێننەوە‪ .‬جگە لەوەی كە‬ ‫ناڕاستەوخۆ بە جەماوەری بەرباڵوی‬ ‫ئیسالم بڵێت ئەوەیە حوكمی ئیسالم‪.‬‬ ‫ه��ەر وەك چ��ۆن ئ��ی��س��ت��ا ل��ە ئ��ێ��ران‬ ‫لەبەر چاوی خەڵك كەوتووەو ئەگەر‬ ‫كودەتایەك رووبدات‌و رژێمی ئیسالمی‬ ‫ئێران بڕوخێت‌ بە دڵنییایەوە تاساالنێكی‬ ‫دوورو درێ��ژ ئ��ەو بنكە جەماوەرییە‬ ‫فراوانەی بۆ دروست نابێتەوە‪.‬‬ ‫وەزی��ری دەرەوەی ئەڵمانیا دەڵێت‪:‬‬ ‫ل��ە ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی��دا س��ێ مەترسی‬ ‫چاوەڕێ دەكرێت‪ ،‬یەكەم گەڕانە دواوەو‬ ‫شكست لە بوارە جیاوازەكان‪ ،‬دووەم‬ ‫شكستی ئ��اب��ووری‪ ،‬ك��ە ب��ارودۆخ��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بارگرژی دروست دەكات‪.‬‬ ‫سێیەم هەوڵدانی ئیسالمی سیاسی بۆ‬ ‫بەكارهێنانی دیموكراسی‌و كودەتاكردن‬ ‫بە سەریدا‪.‬‬ ‫ــ بۆچی وەزی��ری دەرەوەی ئەڵمانیا‬ ‫دەڵێت سێ‌ مەترسی چاوەڕێ‌ دەكرێت‬ ‫ی��ەك��ەم گ��ەڕان��ەدواوەو ش��ك��س��ت لە‬ ‫ب��وارە جیاوازەكاندا‪ ،‬دووەم شكستی‬ ‫ئابووری‪ ،‬سێیەم هەوڵدانی ئیسالمی‬

‫‪111‬‬

‫سیاسی بۆ بەكارهینانی دیموكراسی‌و‬ ‫ك��ودەت��ا ك��ردن ب��ە س��ەری��دا‪ .‬دی��ارە‬ ‫ئ��ەم قسەیەیی دەمێكە ك��ردووە پێش‬ ‫رووخاندنی حوكمەتەكانی تونس‌و لیباو‬ ‫میسر‪ .‬دەنا ئەوەی ئەو بە چاوەڕوانی‬ ‫دائەنێت ئەوەتا هاتۆتە دی‪ .‬یەكەم‪ :‬لە‬ ‫ه��ەر سێ‌ ئ��ەو واڵت��ەدا ئیسالمییەكان‬ ‫بە هۆی دیموكراسیەتەوە لە هەندێك‬ ‫ل��ەو واڵت��ان��ەدا سەركەوتوون گ��رەوی‬ ‫دەسەاڵتیان بردۆتەوە لە هەندێكی‌تریشدا‬ ‫ركەبەرایەتییەكی گەورەیان كردووە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬باری ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‬ ‫زۆر ب��ەرەو دواوە چ��ووەو زۆربەیان‬ ‫ج��گ��ە ل��ە ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەك��ان‌و ج��گ��ە لە‬ ‫كەمێكی سودمەند نەبێ‌ ئاواتەخوازی‬ ‫رژێ��م��ەك��ان��ی پ��ێ��ش��وون‪ .‬سێهەمیش‪:‬‬ ‫گومان لەوەدا نییە‪ ،‬كە حوكمی ئیسالم‬ ‫یانی گەڕانەوە بۆ دواوە‌و پەك خستنی‬ ‫رەوڕەوەی شارستانیەت‌و مەدەنیەت‌و‬ ‫علمانیەت جگە ل��ەوەی وەك پێشتر‬ ‫باسمان كرد ئەو دیموكراسیەی‪ ،‬كە‬ ‫بە هۆیەوە دەسەاڵتیان گرتە دەست‬ ‫خۆیان بەرامبەر خەڵك پێڕەوی ناكەن‪،‬‬ ‫واتە پەكخستنی ئازادییەكان بە هەموو‬ ‫شێوازەكانیەوە‪.‬‬ ‫* ش��ۆڕش��ێ��ك��ی ن��وێ‌و ب��ەه��ارێ��ك��ی‬ ‫عەرەبی دژی ئیخوان‌و ئیسالمییەكان‬ ‫لە ڕێدایە؟‬

‫ــ دەرب��ارەی پرسیاری سێهەم‪ ،‬كە‬ ‫ئایا بەهارێكی ن��وێ‌ دژی ئیخوان‌و‬ ‫ئیسالمییەكان لە رێدایە‪ .‬بێگومان رەنگە‬ ‫زۆریش نەخایەنێت‪ .‬رەوڕەوەی مێژوو‬ ‫ل��ە ئاستی دەس��ەاڵت��ی ئ��ەوان��دا پەكی‬ ‫ناكەوێت دنیا لە كرانەوەیەكی یەكجار‬ ‫گ��ەورەدای��ە‪ .‬لە تێكەاڵو بوونێكی زۆر‬ ‫خێرا دایە چاو بەست‌و دەمبەست لە‬ ‫منداڵێكی بەردەم كۆمپیوتەرێك ناكرێت‪،‬‬ ‫كە تازە فێری بووە چ جای ئەو هەموو‬ ‫زاناو سیاسەتمەدارو گەورە پیاوانەش‪.‬‬ ‫ئێستاش زەمانی زۆرانبازی هێزو بازوو‬ ‫شمشێرە ژەنگاوییەكان نییە‪ .‬ئێستا‬ ‫سەردەمی شۆڕشی ئەلیكترۆنی‌و توانا‬ ‫بەهێزەكانی تەكنەلۆژیایە‪ .‬بۆیە بە رای‬ ‫من ئیسالمی سیاسی ناتوانێت خۆی‬ ‫لەبەریدا بگرێت‪ .‬بەهارێكی راستەقینەی‬ ‫س��ەوزو پ��ڕ ل��ە گ��واڵڵ��ەی رنگاوڕەنگ‬ ‫بەڕێوەیە تا ئەو بەهارە زەردە بكات بە‬ ‫ژێرەوە كە سەلەفیەت قۆستیەوە‪.‬‬ ‫* ئیسالمی سیاسی ت��ا چەند دژی‬ ‫پرۆسەی فكرو مۆدێرنەیە؟ لە كاتێكدا‬ ‫م��ۆدێ��رن��ێ��ت��ە وەك��و ت��ێ��زێ��ك��ی گ��رن��گ‬ ‫بەردەوامی بە ئەقاڵنیكردن‌و جیهان‌و‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری ن��وێ؟ ل��ە ئ��ای��دۆل��ۆژی��ای‬ ‫ئیسالمی سیاسیدا وا پێناسەی خۆیان‬ ‫ك��ردو(ئ��ی��س�لام‪ ،‬پ��ەی��ام‌و حكومڕانیان‪،‬‬ ‫شمشێرو قورئانە‪ ،‬ئایین‌و دەوڵ��ەت��ە‪.‬‬ ‫كەواتە ژیان لە كوێی ئەم مەملەكەتەدایە؟‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫ــ ئیسالمی سیاسی هەوڵێكە بۆ گرتنە‬ ‫دەستی دەس��ەاڵت‪ ،‬ل��ەو رێگەیەوە تا‬ ‫رادەی��ەك��ی زۆری��ش ب��ۆی��ان س��ەری‬ ‫گرتوووە‪ .‬چونكە كۆمەڵگای عەرەبی‌و‬ ‫رۆژه��ەاڵت بە گشتی هێشتا پابەندی‬ ‫زۆر لەو بیرو رایانەن‪ ،‬كە بە رووكەش‬ ‫تێی گەیشتوون‪ ،‬بەاڵم دەوروپشتێكی‬ ‫تا سەر ئێسقان خۆیان لە پێناویدا بە‬ ‫كوشت دەدەن هەر ئەمەش هۆكاری‬ ‫سەرنەكەوتنی فكری چەپ‌و شیوعیەت‬ ‫ب��ووە ل��ە س��ەر ت��ا س��ەری واڵت��ان��ی‬ ‫رۆژه��ەاڵت��دا‪ .‬ئ��ەوەش ناشارمەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئیسالمی س��ی��اس��ی زەرەری زۆری‬ ‫ب��ە ئ��ای��ن��ی ئ��ی��س�لام گ��ەی��ان��دووە‪ .‬ئ��ەو‬ ‫ك��وش��ت��ن‌و ب��ڕی��ن‌و زوڵ��م‌و زۆران��ەی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی ئیسالمی ل��ەو واڵت��ان��ەدا‪،‬‬ ‫ك��ە ت��ێ��دا س��ەرك��ه‌وت��وون ك��ردووی��ان��ە‬ ‫قەد ن��ەك��راوە‪ .‬لەالیەكی ت��رەوە ئەگەر‬ ‫موسوڵمانێك ب��ە دەرون��ێ��ك��ی پاكەوە‬ ‫خ��واپ��ەرس��ت��ی ب��ك��ات چ پێویستی بە‬ ‫حیزب‌و دەسەاڵت‌و شەڕو شۆڕ هەیە‪.‬‬ ‫ئ��ەوان (ئیسالمی سیاسی) ئەیانەوێت‬ ‫درێ��ژە ب��ە فتوحاتەكانی س��ەردەم��ی‬ ‫پێغەمبەر محه‌مه‌د ب��دەن‪ ،‬كە ئ��ەوە لە‬ ‫زووەوە كۆتایی هات‪ .‬پرسیاری ئەوەی‬ ‫ئایا هەموو راپەڕینێك دیموكراسی‬ ‫بەرهەم دەهێنێت پرسیارێكی ئێجگار‬ ‫سادەیە‪ ،‬چونكە ئەنجامەكە كەوتۆتە‬ ‫س��ەر ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە ك��ێ‌ راپ��ەڕی��وە‌و‬ ‫داواكان چین‌و ئەنجامەكەی چی ئەبێت‪.‬‬

‫بۆ نموونە ئەگەر ئێستا عیلمانییەكان‌و‬ ‫چەپەكانی ئێران بۆ رووخاندنی رژێمی‬ ‫ئیسالمی ئێران راپەڕن ئەوە دەكرێت‌‬ ‫چ��اوەڕوان��ی ئ��ەوەی ل��ێ‌ ب��ك��ڕێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫دیموكراسی ب��ەره��ەم بهێنێت‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫ئ��ەوان��ەی ل��ە میسرو ت��ون��س بینیمان‬ ‫حیزبی ئسوڵی بەرهەمهیناو دەسەاڵتی‬ ‫دایە دەستی ئیسالمی سیاسی‪.‬‬ ‫ئیسالمی سیاسی ب��ە هیچ جۆرێك‬ ‫دڵخۆشكەر نییەو زۆر هەڵەیە ئەگەر‬ ‫وا بیر بكەنەوە‪ ،‬كە دەسەاڵتی ئیسالم‬ ‫دەس��ەاڵت��ێ��ك��ی دادپ��ەروەران��ەی��ە‪ .‬هەر‬ ‫كات دەسەاڵت بە دەستی حكومەتێكی‬ ‫علمانییەوە ن��ەب��وو ئ��ەوا ت��ۆ ئەبێت‌‬ ‫بكەویتە ژێ��ر سێبەری ئ��ەو ت��أوی��ل‌و‬ ‫ت��ەف��س��ی��رە ه��ەاڵن��ەی‪ ،‬ك��ە ب��ۆ ق��ورئ��ان‬ ‫وتەكانی پێغەمبەر ئەكرێن لە الیەن‬ ‫ح��ی��زب��ە ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەك��ان��ەوە‪ .‬چونكە‬ ‫ئیسالمی سیاسی تا ئێستا نەیتوانیوەو‬ ‫نەیوێراوە دراس��ەی دەق بۆ قورئان‌و‬ ‫وت��ەك��ان��ی پێغەمبەر ب��ك��ات‌‌و ه��ەر لە‬ ‫سەر ئەو تأویل‌و تەفسیرانە ئەڕوات‪،‬‬ ‫كە س��ەدان ساڵ لەمەو بەر ك��راوە‪( .‬‬ ‫احمد قبانچی ) تەنها زان��ای ئیسالمە‬ ‫كە الی وایە ئەبێ‌ (هیرمینوتیكا) پیادە‬ ‫بكرێت‪ .‬وات��ە زانستی تێگەیشتن لە‬ ‫دەق نەك تەفسیرو تأویل‪ .‬تا ئێستا بە‬ ‫چەند جۆری جیاواز تەفسیری قورئان‬ ‫ك��راوە‪ .‬مەالكان هەر یەكەیان بە پێی‬ ‫ئارەزوو یان تێگەیشتنی خۆیان تأویل‬

‫‪113‬‬

‫بۆ وتەكانی پێغەمبەر ئ��ەك��ەن‪ .‬چەند‬ ‫چیرۆكێكی بێ‌ سەرەو بەرە بە گوێی‬ ‫خەڵكدا دەدرێ��ت‪ .‬من الم وایە قورئان‬ ‫دەستوری زەمەنێكی دیاریكراو بووە‬ ‫ئەكرێت‌ ئیسالمی سیاسی رۆشنبیر‬ ‫ئ��ەو ئایەتانە هەڵبژێرێت‪ ،‬ك��ە لەگەڵ‬ ‫ئەمڕۆی كۆمەڵگادا ئەگونجێ‌و سودی‬ ‫لێ‌ وەربگرێت بۆ یاسایەكی مۆدێرن‌و‬ ‫گ��ون��ج��او ب��ۆ پێشخستنی ك��ۆم��ەڵ‌و‬ ‫خزمەتكردنی مرۆڤایەتی‌و ئیسالم نەك‬ ‫بەڕێوەبردنی دەوڵەت‪ .‬ئەو دەقانەی‌تر‬ ‫وەك پ��ی��رۆزی��ی��ەك��ی س��ەردەم��ێ��ك��ی‬ ‫رابردوو رێزی لێ‌ بگرێت‌و لە شوێنێكدا‬ ‫بپارێزێرێت‪ .‬بە تایبەتی هەندێك ئایەت‬ ‫هەیە لەگەڵ دیموكراسیەت‌و مافەكانی‬ ‫مرۆڤدا دێنەوە‪ .‬وەك ئەوانەی باس لەوە‬ ‫دەكەن‪ ،‬كە سەربەستی بە ئایینەكانی‌تر‬ ‫دەدەن‪ ،‬ی��ان ب��اس ل��ەوە دەك��ەن‪ ،‬كە‬ ‫هەر كەس لە سەر كردارەكانی خۆی‬ ‫موحاسەبە دەك��رێ��ت‪ .‬ی��ان ب��اس لەوە‬ ‫دەكەن‪ ،‬كە هەر كەس بۆ گۆڕی خۆی‬ ‫ئەچێت‪ .‬ئەو بیرو رایانە قەدەغە بكەن‪،‬‬ ‫ك��ە م��ەالی��ەك��ی ن��ەخ��وێ��ن��دەوار هێرش‬ ‫بكاتە سەر خەڵك‌و خۆی بە نوێنەری‬ ‫خوا بزانێ لە سەر زەوی‌و بە خەڵكی‬ ‫بڵێ‌ كافرو زەندیق‌و الی وایە قامچی‬ ‫لێخوڕینی خەڵكی بەرەو بەهەشت یان‬ ‫جەهەنم بە دەستی ئەوەوەیە‪ ،‬قورئان‬ ‫دەس��ت��ووری ئ��ی��س�لام��ە دەس��ت��ووری‬ ‫دەوڵەت نییە‪ ،‬هەموو واڵتە عەرەبییەكان‪،‬‬

‫كە زۆری��ن��ەی موسوڵمانن سوودیان‬ ‫لە قورئان وەرگرتوە وەك یەكێك لە‬ ‫سەرچاوەكانی دانانی دەستوور بەاڵم‬ ‫بە تەنها نەیانكردووە بە دەستووری‬ ‫دەوڵەتێك‪ ،‬كە لە مەسیحی‌و ب��ودی‌و‬ ‫دەیان دیانەتی‌تر پێكهاتووە‪ ،‬ئیسالمی‬ ‫سیاسی ئ��ەگ��ەر بیر ل��ەوە ن��ەك��ات��ەوە‪،‬‬ ‫كە حكومەتێكی علمانی‌و حكومەتێكی‬ ‫مەدەنی دروست بكات‪ .‬ئەگەر گرەوی‬ ‫بەدەست هێنانی دەسەاڵتیش بباتەوە‬ ‫ئ��ەوا م��ان��ەوەی م��س��ۆگ��ەر ن��ی��ی��ە‪ .‬كە‬ ‫ئەمەشیان مەحاڵە علمانیانە بیر بكاتەوە‬ ‫یان دەوڵەتی مەدەنی دروس��ت بكات‪.‬‬ ‫ن��م��وون��ەش ل��ە ئ��ارادای��ە م��ن الم وای��ە‬ ‫ئیسالمی سیاسی‌و دیموكراسیەت دوو‬ ‫حاڵەتی جیا لە یەكن‪ .‬وەك ئەوەی ئێمە‬ ‫بینیومانە‪ .‬ئەوەتا ئێران‌و سعودیە دوو‬ ‫نموونەی گ��ەورەی دەوڵ��ەت��ی شیعەو‬ ‫سونەن‪ .‬لە سعودیە تا ئێستاش مۆڵەتی‬ ‫شۆفێری بە ژن نادرێت لە ئێران بە‬ ‫زۆر حیجاب بە ئافرەتەكان دەك��ەن‌و‬ ‫بە زۆر خەڵك دەب��ەن بۆ مزگەوت‌و‬ ‫نوێژ‪ .‬لەگەڵ ئ��ەوەش��دا خەڵكانی ئەو‬ ‫دوو واڵت��ە‌و ه��ەر واڵتێكی ت��ری دنیا‬ ‫مەرج نییە هەمووی موسوڵمان بێت‌و‬ ‫ئاینەكانی تریشی تیایە‪ .‬لەو واڵتانەدا‬ ‫كوا فرە حزبی كوا پەرلەمانی بێ‌ الیەن‪.‬‬ ‫كوا دیمكراسی كوا مافەكانی تاكەكەس‬ ‫كوا ئازادی بیروڕا؟‪ ،‬ئیسالمی سیاسی‬ ‫وەك خەڵك چ��اوەڕوان��ی روداوەكانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫ئ��ەم دوای��ی��ەی میسر دەك��ات گومانی‬ ‫دوفاقییەكی لێ‌ دەكرێت‪ .‬یان ئیسالمێكی‬ ‫توندڕەو پێڕەو كردنی دیكتاتۆریەتی‬ ‫ئیسالمی یان نواندنی نەرمی لە ژێرەوە‬ ‫رێكەوتن لەگەڵ ئەمریكاو رۆژئ��اوادا‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��ەوەی ی��ەك��ەم��ی��ان ب��ێ وەك‬ ‫وتمان ئاستی شارستانیەت‌و كرانەوەی‬ ‫مرۆڤ ئەو گەڕانەوەیە بۆ دواوە قبووڵ‬ ‫ن��اك��ات ئ��ەگ��ەر دی��وەك��ەی‌ت��ری��ش��ی بێت‬ ‫وەك نموونەی ئیسالمی توركیا ئەوە‬ ‫بۆ خۆی ئەبێتە جێی ناڕەزایی حیزبە‬ ‫ئیسالمییەكان‌و ب��ەق��ەدەر چەپەكان‬ ‫بەرامبەریان ئەوەستنەوە‪.‬‬ ‫* ئ��ی��س�لام��ی س��ی��اس��ی��ی ئ��ێ��س��ت��ا لە‬ ‫واڵت��ان��ی ع��ەرەب‌و لە كوردستانیشدا‬ ‫هێزە‪ ،‬هێزی سیاسی گەورەیە‪ ،‬هێزی‬ ‫چ��ەك��داری گ��ەورەی��ە‪ ،‬ئ��ەوەت��ا ئەمریكا‬ ‫ئەولەویەتی خۆی لە بەرامبەر ئەوان‬ ‫وا دیاریدەكات‌و پالنەكانیان توندوتۆڵ‬ ‫دەكەن؟‬ ‫ ئ��ەم دی��اردەی��ەش دی��اردەی��ەك��ی‬‫ترسناكە‌و بچوك نییە چونكە ئەوان‬ ‫جۆرە ناوێكیان هەڵگرتوەو سیاسەتی لە‬ ‫پاڵدا دەكەن‪ ،‬كە ملیۆنان موسوڵمانی‌تر‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە حیزبەكانیشدا ن��ی��ن‪ .‬ه��ەر لە‬ ‫دای��ك‌و باوكمان‪ ،‬ه��ەر لە الدێ‌نشینە‬ ‫ك��ەم رۆش��ن��ب��ی��رەك��ان��ەوە‪ ،‬ئ��ەوان بە‬ ‫راگ��ری كۆمەڵگای دیانەتی ئیسالم‌و‬

‫پارێزەری ئەزانن‪ .‬ئینجا داماڵینی ئەم‬ ‫بیركردنەوەیە ماوەیەكی دوورو درێژو‬ ‫زەمینەیەكی گونجاوی ئ��ەوێ��ت‪ .‬زۆر‬ ‫بە وردی ئاگاداری پەیوەندی حیزبە‬ ‫ئیسالمییەكانی واڵتانی ترو زانایان‌و‬ ‫مەالیانی ئیسالمی دەرەوەی حیزبەكان‬ ‫نیم بەاڵم خۆشبەختانە لە كوردستاندا‬ ‫ناتەباییەكی چاك هەیە لە الیەك حیزبە‬ ‫ئیسالمییەكان‌و م��ەالك��ان‌و كۆمەڵەی‬ ‫زانایانی ئیسالمی بە گەوج‌و نەخوێنەوار‬ ‫دادەن��ێ��ن‪ .‬ئەمانیش ترسێكیان پەیدا‬ ‫ك��ردووە ل��ەوەی‪ ،‬ك��ە رۆڵ��ی ئ��ەوان‬ ‫ل��ە ك��ۆم��ەڵ��دا ك��ەم ب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ل��ە الیەكی‬ ‫تریشەوە بەشێكی زۆری جەماوەری‬ ‫حیزبەكانی‌تری ك��وردس��ت��ان خەڵكی‬ ‫نوێژكەرو رۆژووگ��رو لە خوا ترسن‬ ‫بەاڵم باوەڕیان بە ئیسالمی سیاسی‌و‬ ‫حیزبە ئیسالمییەكان نییە‪ .‬ئەبێ‌ هەر‬ ‫واش بێت‪ .‬ئەبێ‌ موسوڵمانەكان تێ‌‬ ‫بگەن ئ��ەوان��ەی حیزبە ئیسالمییەكان‬ ‫ئ��ەی��ان��ك��وژن ب��ە ت��ەق��ی��ن��ەوەو هێرشی‬ ‫چ��ەك��دارو شێوازی ج��ۆر بە ج��ۆرەوە‬ ‫خەڵكانی ك��اف��رو جولەكە نین بەڵكو‬ ‫م��وس��وڵ��م��ان��ن‪ .‬ب��ە ن��اه��ەق كوشتنی‬ ‫موسڵمانیش تاوانكار بەر سزای ئەو‬ ‫خوایە دەخ��ات كە ئ��ەوان بە ناویەوە‬ ‫سیاسەت دەكەن‪.‬‬ ‫* بۆچونێك هەیە‪ ،‬كە پێیوایە هێزە‬ ‫ئ��ی��س�لام��گ��ەراك��ان��ی ك��وردس��ت��ان لە‬

‫‪115‬‬

‫وەرگ��رت��ن��ی ئاییندا نەیانتوانیوە هیچ‬ ‫ئ��ارا‌و جیهانبینێكی نوێ‌‌و تازە بخەنە‬ ‫سەر دین؟‬ ‫ل��ە چ��اوپ��ێ��ك��ەوت��ن��ێ��ك��ی وادا ناكرێت‬ ‫م��ێ��ژووی ح��ی��زب��ە ئیسالمییەكان لە‬ ‫واڵتانی ع��ەرەب‌و پاشان كوردستاندا‬ ‫ب��ن��ووس��ی��ن��ەوە‌و دەس��ت راك��ێ��ش��ن بۆ‬ ‫س��ەرچ��اوەك��ان‪ .‬ب��ەاڵم ئ��ەوەی بە‬ ‫خێرایی دەرب��ارەی جواڵنەوەی حیزبە‬ ‫ئیسالمییە كوردەكان دەكرێت بگوترێت‬ ‫ئەوەیە ئەمانە بە دوو بەشی سەرەكی‬ ‫ب��ەش دەب��ن‪ .‬ب��زوت��ن��ەوەی ئیسالمی‌و‬ ‫ك��ۆم��ەڵ‌و ه��وم��وو ئ��ەو ل��ق‌و پۆپانەی‬ ‫ك��ە لێیان ب��ۆت��ەوە پەیوەندییەكانیان‬ ‫ئەگەڕێتەوە ب��ۆ ئیخوان موسلیمینی‬ ‫میسر‪ .‬ب��ەاڵم یەكگرتوی ئیسالمی لە‬ ‫الیەن سعودیەوە پشتگیری دەكرێت‪.‬‬ ‫بە گشتی ئەتوانین ئەمانە بە مشەخۆر‬ ‫ناوبەرین چونكە ئ��ەم ساحەیەی‪ ،‬كە‬ ‫ئێستا ت��ەرات��ێ��ن��ی ت��ێ��دا دەك��ەن‌و ئ��ەم‬ ‫ئازادیەی ئەوان قۆستویانەتەوە یەك‬ ‫فیشەكیان ب��ۆ ن��ە ت��ەق��ان��دووەو هیچ‬ ‫خەباتیكیان نەكردووە بۆی لە سەرەتای‬ ‫جواڵنەوەی رزگاریخوازی كوردەوە تا‬ ‫كاتی دروس��ت بوونیان هیچ رۆڵكیان‬ ‫تێدا نەبینیوە‪ .‬ئاستی رۆشنیری‌و بە‬ ‫ئاگایی خەڵكی كوردستان زەمینەیەكی‬ ‫ل��ەب��ار نییە ب��ۆ گەشەكردنی ئ��ەوان‌و‬ ‫گرتنە دەس��ت��ی دەس��ەاڵت‪ ،‬ئیسالمی‬

‫سیاسی‌و هەموو حیزبێكی دینی وەك‬ ‫ڤایرۆس پێویستی بە ژینگه‌یەكی لەبار‬ ‫هەیە بۆ دروست بوون‌و گەشەسەندن‬ ‫وگ��ەورەب��وون��ی‪ ،‬ئ��ەوە ئەفغانستان‬ ‫نموونەیەكی گ��ەورەی��ە ب��ەردەوام لە‬ ‫كۆمەڵگای جەهالەت‌و دواك��ەوت��وودا‬ ‫گەشە دەك��ەن‪ .‬حیزبە ئیسالمییەكانی‬ ‫كوردستان لە سەردەمێكدا دروس��ت‬ ‫ب��وون‪ ،‬كە ك��ورد بۆ یەكەم ج��ار بوو‬ ‫دیكتاتۆرییەتێكی خوێن ڕێژیی گەورەی‬ ‫وەك رژێمی سەدام وەدەرنێت‌‪ .‬مەستی‬ ‫راپەڕین‌و سەركەوتن تووشی ئینتەالی‬ ‫سیاسی كردبوون‌و كورت بین بوون‪.‬‬ ‫حیزبە ئیسالمییەكانی كوردستانیش ئا‬ ‫لەم كاتەدا دروس��ت ب��وون‪ ،‬دواتریش‬ ‫شەڕی ناوخۆی یەكێتیی‌و پارتی بووە‬ ‫هۆی گەورە بوون‌و گەشەسەندنی ئەو‬ ‫حیزبە ئیسالمییانە‪ ،‬ئەوان لە سەردەمی‬ ‫ئ��ەو ش��ەڕەدا چ��ەن��دی��ن ن��اوچ��ەی��ان لە‬ ‫كوردستان كۆنترۆڵ ك��ردو خستیانە‬ ‫ژێر دەسەاڵتی خۆیانەوە‪ .‬ببوونە حاكم‌و‬ ‫خه‌ڵكی ئ��ەو ن��اوچ��ان��ەی��ان س��ەرك��وت‬ ‫دەك��ردو علمانییەكانیان راو دەن��او بە‬ ‫زۆر لەچكیان بە سەری منداڵی پێنج‬ ‫سااڵندا كردو دادگایان دانابوو خەڵكیان‬ ‫بۆ بەردەمی راپێچ دەكرد‪ .‬بەاڵم دواتر‬ ‫كە ئەو شەڕە نەماو ئەمان پەرژانە سەر‬ ‫ئەوەی‪ ،‬كە ئەو ترسە لە كۆڵ بكەنەوە‬ ‫ئ��ەو ن��اوچ��ان��ەی��ان ل��ێ‌ پ��اك ك��ردن��ەوە‪.‬‬ ‫ئێستاش حیزبە دەس��ەاڵت دارەك��ان��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫كوردو كوردستان ئەوەندە باوەڕیان بە‬ ‫بوونی حیزبە ئیسالمییەكان هەیە‪ ،‬كە‬ ‫زەرەری نەبێت بۆ بەرژەوەندییەكانی‬ ‫ئ��ەوان‌و ئ��ەگ��ەر ك��وردە ن��ام��وس��ی‌و‬ ‫دیموكراسیەت‌و دەس��ت ب��ە پشتەوە‬ ‫گ��رت��ن��ی ئ��ێ��ران‌و س��ع��ودی��ە ن��ەب��ێ��ت بە‬ ‫رۆژی نیوەڕۆ واڵت بە دەریان دەكەن‪،‬‬ ‫ئێستاش ئەوان ب��ەردەوام چاوەڕوانی‬ ‫ئەو هەالنە دەكەن‪ ،‬رووداوەكانی ئەم‬ ‫دواییەی بەر دەركی سەرای سلێمانی‌و‬ ‫دهۆك‌و هەولێرو نموونەیەكی زیندوون‬ ‫كە ئەوان وەك ماری خەوتو وان‌‪ ،‬كە‬ ‫بواریان بۆ رەخسا بێ‌ ئامانن‌و هیچ‬ ‫باوەڕیان بە دیموكراسیەت‌و پێكەوە‬ ‫ژی��ان��ی ح��ی��زب��ای��ەت��ی ن��ی��ی��ە‪ .‬ئ��ەوان بە‬ ‫رێگەی دیموكراسیەت ئەچنە پێشەوە‌و‬ ‫ئەبنە ئ��ەن��دام پ��ەرل��ەم��ان‌و پ��ۆس��ت لە‬ ‫حكومەتی كوردیدا وەردەگ��رن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە ناخەوە ئۆپۆزسیۆنێكی داخ لە دڵ‌و‬ ‫ماتن‪ .‬لەبەر دەرك��ی س��ەرای سلیمانی‬ ‫ك��ام��ێ��رای ك��ەن��اڵ��ەك��ان��ی‌ت��ری��ان ق��ەدەغ��ە‬ ‫دەكرد‪ ،‬لە هەولێر چوونە سەر هوتێل‌و‬ ‫دوكانەكانی مەی فرۆشتن‌و لە دهۆكیش‬ ‫بە هەمان جۆر‪ .‬ئیتر كام دیموكراتیەت‌و‬ ‫كام ئازادی مرۆڤ لەالی ئەوان‪ .‬بۆیە‬ ‫ب��ە دڵنیاییەوە ئەڵێم دیكتاتۆریەتی‬ ‫ئیسالمی فاشیزم‌ترین دیكتاتۆریەتی‬ ‫سەردەمە‪ ،‬كاتێك ئیسالمییەكانی میسر‬ ‫فەرەج فودەیان كوشت‌و بكوژەكە گیرا‬ ‫لە دادگ��ا لێیان پرسی بۆچی كوشتت‬

‫وتی‪ :‬چونكە كافر بوو‪ .‬لێیان پرسی‪ :‬تۆ‬ ‫بە كام لە نووسینەكانیدا بۆت دەركەوت‬ ‫كافرە‪ .‬وتی‪ :‬من خویندەواریم نییە‪.‬‬ ‫ئەمەیە ئیسالمی سیاسی‪ ،‬كە نەیتوانی‬ ‫ل��ە رووی ف��ك��ری‌و مەنتقەوە ب��ەرەو‬ ‫رووت ببێتەوە ئەوا فتوای كوشتنت بۆ‬ ‫دەر دەكات‪ .‬دوا وتەم بۆ موسوڵمانی‬ ‫غەیرە حیزبی‌و غەیرە سیاسی ئەوەیە‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ك��ۆم��ەڵ��گ��ای ك��وردی ت��وان��ی‬ ‫دیموكراسیەت ب��ەره��ەم بهێنێت ئەوا‬ ‫هەمووان بە سەربەستی مومارەسەی‬ ‫دی��ن‌و تەقواو عیبادەت دەك��ەن‪ .‬كەس‬ ‫رێگا لە خوا پەرستی‌و نوێژو رۆژوو‬ ‫حەج‌و هەموو ئەركە دینییەكان ناگرێت‌و‬ ‫بگرە رێخۆشكەریش دەبن بۆیان‪ ،‬وەك‬ ‫ئ��ازادی ت��اك��ەك��ەس‪ ،‬وەك پاراستنی‬ ‫پیرۆزییەكانی كۆمەڵگا‪ ،‬نموونەی هەرە‬ ‫زیندووی دنیا دەرب��ارەی ئەركەكانی‬ ‫دەوڵ��ەت��ی عیلمانی‌و دی��م��وك��راس��ی لە‬ ‫دنیادا ئەوروپایە‪ ،‬كە كەنیسەو مزگەوت‬ ‫بە سەربەستی هەموو مەراسیمەكانی‬ ‫ئ��ی��س�لام‌و مەسیحیەتی تیا جێبەجێ‌‬ ‫دەك��رێ��ت‌و رێ��زی��ش��ان ل��ێ‌ دەگ��ی��رێ��ت‌‌و‬ ‫ئەوانیش هیچ هەقیان بە سەر چۆنیەتی‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی دەوڵ��ەت��ەوە ن��ی��ی��ە‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەوە دام��ەزراوەك��ان��ی دەوڵ��ەت‬ ‫ئەركی پاراستنی ئەوان‌و دابین كردنی‬ ‫پێویستییەكانی خواپەرستی بۆ فەراهەم‬ ‫كردوون‪ .‬ئیتر بۆچی ئیسالمی سیاسی‬ ‫ناوی پیرۆزی ئیسالم ناشرین دەكات‌و‬

‫‪117‬‬

‫هەوڵی گرتنەدەستی دەسەاڵت‌و دەست‬ ‫ب��ە سەرداگرتنی دەوڵ��ەت‌و كۆمەڵگا‬ ‫دەدات‪ .‬رێبازی خواپەرستی‌و روو لە‬ ‫دیانەت ك��ردن‌و ئەركە ئایینییەكان لە‬ ‫ك��ەس ن��ەگ��ی��راوە‌و ك��ەس پێویستی بە‬ ‫داك��ۆك��ی‌و پ��ارێ��زگ��اری هیچ حیزبێكی‬

‫ئیسالمی نییە‪ ،‬دەیان ساڵی لەمەوبەر لە‬ ‫كوردستان حیزبی سیاسی ئیسالمیش‬ ‫ن��ەب��ووەو ئاینی پ��ی��رۆزی ئیسالمیش‬ ‫هەر لە برەودا بووەو شوێنكەوتوانی‬ ‫خۆی هەموو ئازادییەكی شێوازەكانی‬ ‫عیبادەتیان هەبووە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫بیرۆكەو جۆرەكانی دەوڵەت لە‬ ‫روانگەی باری بوزان‌ەوە‬ ‫‪Concepts and forms of state from‬‬ ‫‪the viewpoint of Bary Buzan‬‬

‫ئەمین سورخابی‬

‫‪119‬‬

‫دیارە دەوڵەت‪ ،‬تیۆرییەكانی دەوڵەت‌و‬ ‫سەرچەوەی ساز بوونی‪ ،‬مێژوویەكی‬ ‫ك��ۆن‌و دوورو درێ��ژی هەیە‪ .‬هەر لە‬ ‫یۆنانی كۆنەوە بگرە تا ئەفالتوون‌و‬ ‫ئ��ەرس��ت��ۆ‪ ،‬ل��ە م��اك��ی��اڤ��ێ��ل��ی‌و ه��ۆب��زەو‬ ‫بگرە تا هیگل‌و كانت‪ ،‬لە ماركسەوە‬ ‫ت��ا ئاڵتوسێر‪ ،‬ل��ە ك��ی��ن��زەوە ب��گ��رە تا‬ ‫ج��ۆن رۆل��ز ه��ەر ك��ام��ەو ب��اس��ی لە‬ ‫سەرچاوەی دروست بوونی دەوڵەت‌و‬ ‫فۆنكسیۆنەكانی كردووە‪ .‬وەك ئەوی‪،‬‬ ‫ك��ە ئه‌رکه‌كانی دەوڵ��ەت بریتییە لە‬ ‫داب��ی��ن��ك��ردن��ی ئ��اس��ای��ش��ی گ��ش��ت��ی بۆ‬ ‫خەڵك‌و بەرگری لە خاك‌و نیشتمان‌و‬ ‫ش��ت��ی ل��ەو ج��ۆرە‪ .‬ب��ەاڵم چەمكێكی‬ ‫زۆر گ��رن��گ ل��ەوان��ەی��ە ل��ە تیۆرییە‬ ‫ك�لاس��ی��ك��ەك��ان��دا پێگەیەكی ئ��ەوت��ۆی‬ ‫ن��ەب��ێ��ت ئ��ەوی��ش چ��ەم��ك��ی ئاسایشی‬ ‫نەتەوەییە‪ ،‬كە باری بوزان باسی لێوە‬ ‫دەكات‪ .‬باری بوزان بۆ شیكردنەوه‌ی‬ ‫ئەو چەمكە دابەشكارییەكی نوێ لە‬ ‫ج��ۆری دەوڵ��ەت��ەك��ان دەخ��ات��ە روو‪.‬‬ ‫بوزان دەیەوێ بەو دابەشكارییە باسی‬ ‫ئاسیشی ن��ەت��ەوەی��ی ی��ان نیشتمانی‬ ‫بوروژێنێت‪.‬‬ ‫باری بوزان بیرۆكەی دەوڵەت لەگەڵ‬ ‫ئەو دام��ەزراوە بابەتی‌و بەرهەستانە‪،‬‬ ‫ك��ە پێویستن ب��ۆ هەبوونی دەوڵ��ەت‬ ‫لێك جیا ئەكاتەوە‪ .‬بە ب��ڕوای بوزان‬ ‫پێكەوە گرێدانی بیرۆكەی دەوڵ��ەت‬ ‫لەگەڵ پێداویستییەكانی هەڵەیە‪ .‬لە‬

‫الی باری بوزان ئامانج لە هەبوونی‬ ‫چ��ەم��ك��ی دەوڵ��ەت گ��رن��گ��ی تایبەتی‬ ‫هەیە‌و باس لە پێویستی تاوتوێكردنی‬ ‫ئ��ام��ان��ج‌و ق��ەوارەی دەوڵ��ەت ئەكات‪.‬‬ ‫ئ��ام��ان��ج‌و ق��ەوارەی دەوڵ��ەت��ی��ش دوو‬ ‫بابەتی جیاوازن‪ ،‬بەاڵم هەردووكیان لە‬ ‫هەناوی شوناسی سیاسی دەوڵەتدان‪.‬‬ ‫فۆنكسیۆنەكانی دەوڵ��ەت زۆرت��ر‬ ‫ئ��ام��اژەی��ە ب��ە دابینكردنی ئاسایشی‬ ‫ناوخۆیی‪ ،‬دەستەبەكردنی پێداویستییە‬ ‫گشتییەكان‌و ب��ەرگ��ری ل��ە بەرامبەر‬ ‫هێزی دەرەك��ی��دا‪ ،‬ب��ەاڵم لە الی باری‬ ‫ب��وان ئ��ەو فۆنكسیۆنانە بایەخێكی‬ ‫ئەوتۆی نییە‌و ئەوانە تەنیا بە بەشێكی‬ ‫الوەكی‌و دانەبڕاو لە بیرۆكەی دەوڵەت‬ ‫دەزانێ بە بێ ئەوەی رۆڵی سەرەكی‬ ‫بگێڕن‪ .‬هۆكاری گرنگی نەدانی بوزان‬ ‫بەو چەند ئه‌رکە باوە ئەوەیە كە ئەگەر‬ ‫ئەوانە دیاریكەری سەرەكی دەوڵەت‬ ‫ب��ن دەب��وو ت��ا ئێستاكە دەوڵەتێكی‬ ‫جیهانی س��از ب��ك��رای��ە‪ ،‬ك��ە بێگومان‬ ‫كێشەی دۆخ��ی ئاسایی‪ ،‬ك��ە هۆبز‌و‬ ‫رۆس��ۆ باسیان ل��ێ��وە ك��ردووە‪ ،‬لەو‬ ‫دەوڵەتە جیهانییەدا چارەسەر دەكرا‪.‬‬ ‫لە باتی ئەو فۆنكسیۆنانە باری بوزان‬ ‫گرنگی دەدات��ە چ��ەم��ك��ی ئاسایشی‬ ‫نەتەوەیی یان نیشتمانی‪ .‬ئەو چەمكە‬ ‫ل��ە الی ب��اری ب��وزان زۆر گرنگەو‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەم چەمكە راستەوخۆ لەگەڵ‬ ‫خەڵك (ن��ەت��ەوە) پەیوەندی هەیە‪ .‬لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫ئەنجامی وەها پەیوەندییەك لە نێوان‬ ‫ئ��ەو دوو ب��اب��ەت��ەدا كۆمەڵێك پرسی‬ ‫تایبەتیش دێنێتە ئاراوە‪ .‬دەستەواژەی‬ ‫نەتەوە ئاماژەیە ب��ەو كەسانەی‪ ،‬كە‬ ‫هاوبەشن لە كەلتوور‪ ،‬زمان‪ ،‬رەگەز‌و‬ ‫مێژووداو بە فەرمی لە پانتایی خاك‬ ‫ی��ان هەرێمێكدان‪ .‬ئ��ەگ��ەر دەوڵ��ەت‌و‬ ‫نەتەوە لەگەڵ یەك كۆك‌و هاوتەریب‬ ‫بن‪ ،‬دەكرێ بڕوامان بەوە هەبێت‪ ،‬كە‬ ‫ئامانجی دەوڵەت رێكخستنی جۆرێك‬ ‫لە شوناسی كەلتووری سەربەخۆیە‪.‬‬ ‫نەتەوە زۆرت��ر دەرخ��ەری پەیوەندی‬ ‫ن��ێ��وان دەوڵ��ەت‌و ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی��ە ه��ەر‬ ‫لەسەر ئەم بنەمایەشە‪ ،‬كە دی��اردەی‬ ‫«ئاسایشی نەتەوەیی» دەكەوێتە بەر‬ ‫ئەو مەترسییە كام یەك لە بەهاكانی‬ ‫زیاتر بایەخی پێ دەدرێ��ت‌و كامیان‬ ‫دەخرێنە پەراوێزەوە‪.‬‬ ‫بە بڕوای باری بوزان جگە لە ژاپۆن‪،‬‬ ‫چین‌و ئاڵمانیا كۆك بوون‌و هاوتەریبی‬ ‫لە نێوان دەوڵ��ەت‌و ن��ەت��ەوەدا بە دی‬ ‫ن��اك��رێ��ت‪ .‬ه��ەروەه��ا ئ��ام��اژەش ب��ەوە‬ ‫دەدات‪ ،‬ك��ە ك��ورد‪ ،‬ف��ەل��ەس��ت��ی��ن��ی‌و‬ ‫جولەكەكانی پێش ‪ 1947‬هەڵگری ئەو‬ ‫تەبایی‌و هاوتەریبییە هەن‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫دەوڵەتییان نییە‪ .‬لە هەمان كاتیشدا‬ ‫باس لە هەندێ نەتەوە دەكات‪ ،‬كە لە‬ ‫نێوان چەندین واڵت��دا داب��ەش كراون‪.‬‬ ‫بە مانایە ئەو نەتەوە خاوەن دوو یان‬ ‫چەند دەوڵ��ەت��ە‪ .‬ه��ەروەه��ا «ب��وزان»‬

‫ب��اس��ی ه��ەن��دێ واڵت��ی��ش دەك��ات‪ ،‬كە‬ ‫چەندین نەتەوەیان لە خۆ گرتووە‪.‬‬ ‫باری بوزان بە پێی ئەو دابەشكارییە‪،‬‬ ‫ب��اس ل��ەوە دەك��ات‪ ،‬ك��ە ئ��ەو ف��رە‬ ‫چ��ەش��ن��ی��ی��ە ل��ە ن��ەت��ەوەو ئ��ەو ت��اك‬ ‫رەه��ەن��دی��ی��ەی دەوڵ��ەت دەرخ��ەری‬ ‫ئەوەیە‪ .‬كە بابەتی ئاسایشی نەتەوەیی‬ ‫لە چاو دەوڵەت سنووردارترە‌و كەمتر‬ ‫دەرفەتی لێكۆڵینەوەی بۆ رەخساوە‪.‬‬ ‫ك��ەواب��وو ئاسایشی ن��ەت��ەوەی��ی زۆر‬ ‫ئاڵۆزترو ناڕوونترە لەوەی بە ئاسانی‬ ‫گ��رێ ب��درێ��ت ب��ە دەوڵ��ەت‌و ن��ەت��ەوەو‬ ‫فاكتەراكانییەوەو بخرێتە چوارچێوەی‬ ‫مۆدێلێكەوە‪.‬‬ ‫ب��اری ب��وزان ب��ۆ دەرب��ازب��وون لەو‬ ‫كێشەیە دەوڵ��ەت بە چەندین نموونە‬ ‫یان مۆدێل دابەش دەكات‪:‬‬ ‫‪1‬ــ نەتەوە ــ دەوڵ��ەت‪ :‬لە روانگەی‬ ‫ب��وزان��ەوە ی��ەك��ەم م��ۆدێ��ل ن��ەت��ەوە ــ‬ ‫دەوڵەتە‌و ‌ه باشترین نموونەشی بۆ ئەم‬ ‫مۆدێلە ژاپۆنە‪ .‬لەم مۆدێلەدا نەتەوە‬ ‫ل��ە پێش دەوڵ��ەت��دای��ە‌و ه��ان��دەرە بۆ‬ ‫پێشكەوتن‌و گەشە كردنی دەوڵەت‪ .‬لەم‬ ‫نموونەدا ئامانجی دەوڵەت پشتیوانییە‬ ‫لەگەڵ یان نەتەوە‌و پەیوەندییەكی قوڵ‬ ‫لە نێوانیاندا هەیە‪ .‬لەم مۆدێلەدا نەتەوە‬ ‫یان گەل پشتیوانێكی بەهێزو كاران‬ ‫بۆ دەوڵ��ەت لە ئاستی نێودەوڵەتیدا‌و‬ ‫بنەمایەكی بەهێزیشە بۆ سەقامگیری‬ ‫ش��ەرع��ی��ی��ەت‌و رەوای��ەت��ی ن��اوخ��ۆی��ی‬

‫‪121‬‬

‫دەوڵەت‪.‬‬ ‫‪ 2‬ــ دەوڵەت ــ نەتەوە‪ :‬لەم مۆدێلەدا‬ ‫دەوڵەت فۆنكسیۆنێكی تایبەتی هەیە‌و‬ ‫ت��ەن��ی��ا وەك ك��ەرەس��ت��ەی��ەك رەچ��او‬ ‫دەكرێت‪ .‬ئەم مۆدێلە كاتێك دێتە دی‪،‬‬ ‫ك��ە كۆمەڵێك خ��ەڵ��ك ل��ە شوێنگەلی‬ ‫جیاوازەوە كۆچ بكەنە سەر خاكێكی‬ ‫دی��اری��ك��راو‪ ،‬ب��ۆ نموونە ئۆسترالیا‌و‬ ‫زۆربەی واڵتانی باشوری ئه‌مریكای‬ ‫التین لەو چوارچێوەیەدان‪ .‬لەم مۆدێلەدا‬ ‫دەوڵ��ەت ه��ەوڵ ئ��ەدات تۆخمگەلی‬ ‫كولتووری‪ ،‬زمانی‌و هونەری هاوشێوە‬ ‫س��از ب��ك��ات‌و ه��ەم��ووی��ان ل��ە دەوری‬ ‫ئەو توخمە پێكهێنەرانە كۆبكاتەوەو‬ ‫ب��ان��گ��ەش��ەی ش��ۆن��اس��ێ��ك��ی ه��اوب��ەش‬ ‫دەكات‪ .‬لە ئەگەری باش بەڕێوەبردنی‬ ‫وەه��ا مۆدێلێكدا (دەوڵ��ەت ــ نەتەوە)‬ ‫لە مۆدێلی ن��ەت��ەوە ــ دەوڵ��ەت نزیك‬ ‫دەبێتەوە بۆ نموونە لە ئۆسترالیا خەڵك‬ ‫شۆناسی خ��ۆی وەك ئۆسترالیایی‬ ‫دەناسێنێت نەوەك چەندین شۆناسی‬ ‫فرەچەشنی لێكئاڵۆزراو‪ .‬ب��ەاڵم ئەم‬ ‫مۆدێلە تەنیا تایبەت بەو شوێنانە نییە‬ ‫كە خەڵكانێك كۆچیان بۆی كردبێت‬ ‫بەڵكوو جۆرێكی‌تریش ل��ەم مۆدێلە‬ ‫هەیە‪ ،‬كە دەوڵەت هەوڵ دەدات چەندین‬ ‫شوناسی پێگرتوو چاالك بسڕێتەوەو‬ ‫شۆناسێكی‌تر بەسەریاندا بسەپێنێت‬ ‫ل��ەم ح��اڵ��ەت��ەدا ئەستەمترین ئەركی‬ ‫دەوڵەت ئەوەیە‪ ،‬كە شۆناسی كۆچبەرە‬

‫رەچەڵەك ‌ه ونبووەكان بسڕێتەوە‪ .‬ئەم‬ ‫ج��ۆرە لە مۆدێلی دەوڵ��ەت ــ نەتەوە‬ ‫ل��ە واڵت��ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئه‌مریكا‬ ‫سەركەوتوو بووەو لە مۆدێلی نەتەوە‬ ‫ــ دەوڵ��ەت نزیك ب��ووەت��ەوە ب��ەاڵم لە‬ ‫واڵت��ان��ی ئەفریقایی وەك نه‌یجیریا‬ ‫شكستی ه��ێ��ن��اوەو ت��ا ئێستاكەش‬ ‫ك��ێ��ش��ەی زۆری ل��ەس��ەرە‪ .‬ل��ە وەه��ا‬ ‫حاڵەتێكدا دەوڵەت ب��ەردەوام تووشی‬ ‫كێشە دەبیت‌و لە ئاستی نێودەوڵەتیدا‬ ‫توانایی دیپلۆماسی كەم دەبێتەوەو‬ ‫هەڕەشەی جەنگ‌و لێكدابڕانی واڵتی‬ ‫لەسەرە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ك��ەرت ن��ەت��ەوە ـ��ـ دەوڵ��ەت‪ :‬ئەم‬ ‫مۆدێلە تایبەتە ب��ەو ن��ەت��ەوان��ەی‪ ،‬كە‬ ‫دوویان چەند دەوڵەتیان پێكهێنا بێت‪.‬‬ ‫وەكوو كوریا‌و ئیرلەندا‪ .‬جۆرێكی‌تر لە‬ ‫«ك��ەرت نەتەوە ــ دەوڵ��ەت» ئەوەیە‪،‬‬ ‫ك��ە ن��ەت��ەوەی��ەك خ��اوەن دەوڵ��ەت��ە‬ ‫بەشێكی ل��ەو دی��وی سنورەكانییەوە‬ ‫بێت وەك كەمینەك لە چوارچێوەی‬ ‫واڵت��ێ��ك��ی ت��ردا ب��ن‪« .‬ك��ەرت ن��ەت��ەوە‬ ‫دەوڵەتەكان» ب��ەردەوام لە ركابەری‬ ‫یەكتردان‌و شەرعیەتی یەكتر بەرەو‬ ‫ڕووی پ��رس��ی��اری ج��ی��دی دەك��ەن��ەوە‬ ‫بۆ نموونە ئەو ركابەرییەی لە نێوان‬ ‫ك��وری��ای ب��اك��وور‌و ب��اش��ووردا هەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم گریمانەی یەكگرتنەوە لە نێوان‬ ‫«ك��ەرت_ن��ەت��ەوە دەوڵ��ەت��ەك��ان» دا‬ ‫وەك یوتۆپیایەك وای��ە‌و ه��ەر دووال‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫ب��ان��گ��ەش��ەی ب��ۆ دەك��ەن ئ��ەگ��ەری��ش‬ ‫دەرف��ەت��ێ��ك ب��ڕەخ��س��ێ��ت ئ��ەگ��ەری‬ ‫یەكگرتنەوەیان زۆرە‪.‬‬ ‫‪4‬ــ چەند نەتەوە ــ دەوڵەت‪ :‬ئەم مۆدێلە‬ ‫لە روانگەی باری بوزانەوە ئاماژەیە‬ ‫بەو دەوڵەتانە‪ ،‬كە لە چەندین نەتەوە‬ ‫پێك هاتووە‪ .‬دەوڵەتە فێدراتیڤەكان‌و‬ ‫ئ��ێ��م��پ��رات��ووری��ە ك��ۆن��ەك��ان ن��م��وون��ەی‬ ‫ئەم مۆدێلەن‪ .‬دەوڵەتە فێدراتیڤەكان‬ ‫گاڵتەیان بە مۆدێلی نەتەوە ــ دەوڵەت‬ ‫دێ��ت‌و بە پێچەوانەی ئ��ەوان‪ ،‬نەتەوە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی خۆیان هان ئەدەن‬ ‫ب��ای��ەخ ب��دەن ب��ە ش��ۆن��اس��ی خ��ۆی��ان‬ ‫ب��ە ب��ێ ئ��ەوه‌ی ك��ە مۆدێلی دەوڵ��ەت‬ ‫نەتەوەش بەسەریاندا بسەپێنن‌و هیچ‬ ‫نەتەوەیەكیش هەوڵ نادات شوناسی‬ ‫خ��ۆی بە س��ەر دەوڵ��ەت��دا بسەپێنێت‪.‬‬ ‫كه‌نەدا‌و سویس نموونەی تەواوی ئەو‬ ‫مۆدێلەن‪ .‬بەاڵم لەم مۆدێلەدا دەوڵەتە‬ ‫ئ��ێ��م��پ��رات��ووری��ی��ەك��ان ه��ەوڵ ئ��ەدەن‬ ‫شوناسێكی تایبەت ببێتە شوناسی‬ ‫زاڵ‌و بەسەر هەموو نەتەوەكانی تردا‬ ‫بیسەپێنن‪ .‬رووسیای سەردەمی تیزار‬ ‫لەو نموونە بوو هەروەها ئێستاكەش‬ ‫هەندێ دەوڵەتی وەك ئێران‌و توركیا‬ ‫هەن بە بێ ئەوەی ناوی ئێمپراتووریان‬ ‫لەسەر بێت بەاڵم هەر بەو جۆرە كار‬ ‫دەك��ەن‪ .‬ب��ەاڵم ئ��ەم مۆدێلە هەڵگری‬ ‫گۆڕینە بۆ مۆدێلەكانی‌تر‌و سەقامگیری‬ ‫دەوڵ��ەت��ان��ی ئ��ەم م��ۆدێ��ل��ە ب��ەن��دە بە‬

‫ت��وان��ای��ی‌و بڕستی ن��ەت��ەوەی زاڵ لە‬ ‫راگرتنی بااڵدەستییەكەی‌و لە ئەگەری‬ ‫سستی‌و نەكسەیدا ل��ەوان��ەی��ە واڵت‬ ‫لێك داببڕێت‌و پارچەپارچە بێت یان‬ ‫بكەوێتە بەر هێرشی واڵتێكی تر‪.‬‬ ‫باری بوزان وێڕای ئاماژە بەو چوار‬ ‫مۆدێلە ئەوەش دەڵێت‪ ،‬كە ئەم مۆدێالنە‬ ‫هەندێ ناڕوونی‌و تارمایی تێدایە بەاڵم‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��م��ان ئ��اراس��ت دەك��ات‬ ‫تاوەكوو تێیدا باشترو گونجاوتر لە‬ ‫پەیوەندی نێوان دەوڵەت‌و گەل(نەتەوە)‬ ‫بگەین‪ .‬ئەم دابەشكاریەشی زۆرتر بۆ‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە باس لە ئاسایشی نەتەوەیی‬ ‫ی��ان نیشتمانی ب��ك��ات‪ ،‬ك��ە ل��ەس��ەر‬ ‫بنەمای نەتەوە لە مۆدێلە جیاوازەكاندا‬ ‫خوێندنەوەی جیاوازیشی بۆ دەكرێت‌و‬ ‫هەر بەو پێیەش دەوڵەتەكان بەرەو‬ ‫ڕووی چ��ەن��دی��ن ج��ۆر ل��ە ن��ەب��وون��ی‬ ‫ئاسایش دەب��ن��ەوە‪ .‬ه��ەن��دێ دەوڵ��ەت‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ق��ووڵ‌و‬ ‫پ��ت��ەوی ل��ەگ��ەڵ ن��ەت��ەوەك��ەی هەبێت‪.‬‬ ‫ل��ەم ح��اڵ��ەت��ەدا ئاسایشی نیشتمانی‬ ‫بە مانایی راستەقینەی خۆی بوونی‬ ‫هەیەو دەوڵەت بێ الیەنانە ئاسایشی‬ ‫ه��ەم��وو ت��اك��ێ��ك دەپ��ارێ��زێ��ت ب��ەاڵم‬ ‫هەندێك دەوڵ��ەت��ی��ش ب��ە پێچەوانەیە‬ ‫ئ��اس��ای��ش��ی ن��ەت��ەوەی��ی ب��ە م��ان��ای��ی‬ ‫راستەقینە تێیدا رەچاو ناكرێت‌و واڵت‬ ‫ت��ووش��ی ن��ەب��وون��ی ئاسایش دەبێت‪.‬‬ ‫لەم حاڵەتەدا ئاسایش تەنیا تایبەتە بە‬

‫‪123‬‬

‫كه‌سانی نزیك لە دەسەاڵت‪ ،‬كە بوزان‬ ‫بە (ئاسایشی حكومەتی)‪ ،‬یان دەوڵەتی‬ ‫ناوی لێ دەبات هەروەها جۆرێكی‌تر‬ ‫لە ئاسایش له‌وانەیە سەقامگیر بێت‪،‬‬ ‫كە بە ئاسایشی (ت��اك ن��ەت��ەوە)‪ ،‬یان‬ ‫تاك الیەنانە دەكرێت ن��اوی بەرین‌و‬ ‫ئ��ەم ج��ۆرە لە ئاسایشیش جێگرتوو‬ ‫هەمیشەیی نییە نائارامی لێدەكەوێتەوەو‬ ‫ل��ەو حاڵەتەشدا نائارامی‌و نەبوونی‬ ‫ئاسایش ب��ەوە چ��ارەس��ەر دەك��رێ��ت‪،‬‬ ‫كە بیرۆكەی دەوڵ��ەت بە خەستی لە‬ ‫مێشكی هەموو خەڵكەكەی جێگیر بێت‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��وزان ب��اس ل��ە ه��ەن��دێ‬ ‫بیرۆكەو ئامانجی‌تری دەوڵەت دەكات‬ ‫بۆ نموونە باس لە جۆری رێكخستنی‬ ‫ئایدیۆلۆژیای دەوڵ��ەت دەك��ات‪ ،‬كە لە‬ ‫روانگەی بوزانەوە ئایدیۆلۆژیا یەكێكە‬ ‫لە ئامانجەكانی دەوڵ��ەت‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫دیموكراسی‌و ئیسالم دوو ئایدیۆلۆژی‬ ‫دەوڵ��ەت��ی��ن‪ .‬وەه��ا ئایدیۆلۆژیاگەلێك‬ ‫ه��ەن��دێ ج��ار وەه��ا ب��ە دام��ەزراوە‬ ‫ج��ۆراوج��ۆرەك��ان��ی دەوڵ��ەت��دا ش��ۆڕ‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬كە بێ بوونی ئەوان ناكرێت‬ ‫بیر لە بوونی دەوڵەتەكەشی بكەیتەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە دیموكراسی‌و كاپیتاڵیزم‬ ‫دوو ئامانج‌و بیرۆكەن لە دام��ەزراوە‬ ‫دەوڵەتییەكانی ئه‌مریكادا‪ ،‬كە بە بێ‬ ‫ئ��ەوان ئ��ەس��ت��ەم��ە ب��وون��ی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��اش وێ��ن��ا ب��ك��ەی��ت‪ .‬هەندێک‬ ‫جاریش ئەو بیرۆكەو ئایدیۆلۆژیانە‬

‫ناتوانن بە تەواوی جێگیر بن‌و ئەگەری‬ ‫ئ��اڵ��وگ��ۆڕ ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی دەوڵ��ەت��دا‬ ‫ب��ەدی��دەك��رێ��ت‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە ئیسالم‬ ‫ل��ە ئ��ێ��ران��دا ئ��ەو ح��اڵ��ەت��ەی ه��ەی��ە‪ ،‬كە‬ ‫سەرەڕای بانگەشەی دەوڵەت ئیسالم‬ ‫بە خەستی لە مێشكی خەڵكەكەی‌و‬ ‫دام��ەزراوەك��ان��ی��دا جێگیر ن��ەب��ووە‌و‬ ‫ئەگەری ئاڵوگۆڕ لە ئایدیۆلۆژییەكەیدا‬ ‫زۆرە‪ .‬بە واتایەكی تر ئایدیۆلۆژیایی‬ ‫دەوڵەتی بە پوختی ئۆرگانیزە نابێت‪،‬‬ ‫ه��ەر بۆیە ل��ە واڵت��ان��ی دواك��ەوت��وودا‬ ‫هەر دەسەاڵتدارێك لەگەڵ وەرگرتنی‬ ‫دەس��ەاڵت��ەك��ەی ئایدیۆلۆژیایەكیش‬ ‫لەگەڵ خۆی ئەهێنێت‌و پاش نەمانیشی‬ ‫ئایدیۆلۆژیاكەی نوقم دەبێت‪ .‬بە بڕوای‬ ‫«باری ب��وزان» ئەگەر ئایدیۆلۆژیای‬ ‫دەوڵ��ەت ب��ە خ��ەس��ت��ی رێكنەخرێت‬ ‫تووشی داڕمان ئەبێت یان بەردەوام‬ ‫مەترسی داڕمانی لەسەرە‪ .‬هەروەها‬ ‫باری بوزان باس لە هەندێ بیرۆكەو‬ ‫ئایدیۆلۆژیای‌تر وەك رەچاوكردنی‬ ‫رەگەز دەكات وەك ئەوەی لە ئافریقای‬ ‫باشوور لەچەند دەیەی پێشوو روویدا‪.‬‬ ‫*باری بوزان لێكۆڵەرو پرۆفیسۆری‬ ‫ب��واری ئ��اس��ای��ش��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ە‪،‬‬ ‫دامەزرێنەری قوتابخانەی كۆپێنهاگێنە‬ ‫لە بواری ئاسایشدا‪ .‬بە گشتی بیروڕای‬ ‫نوێی هەیە‌و چەند ساڵێكە سەرنجی‬ ‫هۆگرانی ئ��ەم ب��وارەی ب��ەالی خۆیدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫راكێشاوە‪.‬‬ ‫** ماستەری زانستە سیاسییەكان‬ ‫ژێدەر‪:‬‬ ‫‪BaryBuzan, Rethinking Security‬‬ ‫‪After the Cold war, Cooperation‬‬ ‫‪and conflict vol. 1997‬‬

‫باری بوزان؛ مردم‪ ،‬دولتها‌و هراس‌؛‬ ‫ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردی؛‬ ‫تهران پژوهشکده راهبردی‪1378 ،‬‬

‫‪125‬‬

‫سیاسه‌تی مێجه‌ر سۆن به‌رامبه‌ر به‌كورد‬ ‫‪1919‬ــ ‪1922‬‬

‫لێكوڵینه‌وه‌یه‌كی مێژوویی ــ سیاسییه‌‬ ‫هه‌ردی هادی رشید‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫گۆڕاكارییه‌كانی جیهان‌و ملمالنێی‬ ‫واڵت ‌ه زلهێزه‌كانی جیهان هه‌وڵدانیان بۆ‬ ‫داگیركاریی ناوچه‌كانی ژێر قه‌ڵه‌مره‌وی‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و ‌هه‌وڵدانیان بۆ‬ ‫سه‌رله‌نوێ دابه‌شكردنه‌وه‌ی جیهان ل ‌ه‬ ‫میانه‌ی جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌مدا بوون ‌ه‬ ‫مایه‌ی دروستبوونی كێشه‌ی گه‌ور ‌ه بۆ‬ ‫گه‌النی ناوچه‌كه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی بۆ گه‌لی‬ ‫كورد‪ ,‬ك ‌ه تا ئێستاش كوردستان‌و گه‌لی‬ ‫ك��ورد ل ‌ه ده‌ره‌نجامی ئ��ه‌م ملمالنێ‌و‬ ‫داگیركاریی ‌ه رزگاری نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ب��ری��ت��ان��ی��ای م��ه‌زن‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌و ك��ات�� ‌ه‬ ‫س��ه‌رم��ه‌ش��ق��ی واڵت�� ‌ه زلهێزه‌كانی له‬ ‫‌ئه‌ستۆ گرتبوو‪ ،‬هه‌وڵێكی زۆری ده‌دا‬ ‫زۆرترین ناوچه‌كانی ژێر قه‌ڵه‌مره‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی‪ ،‬به ‌تایبه‌تی ئه‌و‬ ‫ی ك��ان��زا س��روش��ت��ی��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ن��اوچ��ان��ه‌ ‌‬ ‫ب��ه‌رێ��ژه‌ی��ه‌ك��ی زۆر ت��ێ��داب��وو‪ ،‬بخات ‌ه‬ ‫ژێر ده‌سه‌اڵتی خۆیه‌وه‌ ‌و له ‌پێناوی‬ ‫به‌دیهێنانی به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه تایبه‌تیه‌كانی‬ ‫خۆی پێشێلكارییه‌كی زۆری ب ‌ه مافی‬ ‫گه‌النی ناوچه‌ك ‌ه ده‌ك��رد‪ .‬گه‌لی كورد‬ ‫گ��ه‌وره‌ت��ری��ن زه‌ره‌رم��ه‌ن��د ب��وو ل��ه‌م‬ ‫سیاسه‌ته‌ی بریتانیا‪.‬‬ ‫بریتانیای م��ه‌زن بۆ به‌دیهێنانی ئه‌و‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ان��ه‌ی خ��ۆی‪ ،‬زۆرت��ری��ن‬ ‫ژم��ار ‌ه پسپۆرو ش��اره‌زاو ته‌نانه‌ت‬ ‫جاسوسیشی ل ‌ه ژێر ناوی جیاوازه‌و ‌ه‬ ‫ره‌وان��ه‌ی ن��اوچ��ه‌ك�� ‌ه ك��ردب��وو‪ ,‬ك ‌ه‬ ‫ب��ه‌رده‌وام راپۆرتیان ئاماد ‌ه د ‌هك��ردو‬

‫ره‌وانه‌ی قونسوڵگه‌رییه‌كانی وه‌زاره‌تی‬ ‫ده‌ره‌وه‌و حكومه‌تی هیندی به‌ریتانییان‬ ‫ده‌كرد بۆ دارشتنی ته‌كتیكی تایبه‌ت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه خ��زم��ه‌ت ب�� ‌ه ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی‬ ‫بریتانیا بگه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫گ��رن��گ��ی��ی ئ��ه‌م ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی�� ‌ه خ��ۆی‬ ‫له‌وه‌دا ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه چه‌ند تیشكێك‬ ‫بخات ‌ه سه‌ر ئه‌م سیاسه‌ته‌ی بریتانیا‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی‌و ب ‌ه تایبه‌ت بۆ‬ ‫چوونه‌كانی مێجه‌ر سۆن سه‌باره‌ت‬ ‫ب��ه‌ك��ێ��ش��ه‌ی ك��وردو‌ب��ه‌ش��ێ��ك ل��ه‌و‬ ‫ملمالنێیانه‌ی ل ‌ه نێوان دام‌و ده‌زگاكان‌و‬ ‫ك��ه‌س��ای��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان��ی خ��ودی بریتانیا‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه سیاسه‌تیان به‌رامبه‌ر ب ‌ه‬ ‫كورد وه‌ك ئه‌و ملمالنێ‌و جیاوازییانه‌ی‬ ‫نێوان مێجه‌ر سۆن‌و مێجه‌ر نوئێل‪.‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كی‌تری ئه‌م توێژینه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫خ��ۆی ل��ه‌وه‌دا ده‌ب��ی��ن��ێ��ه‌وه‌‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌م‬ ‫ف��ه‌ت��ره‌ی��ه‌دا دام��ه‌زران��دن��ی حوكمرانی‬ ‫ك��ورد ل�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی پ��ادش��ای��ه‌ت��ی��دا‬ ‫دام��ه‌زرێ��ن��را ‌و ه��ه‌ر زووش هه‌ره‌سی‬ ‫هێنا‪.‬‬ ‫لێكۆلینه‌و ‌ه بۆ توێژه‌ری كورد له سه‌ر‬ ‫ئه‌م بابه‌ت ‌ه گرنگییه‌كی تایبه‌تی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌توانین له‌م خااڵنه‌ی خواره‌وه‌دا‬ ‫كورتی بكه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ گ��ه‌ل��ی ك��ورد ل��ه‌و س��ات��ه‌وه‌خ��ت��ه‌دا‬ ‫حكومه‌تێكی سه‌ربه‌خۆی دامه‌زراند‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌و سات ‌ه به ‌دواوه‌‪ ،‬هه‌تاكو ئێستاش‪،‬‬

‫‪127‬‬

‫نه‌یتوانیو ‌ه جارێكی‌تر حكومه‌تی له‌و‬ ‫جۆره‌ دابمه‌زرێنێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ زۆربه‌ی هه‌وڵه‌كانی سه‌ركردایه‌تیی‬ ‫كوردیی ئه‌و كاته‌‪ ،‬كه‌بوون ‌ه هۆكار بۆ‬ ‫رووخاندنی حكومه‌ت ‌ه الو ‌ه كوردییه‌كه‌‪،‬‬ ‫درێژه‌ی پێدراو ‌ه له‌الیه‌ن بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫رزگ��اری خوازی كورد ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه شێوه‌كان دووبار ‌ه بوونه‌وه‌ی پێو ‌ه‬ ‫دیاره‌‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ وه‌رگ��رت��ن��ی وان��ه‌ی پ��ێ��وی��س��ت‬ ‫زه‌رووره‌ت��ێ��ك��ی م��ێ��ژووی��ی��ه‌ ب��ۆ‬ ‫ده‌رب��ازب��وون ل��ه‌و ه��ه‌اڵن��ه‌و رێگری‬ ‫كردن له‌ دووباره‌ بوونه‌وه‌یان‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ به‌دامه‌زراوه‌‌كردنی دام‌و ده‌زگاكانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی كوردی‪ ,‬ده‌ستنیشانكردنی‬ ‫دۆست‌و دوژمن‌و جۆری مامه‌ڵه‌كردن‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی جیهان‪ ,‬هه‌روه‌ها‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی ب��ن��ك��ه‌و س��ه‌ن��ت��ه‌رو‬ ‫ئینستتیوتی لێكۆڵینه‌وه‌ی سیاسی‌و‬ ‫ستراتیجی بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی هه‌موو‬ ‫ئه‌و رووداوو گۆرانكاریی ‌ه سیاسیانه‌ی‬ ‫جیهان ده‌بن ‌ه هۆكار بۆ یارمه‌تیدانی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ك��وردی ل�� ‌ه داڕش��ت��ن��ی‬ ‫سیاسه‌تی راست‌و دروست‪.‬‬ ‫ئه‌م خاڵه‌ی ل ‌ه ئێستادا ئاماژه‌مان پێدا‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ن س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی ك��ورده‌و ‌ه‬ ‫له‌و كاته‌دا ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه الیه‌ن شێخ‬ ‫م��ه‌ح��م��وده‌وه‌ ب��ه‌ ت��ه‌واوی ف��ه‌رام��ۆش‬ ‫كرابوو‪ .‬ئه‌مه‌ش هۆكارێكی سه‌ره‌كی‬ ‫بوو بۆ ئه‌و هه‌اڵنه‌ی مه‌لیك مه‌حمود‬

‫ت��ێ��ی ك��ه‌وت ل�� ‌ه م��ام��ه‌ڵ��ه‌ی��دا ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫بریتانیادا‪.‬‬ ‫گرفته‌كانی ئ��ه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ی ‌ه خۆی‬ ‫ل��ه‌وه‌دا ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫ده‌ستی ی��ه‌ك ل ‌ه الی��ه‌ن ن��ووس��ه‌ران‌و‬ ‫توێژه‌رانی ك��ورد له‌و زه‌م��ان��ه‌دا زۆر‬ ‫ب��ه ‌كه‌می ده‌س��ت ده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫له‌به‌رده‌ستدای ‌ه چه‌ندین توێژینه‌وه‌ی‬ ‫بێگانه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه وه‌رگێڕاونه‌ت ‌ه سه‌ر زمانی‬ ‫ك��وردی‌و زۆرب��ه‌ی نووسه‌ره‌كانیشی‬ ‫ئه‌و كه‌سان ‌ه بوون‪ ،‬كه‌‪ ،‬یان پاڵپشت‪ ،‬یان‬ ‫داهێنه‌ری ئه‌و سیاسه‌تان ‌ه ب��وون‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بوون ‌ه هۆی دابه‌شكاریی كوردستان‌و‬ ‫گ��ه‌ل��ه‌ك��ه‌ی‪ .‬ب��ه‌وات��ای��ه‌ك��ی‌ت��ر زۆرب��ه‌ی‬ ‫نووسه‌ره‌كانی ئه‌و كات ‌ه به‌شێك بوون‬ ‫ل�� ‌ه سیاسه‌تی داگ��ی��رك��اری بریتانیاو‬ ‫هه‌وڵیانداو ‌ه ل ‌ه نووسینه‌كانیشیاندا‬ ‫پشتیوانی‌و پشتگیریی ئه‌و سیاسه‌ت ‌ه‬ ‫بخه‌ن ‌ه رووو‌‪ .‬ناشكرێت ئه‌و سه‌رچاوان ‌ه‬ ‫وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌كی بێالیه‌ن ته‌ماشا‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫توێژه‌ر ‌ه كورده‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش‬ ‫ب��ه‌م توێژینه‌وه‌یه‌شه‌و ‌ه ناچاربوون‬ ‫پشت به‌و سه‌رچاوان ‌ه ببه‌ستن‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫لێكچونێكی زۆر ل ‌ه نێوان زۆرب��ه‌ی‬ ‫توێژینه‌وه‌كاندا به‌دی ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ب��ۆ رزگ��ار ب��وون ل��ه‌م گ��رف��ت�� ‌ه‬ ‫پێویست ‌ه ئ��ه‌و ده‌وڵه‌تان ‌ه هه‌موو ئه‌و‬ ‫به‌ڵگه‌نام ‌ه نهێنییان ‌ه باڵوبكه‌نه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌به‌رده‌ستیاندایه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه ل�� ‌ه الی��ه‌ك‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫ل�� ‌ه ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی خ��ۆی‌و واڵته‌كه‌یدا‬ ‫بووه‌‪ .‬‬

‫ل��ه ‌الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه هه‌وڵبدرێت بۆ‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و به‌ڵگ ‌ه نامه‌و‬ ‫ی��ادداش��ت��ان��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی��ی‬ ‫باسی یه‌كه‌م‬ ‫ك��وردو ك��ه‌س��ان��ی ن��اوداری ك��ورد‬ ‫ستراتیجیه‌تی بریتانیا به‌رامبه‌ر به‬ ‫ئاڕاسته‌ی یه‌كترییان كردووه‌‪ ،‬یاخود‬ ‫‌كورد له‌سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬ ‫ئاڕاسته‌ی كونسوڵگه‌ری‌و ده‌وڵه‌تانی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی ك��راون‪ ،‬ت��اك��و ب��ت��وان��رێ��ت‬ ‫ی‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌كی زانستیی بێالیه‌نان ‌ه ع��ی��راق‌و ك��وردس��ت��ان(‪ )1‬ب��ه‌و پێیه‌ ‌‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام ب��درێ��ت‪ .‬ب��ه‌اڵم ب��ه‌داخ��ه‌و ‌ه پێگه‌یه‌كی ده‌وڵه‌مه‌ندو گرنگی هه‌ی ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م ب��وار ‌ه ب��ۆ ئێم ‌ه ن��ه‌ڕه‌خ��س��ا‪ .‬جگ ‌ه ل ‌ه رووی ستراتیجی‌و ئابوورییه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌مه‌ش لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی له‌و جۆره‌ش ئ��ه‌م��ه‌ش وای ك��ردوو ‌ه ببێت ‌ه مایه‌ی‬ ‫ده‌كرێت ل ‌ه میانه‌ی نامه‌یه‌كی دكتۆرا‪ ،‬ب��ای��ه‌خ‌و گرنگیی پێدانی زۆرێ��ك له‬ ‫یان ل ‌ه میانه‌ی توێژینه‌وه‌ی چه‌ندین ‌ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه گ��ه‌وره‌ك��ان‪ ،‬ب��ری��ت��ان��ی��اش‬ ‫ی‬ ‫س��اڵ�� ‌ه ئ��ه‌ن��ج��ام ب��درێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش ل ‌ه یه‌كێك بوو ‌ه له‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه زلهێزانه‌ ‌‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌كی به‌كالۆریۆسدا جێگه‌ی هه‌وڵیداو ‌ه به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه ئابووریی‌و‬ ‫سیاسییه‌كانی خ��ۆی ل��ه‌م ناوچه‌یه‌دا‬ ‫نه‌ده‌بوه‌وه‌‪.‬‬ ‫رێ��ب��ازی س��ه‌ره‌ك��ی��ی ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ك�� ‌ه به‌ده‌ست بهێنێت‪.‬‬ ‫رێ��ب��ازێ��ك��ی ش��ی��ك��اری م��ێ��ژووی��ی‌و ل ‌ه دیدارێكدا‪ ،‬ك ‌ه له‌گه‌ڵ د‪ .‬ئاكو شوانی‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ه‌‪ .‬گ��ری��م��ان��ه‌ی س��ه‌ره‌ك��ی��ی ئه‌نجامی داوه‌‪ ،‬مێژوونووسی گه‌وره‌ی‬ ‫توێژنه‌وه‌ك ‌ه خۆی ل ‌ه به‌رپه‌چدانه‌وه‌ی كورد د‪ .‬كه‌مال مه‌زهه‌ر سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و ب��ۆچ��وون��ه‌دا ده‌ب��ی��ن��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه سیاسه‌تی بریتانیا به‌رامبه‌ر به ‌كورد‬ ‫به‌شێكی زۆر ل ‌ه توێژه‌ره‌كان مێجه‌ر ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬سیاسه‌تی بریتانیا م��ردوو‬ ‫سۆن ب ‌ه دۆستی گه‌لی كورد هه‌ژمار نییه‌و بێگومان گۆڕانی ب ‌ه سه‌ردا دێت‪،‬‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ئێم ‌ه مه‌به‌ستمان ب��وو ئه‌م ب��ه‌اڵم به‌ر له ‌هه‌‌ر شتێك ده‌بێت بیر‬ ‫گریمانه‌ی ‌ه هه‌ڵسه‌نگێنین‌و نیشانی ل��ه‌و ‌ه بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئایا ب��ه‌ر ل ‌ه هه‌‌ر‬ ‫بده‌ین‪ ،‬ك ‌ه مێجه‌ر سۆن ل ‌ه میانه‌ی ئه‌و شتێك ده‌ب��ێ��ت بیر ل��ه‌و ‌ه بكه‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌نگاو ‌ه سیاسییانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ناویه‌تی‌ ‌و ك ‌ه ئایا به‌رژه‌وه‌ندیی بریتانیا له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و توێژینه‌وه‌و بابه‌تانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه باڵوی به‌رژه‌وه‌ندیی ئێمه‌دا ده‌گونجێت‪ ،‬یان‬ ‫كردۆته‌و ‌ه ل ‌ه میانه‌ی دۆستایه‌تی گه‌لی نا‪ ،‬ئێم ‌ه نابێت وا سه‌یری به‌ریتانییه‌ك‬ ‫كوردا بووه‌‪ ،‬یان پێچه‌وانه‌كه‌ی بووه‌‪ ،‬ب��ك��ه‌ی��ن‪ ،‬ك�� ‌ه ده‌ب��ێ��ت وه‌ك ك��وردێ��ك‬

‫‪129‬‬

‫ت��ه‌م��اش��ای دۆزی ك��ورد ب��ك��ات‪)2(.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه پێمان ده‌ڵێت‪ :‬ك ‌ه ستراتیجیه‌ت‌و‬ ‫سیاسه‌تی بریتانیا به‌رامبه‌ر ب ‌ه كورد‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌ر سه‌رده‌مێكدا ره‌ن��گ��دان��ه‌وه‌ی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی ب��وو ‌ه جا‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی سیاسی‪ ،‬یان‬ ‫ئابووری‪ ،‬یان سه‌ربازی بووبن ئه‌مه‌ش‬ ‫مانای ئ��ه‌و ‌ه ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ك ‌ه بریتانیا‬ ‫ل ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی‬ ‫خ��ۆی��ه‌و ‌ه ن��ه‌خ��ش��ه‌و پ�لان��ی ب��ۆ ئ��ه‌م‬ ‫ناوچه‌ی ‌ه دان��او ‌ه بۆ ئ��ه‌وه‌ی بتوانێت‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خ��ۆی به ‌ده‌ست‬ ‫بهێنێت‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ل ‌ه چوارچێوه‌ی ئه‌م‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه ئابووری‌و سیاسییانه‌دا‬ ‫سه‌یری دۆزی كوردی كردووه‌‪.‬‬ ‫نووسه‌ر عه‌بدولڕه‌حمان ساڵح البیاتی‬ ‫ل ‌ه كتێبه‌كه‌یدا وا باسی ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كوردستان ل ‌ه الی به‌ریتانییه‌كان هه‌ر‬ ‫له‌نێوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌مه‌وه‌و‬ ‫جێگه‌ی گرنگی‌و بایه‌خپێدان بووه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫چوارچێوه‌یه‌دا گه‌ڕید ‌ه به‌ریتانییه‌كان‬ ‫ب��ه‌رده‌وام ب�� ‌ه ن��اوچ�� ‌ه جیاجیاكانی‬ ‫كوردستاندا ده‌گه‌ڕان‪ ،‬ئه‌م گه‌ڕیدانه‌ش‬ ‫نوێنه‌ری كۆمپانیا بازرگانییه‌كانی‬ ‫بریتانیا بوون‪ ،‬یان ئه‌وان ‌ه بوون‪ ،‬ك ‌ه كاری‬ ‫پشكنینیان بۆ زه‌وییه‌كانی خۆرهه‌اڵت‬ ‫ده‌ك��ردو هه‌ندێك له‌و گه‌ڕیدانه‌ش ل ‌ه‬ ‫نووسینه‌كانیاندا زانیارییان سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه پێگه‌ی جوگرافی‌و ره‌وشتی ئایینی‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی تۆماركردووه‌‪ .‬لێره‌شه‌و ‌ه‬

‫ل ‌ه میانه‌ی گه‌ڕان‌و لێكۆڵینه‌وه‌كانیاندا‬ ‫په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ هه‌ندێك له سه‌رۆك‬ ‫خێڵ ‌ه كوردییه‌كاندا دروس��ت��ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫ژماره‌یه‌ك له‌و گه‌ڕیدانه‌ش ئه‌فسه‌ر ‌ه‬ ‫ب��ه‌ری��ت��ان��ی��ی�� ‌هك��ان ب��وون‪ ،‬ل��ه ‌میانه‌ی‬ ‫هه‌موو ئ��ه‌و س��ه‌ردان�� ‌ه زۆران��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌و سه‌رده‌مانه‌دا ل ‌ه الیه‌ن ئه‌فسه‌ر ‌ه‬ ‫به‌ریتانییه‌كانه‌و ‌ه بۆ خاكی كوردستان‬ ‫ئه‌نجام ده‌دران‪ ،‬ده‌توانین بڵێین ده‌زگا‬ ‫هه‌واڵگرییه‌كانی بریتانیا هه‌ستان به‬ ‫‌ئ��ام��اده‌ك��ردن��ی ژم��اره‌ی��ه‌ك راپ��ۆرت��ی‬ ‫تایبه‌ت‪ ،‬ك ‌ه په‌یوه‌ست بوون ب ‌ه خێڵ ‌ه‬ ‫عیراقییه‌كان‪ .‬ئه‌م راپۆرتانه‌ش ئاماژه‌ن‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه بریتانیا ل ‌ه رێگه‌ی ئه‌و‬ ‫ده‌زگایانه‌و ‌ه توانی رێگ ‌ه خۆش بكات‬ ‫بۆ هاتن ‌ه ن��اوه‌وه‌ی هێزه‌كانی بۆ ناو‬ ‫خاكی كوردستان‪)3(.‬‬ ‫بێگومان ئه‌م راپۆرتانه‌ش یارمه‌تیی‬ ‫زۆری بریتانییه‌كانیدا ل ‌ه قۆناغه‌كانی‬ ‫داگ��ی��رك��ردن��ی ن��اوچ�� ‌هك��ه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌م‬ ‫راپۆرتان ‌ه زانیاریی تێدابوو ل ‌ه باره‌ی‬ ‫پێگه‌ی جوگرافی‌و ره‌وشتی ئایینی‌و‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش ی��ارم��ه‌ت��ی‬ ‫بریتانییه‌كانیدا بۆ ئ��ه‌وه‌ی ش��اره‌زای‬ ‫ناوچه‌كه‌ بن‪)4(.‬‬ ‫بۆ سه‌لماندن‌و پشتگیریكردنی ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫وه‌ک له سه‌ره‌و ‌ه ئاماژه‌م پێدا‪ ،‬ده‌چین ‌ه‬ ‫س��ه‌ر كتێبه‌كه‌ی مێجه‌ر نوئێل(‪ )5‬له‬ ‫‌یادداشته‌كانیدا باسی ك��ردووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫چووه‌ت ‌ه هه‌ر شوێنێك ئه‌وه‌ی دووپات‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫ك��ردووه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه حكومه‌تی بریتانیا‬ ‫ن��ی��ازی پ��اك��ه‌ ‌و راپ��ۆرت��ی وردی له‬ ‫‌باره‌ی كورده‌كان‌و په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌رمه‌نییه‌كاندا ده‌نارد بۆ حكومه‌ته‌كه‌ی‬ ‫له‌نده‌ن‪)6(.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌و ‌ه ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین ب��ای��ه‌خ��ی‬ ‫سیاسی‌و ستراتیجیی به‌ریتانییه‌كان بۆ‬ ‫كوردستان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی هه‌ستپێكراو‬ ‫ل ‌ه ماوه‌ی سه‌ره‌تای سااڵنی سه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌م تێبینی ده‌كراو‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌به‌ر‬ ‫بایه‌خی عیراق به ‌گشتی‌و كوردستان‬ ‫به‌ تایبه‌تی له‌ رووی‪-:‬‬ ‫أ ــ دۆزینه‌وه‌ی بڕێكی زۆری نه‌وت‬ ‫له ‌كوردستان‪ ،‬چونك ‌ه ئ��ه‌م ناوچه‌ی ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ند ‌ه به ‌بوونی نه‌وتی خاو له‬ ‫‌ژێر زه‌وییه‌كه‌یدا‪.‬‬ ‫ب ـ��ـ ه��ه‌وڵ��دان��ی ب��ری��ت��ان��ی��ی��ه‌ك��ان بۆ‬ ‫ب��ه‌ه��ێ��زك��ردن��ی ه��ه‌ژم��وون��ی خ��ۆی��ان‬ ‫ل�� ‌ه رۆژه��ه‌اڵت��ی دوورو رۆژه��ه‌اڵت��ی‬ ‫نێوه‌ڕاستدا‪.‬‬ ‫شانبه‌شانی به‌ریتانییه‌كان ژماره‌یه‌ك‬ ‫ده‌وڵه‌تی‌تری زلهێز هه‌بوون‪ ،‬ك ‌ه هه‌وڵی‬ ‫سه‌پاندنی ده‌س��ه‌اڵت��ی خۆیان داوه‌و‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی دابه‌شكردنی كوردستانیان‬ ‫ن له‌نه‌خشه‌ی دابه‌شكردنی‬ ‫داوه‌و رۆڵیا ‌‬ ‫كوردستان له‌گه‌ڵ بریتانیادا هه‌بووه‬ ‫وه‌ك ده‌وڵه‌ت ‌ه زلهێزه‌كانی فه‌ره‌نساو‬ ‫روسیا‪)7(.‬‬

‫باسی دووه‌م‬ ‫كورد له‌جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌مدا‬ ‫ئاشكرای ‌ه ل��ه س��ه‌ره‌ت��اك��ان��ی س��ه‌ده‌ی‬ ‫ب��ی��س��ت��ه‌م��دا ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌ دژوارت��ری��ن‬ ‫جه‌نگه‌كان دووچ��اری دانیشتووانی‬ ‫س��ه‌ر رووی زه‌وی ب��وو‪ ،‬جه‌نگی‬ ‫یه‌كه‌می جیهانی ب��وو‪ ،‬ئه‌م جه‌نگه‌ش‬ ‫چ��وار ساڵی خایاند‪ ،‬وات�� ‌ه ل�� ‌ه نێوان‬ ‫سااڵنی ‪ 1914‬ــ ‪ 1918‬له ‌نێوان دوو‬ ‫كۆمه‌ڵ ‌ه ده‌وڵه‌تی زلهێزدا رووی��دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌مانه‌ بوون‪:‬‬ ‫‪١‬ــ ده‌وڵه‌تانی نێوه‌ند‪ :‬پێكهاتبوون ل ‌ه‬ ‫ئیمپراتۆریه‌ته‌كانی (ئه‌ڵمانیا ــ نه‌مساو‬ ‫مه‌جه‌ڕ ــ ده‌وڵه‌تی عوسمانی)‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ده‌وڵه‌تانی هاوپه‌یمان‪ :‬پێكهاتبوون‬ ‫ل�� ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ی (بریتانیا ـ��ـ فه‌ره‌نسا‬ ‫ـ��ـ روس��ی��ای ق��ه‌ی��س��ه‌ری ـ��ـ وی�لای��ه‌ت�� ‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا ــ ژاپ��ۆن ــ‬ ‫یۆنان ــ بوڵگاریا ــ ئیتاڵیا ــ رۆمانیا)‪)8(.‬‬ ‫ك��اره‌س��ات��ی جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م‬ ‫وه‌ك��و یه‌كێك ل ‌ه جه‌نگ ‌ه گه‌وره‌كانی‬ ‫جیهان قوربانیی‌و كاره‌ساتی زۆری‬ ‫ل��ێ��ك��ه‌وت��ه‌وه‌ ب��ۆ زۆرب��ه‌ی ده‌وڵ��ه‌ت��ان‪،‬‬ ‫بێگومان گ��ه‌ل��ی ك��وردی��ش ب��ێ به‌ش‬ ‫نه‌بوو ل��ه‌و ك��اره‌س��ات‌و قوربانییانه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ك��وردس��ت��ان ن��زی��ك��ب��وو ‌ه له‌و‬ ‫رووداوانه‌‪.‬‬ ‫الزاری��ف له ‌كتێبه‌كه‌یدا ده‌ڵێت‪ :‬گه‌لی‬

‫‪131‬‬

‫ك��ورد ی��ه‌ك��ێ��ك��ه‌ ل�� ‌ه ق��ورب��ان��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ك��اره‌س��ات��ی جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م‬ ‫له‌سه‌ده‌ی بیسته‌م‪ .‬ئه‌وه‌ی جێگه‌ی داخ ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م راستیی ‌ه به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ف��ر‌ه‌وان ن��اس��راو نییه‌‪ ،‬كوردستان‌و‬ ‫ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی ن��زی��ك��ب��وون ل��ه‌ش��ان��ۆی‬ ‫ی مۆركی‬ ‫ئ��ه‌و جه‌نگ ‌ه سه‌ربازییانه‌ ‌‬ ‫په‌الماردان‌و هه‌ڵهاتنی له ‌خۆگرتبوو‬ ‫ناوچه‌كه‌ی نوقمی لێشاوێك ل ‌ه خوێن‬ ‫كرد‪)9(.‬‬ ‫الزاریف هه‌ر له سه‌ر ئه‌م ‌ه ده‌ڕوات‌و‬ ‫وا ب��اس��ی ده‌ك��ات‪ ،‬ك�� ‌ه گ��ه‌ل��ی ك��ورد‬ ‫زه‌ره‌رو زیانێكی ماڵی‌و گیانیی زۆری‬ ‫ب��ه‌ر ك��ه‌وت��وو ‌ه ل�� ‌ه م��اوه‌ی جه‌نگی‬ ‫یه‌كه‌می جیهانیدا‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك هه‌موو‬ ‫الیه‌ن ‌ه به‌شه‌ڕهاتووه‌كان هه‌وڵیاندا‬ ‫ك��وردو گه‌النی‌تریش له ‌رۆژه��ه‌اڵت��ی‬ ‫توركیاو رۆژائاوای ئێران به‌كاربهێنێت‬ ‫بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆیان‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ب��ووه‌ ه��ۆی دروس��ت��ب��وون��ی ئ��اژاوه‌و‬ ‫پاشاگه‌ردانییه‌كی ته‌واو له‌ناوچه‌كه‌داو‬ ‫دروستبوون‌و فره‌وانبوونی ملمالنێی‬ ‫نێوخۆیی له سه‌ر خاك‌و زه‌وی‌و زار‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ێ��زاری‌و ن��اڕه‌ح��ه‌ت��ی بۆ‬ ‫گه‌النی ناوچه‌كه‌ لێكه‌وته‌وه‌‪)10(.‬‬ ‫د‪ .‬كه‌یوان ئازاد ئه‌نوه‌ر له ‌كتێبه‌كه‌یدا‬ ‫باسی ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ماوه‌ی چوار ساڵی‬ ‫جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانیدا‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫حه‌فتاو پێنج ملیۆن سه‌ربازو ئه‌فسه‌رو‬ ‫ده‌ره‌ج��ه‌دار راپێچی ش��ه‌ڕك��ران‪ ،‬ده‬

‫ملیۆنیان لێ كوژراو بیست ملیۆنیان‬ ‫لێ بریندار بوو‪ ،‬ده ملیۆن كه‌سی‌تریش‬ ‫له‌برسا مردن‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه كاتی جه‌نگدا‬ ‫ئ��ازووق��ه‌ی پێویستیان پێنه‌گه‌یشت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر جه‌نگێك ئه‌و كاریگه‌رییه‌ی ب ‌ه‬ ‫سه‌ر جیهاندا هه‌بێت‪ ،‬رووداوێكی سه‌ر‬ ‫نیی ‌ه ئه‌گه‌ر كوردستان‌و گه‌لی كوردیشی‬ ‫گرتبێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌ر‬ ‫له سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م‪ ،‬تا‬ ‫به‌رپابوونی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌ه ئه‌وروپییه‌كانی وه‌ك (بریتانیا‬ ‫ــ روسیا ــ فه‌ره‌نسا ــ ئه‌ڵمانیا) ب ‌ه‬ ‫ده‌رام��ه‌ت��ی ئ��اب��ووری‌و ستراتیجیه‌تی‬ ‫خاكی كوردستان ئاشنابوون‪ .‬دكتۆر‬ ‫كه‌یوان درێ��ژ ‌ه به‌م باس ‌ه ده‌دات‌و له‬ ‫س��ه‌ری ده‌ڕوات‪ ،‬ك�� ‌ه ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫روون ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه هه‌ڵه‌دا نه‌چوو ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر بڵێت به‌شێكی ئه‌م جه‌نگ ‌ه له سه‌ر‬ ‫خاكی كوردستاندا بوو‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌به‌ر چه‌ند هۆكارێك بوو‪ .‬یه‌كێك له‌و‬ ‫هۆكاران ‌ه بریتی بوو له‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه بریتانیا‬ ‫له سه‌ره‌تاكانی جه‌نگدا ل ‌ه كه‌نداوی‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی��ی��ه‌و ‌ه پ��ه‌الم��اری ب��اش��ووری‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی��ان��دا‪ .‬ل��ه ‌دوا ساڵه‌كانی‬ ‫ج��ه‌ن��گ��ی��ش��دا س��ه‌رج��ه‌م ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی ب��اش��وورو ب��اش��ووری‬ ‫كوردستانی خۆرهه‌اڵتیان داگیركردوو‬ ‫كه‌وتن ‌ه دانانی كاربه‌ده‌ستانی سیاسی‬ ‫بریتانیا ل ‌ه مه‌ڵبه‌ند ‌ه كوردنشینه‌كان‬ ‫ب��ۆ ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی ن��اوچ��ه‌ك��ه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫هۆكارێكی‌تریش روسیای قه‌یسه‌رییه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ب��اك��ووری ئێرانه‌و ‌ه په‌الماری‬ ‫باكووری كوردستانی خۆرهه‌اڵتیداو‬ ‫ناوچه‌كانی بانه‌و سه‌قزیان داگیركرد‪.‬‬ ‫دی��ار ‌ه ب��ێ��ده‌س��ه‌اڵت��ی��ی ب��ن��ه‌م��اڵ��ه‌ی‬ ‫قاجارییه‌كان* له‌و به‌شه‌ی كوردستان‬ ‫(كوردستانی خۆرهه‌اڵت) رێگایان بۆ‬ ‫هاتن ‌ه ن��اوه‌وه‌ی سوپای داگیركه‌رانی‬ ‫بریتانیاو روسیا خۆشكرد‪)11(.‬‬ ‫هۆكاری سێیه‌م ئه‌ڵمانیا ب��وو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫كۆتایی سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م‌و سه‌ره‌تای‬ ‫س��ه‌ده‌ی بیسته‌م ك��ه‌وت�� ‌ه دژای��ه‌ت��ی��ی‬ ‫ده‌وڵه‌تانی هاوپه‌یمان‪ ،‬هه‌ر ئه‌وه‌ش‬ ‫وای كرد‪ ،‬ك ‌ه زیاتر ل ‌ه عوسمانییه‌كان‬ ‫ن��زی��ك��ب��ێ��ت��ه‌وه‌و ه��ان��ی ب��دات‌و بچێت ‌ه‬ ‫جه‌نگه‌وه‪)12(‌.‬‬ ‫م��ح��ه‌م��ه‌د ره‌س��وڵ ه��اوار ب��اس��ی‬ ‫شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی‌و بارودۆخی‬ ‫كوردستان ده‌كات ل ‌ه كاتی شه‌ڕه‌كه‌دا‬ ‫به‌جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه باری ئابووری ده‌وڵه‌تی‬ ‫عوسمانی له ‌پێش ش��ه‌ڕه‌ك��ه‌دا ته‌واو‬ ‫الوازب��وو ل�� ‌ه ژێ��ر ب��اری ق��ه‌رزێ��ك��ی‬ ‫زۆردا نااڵندوێتی‌و توانای دان��ه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و ق��ه‌رزان��ه‌ی ن��ه‌ب��ووه‌و ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه‬ ‫سه‌رمایه‌دار ‌ه خاوه‌ن قه‌رزه‌كانی وه‌كو‬ ‫بریتانیاو فه‌ره‌نساو روسیا مرخیان‬ ‫له ‌دابه‌شكردن‌و ده‌ستگرتن ب ‌ه سه‌ر‬ ‫خاكی عوسمانیدا خۆش كردبوو‪)13(.‬‬ ‫دكتۆر كه‌مال مه‌زهه‌ر ل ‌ه كتێبه‌كه‌یدا‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ساتێك شه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌م‬

‫ده‌س��ت��ی پ��ێ��ك��رد‪ ،‬ك��وردس��ت��ان ببوو‬ ‫به‌مه‌یدانی سێ واڵت‪ ،‬ك ‌ه بریتیبوون ل ‌ه‬ ‫عوسمانی‌و روس‌و ئینگلیز‪ ،‬ب ‌ه هۆی‬ ‫ئ��ه‌وه‌و ‌ه ك��ورد تووشی كاره‌ساتێكی‬ ‫گ��ه‌وره‌ ب��وو‌ب��ێ ئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و ش��ه‌ڕ ‌ه‬ ‫هیچ سوودێكی كوردی تیادا بووبێت‌و‬ ‫میلله‌ته‌كه‌ی‌و واڵت�� ‌هك��ه‌ی ب ‌ه خۆڕایی‬ ‫ئاڵێنرایه‌ شه‌ڕه‌وه‌‪)14(.‬‬ ‫م��ح��ه‌م��ه‌د ره‌س��وڵ ه��اوار درێ��ژ ‌ه‬ ‫ب��ه‌م ب��اس�� ‌ه ده‌دات‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه گ��ه‌رم��ه‌ی‬ ‫ش��ه‌ڕدا ت��ورك��ه‌ك��ان هه‌ستی ئایینیی‬ ‫كوردیان دژی روسیا ده‌جوواڵندو له‬ ‫‌به‌رامبه‌ریشدا روسه‌كانیش كوردیان‬ ‫دژی توركه‌كان ه��ان��ده‌دا‪ .‬به‌م جۆر ‌ه‬ ‫ل ‌ه م��اوه‌ی ش��ه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانیدا‬ ‫كوردستان ببوو ب ‌ه مه‌یدانی روس‌و‬ ‫ت��ورك‌و ئینگلیز‪ .‬ئ��ه‌م جه‌نگ ‌ه ب��وو ب ‌ه‬ ‫هۆی ماڵوێرانی‌و كوشتنی ه��ه‌زاران‬ ‫كوردی بێ تاوان‪ ،‬واڵته‌كه‌ی كاولكراو‬ ‫ب��ه‌ ده‌ی��ان ه��ه‌زار ك��ه‌س��ی ل��ه‌ش��ه‌ڕو‬ ‫برسێتیدا مرد‪ ،‬میلله‌تی كورد له ‌نێو‬ ‫واڵتی عوسمانیدا ل ‌ه هه‌‌ر میلله‌تانی‌تر‬ ‫زیاتر تووشی زیان‌و ماڵ كاولی بوو‪.‬‬ ‫(‪)15‬‬ ‫الزاری��ف ل��ه ‌كتێبه‌كه‌یدا ب��اس��ی ئه‌م‬ ‫ب��ارودۆخ��ه‌ ده‌ك��ات‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ ب��ه‌ه��اری‬ ‫‪ 1915‬ده‌سه‌اڵتی توركیا ده‌ستی كرد‬ ‫ب ‌ه پڕۆسه‌ی پاكتاوكردنی ب ‌ه كۆمه‌ڵ‬ ‫ل��ه ‌دژی دانیشتووانی ئ��ه‌رم��ه‌ن��ی به‬ ‫‌بیانووی گواستنه‌وه‌یان له‌مه‌یدانی‬

‫‪133‬‬

‫ئ��ۆپ��راس��ی��ۆن�� ‌ه س��ه‌رب��ازی��ی��ه‌ك��ان بۆ‬ ‫گرتووخانه‌كانی ل ‌ه سوریاو (واڵت��ی‬ ‫نێوان دوو رووبار) ئاشوورییه‌كانیش‬ ‫قوربانییه‌كی‌تری ئه‌م پاكتاوكردن ‌ه ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ن ئه‌وانه‌شی‪ ،‬ك ‌ه ناچار بوون‬ ‫شوێن‌و جێگای خۆیان به‌جێهێشت‬ ‫له ‌ترسی كۆمه‌ڵكوژی ب��ه‌ره‌و ئێران‬ ‫(ناوچه‌ی ده‌ریاچه‌ی ئورمیه‌) رۆشتن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��ان��ه‌ ل��ه س��ه‌ر رێ��گ��ای ت��ووش��ی‬ ‫زه‌ره‌روو زی��ان��ی گیانی زۆر هاتن‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و كۆمه‌ڵ ك��وژی‌و پاكتاوكردنه‌ی‬ ‫ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی ئه‌نجامیدا‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه ته‌نها ل�� ‌ه دژی ك��ه‌م�� ‌ه نه‌ته‌وه‌یی ‌ه‬ ‫مه‌سیحییه‌كان نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو نه‌خشه‌و‬ ‫پالنیش بوو بۆ وه‌شاندنی گورزێك‬ ‫ل��ه‌ك��ورده‌ك��ان‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��ه‌رێ��گ��ای��ه‌ك‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه زۆر ج��ار ده‌س��ه‌اڵت��ی عوسمانی‬ ‫سه‌ركرد ‌ه كورده‌كانیان كۆده‌كرده‌وه‌و‬ ‫ه��ان��ی��ان ده‌دان ل��ه ‌دژی ئ��ه‌رم��ه‌ن‌و‬ ‫ئاشوورییه‌كان ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ب ‌ه ده‌ستی بێگان ‌ه تۆڵه‌یان لێ بسه‌ننه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش ل��ه‌الی��ه‌ك‪ ،‬ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌و ‌ه‬ ‫ع��وس��م��ان��ی��ی��ه‌ك��ان ده‌ی��ان��وی��س��ت ب��ه‌م‬ ‫ك��رده‌وان��ه‌ی��ان ك��ورده‌ك��ان وا پیشانی‬ ‫رای گشتی ب��دات‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌وان‪ ،‬وات�� ‌ه‬ ‫(كورده‌كان) تاوانبارن له‌م كوشتارگ ‌ه‬ ‫دڕن��دان��ه‌‪ ،‬ل�� ‌ه ه��ه‌م��ان كاتیشدا ئه‌م ‌ه‬ ‫ناوزڕاندنی بزاڤی نیشتمانی كورد بوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه راستیدا هێز ‌ه نیزامییه‌كانی‬ ‫ت��ورك‌و ده‌زگ��اك��ان��ی پۆلیسی نێوخۆ‬

‫جێبه‌جێكه‌ری ئه‌و كوشتارگان ‌ه بوون‬ ‫له ‌دژی ئه‌رمه‌نه‌كان‌و ئاشوورییه‌كان؛‬ ‫كورده‌كان هیچ ده‌ستێكیان نه‌بوو له‌م‬ ‫كوشتارگان ‌ه ته‌نها چه‌ند حاڵه‌تێكی‬ ‫ت��اك��ه‌ك��ه‌س��ی ن��ه‌ب��ێ��ت‪ .‬ه��ه‌م��وو ئ��ه‌م‬ ‫كرده‌وه‌و سیاسه‌تانه‌ی توركیاش بوو ‌ه‬ ‫هۆی بێزاری‌و ناڕه‌زایی زیاتر له ‌الی‬ ‫دانیشتووانی كورد له‌توركیا‪.‬‬ ‫پشێوی‌و ئ��اژاو ‌ه ه��ه‌ر ل��ه س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫جه‌نگی جیهانی كوردستانی ئێرانیشی‬ ‫گ��رت��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ك روس��ه‌ك��ان ل ‌ه‬ ‫ش��اره‌ك��ان��ی (وان ـ��ـ م��ه��اب��اد ـ��ـ شنۆ)‬ ‫ك��وش��ت��ارگ��ه‌ی گ��ه‌وره‌ی��ان خوڵقاندو‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌وه‌ی ت��ورك��ه‌ك��ان‌و‬ ‫روس��ه‌ك��ان ده‌ی��ان��وی��س��ت ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫خۆیان ب ‌ه ت��ه‌واوی بسه‌پێنن به ‌سه‌ر‬ ‫باكوورو رۆژئاوای ئێران‪)16(.‬‬ ‫رێ��ک��ک��ه‌وت��ن��ن��ام��ه‌و پ��ه‌ی��م��ان��ن��ام��ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌کان‬ ‫بۆ دابه‌شکردنی کوردستان‬ ‫هێشتا جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م كۆتایی‬ ‫نه‌هاتبوو ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه هاوپه‌یمانه‌كان‬ ‫ب�� ‌ه تایبه‌تی (ف��ه‌ره‌ن��س��ا ـ��ـ بریتانیا ــ‬ ‫ڕووسیا) كه‌وتن ‌ه خۆ بۆ دابه‌شكردنی‬ ‫ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌تی‬ ‫عوسمانی‪ .‬دیار ‌ه شكست‌و الوازبوون‌و‬ ‫گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ب��وون��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی عوسمانی‬ ‫هۆكارێك بوو بۆ ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ته‌كانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫زلهێز ده‌ست له ‌كاروباری ده‌وڵه‌تی‬ ‫عوسمانی وه‌ربده‌ن‪ .‬هه‌ر وه‌كو محمد‬ ‫ره‌س��وڵ ه��اوار باسی ده‌ستێوه‌ردانی‬ ‫ده‌وڵه‌تان ده‌كات ل ‌ه كاروباری ده‌وڵه‌تی‬ ‫عوسمانیداو به‌جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه ناوچه‌كانی‬ ‫ژێر ده‌سه‌اڵتی عوسمانی ب ‌ه توركیاو‬ ‫میسۆپۆتامیاو ناوچه‌كانی‌تری خاكی‬ ‫ع��ه‌ره‌ب ل��ه‌ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی ت��ورك��دا‬ ‫بوون ئه‌م ناوچان ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ناوچه‌یه‌كی پرپیت‌و به‌ره‌كه‌ت بوون‪،‬‬ ‫به‌اڵم خراپی به‌ڕێوه‌بردن ل ‌ه ده‌وڵه‌تی‬ ‫عوسمانیدا وای كردبوو‪ ،‬ك ‌ه میلله‌تانی‬ ‫ئه‌م ناوچان ‌ه برسی‌و دواكه‌وتووبن‌و‬ ‫س��وود ل�� ‌ه س��ام��ان��ی واڵت��ه‌ك��ه‌ی��ان‬ ‫وه‌رن�� ‌هگ��رن‪ ،‬والتانی سه‌رمایه‌داری‌و‬ ‫رۆژئ��اواش‪ ،‬ك�� ‌ه م��اوه‌ی�� ‌هك��ی زۆرب��وو‬ ‫زان��ی��اری‪ ،‬ی��ان ده‌رب��اره‌ی س��ام��ان‌و‬ ‫ئابووری‌و نه‌خشه‌ی ئه‌م واڵتانه‌یان‬ ‫گ��ۆڕی��ووه‌و ن��ه‌خ��ش��ه‌ی ئ��ه‌وه‌ش��ی��ان‬ ‫كێشابوو ده‌س��ت بگرن ب ‌ه سه‌ریداو‬ ‫ده‌ست وه‌ربده‌ن ل ‌ه كاروباری ناوخۆی‬ ‫ئه‌و واڵت��ان��ه‌ی‪ ،‬كه ‌له ‌ژێر ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانیدا بوون‪)17(.‬‬ ‫دی��ار ‌ه رێ��ك��ك��ه‌وت��ن��ن��ام��ه‌و په‌یماننام ‌ه‬ ‫نێو ده‌وڵ��ه‌ت��ی��ه‌ك��ان ب��ۆ دابه‌شكردنی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ل�� ‌ه الی��ه‌ن ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ی‬ ‫زل��ه��ێ��زه‌و ‌ه زۆر گ��رن��گ��ی ه��ه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫چ��ون��ك�� ‌ه ك��اری��گ��ه‌ری��ی ه��ه‌ن��دێ��ك ل��ه‌م‬ ‫رێككه‌وتننامان ‌ه هه‌تا ئێستاش ماو ‌ه ب ‌ه‬ ‫سه‌ر كوردستانه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه هه‌ندێك‬

‫له‌م رێككه‌وتننامان ‌ه هه‌ندێك مادده‌ی‬ ‫گرنگی تێدای ‌ه ده‌رب��اره‌ی س��ن��وورو‬ ‫ناوچه‌ی كوردستان‌و مافی چ��اره‌ی‬ ‫خ��ۆن��ووس��ی��ن‪ .‬ب��ۆی�� ‌ه ل��ێ��ره‌دا ب��اس ل ‌ه‬ ‫ناوه‌رۆكی ئه‌م چوار رێككه‌وتننامه‌یه‌ی‬ ‫خواره‌وه‌ ده‌كه‌ین‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬رێككه‌وتننامه‌ی سایكس ــ بیكۆ‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬كۆنگره‌ی ئاشتیی پاریس‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬په‌یمانی سیڤه‌ر‪.‬‬ ‫چواره‌م‪ :‬رێككه‌وتاننامه‌ی لۆزان‪.‬‬ ‫باسی یه‌كه‌م‬ ‫رێككه‌وتننامه‌ی سایكس ــ بیكۆ‬ ‫رككه‌وتن نامه‌یه‌كی نهێنی بوو ل ‌ه شاری‬ ‫پترسپۆرگ (لینینگراد) مۆركرا له‌نێوان‬ ‫م��ارك سایكس ن��وێ��ن��ه‌ری بریتانیاو‬ ‫جۆرج بیكۆ كونسوڵی گشتی فه‌ره‌نسا‬ ‫ل��ه‌ ب��ه‌ی��روت‌و س��ازان��ۆف وه‌زی��ری‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی روسیای قه‌یسه‌ری له‌ساڵی‬ ‫‪ ،1916‬ئامانج له‌م رێككه‌وتننامه‌ی ‌ه بۆ‬ ‫داب��ه‌ش��ك��ردن��ی موڵكه‌كانی ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫عوسمانی (كوردستان‌و ئه‌رمه‌نستان‌و‬ ‫خۆرهه‌اڵتی عه‌ره‌بی‌و ئه‌نادۆڵ) بوو‪.‬‬ ‫محمد ره‌س��وڵ ه��اوار ل ‌ه كتێبه‌كه‌یدا‬ ‫باسی نامه‌یه‌كی سازانۆف‌ی وه‌زیری‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی روسیای قه‌یسه‌ری ده‌كات‬ ‫كه‌ل ‌ه مانگی نیسانی ‪ 1916‬ناردبووی‬ ‫بۆ باڵوێزخانه‌ی فه‌ره‌نسا ل ‌ه پترۆگراد‬ ‫ب ‌ه ئاشكرا له‌م نامه‌یه‌دا باسی پشكی‬

‫‪135‬‬

‫روس��ی��ا ده‌ك��ات ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌‪- :‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ پێویست ‌ه ن��اوچ��ه‌ی ئ��ه‌رزڕۆم‌و‬ ‫ت��راب��زۆن‌و وان‌و بدلیس ه��ه‌ت��ا ئه‌و‬ ‫شوێنه‌ی ئه‌كه‌وێت ‌ه رۆژئاوای ترابزۆن‬ ‫ل��ه س��ه‌ر ك��ه‌ن��اری ده‌ری��ای ره‌ش‬ ‫هه‌مووی بۆ روسیا دابنرێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ده‌ب��ێ��ت ن��اوچ��ه‌ی ك��وردس��ت��ان ل ‌ه‬ ‫باشووری وان‌و به‌دلیسدا‪ ،‬ل ‌ه نێوانی‬ ‫م��وش‌و س��ع��رت‌و رووب��اری دجله‌و‬ ‫جه‌زیره‌ی ئیبن عومه‌ر‪ ،‬هێڵی لوتكه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و ش��اخ��ان��ه‌ی ب�� ‌ه س��ه‌ر ع��م��ادی��ه‌دا‬ ‫ده‌ڕوان��ن له‌گه‌ڵ مه‌رگه‌وه‌ڕ‪ ،‬هه‌مووی‬ ‫بۆ روسیا ته‌رخان بكرێت‌و روسیاش‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌مان ‌ه دان به‌وه‌دا ده‌نێت ئه‌و‬ ‫ناوچانه‌ی كه‌وتوونه‌ت ‌ه نێوان (ئاله‌داخ‬ ‫ــ قیسه‌ری ــ خ��رب��وگ) ه��ه‌م��ووی بۆ‬ ‫فه‌ره‌نسا ده‌بێت‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ روسیا به‌وپه‌ڕی توندوتیژییه‌و ‌ه‬ ‫ب��ه‌رام��ب��ه‌ر ه��ه‌ر هه‌وڵێكی فه‌ڕه‌نسا‬ ‫ده‌وه‌ستێ‌و پێ له سه‌ر ئه‌و ‌ه داده‌گرێت‪،‬‬ ‫كه ‌نابێت هیچ به‌شێك ل ‌ه كوردستان‪،‬‬ ‫ب ‌ه تایبه‌تی خۆرئاوای توركیا‪ ،‬بدرێت‬ ‫به‌ فه‌ره‌نسا‪)18(.‬‬ ‫ره‌ف��ی��ق حیلمی ل�� ‌ه ی��ادداش��ت��ه‌ك��ه‌ی��دا‬ ‫باسی ن��اوه‌رۆك��ی په‌یمانی سایكس‬ ‫بیكۆ ب��ه‌م ش��ێ��وه‌ی�� ‌ه ده‌ك��ات‪ .‬ب��ه ‌پێی‬ ‫ئیتیفاقی (ب��ه‌دزی)(‪ ،)19‬سایكس بیكۆ‬ ‫ئ��ه‌و واڵت��ان��ه‌ی ‌ل�� ‌ه ئه‌نجامی ش��ه‌ڕی‬ ‫گه‌وره‌دا ل ‌ه ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی‬

‫ئه‌سێنرایه‌وه‌ ده‌كرا به‌ پێنج ناوچه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ ب�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ی س��ور‪ :‬ن��او ده‌ب��رێ��ت‬ ‫راسته‌و راست ده‌خرێت ‌ه ژێر ئیداره‌ی‬ ‫بریتانیاوه‌‪ .‬ناوچه‌كانی به‌غداو به‌سر ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ع��ی��راق‌و ب��ه‌ن��ده‌ر ‌ه زه‌ریاییه‌كانی‬ ‫حه‌یفاو عه‌كا له‌ فه‌له‌ستین‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ناوچه‌ی شین راسته‌و راس��ت له‬ ‫‌ژێ��ر ئ��ی��داره‌ی حكومه‌تی فه‌ره‌نسادا‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬كه‌كلیكاو به‌شێك له‌ئه‌نادۆڵ‌و‬ ‫پ��ارچ��ه‌ی��ه‌ك ل�� ‌ه رۆژئ��اوای سوریه‌ی‬ ‫به‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ ب�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ی (أ) ن��اوده‌ب��رێ��ت‌و‬ ‫پارچه‌یه‌ك ده‌بێت له‌و ئیمپراتۆریه‌ته‌ی‬ ‫ع��ه‌ره‌ب‪ ،‬ك ‌ه ده‌خرێت ‌ه ژێر چاودێری‬ ‫(ف��ه‌ره‌ن��س��ا)و وی�لای��ه‌ت�� ‌هك��ان��ی (ش��ام)‬ ‫و ح��ه‌ل��ه‌ب‌و (م��وس��ڵ) ده‌ك��ه‌وێ��ت�� ‌ه ئه‌م‬ ‫ناوچه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ به ‌ناوچه‌ی (ب) ناو ئه‌برێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زه‌ریاكانی نێوان فه‌له‌ستین‌و عیراق‌ی‬ ‫تێده‌كه‌وێت‪ .‬ئه‌میش پارچه‌یه‌كی ئه‌و‬ ‫ئیمپراتۆریه‌ت ‌ه عه‌ره‌به‌‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌خرێت ‌ه‬ ‫ژێر چاودێریی حكومه‌تی بریتانی‪.‬‬ ‫‪٥‬ــ ناوچه‌یه‌كی ب��ۆره‌‪ ،‬ك ‌ه فه‌له‌ستینی‬ ‫ب��ه‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‌و ده‌خ��رێ��ت��ه‌ ژێ��ر‬ ‫ئیداره‌یه‌كی دوه‌لی‪)20(.‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه ئۆكتۆبه‌ری ‪ 1917‬ل ‌ه روسیا‬ ‫ش��ۆڕش��ی ئ��ۆك��ت��ۆب��ه‌ر رووی��دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م شۆڕش ‌ه ب��وو ‌ه ه��ۆی رووخانی‬ ‫رژێمی روسیای قه‌یسه‌ری‪ .‬سه‌رانی‬ ‫ش��ۆرش هاتن ‌ه سه‌ر حوكم‌و ئه‌مه‌ش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫بوو ب ‌ه هۆی كشانه‌وه‌ی روسیا له‌و‬ ‫هاوپه‌یمانێتی یه‌‪ ،‬وات ‌ه كشانه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫سایكس بیكۆ‪ ،‬شۆرشی ئۆكتۆبه‌ری‬ ‫‪ 1917‬بوو ب ‌ه هۆی كشانه‌وه‌ی روسیا‬ ‫ل�� ‌ه ج��ه‌ن��گ��ی جیهانی ی��ه‌ك��ه‌م‌و ب��وو ‌ه‬ ‫هۆی گه‌رانه‌وه‌ی هێزه‌كانی روسیا ل ‌ه‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ئه‌نادۆڵ‌و رۆژئاوای نێوان‌و‬ ‫باكوری عێراق ئه‌مه‌ش بوو ب ‌ه هۆی‬ ‫گۆڕانكاری ل ‌ه بارودۆخی سه‌ربازی‌و‬ ‫سیاسی ل ‌ه كوردستان‌و ناوچه‌كانی‬ ‫ده‌وروب��ه‌ری‪ ،‬چونك ‌ه ئ��ه‌م شكست‌و‬ ‫ك��ش��ان��ه‌وه‌ی��ه‌ی روس��ی��ا ن��ه‌ب��وو ‌ه هۆی‬ ‫سوككردنی ته‌نگژه‌كانی بارودۆخی‬ ‫كورد‪ ،‬به‌ڵكو بارودۆخه‌كه‌ی ئاڵۆزتر‬ ‫كرد‪ ،‬چونك ‌ه حكومه‌ته‌كه‌ی (توركیای‬ ‫ف��ه‌ت��ات)وای ده‌بینێ‪ ،‬ك ‌ه داڕووخ��ان��ی‬ ‫به‌ره‌ی روسیا ده‌رفه‌ت ‌ه بۆ داڕووخانی‬ ‫ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی‌و گۆڕینی‬ ‫رێڕه‌وی رووداوه‌كان ل ‌ه به‌رژه‌وه‌نده‌ی‬ ‫خۆی‌و ده‌ست گرتن به ‌سه‌ر هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌و ن��اوچ��ان��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ك��وردی ت��ی��ادا‬ ‫نیشته‌جێیه‪)21(‌.‬‬ ‫ده‌رب��اره‌ی هه‌ڵوێستی ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ی‬ ‫(روسیا ــ بریتانیا ــ فه‌ره‌نسا) ل ‌ه مه‌ڕ‬ ‫په‌یمانی سایكس ــ بیكۆو دابه‌شكردن‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی محه‌مه‌د ره‌سول‬ ‫هاوار ل ‌ه كتێبه‌كه‌یدا به‌م شێو ‌ه باسی‬ ‫هه‌وڵویستی هه‌ر یه‌ك له‌م ده‌وڵه‌تان ‌ه‬ ‫ده‌كات‪ ،‬روسیای قه‌یسه‌ری ل ‌ه مێژوو‬ ‫بوو ده‌گ��ه‌ڕا بۆ ده‌رفه‌تێك ده‌سه‌اڵتی‬

‫سیاسی‌و ئابووری خۆی له‌ناو واڵتی‬ ‫عوسمانیدا به‌هێز بكات‌و بۆ مه‌به‌ست ‌ه‬ ‫گه‌لێك قونسوڵخانه‌ی له‌ناوچه‌كانی‬ ‫سه‌رسنور له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی عوسمانیی‬ ‫دام��ه‌زران��دب��وو‪ ،‬ب��ری��ت��ان��ی��اش ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫فه‌ره‌نسا‪ ،‬ك ‌ه سیاسه‌تیان له ‌یه‌كتره‌و ‌ه‬ ‫ن��زی��ك ب��وو‪ ،‬ده‌س��ت��ی��ان ك��رد ب�� ‌ه‬ ‫ئاماده‌كردنی نه‌خشه‌یه‌ك بۆ ده‌ست‬ ‫گرتن به ‌س��ه‌ر هه‌ندێ له‌ناوچه‌كانی‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی‪ ،‬ئه‌م نه‌خشه‌یه‌ك‬ ‫په‌یمانی سایكس ـ��ـ بیكۆ ب��وو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بریتانیا‌و فه‌ره‌نسا نه‌یان توانی به‌بێ‬ ‫به‌شداربوونی روسیا ئه‌م كار ‌ه ئه‌نجام‬ ‫بده‌ن‪)22(.‬‬ ‫سه‌الم ناوخۆش ل ‌ه كتێبه‌كه‌یدا باسی‬ ‫هۆكاری ب��ه‌ش��داری پێكردنی روسیا‬ ‫ده‌كات له‌الیه‌ن بریتانیاو فه‌ره‌نساو ‌ه‬ ‫له‌م رێككه‌وتن نامه‌ی ‌ه به‌جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫روسیا ده‌ورێكی زۆر سه‌ره‌كی هه‌بوو‬ ‫ب ‌ه حوكمی ئ��ه‌وه‌ی هه‌ندێك ناوچه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌وتی عوسمانی ل ‌ه ژێر ده‌ستی‬ ‫روس��ی��ادا ب��وو‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫روسیا له‌گه‌ڵ ئه‌رمه‌ن‌و كورد جۆره‌ها‬ ‫هاوپه‌یمانیه‌كی هه‌بوو‪ ،‬ل ‌ه هه‌مووشی‬ ‫گ��رن��گ��ت��ر ئ��ه‌وه‌ب��وو روس��ی��ا چ��اوی‬ ‫بڕیبوو ‌ه به‌شی باكوری كوردستان‬ ‫ئ��ه‌م ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ش ب��ۆ داگ��ی��رك��ردن‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه روسیا ئاسانتر بوو بۆ‬ ‫ئینگلیزو ف��ه‌ره‌ن��س��ا‪ ،‬بۆی ‌ه ه��ه‌ردووال‬ ‫(بریتانیا ــ فه‌ره‌نسا) بیریان كرده‌وه‌‪،‬‬

‫‪137‬‬

‫ك ‌ه روسیاش بكه‌ن ‌ه هاوپه‌یمانی خۆیان‬ ‫له‌و پرۆژ ‌ه ئیستعماریه‌دا‪)23(.‬‬ ‫باسی دووه‌م‬ ‫كۆنگره‌ی ئاشتی پاریس‬ ‫ئ��ه‌م كۆنگره‌ی ‌ه دوای كۆتایی هاتن‬ ‫ب�� ‌ه ج��ه‌ن��گ��ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی ج��ی��ه��ان ل ‌ه‬ ‫پاریسی پایته‌ختی فه‌ره‌نسا ل ‌ه ‪6‬ی‬ ‫شوباتی ‪ 1919‬به‌سترا‪ ،‬ئامانجیش ل ‌ه‬ ‫به‌ستنی ئ��ه‌م كۆنگره‌ی ‌ه چه‌سپاندنی‬ ‫ئاشتی ب��وو ل ‌ه جیهان‌و ئ��اوڕدان��ه‌و ‌ه‬ ‫ب��وو ل�� ‌ه ناوچه‌كانی ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌ه تێكشاكاوه‌كانی جه‌نگ‪ ،‬له‌و‬ ‫ك��ۆن��گ��ره‌ی��ه‌ش��دا ن��وێ��ن��ه‌ری زۆرب��ه‌ی‬ ‫واڵتانی جیهان‌و گ��ه‌الن به‌شدارییان‬ ‫كرد‪ ،‬گه‌لی كوردیش بۆ ئه‌و كۆنگره‌ی ‌ه‬ ‫(جه‌نراڵ شه‌ریف پاشا)(‪ )24‬بووه‌ت ‌ه‬ ‫نوێنه‌ری‪ ،‬ك ‌ه راپۆرتێكی پێشكه‌ش ب ‌ه‬ ‫كۆنگر ‌ه كرد‪)25(.‬‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر دك��ت��ۆر وه‌دی��ع ج��وه‌ی��د ‌ه‬ ‫له ‌كتێبه‌كه‌یدا باسی ن��اوه‌رۆك��ی ئه‌م‬ ‫راپ��ۆرت�� ‌ه ده‌ك��ات ك��ه‌ل��ه‌چ��ه‌ن��د خاڵێك‬ ‫پێكهاتووه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫‪١‬ــ دانپیانانی ئۆتۆنۆمیه‌كی به‌رفراوان‬ ‫ل ‌ه كوردستاندا ‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ راگ��ه‌ی��ان��دن��ی ده‌س��ت��ب��ه‌ج��ێ��ی ئ��ه‌و‬ ‫یاسایانه‌ی پێویست ‌ه وه‌ك ده‌رئه‌نجامی‬ ‫ئه‌و بڕیاره‌ی پێشوو ده‌ربكرێت‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ جێبه‌جێكردنی هه‌موو ئ��ه‌و كارو‬

‫پابه‌ندیانه‌ی ل ‌ه ئاكامی ئه‌و یاسایه‌و ‌ه‬ ‫دێن ‌ه ئ��ارا به‌شێوه‌یه‌كی رێ��ك‌و پێك‌و‬ ‫خاوه‌خاونه‌كردن تیایدا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪٤‬ـ��ـ ك��ورده‌ك��ان پابه‌ند ده‌ب��ن ب��ه‌وه‌ ‌‬ ‫وه‌ك به‌شێك ل ‌ه ئیمپراتۆری عوسمانی‬ ‫ب��م��ێ��ن��ن��ه‌وه‌و ل��ه‌پ��ێ��ن��او دان��پ��ی��ان��ان ب ‌ه‬ ‫سه‌روه‌ری سوڵتان خه‌لیفه‌دا به‌رده‌وام‬ ‫بن‪)26(.‬‬ ‫دی��ار ‌ه شه‌ریف پاشا رۆل‌و چاالكی‬ ‫زۆری هه‌بوو ‌ه ل ‌ه كۆنگره‌ی ئاشتی‬ ‫پاریس‌و په‌یمانی سیڤه‌ردا‪ ،‬مامۆستا‬ ‫ره‌س��ول ه��اوار ل ‌ه كتێبه‌كه‌یدا باسی‬ ‫ک ل�� ‌ه چ��االك��ی�� ‌هك��ان��ی ش��ه‌ری��ف‬ ‫ه��ه‌ن��دێ�� ‌‬ ‫پاشا ده‌كات‌و ئاماژه‌ش به‌و ‌ه ده‌دات‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ش��ه‌ری��ف پ��اش��ا س��اڵ��ێ��ك ب��اڵ��وێ��ز‬ ‫بوو ‌ه ل ‌ه ستۆكۆڵهم‌و هه‌وڵێكی زۆری‬ ‫داوه‌‪ ،‬ك�� ‌ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ب�� ‌ه وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی فه‌ره‌نسا ب��ك��ات‌و خانیان‬ ‫ب��دات‪ ،‬ك�� ‌ه پشتگیری ك��ورد بكه‌ن ل ‌ه‬ ‫داخوازییه‌كانیاو ل ‌ه فه‌ره‌نسیه‌كانی‬ ‫گه‌یاندووه‌‪ ،‬ك ‌ه كورد ئاماده‌ی ‌ه هاوكاری‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت ‌ه سوێندخۆره‌كان بكات‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا شه‌ریف پاشا ته‌قه‌الیه‌كی‬ ‫زۆری داوه‌‪ ،‬ك ‌ه دۆستایه‌تی‌و هاوكاری‬ ‫نێوانی ك��وردو ئ��ه‌رم��ه‌ن به‌جۆرێك‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ه‌و ناكۆكییه‌ی ج��اران به‌هۆی‬ ‫توركه‌كانه‌و ‌ه په‌یدا ببو نه‌ی هێڵێ‌و ئه‌و‬ ‫ته‌قه‌الیه‌ی توركه‌كانی پوچه‌ڵ كرده‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌یانویست پاكان ‌ه بۆ خۆیان ل ‌ه‬ ‫كوشتاری ئه‌رمه‌نیه‌كاندا ب�� ‌ه له‌شی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫كوردا بسوون‪)27(.‬‬ ‫هه‌وره‌ها پێشنیازی كردووه‌‪ ،‬ك ‌ه تاك ‌ه‬ ‫رێگه‌یه‌ك ب��ۆ ب��ه‌رپ��اك��ردن��ی ئ��ارام��ی‌و‬ ‫ئاسایش ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه چ‬ ‫ك��وردو چ ئه‌رمه‌نی هه‌ر یه‌كه‌یان ل ‌ه‬ ‫خاكی خۆیدا مافی نه‌ته‌وایه‌تی خۆی‬ ‫بدرێتێ‌و ه��ه‌ردوو الی��ان وه‌ك ئه‌ك‬ ‫س��ه‌ی��ر ب��ك��رێ��ن‪ )4(.‬ه��ه‌روه‌ه��ا ل�� ‌ه ‪6‬ی‬ ‫ش��وب��ات��ی ‪ 1919‬ج��ه‌ن��ه‌راڵ شه‌ریف‬ ‫پاشا چاوی ب ‌ه سه‌رۆكی كۆنگره‌كه‌‌و‬ ‫سه‌رۆك وه‌زیرانی فه‌ره‌نسا كه‌وت‌و‬ ‫له سه‌ر مافی ئۆتۆنۆمی بۆ گه‌لی كورد‬ ‫بیرو رای ئاڵوگۆڕ كرد‪ ،‬به‌اڵم كۆنگره‌ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه هیچ شێوازێك ئاوڕی ل ‌ه مافی گه‌لی‬ ‫كورد نه‌دایه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا مافی گه‌النی‬ ‫ئ��ه‌رم��ه‌ن‌و ع��ه‌ره‌ب ل��ه‌ب��ه‌رچ��او گیرا‪،‬‬ ‫چونك ‌ه كورد ل ‌ه جه‌نگه‌كه‌دا ل ‌ه به‌ره‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌تانی ناوه‌ند بوو‪)29(.‬‬ ‫باسی سێیه‌م‬ ‫په‌یمانی سیڤه‌رو ده‌رئه‌نجامه‌كانی‬ ‫دیار ‌ه ل ‌ه دوای كۆتایی هاتنی جه‌نگی‬ ‫جیهانی یه‌كه‌م ‪ 1914‬ــ ‪1918‬كۆنگره‌ی‬ ‫سیڤه‌ر له ‪10‬ی ئابی ‪ 1920‬به‌سترا له‬ ‫‌نێوان ده‌وڵه‌تانی (توركیا ــ بریتانیا ــ‬ ‫فه‌رنسا ــ ئیتاڵیا ــ ژاپۆن ــ ئه‌رمه‌نستان‬ ‫ــ به‌لجیكا ــ یۆنان – پۆله‌ندا ــ پرتوگال‬ ‫ــ رۆمانیا ــ سربیا ــ كرواتیا ــ سلوانیا‬ ‫ــ چیكۆسلۆڤاكیا ــ حیجاز)‪ ،‬ویالیه‌ت ‌ه‬

‫ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان��ی ئ��ه‌م��رك��اش وه‌ك‬ ‫چاودێر دانرا‪ ،‬له‌م كۆنگره‌یه‌شدا بوار‬ ‫ب ‌ه ج��ه‌ن��راڵ شه‌ریف پاشا درا وه‌ك‬ ‫نوێنه‌ری كورد به‌شداریی كۆنگره‌ك ‌ه‬ ‫بكات‪ ،‬ئامانج ل ‌ه به‌ستنی ئه‌م كۆنگره‌ی ‌ه‬ ‫چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی ك��ێ��ش��ه‌ی واڵت��ان��ی‬ ‫هاوپه‌یمان ب��وو ل�� ‌ه جه‌نگی جیهانی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه واڵتانی براوه‌ی جه‌نگ‬ ‫ن��اس��ران ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ل��ه‌رێ��گ��ه‌ی ئه‌م‬ ‫رێككه‌وتن نامه‌یه‌و ‌ه به‌شی خۆیان ل ‌ه‬ ‫خ��اك‌و سامانی ده‌وڵه‌تانی دۆراوی‬ ‫جه‌نگ پێ بدرێت‪)30(.‬‬ ‫ئ��ه‌م رێ��ك��ك��ه‌وت��ن ن��ام��ه‌ی��ه‌ش ل��ه ‪432‬‬ ‫مادد ‌ه پێكهاتبوو مادده‌كانی ‪،63 ،62‬‬ ‫‪ 64‬ده‌رباره‌ی مه‌سه‌له‌ی كورد بوون‬ ‫ناوه‌رۆكی ئه‌و سێ مادده‌یه‌ش ئه‌مان ‌ه‬ ‫بوون‪:‬‬ ‫م��ادی ‪ :62‬ل��ی��ژن��ه‌ی��ه‌ك��ی س��ێ قۆڵی‬ ‫پێكدێت ب��اره‌گ��اك��ه‌ی ل�� ‌ه ئه‌سته‌مبوڵ‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ئه‌و لیژنه‌ی ‌ه له ‌الیه‌ن بریتانیاو‬ ‫ف��ه‌ره‌ن��س��او ئیتالیاو نوێنه‌ری ك��ورد‬ ‫دروس��ت ده‌ك��رێ��ت ب��ۆ ئاماده‌كردنی‬ ‫پ��رۆژه‌ی ئۆتۆنۆمییه‌كی ده‌ڤه‌ریی بۆ‬ ‫ن��اوچ�� ‌ه ك��وردی��ه‌ك��ان ل�� ‌ه دوای شه‌ش‬ ‫مانگ ل ‌ه مۆركردنی ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌‪،‬‬ ‫س��ن��ووری ئ��ه‌و ن��اوچ�� ‌هی��ه‌ش بریتیی ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه رۆژه��ه‌اڵت��ی ف��ورات و ب��اش��وری‬ ‫رۆژئ��اوای سنوری توركیاو سوریاو‬ ‫میزۆ پۆتامیا كه‌ل ‌ه پ��ه‌ر ‌هگ��راف��ی (‪)2‬‬ ‫ی به‌ندی (‪ )27‬ده‌ستنیشان ك��راوه‌‪،‬‬

‫‪139‬‬

‫ئه‌گه‌ر له‌كاتێكشدا ئه‌و لیژنه‌ی ‌ه له‌هه‌ر‬ ‫مه‌سه‌له‌یه‌ك نه‌گه‌یشتن ‌ه ئه‌نجامێك‬ ‫ئه‌وا هه‌ریه‌ك ‌ه راپۆرتی خۆی به‌رامبه‌ر‬ ‫ئه‌و مه‌سه‌له‌ی ‌ه ده‌داته‌و ‌ه حكومه‌ته‌كه‌ی‪،‬‬ ‫ل��ه‌و پ��رۆژه‌ی��ه‌دا پێویست ‌ه ره‌چ��اوی‬ ‫ت��ه‌واوی مافه‌كانی ره‌گ��ه‌زی‌و ئایینی‬ ‫كلدان‌و ئاشوورو كه‌مایه‌تیه‌كانی‌تری‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌و مه‌زهه‌بی بكرێت له ‌نێو‬ ‫ئه‌و سنووره‌ی له سه‌رو دیاری كرا‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ه‌و مه‌به‌سته‌ش لیژنه‌یه‌كی‌تری‬ ‫پێكهاتوو ‌ه ل ‌ه به‌ریتانی‌و فه‌ره‌نسی‌و‬ ‫ئیتاڵی‌و فارسی‌و ك��وردی سه‌ردانی‬ ‫مه‌یدانی ده‌كه‌ن بۆ هه‌ر ده‌ستكارییه‌ك‬ ‫ئه‌گه‌ر پێویست بكات ل ‌ه سنوره‌كانی‬ ‫توركیا ‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و سنور ‌ه له‬ ‫‌ژێر مه‌رجه‌كانی ئه‌و په‌یماننامه‌ی ‌ه هه‌تا‬ ‫سنوری فارس‪)31(.‬‬ ‫به‌ندی (‪ :)63‬له‌و ساته‌و ‌ه حكومه‌تی‬ ‫عوسمانی ت��ورك��ی پ��ه‌ی��م��ان ده‌دا ب ‌ه‬ ‫قایلبونی به‌و بڕیارانه‌ی كه‌ل ‌ه هه‌ردوو‬ ‫ل��ی��ژن��ه‌ی ئ��ام��اژ ‌ه پ��ێ��ك��راو ل�� ‌ه ب��ه‌ن��دی‬ ‫(‪ )62‬هاتوو ‌ه ل ‌ه ماوه‌ی سێ مانگیش‬ ‫جێبه‌جێیان ده‌كات‪ ،‬له‌دوای جاڕدانی‪.‬‬ ‫به‌ندی (‪ :)64‬له ‌دوای ساڵێك ئه‌گه‌ر‬ ‫زۆرب��ه‌ی گه‌لی كورد له‌و سنووره‌ی‬ ‫ل�� ‌ه ب��ه‌ن��دی(‪ )62‬دی��اری ك��را‪ ،‬داوای‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی‪ ،‬ی��ان ل�� ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان (ع��ص��ب�� ‌ة ااڵم��م) ك��ردو‬ ‫ب��ی��ان��ه‌وێ��ت ل�� ‌ه ت��ورك��ی��ا ج��ی��اب��ب��ن��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی نه‌ته‌وه‌كانیش زانییان ئه‌وان ‌ه‬

‫ده‌ت��وان��ن ئ��ه‌و سه‌ربه‌خۆیی ‌ه به‌ڕێو ‌ه‬ ‫ببه‌ن ئه‌و ‌ه ده‌بێت توركیا دانیان پێدا‬ ‫بنێت‌و ل ‌ه هه‌موو مافه‌كانی خۆی له‌و‬ ‫ناوچان ‌ه ده‌ست هه‌ڵبگرێت‌و ورده‌كاری‬ ‫ئ��ه‌و ده‌س��ت ه��ه‌ڵ��گ��رت��ن��ه‌ش ب��اب��ه‌ت��ی‬ ‫رێككه‌وتنێكی تایبه‌تی ده‌بێت ل ‌ه نێوان‬ ‫هاوپه‌یمانان‌و توركیا‪ ،‬ئ��ه‌و كاته‌ش‬ ‫هێز ‌ه سه‌ره‌كیه‌كانی هاوپه‌یمانان هیچ‬ ‫رێگری یه‌ك ناكه‌ن ل ‌ه تێكه‌ڵبوونێكی‬ ‫ئ��اره‌زوم��ه‌ن��دان��ه‌ی ئ��ه‌و ب��ه‌ش�� ‌ه‬ ‫كوردستانه‌ی ل ‌ه ویالیه‌تی موسڵ‌ ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه كوردی ‌ه سه‌ربه‌خۆیه‌ی‬ ‫دروست ده‌بێت‪)32(.‬‬ ‫ده‌رئه‌نجامی په‌یمانی سیڤه‌ر‬ ‫ب��ه‌ن��ده‌ك��ان��ی ‪64 ،63 ،62‬ی سیڤه‌ر‬ ‫جێبه‌جێ نه‌كرا له‌به‌ر دوو هۆكار‪ :‬وه‌كو‬ ‫محمد ره‌س��وڵ ه��اوار ل ‌ه كتێبه‌كه‌یدا‬ ‫ب��اس��ی ده‌ك��ات‪ :‬ه��ۆك��اری ن��اوه‌ك��ی‪/‬‬ ‫كه‌مته‌رخه‌می كوردو كێشه‌ی كورد ل ‌ه‬ ‫نێوخۆیدا له‌و كاته‌دا ب ‌ه هۆی ناكۆكی‌و‬ ‫به‌ربه‌ره‌كانێی ناوخۆی كورده‌كان ل ‌ه‬ ‫ب��اك��وری ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش ب��وو ‌ه‬ ‫ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه توركیای كه‌مالی‬ ‫زۆر سوود له‌و ناكۆكیی ‌ه وه‌ربگرێت‌و‬ ‫ده‌س��ت ل�� ‌ه ك��اروب��اری ن��اوخ��ۆی‬ ‫كورده‌كان وه‌ربدات‪)33(.‬‬ ‫ه��ۆك��اری ده‌ره‌ك��ی‪ /‬ه��ۆك��اری بێگانه‌‪:‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك چۆن كه‌مته‌رخه‌می ل ‌ه بایه‌خ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫نه‌دان ب ‌ه سه‌رگرتنی مادده‌كانی سیڤه‌ر‬ ‫له‌كاتی خۆیدا هۆیه‌كی سه‌ره‌كی بوو ‌ه‬ ‫بۆ له‌كیسچوونی ئه‌و هه‌ل‌و ده‌رفه‌ت ‌ه‬ ‫بۆ كورد‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا هه‌ڵوێستی‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌ه هاوپه‌یمانه‌كانیش به‌رامبه‌ر‬ ‫ب ‌ه كوردو رووداوه‌كانی دوای سیڤه‌ر‪،‬‬ ‫وه‌كو هه‌ڵوێستی توركه‌كانی پاشماوه‌ی‬ ‫خه‌الفه‌تی عوسمانی ل ‌ه ئه‌سته‌مبوڵ به‬ ‫‌ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی دوای جه‌نگی جیهانی‬ ‫یه‌كه‌م پاشماوه‌ی خه‌الفه‌تی عوسمانی‬ ‫الواز بوو بوو ده‌وڵه‌تانی هاوپه‌یمانی‬ ‫ده‌ستیان گرتبوو به‌سه‌ر كاروباره‌كانی‬ ‫ئه‌سته‌مبوڵ‌و هه‌ڵوێستی كه‌مالیه‌كانیش‬ ‫وه‌كو هۆكارێكی بێگان ‌ه یه‌كێكی‌تر ‌ه ل ‌ه‬ ‫هۆكاره‌كانی سه‌رنه‌گرتنی په‌یمانی‬ ‫سیڤه‌ر‪ ،‬چونك ‌ه كه‌ماییه‌كان نوێنه‌ریان‬ ‫ل ‌ه كۆنگره‌ی سیڤه‌ردا ئاماد ‌ه نه‌بوو‬ ‫بێگومان ناوه‌رۆكی په‌یمانه‌ك ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ب��ی��روب��اوه‌ڕو بۆچوونی كه‌مالیه‌كان‬ ‫ی��ه‌ك��ی ن��ه‌ده‌گ��رت��ه‌و ‌ه ه��ه‌ر ب��ۆی�� ‌ه له‬ ‫س��ه‌ره‌ت��او ‌ه دژی په‌یمانه‌ك ‌ه ب��وون‪،‬‬ ‫ده‌رب��اره‌ی ه��ه‌ڵ��وێ��س��ت��ی حكومه‌تی‬ ‫بریتانیاش وه‌كو هۆكارێك ئینگلیزه‌كان‬ ‫بۆ سه‌رگرتنی مه‌به‌سته‌كانی خۆیان‬ ‫وه‌كو شتێكی ته‌كتیكی مه‌به‌ستیان بوو ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و په‌یمان ‌ه مۆربكرێت بۆ گه‌یشتن‬ ‫به‌و ستراتیجیه‌ته‌ی نه‌خشه‌ی بۆكێش‬ ‫بوو‪ .‬هه‌روه‌ها هه‌ڵوێستی حكومه‌تی‬ ‫فه‌ره‌نساو ئیتاڵیاش یه‌كێكی‌تر ‌ه له‌م‬ ‫هۆكارانه‌‪ ،‬چونك ‌ه فه‌ره‌نساو ئیتاڵیا‬

‫ل��ه‌دوای پ��ه‌ی��م��ان��ی س��ی��ڤ��ه‌ر ساتێك‬ ‫بۆیان ده‌رك��ه‌وت حكومه‌تی بریتانیا‬ ‫نه‌خشه‌ی ئ��ه‌وه‌ی كێشابوو‪ ،‬ك ‌ه ببێت‬ ‫ب ‌ه ده‌سه‌اڵتدار ل ‌ه هه‌موو ناوچه‌كه‌دا‬ ‫بۆی ‌ه كه‌وتن ‌ه به‌ربه‌ره‌كانێی بریتانیا‬ ‫ل�� ‌ه س��ی��اس��ه‌ت��ه‌ك��ان��ی��ان��دا ل��ه‌ن��اوچ��ه‌ی‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت به‌هه‌ڵوێستی‬ ‫سۆڤیه‌ت‪ ،‬ئه‌وه‌بوو سۆڤیه‌ت له ‌دوای‬ ‫جه‌نگ وازی له‌و به‌ش ‌ه هێنابوو‪ ،‬كه‬ ‫‌به ‌پێی په‌یمانی سایكس ــ بیكۆ بۆ‬ ‫روسیای قه‌یسه‌ری ته‌رخان كرابوو‬ ‫دژای��ه‌ت��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ی ه��اوپ��ه‌ی��م��ان��ی‬ ‫ده‌ك��ردو ب ‌ه ئیمپریالیزم‌و داگیركه‌ر‬ ‫ناوی ده‌بردن ‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مریكا له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ل�� ‌ه ش��ه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌مدا‬ ‫به‌شداریی نه‌كردبوو‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه دوای‬ ‫جه‌نگ‪ ،‬ك ‌ه كۆمه‌ڵه‌ی گ��ه‌الن (عصب ‌ة‬ ‫ااڵمم) ل ‌ه ساڵی ‪ 1919‬ل ‌ه مادده‌ی ‪12‬ی‬ ‫ل�� ‌ه چ��وارد ‌ه م��ادد ‌ه راگ��ه‌ی��ان��راوه‌ك��ه‌ی‬ ‫(وی��ل��س��ن)‌(‪)34‬ی س��ه‌رۆك ك��ۆم��اری‬ ‫ئه‌مریكا ب��اس��ی م��اف��ی چ��اره‌ن��ووس��ی‬ ‫گه‌النی ده‌كردو كوردیشی ده‌گرته‌و ‌ه‬ ‫ب��ه‌اڵم ب�� ‌ه گ��ۆران��ی س��ه‌رۆك ویلسن‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی س��ه‌رۆك ك��ۆم��اردا‬ ‫سیاسه‌تی ئه‌مریكا ده‌گۆڕێت‌و ده‌بێت ‌ه‬ ‫هۆی دواخستنی په‌یمانی سیڤه‌ر‪)35(.‬‬

‫‪141‬‬

‫ده‌دات ب ‌ه داگیركردنی هه‌ر ناوچه‌یه‌كی‬ ‫ستراتیجی ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی ده‌وڵه‌تی‬ ‫باسی چواره‌م‬ ‫عوسمانی دوات��ر هه‌ر له‌م رێگه‌یه‌و ‌ه‬ ‫رێككه‌وتننامه‌ی لۆزان‬ ‫ویالیه‌تی موسڵ داگیركرا ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ئ��ه‌م رێ��ك��ك��ه‌وت��ن��ن��ام��ه‌ی�� ‌ه ل�� ‌ه (‪24‬ی ئینگلیزه‌كانه‌و ‌ه به‌م شێوه‌ی ‌ه كێشه‌ی‬ ‫ته‌مموزی ‪)1923‬ز له‌شاری (لۆزان)ی ویالیه‌تی موسڵ دروست بوو‪)37(.‬‬ ‫سویسرا ل ‌ه نێوان ده‌وڵه‌تانی (بریتانیا ك��ۆن��گ��ره‌ی ل��ۆزان ل��ه ‌دوو م��اوه‌ی‬ ‫ــ توركیا ــ فه‌ره‌نسا ــ ئیتاڵیا ــ ژاپۆن جیاوازدا ده‌ستی ب ‌ه كاره‌كانی خۆی‬ ‫ــ یۆنان ــ رۆمانیا ــ سربیا ــ كرواتیا ك��رد‪ ،‬ج��اری یه‌كه‌م ل ‌ه ‪20‬ی تشرینی‬ ‫ــ سلۆوانیا) به‌سترا ئامانج ل ‌ه به‌ستنی دووه‌م��ی ‪ 1922‬ه��ه‌ت��ا ‪4‬ی شوباتی‬ ‫ئ��ه‌م ڕێككه‌وتن ن��ام��ه‌ی�� ‌ه ب��ۆ ناسینی ‪1923‬ی خایاند‪ ،‬به‌اڵم جاری دووه‌م‬ ‫ده‌وڵه‌تی نوێی توركیاو پێداچوونه‌و ‌ه ل�� ‌ه ‪24‬ی ن��ی��س��ان��ی ‪ 1923‬ده‌س��ت��ی‬ ‫پێكردو هه‌تا ‪24‬ی ته‌مووزی ‪1923‬ی‬ ‫به‌ په‌یمانی سیڤه‌ردا بوو‪)36(.‬‬ ‫كێشه‌ی ویالیه‌تی موسڵ ت��ه‌وه‌ره‌ی خ��ای��ان��د‪ ،‬ل�� ‌ه م��اوه‌ی ی��ه‌ك��ه‌م��دا ل��ۆرد‬ ‫سه‌ره‌كی دانوستاندنی هه‌ردوو شاندی ك��ی��رزون س��ه‌رۆك��ی ش��ان��دی ئینگلیز‬ ‫ئینگلیزو توركی بوو‪ ،‬كێشه‌ی ویالیه‌تی توانی قه‌ناعه‌ت ب ‌ه عیسمه‌ت ئینۆنۆی‬ ‫موسڵیش له‌وه‌و ‌ه سه‌رچاوه‌ی گرتبوو س��ه‌رۆك��ی ش��ان��دی ت��ورك��ی بێنێ‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كاتێك هێزه‌كانی بریتانیا ل��ه ‌ساڵی مه‌سه‌له‌ی ویالیه‌تی موسڵ به‌جیاو‬ ‫‪ 1917‬ب��ه‌غ��دادی��ان داگ��ی��رك��رد‪ .‬ل��ه‌م ب��ه ‌دوو ق��ۆڵ��ی ل�� ‌ه نێو خ��ۆی��ان باس‬ ‫سه‌روبه‌نده‌دا ئاگربه‌ستی م��ۆدۆرس بكه‌ن‪ ،‬ل ‌ه ئاكام ه��ه‌ردوو ال ل ‌ه كۆتای‬ ‫به‌سترا له ‌نێوان بریتانیا (ب��ه ‌ناوی ماوه‌ی یه‌كه‌مدا ‪ 1923/2/4‬ڕێككه‌وتن‪،‬‬ ‫هاوپه‌یمانه‌كان)و عوسمانیه‌كان له ‪ 30‬ك�� ‌ه كێشه‌ی ب��اش��وری ك��وردس��ت��ان‌و‬ ‫تشرینی یه‌كه‌می ‪ ،1918‬ئه‌م ئاگربه‌ست ‌ه ویالیه‌تی موسڵ ل ‌ه كارنامه‌ی كۆنگر ‌ه‬ ‫بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان بوو له ده‌ربهێنن‌و مۆڵه‌تی نۆ مانگ ب ‌ه توركیاو‬ ‫‌نێوان بریتانیا (به‌ناوی هاوپه‌یمانه‌كان) بریتانیا درا بۆ ئ��ه‌وه‌ی له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫و عوسمانیه‌كان به‌شێوه‌ی دانوستان‪ ،‬ب��گ��ه‌ن�� ‌ه تێگه‌یشتنێكی راس��ت��ه‌وخ��ۆ‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی هه‌ر هێزێك (مه‌به‌ست ل ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر ن��ه‌گ��ه‌ی��ش��ت��ن ئ��ه‌وا كێشه‌ك ‌ه‬ ‫هێز ‌ه داگیركه‌ره‌كانه‌) له‌و شوێنه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ره‌وانه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی گه‌الن بكرێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫پێیگه‌یشتوو ‌ه زیاتر پێشڕه‌وی نه‌كات‪ ،‬مه‌سه‌له‌ی ‌ه په‌یوه‌ست ب��وو ب�� ‌ه ك��ورد‬ ‫بڕگه‌ی حه‌وته‌می ئه‌م ئاگربه‌ست ‌ه رێگ ‌ه ب��ه‌اڵم هیچ الی��ه‌ك رێگه‌یان ب ‌ه كورد‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫نه‌دا به‌شداریی ئه‌و كۆنگره‌ی ‌ه بكه‌ن‌و‬ ‫ل ‌ه چاره‌نووسی خۆیان بكۆڵنه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫كۆتایی ماوه‌ی دووه‌میش ‪1923/7/24‬‬ ‫كۆنگره‌ی كۆتایی پێهات بێ ئ��ه‌وه‌ی ‬ ‫چ��اره‌س��ه‌ری م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی ب��اش��وری‬ ‫كوردستان بكرێ‪ ،‬ته‌نها ئه‌وه‌ند ‌ه نه‌بێت‬ ‫ك�� ‌ه توركیا وه‌ك ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك له‌گه‌ڵ‬ ‫ب��ه‌ش��ی ب��اك��وری ك��وردس��ت��ان��دا دان��ی‬ ‫پێدانداو باشوری كوردستانیش خرای ‌ه‬ ‫به‌رده‌ست كۆمه‌ڵه‌ی گ��ه‌الن‪ ،‬ل ‌ه ده‌قی‬ ‫په‌یمانی لۆزاندا ناوی كورد نه‌هاتوو ‌ه‬ ‫مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵه‌تی ك��وردی بۆ تاكی‬ ‫غ��ه‌ی��ر ‌ه ت��ورك‌و م��وس��وڵ��م��ان به‌هیچ‬ ‫ج��ۆرێ ل�� ‌ه په‌یماننامه‌كه‌دا ئ��ام��اژه‌ی‬ ‫پێ نه‌كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه حوكمی ئه‌وه‌ی‬ ‫به‌شێكی ك��وردس��ت��ان ل�� ‌ه توركیایه‌و‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا كه‌مایه‌تییه‌كی دینی وه‌كو‬ ‫ئه‌رمه‌ن‌و ئاشوری ل ‌ه توركیا هه‌ی ‌ه بۆی ‌ه‬ ‫به ‌شێوه‌یه‌كی ناراسته‌وخۆ ئاماژ ‌ه ب ‌ه‬ ‫مافی رۆشنبیری‌و دینی كراوه‪)38(‌.‬‬ ‫ل�� ‌ه گ��رن��گ��ت��ری��ن ب��ه‌ن��ده‌ك��ان��ی ل��ۆزان‬ ‫به‌نده‌كانی ‪ 37‬ــ ‪ 38‬ــ ‪ 39‬بوون‪ ،‬وه‌كو‬ ‫ك��ه‌ی��وان ئ��ازاد ئ��ه‌ن��وه‌ر له‌كتێبه‌كه‌یدا‬ ‫باسی ده‌كات به‌م شێوه‌یه‌ ‪.‬‬ ‫م��ادده‌ی ‪ /37‬حكومه‌تی توركیا مافی‬ ‫ده‌رك��ردن��ی ه��ه‌ر بڕیارێكی هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫نه‌گونجێت له‌گه‌ڵ بڕیاره‌كانیدا‪.‬‬ ‫م��ادده‌ی ‪ /38‬ح��ك��وم��ه‌ت��ی ت��ورك��ی��ا‬ ‫به‌ڵێن به‌دانیشتوانی توركیا ده‌دات‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ب��ه‌رگ��ری ل��ه‌م��اف‌و س��ام��ان‌و ‬

‫سه‌ربه‌ستیان بكات به ‌بێ جیاوازیی‬ ‫(ره‌گه‌زو زمان‌و ئاین)‪.‬‬ ‫م��ادده‌ی ‪ /39‬حكومه‌تی توركیا هیچ‬ ‫كۆسپێك ناخات ‌ه به‌رده‌م كه‌س‪ ،‬ك ‌ه له‬ ‫‌ژێر چاودێریی توركیادان‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ئ��ازادن ب�� ‌ه زم��ان��ی خۆیان‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی‌و رۆژن��ام��ه‌گ��ه‌ری‌و‬ ‫خ��واپ��ه‌رس��ت��ی‌و چ��اپ��ه‌م��ه‌ن��ی‌و هه‌موو‬ ‫چاالكی سیاسی خۆیان بكه‌ن‪)39(.‬‬ ‫س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش باسی هه‌ڵوێستی‬ ‫ئینگلیز ده‌كات ل ‌ه په‌یمان ل��ۆزان‌دا ب ‌ه‬ ‫جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه پێشنیازه‌كانی ئینگلیز ل ‌ه‬ ‫ل��ۆزان‌دا هیچ په‌یوه‌ندیی ب ‌ه مافه‌كانی‬ ‫ك��ورده‌و ‌ه نه‌بوو به‌و واتایه‌ی ئینگلیز‬ ‫ل�� ‌ه په‌یمانی ل��ۆزان‌دا ت��ه‌واو ده‌س��ت‬ ‫ب��ه‌رداری ب��اك��وری كوردستان ببوو‬ ‫بۆ توركیا‪ ،‬به‌و مه‌رجه‌ی توركیا ئه‌م‬ ‫مه‌رجانه‌ی خواره‌و ‌ه جێبه‌جێ بكات‪- :‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ توركیا په‌یوه‌ندی ب ‌ه ئیسالمه‌و ‌ه‬ ‫نه‌مێنێ‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ خه‌الفه‌تی ئیسالمی هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ توركیا به‌ڵێن بدات ب ‌ه دامركاندنه‌وه‌ی‬ ‫ه��ه‌ر ب��زوت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك‪ ،‬ك�� ‌ه الیه‌نگرانی‬ ‫خه‌لیفه‌ پێی هه‌ڵبستن‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ��ـ ت��ورك��ی��ا ب��ۆ خ��ۆی ده‌س��ت��ورێ��ك��ی‬ ‫مه‌ده‌نی هه‌ڵبژێرێ له‌جیاتیی ده‌ستوری‬ ‫ع��وس��م��ان��ی‪ ،‬ك�� ‌ه ل��ه س��ه‌ر بنه‌ماكانی‬ ‫شه‌ریعه‌تی ئیسالم دامه‌زراوه‌‪)40(.‬‬ ‫به‌م ج��ۆر ‌ه ل ‌ه كۆنگره‌ی لۆزاندا هیچ‬ ‫حسابێك بۆ ك��ورد نه‌كرا به‌و پێیه‌ی‬

‫‪143‬‬

‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئینگلیزو ت��ورك‬ ‫گه‌وره‌تربوون ل ‌ه مافه‌كانی كورد‪)41(..‬‬ ‫باسی یه‌كه‌م‬ ‫هاتنی ئینگلیز بۆ ناوچه‌ی سلێمانی‬ ‫پاش ئه‌وه‌ی بریتانیا ل ‌ه مارتی ‪1917‬‬ ‫ب��ه‌غ��دادی داگ��ی��رك��رد ‪ ،‬ئ��ه‌م ك��اره‌ی‬ ‫بریتانیاش هێز ‌ه سه‌ربازییه‌كانی ل ‌ه‬ ‫میزۆپۆتامیا ل ‌ه خێله‌كانی باشوری‬ ‫كوردستان نزیك خسته‌و ‌ه كه‌ئه‌مه‌ش‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ب��وو ‌ه ه��ۆی پ��ێ��ش��ره‌وی‬ ‫بریتانیا ب��ۆ ب��اش��وری ك��وردس��ت��ان‪،‬‬ ‫پ��اش ئ��ه‌وه‌ی به‌ریتانیه‌كان چوون ‌ه‬ ‫خانه‌قین‌و ده‌سااڵتیان ل��ه‌م ناوچه‌ی ‌ه‬ ‫چه‌سپاند پ��ه‌ی��ه‌وه‌ن��دی توندوتۆڵیان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ خ��ێ��ڵ��ه‌ك��ان��ی ن��اوچ��ه‌ك��ه‌و‬ ‫ده‌وروب��ه‌ری ناوچه‌ك ‌ه به‌ست‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫یه‌كه‌مجار به‌ریتانیه‌كان وا خۆیان‬ ‫ده‌رخست‪ ،‬ك ‌ه ده‌یانه‌وێت په‌یوه‌ندی‬ ‫دۆس��ت��ان��ه‌ی��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌م ه��ۆزان��ه‌دا‬ ‫هه‌بێت‌و هانیانبده‌ن‌و نه‌هێڵن دانه‌وێڵه‌و‬ ‫ك��ه‌ل��وپ��ه‌ل��ی پێویست ب�� ‌ه ت��ورك��ه‌ك��ان‬ ‫بگه‌یه‌نن‪)42(.‬‬ ‫ل�� ‌ه دوای ئ��ه‌وه‌ی خ��اك��ی ع��ێ��راق ب ‌ه‬ ‫كوردستانی باشوریشیه‌و ‌ه كه‌وت ‌ه‬ ‫ژێر ده‌سااڵتی بریتانیا ده‌سه‌اڵتدارانی‬ ‫بریتانیا هه‌وڵیاندا ك��ه‌ش‌و هه‌وایه‌ك‬ ‫دروست بكه‌ن ب ‌ه جۆرێك وای نیشان‬ ‫ب��ده‌ن ك�� ‌ه ئ��ه‌وان وات�� ‌ه به‌ریتانیه‌كان‬

‫(خواستی كورده‌كانیان له سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫نیشتمان)یان ل��ه‌ب��ه‌ر چ��او گ��رت��ووه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه بریتانیا هه‌ستی ده‌ك��رد ل ‌ه‬ ‫داهاتوودا ناكۆكی زۆر دروست ده‌بێت‬ ‫ل ‌ه ده‌رئه‌نجامی ده‌ست گرتن ب ‌ه سه‌ر‬ ‫ویالیه‌تی موسڵدا‪)43(.‬‬ ‫ل ‌ه پێش یه‌كالیی كردنه‌وه‌ی كێشه‌ی‬ ‫ویالیه‌تی موسڵ ژماره‌یه‌ك هۆكاری‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر ن��اج��ێ��گ��ی��ری سیاسیان‬ ‫زۆرت��ر ك��ردب��وو وه‌ك��و ه��ه‌وڵ‌و‬ ‫ك��ۆش��ش��ه‌ك��ان��ی ت��ورك��ی��ا ل��ه‌ پ��ێ��ن��اوی‬ ‫پشێوی و ئ��اژاو ‌ه باڵوكردنه‌و ‌ه به‌ناو‬ ‫وی�لای��ه‌ت��دا س��ه‌ره‌ت��ای ئ��ه‌م ه��ه‌واڵن��ه‌ی‬ ‫توركیاش ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ ساڵی ‪،1919‬‬ ‫ئه‌مه‌و س��ه‌ره‌ڕأی خراپی بارودۆخی‬ ‫س��ی��اس��ی دوای ج��ه‌ن��گ��ی ج��ی��ه��ان��ی‬ ‫یه‌كه‌م‌و نیگه‌رانی‌و بێزاری‌و نه‌بوونی‬ ‫ڕێ��گ��اوب��ان‌و ئ��ام��رازه‌ك��ان��ی گه‌یاندن‌و‬ ‫دوژمنایه‌تیی نێوان هۆز ‌ه كورده‌كان‬ ‫بارودۆخه‌كه‌یان ب ‌ه جۆرێك ئاڵۆزتر‬ ‫كردبوو‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه بوونی هه‌ڵوێستێكی‬ ‫یه‌كگرتووی ل ‌ه الی كورده‌كان مه‌حاڵ‬ ‫كردبوو‪)44(.‬‬ ‫له ‌به‌هاری ‪ 1918‬هیزه‌كانی به‌رتانیا‬ ‫پێشره‌وی یان ك��ردوو ل ‌ه ماوه‌یه‌كی‬ ‫ك��ه‌م��دا ك��ف��ری و ت��وزخ��ورم��ات��وو‪،‬‬ ‫ك��ه‌رك��وك‌ی��ان گ��رت‪ ،‬دوات��ر چ��اوی��ان‬ ‫ب��ڕی�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی ئ��ه‌ودی��و سنوری‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی خانه‌قین له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫ناوچه‌ی ‌ه ناوچه‌یه‌كی بایه‌خداربوو ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫رووی ستراتیجییه‌و ‌ه رێگه‌ی گرنگی‬ ‫ن��ێ��وان (ك��رم��ان��ش��ا ـ��ـ ب��ه‌غ��داد)ی پێدا‬ ‫تێپه‌ڕ ده‌بوو‪ ،‬ك ‌ه كۆنتڕۆڵی هێڵه‌كانی‬ ‫په‌یوه‌ندی نێوان میسۆپۆتامیاو ئێرانی‬ ‫ده‌كرد‪)45(.‬‬ ‫ب��ه‌م ش��ێ��وه‌ی�� ‌ه بریتانیا پ��ه‌ی��ت��ا په‌یتا‬ ‫پێشڕه‌وی ده‌ك��ردو ل ‌ه هه‌وڵی ئه‌وه‌دا‬ ‫ب��وو هێنده‌ی ل ‌ه توانایدای ‌ه زیاتر ب ‌ه‬ ‫قواڵیی میسۆپۆتامیادا بێت ‌ه پێشه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه تا ئه‌وكاته‌ش ل ‌ه گه‌رمه‌ی‬ ‫هێرشكردندا بوو سیاسه‌تێكی روون‌و‬ ‫ئاشكرای نه‌بوو‪)46(.‬‬ ‫ل ‌ه دوای ئ��ه‌وه‌ی (شێخ محمود)(‪)47‬‬ ‫په‌یوه‌ندی كردبوو ب ‌ه ئینگلیزه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بچن ‌ه خاكی كوردستان‪ ،‬به‌و مه‌رجه‌ی‬ ‫مافی میلله‌تی كورد له‌به‌رچاو بگرن‌و‬ ‫رێ��گ��‌ا ل��ه‌وه‌ب��گ��رن‪ ،‬ك�� ‌ه ج��ارێ��ك��ی تر‬ ‫توركه‌كان ناوچه‌ك ‌ه داگیربكه‌نه‌وه‌‪)48(.‬‬ ‫ل�� ‌ه ن��اوه‌راس��ت��ی ن��ۆڤ��ه‌م��ب��ه‌ری ‪1918‬‬ ‫م��ێ��ج��ه‌ر ن��وئ��ێ��ل گه‌یشت ‌ه سلێمانی‌و‬ ‫ده‌ستبه‌جێ ده‌ستیكرد ب��ه‌ك��ارك��ردن‬ ‫ب��ۆ دام��ه‌زران��دن��ی سیستمێكی نوێی‬ ‫ب��ه‌رێ��وه‌ب��ردن‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��وم��ێ��دی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ل��ێ ده‌ك��را الی خ��ه‌ڵ��ك په‌سه‌ندبێت‬ ‫سیستمی تاز ‌ه دام��ه‌زراوی حكومه‌ت‬ ‫ل ‌ه باشووری كوردستاندا ب ‌ه زۆری‬ ‫ده‌گه‌رێته‌و ‌ه بۆ ئه‌زمونی كۆڵۆنیاڵیی‬ ‫بریتانیا ل ‌ه هندستان‌و شوێنانی تردا‪،‬‬ ‫سیستمی ن��وێ ی ب��ه‌رێ��وه‌ب��ردن ل ‌ه‬ ‫ب��اش��وری ك��وردس��ت��ان��دا ب�� ‌ه ئاشكرا‬

‫پشتی ب ‌ه بنه‌مای حكومی ناراسته‌وخۆ‬ ‫ده‌به‌ست‪ )49(.‬ئه‌م سیستم ‌ه ئاسه‌واری‬ ‫سیستمی (ساندیمان)(‪)50‬ی تێدا بوو‪.‬‬ ‫دوای ئ��ه‌وه‌ی شێخ محمود هه‌وڵیدا‬ ‫ب��ه‌ ه��ۆی ن��اردن��ی ن��ام��ه‌وه‌ ب��ۆ ك��ار‬ ‫به‌ده‌ستانی ئینگلیز داوای��ان لێ بكات‬ ‫ك��ه‌ب��ێ��ن�� ‌ه ك��وردس��ت��ان��ه‌و ‌ه وی��ڵ��س��ن‌ی‬ ‫حاكمی گشتی بریتانیا بۆ وه‌اڵمی ئه‌و‬ ‫نامه‌یه‌ی‪ ،‬ك ‌ه شێخ محمود بۆی ناردبوو‬ ‫فه‌رمان ده‌دات ب ‌ه مێجه‌ر نوئێل‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌م‌و ده‌س��ت روو بكات ‌ه سلێمانی‌و‬ ‫راسپارده‌كانی به‌جێ بهێنێت‪ ،‬نوئێل‬ ‫له سه‌ر ئه‌و فه‌رمانه‌ی حاكمی گشتی‬ ‫خ��ۆی‌و ئه‌فسه‌رێكی ت��ری ئینگلیز ب ‌ه‬ ‫ن��اوی مێجه‌ر دان��ل��ی��س‌و دكتۆرێك‌و‬ ‫ئ��ه‌ن��دازی��ارێ��ك‌و چێشت ل��ێ��ن��ه‌رێ��ك‌و‬ ‫ژماره‌یه‌ك سه‌رباز ده‌چن بۆ ناوچه‌ی‬ ‫سلێمانی‪)52(.‬‬ ‫ره‌فیق حلمی ل ‌ه یادداشته‌كانیدا باسی‬ ‫هاتنی مێجه‌ر نوئێل د ‌هك��ات‌و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫نوئێل ل�� ‌هگ��ه‌ڵ هه‌یئه‌تێكی بچووك‌و‬ ‫ب��ه‌رێ ی چ��ی��اك��ان��ی ن��ێ��وان ك��ف��ری‌و‬ ‫چه‌مچه‌ماڵ‌دا هات ‌ه داریكه‌لی‪ ،‬كاتێک‬ ‫باسی هاتنی نوئێل بۆ داریكه‌لی ل ‌ه‬ ‫سلێمانی ب�ڵاو ب��ووه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌و فه‌وج ‌ه‬ ‫عه‌سكه‌ره‌ی ت��ورك‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سلێمانی‬ ‫م��اب��ووه‌و ‌ه ه��ه‌ر كوردێكی تێدا بوو‬ ‫فه‌وجه‌كه‌یان ب�� ‌ه جێهێشت‌و به‌رگی‬ ‫ك��وردی��ان ل��ه‌ب��ه‌رك��رد‪ ،‬ئ��ه‌وان��ه‌ش��ی‬ ‫ده‌ت��رس��ان‪ ،‬خ��ۆی��ان ده‌ش��ارده‌وه‌‪.‬‬

‫‪145‬‬

‫توركه‌كان ئه‌وانه‌ی غه‌یره‌كورد بوون‪،‬‬ ‫شڵه‌ژابوون‌و نه‌یانده‌زانی چی بكه‌ن‪.‬‬ ‫باسی دووه‌م‬ ‫دامه‌زراندنی شێخ محمود وه‌ك‬ ‫حكومدار‬ ‫دوای ئ��ه‌وه‌ی ئ��ارن��ۆڵ��د وی��ل��س��ن‬ ‫ی��اری��ده‌ده‌ری ك��ۆم��ی��س��ه‌ری ب��ااڵی‬ ‫بریتانیا ل ‌ه ‪1‬ی كانوونی یه‌كه‌می ‪1918‬‬ ‫س��ه‌ردان��ی سلێمانی ك��ردوو له‌گه‌ڵ‬ ‫شێخ محمودو شه‌ست كه‌سی دیكه‌ی‬ ‫س��ه‌رۆك ه��ۆزه‌ك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ی‬ ‫خواروو كۆبۆوه‌وه‌‪ ،‬له‌م كۆبونه‌وه‌یه‌دا‬ ‫پرسی جۆراوجۆر ئاڵوگۆر كرا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه رووكه‌ش نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ی توركه‌كان‌و‬ ‫پێویستی پارێزگاریی بریتانیا كۆی‬ ‫ده‌نگی هه‌مووان بوو‪)53(.‬‬ ‫ه��ه‌ر چ��ه‌ن��د ‌ه س��ه‌رۆك�� ‌ه ك��ورده‌ك��ان‬ ‫دانیان به‌وه‌دا ناوه‌‪ ،‬ك ‌ه به ‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه شێوه‌كان پارێزگاریی بریتانیایان‬ ‫پێویست ‌ه به‌اڵم واپێده‌چوو ك ‌ه رێنه‌كه‌ون‬ ‫ل��ه س��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی ك�� ‌ه چ��ۆن ئ��ه‌و ك��ار ‌ه‬ ‫بكرێت‪ ،‬بۆی ‌ه هه‌ندێك س��ه‌رۆك هۆز‬ ‫وا خۆیان ده‌رخ��س��ت‪ ،‬ك ‌ه كارگێڕیی‬ ‫بریتانیایان پێ په‌سه‌ند ‌ه ل ‌ه كوردستاندا‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌شێكی‌تریان دژی ئه‌م پرۆژه‌ی ‌ه‬ ‫بوون‌و هه‌ندێكی‌تریش پێیان له سه‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه داده‌گرت‪ ،‬كه ‌ده‌بێت كوردستان‬ ‫ل ‌ه له‌نده‌نه‌و ‌ه به‌رێوه‌ببرێت ن��ه‌ك ل ‌ه‬

‫به‌غداوه‌‌و ل ‌ه دیدی ئه‌وانه‌و ‌ه له‌نده‌ن‬ ‫شوێنی ئه‌سته‌مبوڵی گ��رت��ووه‌ت��ه‌و ‌ه‬ ‫ب��ۆی�� ‌ه وی��ڵ��س��ن ل��ه‌و ‌ه ت��ێ��گ��ه‌ی��ش��ت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫س��ه‌رۆك��ای��ه‌ت��ی ش��ێ��خ م��ح��م��ود‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بریتانیا ده‌یویست وه‌ك كه‌سی یه‌كه‌م‬ ‫ل ‌ه ن��اوچ��ه‌ك��ه‌دا دایبمه‌زرێنێ ب ‌ه هیچ‬ ‫شێوه‌یه‌ك ل ‌ه الیه‌ن هه‌موانه‌و ‌ه قبوڵ‬ ‫نه‌كراوه‌‪)54(.‬‬ ‫ل ‌ه دوای مشتو مڕو گفتوگۆیه‌كی زۆر‬ ‫ویڵسن رێككه‌وتن نامه‌یه‌كی له‌گه‌ڵ‬ ‫سه‌رۆك هۆزه‌كاندا مۆركرد ل ‌ه ده‌قی‬ ‫رێككه‌وتن نامه‌كه‌دا هاتبوو‪ .‬ل ‌ه به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن شكۆ پاشای‬ ‫بریتانیا رایگه‌یاندوو ‌ه به‌شداریكردنی‬ ‫ل ‌ه ش��ه‌ردا به‌مه‌به‌ستی رزگاركردنی‬ ‫گه‌النی رۆژهه‌اڵت ل ‌ه به‌ندیی سته‌می‬ ‫عوسمانی‌و یارمه‌تیدانی ئه‌م گه‌النه‌ی ‌ه‬ ‫ب��ۆ داب��ی��ن��ك��ردن��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی‪ ،‬یان‬ ‫س��ه‌رۆك ه��ۆزه‌ك��ان وه‌ك نوێنه‌ری‬ ‫كوردستان داوایان ل ‌ه ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن‬ ‫شكۆ پاشای بریتانیا ك��ردوو ‌ه ئه‌وان‬ ‫بخات ‌ه ژێ��ر پ��ارێ��زگ��اری��ی خ��ۆی��ه‌وه‌و‬ ‫ناوچه‌كانیشیان ب ‌ه عێراقه‌و ‌ه بلكێنێ‪،‬‬ ‫ت��ال�� ‌ه ئیجابیاتی ئ��ه‌م پ��ه‌ی��وه‌ن��دی�� ‌ه بێ‬ ‫به‌ش نه‌بن‌و ئه‌م سه‌رۆكان ‌ه داوای��ان‬ ‫ل�� ‌ه ك��ۆم��ی��س��اری ب��ااڵی ب��ری��ت��ان��ی��ا ل ‌ه‬ ‫میسۆپۆتامیا ك��رد نوێنه‌رێك له‌گه‌ڵ‬ ‫یاریده‌ده‌رانی پێویست بۆ كوردستان‬ ‫بنێرێت بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی كوردستان‬ ‫ب��ت��وان��ن به‌رێنوێنییه‌كانی بریتانیا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫ب�� ‌ه ئ��اش��ت��ی‌و ئ��ارام��ی ل��ه‌ ره‌وت��ی‬ ‫شارستانیه‌تدا ب��ه‌ره‌و پێشه‌و ‌ه بچن‌و‬ ‫په‌یمانیاندا ك��ات��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی خ��اوه‌ن‬ ‫شكۆ پادشای بریتانیا یارمه‌تییان بداو‬ ‫بیانخات ‌ه ژێ��ر پ��ارێ��زگ��اری خ��ۆی��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وانیش فرمان‌و چاكه‌كانی ده‌وڵه‌تی‬ ‫خاوه‌ن شكۆ پاشای ئینگلستان قبوڵ‬ ‫بكه‌ن‪)55(.‬‬ ‫دی��س��ان ئ��ه‌م��ه‌ ده‌م��ان��گ��ه‌ی��ه‌ن��ێ��ت�� ‌ه ئ��ه‌و‬ ‫بڕوایه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئینگلیزه‌كان ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫مه‌به‌ستیان ب��وو ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی خۆیان‬ ‫ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا جێگیر بكه‌ن‌و هه‌وڵی‬ ‫به‌دیهێنانی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خۆیان‬ ‫ب��ده‌ن ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه ب�� ‌ه ت��ه‌ن��گ ئ��ازادی‌و‬ ‫س��ه‌رب��ه‌س��ت��ی گ��ه‌الن��ی ن��اوچ��ه‌ك�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫گشتی‌و گه‌لی كورد ب ‌ه تایبه‌تی نه‌بوو‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ویستویان ‌ه سوود له كه‌سایه‌تیی ‌ه‬ ‫ن��اوداره‌ك��ان��ی وه‌ك��و ش��ێ��خ محمود‬ ‫وه‌رب��گ��رن‌و ده‌س��ه‌اڵت��ی خ��ۆی��ان ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌كه‌دا زیاتر بكه‌ن‪ .‬بۆ سه‌لماندن‌و‬ ‫پشتگیریكردنی ئ��ه‌وه‌ی ئاماژه‌م پێدا‪،‬‬ ‫ده‌چ��ی��ن�� ‌ه س��ه‌ر ی��اداش��ت��ه‌ك��ان��ی ره‌فیق‬ ‫حیلمی‪ ،‬ك�� ‌ه ده‌ڵێت‪-:‬نوئێل‌و ویڵسن‬ ‫ده‌ی��ان��وی��س��ت ‌ل�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی شێخ‬ ‫محمود كه‌ڵك وه‌رگرن‌و له‌م هه‌رێمه‌دا‬ ‫بێهێزێكی عه‌سكه‌ری نفوزی ئینگلیز‬ ‫جێگیربێت‌و ب ‌ه هۆی شێخ محموده‌ ‌و‬ ‫سیاسه‌تی حكومه‌تی بریتانیا ببه‌ن‬ ‫به‌رێوه‌‪)56(.‬‬ ‫م��ام��ۆس��ت��ا ره‌س��وڵ ه��اوار ب��اس ل ‌ه‬

‫كتێبه‌كه‌ی ئارنولد ویلسن‌ی حاكمی‬ ‫گشتی ل ‌ه به‌غداد ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه ئه‌رنولد‬ ‫ویلسن ده‌رب��اره‌ی چوونی نوئێل بۆ‬ ‫سلێمانی‌و دانانی شێخ محمود وه‌ك‬ ‫حوكومدار گوای ‌ه ویڵسن ب ‌ه نوئێل‌ی‬ ‫گوتووه‌‪ :‬تۆ ئه‌وا بوویت ب ‌ه ئه‌فسه‌ری‬ ‫سیاسی بۆ ناوچه‌ی كه‌ركوك‪ ،‬ناوچه‌ی‬ ‫كه‌ركوك ل ‌ه رووباری زاب‌ه‌و ‌ه ده‌ست‬ ‫پ��ێ ئه‌كا هه‌تا دی��ال�� ‌ه و ‌ه ل�� ‌ه باكوری‬ ‫رۆژهه‌اڵتدا ده‌گات ‌ه سنوری ئێران ك ‌ه‬ ‫ئه‌م ‌ه به‌شێك ‌ه ل ‌ه ویالیه‌تی موسڵ ئیست ‌ه‬ ‫وا حیساب بۆ ئه‌و ناوچان ‌ه ئه‌كرێ‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كه‌وتونه‌ت ‌ه ناو سنوری داگیركراوه‌و‬ ‫ل ‌ه ژێر ده‌سه‌اڵتی هێزه‌كانی ئێمه‌دان‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه ك��ات��ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ك��ردن��دا ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫سه‌رۆكه‌كانی ناوچه‌كه‌‪ ،‬پێویست ‌ه ئه‌و ‌ه‬ ‫بخه‌ین ‌ه ب��ه‌ر چ��اوو حیساب بۆ ئه‌و ‌ه‬ ‫بكه‌ی كه‌كار به‌ده‌ستانی سوپایی ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی هه‌میشه‌یی به‌ره‌و سلێمانی‬ ‫ئ��ه‌ڕۆن یاخود بۆ ئه‌و شوێنانه‌ی ك ‌ه‬ ‫ئه‌كه‌وێت ‌ه ئ��ه‌و دی��و ئ��ه‌و هێڵه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئێست ‌ه ئێمه‌ی تیاداین‪ ،‬ئه‌بێ ئه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫پێویستس سه‌رشانی خ��ۆت بزانیت‪،‬‬ ‫ك ‌ه به‌یارمه‌تی سه‌ركرده‌كانی ناوچه‌ك ‌ه‬ ‫ئ��ارام‌و ئاسایش ل��ه‌و شوێنان ‌ه به‌رپا‬ ‫بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین ب ‌ه ئاسانی‬ ‫ب ‌ه سه‌ر به‌كرێگیراوه‌كانی دوژمندا زاڵ‬ ‫ببین‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی ئه‌وه‌ت ده‌ده‌م��ێ‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫شێخ محمود وه‌ك نوێنه‌رێكی ئێم ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه سلێمانی دابنێین ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی‬

‫‪147‬‬

‫گونجاوو بۆ چه‌مچه‌ماڵ‌و هه‌ڵه‌بجه‌ش‬ ‫خه‌ڵك دابنێین‪ ،‬پێویست ‌ه بۆ هه‌موو‬ ‫ع��ه‌ش��ای��ه‌رو س��ه‌رۆك��ه‌ك��ان��ی��ان روون‬ ‫بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه حكومه‌تی بریتانیا بیر‬ ‫له‌و ‌ه ناكاته‌و ب ‌ه زۆره‌ملێ ئیداره‌یه‌كی‬ ‫بێگانه‌یان ب�� ‌ه س��ه‌ردا بسه‌پێنرێت‌و‬ ‫خۆیان سازبكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی كاروباریان‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی پڕ ل ‌ه ئاسایش‌و به‌بێ‬ ‫گێچه‌ڵ ل�� ‌ه ژێ��ر ئ��ی��داره‌ی ئه‌فسه‌ر ‌ه‬ ‫سیاسیه‌كانی ئینگلیزدا بڕوات به‌ڕێوه‌و‬ ‫تێیان بگه‌یه‌نه‌‪ ،‬ك ‌ه چ��ۆن ل ‌ه زه‌مانی‬ ‫عوسمانیدا ب��اج‌و گومرگ سه‌ندراو ‌ه‬ ‫ئه‌مرۆش ئێم ‌ه هه‌ر به‌پێ ی ‌ه له سه‌ری‬ ‫ده‌ڕۆی��ن بۆ ئ��ه‌وه‌ی بتوانین ب ‌ه هۆی‬ ‫ئ��ه‌و ب��اج‌و گ��وم��رگ��ه‌و ‌ه ناوچه‌كه‌یان‬ ‫ببه‌ین به‌ڕێوه‌و خه‌ڵك ببوژێنه‌وه‌‪)57(.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌و راسپارده‌یه‌ی ویڵسن بۆ‬ ‫مێجه‌ر نوئێل ده‌رده‌كه‌وێ بریتییه‌ له‌‪:‬‬ ‫‪١‬ــ سنووری ناوچه‌كه‌ی ده‌ستنیشان‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه دیاله‌و ‌ه هه‌تا زاب‌ی‬ ‫گرتوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ن��وئ��ێ��ل‌ی راس��پ��ارد ب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه له‬ ‫‌خه‌ڵك بكه‌یه‌نێت ل ‌ه چوونی ئینگلیزدا‬ ‫بۆ كوردستان نایه‌وێت ب ‌ه زۆره‌ملێ‬ ‫ن��اوچ��ه‌ك��ه‌ی��ان بخات ‌ه ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫بێگانه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ داوای ل�� ‌ه نوئێل ك��ردب��وو ه��ه‌وڵ‬ ‫بدات‪ ،‬ك ‌ه سه‌رۆك عه‌شیره‌ته‌كانی ئه‌و‬ ‫ناوچه‌ی ‌ه جۆر ‌ه یه‌كگرتنێك ساز بكه‌ن‪.‬‬ ‫(‪)58‬‬

‫باسی سێیه‌م‬ ‫دژایه‌تیكردنی شێخ محمود‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی ش��ێ��خ م��ح��م��ود وه‌ك‬ ‫ح��ك��وم��داری ك��وردس��ت��ان ناسێنرا ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن ئینگلیزه‌كانه‌و ‌ه به‌اڵم به‌شێك ل ‌ه‬ ‫ئینگلیزه‌كان ل ‌ه سیاسه‌تی شێخ محمود‬ ‫ن��ارازی ب��وون‌و ل�� ‌ه دژی��ش��ی كاریان‬ ‫ده‌كرد‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ج��گ�� ‌ه ل��ه‌و ه��ۆك��اران��ه‌ی‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ان ب��ه‌س��ی��اس��ه‌ت��ی گ��ه‌ور ‌ه‬ ‫ل��ێ��پ��رس��راوان��ی ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زه‌و ‌ه ه��ه‌ب��وو‬ ‫ب��ۆ ل��ك��ان��دن��ی ب��اش��وری ك��وردس��ت��ان‬ ‫ب�� ‌ه م��ی��زۆپ��ۆت��ام��ی��اوه‌‪ ،‬ب��ۆ پێكهێنانی‬ ‫واڵت‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ی ع��ێ��راق‪ ،‬ك ‌ه ك��وردو‬ ‫سه‌ركرده‌كه‌ی ب ‌ه گه‌وره‌ترین كۆسپی‬ ‫به‌رده‌م ئه‌و نه‌خشه‌ی ‌ه داده‌نران‪ ،‬گه‌لێك‬ ‫هۆی‌تریش هه‌بوون‪ ،‬ك ‌ه پیوه‌ندییه‌كانی‬ ‫ك��وردو به‌شێكی زۆر ل�� ‌ه ئه‌فسه‌ر ‌ه‬ ‫سیاسیه‌كانی خراپ ده‌كرد ل ‌ه وانه‌ش‪:‬‬ ‫ش��ێ��خ م��ح��م��ود وه‌ك س��ه‌رك��رده‌‌و‬ ‫حوكومداری كوردستان ن ‌ه ده‌چ��وو‬ ‫ب��ه‌ ع��ه‌ق��ڵ��ی��دا‪ ،‬ك�� ‌ه ك��اره‌ك��ان ل�� ‌ه الی��ه‌ن‬ ‫ئینگلیزه‌كانه‌و ‌ه نه‌خش ‌ه ده‌كێشرێن‌و‬ ‫ده‌بێت ئه‌مان جێبه‌‌جێی بكه‌ن‪.‬‬ ‫گ��ی��ان��ی ن��ی��ش��ت��م��ان پ��ه‌روه‌ری‌و‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی‌‪ .‬هه‌روه‌ها شێخ محمود‬ ‫خۆی ب ‌ه مه‌لیكی هه‌موو كوردستان‬ ‫ده‌زانی ئه‌مه‌ش لێپرسراو ‌ه ناحه‌زه‌كانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫زیاتر تووڕه‌ ده‌كرد‪.‬‬ ‫دڵنیابوونی بریتانیا ل ‌ه سیاسه‌تی شێخ‬ ‫محمودو ل ‌ه په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ‬ ‫ت��ورك��ه‌ك��ان��دا‪ ،‬ب�� ‌ه تایبه‌تی خه‌ڵكانی‬ ‫توركخواز هه‌بوون‪ ،‬ك ‌ه هه‌میش ‌ه هانی‬ ‫شێخیان ده‌دا تا روو بكاته‌و ‌ه توركی‬ ‫موسڵمان‪ ،‬نه‌ك ئینگلیزی كافر‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك��ی‌ت��ر ل�� ‌ه ه��ۆك��اره‌ك��ان��ی‬ ‫دژای��ه‌ت��ی��ك��ردن��ی شێخ محمود بریتی‬ ‫ب��وو ل�� ‌ه ب��ان��گ��ه‌ش��ه‌ی موسوڵمانه‌تی‬ ‫ت��ورك‌و خ��ۆب��ه‌س��ت��ن��ه‌وه‌ی ت��ون��دو‬ ‫تۆڵی شێخ محمود ب ‌ه ئاینه‌كه‌یه‌وه‌و‬ ‫نوێبوونه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی نێوانیان ل ‌ه‬ ‫دژی بریتانیا‪ .‬بزوتنه‌وه‌ی چه‌كداری‌و‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكیه‌كان به‌زۆری‬ ‫چ��ه‌ك‪ ،‬ل ‌ه دژی ئینگلیزه‌كان‪ .‬الوازی‬ ‫عه‌قڵی دیپلۆماسی‌و نه‌زانینی مامه‌ڵه‌ی‬ ‫گونجاو له‌گه‌ڵ ئه‌فسه‌ر ‌ه سیاسیه‌كان‌و‬ ‫ك��رداری ن��ائ��اس��ت��ی��ی‌و خ��ۆپ��ه‌رس��ت‌و‬ ‫دواكه‌وتووانه‌ی ده‌ست‌و پێوه‌نده‌كه‌ی‬ ‫شێخ محمود‪.‬‬ ‫دژای��ه‌ت��ی‌و ن��اح��ه‌زی ب��ه‌ش��ێ��ك ل ‌ه‬ ‫ئینگلیزه‌كان ده‌گه‌رایه‌و ‌ه بۆ سه‌ره‌تای‬ ‫ه��ێ��رش��ی ه��ۆزه‌ك��ان��ی ئ��ی��ن��گ��ل��ی��ز بۆ‬ ‫میسۆپۆتامیا‪ ،‬ب��ۆ ئ��ه‌و ك��ات��ه‌ی شێخ‬ ‫محمود ب�� ‌ه خ��ۆی��ی‌و هێزێكی ه��ه‌زار‬ ‫س��واره‌و ‌ه گ��ه‌ی��ش��ت�� ‌ه ش��وع��ه‌ی��ب�� ‌ه تا‬ ‫ش��ان��ب��ه‌ش��ان��ی ت��ورك��ه‌ك��ان ل�� ‌ه دژی‬ ‫ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زه‌ك��ان ش��ه‌رب��ك��ات‪ .‬ئ��ه‌م��ه ‌ل ‌ه‬ ‫الیه‌ك‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌وه‌‪ ،‬شه‌ری دژ ب ‌ه‬

‫هێزه‌كانی روس ل ‌ه ناوچه‌ی سلێمانی‌و‬ ‫هۆشیاری بریتانیا ل ‌ه په‌یوه‌ندی كردن ب ‌ه‬ ‫روسه‌كانه‌و ‌ه جارو باریش روسه‌كان‬ ‫ی��ارم��ه‌ت��ی��ی��ان ل�� ‌ه خ��ێ��ڵ��ه‌ك��ان��ی ك��ورد‬ ‫وه‌رده‌گ��رت‪ .‬په‌یوه‌ندیی شێخ محمود‬ ‫ب��ه‌ پ��ارچ��ه‌ك��ان��ی‌ت��ری ك��وردس��ت��ان��ه‌و ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه تایبه‌تی كوردستانی رۆژه��ه‌اڵت‬ ‫كه‌ئه‌مه‌ش ن ‌ه له‌گه‌ڵ سیاسه‌تی ئینگلیز‬ ‫ده‌گونجاو ن ‌ه له‌گه‌ڵ بارودۆخی ئێران‌و‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی زلهێزه‌كان‪ .‬سووربوونی‬ ‫شێخ محمود له س��ه‌ر به‌رێوه‌بردنی‬ ‫كوردستان ل ‌ه الی��ه‌ن ك��ورد خۆیه‌و ‌ه‬ ‫نه‌ك له‌ الیه‌ن راوێژكارانه‌وه‌‪)60(.‬‬ ‫ل ‌ه ‪21‬ی مایسی ‪ 1919‬شێخ محمود ب ‌ه‬ ‫هاوكاری محمود خانی دزڵی ل ‌ه دژی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ئینگلیز راپه‌ری‪ .‬ئه‌م راپه‌رین ‌ه‬ ‫كۆتایی ب ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی ناراسته‌خۆی‬ ‫ئینگلیز ل ‌ه سلێمانی هێنا‪ ,‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌م راپه‌رینه‌ی شێخ محمود كه‌متر‬ ‫ل ‌ه مانگێكی خایاند‪ ,‬به‌اڵم زه‌مینه‌یه‌كی‬ ‫له‌باری بۆ ك��ورد ره‌خساند‪ ،‬ك ‌ه سڵ‬ ‫ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی ئینگلیز نه‌كاته‌وه‌‪)61(.‬‬ ‫به‌اڵم هێزه‌كانی ئینگلیز ل ‌ه ده‌ربه‌ندی‬ ‫ب��ازی��ان هێزه‌كانی شێخ محمودیان‬ ‫ش��ك��ان��دو خ��ۆش��ی��ان ب��ه‌دی��ل گ��رت‌و‬ ‫ره‌وانه‌ی به‌غدادیان كرد بۆ محاكه‌م ‌ه‬ ‫كردن‌و دواتر بۆ هندستانیان برد‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫‪19‬ی ح��وزه‌ی��ران��ی ‪ 1919‬هێزه‌كانی‬ ‫بریتانیا به‌ته‌واوی ل ‌ه سلێمانی نزیك‬ ‫كه‌وتنه‌وه‌و به‌بێ ئ��ه‌وه‌ی هیچ جۆر ‌ه‬

‫‪149‬‬

‫به‌رگرییه‌ك ببێت ‌ه به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م‬ ‫ئه‌م هێزانه‌‪)62(.‬‬ ‫ل�� ‌ه دوای گ��رت��ن��ی ش��اری سلێمانی‬ ‫حوكمی راسته‌وخۆی ئینگلیز ده‌ست‬ ‫پێده‌كات‪ ،‬كه ‌ل ‌ه ساڵی ‪1919‬ـ��ـ‪1922‬‬ ‫ده‌خایه‌نێت‪ ,‬ئه‌م قۆناغه‌ش زیاتر ب ‌ه‬ ‫قۆناغی ده‌س��ه‌اڵت��ی مێجه‌ر س��ۆن ل ‌ه‬ ‫كوردستاندا داده‌نرێت‪)63(.‬‬ ‫باسی یه‌كه‌م‬ ‫مێجه‌ر سۆن كێیه‌؟‬ ‫ن��اوی ت��ه‌واوی (ئێلی بانیسته‌ر سۆن‬ ‫‪Ely Banister Soane‬ه‌‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪1898‬‬ ‫ب ‌ه پله‌ی ش��ه‌ره‌ف زان��ك��ۆی كامبریج‬ ‫ته‌واو ده‌كات زۆر ئ��اره‌زووی زمانی‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت��ی��ه‌ك��ان ب��ووه‌‪ ،‬دام��وده‌گ��ای‬ ‫ده‌وڵه‌تی به‌ریتانی بۆ ئه‌وه‌ی سود ل ‌ه‬ ‫كه‌سانی وه‌ك سۆن ببینێت‪ ،‬ل ‌ه ساڵی‬ ‫ێ‬ ‫‪ 1902‬س��ۆن ده‌نێرێت ‌ه ئ��ێ��ران ل��ه‌و ‌‬ ‫هه‌ر ب ‌ه ساڵێك فێری زمانی فارسی‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی زیاتر ل ‌ه ئێران‌و‬ ‫ك��وردس��ت��ان جێی خ��ۆی ب��ك��ات��ه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪ 1905‬ب�� ‌ه ساخت ‌ه موسوڵمان‬ ‫بوونی خۆی راده‌گه‌یه‌نێت‌‪ ،‬ل ‌ه به‌شی‬ ‫كوردستانی ئێراندا خۆی فێری زمانی‬ ‫ك��وردی ده‌ك��ات دوات��ر ب�� ‌ه حوكمی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ف��ارس��ی‌و ك��وردی ده‌زان��ێ��ت‬ ‫ب��ۆی��ه‌ ده‌ت��وان��ێ��ت ب�� ‌ه ئ��اس��ان��ی خ��ۆی‬ ‫بگه‌یه‌نێت ‌ه ده‌ڤه‌ری سلێمانی‌و هه‌ڵه‌بجه‌‪،‬‬

‫ل ‌ه كوردستان ناوی خۆی ده‌كات ب ‌ه‬ ‫(م��ی��رزا غ��واڵم حوسێنی ش��ی��رازی)‬ ‫(‪ ،)46‬ك ‌ه ناوێكی فارسییه‌‪ ،‬به‌م ناوه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌له‌بج ‌ه ده‌بێت ‌ه دۆستی عوسمان‬ ‫پ��اش��ای ج��اف(‪‌)56‬و ع��ادی��ل�� ‌ه خ��ان��م‪،‬‬ ‫مێجه‌ر سۆن له‌و گه‌شته‌یدا‪ ،‬ك ‌ه خۆی‬ ‫ن��اوی ن��او ‌ه گه‌شێكی ش��اراو ‌ه ب��ه‌ره‌و‬ ‫میسۆپۆتامیاو كوردستان زانیاریه‌كی‬ ‫زۆری ده‌رب��اره‌ی زم��ان‌و داب‌و‬ ‫نه‌ریت‌و ره‌وش��ت‌و ئاكاری ك��ورده‌و ‌ه‬ ‫كۆكردۆته‌وه‌‪)66(.‬‬ ‫دوای داگیركردنی ب��ه‌غ��داد ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ئینگلیزه‌كانه‌و ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪ 1917‬ماوه‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه به‌غداد ده‌مێنێته‌و ‌ه دواتر ل ‌ه دوای‬ ‫داگیركردنی ناوچه‌ی خانه‌قی له‌الیه‌ن‬ ‫ئینگلیزه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ئینگلیز ك��اروب��اری‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی خ��ان��ه‌ق��ی‌و ده‌وروب��ه‌ری ب ‌ه‬ ‫مێجه‌ر سۆن ده‌سپێرێت ل ‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1919‬ك��اروب��اری ن��اوچ��ه‌ی‬ ‫سلێمانی پی ده‌سپێرن‪ ،‬ماوه‌ی هه‌ژده‬ ‫مانگ ل�� ‌ه سلێمانی حاكمی سیاسی‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬هێند ‌ه ن��اب��ات س��ۆن‌و شێخ‬ ‫مه‌حمود ناكۆكی ل ‌ه نێوانیان دروست‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬سۆن پیاوێكی ته‌بیعه‌ت وشك‌و‬ ‫خ��ۆ ب�� ‌ه گ��ه‌ور ‌ه زان ب��وو‪ ،‬هه‌میش ‌ه‬ ‫ده‌یوست سامێك بۆ خۆی په‌یدا بكات‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌ری��ش ده‌ك��ه‌وت‌و ب ‌ه بازاریشدا‬ ‫دڕۆیشت ل ‌ه ش��اری سلێمانی ده‌بوو‬ ‫ک له‌به‌ری هه‌ستن ‌ه‬ ‫خه‌ڵكه‌ك ‌ه ب ‌ه جارێ ‌‬ ‫سه‌ر پێ‌‪)67(.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫ره‌فیق حلمی ل ‌ه یادداشته‌كانیدا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ك ‌ه سۆن ب ‌ه بازاردا بڕۆیشتای ‌ه ئه‌بوو‬ ‫ێ‬ ‫خاوه‌ن دووكان‌و كڕیاره‌كان ب ‌ه جار ‌‬ ‫ێ بكه‌ن‌و‬ ‫له ‌به‌ری هه‌ستن‌و ساڵوی ل ‌‬ ‫رێبواریش خۆی الداو رێگه‌ی بۆ چۆڵ‬ ‫بكات‪)68(.‬‬ ‫باسی دووه‌م‬ ‫هه‌ڵوێستی مێجه‌ر سۆن‌و ره‌خنه‌كانی‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه حوكومڕانی شێخ‬ ‫مه‌حمود‬ ‫ل ‌ه قۆناغی ش��ه‌ڕو ئاشتیدا‪ ،‬چه‌نده‌ها‬ ‫ئه‌فه‌سه‌رو كارمه‌ندی ئینگلیز هاتونه‌ت ‌ه‬ ‫كوردستان‪ ،‬ل ‌ه نێوان ئه‌وانه‌دا مێجه‌ر‬ ‫سۆن وه‌ك كوردناس‌و سیاسه‌تمه‌دارو‬ ‫ك��وردی��زان‌و ڕۆژن��ام��ه‌ن��ووس ل ‌ه‬ ‫هه‌موویان زیاتر ناسراوه‌‪ ،‬ماوه‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه سلێمانی ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه ساڵی ‪1919‬‬ ‫هه‌تا هاتنه‌وه‌ی شێخ مه‌حمود حاكمی‬ ‫سلێمانی بووه‌‪ )69(.‬‬ ‫ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زه‌ك��ان ده‌م��ێ��ك ب��وو مێجه‌ر‬ ‫سۆنیان بۆ ئه‌و ‌ه ته‌رخان كردبوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ێ بسپێرن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫فه‌رمانێكی تایبه‌تی پ ‌‬ ‫گه‌شته‌ی ل ‌ه ساڵی ‪ 1909‬كردبووی بۆ‬ ‫ناوچه‌ی سلێمانی‌و هه‌له‌بج ‌ه ل ‌ه خۆو ‌ه‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو ڕاسپێردراوی ده‌زگاكانی‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی ئینگلیز بووه‌‪)70(.‬‬ ‫ل��ه‌دوای گ��رت��ن��ی ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��ود ل ‌ه‬ ‫ده‌رب��ه‌ن��دی ب��ازی��ان‌و ره‌وان��ه‌ك��ردن��ی‬

‫ب��ۆ ب��ه‌غ��دادو دوات��ر ب��ۆ ه��ن��دس��ت��ان‪،‬‬ ‫ئینگلیزه‌كان ل�� ‌ه ش��اری سلێمانیدا‬ ‫ده‌ستیان كرد ب ‌ه تااڵنی‌و ده‌ستگرتن‬ ‫ب�� ‌ه س��ه‌ر م��اڵ‌و موڵكی زۆر كه‌سدا‬ ‫ی الیه‌نگری شێخ‬ ‫ب ‌ه تایبه‌ت ئ��ه‌وان��ه‌ ‌‬ ‫مه‌حمودو شۆرشه‌كه‌ی بوون‪ ،‬مێجه‌ر‬ ‫س��ۆن ل��ه‌گ��ه‌ڵ گه‌یشتنیدا ده‌س��ت��ی ب ‌ه‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌و ترساندنی هه‌ر كه‌سێك کرد‬ ‫الیه‌نگری شێخ مه‌حمود بووه‌و زۆر ل ‌ه‬ ‫خێزانه‌كان ب ‌ه ناچاری ل ‌ه ترسی ئه‌و‬ ‫حوكمی قه‌ره‌قۆشییه‌ی مێجه‌ر سۆن‬ ‫روویان كرد ‌ه ئێران هه‌ندێكیشیان ل ‌ه‬ ‫نێو گوندو شوێن ‌ه دووره‌كاندا خۆیان‬ ‫شارده‌وه‌‪.‬‬ ‫مێجه‌ر سۆن ب ‌ه خوێنی سه‌ری شێخ‬ ‫مه‌حمود تینوو بوو؛ ئه‌گه‌ر بیزانیای ‌ه‬ ‫هه‌ر كه‌سێك الیه‌نگری شێخ مه‌حمودو‬ ‫شۆرشه‌كه‌یی بووه‌‪ ،‬یان به‌شداریی ل ‌ه‬ ‫شۆڕشدا كردوو ‌ه ل ‌ه دژی ئینگلیزه‌كان‪،‬‬ ‫ئه‌وا سزای ده‌دان‌و له‌الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه‬ ‫س��ۆن‌و ئه‌فسه‌ر ‌ه سیاسیه‌كانی‌تری‬ ‫ئینگلیز‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و كات ‌ه هاتبوون ‌ه سلێمانی‬ ‫وایان ل ‌ه خه‌ڵكی ده‌گه‌یاند‪ ،‬ك ‌ه ئینگلیز‬ ‫دژی كورد نییه‌و ده‌ه‌یه‌وێت خزمه‌تی‬ ‫میلله‌تی كورد بكات‪)71(.‬‬ ‫ل�� ‌ه ق��ۆن��اغ��ی ح��وك��م��ی راس��ت��ه‌وخ��ۆی‬ ‫ئینگلیزدا ‪ 1919‬ـ��ـ ‪ 1922‬زی��ات��ر ب ‌ه‬ ‫قۆناغی ده‌س��ه‌اڵت��ی مێجه‌ر س��ۆن ل ‌ه‬ ‫كوردستاندا داده‌نرێت‪ ،‬له‌م قۆناغه‌دا‬ ‫چ��ه‌ن��ده‌ه��ا گ��ۆڕان��ك��اری ل�� ‌ه ره‌وت��ی‬

‫‪151‬‬

‫س��ی��اس��ه‌ت��ی ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زدا ب��ه‌رپ��اب��وون‪،‬‬ ‫مێجه‌ر س��ۆن ك��وردی��زان‌و كوردناس‬ ‫وا خ��ۆی پیشان ده‌دا ته‌نها ل ‌ه دژی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی شێخ ‌ه ن��ه‌ك ك��ورد‪ ،‬سۆن‬ ‫ێ‬ ‫ده‌یویست ئیداره‌یه‌كی ك��وردی نو ‌‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ن��ه‌ك نیزامێكی عه‌شایه‌ری‬ ‫وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی شێخ مه‌حمود‪ ،‬مێجه‌ر‬ ‫سۆن به‌هۆی فتن ‌ه نانه‌وه‌و ‌ه كه‌وتوه‌ت ‌ه‬ ‫زیندوكردنه‌وه‌ی كێشه‌ی عه‌شایه‌ری‬ ‫نێوان شێخه‌كان ب ‌ه تایبه‌ت مه‌سه‌له‌ی‬ ‫ت��ه‌ری��ق��ه‌ت��ی ن��ه‌ق��ش��ب��ه‌ن��دی‌و ق��ادری‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها كێشه‌و ناكۆكیه‌كانی نێوان‬ ‫شێخه‌كانی تاڵه‌بانی‌و شێخ مه‌حمود‪،‬‬ ‫ك ‌ه شێخه‌كانی تاڵه‌بانی ب ‌ه ده‌سه‌اڵتی‬ ‫شێخ مه‌حمود رازی نه‌بوون‪)72(.‬‬ ‫مامۆستا ره‌سوڵ هاوار ل ‌ه كتێبه‌كه‌یدا‬ ‫باسی ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی مێجه‌ر سۆن‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه چۆن ویستویه‌تی ناكۆكی‬ ‫نێوان شێخ مه‌حمودو عه‌شایه‌ره‌كان‬ ‫زیندو بكاته‌و ‌ه ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی خۆی‌و‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ه‌ك��ه‌ی به‌كاریانبهێنێت‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه سۆن ل ‌ه ساڵی ‪ ،1909‬ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه ناوی بازرگانیه‌و ‌ه چوو ‌ه هه‌ڵه‌بجه‌و‬ ‫له‌گه‌ڵ عه‌دلی خانمی ژن��ی وه‌سمان‬ ‫پاشای جاف‌و كوڕه‌كانی ب ‌ه رواڵه‌ت‬ ‫ێ جار دۆستایه‌تی خۆی نیشان‬ ‫هه‌ند ‌‬ ‫دابوو ب ‌ه نه‌وه‌ی كاك ئه‌حمه‌دو شێخ‬ ‫مه‌حمود ب��ه‌اڵم ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی‬ ‫وه‌ك��و ی��اس��او س��روش��ت��ی ه��ه‌م��وو‬ ‫عه‌شایه‌رێك شێخ مه‌حمودیان زۆر‬

‫خۆش نه‌ویستووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه هۆی‬ ‫(كاره‌ساته‌كه‌ی موسڵ)ه‌و ‌ه بووه‌‪)73(..‬‬ ‫مێجه‌ر سۆن‌یش ئه‌و ناكۆكیه‌ی وه‌كو‬ ‫هه‌لێك قۆسته‌وه‌و ل ‌ه دوایدا‪ ،‬ك ‌ه كرا ب ‌ه‬ ‫حاكمی سیاسی ل ‌ه سلێمانی زۆر ب ‌ه‬ ‫لێزانان ‌ه ئه‌و ناكۆكی ‌ه كۆنه‌ی بۆ سودی‬ ‫خ��ۆی‌و س��ی��اس��ه‌ت��ی ح��ك��وم��ه‌ت�� ‌هك��ه‌ی‬ ‫به‌كارهێنا‪)74(.‬‬ ‫م��ێ��ج��ه‌ر س��ۆن ئ��ه‌گ��ه‌ر چ��ی خ��ۆی‬ ‫كابرایه‌كی لووت به‌رزو له‌خۆبایی بوو‪,‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئه‌م ل��ووت ب��ه‌رزی‌و له‌خۆبایی‬ ‫بوونه‌ی هه‌ر ل ‌ه خۆیه‌و ‌ه نه‌بووه‌‪ ,‬به‌ڵكو‬ ‫راسپێرراو بووه‌و هاندراو بوو ‌ه له‌الیه‌ن‬ ‫حكومه‌ته‌كه‌یه‌و ‌ه چونك ‌ه ساتێك سۆن‬ ‫نێررابوو بۆ سلێمانی‪ ,‬حكومه‌تی ئینگلیز‬ ‫سیاسه‌تی به‌رامبه‌ر ب ‌ه ك��وردو شێخ‬ ‫مه‌حمود گۆڕیبوو‪ ,‬چونك ‌ه ئینگلیزه‌كان‬ ‫سروشت‌و ره‌وشتی شێخ مه‌حمودیان‬ ‫ت��اق��ی ك��ردب��ووه‌وه‌و زۆر ج��ار ب ‌ه‬ ‫س��ه‌رچ��ڵ‌و كه‌لله‌ڕه‌ق ن��اوی��ان هێناو ‌ه‬ ‫بۆی ‌ه حسابیان ك��ردب��وو ب�� ‌ه یه‌كێكی‬ ‫لووت به‌رزی وه‌ك مێجه‌ر سۆن نه‌بێت‬ ‫شێخ مه‌حمودیان بۆ دانامركێته‌وه‌‪,‬‬ ‫ئینگلیزه‌كان بۆی ‌ه مێجه‌ر نوئێلیشیان‬ ‫الب��رد‪ ،‬چونك ‌ه ئ��ه‌و دام��رك��ان��ه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫ئینگلیزه‌كان ده‌یانویست ب�� ‌ه مێجه‌ر‬ ‫ن��وئ��ێ��ل ن��ه‌ده‌ك��را ه��ه‌ر ب��ۆی�� ‌ه مێجه‌ر‬ ‫سۆنیان دانا ‪ .‬كاربه‌ده‌ستانی ئینگلیز‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی‌ت��ر ل�� ‌ه ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��ود پر‬ ‫ببوون ب ‌ه هۆی ئه‌و راپۆرتانه‌ی مێجه‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫سۆنه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌رپه‌رچی بۆچوون و‬ ‫پێشنیازه‌كانی سكرتێری وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫هندستانی ده‌دایه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه له‌و ڕۆژانه‌دا‬ ‫سه‌رپه‌رشتیكه‌ری كاروباری ناوچه‌ی‬ ‫میسۆپۆتامیاو ویاله‌تی موسڵ بووه‌‪.‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ك��ات��ێ��ك سكرتێری‬ ‫وه‌زاره‌ت��ی هندستان بروسكه‌یه‌كی‬ ‫ن��ارد بۆ نوێنه‌ری بریتانیا ل ‌ه به‌غداد‬ ‫ل��ه‌و بروسكه‌یه‌دا هاتبوو‪ ،‬ك ‌ه به‌الی‬ ‫مێجه‌ر نوئێل‌ه‌و ‌ه سێ‌ مه‌رج هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ پێویست ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی ت��ورك��ی��ا ل ‌ه‬ ‫كوردستاندا نه‌هێڵرێت‪.‬‬ ‫ت كوردستان پارچ ‌ه پارچ ‌ه‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ده‌بێ ‌‬ ‫ن��ه‌ك��رێ��ت (ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زه‌ك��ان ل�� ‌ه دوای‬ ‫حوكومداری یه‌كه‌می شێخ مه‌حمودو‬ ‫ب��ه‌ر ل��ه‌وه‌ش ن��ی��ازی��ان ئ��ه‌و ‌ه ب��وو‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ك��وردس��ت��ان��ی خ��واروو ب��ك��ه‌ن ب ‌ه‬ ‫چه‌ند ناوچه‌یه‌كی ج��ی��اوازه‌وه‌و هه‌ر‬ ‫ناوچه‌یه‌كیش ل ‌ه ژێ��ر سه‌ركردایه‌تی‬ ‫كه‌سێكدا بێت‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ژێ��ر چاودێری‬ ‫خۆیاندا ببرێت ب��ه‌ڕێ��وه‌) ل�� ‌ه وه‌اڵم��ی‬ ‫ئ��ه‌و ب��روس��ك��ه‌ی��ه‌دا ح��اك��م��ی گشتی‬ ‫بریتانیا ل ‌ه به‌غداد ل ‌ه ‪ 1919/11/26‬ب ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫جۆرێك وه‌اڵم ئه‌داته‌و ‌ه ك ‌ه هه‌ر س ‌‬ ‫مه‌رجه‌كه‌ی نوئێل ره‌تده‌كاته‌و ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ی ل ‌ه‬ ‫هیچیان نییه‌‪ ،‬بێگومان ئه‌و وه‌اڵمه‌ ‌‬ ‫الیه‌ن حاكمی مه‌ده‌نی كشتی بریتانیا ل ‌ه‬ ‫به‌غداده‌و ‌ه نێررابوو بۆ سكرتاریه‌ه‌تی‬ ‫وه‌زاره‌تی هندستان سه‌رپه‌رشتیكه‌ری‬ ‫كاروباری میسۆپۆتامیا له‌و رۆژانه‌دا‬

‫ێ پ��رس‌و س��ه‌رن��ج��دان��ی مێجه‌ر‬ ‫ب��ه ‌ب�� ‌‬ ‫س��ۆن وه‌اڵم��ی ن��ه‌دراوه‌ت��ه‌و ‌ه به‌ڵكو‬ ‫مێجه‌ر سۆنی دژ ب ‌ه كوردستان ب ‌ه‬ ‫هیچ جۆرێك ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ی نه‌داوه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه باسی مافی نه‌ته‌وه‌ی كورد بكرێت‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ل�� ‌ه دوای ئ��ه‌وه‌ی سیاسه‌تی‬ ‫بریتانیا به‌رامبه‌ر كوردستان گۆڕا‬ ‫ل��ه‌و ساته‌ی مێجه‌ر نوئێل‌ی الب��ردو‬ ‫مێجه‌ر سۆن نێررا بۆ سلێمانی‌و كرا‬ ‫ب�� ‌ه حاكمی سیاسی ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫سیاسه‌ت ‌ه تازه‌یه‌ی‪ ،‬ك ‌ه كاربه‌ده‌ستانی‬ ‫ێ‬ ‫بریتانیا بڕیاریان له سه‌ر دابوو ج ‌‬ ‫ێ بكرێت‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه مێجه‌ر‬ ‫ب ‌ه ج ‌‬ ‫سۆن چوو ‌ه سلێمانی ب ‌ه هیچ جۆرێك‬ ‫ب��ای��ه‌خ��ی ب�� ‌ه ب��وون (وج��ود)ی شێخ‬ ‫مه‌حمود نه‌داوه‌‪ )75(.‬‬ ‫هه‌ر له‌و باره‌یه‌و ‌ه س��ۆن‪ ،‬ك ‌ه ده‌گات ‌ه‬ ‫س��ل��ێ��م��ان��ی ب��ه‌ ب��ه‌رچ��اوی ه��ه‌م��وو‬ ‫الیه‌نگرانی شێخه‌و ‌ه شێخ مه‌حمود‬ ‫فه‌رامۆش ده‌ك��ات‪ ،‬وه‌ك بڵێی شیچخ‬ ‫مه‌حمود حوكومداری سلێمانی نه‌بێت‪،‬‬ ‫سۆن به‌و كاره‌شی ده‌یوست كه‌لێنی‬ ‫ناكۆكی نێوان ب��ه‌ره‌ی ئه‌فه‌ندیه‌كان‌و‬ ‫شێخ مه‌حمود فراوانتر بكات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫سۆن له‌م كاره‌یدا سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو‬ ‫چ��ون��ك��ه‌ ل��ه‌ غ��ی��اب��ی ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��وددا‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی راس��ت��ه‌خ��ۆی ئینگلیز ل ‌ه‬ ‫كوردستان كه‌وت ‌ه به‌ر هه‌ڕه‌شه‌یه‌كیتر‪،‬‬ ‫ك ‌ه نه‌ل ‌ه قازانجی ئینگلیزو نه‌ل ‌ه قازانجی‬ ‫ك��ورددا ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش سه‌رهه‌ڵدانی‬

‫‪153‬‬

‫بزاڤی كه‌مالیه‌ت بوو ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ ،‬به‌و ج��ه‌ن��گ‪ ،‬ئیستا ئ��ه‌ف��س��ه‌ری رام��ی��اری‬ ‫مانایه‌ی سه‌پاندنی ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندی دی��دو ب��ۆچ��وون��ی ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��ودی‬ ‫ل ‌ه كوردستاندا له‌الیه‌ن ئینگلیزه‌كانه‌و ‌ه قبوڵ كرددوه‌‪ ،‬ك ‌ه ته‌واو وزه‌و توانای‬ ‫ته‌رخان كردو ‌ه بۆ دوبار ‌ه گێڕانه‌وه‌ی‬ ‫له‌ به‌رژه‌وه‌ندی كه‌مالیه‌كان بوو‪)76(.‬‬ ‫مێجه‌ر سۆن ل ‌ه راپۆرته‌كانیدا ڕه‌خن ‌ه خێڵگه‌رایی‪ ،‬هه‌ر پیاوێك نازناوی هۆز‬ ‫ل�� ‌ه س��ی��س��ت��ه‌م��ی خ��ێ��ڵ��ه‌ك��ی ب��اش��وری ی��ان خێڵی پ��ێ��و ‌ه بێت خ��راوه‌ت�� ‌ه ژێر‬ ‫كوردستان ده‌گرێت ل ‌ه بڕگه‌یه‌كدا ل ‌ه ركێفی س��ه‌رۆك خیڵێكه‌و ‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫ژێر ناوی (سه‌رنج له سه‌ر سیسته‌می ب��ی��رۆك��ه‌ی��ه‌ك ب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه ب��اش��ووری‬ ‫خێڵه‌كی‌و ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن) ده‌گ��رێ��ت‌و كوردستان دابه‌ش بكرێت ناوچه‌كانی‬ ‫الیه‌ن ‌ه خ��راپ‌و زیانبه‌خشه‌كانی ئه‌م خێڵداو بخرێت ‌ه ژێر ڕكێفی سه‌رۆك‬ ‫سیسته‌م ‌ه ده‌خات ‌ه روو‪ ،‬باسی ئه‌و ‌ه خێڵه‌كانه‌وه‌‪ ،‬پیاوانی دێهات نشینی‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه گومانی تێدا نیی ‌ه بریتانیا بێكه‌ڵك‌و گه‌ژه‌یان دۆزی��وه‌ت��ه‌وه‌و ب ‌ه‬ ‫پێشنیاری ئه‌و سیسته‌مه‌ی ك��ردوه‌و سه‌رۆكی ئه‌و خێاڵنه‌یان دان��اون‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پاڵپشتی شێخ مه‌حودی كردوه‌و وه‌ك ده‌مێك ‌ه پوكاونه‌ته‌وه‌و له‌ناوچوون ‪،‬ب ‌ه‬ ‫ێ كردنی ده‌سته‌و تاقمی خانوو نشینی ناوچه‌ی‬ ‫ێ ب ‌ه ج ‌‬ ‫ئامێرێك دانراو ‌ه بۆ ج ‌‬ ‫ئه‌م سیسته‌مه‌‪ ،‬مێجه‌ر سۆن هه‌ڵوێستی گه‌رمیانی الی كفریان ووتوو ‌ه كه‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه به‌رامبه‌ر سیسته‌می خێڵه‌كی ب ‌ه بگرنه‌وه‌و بیری خۆیانی بخه‌نه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫جۆرێكه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ره‌خ��ن�� ‌ه ل�� ‌ه (هه‌ڵوێستی ڕۆژگ��ارێ��ك خه‌ڵكی خێڵه‌كی ب��وون‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارانی بریتانیاو شێخ مه‌حمود س��ه‌رۆك خێڵیان بۆ دۆزراوه‌ه‌ت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌گ��رێ��ت‌و ئ��ه‌م پرۆسه‌ی ‌ه ب�� ‌ه خراپی باج‌و داهات ده‌بوو ب ‌ه پێی خه‌ماڵندنی‬ ‫پێناسه ده‌ك��ات‌و ئ��ه‌م یسیسته‌م ‌ه ب ‌ه ئه‌م سه‌رۆك خێڵ ‌ه بدرێت‪ ،‬ده‌بوو ئه‌م‬ ‫دیدی سۆن سیسته‌مێكی دواكه‌وتوو سه‌رۆك خێڵ ‌ه كارگێری یاسا بدات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ێ س��ووده‌‪ ،‬ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ك باسی ئه‌م ته‌نیا ده‌بوای ‌ه دانی به‌وه‌دا بنایه‌‪ ،‬ك ‌ه شێخ‬ ‫ب�� ‌‬ ‫سیسته‌م ‌ه ده‌كات‌و ده‌ڵێت‪ :‬بوژاندنه‌وه‌ی مه‌حمود ح��وك��وم��داری (سته‌مكاری‬ ‫سیسته‌می خێڵه‌كی ب��زت��ن��ه‌وه‌ی�� ‌هك��ی چاككراو)ی كوردستانه‌‪ ،‬له‌به‌رامبه‌ردا‬ ‫پێچه‌وانه‌و پاشكه‌زبوونه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئیستا خ��ه‌اڵت‌و یارمه‌تی وه‌ربگرێت‪ ،‬ژیانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی ف��ره‌وان خۆش بۆ پیاوی عه‌شایه‌رو مردن‌و‬ ‫ل ‌ه خێڵگه‌رێتی ده‌رچ��ووه‌و ئاستێكی فه‌وتانیش بۆ بازرگانی شارستانیه‌ت‌و‬ ‫ب��وژان��دن��ه‌وه‌ی تێدا هاتووه‌ت ‌ه ئ��اراو ‌ه ئارامی‪ ،‬تۆماری جێگری ئه‌فه‌سه‌ری‬ ‫ل ‌ه زۆر رووه‌و ‌ه چۆت ‌ه دۆخ��ی پێش ڕامیاری ل ‌ه سلێمانی شه‌ڕێكی سه‌خت‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫درێژخایه‌ن ده‌خات ‌ه روو دژ به‌ئه‌نجام ‌ه‬ ‫س��روش��ت��ی��ه‌ك��ان��ی س��ی��س��ت��ه‌م��ه‌ك��ه‌‪،‬‬ ‫ێ بدات ‌ه‬ ‫تاوانبارێكی خێڵه‌كی خۆی فر ‌‬ ‫به‌ر پێی سه‌رۆكه‌كه‌ی‪ ،‬گوناهكارێكی‬ ‫گ��ه‌ور ‌ه ك��رن��وش ب��ۆ ش��ێ��خ مه‌حمود‬ ‫ب��ب��ات ده‌ب��ه‌خ��ش��رێ��ت‌‌و ت��ه‌ن��ان��ه‌ت به‌ر‬ ‫س��ۆزو خۆشه‌ویستیش ده‌ك��ه‌وێ��ت‪،‬‬ ‫ه��ه‌ر ج��ۆر ‌ه ب��ه‌دك��اری و ت��اوان��ێ��ك‬ ‫ێ بكرێت ئه‌گه‌ر‬ ‫ده‌كرێت چاوپۆشی ل ‌‬ ‫ب��ه‌رز بكرێته‌و ‌ه ب��ۆ شێخ مه‌حمود‪،‬‬ ‫ێ ك��اره‌ك�� ‌ه ئ��ه‌و به‌ناو‬ ‫ك�� ‌ه ده‌س��ت��ب��ه‌ج�� ‌‬ ‫س��ه‌رۆك عه‌شیره‌ته‌ی گوناهكاره‌دا‬ ‫چاره‌سه‌ر ده‌كات‪ .‬خه‌ڵكی واڵته‌ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ێ نائومێد بوون‪ ،‬ده‌ست‌و قاچیان‬ ‫جار ‌‬ ‫ده‌به‌سترێت‌و ده‌خرێن ‌ه به‌رده‌ستی ئه‌و‬ ‫س��ه‌رۆك خێاڵنه‌ی ب��وون ب ‌ه خاوه‌نی‬ ‫ێ بكه‌ن‬ ‫ده‌سه‌اڵت بۆ ئه‌وه‌ی سته‌میان ل ‌‬ ‫ل ‌ه خۆێندا بیان گه‌وزێنن‪)77(.‬‬ ‫ئه‌نجامی چوون ‌ه ناو ئه‌م سیسته‌مه‌و ‌ه‬ ‫س��ه‌پ��ان��دن��ی ڕژێ��م��ێ��ك��ی گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی‬ ‫سه‌ته‌مكار بوو به‌سه‌ر خه‌ڵكه‌وه‌‪ ،‬سۆن‬ ‫به‌جوانی ره‌وتی خراپی‌و بێداری ئه‌م‬ ‫ڕژێم ‌ه باس ده‌كات‪ :‬سیسته‌می خێڵه‌كی‬ ‫سیسته‌مێكی ئایدیالیسته‌و وه‌ك گه‌لێ‬ ‫پرۆژه‌ی له‌و چه‌شن ‌ه هه‌ڵده‌وه‌شێته‌و ‌ه‬ ‫كاتێك په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ بێڕێز كردنی‬ ‫مرۆڤدا ده‌گ��رێ��ت‪ ،‬كاریگه‌ری ئ��ه‌و ل ‌ه‬ ‫ێ یاساییدایه‌‪ ،‬خه‌ڵكی‬ ‫ب��ه‌ڕه‌اڵی��ی‌و ب�� ‌‬ ‫ده‌رفه‌تی ئه‌و تۆیان نیی ‌ه بۆ سه‌رفراز‬ ‫ب��وون‌و رزگ��ار ب��وون ل ‌ه سته‌مكاری‬

‫ئ��اس��ت ن��زم‪ ،‬ب�� ‌ه ك��ورت��ی ب��ووب�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫چاودێرو باوكی خه‌ڵكی خراپ‌و زیان‬ ‫ب��ه‌خ��ش‌و س��ه‌رك��وت��ك��ه‌ری ك��ه‌س��ان��ی‬ ‫دیموكرات‪)78(.‬‬ ‫دی��دو بۆچوونی س��ۆن ب��ه‌رام��ب��ه‌ر ب ‌ه‬ ‫شێخ مه‌حمود دیدێكی ره‌شبینان ‌ه بوو‬ ‫ب ‌ه جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه شێخ مه‌حمود ته‌نها‬ ‫رێبه‌ری ده‌سه‌اڵتی ناوچه‌ی سلێمانی‬ ‫بوو‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ناوچه‌كانی ده‌وروبه‌ری‬ ‫و ‌هك��و ره‌وان��دزو كۆی ‌ه بۆ وه‌رگرتنی‬ ‫یارمه‌تیی بریتانیا ئاماده‌بوون‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ح��وك��م��ی ش��ێ��خ م��ح��م��ودی��ان وه‌ك��و‬ ‫ێ قبوڵ بوو‪،‬‬ ‫سه‌رۆكێك ل ‌ه كاتێكدا پ ‌‬ ‫ك ‌ه بریتانیا ب ‌ه ناوی سه‌رۆكه‌و ‌ه شێخ‬ ‫مه‌حمودی دامه‌زراندوه‌‪ ،‬به‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫ئه‌و هۆزانه‌ی ناوچه‌كانی ره‌وان��دز‌و‬ ‫ك��ۆی�� ‌ه ی��ه‌ك ل�� ‌ه دوای ی��ه‌ك داوای��ان‬ ‫ده‌كرد‪ ،‬ك ‌ه ناوچه‌كه‌یان ل ‌ه ژێر حوكمی‬ ‫شێخ مه‌حموددا بێت ب ‌ه جۆرێك وه‌كو‬ ‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه ئه‌م ‌ه مه‌رجێكه‌‪ ،‬ك ‌ه بریتانیا‬ ‫بڕیاری لێداو ‌ه نه‌ك وه‌كو ئه‌وه‌ی شێخ‬ ‫مه‌حمود ب ‌ه حوكومداری كوردستان‬ ‫قبوڵ بكه‌ن‪)79(.‬‬ ‫مێجه‌ر سۆن له‌م هه‌ڵوێسته‌ی به‌رامبه‌ر‬ ‫ب ‌ه شێخ مه‌حمود ب ‌ه ته‌نها نه‌بوو به‌ڵكو‬ ‫ت��ه‌واوی ن��اوچ�� ‌هك��ان��ی ده‌وروب��ه‌ری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬ل ‌ه نێو هۆزه‌كانی جاف‌و‬ ‫ب��اج��ه‌اڵن‌و ش��ێ��خ��ه‌ك��ان��ی ت��اڵ��ه‌ب��ان��ی‬ ‫كه‌ركوك‪ ،‬ك ‌ه ق��ادری بوون هه‌روه‌ها‬ ‫شێخ ‌ه نه‌قشبه‌ندیه‌كانی بیاو ته‌وێڵ ‌ه‬

‫‪155‬‬

‫ناڕازی هه‌بوو ل ‌ه حوكمی شێخ محمود‪،‬‬ ‫هه‌ر له‌به‌ر ئه‌و ناڕه‌زاییانه‌ش بوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫خه‌ڵكی ش��ارو هۆزه‌كانی كه‌ركوك‌و‬ ‫كفری نه‌كه‌وتبوون ‌ه نێو قه‌ڵه‌مڕه‌وی‬ ‫شێخ محمود ئه‌مه‌ش شێخ محمود خۆی‬ ‫پێی ڕازی ببوو‪ ،‬ب��ه‌اڵم شێخ محمود‬ ‫ڕوانگه‌یه‌كی جیاوازی بۆ ئه‌م ‌ه هه‌بوو‪،‬‬ ‫چونك ‌ه الی شێخ محمود قه‌ڵه‌مڕه‌وی‬ ‫ته‌نها نێوان زێ‌ی بچووك‌و سیروان‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬یان چاوه‌ڕوانی ده‌رئه‌نجامی‬ ‫حوكم‌و نفوزی بریتانیا نه‌بوو به‌ڵكو‬ ‫شێخ مه‌حمود به‌و شێوه‌ی ‌ه ده‌یبینی‬ ‫دانانی ب ‌ه حوكمدار ب ‌ه حوكمی ئه‌و‬ ‫نفوز ‌ه بوو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ناو كوردان هه‌یبوو‪،‬‬ ‫ئه‌و كاته‌ی‪ ،‬ك ‌ه شێخ محمود یارمه‌تیی ‌ه‬ ‫داراییانه‌ی ل ‌ه ئینگلیزه‌كان وه‌رگرت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بۆ دابینكردنی مووچه‌ی كارمه‌ندان‌و‬ ‫چ��اك��ك��ردن��ه‌وه‌ی وێ��ران��ی��ه‌ك��ان��ی شه‌ڕ‬ ‫پێشكه‌شیان ك��ردب��وو‪ ،‬ب��ه ‌مه‌به‌ستی‬ ‫پ��ت��ه‌وك��ردن��ی پێگه‌كانی ده‌س��ه‌اڵت‌و‬ ‫كڕینی به‌یعه‌تی س��ه‌رۆك هۆزه‌كان‬ ‫ب��ه‌ك��اری ه��ێ��ن��ا‪ ،‬س��ۆن روان��گ��ه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫دوژمنكارانه‌ی به‌رامبه‌ر به‌م كارانه‌ی‬ ‫شێخ محمود هه‌بوو ب ‌ه جۆرێك (شێخ‬ ‫ێ له‌به‌رچاوگرتنی توانایی‌و‬ ‫محمود ‌ب ‌‬ ‫که‌سایه‌تی‪ ،‬هه‌موو كاروباره‌كانی ب ‌ه‬ ‫خزم‌و كه‌سانی خۆی سپاردوو هه‌موو‬ ‫ئه‌وانه‌شی له سه‌ر كار الب��رد‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ملكه‌چی خ��ۆی ن��ه‌ده‌زان��ی��ن‪ )80(.‬هه‌ر‬ ‫كارێكی گرنگ هه‌ر له ‌شاره‌وانیه‌و ‌ه‬

‫ب��گ��ره‌ ه��ه‌ت��ا ده‌گ��ات�� ‌ه ق��ازی ش��ه‌رع��ی‬ ‫سلێمانی ب ‌ه ده‌ستی خزمه‌كانی‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌وه‌بوو‪ ،‬ك ‌ه پشتیان ده‌گرت‪.‬‬ ‫(‪)81‬‬ ‫ئه‌گه‌ر سه‌رنجی چینی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی‬ ‫كوردستان بده‌ین ل ‌ه سه‌رده‌می مێجه‌ر‬ ‫س��ۆن��دا‪ ،‬ئ��ه‌وا ب��ۆم��ان ده‌رد ‌هك��ه‌وێ��ت‪،‬‬ ‫ك ‌ه بۆچی سۆن هێند ‌ه ب ‌ه ده‌سه‌اڵتی‬ ‫شیخ‌و عه‌شایه‌ر نیگه‌ران بووه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫چین ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی كوردستان‬ ‫له‌و سه‌رده‌مه‌دا بریتی بوون ل ‌ه چوار‬ ‫چینی سه‌ره‌كی‪:‬‬ ‫ک رووناكبیریان‬ ‫أ‪ :‬ئه‌فه‌ندییه‌كان‪ :‬هه‌ندێ ‌‬ ‫تێدا هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم زۆربه‌یان خاوه‌ن‬ ‫زان��ی��اری ك��ه‌م ب��وون‌و ب��ۆ مه‌به‌ستی‬ ‫بچووكی خۆیان ده‌ژیان‪.‬‬ ‫ب‪ :‬دام��ه‌زراوی ق��وچ��ه‌ك��ی شێخ ‌ه‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی��ه‌ك��ان‪ ,‬س��ه‌ی��ده‌ك��ان‪ ,‬م��ه‌الك��ان‪,‬‬ ‫ده‌روێ��ش��ه‌ك��ان‪ ،‬ئ��ه‌م��ان�� ‌ه ل��ه‌ زۆرب��ه‌ی‬ ‫س��ه‌رۆك خێڵه‌كان رووناكبیرترن‌و‬ ‫خ��اوه‌ن��ی روان��گ��ه‌ی��ه‌ك��ی ف��راوان��ت��رن‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌مووی بۆ زیادكردنی هێزی‬ ‫ناوخۆیی خۆیاون ده‌خه‌نه‌ كار‪.‬‬ ‫ج‪ :‬سه‌رۆك خێڵه‌كان‪.‬‬ ‫د‪ :‬ژم��اره‌ی�� ‌هك��ی زۆری خێڵه‌كیه‌كان‪:‬‬ ‫ێ پرسیار‬ ‫زۆرب��ه‌ی��ان ب ‌ه كوێرانه‌و ب ‌‬ ‫په‌یڕه‌وی سه‌رۆكه‌كانیان ده‌كه‌ن‪)82(.‬‬ ‫مێجه‌ر س��ۆن ل�� ‌ه رێ��گ��ای رۆژن��ام��ه‌ی‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن ل�� ‌ه س��ل��ێ��م��ان��ی ت��وان��ی‬ ‫ژماره‌یه‌كی زۆر ل ‌ه چینی ئه‌فه‌ندییه‌كان‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫ك ‌ه ب ‌ه رووناكبیران ناسراو ‌ه ل ‌ه خۆی‬ ‫كۆ بكاته‌و ‌ه ‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك هه‌ندێك له‌م‬ ‫رووناكبیران ‌ه خوازیار بوون مێجه‌ر‬ ‫ێ بكات‪ ،‬ل ‌ه نموونه‌ی‬ ‫سۆن كاریان پ ‌‬ ‫ئه‌مانه‌ش ن��ووس��ه‌رو زم��ان��زان عه‌لی‬ ‫باپیر ئاغاو تۆفیق وه‌ه��ب��ی‌و جه‌مال‬ ‫عیرفان ب��وون‪ ،‬ئه‌مه‌ش مێجه‌ر سۆن‬ ‫ێ وه‌رگرت بۆ ئه‌وه‌ی ناكۆكی‬ ‫سودی ل ‌‬ ‫ن��ێ��وان ئ��ه‌ف��ه‌ن��دی��ه‌ك��ان‌و شێخ محمود‬ ‫ف��ره‌وان بكات‌و ل ‌ه دژی شێخ محمود‬ ‫به‌كاریان بهێنێت‪)83(.‬‬ ‫باسی سێیه‌م‬ ‫لێكۆلێینه‌وه‌و كاره‌كانی مێجه‌ر سۆن‬ ‫له‌باره‌ی كورده‌وه‌‬ ‫مێجه‌ر سۆن له‌گه‌ل ئه‌وه‌ی بایه‌خێكی‬ ‫زۆری به‌فێربوونی زم��ان��ی ك��وردی‬ ‫داوه‌و ش��اره‌زای��ی ت��ه‌واوی ل ‌ه زمانی‬ ‫كوردیدا په‌یدا ك��ردووه‌‪ ,‬به‌هۆی ئه‌و‬ ‫گ��ه‌ش��ت��ه‌ی��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئه‌نجامی داب��وو‪،‬‬ ‫هه‌ر وه‌كو مامۆستا ره‌فیق حلمی ل ‌ه‬ ‫یاداشته‌كانیدا ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬مێجه‌ر سۆن‬ ‫ل��ه‌م گ��ه‌ش��ت��ه‌ی ك��وردس��ت��ان��دا زی��ات��ر‬ ‫ل�� ‌ه سلێمانی‌و هه‌له‌بجه‌دا م��اب��وه‌وه‌‪.‬‬ ‫زمانی ك��وردی ب ‌ه ت��ه‌واوی فێرببوو‪.‬‬ ‫(‪ )84‬ه��ه‌روه‌ه��ا م��وح��ه‌م��ه‌د زه‌ك��ی‬ ‫مێژوونوسی كورد ل ‌ه (خوالسه‌یه‌كی‬ ‫تأریخی كوردو كوردستان) له ‌باره‌ی‬ ‫كوردیزانی مێجه‌ر س��ۆن‌ه‌و ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬

‫به‌قه‌د كوردێك ك��وردی ئ��ه‌زان��ی‌و ل ‌ه‬ ‫عالمێكی كورد زیاتر شاره‌زای زمانی‬ ‫كوردی بوو‪)85(.‬‬ ‫مێجه‌ر سۆن بۆ چاوبه‌ست بۆ رواڵه‌ت‬ ‫خ��ۆی وا نیشان ده‌دا‪ ،‬ك�� ‌ه دۆستی ‬ ‫ك��ورده‌و ب��ای��ه‌خ ب�� ‌ه زم��ان��ی ك��وردی‬ ‫ده‌دات به‌الم ئه‌م كاره‌ی له‌به‌ر خاتری‬ ‫كورد نه‌بوو ‌ه به‌ڵكو ل ‌ه سلێمانیدا زۆر‬ ‫كه‌س هه‌بوون سه‌ر ب ‌ه تورك بوون‪،‬‬ ‫مێجه‌ر س��ۆن ل�� ‌ه دژی ئ��ه‌وان��ه‌و به‌و‬ ‫هه‌وڵ‌و بایه‌خدانه‌ی ب ‌ه زمانی كوردی‬ ‫ده‌ی��وس��ت به‌ربه‌ره‌كانێی ئ��ه‌م تورك‬ ‫خوازان ‌ه بكات‪ .‬ئه‌م چاالكیه‌ش ته‌نها له‬ ‫‌نێو سلێمانیدا هه‌بووه‌و ڕێگه‌ی نه‌داو ‌ه‬ ‫ل ‌ه شوێنه‌كانی‌تر ئه‌م چاالكی ‌ه هه‌بێت‪،‬‬ ‫مێجه‌ر سۆن بۆ روواڵه‌ت یه‌كێكی وه‌كو‬ ‫مه‌ال ئه‌حمه‌دی عه‌ره‌ب‪ ،‬ك ‌ه خه‌تیبێكی‬ ‫ناسراوو به‌ناوبانگ بوو ل ‌ه مزگه‌وتی‬ ‫گه‌وره‌ی سلێمانیدا‪ ،‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه له‌قه‌به‌كه‌ی وشه‌ی (عه‌ره‌ب)ی پێو ‌ه‬ ‫ب��وو ل ‌ه سلێمانی دووری خسته‌وه‌‌و‬ ‫ئه‌وه‌شی ب ‌ه كوردایه‌تی ل ‌ه قه‌ڵه‌م ده‌دا‪.‬‬ ‫(‪)86‬‬ ‫به‌اڵم ده‌بێت لێره‌دا سه‌رنج له‌و ‌ه بده‌ین‬ ‫ك ‌ه ئه‌م چاالكیانه‌ی مێجه‌ر سۆن ل ‌ه‬ ‫پێناوی كوردا نه‌بووه‌‪ ،‬چونك ‌ه مێجه‌ر‬ ‫سۆن دوژمنی سه‌رسه‌ختی حوكمی‬ ‫شێخ مه‌حمود بووه‌‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه دكتۆر‬ ‫كه‌مال مه‌زهه‌ر ده‌ڵێت‪ :‬مێژوونوسی‬ ‫ع��ێ��راق��ی ن��اس��راو خ��وال��ێ��خ��ۆش��ب��وو‬

‫‪157‬‬

‫عبدالرزاق حه‌سه‌نیی‪ ،‬مێجه‌ر سۆن‌ی‬ ‫ب�� ‌ه م��ام��ۆس��ت��او ه��ان��ده‌ری ك��ورد‬ ‫داده‌ن��ا‪ ،‬ب��ه‌اڵم وه‌ك ب ‌ه خۆیم ده‌گوت‬ ‫نابێت هه‌رگیز ئ��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه ی��اد بكه‌ین‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه س��ۆن ب�� ‌ه خ��وێ��ن��ی س��ه‌ری شێخ‬ ‫مه‌حمود‪ ،‬ل ‌ه رۆژگارێكی زۆر ناسكی‬ ‫بزووتنه‌وه‌كه‌یدا‪ ،‬تینوو بوو‪ ،‬ئه‌وه‌یشم‬ ‫عه‌رز ده‌ك��رد خوا ئه‌وان ‌ه بگرێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ك��ورد ناچار ده‌ك��ه‌ن په‌نا به‌رن ‌ه به‌ر‬ ‫ئینگلیزو غه‌یری ئینگلیز‪)87(.‬‬ ‫مێجه‌ر سۆن چه‌ندین كارو لێكۆلینه‌وه‌ی‬ ‫زانستی ل ‌ه باره‌ی كورده‌و ‌ه كردوو ‌ه ل ‌ه‬ ‫گرنگترینیان ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬چ��ه‌ن��د س��ه‌رن��ج��ێ��ك ل��ه س��ه‌ر‬ ‫دی��ال��ێ��ك��ت��ی ك��وردی‪ ،‬ل��ق��ی ش��ادی ل ‌ه‬ ‫كرمانجیدا‪ .‬ساڵی ‪.1909‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬گ��ۆران��ی�� ‌ه ف��ۆل��ك��ل��ۆری��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ب��اش��ووری ك��وردس��ت��ان ل�� ‌ه دیالێكتی‬ ‫كرمانشاهی ساڵی ‪.1909‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬میسۆپۆتامیاو كوردستان ل ‌ه‬ ‫رووپ��ۆش��ی سه‌رنج ‌ه مێژووییه‌كان‬ ‫ده‌رب��اره‌ی عه‌شیره‌ت ‌ه كوردییه‌كان‌و‬ ‫چاڵدییه‌كانی كوردستان‪ .‬ساڵی ‪.1912‬‬ ‫چ��واره‌م‪ :‬چه‌ند سه‌رنجێك ده‌رب��اره‌ی‬ ‫دیالێكتی كوردی‪ ،‬سلێمانی (هۆزه‌كانی‬ ‫باشوری كوردستانی توركیا)‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ :‬رێزمانی كرمانجی ل ‌ه زمانی‬ ‫كوردیدا‪ .‬ساڵی ‪.1913‬‬ ‫ش��ه‌ش��ه‌م‪ :‬چه‌ند سه‌رنجێك ل��ه سه‌ر‬ ‫ه��ۆزه‌ك��ان��ی ب��اش��ووری ك��وردس��ت��ان‪.‬‬

‫ساڵی ‪.1918‬‬ ‫حه‌وته‌م‪ :‬راپۆرتێك له سه‌ر سلێمانی‬ ‫ناوچه‌یه‌ك ل ‌ه كوردستان‪ )88(.‬ساڵی‬ ‫‪.1918‬‬ ‫هه‌شته‌م‌‪ :‬بنه‌ماكانی رێزمانی كوردی‬ ‫ناوچه‌ی سلێمانی‪.‬‬ ‫ن��ۆی��ه‌م‪ :‬ئ��ه‌وه‌ل��ی��ن ق��رائ��ه‌ت��ی ك��وردی‪،‬‬ ‫محه‌مه‌د باشقه‌و محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه ه��ۆی مێجه‌ر س��ۆن‌و ج‪ .‬فاربێل‬ ‫ته‌طبیق ك��راوه‌‌و دائ��ی��ره‌ی مه‌عاریفی‬ ‫ب��ه‌غ��دا پ��ه‌س��ه‌ن��دی ك��ردوه‌و ب�ڵاوی‬ ‫كردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌ی��ه‌م‪ :‬كه‌شكۆڵ ‌ه ش��ع��ری گ��ۆران��ی‪.‬‬ ‫ساڵی ‪.1921‬‬ ‫یانزه‌یه‌م‪ :‬چه‌ند سه‌رنجێك ده‌رباره‌ی‬ ‫ف��ۆن��ۆل��ۆج��ی (زان��س��ت��ی ده‌ن��گ�� ‌هك��ان��ی‬ ‫ئاخاوتن) كرمانجی ب��اش��وور‪ .‬ساڵی‬ ‫‪.1922‬‬ ‫دوانزیه‌م‪ :‬كورده‌كانی باشوور ‪ .‬ساڵی‬ ‫‪. 1922‬‬ ‫سیانزه‌یه‌م‪ :‬چۆڵكردنی كوردستان ‪:‬‬ ‫گه‌شتێكی بێ‌ به‌خت‪ .‬ساڵی ‪.1923‬‬ ‫چوارده‌یه‌م‪ :‬لیستی وشه‌كانی كوردی‬ ‫ــ ئینگلیزی (دیالێكتی سلێمانی)‪ .‬ساڵی‬ ‫‪ ،1955‬ئه‌م كتێب ‌ه دوایین كاری مێجه‌ر‬ ‫سۆن بوو ‌ه ل ‌ه باره‌ی زمانی كوردی‬ ‫دیالێكتی سلێمانی ل�� ‌ه كۆتاییه‌كانی‬ ‫ژی��ان��ی��دا نوسیویه‌تی‌و س��اڵ��ی ‪1955‬‬ ‫باڵوده‌كریته‌وه‌‪)89(.‬‬ ‫له‌پاش ئه‌وه‌ی هێزی داگیركاری ئینگلیز‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫ل ‌ه خوارووی كوردستان نزیك بوه‌و ‌ه‬ ‫مێجه‌ر سۆن ل ‌ه به‌غداد‪ ،‬ك ‌ه ڕۆڵی هه‌بوو‬ ‫ل ‌ه ده‌ركردنی رۆژنامه‌ی (تێگه‌یشتنی‬ ‫راستی)(‪ ،)90‬سۆن ئه‌زموونێكی باشی‬ ‫ل ‌ه تێگه‌یشتنی راستی وه‌رگ��رت پاش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی راپه‌رینه‌كه‌ی شێخ مه‌حمود‬ ‫ل ‌ه مانگی حوزه‌یرانی ‪ 1919‬شكستی‬ ‫هێناو سۆن بوو ‌ه حاكمی راسته‌خۆی‬ ‫سلێمانی‌و ل�� ‌ه نیسانی ‪ 1920‬هه‌تا‬ ‫ته‌موزی ‪ 1922‬سه‌دو هه‌ژد ‌ه ژماره‌ی‬ ‫ل ‌ه (رۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن)(‪ )91‬ده‌ركرد‬ ‫له‌و ماوه‌یه‌دا رۆڵی به‌رچاوی سۆن ل ‌ه‬ ‫ب��واری گرنگیدان ب ‌ه زمانی ك��وردی‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‌‪)92(.‬‬ ‫ه��ه‌ر ل�� ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی گ��رن��گ��ی دان‬ ‫ب��ه‌ زم��ان��ی ك��وردی‪ ،‬م��ێ��ج��ه‌ر س��ۆن‬ ‫زمانی ك��وردی كرد ‌ه زمانی فه‌رمی‌و‬ ‫ێ ناوی شار‬ ‫فه‌رمانێكی ده‌ركرد ك ‌ه ده‌ب ‌‬ ‫ێ نه‌ك (سلیمانیة‌)‬ ‫ب ‌ه سلێمانی بنوسر ‌‬ ‫(‪ ،)93‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌ح��م��ه‌د خ��واج��ا ل ‌ه‬ ‫یاداشته‌كانیدا ده‌باره‌ی ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ی‬ ‫مێجه‌ر س��ۆن‪ ،‬ك ‌ه وای نیشان بدات‬ ‫ده‌یویست خزمه‌تی زم��ان��ی ك��وردی‬ ‫بكات ده‌ڵێت‪ :‬مێجه‌ر سۆن بۆ دڵنه‌وای‬ ‫خه‌ڵك باڵوی كرده‌ووه‌‪ ،‬ك ‌ه له‌مه‌ودوا‬ ‫زمانی كوردی وه‌كو زامنێكی ره‌ستی‬ ‫ێ‬ ‫ل ‌ه ده‌زگاكاندا به‌كارده‌هێنرێت‪ ،‬هه‌ند ‌‬ ‫له‌و ئینگلیزانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه شاره‌زای زمانی‬ ‫فارسی بوون‌و كوردیان نه‌ده‌زانی ئه‌و‬ ‫ێ خۆش نه‌بووه‌و‬ ‫ته‌قه‌الیه‌ی سۆن‌یان پ ‌‬

‫خه‌ڵكیش‌ ‌و نه‌بێت ل ‌ه مه‌به‌ستی سۆن‬ ‫ئاگادار نه‌بووبن‪ ،‬به‌ڵكو ده‌یانزانی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ه��ه‌م��ووی بۆ چاوبه‌ست‌و خه‌ڵك ب ‌‬ ‫ده‌نگكردن بووه‌‪)94(.‬‬ ‫مێجه‌ر س��ۆن چاپخانه‌یه‌كی ب ‌ه پیتی‬ ‫عه‌ره‌بی هێنا بۆ سلێمانی‌و ڕۆژنامه‌ی‬ ‫ێ ده‌رده‌ك��رد‪ ،‬ه��ه‌ر‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن��ی پ�� ‌‬ ‫ب��ه‌و چاپخانه‌ی ‌ه دوات��ر ل�� ‌ه سلێمانی‬ ‫رۆژنامه‌كانی‌تری (بانگی كوردستان‌و‬ ‫رۆژی ك��وردس��ت��ان‌و ب��ان��گ��ی ه��ه‌ق‌و‬ ‫ئ��وم��ێ��دی ئ��ی��س��ت��ق�لال‌و ژی��ان��ه‌وه‌)‬ ‫ده‌رچوون‪ )95(.‬‬ ‫مامۆستا ره‌سوڵ هاوار ل ‌ه كتێبه‌كه‌یدا‬ ‫ده‌رب��اره‌ی ئ��ه‌و چ��اپ��خ��ان��ه‌ی��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫مێجه‌ر سۆن هێنای بۆ سلێمانی ئه‌و‬ ‫روون ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه مه‌به‌ستی مێجه‌ر‬ ‫سۆن ل ‌ه هێنانی ئه‌و چاپخانه‌ی ‌ه له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه ب��وو‪ ،‬ك ‌ه (كۆمه‌ڵی گ��زن��گ)‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌و رۆژان��ه‌دا ل ‌ه سلێمانیدا ب ‌ه نهێنی‬ ‫پێكهاتبوو نامه‌یه‌كیان ب ‌ه ناو خه‌ڵكی‬ ‫سلێمانیدا باڵو ك��رده‌وه‌ به‌مه‌به‌ستی‬ ‫ب�ڵاو ك��ردن��ه‌وه‌ی هۆشیاری ب ‌ه نێو‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك��داو دژای��ه‌ت��ی��ك��ردن��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫ئ��ی��ن��گ��ل��ی��ز‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه م��ێ��ج��ه‌ر س��ۆن ب ‌ه‬ ‫ب�ڵ�اوب��وون��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و ب��ه‌ی��ان��ه‌ ه��ار‬ ‫ب��وو‪ ،‬ده‌م‌و ده‌س��ت چاپخانه‌یه‌كی‬ ‫بچووكی ل ‌ه به‌سره‌و ‌ه هێنای ‌ه سلێمانی‬ ‫رۆژی ‪ 1920/5/1‬یه‌كه‌مین ژم��اره‌ی‬ ‫رۆژنامه‌ی (پێشكه‌وتن)ی ده‌ركرد ل ‌ه‬ ‫ژێر چاودێری خۆیدا‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬

‫‪159‬‬

‫ده‌رچوونی ئه‌م ڕۆژنامه‌یه‌ ب ‌ه زمانی‬ ‫ك��وردی ب ‌ه مژده‌یه‌كی خ��ۆش زان��را‪،‬‬ ‫ێ جێگیر بوو‪،‬‬ ‫چونك ‌ه زمانی كوردی پ ‌‬ ‫هه‌رچۆنێك بێت مێجه‌ر سۆن له‌الیه‌ن‬ ‫كاربه‌ستانی ئینگلیزه‌و ‌ه بۆ ئه‌و ‌ه نێررا‬ ‫ب��وو ب��ۆ سلێمانی هه‌تاكو له‌رێگای‬ ‫مێجه‌ر سۆن‌ه‌و ‌ه زه‌برو زه‌نگی خۆیان‬ ‫بنوێنن‌و خه‌ڵكی چاوترسێن بكه‌ن‌و‬ ‫له ‌الیه‌كی‌تره‌و ‌ه ئینگلیزه‌كان مێجه‌ر‬ ‫سۆن‌یان بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی پروپاگه‌ند ‌ه‬ ‫ن��اردب��وو ‌ه سلێمانی ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی رژنامه‌ی پێشكه‌وتنه‌و ‌ه خه‌ڵك‬ ‫ل ‌ه دژی توركه‌كان هان بدات‪ .‬بێجگ ‌ه‬ ‫ل��ه‌وه‌ش ئینگلیزه‌كان ده‌یانویست ب ‌ه‬ ‫هۆی ئه‌و ته‌قه‌الیه‌ی مێجه‌ر سۆن‌ه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه کۆمه‌ڵه‌ی نه‌ته‌وه‌كان (عصب ‌ة االمم)‬ ‫بگه‌یه‌نن‪ ،‬ك ‌ه ئینگلیز مافی نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫ێ ن��ه‌خ��س��ت��ووه‌‪)96(.‬‬ ‫ك��وردی پشتگو ‌‬ ‫هه‌ر ل ‌ه چوارچێوه‌ی كاروباره‌كانی‪،‬‬ ‫ل ‌ه ش��اری سلێمانی مێجه‌ر س��ۆن ل ‌ه‬ ‫پێناو پاككردنه‌وه‌ی زمانی كوردی ل ‌ه‬ ‫وشه‌ی عه‌ره‌بی‌و توركی‌و فارسی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫رۆژنامه‌ی پێشكه‌وتندا پێشبڕكێیه‌كی‬ ‫راگ��ه‌ی��ان��د ب��ۆ ن��وس��ه‌ران��ی ك��ورد‪ ،‬بۆ‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‌و دووه‌م‌و س��ێ��ی��ه‌م��ی ئ��ه‌م‬ ‫پێبركێیه‌ش خه‌اڵتی دان��ا‪ )97(.‬به‌اڵم‬ ‫مامۆستا ره‌س��وڵ ه��اوار ده‌رب��اره‌ی ‬ ‫ئ��ه‌و پێشبركێیه‌ی‪ ،‬ك ‌ه مێجه‌ر سۆن‬ ‫ل ‌ه ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌ونتدا ئه‌نجامیدا‬ ‫ئه‌و روون ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه مێجه‌ر سۆن‬

‫ب��ۆ ه��ان��دان��ی خ��ه‌ڵ��ك‌و ب��ۆ راكێشانی‬ ‫س��ه‌رن��ج��ی خ��ه‌ڵ��ك ل�� ‌ه رۆژن��ام�� ‌هك��ه‌ی��دا‬ ‫ێ جائیزه‌ی ته‌رخان‬ ‫(پێشكه‌وتن)‪ ،‬س ‌‬ ‫ێ نووسه‌ری كورد‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كردبوو بۆ س ‌‬ ‫بتوانن نووسینه‌كانیان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫پوخته‌كراو بنووسن‌و وشه‌ی بێگانه‌‪.‬‬ ‫ده‌رئه‌نجام‬ ‫ب��ه ‌چ��اوخ��ش��ان��دن ب�� ‌ه سیاسه‌ته‌كانی‬ ‫مێجه‌ر سۆن ل ‌ه كوردستان سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫گه‌لی كورد‪ ,‬ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ه‌و که‌سایه‌تییه ب�� ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬ ‫مێجه‌ر نوئێله‌و ‌ه پێداگریی له سه‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫كردوو ‌ه له سه‌ر لكاندنی كوردستان ب ‌ه‬ ‫عێراقه‌و ‌ه ل ‌ه الیه‌ك‌و ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه‬ ‫هه‌موو هه‌وڵه‌كانی خستووه‌ت ‌ه گه‌ڕ‬ ‫بۆ شكاندن‌و الوازكردنی حوكمڕانی‬ ‫م��ه‌ل��ی��ك م��ه‌ح��م��ودو چ��ڕك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی فه‌رمانبه‌ر ‌ه ئینگلیزه‌كان‬ ‫ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان‌وه ی��ه‌ك��ێ��ك ب��وو ‌ه ل ‌ه‬ ‫پارێزه‌رانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی بریتانیا‬ ‫ل ‌ه كوردستاندا‪ .‬بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش‬ ‫كاری زۆری كردوو ‌ه بۆ قوڵكردنه‌وه‌و‬ ‫ف��راوان��ك��ردن��ی كه‌لێنی ناكۆكییه‌كانی‬ ‫نێوان كه‌سایه‌تیی ‌ه كورده‌كان‌و سه‌رۆك‬ ‫ه��ۆز ‌ه ك��ورده‌ك��ان��ی ن��اوچ�� ‌ه ج��ی��اواز ‌ه‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و ب��ه‌گ��ژداچ��وون��ه‌وه‌و‬ ‫هاندانیان ل ‌ه دژی شێخ مه‌حمود‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪160‬‬

‫سه‌رچاوه‌کان‬ ‫(‪ )١‬ئاشكرای ‌ه ل ‌ه پێش جه‌نگی جیهانیی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م ق��ه‌واره‌ی��ه‌ك ن��ه‌ب��وو ب�� ‌ه ن��اوی‬ ‫عیراقه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو میزۆپۆتامی (واڵتی‬ ‫نێوان دوو رووبار) هه‌بوو‪ ،‬ك ‌ه ئه‌ویش‬ ‫ل ‌ه ده‌وڵه‌تی عوسمانیدا سێ ویالیه‌ت‬ ‫ب��وون (وی�لای��ه‌ت��ی ب��ه‌غ��دا ـ��ـ ویالیه‌تی‬ ‫موسڵ ــ ویالیه‌تی به‌سره‌)‪.‬‬ ‫(‪ )٢‬عه‌بدوڵاڵ زه‌نگه‌نه‌‪ ،‬بستێكی خاكی‬ ‫كوردستان به ‌هه‌موو دنیا ناگۆڕمه‌وه‬ ‫‌(دیمانه‌‌و گفتوگۆكان له‌گه‌ڵ د‪ .‬كه‌مال‬ ‫مه‌زهه‌ر)‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،9002 ،‬ل‪901‬‬ ‫(‪ )٣‬عبد الرحمن صالح البیاتی‪ ،‬الشیخ‬ ‫محمود الحفید (البرزنجی) والنفوذ‬ ‫البریطاني فی كردستان العراق ــ حتی‬ ‫عام ‪ ،7002،5291‬السلیمانیة‪ /‬ص ‪56‬ــ‬ ‫‪07‬‬ ‫(‪ )٤‬هه‌مان سه‌رچاوه‌ ل‪.37‬‬ ‫(‪ )٥‬مێجه‌ر نوئێل‪:‬ــ ئه‌فسه‌رێكی ئینگلیز‬ ‫بووه‌‪ ،‬له‌سااڵنی دوای جه‌نگی جیهانی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م ت��وان��ی بچێت ‌ه ن��او كۆمه‌ڵگای‬ ‫ك��ورده‌وه‌‪ ،‬زم��ان��ی ف��ارس��ی ب�� ‌ه باشی‬ ‫زان��ی��وه‌و ش��اره‌زا ب��ووه‌ ب��ه‌ب��اری‬ ‫ده‌روون��ی گ��ه‌ل��ه‌ك��ان��ی رۆژه��ه‌اڵت‌و‬ ‫س��ه‌رۆك خێڵه‌كانیان‌و توانیویه‌تی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی پته‌و له‌گه‌ڵ س��ه‌رۆك‬ ‫خ��ێ��ڵ‌و ك��ارب��ه‌ده‌س��ت��ان��ی كوردستاندا‬ ‫ببه‌ستێت‌و كوردییه‌كی پوخت فێر‬

‫ببێت‪ ،‬هه‌رچه‌ند ‌ه ماوه‌یه‌كی كورت‌و‬ ‫چ��ه‌ن��د ساڵێكی ك��ه‌م ل�� ‌ه نێو ك��ورددا‬ ‫ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌و ماوه‌یه‌دا هه‌ست‌و‬ ‫سۆزی گه‌لێك له ‌پیاو ‌ه ناوداره‌كانی‬ ‫كوردی راكێشاوه‌‪.‬‬ ‫(‪ )٦‬حسین ئه‌حمه‌د ج��اف‌و حسین‬ ‫عوسمان نێرگسه‌‌جاڕی‪ ،‬یادداشته‌كانی‬ ‫مێجه‌ر نوئێل ل ‌ه كوردستان‪ ،‬بغداد‪،‬‬ ‫‪ ،4891‬ل‪9‬‬ ‫(‪ )٧‬م‪ .‬ر‪ .‬ه��اوار‪ ،‬ش��ێ��خ محمودی‬ ‫ق��اره‌م��ان‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ك��ه‌ی خ��وارووی‬ ‫كوردستان‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،‬له‌نده‌ن‪،‬‬ ‫‪ ،0991‬ل‪ 663‬ــ ‪173‬‬ ‫(‪ )٨‬كه‌یوان ئازاد ئه‌نوه‌ر‪ ،‬چه‌رده‌یه‌ك‬ ‫ل�� ‌ه م��ێ��ژووی ك��ورد‪ ،‬چاپی چ��واره‌م‪،‬‬ ‫‪ ،6002‬ل‪461‬‬ ‫(‪ )٩‬ن‪ .‬الزاریف‪ ،‬مێژووی كوردستان‪،‬‬ ‫و‪ :‬وشیار عبدالله سه‌نگاوی‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬ ‫‪ ،8002‬ل‪.392‬‬ ‫(‪ )٠١‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل ‪492‬‬ ‫(‪ )١١‬قاجارییه‌كان‪ :‬بنه‌ماڵ ‌ه یه‌ك بوون‬ ‫ل�� ‌ه س��ااڵن��ی جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م‬ ‫ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای ئ��ێ��ران ب��وون به‌مه‌ش‬ ‫ئ��ه‌و پ��ارچ��ه‌ی��ه‌ی ك��وردس��ت��ان ل��ه‌ب��ه‌ر‬ ‫دواكه‌وتویی‌و الوازیی ئه‌و بنه‌ماڵه‌یه‌دا‬ ‫ده‌یاننااڵند هه‌ر له‌به‌ر ئه‌م الوازییه‌ش‬ ‫بوو روسیای قه‌یسه‌ری ل ‌ه سه‌ره‌تاكانی‬ ‫جه‌نگدا له‌باكووری ئێرانه‌و ‌ه په‌الماری‬ ‫ن��اوچ��ه‌ك��ه‌ ب��دات‌و داگ��ی��ری ب��ك��ات‌و‬ ‫به‌ریتانیاش له ‌كه‌نداوی عه‌ره‌بییه‌و ‌ه‬

‫‪161‬‬

‫(‪ )١٢‬ن‪ .‬الزاری��ف‪ ،‬س��ه‌رچ��اوه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫په‌الماری باشووری ئێرانیدا‬ ‫(‪ )٢١‬ك��ه‌ی��وان ئ��ازاد ئ��ه‌ن��وه‌ر‪ ،‬پێشوو‪ ،‬ل‪903‬‬ ‫(‪ )٢٢‬محمد رس��وڵ ه��اوار‪ ،‬ك��وردو‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪461‬ــ ‪761‬‬ ‫(‪ )٣١‬محه‌مه‌د ره‌سوڵ هاوار‪ ،‬كوردو باكوری كوردستان‪ ،...‬به‌رگی یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫ب��اك��ووری ك��وردس��ت��ان ل��ه‌ س��ه‌ره‌ت��ای سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪535‬‬ ‫م��ێ��ژووه‌وه‌ ه��ه‌ت��ا ش��ه‌ڕی دووه‌م��ی (‪)٣٢‬س��ه‌الم ناوخۆش‪ ،‬شێخ محمودو‬ ‫جیهان‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م هه‌تا كۆتایی سێ ئه‌فسه‌ره‌كه‌ی داگیركه‌ران‪ ،‬چاپی‬ ‫شه‌ڕی یه‌كه‌م‪ ،6002 ،‬چاپی دووه‌م‪ ،‬یه‌كه‌م‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،0102 ،‬ل‪7‬‬ ‫(‪ )٤٢‬جه‌نراڵ شه‌ریف پاشا ‪ :‬كوڕی‬ ‫ل‪045‬‬ ‫(‪ )٤١‬وه‌رگیراو ‌ه ل ‌ه محمد رسوڵ هاوار‪ ،‬سه‌عید پاشای كوڕی حسێن پاشای‬ ‫ه��ه‌م��ان س��ه‌رچ��اوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 415‬كوڕی ئه‌حمه‌د ئاغای خه‌ندان بووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫‪ ...‬د‪ .‬كه‌مال مه‌زهه‌ر‪ ،‬كوردستان له خه‌ڵكی سلێمانی بووه‌‪ .‬بڕوانه‌‪ :‬محه‌مه‌د‬ ‫‌ساڵه‌كانی شه‌ڕی جیهانیدا ‪ ،‬به‌غداد‪ ،‬ره‌س��ول ه��اوار‪ ،‬ك��وردو ب��اك��وری‬ ‫كوردستان ل ‌ه دوای شه‌ڕی یه‌كه‌می‬ ‫‪5791‬‬ ‫جیهانییه‌و ‌ه هه‌تا دوای شۆڕشی شێخ‬ ‫(‪ )٥١‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ :‬ل‪245‬‬ ‫(‪ )٦١‬ن‪ .‬الزاری��ف‪ ،‬س��ه‌رچ��اوه‌ی��ه‌ك��ی سه‌عیدی پیران‪ ،‬به‌رگی دووه‌م‪،6002 ،‬‬ ‫ل‪97‬‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪892‬ــ ‪403‬‬ ‫(‪ )٧١‬محمد رس��وڵ ه��اوار؛ ك��وردو (‪ )٥٢‬ك��ه‌ی��وان ئ��ازاد ئ��ه‌ن��وه‌ر‪،‬‬ ‫باكووری كوردستان‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،‬سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪861‬‬ ‫(‪ )٦٢‬پ��رۆف��ی��س��ۆر‪.‬دك��ت��ۆر وه‌دی��ع‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪544‬‬ ‫جوه‌یده‌‪ ،‬جوواڵنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی كورد‬ ‫(‪ )٨١‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪935‬‬ ‫(‪ )٩١‬نووسه‌ر لێره‌دا مه‌به‌ستی له‌وه‌ی ‌ه بنه‌ماو په‌ره‌سه‌ندنی‪ ،‬وه‌رگێڕانی ل ‌ه‬ ‫رێككه‌وتن نامه‌ك ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ادا ب ‌ه ئینگلیزیه‌وه‌‪ :‬ی‪ .‬پرۆفیسۆر‪ .‬د‪ .‬یاسین‬ ‫شێوازێكی نهێنی به‌سترا ل�� ‌ه نێوان س��ه‌رده‌ش��ت��ی‪ ،‬چاپی ی��ه‌ك��ه‌م‪، 8002 ،‬‬ ‫ل‪982‬‬ ‫(به‌ریتانیا ــ فه‌ره‌نسا)‪.‬‬ ‫(‪ )٠٢‬ره‌ف��ی��ق ح��ل��م��ی‪ ،‬ی��اداش��ت‪ )٧٢( ،‬م‪ .‬ر‪ .‬ه��اوار‪ ،‬شێخ محمودی‬ ‫كوردستانی عێراق‌و شۆرشه‌كانی شێخ ق��اره‌م��ان‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ك��ه‌ی خ��وارووی‬ ‫مه‌حمود‪ ،‬به‌شی سێیه‌م‪ ،‬ئاماده‌كردن‌و كوردستان‪ ،‬به‌رگی دووه‌م‪ ،‬له‌نده‌ن‪،‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌و پیاچوونه‌وه‌ی (پاكیز ‌ه ‪ ،1991‬ل‪61‬‬ ‫(‪ )٨٢‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪81‬‬ ‫ره‌فیق حلمی)‪ ،2991 ،‬ل‪9‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪162‬‬

‫(‪ )٩٢‬ك��ه‌ی��وان ئ��ازاد ئ��ه‌ن��وه‌ر‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو ل‪861‬‬ ‫(‪ )٠٣‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪961‬‬ ‫(‪ )١٣‬س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش‌و مه‌سعود‬ ‫عه‌بدولخالق‪ ،‬به‌نده‌كانی كۆنگره‌ی‬ ‫سیڤه‌رو خوێندنه‌وه‌یه‌كی‌تر‪ ،‬چاپی‬ ‫سێیه‌م‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،‬ل‪701‬‬ ‫(‪ )٢٣‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪ 701‬ــ ‪801‬‬ ‫(‪ )٣٣‬محمد ره‌س��وڵ ه��اوار‪ ،‬ك��وردو‬ ‫باكوری كوردستان‪ ،...‬به‌رگی دووه‌م‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪001‬‬ ‫(‪ )٤٣‬ویلسن‪ :‬سه‌رۆك كۆماری ئه‌مریكا‬ ‫ب��وو ‌ه له‌ساڵی ‪ ،9191‬یه‌كێك ب��وو ‌ه‬ ‫له‌وانه‌ی به‌شداری كردبوو له‌داڕشتنی‬ ‫ڕێكخراوی كۆمه‌ڵه‌ی گه‌الندا ‪.‬‬ ‫(‪ )٥٣‬ب��ڕوان�� ‌ه ه��ه‌م��ان س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪411‬ــ ‪721‬‬ ‫(‪ )٦٣‬ك��ه‌ی��وان ئ��ازاد ئ��ه‌ن��وه‌ر‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو ‪ ،‬ل‪. 271‬‬ ‫(‪ )٧٣‬س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش‪ ،‬كوردستان‬ ‫چ��ۆن داگ��ی��رك��راو داب��ه‌ش ك��را‪ ،‬چاپی‬ ‫دووه‌م‪ ،0002 ،‬ل‪67‬‬ ‫(‪ )٨٣‬س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش‪ ،‬ش��ێ��خ‬ ‫مه‌حمودو‪ ،...‬سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪12-02‬‬ ‫(‪ )٩٣‬ك��ه‌ی��وان ئ��ازاد ئ��ه‌ن��وه‌ر‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪371‬‬ ‫(‪ )٠٤‬س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش‪ ،‬كوردستان‬ ‫چۆن‪ ،..‬سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪35‬‬ ‫(‪ )١٤‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪45‬‬

‫(‪ )٢٤‬پ��ررۆف��ی��س��ۆر‪ .‬دك��ت��ۆر وه‌دی��ع‬ ‫جوه‌یده‌‪ ،‬سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪543‬‬ ‫(‪ )٣٤‬ن‪ .‬الزاری��ف‪ ،‬س��ه‌رچ��اوه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪143‬‬ ‫(‪ )٤٤‬دی��ڤ��ی��د م��ه‌ك��داوڵ‪ ،‬م��ێ��ژووی‬ ‫ه��اوچ��ه‌رخ��ی ك��ورد‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ران��ی‬ ‫ئه‌بوبه‌كر خ��ۆش��ن��او‪ ،‬چ��اپ��ی دووه‌م‪،‬‬ ‫‪ ،5002‬ل‪552‬ــ ‪652‬‬ ‫(‪ )٥٤‬پڕۆفیسۆر‪ .‬دكتۆر وه‌دیع جوه‌یده‌‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪643‬‬ ‫(‪ )٦٤‬ئاكۆ عه‌بدولكه‌ریم شوانی‪ ،‬شاری‬ ‫سلێمانی ‪ 2391-8191‬لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی سیاسییه‌‪ ،‬چ��اپ��ی ی��ه‌ك��ه‌م‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،2002 ،‬ل‪18‬‬ ‫(‪ )٧٤‬ش��ێ��خ م��ه‌ح��م��ود‪ :‬ك��وڕی شێخ‬ ‫س��ه‌ع��ی��دی ح��ه‌ف��ی��دی ك��اك ئه‌حمه‌دی‬ ‫شێخ ی كوڕی شێخ مارفی نۆ دێ ی ‌ه‬ ‫مێژووی ئه‌م خانه‌واده‌ی ‌ه ل ‌ه ده‌وری‬ ‫حكومه‌تی (به‌به‌)یه‌‪ ،....‬بڕوانه‌‪ :‬ره‌فیق‬ ‫حلمی یادداشت‪ ،‬به‌شی یه‌كه‌م‪ ،‬ل‪33‬‬ ‫(‪ )٨٤‬م‪ .‬ر‪ .‬ه��اوار‪ ،‬شێخ محمودی‬ ‫ق��اره‌م��ان‌و‪ ،...‬ب��ه‌رگ��ی ی��ه‌ك��ه‌م‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪973‬‬ ‫(‪ )٩٤‬پڕۆفیسۆر‪ .‬دكتۆر وه‌دیع جوه‌یده‌‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪453‬‬ ‫(‪ )٠٥‬سیستمی ساندیمان‪ :‬ئه‌م سیته‌م ‌ه‬ ‫ب ‌ه ناوی سێر ڕۆب��ه‌رت ساندیمانه‌و ‌ه‬ ‫ناونراوه‌و شێوازێكی به‌رێوه‌بردن بوو‬ ‫ل ‌ه بلوجستاندا‪ ،‬ئه‌م سیته‌م ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫رژێمێكی خێڵه‌كی الوه‌ك��ی‌و له‌الیه‌ن‬

‫‪163‬‬

‫فه‌رمانره‌وایه‌كی بااڵده‌ستی خۆماڵیه‌و ‌ه‬ ‫سه‌رۆكایه‌تی ده‌ك��را‪ ،‬ئ��ه‌م سیسته‌م ‌ه‬ ‫ره‌خنه‌ی لێ گیراوه‌‪ ،‬چونك ‌ه زۆر پشتی‬ ‫ب��ه‌س��ت��وو ‌ه ب�� ‌ه ده‌س��ااڵت��ی شه‌خسی‬ ‫تاك ‌ه ك��ه‌س��ی‌و ل�� ‌ه س��ه‌ر بنه‌مای ئه‌و‬ ‫پار ‌ه مادییانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌درا شێوازێكی‬ ‫پاره‌كێشانه‌وه‌و گه‌نده‌ڵیشی دروست‬ ‫كردبوو‪ .‬بڕوان ‌ه هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‬ ‫‪553‬ــ ‪653‬‬ ‫(‪ )١٥‬م‪ .‬ر‪ .‬ه��اوار‪ ،‬شێخ محمودی‬ ‫قاره‌مان‪ ،‬به‌رگی دووه‌م‪ ،‬سه‌رچاوه‌یه‌كی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪083‬‬ ‫(‪ )٢٥‬ره‌ف��ی��ق ح��ل��م��ی‪ ،‬ی��اداش��ت‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل ‪ 85‬ــ ‪95‬‬ ‫(‪ )٣٥‬دیڤید مه‌كداوڵ‪ ،‬سه‌رچاوه‌یه‌كی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل ‪752‬‬ ‫(‪ )٤٥‬پڕۆفیسۆر‪ .‬دكتۆر وه‌دیع جوه‌یده‌‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪953‬‬ ‫(‪ )٥٥‬دیڤید م��ه‌ك��داوڵ‪ ،‬س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪752‬‬ ‫(‪ )٦٥‬ره‌فیق حلمی‪ ،‬ی��اداش��ت‪ ،‬به‌شی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪16‬‬ ‫(‪ )٧٥‬م‪ .‬ر‪ .‬ه��اوار‪ ،‬شێخ محمودی‬ ‫ق��اره‌م��ان‌و‪ ،...‬ب��ه‌رگ��ی ی��ه‌ك��ه‌م‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪383‬ــ ‪483‬‬ ‫(‪ )٨٥‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪483‬‬ ‫(‪ )٩٥‬مه‌حمود مه‌ال عززه‌ت‪ ،‬حكومه‌تی‬ ‫كوردستان له‌ناو مه‌ته‌ڵی سیاسه‌تی‬ ‫بریتانیادا‪ ،‬سلێمانی‪ ،6002 ،‬ل‪36‬‬ ‫(‪ )٠٦‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪،‬ل ‪46‬ــ ‪56‬‬

‫(‪ )١٦‬سه‌الم ناوخۆش ‪ ,‬شێخ محمودو‪,...‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ,‬ل‪74‬‬ ‫(‪ )٢٦‬ئاكۆ عه‌بدولكه‌ریم شوانی‪ ,‬شاری‬ ‫سلێمانی ‪8191‬ــ ‪,2391‬لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫مێژوویی ـ��ـ سیاسی‪ ,‬چاپی یه‌كه‌م‪,‬‬ ‫سلێمانی‪ ,2002 ,‬ل‪911‬‬ ‫(‪ )٣٦‬س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش‪ ,‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ,‬ل‪74‬‬ ‫(‪ )٤٦‬مێجه‌ر ئ��ی‪ .‬ب��ی‪ .‬س��ۆن‪ ،‬چه‌ند‬ ‫س��ه‌رن��ج��ێ��ك ده‌رب��اره‌ی ه��ۆزه‌ك��ان��ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی خ��واروو‪ ،‬و‪ :‬نه‌جاتی‬ ‫عه‌بدواڵ‪ ،‬سلێمانی ‪ ،7002‬ل‪51‬‬ ‫(‪ )٥٦‬عوسمان پاشای جاف ل ‌ه دوو‬ ‫ه��ه‌ڵ��وێ��س��ت��دا گ��وم��ان ل�� ‌ه ك��وردێ��ت��ی‬ ‫س��ۆن ده‌ك��ات ـ��ـ ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬عوسمان‬ ‫پاشا كتێبی فه‌ره‌نسی ده‌خوێنده‌و ‌ه‬ ‫س��ۆن پ��رس��ی��اری ل��ێ��د ‌هك��ات و ده‌ڵێت‬ ‫ئه‌و ‌ه كتێبی فه‌ره‌نسی ده‌خوێنیته‌وه‌؟‬ ‫یه‌كسه‌ر عوسمان پاشا لێی ده‌پرسێت‬ ‫تۆچۆن ده‌زانیت ئه‌م كتێب ‌ه فه‌ره‌نسیه‌؟‬ ‫سۆن ل ‌ه وه‌اڵمدا ده‌ڵێت من پێشتر الی‬ ‫پیاوێكی فه‌ره‌نسی ئیشم ده‌ك��رد الی‬ ‫ئه‌و هه‌ندێ فه‌ره‌نسی فێربووم ‪,‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌م وه‌اڵم�� ‌ه نه‌یتوانی ت��ه‌واو گومانی‬ ‫عوسمان پاشا ل ‌ه سه‌ر سۆن الببات‬ ‫ــ دووه‌میشیان جارێكیان ل ‌ه نێوان‬ ‫س��ۆن‌و عوسمان پاشا مشتومر له‬ ‫‌س��ه‌ر شتێك دروس��ت ده‌ب��ێ��ت سۆن‬ ‫له ‌جیاتی ئ��ه‌وه‌ی بڵێت‪« :‬نا» ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫«‪ »ON‬ئیتر ئه‌م گومانه‌ی عوسمان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪164‬‬

‫پاشا ده‌بێت ب ‌ه یه‌قین‪ ,‬بۆی ‌ه الی خۆی‬ ‫ده‌ریده‌كات‌و سۆنیش پاش ماوه‌یه‌ك‬ ‫ب ‌ه نهێنی به‌ره‌و به‌غداده‌روات‪ .‬بڕوان ‌ه‬ ‫س��ه‌الم ناوخۆش ‪ ,‬شێخ محمودو‪,...‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ,‬ل‪14-04‬‬ ‫(‪ )٦٦‬س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش‪ ،‬ش��ێ��خ‬ ‫مه‌حموودو‪ ،..‬سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪04‬‬ ‫(‪)٧٦‬مێجه‌ر ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی ‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪ 02‬ــ ‪12‬‬ ‫(‪ )٨٦‬رفیق حلمی‪ ،‬ی��اداش��ت‪ ،‬به‌شی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪801‬‬ ‫(‪ )٩٦‬سه‌الم ناوخۆش‪ ،‬شێخ مه‌حمودو‪،..‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪93‬‬ ‫(‪ )٠٧‬م‪ .‬ر‪ .‬ه��اوار‪ ،‬شێخ مه‌حمودی‬ ‫ق��اره‌م��ان‌و‪ ،...‬ب��ه‌رگ��ی ی��ه‌ك��ه‌م‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل ‪454‬‬ ‫(‪ )١٧‬ه��ه‌م��ان س��ه‌رچ��اوه‌‪ ،‬ب��ه‌رگ��ی‬ ‫دووهه‌م‪ ،‬ل ‪ 921‬ــ ‪131‬‬ ‫(‪ )27‬سه‌الم ناوخۆش‪ ،‬شێخ مه‌حمودو‪...‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪ 74‬ــ ‪84‬‬ ‫(‪ )37‬ك��اره‌س��ات��ی م��وص��ڵ ل�� ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 8091‬ڕۆژی دووه‌می جه‌ژنی قوربان‬ ‫رووی��داو ‌ه ل ‌ه موصڵ شێخ مه‌حمودو‬ ‫شێخ ئه‌حمه‌دی برای‌و كه‌سێكی‌تر ب ‌ه‬ ‫ناوی (به‌ها ئه‌فه‌ندی) ل ‌ه ماڵی مسته‌فا‬ ‫ب��ه‌گ��ی قایمقامی ع��ه‌س��ك��ه‌ری میوان‬ ‫ئه‌بن‪ ،‬ماڵی ئ��ه‌م مسته‌فا به‌گه‌ش ب ‌ه‬ ‫سه‌ر مه‌یدانی (باب الطوب) ده‌ڕوانێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌و زه‌مانه‌دا جه‌ژنان ئه‌م ناوچه‌ی ‌ه‬

‫ن��اوچ��ه‌ی�� ‌هك��ی س��ه‌ی��ران‌و ك��ۆب��وون��ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬شێخ مه‌حمودو ئه‌وان‪ ،‬ك ‌ه له‬ ‫‌ماڵی مسته‌فا به‌گ دێن ‌ه ده‌ره‌و ‌ه به‌و‬ ‫ێ ئ��ه‌پ��ه‌ڕن گ��وای�� ‌ه (به‌ها‬ ‫م��ه‌ی��دان��ه‌دا ت�� ‌‬ ‫ئ��ه‌ف��ه‌ن��دی) س��ه‌رخ��ۆش ئ��ه‌ب��ێ‌و توانج‬ ‫ده‌گرێت ‌ه ئافره‌تێك له ‌س��ه‌ر ئه‌مه‌ش‬ ‫ێ ل ‌ه خه‌ڵكی موسڵ له‌سه‌ری دێن ‌ه‬ ‫هه‌ند ‌‬ ‫ج��واب‌و ئه‌بێت ‌ه مشتومڕو ئه‌یانه‌وێت‬ ‫(به‌ها ئه‌فه‌ندی) بكوژن دوات��ر شێخ‬ ‫مه‌حمودو هاورێكانیشی توشی ئه‌م‬ ‫ش��ه‌ڕه‌ ده‌ب��ن‌و ك��ار ده‌گ��ات��ه‌ ش��ه‌ڕی‬ ‫خه‌نجه‌رو ده‌مانچه‌‪ ،‬چه‌ند كه‌سێك له‌و‬ ‫ناوه‌دا بریندار ده‌بن‌و شه‌ڕه‌ك ‌ه گه‌ور ‌ه‬ ‫ده‌بێت‌و تا ده‌گات ‌ه شێخ ئه‌حمه‌دی برای‬ ‫شێخ مه‌حمود ده‌ك��وژرێ��ت‪ ...‬بڕوانه‌‪:‬‬ ‫رفیق حلمی‪ ،‬یاداشت‪ ،‬به‌شی یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫ل‪ 93‬ــ ‪44‬‬ ‫(‪ )4٧‬م‪ .‬ر‪ .‬ه��اوار‪ ،‬شێج مه‌حمودی‬ ‫ق��اره‌م��ان‌و‪ ،...‬ب��ه‌رگ��ی ی��ه‌ك��ه‌م‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪ 454‬ــ ‪554‬‬ ‫(‪ )5٧‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل ‪ 754‬ــ ‪954‬‬ ‫(‪ )6٧‬س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش‪ ،‬ش��ێ��خ‬ ‫مه‌حمودو‪ ،...‬سه‌رچاوه‌یه‌كی پیشوو ‪،‬ل‬ ‫‪15‬‬ ‫(‪ )7٧‬پرۆفیسۆر د‪ .‬وه‌دی��ع جوه‌یده‌‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل ‪763 - 463‬‬ ‫(‪ )8٧‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل ‪763‬‬ ‫(‪ )9٧‬دیڤید مه‌كداوڵ‪ ،‬سه‌رچاوه‌یه‌كی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل ‪362‬‬ ‫(‪ )08‬ئه‌م كه‌م‌و كوتیانه‌ی شێخ محمود‬

‫‪165‬‬

‫ئه‌گه‌ر هه‌ركوردێكی دیكه‌ش بووای ‌ه‬ ‫هه‌ر توشی ئه‌م گرفتان ‌ه ده‌بوو‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ل��ه‌و دی��و ئ��ه‌م ره‌ف��ت��ار ‌ه شه‌خسیه‌و ‌ه‬ ‫دوو ج��ۆر س��ی��س��ت��ه‌م��ی دژ ب��ه‌ی��ه‌ك‬ ‫ه��ه‌ب��وون‪ ،‬وات�� ‌ه م��ام��ه‌ڵ��ه‌ی بنچینه‌یی‬ ‫له‌گه‌ڵ واقعدا مامه‌ڵ كردن بوو له‌گه‌ڵ‬ ‫دوو شێو ‌ه حكومه‌ت‪ :‬یه‌كه‌م‪ :‬شیوازی‬ ‫دام��وده‌زگ��ای��ه‌‌و ت��ی��ای��دا ل��ێ��پ��رس��راوان‬ ‫ب�� ‌ه پێی شایسته‌ی خ��ودی كه‌سه‌ك ‌ه‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬دووه‌م‪ :‬شێوازێكی‬ ‫زۆر ش��ه‌خ��س��ی��ه‌و ل�� ‌ه س��ه‌ر بنه‌مای‬ ‫پشتگیری‌و ره‌عیه‌تكاریه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ناوچین‌و‬ ‫توێژ ‌ه ئاینی‌و هۆزایه‌تیه‌كانی كۆمه‌ڵی‬ ‫كوردیدا ئه‌م شێواز ‌ه هه‌بوو‪ ،‬بۆی ‌ه شێخ‬ ‫محمود ئه‌كات ‌ه ده‌یتوانی دڵنیا ببێت ل ‌ه‬ ‫پته‌وبوونی ده‌سه‌الت ‌ه شه‌خسیه‌كه‌ی ب ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫هێنانی كه‌سایه‌تیه‌كان‌و پارێزگاری ل ‌‬ ‫كردنیان‌و ده‌ركردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه دوژمنایه‌تیان د ‌هك��ردو سه‌ربه‌خۆ‬ ‫ب��ی��ری��ان ده‌ك��ردوه‌‪ ..‬ب��ڕوان��ه‌‪ :‬دیڤید‬ ‫مه‌كداوڵ‪ ،‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪ 462‬‬ ‫(‪ )1٨‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪462‬‬ ‫(‪ )2٨‬سه‌الم ناوخۆش‪ ،‬شێخ محمودو‪...‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪94‬‬ ‫(‪ )3٨‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪94‬‬ ‫(‪ )4٨‬ره‌فیق حلمی‪ ،‬ی��اداش��ت‪ ,‬به‌شی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ,‬سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل‪701‬‬ ‫(‪ )5٨‬ل ‌ه سه‌الم ناوخۆش وه‌رگیراوه‌‪،‬‬ ‫شێخ م��ه‌ح��م��ودو‪ ،...‬س��ه‌رچ��اوه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل ‪34‬‬

‫(‪ )6٨‬م‪ .‬ر‪ .‬ه��اوار‪ ،‬شێخ مه‌حمودی‬ ‫ق��اره‌م��ان‌و‪ ،..‬ب��ه‌رگ��ی دووه��ه‌م‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل ‪541‬‬ ‫(‪ )7٨‬كه‌مال مه‌زهه‌ر‪ ،‬كوردو كوردستان‬ ‫ل ‌ه به‌ڵگه‌نام ‌ه نهێنیه‌كانی حكومه‌تی‬ ‫به‌ریتانیادا‪ ،‬ئاماده‌كردنی‪ :‬عه‌بدولاڵ‬ ‫زه‌نگه‌ن ‌ه ــ شه‌هال تاهیر ح��ه‌ی��ده‌ری‌‪،‬‬ ‫به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،‬چاپی دووه‌م‪ ،‬لوبنان‪،‬‬ ‫‪ ،9002‬ل‪09‬‬ ‫(‪ )8٨‬راپۆرتێك ‌ه ل ‌ه سه‌ر زمان‌و بیرو‬ ‫ب��ۆچ��وون‌و پ��ه‌ی��وه‌ن��دی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئاستی شارستانی رۆشنبیری‌و ئاینی‬ ‫له‌سه‌ر كوردستان‌و ناوچه‌ی سلێمانی‌و‬ ‫خێڵه‌كانی ت��ورك��ی��او واڵت��ی ئ��ێ��ران‌و‬ ‫ژی��ان‌و م��ێ��ژووی خێڵه‌كوردییه‌كان‌و‬ ‫جیاكه‌ره‌و ‌ه جوگرافیه‌كانی كوردستان‪،‬‬ ‫مێجه‌رسۆن ئه‌م زانیاریانه‌ی ل ‌ه ماوه‌ی‬ ‫ئه‌و گه‌شته‌یدا كۆ ك��ردب��وه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪ 9091‬بۆ ناوچه‌ی سلێمانی‌و‬ ‫هه‌ڵه‌بج ‌ه كردبووی‪ ...‬بڕوانه‌‪ :‬مه‌یجه‌ر‬ ‫س��ۆن ‪ ،‬س��ل��ێ��م��ان��ی ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ك ل ‌ه‬ ‫كوردستان‪ ،‬وه‌رگێرانی ل ‌ه ئینگلیزیه‌وه‌‪:‬‬ ‫مینه‌‪ ،‬سلێمانی ‪ ،7002‬ل‪31‬‬ ‫(‪ )9٨‬نه‌جاتی عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬سه‌رچاوه‌یه‌كی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪ 42‬ــ ‪92‬‬ ‫(‪ )09‬رۆژنامه‌ی تێگه‌یشتنی راستی ل ‌ه‬ ‫ێ شه‌مم ‌ه ل ‌ه یه‌كی كانونی‬ ‫به‌غدا‪ ،‬س ‌‬ ‫دووه‌می ‪ 8191‬تا رۆژی ‪72‬ی كانونی‬ ‫دووه‌م��ی ‪ 9191‬به‌سه‌ر ی�� ‌هك��ه‌و ‌ه ‪76‬‬ ‫ێ ده‌رچووه‌‪ ،‬ئه‌م رۆژنامه‌ی ‌ه‬ ‫ژماره‌ی ل ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪166‬‬

‫زم��ان��ح��اڵ‌و ئ��ۆرگ��ان��ی پ��روپ��اگ��ه‌ن��ده‌ی (‪ )3٩‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪14‬‬ ‫ئینگلیز بوو له‌ناو ك��وردداو زۆربه‌ی (‪ )4٩‬وه‌رگ��ی��راو ‌ه ل�� ‌ه م‪ .‬ر‪ .‬ه��اوار‪،‬‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان پ��ێ‌ ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه شێخ مه‌حمودی ق��اره‌م��ان‌و‪ ،...‬به‌رگی‬ ‫داده‌گرن‪ ،‬ك ‌ه مێجه‌ر سۆن به‌ڕێوه‌به‌رو دووه��ه‌م‪ ،‬س��ه‌رچ��اوه‌ی��ه‌ك��ی پێشوو‪،‬‬ ‫یه‌كه‌م نوسیاری ڕۆژنامه‌ك ‌ه بوو‪ ...‬ل ‌ه ل‪741‬‬ ‫الپه‌ڕ ‌ه (‪62‬و ‪)72‬ی نه‌جاتی عه‌بدوڵاڵ (‪ )5٩‬س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش‪ ،‬ش��ێ��خ‬ ‫وه‌رگ��ی��راوه‌‪ ..‬د‪ .‬ك��ه‌م��ال م��ه‌زه��ه‌ر مه‌حمودو‪ ،...‬سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪،‬‬ ‫ئه‌حمه‌د‪ ،‬تێگه‌یشتنی راستی‌و شوێنی ل ‪14‬‬ ‫ل�� ‌ه رۆن��ام��ه‌ن��ووس��ی��ی ك��وردی��دا‪ ،‬ل ‌ه (‪ )6٩‬م‪ .‬ر‪ .‬هاوار‪ ،‬شێخ مه‌حمودی‪،...‬‬ ‫چاپكراوه‌كانی كۆڕی زانیاری كورد‪ ،‬به‌رگی دووه��ه‌م‪ ،‬سه‌رچاوه‌یه‌كی ـ ل‬ ‫‪741 – 741‬‬ ‫به‌غداد‪ ،8791 ،‬ل‪731‬‬ ‫(‪ )1٩‬رۆژن��ام��ه‌ی پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن‪ ،‬ك ‌ه (‪ )7٩‬س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش‪ ،‬ش��ێ��خ‬ ‫مێجه‌ر س��ۆن ل ‌ه سلێمانی ده‌ریكرد‪ ،‬مه‌حمودو‪ ،...‬سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪،‬‬ ‫ق��ه‌واره‌ی الپ��ه‌ڕه‌ك��ه‌ی (‪ 32‬سم ل ‪24‬‬ ‫‪12‬س��م) ب��ووه‌‪ ،‬ش��ێ��وه‌ی نوسینی‬ ‫ئ��ه‌و رۆژن��ام��ه‌ی�� ‌ه ه��ه‌م��ووی ب ‌ه زمانی سه‌رچاوه‌كان‬ ‫ك��وردی ب��وو ‌ه به‌شێوازی كرمانجی * سه‌رچاوه‌ كوردییه‌كان‪:‬‬ ‫خواروو نووسراوه‌‪ ،‬ل ‌ه چاو نووسین‌و ‪١‬ـ��ـ پرۆفیسۆر ‪ .‬دك��ت��ۆر‪ .‬وه‌دی��ع ج��وه‌ی��ده‌‪,‬‬ ‫ئ��ی��م�لای نوسینی ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌دا ج��واڵن��ه‌وه‌ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی ك��ورد ب��ن��ه‌م��او‬ ‫ب�� ‌ه ش��ێ��وازێ��ك��ی پ��ه‌خ��ت‌ت��رو ره‌وان��ت��ر په‌ره‌سه‌ندنی‪ ,‬وه‌رگێرانی ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪:‬‬ ‫ده‌رچ��ووه‌‪ ،‬ب��اب��ه‌ت��ه‌ك��ان��ی سیاسی‌و ی‪ .‬پرۆفیسۆر‪ .‬د‪ .‬یاسین سه‌رده‌شتی‪ ,‬چاپی‬ ‫م��ێ��ژووی‌و زان��س��ت��ی‌و ئ��اب��ووری‌و یه‌كه‌م ‪ ,‬سلێمانی ‪2008 ,‬‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ب��ووه‌‪ ،‬ل�� ‌ه پێشكه‌وتندا ‪٢‬ــ حسین ئه‌حمه‌د ج��اف‌و حسین ئه‌حمه‌د ‬ ‫زی��ات��ر ب��ای��ه‌خ دراو ‌ه ب�� ‌ه ده‌نگوباس‌و نێرگسه‌جاڕی ‪ ,‬یاداشته‌كانی مێجه‌ر نوئێل ل ‌ه‬ ‫هه‌واڵی ده‌ره‌وه‌‪ ...‬بڕوانه‌‪ :‬م‪ .‬ر‪ .‬هاوار‪ ،‬كوردستان ‪ ,‬بغداد ‪1984 ,‬‬ ‫شێخ مه‌حمودی ق��اره‌م��ان‌و‪ ،...‬به‌رگی ‪٣‬ـ��ـ دیڤید م��ه‌ك��داوڵ‪ ,‬م��ێ��ژووی هاوچه‌رخی‬ ‫دووهه‌م‪ ،‬سه‌رچاوه‌یكی پێشوو‪ ،‬ل‪ 941‬كورد‪ ,‬وه‌رگێرانی‪ :‬ئه‌بوبه‌كر خۆشناو‪ ,‬چاپی‬ ‫(‪ )2٩‬س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش‪ ،‬ش��ێ��خ دووه‌م‪ ,‬هه‌ولێر‪2005 ,‬‬ ‫مه‌حمودو‪ ،...‬سه‌رچاوه‌یه‌كی پێشوو‪ ،‬ل ‪٤‬ـ��ـ ره‌ف��ی��ق حلمی‪ ,‬ی��اداش��ت ‪,‬ك��وردس��ت��ان��ی‬ ‫عێراق‌و شۆرشه‌كانی شێخ مه‌حمود‪ ,‬به‌شی‬ ‫‪ 14‬ــ ‪24‬‬

‫‪167‬‬

‫یه‌كه‌م‪ ,‬سلێمانی‪1988 ,‬‬ ‫‪٥‬ــ ره‌فیق حلمی‪ ,‬یاداشت‪ ,‬كوردستانی عێراق‌و‬ ‫شۆڕشه‌كانی شێخ مه‌حمود‪ ,‬به‌شی سێ یه‌م‪,‬‬ ‫ئاماده‌كردن و لێكۆڵینه‌وه‌و پیاچوونه‌وه‌ی‬ ‫(پاكیزه‌ ره‌فیق حلمی ) ‪1992 ,‬‬ ‫ێ‬ ‫‪٦‬ـ��ـ س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش‪ ,‬شێخ مه‌حمودو س ‌‬ ‫ئه‌فسه‌ره‌كه‌ی داگ��ی��رك��ه‌ران‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫هه‌ولێر‪2010 ،‬‬ ‫‪٧‬ـ��ـ س��ه‌الم ن��اوخ��ۆش‪ ،‬ك��وردس��ت��ان چ��ۆن‬ ‫داگیركراو دابه‌شكرا‪ ،‬چاپی دووه‌م‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬ ‫‪2000‬‬ ‫‪٨‬ــ سه‌الم ناوخۆش‌و مه‌سعود عه‌بدولخالق‬ ‫‪،‬ب��ه‌ن��ده‌ك��ان��ی ك��ۆن��گ��ره‌ی س��ی��ڤ��ه‌ر و‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كی‌تر‪ ،‬چاپی سێیه‌م ‪،‬هه‌ولێر‬ ‫‪٩‬ـ��ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا زه‌ن��گ��ه‌ن��ه‌‪ ,‬بستێكی خاكی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب��ه‌ه��ه‌م��وو دن��ی��ا ن��اگ��ۆرم��ه‌وه‌‪:‬‬ ‫دیمانه‌و گفتوگۆ له‌گه‌ڵ دكتۆر كه‌مال مه‌زهه‌ر‪,‬‬ ‫هه‌ولێر‪2009 ,‬‬ ‫‪١٠‬ـ��ـ ك��ه‌م��ال م��ه‌زه��ه‌ر‪ ,‬ك��وردس��ت��ان ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ن��ام��ه‌ك��ان��ی ح��ك��وم��ه‌ت��ی ب��ری��ت��ان��ی��ادا‪,‬‬ ‫ئ��ام��اد ‌هك��ردن��ی‪ :‬ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا زه‌نگه‌نه‌‪-‬شه‌هال‬ ‫تاهیر حه‌یده‌ری‪ ,‬چاپی دووه‌م‪ ,‬لوبنان‪2009 ,‬‬ ‫‪١١‬ـ��ـ كه‌یوان ئ��ازاد ئ��ه‌ن��وه‌ر‪ ,‬چ��ه‌رده‌ی��ه‌ك ل ‌ه‬ ‫م��ێ��ژووی ك��ورد‪ ,‬چ��ه‌رده‌ی��ه‌ك ل�� ‌ه مێژووی‬ ‫كورد‪ ,‬چاپی چواره‌م‪2006 ,‬‬ ‫‪١٢‬ــ م‪ .‬ر‪ .‬هاوار‪ ,‬شێخ مه‌حموودی قاره‌مان‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی خوارووی كوردستان‪ ,‬به‌رگی‬ ‫دوهه‌م‪ ,‬له‌نده‌ن‪1991 ,‬‬ ‫‪١٣‬ــ م‪ .‬ر‪ .‬هاوار‪ ,‬شێخ مه‌حمودی قاره‌مان‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی خوارووی كوردستان‪ ,‬به‌رگی‬

‫یه‌كه‌م‪ ,‬له‌نده‌ن‪1990 ,‬‬ ‫‪١٤‬ـ��ـ م��ه‌ح��م��ود م��ه‌ال ع��ززه‌ت‪ ,‬حكومه‌تی‬ ‫كوردستان له‌ناو مه‌ته‌ڵی سیاسه‌تی بریتانیادا‪,‬‬ ‫سلێمانی‪2006 ,‬‬ ‫‪١٥‬ـ��ـ مه‌یجه‌رسۆن ‪,‬سلێمانی ناوچه‌یه‌ك ل ‌ه‬ ‫كوردستان‪ ,‬وه‌رگێرانی ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬مینه‌‪,‬‬ ‫چاپی یه‌كه‌م‪ ,‬سلێمانی‪2007 ,‬‬ ‫‪١٦‬ــ محمد ره‌سوڵ ه��اوار‪ ,‬كوردو باكوری‬ ‫ك��وردس��ت��ان ل�� ‌ه دوای ش��ه‌ری ی��ه‌ك��ه‌م��ی‬ ‫جیهانییه‌و ‌ه ه��ه‌ت��ا دوای ش��ۆڕش��ی شێخ‬ ‫سه‌عیدی پیران‪ ,‬به‌رگی دووه‌م ‪2006 ,‬‬ ‫‪١٧‬ــ محمد ره‌سوڵ ه��اوار‪ ,‬كوردو باكوری‬ ‫كوردستان ل ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای م��ێ��ژووه‌و ‌ه هه‌تا‬ ‫شه‌ڕی دووه‌می جیهان‪ ,‬به‌رگی یه‌كه‌م هه‌تا‬ ‫شه‌ری دووه‌می جیهان‪ ,‬چاپی دووه‌م ‪2006 ,‬‬ ‫‪١٨‬ــ مێجه‌ر‪ .‬ئی‪ .‬بی‪ .‬سۆن‪ ,‬چه‌ند سه‌رنجێك‬ ‫ده‌رباره‌ی هۆزه‌كانی كوردستانی خواروو‪,‬‬ ‫وه‌رگ��ێ��ران��ی‪ :‬نه‌جاتی ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا‪ ,‬سلێمانی‪,‬‬ ‫‪2007‬‬ ‫‪١٩‬ـ��ـ ن‪.‬الزاری��ف‪ ,‬م��ێ��ژووی ك��وردس��ت��ان‪,‬‬ ‫وه‌رگ��ێ��ران��ی‪ :‬وش��ی��ار ع��ب��دال��ل��ه س��ه‌ن��گ��اوی‪,‬‬ ‫هه‌ولێر‪2008 ,‬‬

‫* سه‌رچاوه‌ی عه‌ره‌بی‬

‫‪٢٠‬ــ عبدالرحمن إدریس صالح البیاتی‪ ,‬الشیخ‬ ‫ی والنفوذ البریطانی‬ ‫محمود الحفید البرزنج ‌‬ ‫فی كردستان العراق حتی عام ‪ ,1925‬الطبع ‌ة‬ ‫الثانية‌‪ ,‬السلیمانیة‪2007 ,‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪168‬‬

‫هه‌ڵه‌تێگه‌یشتن یا به‌هه‌ڵه‌بردن له‌سه‌ر مێژووی‬ ‫کوردو کوردستان‬ ‫‪Misunderstanding or misleading on the history of‬‬ ‫‪the Kurds and Kurdistan‬‬

‫عه‌بدوڵاڵ ئیبڕاهیمی‬

‫‪169‬‬

‫وه‌ک ده‌زانین‪ ،‬گه‌لی ئێم ‌ه یه‌کێک ‌ه ل ‌ه‬ ‫دێرین‌ترین گه‌النی نیشته‌جێی واڵت ‌ه‬ ‫ئارییاییه‌کان‪ .‬ل ‌ه ماوه‌ی دوورو درێژی‬ ‫مانه‌وه‌ی له‌و واڵت ‌ه پڕ پیته‌شدا بێگومان‬ ‫ک��اری��گ��ه‌ری��ی��ه‌ک��ی ی��ه‌ک��ج��ار زۆری ل ‌ه‬ ‫رووداوه‌کانیدا هه‌بووه‌‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌و‬ ‫پێشینه‌شی‪ ،‬جێ ده‌ستی ل ‌ه مێژووی‬ ‫رووداوه‌ک��ان س��ڕاوه‌ت��ه‌وه‌و هیچی‬ ‫له ‌م��ێ��ژوودا بۆ به‌ئه‌ژمار نه‌هاتووه‌‪،‬‬ ‫بێجگ ‌ه ل ‌ه ماوه‌یه‌کی کورتی سه‌رده‌می‬ ‫ماده‌کان‪ ،‬به‌اڵم ئه‌ویش به‌هۆی پیالنی‬ ‫دوژمنانی کۆن‌و نوێی گه‌له‌که‌مان زۆر‬ ‫ب��ه‌ک��ورت��ی‌و ک��ه‌م ره‌ن��گ��ی‪ .‬ن��ه‌ک هه‌ر‬ ‫دوژمنانمان‪ ،‬به‌ڵکوو ته‌نانه‌ت خۆشمان‬ ‫ل ‌ه پێکهێنانی ئه‌و دۆخه‌دا تاوانبارین‪.‬‬ ‫م��ێ��ژوون��ووس��ان��م��ان هیچ ده‌رب��ڕی��ن‌و‬ ‫تۆمارێکی راس��ت‌و دروس��ت��ی��ان له‌و‬ ‫ب��واره‌د‌ا بۆ ده‌سته‌به‌ر نه‌کردووین‌و‬ ‫ه��ه‌رچ��ی ن��ووس��ی��وی��ان��ه‌و وت��ووی��ان�� ‌ه‬ ‫ه��ه‌ر دووپ��ات��ک��ردن��ه‌وه‌ی ده‌رب��ڕی��ن�� ‌ه‬ ‫ش��ێ��وێ��ن��ه‌ر ‌هک��ان��ی دوژم��ن��ان��ی دوورو‬ ‫نیزیکی گه‌له‌که‌مان بووه‌‪ .‬به‌خۆشییه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ک��ات��ی ئ��ێ��س��ت��ادا‪ ،‬ل�� ‌ه پ��ارچ�� ‌ه نیو ‌ه‬ ‫ئازاده‌که‌‌ی کوردستانه‌که‌ماندا(هه‌رێمی‬ ‫ک��وردس��ت��ان)‪ ،‬ب��ۆ روون ک��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫رووداوه‌کانی راب��ردووم��ان‪ ،‬هێندێک‬ ‫جموجۆڵ ده‌بینم‪ ،‬ک ‌ه وه‌ک ده‌ستپێکێکی‬ ‫به‌جێ‪ ،‬به‌اڵم نه‌ک به‌س‪ ،‬له ‌گۆڕێدان‪.‬‬ ‫ه��ی��وادارم ک��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌و ب��ه‌س��ه‌ر‬ ‫ک��ردن��ه‌وه‌ی ش��وێ��ن��ه‌وار ‌ه مێژوویی ‌ه‬

‫ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��ده‌ک��ان��م��ان‪ ،‬ت��ا ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی‬ ‫له‌به‌ر ده‌س��ت درێ��ژی‌‌و بێموباالتی‌و‬ ‫وێ��ران��ک��اری‌و ت��ااڵن��ی داگ��ی��رک��ه‌ران��ی‬ ‫واڵته‌که‌مان ماونه‌ته‌وه‌‪ ،‬ده‌روویه‌کی‬ ‫روون��م��ان بۆ ناسینه‌وه‌و ئاگاداریی‬ ‫مێژووی کۆنمان بۆ بکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ئ��اخ‌و داخ��ی خ��ۆم ب��ۆ ئه‌و‬ ‫نه‌هامه‌تییه‌ی به‌سه‌ر مێژووه‌که‌مان‬ ‫ه��ێ��ن��دراوه‌‪ ،‬ل�� ‌ه پێشه‌کی‌دا ب��ه ‌راده‌ی‬ ‫پێویست دوواوم‪ ،‬به‌اڵم که‌مته‌رخه‌می‌و‬ ‫ێ س��ه‌رن��ج��ی‌و ب��ێ��م��وب��االت��ی��ی‬ ‫ب�� ‌‬ ‫هه‌ڵسووڕاوانی گۆڕه‌پانی سیاسی‌و‬ ‫فه‌رهه‌نگی‌و ئه‌ده‌بیی کوردستانه‌که‌مان‬ ‫ل��ه‌و ب��واره‌دا دڵ��ی ت��ه‌زان��دووم‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ :‬ماوه‌یه‌ک پێش ئێستا که‌سێکی‬ ‫ه��ه‌ڵ��س��ووڕو ت��ون��دوت��ی��ژی گ��ۆڕه‌پ��ان��ی‬ ‫رام��ی��اری��ی ک��وردس��ت��ان��م دی‪ .‬باسی‬ ‫بیرۆکه‌ی نووسینی ئ��ه‌م وت��اره‌م بۆ‬ ‫کرد‪ .‬ئه‌و به‌ڕێز ‌ه ل ‌ه جیاتی پێشنیاری‬ ‫پشتیوانی‌و ده‌ست گرتنم‪ ،‬گوتی‌‪ :‬من‬ ‫ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌دان��ی��م ک�� ‌ه ک��ورد مێژوو‬ ‫ب��ۆخ��ۆی س��از ب��ک��ات‌و پاشانیش بۆ‬ ‫روونکردنه‌و ‌ه گوتی‪ :‬نازانم به‌چی را‬ ‫ساڵی کوردییان کردۆت ‌ه ‪٢٧١٢‬و یان‪،‬‬ ‫ک ‌ه ده‌ڵێن فارسه‌کان به‌رده‌نووسه‌کانی‬ ‫مادیان سڕیوه‌ته‌وه‌و هی خۆیانیان له‬ ‫‌سه‌ر نووسیوه‌ته‌وه‌! ئاخر فارسه‌کان‬ ‫چ پێویستییه‌کیان به‌و ته‌خته‌به‌ردان ‌ه‬ ‫ب��ووه‌‪ .‬پاش هێندێک روونکردنه‌وه‌ی‬ ‫من ئه‌وجار ده‌ربڕینێکی زۆر له‌وان ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪170‬‬

‫سه‌یرو سه‌مه‌ره‌تریشی کرد‪ ،‬ک ‌ه ره‌نگ ‌ه‬ ‫باوه‌ڕم پێ‌نه‌که‌ن‪ .‬ئه‌و گوتی‪ :‬سه‌ره‌تا‬ ‫هه‌خامه‌نشییه‌کان‌و پاشان پارته‌کان‌و‬ ‫دوای�� ‌ه ساسانییه‌کان‌و دوای ئ��ه‌وان‬ ‫م��اده‌ک��ان هاتن ئ��ه‌و ‌ه ب ‌ه ڕاستی دڵی‬ ‫ته‌زاندم‪.‬‬ ‫که‌ له‌‌که‌سێک ده‌پرسن‪ :‬کێیت؟‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه ش��ان��ازی��ی��ه‌و ‌ه ده‌ڵ��ێ‪ :‬فاڵنم ک��وڕی‬ ‫فاڵن!‬ ‫ئ��ه‌و حاشا ل ‌ه باوکی خ��ۆی ناکاو ب ‌ه‬ ‫ده‌گمه‌ن که‌سی هه‌ی ‌ه و‌ا بکات‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌ر باوکی خراپیش ب��ێ‪ .‬رۆڵ�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫ب��اب‌و ب��اپ��ی��ری��ان��ه‌و ‌ه ده‌ن��اس��رێ��ن‌و به‬ ‫‌تایبه‌تی له ‌نێو ک��ورده‌واری��دا هه‌ر ل ‌ه‬ ‫کۆنه‌و ‌ه باو بوو ‌ه ئه‌گه‌ر ویستبێتیان‬ ‫ب��ه‌ئ��اش��ک��را ب��اس��ی ک��ه‌س��ێ��ک ب��ک��ه‌ن‪،‬‬ ‫گوتوویانه‌‪:‬‬ ‫فاڵنی کوڕی فاڵنه‌که‌س!‬ ‫ئیدی ئ��ه‌و ‌ه به‌س ‌ه بۆ ئ��ه‌وه‌ی الیه‌نی‬ ‫ب��ه‌ران��ه‌ر‪ ،‬ن��اوب��راو ل�� ‌ه یه‌کێکی دیک ‌ه‬ ‫بکاته‌وه‌و ل ‌ه باسکردن یان رووبه‌ڕوو‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌ی��دا بیناسێته‌وه‌‪ .‬باب‌وباپیر‬ ‫ناسنامه‌ی هه‌ر که‌سێکن‌‌و تاڕاده‌یه‌کیش‬ ‫نوێنه‌ری که‌سایه‌تیی ئه‌ون‪ ،‬هه‌ر چه‌ند‬ ‫ل ‌ه کۆمه‌ڵگه‌دا زۆری وا هه‌ن‪ ،‬ک ‌ه به‌باش‬ ‫یان خراپ له ‌ڕێگای باب‌و باپیرانیان‬ ‫ال ده‌ده‌ن‪ ،‬جا ئه‌و ‌ه ب ‌ه گوشاری هه‌ل‌و‬ ‫مه‌رجی ژیان بێ یان هی زه‌مان‪ .‬‬ ‫گه‌النیش ک ‌ه ل ‌ه که‌سان پێکهاتوون‪،‬‬ ‫هه‌ر هه‌مان دۆخیان بۆ سازکردنی‬

‫ناسنامه‌ی خۆیان هه‌یه‌‪ .‬هه‌موو گه‌النی‬ ‫ی خ��ۆی��ان به‬ ‫‌دن��ی��ا م��ێ��ژووی دێ��ری��ن�� ‌‬ ‫‌شانازییه‌و ‌ه نووسیوه‌ته‌وه‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫هه‌وڵیانداو ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌ک شانازیی‬ ‫گه‌النی ده‌وروب��ه‌ری خۆیانیشی پێوه‬ ‫‌بلکێنن‌و ب ‌ه سه‌ربه‌رزییه‌و ‌ه به ‌گه‌النی‬ ‫دیکه‌ بڵێن‪:‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ت��ا ئ��ێ��م�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ی��ن! ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه‬ ‫ناسنامه‌مان‌و ئه‌وه‌ی ‌ه خاک‌و واڵتمان!‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه کارێک ‌ه زۆر گه‌النی ن��ه‌ک هه‌ر‬ ‫ه��ی دوور‪ ،‬به‌ڵکوو ‌ ه��ی دراوس��ێ‌و‬ ‫ده‌وروبه‌رمان‌و له‌وانه‌ش داگیرکه‌رانی‬ ‫ک��وردس��ت��ان ک��ردووی��ان��ه‌‪ .‬ب��ۆ وێ��ن��ه‌‪،‬‬ ‫عه‌ره‌بان زۆر زاناو بلیمه‌تی موسوڵمانی‬ ‫واڵتانی ژێر ده‌سته‌ی خۆیانیان کردۆت ‌ه‬ ‫هی خۆیان‌و شانازیشیان پێو ‌ه ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫وه‌ک‪ :‬ئ��ی��ب��ن س��ی��ن��ای ف��ارس‌و ئیبن‬ ‫خه‌له‌کانی کوردو ب ‌ه ده‌یان‌و سه‌دانی‬ ‫دیکه‌‪ .‬فارسه‌کانیش بۆ به‌جێ‌نه‌مان‬ ‫له‌وان‪ ،‬زۆر که‌سی گه‌وره‌و به‌ناوبانگی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی‌و ئ��ه‌ف��س��ان�� ‌هی��ی‌و هیتریان‬ ‫ک��ردۆت��ه‌ ه��ی خ��ۆی��ان‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون��ه‌‪:‬‬ ‫عه‌بباسی ئیقباڵ(تاریخ ایران ازآغاز تا‬ ‫انقراض قاجاریه‌)‪ ،‬ل ‌ه باسی هاتن ‌ه سه‌ر‬ ‫ک��اری زنجیره ‌پادشایانی به ‌ڕه‌گ��ه‌ز‬ ‫ک��وردی س��اس��ان��ی‌دا ل��ه‌س��ه‌ر دێ��ڕی‬ ‫به‌شێکی کتێبه‌که‌یدا‪ ،‬ئاوای نووسیوه‌‪:‬‬ ‫“باب پنجم دور ‌ه دوم پارسیها” پاشان‬ ‫ده‌نووسێ‪ :‬ئه‌شکانیان‪ .‬له‌به‌ر سه‌رنج‬ ‫ن��ه‌دان ب ‌ه باری ده‌روونیی ئێرانییان‪،‬‬

‫‪171‬‬

‫ل��ه‌‌گ��ۆڕه‌پ��ان��ی خ��ه‌ب��ات ده‌رچ��وون‌و‬ ‫جێگای خۆیان وه‌ک م��اده‌ک��ان دا ب ‌ه‬ ‫پارسه‌کان‪ ”...‬ئه‌و مێژوو نووسه‌یش‬ ‫به ‌زۆری ده‌ی��ه‌وێ ساسانیان بکات ‌ه‬ ‫پ��ارس��ی ل�� ‌ه کاتێکدا ک�� ‌ه ن��ه ‌زمانیان‬ ‫پارسی بووه‌و ن ‌ه بۆ خۆشیان‌‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫به‌پێی به‌ڵگه‌نام ‌ه مێژووییه‌کان گومانی‬ ‫ت��ێ��دا نییه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌وان ک��ورد ب��وون‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ئه‌شکانییان ب�� ‌ه پ��ارس ن��ازان��ێ‪،‬‬ ‫به‌اڵم زۆری دیک ‌ه ل ‌ه مێژوونووسان‬ ‫ئه‌وانیشیان کردۆت ‌ه پارس‪ .‬ک ‌ه ئه‌وڕۆ‬ ‫گومانی تێدا نه‌ماوه‌‪ ،‬ک ‌ه له ‌نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫پارس نه‌بوون‪.‬‬ ‫به‌داخێکی گ��ران��ه‌و ‌ه ل��ه ‌نێو هه‌موو‬ ‫ئه‌و گه‌النه‌دا گه‌لی ک��ورد نه‌یتوانیو ‌ه‬ ‫ناسنامه‌ی خۆی پێشانی ‌ جیهانییان‬ ‫‌ب��داو ک ‌ه ل ‌ه ده‌رێ لێمان بپرسن‪ ،‬چ‬ ‫که‌سین‪ ،‬ده‌ڵێین ک��ورد! جا ئ��ه‌و جار‬ ‫ده‌پرسن کورد کێیه‌؟ تورک‪ ،‬ئێرانی؟‬ ‫ع��ه‌ره‌ب؟ ‪.....‬؟ ل ‌ه وه‌اڵم��دا داده‌مێنین‪،‬‬ ‫نه‌ک له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بۆ خۆمان نازانین‬ ‫کێین‪ ،‬به‌ڵکو ‌و له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پێناسه‌یه‌کی‬ ‫ب ‌ه ڕه‌سمی ناسراوی مێژووییمان نیی ‌ه‬ ‫پێیان نیشان بده‌ین‌و بڵێین ئه‌وه‌ین‪ .‬له‬ ‫‌سه‌ر نه‌خشه‌ی جیهانیش خۆ ناومان‬ ‫نه‌براو ‌ه تا پێیانی نیشان بده‌ین‪.‬‬ ‫ئ��ه‌ح��م��ه‌دی ق��ازی ل��ه‌پ��ێ��ش��ه‌ک��ی��ی‬ ‫ک��ت��ێ��ب��ی(خ�لاص��ه‌ ت��اری��خ ک��ردس��ت��ان)‬ ‫دا ده‌ڵ��ێ‪ :‬مێژوونووسانی ع��ه‌ره‌ب‌و‬ ‫ئ��ێ��ران��ی‌و ت��ورک ل�� ‌ه ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ک��ان��ی‬

‫خۆیاندا که‌متر به‌شێوه‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫باسی رووداوه‌ک��ان��ی کوردستانیان‬ ‫کردووه‌و ئه‌وه‌نده‌ی ئێم ‌ه ئاگادار بین‪ ،‬‬ ‫کتێبێکی سه‌ربه‌خۆیان ل��ه‌و ب��واره‌دا‬ ‫ن��ه‌ن��ووس��ی��ووه‌و ته‌نیا ل�� ‌ه نێوئاخنی‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ی دی��ک��ه‌دا ن��اوی ک��وردی��ان به‬ ‫‌بیر دێته‌وه‌و بێگومانیش له ‌زۆربه‌ی‬ ‫جاره‌کانیشدا بابه‌ته‌کانی خۆیان ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌کی دوژمنکارانه‌و ب��ه‌ده‌ر ل ‌ه‬ ‫ی ده‌‌خه‌ن ‌ه‬ ‫بازنه‌ی مروه‌ت‌و دادپه‌روه‌ر ‌‬ ‫روو‪ .‬له‌سه‌ریه‌ک هه‌میش ‌ه تێکۆشاون‬ ‫ت��ا ده‌ک��رێ ئ��ه‌و گ��ه‌ل��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه یه‌کێک ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه گرنگترین‌و گ��ه‌وره‌ت��ری��ن گه‌النی‬ ‫ی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‪ ،‬وه‌ک گه‌لێک ‌‬ ‫بێ نامه‌‪ ،‬بێ مێژووو بێ کولتوور‌و‬ ‫زمانێکی ره‌س��ه‌ن ب��ه ‌دنیا بناسێنن‪.‬‬ ‫ئه‌ ‌و مێژوونوسانه‌‪ ،‬ک ‌ه زۆربه‌یان له‬ ‫‌ک��ات��ی ه��ێ��رش‌و ت��ااڵن��ی واڵت��ان دا له‬ ‫‌‌خزمه‌ت پادشاکاندا بوونه‌‪ ،‬جارجاره‌ ‬ ‫له ‌‌گێڕانه‌وه‌ ‌و گوتنه‌وه‌و نووسینه‌وه‌ی‬ ‫رووداوه‌ک��ان��دا‪ ،‬ک��ات��ێ��ک ویستبیان‬ ‫پێشهاته‌ک ‌ه به‌وردی بگێڕنه‌وه‌‪ ،‬جڵه‌وی‬ ‫بیرکردنه‌وه‌و سانسۆڕ له ‌‌ده‌ستیان‬ ‫ده‌رچووه‌و باسی بوونی پادشاو میرو‬ ‫واڵتی کوردستان‌و سوپاو له‌شکرو‬ ‫قه‌اڵو دژگه‌لی قایمی ئه‌وانیان کردوو ‌ه‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی نیشانی ب��ده‌ن‪ ،‬ک ‌ه به‌سه‌ر‬ ‫چ دوژمنێکی به‌هێزدا زاڵ��ب��وون‌و چ‬ ‫سه‌رزه‌مینێکی س��ه‌خ��ت‌و عاسییان‬ ‫داگیرکردووه‌‪ ،‬ک ‌ه بۆیان بۆت ‌ه مایه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪172‬‬

‫خۆیه‌تی بڵێین‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌و شانازییان ‌ه‬ ‫چ��رای روون��اک ک��ه‌ره‌وه‌ی رێ��گ��ای‬ ‫سه‌روه‌ریی نه‌ته‌وانن‪”.‬‬

‫شانازی‌و به‌خۆ خوڕین‪.‬‬ ‫ل ‌ه رۆژگاری ئه‌وڕۆدا گه‌النی زیندووی‬ ‫جیهان به ‌هه‌موو شێوه‌یه‌کی گونجاو‬ ‫ی م��ێ��ژووی��ی‬ ‫ه��ه‌وڵ ده‌ده‌ن پێشینه‌ ‌‬ ‫خۆیان روون بکه‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌و گه‌النه‌ی م��رۆڤ ئ��ه‌گ��ه‌ر نه‌ختێک ب��ه ‌وری��ای��ی‬ ‫خاوه‌ن ده‌وڵه‌تی خۆیانن له‌و بواره‌دا بچێته ‌پ��ێ��ش‪ ،‬زۆر ش��ت ل��ه‌وان�� ‌ه فێر‬ ‫زۆر چوونه‌ت ‌ه پێش‌و ب ‌ه له‌به‌ر ده‌ستدا ده‌بێت‪ ،‬ک ‌ه ن��ازان��ن‪ .‬زانین‌و فێربوون‬ ‫بوونی که‌رسته‌ی پێویست‌و هه‌بوونی ده‌توانم بڵێم بۆخۆیان دوو به‌رهه‌می‬ ‫پسپۆڕی زۆر‌و بۆدجه‌ی ته‌رخانکراوی ن��ه‌زان��ی��ن��ن‪ .‬ن��ه‌زان��ی��ن پ��ڕ مه‌ترسییه‌‌و‬ ‫به‌س‪ ،‬بۆ لێکۆڵینه‌وه‌و ساغکردنه‌وه‌ی زۆر ت��رس��ن��اک��ه‌‪ .‬زان��ی��ن ل�� ‌ه دوو‬ ‫مێژووی خۆیان له خه‌باتێکی بێ‌وچانی س��ه‌رچ��اوه‌و ‌ه ده‌گاته ‌ئێمه‌؛ یه‌که‌میان‬ ‫‌ب��ه‌رده‌وام‌دان‪ .‬نه‌ک هه‌ر ئه‌و ‌ه به‌ڵکوو ئه‌و زانیارییانه‌ی کۆکراونه‌ته‌وه‌و ب ‌ه‬ ‫توێژه‌ره‌وانی واڵتانی پێشکه‌وتووی ئ��ام��اده‌ی��ی دراون��ه‌ده‌س��ت��م��ان‌و ئ��ه‌وی‬ ‫ج��ی��ه��ان ن��ه‌ک ه��ه‌ر س��ه‌رن��ج ده‌ده‌ن�� ‌ه دیکه‌ش ئه‌و زانیارییانه‌ن ل ‌ه نه‌زانینی‬ ‫راب��ردووی خۆیان‪ ،‬به‌ڵکوو زۆر خۆ خۆ یان که‌سانی دیکه‌ڕا ب ‌ه ئه‌زموونی‬ ‫ب ‌ه ناسینی گه‌النی بێگانه‌شه‌و ‌ه خه‌ریک تێکشکان‌و هه‌ستانه‌و ‌ه یا زیانکردن‌‌و‬ ‫قه‌ره‌بووکردنه‌و ‌ه که‌وتوونه‌ ده‌ستمان‪.‬‬ ‫ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ ئێحسان ن��ووری پاشا ل ‌ه پێشه‌کیی‬ ‫(ت��اری��خ ریش ‌ه ن��ژادی ک��رد) دا ده‌ڵ��ێ‪ :‬ب ‌ه داخێکی گ��ران��ه‌و ‌ه گه‌لی ‌ک��ورد به‬ ‫ئ��ه‌و ک��ه‌س��ان��ه‌ی ل�� ‌ه ش��ان��ازی��ی�� ‌هک��ان��ی ‌ه��ۆی نه‌بوونی ده‌وڵ��ه‌ت��ی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫راب��ردووی نه‌ته‌وه‌یی خۆیان ئاگادار یان النی‌که‌م دام‌وده‌زگایه‌کی دڵسۆز‬ ‫نین‪ ،‬ئامانجێکیان بۆ پێشخستنی گه‌لی ب��ۆ ڕوون��ک��ردن��ه‌وه‌ی راب��ردووی پڕ‬ ‫ل ‌ه خه‌بات‌و قاره‌مانه‌تیی خ��ۆی بۆی‬ ‫خۆیان له‌‌مێشکی‌‌دا نییه‌‪.‬‬ ‫ئاگادار نه‌بوون ل ‌ه رابردوو هۆکار ‌ه بۆ نه‌کراو ‌ه به ‌شێوه‌یه‌کی رێ��ک‌و پێک‌و‬ ‫بێ‌موباالتی سه‌باره‌ت ب ‌ه داهاتوو! ده‌ڵێن شیاو مێژووی خۆی ساغ بکاته‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫ناکرێت شانازی ب ‌ه کێلی قه‌برانه‌و ‌ه رۆڵ�� ‌ه دڵسۆزانه‌ی گه‌له‌که‌مانیش‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بکه‌ین‪ ،‬به‌اڵم به‌دیهاتن‌و گه‌شه‌کردنی هه‌وڵیان داو ‌ه ب ‌ه قه‌ڵه‌می خۆیان تیشکێک‬ ‫هه‌ستی پاراستنی ئ��ازادی ل ‌ه گه‌الندا‪ ،‬بخه‌نه ‌سه‌ر ڕابردووی نه‌ته‌وه‌که‌مان‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندیدار ‌ه به‌زانینی ک��رده‌و ‌ه پڕ ل ‌ه ه��ه‌ر ک��ام ل��ه‌‌ب��وارێ��ک��داو ه��ه‌ری�� ‌هک��ه‌ی‬ ‫شانازییه‌کانی باب‌وباپیرانه‌وه‌! جێگای ل��ه‌‌ڕوان��گ��ه‌ی��ه‌ک��ه‌وه‌ ب��ه‌ره��ه‌م��ێ��ک��ی��ان‬

‫‪173‬‬

‫ب�ڵ�اوک��ردۆت��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌و ب��ه‌ره��ه‌م��ان��ه‌ش‬ ‫به‌داخه‌و ‌ه به‌هۆی ناته‌واوی ناتوانن‬ ‫ئه‌و ته‌م‌‌ومژ ‌ه الب��ده‌ن‪ ،‬ک ‌ه له ‌‌ئاکامی‬ ‫له ‌‌ده‌ستدا نه‌بوونی به‌ڵگه‌ی پێویست‬ ‫که‌وتۆت ‌ه سه‌ر رابردوومان‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫زۆرج��ار ب�� ‌ه دووپ��ات��ک��ردن��ه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫بابه‌ت ‌ه ته‌ماویانه‌ی مێژوونووسانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌کانی داگیرکارو فه‌رمانڕه‌وای‬ ‫‌کوردستان ته‌م‌و مژه‌ک ‌ه خه‌ست‌تریش‬ ‫ده‌که‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫پێش هه‌موو شتێک به‌پێویستی‌ده‌زانم‬ ‫ئ��ه‌وه روون��ب��ک��ه‌م��ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه کاتێک له‬ ‫‌‌ب��اس��ه‌ک��ان��ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��دار ب�� ‌ه پێش‬ ‫ب��ن��ه‌م��اڵ��ه‌ی پ��ه‌ه��ل��ه‌وی ن��اوی ئ��ێ��ران‬ ‫ده‌هێنین‪ ،‬مه‌به‌ستمان ‌واڵت��ی ئێرانی‬ ‫ئێستا نییه‌‪ ،‬به‌ڵکوو ئه‌و ناو ‌ه بۆ ئاسان‌تر‬ ‫بوونه‌و ‌ه له ‌‌جێگای (ئاریانا ‪)Aryana‬‬ ‫یا ئیرانویچ داده‌ن��ێ��ی��ن‪ ،‬که ‌ب ‌ه وات��ای‬ ‫واڵتی ئاریاکانه‌‪ .‬ئه‌و ناو ‌ه ل ‌ه په‌هله‌ویی‬ ‫ئه‌شکانیدا به‌ئێران هاتووه‌و کورده‌کان‬ ‫ئ��ه‌وڕۆش ه��ه‌روای ‌پێده‌ڵێن‪ ،‬که ‌ناوی‬ ‫ک بوو ‌ه نه‌ک ‌ده‌وڵه‌تێک‌‪.‬‬ ‫سه‌ر زه‌مینێ ‌‬ ‫ئه‌و ناو ‌ه له ‌سه‌رده‌می ره‌زاش��ادا بۆ‬ ‫ده‌وڵه‌تی ئێران دانراوه‌و تا ئه‌وده‌م ‌ه به‬ ‫‌ده‌وڵه‌تی ئێران گوتراو ‌ه ده‌وڵه‌تی پارس‬ ‫ی��ان وه‌ک رۆژئ��اوای��ی��ه‌ک��ان ئێستاش‬ ‫پێی‌ده‌ڵێن (پێرسیا)‪ .‬حوسێن مه‌کی له‬ ‫‌‌الپه‌ڕه‪(198‬تاریخ بیست ساله ایران‪،‬‬ ‫ج ‪ ،6‬چ ‪ ،4‬تهران‪ ،‬نشر ناشر‪)1363 ،‬‬ ‫له‌و باره‌و ‌ه ده‌ڵێ‪ :‬ڕه‌زاشا ده‌یه‌ویست‬

‫به ‌الساییکردنه‌وه‌ی مسته‌فا که‌ماڵ‬ ‫ج��ی��اوازی��ی‌ن��ێ��وان ن��ه‌ت��ه‌وه‌و ره‌گ��ه‌زو‬ ‫زمان له ‌‌ئێران له‌‌ناوبه‌رێ‌و نه‌ته‌و ‌ه ــ‬ ‫ده‌وڵه‌ت ساز بکات‪ ،‬بۆی ‌ه له‌‌ساڵه‌کانی‬ ‫‪ 30‬وش��ه‌ی (ئ��ێ��ران)ی ل�� ‌ه شوێنی‬ ‫(پارس)و (فارس) کرد ‌ه ناوی فه‌رمیی‬ ‫واڵته‌که‌ی‪.‬‬ ‫دکتۆر ئ��ه‌رده‌ش��ی��ری خ��ودادادی��ان ل ‌ه‬ ‫کتێبی (آری��اه��او م��اده��ا)دا ده‌ڵ��ێ‪ :‬له‬ ‫‌سه‌رچاو ‌ه ئه‌فسانه‌یی‌و ئوولییه‌کانی‬ ‫ئێرانی کۆندا سه‌رزه‌مینی (ئه‌ئیریانێم‌‌و‬ ‫ئێژۆ = ‪ vaejo‬ـ��ـ ‪ )Airyanem‬ک�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫په‌هله‌وی (ئێران وه‌ز = ‪ Eran‬ــ ‪ vez‬یا‬ ‫ئێران وێژ)و ب ‌ه فارسیی ئه‌وڕۆ (ایران‬ ‫ویج = ‪ )Eran vig‬وات ‌ه زێدی ئاریاکان‪،‬‬ ‫زانراوه‌‪”.‬و ئه‌وه‌ش به‌ڵگه‌یه‌کی دیکه‌ی ‌ه‬ ‫بۆ سه‌لماندنی ئه‌و راستییه‌‪ ،‬ک ‌ه ئێران‬ ‫هه‌ر وه‌ک له ‌س��ه‌ره‌و ‌ه باسمان کرد‪،‬‬ ‫ت��ا پێش س��ه‌رده‌م��ی ره‌زاش��ا‪ ،‬ن��اوی‬ ‫سه‌رزه‌مینێک بوو ‌ه نه‌ک ده‌وڵه‌تێک‪ .‬‬ ‫ی کورد‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه ماده‌کان ب ‌ه باپیران ‌‬ ‫ناسراون‪ ،‬به‌اڵم بۆ ناسینی کورد‪ ،‬ئاگادار‬ ‫بوون له ‌سه‌ر ماده‌کان به ‌ته‌نیا هه‌ر‬ ‫س نییه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ش بۆ‬ ‫به‌ ‌‬ ‫خۆی دنیایه‌ک بێخه‌به‌ری‌و ناڕوونی‌و‬ ‫نادیاریی پێوه‌یه‪‌ ،‬ک ‌ه باسه‌ک ‌ه یه‌کجار‬ ‫زۆر لێڵ ده‌ک��ات‪ .‬ئه‌وته‌م‌و تارییه‌ی‬ ‫م��ێ��ژووی کۆنی ‌ک��وردی��ی داپۆشیوه‌‪،‬‬ ‫به‌شێکی ب�� ‌ه ب��ه‌س��ه‌ر ه��ات��ی گ��ه‌الن��ی‬ ‫هاوخاک یا دراوسێی وه‌ک هه‌رمه‌نی‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪174‬‬

‫کلدانی‪ ،‬بابلی‪ ،‬پارس‌و پارت‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫هیندییه‌کان ‌و‪ ....‬ئه‌وانه‌ی به‌شێک ل ‌ه‬ ‫باپیرانی ب��وون ی��ان ل�� ‌ه نێو ک��ورددا‬ ‫ک گووتییان‪ ،‬کاسییان‪،‬‬ ‫تواونه‌و ‌ه وه‌ ‌‬ ‫کاسیته‌کان‪ ،‬کورتییان‪ ،‬لوولووییان‪،‬‬ ‫مووشکییان‪ ،‬خالدییان‪ ،‬ئاراراتییان‪،‬‬ ‫عیالمییان‌و ‪‌‌...‬و ته‌نانه‌ت ئه‌فسانه‌کانی‬ ‫ئاڤێستاو چیرۆکه‌کانی به‌ندیوار ب ‌ه‬ ‫ک��ورد ل ‌ه دینه‌کانی ن��اوچ��ه‌دا و‪ ...‬تا‬ ‫ڕاده‌ی��ه‌ک روون ده‌بێته‌وه‌‪ .‬النی که‌م‬ ‫ده‌توانین تا راده‌ی گونجاو بزانین کێ‬ ‫بووین کێین‌و ده‌مانه‌وێ کێ بین‪.‬‬ ‫یه‌کێک له‌و ب��وار ‌ه پڕته‌م‌ومژانه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫به‌ش ‌ه له ‌‌مێژوومانه‌‪ ،‬که ‌ب ‌ه شێوه‌ی‬ ‫ئه‌فسان ‌ه که‌وتۆت ‌ه سه‌ر زارو زمانان‌و‬ ‫ت گوتراونه‌وه‌‪.‬‬ ‫زاربه‌زار‌‌و پشت ب ‌ه پش ‌‬ ‫ی‬ ‫ل��ه‌و بابه‌ته‌ ده‌ت��وان��ی��ن چیرۆکه‌کان ‌‬ ‫ش��ان��ام�� ‌ه ن��اوب��ه‌ری��ن‪ ،‬ک��ه ل��ه ‌‌ئاڤێستا‬ ‫وه‌رگ��ی��راون‪ .‬مێژوونووسانی فارس‬ ‫زۆر ه��ه‌وڵ��ی��ان��داوه ‌ق��اره‌م��ان��ان��ی ئه‌و‬ ‫چیرۆکان ‌ه بکه‌ن ‌ه کوورۆش‌و داریوش‌و‬ ‫پ��اش��ای��ان��ی‌دی��ک��ه‌ی ه��ه‌خ��ام��ه‌ن��ش��ی‪ .‬ب ‌ه‬ ‫داخ��ه‌و ‌ه هێندێک ل�� ‌ه م��ێ��ژووزان��ان��ی‬ ‫‌کوردیش که‌وتوونه‌ته‌ژێر کارتێکردنی‬ ‫ئه‌و شێواندنه‌و ته‌نانه‌ت کاوه‌ش ب ‌ه خاین‬ ‫داده‌نێن‪ .‬له‌و باره‌دا له‌‌گۆڤاری (هه‌وار‬ ‫ژماره‪ ،6‬خاکه‌لێوه‌ی‪2699‬ی‌کوردی ‪-‬‬ ‫ئه‌پریلی‪1999‬ی زایینی چاپی ئادیالید‪،‬‬ ‫ئوسته‌رالیا) دا بابه‌تێکم باڵو کردۆته‌و ‌ه‬ ‫ک�� ‌ه ب�� ‌ه ج��ێ��ی‌ده‌زان�� ‌م ل��ێ��ره‌دا به‌شێکی‬

‫‌ب�� ‌ه نه‌ختێک ده‌س��ت ‌ت��ێ��وه‌ردان��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی خوێنه‌رانی به‌ڕێز‪:‬‬ ‫بخه‌م ‌ه به‌رچاو ‌‬ ‫“س��اڵ��ی‪ ١٩٨١‬ل��ه‌ ب��ن��ک��ه‌ی ده‌ف��ت��ه‌ری‬ ‫س��ی��اس��ی��ی ح��ی��زب��ی دی��م��ۆک��رات��ی‬ ‫کوردستانی ئێران ب��ووم‪ .‬ژماره‌یه‌ک‬ ‫ل�� ‌ه ک��ادر‌‌و پ��ێ��ش��م��ه‌رگ��ه‌ی ح��ی��زب��ی‬ ‫سۆسیالیستی کوردستانی تورکیا‪،‬‬ ‫شانۆی کاوه‌ی ئاسنگه‌ریان پێشکه‌ش‬ ‫کرد‪ .‬پاش ته‌واوبوونی شانۆکه‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫چه‌ند براده‌رێکم ل ‌ه سه‌ری ده‌دوای��ن‪،‬‬ ‫ب��راده‌رێ��ک��ی روون��اک��ب��ی��ری ب�� ‌ه ساڵدا‬ ‫چ��ووم‪‌ ،‬جنێوێکی به ‌ک��اوه‌داو گوتی‪:‬‬ ‫ک ب��ووه‌و کاو ‌ه‬ ‫ی چا ‌‬ ‫‌ئ��اژده‌ه��اک پیاو ‌‬ ‫ی ک��ردووه‌‪ .‬زۆرم پێ سه‌یر‬ ‫خه‌یانه‌ت ‌‬ ‫ت بێ ئه‌و هه‌ڵوێسته‌‪،‬‬ ‫بوو‪ .‬ئه‌وه‌ی راس ‌‬ ‫ئه‌ویش‌له رووناکبیرێکی به‌ئه‌زموونی‬ ‫ی هه‌ره‌زۆری ته‌مه‌نیشی‬ ‫‌کورد‪ ،‬که‌‌به‌ش ‌‬ ‫ل ‌ه خزمه‌تی کوردایه‌تیدا تێپه‌ڕکرد بوو‪،‬‬ ‫رایچڵه‌کاندم‪ .‬پرسیم بۆ وا ده‌ڵێی؟‬ ‫ی مێژوونووسێکی به‬ ‫گوتی ئه‌وه‌قسه‌ ‌‬ ‫‌ناوبانگی وه‌ک ئه‌حمه‌دی که‌سره‌وییه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‌م��ن ‌ت��ا ئ��ه‌و ک��ات�� ‌ه زۆرم ن��اوب��ان��گ�� ‌‬ ‫ئ��ه‌و ن��ووس��ه‌ره‌ بیستبوو‪ ،‬ب��ه‌اڵم هیچ‬ ‫ی ئه‌وم نه‌خوێندبۆوه‌‪.‬‬ ‫نووسراوه‌یه‌ک ‌‬ ‫هه‌ر ئه‌و کات ‌ه ئه‌وه‌م ب ‌ه شێواندنێکی‬ ‫ئ��اس��ای��ی ن��ووس��ه‌رێ��ک��ی ده‌م��ارگ��رژی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی‌دان��او ه��ه‌ر ب�� ‌ه چ��اوی ئ��ه‌و‬ ‫شێواندنانه‌ی دیکه‌م سه‌یر ک��رد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی مێژوونووسانی ئێرانی وه‌ک‬ ‫ی‬ ‫ئه‌رکێکی بنه‌ڕه‌تی له‌‌تێکدانی مێژوو ‌‬

‫‪175‬‬

‫مێژوویی باڵوبکرێته‌وه‌!‬

‫ک��ورددا خستوویانه‌ت ‌ه سه‌رشانیان‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ب�� ‌ه ه��ۆی س��ه‌رق��اڵ��ێ‌و ب��ا بڵێین‬ ‫ب ‌ه هێند نه‌گرتنی قسه‌ی ئه‌و مێژوو گوتیان‪ :‬ئێستا ل��ه ‌‌کوێته‌‪ ،‬ب��ۆ ئ��ه‌دی‬ ‫ن��ووس��ه‌ش ل��ه‌س��ه‌ر ک��ورد‪ ،‬گ��وێ��م نه‌تزانیو ‌ه حیزب ‌ه کوردییه‌کانیش ئه‌و‬ ‫ی ک ‌ه به‌شه‌یان ل ‌ه س��روودی ئ��ه‌ی ره‌قیب‬ ‫نه‌دایه‌و ب ‌ه دوای نه‌که‌وتم‪ .‬دوای ‌‬ ‫مێژووی بیست ساڵه‌ی ئازه‌ربایجانی قرتاندوو ‌ه که‌ده‌ڵێ‪ :‬ئێمه رۆڵه‌ی میدیاو‬ ‫ئه‌و کابرایه‌م خوێنده‌وه‌‪ ،‬زانیم چه‌ند ‌ه که‌یخه‌سره‌وین ‪...‬؟ ئه‌و باس ‌ه هێنامی ‌ه‬ ‫له‌‌کورد ب ‌ه رق‌و غه‌ره‌زه‌‪ .‬ئه‌و بابه‌ته‌م سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌‪ ،‬ک ‌ه بۆ ره‌دکردنه‌وه‌ی‬ ‫خ��ه‌ری��ک ب��وو ل��ه‌ب��ی��ر ب��چ��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئ��ه‌و شێواندنان ‌ه ب ‌ه کورتی بابه‌تێک‬ ‫شریتێکی ڤیدیۆم به ‌هه‌ڵکه‌وت که‌وت ‌ه بنووسم‪.‬‬ ‫ده‌س��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ه ‌‌ڕووی به‌رنامه‌کانی‬ ‫(‪ )MED TV‬هه‌ڵگیرابۆوه‌‪ .‬ل ‌ه به‌شێک ک��ورد ی��ه‌ک��ێ��ک�� ‌ه ل�� ‌ه گ��ه‌ل�� ‌ه ک��ۆن��ه‌ک��ان��ی‬ ‫ل��ه‌و ش��ری��ت��ه‌دا‪ ،‬ک�لاس��ێ��ک��ی ده‌رس رۆژهه‌اڵتی ن��اوه‌ڕاس��ت‪ ،‬ک ‌ه مێژووی‬ ‫دی��ار ب��وو ب�� ‌ه ته‌خت ‌ه ره‌ش��ه‌ی��ه‌ک��ه‌وه‌و نیشته‌جێبوونی ل ‌ه خاکی کوردستان‬ ‫بابه‌ته‌که‌ش وادیار ‌ه ده‌رسی مێژووی ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ زیاتر ل ‌ه چوارهه‌زار‬ ‫کورد بوو‪ .‬من ب ‌ه هۆی ناته‌واو بوونی س��اڵ‪ .‬م��اده‌ک��ان‪ ،‬ک��ه‌ب��اپ��ی��ران��ی‬ ‫فیلمه‌ک ‌ه به‌داخه‌و ‌ه ناوی مامۆستاکه‌م ک��ورده‌ک��ان��ن‪ ،‬ی�� ‌هک��ه‌م حکومه‌تیان ل ‌ه‬ ‫ن��ه‌زان��ی‪ ،‬ب��ه‌اڵم شێواندنێکی سه‌یرم بانووی ئێراندا دام��ه‌زران��دو ته‌نانه‌ت‬ ‫ل��ه‌‌ده‌رس��ه‌ک��ه‌ی��دا ل��ه‌س��ه‌ر ک��اوه‌و ق��ه‌وم��ی پ��ارس��ی��ش��ی��ان خ��س��ت�� ‌ه ژێ��ر‬ ‫ف��ه‌ره‌ی��دوون لێ‌بیست‪ .‬به ‌ئیددیعای ده‌سه‌اڵتی خۆیانه‌وه‌‪ .‬ئه‌و ‌ه راستییه‌کی‬ ‫ج��ه‌ن��اب��ی م��ام��ۆس��ت��ا ک��اوه‌ی‌ک��ورد حاشا هه‌ڵنه‌گری مێژووییه‌و زۆر باس‬ ‫ی ل��ه ‌س��ه‌ر ن��اڕۆم‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌داوای لێکرا ببێته‌شا‪ ،‬ک��راوه‌و ‌م��ن زۆر ‌‬ ‫نه‌یکردو ف��ه‌ره‌ی��دوون��ی ک��رده‌ش��ا‪ ،‬ک ‌ه دووه��ه‌زارو پ��ێ��ن��ج‌س��ه‌د س��اڵ پێش‬ ‫ش��ازاده‌ی��ه‌ک��ی ف��ارس‌ب��وو‪ .‬ئ��ه‌وه‌ش��م ئێستا ک��وورۆش��ی هه‌خامه‌نشی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه س��ه‌ر س��ووڕم��ان��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه کۆڕێکی به گوته‌ی ته‌ماوی‌و پڕ ل ‌ه ئه‌فسانه‌ی‬ ‫ب��راده‌ران��ی خ��ۆم��دا ب��اس��ک��ردو گوتم ه��ێ��رۆدۆت‪ ،‬دای��ک��ی ش��ازاده‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫زۆرم پێ سه‌یر ‌ه له‌و ته‌له‌ڤیزیۆنه‌دا‪ ،‬م��ادو باوکی میرێکی پ��ارس ‌ب��وو‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ی مادی روخاندو‬ ‫ی هیوایه‌کی گه‌وره‌ی ‌ه کوده‌تایه‌ک حکومه‌ت ‌‬ ‫ک ‌ه به‌ڕاستی مایه‌ ‌‬ ‫بۆ بووژاندنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگ‌و ئه‌ده‌ب‌و ی��ه‌ک��ه‌ ‌م حکوومه‌تی ‌پارسه‌کانی له‌و‬ ‫م��ێ��ژووی ‌ک��ورد‪ ،‬شێواندنێکی ئ��اوای ‌ناوچه‌یه‌دا دام��ه‌زران��د‪ .‬به‌و کوده‌تای ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪176‬‬

‫حکومه‌تی ماد (وات ‌ه کورد) بۆ هه‌میش ‌ه‬ ‫له ‌‌نێوچووو حکومه‌تی فارس جێگای‬ ‫گ��رت��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌وس��او ‌ه ک��ورد ب��وون ب ‌ه‬ ‫چه‌ند میرنشینی جیاجیاو تا ئێستاشی‬ ‫له‌گه‌ڵدا بێ نه‌یانتوانی حکومه‌تێکی‬ ‫ی��ه‌ک پ��ارچ��ه‌ ب��ۆخ��ۆی��ان دام��ه‌زرێ��ن��ن‪.‬‬ ‫ناچم ‌ه سه‌ر هۆیه‌کانی ئه‌و کاره‌سات ‌ه‬ ‫مێژووییه‌چونکه‌له‌و وتاره‌دا ناگونجێ‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ‌پێویست ‌ه ئ��ام��اژ ‌ه ب��ه‌و ‌ه ‌بکه‌م‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ت��ا نیزیکه‌ی‪ 500‬ساڵ‌پێش‌ئێستا‬ ‫م��ێ��ژووی‌ک��ورد ب��ه‌ن��ووس��راو ه��ه‌ر‬ ‫م��ه‌گ��ه‌ر ل��ێ��ره‌و ل��ه‌وێ ب�� ‌ه ک��ورت��ی‌و‬ ‫ک��ه‌م��ڕه‌ن��گ��ی ل��ه ‌‌نێو رووداوه‌ک��ان��داو‬ ‫له ‌ن��ووس��راوه‌ک��ان��ی مێژوونووسانی‬ ‫نه‌کورددا هاتبێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئاسه‌وار ‌ه‬ ‫مێژووییه‌کانیشی پاشگوێ خ��راون‌و‬ ‫زۆریان هه‌رتێشداچوون‪ .‬بۆی ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و به‌ش ‌ه زۆرت��ر س��ه‌رن��ج ده‌درێ��ت�� ‌ه‬ ‫سه‌ر چیرۆک‌و ئه‌فسانه‌و به‌یت‌و ب ‌ه‬ ‫ی ک��ورد‪ .‬یه‌کێک له‌و‬ ‫گشتی فۆلکلۆر ‌‬ ‫بابه‌ته ئه‌فسانه‌ییان ‌ه چیرۆکی کاوه‌ی‬ ‫‌ئاسنگه‌ره‌‪ .‬ئه‌و چیرۆک ‌ه به‌پێی وته‌ی‬ ‫شانامه‌ش‌‌و به‌پێی هه‌موو گێڕانه‌وه‌کانی‬ ‫دیکه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ پێش دامه‌زرانی‬ ‫حکومه‌تی هه‌خامه‌نشی‪ .‬ک��ه‌وا بوو‬ ‫له‌ سه‌رده‌می ک��اوه‌دا شای فارسمان‬ ‫ن��ه‌ب��وون ت��ا ش��ازاده‌ی ‌فارسیشمان‬ ‫‌ه��ه‌ب��ووب��ن‌و ف��ه‌ره‌ی��دوون��ی��ش یه‌کێک‬ ‫‌ب��ووب��ێ ل��ه‌وان‪ .‬بێجگ ‌ه ل��ه‌وه‌ش ئه‌و‬ ‫شایانه‌ی له ‌‌شانامه‌‌ی فیرده‌وسی دا‬

‫هاتوون نیزیک ب ‌ه هه‌موویان وشه‌ی‬ ‫“که‌ی” یان له‌‌پێش ‌ه وه‌ک (که‌یخه‌سره‌و‪،‬‬ ‫ک��ه‌ی��ک��اووس‪ ،‬ک��ه‌ی��ق��وب��ادو‪ )...‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫وش��ه‌ی(ک��ه‌وی ‪)Kavi‬ی ئاڤێستا‬ ‫وه‌رگ��ی��راوه‌‪ .‬ئ��ه‌وڕۆش ک��ورد بۆ ڕێز‬ ‫لێنان له پیاوانی گه‌وره‌تر له‌‌خۆ‪ ،‬یا به‬ ‫‌گشتی له‌‌جێگای وشه‌ی(ئاغا) له‌‌پێش‬ ‫ن��اوی ده‌س��ت��ه‌اڵت��داران وش��ه‌ی(ک��اک)‬ ‫ی��ا (ک��ا) داده‌ن��ێ��ن‪ ،‬ک�� ‌ه ه��ه‌ر گ��ۆڕاوو‬ ‫سواوی (که‌وی)یه‌که‌ی ئاڤێستایه‌‪ .‬بۆ‬ ‫وێن ‌ه ئه‌گه‌ر ناوی ئاغای ‌گوند (خدر)‬ ‫بێ‪ ،‬پێیده‌ڵێن‪( .‬کاک خدر‪ ،‬کاخدر یان‬ ‫خ��دراغ��ا)‪ .‬ب�� ‌ه گ��وت��ه‌ی کتێبی (تاریخ‬ ‫تطبیقی باستانی ایران‪ ،‬کیومرث باوند‪،‬‬ ‫ص‪“ :)134‬وش��ه‌ی(ک��ه‌وی) هێشتاش‬ ‫ل��ه‌‌ن��او ه��ۆزه‌ک��ان��ی پ��ارس��ی ره‌گ��ه‌زی‬ ‫(ب��ۆی��رئ��ه‌ح��م��ه‌دی)‌و (م��ه‌م��ه‌س��ه‌ن��ی)دا‬ ‫به‌واتای دلێرو قاره‌مان‌و فه‌رمانڕه‌وا‬ ‫ب��اوه‌‪ ”.‬ئاشکرایه‌‪ ،‬لێره‌شدا نووسه‌ر‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی داو ‌ه ره‌گ��ه‌زی خه‌ڵکی ئه‌و‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی�� ‌ه‌ب��گ��ۆڕێ‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫شاره‌زای ناوچه‌که‌ن‪ ،‬ده‌زانن که‪ ،‬ئه‌و‬ ‫هۆزانه نه‌ک هه‌ر فارس نین‪ ،‬به‌ڵکو ‌و‬ ‫لوڕن ک ‌ه ئه‌وانیش به‌شێکن له ‌‌کورد‌و‬ ‫ی‬ ‫واڵته‌که‌شیان به‌شێک بوو ‌ه ل ‌ه ماد ‌‬ ‫گ��ه‌وره‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئ��ه‌گ��ه‌ر ئه‌و‬ ‫هۆزان ‌ه فارسیش ‌بن‪ ،‬وشه‌ی(که‌وی)‬ ‫ل��ه ‌‌ئاڤێستاڕا ه��ات��ووه‌و ل��ه ‌‌بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫کوردیی ‌ه نه‌ک پارسی‪ .‬سواوه‌که‌شی‬ ‫ه��ه‌ر وش��ه‌ی “ک��اک”ی ک��وردی��ی�� ‌ه ک ‌ه‬

‫‪177‬‬

‫له ‌س��ه‌ره‌و ‌ه باسمان ک��رد‪ .‬ک��ه‌وا بوو‬ ‫ب ‌ه هه‌موو نیشانه‌کان ف��ه‌ره‌ی��دوون‌و‬ ‫ک��اوه‌و ک��ه‌ی��خ��ه‌س��ره‌و ک��ورد ب��وون‌و‬ ‫هیچ ‌عه‌یبیش ‌نیی ‌ه ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه وه‌ک‬ ‫دڵ��داری شاعیرده‌ڵێ‪“ :‬ڕۆڵ��ه‌ی میدیاو‬ ‫که‌یخه‌سره‌و بین‪ ،‬جا مه‌گه‌ر ماسته‌ک ‌ه‬ ‫موویه‌کی تێدا بێت‪ ...‬تۆ بڵێی ترسی‬ ‫ب��ی��روڕای داگیرکه‌رانی کوردستان‌و‬ ‫تابۆی خود موختاری ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫س��ن��وور ‌ه ده‌س��ت��ک��رده‌ک��ان��دا هۆیه‌کی‬ ‫نه‌بێ؟‬ ‫که‌فالیۆن ل��ه ‌ک��ه‌ت��زی��اس ـ��ـ پزیشکی‬ ‫ی دووه��ه‌م پ��ادش��ای‬ ‫‌ئ��ه‌رده‌ش��ی��ر ‌‬ ‫‌هه‌خامه‌نشی ک ‌ه ل ‌ه ‪ 404‬ــ ‪(361‬پ‪.‬ز) له‬ ‫‌‌ده‌رباری ویدا ژیاو ‌ه ــ ده‌گێڕێته‌و ‌ه ک ‌ه‬ ‫زه‌رده‌ش��ت هاوسه‌رده‌می “نینۆس”ی‬ ‫پادشای “ئاسوور”و “سه‌میرامیسی”ی‬ ‫ژنی بووه‌و چیرۆکێک له‌له‌شکرکێشیی‬ ‫ئ��ه‌و پ��ادش��ای��ه‌ی“ئ��اس��وور” ب��ۆ سه‌ر‬ ‫شای “باخته‌ر” ک ‌ه ن��اوی زه‌رده‌ش��ت‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬ده‌گ��ێ��ڕێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬کتێبی “ادب��ی��ات‬ ‫مزدیسنا پشتها” ده‌ڵێ‪ :‬باخته‌ری‌ئێران‬ ‫خوراسان‌نیی ‌ه به‌ڵکوو زاگرۆسه‌‪ .‬ئه‌و ‌ه‬ ‫ڕاس��ت��ه‌و ب��ه‌وه‌دا زیاتر ئ��ه‌و راستیی ‌ه‬ ‫ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬ک ‌ه ئاشوورییان هه‌رگیز‬ ‫ده‌ستیان به‌ ‌و شوێنه‌ی الی ئه‌فغانستان‬ ‫را نه‌گه‌یشتووه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌لخی لێیه‌و ناوی‬ ‫باخته‌ری خراوه‌ته‌ سه‌ر‪ .‬‬ ‫ی فیرده‌وسی‪ ،‬ک ‌ه یه‌کێک ‌ه له‬ ‫شانامه‌ ‌‬ ‫‌سه‌رچاوه‌کانی ئه‌و تێکدانه‌‪ ،‬ده‌ستی‬

‫ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ل��ه ‌‌گۆڕینی ش��وێ��ن‌و کاتی‬ ‫رووداوه‌ک��ان��ی��ش ن��ه‌پ��اراس��ت��ووه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫سه‌رنجدان ‌ه ئه‌و هه‌ڵبه‌سته‌ی ناوبراو‪،‬‬ ‫ک ‌ه روانگه‌ی له ‌سه‌ر نه‌ته‌وه‌ی فارس‬ ‫ده‌ر ده‌خات‪( :‬بسی رنج بردم درین سال‬ ‫سی ‪ -‬عجم زنده‌کردم بدین پارسی)‬ ‫واته‌‪( :‬گه‌له‌ک ره‌نجم کێشا له ‌‌سااڵندا‬ ‫سی ــ بووژاندمه‌و ‌ه عه‌جه‌م ب ‌ه زمانی‬ ‫فارسی)‪ .‬فیرده‌وسی له ‌سه‌رده‌مێکدا‪،‬‬ ‫ک ‌ه فه‌رهه‌نگ‌و زمانی فارسی له ‌‌ژێر‬ ‫گوشاری هێرشی فه‌رهه‌نگی عه‌ره‌بدا‬ ‫ی له ‌‌ناوبچێت‌‪،‬‬ ‫خه‌ریک بوو به ‌ته‌واو ‌‬ ‫هه‌وڵی ب��ووژان��دن��ه‌وه‌ی ‌داو‌ه‌‪ .‬ل��ه‌وه‌ڕا‬ ‫ده‌توانین تێبگه‌ین‪‌،‬ک ‌ه چه‌ندی هه‌وڵداو ‌ه‬ ‫چیرۆکه‌کانی ئاڤێستا ب�� ‌ه قازانجی‬ ‫زیندووکردنه‌وه‌ی گیانی مه‌زنیخوازیی‬ ‫فارس ل ‌ه چوارچێوه‌ی مه‌زنیخوازیی‬ ‫ئێرانیدا زیندوو بکاته‌وه‌و ته‌نانه‌ت به‬ ‫‌هۆی شاره‌زا نه‌بوونی ل ‌ه جوگرافیادا‬ ‫شوێنی پادشایه‌تیی که‌یانییه‌کانی‬ ‫ل ‌ه کوردستانه‌و ‌ه ل ‌ه به‌لخی شوێنی‬ ‫نیشته‌جێی میتانییه‌کانی کورد – له‬ ‫‌‌نزیک خاپوور ل ‌ه باکووری رۆژئاوای‬ ‫کوردستان ــ بۆ ئه‌فغانستان ــ باکووری‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ئێران ــ گواستۆته‌وه‌‌و یان‬ ‫ته‌نانه‌ت باخته‌ریشی‪ ،‬ک ‌ه به ‌وات��ای‬ ‫رۆژئاوایه‌‪ ،‬چۆن بۆ رۆژهه‌اڵتی ئێران‬ ‫گۆڕیوه‪ .‬‬ ‫پڕۆفسۆر سپایزێر ده‌ڵێ‪ :‬میتانییه‌کان‬ ‫لقێکن ل ‌ه سووبارۆییه‌کان‪ .‬میتانییه‌کان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪178‬‬

‫له ‌‌فو‌ڕاتی ‌ن��اوه‌ن��دی‪ ،‬ده‌ڤ��ه‌ری ‌به‌لخ‌و‬ ‫خاپوور‪ ،‬نیشته‌جێ بوونه‌‪ .‬که‌وات ‌ه دوو‬ ‫به‌لخمان هه‌یه‌‪ :‬یه‌کێکیان سه‌رزه‌مینێک ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه رۆژئ��اوا وات�� ‌ه باخته‌ر‌ی بانووی‬ ‫ئ��ێ��ران‌و ل�� ‌ه نیشتمانی یه‌کێک ل�� ‌ه به‬ ‫‌ده‌س��ه‌اڵت‌ت��ری��ن ت��ای��ف��ه‌ی ک��وردان‬ ‫هه‌ڵکه‌وتووه‌و ئه‌وی دیکه‌یان شارێکه‌‬ ‫ل ‌ه رۆژهه‌اڵت (وات ‌ه خاوه‌ر)ی باکووری‬ ‫ئێران‪ ،‬ک ‌ه ئه‌وێش هه‌ر ل ‌ه واڵتی پارسان‬ ‫دوور بووه‌و شوێنی نیشته‌جێبوونی‬ ‫ی پارت بووه‌‪ .‬پارته‌کانیش گه‌لێکی‬ ‫گه‌ل ‌‬ ‫دیکه‌ی ئێرانی‌و وه‌ک م��اده‌ک��ان جیا‬ ‫ل ‌ه پ��ارس ب��وون‌‪ .‬ته‌نانه‌ت دیاکۆنۆف‬ ‫ل��ه ‌‌کتێبی (م��ێ��ژووی م��اد)دا ده‌ڵ��ێ‪،‬‬ ‫پارته‌کان‌و ماده‌کان به‌بێ وه‌رگێڕ له‬ ‫‌‌زمانی یه‌کتری تێگه‌یشتوون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پارس‌و ماد بۆ تێگه‌یشتن له ‌‌یه‌کتری‬ ‫پێویستییان ب ‌ه وه‌رگێڕ بووه‌‌! ‌ناشزانم‬ ‫ناوی باخته‌ر چۆن که‌وتۆت ‌ه سه‌ر ئه‌و‬ ‫ناوچه‌ی‪ .‬پێده‌چێت ئه‌و ن��او ‌ه هه‌ڵه‌ی ‌ه‬ ‫ب ‌ه ه��ۆی ن��اوی ش��اری (ب��ه‌ل��خ)ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌ی ساز کرابێت‪ .‬نیشانه‌ی‬ ‫زۆر ئ��اش��ک��رای ئ��ه‌و جێگۆڕکێیان ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه چه‌ند شوێنی ش��ان��ام��ه‌و ‌ه دی��ارن‪،‬‬ ‫ک��ه ‌ن��ی��ش��ان��ی��ده‌ده‌ن ف��ی��رده‌وس��ی ب ‌ه‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت ی��ان ب��ێ م��ه‌ب��ه‌س��ت ئ��ه‌و‬ ‫ک��اره‌ی ک��ردووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم وه‌ک ده‌ڵێن‬ ‫درۆزن ف��ه‌رام��ۆش��ک��اره‌‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش ل ‌ه‬ ‫ریزکردنی رووداوه‌ک��ان��دا زۆر شتی‬ ‫گ��وت��وون‪ ،‬ک ‌ه نیشان ده‌ده‌ن شوێنی‬

‫رووداوه‌ک��ان پێچه‌وانه‌ی ئ��ه‌وان��ه‌ن‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه شانامه‌دا ه��ات��وون‪ .‬ن��ه‌ک هه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌نده‌‪ ،‬به‌ڵکوو که‌سایه‌تییه‌کانیشی‬ ‫ب��ه‌ب��ێ ب��ه‌ب��ه‌رچ��اوگ��رت��ن��ی ک��ات�� ‌ه‬ ‫م��ێ��ژووی��ی��ه‌ک��ان گ��ۆڕی��ون‌و تێکه‌ڵی‬ ‫ک��ردوون‪ .‬مێژوونووسانی فارسیش‌و‬ ‫ئ��ه‌و م��ێ��ژوون��ووس�� ‌ه ئه‌وروپییانه‌ش‬ ‫ک�� ‌ه بیستنه‌کانیان زۆرت��ر ل�� ‌ه زمانی‬ ‫فارسه‌کان (یا پارسه‌کان)ڕا بووه‌‪ ،‬ــ که‬ ‫‌به ‌ته‌واوی جێگای گومانن ــ به ‌که‌ڵک‬ ‫وه‌رگ��رت��ن ل�� ‌ه شانام ‌ه ب��ۆ شێواندنی‬ ‫م��ێ��ژووو ک��ردن��ه‌وه‌ی��ه‌ک��ی که‌یانیان‌و‬ ‫هه‌خامه‌نشییان هه‌وڵیان داوه‌‪ .‬بۆی ‌ه لێره‬ ‫‌ب��ه‌دوا‪ ،‬ئه‌و چیرۆکان ‌ه بۆ فیرده‌وسی‬ ‫ب��ه‌ج��ێ‌دێ��ڵ��ی��ن��ه‌وه‌و ک��اری��ش��م��ان ب��ه‌و‬ ‫سه‌رچاو ‌ه خه‌یاڵی‌و گوماناویی ‌ه نیی ‌ه‬ ‫ک ‌ه (مه‌سعوودی گوته‌نی)‪ ،‬فیرده‌وسی ‬ ‫که‌ڵکی لێوه‌رگرتوون‌‌و که‌سیش ناویان‬ ‫نازانێ‪ .‬مه‌گه‌ر له ‌‌چه‌ند جێگایه‌ک ب ‌ه‬ ‫پێی پێویست‌و ب�� ‌ه ک��ورت��ی‪ ،‬باسیان‬ ‫ناکه‌ینه‌وه‌و ته‌نیا ده‌چینه‌وه ‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫زانیارییانه‌ی ل ‌ه ئاڤێستاو په‌هله‌وی‬ ‫نامه‌کان وه‌رگیراون‪.‬‬ ‫ل ‌ه شانامه‌دا هاوسه‌ری گه‌شتاسب ب ‌ه‬ ‫که‌تایوون کچی قه‌یسه‌ری رۆم‌و ل ‌ه‬ ‫ئاڤێستادا به ‌هووتاسا ‌(‪ )Hutasa‬ل ‌ه‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی ن��ه‌وذه‌ر ن��اوب��راوه‌‪ .‬ئاڤێستا‬ ‫باسی گه‌وره‌یی‌و پیاوچاکی‌و دلێری‌و‬ ‫ج��وام��ێ��ری��ی ن��اوب��راو ده‌ک��ات ب��ه‌اڵم‬ ‫گه‌شتاسبی شانام ‌ه ل�� ‌هب��اری خ��ووو‬

‫‪179‬‬

‫ی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫خ��ده‌و ‌ه راس��ت پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ ‌‬ ‫ئاڤێستایه‌‪ ،‬بۆ وێن ‌ه وه‌ک شانامه ‌‌باس‬ ‫ده‌کات‪ ،‬شای ناوبراو‪ ،‬سته‌مێکی زۆری‬ ‫ی ک��وڕی ک��ردووه‌و‬ ‫ل��ه ‌ئیسفه‌ندیار ‌‬ ‫ب��ۆت��ه‌ه��ۆی‌م��ردن��ی‌پ��ڕ ک��اره‌س��ات��ی‬ ‫‌و‪ ...‬گ��ێ��ڕان��ه‌وه‌ی م��ێ��ژوون��ووس��ان��ی‬ ‫‌ئیسالمیش هه‌ر کورته‌یه‌ک ‌ه له‌‌شانامه‌‪.‬‬ ‫گومان ‌ل��ه‌وه‌دا نیی ‌ه ک ‌ه گێڕانه‌وه‌کانی‬ ‫ئاڤێستا راستترن‪ ،‬چونک ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫سه‌ره‌کیی به‌سه‌رهاتی ئ��ه‌و زنجیر ‌ه‬ ‫ی‬ ‫پ��ادش��ای��ان�� ‌ه ئاڤێستایه‌‌و ف��ی��رده‌وس�� ‌‬ ‫یان ئه‌وانه‌ی شانامه‌ی پێش ئه‌ویان‬ ‫ن��ووس��ی��وه‌‪ ،‬ب�� ‌ه ک��ه‌ی��ف��ی خ��ۆی��ان‪،‬‬ ‫ی��ان ل��ه ‌‌زم��ان��ی خه‌ڵکی را‪ ،‬ک�� ‌ه ئه‌و‬ ‫ب��ه‌س��ه‌ره��ات��ان��ه‌ی��ان سینگ ب�� ‌ه سینگ‬ ‫بۆ یه‌کتری گێڕاوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ده‌ستیان ل ‌ه‬ ‫چیرۆکه‌کانی ئاڤێستا وه‌رداوه‌‪.‬‬ ‫ئاینی‌زه‌رده‌شت هی شه‌ش هه‌زارساڵ‬ ‫پ��ێ��ش ه��ه‌خ��ام��ه‌ن��ش��ی��ی��ان��ه‌و بێجگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌ڵگه‌نام ‌ه مێژووییه‌کانیش‪ ،‬ب ‌ه پێی‬ ‫ن��اوه‌ڕۆک��ی دی��ن��ه‌ک��ه‌و ره‌وت��ی ب��ه‌ره‌و‬ ‫پێشچوونی ئایینی یه‌ک خواپه‌رستی‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه ن��او دی��ن�� ‌ه ی��ه‌ک��ت��اپ��ه‌رس��ت��ه‌ک��ان��دا‪،‬‬ ‫ده‌ب��ێ��ت زۆرک��ۆن‌ت��ر ل��ه‌س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫م��اده‌ک��ان بێت‪ ،‬چونک ‌ه ل��ه‌و ده‌م��ان��ه‌دا‬ ‫دینی ی��ه‌ک خواپه‌رستی زۆر زیاتر‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ه‌وت��ب��وو‪ ،‬ه��ه‌ر وه‌ک ده‌بینین‬ ‫دینی زه‌رده‌ش��ت هه‌رچه‌ند ب�� ‌ه یه‌ک‬ ‫خواپه‌رستی ده‌ژمێردرێت به‌اڵم هێشتا‬ ‫سێبه‌رێکی ‌دووخواییشی پێوه‌دیاره‌‪ .‬ــ‬

‫ئه‌هوه‌رامه‌زدا خوای چاک ‌ه ئه‌هریمه‌ن‬ ‫خوای خراپ ‌ه ــ وێڕای ئه‌وه‌ش‪ ،‬هێندێک‬ ‫نیشانه‌‌ی دیکه‌ش دانراون‪ ،‬ک ‌ه هه‌ر چه‌ند‬ ‫ن ‌ه شه‌ریکی خوان ن ‌ه جێی ده‌گرنه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم بۆ ناسینی هێمان‪( ،‬وه‌ک مێهرو‬ ‫ئه‌ناهیتاو ئاگرو رۆژو‪ )...‬که‌چی دین ‌ه‬ ‫یه‌کخواییه‌کانی دی ه��ه‌ر خ��وای��ه‌ک‬ ‫ده‌ن��اس��ن‌و ن��ی��ش��ان��ه‌ی ب��ۆ دان��ان��ێ��ن‌و‬ ‫راسته‌وخۆ ده‌یپه‌رستن‪ .‬ه��ه‌ر چه‌ند‬ ‫ل ‌ه دینی عیسادا خوایه‌کی بچوو‌کیان‬ ‫داناوه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌ویش عیسایه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و ‌ه‬ ‫له ‌خ��ودی دینه‌که‌دا نه‌بووه‌و پێیه‌و ‌ه‬ ‫زیادکراوه‌‪ .‬دینه‌کانی ‌دیکه‌ی وه‌ک هی‬ ‫نووح‌و داوودو ئیبراهیم‌و مووساو ‪...‬ش‬ ‫ن‬ ‫هه‌ر یه‌کخوایین‪ .‬بێجگه‌له‌وه‌ش چه‌ندی ‌‬ ‫زانای به ‌ناوبانگی پێش ‌زایینیش‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هاوچه‌رخی هه‌خامه‌نشیان یان نیزیک‬ ‫‌به‌وان‌بوون‌‪ ،‬وه‌ک‪:‬‬ ‫‪ -1‬گزان‌تووس(‪ ،)Xantus‬ک ‌ه کۆنترین‬ ‫ن��ووس��ه‌ری ی��ۆن��ان��ی��ی�� ‌ه ک��ه‌ن��اوی‬ ‫زه‌رده‌شتی هێناوه‌‪،‬‬ ‫‪ -2‬دیووجانووس(‪210‬ی پ‪.‬ز)‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئه‌فالتوون‪347 - 429 ،‬ی پ‪.‬ز)‬ ‫کتێبێکی هه‌ی ‌ه به‌ناوی ئالکی بیساده‌س‬ ‫(‪ .)Alkibiades‬ل��ه‌و ژێ��رن��ووس��ه‌ی‬ ‫ش��اگ��ردان��ی ئ��ه‌ره‌س��ت��ۆت��ال��ی��س‌و‬ ‫ه��ووم��وودرووس ل��ه ‌س��ه‌ر کتێبی‬ ‫ناوبراو نووسیویانه‌‪،‬‬ ‫‪ -4‬پ��ۆل��ی��ن��ووس‪ ،‬ن��اس��راو ب�� ‌ه ک�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫پۆلینووسی گه‌ور ‌ه (‪ 79 - 23‬زایینی)‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪180‬‬

‫‪ -5‬پلووتارخووس (‪.)plutarkhus‬‬ ‫‪ -6‬تێۆپۆمپووس (‪.)Theopompusw‬‬ ‫دی��اری��دان��ی زه‌رده‌ش��ت ده‌گ��ێ��ڕن��ه‌و ‌ه‬ ‫بۆ ‪6000‬س��اڵ پێش هه‌خامه‌نشییان‪.‬‬ ‫له ‌‌به‌شی زه‌رده‌ش��ت��دا زیاتر باسیان‬ ‫ده‌که‌ین‪‌.‬‬ ‫شانام ‌ه هه‌ر چه‌ند ‌ه ل ‌ه چیرۆکه‌کانی‬ ‫ئاڤێستا وه‌رگ��ی��راوه‌و ده‌کرێت بڵێین‬ ‫ری��ش��ه‌ی ل��ه‌‌ن��او راس��ت��ی��ی��ه‌ک��ان��دای��ه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم هه‌ر وه‌ک داب��ی ئه‌و ده‌م��ه‌‪‌ ،‬ک ‌ه‬ ‫راستی‌‌و ئه‌فسان ‌ه ل ‌ه مێژوودا تێکه‌ڵ‬ ‫ده‌ک��ران‌و مێژوونووسی به ‌شێوه‌ی‬ ‫ئێستا باو نه‌بووه‌‪ ،‬فیرده‌وسیش هه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و رووداو ‌ه مێژوویی ‌ه ت��ه‌م��اوی‌و‬ ‫ئه‌فساناوییانه‌ی ناو ئاڤێستای زۆرتر‬ ‫به‌الی ‌هه‌ستی ‌توندی ئێرانی‌و ئێرانی‬ ‫دۆس��ت��ی‌و ن��ه‌ت��ه‌وه‌پ��ه‌رس��ت��ی��ی خۆیدا‬ ‫راک��ێ��ش��اون‌و ل��ێ��ی زی��اد ک��ردوون‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت شوێنی رووداوو ناوه‌کانیشی‬ ‫ب��ه ‌که‌یفی خ��ۆی گ��ۆڕێ��ون‪ .‬ئ��ه‌و به‌و‬ ‫کاره‌ی ویستوویه‌تی هه‌ستی بڕوایی‬ ‫ب ‌ه خۆ بوونی ئێرانییان‌و شانازیی ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی ئێران‪ ،‬دوای زاڵبوونی‬ ‫ی ب��ێ��گ��ان��ه‌ی وه‌ک‬ ‫ع��ه‌ره‌ب‌و ک��ه‌س��ان�� ‌‬ ‫سوڵتان ‌مه‌حموود و‪ ....‬ببووژێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ش هێنده‌ی‌دی له‌وردی‌‌و راستیی‬ ‫رووداوه‌ک��ان که‌م ده‌کاته‌وه‌‪ .‬بۆ وێنه‬ ‫‌ده‌ڵ��ێ‪“ :‬رستم یلی‌بود به‌زابلستان ــ‬ ‫منش ک��رده‌‌ام رستم داس��ت��ان” وات��ه‌‪:‬‬ ‫(ڕۆستم پاڵه‌وان ‌بوو له ‌‌زابولستان ــ‬

‫ئه‌من کردووم ‌ه رۆسته‌می داستان)‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫به‌و شێعره‌ی نیشان ده‌دا له ‌‌ڕاستیدا‬ ‫رۆس��ت��ه‌م ه��ه‌ر پاڵه‌وانێکی ن��اوچ��ه‌ی‬ ‫خ��ۆی ب��ووه‌و ئ��ه‌و ن��اوو ناوبانگی وا‬ ‫گ��ه‌وره‌ی بۆ س��ازک��ردووه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌و شێعره‌دا ک ‌ه ده‌ڵێ‪( :‬بسی رنج بردم‬ ‫بدین سال سی‪ ،)...‬یا ئه‌و شێعره‌ی ک ‌ه‬ ‫نیشانده‌ری روانگه‌یه‌تی له‌سه‌ر کورد‪:‬‬ ‫(کنون کرد از آن تخم ‌ه دارد نژاد کز‬ ‫آباد ناید بدل برش یاد ‬ ‫بود خانهایشان سراسر پالس ندارند‬ ‫دردل زیزدان هراس)‬ ‫وات��ه‌‪( :‬ک��ورده‌ک��ان پ��ێ��ک ه��ات��وون‬ ‫ئ��ال��ه‌ون��ه‌ژاده‌ ئ��اوه‌دان��ی‌و شاریان‬ ‫که‌متر له‌‌یاد ‌ه‬ ‫م��اڵ��ی��ان ه��ه‌ر ره‌ش��م��اڵ��ه‌و ک��وێ��ن��ی له‬ ‫ترسی یه‌زدانیشیان له‬ ‫ ‬ ‫‌سه‌ره‌‬ ‫‌‌دڵ به‌ده‌ره‌)‪.‬‬ ‫ف��ی��رده‌وس��ی ل��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫موسوڵمانێتی له ‌‌نێو ک��ورد‌و فارسدا‬ ‫ل��ه‌وپ��ه‌ڕی ب��ڕه‌وی خ��ۆی��دا ب��وو‪ ،‬ئ��اوا‬ ‫دوژمنان ‌ه هه‌ڵده‌کوتێت ‌ه س��ه‌ر ک��وردو‬ ‫ب ‌ه دووره‌ش��ارو ده‌وارنشین‌و دوور‬ ‫ل ‌ه شارستانیه‌ت‌و له ‌‌خوا نه‌ترسیان‬ ‫ن��اوده‌ب��ات‪ .‬ئ��ه‌و ل��ێ��ره‌دا وه‌ک ره‌گ��ه‌ز‬ ‫په‌رستانی پارس ــ ل ‌ه هه‌خامه‌نشییه‌کانی‬ ‫ره‌گه‌زپه‌رست را بگر ‌ه تا شۆڤێنیست ‌ه‬ ‫ت��ون��دڕه‌وه‌ک��ان��ی ف��ارس��ی ئ��ه‌وڕۆ ــ ‬ ‫تێکۆشاوه‌ ده‌وری کورد یا ماده‌کا‌ن‬ ‫له‌‌مێژووی ئێراندا زۆرتر بشارێته‌وه‌و‬

‫‪181‬‬

‫تا ده‌کرێت بێده‌نگه‌ی لێڕا بکات‪ ،‬تا‬ ‫گرنگیی هه‌خامه‌نشییه‌کان زۆرت��ر‬ ‫بنوێنی‪ .‬فیرده‌وسی‌و شوێنکه‌وتووانی‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن دام��ه‌زرێ��ن��ه‌ری زن��ج��ی��ره‌ی‬ ‫هه‌خامه‌نشی ئێرانی له ‌‌چنگ بێگان ‌ه‬ ‫(م��ه‌ب��ه‌س��ت م��اده‌ک��ان��ه‌) ده‌رب��ازک��ردو‬ ‫فه‌رمانڕه‌واییه‌که‌ی دا ده‌ستی ئێرانییان‬ ‫(مه‌به‌ستی پارسه‌کانه‌)‪ .‬فیرده‌وسیش‬ ‫وه‌ک ه��ه‌م��وو مێژوونووس ‌ه نه‌ته‌و ‌ه‬ ‫په‌رسته‌کانی پ��ارس مه‌به‌ستی هه‌ر‬ ‫به‌ته‌نی نووسینی مێژوو نه‌بووه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫تا بۆی گونجاو ‌ه بابه‌تی هانده‌رانه‌شی‬ ‫تێکه‌اڵوی چیرۆکه‌کانی ک��ردوو ‌ه تا‬ ‫ه��ه‌س��ت��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی ف��ارس زی��ن��دوو‬ ‫ب��ک��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه خ��ه‌ری��ک ب��وو ل��ه‌‌ژێ��ر‬ ‫گوشاری فه‌رهه‌نگ‌و زمانی عه‌ره‌بدا‬ ‫به ‌ت��ه‌واوی پ��اک ده‌ب��ۆوه‌‪ .‬ه��ه‌ر وه‌ک‬ ‫ل ‌ه کۆندا باو بووه‌‪ ،‬له‌و شێو ‌ه کاره‌‌دا‬ ‫بۆ گه‌وره‌تر کردنه‌وه‌ی که‌سایه‌تییه‌ک‬ ‫یا رووداوێ��ک‪ ،‬دونیایه‌ک ئه‌فسانه‌و‬ ‫ش��ت��ی س��ه‌ی��رو س��ه‌م��ه‌ر ‌ه ت��ێ��ک��ه‌اڵوی‬ ‫رووداوه‌ک��ان ده‌کران‪ ،‬ئه‌و ‌ه نه‌ک هه‌ر‬ ‫ل��ه ‌‌ک��اری ف��ی��رده‌وس��ی��دا س��ه‌ی��ر نیی ‌ه‬ ‫به‌ڵکوو له‌‌نێو کوردانیشدا ل ‌ه به‌یته‌کاندا‬ ‫زۆر ب��او ب��ووه‌‪ .‬ب��ه‌داخ��ه‌و ‌ه ئ��ه‌و کار ‌ه‬ ‫هێنده‌ی دیشی ل ‌ه سه‌نگی مێژوویی‬ ‫چیرۆکه‌کانی شانام ‌ه که‌م کردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها به‌پێی یه‌شته‌کان‌و ئاڤێستاش‪،‬‬ ‫شوێنی پادشاکان زۆریان ل ‌ه زنجیر ‌ه‬ ‫کێو‌ی ئه‌لبورز ب��وون��ه‌‪ ،‬ک ‌ه ئ��ه‌و کات ‌ه‬

‫واڵتی ماده‌کان بووه‌‪ ،‬فیرده‌وسی ک ‌ه‬ ‫ب ‌ه هه‌ڵبه‌سته‌که‌ی ده‌ر ده‌که‌وێ دڵی ل ‌ه‬ ‫کوردان رازیش نه‌بوو ‌ه ویستوویه‌تی‬ ‫ئ��ه‌و پ��ادش��ای��ان�� ‌ه زۆرت��ر ب��ۆ الی‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت راکێشێ‌و بواریان بۆ ل ‌ه‬ ‫کوردی شوشتنه‌و ‌ه بۆ بڕه‌خسێنێ‪ .‬بۆ‬ ‫وێن ‌ه کتێبی(تاریخ ده‌هزارسال ‌ه ایران)‬ ‫ل ‌ه الپه‌ڕه‌ی ‪65‬ی دا چیرۆکی هومای‬ ‫کچی به‌همه‌ن‌و چێهرزاد ل ‌ه شانامه‌‌ڕا‬ ‫ده‌گێڕێته‌وه‌‪ :‬ک ‌ه هوما هاته‌سه‌ر ته‌خت‪،‬‬ ‫س��اس��ان��ی ب��راش��ی ب��ه‌ج��ێ��ی هێشت‌و‬ ‫چ��وو ‌ه ن��ه‌ی��ش��اپ��وورو ئ��ی��دی هه‌رگیز‬ ‫ن��ه‌گ��ه‌ڕاو ‌ه به‌لخ‌و هیچ ناوێکیشی ل ‌ه‬ ‫خوشکی نه‌هێنا‪ .‬هوما ده‌ستی کرد ب ‌ه‬ ‫دادگه‌ری‌و شار ئاوه‌دان کردنه‌وه‌‪ .‬ک ‌ه‬ ‫کوڕه‌که‌شی بوو له‌و ترسه‌ی نه‌وه‌ک‬ ‫مه‌زنان پادشایه‌تییه‌که‌ی لێ بستێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌ش��ه‌و ک��وڕه‌ک��ه‌ی ده‌گ��ه‌ڵ هێندێک‬ ‫زێ��ڕو زێ��و ده‌س��ن��دووق��ێ��ک��ی‌خ��س��ت‌و‬ ‫س��ن��دووق��ه‌ک��ه‌ی ق��ی��ڕداداو به‌دیجله‌ی‬ ‫ی گوت‪ :‬منداڵه‌که‌ ‌م‬ ‫داهێشت‌و به‌خه‌ڵک ‌‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌رچ��ووه‌و خه‌ڵکیش ب��اوه‌ڕی��ان‬ ‫پێکرد‪ .‬جلکشۆرێک ئه‌و سندووقه‌ی‬ ‫ێ گ��رت��ه‌وه‌و ک��وڕه‌ی ن��او نا‬ ‫ل��ه‌‌ئ��او ‌‬ ‫داراپ‌و به‌خێوی کرد‪ .‬داراپ هه‌ڵیداو‬ ‫فێری س��واری‌و تیرهاویشتن ب��وو‌‌و‬ ‫بوو ‌ه کوڕێکی ئازا‪ ”.‬شانامه‌و ته‌به‌ری‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن‪“ :‬ڕۆژێ��ک ج��ل��ک ش��ۆره‌ک��ه‌ی‬ ‫هه‌ڵده‌پێچێ تا دایک‌و بابی راسته‌قینه‌ی‬ ‫پ��ێ بناسێنێ‌و ئ��ه‌وی��ش ن��اچ��ار باسی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪182‬‬

‫سندووقه‌که‌ی بۆ ده‌گێڕێته‌وه‌‪ .‬داراپ‬ ‫شمشێر‌و مه‌تاڵێک وه‌ده‌س��ت دێنێ‌و‬ ‫ب��ه‌ره‌و به‌لخ وه‌ڕێ��ده‌ک��ه‌وێ‪ .‬ل��ه ‌‌ڕێ��دا‬ ‫ی ئێرانی‬ ‫تووشی ره‌شنه‌واد‪ ،‬سه‌ردار ‌‬ ‫‌ده‌بێت‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه فه‌رمانی هوما ده‌چێت ‌ه‬ ‫ش��ه‌ڕی رۆم‪ .‬ره‌ش��ن��ه‌واد ل��ه ‌‌خ��ه‌ودا‬ ‫ده‌بینێ ک�� ‌ه داراپ ش��ای ئ��ێ��ران��ه‌‪ ،‬جا‬ ‫ی ل��ه‌ب��اری ‌ده‌دات��ێ‌و‬ ‫ئ��ه‌س��پ‌و جلکێک ‌‬ ‫پ له ‌‌شه‌ڕدا‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆی ‌ده‌خات‪ .‬دارا ‌‬ ‫زۆر ئازایه‌تی ده‌نوێنێ‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێت ‌ه هۆی‬ ‫سه‌رسووڕمانی ره‌شنه‌وادو پاڵه‌وانانی‬ ‫له‌شکر‪ .‬له ‌‌ڕێی ‌گه‌ڕانه‌وه‌دا ره‌شنه‌واد‬ ‫چ��ی��رۆک��ی داراپ‌و س��ن��دووق��ه‌ک�� ‌ه‬ ‫ک ب ‌ه هوما راده‌گه‌یێنێ‪ .‬هوما‬ ‫به‌نامه‌یه‌ ‌‬ ‫داراپ��ی ل�� ‌ه رێوڕه‌سمێکی ت��ای��ب��ه‌ت‌دا‬ ‫ده‌بات ‌ه ب��ار ‌هگ��او ب��اری ع��ام ده‌داو ب ‌ه‬ ‫خه‌ڵکیی ده‌ناسێنێت‌و پاشان له ‌سه‌ر‬ ‫ته‌ختی پاشایه‌تی دایده‌نێت‌و ل ‌ه ترسی‬ ‫تۆڵ ‌ه ده‌یه‌وێت له‌کوڕه‌که‌ی دوور بێت‌و‬ ‫داوای لێده‌کات فه‌رمانڕه‌وایی پارسی‬ ‫بداتێ‪ .‬داراپیش پارس ده‌دات�� ‌ه ده‌ست‬ ‫دایکی‪ .‬هوماش تا ده‌م��رێ پ��ارس ب ‌ه‬ ‫ع��ه‌دل‌و داد ب��ه‌ڕێ��وه ‌ده‌ب��ات‪ .‬م��اوه‌ی‬ ‫پادشایه‌تیی ه��وم��ا ب�� ‌ه س��ه‌ر ئێراندا‬ ‫سی‌و دووساڵ بووه‌و له‌‌هه‌شتاساڵیدا‬ ‫م��ردووه‌‪ .‬داراپ ئ��ه‌وج��ار پارسیش‬ ‫ده‌گرێت ‌ه ده‌ست خۆی‌و پایته‌خته‌که‌ی‬ ‫ده‌گوێزێته‌وه‌ ئ��ه‌وێ��ن��ده‌رێ‌و به ‌سه‌ر‬ ‫پ��ارس‌و به‌لخدا پادشایه‌تی ‌ده‌ک��ات‪”.‬‬ ‫ئ��اوا ئه‌وجاریش خ��ه‌ون ‌به‌رنام ‌ه بۆ‬

‫پ��ادش��ای��ان��ی ئ��ێ��ران داده‌ن��ێ��ت‌و وه‌ک‬ ‫خ��ه‌ون��ه‌ک��ه‌ی ئیختۆویگۆ‪ ،‬به‌شێک له‬ ‫‌‌چیرۆکی مووساو فیرعه‌ون دووپات‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫چیرۆکه‌که‌ی شانامه‌‪ ،‬پایته‌خت ده‌کاته‬ ‫ی‬ ‫ی ب��اک��ووری رۆژه��ه‌اڵت�� ‌‬ ‫‌ب��ه‌ل��خ��ی ال ‌‬ ‫ئ��ێ��ران‪ ،‬ب��ه‌اڵم ه��وم��ای کچی ‌به‌همه‌ن‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ل��خ س��ن��دووق��ی م��ن��داڵ��ه‌ک��ه‌ی ب ‌ه‬ ‫شه‌و ب ‌ه دزیه‌و ‌ه ل ‌ه دیجل ‌ه ده‌هاوێت!‌‌و‬ ‫س��ه‌رداری��ش ده‌نێرێت ‌ه ش��ه‌ڕی رۆم ــ‬ ‫ک ‌ه ده‌بێت ب ‌ه پێی ئه‌و چیرۆکان ‌ه چه‌ند‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی ل�� ‌هگ��ه‌ڵ شوێنی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫هومادا ل ‌ه نێواندابن ــ سه‌یر ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ی ک��ردوون ب ‌ه‬ ‫شانام ‌ه ئه‌و پادشایانه‌ ‌‬ ‫هی رۆژهه‌اڵتی ئێران به‌اڵم گۆڕه‌پانی‬ ‫زۆربه‌ی شه‌ڕو زۆر کاری دیکه‌یا‌ن له‬ ‫‌‌الی رۆژئاوا‌و ناوه‌ندی ئێران‌و زۆرتر‬ ‫له‌‌ئه‌لبورزو زاگرۆس‪‌،‬وات ‌ه واڵتی مادو‬ ‫شوێنی نیشته‌جێ ب��وون��ی ‌ک��وردان��ه‌‪‌.‬‬ ‫بێگومان یان ل ‌ه رۆژه��ه‌اڵت بوونه‌ک ‌ه‬ ‫درۆی ‌ه یان له‌شکری ئێران به‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫هه‌موو واڵته‌دا هه‌ڵفڕیوه‌!‬ ‫ڕاستییه‌که‌ی ئه‌وه‌ی ‌ه که‌ هه‌ر وه‌ک پێشتر‬ ‫باسمان کرد‪ ،‬به‌لخێکیش له‌‌الی رۆژئاوا‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه سپایزێر ده‌ڵ��ێ ل��ه ‌‌نیزیک‬ ‫خاپووره‌‌و به‌شێک بوو ‌ه له ‌‌نیشتمانی‬ ‫ی به‌هێزی کورد‬ ‫میتانییان‪ ،‬که ‌گه‌لێک ‌‬ ‫بوون‪ .‬کتێبی (تاریخ تطبیقی باستانی‬ ‫ای��ران تاخاتمة شاهنشاهی داری��وش‬ ‫سوم‪ ،‬نگارش کیوس باوند‪ ،‬انتشارات‬

‫‪183‬‬

‫گوتنبرگ) له ‌‌الپه‌ڕه‌ی ‪64‬یدا له‌‌زمانی‬ ‫که‌تزیاسه‌و ‌ه ده‌ڵێ‪ ...“ :‬ئارباکس (شای‬ ‫م��اد) ک ‌ه ناهومێد ببوو‪ ،‬تا بیستی ل ‌ه‬ ‫(باخته‌ر) را له‌شکرێک دێت ‌ه یاریده‌ی‬ ‫پادشای ئاشوور‪ ،‬چوو ‌ه الی سوپای‬ ‫‌باخته‌ر‌‌و هانی دان له ‌‌دژی ئاشوور‬ ‫هه‌ستنه‌وه‌و یاریده‌ی ئه‌و بده‌ن‪ .‬ئه‌وان‬ ‫ک ‌ه ب ‌ه بیستنی هه‌واڵی ئ��ازادی له‌بن‬ ‫‌نیری ئاشوور‪ ،‬زۆر شاد بوون‌و هاتن ‌ه‬ ‫یاریده‌ی ئارباکس‪ ”...‬ئه‌وه‌ش نیشان‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ک ‌ه واڵتێک ب ‌ه ناوی باخته‌ر له‬ ‫‌‌ژێر ده‌سه‌اڵتی ئاشووردا هه‌بووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خه‌ڵکه‌که‌ی ل ‌ه سته‌می ئه‌و داگیرکه‌ران ‌ه‬ ‫وه‌زاڵ ‌ه هاتوون‪ .‬به‌سه‌رنجدان به‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه به‌لخی الی رۆژه��ه‌اڵت��ی ئێران ن ‌ه‬ ‫ل��ه‌وک��ات��ه‌دا له ‌‌به‌رده‌ستی ئ��اش��ووردا‬ ‫بووه‌و ن ‌ه له‌شکره‌که‌شی ده‌یتوانی له‬ ‫‌‌کاتی ئ��ه‌وش��ه‌ڕه‌دا به‌بێ‌ داگیرکردنی‬ ‫واڵت��ی م��اد بگات ‌ه الی ن��ه‌ی��ن��ه‌وا‪ .‬هیچ‬ ‫گ��وم��ان ل��ه‌وه‌ی��دا ن��ام��ێ��ن��ێ‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌وه‬ ‫‌ه��ه‌ر ئ��ه‌و باخته‌ره‌ی الی رۆژئ��اوای‬ ‫ک��وردس��ت��ان�� ‌ه ک�� ‌ه س��پ��ای��زێ��ر ب��اس��ی‬ ‫ک��ردووه‪ .‬ئ��اوا راستییه‌کان باشتر‬ ‫ده‌رده‌ک��ه‌ون‌و تێده‌گه‌ین‪‌ ،‬ک�� ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫ی کچی به‌همه‌ن راست‬ ‫چیرۆکی ‌هوما ‌‬ ‫بێت‪ ،‬ناوه‌ندی فه‌رمانڕه‌واییه‌که‌ی ئه‌و‬ ‫به‌لخه‌ی الی س��ه‌رچ��اوه‌ی دیجله‌یه‌‌و‬ ‫که‌وتۆت ‌ه رۆژئاوای کوردستان‌و هه‌ر‬ ‫به‌وپێ‌ی ‌ه ئێرانیش‪ .‬‬ ‫گێڕانه‌وه‌یه‌کی دیک ‌ه له ‌‌سه‌عالیبی‌و‬

‫ف��ی��رده‌وس��ی ه��ه‌ی�� ‌ه ک��ه‌ ده‌ڵ��ێ داراب��ی‬ ‫‌گ��ه‌وره‌ ل��ه‌گ��ه‌ڵ ف��ی��ل��ق��ووس پ��ادش��ای‬ ‫ی‬ ‫‌ی��ۆن��ان��ی��ش ب��ه‌ش��ه‌ڕ دێ‌و شکست ‌‬ ‫ی خۆی‌و‬ ‫پێده‌داو ده‌یخات ‌ه به‌رده‌ست ‌‬ ‫کچه‌که‌شی ده‌خ��وازێ��ت‪ .‬کوڕێکی لێ‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ک ‌ه ن��اوی ده‌ن��ێ ئه‌سکه‌نده‌ر‪،‬‬ ‫ئ��اوا ئ��ه‌س��ک�� ‌هن��ده‌ر ده‌بێت ‌ه یه‌کێک ل ‌ه‬ ‫پ��اڵ��ه‌وان��ان��ی ج��ێ ش��ان��ازی��ی ئ��ێ��ران!‪.‬‬ ‫داراپ کوڕێکی بوو ک ‌ه ناویان نا دارا‪،‬‬ ‫به‌لعه‌می‌و ته‌به‌ری ده‌ڵێن ئه‌سکه‌نده‌ر‬ ‫ک��وڕی داراپ ن��ه‌ب��وو ‌ه ب��ه‌ڵ��ک��وو هی‬ ‫فیلیقووسه (ڕاستیه‌که‌شی هه‌ر ئه‌وه‌یه‌‌)‬ ‫ک ‌ه ئه‌سکه‌نده‌ریش گه‌یشت ‌ه ته‌مه‌نی‬ ‫گ��ه‌ن��ج��ی‪ ،‬ب��اوک��ی خ��ۆی ل�� ‌ه دان��ی باج‬ ‫ب ‌ه داراپ مه‌نع کرد‪ .‬داراپ ‪ 12‬ساڵ‬ ‫پادشا بوو به‌شی زۆری واڵتانی دونیا‬ ‫باجیان دایه‌‪ .‬ئه‌و ‪ 50‬ساڵ ژیا‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌دا بی‌نرخیی شانام ‌ه له ‌ب��واری‬ ‫م��ێ��ژوودا‪ ،‬به ‌ت��ه‌واوی ده‌رده‌ک��ه‌وێ��ت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی ره‌گ��ه‌ز په‌رستێکی توندی‬ ‫‌ئێرانی ‌ب��ن ن��ات��وان��ن بیسه‌لمێنن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫شایانی ئێران شکستیان ‌خواردووه‌و‬ ‫ه��ه‌ر وه‌ک ره‌سمی مێژوونووسانی‬ ‫ن گ��ۆڕی��وه‌و‬ ‫‌ئ��ێ��ران��ی راس��ت��ی��ی��ه‌ک��ان��ی��ا ‌‬ ‫داگ��ی��رک��ه‌رێ��ک��ی وه‌ک ‌ئ��ه‌س��ک��ه‌ن��ده‌ر‌و‬ ‫ن‬ ‫خ��والم��زاده‌ی ت��ورک��ی وه‌ک سوڵتا ‌‬ ‫مه‌حموودو ته‌نانه‌ت مه‌غووله‌کانیشیان‬ ‫کردۆت ‌ه ئێرانی‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی بیسه‌لمێنن‬ ‫ک��ه‌س ئێرانی پ��ێ داگ��ی��رن��اک��رێ��ت! بۆ‬ ‫دابینکردنی هه‌ستی مه‌زنیخوازیشیان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪184‬‬

‫که‌یانییان به ‌چه‌سپێکی مێژوویی ل ‌ه‬ ‫هه‌خامه‌نشییان گرێ داوه‌‌‪.‬‬ ‫یه‌کێک‌له‌وتێکدان ‌ه سه‌یروسه‌مه‌رانه‌ی‬ ‫ب��ه‌ن��او م��ێ��ژوون��اس��ان��ی ده‌م��ارگ��رژی‬ ‫‌فارس چیرۆکی ‌خه‌ونی ‌ئیختوویگۆی ‌ه‬ ‫ک ‌ه زه‌بیحواڵی مه‌نسووری ل ‌ه کتێبی‬ ‫“سرزمین جاوید” دا ده‌یگێڕێته‌وه‌‪ :‬‬ ‫ی م��اد ل��ه‌‌خ��ه‌ودا‬ ‫“ئ��اس��ت��ی��اژ پ��ادش��ا ‌‬ ‫دیتی ک ‌ه له ‌‌زگی ماندانی ‌کچی ــ ک ‌ه‬ ‫ی پارسی‬ ‫ل��ه‌(ک��ه‌م��ب��ووج��ی��ه‌)ی ئ��ه‌م��ی��ر ‌‬ ‫ک رواو‬ ‫م��اره‌ک��ردب��وو ـ��ـ دار ‌ه مێوێ ‌‬ ‫ت الو ‌ه‬ ‫لکه‌کانی ‌ئ��ه‌و دار ‌ه ل��ه ‌ه��ه‌ش�� ‌‬ ‫به ‌جووڵ ‌ه که‌وتن ن��ه‌ک ‌ه ‌ه رهه‌موو‬ ‫ی م��ادی��ان‬ ‫ش��اری ه��ه‌م��ه‌دان‌و خ��اک�� ‌‬ ‫داپۆشی‌به‌ڵکوو ‌که‌متر له ‌‌کاتژمێرێکدا‬ ‫ته‌واوی واڵتانی ‌قوڕنه‌ی ئاسیاش به‬ ‫ی داپۆشران‪ .‬هه‌رچه‌ندی‬ ‫‌لک‌و گه‌اڵکان ‌‬ ‫ئاستیاژ گ��ه‌ڕا ب��ۆی ‌نه‌کرا هه‌مه‌دانی‬ ‫ی بدۆزێته‌وه‌و‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫‌پایته‌ختی‌واڵته‌که‌ ‌‬ ‫به‌شه‌یپووری پاسه‌وانانی کۆشکه‌که‌ی‬ ‫ب ‌ه خه‌به‌ر هات‪ ...‬ئاستیاژ ک ‌ه له‌‌به‌رد ‌ه‬ ‫نووسه‌کانی ‌وه‌ده‌ستهاتوو له ‌‌بابلدا‬ ‫ش‬ ‫به‌ناوی (ئیشتۆویگۆ) نووسراوه‌‪ ،‬پا ‌‬ ‫ب�� ‌ه خ��ه‌ب��ه‌ر هاتن ده‌ف��ک��ران رۆچ��ووو‬ ‫‌خه‌ون زانانی بانگ‌کردن‌و خه‌ونه‌که‌ی‬ ‫بۆ گێڕانه‌وه‌و داوایکرد بۆی‌لێکبده‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫خه‌ون لێکده‌ره‌وان پاش راگۆڕینه‌و ‌ه‬ ‫گوتیان‪ :‬ک ‌ه ل ‌ه زگ��ی ماندانای کچی‬ ‫کوڕێک په‌یدا ده‌ب��ێ‪ ،‬ک ‌ه واڵت��ی مادو‬ ‫واڵتانی دیکه‌ش داگیر ده‌کات‌و کۆتایی‬

‫ب ‌ه پادشایه‌تیی ماد ده‌هێنێت‪ .‬ئاستیاژ‬ ‫بڕیاری دا هه‌ر ک ‌ه ماندانای کچی زا‬ ‫ئه‌گه‌ر زارۆکه‌که‌ی کوڕ بوو بیکوژن تا‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایی ماد له‌‌ناونه‌چێ‪.‬‬ ‫ماندانا پاش چه‌ند مانگان کوڕێکی بوو‪.‬‬ ‫ب ‌ه فه‌رمانی شا کوڕه‌که‌یان لێ‌ئه‌ستاندو‬ ‫پادشا زارۆکه‌که‌ی دا ده‌ستی یه‌کێک‬ ‫ل ‌ه هاوڕازانی به‌ناوی (هارپاگووس) تا‬ ‫بیکوژێت‪ .‬هارپاگووسیش زارۆکه‌که‌ی‬ ‫دای�� ‌ه ده‌ستی گاوانێک به‌ناوی (میت‬ ‫ری دا تس)و پێی گوت‪ :‬ئه‌ومنداڵ ‌ه به‌ر ‌ه‬ ‫مه‌زرایه‌و له ‌‌شوێنێک داینێ با داعبا‬ ‫بیخۆن‪ .‬به ‌هه‌ڵکه‌وت هه‌ر ئه‌و رۆژ ‌ه‬ ‫ژنی گاوانه‌ک ‌ه منداڵێکی ب ‌ه مردوویی‬ ‫ی‬ ‫ب��ووو ب��ه ‌پێشنیاری ژن��ه‌ک��ه‌ی جلک ‌‬ ‫ش��ازاده‌ی کرده‌به‌ر ته‌رمی کوڕه‌که‌ی‬ ‫خ��ۆی‌و ش��ازاده‌ی ل��ه ‌‌جێگای دان��او‬ ‫ته‌رمی کوڕه‌که‌ی خۆشی ل ‌ه ده‌شتێک‬ ‫ف��ڕێ��دا‪ ..‬داع��ب��ا ت��ه‌رم��ه‌ک�� ‌هی��ان خ��وارد‌‌و‬ ‫جلکه‌که‌ی م��اوه‌‪ .‬ه��ارپ��اگ��ووس‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫به‌رگه‌که‌ی دیت دڵنیا بوو‪ ،‬ک ‌ه شازاد ‌ه‬ ‫گورگ خواردوویه‌تی‌و راپۆرتی‌دا ب ‌ه‬ ‫شا‪.‬‬ ‫ئه‌وه ‌کورته‌ی گێڕانه‌وه‌ی هێرۆدۆته‌‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به ‌ل ‌ه دایکبوونی کوورۆش‪.‬‬ ‫ه��ێ��رۆدۆت ب��ۆ خ��ۆی ده‌ڵ��ێ چ��وار‬ ‫چ��ی��رۆک��م ل��ه‌س��ه‌ر ل��ه‌‌دای��ک��ب��وون��ی‬ ‫ک��وورۆش بیستووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌وه‌یانم‬ ‫هه‌ڵبژاردووه‌‪”.‬‬ ‫(زبیح‌الل ‌ه منصووری) پاشان ده‌ڵ��ێ‪:‬‬

‫‪185‬‬

‫“ه��ێ��رۆدۆت س��ێ ‌چیرۆکه‌که‌ی دیک ‌ه‬ ‫ن��اگ��ێ��ڕێ��ت��ه‌و ‌ه ب��ه‌اڵم ل�� ‌ه ن��ووس��راوه‌‌ی‬ ‫که‌سانی دیک ‌ه دا هه‌ن‌و هه‌موویان له‬ ‫‌سه‌ر ن��اوی ئه‌و که‌سه‌ی کوورۆشی‬ ‫ل�� ‌ه ه��ارپ��اگ وه‌رگ��رت��وو ‌ه ت��ا بیبات ‌ه‬ ‫چ��ۆڵ��ه‌وارو ب��ه‌دڕن��دان��ی ب��ه‌خ��واردن��دا‬ ‫یه‌کده‌نگن‌‌و ده‌ڵێن گاوانی گه‌نج له‌ ‌و‬ ‫ڵ ده‌ب��وو‪ .‬ئه‌و‬ ‫کاته‌دا هه‌ر بیست ‌سا ‌‬ ‫له ‌‌هارپاگووسی بیستبوو منداڵه‌ک ‌ه‬ ‫ی که‌مبووجیه‌یه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ‌نێوی بابی‬ ‫کوڕ ‌‬ ‫که‌مبووجیه‌‪ ،‬وات ‌ه (کوورۆش)ی لێنا‪....‬‬ ‫میتری داتس هه‌ر چه‌ند ‌ه گاوان بوو‬ ‫به‌اڵم خوێنده‌وار بوو‪ .‬هه‌ر ک ‌ه کوڕه‌ک ‌ه‬ ‫هێندێک گ��ه‌وره ‌بوو له‌به‌ر خوێندنی‬ ‫نا‪”...‬‬ ‫عه‌بدوولعه‌زیمی ره‌زای��ی‪ ،‬نووسه‌ری‬ ‫م��ێ��ژووی ده ‌ه��ه‌زار س��اڵ��ه‌ی ئ��ێ��ران‪،‬‬ ‫ل ‌ه الپ��ه‌ڕه‌ی ‪ 170‬تا ‪177‬چ��ی درۆی‬ ‫ب��ۆی ک��راو ‌ه ب��ۆ رازان��دن��ه‌وه‌ی زیاتر‬ ‫ی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌و ئ��ه‌ف��س��ان��ه‌ی ه��ێ��رۆدۆت�� ‌‬ ‫خستوون‌و زیاتر له ‌‌شه‌ش الپه‌ڕه‌ی‬ ‫کتێبه‌که‌ی پێ پ��ڕک��ردوون��ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫زه‌بیحوڵاڵ ئه‌فسانه‌که‌ی ل�� ‌ه زمانی‬ ‫هێرۆدۆته‌و گێڕاوه‌ته‌وه‌‪ ،‬عه‌بدولعه‌زیم‬ ‫ب��اس��ی س��ه‌رچ��اوه‌ک��ه‌ی ن��ه‌ک��ردووه‌و‬ ‫وای ده‌گێڕێته‌و ‌ه هه‌ر وه‌ک بۆخۆی‬ ‫له‌وێ بووبێ‪ .‬با له‌و ‌ه زیاتر له ‌سه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و گ��ل��ه‌ی��ی��ان��ه‌ ل�� ‌ه م��ێ��ژوون��ووس��ان��ی‬ ‫ده‌مارگرژی ئێرانی نه‌دوێم‪ .‬ئه‌وه‌نده‌م‬ ‫هه‌ر بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی راده‌ی ده‌مار‬

‫گرژی‌و دوژمنایه‌تیی کوێرکوێرانه‌ی‬ ‫س کرد‬ ‫ئه‌و چه‌شن ‌ه مێژوونووسان ‌ه با ‌‬ ‫که ‌به‌داخه‌و ‌ه ژماره‌شیان که‌ ‌م نین‌و‬ ‫ئه‌وه‌ی دڵی من ده‌ته‌زێنێ ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه‬ ‫به‌داخه‌و ‌ه هێندێک ل ‌ه مێژوونووسانی‬ ‫کوردیش وه‌ک پێشتر باسم‌کردن‪ ،‬به‬ ‫ت ده‌چن ‌ه بن‌باری‬ ‫‌چاو نووقاوی راس ‌‬ ‫ئه‌و شێواندن ‌ه ئاشکرایه‌‪ .‬به‌اڵم شتێکی‬ ‫سه‌یرتر ک ‌ه ل ‌ه کتێبه‌که‌ی عه‌بدولعزیمی‬ ‫ره‌زاییدا که‌وت ‌ه به‌رچاوم‌و لێره‌دا هه‌ر‬ ‫ب��ۆئ��ه‌وه‌ی راده‌ی دوژمنایه‌تیی ئه‌و‬ ‫چه‌شن ‌ه مێژوو نووسان ‌ه بخه‌مه‌ڕوو‪،‬‬ ‫ی ده‌زانم بڕگه‌یه‌کی بچووک‬ ‫ب ‌ه پێویست ‌‬ ‫ێ بێنم ‌ه به‌رچاوی‬ ‫ل ‌ه الپه‌ڕه‌ی ‪173‬ی ل ‌‬ ‫خ��وێ��ن��ه‌ران��ی ب��ه‌ڕێ��ز‪ ...:‬م��وغ��ه‌ک��ان‬ ‫ب��ه (‌ئ��اس��ت��ی��اک��ی��ان) گ��وت‪ :‬درێ��ژه‌ی‬ ‫‌پادشایه‌تیی تۆ بۆ ئێم ‌ه کێشه‌ی ژیانه‌‪،‬‬ ‫چونک ‌ه هه‌رچی بێ ئه‌و منداڵ ‌ه ئێرانییه‌ ‌و‬ ‫له‌گه‌ڵ ئێم ‌ه بێگانه‌یه‌‌و بێگومان ئه‌گه‌ر‬ ‫واڵت��م��ان ب��ک��ه‌وێ��ت�� ‌ه ده‌س��ت��ی‪ ،‬خه‌ڵک‬ ‫ی خۆیان له‌‌ده‌ست‌ده‌ده‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئازادی ‌‬ ‫تۆ هاونیشتمانمانی‌و‪ ...‬پێشنیار ده‌که‌ین‬ ‫منداڵه‌ک ‌ه بنێرییه‌و ‌ه الی ‌دایک‌و بابی‪...‬‬ ‫ئاوا ده‌بینین چۆن ئه‌و نووسه‌ر ‌ه هه‌ر‬ ‫کوورۆش‌و باب‌‌و باپیری باوکیی ئه‌و‬ ‫وات ‌ه پارسه‌کان ب ‌ه ئێرانی داده‌نێت‌‌و‬ ‫ماده‌کان له ئاست ئێرانییاندا ب ‌ه بێگان ‌ه‬ ‫ده‌زانێت‌و هه‌ر له ‌‌بیریشی ده‌چێته‌و ‌ه‬ ‫ک ‌ه ماده‌کان چۆنیان دوژمنانی گه‌النی‬ ‫بانووی ئاریا تێک شکاندو ده‌ستیان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪186‬‬

‫ل ‌ه تااڵنی واڵت��ی م��ادو پ��ارس کورت‬ ‫کردنه‌وه‌و هه‌ر به‌قسه‌ی خۆشی هه‌ر‬ ‫ئه‌و مادان ‌ه یه‌که‌م ده‌وڵه‌تی ئێرانییان‬ ‫ل ‌ه بانووی ئێراندا دام��ه‌زران��د‌‪ .‬کتێب ‌ه‬ ‫م��ێ��ژووی��ی�� ‌هک��ان��ی م��ێ��ژوو ن��ووس��ان��ی‬ ‫ف��ارس ب ‌ه تایبه‌تی ل��ه‌و جێگایان ‌ه ک ‌ه‬ ‫ده‌ب��ێ باسی ک��ورد ـ��ـ ی��ا باپیرانی ــ‬ ‫بکه‌ن بۆ شێواندنی راستییه‌کان زۆر‬ ‫شتی پێچه‌وانه‌ی ‌یه‌کتری ده‌ڵێن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خوێنه‌رێکی وریا ده‌توانێ ب ‌ه ئاسانی‬ ‫بیانبینێته‌وه‌‪ .‬بۆ وێنه‌‪ ،‬عه‌بدوولعزیمی‬ ‫ره‌زایی ل ‌ه الپه‌ڕه‌ی ‪176‬ی کتێبه‌که‌یدا‪،‬‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر داگ��ی��رک��ران��ی ه��ه‌م��ه‌دان‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫شانازییه‌و ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬له‌شکری کوورۆش‬ ‫ده‌ستیان کرد ب ‌ه تااڵنی شار‌‌و زێڕ‌‌و‬ ‫زێو‌‌و سامانێکی زۆریان به‌تااڵن برد‬ ‫ی زۆرتری بردرای ‌ه ئه‌نزان”و‬ ‫ک ‌ه به‌ش ‌‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ده‌ن��ووس��ێ��ت‪( ..‬ئاستیاک)‬ ‫پ��اش��ان ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و ک��ه‌س��ان��ه‌ی له‬ ‫‌ش��ارب��وون ــ له ‌پیرو گه‌نج ــ جاڕی‬ ‫دان‌و چه‌کداری کردن‌و بۆ خۆی بوو‬ ‫ب ‌ه فه‌رمانده‌ریان‌و چوو ‌ه شه‌ڕ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫تێکشکاو له‌شکره‌که‌ی له ‌‌ناو چوون‌و‬ ‫خۆی بوو ب ‌ه دیلی پارسه‌کان‪ ...‬پادشای‬ ‫‌پ��ارس پ��اش گرتنی ‌ئاستیاک چ��وو ‌ه‬ ‫ئۆکباتان‌و ئه‌و ش��اره‌ی ‌گ��رت‌(‪550‬ی‬ ‫پ‪.‬ز)‌‌و س��پ��ای��ی��ه‌ک��ان��ی ده‌س��ت��ی��ان��ک��رد‬ ‫به‌تااڵنی ‌شاره‌که‌و ئامراز‌‌و که‌رسته‌ی‬ ‫زۆری زێ��ڕو زێ��وی��ان ب��ه ‌ت��ااڵن��ب��رد‌و‬ ‫به‌شێکی زۆرت��ری ن��ێ��ردرا ئ��ه‌ن��زان”‬

‫ئه‌وجار ئه‌و جه‌ناب ‌ه له‌‌بیری ده‌چێته‌و ‌ه‬ ‫له‌وێ چی گوتووه‌و ل ‌ه الپه‌ڕه‌ی ‪248‬‬ ‫ده‌ڵ��ێ‪ ... :‬ک��وورۆش ب�� ‌ه شێوه‌یه‌کی‬ ‫ی به ‌سه‌ر واڵتی ماددا‬ ‫‌ئاقاڵن ‌ه ده‌ست ‌‬ ‫گرت‌و به ‌بێ خوێن رشتن هه‌مه‌دانی‬ ‫کرده ‌پایته‌ختی خۆی‌و به‌ڵگه‌نامه‌کان‌و‬ ‫رێ��ک��خ��راوی ح��ک��ووم��ه‌ت��ی خ��ۆی‬ ‫گواسته‌وه ئه‌‌وێ” ئه‌وجار له ‌‌الپه‌ڕه‌ی‬ ‫‪159‬ش ده‌ڵ��ێ��ت ئاستیاک نیزیکه‌ی‬ ‫ی کرد‬ ‫بیست‌و چ��وارس��اڵ پادشایه‌تی ‌‬ ‫که‌چی هه‌ر بۆ خۆی له ‌‌الپ��ه‌ڕه‌ی‪176‬‬ ‫ده‌ڵ��ێ‪“ :‬ئاستیاگ پادشایه‌تیی سی‌و‬ ‫ی خۆی له‌‌ده‌ستدا‪”.‬‬ ‫پنێج ساڵه‌ ‌‬ ‫جا با بزانین له‌وانه‌ کامه‌یان راستن؟‬ ‫ت��ااڵن��ی ه��ه‌م��ه‌دان‌و راگ��وێ��س��ت��ن��ی‬ ‫س��ام��ان�� ‌هک��ه‌ی ب��ۆ ئ��ه‌ن��زان‪ ،‬ی��ا کرانی‬ ‫ه��ه‌م��ه‌دان ب�� ‌ه پ��ای��ت��ه‌خ��ت ل��ه‌‌الی��ه‌ن‬ ‫ک��وورۆش��ه‌وه‌و گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫به‌ڵگه‌نامه‌کان‌و رێکخراوی حکوومه‌تی‬ ‫خۆی بۆ ئه‌وشاره؟‬ ‫قڕکردنی له‌شکری ئاستیاک‌و تااڵن‌و‬ ‫بڕۆیه‌که‌ی راست ‌ه یان گرتنی هه‌مه‌دان‬ ‫به‌بێ خوێن رشتن؟‬ ‫م��اوه‌ی حکوومه‌تی ئاستیاک سی‌و‬ ‫پێنج ساڵ بوو یا بیست‌‌و چوارساڵ؟‬ ‫ک�� ‌ه بێگومان ل��ه ه��ه‌رس��ێ پرسیاردا‪،‬‬ ‫ب��ه‌ش��ی ی��ه‌ک��ه‌م��ی ب�� ‌ه پ��ێ��ی ه��ه‌م��وو‬ ‫به‌ڵگه‌نامه‌کانی مێژوویی راسته‌و ئه‌وی‬ ‫دیکه‌ به‌ته‌واوی درۆیه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ژماره‌یه‌ک ل ‌ه مێژوونووسان‬

‫‪187‬‬

‫زۆر به‌سه‌یری تێکۆشاون ئه‌و قاره‌مان‌‌و‬ ‫پ��ادش��ای��ان��ه‌ی ن��او ئاڤێستای شه‌ش‬ ‫هه‌زار ساڵ پێش مادو هه‌خامه‌نشییان‬ ‫بکه‌ن ‌ه پادشایانی ئه‌و دوو زنجیره‌ی‪.‬‬ ‫ل��ه‌وه‌دا ت��ه‌ن��ان��ه‌ت که‌یانییانیشیان‬ ‫ک��ردۆت�� ‌ه دوو ب��ه‌ش‪ :‬که‌یقوباد بۆت ‌ه‬ ‫‌دی��اک��ۆو ت��ا ده‌گ��ات�� ‌ه ئیختوویگۆ‪ ،‬ئه‌و‬ ‫پادشایانه‌ی ماد ب ‌ه که‌یانی ناسراون‪.‬‬ ‫به‌شی دووه��ه‌م��ی زنجیره‌‌ی که‌یانی‬ ‫ل��ه‌و داب��ه‌ش��ب��وون�� ‌ه ب��ێ‌وات��ای��ه‌دا ل ‌ه‬ ‫ک��ه‌ی��خ��ه‌س��ره‌وڕا ـ��ـ ک�� ‌ه ک��ردووی��ان��ه‌ت�� ‌ه‬ ‫ک��وورۆش ـ��ـ ده‌ب��ن�� ‌ه ه��ه‌خ��ام��ه‌ن��ش��ی‬ ‫(بڕوانن ‌ه ‌تاریخ تطبیقی‌ایران تاخاتمة‬ ‫شاهنشاهی داری��وش سوم‪ ،‬کیومرث‬ ‫باوند‪ ،‬انتشارات گوتنبرگ‪ ،‬ص ‪،121‬‬ ‫ــ ک ‌ه که‌یخه‌سره‌و ده‌کات ‌ه کوورۆش‪،‬‬ ‫به‌وپێ‌ی ‌ه پادشاکانی که‌یانیی پێش‬ ‫وی ده‌ب��ێ م��اد ب��ن‪ ،‬یا (ت��اری��خ ریش ‌ه‬ ‫نژادی کرد‪ ،‬احسان نوری)‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫ب��ه‌ق��س��ه‌ی زۆرب��ه‌ی‌زان��ای��ان��ی‌م��ێ��ژوو‬ ‫ی‬ ‫(مه‌به‌ستی بێگومان فارسه‌کانه) شا ‌‬ ‫یه‌که‌می ‌ک��ه‌ی��ان ـ��ـ که‌یقوباد‪ ،‬دیاکۆ‪،‬‬ ‫دیوسیس دام��ه‌زرێ��ن��ه‌ری ده‌سته‌اڵتی‬ ‫‌م��اد‪ ،‬ک�� ‌ه س��ه‌رۆک��ی ت��ی��ره‌ی ‌مانتایی‬ ‫ی ک ‌ه مادو‬ ‫‌بووه‌)‪ .‬به ‌سه‌رنجدان به‌وه‌ ‌‬ ‫هه‌خامه‌نشی هه‌رچه‌ند ‌ه له ‌‌ڕه‌گه‌زێکن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه دوو نه‌ته‌وه‌ی ‌جودان‪ .‬نازانم‬ ‫چ��ون‌ ده‌ک��رێ��ت زن��ج��ی��ره‌پ��ادش��ای��ی‬ ‫که‌یانییان‪ ،‬ک ‌ه تایفه‌یه‌کن‪ ،‬به‌شێکیان‬ ‫ی (وات ‌ه ل ‌ه نه‌ته‌وه‌ی پارس)‬ ‫هه‌خامه‌نش ‌‬

‫و به‌شێکیشیان (له‌نه‌ته‌وه‌ی ماد) بن؟‬ ‫ێ بناغ ‌ه‬ ‫له‌وه‌شڕا به‌ڵگه‌یه‌کی دیک ‌ه بۆ ب ‌‬ ‫بوونی ئه‌و بۆچوون ‌ه ده‌ر ده‌که‌وێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه کوورۆش ده‌کات ‌ه که‌یخه‌سره‌و‌‪.‬‬ ‫چیرۆکی منداڵیی کوورۆش وا پێده‌چێت‬ ‫له ‌‌ڕووی چیرۆکی مووسا‌و فیرعه‌ون‬ ‫سازکرابێته‌و ‌ه ده‌ن��ا ئه‌گه‌ر به‌ڵێن با‬ ‫کوورۆش بکوژرێ بۆ داینێن بۆ ده‌عبای‬ ‫دڕن��ده‌و بۆ نه‌یکوژن ک ‌ه ئاسان‌تره‌‪،‬‬ ‫ه��اوڕازه‌ک��ه‌ی ش��ا بڵێین ره‌ح��م��ی به‬ ‫‌منداڵه‌که‌دا هاتووه‌‪ ،‬ئه‌ی بۆ ده‌ی��دا ب ‌ه‬ ‫ی بیابان؟ درۆی�� ‌هک��ی ‌ئاشکرای‬ ‫گورگ ‌‬ ‫دی��ک�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ی��ه‌ک�� ‌ه ده‌ڵ��ێ��ت گ��اوان��ه‌ک�� ‌ه‬ ‫خوێنده‌وار ب��وو‪‌ ،‬ئ��ه‌وان��ه‌ی ئاگاداری‬ ‫م��ێ��ژووی ک��ۆن‌و دۆخ��ی ئ��ه‌وک��ات��ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی بووبن ده‌زان��ن خوێندن‬ ‫له‌و سه‌رده‌مه‌دا هه‌ر هی هێندێک چینی‬ ‫تایبه‌تیی الی سه‌رووی کۆمه‌ڵ بوو‌‌و‬ ‫شوان‌‌و گاوانی نه‌ده‌گرته‌وه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئێستاش شوان‌‌و گاوان له‌‌کوردستاندا‬ ‫ل ‌ه خوێندن به ‌دوورن‌‌و کوێره‌وه‌ریی‬ ‫به‌خێوکردنی‌ ئاژه‌ڵ ده‌رفه‌تی ‌ئه‌وه‌یان‬ ‫‌پ��ێ��ن��ادات‪ .‬بێجگه ‌ل��ه‌وه‌ش ک��وورۆش‬ ‫بۆخۆی له‌و تاک ‌ه ‌به‌رده‌نووسه‌یدا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫له ‌‌پاشی به‌جێماوه‌‪ ،‬ده‌ڵێ‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و ب ‌ه‬ ‫ئه‌لف‌وبێی ‪ 48‬پیتی خویندوویه‌تی‌و‬ ‫ی ئه‌لف‌و بێی ‪ 36‬پیتی له‌‌ماده‌کان‬ ‫دوای ‌‬ ‫فێر بووه‌‪ ،‬ک ‌ه زۆرئاسان‌تره‌‪ .‬ئه‌وه‌ش‬ ‫ێ بناغه‌بوونی ئه‌و‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌کی دیکه‌ی ب ‌‬ ‫چیرۆکه‌ی له ‌‌دایکبوونی کوورۆشه‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪188‬‬

‫ده‌ری��ده‌خ��ات‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌و ل��ه ‌‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫واڵتی ماد خوێندوویه‌تی‌و په‌روه‌رد ‌ه‬ ‫بووه‌و به ‌منداڵی له ‌سه‌رزه‌مینی ماد‬ ‫نه‌بووه‌‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌ک��ورت��ی ئ��ی��خ��ت��ووی��گ��ۆ ده‌زان��ێ‬ ‫ک��وورۆش ن��ه‌وه‌ی��ه‌ت��ی‪ .‬ب��ۆ ت��ۆڵ�� ‌ه‬ ‫فه‌رمان ده‌دا کوڕی هارپاگووس‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هاوته‌مه‌نی کوورۆش ده‌بێت بکوژن‌و‬ ‫گۆشته‌که‌ی ده‌رخ��واردی بابی ده‌‌ن‪.‬‬ ‫ی ئ��اوا توند‌‌و بێبه‌زه‌ییان ‌ه ل ‌ه‬ ‫س��زادان�� ‌‬ ‫پادشایانی ئه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫ل ‌ه ئێراندا تا ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت‪،‬‬ ‫دوور نییه‌و ته‌نیا ره‌نگ ‌ه شکڵه‌که‌ی‬ ‫بگۆڕێ‪ ،‬بۆ وێن ‌ه ل ‌ه زه‌مانی موحه‌ممه‌د‬ ‫ره‌زاشادا رۆژنام ‌ه نووسێکی‌ئێرانی ک ‌ه‬ ‫ــ ناوه‌که‌یم له ‌‌بیر نه‌ماو ‌ه ــ له ‌سه‌ر‬ ‫نووسینی هێندێک بابه‌تی ره‌خنه‌گران ‌ه‬ ‫ــ ک ‌ه ده‌زگای میری پێی قه‌ڵس بوو ــ‬ ‫ل ‌ه میواندارییه‌کی بنه‌ماڵه‌ی پادشادا به‬ ‫‌زیندوویی نه‌وتی پێداکرا‌‌و له‌‌نێو چه‌پڵه‬ ‫‌ڕێزانی به‌شدارانی مێواندارییه‌که‌دا‬ ‫ئ��اوری ت��ێ��ب��ه‌ردرا‌‌و ب��وو به ‌خه‌ڵووز‌‪.‬‬ ‫ن ده‌کرێت پادشایه‌کی خاوه‌ن‬ ‫به‌اڵم چۆ ‌‬ ‫‪ 35‬س��اڵ ئ��ه‌زم��وون��ی ‌ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای��ی‬ ‫س��ه‌رداری ل��ه‌ش��ک��ری خ��ۆی س��زاب��دا‬ ‫له ‌سه‌ر نافه‌رمانییه‌کی ئاوا گه‌وره‌و‬ ‫چه‌ندین س��اڵ ش��اردن��ه‌وه‌ی راستی‌و‬ ‫الدان له‌‌فه‌رمان ــ ک ‌ه بێگومان جێگای‬ ‫لێبووردن نه‌بووه‌ ــ ‌ و ته‌نانه‌ت پاش‬ ‫ئه‌و سزادان ‌ه زۆر بێڕه‌حمانه‌یه‌ش له‬

‫‌سه‌ر ک��اری ‌النه‌بات که ‌هیچ‪ ،‬هێشتا‬ ‫هه‌ر باوه‌ڕێشی پێ‌بکات‌و بیشی‌نێرێت ‌ه‬ ‫ش��ه‌ڕی ن��ه‌ی��اران‌و س��ه‌ر ب��زێ��وان��ی‬ ‫واڵته‌که‌ی‪.‬‬ ‫ڕووی‌دزێوی ئه‌وساخته‌کاریی ‌ه دێره‌دا‬ ‫خۆده‌نوێنی‪‌،‬ک ‌ه بۆ گه‌وره‌تر کردنه‌وه‌ی‬ ‫‌ک��وورۆش ده‌بێت ئیختۆویگۆ بکرێته‬ ‫‌ئ��اژده‌ه��اک‌‌و ب��ه‌وه‌ش��ڕا ـ��ـ س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ب�� ‌ه گ��وت��ه‌ی زۆر ل�� ‌ه مێژوو‬ ‫ی فارس‪ ،‬واڵتی به‌بێ ‌کێشه‌و‬ ‫نووسان ‌‬ ‫شه‌ڕو ب ‌ه ئارامی به‌ڕێوه‌برد ــ بکرێت ‌ه‬ ‫ی‬ ‫زه‌ححاک‌‌‪ .‬بۆ وێن ‌ه نووسه‌ری مێژوو ‌‬ ‫ی ئێران ل ‌ه الپ��ه‌ڕه‌ی‬ ‫ده‌ه��ه‌زار ساڵه‌ ‌‬ ‫‪ 159‬دا ده‌ڵێ‪ :‬ئاستیاک تا ساڵی(‪550‬ی‬ ‫پ‪.‬ز) واڵت��ی ب��ه‌وپ��ه‌ڕی ل��ێ��زان��ی‌و‬ ‫لێوه‌شاوه‌یی به‌ڕێوه‌برد‪ ...‬پاشانیش‬ ‫بێ ‌ئ��ه‌وه‌ی سه‌رنج ‌بدات ‌ه رسته‌کانی‬ ‫پێشووی ده‌ڵ��ێ‪ ...:‬ب��ه‌اڵ ‌م سه‌رنجێکی‬ ‫‌وه‌های‌نه‌ده‌دا به‌ئاسووده‌یی‌‌خه‌ڵکی‌و‬ ‫ه��ه‌رئ��ه‌وه‌ش ب��وو ب��ه‌ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ی پادشایه‌تییه‌که‌ی‪،‬‬ ‫ی دوای�� ‌‬ ‫له ‌‌م��اوه‌ ‌‬ ‫ی خ��ه‌ڵ��ک ل��ێ��ی‌ن��اڕازی‌ب��ن‪ ”.‬‬ ‫زۆرب��ه‌ ‌‬ ‫به‌اڵم ناڵێ ئه‌گه‌ر ئه‌و پادشای ‌ه ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫به‌لێزانی‌و لێوه‌شاوه‌یی‌و له ‌‌ئاسایشدا‬ ‫واڵتی به‌ڕێوه ‌ب��ردووه‌‪ ،‬چۆن خه‌ڵکی‬ ‫ێ‬ ‫لێ رازی‌نه‌بوون؟ له‌‌وه‌ڕا ده‌رده‌که‌و ‌‬ ‫ک نه‌بوون ک ‌ه له ‌‌دژی‬ ‫ک ‌ه ئ��ه‌و ‌ه خه‌ڵ ‌‬ ‫ئاستیاک له‌گه‌ڵ دوژمن که‌وتن‪ .‬ئه‌دی‬ ‫ێ بوون؟‬ ‫ئه‌وان ‌ه ک ‌‬ ‫ن��ووس��ه‌ری کتێبی(تاریخی م��اد‪ ،‬ا‪.‬م‪.‬‬

‫‪189‬‬

‫دیاکۆنۆف‪ ،‬ترجم ‌ه کریم کشاورز‪ ،‬چاپی‬ ‫تاران‪‌ ،1379 ،‬الپه‌ڕه‌ی ‪ 384‬تا ‪)387‬‬ ‫له‌و جێگایه‌دا ک ‌ه باسی کێشه‌و ناڕه‌زایی‬ ‫س��ه‌رداران��ی م��اد ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئیختۆویگۆ‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬ده‌ن��ووس��ێ‪“:‬ه��ێ��رۆدۆت ده‌ڵێ‬ ‫ک ‌ه ئاستیاک (ئیشتوویگۆ) سه‌باره‌ت‬ ‫ب�� ‌ه م��اده‌ک��ان ب��ێ��ب��ه‌زه‌ی��ی ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ه��ه‌ر ب ‌ه بێ نێوان ل ‌ه وێ��دا بابه‌ته‌ک ‌ه‬ ‫روون ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه مه‌به‌ستی ئه‌و‬ ‫له ‌‌مه‌زنانی ماد یان (یه‌که‌م ‌که‌سان‬ ‫ل��ه ‌ن��ێ��وان م��اده‌ک��ان)و پاشماوه‌کانی‬ ‫شاچکۆله‌کان‌و ده‌ه��ی��ووپ��ۆت��ی ب��ووه‬ ‫‌‪ ....‬له‌و سه‌رده‌مه‌دا فه‌رمانڕه‌واییه‌کی‬ ‫ب��ه‌ه��ێ��ز‌‌و‌ده‌س��ه‌اڵت‌و ی��ه‌ک��گ��رت��ووی‬ ‫پادشایه‌تی ل ‌ه ماددا‪ ،‬ته‌نیا ب ‌ه مه‌رجی‬ ‫ب��ه‌رب��ه‌ره‌ک��ان��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ م��ه‌زن��ان‌و ب ‌ه‬ ‫پاڵپشتی گشت ئازاده‌کان ــ بریتیی له‬ ‫‌‌کۆیله‌داران‌و ناکۆیله‌داران ده‌یتوانی‬ ‫سه‌ربگرێت‪ .‬ئیشتوویگۆ (ئاستیاک) له‬ ‫‌‌سیاسه‌تی خۆیدا له ‌‌ئامۆژگارییه‌کانی‬ ‫دی��ن��ی ‌م��وغ��ان که‌ڵکی وه‌رده‌گ��رت‌‌و‬ ‫ئه‌و ئامۆژگارییان ‌ه ب ‌ه بڕوای من له‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا هێشتا له‌‌گه‌ڵ ده‌ستووراتی‬ ‫سه‌ره‌تایی‌و په‌یوه‌ندییدار له‌گه‌ڵ ناوی‬ ‫زه‌رتۆشترا زۆری جیاوازی نه‌بووه‌و‬ ‫خه‌ڵک زۆر هۆگری بوونه‌‪‌‌....‬و موغان‬ ‫له‌و سه‌رده‌مه‌دا دوژمنانی ل ‌ه ئاشتی‬ ‫نه‌هاتووی ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��دان‌و مه‌زنان‌و‬ ‫پێشه‌وایانی ئووله‌کانی ناوچه‌یی بوون‪،‬‬ ‫ک ‌ه یه‌ک گرتوو نه‌بوون‌‌و له‌گه‌ڵ ئه‌و‬

‫ئامۆژگارییانه‌ی ل ‌ه زمانی زه‌رده‌شته‌و ‌ه‬ ‫ده‌گوتران ل ‌ه دژایه‌تیدا بوون‪ ....‬به‌بیر‬ ‫دێ��ن��ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ک��ه‌ ب��ه‌ر ل��ه‌ زه‌رده‌ش��ت‬ ‫شاچکۆله‌کان ب��ۆ خ��ۆی��ان پێشه‌وای‬ ‫دینیی ‌ب��وون‌و له ‌‌ئاکامدا ده‌س��ه‌اڵت‌‌و‬ ‫ب��ڕک��ردن��ی قسه‌ی ئ��ه‌وان په‌یوه‌ندیی‬ ‫هه‌بوو به‌پله‌ی دینییان‪ .‬تا ئه‌و کاته‌ی‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایی‌و پادشایه‌تی‌و دین له‬ ‫‌‌ده‌ستی پاشماوه‌کانی ئه‌وشاچکۆالنه‌دا‬ ‫ب��وو‪ ،‬ن��ه‌ده‌ک��را مه‌زنانی عه‌شیره‌تیی‬ ‫کۆن ب ‌ه ت��ه‌واوی ب ‌ه تێکشکاو بزانین‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ه‌ش ئ��ه‌و دی��ن�� ‌ه ی��ه‌ک��گ��رت��ووه‌ی‬ ‫بێگومان موغه‌کان ‌نوێنه‌ری‌بوون ــ‬ ‫ی ماد‬ ‫ک بووبێ ــ بۆ ش��ا ‌‬ ‫ه��ه‌ر چۆنێ ‌‬ ‫گرنگییه‌کی یه‌کجار زۆری ‌هه‌بوو‪...‬‬ ‫ی ئاسایی‌‌و‬ ‫به‌ربه‌ره‌کانیی کۆیله‌داران ‌‬ ‫ک��ه‌س��ان��ی الی��ه‌ن��گ��ری ئیشتۆویگۆ له‬ ‫ی گه‌وره(که‬ ‫‌‌الیه‌ک‌و مه‌زنان‌و نه‌جیبان ‌‬ ‫‌هارپاگ ‌ه له ‌‌ماد‌‌و کوورۆش له ‌‌پارس‬ ‫له ‌سه‌رووی ئه‌وان بوون) له ‌‌دژیان‪،‬‬ ‫له‌‌الیه‌کی دیکه‌و ‌ه کێشه‌که‌ی به‌وپه‌ڕی‬ ‫توندوتیژتری گه‌یاند‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی‌ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی ئیشتۆویگۆ (ئاستیاک)‬ ‫دا ش��ه‌ڕێ��ک��ی گ��ه‌ور ‌ه رووی ن��ه‌دا‌‌و‬ ‫شوێنێک داگ��ی��ر ن��ه‌ک��را‌‌و ل��ه ‌‌ئاکامدا‬ ‫م��ه‌زن��ان‌و خ��زم��ه‌ت��ک��اران��ی ل��ه‌ش��ک��ر‬ ‫ده‌سکه‌وت‌و تااڵنێکیان له‌و سۆنگه‌و ‌ه‬ ‫به‌ده‌ست ن��ه‌ک��ه‌وت‪ ،‬بێگومان ب��وو به‬ ‫‌هۆی توندتر بوونی نێوان ناخۆشیی‬ ‫شا له‌گه‌ڵ ئ��ه‌و تاقم ‌ه له ‌کۆیله‌داران‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪190‬‬

‫(و ل��ه‌ش��ک��ری��ی��ان)‪ .‬ه��ه‌رچ��ۆن��ێ��ک ‌بێ‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌رده‌م��ی ئاشوورییه‌کانیشدا‬ ‫ی‬ ‫دۆخ��ه‌ک�� ‌ه ئ��اواب��ووه‌و پ��ادش��ای��ه‌ت��ی�� ‌‬ ‫ی‬ ‫مادیش له‌زۆرباره‌و ‌ه ببوو به‌خاوه‌ن ‌‬ ‫رێکخراوی کۆمه‌اڵیه‌تیی ئه‌وان‪ .‬هه‌واڵێ‬ ‫په‌یوه‌ندیدار ب ‌ه بێبه‌زه‌یی ئیشتۆویگۆ‬ ‫(ئاستیاک) سه‌باره‌ت ب ‌ه هارپاگ ‌ه هه‌ر‬ ‫وه‌ک ئ��ه‌و چیرۆکه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه هێرۆدۆت‬ ‫له‌باره‌ی تۆڵ ‌ه ساندنه‌وه‌ی ئێسکیته‌کا‌ن‬ ‫ل��ه‌ ه��ووه‌خ��ش��ت��ه‌ر ‌ه (ک��ی��اک��س��ار)‬ ‫ده‌گێڕنه‌وه‌و وه‌ک به‌شه‌کانی دیکه‌ی‬ ‫ئه‌و چیرۆک ‌ه ــ که ‌گۆای ‌ه ئیشتۆویگۆ‬ ‫ی بۆ‬ ‫(ئ��اس��ت��ی��اک) ل��ه‌‌خ��ه‌ودا س��ه‌رۆ ‌‬ ‫هاتووه‌و فه‌رموویه‌تی کوڕی‌ماندانای‬ ‫‌کچی ب��ک��وژن‌‌و م��ن��داڵ��ه‌ک��ه‌ی��ان خسته‬ ‫ی گ��اوان‬ ‫‌پ��ێ��ش‌دڕن��دان‌و ک��ۆی��ل��ه‌ی��ه‌ک�� ‌‬ ‫ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک��ی‌س��ه‌رس��ووڕه��ێ��ن��ه‌ر‬ ‫رزگاری‌کرد‌‌و سه‌ره‌نجام کوڕه‌ک ‌ه ب ‌ه‬ ‫پله‌ی ‌پادشایه‌تیی خۆی گه‌یشته‌وه ‪...‬‬ ‫ئه‌وان ‌ه هه‌مووی ئه‌فسانه‌ی‌سازکراون‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه زۆر ل��ه ‌س��ه‌ر س��ه‌رک��ه‌وت��ووان��ی‬ ‫به‌ناوبانگی ئه‌فسانه‌یی یان مێژوویی‌و‬ ‫ی��ان دام��ه‌زرێ��ن��ه‌ران��ی پادشایه‌تییه‌کی‬ ‫گ��ه‌ور ‌ه وه‌ک س��ارگ��ۆن‌و م��ووس��ا‌‌و‬ ‫فه‌ره‌یدوون‌و زۆری دیکه‌گوتراون‪.‬‬ ‫ه��ێ��رۆدۆت ب��ه‌م��ێ��ژوون��ووس��ێ��ک��ی‬ ‫‌دروستکار‌‌و بێالیه‌ن‌‌و راست‌ناسراوه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ه��ه‌اڵن��ه‌ی ل��ه‌ن��ووس��راو ‌هک��ان��ی��دا‬ ‫پێکهاتوون‪ ،‬ه��ی ئ��ه‌و ک��ه‌س��ان��ه‌ن که‬ ‫ن داوه‌تێ ک ‌ه به‌داخه‌و ‌ه‬ ‫‌ئاگادارییه‌کانیا ‌‬

‫پارسه‌کان ‌ب��وون‌و بۆیه‌ش زۆرت��ری‬ ‫نووسراوه‌کانی به ‌الیه‌نگریی ئه‌وان‬ ‫خۆ ده‌نوێنن‪.‬‬ ‫ێ ک�� ‌ه‬ ‫ه��ێ��رۆدۆت ب��ۆ خ��ۆی ده‌ڵ�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ئیشتۆویگۆ (ئ��اس��ت��ی��اک) ه��ارپ��اک��ه‌ ‌‬ ‫کرد ‌ه فه‌رمانده‌ی له‌شکری مادو ئاوا‬ ‫قسه‌ی‌خۆی ره‌ت ده‌کاته‌وه‌‪ ... .‬به‌اڵم‬ ‫ئیشتۆویگۆ(ئاستیاک) بێگومان نه‌ک‬ ‫‌ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی خ��وا ل��ێ��ی‌گ��ۆڕی ب��وو‪،‬‬ ‫به‌ڵکوو ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی هیچ کارێکی‬ ‫بێبه‌زه‌ییانه‌ی سه‌باره‌ت ب ‌ه هارپاگ ‌ه‬ ‫ن��ه‌ک��ردب��وو‪ ،‬ک��ردی��ی�� ‌ه ف��ه‌رم��ان��ده‌ی‬ ‫له‌شکری خ��ۆی‪ ...‬ه��ه‌روه‌ه��ا جێگای‬ ‫س��ه‌رس��ووڕم��ان ن��ی��ی�� ‌ه ک��ه‌ ه��ارپ��اگ�� ‌ه‬ ‫ی م��اد)‬ ‫(ڕێ��ب��ه‌ری پ��ی�لان��ی م��ه‌زن��ان�� ‌‬ ‫ک��وورۆش��ی پارسی بکات ‌ه داواک��اری‬ ‫ی ماد‪ .‬چونک ‌ه‬ ‫تانج‌و ته‌ختی پادشایه‌تی ‌‬ ‫ک��وورۆش‪ ،‬ک ‌ه ک��وڕی ماندانای کچی‬ ‫دووه��ه‌م��ی ئیشتۆویگۆ (ئاستیاک)‌‌و‬ ‫نه‌وه‌ی هه‌قی بوو‪ ،‬که‌متر ل ‌ه “سپیتامه‌”‬ ‫ــ ک ‌ه به‌هۆی بیروباوه‌ڕ ‌ه رامیارییه‌که‌ی‬ ‫له ‌‌به‌رچاوی مه‌زنان ‌ناخۆشه‌ویست‌و‬ ‫نه‌خوازراوبوو ــ شیاوی دانیشتن له‬ ‫ی شایی ن��ه‌ب��وو‪ ”.‬ب��ه‌وه‌دا‬ ‫‌سه‌رته‌خت ‌‬ ‫ده‌رده‌که‌وێ‪ ،‬ک ‌ه کێشه‌ی‌کوورۆشیش‬ ‫له‌گه‌ڵ باپیری هه‌ر له رکه‌به‌ریی ئه‌و‌‌و‬ ‫سپیتامه‌ڕا هاتووه‌و کێشه‌ک ‌ه له ‌سه‌ر‬ ‫پ��ل��ه‌و ده‌س��ه‌اڵت ب��وو ‌ه ن��ه‌ک ت��ه‌م��ای‬ ‫‌ئیختۆویگۆ بۆ کوشتنی کوورۆش به‬ ‫‌منداڵی‪ .‬پێموای ‌ه لێره‌دا هه‌ر ئه‌وه‌ند ‌ه‬

‫‪191‬‬

‫به‌س ‌ه بۆ دانی ئاگاداریی به‌که‌ڵک بۆ‬ ‫‌خوێنه‌رانی ‌به‌ڕێز‪ ،‬بۆ زانینی ‌زۆرتر‌‌و‬ ‫تێگه‌یشتنی باشتر له‌و په‌یوه‌ندییه‌دا‌‌و‬ ‫ی به‌ڕ ‌ه له ‌سه‌ر‬ ‫ل ‌ه راستیدا هه‌ڵدانه‌وه‌ ‌‬ ‫هه‌تێوه‌کان‪ ....‬له ‌سه‌ر هۆی ‌خه‌یانه‌تی‬ ‫هارپاگه‌ش دیاکۆنۆف ل ‌ه الپه‌ڕه‌ی ‪21‬ی‬ ‫تاریخ‌ماد ده‌ڵێ‪ :‬ئاستیاگ (ئیشتوویگۆ)‬ ‫له‌سه‌ر ته‌ختی شایی دانیشت‌و‪ 35‬ساڵ‬ ‫پادشایه‌تیی ‌کرد‪ .‬له ‌‌ئاکامی هاندانی‬ ‫هارپاگه‌‪ ،‬یه‌کێک له ‌‌مه‌زنانی ماد ــ ک ‌ه‬ ‫دڵی له ‌‌هووه‌خشته‌ر ‌ه ئێشا بوو – ب ‌ه‬ ‫هۆی کوورۆشی کوڕی ماندانای کچی‬ ‫ئاستیاک‌و که‌مبووجیه‌ی پارسی له‬ ‫‌سه‌ر ته‌خت‌البرا‪.‬‬ ‫س‬ ‫ی ف��ار ‌‬ ‫ن م��ێ��ژوون��ووس��ان�� ‌‬ ‫پ��اش��ا ‌‬ ‫ب��ۆ گ��ه‌وره‌ک��ردن��ه‌وه‌ی ک��وورۆش‬ ‫راستییه‌کان زۆر ده‌گ��ۆڕن‌و تاکتیک ‌ه‬ ‫زی��ره‌ک��ان��ه‌ک��ان��ی ب�� ‌ه م��رۆڤ��دۆس��ت��ی‬ ‫ناوده‌به‌ن‪ .‬ئه‌و کوورۆشه‌ی ‌پایته‌ختی ‬ ‫ی قڕده‌کا‌ت‌و‬ ‫باپیری‌تااڵن‌و له‌شکره‌که‌ ‌‬ ‫خه‌ڵکی شاری باپیری خۆی ب ‌ه کۆیل ‌ه‬ ‫ده‌بات‪ ،‬چۆن ‌ه کۆیله‌ی یه‌هوودی ئازاد‬ ‫ده‌کاتو له‌گه‌ڵ خه‌ڵکی‌بابل ــ پاش گرتنی‬ ‫واڵته‌که‌یان ــ وا مێهره‌بان ده‌بێت‌و‬ ‫ن ده‌کاته‌وه‌و‬ ‫په‌رستگاکانیان بۆ ئاوه‌دا ‌‬ ‫سوجده‌بۆ بوته‌کانیان ده‌بات؟ هی بن‬ ‫‌به‌ڕ ‌ه لێره‌دا دێت ‌ه سه‌ربه‌ڕ ‌ه ‌که‌‪ :‬ئه‌و‬ ‫ی‬ ‫ده‌بوو له‌گه‌ڵ “کرێزووس”ی پادشا ‌‬ ‫ل��ی��دی ب��ه‌ش��ه‌ڕ ه��ات��ب��ا‪ ،‬ک��ه‌خ��اوه‌ن��ی‬ ‫سواره‌نیزام‌و چه‌ک‌و چۆڵی به‌کاربوو‌‌و‬

‫له‌دژی‌کوورۆش له‌گه‌ڵ‌میسر‌‌و بابل‌و‬ ‫سپارتیش پێکهاتبوون‪ .‬کوورۆش بابلی‬ ‫‌خافڵگیرکرد‌‌و گرتی‪ .‬ئه‌و به ‌زیره‌کیی‬ ‫خ��ۆی ده‌رس��ی ل�� ‌ه تێکشکانه‌که‌ی‬ ‫ئاشوورییان وه‌رگ��رت��ب��وو‌‌و ده‌یزانی‬ ‫گ��ه‌وره‌ت��ری��ن ه��ۆک��اری تێشکانیان به‬ ‫‌ده‌ستی ماده‌کان‪ ،‬توندوتیژی‌و سته‌می‬ ‫ل�� ‌ه س��ن��وور ب��ه ‌ده‌ری��ان ب��وو له‌گه‌ڵ‬ ‫گ��ه‌الن��ی ب��ن��ده‌س��ت��ی��ان��دا‪ ،‬ه��ه‌ر بۆیه‌ش‬ ‫ب��وو‪ ،‬ک ‌ه هێنده‌ی له‌گه‌ڵ بابلییه‌کان‌‌و‬ ‫ی��ه‌ه��وودی��ی��ه‌ک��ان چ��اک��ه‌و مێهره‌بانی‬ ‫ن��وان��د‪ ،‬ک��ه‌ ل��ه‌ه��ی��چ داگ��ی��رک��ه‌رێ��ک‌و‬ ‫ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ل�� ‌ه پ��ادش��اک��ان��ی خۆیانیش‬ ‫چ��اوه‌ڕوان��ی ن��ه‌ب��وون‪ .‬بابلییه‌کان‬ ‫وای��ان��ک��ردب��وو‪ ،‬ک��ه ‌ت��ه‌ن��ان��ه‌ت گه‌لی‬ ‫خۆشیان خواخوایان بوو داگیرکه‌رێکی‬ ‫له ‌‌وێنه‌ی کوورۆش له ‌‌چنگ پادشای‬ ‫سته‌مکاریان ده‌رب��ازی��ان بکات‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ک ‌ه زانیان ره‌فتاری کوورۆش ئاوایه‌‪،‬‬ ‫ن��ه‌ک ‌ب��ه‌چ��اوی داگیرکه‌ر به‌ڵکوو به‬ ‫‌دی��ده‌ی رزگ��اری��ده‌رێ��ک لێیان روان��ی‪.‬‬ ‫ک��وورۆش‪ ،‬ک ‌ه داهێنه‌رو پسپۆڕێکی‬ ‫بێوێنه‌ی سه‌ربازیی سه‌رده‌می خۆی‬ ‫ب��وو‪ ،‬ئ��اوا زیره‌کان ‌ه دڵ��ی خه‌ڵکه‌که‌ی‬ ‫بۆ الی خۆی راکێشا‪ .‬دوو مه‌به‌ستی‬ ‫ل��ه‌و ک��ار ‌ه ه��ه‌ب��وون‪ ،‬ک�� ‌ه ه��ه‌ردووک��ی‬ ‫بۆ جێبه‌جی بوون‪ .‬یه‌کێکیان‪ :‬کردنی‬ ‫دوو گه‌لی بێگانه‌ی بابل‌و یه‌هوود ب ‌ه‬ ‫دۆستی خۆ‪ .‬دووهه‌میانیش‪ :‬له‌ئاکامی‬ ‫ئه‌و دۆستایه‌تییه‌دا دڵنیابوون ل ‌ه پشتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪192‬‬

‫ی ک�� ‌ه له‬ ‫جه‌بهه‌‪ ،‬وات�� ‌ه دڵنیایی ل��ه‌وه‌ ‌‬ ‫‌‌کاتی هێرش بۆ سه‌ر لیدی‌و میسر‌‌و‬ ‫سپارتدا‪ ،‬له ‌‌پشته‌وه را که‌س له‌گه‌ڵ‬ ‫دوژمنانی پێک نایه‌‪....‬‬ ‫ل��ه‌و دوای��ی��ان��ه‌دا هێندێک شتی دوور‬ ‫ل��ه ‌‌ڕاستیم ل��ه ‌کتێبه ‌مێژووییه‌کانی‬ ‫ی‬ ‫نووسه‌رانی‌کورد یان ته‌له‌ڤیزیۆنه‌کان ‌‬ ‫ی‬ ‫ک��وردی ل ‌ه زمانی هێندێک ‌ب ‌ه وته‌ ‌‬ ‫ن م��ێ��ژووزان ‌که‌وته ‌به‌رچاوو‬ ‫خۆیا ‌‬ ‫گوێ‪ ،‬که‌ب ‌ه راستی‌تووشی‌سه‌رسامی‬ ‫‌ک��ردم‪ .‬بۆ وێنه‌“پڕۆفسۆر محه‌ممه‌د‬ ‫ئه‌مین زه‌کی” له‌‌کتێبی(تحقیقی تاریخی‬ ‫دربار ‌ه کردو کردستان)دا ده‌نووسێ‪:‬‬ ‫“پاش کیاکسار‪ ،‬ئاژده‌هاک له ‌‌جێگای‬ ‫‌باوکی دانیشت‌‌و ماوه‌یه‌کی به‌بێ شه‌ڕو‬ ‫خوێن رشتن تێپه‌ڕاند‌‌و ل ‌ه به‌دبه‌ختییان‬ ‫ه��ه‌ر ل��ه‌و ک��ات��ه‌دا حکوومه‌تی ف��ارس‬ ‫به‌هێزبوو‌‌و ب ‌ه هۆی ئه‌و الوازییه‌ش‬ ‫که‌ل ‌ه حکوومه‌تی ماددا به‌دیهاتبوو‪ ،‬به‬ ‫‌سه‌رهه‌ڵدانی(کوروش= سیروس) یان‬ ‫که‌یخه‌سره‌و‪” ...‬‬ ‫ه��ه‌رچ��ه‌ن��د ک��ه‌ی��خ��ه‌س��ره‌و ب��ه ‌پێی‬ ‫‌ن��اوه‌ڕۆک��ی ‌ئاڤێستا ته‌نانه‌ت ناتوانێ‬ ‫هی ‌سه‌رده‌می ‌ماده‌کانیش ‌بێ‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ئه‌وشای ‌ه هی سه‌ر ده‌می زه‌رده‌شته‌و‬ ‫زه‌رده‌شتیش به ‌شاهێدیی مێژوو هی‬ ‫‪ 6000‬ساڵ پێش ماده‌کان بووه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر ب ‌ه ئه‌وی چواندنی ناویش بێ‬ ‫ئه‌و نووسه‌ران ‌ه ده‌ب��وو که‌یخه‌سره‌و‬ ‫ب ‌ه کیاکسار (ف��ره‌وه‌رت��ی��ش) بچوێنن‪،‬‬

‫ک ‌ه زۆر نیزیک‌تره‌و زۆرت��ری��ش به‌و‬ ‫ده‌چێت تا ک��ورۆش‪ .‬هه‌ر چه‌ند ‌ه ئه‌و‬ ‫کتێب ‌ه یه‌کێک ‌ه ل�� ‌ه ب��ه ‌نرخ‌ترینی ئه‌و‬ ‫کتێبانه‌ی ل��ه ‌س��ه‌ر م��ێ��ژووی ‌ک��ورد‬ ‫دیومن‪ ،‬ب��ه‌داخ��ه‌و ‌ه ئ��ه‌و ن��ووس��راوه‌ی‬ ‫محه‌مم ‌ه دئه‌مین زه‌ک��ی ب��ه‌گ‪ ،‬دوو‬ ‫خاڵی زۆر الوازی تێدا به‌دی ده‌کرێن‪:‬‬ ‫یه‌که‌م ــ ناوی ئاژده‌هاک بۆ ئیختوویگۆ‬ ‫ی م��اد‪ ،‬ک�� ‌ه هێندێک‬ ‫دوای��ی��ن ‌پ��ادش��ا ‌‬ ‫نووسه‌ری ده‌مارگرژی فارس که‌ڵکیان‬ ‫لێ وه‌رگرتوو ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و پادشایه‌ی‬ ‫پێ‌‌بکه‌ن ب ‌ه زه‌ححاکی خوێنڕێژ‪ .‬ک ‌ه‬ ‫دیار ‌ه ئه‌و روانگه‌ی ‌ه زۆرتر ل ‌ه به‌رهه‌می‬ ‫مێژوونووسانی هه‌رمه‌نی هه‌ڵێنجراوه‌‪.‬‬ ‫ئ��ی��ح��س��ان ن��وری ل�� ‌ه (ت��اری��خ ریشة‬ ‫ن��ژادی ک��رد) ده‌ڵ��ێ‪“ :‬ڤیکتۆر النکلوا”‬ ‫نووسراوه‌کانی نووسه‌رانی ئه‌رمه‌نیی‬ ‫کۆ کردۆته‌وه‌و ده‌ڵێ “ب ‌ه ئه‌رمه‌نی ب ‌ه‬ ‫(مادی) ده‌ڵێن مارو له‌‌زمانی ئه‌رمه‌نیدا‬ ‫ب ‌ه پاشماوه‌کانی ئ��اژده‌ه��اک دوایین‬ ‫پادشای ماد ده‌ڵێن (ویشتا بازوونه‌ک)‬ ‫وات��ه ‌ه��ه‌ژدی��ه��ازاده‌ک��ان‪ ”.‬ــ ئ��ه‌و ناو ‌ه‬ ‫تاڕاده‌یه‌کیش پێده‌چێت له‌وه‌ڕا هاتبێ‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه یۆنانییان ئیختوویگۆیان کردوو ‌ه ب ‌ه‬ ‫ئاستیاک‌‌و ئه‌و وشه‌یه‌ش به‌ئاژده‌هاک‬ ‫‌ده‌چێت‪ ،‬که‌وابوو بۆ ئیختوویگۆی پێ‬ ‫‌نه‌که‌ن ‌ه زه‌ححاکی خوێنڕێژ؟‌‌و کاوه‌ی‬ ‫کوردیشی پێ نه‌که‌ن ب ‌ه خائینی کورد؟‬ ‫دووه��ه‌م ـ��ـ راش��ک��اوان�� ‌ه ک��وروش‬ ‫ب�� ‌ه ک��ه‌ی��خ��ه‌س��ره‌و ن��او ده‌ب��ات‪ ،‬وه‌ه��ا‬

‫‪193‬‬

‫ک�� ‌ه ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ل�� ‌ه م��ێ��ژوون��ووس��ێ��ک��ی‬ ‫ده‌م��ارگ��رژی ک��وروش ‌په‌رستی وه‌ک‬ ‫ذه‌ب��ی��ح‌‌ال��ل�� ‌ه م��ه‌ن��س��ووری��ش ب��ه ‌پێش‬ ‫ده‌ک��ه‌وێ��ت��ه‌وه‪ .‬ن��ووس��ه‌ر ‌ه فارسه‌که‌‪،‬‬ ‫ک��ات��ێ��ک ن��اوی ک��وروش ده‌ب��ات‌و‬ ‫ده‌ی��ه‌وێ��ت ب��ی��ک��ات ب�� ‌ه ک��ه‌ی��خ��ه‌س��ره‌و‬ ‫ن نایڵێ‌و النی‌که‌ ‌م‬ ‫ئ��اوا راس��ت‌و ره‌وا ‌‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه ئینسافی‌تێدا دێڵێته‌وه ‌ک ‌ه‬ ‫ن که‌یخه‌سره‌و‪ .‬‬ ‫بڵێت‪ :‬کوروش با بڵێی ‌‬ ‫سه‌یرتر ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه محه‌مم ‌ه دئه‌مین‬ ‫زه‌ک��ی ب��ه‌گ‪ ،‬ل��ه ‌‌الپ��ه‌ڕه‌ی ‪96‬ی‬ ‫‌کتێبه‌که‌شیدا ‌ده‌ڵ��ێ‪ ... :‬له ‌سه‌رده‌می‬ ‫‌ئاژیده‌هاک‪ ،‬دوایین پادشای ‌ماد‪ ،‬ئه‌و‬ ‫حکوومه‌ت ‌ه له ‌‌ساڵی (‪550‬ی پ‪.‬ز) به‬ ‫س یا که‌یخه‌سره‌وی‬ ‫‌ده‌ستی سیروو ‌‬ ‫م��ه‌زن��ی‌پ��ارس��ی ل��ه‌‌ن��اوچ��وو‪ .‬پ��اش‬ ‫ی حکوومه‌تی ‌م��اد‪ ،‬ت��ه‌واوی‬ ‫رووخ��ان�� ‌‬ ‫ڵ‬ ‫ی کوردستان له‌گه‌ ‌‬ ‫سه‌ر زه‌مینه‌کان ‌‬ ‫ی ماده‌کان‬ ‫به‌شه‌کانی‌دیکه‌ی به‌رده‌ست ‌‬ ‫که‌وتن ‌ه به‌رده‌ستی فه‌رمانره‌وایانی‬ ‫ی‬ ‫هه‌خامه‌نشی ــ که‌یان‪ “....‬به‌اڵم دوای ‌‬ ‫ل ‌ه الپه‌ڕه‌ی ‪304‬ی کتێبه‌که‌ی دیوسیس‬ ‫ی��ان دیاکۆی کردۆت ‌ه که‌یقوباد‪ .‬به‌و‬ ‫وات��ای��ه‌ ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ئ��ه‌گ��ه‌ر راس��ت��ی��ش‬ ‫بێت‪ ،‬ده‌بێت که‌یانییان ماد بن‌‪ .‬ئه‌دی‬ ‫ی‬ ‫هه‌خامه‌نشی‌و ماد‪ ،‬که ‌دوو نه‌ته‌وه‌ ‌‬ ‫ج��ی��ان‪ ،‬چ��ۆن ده‌ت��وان��ن ه��ه‌ردووک��ی��ان‬ ‫که‌یانی بن؟ ئ��ه‌وه‌و ژماره‌یه‌کی دیک ‌ه‬ ‫هه‌ڵه‌ی مێژوویی نیشان ده‌ده‌ن‪ ،‬که‬ ‫‌کتێبی له‌و بابه‌ته‌‪ ،‬له ‌سه‌ر مێژووی‬

‫کوردستان‪ ،‬ده‌بێت چه‌ند ‌ه ل ‌ه راستی‌و‬ ‫وردب��ی��ن��ی ب��ه ‌دوور ب��ن‪ ،‬ه��ه‌رچ��ه‌ن��د‬ ‫ب��ه‌ده‌س��ت��ی ن��ووس��ه‌ری ک��وردی��ش‬ ‫نووسراون‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه تێکدانی مێژووی‬ ‫ک��ورددا ته‌نانه‌ت ل�� ‌ه نه‌ته‌وه‌په‌رست ‌ه‬ ‫ت��ون��دڕه‌وه‌ک��ان��ی ف��ارس��ی��ش ب��ه ‌پێش‬ ‫که‌وتوونه‌وه‌‪.‬‬ ‫ج��ا بابزانین ک��وورۆش چ��ۆن بۆت ‌ه‬ ‫که‌یخه‌سره‌و‪:‬‬ ‫ک��ت��ێ��ب��ی(ت��اری��خ ده‌ه��زارس��ال��ة ای��ران) ‬ ‫ل�� ‌ه الپ��ه‌ڕه‌ی ‪ 51‬دا ده‌ڵ��ێ��ت‪“ :‬ئ��ه‌و‬ ‫لێکۆڵه‌ره‌وانه‌ی ک ‌ه بنه‌ماڵه‌ی که‌یانی‌و‬ ‫هه‌خامه‌نشی به ‌یه‌ک ده‌زانن له ‌سه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و ب��اوه‌ڕه‌ن‪ ،‬ک ‌ه که‌یخه‌سره‌و هه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و ک��وورۆش��ه‌ی هه‌خامه‌نشییه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و بیره‌یان ل��ه‌وه‌ڕا بۆپه‌یدا ب��ووه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه چیرۆکی ژیانی ئ��ه‌وان‪ ،‬ئه‌گه‌ ‌ر به‬ ‫‌ت��ه‌واوی��ش ن��ا‪ ،‬الن��ی ک��ه‌م تا راده‌ی��ه‌ک‬ ‫وێک ده‌چێت‪:‬‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫‪ -1‬دایکی هه‌ردووکیان ه ‌‬ ‫ی که‌یخه‌سره‌و‬ ‫بێگانه‌ن‪ ،‬وات�� ‌ه دای��ک�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ت��ووران��ی‌و دایک ‌‬ ‫کچی ئه‌فراسیاب ‌‬ ‫کوورۆش کچی پادشای ماد بووه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬هه‌ردووک پادشا دوور ل ‌ه باوکیان‬ ‫گه‌ور ‌ه ده‌بن‪ :‬که‌یخه‌سره‌و ل ‌ه ده‌رباری‬ ‫توورانییان‌و ک��وورۆش ل ‌ه ده‌رب��اری‬ ‫ماده‌کاندا‪.‬‬ ‫‪ -3‬ک��ه‌ی��خ��ه‌س��ره‌و پ��اش ش��ه‌ڕی‬ ‫په‌یتاپه‌یتای توورانییه‌کان ل ‌ه ئێران‬ ‫ب��ه‌ده‌ر ده‌ن��ێ��ت‌‌و ک��وورۆش��ی��ش پاش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪194‬‬

‫چه‌ند س��اڵ ش��ه‌ڕ ل�� ‌هگ��ه‌ڵ سه‌کاکان‪،‬‬ ‫ئه‌وان ل ‌ه ئێران ده‌رده‌کا‌ت‌و سنووری‬ ‫ئێران ده‌گه‌یه‌نێت ‌ه سه‌یحوون‌و ل ‌ه قه‌راغ‬ ‫ئه‌و چۆم ‌ه شارێک به‌ناوی کوورۆش‬ ‫سازده‌کات‪.‬‬ ‫‪ -4‬ه��ه‌ر وه‌ک چۆنیه‌تی ک��وژران��ی‬ ‫ک��ه‌ی��خ��ه‌س��ره‌وم��ان ل��ێ روون نییه‌‪،‬‬ ‫ئاگادارییه‌کی ته‌واویشمان له ‌سه‌ر‬ ‫مردنی کوورۆش نییه‌و مێژوونووسان‬ ‫له‌سه‌ری کۆک نین‪.‬‬ ‫‪ -5‬ئ��اوه‌زو زان��ای��ی‌‌و دادگ��ه‌ری��ی‬ ‫که‌یخه‌سره‌و له‌گه‌ڵ ئاقڵ‌و ته‌گبیر‌و‬ ‫الواز الواندنه‌وه‌ی کوورۆش پێکده‌چن‪ .‬‬ ‫ئایا هیچ به‌ڵگه‌یه‌ک ب��ۆ سه‌لماندنی‬ ‫شتێک‌له‌وه‌ی بێ ناوه‌ڕۆک‌تر ده‌بێت؟‬ ‫ هه‌رچه‌ند دایکی ه��ه‌ردووک��ی��ان له‬‫‌‌ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ب��اوک��ی��ان ن��ه‌ب��وون‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫وه‌ک ‌ی��ه‌ک حیسابکردنی م��اده‌ک��ان‬ ‫ک�� ‌ه خ��اوه‌ن��ی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی ئ��ێ��ران‌و‬ ‫دامه‌زرێنه‌ری یه‌که‌م پادشایی ئێران‌و‬ ‫بناغه‌دانه‌ری فه‌رهه‌نگی ئێران بوون‌و‬ ‫ب ‌ه ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای هه‌موو ئێران ــ ب ‌ه‬ ‫فار‌سه‌کانیشه‌و ‌ه ــ ناسراون نه‌ک وه‌ک‬ ‫داگیرکه‌ر‪.‬‬ ‫ی ماده‌کان ب ‌ه سه‌ر ئێراندا‬ ‫ ده‌سته‌اڵت ‌‬‫هه‌رماوه‌یه‌کی کورتی وه‌ک دوازده‬ ‫‌ساڵه‌ی ئه‌فراسیاب ن��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫زۆر درێژه‌ی کێشاوه‌و ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ت��ووران��ی��ی��ه‌ک��ان ه��ه‌ر ه��ی‌ زه‌م��ان��ی‬ ‫پادشایه‌ک ن��ه‌ب��وو ‌ه به‌ڵکوو چه‌ندین‬

‫پ��ادش��ای م��اد ل��ه‌ئ��ێ��ران��دا (ب��ه‌واڵت��ی‬ ‫پ��ارس�� ‌هک��ان��ی��ش��ه‌وه‌‌) ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای��ی��ان‬ ‫کردووه‌‪.‬‬ ‫ م��اده‌ک��ان وات�� ‌ه ت��ای��ف��ه‌ی دای��ک��ی‬‫ک��وورۆش ل��ه‌ه��ه‌م��وو م��ێ��ژوودا‌‌و ب ‌ه‬ ‫وته‌ی هه‌موو مێژوونووسان ب ‌ه ئێرانی‬ ‫ناسراون‌و هه‌رگیز ناوی داگیرکه‌ریان‬ ‫له‌سه‌ردانه‌نراوه‌‪ ،‬که‌چی توورانییه‌کان‬ ‫ت��ه‌ن��ی��ا ش��ای��ه‌ک��ی��ان ب��ۆ م��اوه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫ک��ورت ئ��ێ��ران��ی داگ��ی��رک��ردووه‌و له‬ ‫‌‌الی��ه‌ن ئێرانییانیشه‌و وه‌ک داگیرکه‌ر‬ ‫ره‌تێنراوه‌و ده‌رکراوه‌‪.‬‬ ‫ ه��ه‌ڵ��س��ه‌ن��گ��ان��دن��ی م��اده‌ک��ان��ی‬‫دام��ه‌زرێ��ن��ه‌ری‌ئ��ێ��ران ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫توورانییه‌کان‪ ،‬ک ‌ه هه‌میش ‌ه ب ‌ه دژی‬ ‫ئێران ناسراون ده‌لیلێکی ئه‌وه‌ند ‌ه بێ‬ ‫‌ناوه‌ڕۆکه‌‪ ،‬که ‌منداڵیش پێکه‌نینی پێی‬ ‫دێ‪ .‬به ‌بێگانه ‌ناسینی ماده‌کانیشم له‬ ‫‌‌الی��ه‌ن مێژوونوسانی ل��ه‌و چه‌شنه‌ی‬ ‫ف��ارس ل��ه‌ال س��ه‌ی��ر نییه‌‪ ،‬ه��ه‌ر وه‌ک‬ ‫یه‌که‌ ‌م جاریش‌نییه‌‪ .‬کورد ب ‌ه درێژایی‬ ‫مێژوو له ‌‌ئێراندا وه‌ک ‌بێگان ‌ه سه‌یری‬ ‫ک��راوه‌و وه‌ک ب��ێ��گ��ان��ه‌ش ه��ه‌ڵ��س‌و‬ ‫که‌وتی له‌گه‌ڵدا ک��راوه‌‪ .‬ل��ه‌و ب��واره‌دا‬ ‫ئه‌وه‌ند ‌ه به‌ڵگه‌ی مێژوویی ‌ه��ه‌ن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫باسکردنیان له‌و به‌شه‌دا ناگونجێ‌و‬ ‫له ‌‌جێی ‌خۆیدا ده‌چمه ‌سه‌ریان‪ .‬به‌اڵم‬ ‫یه‌کێک ل ‌ه نموونه‌کانی هه‌ر ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ک��وورۆش پاش ئ��ه‌وه‌ی ب ‌ه هێزی‬ ‫خائینانی ناوخۆی ماد هاته ‌سه‌رکار‌‌و‬

‫‪195‬‬

‫ی کوردی خسته ‌گۆڕه‌وه‌‪،‬‬ ‫سه‌ربه‌خۆی ‌‬ ‫هه‌رچه‌ند نه‌یوێرا میرانی ک��ورد له‬ ‫‌س��ه‌ر واڵته‌کانی خۆیان دانه‌نێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ر وه‌ک له ‌‌دواییدا ده‌یبینین‪،‬‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی��ه‌ک��ی ن��ی��وه‌چ��ڵ��ی��ش��ی له‬ ‫‌‌ناوچه‌ی خۆیاندا پێ ره‌وا نه‌دیتن‌و‬ ‫چ��اوه‌دێ��ری پ��ارس��ی ل��ه‌س��ه‌ر دان��ا‌ن‪.‬‬ ‫داری��ووش��ی ه��ه‌خ��ام��ه‌ن��ش��ی ب��ه‌وه‌ش‬ ‫رانه‌وه‌ستاو میر ‌ه ماده‌کانی هه‌ر لێش‬ ‫‌خستن‪ ،‬وه‌ک ئه‌و ک��اره‌ی سه‌فه‌وی‌و‬ ‫قاجارو عوسمانی‌‌و ئاتاتورک‪ ،‬ده‌وری‬ ‫‪ 2500 - 2000‬ساڵ دواتر کردیان‪ .‬‬ ‫ڕاس��ت�� ‌ه ه��ه‌ردووک پ��ادش��ا دوور له‬ ‫‌‌باوکیان گ��ه‌وره‌ده‌ب��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم شێوه‌ی‬ ‫گ��ه‌وره‌ب��وون‌و ره‌وت��ی رووداوه‌ک��ان��ی‬ ‫په‌یوه‌ندیدار ب ‌ه باوکیان ئه‌وه‌ند ‌ه لێک‬ ‫دوورن ک ‌ه وێ��ک چواندنیان ب ‌ه هیچ‬ ‫فێڵ‌و داتاشین‌‌و راسته‌وپاسته‌کردنێک‬ ‫ناگونجێ‪:‬‬ ‫ باوکی ک��وورۆش ‪ -‬ئه‌گه‌ر قسه‌ی‬‫هێرۆدۆت ب ‌ه راست بزانین ‪ -‬ئێرانی‬ ‫بووه‌و ل ‌ه ماڵی‌خۆی‌و نیشتمانی خۆیدا‬ ‫(وات ‌ه واڵتی پارس) بۆت ‌ه فه‌رمانڕه‌واو‬ ‫پ��ه‌ن��اب��ه‌ر ن��ه‌ب��ووه‌و ل�� ‌ه ب��اوک��ی خۆی‬ ‫ن��ه‌ت��ۆراوه‌‌و نه‌چۆت ‌ه پاڵ نه‌ته‌وه‌یه‌کی‬ ‫ب��ێ��گ��ان��ه‌‪ ،‬ک��ه‌چ��ی س��ی��اوه‌ش��ی ب��اوک��ی‬ ‫که‌یخه‌سره‌و له ‌‌باوکی خۆی تۆراوه‌و‬ ‫په‌نای بردۆت ‌ه به‌ر پادشای تووران‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بێگانه‌و دووژمنی له‌‌ئاشتی نه‌هاتووی‬ ‫ئێران‌و به ‌ته‌مای داگیرکردنی واڵتی‬

‫باوکی سیاوه‌ش بووه‌‪.‬‬ ‫ س��ی��اوه‌ش��ی ب��اوک��ی که‌یخه‌سره‌و‬‫ب ‌ه ده‌ستی بابی دایکی‌و ل ‌ه واڵتێکی‬ ‫بێگان ‌ه ده‌سته‌اڵتی ناوچه‌یه‌کی دوور ل ‌ه‬ ‫پارسی پێ سپێردراوه‌‪.‬‬ ‫ی ک��وورۆش ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای‬ ‫ ب��اوک�� ‌‬‫ی‬ ‫ی شوێنێک ‌‬ ‫پارسیش ‌ب��ووه‌‪ ،‬ن��ه‌ک ه ‌‬ ‫دوور ل ‌ه نیشتمانی‌خۆی‌و ته‌نانه‌ت به‬ ‫‌یارمه‌تیی‌کو‌ڕه‌که‌ی له‌‌دژی خه‌زووری‬ ‫خ��ۆی (ئ��ه‌گ��ه‌ر قسه‌ی ه��ێ��رۆدۆت ب ‌ه‬ ‫راس��ت دانێین‪ ،‬پادشای م��اد) پیالنی‬ ‫گێڕاوه‌‪....‬‬ ‫ ب��اوک��ی ک��ه‌ی��خ��ه‌س��ره‌و ب�� ‌ه ده‌ستی‬‫خ��ه‌زووری خ��ۆی ک��وژراوه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫باوکی کوورۆش زیندوو بووه‌‌و که‌س‬ ‫ته‌مای کوشتنیی تێدا نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ که‌یخه‌سره‌و بوتخانه‌ی بوتپه‌رستانی‬‫ل�� ‌ه ک��ه‌ن��اری گۆلی چیچێست وێ��ران‬ ‫ک��ردووه‌‪ ،‬ئ��ه‌و وه‌ک مه‌زداپه‌رستێک‬ ‫دژی چه‌ند خوا په‌رستی‌‌و بوتپه‌رستی‬ ‫بووه‌‪ .‬که‌چی کوورۆش دژایه‌تیی هیچ‬ ‫ئوولێکی ن��ه‌ده‌ک��ردووه‌‌و ن��ه‌ک هه‌ر‬ ‫بوتخانه‌ی وێ��ران نه‌ده‌کردن‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫ب��ه ‌وت��ه‌ی م��ێ��ژوون��ووس��ان ته‌نانه‌ت‬ ‫هه‌ر شوێنێکی ده‌گ��رت بوتخانه‌کانی‬ ‫ب��ۆ ده‌پ��اراس��ت��ن‪ ،‬ت��ه‌ن��ا‌ن��ه‌ت ب��ه داب��ی‬ ‫خ��ۆی��ان ن��وێ��ژی��ش��ی ت��ێ��دا ده‌ک��ردن‌‌و‬ ‫ئه‌گه‌ر وێرانیش بووبان بۆی ئاوه‌دان‬ ‫ده‌کردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -‬ک��ه‌ی��خ��ه‌س��ره‌و ه��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪196‬‬

‫ی بووه‌‪،‬‬ ‫سه‌رده‌می‌زه‌رده‌شت‌‌و پشتیوان ‌‬ ‫ت‬ ‫به‌اڵم کوورۆش زۆر دوای‌زه‌رده‌ش ‌‬ ‫بووه‌و زه‌رده‌شتی هه‌رنه‌شدیوه‌‪.‬‬ ‫ ب��اوک‌و باپیری ک��وورۆش پادشای‬‫ن‬ ‫چووک ‌ه بوون ک ‌ه هه‌ر ناوچه‌ی خۆیا ‌‬ ‫ئ��ه‌وی��ش ل��ه‌‌ژێ��ر ده‌س��ت��ی پ��ادش��ای‬ ‫گ��ه‌وره‌ت��ردا ل�� ‌ه ب��ه‌ر ده‌س��ت��داب��ووه‌و‬ ‫هیچکامیان ده‌س��ت��ی��ان ل��ه ‌‌دوورت��ر‬ ‫ی خ��ۆی��ان ن��ه‌ڕۆی��ش��ت��ووه‌و‬ ‫ل�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ ‌‬ ‫پادشای هه‌مووئێران‌نه‌بوون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫که‌یخه‌سره‌و ب��اب‌و باپیری بابیشی‬ ‫پ��ادش��ای گ��ه‌وره‌و س��ه‌رب��ه‌خ��ۆو هی‬ ‫ه��ه‌م��وو ئ��ێ��ران ب��وون ن��ه‌ک ه��ه‌ر هی‬ ‫ناوچه‌یه‌ک‪.‬‬ ‫ن‬ ‫ ده‌ل��ی��ل��ی ‪3‬و‪4‬و‪ 5‬ئ��ه‌وه‌ن��ده ‌الواز ‌‬‫ک ‌ه هه‌ر بۆ ره‌دک��ردن��ه‌وه‌ش نابن‪ ،‬به‬ ‫‌ه��ه‌زاران پ��ادش��ای ب�� ‌ه هێز ل��ه ‌‌دنیادا‬ ‫هه‌ن‪ ،‬که ‌دوژمنانیان له ‌‌واڵتی ‌خۆیان‬ ‫وه‌ده‌رن��اوه‌و زۆر پێش کوورۆشیش‬ ‫ی پادشای ماد نه‌ینه‌وای‬ ‫هووه‌خشته‌ره‌ ‌‬ ‫گ��رت‌و ب��ه‌اڵی ئاشووری داگیرکه‌ری‬ ‫بۆ هه‌میش ‌ه له‌سه‌ر خه‌ڵکی ئێران که‌م‬ ‫ک��رده‌وه‌‪ .‬روون نه‌بوونی چۆنیه‌تی‬ ‫مردنی دووکه‌سیش به‌ڵگه‌یه‌ک نیی ‌ه‬ ‫بۆ یه‌کبوونیان‌و خۆ بۆ وێکچوونی‬ ‫ره‌ف��ت��ارو ئ��اوه‌زی دووک��ه‌س��ی��ش‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێوانه‌یه‌کی به‌رچاو ل ‌ه گۆڕێدا نییه‌و‬ ‫ل ‌ه ئه‌ندازه ‌گرتن نایه‌‪ ،‬ئیدی هه‌ر بۆ‬ ‫باسکردنیش نابێت‪.‬‬ ‫پ��اش��ان ن��ووس��ه‌ری (ت��اری��خ د ‌ه‬

‫ه��زارس��ال��ه‌) ه��ه‌ر ل��ه‌وێ��دا ل��ه‌س��ه‌ری‬ ‫ده‌ڕواو ده‌ڵ��ێ‪“:‬ن��ول��دک�� ‌ه ‪”Noldeke‬‬ ‫ب�� ‌ه راش��ک��اوی دان ب�� ‌ه حایشاندنی‬ ‫یه‌کبوونی هه‌خامه‌نشی‌و که‌یانییاندا‬ ‫ناهێنێ‌و ره‌ن��گ�� ‌ه ب�� ‌ه هه‌ڵسه‌نگاندنی‬ ‫ئه‌فراسیاب‌و ئاستیاک‪ ،‬ک��وور‌ۆش‌و‬ ‫ی‬ ‫که‌یخه‌سره‌و‌‌و هارپاگووس‌و پیران ‌‬ ‫وه‌یس ‌ه له ‌‌ڕاستیدا ویستبێتی پاساو‬ ‫بۆ حایشاندنه‌کانی هێرتێل (‪)Hertel‬‬ ‫و هێرتسفێلد (‪ )Hertzfeld‬بێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم لێکۆڵینه‌وه‌کانی کریستین سێن‬ ‫(‪‌‌)Keristensen‬و ره‌خنه‌کانی وی له‬ ‫‌سه‌ر هێرتێل‌و هێرتسفێلد تا راده‌یه‌کی‬ ‫جێگای په‌سه‌ند حایشاندنی یه‌کبوونی‬ ‫ک��ه‌ی��ان��ی��ی��ان‌و ه��ه‌خ��ام�� ‌هن��ش��ی��ی��ان ره‌د‬ ‫ده‌کاته‌وه‌و ئه‌و دووان ‌ه ب ‌ه ته‌واوی لێک‬ ‫جیا ده‌کاته‌وه‌‪ .‬‬ ‫ل��ه ب��ی��رم‌ن��ی��ی�� ‌ه ل��ه‌‌ک��وردت��ی��ڤ��ی یا‬ ‫ته‌له‌فیزیۆنی‌کوردستاندا وتووێژیان‬ ‫له‌گه‌ڵ مامۆستایه‌کی ک��وردی مێژوو‬ ‫ده‌ک��رد‪ .‬هێندێک له ‌قسه‌کانی ده‌ری‬ ‫ده‌خست ناو براو ئه‌وه‌ی زۆر که‌می‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ر ده‌زان��ێ��ت م��ێ��ژووی کۆنه‌و‬ ‫ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ل��ه‌ م��ێ��ژووی س��ه‌رده‌م��ی��ش‬ ‫ئاگادارییه‌کی له ‌‌قه‌ده‌ر خوێنده‌واریی‬ ‫خۆی نییه‌‪ .‬ئه‌و کابرای ‌ه رایه‌کی زۆر‬ ‫سه‌یرو سه‌مه‌ره‌ی هه‌بوو‪ .‬پێی وابوو‬ ‫کاو ‌ه چونک ‌ه له ‌‌ئیسفه‌هان بوو ‌ه کورد‬ ‫نییه‌‪ .‬ئ��ه‌و م��ێ��ژووزان�� ‌ه ه��ه‌ر نازانێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئیسفه‌هان ل ‌ه زه‌مانی حکوومه‌تی‬

‫‪197‬‬

‫م��اده‌ک��ان��دا س��ن��ووری الی خ��وارووی‬ ‫واڵت��ی م��اد ب��ووه ئێستاش ه��ه‌ر له‬ ‫‌‌شوێنێکی زۆر نیزیک له ‌ئیسفه‌هان‬ ‫شارێک ب ‌ه ناوی شاری کو‌رد (شهر‬ ‫ی له ‌‌جێی خۆیدا‬ ‫ک��رد) هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه دوا ‌‬ ‫باسی ده‌ک��ه‌م‪ ،‬ئه‌گه‌ر واش��ی دانێین‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئیسفه‌‌هان ل��ه ‌س��ه‌ر خ��اک��ی ماد‬ ‫نه‌بوو بێت‌‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه له ‌‌کوردستان‬ ‫نیزیک ب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه وه‌ستایه‌کی ده‌ست‬ ‫ره‌نگینی کور ‌د کاوه ‌بێت به ‌ئاسانی‬ ‫بگونجێ بچێت له‌وێ پیشه‌که‌ی خۆی‬ ‫ب��خ��ات�� ‌ه خ��زم��ه‌ت��ی خ��ه‌ڵ��ک��ی‌‌و ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫ک��اوه‌ ل�� ‌ه ک��وردب��وون��ی ن��اش��وات��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫تاز ‌ه ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی باسی بوونی‬ ‫‌کاو ‌ه له ‌‌ئیسفه‌هانیش ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬ده‌ڵێن‬ ‫ک��او ‌ه ئاسنگه‌رێکی خه‌ڵکی یه‌کێک ل ‌ه‬ ‫گونده‌کانی ده‌وری ئیسفه‌هان بووه‌‬ ‫ی ش��اره‌ک��ه‌‪ .‬عه‌بدولعه‌زیمی‬ ‫ن��ه‌ک ه�� ‌‬ ‫ره‌زایی ل ‌ه کتێبی (تاریخ د ‌ه هزارسالة‬ ‫ای��ران)دا ل ‌ه زمان ته‌به‌ری را ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫“‪ ..‬له‌و کاته‌دا ل ‌ه ئیسفه‌هان پیاوێک‬ ‫هه‌بوو ‌ه ب ‌ه ن��اوی ک��اوه‌‪ ،‬ک ‌ه ئاسنگه‌ر‬ ‫بوو‌و ل ‌ه گوندێک ده‌ژیا‪ ”...‬‬ ‫ئ��ه‌و م��ام��ۆس��ت��ا ک��ورده‌ی م��ێ��ژوو‬ ‫ئه‌فسان ‌ه وه‌ک بناغه‌ی مێژووی کۆن‬ ‫ره‌دده‌ک��ات��ه‌وه‌و ده‌ل��ی��ل��ه‌ک��ه‌ش ب��ه‌و ‌ه‬ ‫دێنێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه هۆشه‌نگ ‪ 1000‬ساڵ‬ ‫پاشایه‌تیی کردووه‌و مرۆڤ ناتوانێت‬ ‫ه��ه‌زار ساڵ بژی‪ .‬له‌و ‌ه ئاگادار نییه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه زۆرجار کاتێک باسی ‪ 1000‬ساڵ‬

‫ده‌س��ت��ه‌اڵت��ی هۆشه‌نگ ی��ان زو‌ح��اک‬ ‫‌و‪ ...‬دێت ‌ه گ��ۆڕێ‪ ،‬ئ��ه‌و م��او ‌ه دوورو‬ ‫درێ��ژ ‌ه ن��ات��وان��ێ ت��ه‌م��ه‌ن��ی که‌سێک‬ ‫بێت ب��ه‌اڵم زۆر پێیده‌چی نوێنه‌ری‬ ‫چاخێکی دوورو درێژی خۆشی (وه‌ک‬ ‫ه��ۆش��ه‌ن��گ‪ ،‬ک��ه‌ ده‌ت��وان��ێ��ت ده‌وران��ی‬ ‫ده‌سته‌اڵتی گووتییه‌کان بێ) یا سته‌م‌و‬ ‫خوێنڕێژی (وه‌ک زوحاک‪ ،‬ک ‌ه زۆرتر‬ ‫ب ‌ه زه‌مانی ده‌سته‌اڵتی ئاشوورییه‌کان‬ ‫ده‌چ��ێ��ت)‪ .‬ئه‌گه‌ر ئ��ه‌وه‌ی ب ‌ه به‌رچاو‬ ‫بگرین‌‪ ،‬ک�� ‌ه زۆر ل��ه ‌‌گ��ه‌الن مێژووی‬ ‫‌دێرینی ‌خ��ۆی��ان ه��ه‌ر ل��ه‌و چیرۆک‌و‬ ‫ئه‌فسانانه ساغکردۆته‌وه‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌ر سه‌رنج ‌بده‌ین ‌ه نووسراوه‌کانی‬ ‫م��ێ��ژوون��ووس��ان��ی ‌ک��ۆن��ی وه‌ک‬ ‫هێرۆدۆتیش ‌‪ -‬ک ‌ه ب ‌ه باوکی مێژوو‬ ‫ناسراو ‌ه ‪ -‬یا ئه‌و به‌رده‌نووسانه‌ی‬ ‫کراون ب ‌ه بناغه‌ی مێژووش دنیایه‌ک‬ ‫ئه‌فسانه‌و شتی به ‌دوور ل ‌ه ئاوه‌زیان‬ ‫تێدا ده‌بینینه‌وه‌‪ .‬نه‌ک هه‌ر ئه‌وانه‌ی زۆر‬ ‫کۆنی وه‌ک ه��ێ��رۆدۆت‌‌و که‌تزیاس‌و‬ ‫‪ .....‬ک ‌ه هی نیزیک ب ‌ه ‪ 25‬سه‌د ‌ه پێش‬ ‫ئێستان‪ ،‬به‌ڵکوو ته‌نانه‌ت ل ‌ه (تاریخ‬ ‫عالم آرای صفوی ص‪ )108 – 103‬ک ‌ه‬ ‫ئێرانییه‌کان شانازیشی پێو ‌ه ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫نووسراوه‌که‌ی پڕ ‌ه له‌ئه‌فسانه‌و شتی‬ ‫ک ئ��ه‌وه‌ی ‌ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫سه‌یر‌‌و سه‌مه‌ر ‌ه وه‌ ‌‬ ‫“کاتێک له‌شکری شاعه‌بباس ل ‌ه ره‌پێ‬ ‫‌‌نانی باریک به‌گی فه‌رمانداری به‌غداددا‬ ‫ل ‌ه “زێ”‌ی��ه‌ی��ان داو هه‌موو به ‌ساغی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪198‬‬

‫په‌ڕینه‌و ‌ه هه‌ریه‌کێک نه‌بێت‪ ،‬ک ‌ه ئاو‬ ‫بردی‪ ،‬شاعه‌بباس گوتی ئه‌و ‌ه ل ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫نیی ‌ه ده‌نا ئاو نه‌یده‌برد‪ ،‬بیگرنه‌و ‌ه بزانن‬ ‫ن‬ ‫کێیه‌‪ ،‬ک ‌ه کابرای ل ‌ه ئاو ده‌گرنه‌و ‌ه ده‌بین ‌‬ ‫کلکی هه‌یه‌‪ ،‬ده‌ر ده‌که‌وێت ل ‌ه کوردانی‬ ‫یێزیدیی ‌ه ل ‌ه له‌شکری باریک به‌گ بووه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه نه‌یتوانیو ‌ه له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وان ده‌رب��از‬ ‫بێت بۆی ‌ه خۆی له‌ناو له‌شکره‌که‌یاندا‬ ‫شاردۆته‌وه‌‪ ”...‬خۆ ئه‌و ‌ه هه‌ر هی پێنج‬ ‫سه‌د ‌ه پێش ئێستایه‌‌و ئێرانییه‌کانیش‬ ‫ب�� ‌ه ش��ان��ازی��ی��ه‌و ‌ه ب��ه‌س��ه‌رچ��اوه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫ب��اوه‌ڕ پێکراوی م��ێ��ژووی سه‌فه‌ویی‬ ‫ده‌زانن‪ .‬که‌وابوو ئه‌گه‌ر ئه‌فسان ‌ه وه‌ک‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌کی مێژووی کۆن وه‌النێن‪،‬‬ ‫چییمان بۆ ده‌مێنێته‌وه‌؟ له‌جێی خۆیدا‬ ‫وردتر ده‌چمه‌و ‌ه سه‌ر ئه‌و باس ‌ه بۆی ‌ه‬ ‫لێره‌دا ب ‌ه کو‌رتی ده‌یبڕمه‌وه‌‪ .‬‬ ‫مرۆی وریا ب ‌ه چاو پێداخشاندنێک ب ‌ه‬ ‫نووسراوه‌ی مێژوو نوووسانی فارس‌‬ ‫ی��ان الیه‌نگرانیان ده‌ت��وان��ێ لێیان له‬ ‫‌‌هه‌ڵاڵداو هی بن به‌ڕه‌یان لێ بێنێت ‌ه سه‌ر‬ ‫به‌ڕه‌ی‪ .‬بۆ وێن ‌ه هێرۆدۆت به ‌ئاشکرا‬ ‫ده‌ری ده‌خ��ات‪ ،‬ک ‌ه روانگه‌ی له ‌سه‌ر‬ ‫ماده‌کان باش نه‌بووه‌و زۆرتر که‌وتۆت ‌ه‬ ‫ژێ��ر کارتێکردنی پارسه‌کان‪ ،‬کاتێک‬ ‫باسی دیاکۆ ده‌ک��ات‌و ده‌ڵێ‪“:‬یه‌کێک‬ ‫ل ‌ه که‌سانی ب ‌ه ئ��اوه‌زی ماد ب ‌ه ناوی‬ ‫دیۆکێس (‪ )Deiokes‬کوڕی فروۆ‌‌رتێش‬ ‫(‪ )Phruortesh‬ه��ه‌وای ب�� ‌ه ده‌س��ت��ه‌و ‌ه‬ ‫گ��رت��ن��ی ده‌س��ت��ه‌اڵت‌و پ��ادش��ای��ه‌ت��ی��ی‬

‫ک��ه‌وت�� ‌ه س��ه‌ری‪ .‬ج��ا ب��ۆ دابینکردنی‬ ‫ی خۆی گه‌اڵڵه‌ی‬ ‫‌هه‌ستی مه‌زنیخوازی ‌‬ ‫‌داڕشتن‪ ....‬ئه‌و ک ‌ه له‌‌الیه‌که‌و ‌ه باوه‌ڕی‬ ‫به ‌دادپ��ه‌روه‌ری بوو‌‌و له ‌‌الیه‌کیشه‌و ‌ه‬ ‫خوازیاری ده‌سته‌اڵت بوو‪( ” ...،‬تاریخ‬ ‫د ‌ه هزارسال ‌ه ایران‪ ،‬عبدالعظیم رضائی‪،‬‬ ‫ص‪ )154‬ئه‌و ‌ه ل ‌ه کاتێکدای ‌ه ک ‌ه ناوبراو‬ ‫ی هه‌خامه‌نشی به‬ ‫خه‌یانه‌تی کوورۆش ‌‬ ‫‌باپیری به ‌هێنانه‌وه‌ی ئه‌فسانه‌یه‌ک‬ ‫پاساوده‌داته‌وه‌و باسی مه‌زنیخوازی‌و‬ ‫ده‌سته‌اڵتخوازیی ک��وورۆش ناکات‪،‬‬ ‫ک ‌ه چۆن له ‌سه‌ر ئه‌وه‌ی پوورزاکه‌ی‬ ‫بۆ جێنشینیی ئیختۆویگۆ دیاری کرا‪،‬‬ ‫ئ��ااڵی یاخیبوونی ه��ه‌ڵ��داو ته‌نانه‌ت‬ ‫پایته‌ختیشی ت��ااڵن��ک��ردو کێشایه‌و ‌ه‬ ‫ی ب��اوک��ی‪ .‬ه��ه‌ر ئ��ه‌و کتێب ‌ه ل ‌ه‬ ‫ش��ار ‌‬ ‫الپ��ه‌ڕه‌ی ‪155‬ی��دا ئ��اوا سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫خوازیی فره‌وه‌رتیش لێکده‌داته‌وه‌‪“ :‬‬ ‫‪ ...‬به‌اڵم پاش ماوه‌یه‌ک له ‌‌ئاکامی له‬ ‫‌‌خۆ باییبوونی به ‌هۆی زاڵبوونی به‬ ‫‌س��ه‌رپ��ارس��ه‌ک��ان��دا‌و پێکهاتنی له‌گه‌ڵ‬ ‫کیمێرییان‌‌و مانتائییان‪ ،‬ب��ڕی��اری دا‬ ‫هێرش بکات ‌ه سه‌ر ئاشوور‌‌و واڵته‌که‌ی‬ ‫به‌ ته‌واوی سه‌ربه‌خۆ بکات‌و‪”...‬‬ ‫ل ‌ه زۆر نووسراوه‌ی مێژووییدا باس‬ ‫ده‌کرێت ک ‌ه ماده‌کان ئاسه‌وارێکیان‬ ‫ب ‌ه نووسراو ‌ه لێ به‌جێ نه‌ماو ‌ه بۆی ‌ه‬ ‫مێژوویان زۆر روون ‌نییه‌‪ ،‬که ‌ئه‌گه‌ر‬ ‫ی ورد بینه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه زۆر هۆ ئه‌وه‌ش‬ ‫لێ ‌‬ ‫جێگای ‌گومانه‪ ،‬چونک ‌ه هه‌ر وه‌ک له‬

‫‪199‬‬

‫‌‌جێگای‌خۆیدا باسی‌ده‌که‌ین‪ ،‬ئه‌وان ک ‌ه‬ ‫پێش پارسه‌کان‌خه‌ت‌و خوێنده‌وارییان‬ ‫ل ‌ه واڵتی ئاریادا بڕه‌و پێدا‌‌و گرنگییه‌کی‬ ‫زۆریان دای ‌ه خوێندن‌و خوێنده‌واری‪،‬‬ ‫ن ده‌کرێت ل ‌ه خۆ ناساندنیان ب ‌ه‬ ‫چۆ ‌‬ ‫ن��ووس��راو ‌ه ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی پارسه‌کانیان‬ ‫ی دراوسێ‬ ‫پێ نه‌کرابێ‌‪ ،‬یان له ‌‌گه‌الن ‌‬ ‫پ��ه‌ن��د وه‌رن��ه‌گ��رن‌و ب��ۆن��ه‌وه‌ک��ه‌ی��ان‬ ‫ن ک��ردووه‌‪ .‬تۆ‬ ‫‌ن��ه‌ن��ووس��ن‪ ،‬ک��ه ‌چییا ‌‬ ‫بڵێی ‌هه‌خامه‌نشیان ‌ک�� ‌ه ب��ه‌ره‌ب��ه‌ر ‌ه‬ ‫ده‌سته‌اڵتی ماده‌کانیان که‌مکرده‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��اس��ه‌واره‌ک��ان��ی��ش��ی��ان نه‌سڕیبنه‌وه‌؟‬ ‫ئه‌وانه‌و زۆر بابه‌تی دیک ‌ه له ‌‌به‌رده‌م‬ ‫مێژوونووسی ک��ورددان‪ ،‬ک ‌ه نه‌وه‌ی‬ ‫کوردیان لێ تێبگه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه قۆڵم لێ هه‌ڵماڵی که ‌به ‌دوای‬ ‫راستییه‌کاندا بگه‌ڕێم‌‌و تا ده‌کرێت به‬ ‫‌به‌ڵگه‌ی روونی ‌مێژوویی راستییه‌کان‬ ‫ی من‬ ‫روونبکه‌مه‌وه‌‪ .‬کێشه‌ی گ��ه‌وره‌ ‌‬ ‫ل��ه‌و ب��واره‌دا دوور ب��وون ل ‌ه واڵت‌‌و‬ ‫س��ه‌رچ��او ‌ه ب��وو‪ .‬زم��ان��ی ئینگلیزیم‬

‫ش ن��ه‌ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه بچمه ‌ناو‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه ب��ا ‌‬ ‫ی ده‌ره‌و ‌ه‬ ‫س��ه‌رچ��او ‌ه مێژووییه‌کان ‌‬ ‫ه��ه‌رچ��ه‌ن��د ئ��ه‌وان��ی��ش ب��ه‌داخ��ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫پێگه‌یشتن ب ‌ه راستییه‌کان زۆر الوازن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وان هه‌موو شته‌کانیان ل ‌ه واڵتانی‬ ‫به‌رده‌ستی داگیرکه‌رانی ‌کوردستان‬ ‫‌ده‌ستکه‌وتووه‌‪ ،‬هه‌موویان له ‌‌زمانی‬ ‫ی ک��ورد بیستووه‌‪ ،‬بناخه‌ی‬ ‫ن��ه‌ی��اران�� ‌‬ ‫مانالێدانه‌وه‌و تێگه‌یشتنیان ب ‌ه جێگای‬ ‫ئه‌وه‌ی زمانی‌کوردی بێت‌‌و له‌‌و زمانه‌‬ ‫که‌ڵک وه‌رگرن‪ ،‬که ل ‌ه زمانی ئاڤێستا‌‌و‬ ‫م��اد‌‌و په‌هله‌وی‌‌و ب ‌ه گشتی باپیرانی‬ ‫‌ک��ورد ن��ی��زی��ک��ت��ره‌‪ ،‬ب��ۆ خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی‬ ‫ی ک��ۆن��ی م��ێ��ژووی��ی‪،‬‬ ‫ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ن��ام�� ‌هک��ان�� ‌‬ ‫په‌‌نایان بردۆت ‌ه به‌ر زمان ‌ه نامۆ‌کانی‬ ‫دی��ک��ه‌ی ن��اوچ��ه‌‌ک��ه‪ .‬بێجگ ‌ه ل��ه‌وه‌ش‬ ‫ی‬ ‫ج دراوه‌ت�� ‌ه ئ��اس��ه‌وار ‌‬ ‫زۆرت��ر سه‌رن ‌‬ ‫مێژوویی ده‌ره‌وه‌ی ‌کوردستان‌‌و زۆر‬ ‫که‌م ‌لێکۆڵینه‌و ‌ه له ‌سه‌ر هی ناوچه‌ی‬ ‫کورده‌واری کراوه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪200‬‬

‫شار وەک شوناس‬ ‫تیۆرەکانی شارناسی‌و دیاردەی (شار)ی کوردی‬ ‫‪City as an identity‬‬

‫عەلی محه‌مەد زەڵمی‬

‫‪201‬‬

‫بۆ قسەکردنمان لە سەر شار هەوڵ‬ ‫دەدی��ن ب��گ��ەڕێ��ی��ن��ەوە ب��ۆ تێڕوانینی‬ ‫س��ۆس��ی��ۆل��ۆژی��ی ل��ەم��ەڕ دی��اردەی‬ ‫ش��ارو سۆسیۆلۆژیای ش��ار (‪Urban‬‬ ‫‪ ،)Sociology‬ب��ە وات�� ‌ه خوێندنەوەی‬ ‫ئ��ەو دی��اردە ب��ەرف��ره‌وان��ەی کۆتایی‬ ‫س��ەدەی ن��ۆزەدو س��ەرەت��ای س��ەدەی‬ ‫ب��ی��س��ت ل��ە ژی��ان��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ک��ول��ت��ووری‌و ئ��اب��ووری��ی‬ ‫مرۆڤی مۆدێرن‪ .‬شار وەک جوگرافیا‌و‬ ‫وەک دان��ی��ش��ت��ووان‌‪ .‬ج��ێ��گ��ای ئ��ەم‬ ‫کورتەباسەی ئێمە نییە‪ ،‬بەڵکو ئەوەی‬ ‫گرنگە بە الی ئێمەوە خوێندنەوەی‬ ‫شار وەک ‹ڕووداو›‪ .‬هەروەها وەک‬ ‫بەرهەمهێنەری کولتوورێک‌و شێوازو‬ ‫ستایلی ن��وێ��ی ژی��ان جێی بایەخە‌‪.‬‬ ‫لەوێوەش دەتوانین پەیوەندیی نێوان‬ ‫ش��ار‌و ش��ون��اس بخوێنینەوە‪ .‬ئه‌گەر‬ ‫ل��ە س��ەرەت��ات��ری��ن پ��ێ��ن��اس��ەوە دەس��ت‬ ‫پێبکەین‪ ،‬دەتوانین شار وەک جێگایەکی‬ ‫پارێزراو لە دڕن��دەو سروشت سەیر‬ ‫بکەین‪ ،‬واتە ئەو شوێنە سەالمەتەی‬ ‫هاوواڵتیان بتوانن بە ئارامی لە دوور‬ ‫دەستی دوژمنان‌و دڕندە کێوییەکان بە‬ ‫یەکەوە بژین‪ .‬هەر بۆیە ئه‌گەر سەرنج‬ ‫بدەین‪ ،‬زۆرب��ەی زۆری شارەکان لە‬ ‫س��ەردەم��ی چاخەکانی ن��اوەڕاس��ت‌و‬ ‫چاخە کۆنەکاندا ش��ورای��ان هەبووە‪،‬‬ ‫یان قەاڵیان هەبووە‪ .‬هەر لێرەوەیە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خودی وشەی شار (‪ )city‬رەگەکەی‬

‫لە وشەی التینی (‪ )civis‬هاتووە واتە‬ ‫ی یان جیاکردنەوەی هاوواڵتی‬ ‫هاواڵت ‌‬ ‫لە دڕندە‪ ،‬یان ل ‌ه کێویی‪ .‬کۆمەڵناسان‬ ‫ئەم پێناسەیه‌یان درێژتر کردوەتەوە‌؛‬ ‫پێیانوایە شار لە کەمترین باردا بریتییە‬ ‫لەو شوێنەی‪ ،‬کە رووداوگەلێکی تیادا‬ ‫روو دەدەن‪ ،‬کە مێژوو دروست دەکەن‪،‬‬ ‫یان به‌الیه‌نی کەم کاریگەرییان لە سەر‬ ‫رەوتی مێژوو هەیە‪ .‬بڕوانە‪( :‬مالکۆلم‬ ‫میلس؛ شار‌و کولتوور ‪.)٢٠٠٧‬‬ ‫شار ئەو جێگایەیە‪ ،‬کە تایبەتمەندیی‬ ‫بەڕێوەبردنی خۆی هەیە‌و تا رادەیەک‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆی��ی خ��ۆی ه��ەی��ە‪ .‬پ��اش��ان‬ ‫شوێنێکە بۆ ئ��ازاد ب��وون لە گرێدان‬ ‫بە زەوییەوە‪ ،‬واتە زەوی کشتوکاڵی‪،‬‬ ‫ی��ان ژی��ان��ی ک��ش��ت��وک��اڵ��ی‪ .‬دی��س��ان��ەوە‬ ‫شار پێگەیه‌ک‌و شوێنێکە بۆ چاالکیی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و ب��ازرگ��ان��ی‌‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫گ��ەش��ەس��ەن��دن��ی ف��ک��ری‌و م��ەع��ری��ف��ی‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان دەش��ێ��ت ئ��ەم پێناسەیە‬ ‫ئەوەشی بۆ زیاد بکرێت‪ ،‬کە بۆ هەژارو‬ ‫بێالنەکان شار دیسان جێگایەک بێت‬ ‫بۆ چەوسانەوە‪.‬‬ ‫ئێمە ناچینە س��ەر ئیشکالیەتی ئەم‬ ‫پێناسیە‪ ،‬ی��ان ئ��ەو دەی��ان پێناسانه‌ی‬ ‫بیریاران بۆ شار کردوویانە ‪ ،‬ئەوەی‬ ‫گرنگە لەم پێناسەیه‌ی بەردەستمان‪،‬‬ ‫دوو ئ��ام��اژەی گرنگن‪ ،‬ک ‌ه دەتوانین‬ ‫لێیانەوە بچینە ن��او مەبەستیمان لە‬ ‫قسەکردنمان لە سەر شار‪ ،‬ئەوانیش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪202‬‬

‫چ��ەم��ک��ی ئ��ازادی‌و چ��ەم��ک��ی ف��ک��رن‪.‬‬ ‫سەرهەڵدانی شار بە مانایەک لە ماناکان‬ ‫بریتییە لە سەرهەڵدانی ئ��ازادی‪ ،‬واتە‬ ‫راکردن لەو جۆرو شێوازە تەقلیدییەی‬ ‫ژیانی کشتوکاڵی ناو الدێ‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫جۆری بەرهەمهێنان‪ ،‬کە بریتیی بووە‬ ‫ل��ە چ��ەوس��ان��دن��ەوەی راس��ت��ەوخ��ۆی‬ ‫دەرەب��ەگ‌و پیاوانی ئایینی‌و ئاغا بۆ‬ ‫جووتیار‌و وەرزێر‪ ،‬ئەویش لە رێگەی‬ ‫دەس��ت ب��ەس��ەرداگ��رت��ن‌و موڵکاندنی‬ ‫زەوی‌و زارو ئ��او م��ێ��رگ‌و ک��ارێ��ز‌و‬ ‫سەرچاوەکانی سروشت‪ .‬دروستکردنی‬ ‫شار جۆریکە لە کۆتایهێنان بەم جۆرە‬ ‫ل��ە ک��ۆن��ت��رۆڵ��ک��ردن‌و چ��ەوس��ان��دن��ەوە‬ ‫راستەوخۆییە‌و دروستکردنی جۆریکی‬ ‫دیکە لە ژیان‌و بەرهەمهێنان کە زیاتر‬ ‫پەیوەستە بە پیشەسازیی بچووک وەک‬ ‫پیشەگەری‌‪ ،‬ه��ەروەه��ا پیشەسازیی‬ ‫گ��ەورە وەک ک��ارگ��ە‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫بەرپابوونی بازرگانی‌و بەڕێوەبردنی‬ ‫ن��وێ لە ژیانی نوێی م��ەردوم��دا‪ .‬ئەو‬ ‫پرسیارەی دێتە پێشەوە‪ .‬ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئایا مرۆڤەکان بە راستی ئازاد بوون‌و‬ ‫ن��ەک��ەوت��ن��ە داوی ج��ۆری��ک��ی دی��ک��ە لە‬ ‫چەوساندنەوە‌و بەندایەتی لە سەردەمی‬ ‫ژیانی پیشەسازی‌و کەپیتالیزم‪ ،‬ئەمە بۆ‬ ‫خۆی قسەی زۆر هەڵدەگرێت‌‪ .‬دواتر‬ ‫لە قسەکردنمان لە سەر پیشەسازی‬ ‫کولتووری الی ئادەرنۆ‌و هۆرکهایمەر‬ ‫کەمێک لە سەری دەوستین‪ .‬یەکێکی‬

‫دیکە لەو چەمکانەی سەرنجڕاکێشە‬ ‫لەو پێناسەیه‌ی س��ەرەوە‪ ،‬بریتییە لە‬ ‫چەمکی گەشەسەندنی فیکر‪ .‬دیسانەوە‬ ‫دروستکردنی شار بریتییە لە پژاندنی‬ ‫ه��زری م��رۆڤ��ای��ەت��ی‌و بەرهەمهێنانی‬ ‫زهنی‌و ئەقڵی‪ .‬ئاخر هەر خودی میژووی‬ ‫فکرو فەلسەفە بریتییە ل��ە میژووی‬ ‫ژیانی هاواڵتیبوون‌و ژیان لە شاردا‪،‬‬ ‫ب��ۆ نموونە ش��اک��ارە فەلسەفییەکانی‬ ‫گریگ هەر هەمووی بەرهەمی سپارتا‌و‬ ‫ئەسینان‪ .‬هەروەها ئەقڵی مەعریفەی‬ ‫ئیسالمی هینی قرتاجنەو ب��ەغ��دادو‬ ‫دی��م��ەش��ق‌و ق��ورت��وب��ەو ئەسفەهانە‬ ‫هەروەها فەلسەفەو یه‌زدانناسی چاخی‬ ‫نێوەڕاست هینی رۆمایە‌و هینی چاخی‬ ‫نۆزدەیەمی مۆدێرنەتییە هەریەک لە‬ ‫پاریس‌و لەندەن‌و رۆماو بەرلین مەدرید‬ ‫مەیدانی گەورەی گۆڕانکاری سیاسی‌و‬ ‫بزاڤی فکری‌و هونەری بوون هەروەها‬ ‫سەنتەرێکی گرنگی سەرهەڵدانی بیریی‬ ‫ناسیۆنالیزم‌و سەربەخۆی نەتەوەیی‬ ‫بوون‪ .‬پاشتر هەر یەک لە فرانکفۆرت‌و‬ ‫شیکاگۆ دەبنە دوو سەنتەری بواری‬ ‫ب��ی��ری��ی رەخ��ەن��گ��ران��ەو قوتابخانەی‬ ‫بەرهەمهێنانی فکری‪.‬‬ ‫لەبەر رۆشانیی ئ��ەو دوو چەمکەی‬ ‫سەره‌وە‪ ،‬لە بابەت دروستبوونی شار‬ ‫ئیدی دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ه��ات��ن��ی ش��ار راس��ت��ەوخ��ۆ ه��ێ��ن��ان‌و‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ی ج��ۆری��ک��ی دی��ک��ەی��ە لە‬

‫‪203‬‬

‫ژیانی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬واتە سەرهەڵدانی‬ ‫ف��ۆرم��ی ن��وێ��ی ژی��ان��ی رۆژان��ە‌و‬ ‫گوزەراندن‌و پەیوەندیکردن‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫سەرکەوتنی شۆڕشی پیشەسازی لە‬ ‫ئەوروپادا‌و گەشەسەندنی ژیانی شار‬ ‫لە چاخی نۆزدەو دواتر لەگەڵ کۆچی‬ ‫ب��ە ک��ۆم��ەڵ��ی م��رۆڤ��ەک��ان ب��ۆ ش��ار‪،‬‬ ‫دیسانەوە ب��ووە ه��ۆی راگوێزانیکی‬ ‫ک��ول��ت��ووری��ش‪ .‬ئ��ەوی��ش ل��ە رێ��گ��ەی‬ ‫ک��ردن��ەوەی س��ەدان م��ۆزەخ��ان��ەو‬ ‫گەلەری‌و شوینی گەشتیاری‌و هۆڵی‬ ‫نمایشی میوزیک‌و سینەما‌و نواندنی‬ ‫شانۆیی‪ .‬ئیدی لێرەوەیە هونەر وەک‬ ‫ئ��ارەزوێ��ک��ی ک��ەس��ی ب��ە ه��ەم��وو‬ ‫شێوەکانییەوە وێنەکێشان‪ ،‬دانانی‬ ‫مۆسیقا‌و وتنی گ��ۆران��ی‌و نووسینی‬ ‫شیعر‌و چیرۆک‌و نواندن دەگۆڕیتە‬ ‫پیشە‌و کارکردن‌و بگرە بەرهەمهێنان‪،‬‬ ‫پ��اش��ان ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��اش‪ .‬ب��گ��رە ه��ەر‬ ‫خ��ودی م��ی��ژووی س��ی��ن��ەم��ا وەک‬ ‫هونەرێکی پیشەسازیی بەرهەمهێنەر‬ ‫ل��ە دروس��ت��ب��وون��ی ش��ارەوە‬ ‫س��ەره��ەڵ��دەدات‪ .‬ل��ێ��رەوە چەمکی‬ ‫پ��ی��ش��ەس��ازی ک��ول��ت��ووری‪ .‬ه��ەردوو‬ ‫ب��ی��ری��ار ه��ۆرک��ه��ای��م��ەر‌و ئ��ادەرن��ۆ‬ ‫یارمەتیمان دەدات بۆ خوێندنەوەی‬ ‫ئەو پەیوەندییە‪ ،‬واتە پەیوەندیی نێوان‬ ‫شار‌و کولتوور‪ .‬یەکەمین کار ئەم دوو‬ ‫بیریارە ک��ردی��ان جێگۆڕکێی وشەی‬ ‫‹ماس›‪ ،‬واتە جەماوەر بوو ‌ه بە وشەی‬

‫پیشەسازی‪ ،‬ئەوان لە بریی کولتووری‬ ‫ج��ەم��اوەری‪ ،‬چ��ەم��ک��ی پیشەسازیی‬ ‫کولتوورییان بەکارهێنا‪ .‬بۆ ئەمەش‬ ‫روونکردنەوەی خۆیان هەیە‪ .‬لەوانە‪:‬‬ ‫چونک ‌ه ئیدی ب��ە پێچەوانەی ژیانی‬ ‫الدێنشین‌و کشتوکاڵییەوە‪ ،‬کە هونەرو‬ ‫ئەدەب کارێکی خۆبەخش‌و لە خۆوە‬ ‫ب��وو ل��ە ش��اردا ئ��ەم��ە ب��ووە کارێکی‬ ‫رێکخراو‌و پیشەگەر‪ ،‬لەمەش گرنگ‌تر‪،‬‬ ‫چ��ی��دی ئ��ەم چ��االک��ی��ی��ان��ە ل��ە الی��ەن‬ ‫جەماوەره‌وە ئەنجام نادرێن‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫الیەن کەسانی تایبەتەوە بۆ جەماوەر‬ ‫ئ��ەن��ج��ام دەدرێ��ن‪ .‬وات��ە ئ��ەم ک��ارە‬ ‫ه��ون��ەری‌و ئ��ەدەب��ی��ان��ە ب��وون��ە ک��ااڵو‬ ‫ک��ەوت��ن��ە ب��ازاڕەوە‌و ب��ووە چاالکیی‬ ‫پیشەسازی‌و بازرگانیی نێوان کڕیارو‬ ‫ف��رۆش��ی��ار‪ ،‬ن��ەک ه��ه‌ر م��ام��ەڵ��ەی‬ ‫راستەوخۆی کڕیارو فرۆشیار‪ ،‬بەڵکو‬ ‫لە رێگەی بەرهەمهینان‌و سەرمایەوە‪.‬‬ ‫بە جیاوازیی کارە فۆلکلۆرییەکان‪ ،‬کە‬ ‫لە خەڵکەوە بۆ خەڵک بوو‪ .‬ئەم جارە‬ ‫هونەری مۆدێرن لە رێگەی کۆمپانیاو‬ ‫کارگەوە بەرهەم دەهێنرێت‪ ،‬هەر وەک‬ ‫ک��ااڵ‌و شتومەک دەخرێتە ب��ازاڕەوە‪،‬‬ ‫پاشانیش وەک لە سەرەوە ئاماژەمان‬ ‫پ��ێ��دا‪ ،‬ئ��ەم ب��ەره��ەم��ان��ە ه��ەڵ��گ��ری‬ ‫ئایدیۆلۆژیایەکی تایبەت بوون‪ ،‬وەک‬ ‫ئادەرنۆ دەڵێت‪ :‬فیلمە سینەماییەکان‬ ‫دەی��ان��ەوێ��ت جۆریکی‌تر لە واقیع بۆ‬ ‫بینه‌ر بخولقێنن‪ ،‬کە لە وەهم‌و لە خشتە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪204‬‬

‫بردن به‌و الو ‌ه هیچی‌تر نییه‌‪ .‬بە الی‬ ‫ئ��ەو دوو ب��ی��ری��ارەوە‪ ،‬پیشەسازیی‬ ‫کولتوور‪ ،‬یان ئەو بەرهەمە کولتوورییە‬ ‫جەماوەرییانە بۆ خۆیان هۆکارێکی‬ ‫بەهێزی کۆنترۆڵکردن‌و داگیرکردنی‬ ‫هۆشیاریی مرۆڤەکانن‪ ،‬بە جۆرێک‬ ‫ه��اوڕا ل��ەت��ەک ف��ۆرم��ەک��ان��ی‌ت��ری‬ ‫تۆتالیتاریەت‪ .‬ه��ەر وەک ل��ە کتێبی‬ ‫(دیالێکتیکی رۆشنگەری) دەنووسن‪:‬‬ ‫ژی��ان��ی راس��ت��ەق��ی��ن��ەی م��رۆڤ وای‬ ‫لێهاتووە جیانەکرێتەوە لە فیلم‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێ فیلمە دەنگییەکان وەهمێکی وا‬ ‫دەخ��ه‌ن��ە س��ەری م��رۆڤ��ەوە‪ ،‬ک��ە هیچ‬ ‫بوارێک نەمینێتەوە بۆ خەیاڵی بینەر‌و‬ ‫وەرگ��ر بۆ بیرکردنەوە‪ ،‬دواج��ار ئەم‬ ‫هەژموونە وێنەکانی ن��او فیلمەکەی‬ ‫لێدەکات بە واقیع‪ .‬بەاڵم ئ��ەوان ئەمە‬ ‫ناو ئەبەن بە فێڵکردن لە بینەر یاخود‬ ‫ئ��ەوان ب��ە ق��ورب��ان��ی ن��اوی��ان دەب��ەن‪،‬‬ ‫چونکە ه��ەرگ��ی��ز ئ��ەوان ن��اگ��ەن بەو‬ ‫واقیعە وەهمیەی لە فیلمەکەدا دەیبینن‪.‬‬ ‫ه��ەر وەک چ��ۆن س��ەرک��ردەی��ەک��ی‬ ‫کاریزمی هەڵگری ئایدیۆلۆژیایەک‪،‬‬ ‫یان یۆتۆپیایەک هانی شوێنکەوتوانی‬ ‫دەدات تا بجەنگن‌و شۆڕش بکەن بۆ‬ ‫خەونەکانیان‪ ،‬بەاڵم کاتێ ئەم سەرکردە‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ی��ڕە خ��ۆی دەچ��ێ��ت��ە س��ەر‬ ‫دەسەاڵت هەمان فۆرمی دیکتاتۆری‌و‬ ‫ت��ۆت��ال��ی��ت��اری��ەت ب��ەرام��ب��ەر ب��ە‬ ‫ش��وێ��ن��ک��ەوت��وان��ی خ��ۆی ب��ەره��ەم‬

‫دەهێنێتەوە‪ ،‬وا ن��ازان��م پێویست بە‬ ‫نمونە هێنانەوە بکات ل��ەم رووەوە‪،‬‬ ‫م��ێ��ژووی نزیکی ن��اوچ��ەک��ەو جیهان‬ ‫زۆرو زەبەندە‪ .‬بێگومان سەرهەڵدانی‬ ‫پ��ی��ش��ەس��ازی ک��ول��ت��وور ه��ەڵ��ب��ەت��ە‬ ‫هاوزەمانی ئەو کۆچە بێشومارەیە بۆ‬ ‫شارەکان لە پێناو چاکترکردنی ژیان‌و‬ ‫گ��وزەران واتە هاتنە دی خەونەکان‪،‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ەو خ��ەون��ان��ەی‪ ،‬ک��ە لە‬ ‫م��رۆڤ��ەک��ان��ەوە لەدایکنەبوون بەڵکو‬ ‫خرایە مێشکی مرۆڤی مۆدێرن‪ .‬کەواتە‬ ‫هەر خودی پرۆسەی بەرفره‌وانکردنی‬ ‫ژیانی شار بۆ خۆی جۆریک بوو لە‬ ‫ئایدیۆلۆژیا‪ .‬بە جۆرێک پێشکەوتنە‬ ‫تەکنەلۆژیەکانی بواری گەیاندن وەک‬ ‫داهێنانی تێلیگراف‌و تەلەفۆن‌و رادیۆ‌و‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل‌و ه��ێ��ڵ��ی ش��ەم��ەن��دەف��ەر‌و‬ ‫دروستکردنی کامێرای‌و فۆتۆگرافی‬ ‫تایبەتی‪ ،‬ئەمانە هەموویان تا دەهات‬ ‫ئەو خەونەیان فره‌وان‌تر دەکرد بگرە‬ ‫بە واقیعیان دەک��رد‪ ،‬کە مرۆڤی الدێ‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر خ��ەون��ی ش��ار ه��ەی��ب��وو‪.‬‬ ‫س��ەرب��اری ئ��ەم��ەش ل��ە سەرزەمینی‬ ‫واقیعشدا بوارێک رەخسا بوو بۆ ئەم‬ ‫راگوێزانە لە ژیانی کشتوکاڵییەوە بۆ‬ ‫ژی��ان��ی پ��ی��ش��ەس��ازی ن��او ش��ار‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵناسەکان ئاماژە بە دوو فۆرمی‬ ‫نوێی ب��ەڕێ��وەب��ردن‌و بەرهەمهێنانی‬ ‫گشتی دەدەن لە س��ەرەت��ای س��ەدەی‬ ‫بیست کاتێک شیکردنەوە دەکەن لەمەڕ‬

‫‪205‬‬

‫گۆڕانی کۆمەاڵیەتی‌و گۆڕانی جۆری‬ ‫بەرهەمهێنان‌و ک��ارک��ردن‪ .‬ئەوانیش‬ ‫تایلەریزم ئاماژەیە بۆ ئەندازیاری‬ ‫ئەمەریکی ف��ردری��ک تایلەر ‪١٨٥٦‬ـ��ـ‬ ‫‪ ١٩١٥‬لە رووی بەڕێوەبردنی زانستی‌و‬ ‫هەروەها سیستمی فۆردیسم ئاماژەیە‬ ‫ب��ۆ ه��ن��ری ف��ۆرد ‪ ١٨٦٣‬ـ��ـ ‪ ١٩٤٧‬بۆ‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ی��ن��ان��ی ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل گشتی‪.‬‬ ‫هەرچی سیستمی یەکەم بوو داهینانێک‬ ‫بوو لە رووی کۆنترۆڵکردنی کرێکار‌و‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی��ان ل��ە ک��ارگ��ەک��ان��دا بە‬ ‫شێوازێکی زانستی سەرکەوتوو لە‬ ‫پێناو وەدەس��ت خستنی زۆرت��ری��ن‬ ‫بەرهەم‌و قازانج‪ .‬سیستمی دووەمیش‬ ‫بە سود وەگرتن لە ئایدیاکانی فردریک‬ ‫تایلەر‪ ،‬گەورە خاوەنکاری ئەمەریکی‬ ‫ه��ن��ری ف��ۆرد هەستا ب��ە ک��ردن��ەوەی‬ ‫ی��ەک��ەم ک��ارگ��ەی دروس��ت��ک��ردن‌و‬ ‫بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبیل بە شێوازێکی‬ ‫فرەیی‌و ماس‪ ،‬کە بە کارگەی ئۆتۆمبیلی‬ ‫فۆرد ناسراوە‪ .‬بۆ یەکەم جار فۆرد‬ ‫هەستا بە کارخستنی دەی��ان ه��ەزار‬ ‫کرێکار لە کارگەکەیدا‌و مووچەی بۆ‬ ‫ب��ڕی��ن��ەوە‪ ،‬ب��ەم��ەش ت��وان��ی ش��ێ��وازی‬ ‫بەرهەمهێنان‌و دروستکردنی ئۆتۆمبیل‬ ‫ل��ە س��ی��س��ت��م��ی ی��ەک��دان��ی��ەوە‪ ،‬وات��ە‬ ‫کۆمپانیایەک هەستێ بە دروستکردنی‬ ‫ئۆتۆمبێلیک ل��ە ی��ەک ش��وێ��ن��دا هەتا‬ ‫ه��ەم��وو پ��ارچ��ەک��ان��ی ت��ەواو دەب��وو‪،‬‬ ‫بگۆڕێت ب��ۆ سیستمی داب��ەش��ک��ردن‪.‬‬

‫وات��ە پارچە پارچە کردنی پرۆسەی‬ ‫دروستکردنی ئامێرەکە بۆ نمونە لە‬ ‫قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکی تر هەتا لە‬ ‫کۆتایدا ئۆتۆمبێلەکە لە دوا قۆناغی‬ ‫تەواو بوون لە کارگەکە دێتە دەروە‪.‬‬ ‫بەمەش ئەوەی گێڕی دروست کردووە‬ ‫ئاگای لەوە نییە فەرمانی دروستکردووە‬ ‫ئا بەم شێوەیە‪ .‬بە الی کۆمەڵناسانەوە‬ ‫ئەمە بۆ خۆی گۆڕانکارییەکی گەورە‬ ‫بوو لە ژیانی سۆسیۆ‪-‬ئابووری‌دا‌و‬ ‫هەروەها بواری بەرهەمهێنانی گشتی‪،‬‬ ‫کە دەیان هەزار کرێکار لە شوێنێکدا‬ ‫کۆببنەوە کار بکەن‌و ب ‌ه الیه‌نی کەم‬ ‫نیوەی ژیانیان لەو شوێنەدا بەسەر‬ ‫ب��ەرن‪ ،‬ک��ە ت��ۆ ئ��ەم ه��ەم��وو کرێکارە‬ ‫دەه��ێ��ن��ێ��ت��ە ش��وێ��ن��ێ��ک ب��ۆ ک��ارک��ردن‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ەم��ان��ی��ش ش��وێ��ن��ی‬ ‫نیشتەجێبوونیان دەوێ��ت‪ ،‬ب��ازاڕی��ان‬ ‫دەوێ��ت‪ ،‬خ��وێ��ن��دن��گ��ە‪ ،‬خ��ەس��ت��ەخ��ان��ە‪،‬‬ ‫پ��ۆل��ی��س‌‪ ،‬ئ��اگ��رک��وژێ��ن��ەوە‪ ،‬شوێنی‬ ‫پەرستن‪ ،‬شوێنی کات بەسەربردن‌‪،‬‬ ‫سینەماو ه��ۆک��اری گ��واس��ت��ن��ەوەی��ان‬ ‫دەوێت‪ ،‬دەیان شتی تریش‪ .‬لێرەوەیە‬ ‫شار ئەو شوێنەیە بۆ کۆکردنەوەی‬ ‫ئەم هەموو دی��اردە نوێیانەی ژیانی‬ ‫مۆدیرن‪ ،‬شار دەبێتە نیشتمانی کرێکار‪،‬‬ ‫دکتۆر‪ ،‬خاوەنکار‪ ،‬پۆلیس‪ ،‬مامۆستا‪،‬‬ ‫ب��ازرگ��ان‪ ،‬پ��ی��ش��ەگ��ەر‪ ،‬ه��ون��ەرم��ەن��د‌و‬ ‫شانۆکار‪ ،‬سینەماکار‪ ،‬بەرهەمهێنەر‬ ‫هتد‪ .‬لە هەموویشی گرنگ‌تر بە جۆریک‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪206‬‬

‫ل��ە ج��ۆرەک��ان ه��ەم��ووان بەستراون‬ ‫بەیەکەوە ئەگەرچی وا دەردەکەوێت‬ ‫ژیانی شار جۆرێکە لە ئۆتۆنۆمی تاک‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەم واب��ەس��ت��ەی��ی ب��وون��ە بە‬ ‫یەکترەوە‪ ،‬واتە نە نەخۆشێک ئیشی‬ ‫بێ دکتۆرێک دەڕوات‌و نە دکتۆریش‬ ‫بێ نەخۆشەکە ئیشی هەیە‪ ،‬وا ناکات‬ ‫ج��ۆری��ک ل��ە ه��ەم��اه��ەن��گ��ی‌و ت��ەب��ای��ی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‌و دادوەری��ی کۆمەاڵیەتی‬ ‫هەبێت لە نێوان پیکهاتەکانی ژیانی‬ ‫نوێی شاردا‪ .‬هەر بۆیە لێرەوەیە چینە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان دیسانەوە بە فۆرمی‬ ‫نوێوە سەرهەڵدەدەنەوە ئەم جارە لە‬ ‫بری ئاغا‌و نۆکەر‪ ،‬دەرەبەگ‌و جووتیار‬ ‫کەچی خاوەنکار‌و کرێکار‪ ،‬دکتۆر‌و‬ ‫ن��ەخ��ۆش‪ ،‬ه��ەژارو دۆڵ��ەم��ەن��د پەیدا‬ ‫دەب��ێ��ت‪ .‬لێرەوەیە پرسی ناسنامەی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‌و چینایەتی دروست دەبێت‬ ‫لە شاردا‪ ،‬بەاڵم تا بڵێی ناسنامەیەکی‬ ‫ئ��اڵ��ۆز‪ ،‬ه��اواڵت��ی��ی��ەک��ی هەژارنشینی‬ ‫یەکێک ل��ە گ��ەڕەک��ەک��ان��ی شیکاگۆی‬ ‫ئەمەریکا ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەی ه��اوش��اری‬ ‫شیکاگۆکانە‌و هاواڵتی ئەمەریکییەکانە‬ ‫ب��ەاڵم ل��ە ه��ەم��ان ک��ات��دا ه��ەرگ��ی��ز‬ ‫هاوشێوەی ئەمەریکییه‌کی شیکاگۆی‬ ‫دۆڵەمەندنشین نییە‪ .‬لە رووی شێوازی‬ ‫ژیان‪ ،‬نانخواردن‪ ،‬کارکردن‌‪ ،‬خوێندن‌و‬ ‫بگرە هەندێک جاریش سەیرکردنی‬ ‫فیلم‌و گوێگرتن لە میوزیک‌و بازاڕکردن‬ ‫ه��ت��د‪ .‬ب��ۆی��ە ل��ێ��رەدا زی��ات��ر ل��ە س��ەر‬

‫م��ەس��ەل��ەی ئ��اڵ��ۆزی ناسنامەکان لە‬ ‫ژیانی نوێی شارەکاندا ناکەین بەڵکو‬ ‫هەر ئەوە دەخەینە روو‪ ،‬کە شار بۆ‬ ‫خۆی بەرهەمهێنەری ناسنامەیە‪ .‬بە‬ ‫دیارکەوتنی ئەو جیاوازی‌و ناسنامانە‬ ‫زی��ات��ر ل��ە دوای��ی ه��ەردوو جەنگی‬ ‫جیهانی دەرکەوتن کاتێک ئەوروپاش‬ ‫وەک ئەمەریکا جۆرێک لە ئارامی‌و‬ ‫ئ��اس��ای��ش��ی ب��ە خ��ۆوە ب��ی��ن��ی‪ ،‬ک��ە بە‬ ‫سەردەمی بووژانەوەی دوای جەنگ‬ ‫ناودەبرێت‪ .‬میژوونوسان ئەوەمان بۆ‬ ‫دەگ��ێ��ڕن��ەوە ک��ە ش��اری ل��ەن��دەن‪ ،‬لە‬ ‫ک��ۆت��ای��ی س��ەدەی ن��ۆزدەه��ەم‌و‬ ‫سەرەتاکانی س��ەدەی بیستەم‪ ،‬کە بە‬ ‫دوو ن��اوچ��ە ن��اس��راو ب��وو ئەوانیش؛‬ ‫ب��ەرەی کۆتایی رۆژه��ەاڵت‌و ب��ەرەی‬ ‫ک��ۆت��ای��ی رۆژئ��اوا‪ .‬ه��ەرچ��ی ب��ەرەی‬ ‫رۆژهەاڵت بوو گەڕەکە هەژارنشین‌و‬ ‫بێکارەکانی لە خۆ گرتبوو‌و هەروەها‬ ‫بەرەی رۆژئاواش چینی دەوڵەمەند‌و‬ ‫خ��اوەن��ک��ارەک��ان‪ ،‬ک��ە ل��ە رووی‬ ‫س��روش��ت��ی��ی��ەوە ئ��ەم دوو ب��ەرەی��ە‬ ‫رووب��اری تایمز داب��ەش��ی ک��ردوون‪.‬‬ ‫میژوونوسان ئەوە دووپات دەکەنەوە‬ ‫کە ئەوەندە جیاوازی هەبوو لە نێوان‬ ‫خەڵکی ئ��ەو دوو ب��ەرەی��ە ب��ە ق��ەدەر‬ ‫ج��ی��اوازی خ��ودی رۆژئ��اوای��ی‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ەوت��وو‪ ،‬ش��ارس��ت��ان��ی‪ ،‬ئەقاڵنی‬ ‫لەگەڵ رۆژهەاڵتییەکاندا دواک��ەت��وو‪،‬‬ ‫بەربەری‪ ،‬سۆزباوی‪ .‬بە مانا لەندەنێکی‬

‫‪207‬‬

‫رۆژئاوایی زیاتر نزیکە لە بەرلینییەکی‬ ‫ئەوروپی‌ــ رۆژئاوایی واڵتی ئەڵمانیا‬ ‫ه��ەت��ا ن��ێ��وان��ی ل��ەن��دەن��ی��ی��ەک��ی ب��ەرەی‬ ‫رۆژهەاڵتی هاو شاری خۆی‪ .‬رەنگە‬ ‫هەمووان چیرۆکی ئۆلیڤەر تویستی‬ ‫ن��ووس��ەری ئینگلیزی چارلس دیگنز‬ ‫خوێندبێتەوە لە پاڵ دەیان بەرهەمی‌تری‬ ‫ئەدەبی‪ ،‬کە گوزارشت لەو جیاوازییە‬ ‫دەک��ەن لەو س��ەردەم��ەدا‪ .‬دیگنز زۆر‬ ‫شارەزایانە مامەڵەی لەگەڵ رووداوی‬ ‫ناو چیرۆکەکە ک��ردووە بە ب��ەردەوام‬ ‫ژیانی لەندەن بریتییە لە تاریکی‌و شەو‬ ‫کەش‌و هەوای سارد‪ ،‬کە ئەمانە هێمان‬ ‫بۆ ژیانی پڕ تەنگ‌و چەڵەمە‌و هەژاری‬ ‫ل��ە ب��ەرام��ب��ەردا ه��ەردەم دەرەوەی‬ ‫ل��ەن��دەن وات��ە ژی��ان��ی الدێ ه��ەردەم‬ ‫ب��ەه��ارو س��ەوزای��ی‌و روون��اک��ی��ی��ە کە‬ ‫هێمان بۆ ئاوەدانی‌و ژیانی ئارامی‌و‬ ‫بەختەوەری‪.‬‬ ‫رێگەم ب��دەن هەر لەم ب��ارەوە ئەگەر‬ ‫زۆر بە خێرایش بێت سەرنجی هەندێ‬ ‫لە بیریاران بخەمە روو سەبارەت‬ ‫ژیانی شار‌و ئاڵۆزییەکانی‪ .‬ئەشێ بەو‬ ‫وتەیه‌ی ئەرستۆ فەیلەسوفی یۆنانی‬ ‫دەست پێبکەین کە دەڵێت‪ :‬من دەمەوێت‬ ‫لە شارێک‌دا بژیم خۆر راستەوخۆ لە‬ ‫ی بدات‌و بەرخۆر بێت نەک‬ ‫شەقامەکان ‌‬ ‫نسار‪ ،‬هەروەها هەوا بە ئازادی هاتوچۆ‬ ‫بکات لە کووچەو کۆاڵنەکانی‪ ،‬هەردەم‬ ‫ه��ۆش��داری داوە‪ ،‬کە ش��ارەک��ان زوو‬

‫پیس‌و بۆگەن دەبن‪ .‬ئیڤان ئیڵچ ‪١٩٢٦‬‬ ‫ــ ‪ ٢٠٠٢‬بیریاری گ��ەورەی ئەنارکی‬ ‫نەمسای گەشتێکی مێژوویمان پێ‬ ‫دەک��ات س��ەب��ارەت بە بۆگەنی ژیانی‬ ‫شار‌و مێژووی دروستکردنی زێراب‬ ‫لە شارەکاندا‪ ،‬لەوێوە وەک بەشێک لە‬ ‫پرۆژە رەخنەیەکی ئەو لەمەڕ وەزیفەی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و بەڕێوەبردن لە کۆمەڵگە‬ ‫مۆدێرنەکاندا‌و بە تایبەتی ژیانی شار‪.‬‬ ‫ئیلچ پێیوایە لە سەردەمی مۆدێرنەدا‬ ‫م��رۆڤ��ەک��ان خ��زان��ە ش��ارەک��ان��ەوە بە‬ ‫ج��ۆرێ ل��ە رێ��گ��ەی دروس��ت��ک��ردن��ی‬ ‫خانوبەرەی وەک ی��ەک‌و ئاپارتمان‌و‬ ‫یەکەی نیشتەجێی بچووک‌و قەرەباڵغ‌و‬ ‫دروستکردنی ره‌وڕەوی ئاوو زێراب‬ ‫مرۆڤەکان لە قاڵبدراون لە ژیانێکی‬ ‫گ��ووش��راودا ژی��ان بەسەر دەب��ەن‪ .‬بە‬ ‫هەمان شێوە ج��ۆرج سیمێڵ ‪ 1858‬ــ‬ ‫‪ ١٩١٨‬سۆسیۆلۆژست‌و فەیلەسوفی‬ ‫ئەڵمانی لە وتارێکی گرنگدا بەنێوی‬ ‫‪life‬‬

‫‪mental‬‬

‫‪and‬‬

‫‪metropolis‬‬

‫‪the‬‬

‫باسی ژیانی ئەقڵی تاکمان بۆ دەکات‌و‬ ‫ه��ەورەه��ا ئ��ەو ئەگەرە ت��ازان��ەی دێنە‬ ‫بەردەم ژیانی شار‪ .‬سیمێڵ پێداگیری‬ ‫لەسەر ئ��ەوە دەک��ات‪ ،‬کە ژیانی شار‬ ‫بریتییە لە ژیانی تاک‌و رزگاربوونی لە‬ ‫هەژموونی کۆمەڵگ ‌ه لە رووی سیاسی‌و‬ ‫ئ��ای��ن��ی‌و ئ��اب��وری��ی��ەوە‪ ،‬وات��ە ده‌س��ت‌و‬ ‫پەنجە نەرمکردن لە تەک ئازادیەکاندا‪،‬‬ ‫ک��ە م��رۆڤ��ی ش��اری دەی��ەوێ��ت چنگی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪208‬‬

‫ب��خ��ات‪ .‬ب��ەاڵم ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم ئ��ازادی��ی��ەدا‬ ‫بێگومان م��رۆڤ وەک سیمێڵ باسی‬ ‫دەکات دەروونێکی هیالک‌و نیگەرانی‬ ‫ه��ەی��ە چونکە ژی��ان��ی ش��ار بریتیشە‬ ‫ل��ە گ��ۆڕان��ک��اری ب��ەردەوام‌و خێرا لە‬ ‫ئەنگێزەو حەزەکانی مرۆڤ‪ .‬باس لە‬ ‫جیاوازی ژیانی الدێ‌و شار دەکات‪،‬‬ ‫کە چۆن تاکەکان لە ژیانی نوێی شاردا‬ ‫کەمتر پەیوەندی س��ۆزداری‌و گەرم‌و‬ ‫گ��وڕی خزمایەتی ب��ەدی دەکرێت بە‬ ‫ب��ەراورد لە تەک ژیانی کۆمەاڵیەتی‬ ‫گەرمی الدێ‪ .‬لەمانەش گرنگ‌تر ئەو‬ ‫باسی ئەو راگوێزانە دەکات لە زهنیەتی‬ ‫مرۆڤی شاردا‪ ،‬کە چۆن لە بری ئەوەی‬ ‫ک��اردان��ەوە لەگەڵ دڵ��ی بکات کەچی‬ ‫مێشکی کاردانەوەکە ئەنجام دەدات‪.‬‬ ‫پرۆسەی دروستبونی شاری کوردی‬ ‫لەوانەیە زۆر ئاسان نەبێت هەموو‬ ‫ئ��ەو ت��ی��ۆرە زان��س��ت��ی‌و ک��اردان��ەوە‬ ‫ئ��ەدەب��ی‌و ه��ون��ەری��ان��ەی ب��ەره��ەم‬ ‫هاتووە لەمەڕ دیاردەی سەرهەڵدانی‬ ‫ش��ارەک��ان��ی ئ��ەوروپ��ا ل��ە س��ەردەم��ی‬ ‫مۆدێرنە‪ ،‬ئەوا هەمان شت راست بێت‬ ‫ب��ۆ ش��اری ک��وردی‪ .‬چونکە ه��ەر بۆ‬ ‫خۆی نەبوونی واڵتێکی سەربەخۆی‬ ‫کوردی واتە دەوڵەت لەسەر بنەمای‬ ‫نەتەوە‪ ،‬هەروەها نەبوونی شوێنێک‬ ‫بە ناوی پایتەخت‪ ،‬کە تیایدا زۆربەی‬ ‫چ��االک��ی��ی��ە ب��ازرگ��ان��ی‌و پیشەسازی‬ ‫گەورەو کایەیی بەڕێوەبردنی گەورە‌و‬

‫بزاوتی فکری‌و سیاسی‌و هونەری‌و‬ ‫ئ��ەدەب��ی تیایدا کۆبێتەوە‪ ،‬رێگرە لە‬ ‫بەرواردکاری لە نێوان چەمکی شار‬ ‫لە ئەوروپا‌و الی ئێمە بگرە چەمکی‬ ‫شار الی نەتەوەکانی دراوس��ێ وەک‬ ‫ع��ەرەب‌و ف��ارس‌و ت��ورک‪ .‬ب��ەاڵم ئەمە‬ ‫وام��ان ل��ێ��ن��اک��ات س��ەرن��ج��ی خ��ێ��رای‬ ‫خ��ۆم��ان ن��ەدەی��ن ل��ەس��ەر دی��اردەی‬ ‫سەرهەڵدانی شار لە کوردستاندا‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی ئەم بەشەی باشوور الیه‌نی‬ ‫ک��ەم بۆ چ��ارەک��ە س��ەدەی��ەک دەچێت‬ ‫تایبەتمەندی خ��ۆی هەیە‪ .‬بە هەمان‬ ‫ش��ێ��وەش وەک ل��ە خ��وارەوە روون��ی‬ ‫دەکەینەوە نەبوونی شار هاوڕا لەتەک‬ ‫دی��اردەی ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم��ی ک��وردی‬ ‫وەک ئ��ەوەی لە ئەوروپا رووی��داوە‪،‬‬ ‫نابێتە ریگر لە بینینی شاری کوردی‬ ‫وەک ن��اس��ن��ام��ە‪ .‬ئ��ەگ��ەر ل��ەب��ەر ه��ەر‬ ‫هۆیەک بووبێت ش��ارە کوردییەکان‬ ‫بێبەش بووبن لە چاالکی بازرگانی‌و‬ ‫پ��ی��ش��ەس��ازی‌و ک��ارگ��ەی گ��ەورە‬ ‫ئ��ەوا بێگومان بێبەشیش ب��وون لە‬ ‫هۆکارەکانی گواستنەوە‪ ،‬وێنەی هێڵی‬ ‫شەمەندەفەر‌و فڕۆکەخانە‌و رێگاوبانی‬ ‫م��ۆدێ��رن ب��ۆ ب��ەس��ت��ن��ەوە ب��ە ش��ارە‬ ‫گەورەکانی دەوروبەر‪ .‬هەمان هۆکار‬ ‫راستیشە ب��ۆ دی��اردەی نیشتەجێ‌و‬ ‫گەشتوگوزار‪ ،‬کەم نین ژمارەو رێژەی‬ ‫ئ��ەو ک��وردان��ەی ب��وون��ەت��ە ت��اران��ی‌و‬ ‫دیمەشقی‌و ئەستانبوڵی‌و بەغدادیی‬

‫‪209‬‬

‫ب��ەه��ۆی راگ��وێ��زان��ی ب��ە ک��ۆم��ەڵ لە‬ ‫شارە کوردنیشنەکانەوە بۆ پایتەختی‬ ‫ئ��ەو واڵت��ان��ە لە ن��اوەڕاس��ت‌و کۆتایی‬ ‫سەدەی نۆزدەهەم‪ .‬هەر لەبەر هەمان‬ ‫هۆ ئەوا دەکرێت شارە کوردییەکان‬ ‫وێنەی سنەو وان‌و ئامەد‌و سلێمانی‌و‬ ‫هەولێر تایبەتمەندی خۆیان هەبێت‪،‬‬ ‫کە دەکرێت ئێمە لێرەدا ناویان بەرین‬ ‫بە تێکەڵێک لە خەسڵەتی ژیانی شار‪/‬‬ ‫الدێ‪ .‬وات��ە گ��واس��ت��ن��ەوەی ژی��ان��ی‬ ‫الدێنشینانی کوردستان بۆ شارەکان‬ ‫ئەوا گواستنەوەی رێشەکێشی ژیانی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ئ��اب��ووری‬ ‫الدێنشینەکان نەبوو بۆ ژیانی نوێی‬ ‫شار‪ .‬بەڵکو زۆرجار گواستنەوەیەکی‬ ‫الوەک��ی ب��ووە ی��ان بگرە لە هەندێک‬ ‫ج��اردا ن��اچ��اری ب��ووە وەک کێشەی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ع��ەش��ای��ه‌ری��ی‪ .‬ه��ەم��ووان‬ ‫لە بیرمان دێ��ت‪ ،‬کە چ��ۆن پێکهاتەی‬ ‫دان��ی��ش��ت��وان��ی ش��ارە ک��وردی��ی��ەک��ان‬ ‫رەنگدانەوەی هەمان پێکهاتەی الدێکان‬ ‫بوو‪ .‬لەگەڵ ئەوەی لە شارێکی وەک‬ ‫سلێمانی چەندین گەڕەکی نوێ لەسەر‬ ‫ب��ن��ەم��ای پ��ی��ش��ەگ��ەری ه��ەب��وو وەک‬ ‫گ��ەڕەک��ی مامۆستایان‌و ئەندازیاران‬ ‫هەروەها ناوی گەڕەکی نوێ دروست‬ ‫بوو بوون وێنەی ئازادی‪ ،‬بەختیاری‌و‬ ‫خ��ەب��ات‪ ،‬ک��ەچ��ی گ��ەڕەک��ەک��ان بە‬ ‫عەشرەت‌و تیرە‌و الدێکان دەناسرانەوە‬ ‫نمونەی بێسەرییەکان‪ ،‬شێخەکان هتد‬

‫ه��ەروەه��ا چەندین خ��ێ��زان ه��ەب��وون‬ ‫لە گەڕەکەکانی ق��ەراغ ش��ار دەژی��ان‬ ‫هەمان پیشەی الدێیەکانیان هەبوو‪،‬‬ ‫وەک��و م��ەڕوم��ااڵت ب��ەخ��ێ��وک��ردن‌و‬ ‫ک��ش��ت��وک��اڵ��ک��ردن‪ .‬م��ن ب��ۆ خ��ۆم‬ ‫شاهیدحاڵی ئەوەم‪ ،‬کە چەندین خێزان‬ ‫هەبوون ئەگەرچی لە شاردا ژیانیان‬ ‫ب��ەس��ەر دەب��رد ب��ەاڵم ه��ەر خەریکی‬ ‫چاالکی کشتوکاڵی بوون‌و رۆژانە لە‬ ‫سلێمانییەوە دەرۆیشتن بۆ الدێکانی‬ ‫رازیانە‌و ژاڵ��ە‌و ئێواران دەگەڕانەوە‬ ‫شار‪ .‬لە هەولێریش ئەگەرچی لە الیەک‬ ‫جیا لە دابەشبوونی گەڕەکە کوردو‬ ‫تورکمانەکان لە الیەکی تریشەوە لەگەڵ‬ ‫هەبوونی گەڕەکەکانی وێنەی مەالیان‪،‬‬ ‫مامۆستایان‪ ،‬ئەندازیاران‪ ،‬سەربازان‬ ‫(حی العسکری)‪ ،‬کەچی دابەشبوونەکە‬ ‫زیاتر لەسەر بنەمای خێڵ‌و الدێکانەوە‬ ‫ب��وو‪ .‬بۆ نمونە خۆشناوەکان زیاتر‬ ‫لە گەڕەکەکانی سێتاقان‌و شەهیدان‬ ‫دەژیان‌و دەشتی هەولێر لە ‪‌٩٢‬و حی‬ ‫عەسکەری‌و ساڵەییەکان لە گەڕەکی‬ ‫موفتی ه��ەروەه��ا وەک ئ��ام��اژەم��ان‬ ‫پ��ێ��ک��رد ت��ورک��م��ان��ەک��ان ل��ە تەعجیل‌و‬ ‫ئیسکان‌و ت��ەی��راوا‌و ق��ەاڵ ب��ۆ خۆیان‬ ‫بەجیا دەژیان‪ .‬ساڵی ‪ ١٩٩٧‬لە گەڕەکی‬ ‫موفتی دەژیام دراوسێیه‌کمان هەبوو‬ ‫کاری کشتوکاڵیان دەکرد لە دەشتی‬ ‫هەولێرو زۆر بەرهەمهێنەر ب��وون‪،‬‬ ‫بە جۆرێ زۆرێک لە پێداویستیەکانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪210‬‬

‫ژیانی رۆژانەی خۆیان وێنەی بامیەو‬ ‫تەماتەو س��ەوزەو خ��ەی��ارو شوتی‌و‬ ‫گ��ەن��م‌و ک��ول��ەک��ەو باینجان‌و نۆکیان‬ ‫ه��ەب��وو ب��ە رێ��ژەی زۆر‌و ب��ە پیکاب‬ ‫دەی��ان��ف��رۆش��ت‪ ،‬س��ەرب��اری ئ��ەم��ەش‬ ‫ه��ەم��ووان ق��ەرزاری چ��اک��ەی ئ��ەوان‬ ‫بووین کە دەرو دراوسێشیان بێبەش‬ ‫نەدەکرد لە سەوزەو تەڕەکاڵ‪ .‬کەواتە‬ ‫بەس بە تەنیا گواستنەوە لە الدێوە بۆ‬ ‫شار نەبووە هۆی گواستنەوەی ژیانی‬ ‫سیاسی‌و ئابووری تاک‌و خێزانەکان‪.‬‬ ‫ئەمە لە کاتێکدا وەک ئاماژەمان پێکرد‬ ‫زۆرب��ەی ب��ی��ری��اران‌و سۆسیۆلۆژان‬ ‫پێیان وای��ە سەرەتاترین سیماکانی‬ ‫ژیانی شار بریتییە لە پرۆسەی بوونە‬ ‫کڕیار ‪ ،consumer‬ئیدی مرۆڤەکان‬ ‫دەب��ن��ە ب��ەرخ��ۆر‌و ج��ۆرو ش��ێ��وازی‬ ‫بەرهەمهێنان دەگۆڕێت‪ .‬هەر لێرەوە‬ ‫بوو ئیتر وەک مالکۆلم میلس لە کتێبی‬ ‫ش��ار‌و کولتوور باسی ئ��ەوەم��ان بۆ‬ ‫دەکات‪ ،‬کە شار بریتییە لە ئازادبوون لە‬ ‫زەوی‌و چەوساندنەوەی راستەوخۆ‌و‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری ل��ە ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان‌و‬ ‫کارکردن‌و مەسەرفکردندا واتە گۆڕانی‬ ‫ش��ێ��وازی ژی��ان‪ .‬ب��ەاڵم بە رێژەیەکی‬ ‫زۆر کەم نەبێت ئەمە روو ن��ادات لە‬ ‫ژیانی شارە کوردیەکاندا‌و جۆرێک لە‬ ‫تێکەڵی لە نێوان ترادسیۆن‌و مۆدێرنە‬ ‫دروس��ت��ب��ووە‪ ،‬ب��ە ج��ۆرێ��ک سیمای‬ ‫ش��ارەک��ان هەڵگری ه��ەردوو توخمی‬

‫شارو الدێ‌و مۆدێرنەو پێشمۆدیرنەن‪.‬‬ ‫ئەشێ لێرەدا پێداگیری لەسەر خاڵیک‬ ‫ب��ک��ەی��ن ئ��ەوی��ش ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو ب��ارەی‬ ‫س��ەرەوە‪ ،‬کە ئاماژەمان پێکرد لەمەڕ‬ ‫تێکەڵی چەمکی شار‌و الدێ لەژیانی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‌و تاکی کورددا‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫هەرگیز رێگر نەبووە لە بەرهمهێنانی‬ ‫ج��ۆرێ��ک ل��ە ن��اس��ن��ام��ەی ش��اری��ی‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە لە سیاسەتدا لە میانی سااڵنی‬ ‫هەفتاو هەشتاکاندا خەڵکی ش��ار بە‬ ‫پ��ی��اوی ح��ک��وم��ەت دەن��اس��را‪ ،‬چونکە‬ ‫فەرمانبەربوون لە دام‌ودەزگ��اک��ان��ی‬ ‫میریدا‌‪ ،‬خەڵکی گوند بە کوڕی شۆڕش‪.‬‬ ‫دیسان لە رووی خەبات‌و شۆڕشی‬ ‫چەکدارییەوە خەڵکی الدێ پێشمەرگە‬ ‫ب��وون‌و ه��ی ش��ار تەنزیمی‪ ،‬خەڵکی‬ ‫الدێ ئازاو هی شار ترسنۆک‪ .‬پاشان‬ ‫لە رووی کۆمەاڵیەتی‌و کولتوورییەوە‪،‬‬ ‫ئەوا دەیان تێکستی ئەدەبی‌و بەرهەمی‬ ‫هونەری‌و نمایشی شانۆیی‌و نوکتەو‬ ‫قسەو باسی سەرزارەکی ئەوەمان بۆ‬ ‫دەردەخ��ەن کە جیاوازییەکی گەورە‬ ‫هەبووە لە نێوان شیوازی ژیانی شارو‬ ‫الدێکان لە کوردستان وێنەی شاری‬ ‫زۆرزان‌و الدێ��ی ف��ەق��ی��رح��اڵ‪...‬ه��ت��د‪.‬‬ ‫ه��ەم��ووان بینەری کورتە دراماکانی‬ ‫ت��ەل��ەڤ��زی��ۆن��ی ک��وردی ک��ەرک��وک‌و‬ ‫رادی��ۆی ب��ەغ��داد ب��ووی��ن س��ااڵن��ی‬ ‫حەفتاکان‌و هەشتاکان لە سەر کێشە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان وێنەی ژن بەژن‌و‬

‫‪211‬‬

‫ج��ی��اوازی شاریی‌و الدێ��ی‪ .‬زۆرینەی‬ ‫ئ��ەو ج��ی��اوازی��ی��ە ل��ە ن��ێ��وان ش��اری��ی‌و‬ ‫الدێیدا لە رووی فەرهەنگی‌و ئەقڵیەوە‬ ‫گ��وزارش��ت��ی ل��ەخ��ۆ دەک��رد ل��ەب��ری‬ ‫ئ��اب��ووری‌و م��اددی��ەوە‪ .‬ل��ەم رووەوە‬ ‫شارەکانی کوردستان مەیدانێکی گرنگ‬ ‫بوون بۆ ئاڵوگۆڕی بیرو ئایدیۆلۆژیای‬ ‫سیاسی‪ ،‬چونکە هەرشارییەکان بوون‬ ‫خ��وێ��ن��ەوارب��وون‌و ش��ان��س��ی چ��وون��ە‬ ‫قوتابخانەی گشتییان هەبوو‪ .‬شاعیر‌و‬ ‫نووسەرو رۆژنامەنووس‌و رووناکبیرە‬ ‫ک��وردەک��ان زۆرب��ەی��ان ل��ە ش��ارە‬ ‫گەورەکاندا کۆ بووبوونەوە ئەگەرچی‬ ‫خۆیان لە بنەڕەتدا خەڵکی دەروەی‬ ‫ش��ارەک��ان ب��وون‪ .‬ب��ۆی��ە ئ��ەو ب��زاوت��ە‬ ‫فکری‌و فەرهەنگییەی بەڕێوە بوو لە‬ ‫شاردا هاوڕا بوو لەتەک سەرهەڵدانی‬ ‫چاپەمەنی‌و ک��ردن��ەوەی قوتابخانەی‬ ‫مەدەنی‌و گشتی‌و رۆیشتنی قوتابیانی‬ ‫کورد بۆ زانکۆکانی ت��اران‌و بەغداد‌و‬ ‫ئ��ەس��ت��ن��ب��وڵ‌و دی��م��ەش��ق‌و دوات��ری��ش‬ ‫بۆ زانکۆکان لە ش��ارە کوردییەکان‬ ‫وێنەی زانکۆی کرماشان‌و سلێمانی‌و‬ ‫ئامەد‪ .‬یەکێک لەو جیاوازییە زەقانەی‬ ‫هەبوو لە نێوان خەڵکی ش��ارو الدێ‬ ‫زمانی ئاخافتن بوو‪ ،‬بە جۆرێ زمان‬ ‫ناسنامەیەکی دیاری قسەکەری الدێی‌و‬ ‫شاریی ب��وو‪ .‬وەک ئاماژەمان پێکرد‬ ‫ب��ەداخ��ەوە زۆر ج��ار ئەمە چووەتە‬ ‫قاڵبی گاڵتە پێکردن‌و نوکتە پێکردنەوە‪.‬‬

‫زۆرج��ار تەنها بە گۆڕینی شێوازی‬ ‫قسەکردن لە شارییەکەوە بۆ الدێیەک‬ ‫زۆر دەالل��ەت��ی‌ت��ری ل��ەخ��ۆ دەگ��رت؛‬ ‫وێنەی کەسە الدێیەکە دواکەوتووە‪،‬‬ ‫زب��رە‪ ،‬ن��ەش��ارەزای��ە‪ ،‬ج��ۆروش��ێ��وازی‬ ‫خ��واردن‌و ج��ل‌وب��ەرگ��ی ن��ام��ۆی��ە‪ .‬لە‬ ‫بەرامبەردا شارییەکە پێشکەوتووە‪،‬‬ ‫ن��اس��ک��ە‪ ،‬ش��ارەزای��ە‪ ،‬ج��ل‌و ب��ەرگ‌و‬ ‫خ��واردن‌و ه��ەڵ��س‌وک��ەوت��ی ئاشنایە‪.‬‬ ‫بەاڵم هەندێجار وا رێکەوتووە ئینتمای‬ ‫شاریی بوون ئەوەندە تۆخ‌تر بوو لە‬ ‫ه��ی ئینتماکانی دیکە وەک ئینتمای‬ ‫نەتەوەیی‪ ،‬بۆ نمونە کوڕی بەڕێوەبەری‬ ‫ف��ەرم��ان��گ��ەی��ەک��ی ک��ورد دان��ی��ش��ت��وی ‬ ‫گەڕەکی ئاشتی‪ ،‬دور االمنی جاران لە‬ ‫سلێمانی لەوانەیە لەگەڵ هاوپۆلێکی‬ ‫عەرەب یان هاوپیشەیەکی باوکی خۆی‬ ‫بە ئاشناتر بزانیایە هەتا کوردێکی‬ ‫الدێ��ی‪ .‬ل��ە ه��ەم��وو ب��ارەک��ان��دا زم��ان‬ ‫وەک ناسنامەیەک بۆ جیاکردنەوەی‬ ‫شاریی لە الدێی تا سەردەمانێ درەنگ‬ ‫زۆر ک��اری��گ��ەر ب��وو ل��ە ب��اش��ووری‬ ‫کوردستان‪ .‬لەمانە هەمووی دەگەینە‬ ‫ئەو دەرئەنجامەی‪ ،‬کە ئەگەر شارە‬ ‫کوردییەکان لە رووی پیشەسازی‌و‬ ‫ئابووری‌و شێوازی بەرهەمهێنانەوە‬ ‫ناسنامە نەبووبوون ئ��ەوا لە رووی‬ ‫فەرهەنگی‌و ئەدەبییەوە ئەو توخمەیان‬ ‫هەڵگرتوو‌و ئەکرێت وەک ناسنامەیەک‬ ‫سەیر بکرێن‪ .‬ئەگەرچی لەم رووشەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪212‬‬

‫واتە کولتووری‌و فەرهەنگی (هونەر‌و‬ ‫ئ��ەدەب‪ :‬م��ی��وزک‪ ،‬سینەما‪ ،‬رۆم��ان‪،‬‬ ‫شانۆ‪ ،‬تەلەڤزیۆن‪ ،‬رادی��ۆ‪ ،‬رۆژنامە‪،‬‬ ‫پڕوپاگەندە) هێشتا لە کوردستاندا‬ ‫نەبووەتە پیشەسازی وەک ئادەرنۆ‌و‬ ‫ه��ۆرک��ه��ای��م��ەر ن��اوی دەب��ەن ل��ەت��ەک‬ ‫دیاردەی دروست بوونی شار؛ بەاڵم‬ ‫نکۆڵی ل��ەوە ناکرێت زمانی ک��وردی‬ ‫بە تایبەتی زمانی نووسین‌و سەدان‬ ‫ب��ەره��ەم��ی ئ��ەدەب��ی‌و ه��ون��ەری وه‌ک‬ ‫شانۆ‪ ،‬درامای تەلەڤزیۆنی‌و رادیۆیی‪،‬‬ ‫رۆژن��ام��ەگ��ەری‪ ،‬دی��وان��ی ش��ع��ری‌‪،‬‬ ‫چ��ی��رۆک‌و رۆم��ان ه��اوک��ارب��وون لە‬ ‫بەرهەمهێنانی جۆریک لە ناسنامەی‬ ‫ش��اری ک��وردی ی��ان الن��ی ک��ەم‬ ‫بەرهەمهێنانی جۆرێک لە شار وەک‬ ‫ناسنامە‪.‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪From Enlightment to )2006(Clarke, S‬‬ ‫‪Risk. Palgrave Macmillan‬‬ ‫‪Adorno,T‬‬

‫‪And‬‬

‫‪M.‬‬

‫‪Horkheimer,‬‬

‫(‪Dialectic of Enlightnment. )1947,1994‬‬ ‫‪London‬‬ ‫‪the City )2000( Millis ,M & Hall,T‬‬ ‫‪Culture Reader. Rutledge : London‬‬ ‫تێبینی‬ ‫ئەم وتارە بە هەندێک دەستکارییەوە‪ ،‬بەشیکە لە‬ ‫کتێبی ‹پرسی شوناس‪ ،‬لەمژدەکانی مۆدێرنەوە‬ ‫بۆ گومانەکانی پۆستمۆدێرنە‪ .‬عه‌لی زه‌ڵمی‪ .‬چاپی‬ ‫یەکەم‪ ،‬ئۆگستی ‪٢٠١٢‬‬

‫‪213‬‬

‫شێواز‬ ‫پێناسه‌و چه‌مك‌و بنه‌ماكانی‬ ‫‪Style: defenition, concept and principls‬‬

‫نووســینی‪ :‬پ‪ .‬ی‪ .‬د‪ .‬عه‌بدولواحید موشیر دزه‌یی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪214‬‬

‫پێناسه‌ی شێواز‬ ‫شێواز زاراوه‌یه‌که‪ ،‬که به‌رامبه‌ره‌که‌ی‬ ‫له فه‌رهه‌نگی زمانی ئینگلزیدا ستایله‬ ‫‪ ، Style‬دات��اش��راوی وش��ه‌ی ‪Stylus‬‬ ‫ی التینییه‌‪ ،‬که له بنه‌ڕه‌تدا به ‌واتای‬ ‫ئامێرێكی مۆم توێنه‌ره‌‌وه ب��ووه‪ ،‬که‬ ‫نووسینیان له سه‌ر تۆمار ک��ردووه‪.‬‬ ‫(‪ )١‬ب��ه‌اڵم دوای��ی��دا ئ��ه‌م زاراوه‌ی��ه له‬ ‫زانست‌و ره‌خنه‌‌و ره‌وانبێژی‌و زماندا‬ ‫به‌کارهاتووه‪ )٢(.‬ب ‌ه تایبه‌تی له بواری‬ ‫زمانه‌وانیدا‪)٣(.‬‬ ‫ل ‌ه رووی چه‌مكه‌و ‌ه تێراوانینی جیاجیا‬ ‫بۆ شێواز هه‌یه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬ده‌روونناس‬ ‫پ��ێ��ی وای�� ‌ه ره‌وش��ت��ه‌‪ .‬ره‌وان��ب��ێ��ژ پێی‬ ‫وای�� ‌ه قسه‌كه‌ره‌‪ .‬زم��ان��ه‌وان پێی وای ‌ه‬ ‫زمانه‌‪ .‬فیلۆلۆجیست پێی وای ‌ه شتێكی‬ ‫شاراوه‌ی ‌ه ل ‌ه زماندا‪ .‬نووسه‌ری ئه‌ده‌ب‬ ‫پێی وای ‌ه تاكه‌‪ .‬فه‌یله‌سوف پێی وای ‌ه‬ ‫قسه‌كه‌ری شاراوه‌یه‪)٤(‌.‬‬ ‫زمانه‌وان ‌ه عه‌ره‌ب‌و بیانییه‌كان پێناسه‌ی‬ ‫جۆراوجۆریان بۆ شێوازكردووه‌‪.‬‬ ‫له زمانه‌وانه عه‌ره‌به‌کان‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ئ��ه‌ح��م��ه‌د ش��ای��ب پ��ێ��ن��اس��ه‌ی‬ ‫جۆراوجۆری بۆ شێواز ك��ردووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ێ ته‌وه‌ره‌دا ده‌خولێته‌وه‌‪ :‬هونه‌ری‬ ‫ل ‌ه س ‌‬ ‫ئاخاوتن‪ ،‬شێوه‌ی نووسین‪ ،‬وێنه‌ی‬ ‫وشه‌یی‪ ،‬ك ‌ه وات��ای پێده‌رده‌بڕین‪)٥(.‬‬ ‫تێبینی ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌م پێناسه‌ی ‌ه‬

‫هونه‌ر‌و رێگا‌و وێن ‌ه كۆده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ێ‬ ‫بنه‌مایانه‌ش هاوبه‌ش‌و ئاوێته‌ی س ‌‬ ‫بنه‌مای‌تر ده‌بێت ك ‌ه بریتین‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫ئ��ه‌ده‌ب‌و وه‌رگ��ر‌و خ��ودی ئ��ه‌ده‌ب��ه‌‪.‬‬ ‫(‪ )٦‬هونه‌ری ئاخاوتن ‌ه جا چ چیرۆك‬ ‫بێت‪ ،‬ی��ان گفتوگۆ ی��ان لێكچواندن‌و‬ ‫خواز ‌ه بێت ب ‌ه شێوه‌یه‌كی نووسراو‪،‬‬ ‫یان راپۆرتی‪ ..‬هتد‪.‬رێگاكانی نووسین‪،‬‬ ‫یان دارشتنه‌‪ ،‬یان هه‌ڵبژاردنی وشه‌ی ‌ه‬ ‫بۆ ده‌ربڕینی مه‌به‌ست‌و كاریگه‌ری‬ ‫دروس��ت��ك��ردن‪ .‬وێ��ن��ه‌ی��ه‌ك��ی وشه‌یی ‌ه‬ ‫بۆ ده‌ربڕینی بیروڕا‌و ئه‌ندێش ‌ه یان‬ ‫ده‌ربڕینێكی رێك ‌ه بۆ گه‌یاندنی واتا‪)٨(.‬‬ ‫‪2‬ــ عه‌بدولسه‌الم مه‌سه‌دی‬ ‫پێناسه‌ی ش��ێ��وازی ك��ردوو ‌ه ل ‌ه سێ‬ ‫ت��ه‌وه‌ره‌و ‌ه دا‪ ،‬ئ��اخ��ێ��وه‌ر‪ :‬خ��اوه‌ن��ی‬ ‫ئ��ه‌ده‌ب‪ ،‬وه‌رگ��ر‪ :‬خ��وێ��ن��ه‌ری ئ��ه‌ده‌ب‪،‬‬ ‫گ��وت��ار‪ :‬ده‌ق��ی ئ��ه‌ده‌ب��ی‪ ،‬پێناسه‌كانی‬ ‫كاریگه‌ری رۆژئاواییه‌كانی له‌سه‌ر ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه روان��گ��ه‌ی زم��ان��ه‌وان��ی ئ��ه‌ده‌ب��ه‌و ‌ه‬ ‫دایڕشتوون‪ )٩( ،‬پێی وای ‌ه زانستێكی‬ ‫ئه‌بستراكت ‌ه ه��ه‌وڵ��ده‌دات ل�� ‌ه رێگای‬ ‫رێبازێكی ئه‌قاڵنی درك ب ‌ه بابه‌تی‬ ‫بوونی ل ‌ه ب��واری مرۆڤایه‌تی بكات‌و‬ ‫مۆرپه‌نجه‌ی ره‌وشتی زمانی شێوه‌ی‬ ‫جیاوازی ستوونی وه‌ربگرێت‪.)١٠(.‬‬ ‫‪3‬ــ صالح فضل‪:‬‬ ‫شێواز میراتگری ره‌وانبێژییه‪)١١(.‬‬

‫‪215‬‬

‫به‌شێكه‌ له‌ زمانه‌وانی‪)١٢(.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی زاراو ‌ه ئ��ه‌ده‌ب��ی��ی�� ‌ه‬ ‫ه��اوچ��ه‌رخ��ه‌ك��ان‪ :‬ش��ێ��واز ه��ۆی��ه‌ك�� ‌ه‬ ‫ب��ۆ ده‌رب��ڕی��ن��ی بیر ل�� ‌ه رێ��گ��ای وش��ه‌‌و‬ ‫پێكهاته‌كانی‌تر‪)١٣(.‬‬ ‫‪٥‬ــ رجا‌ء عید‪:‬‬ ‫ش��ێ��واز بریتیی ‌ه ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن ل ‌ه‬ ‫نێو ده‌ربڕینێكی ه��اوش��ان ل�� ‌ه الی��ه‌ن‬ ‫نووسه‌ره‌وه‌‪ .‬ده‌رئه‌نجامی تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫خودی به‌دوای یه‌كداهاتووه‌‪ .‬الدان ‌ه ل ‌ه‬ ‫شێوه‌ی ب��او‪ .‬كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫ته‌واوكه‌ری یه‌كترییه‌‪ ،‬ك ‌ه پێویست ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌قدا هه‌بێت (‪.)١٤‬‬ ‫‪٦‬ــ مونژر عه‌یاشی‪ :‬شێواز زانستێك ‌ه‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه زم��ان ده‌ك��ات ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی گوتاردا‪ ،‬وه‌یا زانستێك ‌ه‬ ‫لێكۆڵینه‌و ‌ه ل�� ‌ه گ��وت��اردا ده‌ك��ات ب ‌ه‬ ‫دابه‌شكردنی له‌سه‌ر بنه‌مای ناسنامه‌ی‬ ‫ره‌گه‌زه‌كان‪ ،‬هه‌ربۆیه‌ش ئه‌م زانست ‌ه‬ ‫چه‌ند ئاستێك ل ‌ه خ��ۆو ‌ه ده‌گرێت ل ‌ه‬ ‫رووی گرنگی‌و ئامانج (‪ ،)15‬كه‌وات ‌ه‬ ‫ده‌توانین بڵێین‪ :‬شێواز تایبه‌تمه‌ندییه‌كی‬ ‫هاوبه‌ش ‌ه ل ‌ه نێوان كۆمه‌ڵێك دیارید ‌ه‬ ‫ل ‌ه زم��ان‌و ل ‌ه ماوه‌یه‌كی دیاریكراو‌و‬ ‫ره‌گه‌زێكی ئ��ه‌ده‌ب��ی‪ ،‬به‌مه‌ش ده‌بێت ‌ه‬ ‫ده‌قێكی هونه‌ری یان كارێكی ته‌شكیلی‬ ‫ب ‌ه نوێنه‌رایه‌تی زمان‪.‬‬

‫شێواز تایبه‌تمه‌ندییه‌كی جیاواز‌و تاك ‌ه‬ ‫گوزارشت ل ‌ه بار‌و دۆخی خود ده‌كات‬ ‫ب��ه‌ وات��ای��ه‌ك��ی ت��ر ده‌ق��ێ��ك�� ‌ه ش��ێ��وازی‬ ‫تایبه‌تی نووسه‌رێك ده‌رده‌خات (‪.)١٦‬‬ ‫‪٧‬ـ نعمان بوقره‌‪:‬‬ ‫ شێواز بریتیی ‌ه له‌و رێگا ده‌ربڕینه‌ی‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت��ن ب�� ‌ه ن��ووس��ه‌رێ��ك ی��ان‬ ‫گوتاربێژێك یان گروپێكی ئه‌ده‌بی‪..‬‬ ‫هتد (‪.)١٧‬‬ ‫رۆژئاواییه‌كان‪:‬‬ ‫رۆژئاواییه‌كان پێناسه‌ی جۆراوجۆری‬ ‫ش��ێ��وازی��ان ك��ردووه‌‪ ،‬ب��ۆ نموون ‌ه ل ‌ه‬ ‫ێ بیبلۆگرافییه‌كان ده‌رب��اره‌ی‬ ‫ی�� ‌هك�� ‌‬ ‫لێكۆڵینه‌و ‌ه شێوازییه‌كان ل ‌ه ب��واری‬ ‫زمان ‌ه رۆمانییه‌كان ‪ ١٥٠٠‬ناونیشانی‬ ‫هه‌ی ‌ه (‪ ،)١٨‬توێژه‌ر ‌ه رۆژئاواییه‌كان‬ ‫زیاتر ل ‌ه ‪ ٣٠‬پێناسه‌ی جیاوازیان بۆ‬ ‫ش��ێ��واز ك��ردوو ‌ه (‪ ،)١٩‬ه��ه‌ر چه‌ند ‌ه‬ ‫زورب��ه‌ی ئ��ه‌م ت��وێ��ژه‌ران�� ‌ه خ��ۆی��ان ل ‌ه‬ ‫پێناسه‌كه‌ی ب�� ‌ه دوور ده‌گ��رن‌و بۆ‬ ‫خوێنه‌ری لێده‌گه‌ڕێن خۆی به‌ده‌ستی‬ ‫بێنێت‪ )٢٠(.‬شێواز الی رۆژئاواییه‌كان‬ ‫ل ‌ه وشه‌ی ‪ Style‬ی التینی داتاشراو ‌ه‬ ‫‪،‬ك ‌ه بۆ نووسین به‌كاریان ده‌هێنا‪)٢١(،‬‬ ‫ه ئینسیكلۆپیدیای ‪Encyclopoedia‬‬ ‫ل‌‬ ‫‪ Universalis‬ف��ه‌ره‌ن��س��ی��دا ه��ات��وو ‌ه‬ ‫ده‌ت��وان��درێ��ت دوو وات��ا‌و دوو ئه‌رك‬ ‫ده‌ستنیشان بكه‌ین‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ئ��ام��اژه‌ك��ردن ب��ۆ سیسته‌می‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪216‬‬

‫ه��ۆی��ه‌ك��ان‌و ی��اس��اك��ان��ی ك�� ‌ه پ��ه‌ی��ره‌و‬ ‫ده‌كرێن یان داده‌هێنرێن‌و ل ‌ه یه‌كێ ل ‌ه‬ ‫دانه‌ره‌كان به‌كاردێت‪.‬‬ ‫‪2‬ــ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی دیار ده‌كات‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئینسیكلۆپیدیاكه‌دا هاتوو ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫ئ��ێ��م�� ‌ه گ��رن��گ��ی��م��ان دا ب�� ‌ه سیسته‌م‌و‬ ‫زاڵ��م��ان ك��رد ب��ه‌س��ه‌ر ب��ه‌ره��ه‌م‪ ،‬ئ��ه‌وا‬ ‫ئێم ‌ه پێناسه‌یه‌كی گشتگیر ب ‌ه شێواز‬ ‫ده‌ده‌ی��ن‌و ب�� ‌هك��اری��دێ��ن��ی��ن ب��ۆ ك��اری‬ ‫پ��ۆڵ��ی��ن��ك��ردن‌و ده‌ی��ك��ه‌ی��ن�� ‌ه ی��ه‌ك��ێ��ك ل ‌ه‬ ‫ئ��ام��رازه‌ك��ان��ی گشتاندن‌و ئ��ه‌گ��ه‌ر ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌ش گرنگیمان ب ‌ه سیسته‌م‌و‬ ‫ن��وێ��ك��ردن��ه‌وه‌‌و خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌دا‪ ،‬ئ��ه‌وا‬ ‫ش��ێ��واز ب��ه‌ره‌و تاكگه‌رایی ده‌ب��ه‌ی��ن‌و‬ ‫ئه‌رێكی تاكی ده‌ده‌ی��ن�� ‌ه پ��اڵ ئه‌مه‌ش‬ ‫وام��ان لێده‌كات وا بیربكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سیمایه‌كی جیاكار‌و سیسته‌مه‪)٢٢(‌.‬‬ ‫‪1‬ــ بیفۆن‪:‬‬ ‫ش��ێ��وازی خ��ودی م��رۆڤ��ه‌‌و الناچێت‌و‬ ‫ناگوازرێته‌وه‌‌و ناگۆڕدرێت‪)٢٣(.‬‬ ‫‪2‬ــ موریه‌‪:‬‬ ‫شێواز هه‌ڵوێستێكی بوونه‌‌و شێوه‌یه‌ك ‌ه‬ ‫له‌ شێوه‌كان (‪. )٢٤‬‬ ‫‪3‬ــ ستانداڵ‪:‬‬ ‫ش��ێ��واز خ��س��ت��ن��ه‌س��ه‌ری ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و‬ ‫ورده‌ك��اری��ان��ه‌ی�� ‌ه ب��ۆ س��ه‌ر بیرێكی‬ ‫دی��اری��ك��راو‪ ،‬ك�� ‌ه ده‌س��ت��ب��ه‌رداری‬ ‫كاریگه‌ری بێت له‌ سه‌ر بیر‪)٢٥(.‬‬ ‫‪4‬ــ پیرجیرۆ‪:‬‬ ‫رێگاكانی ده‌ربڕین ‌ه ل ‌ه بیر ل ‌ه رێگای‬

‫زم��ان(‪‌)٢٦‬و پێكهاته‌یه‌كی ه��ون��ه‌ری‬ ‫زمان ‌ه وه‌ك پێكهات ‌ه ره‌نگییه‌كان‪ ،‬تاكو‬ ‫وات��ای��ه‌ك��ی ت��ای��ب��ه‌ت ب��دات ك�� ‌ه پێشتر‬ ‫نه‌بووبێت‪)٢٧(.‬‬ ‫‪5‬ــ ریفاتیر‪:‬‬ ‫هه‌موو نووسراوێكی خودی ده‌گرێته‌و ‌ه‬ ‫ك ‌ه ب ‌ه مه‌به‌ستی ئه‌ده‌بی نووسراوبێت‪،‬‬ ‫وات ‌ه شێوازی دان��ه‌ر‪ ،‬ب ‌ه واتایه‌كی تر‬ ‫شێوازێكی كاری ئه‌ده‌بی دیاریكراو ‌ه‬ ‫‪،‬ك ‌ه بتوانین پێی بڵێین شیعر یان ده‌ق‪.‬‬ ‫(‪)٢٨‬‬ ‫‪ -6‬فلۆپێر‪:‬‬ ‫ره‌هندێكی لۆجیكی ده‌دات ‌ه شێواز‌و پێی‬ ‫وای ‌ه رێگایه‌كی ره‌های ‌ه بۆ تێڕوانینی‬ ‫شته‌كان (‪. )٢٩‬‬ ‫‪ -7‬ستیندا ‪:Stendha‬‬ ‫ئه‌و به‌رگه‌ی ‌ه ك ‌ه ده‌كرێت ‌ه به‌ر كارێك‌و‬ ‫جوانی پێده‌به‌خشێت‪ ،‬وات ‌ه ته‌نها ئه‌و‬ ‫كاران ‌ه ب ‌ه جوان داده‌نرێت ك ‌ه شێواز ‌ه‬ ‫ئه‌وانیتر به‌ پێچه‌وانه‌و ‌ه شێواز نین‪.‬‬ ‫‪ -8‬ئیڤیالنده‌ر‪:‬‬ ‫ش��ێ��واز بریتیی ‌ه ل�� ‌ه پێشكه‌شكردنی‬ ‫باسێك ل�� ‌ه ئ��اس��ای��ی نه‌چێت ج��ۆری‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ه‌ك��ه‌‌و م��ه‌ب��ه‌س��ت‌و ك��ه‌س��ێ��ت��ی‬ ‫نووسه‌ره‌كه‌ بچه‌سپێنێت ‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه رای پ��ه‌س��ن��دك��ه‌ران��ی ئ��ه‌م ج��ۆر ‌ه‬ ‫پێناسانه‌ی ك ‌ه ده‌ڵێن ‪ :‬شێواز بریتیی ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی رێگایه‌كی تایبه‌تی‬ ‫ل ‌ه نێوان چه‌ند رێگایه‌كی ده‌ربڕین‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ه��ه‌م��ووی��ان ب��ۆ گه‌یاندنی هه‌مان‬

‫‪217‬‬

‫مه‌به‌ست ب��ه‌ك��اردێ��ن‪ ،‬كێشه‌ی ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫دێت ‌ه كایه‌و ‌ه بۆچی نووسه‌ر ل ‌ه نێوان‬ ‫چه‌ند وشه‌یه‌كی ه��اووات��ا ی��ان نزیك‬ ‫ل ‌ه یه‌كتری یه‌كێكیانی هه‌ڵبژاردووه‌‌و‬ ‫ئه‌وانیتری فه‌رامۆش كردووه‌‪)٣٠(.‬‬ ‫جیاوازی نێوان شێواز‌و شێوازگه‌ری‌و‬ ‫زانستی شێواز‬ ‫شێواز چه‌ند زاراوه‌یه‌ك له‌خۆ ده‌گرێت‪،‬‬ ‫ئه‌م زاراوان�� ‌ه تاراده‌یه‌ك جیاوازی ل ‌ه‬ ‫نێوانیاندا هه‌یه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند ‌ه جیاوازه‌ك ‌ه‬ ‫زۆر نیی ‌ه كه‌ بریتین له‌‪ :‬‬ ‫شێواز وه‌سفی قسه‌یه‌‌و زانستی شێواز‬ ‫زان��س��ت��ێ��ك��ه‌‌و ب��ن��ه‌م��ا‌و ی��اس��ا‌و ب��واری‬ ‫خۆی هه‌یه‌‪ .‬شێواز ده‌رخستنی نرخی‬ ‫كاریگه‌ریه‌‌و ده‌وروب��ه‌ر تیایدا جێگای‬ ‫ب��ای��ه‌خ��ه‌‪ .‬زانستی ش��ێ��واز ئ��ه‌م نرخ ‌ه‬ ‫كاریگه‌ریی ‌ه ل�� ‌ه رووی ج��وان��ك��اری‌و‬ ‫ده‌روون��ی‌و ه��ه‌س��ت‌و س��ۆزه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رده‌خ��ات‪ .‬ش��ێ��واز ده‌رب��ڕی��ن��ێ��ك��ی‬ ‫زمانییه‌‪ ،‬زانستی شێواز لێكۆڵینه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ل��ه‌م ده‌رب��ڕی��ن��ه‪ )٣١(‌.‬ش��ێ��وازگ��ه‌ری‌و‬ ‫زان��س��ت��ی ش��ێ��واز ل�� ‌ه زۆر ب��اردا‬ ‫ێ پێیان وایه‌‪:‬‬ ‫ه��اووات��ان‪ ،‬ب��ه‌اڵم هه‌ند ‌‬ ‫زانستی شێواز ئه‌ركی شیكردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ق ب ‌ه پێی ئاسته‌كانی شیكردنه‌و ‌ه‬ ‫ل��ه‌خ��ۆده‌گ��رێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ش��ێ��وازگ��ه‌ری‬ ‫ئ��ه‌م ك��ار ‌ه ت��ێ��ده‌پ��ه‌ڕێ��ن��ێ��ت ره‌خ��ن�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫شێوازه‌كه‌ش ده‌گرێت‪)٣٢(.‬‬

‫ب��ه‌م پێی ‌ه ده‌بێت ج��ی��اوازی ل ‌ه نێوان‬ ‫زانستی شێواز‌و شێوازگه‌ری دا بكه‌ین‪:‬‬ ‫زان��س��ت��ی ش��ێ��واز‪ :‬ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌و ‌ه ل��ه‌‌و‬ ‫یاسایان ‌ه ده‌كات ك ‌ه ل ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌كانی‬ ‫شێوازدا په‌یره‌وده‌كرێت ‪.‬‬ ‫شێوازگه‌ری رێبازێكی پراكتیكییه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زانستی شێواز پیاده‌ی ده‌كات (‪.)٣٣‬‬ ‫شارل بالی (‪ )٣٤‬شێواز‌و شێوازگه‌ری‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ جیاده‌كاته‌و ‌ه (‪:)٣٥‬‬ ‫ش��ێ��واز‪ :‬ته‌قینه‌وه‌ی وزه‌ی ده‌بڕینی‬ ‫شاراوه‌ی ‌ه ل ‌ه ناخی زمانه‌و ‌ه دێته‌ده‌ر‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ده‌ك��ات�� ‌ه گ��واس��ت��ن��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه جیهانی‬ ‫گریمانه‌یی بۆ جیهانی بوونی زمانی‪،‬‬ ‫ب��ه‌وات��ای��ه‌ك��ی‌ت��ر ش��ێ��واز بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌كارهێنان‪ .‬ش��ێ��وازگ��ه‌ری ئامانجی‬ ‫ب��ری��ت��ی�� ‌ه ه��ه‌س��ت��ان ب�� ‌ه چ��ه‌س��پ��ان��دن��ی‬ ‫كۆمه‌ڵێك وزه‌ی ده‌رب��ڕی��ن��ی ب�� ‌ه هێز‬ ‫ل ‌ه زم��ان��دا‪ )٣٦(.‬شێواز ئه‌و رێگایه‌ی ‌ه‬ ‫ك�� ‌ه ن��ووس��ه‌ری پ��ێ��ی ده‌ن��اس��رێ��ت��ه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه به‌رهه‌مه‌كانیدا‪ ،‬ك�� ‌ه ه��ه‌ر ب��ۆ ئه‌م‬ ‫ئامانجه‌ش ل ‌ه دایك بوو (‪ ،)٣٧‬ریفاتیر‬ ‫پێی وای�� ‌ه شێواز هه‌موو ئ��ه‌و شێو ‌ه‬ ‫نووسراوان ‌ه ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه تاك ب ‌ه‬ ‫مه‌به‌ستێكی ئه‌ده‌بی ده‌ینووسێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ش��ێ��وازگ��ه‌ری رێ��ب��ازێ��ك��ی ره‌خنه‌یی ‌ه‬ ‫میكانزمی خۆی هه‌ی ‌ه بۆ شیكردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ق‪)٣٨(.‬‬ ‫ش��ێ��وازگ��ه‌ری پ��ش��ت ب�� ‌ه لێكۆڵینه‌و ‌ه‬ ‫زم��ان��ی��ی��ه‌ك��ان ده‌ب��ه‌س��ت��ێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه رێگا‬ ‫خۆشكه‌رن بۆ بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪218‬‬

‫ه��ه‌ر ب��ۆی��ه‌ش پ��ێ��وی��س��ت�� ‌ه ره‌خ��ن��ه‌گ��ر‬ ‫زمانه‌وانێكی باشبێت‪ ،‬چونك ‌ه هیچ‬ ‫ده‌قێكی ئه‌ده‌بی نیی ‌ه ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫زمانه‌كه‌ی ده‌ربچێت‪)٣٩(.‬‬ ‫شێواز ده‌گۆڕێت ب ‌ه پێی كه‌سایه‌تی‬ ‫نووسه‌ر‌و بابه‌تی قسه‌‌و شێواز تاكه‌كان‬ ‫ل ‌ه یه‌ك جیاده‌كاته‌وه‌‪ ،‬نووسه‌ر كاتێك‬ ‫ده‌ربڕینێك ده‌رده‌ب��ڕێ��ت گ��وزارش��ت‬ ‫ل ‌ه راستی بیروڕاكه‌ی بكات ئ��ه‌وا ب ‌ه‬ ‫شێوازێكی ئه‌ده‌بی ل ‌ه بیركردنه‌وه‌‌و‬ ‫ده‌رب��ڕی��ن‌و وێناكردن كۆتایی دێت‌و‬ ‫جیای ده‌كاته‌وه‌ ل ‌ه كه‌سانیتر‪.‬‬ ‫‪2‬ــ گۆش ‌ه نیگاكانی شێواز‪:‬‬ ‫ئ��ه‌و گ��ۆش��ان��ه‌ی ك�� ‌ه رۆژئ��اوای��ی�� ‌هك��ان‬ ‫ب��ۆ پێناسه‌ی ش��ێ��واز تێی ده‌ڕوان��ن‬ ‫عه‌بدولسه‌الم مه‌سه‌دی سێ ته‌وه‌ره‌ی‬ ‫دیاریكردووه‌‪ ،‬كه‌ بریتین ل ‌ه (‪:)٤٠‬‬ ‫أــ گۆشه‌نیگای ئاخێوه‌ر‪:‬‬ ‫شێوازگه‌ری لێكۆڵینه‌و ‌ه ل ‌ه شیكردنه‌وه‌ی‬ ‫شێوازی ده‌كات‌و نووسه‌ر‌و تێروانین‌و‬ ‫هه‌ڵچوونه‌كه‌ی ده‌كات ‌ه مه‌سه‌له‌وباس‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش باڵوترینیان ‌ه (‪ ،)٤١‬چونك ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی به‌تین هه‌ی ‌ه ل ‌ه نێوان‬ ‫زم��ان‌و پێكهاته‌ی ده‌روون��ی داهێنه‌ر‬ ‫ه��ه‌روه‌ك زانایانی زمان ئاماژه‌ی بۆ‬ ‫ده‌كه‌ن‪:‬‬ ‫ه��ۆگ��ۆ ش��ۆخ��ارت‪ ،‬زم��ان ب��ه‌ره��ه‌م��ی‬ ‫ده‌روونی تاك ‌ه كه‌سێك ‌ه (‪.)٤٢‬‬ ‫م��ارت��ی (‪ ١٨٤٧‬ـ��ـ ‪ )١٩١٤‬ل��ه‌وب��اوه‌ر ‌ه‬ ‫دایه‌‪ ،‬ك ‌ه واتای دان ‌ه زمانییه‌كان باری‬

‫ده‌روونی (قسه‌كه‌ر) ده‌رده‌خه‌ن ‪.‬‬ ‫هرمان پۆل (‪ ١٨٤٦‬ــ ‪ )١٩٢١‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫تاك ‌ه ڕاستییه‌ك ك ‌ه ل ‌ه زماندا پشتی‬ ‫پ��ێ‌ ب��ب��ه‌س��ت��رێ‌ زم��ان��ی ت��اك��ه‌ك��ه‌س��ه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ێ��ك��ی ڕاس��ت��ه‌وخ��ۆی‬ ‫قسه‌كردنه‌‪.‬‬ ‫ڤ��ۆس��ل��ێ��ر ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬م��رۆڤ خ��ۆی‬‫گ��وت��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی ه��ه‌ڵ��ده‌ب��ژێ��رێ��ت‌و‬ ‫به‌كاریدێنێت‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه هه‌ر ساتێكدا‬ ‫خۆی ل ‌ه بارێكی ده‌روون��ی جیاوازدا‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌ ‪.‬‬ ‫ب��ال��ی (‪ )١٨٤٧-١٨٦٥‬ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ه��ه‌ر‬ ‫كرده‌یه‌كی گوتن هه‌ڵگری سیمایه‌كی‬ ‫كه‌سی‌و ده‌روونیی ‌ه (‪. )٤٣‬‬ ‫ــ شتاینتااڵ له‌و باوه‌ڕ ‌ه دایه‌‪ ،‬ك ‌ه زمانی‬ ‫تاك ‌ه كه‌س ڕه‌نگدانه‌وه‌ی بیری تاك ‌ه‬ ‫كه‌سه‌‌و زمانی كۆمه‌اڵ ڕه‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫ه��ه‌س��ت��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌‌و وات��ای وش�� ‌ه‬ ‫سنووردارنییه‌‪ ،‬چونك ‌ه به‌ستراوه‌ته‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه باری ده‌روونی‌و تاقیكردنه‌وه‌كانی‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬ه��ه‌ر ب��ۆی��ه‌ش وات��ای وش�� ‌ه‬ ‫ناگات ‌ه ڕاستی تاكو ل ‌ه الیه‌ن كه‌سێكه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رنه‌بڕدرێ‌ ‪.‬‬ ‫مۆریس گرامونت (‪ )١٨٩٥‬جیاوازی‬ ‫نێوان كۆنسنانته‌كانی زمانی هیندۆ‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ی ب��ۆ ب��اری ده‌روون��ی تاك ‌ه‬ ‫كه‌س گێراوه‌ ‪.‬‬ ‫ف��ن��دری��س خ��اوه‌ن��ی (زم��ان��ه‌وان��ی‬ ‫ده‌روون��ی) له‌وباوه‌ره‌دایه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌موو‬ ‫كرده‌یه‌كی گوتن هه‌ڵگری كاریگه‌ریه‌كی‬

‫‪219‬‬

‫ده‌روونییه‌‪ .‬كه‌وات ‌ه خودیه‌تی مرۆڤ‌و‬ ‫ه��ه‌س��ت‌و س��ۆز‌و تاقیكردنه‌وه‌كانی‬ ‫ل ‌ه زم��ان ره‌ن��گ��ده‌دات��ه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه پێی ئه‌م‬ ‫تێڕوانینه‌ ‪:‬‬ ‫ش��ێ��واز لیستێك ‌ه ب��ۆ دۆزی��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫ج��ۆره‌ك��ان��ی ب��ی��رك��ردن��ه‌و ‌ه الی‬ ‫خاوه‌نه‌كه‌ی (‪. )٤٤‬‬ ‫شێواز ده‌بێته‌ جۆرێك ل ‌ه مرۆڤ (‪)٤٥‬‬ ‫شێواز بریتیی ‌ه ل��ه‌و هه‌ڵبژردنه‌ی ك ‌ه‬ ‫ئاخێوه‌ر پێی هه‌ڵده‌ستێت‪ ،‬ك ‌ه هه‌ڵگری‬ ‫چه‌ند سیمایه‌كی زمانی دیاریكراوه‌‌و ل ‌ه‬ ‫بارودۆخێكی دیاردا خۆی ده‌سه‌پێنی‬ ‫له‌ ده‌ربڕین (‪. )٤٦‬‬ ‫ل�� ‌ه ش��ێ��وازدا ن��ووس��ه‌ر ب��ۆ گه‌یاندنی‬ ‫بیرۆكه‌كه‌ی بۆ خوێنه‌ر‪ ،‬یه‌ك له‌م دوو‬ ‫رێگایه‌ هه‌ڵیده‌بژێرێت ‪:‬‬ ‫أــ رێگای خودی (شێوازی خودی)‪ :‬‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی ئ��ه‌م ش��ێ��واز ‌ه‬ ‫بریتیی ‌ه ل ‌ه به‌كارهێنانی راناوی كه‌سی‬ ‫قسه‌كه‌ر وه‌ك ‪( :‬من‌و ئێمه‌)‌و باسكردن‬ ‫ل ‌ه تاقیكردنه‌وه‌ی تایبه‌تی نووسه‌ر‪‌،‬و‬ ‫نووسه‌ر ده‌بێته‌ ته‌وه‌ر ‌ه ‪ .‬‬ ‫ب ــ رێگای بابه‌تی ( شێوازی بابه‌تی) ‪:‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ئه‌م جۆر ‌ه شێواز ‌ه‬ ‫به‌كارهێنانی راناو ‌ه نادیاره‌كان ‌ه وه‌ك ‪:‬‬ ‫ئه‌و ‪،‬ئه‌وان‪ ،‬دووركه‌وتنه‌و ‌ه ل ‌ه راناوی‬ ‫ق��س�� ‌هك��ه‌ر ب��ه‌ت��ه‌واوه‌ت��ی‌و ب��اس��ك��ردن‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی گ��ش��ت��ی‌و ب��اب��ه‌ت��ی‬ ‫مرۆڤایه‌تی‌و نووسه‌ر نابێته‌ ته‌وه‌ره‌ ‪.‬‬ ‫گ��رن��گ��ی ئ��ه‌م پ��ێ��ن��اس��ه‌‌و ب��ۆچ��وون�� ‌ه‬

‫له‌وه‌دای ‌ه نرخی شێواز دیاری ده‌كات‌و‬ ‫پێوانه‌یه‌كی واتاییش ‌ه بۆ ناوه‌رۆكی‬ ‫په‌یامی گه‌یانراو (‪ .)٤٧‬ئه‌حمه‌د شایب‬ ‫وای ل��ێ��ك��داوه‌ت��ه‌و ‌ه وێ��ن��ه‌ی ده‌رب��ڕی��ن‬ ‫یه‌كه‌م هه‌نگاوی ده‌ربڕینه‌‌و بێالیه‌ن‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو چاكییه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫ب��ۆ سیست ‌ه زمانییه‌ك ‌ه ك�� ‌ه ل�� ‌ه دی��ار ‌ه‬ ‫و ‌ه گ��ۆڕاو ‌ه ب��ۆ سیسته‌مێی وات��ای��ی‪.‬‬ ‫جا ئه‌گه‌ر ده‌ربڕینه‌ك ‌ه جل‌و به‌رگ‌و‬ ‫جه‌سته‌ی بێت ئه‌وا واتاك ‌ه ئه‌و گیانه‌ی ‌ه‬ ‫ك ‌ه وزه‌ی پێدبه‌خشێت (‪ . )٤٨‬بیركه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌م تیۆر ‌ه ده‌گه‌رێته‌و ‌ه بۆ بیفۆن (‪)49‬‬ ‫‪ ،Buffon‬ك ‌ه ده‌ڵێت ‪ :‬واتا خودی خۆی‬ ‫ك��رۆك��ی ش��ێ��واز ‌ه فلۆپێر‌و برۆست‬ ‫(‪‌)50‬و مۆنان (‪ )51‬جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫بۆچوونه‌ی بیفۆن ده‌كه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ــ گۆشه‌نیگای وه‌رگر‪ :‬‬ ‫شێوازگه‌ری له‌م باره‌دا به‌دوای هێزی‬ ‫به‌رهه‌می شێواز د ‌هگ��ه‌ڕێ��ت‪ )52(.‬به‌م‬ ‫پێی ‌ه گ��ه‌ڕان�� ‌ه ب�� ‌ه دوای ئ��ه‌و كه‌سه‌ی‬ ‫ك ‌ه كاریگه‌ری ده‌كات ‌ه سه‌ر وه‌رگ��ر‌و‬ ‫زه‌ق��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م ك��اری��گ��ه‌ری��ی�� ‌ه‬ ‫ره‌چاوكراوانه‌ ‪.‬‬ ‫ش��ێ��واز ل��ه‌م پێناسه‌یه‌دا بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫هێزی پاڵپه‌ستۆ بۆ سه‌ر وه‌رگر‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫چه‌ند بنه‌مایه‌ك به‌ند ‌ه وه‌ك ‪ :‬بیرۆكه‌ی‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری‌و ب��ی��رۆك��ه‌ی رازی��ك��ردن‌و‬ ‫بیرۆكه‌ی چێژوه‌رگرتن‪.....‬هتد ‪.‬ئه‌م‬ ‫ب��ۆچ��وون�� ‌ه رۆڵ��ێ��ك��ی گ��رن��گ ده‌دات�� ‌ه‬ ‫وه‌رگر‌و ب ‌ه بنه‌مایه‌كی گرنگی گه‌یاندنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪220‬‬

‫داهێنه‌رانه‌ی هونه‌ری داده‌نێت‪ ،‬به‌م پێی ‌ه‬ ‫پله‌ی وه‌رگ��ر به‌رزده‌كاته‌و ‌ه بۆ پله‌ی‬ ‫داهێنه‌ری ئه‌ده‌بی (‪ )53‬ریفاتیر (‪)54‬‬ ‫ب ‌ه گرنگترین الیه‌نگری ئه‌م بۆچوون ‌ه‬ ‫داده‌نرێت ل ‌ه پاڵ (‪ )55‬اندری ‌ه جید(‪‌)56‬و‬ ‫ستاندال(‪)57‬و رۆمان جاكوپسن‪)58(،‬‬ ‫‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ج ــ گۆشه‌نیگای ده‌ق‪:‬‬ ‫ش��ێ��واز ل��ه‌م گۆش ‌ه نیگایه‌و ‌ه برتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه به‌كارهێنان‪‌)٥٩( .‬و هه‌وڵده‌دات بۆ‬ ‫هاوسه‌نگیكردنی ن��ێ��وان دوو ك��رده‌‪:‬‬ ‫ك��رده‌ی هه‌ڵبژاردنی ئاخێوه‌ر‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫نێو ئامرازه‌كانی ده‌ربڕین‌و فه‌رهه‌نگی‬ ‫زمانیدا ده‌یكات‪ ،‬له‌گه‌ڵ رێكخستنی‌و‬ ‫یاساكانی به‌كارهێنانی‪ ،‬وات�� ‌ه وه‌ك‬ ‫یه‌كبوونی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و دان��ان(‪‌)٦٠‬و‬ ‫ش��ێ��واز الدان�� ‌ه ل�� ‌ه ن��م��وون��ه‌ی ت��ری‬ ‫ده‌ربڕین‪ )٦١(.‬بیرۆكه‌ی ئه‌م بۆچوون ‌ه‬ ‫ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌و ‌ه ب��ۆ سۆسێر ك�� ‌ه زمانی‬ ‫داب��ه‌ش��ك��رد ب��ۆ دوو ب��ه‌ش‪ :‬زم��ان ل ‌ه‬ ‫ب��اری وه‌س��ت��ان��ی پێش به‌كارهێنان‌و‬ ‫زمان ل ‌ه باری به‌كارهێنان‪ ،‬ك ‌ه ئه‌میش‬ ‫ده‌بێت ‌ه دوو ب��ه‌ش‪ ،‬گ��وت��اری ئاسایی‬ ‫یان پراگماتیكی‌و گوتاری ئه‌ده‌بی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌ڵگری شێوازه‪ )٦٢(.‬ئه‌م بۆچوونه‌ی‬ ‫سۆسێر ج��ی��اوازی ده‌ك��ات ل�� ‌ه نێوان‬ ‫زم��ان وه‌ك س��ی��س��ت��ه‌م��ی زان��س��ت��ی‌و‬ ‫زم��ان وه‌ك ئامێری به‌كارهاتوو ل ‌ه‬ ‫نێوان تاكه‌كان‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌توانین بڵێین‪:‬‬ ‫جیاوازی ل ‌ه سیمای شێواز ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬

‫ب��ۆ ج��ی��اوازی ل�� ‌ه به‌كارهێنانی تاكی‬ ‫ئاخێوه‌ر‪)٦٣(.‬‬ ‫ش��ێ��واز ب��ه‌ پ��ێ��ی ئ��ه‌م ت��ێ��ڕوان��ی��ن�� ‌ه‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه په‌یوه‌ندی نێوان یه‌ك ‌ه‬ ‫زمانیی ‌ه جیاوازه‌كانی وه‌ك رسته‌‌و‬ ‫وشه‌‪ ،‬ك ‌ه بنیاتی گشتی ده‌ق پێكدێنن‪.‬‬ ‫(‪)٦٤‬‬ ‫ئه‌م ئاراسته‌ی ‌ه گرنگی ب ‌ه ده‌ق ده‌دات‌و‬ ‫جیای ده‌كاته‌و ‌ه ل ‌ه نووسه‌ر‪ ،‬به‌مه‌ش‬ ‫الیه‌نی وه‌سفی به‌سه‌ردا زاڵ ده‌بێت‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ‌ه دوو رێگا هات ‌ه ئاراو ‌ه‬ ‫‪:‬‬ ‫أــ رێگای فۆرمالیستی‪:‬‬ ‫الیه‌نی روخ��س��ار‌و ن��اوه‌رۆك له‌یه‌ك‬ ‫ج��ی��ان��اك��ات��ه‌و ‌ه ئ��ه‌م��ه‌ش زی��ات��ر الی‬ ‫فۆڕمالیسته‌كان ره‌نگ ده‌داته‌و ‌ه (‪،)٦٥‬‬ ‫ك ‌ه یاكۆپسن ‪ R.Jakoson‬رابه‌رایه‌تی‬ ‫ده‌كات‌و ل ‌ه په‌یوه‌ندی گه‌یاندندا شه‌ش‬ ‫ئه‌ركی بۆ زمان ده‌ست نیشانكردووه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئه‌ركی هه‌ست ده‌ربڕین ‪:‬‬ ‫له‌م ئه‌ركه‌دا رووی په‌یام ل ‌ه (نێره‌ر)ه‌‌و‬ ‫پیشانده‌ری هه‌ستیه‌تی‪ ،‬جا ب ‌ه راستی‬ ‫ێ ك ‌ه خاوه‌نی‬ ‫بێت‪ ،‬ی��ان خ��ۆی بنوێن ‌‬ ‫ئه‌م هه‌سته‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه (مارتنت) ب ‌ه (قسه‌ی‬ ‫ناوداڵ) ناوی بردووه‌‪ .‬ئه‌م ئه‌رك ‌ه زۆر‬ ‫جار بۆ له‌یه‌كتر گه‌یشتن نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ‬ ‫بۆ كاریگه‌ری كردن ‌ه سه‌ر (وه‌رگر) ‌ه ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئه‌ركی ورووژاندن ‪:‬‬ ‫له‌م ئه‌ركه‌دا رووی په‌یام ل ‌ه (وه‌رگر)‬ ‫‌ه بۆ ئ��ه‌وه‌ی هه‌ست‌و ئاره‌زوویه‌كی‬

‫‪221‬‬

‫تایبه‌تی ال دروس��ت ب��ك��ات‪ .‬وه‌ك ل ‌ه‬ ‫ێ وش��ه‌ی وه‌ك‬ ‫به‌كارهێنانی ه��ه‌ن��د ‌‬ ‫(درۆ‪ -‬ن��اراس��ت) وش��ه‌ی درۆ زیاتر‬ ‫مرۆڤ ده‌وروژێنی له‌ وشه‌ی ناراست‬ ‫‪ -3‬ئه‌ركی ئه‌وپه‌ر زمانی ‪:‬‬ ‫ رووی پ��ه‌ی��ام ل��ه‌و ه��ێ��م��ای��ه‌ی��ه‌‪،‬ك�� ‌ه‬ ‫هاوبه‌ش ‌ه ل ‌ه نێوان (نێره‌ر)‌و (وه‌رگر)‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ش له‌و كاته‌دا‪ ،‬ك ‌ه نێره‌ر‌و وه‌رگر‬ ‫هه‌ردوو هه‌ست ب ‌ه و ‌ه ده‌كه‌ن پێویست ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ه��اوب��ه‌ش��ب��وون��ی ئ��ه‌و هێمای ‌ه ك ‌ه‬ ‫س��وودی لێوه‌رده‌گرن دڵنیا بن‪ ،‬هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه لێره‌دا زمان بۆ قسه‌كردن له‌سه‌ر‬ ‫خودی زمان به‌كار دێت‌و ئه‌و وشانه‌ی‬ ‫كه‌ به‌كاری هێناو ‌ه شی ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪4‬ــ ئه‌ركی گه‌ڕانه‌وه‌یی‪:‬‬ ‫رووی په‌یام ل ‌ه بابه‌تی په‌یامه‌كه‌یه‌‪،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌ك��رێ‌ ل�� ‌ه رێ��گ��ای ده‌وروب��ه‌ره‌و ‌ه‬ ‫ێ‪.‬‬ ‫راستی‌و ناڕاستی بسه‌لمێندر ‌‬ ‫‪5‬ــ ئه‌ركی ئه‌ده‌بی‪:‬‬ ‫رووی په‌یام ل ‌ه خودی په‌یامه‌كه‌یه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫دۆخه‌دا په‌یام دێت ‌ه ناوه‌ندی سه‌رنجی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه (مارتنت) ب ‌ه (ئه‌ركی‬ ‫جوانی خولقێن) ناوی ده‌بات‪.‬‬ ‫‪6‬ــ ئه‌ركی هاودڵی‪:‬‬ ‫رووی په‌یام ل ‌ه كه‌ناڵی په‌یوه‌ندییه‌‪،‬تا‬ ‫ێ (وه‌رگ��ر) تا چ راده‌ی��ه‌ك ئاگای‬ ‫بزان ‌‬ ‫ل�� ‌ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ك��ه‌ی ن��ێ��وان��ی��ان ه��ه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌وات��ای�� ‌هك��ی ت��ر ب��ۆ مه‌به‌ستی دڵنیا‬ ‫بوون ‌ه له‌وه‌ی ك ‌ه ئایا كه‌ناڵی پێوه‌ندی‬ ‫دروست كار ده‌كات یان نا ‪.‬‬

‫ب‪ -‬رێگای رۆنانكاری‪:‬‬ ‫ئ��ه‌م رێ��ب��از ‌ه ن��اس��راو ‌ه ب�� ‌ه ش��ێ��وازی‬ ‫رۆنانكاری‪ ،‬ك ‌ه پێی وای ‌ه شێواز بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه گرتنه‌و ‌ه (‪ )Connotaion‬به‌و مانایه‌ی‬ ‫ه��ه‌ر س��ی��م��ای��ه‌ك��ی زم��ان��ی نرخێكی‬ ‫ش��ێ��وازی دی��اری��ك��راوی ه��ه‌ی��ه‌‌و نرخ ‌ه‬ ‫شێوازییه‌كه‌ی ل ‌ه ده‌وروبه‌ری ده‌قه‌ك ‌ه‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ ،‬ئه‌م نرخه‌ش ده‌گۆڕێت ب ‌ه‬ ‫پێی ئه‌و ده‌وروبه‌ره‌ی ك ‌ه تێیدای ‌ه (‪)٦٦‬‬ ‫‪ .‬رۆالن بارت ب ‌ه راب��ه‌ری ئه‌م جۆر ‌ه‬ ‫شێواز ‌ه داده‌نرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها ریفاتیر‬ ‫لێكۆلینه‌وه‌یه‌كی هه‌ی ‌ه ده‌رب��اره‌ی ئه‌م‬ ‫شێواز ‌ه به‌ناوی گوتارێك ده‌رب��اره‌ی‬ ‫شێوازی رۆنانكاری‪.‬‬ ‫شێواز لقێكی زمانه‌وانی نوێییه‌‌و تایبه‌ت ‌ه‬ ‫ب ‌ه شیكردنه‌وه‌ی بابه‌ت ‌ه ئه‌ده‌ببیه‌كان‬ ‫ی��ان ت��اق��ی��ك��ردن��ه‌و ‌ه زم��ان��ی��ی��ه‌ك��ان ك ‌ه‬ ‫نووسه‌ر‌و ئاخێوه‌ران ل ‌ه ده‌وروب��ه‌ر‌و‬ ‫ژینگه‌ی ئه‌ده‌بی‌و ئاخاوتن ئه‌نجامی‬ ‫ده‌ده‌ن‪)٦٧( .‬‬ ‫عه‌بدولسه‌الم مه‌سه‌دی وای بۆ ده‌چێت‬ ‫ك�� ‌ه ش��ێ��واز وات��ای��ه‌ك��ی خ��ودی هه‌یه‌‌و‬ ‫تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه ره‌هه‌ندی زانستی هۆش‌و‬ ‫بابه‌تی‪)٦٨( .‬‬ ‫ج��اك��ۆپ��س��ن پ��ێ��ی وای��ه‌ ش��ێ��واز‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه ئاخاوتنی هونه‌ری‬ ‫ل ‌ه ئاسته‌كانی تری گوتار یان جۆره‌كانی‬ ‫ت��ری ه��ون��ه‌ر ‌ه م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان‬ ‫جیاده‌كاته‌وه‌‪)٦٩( .‬‬ ‫ب��ه‌م پێی ‌ه ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین‪ :‬ش��ێ��واز‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪222‬‬

‫كۆمه‌ڵێك دارشتنی زمانیی ‌ه ك ‌ه ئاخاوتن‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌كات‌و گوتار چرده‌كاته‌و ‌ه‬ ‫بۆ كاریگه‌ریكردن ‌ه سه‌ر گوێگر وه‌یا‬ ‫خ��وێ��ن��ه‌ر‌و ن��اس��ن��ام��ه‌ی ئ��اخ��ێ��وه‌ری��ش‬ ‫ئاشكرا ده‌كات‪.‬‬ ‫‪4‬ــ چه‌مكی شێواز‪:‬‬ ‫أــ شێواز وه‌ك ده‌فری واتا‪:‬‬ ‫بۆچوون ‌ه كۆنه‌كان پێیان واب��وو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫شێواز ده‌فرێك ‌ه بۆ كۆكردنه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫واتایانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه تیایه‌تی‪ ،‬هه‌روه‌ك زمان‬ ‫ك ‌ه به‌رگی واتایه‌‌و شێوازیش شێوه‌ی‬ ‫ئه‌و جل‌و به‌رگه‌یه‌‪ ،‬شاعیر‌و ره‌خنه‌گری‬ ‫ئینگلیزی درای��دن ‪ Dryden‬پێی وای ‌ه‬ ‫شێواز هونه‌ری گوتاره‌‌و یان هونه‌ری‬ ‫رازاندنه‌وه‌ی ئه‌و جل‌و به‌رگه‌ی ‌ه ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫به‌ریدا ده‌كرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها كولیریدگی‬ ‫شاعیر ‪ Coleridge‬ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬شێواز‬ ‫هونه‌ری گواستنه‌وه‌ی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫گونجاو‌و روون‪)٧٠( .‬‬ ‫ب ــ شێواز وه‌ك الدان‪:‬‬ ‫فۆرمالیسته‌كان‌و ره‌خنه‌گره‌كان پێیان‬ ‫وای ‌ه ئه‌ده‌ب الدان ‌ه ل ‌ه یاسای زمان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زورب��ه‌ی شێوازگه‌ر ‌ه نوێییه‌كان لێی‬ ‫نارازیبوون له‌وانه‌ش ساندل ‪Sandel‬‬ ‫ك�� ‌ه ه��ه‌م��ان ب��ی��رۆك��ه‌ی بیزلی ‪١٩٦٩‬‬ ‫‪ Paisely‬هه‌ی ‌ه ك�� ‌ه ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئه‌سته‌م ‌ه‬ ‫رازی��ب��ی��ن ب��ه‌وه‌ی ك�� ‌ه ش��ێ��واز رێگای‬ ‫نائاسایی به‌كارهێنانه‌‪)71(.‬‬ ‫ج ـ��ـ ش��ێ��واز وه‌ك زم��ان ح��اڵ��ی‬ ‫خاوه‌نه‌كه‌ی‪:‬‬

‫ئ��ه‌م تێڕوانیی ‌ه وای ب��ۆ ده‌چ��ێ��ت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫شێواز وه‌ك یه‌كی شێواز‌و خاوه‌نه‌كه‌ی‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬میدلتون م��ری راب��ه‌ری‬ ‫ئ��ه‌م ب��ۆچ��وون��ه‌ی��ه‌‌و پێی وای�� ‌ه شێواز‬ ‫زمانحاڵی خاوه‌نه‌كه‌یه‌تی ل ‌ه هه‌ست‌و‬ ‫هه‌ڵوێست‌و بۆچوون هه‌روه‌ك ویژیل‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ش��ێ��واز تایبه‌تمه‌ندیه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی زم��ان ب�� ‌ه وردی‬ ‫هه‌ست‌و سۆز‌و بیرۆك ‌ه ده‌گوازێته‌و ‌ه ‪.‬‬ ‫دــ شێواز وه‌ك واتا‪:‬‬ ‫الیه‌نگرانی ئ��ه‌م بۆچوون ‌ه بیرۆكه‌ی‬ ‫جیاكردنه‌وه‌ی روخسار‌و ناوه‌رۆك ل ‌ه‬ ‫پێش ‪ 1857‬بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ‌ه فلوبیرت‬ ‫پێی وای�� ‌ه وه‌ك جه‌سته‌‌و گیان وان‌و‬ ‫له‌یه‌ك جیاناكرێنه‌وه‌‌و شێواز ئه‌نجامی‬ ‫روخ��س��ار‌و ن��اوه‌رۆك��ه‌‌و گ��ۆڕان ل ‌ه‬ ‫هه‌ریه‌كه‌یان رووب��دات ئ��ه‌وا ده‌بێت ‌ه‬ ‫هۆی گۆڕانی ئه‌ویتر ‪.‬‬ ‫هـ ــ شێواز وه‌ك هه‌ڵبژاردنی چه‌مكێكی‬ ‫ئه‌ركی‪:‬‬ ‫ئ��ه‌م ب��ۆچ��وون��ان��ه‌ی س��ه‌ره‌و ‌ه نامان‬ ‫گ��ه‌ی��ه‌ن��ێ��ت�� ‌ه راده‌ی��ه‌ك‪ ،‬ك��ه‌ پ��ێ��ی‬ ‫رازی��ب��ی��ن ب��ۆی�� ‌ه پ��ێ��وی��س��ت�� ‌ه ب��ه‌دوای‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌دا ب��گ��ه‌ڕێ��ی��ن‪ ،‬ك�� ‌ه ش��ێ��واز وه‌ك‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن س��ه‌ی��رب��ك��ه‌ی��ن ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫بنچینه‌ی فه‌رهه‌نگی‌و سینتاكسی‌و‬ ‫رێزمانی واتایی هه‌ر وه‌ك زووربه‌ی‬ ‫شێوازگه‌ر ‌ه نوێییه‌كان وای بۆ ده‌چن‬ ‫به‌م پێی ‌ه هه‌موو هه‌ڵبژاردنه‌كانی زمان‬ ‫شێوازن‌و هه‌ریه‌كه‌یان ئه‌ركێك یان‬

‫‪223‬‬

‫زیاتری هه‌ی ‌ه ب ‌ه پێی ده‌وروبه‌ر‌و ده‌ق‬ ‫ده‌گ��ۆڕدرێ��ت‪ .‬ل ‌ه ژێ��ر رۆشنایی ئه‌م‬ ‫بۆچوون ‌ه كارتر پێی وای�� ‌ه شێواز ل ‌ه‬ ‫تێكچرژانی كاریگه‌ریی ‌ه شێوازیه‌كان‬ ‫ل ‌ه ژماره‌یه‌ك ل ‌ه ئاسته‌كانی زمان دێت ‌ه‬ ‫ئ��اراوه‌‪ .‬به‌م پێی ‌ه ده‌توانین پێناسه‌ی‬ ‫شێواز به‌شێوه‌یه‌كی ف��راوان‌و ئاسان‬ ‫بكه‌ین‌و بڵێین‪ :‬شێواز كۆمه‌ڵێك ئه‌ركی‬ ‫ش��ێ��وازی زم��ان��ی�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژێ��ردراو ‌ه ل ‌ه‬ ‫كۆگای رێزمانی‌و فه‌رهه‌نگی‌و ده‌نگی‌و‬ ‫شێوه‌یی زمان ب ‌ه گشتی‪.‬‬ ‫‪5‬ــ جۆره‌كانی شێواز‬ ‫شێواز ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی بریتیی ‌ه‬ ‫ل��ه‌و رێگایه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌گیرێت ‌ه ب��ه‌ر بۆ‬ ‫ده‌ربڕینی بیر ل ‌ه زانست‌و بیر‌و سۆز‬ ‫ل ‌ه ئه‌ده‌ب‪ ،‬بۆ دابه‌شكردنی جۆره‌كانی‬ ‫شێواز ‪ ،‬پۆلینی ج��ۆراوج��ۆر ك��راون‬ ‫ئێم ‌ه ته‌نها دوو پۆلین ده‌ستنیشان‬ ‫ده‌كه‌ین‪:‬‬ ‫أــ جۆره‌كانی شێواز الی مارتی‪:‬‬ ‫مارتی پێنج جۆر ‌ه شێواز جیاده‌كاته‌و ‌ه‬ ‫كه‌ بریتین له‌ ‪:‬‬ ‫‪1‬ــ شێوازی وشك‪:‬‬ ‫ گرنگی ب ‌ه وه‌رگر نادات‌و وه‌رگریش‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری ل��ه‌س��ه‌ر ن��اب��ێ��ت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫شێوازێكی فه‌رمی توونده‌‌و ب ‌ه شێوه‌ی‬ ‫پ��ه‌خ��ش��ان ده‌خ��رێ��ت��ه‌ڕوو‌و ل�� ‌ه كتێب ‌ه‬ ‫زانستییه‌كان به‌كاردێت ‪.‬‬

‫‪2‬ــ شێوازی فه‌رمی‪:‬‬ ‫وه‌رگ��ر ب��ه‌ش��داری��ی��ه‌ك��ی ك��ه‌م��ی هه‌ی ‌ه‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ئ��ه‌م ش��ێ��واز‌و پ��ێ��ش��وه‌خ��ت‬ ‫ئاماده‌كراو ‌ه وه‌ك ئه‌و شێوازه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌ رادیۆ‌و ته‌له‌فزیۆندا به‌كاردێت‪.‬‬ ‫‪3‬ــ شێوازی راوێژكاری‪:‬‬ ‫ب��ه‌ش��داری وه‌رگ��ر ت��ی��ای��دا ك��ه‌م��ه‌و‬ ‫ده‌رب��ڕی��ن��ی ئ��اڵ��ۆزی ت��ێ��دا نییه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ش��ێ��وازی ئاخاوتنی وه‌زی��ر‌و جێگر‌و‬ ‫راوێژكاره‌كان یان راگر‌و مامۆستاكان‬ ‫له‌ كۆلیژ‪.‬‬ ‫‪4‬ــ شێوازی ئاسایی‬ ‫ئه‌م جۆر ‌ه ل ‌ه نێوان هاوڕێ‌‌و ناسیاوان‬ ‫باوه‌‌و ب ‌ه زمانی ئاسایی قسه‌ده‌كرێت‪،‬‬ ‫رسته‌ی كه‌مه‌‌و الرسته‌ی تێدا زۆره‌‪.‬‬ ‫‪5‬ــ شێوازی هه‌ست‌و سۆز‪:‬‬ ‫ئه‌م شێواز ‌ه ئه‌ركی ده‌ربڕینی هه‌ست‌و‬ ‫سۆز ده‌بینێت زیاتر ل ‌ه بیرۆكه‌‪ ،‬وه‌ك‪:‬‬ ‫شێوازی ئه‌ده‌بی‌و شێوازی ئاخاوتنی‬ ‫ن��ێ��وان ك��ه‌س‌و ك��ار‌و ه��اورێ��ی زۆر‬ ‫نزیك‪)72( .‬‬ ‫ب ـ��ـ ج��ۆره‌ك��ان��ی ش��ێ��واز ل�� ‌ه رووی‬ ‫زانستییه‌وه‌‪:‬‬ ‫شێواز ل ‌ه رووی زانستییه‌و ‌ه ده‌كرێت ‌ه‬ ‫سێ‌ جۆر‪:‬‬ ‫أــ شێوازی ئه‌ده‌بی‪:‬‬ ‫ئه‌ده‌ب به‌رهه‌می شاعیر‌و نووسه‌ران ‌ه‬ ‫ب��ه‌ ه��ه‌ردوو ل��ق��ه‌ك��ه‌ی��ه‌و ‌ه ش��ی��ع��ر‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪224‬‬

‫پ��ه‌خ��ش��ان‪ ،‬ش��ێ��وازی ئ��ه‌ده‌ب��ی ئ��ه‌و‬ ‫شێوازه‌ی ‌ه ك ‌ه شاعیران هۆنراوه‌كانیان‬ ‫ێ ده‌هۆننه‌وه‌‌و نووسه‌ران ل ‌ه وتار‌و‬ ‫پ‌‬ ‫نامه‌‌و چیرۆك‌و ‪...‬هتد به‌كاریدێنن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ج��ۆر ‌ه ش��ێ��واز ‌ه ت��ای��ب��ه‌ت�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی شێوازی ئه‌ده‌بی ل ‌ه رووی‬ ‫روخسار‌و ناوه‌رۆكه‌وه‌‪ ،‬په‌یڕه‌وكه‌رانی‬ ‫ئه‌م رێباز ‌ه هه‌وڵی دۆزینه‌وه‌ی ئه‌ركی‬ ‫ه��ون��ه‌ری زم��ان��ی ده‌ق ل�� ‌ه رێ��گ��ای‬ ‫ته‌واوكاری نێوان الیه‌نی جوانی ئه‌ده‌ب‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬ك ‌ه جێگای بایه‌خی ره‌خنه‌گر ‌ه‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ الی��ه‌ن��ی وه‌س��ف��ی زم��ان��ی‪ ،‬ئه‌م‬ ‫جۆر ‌ه گرنگی ب ‌ه شێوه‌‌و رۆنان ده‌دات‬ ‫نه‌ك واتا‪)73(.‬‬ ‫بنه‌ماكانی ئه‌م شێوازه‌ بریتییه‌ له‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬بیرۆكه‌‌و واتا‪:‬‬ ‫ب��ی��رۆك�� ‌ه ل��ه‌م ش��ێ��وازه‌دا ت��ێ��ك��ه‌ڵ ب ‌ه‬ ‫هه‌ست‌و سۆز ده‌بێت‌و جل‌و به‌رگێكی‬ ‫رازاوه‌ی ب ‌ه به‌ر بیردا ده‌كات‌و دووری‬ ‫ده‌خ��ات��ه‌و ‌ه ل ‌ه وشكی‌و وای لێده‌كات‬ ‫ببێت ‌ه بابه‌تێكی گونجاو بۆ گوێگرتن‬ ‫‪.‬ب��ی��رۆك�� ‌ه ل��ه‌م ش��ێ��وازه‌دا فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫شاعیر‌و نووسه‌ری تیا ره‌نگ ده‌داته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ــ هه‌ست‌و سۆز‪:‬‬ ‫هه‌ست‌و سۆز‪ ،‬به‌ژن‌و بااڵی شێوازی‬ ‫ئه‌ده‌بییه‌‪ ،‬ل ‌ه سنووری واقیع ناوه‌ستێت‌و‬ ‫ل ‌ه رێگای ئه‌ندێشه‌و ‌ه دروستی ده‌كات‪.‬‬ ‫‪ -3‬وێنه‌ی ئه‌ندێشه‌یی‪:‬‬ ‫ێ‬ ‫هه‌ست‌و سۆز وێنه‌ی زۆر پێكدێن ‌‬ ‫بۆ كاریگه‌ری ده‌روون��ی هه‌ڵقواڵو ل ‌ه‬

‫وێنه‌‌و ئه‌ندێشه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سۆزی ره‌سنه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ڵقواڵون‪.‬‬ ‫‪4‬ــ دارشتنی وشه‌‌و ده‌سته‌واژه‌‪:‬‬ ‫وشه‌‌و ده‌سته‌واژه‌كان ده‌بێ بارگاوی‬ ‫ب��ن ب�� ‌ه ه��ه‌س��ت‌و س��ۆز ل�� ‌ه رووی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و مۆسیقا‌و رێكخستن‌و‬ ‫پاش‌و پێشخستن‌و البردن‌و كورتبڕی‌و‬ ‫درێ��ژب��ڕی‪ ،‬ت��اك��و ره‌ن��گ��دان��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫گ��ون��ج��او‌و ك��اری��گ��ه‌ر دروس��ت بكات‬ ‫‪ .‬تایبه‌تییه‌كانی ئ��ه‌م ج��ۆر ‌ه شێواز ‌ه‬ ‫بریتییه‌ له‌ ‪:‬‬ ‫‪ -1‬باس ل ‌ه بابه‌تێكی هونه‌ری ده‌كات ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ژماره‌‌و زاراوه‌ی زانستی‌و ئاماری‬ ‫تێدانییه‌ ‪.‬‬ ‫‪ -3‬وشه‌كان ب ‌ه وردی هه‌ڵده‌بژرێن تا‬ ‫خۆیان ب ‌ه جوانی ده‌ربخه‌ن ‪.‬‬ ‫‪ -4‬وێنه‌ی ئه‌ندێشه‌ی تیا به‌كاردێت‬ ‫‪ -5‬ره‌وان��ب��ێ��ژی ت��ی��ادا ب��ه‌ك��اردێ��ت‌و‬ ‫شێوازی جۆراوجۆر ده‌گرێت ‌ه به‌ر ل ‌ه‬ ‫نێوان دارشتن‌و هه‌واڵدان ‪ .‬‬ ‫‪ -6‬هه‌ست‌و سۆزی شاعیر‌و نووسه‌ر‬ ‫تیادا ره‌ن��گ��ده‌دات��ه‌وه‌‌و كه‌سایه‌تی تیا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت ‪.‬‬ ‫‪ -7‬ئامانجی وروژاندنه‌‌و هه‌ست‌و سۆز‬ ‫ێ بۆ وروژان��دن‌و كاریگه‌ری‬ ‫ده‌دوێ��ن�� ‌‬ ‫كردنه‌وه‌ سه‌ر وه‌رگر ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬شێوازی زانستی‪:‬‬ ‫ئ��ه‌م ش��ێ��واز ‌ه ب��ه‌ك��اردێ��ت ل�� ‌ه زانست ‌ه‬ ‫رووته‌كانی وه‌ك پزیشكی‌و ئه‌ندازه‌‌و‬ ‫ف��ی��زی��ا‌و ك��ی��م��ی��ا‌و‪ ..‬ه��ت��د‪ ،‬ك�� ‌ه زان��ای��ان‬

‫‪225‬‬

‫ێ ده‌رده‌ب��ڕن‬ ‫بیرۆكه‌كانی خۆیانی پ ‌‬ ‫ب�� ‌ه مه‌به‌ستی ف��ێ��رك��ردن‌و تێگه‌یشتن‬ ‫‪.‬مه‌به‌ست له‌م شێواز ‌ه گواستنه‌وه‌ی‬ ‫راس��ت��ی زانسته‌كان ‌ه ب��ۆ تێگه‌یشتن‌و‬ ‫رازی��ك��ردن ‪ .‬بنه‌ماكانی ئ��ه‌م ج��ۆر ‌ه‬ ‫شێوازه‌ بریتییه‌ له‌ ‪:‬‬ ‫ بیرۆكه‌‌و واتا ‪:‬‬‫بنه‌مایه‌كی گرنگ ‌ه ل ‌ه شێواز ‪ ،‬بیرۆكه‌كان‬ ‫ت��اڕاده‌ی��ه‌ك وشكن‪ ،‬چونك ‌ه ناكه‌وێت ‌ه‬ ‫به‌ر كاریگه‌ری هه‌ست‌و سۆز ‪.‬‬ ‫وشه‌‌و ده‌سته‌واژ ‌ه ‪:‬‬ ‫وش��ه‌‌و ده‌س��ت��ه‌واژه‌ك��ان ده‌بێت ورد‌و‬ ‫س��ن��ووردارب��ن‌و ب��ارگ��اوی ن��ه‌ب��ن ب ‌ه‬ ‫ه��ه‌س��ت‌و س��ۆز‪ .‬تایبه‌تییه‌كانی ئه‌م‬ ‫شێوازه‌ بریتین له‌ ‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ژم��اره‌‌و زاراوه‌ی زانستی تێدا‬ ‫به‌كاردێت‌و وات��ای وشه‌كان روون‌و‬ ‫دیاریكراون‪ .‬‬ ‫‪2‬ــ وشه‌كان ب ‌ه وردی به‌كاردێن وێنه‌ی‬ ‫ئه‌ندێشه‌یی‌و ره‌وانبێژی تێدا نییه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ــ بابه‌ته‌كانی زانستین‌و بیرۆكه‌كان‬ ‫روون‌و دی��اری��ك��راون‌و بیرۆكه‌كان‬ ‫رێ��ك��خ��راون‌و وات��اك��ان ب��ه‌دوای‬ ‫یه‌كداهاتوون‪.‬‬ ‫‪4‬ــ دوور ‌ه ل ‌ه هه‌ست‌و سۆز‌و بیروڕای‬ ‫نووسه‌ر تێیدا ره‌نگ ده‌داته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ ئ��ه‌ق��ڵ ده‌دوێ��ن��ێ��ت ب�� ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫تێگه‌یشتن‌و رازیكردن‪.‬‬ ‫‪6‬ـ��ـ مه‌به‌ستی گ��ه‌ی��ان��دن��ی زان��ی��اری‌و‬ ‫زانست ‌ه بۆ چینێكی تایبه‌ت ب ‌ه بواره‌كه‌‪.‬‬

‫ج ــ شێوازی زانستی ب ‌ه ئه‌ده‌بكراو‪:‬‬ ‫ئه‌م شێواز ‌ه ل ‌ه ل ‌ه نێوان دوو جۆره‌كه‌ی‬ ‫پ��ێ��ش��ووت��ردای��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه باسمانكرد‪،‬باس‬ ‫ل�� ‌ه راستییه‌كی زان��س��ت��ی ده‌ك��ات ب ‌ه‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی تێگه‌یشتن‌و رازی��ك��ردن‬ ‫ل�� ‌ه ب��ه‌رگ��ێ��ك��ی ج��وان��ی رازاوه‌ی‬ ‫ئه‌ده‌بی‪،‬وه‌ك زوربه‌ی په‌رتووكه‌كانی‬ ‫م��ێ��ژوو‌و گ��ه‌ش��ت ك�� ‌ه تیایدا ب��اس ل ‌ه‬ ‫رووداوه‌ك��ان‌و وه‌سفی دیمه‌نه‌كان‌و‬ ‫ناساندنی كه‌سایه‌تییه‌كان‌و پاڵنه‌ر ‌ه‬ ‫مرۆڤایه‌تییه‌كان ده‌كات ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‬ ‫ك�� ‌ه ت��ۆ چ��ی��رۆك��ێ��ك��ی ئ��ه‌ن��دێ��ش��ه‌ی��ی‬ ‫ده‌خوێنیته‌و ‌ه نه‌ك بابه‌تێكی زانستی‪،‬‬ ‫كه‌وات ‌ه ئه‌م شێواز ‌ه بابه‌تێكی زانستیمان‬ ‫لێ نزیك ده‌كاته‌و ‌ه وشكی وشه‌كان‬ ‫به‌شێوازێكی ئه‌ده‌بی كه‌مده‌كاته‌وه‌‪ ،‬‬ ‫بنه‌ماكانی ئه‌م شێوازه‌ بریتین له‌ ‪:‬‬ ‫‪1‬ــ بیرۆكه‌‌و واتا‪:‬‬ ‫‪2‬ــ دارشتنی وشه‌‌و ده‌سته‌واژه‌‪:‬‬ ‫ێ جوانكاری ئه‌ده‌بی‪.‬‬ ‫‪3‬ــ هه‌ند ‌‬ ‫تایبه‌تییه‌كانی ئه‌م شێوازه‌ بریتییه‌ له‌ ‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ چ��اره‌س��ه‌ری ب��اس�� ‌ه زان��س��ت��ی‌و‬ ‫مرۆڤایه‌تییه‌كان ده‌كات‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بیرۆكه‌ی زانستی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ئاسان پێشكه‌ش ده‌كات‬ ‫‪3‬ـ��ـ زاراو ‌ه زان��س��ت��ی��ی�� ‌هك��ان ئ��اس��ان‌و‬ ‫روونده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -4‬ب�� ‌ه وردی وش��ه‌‌و زاراوه‌ك��ان‬ ‫ێ هونه‌ری‬ ‫به‌كاردێنێت‪ ،‬له‌گه‌ڵ هه‌ند ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪226‬‬

‫س��اك��ار ‌ه ل�� ‌ه ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان‌و پشت ب ‌ه‬ ‫ره‌وانبێژی بێ مه‌به‌ست‪.‬‬ ‫‪5‬ــ وێنه‌ی ئه‌ندێشه‌یی ب ‌ه پێی پێویست زمانی ئاسایی ده‌به‌ستێت ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ناوه‌ند ‪ :‬‬ ‫به‌كاردێنێت‪.‬‬ ‫‪6‬ــ هه‌ندیک الیه‌نی كه‌سایه‌تی نووسه‌ر پشت ب ‌ه گفتووگۆ ده‌به‌ستێت‌و زمان‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی دوور كه‌وێته‌و ‌ه ده‌نه‌خشێنێت ل�� ‌ه رێ��گ��ای ده‌رب��ڕی��ن�� ‌ه‬ ‫ده‌رده‌خات ب ‌‬ ‫ره‌وانبێژیی ‌ه جوانه‌كان‪.‬‬ ‫له‌ الیه‌نی زانستی‪.‬‬ ‫‪7‬ــ ب ‌ه مه‌به‌ستی تێگه‌یشتن‌و رازیكردن ج‪ -‬وروژێنه‌ر‪ :‬‬ ‫ێ بیری قوڵ‌و ئه‌فسوونی وێنه‌كێشان‌و‬ ‫ب��ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ��ت ل��ه‌گ��ه‌ڵ ه��ه‌ن��د ‌‬ ‫ناسكی هه‌ستی تێدایه‌‪ ،‬ه��ه‌وڵ��ده‌دات‬ ‫وروژاندن‪.‬‬ ‫گوێگر بجوولێنێ‌‌و هه‌ستی بوروژێنێت‬ ‫‪6‬ــ هاتنه‌ كایه‌ی شێواز‪:‬‬ ‫ئه‌رستۆ ل�� ‌ه پ��ه‌رت��ووك��ه‌ك��ه‌ی (گ��وت��ار) پێكاته‌یه‌كی وردی هه‌یه‌‌و ب ‌ه هه‌موو‬ ‫دا ج��ی��اوازی نێوان شێوازی ج��وان‌و هونه‌ره‌كانی گوتن ده‌ق ده‌نه‌خشێنێت‬ ‫ن��اش��ی��رن��ی ك��ردووه‌‌و ش��ێ��وازی ‪)٧٧(.‬‬ ‫دابه‌شكردوو ‌ه بۆ لكاو‌و خولی‪ )74(،‬هاتنه‌كایه‌ی شێواز وه‌ك زانستێكی‬ ‫ك�� ‌ه ب�� ‌ه گرنگترین لێكۆڵینه‌وه‌كانی سه‌ربه‌خۆ ل�� ‌ه ئه‌نجامی هه‌ستكردن‬ ‫یۆنانییه‌كان داده‌نرێت‪ ،‬له‌م په‌رتووك ‌ه ب�� ‌ه گرنگی پ��ه‌ره‌پ��ێ��دان��ی لێكۆڵینه‌و ‌ه‬ ‫م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی گ��وت��ن ب��ۆ س��ێ‌ ب��ه‌ش ره‌خ��ن��ه‌ی��ه‌ك��ان‌و ره‌وان��ب��ێ��ژی��ی��ه‌ك��ان‌و‬ ‫زم��ان��ه‌وان��ی��ی��ه‌ك��ان ب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه پێش‬ ‫دابه‌شكراوه‌‪:‬‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی راسته‌قینه‌ی شێواز ل ‌ه‬ ‫ــ سه‌رچاوه‌كانی هێما‪.‬‬ ‫ئ��اراداب��وون‪ .‬ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪( ١٨٧٥‬ف��ون‬ ‫ــ شێواز‪.‬‬ ‫درج��اب��ل��ن��ت��س) زاراوه‌ی ش��ێ��وازی‬ ‫ــ رێكخستنی گوتن‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ك ده‌ب��ی��ن��ی��ن ش��ێ��واز دووه‌م به‌كارهێنا بۆ لێكۆڵینه‌و ‌ه ل ‌ه شێواز بۆ‬ ‫گرنگییه‌تی ل ‌ه گوتار‪ ،‬چونك ‌ه بنه‌مایه‌كی الدان ‌ه زمانییه‌كان‌و ره‌وانبێژییه‌كان ل ‌ه‬ ‫رازیكردنه‌‌و پێی وای ‌ه روونی گرنگترین نووسینی ئه‌ده‌بی ‪.‬‬ ‫س��ی��م��ای ج��وان��ی��ی�� ‌ه (‪ .)75‬زم��ان��ه‌وان�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای ش��ێ��واز ل�� ‌ه ك��ۆن��دا الی‬ ‫ئه‌وروپییه‌كان ل ‌ه چاخی ناوه‌ڕاست زمانه‌وانی سوێسری سۆسێر سه‌ری‬ ‫ک هه‌ڵدا (‪‌)٧٨‬و ب��واری بۆ ش��ارل بالی‬ ‫ل�� ‌ه داب��ه‌ش��ك��ردن��ه‌ك��ان��ی��ان��دا ه��ه‌ن��دێ�� ‌‬ ‫چه‌مكیان وه‌رگرتوو ‌ه (‪‌)76‬و شێوازیان قوتابی خ��ۆی ره‌خ��س��ان��د ك�� ‌ه شێواز‬ ‫ب��ك��ات ب�� ‌ه ب��ه‌ش��ێ��ك ل�� ‌ه ق��وت��اب��خ��ان�� ‌ه‬ ‫دابه‌شكردوو ‌ه بۆ ‪ :‬‬ ‫زمانه‌وانییه‌كان‌و ببێت ‌ه ئامرازێك بۆ‬ ‫أ‪ -‬ساد ‌ه ‪:‬‬

‫‪227‬‬

‫فۆرمالیست ‌ه رووسییه‌كانی وه‌رگێڕا بۆ‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی زمان‌و ئه‌ده‌ب (‪. )٧٩‬‬ ‫ش��ارل ب��ال��ی (‪ )١٩٤٧ – ١٩٦٥‬فه‌ره‌نسی زانستی شێواز زیاتر خۆی‬ ‫بانگێشه‌ی ئ��ه‌وه‌ی ك��رد ك�� ‌ه زانستی سه‌پاند (‪ )٨١‬تا ساڵی ‪ ١٩٦٥‬ستیڤن‬ ‫ش��ێ��واز یاساكۆتاییه‌كانی ل�� ‌ه ساڵی ئ��ۆڵ��م��ان جێگیربوونی ش��ێ��وازگ��ه‌ری‬ ‫‪ ١٩٠٢‬دام��ه‌زرا‌و په‌رتوكێكی ده‌ركرد راگ��ه‌ی��ان��د وه‌ك زان��س��ت��ێ��ك��ی زم��ان��ی‬ ‫ل ‌ه ژێ��رن��اوی شێوازگه‌ری فه‌ره‌نسی ره‌خنه‌یی‪.‬‬ ‫(‪‌)Française stylistique‬و ( سه‌رتاپایی‬ ‫شێواز وه‌ك زانستێكی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫ل�� ‌ه ش��ێ��واز ‪ )١٩٠٥‬ك�� ‌ه ب�� ‌ه ب��ن��اغ��ه‌ی‬ ‫شێوازگه‌ری زانستی داده‌نرێت‬ ‫به‌م پێی ‌ه شێواز ل ‌ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی ج��ول��ی��ان گ��ری��م��اس ‪‌A.J.Greimas‬و‬ ‫ن��ۆزده‌م ده‌رك��ه‌وت‪ ،‬ب��ه‌اڵم واتاكه‌ی ج��وزی��ف ك��ورت��ی��س ‪ J.Courtés‬وا‬ ‫س��ن��ووردار ن��ه‌ب��وو ت��ا س��ه‌ره‌ت��اك��ان��ی وه‌سفی شێواز ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ك ‌ه بوارێكی‬ ‫س��ه‌ده‌ی بیسته‌م‪ ،‬له‌گه‌ڵ ده‌ركه‌وتنی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌‌و ده‌چێت ‌ه ره‌وانبێژی‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌و ‌ه زمانه‌وانیی ‌ه نوێییه‌كان نه‌یتوانیوو ‌ه وه‌ك زانستێكی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و ‌ه رێككه‌وتن شێواز بكه‌ن ‌ه خ��ۆی رێ��ك بخات (‪ )٨٢‬ه��ه‌ری��ه‌ك ل ‌ه‬ ‫زان��س��ت��ێ��ك��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ ل�� ‌ه خ��زم��ه‌ت ت��زف��ی��ت��ان ت��ودوروف ‪ ‌T.Todorov‬و‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی‌و شیكردنه‌وه‌ی أوسوالد دوكر ‪ Oswald Ducrot‬پێیان‬ ‫ده‌روون��ی‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ب�� ‌ه پێی وای�� ‌ه میراتگری ره‌وانبێژیی ‌ه (‪ )٨٣‬ل ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر ئه‌مانه‌دا ریفاتیر ‪Michael‬‬ ‫قوتابخانه‌كان‪ )٨٠( .‬‬ ‫شێواز له‌گه‌ڵ ده‌ركه‌وتنی قوتابخانه‌ی ‪ Riffaterre‬پێیوای ‌ه ك�� ‌ه ره‌وان��ب��ێ��ژی‬ ‫ج‪.‬م��اروزوی فه‌ره‌نسی‪ ،‬خه‌ریك بوو دێرین ته‌گه‌ره‌ی ‌ه بۆ شێوازگه‌ری (‪)٨٤‬‬ ‫پشتی تێبكرێت ب��ه‌اڵم ساڵی ‪ . ١٩٦٠‬ئه‌م كێشه‌ی ‌ه ل ‌ه ئه‌نجامی ئه‌و ‌ه هاتوو ‌ه‬ ‫ك��ۆن��گ��ره‌ی��ه‌ك ل�� ‌ه زان��ك��ۆی ئه‌ندیانای كاتێك شێوازگه‌ری ل ‌ه ده‌قێكی ئه‌ده‌بی‬ ‫ئه‌مریكا به‌سترا ده‌رب��اره‌ی شێواز‌و دا الدانه‌كان دیاریده‌كات ب��ه‌راوردی‬ ‫رۆمان جاكۆپسن وتارێكی ده‌رباره‌ی ده‌ك��ات ب ‌ه ره‌وانبێژی پێوانه‌یی‪ ،‬به‌م‬ ‫زم��ان��ه‌وان��ی‌و داڕش��ت��ن پێشكه‌شكرد پێی ‌ه ره‌وانبێژی ئاماده‌بوونی خۆی ل ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ش وای كرد شێواز ببێت ‌ه خاڵی شێوازگه‌ری نیشانداو ‌ه وه‌ك رێبازێكی‬ ‫ب��ه‌ی��ه‌ك��گ��ه‌ی��ه‌ن��ه‌ری زم��ان‌و ئ��ه‌ده‌ب‪ ،‬ره‌خنه‌یی ‪.‬‬ ‫شێواز ناسه‌كان ساڵی ‪ ١٩٦٥‬زیاتر جۆن دێوی ‪ Jean Dubois‬شێوازگه‌ری‬ ‫دڵنیابوون كاتێك تودۆرۆف كاره‌كانی ب ‌ه لقێك ل ‌ه زمانه‌وانی وه‌سفی ده‌كات‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪228‬‬

‫(‪ )٨٥‬میشال ئه‌ریفی‬ ‫جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌م بۆچوونه‌ی دێوی‬ ‫ده‌كاته‌و ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬شێوازگه‌ری وه‌سفی‬ ‫ده‌ق��ی ئ��ه‌ده‌ب��ی ده‌ك��ات ب�� ‌ه پێی ئه‌و‬ ‫رێبازه‌ی ك ‌ه ل ‌ه زمانه‌وانی وه‌ریگرتوو ‌ه‬ ‫(‪ ، )٨٦‬ئ��ه‌م��ه‌ش جێگیربوونی رۆڵ��ی‬ ‫زم��ان��ه‌وان��ی د ‌هگ��ه‌ی��ه‌ن��ێ��ت ل�� ‌ه چه‌مكی‬ ‫شێواز‪ ،‬ئه‌م ‌ه وای ل ‌ه رومان جاكبسون‬ ‫ێ ل ‌ه‬ ‫‪ Roman Jacobson‬كرد‪ ،‬ل ‌ه یه‌ك ‌‬ ‫گوتاره‌كانی ساڵی ‪ ١٩٦٠‬ل ‌ه زانكۆی‬ ‫ئ��ه‌ن��دی��ان��ا ‪ Indiana‬ب�� ‌ه ن��اون��ی��ش��ان��ی‬ ‫(زمان‌و شیعریه‌ت) دان ب ‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫نێوان ئ��ه‌ده‌ب‌و زمانه‌وانی بنێت‪)٨٧(.‬‬ ‫دوای ئه‌میش ج��ون لویس كابانیس‬ ‫‪ ،Jean-Louis Cabanes‬ك ‌ه زۆر ب ‌ه‬ ‫توندی به‌رگری ل ‌ه په‌یوه‌ندی نێوان‬ ‫ره‌خنه‌ی ئ��ه‌ده‌ب��ی‌و زمانه‌وانی كرد‌و‬ ‫ئ��ام��اژه‌ی ب��ه‌وه‌ك��رد‪ ،‬ك�� ‌ه سۆسێر‌و‬ ‫فۆرمالیست ‌ه روسییه‌كان كاریگه‌ری‬ ‫زۆریان هه‌بوو ‌ه ل ‌ه سه‌ر ره‌خن ‌ه (‪)٨٨‬‬ ‫شێوازگه‌ری په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێزی‬ ‫ب ‌ه قوتابخان ‌ه ره‌خنه‌ییه‌كانه‌و ‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫له‌وانه‌ش شیعرییه‌ت‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه دارشتن ناو‬ ‫ده‌برێت‪ ،‬جۆن دێوی پێی وای ‌ه به‌شێك ‌ه‬ ‫ل ‌ه زمانه‌وانی‌و لێی جیانابێته‌و ‌ه (‪،)٨٩‬‬ ‫به‌اڵم جون كوهین ‪Jean Cohen‬‬ ‫وای پێ باش ‌ه شیعر بچێت ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌ده‌ب شانبه‌شانی ئه‌و هونه‌رانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌ست ده‌وروژێنن وه‌ك مۆسیقا‌و‬ ‫نیگار‌و ئه‌و كه‌لوپه‌النه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سروشت‬ ‫‪Michel arrivé‬‬

‫دان‪ )٩٠(.‬شعرییه‌ت كاریگه‌ری كاری‬ ‫ئه‌ده‌بییه‌‌و مۆركه‌كه‌ی هه‌ر ده‌مێنێته‌و ‌ه‬ ‫بۆ ئ��ه‌م مه‌به‌ست ‌ه ت��ودوروف ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫كاری ئه‌ده‌بی ته‌نها بابه‌تی شیعریه‌ت‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌وه‌ی ده‌ریشی ده‌بڕێت‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی جۆری ئه‌م جۆر ‌ه گوتار ‌ه‬ ‫ئه‌ده‌بییه‌یه‪)٩١(‌.‬‬ ‫وه‌رگ��ر كانگه‌ی شیعرییه‌ت ‌ه چه‌مكی‬ ‫شیعرییه‌ت ل�� ‌ه ت��ۆڕێ��ك��ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‬ ‫ده‌ق وه‌رده‌گ��ی��رێ��ت ب��ۆی�� ‌ه ده‌ت��وان��ی��ن‬ ‫بڵێین‪ :‬تایبه‌تمه‌ندییه‌كی په‌یوه‌ندیی ‌ه ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه پێكهات ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كانه‌و ‌ه گه‌ش ‌ه‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ه��ه‌ری��ه‌ك��ه‌ك��ی��ان ده‌ك��ه‌وێ��ت�� ‌ه‬ ‫ێ ئ��ه‌وه‌ی شیعری‬ ‫ده‌وروب��ه‌رێ��ك��ه‌و ‌ه ب ‌‬ ‫بن‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ده‌وروبه‌ر ئه‌م په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫دروس��ت ده‌ب��ێ��ت ل��ه‌گ��ه‌ڵ ج��والن��ه‌وه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵ پێكهاته‌كانی تر ك ‌ه سیمایه‌كی‬ ‫تایبه‌ت ب ‌ه خۆی هه‌یه‌‌و ده‌بێت ‌ه بكه‌ری‬ ‫خوڵقێنه‌ری شیعرییه‌ت (‪ )٩٢‬لێره‌و ‌ه‬ ‫نووسه‌ر‌و شاعیر په‌نا بۆ فه‌رهه‌نگی‬ ‫خ��ۆی��ان ده‌ب��ه‌ن ب�� ‌ه یارمه‌تی رێزمان‬ ‫گیان به‌به‌ر زمانی شیعری دا ده‌كه‌ن‬ ‫‪ ،‬به‌م پێی ‌ه شیعرییه‌ت به‌ند ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫فه‌رهه‌نگ‌و رێزمان‪ ،‬چونك ‌ه رێزمان‬ ‫ب��ه‌ش��داری دارش��ت��ن��ی ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی‬ ‫نووسه‌ر ده‌ك��ات‌و ل ‌ه قسه‌ی ئاسایی‬ ‫جیای ده‌كاته‌و ‌ه (‪‌)٩٣‬و نزیك ده‌بینه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه الدان‪ ،‬ك ‌ه زمانی ئاسایی ده‌گۆڕێت‬ ‫بۆ زمانی ئه‌ده‌ب‪ ،‬چونك ‌ه الدان رێگای‬ ‫شاعیر ‌ه بۆ گۆڕینی زمانی به‌كارهاتوو‬

‫‪229‬‬

‫ب��ۆ زم��ان��ی ش��ی��ع��ر (‪ )٩٤‬ئ��ه‌م��ه‌ش‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ بیرۆكه‌ی یاكۆپسن ك ‌ه‬ ‫گرنگی ب ‌ه شیعرییه‌ت دا تاكو په‌یام‬ ‫ببێت ‌ه ئامانج‪ ،‬چونك ‌ه ك��اری هونه‌ری‬ ‫واتای ‌ه (‪. )٩٥‬شیعرییه‌ت ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ك��رد ‌ه ج��ۆری��ی��ه‌ك��ان ه��ه‌وڵ��ن��ادات بۆ‬ ‫ن��اون��ان��ی وات��ا‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و ب��ۆ زان��ی��ن��ی‬ ‫یاساگشتییه‌كان‌و ل ‌ه دایكبوونی هه‌موو‬ ‫زانستێك هه‌وڵده‌دات‌و رێكی ده‌خات‪،‬‬ ‫ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی زانستی ده‌رووناسی‌و‬ ‫كۆمه‌ڵناسی‪ ،‬ك ‌ه له‌ناو ئه‌ده‌بدا ب ‌ه دوای‬ ‫ئه‌م یاسایانه‌دا ده‌گه‌ڕێن (‪)٩٦‬‬ ‫شێوازگه‌ری گرنگی ده‌دات ب ‌ه رۆڵی‬ ‫خوێنه‌ر میكائیل ریفاتیر پێی وای�� ‌ه‬ ‫ه��ه‌ر ده‌قێك ك��اردان��ه‌و ‌ه الی خوێنه‌ر‬ ‫دروس��ت��ب��ك��ات ئ��ه‌و ‌ه ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه بابه‌تی‬ ‫شێواز (‪ ،)٩٧‬هه‌روه‌ها فرانسوا راستیی‬ ‫‪ :François Rastier‬پێی وای ‌ه خوێنه‌ر‬ ‫ك��ۆڵ��ه‌گ��ه‌ی ت��ی��ۆری خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی�� ‌ه‬ ‫(‪ ،)٩٨‬ئ��ه‌م��ه‌ش دان��ن��ان�� ‌ه ب�� ‌ه گرنگی‬ ‫خوێنه‌ر كاتێك به‌رهه‌مێكی ئه‌ده‌بی‬ ‫ده‌خوێنێته‌وه‌‌و بانگێشه‌یه‌كیش ‌ه بۆ‬ ‫ه��اوب��ه‌ش��ی پێكردنی ل�� ‌ه لێكدانه‌وه‌‌و‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی ده‌قی ئه‌ده‌بی‪ ،‬لێره‌شدا‬ ‫م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی ك��اری��گ��ه‌ری‌و ك��اری��گ��ه‌ری‬ ‫له‌سه‌ر ل ‌ه ده‌قی ئه‌ده‌بی دێت ‌ه ئاراو ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێگای تیۆری گه‌یاندن‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ش‬ ‫رامان سلدان رۆڵی په‌یامی‌و خوێنه‌ری‬ ‫ب��ه‌رز ده‌نرخێنی بۆ ك��ردن��ه‌وه‌ی كۆد‬ ‫(‪. )٩٩‬‬

‫چومسكی ‪ Noam Chomsky‬ل ‌ه رێگای‬ ‫تیۆره‌كه‌ی رێزمانی به‌رهه‌مهێنان‌و‬ ‫گ��وێ��زان��ه‌و ‌ه ئ��ام��ێ��ری ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫شێوازی پێشكه‌شكرد‪ ،‬ك ‌ه لێكدانه‌وه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندی نێوان داهێنان الی نووسه‌ر‌و‬ ‫داهێنانی بیری الی وه‌رگ��ر ده‌ك��ات‬ ‫(‪ )١٠٠‬داهێنان الی وه‌رگر به‌رده‌وام‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب�� ‌ه داه��ێ��ن��ان الی ن��ووس��ه‌ر‌و‬ ‫شاعیر‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ش پێویست ‌ه وه‌رگر‬ ‫زانیاری‌و رۆشنبیری پێویستی پێبدرێت‬ ‫ده‌رب��اره‌ی ئه‌و ب��واره‌ی ك ‌ه ده‌یه‌وێت‬ ‫بیخوێنێته‌وه‌‪ .‬ب ‌ه واتایه‌كی تر دیاریده‌ی‬ ‫بنچینه‌یی هه‌ن ل ‌ه رۆنانی زمان‌و واتا‬ ‫پێویستیان ب ‌ه رونكردنه‌و ‌ه هه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێ��گ��ای به‌ستنه‌وه‌ی شیعر‌و زم��ان‌و‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‌و ئ��ای��ن (‪ .)١٠١‬لێره‌شه‌و ‌ه‬ ‫جه‌خت له‌سه‌ر خوێندنه‌وه‌ی به‌ئاگایی‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ب��ۆ پێكهێنانی تێروانینێكی‬ ‫ن��وێ‌‪ ،‬ك�� ‌ه الی خ��وێ��ن��ه‌ر دوای ه��ه‌ر‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌ك ده‌دۆزرێته‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫زۆری خوێندنه‌و ‌ه خوێنه‌ر وزه‌یه‌كی‬ ‫زۆری شیكردنه‌و ‌ه به‌ده‌ست دێنێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێشتر الی نه‌بوو ‌ه ه��ه‌روه‌ك لیونارد‬ ‫بلومفێڵد ‪ Leonard Bloomfield‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی بتوانین وات��ای دانه‌یه‌كی‬ ‫زمانی دیاربكه‌ین ب ‌ه وردی‌و زانستی‬ ‫پێویست ‌ه زانیاری زانستی ته‌واومان‬ ‫ده‌رب��اره‌ی جیهانی قسه‌كه‌ر هه‌بێت‬ ‫(‪. )١٠٢‬‬ ‫هنری پیێر ده‌ڵێت شیعری ب��اش بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪230‬‬

‫خ��وێ��ن��ه‌ری ب��اش�� ‌ه (‪ . )١٠٣‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫مالرمیه ل ‌ه چاوپێكه‌وتنێكی دا ك ‌ه جول‬ ‫هوریه ساڵی ‪ ١٨٩١‬ئه‌نجامیدا ده‌ڵێت‬ ‫شیعر ه��ه‌رده‌م ه��ه‌ڵ��گ��ری ت��ه‌م��وم��ژ ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ش ئامانجی ئه‌ده‌به‌‪ ،‬چونك ‌ه شیعر‬ ‫بۆ كۆمه‌ڵێكی هه‌ڵبژێردراو ‌ه (‪ ،)١٠٤‬ئه‌م‬ ‫كۆمه‌ڵه‌یه‌ش ده‌بێت توانای كردنه‌وه‌ی‬ ‫كۆده‌كانی هه‌بێت به‌واتایه‌كی تر توانای‬ ‫خوێندنه‌وه‌‌و لێكدانه‌وه‌ی الدانه‌كانی‬ ‫هه‌بێت ل ‌ه ده‌ق��ی ئه‌ده‌بیدا‪ ،‬ك ‌ه شێواز‬ ‫سه‌پاندویه‌تییه‌سه‌ری ‪.‬‬ ‫شێواز گرنگی ب ‌ه ده‌وروب��ه‌ری زمانی‬ ‫ده‌دات‪ ،‬تاكو واتای ته‌واو وه‌ربگرێت‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ده‌وروب��ه‌ر مه‌به‌ستی وشه‌ی‬ ‫به‌كارهاتوومان ب��ۆ روون��ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه بۆ وروژاندن ‌ه یان بابه‌تییه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫زورب��ه‌ی وش��ه‌ك��ان��ی وه‌ك‪ :‬ئ��ازادی‌و‬ ‫سه‌ربه‌ستی‌و یه‌كسانی‪ ..‬هتد‪)١٠٥( .‬‬ ‫‪ ،‬ه��ه‌روه‌ك بڵومفیلد ده‌ڵێت‪ :‬واتا ئه‌و‬ ‫ده‌وروبه‌ره‌ی ‌ه ك ‌ه كاردانه‌وه‌‌و ره‌وشتی‌و‬ ‫زمانییه‌كانی قسه‌كه‌ر روونده‌كاته‌و ‌ه‬ ‫(‪ ،)١٠٦‬ئه‌م بۆچوون ‌ه زیاتر الی ئه‌ندرێ‬ ‫مارتینی ‪ André Martinet‬چه‌سپاو ‌ه‬ ‫ك ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬دوور ل ‌ه ده‌وروب��ه‌ر وش ‌ه‬ ‫واتای نیی ‌ه (‪ ،)١٠٧‬بول جون ئه‌نتوان‬ ‫مییی ‪Paul Jules Antoine Meillet‬‬ ‫رووییه‌كی ئاماریدا ب ‌ه ده‌وروبه‌ر كاتێك‬ ‫جه‌ختیكرده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه وش�� ‌ه ب ‌ه تێكرای‬ ‫واتای به‌كارهێنانه‌كانی لێكده‌درێته‌و ‌ه‬ ‫(‪ ، )١٠٨‬ئه‌مه‌ش گه‌وره‌ترین بانگێشه‌ی‬

‫ل��ودوی��گ ف��ی��ت��گ��ن��ش��ت��ای��ن ‪Ludwig‬‬ ‫‪ Wittgenstein‬بوو‪ ،‬ك ‌ه ده‌یگوت واتا‬ ‫بریتیی ‌ه ل ‌ه به‌كارهێنان (‪ ،)١٠٩‬به‌مه‌ش‬ ‫ش��ێ��واز ده‌بێت ‌ه به‌كارهێنان‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫زمان كۆمه‌ڵێك بارگه‌ی دوور ‌ه په‌رێزن‬ ‫ش��ێ��واز ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه ه��ۆی كارلێكردنیان‬ ‫(‪ ،)١١٠‬وش ‌ه ب ‌ه ته‌نها دوور ‌ه په‌رێز ‌ه‬ ‫ناتوانێت واتاكه‌ی خۆی بدات به‌مه‌ش‬ ‫وات��ا فه‌رهه‌نگییه‌كه‌ی ك��راو ‌ه ده‌بێت‬ ‫بۆ هه‌ر لێكدانه‌وه‌یه‌ك‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه كاتی‬ ‫ێ‬ ‫به‌كارهێنانی ل ‌ه رسته‌‌و ده‌ق هه‌ند ‌‬ ‫وات��ای ون ده‌ك��ات نزیك ده‌بێته‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫واتای مه‌به‌ست ‪.‬‬ ‫په‌ڕاوێزه‌كان‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ‪Sebeak Thomas, Ed- Encyclopedic‬‬ ‫‪.Dictionary of Semiotics Tom‬‬ ‫‪2‬ــ إبرهیم عبد الجواد (‪ )1994‬االتجاهات ااڵسلوبیة‬ ‫فی النقد العربی الحدیث‪ ،‬وزار ‌ه الثقافة‌‪ ،‬عمان ــ‬ ‫ااڵردن‪.‬‬ ‫‪3‬ــ أحمد درویش (‪ . )1984‬ااڵسلوب وااڵسلوبیة‌‪،‬‬ ‫مدخل فی المصطلح وحقول البحث ومناهجه‪،‬‬ ‫فصول‪ ،‬المجلد الخامس‪ ،‬العدد ااڵول‪.‬‬ ‫‪4‬ــ ساندریس فیلي (‪ )3003‬نحو نظری ‌ة اسلوبیة‬ ‫لسانییة‌‪ ،‬ترجم ‌ة خالد محمود جمعه‌‪ ،‬ط‪،1/‬دار‬ ‫الفكر‪ ،‬دیمشق ‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ یوسف أب��و ال��ع��دوس (‪1427‬ه��ـ) ااڵسلوبی ‌ة‬ ‫الرؤیةوالتگبیق‪/‬ط‪،1‬دار المسیرة‬ ‫‪6‬ـ��ـ إب��ره��ی��م ع��ب��د ال��ج��واد (‪ )1994‬االت��ج��اه��ات‬ ‫ااڵسلوبی ‌ه فی النقد العربی الحدیث‪ ،‬وزار ‌ه الثقافة‌‪،‬‬

‫‪231‬‬

‫عمان‪ -‬ااڵردن‪.‬‬

‫‪20‬ــ (إبراهیم عبدالجواد‪)38 :1994:‬‬

‫‪7‬ــ (هه‌مان سه‌رچاوه‌‪)40 :‬‬

‫‪21‬ـ��ـ یوسف أب��و ال��ع��دوس(‪1427‬ه��ـ) ااڵسلوبی ‌ه‬

‫‪8‬ــ عبد القادر عبد الجلیل (‪1422‬هـ)‪ ،‬ااڵسلوبیه‌‌و‬

‫الرۆیه‌ والتگبیق‪/‬گ‪ ،1‬دار المسیر ‌ه ‪.‬‬

‫ثالثیة ال��دوائ��ر ال��ب�لاغ��ی��ة‌‪ ،‬دار ال��ص��ف��ا‌ء للنشر‬

‫‪22‬ــ (منذر عیاشي‪)31 : 2009 :‬‬

‫والتوزیع‪ ،‬االردن‪ .‬‬

‫‪23‬ــ (صالح فضل‪)96:1985:‬‬

‫‪9‬ــ إبراهیم محمود خلیل (‪ )2007‬النقد ااڵدبی‬

‫‪( -24‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪)97:‬‬

‫الحدیث‪ :‬من المحاكاة إلی التفكیك‪ ،‬دار المسیرة‌‪،‬‬

‫‪25‬ــ (هه‌مان سه‌رچاوه‌‪)96:‬‬

‫ط‪ ،2‬عمان‪ ،‬ااڵردن‪.‬‬

‫‪26‬ـ��ـ بیر جیرو (‪ )1985‬ااڵسلوبیهة وااڵسلوب‪،‬‬

‫‪10‬ـ��ـ ع��ب��دال��س�لام ال��م��س��دی (‪ .)1976‬ااڵس��ل��وب‬

‫ترجمة‌‪ :‬د‪ .‬منذر عیاشي‪ ،‬مركز اإلنما‌و القومي‪،‬‬

‫وااڵسلوبیة‌‪ ،‬ط‪ ،3‬الدار العربیهة للپه‌رتووك‪ ،‬لبنان‪.‬‬

‫بیروت‪ ،‬لبنان ‪.‬‬

‫طرابلس‪.‬‬

‫‪27‬ــ ( نور الدین السد‪)6:14:1426:‬‬

‫‪ -11‬ص�لاح فضل (‪ ,)1998‬أس��ال��ی��ب شعری ‌ة‬

‫‪28‬ــ (صالح فضل‪)110:1985:‬‬

‫معاصره‌‪ ,‬دار القبا‌و‪ ,‬القاهره‌‪ ,‬دط‪ ,1998 ,‬ص‪.14 :‬‬

‫‪29‬ــ (عبد القادر عبد الجلیل‪)133:1422:‬‬

‫‪ -12‬نور الدین السد (‪1426‬هـ)‪ ،‬ااڵسلوبی ‌ة وتحلیل‬

‫‪30‬ـ��ـ م��ح��م��د م��ع��روف ف��ت��اح (‪)2010‬‬

‫الخطاب (دراس ‌ة فی النقد العربی الحدیث)‪ ،‬ج‪،1:‬‬

‫لێكۆڵینه‌و ‌ه زم��ان��ه‌وان��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌‌و‬

‫ط‪ ،1 :‬دار هومة‌‪ ،‬الجزائر‪.‬‬

‫ئ��ام��اده‌ك��ردن��ی‪ :‬ش��ێ��روان ح��س��ی��ن‌و ش��ێ��روان‬

‫‪ -13‬سعید علوش‪ ,‬معجم المصطلحات ااڵدبیة‌‪,‬‬

‫م��ی��رزا‪ ،‬ده‌زگ��ای ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌‌و ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی‬

‫دار الكتاب اللبنانی‪ ,‬ب��ی��روت‪ ,‬سوپبرس‪ ,‬ال��دار‬

‫موكریانی‪،‬چ‪،1/‬چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪.‬‬

‫البیضا‌ء‪ ,‬دط‪ ,‬دت‪ ,‬ص‪:‬‬

‫‪31‬ــ (سعد أبو الرضا ‪)6:1428:‬‬

‫‪-14‬رجا‌ء عید (‪ ،)1993‬البحث ااڵسلوبي معاصرة‬

‫‪32‬ــ (یوسف أبو العدوس‪1427 :‬هـ ‪)37:‬‬

‫وتراث‪ ،‬منشأ ‌ة المعرف اإلسكندریة‌‪ ،‬مصر‪.‬‬

‫‪33‬ــ (هه‌مان سه‌رچاوه‌‪)37 :‬‬

‫‪ -15‬منذر عیاشي (‪ .)2002‬ااڵسلوبیة وتحلیل‬

‫‪34‬ــ (‪)charle bally 1865 - 1947‬‬

‫الخگاب‪ ،‬مركز اإلنما‌ء الحضاری‪ ،‬دار المحبة‌‪،‬‬

‫‪35‬ــ (عبدالسالم المسدی‪)188 :1997:‬‬

‫دیمشق‪.‬‬

‫‪36‬ــ (هه‌مان سه‌رچاو ‌ه ‪)85‬‬

‫‪( -16‬صالح فضل ‪)474 - 473:2002:‬‬

‫‪37‬ـ��ـ‬

‫‪17‬ــ (نعمان بوقرة‌ ‪)84:2009:‬‬

‫‪51689=showthread.php?t‬‬

‫‪18‬ـ��ـ ش��ك��ری ع��ی��اد (‪ ،)1985‬ات��ج��اه��ات البحپ‬

‫‪38‬ــ هه‌مان سه‌رچاو ‌ه‬

‫ااڵسلوبی‪ ،‬دار العلوم للگباع ‌ه الریاچ ‪.‬‬

‫‪39‬ــ ‪/http://ejabat.google.com/ejabat‬‬

‫‪19‬ــ (صالح فضل‪)73 :1985 :‬‬

‫‪http://www.alfaseeh.com/vb/‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪232‬‬

‫رانانی کتێب‬ ‫بزووتنه‌وه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬ ‫‪Social Movements‬‬ ‫که‌وانه (ئاماده‌کار)‬

‫‪233‬‬

‫خویندنه‌وه‌و ناساندنی كتێبی بزوتنه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی نووسه‌رو بیرمه‌ندی‬ ‫گه‌ور ‌ه چارلز تیلی ‪ Charles Tilly‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫زۆر له‌و ‌ه زیاتری بوێت‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه چه‌ند‬ ‫الپه‌ره‌یه‌كدا بخرێت ‌ه روو‪ .‬ل ‌ه راستیدا‬ ‫ئه‌م كتێب ‌ه ده‌كرێت وه‌ك شاكارێكی‬ ‫گ��ه‌وره‌ی ئ��ه‌م س��ه‌رده‌م�� ‌ه بناسرێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه هه‌قه‌ت كه‌من ئه‌وانه‌ی بتوانن‬ ‫ده‌رقه‌تی بێن‪ .‬بۆی ‌ه ئێم ‌ه ل ‌ه گۆڤاری‬ ‫كه‌وانه‌د‌ا گه‌یشتین ‌ه ئه‌و ب��اوه‌ره‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كه‌س ب ‌ه ئه‌ندازه‌ی وه‌رگێره‌كه‌ی ـ له‬ ‫زمانی عه‌‌ره‌بییه‌وه بۆ زمانی کوردی‬ ‫ـ ئه‌‌م كتێبه‌‌و نوسه‌ره‌كه‌ی ناناسێت‪.‬‬ ‫ح��ه‌م��ه‌ ره‌ش��ی��د‌ی وه‌رگ��ێ��ڕ ل��ه ک��اری‬ ‫وه‌رگێڕاندا ته‌نیا پیاوێكی ب ‌ه دیقه‌ت‌و‬ ‫ب�� ‌ه سه‌لیق ‌ه نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئ��ه‌م پیاو ‌ه‬ ‫ئازا‌و جه‌ربه‌زه‌یه‌یه‌؛ ته‌نیا تاو ل ‌ه كار ‌ه‬ ‫گ��ه‌وره‌‌و گرانه‌كان ده‌دات‪ .‬دواتریش‬ ‫زۆر سه‌ركه‌وتوان ‌ه ده‌ی��دا ب ‌ه ع��ه‌ردا‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ل ‌ه ئاشنابوون به‌م كتێبه‌‪ ،‬ئێم ‌ه‬ ‫هیچ ناڵێین‪ ،‬ته‌نیا پێشه‌كیه‌كی‪ ،‬که خۆی‬ ‫بۆ کتێبه وه‌رگ��ێ��ڕاوه‌ک��ه‌ی نووسیوه‪،‬‬ ‫وه‌ک خۆی بۆی دوو بار ‌ه ده‌كه‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫چ��ون��ك�� ‌ه ب��اوه‌رم��ان وای�� ‌ه ك��ه‌س ب ‌ه‬ ‫ئه‌ندازه‌ی خۆی ناتوانێت گوزارشت ل ‌ه‬ ‫جه‌سته‌‌و گیانی ئه‌م كتێب ‌ه وه‌رگێڕاوه‬ ‫بكات‪ .‬وه‌ک خۆی ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌م كتێب ‌ه‬ ‫ب ‌ه وردی باس ل ‌ه رووداوه‌كانی چه‌ند‬ ‫س��ه‌ده‌ی��ه‌ك��ی ئ��ه‌وروپ��ا و ئه‌مریكای‬ ‫باكور‌و ئاسیا ده‌ك��ات‪ ،‬بۆی ‌ه نامه‌وێت‬

‫ئه‌وه‌ی وه‌رگێڕی عه‌ره‌بی‌و نووسه‌ری‬ ‫ئ��ه‌م ك��ت��ێ��ب�� ‌ه ن��ووس��ی��وی��ان��ه‌‪ ،‬منیش‬ ‫دووب��اره‌ی بكه‌مه‌وه‌‪ ،‬ته‌نها ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫نه‌بێت ك ‌ه ئه‌م كتێب ‌ه بۆ ئه‌مڕۆی بزاوتی‬ ‫مه‌ده‌نییانه‌ی كورد ب ‌ه كتێبێكی ناوازه‌ی‬ ‫ده‌زان��م‌و ه��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ش وای��ل��ێ��ك��ردم‬ ‫زۆر خ��ۆم��ی پ��ێ��و ‌ه م��ان��دوو ب��ك��ه‌م تا‬ ‫به‌نزیكه‌یی هه‌ر خوێنه‌رێكی ئاساییش‬ ‫ل ‌ه خوێندنه‌وه‌ی بێزارو بێتاقه‌ت نه‌بێت‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه به‌شی ی�� ‌هك�� ‌هم‌و دووه‌م��ی‬ ‫ئه‌م كتێب ‌ه كه‌مێك ماندوكه‌ره‌‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه‬ ‫دڵنیاییه‌و ‌ه ب ‌ه ته‌واوكردنی ل ‌ه به‌های‬ ‫ئه‌م كتێب ‌ه تێده‌گات‪ .‬بۆی ‌ه ئ��ه‌وه‌ی من‬ ‫لێره‌دا ده‌مه‌وێت بیڵێم ته‌نها ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه پێویستییه‌كانی مرۆڤ‪ ،‬بزوتنه‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی خوڵقاندوو ‌ه تا ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫ئه‌و بزوتنه‌وانه‌و ‌ه پێداگری ل ‌ه سه‌ر‬ ‫داواكارییه‌كانیان بكه‌ن‌و س��ازش له‬ ‫‌س��ه‌ر م��اف��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی��ان ن��ه‌ك��ه‌ن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ریشدا ئه‌و بزوتنه‌وان ‌ه كه‌س‌و‬ ‫كۆمه‌ڵ‌و گروپه‌كان وا لێ ده‌كه‌ن ل ‌ه كاتی‬ ‫گردبوونه‌وه‌‌و خۆپیشاندان‌و مانگرتن‌و‬ ‫رێپێوان‌و پێشكه‌شكردنی سكااڵنامه‌و‬ ‫هیدی‪ ،‬واز ل ‌ه عه‌قڵیه‌تی جه‌ماوه‌ریی‌و‬ ‫حه‌شامات بهێنن‌و ب��ه‌ره‌و شێوازێكی‬ ‫م��ه‌ده‌ن��ی��ان�� ‌ه ه��ه‌ن��گ��اوب��ن��ێ��ن؛ پ��ه‌ن��ا بۆ‬ ‫وێرانكردنی‌و تااڵنكردن‌و سووتاندن‌و‬ ‫كوشتن‌و شتی دی نه‌به‌ن‌و واڵت و‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی ب ‌ه هیی خۆیان بزانن‪،‬‬ ‫تا سه‌رنجام ده‌س��ه‌اڵت ناچار بكه‌ن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪234‬‬

‫ده‌ست ل ‌ه سه‌ركوتكردن هه‌ڵبگرێت‌و‬ ‫ئ��ه‌وی��ش ش��ێ��وازی دیموكراسییان ‌ه‬ ‫بگرێته‌به‌ر‪ ،‬هه‌موو ئه‌وانه‌ش زۆر ب ‌ه‬ ‫وردی‌و ب ‌ه روونی له‌م كتێبه‌دا باسی‬ ‫لێكراوه‌‪.‬‬ ‫له‌الیه‌كی دی‪ ،‬ئه‌م كتێب ‌ه پێمان ده‌ڵێت‪،‬‬ ‫ک��ه پ��رۆس��ه‌ی دی��م��وك��رات��ی��زه‌ك��ردن‌و‬ ‫پایه‌داركردنی كۆڵه‌كه‌كانی دیموكراسی‬ ‫پرۆسه‌یه‌كی دوورودرێ��ژه‌‌و ل ‌ه واڵت ‌ه‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ووه‌ك��ان��ی ئ��ه‌م��ڕۆدا زی��اد‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ی�� ‌هك��ی خ��ای��ان��دوه‌و چه‌ندین‬ ‫ك��ه‌ڕه‌ت��ی��ش ل�� ‌ه ب��ه‌رام��ب��ه‌ر هێز ‌ه هێز ‌ه‬ ‫س��ه‌رك��وت��ك��ردن��ه‌ك��ان��ی ده‌س��ه‌اڵت��دا‬ ‫پاشه‌كشێیان كردووه‌‪ ،‬به‌اڵم دواجار ب ‌ه‬ ‫هۆی پشوودرێژی خۆیانه‌و ‌ه توانیویان ‌ه‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت ن��اچ��ار ب��ك��ه‌ن ش��ێ��وازی‬ ‫دیموكراسییان ‌ه له ‌به‌رامبه‌ریان بگرێت ‌ه‬ ‫به‌رو مل بۆ داواكارییه‌كانیان بدات‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ش ب ‌ه ئاقارێكی دی جیاواز‬ ‫هه‌نگاو بنێت‪.‬‬ ‫بزوتنه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان بریتیین‬ ‫له‌و رێكخراوو گرووپ ‌ه جۆربه‌جۆرانه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت‌و حكومه‌ت‌و‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی ناڕه‌سمی كار ده‌كه‌ن‌و‬ ‫هه‌ر گرووپ ‌ه بۆ ئامانجێك‪ ،‬یان چه‌ند‬ ‫ئامانجێكی سیاسی‪ ،‬یان كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ت��ه‌ق��ه‌ل�لا ده‌دات‌و ئ��ی��دی ل�� ‌ه رێیه‌كی‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ‪ ،‬ی��ان ن��اڕاس��ت��ه‌وخ��ۆو ‌ه‬ ‫ده‌خوازێت گۆڕانكاری له‌نێو سیستمی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪ ،‬ی��ان سیاسیدا ئه‌نجام‬

‫بدات‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه بزووتنه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫هاوچه‌رخه‌مانیش بۆ به‌دیهێنانی ئه‌و‬ ‫ئامانجانه‌شیان‪ ،‬گه‌لێجار په‌نا ده‌به‌ن ‌ه به‌ر‬ ‫ته‌كه‌نه‌لۆجیای هاوچه‌رخ‌و تۆڕه‌كانی‬ ‫ئینته‌رنێت‌و ی��ان��ه‌و گ��رووپ‌و سایت ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ل ‌ه ئینته‌رنێتدا‪ .‬كه‌وات ‌ه‬ ‫ك��اری ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‬ ‫كارێكی ده‌سته‌جه‌معیی رێكخراو ‌ه‬ ‫ل ‌ه الی��ه‌ن كۆمه‌ڵێك ه��اوواڵت��ی��ه‌وه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫گۆڕینی بارودۆخ‪ ،‬یان به‌هاگه‌لێك یان‬ ‫ده‌س��ت��وور ب��ن‪ ،‬ی��ان سیستم‌‪ ،‬یاخود‬ ‫ێ بنه‌ما ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬تا له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌ند ‌‬ ‫ئ��ه‌و ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌‌و ب��ی��روب��ۆچ��وون��ان��ه‌دا‬ ‫یه‌كبگرێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و گرووپ ‌ه باوه‌ڕی‬ ‫پێیه‌تی‪.‬‬ ‫ت‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی گ��ش��ت��ی��ش ده‌ك��رێ�� ‌‬ ‫بزووتنه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان بكرێن ب ‌ه‬ ‫دوو جۆری سه‌ره‌كییه‌وه‌‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬ئه‌و بزوتنه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ی‬ ‫ت رێ��س��او ی��اس��او بنه‌ما‬ ‫ده‌ی��ان��ه‌وێ�� ‌‬ ‫ك��ارپ��ێ��ك��راوه‌ك��ان ل�� ‌ه نێو كۆمه‌ڵگادا‬ ‫بگۆڕن‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئه‌و بزوتنه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ی‬ ‫ده‌ی��ان��ه‌وێ‌ت به‌هاكان‌و ئاكار له ‌نێو‬ ‫كه‌لتووری كۆمه‌ڵگادا بگۆڕن‪ .‬به‌شێكی‬ ‫زۆری كۆمه‌ڵناسانیش باوه‌ڕیان وایه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه بزوتنه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ب ‌ه دوو‬ ‫قۆناغدا تێده‌په‌ڕن‪:‬‬ ‫قۆناغی یه‌كه‌م‪ :‬قۆناغێكی خوڕسكی‬ ‫عه‌فه‌وییه‌‪ ،‬ك ‌ه تیایدا ئامانجێك‪ ،‬كۆمه‌ڵێك‬

‫‪235‬‬

‫ه��اوواڵت��ی پ��ێ��ك��ه‌و ‌ه ك��ۆده‌ك��ات��ه‌وه‌‌و‬ ‫ب��ی��روب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان��ی ئ��ه‌م ك��ۆم��ه‌ڵ�� ‌ه‬ ‫هاوواڵتیی ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه مه‌سه‌له‌یه‌ك‪،‬‬ ‫یان چه‌ند مه‌سه‌له‌یه‌ك له‌یه‌كه‌و ‌ه نزیكه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هێشتا به‌شێوه‌یه‌كی كۆنكرێتی‌و‬ ‫رێكخراو ئه‌و ئامانج ‌ه (یان ئامانجه‌) ب ‌ه‬ ‫ستراتیج نه‌كراوه‌‪.‬‬ ‫قۆناغی دووه‌م‪ :‬بریتیی ‌ه ل ‌ه قۆناغی‬ ‫خ��وڕێ��ك��خ��س��ت��ن‌و دی��اری��ك��ردن��ی‬ ‫ئامانجه‌كان‌و دانای ستراتیج‌و پالن‌و‬ ‫به‌رنامه‌ی كار‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه بزووتنه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‬ ‫سه‌رتا له ‌ده‌وری ه��زرو ئایدیایه‌كی‬ ‫ێ كۆده‌بنه‌وه‌و پاشان ك��ار بۆ ب ‌ه‬ ‫ن��و ‌‬ ‫گشتیكردنی ئه‌و هزرو ئایدیای ‌ه ده‌كه‌ن‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه كۆتاییشدا‪ ،‬ی��ان واق��ی��ع ده‌گ��ۆڕن‪،‬‬ ‫یاخود به‌شداری ل ‌ه گۆڕینی واقیعدا‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئاخۆ هۆیه‌كانی دروستبوونی‬ ‫بزووتنه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان چین یان‬ ‫ئه‌و جێڕه‌وت (سیاق) ‌ه مێژوویه‌یی‌و‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ان�� ‌ه چ��ی��ن ك��ه‌ ت��ی��ای��ان��دا‬ ‫سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن؟ بێگومان وه‌اڵمدانه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م پرسیار ‌ه به‌ستراو ‌ه به‌وه‌ی ك ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫له‌چ روانگه‌یه‌كه‌و ‌ه ده‌ڕوانین ‌ه ره‌وتی‬ ‫كۆمه‌ڵگا و گۆڕان ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و‬ ‫دید و روانینی ئێم ‌ه ل ‌ه ئاست كه‌لتوور‬ ‫و سیستم و پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵكادا چییه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌توانین‬ ‫بڵێین ك�� ‌ه ئ��ه‌و دۆخ��ه‌ی پتر ل�� ‌ه هه‌ر‬

‫دۆخێكی دی بزاوت ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی‬ ‫تیادا سه‌رهه‌ڵده‌دات‪ ،‬بریتیین ل ‌ه دۆخ ‌ه‬ ‫قه‌یراناوییه‌كان‪ .‬بۆ نموون ‌ه قه‌یرانی‬ ‫ن��ه‌ب��وون��ی دی��م��وك��راس��ی‪ ،‬ق��ه‌ی��ران��ی‬ ‫پێشێلكردنی مافه‌كانی م��رۆڤ‪ ،‬مافی‬ ‫ژنان‪ ،‬كرێكاران‪ ،‬یان قۆرخكردنی بازاڕ‬ ‫له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی حوكمڕانه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌پاڵ ئه‌مه‌شدا تێكۆشان ل ‌ه پێناوی‬ ‫ژینگه‌یه‌كی پاكدا‪ ،‬وات ‌ه ژینگه‌پارێزیش‬ ‫ده‌چ��ێ��ت�� ‌ه خ��ان��ه‌ی ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ .‬ك��ه‌وات�� ‌ه ده‌توانین‬ ‫بڵیین ك ‌ه به‌شێكی زۆر ل ‌ه ئامانجه‌كانی‬ ‫بزووتنه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئامانجه‌كانی وه‌دیهێنانی كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫م��ه‌ده‌ن��ی��دا ی��ه‌ك��ده‌گ��رن��ه‌و ‌ه ك�� ‌ه ب��ه‌ڕای‬ ‫ێ كۆمه‌ڵناس ل ‌ه دنیای ئه‌مڕۆدا‬ ‫هه‌ند ‌‬ ‫تا راده‌ی��ه‌ك��ی زۆر توانیویه‌تی (وات�� ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی) جێی بزووتنه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان بگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌ك��رێ‌ت ئ��ام��اژه‌ ب��ه‌وه‌ش ب��ده‌ی��ن‪،‬‬ ‫ك ‌ه ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ل ‌ه‬ ‫ناوه‌ڕاسته‌كانی س��ه‌ده‌ی بیسته‌مه‌و ‌ه‬ ‫تا ئێستا چه‌ند تایبه‌تمه‌ندییه‌ك پێكه‌و ‌ه‬ ‫كۆیانده‌كاته‌ ‌ه ك ‌ه گرنگترینیان ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫ئه‌م بزووتنه‌وان ‌ه ده‌ربڕی نیگه‌رانی‌و‬ ‫ن��اڕه‌زای��ن س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌و دۆخ�� ‌ه‬ ‫ئه‌خالقییه‌ی‪ ،‬ك ‌ه دونیای هاوچه‌رخ ‌ه‬ ‫تیایدا ده‌ژی‪.‬‬ ‫ئاڕاسته‌ی ئه‌م بزووتنه‌وان ‌ه زیاتر روو‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نییه‌‪ ،‬نه‌ك ده‌وڵه‌ت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪236‬‬

‫ئه‌م بزووتنه‌وان ‌ه دژ ب ‌ه تۆتالیتاری‌و‬ ‫بیرۆكراسین‪.‬‬ ‫ئه‌م بزووتنه‌وان ‌ه پتر بایه‌خ ب ‌ه مه‌سه‌ل ‌ه‬ ‫ك��ه‌ل��ت��ووره‌ك��ان‌و ب��ه‌ش��داری��ك��ردن��ی‬ ‫سیاسی‌و شێوازه‌كانی ژیان ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م بزووتنه‌وان ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی حیزب‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ت دروست بوون‌و پتر په‌نا بۆ‬ ‫شێواز ‌ه ناتوندوتیژه‌كانی تێكۆشان‬ ‫ده‌به‌ن‪.‬‬ ‫ب��ۆ ب��ڵ��اوك��ردن��ه‌وه‌ی ب��ی��رو‬ ‫ب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان��ه‌ك��ان��ی��ان س��وود ل ‌ه‬ ‫میدیاو ل�� ‌ه ته‌كنه‌لۆجیای گه‌یاندن‌و‬ ‫ت��ۆڕ ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی ئینته‌رنێت‬ ‫وه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌وه‌‌‪ ،‬ل��ه‌و روان��گ��ه‌ی��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی گ��ۆڕان‌و گ��ۆڕان��ك��اری��ی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان یه‌كێك ‌ه له‌و مه‌سه‌ل ‌ه‬ ‫گرنگانه‌ی ك ‌ه كۆمه‌ڵناسیی سیاسی له‬ ‫‌هزری هاوچه‌رخدا بایه‌خێكی زۆری‬ ‫ێ ده‌دات‪ ،‬گرنگیی ئه‌م كتێبه‌ی چالز‬ ‫پ‌‬ ‫تیلی دێت‪ .‬نووسه‌ر له‌م كتێبه‌دا جگه‌ل ‌ه‬ ‫خستنه‌ڕووی م��ێ��ژووی ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ل ‌ه جیهانی خۆرئاوادا‪،‬‬ ‫ه��ه‌ر ل��ه‌ك��ات��ی س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی��ان��ه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ده‌ی ه��ه‌ژده‌ی��ه‌م��داو تا سه‌ره‌تای‬ ‫سه‌ده‌ی بیست‌و یه‌ك (‪ ١٧٦٨‬تا ‪)٢٠٠٤‬‬ ‫ت��ێ��وره‌‌و ب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی ل��ه‌م‬ ‫رووه‌و ‌ه ده‌خات ‌ه روو‪ .‬ب ‌ه بڕوای تیلی‪،‬‬ ‫شۆڕشه‌كان‌و كوده‌تاكان‌و نه‌خشه‌‌و‬

‫پالن ‌ه سیاسیه‌كان‪ ،‬ج��ۆری جیاوازن‬ ‫ل��ه‌ك��ارو چاالكیی ده‌سته‌جه‌معی بۆ‬ ‫به‌دیهێنانی گۆڕانكاری ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌م ن��اس��ی��ن��ی م��اه��ی��ه‌ت��ی ئ��ه‌م‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وان��ه‌‌و ش��ێ��وازو چۆنیێتی‬ ‫ك��ارك��ردن��ی��ان و ئ��ام��ان��ج��ه‌ك��ان��ی��ان‬ ‫كارێك ‌ه باجی خۆی هه‌یه‌‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م كتێب ‌ه بۆ هه‌موو ئه‌وان ‌ه‬ ‫پێویسته‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه جۆره‌كان‬ ‫چاالكن یان به‌شدارن ل ‌ه بزووتنه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تیش‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌بینین سه‌رچاو ‌ه له‌سه‌ر بزووتنه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ب ‌ه كوردی ده‌گمه‌نه‌‌و‬ ‫ل�� ‌ه رۆژگ��ارێ��ك��ی��ش��دا‪ ،‬ك�� ‌ه كۆمه‌ڵگای‬ ‫كوردی ل ‌ه به‌رده‌م ئه‌گه‌ری گۆڕانكاریی ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندایه‌‌و گه‌لێک جار‬ ‫قس ‌ه ل ‌ه سه‌ر ئ��ه‌و ‌ه ده‌كرێت‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م‬ ‫قۆناغه‌ی ئێستا كۆمه‌ڵگای كوردیی پیا‬ ‫تێده‌په‌ڕێت قۆناغێكی گواستنه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫گرنگیی ئه‌مجۆر ‌ه لێكۆڵینه‌وان ‌ه خۆی‬ ‫ده‌سه‌پێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌م كتێبه‌ی چارلز تیلی به‌سه‌ر حه‌وت‬ ‫فه‌سڵدا دابه‌ش ده‌بێت‪:‬‬ ‫ف��ه‌س��ڵ��ی ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬ك�� ‌ه ب�� ‌ه ناونیشانی‬ ‫(ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان‌و‬ ‫ره‌نگدانه‌و ‌ه سیاسییه‌كانی)ه‌‪ ،‬نووسه‌ر‬ ‫جگ ‌ه له‌وه‌ی ب ‌ه كورتی باس ل ‌ه بابه‌تی‬ ‫كتێبه‌كه‌ی‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ده‌كات‪،‬‬ ‫ئاماژ ‌ه بۆ زه‌رووره‌تی توێژینه‌و ‌ه له‌م‬ ‫بزووتنه‌وانه‌ ده‌كات‪.‬‬

‫‪237‬‬

‫فه‌سڵی دووه‌م‪( :‬داهێنانی بزووتنه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان) قسه‌كردن ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��ای ب��اك��وورو ب��ه‌ری��ت��ان��ی��او‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ای خ��ۆرئ��اواو دروستبوونی‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی ئه‌و‬ ‫واڵتان ‌ه ل ‌ه سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌مدا‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫بڕوای نووسه‌ر النكی سه‌رهه‌ڵدانی ل ‌ه‬ ‫به‌ریتانیادا بووه‌‪.‬‬ ‫فه‌سڵی سێیه‌م‪( :‬سه‌رچڵیه‌كانی سه‌ده‌ی‬ ‫ن��ۆزده‌ی��ه‌م) سه‌باره‌ت ب ‌ه بزووتنه‌و ‌ه‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان�� ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ی‬ ‫ن��ۆزده‌ی��ه‌م��دا‪ ،‬ك ‌ه هه‌ندێكیان لۆكاڵ‌و‬ ‫هه‌ندێكی‌تریان ب ‌ه نێوده‌وڵه‌تی بوون‪،‬‬ ‫ل��ه‌وان��ه‌ش ش��ۆرش و ك��ۆب��وون��ه‌و ‌ه و‬ ‫خۆپێشاندانه‌كان ل ‌ه فه‌رنساو به‌لجیكا‬ ‫و به‌ریتانیاو ئه‌مریكاو‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫فه‌سڵی چ��واره‌م‪( :‬ب��ه‌رف��راوان��ب��وون‌و‬ ‫وه‌رچ��ه‌رخ��ان ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ی بیست‌و‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌وه‌) ت��ای��ب��ه‌ت�� ‌ه ب�� ‌ه ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ل ‌ه سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‪.‬‬ ‫ف��ه‌س��ڵ��ی پ��ێ��ن��ج��ه‌م‪( :‬ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان پێده‌نێت ‌ه س��ه‌ده‌ی‬ ‫بیست‌و یه‌كه‌وه‌) ئه‌م فه‌سڵه‌ش تایبه‌ت ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ق��س�� ‌هك��ردن ل��ه‌س��ه‌ر په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫ت��ه‌ك��ن��ه‌ل��ۆج��ی��ای پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان‌و‬ ‫ه��اوك��اری ل�� ‌ه ن��ێ��وان چ��االك��وان��ان��ی‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان ل ‌ه‬ ‫جیهانداو دواجاریش ئه‌و پرسیارانه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ دێن ‌ه رێی ئه‌م بزووتنه‌وانه‌‪.‬‬ ‫فه‌سڵی شه‌شه‌م‪( :‬دیموكراتیزه‌كردن‌و‬

‫ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان) ئه‌م‬ ‫فه‌سڵه‌ش تایبه‌ت ‌ه ب�� ‌ه شیكردنه‌وه‌ی‬ ‫بابه‌ته‌كانی پێشوو ل ‌ه په‌یوه‌ندییاندا ب ‌ه‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی دیموكراسی‌و بزووتنه‌و ‌ه‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان‌و چ��ۆن‌و ك��ه‌ی‬ ‫دیموكراتیز ‌ه ده‌بێت ‌ه مایه‌ی پێشكه‌وتنی‬ ‫بزووتنه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌و هه‌روه‌ها‬ ‫ك��ه‌ی‌و چ��ۆن ئ��ه‌و ب��زووت��ن��ه‌وان��ه‌ش‬ ‫ده‌ب��ن�� ‌ه م��ای��ه‌ی دی��م��وك��رات��ی��ز ‌ه ده‌بێت ‌ه‬ ‫م��ای��ه‌ی پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن��ی ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌و ه��ه‌روه‌ه��ا كه‌ی‌و‬ ‫چۆن ئه‌و بزووتنه‌وانه‌ش ده‌بن ‌ه مایه‌ی‬ ‫دیموكراتیزه‪ ‌،‬یان به‌ پێچه‌وانه‌‪.‬‬ ‫ف��ه‌س��ڵ��ی ح��ه‌وت��ه‌م‪ :‬ت��ه‌رخ��ان��ك��راو ‌ه‬ ‫ب��ۆ داه��ات��ووی ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ .‬ده‌مێنێته‌و ‌ه بڵێین‪،‬‬ ‫ك ‌ه نووسه‌ری ئه‌م كتێب ‌ه چارلز تیلی‬ ‫‪ ١٩٢٩‬ــ ‪ ٢٠٠٨‬كۆمه‌ڵناس‌و زانایه‌كی‬ ‫سیاسیی ئه‌مریكی ب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه زیاتر‬ ‫ل��ه‌ ب��واری پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی ن��ێ��وان‬ ‫سیاسه‌ت‌و كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌ینووسی‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و پ��رۆف��ی��س��ۆری زانست ‌ه ب��ه ‌هۆی‬ ‫نه‌خۆشیی شێرپه‌نجه‌و ‌ه ل ‌ه نه‌خۆشخان ‌ه‬ ‫كه‌وتبووو له‌ژێر چاره‌سه‌ری كیمیاییدا‬ ‫ب��ووو پزیشكه‌كان پێیان وت��ب��وو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێویست ‌ه خۆی به‌كارێكی هزرییه‌و ‌ه‬ ‫خه‌ریك بكات تا بیر ل ‌ه نه‌خۆشییه‌كه‌ی‬ ‫خۆی نه‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش ئه‌و كاتانه‌ی‬ ‫بۆ نووسینی ئه‌م كتێب ‌ه ته‌رخان كرد‬ ‫ك ‌ه به‌یه‌كێك له‌سه‌رچاوه‌ی گرنگه‌كان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪238‬‬

‫ێ ل ‌ه بواری توێژینه‌و ‌ه له ‌سه‌ر‬ ‫داده‌نر ‌‬ ‫ت‬ ‫بزووتنه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌و ده‌بێ ‌‬ ‫بشڵێین‪ ،‬ك ‌ه چارلز تیلی نووسه‌ری پتر‬ ‫ل ‌ه سی كتێبی جۆراوجۆره‌‪.‬‬

‫‪239‬‬

‫زانستی زمانی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫‪Sociolinguistics‬‬

‫نوسینی‪ :‬موحه‌مه‌د ره‌زا باتینی‬ ‫وه‌رگێرانی‪ :‬ئاكۆ عه‌بدوڵاڵ كه‌ریم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪240‬‬

‫زانستی زمانی كۆمه‌اڵیه‌تی ناوی لقێكی‬ ‫زانستی نوێیه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه نێوان زمانه‌وانی‌و‬ ‫كۆمه‌ڵناسیدا سه‌ریهه‌ڵداوه‌‪ ،‬هه‌ر وه‌كو‬ ‫چ��ۆن زانستی زم��ان��ی ده‌روون��ی ل ‌ه‬ ‫سنووری هاوبه‌شی نێوان زمانه‌وانی‌و‬ ‫ده‌روونناسیدا ده‌ركه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫زمانه‌وانی توێژینه‌وه له سه‌ر زمان‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬ک��ه ت��اك‪ ،‬ی��ان گ��روپ‪ ،‬یان‬ ‫كۆمه‌ڵگا كه‌ به‌كاری ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫زمانه‌وانی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی هه‌وڵ‬ ‫ده‌دات وه‌اڵمی ئه‌م پرسیار ‌ه بداته‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئایا زمان‪ ،‬وه‌كو په‌یڕه‌وێك‪ ،‬چۆن‬ ‫دروستبووه‌‌و چۆن كار ده‌كات؟‬ ‫ك��ات��ێ��ك‪ ،‬ک��ه زم��ان‪ ،‬پ��ه‌ی��وه‌س��ت ب��ه‌و‬ ‫كه‌سیێک‪ ،‬ك�� ‌ه ب�� ‌هك��اری ده‌هێنێت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌رچ��او بگرین‪ ،‬وات��ه ئه‌گه‌ر مامه‌ڵ ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و پرسیاره‌دا بكه‌ین‪ ،‬ك ‌ه تاك‬ ‫چۆن زمانی دای��ك فێر ده‌بێت‪ ،‬چۆن‬ ‫زمان به‌كار ده‌هێنێت‪ ،‬کاریگه‌ریی زمان‬ ‫چییه ل ‌ه سه‌ر به‌رهه‌م ‌ه ئاوه‌زییه‌كانی‬ ‫وه‌كو بیركردنه‌وه‌‌و به‌ڵگه ‌هێنانه‌وه‌‌و‬ ‫زانیاری وه‌رگرتن ل ‌ه سه‌ر دنیای ده‌رو ‌ه‬ ‫‪ ..‬هتد‪ ،‬واتای ئه‌وه‌یه‪ ،‬که له‌گه‌ڵ لقێكی‬ ‫زانستیی نوێدا مامه‌ڵ ‌ه ده‌كه‌ین‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫زانستی زمانی ده‌روونی ناوده‌برێت‪.‬‬ ‫كاتێك زم��ان‪ ،‬په‌یوه‌ست ب ‌ه كۆمه‌ڵ‪،‬‬ ‫ی��ان گروپێك‪ ،‬توێژینه‌وه‌ی له ‌سه‌ر‬ ‫ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬وات��ه ک��ات��ێ��ک زم��ان وه‌ك‬ ‫ی نێوان تاكه‌كانی‬ ‫ئامرازی په‌یوه‌ندی ‌‬

‫ك��ۆم��ه‌ڵ ب��اس��ی ل��ێ��وه‌ ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌وه‬ ‫ئیتر ل ‌ه نێو سنووری لقێکی زانستیدا‬ ‫پۆلێن ده‌کرێت‪ ،‬که ب ‌ه زانستی زمانی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ناوده‌برێت‪.‬‬ ‫زانستی زمانی كۆمه‌اڵیه‌تی بابه‌تێکی‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��د‌و ج��ی��اوازه‪ ،‬ب�� ‌ه پێی‬ ‫شاره‌زاییمان‪ ،‬له‌م نووسینه‌دا چمکێکی‬ ‫لێ روون ده‌كه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫سنووری ده‌وڵه‌ت‌و سنووری زمان‬ ‫ل��ه‌ ب��ی��ری زۆرێ��ك ل�� ‌ه خ��ه‌ڵ��ك��ی��دا ئ��ه‌و‬ ‫ب��ۆچ��وون�� ‌ه ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ه��ه‌ر ی��ه‌ك ل ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كانی دنیا زمانێكی تایبه‌ت ب ‌ه‬ ‫خۆی هه‌یه‌‪ .‬به‌و واتایه‪ ،‬ک ‌ه بۆ نموونه‌‪:‬‬ ‫خه‌ڵكی ل ‌ه ئینگلترا ب ‌ه زمانی ئینگلیزی‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه رووس��ی��ا ب�� ‌ه زم��ان��ی رووس��ی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫نه‌مسا به زمانی نه‌مسایی‪ ،‬ل ‌ه سویسرا‬ ‫ی س��وی��س��ری‌و ل�� ‌ه كۆنگۆدا‬ ‫ب��ه زم��ان�� ‌‬ ‫ب ‌ه زمانی كۆنگۆیی ده‌ئاخڤن‪ .‬به‌اڵم‪،‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئ��ه‌م بۆچوون ‌ه راس��ت نییه‌‪،‬‬ ‫چ��ون��ک��ه س��ن��ووری ج��وگ��راف��ی��ی ه��ه‌ر‬ ‫ده‌وڵه‌تێك بابه‌تێكی رامیارییه‌‪ ،‬ك ‌ه وه‌ك‬ ‫ی رامیاری ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫هه‌ر بابه‌تێکی‌تر ‌‬ ‫ئه‌گه‌ریی گۆڕاندایه‌‪.‬‬ ‫ب��ه ب��ه‌رده‌وام��ی ئ��ه‌و ئ��ه‌گ��ه‌ره ل ‌ه‬ ‫ئ��ارادای��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر ه��اوك��ێ��ش��ه‌ی‬ ‫رامیاری‌و سه‌ربازی هه‌ر ده‌وڵه‌تێک‬ ‫تێكبچێت‌‪ ،‬ئ��ه‌وا ده‌ره‌ن��ج��ام سنوور ‌ه‬ ‫رامیارییه‌كانیشی تێك ده‌چێت‪ .‬به‌اڵم‬

‫‪241‬‬

‫سنووری ده‌وڵه‌ت‌و به‌كارهێنانی زمان یان سویسری نییه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی هه‌ندێك‬ ‫بابه‌تێكی مێژووییه‌‪ .‬سنووره‌كانی ئه‌م ده‌وڵه‌تی وه‌ه��ا هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌توانرێت‬ ‫سنووره‌‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كه‌و ‌ه ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی بگوترێت زمانی تایبه‌ت ب ‌ه خۆی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫سنوور ‌ه رامیارییه‌كان ب ‌ه ته‌واوه‌تی به‌اڵم ته‌نانه‌ت له‌م ده‌وڵه‌تانه‌یشدا یه‌ك‬ ‫جیاكراوه‌‌و دیار نییه‌‌و ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه پارچه‌یی ته‌واو بوونی نییه‌‪ ،‬چونك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م س��ن��ووران�� ‌ه ب�� ‌ه ئ��اس��ان��ی‌و ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی هه‌ندێك كه‌مینه‌ی‬ ‫خێرایی له‌گه‌ڵ ئه‌و گۆڕانانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه گ��ه‌وره‌‌و ب��چ��ووك ل��ه‌م ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ه‌دا‬ ‫سنوری جوگرافیی ده‌وڵه‌تێكدا ره‌نگ ‌ه ده‌ژی��ن‪ ،‬ك�� ‌ه زم��ان��ی��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ زمانی‬ ‫رووب��دات‪ ،‬گۆڕانی به ‌س��ه‌ردا نایه‌ت‪ .‬زۆری��ن��ه‌دا ج��ی��اوازه‌‪ .‬ب��ۆی�� ‌ه پێویست ‌ه‬ ‫بۆ نموون ‌ه دابه‌شبوونی ئه‌ڵمانیا بۆ بگوترێت بابه‌تی ((یه‌ك ده‌وڵه‌ت‌و یه‌ك‬ ‫ئه‌ڵمانیای رۆژه��ه‌اڵت‌و رۆژئ��اوا‪ ،‬یان زمان)) ئه‌گه‌ر راستی تێدابێت‪ ،‬زیاتر‬ ‫دوو كه‌رتبوونی شاری (به‌رلین)‪ ،‬یان بارێكی تایبه‌ته‌ به‌پێی یاسای گشتی‪.‬‬ ‫دروسبوونی كوریای باكوور‌و كوریای نه‌گونجانی سنوری به‌كارهێنانی زمان‬ ‫ب��اش��وور‪ ،‬ی��ان پ��ه‌ی��داب��وون��ی ڤێتنامی له‌گه‌ڵ سنوری رامیاری ده‌وڵه‌ته‌كاندا‬ ‫ب��اك��وور‌و ڤێتنامی ب��اش��وور‪ ،‬گۆڕانی چ ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ك��ان��ی راب��ردوو‌و چ له‌م‬ ‫هاوشێو ‌ه ل ‌ه زمانی ئه‌و خه‌ڵكه‌ی‪ ،‬ك ‌ه س��ه‌ده‌ی��ه‌دا ب��ه‌رده‌وام س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫ل ‌ه رووی رامیارییه‌و ‌ه له‌م به‌ر‌و ئه‌و كێشه‌‌و گرفتاری زۆر ب��ووه‌‪ .‬یه‌كێك‬ ‫به‌ری سنوره‌كه‌دان‪ ،‬روونادات‪ .‬بۆی ‌ه ل��ه‌م كێشان ‌ه ك ‌ه زۆرج��ار رووی��داوه‌‪،‬‬ ‫سنوری زمانی ده‌وڵه‌تێك ب ‌ه ته‌واوه‌تی په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه كاتێكه‌و ‌ه ك ‌ه نه‌ته‌وه‌یه‌ك‬ ‫س��ن��وری رامیارییه‌كه‌ی ناگرێته‌وه‌‪ .‬س��ه‌رزه‌م��ی��ن��ێ��ك ك�� ‌ه خ��ه‌ڵ��ك��ه‌ك��ه‌ی ب ‌ه‬ ‫ل��ه‌م رووه‌و ‌ه زمانی وه‌ه��ا هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه زم��ان��ێ��ك��ی��ت��ر ده‌ئ��اخ��ڤ��ن‪ ،‬ده‌ك��ه‌ن ب ‌ه‬ ‫سنوره‌كه‌یان ل ‌ه سنوری رامیاری دوو به‌شێك ل ‌ه خاكه‌كه‌یان‌و هه‌وڵده‌ده‌ن‬ ‫یان چه‌ند ده‌وڵه‌تێك تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬وه‌كو زمانه‌كه‌یان بكه‌ن ب ‌ه جێنشینی زمانی‬ ‫زمانی فه‌ره‌نسی‪ ،‬یان هه‌ندێك ده‌وڵه‌تی ئه‌و خه‌ڵكه‌‪ .‬ئه‌و سه‌رنجه‌ی له‌م باره‌دا‬ ‫وه‌ها هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه زیاتر ل ‌ه یه‌ك زمان ل ‌ه ده‌خرێته‌ڕوو ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌ر ئه‌و‬ ‫سنور ‌ه رامیارییه‌كه‌یدا به‌كارده‌هێنرێت‪ ،‬خه‌ڵك ‌ه ب�� ‌ه زم��ان��ی ره‌س��ه‌ن��ی خۆیان‬ ‫وه‌كو هندستان‪ ،‬یان هه‌ندێك ده‌وڵه‌ت بئاخڤن‪ ،‬لكانی خۆیان ب ‌ه ده‌وڵه‌تی نوێ‬ ‫ب��ه‌دی��د ‌هك��رێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه زم��ان��ی تایبه‌ت ب ‌ه ب ‌ه كاتی ده‌زان��ن‌و ب��ه‌رده‌وام توانای‬ ‫خۆی نییه‌‪ ،‬وه‌كو ئه‌مریكا‌و سویسرا‪ ،‬ش��ۆڕش‌و ج��ی��اخ��وازی��ی��ان ت��ێ��دای��ه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ك ‌ه زمانێكیان ب ‌ه ناوی زمانی ئه‌مریكی كاتێكدا ئه‌گه‌ر ب ‌ه زمانی ده‌وڵه‌تی نوێ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪242‬‬

‫بئاخڤن‌و زم��ان�� ‌ه پێشوه‌كه‌ی خۆیان‬ ‫له ‌بیر بكه‌ن‪ ،‬ئ��ه‌وا ورد ‌ه ورد ‌ه ئه‌و‬ ‫هه‌لومه‌رج ‌ه نوێی ‌ه قبوڵ ده‌كه‌ن‌و ل ‌ه نێو‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌ه نوێیه‌كه‌دا ده‌توێنه‌وه‌‪ .‬مێژوو‬ ‫چه‌ندین جار هه‌ڵه‌بوونی ئه‌م بیردۆزه‌ی‬ ‫چ��ه‌س��پ��ان��دووه‌‪ ،‬چ��ون��ك�� ‌ه ه��ه‌س��ت��ی‬ ‫یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌نجامی فاكته‌ری‬ ‫ده‌روون��ی‪ ،‬ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪ ،‬م��ێ��ژووی‌و‬ ‫چاندی ج��ی��اوازه‌‪ ،‬ك ‌ه یه‌كێتیی زمان‬ ‫یه‌كێك ‌ه له‌وانه‌‪ .‬به‌اڵم ب ‌ه داخه‌و ‌ه یه‌كێك‬ ‫ل ‌ه تایه‌تمه‌ندییه‌كانی هێز ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫خۆڕاگری ل ‌ه به‌رامبه‌ر به‌ڵگه‌ی لۆژیكی‬ ‫كه‌م ده‌كات‌و دڵه‌ڕاوكێ كاری زۆرداری‬ ‫زی��ادده‌ك��ات‪ .‬له‌م حاڵه‌ته‌یشدا هه‌مان‬ ‫هه‌ل‌ومه‌رج روویداوه‌‌و به‌ڵگه‌ی زۆری‬ ‫پر ل ‌ه خوێنڕێژی‌و نادادپه‌روه‌ریی ل ‌ه‬ ‫مێژوودا به‌جێهێشتووه‌‪.‬‬ ‫ڕۆب��ێ��رت ه��اڵ ‪ R. Hall‬ل��ه‌م ب��واره‌دا‬ ‫ده‌ن��وس��ێ��ت (ی��ه‌ك��ێ��ك ل�� ‌ه خراپترینی‬ ‫ئه‌و حاڵه‌تانه‌‪ ،‬ئیمپراتۆرییه‌تی كۆنی‬ ‫پۆڵه‌نده ــ مه‌جاڕستان ب��ووه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫دوو ب��ه‌ش��ه‌ك��ه‌ی‪ ،‬ب�� ‌ه وات��ا پ��ۆڵ��ه‌ن��دا‌و‬ ‫مه‌جاڕستان‪ ،‬پێش ساڵی ‪ 1914‬بۆ‬ ‫ب ‌ه ئه‌ڵمانی ك��ردن‌و ب ‌ه مه‌جارستانی‬ ‫كردنی به‌شه‌كه‌ی خۆیان ده‌ستان ب ‌ه‬ ‫ملمالنێیه‌كی بێ ره‌حمان ‌ه ك��ردووه‌‪...‬‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت ئ��ه‌وه‌ی ل�� ‌ه ت��وان��ای��دا ب��وو ‌ه‬ ‫كردووه‌یه‌تی بۆ ئه‌وه‌ی ژێرده‌سته‌كانی‬ ‫خۆی ناچار بكات‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه جێگه‌ی زمان ‌ه‬ ‫رۆمانییه‌كان‪ ،‬یان ساڵڤی‪ ،‬ئه‌ڵمانی یان‬

‫مه‌جاڕستانی بئاخڤن‪ .‬ئیمپراتۆریه‌تی‬ ‫ئه‌ڵمانیا پێش ساڵی ‪ 1914‬ل ‌ه هه‌وڵه‌كانی‬ ‫خ��ۆی ب��ۆ ریشه‌كێشكردنی زم��ان��ی‬ ‫كه‌مینه‌كان‪ ،‬وه‌ك��و هۆڵه‌ندییه‌كان‌و‬ ‫دانیماركییه‌كان‪ ،‬ته‌نانه‌ت له‌مه‌ش بێ‬ ‫ره‌حم‌تر بوو‪ .‬هیچ هۆكارێك بۆ ئه‌م‬ ‫ملمالنێیانه‌‪ ،‬ك�� ‌ه هیچ ئه‌نجامێكی به‬ ‫‌سوودی لێ به‌ده‌ست نه‌هات‪ ،‬بوونی‬ ‫نه‌بوو‪ .‬ئه‌م ملمالنێیان ‌ه ته‌نها ده‌رخه‌ری‬ ‫ی��ه‌ك ش��ت ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫وه‌حشیانه‌ی گه‌لی سه‌رده‌ست به‌سه‌ر‬ ‫گ��ه‌ل��ی ژێ��رده‌س��ت‪ .‬س��ه‌ره‌ن��ج��ام��ی��ش‬ ‫زیانی گ��ه‌وره‌ی لێكه‌وته‌وه‌‪ .‬ئاسایی‬ ‫ئه‌و به‌رهه‌ڵستییه‌ی ك ‌ه دروست بوو‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه ب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه گه‌ل ‌ه ژێرده‌سته‌كان‬ ‫وه‌ك��و چ��ی��ك��ه‌ك��ان‪ ،‬س��رب��ی��ی��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫رۆم��ان��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ه��ۆڵ��ه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫كرواتییه‌كان‌و هتد ل ‌ه ئه‌نجامی ئه‌م‬ ‫زوڵم ‌ه بێ هۆیه‌دا‪ ،‬عه‌شقێكی توند‌و‬ ‫ب��ێ ئه‌مانیان ب��ۆ زمانه‌كانی خۆیان‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه زمانه‌كانی‌تر په‌یداكرد‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ه��ه‌س��ت��ه‌ی ك�� ‌ه گ��روپ��ی ی��ه‌ك��ه‌م‬ ‫هه‌یانبوو له‌گه‌ڵ پێوه‌ر ‌ه لۆژیكییه‌كان‬ ‫ن��ال��ۆژی��ك��ی ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫رووی ده‌روونییه‌و ‌ه هۆكاره‌كه‌ی ب ‌ه‬ ‫ته‌واوه‌تی دی��ار‌و سه‌لمێندراوه‌‪ .‬پاش‬ ‫ئه‌وه‌ی شه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌م ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1918‬ت��ه‌واو ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی‬ ‫ك��ه‌ ل��ه‌م گ��ه‌الن�� ‌ه دروس��ت��ب��وو‪ ،‬وه‌ك��و‬ ‫چیكوسلۆڤاكیا‪ ،‬یوگوسالڤیا‪ ،‬رۆمانیا‌و‬

‫‪243‬‬

‫هۆڵه‌ندا‪ ،‬هه‌وڵیاندا ب ‌ه ریشه‌كێشكردنی‬ ‫ئ��ه‌ڵ��م��ان��ی‌و م��ه‌ج��اڕس��ت��ان��ی ب��ه‌و‬ ‫پله‌یه‌ی بێ ره‌ح��م��ی‪ ،‬تۆڵ ‌ه ل ‌ه حاكم ‌ه‬ ‫نادادپه‌روه‌ره‌كانی پێشوویان بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ك��ار ‌ه هه‌لومه‌رجه‌كه‌ی ل ‌ه خراپ‬ ‫خ��راپ��ت��رك��رد‪ ،‬چ��ون��ك�� ‌ه ئ��ه‌ڵ��م��ان��ه‌ك��ان‌و‬ ‫م��ه‌ج��اڕس��ت��ان��ی��ی��ه‌ك��ان دژی ئ��ه‌و‬ ‫ك��ه‌م��وك��وڕی‌و ب��ێ وی��ژدان��ی��ی��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه زمانه‌كانیان ره‌واكرابوو‪،‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��س��ان‌و ئ��ه‌م ن��اداپ��ه‌روه‌ری‌و‬ ‫م��ام��ه‌ڵ�� ‌ه ب��ه‌رام��ب��ه‌ری��ی�� ‌ه چیانكردبوو‪،‬‬ ‫به‌سه‌ریانداهێنریه‌وه هاوكاری زۆری‬ ‫زی��ات��ر ب��ڵ��ێ��س��ه‌دارك��ردن��ی ئ��اره‌زووی‬ ‫مه‌جاڕستانییه‌كانی‬ ‫ئه‌ڵمانییه‌كان‌و‬ ‫بۆ تۆڵه‌كردنه‌وه‌‌و به‌ده‌ستهێنانه‌وه‌ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت ك��رد‌و ب��ووه‌ ه��ۆی‬ ‫دروستبوونی شه‌ڕی جیهانی دووه‌م‪).‬‬ ‫یه‌كێكی‌تر ل��ه‌و ب��اب��ه‌ت��ان��ه‌ی ك�� ‌ه ل��ه‌م‬ ‫ب��واره‌دا ده‌خ��رێ��ت��ه‌ڕوو‪ ،‬دیاریكردنی‬ ‫زمانی فه‌رمی‪ ،‬یان زمانی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫بۆ ده‌وڵه‌تێكی چه‌ند زمانییه‌‪( .‬مه‌به‌ست‬ ‫ل ‌ه ده‌وڵه‌تی چه‌ند زمانی‪ ،‬ده‌وڵه‌تێك ‌ه ك ‌ه‬ ‫خه‌ڵكه‌كه‌ی ب ‌ه چه‌ند زمانێكی دایكیی‬ ‫جیاواز ده‌ئاخڤن‌و مه‌به‌ست ل ‌ه زمانی‬ ‫فه‌رمی یان نه‌ته‌وه‌ییش‪ ،‬زمانێك ‌ه ك ‌ه‬ ‫ئ��ام��رازی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی خه‌ڵك ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫دام‌وده‌زگا ده‌وڵه‌تییه‌كاندا‪ ).‬ئه‌م بابه‌ت ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌ر ده‌وڵه‌تێكدا شێوازیكی تایبه‌تی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‌و رێ��گ�� ‌ه چ��اره‌ی��ه‌ك��ی ج��ی��اوازی‬ ‫ده‌وێت‌و هه‌ندێك جاریش بێ چاره‌سه‌ر‬

‫ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه هه‌ندێك ل ‌ه ده‌وڵه‌ته‌كاندا‬ ‫م��ێ��ژوو رێ��گ��ه ‌چ��اره‌ی��ه‌ك��ی گونجاوی‬ ‫پێشكه‌شكردووه‌‪ ،‬به‌و شێوه‌یه‌ی ك ‌ه‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه زمانه‌كان سه‌رمایه‌یه‌كی‬ ‫وێژه‌یی‌و چاندی ده‌وڵه‌مه‌ندی هه‌یه‌‌و‬ ‫ئاخێوه‌رێكی زیاتریشی هه‌یه‌‪ ،‬وه‌كو‬ ‫زمانێكی فه‌رمی ده‌ناسرێت‌و ئاخێوه‌ری‬ ‫زم��ان��ه‌ك��ان��ی‌ت��ر ئ��ه‌م راس��ت��ی��ی��ه‌ی��ان ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی ك��رداری په‌سه‌ندكردووه‌‪.‬‬ ‫بۆ نمون ‌ه ده‌توانرێت ئێران‪ ،‬فه‌ره‌نسا‌و‬ ‫ئینگلیز ل�� ‌ه نموونه‌كانی ئ��ه‌م گروپ ‌ه‬ ‫بزانرێـت‪ .‬ل�� ‌ه ئێراندا زم��ان��ی فه‌رمی‬ ‫ف��ارس��ی��ی��ه‌‪ ،‬زم��ان‌و دیالێكته‌كانی‌تر‬ ‫ف��ه‌رم��ی ن��ی��ی��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��اخ��اوت��ن ب��ه‌و‬ ‫زم��ان‌و دیالێكتان ‌ه وه‌كو زمانی دایك‬ ‫هیچ رێگرییه‌كی یاسایی‌و عورفی نییه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئینگلیزدا زمانی فه‌رمی ئینگلیزییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم زمانه‌كانی وڵش ‪ ،Welsh‬گیلیك‬ ‫‪‌Gaelic‬و مانكس ‪ Manx‬ل ‌ه دوای یه‌ك‬ ‫ه وێڵز ‪ ،Wales‬ئسكاتله‌ند‌و ‪Isle of‬‬ ‫ل‌‬ ‫‪ Man‬ئاخاوتنیان پێده‌كرێت‌و وه‌كو‬ ‫زمانی دایك رێگه‌پێدراون‪ .‬هه‌روه‌ها ل ‌ه‬ ‫فه‌ره‌نسادا زمانی فه‌رمی فه‌ره‌نسییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم زمانه‌كانی بریتۆن ‪Breto‬و باسك‬ ‫‪ Basque‬ل ‌ه دوای ی��ه‌ك ل ‌ه بریتانی‬ ‫‪Bretagne‬و به‌شێك ل ‌ه چیاكانی (پیرنه‌)‬ ‫ئاخێوه‌ریان هه‌یه‌‌و وه‌كو زمانی دایك‬ ‫ل ‌ه رووی یاساییه‌و ‌ه رێگه‌پێدراون‪ .‬ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه ده‌وڵه‌ته‌كانیتر ئه‌م سیاسه‌ت ‌ه‬ ‫زمانیی ‌ه ل ‌ه الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و ‌ه ئاگایان ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪244‬‬

‫ه��ه‌ڵ��ب��ژێ��ردراوه‌‌و جێبه‌جێده‌ركرێت‪.‬‬ ‫وه‌كو نمونه‌ی ئه‌م گروپ ‌ه ده‌توانرێت‬ ‫ن��اوی یه‌كێتیی س��ۆڤ��ێ��ت بهێنرێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه ه��ه‌ری��ه‌ك ل ‌ه كۆماره‌كانی زمانی‬ ‫تایبه‌تی خۆیان هه‌یه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم زمانی‬ ‫فه‌رمی زمانی رووسییه‌‪ .‬له‌م جۆر ‌ه‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ه‌دا ئ��ه‌و خه‌ڵكانه‌ی زمانی‬ ‫دایكییان زمانی فه‌رمی نییه‌‪ ،‬ب ‌ه ناچاری‬ ‫دوو زمانه‌ ده‌بن‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌ندێكی‌تر ل ‌ه ده‌وڵه‌ته‌كان هه‌ڵبژاردنی‬ ‫یه‌ك زمانی فه‌رمی به‌هۆی رێگیری‬ ‫جیاوازه‌و ‌ه نه‌توانراو ‌ه ئه‌نجامبدرێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه ن��اچ��اری ئ��ه‌م ده‌وڵه‌تان ‌ه زیاتر ل ‌ه‬ ‫زمانێكی فه‌رمییان هه‌ڵبژاردووه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نمون ‌ه ل ‌ه سویسرا زمانه‌كانی ئه‌ڵمانی‪،‬‬ ‫فه‌ره‌نسی‌و ئیتالی هه‌رسێكیان زمانی‬ ‫فه‌رمین‪ .‬ل ‌ه نه‌رویج دوو زمان‪ ،‬یان ب ‌ه‬ ‫واتایه‌كی وردتر‪ ،‬دوو جۆری جیاوازی‬ ‫یه‌ك زمان فه‌رمی بوونیان ب ‌ه ده‌ست‬ ‫ه��ێ��ن��اوه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم ل�� ‌ه ه��ه‌ن��دێ��ك��ی‌ت��ر ل ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كان‪ ،‬هه‌وڵدان بۆ دیاریكردنی‬ ‫زمانی فه‌رمی نه‌گه‌یشتووه‌ت ‌ه ئه‌نجام‪.‬‬ ‫ئه‌م ده‌وڵه‌تان ‌ه ب ‌ه زۆری ده‌وڵه‌ت ‌ه تاز ‌ه‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆب��وو ‌هك��ان��ن‪ .‬دوای ش��ه‌ڕی‬ ‫جیهانی دووه‌م‪ ،‬ك ‌ه هێزی داگیركاری‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌ه داگیركه‌ره‌كانی به‌ره‌و سستی‬ ‫برد‪ ،‬ل ‌ه هه‌ر چوار الی دونیا‌و ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫ل ‌ه ئاسیا‌و ئه‌فریقا ده‌وڵه‌تێكی زۆر‬ ‫دروستبوون‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه زۆری ب ‌ه شێوه‌ی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ پێشینه‌یه‌كی‬

‫مێژووییان نه‌بوو‪ .‬ئه‌م ده‌وڵه‌تان ‌ه وه‌كو‬ ‫پایه‌یه‌كی نه‌ته‌وایه‌تیی ‌ه نوێیه‌كه‌یان‬ ‫هه‌وڵیانداو ‌ه زمانێكی نه‌ته‌وه‌یی بۆ‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كه‌یان دروستبكه‌ن‪ .‬هه‌ندێك‬ ‫له‌وانه‌‪ ،‬وه‌كو ئیندۆنیزیا له‌م رێگه‌یه‌دا‬ ‫سه‌ركه‌وتوو ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم هه‌وڵه‌كانی‬ ‫هه‌ندێكیتر نه‌گه‌یشتووت ‌ه ئه‌نجام‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ل ‌ه الیه‌كه‌و ‌ه زمانی داگیركه‌ر چه‌ندین‬ ‫س��اڵ زم��ان��ی ف��ه‌رم��ی‌و پ��ه‌روه‌رده‌و‬ ‫ف��ێ��رك��ردن ب��ووه‌ ل��ه‌م ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌دا‌و‬ ‫ل�� ‌ه ئه‌نجامدا هیچ یه‌كێك ل�� ‌ه زمان ‌ه‬ ‫ره‌سه‌نه‌كان هه‌لومه‌رجی گه‌شه‌كردنی‬ ‫ده‌ستنه‌كه‌وتووه‌‪ ،‬ك ‌ه ئێستا بتوانێت ببێت‬ ‫ب ‌ه جێگیره‌وه‌ی ئه‌و زمان ‌ه ئه‌ورووپییه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كیتره‌و ‌ه ژماره‌ی ئه‌و زمانانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌م ده‌وڵه‌ته‌دا ئاخاوتنی پێده‌كرێت‬ ‫زۆر زۆره‌‌و ج��ی��اوازی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‌و‬ ‫خێاڵیه‌تیش رێگیر ده‌بێت ل��ه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫ده‌ست ل ‌ه ره‌گه‌زپه‌ره‌ستی هه‌ڵبگرن‌و‬ ‫زمانێكی ناوچه‌یی وه‌كو زمانی فه‌رمی‬ ‫هه‌ڵبژێرن‌و ه��ه‌وڵ بۆ به‌هێزكردن‌و‬ ‫فراوانكردنی ب��ده‌ن‪ .‬به‌م شێوه‌ی ‌ه ئه‌م‬ ‫بابه‌ت ‌ه ل ‌ه زۆرێك ل ‌ه ده‌وڵه‌ت ‌ه نوێكاندا‪،‬‬ ‫ب ‌ه تایبه‌ت ده‌وڵه‌ت ‌ه ئه‌فریقییه‌كان بێ‬ ‫چاره‌سه‌ر ماوه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌و ئه‌نجامه‌ی‬ ‫ك ‌ه له‌م رێگه‌یه‌دا به‌ده‌ستدێت ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌م ده‌وڵه‌تان ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و رقه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه به‌كارهێنانی زمانی به‌ڕێوه‌به‌ر ‌ه‬ ‫داگیركه‌ره‌كی پێشویان هه‌یانه‌‪ ،‬ناچارن‬ ‫هێشتا زمانه‌كه‌یان وه‌كو زمانی فه‌رمی‬

‫‪245‬‬

‫ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ك��ه‌ی��ان به‌كاربهێنن‪ .‬وه‌ك��و (‪( )Lingua Franca‬ب ‌ه واتا زمانی‬ ‫نمونه‌یه‌كی به‌رچاوی ئه‌م ده‌وڵه‌تان ‌ه فرانكا) به‌كارده‌هێنرێت‪ .‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫ده‌توانرێت ناوی هیندستان ببرێت‪ .‬له‌م ئ��ه‌م ن��اون��ان�� ‌ه ل��ه‌وه‌دای��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه كاتی‬ ‫واڵته‌دا پانزد ‌ه زمان ل ‌ه الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و ‌ه ش��ه‌ڕه‌ك��ان��ی خ��اچ په‌رستیدا زمانێك‬ ‫وه‌ك��و زمانی نه‌ته‌وه‌یی ناسێندراوه‌‪ .‬ب��ه‌م ن��او ‌ه ل ‌ه به‌رنده‌ره‌كانی ده‌ری��ای‬ ‫زمانی هیندی زمانی فه‌رمی ده‌وڵه‌ت‌و ناوه‌ڕاستدا ئامرازی پیوه‌ندی نێوان‬ ‫زمانی ئینگلیزی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی كاتی نه‌ته‌و ‌ه جیاوازه‌كان بووه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫(زمانی فه‌رمی هاوكار) دیاریكراوه‌‪ ،‬ئه‌م زمان ‌ه توانای به‌كارهێنانی وه‌كو‬ ‫ب��ه‌اڵم ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ك��رداری زمانی زم��ان��ێ��ك��ی ن��اوه‌ن��د ل��ه‌ده‌س��ت��دا‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ئینگلیزی رۆڵی زمانی فه‌رمی ده‌بینێت‪ .‬ناوه‌كه‌ی بۆ ئه‌و زمانانه‌ی ك ‌ه رۆڵی‬ ‫ك��ات��ێ��ك خ��ه‌ڵ��ك��ان��ێ��ك زم��ان��ی دای��ك��ی��ی هاوشێو ‌ه ده‌گێڕن به‌جێهێشت‪ .‬كۆمه‌ڵگا‬ ‫جیاوازیان هه‌یه‌‌و بۆ دروستكردنی چه‌ند زمانییه‌كان هه‌میش ‌ه بوارێكی‬ ‫پیوه‌ندی ل ‌ه نێوان خۆیاندا ناچار ده‌بن ل ‌ه باربوو ‌ه بۆ هێنان ‌ه كایه‌ی زمانی‬ ‫سود ل ‌ه زمانێك وه‌ربگرن‪ ،‬ك ‌ه زمانی ناوه‌ند‪ .‬ل ‌ه هاوشێوه‌ی ئه‌م كۆمه‌ڵگانه‌دا‬ ‫دایكی هیچ یه‌كێكیان نییه‌‪ ،‬ده‌گوترێت كاتێك یه‌كێك ل ‌ه زمانه‌كان ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫زمانی فه‌رمی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ئه‌م زمان ‌ه بۆ‬ ‫سود ل ‌ه زمانی ناوه‌ند وه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ‌ه زمانی دایكییه‌یان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ زم��ان��ی ف��ه‌رم��ی��دا ج��ی��اوازه‌‪،‬‬ ‫زمانی ناوه‌ند‬ ‫رۆڵ��ی زم��ان��ی ن��اوه‌ن��د د ‌هگ��ێ��ڕێ��ت‪ .‬بۆ‬ ‫به‌كارهێنانی زمانی ناوه‌ند دیارده‌یه‌كی نمون ‌ه ل ‌ه فه‌ره‌نسا كه‌سێك ك ‌ه زمانی‬ ‫زۆر ئاسایی‌و كۆنه‌‪ .‬زمانی ناوه‌ند دایكییه‌كه‌ی زم��ان��ی (ب��ی��رت��ۆن) بێت‪،‬‬ ‫ره‌نگ ‌ه ئامرازی په‌یوه‌ندی نێوان دوو له‌گه‌ڵ كه‌سێكدا ك ‌ه زمانی دایكییه‌كه‌ی‬ ‫كه‌س یان دوو گروپ بێت‪ .‬بۆ نمون ‌ه زمانی (باسك) بێت‪ ،‬ل ‌ه رێگ ‌ه زمانی‬ ‫كاتێك ئیتالی زمانێك‌و روسی زمانێك ف��ه‌ره‌ن��س��ی��ی��ه‌و ‌ه ك�� ‌ه زم��ان��ی ف��ه‌رم��ی‬ ‫ب ‌ه فه‌ره‌نسی ده‌ئاخڤن‪ ،‬یان بازرگانێكی ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌‪ ،‬پ��ه‌ی��وه‌ن��دی دروس��ت��ده‌ك��ه‌ن‪.‬‬ ‫ئێرانی‌و بازرگانێكی یابانی ب ‌ه ئینگلیزی ب��ه‌م پێی ‌ه ل ‌ه ئێراندا كه‌سێكی تورك‬ ‫رێككه‌وتنێك ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ ،‬ل ‌ه راستیدا زمان له‌گه‌ڵ كه‌سێكی كورد زمان ل ‌ه‬ ‫سود ل ‌ه زمانی فه‌ره‌نسی‌و ئینگلیزی رێگه‌ی زمانی فارسییه‌و ‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫وه‌كو زمانێكی ناوه‌ند وه‌رده‌گ��رن‪ .‬ل ‌ه ده‌كه‌ن به‌یه‌كه‌وه‌‪ .‬له‌م جۆر ‌ه حاڵه‌تانه‌دا‬ ‫زمانه‌وانیدا بۆ زمانی ناوه‌ند زاراوه‌ی زاراوه‌ی (زمانی نه‌ته‌وه‌یی)‪ ،‬یان (زمانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪246‬‬

‫فه‌رمی) به‌كارده‌هێنرێت‪ ،‬به‌اڵم كاتێك‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگایه‌كی چه‌ند زمانی‪ ،‬زمانێك‬ ‫ببێت ‌ه ئامرازی په‌یوه‌ندی گشتی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زمانی دایكی هیچ گروپێك نییه‌‪ ،‬به‌و‬ ‫زمان ‌ه (زمانی ناوه‌ند) ده‌گوترێت‪ ،‬وه‌كو‬ ‫زمانی ئینگلیزی ل ‌ه واڵتی هندستان‪.‬‬ ‫به‌كارهێنانی زمانی ناوه‌ند تایبه‌ت نیی ‌ه ب ‌ه‬ ‫ناوخۆی كۆمه‌ڵگا چه‌ند زمانییه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك��ی��ت��ر ل�� ‌ه ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ه‌ك��ان��ی‪،‬‬ ‫دروستكردنی په‌یوه‌ندیی ‌ه ل ‌ه نێوان ئه‌و‬ ‫نه‌ته‌وه‌‪ ،‬یان ئه‌و كۆمه‌ڵگا جیاوازانه‌دا‪،‬‬ ‫ك ‌ه زمانی نه‌ته‌وه‌یی جیاوازیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه وات��ا دروستكردنی په‌یوه‌ندی ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌یه‌كی جوگرافی‪ ،‬یان ل ‌ه ئاستی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیدا‪ .‬كاتێك زمانێك بۆ ئه‌م‬ ‫به‌كارهێنان ‌ه به‌كارده‌هێنرێت‪ ،‬پێویست‬ ‫ن��اك��ات ه��ه‌م��وو خ��ه‌ڵ��ك ئ��ه‌و زم��ان�� ‌ه‬ ‫فێرببن‪ ،‬به‌ڵكو ته‌نها ئه‌و كه‌سانه‌ی ب ‌ه‬ ‫هۆكاری جیاواز (زانستی‪ ،‬بازرگانی‪،‬‬ ‫رامیاری‌و هتد) ل ‌ه په‌یوه‌ندییدان له‌گه‌ڵ‬ ‫زمانه‌كانیتردا‪ ،‬فێری ده‌بن‪ .‬زمانی زۆر‬ ‫هه‌بوو ‌ه ل ‌ه مێژوودا‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م رۆڵه‌یان‬ ‫بینیوه‌‪ .‬بۆ نمون ‌ه زمانی یۆنانی كۆن‬ ‫(‪ )Koiné‬ل ‌ه سێ سه‌ده‌ی پێش زایین‪،‬‬ ‫تا پێنج س��ه‌ده‌ی پاش زایین‪ ،‬ب ‌ه واتا‬ ‫ن��زی��ك��ه‌ی ه��ه‌ش��ت س��ه‌د س��اڵ زم��ان��ی‬ ‫ناوه‌ندی ناوچه‌كانی ده‌ریای ناوه‌ڕاست‬ ‫بووه‌‪ .‬دواتر زمانی التینی تا سه‌ده‌ی‬ ‫شازده‌هه‌م ل ‌ه بواری زانستی‌و ئایینی‬ ‫ل ‌ه ئه‌ورووپادا رۆڵی ناوه‌ندی بینیوه‌‪.‬‬

‫دوات��ر ل ‌ه س��ه‌ده‌ی ه��ه‌ژده‌ه��ه‌م زمانی‬ ‫فه‌ره‌نسی ل ‌ه سنوورێكی دیاریكراوتردا‬ ‫ئه‌م ئه‌رکه‌ی وه‌رگرت‪ .‬هه‌مان حاڵه‌ت‬ ‫ل�� ‌ه الك��ان��ی‌ت��ری دون��ی��ادا ه��ه‌ب��ووه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نمون ‌ه زم��ان��ی ئ��ارام��ی ك�� ‌ه یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫زمانه‌كانی خێزان ‌ه زمانی سامییه‌‪ ،‬النی‬ ‫ك��ه‌م ‪ 300‬س��اڵ پێش زای��ی��ن تاوه‌كو‬ ‫‪ 650‬س��اڵ پ��اش زای��ی��ن ل�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ی‬ ‫خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا وه‌كو زمانێكی‬ ‫ناوه‌ند بووه‌‪ .‬دوای ئه‌م زمانی عه‌ره‌بی‪،‬‬ ‫یه‌كێكی‌تر ل ‌ه زمانه‌كانی خێزان ‌ه زمانی‬ ‫س��ام��ی‪ ،‬ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ف��راوان��ب��وون��ی ئایینی‬ ‫ئیسالمدا ب��وو ب�� ‌ه زم��ان��ی ن��اوه‌ن��د ل ‌ه‬ ‫دنیای ئیسالمیدا‪ .‬ئه‌مڕۆیش عه‌ره‌بی‬ ‫كالسیك‪ ،‬ی��ان ع��ه‌ره‌ب��ی ق��ورئ��ان��ی ل ‌ه‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه عه‌ره‌بییه‌كاندا هه‌مان رۆڵ‬ ‫ده‌بینێـت‪ ،‬چونك ‌ه ع��ه‌ر ‌هب��ی ئاخاوتن‬ ‫وات��ا ئ��ه‌و عه‌ره‌بییه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ئاخاوتنی‬ ‫پ��ێ��ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ن��ه‌ك ئ��ه‌و ع��ه‌ره‌ب��ی��ی��ه‌ی‬ ‫ك�� ‌ه ل�� ‌ه ن��ووس��ی��ن��دا ب��ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ��ت‬ ‫ل ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه عه‌ره‌بیی ‌ه جیاوازه‌كاندا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه گ��ۆڕان��ی ب��ه‌س��ه‌ردا ه��ات��ووه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ب��ۆ نموون ‌ه فیلمێك ك�� ‌ه ل�� ‌ه میسر‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنرێت ل ‌ه گونده‌كان‪/‬بیاباندا‬ ‫تێیناگه‌ن ‌و پێویستی ب ‌ه ژێرنوسكردن‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه رۆژه��ه‌اڵت��ی دووردا زمانی‬ ‫(ماالیی) نزیكه‌ی ه��ه‌زار ساڵ زمانی‬ ‫ن��اوه‌ن��د ب��وو ‌ه ل ‌ه ن��اوچ��ه‌ی هندستانی‬ ‫رژهه‌اڵتدا‪ .‬ئه‌مڕۆ زمانی روسی نه‌ك‬ ‫ته‌نها زمانی فه‌رمی‌و زمانی ناوه‌ند ‌ه‬

‫‪247‬‬

‫ل�� ‌ه ن��اوخ��ۆی واڵت��ی ف��راوان��ی چه‌ند‬ ‫زمانه‌ی یه‌كێتی سۆڤێتدا‪ ،‬به‌ڵكو زمانی‬ ‫ناوه‌ندیش ‌ه ل ‌ه واڵت ‌ه سۆشیالیسته‌كانی‬ ‫ئه‌ورووپای رۆژهه‌اڵتدا‪ .‬وه‌كو ده‌زانین‬ ‫ئێستا زمانی ئینگلیزی زمانێك ‌ه زیاتر‬ ‫ل ‌ه هه‌ر زمانێكیتر وه‌كو زمانی ناوه‌ند‬ ‫ل ‌ه دونیادا به‌كارده‌هێنرێت‪ .‬رێكخراوی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كان یه‌كێك ‌ه له‌و‬ ‫رێكخراوانه‌ی ك ‌ه ب ‌ه ناچاری ده‌بێت‬ ‫س��ود ل��ه‌ زم��ان��ی ن��اوه‌ن��د وه‌رب��گ��رێ��ت‪.‬‬ ‫له‌م رێكخروه‌دا پێنج زمان ئینگلیزی‪،‬‬ ‫فه‌ره‌نسی‪ ،‬ئیسپانی‪ ،‬چینی‌و رووسی‬ ‫زمانی فه‌رمین‪ ،‬به‌و واتای ‌ه ك ‌ه هه‌موو‬ ‫به‌ڵێننامه‌‌و به‌ڵگه‌كانی ئه‌م رێكخراو ‌ه‬ ‫ب ‌ه هه‌ر پێنج زمانه‌ك ‌ه ده‌نووسرێت‌و‬ ‫نوێنه‌ری واڵت ‌ه ئه‌ندامه‌كانیش ده‌توانن‬ ‫ب ‌ه یه‌كێك له‌م پێنج زمان ‌ه بئاخڤن‪ ،‬یان‬ ‫وتار پێشكه‌ش بكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم وتاره‌كان‬ ‫ت��ه‌ن��ه��ا ب��ۆ ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زی‌و ف��ه‌ره‌ن��س��ی‬ ‫وه‌رده‌گ��ێ��ڕدرێ��ن‪ .‬ب�� ‌ه وات��ای��ه‌ك��ی‌ت��ر‬ ‫نوێنه‌ری واڵتانی ئه‌ندام ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ك��رداری ده‌بێت زمانی ئینگلیزی یان‬ ‫فه‌ره‌نسی بزانن‪ ،‬تاوه‌كو ئاگاداربن له‌و‬ ‫بابه‌تانه‌ی كه‌ پێشكه‌ش ده‌كرێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێك جار زمانی ناوه‌ند زمانێكی‬ ‫سروشتی وه‌ك��و ئ��ه‌و زم��ان��ان��ه‌ی ك ‌ه‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ره‌و ‌ه باسمانكردن نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫زم��ان��ێ��ك��ی ده‌س��ت��ك��اری��ك��راوه‌‪ .‬كاتێك‬ ‫ئ��اخ��ێ��وه‌ران��ی زم��ان�� ‌ه ج��ی��اوازه‌ك��ان‬ ‫رووبه‌ڕووی یه‌كتر ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬هه‌ندێك‬

‫جار زمانێكی ناوه‌ندی نوێ ده‌هێنن ‌ه‬ ‫كایه‌وه‌‪ ،‬به‌م رێگه‌ی ‌ه یه‌كێك ل ‌ه زمانه‌كان‬ ‫س��اده ‌ده‌ك��ه‌ن‌و ره‌گ��ه‌زی زۆری‬ ‫وه‌رگیراو چ فه‌رهه‌نگی‌و چ رێزمانی‬ ‫ل ‌ه زمانه‌كانی‌تر وه‌رده‌گرن‌و ده‌یهێنن ‌ه‬ ‫ن��او ئ��ه‌م زم��ان��ه‌‪ .‬ئ��ه‌و زمان ‌ه تێكه‌ڵه‌ی‬ ‫ك��ه‌ ب��ه‌م ش��ێ��وه‌ی�� ‌ه دروس��ت د ‌هك��رێ��ت‬ ‫(په‌یجین) (‪)Pidgin‬ی پێده‌گوترێت‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ئ��ه‌م��ڕۆدا (په‌یجین)ێكی زۆر ل ‌ه‬ ‫س��ه‌رت��اس��ه‌ری دون��ی��ادا وه‌ك��و زمانی‬ ‫ن��اوه‌ن��د ب�� ‌هك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ��ت‪ .‬زۆرب��ه‌ی‬ ‫ئه‌م زمانان ‌ه له ‌سه‌ر بنه‌مای یه‌كێك‬ ‫ل ‌ه زمانه‌كانی ئینگلیزی‪ ،‬فه‌ره‌نسی‪،‬‬ ‫پورتوگالی یان ئیسپانی بنیاتنراون‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه وات��ا ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌م زم��ان��ان��ه‌ی�� ‌ه ك ‌ه‬ ‫س��اد ‌ه ك��راوه‌‌و ره‌گ��ه‌زی زم��ان��ی‬ ‫ناوچه‌ییان تێكه‌ڵ ك��راوه‌‪ .‬خاڵێكیتری‬ ‫س��ه‌رن��ج��ڕاك��ێ��ش ل��ه‌س��ه‌ر (پ��ه‌ی��ج��ی��ن)‬ ‫ه‌ك��ان ئ��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ن��زی��ك��ه‌ی زۆرب��ه‌ی‬ ‫زادگ��ای ه��ه‌م��ووی��ان ل�� ‌هن��گ��ه‌رگ��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫ب��ه‌ن��ده‌ره‌ك��ان‌و ئ��ه‌و دوورگ��ان��ه‌ی ك ‌ه‬ ‫شوێنی هاتوچۆی كه‌شتی بازرگانی‪،‬‬ ‫یان ناوه‌ندی بازرگانی ده‌ریایی بووه‌‪،‬‬ ‫یان هه‌یه‌‪ .‬پورتوگالی یه‌كه‌مین زمان‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ج��ۆرێ��ك ل�� ‌ه (پ��ه‌ی��ج��ی��ن)ی‬ ‫لێدروستكراوه‌‪ .‬ل ‌ه سه‌ده‌ی پانزده‌هه‌مدا‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامی په‌یوه‌ندیی ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كانی‬ ‫پرتوگالییه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌فریقیه‌كاندا‬ ‫ج��ۆرێ��ك (پ��ه‌ی��ج��ی��ن)ی پ��رت��وگ��ال��ی‬ ‫دروستبوو‪ ،‬ك ‌ه دواتر تا به‌نده‌ره‌كانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪248‬‬

‫رۆژهه‌اڵتی دوور فراوانبووه‌‌و بوو ‌ه‬ ‫ب ‌ه زمانی ناوه‌ند ل ‌ه نێوان خه‌ڵكی ئه‌م‬ ‫ناوچه‌یه‌‌و ئه‌ورووپییه‌كانیتریشدا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و زم��ان��ه‌ ت��ێ��ك��ه‌اڵن��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫بنه‌مای زمانی ئینگلیزی دروستكراون‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه وات��ا (پ��ه‌ی��ج��ی��ن)ه‌ك��ان��ی زم��ان��ی‬ ‫ئینگلیزی‪ ،‬فراوانتر‌و په‌رشوباڵوتر ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ج��ۆره‌ك��ان��ی��ت��ر‪ .‬ن��اس��راوت��ری��ن��ی��ان‬ ‫جۆری چینی (ل ‌ه رۆژهه‌اڵتی دوور)‪،‬‬ ‫ك��ۆری‪ ،‬م��االن��زی‪ ،‬ه��اوای��ی‪( ،‬په‌یجین)‬ ‫ه‌كانی كه‌ناره‌كانی ده‌ریای (كاریبی)‪،‬‬ ‫(پ��ه‌ی��ج��ی��ن) ‌ه ئ��ه‌ف��ری��ق��ی��ی��ه‌ك��ان (وه‌ك��و‬ ‫ك��ام��ی��رۆن��ی‌و ه��ت��د)ن‪ .‬ناسراوترینی‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای زمانی‬ ‫فه‌ره‌نسی دروس��ت��ك��راون ل ‌ه ده‌ری��ای‬ ‫(كاریبی)‌و زه‌ریای هندیدان‪ .‬ئه‌وانه‌ی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر زمانی پرتوگالی بنیاتنراون‬ ‫ل�� ‌ه ئه‌فریقا‪ ،‬ده‌ری��ای (ك��اری��ب��ی)‌و ل ‌ه‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت��ی دوور ب��ره‌وی��ان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫(په‌یجین) ‌ه ئسپانییه‌كانیش ب ‌ه زۆری ل ‌ه‬ ‫دوورگه‌كانی (فلیپین)دان‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌و زم��ان��ه‌وان��ان��ه‌ی ك ‌ه‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی ف��راوان��ی ل��ه‌س��ه‌ر ئه‌م‬ ‫زماننان ‌ه كردووه‌‪( ،‬رۆبێرت هاڵ)ه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫نوسینه‌كانیدا به‌رده‌وام جه‌خت له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه نابێت ئه‌م زمانان ‌ه‬ ‫ب ‌ه وێنه‌ی ده‌س��ت‌وپ��ا شكاوی زمان ‌ه‬ ‫ئه‌ورووپییه‌كان دابنرێت‪ ،‬به‌ڵكو ده‌بێت‬ ‫ب ‌ه زمانی سه‌ربه‌خۆ ئه‌ژماربكرێن‪.‬‬ ‫ده‌ڵێت‪(( :‬زۆربه‌ی خه‌ڵك وه‌ها ده‌زانن‪،‬‬

‫ك�� ‌ه زم��ان��ی (په‌یجین) ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵێك وشه‌ی بازاڕی‪ ،‬ل ‌ه حاڵه‌تێكی‬ ‫تێكه‌ڵ‌و پێكه‌ڵ‌و بێ سه‌روبه‌ر‪ ،‬به‌بێ‬ ‫ی��اس��ا ی��ان رێ��زم��ان ئ��اوێ��ت�� ‌ه ك��راوه‌‌و‬ ‫ب��ه‌و شێوه‌ی ‌ه ئاخاوتنی پێده‌كرێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه بۆ نمون ‌ه ئه‌مریكییه‌كی بێ ئاگا‬ ‫هه‌وڵده‌دات له‌گه‌ڵ جلشۆرێكی چینیدا‬ ‫بئاخڤێت‪ .‬ئه‌م بۆچوون ‌ه ب ‌ه ته‌واوه‌تی‬ ‫ن��اڕاس��ت��ه‌‪( .‬پ��ه‌ی��ج��ی��ن)‪ ...‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ل ‌ه‬ ‫رووی فه‌رهه‌نگ‌و رێزمان ل ‌ه زمانی‬ ‫ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ه‌ك��ه‌ی ك��ورت��ت��ر ك��راوه‌ت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم خ��اوه‌ن��ی دروس��ت��ه‌ی زم��ان��ی‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌‌و ت��ای��ب��ه‌ت ب�� ‌ه خ��ۆی��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫زمانێك ‌ه سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬ك ‌ه رێگه‌ی خۆی‬ ‫گرتووه‌ته‌به‌ر‪ .‬بۆ نموون ‌ه (په‌یجین)‬ ‫ی (مالنزی) وشه‌ی ئینگلیزی ‪fellow‬‬ ‫ی له‌م زمان ‌ه وه‌رگ��رت��ووه‌‌و پاشگری‬ ‫هاوه‌ڵناوی ‪ fela‬ی پێدروستكردووه‌‪،‬‬ ‫له‌مه‌و ‌ه ‪ big‬ل ‌ه په‌یجینی مالنزی ده‌بێت‬ ‫ه ‪disfela.‬‬ ‫ب ‌ه ‪ this ،bigfela‬ده‌بێت ب ‌‬ ‫‪ Three‬ده‌بێت ب ‌ه ‪‌trifela‬و هتد‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئاخێوه‌رانی په‌یجینی مالنزی راناوی‬ ‫ته‌واوكه‌ری ‪ im‬كورتكراوه‌ی ‪ him‬یان‬ ‫ك��ردوو ‌ه ب ‌ه پاشگرێكی ك��رداری ك ‌ه‬ ‫ئاماژ ‌ه ب ‌ه تێپه‌ڕ بوونی كاره‌ك ‌ه ده‌كات‪.‬‬ ‫‪ Rait‬ك ‌ه ل ‌ه وشه‌ی ‪ write‬ی ئینگلیزییه‌و ‌ه‬ ‫وه‌رگ��ی��راوه‌‪ ،‬وه‌ك��و كارێكی تێنه‌په‌ر‪،‬‬ ‫ته‌نها ئ��ام��اژ ‌ه ب�� ‌ه ك��رداری نووسین‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ب��ه‌اڵم ‪ raitim‬وات��ا ‪‌write it‬و‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه شوێنێكدا به‌كاربهێنرێت ك ‌ه‬

‫‪249‬‬

‫ته‌واوكه‌رێكی بێ یارید ‌ه ب ‌ه شێوه‌ی‬ ‫ئاشكرا ی��ان ش��اراو ‌ه بوونی هه‌بێت‪.‬‬ ‫ه حاڵه‌تی ‪ mi raitim‬واتا ‪I‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌‬ ‫‪‌write it‬و ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت بڵێن (من‬ ‫ه ده‌نوسم) (‪)I write the letter‬‬ ‫نامه‌ك ‌‬ ‫ده‌بێت بڵێین ‪ .mi raitim pas‬گۆڕانی‬ ‫سه‌رنجڕاكێش ل�� ‌ه م��ان��ای وشه‌كاندا‬ ‫رووی��داوه‌‌و ه��ه‌ن��دێ��ك ل�� ‌ه وش��ه‌ك��ان‬ ‫فراوانی‌و واتا بنه‌ڕه‌تیی ‌ه ئینگلزییه‌كه‌ی‬ ‫زۆر ساده ‌كراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‬ ‫ب�� ‌ه الی ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زی زم��ان��ه‌ك��ان��ه‌و ‌ه‬ ‫پ��ێ��ك��ه‌ن��ی��ن��اوی��ی��ه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا‬ ‫فره‌وانبوونیان‪ ،‬واتا‌و لۆژیكی تایبه‌ت‬ ‫ب�� ‌ه خ��ۆی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬بۆی ‌ه ب�� ‌ه ئه‌گه‌رێكی‬ ‫زۆر پێكه‌نیناوییه‌‪ ،‬ك ‌ه بۆ یه‌كه‌م جار‬ ‫گوێمان لێبێت‪ ،‬ك ‌ه (قژ) له‌م زمانه‌دا ب ‌ه‬ ‫شێوه‌ی ‪ gras bilong hed‬ده‌رده‌بڕن‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه وه‌رگ��ێ��ران�� ‌ه وش��ه‌ی��ی�� ‌هك��ه‌ی (گیای‬ ‫سه‌ر) ده‌بێت‪ ،‬به‌اڵم كاتێك ره‌سه‌نه‌كان‬ ‫وشه‌ی ئینگلیزی ‪( grass‬گیا)‌و ‪head‬‬ ‫(س��ه‌ر)ی��ان ده‌زان��ی‪ ،‬لۆژیكیترین كار‬ ‫ئه‌و ‌ه بووه‌‪ ،‬ك ‌ه قژ به‌و گیای ‌ه بچوێنن‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه سه‌ردا ده‌ڕوێ��ت‌و ئاسانتربوو ‌ه‬ ‫ك ‌ه ده‌رب��ڕاوی ‪ gras bilong hed‬ریز‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬تاوه‌كو وشه‌یه‌كی ب ‌ه ته‌واوه‌تی‬ ‫نوێ‌و جیاواز ‪( hair‬قژ) فێرببن‪ .‬به‌م‬ ‫ه په‌یجینی مالنزی وشه‌ی ‪ars‬‬ ‫رێگه‌ی ‌ه ل ‌‬ ‫ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا ب ‌ه وات��ای (كلك‪ ،‬درێ��ژه‌)‬ ‫بووه‌‪ ،‬كیلگ ‌ه واتاییه‌كه‌ی فراوانبوو ‌ه ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌ك ك ‌ه بۆ هه‌ر جۆر ‌ه (كۆتایی)‬

‫ی��ه‌ك ب�� ‌ه ك��ارده‌ب��رێ��ت‪ ،‬ب��ۆ نمون ‌ه‬ ‫‪ bilnog diwai‬واتا (كۆتایی دار)‌و ب ‌ه‬ ‫فراوانبوونی به‌ردوامی كێڵگه‌ی واتایی‬ ‫‪ ،ars‬وات��ای (ه��ۆك��ار)ی وه‌رگ��رت��ووه‌‪.‬‬ ‫‪ em i-ars bilnog tribal‬ب ‌ه واتا (ئه‌و‬ ‫هۆكاری گرفتارییه‌)‪.‬‬ ‫كاتێك زمانی (په‌یجین) بۆ ماوه‌یه‌كی‬ ‫زۆر ل ‌ه ناوچه‌یه‌كدا به‌كاربهێنرێت‪،‬‬ ‫ره‌نگ ‌ه ببێت ب ‌ه زمانی رۆژانه‌ی خه‌ڵكی‌و‬ ‫ئ��ه‌و م��ن��دااڵن��ه‌ی ل��ه‌و كۆمه‌ڵگایه‌دا ل ‌ه‬ ‫دایك ده‌بن‪ ،‬وه‌كو زمانی دایك فێری‬ ‫ب��ب��ن‪ .‬ك��ات��ێ��ك زم��ان��ی (پ��ه‌ی��ج��ی��ن) بۆ‬ ‫گروپێك ل�� ‌ه خ��ه‌ڵ��ك ببێت ب�� ‌ه زمانی‬ ‫دایك‪ ،‬كریوڵ ‪Creole‬ی پێده‌گوترێت‪،‬‬ ‫وه‌ك��و ئه‌و (ك��ری��وڵ)ه‌ی ل ‌ه دوورگ��ه‌ی‬ ‫جامایكا ئاخاوتنی پێده‌كرێت‌و بناغه‌ی‬ ‫ئینگلیزی هه‌یه‌‪ ،‬یان ئه‌و (كریوڵ)ه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه دوورگه‌ی هایتی ‪ Haiti‬ئاخاوتنی‬ ‫پێده‌كرێـت‌و ل ‌ه سه‌ر زمانی فه‌ره‌نسی‬ ‫بنیاتنراوه‌‪ .‬ل ‌ه هایتیدا زمانی فه‌رمی‬ ‫زمانی فه‌ره‌نسییه‌‪ ،‬به‌اڵم نزیكه‌ی د ‌ه‬ ‫ل ‌ه سه‌دیان ئه‌م زمان ‌ه به‌كارده‌هێنن‪،‬‬ ‫ئه‌وانیتر زم��ان��ی دایكییان ه��ه‌ر ئه‌و‬ ‫(كریوڵ)ه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪ars‬‬

‫زمانه‌ دروستكراوه‌كان‬ ‫م��رۆڤ هه‌میش ‌ه ئ��اره‌زووی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫كردووه‌‪ ،‬ك ‌ه خۆزگ ‌ه هه‌موو مرۆڤه‌كانی‬ ‫دون��ی��ا ب�� ‌ه ی��ه‌ك زم��ان ده‌ئ��اخ��اوت��ن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪250‬‬

‫زۆرێكیش له‌و باوه‌ڕه‌دان‪ ،‬ك ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫ش��ه‌ڕه‌ك��ان‌و كێشمه‌كێشه‌كان‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ن��ێ��وان كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیدا روو‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ب ‌ه هۆی هه‌ڵه‌تێگه‌یشتن‌و ب ‌ه‬ ‫هۆی جیاوازی زمانییه‌وه‌یه‌‪ .‬هه‌ر كاتێك‬ ‫هه‌موو دنیا ب ‌ه یه‌ك زمان ده‌ئاخاوت‪،‬‬ ‫رێگه‌ی ل ‌ه زۆرێك له‌م كێشمه‌كێشان ‌ه‬ ‫ده‌گرت‪ .‬ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئایا ئه‌م بیردۆزه‌ی ‌ه‬ ‫راست ‌ه یان نا‪ ،‬مه‌به‌ستی باسه‌كه‌مان‬ ‫نییه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی گرنگ ‌ه ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م‬ ‫ب��اوه‌ڕ ‌ه بوو ‌ه ب ‌ه بیرۆكه‌یه‌كی به‌هێز‪،‬‬ ‫تاوه‌كو ژماره‌یه‌ك ب ‌ه دوای زمانێكی‬ ‫جیهانیدا بگه‌ڕێن‪ .‬هیچ گومانێكی تێدا‬ ‫نییه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌ر هه‌موو خه‌ڵكی دنیا‬ ‫یه‌ك زمانی دایكییان هه‌بووایه‌‪ ،‬یان‬ ‫النی كه‌م یه‌ك زمانی جیهانی وه‌كو‬ ‫زمانی دووه‌م په‌سه‌ند بكه‌ن‌و فێریببن‪،‬‬ ‫گۆڕانێكی گرنگ ل ‌ه په‌یوه‌ندی نێوان‬ ‫مرۆڤه‌كانی سه‌ر گۆی زه‌وی روویده‌دا‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم كاتێك باسه‌ك ‌ه ده‌گه‌یه‌ت ‌ه ئه‌و‬ ‫جێگه‌یه‌ی‪ ،‬ك ‌ه كام زمان وه‌كو زمانی‬ ‫جیهانی ه��ه‌ڵ��ب��ژێ��ردرێ��ت‪ ،‬چیتر هیچ‬ ‫هاوڕابوونێك بوونی نامێنێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫نزیكه‌ی هه‌موو كۆمه‌ڵگاكان ده‌یانه‌وێت‬ ‫زمانه‌كه‌ی ئه‌وان وه‌كو زمانی جیهانی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژێ��ردرێ��ت‌و ب�� ‌ه ه��ۆی ه��ۆك��اری‬ ‫رامیاری‌و نه‌ته‌وه‌ییه‌و ‌ه ئاماد ‌ه نیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫(دون��ی��ادا) زمانی نه‌ته‌وه‌یه‌كیتر ببێت ‌ه‬ ‫خ��اوه‌ن��ی ئ��ه‌م پێگه‌یه‌‪ .‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی یه‌كێك ل�� ‌ه زمانه‌كانی‬

‫ئێستای دنیا وه‌كو زمانی جیهانی‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫كارێكی نه‌كرد ‌ه ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫بیریان له‌و ‌ه كرده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت زمانێك‬ ‫بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ‌ه دروستبكرێت‪ ،‬تاوه‌كو‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ه‌وه‌ ب��ه‌ ل��ه‌ب��ه‌رچ��اوگ��ردن��ی‬ ‫شێوازی ساده‌گه‌رایی ل ‌ه دروسته‌یدا‪،‬‬ ‫فێربوونی ئاسان بێت‌و ل ‌ه الیه‌كیتره‌و ‌ه‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی زم��ان��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ ی��ان‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كی تایبه‌ت نییه‌‪ ،‬نابێت ‌ه هۆی‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی هه‌ڵوێستی نه‌رێنی‌و‬ ‫زووتر وه‌كو زمانێكی جیهانی په‌سه‌ند‬ ‫ده‌كرێت‪ .‬ئه‌م بیرۆكه‌ی ‌ه ل ‌ه سه‌د ساڵی‬ ‫راب��ردوودا ب��ره‌وی زۆری هه‌بووه‌‌و‬ ‫ژم��اره‌ی زم��ان�� ‌ه دروس��ت��ك��راوه‌ك��ان‬ ‫ك�� ‌ه پێشنیاركراو ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌د دانه‌یش‬ ‫ت��ێ��پ��ه‌ڕی��ك��ردووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��ێ گ��وم��ان‬ ‫زمانێك ك ‌ه ل ‌ه هه‌موویان ناسراوتره‌‪،‬‬ ‫ئسپرانتۆ (‪ )Esperanto‬یه‌‪.‬‬ ‫ئسپرانتۆ (ل ‌ه ره‌گ��ی ‪ esper‬ب ‌ه واتای‬ ‫(ئ��وم��ێ��د) ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی دك��ت��ۆرێ��ك��ی‬ ‫پ��ۆڵ��ه‌ن��دی��ی��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه ن��اوی زامینهۆف ‬ ‫‪ Dr. Zamenhof‬دروس��ت��ك��را‌و ل ‌ه‬ ‫س��اڵ��ی ‪1887‬ز دا پ��ێ��ش��ك��ه‌ش ك��را‪.‬‬ ‫فه‌رهه‌نگ‌و رێزمانی ئسپرانتۆ له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای التینی‌و زمان ‌ه رۆمانییه‌كان‬ ‫ب��ن��ی��ات��ن��راوه‌‌و ه��ه‌ن��دێ��ك وش��ه‌ی��ش��ی ل ‌ه‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی‌ت��ره‌وه‌ وه‌رگ��رت��ووه‌‪.‬‬ ‫رێزمانه‌كه‌ی ل ‌ه چاو هه‌ریه‌ك ل ‌ه زمان ‌ه‬ ‫رۆمانییه‌كان زۆر ساده‌یه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��وو ن��اوه‌ك��ان ب�� ‌ه –‪‌o‬و ه��ه‌م��وو‬

‫‪251‬‬

‫ه��اوه‌ڵ��ن��اوه‌ك��ان ب�� ‌ه ‪ a‬ك��ۆت��ای��ی دێ��ت‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ ژماره‌ی ئاخێوه‌ره‌كانی ل ‌ه چه‌ند‬ ‫سه‌د هه‌زارێكه‌و ‌ه تا ملیۆن‌و نیوێك‌و‬ ‫هه‌ندێكجار زی��ات��ر م��ه‌زه‌ن��ده ‌ده‌ك��ه‌ن‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵه‌یه‌كی جیهانی ئسپرانتۆیش‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ناوه‌نده‌كه‌ی ل ‌ه شاری (ڕۆتردام)‬ ‫ه‌‌و ‌ه ل ‌ه هه‌شتاوسێ واڵت��ی دنیایشدا‬ ‫ه��ۆب��ه‌ی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ل�� ‌ه ئ��ه‌م��ڕۆدا زی��ات��ر ل ‌ه‬ ‫سێ هه‌زار په‌رتوك به‌م زمان ‌ه هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه زۆرێ��ك ل��ه‌وان�� ‌ه وه‌رگ��ێ��ڕاو نین‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا ب ‌ه خودی ئه‌م زمان ‌ه‬ ‫ن��ووس��راون‪ .‬ل ‌ه هه‌ندێك ل ‌ه واڵتاندا‪،‬‬ ‫وه‌كو ئیتالیا‪ ،‬نه‌مسا‌و هۆڵه‌ندا‪ ،‬ئسپرنتۆ‬ ‫وه‌كو زمانێكی بیانی ل ‌ه ئاستی زمان ‌ه‬ ‫بیانییه‌كانی‌تردا ل�� ‌ه قوتابخانه‌كاندا‬ ‫ده‌خوێندرێت‪ .‬ل ‌ه رۆژه��ه‌اڵت��ی دوور‬ ‫ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه چین‌و یابان الیه‌نگرێكی‬ ‫زۆر زۆری هه‌یه‌‪ .‬به‌و پێیه‌ی ك ‌ه یاسا‬ ‫رێزمانییه‌كانی ئ��ه‌م زم��ان�� ‌ه ك��ورت‌و‬ ‫ساده‌یه‌‌و ب ‌ه تایبه‌تی له‌به‌ر ئه‌و هۆی ‌ه‬ ‫ك�� ‌ه ری��زك��ردن��ی وش��ه‌ك��ان ل�� ‌ه رسته‌دا‬ ‫یاساو رێسای نییه‌‪ ،‬فێربوونی زۆر‬ ‫ئاسانه‌‪ .‬ده‌گوترێت پێگه‌یشتووان ب ‌ه‬ ‫النی كه‌م دوو كاتژمێر په‌روه‌رده‌كردن‪،‬‬ ‫ده‌توانن ئسپرانتۆ تا راده‌یه‌كی باش‬ ‫به‌كاربهێنن‌و ئه‌و مندااڵنه‌یشی شه‌ش‬ ‫ح��ه‌وت وان�� ‌ه ل��ه‌م زم��ان��ه‌دا پ��ه‌روه‌رد ‌ه‬ ‫بكرێن‪ ،‬ده‌توانن له‌گه‌ڵ مندااڵنیتر ل ‌ه‬ ‫واڵت��ان��ی��ت��ردا ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی ئسپرانتۆو ‌ه‬ ‫ئاخاوتن بكه‌ن‪.‬‬

‫ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌و ره‌خ��ن��ان��ه‌ی ك��ه‌ ل�� ‌ه‬ ‫كه‌موكوڕییه‌كانی ئسپرانتۆ گیراو ‌ه‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه رووی چ��ان��دی‌و‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی��ه‌و ‌ه ك��ۆن��ت��رۆڵ ن��ه‌ك��راوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی گریمانه‌ك ‌ه ئه‌و ‌ه ب��ووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌م زمان ‌ه بنه‌مای جیهانیی هه‌بێت‌و‬ ‫تایبه‌ت ب ‌ه نه‌ته‌و ‌ه یان گه‌لێكی تایبه‌ت‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا ل�� ‌هس��ه‌ر بنه‌مای‬ ‫زمان ‌ه هندۆ ئه‌ورووپییه‌كان ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫زم��ان�� ‌ه ئ��ه‌ورووپ��ی��ی�� ‌ه رۆژئ��اوای��ی�� ‌هك��ان‬ ‫بنیاتنراوه‌‪ .‬بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی زمانی‬ ‫دایكییان یه‌كێك ‌ه له‌م زمان ‌ه ئه‌ورووپیی ‌ه‬ ‫رۆژئاواییان ‌ه بێت‪ ،‬دروسته‌‌و فه‌رهه‌نگی‬ ‫ئه‌م زمان ‌ه زۆر ساده‌‌و ئاشنایه‌‪ ،‬به‌اڵم بۆ‬ ‫كه‌سانێك‪ ،‬ك ‌ه زمانی دایكییان ل ‌ه خێزان ‌ه‬ ‫زمانییه‌كانیتره‌‪ ،‬بۆ نمون ‌ه ئاخێوه‌رانی‬ ‫سواهیلی (‪ )Swahili‬ل ‌ه ئه‌فریقا‪ ،‬یان‬ ‫تبتی ل ‌ه ئاسیا بێت‪ ،‬ئسپرانتۆ هه‌ر وه‌كو‬ ‫زمانێكی بیانییه‌‌و ده‌رخ��ه‌ری ئاستی‬ ‫كۆمه‌اڵتی ــ رامیاری گروپێكی تایبه‌ت‬ ‫ده‌بێت‪ .‬ب ‌ه به‌راوركردنی ئه‌م په‌ره‌گرافه‌ ‬ ‫له‌گه‌ڵ وه‌رگێران ‌ه ئینگلیزییه‌كه‌یدا‪ ،‬یان‬ ‫وه‌رگێڕانه‌كه‌ی ب ‌ه هه‌ر یه‌كێك ل ‌ه زمان ‌ه‬ ‫رۆژئاواییه‌كان‪ ،‬ئه‌م بابه‌ت ‌ه ب ‌ه روونی‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫‪milionoj de homoj logas 40 ›Preskau‬‬ ‫‪en la baseno de la rivero Nilo. Dum‬‬ ‫‪miloj de jaroj، la bonstato de tiuj‬‬ ‫‪egiptoj kaj sudanoj dependis de la‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪252‬‬

‫‪fluo de la Nilo. Dum sezonoj، kiam‬‬

‫له‌م بواره‌دا بۆچوونی زمانه‌وانێك ب ‌ه‬ ‫ن��اوی (هاگن) لۆژیكی ده‌رد ‌هك��ه‌وێ��ت‪:‬‬ ‫ئ��ێ��م�� ‌ه ك��ات��ێ��ك ده‌ت��وان��ی��ن چ��اوه‌ڕێ��ی‬ ‫زمانێكی جیهانی بكه‌ین‪ ،‬ك ‌ه واڵتێكی‬ ‫جیهانی دروسبووبێت‪.‬‬

‫‪thousands of years the well-being of‬‬

‫به‌رنامه‌ڕێژی زمانی‬

‫‪la pluvofalo en la sudaj montoj estis‬‬ ‫‪.granda، la «nilanoj» prosperis‬‬ ‫‪million people live in the 40 Almost‬‬ ‫‪basin to the river Nile. Through‬‬ ‫‪every Egyptian and Sudanese has‬‬ ‫‪depended on the flow of the Nile،‬‬ ‫‪during seasons when the rainfall in‬‬ ‫‪the southern mountains was heavy،‬‬ ‫‪. the «people of the Nile» prospered‬‬

‫به‌دڵنیاییه‌و ‌ه ناتوانین بڵێن ئاینده‌ی‬ ‫ئسپرانتۆ چی ده‌بێت‪ .‬ل ‌ه ئێستا ده‌توانین‬ ‫بڵێن زۆر له‌سه‌رخۆ پێشده‌كه‌وێت‌و‬ ‫الیه‌نگیرانی زیاتر ده‌بێت‪ .‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه‬ ‫ئه‌مڕۆدا كه‌سانێك هه‌ن‪ ،‬ك ‌ه ئسپرانتۆ‬ ‫زمانی دایكییانه‌‪ .‬ئه‌م پێشكه‌وتن ‌ه قۆناغ‬ ‫ب ‌ه قۆناغه‌ی ئسپرانتۆ بۆ هه‌ندێك ل ‌ه‬ ‫الیه‌نگیر ‌ه سه‌رسه‌خته‌كانی ئسپرانتۆ‬ ‫دڵ��خ��ۆش��ك��ه‌ره‌‪ .‬ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌و ‌ه‬ ‫كه‌سانێكیتر ه��ه‌ن‪ ،‬ك�� ‌ه ه��ه‌رج��ۆر ‌ه‬ ‫هه‌وڵدانێك بۆ دۆزی��ن��ه‌وه‌ی زمانێكی‬ ‫جیهانی ب ‌ه بێهود ‌ه ده‌زانن‌و ب ‌ه به‌ڵگه‌ی‬ ‫زانستی زامانه‌وانی‪ ،‬یان رامیاری ــ‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی به‌رامبه‌ر ب ‌ه جیهانیبوونی‬ ‫ئسپرانتۆ ب ‌ه توندی گومان دروست‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ئێم ‌ه ل ‌ه خستنه‌ڕووی به‌ڵگ ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كان لێره‌دا راده‌وه‌ستین‪ ،‬به‌اڵم‬

‫ی��ه‌ك��ێ��ك��ی‌ت��ر ل��ه‌و ب��اب��ه‌ت��ان��ه‌ی ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫چ��وارچ��ێ��وه‌ی زان��س��ت��ی زم��ان��ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیدایه‌‪ ،‬به‌رنام ‌ه رێژی زمانیی ‌ه‬ ‫(‪ .)Language Planning‬به‌رنامه‌ڕێژی‬ ‫زمانی ب ‌ه هه‌ر جۆر ‌ه ده‌ستكارییه‌ك‪،‬‬ ‫ی��ان ده‌س��ت��ت��ێ��وه‌ردان��ێ��ك��ی ئ��اگ��ای��ان�� ‌ه‬ ‫ده‌گوترێك‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه الی��ه‌ن ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌و ‌ه‬ ‫یان هه‌ر رێكخراوێك‪ ،‬ك ‌ه كه‌م تا زۆر‬ ‫پشتگیری ده‌وڵه‌تی هه‌بێت ل ‌ه بواری‬ ‫دروس��ت��ه‌‌و ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی زم��ان ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كدا بكرێت‪ .‬بۆی ‌ه پێناسه‌ی‬ ‫ب��ه‌رن��ام��ه‌ڕێ��ژی زم��ان��ی رووب��ه‌رێ��ك��ی‬ ‫فراوانتر ده‌گرێته‌و ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌ك ك ‌ه‬ ‫بابه‌ت ‌ه گرنگه‌كانی وه‌كو دیاریكردنی‬ ‫زمانێكی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‪ ،‬ی��ان ف��ه‌رم��ی ل ‌ه‬ ‫واڵتێكی چه‌ند زمانه‌دا‌و ئه‌و بابه‌تانه‌ی‬ ‫ك�� ‌ه گ��رن��گ��ی��ی��ه‌ك��ی ك��ه‌م��ت��ری��ان ه��ه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫وه‌كو خستنه‌ڕووی هه‌ندێك پێشنیار‬ ‫ب��ۆ ب��ه‌ ی��ه‌ك ج��ۆرك��ردن��ی رێ��ن��ووس‌و‬ ‫ه��اوش��ێ��وه‌ی ئ��ه‌م��ان��ه‌‪ ،‬ه��ه‌م��ووی��ان‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬به‌و پێیه‌ی ك ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتی ئ��ه‌و هه‌ست ‌ه بوونی هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬

‫‪253‬‬

‫زمانی نه‌ته‌وه‌ی یه‌كێك ‌ه ل ‌ه پایه‌كانی‬ ‫ن��اس��ن��ام��ه‌ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‪ ،‬ب�� ‌ه ن��اچ��اری‬ ‫واڵته‌كان یان گروپ ‌ه نه‌ته‌وایه‌تییه‌كان‬ ‫ل ‌ه هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كدا نه‌توانن به‌رامبه‌ر‬ ‫ب ‌ه هه‌لومه‌رجی زمانه‌كه‌یان دڵنیابن‪.‬‬ ‫له‌م الیه‌نه‌و ‌ه ده‌وڵه‌ته‌كان په‌یوه‌ست‬ ‫ب ‌ه هه‌لومه‌رجی تایبه‌ت ب ‌ه واڵته‌كه‌یان‬ ‫ب ‌ه پله‌ی جیاواز‌و ب ‌ه رێگه‌ی جیاواز‬ ‫رووب��ه‌رووی ب��ه‌رن��ام��ه‌ڕێ��ژی زمانی‬ ‫ده‌ب��ن��ه‌وه‌‪ .‬به‌هۆی ده‌ركه‌وتنی واڵتی‬ ‫نوێ له‌م سه‌ده‌یه‌دا‌و ب ‌ه هۆی هه‌وڵی‬ ‫ئه‌م واڵتان ‌ه بۆ چه‌سپاندنی ناسنامه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی خۆیان‪ ،‬به‌رنامه‌ڕێژی زمانی‬ ‫پاش شه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌م گرنگی‌و‬ ‫فراوانبوونێكی بێ وێنه‌ی په‌یداكردووه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌و پێیه‌ی ك ‌ه به‌رنامه‌ڕێژی زمانی‬ ‫له‌گه‌ڵ فاكته‌ری نازمانی زۆر گرنگی‬ ‫وه‌ك��و ب��اب��ه‌ت��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‪ ،‬ئایینی‪،‬‬ ‫ئ��اب��ووری‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ده‌روون��ی‌و‬ ‫هتد رووبه‌ڕوو ده‌بێته‌وه‌‌و به‌و پێیه‌ی‬ ‫ك ‌ه تێكه‌ڵكردنی ئه‌و هه‌لومه‌رجانه‌ی‬ ‫س��ه‌ره‌وه‌ ل��ه‌ ه��ه‌ر ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ه‌ك��دا‬ ‫ب��ارێ��ك��ی ت��ای��ب��ه‌ت دروس��ت��ده‌ك��ات‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ن��اچ��اری ب��ه‌رن��ام��ه‌ڕێ��ژی زم��ان��ی ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌ر ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ه‌ك��دا ده‌ب��ێ��ت ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫هه‌لومه‌رجی كۆمه‌ڵگاكه‌دا گونجاوبێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه واتایه‌كی‌تر بێ ل ‌ه به‌رچاو نه‌گرتنی‬ ‫ه��ه‌ل��وم��ه‌رج��ی ت��ای��ب��ه‌ت��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‪،‬‬ ‫ناتوانرێت ل ‌ه به‌رنامه‌ڕێژی زمانیدا‬ ‫السایی كۆمه‌ڵگایه‌كی‌تر بكرێـته‌وه‌‪.‬‬

‫ی ل ‌ه هه‌ندێك به‌رناڕێژیی ‌ه‬ ‫به‌هۆی ئه‌وه‌ ‌‬ ‫زمانییه‌كاندا گرنگی ب ‌ه پله‌ی ئاڵۆزی‬ ‫بابه‌ته‌كان نه‌دراوه‌‌و به‌رنامه‌داڕێژه‌كان‬ ‫ب�� ‌ه ه��ۆی پ��ه‌ل��ك��ردن‪ ،‬ی��ان هه‌ستی‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تییان ویستویان ‌ه خه‌ڵكی ناچار‬ ‫ب ‌ه ره‌فتارێكی زمانی تایبه‌ت بكه‌ن‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫هه‌وڵه‌كانیان شكستی خ��واردووه‌‌و‬ ‫جگ ‌ه ل�� ‌ه كه‌لێن‌و ده‌س��ت��ه‌گ��ه‌ری هیچ‬ ‫ئه‌نجامێكی به‌ده‌ست نه‌هێناوه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ب��ه‌ ه��ۆی ه��ه‌ل��وم��ه‌رج��ی‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��ه‌و ‌ه پێویست ‌ه ب��ه‌رن��ام��ه‌ڕێ��ژی‬ ‫زمانی ل ‌ه ه��ه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كدا به‌جیا‬ ‫توێژینه‌وه‌ی له‌سه‌ر بكرێت‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا ده‌توانرێت ئه‌و چاالكییانه‌ی‬ ‫ل��ه‌م ب��واره‌دا ده‌ك��رێ��ت داب��ه‌ش��ی ئه‌م‬ ‫چوار بواره‌ی ژێره‌وه‌ی بكه‌ین‪:‬‬ ‫‪1‬ــ زیندووكردنه‌وه‌ی یه‌كێك ل ‌ه زمان ‌ه‬ ‫ره‌سه‌نه‌كان وه‌ك��و زمانی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫یان فه‌رمی‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ نوێكردنه‌وه‌ی زمانی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه وه‌اڵم��ی پێویستیی ‌ه‬ ‫زانستی‌و هونه‌رییه‌كانی رۆژ بداته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ پاككردنه‌وه‌ی زم��ان ل ‌ه ره‌گ��ه‌زی‬ ‫بیانی‪.‬‬ ‫‪4‬ــ رێنووس‌و بابه‌ته‌كانی په‌یوه‌ست ب ‌ه‬ ‫رێنووس‪.‬‬ ‫ئه‌م به‌شان ‌ه ب ‌ه ته‌واوه‌تی ل ‌ه یه‌ك جیا‬ ‫نیین‌و هه‌ندێكجار ل ‌ه به‌رنامه‌ڕێژییه‌كی‬ ‫زمانیدا هه‌موو یان هه‌ندێكیان پێوه‌ست‬ ‫ده‌ك��رێ��ن (تێكه‌ڵ) ب ‌ه ی�� ‌هك��ه‌وه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪254‬‬

‫ئه‌ویشدا دابه‌شكردنیان به‌و شێوه‌یه‌ی‬ ‫سه‌روه‌ باسه‌ك ‌ه ئاسانتر ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪1‬ــ زیندوكردنه‌وه‌ی زمانێكی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ه��ه‌وڵ��دان بۆ دروستكردنی زمانێكی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی مێژوویه‌كی دوورو درێژی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ك��ۆن��ت��ری��ن دام��ه‌زراوه‌ی��ه‌ك‬ ‫ك��ه‌ ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی�� ‌هك��ی ف��ه‌رم��ی ب��ۆ ئ��ه‌م‬ ‫مه‌به‌ست ‌ه دام��ه‌زراب��ێ��ت (ئه‌كادیمیای‬ ‫فه‌ره‌نسی)یه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1635‬ز ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی فه‌رمی دام��ه‌زرا‪ ،‬تاوه‌كو‬ ‫(ل ‌ه ژێر چاودێری ده‌وڵه‌تدا ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫فره‌وانكردن‪ ،‬یه‌كخستن‌و پاككردنه‌وه‌ی‬ ‫زم��ان��ی ف��ه‌ره‌ن��س��ی ه��ه‌وڵ ب��دات‪).‬‬ ‫ئه‌كادیمیای فه‌ره‌نسی كاتێك بنیاتنرا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تی فه‌رنسی نزیكه‌ی سنوره‌كانی‬ ‫ئ��ه‌م��ڕۆی خ��ۆی دی��اری��ك��ردب��وو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌كپارچه‌یی چاندی‌و زمانیدا‬ ‫هێشتا نیوانیان زۆر دوور ب��وو‪ .‬ب ‌ه‬ ‫پێی ئه‌و به‌ڵگانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه له‌به‌ر ده‌ستدایه‌‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت تاوه‌كو ساڵی ‪ 1789‬نیوه‌ی‬ ‫خه‌ڵكی ب��اش��ووری ئ��ه‌م واڵت�� ‌ه زمانی‬ ‫ف��ه‌ره‌ن��س��ی��ی��ان ن��ه‌زان��ی��وه‌‪ .‬ئ��ه‌رك��ی‬ ‫ئه‌كادیمیای فه‌ره‌نسی ئه‌و ‌ه بووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زمانی فه‌ره‌نسی ب ‌ه (ستاندارد) بكات‌و‬ ‫ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی وش��ه‌‪ ،‬رێ��زم��ان��ی زم��ان‌و‬ ‫یه‌ك یاسای رێنووسی بۆ بنوسێت‪.‬‬ ‫ئه‌كادیمی فه‌ره‌نسی ل��ه‌و ئه‌ركانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه له ‌سه‌ر شانی بوو ‌ه ب ‌ه ته‌واوه‌تی‬

‫سه‌ركه‌وت‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‪ ،‬كه ‌ئه‌مڕۆ‬ ‫هه‌ندێك باوه‌ڕیان وای ‌ه ك ‌ه ئه‌كادیمیای‬ ‫ف��ه‌ره‌ن��س��ی ب��ووه‌ت�� ‌ه ه��ۆی توندوتۆڵ‬ ‫بوونی(تحجر) زمانی فه‌ره‌نسی‪.‬‬ ‫ه��ه‌وڵ��دان ب��ۆ زی��ن��دووك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫زم��ان��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ل��ه‌م س��ه‌ده‌ی��ه‌ش��دا‬ ‫نمونه‌ی زۆری هه‌یه‌‪ .‬یه‌كێك له‌وان ‌ه‬ ‫زیندووكردنه‌وه‌ی زمانی عبری وه‌كو‬ ‫زمانی فه‌رمی واڵتی ئیسرائیله‌‪ .‬زمانی‬ ‫عبری زمانێكی م��ردوو ب��وو‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫جگ ‌ه ل ‌ه به‌رهه‌م ‌ه ئایینییه‌كانی یه‌هودی‬ ‫ك�� ‌ه ب��ه‌و زم��ان�� ‌ه ن��وس��راب��وون هیچ‬ ‫به‌كارهێنانێكی نه‌بوو‪ ،‬وه‌ك��و زمانی‬ ‫دایكیش بۆ هیچ كه‌سێك ئه‌ژمار نه‌ده‌كرا‪.‬‬ ‫هه‌وڵدان بۆ زیندووكردنه‌وه‌ی زمانی‬ ‫عبری وه‌كو زمانی ئاخاوتن ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1881‬ل ‌ه فه‌له‌ستیندا ده‌ستیپێكرد‌و ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪ 1904‬یشدا گروپێك ب ‌ه ناوی‬ ‫(كۆمیته‌ی زمان) دروست بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌وڵدان بۆ زیندووكردنه‌وه‌ی زمانی‬ ‫عبری ل��ه‌گ��ه‌ڵ په‌یدابوونی ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫ئ��ی��س��رائ��ی��ل ش��ێ��وازێ��ك��ی ف��ه‌رم��ی‌ت��ر‌و‬ ‫جددیتری ب�� ‌ه خ��ۆو ‌ه بینی‪ .‬ل�� ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1953‬ب�� ‌ه پ��ێ��ی ی��اس��ا (ئ��ه‌ك��ادی��م��ی��ای‬ ‫زمانی عبری) دروستبوو‪ ،‬ب ‌ه به‌شێك‬ ‫ل ‌ه رێكخراو ‌ه فه‌رمییه‌كانی ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئ��ی��س��رائ��ی��ل ئ��ه‌ژم��ارك��را‪ .‬م��ه‌ب��ه‌س��ت‬ ‫ل�� ‌ه دروس��ت��ك��ردن��ی ئ��ه‌م ئه‌كادیمیای ‌ه‬ ‫(هاوكاریكردنی فره‌وانبوونی زمانی‬ ‫عبری ب ‌ه پێی توێژینه‌و ‌ه زانستییه‌كان)‬

‫‪255‬‬

‫ناوبراوه‌‪ .‬بڕیاره‌كانی ئه‌كادیمیا له‌سه‌ر‬ ‫رێزمانی زم��ان‪ ،‬رێنووس‪ ،‬وشه‌كان‌و‬ ‫ده‌سته‌واژه‌كان‪ ،‬ده‌نگسازی‌و هتد هێزی‬ ‫یاسایی ل ‌ه پشته‌وه‌یه‌‌و داوی ئه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫راگه‌یاندنێكی فه‌رمییه‌و ‌ه باڵوكرایه‌وه‌‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه بۆ ده‌ستگا پ��ه‌روه‌رده‌ی��ی‌و‬ ‫رێ��ك��خ��راو ‌ه ف��ه‌رم��ی��ی�� ‌هك��ان جێبه‌جێی‬ ‫ب��ك��ه‌ن‪ .‬ب�� ‌ه پێی راپ��ۆرت��ی پ��س��پ��ۆڕان‪،‬‬ ‫ئه‌نجامه‌كانی ك��اری ئه‌م ئه‌كادیمیای ‌ه‬ ‫بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئامانجه‌كه‌ی خۆی‬ ‫رازی��ك��ه‌ر ب��ووه‌‪ .‬ل ‌ه الی��ه‌ك��ه‌و ‌ه وشه‌ی‬ ‫زانستی‌و هونه‌ری زۆر دروستكراوه‌‌و‬ ‫ب��ووه‌ ب�� ‌ه ه��ۆی ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��دك��ردن��ی‬ ‫ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی زم��ان��ی ع��ب��ری‌و ل�� ‌ه‬ ‫الی��ه‌ك��ی��ت��ره‌و ‌ه ل�� ‌ه رێ��زم��ان��ی زم��ان��دا‬ ‫ده‌ستكارییه‌كی ورد ئه‌نجامدراو ‌ه ك ‌ه‬ ‫تاوه‌كو رێزمانه‌كه‌ی گشتیتر‪ ،‬یاساییتر‌و‬ ‫س��اده‌ت��ر ب��ێ��ت‌و پ��ه‌روه‌رده‌ك��ردن‌و‬ ‫به‌كارهێنانی سه‌ركه‌وتوتر بێت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ل��ه‌ب��اره‌ی چاككردنه‌و ‌ه ی��ان گۆڕانی‬ ‫رێنووسی عبری ك ‌ه یه‌كێك ل ‌ه بابه‌ت ‌ه‬ ‫پر كێشمه‌كێشه‌كانی ئه‌م ئه‌كادیمیایه‌‪،‬‬ ‫هێشتا هیچ بڕیارێك نه‌دراوه‌‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ک��ی‌ت��ر ل�� ‌ه ح��اڵ��ه‌ت��ه‌ك��ان��ی‬ ‫زیندووكردنه‌وه‌ی زمانێكی نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫ل��ه‌م س��ه‌ده‌ی��ه‌دا‪ ،‬ت��ای��ب��ه‌ت�� ‌ه ب�� ‌ه واڵت��ی‬ ‫ئ��ه‌ن��دۆن��ی��زی��ا‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م��ڕۆ ب ‌ه‬ ‫ئه‌ندۆنیزی ن��اوده‌ب��رێ��ت‌و ب�� ‌ه زمانی‬ ‫فه‌رمی‌و نه‌ته‌وه‌یی واڵتی ئه‌ندۆنیزیا‬ ‫ده‌ژمێردرێت‪ ،‬شێوه‌ی په‌روه‌رده‌كراو‌و‬

‫دروستكراوی یه‌كێك ‌ه ل ‌ه دیالێكته‌كانی‬ ‫زمانی ماالیایی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ك��ۆن��ه‌و ‌ه له‌م‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی��ه‌دا رۆڵ��ی زم��ان��ی ن��اوه‌ن��دی‬ ‫هه‌بووه‌‪ .‬هه‌نگاوی یه‌كه‌م بۆ چه‌سپاندنی‬ ‫زمانێكی نه‌ته‌وه‌یی ل ‌ه ساڵی ‪ 1928‬نرا‪،‬‬ ‫كاتێك كۆمه‌ڵێك ل ‌ه نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌كانی‬ ‫ئه‌ندۆنیزیا ك ‌ه له‌و كاته‌دا داگیركراوی‬ ‫ه��ۆڵ��ه‌ن��دا ب��وو‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ێ��ن��ن��ام��ه‌ی��ه‌ك��ی��ان‬ ‫ب�ڵ�اوك��رده‌وه‌‌و دروس��ت��ك��ردن��ی ی��ه‌ك‬ ‫واڵت‪ ،‬ی��ه‌ك ن��ه‌ت��ه‌وه‌‌و ی��ه‌ك زمانیان‬ ‫كرد ب ‌ه ئامانجی خۆیان‪ .‬به‌اڵم بوونی‬ ‫یه‌ك زمانی نه‌ته‌وه‌یی ل ‌ه ئاره‌زوویه‌ك‬ ‫زی��ات��ری ب�� ‌ه خ��ۆو ‌ه نه‌بینی ‌و زمانی‬ ‫هۆڵه‌ندی هێشتا زمانی فه‌رمی‌و زمانی‬ ‫پ��ه‌روه‌رده‌ی قوتابخانه‌‌و زانستگه‌كان‬ ‫بوو‪ ،‬تاوه‌كو ل ‌ه كاتی شه‌ڕی دووه‌می‬ ‫جیهانیدا ئه‌ندۆنیزیا كه‌وت ‌ه ده‌ستی‬ ‫یابانییه‌كان‪ .‬یابانییه‌كان ده‌یانویست‬ ‫زمانی یابانی ل ‌ه جێگه‌ی زمانی هۆڵه‌ندی‬ ‫بكه‌ن ب ‌ه زمانی فه‌رمی ئه‌ندۆنیزیا‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم گرفتارییه‌كانی شه‌ڕ ده‌رفه‌تی‬ ‫ملمالنێی له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌په‌ره‌سته‌كانی‬ ‫ئه‌ندۆنیزیای پێنه‌دان‌و به‌ناچاری رازی‬ ‫ب ‌ه خواستی خه‌ڵكی ئه‌م سه‌رزه‌مین ‌ه‬ ‫بوون‌و زمانی ئه‌ندۆنیزیان وه‌كو زمانی‬ ‫ف��ه‌رم��ی په‌سه‌ند ك��رد‪ .‬ل�� ‌ه دوای ئه‌م‬ ‫بڕیار ‌ه به‌كارهێنانی زمانی هۆڵه‌ندی ل ‌ه‬ ‫قوتابخانه‌‌و داموده‌زگاكاندا ب ‌ه ته‌واوه‌تی‬ ‫یاساخكرا‌و راس��ت��ه‌وخ��ۆ ئه‌ندۆنیزی‬ ‫جێگه‌ی گ��رت��ه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌و پێیه‌ی ك ‌ه ئه‌م‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪256‬‬

‫زمان ‌ه بۆ وه‌رگرتنی وه‌ه��ا ئه‌ركێكی ب��ه‌ ی��ه‌ك ش��ێ��وه‌ ب��وون‌و ی��ه‌ك ج��ۆر‬ ‫گ��ران ئ��ام��اد ‌ه ن��ه‌ب��وو‪ ،‬به‌كارهێنانی ب��وون��ی ن��ه‌دراب��وو‪ ،‬ل�� ‌ه ئ��ه‌ن��ج��ام��دا ل ‌ه‬ ‫وه‌ك زمانێكی ف��ه‌رم��ی كێشه‌یه‌كی ی��اس��ا وش��ه‌ی��ی��ه‌ك��ان‌و ش��ه‌س��ازی‌و‬ ‫زۆری دروس��ت��ك��رد‪ ،‬ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك‪ ،‬رێزمانییه‌كه‌ی جۆراوجۆری‌و ئاڵۆزی‬ ‫ك�� ‌ه ی��اب��ان��ی��ی��ه‌ك��ان ن��اچ��ارب��وون بۆ زۆری تێكه‌ڵ بووبوو‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‬ ‫نوێكردنه‌وه‌ی ئه‌م زمان ‌ه كۆمه‌ڵه‌یه‌كیان ك ‌ه به‌رهه‌مهێنانی رێزمانی زم��ان ل ‌ه‬ ‫ب ‌ه ناوی (كۆمیته‌ی زمانی ئه‌ندۆنیزی) پێناس ‌ه رێزمانییه‌كه‌ی ئێستای زیاتری‬ ‫دروستكرد‪ .‬ئه‌م كۆمیته‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه دواتر هه‌ڵده‌گرت‌و تا راده‌یه‌كیش شێوه‌ی‬ ‫ل ‌ه رووی ناو‌و رێكخراوه‌ییه‌و ‌ه گۆڕانی ن��وێ��گ��ه‌ری‌و رێ��گ��ه‌پ��ێ��دان ب�� ‌ه خ��ۆی ل ‌ه‬ ‫به ‌س��ه‌ردا ه��ات‪ ،‬دوای سه‌ربه‌خۆیی خۆ ده‌گ��رت‪ .‬له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌دا‬ ‫ئه‌ندۆنیزیا ل ‌ه ساڵی ‪ 1945‬درێ��ژه‌ی ده‌توانرێت بگوترێت زمانی ئه‌ندۆنیزی‬ ‫ب�� ‌ه ك��اری ن��وێ��ك��ردن��ه‌وه‌ی زم��ان دا‪ .‬ك ‌ه رۆژگارێك زمانێكی ناوچه‌یی كه‌م‬ ‫ن��وێ��ك��ردن��ه‌وه‌ی زم��ان ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ه‌و ‌ه بایه‌خ بوو‪ ،‬ل ‌ه ئه‌نجامی به‌رنامه‌ڕێژی‬ ‫س��ه‌رن��ج��ی ل��ه‌س��ه‌ر ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ێ��ن��ان��ی زمانیدا‪ ،‬ئێستا زمانی فه‌رمی‌و نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫فه‌رهه‌نگ بۆ وش ‌ه ئاساییه‌كانی زمان واڵتێكه‌‪ ،‬ك ‌ه له‌گه‌ڵ هه‌بوونی زیاتر‬ ‫ب��ووه‌‌و ل ‌ه الیه‌كیتره‌و ‌ه ه��ه‌وڵ ده‌دات ل ‌ه سه‌د ملیۆن دانیشتوو‪ ،‬ل ‌ه رووی‬ ‫ب ‌ه دروستكردن‌و ب��ره‌ودان ب ‌ه وشه‌‌و ژم��اره‌ی دان��ی��ش��ت��وان��ه‌و ‌ه شه‌شه‌مین‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی زان��س��ت��ی‌و ه��ون��ه‌ری‪ ،‬واڵتی دنیایه‌‪.‬‬ ‫فه‌رهه‌نگی زم��ان ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��د بكات‪،‬‬ ‫‪2‬ــ نوێكردنه‌وه‌ی زمان‬ ‫ئه‌مانه‌یش وه‌ك ئامرازێكی كارام ‌ه‬ ‫بخات ‌ه خزمه‌تی زانست‌و پیشه‌سازی‬ ‫ن��وێ��وه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم گ��رن��گ��ت��ری��ن ب��ه‌ش��ی ل�� ‌ه س��ه‌ره‌و ‌ه بینیمان‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه كاتی‬ ‫به‌رنامه‌ڕێژی زمانی‪ ،‬ئاماده‌كردن‌و زیندوكردنه‌وه‌ی زمانێكی نه‌ته‌وه‌یدا‬ ‫دروستكردنی رێزمانی زمان‪ ،‬یان ب ‌ه ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌و ب��اب��ه‌ت�� ‌ه گ��رن��گ��ان��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫واتایه‌كیتر (دروستكردنی رێزمانی به‌رنامه‌داڕێژه‌ران ناچار بوون گرنگیی‬ ‫ئ��ه‌ن��دۆن��ی��زی) ب��وو‪ .‬ب��ه‌و پ��ێ��ی��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه پێبده‌ن‪ ،‬فراوانكردنی فه‌رهه‌نگی زمانه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م زم��ان�� ‌ه هیچ كاتێك زم��ان��ی هیچ ئه‌گه‌ر بڕیار بێت زمانێك وه‌كو زمانێكی‬ ‫چاند‌و ئه‌ده‌بیاتێك نه‌بووه‌‌و زیاتر ل ‌ه نه‌ته‌وه‌ی ل ‌ه هه‌موو بواره‌كاندا ئامرازی‬ ‫رۆڵی زمانێكی بازرگانی‌و په‌یوه‌ندیدا په‌روه‌رده‌‌و فێركردن بێت‪ ،‬ناچار ‌ه بۆ‬ ‫به‌كارهێنرابوو‪ ،‬هیچ كاتێك گرنگی چه‌مك ‌ه زانستی‌و هونه‌ریی ‌ه نوێیه‌كان‬

‫‪257‬‬

‫وشه‌ی هه‌بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر نا یان پڕ ده‌بێت‬ ‫ل�� ‌ه وش��ه‌ی ده‌ره‌ك��ی‪ ،‬ب��ه‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫ناسنامه‌ی خۆی ل ‌ه ده‌ست ده‌دات‪ ،‬یان‬ ‫خه‌ڵكی ب ‌ه زمانێكی ناكارای ده‌زانن‌و ل ‌ه‬ ‫رووی كردارییه‌وه‌ وه‌الی ده‌نێن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پێویستبوون ب ‌ه فراوانكردنی فه‌رهه‌نگ‬ ‫زانستێكی تایبه‌ت به‌و زمانان ‌ه نییه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌یانه‌وێت روڵ��ی زمانێكی نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه واڵته‌كه‌ی خۆیاندا ل ‌ه ئه‌ستۆ بگرن‪.‬‬ ‫زۆرێ��ك ل�� ‌ه زم��ان�� ‌ه ك��ۆن��ه‌ك��ان��ی��ش كه‬ ‫‌سااڵنێك زمانی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‌و فه‌رمی‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬ناچار ده‌ب��ن‪ ،‬بۆ له‌كۆڵگرتنی‬ ‫ێ فه‌رهه‌نگی‬ ‫باری زانست‌و هونه‌ری نو ‌‬ ‫خۆیان ئاماد ‌ه بكه‌ن‪ .‬زمانی عه‌ره‌بی‬ ‫یه‌كێك ‌ه ل��ه‌و زمانانه‌‪ .‬ب��ه‌و پێیه‌ی ك ‌ه‬ ‫میسر ل ‌ه رووی چاندییه‌و ‌ه راب��ه‌ری‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه ع��ه‌ره‌ب��ی��ی��ه‌ك��ان��ه‌‪ ،‬بیرۆكه‌ی‬ ‫ێ كردنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگی عه‌ره‌بیش‬ ‫نو ‌‬ ‫زووتر ل ‌ه هه‌موویان له‌م واڵته‌دا چاالك‬ ‫ب��ووه‌‌و بۆت ‌ه ه��ۆی دروس��ت بوونی‬ ‫(كۆمه‌ڵه‌ی زمانی عه‌ره‌بی)‪ ،‬ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1932‬زدا‪ ،‬ك ‌ه له‌و مێژووه‌و ‌ه تاوه‌كو‬ ‫ئه‌مڕۆ درێژه‌ی ب ‌ه چاالكییه‌كانی خۆی‬ ‫داوه‌‪ .‬زم��ان��ی فارسیش یه‌كێكی‌تر ‌ه‬ ‫له‌م زمانانه‌‪( .‬فه‌رهه‌نگستان)ی زمانی‬ ‫ئێران ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا بۆ ئ��ه‌م مه‌به‌ست ‌ه‬ ‫دروست بوو‪ ،‬ك ‌ه فه‌رهه‌نگی زانستی‬ ‫زمانی فارسی بۆ رووبه‌ڕوو بوونه‌و ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ زانست‌و هونه‌ری نوێدا ئاماد ‌ه‬ ‫بكات‪ .‬ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئایا (فه‌رهه‌نگستان)‬

‫ل��ه‌م ك��اره‌ی��دا سه‌ركه‌وتوو ب��وو ‌ه یان‬ ‫نا‪ ،‬بابه‌تێكی‌تره‌‪ ،‬ك ‌ه ئێم ‌ه له ‌دواییدا‬ ‫ئاماژه‌ی بۆ ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫‪3‬ــ پااڵوتن یان پاككردنه‌وه‌ی زمان‬ ‫كاتێك به‌هۆی ه��ۆك��اری س��ه‌رب��ازی‪،‬‬ ‫رام��ی��اری‪ ،‬ئ��اب��ووری‪ ،‬ئایینی‌و‪ ..‬هتد‪،‬‬ ‫چاندی نه‌ته‌وه‌یه‌ك‪ ،‬یان گه‌لێك به‌سه‌ر‬ ‫چاندی نه‌ته‌و ‌ه یان گه‌لێكی‌تره‌و ‌ه زاڵ‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬كاریگه‌ری ئ��ه‌م زاڵبوون ‌ه ل ‌ه‬ ‫زمانی نه‌ته‌وه‌ی ژێر ده‌ست به‌شێوه‌ی‬ ‫ره‌گ��ه‌زی وه‌رگ��ی��راوی ب��ێ ئ��ه‌ژم��ار‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬كاتێك ئه‌و هۆكار ‌ه یان‬ ‫ئه‌و هۆكارانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه پشتیووانی ئه‌م‬ ‫هێرش ‌ه چاندیی ‌ه بوو‪ ،‬ل ‌ه ناو چوو یان‬ ‫الواز كرا‪ ،‬ئه‌و كاریگه‌ریی ‌ه زمانییه‌ی‬ ‫ك��ه‌ دروس��ت��ی ك��ردب��وو‪ ،‬راس��ت��ه‌وخ��ۆ‬ ‫ل��ه‌ن��او ده‌چ��ێ��ت‪ .‬ه��ه‌ر كاتێكیش بۆ‬ ‫ریشه‌كێش كردنی ئه‌و كاریگه‌رییان ‌ه ب ‌ه‬ ‫وردی هه‌وڵ نه‌درێت‪ ،‬ره‌نگ ‌ه چه‌ندین‬ ‫سه‌ده‌‪ ،‬یان ره‌نگ ‌ه بۆ هه‌تا هه‌تای ‌ه ئه‌و‬ ‫كاریگه‌رییان ‌ه بمێنێته‌وه‌‪ .‬هه‌ل‌ومه‌رجی‬ ‫ره‌گ��ه‌زی وه‌رگ��ی��راوی ع��ه‌ره‌ب��ی ل ‌ه‬ ‫ف��ارس��ی‌و ره‌گ��ه‌زی وه‌رگ��ی��راوی‬ ‫فه‌ره‌نسی له ‌زمانی ئینگلیزیدا‪ ،‬له‌م‬ ‫ج��ۆر ‌ه بابه‌ته‌یه‌‪ .‬ل��ه‌م س��ه‌ده‌ی��ه‌دا ك ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تی گه‌یشتووه‌ت ‌ه چڵه‌پۆپه‌‌و‬ ‫واڵتی تاز ‌ه بنیاتنراوی زۆر هاتووه‌ت ‌ه‬ ‫ب��وون‪ ،‬هه‌وڵدان بۆ پااڵوتنی زمان‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪258‬‬

‫له ‌ناوبردنی كاریگه‌ری نه‌خوازراوی‬ ‫راب��ردوو‪ ،‬ب�� ‌ه ت��ون��دی ره‌واج��ی په‌یدا‬ ‫كردووه‌‌و به‌شێك ل ‌ه سیاسه‌تی زمانی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ی پێكهێناوه‌‪ .‬ب��ه‌و پێییه‌ی‬ ‫زمان ‌ه ئه‌وروپییه‌كان به‌بیرهێنه‌ره‌وه‌ی‬ ‫داگیركاری رابردوون‪ ،‬زۆرێك ل ‌ه واڵت ‌ه‬ ‫تاز ‌ه سه‌ربه‌خۆبووه‌كان ب ‌ه جدییه‌و ‌ه‬ ‫ه��ه‌وڵ��ده‌ده‌ن شوێن پێی ئ��ه‌و زمانان ‌ه‬ ‫له ‌زمانی نه‌ته‌وه‌ی‌و ناوچه‌ی خۆیان‬ ‫پاك بكه‌نه‌وه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه ب ‌ه ئاڕاسته‌ی‬ ‫زی��ن��دووك��ردن��ه‌وه‌ی زم��ان��ی هیندی‬ ‫وه‌ك زمانی فه‌رمی واڵتی هیندستان‪،‬‬ ‫ه��ه‌وڵ��ده‌درێ��ت ل�� ‌ه ج��ێ��گ��ای وش��ه‌ی‬ ‫زانستی‌و هونه‌ری ئینگلیزی ل ‌ه ره‌گه‌زی‬ ‫ێ دروس��ت‬ ‫سانسكریتی وش��ه‌ی ن��و ‌‬ ‫ب��ك��رێ��ت‪ .‬ل��ه ‌پاكستان ه��ه‌وڵ��ده‌درێ��ت‬ ‫ئۆردوو‪ ،‬ك ‌ه زمانی فه‌رمی ئه‌م واڵته‌یه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه وش��ه‌ی ئینگلیزی پ��اك بكرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه به‌رامبه‌ر به‌كارهێنانی وشه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بی یان فارسی له‌م زمانه‌دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ه��ه‌ر رۆژێ��ك زیاتر ده‌بێت‪ ،‬به‌رگری‬ ‫ناكات‪ .‬له‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه وترا نابێت بگه‌ین ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و ئه‌نجامه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ل��ه‌م سه‌ده‌ییه‌ی‬ ‫ئێستادا ل ‌ه پااڵوتنی زماندا ب��ه‌رده‌وام‬ ‫سرنج ل ‌ه سه‌ر له‌ناوبردنی كاریگه‌ری‬ ‫زمان ‌ه ئه‌وروپییه‌كان ب��ووه‌‪ .‬توركیا‬ ‫له‌پااڵوتنی زمانه‌كه‌یدا ب ‌ه ته‌واوه‌تی ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌وه‌ هه‌نگاوی هه‌ڵهێناوه‌‪.‬‬ ‫دوای ت��ه‌واوب��وون��ی ش��ه‌ڕی جیهانیی‬ ‫یه‌كه‌م‌و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ئیمپراتۆرییه‌تی‬

‫ع��وس��م��ان��ی‪ ،‬ك�� ‌ه پ��اش��اك��ه‌ی خ��ۆی ب ‌ه‬ ‫خه‌لیفه‌ی مسولمانان‌و رابه‌ری جیهانی‬ ‫ئ��ی��س�لام ده‌زان��ی‪ ،‬ك��ۆم��اری توركیا‬ ‫له‌ساڵی ‪1923‬ز دروست بوو‪ .‬رابه‌ر ‌ه‬ ‫نوێیه‌كانی توركیا ب ‌ه تایبه‌ت (مسته‌فا‬ ‫كه‌مال) باوه‌ڕی وه‌هابوو‪ ،‬ك ‌ه پێویست ‌ه‬ ‫ل ‌ه گه‌لی توركیادا هه‌ستی ناسنامه‌ی‬ ‫ێ دروس��ت بكرێت‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی نو ‌‬ ‫شێوه‌یه‌ك گرنگی ب�� ‌ه ت��ورك بوونی‬ ‫خ��ۆی��ان ب ‌ه پله‌ی ی��ه‌ك�� ‌هم‌و موسڵمان‬ ‫بوون ب ‌ه پله‌ی دووه‌م بده‌ن‪ .‬وه‌هایان‬ ‫بیركرده‌و ‌ه بۆ زیندوو كردنه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫ناسنام ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌‪ ،‬گه‌لی توركی پێوست ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ رابردوو ‌ه ئیسالمییه‌كه‌ی خۆی‬ ‫داببڕێت‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی تره‌و ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫توركیا له ‌بواری سیاسه‌تی جیهانیدا‬ ‫پله‌و پایه‌ییه‌كی هه‌بێت‪ ،‬رێگه‌چاره‌كان‬ ‫ل��ه‌وه‌دا ده‌بینییه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه توركیا وه‌كو‬ ‫واڵتێكی ئ��ه‌وروپ��ای بناسێنن‪ ،‬نه‌ك‬ ‫واڵتێكی ئاسیایی‪ .‬راب��ه‌ران��ی توركیا‬ ‫ب��ۆ ب�� ‌ه ده‌س��ت هێنانی ئ��ه‌م ئامانج ‌ه‬ ‫هه‌وڵیاندا هه‌موو ئه‌و ئامڕازانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫توركیا ل ‌ه ئه‌وروپا نزیكتر ده‌كاته‌و ‌ه‬ ‫ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن‪ .‬ل ‌ه چوارچێوه‌ی ئه‌م‬ ‫ئایدیولۆژیایه‌دا بوو‪ ،‬كه‌به‌رنامه‌ڕێژی‬ ‫زمانی ل ‌ه توركیادا قاڵبی گرت‌و ده‌ستی ‬ ‫ب ‌ه كاره‌كانی كرد‪ .‬ل ‌ه جێبه‌جێكردنی ئه‌م‬ ‫سیاسه‌ت ‌ه زمانییه‌دا توركیا نه‌ك ته‌نها‬ ‫له‌گه‌ڵ وشه‌ی وه‌رگیراوی ئه‌وروپی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌زمانه‌كه‌یاندا بوو‪ ،‬به‌رهه‌ڵستی نه‌كرد‪،‬‬

‫‪259‬‬

‫به‌ڵكو له‌به‌رامبه‌ر هێرشی رۆژان��ه‌ی زمانی توركی عوسمانییه‌وه‌‪ .‬ئه‌مڕۆ‬ ‫ئه‌م وشان ‌ه هیچ خۆڕاگرییه‌كی نه‌كرد‪ ،‬دوای تێپه‌ڕبوونی نیوسه‌د ‌ه شۆرشی‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌ك ئه‌مڕۆ فه‌رهه‌نگی زمانی زم��ان��ی ل�� ‌ه ت��ورك��ی��ادا ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫توركی پڕبوو ‌ه ل ‌ه وشه‌ی ئه‌وروپیی (به فه‌رمی له‌ساڵی ‪1928‬ز ده‌ستی پێكرد‪.‬‬ ‫‌تایبه‌تی ئینگلیزی‪ ،‬فه‌ره‌نسی‌و ئیتالی)‪ .‬پێوست ‌ه بگوترێت توركیا ل ‌ه ئه‌نجامی‬ ‫ئه‌م وشان ‌ه ته‌نها تایبه‌ت نیی ‌ه ب ‌ه زاراو ‌ه ب��ه‌رن��ام��ه‌ڕێ��ژی��ی��ه‌ زم��ان��ی��ی��ه‌ك��ه‌ی��دا ‪،‬ك�� ‌ه‬ ‫زانستی‌و هونه‌رییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو وش ‌ه مه‌به‌ستی داب��ڕان ل ‌ه راب��ردووه‌ك��ه‌ی‬ ‫ئاساییه‌كانی زم��ان‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه توركیدا ب��وو‪ ،‬ب��ه‌ ت��ه‌واوه‌ت��ی س��ه‌رك��ه‌وت��ووه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌رام��ب��ه‌ری ئاسایی په‌سه‌ندكراوی ئ��ه‌م��ڕۆ ب��ۆ م��ن��داڵ��ێ��ك��ی س��ه‌رت��ای��ی ل ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬دیسان ب ‌ه ئاڕاسته‌ی توركیادا ب ‌ه شێوه‌یه‌كی كرده‌ی ناكرێت‬ ‫ێ هاوكاری بتوانێت نوسراوێك ك ‌ه‬ ‫ئه‌م سیاسه‌ت ‌ه زمانیی ‌ه بوو ك ‌ه (كۆنگره‌ی ب ‌ه ب ‌‬ ‫زمانی توركی) له ‌ساڵی ‪1949‬ز ب ‌ه پێش شه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌م نوسراوه‌‪،‬‬ ‫شێوه‌یه‌كی ف��ه‌رم��ی ب�ڵاوی ك��رده‌وه‌‪ ،‬بخوێنێته‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ ب ‌ه ته‌واوه‌تی ب ‌ه هۆی‬ ‫ك ‌ه ئه‌و زاراو ‌ه زانستی‌و هونه‌ریانه‌ی گۆڕانی سه‌رسوڕهێنه‌ر ل ‌ه فه‌رهه‌نگی‬ ‫ك�� ‌ه ل�� ‌ه واڵت�� ‌ه پێشكه‌وتووه‌كاندا ب ‌ه زم��ان‌و ب ‌ه شێوه‌یه‌كی سنودارتر ل ‌ه‬ ‫ك��ار ده‌هێنرێت ل ‌ه زمانی توركیشدا رێزمانی زماندایه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت وتار ‌ه ب ‌ه‬ ‫ب ‌ه هه‌مان شێو ‌ه به‌كاربهێنرێت‪ ،‬به‌اڵم ناوبانگه‌كانی (كه‌مال ئه‌تاتورك)‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سیاسه‌تی زمانی توركی به‌رامبه‌ر ب ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1927‬ز له‌به‌رامبه‌ر كۆنگره‌ی‬ ‫ێ فه‌رهه‌نگۆك‬ ‫ره‌گه‌زی وه‌رگیراوی عه‌ره‌بی‌و فارسی حزبی كۆماریدا‪ ،‬ب ‌ه ب ‌‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‌تر كاری كرد‪ .‬به‌و پێیه‌ی ب�� ‌ه دژواری ده‌ت��وان��ن تێیبگه‌ن‪ .‬ئه‌م‬ ‫ئامانجه‌كه‌ی ئه‌و ‌ه بووه‌‪ ،‬ك ‌ه په‌یوه‌ندی گ��ۆڕان�� ‌ه زمانیی ‌ه بۆ‌ت ‌ه ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫توركیا له‌گه‌ڵ رابردوو ‌ه ئیسالمییه‌كه‌ی ك�� ‌ه ل�� ‌ه ت��ورك��ی��ادا فه‌رهه‌نگی وش��ه‌ی‬ ‫الواز ب��ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌رن��ام��ه‌داڕێ��ژه‌ران��ی عوسمانی ب��ۆ ت��ورك��ی بیته‌كایه‌وه‌‪.‬‬ ‫زم��ان ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ه‌و ‌ه ده‌ستیانكرد ب ‌ه توركیا ته‌نها گه‌لێكه‌‪ ،‬ك ‌ه ناچار بوو ‌ه‬ ‫گ��ۆڕی��ن��ی رێ��ن��ووس��ی ع��ه‌ره‌ب��ی بۆ ئه‌م جۆر ‌ه فه‌رهه‌نگان ‌ه بۆ ئه‌و وشه‌‌و‬ ‫التینی‌و له‌الیه‌كی ت��ره‌و ‌ه هه‌وڵیاندا ده‌س��ت��ه‌واژان��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه په‌نجا ساڵی‬ ‫ب��ۆ ری��ش��ه‌ك��ی��ش ك��ردن‌و ده‌رك��ردن��ی راب��ردوودا ل��ه‌ زم��ان��ه‌ك��ه‌ی خ��ۆی��دا‬ ‫وش��ه‌ك��ان‪ ،‬پ��ی��ش��گ��ر‌و پ��اش��گ��ره‌ك��ان‌و به‌كارهێنراوه‌‪ ،‬ئه‌مڕۆ به‌رامبه‌ره‌كه‌ی ب ‌ه‬ ‫ره‌گه‌ز ‌ه وه‌رگیراوه‌كانیتر ك ‌ه له‌زمانی شێوه‌ی وه‌رگێڕان یان روونكردنه‌و ‌ه‬ ‫عه‌ره‌بی‌و فارسیییه‌و ‌ه چووبوون ‌ه ناو به‌ توركی هاوچه‌رخ دابنێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪260‬‬

‫‪ -4‬بابه‌ته‌كانی تایبه‌ت ب ‌ه رێنووس‬ ‫بابه‌تی رێ��ن��ووس ره‌نگ ‌ه ب ‌ه شێوه‌ی‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر تێكه‌ڵ ب ‌ه به‌رنامه‌ڕێژی‬ ‫زمانی ببێت‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی رێ��ن��ووس��ێ��ك��ی‬ ‫گ��ون��ج��او ب��ۆ زم��ان��ێ��ك ك��ه‌ ت��اوه‌ك��و‬ ‫ئێستا نه‌نووسراوه‌ته‌وه‌‪ :‬زۆرن ئه‌و‬ ‫زمانانه‌كه‌ی‪ ،‬ك ‌ه هێشتا رێنووسیان‬ ‫ن��ی��ی��ه‌‌و ت��ه‌ن��ه��ا ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی ئ��اخ��اوت��ن‬ ‫به‌كارده‌هێنرێن‪ .‬بابه‌تی هه‌ڵسه‌نگاندنی‬ ‫ئه‌م زمانانه‌‌و هه‌ڵبژاردنی په‌یڕه‌وێكی‬ ‫رێنووسی گونجاو بۆ ئ��ه‌م زمانانه‌‪،‬‬ ‫ره‌نگ ‌ه ل ‌ه هه‌ندێك ل ‌ه واڵتانه‌دا ببێت ب ‌ه‬ ‫به‌شێك له‌به‌رنامه‌ڕێژی زمانی‪.‬‬ ‫‪2‬ــ هه‌ڵبژاردنی رێنووسێكی گشتگیر‪:‬‬ ‫ل ‌ه هه‌ندێك ل ‌ه واڵت ‌ه چه‌ند زمانییه‌كاندا‪،‬‬ ‫ك ‌ه چه‌ند رێنووسیش هه‌یه‌‪ ،‬به‌و واتایه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌موو‪ ،‬یان هه‌ندێك له‌و زمانان ‌ه‬ ‫رێ��ن��ووس��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی ت��ای��ب��ه‌ت ب ‌ه‬ ‫خ��ۆی��ان ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ئ��ه‌م چه‌ند جۆرییه‌ی‬ ‫رێنووس كێشه‌ی په‌یوه‌ندی له‌ پانتایی‬ ‫واڵت��دا ئاڵۆزتر ده‌ك��ات‪ .‬هه‌ڵبژاردنی‬ ‫یه‌ك رێنووس له‌م جۆر ‌ه كۆمه‌ڵگایانه‌دا‬ ‫ره‌نگ ‌ه به‌شێك بێت ل ‌ه به‌رنامه‌ڕێژی‬ ‫زمانی ده‌وڵه‌ت‪ .‬بۆ نموون ‌ه سیاسیه‌تی‬ ‫زمانی یه‌كێتیی سۆڤێت ئه‌و ‌ه بوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زمان ‌ه جیاوازه‌كانی ئه‌م واڵت�� ‌ه پان‌و‬ ‫پۆڕه‌‪ ،‬رێنووسی سیریلی ‪ Cyrillic‬وه‌كو‬ ‫رێنووسێكی گشتی په‌سه‌ند بكه‌ن‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه تاجیكستان وه‌كو نمونه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه‬

‫ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه زمانی فارسی ئاخاوتن‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ب��ۆ نووسین ب��ه‌م زم��ان�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێنووسی سیریلی (وات��ا هه‌مان ئه‌و‬ ‫رێنووسه‌ی ك ‌ه زمانی رووسیشی پێ‬ ‫ده‌نوسرێت) سود وه‌رده‌گیرێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ چ��اك��ك��ردن��ه‌وه‌ی رێ��ن��ووس‪:‬‬ ‫هه‌ندێكجار ب ‌ه هۆی گۆڕانی زمان‌و‬ ‫جێگیربوونی رێ��ن��ووس‪ ،‬رێنووسی‬ ‫وش��ه‌ك��ان چیتر ن��ات��وان��ن ن��وێ��ن��ه‌ری‬ ‫راسته‌قینه‌ی ده‌نگه‌كان‪ ،‬یان گۆكردنی‬ ‫وش��ه‌ك��ان ب��ن‪ .‬ب��ۆ نمون ‌ه نووسینی‬ ‫وشه‌ی ‪‌night، laugh‬و هتد ل ‌ه زمانی‬ ‫ئینگلیزیدا ب ‌ه بیرهێنه‌ره‌وه‌ی گۆكردن ‌ه‬ ‫ك��ۆن��ه‌ك��ه‌ی ئ��ه‌م وش��ان��ه‌ی��ه‌‪ .‬هه‌ندێك‬ ‫جار ره‌نگ ‌ه كه‌م‌وكورتی ل ‌ه په‌یڕه‌وی‬ ‫رێ��ن��ووس��دا ه��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه ن��ه‌ت��وان��ێ��ت ‬ ‫ده‌رخ��ه‌ری ده‌ن��گ�� ‌ه زمانییه‌كان بێت‪،‬‬ ‫بۆ نمون ‌ه رێنووسی فارسی رێگ ‌ه ب ‌ه‬ ‫ده‌نگی ‪ a، e، o‬ن��ادات‌و ل ‌ه ئه‌نجامدا‬ ‫گ��ۆك��ردن��ی ه��ه‌ن��دێ��ك ل�� ‌ه وش��ه‌ك��ان ب ‌ه‬ ‫ته‌واوه‌تی رووننابێت‪ .‬پێشنیاری له‌و‬ ‫شێوه‌یه‌ی ك ‌ه ل ‌ه ئینگلیزیدا ل ‌ه جێگه‌ی‬ ‫‪‌night‬و ‪ right‬بنوسرێت ‪‌nite‬و ‪ ،rite‬یان‬ ‫پێشنیاری له‌م شێوه‌ی ‌ه ك ‌ه سێ ده‌نگ‬ ‫بۆ ئه‌لفوبێی فارسی زیاد بكرێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌رخه‌ری ئه‌و سێ ده‌نگه‌ی سه‌ره‌و ‌ه‬ ‫بێت‪ ،‬یان پیتی چ‪ ،‬ڤ‪ ،‬ژ‪ ،‬ز ك ‌ه هه‌موویان‬ ‫ده‌رخ��ه‌ری ته‌نها ده‌نگی ‪ Z‬ن‪ ،‬ته‌نها‬ ‫یه‌كێك له‌مان ‌ه هه‌ڵبژێردرێت‌و ئه‌و سێ‬ ‫دانه‌كه‌یتر ب��ه‌الو ‌ه بنرێت‪ .‬پێشنیاری‬

‫‪261‬‬

‫تری له‌م شێوه‌یه‌‪ ،‬هه‌موویان ده‌كه‌ون ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی چاككردنه‌وه‌ی رێنووس‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ب�� ‌ه ی��ه‌ك شێوه‌كردنی رێ��ن��ووس‪:‬‬ ‫هه‌ندێكجار رووده‌دات‪ ،‬ك ‌ه شێوه‌ی‬ ‫نووسینی زمانێك ی��ه‌ك شێو ‌ه نییه‌‪،‬‬ ‫وه‌كو رێنووسی فارسی‪ ،‬ك ‌ه ده‌تونرێت‬ ‫هه‌ندێك وشه‌ی به‌یه‌كه‌و ‌ه بلكێنرێت‪،‬‬ ‫ی��ان ب ‌ه جیا بنوسرێت‌و هتد‪ .‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه واڵت��ێ��ك��دا (ب�� ‌ه س��ت��ان��داردك��ردن��ی)‬ ‫رێنووسی زم��ان ببێت ب ‌ه به‌شێك ل ‌ه‬ ‫به‌رنامه‌ڕێژی زمانی‪ .‬ئ��ه‌و باسانه‌ی‬ ‫ك ‌ه ئه‌مڕۆ ل ‌ه ب��واری (راس��ت‌و هه‌ڵه‌)‬ ‫ل ‌ه زمانی فارسیدا ده‌كرێت‪ ،‬په‌یوه‌ست ‌ه‬ ‫ب ‌ه یه‌كشێوه‌كرنی رێنووسی زمانی‬ ‫فارسییه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪5‬ــ گۆڕینی رێنووس‪ :‬گۆڕینی رێنووس‬ ‫ب��ه‌ وات��ای الب��ردن��ی ئ��ه‌و پ��ه‌ی��ڕه‌و ‌ه‬ ‫رێنووسییه‌ی ئێستا‌و دانانی په‌یڕه‌وێكی‬ ‫رێنووسی ن��وێ ل ‌ه جێگه‌كه‌یدا‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تیترین گۆڕان ‌ه ك ‌ه ده‌تونرێت ل ‌ه‬ ‫بواری رێنووسدا بكرێت‪ .‬ل ‌ه هه‌ریه‌ك‬ ‫ل�� ‌ه واڵت�� ‌ه ئاسیاییه‌كاندا ك�� ‌ه بابه‌تی‬ ‫گۆڕانی رێنووس خراوه‌ت ‌ه روو‪ ،‬وه‌كو‬ ‫هندستان‪ ،‬پاكستان‪ ،‬چین‪ ،‬یابان‪ ،‬ئێران‌و‬ ‫ئیسرائیل ئه‌م پێشنیار ‌ه دوو به‌ره‌ی‬ ‫دژ به‌یه‌كی دروستكردووه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجامدا ب ‌ه هۆی هۆكاری جیاوازه‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی كاتی یان بۆ هه‌میش ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و پێشنیار ‌ه پشتگوێ خ��راوه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌توانرێت بگوترێت‪،‬‬

‫ك ‌ه ل ‌ه هه‌ر جێگه‌یه‌كدا سونه‌تی ئه‌ده‌بی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ب ‌ه واتا گه‌نجینه‌یه‌كی ئه‌ده‌بی‌و‬ ‫چاندی ب ‌ه ن��رخ پشتیوانی رێنووس‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬پێشنیاری گ��ۆڕێ��ن��ی رێ��ن��ووس‬ ‫رووب��ه‌ڕووی داكۆكیكردن‌و دژایه‌تی‬ ‫ك��ردن ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‌و ب��ه‌الوه‌ ده‌ن��رێ��ت‪.‬‬ ‫ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ل�� ‌ه چینیشدا ك�� ‌ه خ��اوه‌ن��ی‬ ‫حكومه‌تێكی ناوه‌ندی ب ‌ه هێزه‌‪ ،‬گۆڕینی‬ ‫رێ��ن��ووس جێبه‌جێنه‌كرا‪ .‬یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫دروشمه‌كانی رابه‌ر ‌ه كۆمه‌نیستییه‌كانی‬ ‫چ��ی��ن پ��ێ��ش س��ه‌رك��ه‌وت��ن‪ ،‬ب�� ‌ه التینی‬ ‫كردنی رێنووس ب��وو‪ .‬تاوه‌كو ساڵی‬ ‫‪1958‬ز یش ئه‌م بابه‌ت ‌ه به‌شێك بوو ل ‌ه‬ ‫به‌رنامه‌ی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه دوای ئه‌و‬ ‫مێژووه‌و ‌ه هیچ باسێكی جدی لێنه‌كرا‌و‬ ‫ب�� ‌ه بێده‌نگی ل�� ‌ه بیر ك��را‪ .‬ل�� ‌ه ب��اره‌ی‬ ‫چینه‌و ‌ه هۆكارێكیتر هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه رێگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه گۆڕینی رێنووس ده‌گرێت‪ ،‬گۆڕینی‬ ‫رێنووسی ئێستای چینی‪ ،‬له‌تم ‌ه ل ‌ه‬ ‫یه‌كێتیی زمانی چین ده‌دات‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫رێنووسی وێنه‌یی ‪logogragh‬ی چینی‪،‬‬ ‫ك ‌ه تێیدا هه‌ر هێمایه‌ك به‌رامبه‌ر ‌ه ب ‌ه ب ‌ه‬ ‫یه‌ك وشه‌‪ ،‬یان یه‌ك یه‌كه‌ی بچووكی‬ ‫رێزمانی‌و رۆڵی په‌یوه‌ندییه‌كه‌ی خۆی‬ ‫ل�� ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ده‌ن��گ�� ‌هك��ان ده‌گ��ێ��ڕێ��ت‪،‬‬ ‫ب��ه‌م ه��ۆی��ه‌و ‌ه ده‌ت��وان��رێ��ت ل�� ‌ه نێوان‬ ‫ئاخێوه‌رانی دیالێكت ‌ه زۆر جیاوازه‌كانی‬ ‫چینی‪ ،‬ك ‌ه هه‌ندێكجار ب ‌ه ئه‌ندازه‌ی دوو‬ ‫زم��ان ل ‌ه یه‌كتر ج��ی��اوازن‪ ،‬په‌یوه‌ندی‬ ‫دروس��ت��ب��ك��رێ��ت‪ .‬ب�� ‌ه ئ�� ‌هل��ف��ب��ێ ك��ردن��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪262‬‬

‫رێ��ن��ووس‪ ،‬ئ��ه‌م رۆڵ�� ‌ه په‌یوه‌ندیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێ��ن��ووس��ی چینی وه‌رده‌گ��ی��رێ��ت��ه‌وه‌‌و‬ ‫راب��ردووی زم��ان‌و یه‌كێتی زمان له‌م‬ ‫واڵته‌دا كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و كێشانه‌ی ك ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫گۆڕێنی رێنووسدایه‌‪ ،‬پێویست ‌ه ناوی‬ ‫گۆڕینی رێ��ن��ووس ل�� ‌ه توركیا وه‌ك��و‬ ‫نمونه‌یه‌كی س��ه‌رك��ه‌وت��وو بهێنرێت‪.‬‬ ‫(س��ه‌رك��ه‌وت��وو ب��ه‌و وات��ای�� ‌ه ك��ه‌ ب ‌ه‬ ‫پێی ب��ۆچ��وون��ی ب��ه‌رن��ام��ه‌داڕێ��ژه‌ران‬ ‫كاریكردووه‌) ئه‌لفوبێی التینی ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫پێی پێكهاته‌ی ده‌نگی زمانی توركی‬ ‫گۆڕانی تێدا كرابوو‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪1928‬‬ ‫پێشكه‌شی خه‌ڵك ك��را‌و به‌كارهێنانی‬ ‫رێ��ن��ووس��ی ع��ه‌ره‌ب��ی ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای��ی‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1929‬راگ��ی��را‌و ل�� ‌ه ه��ه‌م��ان‬ ‫ساڵیشدا په‌روه‌رد ‌ه ب ‌ه زمانی فارسی‌و‬ ‫عه‌ره‌بی ل ‌ه قوتابخانه‌كاندا راگیرا‪ .‬ئه‌م‬ ‫گۆڕانی رێنووس ‌ه ب ‌ه ته‌نیایی زیاتر ل ‌ه‬ ‫هه‌ر هۆكارێكیتر كاریگه‌ریی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫دابڕانی گه‌لی توركی له‌گه‌ڵ رابردوو ‌ه‬ ‫ئیسالمییه‌كه‌یدا ه��ه‌ب��ووه‌‌و رێگه‌كه‌ی‬ ‫بۆ بوون ب ‌ه به‌شێك ل ‌ه كۆمه‌ڵی واڵت ‌ه‬ ‫ئه‌ورووپییه‌كان هه‌مواركرد‪.‬‬ ‫پ��ێ��ش ئ��ه‌وه‌ی ب��اس��ی ب��ه‌رن��ام��ه‌ڕێ��ژی‬ ‫زم��ان��ی ك��ۆت��ای��ی پێبهێنیین‪ ،‬ل�� ‌ه جێی‬ ‫خ��ۆی��دای�� ‌ه ك�� ‌ه خاڵێك ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتی روون بكه‌ینه‌وه‌‪ .‬ل�� ‌ه هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌و به‌رنامه‌ڕێژیی ‌ه زمانییانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬هه‌میش ‌ه‬

‫دوو مه‌رج بوونی هه‌بووه‌‪ :‬یه‌كێكیان‬ ‫ب��وون��ی خ��واس��ت��ێ��ك ل�� ‌ه خ��ه‌ڵ��ك��ی��دا‌و‬ ‫ئه‌ویتر پشتگیری ده‌وڵ��ه‌ت‪ .‬خواستی‬ ‫خه‌ڵكی ره‌نگ ‌ه شێوه‌ی جۆراوجۆری‬ ‫ه��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬وه‌ك��و ب��ه‌ده‌س��ت��ه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی (وه‌ك��و‬ ‫ئه‌ندۆنیزیا)‪ ،‬زیندوكردنه‌وه‌ی چاندی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی (وه‌كو ئیسرائیل)‌و شێوه‌ی‬ ‫جۆراوجۆریتر‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌م خواست ‌ه ل ‌ه‬ ‫خه‌ڵكیدا بوونی نه‌بێت‪ ،‬به‌رنامه‌ڕێژیی ‌ه‬ ‫زمانییه‌كانی ده‌وڵه‌ت شێوه‌ی سه‌پاندن‬ ‫وه‌رده‌گێرێت‌و ل ‌ه ئه‌نجامدا رووبه‌ڕووی‬ ‫شكست ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ئ�� ‌هگ��ه‌ر ده‌بینین‪،‬‬ ‫ك ‌ه به‌رنامه‌ڕێژی زمانی ل ‌ه توركیادا‬ ‫وه‌ه��ا سه‌ركه‌وتنێكی به‌ده‌ستهێنا‪،‬‬ ‫ب��ه‌و ه��ۆی��ه‌وه‌ ب��ووه‌‪ ،‬ك��ه‌ راب��ه‌ران��ی‬ ‫توركیای ن��وێ توانییان خواستێكی‬ ‫به‌هێز ل ‌ه گه‌لی توركیدا دروستبكه‌ن‪،‬‬ ‫ك��ه‌ رێ��گ��ه‌ی ب��ۆ پ��ه‌س��ه‌ن��دك��ردن��ی‬ ‫گ��ۆڕان�� ‌ه زمانییه‌كان ه��ه‌م��وارك��رد‪ .‬ل ‌ه‬ ‫الیه‌كیتره‌و ‌ه ئه‌گه‌ر خواستی خه‌ڵكی‬ ‫هه‌بێت‌و پشتگیری ده‌وڵ��ه‌ت بوونی‬ ‫ن��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌وا ب��ه‌رن��ام��ه‌ڕێ��ژی زمانی‬ ‫ب��ه‌ ه��ۆی ت��اك��ڕه‌وی‌و ئ��اره‌زووی‬ ‫كه‌سییه‌و ‌ه تووشی په‌رش‌وباڵوی‌و بێ‬ ‫سه‌روبه‌ری ده‌بێت‌و هیچ ئه‌نجامێكی‬ ‫نابێت‪ .‬ب�� ‌ه ك��ورت��ی ده‌ب��ێ��ت خواستی‬ ‫خه‌ڵك‌و پشتگیری ده‌وڵه‌ت وه‌كو دوو‬ ‫لفانه‌ به‌ یه‌كه‌وه‌ هه‌بن‪.‬‬ ‫ئێستا ئ��ه‌گ��ه‌ر ل��ه‌ب��ه‌ر رۆش��ن��ای��ی ئه‌م‬

‫‪263‬‬

‫بۆچوون ‌ه ل ‌ه ك��اری (فه‌رهه‌نگستان)‬ ‫ی زمان ل ‌ه ئێران بڕوانین‪ ،‬تێده‌گه‌ین‬ ‫ك ‌ه چاالكییه‌كانی ئ��ه‌م رێكخراو ‌ه ل ‌ه‬ ‫ژینگه‌یه‌كدا روو ده‌دات‪ ،‬ك ‌ه هیچ یه‌كێك‬ ‫له‌و دوو مه‌رجه‌ی سه‌ره‌و ‌ه بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫راست ‌ه هه‌موو شه‌وێك ل ‌ه رۆژنامه‌كاندا‬ ‫ده‌خ��وێ��ن��ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه س��م��ی��ن��ارس��از ‌ه‬ ‫پسپۆڕه‌كان ده‌ڵ��ێ��ن (زم��ان��ی فارسی‬ ‫ك��ه‌وت��ووه‌ت�� ‌ه م��ه‌ت��رس��ی��ی��ه‌وه‌)‪( ،‬زمانی‬ ‫ف��ارس��ی رزگ��ارب��ك��ه‌ن)و دروش��م��ی‬ ‫رووكه‌شانه‌ی له‌م شێوه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه‬ ‫پێی بۆچوونی نوسه‌ر خه‌ڵكی ئێران ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی گشتی هه‌ست به‌و ‌ه ناكه‌ن‪،‬‬ ‫ك ‌ه (زمانی فارسی مه‌ترسی) كه‌وتبێت ‌ه‬ ‫سه‌ر‌و ل ‌ه راستیشدا وه‌ها هه‌ستناكه‌ن‪،‬‬ ‫چونك ‌ه نه‌ك ته‌نها هیچ مه‌ترسییه‌ك‬ ‫ه��ه‌ڕه‌ش�� ‌ه ل�� ‌ه زم��ان��ی ف��ارس��ی ناكات‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ه��ه‌ل��وم��ه‌رج��ی زم��ان��ی فارسی‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌ر قۆناغێكیتر دره‌وش��اوه‌ت��ر‌و‬ ‫پایه‌كانی ل ‌ه هه‌ر كاتێكیتر توندوتۆڵتره‌‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ل ‌ه قواڵیی بیری ئێرانی ته‌شویش‬ ‫له‌سه‌ر زمانی فارسی بوونی نییه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ببێت ‌ه خواستێك بۆ ئ��ه‌وه‌ی رازی‬ ‫ب ‌ه ده‌ستكاریی ‌ه زمانییه‌كان ببێت‪ .‬ل ‌ه‬ ‫الیه‌كیتره‌و ‌ه پێویست ‌ه ئاگامان له‌و ‌ه‬ ‫بێت‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌رچی (فه‌رهه‌نگستان)‬ ‫ل ‌ه الی��ه‌ن ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌و ‌ه دروستكراوه‌‌و‬ ‫هه‌موو ساڵێك بوجه‌یه‌كی زۆری بۆ‬ ‫دابین ده‌كرێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م رێكخراو ‌ه‬ ‫خاوه‌نی پاڵپشتی مه‌عنه‌وی‌و كرداری‬

‫ده‌وڵ��ه‌ت نییه‌‪ .‬نه‌بوونی خواستێكی‬ ‫باش ل ‌ه خه‌ڵكیدا‪ ،‬ده‌بێت ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫ك�� ‌ه ه��اواری ن��اڕه‌زای��ی ئ��ه‌م خه‌ڵك ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه وش ‌ه دروستكراوه‌كانی‬ ‫(ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��س��ت��ان) ب��ه‌رزب��ب��ێ��ت��ه‌وه‌‌و‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك��ج��اری��ش ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه ه��ۆی‬ ‫دروستبوونی هه‌ڵوێستی پێكه‌نیناویی‌و‬ ‫ملمالنێی مندااڵنه‌‪ .‬نه‌بوونی پشتگیری‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی��ش ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی‌‬ ‫بڕیاره‌كانی (فه‌رهه‌نگستان) توانای‬ ‫جێبه‌جێكردنی نه‌بێت‌و ل ‌ه چواردیواری‬ ‫(فه‌رهه‌نگستان) نه‌چێت ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫كورتی نه‌بوونی ئه‌م دوان��ه‌‪ ،‬ب ‌ه واتا‬ ‫خواستی پێویستی خه‌ڵك‌و نه‌بوونی‬ ‫پشتگیری ده‌وڵه‌ت بووه‌ت ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه (فه‌رهه‌نگستانی زمان) ب ‌ه شێوه‌ی‬ ‫رێكخراوێكی كه‌م سوود ده‌ربكه‌وێت‌و‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری چاالكییه‌كانیان ب�� ‌ه پێی‬ ‫بۆچوونی زۆرێك ل ‌ه خه‌ڵكی ل ‌ه سنوری‬ ‫(گاڵته‌ی رۆشنبیری) ده‌رنه‌چێت‪.‬‬ ‫جۆراوجۆرییه‌ زمانییه‌كان‬ ‫توێژینه‌و ‌ه له‌سه‌ر هه‌ر زمانێك بكه‌ین‪،‬‬ ‫راسته‌وخۆ په‌ی به‌و ‌ه ده‌به‌ین‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و‬ ‫زمان ‌ه یه‌ك ره‌نگ‌و یه‌ك جۆر نییه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫واتا ل ‌ه نێوان ئاخێوه‌رانی ئه‌و زمان ‌ه ل ‌ه‬ ‫رووی گۆكردن‪ ،‬وشه‌كان‪ ،‬ب ‌ه پێوه‌رێكی‬ ‫سنوردارتر ل ‌ه رووی رێزمانی زمان‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك ج��ی��اوازی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬هه‌ندێك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪264‬‬

‫له‌م جیاوازییان ‌ه تاك ‌ه كه‌سین‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك��ی��ت��ری��ان الی��ه‌ن��ی گ��روپ��ی��ی��ان‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ئ��ه‌م جیاوازیی ‌ه گروپییان ‌ه ك ‌ه‬ ‫گروپێك ل ‌ه ئاخێوه‌رانی زمان له‌وانیتر‬ ‫جیاده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی‬ ‫په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه هۆكاری نازمانی‪ ،‬وه‌كو‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی ج��وگ��راف��ی‪ ،‬پ��ل��ه‌ی خوێند‪،‬‬ ‫چینی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪ ،‬ئ��ای��ی��ن‌و پیشه‌‌و‬ ‫كۆمه‌ڵێك هۆكاریتر‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا‬ ‫پۆڵێنكردن دروستده‌كات‪ .‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫هه‌موومان ده‌زانن‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و شێوازه‌ی‬ ‫زمانی فارسی‪ ،‬ك ‌ه وتاربێژێك له‌سه‌ر‬ ‫مینبه‌ر ب��ه‌ك��ار ده‌هێنێت ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ئه‌و‬ ‫شێوازه‌ی زمانی فارسی‪ ،‬ك ‌ه بێژه‌رێكی‬ ‫ته‌له‌فزیۆنی ل ‌ه كاتی رووپێوكردنی‬ ‫یارییه‌كی تۆپی پێ به‌كاریده‌هێنێت (ب ‌ه‬ ‫له‌به‌رچاونه‌گرتنی ئاست)‪ ،‬جیاوازییان‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م جیاوازیی ‌ه‬ ‫زمانییانه‌‌و په‌یوه‌ستكردنیان ب ‌ه هۆكاری‬ ‫نازمانییه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا هه‌ندێك‬ ‫داب��ڕان دروستده‌كات‪ ،‬یه‌كێكیتر ‌ه له‌و‬ ‫بابه‌تانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه چوارچێوه‌ی زانستی‬ ‫زمانی كۆمه‌اڵیه‌تیدایه‌‪.‬‬ ‫بۆ ئاسانكردنه‌وه‌ی باسه‌كه‌‪ ،‬ده‌توانرێت‬ ‫جیاوازیی ‌ه زمانییه‌كان بۆ دوو گروپ‬ ‫دابه‌شبكرێت‪ :‬ده‌سته‌یه‌كیان تایبه‌ت ‌ه‬ ‫به‌و جیاوازییانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه‬ ‫كه‌سی ئاخێوه‌ره‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه وات��ا به‌هۆی‬ ‫ئ��ه‌و ه��ه‌ل��وم��ه‌رج��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه كه‌سه‌ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا هه‌یه‌تی‪ ،‬هه‌لومه‌رجێك‬

‫ك ‌ه ل ‌ه كاتێكی دیاریكراودا ب ‌ه رێژه‌یی‬ ‫جێگیره‌‪ .‬ئێم ‌ه به‌م جۆر ‌ه جیاوازییان ‌ه‬ ‫ده‌ڵێن دیالێكت‪ .‬ده‌سته‌ی دووه‌م ئه‌و‬ ‫جیاوازییانه‌ی ‌ه ك ‌ه ب ‌ه هۆی به‌كارهێنانی‬ ‫ج��ۆراوج��ۆری رۆژان��ه‌ی زم��ان بۆ‬ ‫مه‌به‌ستی جیاواز دروستده‌بێت‪ ،‬هه‌ل‌و‬ ‫مه‌رجێك‪ ،‬ك ‌ه ب��ه‌رده‌وام ل ‌ه گۆڕاندایه‌‪.‬‬ ‫ئێمه‌ به‌م جیاوازییه‌ ده‌ڵێن شێواز‪.‬‬ ‫دیالێكت‬ ‫ئه‌و هۆكار ‌ه نازمانییانه‌ی ك ‌ه ده‌توانن‬ ‫ل ‌ه تاكدا دیالێكت دروستبكه‌ن‪ ،‬زۆرن‪.‬‬ ‫چۆن‌و چه‌ندی ئه‌م هۆكاران ‌ه په‌یوه‌ست ‌ه‬ ‫ب ‌ه كۆمه‌ڵگ ‌ه زمانییه‌كه‌وه‌‪ .‬ئێم ‌ه لێره‌دا‬ ‫ئ��ام��اژ ‌ه ب�� ‌ه چ��ه‌ن��د ن��م��ون��ه‌ی گشتی‬ ‫ده‌كه‌ین‪ .‬گشتگیرتین هۆكاری نازمانی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌توانێت ببێت ‌ه هۆی دروستكردنی‬ ‫دیالێكت‪ ،‬ناوچه‌ی جوگرافییه‌‪ ،‬ك ‌ه تاك‬ ‫تێیدا ل ‌ه دایك ده‌بێت‌و گه‌ور ‌ه ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه دی��ارده‌ی��ه‌ك��ی زۆر ئاساییه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌ك ك ‌ه ب ‌ه گشتی ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫دی��ال��ێ��ك��ت ب��ۆ ئ��ه‌م ج��ی��اوازی��ان�� ‌ه‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‪ .‬ئێم ‌ه به‌م دیالێكتان ‌ه‬ ‫ده‌ڵێن دیاڵێكتی جوگرافی‪ .‬ل ‌ه هه‌ندێك‬ ‫ل�� ‌ه زم��ان�� ‌هك��ان��دا دیالێكتی جوگرافی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه ل ‌ه یه‌كتر دوورده‌ك��ه‌ون��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌گه‌ر ل ‌ه سنوری رام��ی��اری یه‌ك‬ ‫واڵت��دا نه‌بوونایه‌‪ ،‬ب ‌ه زمانی جیاواز‬ ‫ئ��ه‌ژم��ارده‌ك��ران‪ ،‬وه‌ك��و دیالێكته‌كانی‬

‫‪265‬‬

‫زم��ان��ی چ��ی��ن��ی‪ .‬ل�� ‌ه ه��ه‌ل��وم��ه‌رج��ێ��ك��ی‬ ‫وه‌هادا ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫دیالێكته‌كان رۆڵی دیالێكتی (یان زمان)‬ ‫ناوه‌ندی وه‌رد ‌هگ��رێ��ت‪ .‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه‬ ‫چیندا دیالێكتی مه‌ندرین (‪،)Mandarin‬‬ ‫ب ‌ه واتا ئه‌و دیالێكته‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه (په‌كین)‌و‬ ‫ناوچ ‌ه دراوسێكانی به‌كارده‌هێنرێت‪،‬‬ ‫رۆڵ��ی ن��اوه‌ن��د (دیالێكتی ن��اوه‌ن��د) ل ‌ه‬ ‫ئه‌ستۆ گرتووه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێكیتر له‌و هۆكار ‌ه نازمانییانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ره‌نگ ‌ه ببێت ‌ه ه��ۆی دروستبوونی‬ ‫دیالێكت‪ ،‬چینی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪ .‬دیالێكتی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ده‌ت��وان��ێ��ت ل�� ‌ه سنوری‬ ‫دیالێكتی جوگرافی تێپه‌ڕببێت‌و ئه‌و‬ ‫ك��ه‌س��ان�� ‌ه ب��گ��رێ��ت��ه‌و ‌ه ك�� ‌ه په‌یوه‌ستن‬ ‫ب��ه‌و چ��ی��ن��ه‌وه‌‌و ل�� ‌ه ك��ون��ج‌و كه‌له‌به‌ی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی��ه‌ك��ی زم��ان��ی��دا ده‌ژی��ن‪.‬‬ ‫خۆشبه‌ختان ‌ه ل�� ‌ه ئ��ێ��ران��دا دیالێكتی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی به‌م شێوه‌ی ‌ه بوونی نییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ده‌توانین ل ‌ه واڵته‌كانیتر نمون ‌ه‬ ‫بهێنینه‌وه‌‪( .‬ئه‌گه‌رچی ره‌شپێسته‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا ل�� ‌ه والی��ه‌ت�� ‌ه ج��ی��اوازه‌ك��ان��دا‬ ‫پ��ه‌رش��وب�ڵ�او ب��وون��ه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ئ��اخ��اوت��ن��ی��ان ه��ه‌ن��دێ��ك تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ی��ارم��ه‌ت��ی الی��ه‌ن��ی ك��ه‌م‬ ‫دروستكردنی دیالێكتێكی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ب�� ‌ه شێوه‌یه‌ك ك�� ‌ه ئاخاوتنی‬ ‫ره‌شپێسته‌كان پێش ئه‌وه‌ی تایبه‌تیان‬ ‫ب��ك��ات ب�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ك��ی ج��وگ��راف��ی‬ ‫تایبه‌ته‌وه‌‪ ،‬ده‌رخه‌ری چینی ئابووری‌و‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌‪ .‬بریتانیا یه‌كێكیتر ‌ه‬ ‫ل��ه‌و واڵت��ان��ه‌ی ك ‌ه ده‌توانیت نمونه‌ی‬ ‫سه‌رنجڕاكێش ل ‌ه دیالێكتی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ب��دۆزی��ت��ه‌وه‌‪ .‬گ��ه‌وره‌ت��ری��ن ج��ی��اوازی‬ ‫دیالێكت ‌ه چینایه‌تییه‌كان ل ‌ه شاری له‌نده‌ن‬ ‫دایه‌‪ .‬ئه‌و چین ‌ه هه‌ژار‌و نه‌خوێنده‌واره‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ره‌سه‌نه‌كانی له‌نده‌نن‪ ،‬دیالێكتێكی‬ ‫ب ‌ه ته‌واوه‌تی جیاوازیان هه‌یه‌‌و كۆكنی‬ ‫‪ Cockney‬پێده‌گوترێت‪( .‬كاكنی)یه‌كان‬ ‫ل ‌ه ت��ه‌واوی ناوچ ‌ه هه‌ژارنشینه‌كانی‬ ‫ل��ه‌ن��ده‌ن��دا ب��ه‌رچ��او ده‌ك��ه‌ون‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ن��اوه‌ن��دی زۆرب��ه‌ی��ان ل�� ‌ه ك��ه‌ن��اری‬ ‫رۆژهه‌اڵتی رووباری تایمز (‪)Thames‬‬ ‫دای��ه‌‪ .‬دیالێكتی (كاكنی) بێزراوترین‬ ‫دیالێكتی كۆمه‌اڵیه‌تی بریتانیایه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌ك بیستنی ل ‌ه الیه‌ن هه‌ندێك‬ ‫چینیتره‌و ‌ه بێزاركه‌ره‌‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه كه‌ناری‬ ‫رۆژئاوای رووباری (تایمز) ب ‌ه گشتی‬ ‫چینێكی خۆشگوزه‌ران‌و ده‌وڵه‌مه‌ندتر‬ ‫ده‌ژی��ن‪ ،‬ك ‌ه دیالێكتێكی ب ‌ه ته‌واوه‌تی‬ ‫جیاوازیان هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه دیالێكتی (له‌نده‌ن)‬ ‫ی پێده‌گوترێت‪ .‬ئه‌م دیالێكت ‌ه پێگه‌یه‌كی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی دیاریكراوی هه‌یه‌‌و یه‌كێك ‌ه‬ ‫ل ‌ه دیالێكت ‌ه ب ‌ه ناوبانگه‌كانی ئه‌م واڵته‌‪.‬‬ ‫جگ ‌ه ل ‌ه دیالێكتی ل��ه‌ن��ده‌ن‪ ،‬دیالێكتی‬ ‫شاره‌كانی ئۆكسفۆرد‌و كامبریجیش‬ ‫خاوه‌نی به‌های كۆمه‌اڵیه‌تی‌و چاندی‬ ‫تایبه‌تن‌و پله‌ی نمونه‌ییان هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫دیالێكتی ناوچ ‌ه پیشه‌سازییه‌كانی وه‌كو‬ ‫دیالێكتی شاره‌كانی لیدز‪ ،‬مانچسته‌ر‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪266‬‬

‫بێرمه‌نگام‪ ،‬لیڤه‌رپول‌و هتد پێگه‌یه‌كی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌وتۆیان نییه‌‌و ب ‌ه الی‬ ‫چینه‌كانی س��ه‌ره‌و ‌ه په‌سه‌ند نییه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫بریتانیادا په‌یوه‌ستبوونی چینانیه‌تی‬ ‫ل�� ‌ه چینه‌كانی س��ه‌ره‌وه‌دا‪ ،‬ب��وو ‌ه ب ‌ه‬ ‫ه��ۆی یه‌كپارچه‌یی دیالێكته‌كه‌یان‌و‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری دووری��ان ل�� ‌ه یه‌كتر كه‌م‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه واتا كه‌سێكی ره‌سه‌نی‬ ‫ئیسكاتله‌ند یان لیدز یان مانچسته‌ر ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه چینه‌كانی سه‌ره‌وه‌بێت‪ ،‬ب ‌ه گشتی‬ ‫ب ‌ه دیالێكتی ئۆكسفۆرد‌و كامبریج یان‬ ‫ل��ه‌ن��ده‌ن ده‌ئ��اخ��ڤ��ن‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ره‌نگ ‌ه‬ ‫هیچ كاتێك ل��ه‌م ش��اران��ه‌دا نه‌ژیابێت‪.‬‬ ‫خه‌ڵكی چینه‌كانی س��ه‌ره‌و ‌ه ده‌توانن‬ ‫ل ‌ه هه‌ر شارێكدابن‪ ،‬منداڵه‌كانی خۆیان‬ ‫بۆ جۆرێك قوتابخانه‌ی تایبه‌ت ك ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ‪ Public School‬ب�� ‌ه ن��اوب��ان��گ��ن‌و‬ ‫م��ان��گ��ان��ه‌ی��ه‌ك��ی زۆر گ��ران��ی ه��ه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫ب��ن��ێ��رن‪ ،‬ت��اوه‌ك��و ه��ه‌ر ل�� ‌ه مندالییه‌و ‌ه‬ ‫دیالێكتی ناوچه‌یی ل ‌ه بیر ببه‌نه‌وه‌‌و‬ ‫ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه دیالێكت ‌ه به‌ناوبانگه‌كان‬ ‫راب��ێ��ن‪ .‬ل�� ‌ه ب��ری��ت��ان��ی��ا دی��ال��ێ��ك��ت پێش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ده‌رخه‌ریێكی جوگرافی بێت‪،‬‬ ‫ده‌رخه‌رێكی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌‌و ئامرازێك ‌ه‬ ‫بۆ هه‌ڵسه‌نگاندی الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫ك��ه‌س��ه‌ك��ان‪ .‬ك��ه‌م��ت��ری��ن ك��ه‌س ب ‌ه‬ ‫دیالێكتێكی ناوچه‌یی په‌سه‌ندنه‌كراو یان‬ ‫دیالێكتی كاكنی ده‌توانێت سه‌ركه‌وتنی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و پیشه‌یی به‌ده‌ست بهێنێت‪،‬‬ ‫به‌بێ ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ناچارنه‌بێت دیالێكتی‬

‫ره‌سه‌نی خۆی بگۆڕێت‌و ئاخاوتن ب ‌ه‬ ‫دیالێكتێكی به‌ناوبانگ فێرنه‌بێت‪).‬‬ ‫ب��وون ی��ان نه‌بوونی خ��وێ��ن��ده‌واری‌و‬ ‫رێ��ژه‌‌و ج��ۆره‌ك��ه‌ی��ش��ی ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫ك��ه‌م‌و زۆر جۆرێكی تایبه‌تی زمانی‬ ‫دروستبكات‪ .‬ب ‌ه واتایه‌كیتر (ج��ۆری‬ ‫ئاخاوتن ده‌توانێت ده‌رخ��ه‌ری ئاستی‬ ‫خ��وێ��ن��ده‌واری بێت‪ ،‬تا ئ��ه‌و راده‌ی��ه‌ی‬ ‫ك�� ‌ه خ��وێ��ن��ده‌واری ن��وێ��ن��ه‌ری چینی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌‪ ،‬ده‌رخ��ه‌ری چینی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ش ب��ێ��ت‪ .‬ب��ۆ ن��م��ون�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫فارسیدا گ��ۆڕان��ی ده‌نگی ل ‌ه هه‌ندێك‬ ‫وشه‌دا وه‌كو گوتنی سوالخ ل ‌ه جێگه‌ی‬ ‫س��وراخ ‪ ،‬دی��ف��ال ل�� ‌ه جێگه‌ی دی��وار ‪،‬‬ ‫عسك ل ‌ه جێگه‌ی عكس ‪ ،‬تاسكی ل ‌ه‬ ‫ج��ێ��گ��ه‌ی ت��اك��س��ی‪ ،‬م��ق��ش ل�� ‌ه جێگه‌ی‬ ‫مشق‪ ،‬یان به‌كارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫وه‌كو حسن خوبی‪ ،‬اقل كم‪ ،‬ازاسر و‬ ‫هتد نیشانه‌ی نه‌خوێنده‌وارییه‌‪ .‬تا ئه‌م‬ ‫دواییان ‌ه كه‌سانێك ك ‌ه خوێندی كۆن‌و‬ ‫ئایینیان هه‌بووه‌‪ ،‬ئاخاوتنیان پربوو ‌ه‬ ‫ل��ه‌ ده‌س��ت��ه‌واژه‌‌و رس��ت��ه‌ی ك��ورت��ی‬ ‫عه‌ره‌بی‌و ئه‌مڕۆیش كه‌سانێك ك ‌ه دوو‬ ‫زمانه‌ن‌و خوێندنی رۆئاواییان هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫ئاخاوتنیان پر ‌ه ل ‌ه وشه‌‌و ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫بێگانه‌ی رۆژئ��اوای��ی‪ ).‬ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ب ‌ه‬ ‫پێی ئ��ه‌و ده‌س��ت��ه‌واژه‌‌و وش��ان��ه‌ی ك ‌ه‬ ‫به‌كارده‌هێنن‪ ،‬ده‌توانرێت بزانرێت ل ‌ه چ‬ ‫واڵتێك‌و ل ‌ه چ بوارێكدا خوێندوویانه‌‪.‬‬ ‫بۆ كه‌سانێك ك ‌ه ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتی فارسیدا‬

‫‪267‬‬

‫قوڵبوونه‌وه‌یان هه‌یه‌‪ ،‬خوێندنه‌وه‌ی ل ‌ه یه‌كتر جیاده‌كاته‌وه‌‪ .‬ئه‌و جیاوازیانه‌ی‬ ‫شیعر‌و په‌ندیی ئه‌ده‌بی ب ‌ه پێی ئه‌و پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ب��ه‌ پ��ه‌ی��ڕه‌وی رێ��زم��ان��ی‬ ‫ب��اره‌ی ك ‌ه دێت ‌ه پێش زۆر ئاسایی‌و زم��ان��ه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه جیاوازییه‌كانیتر‬ ‫هه‌ندێكجار نه‌خوازراوه‌‪ .‬نوسه‌ر تێبینی بنه‌ڕه‌تیتر‌و ل�� ‌ه روی ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌و ‌ه‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬ك ‌ه زۆرب��ه‌ی مامۆستایانی سه‌رنجڕاكێشتره‌‪ .‬ساده‌ترین جۆری‬ ‫ئ��ه‌ده‌ب��ی��ات��ی ف��ارس��ی ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ل ‌ه ئه‌م جیاوازیانه‌‪ ،‬جیاوازی نێر‌و مێیه‌‪/‬‬ ‫ئاخاوتنی ئاساییشدا (چیژی ئه‌ده‌بی) دۆخ‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه زۆرێ��ك ل�� ‌ه زمانه‌كاندا‪،‬‬ ‫ی سه‌ر ب ‌ه خێزانی زمانی‬ ‫به‌كارده‌هینن‌و ئه‌م كار ‌ه بۆ ئه‌وان ب ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫هیج جۆرێك نائاسایی نییه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی‪ ،‬جیاوازن ب ‌ه دیده‌كرێت‪ .‬به‌اڵم جیاوازیی ‌ه‬ ‫ك ‌ه په‌یوه‌ندی ب ‌ه بابه‌ته‌كه‌ی ئێمه‌و ‌ه رێزمانییه‌كانی په‌یوه‌ست ب ‌ه ره‌گه‌ز ل ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك ‌ه ج��ۆری خوێندنی هه‌ندێك ل ‌ه زمانه‌كاندا ل ‌ه جیاوازی نێر‌و‬ ‫ئه‌م كه‌سان ‌ه بۆ ئه‌وان جۆرێكی زمانی مێ زیاتره‌‪ .‬یه‌كێك له‌م زمانان ‌ه زمانی‬ ‫كۆساتی (‪ )Koasati‬ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه یه‌كێك ‌ه‬ ‫جیاوازی دروستكردووه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێكیتر ل��ه‌و ه��ۆك��ار ‌ه نازمانیانه‌ی ل�� ‌ه زم��ان��ه‌ك��ان��ی هیندیی ‌ه س��وره‌ك��ان��ی‬ ‫ك ‌ه ره‌نگ ‌ه ل ‌ه ئاخاوتندا ره‌نگبداته‌وه‌‌و ئ��ه‌م��ری��ك��ا‌و ئ��ێ��س��ت��ا ل�� ‌ه ب��اش��ووری‬ ‫ج��ۆرێ��ك دی��ال��ێ��ك��ت درووس��ت��ب��ك��ات‪ ،‬رۆژئاوای (لویزیانا) ب ‌ه كارده‌هێنرێت‪.‬‬ ‫ره‌گ��ه‌ز ‪sex‬ه‌‪ .‬ئاخاوتنی ئافره‌تان ل ‌ه له‌م زمانه‌دا ب ‌ه پێی ئه‌وه‌ی ك ‌ه ئاخێوه‌ر‬ ‫هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كی زمانیدا كۆمه‌ڵێك ئ��اف��ره‌ت‪ ،‬ی��ان پیاو بێت به‌كارهێنانی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ك��ه‌م‌و زۆر هه‌ندێك ل ‌ه كرداره‌كان‌و ده‌نگ ‪tone‬‬ ‫ل ‌ه ئاخاوتنی پیاوانی جیاده‌كاته‌وه‌‪ .‬ی هه‌ندێك ل ‌ه وشه‌كان جیاواز ده‌بێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێكجار ئه‌م جیاوازییان ‌ه ل ‌ه ئاستی نمونه‌كانی ژێ��ره‌و ‌ه ئ��ه‌و جیاوازیان ‌ه‬ ‫وش��ه‌ك��ان��دا ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬ب��ه‌ وات��ا ده‌رده‌خات‪:‬‬ ‫په‌یوه‌ندی ب ‌ه به‌كارهێنانی هه‌ندێك‬ ‫ل�� ‌ه وش��ه‌ك��ان��ه‌و ‌ه ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬هه‌ندێكجار‬ ‫ده‌نگ‪ ،‬ب ‌ه واتا په‌یوه‌ندی ب ‌ه گۆكردنی‬ ‫وشه‌كان یان ئ��اوازی رسته‌و ‌ه هه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌ندێكجاریش ل ‌ه په‌یڕه‌وی رێزمانی‬ ‫زم��ان ره‌ن��گ ده‌دات��ه‌وه‌‪ .‬ل�� ‌ه به‌شێك‬ ‫ل�� ‌ه ح��اڵ��ه‌ت��ه‌ك��ان ئ��اوێ��ت�� ‌ه ب��وون��ی ئ��ه‌م‬ ‫جیاوازیان ‌ه ئاخاوتنی ئافره‌تان‌و پیاوان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪268‬‬

‫سه‌یر ل��ه‌وه‌دای��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��اف��ره‌ت‌و پیاو‬ ‫هه‌ردووكیان جۆره‌كانی زمان ده‌زانن‌و‬ ‫ب ‌ه پێی حاڵه‌ت به‌كاریان ده‌هێنن‪ .‬بۆ‬ ‫نمون ‌ه ئه‌گه‌ر پیاوێك ل ‌ه ئاخاوتنه‌كانیدا‬ ‫بییه‌وێت وته‌ی ئافره‌تێك بگێڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وا شێوازی به‌كارهێنانی ئافره‌تان‬ ‫به‌كارده‌هێنێت‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫ئ��اف��ره‌ت��ێ��ك بییه‌وێت وت��ه‌ی پیاوێك‬ ‫ب��گ��ێ��رێ��ت��ه‌و ‌ه (ن��ق��ل ق��ول) ش��ێ��وازی‬ ‫به‌كارهێنانی پیاوانه‌ به‌كارده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌و زمانانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه جیاوازی ره‌گه‌زی‬ ‫ئاخێوه‌ری تێدا ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬تایبه‌ت‬ ‫ب�� ‌ه زمانه‌كانی هیندیی ‌ه س��ووره‌ك��ان‬ ‫نییه‌‪ .‬ت��ای ‪ ،Thai‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه ب��اش��ووری‬ ‫نیو ‌ه دورگ��ه‌ی هیندوچین ل�� ‌ه ئاسیا‬ ‫ب��ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬ی��ه‌ك��ێ��ك��ی��ت��ره‌ ل��ه‌م‬ ‫جۆر ‌ه زمانانه‌‪ .‬بۆ نمون ‌ه له‌م زمانه‌دا‬ ‫دوو ران��اوی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی كه‌سی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م (م��ن) ه��ه‌ی��ه‌‪ Phom :‬ل�� ‌ه الی��ه‌ن‬ ‫پیاوانه‌و ‌ه به‌كارده‌هێنرێت‌و ‪ dichan‬ب ‌ه‬ ‫كارهێنانی تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه ئافره‌تان‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا جیاوازی‌تریش بوونی هه‌ی ‌ه‬

‫(بۆ نمون ‌ه ل ‌ه رست ‌ه پرسیارییه‌كان‌و‬ ‫رست ‌ه وه‌اڵمییه‌كاندا) له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫به‌كارهێنانی ل ‌ه ئاخاوتنی رۆژان��ه‌دا‬ ‫زۆره‌‪ ،‬ج��ی��اوازی ن��ێ��وان ئاخاوتنی‬ ‫ئ��اف��ره‌ت��ان‌و پ��ی��اوان ب�� ‌ه ت��ه‌واوه‌ت��ی‬ ‫ده‌رده‌خات‪.‬‬ ‫(ل ‌ه زمانی فارسیدا ئه‌م جیاوازیان ‌ه زۆر‬ ‫كه‌مه‌‌و زیاتر په‌یوه‌ندی ب ‌ه وشه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬بۆ نمون ‌ه ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی وه‌كو‬ ‫(خ��اك ع��ال��م)‪( ،‬خ��دا م��رگ��م ب��ده‌)‪،‬‬ ‫(حیوانكی)و هتد تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه ئافره‌تان‪.‬‬ ‫ب ‌ه كارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی ئافره‌تان ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی پیاوێكه‌و ‌ه (ژنانی) ده‌ریده‌خات‪.‬‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی (ای وا خ��واه��ر)‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه دیالێكتی تارانیدا بۆ ئاماژه‌كردن‬ ‫ب��ه‌و ئ��ه‌و پ��ی��اوان�� ‌ه ب�� ‌ه كارده‌هێنرێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه ره‌فتاری ژنانه‌یان هه‌یه‌‪ ،‬له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌م بنه‌مای ‌ه دروستكراوه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫هه‌ندێك ده‌سته‌واژ ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه‬ ‫پیاوان‌و به‌كارهێنانی ئه‌و ده‌سته‌واژان ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ن ئ��اف��ره‌ت��ان��ه‌وه‌‪ ،‬ت��ون��دوت��ی��ژ‪،‬‬ ‫خۆڕاگر‌و پیاوانه‌ ده‌ریانده‌خات‪)).‬‬

‫‪269‬‬

‫یه‌كێكیتر ل ‌ه هۆكار ‌ه نازمانییه‌كان ك ‌ه‬ ‫ره‌نگ ‌ه جۆرێكی زمانی یان دیالێكت‬ ‫دروس��ت ب��ك��ات‪ ،‬ئ��ای��ی��ن��ه‌‪ .‬ب��ۆ نمون ‌ه‬ ‫(یه‌هودییه‌كان) ب�� ‌ه درێ��ژای��ی مێژوو‬ ‫ل ‌ه هه‌ر شوێنێكدا ژیابێتن‪ ،‬ب ‌ه گشتی‬ ‫خۆیان ل ‌ه رووی زمانه‌و ‌ه ل ‌ه ئه‌وانیتر‬ ‫جیاكردووه‌ته‌وه‌‪ .‬نمونه‌ی دیاری ئه‌مه‌‪،‬‬ ‫دروستبوونی زمانی ییدیش(‪Yiddish‬ه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه زۆرترینی یه‌هودییه‌كانی ئه‌ورووپا‌و‬ ‫ئه‌مریكا ب�� ‌ه ك��اری��ده‌ه��ێ��ن��ن‪( .‬ییدیش)‬ ‫ك�� ‌ه ش��ێ��وازی گ��ۆڕاو‌و ك��ورت��ك��راوه‌ی‬ ‫‪– ju›disch teutsch‬ب ‌ه وات��ا ئه‌ڵمانیی‬ ‫ی��ه‌ه��ودی‪-‬ی��ه‌‪ ،‬ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫دیالێكته‌كانی زمانی ئه‌ڵمانی بووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌مڕۆ بوو ‌ه ب ‌ه زمانێكی سه‌ربه‌خۆ‌و‬ ‫ب�� ‌ه رێ��ن��ووس��ی ع��ب��ری ده‌ن��وس��رێ��ت‪.‬‬ ‫(ی��ی��دی��ش) ل�� ‌ه ب��ن��ه‌ڕه‌ت��دا ت��ای��ب��ه‌ت ب ‌ه‬ ‫یه‌هودییه‌كانی ئه‌ڵمانیا ب��ووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه هۆی كۆچكردنیان بۆ ئه‌ورووپای‬ ‫رۆژهه‌اڵت‌و ناوچه‌كانیتری ئه‌ورووپا‌و‬ ‫دواتر ئه‌مریكا‪ ،‬ئه‌مڕۆ زمانی دایكیی‬ ‫زۆرێك ل ‌ه یه‌هودییه‌كانی ئه‌ورووپا‌و‬ ‫ئه‌مریكایه‌‪.‬‬ ‫یه‌هودییه‌كانی ئێرانیش‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه شار ‌ه‬ ‫ج��ی��اوازه‌ك��ان��ی وه‌ك��و ئ��ه‌س��ف��ه‌ه��ان‪،‬‬ ‫ه��ه‌م��ه‌دان‪ ،‬ك��اش��ان‌و هتد په‌رشوباڵو‬ ‫ب��وون��ه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ب�� ‌ه ش��ێ��وازێ��ك��ی زم��ان��ی‬ ‫تایبه‌ت ده‌ئاخڤن‪ ،‬ك ‌ه له‌گه‌ڵ فارسی‬ ‫ب��اودا ئ��ه‌و ج��ۆر ‌ه فارسییه‌ی ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئاخاوتنی رۆژان��ه‌دا به‌كارده‌هێنرێت‬

‫ج��ی��اوازی��ی زۆری��ان ه��ه‌ی��ه‌‌و ب��ه‌ب��ێ‬ ‫فێربوون‪ ،‬فارسی زمان تێیناگه‌یه‌ت‪.‬‬ ‫زاری یه‌هودییه‌كانی ئ��ی��ران ب�� ‌ه پێی‬ ‫ئ��ه‌و ش��اره‌ی ت��ێ��دا ده‌ژی هه‌ندێك‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫یه‌ك (زار)ه‌‪ .‬یه‌هودییه‌كانی ئیران ب ‌ه‬ ‫گشتی ل ‌ه نێوان خۆیاندا ب��ه‌م زمان ‌ه‬ ‫ده‌ئاخڤن‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ نایه‌هودییه‌كاندا‬ ‫ب ‌ه فارسی ده‌ئاخڤن‪ .‬زمانی تایبه‌تی‬ ‫ی��ه‌ه��ودی��ی��ه‌ك��ان ك��اری��گ��ه‌ری ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫فارسییه‌كه‌یان ده‌بێت‌و ده‌بێت ‌ه هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه ل ‌ه فارسیدا ((شێو ‌ه زاریان‬ ‫هه‌بێت))‌و ب ‌ه هۆی ئه‌م شێو ‌ه زاره‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه زۆری ب ‌ه ئاسانی ده‌یانناسیته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ��ه‌م��رۆ ی��ه‌ه��ودی زۆر زی��ات��ر‬ ‫له‌ناو كۆمه‌ڵگای ئێرنیدا ده‌توێته‌وه‌‌و‬ ‫به‌م رێژه‌یه‌ش ل ‌ه به‌كارهێنانی زمانی‬ ‫عیبری ك��ه‌م ب��ووه‌ت��ه‌وه‌‌و كاریگه‌ری‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ف��ارس��ی ج��وول��ه‌ك��ه‌ی گه‌نجدا‬ ‫زۆر زۆر ك��ه‌م��ه‌‪ .‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌م��ه‌ش��دا‪،‬‬ ‫هێشتا جووله‌كه‌ی ب ‌ه ته‌مه‌ن‌و میان‬ ‫س��اڵ ته‌نانه‌ت ل ‌ه ت��اران��دا‪ ،‬فارسی ب ‌ه‬ ‫شێوه‌زاری عیبری به‌كارده‌هێنێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫گۆڕانه‌ی ل ‌ه دیدی جوله‌ك ‌ه ل ‌ه ناوناندا‬ ‫روویداوه‌‪ ،‬به‌ڵگه‌یه‌كیتر ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫زیاتر ل ‌ه رابردوو ل ‌ه كۆمه‌ڵگای ئیرانیدا‬ ‫ده‌توێته‌وه‌‪ .‬ئه‌مرۆ ل ‌ه جێگه‌ی اسحق‪،‬‬ ‫موسی‪ ،‬داود‌و هتد ك ‌ه ب ‌ه ته‌واوه‌تی‬ ‫ده‌رخه‌ری جوله‌ك ‌ه بوونه‌‪ ،‬ناوی وه‌كو‬ ‫جمشید‪ ،‬پرویز‌و هتد ده‌بینین‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪270‬‬

‫ناوانه‌ تایبه‌ت به‌ جوله‌كه‌ نییه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ب��اره‌ی ئه‌رمه‌نیه‌كانیش جیاوازی‬ ‫ئایینی ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ج��ی��اوازی زمانیدایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌رمه‌نی گ��ه‌ن��ج‪ ،‬ك�� ‌ه خوێندنی نوێی‬ ‫هه‌یه‌‌و ل ‌ه منداڵییه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ فارسی‬ ‫زمانه‌كاندا هه‌لسوكه‌وت ده‌ك��ات‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئ��ه‌رم��ه‌ن��ی‌و فارسییدا دوو زم��ان��ه‌ی‬ ‫ت��ه‌واون‌و فارسی ب ‌ه بێ شێوه‌زار ب ‌ه‬ ‫كارده‌هێنێت‪ .‬به‌اڵم ئه‌رمه‌نی ب ‌ه ته‌مه‌ن‌و‬ ‫میان ساڵ دوو زمانه‌ی نا ت��ه‌واون‌و‬ ‫ف��ارس��ی ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌زاری ئ��ه‌رم��ه‌ن��ی‬ ‫به‌كارده‌هێنێت‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ته‌واوه‌تی ده‌ناسرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و گۆڕانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه دیدی (یه‌هودییه‌كان)دا ل ‌ه ناوناندا‬ ‫دروستبووه‌‪ ،‬له‌ ئه‌رمه‌نیدا ب ‌ه دیناكرێت‌و‬ ‫ناوه‌كانیان هێشتا ئه‌وان جیاده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ب��اره‌ی زه‌رده‌ش��ت��ی��ی�� ‌هك��ان��ی��ش��ه‌و ‌ه‬ ‫ج��ی��اوازی ئایینی ل��ه‌گ��ه‌ڵ جیاوازیی‬ ‫زمانیدایه‌‪ .‬زه‌رده‌شتییه‌كانی (ی��ه‌زد)‬ ‫یش ب ‌ه زمانێكی تایبه‌ت ده‌ئاخڤن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بۆ فارسی زمانه‌كان ب ‌ه بێ فێربوون‬ ‫تێگه‌یشتن دروستنابێت‪.‬‬ ‫شێواز‬ ‫زم��ان ب��ه‌ پ��ێ��ی ئ��ه‌و ه��ه‌ل��وم��ه‌رج�� ‌ه‬ ‫گ��ۆڕاوه‌ی‪ ،‬ك ‌ه تێیدا به‌كارده‌هێنرێت‌و‬ ‫ب ‌ه پێی ئه‌و ئه‌ركانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ئه‌ستۆی‬ ‫ده‌گرێت‪ ،‬جۆراوجۆری په‌یدا ده‌كات‪.‬‬ ‫وه‌كو ئه‌وه‌ی ك ‌ه گوترا‪ ،‬به‌و جۆرانه‌ی‪،‬‬

‫ك ‌ه ب ‌ه هۆی جیاوازی به‌كارهێنانه‌و ‌ه‬ ‫دروست ده‌بێت‪ ،‬شێوازی پێده‌گوترێت‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه شیكردنه‌وه‌یه‌كی وردت��ردا په‌ی‬ ‫ب��ه‌وه‌ ده‌ب��ه‌ن‪ ،‬ك�� ‌ه ش��ێ��وازی زم��ان‬ ‫په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه سێ هۆكاری گرنگه‌وه‌‪:‬‬ ‫بابه‌ت‪ ،‬ئامرازی ده‌ربڕین‌و په‌یوه‌ندی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌یتی ئاخێوه‌ر‌و گوێگر‪.‬‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ی ئ��اخ��اوت��ن‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه ش��ێ��وازی‬ ‫زمانیدا ب ‌ه كارده‌هێنرێت‪ ،‬كاریگه‌ره‌‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ده‌بینیت‪ ،‬ك ‌ه شێوازی وتارێكی‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ ش��ێ��وازی وت��ارێ��ك��ی‬ ‫گه‌رمی هه‌ڵبژاردندا جیاوازی ده‌بێت‌و‬ ‫دی��س��ان ئ��ه‌م دوان�� ‌ه ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ش��ێ��وازی‬ ‫وت��ارێ��ك��ی زان��س��ت��ی‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ك��ۆن��گ��ره‌ی�� ‌هك��ی زان��س��ت��ی��دا ج��ی��اوازی��ی‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‌‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا ه��ه‌م��وو ئ��ه‌م��ان�� ‌ه‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ش��ێ��وازی رووپ��ێ��وك��ردن��ی‬ ‫یارییه‌كی تۆپیپێدا جیاوازیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه ئ��ه‌ن��دازه‌ی��ه‌ك خومانگرتوو ‌ه به‌م‬ ‫شێوازانه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه بوونیان ب ‌ه ئاسایی‬ ‫داده‌ن��ێ��ن‪ ،‬ته‌نها كاتێك تێبینی ئه‌م‬ ‫ش��ێ��وازان�� ‌ه ده‌ك��ه‌ی��ن ك�� ‌ه ئاخێوه‌رێك‬ ‫ئاگایان ‌ه یان نائاگایان ‌ه نه‌ریت ‌ه باوه‌كان‬ ‫بشكێنێت‌و شێوازێك به‌كاربهێنێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ بابه‌تی ئاخاوتندا نه‌گونجێت‪ .‬بۆ‬ ‫نمون ‌ه پێشبینی ئه‌و ‌ه بكه‌ن‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫بێژه‌رێك بۆ رووپێوكردنی یارییه‌كی‬ ‫زۆران (ك��ش��ت��ی) س��ود ل�� ‌ه ش��ێ��وازی‬ ‫وتاری ئایینی وه‌ربگرێت‪ ،‬ئه‌م كاره‌ی‬ ‫چ��ه‌ن��دێ��ك ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه ه��ۆی پێكه‌نین‌و‬

‫‪271‬‬

‫سه‌رسوڕمان‪ .‬هه‌ندێكجار هونه‌رمه‌ند ‌ه‬ ‫كۆمیدییه‌كان بۆ ب ‌ه پێكه‌نین هێنانی‬ ‫خه‌ڵكی‪ ،‬ئاگایان ‌ه سود ل ‌ه به‌كارهێنانی‬ ‫نه‌گونجاوی شێواز وه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫هۆكاری دووه‌م ئامرازی ده‌ربڕینه‌‪:‬‬ ‫مه‌به‌ست ل ‌ه ئامرازی ده‌ربڕین ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫‪،‬ك ‌ه ئایا زمان ب ‌ه شێوه‌ی ئاخاوتن ‪ ،‬یان‬ ‫ب ‌ه شێوه‌ی نوسین به‌كارده‌هێنرێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌ر زمانێكدا ل ‌ه نێوان ئاخاوتن‌و‬ ‫نوسیندا هه‌ندێك ج��ی��اوازی بوونی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك��ه‌ ده‌ب��ێ��ت ره‌چ��او ب��ك��رێ��ت‪.‬‬ ‫چ��ه‌ن��د‌و چۆنیی ئ��ه‌م ج��ی��اوازی��ان�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫زمان ‌ه ج��ۆراوج��ۆر ‌هك��ان��دا ده‌گ��ۆڕێ��ت‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ج��ی��اوازی ل��ه‌ن��ێ��وان ئاخاوتن‌و‬ ‫نوسیندا ل ‌ه هه‌ر زمانێكدا بوونی هه‌یه‌‌و‬ ‫هۆكاره‌كه‌یشی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه نووسین‬ ‫خ��ۆپ��ارێ��زت��ره‌‌و ل��ه‌گ��ه‌ڵ گ��ۆڕان��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ئاخاوتندا ناگۆڕێت‪ .‬ئه‌م جیاوازیان ‌ه‬ ‫ره‌ن��گ��ه‌ پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ب�� ‌ه گ��ۆك��ردن��ه‌و ‌ه‬ ‫ه��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬وه‌ك��و چ��ۆن ل�� ‌ه ف��ارس��ی‬ ‫ئاخاوتنیدا ده‌بێژین (م��ی��ره‌) ‪/mire/‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ده‌نوسین (میرود) ‪./miravad/‬‬ ‫یان ره‌نگ ‌ه په‌یوه‌ندی ب ‌ه به‌كارهێنانی‬ ‫وش��ه‌ك��ان��ه‌و ‌ه هه‌بێت‪ ،‬وه‌ك��و چ��ۆن ل ‌ه‬ ‫فارسی ئاخاوتنیدا وشه‌كانی وه‌كو‬ ‫((یالقوز‪ ،‬خیت‪ ،‬چاخان‪ ،‬الم شنگه‌)و‬ ‫زۆریتر به‌كارده‌هێنین‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه نوسیندا‬ ‫به‌كاریان ناهێنین‪ .‬هه‌روه‌ها ره‌نگ ‌ه ئه‌م‬ ‫جیاوازییان ‌ه ل ‌ه شێوه‌ی رێزمانیدا بێت‪.‬‬ ‫بۆ نمون ‌ه ل ‌ه فارسی ئاخاوتنیدا بۆ ب ‌ه‬

‫ناسراوكرنی ناو ده‌توانرێت ده‌نگی ‪/e/‬‬ ‫بۆ كۆتایی ناوه‌ك ‌ه زیادبكرێت (وه‌كو‪:‬‬ ‫كتاب ‌ه اینجاست)‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه نوسیندا‬ ‫بۆ ناسراوكردنی ناو یان ب ‌ه بێ هیچ‬ ‫هێمایه‌ك به‌كارده‌هێنین (وه‌كو‪ :‬كتاب‬ ‫اینجاست) یان وشه‌ی (أن) ل ‌ه پێشیدا‬ ‫داده‌نێن (وه‌كو‪ :‬أن كتاب اینجاست) ‪ .‬یان‬ ‫ل ‌ه فه‌ڕه‌نسیدا ده‌می رابردووی ساده‌ی‬ ‫كار ته‌نها ل ‌ه نوسیندا به‌كارده‌هێنرێت‪،‬‬ ‫نه‌ك ل ‌ه ئاخاوتندا‪ .‬ب ‌ه گشتی ده‌توانرێت‬ ‫بگوترێت‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه هه‌ر زمانێكدا نوسین‌و‬ ‫ئ��اخ��اوت��ن دوو ش��ێ��وازی ج��ی��اوازی��ان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه خ��اوه‌ن زم��ان فێریده‌بێت‌و‬ ‫ئاگایان ‌ه یان نائاگایه‌ن ‌ه جیاوازیه‌كانیان‬ ‫ره‌چاو ده‌كات‪.‬‬ ‫ج��ۆك��اری س��ێ��ه��ه‌م ل��ه‌دی��اری��ك��ردن��ی‬ ‫شێوازدا په‌یوه‌ندیی كۆمه‌اڵیه‌تی نێوان‬ ‫ئاخێوه‌ر‌و گوێگره‌‪( .‬هه‌موو تاكه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌ك ل ‌ه رووی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ی��ه‌ك ئ��اس��ت��دا ن��ی��ی��ن‪ :‬ه��ه‌ن��دێ��ك ل ‌ه‬ ‫سه‌رتر‌و هه‌ندێك ل ‌ه خوارتر‪ ،‬یان به‬ ‫‌هه‌ر حاڵ به‌رزتر‌و نزمتر داده‌نرێن‪ .‬ب ‌ه‬ ‫گشتی ل ‌ه رێگه‌ی ئاخاوتنی ئاخێوه‌ر‬ ‫ده‌توانرێت په‌ی ب ‌ه تێڕوانینی ئاخێوه‌ر‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه گوێگر ببرێت‪ ،‬به‌و واتایه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌توانرێت پێشینی ئ��ه‌و ‌ه بكرێت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��اخ��ێ��وه‌ر گ��وێ��گ��ره‌ك��ه‌ی خ��ۆی ل ‌ه‬ ‫رووی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ‌ه خوارتر یان‬ ‫هاوشان یان به‌رزتر ل ‌ه خۆی ده‌زانێت‪.‬‬ ‫ب��ۆ نموون ‌ه ئ�� ‌هگ��ه‌ر گوێت لێبێت‪ ،‬ك ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪272‬‬

‫كه‌سێك ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی ت��ه‌ل��ه‌ف��ۆن��ه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫گوێگره‌كه‌ی ده‌ڵێت‪( :‬ئه‌گه‌ر تۆ بڵێت‪،‬‬ ‫من ئه‌م كار ‌ه ده‌كه‌م) ل ‌ه حاڵه‌تێكیتردا‬ ‫ب ‌ه گوێگرێكیتر ده‌ڵێت‪( :‬ئه‌گه‌ر به‌ڕێزتان‬ ‫ئه‌مر ب��ف��ه‌رم��وون‪ ،‬به‌ند ‌ه ب ‌ه بێ هیچ‬ ‫دوودڵییه‌ك ئه‌مری به‌ڕێزتان جێبه‌جێ‬ ‫ده‌ك��ه‌م) ئێو ‌ه راس��ت��ه‌وخ��ۆ تێده‌گه‌ن‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��اخ��ێ��وه‌ر ل��ه‌م دوو ح��اڵ��ه‌ت��ه‌دا‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌س��ت ب�� ‌ه گوێگره‌كانی ل�� ‌ه دوو‬ ‫ئاستی كۆمه‌اڵیه‌تی جیاوازدا ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م دوو رسته‌ی ‌ه ل ‌ه رووی وات��او ‌ه‬ ‫هاوواتان‪ ،‬به‌اڵم یه‌كه‌میان ده‌ربڕی ئه‌و‬ ‫راستییه‌ی ‌ه ك ‌ه گوێگر ل ‌ه رووی پێگه‌ی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌وه‌‪ ،‬ی��ان ژێ��رده‌س��ت��ه‌ی‬ ‫ئاخێوه‌ره‌‪ ،‬یان هاوشانی‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا‬ ‫دووه‌میان ده‌ربڕی ئه‌و راستییه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫گوێگر ل ‌ه رووی پێگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌وه‌ی ئاخێوه‌ره‌‪ .‬ئه‌م ئاخێوه‌ر ‌ه‬ ‫وه‌ك��و فارسی زمانێك فێربووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر بییه‌وێت ل�� ‌ه كۆمه‌ڵگایه‌كدا‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه خ��اوه‌ن��ی چ��ی��ن��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‬ ‫جیاوازه‌‪ ،‬بژی‌و كاره‌كانی رابپه‌ڕێنێت‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه ل ‌ه په‌یوه‌ندییه‌كانیدا له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌رامبه‌ره‌كانیدا ئه‌و ج��ۆر ‌ه ره‌فتار ‌ه‬ ‫زمانیی ‌ه یان ئه‌و شێواز ‌ه ئاخاوتنه‌ی ك ‌ه‬ ‫ده‌ربڕی ئاستی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌یه‌تی‪،‬‬ ‫به‌كاربهێنێت)‪.‬‬ ‫ج��ی��اوازی��ی ئ��اس��ت��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��وو كۆمه‌ڵگاكاندا به‌دیده‌كرێت‪.‬‬ ‫ئه‌م جیاوازیانه‌ی ئاستی كۆمه‌اڵیه‌تی‬

‫ته‌نها تایبه‌ت نیی ‌ه ب ‌ه رێژه‌ی داهات‌و‬ ‫سه‌رمایه‌ی تاكه‌وه‌‪ ،‬ته‌مه‌ن‪ ،‬خوێندن‪،‬‬ ‫پله‌‪ ،‬پیشه‌‪ ،‬ناوبانگ‌و زۆر هۆكاریتر‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت ل�� ‌ه دی��اری��ك��ردن��ی ئاستی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی كه‌سێكدا كاریگه‌ربێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه زمانه‌كان جیاوازی ئاستی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ئاخێوه‌ره‌كانی ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫ده‌رن��اخ��ات‪ ،‬ب��ه‌اڵم ه��ه‌ن��دێ��ك��ی ت��ر ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی زۆر روون ئه‌م جیاوازیان ‌ه‬ ‫پ��ی��ش��ان��ده‌دات‪ .‬ب�� ‌ه گشتی ده‌ت��وان��رێ��ت‬ ‫بگوترێت‪ ،‬ك ‌ه زمان ‌ه رۆژهه‌اڵتییه‌كان‬ ‫زیاتر ل ‌ه زمان ‌ه رۆژئاواییه‌كان جیاوازی‬ ‫ئاستی كۆمه‌اڵیه‌تی ئاخێوه‌ره‌كانی‬ ‫ده‌رده‌خه‌ن‪ .‬بۆ نمون ‌ه زمانی ئینگلیزی‬ ‫ب ‌ه تایبه‌تی ئینگلیزی ئه‌مریكی ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫ده‌رخه‌ری جیاوازی ئاستی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ئاخێوه‌ر‌و گوێگر نییه‌‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا زمانی‬ ‫یابانی‌و ب ‌ه تایبه‌تی زمانی (جاوه‌)یی‬ ‫خاوه‌نی ئاستی كۆمه‌اڵیه‌تی جیاوازه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه راس��ت��ه‌وخ��ۆ ح��اڵ��ه‌ت��ی ئ��اخ��ێ��وه‌ر‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه گوێگر یان كه‌سێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫قسه‌ی له‌سه‌ر ده‌كرێت‪ ،‬ده‌رده‌خات‪.‬‬ ‫زمانی فارسی كه‌متر ل ‌ه زمانه‌كانی‬ ‫وه‌كو جاوه‌یی یان یابانی‌و زیاتر ل ‌ه‬ ‫زمانێكی وه‌ك��و ئینگلیزی ج��ی��اوازی‬ ‫ئاستی كۆمه‌اڵیه‌تی ئاخێوه‌ر وگوێگر‬ ‫ده‌رده‌خ��ات‪ .‬ب��ۆ ن��م��ون�� ‌ه ئ��ه‌م سێ‬ ‫رسته‌یه‌ی ئینگلیزی ‪I said، you‬‬ ‫‪ said، he said‬ك ‌ه ل ‌ه رووی په‌یوه‌ندی‬ ‫نێوان ئاخێوه‌ر‌و گوێگر دوو الیه‌نه‌‪،‬‬

‫‪273‬‬

‫ب��ه‌اڵم ل ‌ه فارسیدا ب ‌ه پێی په‌یوه‌ندی‬ ‫ئاخێوه‌ر‌و گوێگر هاوكێشه‌ی جیاواز‬ ‫دروس��ت��ده‌ك��ات‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه خشته‌كه‌ی‬ ‫خواره‌وه‌ ده‌خرێته‌ڕوو‪.‬‬ ‫ده‌رباره‌ی ئه‌م خشته‌ی ‌ه ده‌بێت سرنجی‬ ‫چه‌ند خاڵێك بدرێت‪ ،‬یه‌كێكیان ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و نمرانه‌ی ك ‌ه لێره‌دا دیاریكراو ‌ه‬ ‫زن��ج��ی��ره‌ی��ه‌ك پ��ل��ه‌ی ی��ه‌ك�لاك��ه‌ره‌وه‌‌و‬ ‫ب��ێ ئ��ه‌م�لا‌و ئ��ه‌وال ن��ی��ی��ه‌‪ .‬م��ه‌ب��ه‌س��ت‬ ‫ل��ه‌م��ه‌م خشته‌ی ‌ه پیشاندانی رێژه‌یی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌شێوه‌یه‌كی گشتی‬ ‫فارسی زمانه‌كان ل ‌ه ئاخاوتنی خۆیاندا‬ ‫ك��ه‌م‌و زۆر ره‌چ��اوی ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ئ��ه‌و‬ ‫نمرانه‌ی ك ‌ه هێمای موجه‌بیان هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫رێكوپێكی زیادبوونی پایه‌ی ئاخێوه‌ر‬ ‫یان كه‌سی سێیه‌م ك ‌ه قسه‌ی له‌سه‌ر‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬ده‌رده‌خات‪ ،‬ئه‌و نمرانه‌ی ك ‌ه‬ ‫هێمای سالبیان هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه رێكوپێكی‬ ‫لێبوورده‌یی یان ئاستی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ئاخێوه‌ر به‌رامبه‌ر ب ‌ه گوێگر یان كه‌سی‬ ‫سێیه‌م ده‌رده‌خ��ات‌و ئه‌و نمرانه‌یشی‬ ‫ك ‌ه هێمای سفریان هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه دوو الیه‌ن‬ ‫ناوده‌برێن‪ .‬خاڵێكیتر ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ره‌نگ ‌ه‬ ‫ب ‌ه راستی جیاوازیی ئاستی كه‌سی‬ ‫یه‌كه‌می تاك كاتیك ئاماژ ‌ه ب ‌ه خۆی‬ ‫ده‌كات‌و كاتیك له‌گه‌ڵ كه‌سی دووه‌می‬ ‫تاك ده‌ئاخڤێت نمره‌كانی ج��ی��اوازی��ی‬ ‫ئاستی كۆمه‌اڵیه‌تی ‬ ‫به‌ڕێزیان ئه‌مریان فه‌رموو ‬ ‫به‌ڕێزتان ئه‌مرتان فه‌رموو‪ +4‬‬

‫ل ‌ه كاتی ئاخاوتن له‌گه‌ڵ كه‌سی دووه‌م‌و‬ ‫سێیه‌می تاكدا‬ ‫ئه‌وان فه‌رموویان‬ ‫به‌ڕێزتان فه‌رمووتان ‬ ‫‪ +3‬‬ ‫ئێوه‌ فه‌رمووتان‪ +2‬‬ ‫‪ +1‬‬ ‫ئه‌وان وتیان ئێوه‌ وتتان ‬ ‫ئه‌و وتی تۆ وتت‪ 0‬‬ ‫من وتم ‪ 0‬‬ ‫كه‌سی یه‌كه‌می تاك ئاماژه‌ ب ‌ه خۆی‬ ‫من عه‌رزم كرد‬ ‫‪1‬ــ به‌ند ‌ه عه‌رزی جه‌نابتانم كرد ‬ ‫‪2‬ـ��ـ ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ل�� ‌ه ن��ێ��وان گوێگر‌و‬ ‫ئ��اخ��ێ��وه‌ر ی��ان ك��ه‌س��ی ب��اس��ل��ێ��ك��راو‬ ‫ب��وون��ی ن��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��اخ��ێ��وه‌ر‬ ‫هێشتا ل ‌ه شێوه‌كانی (‪ )-‬ده‌رب��اره‌ی‬ ‫خ��ۆی‌و ل ‌ه شێوه‌كانی (‪ )+‬ده‌رب��اره‌ی‬ ‫كه‌سانیتر س��وود وه‌رب��گ��رێ��ت‪ .‬ل��ه‌م‬ ‫كاته‌دا به‌كارهێنانی ئه‌م شێوازانه‌ی‬ ‫زم��ان ده‌درێت ‌ه پاڵ ئ��ه‌ده‌ب‪ ،‬رێز یان‬ ‫لێبوورده‌یی‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌گه‌ر ل ‌ه ئاستی‬ ‫مامناوه‌ند تێبپه‌ڕێت‪ ،‬ب ‌ه پیاهه‌ڵدان‪،‬‬ ‫م��اس��ت��اوك��ردن ی��ان زم��ان��ل��وس��ی‬ ‫ناوده‌برێت‪ .‬ئێم ‌ه ل ‌ه ئاخاوتنی رۆژانه‌ی‬ ‫خۆماندا به‌گشتی نائاگایان ‌ه ئه‌و شێو ‌ه‬ ‫زمانییان ‌ه هه‌ڵده‌بژێرین ك ‌ه گونجاوبێت‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ پ��ه‌ی��وه‌ن��دی گ��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��م��ان‬ ‫له‌گه‌ڵ كه‌سانیتردا‪ .‬سرنجی ئه‌و چه‌ند‬ ‫رسته‌یه‌ی خواره‌و ‌ه ك ‌ه گفتوگوی نێوان‬ ‫كارمه‌ندێك‌و به‌ڕێوه‌ری فه‌رمانگه‌كه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪274‬‬

‫پیشانده‌دات‪ ،‬ب��ده‌ن‪ .‬ژماره‌كانی نێو ت��ه‌ش��ری��ف ب��ردن ل�� ‌ه خ��زم��ه‌ت‬ ‫ك��ه‌وان��ه‌ك��ان ج��ۆری پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ه‌ك�� ‌ه م��ه‌ره‌خ��س��ب��وون پ��ێ��دان ل��وت��ف��ك��ردن ‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی رێژه‌ی به‌پێی خشته‌كه‌ی پ��ێ��ش��ك��ه‌ش��ك��ردن م��ان��ه‌و ‌ه ت��ه‌ش��ری��ف‬ ‫ه��ه‌ب��وون (ت��ه‌ش��ری��ف��ت��ان ه��ه‌ب��ێ��ت)‬ ‫سه‌ره‌وه‌ پیشانده‌دات‪:‬‬ ‫كارمه‌ند‪ :‬به‌ند ‌ه هاتم ‌ه خزمه‌تتان (‪ )-2‬له‌خزمه‌تدابوون خواستنئه‌مركردن‪/‬‬ ‫ت��ا تكاتان لێبكه‌م (‪ )-2‬ل��ه‌س��ه‌ر ئه‌و ئه‌مرفه‌رموون تكاكردن‪.‬‬ ‫داواك��اری گوێزانه‌وه‌یه‌ی ك ‌ه تقدیمم ئه‌م شێواز ‌ه زمانییانه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ئیتیك‬ ‫ك��ردن (‪ )-2‬ره‌زام��ه‌ن��دی بفه‌رمووین ‪ etiquette‬ناوده‌بڕێت‪ ،‬ل ‌ه زانستی‬ ‫زم��ان��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��دا زۆر گرنگه‌‌و‬ ‫(‪.)-3‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ر‪ :‬من نامه‌ی به‌ڕێزتانم (‪ )-1‬ره‌نگدانه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ب ‌ه په‌سه‌ندكراوی بۆ به‌شی دۆسێكان ناسك‌و شاراوه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه نێوان چین ‌ه‬ ‫ج��ی��اوازه‌ك��ان��ی كۆمه‌ڵگایه‌كدا بوونی‬ ‫ناردوو ‌ه (‪.)0‬‬ ‫كارمه‌ند‪ :‬به‌ڕێوه‌به‌ری به‌شی دۆسێكان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه یه‌كێك ‌ه له‌و بوارانه‌ی ل ‌ه‬ ‫ئه‌مڕۆ به‌یانی پێی وتم (‪ )0‬ك ‌ه به‌ڕێزتان زمانی فارسیدا توێژینه‌وه‌ی له‌سه‌ر‬ ‫ن��ه‌ك��راوه‌‌و ل�� ‌ه جێگه‌ی خ��ۆی��دای��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هێشتا هیچ بڕیارێكتان نه‌داو ‌ه (‪.)-3‬‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ر‪ :‬ره‌ن��گ�� ‌ه ن��ام�� ‌هك�� ‌ه هێشتا زم��ان��ه‌وان‌و ك��ۆم��ه‌ڵ��ن��اس��ی ئ��ێ��ران��ی‬ ‫نه‌گه‌یشتبیت‪ ،‬چونك ‌ه دوێنی ل ‌ه كۆتایی گرنگییه‌كی زیاتری پێبده‌ن‪.‬‬ ‫ده‌وامدا ناردم (‪.)0‬‬ ‫كارمه‌ند‪ :‬دنیایه‌ك سوپاسی (‪)-1‬ی فهرستی ئ��ه‌و س��ه‌رچ��اوان��ه‌ی ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ن��وس��ی��ن��ی ئ��ه‌م وت��اره‌دا س��وودی��ان‬ ‫ئه‌و ماندووبوونه‌تان ده‌كه‌م (‪.)-3‬‬ ‫زۆرێ��ك ل ‌ه كاره‌كانی فارسی ئه‌مڕۆ لێوه‌رگیراوه‌‪:‬‬ ‫‪Dell Hymes (ed.)، Language in.1‬‬ ‫(ن��وێ) ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی دوو الی��ه‌ن‪،‬‬ ‫‪،Culture end Society، Harper & Row‬‬ ‫شێوه‌یه‌كی (رێ��زداران��ه‌)‌و شێوه‌یه‌كی‬ ‫‪.1984‬‬ ‫(ل��ێ��ب��وردوان��ه‌)ی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬س��رن��ج��ی‬ ‫‪J.A. Fishman (ed.)، Readings in the.2‬‬ ‫نمونه‌كانی خواره‌وه‌ بده‌ن‪:‬‬ ‫‪،Sociology of Language، Mouton‬‬ ‫شێوه‌ی دوو الیه‌ن شێوه‌ی رێزداران ‌ه‬ ‫‪.1970‬‬ ‫ب��ۆ گوێگر‌و كه‌سی سێیه‌م شێوه‌ی‬ ‫‪Joan Rubin and Bjorn H. Jernudd.3‬‬ ‫ل��ێ��ب��وردان�� ‌ه ب��ۆ ك��ه‌س��ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی تاك‬ ‫?‪(eds.)، Can Language Be Planned‬‬ ‫خ��واردن نۆشكردن هاتن ته‌شریف‬ ‫‪،The University Press of Hawaaii‬‬ ‫هێنان به‌خزمه‌ت گه‌یشتن رۆیشتن‬

275

Linguistics، Voice of America Forum

.1971

.1969 ،Lectures

E. Glyn Lewis، Multilingualism in.4

Suzette

Elgin،

What

Is.7

.1972 ،the Soviet Union، Mouton

.1973 ،Linguistics? Prentice-Hall

M.A.K Halliday، Angus Mclntosh.5

‫ ترجم ‌ه‬،‫ ه��ال‬.‫ راب��رت ا‬،‫زب��ان‌و زبانشناسی‬.8

and peter Strevens، The Linguistic

.2530 ،‫ انتشارات جیبی‬،‫محمدرچا باگنی‬

Sciences and Language Teacbing،

،‫ محمدرچا باگنی‬،‫مسائل زبانشناسی نوین‬.9

.1964 ،Longmans ،4 Chapter

.2534 ،‌‫انتشارات اگاه‬ ‫ چهار گفتار دباره‌ زبان‬:‫ كتێبی‬:‌‫سه‌رچاوه‬

Einar

Haugen،

International

National Languages،

and.6 in

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪276‬‬

‫سه‌رنج و وردبوونه‌وه‌یه‌ك‬ ‫سه‌باره‌ت به دامه‌زراوه‌ی راهێنانی هاوواڵتی له سوید‬ ‫‪A look to the civil training in Sweeden‬‬

‫نووسەر‪ :‬مه‌نوچه‌هر حه‌قیقی نه‌‌ژاد‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬خالید عەلیزادە‬

‫‪277‬‬

‫ئه‌م وت��اره به مه‌به‌ستی ئاشناكردنی‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای��ی خ��وێ��ن��ه‌ره س��ه‌ب��اره‌ت به‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی راهێنانی ه��اوواڵت��ی له‬ ‫واڵتی سوید‪.‬‬ ‫راهێنانی هاوواڵتی وه‌ك دیارده‌یه‌کی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و دام��ه‌زراوه به ته‌نیا له‬ ‫واڵتانی باكووری ئه‌وروپادا به‌رچاو‬ ‫ده‌كه‌وێت‪ .‬زۆر ئاساییه‪ ،‬كه نێوه‌ڕۆك‌و‬ ‫چۆنیه‌تیی به‌ڕێوه‌چوونی بۆ‌خوێنه‌ری‬ ‫ئێمه به ته‌واوی نامۆ بێت‪.‬‬ ‫راهێنانی هاوواڵتی دامه‌زراوه‌یه‌كه له‬ ‫خزمه‌ت پ��ه‌روه‌رده‌ك��ردن‌و راهێنانی‬ ‫گشتیی ه��اوواڵت��ی��ی��ان��ه ل��ه ت��ه‌واوی‬ ‫ب��واره‌ك��ان��دا ل��ه ده‌ره‌وه‌ی ب��واری‬ ‫پ��ی��ش��ه‌ی��ی‌و پ��س��پ��ۆڕی��دای��ه‪ .‬ت��ه‌وه‌رو‬ ‫دروشمی سه‌ره‌كیی ئه‌م دامه‌زراوه‌یه‬ ‫له سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانییه‌وه راهێنانی‬ ‫ئازادانه‌ی خۆبه‌خش بووه‪ .‬به پێی ئه‌م‬ ‫دروشمه‪ ،‬به‌شداربووان له هه‌ڵبژاردنی‬ ‫بابه‌ت‌و نێوه‌ڕۆکی خوێندنه‌وه‌و هه‌ر‬ ‫به هه‌مان شێوه له چۆنیه‌تیی را‌هێنان‌و‬ ‫په‌روه‌رده‌كردندا ئازادو سه‌ربه‌خۆن‪.‬‬ ‫به وته‌یه‌كی دیكه‪ ،‬ب��ه‌ش��دارب��ووان له‬ ‫‌سه‌ر گرنگی‌و به‌كه‌ڵكبوونی بابه‌ته‌كان‬ ‫ب��ۆ ‌خ��ۆی��ان ب��ڕی��ار ده‌ده‌ن‪ .‬ه��ه‌ر به‌م‬ ‫شێوه‌یه هه‌ل‌و ده‌رفه‌ت بۆ باسكردن‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌تانه ب ‌ه ده‌ست ده‌هێنن‪،‬‬ ‫كه به پێی هه‌ل‌و مه‌رج‌و تایبه‌تمه‌ندی‌و‬ ‫پرسیاری تاكی خ��ۆی��ان‪ ،‬به‌الیانه‌وه‬ ‫گرنگ‌و بایه‌خدار به ئه‌ژمار دێت‪.‬‬

‫ئ��ه‌م دام��ه‌زراوه‌ی��ه‪ ،‬ل��ه ه��ه‌ن��دێ��ک‬ ‫ئه‌نجومه‌نی خوێندنه‌وه‌و قوتابخانه‌ی‬ ‫ب��ااڵی ج��ه‌م��اوه‌ری پێكهاتووه‪ .‬كۆڕو‬ ‫كۆبوونه‌وه‌‌ی خوێندنه‌وه له نێوخۆی‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ج��ه‌م��اوه‌ری��دا‪ ،‬ه��ه‌ر‬ ‫وه‌ك ك��ه‌ره‌س��ه‌ی��ه‌ك ب��ۆ خزمه‌تكردن‬ ‫به پ��ه‌روه‌رده‌و را‌هێنانی ئه‌ندامان‌و‬ ‫چ��االك��ان��ی ب��زووت��ن��ه‌وه پێكهاتووه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ك��ۆڕو ب��ن��ك��ه ت��اق‌و ت��ۆراق‌و‬ ‫لێكپچڕاوانه‪ ،‬ل��ه‌م ‌الو ل��ه‌و ال‪ ،‬ورده‬ ‫‌ورده گ��ه‌ش��ه‌ی��ان س��ه‌ن��دوو ‌ه ل��ه ‌ژێر‬ ‫چ��اودێ��ری‌و پشتیوانیی ده‌وڵ��ه‌ت��دا‪،‬‬ ‫وه‌ك رێ��ك��خ��راوه‌ی��ه‌ك��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ‬ ‫س��ه‌ری��ان ه��ه‌ڵ��داوه‪ ،‬تا ئ��ه‌و جێگه‌یه‌ی‬ ‫ل��ه را‌هێنانی ه��اوواڵت��ی��دا ه��ه‌ر وه‌ك‬ ‫بزووتنه‌وه‌یه‌ك له ته‌نیشت بزووتنه‌وه‬ ‫جه‌ماوه‌رییه‌کانی دی��ك��ه‌دا باسی لێ‬ ‫كراوه‪ .‬مێژووی را‌هێنانی هاوواڵتی به‬ ‫شێوه‌‌یه‌كی لێكدانه‌بڕاو له‌گه‌ڵ مێژووی‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ج��ه‌م��اوه‌ری ل��ه سوید‬ ‫تێكئااڵوه‪ .‬چاوخشاندنێك به‌م مێژووه‌دا‬ ‫وێنه‌یه‌كی روونتر له كۆمه‌ڵگای سویدو‬ ‫س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان‌و ن��ێ��وه‌ڕۆك��ی چ��االك��ی‌و‬ ‫را‌هێنانی هاوواڵتی ده‌خاته روو‪.‬‬ ‫كورته‌باسێك سه‌باره‌ت به مێژووی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری له سوید‬ ‫ده‌سته‌واژه‌ی بزووتنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری‬ ‫‪ Folkröresle‬ل��ه س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪278‬‬

‫بیسته‌م به‌مالوه بۆ پێناسه‌كردنی ئه‌و‬ ‫رێكخراوه جه‌ماوه‌رییه به‌رباڵوانه به‌كار‬ ‫ب��راوه‪ ،‬كه به مه‌به‌ستی گۆڕانكاریی‬ ‫بنه‌ڕه‌تیی ب��ارو دۆخ��ی كۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫داس��ه‌پ��او له رێگه‌ی خه‌بات له دژی‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی ده‌وڵه‌تی‌و كۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫زاڵ ب��ه ‌س��ه‌ر ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ادا س��ه‌ری‬ ‫هه‌ڵداوه‪ .‬یه‌كه‌مین رێكخراوه‌یه‌ك‪ ،‬كه‬ ‫له ژێر ناوی بزووتنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری‬ ‫هاتۆته گۆڕه‌پانی خه‌بات‌و ملمالنێ‪،‬‬ ‫ل��ه ب��واری خ��ه‌ب��ات��ی ئایینیدا ب��ووه‪،‬‬ ‫ک��ه س��ه‌ری ه��ه‌ڵ��داوه‪ .‬ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫كڵێسه‌ی ئازاد كۆی ئه‌و رێكخراوانه‌ی‬ ‫له ‌خۆ ‌گ��رت��ووه‪ ،‬كه له س��ه‌ره‌ت��ادا به‬ ‫ره‌خنه‌گرتن بووه له كڵێسه‌ی ده‌وڵه‌تی‬ ‫زاڵ‪ ،‬وه‌ک دامه‌زراوه‌یه‌كی مۆمیا‌كراو‬ ‫ك��ه‌وت��وون��ه‌ت��ه ب��ه‌رن��گ��اری��ك��ردن��ه‌وه‪.‬‬ ‫ك��ڵ��ێ��س��ه‌ی ئ��ازادو ن��اده‌وڵ��ه‌ت��ی له‬ ‫نێوخۆی ئه‌م بزووتنه‌وه‌دا‪ ،‬له رێگه‌ی‬ ‫جۆراوجۆره‌وه‌‪ ،‬به تایبه‌ت پێكهێنانی‬ ‫كۆڕو كۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌‌وه‪ ،‬راو‬ ‫بۆچوونی تایبه‌ت به خۆیان له كتێبی‬ ‫پ��ی��رۆزدا ه��ێ��ن��اوه‌ت��ه ئ��اراوه‪ .‬ئ��ه‌م��ڕۆ‬ ‫هاوكات له‌گه‌ڵ كزبوون‌و الوازبوونی‬ ‫كڵێسه‌ی ده‌وڵه‌تی‪ ،‬ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‬ ‫به‌ره‌و كزی‌و الوازی رۆیشتووه‪.‬‬ ‫دووه‌م��ی��ن بزووتنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ریی‬ ‫ب��ه‌رب�ڵ�او ل��ه س��وی��د ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫خۆپاراستنه له مه‌ی‌و باده‌خواردنه‌وه‪،‬‬ ‫ی��ان ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی هۆشیارییه‪ .‬ئه‌م‬

‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‪ ،‬ك��ه له‬ ‫ناوه‌كه‌یه‌وه دی��اره‪ ،‬ل��ه‌و رێكخراوانه‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ووه‪ ،‬ك��ه ئ��ه‌ن��دام��ان��ی ل��ه‬ ‫ك‬ ‫خ��واردن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌ل��ك��ول‌و ك��ه‌ڵ�� ‌‬ ‫وه‌رگرتن له م��اده هۆشبه‌ره‌كان خۆ‬ ‫ده‌بوێرن‪ .‬ئه‌ندامانی ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ل��ه ب��واری راگ��ه‌ی��ان��دن‪،‬‬ ‫هۆشیاركردنه‌وه‪ ،‬په‌سندكردنی یاسای‬ ‫به‌رته‌سككردنه‌وه‌ی كه‌ڵك ‌وه‌‌رگرتن‬ ‫ل��ه م��اده ه��ۆش��ب��ه‌ره‌ك��ان چ��االك��ی‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ .‬بزووتنه‌وه‌ی خۆپاراستن له‬ ‫خ��واردن��ه‌وه‌ی م��ه‌ی‌و ب��اده ل��ه سوید‬ ‫ب��ه چاولێكردن ل��ه بزووتنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫هاوچه‌شن له ساڵی ‪ 1826‬له بۆستن‬ ‫‪Boston‬ی ئه‌مریكا س��ه‌ری ه��ه‌ڵ��داوه‪.‬‬ ‫ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‪ ،‬له الیه‌كه‌وه له‌گه‌ڵ‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی كڵێسه‌ی ئازادو له الیه‌كی‬ ‫دیكه‌وه‪ ،‬له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ی كرێكاری‬ ‫سوید له په‌یوه‌ندیدا بووه‌و پشتیوانی‌و‬ ‫هاوكاری ئه‌و الیه‌نانه‌ی له‌گه‌ڵ بووه‪.‬‬ ‫هه‌ندێک له رێكخراوه‌كانی س��ه‌ر به‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی خۆپاراستن له مه‌ی‌و باده‬ ‫خواردنه‌وه له راستیدا وه‌ک ئه‌ڵقه‌یه‌كی‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان رێكخراوه‌ی ئایینی‌و‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی س��ۆس��ی��ال��ی��س��ت��ی ــ‬ ‫كرێكاری سوید رۆڵیان گێڕاوه‪ .‬به‌اڵم‬ ‫گرنگترین‌و به‌رباڵوترین بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫ج��ه‌م��اوه‌ری��ی س��وی��د‪ ،‬ل��ه س��ه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌مدا بزووتنه‌وه‌ی كرێكارییه‪ ،‬كه‬ ‫تا هه‌نووكه‌ش‪ ،‬سه‌ره‌ڕای الوازبوون‌و‬

‫‪279‬‬

‫دابه‌زینی خۆشه‌ویستی‪ ،‬ئامانجه‌كانی‬ ‫له‌نێو خه‌ڵكدا ـ وه‌ک هێزێكی كاریگه‌ر‬ ‫ل��ه ب��واری س��ی��اس��ی‌و ئ��اب��ووری‌و‬ ‫كلتووری به ئه‌ژمار دێت‪ .‬سه‌ره‌تای‬ ‫ب��ه‌رێ��ك��خ��راو ‌هك��ردن��ی ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫كرێكاری ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ‌ساڵه‌كانی‬ ‫‪1860‬و ب ‌ۆ دامه‌زراندنی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ك��رێ��ك��اری‪ .‬ئ��ه‌و ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ان��ه‌ی تا‬ ‫راده‌ی��ه‌ك ب��ۆن‌و ب��ه‌رام��ه‌ی لیبڕاڵییان‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‌و زۆرت��ر له سه‌نعه‌تكاران‌و‬ ‫پپشه‌سازان پێكهاتووه‪ ،‬كه زۆرب��ه‌ی‬ ‫ك��ارو چ��االك��ی��ی��ان ب��ه پ��ل��ه‌ی ی��ه‌ك��ه‌م‪،‬‬ ‫دروستكردنی هه‌ندێک رێكخراوه‌ی‬ ‫ی��ارم��ه‌ت��ی��دان��ی‪ ،‬وه‌ک س��ن��دوق��ی‬ ‫نه‌خۆشی‌و خانه‌نشینی له‌خۆ گرتووه‪.‬‬ ‫ل��ه س��ه‌ره‌ت��ای س��اڵ��ه‌ك��ان��ی ‪1870‬دا‬ ‫ئێمه شاهیدی په‌ره‌سه‌ندنی هه‌ندێک‬ ‫سه‌ندیكای كرێكاریی ره‌سه‌نین‪ ،‬كه‬ ‫بۆ ‌باشتركردنی ه��ه‌ل‌و مه‌رجی كار‬ ‫ل�� ‌هگ��ه‌ڵ خ��اوه‌ن��ك��اره‌ك��ان ‌كه‌وتوونه‌ته‬ ‫به‌ربه‌ره‌كانییه‌وه‪ .‬سه‌ره‌تای ساڵه‌كانی‬ ‫‪ ،1880‬س��ه‌رده‌م��ی گ��ه‌ش��ه‌س��ه‌ن��دن‌و‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی بزووتنه‌وه‌ی كرێكاری‬ ‫له سوید به ئ��ه‌ژم��ار دێ��ت‪ .‬یه‌كه‌مین‬ ‫س��ه‌ن��دی��ك��ای س��ه‌رت��اس��ه‌ری س��وی��د‪،‬‬ ‫س��ه‌ن��دی��ك��ای پیتچینه‌كان ب��ووه‪ ،‬كه‬ ‫ل��ه س��اڵ��ی ‪1886‬دا دام��ه‌زرا‪ .‬خاڵی‬ ‫سه‌رنجڕاكێش ئه‌وه‌یه‪ ،‬كه هه‌ندێک له‌م‬ ‫سه‌ندیكای كرێكارانه له نێوخۆی ئه‌و‬ ‫کۆڕو كۆمه‌اڵنه‌وه سه‌ریان هه‌ڵداوه‪،‬‬

‫كه سه‌ره‌تا به مه‌به‌ستی دامه‌زرانی‬ ‫ک��ۆڕی خوێندنه‌وه‌و گه‌شت‌‌و گ��وزا ‌ر‬ ‫پپكهاتووه‪ .‬سه‌ندیكای پێتچنه‌كان له‬ ‫ساڵی ‪1846‬دا له‌و جۆره بارو دۆخه‌دا‬ ‫پێكهاتووه‪ .‬ساڵی ‪ 1890‬به سه‌رده‌می‬ ‫ن��ه‌ج��وواڵن‌و وه‌ستانی ئ��اب��ووری‌و له‬ ‫هه‌مان كاتدا سه‌رده‌می به‌رزبوونه‌وه‌و‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی سه‌ندیكای ــ كرێكاری‬ ‫ل��ه س��وی��د ب��ه ئ��ه‌ژم��ار دێ��ت‪ .‬له‬ ‫ساڵی ‪1898‬دا هه‌ندێک سه‌ندیكای‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر ب��ه ی��ه‌ك��ه‌وه یه‌كێتیی‬ ‫س��ه‌رت��اس��ه‌ری كرێكارانی سویدیان‬ ‫‪ ،Lo‬دام��ه‌زران��دووه‪ .‬له‌و رێكه‌وته‌وه‬ ‫تاكوو ئه‌مڕۆ‪ ،‬هاوكاریی نزیك له نێوان‬ ‫ئ��ه‌م پ��ارت��ه‌‌و یه‌كێتیی س��ه‌رت��اس��ه‌ری‬ ‫کرێکاراندا له ئارادایه؛ تا ئه‌و جێگه‌یه‌ی‪،‬‬ ‫كه هه‌ندێک كه‌س پێیان وایه ئه‌م دوو‬ ‫رێكخراوه دوو لقی یه‌ك رێكخراوه‌ن‪.‬‬ ‫گرنگیی ئ��ه‌م په‌یوه‌ندییه مێژووییه‬ ‫به تایبه‌ت ل��ه‌وه‌دای��ه‪ ،‬كه له الیه‌كه‌وه‬ ‫پ��ێ��گ��ه‌ی خ��ه‌ڵ��ك��ی ح��ی��زب��ی س��ۆس��ی��ال‬ ‫دێموكرات له بزووتنه‌وه‌ی كرێكاری‬ ‫س��وی��د‪ ،‬سه‌ركه‌وتنی ئ��ه‌و حیزبه له‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان‌و له به ده‌سته‌وه‌گرتنی‬ ‫ده‌سه‌اڵت ده‌سته‌به‌ر ده‌كا‌ت‌‪ .‬له الیه‌كی‬ ‫دی��ك��ه‌وه ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ك��رێ��ك��اری بۆ‬ ‫بردنه‌پێشی مه‌به‌سته‌كانی حیزبی‬ ‫سۆسیال دێموكرات پاڵپشتێكی به‌هێز‬ ‫له ده‌وڵه‌تی هه‌ڵبژێردراوی سۆسیال‬ ‫دێموكراتدا هه‌یه‪ .‬ئه‌و شته‌ی ئه‌مڕۆ له‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪280‬‬

‫جیهاندا وه‌ک مۆدێلی سویدی ده‌وڵه‌تی‬ ‫خ��ۆش��گ��وزه‌ران ن��اس��راوه‪ ،‬به‌رهه‌می‬ ‫هاوكاری ئۆرگانێك له نێوان حیزبی‬ ‫سۆسیال دی��م��ۆك��رات‌و بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫كرێكاری سوید بووه‪.‬‬ ‫چه‌ند خاڵێک س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه چه‌مكی‬ ‫راهێنانی هاوواڵتی‬ ‫چ��ه‌م��ك��ی را‌ه��ێ��ن��ان��ی ه��اوواڵت��ی وه‌ک‬ ‫وه‌رگ��ێ��ڕاوه‌ی وش��ه‌ی ت��ێ��ك��ه‌اڵوی‬ ‫‪ Foldbilding‬ب��ه‌ك��ار ه��ات��ووه‪ ،‬ك��ە له‬ ‫راستیدا واتایه‌کی پڕ به پێستی ئه‌م‬ ‫وش��ه‌ی��ه ن��اگ��ه‌ی��ه‌ن��ێ��ت‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی له‬ ‫زمانه‌كانی دیكه‌دا‪ ،‬هاوتاو هاوسه‌نگی‬ ‫زۆر كه‌م بۆ ئه‌م وشه‌یه هه‌یه‪.‬‬ ‫وشه‌ی ‪ bildning‬وه‌رگیراو له ‪bilung‬ی‬ ‫ئه‌ڵمانی به واتای دروستكراوو پێكهاتنه‪،‬‬ ‫ئه‌م وشه‌یه له نێوان ساڵه‌كانی ‪1820‬‬ ‫ــ ‪ 1769‬له ناوچه‌و مه‌ڵبه‌ندی كلتووری‬ ‫ئ��ه‌ڵ��م��ان��ی زم��ان ب��ۆ پ��ێ��ن��اس��ه‌ك��ردن��ی‬ ‫رووداوێ��ك��ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و كلتووری‬ ‫به‌كارهاتووه‪ .‬س��ه‌رچ��اوه‌ی ئه‌ڵمانی‪،‬‬ ‫كه ئ��ه‌م وش��ه‌ی لێ دروس��ت��ك��راوه‪ ،‬له‬ ‫راس��ت��ی��دا وه‌رگ��ێ��ڕدراوی ‪Former‬ی‬ ‫فه‌ڕه‌نسییه‪ ،‬كه ئه‌م وشه‌یش بۆ ‌خۆی‬ ‫ل��ه ‪Formare‬ی التین وه‌رگ��ی��راوه‪ .‬له‬ ‫به‌كارهێنانی ئه‌م وشه‌یه‌دا هه‌ندێک جار‬ ‫ره‌وت��ی پێكهاتن‌و گیرسان‌و هه‌ندێک‬ ‫ج��ار ب��ه‌ره��ه‌م��ی دوای��ی ئ��ه‌و ره‌وت��ه‬

‫كه‌وتۆته ب��ه‌ر راو س��ه‌رن��ج‌و جه‌خت‬ ‫لێكردن‪ .‬له هه‌مان كاتدا ئه‌م وشه‌یه‪،‬‬ ‫وه‌ك��و ك��ه‌ره‌س��ه‌ی��ه‌ك ب��ۆ ‌ملمالنێ‌و‬ ‫به‌ره‌نگاری له‌گه‌ڵ زانستی ئایینی‌‪ ،‬له‬ ‫شێوه‌ی جۆراوجۆریدا به‌كار هاتووه‪.‬‬ ‫به بۆچوونی الیه‌نگرانی ئه‌ندێشه‌ی‬ ‫ئۆمانیستی ئه‌و شته‌ی‪ ،‬كه له ره‌وتی‬ ‫پ��ه‌روه‌رده‌ی ك��ل��ت��ووری ‪Bilung‬ـ به‬ ‫ده‌ست دێت له قوتابخانه‌دا به‌ده‌ست‬ ‫نایه‌ت‪ .‬لێره‌دا سه‌رهه‌ڵدان‌و گه‌شه‌ی‬ ‫ه��ه‌م��ه‌الی��ه‌ن��ه‌ی ك��ه‌س��ای�� ‌هت��ی��ی م��رۆڤ‪،‬‬ ‫وه‌ک گشتێكی لێكدانه‌بڕاو له‌به‌ر چاو‬ ‫گ��ی��راوه‪ .‬ل��ه الی�� ‌هك��ی دی��ك��ه‌وه وش��ه‌ی‬ ‫‪ ،Bildning‬له وش��ه‌ی ‪ Bild‬سه‌رچاوه‬ ‫ده‌گرێت‪ ،‬كه به واتای وێنه‌و له واتای‬ ‫ئیستیعارییه‌كه‌یدا‪ ،‬به مانای گه‌اڵڵه‌و‬ ‫شێواز هاتووه‪ .‬ئه‌م وێنه‌یه‪ ،‬یان شێوازه‬ ‫له بنه‌ڕه‌تدا هه‌ر هه‌مان وێنه‌و شێوازی‬ ‫خودا له عیرفانی مه‌سیحیدایه‪ .‬به گشتی‬ ‫ده‌توانین بڵێین مه‌به‌ست له پێكهاتن‌و‬ ‫گیرسان ‪ ،Bildning‬یان ‪ Bildung‬هه‌ر‬ ‫هه‌مان گه‌وره‌یی‌و گه‌یشتنی مرۆڤ به‬ ‫تێگه‌یشتوویی‌و فره‌زانییه‪.‬‬ ‫دامه‌زراوه‌ی راهێنانی هاوواڵتی‬ ‫ك��ه‌ڵ��ك‌وه‌رگ��رت��ن ل��ه ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی‬ ‫را‌هێنانی ه��اوواڵت��ی بۆ ساڵی ‪1805‬‬ ‫ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‪ .‬تا پێش ل��ه‌م رێكه‌وته‪،‬‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی كڵێسه را‌هێنانی گشتی‬ ‫خه‌ڵكی له ئه‌ستۆ بوو‪ .‬هاوكات له‌گه‌ڵ‬

‫‪281‬‬

‫چوونه س��ه‌ری ك��ار ك��رد‬ ‫و ئ��ه‌رك��ه‌ك��ان��ی ده‌وڵ��ه‌ت‪ ،‬را‌ه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫گشتی خه‌ڵك‪ ،‬وه‌ک یه‌كێك له ئه‌ركه‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی ده‌وڵ��ه‌ت به ئه‌ژمار‬ ‫ه��ات��ووه‪ .‬دام��ه‌زران��دن��ی قوتابخانه‌ی‬ ‫ف��ه‌رم��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی‪ ،‬ب��ه‌ره��ه‌م��ی ئ��ه‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌یه‪ .‬له ساڵه‌كانی ‪1830‬دا ئێمه‬ ‫شاهیدی یه‌كه‌مین هه‌وڵی راسته‌قینه‬ ‫سه‌باره‌ت به را‌هێنانی هاوواڵتیانین‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ه��ه‌وڵ‌و چ��االك��ی��ی��ان��ه ل��ه الی��ه‌ن‬ ‫خه‌ڵكی خێرخوازه‌وه به‌ڕێو ‌ه چووه‌و‬ ‫الیه‌نێكی هۆشیاركه‌ره‌وه‌ی هه‌بووه‪.‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م هه‌وڵه سه‌ره‌تاییانه‪،‬‬ ‫ل��ه‌وه‌دا ب��ووه‪ ،‬ك��ه ب��ه زۆری له‬ ‫‌س��ه‌ر خ��ه‌ڵ��ك��ی الدێ ب��ه م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی‬ ‫هۆشیاركردنه‌وه جه‌ختی ده‌ك��رده‌وه‪.‬‬ ‫له شاره‌كان یه‌كه‌مین چاالكی را‌هێنانی‬ ‫هاوواڵتی له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ چینی‬ ‫پیشه‌سازیدا ب��ووه‪ .‬ه��اوك��ات له‌گه‌ڵ‬ ‫پێكهاتنی ئه‌نجومه‌نی ك��رێ��ك��اری له‬ ‫س��اڵ��ه‌ك��ان��ی ‪1840‬دا ب��اس��ك��ردن له‬ ‫درووس��ت��ك��ردن��ی ک��ۆڕی خوێندنه‌وه‬ ‫هاتۆته ئ��اراوه‪ .‬هۆی سه‌ره‌كی ئه‌وه‬ ‫بوو‪ ،‬كه هاوكات له‌‌گه‌ڵ پێشكه‌وتن‌و‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی بزووتنه‌وه‌ی خه‌ڵكی‪،‬‬ ‫پ��رس��ی را‌ه��ێ��ن��ان‌و پ��ه‌روه‌رده‌ك��ردن��ی‬ ‫ئ��ه‌ن��دام��ان‌و چ��االك��وان��ان��ی س��ه‌ر به‌م‬ ‫رێ��ك��خ��راوان��ه ك��ه‌وت��ه ب��ه‌ر ب��اس‌و‬ ‫ش��رۆڤ��ه‌ك��ردن‪ .‬ئ�� ‌هگ��ه‌رچ��ی هێشتا تا‬ ‫پێكهاتنی ئه‌نجومه‌نی خوێندنه‌وه‪،‬‬

‫‪Functions‬‬

‫دام��ه‌زران��دن��ی ق��وت��اب��خ��ان��ه‌ی ب��ااڵی‬ ‫ج��ه‌م��اوه‌ری‌و ب��ه دام��ه‌زراوه‌ك��ردن��ی‬ ‫نه‌ریتی را‌هێنانی هاوواڵتی رێگه‌یه‌كی‬ ‫دوورو درێژ له پێشه‪ ،‬به‌اڵم بیرۆكه‌ی‬ ‫را‌هێنانی هاوواڵتی‌و باسكردن له‌سه‌ر‬ ‫پێویستی‌و نێوه‌ڕۆکی ئه‌م ئیدیعایه‪ ،‬له‬ ‫هه‌ندێک کۆڕو كۆبوونه‌وه‌ی جیاواز له‬ ‫ئارادا بوو‪.‬‬ ‫راهێنانی فه‌رمی‌و راهێنانی نافه‌‌رمی‬ ‫پڕۆسه‌ی را‌هێنان‌و فێربوون له واتا‬ ‫گشتییه‌كه‌یدا‪ ،‬ره‌وتێكه‪ ،‬كه ناكرێت‬ ‫سه‌ره‌تاو كۆتاییه‌كی دیاریكراوی ب ‌ۆ‬ ‫له‌به‌ر چاو بگرین‪ .‬ره‌نگه بتوانین بڵێین‬ ‫له خه‌ون‌و خه‌یاڵماندا‪ ،‬یان له‌و كاته‌دا‪،‬‬ ‫كه به شێوه‌ی ناهۆشیارانه‌و خۆ به‬ ‫خۆ خه‌ریكی لێكدانه‌وه‪ ،‬هه‌ڵگه‌ڕاندنه‌وه‬ ‫(ش��ێ��وان��دن)‪ ،‬راستكردنه‌وه‪ ،‬س��ه‌ر له‬ ‫نوێ درووستكردنه‌وه‌ی ئه‌زموون‌و‬ ‫روانینه‌كانمانین‪ ،‬به جۆرێك له كاتی‬ ‫فێربوونی شتی تازه‌و نوێ سه‌باره‌ت‬ ‫به خۆمان‌و جیهانی ده‌وروبه‌رمانین‪.‬‬ ‫پرۆسه‌ی فێربوون له ژیانی رۆژانه‌دا‪،‬‬ ‫ل��ه ب��ن��ه‌م��اڵ��ه‌و‌ه ده‌س��ت پ��ێ��ده‌ك��ا‌ت‌و تا‬ ‫ك��ۆاڵن‌و ش��ه‌ق��ام‪ ،‬قوتابخانه‌‪ ،‬شوێنی‬ ‫كاركردن‌و‪ ..‬هتد ده‌وامی هه‌یه‌و ئێمه‬ ‫به‌شێكی زۆر له‌و شتانه‌ی‪ ،‬كه فێری‬ ‫ده‌بین له ه��ات‌‌و چ��وو‪ ،‬له شه‌قامه‌وه‬ ‫بگره ت��ا ده‌گ��ات��ه چۆنیه‌تیی هه‌ڵس‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪282‬‬

‫ك��ه‌وت ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی��ه‌ك��ت��ری‪ ،‬ل��ه ژی��ان��ی‬ ‫رۆژان ‌ه له په‌یوه‌ندی‌و وتووێژ له‌گه‌ڵ‬ ‫كه‌سانێكی دیكه به ده‌ستی ده‌هێنین‪.‬‬ ‫ك��ه‌واب��وو س��ن��وورو چ��وارچ��ێ��وه‌ی‬ ‫فێربوون ب��ه پ��ان��ی‌و به‌رینی هه‌موو‬ ‫ژی��ان��ه‌و ه��ه‌م��وو ب��واره‌‌ك��ان��ی ژی��ان��ی‬ ‫م��رۆڤ ده‌گ��رێ��ت��ه‌وه‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای ئه‌م‬ ‫شتانه‪ ،‬چاولێكردن له جیاوازی نێوان‬ ‫شێوه‌ی را‌هێنانی فه‌رمی‌و نافه‌رمی‬ ‫بۆ لێكدانه‌وه‌و تێگه‌یشتن له چه‌مكی‬ ‫را‌ه��ێ��ن��ان��ی ه��اوواڵت��ی ده‌ت��وان��ێ��ت‪ ،‬تا‬ ‫راده‌یه‌كی زۆر یارمه‌تیده‌ر بێت‪.‬‬ ‫را‌ه��ێ��ن��ان��ی ف��ه‌رم��ی ئ��ه‌و ج��ۆره له‬ ‫سیستمی را‌ه��ێ��ن��ان ده‌گ��رێ��ت��ه‌وه‪ ،‬كه‬ ‫له الی��ه‌ن ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌‌وه رێك ده‌خرێت‌و‬ ‫به‌ڕێوه ده‌چێت‪ .‬ئه‌م جۆره دامه‌زراوانه‬ ‫مێژوویه‌كی دوورو درێژیان هه‌یه‌و‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ک س��ی��س��ت��م‌و دام��ه‌زراوه‌ی‬ ‫را‌هێنانی جۆراوجۆر وه‌ک قوتابخانه‪،‬‬ ‫زان��ك��ۆو ‌شوێنه ئایینییه‌كان‪ ،‬ل��ه خۆ‬ ‫ده‌گرێت‪ .‬هنری بلید‪ ،‬یه‌كێك له چاالكانی‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی را‌ه��ێ��ن��ان��ی ه��اوواڵت��ی‬ ‫س��وی��د‪ ،‬مه‌به‌ستی را‌هێنانی فه‌رمی‬ ‫ل��ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی‬ ‫ده‌وڵه‌تاندا بینیوه‪ ،‬واته ده‌وڵ��ه‌ت له‌م‬ ‫رێگه‌‌یه‌وه تێده‌كۆشێت‪ ،‬تا ژماره‌یه‌كی‬ ‫پێویست له خه‌ڵكی راهاتووو كارامه‬ ‫له زان��س��ت‌و لێزانی ج��ۆراوج��ۆر‪ ،‬بۆ‬ ‫‌م��ان��ه‌وه‌و پاراستنی خ��ۆی پ��ه‌روه‌رده‬ ‫ب��ك��ات‪ .‬س��ه‌رك��وت��ك��ردن��ی دژب��ه‌ران‌و‬

‫باوه‌‌ڕپێهێنانی ئ��ه‌وان‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت به‬ ‫پێویستی‌و قازانجی پاراستنی كۆمه‌ڵگا‬ ‫به‌و شێوه‌‌یه‌ی هه‌یه‪ ،‬رۆڵی دیكه‌‌یه‪ ،‬كه‬ ‫له ئه‌ستۆی را‌هێنانی فه‌رمییه‪ .‬پڕۆسه‌ی‬ ‫را‌هێنانی فه‌رمی پڕۆسه‌یه‌كه‪ ،‬كه به‬ ‫پ��ڕۆژه‌و مه‌به‌ستی تایبه‌ته‌وه ده‌چێته‬ ‫پێش‌و زۆر به كه‌می‪ ،‬توانای هه‌ڵكردنی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ه��ه‌ل‌و م��ه‌رج‌و ده‌وروب��ه‌ردا‬ ‫هه‌یه‪ .‬را‌هێنانی فه‌رمی سه‌باره‌ت به‬ ‫مه‌به‌ستی خوێندن‪ ،‬نێوه‌ڕۆکی كتێبی‬ ‫وان��ه‌وت��ن��ه‌وه‪ ،‬ش��ێ��وه‌ی وان��ه‌وت��ن��ه‌وه‌و‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان مامۆستاو قوتابی له‬ ‫هه‌ندێک راو بۆچوون‪‌ ،‬یاساو نه‌ریتی‬ ‫له پێش داڕێژراو پێڕه‌وی ده‌كات‪ .‬كه‌وا‬ ‫بوو ئه‌م یاساو پر‌نسیپه‪ ،‬كۆنه‌پارێزو‬ ‫الی��ه‌ن��گ��ری سه‌قامگیری‌و ن�� ‌هگ��ۆڕان��ه‪.‬‬ ‫داخراویی سیستمی را‌هێنان له‌گه‌ڵ هه‌ر‬ ‫جۆره گۆڕان‌و داهێنانێكی ره‌سه‌ن له‬ ‫كرده‌وه‌دا دژایه‌تی ده‌كات‪ .‬ب ‌ۆ وێنه له‬ ‫سوید‪ ،‬سه‌ره‌ڕای چاكسازیی بنه‌ڕه‌تی‬ ‫ل��ه سیستمی را‌ه��ێ��ن��ان ل��ه ساڵه‌كانی‬ ‫‪1950‬و ‪ ،1960‬سیستمی پ��ه‌روه‌رده‌و‬ ‫را‌هێنانی مامۆستا‪ ،‬هه‌روه‌ک رابردوو‬ ‫به بێ گ��ۆڕان م��اوه‌ت��ه‌وه‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫زۆربه‌ی مامۆستاكان له شێوه‌ی نوێی‬ ‫وان ‌ه گوتنه‌وه كه‌ڵك وه‌رده‌گرن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زۆرب��ه‌ی مامۆستاكان به شێوه‌یه‌كی‬ ‫داخ��راوو ده‌ق ب��ه‌س��ت��وو‪ ،‬ه��ه‌ر وه‌ک‬ ‫رابردوو كارو پیشه‌ی خۆیان جێبه‌جێ‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫‪283‬‬

‫مودێل‌و شێوه‌ی را‌هێنانی نافه‌رمی‬ ‫ت��ا راده‌ی��ه‌ك��ی زۆر ئ��ێ��م��ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫چه‌مك‌و بابه‌تی ئه‌م نووسراوه‪ ،‬واته‬ ‫را‌هێنانی ه��اوواڵت��ی ‪Folkbildining‬‬ ‫نزیك د ‌هك��ات��ه‌وه‌و به ب��ه‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫را‌هێنانی فه‌رمی له بابه‌تی ئه‌م وتاره‬ ‫نزیكتره‪ .‬به چاولێكردن له مێژووی‬ ‫شێوه‌ی را‌هێنان بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫كه را‌هێنانی نافه‌رمی زۆربه‌ی كات له‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی سیستمی را‌هێنانی فه‌رمی‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌چ��ووه‪ .‬ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین ئه‌م‬ ‫شێوه بارهێنان‌و فێركردنه‪ ،‬به هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬كه سیستم‌و شێوه‌ی كۆنتڕۆڵی‬ ‫ده‌وڵه‌تی په‌یڕه‌و ناكات‪ ،‬له را‌هێنانی‬ ‫فه‌رمی ــ ده‌وڵه‌تی مێژوویه‌كی كۆنتری‬ ‫هه‌یه‪ .‬به بۆچوونی ئه‌ورووپییه‌كان‪،‬‬ ‫ك��ۆن��ت��ری��ن ن��م��وون��ه‌ی ئ��ه‌م ش��ێ��وه له‬ ‫را‌هێنان له یۆنانی كۆندا به‌دی ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی ج��ه‌م��اوه‌ری ئاتین له‬ ‫ده‌س��ت��ه‌و گ��رووپ��ی چ��ك��ۆل��ه‌‌و ب��اس‌و‬ ‫قسه‌و ئاڵ‌و گۆڕكردنی ئازادانه‌ی بیرو‬ ‫را س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه م��ه‌س��ه‌ل��ه‌و كێشه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فی‪ ،‬نموونه‌یه‌كی به‌رچاوی ئه‌م‬ ‫جۆره را‌هێنانه به ئه‌ژمار دێت‪ .‬دیالۆگ‌و‬ ‫گفتوگۆكانی سوقرات نموونه‌ی شیاو‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌م بابه‌ته ده‌خه‌نه روو‪.‬‬ ‫هێنانه ئ��ارای ه��ه‌ل‌و مه‌رجی وتووێژ‬ ‫له نێوخۆی کۆڕو كۆمه‌ڵی خوێندنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه ئ��ام��ان��ج��ه‌ك��ان��ی را‌هێنانی‬ ‫هاوواڵتی به ئه‌ژمار دێت‪.‬‬

‫ی��ه‌ك��ه‌م��ی��ن ك��ۆڕو ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌و ب�� ‌ه دام��ه‌زراوه‌ك��ردن��ی‬ ‫راهێنانی خه‌ڵكی‪ .‬هه‌روه‌ها‪ ،‬كه پێشتر‬ ‫ب��اس ك��را‪ ،‬پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن‌و ته‌نینه‌وه‌ی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ج��ه‌م��اوه‌ری‪ ،‬پرسیاری‬ ‫چ��ۆن��ی��ی��ه‌ت��ی��ی را‌ه��ێ��ن��ان‌و ف��ێ��رك��ردن��ی‬ ‫ئه‌ندامان‌و چاالكانی ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‌ی‬ ‫سه‌باره‌ت به بیرو ب��اوه‌ڕو مه‌به‌ستی‬ ‫بزووتنه‌و ‌ه هێنانه به‌ر باس‪ .‬ئاشكرایه‪،‬‬ ‫ك��ه س��ی��س��ت��م��ی را‌ه��ێ��ن��ان��ی ف��ه‌رم��ی‪،‬‬ ‫نه‌یتوانیوه وه‌اڵم��ده‌ری پێداویستیی‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ج��ه‌م��اوه‌ری ب��ێ��ت‪ .‬به‬ ‫وت��ه‌ی پ��ی��ت��ر ڤ��ای��س‪ ،‬خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌و‬ ‫را‌هێنان بۆ ئێمه وه‌ک شۆڕشێك به‬ ‫ئه‌ژمار ‌هاتووه‪ .‬ئێمه بۆ به‌رگریكردن‬ ‫له خۆمان‌و هه‌روه‌ها بۆ ‌داگیركردن‌و‬ ‫به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ده‌س��ه‌اڵت بابه‌تی‬ ‫ج��ۆراوج��ۆرم��ان ك��ۆك��ردۆت��ه‌وه‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆیه زۆر سرووشتییه‪ ،‬كه ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاسی زاڵ به هیچ شێوه‌یه‌ك حه‌زی‬ ‫له به‌هێزكردنی ئه‌نجومه‌نی خه‌ڵكی‌و‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی را‌هێنان له ‌نێو خه‌ڵكی‬ ‫ع��ه‌وام‌و رەش��ۆ‌ك��ی نیشان ن��ه‌داوه‪،‬‬ ‫ه��ه‌رج��ۆره ک��ۆڕو ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫س��ی��اس��ی‪ ،‬ده‌وڵ��ه‌ت��ی ت��ووش��ی ت��رس‌و‬ ‫نیگه‌رانی ‌ك��ردووه‪ .‬پاشا‪ ،‬ده‌وڵ��ه‌ت‌و‬ ‫په‌رله‌مان به ته‌واوی هێزه‌وه تێکۆشاون‬ ‫له هاتنی ئه‌ندێشه‌ی شۆڕشگێڕانه‌دا‬ ‫ب��ۆ ‌نێو س��ن��ووره‌ك��ان��ی واڵت��ی سوید‬ ‫ب��ه‌رگ��ری ب��ك��ه‌ن‪ .‬زۆر ب��ه ئ��اس��ان��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪284‬‬

‫ده‌توانین تێبگه‌ین‪ ،‬كه په‌ره‌سه‌ندن‪،‬‬ ‫ب��ه‌دام��ه‌زراوه‌ك��ردن‌و ب��ه‌رده‌وام��ی‬ ‫را‌هێنانی هاوواڵتی له سوید‪ ،‬به‌رهه‌می‬ ‫ه��ه‌وڵ‌و خه‌باتی ماندوونه‌ناسانه‌ی‬ ‫ئ��ه‌ن��دام��ان‌و چ��االك��ان��ی ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫خه‌ڵكی له م��اوه‌ی سااڵنێكی دوورو‬ ‫درێژدایه‪.‬‬ ‫كتێبخانه‌ی خه‌ڵكی یه‌كێك له‌و ده‌سته‌و‬ ‫ئه‌نجومه‌نانه ب��ووه‪ ،‬كه کرێکاران له‬ ‫شوێنی كاری خۆیان دایانمه‌زراندووه‪.‬‬ ‫یه‌كه‌مین كتێبخانه‌ی خه‌ڵكی به فه‌رمی‬ ‫ناسراوه له الیه‌ن کرێکارانی پیتچین له‬ ‫‪1846‬داو کرێکارانی رێك‌و پێككردنی‬ ‫كتێب‌و كاغه‌ز له ‪ 1876‬پێكهاتووه‪.‬‬ ‫کرێکارانی هۆگری كتێب خوێندنه‌وه‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و كتێبانه‌‌ی ده‌ی��ان��خ��وێ��ن��ده‌وه له‬ ‫شوێنێكدا‪ ،‬كه هه‌مووان بتوانن كه‌ڵكی‬ ‫لێ وه‌ربگرن دایانده‌نان‪ .‬ئه‌م داهێنانه‬ ‫ورده‌ورده بۆته هۆی سه‌رهه‌ڵدان‌و‬ ‫درووستبوونی بزووتنه‌وه‌یه‌ك‪ ،‬كه له‬ ‫ئاكامدا ژماره‌یه‌كی زۆر كتێبخانه له‬ ‫كارگه‌و كارخانه‌كان له ته‌واوی واڵتی‬ ‫سویددا پێكبێت‪ .‬له سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی‬ ‫ن��ۆزده‌ه��ه‌م‪ ،‬بیرۆكه‌ی دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫قوتابخانه‌ی بااڵی جه‌ماوه‌ری له واڵتی‬ ‫دانیمارك هاتۆته ئاراوه‪ .‬ئه‌م بیرۆكه‌یه‬ ‫له ساڵه‌كانی ‪1860‬دا گه‌یشتۆته سویدو‬ ‫هه‌ندێک باسی چڕو پڕی سه‌باره‌ت به‬ ‫دڵ��خ��وازی‌و نێوه‌ڕۆکی چاالكیی ئه‌م‬ ‫قوتابخانه‌ی لێكه‌وتۆته‌وه‪ .‬یه‌كه‌مین‬

‫ق��وت��اب��خ��ان��ه‌ی ب��ااڵی ج��ه‌م��اوه‌ری له‬ ‫‪1868‬داو ئه‌نستیتۆی ك��رێ��ك��اری له‬ ‫ساڵی ‪ 1880‬دامه‌زراوه‪.‬‬ ‫بیرۆكه‌ی کۆڕی خوێندنه‌وه به رواڵه‌ت‬ ‫بۆ یه‌كه‌مین جار له سه‌د‌ه‌ی نۆزده‌یه‌م له‬ ‫الیه‌ن یه‌كێك له گرووپه پرۆتستانه‌كان‬ ‫له شاتاكوای ویالیه‌ته یەكگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا هاتۆته ئ��اراوه‌و له كۆتایی‬ ‫س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌ی��ه‌م له الی��ه‌ن یه‌كێك‬ ‫له ئه‌ندامانی رێكخراوه‌ی ‪ LOGT‬له‬ ‫رێكخراوه‌گه‌لی خۆپاراستن له مه‌ی‌و‬ ‫ب��اده خ��واردن��ه‌وه‌و كڵێسه‌ی ئ��ازاد‪،‬‬ ‫وه‌ک شێوه‌یه‌كی دڵخوازی را‌هێنانی‬ ‫ئه‌ندامانی رێ��ك��خ��راوه ب��ره‌وی په‌یدا‬ ‫ك��ردووه‪ .‬ب��ه‌اڵم خاڵی وه‌رچه‌رخانی‬ ‫واق��ی��ع��ی ل��ه م��ێ��ژووی ک��ۆڕو‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه‌ی مۆدێرن‪،‬‬ ‫ئه‌و کۆڕو كۆبوونه‌وانه بووه‪ ،‬كه به‬ ‫داهێنانی ئۆسكار ئه‌ولسۆن ‪Oscar‬‬ ‫‪‌ ،Olsson‬ن��اس��راوه‌و به باوكی کۆڕو‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه‌ی سوید‪ ،‬له‬ ‫شاری لوند ‪ Lund‬له باشووری سوید‬ ‫پێكهاتووه‪ .‬وشه‌ی کۆڕی خوێندنه‌و ‌ه‬ ‫پێش له‌م رێكه‌وته‪ ،‬ب ‌ۆ پێناسه‌كردنی‬ ‫خولی را‌هێنان به‌كار هاتووه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به هاتنی ئه‌ولسۆن رووداوێكی نوێ‬ ‫له كاتی سه‌رهه‌ڵدان‌و پێكهاتندا بووه‪.‬‬ ‫ئۆسكار ئه‌ولسۆن له كتێبی یه‌كه‌مین‬ ‫ک��ۆڕی خوێندنه‌وه ‪ 1942‬به‌رنامه‌و‬ ‫پڕۆگرامی ک��ۆڕی خوێندنه‌وه‌ی به‌م‬

‫‪285‬‬

‫شێوه‌ی خواره‌وه باس كردووه‪:‬‬ ‫هێمای ن��وێ‌و ن��ی��ش��ان��ده‌ری تایبه‌تی‬ ‫کۆڕی خوێندنه‌وه‌ی خه‌ڵكی‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫كه زانستی به ده‌ست هاتوو به راستی‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت به تاكه‌كانه‌و راسته‌وخۆ‬ ‫ل��ه ژی��ان��ی رۆژان��ه‌و شوێنی ك��ار‪ ،‬چ‬ ‫له ب��واری تایبه‌ت به تاكه‌كان‌و چ له‬ ‫بواری پانتای گشتیدا‪ ،‬به‌كار ده‌برێت‪.‬‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی رواڵ��ه‌ت��ی ئ��ه‌م ک��ۆڕو‬ ‫ك��ۆب��وون��ه‌وان��ه‪ ،‬ل��ه الی��ه‌ك��ه‌وه‪ ،‬بریتی‬ ‫ب��ووه ل��ه خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌و را‌ه��ێ��ن��ان له‬ ‫بواری خه‌باتی سیاسی‌و سه‌ندیكایی‌و‬ ‫ل��ه الی��ه‌ك��ی دی��ك��ه‌وه ب��ردن��ه‌س��ه‌ری‬ ‫ئاستی ك��ل��ت��ووری‌و گ��ه‌ش��ه‌س��ه‌ن��دن‌و‬ ‫پێشكه‌وتنی كه‌سی (خۆیی) ئه‌ندامان‌و‬ ‫چاالكانی بزووتنه‌وه‌یه‪ .‬دامه‌زراندنی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی را‌هێنانی کرێکاران ‪ABF‬‬ ‫ل��ه س��اڵ��ی ‪ 1912‬نیشانه‌ی خاڵێكی‬ ‫وه‌رچه‌رخانی دیكه بووه له‌م بواره‌دا‪.‬‬ ‫پێش ل��ه دام��ه‌زران��دن��ی ئ��ه‌م ئۆرگانه‬ ‫كلتوورییه‪ ،‬هه‌ندێک ج��ی��اوازی بیرو‬ ‫را سه‌باره‌ت به چۆنییه‌تیی هه‌ڵس‌و‬ ‫كه‌وت كردن له‌گه‌ڵ را‌هێنانی هاوواڵتی‬ ‫له ناوخۆی بزووتنه‌وه‌ی كرێكاری له‬ ‫ئ��ارادا ب��ووه‪ .‬هه‌ندێک ك��ه‌س‌و الیه‌ن‬ ‫ل��ه‌م ب��ی��رو ب��ۆچ��وون��ه الی��ه‌ن��گ��ری��ی��ان‬ ‫ك��ردووه‪ ،‬كه گۆڕانكاریی بنه‌ڕه‌تی له‬ ‫كۆمه‌ڵگا‪ ،‬وای ‌خواستووه‪ ،‬كه ل ‌ه سه‌ر‬ ‫كرده‌وه‌ی سیاسی جه‌خت بكرێته‌وه‌و‬ ‫له هه‌ر ج��ۆره چاالكییه‌كی دیكه‪ ،‬كه‬

‫هۆگری له خه‌بات‌و به‌رنگاری كه‌م‬ ‫بكاته‌وه‪ ،‬دووری بكرێت‪ .‬له الیه‌كی‬ ‫دیكه‌وه‪ ،‬دژب��ه‌ران پێیان وا ب��ووه‪ ،‬كه‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی زانست‌و به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫بیرو ب��ۆچ��وون‌و روانینێكی قووڵتر‪،‬‬ ‫ده‌بێته هۆی چوونه سه‌ر‌و پێشكه‌‌وتنی‬ ‫خه‌باتی سیاسی‪ .‬دامه‌زراندنی ‪ABF‬‬ ‫ن��ی��ش��ان��ه‌و ده‌رخ��ه‌ری ئ��ه‌وه ب��وو‪،‬‬ ‫ك��ه الی��ه‌ن��گ��ران��ی ب��ۆچ��وون��ی دووه��ه‌م‬ ‫س��ه‌رك��ه‌وت��وو ب��وون‌و ب��ه زووت��ری��ن‬ ‫كات هه‌ندێک ئه‌نجومه‌نی كرێكاری‌و‬ ‫سیاسی له‌گه‌ڵ ئه‌م رێكخراوه یه‌كیان‬ ‫گ��رت‌و ئه‌مڕۆ ئه‌م رێكخراوه یه‌كێك‬ ‫له ئۆرگانه كلتوورییه‌كانی سوید به‬ ‫ئه‌ژمار دێ��ت‪ .‬له دوای دامه‌زراندنی‬ ‫‪ ABF‬هه‌ندێک ئه‌نجومه‌نی دیكه له‬ ‫هه‌مان به‌ستێنی بزووتنه‌وه‌ی خه‌ڵكیدا‬ ‫هاتنه ئ��اراوه‪ .‬ئه‌ركی سه‌ره‌كیی ئه‌م‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‪ ،‬به‌ڕێكخراوه‌كردنی کۆڕو‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه‌ی له ئه‌ستۆ‬ ‫بووه‪.‬‬ ‫ك��ۆڕو ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی خوێندنه‌وه له‬ ‫سه‌رده‌می زانیاری‬ ‫ک��ۆڕو ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی خوێندنه‌وه‪ ،‬له‬ ‫ته‌نیشت قوتابخانه‌ی ب��ااڵی خه‌ڵكی‪،‬‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی��ه‌ك��ی گ��ه‌وره‌و به‌رباڵوی‬ ‫به‌هێز له كۆمه‌‌ڵگای سوید پێكده‌هێنن‪،‬‬ ‫كه س��ه‌ره‌ڕای قسه‌و باسێكی زۆری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪286‬‬

‫هه‌ر ساڵه‪ ،‬سه‌باره‌ت به چۆنییه‌تی‌و‬ ‫ره‌وابوونی كارو چاالكییه‌كانی‪ ،‬ره‌نگه‬ ‫بڕێك جار حاشاكردن له پێویستیی‬ ‫هه‌بوونی وه‌ها رێكخراوه‌یه‌ك له الیه‌ن‬ ‫هه‌ندێک کۆڕو كۆمه‌ڵی بۆرژوازییه‌وه‬ ‫بێته ئاراوه‪ .‬به‌اڵم سه‌ره‌ڕای ئه‌م شتانه‪،‬‬ ‫جێگه‌و پێگه‌یه‌كی تایبه‌ت به خۆی له‬ ‫كۆمه‌ڵگای سوید ت��ه‌رخ��ان ك��ردووه‪.‬‬ ‫ده‌توانین بڵێین مه‌به‌ست له به‌شداری‬ ‫له خولی را‌هێنانی هاوواڵتی‪ ،‬به پله‌ی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬كه‌ڵه‌كه‌كردن‌و كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ندێک زانیاریی زه‌ینی نییه‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت دام��ه‌زران��دن��ی پ��ردێ��ك��ی‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ل��ه ن��ێ��وان زانیارییه‌كان‌و‬ ‫ئه‌زموونی تایبه‌تی ژیانی رۆژانه‌یه‌و له‬ ‫ئاكامدا گه‌شه‌سه‌ندن‌و پشكه‌وتنی بیرو‬ ‫بۆچوون‌و روانینی تایبه‌ت به تاكه‌كانه؛‬ ‫شتێك‪ ،‬ك��ه ل��ه ئاكامی دابه‌شكردنی‬ ‫ك��ارو پیشه‌و چ��وون��ه‌س��ه‌ری راده‌ی‬ ‫پسپۆڕانه‌بوونی ئه‌ركی تاكه‌كان‪ ،‬وه‌ک‬ ‫ده‌رئه‌نجامی س��ه‌رده‌م��ی ت��ازه‌گ��ه‌ری‪،‬‬ ‫رۆژ ب��ه رۆژ ئ��ه‌س��ت��ه‌م‌و دژوارت��ر‬ ‫ب��ووه‪ .‬چ��االك��ی ب��ه‌ه��ێ��زو ب��ه‌رب�ڵاوی‬ ‫راگه‌یاندن‌و شااڵوی رۆژانه‌ی زانیاری‬ ‫له الی��ه‌ن راگه‌یا‌ندنه گشتییه‌كانه‌وه‪،‬‬ ‫هه‌ل‌و مه‌رجێكی شیاو بۆ ‌تێگه‌یشتنی‬ ‫هه‌مه‌الیه‌نه‌و جێ متمانه له واقیعییه‌ت‬ ‫دروست ناكه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو به پێچه‌وانه‌وه‪،‬‬ ‫ب��ه ه��ۆی زان��ی��اری��ی ن��اك��ۆك ب��ه ی��ه‌ك‌‪،‬‬ ‫وێنه‌یه‌كی ناڕوون له جیهان‌و كۆمه‌ڵگا‬

‫ده‌خ��ه‌ن��ه روو‪ ،‬ك��ه تێگه‌یشتنی به‬ ‫ب��ه‌راورد ل��ه‌گ��ه‌ڵ راب��ردوو ئه‌سته‌م‌و‬ ‫دژوارتره‪ .‬زۆر روون‌و ئاشكرایه‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی تێگه‌یشتنی ئێمه له واقیعییه‌ت‬ ‫كۆنكرێت‌و كه‌م هه‌ڵه‌تر بێت‪ ،‬پێویستی‬ ‫ب��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬كه زانیارییه‌كان به وردی‬ ‫تاوتوێ بكه‌ین‪ .‬هه‌واڵ‌و زانیارییه‌كان‬ ‫ده‌بێت پۆلێنبه‌ندی‌و شی بكرێنه‌وه‌و‬ ‫بكه‌ونه به‌ر روانینێكی ره‌خنه‌گرانه‌وه؛‬ ‫بۆ ئه‌م مه‌به‌سته پێویسته پانتاییه‌ك بۆ‬ ‫قسه‌و ب��اس‪ ،‬مشت‌و مڕكردن‌و ئاڵ‌و‬ ‫گۆڕكردنی بیرو را هه‌بێت‪ .‬پێویستی‬ ‫ه��ه‌ب��وون��ی وه‌ه��ا ه��ه‌ل‌و مه‌رجێك له‬ ‫الیه‌ن خاوه‌نی راگه‌یه‌نه‌گشتییه‌كانه‌وه‪،‬‬ ‫شتێكی نه‌زانراو نییه‪ ،‬هه‌ر بۆیه هه‌وڵ‬ ‫ده‌ده‌ن ل��ه رێ��گ��ه‌ی ج��ۆراوج��ۆره‌وه‬ ‫هه‌ندێک س��ت��وون‌و ده‌الق��ه ب ‌ۆ قسه‌و‬ ‫ب��اس‌و ئ��اڵ‌و گ��ۆڕی ب��ی��رو را له‬ ‫رۆژن��ام��ه‌ك��ان‪ ،‬دانیشتنه‌كان‌و قسه‌‌و‬ ‫ب��اس ل��ه رادی��ۆو ت��ه‌ل��ه‌ف��زی��ۆن‌و‪ ..‬هتد‬ ‫بكه‌نه‌وه‪ .‬ده‌بێت بگوترێت‪ ،‬كه هه‌بوونی‬ ‫پانتاییه‌كی وه‌ها‪ ،‬بۆ‌قسه‌و باس‌و ئاڵ‌و‬ ‫گۆڕكردنی بیرو را‪ ،‬ناتوانێت گشتگیرو‬ ‫هه‌مه‌الیه‌نه بێت‌و ه��ه‌ل‌و ده‌رف��ه‌ت بۆ‬ ‫ته‌واوی خه‌ڵكی كۆمه‌ڵگا بۆ ‌به‌شداری‬ ‫له قسه‌و باس‌و ئاڵ‌و گۆڕی بیرو رای‬ ‫ئازادو به دوور له سانسۆرو كۆنتڕۆڵ‬ ‫كردن بڕه‌خسێنێت‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل��ه مه‌به‌سته‌كانی را‌هێنانی‬ ‫هاوواڵتی پێكهێنانی وه‌ها پانتاییه‌كی‬

‫‪287‬‬

‫سه‌قامگیری‌و به‌رده‌وامیی دێموكراسی‬ ‫پێویستی به گه‌شه‌سه‌ندن‌و پێشكه‌وتنی‬ ‫ه��ۆش��ی��اران��ه‌ی ه��اوواڵت��ی��ان ه��ه‌ی��ه‌و‬ ‫به‌دیهاتنی وه‌ها كۆمه‌ڵگایه‌ك پێویستی‬ ‫به پانتایه‌كی خه‌ڵكی‪ ،‬ئازادو گشتگیر‬ ‫هه‌یه‪ ،‬كه هاوواڵتیان بتوانن ئازادانه‬ ‫سه‌باره‌ت به هه‌موو الیه‌نه‌كانی ژیانی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی قسه‌‌و باس‌و ئاڵ‌و گۆڕی‬ ‫بیرو را بكه‌ن‪.‬‬

‫گشتگیرو به‌رباڵو بۆ وتووێژکردن‌و‬ ‫ئاڵ‌و گۆڕی بیرو رای��ه؛ شوێنێك‪ ،‬كه‬ ‫هاوواڵتیان بتوانن به دوور له هه‌ر‬ ‫جۆره له‌مپه‌رو به‌ربه‌ستێكی چاالكی‬ ‫پیشه‌ی رۆژان��ه‪ ،‬بكه‌ونه قسه‌و باس‌و‬ ‫گ��ۆڕی��ن��ه‌وه‌ی ب��ی��رو بۆچوونه‌كانیان‬ ‫سه‌باره‌ت به كۆمه‌ڵگاو ژیانی خۆیان‪.‬‬ ‫به‌شداریكردنی خه‌ڵك له بڕیاردان ب ‌ۆ‬ ‫مافی چ��اره‌ی خۆنووسینی گشتیی‬ ‫هاوواڵتیان‪ ،‬كاتێك ده‌توانێت واقیعی‬ ‫وتووێژی ئازادو به‌رابه‌ر‬ ‫بێت‪ ،‬كه هه‌موو خه‌ڵك بتوانن بیرو‬ ‫بۆچوونی خۆیان ئازادانه‌و به دوور پێویستیی گه‌شه‌سه‌ندنی شوناسی‬ ‫تاكی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫ل��ه ه��ه‌ر ج��ۆره ك��ۆن��ت��ڕۆڵ‌و كۆسپ‌و‬ ‫ته‌گه‌ره‌یه‌ك ده‌رب��ب��ڕن‪ .‬بۆ ‌به‌دیهاتنی‬ ‫وه‌ها هه‌ل‌و مه‌رجێك پێویسته خه‌ڵك هه‌ر وه‌ک له سه‌ره‌وه ئاماژه‌‌مان پێدا‪،‬‬ ‫هه‌ل‌و ده‌رفه‌تێكی وه‌هایان هه‌بێت‪ ،‬كه كۆبوونه‌وه‪ ،‬قسه‌و باس‌و ئاڵ‌و گۆڕی‬ ‫له چۆنیه‌تیی رووداوه‌كانی كۆمه‌ڵگاو ئازادانه‌ی بیرو را له گرووپی چكۆله‪،‬‬ ‫جیهان‌و ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ی��رو بۆچوونی ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��دی را‌ه��ێ��ن��ان��ی ن��اف��ه‌رم��ی‌و‬ ‫كه‌سانێكی دی��ك��ه‪ ،‬ه��ه‌واڵ‌و زان��ی��اری جه‌ماوه‌رییه‌‪ .‬ه��ه‌ل‌و مه‌رجی له‌بارو‬ ‫راس��ت‌و درووس��ت ئ��اگ��ادار ب��ن‌و له شیاو بۆ وتووێژكردن له وانه‌وتنه‌وه‌و‬ ‫ده‌القه‌ی وتووێژێكی ئازادو به‌رابه‌ره‌وه را‌ه��ێ��ن��ان‪ ،‬ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه ئ��ام��ان��ج��ه‬ ‫به روانین‌و بیرو بۆچوونێكی سه‌ربه‌خۆ سه‌ره‌كییه‌كانی را‌هێنانی هاوواڵتی‬ ‫بگه‌ن‪ .‬بیرو بۆچوون‌و ئیراده ئه‌گه‌ر ل ‌ه له واڵت��ی سوید به ئ��ه‌ژم��ار دێ��ت‪ .‬به‬ ‫سه‌ر بنه‌مای خوێندنه‌وه‌و لێكدانه‌وه‌ی دڵنیاییه‌وه ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین چه‌مكی‬ ‫ره‌خنه‌گرانه‌و ئازادانه نه‌بێت‪ ،‬ناتوانێت وت��ووێ��ژو دی��ال��ۆگ زۆرب��ه‌ی ئامانج‌و‬ ‫ئ��ی��راده‌ی��ه‌ك��ی ئ��ازادو س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ به ئیدیاله‌كانی را‌هێنانی ه��اوواڵت��ی له‬ ‫ئ��ه‌ژم��ار ب��ێ��ت‪ .‬وه‌ه��ا ئ��ی��راده‌ی��ه‌ك��ی خ��ۆی��دا ده‌گونجێنێت‪ ،‬ك��ه بریتییه له‬ ‫كوێرو ناسه‌ربه‌خۆ‪ ،‬ناهۆشیارانه له ک��ۆڕو ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی خوێندنه‌وه له‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی ده‌س��ه‌اڵت��داران��دا كار ‌سه‌ر بنه‌مای گرووپی چكۆله‪ ،‬رۆڵی‬ ‫ده‌ك��ات‪ .‬گه‌شه‌سه‌ندن‌و به‌هێزبوون‌و گ��رن��گ‌و جێی ب��ای��ه‌خ��ی ئ��اڵ‌و گ��ۆڕی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪288‬‬

‫بیرو راو وت��ن‌و بیستن له را‌هێنان‪،‬‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ی��ه‌ك��س��ان‌و ب��ه‌راب��ه‌ری‬ ‫به‌شداربووان له کۆڕی خوێندنه‌وه‌و‬ ‫له ئاكامدا رۆڵی گرنگی هه‌ل‌و مه‌رجی‬ ‫ل��ه‌ب��ار ب��ۆ وت��ووێ��ژ ل��ه پ��ه‌روه‌رده‌و‬ ‫بارهێنانی شوناسی كه‌سی (خۆیی)‬

‫ت��اك��ه‌ك��ان‪ ،‬وه‌ک ه��اوواڵت��ی ئ��ازادو‬ ‫هه‌ڵگری بیرو بۆچوونی سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫وا بوو گیرسان‌و پێكهاتنی شوناسی‬ ‫تاكه‌كه‌سی ل��ه په‌یوه‌ندییه‌كی نزیك‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وی‌تردا سه‌رهه‌ڵده‌دات‪.‬‬

‫‪289‬‬

‫تووندوتیژیی ئایینیی كڵێسه‌ی کاتۆلیکی‬ ‫له سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاستدا‬ ‫‪Religious violence of the Catholic Church in the‬‬ ‫‪Middle Ages‬‬

‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬سامان حسێن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪290‬‬

‫پێشه‌كی‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه خه‌سڵه‌ت ‌ه مێژوویی ‌ه هه‌ر ‌ه‬ ‫دی��اره‌ك��ان��ی س��ه‌ده‌ك��ان��ی نێوه‌ڕاستی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ا‪ ،‬ئ��ه‌و ج��ۆره توندوتیژییه‬ ‫ئایینییه‌ ب��ووه‪ ،‬ك ‌ه كڵێسه‌ی كاتۆلیكی‬ ‫ل ‌ه دواییه‌كانی لووتکه‌ی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫به‌هێزیدا پیاده‌ی كردووه‪ ،‬ك ‌ه ناسراوه‬ ‫به دادگاكانی لێپێچینه‌وه‪ .‬ئه‌و مێژووه‬ ‫ب��ه به‌شێکی گرنگ ل��ه وه‌رچ��ه‌رخ��ان‬ ‫ده‌ژم��ێ��ردرێ��ت بۆته پ��ردی په‌ڕینه‌وه‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ك��ان��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت��ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫سه‌ده‌کانی نوێ‪‌ .‬گرنگیی ئه‌و قۆناغی‬ ‫وه‌رچه‌رخانه مێژووییه به راده‌یه‌که‪،‬‬ ‫ک��ه ره‌ن��گ��ه ب��ه ده‌گ��م��ه‌ن س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫مێژوویی ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌ی ئه‌وروپا‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬که ئاماژه‌ی بۆ نه‌کردبێت‪ .‬ئه‌مه‬ ‫بابه‌تێکه بۆ لێکۆڵینه‌وه‪ ،‬که ئێمه‌ش‬ ‫بتوانین زه‌قتری بکه‌ینه‌وه‌و باشتر له‬ ‫په‌نهانه‌کانی به ئاگا بین‪ .‬لێره‌دا له دوو‬ ‫باسی سه‌ره‌کیدا هه‌وڵمانداوه تیشک‬ ‫بخه‌ینه سه‌ر هۆکاره‌کانی ده‌رکه‌وتنی‌و‬ ‫دۆخی قۆناغه‌که‌ی‌و ئاکامه‌که‌ی‪.‬‬ ‫باسی یه‌که‌م‪:‬‬ ‫دادگ��اک��ان��ی لێپێچینه‌وه‌ی س��ه‌ر به‬ ‫ده‌سه‌اڵتی كڵێسه‌ی كاتۆلیكی‬ ‫ئایینی مه‌سیحی ل�� ‌ه س��ه‌ر ده‌س��ت��ی‬ ‫ع��ی��س��ای ك��وڕی م��ری��ه‌م ده‌رک��ه‌وت‬

‫ل�� ‌ه ف��ه‌ل��ه‌س��ت��ی��ن‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌و ك��ات س��ه‌ر‬ ‫ب�� ‌ه ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆری��ی رۆم��ان��ی ب��ووه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ئایینه ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ادا‬ ‫ی ل ‌ه‬ ‫وه‌ك هه‌وڵێكی چاكسازیخواز ‌‬ ‫نێوه‌ڕۆکی ئایینی جووله‌که‌‌وه سه‌ری‬ ‫هه‌ڵداوه‪ ،‬ب��ه‌اڵم دوات��ر وه‌ك ئایینێكی‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ ده‌رك��ه‌وت��ووه‪ .‬ئ��ه‌وج��ا‬ ‫هێدی هێدی ته‌شه‌نه‌ی ک��ردووه‪)١(،‬‬ ‫ب ‌ه تایبه‌تی دوای ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که ژیانی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌ ل��ه رۆم��ادا‬ ‫رووی ل ‌ه شكستی بووه‌‌و له ئه‌نجامی‬ ‫ئه‌وه‌دا ورد ‌ه ورد ‌ه بۆشاییه‌كی باری‬ ‫ده‌روونیی مرۆڤه‌کانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی‬ ‫لێکه‌وتۆته‌وه‪ ،‬ك ‌ه سه‌ره‌نجام ئایینی‬ ‫م��ه‌س��ی��ح��ی وه‌ك ی��ه‌ك��ێ��ك ل�� ‌ه ئایین ‌ه‬ ‫رۆژهه‌اڵتییه‌كانی‌تر به‌ره‌و ناوچه‌كانی‬ ‫ئیمپراتۆریای رۆم��ان��ی دزه‌ی كردو‬ ‫هێدی هێدی الیه‌نگرانی زیاتر ده‌بوون‬ ‫ب ‌ه جۆرێك‪ ،‬که ل ‌ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی‬ ‫چ��وارده‌وه ه��ه‌واداران��ی ب��ه ب��ه‌راورد‬ ‫له‌‌گه‌ڵ هه‌واردارانی ئایینه‌كانی‌تر له‬ ‫سنووری ئه‌و ئیمپڕاتۆرییه‌ته‌دا زیاتر‬ ‫ب��وون‪ )٢(.‬ئیدی دوای زنجیره‌یه‌كی‬ ‫درێ��ژخ��ای��ه‌ن‌و دژوار ل�� ‌ه ملمالنێ‌و‬ ‫خ��ۆڕاگ��ری‪ ،‬ئ��ه‌م ئایینه نوێیه بۆ ئه‌و‬ ‫س��ه‌رده‌م�� ‌ه ت��وان��ی شوێنی خ��ۆی ل ‌ه‬ ‫نێو تاکه‌کانی كۆمه‌ڵگا‌ی ئ��ه‌وروپ��ادا‬ ‫جێ بكاته‌وه‌‪ .‬له ساڵی ‪٣١٣‬ی زایینیدا‬ ‫(ک��ۆن��س��ت��ان��ت��ی��ن‌)ی ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆری ئ��ه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌ی رۆما به ئاشکرایی دانی‬

‫‪291‬‬

‫به ره‌وایی ئه‌م ئایینه‌دا ناوه‪ .‬دواجار‬ ‫ئه‌م ئایینه له سه‌رده‌می تیۆدۆرۆس‌ی‬ ‫ئیپڕاتۆری رۆم��ا ‪ ٣٧٨‬ــ ‪ ٣٩٥‬کراوه‬ ‫ب��ه ئ��ای��ی��ن��ی ف��ه‌رم��ی ل��ه س��ن��ووری‬ ‫ئیمپڕاتۆرییه‌ته‌که‌دا‪ )٣(.‬له‌و سه‌رده‌مه‬ ‫به دواوه‪ ،‬خودی کڵێسه‌ی رۆما بووه‬ ‫به یه‌کێک له کڵێس ‌ه پیرۆزه‌کانی ئایینی‬ ‫مه‌سیحی به پاساوی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که له‬ ‫الیه‌ن قدیس پوتڕس‌ه‌وه دام��ه‌زراوه‌و‬ ‫ئه‌و پیرۆزیی پێ به‌خشیوه‌و سه‌رۆک‬ ‫قه‌شه‌کانیشی شوێنگره‌وه‌ی ئه‌و بوون‌و‬ ‫بوون به نوێنه‌ری عیسای مه‌سیح له‬ ‫سه‌ر زه‌وی‪ .‬ئیتر سه‌رۆکایه‌تیی ئایینی‬ ‫مه‌سیحی به فه‌رمی چۆته ئه‌وێ‌و ورده‬ ‫ورده ده‌سه‌اڵتی ئایینی‌و ئابووری‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیی ئ��ه‌ورووپ��ای که‌وتۆته‬ ‫ژێ��ر ده‌س��ت‪ .‬ل��ه الی��ه‌ک��ی ت��ری��ش��ه‌وه‪،‬‬ ‫ئیمپڕاتۆره‌کانی یه‌ک به دوای یه‌کی‬ ‫رۆما هه‌‌وڵیان داوه سوود له پێگه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵنی ئایینی به سه‌ر خه‌ڵکیدا بۆ‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی خۆیان وه‌رب��گ��رن‌‪ ،‬که‬ ‫ببێته پشتوانیی ده‌سه‌اڵتی سیاسیی‬ ‫خۆیان‪ .‬له دوای رووخان‌و تێکشکانی‬ ‫ئیمپڕاتۆریی رۆمانی له ساڵی ‪٤٧٦‬دا‪،‬‬ ‫سه‌ر ل ‌ه به‌ری پێكهاته‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئیداری‌و فیكریی ئیمپڕاتۆریی رۆمانی‪،‬‬ ‫ئیتر ده‌سه‌اڵتی كڵێسه‌ی کاتۆلیکی رۆژ‬ ‫ل ‌ه دوای رۆژ بووه ب ‌ه پڕكه‌ره‌وه‌ی ئه‌‌و‬ ‫بۆشاییه‌‪ ،‬تا سه‌ره‌نجام بووه ب ‌ه توخمی‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی ل�� ‌ه پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵگای‬

‫ده‌ره‌به‌گایه‌تی سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاست‌و‬ ‫بۆ خۆی بووه ب ‌ه له‌‌ئامێزگری ته‌واوی‬ ‫پێكهاته‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئ��اب��ووری‌و‬ ‫فیكری ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌‪ )٤(،‬ب ‌ه تایبه‌ت له‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی‪ ،‬که ل ‌ه ساڵی ‪١٠٥٤‬دا(‪)٥‬‬ ‫کڵێسه‌ی رۆژهه‌اڵتی به یه‌کجاری له‬ ‫کڵێسه‌ی کاتۆلیکی رۆمانی ــ التینی‬ ‫جیا بۆته‌وه‪ .‬ئیتر ئه‌م کڵێسه‌یه بووه‬ ‫به گه‌وره‌ترین‌و به‌هێزترین ده‌زگای‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایی ئایینی‌و رۆشنبیری‌و‬ ‫سیاسی‌و ئابووری‌و کۆمه‌اڵیه‌تیی ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌‌ی ئه‌وروپا‪ .‬بووه به خاوه‌نی‬ ‫سوپاو دارای��ی تایبه‌ت به خۆی‪ .‬ئیتر‬ ‫ل��ه س��روش��ت‌و ش��ێ��وازی ئایینی به‬ ‫یه‌کجاری چۆته ده‌ر‪.‬‬ ‫دادگ��ای لێپێچینه‌وه‌و هۆکاره‌کانی‬ ‫پێکهاتنی‬ ‫دوای ئ��ه‌وه‌ی کڵێسه‌ی کاتۆلیکی له‌و‬ ‫س��ه‌رده‌م��ه‌دا ب��ه‌و ئاست ‌ه گه‌یشتووه‌و‬ ‫ب��ووه ب�� ‌ه خ��اوه‌ن دارای��ی‌و سامانی‬ ‫زۆر‪ ،‬ئیتر رۆژ ل ‌ه دوای رۆژ دیارده‌ی‬ ‫گه‌نده‌ڵی ل ‌ه نێو پیاوانی‌و قشه‌دا زیاتر‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ووه‌و که‌وتوونه‌ته هه‌ڵپه‌ی‬ ‫راب��واردن��ی دونیایی‌و له‌م پێناوه‌شدا‬ ‫ب ‌ه ده‌یان شێوازی نوێی كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫باج‌و سه‌رانه‌و فرۆشتنی پله‌و پایه‌ی‬ ‫ئایینییان داهێناوه‪ .‬به‌مه‌ش تا ‌هاتوون‬ ‫ل ‌ه بنه‌ماو پر‌نسیپه سه‌ره‌تاییه‌کانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪292‬‬

‫ئایینی مه‌سیحی دوور كه‌وتوونه‌ته‌‌وه‌و‬ ‫ی ئایینیی خۆیان ل ‌ه ده‌ست‬ ‫خه‌سڵه‌ت ‌‬ ‫داوه‌و ک��ڵ��ێ��س��ه‌ی��ان ب��ه ش��ێ��وازێ��ک‬ ‫لێکردووه‪ ،‬که وه‌ك ده‌زگایه‌كی دونیایی‬ ‫گ��ه‌وره‌ بنوێنرێت‪ )٦(.‬بۆی ‌ه هه‌ر زوو‬ ‫به‌شێك له‌م گه‌نده‌ڵیانه‌ی کنیسه به‌ر‬ ‫ره‌خنه‌ی ب ‌ه په‌رۆشانی ئایینی مه‌سیحی‬ ‫ك��ه‌وت��وون‪ ،‬ب��ه ت��ای��ب��ه‌ت دی��ارده‌ی‬ ‫مامه‌ڵه‌كردن ب ‌ه پۆست ‌ه ئایینییه‌كان‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌ر ل ‌ه سه‌رده‌می پاپا گریگۆری‬ ‫دووه‌مه‌و ‌ه ‪ 669‬ــ ‪ 731‬بوون ب ‌ه جێی‬ ‫قسه‌و ب��اس‌و تانه ‌ل��ێ��دان‪ )7(.‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تای س��ه‌ده‌ی ی��ازده‌ ب ‌ه دواوه‌‪،‬‬ ‫دوای ئه‌و پێشكه‌وتنانه‌ی ناوچه‌كانی‬ ‫رۆژئ��اواو ن��ێ��وه‌ڕاس��ت��ی ئ��ه‌وروپ��ای‬ ‫گرتۆته‌و ‌ه ل ‌ه رووی ئابوورییه‌وه‌و‬ ‫گه‌شه‌كردنی بازرگانی‌و پیشه‌گه‌ری‌و‬ ‫نشونماكردنی شار وه‌ك نێوه‌ندێكی‬ ‫نوێ بۆ ل ‌ه خۆگرتنی چین‌و توێژاڵی‬ ‫ن��وێ‌و ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌و ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی‬ ‫نوێ‌‪ ،‬ك ‌ه جیاواز بوون ل ‌ه سه‌ده‌كانی‬ ‫ن��ێ��وه‌ڕاس��ت‌و ئ��اب��ووری كشتوكاڵی‌و‬ ‫ب��ڵ�اوب��وون��ه‌وه‌ی خ��وێ��ن��ده‌واری‌و‬ ‫پێشكه‌وتنی بیرو ده‌ركه‌وتنی ملمالنێی‬ ‫نوێ‪ ،‬ئه‌م ‌ه ل ‌ه الیه‌ك‌و ل ‌ه الیه‌كی‌تریش‬ ‫ئاشنا بوونی ئه‌وروپییه‌كان ب ‌ه بیرو‬ ‫ب��اوه‌ڕی رۆژه��ه‌اڵت��ی‪ ،‬ب��ه ت��ای��ب��ه‌ت‬ ‫دوای گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی خاچدروشمان‌و‬ ‫ب��ڵ��اوب��وون��ه‌وه‌ی ب��ی��رو ب��اوه‌ڕی‬ ‫وه‌ك م��ان��ه‌وی‌و م��ه‌زده‌ك��ی‌و ه��ت��د‪..‬و‬

‫په‌ڕینه‌وه‌ی باوه‌ڕی دژ ‌ه كاتۆلیكی ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌كانی باڵكانه‌‌وه ب��ه‌ره‌و ئیتاڵیا‪،‬‬ ‫ئیدی کڵێسه‌ی كاتۆلیكی رۆژ ل ‌ه دوای‬ ‫رۆژ له‌گه‌ڵ ره‌وتی گه‌شه‌‌سه‌ندنه‌كاندا‬ ‫نه‌هاتۆته‌وه‌و گه‌نده‌ڵییه‌كانی زه‌قترو‬ ‫دی��ارت��ر ب��وون‌و ت��ا ه��ات��ووه كۆمه‌ڵگا‬ ‫له‌م ‌ه وری��ا بۆته‌وه‌و په‌نجه‌ی بۆ ئه‌م‬ ‫گه‌نده‌ڵییان ‌ه درێژ كردووه‌‌و ره‌خنه‌یان‬ ‫ئاڕاسته‌ی پیاوانی ئایینی ك��ردووه‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تای هه‌وڵی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی‬ ‫کنیسه ل ‌ه بره‌ودا بووه‌‌و‌بوو ‌ه به مایه‌ی‬ ‫دڵه‌ڕاوكێی کنیسه‪ ،‬ك ‌ه به ‌هێره‌تیج‪)8(،‬‬ ‫واته الده‌ران له رێی باوه‌ڕ‪ ،‬ناوزه‌دی‬ ‫ك��ردوون‪ .‬ئ��ه‌م بزووتنه‌وان ‌ه ه��ه‌ر ل ‌ه‬ ‫كۆتایی س��ه‌ده‌ی ده‌ی��ه‌م��ی زاینییه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ئیتاڵیا ده‌رك��ه‌وت��وون‌و دوات��ر ل ‌ه‬ ‫ده‌وروبه‌ری ساڵی ‪1000‬دا ناوچه‌كانی‬ ‫فه‌ره‌نسای گرتۆته‌وه‌و ل ‌ه زیادبوونی‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��دا ب��وون ب�� ‌ه راده‌ی��ه‌ك‪ ،‬که‬ ‫ل�� ‌ه ن��ێ��وه‌ڕاس��ت��ی س��ه‌ده‌ی دوان��زه‌دا‬ ‫رۆژئ��اوای ئ��ه‌وروپ��ا پ��ڕ ب��ووه ل��ه‌م‬ ‫گروپانه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه ساڵی ‪1190‬دا‬ ‫قه‌شه‌یه‌ک ئ��ام��اژه‌‌ی ب��ه‌و ‌ه ك��ردووه‪،‬‬ ‫ك ‌ه شاره‌كان پڕبوون ل ‌ه درۆزنه‌كان‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه پێی هه‌ندێك س��ه‌رچ��اوه‌ش ته‌نها‬ ‫ل ‌ه شاری میالندا حه‌ڤده گروپی له‌م‬ ‫جۆره‌ی تیادا بووه‌‪)8(.‬‬ ‫ب�ڵ�اوب��وون��ه‌وه‌ی ب��ه‌رده‌وام��ی ئ��ه‌م‬ ‫گروپان ‌ه تا هاتووه ترسی زیاتری بۆ‬ ‫کنیسه دروست كردووه‪ ،‬بۆی ‌ه کنیسه‬

‫‪293‬‬

‫دوای ئ��ه‌وه‌ی پێشتر ب ‌ه ب��ڕی��اری بێ‬ ‫ب��ه‌ری ک��ردن ل ‌ه کڵێسه‌و كۆبوونه‌و ‌ه‬ ‫گشتگیره‌كان روو ب ‌ه رووی كێشه‌ی‬ ‫ل��ه‌م چه‌شن ‌ه ب��ۆت��ه‌وه‌‪ ،‬ئیتر ل��ه ‌بریی‬ ‫ئه‌وه‌ی هه‌وڵی دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری‬ ‫کێشه ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ئابوورییه‌كان‬ ‫بدات‪ ،‬هاتووه ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه ده‌ستی‬ ‫داوه‌ت��ه س��ت��ه‌م��ك��اری‌و ت��ون��دوت��ی��ژی‬ ‫ب��ۆ س��ه‌رك��وت��ك��ردن‌و هێره‌تیجه‌کان‌و‬ ‫وه‌ك دوژم��ن��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا ت��ه‌م��اش��ای‬ ‫كردوون به تایبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌لیجنسییه‌كان(‪‌)9‬و والدینیه‌كان(‪)10‬‬ ‫ب ‌ه راده‌ی��ه‌ك بوونه به مایه‌ی ترس‌و‬ ‫دڵه‌ڕاوكێی کنیسه‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1198‬دا‬ ‫پ��اپ��ا ئه‌نسوسنت ب��ڕی��اری هێرشی‬ ‫خ��اچ��ی��ان��ه‌ی ب��ۆ س��ه‌ری��ان ده‌رك��ردو‬ ‫بڕیاریدا ده‌ست ب ‌ه سه‌ر ماڵ‌و موڵكیاندا‬ ‫بگرێت‌و ل ‌ه واڵت ده‌ربكرێن‪)11(.‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی ب ‌ه ته‌واوی ئه‌م ره‌وتان ‌ه‬ ‫ته‌نگیان ب ‌ه کنیسه هه‌ڵچنیوه‪ ،‬ئیدی‬ ‫کنیسه بۆ خۆ پاراستن په‌نای بردۆته‬ ‫به هه‌ر شێوازێک خۆی پێ بپارێزێت‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل��ه‌م ش��ێ��وازان�� ‌ه گرتن ‌ه ب��ه‌ری‬ ‫توندوتیژی‌و سته‌مكاری بووه‌‪ .‬لێره‌و ‌ه‬ ‫ده‌ركه‌وتنی ده‌زگایه‌كی سیخوڕی‌و‬ ‫س��ه‌رك��وت��ك��اران��ه‌ی وه‌ك دادگ��ای‬ ‫لێپێچینه‌وه بوون ب ‌ه پێویستی کڵێسه‌و‬ ‫هێدی هێدی ده‌ستیان پێكردووه‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه ناتوانرێت ساڵێكی دیاریكراو‬ ‫ب ‌ه ساڵی دام��ه‌زران��دن��ی ئ��ه‌م دادگای ‌ه‬

‫داب��ن��رێ��ت‪ ،‬چ��ون��ك�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��اك��ان��ی‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ سااڵنی به‌ر ل ‌ه شه‌ڕی‬ ‫ئه‌لبیجینسییه‌كان دوای ئه‌وه‌ی ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1179‬داو ل ‌ه ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی الت��ران‌دا‬ ‫پاپا ئه‌لكسانده‌ری سێیه‌م فه‌رمانی‬ ‫ت ب�� ‌ه زه‌ب��ری‬ ‫داوه‪ ،‬ك�� ‌ه پێویست بێ ‌‬ ‫هێز بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی هێره‌تیج‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه دادگای ئه‌سكوفی دامه‌زراوه‪.‬‬ ‫ل ‌ه تشرینی دووه‌م ساڵی ‪1187‬ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ستوورێكی پاپایی ده‌رچووه‪ ،‬تیایدا‬ ‫هاتووه‪ ،‬که بۆ راوه‌دوونانی هێره‌تیج‌و‬ ‫ه��ه‌رت��ی��ك��ی‌و ت��ی��ادا ج��ه‌خ��ت ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫به‌شداریی ده‌سه‌اڵتی دنیاو كۆمه‌ڵگاش‬ ‫ك��را‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌وج��ا ئ��ه‌س��ك��وف��ه‌ك��ان بۆ‬ ‫ی‬ ‫خۆیان سااڵن ‌ه سه‌ردانی تاك ‌ه تاكه‌ ‌‬ ‫کڵێسه‌كانیان كردووه‪ .‬له‌و ناوچانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه گومانی هێره‌تیجی لێ کراوه‌‪ ،‬سه‌ره‌تا‬ ‫ل�� ‌ه ئیتاڵیا ب��ووه‪ ،‬دوات��ر ناوچه‌كانی‬ ‫ب��اش��ووری فه‌ره‌نساشی گرتۆته‌وه‪.‬‬ ‫له‌وێدا فه‌رمانیان‌داوه ئه‌وه‌ی هێره‌تیج‬ ‫ب��ێ��ت پ��ێ��وی��س��ت��ه پ��ه‌ش��ی��م��ان ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وی هه‌ره‌تیج نه‌بێت‪ ،‬پێویسته ناوی‬ ‫هه‌ره‌تیجه‌کان بڵێت‪ .‬هه‌ر هه‌ره‌تیجێک‬ ‫ئه‌گه‌ر ل ‌ه ماوه‌ی مانگێكدا هێره‌تیجیی‬ ‫خۆی‪ ،‬یاخود که‌سێکی‌تر ئاشکرا بکات‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وا ده‌به‌خشرێت‪ ،‬ئه‌گینا ده‌که‌وێته‬ ‫به‌‌ر سزای زۆر توند‪ ،‬هه‌ر له سزای‬ ‫زی��ن��دان��ی هه‌تاهه‌تاییه‌وه‪ ،‬ت��ا ده‌گاته‬ ‫سزای ل ‌ه سێداره‌دان‪ .‬دواتر ئه‌م جۆره‬ ‫دی��ارده‌ی سزادانانه ب��وون به ماكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪294‬‬

‫ده‌ركه‌وتنی دادگ��ای لێپێچینه‌وه‪)12(.‬‬ ‫ره‌وت��ی دژ ب ‌ه كاتۆلیكه‌كانیش دوای‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ب ‌ه ب��ه‌رف��ره‌وان��ی باڵوبۆته‌وه‪،‬‬ ‫به‌شێكی زۆری ناوچه‌كانی فه‌ره‌نساو‬ ‫ئیتاڵیاو ئیسپانیای گ��رت��ۆت��ه‌وه‌‪ .‬ئیتر‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنیان ل ‌ه توانایی دادگاکانی‬ ‫لێپێچینه‌وه‌دا نه‌ماوه‪ .‬چونك ‌ه ل ‌ه الیه‌ك‬ ‫ئه‌سكوفه‌کان ده‌سه‌اڵتیان ته‌نها له نێو‬ ‫سنووری ناوچه‌کانی خۆیاندا بووه‪،‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌وه‪ ،‬ئ��ه‌‌وان ده‌ب��وو ل ‌ه‬ ‫گه‌ڕانی به‌رده‌وامدا بن‌و ل ‌ه ئایینیه‌كانی‌تر‬ ‫دووركه‌ونه‌وه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬پاپاکان پێ‬ ‫ب ‌ه پێ ب��ه‌ره‌و جێگیركردنی دادگ��ای‬ ‫لێپێچینه‌وه ده‌چ��وون‪ ،‬تا دواج��ار ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1233‬دا پاپا گریگۆری نۆیه‌م‬ ‫ته‌واو ئه‌و جۆره دادگایانه‌ی جێگیری‬ ‫كردووه‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌سه‌اڵتی ئیمپراتۆر‬ ‫ف��رێ��دری��ك‌ی دووه‌م‌ی��ش��ی خستۆت ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی یاساكانی كڵێسه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫هێره‌تیجێکیش ئه‌گه‌ر له بێ باوه‌ڕیی‬ ‫خۆی په‌شیمان نه‌بێته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه خاین‌و‬ ‫گومڕا ل ‌ه قه‌ڵه‌م دراوه‌و به‌ر سزای له‬ ‫‌سێداره‌دان که‌وتووه‪ .‬کڵێسه‌ش دوای‬ ‫له ئیمپراتۆر ک��ردووه‪ ،‬که پشتگیری‬ ‫له دادگاکانی لێپێچینه‌وه بکات‪)13(.‬‬ ‫به‌مه‌ش‪ ،‬ب ‌ه فه‌رمی دادگای لێپێچینه‌وه‬ ‫دامه‌زراوه ل ‌ه ژێر ده‌سه‌اڵتی پاپاو ب ‌ه‬ ‫یارمه‌تی ده‌سه‌اڵتی دنیایی ئیمپڕاتۆر‌و‬ ‫ل ‌ه ته‌واوی دنیای كاتۆلیكی ئه‌وروپادا‬ ‫ب��ڵ�اوب��ووه‌وه‌و دوات��ری��ش ل�� ‌ه ساڵی‬

‫‪1252‬دا ل ‌ه سه‌رده‌می پاپا ئه‌نسۆسنتی‬ ‫چواره‌مدا دادگای لێپێچینه‌و ب ‌ه ته‌واوی‬ ‫بووه ب ‌ه به‌شێكی سه‌ره‌كی ل ‌ه ده‌زگای‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی کڵێسه‌و ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای��ی‬ ‫ئیمپڕاتۆر ل��ه س��ه‌رج��ه‌م شاره‌کانی‬ ‫ئه‌وروپادا‪)14(.‬‬ ‫باسی دووه‌م‬ ‫پرۆسه‌‌کانی دادگاییكردن‌و سزادان‬ ‫دادگ��اك��ان��ی ل��ێ��پ��ێ��چ��ی��ن��ه‌وه به‌شێكی‬ ‫دانه‌بڕاوو گرنگی کڵێسه‌ی كاتۆلیكی‬ ‫ب��ووه‪ .‬به‌شێكی زۆری پڕۆسه‌که‌ی‬ ‫ب��ه‌ رێ��گ��ای س��وود وه‌رگ��رت��ن ب��ووه‬ ‫ی پاپاو كۆمه‌ڵێك ده‌ق‪،‬‬ ‫ل ‌ه بڕیاره‌کان ‌‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ئه‌نجومه‌ن ‌ه ئه‌سكوپییه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رده‌چ��وون‪ ،‬وه‌ك ده‌ق��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی ن��ارب��ۆن ‪Narbonne‬‬ ‫ساڵی ‪1235‬و ده‌قه‌كانی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫بیزییه ‌‪Beziers‬ی ساڵی ‪ ،1246‬ك ‌ه‬ ‫دوات��ر ئ��ه‌م��ان��ه‌و ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب��ه‌ش��ێ��ك ل ‌ه‬ ‫ئه‌زموونی دادوه‌ر ‌ه گه‌وره‌كانی ئه‌م‬ ‫دادگ��ای��ی��ان��ه‌‌دا تێكه‌ڵ ب��وون‌و ب��وون‌و‬ ‫ب ‌ه بناغه‌یه‌ك بۆ كرداره‌كانی دادگای‬ ‫لێپێچینه‌وه‪ .‬هه‌رچۆنێك بێت‪ ،‬پرۆسه‌ی‬ ‫ده‌ستگیركردن‌و دادگاییكردن‌و سزادان‬ ‫له‌م دادگایانه‌دا ب ‌ه چه‌ند هه‌نگاوێكدا‬ ‫تێپه‌ڕیون‪ ،‬ك ‌ه ل��ه‌م ب��اس��ه‌دا به چه‌ند‬ ‫خاڵ‌و به‌شێک ئاماژه‌یان پێ ده‌که‌ین‪:‬‬

‫‪295‬‬

‫‪1‬ــ هه‌نگاوه‌كانی دادگاییكردن‬ ‫أــ ماوه‌ی به‌خشین‬ ‫ئه‌گه‌رچی ل ‌ه سه‌ره‌تاكانی ده‌ركه‌وتنی‬ ‫ئ��ه‌م دادگ��ای��ی��ان��ه‌دا وه‌ك پێشتریش‬ ‫باسمان كردووه‌‪ ،‬كاره‌كان به‌و جۆر ‌ه‬ ‫ده‌ستی پێده‌كرد ك ‌ه چه‌ند دادوه‌رێ��ك‬ ‫ی��ان ره‌به‌نێك ده‌چ��وون�� ‌ه ناوچه‌كان‌و‬ ‫خه‌ڵكه‌كه‌یان ل ‌ه کڵێسه‌دا كۆده‌كرده‌وه‌و‬ ‫گوتارێكیان بۆ ده‌دان‪ ،‬له‌و گوتاره‌دا‬ ‫داوای��ان ل�� ‌ه خ��ه‌ڵ��ك��ی ده‌ك��رد‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫یارمه‌تی ده‌ری��ان بن بۆ دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫هه‌رتیكییه‌كان‌و هاوكاتیش داوایان ل ‌ه‬ ‫تۆمه‌تباران ده‌ك��رد په‌شیمان ببنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪ 1244‬ب�� ‌ه دواوه‌و‬ ‫دوای ف��ره‌وان��ب��وون��ی ك��اره‌ك��ان��ی ئه‌م‬ ‫دادگاییان ‌ه ئ��ه‌م ج��ۆر ‌ه ده‌رچ��وون��ه‌ی‬ ‫دادوه‌ران ك��ه‌م��ب��وون��ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌و ‌ه بوو‬ ‫پاپا ئه‌نسۆسنتی چ��واره‌م رێ��ی��دا ب ‌ه‬ ‫پشكێنه‌ران‪ ،‬ك ‌ه تۆمه‌تباران بانگێشتی‬ ‫دادگاكان بكه‌ن تا ل ‌ه ناوچه‌كانی خۆیان‬ ‫دووركه‌ونه‌وه‌‪.‬‬ ‫دوای ئ��ه‌وه‌ی گ��وم��ان ‌ك��ه‌وت��ۆت��ه‬ ‫س��ه‌ر ه��ه‌ر كه‌سێك زۆر ب ‌ه خێرایی‬ ‫بانگهێشتی دادگا ‌كراوه‪ .‬هه‌ندێك له‌م‬ ‫بانگهێشتان ‌ه ب ‌ه شێوه‌ی زاره‌كی‌بووه‪،‬‬ ‫هه‌ندێک جاریش ب ‌ه نووسراو بووه‪.‬‬ ‫که‌سه‌کانیش ل ‌ه كاتی ئاماد ‌ه نه‌بوونیاندا‬ ‫بێ ئاماده‌بوونیان سزا ‌دراون‪ .‬دوای‬ ‫ده‌س��ت��گ��ی��رك��ردن��ی ت��ۆم��ه‌ت��ب��اره‌ك��ان ل ‌ه‬

‫دادگاییه‌كاندا كۆكراونه‌‌ته‌وه‌‪ .‬ب ‌ه هه‌مان‬ ‫شێو ‌ه گوتارێكیان بۆ داناون‌و داوای‬ ‫دانپێدانان‌و په‌شیمانبوونه‌وه‌یان لێ‬ ‫ك��ردوون‪ .‬س��ه‌ره‌ت��ا م��اوه‌ی��ه‌ك��ی��ان بۆ‬ ‫په‌شیمانبوونه‌وه بۆ دی��اری کردوون‬ ‫ل�� ‌ه پ��ان��زه‪ ،‬ت��ا چ��ل رۆژ‪ ،‬ک��ه دان ب ‌ه‬ ‫تاوانه‌كه‌یاندا بنێن‌و په‌شیمان ببنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌‌و ماوه‌یه‌دا په‌شیمانیی خۆیان‬ ‫رابگه‌ێندایه‌‪ ،‬ئ��ه‌وا‪ ،‬یان ده‌به‌خشران‪،‬‬ ‫یان ب ‌ه سزایه‌كی سووك ئازاد ده‌كران‪.‬‬ ‫ئه‌و سزایه‌ش ب ‌ه ویستی دادوه‌ره‌ك�� ‌ه‬ ‫‌بووه‪ ،‬ك ‌ه هه‌ندێك جار زیندانیكردنی‬ ‫ك��ات��ی‌و م��اوه‌ك��ورت ب��ووه‪ .‬هه‌ندێك‬ ‫ج��اری��ش س��زای ماڵییان ب��ه س��ه‌ردا‬ ‫سه‌پینراوه به‌رانبه‌ر به بڕێك پ��اره‌‪،‬‬ ‫ی��ان س��ام��ان‪ ،‬ی��ان خ��ێ��رو س��ه‌ده‌ق��ه‌و‬ ‫حه‌جكردن بوو‪ .‬ئه‌وانه‌ی له‌‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫دانیان ب ‌ه تاوانه‌كه‌یاندا ناوه‌‪ ،‬ل ‌ه سزای‬ ‫سووتاندن‌و ل ‌ه سێداره‌دان‌و زیندانیی‬ ‫هه‌‌تا هه‌تایی رزگاریان بووه‪)15(.‬‬ ‫ب ــ ماوه‌ی لێکۆڵینه‌وه‬ ‫ده‌س��گ��ی��رك��راوه‌ک��ان دوای ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫ماوه‌ی به‌خشیندا دانیان ب ‌ه تاوانه‌كه‌یدا‬ ‫نه‌ده‌نا‪ ،‬ئه‌وكات قۆناغی لێپێچینه‌وه‌و‬ ‫ب ‌ه دواداچ��وون ده‌ستی پێده‌كرد‪ ،‬له‌م‬ ‫قۆناغه‌دا تۆمه‌تباره‌كان یه‌ك ل ‌ه دوای‬ ‫یه‌ك په‌لكێشی به‌رده‌م دادوه‌ر ده‌كران‪،‬‬ ‫ك ‌ه هاوكات پیاوێكی ئایینیش ئاماد ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪296‬‬

‫ده‌ب��وو بۆ تۆماركردنی مه‌حزه‌ره‌كه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وسا به‌ر ل ‌ه هه‌موو شتێك‪ ،‬تۆمه‌تبار‬ ‫ده‌ب��وو ده‌س��ت ب�� ‌ه ئینجیلدا ب��دات‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ی ده‌ی��ڵ��ێ��ت راس��ت��ه‌‪ ،‬دوای‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش س��ه‌رج��ه‌م ت��اوان��ه‌ك��ان��ی بۆ‬ ‫ده‌خوێندرایه‌وه‌و ئه‌وكاتیش تۆمه‌تبار‬ ‫ده‌ب��وو وه‌اڵم��ی دادگ��ا ب��دات��ه‌وه‌و‬ ‫ورده‌كارییه‌كان بڵێت‪ ،‬زۆر جار له‌م‬ ‫كاته‌دا دادوه‌ره‌كان په‌نایان ده‌برد ‌ه به‌ر‬ ‫سیاسه‌تی فێڵ‌و ل ‌ه خشت ‌ه بردن‪ ،‬به‌وه‌ی‬ ‫به‌ڵێنی سزای سووك‌و ئازادكردنیان‬ ‫ب�� ‌ه تۆمه‌تباره‌ك ‌ه ده‌دا ل�� ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی دان ب ‌ه تاوانه‌كه‌یدا بنێت‪)16(.‬‬ ‫تۆمه‌تباره‌ك ‌ه ئه‌گه‌ر توانیبای له‌م كاته‌دا‬ ‫بێ تاوانی خۆی بسه‌لمێنێت‪ ،‬ئه‌وا ئازاد‬ ‫ده‌ك��را‪ ،‬ئه‌گه‌ر دانیشی ب ‌ه تاوانه‌كه‌یدا‬ ‫بنایا‪ ،‬ئ��ه‌وك��ات ده‌ب��وو ب�� ‌ه كڕنووش‬ ‫بردنه‌و ‌ه له ‌ب��ه‌رده‌م دادوه‌ردا ده‌ست‬ ‫ب ‌ه ئینجیلدا بدات‪ ،‬ئه‌وسا سزا ده‌درا‪،‬‬ ‫ك ‌ه سزای ئه‌مجۆر ‌ه دانپێدانان ‌ه چه‌ند‬ ‫جۆرێك بوو‪ ،‬له‌وان ‌ه ده‌ستبه‌سه‌ركردنی‬ ‫سه‌روه‌ت‌و سامان‌و زیندانی تاهه‌تایی‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌ندێک جار ئه‌م جۆر ‌ه زیندانی‬ ‫كردن ‌ه ئاسانكاری تێدا ده‌ك��را وه‌ك‬ ‫س��ه‌ردان‌و گ��ه‌ڕان‪ ..‬هتد‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫تۆمه‌تبار ل��ه‌م ق��ۆن��اغ��ه‌دا نه‌یتوانیای ‌ه‬ ‫ب��ێ��ت��اوان��ی��ی خ��ۆی بسه‌لمێنێت‪ ،‬ی��ان‬ ‫دانی ب ‌ه تاوانه‌كه‌یدا نه‌نایا‪ ،‬ئه‌و كات ‌ه‬ ‫هه‌نگاوی ئه‌شكه‌نجه‌دان ده‌ستی پێ‬ ‫‌كردووه‪)17(.‬‬

‫ج ــ قۆناغی ئه‌شكه‌نجه‌دان‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه ل ‌ه بیست ساڵی سه‌ره‌تای‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی دادگ��ای لێپێچینه‌وه‌دا‬ ‫كه‌متر په‌نایان بردۆت ‌ه به‌ر شێوازی‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌دان‪ ،‬به‌اڵم دوای به‌رده‌وامی‬ ‫هه‌وڵ ‌ه دژ ‌ه كڵێسه‌ییه‌كان‌و زۆربوونی‬ ‫ڕێ��ژه‌ی هه‌رتیكییه‌كان‪ ،‬كڵێسه ناچار‬ ‫ب��وو په‌نا به‌رێت ‌ه ب��ه‌ر ئه‌شكه‌نجه‌دان‬ ‫پشت به‌ست ب ‌ه یاسا ڕۆمانیی ‌ه كۆنه‌كان‪،‬‬ ‫ك ‌ه رێ پێدراوی كردبوو‪ ،‬ئه‌و ‌ه بوو ل ‌ه‬ ‫سه‌رده‌می پاپا ئه‌نسۆسنتی چواره‌مدا‬ ‫بڕیاریدا ئه‌شكه‌نجه‌دان به‌كاربێت‌و‬ ‫دوات��ر ه��ه‌ری��ه‌ك ل�� ‌ه ئ�� ‌هل��ك��س��ان��ده‌ری‬ ‫چ��وارم‌و كلیمنتی پێنجه‌می دوای‬ ‫ئ��ه‌و به‌م ‌ه رازی ب��وون‌و ئیدی ورد ‌ه‬ ‫ورد ‌ه ئه‌شكه‌نجه‌دان بوو ب ‌ه شێوازی‬ ‫ب��او ل��ه‌م دادگاییانه‌دا‪ ،‬ب��ه‌اڵم سه‌ره‌تا‬ ‫پاپاكان رایانگه‌یاند ك ‌ه ئه‌شكه‌نجه‌دان‬ ‫دوایین رێگا بێت‌و پێویست ‌ه ل ‌ه هه‌ر‬ ‫دادگاییكردنێكیشدا یه‌كجار به‌كاربێت‌و‬ ‫جه‌ختیشیان ل ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه ك��رده‌وه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ن��اب��ێ��ت ل�� ‌ه ك��ات��ی ئ��ه‌ن��ج��ام��دان��ی‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌دانه‌ك ‌ه تۆمه‌تبار ئه‌ندامی‬ ‫جه‌سته‌ی ل ‌ه ده‌س��ت ب��دات‪ ،‬یان گیان‬ ‫ل ‌ه ده‌س��ت ب��دات‪ ،‬ب��ه‌اڵم دوات��ر ئه‌مان ‌ه‬ ‫ێ خ��ران‌و دادوه‌ره‌ك��ان به‬ ‫پشتگو ‌‬ ‫ویستی‌ ‌و ئاره‌زووی خۆیان مامه‌ڵه‌یان‬ ‫له‌گه‌ڵدا كردووه ب ‌ه پێی به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫خۆیان راڤه‌یان كردوون‪)18(.‬‬

‫‪297‬‬

‫ژووری تاکه‌که‌سی‌و برسی كردن‌و‬ ‫بێ هێزكردن‌و ئه‌شكه‌نجه‌ی ده‌روونی‬ ‫ـ��ـ وه‌ك ه��ه‌ڕه‌ش��ه‌ی ك��وش��ت��ن‪ ،‬ی��ان‬ ‫رووت��ك��ردن��ه‌وه‌ی ت��ۆم��ه‌ت��ب��ار‪ ،‬پێش‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌دان به‌رانبه‌ر ب ‌ه ئامێره‌كانی‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌‪ ،‬له‌م دادگاییانه‌دا ل ‌ه جۆر ‌ه‬ ‫باوه‌كانی ئه‌شكه‌نج ‌ه ب��وون‪ .‬ژووری‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌دانه‌كه‌ش ژوورێكی تاریك‬ ‫ب��ووه‪ ،‬ك�� ‌ه دی��واره‌ك��ان��ی ره‌ن��گ��ی��ان‬ ‫ره‌ش ب��ووه‌و مێخ ل ‌ه دیواره‌كانییه‌و ‌ه‬ ‫هاتوونه‌ت ‌ه ده‌رو ده‌رگ��ای ئاسنینی‬ ‫ئ��ه‌س��ت��ووری ه��ه‌ب��ووه‪ ،‬ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫زه‌ویه‌كه‌شدا چه‌ند زنجیرێك هه‌بوون‬ ‫بۆ به‌ستنه‌وه‌ی تۆمه‌تباره‌ك ‌ه ل ‌ه كاتی‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌داندا‪ .‬له‌م دادگاییانه‌دا چه‌ند‬ ‫ئامێرێكی ئه‌شكه‌نجه‌دان هه‌بووه‪ ،‬وه‌ك‬ ‫جه‌ڵده‌ی سه‌ر ب ‌ه مزو كوته‌كی سه‌ر‬ ‫ب ‌ه مێخ‪ ،‬پالیسی ئاسن‌و ئامێری زمان‬ ‫ب��ڕی��ن‌و دان هه‌ڵكێشان‪ ،‬پ��ێ�ڵاوی ل ‌ه‬ ‫ئاسن دروستكراو‪ ،‬ك ‌ه گه‌رم ‌كراون‌و‬ ‫پێاڵوی پڕ ل ‌ه مێخ‌و په‌تی هه‌ڵواسین‌و‬ ‫ده‌یانی‌تری له‌مان ‌ه دڕندانه‌تر تایبه‌ت ل ‌ه‬ ‫دادگاییه‌كانی فه‌ره‌نساو ئیسپانیا‪)19(.‬‬ ‫دوای ئ��ه‌وه‌ی تۆمه‌تباره‌ك ‌ه ‌براوه‌ت ‌ه‬ ‫ژووری ئ��ه‌ش��ك��ه‌ن��ج��ه‌دان��ه‌وه‌ك��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ج��ارێ��ك��ی‌ت��ر ل�� ‌ه الی��ه‌ن دادوه‌ره‌و ‌ه‬ ‫داوای دانپێدانانی لێ ك��را‌وه‌‪ .‬دوای‬ ‫ره‌ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی‪ ،‬ئ��ه‌وك��ات رووت‬ ‫ك��راوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌ر ل�� ‌ه ئه‌شكه‌نجه‌دان‬ ‫ئ��ام��ێ��ر ‌هك��ان��ی��ان پ��ێ پ��ی��ش��ان ‌داوه بۆ‬

‫ترساندن‌‪ .‬دادوه‌ره‌ك ‌ه جارێكی‌تر داوای‬ ‫دانپێدانانی لێ ده‌كرده‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر هه‌ر‬ ‫نكوڵی كردبێت‌‪ ،‬ئه‌و كات ‌ه جه‌لالده‌ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه سووكترین ئه‌شكه‌نجه‌و ‌ه ده‌ستی‬ ‫پ��ێ��ك��ردووه‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه ج��ه‌ڵ��ده‌ ل��ێ��دان��ه‌و ‌ه‬ ‫بووه دواتریش جۆره‌كانی‌تری وه‌ك‬ ‫ب�� ‌ه ق��ۆڵ ه��ه‌ڵ��واس��ی��ن ل�� ‌ه پ��ش��ت��ه‌وه‌و‬ ‫لێدانی ب ‌ه كوته‌ك‪ ،‬رێپێكردنی ب ‌ه نێو‬ ‫ژی��ل��ه‌م��ۆدا ب�� ‌ه پ��ێ خ��اوس��ی‪ ،‬ئه‌مانه‌و‬ ‫ده‌یان جۆری‌تر ل ‌ه ئه‌شكه‌نجه‌دان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌مان ‌ه زۆر قورستر ب��وون‪ )20(.‬ل ‌ه‬ ‫كاتی ئه‌شكه‌نجه‌دانه‌كه‌شدا پیاوێكی‬ ‫ئایینی ئاماد ‌ه ‌ب��ووه بۆ تۆماركردنی‬ ‫دانپێدانانه‌كه‌‪ ،‬زۆر جاریش پشوویان‬ ‫ب ‌ه تۆمه‌تباره‌ك ‌ه داوه‌و له‌و ماوه‌یه‌شدا‬ ‫پرسیاریان لێ كردووه‪)21(.‬‬ ‫‪2‬ــ راگه‌یاندنی سزاو جۆره‌كانی‬ ‫دوای ت��ه‌واوب��وون��ی س��ه‌رج��ه‌م‬ ‫هه‌نگاوه‌كانی دادگاییكردن‌و وه‌رگرتنی‬ ‫دان��پ��ێ��دان��ان��ه‌ك��ان‪ ،‬ئ��ه‌و ك��ات�� ‌ه قۆناغی‬ ‫راگه‌یاندنی س��زاك��ان ‌ه��ات��ووه‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێگای وه‌عزێكی گشتییه‌و ‌ه ‪Grand‬‬ ‫‪ Sermo‬ب��ووه‪ .‬زۆرب��ه‌ی جاره‌كانیش‬ ‫ل�� ‌ه رۆژی ی��ه‌ك ش��ه‌م��م��ه‌دا ‌ب��ووه‪،‬‬ ‫دوای ئ��ه‌وه‌ی پ��ی��اوان��ی ئ��ای��ی��ن��ی‌و‬ ‫خه‌ڵكی ئ��ی��م��ان��دارو دادوه‌ره‌ك��ان ل ‌ه‬ ‫گۆڕه‌پانێك‪ ،‬یان له ‌ب��ه‌رده‌م کڵێسه‌دا‬ ‫كۆكراونه‌‌ته‌وه‌‪ ،‬تۆمه‌تبارانیش ل ‌ه سه‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪298‬‬

‫سه‌كۆیه‌كی به‌رز دا‌نراون بۆ ئه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫خه‌ڵكه‌كه‌و ‌ه دیار بن‪ .‬له‌م مه‌راسیمه‌دا‬ ‫دادوه‌ره‌ك�� ‌ه ده‌ستی ب ‌ه خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫گوتار ‌ك��ردووه‪ .‬دوای ت��ه‌واو بوونی‬ ‫گوتاره‌كه‌‌ی‪ ،‬هه‌ڵساوه ب ‌ه خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫ی بڕیاری به‌خشینیان لێ‬ ‫ناوی ئه‌وانه‌ ‌‬ ‫دراوه‪ .‬دواتریش ده‌ستی ك��ردووه ب ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ن��اوی س��زا دراوه‌ك��ان‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه سزا سووكه‌كانه‌و ‌ه ده‌ستی پێ‬ ‫كردووه بۆ سزا قورسه‌كان‪)22(.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك ل�� ‌ه س��زاك��ان‪ ،‬ك�� ‌ه س��زای��ه‌ك��ی‬ ‫ئ��اس��ان ب��ووه‪ ،‬ج��ه‌ڵ��د ‌ه ل��ێ��دان ب��ووه‪.‬‬ ‫تۆمه‌تباره‌ك ‌ه ب ‌ه پێ خاوسی ب��ه‌ره‌و‬ ‫کنیسه به‌ڕێ ‌كه‌وتووه‪ .‬كوته‌كێكی ب ‌ه‬ ‫ده‌س��ت��ه‌و ‌ه ب��ووه‪ .‬دوای ته‌واوبوونی‬ ‫گوتاره‌كه‌‪ ،‬كوته‌كه‌كه‌ی داوه‌‌ته ده‌ست‬ ‫یه‌كێك ل�� ‌ه پیاوانی ئایینی‌و ئه‌ویش‬ ‫ده‌س��ت��ی ب�� ‌ه ل��ێ��دان��ی ك��ردووه‪ .‬دوای‬ ‫ماوه‌یه‌ك له لێدانی‪ .‬ئه‌وجا خراوه‌ت ‌ه‬ ‫نێو گالیسکه‌یه‌ک‌و ب ‌ه شاردا گێڕدراوه‪.‬‬ ‫دوای ئ��ه‌وه‌ی ‌گه‌یشتۆته‌و ‌ه هه‌مان‬ ‫شوێن‪ ،‬جارێكی‌تر ده‌س��ت ب ‌ه لێدانی‬ ‫ك��راوه‌ت��ه‌وه‪ .‬دوای ته‌واوبوونیش له‬ ‫ل��ێ��دان��ی‪ ،‬ده‌ب��ووای��ه س��زادراوه‌ک��ه ب ‌ه‬ ‫ب��ه‌رچ��اوی خ��ه‌ڵ��ك��ه‌و ‌ه ب��ی��گ��وت��ای��ه‌‪ ،‬که‬ ‫شایسته‌ی ئه‌و سزای ‌ه بوو ‌ه به‌رانبه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و ه��ه‌اڵن��ه‌ی ب��ه‌ران��ب��ه‌ر کنیسه‬ ‫كردوویه‌تی‪)23(.‬‬ ‫س��زای��ه‌ك��ی‌ت��ری��ان ب��ری��ت��ی��ی ب��ووه ل ‌ه‬ ‫زیندانیكردن‪ .‬ئ��ه‌م س��زای��ه‌ش ب ‌ه پێی‬

‫تاوانه‌كان ‌گۆڕاوه‪ .‬دادوه‌ره‌ك ‌ه دیاری‬ ‫‌ك��ردووه‪ .‬جۆرێكیان زیندانی كاتی‌و‬ ‫ك��ورت��خ��ای��ه‌ن ب��ووه‪ .‬ئه‌میش ب��ۆ ئه‌و‬ ‫كه‌سان ‌ه بووه‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ماوه‌ی به‌خشیندا‬ ‫دانیان ب ‌ه تاواندا ناوه‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ژێر ئه‌شكه‌نجه‌دا دانیان به تاواندا‬ ‫‌ن��اوه‪ ،‬زۆرب��ه‌ی جار ب ‌ه زیندانی هه‌تا‬ ‫هه‌تایی سزا ده‌دران‪ ،‬ك ‌ه ئه‌میش دوو‬ ‫ج��ۆری ه��ه‌ب��ووه‪ ،‬جۆرێكیان زیندانی‬ ‫دیواری به‌رته‌سك بووه‪ ،‬زیندانییه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌خرای ‌ه ژوورێكی ته‌سكی تاریكه‌وه‌‪.‬‬ ‫زۆر ج��ار ب ‌ه دی��واری زیندانیه‌كه‌و ‌ه‬ ‫‌به‌ستراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م جۆر ‌ه زیندانیه‌ش‬ ‫بۆ ئ��ه‌و كه‌سان ‌ه ب��ووه‪ ،‬ك ‌ه دانیان ب ‌ه‬ ‫ته‌واوی راستیه‌كاندا نه‌ناوه‪ ،‬یان هه‌وڵی‬ ‫هه‌ڵهاتنیان داوه‪ .‬ئه‌مان ‌ه سه‌ردانیشیان‬ ‫ن��ه‌ب��ووه‪ .‬ج��ۆره‌ك��ه‌ی‌ت��ری��ش زیندانی‬ ‫فره‌وان بووه‪ ،‬كه ‌زیندانییه‌ك ‌ه خاوه‌ن‬ ‫ئازادییه‌كی زیاتر بووه‪ ،‬ك ‌ه وه‌رزش‌و‬ ‫گه‌ڕانی كردووه‌و په‌یوه‌ندیی ب ‌ه خه‌ڵکی‬ ‫ی زیندان ك��ردووه‪ .‬هه‌ندێك‬ ‫ده‌ره‌وه‌ ‌‬ ‫ج��ار‪ ،‬بۆ ماوه‌یه‌كی كاتیش مۆڵه‌تی‬ ‫ده‌رچوونی پێ ‌دراوه‪ .‬بۆ چاودێریی‬ ‫خێزانه‌كه‌ی‪ ،‬یان ئه‌و ئافره‌تانه‌ی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر منداڵبوون بوون‌‪)24(.‬‬ ‫ج��ۆرێ��ك��ی‌ت��ری س��زاك��ان س��ووت��ان��دن‬ ‫ب��ووه له ئ��اگ��رادا‪ .‬سزایه‌كی‌تریشیان‬ ‫ل��ه‌س��ێ��داره‌دان ب��ووه‪ ،‬ك�� ‌ه پ��رۆس��ه‌ی‬ ‫سووتاندنه‌ك ‌ه ب ‌ه زیندوویی ب��ووه ل ‌ه‬ ‫ئاگرداو ل ‌ه سێداره‌دانه‌كه‌ش زۆر ل ‌ه‬

‫‪299‬‬

‫سه‌ر خۆ ئه‌نجام دراوه‪ ،‬به‌اڵم به‌ر ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجامدانی سزاكه‌‪ ،‬سزادراوه‌که بۆی‬ ‫هه‌بووه ل ‌ه بۆچوونه‌كانی پاشگه‌زبێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی دادوه‌رو پیاوانی ئایینی‬ ‫ل ‌ه راستیی پاشگه‌زبوونه‌كه‌ی دڵنیا‬ ‫بوون‌‪ ،‬سزاكه‌ی بۆ سووك كراوه بۆ‬ ‫زیندانی‪)25(.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك��ی‌ت��ر ل�� ‌ه س��زاك��ان‬ ‫ده‌ستبه‌سه‌ركردنی سه‌روه‌ت‌و سامان‬ ‫بووه‪ ،‬ك ‌ه سه‌رجه‌م ئه‌و شتانه‌ی هینی‬ ‫تۆمه‌تباره‌ك ‌ه ب��ووه‪ ،‬ده‌س��ت به‌سه‌ردا‬ ‫گیراوه‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه به‌‌نرخترین شته‌وه‌‪ ،‬تا‬ ‫بێ نرخترین شت‪ .‬ته‌نانه‌ت ب ‌ه جل‌و‬ ‫به‌رگ‌و پۆشاكه‌كانیشه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه هاوكات‬ ‫ه��ی س��ه‌رج��ه‌م خ��ێ��زان��ه‌ك��ه‌ی ب��ووه‪.‬‬ ‫ی‬ ‫جگ ‌ه ل��ه‌وه‌‪ ،‬خێزانه‌كه‌‌ی ل ‌ه ماڵه‌كه‌ ‌‬ ‫ده‌رك��راون‪ .‬زۆر جار ئه‌م ده‌س��ت ب ‌ه‬ ‫سه‌رداگرتنه هه‌ر له‌گه‌ڵ ده‌سگیركردنی‬ ‫تۆمه‌تباره‌ك ‌ه ده‌ستی پێده‌كردووه‪ ،‬به‌ر‬ ‫ل��ه‌وه‌ی دادگ��ای��ی بكرێت‪ ،‬ئ��ه‌م سزای ‌ه‬ ‫دواج��ار مردووه‌كانیشی گرتۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫زۆر ج��ار ب�� ‌ه ت��ه‌م��اع��ی س��ه‌روه‌ت‌و‬ ‫سامانه‌كه‌ی مردووه‌كانیش دادگایی‬ ‫ك��راون‪ ،‬دوای ئ��ه‌وه‌ی چ��ه‌ن��د س��اڵ‬ ‫ب��ووه ل�� ‌ه ژی��ان��دا ن��ه‌م��اب��وون‌و دوای‬ ‫یه‌كالییكردنه‌وه‌ی هێره‌تیجی بوونی‪،‬‬ ‫گ��ۆڕ ‌هك��ه‌ی ه��ه‌ڵ��دراوه‌ت��ه‌وه ئێسك‌و‬ ‫پروسکی ده‌هێنراوه‌ته‌وه‌ ‌و سوتێنراوه‪.‬‬ ‫س��ه‌رج��ه‌م ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌ی ل ‌ه‬ ‫س��ه‌روه‌ت‌و س��ام��ان��ه‌ك��ه‌ی ب��ێ ب��ه‌ش‬

‫كراون‪)26(.‬‬ ‫گ��ی��راردۆ فلۆڕانس یه‌كێك ب��ووه له‌و‬ ‫ی ل ‌ه ساڵی ‪1250‬دا مردووه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ ‌‬ ‫دواتر ل ‌ه ساڵی ‪1313‬دا دادگایی كراوه‌و‬ ‫ب ‌ه هێره‌تیج ل ‌ه تاوانبار کراوه‪ .‬ته‌واوی‬ ‫س��ه‌روه‌ت‌و س��ام��ان��ی خ��ێ��زان��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫ده‌ستبه‌سه‌ر ك��راوه‌‪ ،‬ك ‌ه چ��وار كوڕو‬ ‫حه‌وت کوڕه‌زای هه‌بووه‌‪ .‬جگ ‌ه له‌وه‌ی‬ ‫سزای‌تریشیان ب ‌ه سه‌ردا سه‌پاندوون‪.‬‬ ‫(‪ )27‬ئه‌م سامان ‌ه دابه‌ش كراوه ب ‌ه سه‌ر‬ ‫پیاوانی کڵێسه‌و ده‌سه‌اڵتی دنیایی‌و‬ ‫سیخوڕه‌كانی دادگ��ای لێپێچینه‌وه‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه هه‌ندێک شوێندا ‌كراوه ب ‌ه دوو‬ ‫به‌شی یه‌كسانه‌وه ل ‌ه نێوان ده‌وڵه‌ت‌و‬ ‫ک شوێنی‌تریشدا‪،‬‬ ‫کڵێسه‌دا‪ ،‬ل ‌ه هه‌ندێ ‌‬ ‫وه‌ك ئیسپانیاو فه‌رنسا‪ ،‬سه‌رجه‌می‬ ‫دراوه ب�� ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل�� ‌ه ئیتاڵیا‬ ‫سێیه‌كی ده‌درا ب��ه‌و س��ی��خ��وڕان��ه‌ی‬ ‫هه‌واڵده‌رییان كردووه‪)28(.‬‬ ‫یه‌كێكی‌تر ل ‌ه كاره‌كانی ئه‌م دادگاییان ‌ه‬ ‫خانوو كاولكردن ب��ووه‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1226‬پ��اپ��ا ئ��ه‌ن��س��ۆس��ن��ت��ی س��ێ��ی��ه‌م‬ ‫فرمانیداوه هه‌ر ماڵێك هێرێتیجییه‌ک‬ ‫رووی تێكردبێت بڕوخێندرێت‪ .‬هاوكات‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی ده‌ورو پشتیشی‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫موڵكی ه��ه‌م��ان ك��ه‌س ب��ووب��ن‪ ،‬ك��اول‬ ‫بكرێن‪ .‬به‌اڵم دوای ده‌ركه‌وتنی سزای‬ ‫ده‌س��ت��ب��ه‌رس��ه‌رداگ��ردن��ی س��ه‌روه‌ت‌و‬ ‫س��ام��ان‪ ،‬ئ��ه‌م ب��ڕی��ار ‌ه ئاسانتر ب��وو ‌ه‬ ‫ب��ه‌وه‌ی ته‌نها ئ��ه‌و مااڵن ‌ه بگرێته‌وه‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪300‬‬

‫ك ‌ه هێره‌تیجییه‌کان كۆبوونه‌وه‌ی تێدا‬ ‫بكه‌ن‪)29(.‬‬ ‫هێمای شه‌رمه‌زاریش یه‌كێك بوو ل ‌ه‬ ‫كاره‌كانی ئه‌م دادگاییانه‌‪ ،‬ك ‌ه بریتیی‬ ‫بووه ل ‌ه هێمایه‌ك ب ‌ه هێره‌تیجه ئازاد‬ ‫كراوه‌كاندا هه‌ڵواسراوه‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه قوماشی‬ ‫جیاجیاو ب ‌ه قه‌باره‌و ره‌نگی جیاجیا‬ ‫دروستكراون‪ ،‬ك ‌ه هه‌ر یه‌ك ئاماژه‌ی‬ ‫خ��ۆی ه��ه‌ب��وو ب��ۆ ج��ی��اك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه س��زای دادگ��ای‬ ‫لێپێچینه‌وه‌یان وه‌رگرتووه‌‪)30(.‬‬

‫گومانی ب��راو پیاو متمانه‌ی ب ‌ه ژن‌و‬ ‫منداڵی خۆی ن��ه‌م��اوه‪ )32(.‬سه‌باره‌ت‬ ‫ب�� ‌ه ش��ای��ه‌ت‪ ،‬ئ��ه‌وا ل��ه‌م دادگ��ای��ی��ان��ه‌دا‬ ‫ت��ه‌ن��ه��ا ش��ه‌ی��ه‌ت��ی��ان ب��ه‌ م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی‬ ‫تۆمه‌تباركردن قبوڵ ب��ووه‪ ،‬وات��ه بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ت��ۆم��ه‌ت�� ‌هك��ه‌ی پ��ێ پشتڕاست‬ ‫ب��ك��ه‌ن‪ ،‬ك�� ‌ه زۆر ج��ار شایه‌ته‌كانیش‬ ‫دووچاری ئه‌شكه‌نجه‌دان ‌هاتوون بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ناچاریان بكه‌ن شایه‌تی بۆ‬ ‫پشتڕاسكردنه‌وه‌ی تۆمه‌ته‌ك ‌ه ب��ده‌ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم تۆمه‌تباره‌كان مافی داواكردنی‬ ‫شایه‌تیان نه‌بووه بۆ پشتڕاستكردنی‬ ‫قسه‌كانی خۆیان‪)33(.‬‬

‫له‌گه‌ڵ ئه‌م دادوه‌رانه‌دا تۆڕێك سیخوڕ‬ ‫هه‌بوون‪ ،‬ك ‌ه زۆربه‌یان ل ‌ه ره‌به‌نه‌كان‌و‬ ‫قه‌ش ‌ه بچووكه‌كان ب��وون‪ ،‬به تایبه‌ت‬ ‫ره‌به‌ن ‌ه دۆمه‌نیكه‌كان بوون‪ )31(.‬ئه‌مان ‌ه‬ ‫ب ‌ه هاوشێوه‌ی هه‌رتیكییه‌كان ره‌فتاریان‬ ‫‌كردووه بۆ ئه‌وه‌ی هێره‌تیجێک ئاشكرا‬ ‫بكه‌ن‌و کڵێسه‌و دادگاكانی لێ ئاگادار‬ ‫بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ل ‌ه الیه‌ن کڵێسه‌و ‌ه ئه‌مان ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌موو هه‌ڵس‌و كه‌وت‌و كردارێكی‬ ‫ناشه‌رعی به‌خشرابوون‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه راستیدا‬ ‫ئه‌م دیارده‌ی سیخوڕییه‌ی دادگاكانی‬ ‫لێپێچینه‌وه ل��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌دا ب��وو ‌ه‬ ‫هۆی باڵوبوونه‌وه‌ی بێ متمانه‌ییه‌كی‬ ‫كه‌م وێن ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگای كاتۆلیكی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫متمان ‌ه ل ‌ه نێوان خودی ئه‌ندامانی یه‌ك‬ ‫خێزانیشدا نه‌ماوه‌و برا بووه ب ‌ه جێی‬

‫‪4‬ــ ئه‌ندامانی دادگاكانی لێپێچینه‌وه‬

‫‪3‬ــ سیخوڕو شایه‌ت‬

‫ئ��ه‌م دادگ��ای��ی��ان�� ‌ه زۆر ج��ار ل�� ‌ه چه‌ند‬ ‫ئه‌ندامێك پێكهاتوون‪ ،‬ك ‌ه ژماره‌یان‬ ‫ل ‌ه نێوان دوو تا بیست ئه‌ندام بووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نێكیشیان ه��ه‌ب��ووه نزیكه‌ی‬ ‫چ��ل ك��ه‌س ب��وون‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ پ��ی��اوی‬ ‫ئایینی‌و دنیایی پێکهاتوون‪ .‬دادگ��ا‬ ‫وه‌ك ی��ارم��ه‌ت��ی��ده‌ر داوای ك��ردوون‪.‬‬ ‫(‪ )34‬ئه‌ندامانی ئه‌م دادگایی ‌ه ده‌بووایه‬ ‫س��وێ��ن��د ل�� ‌ه س��ه‌ر دڵ��س��ۆزی��ی ب��خ��ۆن‪،‬‬ ‫ب ‌ه پێی ئه‌و كتێبه‌ی ل ‌ه الی��ه‌ن برنارد‬ ‫جۆی‌ه‌و ‌ه نووسراوه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌م كابرای ‌ه‬ ‫ره‌به‌نێكی دۆمه‌نیكانی بووه‌و بۆ خۆی‬ ‫ل ‌ه نێوان ساڵه‌كانی ‪1307‬ـ��ـ ‪1342‬دا‬ ‫ل��ه‌م دادگ��ای��ی��ان�� ‌ه ك��اری ك��ردووه‌‪ .‬ل ‌ه‬

‫‪301‬‬

‫ب��اره‌ی خه‌سڵه‌ته‌كانی ئه‌ندامانی ئه‌م‬ ‫دادگ��ای��ی��ان��ه‌و ‌ه باسی ل��ه‌و ‌ه ك��ردووه‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ده‌ب��وو زۆر دڵ��س��ۆزی كاتۆلیكی‬ ‫بوونایه‌و دڵ پڕ بوونای ‌ه ل ‌ه هێره‌تیجی‪.‬‬ ‫جگ ‌ه له‌وه‌ی خه‌ڵكی خۆڕاگرو ئارامگر‬ ‫بن‌و دڵ��ڕه‌ق‌و توندوتیژ بن‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫بتوانن خۆ ل ‌ه به‌رانبه‌ر پاڕانه‌وه‌و نزای‬ ‫هه‌رتیكییه‌كان ب��گ��رن‌و خ��ۆش��ب��اوه‌ڕ‬ ‫نه‌بن‪)35(.‬‬ ‫‪٥‬ـ��ـ دادگ��اك��ان��ی لێپێچینه‌وه‌و فیكرو‬ ‫زانست‬ ‫کڵێسه‌ی كاتۆلیكی ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ك��ان��ی‬ ‫نێوه‌ڕاستدا بووه ب ‌ه توخمی سه‌ره‌كی‬ ‫ل��ه‌ پ��ێ��ك��ه��ات��ه‌ی ژی��ان��ی ئ��اب��ووری‌و‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای ئ��ه‌وروپ��ی‪،‬‬ ‫هاوكات بیرو بۆچوونه‌كانیش بوون‬ ‫ب ‌ه ستراكتۆری ئه‌و كاته‌‪ ،‬هه‌ر خۆیشی‬ ‫ب��ووه ب�� ‌ه راڤ��ه‌ك��ه‌ری وردو درشتی‬ ‫ژی��ان‌و س��ه‌رج��ه‌م ك��ای�� ‌ه مه‌عریفی‌و‬ ‫زانست‌و فیكرییه‌كانی ل ‌ه ئامێز گرتووه‪.‬‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی دادگ��اك��ان��ی لێپێچینه‌وه‬ ‫ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا هه‌وڵی کنیسه ب��ووه بۆ‬ ‫پاراستنی ده‌سه‌اڵت‌و كۆنتڕۆڵی خۆی‬ ‫ب ‌ه سه‌ر سه‌رجه‌م الیه‌نه‌كانی ژیاندا‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ئه‌و گه‌شه‌سه‌ندنانه‌ی ئه‌و كات‬ ‫رۆژ ب ‌ه رۆژ ته‌نگیان ب ‌ه کنیسه هه‌ڵچنیوه‪،‬‬ ‫وه‌ك هێزێكی ن��ه‌ری��ت��ی‌و پ��ارێ��زگ��ار‬ ‫ل�� ‌ه س��ت��راك��ت��ۆری ب��ی��ری س��ه‌ده‌ك��ان��ی‬

‫ن��ێ��وه‌ڕاس��ت‪ ،‬خ��ۆی ب�� ‌ه ب��ه‌رپ��رس��ی‬ ‫دژایه‌تیكه‌ری بیروڕا نوێیه‌كان زانیوه‪،‬‬ ‫هه‌ر له‌م سۆنگه‌یه‌شه‌و ‌ه راوه‌دوونان‌و‬ ‫قه‌اڵچۆكردنی خ��اوه‌ن ئایدیۆلۆجیاو‬ ‫بیرو رای ن��وێ‪ ،‬ب��وون ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫ئ��ام��ان��ج�� ‌ه س��ه‌ره‌ك��ی��ی��ه‌ك��ان��ی دادگ��ای‬ ‫لێپێچینه‌وه‪ ،‬بۆی ‌ه وشه‌ی هێره‌تیجیان‬ ‫ك��ردۆت��ه چ��ه‌ك��ێ��ك��ی ك��اراو ب�� ‌ه پێی‬ ‫به‌رژوه‌ندییه‌كانی خۆیان به‌كاریان‬ ‫ی تاك ‌ه‬ ‫‌هێناوه به‌رانبه‌ر به‌و كه‌سانه‌ ‌‬ ‫وشه‌یه‌كیان دژ ب ‌ه کنیسه دركاندووه‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌تا تووبه‌رڤیل ‪A. S. Tuberville‬‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬هزرڤان ‌ه بوێره‌كان ب��ه‌رده‌وام‬ ‫ل ‌ه به‌رده‌م ترسی بانگێشتكردندا بوون‬ ‫ب��ۆ ب��ه‌رده‌م دادگ��اك��ان��ی لێپێچینه‌وه‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه ه��ۆی ئ��ه‌و ب��ی��روڕای��ان��ه‌ی��ان��ه‌و ‌ه ك ‌ه‬ ‫عه‌قڵ ‌ه دواك��ه‌وت��وو ‌ه ترادسیۆنه‌كانی‬ ‫بریندار ده‌ك��رد‪ )36(.‬هه‌ربۆی ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫چاوخشاندنێكی خ��ێ��را ب�� ‌ه م��ێ��ژووی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ای س��ه‌رده‌م��ی دادگ��اك��ان��ی‬ ‫لێپێچینه‌وه‌دا ب��ك��ه‌ی��ن‪ ،‬ئ��ه‌وا ده‌ی��ان‬ ‫ن��اوی گ��ه‌وره‌ی فیكرو زانست به‌دی‬ ‫ده‌ك��ه‌ی��ن ك�� ‌ه په‌لكێشی ب��ه‌رده‌م ئه‌م‬ ‫دادگاییان ‌ه ك��راون‌و دووچ��اری سزا‬ ‫جۆراوجۆره‌كانیان بوونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫دی��ارت��ری��ن ئ��ه‌و كه‌سان ‌ه جیۆڕۆدانۆ‬ ‫ب��روون��ۆ ‪١٥٤٨ Giorodano Bruno‬ـ��ـ‬ ‫‪ ١٦٠٠‬ی فه‌یله‌سووفی ئیتاڵییه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫ره‌به‌نێكی دۆمه‌نیكانی ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫كه‌وت ‌ه ژێر كاریگه‌ری بیردۆزه‌كه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪302‬‬

‫كۆپه‌رنیكۆسه‌وه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ناچار بوو واڵت‬ ‫جێبهێڵێت‌و ل ‌ه واڵتاندا بگه‌ڕێت ل ‌ه نێوان‬ ‫فه‌ره‌نساو سویسراو ئینگلتراو ئه‌ڵمانیا‪،‬‬ ‫دوات��ری��ش ب ‌ه ناچاری بگه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ‬ ‫ێ بدرێت ‌ه ده‌ست دادگاكانی‬ ‫ئیتاڵیاو له‌و ‌‬ ‫ڤاتیكانه‌وه‌‪ ،‬دوای حه‌وت ساڵ زیندانی‬ ‫زمانی ببڕن‌و ل ‌ه ئاگردا بیسوتێنن‪)37(.‬‬ ‫هه‌روه‌ها گالیلۆش ‪1564‬ـ��ـ ‪ ،1642‬ك ‌ه‬ ‫زانایه‌كی ب ‌ه ناوبانگ بوو ب ‌ه هه‌مان‬ ‫شێو ‌ه په‌لكێشی ب��ه‌رده‌م دادگ��ا كراو‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌یه‌كی زۆر دراو ئه‌گه‌ر ل ‌ه‬ ‫به‌رانبه‌ر پاپادا ل ‌ه بیروڕاكانی پاشگه‌ز‬ ‫ن��ه‌ب��ووای��ه‌ت��ه‌و ‌ه ه��ه‌م��ان چ��اره‌ن��ووس��ی‬ ‫برۆنۆی ده‌بوو‪)38(.‬‬ ‫ك��ۆپ��ه‌رن��ی��ك��ۆس��ی پ��ۆل��ه‌ن��دی ‪1473‬ـ��ـ‬ ‫‪ ،1543‬ك�� ‌ه خ��اوه‌ن ئ��ه‌و ب��ی��ردۆز ‌ه‬ ‫فه‌له‌كیی ‌ه بوو ده‌یگوت ك ‌ه خۆر چه‌قی‬ ‫گ��ه‌ردوون�� ‌ه ن��ه‌ك زه‌وی‪ ،‬نه‌یتوانی تا‬ ‫ل ‌ه ژیاندا بوو بۆچوونه‌كانی ئاشكرا‬ ‫بكات‪ ،‬بۆی ‌ه دوای مردنی ئه‌ویش به‌ر‬ ‫نه‌فره‌تی کنیسه كه‌وت‌و كتێبه‌كانیشی‬ ‫ی‬ ‫قه‌ده‌غه‌كران‪ )39(.‬ئه‌م ‌ه وێڕای ئه‌وه‌ ‌‬ ‫مێژوونووسی ئیسپانی خوان ئه‌نگونیۆ‬ ‫لورنتی ته‌نها ل ‌ه ئیسپانیا ناوی سه‌دو‬ ‫هه‌ژده ئه‌دیبی تۆمار كردووه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌ر‬ ‫دادگا كه‌وتوون‪ )40(.‬ئه‌م ‌ه جگ ‌ه له‌وه‌ی‬ ‫پیاوانی ئایینی‌و ریفۆرمخوازانیش له‌م‬ ‫سزایان ‌ه بێبه‌ش نه‌بوون‪ ،‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫ریفۆرمخوازی گه‌وره‌ی به‌ریتانی جۆن‬ ‫ویكلف ‪1324‬ـ��ـ‪ ،1384‬ك ‌ه مامۆستای‬

‫زانكۆش بووه ل ‌ه ئۆكسفۆرد‪ ،‬له ‌سه‌ر‬ ‫بیرو ڕا دژ ‌ه کڵێسه‌ییه‌كانی ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1384‬دا بانگێشتی دادگا كراوه بۆ رۆما‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم نه‌یتوانیوه ئاماد ‌ه بێت‌و دوای‬ ‫مردنی كتێبه‌كانی قه‌ده‌غه‌كراون‪)41(.‬‬ ‫هه‌روه‌ها جۆن هس ‪1369‬ـ��ـ ‪1415‬ی‬ ‫بووهیمی پیاوی ئایینی‌و مامۆستای‬ ‫زان��ك��ۆی پ��ڕاگ‌و ری��ف��ۆرم��خ��واز ل ‌ه‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1414‬ده‌س��ت��گ��ی��رك��راو ل�� ‌ه ‪6‬ی‬ ‫ت��ه‌م��م��وزی ‪ 1415‬ب�� ‌ه ه��ێ��ره‌ت��ی��ج ل ‌ه‬ ‫قه‌ڵه‌مدراوه‌و ل ‌ه ئاگردا سووتێنراوه‌و‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ك��ان��ی ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��راون‪)42(.‬‬ ‫جیرۆم سافونا رۆالی ‪ 1452‬ــ ‪1498‬‬ ‫پیاوی ئایینی زۆر كاریگه‌ری ئیتاڵیا‬ ‫ه��ه‌ر ل�� ‌ه س��ه‌ر ب��ی��روڕاك��ان��ی ل�� ‌ه ساڵی‬ ‫‪1498‬دا س��ووت��ێ��ن��راوه‪ )43(.‬ئه‌مانه‌و‬ ‫ده‌یان بیریارو هزرڤانی‌تریش هه‌مان‬ ‫چاره‌نووسیان بووه له ‌سه‌ر ده‌ستی‬ ‫دادگاكانی لێپێچینه‌وه‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه راده‌یه‌كی‬ ‫زۆر ئه‌م دادگاییان ‌ه خه‌فه‌كه‌ری فیكری‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ی ب��وون ل��ه‌و ك��ات��ه‌دا‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫سه‌ره‌نجام نه‌یانتوانیوه به‌ری ته‌وژمی‬ ‫پێشكه‌وتنی بیرو زانست بگرن‪.‬‬ ‫‪6‬ــ قوربانیه‌كانی دادگاكانی لێپێچینه‌وه‬ ‫ره‌ن��گ�� ‌ه ب��ه ‌ده‌س��ت��ه‌وه‌دان��ی ئامارێكی‬ ‫ت��ه‌واوی قوربانیانی ئ��ه‌م دادگاییان ‌ه‬ ‫ئاسان نه‌بێت‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م ئامار ‌ه كارێكی نهێنی بووه‌و ته‌نها‬

‫‪303‬‬

‫خه‌ڵكی زۆر نزیكی نێو دادگ��اك��ان‬ ‫ده‌یانزانی‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه له‌به‌ر‬ ‫په‌رش‌و باڵوی كاره‌كان‌و دادگاكان‌و‬ ‫ل�� ‌ه ن��اوچ��وون��ی ب��ه‌ش��ێ��ك��ی زۆری‬ ‫به‌ڵگه‌نامه‌كان‪ ،‬بۆی ‌ه ئێم ‌ه ده‌توانین ته‌نها‬ ‫ب ‌ه ئ��ام��اژه‌ك��ردن ب ‌ه هه‌ندێك به‌ڵگه‌و‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ ،‬ته‌نها وێنایه‌كی نزیكی ئه‌و‬ ‫ئاماران ‌ه بخه‌ین ‌ه به‌رده‌ست‌و بتوانین‬ ‫بڕێك ل�� ‌ه توندوتیژی‌و دڵ��ڕه‌ق��ی ئه‌م‬ ‫دادگاییان ‌ه بخه‌ین ‌ه به‌رچاو‪ ،‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫مێژوونووسی ئیسپانی لورنتی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫خۆی سكرتێری دیوانی ب ‌ه دواداچوون‬ ‫بووه‌‌و به‌شێكی ل ‌ه تۆمار ‌ه نهێنییه‌كانی‬ ‫ئه‌م دادگاییان ‌ه له‌به‌رده‌ستدا بوون‌و‬ ‫هه‌ندێك زانیاری له‌م باره‌یه‌و ‌ه داوه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ره‌نگ ‌ه هه‌ندێكیان زێده‌ڕۆیی تێدا‬ ‫ب��ی��ت‪ ،‬ئ��ه‌و ده‌ڵ��ێ��ت ته‌نها دادگ��اك��ان��ی‬ ‫ئیسپانیا پتر ل ‌ه ‪ 31‬ه��ه‌زار كه‌سی ل ‌ه‬ ‫ئاگردا سوتاندووه‌و زیاتر له بیست‌و‬ ‫نۆ هه‌زا ‌ر كه‌سی ب ‌ه سزاكانی‌تر سزا‬ ‫داوه‌‪ ،‬ئه‌م ئامار ‌ه دادگا ئیسپانییه‌كانی‬ ‫ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی ئ��ه‌م��ری��ك��ای ب��اش��وورو‬ ‫قرتاچه‌و سه‌ردینیای نه‌گرتۆته‌وه‌(‪.)44‬‬ ‫ب ‌ه پێی ئامارێكی‌تریش ته‌نها ل ‌ه نێوان‬ ‫سااڵنی ‪1483‬ـ��ـ ‪1498‬دا ل ‌ه ئیسپانیا‬ ‫نزیكه‌ی دوو ه��ه‌زار كه‌س ل ‌ه ئاگردا‬ ‫س��ووت��اون‌و ده‌ی��ان ه��ه‌زار كه‌سی ب ‌ه‬ ‫سزاكانی‌تر سزا دروان‪ )45(.‬هاوكات‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی‌تر ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌كات‪،‬‬ ‫ك ‌ه ته‌نها ل ‌ه ‪ 18‬ساڵی نێوان ‪1481‬ـ��ـ‬

‫‪1499‬دا نزیكه‌ی ‪ 1240‬كه‌س ل ‌ه ئاگردا‬ ‫س��ووت��اون‌و نزیكه‌ی ‪ 6860‬كه‌سیش‬ ‫ل ‌ه سێدار ‌ه دراون‌‪ 7920 ،‬كه‌سیش ب ‌ه‬ ‫سزای‌تر سزا دراون‪ )46(.‬ل ‌ه كاتێكدا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫مێژوونووسی كۆن برنالتز ده‌ڵێت‪ :‬ل ‌ه‬ ‫نێوان ‪1489-1482‬دا ته‌نها ل ‌ه ئه‌شبیلی ‌ه‬ ‫نزیكه‌ی حه‌وت سه‌د كه‌س ل ‌ه ئاگردا‬ ‫س��ووت��اون‌و ب ‌ه پێی ئامارێكی‌تریش‬ ‫ته‌نها ل ‌ه سه‌رده‌می چارلسی پێنجه‌می‬ ‫ئیمپراتۆردا نزیكه‌ی پێنج سه‌د كه‌س‬ ‫ل ‌ه زه‌ویی ‌ه نزمه‌كاندا ل ‌ه سێدار ‌ه دراون‪.‬‬ ‫(‪)47‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ره‌ن��گ��ه‌ ده‌ی��ان ئ��ام��اری‌ت��ر‬ ‫هه‌بن‪ ،‬ك ‌ه ئێستا له‌به‌ر ده‌ستدا نین‪،‬‬ ‫هاوكات پێده‌چێت هه‌ندێك له‌م ئاماران ‌ه‬ ‫ورد نه‌بن‪ ،‬به‌اڵم هه‌رچۆنێك بێت‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ژماران ‌ه ت��ه‌واو ئ��ه‌و ‌ه ده‌رده‌خ��ه‌ن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئ��ه‌وروپ��ا ل ‌ه س��ه‌رده‌م��ی دوو سه‌د‬ ‫ساڵه‌ی ئه‌م دادگاییانه‌دان ب ‌ه هه‌زاران‬ ‫ك��ه‌س دووچ��اری ج��ه‌ورو سته‌می‬ ‫ئه‌م دادگاییان ‌ه بوونه‌ته‌وه‌و بوون ب ‌ه‬ ‫قوربانیی هه‌وڵ ‌ه كۆنه‌پارێزییه‌كانی‬ ‫کڵێسه‌ی كاتۆلیكی‪.‬‬ ‫ئه‌نجام‬ ‫وه‌ك ئاكامگیرییه‌كی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌و ‌ه گ��ه‌ی��ش��ت��ی��ن‪ ،‬ك�� ‌ه دادگ��اك��ان��ی‬ ‫ل��ێ��پ��ێ��چ��ی��ن��ه‌وه وه‌ك دی��ارده‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی ره‌ن��گ��دان��ه‌وه‌ی قۆناغێكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪304‬‬

‫دی��اری��ك��راوی م��ێ��ژووی ئ��ه‌وروپ��او‬ ‫کڵێسه‌ی كاتۆلیكی بوو ‌ه ل ‌ه كاتێكدا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫گۆڕانكار ‌ه مێژووییه‌كان هێدی هێدی‬ ‫بناغه‌كانی سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستیان‬ ‫له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شاندۆته‌وه‌و دواجار‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌و نفوزی کڵێسه‌ییان ‌ه به‌ره‌و‬ ‫الوازی ب��ردووه‌‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌م دادگاییان ‌ه‬ ‫هه‌وڵێكی گ��ه‌وره‌ی کنیسه ب��وو ‌ه بۆ‬ ‫خۆ پاراستن‪ .‬جگ ‌ه له‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌مان بۆ‬ ‫روون ب��ووه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه كرداره‌كانی ئه‌م‬ ‫دادگاییان ‌ه دوات��ر بوون به یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫بناغه‌كانی سیسته‌می دادگاییكردن‌و‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌دان ل�� ‌ه ده‌سه‌اڵتدارێتیی ‌ه‬ ‫سته‌مكاره‌كان دوای خۆی‪ ،‬ك ‌ه ده‌كرێت‬ ‫دی��راس��ه‌ی��ه‌ك��ی ب��ه‌راوردك��اری��ان��ه‌ش‬ ‫له‌م ب��اره‌ی��ه‌و ‌ه بكرێت‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌و‬ ‫ئه‌نجامه‌شمان ال ده‌سگیر بوو‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م‬ ‫دادگاییان ‌ه ب ‌ه راده‌یه‌كی زۆر ته‌نگ‌و‬ ‫چه‌ڵه‌مه‌یان بۆ ره‌وت��ی گه‌شه‌كردنی‬ ‫ب��ی��رو زان��س��ت دروس��ت ك��ردوو ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئه‌وروپادا‪.‬‬ ‫په‌‌راوێزه‌كان‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ ب��ڕوان��ه‌‪ :‬أحمد شلبی‪ ،‬مقارنة االدی��ان‪.‬‬ ‫المسیحیة‪ ،‬الجز‌ء الثاني‪ ،‬الطبعة العاشرة‌‪،‬‬ ‫مكتب ‌ه النهضة المصریة‌‪ ،‬القاهرة‌‪،1998 ،‬‬ ‫ص‪94‬؛ ن��ورال��دی��ن ح��اط��وم‪ ،‬ت��اری��خ العصر‬ ‫الوسیط فی اوروبة‪ ،‬الجز‌ء االول‪ ،‬دار الفكر‪،‬‬ ‫دمشق‪ ،1967 ،‬ص‪.63-62‬‬ ‫‪٢‬ــ هـ‪ .‬سانت موس‪ ،‬میالد العصور الوسطی‪،‬‬

‫ترجمة‌‪ :‬عبدالعزیز توفیق جاوید‪ ،‬مراجعة‬ ‫د‪ .‬السید بازالعرینی‪ ،‬الهیئ ‌ة المصری ‌ة العامة‬ ‫للكتاب‪ ،‬القاهرة ‪ ،1998‬ص‪26-15‬؛ منصور‬ ‫المخلصی‪ ،‬الكنیس ‌ة عبر التاریخ‪ ،‬كلی ‌ة الفلسف ‌ة‬ ‫واالهوت‪ ،‬بغداد‪ ،1997 ،‬ص‪113‬؛ احمد شلبی‪،‬‬ ‫المصدر السابق‪ ،‬ص‪.95‬‬ ‫‪٣‬ــ بۆ زانیاری زیاتر بڕوانه‌‪ :‬توفیق الطویل‪،‬‬ ‫ق��ص�� ‌ة االض��ط��ه��اد ال��دی��ن��ي ف��ی المسیحیة‬ ‫واالس�لام��ی��ة‌‪ ،‬ال��ق��اه��رة‌‪ ،1991 ،‬ص‪57-47‬؛‬ ‫موسوعة االدی��ان فی العالم‪ .‬المسیحیة‪ ،‬دار‬ ‫كریبس انترناشیونال‪ ،2000 ،‬ص‪.32-26‬‬ ‫‪٤‬ــ بڕوانه‌‪ :‬جهین ‌ه سلگان العیسی وێ‌خرون‪،‬‬ ‫موجز تاریخ الفكر اإلجتماعي‪ ،‬الكتاب الثانی‪،‬‬ ‫دمشق‪ ،2001 ،‬ص‪.90-82‬‬ ‫‪٥‬ــ له‌م ساڵه‌دا به‌یه‌كجاری هه‌ردوو کڵێسه‌ی‬ ‫رۆژئاوایی ب ‌ه ناوی كاتۆلیك ‪،Katholikos‬‬ ‫ك ‌ه وشه‌یه‌كی گریكیه‌و ب ‌ه وات��ای جیهانی‬ ‫دێ��ت‌و کڵێسه‌ی رۆژهه‌اڵتی ئه‌رتۆدۆكسی‪،‬‬ ‫ك ‌ه وات��ای بێگه‌ردی ده‌به‌خشێت لێك جیا‬ ‫ب��وون��ه‌ت��ه‌‌وه‌‪ .‬ب��ڕوان��ه‌‪ :‬سعد رس��ت��م‪ ،‬الفرق‬ ‫وال��م��ذاه��ب المسیحیة منذ ظ��ه��ور االس�لام‬ ‫حتی الیوم‪ .‬دراس�� ‌ه تاریخی ‌ه دینی ‌ة سیاسی ‌ة‬ ‫اجتماعیة‌‪ ،‬دمشق‪ ،2004 ،‬ص‪.44‬‬ ‫‪٦‬ــ بۆ زانیاری زیاتر له‌م باره‌یه‌و ‌ه بڕوانه‌‪:‬‬ ‫س��ام��ان حسین ئ��ه‌ح��م��ه‌د‪ ،‬ره‌ه��ه‌ن��ده‌ك��ان��ی‬ ‫ری��ف��ۆرم��ی ئایینی ل�� ‌ه ئ��ه‌وروپ��ا (ئ��اب��ووری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سیاسیی)‪ ،‬موكریانی‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬ ‫‪.49-41 ،2007‬‬ ‫‪٧‬ـ��ـ ب��ڕوان��ه‌‪ :‬رمسیس ع��وض‪ ،‬الهرطق ‌ة فی‬ ‫الغرب‪ ،‬القاهر ‌ة ــ بیروت‪ ،1997 ،‬ص‪.119‬‬

‫‪305‬‬

‫‪٨‬ــ ل ‌ه وشه‌ی (‪ )heresy‬گریكییه‌و ‌ه هاتووه‌‪،‬‬ ‫مانای ده‌رڤ‬ ‫‪٩‬ــ بڕوانه‌‪ :‬المصدر نفسه‪ ،‬ص‪.119‬‬ ‫‪١٠‬ـ��ـ ئه‌لبیجینسییه‌كان (‪)Albigenes‬‬ ‫ره‌وتێكی رادیكاڵی دژ ‌ه کڵێسه‌یی بوو هه‌ر‬ ‫ل ‌ه سه‌ده‌ی یازده‌و ‌ه ل ‌ه ناوچه‌كانی باشووری‬ ‫فه‌ره‌نسا ده‌رك��ه‌وت��ن‌و ره‌خنه‌یان ل ‌ه به‌شی‬ ‫زۆری پ��ه‌ی��ڕه‌وه‌ك��ان��ی کڵێسه‌ی كاتۆلیكی‬ ‫ده‌گرت په‌یڕه‌وێكی ئایینی تایبه‌تیان هه‌بوو‪.‬‬ ‫بڕوانه‌‪Wallace K. Ferguson and :‬‬ ‫‪Geoffrey Bruun, A Survey of‬‬ ‫‪3rd edition, ,European Civilization‬‬ ‫‪.p258 ,1962 ,new York‬‬ ‫‪١١‬ـ��ـ والدینه‌كان (‪ )Waldenses‬ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ده‌س��ت��ی پیته‌ر وال��دۆ – ‪Peter Waldo‬‬ ‫دامه‌زرا ل ‌ه باشووری فه‌ره‌نسا ك ‌ه بانگه‌شه‌ی‬ ‫بۆ ژیانی هه‌ژاری ده‌كرد‪ ،‬ئه‌گه‌رچی سه‌ره‌تا‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن پاپاو ‌ه مۆڵه‌تی هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم دواتر‬ ‫كه‌وتن ‌ه ژێر كاریگه‌ری ئه‌لبیجینسییه‌كان‌و‬ ‫ب�� ‌ه ت��ون��دی هێرشیان ك��رد ‌ه س��ه‌ر کڵێسه‌ی‬ ‫كاتۆلیك بڕوانه‌‪Ferguson and Bruun, :‬‬ ‫‪258.op. Cit, p‬‬ ‫‪١٢‬ــ محمد العزب موسی‪ ،‬حری ‌ه الفكر‪ ،‬بیروت‪،‬‬ ‫‪ ،1979‬ص‪.63‬‬ ‫‪١٣‬ـ��ـ غ��ی تستاس وج��ان تستاس‪ ،‬محاكم‬ ‫التفتیش‪ ،‬ترجمة‪ :‬د‪ .‬میسا‌و السیوفی‪ ،‬مراجع ‌ة‬ ‫د‪ .‬جمال شحید‪ ،‬دمشق‪ ،2005 ،‬ص‪.11-7‬‬ ‫‪١٤‬ــ محمد العزب موسی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪63‬؛ توفیق ال��ط��وی��ل‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪.80‬‬

‫‪١٥‬ـ��ـ ول دی��وران��ت‪ ،‬قص ‌ة الحضارة‌‪ ،‬عصر‬ ‫االی��م��ان‪ ،‬الجز‌و الخامس من مجلد الرابع‪،‬‬ ‫ترجم ‌ة محمد بدران‪ ،‬الطبعة الثانیه‌‪ ،‬القاهره‌‪،‬‬ ‫‪ ،1965‬ص‪96-95‬؛ توفیق الطویل‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪.80‬‬ ‫‪١٦‬ـ��ـ غی تستاس وج��ان تستاس‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪41-40‬؛ ول دیورانت‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪.99‬‬ ‫‪١٧‬ـ��ـ غی تستاس وج��ان تستاس‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪.42‬‬ ‫‪١٨‬ــ ویل دیورانت‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.101‬‬ ‫‪١٩‬ـ��ـ د‪ .‬عبدالقادر أحمد الیوسف‪ ،‬العصور‬ ‫الوسطی االوروب�� ‌ة ‪476‬ـ��ـ ‪ ،1500‬المكتب ‌ه‬ ‫ال��ع��ص��ری��ة‪ ،‬ب��ی��روت‪ ،1967 ،‬ص‪255‬؛ ول‬ ‫دی��وران��ت‪ ،‬المصدر ال��س��اب��ق‪ ،‬ص‪101‬؛ غی‬ ‫تستاس وج��ان تستاس‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪.44‬‬ ‫‪٢٠‬ــ بڕوانه‌‪ :‬سلیمان مظهر‪ ،‬قصة الدیانات‪،‬‬ ‫الطبعة الپانیه‌‪ ،‬مكتب ‌ه مدبولی‪ ،‬القاهره‌‪،2002 ،‬‬ ‫ص‪.445-444‬‬ ‫‪٢١‬ــ بڕوانه‌‪ :‬اسماعیل مظهر‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫‪444-440‬؛ ول دیورانت‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪101‬؛ محمد ال��ع��زب م��وس��ی‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪268 ،‬؛ غی تستاس وج��ان تستاس‪،‬‬ ‫المصدر السابق‪ ،‬ص‪.45‬‬ ‫‪٢٢‬ـ��ـ غی تستاس وج��ان تستاس‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪.45‬‬ ‫‪٢٣‬ــ المصدر نفسه‪ ،‬ص‪.48‬‬ ‫‪٢٤‬ــ المصدر نفسه‪ ،‬ص‪.51‬‬ ‫‪٢٥‬ــ المصدر نفسه‪ ،‬ص‪.51-49‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪306‬‬

‫‪٢٦‬ــ توفیق الگویل‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪84‬؛‬ ‫غی تستاس وجان تستاس‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪.49‬‬ ‫‪٢٧‬ــ محمد العزب موسی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪.69-68‬‬ ‫‪٢٨‬ــ المصدر نفسه‪ ،‬ص‪.69‬‬ ‫‪٢٩‬ـ��ـ د‪ .‬عبدالقادر احمد الیوسف‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪.253‬‬ ‫‪٣٠‬ـ��ـ غی تستاس وج��ان تستاس‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪.53-52‬‬ ‫‪٣١‬ــ المصدر نفسه‪ ،‬ص‪.51‬‬ ‫‪٣٢‬ـ��ـ ئ��ه‌م ره‌وت�� ‌ه ل ‌ه الی��ه‌ن دومه‌نیك‪1170‬ــ‬ ‫‪1221‬ه‌و ‌ه دامه‌زراوه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ره‌چه‌ڵه‌ك خه‌ڵكی‬ ‫كاستل ب��ووه‪ .‬ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1216‬دا مۆڵه‌تی‬ ‫ك��اری ل ‌ه پاپا وه‌رگ��رت��ووه‪ .‬زۆر دژی دژ ‌ه‬ ‫کڵێسه‌ییه‌كان ب��ووه‌‪ ،‬که رۆڵێكی گه‌وره‌یان‬ ‫هه‌بووه ل ‌ه دادگاكانی لێپێچینه‌وه‌دا‪ ،‬که وه‌ك‬ ‫دادوه‌رو سیخوڕ‪ ،‬ك ‌ه خۆیان ب ‌ه سه‌گی خودا‬ ‫ن��اوزه‌د ‌ك��ردووه‪ .‬بڕوانه‌‪Emma Peter :‬‬ ‫‪,Smith and others, world History‬‬ ‫‪.248-p247 ,1946‬‬ ‫‪٣٣‬ــ بڕوانه‌‪ :‬سلیمان مظهر‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪.439‬‬ ‫‪٣٤‬ــ بڕوانه‌‪ :‬ول دیورانت‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪99‬؛ غی تستاس‌و جان تستاس‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪.43‬‬ ‫‪٣٥‬ـ��ـ غی تستاس‌و ج��ان تستاس‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪48-47‬‬ ‫‪٣٦‬ــ ول دیورانت‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪101‬‬ ‫‪٣٧‬ـ��ـ غی تستاس وج��ان تستاس‪ ،‬المصدر‬

‫السابق‪ ،‬ص‪110‬‬ ‫‪٣٨‬ــ محمد محمد صالح‪ ،‬تأریخ أوروب��ا من‬ ‫عصر النهضة وحتی الثور ‌ة الفرنسیة ‪-1500‬‬ ‫‪ ،1789‬بغداد‪ ،1982 ،‬ص‪116‬ــ ‪117‬‬ ‫‪٣٩‬ـ��ـ د‪ .‬عبدالله المشوخی‪ ،‬موقف االس�لام‬ ‫والكنسیة من العلم‪ ،‬مكتب ‌ة المنار‪ ،‬االردن‪،‬‬ ‫‪ ،1982‬ص‪139‬؛ محمد محمد صالح‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪140‬‬ ‫‪٤٠‬ــ د‪ .‬عبدالله المشوخی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪140‬‬ ‫‪٤١‬ـ��ـ غی تستاس وج��ان تستاس‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪110‬‬ ‫‪C. Robertson, Sketches of‬‬ ‫(‪ )42‬‬ ‫‪,2002 .Church History, New York‬‬ ‫‪224.P‬‬ ‫‪R. Lodge, The Close of the‬‬ ‫(‪ )43‬‬ ‫‪,London ,)1494-1273( middle Age‬‬ ‫‪217-216.PP ,1935‬‬ ‫‪The‬‬ ‫‪New‬‬ ‫‪Cambridge‬‬ ‫(‪ )44‬‬ ‫‪149-P148 ,1 .Modern History, Vol‬‬ ‫‪٤٥‬ــ د‪ .‬عبدالله المشوخی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪139‬؛ توفیق الطویل‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪87‬‬ ‫‪Ferdinand‬‬ ‫‪Schevill‬‬ ‫‪A‬‬ ‫(‪ )46‬‬ ‫‪History of Europe from the‬‬ ‫‪Reformation to the Present Day,‬‬ ‫‪76.P ,1946 ,New York‬‬ ‫‪٤٧‬ــ د‪ .‬عبدالله المشوخی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪138‬‬ ‫‪٤٨‬ــ توفیق الگویل‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪88‬‬

‫‪307‬‬

‫لیستی سه‌رچاوه‌كان ب ‌ه زمانی عه‌ره‌بی‪:‬‬ ‫‪١‬ــ احمد شلبی‪ ،‬مقارن ‌ة االدی��ان‪ .‬المسیحیة‪،‬‬ ‫الجز‌ء الثانی‪ ،‬الطبع ‌ة العاشرة‌‪ ،‬مكتب ‌ة النهضة‬ ‫المصریة‌‪ ،‬القاهرة‌‪١٩٩٨ ،‬‬ ‫‪٢‬ــ توفیق الطویل‪ ،‬قص ‌ه االضطهاد الدینی فی‬ ‫المسیحیة واالسالمیة‌‪ ،‬القاهرة‌‪١٩٩١ ،‬‬ ‫‪٣‬ــ جهین ‌ه سلطان العیسی وآخ��رون‪ ،‬موجز‬ ‫تاریخ الفكر اإلجتماعي‪ ،‬الكتاب الثانی‪ ،‬دمشق‪،‬‬ ‫‪٢٠٠١‬‬ ‫‪٤‬ـ��ـ رمسیس ع��وض‪ ،‬الهرطق ‌ة ف��ی الغرب‪،‬‬ ‫القاهرة ــ‌بیروت‪١٩٩٧ ،‬‬ ‫‪٥‬ــ سعد رستم‪ ،‬الفرق والمذاهب المسیحیة منذ‬ ‫ظهور االس�لام حتی الیوم‪ .‬دراس�� ‌ه تاریخی ‌ة‬ ‫دینیهة سیاسیة‌ إجتماعیة‌‪ ،‬دمشق‪٢٠٠٤ ،‬‬ ‫‪٦‬ــ سلیمان مظهر‪ ،‬قصة الدیانات‪ ،‬الطبعهة‬ ‫الثانیة‪ ،‬مكتبة‌ مدبولی‪ ،‬القاهرة‪٢٠٠٢ ،‬‬ ‫‪٧‬ـ��ـ د‪ .‬عبدالله المشوخی‪ ،‬موقف االس�لام‬ ‫والكنیسة من العلم‪ ،‬مكتب ‌ه المنار‪ ،‬االردن‪،‬‬ ‫‪١٩٨٢‬‬ ‫‪٨‬ـ��ـ د‪ .‬عبدالقادر احمد الیوسف‪ ،‬العصور‬ ‫الوسطی االوروبیة ‪ ١٤٧٦‬ــ ‪ ،١٥٠٠‬المكتب ‌ة‬ ‫العصریة‪ ،‬بیروت‪١٩٦٧ ،‬‬ ‫‪٩‬ـ��ـ غ��ی ت��س��ت��اس وج��ان ت��س��ت��اس‪ ،‬محاكم‬ ‫التفتیش‪ ،‬ترجمة‌‪ :‬د‪ .‬میسا‌ء السیوفی‪ ،‬مراجع ‌ة‬ ‫د‪ .‬جمال شحید‪ ،‬دمشق‪٢٠٠٥ ،‬‬ ‫‪١٠‬ــ محمد العزب موسی‪ ،‬حریة الفكر‪ ،‬بیروت‪،‬‬ ‫‪١٩٧٩‬‬ ‫‪١١‬ــ محمد محمد صالح‪ ،‬تاریخ اوروب��ا من‬ ‫عصر النهض ‌ة وحتی الثور ‌ة الفرنسیة ‪ ١٥٠٠‬ــ‬

‫‪ ،١٧٨٩‬بغداد‪١٩٨٢ ،‬‬ ‫‪١٢‬ــ منصور المخلصی‪ ،‬الكنیس ‌ه عبر التاریخ‪،‬‬ ‫كلیة الفلسفة واالهوت‪ ،‬بغداد‪١٩٩٧ ،‬‬ ‫‪١٣‬ــ موسوع ‌ة االدیان فی العالم‪ .‬المسیحیة‌‪،‬‬ ‫دار كریبس انترناشیونال‪٢٠٠٠ ،‬‬ ‫‪١٤‬ــ نورالدین حاطوم‪ ،‬تاریخ العصر الوسیط‬ ‫فی اوروبة‌‪ ،‬الجز‌ء االول‪ ،‬دار الفكر‪ ،‬دمشق‪،‬‬ ‫‪١٩٦٧‬‬ ‫‪١٥‬ــ هـ‪ .‬سانت موس‪ ،‬میالد العصور الوسطی‪،‬‬ ‫ترجمهة‪ :‬عبدالعزیز توفیق جاوید‪ ،‬مراجع ‌ة د‪.‬‬ ‫السید باز العرینی‪ ،‬الهیئ ‌ة المصریة العامة‬ ‫للكتاب‪ ،‬القاهرة‌‪١٩٩٨ ،‬‬ ‫‪١٦‬ـ��ـ ول دی��وران��ت‪ ،‬قص ‌ة الحضارة‌‪ ،‬عصر‬ ‫االی��م��ان‪ ،‬الجز‌ء الخامس من مجلد الرابع‪،‬‬ ‫ترجمة‪ :‬محمد بدران‪ ،‬الطبع ‌ة الثانیهة‪ ،‬القاهرة‌‪،‬‬ ‫‪١٩٦٥‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ ئینگلیزییه‌كان‪:‬‬ ‫‪Emma Peter Smith and -17‬‬ ‫‪.1946 ,others, world History‬‬ ‫‪Ferdinand Schevill A History -18‬‬ ‫‪of Europe from the Reformation‬‬ ‫‪,to the Present Day, New York‬‬ ‫‪.1946‬‬ ‫‪R. Lodge, The Close of the -19‬‬ ‫‪,London ,)1494-1273( middle Age‬‬ ‫‪.1935‬‬ ‫‪The New Cambridge Modern -20‬‬ ‫‪.1 .History, Vol‬‬ ‫‪Wallace K. Ferguson and -21‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ 308

Geoffrey Bruun, A Survey of 3rd edition, ,European Civilization .1962 ,new York

309