Kawana jimare 19 by kawana kurd

‫ذمارة (‪ )19‬ئايار ‪2013‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دەستەی نووسەران‪ :‬م‪ .‬عبدالرحمن كریم درویش‬ ‫نەجمەدین فەقێ عەبدواڵ‬

‫بەڕێوەبەری هونەری‬ ‫ئازەر عوسمان‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە‬ ‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫نووسه‌ران و خوێنه‌رانی خۆشه‌ویست ئاگادار ده‌که‌ین بابه‌ت و سه‌رنچ و‬ ‫تێبینیه‌کانتان بنێرن بۆ ئه‌م ئیمه‌یاڵنه‌‪:‬‬ ‫‪kawanakurd@yahoo.com‬‬ ‫‪kawana@kawanakurd.com‬‬

‫گۆڤاری كـەوانــە‬ ‫لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە‬

‫تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە‬ ‫لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬

‫نــــاوةرِؤكــــــ‬ ‫وته‌ی که‌وان ‌ه ‪6.................................................................................................................................‬‬ ‫جه‌نگێك ك ‌ه هه‌موو تیایدا ده‌دۆڕێین؟!‪ ...........‬ئاوات محه‌مه‌د ئه‌مین‪9.......................................‬‬ ‫دیوی ئەودیوی دیاردەکان‌و سایکۆلۆژیای‪ ..‬ئاراس وه‌هاب‪25.................................................‬‬ ‫شیعه‌كانی عێراق ‪‌ .............................................‬و‪ .‬به‌ختیار ئه‌حمه‌د ساڵح‪43..............................‬‬ ‫ئاشنایی ده‌رباره‌ی بنەماكانی‪ ..........................‬و‪ .‬شەریف فەالح ‪51.........................................‬‬ ‫چین ل ‌ه سه‌ده‌ی بیست‌و یه‌كدا‪ ........................‬موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‪59...................................‬‬ ‫نه‌خشه‌‌و پالنه‌ نوێیه‌كانی خۆرهه‌اڵتی‪ ............‬و‪ .‬ره‌نج جه‌عفه‌ر‪83............................................‬‬ ‫سێکس کلیلێکە بۆ دیموکراسی‪ .......................‬و‪ .‬ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ‪90....................................‬‬ ‫ئایدیۆلۆجیا سیاسییەكان له رۆژئاوا‪ .............‬و‪ .‬ئەكبەر حەسەن‪97.........................................‬‬ ‫شۆڕشی فه‌ڕه‌نسا ‪١٧٨٩‬ــ ‪ .....................١٧٩٩‬فوئاد عه‌بدولڕه‌حمان‪110..................................‬‬

‫هۆکاره‌کانی سه‌رهه‌ڵدانی شۆڕشی‪ ............‬د‪ .‬سامان حسێن‪118.................................................‬‬ ‫نامەی نهێنی‪ ...................................................‬و‪ .‬كاوە گوڵكار‪140...................................................‬‬ ‫ئێران‪ ،‬له شۆڕشی ده‌ستوورییه‌وه‪ .............‬و‪.‬سامان مسته‌فا ره‌شید‪148...................................‬‬ ‫پاڕادایمی ره‌خنه‌یی‪ .......................................‬د‪ .‬ئه‌حمه‌د موحه‌مه‌د پور‪182...................................‬‬ ‫سیستم‌و دامه‌زراو ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ .........‬د‪ .‬محمه‌د شوانی‪196................................................‬‬ ‫جان‌ا سانسکریتی‪ ...........................................‬ئا‪.‬زاهیر عه‌بدولاڵ ره‌ش‪230.....................................‬‬ ‫گرێبه‌ستی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ..................................‬و‪ .‬دیار عه‌بدولباقی خه‌لیل‪253................................‬‬ ‫لۆجیكی ماتماتیكی‌‪..........................................‬حه‌سه‌ن حوسێن سدیق‪262.....................................‬‬ ‫چۆن شتێك ده‌ناسین؟‪ ..................................‬و‪.‬سه‌عید كاكی‪269....................................................‬‬

‫‪6‬وته‌ی که‌وانه ‪Editorial‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬

‫سه‌رنو‌سه‌ر‬

‫قەیرانی دەستور‪ ،‬یان قەیرانی بازاری سیاسی؟‬ ‫لە دوای هەڵبژاردنەكەی ساڵی ‪2009‬ەوە گەلێك جار پەیوەندییەكانی نێوان دەسەاڵت‌و‬ ‫ئۆپۆزسیۆن؛ یەكێتی‌و پارتی‪ ،‬گۆڕان‌و ئیسالمییەكان‪ ،‬توشی گرژی‌و كێشەو گرفت‬ ‫بوونه‌تەوە‪ .‬ئەمانە دواتر بە شێوەیەك لە شێوەكان چارەسەركراون‪ .‬ئەگەر نەشكرابێت‪،‬‬ ‫ئەوە بە شێوەیەك لە شێوەكان بە هەڵواسراوی پەردەپۆشكراون‌‌و هەڵگیراون‪ .‬ئەمە هەر‬ ‫كاتێك‪ ،‬هەر الیەنێك پێویستیی پێ بووبێت‪ ،‬ئەوە جارێكیتر هێناویانێتیه‌وه بازاری ملمالنێی‬ ‫ی ‌و له پێناو بەرژەوەندیی تایبەتی خۆی خستوویه‌تییه‌وه گەڕ‪.‬‬ ‫سیاس ‌‬ ‫لە سەرەتای ئیمساڵدا‪ ،‬لە گەڵ سەر ئاوكەوتنی باس‌و خواسەكانی هەڵبژاردن‌و توندبوونەوەی‬ ‫ملمالنێ سیاسییەكاندا‪ ،‬چەمكی دەستورو شێوازی حوكمرانیی كوردی‌و قسەو باسەكانی‬ ‫دەسەاڵتەكانی سەرۆكایەتیی هەرێم‌و سێ بارە كاندیدكردنەوەی جەنابی بارزانی وەك‬ ‫كۆمەڵێك لەو كێشەو گرفتە هەڵواسراوانە‪ ،‬جارێكی‌تر هاتوونه‌ته‌وه گۆرەپانی سیاسیی‬ ‫كوردی‌و بازنەی ملمالنێ سیاسییەكانیان بڕیوه‌و بوونه‌ته‌وه ئامڕازی بیانووی شە‌ڕو‬ ‫لێكتێهەڵپرژان‪ ،‬که وەك ئامڕازێكی بانگەشەی هەڵبژاردن هەڵس‌و كەوتیان لە گەڵدا بكەن‪ .‬لەم‬ ‫ملمالنێ‌و پێكهەڵبرژانانەدا بەردەوام‪ ،‬بە شێوەیەك لە شێوەكان‌و بە رێگایەك لە رێگاكان‪،‬‬ ‫كێشەی دەستوری نێوان ناوەندو هەرێم دێتەوە نێو ملمالنێكە‪ .‬وەك دەستوری عێراق‪،‬‬ ‫كە مێژوویەكی دوورو درێژی هەیە‪ ،‬بەاڵم لە هیچ سەردەم‌و دۆخێكدا ــ نە لە سەردەمی‬ ‫پادشایەتی‌و نە لە سەردەمی كۆماری‌و بەعسیشدا ــ نەبۆتە فاكتەرێك بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەی نێوان هەردوو نەتەوە‪.‬‬ ‫بڕیتانییه‌کان لە دوای جەنگی جیهانیی یەكەم‪ ،‬لە رێگای فەرمانگەی مەندووبی سامیی‬ ‫خۆیانەوە‪ ،‬رەشنووسی دەستورێكیان بۆ عێراقیەكان دارشتەوە‪ .‬لە ‪27‬ی ئازاری ‪1922‬دا‬ ‫رەشنووسی ئەم دەستورە هەواڵەی سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتەی عێراق عبدولموحسین‬ ‫سەعدون کراوه‌و دواتریش لە رێگای ئەوەوە هەواڵەی شا فەیسەڵی یەكەمی عێراق کراوه‪.‬‬ ‫لە ‪21‬ی ئازاری ‪1925‬دا ئەم دەستورە بە فەرمی رەزامەندیی لە سەر کراوه‌و لە رۆژنامەی‬ ‫فەرمیی حكومەتدا باڵوکراوه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪2005‬دا لە ژێر چاودێریی (پۆڵ برێمه‌ر)ی حاكمی مەدەنیی ئەمەریكی لە عێراق‪،‬‬ ‫رەشنووسی دەستورێكی نوێ بۆ عێراقییەكان گەاڵڵە کرا‪.‬‬ ‫لە ماوەی نێوان ئەم دوو دەستورەدا چەندین جار گۆڕان‌و گۆڕین بە پێی خواستی سیستمە‬ ‫سیاسییە حوكمڕانەكان كراوە‪ ،‬بە واتایەكی دی‪ ،‬ئەگەر بە سیماش بێت‪ ،‬عێراق بەردەوام‬ ‫خاوەنی دەستوری تایبەت بە خۆی بووە‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫هەشتا ساڵی ماوەی نێوان هەردوو دەستور‪ ،‬هەشت ساڵی ماوەی دوای دەستوری نوێی‬ ‫عێراق‪ ،‬لە سەروبەندی موسادەقەكردنی پڕۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستاندا‪ ،‬دەستور‬ ‫نەك نەیتوانیوە ببێتە فاكتەرێك بۆ چارەسەری كێشەو گرفت‌و قەیرانەكانی ئەم واڵتە فرە‬ ‫رەنگ‌و دەنگە‪ ،‬بەڵكو چەمكی دەستور بۆ خۆی بۆته بەشێك لە قەیران‌و كێشەكان‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪2009‬دا‪ ،‬ئەو كاتەی‪ ،‬كە هێشتا ئۆپۆزسیۆنی كوردی سروشت‌و سیمای‬ ‫توندڕەوانه‌ی هەڵنەگرتبوو‪ ،‬ئێمە لە هەرێمی كوردستاندا رەشنووسی دەستورێكی تایبەت‬ ‫بە خۆمانمان دارشت‪ .‬ئەو كات پێمان وابوو‪ ،‬كە ئەم دەستوورە شووراو قەڵغان‌و چەتر‬ ‫بێت لە هەموو باو بۆران‌و ترس‌و كێشەیەك بمانپارێزێت؛ لەگەڵ دروستبوونی (گۆڕان)‬ ‫وەك بزووتنەوەیەكی ئۆپۆزسیۆن‌و دەستخستنی ‪ 25‬كورسی لە پەرلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫ئەم چەمكە بووە خاڵی سەرەكیی پێكدادان‌و ناكۆكیی نێوان گۆڕان‌و پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستان‪ .‬لە ‪17‬ی شوباتی ساڵی ‪2011‬دا‪ ،‬لە رێگای بەیاننامەیەكەوە‪ ،‬گۆڕان داوای‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی سیستمی حوكمڕانی كوردستان‌و پەرلەمانی كرد‪.‬‬ ‫ئەمرۆ لە سەروبەندی خۆئامادەكردن بۆ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬جارێكی‌تر ئەم دەستورە خه‌ریکه ده‌بێته سووتەمەنیی شەڕی خۆبەخۆی‬ ‫نێوان الیەن‌و حیزبە سیاسییەكانی كوردستان‪.‬‬ ‫الیەنە نەیارو ركەبەرەكانی ئەم شەڕو پێكهەڵپرژانە‪ ،‬هەریەك بە پێی خواست‌و بیركردنەوەی‬ ‫خۆی‪ ،‬خوێندنەوەی تایبەت بە خۆی بۆ دەستور دەكات‪ .‬پارتی دیموكراتی كوردستان وەك‬ ‫یەكێک لە ركەبەرە سەرەكییەكان‌و كارەكتەرێكی سەرەكیی هاوكێشەی ناكۆكییەكان‪ ،‬پێی‬ ‫وایە ئەم دەستورە بەم ناوەرۆك‌و سیمایە‪ ،‬هیچ كەمی‌و كورتییەكی نییەو لە بەرژەوەندیی‬ ‫كورددایە وەك میللەت‌و گەل؛ پارتی پێی وایە هەر دەستكاریكردنێكی ئەم دەستورە‪،‬‬ ‫رەنگە كارەسات بخوڵقێنێت‌و ئەم واڵتە بەرەو ئایندەیەكی نادیار بەرێت‪ .‬لە راستیدا ئەم‬ ‫دەستورە بەم شێوەیەی ئێستا‪ ،‬لە هەموو الیەنەكان زیاتر‪ ،‬لە بەرژەوندیی پارتیدایە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەم شێوەیەی ئێستای‪ ،‬بە هەموو هێزو توانایەكی‪ ،‬بەرگری لە مانەوەی دەكات‪.‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆن بە هەردوو (رەوتی ئیسالمی)‌و (گۆڕان)ەوە پێیان وایە لەم دەستورە‬ ‫خراپترو نابوتتر لە دنیادا نەنووسراوەتەوە‪ ،‬ئەم دەستورە بەم ناوەرۆك‌و شكڵەوە ئەم‬ ‫واڵتە بەرەو دیكتاتۆریەت‌و تاكڕەوی دەبات‌و جارێكی‌تر مۆدێلی حوكمڕانیی بەعسیزم‬ ‫دادەمەزرێنێتەوە‪ ،‬بۆیە دەبێت بە هەموو شێوەیەك‌و بە هەر نرخ‌و بەهایەك بێت‪ ،‬ئەگەر لە‬ ‫سەر بەرژەوەندیی نەتەوەیش بێت‪ ،‬دەبێت رێگا لە بریاردان لە سەر دەنگدان لەم دەستورە‬ ‫بگیرێت‪.‬‬ ‫لە راستیدا ئەم دوو تێڕوانیە بەرگی رەهابوون لە بەر دەكەن‪ ،‬بۆیە لە زەمینەی واقعی‬ ‫سیاسیدا كارەسات دەخوڵقێنن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫لەم چوار چێوەیەدا‪ ،‬هەرچی (یەكێتی)شە‪ ،‬پێیوایە دەستور نە قورئانەو نە ئەوەندەش پیرۆزە‪،‬‬ ‫كە نەكرێت دەستكاری بكەین؛ دەستور بەرهەمی هزرو تێروانینی ئێمەیە‪ ،‬دەكرێت بەردەوام‬ ‫كار لە سەر پێشخستن‌و چاكردن‌و رێكخستنەوەی بكەین‪ ،‬چونكە لە كۆتایدا ئەم دەستورە‬ ‫گوزارشت لە ئێمە دەكات وەك نه‌ته‌وه‌ی كورد‪ .‬بۆیە نابێت هیچ كەسێك وا بیر بكاتەوە‪،‬‬ ‫كە تەنیا ئەو نوێنەری هەموو خەڵكەو میراتگری نەتەوەی كوردە‪ ،‬یان لە بەر ئەوەی چەند‬ ‫ساڵێك خەباتی كردوە‪ ،‬ئیتر تا بمێنێت ئەم نیشتمانە موڵكی ئەو بێت‪ .‬بۆ قوتاربوون لەم‬ ‫قەیران‌و كێشەیە‪ ،‬یەكێتی پێیوایە باشترین چارەسەر گەڕانەوەیە بۆ تەوافقی نیشتمانی‌و‬ ‫بەرجەستەكردنی سیستمی سازان‌و تەواوكردنی یەكتر‪ .‬سیاسەتی یەكێتی لە نێو هەردوو‬ ‫بەرەی ركەبەردا راگرتنی هاوسەنگییە لە نێوان پارێزگاریكردن لە جێگیری‌و ئارامی‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی لە رێگای پابەندبوون بە رێكەوتننامەی ستراتیژیی نێوان یەكێتی‌و پارتییەوە‪ ،‬بگرە‬ ‫خوازیارە رێكەوتنی لەم چەشنە لە نێوان سەرجەم الیەنە سیاسییەكاندا دابمەزرێت‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ستراتیژی كاركردن بۆ كرانەوەو پێشخستنی مۆدێلی حوكمڕانی له كوردستان‪ ،‬دیسانەوە لە‬ ‫رێگای تەوافق‌و لێكتێگەیشتنی نێوان الیەنە سیاسییەكانی كورد‪.‬‬ ‫لەم پڕۆسەیەدا‪ ،‬نە ئۆپۆزسیۆن‌و نە پارتی‪ ،‬باوەریان بە چارەسەری ناوەندی‌و سازان نییە‪،‬‬ ‫بۆیە ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬بە تایبەتی بزووتنەوەی گۆڕان‪ ،‬ستراتیژی كاركردنی لە سەر بناغەی‬ ‫بەرجەستەكرنی تیۆری فەوزاو تێكدانی بارودۆخەكەی دەسەاڵتە؛ كار لە سەر بەرزكردنەوەی‬ ‫دەنگی نارەزای خەڵك‌و ورژاندنی جەماوەر دەكات‪ .‬هەرچی پارتی دیموكراتی كوردستانیشە‪،‬‬ ‫ستراتیژی كاركردنی بە ئاڕاستەی پارێزگاریكردنە لە دەسكەوتەكانی‌و هێشتنەوەی‬ ‫بارودۆخەكەیە بەم شێوەیەی هەیە‪ .‬بۆ ئەم مەبەستەش بەرنامەی كارەكانی بە چەند قۆناغ‌و‬ ‫سیناریۆیەك پراكتیزە دەكات‪ .‬لەم بەرنامەیەدا هێلی سەرەكیی كاركردنی لە هەناردەكردن‌و‬ ‫دوورخستنەوەی كۆی الیەنە نەیارەكانی‌و كێشەو گرفتەكانیەتی بۆ سنووری ئیدارەی سلێمانی‬ ‫تا لە دوورەوە وەك بەرەیەكی شەر مامەڵەیان لەگەڵدا بكات‪ .‬لە روویەكی‌ترەوە بەرنامەی‬ ‫كاركردنی بۆ هێشتنەوەی دەسەاڵت بە رەهایی لە دەستی خۆیدا بە چەندین قۆناغ‌و سیناریۆ‬ ‫بەرێوە دەبات‪ .‬دواین سیناریۆشی پێ دەچێت ئەوە بێت‪ ،‬كە نەهێڵن هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت‌و‬ ‫دۆخەكە وەك خۆی سوبات بكرێت‪.‬‬ ‫لە نێو ئەم بازارە سیاسیەدا‪ ،‬ئێمە وەك كورد ئەگەر هەندێك لە سەر بیرو هۆشی خۆمان‬ ‫راوەستین‌و پرسیارێك بخوڵقێنین‪ :‬ئایا ئێمە وەك كورد گەیشتوینەتە ئەو بارەی قۆناغی‬ ‫(سازان‌و رێكەوتن) رەتكەین‪ ،‬بە واتە گەیشتووینەتە ئەو دۆخەی سۆزمان بۆ گ ‌هل‌و نیشتمان‌‬ ‫پێش حیزب‌و خێڵ بخەین؟ لە دەنگداندا لە سەر بناغەی بەرژەوەندیی بەرز راگرتن‌و پاراستنی‬ ‫بەرژەوەندیی میلەتەكەمان دەنگ بدەین؟ لە بواری شیكاركردنی گرفتی دەستوریدا‪ ،‬ئایا ئێمە‬ ‫بە راستی گرفتمان لەگەڵ دەقی دەستوردایە‪ ،‬یان لەگەڵ روحی دەستوردایە؟ وه‌اڵمدانه‌وه‌‌ی‬ ‫ئه‌م دوو پرسیاره بۆ ئه‌م میلله‌ته به‌جێ ده‌هێڵین‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫جه‌نگێك كه‌ هه‌موو تیایدا ده‌دۆڕێین؟!‬ ‫‪A war in Wich We Are All Losers‬‬ ‫ئاوات محه‌مه‌د ئه‌مین‬ ‫‪Awat Muhamed Amin‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ن��زی��ك��ب��وون��ه‌وه‌ی واده‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا جارێكی‌تر كه‌ش‌و هه‌وای‬ ‫سیاسی هه‌رێمی كوردستان رووی ل ‌ه‬ ‫ئاڵۆزی كرده‌وه‌و په‌یوه‌ندی نێوان به‌ره‌ی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن‌و ده‌س��ه‌اڵت ب ‌ه ره‌وشێكی‬ ‫نادیاردا تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌ر به‌ گیانی‬ ‫ب��ه‌رپ��رس��ی��ارێ��ت��ی‌و دان��ای��ی‌و وری��ای��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫م��ام��ه‌ڵ��ه‌ی ل�� ‌هگ��ه‌ڵ��دا ن��ه‌ك��رێ��ت‪ ،‬زه‌حمه‌ت ‌ه‬ ‫پێشبینی ده‌ر ‌هن��ج��ام‌و ده‌رهاویشته‌كانی‬ ‫ب��ك��رێ��ت‌و دوورن��ی�� ‌ه ئ��ای��ن��ده‌ی ه��ه‌رێ��م‌و‬ ‫ئه‌زموونه‌كه‌ی بخات ‌ه ب��ه‌رده‌م مه‌ترسی‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌وه‌‪ .‬ب��ڕی��اری ئ�� ‌هن��ج��ام��دان��ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆك‌و په‌رله‌مانی هه‌رێم‬ ‫ل ‌ه مانگی ئه‌یلولی ئه‌مساڵ‌و داواك��اری‬ ‫بۆ دیاریكردنی واده‌یه‌ك بۆ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان ده‌رگای له‌سه‌ر‬ ‫خولێكی‌تری ملمالنێی نێوان سه‌رجه‌م‬ ‫الیه‌ن ‌ه سیاسیه‌كانی ئه‌م هه‌رێم ‌ه كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫پرسی مافی كاندیدكردنه‌وه‌ی مه‌سعود‬ ‫ب��ارزان��ی بۆ خولێكی‌تری سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫هه‌رێم ل ‌ه به‌ر رۆشنایی یاسای ژمار ‌ه‬ ‫‪1‬ی ساڵی ‪2005‬ی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمدا‬ ‫گه‌رمترین خاڵی به‌ریه‌ككه‌وتنی هێز ‌ه‬ ‫سیاسیی ‌ه ركابه‌ره‌كانه‌‪ .‬ب ‌ه له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫بارودۆخی گشتی هه‌رێمی كوردستان‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی ئه‌و قۆناغه‌ی پیاتێده‌په‌ڕێت‪،‬‬ ‫چه‌ندین پرسیارو ب��ۆچ��وون دێنه‌پێش‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه م��ای��ه‌ی ه��ه‌ڵ��وه‌س��ت�� ‌ه ل��ه‌س��ه‌رك��ردن‌و‬ ‫گفتوگۆی جیددین‪ .‬ب��ه‌رل��ه‌وه‌ی قس ‌ه له‬ ‫‌سه‌ر ورده‌كاریی‌و الیه‌ن ‌ه نادیاره‌كانی ئه‌و‬

‫ملمالنێ سیاسییه‌ بكه‌ین‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه هه‌رێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��دا ده‌گ��وزه‌رێ��ت‪ ،‬پێویست ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كی شیكاری بۆ بونیادی‬ ‫واقیعی سیاسی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌م به‌شه‌ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب��ك��ه‌ی��ن ل��ه‌ روان��گ��ه‌ی ئ��ه‌و‬ ‫فاكته‌رانه‌ی كاریگه‌ریی راسته‌وخۆیان‬ ‫هه‌یه‌ له ‌سه‌ر پێكهێنان‌و به‌رده‌وامبوونی‬ ‫ئ��ه‌و ب��ون��ی��اده‌‪ .‬ل��ه ‌رووی قۆناغبه‌ندی‬ ‫مێژووی سیاسی‌و خه‌باتی گه‌لی كورد‬ ‫ل��ه‌م به‌شه‌ی كوردستاندا‪ ،‬ساڵی ‪1991‬‬ ‫به‌ خاڵی جیاكه‌ره‌وه‌ داده‌نرێت له ‌نێوان‬ ‫قۆناغی ش��ۆڕش‌و قۆناغی حوكمڕانی‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆدا‪ .‬داوه‌ری��ك��ردن ل��ه‌ س��ه‌ر‬ ‫ئه‌زموونی حوكمڕانی‌و سیاسه‌تكردنی‬ ‫ك��ورد له ‌م��اوه‌ی زیاتر ل ‌ه بیست ساڵی‬ ‫رابردوودا كارێكی ئاسان نییه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫ل ‌ه دوای رووخانی رژێمی به‌عس له‌ساڵی‬ ‫‪2003‬دا هه‌رێمی كوردستان به‌ هه‌نگاوی‬ ‫خێراو گه‌ور ‌ه به‌ره‌و سه‌ربه‌خۆیی زیاتر‬ ‫هه‌نگاوی نا به‌ تایبه‌تی ل ‌ه بواره‌كانی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و ئ��اس��ای��ش‌و دی��پ��ل��ۆم��اس��ی��دا‪.‬‬ ‫ئاستی په‌یوه‌ندیی ‌ه دیپلۆماسییه‌كانی‬ ‫هه‌رێم له‌گه‌ڵ ده‌ره‌وه‌دا رۆژ ب��ه‌رۆژ ل ‌ه‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی زیاتردایه‌‌و له‌ زۆر بواردا‬ ‫هه‌ولێر به‌خێرایی ده‌چێت ‌ه ری��زی شار ‌ه‬ ‫جێبایه‌خه‌كانی ناوچه‌كه‌وه‌‪ .‬په‌ره‌پێدانی‬ ‫بواری نه‌وت فاكته‌رێكی به‌هێزو كاریگه‌ر‬ ‫بوو ‌ه ل ‌ه به‌ره‌وپێشبردنی پێگه‌ی ئابووری‌و‬ ‫سیاسی هه‌رێم له‌سه‌ر ئاستی ناوچه‌یی‌و‬ ‫جیهانیدا ل ‌ه هه‌مان كاتیشدا ده‌شێت ببێت ‌ه‬

‫‪11‬‬

‫ئ��ام��رازێ��ك��ی زه‌ب��ه‌الح��ی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫گه‌نده‌ڵی‌و ملمالنێی پاوانكردنی ده‌سه‌اڵت ‌ه‬ ‫له‌ نێوان هێز ‌ه ركابه‌ر ‌ه سیاسییه‌كاندا‪.‬‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی ئ��ۆپ��ۆزی��س��ی��ۆن ل��ه‌ ژی��ان��ی‬ ‫س��ی��اس��ی ك��وردس��ت��ان��دا دی��ارده‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ئ��ی��ج��اب��ی‌و ه��ه‌ن��گ��اوێ��ك��ی پ��ێ��وی��س��ت ب��وو‬ ‫ل�� ‌ه پ��ڕۆس��ه‌ی بنیاتنانی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫م��ه‌ده‌ن��ی‌و س��ی��س��ت��م��ێ��ك��ی ح��وك��م��ڕان��ی‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی��ی��دا‪ .‬هه‌رێمی كوردستان به‬ ‫‌هه‌موو كه‌موكورتییه‌كه‌وه‌ جێی ئومێدی‬ ‫پ��ارچ�� ‌هك��ان��ی ت��ری ك��وردس��ت��ان ب��ووه‌و‬ ‫م��اڵ��ی ئ��ارام��ی ه��ه‌ر ك��وردێ��ك ب��وو ‌ه ك ‌ه‬ ‫له‌ژێر فشارو سته‌می سیاسی هه‌اڵتوون‬ ‫یاخود به ‌دوای كارو خوێندندا روویان‬ ‫تێكردووه‌‪ .‬په‌رله‌مانی كوردستان چه‌ندین‬ ‫ی��اس��ای پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ووی ده‌رك��ردوو ‌ه‬ ‫ی��اخ��ود ه��ه‌م��وارك��ردوو ‌ه ب��ه‌ مه‌به‌ستی‬ ‫رێكخستنی ب��وار ‌ه گرنگه‌كانی ژیانی‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌ه وه‌ك‌و ئازادی رۆژنامه‌گه‌ری‌و‬ ‫رێ��ك��خ��راوه‌ك��ان��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی م��ه‌ده‌ن��ی‌و‬ ‫ب��واره‌ك��ان��ی وه‌به‌رهێنان‌و پێشگرتن ل ‌ه‬ ‫توندوتیژیی خێزانی‌و مافی خانه‌نشینی‪...‬‬ ‫ێ پارێزگاكه‌ی هه‌رێمدا‬ ‫هتد‪ .‬ئه‌مڕۆ له‌ س ‌‬ ‫زیاتر له‌ پانز ‌ه زانكۆ هه‌یه‌و له ‌نێویاندا‬ ‫نزیكه‌ی بیست كۆلێژی یاسا هه‌یه‌‪ .‬ئاستی‬ ‫بازرگانی ده‌ره‌كی هه‌رێم‌و كه‌ڵه‌كه‌بوونی‬ ‫سه‌رمای ‌ه ب ‌ه ده‌یان ملیار دۆالر مه‌زه‌ند ‌ه‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬كه‌ به‌ ب��ه‌راورد له‌گه‌ڵ چه‌ندین‬ ‫واڵت��ی سه‌ربه‌خۆی جیهان له ‌دۆخێكی‬ ‫ب��اش��ت��ردای��ه‌‪ .‬ل��ه‌س��ه‌ر ئ��اس��ت��ی ن��اوخ��ۆی‬

‫عیراقیش هه‌رێمی كوردستان ل ‌ه بواری‬ ‫ئاسایش‌و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌و گه‌شه‌پێدان‌و‬ ‫ئازادیی ‌ه گشتییه‌كاندا قابیلی به‌راورد نیی ‌ه‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ به‌شه‌كانی‌تری واڵت��دا‪ .‬ل�� ‌ه ته‌ك‬ ‫ه�� ‌هم��وو الی�� ‌هن��ه‌ گه‌شه‌كانی ئ��ه‌زم��وون��ی‬ ‫حوكمڕانی كوردیدا‪ ،‬ناكرێت ئاماژه‌ ب ‌ه‬ ‫كه‌موكورتی‌و الیه‌ن ‌ه نه‌رێنییه‌كان نه‌كه‌ین‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه د ‌هك��رێ��ت ب��ۆ دوو ج��ۆر پۆلێنیان‬ ‫ب��ك��ه‌ی��ن؛ خ��ه‌ل��ه‌ل��ی ب��ون��ی��ادی‌و خ��ه‌ل��ه‌ل��ی‬ ‫سیستماتیك‪ .‬خه‌له‌لی بونیادی په‌یوه‌ندی‬ ‫ب��ه‌و ع�� ‌هق��ڵ��ی��ی��ه‌ت‌و ك��ل��ت��وور ‌ه سیاسیی ‌ه‬ ‫باوه‌وه‌ هه‌ی ‌ه ك ‌ه بۆ نیو سه‌ده‌یه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ده‌ستی نوخبه‌یه‌كی سیاسی پراكتیز ‌ه‬ ‫ده‌ك��رێ��ت‪ .‬ه��ه‌م��ان ن��وخ��ب��ه‌ی سیاسی‬ ‫ك�� ‌ه ل��ه‌ ق��ۆن��اغ��ی ش��ۆڕش‌و حوكمڕانیدا‬ ‫دری��ژه‌ی��ان به‌ رۆڵ��ی كاریگه‌ری خۆیان‬ ‫داوه‌ له‌ رابه‌رایه‌تیكردنی بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫كوردایه‌تی له‌ هه‌موو هه‌لومه‌رجێكدا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتن‌و شكستدا‪ ،‬له‌ شه‌ڕو ئاشتیدا‪.‬‬ ‫ل��ه‌و روان��گ��ه‌ی��ه‌و ‌ه ك�� ‌ه ئ��ه‌و نوخبه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تدا ده‌رچ��ووی هه‌مان قوتابخانه‌ی‬ ‫سیاسین‪ ،‬كه‌ له ‌رووی ئایدیۆلۆجییه‌و ‌ه‬ ‫كار بۆ تیۆریزه‌كردنی بیری كوردایه‌تی‬ ‫ده‌ك��ات ل�� ‌ه ق��اڵ��ب��ی ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم��دا ب ‌ه‬ ‫ره‌وت��ه‌ جیاجیاكانییه‌وه‌‪ .‬به‌وپێیه‌ش‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سروشتی ب��زوت��ن��ه‌وه‌ی ناسیۆنالیستی‬ ‫كورد‪ ،‬ب ‌ه حوكمی داخوازییه‌كانی قۆناغ ‌ه‬ ‫مێژووییه‌كه‌ بزووتنه‌وه‌یه‌كی چه‌كداری‬ ‫بووه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ ئه‌ده‌بیاتی سیاسیدا‬ ‫ب��ه‌ ق��ۆن��اغ��ی ش��ۆڕش��ی رزگ��اری��خ��وازی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫نیشتمانی ده‌ناسرێت‪ ،‬بۆی ‌ه ستراكچه‌ری‬ ‫حزبی سیاسی كورد زیاتر به‌الی تایپی‬ ‫ح��زب��ه‌ فه‌النجیسته‌كاندا (الكتائبیه‌)دا‬ ‫چووه‌‪ ،‬واته‌ فه‌رمانده‌و كادری حزب ل ‌ه‬ ‫ی��ه‌ك كاتدا ه��ه‌م چاالكوانی سیاسییه‌‌و‬ ‫ه��ه‌م ج�� ‌هن��گ��اوه‌ر‪ .‬نزیكه‌ی چ��ل س��اڵ ل ‌ه‬ ‫ئه‌زموونی سه‌ختی ش��ه‌ڕو پیاده‌كردنی‬ ‫توندوتیژی ل ‌ه روووب��ه‌رووب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫ك��ێ��ش��ه‌و م��ل��م�لان��ێ��ك��ان��دا‪ ،‬ك��اری��گ��ه‌ری‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆی ل�� ‌ه س��ه‌ر سایكۆلۆجی‌و‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی ك�� ‌هس��ای��ه‌ت��ی��ی سیاسیی‬ ‫ك��وردی��ی ب��ه‌ج��ێ��ه��ێ��ش��ت��ووه‌‪ .‬ه��ه‌روه‌ك‬ ‫چ��ۆن له ‌س��ه‌ر ئ��ه‌رزی واقیع تا ئه‌مڕۆ‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و بڕیار زیاتر ب��ه‌د ‌هس��ت ئه‌و‬ ‫ف��ه‌رم��ان��ده‌و س��ه‌رك��رده‌ سیاسیانه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫كه‌ تۆماری راب��ردووی شۆڕشگێڕییان‬ ‫پ��ڕ ‌ه ل ‌ه چ��ی��رۆك‌و نموونه‌ی ئازایه‌تی‌و‬ ‫نه‌به‌ردی‌و هه‌ر ئه‌وانیشن‪ ،‬ك ‌ه ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫نفووزیان بۆ ده‌ره‌وه‌ی حزب ده‌كشێت‬ ‫تا كاریگه‌ری به ‌سه‌ر كای ‌ه گرنگه‌كانی‬ ‫ژی��ان��دا ده‌چه‌سپێت وه‌ك هه‌ژمووونی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ناوچه‌یی دواتریش قودره‌تی‬ ‫ئابووری‌و كۆنتڕۆڵكردنی بازاڕ به‌مه‌ش‬ ‫پاوانكردنی سه‌رجه‌م كایه‌كانی ده‌سه‌اڵت‬ ‫ل��ه‌الی��ه‌ن ئ��ۆل��ی��گ��ارش��ی��ی�� ‌هك��ی س��ی��اس��ی‌و‬ ‫دارای��ی��ه‌و ‌ه ده‌بێت ‌ه مه‌ترسییه‌كی گ��ه‌وره‌‪.‬‬ ‫ترسناكترین ده‌ره��اوی��ش��ت��ه‌ی قۆناغی‬ ‫شۆڕش بریتیی ‌ه له‌و حاڵه‌تی دووبه‌ره‌كی‌و‬ ‫دابه‌شبوون ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ناوچه‌ییه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌ره‌نجامی جیابوونه‌وه‌كانی ناوخۆی‬

‫ح��زب��ی ك��وردی‌و ملمالنێی خ��وێ��ن��اوی‬ ‫نێوانیان هاته‌كایه‌وه‌‪ ،‬كه‌ تا ئێستاش ب ‌ه‬ ‫روون��ی به‌سه‌ر جه‌سته‌ی گه‌لی كوردو‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��ی ده‌س��ه‌اڵت‌و ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌و‬ ‫گ��وت��اری سیاسی ح��زب‌و ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانییه‌و ‌ه دی��اره‌‪ .‬سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫خه‌له‌لی سیستماتیك ده‌توانین ل ‌ه ئاماژ ‌ه بۆ‬ ‫سه‌ره‌كیترین‌و دیارترین ده‌ركه‌وته‌كانی‬ ‫بكه‌ین كه‌ بریتین ل ‌ه الوازی ده‌سه‌اڵت ‌ه‬ ‫ده‌ستوورییه‌كان ل ‌ه هه‌رێمدا (په‌رله‌مان‌و‬ ‫حكومه‌ت‌و ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری) له‌ ته‌ك‬ ‫ناكامڵی داموده‌زگاكانی به‌ڕێوه‌بردن له‬ ‫‌سه‌ر ئاستی هه‌رێم به‌گشتی‪ ،‬ك ‌ه چه‌ندین‬ ‫ده‌رهاویشته‌ی ترسناكی لێكه‌وتووه‌ته‌و ‌ه‬ ‫وه‌ك گه‌نده‌ڵی‌و ناعه‌داله‌تی‌و پێشلێكردنی‬ ‫ی��اس��اك��ان‌و ق��ووڵ��ب��وون��ه‌وه‌ی ج��ی��اوازی‬ ‫چینایه‌تی‪ .‬سه‌ره‌ڕای بوونی ئازادییه‌كی تا‬ ‫راده‌یه‌ك باش ل ‌ه میدیاو بوونی هه‌زاران‬ ‫رێكخراوی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‌و ده‌یان‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی روناكبیری به‌اڵم تا ئێستا‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی ك��وردس��ت��ان��ی ن��ه‌ ل�� ‌ه رووی‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی زانستییه‌وه‌ ن ‌ه له ‌رووی‬ ‫چه‌سپاندنی كلتووری هاونیشتمانی بوون‌و‬ ‫به‌رقه‌راربوونی ئاشتی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ‌ه‬ ‫به‌ هه‌نگاوی پێویست نه‌چووه‌ت ‌ه پێش‪،‬‬ ‫ب��گ��ر ‌ه ل�� ‌ه چ�� ‌هن��دی��ن ب��واردا پاشه‌كشه‌و‬ ‫گ��ه‌ڕان��ه‌و ‌ه بۆ عه‌قڵییه‌تی تیره‌گه‌رایی‌و‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی خه‌رافیات ده‌رك��ه‌وت��ووه‌‌و‬ ‫چ�� ‌هن��دی��ن دی��ارده‌ی ن��ه‌خ��وازراو‌و نامۆ‬ ‫ب ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستانی به‌ خێرایی‬

‫‪13‬‬

‫ته‌شه‌نه‌ده‌كه‌ن وه‌ك به‌كارهێنانی مادده‌ی‬ ‫هۆشبه‌رو نائومێدیی الوان‌و كوشتنی‬ ‫ژن��ان‌و ب��ه‌رت�� ‌هس��ك��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئ��ازادی��ی�� ‌ه‬ ‫تاكی‌و گشتییه‌كان ده‌ره‌نجامی سه‌پاندنی‬ ‫جۆرێك ل ‌ه سانسۆری ئه‌خالقی‌و نه‌ریتیی‬ ‫به ‌ناوی ئایین‌و هه‌وڵه‌كانی گه‌ڕانه‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌ه ب��ۆ س��ه‌رچ��اوه‌ بێگه‌رده‌كانی‬ ‫ره‌وشت ئیمانداری‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪ 1992‬ت��ا ‪ 2005‬ل�� ‌ه هه‌رێمی‬ ‫كوردستان ته‌نیا یه‌ك هه‌ڵبژاردنی گشتی‬ ‫بۆ په‌رله‌مان ئه‌نجامدرا كه‌ به‌دوای خۆیدا‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��ی ش��ك��س��ت��خ��واردووی په‌نجا‬ ‫ب�� ‌ه په‌نجاو دوات��ری��ش ش��ه‌ڕی ناوخۆو‬ ‫پاشانیش داب�� ‌هش��ك��ردن��ه‌وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫له‌سه‌ر بنه‌مای دوو ئیداره‌یی لێكه‌وته‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌هن��او ف��ه‌زای��ه‌ك ل�� ‌ه ملمالنێی سیاسی‌و‬ ‫قه‌یرانی ئابووری‌و مه‌ترسی ده‌ره‌كیدا‪.‬‬ ‫ل ‌ه كانونی دووه‌م��ی ‪2005‬دا بۆ یه‌كه‌م‬ ‫جار له‌سه‌رتاسه‌ری عێراقدا ب ‌ه هه‌رێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی��ش��ه‌و ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی گشتی‬ ‫ئازاد بۆ په‌رله‌مانی عیراق‌و ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پ��ارێ��زگ��اك��ان‌و س��ه‌رۆك��ی ه��ه‌رێ��م��ی‬ ‫كوردستان له ‌ته‌ك دووه‌م هه‌ڵبژاردنی‬ ‫پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ی ك��وردس��ت��ان��دا ئ�� ‌هن��ج��ام��درا‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێم دوو گۆڕانكاری‬ ‫ب��ه‌ده‌رك��ه‌وت��ن‪ .‬یه‌كه‌میان؛ ب�� ‌ه گه‌یشتنی‬ ‫چه‌ند حزبێكی‌تر بۆ په‌رله‌مان رێ��ژه‌ی‬ ‫ده‌نگه‌كانی ه��ه‌ردوو حزبی ده‌سه‌اڵتدار‬ ‫ل ‌ه ‪ 100‬كورسییه‌و ‌ه كه‌میكرده‌و ‌ه بۆ ‪75‬‬ ‫ك��ورس��ی‌و دووه‌میشیان یه‌كگرتنه‌وه‌ی‬

‫هه‌ردوو ئیداره‌كه‌ی هه‌رێم بوو له ‌یه‌ك‬ ‫حكومه‌تی یه‌كگرتوودا له‌ ساڵی ‪2006‬دا‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی ت��ه‌م��ووزی ‪2009‬دا‬ ‫ب ‌ه درووستبوونی بزووتنه‌وی گۆڕان‌و‬ ‫هاتنه‌ده‌ره‌وه‌ی هه‌ردوو حزبی ئیسالمی‬ ‫ی��ه‌ك��گ��رت��ووو ك��ۆم��ه‌ڵ ل��ه‌ ب��ه‌ش��داری ل ‌ه‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��دا‪ ،‬رێ��ژه‌ی ده‌نگه‌كانی پارتی‌و‬ ‫یه‌كێتی ل�� ‌ه ی��ه‌ك لیستی ه��اوب��ه‌ش��دا بۆ‬ ‫‪ 59‬كورسی داب��ه‌زی‪ .‬ك��ه‌وات�� ‌ه ل��ه‌رووی‬ ‫واقیعییه‌و ‌ه ده‌توانین بڵێین ساڵی ‪2009‬‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای ئ��اڵ��وگ��ۆڕی بنه‌ڕه‌تی ب��وو ل ‌ه‬ ‫ژی��ان��ی سیاسی ه��ه‌رێ��م��ی كوردستاندا‬ ‫ب��ه‌ ل��ه‌ب��ه‌رچ��اوگ��رت��ن��ی چ�� ‌هن��د پ��ێ��وه‌رێ��ك‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه بریتین ل��ه‌ ب��ه‌رزب��وون��ه‌وه‌ی ئاستی‬ ‫هۆشیاری سیاسی خه‌ڵك‪ ،‬ده‌ركه‌وتنی‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزی��س��ی��ۆن��ێ��ك��ی ك��ارا‪ ،‬ئ��ه‌ن��ج��ام��دان��ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئازاد‪ .‬ل ‌ه ماوه‌ی چوار ساڵی‬ ‫رابردوودا هه‌رێمی كوردستان زۆرترین‬ ‫مشتومڕی سیاسی‌و یاسایی په‌یوه‌ست ب ‌ه‬ ‫چه‌ندین پرسی گرنگ‌و چاره‌نووسسازی‬ ‫ب�� ‌هخ��ۆو ‌ه بینیوه‌‪ ،‬ب�� ‌ه تایبه‌تی ل��ه‌ نێوان‬ ‫به‌ره‌ی ئۆپۆزیسیۆن‌و به‌ره‌ی ده‌سه‌اڵتدا‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه نیشانده‌ری زیندوێتی‌و نۆرماڵیی‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��ی س��ی��اس��ی��ن‪ .‬ب��ه‌اڵم چه‌ندین‬ ‫پ��رس��ی��اری س��ه‌ره‌ك��ی ل��ه‌م رووه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئ��ارادان‪ ،‬كه‌ بریتین له‌ ئایا تا چه‌ند ئه‌و‬ ‫ئ��اڵ��وگ��ۆڕو هه‌لومه‌رجه‌ سیاسییه‌ی ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان��دا هاتنه‌پێش‌و تا‬ ‫ئه‌مڕۆش درێ��ژه‌ی��ان هه‌یه‌‪ ،‬له‌ خزمه‌تی‬ ‫پرۆسه‌ی بنیاتنانی سیستمێكی سیاسی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ووو م��ۆدێ��ل��ێ��ك��ی حوكمڕانی‬ ‫ێ‬ ‫درووس��ت‌و عادیالنه‌دا ب��وون؟ ئایا ك ‌‬ ‫به‌رپرس ‌ه له‌و ته‌نگژ ‌ه سیاسییه‌ ناوخۆییه‌ی‬ ‫خه‌ریك ‌ه روو ل ‌ه هه‌رێم ده‌ك��ات؟ رێگ ‌ه‬ ‫چ��اره‌ی درووس��ت بۆ ده‌رب��ازب��وون له‌و‬ ‫ته‌نگژه‌ سیاسییه‌‌و بارودۆخ ‌ه نه‌خوازراو ‌ه‬ ‫چییه‌؟‬ ‫ێ‬ ‫وه‌اڵم��دان��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و پ��رس��ی��اران��ه‌ ب��ه‌ب ‌‬ ‫دیاریكردن‌و خوێندنه‌وه‌یه‌كی درووست‬ ‫بۆ ئه‌و فاكته‌ر ‌ه سه‌ره‌كییانه‌ی له ‌پشت‬ ‫دارشتن‌و ئاراسته‌كردنی واقیعی سیاسی‬ ‫ئه‌م هه‌رێمه‌وه‌ن‪ ،‬كارێكی سه‌ركه‌وتوو‬ ‫نابێت‪ .‬له‌م رووه‌و ‌ه ده‌كرێت گرنگترینی‬ ‫ئه‌و فاكته‌ران ‌ه ل ‌ه دوو خاڵی سه‌ره‌كیدا‬ ‫ك��ۆب��ك��ه‌ی��ن��ه‌وه‌؛ ی��ه‌ك��ه‌م��ی��ان ب��ری��ت��ی��ی�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوخۆیی هێزه‌ سیاسییه‌كانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و دووه‌میشیان كاریگه‌ری‬ ‫ه��ێ��زه‌ ئیقلییمه‌كان‌و ب��ه‌ی��ه‌ك��داچ��وون��ی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان ‌ه له‌ هه‌رێمدا‪ .‬سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ فاكته‌ری یه‌كه‌م‪ ،‬ئه‌زموونی نیو سه‌ده‌ی‬ ‫رابردوو پێمان ده‌ڵێت‪ ،‬كه‌ دووبه‌ره‌كی‌و‬ ‫ملمالنێی ت��ون��د زۆرت��ری��ن الپ��ه‌ڕ ‌هك��ان��ی‬ ‫تۆماری ئه‌و مێژووه‌یان داگیركردووه‌و‬ ‫ئاشتی‌و ته‌بایی ته‌نیا ل ‌ه دوو حاڵه‌تدا‬ ‫بووه‌‪ ،‬یان له‌ حاڵه‌تی سه‌ركه‌وتنی الیه‌ك‌و‬ ‫ناچاركردنی الیه‌كه‌ی‌تر ب ‌ه رازیبوون ب ‌ه‬ ‫سوڵح‌و ئاشتی نموونه‌ی یه‌كگرتنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ردوو باڵه‌كه‌ی مه‌كته‌بی سیاسی پارتی‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1970‬دا یاخود له‌پاش شكستی‬ ‫هه‌مه‌الیه‌نه‌ی شۆڕشدا وه‌ك پێكهێنانی‬

‫به‌ره‌ی كوردستانی له‌ ساڵی ‪1987‬دا ل ‌ه‬ ‫راب��ردووی نزیكیشدا نموونه‌ی شه‌ڕی‬ ‫ناوخۆی ‪1995‬ی نێوای یه‌كێتی‌و پارتی‌و‬ ‫ئاشتی ‪1998‬ی دوای رێكه‌وتننامه‌ی‬ ‫واشینگتۆن‪ .‬په‌یوه‌ندی نێوان یه‌كێتی‌و‬ ‫ێ‬ ‫پارتی وه‌ك دوو هێزی س��ه‌ره‌ك��ی‌و ب ‌‬ ‫رك��اب��ه‌ری س��ه‌رگ��ۆڕه‌پ��ان��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫رۆڵی كاریگه‌ری هه‌بوو ‌ه له‌ ره‌سمكردنی‬ ‫شێوازی حوكمڕانی‌و سیستمی سیاسی‬ ‫له‌ هه‌رێمدا‪ .‬ئه‌زموونی شكستخواردووی‬ ‫په‌نجا ب ‌ه په‌نجا ‪1992‬ــ ‪1998‬و ده‌سه‌اڵتی‬ ‫دوو ئ��ی��داره‌ی��ی ل�� ‌ه هه‌ولێرو سلێمانی‌و‬ ‫پاشانیش یه‌كگرتنه‌وه‌ی دوو ئیداره‌ك ‌ه‬ ‫ێ قۆناغی‬ ‫ل ‌ه ‪2006‬ه‌و ‌ه تا ئه‌مڕۆ‪ ،‬ب ‌ه س ‌‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی داده‌ن��رێ��ت ل�� ‌ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‬ ‫ن��ێ��وان ئ��ه‌و دوو پ��ارت�� ‌ه سیاسییه‌دا‪ .‬ل ‌ه‬ ‫پ��اش دووب��ه‌ر ‌هك��ی��ی نێوخۆیی یه‌كێتیی‬ ‫نیشتمانی‌و ج��ی��اب��وون��ه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رك��رده‌ك��ان��ی‌و درووس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی گ��ۆڕان ل ‌ه ساڵی ‪2009‬داو‬ ‫جیاكردنه‌وه‌ی سه‌نگه‌ری هه‌ردوو ره‌وتی‬ ‫ئیسالمی كۆمه‌ڵ‌و یه‌كگرتوو ل ‌ه ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫پێكهێنانی به‌ره‌ی ئۆپۆزیسیۆن‪ ،‬بازنه‌ی‬ ‫كاریگه‌رێتی هه‌ژموونی پارتی‌و یه‌كێتی‬ ‫كه‌وت ‌ه ژێر مه‌ترسیی به‌رته‌سكبوونه‌وه‌و‬ ‫پ��رس��ی��اری ج��ی��دی��ی��ه‌و ‌ه وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ان��ی ت��ه‌م��وزی ‪2009‬دا‬ ‫سیماكانی ب ‌ه ئاشكرا ده‌ركه‌وتن‪ .‬ئه‌مڕۆ‬ ‫له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ ب��ه‌ره‌ی ئۆپۆزیسیۆن‬ ‫(گۆڕان‌و كۆمه‌ڵ‌و یه‌كگرتوو) تا راده‌یه‌ك‬

‫‪15‬‬

‫به‌ هه‌ماهه‌نگی‌و به‌رنام ‌ه ك��ارد ‌هك��ه‌ن ل ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر ب��ه‌ره‌ی د ‌هس��ه‌اڵت��دا (یه‌كێتی‌و‬ ‫پارتی) به‌اڵم به‌حوكمی هه‌ندێك پێشهات‌و‬ ‫ئ��اڵ��وگ��ۆڕی ب��اب��ه‌ت��ی��ی وه‌ك ف��ش��اری‬ ‫ه��ه‌ژم��وون��ی ئۆپۆزیسیۆن ل�� ‌ه ناوچه‌ی‬ ‫ژێر ده‌سه‌اڵتی یه‌كێتی‌و دووركه‌وتنه‌ی‬ ‫مام جه‌الل ل ‌ه شانۆی سیاسی ب ‌ه هۆی‬ ‫ن��ه‌خ��ۆش��ی��ی��ه‌وه‌ ج��ۆرێ��ك ل��ه‌ ب��ۆچ��وون‌و‬ ‫هه‌ڵوێستی جیاواز سه‌باره‌ت ب ‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫له‌گه‌ڵ پارتیدا له‌ناو بنكه‌و سه‌ركردایه‌تی‬ ‫یه‌كێتیدا درووست بوو ‌ه به‌تایبه‌تی دوای‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی رێككه‌وتنی نێوان هه‌ردوو‬ ‫س��ه‌رك��رد ‌ه م��ام ج��ه‌الل‌و ن��ه‌وش��ی��روان‬ ‫مسته‌فا له ‌سه‌ر چه‌ند پرسێكی سه‌ره‌كی‬ ‫وه‌ك سیستمی حوكمڕانی‌و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ستوور بۆ په‌رله‌مان‪ ،‬ك ‌ه به‌رێكه‌وتنی‬ ‫ده‌ب��اش��ان ن��اس��راو ‌ه ل�� ‌ه ‪2012/9/24‬دا‪.‬‬ ‫له‌ به‌رامبه‌ریشدا ب��ه‌ره‌ی ئۆپۆزیسیۆن‬ ‫ب��ه ‌ه��ه‌م��ان نه‌فه‌سی گ��ه‌رم��وگ��وڕی دوو‬ ‫س��اڵ له‌مه‌وبه‌ر ن��ه‌م��اوه‌ت��ه‌وه‌و ه��ه‌ردوو‬ ‫ره‌وت��ه‌ ئیسالمییه‌ك ‌ه ل�� ‌ه دی��اری��ك��ردن��ی‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی�� ‌هك��ت��ر‌و ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫خۆیاندا ئازادانه‌تر بڕیارده‌ده‌ن له‌ كاتێكدا‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان زیاتر گره‌و ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ناجێگیری هه‌ڵوێستی یه‌كێتی‌و نارۆشنی‬ ‫ئاینده‌ی سه‌كردایه‌تییه‌كه‌ی ده‌ك��ات ل ‌ه‬ ‫ناسكترین قۆناغی ته‌مه‌نی ئه‌و حزبه‌دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌یه‌ك كاتدا له‌به‌رده‌م ده‌رگای كۆنگره‌ی‬ ‫چ��واره‌م��ی خ��ۆی��داو ن��ادی��اری ئاینده‌ی‬ ‫ته‌ندرووستی سكرتێری گشتی حزبه‌كه‌‌و‬

‫نزیكبوونه‌وه‌ی واده‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی‬ ‫ه��ه‌رێ��م��دای��ه‌و ناكۆكیی ‌ه ناوخۆییه‌كان‌و‬ ‫د ‌هس��ت�� ‌هگ��ه‌ری ل�� ‌ه سه‌ركردایه‌تییه‌كه‌یدا‬ ‫ب�� ‌ه ئ��اش��ك��را ده‌رك��ه‌وت��وون‪ .‬پ��ه‌ی��و ‌هن��دی‬ ‫نێوان پارتی‌و ئۆپۆزسیۆن به‌ ئاقارێكی‬ ‫نه‌خوازراودا ده‌ڕوات به‌تایبه‌تی دوای ب ‌ه‬ ‫بنبه‌ست گه‌یشتنی گفتوگۆكان بۆ گه‌یشتن‬ ‫ب��ه‌ رێ��گ��ه‌چ��اره‌ی��ه‌ك��ی گ��ون��ج��او ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫پرس ‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی وه‌ك سیستمی‬ ‫حوكمڕانی‌وده‌ستوورو هه‌ڵبژاردنه‌كان‌و‬ ‫یاسا نیشتمانییه‌كان‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش بووه‌ت ‌ه‬ ‫هۆی هاتنه‌كایه‌ی فه‌زایه‌ك ل ‌ه داب��ڕان‌و‬ ‫بێمتمانه‌یی له‌نێوانیاندا‪ .‬له‌ناو ب��ه‌ره‌ی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنیشدا په‌یوه‌ندی نێوان پارتی‌و‬ ‫گ��ۆڕان زیاتر روو ل ‌ه گ��رژی‌و توندیی ‌ه‬ ‫له‌كاتێكدا كۆمه‌ڵ‌و یه‌كگرتوو تا راده‌یه‌ك‬ ‫به‌نه‌فه‌سێكی پراگماتی‌و دانبه‌خۆداگرتن‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر پارتیدا هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له ‌ب��اره‌ی فاكته‌ری دووه‌م��ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫ب��ه‌الی ه��ه‌ر چ��اودێ��رێ��ك��ی سیاسییه‌و ‌ه‬ ‫روونه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬كه‌ هیچ كاتێك ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫ئه‌مڕۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی هه‌ر یه‌ك ل ‌ه‬ ‫توركیاو ئێران ل ‌ه هه‌رێمی كوردستاندا‬ ‫به‌ریه‌كتر ن��ه‌ك��ه‌وت��وون‪ .‬السه‌نگی تای‬ ‫ت��رازووی به‌رژه‌وه‌ندییه‌ ئابوورییه‌كان‬ ‫به‌قازانجی توركیا ب ‌ه ئه‌ندازه‌یه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئێرانییه‌كان له ‌ته‌ك به‌رده‌وامی قه‌یران ‌ه‬ ‫ئ��اب��ووری‌و س��ی��اس��ی��ی�� ‌هك��ان��ی ن��ێ��وخ��ۆو‬ ‫تێوه‌گالنیان له‌ قه‌یرانه‌ ناوچه‌ییه‌كاندا‪،‬‬ ‫ت��وان��ای رك��اب��ه‌ری‌و ملمالنێی توركیاو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫هاوپه‌یمانه‌كانیان ل ‌ه هه‌رێمی كوردستاندا‬ ‫الوازه‌‪ .‬پێگه‌ی جیۆستراتیجی ناوچه‌كانی‬ ‫ژێ��ر ه��ه‌ژم��وون��ی پ��ارت��ی‌و ه��ه‌وڵ�� ‌هك��ان��ی‬ ‫ب�� ‌هس��ت��ن��ه‌وه‌ی ه��ه‌رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان ب ‌ه‬ ‫تۆڕی به‌رژه‌وه‌ندی ستراتیجی ئابووری‬ ‫ت��ورك��ی��او پ��اش��ان��ی��ش واڵت��ان��ی ده‌ره‌و ‌ه‬ ‫به‌تایبه‌تی له‌بواری‌وزه‌دا‪ ،‬پێگه‌ی سیاسی‬ ‫هه‌ولێری گرنگتر ك��ردوو ‌ه نه‌ك ته‌نیا ل ‌ه‬ ‫هه‌رێمدا‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه عیراق‌و ته‌نانه‌ت ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌كه‌شدا‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪1961‬ه‌و ‌ه ئێران‬ ‫هێزێكی ئاراسته‌كه‌رو كاریگه‌ر بوو ‌ه له‬ ‫‌س��ه‌ر رووداوه‌ك��ان��ی كوردستان عیراق‬ ‫ل�� ‌ه قۆناغی ش��ه‌ڕو ئاشتیشدا‪ ،‬بۆیه‌ تا‬ ‫ن��ێ��وه‌ڕاس��ت��ی ده‌ی��ه‌ی ن��ه‌وه‌دی س��ه‌ده‌ی‬ ‫رابردوو توركیا به ‌پله‌ی دووه‌م ده‌هات‬ ‫ل ‌ه كاریگه‌ری له‌ سه‌ر بارودۆخی سیاسی‬ ‫ه��ه‌رێ��م��دا‪ .‬ل�� ‌ه دوای ج��ه‌ول��ه‌ی دووه‌م��ی‬ ‫ش��ه‌ڕی ن��اوخ��ۆی ك��وردس��ت��ان ل��ه‌ ساڵی‬ ‫‪ 1997‬توركیا راسته‌وخۆ بۆ پشتیوانی‬ ‫ل ‌ه هێزه‌كانی پارتی ب�� ‌هش��داری ك��رده‌و ‌ه‬ ‫سه‌ربازییه‌كانی كرد‪ ،‬ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تای‬ ‫ده‌س��ت��وه‌ردان��ی راسته‌وخۆی ئ��ه‌و واڵت ‌ه‬ ‫ب��وو ل�� ‌ه ك��ارو ب��اری نێوخۆی هه‌ریمی‬ ‫كوردستاندا ب��ه‌رام��ب��ه‌ر ب�� ‌ه ه��ه‌ژم��وون‌و‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری��ی ف��ره‌وان��ی ئ��ێ��ران ب�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫هه‌رێم‌و هێز ‌ه سیاسییه‌كانیدا‪ .‬كاریگه‌ری‬ ‫توركیا سنووری هه‌رێمی تێپه‌ڕكردووه‌و‬ ‫م��ل��م�لان��ێ��ی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی�� ‌ه س��ی��اس��ی‌و‬ ‫ئابوورییه‌كانی له‌گه‌ڵ ئێراندا په‌ڕیوه‌ته‌و ‌ه‬ ‫بۆ به‌شه‌كانی‌تری عیراق به‌ تایبه‌تی ل ‌ه‬

‫ن��اوچ�� ‌ه سوننه‌ نشینه‌كان‌و كاریگه‌ری‬ ‫له ‌س��ه‌ر نوێنه‌رایه‌تیی سیاسییان‪ .‬ئه‌و‬ ‫گۆڕانكاریی ‌ه نوێیه‌ كاریگه‌ریی نه‌رێنی‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ر واق��ی��ع��ی سیساسی هه‌رێمی‬ ‫كوردستان به‌جێهێشتوو ‌ه به‌ چه‌شنێك‬ ‫ك�� ‌ه ه��ه‌ر پ��رۆس��ه‌ی��ه‌ك ب��ۆ یه‌كخستنی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی ئابووری‌و سیاسی‌و ئه‌منی‬ ‫ه��ه‌رێ��م ل��ه‌ی��ه‌ك ستراتیجی نیشتمانی‌و‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییدا رووبه‌رووی ئاسته‌نگی جیددی‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ .‬ئه‌ڵبه‌ت سه‌باره‌ت به په‌یوه‌ندی‬ ‫ب ‌ه حكومه‌تی نێوه‌ندی عیراقه‌و ‌ه چه‌ندین‬ ‫ئیشكالییه‌تی هاوشێوه‌ی په‌یوه‌ندی ب ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمه‌وه‌ ل ‌ه ئ��ارادان‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌م��ووی��ان گرنگتر یه‌كنه‌خستنی‬ ‫هه‌ڵوێست‌و گوتاری هێز ‌ه سیاسییه‌كانی‬ ‫هه‌رێمی كوردستان ‌ه به‌رامبه‌ر ب ‌ه به‌غداد‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ل ‌ه كاتێكدا سه‌رۆكایه‌تی و حكومه‌تی‬ ‫هه‌رێم وه‌ك نوێنه‌ری فه‌رمی گه‌ل مامه‌ڵ ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عیراقدا ده‌كه‌ن له‌الیه‌ن‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنه‌وه‌ ده‌ك��ه‌ون��ه‌ب��ه‌ر چه‌ندین‬ ‫ره‌خنه‌و هه‌ڵوێستی جیاوازه‌وه‌ ب ‌ه هه‌مان‬ ‫شێوه‌ش له‌سه‌ر ئاستی په‌یوه‌ندی سیاسی‬ ‫ن��ێ��وان الی��ه‌ن�� ‌ه سیاسییه‌ عیراقییه‌كان‌و‬ ‫كوردستانییه‌كان‌و بۆچوون‌و هه‌ڵوێست‬ ‫له‌ به‌رامبه‌ر پرسه‌ ناوخۆیی ‌ه گرنگه‌كان‬ ‫ج��ی��اوازی ئ��اش��ك��را ب��ه‌دی ده‌ك��رێ��ت‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه ل ‌ه ته‌نگژه‌كانی نێوان هه‌رێم‌و‬ ‫حكومه‌تی مالیكی ل��ه‌ ئ��ازاری ‪2012‬و‬ ‫ه��ه‌وڵ��ه‌ك��ان ب��ۆ س��ه‌ن��دن��ه‌وه‌ی متمانه‌ ل ‌ه‬ ‫سه‌رۆك وه‌زیران تا راده‌یه‌ك پارتی ب ‌ه‬

‫‪17‬‬

‫ته‌نیا مایه‌وه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت جیاوازی بۆچوون‬ ‫ل ‌ه نێوان س��ه‌رۆك��ی ه��ه‌رێ��م‌و سه‌رۆكی‬ ‫كۆماریشدا هه‌بوو‪ .‬له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫كێشه‌ی نێوان ناوچ ‌ه سوننه‌نشینه‌كان‌و‬ ‫حكومه‌تی مالیكی‌و فره‌وانبوونی بازنه‌ی‬ ‫خۆپیشاندانه‌كان جارێكی‌تر راوبۆچوونی‬ ‫ج��ی��اواز ل�� ‌ه ب��اره‌ی هه‌ڵوێستی هه‌رێم‌و‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی گه‌له‌كه‌ی ب��ه‌رام��ب��ه‌ر به‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ه��ات��ه‌و ده‌رن��ج��ام��ه‌ك��ان��ی ب��ه‌زه‌ق��ی‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ه‌وه‌‪ .‬چه‌ندین پرسیاری گرنگ‬ ‫هاتنه‌پێش ك ‌ه تا ئه‌مڕۆ ته‌عبیر له‌ جیاوازی‬ ‫دیدو به‌رژه‌وه‌ندی الیه‌نه‌ سیاسییه‌كانی‬ ‫كوردستان ده‌كه‌ن له‌وانه‌ش؛ هاوپه‌یمانی‬ ‫ك��وردو شیعه‌‪ ،‬ه��اوس��ۆزی‌و پاڵپشتی‬ ‫له‌ خه‌ڵكی راپه‌ڕیوی سوننه‌‪ ،‬پاراستنی‬ ‫بێالیه‌نی‪ ،‬یاخود ئاراسته‌كردنی سیاسه‌تی‬ ‫هه‌رێم به ‌پێی ئاڕاسته‌ی به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫گه‌له‌كه‌ی ب ‌ه ره‌چاوكردنی سه‌رجه‌م ئه‌و‬ ‫كێشانه‌ی ت��ا ئ��ه‌م��ڕۆ ب�� ‌ه هه‌ڵپه‌سێراوی‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌غدادا ماونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئێستا دوای قسه‌كردن ل ‌ه سه‌ر فاكته‌ر ‌ه‬ ‫س��ه‌ر ‌هك��ی��ی�� ‌هك��ان��ی واق��ی��ع��ی س��ی��اس��ی ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌رێ��م��دا ده‌گ��ه‌ڕێ��ی��ن��ه‌وه‌ ب��ۆ پ��رس��ی��ار ‌ه‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كه‌؛ ئایا تا چه‌ند ئه‌و ئاڵوگۆڕو‬ ‫ه��ه‌ل��وم��ه‌رج�� ‌ه سیاسییه‌ی ل�� ‌ه هه‌رێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��دا هاتنه‌پێش‪ ،‬ل��ه‌ خزمه‌تی‬ ‫پرۆسه‌ی بنیاتنانی سیستمێكی سیاسی‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ووو مۆدێلێكی حوكمڕانیی‬ ‫درووس��ت‌و عادیالنه‌دا ب��وون؟ به‌شێكی‬ ‫گرنگی ئه‌و وه‌اڵمه‌ی له‌ڕێی خوێندنه‌وه‌ی‬

‫رووداوه‌ك��ان‌و ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی��ان��ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ستمان ده‌ك��ه‌وێ��ت پێمان ده‌ڵ��ێ��ت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هێشتا ملمالنێی ل�� ‌هس��ه‌ر ده‌س��ه‌اڵت ب ‌ه‬ ‫هه‌مان ئه‌و ره‌گه‌زانه‌وه‌ ئاراسته‌ده‌كرێت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ل��ه‌ ب��ن��ه‌ڕه‌ت��دا عه‌قڵییه‌تی سیاسی‬ ‫كوردی پێكهێناوه‌‪ ،‬هێشتا پره‌نسیپه‌كانی‬ ‫دی��م��وك��راس��ی‌و ق��ب��ووڵ��ك��ردن��ی ی�� ‌هك��ت��رو‬ ‫ل��ێ��ب��ورده‌ی��ی ن��ه‌ك ن��ه‌ب��وون��ه‌ت�� ‌ه كلتوور‬ ‫به‌ڵكو ل��ه‌الی نوخبه‌ی سیاسی‌و توێژی‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ران��ش ت��ه‌ن��ی��ا وه‌ك درووش��م‬ ‫به‌كاردێن‪ .‬هێشتا بیركردنه‌و ‌ه به‌ ئاڕاسته‌ی‬ ‫چه‌سپاندنی بااڵده‌ستی ح��زب به ‌سه‌ر‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌داو بااڵده‌ستی سه‌كرد ‌ه به ‌سه‌ر‬ ‫حزبدا له‌ گه‌رمه‌ی خۆنمایشكردندایه‌و‬ ‫كورتكردنه‌وه‌ به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه بااڵكان ل ‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی ناوچه‌و خێڵدا له‌ زهنییه‌تی‬ ‫ه�� ‌هن��دێ��ك��دا ئ��ام��اده‌ی��ی ب��ه‌ه��ێ��زی��ان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئێستاش ل�� ‌ه دی��وی ن��اوه‌وه‌ی زۆرب��ه‌ی‬ ‫سه‌ركرده‌و به‌رپرسانی حزبدا تارمایی‬ ‫فه‌رمانده‌یه‌ك ئاماده‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بڕیاری‬ ‫بێڕه‌تكردنه‌و ‌ه ب��دات‪ .‬هێشتا نموونه‌ی‬ ‫روون��اك��ب��ی��رو م��ام��ۆس��ت��ای زان��ك��ۆم��ان‬ ‫زۆره‌‪ ،‬ك��ه‌ ل�� ‌ه ل��ه‌ح��زه‌ی��ه‌ك��ی ه�� ‌هڵ��چ��وون‬ ‫ل�� ‌ه ئارگیومێنتی فیكریدا د ‌هگ��ۆڕێ��ت بۆ‬ ‫تیره‌گه‌رو ناوچه‌پارێزو ره‌گه‌زپه‌رستێكی‬ ‫توندڕه‌و یاخود ل ‌ه هه‌ڵپه‌ی گه‌یشتن ب ‌ه‬ ‫ئیتمیازاتدا ده‌گ��ۆڕێ��ت ب��ۆ داعییه‌یه‌كی‬ ‫س��ی��اس��ی ك��ه‌ ت��ه‌ن��زی��ر ب��ۆ راپ��ه‌ڕی��ن‌و‬ ‫توندوتیژی‌و خوێنڕشتن ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ له‌ كاتێكدا هه‌رێمی كوردستان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫ل��ه‌ب��ه‌رده‌م ك��ۆم��ه‌ڵ��ی��ك ت��ه‌ح��ه‌ددای‬ ‫راسته‌قینه‌دایه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ڕه‌ش ‌ه ل ‌ه ئه‌زموون‌و‬ ‫ده‌س��ك��ه‌وت��ه‌ك��ان��ی ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ل��ه‌ه��ه‌م��ان‬ ‫كاتیشدا له ‌ب��ه‌رده‌م هه‌لی مێژووییدای ‌ه‬ ‫ب��ۆ ب��ڕی��اردان ل��ه‌س��ه‌ر چ��اره‌ن��ووس��ی‬ ‫خۆی‌و په‌یوه‌ستبوونی ب ‌ه گه‌النی ئازادو‬ ‫سه‌ربه‌خۆو خاوه‌ن سه‌ره‌وه‌رییه‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫راستییه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه م��ێ��ژوو وه‌ك وان��ه‌ی��ه‌ك‬ ‫ێ‬ ‫پ��ێ��م��ان ده‌ڵ��ێ��ت��ه‌و ‌ه ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك��ه‌ ب��ه‌ب ‌‬ ‫چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی كێشه‌كانی نێوخۆو‬ ‫یه‌كخستنی ئیراده‌ی گه‌ل مومكین نیی ‌ه‬ ‫بگه‌ین ‌ه ئ��ه‌و ئامانجانه‌ی ده‌ی��ان ساڵ ‌ه‬ ‫خه‌باتی بۆ ده‌كه‌ین‌و قوربانی ل ‌ه پێناودا‬ ‫ده‌ده‌ین‪ .‬راستییه‌كی‌تریش ك ‌ه له‌ پرۆسه‌ی‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌‌و سیستمێكی‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ووی ح��وك��م��ڕان��ی��دا ده‌ب��ێ��ت‬ ‫ره‌چاوبكرێت بریتیی ‌ه له‌ مامه‌ڵه‌كردنێكی‬ ‫زانستی‌و واقیعییان ‌ه له ‌ته‌ك ئه‌و ره‌گه‌زو‬ ‫فاكته‌رانه‌ی بینای كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ژێرخانی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و سایكۆلۆجی ده‌سته‌جه‌معی‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌ه پێكده‌هێنن نه‌ك باز‌دان به ‌سه‌ر‬ ‫ق��ۆن��اغ�� ‌هك��ه‌داو ك��ارك��ردن ب��ه ‌عه‌قڵییه‌تی‬ ‫كۆپیكردنی ئ��ه‌زم��وون��ی ج��ی��اواز یاخود‬ ‫سه‌پاندنی م��ۆدێ��ل��ی داه��ێ��ن��راو ل��ه ‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای خوێندنه‌وه‌و تێگه‌یشتنی جیاواز بۆ‬ ‫هه‌مان ئه‌و واقیعه‌ی تیایدا ده‌ژین‪ .‬ئێستا‬ ‫به‌پێویستی ئه‌زانم راو بۆچوونی خۆم ل ‌ه‬ ‫سه‌ر سێ‌ مه‌سه‌له‌ی گرنگی جێناكۆكی‌و‬ ‫مشتومڕی نێوان هێزه‌ سیاسییه‌كان له‌م‬ ‫قۆناغ ‌ه هه‌ستیاره‌ی ژیانی سیاسی ئه‌م‬

‫هه‌رێمه‌دا بخه‌مه‌ڕوو؛ ئه‌وانیش بریتین ل ‌ه‬ ‫پرۆژه‌ی ده‌ستوورو پۆستی سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫هه‌رێم‌و هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪ 26‬تشرینی دووه‌می ‪2008‬دا په‌رله‌مانی‬ ‫كوردستان به‌زۆرینه‌ی ره‌ه��ای ده‌نگی‬ ‫ئه‌ندامانی یاسای ژم��ار ‌ه (‪ )16‬پ��رۆژه‌ی‬ ‫ده‌س��ت��ووری ه��ه‌رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان��ی‬ ‫په‌سه‌ندكردو ل ‌ه ‪ 22‬حوزه‌یرانی ‪2009‬‬ ‫ب ‌ه هه‌مان شێوه‌ به‌زۆرینه‌ی ره‌ها یاسای‬ ‫ژم��اره‌ (‪)9‬ی ه��ه‌م��وارك��ردن��ی یه‌كه‌می‬ ‫یاسای ژم��اره‌ (‪ )16‬ی په‌سه‌ندكرد ك ‌ه‬ ‫تیایدا رۆژی ‪25‬ی ته‌مموزی ‪2009‬ی‬ ‫دی��اری��ك��رد ب��ۆ ئه‌نجامدانی راپ��رس��ی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر پرۆژه‌ی ده‌ستوور‪ .‬به‌پێی مادده‌ی‬ ‫چ��واری یاسای هه‌مواركراو ده‌ستوور‬ ‫ب��ه‌ پ�� ‌هس�� ‌هن��دك��راو داده‌ن��رێ��ت ئ��ه‌گ��ه‌ر ل ‌ه‬ ‫راپرسییه‌كی گشتیدا ده‌نگی زۆرینه‌ی‬ ‫ب��ه‌د ‌هس��ت��ه��ێ��ن��ا‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ل��ه‌ب��ه‌ر چه‌ند‬ ‫هۆیه‌كی تایبه‌ت پ��رۆس��ه‌ی راپ��رس��ی له‬ ‫‌ته‌ك هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستاندا‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌رواری دیاریكراودا ئه‌نجام ن��ه‌درا‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم هاتنه‌پێشی ئ��اڵ��وگ��ۆڕی ب��ه‌رچ��او‬ ‫له‌ ف��ه‌زای سیاسی هه‌رێمی كوردستان‬ ‫له‌گه‌ڵ خولی سێیه‌می په‌رله‌مانداو له‬ ‫‌ژێر فشارو داواكاری به‌رده‌وامی به‌ره‌ی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆندا‪ ،‬پرسی ده‌ستوور كه‌وت ‌ه‬ ‫ژێ��ر پرسیارو دایه‌لۆگی جیددیه‌و ‌ه به‬ ‫‌تایبه‌تی ل�� ‌ه دوای رووداوه‌ك��ان��ی ‪17‬ی‬ ‫شوباتی ‪2011‬وه‌ تا ئه‌مڕۆ‪ .‬ئه‌ڵبه‌ت له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا‪ ،‬ك ‌ه بوونی ده‌ستوور بۆ هه‌رێمی‬

‫‪19‬‬

‫كوردستان مافێكی بنه‌ڕه‌تییه‌‪ ،‬وه‌ك ل ‌ه‬ ‫ماده‌ی ‪120‬ی ده‌ستووری عیراقی فیدراڵدا‬ ‫ه��ات��ووه‌‪ ،‬له ‌هه‌مان كاتدا پێویستیه‌كی‬ ‫ت��ه‌واوك��اری��ی سیستمی سیاسیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌رێمدا‪ ،‬به‌اڵم به‌هۆی به‌رده‌وامبوونی‬ ‫ناكۆكی سیاسی له‌باره‌یه‌و ‌ه تا ئێستا ئه‌و‬ ‫جومگ ‌ه سه‌ره‌كیی ‌ه ل ‌ه سیستمی حوكمڕانی‬ ‫هه‌رێمدا به‌ بۆشایی ماوه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫له‌رووی یاساییه‌وه‌ پرۆژه‌ی ده‌ستوور ل ‌ه‬ ‫په‌رله‌مان تێپه‌ڕیوه‌و ته‌نیا قۆناغی راپرسی‬ ‫ماو ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی كارا بێت‪ ،‬به‌اڵم مانه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و پرس ‌ه ب�� ‌ه هه‌ڵپه‌سێراوی ب�� ‌ه هۆی‬ ‫هه‌ڵوێستی جیاوازی الیه‌ن ‌ه سیاسییه‌كان‬ ‫ج��گ�� ‌ه ل�� ‌ه ق��ووڵ��ك��ردن��ه‌وه‌ی زی��ات��ری‬ ‫ناكۆكییه‌كان‌و زیانگه‌یاندن ب ‌ه پرۆسه‌ی‬ ‫سیاسی ل��ه‌ هه‌رێمدا ئه‌نجامی‌تری لێ‬ ‫ناكه‌وێته‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه سه‌ره‌تا پێویسته‌‌بپرسین‬ ‫ئایا هیچ رێگرییه‌كی یاسایی هه‌یه‌ بۆ‬ ‫گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی پ��رۆژه‌ی ده‌س��ت��وور بۆ‬ ‫گفتوگۆو هه‌مواركردنه‌وه‌ به‌پشت به‌ستن‬ ‫ب�� ‌ه ی��اس��ای ژم��ار ‌ه ‪1‬ی س��اڵ��ی ‪1992‬‬ ‫په‌رله‌مانی كوردستان‌و میكانیزمه‌كانی‬ ‫په‌یڕه‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان؟ به‌وپێیه‌ی‬ ‫ئه‌ركی س��ه‌ر ‌هك��ی په‌رله‌مان بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌ركردنی یاساكان‌و هه‌مواركردنه‌وه‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌یان‪ ،‬ه��ه‌روه‌ك‬ ‫ل�� ‌ه ب��ڕگ��ه‌ی ‪1‬ی م��اده‌ی ‪56‬ی ی��اس��ای‬ ‫پ��ه‌رل�� ‌هم��ان��ی ك��وردس��ت��ان‌و ب��رگ��ه‌ی ‪1‬ی‬ ‫ماده‌ی ‪ 61‬ده‌ستووری عیراقدا هاتووه‌‪،‬‬ ‫به‌وپێیه‌ش‪ ،‬كه‌ پرۆژه‌ك ‌ه تا ئێستا ب ‌ه یاسا‬

‫داده‌ن��رێ��ت‌و نه‌بووه‌ به‌ د ‌هس��ت��وور بۆی ‌ه‬ ‫قابیلی هه‌مواركردنه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌و ‌ه‬ ‫بریتیی ‌ه له‌ ره‌هه‌ند ‌ه سیاسییه‌كانی پشت‬ ‫ئ��ه‌و پ��رس��ه‌ ل��ه‌روان��گ��ه‌ی ب��ه‌رژه‌و ‌هن��دی��ی�� ‌ه‬ ‫ج��اوازی��ی�� ‌هك��ان��ی الی��ه‌ن��ه‌ ن��اك��ۆك�� ‌هك��ان��ه‌و ‌ه‬ ‫به‌تایبه‌تی ك ‌ه ئۆپۆزیسیۆن كه‌متر قسه‌ له‬ ‫‌سه‌ر رێكاره‌ یاسایی‌و ده‌ستوورییه‌كان‬ ‫ده‌ك ‌هن‌و زیاتر جه‌خت ل ‌ه سه‌ر پرنسیپی‬ ‫ت��ه‌واف��وق ده‌ك��ه‌ن��ه‌و ‌ه ب��ۆ س��ه‌رج��ه‌م ئه‌و‬ ‫یاسایانه‌ی ره‌هه‌ندی نیشتمانیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئاشكرای ‌ه پارتی وه‌ك الیه‌نی به‌هێزی‬ ‫ده‌سه‌اڵت زیاتر پێداگری له‌سه‌ر پرۆژه‌ی‬ ‫ده‌ستوور ده‌كات‌و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دایه‌ بخرێت ‌ه‬ ‫راپ��رس��ی��ی��ه‌و ‌ه ل�� ‌هب��ه‌رام��ب��ه‌ری��ش��دا ب��ه‌ره‌ی‬ ‫ئۆپۆزیسۆن‪ ،‬له ‌نێویشیاندا بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫گ��ۆڕان ل��ه‌ ه��ه‌م��ووان زی��ات��ر‪ ،‬داوای‬ ‫هه‌مواركردنه‌وه‌ی ده‌كه‌ن‪ .‬هه‌رچی یه‌كێتی‬ ‫نیشتمانییه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی له‌دوای رێككه‌وتنی‬ ‫ده‌ب��اش��ان��ی ن��ێ��وان ی�� ‌هك��ێ��ت��ی‌و گ��ۆڕان‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دایه‌‪ ،‬ك ‌ه پ��رۆژه‌ی ده‌ستوور‬ ‫پێویستی ب��ه‌ ت��ه‌واف��وق��ی نیشتمانیی ‌ه‬ ‫به‌رله‌وه‌ی بخرێت ‌ه راپرسییه‌وه‌‪ .‬له‌كاتێكا‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن پیێان وای��ه‪ ‌،‬ك ‌ه پ��ڕۆژه‌ی‬ ‫د ‌هس��ت��وور له ‌ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی پارتی‌و ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تیش سه‌رۆك بارزانی دارێژراوه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ردا پارتی پێی وایه‌‪ ،‬ك ‌ه كه‌مینه‌ی‬ ‫سیاسی مافی ئه‌وه‌ی نییه‌ رای زۆرینه‌ی‬ ‫په‌رله‌مان زه‌وت بكات‌و ئه‌و مافه‌ ل ‌ه خه‌ڵك‬ ‫بسێنێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ دوا قسه‌ی خۆیان له‌باره‌ی‬ ‫پرۆژه‌كه‌وه‌ بكه‌ن له‌ راپرسیییه‌كی گشتیدا‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫به‌ڕای من هۆكاری سه‌ره‌كی به‌رده‌وامی‬ ‫كێشه‌كه‌ بریتیی ‌ه ل ‌ه نه‌بوونی متمان ‌ه ل ‌ه‬ ‫نێوان الیه‌ن ‌ه ناكۆكه‌كان‌و بیركردنه‌و ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه عه‌قڵییه‌تی ب��ه‌دگ��وم��ان��ی ل��ه ‌یه‌كتر‪،‬‬ ‫ب��ه‌ تایبه‌تی ل��ه‌م هه‌لومه‌رج ‌ه ئ��اڵ��ۆزه‌ی‬ ‫ره‌وش��ی س��ی��اس��ی ن��اوخ��ۆی ه��ه‌رێ��م��ی‬ ‫پیاتێده‌په‌ڕێت له‌ غیابی سه‌رۆك تاڵه‌بانی‌و‬ ‫ن��ه‌ب��وون��ی هیچ ده‌ستپێشخه‌رییه‌ك بۆ‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی الیه‌نه‌كان ل ‌ه سه‌ر مێزی‬ ‫گفتوگۆ به‌ مه‌به‌ستی گێڕانه‌وه‌ی متمانه‌و‬ ‫ده‌ربازكردنی ره‌وشه‌ك ‌ه له‌م بنبه‌سته‌ی‬ ‫تێیكه‌وتووه‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت به‌ مه‌سه‌له‌ی هه‌ڵبژاردن بۆ‬ ‫پ��ۆس��ت��ی س��ه‌رۆك��ی ه��ه‌رێ��م‪ ،‬ل��ه‌م��ه‌ی��ان��دا‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن ده‌س��ت ب��ه‌داری یاساو ‌ه‬ ‫ده‌گرێت‌و جه‌خت ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬كه‌ به‌گوێره‌ی‬ ‫م��ادده‌ی ‪3‬و م��ادده‌ی ‪17‬ی ی��اس��ای‬ ‫ژمار ‌ه ‪1‬ی ساڵی ‪2005‬ی سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫هه‌رێم‪ ،‬مه‌سعود بارزانی مافی ئه‌وه‌ی‬ ‫نیی ‌ه بۆ جاری سێیه‌م خۆی بۆ پۆستی‬ ‫س��ه‌رۆك��ای��ه‌ت��ی ك��ان��دی��د ب��ك��ات��ه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ردا پارتی پێی وایه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و پرس ‌ه‬ ‫بۆ ش��اره‌زای��ان��ی یاسایی جێده‌هێڵن بۆ‬ ‫ساغكردنه‌وه‌ی‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان كاتیشدا له‌سه‌ر‬ ‫ئاستی راگه‌یاندن‌و لێدوان ‌ه جیاجیاكانی‬ ‫به‌رپرسانی ئه‌و حزب ‌ه جه‌خت له ‌سه‌ر‬ ‫پێوستی ك��ان��دی��دك��ردن��ه‌وه‌ی س��ه‌رۆك‬ ‫بارزانی ده‌كه‌نه‌و ‌ه به‌ر ل��ه‌وه‌ی بارزانی‬ ‫بڕیاری خۆی له‌و باره‌یه‌و ‌ه دابێت‪ .‬له‌م‬ ‫نێوه‌نده‌دا هه‌ڵوێستی یه‌كێتی تا راده‌یه‌ك‬

‫نارۆشن‌و ته‌نانه‌ت مایه‌ی ئیحراج بوو‪ ،‬به‌و‬ ‫پێیه‌ی له‌ كۆبوونه‌وه‌ی مه‌كته‌بی سیاسی‬ ‫ه��ه‌ردوو ح��زب��دا ل�� ‌ه ‪ 2013/4/11‬هیچ‬ ‫ته‌حه‌فوزێكیان له ‌سه‌ر كاندیدكردنه‌وه‌ی‬ ‫ب��ارزان��ی ن��ه‌ب��وو‪ ،‬ب��گ��ره‌ ل��ه‌س��ه‌ر زاری‬ ‫به‌رپرسی د ‌هس��ت��ه‌ی كارگێری حزبه‌ك ‌ه‬ ‫رای��ان��گ��ه‌ی��ان��د‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌وان وه‌ك یه‌كێتی‬ ‫به‌دیلیان بۆ ك��اك مه‌سعود نییه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫لێدوانی جیاواز له‌ سه‌ر زاری به‌رپسانی‬ ‫بااڵی ئه‌و حزبه‌و نارۆشنی هه‌ڵوێستی‬ ‫بنكه‌و جه‌ماوه‌ره‌كه‌ی له‌به‌رامبه‌ر بڕیاری‬ ‫سه‌ركردایه‌تییه‌كه‌ی مایه‌ی پرسیار بوو تا‬ ‫ل ‌ه ‪ 2013/5/11‬مه‌كته‌بی سیاسی یه‌كێتی‬ ‫هه‌ڵوێستی فه‌رمی خۆی له‌باره‌ی كۆی‬ ‫ره‌وشه‌كه‌وه‌ له‌ چه‌ند خاڵێكدا راگه‌یاند‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫برتیی بوون له‌؛ دواخستنی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رۆكی هه‌رێم تا هه‌مواركردنه‌وه‌ی‬ ‫پرۆژه‌ی ده‌ستوور له‌سه‌ر بنه‌مای سازانی‬ ‫نیشتمانی‪ ،‬ئ�� ‌هن��ج��ام��دان��ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان هاوكات له‌گه‌ڵ‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی پ��ه‌رل��ه‌م��ان��دا‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‬ ‫په‌رله‌مان ب ‌ه لیستی نیمچه‌كراوه‌‪ .‬ل ‌ه ده‌قی‬ ‫یاسای سه‌رۆكایه‌تیدا ئه‌و ‌ه ده‌خوێنرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ فرسه‌تی كاندیكردنه‌وه‌ی ب��ارزان��ی‬ ‫بۆ خولی سێیه‌می سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم‬ ‫له‌به‌رده‌ستدا نییه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌هه‌مان شێوه‌ی‬ ‫پرسی پ��ڕۆژه‌ی د ‌هس��ت��وور‪ ،‬جه‌وهه‌ری‬ ‫ناكۆكییه‌ك ‌ه خۆی له‌ كێشه‌یه‌كی سیاسی‬ ‫فره‌ ره‌هه‌نددا ده‌بینێته‌وه‪ ‌،‬ك ‌ه له‌ بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫په‌یوه‌ندی به‌ دیدی جیاواز بۆ سیستمی‬

‫‪21‬‬

‫سیاسی‌و شێوازی حوكمڕانی‌و ملمالنێی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌و ‌ه هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا پارتی پێی‬ ‫وای ‌ه له‌م قۆناغه‌ هه‌ستیارو گرنگه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌رێمی كوردستانی پیاده‌ڕوات بوونی‬ ‫س��ه‌رك��رده‌ی�� ‌هك��ی ب��ه‌ئ��ه‌زم��وون‌و خ��اوه‌ن‬ ‫كه‌سایه‌تییه‌كی به‌هێزو ناسراو ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئاستی ع��ی��راق‌و جیهان پێویستییه‌كی‬ ‫گرنگه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ل ‌ه غیابی سه‌رۆك تاڵه‌بانیدا‬ ‫دوور كه‌وتنه‌وه‌ی بارزانیش ل ‌ه مه‌وقیعی‬ ‫ب��ه‌رپ��س��ی��ارێ��ت��ی��ی س��ی��اس��ی‌و ی��اس��ای��ی��دا‬ ‫بۆشاییه‌كی گه‌ور ‌ه له‌ پێگه‌و كاریگه‌ری‬ ‫هه‌رێمی كوردستان درووس��ت ده‌ك��ات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی م��ای��ه‌ی س��ه‌رن��ج‌و ه�� ‌هڵ��و ‌هس��ت�� ‌ه‬ ‫له‌سه‌ركردن ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه تا ئه‌مڕۆ پارتی ب ‌ه‬ ‫راشكاوی داوای هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاسای‬ ‫سه‌رۆكایه‌تی نه‌كردوو ‌ه به‌شێوه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بوار بڕه‌خسێنێت بۆ ته‌نیا یه‌ك خولی‌تر‬ ‫بارزانی خۆی كاندید بكاته‌و ‌ه به‌ڵكو زیاتر‬ ‫مامه‌ڵه‌یه‌كی سیاسیان ‌ه له‌گه‌ڵ پرسه‌كه‌دا‬ ‫ده‌ك��ات‪ .‬ل�� ‌ه ه��ه‌م��ان ك��ات��ی��ش��دا ب��ه‌ره‌ی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن سوورن له‌سه‌ر هه‌ڵوێستی‬ ‫خ��ۆی��ان‌و پ��اب�� ‌هن��دب��وون ب�� ‌ه ی��اس��اك��ه‌وه‌و‬ ‫سه‌رگه‌رمی گفتوگۆن بۆ كاندیدكردنی‬ ‫كه‌سێك بۆ پۆسته‌كه‌‪ .‬له‌ كاتێكا ده‌بووای ‌ه‬ ‫به‌ر ل ‌ه مافی كاندیدكردن بۆ پۆسته‌ك ‌ه‬ ‫قس ‌ه ل ‌ه سه‌ر یاساك ‌ه بكرایه‌‪ ،‬به‌وپێیه‌ی‬ ‫ئه‌گه‌ر ن��اوه‌ڕۆك��ی یاساك ‌ه له‌ خزمه‌تی‬ ‫شه‌خسی سه‌رۆك‌و زه‌مین ‌ه بۆ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ره‌ه��ای سه‌رۆكایه‌تی بسازێنێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫نه‌نیسبه‌ت ه��ه‌ر كه‌سێكی‌تره‌وه‌ هه‌مان‬

‫شت راسته‌و مه‌سه‌له‌كه‌ په‌یوه‌ندیی ب ‌ه‬ ‫جیاوازی كه‌سه‌كانه‌وه‌ نییه‌‪.‬‬ ‫راگه‌یاندنه‌كانی ئۆپۆزیسیۆن‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان‪ ،‬بانگه‌واز بۆ سیستمی‬ ‫په‌رله‌مانی ده‌ك ‌هن‌و پێیان وایه‌ سیستمی‬ ‫سیاسی ئ��ه‌م��ڕۆی ه��ه‌رێ��م سیستمێكی‬ ‫سه‌رۆكایه‌تییه‌و ده‌سه‌اڵته‌كان هه‌موو ل ‌ه‬ ‫ده‌ستی س��ه‌رۆك��دان‌و د ‌هس��ت��ووری��ش ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ ن��ووس��راوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬به‌م‬ ‫شێوه‌ی ‌ه ه��ه‌ردوو كه‌یسه‌كه‌ ته‌واوكه‌ری‬ ‫ێ هه‌مواركردنه‌وه‌ی‬ ‫یه‌كترن‪ ،‬وات��ه‌ ب ‌ه ب ‌‬ ‫پ��رۆژه‌ی ده‌س��ت��وور ه��ه‌م��وارك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ی��اس��ای س��ه‌رۆك��ای��ه‌ت��ی هیچ مانایه‌كی‬ ‫نابێت هه‌روه‌ها هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاسای‬ ‫س��ه‌رۆك��ای��ه‌ت��ی��ش هیچ وات��ای�� ‌هك��ی نابێت‬ ‫ێ‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ێ��ت‌و پ��رۆژه‌ی ده‌س��ت��وور ب ‌‬ ‫هه‌مواركردنه‌وه‌ بخرێته‌ راپرسییه‌وه‌و‬ ‫هه‌مان ئ��ه‌و سیستم ‌ه بهێڵێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه تا‬ ‫ئ��ه‌م��ڕۆ ل�� ‌ه ئ��ارادای��ه‌‪ .‬ب��ۆی��ه‌ ل�� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ری‬ ‫ێ هیچ‬ ‫مانه‌وه‌ی ره‌وشه‌كه‌ وه‌كو خۆی به‌ب ‌‬ ‫گۆڕانكارییه‌ك‪ ،‬ئایا بڕیاری به‌شداریكردنی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن به‌ كاندیدێكه‌وه‌ له‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫بارزانی یان هه‌ر كاندیدێكی‌تری پارتی بۆ‬ ‫پۆستی سه‌رۆكی هه‌رێم به‌ چ مه‌به‌ستێك‬ ‫ده‌ب��ێ��ت؟ ب��ه‌ بیرهێنانه‌وه‌ی ئه‌زموونی‬ ‫‪25‬ی ت��ه‌م��ووزی ‪ 2009‬ك��ات��ێ‌ كه‌سێك‬ ‫به‌ناوی كه‌مال میراوده‌لی له‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫ب��ارزان��ی��دا وه‌ك رك��اب��ه‌رێ��ك��ی به‌هێز‬ ‫ده‌رك��ه‌وت‌و دوات��ری��ش ن ‌ه ن��اوی م��او ن ‌ه‬ ‫ناونیشان‪ ،‬وه‌اڵمی مه‌نتیقی ئه‌م پرسیار ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫پێمان ده‌ڵێت‪ ،‬كه‌ مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی ل ‌ه‬ ‫هه‌نگاوێكی له‌و ج��ۆر ‌ه بریتی ده‌بێت ل ‌ه‬ ‫ته‌حه‌دداكردنی شه‌خسی بارزانی له‌گه‌ل‬ ‫بێبایه‌خكردنی پۆسته‌كه‪.‬‬ ‫مه‌سه‌له‌ی سێیه‌م بریتی ‌ه ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی‬ ‫پ��ه‌رل�� ‌هم��ان��ی ه��ه‌رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‪ .‬ئه‌م‬ ‫ێ سه‌رئێش ‌ه بێت‬ ‫پ��رس��ه‌ش و ‌هن��ه‌ب��ێ��ت ب�� ‌‬ ‫به‌تایبه‌تی‪ ،‬كه‌ تا نووسینی ئ��ه‌م وت��ار ‌ه‬ ‫چ��ه‌ن��د خ��اڵ��ێ��ك ل�� ‌ه ئ��ارادان‪ ،‬ك��ه‌ م��ای��ه‌ی‬ ‫جیاوازی بۆچوون‌و تێگه‌یشتنی الیه‌ن ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كانن‌و ئه‌گه‌ر ب ‌ه شێوه‌یه‌ك ل ‌ه‬ ‫شێوه‌كان رێكه‌وتنیان له‌باره‌و ‌ه نه‌كرێت‬ ‫دوور نیی ‌ه ل�� ‌ه ك��ۆت��ای��ی��دا نه‌بنه‌ مایه‌ی‬ ‫كێشه‌ی راسته‌قینه‌و ئاڵۆزی سیاسی ل ‌ه‬ ‫هه‌رێمدا‪ ،‬ئه‌وانیش بریتین له‪‌:‬‬ ‫ــ تۆمه‌تباركردنی پارتی ب ‌ه ئاماده‌كاری‬ ‫بۆ ساخته‌كاری ل ‌ه هه‌ڵبژاردندا ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫د ‌هس��ت��ك��ارك��ردن��ی ت��ۆم��اری دانیشتوانی‬ ‫ه��ه‌ردوو پ��ارێ��زگ��ای ه��ه‌ول��ێ��رو ده��ۆك‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ب�� ‌ه ده‌رك��ردن��ی ناسنامه‌ بۆ‬ ‫ده‌ی��ان ه��ه‌زار ك��وردی سووریا تا مافی‬ ‫ده‌ن��گ��دان��ی��ان ب��ۆ م��س��ۆگ��ه‌ر ب��ك��ات‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه س��اغ��ن�� ‌هك��ردن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و ه��ه‌وااڵن��ه‌دا‪،‬‬ ‫گ��وم��ان��ك��ردن ل��ه‌ ده‌ره‌ن��ج��ام��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و ته‌نانه‌ت تانه‌لێدانیشی ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن لیستی سه‌رنه‌كه‌وتووه‌و ‌ه ئه‌گه‌رێكی‬ ‫به‌هێز ده‌بێت‪.‬‬ ‫ـــ داواك��اری بۆ شێوازی لیستی نیمچ ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ك��راو ‌ه نه‌ك لیستی داخ��راو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه س ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی پێشوودا پیاده‌كراوه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬

‫پێویستی به‌ هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاسای‬ ‫ژم��ار ‌ه ‪1‬ی ساڵی ‪1992‬ی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫په‌رله‌مانی كوردستانه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ .‬ئه‌ڵبه‌ت‬ ‫پ��رۆس��ه‌ی ه��ه‌م��وارك��ردن��ه‌وه‌ش بۆخۆی‬ ‫پێویستی به‌ شێوه‌یه‌ك ل ‌ه سازانی سیاسی‬ ‫هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ل ‌ه په‌رله‌ماندا له‌ كاتێكی‬ ‫ێ كێشه‌ تێپه‌ڕێت‪.‬‬ ‫گونجاوو به‌ب ‌‬ ‫ـــ بڕیاری یه‌كێتی ب ‌ه به‌شداریكردن ب ‌ه‬ ‫لیستی سه‌ربه‌خۆ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان‌و‬ ‫دوات��ری��ش ی��ه‌ك��گ��رت��ن��ه‌و ‌ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ پارتی‬ ‫بۆ پێكهێنانی حكومه‌ت بووه‌ته‌ مایه‌ی‬ ‫ن��اڕه‌زای��ی ب��ه‌ش��ێ��ك��ی زۆری ب��ن��ك��ه‌و‬ ‫جه‌ماوه‌ری ئه‌و حزبه‌‌و پێیان وای ‌ه ئه‌و‬ ‫بڕیار ‌ه پێگه‌ی یه‌كێتی له‌به‌رامبه‌ر پارتیدا‬ ‫ب�� ‌ه الوازی ده‌هێڵێته‌وه‌و سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫بڕیاردانی له‌ده‌ست ده‌دات‪ .‬ئه‌گه‌ر تێبینی‬ ‫بكه‌ین له‌ راگه‌یاندنه‌كه‌ی مه‌كته‌بی سیاسی‬ ‫یه‌كێتی ل ‌ه ‪2013/5/11‬دا به‌هیچ شێویه‌ك‬ ‫ئاماژه‌ بۆ یه‌كگرتنه‌وه‌ ل ‌ه حكومه‌تێكی‬ ‫ه��اوب��ه‌ش��دا ن��ه‌ك��راوه‌‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ه‌ دوو‬ ‫جۆر لێكده‌درێته‌وه‌‪ ،‬یان هه‌نگاوێك ‌ه بۆ‬ ‫ئاشتكردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌ ناڕازییه‌كان یاخود‬ ‫ده‌ربازبوونێكی به‌خشكه‌ییه‌ له‌و به‌ڵێنه‌ی‬ ‫ب��ه‌ پ��ارت��ی��ان داو ‌ه ب��ۆ ی�� ‌هك��گ��رت��ن��ه‌وه‌ ل ‌ه‬ ‫حكومه‌تدا له‌دوای هه‌ڵبژاردنه‌كان‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆی ئه‌و خوێندنه‌وه‌ شیكارییه‌ی بۆ‬ ‫رووداوو پێشهاته‌كانی واقیعی سیاسی‬ ‫ه��ه‌رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان��م��ان ك��ردو ل��ه‌ب��ه‌ر‬ ‫رۆشنایی نه‌خشه‌ی دابه‌شبوونی هێز ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان به‌سه‌ر هه‌ڵوێست‌و گوتارو‬

‫‪23‬‬

‫به‌رنامه‌ی جیاوازو هه‌ندێك جاریش دژ‬ ‫ب ‌ه یه‌كتردا‪ ،‬ده‌گه‌ین ‌ه چه‌ند ده‌ره‌نجامێك‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه م��ای��ه‌ی ه�� ‌هڵ��و ‌هس��ت�� ‌ه ل�� ‌هس��ه‌رك��ردن��ی‬ ‫جیددین نه‌ك ته‌نیا بۆ الیه‌ن ‌ه سیاسییه‌كان‬ ‫ب��ه‌ڵ��ك��و ب��ۆ ه��ه‌ر ن��ی��ش��ت��م��ان��پ��ه‌روه‌رێ��ك��ی‬ ‫ك��ۆم�� ‌هڵ��گ��ه‌ی ك��وردس��ت��ان��ی‪ ،‬ك��ه‌ به‌ته‌نگ‬ ‫ئ��ێ��س��ت��او ئ��ای��ن��ده‌ی ئ��ه‌م ه��ه‌رێ��م��ه‌وه‌ی��ه‌‪.‬‬ ‫گرنگترینی ئه‌و ده‌ره‌نجامانه‌ش بریتین ل ‌ه‬ ‫به‌و حوكمه‌ی تا ئه‌مڕۆ هێز ‌ه سیاسیی ‌ه‬ ‫ناسیۆنالیسته‌كانی نوێنه‌ری بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫كوردایه‌تی نه‌یانتوانیو ‌ه ل ‌ه گرێكوێره‌ی‬ ‫ن��اك��ۆك��ی��ی��ه‌ خ��وێ��ن��اوی��ی�� ‌هك��ان��ی راب��ردوو‬ ‫ده‌رب��ازب��ن‌و ئ��ه‌وه‌ی ب ‌ه قۆناغی ئاشتی‌و‬ ‫ت��ه‌ب��ای��ی ن��اس��راو ‌ه ل��ه‌ راس��ت��ی��دا جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێككه‌وتنی ب��ه‌رژه‌و ‌هن��دی��ی�� ‌هك��ان چی‌تر‬ ‫ن��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬بۆیه‌ گیروگرفت‌و كێشه‌كانی‬ ‫ئه‌مڕۆش ل ‌ه ناوه‌ڕۆكدا درێژكردنه‌وه‌ی‬ ‫ملمالنێیه‌كی ق��ووڵ��ن‪ ،‬ك��ه‌ ره‌گوڕیشه‌ی‬ ‫ب��ه‌ن��او په‌یوه‌ندیی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌و‬ ‫س��ای��ك��ۆل��ۆج��ی ده‌س��ت��ه‌ج��ه‌م��ع��ی خه‌ڵكی‬ ‫ئ��ه‌م ب��ه‌ش��ه‌ی ك��وردس��ت��ان��دا رۆچ��ووه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه جیاوازیی بیرو ب��ۆچ��وون‌و گوتارو‬ ‫درووش��م��ی س��ی��اس��ی��ی��ه‌وه‌‪ ،‬ره‌ف��ت��اری‬ ‫س��ی��اس��ی‌و میكانیزمه‌كانی ك��ارك��ردن��ی‬ ‫ناوخۆو‌‌ په‌یوه‌ندیی ‌ه هه‌ره‌مییه‌كانی نێو‬ ‫حزبی ك��وردی ل�� ‌ه س��ه‌ر ی��ه‌ك مۆدیل‌و‬ ‫ستایل بیناكراون‪ .‬ئه‌گه‌ر پێشتر وا ده‌زانرا‬ ‫ب ‌ه دووركه‌وتنه‌ی سه‌ركرد ‌ه ته‌قلیدییه‌كان‬ ‫گۆڕنكاری به‌سه‌ر ئه‌و عه‌قلییه‌ته‌دا دێت‌و‬ ‫ب��وار بۆ نه‌وه‌یه‌كی ده‌ڕه‌خسێت‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬

‫دی��دی ج��ی��اوازو ره‌ف��ت��اری ج��ی��اوازه‌و ‌ه‬ ‫به‌رپرسیارێتی سیاسی بگرێت ‌ه ئه‌ستۆ‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌ی ده‌بینین ته‌واو پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و تێگه‌یشتنه‌یه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ب�� ‌ه ن��ه‌وه‌ی‬ ‫ن��وێ‌‌و خوێنی ت��ازه‌ ده‌ن��اس��رێ��ت‪ ،‬نه‌ك‬ ‫ته‌نیا ل ‌ه ن��او ده‌زگ��ای ح��زب��دا‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه‬ ‫ن��او ف��ه‌زای رووناکبیریشدا به ‌تایبه‌تی‬ ‫له‌ بواره‌كانی راگه‌یاندندا‪ ،‬زۆرج��ار ل ‌ه‬ ‫نمایشكردنی رۆحی پڕ له‌ ته‌حه‌داو زمانی‬ ‫توندو بڕوابوون ب ‌ه سڕینه‌وه‌ی به‌رامبه‌ر‬ ‫ب ‌ه س��ه‌دان هه‌نگاو پێش سه‌ركرده‌كان‬ ‫ك��ه‌وت��وون‪ .‬ب��ه‌ه�� ‌هم��ان ش��ێ��وه‌‪ ،‬ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫ئاستی كۆمه‌ڵیش هه‌ندێك جار مه‌یلێكی‬ ‫مه‌ترسیدار ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ك ‌ه بڕوای ب ‌ه‬ ‫ره‌وایی ملمالنێكان هه‌یه‌و ئه‌گه‌ر كۆنتڕۆڵ‬ ‫نه‌كرێت مه‌ترسی بۆسه‌ر ته‌واوی ژیانی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ ده‌بێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه غیابی زمانێكی هاوبه‌ش بۆ دایه‌لۆگ‌و‬ ‫زه‌مینه‌یه‌كی له‌بار بۆ كۆكردنه‌وه‌ی الیه‌ن ‌ه‬ ‫ناكۆكه‌كان له‌م هه‌لومه‌رج ‌ه هه‌ستیاره‌و‬ ‫ناجێگیری‌و ئاڵۆزی هاوكێشه‌ی سیاسی ل ‌ه‬ ‫هه‌رێمه‌داو له‌گه‌ڵ نزیكبوونه‌وه‌ی واده‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا پێوه‌ری ناكۆكییه‌كان‬ ‫هه‌ڵده‌كشێت‌و ره‌وشه‌ك ‌ه به‌گشتی به‌ره‌و‬ ‫ب��ارگ��رژی زی��ات��ر ده‌ڕوات‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ری‬ ‫درووستبوونی دوو به‌ره‌ی دژ به‌یه‌كتر‪،‬‬ ‫كه‌ پارتی نوێنه‌رایه‌تی‌و سه‌ركردایه‌تی‬ ‫ێ‬ ‫جه‌مسه‌رێكیان بكات ده‌رگا به‌ڕووی س ‌‬ ‫ئه‌گه‌ردا ده‌كاته‌وه‌؛ گه‌یشتن ب ‌ه جۆرێك‬ ‫ل ‌ه رێككه‌وتن‌و سازانی سیاسی له‌ نێوان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫الیه‌نه‌كاندا له ‌سه‌ر بنه‌مای دابه‌شكردنی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و ك��ارك��ردن به‌ به‌رنامه‌یه‌كی‬ ‫چاكسازی هاوبه‌ش یان ملدانی الیه‌ك‬ ‫بۆ خواستی الی�� ‌هك��ه‌ی‌ت��رو قبووڵكردنی‬ ‫ئاكامه‌كان‪ ،‬یان درێژه‌پێدانی ملمالنێ‌‌و‬ ‫خۆئاماده‌كردن بۆ هه‌ر ده‌ره‌نجامێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫لێی بكه‌وێته‌وه‌‪ .‬مه‌ترسیدارترین ده‌ره‌نجام‬ ‫بریتی ده‌بێت ل ‌ه خزانی ره‌وشی نێوخۆی‬ ‫هه‌رێم بۆ نائارامی سیاسی‌و دواتریش‬ ‫بۆ پشێوی‌و توندوتیژی‪ ،‬ك ‌ه ك��ه‌س ب ‌ه‬ ‫سه‌المه‌تی لێی ده‌رناچێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ری ئاڵوگۆڕی جیددی‌و جه‌وهه‌ری‬ ‫ل ‌ه نه‌خشه‌ی دابه‌شبوون‌و سه‌نگه‌رگیری‬ ‫هێزه‌كاندا له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆدا وه‌ك‬ ‫درووستبوونی به‌ره‌یه‌كی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫ئیسالمی ف��ره‌وان‪ ،‬ی��ان كۆتاییهێنان ب ‌ه‬ ‫رێككه‌وتنی ستراتیژی ن��ێ��وان پارتی‌و‬ ‫یه‌كێتی‌و جێگرتنه‌وه‌ی ب�� ‌ه رێككه‌وتنی‬ ‫ده‌ب��اش��ان‪ ،‬یاخود پێكهێنانی به‌ره‌یه‌كی‬ ‫ستراتیجیی نوێ‌ به‌ رابه‌رایه‌تیی پارتی به‬ ‫ێ یه‌كێتی‪ ،‬دۆخی سیاسی هه‌رێم به‌ره‌و‬ ‫‌ب ‌‬ ‫ئاقارێكی ته‌واو جیاوازو نادیار ده‌بات‪.‬‬ ‫به ‌هه‌مان شێوه‌ درێژبوونه‌وه‌ی سایه‌ی‬ ‫ناكۆكییه‌ ناوچه‌ییه‌كان له ‌نێوان به‌ره‌ی‬ ‫سه‌ر ب ‌ه ئێران‌و به‌ره‌ی سه‌ر ب ‌ه ئه‌مه‌ریكا‬ ‫ب ‌ه رابه‌رایه‌تی توركیا ب��ه‌ره‌و ناوخۆی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و ك��ارك��ردن ب��ه‌ ئ��اڕاس��ت��ه‌ی‬ ‫دابه‌شبوونی هه‌رێم به‌سه‌ر دوو ناوچه‌ی‬ ‫هه‌ژموونی دژبه‌یه‌كتردا مه‌ترسیدارترین‬ ‫كاره‌ساتی چاوه‌ڕواننه‌كراو ب ‌ه سه‌ر ئه‌م‬

‫به‌شه‌ی كوردستاندا دێنێت‪.‬‬ ‫له‌ كۆتاییدا ده‌ڵێین‪ ،‬له‌ بارودۆخێكی وا‬ ‫ه��ه‌س��ت��ی��ارو هه‌لومه‌رجێكی ناجێگیرو‬ ‫ئاینده‌یه‌كی ن��ادی��اردا‪ ،‬به‌رپرسیارێتی‬ ‫گ��ه‌ور ‌ه ب��ۆ مامه‌ڵه‌كردنی درووس��ت ل ‌ه‬ ‫ته‌ك كێشه‌كان ب ‌ه پله‌ی یه‌كه‌م ده‌كه‌وێت ‌ه‬ ‫ئ�� ‌هس��ت��ۆی س��ه‌رك��رده‌ ساسییه‌كان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م��ڕۆ ل��ه‌ پ��ێ��گ��ه‌ی ب��ه‌رپ��رس��ی��ارێ��ت��ی��دان‬ ‫ل��ه‌ ئ��ی��داره‌دان��ی واڵت‌و ق��ه‌ی��ران�� ‌هك��ان��ی‌و‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیكردنی خ��واس��ت‌و ئ��ی��راده‌ی‬ ‫چین‌و توێژ ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه جیاجیاكانی‬ ‫ئه‌م هه‌رێمه‌‪ .‬به‌پله‌ی دووم‌و ب ‌ه ئاستی‬ ‫جیاجیا به‌رپرسیارێتی ده‌كه‌وێت ‌ه ئه‌ستۆی‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی ل�� ‌ه دام��وده‌زگ��ا سیاسییه‌كانی‬ ‫ه��ه‌رێ��م‌و ن��ێ��وه‌ن��ده‌ گ��رن��گ��ه‌ك��ان��ی ن��او‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌دا ك��اران وه‌ك پ��ه‌رل��ه‌م��ان‌و‬ ‫م��ی��دی��ا‌و رێ��ك��خ��راوه‌ك��ان��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی‬ ‫م��ه‌ده‌ن��ی‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا پ��ی��اوان��ی ئ��ای��ی��ن‌و‬ ‫كه‌سایه‌تیی ‌ه نیشتمانیی ‌ه ناسراوه‌كانیش ل ‌ه‬ ‫به‌رپرسیارێتی به‌ده‌ر نابن‪.‬‬

‫دیوی ئەودیوی دیاردەکان‌و سایکۆلۆژیای جەماوەر‬ Beyond the Phenomena and the Psychology of the Masses

‫ئاراس وه‌هاب‬ Aras Wahab

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫ک��ورت��ەی��ەک��ی م��ێ��ژووی��ی ئ��ای��دۆل��ۆژی��او‬ ‫پێشەکییەکی زانستی بۆ عەقڵ‬ ‫لە دنیادا ئایدۆلۆژیاگەلێکی زۆر هەن کاتێک‬ ‫ویستبێتیان لە تیۆرییەوە بەرەوە مەیدانی‬ ‫پ��راک��ت��ی��زەک��ردن هەنگاو بنێن شکستی‬ ‫گەورەیان خواردووە‌و دواتر نەیانتوانیوە‬ ‫بە فۆرمی رەس��ەن��ی خۆیانەوە بێنەوە‬ ‫مەیدان‪ .‬کێشەی گەورەی مارکسیستەکان‪،‬‬ ‫(لێرەدا مەبەستم لە هەڵگرانی میتۆدی‬ ‫مارکسیزمە‪ ،‬نەک هەڵگرانی مارکسیزم‬ ‫وەک��و فیکر) ئ��ەوە ب��وو‪ ،‬دەیانەویست‬ ‫بە تەنها لە رێگای قسەکردن لە سەر‬ ‫ئ��اب��ووری‌و دراوەک��ەی��ەوە‪ ،‬ه��ەروەه��ا لە‬ ‫رێگای دابەشکردنی ئایدیۆلۆژییانەی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��گ��اوە ب��ۆ چ��ی��ن‌و ت��وێ��ژی ج��ی��اواز‬ ‫سیستمی ح��وک��وم��ڕان��ی ب��گ��ۆڕن‌و بە‬ ‫خەیاڵی خۆیان سیستمێک دابمەزرێنن‬ ‫هەرگیزاوهەرگیز ل��ە نێو نەچێت‌و بۆ‬ ‫هەمیشەش ئاسوودەمان بکات‪ .‬هەرچی‬ ‫ئایدۆلۆژیای دینییە دەیویست بە تەنها‬ ‫ل��ە رێ��گ��ای رووک��ردن��ە ق��اپ��ی��ی خ��وا و‬ ‫جێبەجێکردنی روکنەکانییەوە بە خەیاڵی‬ ‫خۆی بۆ هەتا هەتایە لەم دنیاو لەو دنیاش‬ ‫ئاسوودەمان بکەن‪ .‬میتۆدی خوێندنەوە‌و‬ ‫کارکردن لە سەر دی��اردەک��ان‪ ،‬بە تەنها‬ ‫ل��ە دی��دگ��ای��ەک��ەوە‌و ب��ە ی��ەک دنیابینی‬ ‫شکستی گ��ەورەی خ��واردووە‪ .‬مێژووی‬ ‫ماڵئاواییکردن لە ئایدۆلۆژیا تازە نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو لە (ک��ارڵ پ��ۆپ��ەر)ەوە دەس��ت پێ‬

‫دەک��ات‌و بە (فۆکۆیاما)دا تێپەڕ دەبێت‪.‬‬ ‫پ��ۆپ��ەر پێی واب��وو‪ ،‬ئ��ای��دۆل��ۆژی��اک��ان لە‬ ‫سەر بنەمای ئەو قوتانخانە فەلسەفییە‬ ‫م��ێ��ژووگ��ەرای��ی��ان��ە دام��ەزراون‪ ،‬ک��ە وا‬ ‫ل�� ‌ه م��ێ��ژوو ده‌ڕوان��ن‪ ،‬گ��وای��ە ره‌وتێکی‬ ‫رێکوڕاسته‌‌و له‌ژێر زه‌بری حه‌تمیه‌تدایه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌و م��ان��ای��ه‌ی ه��ه‌ر د ‌هب��ێ��ت به‌پێی ئه‌و‬ ‫پێشبینییه‌ی ئه‌وان بچێته‌ پێشه‌وه‌‪.‬‬ ‫ژی��ان‌و کۆمەڵگا س��ەدان‌و ه��ەزاران جار‬ ‫ل��ەوە ئ��اڵ��ۆزت��رن ئێمە بتوانین ل��ە تەنها‬ ‫گ��ۆش��ەی��ەک��ەوە س��ەی��ری بکەین‌و پێمان‬ ‫وابێت جیهانبینی‌و میتۆدی تر بوونی‬ ‫نییە! م��ادام کۆمەڵگا‌و پێکهاتەکانی بە‬ ‫کۆمەڵێک ک��ای��ەی ج��ی��اوازی ئ��اب��ووری‪،‬‬ ‫ک��ول��ت��ووری‪ ،‬ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ ،‬س��ی��اس��ی‪،‬‬ ‫دەروونی‪ ،‬زانستی‌و‪ ...‬هتد گەمارۆ دراوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی لێیان تێبگەین‪ ،‬ناکرێت تەنها‬ ‫یەکێک ل��ەو کایانە بکەینە ک��ەرەس��ەی‬ ‫ک��اری خۆمان‌و بکەوینە بەخشینەوەی‬ ‫خەیاڵ‌و وەه��م بە سەریاندا‪ .‬لە رووی‬ ‫فەلسەفییەوە‪ ،‬مادام مرۆڤ بوونەوەرێکی‬ ‫ف��رە ک��ای��ەی��ە‪ ،‬ن��اک��رێ��ت ل��ە ک��ات��ی‬ ‫چارەسەکردنی کێشەیەکی دیاریکراودا لە‬ ‫تەواوی کایەکانی‌تری دابماڵین‌و پێشمان‬ ‫وابێت بەهەشت بۆ ج��ەم��اوەر دروس��ت‬ ‫دەکەین‪ .‬کلیلی چارەسەری ئەو گرفتانە‬ ‫لە گشتگیرییەکەیدایە‌و ب��ەوەوە بەندە‪،‬‬ ‫کە کایەکانی‌تری لە گەڵدا بخوێنرێنەوە‪.‬‬ ‫ب��ە وات��ای��ەک��ی‌ت��ر‪ ،‬گ��ەر ب��م��ان��ەوێ��ت قسە‬ ‫دەربارەی گۆڕینی سیستمی حوکمڕانیی‬

‫‪27‬‬

‫کۆمەڵگایەک بکەین‪ ،‬بە تەنها قەتیسمانەوە‬ ‫لە تیۆرە سیاسییە وشەکەکاندا هەرگیز‬ ‫ه��اوک��اری��م��ان ن��اک��ات ب��ۆ گەیشتن بەو‬ ‫ئاکامەی بە دوای��دا دەگەڕێین‪ .‬سیستمی‬ ‫حوکومڕانی بە تەنها ئێلیمێنتێک ‪element‬‬ ‫نییە‪ ،‬تاکو بتوانین الی بدەین‌و ئێلیمێنتێکی‬ ‫نوێی لە جێگادا دابنێین‪ ،‬بەڵکو پێکهاتەیەکی‬ ‫زۆر ئاڵۆزە‪ ،‬مەرجەکانی پێکەوەژیانی‬ ‫تاکەکانی ناو کۆمەڵگا دی��اری دەک��ات‌و‬ ‫هەمیشە لە ژێ��ر ه��ەڕەش��ەی پێکدادان‌و‬ ‫بەریەککەوتنی تاکەکانیدایە‪ .‬ئەو دیدگا‬ ‫تەسکەی دنیابینی‌و بەکارهێنانی تەنها‬ ‫میتۆدێک لە شیکاریکردنی دیاردەکاندا‬ ‫دەشێت ببەزێنرێت‪ ،‬چمکەکانی سیاسی‪،‬‬ ‫ئ��اب��ووری‪ ،‬ک��ول��ت��ووری‪ ،‬پ��ەروەردە‪،‬‬ ‫دەروونزانی‌‪ ...‬هتد‪ ،‬دەکرێت هەموو ئەمانە‬ ‫کەرەسەری کاردنمان بن لەو میانەیەدا‪.‬‬ ‫لێرەدا بۆ چوونە ناو باسە زانستییەکەوە‬ ‫دەم��ەوێ��ت ب��ە ن��م��وون��ەی��ەک دەس��ت پێ‬ ‫بکەم‪ :‬کاتێک دەمانەوێت بڕوانینە تەنێکی‬ ‫فیزیایی‪ ،‬ئ��ەوا ئێمە ئ��ەو تەنە تەنها لە‬ ‫گۆشەیەکی دیاریکراوەوە دەبینین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەمان تەنی فیزیایی دەکرێت لە بێشومار‬ ‫گ��ۆش��ەی ج��ی��اوازەوە ببینرێت‪ .‬زانست‬ ‫پێمان دەڵێت‪ ،‬کە چاوی هیچ بوونەوەرێک‬ ‫توانای بینینی سەد دەر سەدی تەنەکانی‬ ‫لە یەک ساتداو بە دووری ‪Dimensio‬ە‬ ‫راستییەکانی خۆیەوە نییە‪ .‬ئێمە نابێت‬ ‫پێمان وابێت کاتێک‪ ،‬دەڵێین سێدووری‬ ‫‪ 3-Dimensions‬ت��ەن دەب��ی��ن��ی��ن‪ ،‬ئیتر‬

‫دەتوانین واقیعی ئەو تەنە پڕاوپڕ ببینین‪.‬‬ ‫بە واتایەکی‌تر کاتێک تەنێکی فیزیایی‬ ‫لە بەر چاوماندا دەبێت‌و لە گۆشەیەکی‬ ‫تایبەتەوە نیگای دەکەین‪ ،‬ئەوا ئێمە تەنها‬ ‫ئەو گۆشەیەی دەبینین‪ ،‬کە بە ئاڕاستەی‬ ‫چ��اوم��ان رووم��ان ل��ێ��ی��ەت��ی‪ ،‬ت��ەواوی‬ ‫گۆشەکانی‌تریمان لێوە گومە‪ .‬بۆ زیاتر‬ ‫تێگەیشتن ل��ەم دی��اردەی��ە با ب��اس لەوە‬ ‫بکەین‪ ،‬کە ئێمە سەیری پێکهاتەکانی ناوکی‬ ‫گەردیلەیەک دەک��ەی��ن‪ ،‬کە بچووکترین‬ ‫ت��ەن��ە‪ .‬ئ��ەم گەردیلەیە ه��ەرچ��ەن��دە زۆر‬ ‫بچووکە‌و پێویستی بە زیاتر لە دووسەد‬ ‫ه��ەزار ج��ار گ��ەورەک��ردن ه��ەی��ە پێش‬ ‫ئ��ەوەی چ��اوی پەتیی م��رۆڤ بتوانێت‬ ‫بیبینێت‪ ،‬بەاڵم هەر ناتوانرێت سەد دەر‬ ‫سەد لە تەنها گۆشەیەکەوە ببینرێت‪ .‬بۆ‬ ‫تێگەیشتن لە‌و سیناریۆیە با بڕوانینە ئەم‬ ‫وێنەیەی خوارەوە‪:‬‬ ‫ل��ەو وێ��ن��ەی��ەدا دەردەک��ەوێ��ت‪ ،‬چ��او‬ ‫توانای بینینی تەنها دیوێکی تەنەکانی‬ ‫ه��ەی��ە‌و ه��ەم��ی��ش��ە دی��وەک��ان��ی‌ت��ری لێ‬ ‫گ��وم��ن‪ .‬ل��ێ��رەدا مەبەستمان ل��ەوەی��ە لە‬ ‫چ��رک��ەس��ات��ی بینینەکەدا ئێمە دیوێکی‬ ‫دەبینین‪ ،‬دی��وەک��ان��ی‌ت��ری گومن لێمان‪،‬‬ ‫دەنا گەر جێگاو گۆشەنیگامان بگۆڕین‬ ‫ئ��ەوا بێگومان دیوەکانی‌تریشیمان بۆ‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬بەاڵم دیوەکەی یەکەممان‬ ‫لێ گوم دەبێتەوە‪ .‬ئەم وێنەیەی خوارەوە‬ ‫نموونەیەکی‌تری ئەو فەلسەفەی بینینەیە‪،‬‬ ‫کە تێیدا تەنێکی شەشپاڵو بە شێوەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫سێدووری ‪ 3D‬دەردەکەوێت‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫دووریانەی چاو دەتوانێت بیانبینێت تەنها‬ ‫دیوێکێتی‌و هیچ یەک لە پێوەرەکانیشی‬ ‫راس��ت نین‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬گەر بڵێین ئەو‬ ‫شەشپاڵووە درێژییەکەی دوو مەترە‪،‬‬ ‫پانییەکەی دوو مەترە‌و بەرزییەکەشی‬ ‫دوو مەترە‪ ،‬بەاڵم بینەر لە دووری یەک‬ ‫مەترەوە سەیری تەنها دیوێکی ئەو تەنە‬ ‫دەک��ات‪ .‬بەپێی ئ��ەو تیۆریەو لە رێگەی‬ ‫ئەم وێنەیەی خوارەوە هیچ بوونەوەرێک‬ ‫نییە‪ ،‬چاوێکی هەبێت‪ ،‬کە توانای بینینی‬ ‫ه��ەرس��ێ دووری��ەک��ەی هەبێت ب��ە پێی‬ ‫پێوەرە واقیعییەکەی‪ .‬جگە لە ناڕاستی‬ ‫دووری��ەک��ان��ی ئ��ەو تەنە ئ��ەوەی جێگەی‬ ‫باسی ئێمەیە دیوەکانی تری تەنەکەیە‪ ،‬کە‬ ‫بە هیچ شێوەیەک لە بینەرەوە دیار نییە‪:‬‬ ‫ل��ێ��رەوە ب��ۆم��ان دەردەک��ەوێ��ت چ��اوی‬ ‫م��رۆڤ وا نەنەخشێندراوە ‪،Designed‬‬ ‫ک��ە ت��ەن��ەک��ان ل��ە ف��ۆرم��ی س��ێ��دووری��ی‬ ‫راستەقینەی خۆیانداو بە واقیعی ببینێت‪.‬‬ ‫ئەم تیۆریە تەنها لە بینینی تەنەکاندا قەتیس‬ ‫نامێنێتەوە‪ ،‬بەڵکو مەیدانی هەستەکانیش‬ ‫دەگرێتەوە‪ .‬م��رۆڤ بوونەوەرێکی یەک‬ ‫ئەرکە‌یه ‪ ،Single task‬وات��ە ب��ە هۆی‬ ‫هۆشه‌وه ‪ conscious‬لە یەک ساتدا تەنها‬ ‫دەتوانێت یەک فەرمان بەجێ بهێنێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ :‬ئەگەر مرۆڤێک پیاڵەیەک چای‬ ‫ل��ە ب��ەردەم��دا بێت‪ ،‬کەوچکەچاکەی بە‬ ‫دەستەوە بێت‌و بیەوێت چاکەی تێک بدات‪،‬‬ ‫خۆ ئەگەر لە هەمان کاتدا پێنووسێکیش‬

‫یت��ری��ی��ەوە بێت‌و بیەوێت‬ ‫ب��ە دەس��ت��ەک��ە ‌‬ ‫وێنەی سێگۆشەیەک بکێشێت‪ ،‬ئەوا‪ ،‬یان‬ ‫چاکە لە دەستی دەڕژێت‪ ،‬یاخود دەستی‬ ‫پێنووسەکەی لە بری سێگۆشە شقلیوپقلی‬ ‫دەکێشێت! رەن��گ��ە بپرسن‌و بڵێن‪ ،‬ئەی‬ ‫ئ��ەوان��ەی ی��اری سێرک دەک��ەن‪ ،‬یاخود‬ ‫ئەوانەی راهێنان لە سەر ئەو فەرمانانە‬ ‫دەکەن چۆن دەتوانن کۆمەڵێک کار پێکەوە‬ ‫بکەن‪ .‬لە وەاڵمدا زانستی دەروون‌و عەقڵ‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ :‬ئ��ەو دی��اردان��ە ل��ە ئاکامی زۆر‬ ‫دووبارەکردنەوەیانەوە لەناو مێشکدا لە‬ ‫شوێنی عەقڵی هەستەوە دەگوازرێنەوە‬ ‫بۆ جێگای عەقڵی نەست‪ ،‬کە دواتر مرۆڤ‬ ‫دەتوانێت بانگیان بکاتەوە ‪Retrieve‬و‬ ‫کاریان پێ بکات‪ ،‬بێ ئەوەی بیریان لێ‬ ‫بکاتەوە‪ .‬لێرەدا ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫مێشکی مرۆڤ نە توانای شیکارکردنی‬ ‫وێنەی راستەقینەی تەنەکانی هەیە‪ ،‬نە لە‬ ‫یەک ساتدا توانای بەجێگەیاندنی زیاتر لە‬ ‫فەرمانێکی هەیە بە ئەندازەی پێرفێکتی‪.‬‬ ‫عەقڵ‌و جەدەلەکانی‬ ‫ئ��ەو پێشەکییەی س��ەرەوەوە ئ��ەوەم��ان‬ ‫پێ دەڵێت‪ ،‬کە مرۆڤ بە چ ئەندازەیەک‬ ‫ل��ە الی��ەن عەقڵیەوە هەڵخەڵەتێنراوەو‬ ‫ئ��ام��اژەش��ە ب��ەوەی‪ ،‬م��ەرج نییە ئێمە‬ ‫متمانەی ت��ەواوم��ان ب��ە عەقڵی خۆمان‬ ‫هەبێت‌و پێمان وا بێت هەموو شتەکان‬ ‫بە پێرفێکتی وەردەگێڕێت ‪translate‬و‬

‫‪29‬‬

‫دەیانبینێت‪ .‬دەکرێت ئێمە ل��ەوە واوەت��ر‬ ‫بڕۆین‌و کار لە سەر ئەو تیۆریەش بکەین‪،‬‬ ‫کە بوون‌و دنیا بە خەیاڵێکی پەتی‌و دوور‬ ‫لە واقیعی دادەنێت‪ ،‬بەاڵم مەیدانی باسی‬ ‫ئەمجارەمان رێگای ئەوەمان پێ نادات‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا ئ��ەوەن��دەم��ان بەسە بلێین‪ ،‬نەک‬ ‫تەنها تەنەکان‪ ،‬بەڵکو دیاردە‌و کایەکانی‬ ‫ژی��ان��ی��ش ج��گ��ە ل��ەوەی ب��ەرووب��ووم��ی‬ ‫ع��ەق��ڵ��ی م��رۆڤ��ن‪ ،‬ل��ە ه��ەم��ان ک��ات��دا لە‬ ‫رێگای عەقڵی مرۆڤەوە وەردەگێڕدرێن‌و‬ ‫خوێندەوەیان بۆ دەک��رێ��ت‪ ،‬کە دەشێت‬ ‫سەرتاپایان ناڕاست‌و دوور لە واقیعی‬ ‫خۆیان ب��ن‪ .‬بە س��ەدان‪ ،‬گ��ەر نەڵێین بە‬ ‫ه��ەزاران توێژینەوە دەرب��ارەی عەقڵ‌و‬ ‫گرێکوێرەکانی ک��راون‌و پێمان دەڵێن‬ ‫عەقڵ هەرگیز ناتوانێت بگاتە یەقین‪ ،‬گەر‬ ‫لە رێگای ئیمانێکی دەستکردەوە نەبێت!‬ ‫عەلی وەردی کتێبێکی لە توێی سێسەد‬ ‫الپەڕەییدا بە تەنها بۆ ئەندێشەکانی عەقڵ‬ ‫تەرخان ک��ردووە‪ ،‬ناویشی ناوە (مهزلة‬ ‫العقل البشري)‪ ،‬واتە گاڵتەجاڕیی عەقڵی‬ ‫مرۆڤایەتی‪ .‬بە درێژایی باسەکانی‪ ،‬عەلی‬ ‫وەردی ل��ە کتێبەکەیدا ل��ەوە دەدوێ��ت‪،‬‬ ‫چ��ۆن م��رۆڤ گ��ی��رۆدەی دەستی عەقڵی‬ ‫خۆیەتی‌و ناتوانێت لە دنیایەکی یەقین‌و‬ ‫واقیعیدا خ��ۆی ب��دۆزێ��ت��ەوە‌و ه��ەر لەو‬ ‫رێ��گ��ای��ەش��دا ملیۆنها م��رۆڤ��ی ک��ردۆت��ە‬ ‫قوربانیی تێڕوانین‌و تاقیکردنەوەکانی‬ ‫عەقڵی خۆی‪ .‬عەلی وەردی دەڵێت‪ :‬هیچ‬ ‫کەلەپچەیەک هەندی کەلەپچەی راستی‌و‬

‫راستیی رەها‪ ،‬کە مرۆڤ خۆی دروستی‬ ‫ک��ردوون چاوچنۆکانە نییە‪ .‬م��رۆڤ‌و‬ ‫دەوروب��ەرەک��ەی مەسعود محەممەدیش‬ ‫ه��ی��چ��ی ل��ە ه��ەوڵ��ەک��ەی ع��ەل��ی وەردی‬ ‫کەمتر نییە‪ .‬ئ��ەو توێژینەوانە ئاماژەن‬ ‫ب��ەوەی م��رۆڤ هەلخەڵەتاوی دەستی‬ ‫بوونی خ��ۆی‌و فشارەکانی سرووشتە‪.‬‬ ‫س��رووش��ت وای ل��ە م��رۆڤ ک��ردووە‬ ‫هەمیشە سەرقاڵی راکەڕاکە بێت‪ ،‬پێی وایە‬ ‫بەو راکردنە دەگاتە ئامانج‪ ،‬بەاڵم کورتیی‬ ‫تەمەنی لە چاو تەمەنی بوون‌و سروشتا‬ ‫خۆیدا لە ئاکامدا بێهیوای دەک��ات‪ .‬جگە‬ ‫ل��ەوەی‪ ،‬کە م��رۆڤ خۆی بە سرووشت‬ ‫‪ nature‬شپرزە‪ ،‬زۆر کات بە پەلەو پێش‬ ‫تەواوبوونی تەمەنی دەیەوێت تەنها لە‬ ‫رێگای خوڵقاندنی ئیمانێکەوە باوەڕمان‬ ‫بە خوێندنەوەو وەرگێڕانەکانی عەقڵی‬ ‫خ��ۆی پ��ێ بهێنێت‌و پێمان بڵێت‪ ،‬گوایە‬ ‫گەیشتۆتە ئامانج‪ .‬ئ��ەو پەلەپڕوزکێیە‬ ‫ج��گ��ە ل��ەوەی ب��ەش��ێ��ک��ی پ��ێ��وەن��دی��ی بە‬ ‫نەبوونی کەرەستەی کارکردنەوە هەیە لە‬ ‫شیکاریکردنی دیاردەو کایەفرەڕەهەندو‬ ‫ئ��اڵ��ۆزەک��ان��دا‪ ،‬ئ��ەوا ب��ەش��ەک��ەی ت��ری‬ ‫پێوەندیی بە نەبوونی میتۆد ‪method‬ەوە‬ ‫هەیە‪ .‬میتۆدێک‪ ،‬کە دەشێت هاوکارمان‬ ‫ب��ێ��ت ل��ە گەیشتن ب��ە س��ەرەداوەک��ان��ی‬ ‫واقیعی دی��اردەو کایەکاندا‪ .‬میتۆدەکانی‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان��ەی ع��ەق��ڵ��ی‌و ق��وت��اب��خ��ان��ەی‬ ‫ئەزموونگەراییش تاکو ئێستا نەیانتوانیوە‬ ‫هاوکاریی عەقڵمان بکەن بۆ نزیکبوونەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫لە یەقین‪.‬‬ ‫یەکێک لە بەرهەمەکانی زانستی نوێی‬ ‫فەسلەجی‪ ،‬پێمان دەڵێت‪ ،‬عەقڵ‌و هۆشی‬ ‫مرۆڤ جگە لە کایەیەکی کارەبایی‪ ،‬کە لە‬ ‫رێگای کارلێکێکیی زۆر ئاڵۆزی کیمیایی‬ ‫نێو خانەکانی دەماغەوە دروست دەبێت‬ ‫هیچی‌تر نییە‪ .‬دواتر ئەو کایەیە لە ئاکامی‬ ‫ژیان‌و بەرکەوتەکان ‪interaction‬ی ئەو‬ ‫تاکەی هەڵگرییەتی دەبێتە عەقڵ‪ ،‬تاکو‬ ‫بتوانیت لەگەڵ دەوروبەرەکەیدا مامەڵەی‬ ‫پێ بکات‪.‬‬ ‫ی��ەک��ێ��ک ل��ە خ��ەس��ڵ��ەت��ەک��ان��ی ئ��ەو کایە‬ ‫کارۆموگناتیسییە ئ��ەوەی��ە زۆر زوو‬ ‫دەکەوێتە ژیر کاریگەریی کایە کارەبایی‌و‬ ‫موگناتیسییەکانی ترەوە‪ .‬ئەم دیاردەیە لە‬ ‫رووی فیزیاییەوە تێگەیشتنی زۆر ئاسانە‪.‬‬ ‫ئەم وێنەیەی خوارەوە ئەوە دەردەخات‪،‬‬ ‫کە کایەیەکی کارۆموگناتیسی بە دەوری‬ ‫مێشکەوەیەو دەکەوێتە ژیر کاریگەریی‬ ‫کایە کارەبایی‌و موگناتیسیی تەنەکانی‬ ‫دەوروبەریەوە‪.‬‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوە زان��س��ت��ی��ی��ەک��ان ئ��ەوەی��ان‬ ‫سەلماندووە‪ ،‬کە ئ��ەو عەقڵە‪ ،‬ن��ەک هەر‬ ‫تەنها دەکەوێتە ژێر کاریگەریی کایەکانی‬ ‫ه��اوش��ێ��وەی خ��ۆی��ەوە‪ ،‬ب��ەڵ��ک��و گەلێک‬ ‫دی��م��ەن‌و دی��اردەی‌ت��ر‪ ،‬ل��ە ج��ۆری وێنە‪،‬‬ ‫وش��ە‪ ،‬دەن��گ‪ ،‬دەس��ت��ەواژە‌و درووشمی‬ ‫بریقەداری نەتەوەیی‪ ،‬دینی‪ ،‬رەگ��ەزی‌و‬ ‫سیاسی‌و گەلێکی‌تر ک��اری تێدەکەن‌و‬ ‫دەی��ان��ورووژێ��ن��ن‪ .‬دەب��ێ��ت ئ��ەوەم��ان لە‬

‫ی��اد بێت‪ ،‬ئ��ەو کاریگەرییانە پێوەستن‬ ‫بەو ژینگەو دەوروب��ەرەی ئەو عەقڵەی‬ ‫ت��ێ��دا پ��ەروەردە ب��ووە‪ .‬ب��ۆ تێگەیشتن‬ ‫ل��ەو دی��اردەی��ە پێویستمان بە کۆمەڵێک‬ ‫نموونە هەیە‪ :‬رەنگە دەستەواژەیەکی‬ ‫ورووژی��ن��ەری سیاسیی ن��ەت��ەوەی��ی لە‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��ی هەشتاکاندا ب��ۆ گەنجێکی‬ ‫خاوەن هەستی کوردایەتیی خوێنگەرمی‬ ‫کۆمەڵگاکەمان توانیبێتی ببێتە مایەی‬ ‫ش��ووش��ت��ن��ەوەی مێشکی ئ��ەو گەنجەو‬ ‫وای لێ کردبێت رووی کردبێتە شاخ‌و‬ ‫بووبێت بە شۆڕشگێڕ‪ .‬هێزە چەکدارو‬ ‫شۆڕشگێڕەکانی دنیا تەنها ل��ەو رێگا‬ ‫س��ی��ح��راوی��ی��ەوە دەت��وان��ن س��ەرچ��اوە‬ ‫م��رۆی��ی��ەک��ان��ی خ��ۆی��ان م��س��ۆگ��ەر بکەن‪.‬‬ ‫بەاڵم هەمان دەستەواژە لە ئێستادا هیچ‬ ‫مانایەکی نابێت‌و کار لە کەسیش ناکات‪.‬‬ ‫کەسێکی ت��ون��دڕەوی سەلەفی زۆر بە‬ ‫ئاسانی لە ژێر کاریگەریی پێشێلکردنی‬ ‫پیرۆزیەکانیدا دەشێت زۆر زوو مێشکی‬ ‫بتوانرێت بشۆردرێتەوەو بگاتە ئاستی‬ ‫تۆڵەسەندنەوە لە جۆری خۆتەقاندنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەمان پیرۆزیشکاندن بە درێژایی‬ ‫س��ەدەی راردوو رەن��گ��ە نەیتوانیبێت‬ ‫تەنها کەسێک بگەێنێتە ئ��ەو ترۆپکە لە‬ ‫ت��وڕەی��ی‪ .‬کاتێک کەسێک ئازیزێکی لە‬ ‫دەست دەدات زۆر بە ئاسانی بە تەنها‬ ‫چاوکەوتنی بە پاشماوەی جلوبەرگەکانی‬ ‫کەسی لەدەستچوو ئەو مرۆڤە دەکرێت‬ ‫سۆزی بورووژێنرێت‌و بچێتەوە حاڵەتی‬

‫‪31‬‬

‫گریانەوە‪ .‬پیشاندانی دیمەنە تراژیدییە‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬نەتەوەیی‪ ،‬دینی‪،‬‬ ‫ک��اری��زم��ی��ی��ەک��ان‌و‪ ...‬هتد ن��م��وون��ەی��ان لە‬ ‫م��ێ��ژوودا زۆرن‪ ،‬توانیبێتیان هەست‌و‬ ‫ن��ەس��ت��ی ت��اک‌و ک��ۆم��ەڵ ب��ورووژێ��ن��ن‌و‬ ‫گۆڕانکارییان پێ ئەنجام بدەن‪ .‬پیشاندانی‬ ‫کراسە خوێناوییەکەی عوسمانی کوڕی‬ ‫عەفان لە ماوەی خەلیفەکانی ئیسالمدا‪،‬‬ ‫هەروەها کراسە خوێناوەیەکەی قەیسەرو‬ ‫دەیان نموونەی ترمان لەو جۆرە هەیە‪.‬‬ ‫ئ��ەوان��ە ئ��ام��اژەی ئ��ەوەن‪ ،‬ئاسانترین‬ ‫شت ل��ەو کەیسانەدا ئیشکردنە لەسەر‬ ‫عەقڵی م��رۆڤ‪ ،‬تاکو لەوێوە دەس��ت لە‬ ‫هەست‌و سۆزەکانی بدرێت‌و بخرێتە ژێر‬ ‫کۆنترۆڵەوە‪.‬‬ ‫زانایان ئاماژە ب��ەوە دەک��ەن لە مێشکی‬ ‫مرۆڤدا رووبەرێکی دیاریکراو هەیە تێیدا‬ ‫نەست ‪ sub-concious‬کار دەکات‪ ،‬کە دە‬ ‫ئەوەندەی رووبەری هەست ‪conscious‬‬ ‫گ��ەورەت��رە‌و ت��وان��ای جێبەجێکردنی‬ ‫فەرمانەکانیشی سەدان هەزار جار زیاترە‬ ‫لە ژم��ارەی ئەو فەرمانانەی‪ ،‬کە هەست‬ ‫فریای دەکەوێت لە چرکەیەکدا‪.‬‬ ‫میکانیزمی ک��ەڵ��ەک��ەب��وون��ی زان��ی��اری‌و‬ ‫مەعریفە لە بەشی هەستەوەو گواستنەوەی‬ ‫بۆ نەست ‪ sub-conscious‬زۆر ئاڵۆزە‌و‬ ‫ت��اک��و ئێستا زان��س��ت ن��ەی��ت��وان��ی��وە ل��ەو‬ ‫میکانیزمە تێبگات‪ .‬زانستی فسیۆلۆجی‬ ‫ئ��ەوەی س��ەل��م��ان��دووە‪ ،‬ک��ە ه��ەس��ت‌و‬ ‫سۆزەکانی م��رۆڤ‌و ئ��ەو دەس��ت��ەواژەو‬

‫زاراوانەی سەرتاپای سۆزەکانی مرۆڤ‬ ‫کۆنترۆڵ دەکەن دەکەوێتە ئەو بەشەی‬ ‫ن��ەس��ت��ەوە‪ .‬وەک پێشتر ئ��ام��اژەی پێ‬ ‫ک��را‪ ،‬رووب��ەری ن��ەس��ت دەی��ان ج��ار لە‬ ‫رووب��ەری ه��ەس��ت گ��ەورەت��رەو ئ��ەو‬ ‫فەرمانانەشی جێبەجێی دەک��ات سەدان‬ ‫ه��ەزار ج��ار زۆرت��رە ل��ەوان��ەی بەشی‬ ‫هەست جێبەجێیان دەک��ات‪ .‬ئەو بەشەی‬ ‫نەست لەبەر گەورەیی رووب��ەرەک��ەی‌و‬ ‫زۆریی چاالکیەکانی کایەیەکی گەورەی‬ ‫ک��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی ل��ە دەورە‌و زۆرت��ر‬ ‫ل��ە ژێ��ر ک��اری��گ��ەری��ی ه��ەرج��ۆرە کایە‌و‬ ‫هۆکارێکی تردایە‪ .‬لەو شوێنەی مێشکدا‪،‬‬ ‫هەستە نەتەوایەتیەکان‪ ،‬خۆشەویستی‌و‬ ‫سۆز‪ ،‬هەستەکانی بەرگریکردن لە خودو‬ ‫جۆرەها شتی‌تر پاشەکەوت دەبێت‪ .‬ئەو‬ ‫بەشەی هەست ورووژان��دن��ی لە رێگای‬ ‫دروشمی بریقەدارو وێنەی تراژیدی‌و‬ ‫چەمکە خەیااڵویەکانی لە جۆری ئازادی‪،‬‬ ‫سەربەستی دیمۆکراسی‌و دەیان چەمکی‬ ‫تری گەورەوگرانەوە زۆر ئاسانە‌و جگە‬ ‫لە توانای هونەری پێویستی بە توانای‬ ‫مەعریفی نییە‪.‬‬ ‫دەروونناسیی تاک‌و‬ ‫دەروونناسیی کۆمەڵ‬ ‫ئەو گرێکوێرانەی ئاماژەیان پێ کرا زانستی‬ ‫دەروون��ن��اس��ی دەستنیشانی ک��ردوون‌و‬ ‫بەردەوام لێکۆڵینەوەیان لە سەر دەکات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫کاتێک ب��اس ل��ە زانستی دەروون��ن��اس��ی‬ ‫دەک��ەی��ن راس��ت��ەوخ��ۆ دەروون��ن��اس��ی��ی‬ ‫ت��اک��م��ان ب��ی��ر دەک��ەوێ��ت��ەوە‪ .‬زان��س��ت��ی‬ ‫دەروونناسیی تاک دەیەوێت لە رێگەی‬ ‫توێژینەوە‌و لێکۆڵینەوەوە کێشەکان‌و‬ ‫گرێکوێرەکانی ت��اک ل��ە منداڵیەوە‌و لە‬ ‫قۆناغەکانی مێردمنداڵیدا بە پێوەست بە‬ ‫دەوروب��ەرەوە چارەسەر بکات‪ .‬مێتۆدی‬ ‫زانستی شیکاری دەروونیش‪ ،‬کە لە سەر‬ ‫دەستی فرۆید دامەزراوە دەیەوێت خودی‬ ‫تاکەکان هەڵهێنجێنێت نەک کۆمەڵ‪ ،‬تاکو‬ ‫بتوانێت ئەو گرێکوێرانە شی بکاتەوە‪ ،‬کە‬ ‫دەشێت لە منداڵیەوە پێوەیەیان بناڵێنێت‪.‬‬ ‫راستییەکەی سەرەتاکانی ئ��ەم زانستە‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ س��ەردەم��ی فەیلەسوفە‬ ‫ی��ۆن��ان��ی��ی��ەک��ان‌و ب��ە ت��ای��ب��ەت س��ەردەم��ی‬ ‫ئ��ەف�ڵات��ون‪ .‬دوات��ر ل��ە س��ەردەس��ت��ی ئیبن‬ ‫خ��ەل��دون‌و چەندین فەیلەسوفی‌تر ئەم‬ ‫ک��ای��ەی دەروون��ن��اس��ی��ی��ە ت��ەش��ەن��ەی بە‬ ‫خ��ۆی��ەوە بینیوە‪ .‬ئ��ەم زانستە هەمیشە‬ ‫هەوڵی ئەوەشی داوە سنوورەکانی تاک‬ ‫ببەزێنێ‌و بکەوتە شیکاریکردنی عەقڵی‬ ‫ک��ۆ ‪Crowd and popular mind‬و‬ ‫کارگەریی ئەو عەقڵە لە سەر دەروونی‬ ‫تاک‌و پێوەندییە دوالیزمییەکەی نێوانیان‪.‬‬ ‫دەروونناسیی کۆمەڵ ‪popular mind‬‬ ‫تەواوکەری دەروونناسیی تاکە‪ .‬ناکرێت‬ ‫ت��اک ل��ە کۆمەڵگا داب��ب��ڕی��ن‌و ب��ە جیا لە‬ ‫کونجێکی ئەو کایە ئاڵۆزو فرەڕەهەندانەوە‬ ‫شیکاریی ب��ۆ بکەین‪ ،‬ه��ەر وەک��و چۆن‬

‫ناکرێت تاکیش لە خەسڵەتەکانی خودی‬ ‫خۆی داببڕین‌و بە تەنها لە نێو کۆمەڵدا‬ ‫لێکدانەوەی بۆ بکەین‪ .‬لێرەوە زانایانی‬ ‫بواری دەروونناسی‌و لە نێوشیاندا فرۆید‬ ‫گەیشتوونەتە ئەو باوەڕەی‪ ،‬کاتێک تاک‬ ‫لە تاکیی خۆی دەرچ��وو‪ ،‬پێوەست بوو‬ ‫ب��ە ج��ەم��اوەرەوە ئ��ەوا دەبێتە خاوەنی‬ ‫خەسڵەتی تایبەتی زۆر ج��ی��اواز لەو‬ ‫خەسڵەتەی لە تاکیی خۆیدا هەیەتی‪.‬‬ ‫زانستی دەروونناسیی کۆ لە س��ەدەی‬ ‫بیستەمداو ل��ە س��ەر دەس��ت��ی گۆستاڤ‬ ‫لۆبۆن‪ ،‬پسپۆڕی دەروونناسی‌و بایۆلۆژیی‬ ‫فەڕەنسی وەک��و زانستێکی سەربەخۆ‬ ‫هەڵتۆقی‌و گەشەی سەند‪ .‬پێشکەوتن‌و‬ ‫داه��ێ��ن��ان��ەک��ان��ی ب��واری راگ��ەی��ان��دن‪،‬‬ ‫دروستبوون‌و هاتنەکایەوەی رێفراندۆم‌و‬ ‫ک��ۆک��ردن��ەوەی ئ��ام��ارو دەن��گ‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەمانە هاوکاری برەوسەندنی ئەم لقە‬ ‫تازەیەی زانستی شیکاریی دەروونزانی‬ ‫بوون‪ .‬کاتێک قسە لە عەقڵی کۆ دەکەین‪،‬‬ ‫مەبەست لە عەقڵی کۆمەڵێک‪ ،‬توێژێک‪،‬‬ ‫چینێک‪ ،‬یاخود تایەفە‌و کەمەنەتەوەکانی‬ ‫ناو کۆمەڵگایە‪.‬‬ ‫ل��ە ژێ��ر گ��وش��اری ئ��ەو دوو ج��ۆرەی‬ ‫ع��ەق��ڵ��ەداو ب��ە ه��اوک��اری��ی ع��ەق��ڵ��ی کۆ‬ ‫جۆرێک لە عەقڵی تازە دروست دەبێت‪،‬‬ ‫کە پێی دەوترێت عەقڵی هاندان‪ .‬عەقڵێ‬ ‫ه��ان��دان عەقڵێکی ک��ات��ی��ی��ەو ل��ە ه��ەم��وو‬ ‫کاتێکدا ئاکتیڤ نییە‪ ،‬تەنها لە هەندێک‬ ‫بۆنەی تایبەتی‪ ،‬کە تێیدا بیرۆکەو ئیدەی‬

‫‪33‬‬

‫هاندان لە ئارادایە کار دەک��ات‌و ئاکتیڤ‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬ئەم عەقڵە عەقڵێکی پاشەکەوت‬ ‫(‪)reserved‬ە‪ ،‬کۆمەڵگا تەنها لە پشت ئەو‬ ‫عەقڵەوە گۆڕانکارییەکانی خۆی بە جێ‬ ‫دەگەێنێت‪ .‬لێهاتویی کەسی سیاسی لەوێدا‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬کە بتوانێت فاکتەرەکانی ئەو‬ ‫عەقڵە نووستووە بە خەبەر بهێنێتەوە‌و‬ ‫ک��اری��ان ل��ەس��ەر بکات ب��ۆ گ��ۆڕان��ک��اری‪.‬‬ ‫سیحری شاردراوەی ئەم عەقڵە لەوەدایە‪،‬‬ ‫زۆر زوو زاڵ دەبێت بە سەر هەست‌و‬ ‫نەستی تاکداو بەو ئاقارەیاندا دەبات‪ ،‬کە‬ ‫خۆی دەیەوێت‪ .‬کارکردن لەسەر عەقڵی‬ ‫کۆ کارکردنە لەسەر ئەو یاسا نهێنییانەی‬ ‫لە رێگای فاکتەرە ئابووری‪ ،‬کولتووری‪،‬‬ ‫ئایینی‌و دەمارگیریی کۆمەاڵیەتیەکانییەوە‬ ‫کۆنترۆڵی عەقڵی تاک دەکەن‌و لە خشتەی‬ ‫دەبەن‪.‬‬ ‫کێ کۆنترۆڵی عەقڵی تاک دەکات؟‬ ‫ک��ۆن��ت��رۆڵ��ک��ردن��ی ع��ەق��ڵ��ی ت��اک‌و عەقڵی‬ ‫کۆمەڵ لە توانای هەموو کەسێکدا نییە‪.‬‬ ‫کەسانی مژدەبەدخش ‪ Preacher‬هەمیشە‬ ‫ل��ە س��ەردەم��ی ئ��ای��دۆل��ۆژی��ا دینییەکاندا‬ ‫توانیویانە کۆنترۆڵی عەقڵی تاک بکەن‌و لە‬ ‫نێو عەقڵی کۆمەڵیشدا بە کاریان بهێننەوە‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ی س��ەردەم��ی ب�ڵ�اوب��وون��ەوەی‬ ‫ئ��ای��دۆل��ۆژی��ای س��ی��اس��ی‌و خ��زان��دن��ی‬ ‫کۆمەڵگای مرۆڤایەتییە ب��ۆ ن��او دنیای‬ ‫سیکۆالر تێیدا ئ��ەو ئەرکە گ��وازرای��ەوە‬

‫سەر شانی سیاستمەنداران‌و رابەرانی‬ ‫سیاسیی کاریزمی‪ .‬کەسانی ن��اوداری‬ ‫جیهانی لە وێنەی مەسیح‪ ،‬پەیامبەری‬ ‫ئیسالم‪ ،‬هتلر‪ ،‬گاندی‪ ،‬مۆسۆلۆنی‪ ،‬سەدام‪،‬‬ ‫ماوتسی تۆنگ‪ ،‬ستالین‌و دەیان‌و سەدان‬ ‫کەسی‌تر هەبوون توانیویانە کۆنترۆڵی‬ ‫عەقڵی کۆمەڵگاکانی خۆیان بکەن‌و بۆ‬ ‫م��ەرام��ەک��ان��ی خۆیانیان ب��ە ک��ار بهێنن‪.‬‬ ‫لۆبون ئاماژە بەوە دەکات‪ ،‬سەرکردەی‬ ‫راب��ەر تەنها لە رێگای وەبیرهێنانەوەی‬ ‫تراژیدیاکان‪ ،‬وێنەی وروژێنەرو دروشمە‬ ‫ب��ری��ق��ەدارەک��ان��ەوە دەتوانێت کۆنترۆڵی‬ ‫عەقڵی ج��ەم��اوەرەک��ەی ب��ک��ات ن��ەک لە‬ ‫ریگای ئایدیای لۆژیک‌و بەرجەستەوە‪.‬‬ ‫خەیاڵی ج��ەم��اوەر‪ ،‬وەک��و خەیاڵی هەر‬ ‫بوونەوەرێکی‌تر‪ ،‬کە خاوەنی عەقاڵنییەت‬ ‫نییە لە رێگای بەکارهێنانی ئەو کەرەستانەی‬ ‫ئاماژەیان پێ کرا زۆر زوو دەکەوێتە ژێر‬ ‫کاریگەریی ئەو کەسایەتیانەوە‪ .‬رووداوە‬ ‫ه��ەرە گ��ەورەک��ان��ی دن��ی��ا‪ ،‬دروستبوونی‬ ‫مەسیحیەت‪ ،‬بودیست‪ ،‬ئیسالم‪ ،‬شەڕە‬ ‫تاقەتپڕوکێن‌و‌قڕکەرەکانی مێژوو هەموو‬ ‫لە ژێر کاریگەریی ئەو خەیاڵ‌و وەهمانەدا‬ ‫خوڵقاون‪ ،‬بۆیە راب��ەران‌و سەرکردەکان‬ ‫ه��ەم��ی��ش��ە دەگ��ەڕێ��ن��ەوە ب��ۆ ج��ەم��اوەر‬ ‫ب��ۆ ب��ەدی��ه��ێ��ن��ان‌و دووب��ارەک��ردن��ەوەی‬ ‫ئ��ەو گ��ۆڕان��ک��اری��ان��ە‪ .‬رادەی ک��ەوت��ن��ە‬ ‫ژێرگاریگەریی سایکۆلۆژیای جەماوەرە‪،‬‬ ‫زۆر کات وا لە عەقڵی تاک دەکات تا رادەی‬ ‫خۆبەقوربانیدان خۆی بدات بە دەستەوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫نموونەی ئەو شۆڕشگێڕانە زۆرن‪ ،‬کە‬ ‫لە قەرەباڵغی‌و لەژێر کاریگەریی ئەو‬ ‫سیاکۆلۆژیا جەماوەرییەدا خۆیان دەخەنە‬ ‫بەڕێژنەی گوللە‪ ،‬خۆیان دەتەقێننەوە‌و‬ ‫خ��ۆی��ان دەخ��ەن ئ��اگ��رەوە‪ ،‬ک��ە ل��ە زۆر‬ ‫حاڵەتدا دەبێتە هۆکاری گیانلەدەستدانیان‪.‬‬ ‫ه��ەر ق��ۆن��اغ��ێ��ک��ی م��ێ��ژووی��ی خ��ەون��ێ��ک‬ ‫دەک��ات��ە م��ۆرک��ی خ��ۆی‪ ،‬ک��ە دوات��ر بەو‬ ‫مۆرکە دەناسرێتەوە‪ .‬بەشی زۆری ئەو‬ ‫مۆرکانەش دەبێت لە شێوەی وەه��م‌و‬ ‫خەیاڵدا بخوڵقێنرێن دەن��ا ناکرێت ببنە‬ ‫دای��ن��ەم��ۆو وزەی ک��ارت��ێ��ک��ردن��ی کایەی‬ ‫ع��ەق��ڵ��ی ش��اردراوە (‪Subconscious‬‬ ‫‪)mind‬ی ت��اک��ەک��ان‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە‪ :‬ئەگەر‬ ‫وەهمی تۆباویی دامەزراندنی بەهەشتی‬ ‫سەر زەوی نەبووایە‪ ،‬هەرگیز جەماوەرە‬ ‫کرێکارییەکانی ئەوروپا لەژێر سایەی‬ ‫پارتە سیاسییە سۆشیالیستییەکاندا کۆ‬ ‫نەدەبوونەوە‌و نەدەبوونە سووتەمەنی‪.‬‬ ‫خ��ۆ ئ��ەگ��ەر وەه��م‌و خ��ەون��ی بەهەشتیی‬ ‫ئاسمانیش نەبوایە چ هێزێک هەبوو بتوانێت‬ ‫لە کۆی شەش ملیار مرۆڤی سەرنشینی‬ ‫گ��ۆی زەوی کۆنترۆڵی نزیک ب��ە یەک‬ ‫ملیاری بکات‌و وەریانگێڕێتە سەر ئیسالم!‬ ‫ئەگەر لێرەدا ئاوڕێک لە حەڤدەی شوباتی‬ ‫بەردەرکی سەرا بدەمەوە‪ ،‬یەکسەر ئەوە‬ ‫دێتەوە بەرچاومان‪ ،‬کە لەوێدا وەهمێک‬ ‫هەبوو یاخود خەونێک هەبوو ئەویش‬ ‫ئازادیی رەهاو لقوپۆپەکانی بوو‪ .‬چەمکی‬ ‫ئ��ازادی‪ ،‬دیمۆکراسی‌و هاوشێوەکانیان‬

‫چەمکگەلێکن زۆر ئاڵۆزو فرەڕەهەندن‪،‬‬ ‫م��رۆڤ��ای��ەت��ی ه��ەم��ی��ش��ە‌و ب��ەردەوام‬ ‫داڕش��ت��ن��ەوەی��ان بۆ دەک��ات‌و بنەماکانی‬ ‫پڕاکتیزەکردنیان تاقی دەکەتاوەو تاکو‬ ‫ئێستاش لە هیچ کەلەبەرێکی ئەم دنیایەدا‪،‬‬ ‫نابینرێت هیچ کام لەو چەمکانە سەد دەر‬ ‫س��ەد پیادە کرابێت‌و خەڵکی ئاسوودە‬ ‫کردبێت‪ .‬ئ��ەم ئاکامە ئاستی ئاڵۆزیی‌و‬ ‫کێشەی پیادەکرنی ئەو چەمکانەمان بۆ‬ ‫دەسەلمێنێت‪.‬‬ ‫جەماوەرو پێکهاتەکانی‬ ‫الی ل��ۆب��ۆن ج��ەم��اوەر ب��ری��ت��ی��ە لە‬ ‫ت��وان��دن��ەوەی تاکەکان لە ی��ەک رۆح��داو‬ ‫لە سۆزێکی هاوبەشدا‪ ،‬کە تێیدا تەواوی‬ ‫خ��ەس��ڵ��ەت��ە ک��ەس��ای��ەت��ی��ەک��ان ‪personal‬‬ ‫‪ attributes‬ل��ەب��ەی��ن دەچ��ن‌و ئاستی‬ ‫خاوەندارێتیی عەقڵیش الی تاک دەچێتە‬ ‫نزمترین ئاستیەوە‪ .‬ج��ەم��اوەر بریتیە‬ ‫ل��ە ک��ۆب��وون��ەوەی ک��ۆم��ەڵ��ێ��ک ت��اک‪ ،‬کە‬ ‫دەشێت خاوەنی پێناسەیەکی نەتەوەیی‪،‬‬ ‫پیشەیی‌و رەگەزنامەیی هاوبەشیش نەبن‪،‬‬ ‫بەڵکو هەر یەکەیان هەڵگری کۆمەڵێک‬ ‫خەسڵەتی زۆر جیاواز بن‪ .‬لەگەڵ ئەو‬ ‫جیاوازییە گەورەیەی لەنێوان تاکتاکی ئەو‬ ‫جەماوەرەدا هەیە‪ ،‬هێشتا دەتوانین ئەو‬ ‫جەماوەرە بە یەکگرووو رێکخراو دابنێین‪،‬‬ ‫یەکگرتوو ل��ە رووی سایکۆلۆژییەوە‪،‬‬ ‫رێ��ک��خ��راو ل��ە رووی ئ��ام��ان��ج��ەوە‪ .‬ئ��ەو‬

‫‪35‬‬

‫ک��ۆب��وون��ەوە‌و بەجەماوەربوونانە زۆر‬ ‫کاتین‪ ،‬تەمەنیان کورتەو تەنها بۆ چەند‬ ‫ساتێک‪ ،‬رۆژێ��ک‪ ،‬یاخود چەند هەفتە‌و‬ ‫مانگێک رەنگە ساڵیشی تێبکەوێت‪ ،‬کە‬ ‫تێیدا دەتوانن یەکگرتووو رێکخراو بن‪،‬‬ ‫دوات��ر ئەو کۆنتراکتە هەڵدەوەشێتەوە‪.‬‬ ‫ت��اک‪ ،‬ک��ە دەخ��زێ��ت��ە ن��او ج��ەم��اوەرەوە‬ ‫ب��ە تەنها ئ��ەو هەڵسوکەوت‌و شێوازی‬ ‫ژیان‌و کارانەی خودی خۆی‪ ،‬کە لە کاتی‬ ‫ئاساییدا هەیەتی لە دەستی نادات‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هەست‌و س��ۆزو عەقڵی حوکمکردنیشی‬ ‫دەگ��ۆڕێ��ت‌و دەچ��ێ��ت��ە ژێ��ر کاریگەریی‬ ‫جەماوەرەکەیەوە‪ .‬ئەو تاکانە دەشێت زۆر‬ ‫بەسۆزو رۆمانسی بن لە حاڵەتی ئاسایی‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬ب��ەاڵم دەکرێت ببنە دڕن��دە لە‬ ‫دوای خزانیان بۆ ناو جەماوەر‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫ت��اوان‌و وێ��ران��ک��اری��ی��ش ئ��ەن��ج��ام ب��دەن‪.‬‬ ‫ئەم دی��اردەی��ە دیوەکەی‌تریشی راستە‪،‬‬ ‫واتە مرۆڤێکی تاوانکارو وێرانکەرئاسا‬ ‫دەشێت‪ ،‬هەر زوو لە نێو جەماوەرەکەیدا‬ ‫ئیلهامی س��ۆزو رۆمانسییەتی بۆ بێت‌و‬ ‫خۆی میهرەبان پێشان ب��دات‪ .‬جەماوەر‬ ‫نەک هەر عەقاڵنی بیر ناکاتەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫لە پڕێکیشا بیرۆکەی سەیروسەمەرەی‬ ‫ب��ۆ دێ��ت‪ ،‬ی��ان پ��ی��ادەی دەک��ات‪ ،‬یاخود‬ ‫رەتی دەکاتەوە‪ .‬ئەو جەماوەرە بە هیچ‬ ‫شێوەیەکیش ئامادەی گفتوگۆ نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫درووش��م‌و دەس��ت��ەواژەو ی��ادەوەری��ی��ە‬ ‫تراژیدییەکان دەبنە فاکتەری سەرەکیی‬ ‫هاندانی عەقڵی‪ ،‬لەو ساتانەدا تەنها ئەوانە‬

‫ک��ار دەک��ەن‪ .‬ئ��ەزم��وون��ەک��ان ئ��ەوەی��ان‬ ‫سەلماندووە‪ ،‬کە سووتەمەنی ئەو عەقڵ‌و‬ ‫سایکۆلۆژیا جەماوەرییە‪ ،‬ئەو هەڵچوون‌و‬ ‫وێرانکارییانە هەمیشە ب��ە رێژەیەکی‬ ‫ئێجگار زۆر مێردمنداڵن‪ .‬پ��ێ دەچێت‬ ‫چەند هۆکارێکی لۆژیکی لە پشت ئەم‬ ‫رێژەیەوە خۆی حەشار دابێت‪ .‬مێشکی‬ ‫مێردمنداڵ وەکو دەفرێکی نیمچەبەتاڵە‪،‬‬ ‫شتی زۆر کەم تێدایە‪ .‬ئەم خەسڵەتە وا‬ ‫دەک��ات‪ ،‬کە مێشکی مێردمنداڵ لە چاو‬ ‫مێشکی ک��ەس��ان��ی پێگەیشتوو‪ ،‬زی��ات��ر‬ ‫ئامادەیی کارتێکردن‌و پڕکردنی هەبێت‪.‬‬ ‫هۆکارێکی‌تر رەنگە ئەوە بێت‪ ،‬مێردمنداڵ‬ ‫ب��ە تاکێکی ب��ێ��ل��ێ��پ��رس��راوەت��ی ه��ەژم��ار‬ ‫دەکرێت‪ .‬مرۆڤێکە‪ ،‬رەنگە هیچ کەسێک‪،‬‬ ‫یاخود خێزانێک لە پشتییەوە نەوەستا‬ ‫ب��ێ��ت‌و ب��ژێ��وی��ی کەسیشی نەکەوتبێتە‬ ‫سەرشان‪ .‬جگە لەوانە‪ ،‬خۆشی بە نەوەی‬ ‫نوێی کۆمەڵگا دەزانێت‌و دەیەوێت بەشدار‬ ‫بێت لە گۆڕانکارییەکاندا‪ .‬نەبوونی ئەو‬ ‫ئاستی لێپرسراوەتییە وا لە کەسێکی‬ ‫مێردمنداڵ دەک��ات زووت��ر بخزێتە نێو‬ ‫ئەو جەماوەرەوەو هاوکارێکی گەورەی‬ ‫ئەرکەکانیشی بێت‪ .‬ئەمەش وا دەک��ات‬ ‫هەمیشە قوربانیی یەکەمی پێکدادان‌و‬ ‫وێرانکاریەکان بن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫خەسڵەتە دەروونییەکانی جەماوەر‬ ‫‪١‬ــ خێرا هەڵچوون‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ خێرایی کارتێکردنی‌و خۆشباوەڕیی‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ ه��ەس��ت‌و نەستە ج��ەم��اوەری��ی��ەک��ان‪،‬‬ ‫گەورەکردن‌و بچووکردنەوەیان‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ��ـ دەم��ارگ��ی��ری‪ ،‬داپ��ڵ��ۆس��ێ��ن��ەری‌و‬ ‫کۆنسێرڤاتیڤی‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ��ـ ئ��اک��ت��ی��ڤ��ب��وون��ی م��ۆڕاڵ‌و غ��ەری��زە‬ ‫وەحشیگەرییە بۆماوەکان‪.‬‬ ‫کاتێک تاک ده‌خزێتە نێو جەماوەرەوە ئەوا‬ ‫دەکەوێتە ژێر کاریگەریی خەولێخستنی‬ ‫‪magnetic‬ی‬ ‫‪sleeping‬‬ ‫موگناتیسی‬ ‫ج��ەم��اوەرەک��ەی��ەوە‪ .‬ه��ەر وەک زووت��ر‬ ‫ئاماژەی پێ ک��را‪ ،‬الی لۆبۆن جەماوەر‬ ‫هەم دەتوانێت هەستیارو هۆشمەند بێت‌و‬ ‫هەمیش دەتوانێت تاوانکارو وێرانکەر‬ ‫ب��ێ��ت‪ .‬خ��ەس��ڵ��ەت��ی ب��وون ب��ە ت��اوان��ک��ارو‬ ‫وێرانکەر هەمیشە ئەگەرێکی گەورەترە‪.‬‬ ‫جەماوەر لەو فۆرمەی ئێستاداو لە دنیای‬ ‫مۆدێرنزمەدا‪ ،‬لە رێگای بچووکبوونەوەی‬ ‫دنیاوە بۆ شاشەیەکی بچووکی ئایفۆن‪،‬‬ ‫یاخود ئایپاد‪ ،‬هەروەها لە رێگای تۆڕە‬ ‫کۆمەاڵیەتییە ئەلکترۆنییەکانەوە دەتوانێت‬ ‫هێزێکی زۆر گ��ەورەو لەبننەهاتوو پێک‬ ‫بهێنێت‪ ،‬زۆر خ��ێ��راو ل��ە م��اوەی زۆر‬ ‫کورتدا دەتوانێت کۆنتراکت ببەستێت‪ ،‬لە‬ ‫سەر ئامانجی هاوبەش یەکبگرن‌و ئەرکی‬ ‫زۆر گەورەتر لە قەبارەی مرۆیی خۆیان‬ ‫جێبەجێ بکەن‪ .‬سووتاندن‌و وێرانکردنی‬

‫سیما شارستانییەکان‪ ،‬باڵەخانەو دائیرە‬ ‫حوکومییەکان‪ ،‬هەڵگێڕانەوەو سووتاندنی‬ ‫زرێ��پ��ۆش‪ ،‬دەب��اب��ەو ف��ڕۆک��ە‪ ،‬راماڵینی‬ ‫رژێ��م��ەک��ان‪ ،‬دادگ��ای��ی��ک��ردن��ی دیکتاتۆرە‬ ‫دڕندەکان لە حەوشەی پشتەوەی ماڵی‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕەک��ان��داو گ��ۆڕی��ن��ی سیستمە‬ ‫ح��وک��م��ڕان��ی��ی��ەک��ان‪ ،‬ه��ەم��وو ئ��ەوان��ە ئەو‬ ‫ئەرکانەن‪ ،‬کە زۆر لە قەوارەی مرۆیی تاک‬ ‫گەورەترن‪ ،‬کە هەرگیز بە تەنها ناتوانێت‬ ‫بە ئەنجامیان بگەێنێت‪ .‬ئەو جەماوەرە‬ ‫بێبەزەیی‌و تووڕەیەی دوێنێ‪ ،‬کە رەحمی‬ ‫ب��ە هیچ شتێک ن��ەدەک��رد‪ ،‬داروب��ەردی‬ ‫هەڵدەگێڕایەوە‪ ،‬دنیای دەسووتاند‪ ،‬تااڵن‌و‬ ‫بڕۆی دەکرو سۆزی نەمابوو‪ ،‬ئەوانەن‬ ‫دەبنە حوکمڕانانی ئەمڕۆ‪ .‬تاک‪ ،‬کە گۆڕا‬ ‫بۆ ج��ەم��اوەر‪ ،‬ئیدی هیچ ک��ات تاقەت‌و‬ ‫ئ��ارەزووی ب��ی��رک��ردن��ەوەی نامێنێت‪،‬‬ ‫هەرگیزیش ئامادەی دادگایی عەقڵییش‬ ‫نابێت‪ ،‬لەوێوە رێگە بە خۆی دەدات کار‬ ‫لە سەر هەموو شتێک بکات‌و داواکاریی‬ ‫زۆر سەیروسەمەرەشی هەبێت‪.‬‬ ‫سایکۆلۆژیای ج��ەم��اوەر ب��ەروب��ووم��ی‬ ‫عەقڵێکی دروست ‪ intact‬نییە‪ ،‬پشتی پێ‬ ‫نابەسترێت‌و متمانەشی پێ ناکرێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە گەر جەماوەرێکی چەند هەزاری‬ ‫یاخود ملیۆنیمان هەبێت‌و ئامادەیی ئەوەی‬ ‫ت��ێ��دا بێت چەندین کاتژمێر چ��اوەرێ��ی‬ ‫سەرکردەیەکی کاریزمی سیاسی‪ ،‬دینی‌و‬ ‫رۆح��ی بێت چ��ۆن دەت��وان��رێ��ت متمانە‬ ‫بە عەقڵ‌و کارەکانی ببەسترێت‪ .‬چۆن‬

‫‪37‬‬

‫دەتوانین بە پشتبەستن بە جەماوەرێکی‬ ‫لەو ج��ۆرە حکومەتێک بڕووخێنین‌و لە‬ ‫جێگایدا حکومەتێکی نوێی تەندروست‬ ‫دابمەزرێنین؟‬ ‫لە دنیادا نموونەی بەروبوومی حوکمی‬ ‫عەقڵی بە کۆمەڵ زۆر هەن‪ .‬کوشتنی دوعا‬ ‫لە بەردەم کامێراو بە بەردی دەیان کەس‪،‬‬ ‫گەر نەڵێین سەدان‪ ،‬کۆمەڵکوژی‌و سێدارە‬ ‫جەماوەرییەکان‪ ،‬ش��ەڕە جیهانییەکان‪،‬‬ ‫شەڕی خاچپەرست‌و ئیسالم‪ ،‬ئەنفال‌و‪...‬‬ ‫هتد‪ ،‬هەموو ئەمانە بەروبوومی عەقڵ‌و‬ ‫سایکۆلۆژیای کۆ (‪crowd and popular‬‬ ‫‪)mind‬ن‪ .‬وێنەکانی خوارەوە تاڵەموویەکن‬ ‫لە دەریایەک‪:‬‬ ‫دیاردە نەخوازراوەکانی عەقڵی بەکۆمەڵ‬ ‫دی��اردەی��ەک‪ ،‬ک��ە دەک��رێ��ت ئاوڕێکی لێ‬ ‫ب��دەی��ن��ەوە‪ ،‬دیمەنی شەقامە سەرەکی‌و‬ ‫گۆڕەپانەکانی ناوەڕاستی شارەکانمانە‪.‬‬ ‫گ��ەر س��ەرن��ج ب��دەی��ن دەبینین هەمیشە‬ ‫جمەیان دێت‌و بەر ناکەون لە قەرەباڵغیدا‪،‬‬ ‫شان لە شان دەکەوێت‪ ،‬مرۆڤ‌و عەرەبانەو‬ ‫ئۆتۆمۆبێل پێکەوە تێکچرژاون‌و هەموو‬ ‫بە یەک خێرایی دەڕۆن‪ .‬ئەم دیاردەیە‬ ‫پێچەوانەی ئەوەیە لە ئەوروپادا بە دی‬ ‫دەک��رێ��ت‪ .‬ل��ە ئ��ەوروپ��ا رەن��گ��ە شەقامی‬ ‫قەرەباڵغ زۆر هەبن‪ ،‬بەاڵم قەرەباڵغ بەو‬ ‫شێوەیەی لە شەقامێکی وەکو سەهۆڵەکە‪،‬‬ ‫تووی مەلیک‪ ،‬بەردەرکی سەراو شەقامی‬ ‫ئ��ۆردزی ج��اران��ەوە‪ ...،‬هتد‪ ،‬ک��ە تێیاندا‬ ‫خەڵک بە پۆل رۆژەکانی هەفتە چەندین‬

‫کاتژمێر ب��ێ ک��ار لێی دەوەس��ت��ن‪ ،‬بەو‬ ‫شێوەیە بوونی نییە‪ .‬لە ئەوروپا رەنگە‬ ‫ه��ەر ش��ارێ��ک شەقامێکی دی��اری��ک��راوی‬ ‫ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬ک��ە پێیان دەوت��رێ��ت شەقامی‬ ‫رۆیشتن‪ ،‬تێیدا ئۆتۆمۆبێل بۆی نییە تێپەڕ‬ ‫ببێت‪ ،‬تەنها بۆ پیادە‌و پیاسە کراون‪ .‬لە‬ ‫زۆربەی شوێنەکانی ئەوروپا بە دەگمەن‬ ‫خەڵک دەبینیت بە سەر شاقەمەکانەوە‪،‬‬ ‫بە تایبەت لە رۆژان��ی کۆتایی هەفتە‌و‬ ‫پشووەکاندا‪ .‬مرۆڤی الی ئێمە گەر خۆی‬ ‫لە قەرەباڵغیدا نەبینێتەوە وا دەزانێت لە‬ ‫کۆمەڵگا دوا ک��ەوت��ووە‪ ،‬بۆیە هەمیشە‬ ‫هەوڵی ئ��ەوە دەدات ب��ەرەو قەرەبالغی‬ ‫ب��ڕوات‌و ج��ێ��گ��ای ق��ەرەب��اڵ��غ ب��ۆ خ��ۆی‬ ‫دروس��ت بکات‪ .‬ل��ەوە سەیرتر دی��اردەی‬ ‫بەپەلە لێخوڕینی ئۆتۆمۆبێلە‪ ،‬دەکرێت‬ ‫ببەسترێتەوە بەوەی‪ ،‬کە مرۆڤی الی ئێمە‬ ‫هەمیشە وا هەست دەکات‪ ،‬دواکەوتووەو‬ ‫دوورە ل��ە دەوروب��ەرەک��ەی��ەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بە خێرایی لێ دەخ��وڕێ��ت تاوەکو زوو‬ ‫بگاتەوە ناو کۆمەڵ‌و دەوروبەرەکەی‪ ،‬کە‬ ‫دروستی کردووە‪.‬‬ ‫س��ای��ک��ۆل��ۆژی��ای ج��ەم��اوەرو س��اری‬ ‫‪contagious‬ەتەکەی؟‬ ‫ب��ۆ تێگەیشتن ل��ەم ب��ڕگ��ەی��ە دەب��ێ��ت لە‬ ‫پەرچەکردارە فسیۆلۆژییەکان‪ ،‬لە جۆری‬ ‫غەمۆکی‪ ،‬گریان‌و پێکەنین بدوێین‪ .‬رەنگە‬ ‫پێمان سەیر بێت‪ ،‬گ��ەر بڵێین پێکەنین‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫گریان‪ ،‬غەمۆکی‪ ،‬باوێشک‌و‪ ...‬هتد ساریە‪،‬‬ ‫وات��ە لە مرۆڤێکەوە دەگ��وازرێ��ن��ەوە بۆ‬ ‫مرۆڤێکی دی‪( .‬سۆفی سکۆت) پسپۆڕ‬ ‫ل��ە ب��واری دەم��ارو مێشک ل��ە زان��ک��ۆی‬ ‫کۆلێژی ل��ەن��دەن دەڵ��ێ��ت‪ :‬کاتێک ئێمەی‬ ‫م��رۆڤ قسە لەگەڵ یەکدی دەک��ەی��ن لە‬ ‫مێشکداو لە ئاستی هەستەکاندا دەبینە‬ ‫ئاوێنەو السایکەرەوەی یەکدی‪ .‬سکۆت‬ ‫ئ��ەم دی��اردەی��ەی ل��ەگ��ەڵ ه��اوک��اران��ی‌و‬ ‫ل��ە رێ��گ��ای ئ��ێ��ف‪ /‬ئ��ێ��م‪ /‬ئ��اڕ سکانینەوە‬ ‫لەسەر چەند کەسێک تاقی کردۆتەوە‌و‬ ‫سەلماندوویەتی‪ ،‬دی��اردەی پێکەنین‪ ،‬کە‬ ‫دیاردەیەکی پەرچەکرداریی فەسلەجییە‬ ‫ساریە‌و لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی دی‬ ‫بە ئاسانی دەگوازرێتەوە‪ .‬ئەم دیاردەیە‬ ‫ل��ە رێ��گ��ای ک��ام��ێ��رای ش��اردراوەش��ەوە‬ ‫ک��اری لە س��ەر ک��راوە‌و بینیومانە‪ ،‬گەر‬ ‫کەسێک بەبێ ه��ۆ بتوانێت ل��ە ب��ەردەم‬ ‫کۆمەڵێک خ��ەڵ��ک��دا دەس��ت ب��ە پێکەنین‬ ‫بکات‌و بڕێک بەردوامیی بداتێ ئەوا بێ‬ ‫چەندو چوون‌و بێ ئەوەی هیچ قسەیەک‬ ‫بکات‪ ،‬دەورووبەر یەکە بە یەکە دەخاتە‬ ‫هەمان حاڵەتی پێکەنینەوەو تا رادەی‬ ‫قاقاشییان دەبات‪ .‬ئەو دیاردە فەسلەجیانە‬ ‫ه��ەم��ووی��ان شەپۆلی کارۆموگناتیسی‬ ‫ل��ە م��ێ��ش��ک��م��ان��ەوە دەردەک��ەن‌و بۆ‬ ‫بەرانبەرەکانمان دەگ��وازرێ��ن��ەوەو کار‬ ‫دەکەنە سەر ئەو گالندو ماسوولکانەی‬ ‫دەورووبەری دەموچاو‪ ،‬کە هەڵدەستن بە‬ ‫کۆپیکردنەوەیان‪ .‬خۆ ئەگەر بینینی ئەم‬

‫دیمەنانە لە رێگای وێنە‪ ،‬شاشە‪ ،‬گێڕانەوەو‬ ‫س��ەرگ��وزش��ت��ەوە ب��ێ��ت ئ��ەوا هەستی‬ ‫هاوبەش‌و گۆباڵی مرۆڤەکانە دیاردەکان‬ ‫ک��ۆپ��ی دەک��ات��ەوە‪ .‬ب��ۆ زان��ی��اری��ی زیاتر‬ ‫لەسەر پێکەنین‌و دی��اردە فەسلەجیەکان‬ ‫دەتوانیت سەری ئەم لینکەی خوارەوە‌و‬ ‫دەیان لینکی‌تر لەو جۆر بکەیت‪:‬‬

‫‪http://www.livescience.com/9430‬‬‫‪study-laughter-contagious.html‬‬

‫ل��ۆب��ۆن زۆر ب��ە رەوان��ی ئ��ام��اژە ب��ەوە‬ ‫دەک��ات‪ ،‬ک��ە دی��اردە ج��ەم��اوەری��ی��ەک��ان‬ ‫دیاردەگەلێکن بە ئاسانی دەگوازرێنەوە‬ ‫لە جەماوەرێکەوە بۆ جەماوەرێکی‌ترو‬ ‫لە کۆمەڵگایەکەوە بۆ کۆمەڵگایەکی تر‪.‬‬ ‫زەمینە زاتی‌و مەوزوعیەکان مەرج نییە‬ ‫لەو جەماوەرو کۆمەڵگایانەدا یەکتا بن‬ ‫ب��ۆ کۆپیبوون‌و دووب��ارەب��وون��ەوەی��ان‪،‬‬ ‫بەڵکو دەشێت زۆر جیاوازیش بن‪ .‬گەر‬ ‫هەڵچوونە ج��ەم��اوەری��ی��ەک��ان��ی ب��ەه��اری‬ ‫ع��ەرەب��ی بخەینەوە ی��ادی خ��ۆم��ان‌و لە‬ ‫تونسەوە سەیر بکەین‪ ،‬کە ژینگە سیاسی‌و‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکەی ه��ەزاران فرسەخی‬ ‫ن��ێ��وان ب��وو ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەی ل��ە یەمەندا‬ ‫هەبوو‪ ،‬بەاڵم ئەو هەڵچوونە جەماوەرییە‬ ‫ل��ە ت��ون��س��ەوە ب��ە س��ەر میسرو لیبیادا‬ ‫گ��وازرای��ەوەو بە هەمان رێتم گەیشتە‬ ‫یەمەن‪ .‬لێرەدا دەتوانین پرسیارێک بکەین‪:‬‬ ‫بۆچی لە سەرەتاوە لە یەمەنەوە دەستی‬ ‫پێ نەکردو دواتر بۆ تونس نەڕۆیشت؟‬ ‫ئایا کام لەو دوو جەماوەرە کەرەستەی‬

‫‪39‬‬

‫باشتری لە بەردەستدا بوو بۆ هەڵچوون؟‬ ‫ه��ەروەه��ا دەم��ان��ەوێ��ت بپرسین‪ :‬ب��ۆ لە‬ ‫لیبیاوە دەس��ت��ی پ��ێ ن��ەک��ردو دوات��ر لە‬ ‫تونس بگیرسێتەوە؟ دیسان‪ ،‬کام لەو دوو‬ ‫جەماوەرە ئامادەیی زیاترو کەرەستەی‬ ‫باشتریان لە بەردەستدا ب��وو؟ ئەمانە‬ ‫کۆمەڵێک پرسیاری فرەالیەنەن‌و قسەی‬ ‫زۆر هەڵدەگرن‪.‬‬ ‫لە ژێر رۆشنایی ئەو باسەی سەرەوەدا‬ ‫رەن��گ��ە خ��وی��ن��دن��ەوەی��ەک ب��ۆ ح��ەڤ��دەی‬ ‫شوباتی بەردەرکی سەرا جێگەی خۆی‬ ‫بێت‪ .‬ح��ەڤ��دەی ش��وب��ات ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەدا‪،‬‬ ‫ک��ە رووداوێ��ک��ە ل��ە م��ێ��ژوودا جێگای‬ ‫دی��اری خۆیی دەبێت‪ ،‬بەاڵم تاکو ئێستا‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ەوەی س��ادەو زۆر س��واوی‬ ‫ب��ۆ ک��راوە‪ ،‬ک��ە ن��ەی��ت��وان��ی��وە س��ن��ووری‬ ‫س��ۆزی ج��وگ��راف��ی��ا‪ ،‬س��ۆزی سیاسی‌و‬ ‫شۆڕشگێڕیەتی ش��ار ببەزێنێت‌و دیوە‬ ‫ش��اردراوەک��ان��ی ببینێت‪ .‬ژم��ارەی ئەو‬ ‫خوێندنەوە ج��ددی��ان��ەی ب��ۆی ک��راوە لە‬ ‫ژم��ارەی پەنجەکانی دەس��ت تێناپەڕن‪.‬‬ ‫رووداوی ح��ەڤ��دەی ش��وب��ات ل��ە دوای‬ ‫عەقڵی راپەڕینەوە بە بەروبوومی عەقڵی‬ ‫نەوەی نوێ هەژمار دەکرێت‪ .‬حیکمەتی‬ ‫ئەو رووداوە لەوەدا بو‪ ،‬کە بریتی بوو لە‬ ‫خاڵی پێکدادان‌و رووبەڕووبوونەوەی ئەو‬ ‫دوو عەقڵە‪ .‬ئەو پێناسەیە رێگەی ئەوەمان‬ ‫ل��ێ ن��اگ��رێ��ت‪ ،‬گ��ەر بڵێین ک��ۆب��وون��ەوە‬ ‫جەماوەرییەکەی شوبات کۆبوونەوەیەکی‬ ‫ن��ات��ەب��ای ه��ەڕەم��ەک��ی‌و بێبەرنامە ب��وو‪.‬‬

‫هەڕەمەکیی ئەو کۆبوونەوە جەماوەرییە‬ ‫هەر لە رۆژی یەکەمەوە دەرک��ەوت‪ ،‬کە‬ ‫تێیدا کۆمەڵێک گەنج بوونە قوربانیی ئەو‬ ‫وەهم‌و خەونە بەهەشتییە‪.‬‬ ‫ح��ەڤ��دەی ش��وب��ات‪ ،‬م��ادام ب��ەروب��ووم��ی‬ ‫عەقڵی ک��ۆی��ە‪ ،‬دەش��ێ��ت زۆر گوماناوی‬ ‫بێت‌و زیانەکانی لە سوودەکانی زۆرتر‬ ‫ب��ێ��ت‪ .‬ی��ەک��ێ��ک ل��ەو چ��م��ک��ان��ەی دەک��رێ��ت‬ ‫روون��ک��ردن��ەوەی ل��ە س��ەر ب��دەی��ن‪،‬‬ ‫نەبەزاندنی سنووری بەر دەرکی سەراو‬ ‫سنووری جوگرافیایی شاری سلێمانییە‪.‬‬ ‫رەنگە خوێنەر بڵێت سەرکوت‌و تۆقاندن‬ ‫نەیهێشت ئ��ەو س��ن��وورە ببەزێنێت‪ ،‬کە‬ ‫ئێمە بەپێێ میتۆدی عەقڵ‌و سایکۆلۆژیای‬ ‫ج��ەم��اوەر پێشتر ئ��ەوەم��ان سەلماند‪،‬‬ ‫ج��ەم��اوەر چ��اون��ەت��رس��ە‪ ،‬ت��ووڕەو‬ ‫بێبەزەییشە‪ ،‬تواناکانی زۆر لەوە گەورەتر‬ ‫بوون دەسەاڵتێک‪ ،‬کە خۆی هەڵیبژاردووە‬ ‫چاوترسێنی ب��ک��ات‌و ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی‬ ‫مەیدانێکی چەند مەتردووجادا گەمارۆی‬ ‫بدات‪ .‬بەپێی ئەو میتۆدە حەڤدەی شوبات‬ ‫دەیتوانی سنووری نەک تەنها سلێمانی‪،‬‬ ‫بەڵکو ش��ارو ق��ەزاو ناحییەکانی تریش‬ ‫ببەزێنێت‪ .‬لە ژێر رۆشنایی هەمان میتۆد‬ ‫دەرکەوت‪ ،‬کە بەردەرکی سەرا بووبووە‬ ‫مەیدانی کۆبوونەوەی هێزی جۆراوجۆر‪،‬‬ ‫زۆر ناتەباو دژبەیەک‪ ،‬ئەمە وام��ان لێ‬ ‫ک��ردب��ووی��ن کارەکانیان ب��ە گوومانەوە‬ ‫سەیر بکەین‌و جگە لە وەهم بە هیچی دی‬ ‫نەچوێنین‪ .‬ئەو شوێنە چڕو قەرەباڵغە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫ج��گ��ە ل��ەوەی ج��ێ��گ��ای ب��ۆ ک��ەس��ی‌ت��ر‬ ‫ن��ەه��ێ��ش��ت��ب��ووەوە‪ ،‬ه��ی��چ سنوورێکیشی‬ ‫ل��ەن��ێ��وان ت��وان��اک��ان��دا ن��ەه��ێ��ش��ت��ب��وو‪.‬‬ ‫ل��ەوێ��دا زۆر ب��ە ئ��اس��ان��ی پرۆفیسۆرو‬ ‫نەخویندەوار‪ ،‬کۆلکەمەالو زانای گەورە‬ ‫جێگایان بووبووەوەو پێکەوە پرۆژەیان‬ ‫ب��ۆ بەدیهێنانی خ��ەون��ەک��ان دادەڕش��ت‪.‬‬ ‫ل��ەو ج��ێ��گ��ای��ان��ەدا‪ ،‬ک��ە س��ن��ووری نێوان‬ ‫لێهاتووو لێنەهاتوو نامێنێت‪ ،‬ئیتر بڕیار‬ ‫نییە عەقڵی ئەزموونگەرایی تاکەکان لە‬ ‫رێگای تواناکانیانەوە ئیش بکات‪ ،‬بەڵکو‬ ‫تەنها ی��ەک عەقڵ ک��ار دەک��ات‪ ،‬ئەویش‬ ‫نەست (‪)subconscious‬ە‪ ،‬کە راستەوخۆ‬ ‫لەژێر کاریگەریی هانداندایە‪ .‬ژمارەیەک‬ ‫لە کەسانی رۆشنبیرو خاوەنمەعریفە‬ ‫خزانە ن��او ئ��ەو ج��ەم��اوەرەوە بە نیازی‬ ‫وەرگێڕانی ئاراستەی داواکاریەکان بە‬ ‫ئاقارێکی لۆژیکانەداو گۆڕینی بۆ پڕۆژەی‬ ‫چاکسازی‪ ،‬هەرچەند جێگەدەستیان تا‬ ‫رادەیەك دیار بوو‪ ،‬بەاڵم وەک ئاماژەی‬ ‫پ��ێ ک��را‪ ،‬ل��ەو شوێنانەدا ل��ەب��ەر ئ��ەوەی‬ ‫جێگای لێهاتووان نابێتەوە‌و مەعریفە‬ ‫کار ناکات‪ ،‬نەیانتوانی رۆلی سەرەکیی‬ ‫خ��ۆی��ان ببینن‪ .‬میتۆدی سایکۆلۆژیای‬ ‫جەماوەر ئەوەمان فێر دەکات‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫ئەو ج��ۆرە لە عەقڵی بەکۆمەڵ تەمەنی‬ ‫ک��ورت��ە‌و ب��ەردەوام��ی��ی نابێت‪ .‬دەستەی‬ ‫بەڕێوەبەری ئەو جەماوەرە جگە لەوەی‬ ‫غەرقی ناتەبایی بوو‪ ،‬بواریشیان بە کەس‬ ‫ن��ەدەدا ب��ە چاوێکی رەخ��ن��ەگ��ران��ەوە لە‬

‫ناکۆکیەکانیان بڕوانێت‪ .‬ئەو بەرگریکردنە‬ ‫کوێرانەیە لە پیرۆزیی داواکارییەکان‌و‬ ‫جەماوەرەکەی لەو یەقینەوە سەرچاوەی‬ ‫گرتبوو‪ ،‬کە لەمێژە عەقڵی ئەزموونگەرایی‬ ‫کۆڵی لێ داوە‪ .‬ج��ەم��اوەری بەردەرکی‬ ‫س��ەرا ل��ە غ��ی��اب��ی دادوەری��ی عەقڵی‌و‬ ‫لێپرسینەوەدا قسەی دەرب��ارەی هەموو‬ ‫شتێک ه��ەب��وو‪ ،‬ب��ە ئ��ارەزووی خ��ۆی‬ ‫بڕیاری دەداو داواکاری دەردەکرد‪ .‬گەر‬ ‫لە یادمان بێت‪ ،‬ج��ەم��اوەری بەردەرکی‬ ‫سەرا رەخنەی تووندی لە بزووتنەوەی‬ ‫گ��ۆڕان گ��رت‪ ،‬گ��وای��ە پشتگیریی لێ‬ ‫ن��ەک��ردووەو پشتگوێی خستووە‪ ،‬جگە‬ ‫لەوە هەڕەشەی دەنگپێنەدانیشی لێ کرد‬ ‫لە خوولی داه��ات��وودا‪ .‬لە قەرەباڵغیدا‬ ‫لێپرسینەوە نامێنێت‪ ،‬ک��اری یاساییو‬ ‫ن��ای��اس��ای��ی س��ن��وورەک��ان��ی خ��ۆی��ان گوم‬ ‫دەکەن‌و تێکەڵ بە یەک دەبن‪.‬‬ ‫ئارگیومێنتەکانی دوای حەڤدەی شوبات‪،‬‬ ‫ئ��ێ��س��ت��اش��ی ل��ەگ��ەڵ��دا ب��ێ��ت ل��ە دەوری‬ ‫ئ��ەوە دەخوولێنەوە‪ ،‬گوایە دەستەاڵتی‬ ‫چاوترسێن ک��ردووە‪ ،‬گ��ورزی گ��ەورەی‬ ‫وەش��ان��دووە‌و رووب��ەری ئ��ازادی��ی‬ ‫رادەربڕینی گەورەو فراوانتر کردووە‪ .‬ئەم‬ ‫ئارگیومێنتانە لە پێوەندییە دینامیکییەکەی‬ ‫نێوان هۆکارو ئاکام ‪cause & effect‬‬ ‫ەوە دوورەو پێی وا نییە هۆکارێکی‬ ‫بەهێز ئاکامێکی بەهێزی دەب��ێ��ت‪ .‬واتە‬ ‫جەماوەرێکی ت��ووڕەی تۆکمەو بەهێز‬ ‫حوکومەتێکی توڕەترو بەهێزتر لە رووی‬

‫‪41‬‬

‫ئاسایش‌و بەرگریلەخۆکردنەوە بە دوای‬ ‫خ��ۆی��دا دێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەم��ە گ��ەر ب��ڕی��ار ب��وو‬ ‫بمێنێتەوە‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬چرکەساتەکانی‬ ‫پێش حەڤدەی شوبات‪ ،‬هیچ کەس خوێنی‬ ‫نەڕژابووو کەسیش بە بکوژو تاوانبار لە‬ ‫قەڵەم نەدرابوو‪ ،‬بەاڵم لە دوای ساتەکانی‬ ‫حەڤدەی شووباتەوە ژمارەیەک مێردمنداڵ‬ ‫بوونە قوربانی‪ ،‬کە برینێکی سەختی سەر‬ ‫دڵ��ی خاوەنەکانیانن‌و هەرگیز ساڕێژ‬ ‫نابێت‪ ،‬خوێنیان رژاو ژمارەیەکیش چوونە‬ ‫خانەی تاوانبارانەوە‪ ،‬هەرچەند بە الی‬ ‫منەوە‪ ،‬لە ژێر کاریگەریی ئەو سایکۆلۆژیا‬ ‫جەماوەرییەدا هیچ جیاوازییەک لە نێوان‬ ‫بکوژو کوژراودا نامێنێت‪ ،‬بەڵکو هەردووک‬ ‫ق��وورب��ان��ی��ن‪ .‬پ��ێ��ش ح��ەڤ��دەی ش��وب��ات‬ ‫بارەگای لقی چواری پارتی‪ ،‬سیومبۆڵی‬ ‫دەس��ت��ەالت‪ ،‬ک��ە ئامانجی یەکەمی ئەو‬ ‫هەڵچوونە جەماوەرییە هەڕەمەکیە بوو‪،‬‬ ‫جگە لەوەی رووبەرەکەی بچووک بوو‪،‬‬ ‫لە نێو جەرگەی ش��اردا ب��وو‪ ،‬پاسەوان‬ ‫‪bodyguard‬و تێچوون ‪cost‬ی��ش��ی کەم‬ ‫ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم دوای حەڤدەی شوبات ئەو‬ ‫بارەگەیە چۆتە شوێنێکی زۆر قایمتر‪،‬‬ ‫پاسەوان‌و تێچوونەکانی دەیان جار زیاد‬ ‫ب��ووە‌و رووبەرەکەشی رەنگە بیست لە‬ ‫بارەگاکەی پێشوویانی تێدا جێ ببێتەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەوان��ە وای��ان ک��ردووە زەفەرپێبردنی‬ ‫ل��ە ئ��ێ��س��ت��ادا ق��ورس��ت��ر ب��ووە‪ .‬پێش‬ ‫حەڤدەی شوبات هەمیشە کۆبوونەوەی‬ ‫جەماوەری ئاسانترو ژمارەشیان زیاتر‬

‫بوو‪ ،‬بەاڵم دوای رووداوەکە کۆبوونەوە‬ ‫جەماوەریەکان الی دەستەاڵت هەمیشە‬ ‫بە گومانەوە سەیریان دەکرێت‪ ،‬قورسایی‬ ‫زیاتر دێتە پێش ئامادەکاران‌و خەڵکی سەر‬ ‫شەقامیش هەمیشە بە ئاگاییەکی تێکەڵ‬ ‫بە ترسەوە مامەڵەی لەگەڵ دەکەن‪ .‬پێش‬ ‫رووداوەکانی شوبات‪ ،‬گرتنی بە کۆمەڵ‌و‬ ‫راپێچکردن لە ژێر چاودێریی کامێرای‬ ‫مۆبایلەکانمانەوە بۆ دەشت‌و دۆڵەکانی‬ ‫دەوروبەری شار رووی نە دابوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوای حەڤدەی شوبات روویداو کۆمەڵێک‬ ‫کەسایەتیی دیاریش کەوتنە بەر شەالقی‬ ‫زێرەڤانییەکان‪ .‬پێش حەڤدەی شوبات‪،‬‬ ‫زێڕەڤانی رەنگە تەنها لە رێگای شاشەی‬ ‫تەلەفزیۆنەکانەوە ئەو شارەیان بینیبێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ە دوای ئ��ەو رووداوەوە شار‬ ‫غەرقی زێڕەڤانی بوو‪ .‬سەرباری هەموو‬ ‫ئ��ەوان��ەی ئاماژەیان پێ ک��را‪ ،‬رووب��ەری‬ ‫ئازادیی رادەربڕین‌و دەسەاڵتی چوارەم‪،‬‬ ‫سەربەخۆیی دادگا‪ ،‬هەڕەشە‌و گوڕەشە‬ ‫لە رۆشنبیران‌و تەواوی پێشێلکارییەکان‬ ‫لەگەڵ گەندەڵی‌و‪ ...‬هتد‪ ،‬هەموو ئەمانە‬ ‫کۆمەڵێک پ��رس��ی��ارن‪ ،‬رەن��گ��ە ح��ەڤ��دەی‬ ‫شوبات تاکو ئێستا نەیتوانیبێت وەاڵمیان‬ ‫بداتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ غوستاف ـ��ـ ل��وب��ون‪ ،‬سيكولوجية ــ‬ ‫الجماهير‪ ،‬چاپی ع��ەرەب��ی‪ ،‬دار الساقی‪،‬‬ ‫ساڵی ‪١٩٩١‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫‪٢‬ـ��ـ هێمن ق��ەرەداغ��ی‌و بەختیار عەلی‪،‬‬ ‫مەعریفە و ئیمان‪ ،‬کتێبی یەکەم‪ ،‬چاپی‬ ‫یەکەم‪ ،‬ساڵی ‪٢٠١٢‬‬ ‫‪٣‬ــ مەسعود محەممەد‪ ،‬مرۆڤ‌و دەوروبەر‪،‬‬ ‫بەشی یەکەم‪ ،‬چاپی دووەمی ساڵی ‪٢٠١٠‬‬ ‫‪٤‬ــ علي ال��وردي‪ ،‬مهزلة العقل البشري‪،‬‬ ‫چاپی دووەمی عەرەبی‪ ،‬ساڵی ‪١٩٩٤‬‬ ‫‪٥‬ــ سيجموند فرويد‪ ،‬محاضرات تمهيدية‬ ‫جديدة في التحليل النفسى‪ ،‬چاپی عەرەبی‪.‬‬ ‫‪٦‬ـ��ـ سيجموند ف��روي��د‪ ،‬التحليل النفسى‪،‬‬

‫چاپی عەرەبی‪ ،‬ساڵی ‪٢٠٠٠‬‬ ‫‪٧‬ــ کاروان کاکەسوور‪ ،‬گفتوگۆ دەربارەی‬ ‫مارکس‪ ،‬ماڵپەڕی دەنگەکان‬ ‫‪٨‬ــ ألبير كامو‪ ،‬اإلنسان المتمرد‪ ،‬چاپی‬ ‫سێیەمی عەرەبی‪ ،‬ساڵی ‪١٩٨٣‬‬ ‫‪٩‬ــ ‪Gustave Le Bon, ‘The Crowd,‬‬ ‫‪a study of the popular mind’,‬‬ ‫‪.English version, 1896‬‬

‫‪43‬‬

‫شیعه‌كانی عێراق له‌ ملمالنێی نێوان‬ ‫مه‌رجه‌عییه‌ته‌كاندا‬

‫‪Iraq›s Shiites in the conflict between the references‬‬

‫نووسینی‪ :‬عه‌بدولواحید توعمه‬ ‫‪By: Abdulwahed Tu’ma‬‬

‫وه‌رگێڕانی (له عه‌ره‌بییه‌وه)‪ :‬به‌ختیار ئه‌حمه‌د ساڵح‬

‫‪Traslated (from arabic) by: Bakhtyar Ahmed Salih‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫نه‌خشه‌ی شیع ‌ه ل ‌ه عێراقدا چ له‌سه‌ر ئاستی‬ ‫سیاسی‌و چ ل ‌ه سه‌ر مه‌رجه‌عییه‌ت‪ ،‬هێدی‬ ‫هێدی سیمایه‌كی نوێ ب ‌ه خۆیه‌و ‌ه ده‌بینێت‬ ‫له‌ ئاکامی جیاوازیی خوێندنه‌وه‌ بۆ پرس ‌ه‬ ‫سیاسییه‌ نێوخۆیی‌و ده‌ره‌كییه‌كان‪ ،‬له‌وان ‌ه‬ ‫چۆنیه‌تیی به‌ڕێوه‌بردنی واڵت‌و هه‌ڵوێست‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه قه‌یرانی سوریا‪ .‬ئ��ه‌وه‌ش‪،‬‬ ‫كه‌ تێبینی ده‌كرێت ل ‌ه دروستكردنی ئه‌و‬ ‫نه‌خشه‌یه‌دا رۆڵی كاریگه‌رو گه‌وره‌ی ئه‌و‬ ‫ملمالنێیه‌یه‪ ،‬ك ‌ه له‌ نێوان حه‌وزه‌ی علمی‬ ‫نه‌جه‌ف‌و حه‌وزه‌ی علمی قومدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردن له‌ ساڵی ‪،2006‬‬ ‫كێبڕكێ ب ‌ه ئاڕاسته‌ی سه‌رۆكایه‌تیكردن‬ ‫ده‌ستی پێكرد ل ‌ه نێوان ئه‌نجومه‌نی بااڵی‬ ‫ئیسالمی ل��ه‌ ع��ێ��راق ب��ه‌ سه‌رۆكایه‌تیی‬ ‫عه‌بدولعه‌زیز ئه‌لحه‌کیم باوكی عه‌مارو‬ ‫پارتی ده‌عوه‌ی ئیسالمی به‌سه‌رۆكایه‌تیی‬ ‫ئیبراهیم جه‌عفه‌ری‪ ،‬كێبڕكێی نێوان ئه‌م‬ ‫دوو الیه‌ن ‌ه ب ‌ه ئه‌ندازه‌یه‌ك زی��ادی كرد‬ ‫ك�� ‌ه گه‌یشته‌ ن��او ه��اوپ�� ‌هی��م��ان��ی شیعه‌و‬ ‫هۆكار بوو تا ئه‌م دوان ‌ه نه‌توانن بگه‌ن ‌ه‬ ‫رێكکه‌وتنێك بۆ هه‌ڵبژاردنی كه‌سێكی‬ ‫گونجاو بۆ پۆستی سه‌رۆك وه‌زیران سه‌ر‬ ‫باری هاتن ‌ه ناوه‌وه‌ی مه‌رجه‌ع ‌ه شیعه‌كان‬ ‫ل ‌ه نه‌جه‌ف‌و قوم بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م‬ ‫كێشه‌یه‌ ب ‌ه شێوه‌یه‌كی دۆستانه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫وه‌ك چ��ۆن ل ‌ه ساڵی ‪2005‬دا باڵوێزی‬ ‫ئێران له‌ به‌غدا هه‌ستا ب ‌ه كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫پاڵێوراوه‌كانی شیعه‌ بۆ پۆستی ئه‌حمه‌د‬ ‫چه‌له‌بی‌و جه‌عفه‌ری‌و داجار به‌و ‌ه كۆتایی‬

‫ه��ات‪ ،‬ك��ه‌ ی��ه‌ك��ه‌م پاشه‌كشێی ك��رد بۆ‬ ‫دووه‌م‪ ،‬ئ�� ‌هم��ه‌ش پاڵی ب�� ‌ه ه�� ‌هم��ووان��ه‌و ‌ه‬ ‫ن��ا ت��ا روو ل�� ‌ه س��ن��دوق��ه‌ك��ان��ی ده‌ن��گ��دان‬ ‫ب��ك�� ‌هن‌و ت��ی��ای��دا ی��ه‌ك��ه‌م��ی��ن پ��اڵ��ێ��وراوی‬ ‫ده‌ع��وه‌ سه‌ركه‌تنی ب��ه‌د ‌هس��ت هێنا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌ویش جه‌عفه‌ری ب��وو به ‌س��ه‌ر عادل‬ ‫عه‌بدولمه‌هدی‌دا به جیاوازیی یه‌ك ده‌نگ‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌نگدانه‌وه‌یه‌كی گه‌وره‌ی هه‌بوو‬ ‫ل��ه ‌م��ێ��ژووی ن��ێ��وان ئ��ه‌و دوو پ��ارت��ه‌‌داو‬ ‫بووه‌ هۆی قووڵكردنه‌وه‌ی جیاوازییه‌كان‬ ‫ل�� ‌ه ن��ێ��وان (ئ��ال حه‌كیم)‌و راب��ه‌ری باڵی‬ ‫س��ه‌در‪ ،‬كه‌ ده‌نگی ب ‌ه نه‌یاره‌كه‌ی دا ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم حه‌كیمی ب��اوك به‌ پێی ئ��ه‌و پێگ ‌ه‬ ‫كاریزمییه‌ی‪ ،‬كه‌ هه‌یبوو‪ ،‬توانی پارته‌كه‌ی‬ ‫ب��ك��ات�� ‌ه ه��اوپ��ه‌ی��م��ك��ان��ێ��ك‪ ،‬ك��ه‌ حكومه‌ت ‌ه‬ ‫نوێكه‌ی نه‌توانێت ده‌ستبه‌رداری بێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫حكومه‌ته‌ی‪ ،‬ك ‌ه سیمای نوێ‪ ،‬وات ‌ه نوری‬ ‫مالكی توانی بووی دروست بكات دوای‬ ‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه كورده‌كان ره‌تیان كردبووه‌و‌‪،‬‬ ‫كه‌ ده‌ن��گ ب ‌ه دووب��ار ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ی‬ ‫جه‌عفه‌ری ب��ده‌ن ب��ه‌و پێیه‌ی‪ ،‬ك ‌ه كاری‬ ‫كردوو ‌ه له‌ سه‌ر په‌راوێز خستنی رۆڵی‬ ‫كورد‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م گۆڕان ‌ه هه‌روا به‌ ئاسانی‬ ‫تێنه‌په‌ڕی‌و زی��ادت��ری ل ‌ه س��ه‌ر (ده‌ع��وه‌)‬ ‫كه‌وت‌و ده‌ره‌نجام پارتێكی نوێ ب ‌ه ناو‬ ‫(چاكسازی نیشتیمان‪ /‬االصالح الوطني)‬ ‫دروست بوو‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ په‌ره‌سه‌ندنی شه‌ڕی تایفه‌گه‌ری‬ ‫له‌ ساڵی ‪2006‬دا‪ ،‬كه‌س ‌ه دیاره‌كانی نێو‬

‫‪45‬‬

‫ئه‌نجومه‌نی بااڵ هه‌وڵیاندا‪ ،‬ك ‌ه گۆڕه‌پانی‬ ‫سیاسی بۆ خۆیان بڕه‌خسێنن ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫پاڵنان ب ‌ه مالكییه‌و ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی سنوورێك‬ ‫بۆ سه‌درییه‌كاندا بنێت به‌ تایبه‌ت دوای‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌سه‌اڵتیان روو له‌ زیادبوون‬ ‫بوو له‌ پارێزگاكانی باشووری عێراقداو‬ ‫میلیشیاكه‌شیان (وات��ه‌ سوپای مه‌هدی)‬ ‫ب��ووب��وون ب��ه‌ چ��ه‌ن��د ب��ه‌ش��ێ��ك��ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌ندێكیان ك��اری��ان بۆ سوپای مه‌هدی‬ ‫د ‌هك��ردو هه‌ندێكی دیكه‌شیان كاریان بۆ‬ ‫ئێران ده‌كرد‪.‬‬ ‫له ‌به‌هاری ساڵی ‪2008‬دا مالكی خودی‬ ‫خۆی سه‌رۆكایه‌تیی هه‌ڵمه‌تێكی سه‌ربازی‬ ‫به‌رفره‌وانی كرد ل ‌ه پارێزگاكانی عێراقدا‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌ به‌سڕه‌و ‌ه ده‌ستی پێكردو سه‌رجه‌م‬ ‫پارێزگاكانی باشوری عێراق گرته‌وه‌و‬ ‫ده‌ره‌نجام گه‌یشت ‌ه به‌غدا‪.‬‬ ‫ل��ه‌م قۆناغه‌دا مالكی ب��وو ‌ه پاڵه‌وانێكی‬ ‫ن��ی��ش��ت��ی��م��ان��ی‌و ه��ی��چ ج��ۆر ‌ه گومانێكی‬ ‫ت��ی��ف��ه‌گ��ه‌ری ل��ێ ن��ه‌ده‌ك��را‪ ،‬م��ال��ك��ی ئ��ه‌م‬ ‫ده‌ستكه‌وته‌ی قۆسته‌وه‌ بۆ جوواڵندنی‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه سه‌ركرده‌كانی باڵی سه‌در‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ی��اخ��ی ب��ب��ن‌و ج��ی��ا ب��ب��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رۆك��ه‌ك��ه‌ی��ان‌و ج��وواڵن��ه‌وه‌ی�� ‌هك��ی‬ ‫سیاسیی نوێ پێك بهێنن له‌ ژێر ناوی‬ ‫(التیار الرسالي) ب ‌ه سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌ندام‬ ‫په‌رله‌مانی ئێستا (ع��دن��ان الشحماني)و‬ ‫وه‌زی��ری ته‌ندروستی له‌ حكومه‌ته‌كه‌ی‬ ‫جه‌عفه‌ری ب��ه ‌ن��اوی موحه‌مه‌د ساڵح‌و‬ ‫دواتر یه‌كی پێگرتن له‌گه‌ڵ فراكسیۆنه‌كه‌ی‬

‫خۆیداو به‌شداری پێكردن ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫دوات��ردا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا مالكی ك��اری كرد‬ ‫له ‌س��ه‌ر پاڵپشتكردنی چه‌ند گروپێكی‬ ‫دی��ك��ه‌ی چ��ه‌ك��دار ل�� ‌ه ن��ێ��و س��وپ��ای‬ ‫مه‌هدی‌دا وه‌ك (عصائب اهل الحق) ب ‌ه‬ ‫راب��ه‌رای��ه‌ت��ی شێخ (قیس الخزعلي) ئه‌م‬ ‫هه‌ڵوێست ‌ه نوێیه‌ی مالكی‪ ،‬پارتی ده‌عو ‌ه‬ ‫به‌ دوا بزماری داده‌ن��ێ��ت‪ ،‬ك ‌ه مالكی ل ‌ه‬ ‫تابووته‌كه‌ی سه‌دری دا وه‌ك هێمایه‌ك بۆ‬ ‫نزیككردنه‌وه‌ی ره‌وتی سه‌در ل ‌ه كۆتایی‬ ‫دواتر مالكی به‌ (ده‌وڵه‌تی یاسا) به‌شداری‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانی كردو توانی براوه‌ بێت ل ‌ه‬ ‫پارێزگاكانی باشوورو توانی پارێزگاكانی‬ ‫ناسڕیه‌‌و سه‌ماوه‌‌و حله‌‌و واست‌و عه‌مار ‌ه‬ ‫ل ‌ه چنگ ئال حه‌كیم‌و سه‌در ده‌ر بهێنێت‪.‬‬ ‫له‌ كۆتایی مانگی هه‌شتی ‪ 2009‬حه‌كیمی‬ ‫باوك له ‌سه‌ر گۆڕه‌پانی سیاسیدا نه‌ماو‬ ‫ع��ێ��راق��ی��ش ل��ه‌ب��ه‌رده‌م ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ێ��ك��ی‬ ‫گه‌وره‌ی نیشتیمانی دیكه‌دا بوو‪ ،‬له‌ مانگی‬ ‫سێ ‪ 2010‬ئه‌نجومه‌نی بااڵ به‌ده‌ست پێنج‬ ‫هه‌ڵوه‌ بوو وات�� ‌ه (ع��ادل عه‌بدولمه‌هدی‪،‬‬ ‫هادی العامری‪ /‬رابه‌ری رێكخراوی به‌در‪،‬‬ ‫باقر جبر س��والغ‪ /‬وه‌زی��ری دارای��ی ئه‌و‬ ‫كاته‌‪ ،‬هه‌مام حمودی‌و شێخ جه‌الل ئه‌لدین‬ ‫سه‌غیر‪ ،‬كه‌له‌هه‌مووان زیاتر له‌ ده‌وڵه‌تی‬ ‫یاسا توڕ ‌ه بوو)‪ ،‬كه‌ سه‌رجه‌میان عه‌ماریان‬ ‫هه‌ڵبژارد وه‌ك رابه‌ری ئه‌نجومه‌نی بااڵی‬ ‫ئیسالمی‪.‬‬ ‫م��ال��ك��ی‌و ه��اوه‌ڵ��ه‌ك��ان��ی ب��ڕی��اری��ان��دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ب��ه ‌ی��ه‌ك لیستی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ بچن ‌ه نێو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌وه‌ به‌ دوور ل ‌ه ئال حه‌كیم‌و‬ ‫سه‌درو پارتی فه‌زیله‌ی ئیسالمیی سه‌ر ب ‌ه‬ ‫پیاوی ئایینی شێخ موحه‌مه‌د یه‌عقوبی‌و‬ ‫سیاسیی ن��اوداری عێراق وات�� ‌ه ئه‌حمه‌د‬ ‫چ��ه‌ل��ه‌ب��ی‌و پ��ارت��ی ده‌ع��وه‌ی ئیسالمی‬ ‫ب�� ‌ه س��ه‌رۆك��ای��ه‌ت��ی وه‌زی��ری ئاسایشی‬ ‫نیشتیمانی پێشوو وات��ه‌ عه‌بدولکه‌ریم‬ ‫عه‌نزی له‌ پارتی ده‌عوه‌ باڵی رێكخراوی‬ ‫عێراق ج��ی��اب��ووب��ووه‌ووه ل ‌ه هه‌ڵبژاردن ‌ه‬ ‫ناوچه‌ییه‌كاندا له‌ هاوپه‌یمانیی نیشتیمانیی‬ ‫عێراق‪ ،‬ك ‌ه خضیر ئه‌لخوزاعی‪ /‬جێگری‬ ‫س��ه‌رۆك ك��ۆم��اری ئێستا سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫ده‌ك��ات‪ .‬هه‌موو ئه‌و هه‌واڵنه‌ش‪ ،‬كه‌ درا‬ ‫بۆ یه‌ك پێگرتنه‌وه‌ی ئه‌م دوو پارت ‌ه ب ‌ه‬ ‫هه‌وڵه‌كانی ئێرانیشه‌و ‌ه شكستیان هێنا‬ ‫ئ��ه‌وی��ش ب��ه‌ ه��ۆی ره‌زام��ه‌ن��د ن��ه‌ب��وون��ی‬ ‫ده‌وڵه‌تی یاساوه‌‪.‬‬ ‫دوای هه‌ڵبژاردنه‌كان‬ ‫هه‌موو شت به‌ خواستی (ده‌وڵه‌تی یاسا)‬ ‫به‌ڕێو ‌ه نه‌چوو‪ ،‬ل ‌ه كۆتایی هه‌ڵژاردنه‌كاندا‬ ‫ژم��اره‌ی ‪ 89‬كورسییان به‌ده‌ست هێناو‬ ‫فراكسیۆنه‌كه‌یان كه‌وت ‌ه دوای فراكسیۆنی‬ ‫(العراقیة) به‌سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌یاد عه‌الوی‬ ‫به‌ جیاوازیی دوو كورسی‪ ،‬ك ‌ه توانیبووی‬ ‫‪ 91‬ك��ورس��ی ب��ه‌ده‌س��ت بهێنێت‪ .‬ئه‌یاد‬ ‫ع��ه‌الوی خ��اوه‌ن پشتگیریی زۆر بوو ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن ده‌وڵه‌ت ‌ه عه‌ره‌بییه‌كانه‌و ‌ه به ‌تایبه‌ت‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی س��وری��ا‪ ،‬ك�� ‌ه ه��ه‌وڵ��ی��دا تۆڵ ‌ه ل ‌ه‬

‫مالكی بكاته‌وه‌ دوای ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ مالكی‬ ‫س��وری��ای ب��ه‌وه‌ تۆمه‌تبار ك��ردب��وو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌ستی هه‌یه‌ له‌و هێرشانه‌ی‪ ،‬كه‌ كراوه‌ت ‌ه‬ ‫سه‌ر وه‌زاره‌ت‌و دامه‌زراو ‌ه حكومییه‌كان‬ ‫ل ‌ه به‌غداو به‌ سه‌دان كه‌س بوونه‌ قوربانی‬ ‫تیایدا‪ ،‬هه‌ر ئه‌و كاته‌ مالكی داوای پێكهێنانی‬ ‫لێپێچینه‌وه‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌تیی كرد له‌و‬ ‫باره‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش مالكی‌و هاوپه‌یمانه‌كانی‬ ‫خ��س��ت��ه‌ ه��ه‌ڵ��وێ��س��ت��ه‌ی��ه‌ك��ی پ��ڕك��ێ��ش��ه‌و ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ شیعه‌كانی دیكه‌داو كه‌وتن ‌ه سه‌ر‬ ‫دووڕێ��ی��ان��ێ��ك ل��ه‌گ��ه‌ڵ ده‌س��ه‌اڵت��داو ئه‌و‬ ‫ره‌دكردنه‌وه‌یه‌ی پێشوو بوو ب ‌ه هه‌وڵێكی‬ ‫زۆر بۆ یه‌كگرتن له‌گه‌ڵ (هاوپه‌یمانیی‬ ‫نیشتیمانی)دا‪ ،‬ك ‌ه خاوه‌نی ‪ 70‬كورسی‬ ‫بووو دواجار ب ‌ه (هاوپه‌یمانیی نیشتیمانی‬ ‫عێراقی) كۆتایی پێهات‌و وا رێككه‌وتن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵت دابه‌ش بكه‌ن به‌ بێ گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ژماره‌ی كورسییه‌كان‪ .‬ئه‌مه‌ش دووبار ‌ه‬ ‫ده‌رگایه‌كی هیوای به‌ رووی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ب��ااڵدا ك��رده‌وه‌‪ ،‬كه‌ دووب��ار ‌ه بێته‌وه‌ نێو‬ ‫ركابه‌رییه‌ك ‌ه بۆ به‌ده‌ستهێنانی پۆستی‬ ‫سه‌رۆك وه‌زیران‪.‬‬ ‫ع��ه‌م��ار ئ��ه‌ل��ح��ه‌ك��ی��م ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی زی��ات��ر‬ ‫گوشار بخاته‌ س��ه‌ر الیه‌نه‌كانی دیكه‌ی‬ ‫هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌‪ ،‬ویستی یاری ب ‌ه كارتی‬ ‫یه‌كگرتن له‌گه‌ڵ عێراقییه‌دا بكات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پێكبوونی ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��او ئ��ێ��ران ل��ه ‌سه‌ر‬ ‫دووب��اره‌ هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ی مالكی‪ ،‬هۆكار‬ ‫بوو بۆ ئه‌وه‌ی (هادی عامری‪ /‬سه‌رۆكی‬ ‫رێكخراوی به‌در) ل ‌ه ئه‌نجومه‌نی بااڵ بێت ‌ه‬

‫‪47‬‬

‫ده‌ره‌وه‌و پشتگیریی خ��ۆی ب��ۆ مالكی‬ ‫رابگه‌یه‌نێت‪ .‬به‌مه‌ش بڕی كورسییه‌كانی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی بااڵ ل ‌ه ‪ 20‬كورسییه‌و ‌ه بۆ ‪11‬‬ ‫كورسی كه‌می كرد‪ .‬هه‌روه‌ها (چه‌له‌بی)‬ ‫ش سه‌ركه‌وتوو بوو ل ‌ه راكێشانی چه‌ند‬ ‫ئه‌ندامێكی (ال��ع��راق��ی��ة‌) ب��ه‌الی خ��ۆی��داو‬ ‫دره‌خستنی ئه‌و فراكسیۆن ‌ه ب ‌ه الوازی‬ ‫هۆكار بوو بۆ ئه‌وه‌ی سوریا پاشه‌كشێ‬ ‫بكات ل ‌ه پشتگیریكردنی‌و دواتر بوو ب ‌ه‬ ‫یه‌كێك له‌ دوژمنه‌ هه‌ر ‌ه سه‌ر سه‌خته‌كانی‬ ‫ده‌وڵه‌تی یاسا‪ .‬تێكڕای ئه‌م هۆكارانه‌ رێگا‬ ‫خۆشكه‌ر ب��وون بۆ دروستبوونی ئه‌م‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ی ئێستا‪.‬‬ ‫نه‌خشه‌ی شیعه‌كان‬ ‫عه‌مار ئه‌لحه‌كیم خۆی وه‌ك بارمته‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه ده‌ستی ئێراندا بینییه‌و ‌ه كاتێك‪ ،‬كه‬ ‫‌ئ��ێ��ران پشتگیریی ل�� ‌ه یاخیبوونی باڵ ‌ه‬ ‫س��ه‌رب��ازی��ی��ه‌ك��ه‌ی ئ�� ‌هن��ج��وم�� ‌هن��ی ب��ااڵی‬ ‫ك��رد (وات��ه‌ رێ��ك��خ��راوی ب��ه‌در)و ئ��ه‌و‬ ‫ی��ارم��ه‌ت��ی��ی��ان�� ‌هی��ان ب��ڕی‪ ،‬ك��ه‌ ده‌ه��ات بۆ‬ ‫ئه‌نجومه‌نی ب��ااڵ‪( .‬ع��ادل عه‌بدولمه‌هدی)‬ ‫ش‪ ،‬كه‌ پۆستی جێگری سه‌رۆك كۆماری‬ ‫به‌ده‌ست هێنابوو‪ ،‬ل ‌ه پۆسته‌كه‌ی ده‌ستی‬ ‫كێشایه‌وه‌ تا هاوهه‌ڵوێست بێت به‌رامبه‌ر‬ ‫به‌ مه‌رجه‌عییه‌ت‪ ،‬ك ‌ه پێی وای ‌ه ده‌سه‌اڵت‬ ‫كه‌مكار بوو ‌ه له‌ پێشكه‌شكردنی خزمه‌ت‬ ‫گ��وزاری ب�� ‌ه ه��اواڵت��ی��ان ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی له‌م‬ ‫ڕێگایه‌و ‌ه بنكه‌ جه‌ماوه‌رییه‌كه‌ی به‌هێز‬

‫بكات‌و ده‌نگی پێویست به‌ده‌ست بهێنێت‌و‬ ‫خ��ۆی ئ��ام��اده‌ بكات ب��ۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫پۆستی سه‌رۆك وه‌زیرانی له‌ حكومه‌تی‬ ‫نوێدا‪ .‬به‌م هه‌ڵوێسته‌ش ئه‌نجومه‌نی بااڵ‬ ‫چووه‌ به‌ره‌ی دژ به‌ ئێران‪ ،‬كه‌ ئه‌وپه‌ڕی‬ ‫هوڵی ده‌دا تا مالكی له ‌پۆستی سه‌رۆك‬ ‫وه‌زیراندا بهێڵێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ق��ۆن��اغ��ه‌ ه��اوك��ات ب��وو ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی جموجوڵێك ل�� ‌ه ق��وم ب ‌ه‬ ‫ئامانجی ئاماده‌كردنی ئایه‌تولاڵ شارودی‪،‬‬ ‫كه‌ ب ‌ه گه‌وره‌ترین مه‌رجه‌ع داده‌نرێت ل ‌ه‬ ‫دوای (خامه‌ینی)یه‌و ‌ه بۆ جێگرتنه‌وه‌ی‬ ‫(سیستانی)و به‌ده‌ستهێنانی ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫ره‌ه��ا له ‌نێو شیعه‌كانی عێراقدا‪ .‬لێره‌دا‬ ‫چوار هه‌ڵۆكه‌ ئه‌وه‌یان به‌ ده‌رفه‌ت زانی بۆ‬ ‫شكاندنی كۆتی مه‌رجه‌عییه‌تی خامنه‌ئی‌و‬ ‫رۆیشتن ب�� ‌ه ئ��اڕاس��ت��ه‌ی مه‌رجه‌عیه‌تی‬ ‫ئایه‌تولاڵ (موحه‌مه‌د سه‌عید ئه‌لحه‌کیم)‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش ل�� ‌ه الی��ه‌ك وه‌ك وه‌اڵم��ێ��ك بۆ‬ ‫قومییه‌كان‌و ل ‌ه الیه‌كی دیكه‌شه‌و ‌ه وه‌ك‬ ‫ده‌س��ت��پ��ێ��ش��خ��ه‌ری��ك��ردن‌و خۆده‌رخستن‬ ‫وه‌ك ك��وڕه‌ك��ان��ی م��ه‌رج��ه‌ع��ی��ی��ه‌ت ل ‌ه‬ ‫دوای سیستانی ل�� ‌ه شه‌قامی سیاسیی‬ ‫شیعه‌كاندا به‌و پێیه‌ی‪ ،‬كه‌ ئایه‌تولاڵ حه‌كیم‬ ‫گونجاوتره‌ بۆ گرتنه‌‌ده‌ستی ح��ه‌وزه‌ی‬ ‫علمییه‌ی نه‌جه‌ف له‌ قۆناغی داهاتوودا‪.‬‬ ‫ل��ه ‌ب��ه‌رام��ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌دا (ش��ێ��خ موحه‌مه‌د‬ ‫ی��ه‌ع��ق��ووب��ی) چ��ووه‌ پ��اڵ ش��ارودی‌و‬ ‫پارته‌كه‌ی‪ ،‬كه‌ (هاوپه‌یمانی نیشتیمانی)‬ ‫ب��وو ك��رد ‌ه ه��اوپ��ه‌ی��م��ان��ی ن��وێ��ی مالكی‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫نێوخۆ‪ ،‬كه‌ ئه‌مینداری گشتیی ئه‌م پارت ‌ه‬ ‫(عه‌بدولکه‌ریم ع�� ‌هن��زی)ی��ه‌‪ ،‬ڕێكخراوی‬ ‫به‌در به‌ سه‌رۆكایه‌تی وه‌زیری گواستنه‌و ‌ه‬ ‫هادی عامری‪ ،‬پارتی فه‌زیله‌‌و دامه‌زراوه‌ی‬ ‫ئایه‌تولاڵ یه‌عقوبی‪( ،‬عصائب اهل الحق)‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ی�� ‌هك��ێ��ك ب��وو ل�� ‌ه ب��اڵ��ه‌ك��ان��ی س��وپ��ای‬ ‫مه‌هدی‪ ،‬كه‌تیبه‌كانی حزب‌الله‌ی عێراق‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌میش پێكهاته‌یه‌كی سه‌ربازییه‌و ل ‌ه‬ ‫سوپای مه‌هدی جیابۆته‌وه‌‪.‬‬

‫حه‌كیم بۆ سه‌ركه‌وتن له‌م ملمالنێیه‌دا ل ‌ه‬ ‫سه‌در نزیك بووه‌و ‌ه ل ‌ه دژی مالكی‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ته‌نها رووبه‌ڕووی ملمالنێیه‌كی شاراوه‌و‬ ‫به‌هێز بۆوه‌‪ ،‬ك ‌ه بریتی بوو له‌ ملمالنێی‬ ‫مه‌رجه‌عییاته‌كان‪ ،‬وات�� ‌ه مه‌رجه‌عییه‌تی‬ ‫قومییه‌كان‌و مه‌رجه‌عییه‌تی نه‌جه‌فییه‌كان‪.‬‬ ‫لێره‌دا ملمالنێیه‌كی نه‌ته‌وه‌یی ش��اراو ‌ه‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت له ‌نێوان زانا ئاینییه‌كاندا‪،‬‬ ‫ن��ه‌ج��ه‌ف ن��م��وون��ه‌ی ب��ی��ری ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی��ی ئ��ه‌م ئ��ای��ن��زای��ه‌ی��ه‌‌و (ق��وم)ی��ش‬ ‫هێمایه‌ك ‌ه بۆ هه‌ژمونی ئێرانییه‌كان‪ .‬ل ‌ه جیاوازییه‌كانی نه‌جه‌ف‌و قم‌و هه‌ڵوێست‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌ سوریا‬ ‫دوا لێدواندا (حامد حضري) سه‌ركرد ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجومه‌نی بااڵ رایگه‌یاند‪ ،‬كه‌ پارته‌كه‌ی ب ‌ه‬ ‫هیچ شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی یاسا یه‌ك ئایه‌تولاڵ سیستانی گ��ه‌وره‌ مه‌رجه‌عی‬ ‫ناگرێت ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی شیعه‌كان ل ‌ه نه‌جه‌ف ئێستا له‌ دانوستاندای ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ چه‌ند الیه‌نێكی ئۆپۆزسیۆن ل ‌ه‬ ‫پارێزگاكاندا‪.‬‬ ‫ل��ه‌ خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی��ش��دا ب��ۆ دوا سوریا بۆ قسه‌كردن ل ‌ه س��ه‌ر قۆناغی‬ ‫ری��زب�� ‌هن��دی��ی�� ‌هك��ان��ی ن��ێ��و (ه��اوپ��ه‌ی��م��ان��ی��ی دوای ئه‌سه‌د‪ .‬هه‌ر به‌ پێی زانیارییه‌كان‬ ‫نیشتیمانی)‪ ،‬كه‌ هێزه‌ ئیسالمیی ‌ه شیعه‌كان ئه‌م هه‌نگاوه‌ی سیستانی ل ‌ه الیه‌ن موقته‌دا‬ ‫ل ‌ه خۆ ده‌گرێت‪ .‬ده‌بینین ئه‌و هێزانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه س��ه‌درو ئه‌نجومه‌نی ب��ااڵی ئیسالمی ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندییان به‌ مه‌رجه‌عییه‌تی (ئایه‌تولاڵ عێراق پشتگیری لێ ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ش��ارودی)ی��ه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ب ه‌پاڵێورای س��ه‌رچ��اوه‌ی��ه‌ك ل�� ‌ه ن��ێ��و ئ��ه‌و پ��ارت�� ‌ه‬ ‫یه‌كه‌میش داده‌ن��رێ��ت ب��ۆ جێگرتنه‌وه‌ی سیاسییانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه پشتگیری له‌ رژێمه‌كه‌ی‬ ‫خامنه‌یی ل��ه‌ ئ��ێ��ران‪ ،‬بریتین ل��ه‌‪ :‬پارتی ئ��ه‌س��ه‌د ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ده‌ڵ��ێ��ن‪ ،‬ك�� ‌ه ئایه‌تولاڵ‬ ‫ده‌ع��وه‌ی ئیسالمیی بنكه‌ی گشتی‪ ،‬ك ‌ه سیستانی ئێمه‌ی خسته‌ هه‌ڵوێسته‌یه‌كی‬ ‫س��ه‌رۆك�� ‌هك��ه‌ی مالكی‌یه‌‪ ،‬پ��ارت��ی ده‌ع��و ‌ه ناخۆشه‌و ‌ه كاتێك‪ ،‬كه‌ ده‌ستی ك��رد به‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ع��ێ��راق ب�� ‌ه سه‌رۆكایه‌تیی ‌دان��وس��ت��ان ك��ردن ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫ه��اش��م م��وس��ه‌وی‪ ،‬ك�� ‌ه ل��ه‌ دی��ارت��ری��ن سوریادا‪ .‬ل ‌ه وه‌اڵمی ئه‌و پرسیاره‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سه‌ركرده‌كانیشی خضیر الخزاعي جێگری ك��را ل��ه ‌س��ه‌ر سروشتی ئ��ه‌و باسانه‌ی‪،‬‬ ‫سه‌رۆك كۆماره‌‪ ،‬پارتی دعوه‌ رێكخراوی ك�� ‌ه ق��س��ه‌ی ل��ه‌س��ه‌ر ده‌ك��رێ��ت ل��ه‌و‬

‫‪49‬‬

‫دانوستانانه‌دا‪ ،‬گوتی‪ :‬كێشه‌كه‌ لێره‌دایه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ك��ه‌س نازانێت ب��اس ل ‌ه چی د ‌هك��ه‌ن‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی دانیشتنه‌كان زۆر ب ‌ه نهێنی‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێ��ت‌و ئ��ه‌م��ه‌ش كێشه‌ی بۆ‬ ‫نه‌خشه‌كانی ئێم ‌ه دروستكرد له‌گه‌ڵ ئێرندا‬ ‫بۆ پاڵپشتكردنی رژێمه‌كه‌ی ئه‌سه‌د‪.‬‬ ‫دزه‌كردنی ئه‌م هه‌واڵن ‌ه له‌ كاتێكدایه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌حمه‌د سافی‪ ،‬ك ‌ه به‌ یه‌كێك له‌ یاوه‌ره‌كانی‬ ‫سیستانی داده‌نرێت‪ ،‬ل ‌ه ‪2012/11/16‬دا‬ ‫ل ‌ه یه‌كێك خوتبه‌كانی نوێژی جومعه‌دا‬ ‫رای��گ��ه‌ی��ان��د‪ ،‬ك�� ‌ه مه‌رجه‌عییه‌ت ب��ڕی��اری‬ ‫داو ‌ه پێداویستییه‌كانی زستان ب��دات ب ‌ه‬ ‫په‌ناهنده‌ سورییه‌كان‌و بۆ دابه‌شكردنیشی‬ ‫هاوئاهه‌نگی ده‌كرێت له‌گه‌ڵ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پ��ارێ��زگ��ای ئ��ه‌ن��ب��ار‪ ،‬ك�� ‌ه ب��ه‌ش��ێ��ك ل ‌ه‬ ‫ئ��ۆردوگ��اك��ان��ی ل�� ‌ه خ��ۆ گ��رت��ووه‌‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫لێدوانش هاوكات بوو له‌گه‌ڵ هه‌ستانی‬ ‫عادل عه‌بدولمه‌هدی ب ‌ه بانگهێشتكردنی‬ ‫حكومه‌تی عێراقی بۆ ئ��ه‌وه‌ی پێشوازی‬ ‫ب��ك��ات ل��ه‌ ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ی س��وری��او ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی پۆزه‌تیڤان ‌ه له‌گه‌ڵیدا مامه‌ڵ ‌ه‬ ‫بكات دوای ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ (معاذ الخطیب)‬ ‫وه‌ك سه‌رۆكی (ئه‌نجومه‌نی نیشتیمانی‬ ‫ه��ێ��زه‌ك��ان��ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‌و ش��ۆڕش)ی‬ ‫سوریا هه‌ڵبژێردرا‪.‬‬ ‫ع��ه‌ب��دول��م��ه‌دی دوا ج��ار ل��ه ‌س��ه‌ر پ��ه‌ڕ ‌ه‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��ه‌ك��ه‌ی خ��ۆی ل�� ‌ه س��ه‌ر ت��ۆڕی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی ف��ه‌ی��س��ب��وك ده‌ڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫(ب��ه‌رژه‌و ‌هن��دی��ی ه��ه‌ردوو گه‌لی سوریاو‬ ‫عێراق وا ده‌خوازێت‪ ،‬ك ‌ه په‌له‌ بكه‌ین ل ‌ه‬

‫پێشوازیكردن له ‌ئۆپۆزسیۆن‌و وا باشه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه مامه‌ڵه‌یه‌كی پۆزه‌تیڤانه‌ی له‌گه‌ڵدا‬ ‫بكه‌ین‪ .‬س��ه‌ر ب��اری ك��اری پارتایه‌تی‌و‬ ‫ئایدیۆلۆجیاو هه‌ڵه‌ی الیه‌نه‌كان‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫حكومه‌تی سوریا نوێنه‌ری چه‌ند الیه‌نێك‬ ‫بێت‪ ،‬الیه‌نه‌كانی نێو ئۆپۆزسیۆنیش به‬ ‫‌هه‌مان شێو ‌ه نوێنه‌ری به‌شێكی زۆرن ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگای سوریاو كاردانه‌وه‌یان هه‌ی ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌ داه��ات��وو‪ ،‬جیاوازییه‌كانی‬ ‫نێو ئۆپۆزسیۆنیش ئاساییه‌‌و ب ‌ه خاڵی‬ ‫ب��اش داده‌ن��رێ��ت ن��ه‌وه‌ك ن��ێ��گ�� ‌هت��ی��ڤ)‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا عه‌بدولمه‌هدی پێی وای��ه‪ ‌،‬ك ‌ه‬ ‫“ت��ی��رۆرو ت��ون��د‌ی‌و تیژی كارێكه‌ ئێم ‌ه‬ ‫ره‌تی ده‌كه‌ینه‌وه‌‌و به‌ هۆكارێكی نازانین‬ ‫ب��ۆ ره‌ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‪ .‬ئه‌و‬ ‫تۆمه‌تانه‌ش‪ ،‬كه‌ ده‌خرێته‌ پاڵی‪ ،‬جۆرێك ‌ه‬ ‫له‌ گوتاری راگه‌یاندن‌و پێویسته‌ چاومان‬ ‫دانه‌خات له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و هێز ‌ه ئیسالمی‌و‬ ‫نیشتمانییانه‌ی ل��ه ‌نێو ئ��ه‌و پ��ڕۆژی��ه‌دا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬هه‌ڵوێستی داننان ب ‌ه ئۆپۆزسیۆن‬ ‫له‌ الی��ه‌ن ئه‌مه‌ریكاو ئ��ه‌وروپ��او واڵتانی‬ ‫ك��ه‌ن��داوه‌وه‌ به‌ڵگه‌ نیی ‌ه ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ب�� ‌هك��رێ��گ��ی��راوه‌‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ن��ی��ش��ت��م��ان��پ��ه‌روه‌ری��ی ه��ێ��زه‌ك��ان‬ ‫مێژوو بڕیاری له‌ سه‌ر ده‌دات‌و هه‌ندێك‬ ‫ه��ه‌ڵ��وێ��س��ت��ی الی��ه‌ن��ه‌ك��ان��ی��ش ه��ه‌ی��ه‪ ‌،‬ك ‌ه‬ ‫ره‌سه‌نایه‌تییه‌كه‌ی دی��اره‌ له ‌نێو الیه‌ن ‌ه‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی دیكه‌ی نێو ئۆپۆزسیۆن‪.‬‬ ‫هاوپه‌یمانی ل ‌ه جۆرێكی دیكه‌‬ ‫گ��ۆڕه‌پ��ان��ی سیاسیی ع��ێ��راق هیچ كات‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫دوور ن��ه‌ب��وو ‌ه ل�� ‌ه گ��ۆڕه‌پ��ان��ی سیاسیی‬ ‫س��وری��ا‪ ،‬سیاسه‌تمه‌دارێكی پایه‌‌به‌رزی‬ ‫شیعه‌ش ده‌ڵێت‪ :‬ب��ه‌درو عصائب الحق‌و‬ ‫كه‌تائب‌و پارتی ده‌عوه‌ی ئیسالمی ب ‌ه باڵ ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كانییه‌وه‌‌و مالكی‌و خه‌زاعی له‬ ‫‌هه‌وڵی به‌هێزكردنی ریزه‌كانیانن‌و پالنی‬

‫هاوبه‌ش داده‌نێن بۆ قۆناغی دوای ئه‌سه‌د‪،‬‬ ‫ل��ه‌و هاوپه‌یمانێتیی ‌ه نوێیه‌شدا س��ه‌درو‬ ‫حه‌كیم دوورخراونه‌ته‌وه‌ به‌و پێیه‌ی‪ ،‬كه‬ ‫‌له‌گه‌ڵ ئه‌و پڕۆژیه‌دا یه‌ك ناگرنه‌وه‌‪.‬‬

‫‪51‬‬

‫ ‬

‫ئاشنایی ده‌رباره‌ی بنەماكانی لێكدانەوەی سیاسی‬ ‫‪Knowledge about the essentials of political analysis‬‬

‫نووسینی‪ :‬عەبدولحەمید ئەبولمحەمەد‬ ‫وه‌رگێرانی (لە فارسییەوە)‪ :‬شەریف فەالح‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫چەمكی سیاسەت لە وش��ەدا بە وات��ای‬ ‫رێ��ف��ۆرم��ی ك��ار‌وب��اری ب��ەڕێ��وەب��ەری‌و‬ ‫حكومەتە‌و بە پێی خوێندنەوە‌و پێناسەگەلی‬ ‫ت بگوترێت‌‪ :‬سیاسەت‬ ‫جۆرا‌وجۆر دەكرێ ‌‬ ‫بەڕێوەبردن‌و راوێژی گشتییە‪.‬‬ ‫زان��س��ت��ی س��ی��اس��ەت‪ :‬ب��ە پ��ێ��ی زانستی‬ ‫رێكخراوەكانی پێوەندیدار بە دەسەاڵتەوە‬ ‫پێناسە دەكرێ‌‪.‬‬ ‫لە روانگە نۆییەكانی زانستی سیاسەتەوە‪،‬‬ ‫زی��ادت��ری��ن‌و ب��ەرچ��اوت��ری��ن داك��ۆك��ی لە‬ ‫سەر دیاردە سیاسییەكانە‌و مەبەست لە‬ ‫زانستی سیاسەت شرۆڤە‌و لێكدانەوەی‬ ‫رێك‌وپێكی دیاردە سیاسییەكانە‪.‬‬ ‫بەم پێیە‌و لەسەر ئەم بنەمایە‪ ،‬سیاسەت‪،‬‬ ‫زانست‌و هەڵسوكەوتێكە‪ ،‬كە دەسەاڵت‌و‬ ‫راوێ��ژ‌و پ��ەس��ه‌ن��دك��ردن دەس��ت��ەب��ەر‌و‬ ‫مسۆگەر دەك��ات‪ .‬ل��ە حاڵێكدا زانستی‬ ‫سیاسی ناسینی ئ��ەم چەشنە هەڵس‌و‬ ‫كەوتانەیە لە شرۆڤە‌و راڤ��ە نوێیەكانی‬ ‫زانستی سیاسەت‌دا بابەتگەلێك وەكو‬ ‫(ه��ەڵ��س‌وك��ەوت��ی س��ی��اس��ی‪ ،‬رێ��ك��خ��راوە‬ ‫سیاسییەكان)‌و (دی��اردە سیاسییەكان)‬ ‫وەك بابەتە گشتییەكانی زانستی سیاسەت‬ ‫لە قەڵەم دراون‪ .‬بەم پێیە سیاسەت لەگەڵ‬ ‫زانستی سیاسەت‌دا جیاوازە‪.‬‬ ‫س��ی��اس��ەت ل��ە ژی��ان��ی م��رۆی��ی‌دا دی��ار‌و‬ ‫ێ زانستی سیاسەت لە‬ ‫بەرچاوە‪ .‬بەاڵم دەب ‌‬ ‫خوێندەواریی كالسیك یان خۆ بارهێنان‬ ‫دا فێر ببین‪ .‬سیاسەت لە بواری راوێژی‬ ‫كاروبارەوە بە رێژە‌و ڕادەی مرۆڤەكان‬

‫دەكرێ‌ جیاواز بێت‪ ،‬بەم پێیە سیاسەت‬ ‫لە رەگەزی هەڵس‌و كەوتە‪ ،‬بەاڵم زانستی‬ ‫سیاسەت لە رەگەزی مەعریفە‌و زانستە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا س��ی��اس��ەت��م��ەدار كەسێكە كە‬ ‫چەشنی ئەكتەرێك ل��ە ن��او حكومەت‌و‬ ‫كۆمەڵگه‌دا دەن��اس��رێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم زانستی‬ ‫س��ی��اس��ەت‪ :‬رەوش‌و ش��ێ��وازی ب��ە‬ ‫دەستەوەگرتن‪ ،‬پاراستن‌و بەرە‌و گەشە‬ ‫پێدانی دەسەاڵتە‪.‬‬ ‫وات��اك��ان‌و چەمكە ب��ەك��اره��ات��ووەك��ان لە‬ ‫لێكدانەوەی سیاسیدا‬ ‫گ��ری��ن��گ��ت��ری��ن وات��اك��ان‌و زان��س��ت��ی ئ��ەو‬ ‫چەمكانەی‪ ،‬كە لە شێوازی لێكدانەوەی‬ ‫سیاسیدا بە ك��اردەب��رێ��ن‪ ،‬چەمكگەلێكی‬ ‫وەكو راڤەی سیاسی‪ ،‬شرۆڤەی سیاسی‪،‬‬ ‫روانگەی سیاسی‪ ،‬هەڵویستی سیاسی‪،‬‬ ‫رووداوی سیاسی‪ ،‬دی��اردەی سیاسی‪،‬‬ ‫قەیرانی سیاسی‪ ،‬رەوتی سیاسی‌‌و… هتد‪،‬‬ ‫كە رەوتی راڤەی سیاسی هەر كام لەم‬ ‫چەمكانە هەڵگری واتای دیار‌و یەكسان‬ ‫نین‪ ،‬راڤەكاری سیاسی دەبێت سەرەڕای‬ ‫ئاشنایی لەگەڵ هەر كام لە چەمكەكان‪،‬‬ ‫لە بەكارهێنانی هەر وشەیەكدا سەرنجی‬ ‫وردی هەبێت‪.‬‬ ‫‪١‬ــ راڤەی سیاسی‬ ‫چ��ەم��ك��ی راڤ��ە ل��ە وش��ەدا ب��ە وات��ای‬ ‫چارەسەرییە‪ ،‬توانەوە یان هە‌رسکردن‪،‬‬ ‫گ��رێ ك��ردن��ەوە‌و ك��ران��ەوەی بابەتە‌و لە‬ ‫ئینگلیزیدا وش��ەی ئانالیز ‪ analyze‬بە‬

‫‪53‬‬

‫وات��ای راڤ��ە‌و شرۆڤە ه��ات��ووە‪ .‬راڤ��ە لە‬ ‫وات��ادا بریتییە لە پێكهاتە‌و دۆزینەوەی‬ ‫پێوەندی نێوان الیەنەكانی دیاردەیەك‪ ،‬بە‬ ‫چەشنێك‪ ،‬كە گشتییەت‌و گەوهەری مادە‪،‬‬ ‫یان دیاردەكە بناسێنرێت‌‪.‬‬ ‫وەك ب��اوە راڤ��ەی س��ی��اس��ی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ش��رۆڤ��ە‌و تاوتوێكردندا بەكارده‌هێنن‪.‬‬ ‫هۆكارەكەی پێوەندییەكە لە نێوان دوو‬ ‫وشەی شیكردنەوە‌و راڤەدایە‪( .‬تجزیە)‬ ‫یانی جیاكردنەوە‌و راڤە‪ ،‬واته پێكهاتن‌و‬ ‫دۆزینەوەی پێوەندیی نێوان الیەنەكانی‬ ‫دیاردەیەك‪.‬‬ ‫دی��اردە س��ی��اس��ی��ی��ەك��ان ل��ە ج��ەوه��ەری‬ ‫خۆیان‌دا وەكوو پێكهاتەی بینایەكە‪ ،‬كە‬ ‫لە پێكەوەلكان‌و پێوەندیی بەش‌و توخمە‬ ‫جیاوازەكان پێكهاتووە‌و خاوەنی الیەن‌و‬ ‫توخمی مێژوویی‪ ،‬جوگرافیایی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫ئەمنیەتی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬نیزامی‌و‪ ...‬هتد‪ .‬بەم‬ ‫پێیە دی��اردە سیاسییەكان لە بنەڕەتدا‬ ‫دی��اردەگ��ەل��ی زۆر س��ادە ن��ی��ن بەڵكو‬ ‫توخمێكی پێكهاتەن‪.‬‬ ‫لەم روانگەیەوە شیكردنەوەی سیاسی‬ ‫یانی شیكاری‌و لێكدانەوەی دی��اردە لە‬ ‫ێ گوتوویانە‬ ‫رەهەندی جیاوازەوە‪ .‬هێند ‌‬ ‫راڤە خۆی لەخۆی‌دا جیایی بە دواوەیە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫چونكە هیچ ناسین‌و زانیارییەك بە ب ‌‬ ‫ئاگایی لە الیەن‌و پێوەندییەكانیان لەگەڵ‬ ‫یەكتر لە پێكهاتەیەكی گشتیدا‪ ،‬بایەخی‬ ‫زانستی نییە‪ .‬بەم شێوەیە شیكردنەوە‌و‬ ‫راڤ��ەی سیاسییانی شیكاری دی��اردە بە‬

‫شێوەی جۆرا‌وجۆر‌و پێكهێنانی دیاردەی‬ ‫بەرباس‌و ناساندنی هەركام لە بەش‌و‬ ‫الیەنەكان‌و ناسینی پێوەندیی الیەنەكان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ی��ەك��ت��ر‌و ن��اس��ان��دن��ی گ��ەوه��ەر‌و‬ ‫ن��اوەڕۆك��ی دی��اردە دەخرێتە ب��ەر باس‪.‬‬ ‫ت‬ ‫كەوابوو شرۆڤە‌و راڤەی سیاسی دەبێ ‌‬ ‫به سێ‌ قۆناغدا تێپەڕ بكات‪:‬‬ ‫‪١‬ــ دابەشكردنی گشتییەتێك بە بەش‌و‬ ‫الیەنكانی خۆی‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ دۆزینەوەی پێوەندی بەشەكان بە پێی‬ ‫یاسای هۆیەتی‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ شیكردنەوە‌و دەربڕینی پێوەندی نێوان‬ ‫الیەنەكان‌و توخمەكانی دیاردە‪.‬‬ ‫راڤەی سیاسی‪ ،‬ئەو كارانەیە كە راڤەكار‬ ‫بە خوێندنەوەی دەروون��ی دیاردەیەك‌و‬ ‫بە شیكاری الیەنە دەروونیەكانی گۆرانە‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬دەست دەداتە‬ ‫ناسینی وردی چەمكێك‌‪ ،‬یان دیاردەیەكی‬ ‫سیاسی‪.‬‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ەوەی سیاسی‪ :‬خوێندنەوە لە‬ ‫وشەدا بە واتای روونكردنەوە‪ ،‬دۆزینەوە‬ ‫ل��ە رووی م��ادەی��ەك��ەی��ەوە‌و ب��ە شێوەی‬ ‫زاراوەكاتێک‌‪ ،‬كە راڤەكار بۆ سەلماندن‌و‬ ‫ت‬ ‫دەركی قووڵی رەوتی سیاسی ناچاربێ ‌‬ ‫لە كارەسات‌و رووداوگەلی دیكە كەڵك‬ ‫ێ دەس��ت��ی داوەت��ە ش��رۆڤ��ە‌و‬ ‫وەرب��گ��ر ‌‬ ‫خوێندنەوەیسیاسی‪ .‬شرۆڤەی سیاسی‬ ‫روانگەیەكە كە لە رەوت��ی��دا‪ ،‬راڤ��ەك��اری‬ ‫س��ی��اس��ی ب��ۆ س��ڕی��ن��ەوەی ن��اڕوون��ی‌و‬ ‫روونبوونەوەی رەهەند‌و الیەنە ناروون‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫نهێنییەكانی دی��اردەی��ەك ب��ۆ بەرامبەر‬ ‫ن��اچ��ار دەب��ێ��ت‌ ب��ۆ رووداو‌و پێشهاتە‬ ‫لێكچووەكانی‌تر كەڵك وەر بگرێ‌ تاكوو‬ ‫دی��اردەی لە بەرچاوگیراو بە شێوەی‬ ‫روون گوێگری خۆی بناسێنێت‌‪ ،‬بەم كارە‬ ‫دەڵێن ش��رۆڤ��ە‌و خوێندنەوە‪ .‬جیاوازی‬ ‫راڤە‌و خوێندنەوە لەوەدایە كە لە راڤەدا‪،‬‬ ‫بۆ سەلماندن‌و دەركی باشتر‌و قووڵتری‬ ‫بابەت‌و مه‌سەلەیەكی سیاسی پێویستە‬ ‫ل��ە رووداو‌و پێشهاتەگەلی سیاسیی‬ ‫دیكە كەڵك وەربگیردرێت‌‪ ،‬تاكو بابەت‬ ‫بە شێوەی شیا‌و‌و راستەقینە پێشكەش‬ ‫بكرێت‌‪.‬‬ ‫ت‬ ‫بەم پێیە خوێندەوە‌و شرۆڤە دەتوانێ ‌‬ ‫ی��اری��دەری راڤ��ە‌و ت��ەواوك��ەری بێت‌و‬ ‫لە هەمان كاتیشدا ب��اب��ەت‌و تەوەرێكی‬ ‫جیاوازە‪.‬‬ ‫پاساوی سیاسی‪ :‬پاساو لە الیەك واتە‬ ‫بابەتێك ب��ووە‪ ،‬كە ل��ەوش��ەدا بە وات��ای‬ ‫گەڕانەوەی روخسار‌و رواڵەتی كەسێك‪،‬‬ ‫ی��ان شتێك‌و ه��ەروەه��ا ش��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫بابەتێك‌و یان رووهێنان بۆ الی شتێك‬ ‫بەكار هێنراوە‪ .‬پ��اس��اوی سیاسی واته‬ ‫ش��ی��ك��ردن��ەوە‌و ت��اوت��وێ��ك��ردن��ی مەسەلە‬ ‫سیاسییەكان ه��اوك��ات ل��ەگ��ەڵ بەڵگە‌و‬ ‫فاكت بە مەبەستی بە قەناعەت گەیاندنی‬ ‫گوێگرانە‪ .‬ج��ی��اوازی خوێندنەوە لەگەڵ‬ ‫پ��اس��اوی س��ی��اس��ی ل��ەم��ە دای��ە‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ەوەدا ب��اب��ەت ش��ی��دەك��رێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لە پ��اس��اودا ه��ەوڵ دەدرێ��ت‌ تاكو‬

‫هاوكات لەگەڵ باسكردنی رووداوەك��ان‪،‬‬ ‫راستی‌وكەتواریشی بسەلمێنرێ‌‪ .‬هەمیشە‬ ‫پ��اس��اوی سیاسی لە بەرامبەر كەمی‌و‬ ‫كورتییەكان‪ ،‬شكستەكان الوازییەكان‌و‬ ‫یان ناباوەڕیی كۆمەڵگه‌ بەكار دەب��رێ‌‪.‬‬ ‫پاساوی سیاسی دوو الیەن دەگرێتەوە‪:‬‬ ‫‪١‬ــ پاساوی لۆژیكی‌و بەرپرسانە‪ :‬كاتێک‌‪،‬‬ ‫كە راڤ��ەك��اری سیاسی بۆ چارەسەریی‬ ‫گیروگرفتەكان‌و واڵمدانەوە بە ناروونییە‬ ‫سیاسی یەكان‪ ،‬لە پێش داوەری لە باس‌و‬ ‫ش��ی��ك��ردن��ەوەی بابەتێك خ��ۆ ببوێرێ‌‌و‬ ‫بە لەبەرچاوگرتنی راستیەكان‪ ،‬دەست‬ ‫بداتە لێكدانەوەی هۆكارە لۆژیكەكان لە‬ ‫سەرهەڵدانی دی��اردەی��ەك��ی سیاسی دا‪،‬‬ ‫رووی كردۆتە پاساوی بەپرسانە‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ پ��اس��اوی درۆی��ی‌و رووك��ەش‌و‬ ‫ه��ەل��پ��ەرەس��ت��ان��ە‪ :‬ل��ە ه��ەل‌و مەرجێكدا‬ ‫ب��ۆ داپ��ۆش��ی��ن��ی ك��ەت��وارێ��ك��ی س��ی��اس��ی‪،‬‬ ‫سەرداپۆشین‌و پ��اس��او‪ ،‬نەهێنی ك��اری‪،‬‬ ‫ش��وێ��ن��ە گ��ۆم��ك��ێ‌‌و ب��ە م��ان��ای ش��رۆڤ��ە‌و‬ ‫لێكدانەوەی رووداوێ��ك لەگەڵ ئەو شتە‬ ‫ئاسایی‌و فۆرم‌و قەوارانەی‪ ،‬كە لە پێشدا‬ ‫داڕێ��ژراوە‪ ،‬بێتە ئ��اراوە ئ��ەم پ��اس��اوە‬ ‫ك��ردەوەی��ەك��ی سیاسی هەلپەرستانە‌و‬ ‫غەیرە ئەخالقییە‪.‬‬ ‫رێنوێنیی سیاسی‪ :‬رێنوێنی لە وش��ەدا‬ ‫بە واتای رێنوێنی‌و چاوەدێری‪ ،‬هاوكاتە‬ ‫لەگەڵ رێ��ز‌و حورمەتی ورددا‪ .‬بە دوو‬ ‫بەش دابەشیان كردووە‪:‬‬ ‫‪١‬ــ پێشكەشكردنی رەوش‌و شێواز‪.‬‬

‫‪55‬‬

‫‪٢‬ــ پەیوەست بوون بە شێوەی دڵخواز‪.‬‬ ‫ک كات مرۆڤ رێگا‬ ‫بە واتایەكی‌تر هێندێ ‌‬ ‫بە كەسێك‪ ،‬كە خوازیاریەتی بە وردبینی‬ ‫تەواو‌و بەخشەندەیی‌و سەرنجەوە نیشان‬ ‫دەدات‪ ،‬بەاڵم پێوانی رێگا‌و گەیشتن بە‬ ‫مەبەست‌و ئامانج لە ئەستۆی خۆیدایە‪.‬‬ ‫ل��ە مەسەلە‌و بابەتە سیاسییەكاندا لە‬ ‫نێوان راڤەی سیاسی‌و رێنوێنیی سیاسیدا‬ ‫ج��ی��اوازی ه��ەی��ە‪ .‬ه��ەروەك ل��ە راڤ��ەی‬ ‫سیاسیدا راڤەكار لە بوونی ئەو راستی‌و‬ ‫كەتوارانەی بە چەشنێك‪ ،‬كە ه��ەن‌و لە‬ ‫ئ��ارادان باس دەكات‪ ،‬بەاڵم لە رێنوێنیی‬ ‫سیاسی چ��اوش��ی سیاسیدا س��ەرەڕای‬ ‫ئاگاییدان ك��ەت��وارە سیاسییەكان تاك‬ ‫دەگەیەنێتە ئامانج‌و مەبەست‪.‬‬ ‫روانگەی سیاسی‪ :‬هێزوتواناییەكە‪ ،‬كە‬ ‫هاوكاری‌و یارمەتیی راڤەكار دەكات لە‬ ‫دەرك‌و تێگەیشتنی دیاردە سیاسییەكان‬ ‫ب��ەو چەشنەی ك��ە ه��ەی��ە‌و ل��ە ئ��ارادای��ە‪.‬‬ ‫روانگەی سیاسی‪ ،‬بەبێ‌ بوونی پێشەكی‬ ‫وەك‪ :‬زانیاری‌و ه��ەواڵ‌و زانستی راڤە‪،‬‬ ‫نابێتە خ��اوەن��ی ك��ارای��ی‌و س��وودی بە‬ ‫ك��ەڵ��ك‪ .‬روان��گ��ەی سیاسی دانیشتوانی‬ ‫كۆمەڵگه‌یەك‪ ،‬بەشێك لە هۆكارەكان‌و‬ ‫الیەنگەلی جیاواز دەبێت‪ ،‬بە واتایەكی‌تر‬ ‫هۆكارەكانی گەشەی روانگەی سیاسی‬ ‫بریتین لە گشتگیری‌و كاریگەری چین‌و‬ ‫ت��وێ��ژە خ��اوەن رۆڵ‌و ن��ف��ووزەك��ان��ی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌‌و ل��ەب��ار ب��وون��ی زەم��ی��ن��ە‌و‬ ‫ک‬ ‫هەست‌و ویستی كۆمەڵگه‌‪ .‬ركەبەرێ ‌‬

‫ب��ۆ ب��ەدەس��ت��ه��ێ��ن��ان��ی پ��ل��ە‌و مەقامگەلی‬ ‫ب��ەرز‌و م��ەزن��ی كۆمەڵگه‌‪ ،‬پ��ەرەپ��ێ��دان‌و‬ ‫قبووڵكردنی ئەندیشە سیاسییەكان‪ ،‬یان‬ ‫ئیدئولۆژییە نوێیەكان‪ ،‬ئاشنایی لەگەڵ‬ ‫دواكەوتووییەكانی واڵت‪ ،‬شارەزایی لە‬ ‫فێڵ‌و تەڵەكەی دەسەاڵتداران‪ ،‬ئاشنایی‌و‬ ‫رووب��ەڕووب��وون��ەوە ل��ەگ��ەڵ زوڵ��م‌و‬ ‫ناعەداڵەتی دەوڵ��ەت��ە دەس��ەاڵت��دارەك��ان‪،‬‬ ‫گۆڕانی ئارمانەكان‪ ،‬بوونی دەوڵ��ەت لە‬ ‫بەرامبەر ویستی خەڵكدا‪.‬‬ ‫ب��وون��ی رێ��ب��ەرێ��ك��ی رێ��ن��ی��ش��ان��دەری‬ ‫بیر‌وباوەڕیی ــ سیاسی لە كۆمەڵگه‌دا‪.‬‬ ‫ل��ە پ��ەروەردە‌وب��اره��ێ��ن��ان��ی سیاسیی‬ ‫كەسەكان‪ ،‬ئەم هۆكارانە رۆڵ‌و دەوریان‬ ‫هەیە‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ بنەماڵە‪ :‬بنەماڵە ی��ەك��ەم شوێنێكە‬ ‫كە كەسایەتیی كەسەكان تێیدا ق��ەوارە‬ ‫دەگرێت‪ .‬بەردی بناخە‌و بنەمای روانگەی‬ ‫سیاسیی تاك لە بەستێنی بنەماڵەدا بەدی‬ ‫دێت‌و لە رێگا‌و كاناڵەكانی دیكەوە كامڵ‬ ‫دەبێت‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ن��ێ��وەرۆك��ی پ��ەروەردە و فێكردن‬ ‫ل��ە قوتابخانە‌و زان��ك��ۆ‪ :‬رێ��ورس��م��ەك��ان‪،‬‬ ‫سروودەكان‪ ،‬ئایینەكان‌و هە‌ر بەشێك لە‬ ‫پڕۆسەی پەروەردەی سیاسیی كەسەكان‬ ‫پێكده‌هێنن‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ شوێنی كار‌و پێشە‪ :‬لەو هۆكارانەی‬ ‫ناو كۆمەڵگه‌‪ ،‬كە لە پەروەردەی سیاسی‪،‬‬ ‫كە لە روانگەی سیاسیی كەسەكاندا رۆڵی‬ ‫هەیە شوێنی كارە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫‪٤‬ـ��ـ راگ��ەی��ەن��ەك��ان‪ :‬چ��اپ��ەم��ەن��ی‪ ،‬رادی��ۆ‌و‬ ‫ته‌له‌فیزیۆن‪ ،‬هەواڵدەرییەكان‪ ،‬ئینتێرنێت‌‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ل��ە س��ەر روان��گ��ە‌و بۆچوونی‬ ‫كەسەكان كاریگەری دادەنێن‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��وێ��س��ت��ی س��ی��اس��ی‪ :‬هەڵویستگرتن‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی دوای راڤ��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ب��ە پێی‬ ‫هۆكار‌و توخمەكانی وەك��و هەڵوێست‌و‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی دووربینی‪ ،‬لێكدانەەوەی‬ ‫بار‌ودۆخ‌و سیاسەتە گشتییەكان لە بەرچاو‬ ‫دەگیرێت‌‪ .‬بە واتایەكی‌تر هەڵویستگرتنی‬ ‫ه��ێ��م��ا‌و ن��ی��ش��ان��ەی ب��ەرن��ام��ەك��ان‪ ،‬ل��ەو‬ ‫ه��ەوااڵن��ەی��ە‪ ،‬ك��ە دوای راڤ��ە ب��ە كەڵك‬ ‫وەرگرتن لێی لە قۆناغی جێبەجێكردندا‬ ‫لەبەرچاو دەگیرێت‌‪.‬‬ ‫راڤ��ەك��ارێ��ك��ی س��ی��اس��ی ل��ە ب��وون��ی‬ ‫واقیعیەتەكان ب��ەو چەشنەی‪ ،‬كە هەن‪،‬‬ ‫دەدوێ��ت‌‪ ،‬ب��ەاڵم س��ی��اس��ەت��ڤ��ان‪ ،‬ی��ان‬ ‫بەرپرسی سیاسی بە لەبەرچاوگرتنی‬ ‫راڤە‌و سیاسەتە گشتییەكان لە حەركەت‌و‬ ‫ب��زاوت��ەك��ان‌و چۆنیەتی ه��ەڵ��س��وك��ەوت‪،‬‬ ‫رووب��ەرو ب��وون��ەوە‪ ،‬ه��اوك��اری‪ ،‬تەبایی‪،‬‬ ‫گ��ون��ج��ان‪ ،‬ی��ان ن��ەگ��ون��ج��ان ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم‬ ‫كەتوارانە بە دەربڕینی بیروڕا‪ ،‬بەیانییە‌و‬ ‫هەوڵی پێویست‌و زەرووری قسە دەكا‌ت‌و‬ ‫هەڵوێست دەگرێت‌‪.‬‬ ‫قازانجەكان‪ ،‬سوود‌و كاراییەكانی راڤەی‬ ‫سیاسی‪ :‬گرینگترین قازانج‌و مەبەستەكانی‬ ‫بە كارهێنانی راڤەی سیاسی بریتین لە‪:‬‬ ‫‪١‬ــ سڕینەوەی ناڕوونی لە دیاردەیەكی‬ ‫س��ی��اس��ی‌ودۆزی��ن��ەوەی الی��ەن��ە ن��اڕوون‌و‬

‫شاراوەكانی؛ راڤەكاری سیاسی كارێك‬ ‫ئ��ەن��ج��ام دەدات‪ ،‬ك��ە ك��ۆك��ردن��ەوەی‬ ‫ه��ەواڵ��ەك��ان‌و زان��ی��اری��ی راس��ت��ەوخ��ۆ بۆ‬ ‫ئێمە بەجێ‌ ناگەیەنێت‌‪ ،‬بەم مانایە‪ ،‬كە لە‬ ‫راڤەی سیاسیدا ئێمە كاتێك‪ ،‬كە لە ئاستی‬ ‫هەواڵ‌و زانیارییەوە بە قوواڵیی‌و ناخدا‪،‬‬ ‫رۆدەچین‌و الیەنەكانی ژێ��ر‌و ش��اراوەی‬ ‫هەواڵ‪ ،‬زانیاری‌و بەڵگەی هەواڵی شیكاری‬ ‫دەكەین‌و دەچینە ناخی بابەت‌و چەمكێكی‬ ‫راڤ��ەی��ی دی��اردەك��ان‪ .‬ی��ەك��ەم ق��ازان��ج‌و‬ ‫س��وودی راڤ��ەی سیاسی س��ەف��ەرە بە‬ ‫قوواڵیی هەواڵ‌و زانیارییەكان‌و شیكاریی‬ ‫الی��ەن��ە دەروون��ی��ەك��ان��ی‪ ،‬خستنەڕووی‬ ‫ش��ی��ك��اری ه��ەواڵ‌و زان��ی��اری‪ ،‬ناسین‌و‬ ‫دەركی باشترین دیاردەكان‪ ،‬سڕینەوە‌و‬ ‫البردن‌و دۆزینەوەی الیەنە ناروونەكانی‬ ‫(م��ێ��ت��ۆدۆل��ۆژی ش��رۆڤ��ەی سیاسی‪ ،‬لەم‬ ‫ب��ارەی��ەوە هاوكاریمان دەك��ات‪ ،‬كە لەو‬ ‫رێگایەوە هێما‌و خوێندنەوەیەكی گشتی لە‬ ‫دیاردە سیاسی یەكان لە جێهاندا بە دەست‬ ‫بێنین تاكوو بتوانین هەڵسووكەوتێكی‬ ‫باشمان لەگەڵیاندا هەبێت‌‪).‬‬ ‫‪٢‬ــ ئەگەر‌و پێش بێنی داهاتوو‪ :‬یەكێك لە‬ ‫قۆناغە دژوارەك��ان رەنگە سەرەكی‌ترین‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی ن��اس��ی��ن‌و راڤ��ەی م��ەس��ەل��ە‬ ‫سیاسییەكان دوورب��ی��ن��ی‌و پێشبینییە‪.‬‬ ‫راڤ��ەك��ار ل��ە پ��رۆس��ەی راڤ��ەی سیاسیدا‬ ‫بە پێداهەڵگوتنی دی��اردەی��ەك دەس��ت بە‬ ‫شیكردنەوە‌و واڵمدانەوەی پرسیارەكان‬ ‫ده‌دات‌و دوایی بە راگەیاندنی ئەنجام‌و‬

‫‪57‬‬

‫ئ��اك��ام��ەك��ان��ی دی��اردەی��ەك��ی سیاسی بە‬ ‫ك��ەڵ��ك وەرگ��رت��ن ل��ە ئ��ەم��رازی راڤ��ەی‬ ‫جێگای هەڵسەنگاندن‪ ،‬دەس��ت دەدات��ە‬ ‫دەستەبەركردن‌و پێشبێنی گۆڕانكارییە‬ ‫سیاسییەكان‪ .‬گریمانە‌‪ ،‬یان پێشبێنییەك‪،‬‬ ‫ت‬ ‫ك��ە ب��ۆ راڤ��ەی داه��ات��وو ب��ەك��اردەب��رێ�� ‌‬ ‫ب��ەردەوام ئەگەرێكە‌و سەرەتاكانی لە‬ ‫سەر بنەمای ئەگەر‌و گریمانەیە‪ .‬بەاڵم‬ ‫بیرمەندانی سیاسی گوتوویانە (زانستی‬ ‫س��ی��اس��ەت م��ەب��ەس��ت��ی ش��ی��ك��ردن��ەوە‌و‬ ‫شروڤەی رێك‌و پێك‌و گریمانەی دیاردە‬ ‫سیاسییەكانە)‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ ی��ارم��ەت��ی��دان ب��ە ب��ڕی��اری ل��ە ب��ار‌و‬ ‫هەڵوێستی دروس��ت‌و بەجێ‌‪ :‬لە جیهانی‬ ‫ئ��ەم��ڕۆدا ب��ڕی��ار ل��ە ب��واری ژی��ان��ی تاكە‬ ‫ك��ەس��ی‌و كۆمەاڵیەتیدا رۆڵ��ی بنەڕەتی‬ ‫ل��ە س��ەرك��ەوت��ن��ی ژی��ان��ی ت��اك�� ‌ەك��ەس��ی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیدایە‪( .‬بە شێنەیی‪ ،‬كە چاو لە‬ ‫زۆربەی رووداوەكان دەكەین‪ ،‬جەوهەر‌و‬ ‫ب��ن��ەم��ای س��ەرەك��ی��ی��ان ل��ە ب��ڕی��ار‪ ،‬ی��ان‬ ‫هەڵكردنی بڕیارێكدا دەبینین‪ ).‬ناسینی‬ ‫ێ‬ ‫مەسەلە سیاسییەكان‌و ب��ڕی��اردان��ی ب ‌‬ ‫زان��ی��اری دروس��ت وەك��و ناسینی فیلە‬ ‫ل��ە دی��وی ت��اری��ك��دا‪ ،‬زان��ی��اری��ی دروس��ت‬ ‫ێ شرۆڤە واتە هەڵسەنگاندن‪،‬‬ ‫هەم بە ب ‌‬ ‫راڤ��ە‪ ،‬داڕش��ت��ن‪ ،‬مەعریفە‌و ئ��وس��ووڵ‌و‬ ‫رێوشوێنیان ئیمكانی نییە‌و نالوێت‌‪ .‬لە‬ ‫الیەكی دی��ك��ەوە گەشەكردنی تایبەت‌و‬ ‫م��ەس��ەل��ەك��ان��ی راگ��ەی��ان��دن��ی گ��ش��ت��ی‌و‬ ‫ێ س��ن��ووری زان��ی��اری‬ ‫گ��ۆڕی��ن��ەوەی ب�� ‌‬

‫جیهانی بە تایبەت واڵتانی پێشكەوتووی‬ ‫گەیاندۆتە سنوور‌و ئاستی تەقینەوەی‬ ‫زانیارییەكان‪ .‬هاتنە ئ��ارا‌و سەرهەڵدانی‬ ‫ك��ام��پ��ی��ۆت��ێ��رە م��ۆدێ��ڕن��ەك��ان‪ ،‬راگ��ەی��ەن��ە‬ ‫هەواڵدەرییەكان‪ ،‬رۆژنامە‌و گۆڤارەكان‪،‬‬ ‫دەس��ەاڵت��ی ب��ڕی��اری ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و‬ ‫دی��اری��ك��ردن��ی زان��ی��اری راستەقینەی لە‬ ‫ناڕاست‌و ناكەتواری ئەستاندوە‪ .‬بێگومان‬ ‫ن��اش��ارەزاب��وون لە ئاست‌و لە بەرامبەر‬ ‫ش��رۆڤ��ە‌و راڤ��ەی دی��اردە سیاسییەكان‬ ‫ئەگەری هەرچەشنە بڕیاری بە وەختی‬ ‫ل��ە ك��ات��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی رێ��ب��ازێ��ك لە‬ ‫بارودۆخێكی وەهادا دەسڕێتەوە‪ .‬بەم پێیە‬ ‫شیكاری سیاسی دوای شرۆڤە‌و راڤەی‬ ‫دیاردەیەكی سیاسی‪ ،‬دەتوانێت‌ لە مەیدانی‬ ‫كردەوە‌و بە رێوەبردنی بڕیار‌و لە بواری‬ ‫بەرێوەبەری‌و راپەڕاندنەوە دەست بداتە‬ ‫هەڵوێستی بەجێ‌‌و گونجاو‪ .‬ئەنجامدانی‬ ‫ئەركی سیاسی لە ب��واری گۆرانكارییە‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییەكانەوە مسۆگەر‬ ‫ت مەگەربە بڕیار‌و دەركی دروست‌و‬ ‫نابێ ‌‬ ‫هەڵویستی گونجاو‌و بە وەخت‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ گونجاندنی هاوسەنگیی شیاو لە نێوان‬ ‫سیاسەتەكانی دەس��ەاڵت‌و ویستەكانی‬ ‫كۆمەڵگا‌‪ :‬قازانجەكانی دی��ك��ەی راڤ��ەی‬ ‫سیاسی ئ��ەوەی��ە‪ ،‬كە لە ه��ەر كۆمەڵێكی‬ ‫س��ی��اس��ی��دا خ��ەڵ��ك ئ��ام��ان��ج‌و مەبەستی‬ ‫سیاسەتەكانی دەسەاڵتن‪ ،‬بەو چەشنەی‪،‬‬ ‫كە بیرمەند‌و هەڵكەوتوانی دەسەاڵتیش‬ ‫دەك��ەون��ە ژێ��ر ك��اری��گ��ەری وی��س��ت‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫داواكارییەكانی خەڵكەوە‪ .‬دامەزراندنی‬ ‫هاوسەنگیەكی شیاو‌و لەبار پێوەندییەكی‬ ‫راس��ت��ەق��ی��ن��ە ل��ە ن��ێ��وان سیاسەتەكانی‬ ‫دەسەاڵت‌و ویستەكانی كۆمەڵگا‌‪ ،‬لە سەر‬ ‫بنەمای دەركی دروست لە كار‌و كردە‌وە‬ ‫سیاسی یەكانن‪ ،‬قازانج یان بەرژەوەندیی‬ ‫تاكە كەسی‌و گشتی دەسەاڵتە لە سەر‬ ‫بنەمای هەڵسەنگاندن‌و بەراوردی نێوان‬ ‫ویست‌و داواكارییەكان‌و سیاسەتەكانی‬ ‫دەسەاڵت‪ .‬سروشتی یەكە بە بێ‌ بوونی‬ ‫زان��س��ت��ی‌و تەكنیكی ش��رۆڤ��ە‌و راڤ��ەی‬ ‫سیاسی دەس��ت پێڕاگەیشتن بە دەركی‬ ‫پێوەندیی لۆژیكی نێوان بەرێوەبردنی‬ ‫دەس��ەاڵت‌و ب��ەرژەوەن��دی��ی كۆمەڵگ ‌ه‬ ‫ئەستەم‌و دژوارە‪.‬‬ ‫‪٥‬ــ كاریگەری لە سەر ژینگەی سیاسی‌و‬ ‫رێنوێنی كۆمەڵگا‌‪ :‬راڤ��ەی سیاسی جیا‬ ‫لەوەی‪ ،‬كە یارمەتیی مرۆڤ دەدات تاكو‬ ‫جیهانێك كەتێیدا دەژی باش بناسێت‌و‬ ‫لە نیوان بەشە جۆراجۆرەكانی بەردەم‬ ‫رێگای خۆی باشترین رێگا هەڵبژێرێت‌‪،‬‬ ‫ت بە‬ ‫س��ەرەن��ج��ام س��ەردەك��ەوێ��ت‌‌و دەب��ێ�� ‌‬ ‫چ��ەن��دی��ن گ��ۆڕان��ی ب��چ��ووك‌و گ��ەورەی‬ ‫ژینگەی سیاسی‪ ،‬كە هەر كام یەكێك لە‬

‫الیەنە جیا نەبوو‌و دانەبڕاوەكانی ژیانن‬ ‫ك��اری��گ��ەری زی��ات��ر ببەخشێت‪.‬سیاسەت‬ ‫هەستیارترین ب��وار‌و الی��ەن��ی چاالكیی‬ ‫مرۆڤە لە كۆمەڵگه‌دا‌و بە چڕی لە ژێر‬ ‫كاریگەری كولتوور‌و ئەندێشەی خەڵك‪،‬‬ ‫قازانج‌و روانگە‌و بیر‌و را گرووپی‌و تاكە‬ ‫كەسیەكان‌و هۆكارە ئابوورییەكانی هەر‬ ‫كۆمەڵگه‌یەك دای��ە‌و خۆشیی كاریگەری‬ ‫ل��ە س��ەری دادەن��ێ��ت‌‪ .‬فێربوونی راڤ��ەی‬ ‫سیاسی دەبێتە هۆی ئەوەی هێز‌وتوانایی‬ ‫كاریگەری لە سەر بیروڕا‌و ئەندێشەكانی‬ ‫خەڵك‌‪ ،‬هەروەها هاوكاری‌و رێنوێنیكردنی‬ ‫خەڵكی دیكە بە ئەندێشەگەلی جیاواز‌و‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر ‌وه��ەروەه��ا سەركەوتن لە‬ ‫شرۆڤەی روانگە هەڵە‌و نابەجێیەكانی بیر‌و‬ ‫رای خەڵكی دیكە‌و لە راستیدا لە رێنوێنی‌و‬ ‫پاساوی خەڵكانی‌تر لە هەڵبژاردنی رێگای‬ ‫دروست‌و دەستنیشانكردنی هەڵویست‌و‬ ‫رێ��ب��ازی ل��ەب��ار‌و گ��ون��ج��اوی سیاسی‬ ‫سەركەوتوو ببێت‌‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫كتێبی (مبانی علم سیاست)‪ ،‬له نووسینی‪:‬‬ ‫عه‌بدولحه‌مید ئه‌بولحه‌مه‌د‬

‫‪59‬‬

‫چین له‌ سه‌ده‌ی بیست‌و یه‌كدا‬ ‫جه‌مسه‌رێكی سه‌ره‌كیی نوێی ئابووری‬ ‫‪China in the twenty first century‬‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫‪Second part‬‬

‫موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‬

‫‪Mutasam Najmadin‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪60‬‬

‫بە مردنی ماوتسی تۆنگ لە ساڵ ‪1976‬دا‬ ‫گۆرەپانی سیاسیی چین شەرو ناكۆكی‌و‬ ‫ملمالنێیه‌كی توندی لە نێوان ه��ەردوو‬ ‫رەوت��ی ریفۆرمخوازان بە رابەرایەتیی‬ ‫دینگ شیاو بینگ‌و رەوتی موحافزكارەكان‬ ‫بە سەرۆكایەتی ژنەكەی ماوتسی تۆنگ‪،‬‬ ‫گرتە خۆی‪.‬‬ ‫ل��ە خ��ول��ی سێیەمی ل��ی��ژن��ەی ن��اوەن��دی��ی‬ ‫یازدەی حیزبی شیوعیی چیندا لە ساڵی‬ ‫‪ 1978‬ئ��ەم ش��ەرو ملمالنێیە ب��ە الی‬ ‫بەرژەوەندیی باڵی ریفۆرمدا شكایەوە‪.‬‬ ‫دینگ شیاو بینگ رابەرو خاوه‌ن تیۆری‬ ‫ریفۆرم‌و كرانەوە كۆی دەسەاڵتەكانی‬ ‫واڵتی گرتە دەست‪.‬‬ ‫لە دوای ساڵی ‪1976‬ەوە چین مۆدێلێكی‬ ‫تایبەتی ب��ە خ��ۆی داه��ێ��ن��ا‪ ،‬ل��ە شێوازی‬ ‫رووب��ەڕووب��وون��ەوەی ب��ی��روب��اوەری‬ ‫كۆنیدا رێ��ب��ازی تەدریجی‌و هەنگاو بە‬ ‫هەنگاوی لە سەرخۆو بە هێمنی گرتە‬ ‫ب��ەر‪ .‬لە پڕۆسەی دوورك��ەوت��ن��ەوەی لە‬ ‫تیۆری ماركسیی كالسیكی بە هەموو‬ ‫شێوه لە شێوازو رێگای كودتاو شۆڕش‬ ‫دوورك��ەوت��ەوە‪ .‬ل��ە پ��ڕۆس��ەی گ��ۆڕان‌و‬ ‫پەرینەوە بۆ قۆناغێكی نوێ‪ ،‬رێگاو مۆدێلی‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن��ی ئاشتییانەی ه��ەڵ��ب��ژارد‪.‬‬ ‫چینییەكان لە رووبەرووبوونەوەی هەر‬ ‫هێرش‌و گوشارێك بۆ سەر سەروەری‬ ‫نیشتمانی‌و ن��ەت��ەوەی زۆر بەتوندی‌و‬ ‫بێ گوێدانە هیچ پرانسیپ‌و رینماییەكی‬ ‫مرۆڤایەتیی جیهانی واڵم��ی دەدەن��ەوە؛‬

‫ئەوان باوەریان وایە رووداوو دیاردەو‬ ‫گۆڕانكاریە نێوخۆیەكان تایبەتمەندیی‬ ‫نیشتمانیی هەیەو هیچ ك��ەس‌و الیەنێك‬ ‫ب��ۆی ن��ی��ی��ە دەس��ت��ی ت��ێ��وەر دات‪ ،‬ل��ەم‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەی��ەدا ئ��ەوان پ��ێ��ی��ان وای��ە‬ ‫زۆرب��ەی رێكخراوە مەدەنییە نێوخۆی‌و‬ ‫جیهانییەكان سیخوری ئەمەریكان‌و لە‬ ‫كرۆكدا ئامانجیان تێكدانی باری نێوخۆیی‬ ‫گەالنە بۆ بەرژەوەندیی ئەمەریكا‪.‬‬ ‫لە پڕۆسەی سیاسیی چیندا بە هەمان‬ ‫شێوەی پڕۆسەی ئابووریان بە گشتی‪،‬‬ ‫ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەك��ی چ��ی��ن��ی��ی��ان��ه‌ی ه��ەی��ە‪.‬‬ ‫تیۆرە سیاسی‌و دبلۆماسییەكانی چین‬ ‫رەنگدانەوەی بیرو كلتوورو رۆشنبیریی‬ ‫ئ��ەو گ��ەل‌و نەتەوانەیە‪ ،‬ک ‌ه مێژوویه‌کی‬ ‫دوور ل ‌ه جوگرافیایه‌کدا کۆیانی کردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫چۆن لە رەهەندی فەلسەفیدا‪ ،‬كلتوری چین‬ ‫لە سەر بناغەی گونجان‌ دادەم��ەزرێ��ت‪.‬‬ ‫كۆی سیاسەت‌و ئیدارەو مۆدێلی ژیانی‬ ‫چینییەكان هەڵقواڵوی گونجانی نێوان‬ ‫ه��ەردوو ف��ەل��س��ەف��ەی كالسیكیی (ی��ن‬ ‫ویانگ)و فەلسەفەی (كۆنفۆشیۆس)ییە‪،‬‬ ‫ب��ه‌ ه�� ‌هم��ان شێوه‌ بیرو تێروانینیان ل ‌ه‬ ‫دایکبووی هه‌مان کلتوورو فه‌لسه‌فه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئەمە لە كاتێكدا بەرامبەرەكەی‪ ،‬كەلتوری‬ ‫خۆرئاواو بە تایبەتی ئەمەریكیەكان‪ ،‬لە‬ ‫س��ەر بناغەی ش��ەرو ملمالنێی دژەك��ان‬ ‫دروست بووە‪ ،‬ئەمان جیاواز لە چینیەكان‬ ‫هەموو ئاكامەكان بە ق��ەب��ارەی سودو‬ ‫زیان دەپێون‪.‬‬

‫‪61‬‬

‫ل��ە پ��رۆس��ەی رێ��ك��خ��س��ت��ن��ەوەی م��اڵ��ی‬ ‫خۆیاندا چینیەكان سەرەتا بە چاكردن‌و‬ ‫رێ��ك��ك��ردن��ەوەی دەزگ��ا ی��اس��ای��ه‌ک��ان‌و‬ ‫دادوەری‌و یاسای هەڵبژاردن‌و دانانی‬ ‫سنوورێك بۆ دیاردەی گەندەڵی دەستیان‬ ‫پێكرد‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەی ق��ەی��ران‌و كێشەكانی‬ ‫سیستمی سۆسیالستی بە گشتی‪ ،‬ئەم‬ ‫گۆڕان‌و ریفۆرمەیان بە سەر چینیەكاندا‬ ‫س��ەپ��ان��د‪ ،‬ه��اوك��ات زی��ادب��وون��ی خێرایی‬ ‫گ��ۆڕان‌و ن��وێ��ب��وون��ەوە ل��ە س��ەر ئاستی‬ ‫جیهان‌و روودانی گۆڕانكاری چۆنایەتی‬ ‫لە كۆی سیستمی نێودەوڵەتیدا ئەوەی‬ ‫لە چینییەكان دەخواست‪ ،‬كە بەردەوامی‬ ‫بە پڕۆسەی گ��ۆڕان‌و ك��ران��ەوەی زیاتر‬ ‫بدەن‌و گۆڕانی گەوهەری‌و چۆنایەتی لە‬ ‫بیرو كرداریاندا ئەنجام بدەن‪.‬‬ ‫لە پڕۆسەی ریفۆرم‌و كرانەوەدا سەرۆك‬ ‫دی��ن��گ گەیشتە ئ��ەو ب��اوەرەی‪ ،‬دەبێت‬ ‫ریفۆرمی سیاسیش بە هەمان میكانیزم‌و‬ ‫ستایلی ریفۆرمی ئابووری بە مۆدێلی‬ ‫قۆناغ بە قۆناغ‌و هەنگاو بە هەنگاو‪ ،‬بە‬ ‫هێمنی‌و لە سەرخۆ پراكتیزە بكرێت‪ .‬لە‬ ‫بواری سیاسیدا دینگ‌و خوێندكارەكانی‬ ‫بە هەمان شێوازی ریفۆرمی ئابووری‬ ‫پرۆژەیەكی كامڵیان لە ه��ەردوو بواری‬ ‫تیۆری‌و پراكتیزەیشدا دارشتەوە‪.‬‬ ‫ل��ەم ب��ارەدا ل��ە گ��ەڵ ئ��ەوەی ه��ەردوو‬ ‫ب��واری ری��ف��ۆرم��ی ئ��اب��ووری‌و سیاسی‬ ‫ت��ەواوك��ەری ی��ەك��ت��رن‌و هیچیان ب��ە بێ‬

‫ئەوی‌تر مەحاڵە توانای بەرجەستەكردن‌و‬ ‫مانەوەی هەبێت‪ ،‬بەاڵم لە واقعی واڵتانی‬ ‫دواك��ەوت��ووو ج��ی��ه��ان��ی س��ێ‪ ،‬ب��ە پێی‬ ‫خواست‌و پێداویستیەكان ئەم پرۆسانە‬ ‫هەندێك جارو لە هەندێك جێگادا پێش‌و‬ ‫دوا دەك��ەون‪ .‬ریفۆرمی ئ��اب��ووری پێش‬ ‫سیاسی دەكەوێت‌و لە جێگایەكی‌تر رەنگە‬ ‫بە پێچەوانەوە بێت‪ .‬ل��ەم ب��ارودۆخ��ەدا‬ ‫كۆمەڵێك پرسیارو سەرنج چینییەكانی‬ ‫راگ��رت‪ .‬لە ب��ارودۆخ��ی چیندا ئ��ەم دوو‬ ‫چەمكە كامیان پێش ئەویتریان دەكەوێت‪.‬‬ ‫ئایا ریفۆرمی ساسی دەبێتە فاكتەری‬ ‫ئ��اس��ان��ك��اری ب��ۆ ری��ف��ۆرم��ی ئ��اب��ووری؟‬ ‫ی��ان ب��ە پێچەوانەوە بەرجەستەكردنی‬ ‫ئابوورییەكی بەهێز زامنی سەركەوتنی‬ ‫ریفۆرمی سیاسیە؟ ئایا دیموكراسی‌و‬ ‫مافەكانی م��رۆڤ‌و چاكسازیی سیاسی‪،‬‬ ‫هیچ سەنگ‌و كاریگەریەكی دەمێنێت كاتێك‬ ‫هەڵئاوسانی ئ��اب��ووری رێ��ژەی ‪%1000‬‬ ‫تێپەر دەك��ات‪ ،‬م��ێ��ردەزم��ەی برسێتی‌و‬ ‫م��ەرگ دەستی لە بیناقاقای زۆرینه‌ی‬ ‫هه‌ر ‌ه زۆری خەڵك توند دەكات؟‬ ‫لە راستیدا پەیوەندیی نێوان ریفۆرمی‬ ‫ئابووری‌و سیاسی‪ ،‬پەیوەندییەكی ئاڵۆزو‬ ‫تێهەڵكێشە‪ ،‬ب��ۆی��ە ب��ڕی��اردان ل��ە س��ەر‬ ‫پێشخستنی هەر یەكەیان كۆمەڵێك فاكتەر‬ ‫یەكالی دەكاتەوە‪ ،‬لە بارودۆخی چیندا‬ ‫دینگ گەیشتە ئەو ب��اوەرەی‪ ،‬كە بە بێ‬ ‫دامەزراندنی بناغەی ئابوورییەكی بەهێز‬ ‫مەحاڵە بتوانرێت ریفۆرمێكی دروست‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫بێ گرفت ئەنجام بدرێت‪.‬‬ ‫ل��ەم واقعیدا دەرهاویشتەكانی ریفۆرم‬ ‫ل��ە دوو ئ��اس��ت��ەوە‪ ،‬گ��رف��ت‌و كێشەی بۆ‬ ‫چینیەكان دروست دەكرد‪ ،‬لە سەر ئاستی‬ ‫ن��ێ��وخ��ۆی��ی‪ ،‬كێشەو دەره��اوی��ش��ت��ەك��ان��ی‬ ‫ریفۆرم (گەندەڵی‪ ،‬بێكاری‪ ،‬هەژاری‪ ..‬هتد)‪،‬‬ ‫لە ئاستی دەرەكیشدا نەیارەكانی چین لە‬ ‫ئەمەریكاو جەمسەری سەرمایەداری‌و‬ ‫هەندێك لە واڵت��ە هەرێمایەتییەكان‪ ،‬به‬ ‫‌تایبه‌تی ئ��ه‌و واڵت��ان��ه‌ی چین کێشه‌ی‬ ‫سنووری‌و جوگرافیی ل ‌ه گه‌ڵیاندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئەم بارو دۆخە ئه‌وه‌ند ‌ه ترسناکه‌‪ ،‬ئەگەری‬ ‫دروستكردنی كێشەو گرفته‌ بۆ دەوڵەتی‬ ‫چین تا ئاستی روخانی دەسەاڵت دەچێت‪.‬‬ ‫لەم بازنەیەدا یەكێك لەو هۆیانەی وایكرد‬ ‫ری��ف��ۆرم��ی ئ��اب��ووری ه��ەن��گ��اوێ��ك پێش‬ ‫ریفۆرمی سیاسی بكەوێت‪ ،‬بارودۆخی‬ ‫ن��وێ��ی ج��ی��ه��ان‌و دەره��اوی��ش��ت��ەك��ان��ی‬ ‫سەرلەنوێ دامەزراندنەوەی سیستمێكی‬ ‫نوێی نێودەوڵەتی‌و جیهانیە‪.‬‬ ‫دەرهاویشتەكانی ریفۆرمی ئابووری لە‬ ‫فەرەوانكردنی كەلەبەری نێوان دەخلی‬ ‫تاكی چینی‪ ،‬ئەو زەمینەیەی خوڵقاندوە‪،‬‬ ‫كە سامان‌و داهاتی ئەو واڵتە لە دەست‬ ‫چەند سەرمایەدارێكی دیاردا كۆبێتەوە‪،‬‬ ‫هاوكات نەهەنگی گەندەڵی‌و ناعەدالەتی‌و‬ ‫برسێتی‌و ه��ەژاری‌و بێكاری‌و گرانی‌و‬ ‫هەڵئاوسان‪ ...‬تاد‪ ،‬ببێتە بەشی زۆرینەی‬ ‫ه��ەرە زۆری خەڵكی خ��وارەوەی چین‪.‬‬ ‫ئ��ەم داب��ەش��ب��وون‌و گرفتانە ل��ە بناغەدا‬

‫خوڵقێنەری سەرەكیی قەیرانەكانی بەردەم‬ ‫پرۆسەی ریفۆرم‌و كرانەوەو هەرەشەی‬ ‫جدی بوون بۆ سەر سەروەری دەوڵەت‌و‬ ‫سیستمی حوكمرانی لەو واڵتەدا‪.‬‬ ‫دیاردەی گەندەڵی‪ ،‬كە خۆركەی سیستمی‬ ‫سیاسی‌و باری ئاسایشی واڵتە‪ ،‬سەرجەم‬ ‫دام‌و دەزگ��اك��ان��ی ح��ی��زب‌و حكومەتی‬ ‫گرتبوەوە‪ ،‬دی��اردەی بەرتیل خ��واردن‌و‬ ‫م��ەح��س��وب��ی��ەت‌و ق��ۆس��ت��ن��ەوەی پ��ل��ەی‬ ‫وەزیفی‌و ئیختالس بە شێوەیەكی زۆر‬ ‫بەرباڵو لە شادەمارەكانی كۆمەڵگای ئەم‬ ‫واڵتەدا باڵوەیان كردبوو‪ .‬لەم بازنەیەدا‬ ‫سەرچاوەكانی زانیاریە رۆژنامەوانیەكان‬ ‫ئاماژە بۆ تێوەگالنی زیاتر لە بیست هەزار‬ ‫بەرپرسی حیزبی لە گەندەڵی دەكەن‪.‬‬ ‫ل��ە س��اڵ ‪ 1982‬ل��ە خ��ول��ی دووەم��ی‬ ‫ئەنجومەنی نیشتمانیدا حكومەت بریاریدا‬ ‫ب��ە ئ��ەن��ج��ام��دان��ی گ��ۆڕان‌و چ��اك��س��ازی‬ ‫ل��ە سیانزه ب��رگ��ەی ی��اس��ای��دا‪ .‬ك��ۆی ئەم‬ ‫چاكسازیانە لە بواری ریفۆرمی سیاسی‌و‬ ‫باشكردنی رەوشی مافەكانی مرۆڤدا بوو‪.‬‬ ‫س��روش��ت��ی سیاسی ح��وك��م��ران��ی چینی‬ ‫وەك مۆدێلێكی خۆرهەاڵتی‪ ،‬كە سیماو‬ ‫ن��اوەرۆك��ی ت��اك��رەوی��ی ح��وك��م��ڕان��ی‌و‬ ‫ت��ێ��ك��ەڵ��ب��وون��ی ح��ی��زب‌و ح��ك��وم��ەت‌و‬ ‫زەل��ی��ل��ب��وون��ی ح��ك��وم��ەت ب��ە دەس��ت��ی‬ ‫حیزبەوەیە‪ ،‬واقعێكی خوڵقاندوە پرۆسەی‬ ‫ریفۆرم‌و كرانەوە لێیدا پڕ هەورازو نشێو‬ ‫بێت‪ ،‬بۆیە دینگ گەیشتە ئەو ب��اوەرەی‪،‬‬ ‫كە دەبێت ریفۆرم‌و كرانەوە لە هەردوو‬

‫‪63‬‬

‫بواری حیزبی‌و حكومی پێكەوە بەرجەستە‬ ‫بكات‪ .‬ل��ەم بازنەیەدا سەرەتا ك��اری لە‬ ‫سەر جیاكردنەوەی حیزب لە حكومەت‬ ‫كرد‪ ،‬نەخشەی ئازادكردنی حكومەتی بە‬ ‫چەند قۆناغێك پراكتیزەكرد‪ .‬بە دەستێكی‬ ‫پۆاڵین كاری لە سەر بە مەرجەعیكردنی‬ ‫یاسا ك��رد‪ .‬لە ناو حكومەتیشدا دینگ‌و‬ ‫خ��وێ��ن��ک��اره‌ک��ان��ی ك��اری��ان ل��ە س��ەر‬ ‫پێشخستن‌و س��ەرب��ەخ��ۆ ك��ردن��ی كۆی‬ ‫دەسەاڵتەكانی ی��اس��ادان��ان‌و دادوەری‌و‬ ‫جێبەجێكردن كرد‪ .‬سەركەوتنی دینگ لەم‬ ‫قۆناغەدا ئەو زەمینەیەی بۆ رەخساند‪،‬‬ ‫ك��ە گ��ۆڕان��ك��اری زۆر گ��رن��گ ل��ە ب��واری‬ ‫ه��زری‌و س��روش��ت��ی س��ەرك��ردەی��ەش��دا‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬ب��ەم سیاسەتە كۆمەڵێكی زۆر‬ ‫لە سەركردە كالسیكیەكانی لە بازنەی‬ ‫ح��وك��م��ران��ی دورخ��س��ت��ەوەو ن��ەوەی��ەك��ی‬ ‫نوێی سەركردەی هێنایە بازنەكەوە‪ .‬ئەم‬ ‫گ��ۆڕان‌و چاكسازیانەی دینگ ه��ەزاران‬ ‫الوو ژن��ی هێنایە ریزەكانی حیزبەوە‪،‬‬ ‫نەوەیەكی ن��وێ‌و چینێكی ن��اوەن��دی بە‬ ‫هێزی بۆ حیزب دروستكرد‪.‬‬ ‫ق��وڵ��ب��وون��ەوەی قەیرانەكانی سیستمی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری بە گشتی‌و دەركەوتنی‬ ‫س��ی��م��اك��ان��ی دارم��ان‌و ه��ەرەس��ه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫حكومەتەكانیان لە سەرەتای هەشتاكاندا‪،‬‬ ‫چینیەكانی خستە س��ەر ئ��ەو ب��اوەرەی‪،‬‬ ‫كە دەبێت زۆر لە پێشوو زیاتر خێرابن‬ ‫لە ئەنجامدانی ریفۆرم‌و ك��ران��ەوە‪ .‬هەر‬ ‫چەندە لە كۆتایی هەشتاكاندا سەرۆك‬

‫گۆرباتشۆف پرۆژەیەكی بۆ ریفۆرم‌و‬ ‫نوێكردنەوەی سیستمی سۆسیالستی لە‬ ‫جیهان بە گشتی‌و یەكێتی سۆفیەت بە‬ ‫تایبەتی راگەیاند‪ .‬بەاڵم چینییەكان بەو‬ ‫پرۆژەیە رازی نەبوون‪ ،‬پێیانوابوو چین‬ ‫تایبەتمەندیی خۆی هەیە‪ ،‬دەبێت پرۆژەی‬ ‫تایبەت بە خۆی دارێژێت‪.‬‬ ‫ل��ە گ��ەڵ ئ��ەوەی چینیەكان ل��ە كۆتایی‬ ‫هەشتاكان‌و س��ەرەت��ای ن��ەوەدەك��ان��ەوە‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی دووەم��ی ری��ف��ۆرم��ی��ان‬ ‫ب��ەرج��ەس��ت��ەك��رد‪ ،‬ب��ەاڵم ه��اوك��ات‬ ‫دەستبەرداری شێوازی گۆڕان‌و ریفۆرمی‬ ‫تەدریجی‌و قۆناغ بە قۆناغ نەبوون‪.‬‬ ‫ل��ە رووی��ەك��ی‌ت��رەوە دی��ن��گ‌و هاوبیرانی‬ ‫وان��ەی��ەك��ی گ��رن��گ��ی��ان ل��ە رووداوو‬ ‫خۆپێشاندانەكانی گۆرەپانی تیانمینی‬ ‫ساڵی ‪ 1989‬وەرگ��رت‪ .‬لە راستیدا ئەو‬ ‫خۆپیشاندانە ب��ە پێی بیرو تێروانینی‬ ‫چ��ی��ن��ی��ەك��ان ل��ەدەس��ت��دان��ی ش��ەرع��ی��ەت��ی‬ ‫حوكمڕانی بوو لەو واڵتە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫بووە هۆی ئیحتیواکردن‌و كۆنترۆڵكردنی‬ ‫ئ��ەو نارەزاییانە حیكمەت‌و ش��ارەزای‌و‬ ‫دانای بێ سنووری سەرۆك دینگ بوو‪.‬‬ ‫لە دوای تەنیا دەساڵ لەو كارەساتە‪ ،‬نەك‬ ‫ئەوانه‌ی‪ ،‬كە نارەزای‌و خۆپێشاندانەكانیان‬ ‫ئ��ەن��ج��ام داب��وو پ��ەش��ی��م��ان ب��وون��ەوە‪،‬‬ ‫ب��گ��رە زۆرب��ەی��ان دان��ی��ان ب��ە دروس��ت��ی‬ ‫سیاسەتەكانی ئ��ەوك��ات��ەی دینگدا ن��او‪،‬‬ ‫هەندێكیشیان داوای دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫پەیكەریان بۆ دەكرد‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫ئەم رووداوە وایكرد‪ ،‬كە دەسەاڵتدارانی‬ ‫ئ��ەو واڵت��ە‪ ،‬ن��ەك لە موئامەرەكانی ئەو‬ ‫ك��ات��ەی ئ��ەم��ەری��ك��ای دژ ب��ە جەمسەری‬ ‫سۆسیالزم بە گشتی‌و چین بە تایبەتی‬ ‫ئاشكرا بکه‌ن‪ ،‬بەڵكو زۆر وریایانە كەوتنە‬ ‫دارشتنەوەی چەندین میكانیزمی بەهێز‬ ‫ب��ۆ رووب��ەڕووب��ون��ەوەی ه��ەر كێشەو‬ ‫گ��رف��ت��ێ��ك‪ ،‬ك��ە ه��ەرەش��ە ب��ێ��ت ل��ە س��ەر‬ ‫سەروەری‌و ئاسایشی نیشتمانی‪ .‬هاوكات‬ ‫لە پراكتیزەكردنی پرۆژەكەیشدا لە هەموو‬ ‫هەنگاوو قۆناغێكدا حیسابی جدیان بۆ‬ ‫پاراستنی ب��اری ئاسایش‌و هێشتنەوەی‬ ‫س��ەروەری نیشتمانی‌و ح��ك��وم��ەت بە‬ ‫بەهێزی دەكرد‪.‬‬ ‫لە رووی سیاسیشەوە بۆ ئیحتیواكردنی‬ ‫ئەم گرفتانە سەرۆك دینگ بەرنامەیەكی‬ ‫نوێی تایبەت بە ئەو بارودۆخەی چینی‬ ‫دارشت‪ ،‬بە وردی‌و بە پالن كاری لە سەر‬ ‫بەرجەستەكردنی سیستمی دیموكراسی‬ ‫ب��ە م��ۆدێ��ل��ی ئ��اش��ت��ی‌و ق��ۆن��اغ ب��ە ق��ۆن��اغ‬ ‫دەكرد‪ ،‬لە دامەزراندنی بناغەی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنیدا لە هاوشانی بە هەند وەرگرتنی‬ ‫باری تایبەتی خۆیان زۆر وریایانە كاریان‬ ‫لە سەر گونجاندنی لە گەڵ گۆڕانكاریە‬ ‫ئابووریەكانی واڵتەكەیاندا دەكرد‪.‬‬ ‫چینیەكان كاریان لە سەر داهێنانی فۆرم‌و‬ ‫مۆدێلێكی ت��ای��ب��ەت ب��ە خ��ۆی��ان دەك��رد‪،‬‬ ‫ل��ەم ب��ارەش��دا دوو خاڵیان ل��ە بەرچاو‬ ‫دەگ��رت‪ :‬ی��ەك��ی��ان پێیان واب��وو فۆرمی‬ ‫بیری سیاسی نوێی واڵتەكەیان دەبێت‬

‫لە دوو سەرچاوەوە رێچكە بگرێت‪ ،‬بیرو‬ ‫فەلسەفەو كلتوری كۆنی چینیەكان‪ ،‬كە تا‬ ‫ئەمرۆش بە واقعی بیرو تێروانینەكانی‬ ‫(تاو) نەك بە تەنیا الی چینیەكان‪ ،‬بگرە‬ ‫الی زۆرێ��ك ل��ە خ��ەڵ��ك‌و ب��ی��رم��ەن��دان��ی‬ ‫گەالنیش جێگای سەرنج‌و بایخ پێدانە‪،‬‬ ‫وەك س��ەرچ��اوەی دووەم��ی��ش داهێنانە‬ ‫نوێكانی بیرو تێروانینی نوێی مرۆڤایەتیە‪،‬‬ ‫كە ئەمرۆ لە س��ەر بناغەی پێداویستی‬ ‫گۆڕان‌و پێشكەوتنەكانی مرۆڤایه‌تی بنیات‬ ‫دەنرێت‪.‬‬ ‫پ��رۆس��ەی ری��ف��ۆرم��ی سیاسی چین بە‬ ‫ه��ەم��ان ستایلی پ��رۆس��ەی ئ��اب��ووری بە‬ ‫هەر دوو ئاراستەی دەرەكی‌و ناوخۆیدا‪،‬‬ ‫دادەرێژرێتەوەو پراكتیزە دەكرێت‪.‬‬ ‫ل��ە ب��واری دەرەك��ی��دا چینیەكان هێڵی‬ ‫س��ی��اس��ی ح��ۆی��ان ل��ە س��ەر پرینسیپی‬ ‫(دۆستایەتیكردنی دۆستان‌و دوژمنایەتی‬ ‫ن��ەك��ردن��ی دوژم��ن��ان) دارێ��ژاوە‪ .‬بۆیە‬ ‫ب��ەردەوام دژی دەستێوەردان ب��وون لە‬ ‫ك��اروب��اری ناوخۆی واڵت��ان‪ .‬ستراتیجی‬ ‫ریفۆرمی سیاسیی چین‪ ،‬كاركردن بوو بە‬ ‫ستایلێكی نەرم‌و میانڕەو‪ ،‬بۆیە بەردەوام‬ ‫خۆیان لە گەڵ كۆی دیاردە نەگونجاوو‬ ‫ناكۆكەكانیش رێكدەخست‪ ،‬ئەوان پێیان‬ ‫وای��ە چین دەب��ێ��ت ب��ەردەوام ل��ە ش��ەرو‬ ‫ن��اك��ۆك��ی دوور ك��ەوێ��ت��ەوە‪ ،‬ب��ەردەوام‬ ‫كار لە سەر چنینەوەی دەسكەوتەكانی‬ ‫بكات‪ ،‬ئەگەر كەمیش بێت‪ .‬هەر لە سەر‬ ‫ئەم بناغەیە پەیوەندییەكانی خۆیان لە‬

‫‪65‬‬

‫گەڵ ئەمەریكادا ریكخستەوەته‌وه‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ل��ە گ��ەوه��ەردا ستراتیجی ك��ارك��ردن��ی‬ ‫چینیەكان لە گەڵ نەخشە‌و خواستەكانی‬ ‫ئ��ەم��ەری��ك��ادا‪ ،‬ك��ە ئ��ام��ان��ج��ی س��ەرەك��ی‬ ‫مانەوەیە لە س��ەر كورسیی دەسەاڵتی‬ ‫دنیا‪ ،‬ناگونجێت‪ .‬چینیەكان ئەمڕۆ زۆر‬ ‫ب��ە ب��ەرن��ام��ەو ب�� ‌ه خێرایی ك��ار ل��ە سەر‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن ب��ۆ گەیشتن ب��ە لووتكەی‬ ‫دەسەاڵتی ئابووری جیهان دەكەن‪ ،‬یان‬ ‫هەر نەبێت كار بۆ بوون بە جەمسەرێكی‬ ‫سەرەكی دنیا لە پاڵ ئەمەریكادا دەكەن‪.‬‬ ‫ئەم خواستەی ئەمان تا ئەمرۆش الی‬ ‫ئەمەریكیەكان مایەی قبوڵكردن نییە‪.‬‬ ‫لەم چوارچێوەیەشدا ئەم نارازیبوون‌و‬ ‫دژایەتییەی ئەمەریكا تەنیا لە هەرەشەو‬ ‫چاوسووركردنەوەدا نەوەستاوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ب��ە پراكتیكی چ��ەن��دی��ن ه��ەن��گ��اوی زۆر‬ ‫گ��رن��گ‌و ب��ە هێزی ب��ۆ گۆشەگیركردنی‬ ‫چین ناوەو چەندین بەربەستی لە بەردەم‬ ‫رەورەوەی پێشخستنیدا دروستكردوە‪.‬‬ ‫لەم بازنەیەدا یەكێک لە هۆكانی روخاندنی‬ ‫واڵت��ی لیبیا ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی پ��رۆژەی‬ ‫خ��ۆره��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت��دا‪ ،‬ب��ری��ن��ەوەی‬ ‫دەستی چین بوو لەو واڵت��ەو دواتریش‬ ‫هەوڵێك بوو بۆ دەرك��ردن��ی لە واڵتانی‬ ‫ئەفریقیا‪.‬‬ ‫بە رووخانی لیبیا چینیەكان بری (‪)16‬‬ ‫م��ل��ی��ار دۆالر زی��ان��ی��ان ل��ێ��ك��ەوت‪ ،‬ك��ۆی‬ ‫پ��رۆژە ئ��اب��ووری��ەك��ان��ی��ان ل��ەو واڵت��ەدا‬ ‫ت��ووش��ی ئیفلیجی ب��وون‌و ك��ۆت��ای بەو‬

‫س��ەرچ��اوەی��ەی��ان ل��ە دابینكردنی وزەو‬ ‫كەرەستەی خ��او ه��ات‪ .‬ئ��ەوەی جێگای‬ ‫سەرنج بوو چینیەكان لە بەرامبەر ئەم‬ ‫روداوەدا هیچ هەڵوێستێكیان نەبوو‪،‬‬ ‫بگرە ب��ەردەوام ب��وون لە س��ەر هەمان‬ ‫م��ۆدێ��ل‌و پرینسیپی كاركردنی خۆیان‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو هەڵوێست‌و سیاسەتێكی‬ ‫ئەمەریكی دژ بە چین‪ ،‬چینیەكان بەردەوام‬ ‫ب��وون لە دان بەخۆداگرتن‌و ب��ەردەوام‬ ‫ب��ەرەو پێشچون‪ ،‬دینگ پێی واب��وو لەم‬ ‫قۆناغەدا دەبێت چینیەكان كار لە سەر‬ ‫ئیستیفزازكردنی ئەمەریكا نەكەن‌و خۆیان‬ ‫لە هەر جۆرە رووبەرووبونەوەیەك لە‬ ‫گەڵیدا ئەگەر زیانیش بە چین بگەیەنێت‬ ‫دوورخەنەوە‪ ،‬بەاڵم ئەمەریكیەكان لەگەڵ‬ ‫ئەمەشدا چین بە گەورەترین مەترسی‬ ‫لە سەر خۆیان دەزان��ن‪ ،‬بۆیە نەخشەو‬ ‫بەرنامەی رووب��ەرووب��ون��ەوەی چین لە‬ ‫الیەن ئەمەریكاوە بە چەندین ئاڕاستەو‬ ‫میكانیزم كاری لە سەر كراوه‌‪ .‬لە وانە‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ ژی��ان��ەوەی رێكەوتنی هاوپەیمانی‬ ‫سەربازیی نێوان ئەمەریكاو ئوسترالیاو‬ ‫نیوزلەندا‪ ،‬ئه‌مه‌ ل ‌ه کرۆکده‌ بە ئامانجی‬ ‫بەهێزكردنی پێگەی خ��ۆی لە ناوچەی‬ ‫(هندی ــ چینی‌و توندكردنی گوشارەكانی‬ ‫لە سەر چینه‌‪ ،‬بە خێراترین شێوەو ب ‌ه‬ ‫توندترین میکانیزم‪.‬‬ ‫لەم چوارچێوەیەدا بە قۆستنەوەی كێشەو‬ ‫ناكۆكیەكانی نێوان چین‌و فیتنام لە سەر‬ ‫دەرهێنانی ن��ەوت لە ن��اوچ��ەی دەری��ای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫باشوریی چین‪ ،‬كاری لە سەر بەهێزكردنی‬ ‫پەیوەندی‌و شەراكتە سەربازیەكانی لە‬ ‫گەڵ واڵتی فێتنام ئەنجامدا‪ .‬ئەمەریكیەكان‬ ‫ئەم رێكەوتنەیان بۆ مەبەستی داکوتانی‬ ‫ره‌گ��ی خ��ۆی��ان ل��ەم ناوچەیە ئەنجامدا‪.‬‬ ‫ئاستی بەشداریكردن‌و پراكتیزەكردنی‬ ‫ئەم رێكکە‌وتنە لە الیەن ئەمەریكیەكانە‬ ‫تا پلەی جواڵندنی ئەستوڵی دەریایی بۆ‬ ‫دەریای باكوری چین بوو‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ دان��ان��ی ن��ەخ��ش��ەی دام��ەزران��دن��ی‬ ‫بنكەیەكی سەربازی لە سنگافورە‪ ،‬واتا‬ ‫دەرخستنی ئ��ەوەی‪ ،‬كە ئەمەریكیەكان‬ ‫دەت��وان��ن ئ��ەو ن��اوچ��ەی��ەی��ی‪ ،‬ك��ە چین لە‬ ‫رێگایەوە پێداویستیە بنەرەتیەكانی لە‬ ‫ووزەو كەرەسەی خ��اوی پیشەسازی‌و‬ ‫بەرهەمهێنانی لە ناوچەی خۆرهەاڵتی‬ ‫ن��اوەراس��ت‌و ئەفریقیا ه��اوردە دەك��ات‬ ‫داخەن‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ گ��رێ��دان��ی رێكەوتنێكی ستراتیژی‬ ‫ش��ەراك��ەت لە نێوان ژاپ��ۆن‌و ئەمەریكا‬ ‫لە ئۆقیانووسی هێمن‪ ،‬ئەم رێكەوتنە لە‬ ‫هاوشێوەی یەكێتییه‌کی ئابووریدا كار لە‬ ‫سەر راكێشانی ژاپۆن بۆ ناو ستراتیجی‬ ‫ئەمەریكی دەك��ات‪ .‬ل��ەم روەوە ئ��ەوەی‬ ‫ژاپۆنیەكان هان دەدات‪ ،‬بەرەو رووی ئەم‬ ‫رێكەوتنە بچن بوونی كێشەی سنوری لە‬ ‫سەر چەند دورگەیەكی نێوان خۆیان‌و‬ ‫چینە‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ دژایەتیكردنی رێكەوتن‌و هاپەیمانی‬ ‫نێوان روسیاو چین‪ ،‬كاركردن‌و گوشار‬

‫دروس��ت��ك��ردن ب��ۆ ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەی‬ ‫رێ��ك��ەوت��ن��ام��ەی ستراتیجیی ن��ێ��وان��ی��ان‪،‬‬ ‫ب��ە تایبەتی ل��ە رێ��گ��ای گرنگی دان بە‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ەك��ان��ی روس��ی��او پشتگوێ‬ ‫خستنی چینییەكان‪.‬‬ ‫ل��ە راستیدا هاوپەیمانیی ن��ێ��وان چین‌و‬ ‫روس��ی��ا ل��ەم س��ەردەم��ەدا ت��ەواوی‬ ‫ناكۆكیەكانی پێشویان ت��ێ��پ��ەردەك��ات‪،‬‬ ‫چەنكە لە واقعدا پێویستی ئەم دوو واڵتە‬ ‫بە یەكتری گەیشتوەتە ئاستی پشت بە‬ ‫یەكتر بەستن بۆ تێپەراندنی قۆناغێكی‬ ‫زۆر گ��رن��گ‌و ه��ەس��ت��ی��اری سیستمی‬ ‫نێودەوڵەتی‌و پەرینەوە بۆ سەردەمێكی‬ ‫نوێ‪ .‬لەم بارودۆخەدا مەحاڵە هیچ یەك‬ ‫ل��ەم دوو واڵت��ە بتوانێت بە بێ ئەویتر‬ ‫رووب��ەرووی دەس��ەاڵت��ی ت��اك��رەوان��ەی‬ ‫ئەمەریكا ببێتەوە‪.‬‬ ‫ل��ە رووی��ەك��ی��ت��رەوە ئ��ەم��ەری��ك��ی��ەك��ان بە‬ ‫میكانیزمێكیترو ل��ە رێ��گ��ای داواك��ردن��ی‬ ‫گ��رێ��دان��ی ش��ەراك��ەت��ێ��ك��ی س��ت��رات��ی��ژی لە‬ ‫گ��ەڵ چ��ی��ن��ی��ەك��ان ب��ە م��ەرج��ی خ��ۆی��ان‪،‬‬ ‫نەخشەیەكیترە بۆ ئیحتیواكردنی چین‪.‬‬ ‫بۆیە ه��ەر ل��ە س��ەرەت��اوە چینیەكان بە‬ ‫گومانەوە دەیانروانیە ئ��ەم خواستەی‬ ‫ئەمەریكا‪.‬‬ ‫ستراتیژیەتی دبلۆماسی چین‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی‪ ،‬تیۆرو ستراتیجی‬ ‫چین تایەتمەندییەكی چینییانه‌ی هەیە‪ .‬لە‬

‫‪67‬‬

‫كۆتای حەفتاكاندا لە هاوشانی ریفۆرمی‬ ‫ئابووری دینگ شیاو بینگ ئاماژەی بە‬ ‫پێویستی بوونی ستراتیژو سیاسەتێكی‬ ‫دەرەكی تایبەت‌و نوێی كرد‬ ‫تیۆری دبلۆماسیی نوێی چین بەو ئامانج‌و‬ ‫خواستە درارێژراوە‪ ،‬كە ببێتە پشتیوانی‌و‬ ‫ب��ن��اغ��ەی��ەك ب��ۆ ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن‌و‬ ‫سەرخستنی پرۆسەی ریفۆرم‌و كرانەوە لە‬ ‫سەرجەم بوارو ئاستەكانیدا‪ .‬لە پڕۆسەی‬ ‫ریفۆرمی سیاسی‌و پێشخستنی پەیوەندیە‬ ‫دەرەك��ی��ەك��ان��ی چ��ی��ن��دا‪ ،‬س��ت��رات��ی��ژی��ەت��ی‬ ‫ك��ارك��ردن ب��ۆ ب��ە عەسرنەكردنی چین‪،‬‬ ‫دابەشكرد بە سەر چەند رێبازو شێوازێكدا‪.‬‬ ‫ل��ەم چ��وارچ��ێ��وەی��ەدا م��ام��ەڵ��ەك��ردن��ی لە‬ ‫گ��ەڵ ئەمەریكادا شێوازێكی تایبەت بە‬ ‫ئەمەریكای بۆ دارێ��ژرا‪ ،‬لەگەڵ روسیاو‬ ‫واڵتنی دۆست‌و هاوپەیمانیشدا شێوزی‬ ‫ت��ای��ب��ەت ب��ەم��ان��ی دارش��ت‪ ،‬ه��اوك��ات بۆ‬ ‫مامەڵكردن لە گەڵ والتانی دەوروبەری‬ ‫سیاسەتێكی ت��ری ه��ەب��وو‪ ،‬ب��ە هەمان‬ ‫شێوە بۆ سەرجەم واڵت��ان‌و ناوچەكان‬ ‫بە ستایل‌و شێوازی ج��ی��اوازەوە كاری‬ ‫دەك��رد‪ .‬ی��ەك��ێ ل��ە گرنگترین ش��ت‪ ،‬كە‬ ‫چینیەكان لەم پرۆسەیەدا كردیان ئەوە‬ ‫بوو خۆیان وەك واڵتێكی جیهانی سێیەم‬ ‫پێناسەكردو بەرنامەی كاری خۆیان لە‬ ‫سەر ئەم بناغەیە دارشت‪.‬‬ ‫ه��ەر ل��ە س��ەرەت��اوە دی��ن��گ سیاسەت‌و‬ ‫ستراتیژی ك��ارك��ردن��ی خ��ۆی��ان ل��ە سەر‬ ‫بناغەی چەند پرینسیپ‌و باوەرێكی تایبەت‬

‫بە خۆیان دامەزراند‪ .‬لە وتە‌و پرانسیپە‬ ‫گرنگەكانی دینگ بۆ دارشتنەوەی بناغە‬ ‫سیاسەتی دەرەكیان دەڵێت‪(:‬چین دەبێت‬ ‫لەم قۆناغەداو بۆ ماوەیەكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫خ��ۆی ل��ە ن��اوەن��دی پ��ێ��ش��ەوای��ی‪ ،‬ی��ان‬ ‫شەركردن لە سەر گەیشتن بە لووتكەی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی دن��ی��ا ب��ە دوور بگرێت‪ ،‬لە‬ ‫ب��ازن��ەی ئ��ەم س��ی��اس��ەت��ەدا ه��ەم��وو ئەو‬ ‫كێشە‌و گرفتانەی راستەخۆ پەیوەست‬ ‫ن��اب��ن ب��ە ب��ەرژەوەن��دی��ی چینییەكانەوە‬ ‫خۆیانی تێهەڵنەقورتێنن‌و نەبنە بەشێك‬ ‫لە گرفت‌و كێشەكان‪ .‬بە واتا چین دەبێت‬ ‫لە تاریكیداو بە شاراوەیی رۆڵی خۆی‬ ‫بگێرێت)‪( .‬دەستگرتن بە بە سەروەریە‬ ‫نیشتمانیەكانەوە ت��ا ب��ااڵت��ری��ن ئاست‪،‬‬ ‫والنانی ناكۆكیەكا‪ ،‬گەران بە دوای خاڵی‬ ‫بەرژەوەندی هاوبەش‌و گەشەی هاوبەش‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان الی��ەن��ەك��ان��دا)‪ .‬ئ��ەم پێشنیارو‬ ‫پرانسیپانە لە رووی پراكتیزەییەوە‪ ،‬لە‬ ‫گەوهەردا دوو خەسڵەت هەڵدەگرێت لە‬ ‫الیەك ئەوەندە پراگماتیە‪ ،‬بەرژەوەندی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و س��ی��اس��ی‌و گ��رێ��دان��ی‬ ‫پەیوەندیەكان دەبنە بناغەی كاركردن‌و‬ ‫بەستنی هاوپەیمانی‌و پەیوەندیەكانیان لە‬ ‫گەڵ واڵتانی دەرەكیدا‪ .‬خەسڵەتێكیتری‬ ‫ئەم پرانسیپە هەڵگری سروشتێكی نەرم‌و‬ ‫میانرەوانەیە‪ ،‬لە سەر بڕیارو تێرووانینی‬ ‫پێش وەخت بەرجەستە ناكرێت‪ ،‬لە رووی‬ ‫گوزارشت‌و زاراوەییەوە ئەم سیاسەتە‬ ‫ب��ە رێ��ب��ازی س��ەرك��ەوت��ن��ی ئاشتییانه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫(ال��ص��ع��ود السلمي) ن��اوزەد دەك��رێ��ت‌و‬ ‫ل��ە رووی ئامانجەوە گرێدانی ئاشتیە‬ ‫بە گەشەكردنەوە‪ .‬چینییەكان گرنگیی‬ ‫تایبەت بە ره‌هه‌ندی دبلۆماسی دەدەن‌و‬ ‫بە میكانزمێكی زۆر گرنگی جێبەجێكردنی‬ ‫ریفۆرم‌و كرانەوەی دەخەنە روو‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەی��خ��ەن��ە خ��زم��ەت س��ەرج��ەم پ��ای��ەو‬ ‫كەناڵەكانی پرۆسە‌و پ��رۆژەی ریفۆرم‌و‬ ‫كرانەوەیان‪.‬‬ ‫ستراتیژی دبلۆماسی چین‬ ‫پ��رس��ی دب��ل��ۆم��اس��ی��ەت��ی چ��ی��ن ل��ە دوای‬ ‫ش��ۆرش��ی س��ۆش��ی��ال��ی‌و دام��ەزران��دن��ی‬ ‫كۆماری چینەوە‪ ،‬بە شێوەیەكی گشتی‬ ‫دەك��رێ��ت��ە دوو ق��ۆن��اغ��ەوە‪ .‬ل��ە ه��ەردوو‬ ‫ق��ۆن��اغ��ەك��ەی��دا پ��رس��ی گ��ەش��ەك��ردن لە‬ ‫ستراتیژیەتی بەرێوەبردنی واڵتدا بووە‪.‬‬ ‫قۆناغی یەكەم‪ :‬لە سەردەمی دامەزراندنی‬ ‫ك��ۆم��اری چ��ی��ن��ەوە ت��ا س��اڵ��ی ‪1978‬وە‬ ‫بەردەوام بوو‪ .‬لەم قۆناغەدا‪ ،‬كە رێنمای‌و‬ ‫ب��ی��رو ت��ێ��روان��ی��ن��ەك��ان��ی م��اوت��س��ی تۆنگ‬ ‫بناغەی سەرەكی كاركردنی چینیەكان‬ ‫ب��وو ل��ە ه��ەم��وو ب��وارەك��ان��ی ژی��ان��دا‪ ،‬لە‬ ‫بواری دبلۆماسی‌و سیاسەتی دەرەكیشدا‬ ‫تایبەتمەندی خۆی هەبوو‪ .‬ماو پێی وابوو‬ ‫دەبێت بە هەر نرخێك بێت سنورەكانی‬ ‫لە ترسە دەرەكیەكان بپارێزێت بۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش سیاسەتی داخستنی بەرووی‬ ‫دەرەوەدا پ��ەی��رەوك��رد‪ .‬بە پێچەوانەوە‬

‫سەرۆك دینگ باوەری وابوو بەكرانەوە‬ ‫ل��ە س��ەرج��ەم ب��وارەك��ان��ی ئ��اب��ووری و‬ ‫سیاسی‌و كلتووری‪ ...‬هتدو گرتنە بەری‬ ‫تیۆرێكی دبلۆماسی نوێ‪ ،‬چین لە ترسە‬ ‫دەرەكیەكان دەپارێزرێت‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەردەم��ی دەس��ەاڵت��ی م��اوت��س��ی��دا‬ ‫چینیەكان جگە ل��ە كێشە‌و گرفتەكانی‬ ‫سنوری‌و دەریای ناوچەكەیان كێشەیان‬ ‫ل��ە گ��ەڵ ه��ەردوو رەوت��ی ئایدیۆلۆژی‬ ‫سەرمایەداری بە رابەرایەتی ئەمەریكا‪،‬‬ ‫وەك دوژمنێكی سەرسەختی سۆسیالزم‬ ‫ل��ە الی��ەك‌و رەوت��ی س��ۆس��ی��ال��س��ت��ی‬ ‫ماركسی لینینی سۆفێتی‪ ،‬كە خۆیان بە‬ ‫خاوه‌ن تیۆرو رابەری بیرو جەمسەری‬ ‫سۆسیالستی دەزانی پێیان وابوو دەبێت‬ ‫ك��ۆی واڵت��ان��ی سۆسیالستی كۆپیەك‬ ‫لەمان بن‌و لە بازنەی كار وبەرژەوزەندی‬ ‫روسیادا بجوڵێنەوە‪ ،‬لەم چوارچێوەیەدا‬ ‫هیچ حیسابێكیان بۆ تایبەتمەندیەكانی‬ ‫چین نەدەكرد‪ ،‬بۆیە رێبازی سۆسیالستی‬ ‫چینیەكانیان بە بە الدان لە سۆسیالزم‬ ‫دەزان��ی‪ ،‬ب��ۆی��ە ب��ەه��ەم��وو ش��ێ��وەی��ەك‬ ‫كەوتنە دژایەتیكردنیان‪ ،‬بە بارێكیتریشدا‪،‬‬ ‫دەیانویست ل��ە رێ��گ��ای كۆنترۆڵكردنی‬ ‫چ��ی��ن��ەوە‪ ،‬كۆنترۆڵی ت��ەواوی ن��اوچ��ەی‬ ‫هندی چینی بكەن‪ .‬لە راستیدا رووسەكان‬ ‫خۆیان بە چەتری هەموو جەمسەری‬ ‫سۆسیالستی دەزانی بۆیە پێیان وابوو‪،‬‬ ‫كە دەبێت كۆی گەالنی سۆسیالست بۆ‬ ‫سەركەوتن‌و مانەوەی ئەمان ب��ەردەوام‬

‫‪69‬‬

‫قوربانی بدەن‪.‬‬ ‫ئەم ستراتیژیەی رووسەكان بۆ خۆیان‬ ‫زۆر دروست بوو‪ ،‬چونكە لە الیەك بەم‬ ‫سیاسەتە‌و نەخشە‌و پالنە بەرەی دژ بە‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری��ان زۆر ف��رەوان دەك��ردو‬ ‫ه��اوك��ات برێكی زۆر ل��ە قەیرانەكانی‬ ‫خۆشیان هەناردەی ئەم واڵتانە دەكرد‪.‬‬ ‫ئەم ناكۆكیەی نێوان چین‌و روسیا‪ ،‬كە‬ ‫بەرگی ناكۆكیی نێوان ماویزم‌و لینینزمی‬ ‫لەبەر كرد لە گەوهەردا ناكۆكی‌و ملمالنێی‬ ‫گرتنە دەستی راب��ەرای��ەت��ی جەمسەری‬ ‫سۆسیالستی بوو‪ .‬ئەم ملمالنێ و ناكۆكیە‬ ‫لە شەستاكاند سەریهەڵداو تا گەیشتە‬ ‫ئاستێكی زۆر ترسناك‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬قۆناغی ریفۆرم‌و كرانەوە بوو‪.‬‬ ‫گۆڕانكاری‌و سیاسەتەكانی كرانەوەی‬ ‫دینگ لە ساڵ ‪1978‬دا‪ ،‬الی زۆرێ��ك لە‬ ‫بیرمەندو سیاسەتەوانەكان بە كودەتا‬ ‫لە بیری ماویزم لە قەڵەم دەدرێ��ت‪ .‬لەم‬ ‫قۆناغەدا چینیەكان بەرابەرایەتی دینگ‬ ‫م��ۆدێ��ل‌و ستایلێكی ن��وێ‌و ج��ی��اوازی‬ ‫دبلۆماسی‌و گەشەكردنیان پێكەوە پەیرە‬ ‫كرد‪ .‬شكاندنی سنورەكان‌و كردنەوەی‬ ‫دەرگا ب��ەرووی دنیادا‪ ،‬سەرۆك دینگ‌و‬ ‫هاوبیرانی گەیاندە ئەو باوەرەی‪ ،‬كە ئەم‬ ‫واقعە نوێیە تیۆرێكی تایبەت‌و نوێی بۆ‬ ‫سیاسەتی دەرەوەو دبلۆماسیەتی نوێی‬ ‫چین دەوێت‪.‬‬ ‫ئەندازیاری ریفۆرم‌و كرانەوەی چین‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەم قۆناغە بە پێی پێویستی‌و خواستەكان‬

‫س��ەردەم��ی ن��وێ تیۆرێكی دبلۆماسی‬ ‫دارێ��ژا‪ .‬ستراتیژی سەرەكی كاركردنی‬ ‫ئەم تیۆرە لە سێ بواردا چڕ كردەوە‪:‬‬ ‫‪١‬ــ دبلۆماسیەت لە خزمەت ئابووریدا‪:‬‬ ‫چینیەكان بۆ تەعزیزكردن‌و پتەوكردنی‬ ‫پەیوەندییە دەرەكیەكانیان لە سەر بناغەی‬ ‫كۆمەڵێك پرانسیپ‌و میكانیزم‪ ،‬ستراتیژی‬ ‫رێكخستنەوه‌و پێشخستنی كەرتەكانی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی خ��ۆی��ان‬ ‫دارش��ت��ەوەو هاوكات رێبازو مۆدێلێكی‬ ‫تایبەت ب��ە خ��ۆی��ان ب��ۆ ب��ەرزك��ردن��ەوه‌‌و‬ ‫ب��ەردەوم��ی��دان ب��ە ئاستی گ��ەش��ەك��ردن‬ ‫پەیرەوكرد‪ .‬میكانیزمەكانی گەشەكردن‬ ‫لە تیۆرەكەی دینگدا لە سێ ب��واردا چڕ‬ ‫دەبێتەوە (یارمەتی دەرەك��ی‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫بازرگانی‪ ،‬وەبەرهێنان)‪.‬‬ ‫س��ت��رات��ی��ژی س��ەرەك��ی دب��ل��ۆم��اس��ی��ەت��ی‬ ‫ئابووری لە دوو ب��واردا چڕ دەبێتەوە‪،‬‬ ‫ی��ەك��ی��ان دەستخستنی س��وت��ەم��ەن��ی بۆ‬ ‫بواری پیشەسازی‌و بەرهەمهێنان‪ ،‬ئەویتر‬ ‫كردنەوەی بازار بۆ شمەكەكانیان‪.‬‬ ‫ه��ەوڵ��دان��ی چینیەكان ب��ۆ هێشتنەوەی‬ ‫ئاستی گەشەكردنیان لە پلەیەكی بەرزدا‪،‬‬ ‫بە تایبەتی لە س��ەردەم��ی سەرهەڵدانی‬ ‫ق��ەی��ران��ی ئ��اب��ووری جیهانیدا ه��ەر وا‬ ‫ئاسان‌و بێ گرفت نیە‪ .‬لەم بارو زەمەنەدا‪،‬‬ ‫ك��ە ق��ەی��ران ه��ەرەش��ەی ج��دی ل��ە كۆی‬ ‫ئابووری جیهان بە گشتی‌و ئەمەریكا بە‬ ‫تایبەتی دەك��ات‪ ،‬كارێكی ه��ەروا ئاسان‬ ‫نیە بۆ چینییەكان‪ ،‬كە بتوانن خۆیان لەم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫قەیرانە بپارێزن‪ .‬لە راستیدا وەك چۆن‬ ‫ئ��اب��ووری جیهان‌و سەرمایەو كۆمپانیا‬ ‫م��ەزن��ەك��ان ل��ەم س��ەردەم��ەدا ب��وون بە‬ ‫خ��ێ��ووو س��ن��وری واڵت��ان ب��ە ب��ێ ئ��زن‌و‬ ‫رێگا پێدان دەب��رن‪ ،‬هەر بەم شێوەیەش‬ ‫قەیران‌و گرفتە ئابووریەكانیش بە ئازادی‬ ‫سنووری واڵتان دەبرێت‪ ،‬بە تایبەتی لە‬ ‫وڵتە الوازو دواك��ەوت��وەك��ان��دا زۆر جار‬ ‫دەبێتە هۆی ئیفلیجكردنی كۆی سیستمی‬ ‫ئابووری ئەو واڵتە‪.‬‬ ‫ل��ەم ب��ازن��ەی��ەدا چ��ی��ن��ی��ەك��ان‪ ،‬ك��ە پێش‬ ‫خەڵقانیتر هەستیان بەم مەترسیە كرد‪،‬‬ ‫لە چەندین ئاستەوە‪ ،‬لە هەردوو بواری‬ ‫دەرەك��ی‌و ناخۆی چەندین بەربەستیان‬ ‫لە بەردەم ئەم قەیرانانە دروستكرد‪ ،‬لەم‬ ‫پرۆسەیەدا كۆمەڵێك فاكتەر هاوكاری‬ ‫چینییەكان بوون‪ ،‬گرنگترینیان فاكتەری‬ ‫ج��ی��ۆپ��ۆل��ۆت��ی��ك��ی‌و ف��اك��ت��ەری ك��ل��ت��ووری‬ ‫مێژویی‌و بیرو باوەری كۆنی چینیەكان‬ ‫ب��وو‪ .‬چین ب��ەوەی خ��اوەن��ی پانتاییەكی‬ ‫بەرفراوانی زەویی‌و ژمارەیكی گەورەی‬ ‫دانیشتووانە‪ ،‬بۆتە خ��اوەن��ی بازارێكی‬ ‫گ��ەورەی بەكاربردن‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫ئ��ەو ب��ارەی ب��ۆ خوڵقاندوە‪ ،‬ك��ە ل��ە هیچ‬ ‫روویەكەوە نەیارانی توانای داگیركردن‪،‬‬ ‫ی��ان ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردن��ی��ان ن��ەب��ێ��ت‪ ،‬بە‬ ‫بارێكی‌تریشدا ئەم خەسڵەتەی هاوكارە‬ ‫بۆ گەشەكردن كۆی كەرتە ئابووریەكان‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ دبلۆماسیەت لە خزمەتی سیاسەتدا‪:‬‬ ‫چینیەكان لە قۆناغی ریفۆرم‌و كرانەوەدا‪،‬‬

‫گ��ۆڕان��ێ��ك��ی ب��ن��ەرەت��ی��ان ل��ە سیاسەتی‬ ‫دەرەكی خۆیان ئەنجامدا‪ ،‬لەم پرۆسەیەدا‬ ‫تەنیا دوو خاڵ هێڵی سور بوون یەكیان‪:‬‬ ‫رووش��ان��دن‌و پێشێلكردنی س��ەروەری��ی‬ ‫نیشتمانی‌و ئەوی‌تر‪ :‬دەسبەرداربوون لە‬ ‫ه��ەر بەشێكی خاكی چین و گرانەوەی‬ ‫ن��اوچ��ە داب��راوەك��ان��ی وەك دورگەكانی‬ ‫تایوان‪ ،‬هۆنگ كۆنگ‪ ،‬مكاو‪ ،‬رێگە نەدان بە‬ ‫دابەشبوونی واڵت‪ .‬لەم پرسەدا چینیەكان‬ ‫مۆدێل‌و ستایلی پەیوەندیەكانیان لە گەڵ‬ ‫واڵتانی دەرەك��ی��دا‪ ،‬بە شێوەیەكی وورد‬ ‫ج��ی��اك��ردەوە‌و ب��ۆ ه��ەر ن��اوچ��ەو واڵتێك‬ ‫ستایلێكی تایبەتیان دارشت‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫ستایلی پەیوەندیەكانیان لە گەڵ ئەمەریكادا‬ ‫تایبەتەمەندی خ��ۆی ه��ەب��وو‪ ،‬ه��اوك��ات‬ ‫ل��ە س��ەر دوو بناغە ی��ان دوو پایەی‬ ‫سەرەكی دامەزرابوو‪ ،‬یەكیان لە رووی‬ ‫تیۆری‌و پرانسیپەوە مامەڵەكردن بوو لە‬ ‫گەڵ بیرو تێروانینێكی تەواو جیاواز لە‬ ‫خۆیان‪ ،‬ئەوی‌تر مامەڵەكردنێكی سیاسی‌و‬ ‫ئابووری بوو وەك ملمالنێكی سەخت بۆ‬ ‫گەیشتن بە لووتكەی دەسەاڵتی جیهان‪.‬‬ ‫سیاسەتی چین لە بەرامبەر ئەمەریكادا‬ ‫سیاسەتی خۆ الدان بوو لە رووب��ەروو‬ ‫بوونەوەی راستەوخۆ‪ ،‬خۆگونجاندن بوو‬ ‫لە گەڵ بارودۆخەكان‪ ،‬بەرجەستەكردنی‬ ‫س��ی��اس��ەت��ی س��ەرك��ەوت��ن ب��ە ستایلی‬ ‫ئاشتیانەو دوور لە توندو تیژی بوو‪ ،‬ئەم‬ ‫ئ��ەم پرانسیپە لە واقعدا الی چینیەكان‬ ‫ئەوەندەی تەكتیكێكی كاتی بوو ئەوەندە‬

‫‪71‬‬

‫ستراتیژ نەبوو‪.‬‬ ‫چینیەكان بۆ رەخساندنی ب��وارێ��ك بۆ‬ ‫گەشكردن‌و پێشخستنیان‪ ،‬كاریان لە سەر‬ ‫دوركەوتنەوە لە خاڵەكانی پێكداخشان لە‬ ‫گ��ەڵ ئەمەریكا دەك��رد‪ ،‬ب��ەاڵم لە هەمان‬ ‫كاتدا زۆر بە وردی‌و خێرایی كاریان بۆ‬ ‫رەخساندنی زەمینەی پێشكەوتنی خۆیان‬ ‫ب��ەو ئاراستەیەی بگەن پلەی یەكەمی‬ ‫ئابووری جیهان دەكرد‪.‬‬ ‫هێڵی سووری چینیەكان لە هەڵسوكەوتیان‬ ‫لە گەڵ ئەمەریكادا‪ ،‬قبوڵ نەكردنی مانەوەی‬ ‫ئ��ەم��ەری��ك��ا ب��وو ب��ە تەنیا ل��ە لووتكەی‬ ‫دەس�ڵات��ی دن��ی��ادا‪ .‬ل��ەم چ��وارچ��ێ��وەی��ەدا‬ ‫پێشنیاری ئەمەریكیەكان بۆ دامەزراندنی‬ ‫شەراكەتەتێكی ستراتیژی لە گەڵ چیندا‬ ‫ئەوندەی تەكتیكێك بوو بۆ ئیحتیواكردنی‬ ‫چین ئەوەندە مەبەست لێی شەراكەتێكی‬ ‫راستەقینە نەبوو‪ ،‬بۆیە هەر لە سەرەتاوە‬ ‫چینیەكان بە گومانەمەوە دەیان روانیە‬ ‫ئەم دەستپێشخەریەی ئەمەریكا‪.‬‬ ‫ب��ە شێوەیەكی گشتی ل��ە چوارچێوەی‬ ‫ئەم سیاسەتەیادا چینیەكان بێدەنگیان‬ ‫هەڵبژارد لە بەرامبەر دەستتێوەردانی‬ ‫ئ��ەم��ەری��ك��ا ل��ە ك��اروب��اری واڵت��ان‌و‬ ‫بەكارهێنانی سیاسەتی گوشارو هێزو‬ ‫ت��ون��دو ت��ی��ژی ل��ە دژی واڵت��ان��ی وەك‬ ‫ع��ێ��راق‌و ب��ورم��ا‪ ،‬ب��اش��وری خۆرهەاڵتی‬ ‫ئاسیا‪ ،‬زیمبابۆی‌و باشووری ئەفریقیاو‬ ‫دواتریش لە روداوەكانی تونس‌و میسرو‬ ‫ل��ی��ب��ی��ا‪ ...‬ه��ت��د‪ .‬وەك ش��ێ��وازو ستایلی‬

‫پەیوەندیەكانی لە گەڵ روسیادا لە بناغەدا‬ ‫لە سەر بنەمای بەرژەوەندی هاوبەش‌و‬ ‫ب��ەرگ��ری ه��اوب��ەش��ە ل��ە س��ی��اس��ەت‌و‬ ‫نەخشەی ئەمەریكا بۆ بەردەوامبوونی لە‬ ‫سەر درێ��ژەدان بە دەسەاڵتی تاكرەوی‬ ‫خۆی‌و كۆنترۆڵكردنی ئابووری جیهان‪.‬‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی چ��ی��ن ل��ەم ق��ۆن��اغ��ەدا‬ ‫گ��ۆڕان��ی گ��ەوه��ەری ب��ە س��ەردا ه��ات��وە‪،‬‬ ‫لە راستیدا لە دام��ەزران��دن��ی دەسەاڵتی‬ ‫سۆسیالستی ل��ە ه��ەردوو واڵت وەك‬ ‫دوو س��ت��ای��ل��ی س��ۆس��ی��ال��س��ت��ی ج��ی��اواز‬ ‫ك��ێ��ش��ەو گ��رف��ت‌و ن��اك��ۆك��ی��ی ب��ەردەوام‬ ‫بەشی شێری پەیوەندیەكانی نێوان ئەم‬ ‫دوو واڵت��ەی داگیركردبوو‪ ،‬لە قۆناغی‬ ‫دارمان‌و سەرلەنوێ بنیاتنانەوە لە ماوەی‬ ‫ه��ەش��ت��اك��ان��دا ل��ە س��ەر پ��رس ری��ف��ۆرم‌و‬ ‫نوێبوونەوەش جارێكی‌تر ناكۆكی‌و گرفت‬ ‫كەوتە نێوان ئ��ەم دوو واڵت��ە‪ ،‬ب��ەاڵم بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی ئەمرۆ ئەم پەیوەندیە‬ ‫لە باشترین باریدایە‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ دبلۆماسیەت لە خزمەت ئایدیۆلۆژیادا‪:‬‬ ‫یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی سیاسەتی‬ ‫چین لە فرەوانی تێروانین‌و دڵگەورەیاندایە‬ ‫لە وەرگرتن‌و گونجاندن لە گەڵ كلتوورە‬ ‫جیاوازەكاندا‪ ،‬ئەم خەسڵەتە بە درێژایی‬ ‫مێژووی سیاسیی ئەم واڵتە بەشێك بووە‬ ‫لە سیستمی سیاسی‪ .‬كلتوورو هزری‬ ‫كۆنی چینییەكان بە تایبەتی كۆنفۆشیۆس‪،‬‬ ‫تا ئەمرۆ نەك هەر كاریگەری بەهێزی‬ ‫لە س��ەر بیرو هەڵسوكەوتەكانی تاكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫چینی هەیە‪ ،‬بەڵكو لە یاساو بریارەكانی‬ ‫دەوڵ��ەت��ی��ش ب��ەه��ێ��زت��رە‪ .‬چینییەكان لە‬ ‫خۆرئاواوە فێری بنیاتنان‌و دامەزراندنی‬ ‫سیستم‌و شێوازی حوكمرانی نوێی بە هێز‬ ‫بوون‪ ،‬بەاڵم لەم بنیاتنان‌و دامەزراندنەدا‬ ‫ك��ل��ت��وورو تایبەتمەندی خ��ۆی��ان ل��ە بیر‬ ‫ن��ەك��رد‪ .‬ب��ە ت��ێ��ك��ەڵ��ك��ردن��ی ت��ازەگ��ەری‬ ‫خ��ۆرئ��اوای ل��ە گ��ەڵ ب��ەه��او ك��ەل��ت��وری‬ ‫خۆرهەاڵتیدا‪ ،‬توانییان بە سەر زۆربەی‬ ‫گرفت‌و كێشەكانیاندا زاڵ بن‪ .‬ئەم واقعە‬ ‫شێوازێكی تایبەتی پەیوەندی‌و پێكەوە‬ ‫هەڵكردن‌و هاوكاریكردن‌و تێگەیشتنی‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان ه��ەرس��ێ ف��اك��ت��ەری سەرەكی‬ ‫نەتەوەی چین (دەوڵەت‪ ،‬بازار‪ ،‬كۆمەڵگا)‬ ‫دامەزراندوە‪.‬‬ ‫لە سەردەمەكانی پێشودا بە هۆی رەقی‌و‬ ‫وشكی بیری ماویزم دبلۆماسی چینی‬ ‫نەیتوانیوە رۆڵی پێویستی خۆی ببینێت‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی ‪1966‬ەوە لە گەڵ ئەوەی دەسەاڵتی‬ ‫ئەو كات بریاری بەرپاكردنی شۆرشی‬ ‫رۆشنبیری‌و كەلتوریدا بۆ ماوەی دەساڵ‬ ‫ئ��ەم شۆڕشە ب��ەردەوام ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم بە‬ ‫هۆی قوڵبوونەوەی قەیرانەكانی دەوڵەتە‬ ‫ماركسییەكان بە گشتی ئەم شۆرشە هیچ‬ ‫بەرهەمێكی نەبوو‪.‬‬ ‫ل��ە ك��ۆت��ای حەفتاكاندا ل��ە چوارچێوەی‬ ‫تیۆرو بەرنامەی ری��ف��ۆرم‌و ك��ران��ەوەدا‬ ‫س��ەرۆك دینگ هەستی ب��ەوە ك��رد‪ ،‬كە‬ ‫دەب��ێ��ت ل��ە رووی ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ای��ش��ەوە‬ ‫چینیەكان گۆڕانێكی گ��ەوه��ەری بەرپا‬

‫بكەن‪ .‬لەو كاتەوە قۆناغ بە قۆناغ كاریان‬ ‫لە سەر دارشتنەوەی بیری سۆسیالستی‬ ‫ت��ای��ب��ەت ب��ە خ��ۆی��ان ك��رد‪ .‬گ��ۆڕان��ك��اری��ە‬ ‫ئایدیۆلۆژیەكان ئەوەندە دیارو كاریگەر‬ ‫بوون زۆرێك لە واڵتانی سۆسیالست‌و‬ ‫هێزە م��وح��اف��زك��ارەك��ارەك��ان��ی ناوخۆی‬ ‫چینیش ب��ە ك��ودەت��ای��ان ل��ە ق��ەڵ��ەم دەدا‪.‬‬ ‫سیاسەتی پراگماتیكی دەوڵ��ەت‌و حیزب‬ ‫بە تایبەتی لە بواری تێكەڵكردنی كاركردن‬ ‫ب��ە دوو سیستمی ج��ی��اوازو ن��اك��ۆك‬ ‫(س��ەرم��ای��ەداری‪ ،‬سۆسیالستی) ن��ەك‬ ‫تەنیا خەسڵەتێكی تایبەت‌و لە داهێنانی‬ ‫بیرو تێروانینی چینیەكان ب��وو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەم سەردەمەدا بووە بە مۆدێلێكی نوێی‬ ‫حوكمرانی‪ .‬مۆدێلی سۆسیالستی چینی لە‬ ‫گەڵ بەرجەستەكردنی بنەمای سیستمی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری ه��او ك��ات پ��ارێ��زگ��اری‬ ‫ل��ە رۆڵ��ی دەوڵ��ەت ل��ە ئ��اراس��ت��ەك��ردن‌و‬ ‫كۆنترۆڵكردنی ئابووری واڵت دەكات‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لە گەرانەوەی هۆنگ كۆنگی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری ب��ۆ س��ەر واڵت��ی چینی‬ ‫سۆسیالستی‪ ،‬زۆرێك لە چاودێران پێیان‬ ‫واب��وو چین ت��ووش��ی گرفتێكی گ��ەورە‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم بە پێچەوانەوە‪ ،‬چینیەكان‬ ‫ئ��ەو ن��اك��ۆك��ی‌و ج��ی��اوازی��ەی��ان ك��رد بە‬ ‫پەیژەیەكیتر بۆ سەركەوتنیان‪.‬‬ ‫كۆكردنەوەی ئەم دوو ناكۆكیە تەنیا لە‬ ‫بازارو سیستمی ئابووریدا نیە‪ ،‬بەڵكو لە‬ ‫سەرجەم بوارەكانی ژیاندا بەرجەستەی‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬لە واڵت��ی چین تا ئەمرۆش ‪55‬‬

‫‪73‬‬

‫ن��ەت��ەوە پ��ێ��ك��ەوە دەژی��ن‪ .‬ئ��ەم��ان��ە ه��ەر‬ ‫یەكە‌و تایبەتمەندی خۆی هەیە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫بە ییەكیانەوە دەبەستێت بە واقعی ئەم‬ ‫خەسڵەتەی چینیەكانە‌وه‪ ،‬كە لە گەوهەردا‬ ‫ب��ەره��ەم��ی ك��ل��ت��وورو فەلسەفەی كۆنی‬ ‫چینیەكانە‪.‬‬ ‫بااڵدەستبوون‌و مانەوەی ئەم گیانە بە‬ ‫زی��ن��دوی ل��ە بیرو بۆچوونی چینیەكان‬ ‫ئەو زەمینەیەی خوڵقاندوە‪ ،‬كە پەیوەندی‬ ‫نێوان تاكەكانی كۆمەڵ لە سەر بناغەی‬ ‫ریزگرتن‌و لێبووردەی لە یەكتر دامەزرێت‪،‬‬ ‫پەیوەندیی نێوان هاواڵتی‌و دەسەاڵتیش‬ ‫لە سەر بناغەی تاعەت‌و ئینتما بێت‪ .‬ئەم‬ ‫رێكەوتنە كۆمەاڵیەتیە‪ ،‬كە بناغەیەكی‬ ‫ئایدیۆلۆژی مێژووی هەیە‪ ،‬تا ئەو كاتە‬ ‫بە پیرۆزی دەمێنێتەوە‪ ،‬كە دەسەاڵت لە‬ ‫بەرژەوەندی گەلدا كار بكات‌و نەیەڵێت‬ ‫بێزاریەكانی تاك بگاتە ئاستی دەربرینی‬ ‫ن��ارەزای‪ ،‬چونكە بە پێی هەمان كەلتور‬ ‫ئەو كاتەی نارەزایەكان دەگەنە ئاستێك‬ ‫دەنگەكان دەبنە توندو تیژی‪ ،‬ئەو كات بە‬ ‫پێی كلتور و باوەری ئەوان ئەو دەسەاڵتە‬ ‫شەرعیەتی نامێنێت‌و دەب��ێ��ت ب��روات‪،‬‬ ‫لە مێژووی كۆنی ئەم واڵت��ەدا چەندین‬ ‫نمونە ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە الدان��ی دەس��ەاڵت لە‬ ‫بیرو پرینسیپەكان هاواڵتییانی گەیانوەتە‬ ‫ئەوەی پادشاكانیان لە كورسیی دەسەاڵت‬ ‫دەر پەرێنن‌و سزایان ب��دەن‪ .‬بۆیە كاتی‬ ‫لە دەستدانی شەرعیەتدا هەندێك جار‬ ‫پادشاكان خۆیان كوشتوە‪ ،‬ئەو كاتەی‬

‫ب��اوەری ل��ە دەس��ت��دان��ی شەرعیەت الی‬ ‫گەلی چینی دەبێتە یەقین‪ ،‬قوربانی دان بۆ‬ ‫گۆڕینی دەسەاڵت‌و سزادانی الیان دەبێتە‬ ‫ئەركێكی ئایینی‌و نیشتمانی‌و درێغی لێدا‬ ‫ناكەن‪.‬‬ ‫لە بیروباوەری كۆنفۆشیۆسدا گەل مافی‬ ‫لێپرسینەوەی ل��ە دەوڵ��ەت نیە ت��ا ئەو‬ ‫كاتەی شەرعیەتی بمێنێت‪.‬‬ ‫چینییەكان ئەمرۆ بە دبلۆماسی كار لە‬ ‫سەر باڵوەكردن‌و بانگەشەكردن بۆ ئەم‬ ‫ئایدیای خۆیان دەكەن‪،‬‬ ‫ك��ۆن��ف��راس��ی ‪18‬ی ح��ی��زب��ی ش��ی��وع��ی‌و‬ ‫پەرینەوە بۆ قۆناغێكی نوێ لە هەشت‬ ‫ت��ا پ��ازدەی ت��ش��ری��ن��ی ی��ەك��ەم��ی ‪2012‬‬ ‫كۆنفراسی هەژدەی حیزبی شیوعی چین‬ ‫بەرێوە چوو‪ .‬ئەم كۆنفراسە بە نهێنی‌و‬ ‫ب��ێ دەنگیەكی زۆرەوە دور ل��ە چ��اوی‬ ‫راگەیاندنەكان‪ ،‬بەرنامە‌و بڕیارەكانی خۆی‬ ‫خستە ب��واری گفتوگۆو لێكۆڵینەوەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەم كۆنفڕاسە‪ ،‬كە بە بەشداریكردنی‬ ‫‪ 2200‬ئەندام سازكرا لێیدا ‪ 25‬ئەندامی‬ ‫مەكتەبی سیاسی‌و ‪ 200‬ئەندامی لیژنەی‬ ‫ناوەندی هەڵبژێردرا‪ ،‬تشی جینگ وەك‬ ‫زەعیمی حزب لە جێگای (لهو جیناتو)‬ ‫دانراو (لی كیشتیانگ)یش وەك سەرۆك‬ ‫وەزی��ران هەڵبژێردرا بۆ جێگرەكەشی‬ ‫(وان��گ تشبشان) دیاریكرا‪ .‬لە راستیدا‬ ‫ئەم سەركردانە هەرسێكیان لە بەرەی‬ ‫ریفۆرمخوازان بوون‪.‬‬ ‫گرنگترین‌و گەوهەریترین ب��اس‌و بریار‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫لەم كۆنفراسەدا‪ ،‬گۆڕینی نەوەی رابردوو‬ ‫(ال��ح��رس ال��ق��دی��م) ب��وو ب��ە ن��ەوەی��ەك��ی‬ ‫نوێ‪ .‬ئەم بڕیارە یەكێكه لە هەرە سیما‬ ‫دیارەكانی سەركەوتنی كۆنفراسەكە‪.‬‬ ‫ل��ە رووی��ەك��ی��ت��رەوە ب��ەرێ��وەچ��ون��ی ئەم‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ان��ە‪ ،‬ب��ە ئ��اش��ت��ی‌و دوور لە‬ ‫ك��ێ��ش��ەوگ��رف��ت‌و ت��ون��دوت��ی��ژی رووی‬ ‫ه��ۆش��ی��اری‌و نییەت پ��اك��ی س��ەرك��ردەو‬ ‫ك��ادران��ی ح��ی��زب��ی خ��س��ت��ەروو‪.‬‬ ‫چینیەكان(حیزبی شیوعی چینی) هەر‬ ‫پێنج ساڵ جارێك كۆنفراس دەبەستن‪.‬‬ ‫لە سەردەمی سەرۆك دینگەوە تا ئەمرۆ‬ ‫ب��ەردەوام گ��ۆڕان��ك��اری گ��ەوه��ەری نەك‬ ‫تەنیا ل��ە سیاسەت‌و ه��زری��ان��دا دەك��ەن‪،‬‬ ‫بەڵكو ب��ەردەوام گۆڕان لە سەركردەوو‬ ‫دەساڵتەكەشیاندا ئەنجام دەدەن‪ ،‬نەوە‬ ‫لە دوای نەوە ئەرك‌و بەرپرسیاریەكان‬ ‫بەرێوە دەب��ەن‪ .‬لە س��ەردەم��ی س��ەرۆك‬ ‫دی��ن��گ‌و ل��ە ه��اوش��ان��ی پڕاكتایزكردنی‬ ‫ریفۆرم بە ه��ەردوو باڵە سەرەكیەكەی‬ ‫ئابووری‌و سیاسی‪ ،‬چەمكی ئاڵوگۆركردنی‬ ‫ئاشتیانەی دەس��ەاڵت‌و هێنانە پێشەوەو‬ ‫پ��ەروەرەدەك��ردن��ی س��ەرك��ردەو ن��ەوەی‬ ‫نوێیش هاتنە نێو باس‌و خواسەكانەوە‪.‬‬ ‫ل��ە راس��ت��ی��دا ل��ە گ��ەڵ ئ��ەوەی مۆدێلی‬ ‫ح��وك��م��ران��ی واڵت��ان��ی رووس��ی��او چین‬ ‫جیاوازیەكی تەواوی لە مۆدێلی واڵتانی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری ب��ە گشتی‌و ئەمەریكا‬ ‫ب��ەت��ای��ب��ەت��ی‪ ،‬ب��ەاڵم چەمكی ئ��اڵ��وگ��ۆری‬ ‫دەس��ەاڵت‌و چەسپاندنی ماریفەتەكانی‬

‫ئ��اڵ��وگ��ۆری ئ��اش��ت��ی��ان��ەی دەس��ەاڵت بە‬ ‫مەرجێكی سەرەكی ب��ەردەوام��ب��وون لە‬ ‫س��ەر پێشكەوتن‌و بەهێزبوون دەزان��ن‪،‬‬ ‫لە راستیدا سەپاندن‌و پراكتیزەكردنی‬ ‫پرینسیپ‌و ماریفەتی ئاڵوگۆری ئاشتیانەی‬ ‫دەسەاڵت لە سەدەی بیست‌و یەكدا بووە‬ ‫بە مەرجی سەرەكی دەسەاڵتی چاك لە‬ ‫سەر ئاستی زەوی‪ .‬هەرگەل‌و نەتەوەیەك‬ ‫توانای بەرجەستەكردن و پراكتیزەكردنی‬ ‫ئەم پرینسیپ‌و ماریفەتەی نەبێت ئەوە‬ ‫بێ گومان دەكەوێتە ناو كۆمەڵەی واڵتە‬ ‫دیكتاتۆرو تاكرەوەكانەوە‪.‬‬ ‫لە سەرەتای بەرجەستەكردنی پڕۆسەو‬ ‫پرۆژەی ریفۆرم‌و كرانەوە تا ساڵی ‪2012‬و‬ ‫كۆنفراسی ‪18‬ی حیزبدا چینیەكان پێنج‬ ‫نەوەی جیاوازی سەركردە بەرێدەخەن‪.‬‬ ‫ن��ەوەی پ��ێ��ن��ج��ەم‪ ،‬ك��ە ب��ۆ م��اوەی پێنج‬ ‫س��اڵ��ی داه��ات��وو حوكمرانی ئ��ەم واڵت��ە‬ ‫دەكەن‪ ،‬سیستمی سیاسی بەرێوە دەبەن‪،‬‬ ‫بەرپرسیاری ت��ەواوی ئ��ەم قۆناغەیان‬ ‫دەكەوێتە سەر‪ ،‬لە كۆتای ئەم خولە كۆی‬ ‫ك��ارو چاالكیەكانیان تاوتوێ دەكرێت‪،‬‬ ‫لە سەر ئاكامی راپۆرتەكە دەستخۆشی‬ ‫یان لێپرسینەوە لەم نەوەیەی سەركردە‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫بە پێی بریاری كۆنفراس لەم ماوەیەدا‬ ‫یاسا دەبێتە بە تەواوەتی سەروەر بێت‪،‬‬ ‫بۆیە هەركەسێك لە هەر پلە‌و پایەیەكی‬ ‫دەسەاڵتدا بێت سەرپێچی یاسا بكات یان‬ ‫لە گەندەڵی تێوە گلێت بە تووندی سزا‬

‫‪75‬‬

‫دەدرێ��ت‪ .‬لە پەیرەوی ناوخۆی حیزبدا‬ ‫حەسانە ب��ۆ هیچ كەسێك نیە‪ ،‬هەموو‬ ‫وەك یەك لە بەردەم دادگا رادەوەستن‪،‬‬ ‫بەڵگەی ئەمەش سزادان و لە سێدارادانی‬ ‫ئ��ەن��دام��ێ��ك��ی م��ەك��ت��ەب��ی س��ی��اس��ی خولی‬ ‫پێشووی حیزبە‪.‬‬ ‫ل��ە ن��ەخ��ش��ە‌و پ�لان��ی ك��ارك��ردن��ی��ان بۆ‬ ‫ئ��ەم خ��ول��ە ك��ۆن��ف��راس جەغتی ل��ە سەر‬ ‫ب��ەردەوام��ب��وون ل��ە س��ەر ب��ەرن��ام��ەی‬ ‫ری��ف��ۆرم‌و ك��ران��ەوە ك��ردەوە‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫نوێ‌و هەوااڵنی دەستیان كراوە دەبێت لە‬ ‫بەرەو پێشخستنی ئەم بەرنامەیە‪.‬‬ ‫لە چین تا ئەمرۆ لە گەڵ بوونی چەندین‬ ‫ح��ی��زب��ی��ت��ردا‪ ،‬ب��ەاڵم دەس��ەاڵت تەنیا لە‬ ‫دەستی حیزبی شیوعیدا كۆنترۆڵكراوە‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە ب��ەرپ��رس��ان��ی ح��ی��زب ل��ە پ��ێ��ن��او‬ ‫ب��ەردەوام��ب��وون‌و م��ان��ەوە ل��ە لووتکه‌ی‬ ‫دەسەاڵتدا‪ ،‬گەیشتنە ئەو باوەرەی دەبێت‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری چۆنایەتی‌و گ��ەوه��ەری لە‬ ‫بوارەكانی ئایدیۆلۆژی و كاری پراكتیزەی‌و‬ ‫بەرنامە‌و میكانیزمی كاركردنی حیزبیدا‬ ‫بكەن‪ .‬بەرجەستەكردن‌و پەیڕەوكردنی‬ ‫ماریفەتەكانی ئ��اڵ��وگ��ۆری ئاشتیانەی‬ ‫دەس��ەاڵت‌و دان��ان��ی ب��ن��اغ��ەی سیستمی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬خاڵی سەرەتایی‌و بناغەی‬ ‫س��ەرەك��ی گۆڕانكاریە ئیجابیەكانە لەم‬ ‫واڵتە‪.‬‬ ‫ل��ە پ��رۆس��ەی ری��ف��ۆرم‌و ك��ران��ەوەدا‬ ‫س��ەرۆك دینگ وەك هەنگاوی یەكەم‬ ‫س��ەرەت��ا ب��ری��اری��دا ب��ە خانەنشینكردنی‬

‫ه��ەر س��ەرك��ردەی��ەك‪ ،‬كە تەمەنی بگاتە‬ ‫‪ 68‬ساڵ‪ .‬ئەم بریارە بەرجەستەكردن‌و‬ ‫پراكتیزەكردنی پرینسیپی ئاڵوگۆری‬ ‫ئاشتیانەی دەسەاڵت نیە‪ ،‬بەاڵم دەكرێت‬ ‫بە خاڵی دەسپێك‪ ،‬یان هەنگاوی یەكەمی‬ ‫ئەم گۆڕانكاریانەی ئەمرۆ دانرێت‪.‬‬ ‫لە كۆنفراسی چ��واردەدا حیزب توانی‬ ‫بازێكی زۆر گەورە لە بواری ریفۆرم‌و‬ ‫نوێبونەوەدا بدات‪ .‬بۆ یەكەم جار هەیمەنی‬ ‫حیزبی ب��ە س��ەر ب��ری��ارە سیاسیەكاندا‬ ‫سنوردار كردو بەستەڵەكی بیری كۆنی‬ ‫شكانداو پرۆژەی ریفۆرم‌و كرانەوە چوە‬ ‫قۆناغێكی بااڵو هەستیارەوە‪.‬‬ ‫لە كۆنفراسی پ��ازدەی حیزبدا لە ساڵ‬ ‫‪ 1997‬گۆڕانێكی گەوهەری لە هۆشیاریی‬ ‫سیاسی‌و بیرو تێروانی نوخبەی سیاسی‬ ‫جەماوەری‌و حزیبشدا بەرجەستە بوو‪.‬‬ ‫دەرگ��ا ل��ە رووی گ��ەش��ەی سیاسی‌و‬ ‫دامەزراندنی ئۆپۆزسیۆنێكی راستەقینە‬ ‫كرایەوە‌و چاكسازی‌و راستكردنەوە لە‬ ‫چەندین بریاری سیاسی‌و تازەكردنەوەی‬ ‫سیتمی هەڵبژاردن‌و پەیرەوكردنی ئازادی‬ ‫راگەیاندن‌و رادەربریندا ئەنجام درا‪.‬‬ ‫لە كۆنفراسی ش��ازدەدا لە ساڵی ‪2002‬‬ ‫گۆڕانكاریەكی گرنگ لە ئایدیۆلۆژیای‬ ‫فەرمی حیزبدا بەرجەستەكرا‪ .‬ئەمە جگە‬ ‫لەوەی‪ ،‬كە بە تێكرای دەنگ جەغتیان لە‬ ‫سەر بەردەوام بوون لە پرۆسەی ریفۆرم‬ ‫و كرانەوە كردەوە‪.‬‬ ‫لەم كۆنفراسەدا ئاڵوگۆری دەسەاڵت بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫شێوەیەكی ئاشتی‌و هێمنانە لە ن��ەوەی‬ ‫سێیەمەوە پەریەوە بۆ نەوەی چوارەم‪،‬‬ ‫سەكردایەتی نوێ بە راشكاوی جەغتی لە‬ ‫سەر پابەندبوون بە دەستوری حیزبەوە‬ ‫كردەوە‌و مەرجەعیەتی كاركردنی لە سەر‬ ‫سێ بناغە (رێنماییه‌کانی ماوتسی تۆنگ‪،‬‬ ‫پرۆژەی ریفۆرم‌و كرانەوەی دینگ‪ ،‬هزرو‬ ‫گۆرانكاریە نوێكان) دیاریكرد‪.‬‬ ‫س��ەدەی ب��ی��س��ت‌و ی��ەك ل��ەگ��ەڵ خ��ۆی��دا‬ ‫كۆمەڵێك گ��ۆڕان��ك��اری‌و چەمكی نوێی‬ ‫هێنایە ن��ێ��و ب��ازن��ەی ژی��ان��ی سیاسی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری گ��ەالن��ەوە بە تایبەتی گەالنی‬ ‫خۆرهەاڵت‪.‬‬ ‫ل��ەم قۆناغ‌و س��ەردەم��ەدا بە شێوەیەكی‬ ‫گ��ش��ت��ی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ل��ە ه��اوش��ان��ی‬ ‫پێشوازیكردنی لە سەدەیەكی نوێ گۆڕان‌و‬ ‫وەرچەرخانێكی گ��ەورەی ل��ە رێ��رەوی‬ ‫خۆیدا بەرجەستە كرد‪ ،‬لە ماوەی نێوان‬ ‫ئەم دوو سەردەم‌و قۆناغە‪ ،‬واتە لە نێوان‬ ‫داروخانی سیستمی كۆن‌و دانەمەزراندن‌و‬ ‫دان��ەرش��ت��ن��ەوەی كامڵی سیستمی نوێ‬ ‫رەوش‌و زەمینەیەك لە فەوزاو ناجێگیری‬ ‫بەرۆكی سەرجەم مرۆڤایەتی گرتەوە‪ .‬لە‬ ‫رێگای دامەزراندنی سیتمی نوێدا رۆژانە‬ ‫گوێبیستی رووداوو دیاردەی نوێ دەبین‪.‬‬ ‫لەم بارەدا بۆ گونجان لەگەڵ ئەم واقع‌و‬ ‫رەوشە نوێیەدا‪ ،‬ئەمرۆ سەرتاپا گەالنی‬ ‫دنیا كار بۆ رێكخستنەوەی ناوماڵی خۆیان‬ ‫دەكەن‪ .‬لەم زەمینەیەداو لە هەناوی ئەم‬ ‫گۆڕانكاری‌و ووداوانەدا كۆنفراسی ‪17‬ی‬

‫ح��ی��زب ل��ە ‪15‬ی ئ��ۆك��ت��ۆب��ەری ‪2007‬دا‬ ‫بەستراو بۆ ماوەی شەش رۆژ بەردەوام‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ئ��ەن��دام��ان��ی ك��ۆن��ف��راس تێكرا جەغتیان‬ ‫لە س��ەر پێویستی ئەنجامدان گ��ۆڕان‌و‬ ‫پیاچوونەوەیان بە دەس��ت��وری حیزب‌و‬ ‫چ��ەم��ك��ی گ��ەش��ەك��ردن ل��ە س��ەرج��ەم‬ ‫بوارەكانی سیاسی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬كلتووری‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی كردەوە‪.‬‬ ‫س��ەردەم��ی دوای ك��ۆن��ف��راس دەی��ان‬ ‫گۆڕانكاری‌و رووداو لە واقعی جیهانی‌و‬ ‫چینیدا روویاندا‪.‬‬ ‫ك��ۆی ئ��ەم��ان��ە زەم��ی��ن��ەی گ��ۆڕان‌و‬ ‫نوێبوونەوەی بۆ كۆنفراسی ‪ 18‬سازاند‪.‬‬ ‫پێشهاتە نوێكانی جیهان‌و گۆڕانكاریە‬ ‫گەوهەریەكانی سیاسەت‌و سیستمی نوێی‬ ‫جیهان رێگا خۆشكەرن بۆ ئەنجامدانی‬ ‫وەرچەرخانێكی گ��ەورە ل��ە سیاسەت‌و‬ ‫بەرنامە‌و نەخشەی كاركردنی چینیەكان‪.‬‬ ‫سیاسەتمەدارو بیرمەندانی چین لە پێناو‬ ‫كۆمەنیوكەیشنی ج��ی��ه��ان‌و م��ەل��ەك��ردن‬ ‫ل��ە دەری��ای س��ی��اس��ەت‌و ستراتیژیەتی‬ ‫سیستمی نوێدا لەم قۆناغەدا ئەو پەری‬ ‫م��ی��ان��ڕەوی‌و س��ازان��دن ل��ە پ��ەی��وەن��دی��ە‬ ‫دەرەكیەكانیان پەیرەو دەك��ەن‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫بواری ناوخۆیدا تا ئەمرۆش بە دەستی‬ ‫پۆاڵین رووبەرووی نارەزایەكان دەبنەوە‪،‬‬ ‫پێانوایە ئەوەی ئەمرۆ لە جیهانی عەرەبی‬ ‫روو دەدات دەس��ت��ی ئەمەریكیەكانە‌و‬ ‫ئ��ەوەی لە چیندا السایان بكاتەوە ئەوە‬

‫‪77‬‬

‫بە سیخوری ئەمەریكای دوژمنی دێرینی‬ ‫گەلی چینی دادگای دەكرێت‌و سزای بە‬ ‫سەردا دەسەپێنرێت‪.‬‬ ‫چ��ی��ن��ی��ەك��ان‌و رووس��ەك��ان پ��ێ��ی��ان وای��ە‬ ‫ب��ەوەی س��ەرچ��اوەی داه��ات و ه��زری‬ ‫رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ای م��ەدەن��ی‬ ‫رێ��ك��خ��راوە بیانیەكانە‪ ،‬ك��ە ل��ە بناغەدا‬ ‫س��ی��خ��وری ئ��ەم��ەری��ك��ان ئ��ەم��ان��ی��ش‬ ‫ناراستەوخۆ دەبنەوە بە سیخوری ئەو‬ ‫واڵتە‌و كۆی كارو پالنەكانیان لە كۆتاییدا‬ ‫بۆ بەرژەوەندیی ئەوانە‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ل��ە كۆنفراسەكانی پێشوتردا‪،‬‬ ‫حیزبی شیوعی چین توانیبێتی سیتم‌و‬ ‫ماریفەتی گۆڕانی ئاشتیانەی دەسەاڵت‬ ‫بخاتە دەستوری حیزب‌و حكومەتەوە‪،‬‬ ‫ل��ەم پرۆسەیەدا بەهاوسەنگی‌و س��ازان‬ ‫لە نێوان ن��ەوەی ك��ۆن (الحرس القدیم)‬ ‫و ن��ەوەی ن��وێ��دا دەس��ەاڵت��ی ن��وێ‬ ‫دام��ەزرێ��ن��ێ‪ ،‬ئ��ەوە ئەمرۆ ئ��ەو قۆناغ و‬ ‫پ��رۆس��ەی��ەی رەت��ك��ردوە‌و ب��ە راش��ك��اوی‬ ‫كار لە سەر داهێنانێكی نوێی تایبەت بە‬ ‫خۆیان دەكەون‪ .‬لەم قۆناغەدا چینیەكان‬ ‫بەتەواوەتی ئایدیۆلۆژیای رابردوویان‬ ‫ل��ە سیستمی حوكمرانی‌و ئ��ی��دارە دور‬ ‫دەخ��ەن��ەوە‪ ،‬كۆی سیاسەت‌و بەرنامەی‬ ‫ك��ارك��ردن��ی��ان ل��ە س��ەر ه��ەردوو ئاستی‬ ‫دەرەكی‌و ناوخۆی لە سەر بناغەی بیرو‬ ‫تێروانینی پراگماتیكی دادەرێژن‪.‬‬ ‫لە راپۆرتی كۆنفراسی ‪18‬دا بە دەگمەن‬ ‫دەچ��ن��ەوە س��ەر ب��ی��ری س��ۆس��ی��ال��زم و‬

‫پایەكانی‪ ،‬بەڵكو قسەكردن‌و نیقاشیان لە‬ ‫سەر بیری سۆسیالستی لە كرۆكدا لە‬ ‫بازنەی گۆڕان بەرەو بەرجەستەكردن‌و‬ ‫ك��ارك��ردن ب��ە ه��ەم��ان میكانیزمەكانی‬ ‫سەرمایەداری دەخوالیەوە‪.‬‬ ‫چ��ی��ن��ی��ەك��ان ب��ە ب��اش��ی ل��ەو راس��ت��ی��ی��ە‬ ‫ئ��اگ��ادارن‪ ،‬ك��ە ئ��ەم��رۆ م��رۆڤ��ای��ەت��ی لە‬ ‫قۆناغی پ��ەری��ن��ەوەی��دا ب��ۆ سەردەمێكی‬ ‫نوێ لە بارێكی زۆر ئاڵۆزو هەستیاردا‬ ‫دەگ��وزەرێ��ت ب��ۆی��ە ئ��ەوان پ��ێ��ی��ان��وای��ە‬ ‫ب��ەوەی واڵت��ەك��ەی��ان ل��ە پلەی دووەم��ی‬ ‫جیهاندایە‪ ،‬ئەرك‌و بەرپرسیارێتیان زۆر‬ ‫گرنگ‌و جێی بایەخە‪ .‬لەم ب��ارودۆخ��ەدا‬ ‫دەب��ێ��ت زۆر ب��ە هەستیاری‌و وردی��ەوە‬ ‫چ��اودێ��ری پ��ەی��وەن��دی و ن��اك��ۆك��ی��ە‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ەك��ان ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی دۆخ��ی‬ ‫پاشەكشێی ئەمەریكا لە سەرۆكایەتی‬ ‫جیهان‌و پلەی ت��اك جەمسەری بكەن‪،‬‬ ‫پێیانوایە زیانە كاتیەكانیان هەرچەندێك‬ ‫بێت نابێت ئیستیفزازی ئەمەریكا بكەن‪.‬‬ ‫لەم چوارچێوەیەدا بێ دەنگبوونیان لە‬ ‫بەرامبەر رووداوەكانی واڵتانی عەرەبی‌و‬ ‫باشوری ئەفریقیا بە تایبەتی رووداوو‬ ‫ش��ەرەك��ان��ی روخ��ان��ی رژێ��م��ی لیبیاو‬ ‫دەسەاڵتەكەی ئەسەد ب��ەم پرینسیپ‌و‬ ‫ساسەتە مامەڵەی لە گەڵدا دەكەن‪.‬‬ ‫ل��ەم ب��ارو دۆخ��ەدا س��ەرۆك��ی ن��وێ‬ ‫ل��ە گ��ەڵ دەس��ت��ب��ەك��ارب��وون��ی ل��ە س��ەر‬ ‫كورسی دەس��ەاڵت‪ ،‬كۆی كێشە‌و گرفت‬ ‫قەیرانەكانیان‌و سیاسەتی كاركردنیان لەم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫خولەدا بە روونی دەخاتە روو‪ .‬لە بواری‬ ‫ناوخۆی لە هاوشانی جەغتكردنەوەی لە‬ ‫سەر بەردەوامبوون لە سەر بەرنامەی‬ ‫ری��ف��ۆرم‌و ك��ران��ەوە‪ ،‬ج��ەغ��ت��ی ل��ە س��ەر‬ ‫پێویستی رووبەرووبونەوەی گەندەڵی‌و‬ ‫گرفتە نێوخۆییەكانی حیزب‌و پەیوەندی‬ ‫ن��ێ��وان ح��ی��زب‌و ح��ك��وم��ەت ك��ردەوە‪ .‬لە‬ ‫رووی دەرەكیش گرنگی پراكتیزەكردنی‬ ‫پرینسیپ‌و ب��ی��رو ت��ێ��روان��ی��ەن��ەك��ان��ی��ان‌و‬ ‫زی��ات��ر پێشخستنیان ل��ە رووی تیۆری‬ ‫دیپلۆماسیی نوێدا خستە روو‪.‬‬ ‫لە یەكەم ووتاریدا سەرۆك زۆر راشكاوانە‬ ‫قسەی لە سەر گەندەڵی و نایەكسانیەكانی‬ ‫ناو حیزبەكەی وەك نەخۆشیەكی كوشندە‬ ‫كرد‪ ،‬زۆر بە جەرگەوە باسی لە پێویستی‬ ‫رووبەڕووبونەوەی نەخۆشییەكانی كردو‬ ‫داوای لە ئەندامانی حیزبەكەی كرد‪ ،‬كە‬ ‫دەستبەرداری نوخبەوییەتی خۆیان ببن‌و‬ ‫تێكەڵ بە جەماوەر ببن تا لە نزیكەوە لە‬ ‫كێشە‌و گرفتەكان بگەن‪ .‬بۆ دڵنیاكردنەوەی‬ ‫جەماوەرەكەی جارێكیتر جەغتی لە سەر‬ ‫رێزگرتن لەو یاساو دەستوری واڵتەكەی‬ ‫وەك بەرزترین مەرجەعییەت كرد‪ ،‬ئەم‬ ‫ب��ری��ارو خ��واس��ت��ان��ەی س��ەرۆك ه��ەر لە‬ ‫س��ەرەت��اوە ك��اری��گ��ەری ب��ەدەرك��ەوت‌و‬ ‫ژمارەیەكی زۆر لە الوان‌و روناكبیران بۆ‬ ‫پشتگیری سەرۆكەكەیان رووی��ان كردە‬ ‫رێكخستنەكانی حیزب‪.‬‬ ‫چەمكی س��ەرك��ردای��ەت��ی الی چینیەكان‬ ‫بە درێژای مێژوو گرنگی‌و تایبەتمەندی‬

‫خۆی هەبووە‪ ،‬لەم قۆناغەدا كە دەسەاڵت‬ ‫ل��ە ن��ەوەی چ��وارەم��ی س��ەرك��ردەوە دە‬ ‫پەرێتەوە بۆ نەوەی پێنجەمی سەركردە‪،‬‬ ‫حیزب‌و س��ەرك��ردە بەرگی ن��وێ لە بەر‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬ب��ە ت��ازەك��ردن��ەوە‌و گ��ۆڕی��ن��ی‬ ‫سەركردەكانیان كۆی ه��زرو سروشتی‬ ‫حیزب ز واڵتەكەیان بۆ بارێكی باشتر و‬ ‫پێشكەوتووتر دەگۆرن‪.‬‬ ‫ن��ەوەی ن��وێ��ی چ��ی��ن ب��ە س��ەرك��ردەو‬ ‫جەماوەرەوە لە سەر ئەوە كۆكن كە ئەمرۆ‬ ‫ب��ارودۆخ��ی واڵت��ەك��ەی��ان لە هاوكێشەی‬ ‫سیاسی‌و هاوسەنگی هێزی نێودەوڵەتیدا‬ ‫زۆر هەستیارو ئاڵۆزە‪ ،‬بۆیە پێویستی بە‬ ‫گ��ۆڕان‌و نوێبوونەوەی گەوهەری هەیە‪،‬‬ ‫بۆ ئەم مەبەستەش دەبێت زۆر وریایانە‬ ‫مامەڵە لە گەڵ كۆی رووداوە دەرەكی‌و‬ ‫ناوخۆیەكاندا بكەن‪ .‬واپێ دەچێت ترس‌و‬ ‫كێشە دەرەكیەكانیان زۆر لەوە زیاترە‬ ‫بێت‪ ،‬كە چ��اوەروان��ی��ان دەك��رد‪ ،‬بۆیە لە‬ ‫دەیەیی دووەم��ی سەدەی بیست‌و یەكدا‬ ‫پێ ناچێت بتوانن وەك راب��ردوو خۆیان‬ ‫ل��ە رووب��ەرووب��وون��ەوەی ئ��ەم��ەری��ك��او‬ ‫هاوپەیمانانی الدەن‪.‬‬ ‫ب��ە بارێكیتردا ل��ە رووی ناوخۆییەوە‬ ‫گۆڕانكاریە جیهانییەكان‌و پێشكەوتنە‬ ‫خێراكانی بواری زانست‌و تەكنولۆجی‌و‬ ‫مەعریفە‪ ،‬بە تایبەتی لە بواری راگەیاندندا‬ ‫ناراستەخۆ كاریگەری لە سەر كۆمەڵگاو‬ ‫تاك لە هە‌ر ئاستێك‌و لە هەموو جێگایەكی‬ ‫ئ��ەم زەوی��ە ب��وون��ی ه��ەی��ە‪ ،‬ل��ە چین‌و‬

‫‪79‬‬

‫جیهان بە گشتی تاك بەهەمان مۆدێل‌و‬ ‫س��روش��ت��ی سیتمە سیاسیەكان زیاتر‬ ‫روەو ب��ەرژەوه‌ن��دخ��وازی تایبەتی خۆی‬ ‫دەچێت‪ ،‬هاوكات تاك زیاتر سروشتی‬ ‫ع��ەج��ول��ی‌و ش��پ��رزەی��ی‌و ب��ێ ئ��ارام��ی‌و‬ ‫ترس و دڵ��ەراوك��ێ دەبێت‪ .‬لەم واقعەدا‬ ‫تاك متمانەی بە سیستمە سیاسیەكانی‬ ‫نامێنێت‪ ،‬بۆیە ب��ەردەوام مافی خۆی‌و‬ ‫ژیانی شایستەی بە خێرای دەوێت‪ .‬بواری‬ ‫راگەیاندنی جیهانی‪ ،‬كە بە پلەی یەكەم‬ ‫ل��ە دەس��ت��ی ئەمەریكایەكاندیە زۆر بە‬ ‫نەخشەو بەرنامە كار لە سەر شێواندنی‬ ‫بیرو تێڕوانینی گەالن بۆ بەرژەوەندیی‬ ‫خۆیان‌و شلژاندنی باری ئارامی واڵتان‬ ‫دەكەن‪ .‬لەم بازنەیەدا لە هاوشانی هەموو‬ ‫ئەو پێشكەوتن‌و گۆڕانكاریانەی لە وقعی‬ ‫ئ��ەم واڵت��ە رووی داوە‪ ،‬ل��ە پ��ەراوێ��زی‬ ‫ئەو سەركەوتنە مەزنەی كە لەم چەند‬ ‫دەیەیەی دوایدا بەدەستیان هیناوە‪ ،‬ئەو‬ ‫رێزو پایەیەی بۆ رەخساندوە‪ ،‬كە زۆرێك‬ ‫لە واڵتانی جیهان سەردانی چین دەكەن‪،‬‬ ‫تا بە شێوەیەك لە شێوەكان س��ود لە‬ ‫ئ��ەزم��ون��ی ئ��ەوان ببینن‌و الی خ��ۆی��ان‬ ‫كۆپی بكەن‪ ،‬ی��ان دووب��ارەی بكەنەوە‪،‬‬ ‫ل��ە هاوشانی ه��ەم��وو ئ��ەم پێشكەوتن‌و‬ ‫سەركەوتن‌و گۆڕانكاریانە تا ئەمرۆش‬ ‫چ��ی��ن��ی��ەك��ان ب��ۆ خ��ۆی��ان وەك خ��ەڵ��ك‌و‬ ‫نووخبە گلەییان هەیەو دەنگی نارەزای‌و‬ ‫خۆپێشاندان بەردەوام دووبارە دەبنەوە‪.‬‬ ‫لەم روەوە تەنیا لە ساڵی ‪2012‬دا زیاتر‬

‫لەسەد ه��ەزار ن��ارەزای‌و خۆپێشاندانی‬ ‫نوخبەوی لە واڵتە ئەنجام دراوە‪.‬‬ ‫لە رووی كێشە ناوخۆیەكان‪ ،‬ناكۆكی‌و‬ ‫ملمالنێكانی نێوان چین‌و جیرانەكانی‪،‬‬ ‫خ��واس��ت��ە ج��وداخ��وازی��ەك��ان��ی (ال��ت��ب��ت)‌و‬ ‫شین جیانگ (توركستانی خۆرهەاڵت‌‌)‬ ‫و كێشەی ت��ای��وان‪ ،‬كۆمەڵێكیتری ئەو‬ ‫ك��ێ��ش��ەو گ��رف��ت��ان��ەی��ە‪ ،‬ك��ە واچ��اوەروان‬ ‫دەكرێت لەم خولەدا روەو زیاتر ئاڵۆزی‌و‬ ‫قوڵبوونەوەی كەلەبەرەكان بچێت‪.‬‬ ‫ل��ە ب��واری نێو دەوڵ��ەت��ی��ش��دا پێدەچێت‬ ‫گ��وش��ارو شەرانگێزیەكانی ئەمەریكاو‬ ‫ه��اوپ��ەی��م��ان��ی ل��ە س��ەر ئ��ەم واڵت��ە روو‬ ‫لەو زیاد بوون بكات‪ ،‬بە تایبەتی دوای‬ ‫كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق‌و‬ ‫گواستنەوەی سەنگی هێزە سەربازیەكانی‬ ‫بۆ ناوچەی ئۆقیانووسی هێمن‌و ئاسیای‬ ‫ناوەند‪ .‬لە الیەكیترەوە ئەمرۆ رووسەكان‬ ‫ب��ۆ رووب��ەرووب��وون��ەوەی ئەمەریكاو‬ ‫كۆتایهێنان بە سیستمی تاك جەمسەری‬ ‫دنیا بە هەموو شێوه كار بۆ پەلكێشكردنی‬ ‫چین ب��ۆ ب��ەرەی رووب��ەرووب��ون��ەوەی‬ ‫راستەوخۆی ئەمەریكا دەكەن‪.‬‬ ‫پ��وخ��ت��ەی س��ت��رات��ی��ج��ی��ی چ��ی��ن ل��ە‬ ‫رووبەرووبونەوەی تەحەدییەكانی دەیەی‬ ‫دووەمی سەدەی بیست‌و یەك‪:‬‬ ‫ــ پارێزگاریكردن لە یەكپارچەی واڵت‌و‬ ‫جێگیری‌و ئاسایش‌و ئارامی‌و ئاشتەوای‬ ‫كۆمەاڵیەتی بە هەر نرخ‌و بەهایەك بێت‪.‬‬ ‫ـ��ـ ه��ەڵ��س��وك��ەوت��ی دروس��ت ل��ە گ��ەڵ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫كەمینەكاندا لە چوارچێوەی یەكپارچەیی‬ ‫خاكی چین‌و رووب��ەڕووب��ون��ەوەی هەر‬ ‫هەوڵێكی جوداخوازی‪.‬‬ ‫ــ دارشتنەوەی ستراتیژی پەیوەندیەكانی‬ ‫ل��ە گ��ەڵ رووس��ی��ا ب��ە ش��ێ��وەی��ەك‪ ،‬كە‬ ‫هاوسەنگی خۆی لە نێوان پارێزگاریكردن‬ ‫لە سەربەخۆییبوونی خۆی‌و تێكەڵبوونی‬ ‫بە بەرەی دژ بە ئەمەریكا لە چوارچێوەیی‬ ‫نەخشەرێگای بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی‬ ‫بپارزێت‪.‬‬ ‫ــ ستراتیجی كاركردن‌و مامەڵەكردنیان‬ ‫ل��ە گ��ەڵ ئەمەریكا ب��ەردەوام��ە ل��ە سەر‬ ‫خ��ۆالدان لە رووب��ەرووی راستەوخۆو‬ ‫ئیستیفزازنەكردن‪.‬‬ ‫ــ سیاسەتی پەیوەندی‌و هەڵسوكەوتكردنی‬ ‫ل��ە گ��ەڵ واڵت��ان��ی س��ەرك��ەوت��وو (ال��دول‬ ‫الصاعدة) بە تایبەتی هیندو ئەڵمانیاو‬ ‫بەرازیل‪.‬‬ ‫ــ سیاسەتەكانی لە گەڵ واڵتانی باشوری‬ ‫ئەفریقیاو كەنداوو واڵتانی عەرەبی‪.‬‬ ‫ــ ستراتیژی پەیوەندی‌و سیاسەتەكانی‬ ‫لە گەڵ واڵتانی ئاسیای ناوەند كۆریای‪،‬‬ ‫ژاپۆن‪ ،‬فلپین‪ ،‬فیتنام‪ ...‬تاد‪.‬‬ ‫ـ��ـ ل��ە ب��واری گ��ەش��ەك��ردن��دا‪ :‬ب��واری‬ ‫ج��ووت��ی��اری‌و ك��ش��ت��وك��اڵ‪ :‬راگ��رت��ن��ی‬ ‫ه��اوس��ەن��گ��ی ل��ە ن��ێ��وان ك��ش��ت��وك��اڵ‌و‬ ‫پیشەسازیدا‪ ،‬دروستكردنی تەنسیقێك لە‬ ‫نێوان هەرێمە ه��ەژارو دەوڵەمەندەكاندا‬ ‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك ل��ە پ��ڕۆس��ەی گشتیدا‬ ‫تەواوكەری یەكتر بن‪.‬‬

‫ــ ب��ەردەوام��ب��وون لە سەر گرنگیدان بە‬ ‫پ��رۆژەی بچووك‌و مام ناوەندو هەوڵی‬ ‫زیاتر بۆ پێشخستنیان‪.‬‬ ‫ـ��ـ ك��ردن��ەوەی دەرگ��ا زی��ات��ر ل��ە رووی‬ ‫وەبەرهێنانی دەرەكی‪ ،‬لەم چوارچێوەیەدا‬ ‫چینیەكان ب��ەو پ��ەری پراگماتیكیەوە‬ ‫هەڵسوكەوت دەكەن‌و هێڵی سووریان لە‬ ‫سەر هیچ كەس‌و الیەن‌و واڵتێك نییە‪.‬‬ ‫ـ��ـ ل��ە ب��واری ب��ازرگ��ان��ی‌و ئ��اڵ��وگ��ۆری‬ ‫ش��م��ەك��ی��ەوە‪ ،‬ت��ا ب��ەرزت��ری��ن ئ��اس��ت‬ ‫میانرەوەن‪ ،‬بە ه��ەردوو باری ئاسۆی‌و‬ ‫ستونیدا كار دەكەن‪.‬‬ ‫لە ب��وواری وزەدا‪ ،‬كە وا پێدەچێت لە‬ ‫قۆناغی ئایندەدا پێویستی چینییەكان بە‬ ‫وزە بە هۆی بەرزی ئاستی گەشەكردن‌و‬ ‫زیادبوونی خێرای زۆر لە زیادبووندا‬ ‫بێت ب��ۆ ئ��ەم مەبەستەش پێویستی بە‬ ‫فره‌وانكردن‌و پێشخستنی سەرچاوەكانی‬ ‫دەسخستنی وزەی��ە لە ه��ەردوو ب��واری‬ ‫دەرەك��ی‌و ن��اوخ��ۆی‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەم مەبەستە‬ ‫بەرنامەو میكانیزمی كاركردنی زیاتر‬ ‫پشت بە ملمالنێی ئابووری‌و دبلۆماسی‬ ‫دەبەستێت‪.‬‬ ‫ل��ە ب��واری س��ەرب��ازی��دا‪ :‬چینیەكان تا‬ ‫ئ��ەم��رۆ ك��ەرت��ی چ��ەك��س��ازی��ان زی��ات��ر لە‬ ‫بواری داهێنان‌و بەرهەمهێنانی سیستمی‬ ‫بەرگریكردندایە‪ ،‬لە رووی سەربازیەوە‬ ‫مەزنی ژم��ارەی دانیشتوانی چین ئەو‬ ‫هەلەی بۆ رەخساندووە‪ ،‬كە سوپایەكی‬ ‫نوخبەوی گ��ەورەی هەبێت‪ ،‬ل��ە رووی‬

‫‪81‬‬

‫ف��ره‌وان��ی س��ن��وورو ج��وگ��راف��ی��اوە‪ ،‬ئە‌م‬ ‫هەلەی بۆ رەخساندووە‪ ،‬كە هیچ واڵتێك‬ ‫جورئەت نەكات بە ئاسانی هێرش بكاتە‬ ‫سەری‪ ،‬لە بواری چەكسازیدا چینیەكان‬ ‫چەك تەنیا بۆ خۆیان‌و هاوپەیمانەكانیان‬ ‫بەرهەم دێنن‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی مەسیرەی پرۆسە‌و‬ ‫پرۆژەی چینییەكان‪ ،‬كە ئەمرۆ تەمەنی‬ ‫دەگاتە ‪ 34‬ساڵ ئەم واڵتەی لە واڵتێكی‬ ‫هەژارو كەم دەرامەت‌و پر لە قەیرانەوە‬ ‫دەكاتە یەكێك لە جەمسەرە سەرەكی‌و‬ ‫مەزنەكانی جیهان‪ .‬لە دەی��ەی دووەم��ی‬ ‫س��ەدەی بیست‌و یەكدا‪ ،‬سیستمی نوێی‬ ‫ج��ی��ه��ان‌و هاوسەنگی نێو دەوڵ��ەت��ی لە‬ ‫ن��ێ��وان س��ێ ه��ێ��زی س��ەرەك��ی‌و مەزنی‬ ‫دنیا (ئەمەریكا‪ ،‬چین‪ ،‬روسیا)دا سیاغە‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬بە واتە ئەمرۆ چین ركەبەری‌و‬ ‫ملمالنێكانی ل��ە ل��ووت��ک��ه‌ی دەس��ەاڵت��دا‬ ‫ئەنجام دەدات‪.‬‬ ‫لەم چوارچێوەیەدا دەكرێت ئەمرۆ چین‬ ‫بە یەكێک لە جەمسەرە سەرەكییەكانی‬ ‫دنیای نوێ‌و فرەجەمسەری پۆلێن بكرێت‪.‬‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫ب��ۆ نووسینی ئ��ەم ب��اب��ەت��ە س��وود لەم‬ ‫سەرچاوانە وه‌رگیراوه‪:‬‬

‫‪ -1‬لستر ث��ورو – ترجمة – عزيز سباهي –‬

‫(مستقبل الراسمالية)‪ -‬الطبعة االولى ‪1998-‬‬ ‫‪ -2‬د‪ .‬سمير امين‪( -‬النظرية و التطبيق في مشروع‬ ‫اشتراكية السوق الصيني) – مجلة الطريق‪ -‬العدد‬

‫الثاني‪ -‬السنة ‪2001‬‬ ‫‪ -3‬عبد المحسن الحسين (التنمية البشرية و بناء‬ ‫مجتمع المعرفي) – الطبعة االولى – ‪2008‬م‬ ‫‪ -4‬ان��دري ج��ون��در ف��ران��ك‪-‬‬

‫ترجمة‪ -‬شوقي‬

‫جالل(الشرق يصعد ثانية)‪ -‬السنة ‪2000‬م‪.‬‬ ‫‪ -5‬د‪ .‬محمد طاقة(اقتصاد السوق االشتراكي‪-‬‬ ‫التجربة الصينية)‪ -‬مجلة دراس��ات االقتصادية‪-‬‬ ‫العدد (‪ – )4‬السنة الثالثة – خريف ‪2001‬م‪.‬‬ ‫‪ -6‬وود ديلي سوي فومين تشينغ لي(االقتصاد‬ ‫الصيني)‪ -‬الطبعة االولى – السنة ‪2012‬م‪.‬‬ ‫‪ -7‬غسان العزي(سياسة القوى‪ :‬مستقبل النظام‬ ‫الدولي و القوى العظمى)‪ -‬الطبعة االولى بيروت‬ ‫‪2000‬م‪.‬‬ ‫‪ -8‬ن‪-‬م��ارالم ‪ ،‬جون ل‪ -‬قراهام‪ -‬ترجمة نور‬ ‫الدائم بابكر عبدالله(الصين االن)‪ -‬الطبعة االولى‬ ‫– السنة ‪2012‬م‪.‬‬ ‫‪ -9‬د‪ .‬جعفر كراك احمد (الصين بعد رحيل دينغ‬ ‫شياو بينغ)‪ -‬الساسة الدولية‪ -‬العدد ‪ -128‬نيسان‬ ‫‪1997‬م‪.‬‬ ‫‪ -10‬دكتور علي سيد النفر(الساسة الخارجية‬ ‫للصين و عالقاتها بالواليات المتحدة االمريكية)‪-‬‬ ‫الطبعة االولى_ السنة ‪2009‬م‪.‬‬ ‫‪ -11‬روبرت ا‪ -‬باستور‪ -‬ترجمة‪ -‬هاشم احمد‬ ‫محمد(رحلة قرن‪ -‬كيف شكلت القوى العضمى‬ ‫بنية النظام الدولي الجديد) – الطبعة االولى –‬ ‫السنة ‪2010‬م‪.‬‬ ‫‪ -12‬تقرير المؤتمر‪ – 14 -‬للحزب الشيوعي‬ ‫الصيني‪ -‬السنة ‪1992‬م‪.‬‬ ‫‪ -13‬تقرير المؤتمر‪ – 15 -‬للحزب الشيوعي‬ ‫الصيني‪ -‬السنة ‪1997‬م‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪82‬‬

‫‪ -14‬تقرير المؤتمر‪ – 16 -‬للحزب الشيوعي‬

‫‪ -16‬تقريرالمؤتمر‪ – 18 -‬للحزب الشيوعي‬

‫الصيني‪ -‬السنة ‪2002‬م‪.‬‬

‫الصيني‪ -‬السنة ‪2012‬م‪.‬‬

‫‪ -15‬تقرير المؤتمر‪ – 17 -‬للحزب الشيوعي‬ ‫الصيني‪ -‬السنة ‪2007‬م‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫‪New Plans For The Middle east‬‬

‫نه‌خشه‌‌و پالنه‌ نوێیه‌كانی خۆرهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‬

‫وه‌رگێڕانی (له‌عه‌ره‌بییه‌وه‌)‪ :‬ره‌نج جه‌عفه‌ر‬ ‫‪Translated(from Arabic)by: Ranj Jaafar‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪84‬‬

‫راپ��ه‌ڕی��ن��ه‌ ج��ه‌م��اوه‌ری��ی�� ‌هك��ان‌و ملمالنێی ‌ه‬ ‫ناوخۆیی ‌ه ت��ون��ده‌ك��ان‪ ،‬ک��ه ده‌ب��ن�� ‌ه هۆی‬ ‫دووب��ار ‌ه دی��اری��ك��ردن��ه‌وه‌ی نه‌خشه‌ی‬ ‫ناوچه‌كه‌‪ ،‬پێشبینی ئ��ه‌وه‌ی لێده‌كرێت‪،‬‬ ‫ێ ل��ه ‌جیهان‬ ‫ک�� ‌ه چ��ه‌ن��دی��ن ده‌وڵ��ه‌ت��ی ن��و ‌‬ ‫داب��م��ه‌زرێ��ن‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ل��ه‌چ��وارچ��ێ��وه‌ی‬ ‫پالنێكی نوێی وه‌ک (سایكس بیكۆ)دا له‌و‬ ‫رێگه‌یه‌و ‌ه نه‌خشه‌ی ناوچه‌كه‌‪ ،‬به تایبه‌تی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‪ ،‬ده‌گۆڕێت‪.‬‬ ‫چ��وار لێكۆڵینه‌و ‌ه له ‌ئ��ارادان ل ‌ه ب��اره‌ی‬ ‫چۆنیه‌تیی دووب��اره‌ داب�� ‌هش��ب��وون��ه‌وه‌‌و‬ ‫نه‌خشه‌كێشانه‌وه‌ی جیهان‪ ،‬ك ‌ه سه‌نته‌ری‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی زه‌ی��ت��ون�� ‌ه ل��ه‌ ژێ��ر ن��اوی‬ ‫(رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‌و كێشانی نه‌خش ‌ه‬ ‫نوێیه‌كان)دا باڵویكردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه ل��ی��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی ی��ه‌ك��ه‌م��دا ل�� ‌ه ژێ��ر‬ ‫ن��اوی (رۆژه��ه‌اڵت��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت ل ‌ه‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی ب��ن��ی��ادن��ان��ه‌وه‌دا)‪( ،‬ئ��ال��وف بن)‬ ‫س��ه‌رن��ووس��ه‌ری رۆژن��ام��ه‌ی (هاریتسی‬ ‫ئیسڕائیلی) وای ده‌بینێت‌‪ ،‬كه‌ هه‌ڵكشانی‬ ‫راپ��ه‌ڕی��ن�� ‌ه ج��ه‌م��اوه‌ری��ی��ه‌ك��ان‌و ملمالنێ‬ ‫ن��اوخ��ۆی��ی��ه‌ك��ان ده‌ب��ن��ه‌ ه��ۆی دووب��ار ‌ه‬ ‫داڕشتنه‌وه‌ی ناوچه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه نێوه‌ڕۆكدا‬ ‫جیاواز ‌ه ل ‌ه رێكه‌وتننامه‌ی (سایكس بیكۆ)‪،‬‬ ‫كه‌ رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاستی ب ‌ه سه‌ر چه‌ند‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی له‌یه‌كتر دابڕاودا دابه‌ش كرد‪.‬‬ ‫وه‌ك له ‌لێكۆڵینه‌وه‌كه‌دا هاتوو ‌ه به ‌پێی‬ ‫ئ��ه‌و نه‌خشه‌یه‌ی ده‌كێشرێت‌‪ ،‬ل�� ‌ه چه‌ند‬ ‫ساڵی داه��ات��وودا پ��ه‌رد ‌ه له ‌س��ه‌ر چه‌ند‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی سه‌ربه‌خۆی نوێ هه‌ڵده‌داته‌وه‌‪.‬‬

‫له‌وان ‌ه ب��اش��ووری س��ودان‪ ،‬كوردستان‪،‬‬ ‫فه‌له‌ستین‪ ،‬ب��ه‌رق��ه‌ی رۆژه��ه‌اڵت��ی لیبیاو‬ ‫یه‌مه‌نی باشور‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ك ‌ه ئ��ه‌وه‌ ن��اش��ارێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پالنێك هه‌یه‌ بۆ دابه‌شبوونی سوریا بۆ‬ ‫سه‌ر چه‌ند ده‌وڵه‌تێكی سوننی‌و عه‌له‌وی‌و‬ ‫دروز‌و ئ��ه‌و ن��ه‌ت��ه‌وه‌ ج��ی��اج��ی��ای��ان��ه‌ی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی سوریا پێكده‌هێنن‪ ،‬ك ‌ه ئێستا‬ ‫ل��ه ‌ژێ��ر كاریگه‌ریی راپ��ه‌ڕی��ن��ی تونس‌و‬ ‫میسر له ‌ملمالنێیه‌كی ت��ون��ددای��ه‌‌و زۆر‬ ‫خوێناوی‌و ترسناك بووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رده‌خا‪ ،‬ك ‌ه پالنێكی قووڵتر هه‌بێت‪ ‌،‬ك ‌ه‬ ‫ئامانج لێی گۆڕینی هه‌موو ناوچه‌كه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و دابه‌شبوونانه‌ی ل��ه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫باسكراون‌‪ ،‬به ‌پێی سه‌ره‌تاكانی مافی‬ ‫دیاریكردنی چاره‌نووسه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و پ�لان��ه‌ ده‌چ��ێ��ت��ه‌ خ��ان��ه‌ی سیاسه‌تی‬ ‫ئیسڕائیله‌وه‌‪ ،‬وه‌ك ئالوف روونیده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫چه‌ند ‌ه ژم��اره‌ی ده‌وڵ��ه‌ت��ان له ‌ناوچه‌ك ‌ه‬ ‫زی��اد ب��ك��ات‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ ب��ۆ ئیسڕائیل‬ ‫ئاسانتر ‌ه مانۆریان له‌گه‌ڵدا بكات‪ .‬ئالوف‬ ‫ده‌ڵێت‌‪ :‬له ‌ماوه‌ی سااڵنی ‪ 1916‬ــ‪1922-‬‬ ‫دوای دانوستانی هێزه‌ ئه‌وروپییه‌كان‪،‬‬ ‫س��ن��وره‌ك��ان��ی رۆژه��ه‌اڵت��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت‬ ‫دیاریكرا‪.‬‬ ‫ئه‌و سنوور دیاریكردنه‌وه‌ی ‌ه له‌ سه‌ده‌ی‬ ‫بیست‌و ی�� ‌هك��دا‪ ،‬ل�� ‌ه س��ه‌ر بنه‌مای هێز‌و‬ ‫ج��ه‌ن��گ‌و راپ��ه‌ڕی��ن�� ‌ه ج��ه‌م��اوه‌ری��ی�� ‌هك��ان��ه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و ئاراسته‌یه‌ له‌گه‌ڵ له‌شكركێشی بۆ‬ ‫س��ه‌ر ع��ێ��راق ده‌ستیپێكرد‪ ،‬ك�� ‌ه كۆتایی‬

‫‪85‬‬

‫ب��ه‌ ده‌وڵ��ه‌ت��ی ن��ێ��و ‌هن��دی هێناو ره‌گ��ه‌ز ‌ه‬ ‫پێكهاته‌كانی عێراقی زه‌قكرده‌وه‌‪ .‬داوتر‬ ‫كشانه‌وه‌ی ئیسڕائیلی له ‌كه‌رتی غزه‌ی‬ ‫ب��ه ‌دوای خ��ۆی��داه��ێ��ن��ا‌و ب��زوت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫حه‌ماسیش ك��ۆن��ت��ڕۆل��ی غ��ه‌زه‌ی ك��ردو‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی دیفاكتۆی دام��ه‌زران��د‪ .‬دوات��ر‬ ‫ێ‬ ‫راپرسیی باشووری سودان هاته‌گۆڕ ‌‬ ‫ل ‌ه سه‌ر خۆڵه‌مێشی شه‌ڕێكی نێوخۆیی‬ ‫دوور‌و درێژو سه‌ختدا باشور له‌ سودان‬ ‫جیابوویه‌وه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ له‌دایكبوونی به‌هاری‬ ‫عه‌ره‌بی ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ خێراتر بوو‪.‬‬ ‫چۆن جیهان به‌رێوه‌به‌رین؟‬

‫فه‌رمانڕه‌وایی دیكتاتۆره‌كان‪ ،‬گوزارشتن‬ ‫ب��ۆ وه‌رچ��ه‌رخ��ان��ی ل��ه‌ن��اك��او ل��ه‌واڵت�� ‌ه‬ ‫عه‌ره‌بییه‌كاندا‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌و لێكۆڵیار ‌ه‬ ‫پێی وای ‌ه سنوور ‌ه كێشراوه‌كان گرنگترین‬ ‫هۆكاربوون بۆ ملمالنێ ناوخۆییه‌كانی‬ ‫یه‌مه‌ن‌و پاكستان‌و ئه‌فغانستان‌و كونگۆ؛‬ ‫وا باسی جه‌نگی ئه‌فغانستان‌و عێراق‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه به ‌ت��ه‌واوی جه‌نگی ئه‌مریكا‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌و پاشماو ‌ه گرفتان ‌ه بوون‪،‬‬ ‫كه‌ نه‌ته‌قیبوونه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وروپا له‌شه‌ڕه‌كانی‬ ‫خویدا له‌و ده‌وڵه‌تان ‌ه به‌جێیهێشتن‪ ،‬ئه‌مریكا‬ ‫گڕی پێوه‌نا‪ .‬لێكۆڵیار داوا له ‌ئه‌مریكاو‬ ‫زلهێزه‌كان ده‌كات‪ ،‬ب ‌ه كێشانی نه‌خشه‌ی‬ ‫ن��وێ‌‪ ،‬هه‌ڵه‌كانی راب��رووی دیاریكردنی‬ ‫س��ن��ووره‌ك��ان راس��ت��ك��ه‌ن��ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش‬ ‫ب��ه‌ره‌زام��ه‌ن��دی��ی واڵت�� ‌ه ی�� ‌هك��گ��رت��وو ‌هك��ان‬ ‫جێبه‌جێ بكرێت‌‌و ژێرخانێك بنیادبنرێت‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ل��ه‌ س��ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای ئ��اب��ووری��ی��ه‌ك��ی‬ ‫ته‌ندروست بێت‪ ،‬به‌ شێوه‌یه‌ك گه‌النی‬ ‫ناوچه‌كه‌ رزگار بكات له‌ پشتبه‌ستنیان ب ‌ه‬ ‫دراوسێیه‌ به‌هێزه‌كانیان‪.‬‬

‫ئالوف گه‌واهی ب ‌ه به‌خوێندنه‌وه‌ی كتێبی‬ ‫‪ How to run the world‬دێنێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌ر‬ ‫ل ‌ه رووداوه‌كانی تونس‌و میسر له ‌الیه‌ن‬ ‫ب��اراج خ��ان��ا ن��ووس��راوه‌‪ ،‬ك�� ‌ه لێكۆڵیار ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه دام��ه‌زراوه‌ی ئه‌مریكای ن��وێ‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫لێكۆڵیاره‌ پێشبینی ئه‌و ‌ه ده‌كات ژماره‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌ه سه‌ربه‌خۆكان ل ‌ه ‪ 200‬ده‌وڵه‌ته‌و ‌ه‬ ‫ل��ه ‌چه‌ند ده‌ی��ه‌ی��ه‌ی داه��ات‌و ببێت ‌ه ‪300‬‬ ‫سایكس بیكۆ‬ ‫ده‌وڵه‌ت‪ .‬له‌دایكبوونی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ نوێیان ‌ه‬ ‫له ‌رێگه‌ی پرۆسه‌یه‌كی لێكبوونه‌وه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫ێ ده‌وڵه‌تان به‌قۆناغی ئالوف به ‌درێژی له ‌سه‌ر رێكه‌وتننامه‌ی‬ ‫هه‌روه‌ها وایده‌بین ‌‬ ‫دوای كۆلۆنیالیزم تێده‌په‌ڕن‪ .‬زۆرینه‌ی سایكس بیكۆ ده‌وه‌س��ت��ێ��ت‌‪ ،‬ل��ه‌وه‌ی له‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ان ل��ه ‌واڵت�� ‌ه كۆلۆنیكراوه‌كانی ‌كتێبه‌كه‌دا هاتووه‌‪ :‬له ‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی‬ ‫پێشوو له‌دایكبوون‪ ،‬ك ‌ه ته‌قینه‌وه‌یه‌كی ن��ۆزده‌دا هێز ‌ه رۆژئاواییه‌كان ده‌ستیان‬ ‫دی��م��وگ��راف��ی��ان ب��ه‌خ��ۆوه‌ ب��ی��ن��ی��ی��ه‌وه‌‌و به‌ س��ه‌ر ئاسیا‌و ئه‌فریقادا گ��رت‪ ،‬ئه‌وه‬ ‫گه‌نده‌ڵییه‌كی زۆری��ان تێدایه‌‪ ،‬تا ده‌گات ‌ه ‌بوو له ‌ناوچه‌ی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫س��ه‌روه‌ت��ێ��ك��ی زۆری��ان دۆزی��ی��ه‌وه‌‪ .‬له‬ ‫‌ساڵی ‪1916‬دا م��ارك سایكسی گ��ه‌ور ‌ه‬ ‫ب��ه‌رپ��رس��ی ب��ه‌ری��ت��ان��ی‌و ج��ورج بیكۆی‬ ‫دیبلۆماتكاری فه‌ره‌نسی به ‌نوێنه‌رایه‌تیی‬ ‫واڵته‌كانیان رێكه‌وتنه‌كه‌یان واژۆ كرد‪،‬‬ ‫كه‌ بریتی بوو له ‌دابه‌شكردنێكی كاتیی‬ ‫خ��اك�� ‌ه ل��ه‌ده‌س��ت��چ��وو ‌هك��ه‌ی ئیمپڕاتۆری‬ ‫عوسمانی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه دژی هاوپه‌یمانان چوو ‌ه‬ ‫پاڵ ئه‌ڵمانیا‪ .‬به‌اڵم رێككه‌وتن‌و نه‌خشه‌ك ‌ه‬ ‫ته‌نها تیۆری ب��وو‪ .‬له ‌راستیدا ه��ه‌ردوو‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت رێ��ك��ه‌وت��ن ل��ه‌س��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫سوریا‌و به‌شێكی فه‌له‌ستین بۆ فه‌ره‌نسا‬ ‫بێت‌و دواتر عێراق درای ‌ه به‌ریتانیا‪.‬‬ ‫دوای ئ��ه‌وه‌ی س��ای��ك��س ل��ه‌گ��ه‌ڵ بیكۆ‬ ‫رێككه‌وتنه‌كه‌یان ئیمزاكرد‪ ،‬سایكس به‬ ‫‌الیه‌وه‌ گرنگ بوو بچێت ‌ه سان پترسبۆرگی‬ ‫پ��ای��ت��ه‌خ��ت��ی روس��ی��ای ق��ه‌ی��س��ه‌ری‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه ورده‌ك��اری��ی رێكه‌وتنه‌كه‌یان‬ ‫ئاگاداربكاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وانیش بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌ن ‌ه‬ ‫ده‌ری��ای ن��ێ��وه‌ڕاس��ت‪ ،‬چ��اوی��ان بڕیبوو ‌ه‬ ‫ئه‌سته‌مبۆڵی پایته‌ختی عوسمانییه‌كان‪.‬‬ ‫سایكس له ‌رێگه‌یدا‪ ،‬ك ‌ه به‌ره‌و رووسیا‬ ‫ده‌چوو‪ ،‬له‌گه‌ڵ ولیام رگناڵدی كه‌شتیوان‬ ‫ك��ۆب��ۆوه‌‪ ،‬ولیام س��ه‌رك��رده‌ی هه‌واڵگری‬ ‫ده‌ری��ای��ی پ��اش��ای��ه‌ت��ی ب��ه‌ری��ت��ان��ی ب��وو‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌بوو چاوێكیان ب ‌ه نه‌خشه‌كه‌دا نۆڕی‬ ‫ل ‌ه به‌رامبه‌ردا ولیام له ‌الیه‌ن (هۆل)ه‌و ‌ه‬ ‫هه‌واڵی بۆ هاتبوو‪ ،‬كه‌ پێویست ‌ه به‌ریتانیا‬ ‫هێز بنێرێت ‌ه فه‌له‌ستین‪ .‬له‌و كاته‌دا عه‌ره‌ب‬ ‫له‌ جه‌نگدا ده‌چن ‌ه پاڵ به‌ریتانیا‪.‬‬

‫باشترین ئامراز بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ‬ ‫ع��ه‌ره‌ب ه��ێ��زه‌‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ ئ��ه‌و وت��ه‌ی��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌فسه‌ری هه‌واڵگری به‌ كابرای دبلۆماسی‬ ‫وت‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ل��ه‌ گ��وت��اری ئ��ه‌م��ڕۆی‬ ‫ئیسڕائیلیشدا ده‌وت��رێ��ت‌و ده‌وترێته‌وه‌‪،‬‬ ‫بریتیی ‌ه له‌ (تاك ‌ه شتێك‪ ،‬ك ‌ه عه‌ره‌ب لێی‬ ‫تێبگات‪ ،‬هێزه‌)‪.‬‬ ‫سایكس له‌مه‌دا پێیوابوو ئه‌و رێكه‌وتنه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵ فه‌ڕنسییه‌كان كردوویانه‌‪ ،‬شه‌ریفی‬ ‫ك��وڕی حسێنی م��ی��رات��گ��ری بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫هاشمییه‌كان پێی رازی��ی��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش له‬ ‫‌به‌رامبه‌ر پشتیوانیی به‌ریتانییه‌كان بۆ‬ ‫رزگاربوونی گه‌له‌كه‌ی له ‌ئیمپراتۆرێتی‬ ‫عوسمانییه‌كان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ب��وو ه��ۆڵ س��ای��ك��س��ی ت��ووش��ی‬ ‫س��ه‌رس��وڕم��ان ك��رد ل��ه‌وه‌ی فاكته‌رێكی‬ ‫ێ هاتۆته‌ نێو هاوكێشه‌كه‌وه‌ ئه‌ویش‬ ‫نو ‌‬ ‫ج��وول��ه‌ك��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك��ه ‌خ��اوه‌ن��ی ژێرخانێكی‬ ‫ئابووریی به‌هێزن‪ ،‬به‌پێی گوزارشته‌كه‌ی‬ ‫هۆڵ‪ ،‬به‌رژه‌وه‌ندییه‌كی به‌هێزی سیاسی‬ ‫به‌ریتانیا له‌هاتن ‌ه پێشه‌وه‌ی جووله‌كه‌دایه‌‪،‬‬ ‫سایكس ب��ه‌وه‌ س��ه‌ری س��وڕم��ا پێشتر‬ ‫گوێی ل ‌ه ن��اوی زایۆنیزم نه‌ببوو‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫كه‌وت ‌ه په‌له‌كردن بۆ كۆبوونه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫وه‌زێرێكی جووله‌كه‌ له‌وه‌زاره‌تی جه‌نگی‬ ‫بڕیتانیا‪ ،‬ك�� ‌ه هێربیرت سامۆئیل ب��وو‪،‬‬ ‫داوای لێكرد روونكردنه‌وه‌‌و لێكدانه‌وه‌ی‬ ‫زیاتری پێبدات‪ .‬ئه‌م ‌ه سه‌ره‌تای پڕۆسه‌ك ‌ه‬ ‫بوو دواتر به‌ڵێنی (بلفۆر)ی به‌دواداهات‌و‬ ‫له‌شكركێشی ك��رای�� ‌ه س��ه‌ر فه‌له‌ستین‌و‬

‫‪87‬‬

‫ئینتیدابی به‌ریتانی به ‌س��ه‌ردا سه‌پێنرا‪،‬‬ ‫سامۆئیلیش ب��وو به‌ یه‌كه‌م رێپێدراوی‬ ‫بااڵی ئه‌و واڵته‌ له‌وێدا‪.‬‬ ‫ل��ه‌م خ��اڵ��ه‌و ‌ه ت��ۆی ت��ۆڵ�� ‌ه س�� ‌هن��دن��ه‌وه‌ له‬ ‫‌دڵی عه‌ره‌ب روا‪ ،‬ل ‌ه به‌رامبه‌ر ئه‌و هێز ‌ه‬ ‫خۆرئاواییانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ناوچه‌كه‌یان له‌به‌ریه‌ك‬ ‫هه‌ڵوه‌شاند‌و چه‌ندین ده‌وڵه‌تی نوێیان له‬ ‫‌رۆژه��ه‌اڵت��ی نێوه‌ڕاست دام��ه‌زران��د له‌و‬ ‫ن��ێ��وان�� ‌هش��دا فه‌له‌ستینیان ب��ه‌ جووله‌ك ‌ه‬ ‫ب��ه‌خ��ش��ی‪ ،‬ب��ه‌اڵم دواج��ار (وی��ن��س��ت��ۆن‬ ‫چه‌رچڵ) نه‌خشه‌ی سنووری رۆژهه‌اڵتی‬ ‫نێوه‌ڕاستی داڕشت‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و كات وه‌زیری‬ ‫كۆلۆنیال ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌وه ب��وو له ‌كۆنگره‌ی‬ ‫ق��اه��ی��ره‌ی س��اڵ��ی ‪1922‬دا رۆژه��ه‌اڵت��ی‬ ‫ئۆردنی ل ‌ه ویالیه‌تی فه‌له‌ستین داب��ڕی‪،‬‬ ‫تاكو ئه‌مڕۆش راستڕه‌و ‌ه ئیسڕائیلیه‌كان‬ ‫ئه‌و دابڕین ‌ه ره‌تده‌كه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ر ل ‌ه ملمالنێدا‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌سه‌رچوونی قۆناغی كۆڵۆنیالیزم‪،‬‬ ‫مه‌سه‌له‌ی پاراستنی سنوری سیستم ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان له‌ناوچه‌كه‌ هات ‌ه پێشه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه زۆرێك ل ‌ه گه‌الن به‌م واقیع ‌ه‬ ‫رازی نه‌بوون‪ ،‬بۆ نموون ‌ه كورد به ‌سه‌ر‬ ‫عێراق‌و توركیا‌و سوریا‌و ئێران دابه‌ش‬ ‫ب��وو‪ .‬ب��ه‌رك��اری ع��ه‌ره‌ب ل�� ‌ه ب��ه‌رام��ب��ه‌ر‬ ‫كۆلۆنیالیزم خۆی له‌ هه‌ڵوێستی سه‌رۆكی‬ ‫میسر جه‌مال عه‌بولناسر بینییه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫یه‌كگرتنی میسرو سوریا له ‌ژێر ناوی‬

‫كۆماری یه‌كگرتووی عه‌ره‌بی له ‌كۆتایی‬ ‫پ�� ‌هن��ج��اك��ان��دا گه‌یشته‌ ل��ووت��ك��ه‌‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا ئه‌م ئه‌زموون ‌ه ته‌مه‌نی ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫درێژ نه‌بوو‪.‬‬ ‫دوای تێپه‌ڕبوونی نزیكه‌ی ‪ 100‬ساڵ‬ ‫ب�� ‌ه س��ه‌ر رێ��ك��ك��ه‌وت��ن��ن��ام��ه‌ی س��ای��ك��س‬ ‫ب��ی��ك��ۆدا‪ .‬ج��ارێ��ك��ی��ت��ر زه‌م��ی��ن��ه‌ی ئ��ه‌و‬ ‫رێكکه‌وتننامه‌ی ‌ه ده‌ركه‌وتۆته‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��دا‪ ،‬ك�� ‌ه رۆڵگێڕه‌كان گ��ۆڕاون‪ .‬ب ‌ه‬ ‫پێی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی ئالوف ئه‌وانه‌ی ل ‌ه‬ ‫بنچینه‌دا رۆلی خۆیان وازی د ‌هك��ه‌ن له‬ ‫‌نه‌خشه‌ی نوێدا ئه‌مریكاو ئیسڕائیلن‪.‬‬ ‫دیارده‌كانی دابه‌شبوونی نوێ له ‌دوای‬ ‫كێشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی ئه‌مریكا له‌ عێراق‬ ‫د ‌هس��ت��ی��پ��ێ��ك��رد‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی توركیا‬ ‫ن��اڕازی ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم زه‌مینه‌ خ��ۆش بوو‬ ‫ب��ۆ ك��ورده‌ك��ان ل��ه‌وه‌ی داوای هه‌رێمی‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی خ��ۆی��ان ب��ك��ه‌ن‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ئ��ال��وف ئ��ام��اژه‌ ب��ه‌وه‌ ده‌ك��ات ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ئیسڕائیل نیگه‌ران ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫فه‌له‌ستینییه‌كان ل ‌ه هه‌وڵه‌كانی خۆیان‬ ‫نه‌كه‌وتن بۆ ئ��ه‌وه‌ی ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌هك�� ‌هی��ان له‬ ‫‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تییدا دانیپێدا بنرێت‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ب��اك��وری ئه‌فریقیا راپه‌رین ‌ه‬ ‫جه‌ماوه‌رییه‌كانی به‌خۆوه‌ بینی‌و بوو ‌ه‬ ‫ه��ۆی كه‌مه‌ گۆڕانكارییه‌ك له‌ شێوه‌ی‬ ‫فه‌رمانڕه‌واییاندا‪ .‬هه‌روه‌ها ئالوف ئاماژ ‌ه‬ ‫ب��ه‌وه‌ ده‌ك��ات ئ��ه‌وه‌ی له ‌لیبیا روی��دا له‬ ‫‌شۆڕشی ‪17‬ی فیبرایه‌ر كۆتایی هێنان‬ ‫بوو به‌رژێمه‌كه‌ی موعه‌مه‌ڕ قه‌زافی‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫ێ‬ ‫ل��ه‌و م��ی��ان��ه‌دا ئ��ال��وف پ��ێ��ی��وای�� ‌ه ده‌ك��ر ‌‬ ‫له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌یه‌كی نێوخۆیی‬ ‫ل�� ‌ه لیبیاو ی��ه‌م��ه‌ن هه‌ستی پ��ێ بكرێت‌‪،‬‬ ‫وه‌ك ده‌بینرێ‌ت گرژی له ‌نێوان خێڵ‌و‬ ‫گ��روپ��ه‌ك��ان��دا ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی رژد روو‬ ‫ل��ه‌ هه‌ڵكشانه‌‪ ،‬ل��ه ‌الی��ه‌ن زۆرینه‌یانه‌و ‌ه‬ ‫دواك��اری پێكهێنانی حكومه‌تی ناوخۆیی‬ ‫ده‌ركه‌وتووه‌‪ ،‬وه‌ك چۆن یه‌مه‌ن دابه‌ش‬ ‫بوو‪ ،‬ره‌نگ ‌ه مێژوو خۆی دووباره‌كاته‌وه‌‌و‬ ‫جارێكیتر هه‌ریه‌ك ل ‌ه باكوور‌و باشور‬ ‫ببنه‌وه‌ خاوه‌نی ده‌وڵه‌تی خۆیان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ش��ه‌ڕه‌ی له‌لیبیا له‌ نێوان قه‌زافی‌و‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن دری��ژه‌ی كێشا واڵته‌كه‌ی‬ ‫داب��ه‌ش��ك��رد ب��ۆ دووب��ه‌ش‪ ،‬ب��ه‌رق��ه‌ له‬ ‫‌رۆژهه‌اڵته‌وه‌ بووه‌ مۆڵگه‌ی شۆڕشگێڕان‬ ‫له‌ الی ‌هك‌و له‌الیه‌كیتر ته‌رابلس به‌شه‌كه‌یتر‬ ‫بوو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ژێر كۆنتڕۆلی قه‌زافیدا بوو‪.‬‬ ‫به‌ پێی بۆچوونی ئالوف‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫هێزه‌كانی خۆرئاوا بۆ روخانی قه‌زافی‬ ‫چوون ‌ه پاڵ شۆڕشگێڕان ئاره‌زوویه‌كی‬ ‫شیلگیران ‌ه هه‌بوو كۆلۆنییه‌ك پێكبهێنرێ‌ت‬ ‫له‌ ناوچه‌ی هه‌ژموونی ئۆپۆزیسیۆندا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌ درێژایی سنووری نێوان لیبیاو میسری‬ ‫گرتبوویه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش وه‌رده‌چ��ه‌رخ��ا بۆ‬ ‫كۆمارێكی ئیسالمی نه‌یار به‌خۆرئاوا‪.‬‬ ‫ئ��ال��وف ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌و ‌ه ب��ۆ روداوه‌ك��ان��ی‬ ‫واژۆك��ردن��ی رێ��ك��ه‌وت��ن��ن��ام��ه‌ی سایكس‬ ‫بیكۆ‌و نه‌خشه‌و پالنی سایكس بیكۆی‬ ‫نوێ‌‪ .‬ئاماژه‌ ب ‌ه رۆژگاری جه‌نگی جیهانی‬ ‫دووه‌م ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه له ‌نێوان هێزه‌كانی‬

‫به‌ریتانی به‌فه‌رمانده‌یی مۆنتگمۆری‌و‬ ‫هێزه‌كانی ئه‌ڵمانیا به‌ فه‌رمانده‌یی رۆمڵ‬ ‫رویدا‪ ،‬له‌هه‌مان ئه‌و شوێنه‌ بوو‪ .‬به‌ریتانیا‬ ‫هه‌وڵیدا پارێزگاری له ‌باڵی رۆژهه‌اڵتی‬ ‫میسر‌و كه‌ناڵی سوێس بكات‪.‬‬ ‫ك��ورت��ه‌ی ل��ی��ك��ۆل��ی��ن��ه‌وه‌ك�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی رۆژئاوا‌و ئیسڕائیل له‌وه‌دای ‌ه‬ ‫رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست له‌په‌رشو باڵوی‌و‬ ‫ملمالنێدابێ‌‪ ،‬ره‌وشێكی ئه‌وها له‌توانایدای ‌ه‬ ‫به‌رنگاری ه��ه‌واداری نه‌ته‌وه‌یی عه‌ره‌بی‬ ‫ببێته‌وه‌ ك��ه‌ده‌ك��رێ‌ ب��ه‌ش��داری بكات له‬ ‫‌به‌هێزكردنی ئه‌و ناوچه‌یه‌‪ .‬ئه‌م ره‌وش ‌ه‬ ‫ێ له‌ ب��ه‌رده‌م دابه‌شبوونی‬ ‫ئاسته‌نگ ناب ‌‬ ‫ناوچه‌كه‌‪ ،‬به‌ڵكو پشتیوانی ئه‌و پرۆسه‌ی ‌ه‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه دووب��ار ‌ه‬ ‫ن��اوچ�� ‌هك�� ‌ه ب��ك��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌ ژێ��ر هه‌ژموونی‬ ‫ئه‌مریكاو ئیسڕائیل‪.‬‬ ‫به‌ڵێننامه‌ی سایكس بیكۆ‬ ‫ل��ه ‌‪16‬ی ئ��ای��اری ‪1916‬دا ف��ه‌ره‌ن��س��او‬ ‫ب��ه‌ری��ت��ان��ی��ا په‌یماننامه‌یه‌كی نه‌هێنیان‬ ‫مۆركرد‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی رۆژهه‌اڵتی عه‌ره‌بی ل ‌ه‬ ‫نێوان خۆیان دابه‌شبكه‌ن‪ ،‬ئه‌م ‌ه له‌ك اتێكدا‬ ‫ئاگری جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م ل ‌ه نێوان‬ ‫به‌ریتانیاو فه‌ره‌نساو هاوپه‌یمانه‌كانییان‬ ‫له‌الیه‌ك‌و ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و ئه‌ڵمانیا‌و‬ ‫هاوپه‌مانه‌كانیان له ‌الیه‌كیتره‌و ‌ه له‌ گڕ‌و‬ ‫گڵپه‌دا بوو‪.‬‬ ‫ب��ه‌ پێی رێ��ك��ه‌وت��ن��ام��ه‌ی سایكس بیكۆ‪،‬‬

‫‪89‬‬

‫ب��ه‌ری��ت��ان��ی��او ف��ه‌ره‌ن��س��ا رۆژه��ه‌اڵت��ی‬ ‫ع��ه‌ر ‌هب��ی��ی��ان ك��رده‌ پێنج ن��اوچ��ه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫جگ ‌ه ل ‌ه نیمچ ‌ه دورگ��ه‌ی عه‌ربی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫پ�لان�� ‌هك��ه‌دا ن��ه‌ب��وو‪ .‬س��ێ‌ ن��اوچ��ه‌ی كه‌نار‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ك�� ‌هن��ار ‌هك��ان��ی س��وری��ا‌و لوبنان‬ ‫درای ‌ه فه‌ره‌نسا‪ ،‬كه‌ناره‌كانی عێراق‪ ،‬ك ‌ه له‬ ‫‌به‌سره‌وه‌ تا به‌غدا بوو‪ ،‬له‌گه‌ڵ فه‌له‌ستین‬ ‫درای�� ‌ه به‌ریتانیا‪ ،‬ل�� ‌هگ��ه‌ڵ دوو ناوچه‌ی‬ ‫ناوخۆیی‪ ،‬ناوچه‌ی ناوخۆیی سوریا ب ‌ه‬ ‫(أ) دیاریكرا‌و ناوچه‌ی ناوخۆیی عێراق به‬ ‫‌(ب) دیاریكرا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و پ��ه‌ی��م��ان��ن��ام��ه‌ی�� ‌ه ب��ه ‌نه‌هێنی م��ای��ه‌و‬ ‫ع��ه‌ره‌ب پێی نه‌زانی بوو تا ئه‌و كاته‌ی‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ی س��ۆڤ��ێ��ت��ی‪ ،‬روس��ی��ای دوای‬ ‫ش��ۆڕش��ی ئ��ۆك��ت��ۆب��ه‌ری ‪ 1917‬ب�ڵاوی‬ ‫ك��رده‌وه‌‪ .‬ل��ه‌و ك��ات��ه‌دا به‌ریتانیا ویستی‬ ‫عه‌ره‌به‌كان دڵنیا بكاته‌وه‌‪ ،‬پێی راگه‌یاندن‬

‫دوای ئ��ه‌وه‌ی روسیا خۆی كێشایه‌وه‌‌و‬ ‫ع��ه‌ره‌ب هات ‌ه نێو هاوپه‌یمانانه‌وه‌ ئه‌و‬ ‫په‌یماننامه‌یه‌ ه��ه‌ڵ��وه‌ش��اوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫س��ه‌رك��رده‌ زایۆنیسته‌كان ن��اڕه‌زای��ی��ان‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر حكومه‌تی بڕیتانیا ده‌ربڕی‪ ،‬له‬ ‫‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ی به ‌نیوده‌وڵه‌تیكردنی‬ ‫مه‌سه‌له‌ی فه‌له‌ستین پێچه‌وانه‌ی بیرۆكه‌ی‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی نیشتیمانێكی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫جوله‌كه‌یه‌‪ ،‬به‌ریتانیا دڵنیای كردنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه مه‌سه‌له‌ی ب ‌ه نێوده‌وڵتیكردن ته‌نها‬ ‫هه‌نگاوێكی تاكتیكیه‌‪ ،‬فه‌ره‌نسا‌و روسیا‬ ‫كاریان له ‌سه‌ر كردووه‌‪ ،‬دیار ‌ه ئه‌و دوو‬ ‫واڵت��ه‌ش چ��اوی��ان ب��ڕی��وه‌ت�� ‌ه فه‌له‌ستین‪،‬‬ ‫به‌ریتانیا ك��ارد ‌هك��ات بۆ ره‌تكردنه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ل��ه‌و ك��ات��ه‌دا ج��وول��ه‌ك��ه‌ی دڵنیا‬ ‫ك��رده‌وه‌ ب�ڵاوب��وون��ه‌وه‌ی ل��ێ��دوان�� ‌هك��ه‌ی‬ ‫(بلفۆر) بوو‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫سێکس کلیلێکە بۆ دیموکراسی‬ ‫چاوپێکەوتنێک لەگەڵ ژنە نووسەری ناوداری‬ ‫میسری شیرین ئه‌ل ــ فیقهی‬ ‫‪Sexuality is a Key for Democracy‬‬ ‫‪An Interview with Shireen Al Fiqhi the well-known‬‬ ‫‪Egyptian writer‬‬ ‫سازدانی‪ :‬رۆژنامەی ڤێڵتی ئەڵمانی‬ ‫وەرگێڕانی لە ئەڵمانییەوە ‪ :‬ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ‬ ‫‪Translated(from German)by Ardalan‬‬ ‫‪Abdulah‬‬

‫‪91‬‬

‫شۆرش لەسەر جێگاوە دەستپێدەکات‬ ‫ژن��ە ن��ووس��ەرو زان��او رۆژنامەنووسی‬ ‫میسری (شیرین ئه‌ل ــ فیقهی) لە بارەی‬ ‫سێکسەوە کۆمەڵێک پرسیاری لە ژنان‬ ‫لە واڵتە عەرەبییەکان کردووە‪ ،‬ئێستاش‬ ‫ئەم پرسیارانەی کۆکردۆتەوەو کردوونی‬ ‫ب��ە کتێبێک ب��ە ن��اون��ی��ش��ان��ی (سێکس‌و‬ ‫پەرژینەکانی)‪.‬‬ ‫ژنە نووسەرو رۆژنامەنووسی میسری‬ ‫(ش��ی��ری��ن ئ��ه‌ل ـ��ـ ف��ی��ق��ه��ی) دەپ��رس��ێ��ت‪:‬‬ ‫ئاخۆ ژن��ە ع��ەرەب��ەک��ان کەمتر هەستی‬ ‫سێکسیان هەیە به به‌راورد له‌گه‌ڵ تاکو‬ ‫ژن��ە رۆئ��اوای��ی��ەک��ان؟ بە دڵنییایەوە ژنە‬ ‫عەرەبەکانیش حەزیان بە سێکس هەیە‪.‬‬ ‫سێکس ل��ە سیاسەتدا زی��ات��ر دەتوانێت‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��گ��ەک��ان ک��ۆب��ک��ات��ەوە‪ .‬ه��ەر وەک‬ ‫شیرین ئه‌ل ــ فیقهی‪ ،‬ژنە رۆژنامەنووس‌و‬ ‫نووسەری میسری دەڵێت‪ :‬بۆ ماوەی پێنچ‬ ‫س��اڵ لە نێو کۆمەڵێک واڵت��ی عەرەبیدا‬ ‫پرسیاری لە بارەی سێکسەوە لە خەڵکی‬ ‫کردووە‪ .‬بۆ ئەوان شتێکی زەحمەت بوو‬ ‫لە بارەی سێکسەوە بنووسم‪ .‬هەروەک‬ ‫ئەم ژنە رەشیق‌و ئێنەرجییە دەڵێت‪ :‬ئەو‬ ‫بە پێویستی دەزانێت بە راشکاوانە ئەم‬ ‫قسانە بکات‪ .‬سێکسێکمان دەوێت‪ .‬بە بێ‬ ‫تابوو‪ ،‬کڵێشە‪ ،‬چەوساندنەوەو ترس‪.‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی ڤ��ێ��ڵ��ت‪ :‬ش��ەش ژن‪ ،‬کە‬ ‫س��ەرپ��ۆش��ی��ان ب��ە س��ەرەو ل��ە دەوری‬

‫ئامێرێکی مەساجەوە کۆبوونەتەوە‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیە کتێبەکەی ئێوە دەستپێدەکات‪.‬‬ ‫شیرین ئه‌ل ــ فیقهی‪ :‬پرسیارەکەت تۆنێکی‬ ‫سەیری هەیە‪ ،‬مەبەستت چییە؟‬ ‫رۆژنامەی ڤێڵت‪ :‬بە راستیتە؟ چونکە من‬ ‫وا هەست دەک��ەم‪ ،‬کە مێشكی کەسانی‬ ‫ئایینی ب��ە ه��ەم��وو ش��ت��ەوە مەشخوول‬ ‫دەبێت جگە لە مەسەلەی سێکسی‪.‬‬ ‫شیرین ئ��ه‌ل ــ فیقهی‪ :‬وای��ە‪ ،‬لەوانەبێت‬ ‫ب��ۆ زۆر ک��ەس ل��ە رۆئ��اوا ش��اردن��ەوەی‬ ‫س��ەر‪ ،‬وەک��و کارێکی ف��ۆرم ئامێز بێتە‬ ‫پێش چاو‪ ،‬بەاڵم ئەمە قسەی قۆڕە‪ .‬ژنە‬ ‫مەسیحییەکان خۆیان دادەپۆشت‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫ئیسالمدا ئەمە شتێکی خۆشحاڵی بە ژنان‬ ‫دەبەخشیت‪ ،‬کە سەریان داپۆشن‪ .‬بۆچی‬ ‫ئەمە وایە؟ لەبەرچی ئەمە تاکو ئێستاش‬ ‫وەک مەتەڵێک دێتە پێش چاو‪ .‬هەندێک‬ ‫ژن بۆیە سەریان دادەپۆشن‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫بۆ خەڵکی بسەلمێنن‪ ،‬کە موسڵمانێکی‬ ‫باشن‪ ،‬هەندێکی‌تریش‪ ،‬چونکە ئەم پەچەیە‬ ‫کەمێک ئازادییان دەداتێ‪ ،‬بە دڵنییایەوە بۆ‬ ‫ئەوەی خۆی لە دەسدرێژییە سێکسیانە‬ ‫دووربخەنەوە‪ ،‬کە لە نێو شەقامەکاندا‬ ‫تووشی ژنان دەبێت‪ .‬هەرچەندە ئەمڕۆ‬ ‫لە نێو قاهیرەدا‪ ،‬تەنانەت ئەو ژنانەشی‪،‬‬ ‫کە سەرپۆشیشیان بە سەرەوەیە‪ ،‬پەالمار‬ ‫دەدرێن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫رۆژنامەی ڤێڵت‪ :‬کەواتە ئەم سەرپۆشە‬ ‫وەکو دەرمانێک بوو بۆ خەڵکی‌تر‪ ،‬نەک‬ ‫بۆ خودی ژنان؟‬ ‫شیرین ئه‌ل ــ فیقهی‪ :‬دیارە ئێستا لە میسر‬ ‫زۆر ل��ە ب��ارەی ئیسالمییە کۆنپارێزو‬ ‫سەلەفییەکان‌و مۆدێلی ژنانی میسری‬ ‫موسڵمانەوە دەگووترێت‪ .‬لێ با دیسانەوە‬ ‫بگەڕێینەوە بۆ ئامێری مەساجی سێکسی‪.‬‬ ‫بۆچی ژنێکی موسڵمان وەکو تۆ حەزو‬ ‫جێژ لە سێکس وەرن��ەگ��رێ��ت؟ وا بزانم‬ ‫ژنانیش حەزی سێکسیان هەیە؟‬ ‫رۆژن��ام��ەی ڤێڵت‪ :‬ئێوە بۆ م��اوەی پێنچ‬ ‫ساڵ‪ ،‬لە نێو زۆرێک لە شارەکانی واڵتە‬ ‫عەرەبییەکان‪ ،‬خ��ۆت��ان ب��ە پرسیارێکی‬ ‫سەرەکییەوە خەریککردبوو ئەویش‪ ،‬کە‬ ‫بریتییە لە‪ :‬سێکس‌و شەرەف‪ ،‬خەتەنکردنی‬ ‫ک��چ��ان‪ ،‬پەیوەندیی خۆشەویستی‪ ،‬ئەو‬ ‫ئامێرە سێسکسیانەی‪ ،‬کە جێژ بەخشن‪،‬‬ ‫منداڵ لەبار بردن‪ Pornos ،‬وێنەو فیلمی‬ ‫رووت) ئێو کۆمەڵێک داتای زۆر نهێنیتان‬ ‫دەستکەوت‪ ،‬بەاڵم لەهەمانکاتیشدا هەندێک‬ ‫شت‪ ،‬کە لەو کۆمەڵگایانەدا سزایان لە‬ ‫سەر‪ ،‬ئایا هیچ ترسێکتان نەبوو؟‬ ‫شرین ئه‌ل ــ فیقهی‪ :‬نەخێر‪ ،‬بە حکومی‬ ‫زاڵبوونی هەژمونی دەسەاڵتی ئیسالم‪،‬‬ ‫وایکرد‪ ،‬کە بۆ ماوەی چەندین ساڵە‪ ،‬ئەو‬

‫چیرۆکانە چاپ‌و باڵونەکرێنەوە‪ .‬دیارە‬ ‫هەموو کاتێک سێکس هەر هەبووە‪ ،‬بە‬ ‫هەموو فۆرمە جیاوازەکانی سێکسەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی ک��ەم��اوەی چەندین ساڵە لەژێر‬ ‫س��ای��ەی حوکمی دی��ک��ت��ات��ۆری��دا‪ ،‬ل��ە ژێر‬ ‫م��ێ��زەوە دەک��را‪ ،‬ئێستا پ��اش ماوەیەکی‬ ‫زۆر‪ ،‬هەمووی لە سەر مێز باس دەکرێت‪.‬‬ ‫ئێستا دەتوانرێت گفتووگۆ‌و لێکۆڵینەوەی‬ ‫لەبارەوەو بکرێت‪ .‬بە بڕوای من سێکس‬ ‫کلیلێکە بۆ دیموکراسی‪.‬‬ ‫رۆژنامەی ڤێڵت‪ :‬بەگشتی ئاینەکان رێگری‬ ‫زۆر لە ئازادی سێکسی دەکەن‪ ،‬ئاخۆ لەم‬ ‫بارەیەوە ئیسالم چۆن؟ بەشێکی زۆری‬ ‫یاساکان بەتایبەتی سزاکان لە بەرگێکی‬ ‫ئاینییان هەیە‪.‬‬ ‫شیرین ئه‌ل ــ فیقهی‪ :‬لە نێو ئیسالمدا سێکس‬ ‫قەدەغەکردن بە وەسف دەکرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو سنوورەی‪ ،‬کە تێیدا قەدەغەکراوەو‬ ‫ئەو سنوورەی‪ ،‬کە تێیدا سێکس قبووڵ‬ ‫دەکرێت‪ ،‬لە راستیدا مەجالێکی زۆر هەیە‬ ‫بۆ یاریکردن لەم بارەیەوە‪.‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی ڤێڵت‪ :‬ئایا ئێوە خ��ۆت��ان بە‬ ‫ژنێکی موسڵمان دادەنێن‪ ،‬کەلە رۆئاوادا‬ ‫گ��ەورەب��ووب��ێ��ت��ن؟ ب��ە راس��ت��ی ل��ە ب��ارەی‬ ‫ئێوەوە زۆر الیەنی هەمەجۆر دەبینرێت‪.‬‬ ‫شیرین ئ��ه‌ل ـ��ـ فیقهی‪:‬‬

‫ئ��ەوە شتێکی‬

‫‪93‬‬

‫سروشتییە‪ ،‬کە لە نێوان من‌و پیاوێکدا‪،‬‬ ‫جیاوازی بنەڕەتی هەیە‪ ،‬وەک��و ئەوەی‬ ‫ک��ەل��ە ف��ەت��واک��ان��ی ن��ێ��و ت��ەل��ەڤ��زی��ۆن��ەک��ان‬ ‫باسی لێوەدەکەن‪ ،‬هەر چەند ئێمە‪ ،‬واتە‬ ‫ژن‌و پیاو ه��ەردووک��م��ان ب��ە موسڵمان‬ ‫دادەنرێین‪ .‬هەتاکو ئێستا‪ ،‬لە الی ئێمە‬ ‫رێسایەکی ت��ەواو روون نییە‪ ،‬ک��ە بە‬ ‫شێوەیەکی فەرمی بۆمان دەستنیشان‬ ‫بکات‪ ،‬کێ موسڵمانە‌و کێش موسڵمان‬ ‫نییە‪ .‬ئیسالم گوزارشت لە ئاینێک دەکات‪،‬‬ ‫ک��ە پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان م��رۆڤ‌و خ��ودا‬ ‫دەگەیەنێت‪ .‬لەبەر ئەوە من لەو باوەڕەدام‪،‬‬ ‫کە بەشێوەیەکی دامەزراوەیی‌و رێکوپێک‪،‬‬ ‫دەکرێت مرۆڤەکان رێگایان پێ بدرێت‪،‬‬ ‫کە بۆ خۆیان بیربکەنەوەو مامەڵە لەگەڵ‬ ‫یەکتری بکەن‪ ،‬ماڤە سێکسییەکانی خۆیان‬ ‫لەناو کۆمەڵگەیەکی ئیسالمیدا بتوانن‬ ‫بەرجەستە بکەن‪ .‬بەاڵم بە داخەوە هێشتا‬ ‫ئێمە زۆر لەو ئامانجەوە دووری��ن‪ ،‬هەر‬ ‫چەندە ئەمە یەکێک بوو لە هیواکانامان‬ ‫دوای بەهاری عەرەبی‪ .‬پێویستە ئێمە‬ ‫باوەڕمان بە سێکس هەبێت‪ ،‬بێ ترس لە‬ ‫بارەیەوە پرسیار بکەین‌و بدوێین‪ .‬ئەوەی‬ ‫لە نێو جێگای نووستندا دەگ��وزەرێ��ت‪،‬‬ ‫پەیوەندییەکی زۆری بە ژیانی سیاسیی‌و‬ ‫ئابوورییمانەوە ه��ەی��ەوەو ه��ەر هەمان‬ ‫شتیش دەگ��وزەرێ��ت‪ .‬گ��ەر ژن��ان هیچ‬ ‫دەسەاڵتیان بە سەر جەستەی خۆیانەوە‬ ‫نەبێت‪ ،‬گ��ەر ه��ەم��ان مافی یەکسانییان‬ ‫لە نێو جێگای نووستندا نەبێت‪ ،‬چۆن‬

‫دەتوانین لە دەرەوە باس لە یەکسانی‬ ‫ژنان بکەین‌و داوای مافیان بکەین؟ نابێت‬ ‫سێکس وەکو شتێکی الوەکی‌و بێ کەڵک‬ ‫سەیر بکرێت‪.‬‬ ‫رۆژانامەی ڤێڵت‪ :‬ئایا تێڕوانینی رۆئاوا‪،‬‬ ‫چ ک��اری��گ��ەری��ی��ەک��ی ب��ۆ س��ەر سێکس‬ ‫دروستکردووە؟ بۆ نموونە پۆرنۆ فیلم‌و‬ ‫فۆتۆی رووت‪.‬‬ ‫ش��ری��ری��ن ئ��ه‌ل ـ��ـ فیقهی‪ :‬ه��ەن��دێ��ک جار‬ ‫ئ��اڵ��ۆزی��ی‌و رێ��گ��ری��ی��ەک��ی گ��ەورەی بۆ‬ ‫دروس��ت��ک��ردووی��ن‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە‪ :‬پۆرنۆ‪،‬‬ ‫کاریگەریی خراپی بە س��ەر مەسەلەی‬ ‫خەتەنەکردنی ژنانەوە هەیە‪ ،‬چونکە پیاوە‬ ‫موسڵمانەکان وا بیر دەکەنەوە‪ ،‬ئەها‪ ،‬ئەوە‬ ‫بۆیە ئەو ژنانەی‪ ،‬کە لە فیلمە رووتەکاندا‬ ‫هێندە سێکسین‪ ،‬چونکە خەتەنە نەکراون‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوە گەر ژنێک خەتەنە نەکرێت‪،‬‬ ‫ئاوای بە سەر دێت!‬ ‫رۆژن��ام��ەی ڤێڵت‪ :‬من وا تێگەیشتووم‪،‬‬ ‫ئێوە خاوەنی (مسیۆنێکن‪ ،‬پەیامێکن)‪ ،‬کە‬ ‫خۆی ل��ەوەدا دەبینێتەوە‪ ،‬کار کردن بۆ‬ ‫سەرهەڵدانی رۆشنگەریەکی سێکسی‬ ‫ن��ەک رۆش��ن��گ��ەری ف��ک��ری‌و ه��زری‪ .‬لەم‬ ‫بارەیەوە سنووری ئەم دوانە لە کوێدایە؟‬ ‫شیرین ئ��ه‌ل ـ��ـ فیقهی‪ :‬یەکێک ل��ە خاڵە‬ ‫س��ەرەک��ی��ی��ەک��ان‪ ،‬ک��ە گرنگە‪ ،‬مەسەلەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫خ��ەت��ەن��ەک��ردن��ی ک��چ��ان‪ .‬ب��ەاڵم ل��ێ��رەدا‬ ‫م��ەب��ەس��ەت��ەک��ە گ��ری��ن��گ��ە‪ :‬گ��ەر بێتو تۆ‬ ‫کچەکەت خەتەنە بکەیت‪ ،‬ب��ەم شێوەیە‬ ‫م��اف��ی س��روش��ت��ی خ��ۆت وەک��و دای��ک‌و‬ ‫باوكێک ب��اش جێبەجێکردووە‪ ،‬چونکە‬ ‫بەم شێوەیە تۆ ئەو ک��ارە دەکەیت‪ ،‬کە‬ ‫ب��ۆ منداڵەکەت ب��اش��ە‪ .‬بەشێکی زۆری‬ ‫ئەو ژنانەی‪ ،‬کە بینمن‪ ،‬دژی ئەوە بوون‬ ‫کە خەتەنەکردنی کچان‪ ،‬وەکو تاوانێک‬ ‫سەیربکڕیت‪ ،‬ئەوان دژی ئەوەبوون‪ ،‬کە‬ ‫حکومەت تەداخول بکاتە ژیانی تایبەتی‬ ‫خەڵکییەوە‪ .‬ئەو ژنانەی‪ ،‬کە ئەم قسانەی‬ ‫بۆ من ک��رد‪ ،‬ژنانێکی پاسیڤ نەبوون‪،‬‬ ‫هەروەها ژنانێکی چەوساوەو داماویش‬ ‫ن��ەب��وون‪ .‬ب��ە دڵ��ن��ی��ی��ای��ەوە ئ��ەو پرسیار‬ ‫دەمێنێتەوە‪ :‬چۆن دەتوانین‪ ،‬کە ئەم ژنانە‬ ‫وا ل��ێ بکەین‪ ،‬ک��ە کچەکانیان خەتەنە‬ ‫نەکەن؟‬ ‫رۆژنامەی ڤێڵت‪ :‬لە مێژوودا کۆمەڵێک‬ ‫چیرۆکی ک��ل��ت��ووری ه��ەم��ەرەن��گ هەیە‪،‬‬ ‫ک��ە تێیدا ب��اس ل��ە فەنتازیایی سێکسی‬ ‫رۆه��ەاڵت��ی دەک��ات‪ ،‬ئایا ئەمە بۆ ژنانی‬ ‫رۆهەاڵتی جیاوازە لەوەی‪ ،‬کە بۆ ژنانی‬ ‫رۆئاوا فەراهەمکراوە؟‬ ‫شیرین ئه‌ل ــ فیقهی‪ :‬ئەم چیرۆکانە لە الیەن‬ ‫فڵۆبیێر ‪ Flaubert‬ەوە باڵوکراوەنەتەوە‪،‬‬ ‫ئەو کاتە‪ ،‬کە سەردانی قاهیرەی کردبوو‪،‬‬ ‫ل��ە دەورووب��ەری ش��اردا هەندێک لەو‬

‫دیمەنانەی بینی بوو‪ ،‬لە هەر قوژبنێکدا‬ ‫ژنێکی سۆزانی بینیوە‪ ،‬لە هە‌ر شوێنێکدا‬ ‫سێکس دەفرۆشرێت‪ .‬بۆ ئەم تێڕوانینەی‬ ‫فڵۆبیێر‪ ،‬پ��اش��ان ل��ە الی��ەن (ئ��ێ��دوارد‬ ‫سەعید)ەوە‪ ،‬بە توندی رەخنەی لێ گیراو‬ ‫دژی وەستایەوە‪ .‬دیارە ئەوە لە سەدەی‬ ‫هەژەده‌دا بووە‪ ،‬بەاڵم ئەی ئەمڕۆ چۆنە؟‬ ‫دیارە من نامەوێت حوکمێکی گشتگیرانە‬ ‫بدەم‪ ،‬بەاڵم زۆر کەس وا هەست دەکەن‪،‬‬ ‫بۆ نموونە هیچ گرنگ نییە‪ ،‬کە تۆ پێش‬ ‫ئەوەی خێزان دروست بکەیت‪ ،‬سیکست‬ ‫کردبێت‪ .‬ژنێک پێی گوتم‪ :‬تۆ سەیری‬ ‫مادۆناو ئەو پیاوانە بکە‪ ،‬کە بە ده‌ورو‬ ‫خولیدا دەسووڕێنەوە‪ ،‬ئەمە چ ئازادییەکی‬ ‫گەورەی پێ بەخشیوە؟‬ ‫رۆژنامەی ڤێڵت‪ :‬کاتێک باسی مەسەلەیەکی‬ ‫وا هه‌ستیارو نهێنیت لەگەڵدا ژناندا کرد‪،‬‬ ‫هەڵوێست‌و ک��اردان��ەوەی��ان چ��ۆن بوو؟‬ ‫دەتوانیت کەمێک لەم بارەیەوە پێناسه‌ی‬ ‫ئەو ره‌وشه‌مان بۆ بکەیت؟ کاردانەوەی‬ ‫ئەوانمان بۆ باس بکەیت؟‬ ‫شیرین ئ��ه‌ل ـ��ـ فیقهی‪ :‬م��ن ه��ە‌ر کاتێک‬ ‫پێش ئەوەی دەستپێبکەم ئەمەم گوتووە‪:‬‬ ‫م��ن دەم��ەوێ��ت ل��ە ب��ارەی رەوش��ی‬ ‫تەندروستییەوە قسەتان لەگەڵدا بکەم‪،‬‬ ‫ن��ەک ل��ە ب��ارەی س��ێ��ک��س��ەوە‪ .‬ئ��ەم��ەش‬ ‫جۆرێک بوو لە هونەری قسەکردن‪ ،‬کە‬ ‫بەکارم هێنا‪ .‬گەر وام نەگوتایە‪ ،‬کەسیان‬

‫‪95‬‬

‫ئامادە نەدەبوون قسەم لەگەڵدا بکەن‪.‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی ڤێڵت‪ :‬دی��ارە ئ��ەم کتێبەی‬ ‫ئێوە زیاتر وەک دیراسەیەکی مەیدانیی‬ ‫ع��ەرەب��ی دێ��ت��ە پێش چ��او‪ .‬چ هیوایەک‬ ‫دەخ��وازن کاتێک کتێبەکەتان ب��ۆ سەر‬ ‫زمانی عەرەبی وەردەگێرێت؟‬ ‫شیرین ئه‌ل ــ فیقهی‪ :‬پرۆژەکەی من یەک‬ ‫سوودی هەیە‪ ،‬کاتێک کتێبەکەم دەکرێتە‬ ‫عەرەبیی‌و لە سه‌ر رەفەی نێو ماڵی ئەو‬ ‫ژن��ان��ەدا دادەن��رێ��ت‪ ،‬ک��ە م��ن ب��ۆ م��اوەی‬ ‫پێنچ ساڵ قسەم لەگەڵدا ک��ردوون‪ ،‬لەوا‬ ‫ب��ڕوای��ەدام کە زۆر شت دەگ��وزەرێ��ت‌و‬ ‫روو دەدات‪.‬‬ ‫رۆژنامەی ڤێڵت‪ :‬ئاخۆ ئێوە فێمینیستن؟‬ ‫ئاخۆ ئێوە ئەجندایەکی فێمینیستانەتان‬ ‫ه��ەی��ە؟ ئێوە زۆر ج��ار دیمەنێکی زۆر‬ ‫خ��راپ‌و ق��ێ��زەون ل��ە ب��ارەی پ��ی��اوان��ەوە‬ ‫دەکێشن‪.‬‬ ‫شیرین ئ��ه‌ل ــ فیقهی‪ :‬مەبەستان چییە‬ ‫لەوەی‪ ،‬کە دەڵێن‪ ،‬من خاوەنی ئەجندایەکی‬ ‫فێمینیستیم؟ ئێمە دەبێت رەوشی ژیانی‬ ‫ژنان باشبکەین‪ .‬من پیاوان بە بەشێک لە‬ ‫کێشەکە نابینم‪ ،‬بەڵکو من پیاوان وەکو‬ ‫بەشێک لە چارەسەری کێشەکە دەبینم‪.‬‬ ‫رۆژنامەی ڤێڵت ‪ :‬لەالی زۆربەی ژنانی‬

‫رۆئاوا‪ ،‬سێکس وەکو مەسەلەیەک وایە‪،‬‬ ‫کە نابێت مرۆڤی لە سەر بچەوسێنرێتەوە‪،‬‬ ‫ئ��اخ��ۆ ژن��ان��ی ع��ەرەب��ی ل��ەم ب��ارەی��ەوە‬ ‫تێڕوانینان چۆنە؟‬ ‫شیرین ئ��ه‌ل ـ��ـ فیقهی‪ :‬گ��ەر م��ن تەنها‬ ‫س��ەی��ری ژن��ە ه��اوڕێ��ک��ان��ی خ��ۆم ب��ک��ەم‪،‬‬ ‫دەب��ی��ن��م‌و ه��ەس��ت دەک��ەم‪ ،‬ک��ە زۆرب��ەی‬ ‫ژنانی عەرەبی لە رووی جێژوەرگرتن‬ ‫لە سێکسەوە دەچەوسێنرێنەوە‪ ،‬چۆن‬ ‫زۆرب��ەی��ان ش��ووی��ان ن��ەک��ردووە‪ ،‬وە‬ ‫ناشتوانن لە دژی باوەڕیان بوەستنەوەو‬ ‫ل��ە دەرەوەی چ��وارچ��ێ��وەی خ��ێ��زان‪،‬‬ ‫سێکس بکەن‪ .‬هەندێکیان زۆر حەزیان‬ ‫لێیه‪ ،‬هەندێکی‌تریشیان مێشكی خۆیان‬ ‫داخستووەو پێیان وایە کەئەمە ویست‌و‬ ‫ئیرادەی خ��ودای گەورەیە‪ .‬هەر چەندە‪،‬‬ ‫من ل��ەو ب��اوەرەدام‪ ،‬کە ئیسالم بە هیچ‬ ‫شێوەیەک چێژی سێکسی قەدەغە ناکات‪،‬‬ ‫هەر چەندە زۆرێک لە سەلەفییەکان دژی‬ ‫ئەم بۆچوونەی منن‪.‬‬ ‫رۆژنامەی ڤێڵت‪ :‬ئەی کەواتە چی بکەین ؟‬ ‫شیرین ئه‌ل ــ فیقهی‪ :‬ئێمە پێویستە سێکس‬ ‫کەنالیزەی‪ ،‬واته رێکخستنی بکەین‌و نابێت‬ ‫تەنها لە دی��دگ��ای ئاینییەوە بۆ سێکس‬ ‫بڕوانین‪ ،‬بەڵکو دەبێت لە دیدگای ئەوەوە‬ ‫بۆ سێکس بروانن‪ ،‬وەکو پێداویستییەکی‬ ‫گرینگی جەستە دایبنێین‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫پەراوێزەکان‪:‬‬ ‫* گ��وس��ت��اڤ ف��ڵ��ۆب��ی��ێ��ر‪ ،‬رۆم��ان��ووس��ی‬ ‫ن��اوداری ف��ەرەن��س��ی‪ ،‬خ��اوەن��ی رۆمانی‬ ‫ناودار (مەدام بۆڤاری)‪ ،‬کە ب ‌ە یەکێک لە‬ ‫رۆمانە گرنگ‌و پڕ بایەخەکانی ئەدەبی‬ ‫جیهانی دێتە ژماردن‪.‬‬ ‫** ئ��ێ��دوارد س��ەع��ی��د‪ :‬ب��ی��رم��ەن��دو‬

‫ف��ەی��ل��ەس��ووف��ی ن��اوداری فەله‌ستینی‬ ‫ـ��ـ ئ��ەم��ری��ک��ی‪ ،‬ک��ە ل��ە ب��واری رەخ��ن��ەی‬ ‫ئەدەبی‌و فکریدا کۆمەڵیک کتێبی گرنگی‬ ‫نووسیوە لەوانە‪( :‬ئیمپریالیزم‌و کلتوور)‪،‬‬ ‫(رۆژهەاڵتناسی)‪ ،‬که بە تایبەتی ناوبانگی‬ ‫یه‌کجار مەزنی لە جیهاندا پێ بەخشی‪.‬‬

‫‪97‬‬

‫ئایدیۆلۆجیا سیاسییەكان له رۆژئاوا‬ ‫‪Political Ideas in The West‬‬

‫نووسینی‪ :‬جۆلیان بەگینی‬ ‫وەرگێڕانی (له عه‌ره‌بییه‌وه)‪ :‬ئەكبەر حەسەن‬

‫‪By: Julian Baggini‬‬

‫‪Translated (from arabi) by: Akbar Hassan‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫لیبراڵیزم‬ ‫رەنگە لیبراڵیزم خاڵێكی دەسپێكی سەیر‬ ‫بێت‪ ،‬بە تایبەتی بۆ خوێنەرە بریتانییەكان‪.‬‬ ‫چونكە زۆرب��ەی پ��ارت��ە بەهێزەكان لە‬ ‫زۆرب��ەی واڵت��ان��ی خ��ۆرئ��اوادا خ��ۆی��ان‬ ‫بە سۆسیالیزم‪ ،‬یاخود كۆنسێرڤه‌تیڤ‬ ‫پ��ێ��ن��اس��ه ده‌ک��ه‌ن‪ .‬ل��ە ب��ڕی��ت��ان��ی��ا پ��ارت��ی‬ ‫لیبراڵ دیموكرات‌و میراتگرەكانی پلەی‬ ‫سێیەمیان گ��رت��ووە لە بەشێكی زۆری‬ ‫كۆتایی سەدەی بیستەمدا‪ .‬بەاڵم لیبراڵیزم‬ ‫(وەك ناوێكی ناسراو نا) لە رۆژئ��اوادا‬ ‫سەركەوتوو بوو‪ ،‬لە كاتێكدا پارتی لیبراڵ‬ ‫دیموكرات سەركەوتوو نەبوو‪ .‬لە راستیدا‬ ‫لە سەردەمی نوێدا لیبراڵیزم ئایدیۆلۆجیا‬ ‫سیاسییە زاڵەكەیە‌و پارتە سۆسیالیست‌و‬ ‫كۆنسێرڤه‌تیڤەكان چوارچێوە فره‌وانەكەی‬ ‫لیبراڵییان قبووڵ ك��ردووەو كاریان تێدا‬ ‫ك��ردووە‪ .‬رەن��گ��ە زاراوه‌ی (ل��ی��ب��راڵ) لە‬ ‫زۆربەی بازنەكانی ئەمەریكای باكووردا‬ ‫بووبێت بە شتێكی خ��راپ‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫ئەمەریكای باكوور نەتەوەیەكی لیبراڵە بە‬ ‫پلەی یەكەم‪.‬‬ ‫كەواتە ئایا لیبراڵیزم چییە؟ لیبراڵیزم لە‬ ‫سەر ئەو ب��اوەڕە بونیاد ن��راوە‪ ،‬كە پێی‬ ‫وایە دەبێت تاك ئازادیی ژیانی هەبێت‬ ‫ب��ەو ش��ێ��وەی��ەی‪ ،‬ك��ە خ��ۆی ب��ە گوجاوی‬ ‫دەزان��ێ��ت‪ .‬دەب��ێ��ت ه��ەم��وو ئ��ەن��دام��ان��ی‬ ‫كۆمەڵگا ب��ە شێوەیەكی یەكسان ئەم‬ ‫ئازادییەیان هەبێت‪ .‬ب��ەم شێوەیە‪ ،‬تاك‬

‫لە هە‌‌موو شت گرنگترە‪ .‬هەرگیز نابێت‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی دەوڵ��ەت‪ ،‬ی��ان چینێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی تایبەت‪ ،‬وەك بیانوویەك‬ ‫بۆ سنوورداركردنی ئازادیی تاك به‌کار‬ ‫بهێنرێت‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا تەنیا پ��اس��او بۆ‬ ‫سنوورداركردنی ئازادیی تاك پاراستنی‬ ‫ئازادیی تاكەكانی‌ترە‪ .‬هەر وەك (جۆن‬ ‫س��ت��ی��وارت م��ی��ل) ل��ە كتێبی (دەرب��ارەی‬ ‫ئ��ازادی)دا دەڵێت‪ :‬تەنیا ئامانجی راستی‬ ‫بەكارهێنانی هێز دژی هەر ئەندامێكی‬ ‫جڤاتی شارستان دژ بە ویستی خۆی‪،‬‬ ‫رێگریكردنە لە ئازارگەیاندن بە ئەوانی‌تر‪.‬‬ ‫نابێت خەڵك ناچار بكرێن دژی ویستی‬ ‫خۆیان هەندێك كار لە پێناو بەرژەوەندیی‬ ‫گشتیدا بكەن‪ ،‬وەك چۆن نابێت لە پێناو‬ ‫بەرژەوەندیی تایبەتی خۆشیاندا ناچار‬ ‫بكرێن ئەگەر ئ��ارەزووی��ان ل��ێ نەبوو‪،‬‬ ‫چونكە ئەم ناچاركردنە لە بەرژەوەندیی‬ ‫چینی دەسەاڵتدارە‪.‬‬ ‫ئەگەر بەم شێوەیە لە لیبراڵیزم تێبگەین‪،‬‬ ‫بۆمان دەردەكەوێت چۆن دیموكراسیی‬ ‫خۆرائاوایی لە بنەڕەتەوە بە سروشتی‬ ‫خ��ۆی لیبراڵە‪ .‬مافەكانی ت��اك ریشەی‬ ‫لە دام��ەزراوەو یاساكاندا داك��وت��اوە‪ .‬لە‬ ‫راستیدا لە عەقڵی تاكەكاندا بیرۆكەی‬ ‫كۆمەڵگای لیبراڵ پەیوەندییەكی توندوتۆڵی‬ ‫بە بیرۆكەی كۆمەڵگای دیموكراسییەوە‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ل��ەو واڵت��ان��ەدا‪ ،‬ك��ە ت��اك ن��اچ��ار‬ ‫دەكرێت لە پێناوی بەرژەوەندیی دەوڵەتدا‬ ‫كار بكات‪ ،‬یاخود بە شێوەیەكی رەسمی‪،‬‬

‫‪99‬‬

‫یان ناڕەسمی كۆیالیەتییان تیایدایە‪ ،‬بە‬ ‫دەوڵەتی تۆتالیتار‪ ،‬یاخود نادیموكراسی‬ ‫پێناسه دەك��رێ��ن‪ .‬ل��ە راستیدا ئ��ەم دوو‬ ‫ئەگەرە لەگەڵ ئەو حكومەتانەدا‪ ،‬كە بە‬ ‫شێوەیەكی دیموكراتییانە هەڵبژێردراون‪،‬‬ ‫ی��ەك��دێ��ن��ەوە‪ .‬حكومەتێكی نادیموكرات‬ ‫دەتوانێت رژێمی لیبراڵ پایەدار بكات‪.‬‬ ‫بەاڵم بە گشتی مەیلەكە بە الی ئەوەدا‬ ‫بووە كۆمەڵگا هەر چەند دیموكراتتر بێت‬ ‫لیبراڵیتریش بێت‪.‬‬ ‫كەواتە لیبراڵیزم رەگەزێكە‪ ،‬كە بە قووڵی‬ ‫ری��ش��ەی ل��ە س��ی��اس��ەت��ی خ��ۆرئ��اوای��ی��دا‬ ‫داك��وت��اوە‪ ،‬ب��ەاڵم پ��اس��اوەك��ان��ی چین؟‬ ‫دەك��رێ��ت چەند پاساوێك بخرێنەڕوو‪.‬‬ ‫یەكەمیان ئ��ەوەی��ە ت��وان��ای هەڵبژاردنی‬ ‫سەربەخۆیانە‌و هەڵبژاردنی ئازادانە لە‬ ‫پێناو خۆماندا بەنرخترین تایبەتمەندیی‬ ‫مرۆڤە‪ .‬ه��ەر ئ��ەم تایبەتمەندییەشە‪ ،‬كە‬ ‫لە ئاژەڵەكانی دیكە جیامان دەكاتەوە‌و‬ ‫بەهایەكی تایبەت ب��ە ژیانمان دەدات‪.‬‬ ‫بە پێی ئ��ەم بنەمایە‪ ،‬دەبێت سیستەمە‬ ‫سیاسییەكان رێ��ز ل��ەم بەهرەیە بگرن‬ ‫بەوەی رێگامان بدەن تا ئەوپەڕی رادەی‬ ‫شیاو بەكاریبهێنین‪ .‬بەم شێوەیە لیبراڵیزم‬ ‫دەرف��ەت��ی گ��ەش��ان��ەوە‌و دەستبەركردنی‬ ‫ت��ەواوی ئ��ەگ��ەرەك��ان ب��ە م��رۆڤ دەدات‬ ‫ل��ە رێ��گ��ای زی��ادك��ردن��ی تواناكانمان تا‬ ‫ئ��ەوپ��ەڕی رادە ب��ۆ چ��ێ��ژوەرگ��رت��ن لە‬ ‫ئازادیی هەڵبژاردن‪.‬‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەی دووەم��ی ئ��ارگ��ۆم��ێ��ن��ت��ەك��ان‬

‫دەرب��ارەی ئ��ەگ��ەری ه��ەڵ��ەب��وون��ی‬ ‫ح��وك��م��ەك��ان��ی م��رۆڤ‌و ف��رەی��ی ب��ەه��ا‬ ‫م��رۆی��ی��ەك��ان��ە‪ .‬ئارگۆمێنتی ل��ەم ج��ۆرە‬ ‫پێداگیریی ل��ە س��ەر ئ��ەوە دەك��ات هیچ‬ ‫كەسێك ناتوانێت ب��ە دڵنییایەوە بڵێت‬ ‫دەزانێت‪ ،‬چ جۆرە ژیانێك راستە‪ .‬زیاتر‬ ‫ل��ەم��ەش‪ ،‬دەش��ێ��ت ئ��ەوەش راس��ت بێت‪،‬‬ ‫كە بڵێین بەها مرۆییەكان فرەن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫واتای ئەوەیە زیاتر لە رێگایەك هەیە بۆ‬ ‫ژیانێكی باش‪ .‬ئەم دوو خاڵە‪ ،‬چ بە جیا‪،‬‬ ‫یان پێكەوە‪ ،‬ئارگۆمێنتێك ساز دەكەن‬ ‫بۆ ئ��ەوەی بڵێین رێ��گ��ادان بە خەڵك بە‬ ‫هەڵبژاردنی شێوازی ژیانیان باشترە لە‬ ‫سەپاندنی شێوازی ژی��ان بە سەریاندا‪.‬‬ ‫هیچ كەسێكی‌تر ناتوانێت بریار بدات چ‬ ‫شتێك باشە بۆ كەسانی‌تر‪ ،‬جا ئیتر لەبەر‬ ‫ئەوە بێت‪ ،‬كە دەسەاڵتی پێویستی نییە‪،‬‬ ‫یان لەبەر ئەوە بێت‪ ،‬كە شتێك نییە باش‬ ‫بێت بۆ هەمووان‪.‬‬ ‫بەڵگەی سێیەم‪ ،‬كە زیاتر پراگماتیكییە‪،‬‬ ‫پێی وای��ە كۆمەڵگا‌و تاكەكان ژیانێكی‬ ‫زۆر باشتر دەژین ئەگەر لە بنەڕەتەوە‬ ‫لە كۆمەڵگایەكی لیبراڵدا بژین‪ .‬رێكەوت‬ ‫ن��ی��ی��ە‪ ،‬ه��ەر وەك ئ��ەوەی گ��ف��ت��وگ��ۆی‬ ‫ك��راوە‪ ،‬دەوڵ��ەت��ە لیبراڵەكان دەیانەوێت‬ ‫دەوڵەمەندتر‌و سەقامگیرتر بن لە واڵتە‬ ‫ستەمكارەكان‪.‬‬ ‫زۆرج��ار رەخنەگرانی لیبرالیزم بەڵگەی‬ ‫ئ��ەوە دەهێننەوە‪ ،‬كە لیبراڵیزم زی��اد لە‬ ‫پێویست پ��ێ��داگ��ی��ری ل��ە س��ەر ئ��ازادی��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫ت��اك��ەك��ەس دەك��ات‪ .‬ی��ەك��ەم‪ :‬ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫ت��اك��ەك��ان ب��ەو رادەی��ە ئ��ازاد ن��ەب��ن‪ ،‬كە‬ ‫پ��ێ��م��ان وای��ە‪ .‬ئ��ەوەی پ��ێ��ی دەگ��وت��رێ��ت‬ ‫ئ��ازادی��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬بەشێكی زۆری‬ ‫ژینگەی تاكەكان دیاریی دەكات‪ .‬نموونە‬ ‫لە س��ەر ئەمە‪ ،‬سەرمایەداریی ب��ازاڕی‬ ‫ئازاد‪ ،‬كە دەیەوێت لە واڵتە لیبراڵییەكاندا‬ ‫هەڵبسوڕێت‪ ،‬تاك دەكات بە بەكاربەرێكی‬ ‫چ��اوڕۆش��ت��وو‪ ،‬ئ��ەوەش ل��ە رێ��گ��ای‬ ‫رازیكردنییەوە ب��ەوەی پێویستە پارەی‬ ‫زیاتر حەرج بكات بۆ ئەوەی بەختەوەر‬ ‫بێت‪ .‬خەڵك زۆر ملكەچی كۆمەڵگا دەبن‪.‬‬ ‫ئەفسانەی لیبراڵیزم دەرب��ارەی تاكی‬ ‫ئ��ازادی سەربەخۆ دەرف��ەت��ی ئ��ەوەم��ان‬ ‫بۆ دەڕەخسێنێت چاوپۆشی بكەین لەو‬ ‫رێگایانەی‪ ،‬كە بە هۆیەوە بەرژەوەندییە‬ ‫حكومی‌و دەستەجەمعییەكان ی��اری بە‬ ‫تاك دەكەن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬دەشێت ئازادیی تاك بە راستی‬ ‫باش بێت‪ ،‬ب��ەاڵم لیبراڵەكان لە ئاستیی‬ ‫ئەم باشییەدا زی��ادەڕەوی دەك��ەن‪ .‬ئێمە‬ ‫ه��ەم��ووم��ان پێویستمان ب��ە ژیانێكی‬ ‫ب��ەخ��ت��ەوەر ه��ەی��ە‪ ،‬پێویستمان ب��ەوەی��ە‬ ‫بتوانین پێكەوە ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ادا بژین‌و‬ ‫هەمووان ئاستێكی گوزەرانی شایستەیان‬ ‫هەبێت‪ .‬ب��ەاڵم كۆمەڵگا لیبراڵەكان ئەم‬ ‫باشییانە دەك��ەن ب��ە قوربانی ل��ە پێناو‬ ‫ئ��ازادی��ی ت��اك��دا‪ .‬پێداگیریكردن لە سەر‬ ‫ئازادیی تاك‪ ،‬ژیانی كۆمەڵگا رووبەڕووی‬ ‫مەترسی دەك��ات��ەوە‌و پەیوەندییەكانی‬

‫نێوان تاكەكانی كۆمەڵگا الواز دەك��ات‪.‬‬ ‫هەر بە هۆی ئەم ئازادییەوە نایەكسانی‬ ‫باڵودەبێتەوە‪ ،‬كە واتای ئەوەیە ملیۆنان‬ ‫خەڵك ژیانێكی هەژارانە بژین‪ .‬هەندێكی‬ ‫دی��ك��ە ب��ەڵ��گ��ە دەه��ێ��ن��ن��ەوە‌و دەڵ��ێ��ن ئ��ەم‬ ‫ئازادییە بەختەوەرمان ناكات‪ .‬لە راستیدا‬ ‫كەوتنە ناو سیستمی (بەكاربردنی ئازاد‬ ‫بۆ هەمووان) زۆر جار وامان لێ دەكات‬ ‫بەختەوەر نەبین‪ ،‬چونكە ناتوانین بەو‬ ‫شێوە ژیانە ت��ەواوە بژین‪ ،‬كە رێكالم‌و‬ ‫مێدیا پێمان دەفرۆشن‪.‬‬ ‫ئەم رەخنانە لە لیبراڵیزم لەو گرنگییە كەم‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬كە بە ئازادیی تاكەكەس دراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بە یەكجاری كۆتایی بە لیبراڵیزم‬ ‫ناهێنێت‪ .‬هەندێك لە رەخنەگران لەمەش‬ ‫زیاتر دەڕۆن‪ .‬هەندێك جار فێندەمێنتاڵیستە‬ ‫ئایینییەكان بەڵگەی ئەوە دەهێننەوە‪ ،‬كە‬ ‫كۆمەڵگا لیبراڵەكان كۆمەڵگای خراپەكارن‪،‬‬ ‫چونكە گرنگیی زیاتر بە ئازادییەكانی تاك‬ ‫دەدەن هەتا یاساكانی خودا‪ .‬بەم شێوەیە‬ ‫كۆمەڵگا لیبراڵەكان خ��ودا دەگ��ۆڕن��ەوە‬ ‫بە تاك (تاك دەخاتە شوێنی خودا)‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەش ئەوپەڕی لەخۆباییبوونی مرۆڤە‪.‬‬ ‫بێگومان كەسێك ئ��ەم رەخنەیە بەهێند‬ ‫وەردەگ��رێ��ت‪ ،‬ك��ە ه��اوڕای ب��ی��روب��اوەڕە‬ ‫فەندەمێنتاڵییەكەیان بێت‪ .‬بەاڵم جێگەی‬ ‫خ��ۆی��ەت��ی الی��ه‌ن��ی ك��ەم ئ��اگ��ام��ان ل��ەم‬ ‫تێڕوانینە بێت‪ ،‬لەبەر هیچ نا‪ ،‬تەنیا لەبەر‬ ‫ئ��ەوەی ئاگامان لەو دژایەتیكردنە بێت‪،‬‬ ‫كە لیبراڵیزمی خۆرئاوایی رووب��ەڕووی‬

‫‪101‬‬

‫دەبێتەوە‪ ،‬بە تایبەت لە الی��ەن دەوڵەتە‬ ‫ئیسالمییەكانەوە‪.‬‬ ‫سۆسیالیزم‬ ‫سەرەڕای ئەوەی لیبراڵیزم ئایدیۆلۆجیا‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ە زاڵ��ەك��ەی��ە ل��ە خ��ۆره��ەاڵت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایدیۆلۆجیاكانی‌تریش ناوبانگیان‬ ‫پ��ەی��داك��ردووە‪ .‬سۆسیالیزم یەكێكە لەو‬ ‫ئایدیۆلۆجیایانە‪ .‬سۆسیالیزم‪ ،‬هەروەك‬ ‫ل��ی��ب��راڵ��ی��زم‪ ،‬ل��ە كۆمەڵێك ئایدیۆلۆجیا‬ ‫پێكهاتووە‪ ،‬نەك تەنیا یەك ئایدیۆلۆجیا‪.‬‬ ‫زۆر لە پارتە دیموكراتەكانی خۆرئاوا‬ ‫سیفەتی سۆسیالیزمیان داوەت��ە پاڵ‬ ‫خۆیان‪ ،‬هەروەها سۆسیالیزم بەشێكی‬ ‫گرنگە لە كۆمۆنیزمی ماركس‌و لینین‌و‬ ‫ماو‪.‬‬ ‫ب��اش��ت��ری��ن تێگەیشتن ل��ە سۆسیالیزم‬ ‫تێگەیشتنە لێی وەك ك��اردان��ەوەی��ەك��ی‬ ‫رەخ��ن��ەی��ی دژی س��ەرم��ای��ەداری‪ .‬لە‬ ‫كۆمەڵگای س��ەرم��ای��ەداری��دا تاكەكان‌و‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��ان س��ەرج��ەم ش��ێ��وەك��ان��ی‬ ‫بەرهەمهێنانیان كۆنترۆڵكردووە‪ ،‬وەك‬ ‫پیشەسازی‌و گواستنەوە‌و خزمەتگوزاری‪.‬‬ ‫ئەم كۆمپانیایانە لە پێناو بەدەستهێنانی‬ ‫زۆرت��ری��ن ق��ازان��ج��دا ملمالنێ دەك��ەن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو كارە راستەقینەیەی‪ ،‬كە ئەم‬ ‫پیشەسازییانە پێویستییانە‪ ،‬كرێكاران‬ ‫دەی��ك��ەن‪ .‬ب��ەم شێوەیە‪ ،‬ئ��ەو كەسانەی‬ ‫ك��ە ك��ار دەك��ەن‪ ،‬ئ��ەو كەسانە نین‪ ،‬كە‬

‫سەرمایەیان هەیە‌و قازانج دەكەن‪.‬‬ ‫ل��ەم��ەش زی��ات��ر‪ ،‬كۆمپانیاكان ب��ۆئ��ەوەی‬ ‫قازانجی زیاتر بكەن‪ ،‬پێویستە كااڵ بە‬ ‫تێچوونێكی كەمتر بەرهەمبهێنن‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە ئەگەر یەكێك لە كۆمپانیاكان‬ ‫كااڵیەك بە پێنج دۆالر بەرهەم بهێنێت‪،‬‬ ‫دەبێت كۆمپانیا ركابەرەكەی كااڵیەكی‬ ‫باشترو هەرزانتر بەرهەمبهێنێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫وان��ەك��ات‪ ،‬ئ��ەوا واز ل��ە ب��ازاڕ دەهێنێت‬ ‫ب��ۆ ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��ەی‌ت��ر‌و چ��ارەن��ووس��ی‬ ‫ئیفالسكردنە‪.‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل��ە ئ��اس��ان��ت��ری��ن رێ��گ��اك��ان��ی‬ ‫ك��ەم��ك��ردن��ەوەی ت��ێ��چ��وون‌و زی��ادك��ردن��ی‬ ‫قازانج‪ ،‬كەمكردنەوەی كرێی كرێكارە‪.‬‬ ‫ئاشكرایە كۆمپانیاكان هەمیشە كرێی‬ ‫فەرمانبەرەكانیان كەم ناكەنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئ��ەوەی جێی تێبینییە‪ ،‬بوونی فشارێكی‬ ‫بەردەوامە بۆ هێشتنەوەی كرێ بە نزمی‬ ‫تا ئەوپەڕی لە پێناو قازانجی زیاتردا‪.‬‬ ‫سۆسیالیزم س��ەی��ری ئ��ەم ب��ارودۆخ��ە‬ ‫دەك��ات‌و ب��ە ئ��اش��ك��را رای��دەگ��ەی��ەن��ێ��ت‬ ‫بارودۆخێكی ن��ادادپ��ەروەران��ەی��ە‪ .‬بۆچی‬ ‫دەبێت كرێكاران كەمترین كرێیان بدرێتێ‬ ‫بۆ ئەوەی خاوەنكارەكان بتوانن زۆرترین‬ ‫قازانج بكەن؟ بۆچی سەروەت لە دەستی‬ ‫ژم��ارەی��ەك��ی ك��ەم��ی خ��اوەن��ك��ارەك��ان‬ ‫كۆدەبێتەوە‌و دابەش ناكرێت بەسەر ئەو‬ ‫جەماوەرەدا كە بەڕاستی ئیش دەكەن؟‬ ‫ئاشكرایە ئەمە نادادپەروەرییە‪.‬‬ ‫وەاڵمی سۆسیالیستانە بۆ ئەم پرسیارە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ك��ە گ��ەران��ت��ی��ی ئ��ەوە بكرێت‬ ‫كرێكاران خۆیان كۆنترۆڵی ئامرازەكانی‬ ‫بەرهەمهێنان بكەن‌و قازانج بەشێوەیەكی‬ ‫دادپ��ەرەوەران��ە ب��ەس��ەر ه��ێ��زی ك��اردا‬ ‫داب��ەش ب��ك��رێ��ت‪ .‬ئ��ەگ��ەر رووداوێ��ك��ی‬ ‫ل��ە ج��ۆرە ب��ەس��ەر كۆمپانیایەكدا بێت‬ ‫لەسەر بنەمای كۆمپانیاكە‪ ،‬ئەوا دۆخێك‬ ‫دروس��ت دەب��ێ��ت ك��ە تیایدا هەندێك لە‬ ‫گرووپەكانی كرێكاران بە شێوەیەكی‬ ‫كاریگەر كرێكارانی تر كۆنترۆڵ دەكەن‪،‬‬ ‫چونكە كۆمپانیا س��ەرك��ەوت��ووت��رەك��ان‬ ‫ف��ش��ار دەخ��ەن��ە س��ەر كۆمپانیا كەمتر‬ ‫س��ەرك��ەوت��ووەك��ان‪ .‬رەن��گ��ە ل��ەب��ەر ئەم‬ ‫هۆیە بێت كە زۆربەی سۆسیالیستەكان‬ ‫ب��ەرگ��ری��ی��ان ل��ەوە ك��ردووە پێویستە‬ ‫كۆنترۆڵی دەوڵ��ەت بسەپێنرێت بەسەر‬ ‫پیشەسازیدا لە بری سەرجەم كرێكاران‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە دابەشكردنێكی راستەقینەو‬ ‫دادپ��ەروەران��ەی ق��ازان��ج ل��ە ه��ەم��وو‬ ‫بوارەكانی ئابووریدا گەرانتی دەكرێت‪.‬‬ ‫بەم شێوەیەش كۆمەڵگای سۆسیالیست‬ ‫كۆمەڵگایەكی دادپ��ەروەر زام��ن دەك��ات‪.‬‬ ‫ماركس وتەنی‪ ،‬هەركەس بە پێی توانای‬ ‫خ��ۆی بەشی بەشی دەدرێ��ت��ێ‌و بە پێی‬ ‫پێویستیی خۆی دەبات‪.‬‬ ‫دەبێت تێبینیی ئ��ەوەش بكەین هەندێك‬ ‫ك��ەس س��ۆس��ی��ال��ی��زم��ی رادی��ك��اڵ بە‬ ‫سیستەمی دیكتاتۆری ب��ەراورد دەكەن‪،‬‬ ‫ئەمەش بە پلەی یەكەم لەبەر ئەوەیە‬ ‫كە جیهانی كۆمۆنیزم دیموكرات نەبووە‬

‫(هەتا بمێنێت‪ ،‬دیموكرات نابێت)‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوەش��دا ن��ەری��ت��ێ��ك��ی دوورودرێ��ژی‬ ‫سۆسیال دیموكرات هەیە‪ ،‬كە بە تەواوی‬ ‫ئەم مۆدیلەی كۆمۆنیزم رەت دەكاتەوە‪.‬‬ ‫بەم پێیە‪ ،‬ئەو بەڵگەیەی كە پشتگیریی‬ ‫س��ۆس��ی��ال��ی��زم دەك��ات‪ ،‬ب��ەڵ��گ��ەی��ەك��ی‬ ‫ئەخالقییە‪ :‬سۆسیالیزم دادپەروەرە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ب��ەرام��ب��ەرەك��ەی دادپ��ەرەوەر نییە‪ .‬ئایا‬ ‫ئەمە مانای ئەوەیە هەموومان ببین بە‬ ‫سۆسیالیست؟‬ ‫دەش��ێ��ت ب��ەڵ��گ��ەك��ان دژی سۆسیالیزم‬ ‫پراگماتیكی یان پرەنسیپی بن‪ .‬بەڵگەی‬ ‫پراگماتیكی دەڵێت دەشێت سۆسیالیزم‬ ‫سیستەمێكی ئ��ای��دی��اڵ��ی��ی ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ل��ە پراكتیزەكردندا س��ەرن��اگ��رێ��ت‪ .‬هەر‬ ‫فەلسەفەیەكی سیاسیی مەعقول دەبێت لە‬ ‫واقعی سروشتی مرۆڤەوە دەستپێبكات‪،‬‬ ‫ل��ە راس��ت��ی��ش��دا س��ۆس��ی��ال��ی��زم دژی ئ��ەم‬ ‫سروشتە رێ دەكات‪ .‬تاكەكان ئەو كاتە‬ ‫كارەكانیان باشترە‪ ،‬كە وەك تاك لە پێناوی‬ ‫بەرژەوەندیی خۆیاندا هەوڵ دەدەن‪ .‬لە‬ ‫ئەنجامی ئەمەشدا كۆمەڵگا باشتر دەبێت‬ ‫كاتێك رێگا بە تاكەكان دەدرێت خۆیان‬ ‫ك��اروب��اری خۆیان ببەن بەڕێوە لەبری‬ ‫ئ��ەوەی حكومەت كاروبارەكانیان ببات‬ ‫بەڕێوە‪ .‬ئادەم سمیس بە بەهێزترین شێوە‬ ‫تەعبیر لەم ئارگۆمێنتە دەك��ات‌و دەڵێت‬ ‫ئەگەر تاك بەرژەوەندیی خۆی لەبەرچاو‬ ‫گرت‪ ،‬ئەوا بەرژەوەندیی هەموو تاكەكان‬ ‫شتێك ل��ەب��ەرچ��اوی دەگ��رێ��ت‪ ،‬ك��ە پێی‬

‫‪103‬‬

‫دەوترێت “دەستی نەبینراو”‪ .‬لەسەر ئەم‬ ‫بنەمایە‪ ،‬ئەگەر هەوڵ بدەین بەشێوەیەكی‬ ‫راستەوخۆ رەچاوی بەرژەوەندیی گشتی‬ ‫بكەین‪ ،‬ئەوا بە گشتی شكست دەهێنین‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر ئەم رەچاوكردنە بەشێوەیەكی‬ ‫ناڕاستەوحۆ بێت‌و ل��ەو رێگایەوە بێت‬ ‫كە ه��ەر تاكێك ب��ەرژەوەن��دی��ی تایبەتیی‬ ‫خۆی رەچ��او بكات‪ ،‬دەبینین ئامانجەكە‬ ‫سەركەوتوو دەبێت‪.‬‬ ‫ل��ەم��ەش زی��ات��ر‪ ،‬ل��ۆرد ئ��اك��ت��ۆن‬ ‫دەڵ��ێ��ت”دەس��ەاڵت گ��ەن��دەڵ��ە‪ ،‬دەس��ەاڵت��ی‬ ‫رەه��اش گەندەڵی رەهایە”‪ .‬سۆسیالیزم‬ ‫داوای ئ��ەوە دەك��ات دەسەاڵتێكی زۆر‬ ‫بخرێتە دەستی ژمارەیەكی كەمی خەڵك‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ەزم��وون ف��ێ��ری ك��ردووی��ن‬ ‫ئەگەر ئەمە رووبدات‪ ،‬ئەوا خەڵك هەوڵ‬ ‫بۆ ب��ەرژەوەن��دی��ی گشتی ن��ادەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هەوڵ بۆ بەرژەوەندیی تایبەت دەدەن‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە سۆسیالیزم رووب��ەڕووی‬ ‫ب��ەاڵی��ەك��ی دووب��ەراب��ەر دەب��ێ��ت��ەوە‪ :‬ئەو‬ ‫ك��ەس��ان��ەی دەس��ەاڵت��ی��ان ه��ەی��ە‪ ،‬هەموو‬ ‫دەسەاڵتێكیان ه��ەی��ە‌و تەنیا گرنگی بە‬ ‫خۆیان دەدەن‪ .‬لەم میانەیەشدا دەبینین‬ ‫كرێكاران كە هیچ پەیوەندییەك نابینن لە‬ ‫نێوان ئەو هەوڵەی دەیدەن‌و ئەو كرێیەی‬ ‫وەری��دەگ��رن‪ ،‬هیچ پاڵنەرێكیان نییە بۆ‬ ‫ئەوەی شێلگیرانە كار بكەن‪.‬‬ ‫ئ��ەم بەڵگانە ه��ەم��ووی��ان پراگماتیكین‌و‬ ‫ل��ە س��ەر ئ��ەو بنەمایە داڕێ��ژراون كە‬ ‫س��ۆس��ی��ال��ی��زم ه��ەرچ��ەن��د بیرۆكەیەكی‬

‫جوامێرانەش بێت‪ ،‬سەركەوتوو نابێت‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ك رەخ��ن��ەی ب��ن��ەم��ای��ی��ش ه��ەن‪،‬‬ ‫ك��ە رەگ‌و ری��ش��ەی��ان ل��ە بەرگرییەكی‬ ‫س��ەخ��ت��دای��ە ل��ە ت��اك��گ��ەرای��ی لیبراڵیزم‪.‬‬ ‫دەوترێت ئەوپەڕی گرنگە خەڵك چۆنێتیی‬ ‫ش��ێ��وازی ژی��ان��ی خ��ۆی��ان هەڵبژێرن‪ .‬لە‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ای ئ��ازادی راس��ت��ەق��ی��ن��ەدا هەر‬ ‫كەسێك بیەوێت هەر كارێك بكات‌و ببێت‬ ‫بە ئەندامی چینی خاوەنكار‪ ،‬دەتوانێت‪ .‬خۆ‬ ‫ئەگەر بیەوێت ژیانێكی ئارام بژی‌و الی‬ ‫یەكێك لە خاوەنكارەكان كار بكات‌و كرێ‬ ‫وەربگرێ‪ ،‬دەتوانێت‪ .‬سۆسیالیزم‪ ،‬كاتێك‬ ‫دەڵێت خەڵك دابەش بوون بەسەر چینی‬ ‫بۆرجوازی‌و چینی كرێكاردا‪ ،‬وێنەیەكی‬ ‫كاریكاتێرییانە بۆ كۆمەڵگا دەكێشێت‪ .‬لە‬ ‫دەوڵ��ەت��ە خۆرئاواییە نوێیەكاندا خەڵك‬ ‫دەت��وان��ن ل��ە ن��ێ��وان ه��ەردوو چینەكەدا‬ ‫هاتوچۆ بكەن‪ ،‬تەنانەت دەتوانن پێیەكیان‬ ‫لەم چین‌و پێیەكەی تریان لەو چیندا بێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬كەسێك دەتوانێت فەرمانبەر‬ ‫بێت‌و لە هەمانكاتیشدا موڵكی تایبەتی‬ ‫هەبێت‪ .‬زیاتر لەمەش‪ ،‬هەندێك فەرمانبەر‬ ‫سامانەكانیان زیاترە لە سامانی هەندێك‬ ‫خاوەنكار‪ .‬ئەوەی گرنگە‪ ،‬ئەوەیە خەڵك‬ ‫خۆیان بڕیار دەدەن چۆن بژین‪ ،‬لە بری‬ ‫ئەوەی دەوڵەتێكی دەسەاڵتدار شێوازی‬ ‫ژیانیان‌و چی باشە بۆیان‪ ،‬دیاری بكات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫كۆنزەرڤاتیڤیزم‬ ‫دێباتە فكرییەكان سەبارەت بە تیۆری‬ ‫س��ی��اس��ی ب��ە پ��ل��ەی ی��ەك��ەم سەرنجیان‬ ‫خستبووە سەر لیبراڵیزم‌و سۆسیالیزم‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەش��دا ی��ەك��ێ��ك ل��ە ه��ێ��زە‬ ‫سیاسییە بەهێزەكان كۆنزەرڤاتیڤیزمە‪.‬‬ ‫ك��ۆن��زەرڤ��ات��ی��ڤ��ی��زم ل��ە ب��ن��ەڕەت��دا‬ ‫پارێزگاریكردنە دام��ەزراوە‌و بونیادە‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان��ی ه��ەر ن��ەوەی��ەك‪.‬‬ ‫ك��ۆن��زەرڤ��ات��ی��ڤ��ی��زم ب��ە ت��ەواوەت��ی دژی‬ ‫گۆڕان نییە‪ ،‬بەڵكو دژی گۆڕانی كۆییە‌و‬ ‫لەبەرامبەردا الیەنگیری لە پەرەسەندنی‬ ‫پ��ل��ەب��ەپ��ل��ەی ب��ون��ی��ادە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫سیاسییەكان دەكات‪ .‬دوژمنی سەرەكیی‬ ‫كۆنزەرڤاتیڤیزم‪ ،‬رادیكاڵیزم (جا ئیتر هەر‬ ‫جۆرە رادیكاڵیزمێك بێت)‌و هەر هەوڵێكی‬ ‫ریشەییە بۆ ریفۆرمكردنی كۆمەڵگا لە‬ ‫پێناوی ژیانێكی بەختەوەرانەدا‪.‬‬ ‫بە چەندین رێگا پاساو بۆ كۆنزەرڤاتیڤیزم‬ ‫ه��ێ��ن��راوەت��ەوە‪ .‬ب��ە رای ئ��ێ��دم��ون��د‬ ‫ب��ێ��رك (‪ )1797-1727‬ه��ەر ن��ەوەی��ەك‬ ‫بەرپرسیارێكی كاتییە لە چاودێریكردنی‬ ‫كۆمەڵگا‌و هیچی تر‪ .‬كەواتە ئەركەكانی‬ ‫ئەم نەوەیە تەنیا تایبەت نییە بە خۆیان‪،‬‬ ‫بەڵكو درێژ دەبێتەوە بۆ نەوەكانی تریش‬ ‫لە رابردووو ئێستادا‪ .‬لەبەر ئەوە دەبێت‬ ‫ئاگادار بن پێش ئەوەی شۆڕش بكرێت‬ ‫ب��ەس��ەر م��ی��رات��ەك��ەی��ان��دا‪ ،‬ك��ە بەرهەمی‬ ‫حیكمەتی كەڵەكەبووی نەوەكانی پێشترە‪.‬‬

‫ه��ەر ن��ەوەی��ەك پێی واب��ێ��ت تەنیا خۆی‬ ‫چارەسەری نەخۆشییەكانی كۆمەڵگای‬ ‫دۆزیوەتەوە‌و هەر شتێك رەت بكاتەوە‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ی پ��ێ��ش رۆژگ��اری خ��ۆی بێت‪،‬‬ ‫نەوەیەكی لەخۆباییە‪ .‬ئەم نەوەیە ئەركیان‬ ‫لەسەر شانە‌و نابێت میراتی نەوەكانی‬ ‫دوای خۆیان وێران بكەن‪ ،‬بەڵكو دەبێت‬ ‫بونیادی بنێن‪.‬‬ ‫س��ەرەڕای ئەم ئارگۆمێنتانە دەرب��ارەی‬ ‫ب��ەرپ��رس��ی��ارێ��ت��ی‪ ،‬ب��ێ��رك پ��ێ��ی واب��وو‬ ‫بەردەوامی مەرجێكی بنچینەییە بۆ ئەوەی‬ ‫كۆمەڵگا ب��ە ئاسانی‌و بەبێ بەربەست‬ ‫هەڵبسوڕێت‪ .‬ئەگەر كۆمەڵگا بە خێراییەكی‬ ‫زیاد لە پێویست گۆڕا‪ ،‬ئەو كەسانەی كە‬ ‫بڕیارە ببن بە هاوواڵتیی باش‪ ،‬ناتوانن‬ ‫لە ب��ارودۆخ��ە نوێیەكەدا هەڵسوكەوت‬ ‫بكەن‪ .‬لێرەوە پارێزگاریكردن لە بونیادە‬ ‫ب��اوەك��ان��ی ئ��ەخ�ل�اق‌و دام��ەزراوەك��ان‬ ‫مەرجێكی پێویستە ب��ۆ كۆمەڵگایەكی‬ ‫ه��اوس��ەن��گ‪ ،‬ك��ە ه��ەم��وو ت��اك��ێ��ك تیایدا‬ ‫شوێنی خۆی دەزانێت‪.‬‬ ‫دەتوانین بە رایەكی رەشبین دەربارەی‬ ‫سروشتی مرۆڤ پاساو بۆ كۆنزەرڤاتیڤیزم‬ ‫بهێنینەوە‪ .‬زۆر لە كۆنزەڤاتیڤەكان پێیان‬ ‫وایە مرۆڤ لە جەوهەردا بوونەوەرێكی‬ ‫پ��ی��س‌و خ��ۆپ��ەرس��ت��ە‪ ،‬خ��ۆخ��ەڵ��ەت��ێ��ن��ەرەو‬ ‫حەزی لە هەڵەكردنە‪ .‬لەبەر ئەوە پێویستە‬ ‫م��رۆڤ ل��ە رێ��گ��ای دام��ەزراوەو داب‌و‬ ‫نەریتەكانەوە‪ ،‬كە غەریزە بنچینەییەكانیان‬ ‫ك��ۆن��ت��رۆڵ دەك��ات‪ ،‬ك��ۆن��ت��رۆڵ بكرێت‪.‬‬

‫‪105‬‬

‫باشترین میكانیزم بۆ ئەم كۆنترۆڵكردنە‬ ‫دامەزراوە نەریتییەكانن‪ ،‬چونكە سیستەم‌و‬ ‫دڵنیایی‌و بەردەوامی دەستەبەر دەكەن‪.‬‬ ‫بێعەقڵییە ئەگەر پێمان وابێت دەتوانین‬ ‫ب��ە رووخ��ان��دن��ی راب��ردووو سەرلەنوێ‬ ‫دەستپێكردنەوە كارێكی ب��اش بكەین‪.‬‬ ‫چونكە مرۆڤ ئەوەندە حەكیم‌و جوامێر‬ ‫نییە‪ ،‬كە لە هیچەوە كۆمەڵگای ئەخالقی‌و‬ ‫ك��ارا دروس��ت ب��ك��ات‪ .‬ئ��ەزم��وون��ەك��ان��ی‬ ‫جیهانی كۆمۆنیزم بەڵگەن لە سەر ئەم‬ ‫تێڕوانینە رەشبینە‪.‬‬ ‫هەندێك جار فەلسەفەی كۆنزەڤاتیڤیزم‬ ‫لەو بنەمایەدا كورت دەبێتەوە‪ ،‬كە پێی وایە‬ ‫وێرانكردن لە بونیادنان ئاسانترە‌و ئێستا‬ ‫بەرهەمی چەندین سەدە لە پەرەسەندنی‬ ‫پلەبەپلەیە‪ ،‬ئەگەر بیڕوخێنین‪ ،‬رووبەڕووی‬ ‫مەترسی دەبینەوە‪.‬‬ ‫زۆرج��ار رەخنەگرانی كۆنزەرڤاتیڤیزم‬ ‫ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن ئەو دام��ەزراوەو‬ ‫داب‌و ن��ەری��ت��ان��ەی‪ ،‬ك��ە پ��ارێ��زگ��اری��ی��ان‬ ‫لێدەكرێت‪ ،‬بەزۆری خزمەتی كەمینەیەكی‬ ‫كۆمەڵگا دەكەن‪ .‬بۆ نموونە لە بەریتانیا‬ ‫ژووری دووەم��ی پ��ەرل��ەم��ان خەڵكێكی‬ ‫زۆری تیایە‌و بوونیشیان لەوێ پەیوەندیی‬ ‫ب��ەوەوە هەیە‪ ،‬كە رۆڵیكی گرنگیان بە‬ ‫میراتی بۆ م��اوەت��ەوە بۆ بەڕێوەبردنی‬ ‫واڵت‪ .‬كەواتە ئەو كۆنزەرڤاتیڤانەی‪ ،‬كە‬ ‫داوای م��ان��ەوەی سیستەم‌و نەگۆڕینی‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬پاڵپشتیی بەرژەوەندییەكانی‬ ‫ئەریستۆكراسی دەك��ەن لەسەر حسابی‬

‫ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی كۆمەڵگا‪ .‬وەاڵم��ی‬ ‫كۆنزەرڤاتیڤەكانیش ئ��ەوەی��ە ه��ەردوو‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ە پ��ێ��ك��ەوەب��ەس��ت��راون‪:‬‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری��ك��ردن ل��ە ئ��ەن��ج��وم��ەن��ێ��ك��ی‬ ‫وەك ئەنجومەنی ل��ۆردەك��ان تەنیا لە‬ ‫بەرژەوەندیی لۆردەكاندا نییە‪ ،‬بەڵكو لە‬ ‫بەرژەوەندیی هەموو كۆمەڵگادایە‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی ل��ەم ح��اڵ��ەت��ەدا‪ ،‬ه��ەروەك‬ ‫ح��اڵ��ەت��ەك��ان��ی ت��ر‪ ،‬ئ��ەوەی راس��ت��ەوخ��ۆ‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری��ی ل��ێ��دەك��رێ��ت ب��ارودۆخ��ی‬ ‫نوخبەیە‪ ،‬دەبینین پارێزگارییەكە خۆی‬ ‫كەمێك الوازە‪.‬‬ ‫دەك��رێ��ت ئ��ەوەش ب��وت��رێ��ت دەش��ێ��ت‬ ‫ك��ۆن��زەرڤ��ات��ی��ڤ��ی��زم وەك پ��اس��اوێ��ك‬ ‫ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری��ك��ردن‬ ‫ل��ە ه��ەر ش��ت��ێ��ك��ی خ��راپ‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە‬ ‫پارێزگاریكردن لە كۆیالیەتی لە سەر‬ ‫بنەمای كۆنزەرڤاتیڤیزم پارێزگاریی‬ ‫لێكراوە بە هەمانشێوەی دەنگدانی ژنان‬ ‫لە هەڵبژاردنەكاندا‪ .‬كەواتە ئاشكرایە تەنیا‬ ‫كۆنزەرڤاتیڤە كەللەرەقەكان دان بەوەدا‬ ‫نانێن‪ ،‬كە كۆمەڵگا جارجار پێویستی بە‬ ‫گ��ۆڕان ه��ەی��ە‌و ئ��ەم گ��ۆڕان��ەش هەندێك‬ ‫جار وا پێویست دەك��ات ریشەیی بێت‪.‬‬ ‫ئەمەش مانای ئەوەیە كۆنزەرڤاتیڤیزمێكی‬ ‫مەعقول كەمتر لە گۆڕان بترسێت‪ .‬هەر‬ ‫ترسێكی لەمە زیاتر وەك رەجعییەكی‬ ‫ترسناك دەردەكەوێت‌و بەرهەڵستیی هەر‬ ‫گۆڕانێك لە كۆمەڵگادا دەكات‪ ،‬جا ئەگەر‬ ‫بەرەو باشتر بێت یان بەرەو خراپتر‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫دواه��ەم��ی��ن رەخ��ن��ە ل��ە كۆنزەرڤاتیڤیزم‬ ‫ئ��ەوەی��ە ك��ە ح��س��اب ب��ۆ ئ��ەو ش��ێ��وازی‬ ‫گۆڕانە ناكات كە هەموو جیهان بەهۆیەوە‬ ‫دەگ��ۆڕێ��ت‪ .‬رەن��گ��ە گ��ۆڕان ل��ە پێناوی‬ ‫گ��ۆڕان��دا بێعەقڵی ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم جیهانی‬ ‫ئەمڕۆ جیاوازە لە جیهانی بیست ساڵ‬ ‫پێش ئێستا‪ ،‬بە رادەی��ەك ئەگەر بڵیین‬ ‫دامەزراوەكان پێویستیان بە گۆڕان نییە‪،‬‬ ‫وەك ئەوەیە تەنیا ئاوات بخوازین‪ .‬پێمان‬ ‫خ��ۆش بێت ی��ان ن��ا‪ ،‬گ��ۆڕان روودەدات‪،‬‬ ‫هەر ئایدیۆلۆجیایەكی سیاسیش خۆی‬ ‫لەگەڵ ئەم گۆڕانەدا نەگونجێنێت‪ ،‬شكست‬ ‫دەهێنێت‪.‬‬ ‫ئانارشیزم‬ ‫لیبراڵیزم‌و سۆسیالیزم‌و كۆنزەرڤاتیڤیزم‬ ‫سێ ئایدیۆلۆجیا سیاسییە سەرەكییەكەی‬ ‫م��ێ��ژووی م��ۆدێ��رن��ن‪ .‬ئایدیۆلۆجیایەكی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤی رادیكاڵی هەیە‪ ،‬كە تەنیا بۆ‬ ‫ماوەیەكی كەم نەبێت‪ ،‬پراكتیزە نەكراوە‪،‬‬ ‫ئەویش ئانارشیزمە (غیابی حكومەت)‪.‬‬ ‫ئانارشیستەكان لە وێنەیەكی توندوتیژ‬ ‫ی��ان ت��ێ��ك��دەر ی��اخ��ود ه��ەردووك��ی��ان��دا‬ ‫دەردەك��ەون‪ .‬زۆرج��ار ئ��ان��ارش��ی��زم‬ ‫وەك ه��اوم��ان��ای ن��ەب��وون��ی سیستەم‬ ‫ی��اخ��ود ئ��اژاوە ب��ەك��اردەه��ێ��ن��رێ��ت‪ .‬ئ��ەم‬ ‫ئایدیۆلۆجیایە خۆشبەخت نییە‪ ،‬چونكە‬ ‫زۆرب��ەی ن��ووس��ەرە ئانارشیستەكان‬ ‫بەڵگەیان لەسەر ئایدیاڵیزمێكی گەشبین‬

‫هێنایەوە ل��ە ب��ری نهیلیزمێكی تاریك‪.‬‬ ‫ئ��ان��ارش��ی��زم م��ان��ای ك��ۆت��ای��ی حكومەتە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەمە ب��ەالی ژم��ارەی��ەك��ی زۆر لە‬ ‫ن��ووس��ەرە ئانارشیستەكانەوە مانای‬ ‫سەرەولێژبوونەوە ب��ەرەو ئ��اژاوە نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو بەرەبەیانێكی نوێیە‌و خەڵك لە‬ ‫ژیانێكی هارمۆنیدا دەژی��ن كە یاساكان‬ ‫بەڕێوەیان نابات‪ ،‬بەڵكو خۆكۆنترۆڵكردن‬ ‫بەڕێوەیان دەبات‪.‬‬ ‫هەڵوێستی ئانارشیزم رەت��ك��ردن��ەوەی‬ ‫رەوای��ەت��ی��ی ه��ەر ج��ۆرە حكومەتێكە‪.‬‬ ‫دەشێت ئەم هەڵوێستە لە روانگەیەكی‬ ‫ن��زی��ك ل��ە ل��ی��ب��راڵ��ی��زم��ەوە س��ەرچ��اوە‬ ‫بگرێت‪ .‬دەبێت هەر كەسێك بە تاكێكی‬ ‫سەربەخۆ دابنرێت كە دەتوانێت خۆی‬ ‫بڕیار بۆ خۆی بدات‪ .‬هەر شتێك كە ئەم‬ ‫ئۆتۆنۆمییە تاكەكەسییە كەمدەكاتەوە‪،‬‬ ‫دەب��ێ��ت پ��اس��اوی هەبێت‪ .‬ب��ەاڵم كاتێك‬ ‫لیبراڵیزم بڕوای بە پێویستیی هەبوونی‬ ‫جۆرێك لە حكومەت هەیە بۆ پاراستنی‬ ‫ئازادیی تاكەكان‪ ،‬تێزی ئانارشیزم ئەوەیە‬ ‫هەر دەسەاڵتێك بە دەوڵەت دەدرێت‪ ،‬لە‬ ‫ئازادیی تاكەكان كەمدەكاتەوە‪ .‬هۆی ئەمە‬ ‫چییە؟ بە رای میكائیل باكونین هۆكارەكە‬ ‫ئ��ەوەی��ە حكومەت ب��ە سروشتی خۆی‬ ‫دەستگرتنە بەسەر دەسەاڵتدا لە الیەن‬ ‫كەمینەیەكەوە بۆ فەرمانڕەواییكردنی‬ ‫زۆری��ن��ە‪ .‬ح��ك��وم��ەت ت��ەن��ی��ا ئ��ەو ك��ات��ە‬ ‫حكومەتە‪ ،‬كە دەسەاڵتی هەبێت بەسەر‬ ‫ئ��ەو ك��ەس��ان��ەدا‪ ،‬كە حكومڕانی دەك��ەن‪.‬‬

‫‪107‬‬

‫ئەگەر حكومەت ئەم دەسەاڵتەی هەبێت‪،‬‬ ‫خۆی دەخاتە پێگەیەكی بااڵتر لە پێگەی‬ ‫ه��اوواڵت��ی��ان‪ .‬ب��ەم شێوەیە حكومەت بە‬ ‫سروشتی خۆی چەوسێنەرە‪.‬‬ ‫شایەنی باسە ئانارشیزم لە سەروەختی‬ ‫شۆڕشی رووس��ی��دا گەشانەوەیەكی بە‬ ‫خۆیەوە بینی‪ .‬ئانارشیستە ماخنۆڤییەكان‬ ‫ه��اوڕای بەلشەڤیكە كۆمۆنیستەكان‬ ‫ن��ەب��وون س��ەب��ارەت ب��ە ب��ون��ی��ادن��ان��ی‬ ‫دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی سۆسیالیستیی ن��اوەن��دی‪.‬‬ ‫كۆمۆنیستەكان پێیان واب��وو دەوڵ��ەت��ە‬ ‫بەهێزەكە رێوشوێنێكی كاتی دەبێت‌و هەر‬ ‫كاتێك سیستەمە نوێیە سەقامگیر بوو‪،‬‬ ‫دەوڵەتیش لەناو دەچێت‪ .‬ماخنۆڤیستەكان‬ ‫پ��ێ��ی��ان واب��وو ئ��ەم��ە ت��ەن��ی��ا خ��ەی��اڵ��ە‌و‬ ‫دەس��ەاڵت��داران ه��ەر‪ ،‬ك��ە دەس��ەاڵت��ی��ان‬ ‫كەوتە دەس��ت‪ ،‬ه��ەوڵ دەدەن بیپارێزن‪.‬‬ ‫ماخنۆڤیستەكان دۆڕان‪ ،‬بەاڵم هەروەك‬ ‫مێژوو پیشانی دا‪ ،‬النی كەم لەوەدا راست‬ ‫بوون كە كۆمۆنیزم لە یەكێتیی سۆڤیەت‬ ‫دەسەاڵتی خستە ژێر دەستی خۆیەوە‬ ‫هەتا رووخانی لە ساڵی ‪.1989‬‬ ‫ب��ی��رۆك��ە س��ەرەك��ی��ی��ەك��ەی ف��ەل��س��ەف��ەی‬ ‫ئ��ان��ارش��ی��زم ئ��ەوەی��ە م��رۆڤ ناتوانێت‬ ‫دەسەاڵت رادەستی هیچ حكومەتێك بكات‬ ‫بەبێ ئەوەی ئەم حكومەتە دەسەاڵتەكە بە‬ ‫خراپی بەكارنەهێنێت‪ .‬تەنیا ئەڵتەرناتیڤ‬ ‫ئەوەیە دەستبەرداری حكومەت بین‪ .‬ئەم‬ ‫دەستبەرداربوونەش واتای داڕووخانی‬ ‫كۆمەڵگا نییە‪ ،‬بەڵكو ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەوە‬

‫كۆمەڵگا بەهێزتر دەبێت‪ ،‬چونكە خەڵك‬ ‫بە هەموو خواستی خۆیانەوە هاوبەشیی‬ ‫ژی��ان��ی ی��ەك��دی دەك��ەن‪ .‬ب��ە دەرب��ڕی��ن��ی‬ ‫راوێ��ژك��ارە ئ��ی��داری��ی��ەك��ان‪ ،‬رێكخستنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ل��ە خ��وارەوە ب��ۆ س��ەرەوە‬ ‫سەرهەڵدەدات لە بری ئەوەی لە سەرەوە‬ ‫بسەپێنرێت‪ .‬جارێكی دیكە بە دەربڕینی‬ ‫ئەم راوێژە ئیدارییە‪ ،‬ئەم جۆرە رێكخستنە‬ ‫لە خ��وارەوە بۆ س��ەرەوە كاریگەرترو‬ ‫درێژخایەنترە‪.‬‬ ‫دەرەن��ج��ام��ە زی��ن��دووەك��ەی ئ��ەم��ەش‬ ‫بریتییە ل��ەوەی ئ��ان��ارش��ی��زم پێی وای��ە‬ ‫دەبێت موڵكایەتیی تایبەت لە نێو بچێت‪.‬‬ ‫چونكە ب��ی��رۆك��ەی موڵكایەتیی تایبەت‬ ‫هیچ مانایەكی نییە تەنیا لەناو بونیادی‬ ‫رەوایەتیدا نەبێت كە دەوڵ��ەت گەرانتیی‬ ‫دەكات‪ .‬لەبەرئەوە‪ ،‬ئەگەر دەوڵەت نەبێت‪،‬‬ ‫موڵكایەتیی تایبەتیش نابێت‪.‬‬ ‫ك��ەوات��ە دەشێت ئانارشیزم ئەگەرێكی‬ ‫تا ئ��ەوپ��ەڕی رادە سەرنجڕاكێش بێت‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم رووب��ەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە‬ ‫چ ل��ە رووی پراكتیكی‌و چ ل��ە رووی‬ ‫فەلسەفییەوە‪ .‬لە رووی فەلسەفییەوە‬ ‫الوازی��ی ئانارشیزم ئ��ەوەی��ە بنەماكەی‬ ‫لیبراڵیزمێكی ت��ون��دڕەوەو تەنیا‌و تەنیا‬ ‫ئازادیی تاك گرنگە‪ .‬ئەگەر ئەم پێشەكییە‬ ‫سەرەكییە قبووڵ نەكەین‪ ،‬ئ��ەوا دۆزە‬ ‫فیكرییەكەی ئانارشیزم الواز دەبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��ەوەم��ان ق��ب��ووڵ ك��رد هەندێك‬ ‫شت گرنگترن لە بێبەشكردنی خەڵك لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫ئازادییەكان كە دەوڵ��ەت سنووریان بۆ‬ ‫دادەن��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەو كاتە رەخنە بەهێزەكەی‬ ‫ئانارشیزم لە شوێنی خۆیدا نابێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ ،‬دەشێت باجدانی ناچاری نرخێكی‬ ‫كەم بێت لەپێناو دابینكردنی چاودێریی‬ ‫تەندروستی بۆ هەمووان‪.‬‬ ‫ك��ەوات��ە وا دەردەك��ەوێ��ت پێویستە‬ ‫ئارگۆمێنتەكەی ئانارشیزم پشتئەستوور‬ ‫ب��ێ��ت ب��ە ب��ان��گ��ەش��ە ئ��ەزم��وون��ی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫دەربارەی ئەوەی لە راستیدا كام فۆرمی‬ ‫كۆمەڵگا كاراترینە‪ .‬پاشان ئ��ەوەی كە‬ ‫دەبێت بریاری لەبارەوە بدەین‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫دەب��ێ��ت ب��زان��ی��ن ئ��ای��ا ئ��ەو ب��ۆچ��وون��ەی‬ ‫ئانارشیزم ت��ا چەند راس��ت��ە ك��ە دەڵێت‬ ‫بوونی دەوڵ��ەت هەمیشە دەبێتە مایەی‬ ‫سەرهەڵدانی دۆخێك كە تیایدا كەمینەیەك‬ ‫فەرمانڕەوایی زۆرینەیەك دەك��ەن‌و ئەم‬ ‫فەرمانڕەواییەش خراپترە ئەگەر بەراورد‬ ‫بكرێت بەو رووداوان��ەی كە لە نەبوونی‬ ‫دەوڵەتدا سەرهەڵدەدەن‪ .‬زۆربەی خەڵك‬ ‫پێیان وایە ئەم بانگەشەیەی ئانارشیزم‬ ‫نامەعقولە‌و لە ب��ری هاوكاریكردن بە‬ ‫خۆشحاڵییەوە‪ ،‬ل��ە نەبوونی دەوڵ��ەت��دا‬ ‫ف��ۆرم��ی دی��ك��ەی چ��ەوس��ان��دن��ەوە‬ ‫س��ەره��ەڵ��دەدەن ك��ە خ��راپ��ت��رن‪ .‬ئ��ەگ��ەر‬ ‫دەوڵ��ەت ل��ەن��او بچێت‪ ،‬چ��ەت��ە‌و پیاوانی‬ ‫ج��ەن��گ ش��وێ��ن��ی دەگ��رن��ەوە‪ .‬بێیاسایی‬ ‫نابێت ب��ەه��ۆی نەمانی چەوساندنەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو رێگە بۆ سەرهەڵدانی فۆرمی نوێی‬ ‫چەوساندنەوە خۆش دەك��ات بەبێ هیچ‬

‫چاودێرییەكی دەرەكی‪.‬‬ ‫ئانارشیستەكان لە وەاڵم��دا دەڵێن ئێمە‬ ‫بۆیە بەم شێوەیە بیر دەكەینەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫راه��ات��ووی��ن ب��اوەڕم��ان واب��ێ��ت دەوڵ��ەت‬ ‫پێویستە‪ .‬ئەوەی كە پێویستمانە‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫سەرلەنوێ فێرببین چۆن بەبێ دەوڵەت‬ ‫ب��ژی��ن‪ .‬ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی راس��ت��ی��ی ئ��ەم‬ ‫ئارگۆمێنتە سەختە‪ .‬بەاڵم هەرچەندیش‬ ‫گەشبین بین‪ ،‬هێشتا دیدگای ئانارشیزم‬ ‫وەك دیدگایەكی یۆتۆپی دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫هەرچۆن بێت‪ ،‬تیۆریستە سیاسییەكان‬ ‫پ��ەڕەی��ەك��ی��ان ل��ە كتێبی ئانارشیتەكان‬ ‫وەرگرتووە‪ .‬فەیلەسووفانی ئازادی‪ ،‬وەك‬ ‫رۆبێرت نۆزیك‪ ،‬لەگەڵ ئانارشیستەكاندا‬ ‫ه��اوڕان ل��ەس��ەر ئ��ەوەی ه��ەم��وو‬ ‫گواستنەوەیەكی دەس��ەاڵت ل��ە تاكەوە‬ ‫ب��ۆ دەوڵ��ەت دەب��ێ��ت پ��اس��اوی هەبێت‌و‬ ‫دەوڵەت لەم ساتەی ئێستادا دەسەاڵتێكی‬ ‫زی��اد لە پێویستی هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم ه��اوڕای‬ ‫دەسبەرداربوونی یەكجاری لە دەوڵەت‬ ‫ن��ی��ن‪ .‬ل��ەوەش گ��رن��گ��ت��ر‪ ،‬م��اف��ی ت��اك لە‬ ‫پاراستنی ب��ەری رەنجیدا مەسەلەیەكی‬ ‫بنچینەییە ب��ۆ ئ��ازادی��ی م��رۆڤ‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئ��ەوە پێویستە دەوڵ��ەت‪ ،‬الن��ی ك��ەم‪،‬‬ ‫پارێزگاری لە مافی موڵكایەتیی تایبەت‬ ‫بكات‪ .‬لەبەرئەوە‪ ،‬هەوادارانی لیبراڵیزم‬ ‫داوای نەمانی دەوڵ��ەت ن��اك��ەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫داوای پایەداركردنی دەوڵەتێكی قەبارە‬ ‫بچووك دەكەن‪ ،‬كە هەرچییەك پێویست‬ ‫بێت ب��ۆ گەرانتیكردنی ئ��ازادی��ی ت��اك‪،‬‬

‫‪109‬‬

‫بیكات‪ .‬ئارگۆمێنتەكانی لیبراڵیزم زۆر‬ ‫گ��رن��گ ب��وون ل��ە ف��ەل��س��ەف��ەی سیاسیی‬ ‫ئەكادێمیدا لە چارەكی كۆتایی سەدەی‬ ‫بیستەمدا‌و كاریگەریی زۆریان هەبوو لە‬ ‫سەر سیاسەتی نیۆلیبراڵیزمی حكومەتە‬ ‫كۆنزەرڤاتیڤەكانی وەك رۆناڵد رێگان‬ ‫لە والیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا‌و‬ ‫مارگرێت تاتچەر لە شانشینی یەكگرتوو‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫الفلسفە‪ :‬موضوعات مفتاحیة‪ ،‬جولیان‬ ‫باجینی‪ ،‬ترجمة‪ :‬ادیب یوسف شیش‪ ،‬دار‬ ‫التكوین‪ ،‬الطبعة االول��ی‪ ،‬دم��ش��ق‪،2010،‬‬ ‫‪262-245‬‬ ‫‪Philosophy: Key Themes. by‬‬ ‫‪,2002 ,Julian Baggini. Palgrave‬‬ ‫‪117-110 pp‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫شۆڕشی فه‌ڕه‌نسا ‪١٧٨٩‬ــ ‪١٧٩٩‬‬ ‫له باستیله‌وه ده‌ستی پێکردووه‬ ‫‪French Revolution 1789 - 1799‬‬ ‫‪Started from Bastille‬‬

‫فوئاد عه‌بدولڕه‌حمان‬ ‫‪Fuad Abdulrahman‬‬

‫‪111‬‬

‫له به‌ر‌‌به‌یانی رۆژی چوارده‌ی گه‌الوێژی‬ ‫س��اڵ��ی ‪٩٨٧١‬دا ش��اری پ��اری��س هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ای ب��ێ��دار ک��ردۆت��ه‌وه‌ ب��ه هۆی‬ ‫ئ��ه‌‌وه‌ی ژم��اره‌ی چه‌ند س��ه‌د که‌سێکی‬ ‫برسیی سه‌ر شه‌قامه‌کان په‌الماری قه‌اڵی‬ ‫زیندانیی (پاستیل)یاندا‌‪ ،‬که له راستیدا ئه‌و‬ ‫رۆژه تاوانبارانی‪ ،‬که له‌و قه‌اڵیه‌دا زیندانی‬ ‫ب��وون‪ ،‬ژم��اره‌ی��ان ته‌نها ح��ه‌وت که‌س‬ ‫ب��ووه‪ .‬ئه‌و په‌الماردانه‌ی قه‌اڵی پاستیل‬ ‫چ��ه‌خ��م��اخ��ه‌ی ه�� ‌هڵ��گ��ی��رس��ان��ی ش��ۆڕش��ی‬ ‫ف��ه‌ڕه‌ن��س��ا ب��ووه‪ ،‬ک��ه ب��ۆ ی�� ‌هک��ه‌م ج��ار له‬ ‫مێژووی ئ��ه‌وروپ��ادا رێچکه‌ی سیستمی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ره‌ه��ای د‌ه‌ره‌ب��ه‌گ��ای��ه‌ت��ی‌و‬ ‫ئایینی‌و پادشایه‌تیی‌ وه‌رچ��ه‌رخ��ان��دووه‬ ‫ب��ۆ سیستمی ده‌س��اوده‌س��ت ک��ردن��ی‬ ‫ح��وک��وم��ڕان��ی‪ .‬وات��ه ئیتر ل��ه‌و م��ێ��ژووه‬ ‫به دواوه ده‌س��ه‌اڵت‌و فه‌رمانڕه‌وایی له‬ ‫کڵێسه‌و کۆشکی‌ پادشایه‌تی‌و ت��ه‌الری‬ ‫ده‌ره‌به‌گایه‌تیی ئه‌رستۆکراتی بۆ هه‌تا‬ ‫هه‌‌تایی سه‌ندراوه‌ته‌وه‌و که‌وتۆته ده‌ستی‬ ‫گه‌ل‪ ،‬که ئه‌و سه‌رده‌مه بریتی بوون له‬ ‫چینی بۆرژواو پاڵه‌و کرێکار‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت دوو ه��ۆک��اری س��ه‌ره‌ک��ی له‬ ‫پشتی هه‌ڵگیرسانی شۆڕشی فه‌ڕه‌نسا‬ ‫ب��ووه‪ ،‬یه‌که‌میان هۆکاری ئایدیۆلۆجی‬ ‫ب��ووه ل��ه الی��ه‌ن چ��ی��ن��ی ب��ۆرژواوه له‬ ‫پ��ێ��ن��او رێ��ک��خ��س��ت��ن��ه‌وه‌ی س��ی��اس��ه‌ت��ی‬ ‫ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای��ی��ک��ردن‌و ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت‪ ،‬دووه‌م��ی��ان ه��ۆک��اری‬ ‫چه‌وساندنه‌وه‌ی جووتیارانی الدێکان‌و‬

‫ک��رێ��ک��اران��ی ش��اره‌ک��ان‪ ،‬ب��ه ئ��ام��ان��ج��ی‬ ‫چاککردنی باری ئابووری‌و گوزه‌رانییان‪.‬‬ ‫کاتێک ئه‌م دوو شه‌پۆله له دووڕێیانێکدا‬ ‫یه‌کیان گرتووه‌و تێکه‌اڵوی یه‌کتر بوون‪،‬‬ ‫ئامانجی چینی ب��ۆرژوار جووتیاران‌و‬ ‫کرێکاران هاوبه‌ش بووه‌و بووه به یه‌ک‪.‬‬ ‫ئه‌م هاوبه‌شبوون‌و یه‌کبوونه بۆ ماوه‌یه‌ک‬ ‫به‌رده‌وام بووه‪ ،‬تا له ئه‌نجامدا شۆڕشی‬ ‫فه‌ڕه‌نسای لێ هاتۆته به‌رهه‌م‪».‬‬ ‫ب��ه‌اڵم زه‌م��ی��ن��ه‌خ��ۆش��ک��ه‌ری س��ه‌ره‌ک��ی‬ ‫ب��ۆ ی��ه‌ک��گ��رت��ن��ی ئ��ه‌و س��ێ چ��ی��ی��ن��ه له‬ ‫دووڕێیانێکدا‌و هه‌ڵگیرسانی ئه‌و شۆڕشه‪،‬‬ ‫فه‌یله‌سووفه‌کانی سه‌‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌م بوون‬ ‫له ئه‌وروپا‪ ،‬که به بیری رووناگکه‌راییان‬ ‫هه‌وڵیانداوه ت��ۆوی ئ��ه‌و هۆشیارییه له‬ ‫مێشکی مرۆڤه بنده‌ست‌و ره‌نجبه‌ره‌کاندا‬ ‫بچێنن‪ ،‬که هه‌تا هه‌تا هه‌ر به کۆیله‌ی‌و‬ ‫له بنده‌ستی ده‌سه‌اڵتی پیاوانی کنیسه‌ی‬ ‫کاتۆلیکی‌و رژێمی ره‌های پادشایه‌تییدا‬ ‫نه‌مێنن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت بۆ م��اوه‌ی س��ه‌دان س��اڵ‪ ،‬تاکو‬ ‫ئه‌و سااڵنه‌ی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌م هه‌موو‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی س��ی��اس��ی‌و ه��ه‌ره زۆرت��ری��ن‬ ‫ب��ه‌ش��ی س��ام��ان��ی واڵت ب��ه ده‌س��ت��ی‬ ‫قه‌شه‌کان‌و پیاوه ئه‌ریستۆکڕاته‌کانه‌وه‬ ‫بووه‪ .‬له الیه‌کی‌تره‌وه خه‌ڵکی هه‌ڕه‌مه‌ک‬ ‫وه‌ک مێگه‌ل ب��وون ل��ه ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫چینێکی ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای زۆردار‪ .‬ب��ه‌اڵم‬ ‫فه‌یله‌سووفه‌کان ئ��ه‌و رۆڵ�� ‌هی��ان بینیوه‪،‬‬ ‫ک��ه خ�� ‌هڵ��ک��ی ه��ۆش��ی��ار ب��ک��ه‌ن��ه‌وه‌و ئ��ه‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫راستییه‌یان بۆ روون بکه‌نه‌وه‪ ،‬که به‬ ‫ته‌نها قه‌شه‌کان‌و پاشا فه‌رمانڕه‌واکان‬ ‫خ��اوه‌ن��ی ئ��اوه‌ز (ع��ه‌ق��ڵ)‌و ه��ۆش نین‪،‬‬ ‫به‌ڵکو مرۆڤه‌کانی‌تریش هه‌موو خاوه‌نی‬ ‫ئ��اوه‌زن‌و پێویسته باوه‌ڕیان به توانایی‬ ‫خ��ۆی��ان ه��ه‌ب��ێ��ت‌و ب��ه‌ره��ه‌م��ی ب��ازووی‬ ‫کارکردنی خۆیان بۆ خۆیان بێت‪ ،‬نه‌ک بۆ‬ ‫گه‌نه‌و گه‌نده‌ڵ‌و مشه‌خۆره‌کان‪.‬‬ ‫له‌م هه‌نگاوه‌‌وه‌‪ ،‬فه‌یله‌سووفه‌کان رۆڵی‬ ‫گرنگیان ب��ۆ ت��وان��ای��ی ئ��اوه‌زی م��رۆڤ‬ ‫گ��ه‌ڕان��دۆت��ه‌وه‌و ق��ۆن��اغ��ێ��ک��ی م��ێ��ژووی��ی‬ ‫نوێیان هێناوه‌‌ته کایه‌وه‪ ،‬که ناسراوه به‬ ‫قۆناغی رووناکگه‌رایی ‪،enlightenment‬‬ ‫ی��اخ��ود ئ��اوه‌زگ��ه‌رای��ی ‪.rationalism‬‬ ‫فه‌یله‌سووفه‌کان ده‌رگایه‌کیان له به‌رده‌می‬ ‫خه‌ڵکیدا وااڵ ک��ردووه‪ ،‬که له سنووری‬ ‫دیلییه‌و ‌ه لیی بچنه ده‌ره‌وه بۆ ئاسۆیه‌کی‬ ‫ئازادی‪ ،‬که هه‌موو تاکه‌کانی کۆمه‌ڵ تیایدا‬ ‫یه‌‌کسان بن‌و جیاوازی نه‌بێت له نێوان‬ ‫چینه‌کاندا‪ ،‬له س��ه‌ر ئ��ه‌و بنه‌مایه‌ی‪ ،‬که‬ ‫مرۆڤ به ئازادی له‌دایک ده‌بێت‌و ده‌بێ‬ ‫هه‌ر به ئ��ازادی بژی‪ ،‬نه‌ک به دیلی‌و به‬ ‫کۆیله‌یی‌و به بنده‌ستی‌و به چه‌وساوه‌یی‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر چی له چینی جووتیار بێت‪ ،‬یاخود‬ ‫کرێکار بێت‪ ،‬یاخود بۆرژوا بێت‪ .‬چونکه‬ ‫ده‌بێ هه‌موو مرۆڤ به یه‌کسانی بژین‌و‬ ‫سامانی ده‌وڵه‌ت به یه‌کسانی دابه‌ش بێت‬ ‫به سه‌ریاندا‌و هه‌موو به یه‌کسانی ملکه‌چی‬ ‫یاسای ده‌وڵه‌ت بن‪ .‬له‌م بنه‌مایانه‌وه‪ ،‬ده‌بێ‬ ‫هاوواڵتییان ب��ه ئ��ازادی‌و ب��ه خواستی‬

‫خ��ۆی��ان ن��وێ��ن��ه‌ران��ی خ��ۆی��ان ب��ۆ خۆیان‬ ‫هه‌ڵبژێرن‌‪ ،‬که سیاسه‌تی ده‌وڵه‌تیان بۆ‬ ‫به‌ڕێوه به‌رن‪ .‬واته ده‌بێ گرێدانی په‌یمان‬ ‫له نێوان‌ گه‌ل‌و نوێنه‌ره‌کانیاندا هه‌بێت بۆ‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی ده‌س��ه‌اڵت‪ .‬ده‌ب��ێ به زۆر‬ ‫باج‌و سه‌رانه له الیه‌ن پیاوانی کنیسه‌و‬ ‫پادشا فه‌رمانڕه‌واکان‌و ده‌ره‌به‌گه‌کانه‌وه‬ ‫له خه‌ڵکی نه‌سه‌برێت‌‪ .‬له‌مه‌وه دیار بووه‪،‬‬ ‫ک��ه بیری فه‌یله‌سووفه‌کان ل��ه مێشکی‬ ‫خه‌ڵکیدا داگیرساوه‌و بڵێسه‌ی کردووه‌و‬ ‫ب��ووه ب��ه روون��اک��گ��ه‌رای��ی��ه‌ک‪ ،‬ک��ه ه��ان‬ ‫بدرێن بۆ شۆڕش‌و ئه‌وجا رژێمی کۆن‬ ‫بڕووخێنن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئه‌م بنه‌مایانه به هۆی هه‌ڵگیرسانی‬ ‫ش��ۆڕش��ی چ��وارده‌ی گ��ه‌الوێ��ژی ساڵێ‬ ‫‪١٧٨٩‬ی ف��ه‌ڕ ‌هن��س��اوه له سێ کوچکه‌ی‬ ‫دروشمێکدا چڕ کراوه‌ته‌وه‪ ،‬که ئه‌ویش‬ ‫خه‌باتی گ��ه‌ل ب��ووه ب��ۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫(ئازادی‌‪ ،‬برایه‌تی‌‪ ،‬یه‌کسانی)‪.‬‬ ‫خاڵی هه‌ره گرنگی ئه‌و قۆناغه مێژووییه‬ ‫ئ��ه‌وه ب��ووه‪ ،‬ک��ه گ��ه‌ل��ی ف��ه‌ڕ ‌هن��س��ا ب��ه چ‬ ‫بتوانێت ئه‌و سێ کوچک‌‌ی دروشمه له‬ ‫تیۆره‌وه به داکه‌وت بکات به کردار‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ب��ه‌ر ل��ه م��ێ��ژووی ‪ ١٧٨٩‬به‬ ‫م��او ‌هی�� ‌هک��ی دوورو درێ��ژ‪ ،‬ش��ۆڕش��ی‬ ‫فه‌ڕه‌نسا زه‌مینه‌ی بۆ خۆش ک��راوه‪ ،‬که‬ ‫بچێته ئ��ه‌و قۆناغه‌ ن��وێ��ی��ه‌وه‪ .‬ل��ه ساڵێ‬ ‫‪١٧٧٤‬دا لویسی شانزه‌یه‌م کاتێک‪ ،‬که چۆته‬ ‫سه‌ر ته‌ختی پادشایه‌تی‪ ،‬سه‌ره‌تا له نێو‬ ‫میلله‌تدا ته‌نگژه‌و قه‌یرانی برسێتی ده‌ستی‬

‫‪113‬‬

‫پێکردووه‪ .‬ئه‌مه بۆته هۆی دروستبوونی‬ ‫ئاژاوه‌‌و ناجێگیریی ته‌واوی باری سیاسی‬ ‫له واڵت‪ .‬ئه‌م دۆخه به‌رده‌وام بووه تاکو‬ ‫ساڵی ‪ ،‌١٧٨٣‬پاشان ئارامییه‌کی رێژه‌یی‬ ‫هاتۆته ک��ای��ه‌وه‪ .‬ب��ه‌اڵم‪ ،‬له ساڵی ‪١٧٨٦‬‬ ‫ب��ه دواوه‪ ،‬ب��ه تایبه‌تی ل��ه دوای ساڵی‬ ‫‪٧٨٨‬ه‌وه‪ ،‬یاخیبوونی زۆر له نێو چینی‬ ‫جووتیاراندا زۆر به توندی ته‌قیوه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫ئه‌م جۆره یاخیبوونه به زمانی فه‌ڕه‌نسی‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌مه ناویان لێ ناوه جاکوری‬ ‫‪ .Jacquerie‬ه��ۆک��اری س��ه‌ر ‌هک��ی��ی ئه‌م‬ ‫یاخیبوونانه برسێتی ب��ووه‪ .‬جووتیاران‬ ‫بژێویی ژیانیان نه‌ماوه‪ ،‬ته‌نانه‌ت نانی‬ ‫رووت��ی��ان ن��ه‌م��اوه بیخۆن‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‬ ‫داخوازییان ئه‌وه بووه‪ ،‬که ده‌ره‌به‌گه‌کان‬ ‫ئیتر ب��اج‌و س��ه‌ران��ه‌ی��ان ل��ێ وه‌رن��ه‌گ��رن‌‪.‬‬ ‫بۆیه له بنه‌ڕه‌تدا یاخیبوونه‌کانیان له‬ ‫ده‌ره‌به‌گه‌کانیان بووه‪ .‬ئه‌م یاخیبوونانه‬ ‫رۆژ دوای رۆژ په‌ره‌ی سه‌ندووه‌‪ ،‬بووه‬ ‫به راپه‌ڕینی ج��ه‌م��اوه‌ری‪ ،‬تا له رۆژی‬ ‫چ��وارده‌ی گ��ه‌الوێ��ژی س��اڵ��ی ‪١٧٨٩‬دا‬ ‫ئ��ه‌و پ��ه‌الم��اره‌ی لێکه‌وتۆته‌وه بۆ سه‌ر‬ ‫ق��ه‌اڵی زیندانیی پاستیل‪ .‬دوای چه‌ند‬ ‫رۆژێکیش بۆ سه‌ر کۆشکی ڤه‌رسای‪ ،‬که‬ ‫جێ شاهانه‌ی لویسی شانزه‌‌یه‌م بووه‪.‬‬ ‫ئ��اگ��ری ئ��ه‌م راپ��ه‌ڕی��ن��ه زۆر ب��ه خێرایی‬ ‫سنووری شاری پاریسی تێپه‌ڕ کردووه‪،‬‬ ‫ب�ڵاو ب��ۆت��ه‌وه تا گه‌یشتۆته ناوچه‌کانی‬ ‫باکورو باکووری رۆژهه‌اڵت‌و باشووری‬ ‫رۆژهه‌اڵتی فه‌ڕه‌نسا‪.‬‬

‫له راستیدا‪ ،‬ه��ه‌ر چه‌ند یاخیبوونه‌کانی‬ ‫جووتیاران خۆی له خۆیدا شۆڕش نه‌بووه‪،‬‬ ‫به‌ڵکو وه‌ک��و خ��ۆی��ان ئ��ه‌و س��ه‌رد ‌هم��ان��ه‬ ‫ناویان لێ ناوه‪ ،‬جاکۆری بووه‪ ،‬چونکه‬ ‫ته‌نها له دژی ده‌ره‌به‌گه‌کانیان بووه‪ ،‬نه‌ک‬ ‫له دژی دامو ده‌زگاکانی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬که بیر‬ ‫بکه‌نه‌وه بیانڕووخێنن‌و له بریدا رژێمی‬ ‫نوێ دابمه‌زرێنن‪ .‬به‌اڵم ئه‌م یاخیبوونانه‬ ‫ل��ه م��اوه‌ی چ�� ‌هن��د رۆژێ��ک��دا ب��ه خێرایی‬ ‫گ��ۆڕاوه‌و ب��ووه به ش��ۆڕش‪ ،‬چونکه له‬ ‫گونده‌کانه‌وه داگ��ه‌ڕاوه ب��ه‌ره‌و شه‌‌قام‌و‬ ‫کۆاڵنی نێو شاره‌کان‪ .‬ئامانجی له نه‌دانی‬ ‫باج‌و سه‌رانه به ده‌ره‌به‌گه‌کانه‌وه بووه به‬ ‫رووخاندنی دام��و ده‌زگاکانی ده‌وڵ��ه‌ت‌و‬ ‫البردنی ده‌سه‌اڵتی ئایینی‌و پاشایه‌تی‌و‬ ‫گۆڕینی جۆری سیستمی حوکومڕانی له‬ ‫واڵت‪.‬‬ ‫یاخیبوونی چه‌ندین ساڵ به‌رده‌وام بووه‪،‬‬ ‫به‌اڵم شۆڕش به چه‌ند ساتێک‌و به چه‌ند‬ ‫رۆژێک ئه‌نجامه‌که‌ی به دی هاتووه‪.‬‬ ‫شۆڕش واته رووخاندنی رژێم زۆر به‬ ‫خێرایی‪ ،‬به چه‌ند ساتێک‌و چه‌ند رۆژێک‌و‬ ‫چه‌ند هه‌فته‌یه‌ک‌و چه‌ند مانگێک‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫نه‌ک به درێژایی چه‌ندین ساڵ‪ .‬شۆڕش‬ ‫واته له ریشه‌و له بن ده‌رهێنانی رژێمێک‪،‬‬ ‫ک��ه ده‌ی��ان س��اڵ‌و س��ه‌دان س��اڵ ل��ه نێو‬ ‫کۆمه‌ڵگادا روابێت‌و ره‌گی داکوتیبێت‪ .‬به‬ ‫جۆرێک‪ ،‬که ئازاترین چاکسازی خوازان‬ ‫نه‌وێرن نه‌یارو دژی بن‪ .‬که‌واته شۆڕش‬ ‫رووخاندنی رژێمێکی سااڵنی دوورو درێژ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫له ماوه‌یه‌کی زۆر کورتدا‪ .‬جۆره رژێمێک‪،‬‬ ‫که بووبێته کرۆکی ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئایینی‌و رامیاری‌و ئابووریی میلله‌تێک‪.‬‬ ‫به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬شۆڕش واته رووخاندنی‬ ‫ج��ۆره بیرو باوه‌ڕێکی چه‌سپیوو چه‌ق‬ ‫به‌ستوو له ئاوه‌زی تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگایه‌ک‬ ‫بۆ ماوه‌ی ده‌یان‌و سه‌دان ساڵ‌‌و له جێگایدا‬ ‫بیرو باوه‌ڕی نوێ دابهێنرێت‪ .‬به کورتی‬ ‫شۆڕش واته له‌دایکبوونی بیری نوێ‪ ،‬که‬ ‫به خێرایی له نێو خه‌ڵکیدا باڵوبێته‌وه‌‌و‬ ‫کاریگه‌ریی سنووری ناچه‌و واڵتێکیش‬ ‫تێپه‌ڕێنێت‪ .‬ببێته ه��ۆی راچڵه‌کاندنی‬ ‫جیهان به تێکڕا‌و سه‌رده‌مێکی کۆن بنێته‬ ‫گۆڕو سه‌رده‌مێکی نوێ بهێنێته کایه‌وه‬ ‫ل��ه پێشکه‌وتنی ب��وار ‌هک��ان��ی ره‌وش��ت��ی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری‌و رام��ی��اری‪ ،‬ل��ه س��ه‌رووی‬ ‫ه��ه‌م��ووش��ی��ان��ه‌وه‪ ،‬گۆڕینی ده‌س��ت��ووری‬ ‫حوکومڕانی‪.‬‬ ‫هۆکاری سه‌ره‌کیی شۆڕشی فه‌ڕه‌نسا‬ ‫ش��ێ��وازی ده‌س��ه‌اڵت��ی س��ه‌دان س��اڵ��ه‌ی‬ ‫ئایینی‌و ده‌ره‌به‌گایه‌تی‌و پاشایه‌تی بووه‪،‬‬ ‫ک��ه ب��ۆت��ه ه��ۆی ب��رس��ی ب��وون��ی چینی‬ ‫جووتیار بۆ ماوه‌ی سه‌دان ساڵ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫چه‌ندین بیری فه‌لسه‌فی زه‌م��ی��ن��ه‌ی بۆ‬ ‫خۆشکردووه‪ .‬له ئه‌نجامدا راپه‌ڕاندنی‬ ‫شۆڕشه‌که له الیه‌ن خه‌كی چه‌وساوه‌‌وه‬ ‫ب��ووه‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��ه ه��اوک��اری��ی خه‌ڵکی‬ ‫فه‌یله‌سووف‌و رووناکبیر‪ ،‬که زۆر جار‬ ‫پێیان ده‌گوترێت خه‌ڵکی (ئه‌ناخی)‪ ،‬واته‬ ‫نه‌خوازه‌رانی ده‌س��ه‌اڵت‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪،‬‬

‫گ��ه‌الن��ی ئ��ه‌وروپ��ا ب��ۆ م��اوه‌ی س��ه‌دان‬ ‫س��اڵ تاکو کۆتایی س��ه‌ده‌ی ه��ه‌ژده‌ی��ه‌م‬ ‫به برسێتی‌و کوێره‌وه‌ری له ژێر باری‬ ‫سته‌مدا ژی��اون‪ ،‬دۆخ کۆنه‌په‌رستییانه‬ ‫ب��ووه‪ ،‬ت��رس‌و تۆقاندن‌و له قه‌ناره‌دانی‬ ‫خه‌ڵکی ب��ه‌رده‌وام ب��ووه‪ ،‬ب��ه‌اڵم‪ ،‬کاتێک‬ ‫ش��ۆڕش��ی ف��ه‌ڕه‌ن��س��ا ه��ه‌ڵ��گ��ی��رس��اوه‪،‬‬ ‫خاوه‌ندارێتیی زه‌وی له ژێر ده‌سه‌اڵتی‬ ‫کنیسه‌و ده‌ره‌به‌گایه‌تی‌و پاشایه‌تییه‌وه‬ ‫که‌وتۆته ده‌ستی جووتیاره‌کان‪ ،‬خۆیان‬ ‫ب��ۆ خ��ۆی��ان زه‌وی��ی��ه‌ک��ان��ی��ان ک��ێ�ڵاوه‌و‬ ‫ب��ه‌رو ب��ووم��ه‌ک��ه‌ی��ان ب��ۆ خ��ۆی��ان ب��ووه‪.‬‬ ‫شۆڕشگێڕه‌کانی‪ ،‬که سه‌ر به چینی نزمی‬ ‫کۆمه‌ڵگا بوون‌و بیرو باوه‌ڕی رادیکاڵی له‬ ‫مێشکیاندا چه‌که‌ره‌ی کردووه‪ ،‬به تایبه‌تی‬ ‫ئه‌و چینه نزمه‌ی‪ ،‬که پرۆڵیتار بوون‌و‬ ‫ژیانیان له شاره‌کاندا بووه‪ ،‬سوپایه‌کی‬ ‫تایبه‌ت به خۆیان پێکهێناوه‌و ب��وون به‬ ‫هه‌وێنی له‌شکری شۆڕشگێری فه‌ڕه‌نسی‬ ‫له نێوان سااڵنی ‪ ١٧٩٢‬ــ ‪ ،١٧٩٥‬که رۆڵی‬ ‫س��ه‌ره‌ک��ی��ی��ان بینیوه ل��ه ش��ۆڕش�� ‌هک��ه‌دا‌و‬ ‫ب��وون به داکۆکیکه‌ری سه‌رسه‌خت بۆ‬ ‫ی له پێناو‬ ‫به‌دیهاتنی دیمۆکڕاسیی میلل ‌‬ ‫یه‌کسانیی ئ��اب��ووری‌و ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��دا‪.‬‬ ‫به‌مه له‌و چوار ساڵه‌دا فه‌ڕه‌نسای نوێ‬ ‫ل��ه‌دای��ک��ب��ووه‪ .‬ل��ه‌م��ه‌وه ب��ۆ یه‌که‌مجار له‬ ‫پاش چه‌ند سه‌ده‌یه‌که‌وه ئیتر جووتیاری‬ ‫فه‌ڕه‌نسی توانیویه‌تی سکی تێر بکات‌‌و‬ ‫ق��س��ه‌‌ی خ��ۆی ب��ک��ات‪ .‬ل��ه ح��وزه‌ی��ران��ی‬ ‫ساڵی ‪ ١٧٩١‬لویس‌‌ی شانزه‌‌ی پادشای‬

‫‪115‬‬

‫فه‌ڕه‌نسا به به‌ندکراوی‌و ده‌ستبه‌سه‌ری‬ ‫له الیه‌ن ئه‌و جووتیارانه‌وه له ڤارنی‌‌یه‌وه‬ ‫هێنراوه‌ته‌وه بۆ پاریس‪ .‬هه‌ر له‌ ‌وه‌شه‌وه‬ ‫گه‌لێکی نوێ له فه‌ڕه‌نسادا له‌دایکبووه‪ .‬ب ‌ه‬ ‫هۆی ئه‌وه‌شه‌وه چۆته قۆناغێکی‌تره‌وه‬ ‫له جه‌نگ له ژێری سێبه‌ری کۆماره‌‌که‌ی‬ ‫ناپۆلیۆن ب��ۆن��اب��ه‌رت‌‌و هێرشکردنی بۆ‬ ‫سه‌ر خاکی سویسرا‌و ئیتاڵیاو ئیسپانیاو‬ ‫به‌لجیکاو هۆڵه‌نداو ئه‌ڵمانیا تا گه‌یشتۆته‬ ‫سنووری روسیا‌و ئابڵوقه‌ی مۆسکۆی‬ ‫داوه‪ .‬ل��ه‌م ق��ۆن��اغ��ه‌وه ئ��ی��ت��ر ف��ه‌ڕه‌ن��س��ا‬ ‫گ��ۆڕاوه‌و ب��ووه به نیشتمانی جووتیاره‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندو حه‌ساوه‌کان‌و دوای ئه‌وه‬ ‫بووه به ده‌وڵه‌مه‌ندترین واڵتی ئه‌وروپا‪.‬‬ ‫ک��اری��گ��ه‌ری��ی ش��ۆڕش��ی ف��ه‌ڕه‌ن��س��ی ب��ه‌‌و‬ ‫ج��ۆره ب��وو‪ ،‬به خێڕایی له رزگارکردنی‬ ‫جووتیاره ه��ه‌ژاره‌ک��ان له برسێتی‌و له‬ ‫چه‌پۆکی بنه‌ماڵه‌ی پادشا‌و ده‌ره‌به‌‌گه‌کان‌و‬ ‫ق�� ‌هش��ه‌ک��ان‌و ده‌وڵ��ه‌م�� ‌هن��د ‌هک��ان��ه‌وه رووی‬ ‫وه‌رگێڕا به‌ره‌و جه‌نگێک‪ ،‬که سه‌رکه‌وتنی‬ ‫بۆ فه‌ڕه‌نسییه‌کان هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم خوێنڕژانی‬ ‫زات��ری پێویست بێت‪ .‬فه‌ڕه‌نساییه‌کان‬ ‫ل��ه‌و س��ااڵن��ه‌دا ئ��اره‌زووی��ان ه��ه‌ب��وو تا‬ ‫نه‌مان خوێن بڕێژرێت‪ ،‬ئه‌مه ته‌نها بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی نه‌‌هێڵن ئه‌ڵمانه‌کان‌و ئینگلیزه‌کان‌و‬ ‫رووسه‌کان به زۆره‌ملێ لویسی هه‌ژده‬ ‫دووباره بکه‌نه‌وه به پادشا به‌سه‌ریانه‌وه‪.‬‬ ‫چونکه جووتیاره فه‌ڕه‌نسییه‌کان باوه‌ڕیان‬ ‫وا ب��ووه‪ ،‬که به گه‌ڕاندنه‌وه‌ی بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫پ��ادش��ای��ه‌ت��ی زه‌وی��ی��ه‌ک��ان��ی��ان بگه‌ڕێته‌وه‬

‫ژێ��ر د ‌هس��ه‌اڵت��ی بنه‌ماڵه‌ی پادشایه‌تی‌و‬ ‫چینی ده‌ره‌ب��ه‌گ‌و ئاغاکان‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‪،‬‬ ‫ج��ووت��ی��اره فه‌ڕه‌نسییه‌کان ب��ۆ م��اوه‌ی‬ ‫ب��ی��س��ت‌و س��ێ س��اڵ ب��ه ب��ه‌رده‌وام��ی له‬ ‫شه‌ڕدا له دژی ده‌ره‌به‌گه‌کان مانه‌وه‪ ،‬تا‬ ‫له دواجاردا جووتیاره‌کان ناچار کرانه‌وه‬ ‫بخرێنه‌وه ژێر ده‌سه‌اڵتی فه‌رمانڕه‌وایی‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی بۆڕبۆن‪ ،.‬به‌اڵم زه‌وییه‌کانیان‬ ‫ه��ه‌ر له ژێ��ر ده‌ستی خۆیاندا مایه‌وه‌ی‬ ‫نه‌خرایه‌وه ژێر ده‌سه‌اڵتی ده‌ره‌به‌گه‌کان‪.‬‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی بۆربۆنه‌کان‌و ده‌ره‌به‌گه‌کانی‬ ‫ده‌رب��اری��ان نه‌یانتانی چه‌رخی مێژوو‌ی‬ ‫فه‌ڕه‌نسا دووباره بگێڕنه‌وه دواوه‪ .‬ئه‌‌مه‬ ‫گرنگترین ب��ه‌ره��ه‌م��ی ش��ۆڕش�� ‌هک�� ‌ه ب��وو‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت زۆرداری��ی رژێمی پادشایه‌تی‌و‬ ‫ده‌ره‌به‌گایه‌تی له ساڵی ‪١٧٨٩‬ه‌و نرای ‌ه‬ ‫گۆڕ‪ ،‬که هه‌رگیز دووباره نه‌ژیێته‌وه‪ .‬به‌اڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا دوو رێگا له به‌رده‌می‬ ‫فه‌ڕه‌نسییه‌کاندا ک��رای��ه‌وه‪ ،‬که ناچار بن‬ ‫یه‌کێکیان هه‌ڵبژێرن‪ :.‬یان چاکسازی‪ ،‬یان‬ ‫شۆڕش‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت شۆڕشی فه‌ڕه‌نسی‪ ،‬که شۆڕشێکی‬ ‫م��ه‌زن ب��وو ب��ۆ م��ێ��ژووی ف��ه‌ڕه‌ن��س��ا‪،‬‬ ‫کورتبوونه‌وه‌ی پێشکه‌وتنێک بوو‪ ،‬که له‬ ‫م��اوه‌ی س��ه‌ده‌ی��ه‌ک ب��ه‌رده‌وام ب��ووه؛ که‬ ‫ده‌ره‌نجامی النێوبردنی رژێمی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ره‌های پادشایه‌تیی بووه‌و هه‌وڵدان بووه‬ ‫ی جووتیاری‌و‬ ‫بۆ نه‌هێشتنی کۆیالیه‌تی ‌‬ ‫به‌دیهێنانی ئازادیی بۆ خه‌ڵکی‪ ،‬که له ژێر‬ ‫سێبه‌ری ده‌ره‌به‌گایه‌تیدا هه‌رگیز خه‌ویشی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫پێوه نه‌بینیوه‪ .‬ب��ه‌اڵم ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا‬ ‫هه‌وڵی نه‌هێشتنی کۆیالیه‌تی جووتیاری‬ ‫خۆی له خۆیدا به ته‌واوی نه‌بووه‪ ،‬چونکه‬ ‫چینی ب��ۆرج��وازی‪ ،‬ک��ه ت��وان��ی ل��ه ساڵی‬ ‫‪١٧٩٤‬ه‌وه خۆی بگه‌یه‌نێته د ‌هس��ه‌اڵت‪ ،‬له‬ ‫راستیدا له‌و رێگایه‌بووه بوو‪ ،‬که به سه‌ر‬ ‫الشه‌ی ئه‌و چینی جووتیاره‌وه تێپه‌ڕی‪،‬‬ ‫که ده‌سه‌اڵتیان نه‌گرته ده‌ست‪.‬‬ ‫له راستیدا ئه‌وانه‌ی‪ ،‬که ده‌سه‌اڵتیان گرته‬ ‫ده‌س��ت‌و ب��ه‌ره��ه‌م��ی ش��ۆڕش�� ‌هک��ه‌ی��ان بۆ‬ ‫هاته نێو ده‌ست‌و خوارد‪ ،‬جاکۆبییه‌کان‌و‬ ‫شۆڕشگێڕه ب��ۆرج��واک��ان ب��وون‪ ،‬که به‬ ‫توندی بانگه‌شه‌یان بۆ رژێمی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫کۆماری بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیان ده‌کرد‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‪ ،‬به هه‌موو هه‌وڵێکیان‪ ،‬به‬ ‫ش��ێ��وازی پیالنگێڕان ل��ه نێو ی��ه‌ک��ت��ردا‪،‬‬ ‫هه‌‌وڵیان ده‌دا بێنه سه‌ر د ‌هس��ه‌اڵت‪ .‬ئیتر‬ ‫له ئه‌نجامی ئه‌بوون ب��وون به چینێکی‬ ‫سه‌له‌فیی رادیکاڵه ده‌سه‌اڵتخوازه‌کان‪.‬‬ ‫یه‌که‌م هه‌نگاو ن��ای��ان‪ ،‬سه‌رکوتکردنی‬ ‫ته‌وژم‌و پرته‌وی شۆڕشگێڕایه‌تی خه‌ڵکی‬ ‫فه‌ڕه‌نسا بوو‪ .‬بۆیه هه‌ر زوو قایل بوون‬ ‫به دووباره هێنانه‌وه‌ی نه‌ریتی پادشایه‌تی‪.‬‬ ‫ئه‌وجا زۆر به ئاسانی ده‌سه‌اڵتیان خسته‬ ‫نێو مشتی ته‌ڵه‌که‌بازێکی ئیمپریالی‪ ،‬که‬ ‫ناپۆلیۆنی یه‌که‌م بوو‪ ،‬که پێشتر یه‌کێک‬ ‫ب��ووه له ش��ه‌ڕواڵ له‌پێکان‪ .‬له ئه‌نجامدا‬ ‫ناپۆلیۆن یه‌که‌م ش��ت‪ ،‬که کردوویه‌تی‪،‬‬ ‫پێشتگیریی چ��ی��ن��ی ئ��ه‌ڕۆس��ت��ۆک��ڕات��ی��ی‬ ‫ک��ردووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ش��ێ��وازی ئ��اغ��ا‌ی��ه‌ت��ی‌و‬

‫ک��ۆی�لای��ه‌ت��ی��ی ج��ووت��ی��اری زه‌ب��رێ��ک��ی‬ ‫گه‌وره‌ی خ��واردووه‪ .‬ئه‌م شێوازه نوێیه‬ ‫له فه‌ڕه‌نسادا بووه به باو‪ ،‬کاریگه‌یشی‬ ‫پ��رش��ی گه‌یشتۆته ئیسپانیاو ئیتاڵیا‌و‬ ‫ئه‌ڵمانیا‌‪ ،‬تا گه‌یشتۆته واڵتانی به‌ڵکان‌و‬ ‫روسیا‌ش‪.‬‬ ‫گرنگیی نه‌مانی کۆیالیه‌تی جووتیاری به‬ ‫هۆی شۆڕشی فه‌ڕه‌نسییه‌وه له‌وه‌دا بووه‪،‬‬ ‫که له‌و سه‌رده‌مه به‌ دوا ئه‌ ئه‌وروپا‌ی‬ ‫س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌دا ب��ۆت��ه ن��ه‌ری��ت��ێ��ک��ی‬ ‫م��ه‌رج‌و زۆر پێویست‪ .‬ئه‌نجامی ئ��ه‌وه‪،‬‬ ‫ژماره‌یه‌کی زۆر له ئاغاو ده‌ره‌به‌گیان‪،‬‬ ‫ک��ه دژی م��اف��ه‌ک��ان��ی م��رۆڤ ب��ووه‪ ،‬له‬ ‫الی��ه‌ن ده‌س��ه‌اڵت��ی ب��ۆرج��اواه خراونه‌ته‬ ‫ب��ه‌ر ق��ه‌ن��اره‪ ،‬ی��ان ل��ه س��ێ��داره دراون‪.‬‬ ‫له‌وه‌ به دوا نه‌ریتی ده‌سه‌اڵتی یه‌زدانیی‬ ‫ده‌ستی پادشا دیسان به‌سه‌ر چووه‪ .‬له‬ ‫بریی ئه‌وه‪ ،‬نه‌ریتی یه‌کسانی له به‌رده‌م‬ ‫یاساداو دامه‌زراندنی په‌ڕله‌مان‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫چی به شێوه‌یه‌کی ته‌نها تیۆریش بێت‪،‬‬ ‫جێگای نه‌ریتی پێشووی گرتۆته‌وه‪ .‬ئیتر‬ ‫هه‌ر به شێوه‌یه‌کی تیۆریش بێت‪ ،‬هه‌‌ر‬ ‫هاوواڵتییه‌کی فه‌ڕه‌نسی مافی هه‌بووه له‬ ‫به‌شداریکردن له حکوم ‌هت‌و له ده‌سه‌اڵت‪.‬‬ ‫به دوای ئ��ه‌وه‪ ،‬ئه‌و نه‌ریته نه‌ماوه‪ ،‬که‬ ‫پادشا له زگماکییه‌وه تاقه ده‌سه‌اڵتداری‬ ‫ره‌ها بێت‪ ،‬یان ده‌ره‌به‌گ له زگماکییه‌وه‬ ‫تاقه خا‌وه‌نداری زه‌وی بێت‪.‬‬ ‫به کورتی‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ئیمڕۆ‪ ،‬که ده‌بینرێت‪،‬‬ ‫چینی نێوه‌ڕاست‪ ،‬که خاوه‌نی ده‌سه‌اڵته‬

‫‪117‬‬

‫له ئ��ه‌وروپ��ادا‪ ،‬ئه‌‌م نه‌ریتی ده‌سه‌اڵته‌ی‬ ‫زه‌مینه‌که‌ی‌و میراتییه‌که‌ی له‌و شۆڕشه‬ ‫فه‌ڕه‌نسییه م��ه‌زن��ه‌وه ‌‌بۆ م��اوه‌ت��ه‌وه‪ ،‬که‬ ‫له هه‌مان کاتدا ئ��ه‌و زه‌مینه‌و میراتییه‬ ‫بنه‌ماکانی ک��ۆم��ۆن��ی��زم‌و چ��ه‌پ��گ��ه‌رای��ی‌و‬ ‫دیمۆکڕاسی‌و بنه‌ماکانی لیستی مافه‌کانی‬ ‫مرۆڤیشی ه��ێ��ن��اوه‌ت��ه نێو ئ��ه‌وروپ��اوه‪.‬‬ ‫بۆ نموونه بنه‌ماکای ئایدیۆلۆجییه‌تی‬ ‫کۆمۆنیزم له دژی رژێمی سه‌رمایه‌داری‬ ‫ب��ۆ چه‌ندین س��اڵ ل��ه ئ��ه‌و‌‌روپ��ادا چۆته‬ ‫س��ه‌رووه‌ی ل��ی��س��ت��ی ه��ه‌م��وو ب��ن��ه‌م��ا‬ ‫ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ی��ه‌ک��ان��ی‌ت��ره‌وه‪ .‬ت��ا رۆژی‬ ‫رووخانی دی��واری به‌رلین‌و بانگه‌شه‌ی‬ ‫پڕۆستڕۆیکاو گالسنۆست‪ ،‬کۆمۆنیزم‬

‫وه‌ک ئایدۆلۆجیایه‌کی زۆر کاریگه‌ر له‬ ‫ئه‌‌وروپادا هه‌ر به‌رده‌وام بووه‪ .‬ئیتر پاش‬ ‫ئه‌وه سیستمی دیمۆکڕاسیی سه‌مایه‌دای‌و‬ ‫بازاڕی ئازاد بووه به مۆدێلێکی هه‌ر نوێ‬ ‫له رژێمی رۆژئاواییدا‪.‬‬ ‫ب��ه ه��ه‌ر ح��اڵ‪ ،‬ش��ۆڕش��ی ف��ه‌ره‌ن��س��ا‬ ‫شۆڕشێکی م��ه‌زن ب��ووه ل��ه م��ێ��ژوودا‪،‬‬ ‫چ��ون��ک��ه ب��ه س��ه‌رچ��اوه‌ی س��رووش��ی‬ ‫ژماره‌یه‌ک له بیری نه‌یاریی ده‌رسه‌اڵتی‬ ‫ره‌هایی‌و تاکڕه‌وی‌و دیکتاتۆری‪ .‬به‌‌ره‌که‌ی‬ ‫ل��ه دره‌ختێکی س��ێ ل��ق��ه‌‌وه ه��ات��ووه‪ ،‬که‬ ‫دروشمی خ��ودی شۆڕشه‌که ب��ووه‪ ،‬که‪:‬‬ ‫(ئازادی‌‪ ،‬یه‌کسانی‌‪ ،‬برایه‌تی) بووه‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫هۆکاره‌کانی سه‌رهه‌ڵدانی شۆڕشی فەڕەنسا‬ ‫‪Causes of the emergence of the French Revolution‬‬

‫د‪ .‬سامان حسێن‬ ‫‪Dr. Saman Hussein‬‬

‫‪119‬‬

‫ب��ارودۆخ��ی فەرەنسا ب��ەر ل��ە شۆڕشی‬ ‫فەرەنساو هۆكارەكانی شۆڕش‬ ‫ف��ەرەن��س��ا ل��ە س��ەدەی ه��ەژدەدا‪ ،‬وه‌ک‬ ‫یەكێك لە واڵتە گەورەكانی ئەوروپا‪ ،‬لە‬ ‫رووی ئابوورییەوە لە دۆخێكی بازرگانی‬ ‫ب��اش��دا ب��ووه‪ ،‬خ��اوەن��ی پاشخانێکی‬ ‫فره‌وانی كشتوكاڵی‌و پیشەسازیی بووه‪،‬‬ ‫ب��ه تایبه‌تی ل��ە ب��ازاڕو بازرگانیکردنی‬ ‫خ��وری‌دا چ��االك ب��ووه‌‪ .‬ب��ە پێی ئاماژە‬ ‫ئابوورییەكانی ئەو سەردەمە‪ ،‬ئابووریی‬ ‫فەرەنسا لە گەشەسەندنی ب��ەردەوام��دا‬ ‫ب��ووه‌‌و بەرهەمهێنانی پیشەسازیی دوو‬ ‫بەرابەر هەڵكشاوه‌‪ ،‬بازرگانی نێوخۆیی‌و‬ ‫دەرەك��ی��ش��ی ه��ەر ب��ە ه��ەم��ان ئ��اس��ت لە‬ ‫ب��ەرزب��وون��ەوەدا ب��ووه‪ .‬ئاڵوگۆڕكردنی‬ ‫بازرگانیشی لەگەڵ ئه‌وتانه‌ی‪ ،‬که داگیری‬ ‫ک��ردوون‪ ،‬نزیكەی پێنج چین ل��ە چاو‬ ‫سه‌رده‌می پێشووتریدا زیادی كردووه‌‪.‬‬ ‫دراوی لیرەی فەرەنسی لەو سه‌رده‌مەدا‬ ‫دابەزینی نرخی بە خۆوە نه‌بینیوه‌‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگە لەوەی لەو كاتەدا چەندین پیشەی‬ ‫ن��وێ‌و ش��ێ��وازی نوێی بازرگانیكردن‌و‬ ‫بۆرسەی گ��ەورە‌ی تیادا دەرك��ەوت��وون‪،‬‬ ‫كە پێشتر له‌و واڵت��ه‌دا بوونیان نەبووه‌‪.‬‬ ‫ل��ە ن��ی��وەی دووەم��ی س��ەدەی ه��ەژدەدا‬ ‫ئ��اب��ووری��ی ف��ەرەن��س��ا وردە وردە لە‬ ‫گەشەسەندندا ب��ووه‌‪ .‬بنەما ئابوورییە‬ ‫نوێیەكان لە چەكەرەكردندا بوون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەرەڕای هه‌موو ئەوانه‌ش‪ ،‬شۆڕش لە‌و‬ ‫واڵته‌‌دا دەركەوتووه‌‪ ،‬که له‌ واڵتانی‌تری‬

‫ئه‌وروپادا ده‌رنه‌که‌وتووه‌‪ .‬به‌اڵم لێره‌دا‬ ‫پرسیار ئه‌وه‌یه‪ ،‬که له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و‬ ‫ک��ه‌ش��ه‌‌و پێشکه‌وتن ‌ه ب��ه‌رچ��اوه‌ی‪ ،‬که‬ ‫له‌و سه‌رده‌‌می س��ه‌ده‌ی ه��ه‌‌ژده‌ی��ه‌دا‪ ،‬که‬ ‫فه‌ڕه‌نسا به خۆیه‌وه بینیویه‌تی‪ ،‬به به‌راود‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ واڵت��ان��ی‌ت��ری ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌ی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ادا‪ ،‬ئاخۆ بۆچی شۆڕشی تیادا‬ ‫هه‌ڵگیرساوه؟‬ ‫ب��ۆ وەاڵم��دان��ەوەی ئ��ەوم پ��رس��ی��ارە‪،‬‬ ‫پێویستە بە وردی لە دۆخی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسی‌و فیكریی ئەو كاتەی فەرەنسا‬ ‫بكۆڵینەوەو ئ��ەو گۆڕانكارییانە شیتەڵ‬ ‫بكەین‪ ،‬كە سەرەنجامی ئەو گەشەسەندنە‬ ‫ئابوورییانە بوون‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر بڕوانینە دۆخ��ی ئ��ەو م��اوەی��ەی‬ ‫ف��ەرەن��س��ا‪ ،‬ئ��ەوا ئ��ەو گەشەسەندنانەی‬ ‫باسكران زۆر دەمێك بوون بە شێنەیی‬ ‫چ��ەن��د گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫پێشهاتێكی فیكریی ب��ە دوای خ��ۆی��دا‬ ‫هێناوه‪ .‬لە الیەكەوە ئەو پێشكەوتنانەو‬ ‫دەرك��ەوت��ن��ی ب��ازرگ��ان��ی‌و پیشەسازی‬ ‫ن��وێ‌و ف��راوان��ب��وون��ی پیشەسازییەكان‬ ‫ب��وون‪ ،‬که بوونە‌ته ه��ۆی ورووژان��دن��ی‬ ‫بیرۆكەی ئابووری ئازادانەتر‌و گرنگیدان‬ ‫ب��ە ئ��اب��ووری��ی��ە ن��وێ��ی��ەك��ان‪ ،‬ك��ە ئەمەش‬ ‫پێچەوانەی بەرژەوەندییەكانی ئەو توێژە‬ ‫كۆمەاڵیەتییە نوێیە‌ی ئ��ه‌و سه‌رده‌مه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و واڵت��ه‌ ب��ووه‪ ،‬ک��ه دەك��ەوت��ەوە‪ ،‬كە‬ ‫خاوەنی ئابووریی داخ��راوه‌ی كالسیكی‬ ‫بووه‪ ،‬چونكە تا ئەو كاتەش لە فەرەنسادا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫ه��ەر سیستمی پ��ی��ش��ەگ��ەری الدێ��ی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری ك��ۆن ب��او ب��ووه‪ ،‬ك��ە ئەمەش‬ ‫لە سەرەنجامدا دەب��وو ببێته هۆكاری‬ ‫ی‬ ‫كەوتنەوەی كێشە لە ب��واری ئابووری ‌‬ ‫ئ��ه‌و کۆمه‌ڵگایه‌ ‌و دواج��اری��ش ل��ه ب��اری‬ ‫كۆمەاڵیەتییه‌که‌یدا‪ ،‬چونكە ئ��ەو جۆره‬ ‫گەشەسەندنە ئابووریی ‌ه ــ بازرگانییه‌‌ی‬ ‫ئه‌و واڵته له‌و سه‌رده‌مه‌دا لە دوا ئەنجامدا‬ ‫ئەو هێزە كۆمەاڵیەتییەی دەخستەوە‪ ،‬كە‬ ‫چ��اوی لە گۆڕینی دۆخ��ەك��ەوە ب��ووه لە‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی ژیانی ئ��اب��ووری خۆیدا‪.‬‬ ‫لە الیەكی‌تریشەوە‪ ،‬ئ��ەو گەشەسەندنە‬ ‫ل��ە رووی چینایەتیشەوە ف��ەرەن��س��ای‬ ‫خستۆته دۆخێكی چینایەتیی زۆر ئاڵۆزو‬ ‫پڕ ملمالنێیەوەو تا هاتووه جیاوازییە‬ ‫چینایەتییەكانی زەق‌ت��ر‌و ف��ره‌وان‌ت��ر‬ ‫ب��وون‪ ،‬بە رادەی��ەك‪ ،‬ل��ەو م��اوەی��ەدا‪ ،‬لە‬ ‫فەرەنسادا كەمترین شێوەی یه‌کسانی‌و‬ ‫دادپه‌روه‌ریی كۆمەاڵیەتی بەدی نەكراوه‌‪.‬‬ ‫بە گشتی بونیادی چینایەتی لە فەرەنسا‬ ‫بەم شێوەیە‌ی الی خواره‌وه بووه‪:‬‬ ‫ئا ــ خانەدانەكان هه‌بوون‪ ،‬که چینی هەرە‬ ‫بااڵی كۆمەڵگا‌ی فەرەنسای ئه‌و سه‌رده‌مه‬ ‫ب��وون‌و داردەس��ت‌و پ��ارێ��زەری ه��ەرە‬ ‫لە پێشی خ��ودی پادشاو بنه‌ماڵه‌که‌ی‌و‬ ‫سیستمی كۆنی پاشایەتی رەها بوون‪ ،‬که‬ ‫خ��اوەن گەورەترین سامانی ئابووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسیی فەرەنسا بوون‪،‬‬ ‫ك��ە رەگ‌و ری��ش��ەی بەشی زۆری ئەو‬

‫سامانەیان لە سەدەكانی ناوەڕاسته‌وه‬ ‫هاتبوون‪ .‬ئەم چینە ئەگەرچی كەمینەیەكی‬ ‫زۆر كەمی كۆمەڵگه‌ی فەرەنسی بووه‪،‬‬ ‫ک��ه ل��ەو س��ه‌رده‌م��ه‌دا رێ��ژەی ل��ه ‪%2‬ی‬ ‫تێپەڕ نەدەكردووه‪ ،‬بەاڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫نزیكەی ‪%٥‬ی زەوییە كشتوكاڵییەكانی‬ ‫خ��اک��ی ف��ەرەن��س��ا موڵكی ب��ووه‪ ،‬ك��ە بە‬ ‫ه��ەزاران پاڵه‌و كۆیلەی زەوی تیایدا بۆ‬ ‫پادشاو بنه‌ماڵه‌‌که‌ی كاریان تیادا كردووه‪.‬‬ ‫ئەمە جگە لەوەی ئەم چینە چەندین مافی‬ ‫له چنگدا بووه‪ ،‬وەك كۆكردنەوەی باج‌و‬ ‫بێگاركردن بە جووتیاران‌و ناچاركردنیان‬ ‫بۆ ئ��ەوەی تەنها لە ئ��اش‌و دەزگاكانی‬ ‫ئەواندا كارەكانیان بكەن‪ .‬هەروەها ئه‌و‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی پادشایه‌تییه مافی ئ��ەوەی��ان‬ ‫ه��ەب��وو‪ ،‬ك��ە ل��ە كێڵگەی ج��ووت��ی��اران��دا‬ ‫راو بكەن‌و بە ئ��ارەزووی خۆیان تێكی‬ ‫بشێوێنن‪ .‬ئەمانەو چەندین مافی‌تری‬ ‫لەم جۆرانەیان بە سەر جووتیارانەوە‬ ‫هەبووه‪ .‬لە الیەكی‌تریشەوە‪ ،‬س��ەرەڕای‬ ‫ئەو باجەی‪ ،‬که ئه‌و بنه‌ماڵه‌ی پادشایه‌تییه‬ ‫وه‌ک سامان بۆ خۆیان كۆیانكردۆته‌وه‪،‬‬ ‫ه��اوك��ات ل��ە ب��ەش��ی ه��ەر زۆری ئ��ەو‬ ‫باجانەشیان پێ بەخشراوه‪ ،‬كە حكومەت‬ ‫له جووتیارانی كۆكردۆته‌وه‪ .‬هەروەها‪ ،‬لە‬ ‫پاڵ ئەوانەی باسكرا‪ ،‬تەواوی پلەو پایەو‬ ‫ئەركە بااڵكانی حكومەت‌و سوپا لە ژێر‬ ‫دەستی ئە‌و چینە فه‌رنڕه‌وایه‌دا بووه‪ .‬له‬ ‫دوا دوایی سەدەی هەژدە‌‌دا چینێكێیه‌تی‬ ‫بوون‪ ،‬که لە فەرەنسادا بوونیان هەبووه‪،‬‬

‫‪121‬‬

‫بە بەشی هەرە زۆری بنه‌مای کلتووری‬ ‫ئ��اب��ووری‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی‌و سیاسیی‬ ‫سەدەكانی نێوەڕاستیان بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫خ��ۆی��ان ق��ۆرخ ک��ردووه‪ ،‬ک��ه ل��ە كاتێكدا‬ ‫باری ئابووری‌و بازرگانیی ئه‌و واڵته له‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا تا هاتووه له گەشەسەندندا‬ ‫بووه‪ .‬به‌اڵم زۆر بە شێنەییش دەبوونە‬ ‫هۆكاری ل��ەت لەتبوونی ئ��ەو چینەو بە‬ ‫تێپەڕبوونی ك��ات لە نێو ئ��ەم چینەشدا‬ ‫که‌سانی ب��ااڵو بااڵتر دەردەك��ەوت��وون‪.‬‬ ‫ئیدی وردەوردە ئەوانەی لە دەوروبەری‬ ‫پادشاو كۆشكی پادشایەتیدا ژیاون‪ ،‬كە‬ ‫لەو م��اوەی��ەدا تەنها چ��وار ه��ەزار كەس‬ ‫دەب��وون‪ ،‬بوونه‌ته خاوەنی گەورەترین‬ ‫سامان‌و زۆرترین سەرچاوەی ئابووری‬ ‫بوون‌و لە ئه‌وپەڕی خۆشیی رابواردندا‬ ‫ژیانیان ب�� ‌هس��ه‌ر ب��ردووه‪ .‬ئ��ەوان��ە جگە‬ ‫لەو دەستكەوتانەی‪ ،‬كە لە زەوی‌و زارو‬ ‫موڵك‌و سامانەكانی‌تر‌ه‌وه هه‌یانبووه‪،‬‬ ‫هاوكات بەخشینەكانی پادشاو مووچه‌ی‬ ‫له‌شکری‌و ده‌رباریشی گرتۆته‌وه‪ .‬واته ئه‌و‬ ‫چینه که‌وتبوونه الی سەر‌ی سەرەوەی‬ ‫چینی ب��ازرگ��ان��ه خ��ان��ەدان��ەك��ان��ی��ش��ه‌وه‪،‬‬ ‫ه��ەر ب��ۆی��ە ل��ە رووی س��ی��اس��ی��ش��ەوە‬ ‫كۆنە‌پارێزترین‌و سەرسەخترین بەشی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ ب��وون ب��ۆ پاراستنی سیستمی‬ ‫ره‌هاو باوی پادشایەتیی ئه‌و سه‌رده‌مه‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ب��ه‌ش��ی‌ت��ری چینه خ��ان��ەدان��ەك��ه‌ی‪،‬‬ ‫كە لە الدێ��دا ژی��اون‪ ،‬بەهۆی گرانبوونی‬ ‫ك��ااڵك��ان‌و زیادبوونی ن��رخ‌و زۆربوونی‬

‫پ��ێ��داوی��س��ت��ی��ی��ەك��ان��ی ژی��ان‌و ب��ە ه��ۆی‬ ‫پێشكەوتنە پیشه‌یی‌و ئابوورییه‌کانیشه‌وه‪،‬‬ ‫لە دۆخێكی بژێویی خراپدا گوزه‌رانیان‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬چونكە جگە لە زەوی‌و زار‪،‬‬ ‫هیچ سەرچاوەی‌تریان له دارایی نەبوو‪.‬‬ ‫بۆیە ئ��ەوان��ە‪ ،‬بۆ پ��ڕك��ردن��ەوەی كەمی‌و‬ ‫كورتییه‌ داراییەكانیان‪ ،‬زیاتر پشتیان‬ ‫بە زیادكردنی ب��اج‌و سەرانەكانی سەر‬ ‫ج��ووت��ی��اران ب��ەس��ت��ووه‪ ،‬ک��ه ل��ە كاتێكدا‬ ‫دۆخی جووتیارانیش تا هاتووه خراپتر‬ ‫ب��ووه‪ .‬ه��ەر بۆیە ئ��ە‌و ب��ارودۆخ��ە بۆته‬ ‫هۆكاری زیاتر قوڵبوونەوەی ملمالنێی‬ ‫جووتیارەكان لەگەڵ ئ��ەو خانەدانانەو‬ ‫زیاتر بێزاربوونیان لە دۆخی باو‪ ،‬واتە‬ ‫توندتربوونی ملمالنێی چینایەتییان‪ ،‬که‬ ‫ئه‌وه‌ش هاوكات بۆته هۆكاری دەركەوتنی‬ ‫ملمالنێ لە نێو خودی ماڵه خانەدانەكاندا‪.‬‬ ‫لە الیەكی‌تریشەوە هەندێك لە ئەندامانی‬ ‫ئەو چینە خانه‌دانه پ��رۆژە‌ی ئابووریی‬ ‫نوێ داوه‌و سەرمایەكانیشیان لە بواری‬ ‫بازرگانیی ن��وێ‌و پیشەسازییە ن��وێ‌و‬ ‫كانزاسازیدا وەگ��ەڕ خستووه‌و زەوییە‬ ‫كشتوكاڵییەكانیشیان لە س��ەر بنەمای‬ ‫سەرمایەداری‪ ،‬واتە بنه‌مای بەرهەمهێنان‬ ‫بۆ پیشەسازی‌و بازرگانی به‌کارهێناوه‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ئ��ام��ێ��رو رێ��گ��ا نوێیەكانی لە‬ ‫كشتوكاڵكردندا‪ ،‬بە كارهێناوه‪ ،‬كە ئەوەش‬ ‫وای كردووه هێدی هێدی بەرژەوەندییان‬ ‫لە ب��ەرژەوەن��دی��ی چینی ب��ورج��وازەك��ان‬ ‫ن��زی��ك ب��ێ��ت��ەوە‪ .‬دواج��اری��ش وی��س��ت��ە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫سیاسییەكانیان هاوتەبای بورجوازەكان‬ ‫ب��ك��ەوێ��ت��ەوە‪ .‬ئ��ەم��ە وێ��ڕای ئ��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫خۆشگوزەرانییەكانیان‌و‬ ‫زی��ادب��وون��ی‬ ‫پ��ێ��داوی��س��ت��ی��ی��ە ن��وێ��ی��ەك��ان��ی��ان‌و خۆشی‬ ‫ژیانی بۆرجوازییانه‌یان وای لە چەندین‬ ‫ب��ن��ەم��اڵ��ەی س��ەر ب��ەو چینە ك��ردووه‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ەرچ��ەن��دە ه��ەوڵ��ی پ��اراس��ت��ن��ی‬ ‫سامانەكانیان داوه‪ ،‬بەاڵم هاوكات وردە‬ ‫وردە ل��ە داب‌و نەریتی خ��ۆی��ان دوور‬ ‫ك��ەوت��وون��ە‌ت��ه‌وەو ل��ە ش��ێ��وازی ژی��ان��ی‬ ‫بۆرجوازیانە نزیك بوونە‌ته‌وەو تێكەڵیان‬ ‫ب��وون‪ ،‬بەشێكی‌تریش لە خانەدانەكان‬ ‫ل��ەو م��اوەی��ەدا لە ژێ��ر كاریگەریی بیرو‬ ‫بۆچوونە فەلسەفییەكانی ئەو سەردەمەدا‬ ‫كەوتوونە‌ته رەخنەگرتن لەو دەسەاڵت‌و‬ ‫سیستمە‌که‌ی‪ ،‬که لێرەشەوە زیاتر لەگەڵ‬ ‫ویستە سیاسییەكانی چینی بورجوازیدا‬ ‫ده‌بوونه هاوبەش‪.‬‬ ‫ك��ەوات��ە چینی خ��ان��ەدان‪ ،‬كە ل��ە‌و كاتەدا‬ ‫چینی هەرە بااڵی كۆمەڵگه‌ی فەرەنسی‬ ‫ب��وو‪ ،‬خ��اوەن ب��ەش��ی ه��ەرە زۆری‬ ‫س��ام��ان‌و س��ەرچ��اوە دارای��ی��ەك��ان��ی ب��وو‪،‬‬ ‫ب��ەالی خۆشییەوە دەب��وو سەرجەمی‬ ‫كۆمەڵگ‌ا لە ژێر ركێفی‌و دەستی ئەواندا‬ ‫بێت‌و كار بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەوان‬ ‫بكەن‪ ،‬بێ ئاگابوون لەوەی‪ ،‬كە پێشهاتە‬ ‫نوێیەكان رۆژ دوای رۆژ كار لە سەر‬ ‫كەمبوونەوەی ئ��ەو رۆڵ��ەی دەك��ەن؛ لە‬ ‫بریی ئ��ەوەی چینێكی بەرهەمهێن بێت‪،‬‬ ‫وردە وردە دەبێت بە مشەخۆر‌و لە سەر‬

‫كەوڵی چین‌و توێژەكانی‌تر دەڵەوەڕێت‌و‬ ‫دەبێتە بار بە سەر شانی كۆمەڵگه‌وەو‬ ‫ب��ەرب��ەس��ت ب��ۆ ب��ەرەو پێشچوونەكانی‬ ‫دروست دەكات‪ ،‬بێ ئاگاش بوو لەوەی‪،‬‬ ‫كە ئ��ەو گەشەسەندنانە لە ناوەخندا تا‬ ‫دەهات پەرت‌و پەرتەوازەیان دەكردن‌و‬ ‫پ��اس��اوە م��ێ��ژووی��ی��ەك��ان��ی م��ان��ەوەی��ان��ی‬ ‫ب��ەو ج��ۆرە ن��ەدەه��ێ��ش��ت‪ .‬ه��ەر ب��ۆی��ە لە‬ ‫دواجاردا تاكە رێگای خۆپاراستنیان وەك‬ ‫پەرچەكرداری دۆخەكە‪ ،‬پەنابردن بوو‬ ‫بۆ زەبرو زەنگ‌و زیادكردنی سنووری‬ ‫دەس��ەاڵت��ی سیاسییان‌و پاراستنی ئەو‬ ‫ج��ۆرە دەس��ەاڵت��ەی‪ ،‬که به پله‌و پایه له‬ ‫ده‌وڵ ‌هت‌و سوپادا بۆ هاتبووه ده‌ستیان‪.‬‬ ‫دیاره هەر بۆ ئەو مەبەستەش بووه‪ ،‬که‬ ‫لە ساڵی ‪1781‬دا بڕیاریان داوه‪ ،‬كە پلەو‬ ‫پایە بااڵكانی نێو سوپا بۆ خۆیان قۆرغ‬ ‫بكەن‌و بڕیارێك دەربکه‌ن‪ ،‬كە تەنها مافی‬ ‫خانەدانە‪ ،‬که سوپادا ببن بە ئەفسەر‪.‬‬ ‫ب ــ پیاوانی ئاینی (ئەكلیرۆس)‬ ‫لە دوای خانەدانەكانەوە ئەكلیرۆسەكان‪،‬‬ ‫واته پیاوانی ئایینی مه‌سیحیی کاتۆلیکی‬ ‫به پله‌ی دووه‌م له چینایەتیی كۆمەڵگای‬ ‫ئەو كاتەی فەرەنسادا دەهاتن‪ ،‬كە لەو‬ ‫ماوەیەدا ژمارەیان نزیكەی (‪ )120‬هەزار‬ ‫كەس بووه‪ .‬ئە‌و ئەلكیرۆسانە خۆیان بە‬ ‫دەزگای یەكەم لە شانشینەكەدا زانیوه‌‌و‬ ‫پێیان وا بووه‪ ،‬که دەبێت هەموو مافێكیان‬ ‫هەبێت‪ .‬ل��ەم سۆنگەیەشەوە كۆمەڵێك‬

‫‪123‬‬

‫سامانی ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و تەنانەت‬ ‫سیاسی زۆر فره‌وانیان هەبووه‪ ،‬هاوكات‬ ‫خاوەن هێزو داهاتی ئابووریی گەورەش‬ ‫ب��وون‪ ،‬كە بریتی بووه لە داهاتی باجی‬ ‫دەی��ەك (وات��ە وەرگرتنی دەی��ەك��ی هە‌ر‬ ‫داهاتێكی سااڵنەی هەر تاكێكی كاتۆلیكی‬ ‫ل��ە ف��ەرەن��س��ا‪ ،‬ك��ە ل��ە س��ەردەم��ی پادشا‬ ‫شارلەمانەوە لە سەدەكانی نێوەڕاست‬ ‫ب��ە كڵێسا ب��ەخ��ش��را‌وه)‪ ،‬ه��ەروەه��ا ئەو‬ ‫زەوی‌و زارە كشتوكاڵییە زۆرەی هەیان‬ ‫بووه لەگەڵ موڵكایەتی بەشێكی زۆر لە‬ ‫زەوی‌و بینای نێو ش��ارەك��ان‪ ،‬كە رۆژ‬ ‫دوای رۆژ نرخ‌و كرێكانیان لە زیادبووندا‬ ‫ب��وون‪ ،‬بە پێی ئەو خەماڵندنانە بێت لە‬ ‫سەرچاوەكاندا هاتوون هەندێكیان داهاتی‬ ‫سااڵنەی كڵێسایان لە فەرەنسا بە (‪)90‬‬ ‫ملیۆن لیرەو هەندێكی تریشیان بە (‪)130‬‬ ‫ملیۆن لیرە مەزەندە كردووە‪ ،‬كە ئەگەر‬ ‫هەر كامێكیان راس��ت بن‪ ،‬ئ��ەوا بەڵگەیە‬ ‫ل��ە س��ەر ئاستی دەوڵ��ەم��ەن��دی‌و هێزی‬ ‫ئابووریی پیاوانی ئایینیی ئه‌و سه‌رده‌مه‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەو سامانە زۆرە‌یان‪ ،‬پیاوانی‬ ‫ئایینی ل��ەو ك��ات��ەدا ل��ە س��ەرج��ەم باجە‬ ‫حكومەتییەكان بەخشرابوون‪ ،‬واتە هیچ‬ ‫جۆرە باجێك نەیدەگرتنەوە‪ ،‬كە ئەمەش‬ ‫ئەوەندەی‌تر پێگەی ئابووریانی بەهێزتر‬ ‫کردبوو‪ .‬لە پاڵ ئەو پێگە ئابوورییە‌شدا‬ ‫ئ��ەك��ل��ی��رۆس��ەك��ان پ��ێ��گ��ەی��ەك��ی ئ��ی��داری��ی‬ ‫ف��ره‌وان��ی��ش��ی��ان ه��ەب��ووه‌‪ ،‬ك��ە جومگەی‬ ‫بەڕێوەبردنی ده‌وڵ��ه‌ت لەو سه‌رده‌مه‌دا‬

‫لە دەستی ئەواندا بووه‪ ،‬وەك (تۆماری‬ ‫مارەبڕین‌و مردن‌و لە دایكبوون‌و بەشی‬ ‫زۆری خزمەتگوزارییە كۆمەاڵیەتییەكان‌و‬ ‫ف��ێ��رك��ردن)‪ .‬ب��ەاڵم لەگەڵ ئ��ەوەش��دا ئەو‬ ‫چینە ئایینییه‪ ،‬ک��ه ل��ەو م��اوەی��ەدا ئەو‬ ‫پێگە بەهێزەی هەبووه‪ ،‬كەچی بەهەمان‬ ‫شێوەی چینی خانەدانەكان‪ ،‬یەكڕیزیی‬ ‫ئ��ە‌و چ��ی��ن��ەش ب��ەو گ��ەش��ەس��ەن��دن��ان��ەی‬ ‫ب��اس��ك��ران ك��اری��گ��ەرب��وو‪ ،‬ئ��ەم��ان��ی��ش لە‬ ‫ناوخۆدا لەت لەت پەرتەوازە بووبوون‬ ‫لە نێو ئەوانیشدا ئەو توێژەیان‪ ،‬كە لە‬ ‫ش��ارە گ��ەورەك��ان ب��وون‌و لە بنەماڵەی‬ ‫ش��اوە ن��زی��ك ب��وون س��ام��ان‌و س��ام��ان‌و‬ ‫دەسەاڵتێكی زۆر فره‌وانتریان هەبووه‪ ،‬لە‬ ‫چاو ئەوانە‌دا‪ ،‬كە لە الدێ‌و هەرێمەكاندا‬ ‫ب��وون‌و ئەوانەی‪ ،‬كە پلە بەندیان نزمتر‬ ‫بووه‪ ،‬كە ئەمانە لە ژیانێكی مامناوەندو‬ ‫هەندێ جاریش خراپدا ژیاون‪ ،‬واتە لە نێو‬ ‫ئەوانیشدا هەندێك الی سەرەوە بوون‌و‬ ‫هەندێكی‌تریش الی خ��وارەوە بوون‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە كاریگەر ب��ووه ل��ەوەی بۆچوونە‬ ‫فەلسەفییەكانی ئەو سەردەمە كاریگەری‬ ‫ل��ە س��ەر بەشێك ل��ەو ئەلكیرۆسانەش‬ ‫داب��ن��ێ��ت‌و س��ەرەن��ج��ام رەخ��ن��ەی توند‬ ‫ئاڕاستەی ئەو جۆرە‪ ،‬سیستمە‌و دەسەاڵتە‬ ‫بكەن‪ ،‬كە هەبوو‪ .‬ئەمەش كاریگەرییەكی‬ ‫گ��ەورەی هەبووه ل��ەوەی ملمالنێكان لە‬ ‫نێو كۆمەڵگا‌ی ئ��ەو ك��ات��ەی فەرەنسیدا‬ ‫قووڵترین‌و هاوكات چینەكانی سەرەوە‬ ‫فشەڵ‌و پەرتەوازەبن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫ج ــ جگ ‌ه له‌و دوو چینه‌ی سه‌ره‌وه‌‪ ،‬چینێکی‬ ‫گشتیی هه‌ڕه‌مه‌کیش بوونی هه‌بووه‪ .‬ئە‌و‬ ‫چینە هه‌ڕه‌مه‌که زۆرترین‌و فره‌وانترین‬ ‫رێژەی كۆمەڵگای فەرەنسایی ئه‌و کاته‌ی‬ ‫پێكهێناوه‪ ،‬كە ت��ەواوی باری ئابووری‌و‬ ‫بەرهەمهێنان‌و باجدان‌و سەربازیكردن‬ ‫لە س��ەر شانی ئ��ەوان��دا ب��ەڕێ��وە چ��ووه‪،‬‬ ‫بەاڵم بێ ئەوەی هیچ ماف‌و سامانێكیان‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەڵكو بە پێچەوانەوە‪ ،‬لە بەشی‬ ‫خواری خوارەوەی بوونیادی چینایەتیی‬ ‫ئەو كاتەی فەرەنسادا بوون‪ ،‬كە لە چەند‬ ‫چین‌و توێژاڵێك پێكدەهاتن‪ ،‬که‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ ب��ۆرج��وازی��ی��ه‌ک��ان ب��ووه‪ ،‬ک��ه ل��ەو‬ ‫س��ه‌رده‌م��ه‌دا ب��ە ه��ۆی گ��ەش��ەس��ەن��دن��ە‬ ‫ئابوورییەكانەوە رۆژ بە رۆژ رۆڵیان‬ ‫ل��ە ژی��ان��ی ئ��اب��ووری��ی واڵت��ی فه‌ڕه‌نسادا‬ ‫زیادی كردووه‌و جومگە سەرەكییەكانی‬ ‫ئابووریی ئه‌و واڵته‌‌ی چۆته ده‌ست‪ .‬ئە‌و‬ ‫چینە بەشێكی زۆری لە دانیشتووانی‬ ‫ئەو كاتەی فەرەنسای پێكهێناوه‪ ،‬كە بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی لە چەند توێژاڵێك لە‬ ‫شارنشین‌و گوندنیشن پێكهاتووه‪ ،‬وەك‬ ‫(خ��اوەن كارگەو بازرگانە گەورەكان‌و‬ ‫خ��اوەن زەوییە فره‌وانەكان‪ ،‬پیشەگەر‌و‬ ‫ب��ازرگ��ان��ە ب��چ��ووك��ەك��ان‌و خ��اوەن پیشە‬ ‫ئازادەكان‌و پارێزەرو مامۆستاو دكتۆر‪..‬‬ ‫ه��ت��د)‪ .‬ه��ەر چ��ەن��د ئ��ەم چینە ل��ە چەند‬ ‫توێژاڵێكی جیاجیا پێكهاتبوو‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫پێکه‌وه ك��ۆی دەك��ردن��ەوە‪ ،‬ئ��ەو دۆخ��ە‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییە خ��راپ��ە ب��ووه‪،‬‬

‫كە تیایدا ژی��اون‌و ئ��ەو ن��ادادپ��ه‌روه‌ری��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتییە بووه‪ ،‬كە لە الیەن چینەكانی‬ ‫س��ەرەوەو دەسەاڵتی پاشایەتی رەهاوە‬ ‫دەره��ەق��ی��ان ك��راوه‪ ،‬چونكە ل��ەو كاتەدا‬ ‫بەشی ه��ەرە زۆری بارقورسیی واڵت‪،‬‬ ‫لە ب��اج‌و سەربازیكردن‌و خزمەتكردنی‬ ‫خانەدانەكان‪ ،‬هاوكات جومگە ئابوورییە‬ ‫گرنگەكان‌و بەرهەمهێنان‪ ،‬لە سەرشانی‬ ‫ئەواندا بووه‪ ،‬لە كاتێكدا‪ ،‬كە لە سادەترین‬ ‫مافە سروشتییەكانیان بێبەش ب��وون‪،‬‬ ‫وەك ئازادیی یەكسانبوون بەرانبەر به‬ ‫یاسا‪ ،‬هەروەها هیچ رۆڵێكی ئه‌وتۆیان‬ ‫لە بەڕێوەبردنی واڵت‌و سیاسەتكردن‌و‬ ‫سیاسەتی ئ��اب��ووری��ی واڵت��دا ن��ەب��ووه‪،‬‬ ‫ل��ە ك��ات��ێ��ك��دا‪ ،‬ك��ە وەك ب��اس��ك��را‪ ،‬ه��ەر‬ ‫گۆڕانكاری‌و گەشەسەندنێك لەو كاتەدا‬ ‫فەرەنسای بگرتایەوە‪ ،‬بەرهەمی كارو‬ ‫كۆششی ئەوان بووه‪ ،‬كە سەرەنجامیش‬ ‫هەر لە هێزو رۆڵی ئەوانی لە كۆمەڵگ ‌ه‬ ‫زیاد كردووه‪ ،‬هەر وەك (قەشە سیس)‪،‬‬ ‫كە ل��ەو ك��ات��ەدا كتێبێكی لە ب��ارەی ئەم‬ ‫چینەوە نووسیوە‌‪ ،‬که تیایدا دەپرسێت‪:‬‬ ‫(چینی بورجوازی كێیە‌؟ دوا جاریش لە‬ ‫وەاڵم��دا دەڵێت‪ :‬هەموو شتێكە‪ ،‬كە هیچ‬ ‫شتێك نییە)‪ ،‬واتە هەموو واڵت بە سەر‬ ‫کۆڵی ئەوانه‌وه ب��ووه‪ ،‬ب��ەاڵم بێ ئەوەی‬ ‫هیچ رۆڵێكی سیاسی‪ ،‬ی��ان پێگەیەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتییان هەبووبێت‪ ،‬بەڵكو زۆرجار‬ ‫ه��ەر ب��ە چ��اوی س��ووك��ەوە ل��ە الی��ەن‬ ‫خ��ان��ەدان��ەك��ان‌و دەس��ەاڵت��ەوە تەماشا‬

‫‪125‬‬

‫ك��راون‪ .‬هەر بۆیە ئەم چینە لەو كاتەدا‬ ‫لەو چه‌شنه دۆخەدا ژیاون‪ ،‬كە تەواوی‬ ‫سیستمی ئ��اب��ووری‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫سیاسیی ب��اوی بە بەربەستی گ��ەورەی‬ ‫بەردەم گەشەسەندنەكان‌و هەنگاوەكانی‬ ‫م��ان��ەوەی خ��ۆی دەزان��ی‌و ل��ە ن��اخ��ەوە‬ ‫ویستێكی ل��ە بننەهاتووی ب��ۆ گۆڕینی‬ ‫دۆخەكە هەبووه‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ك��رێ��ك��اران‌و ج��ووت��ی��اران��ی��ش‪ ،‬ک��ه لە‬ ‫خ��واری ه��ەرە خ��وارەوەی پێكهاتەی‬ ‫چینایەتیی ف��ەرەن��س��ادا ب��وون‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫خراپترین باری ژیاندا ژی��اون‪ ،‬كە جگە‬ ‫لەوەی هیچ پێگە‌و مافێكی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسییان ن��ەب��ووه‪ ،‬ه��اوك��ات لە رووی‬ ‫ئابووریشەوە لە خراپترین رەوشدا بوون‌و‬ ‫هیچ سەرچاوەیەكی دارای��ی بەهێزیان‬ ‫ن��ەب��ووه‪ ،‬ك��ە بتوانێت‪ ،‬تەنانەت بژێوی‬ ‫رۆژانەشیان بە شێوەیەكی شیاو دابین‬ ‫بكات‪ .‬بۆیە لەگەڵ بچووكترین قەیرانی‬ ‫ئ��اب��ووری‪ ،‬ی��ان ب��ەرزب��وون��ەوەی نرخدا‬ ‫هێندەی‌تر ژیانیان دەكەوتە مەترسییەوە‪.‬‬ ‫س��ەرەڕای ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە س��ەرب��اری ئەو‬ ‫ژیانە سەختەی هەیانبوو‪،‬ه باریی هەرە‬ ‫قورسی باج‌و سەربازیكردنیش هەر لە‬ ‫س��ەر شانی ئ��ەوان��دا ب��ووه‪ .‬جووتیاران‪،‬‬ ‫كە تا ئەو كاتەش زۆرینەی دانیشتووانی‬ ‫فەرەنسایان پێكهێناوه‪ ،‬ئەو چینەبوون‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە دژوارت��ری��ن ژی��ان��ی ئ��اب��ووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسیدا ژیانیان به سه‌ر‬ ‫بردووه‪ .‬ئەندامانی ئەو چینە لە الدێكاندا‬

‫ژیا‌ون‌و لە سەر زەویی خانەدان‌و خاوەن‬ ‫زەوییە فره‌وانەكان كاریان ك��ردووه‌‪ .‬لە‬ ‫ژێر باری سه‌ختی ئەو خاوەن زەوییانه‌دا‬ ‫ب��وون‪ ،‬چ��ەن��دی��ن م��اف��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫ئابووریان بە سەریاندا سەپاندنوون‪،‬‬ ‫وەك وەرگرتنی چەندین باجی جۆراوجۆر‬ ‫لێیان‌و بەكارهێنان لە كاری بێگاردا‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ناچاركردنیان بۆ ئەوەی تەنهاو بازاڕو‬ ‫ئ��اش‌و دەزگ��اك��ان��ی دەرەب��ەگ��ەك��ان��ی��ان‬ ‫ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��ن‌و ل��ە ب��ەرام��ب��ەری��ش��دا بە‬ ‫ئ��ارەزووی خۆیان باجیان لە بەرامبەر‬ ‫ئ��ەم ك��اران��ەدا لێ وەرگ��رت��وون‪ ،‬كەشان‬ ‫ب��ە ش��ان��ی ب��ەرزب��وون��ەوەی نرخەكانی‬ ‫بازاڕ ئەو باجانەش زیادی ك��ردووه‪ ،‬لە‬ ‫پاڵ ئ��ەوەی‪ ،‬كە جوتیاران دەب��وو باجی‬ ‫دەی��ەك��ی��ش ب��ە كڵێسا ب��د ‌هن‌و چەندین‬ ‫خزمەت‌و بێگاریشی بۆ بكەن‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لەوەی‪ ،‬كە لە رووی كۆمەاڵیەتیشە‌وه ئەم‬ ‫جوتیارانە هیچ پێگەیەكی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی��ی��ان ن��ەب��ووه‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و ل��ە الی��ەن‬ ‫خانەدانەكانەوە بە چاوی سووك تەماشا‬ ‫ك��راون‌و لە بەرامبەر یاساشدا بە هیچ‬ ‫جۆرێك رێ��ز لە مافەكانیان نەگیراوه؛‬ ‫خانەدانەكان چۆنیان ویستبا‪ ،‬بەو جۆرە‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵ خ��ۆی��ان‌و س��ەروەت‌و‬ ‫سامانیاندا ك��ردووه‪ .‬ب��ۆ نموونە‪ ،‬زۆر‬ ‫ئ��اس��ای��ی ب��ووه ئ��ەگ��ەر ل��ە كێڵگەكانی‬ ‫جووتیاراندا راوی��ان بكردایەو تێكیان‬ ‫بشێواندایە‪ ،‬هاوكات لە رووی ئیداری‌و‬ ‫سیاسیشەوە ئەم جووتیارانە بچووكترین‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫رۆڵیان لە كۆمەڵگای فه‌ره‌نسیدا نەبوو‪ .‬بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی‪ ،‬ئەم چینە‪ ،‬كە لەو کاتەدا‬ ‫له زۆرینەی كۆمەڵگا بوو‪ ،‬لە خراپترین‬ ‫دۆخدا ژیاون‌و لەو ماوەیەدا بە تەواوی‬ ‫ل��ەو سیستمە‌و دەس��ەاڵت��ەی ه��ەب��ووه‪،‬‬ ‫بێزار ب��وون‌و هەمیشە لە چاوەڕوانیی‬ ‫گۆڕانكارییەكدا بوون‪ .‬كرێكارانیش ئەوانە‬ ‫بوون‪ ،‬كە لە شارەكاندا ژیاون‪ ،‬که جگە‬ ‫لەو كارەی رۆژانە بەرانبەر بە كرێیەكی‬ ‫ك��ەم ك��ردووی��ان��ه‪ ،‬هیچ سەرچاوەیەكی‬ ‫ئابووری‌تریان نەبووه‪ ،‬بۆیە ئەمانیش لە‬ ‫رەوشێكی ئابووریی زۆر دژواردا ژیاون‪،‬‬ ‫ك��ە زۆر ج��ار ب��ەرزب��وون��ەوەی نرخی‬ ‫كااڵكان‪ ،‬بە تایبەتیش نرخی نان‪ ،‬وای لێ‬ ‫ده‌كردن‪ ،‬كە تەنانەت توانای دابینكردنی‬ ‫نانیشیان نەبێت بۆ خواردنی رۆژانەیان‪.‬‬ ‫ئەمە جگە لەوەی‪ ،‬كە لە خراپترین شوێنی‬ ‫نیشتەجێبووندا ژی��ا‌ون‌و هیچ مافێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسیشیان نەبووه‪ .‬هەر‬ ‫بۆیە ئەم چینە ت��ەواو لەو بارودۆخەی‪،‬‬ ‫که ه��ەب��ووه‪ ،‬ن��اڕازی ب��وو‌‌ن‌و لە م��اوەی‬ ‫س��ەدەی ه��ەژدەدا چ��ەن��دی��ن ج��ووڵ��ە‌و‬ ‫راپەڕینیان ئەنجامداوه‪ ،‬بەاڵم بێ ئەوەی‬ ‫ئاكامێكی هەبێت‪.‬‬ ‫كەواتە بە شێوەیەكی گشتی كۆمەڵگه‌ی‬ ‫فەرەنسی بەر لە شۆڕشی ساڵی ‪ 1789‬لە‬ ‫دۆخێكی چینایەتیی زۆر ئاڵۆزدا دەژیاو‬ ‫ملمالنێ چینایەتییەكان گەیشتبووە‬ ‫ئ��ەوپ��ەڕی‌و ج��ی��اوازی‌و ن��اب��ەرام��ب��ەری‌و‬ ‫ن��ادادپ‌‌روه‌ری��ی��ە كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬که‬

‫ل��ە ئ��اس��ت��ێ��ك��دا ب��وون‪ ،‬ك��ە گەیشتبووە‬ ‫قەیرانێكی گەورەو لەو ماوەیەدا كەمینەی‬ ‫ه��ەرە ك��ەم��ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ا‌‪ ،‬ك��ە بەشێك لە‬ ‫خانەدانەكان‌و بەشێك لە پیاوانی ئایینی‬ ‫ب��وون‪ .‬ب��ە ت��ەواوی دەس��ت��ی��ان ب��ە سەر‬ ‫س��ەرج��ەم الیەنەكانی ژی��ان��دا گ��رت��ووه‪،‬‬ ‫تەواوی كایەكانی ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسی‌و ئیداری كۆمەڵگ‌ا لە ژێر ركێفی‬ ‫ئەواندا‪ ،‬كە لە بەرامبەریشدا چینی گشتی‬ ‫(بورجواز‪ ،‬جووتیار‪ ،‬كرێكار)‌و هەندێكیش‬ ‫ل��ە خ��ان��ەدان��ەك��ان‌و پ��ی��اوان��ی ئایینی لە‬ ‫بەشی زۆری الیەنەكان بێبەش كراون‪،‬‬ ‫هیچ پێگەیەكی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و‬ ‫ئیدارییان نەبووه‪ .‬ئەمە جگە لەوەی‪ ،‬كە‬ ‫بەشێكی زۆری كۆمەڵگای فه‌ڕه‌نسی‌‪ ،‬كە‬ ‫جووتیاران‌و كرێكاران بوون‪ ،‬تەنانەت لە‬ ‫رووی ئابووریشەوە لە دۆخێكی زۆر‬ ‫خراپی ژیاندا بوون‪.‬‬ ‫ج��گ��ە ل��ە دۆخ��ی چ��ی��ن��ای��ەت��ی‪ ،‬ه��اوك��ات‬ ‫ل��ەو س��ه‌رده‌م��ه‌دا واڵت��ی ف��ەرەن��س��ا‌و‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ەك��ەی ب��ە دەس��ت كێشەیەكی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی‌ت��رەوە ن��ااڵن��ددوی��ان��ه‪ ،‬كە‬ ‫ئەویش زیادبوونی ب��ەردەوام��ی رێژەی‬ ‫دانیشتووانی فەرەنسا بووه به تایبه‌تی‬ ‫لە سەدەی ه��ەژدەدا‪ ،‬چونكە لەو كاتەدا‬ ‫دەس��ەاڵت��ی ف��ەرەن��س��ا ب��ەو ج��ۆرەی‬ ‫هەبووه‪ ،‬بە تەواوی بۆ چارەسەركردنی‬ ‫گرفتەكانی ئەو زۆربوونەی دانیشتووان‬ ‫دەس��ت��ەوەس��ت��ان ب��ووه‪ ،‬ك��ە ل��ە ن��ێ��وان‬ ‫س��ەدەی ح��ەڤ��دەوە ب��ۆ س��اڵ��ی ‪1789‬‬

‫‪127‬‬

‫دانیشتووانی فەرەنسا نزیكەی (‪ )6‬ملیۆن‬ ‫زیادی ك��ردووه‪ ،‬واتە لە (‪ )19‬ملیۆنەوە‬ ‫گەیشتۆته ن��زی��ك��ەی (‪ )25‬م��ل��ی��ۆن‪ ،‬كە‬ ‫زۆرب��ەش��ی��ان شارنشین ب��وون‌‪ .‬ب��ە پێی‬ ‫ئامارەكانی ئەو كاتە‌ش‪ ،‬لە ساڵی ‪1789‬دا‬ ‫زیاتر لە (‪ )60‬شار لە فەرەنسا هەبوون‪،‬‬ ‫كە دانیشتووانەكەی لە س��ەرووی (دە)‬ ‫هەزار كەسەوە بوون‪ ،‬كە لەو ماوەیەدا‬ ‫ئەم دانیشتووانە كێشەی نیشتەجێبوون‌و‬ ‫خ��زم��ەت��گ��وزاری‌و رێ��گ��اوب��ان‌و‬ ‫خاوێنكردنەوەو كێشەی كۆمەاڵیەتییان‬ ‫ه��ەب��ووه؛ ل��ەو كاتەدا بە ه��ەزاران كەس‬ ‫ل��ە ق��ەی��ران��ی ب��ێ ش��وێ��ن��ی��دا ژی��اون‪ ،‬لە‬ ‫ش��ارەك��ان��دا ه��ی��چ خ��زم��ەت��گ��وزاری��ی��ەك��ی‬ ‫شارەوانی‌و خاوێنكردنەوە نەبوون‪ ،‬كە‬ ‫خاشاك‌و پاشماوەی ژیان‌و پیشەسازی‬ ‫تا هاتووه لە زۆر بووندا ب��وون‌و هیچ‬ ‫ئ��اوەڕۆی��ەك ن��ەب��ووه‪ ،‬ه��ەروەه��ا رێگاو‬ ‫بانەكان زۆر بەرتەسك بوون‪ ،‬كە لەگەڵ‬ ‫گەشەسەندنەكاندا نەگونجاون‌و چەندین‬ ‫كێشەی‌تریش‪ ،‬كە حكومەتی ئ��ەو كاتە‬ ‫هەر خۆیشی بەخاوەنیان نەكردووه‌و بە‬ ‫ئەركی خۆی نەزانیوه‪ .‬هەر لەو ماوەیەدا‪،‬‬ ‫لە پاڵ ئەو گرفتانەدا‪ ،‬که باسكران‪ ،‬هاوكات‬ ‫ناوە ناوە قەیرانێكی ئابووری فەرەنسای‬ ‫گ��رت��ۆت��ه‌وەو لەگەڵ ن��رخ بە شێوەیەكی‬ ‫بەرچاو بەرز بۆته‌وه‌و زیاتر هەڵكشاوه‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬رێژەی بەرزبوونەوەی نرخ‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان س��ااڵن��ی ‪ 1785‬ـ��ـ ‪1789‬دا بۆ‬ ‫گەنم ‪ %66‬بوو‪ ،‬بۆ جۆ ‪ %71‬بۆ گۆشت‬

‫‪ %67‬و بۆ داری سوتانیش ‪ %91‬بووە‪،‬‬ ‫كە ئەم بەرزبوونەوەیە بە چەند خولێكدا‬ ‫تێپەڕیوه تا لە ساڵی ‪1789‬دا گەیشتۆتە‬ ‫ئ��ەوپ��ەڕی‪ ،‬ك��ە ن��رخ��ی گ��ەن��م گەیشتۆتە‬ ‫‪ %127‬و جۆ لە ‪ .%136‬ئەم بەرزبوونەوەی‬ ‫نرخەش لە كاتێكدا بووه‪ ،‬كە زیادبوونی‬ ‫كرێی كرێكارو مووچەی فەرمانبەرانی‬ ‫خ��وارەوە لە چاو ئەو بەرزبوونەوانەدا‬ ‫ب��ە رێ��ژەی��ەك��ی زۆر ك��ەم ب��ووه‪ ،‬ژیانی‬ ‫جووتیارانیش تا هاتووه خراپتر بووه‪.‬‬ ‫بارودۆخی سیاسی‌و ئیداری‬ ‫لە رووی سیاسییەوە لە سه‌ده‌ی هه‌ژده‌دا‬ ‫ف��ه‌ڕه‌ن��س��ا ت��ا ه��ات��ووه گ��ەش��ەس��ەن��دن‌و‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ان��ی ت��ی��ادا ق��ەی��ران��ی‬ ‫گەورەتریان دەخستەوەو كێشەی نێوان‬ ‫پێكهاتەی كۆن‌و نوێیان قووڵكردۆتەوە؛‬ ‫فەرەنسا لە الی��ەن دەس��ەاڵت��ی پادشایی‬ ‫رەه��اوە ب��ەرێ��وە چ��ووه‪ ،‬ك��ە ئ��ەو كات‬ ‫(ل��وی��س��ی ش��ان��زه‌) پ��ادش��ای ب��ووه‪ .‬ئەم‬ ‫پادشایە لە سەر ئەو بنەمایە حوكمڕانیی‬ ‫واڵتی كردووه‪ ،‬كە لە سەدەی شازدەوە‬ ‫چه‌سپیوه‪ ،‬كە خه‌ڵکی پێی وا ب��ووه‪ ،‬که‬ ‫پادشا ده‌سه‌اڵتی لە خواوە بۆ هاتووەو‬ ‫هه‌ر پادشا خۆی بەرپرس‌و خاوەنی سەر‬ ‫لە بەری كارو باری واڵتە‌و كەسیش بۆی‬ ‫نییە لەمەدا هاوبەشی بێت‪ ،‬یان بەشداری‬ ‫بكات‪ ،‬چونكە خۆی سەرچاوەی یەكەم‌و‬ ‫كۆتایی دەس��ەاڵت��ە‪ ،‬بێ ئ��ەوەی (لویسی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫شانزە) بۆ خۆی ئاگای لەو پێشكەوتنانە‬ ‫بێت‪ ،‬كە بە سەر فەرەنسادا هاتووه‪ ،‬هەر‬ ‫ب��ەو ج��ۆرەی‪ ،‬ك��ە ل��ە س��ەدەی ش��ان��زەدا‬ ‫هەبووه هەڵس‌و كەوتی كردووه‌و خۆی‬ ‫ب��ە خ��اوەن��ی ه��ەم��وو س��ام��ان‌و زەوی‌و‬ ‫زاری واڵت زانیو‌ه؛ هیچ جیاوازیش لە‬ ‫نێوان گیرفانی خ��ۆی‌و بودجەی واڵت��دا‬ ‫نەكردووه‌و بە پێی ویست‌و ئ��ارەزووی‬ ‫خ��ۆی سامانی واڵت��ی بەخشیەوەته‌وه‌و‬ ‫تەخشتان‌و پەخشانی كردووه؛ توانیویه‌تی‬ ‫كێی بوێت زیندانی بكات‌و كێشی بوێت‬ ‫لە زی��ن��دان دەری بكات‪ .‬بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی پاشا لەگەڵ توێژێكی زۆر كەم لە‬ ‫خانەدانەكانی دەوروبەری خۆیدا واڵتیان‬ ‫بەو ج��ۆرە بەڕێوە ب��ردووه‪ ،‬كە خۆیان‬ ‫ویستوویانه‪ .‬لەو سه‌رده‌مه‌دا حكومەتێكی‬ ‫زۆر ه��ەڕەم��ەك��ی‌و ب��ێ س��ەروب��ەرەی��ەو‬ ‫بە ویستی ئ��ەوان دام��ەزراووه‪ ،‬كە هیچ‬ ‫بنەمایەكی زانستی‌و واقیعیانەی تێدا‬ ‫نەبووه‪ ،‬جگە لە پاراستنی بەرژەوەندی‌و‬ ‫س��ام��ان��ی پ��اش��او خ��ان��ەدان��ەك��ان‪ ،‬ئ��ەوان‬ ‫جگە ل��ە گرفتی ك��ۆك��ردن��ەوەی سامان‪،‬‬ ‫یت��ری��ان ن��ەب��ووه‌‪ .‬ل��ەو‬ ‫ه��ی��چ ك��ێ��ش��ەی��ەك�� ‌‬ ‫ج��ۆرە س��ی��س��ت��م��ەدا پ��ادش��ا ه��ەر خ��ۆی‬ ‫بڕیاری كۆكردنەوەی باج‌و دامەزراندنی‬ ‫ف��ەرم��ان��ب��ەرو ی��اس��ادان��ان‌و ب��ڕی��اری‬ ‫راگەیاندنی جەنگ وەستانی دەركردووه‪.‬‬ ‫س��ەرج��ەم الی��ەن��ەك��ان��ی ی��اس��ادان��ان‌و‬ ‫جێبەجێكردن‌و دادگ��ای��ی ه��ەر ل��ە ژێر‬ ‫دەس��ت‌و دەس��ەاڵت��ی��دا ب��ووه‪ .‬ل��ە رووی‬

‫ئیداریشەوە‪ ،‬تا ئەو كاتەش بە رادەیەكی‬ ‫بەرچاو فەرنسا هەر لە سەر شێوازی‬ ‫دوادوای��ی��ەك��ان��ی س��ەدەك��ان��ی نێوەڕاست‬ ‫بەڕێوە چووه‪ ،‬بە شێوەیەكی هەڕەمەكی‌و‬ ‫ب��ە پێی ب��ەرژەوەن��دی��ی خ��ان��ەدان��ەك��ان‌و‬ ‫پادشا لە سەر بنەمای چەند هەرێمێكی‬ ‫جیاجیاو پارچە پارچە پێك هاتووه‪ ،‬كە‬ ‫هەر هەرێمێك لە ژێر سایەو دەسەاڵتی‬ ‫خانەدانێكدا بووه خاوەن سیستەمی تایبەت‬ ‫لە ب��ەڕێ��وەب��ردن‌و یاساو كۆكردنەوەی‬ ‫باج ب��ووه‪ ،‬كە زیاتر لە شێوەی فیوداڵە‬ ‫كۆنەكان چووه‪ ،‬بە هیچ جۆرێك رەچاوی‬ ‫ئ��اس��ت‌و دۆخ��ی ئ��اب��ووری‌و جوگرافی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئەو كاتەی تێدا بەدی نەكراوه‪،‬‬ ‫فەرەنسا لە كاتێكدا‪ ،‬كە تا هاتووه زیاتر‬ ‫ل��ە رووی ئ��اب��ووری‌و كۆمەاڵیەتییەوە‬ ‫گ��ۆڕاوه‌و پێویستیی ب��ە دەسەاڵتێكی‬ ‫نوێ‌و سیستەمێكی نوێ لە بەڕێوەبردن‌و‬ ‫كۆكردنەوەی ب��اج ه��ەب��ووه‪ ،‬ل��ەو كاتەدا‬ ‫ب��ە ت��ەواوی گ��ی��رۆدەی ئ��ەو ج��ی��اوازی‌و‬ ‫ج��ۆراوج��ۆری��ی��ەی یاسای هەرێمەكان‌و‬ ‫باجەكانییان‌و كێش‌و پێوەرو پیاوانەكان‬ ‫بووه‪ ،‬كە ئەم رەوشە تەواو بەربەستی‬ ‫بۆ پێشكەوتنی چین‌و توێژە بازرگان‌و‬ ‫پیشەگەرەكان دروست كردووه‪ ،‬كە لەو‬ ‫كاتەدا ویستی دامەزراندنی یەكێتییەكی‬ ‫ئ��اب��ووری پ��ت��ەوی��ان ب��ۆ واڵت ه��ەب��ووه‪،‬‬ ‫چونكە بە پێی ئ��ام��اژەی سەرچاوەكان‬ ‫بێت‪ ،‬ل��ەو م��اوەی��ەدا زیاتر ل��ە‪ 400‬جۆر‬ ‫یاسای جیاواز لە هەرێمەكانی باشوورو‬

‫‪129‬‬

‫نێوەڕاست‌و باكووری فەرەنسا هەبووه‪،‬‬ ‫هەر هەرێمكیش كێش‌و پێوانەی تایبەت‌و‬ ‫باج‌و سەرانەی خۆی هەبووه‪.‬‬ ‫ل��ە الی��ەك��ی ت��ری��ش��ەوە یەكێك ل��ە كێشە‬ ‫ه��ەرە گ��ەورەك��ان��ی فەرەنسییەكان لەو‬ ‫ماوەیەدا ئەو خەرجییە زۆرەی پادشاو‬ ‫بنەماڵەكەی‌و خانەدانەكان بووه‪ ،‬كە لەو‬ ‫كاتەدا تا هاتووه زیاتر دەمیان دەژەندە‬ ‫ماڵ‌و سامانی دانیشتووانەكەو بودجەی‬ ‫واڵتەكەیان بۆ مەبەستەكانی خۆیان‌و‬ ‫لە خزمەتی بەرژەوەندییەكانی خۆیان‬ ‫لە بواری بێ سوودو بێ داهاتدا خەرج‬ ‫ك��رد‌ووه‌و بەهەدەر داوه‪ .‬خەرجیەكانی‬ ‫پ��اش��او ب��ن��ەم��اڵ��ەك��ەی‌و ب��ێ پ�لان��ی لە‬ ‫بەكارهێنانی داهاتی واڵت رۆژ بە رۆژ‬ ‫زیاتر باری خراپی كۆمەڵگه‌ی قورستر‬ ‫ك��ردووه‪ .‬پ��ادش��ا ب��ە ب��ێ ئ��ەوەی گۆێ‬ ‫ب��ەو دۆخ��ەی كۆمەڵگه ‌ب��دات‪ ،‬ب��ە پێی‬ ‫ویست‌و ئ��ارەزووی خۆی ئەو داهاتەی‬ ‫بەخشیوه‌تەوە‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬تەنها لە ساڵی‬ ‫‪1780‬دا ن��زی��ك��ەی (‪ )14‬ملیۆن لیره‌ی‬ ‫بەخشیوە ب��ه (ك��ۆن��ت دی ب��رۆڤ��ان��س)‌و‬ ‫ل��ەوی��ش زی��ات��ری بەخشیوه ی��ە (كۆنت‬ ‫دارت��وا)‪ ،‬ك��ە هیچ پێویستییەكیان بەو‬ ‫پارەیە نەبووه‪ .‬ئەو پ��ارەی��ەش‪ ،‬جگە لە‬ ‫بەهەدەرچوون‪ ،‬هیچ سوودێكی‌تری بۆ‬ ‫فەرەنسا نەبووه‪ .‬هەروەها سااڵنە ‪700‬‬ ‫ه��ەزار لیرەی بە بنەماڵەی (پۆلۆنیاك)‬ ‫به‌خشیوه‪ ،‬كە یەكێك ب��ووه لە بنەماڵە‬ ‫گ��ەورەو دەوڵ��ەم��ەن��دەك��ان��ی ف��ەرەن��س��ا‪،‬‬

‫ک��ه پێویستییان ب��ەو پ��ارەی��ە ن��ەب��ووه‪.‬‬ ‫جگە لەمانە ه��اوك��ات بە ه��ەزاران لیرە‬ ‫لە خەرجیەكانی كۆشك‌و ئەندامەكای‬ ‫بنەماڵەی پاشایەتی بەهەدەر دەچوون‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە‪ ،‬ئەگەر باسی ساڵی ‪ 1774‬بكەین‬ ‫وەك لە سەرچاوەكاندا هاتووه‌‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫تەنها ل��ە كۆشكی (ڤ��ێ��رس��ای)دا وێ��رای‬ ‫بنەماڵەی پاشا هاوكات (‪ )886‬بنەماڵەی‬ ‫خانەدانی لە خۆ گرتووه‪ ،‬كە نزیكەی (‪)29‬‬ ‫چێشت لێنەرو (‪ )56‬راوچی (‪ )47‬موزیك‬ ‫ژەن (‪ )8‬بیناسازی تێدابوون‪ ،‬سەرباری‬ ‫ژمارەیەكی زۆریش لە سكرتێرو پیاوانی‬ ‫ئایین‌و پزیشك‌و پاسەوانی كۆشك‪ ،‬كە‬ ‫ك��ۆی گشتییان (‪ )6‬ه��ەزار ك��ەس بوون‬ ‫لەگەڵ (‪ )10‬هەزار سەربازدا‪ ،‬كە ئەمانە‬ ‫ه��ەم��ووی��ان‪ ،‬ب��ە ژیانێكی زۆر ب��اش لە‬ ‫سەر داه��ات‌و بودجە ئەو واڵت��ە ژیاون‬ ‫جگە ل��ەوەی كۆشكی ڤێرسای هاوكات‬ ‫هەموو ئەندامێكی بنەماڵەی پادشایەتی‬ ‫كۆشكی تایبەت بە خۆی هەبووه‪ ،‬كە بە‬ ‫شێوەیەكی بچووكتر لە ڤێرسای هەمان‬ ‫پلەو ئەندامیان هەبووه‪ .‬هەروەها بەشێكی‬ ‫زۆریش لە خانەدانە بااڵكان بۆ نموونە‪:‬‬ ‫م��ی��ری ك��ۆن��دی��ە م��ی��ری ك��ۆن��ت��ی‌و دۆق��ی‬ ‫ئۆرلیان‌و دۆقی (بۆربۆن)‌و چەندینی‌تر‬ ‫كۆشكی لەو جۆرەیان هەبووه‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە ه��ەر خ��ودی پ��ادش��ا ل��ە پاڵ‬ ‫کۆشکی (ڤ��ێ��رس��ای)دا چەند كۆشكێكی‬ ‫تریشی هەبووه‪ ،‬كە ژم��ارەی��ان لە (‪)15‬‬ ‫كۆشك زیاتر بوون‌و تەنها تێچوونی یەك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫دانەییان (‪ )10‬ملیۆن لیرە بووەو یەكێكی‬ ‫تریشیان (‪ )6‬ملیۆن لیرە بووە‪.‬‬ ‫جگە لەو خەرجیانەی باسكران هاوكات‬ ‫هەر لە سەرچاوەكاندا باسی ئەوە كراوە‪،‬‬ ‫كە تەنها تێچوونی خواردنی پاشا لە ساڵی‬ ‫‪1780‬دا نزیكی (‪ )3.660.491‬فرەنك بووە‪،‬‬ ‫كە بۆ ئەو كاتە ئەم بڕە پارەی ‌ه كەلێنێكی‬ ‫گ��ەورەی خستۆته بدوجەی واڵت��ەوە‪ .‬لە‬ ‫الیەكی تریشەوە‪ ،‬لەو م��اوەی��ەدا بڕێكی‬ ‫یەكجار زۆر لەو موكافەئەو بەخشش لە‬ ‫الیەن پادشاو وەزیرەكان بە فەرمانبەرو‬ ‫خانەدانەكانی نێو كۆشكەكان بەخشراوه‪،‬‬ ‫ك��ە ب��ڕەك��ەی ه��ەزاران ل��ی��رە ب��وون لە‬ ‫ساڵێكدا‪ .‬لە پاڵ هەموو ئەمانەشدا‪ ،‬ئەو‬ ‫خەرجییە زۆرو دەست وااڵییەی (ماری‬ ‫ئەنتوانێت)ی ش��اژن‪ ،‬ك��ە ل��ە م��اوەی��ەدا‬ ‫خ��ێ��زان��ی پ��ادش��ا لویسی ش��ان��زه ب��ووه‪.‬‬ ‫یەكێكی‌تر ل��ە ك��ێ��ش��ەك��ان‪ ،‬ئ��ەم ش��اژن��ە‬ ‫خەرجییەكی زۆر زۆری بۆ كڕینی خشڵ‌و‬ ‫زێ��ر‌و جلوبەرگی گ��ران بەهاو كۆشك‌و‬ ‫سازدانی ئاهەنگ‌و شانۆگەری‪ ،‬تەرخان‬ ‫كردووه‪ ،‬وێڕای ئەو پارە زۆرەی‪ ،‬كە لە‬ ‫قوماردا دۆڕاندوویه‌تی‪ ،‬ماری ئەنتوانێت‬ ‫لە ساڵی ‪1774‬دا نزیكەی بایی (‪)360.000‬‬ ‫جونەیهی خشڵی گرانبەهای لە زەرەنگەری‬ ‫تایبەتی كۆشك كڕیوە‪ ،‬سەرباری ئەوەی‪،‬‬ ‫كە هەر لەو ساڵەدا تەنها پاشا بە بەهای‬ ‫(‪ )200‬ه��ەزار جونەیهی خشڵی وەك‬ ‫دی��اری پێداوە تەنها ئەو دیاریانەی‪ ،‬كە‬ ‫پاشا لە ساڵی ‪1776‬دا بەخشیوەتە شاژن‬

‫نزیكەی (‪ )100‬هەزار ئایكۆ ئەڵماس بووە‪.‬‬ ‫ئەمانەش هەمووی لەو كاتەدا بوون‪ ،‬كە‬ ‫لە دەرەوەی كۆشك‌و لە شارو الدێكانی‬ ‫فەرنسادا بە هەزاران فەرەنسی هەبوون‬ ‫برسیەتی‌و نەبوونی‌و تەنانەت نەبوونی‬ ‫نانی رۆژان��ەش پەرێشانی ك��ردب��وون‌و‬ ‫بە چەندین هەزار كەس تەنانەت شوێنی‬ ‫حەوانەوە خانووشیان نەبووه‪ .‬قوتابخانەو‬ ‫زانكۆ نەخۆشخانەكان لە ئاستێكی زۆر‬ ‫خراپ‌و بێبیناییدا بوون‪ .‬س��ەرەڕای ئەو‬ ‫دۆخە خراپەی بەشی زۆری دانیشتوانی‬ ‫فەرەنساو ئەو بەهەدەردانە زۆرەی كە‬ ‫لەالیەن خانەدانەكان‌و بنەماڵەی پاشاوە‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دەدران ه��اوك��ات ل��ەو ك��ات��ەدا‬ ‫ب��ودج��ەی واڵت��ی��ش ب��ە شێوەیەكی زۆر‬ ‫خ��راپ خ��ەرج دەك��را‪ ،‬س��ەرب��ارەی ئەو‬ ‫ه��ەم��وو نەهامەتییە ك��ەچ��ی حكومەتی‬ ‫پاشایەتی ئەو كات لە فەرەنسا ئامادە‬ ‫نەبوو بە جۆرێك مامەڵە لەگەڵ بودجەی‬ ‫واڵتدا بكات‪ ،‬كە كەمترین قازانجی گشتی‬ ‫تێدا بێت‌و سوود بە كۆمەڵگ ‌ه بگەیەنێت‪.‬‬ ‫بۆ نمونە لە سەرچاوەكاندا هاتووە ‪ ،‬كە‬ ‫لە ساڵی ‪1788‬دا تەنها (‪ )%2‬ی بودجەكە‬ ‫بۆ بواری فێركردن‌و خوێندن‌و یارمەتییە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان تەرخانكراوە لە كاتێكدا‪،‬‬ ‫كە نزیكەی ل��ە(‪ )%6‬ی تەنها بۆ خاوەنی‬ ‫س��ام��ان��ەك��ان ب��ووەو ل��ە(‪)%26‬ی��ش��ی بۆ‬ ‫الیەنی سەربازی خەرەج دەكرا‪ ،‬كە نیوە‬ ‫زیاتری بۆ ئەفسەرەكان تەرخان دەكرا‪،‬‬ ‫كە ئەوانیش هەر لە خانەدانەكاندا بوون‪.‬‬

‫‪131‬‬

‫كەواتە لە دوا دوایی سەدەی ه��ەژەدەدا‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی ف��ەرەن��س��ی ب��ە ت��ەواوی‬ ‫كەوتبووە قەیرانێكی مێژوویی قوڵەوە‪،‬‬ ‫كە تا دەه��ات قوڵتر دەب��ۆوە‪ ،‬چونكە لە‬ ‫الیەكەوە پڕ بوو لە كێشەی ئابووری‌و‬ ‫ملمالنێی نێوان دیاردە ئابوورییە كۆن‌و‬ ‫ن��وێ��ی��ەك��ان‌و ل��ە الی��ەك��ی ت��ری��ش��ەوە رۆژ‬ ‫ب��ەرۆژ پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��ان‬ ‫ئاڵۆزتر دەبوون‌و ناكۆكیی چینایەتیەكان‬ ‫قوڵتر دەبوون‌و نابەرابەری‌و ناعەداله‌تی‬ ‫كۆمەاڵیەتی زەق‌ت��ر دەب��وون‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫ل��ە رووی س��ی��اس��ی��ش��ەوە ئ��ەو ج��ۆرە‬ ‫دەسەاڵتەی‪ ،‬كە هەبوو‌و لە سەربنەمای‬ ‫پاشایەتی دامەزرابوو‌و رەگ‌و رەیشەكەی‬ ‫بۆ س��ەدەی ش��ازدە دەگ��ەڕای��ەوە زیاتر‬ ‫ل��ە چ��او ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی ن��وێ��ی فەرەنسیدا‬ ‫ك��ۆن‌و پەككەوتە دەب��وو‌و دەب��وون��ە بار‬ ‫بە سەرشانی كۆمەڵگه‌وەو بچوك‌ترین‬ ‫ه��ەوڵ‌و ئیرادەی تێدا ب��ەدی نەدەكرا بۆ‬ ‫چاكسازی ك��ردن لە رەوش��ەك��ەدا‌و ئەو‬ ‫چین‌و توێژەی‪ ،‬كە حوكمی واڵتیان دەكرد‪،‬‬ ‫ن��ەك ه��ەر چاكسازیان ن��ەدەك��رد‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بە پێچەوانەوە زیاتر دەكەوتنە هەڵپەی‬ ‫پ��اراس��ت��ن��ی س��ام��ان��ە ك��ۆن��ەك��ان��ی��ان‌و ل��ەو‬ ‫پێناوەشدا پەنایان بۆ زیندوو كردنەوەی‬ ‫یاسا ك��ۆن��ەك��ان‌و توندتیژی دەب��ردو تا‬ ‫دەهات زیاتر دەبوونە مایەی پەرێشانی‌و‬ ‫ب��اری خ��راپ ب��ۆ ئ��ەو ك��ۆم��ەڵ��گ�� ‌هی��ە‪ ،‬كە‬ ‫سەرەنجام هەموو ئەم ناكۆكی‌و كێشانە‬ ‫دەبوونە هۆكاری توندتربوون ملمالنێی‬

‫ن��ێ��وان ه��ێ��زە كۆمەاڵیەتییە ك��ۆن��ەك��ان‌و‬ ‫نوێیەكان‪ ،‬كە ئەم دۆخ��ەش بە شێنەیی‬ ‫كاری دەكردە سەر هزرین‌و بیركردنەوەی‬ ‫ف��ەرەن��س��ی��ی��ەك��ان‪ .‬ب��ه‌ ت��ای��ب��ەت‪ ،‬ك��ە ل��ەو‬ ‫كاتەدا شانبەشانی قوڵبوونەوەی كێشە‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسییەكان‌و گەشەسەندنە‬ ‫ئابوورییەكان‌‌و قوڵبوونەوەو بەردەوامی‬ ‫ناڕەزایەتییەكان‌و فرە رەهەند بوونیان‬ ‫ه��اوك��ات ل��ە س��ەدەی ه��ەژدەدا الیەنی‬ ‫زان��س��ت��ی‌و داهێنانە زانستیەكانیش تا‬ ‫دەه��ات زیاتر پێش دەك��ەوت��ن‌و بە سەر‬ ‫ژیانی كۆمەڵگه‌وە‪ ،‬لە س��ەرج��ەم الیەنە‬ ‫ئابووری‌و كۆمەاڵیەتیەكانەوە كاریگەر‬ ‫دەب��وون‪ ،‬بۆ نموونە یەكەم نۆڕینگەی‬ ‫پزیشكی لە پاریسدا كرایەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫ب��ەش��ی زۆری زان��اك��ان��ی ئ��ەوروپ��ا بۆ‬ ‫خوێندن لە بواری منداڵبووندا لە فەرەنسا‬ ‫كۆدەبوونەوە‪ ،‬جگە لەوەی كە لە چەندین‬ ‫بواری پزیشكی ترداو لە نەخۆشییەكانی‬ ‫دڵ‌و نەشتەرگەری گەشتیدا فەرەنسا‬ ‫س��ەرم��ەش��ق ب��وو‪ ،‬ه��اوك��ات ل��ە چەندین‬ ‫ب��واری‌ت��ری داهێنانیدا ل��ە ب��واری تۆپ‬ ‫هاویشتنی هەڵمی‌و بەكارهێنانی هەڵم لە‬ ‫گواستنەوەی كەلوپەل‌و ب��واری كیمیاو‬ ‫بەكارهێنانی ل��ە ب��واری پیشەسازیدا‬ ‫فەرەنسا رۆڵی كاریگەری هەبوو‪ ،‬ئەوە‬ ‫جگە لەوەی كە لە الیەنەكانی فێربوون‌و‬ ‫خوێندن پێشكەوتنێكی باشی هاتبووە‬ ‫ئ��اراوە‌و ش��ێ��وازی ن��وێ��ی خ��وێ��ن��دن لە‬ ‫قوتابخانەو زانكۆكاندا هاتبوونە ئاراوە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫ه��ەروەه��ا ل��ە ب��واری رۆژن��ام��ەوان��ی��ش��دا‬ ‫فەرەنسا پێشكەوتنێكی باشی بەخۆوە‬ ‫بینی بوو‪ ،‬كە هەموو ئەمانە لە الیەكەوە‬ ‫پێویستیان بە گۆڕین‌و چاكسازی كردن‬ ‫دەب��وو ل��ە سیستەمی ك��ۆن��ی زانستی‌و‬ ‫خوێندن‌و فێربوون كە ل��ەم پێناوەشدا‬ ‫ل��ەگ��ەڵ كڵێساو دەس��ەاڵت��ی پاشایەتی‬ ‫رەهادا دەكەوتنە ملمالنێوەو لەم بوارەشدا‬ ‫چەند دەنگێكی ب��ەرز ب��ۆ باشتركردنی‬ ‫دۆخ��ەك��ە ه��ات��ن��ەك��ای��ەوە‪ ،‬ل��ە الی��ەك��ی‬ ‫تریشەوە داهێنانەو ئەنجامە زانستییە‬ ‫نوێیەكان زیاتر دەب��وون بە كەرەستەی‬ ‫ه��ێ��زە ن��اڕازی��ی��ەك��ان��ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌و بیرو‬ ‫بۆچونەكانیان پشت ئەستوورتر دەكرد‌و‬ ‫رەن��گ��دان��ەوەی��ان ب��ە س��ەر ك��اراب��وون��ی‬ ‫هۆشمەندیانه‌یی‌و بەراوردكاری لە نێوان‬ ‫راست‌و هەڵەو خراپ‌و باشی لە رووی‬ ‫واقیعە دەبوو كاریگەر دەبوون لەوەی‪،‬‬ ‫كە ئەو قەیرانەی كۆمەڵگ ‌ه بە شێوەیەكی‬ ‫زانستیانە لێك بدرێتەوەو وردە وردە بە‬ ‫دوای هۆكارو چارەسەری زانستیانەدا‬ ‫وێ��ڵ��ی��ن‌و ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ورد ق��س��ە لە‬ ‫س��ەر ت��ەواوی ك��ێ��ش��ەك��ەو سیستەمی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئابووری‌و سیاسی‌و فیكری‬ ‫كۆن بكرێت‌و لەگەڵ سیستەمە نوێیەكانی‬ ‫بە تایبەت بەریتانیا ب��ەراورد بكرێن‌و‬ ‫رەخنەكان بە شێوەیەكی هۆشمەندانە‬ ‫ئاڕاستەی تەواوی جومگەكانی كۆمەڵگه‌و‬ ‫سیستەمی پاشایەتی رەه��ا سیستمی‬ ‫كۆن‌و كڵێساو پێكهاتە كۆنەكان بكرێت‌و‬

‫قسە بكەوێتە سەر مافەكانی هاوواڵتی‌و‬ ‫ئازادی یەكسانی‌و عەداالتی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ل��ێ��رەش��ەوە ت��ەوژم��ێ��ك��ی ف��ی��ك��ری بەهێز‬ ‫فەرەنسا بگرێتەوە‪ ،‬كە بە ڕۆشنگەرەكان‬ ‫ناسراون‌و كاریگەری باشیان لە سازدانی‬ ‫زەمینەی شۆڕشگێرانە بێت‪.‬‬ ‫الیەنی فیكریی رۆشنگەرەكان‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل��ە تایبەتمەندییە دی��ارەك��ان��ی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی ف��ەرەن��س��ی ل��ە س��ەدەی‬ ‫ه��ەژدەدا ئ��ەو ت��ەوژم��ە فیكرییە بەهێزە‬ ‫ب��ووە‪ ،‬ك��ە ب��ە ن��اوی رۆش��ن��گ��ەری��ەوە‪،‬‬ ‫دەرك��ەوت ب��وو‪ ،‬كە بە پێی هەندێك لە‬ ‫س��ەرچ��اوەك��ان‪ ،‬ئ��ەو شۆڕشە فیكرەییە‬ ‫سەرتاسەرییە گەورەیە بوو‪ ،‬كە پێشتر‬ ‫م��ێ��ژوو شتی وای ب��ە خ��ۆی��ەوە نەبینی‬ ‫بوو‪ ،‬ئەم بزواتە فیكرییە یەكێك بوو لەو‬ ‫شۆرشە فیكریانەی‪ ،‬كە دەمێك بوو بە‬ ‫شێنەیی لە ناخی كۆمەڵگه‌ی ئەوروپیدا لە‬ ‫كاركرندا بوو‪ ،‬بۆ كەنارخستنی تەواوی‬ ‫بیروباوەڕو سیستەمی ژیان‌و ئابووری‌و‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌وس��ی��اس��ی ت��رادس��ی��ۆن��ی‌و‬ ‫بونیاتنانی پایەكانی كۆمەڵگه‌ی نوێ‪ ،‬كە‬ ‫رەگ‌و ڕیشەكەی دەگ��ەڕای��ەوە بۆ بەر‬ ‫لە س��ەدەی ه��ەژدە‪ ،‬بە دیاریكراویش لە‬ ‫نێوەڕاستی سەدەی حەڤدەوە بە تەواوی‬ ‫ئه‌م جۆرە بیركردنەوەیە الی فەیلەسوفە‬ ‫مەزنەكانی وەك تۆماس هۆبز‪ ،‬كە لە‬ ‫‪ 1679‬مردووە سپێنۆزا ‪ 1632‬ــ ‪1677‬و‬

‫‪133‬‬

‫جۆن لوک ‪ 1632‬ــ ‪1704‬و دیڤید هیوم‬ ‫‪ 1711‬ــ ‪ 1777‬بە تایبەتیش لە بەریتانیاوە‬ ‫دەرك��ەوت��ووە‪ ،‬دوات��ری��ش وردە وردە‬ ‫گەشەیسەندووە تەشەنەی كردووە تا ئەو‬ ‫كاتەی لە سەدەی ه��ەژدەدا لە فەرەنسا‬ ‫لە س��ەر دەستی پیاوانی مەزنی وەك‪:‬‬ ‫مۆنتسكیۆو ڤۆڵتێرو جان جاک رۆسۆ‪،‬‬ ‫گەیشتۆتە لووتكە‪ ،‬ئەمان كارەكانیان‬ ‫بە رەخنەگرتن لە پیاوانی ئاینی كڵێساو‬ ‫دەسەاڵتداریەتی ستەمكارانەی پاشایەتی‬ ‫رەه��او بانگەشەكردن بۆ ئ��ازادی‌و مافە‬ ‫سروشتییەكانی م��رۆڤ‌و پیادەكردنی‬ ‫م��ی��ت��ۆدی رەخ��ن��ەی��ی ئ��ەق�ڵان��ی��ان��ەو پشت‬ ‫بەستن بە زانست‌و ئەنجامدانی ریفۆرمی‬ ‫ئابووری‌و سیاسی دەستیپێكردوەو وردە‬ ‫وردە زیاتر برەوی دەسەند‪.‬‬ ‫تۆرگۆ ‪ 1727‬ــ ‪ ،1781‬كە ئابووریناس‌و‬ ‫سیاسەتمەدارێكی بە ناوبەنگی فەرەنسا‬ ‫بوو لەو كاتەدا‌و داوتر بوو بە وەزیری‬ ‫دارای��ی ل��ە س��ەردەم��ی پ��اش��ا لویسی‬ ‫ش��ازدەدا‪ ،‬یەكێك ب��وو ل��ە رۆشنبیرە‬ ‫دی��ارەك��ان��ی ئ��ەو م��اوەی��ە ل��ە ف��ەرەن��س��ا‬ ‫ش��ارەزاو پسپۆڕی ب��واری تیۆلۆجیا‌و‬ ‫زمانی التینی بوو ئەگەرچی پێشتر تۆرگۆ‬ ‫چەندین بۆچوونی لە بارەی چاكسازی لە‬ ‫كڵێساو ئاین خستبووە روو‪ ،‬بەاڵم دواتر‬ ‫لەو كێتێبەدا‪ ،‬كە بە ناوی (چەند پەیامێك‬ ‫دەرب��ارەی تولێرانس‌)ه‌وە نووسیویەتی‪:‬‬ ‫دەس��ت��ب��ەرداری ب��ی��روب��اوڕەك��ان��ی كڵێسا‬ ‫دەبێت‌و روودەكاتە ئاینی سروشتی واتا‬

‫ئەقاڵنی‌و ئەو لە شوێنێكدا دەڵێت‪ :‬ئایین‪،‬‬ ‫كە لەبەر رۆشنایی‌و رووناكیی ئەقڵدا‬ ‫وەك شتێكی ناڕاست‌و هەڵە دێتە بەرچاو‪،‬‬ ‫لە بەردەم بەرەوپێشچوونی ئەقڵدا خۆی‬ ‫پێناگیرێت شایسته‌ی ئ��ەوە نییە ببێتە‬ ‫پێوەرێك بۆ دەستوورو یاسادانان) واتا‬ ‫زۆر بە ئاشكرا دەكەوێتە دژایەتی كردنی‬ ‫كڵێسا‌و بانگەشەكردن بۆ ب��ااڵ دەستی‬ ‫ئ��ەق��ڵ‪ .‬ه��ەر ل��ەو م��اوەی��ش��دا ب��وو چارلز‬ ‫لویس مونتسكیۆ ‪ 1689‬ــ ‪ ،1775‬وەك‬ ‫یەكێك لە قەڵمبازو رۆشنبیرە گەورەكانی‬ ‫فەرەنسا دەردەكەوێت‪ ،‬كە یەكێك بووە‬ ‫لەو كەسایەتیانەی تاڕادەیەكی زۆر بە‬ ‫بیروبۆچووەكانی ج��ۆن ل��ۆك‌و نیوتن‬ ‫س��ەرس��ام ب��ووەو ل��ە ژێ��ر ك��اری��گ��ەری‬ ‫ئەو بۆچوونانەدا چەندین تێڕوانینی لە‬ ‫بارەی حكومەت‌و دەسەاڵت‌و كۆمەڵگه‌وە‬ ‫دەربڕیوە‪( ،‬گیانی یاساكان) ی یەكێك بوو‬ ‫لە گرنگترین بەرهەمەكانی مۆنتسكیۆ‪ ،‬كە‬ ‫تیایدا رەخنە لە شێوازی دەسەاڵتداریەتی‬ ‫ئەو كاتە دەگرێت‌و جەختی لە سەر گرنگی‬ ‫جیاكردنەوەی هەر سێ دەسەاڵتەكە واتا‬ ‫ی��اس��ادان��ان‌و جێبەجێكاری‌و دادوەری‬ ‫دەك��ردەوە‪ ،‬ه��ەروەه��ا مۆنتسكیۆ لەبەر‬ ‫ئ��ەوەی زۆر ب��ە سیستەمی دەس��ەاڵت��ی‬ ‫پ��اش��ای��ەت��ی دەس��ت��ووروی ئ��ەو ك��ات��ەی‬ ‫بڕیتانیا سەرسام بوو تاڕادەیەكی زۆریش‬ ‫لە مێژووی ئەو دەسەاڵتدا قوڵبووەوە‪،‬‬ ‫بۆیە زۆر پێداگر بوو لە سەر پێویستی‌و‬ ‫گرنگی ئەو ج��ۆرە دەس��ەاڵت��ە‌و دەیگوت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫پێویستە حوكم (پاشایەتی دەستووری)‬ ‫ب��ێ��ت‌و چینی ئەریستۆكراتی گشتیش‬ ‫بەشداریی دەسەاڵت بن‪.‬‬ ‫یەكێك ل��ەو الی��ەن��ان��ەی‪ ،‬ك��ە مونتسكیۆ‬ ‫زۆر ج��ەخ��ت��ی ل��ێ��دەك��ردەوە م��ێ��ژووی‬ ‫دەسەاڵتداریەتی ب��وو‪ ،‬ئ��ەو دەیگوت لە‬ ‫م��ێ��ژوودا چەندین ج��ۆر ل��ە سیاسەت‌و‬ ‫ج��ۆری دەس��ەاڵت رێ��ك��خ��راو ه��ەب��وون‪،‬‬ ‫ئەوەی دەخستەڕوو‪ ،‬كە هەر گەلێك لە‬ ‫مێژوودا مۆرك‌و تایبەتمەندی خۆی هەیە‪،‬‬ ‫كە خاوەن بیركردنەوەو كیانی خۆیەتی‪،‬‬ ‫ك��ە ب��ەدرێ��ژای��ی س��ەردەم��ە جیاجیاكان‬ ‫دروست بووە‪ ،‬لە راستیدا مۆنتسكیۆ لە‬ ‫رێی كارەكانیەوە ویستی ئەوەی هەبوو‪،‬‬ ‫كە خەڵكی فەرەنسا لەوە بە ئاگا بێنێتەوە‪،‬‬ ‫ك��ە ئ��ەو ج��ۆرە ح��ك��وم��ەت��ەی ئ��ەو ك��ات‬ ‫هەبووە‪ ،‬دوایین جۆری دەسەاڵت نییە‌و‬ ‫مێژوو چەندین جۆری‌تری لە دەسەاڵت‬ ‫لە ن��اوب��ردووە بۆیە لە ناوچوونی ئەو‬ ‫دەسەاڵتەش لە دەرەوەی توانای مێژوودا‬ ‫نییە‪ ،‬هەروەها بانگەشەی ئەوەی دەكرد‪،‬‬ ‫كە ئەو جۆرە دەسەاڵتە بە دەسەاڵتێكی‬ ‫ل��ە ش��ێ��وەی دەس��ەاڵت��ەك��ەی بەریتانیا‬ ‫بگۆڕێت‌و مۆنتسكیۆ لە نووسینەكانیدا‬ ‫زۆر هەوڵی دەدا‪ ،‬وا لە گەلی فەرەنسا‬ ‫بكات بیر بكەنەوە بۆیە دەیگوت یەكێك‬ ‫لە پێویستیەكانی مرۆڤ بیركردنەوەیەو‬ ‫لە دەقێكدا بەروونی دەڵێت‪ :‬ئێمە بۆ ئەوە‬ ‫خولقاوین تا بیربكەینەوە‪ ،‬واتا هەست بە‬ ‫شتەكان بكەین‪.‬‬

‫ڤۆڵتێر ‪ 1694‬ـ��ـ ‪ 1778‬یەكێكی‌ترە لە‬ ‫گ��ەورە رۆش��ن��گ��ەران��ی ف��ەرەن��س��ا ل��ەو‬ ‫ماوەیەدا‪ ،‬كە هەندێك لە سەرچاوەكان‬ ‫بە سەرمەشقی ڕۆشنگەری ئەوروپی‬ ‫ناوزەدی دەكەن‪ ،‬رۆسۆ زۆر بە توندی‬ ‫رەخنەی لە سیستەمی كۆن‌و دەسەاڵتی‬ ‫كڵێسا‌و پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی ئەو‬ ‫سەردەمە گرتووە‪ ،‬یەكێك بوو لەوانەی‬ ‫ل��ەو ش��ك��س��ت��ەی ف��ەرەن��س��ا ل��ە ش��ەڕی‬ ‫ح��ەوت س��اڵ��ەدا خ��واردی‪ ،‬رەخنەیەكی‬ ‫توندی لە پاشایەتی‌و وەزیر گرت‌و هەر‬ ‫بەو هۆكارەشەوە ماوەیەك لە باستیل‬ ‫زیندانیكرا‌و دوای ئ��ەوەش بۆ بەریتانیا‬ ‫دەركرا‪ .‬مانەوەی ڤۆڵتێر لە بەریتانیا بۆ‬ ‫ماوەی (‪ )3‬ساڵ زۆر كاریگەر بوو لەو‬ ‫گۆڕانكارییەی بە سەر هزرو دونیابینی‬ ‫ڤۆڵتیردا هات‪ ،‬لەوێشەوە زۆر زیاتر كەوتە‬ ‫ژێر كاریگەری (جۆن ل��ۆك)‌و (نیوتن)‌و‬ ‫هەروەها زیاتر بەو ئازادییە سیاسی‌و‬ ‫ئایینییەیی ئەو كاتەی لە بەریتانیا هەبوو‬ ‫لە چاو ناوچەكانی‌تری ئەوروپا جیاواز‬ ‫بووم پێی سەرسام بوو‪ ،‬هەر بۆیە دواتر‬ ‫لە بەشی ه��ەرە زۆری بەرهەمەكانیدا‬ ‫رەخ��ن��ەی ل��ە سیستەمی ك��ۆن‌و ج��ۆری‬ ‫حوكمڕانی دەسەاڵت‌و پێكهاتەو دیدەكانی‬ ‫كڵێسا دەگرت‪ ،‬كە هەر ئەمەش وایكرد لەو‬ ‫كاتەدا بەرهەمەكانی لە فەرەنسا قەدەغە‬ ‫بكرێت‌و بەشێكیشیان بسوتێنرێت‪ .‬یەكێك‬ ‫ل��ەو الی��ەن��ان��ەی ك��ە ڤۆڵتێر زۆر قسەی‬ ‫ل��ەس��ەر دەك��ردو ب��ە ت��ون��دی رەخ��ن��ەی‬

‫‪135‬‬

‫ل��ێ��دەگ��رت داب��ون��ەری��ت��ە ك��ۆن��ەك��ان��ی ئەو‬ ‫كاتە بوو‪ ،‬بە تایبەتیش ئەوانەی كڵێسا‪،‬‬ ‫كە ئ��ەو وەك هێزی تاریكی‌و هۆكاری‬ ‫دواكەووتوی كۆمەڵگ ‌ه دەیزانی‪ ،‬هەروەها‬ ‫لە بۆچوونەكانیدا دەیگوت بە بەردەوامی‬ ‫ل��ە م��ێ��ژوودا دوو ه��ێ��ز ه��ەب��وون‪ ،‬كە‬ ‫یەكێكیان هێزی رۆشنگەرییە‌و ئ��ەوی‬ ‫تریشیان هێزی تاریكی‌و نەفامی‪ ،‬ئەم‬ ‫دوو ه��ێ��زەش ل��ە ملمالنێی ب��ەردەوام��دا‬ ‫ب��وون‌و هێزی رۆشنگەریش ب��ەردەوام‬ ‫براوە بووە‪ ،‬هەر بۆیە زۆر جەختی لەوە‬ ‫دەك��رد‪ ،‬كە پێویستە م��رۆڤ گرنگی بە‬ ‫زانست‌و زانیاری بدات بۆ ئەوەی بەسەر‬ ‫هێزی شەڕدا زاڵ بێت‪ .‬ئەمە جگە لەوەی‪،‬‬ ‫كە ڤۆڵتێر پێی وابووە‪ ،‬سەردەمەكەی ئەو‬ ‫سەردەمی رۆشنبوونەوەو پێشكەوتنی‬ ‫ئەقڵە‪ ،‬بۆ نموونە لە یەكێك لە نامەكاندا‬ ‫دەڵێت‪ :‬گوناهی من نییە‪ ،‬ئ��ەم سەدەیە‬ ‫رۆشنە‪ ،‬تەنانەت ئەقڵ پەلی كێشاوەتە‬ ‫ن��او ئ��ەو ئەشكەوت‌و ناوچە ئەنگوستە‬ ‫چاوەكان‪ .‬لە شوێنێكی‌تریشدا‪ ،‬كە قسە لە‬ ‫سەر سەدەكانی نێوەڕاست‌و دادگاكانی‬ ‫پشكنین دەك��ات‪ ،‬دەڵێت‪ :‬ئەوە بەرهەمی‬ ‫دزێ��وت��ری��ن ئەقڵیەتی خ��وراف��ی ب��وو لە‬ ‫م��ێ��ژوودا‪ ،‬تەنها م��اوەی��ەك��ی ك��ەم��ە لەو‬ ‫تاركییە رزگارمان بووە‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا‬ ‫هەموو شتێك روون��اك نەبۆتەوە واتا‬ ‫هەر چەندە پێی واب��وو‪ ،‬كە سەردەمەكە‬ ‫گ��ۆڕاوە ب��ەاڵم ب��ە ت��ەواوی روون��اك‬ ‫نەبۆتەوە‌و كلێساشی بە هۆكار دەزانی‪،‬‬

‫ه��ەر بۆیە رەخ��ن��ەی ت��ون��دی ئاراستەی‬ ‫كڵێساو دەمارگیری ئاینی دەگرت‪ ،‬تا ئەو‬ ‫رادەیەی‪ ،‬كە بۆخۆی كاتۆلێكی بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ب��ەرگ��ری ل��ە پرۆتیستانتەكان دەگ��رت‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ە ت��ون��دی ق��س��ەی ل��ەس��ەر‬ ‫سیستەمی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و سیستەمی‬ ‫دەسەاڵتی ئەو كات دەكرد‌و بە گەندەڵ‌و‬ ‫بە سەرچووی دەزانین‪ ،‬ئەویش هەروەك‬ ‫(مۆنتسكیۆ) زۆر بە دەزگا سیاسییەكانی‬ ‫بریتانیا سەرسام ب��ووو الیەنگری ئەو‬ ‫پاشایەتییە دەستوورییە بوو‪ ،‬كە لە وێدا‬ ‫هەبوو تا ئەو رادەیەی دەیگوت هەرچەند‬ ‫تەماشای دەوروبەری خۆم دەكەم بۆنی‬ ‫شۆڕش دەكەم‪.‬‬ ‫دوای ئەوانیش جان جاك رۆسۆ ‪1772‬‬ ‫ـ��ـ ‪ 1778‬وەك یەكێك ل��ە ڕۆش��ن��گ��ەرە‬ ‫زۆر دی��ارەك��ان��ی ف��ەرەن��س��ا دەرك��ەوت‪،‬‬ ‫كە رۆڵێكی گ��ەورەی هەبوو لە دژایەتی‬ ‫كردن‌و رەخنەگرتن لە سیستەمی كۆن‌و‬ ‫كڵێسا‪ ،‬رۆسۆ یەكێك بوو لەو كەسانەی‪،‬‬ ‫ك��ە ب��ەردەوام پ��ێ��چ��ەوان��ەی ئ��اڕاس��ت��ەی‬ ‫كۆمەڵگەكەی خۆی هەنگاوی دەناو لەم‬ ‫رووش��ەوە وەك خۆی ئاماژەی پێداوە‬ ‫ئەو تەنها مەبەستی‪ .‬راستییەكان بووە‬ ‫ن��ەك رازی��ك��ردن رای گشتی زۆری��ن��ە‪،‬‬ ‫هەر بۆیە بەشێكی زۆر لە بەرهەمەكانی‬ ‫ب��ە ب��ەردەوام��ی مشتومڕی گ��ەورەی��ان‬ ‫خستۆتەوەو هەر ئەمەش وای كردووە‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1741‬دا رۆس��ۆ ل��ە دوای‬ ‫ب�ڵ�اوك��ردن��ەوەی (ئ��ەم��ی��ل) ن��اچ��ار بێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫فەرەنسا بەجێبهێڵێت‌و سەرەتا روو لە‬ ‫سویسرا بكات‌و دواتریش بچێتە بەریتانیا‪،‬‬ ‫كە چوونی بۆ بەریتانیا هەر وەك ئەوانی‬ ‫پێش خ��ۆی كاریگەری زۆری لە سەر‬ ‫بیركردنەوەی رۆسۆ هەبوو‪ ،‬چونكە لە‬ ‫وێ��دا لە الی��ەك بە فەیلەسوفی گ��ەورەی‬ ‫بەریتانیا (دیڤید هیۆم) ئاشنا ب��ووە‪ ،‬لە‬ ‫الیەكی‌تریش ب��ەو ڕەوش��ە سیاسیەیی‬ ‫ئ��ەوێ سەرسام ب��وو‪ ،‬هەر چۆنێك بێت‬ ‫رۆسۆ لە ماوەی ژیانیدا چەندین بەرهەمی‬ ‫گ��ەورەو دەگ��ەم��ەن��ی ن��ووس��ی��وە‪ ،‬كە‬ ‫(دانپێدانانەكان)‌و (گرێبه‌ستی كۆمەاڵیەتی)‬ ‫گرنگتریینیانن‪ ،‬لەو بەرهەمانەیدا (رۆسۆ)‬ ‫ت��ەواوی تێڕوانینە فەلسەفییەكانی خۆی‬ ‫خستۆتەڕوو‌و بیروبۆچوونەكانی خۆی‬ ‫ل��ەم��ەڕ ئ��ای��ی��ن‌و دەس��ەاڵت‌و م��رۆڤ‌و‬ ‫ئازادییەكانی مرۆڤ روونكردۆتەوە‪.‬‬ ‫لە ب��ارەی ئایینەوە رۆس��ۆ پێی وا بوو‪،‬‬ ‫كە ئاینداری تاكەكان بابەتێكە پەیوەندی‬ ‫بە جوگرافیاو م��ێ��ژووەو ‌ه هەیە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەی ئەو دەیگوت لە مێژوودا چەندین‬ ‫ئایینیی ل��ە ژم��ارە ن��ەه��ات��وو ه��ەن‪ ،‬كە‬ ‫هەریەك بە جۆرێك ب��ووە‌‪ ،‬جۆرێك لە‬ ‫س��روت‌و پەرستنی هەیە‪ ،‬كە جیاوازە‬ ‫لەوی‌تر هەریەكەشیان كۆمەڵە كەسێك‬ ‫باوەڕیان پێیەتی‪ ،‬ئەمەش لەبەر ئەوەی‪،‬‬ ‫كە ئەو مرۆڤە لە شوێنێكی دیاریكراوداو‬ ‫لە كاتێكی دیاریكراوی مێژوودا لە دایك‬ ‫ب��ووە‪ ،‬كە لەو شوێن‌و كاتەدا باوەڕیان‬ ‫بەو جۆرە ئایینە بووە‪ ،‬هەر بۆیە رۆسۆ‬

‫لەگەڵ ئەوەدا بوو‪ ،‬كە مرۆڤ ئازاد بێت‬ ‫ل��ەو ئایینەی هەڵیدەبژێرێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫رۆسۆ زۆر جەختی لەوە دەكردەوە‪ ،‬كە‬ ‫پێویستە م��رۆڤ ئ��ازاد بێت‌و دەیگوت‪،‬‬ ‫مرۆڤ بە ئازادی لە دایكبووە بەاڵم ئەوە‬ ‫دەورب��ەرەو كۆمەڵگه‌یە كۆتی دەك��ەن‪،‬‬ ‫كە زیاتر ئەو كۆت‌و بەندایەتییەشی بە‬ ‫دەركەوتنی موڵكایەتی تایبەت‌و خێزان‌و‬ ‫ده‌سەاڵتەوە دەبەستەوە‪ ،‬كە ئەمانە دەبنە‬ ‫هۆكاری دروستبوونی جیاوازی دواتریش‬ ‫دەرك��ەوت��ن��ی ملمالنێ س��ەرەن��ج��ام��ی��ش‬ ‫نەمانی ئ��ازادی‌و یەكسانی‪ ،‬ه��ەر بۆیە‬ ‫ئ��ەو دەی��گ��وت‪ ،‬ك��ە م��رۆڤ ب��ە سروشت‬ ‫راستگۆو جوامێرە بەاڵم ئەوە دەوروبەرو‬ ‫كۆمەڵگه‌یی نوێیە وای لێدەكەن ئەمانە لە‬ ‫دەست بدات‪ .‬لێرەشەوە رۆسۆ زیاتر لە‬ ‫سەر ئازادییەكانی تاك قووڵ دەبێتەوەو‬ ‫ب��اس��ی ئ��ەوە دەك��ات‪ ،‬ك��ە م��رۆڤ��ێ��ك‬ ‫دەس��ەاڵت��ێ��ك��ی س��روش��ت��ی��ان��ەی ب��ە س��ەر‬ ‫مرۆڤێكی‌ترەوە نییە بۆیە بۆ مرۆڤ نییە‬ ‫مرۆڤەكانی‌تر بخاتە ژێر باری خۆیەوە‪،‬‬ ‫كە هەر لێرەشه‌وە دەچێتە سەر باسی‬ ‫دەس��ەاڵت‌و حكومەت‌و دەوڵ��ەت‌و دەڵێت‬ ‫هەر مرۆڤێك دەستبەرداری ئازادییەكانی‬ ‫خۆی بێت‪ ،‬دەستبەرداری مرۆڤبوون‌و‬ ‫م��اف��ە مرۆڤییەكان‌و ئ��ەرك��ەك��ان��ی خۆی‬ ‫دەبێت‪ ،‬بۆیە ئەم جۆرە دەستبەرداربوونە‬ ‫لەگەڵ سروشتی مرۆڤدا نایەتەوە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەی مرۆڤ نابێت خۆی بخاتە ژێرباری‬ ‫ئیراده‌ی مرۆڤێكی‌ترەوە‪ ،‬بێ بەرامبەر‬

‫‪137‬‬

‫ئەم جۆرە كارەش بێ بنەما‌و ناشەرعییە‪،‬‬ ‫خ��ۆ ئ��ەگ��ەر گەلێكیش ئ��ەم��ە ب��ك��ات هەر‬ ‫ناڕەوایە‌و هیچ راوەیەتێكی تێدا نییە هەر‬ ‫بۆیە دەیگوت‪ ،‬ئەو دەسەاڵتە ڕەهایانەی‬ ‫كە هەن هیچ بنەمایەكیان نییەو پێویستە‬ ‫دەس��ەاڵت‌و دەوڵ��ەت ل��ە س��ەر بنەمای‬ ‫پەیمانێك ی��ان گرێبەستێك دام��ەزرێ��ت‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە ن��ێ��وان ت��اك��ەك��ان��ی ك��ۆم��ەڵ��دا دێتە‬ ‫ئاراوەو بە پێی ئەو گرێبەستە مرۆڤەكان‬ ‫دەس��ت��ب��ەرداری م��اف��ەك��ان��ی��ان دەب��ن بۆ‬ ‫كۆمەڵ لە سەر ئەو بنەمایەی ئەوان یەك‬ ‫گرووپن‪ ،‬بەمەش ئیرادەی گشتی دروست‬ ‫دەبێت‌و كەسایەتی سیاسی دادەمەزرێت‪،‬‬ ‫ك��ە دەوڵ��ەت��ە‪ ،‬وات��ا ئ��ەو س��ی��ادەی��ەی ئەم‬ ‫دەوڵەتە هەیەتی بەشی هەموو تاكەكانی‬ ‫تێدایە بێ ج��ی��اوازی‪ ،‬ئەركی دەوڵەتیش‬ ‫ئەوەیە ئەو مافانە بپارێزێت‪ ،‬كە تاكەكان‬ ‫ب��ۆ ك��ۆم��ەڵ دەس��ت��ب��ەرداری ب��وون‪ ،‬وات��ا‬ ‫جیاوازی هەیە لە نێوان مل پێكەچكردنی‬ ‫كۆمەڵ‌و ئیرادەی كۆمەڵ چونكە ئەگەر‬ ‫كارەكە مل پێكەچكردنی كۆمەڵە مرۆڤێك‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ژم��ارەی��ان هەرچەندێكیش بێت‪،‬‬ ‫بۆیە ئەو كاته‌ كۆیلەو خاوەن كۆیلە دێتە‬ ‫ئ��اراوە‪ ،‬ن��ەك گ��ەل‌و س��ەرۆك‪ ،‬هەروەها‬ ‫بەرژەوەندی گشتی‌و دەزگای سیاسییش‬ ‫بوونیان نابێت‪.‬‬ ‫جگە لەمانیش ئینسكلۆپیدییەكان ئەو‬ ‫گ��رووپ��ە رۆش��ن��ب��ی��رەو ن��ووس��ەرەی كە‬ ‫ل��ەوك��ات��ەدا ئینسكلۆپیدیایەكی فیكری‪،‬‬ ‫مەعریفی گەورەیان لە فەرەنسا دامەزراند‬

‫ب��وو دێ��درۆ ‪ 1713‬ــ ‪ ،1784‬كە یەكێك‬ ‫ب��وو لە دیارترین رۆشنگەرەكانی ئەو‬ ‫كاتەی فەرەنسا‪ ،‬بەڕێوەی دەبرد‪ .‬رۆڵێكی‬ ‫گەورەیان هەبوو لە بزوتنەوەی فیكری ئەو‬ ‫كاتەی فەرەنسادا‪ ،‬لەم ئینسكلۆپیدیایەدا‬ ‫كە بەشی هەرە زۆری ئەدیب‌و رۆشنبیرو‬ ‫رۆش��ن��گ��ەرو ب��ی��ری��ارەك��ان��ی ئ��ەو كاتەی‬ ‫فەرەنسا كاریان بۆ دەك��رد‪ ،‬هەوڵدەدرا‬ ‫س��ەرج��ەم��ی ئ��ەزم��وون��ەك��ان��ی م��رۆڤ لە‬ ‫م��ێ��ژوودا ك��ۆب��ك��رێ��ت��ەوەو ك��اری لەسەر‬ ‫بكرێت‪ ،‬ه��ەر لەوێشەوە هەوڵیان دەدا‬ ‫هەموو جومگەكانی دەسەاڵت‪ ،‬حكومەت‌و‬ ‫ئ��ازادی��ی��ەك��ان ش��ی��ب��ك��رێ��ت��ەوەو شیتەڵ‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئینسكلۆپیدییەكان دەیانوسیت‬ ‫لە رێی گەڕانەوەو بۆ مێژووی زانست‌و‬ ‫گەشەكردن‌و پێشكەوتنەكانی م��رۆڤ‌و‬ ‫بەراوردكردنیانەوە‪ ،‬بە دوای چارەسەری‬ ‫كێشەكانی سەردەمی خۆیاندا بگەڕێن‌و‬ ‫مافە سروشتییەكانی م��رۆڤ شیبكەنەو‬ ‫ل��ەم رێ��گ��ەی��ەش��ەوە دەی��ان��وی��س��ت گ��ورز‬ ‫ل��ە دەس��ەاڵت��ەك��ان��ی پ��اش��ای��ەت��ی رەه��او‬ ‫كڵێسا بوەشێنن‪ ،‬داواكارییەكانیان بۆ‬ ‫چ��اك��س��ازی‌و گ��ۆڕان��ك��اری كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسی بخەنە ب��ەر دەس��ت‌و ویست‌و‬ ‫ئ��ەگ��ەرەك��ان��ی دام��ەزران��دن��ی پاشایەتی‬ ‫دەستووری‌و كەمكردنەوەی دەسەاڵتی‬ ‫پ��اش��ای ڕەه��او كڵێسا ب��ورووژێ��ن��ێ��ت‪،‬‬ ‫ب��ەم ك��اران��ەش��ی��ان ئینسكلۆپیدییەكان‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ەك��ی گ��ەورەی��ان ب��وو لە‬ ‫پێشكەوتنی ئ��ەدەب‌و فیكرو فەلسەفەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫فەرەنسی لەو كاتەدا‪ ،‬هاوكات ترسێكی‬ ‫گ��ەورەش��ی��ان ب��ۆ دەس��ەاڵت��ی پاشایەتی‬ ‫رەهاو كڵێسا دروست كرد‪ ،‬هەر بۆیە لە‬ ‫ماوەی دەرچوونی ئەم ئینسكلۆپیدیایەدا‬ ‫دووج��ار دووچ��اری داخستن ب��ووەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرەڕای ئەوەش تا ساڵی ‪1780‬‬ ‫ه��ەر ب��ەرەدەوام ب��وو ل��ەو م��اوەی��ەش��دا‬ ‫توانیان (‪ )35‬ژمارە بخەنەبەر دەست‪.‬‬ ‫یەكێكی‌تر لە توێژ ‌ه رۆشنبیرە كاراكانی‬ ‫ئ��ەو ك��ات��ەی فەرەنسا (ڤیزۆكراتەكان)‬ ‫ب��وون‪ ،‬ك��ە ئ��ەوان��ی��ش ب��ە ت��ەواوی ل��ەو‬ ‫ج��ۆرە دەس��ەاڵت��ەی ه��ەب��وو‪ ،‬ن��اڕازی‬ ‫ب��وون‌و داواك��اری گ��ۆڕان��ك��اری ب��وون‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمانە كارەكانیان زیاتر لە رووی‬ ‫ئابوورییەوە ب��وو‪ ،‬ئەمانە‪ ،‬كە میرابۆ‌و‬ ‫تۆرگۆ دیارترین كەسیان ب��وون‪ ،‬زیاتر‬ ‫بە بیروبۆچوونەكانی (ئ��ادەم سمیس)‬ ‫ی گ��ەورە ئ��اب��ووری��ن��اس��ی ب��ەری��ت��ان��ی��ا‬ ‫كاریگەربوون‪ ،‬داوای ئازادی بازرگانی‌و‬ ‫نەهێشتنی باجەكانیان دەكرد تەنها باجی‬ ‫زەوی نەبێت‪ ،‬چونكە دەی��ان��گ��وت ئەمە‬ ‫سەرچاوەی ژیانی ئابوورییە‪ ،‬هاوكات‬ ‫داوای ئەوەیان دەك��رد‪ ،‬كە حكومەت بە‬ ‫هیچ جۆرێك دەست لە الیەنی ئابووری‬ ‫وەرن��ەدات‪ ،‬كە بەم بۆچوونانەیان تەواو‬ ‫پ��ێ��چ��ەوان��ەی بیروبۆچوونە ئابوورییە‬ ‫كۆنەكانی ئ��ەو كاتە لە ف��ەرەن��س��ادا باو‬ ‫بوون‪ ،‬دەكەتنەوە‪.‬‬ ‫كەواتە لەو كاتەدا‪ ،‬كە فەرەنسا بە دەست‬ ‫ق��ەی��ران��ێ��ك��ی ئ��اب��ووری‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬

‫س��ی��اس��ی‌و زان��س��ت��ی��ی��ەوە دەی��ن��ااڵن��د‌و بە‬ ‫ت��ەواوی ل��ە ق��ەی��ران��ی م��ێ��ژووی��دا ب��وو‬ ‫رۆشنگەرەكان توانیان ئەم بارودۆخە بە‬ ‫شێوەیەكی زانستیانەو بە وردی روون‬ ‫بكەنەو ب��ارودۆخ��ەك��ە شیبكەنەوە‪ ،‬كە‬ ‫سەرەنجام ئەم كارانەیان رەنگدانەوەی‬ ‫ب��ەس��ەر ه��زرو دون��ی��ا ب��ی��ن��ی ت��ەواوی‬ ‫كۆمەڵگه‌ی فەرەنسیدا ب��وو باشتر لە‬ ‫كەموكوڕییەكان ئاگاداری كردنەوە‪ ،‬زیاتر‬ ‫هەستیان بەو چەوسانەوەو دۆخە خراپە‬ ‫ك��رد‪ ،‬كە تیایدا دەژی��ن‪ ،‬وات��ا ئەگەرچی‬ ‫ئەمانە راستەوخۆ بانگەشی شۆڕشیان‬ ‫نەكردووە‪ ،‬بەاڵم رۆڵێكی باشیان هەبووە‬ ‫لە رەخساندنی زەمینەی شۆڕشگێڕانە كە‬ ‫دواتر ئەو كاریگەرییانە بە ڕوونی بەسەر‬ ‫هەنگاوەكانی شۆڕشەكەوە دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫بەم جۆرە ئەگەر لە بارودۆخی فەرەنسا‬ ‫وردبینەوە بەر لە ساڵی ‪ 1789‬بە تەواوی‬ ‫ب��ەو راستییە دەگ��ەی��ن‪ ،‬ك��ە كۆمەڵگه‌ی‬ ‫ف��ەرەن��س��ی ل��ە ه��ەم��وو الی��ەن��ەك��ان��ەوە لە‬ ‫تەنگژەیەكی مێژووی قوڵدابووەو ئەو‬ ‫ج��ۆرە سیستمەی ك��ە ن��اوی لێنرابوو‬ ‫(سیستەمی كۆن) لە هەموو الیەنەكانەوە‬ ‫هەر لە پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانەوە‬ ‫بگرە تا دەس��ەاڵت��ی كڵێساو سیستەمی‬ ‫چینایەتی‌و الیەنی ئ��اب��ووری‌و زانست‌و‬ ‫سەرەنجامیش دەسەاڵتی پاشایەتی رەها‪،‬‬ ‫كە لە سەر ئەو كۆڵەكە كۆنانە وەستا‬ ‫بوو‪ ،‬بە تەواوی لەو ماوەیەدا بووبوون‬ ‫بە بار بە سەر شانی ئەو كۆمەڵگ ‌ه نوێیەی‬

‫‪139‬‬

‫فەرەنساوە‪ ،‬كە سەرەنجام هەموو ئەمانە‬ ‫ل��ەو كێشە دارای��ی��ەدا چ��ڕ ب��وون��ەوە‪ ،‬كە‬ ‫ل��ە ن��ی��وەی دووەم��ی س��ەدەی ه��ەژدەوە‬ ‫ت��ا دەه��ات زی��ات��ر دۆخ��ی ف��ەرەن��س��او‬ ‫حكومەتەكەی خراپتر دەك��ردو لە دوا‬ ‫ئەنجامیشدا بووە دەرگ��ای راستەقینەی‬ ‫كەوتنەوەی شۆڕشی فەرەنسی‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪١‬ــ ألبیر سوبول‪ ،‬تاریخ الثورة الفرنسیة‪ ،‬ترجمة‪:‬‬ ‫ج��ورج ك��وس‪ ،‬عویدان‪ ،‬بیروت ‪ ،‬طبعة الرابعة‪،‬‬ ‫‪.1989‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ان��دری��ە كریسۆن‪ ،‬روس��و‪( ،‬حیاتە ‪،‬فلسفتە‪،‬‬ ‫منتخبات)‪ ،‬الطبعة الرابعة‪.19888 ،‬‬ ‫‪٣‬ــ برنارد غروتویزن‪ ،‬فلسفە الثورة الفرنسیة‪،‬‬ ‫ترجمة‪ :‬عیسی عصفور‪ ،‬بیروت‪ ،‬عویدان‪.1982 ،‬‬ ‫‪٤‬ــ بیار‪ ،‬ایف بوروبیر‪ ،‬اروروبا التنویر‪ ،‬ترجمة‪:‬‬ ‫محمد علی مقلد‪ ،‬دارال��ك��ت��اب الجدید المتحدة‪،‬‬ ‫بیروت‪.2008 ،‬‬ ‫‪٥‬ـ��ـ تزفیتات ت��ودوروف‪ ،‬روح االن��وار‪ ،‬ترجمة‪:‬‬ ‫حافظ قویعة‪.2007 ،‬‬ ‫‪٦‬ــ جورج البیكا‪ ،‬روبیسبیر (سیاسة للفلسفة)‪،‬‬ ‫ترجمة‪ :‬منصور القاضي‪ ،‬المٶسسة الجامعة‬ ‫للدراسات والنشر والتوزیع‪ ،‬بیروت‪.1994 ،‬‬

‫‪٧‬ــ د‪ .‬خلیل علی مراد واخرون‪ ،‬دراسات فی تاریخ‬ ‫االوروبي الحدیث والمعاصر‪ ،‬وزارە التعلیم العالي‬ ‫والبحث العلمي‪ ،‬الموصل‪.1988 ،‬‬ ‫‪٨‬ــ د‪ .‬صالح احمد هریدي‪ ،‬تاریخ الوروبا الحدیث‬ ‫والمعاصر ‪ 1789‬ــ ‪ ،1914‬دارالوفا‌و‪ ،‬االسكندریى‪،‬‬ ‫‪.2003‬‬ ‫‪٩‬ـ��ـ د‪ .‬عبدالعزیز ن��وار‌و د‪ .‬عبدالمجید النعني‪،‬‬ ‫التاریخ المعاصر (اوروب��ا من الثورة الفرنسیة‬ ‫الی الحرب العالمیة الثانیة)‪ ،‬دار النهضة‪ ،‬العربیة‪،‬‬ ‫بیروت‪.‬‬ ‫‪١٠‬ـ��ـ د‪ .‬عمر عبدالعزیز ومحمد علی القوزی‪،‬‬ ‫دراسات فی تاریخ االوروبا الحدیپ والمعاصر‪،‬‬ ‫دار النهضة العربیە‪ ،‬بیروت‪.1999 ،‬‬ ‫‪١١‬ــ فرغلی علی تسن‪ ،‬محاچرات فی تاریخ االوروبا‬ ‫الحدیث‪ ،‬والمعاصر‪ ،‬دارلوفا‌و‪ ،‬االسكندریە‪.2002 ،‬‬ ‫‪١٢‬ـ��ـ مفید ال��زی��دی‪ ،‬موسوعة ت��اری��خ االوروب��ا‬ ‫الحدیث والمعاصر جز‌ء (‪ ،)4-3‬دار اسامە‪ ،‬عمان‪،‬‬ ‫طبعة الثالثة‪.2004 ،‬‬ ‫‪١٣‬ـ��ـ‪Carlton ,J, Hayes anal Charles‬‬ ‫‪Wolse Cole. History of Europae‬‬ ‫‪3d , to present day 1500 saince‬‬ ‫‪.1958 ,Edition, Newyork‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫نامەی نهێنی‬ ‫‪Secret Message‬‬ ‫نووسینی‪ :‬فروغی سەفیر‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌ فارسییه‌وه‌)‪ :‬كاوە گوڵكار‬

‫‪Written By :Furughi Safir‬‬ ‫‪Translated(from Farssi)by:Kawa Gulkar‬‬

‫‪141‬‬

‫نامەیەك لە مەرحومی فروغی سەفیری‬ ‫گەورەی ئێران لە پاریس‪ ،‬كە لە توركیاوە‬ ‫بۆ وەزیری دەرەوەی ئێران ناردوویەتی‬ ‫(ل��ە ب��ەرواری دووەم��ی س��ەرم��اوەرزی‬ ‫ك ــ ه) بەرامبەر به ‪1927‬زاینی‬ ‫‪‌ ( 1306‬‬ ‫مانگی نۆڤمبه‌ر)‬ ‫ق��ورب��ان‪ .‬ئ��ەم��ن‪ ،‬چونک ‌ه ئ��اگ��ادارم‪ ،‬كە‬ ‫بەڕێزتان تا چ رادەیەك سەرقاڵن‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە تا ئەو جێگەیەی پێم بكرێت نامەوێ‬ ‫ببمە هۆی زەحمەت‌و چەرمەسەری بۆ‬ ‫جەنابتان‪ ،‬ب��ەاڵم هەندێ شت هەیە‪ ،‬كە‬ ‫ناچارم لە خزمەتتان رایبگەیەنم‪ .‬لەوەی‪،‬‬ ‫كە درێژی راپۆرتەكەم دەبێتە هۆی سەر‬ ‫ئێشانی بەڕێزتان داوای لێبوردنتان لێ‬ ‫دەكەم‪.‬‬ ‫لە بارەی ناردنی من وەك راسپاردەیەك‬ ‫بۆ توركیاو دامەزراندنی پێوەندی لە نێوان‬ ‫ئێران‌و توركیادا چەند هەڵەیەك رووی‬ ‫داوە‪ .‬مەبەستی دەوڵ��ەت لە هەڵبژاردنی‬ ‫من بۆ ئەم كارە‪ ،‬بە بیروبۆچوونی خۆم‬ ‫ئ��ەوە ب��وو‪ ،‬ك��ە م��ن ب��ە زم��ان��ی چ��ەورو‬ ‫ن��ەرم‌و گ��ەرم‌و گ��وڕو دۆستانە‪ ،‬كارێك‬ ‫ب��ك��ەم ت��ورك��ەك��ان ل��ە ك��ەل��ی ش��ەی��ت��ان‬ ‫دابەزن‌و رازییان بكەم گۆڕانكارییەك لە‬ ‫كردەوەكانیاندا بكەن‪ .‬ب��ەاڵم‪ ،‬كە چومە‬ ‫ئ��ان��ك��ارا‪ ،‬ه��ەر ل��ە ی��ەك��ەم وت��ووێ��ژدا وا‬ ‫تێگەیشتم‪ ،‬كە ئەوان بەهەڵەدا چوون پێیان‬ ‫وایە‪ ،‬كە من نێردراوی رەسمی دەوڵه‌تم‬ ‫بۆ ئەوە هاتووم تا هەموو گیروگرفتەكان‬ ‫چ��ارەس��ەر ب��ك��ەم‌و ه��ەرچ��ی ك��ۆس��پ لە‬

‫پەیوەندیی نێوان ه��ەردوو واڵت��دا هه‌ی ‌ه‬ ‫الی ببەم‪.‬‬ ‫لە نامەیەكیشدا‪ ،‬كە بۆ منتان ناردبوو‬ ‫دوای ئ��ی��ش��ارەو كێشەكان‪ ،‬ب��ە كورتی‬ ‫ئەمرتان كردبوو‪ ،‬كە دەبێت ئەم گێرەو‬ ‫كێشانە چارەسەر بكەی‪ ،‬بەاڵم له‌بارەی‬ ‫چارەسەركردنیان بە وردی چۆنیەتی‬ ‫ئەركەكەمان شی نەكردبووە‌وه‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫نەتانفەرمووبوو‪ ،‬كە كێشەی كوردەكان‬ ‫دەب��ێ لە ت��اران قسەی لە س��ەر بكرێت‪.‬‬ ‫وەزیری دەرباریش لە نامەیەكی تایبەتدا‬ ‫بە پێچەوانەوە نووسیبووی‪ ،‬كە من دەبێت‬ ‫لە كێشەی كوردەكانیش بكۆڵمەوە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە ئەمن دوو دڵ بووم لە بروسكەی‬ ‫یەكەمی خۆمدا داوام كردبوو‪ ،‬كە روونی‬ ‫ب��ك��ەن��ەوە‪ ،‬ك��ە ئ��ەرك��ی م��ن چ��ی��ی��ە؟ ئ��ەو‬ ‫كاتەیش كە لە پاریسدا ب��ووم هەر ئەم‬ ‫دوو دڵییە لەگەڵمدا بوو‪ ،‬حەزم نەدەكرد‬ ‫پێش ئ��ەوەی ئەركەكانی من بە وردی‬ ‫دەستنیشان بكرێت بچم بۆ ئانكارا‪ .‬بەاڵم‪،‬‬ ‫كە باسی ئۆلتمیاتۆم هاتە كایەوە‪ ،‬وام بە‬ ‫چاك زانی‪ ،‬كە زیاتر لەمە چاوەڕێ نەبم‌و‬ ‫هاتم بۆ ئێرە‪ .‬ئ��ەوەش بڵێم كە وەاڵمی‬ ‫بروسكەكەم پ��اش بیست‌و دوو رۆژان‬ ‫گەیشتە دەستم هەر بۆیە لە یەكەم مانگی‬ ‫مانەوەم لە ئانكارا‪ ،‬بۆ خۆیشم نەمدەزانی‪،‬‬ ‫كە چی بكەم‌و چی بڵێم‪ .‬الیەنی توركیش‬ ‫منیان بە مەئموری رەسمی دەزانی‌و پێیان‬ ‫واب��وو‪ ،‬كە هاتووم تا هەموو كێشەكان‬ ‫چ��ارەس��ەر ب��ك��ەم‪ .‬ب��ەخ��ت��ەوەران��ە هاتنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫من هاوكات بوو لەگەڵ بەڕێوەچوونی‬ ‫كۆنگرەی حزبی میللی‌و قسەكانی مستەفا‬ ‫كه‌مال پاشا‪ ،‬كە حەوت رۆژی خایاندوو‬ ‫هەڵبژاردنی س��ەرۆك كومار‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫ب��واری ئ��ەوەی��ان نەبوو ئ��اوڕێ��ك لە من‬ ‫ب��دەن��ەوە‪ ،‬لە الیەكی دیكەشەوە ئ��ەوان‬ ‫چاوەڕوانی ئاكامی وتووێژەكان لەسەر‬ ‫كێشەی كورد بوون‌و دەبێ ئەوەش بڵێم‪،‬‬ ‫كە ئەم هەلەی توركەكان بە قازانجی ئێمە‬ ‫بوو‪ ،‬كورتەی هەواڵكە بەم جۆرەیە‪:‬‬ ‫لێرە‪ ،‬زیاد ل��ەوەی‪ ،‬كە ئێمە چاوەڕێمان‬ ‫دەكرد كێشەی كوردیان بەالوە گرینگە‪.‬‬ ‫توركەكان پێیان وایە‪ ،‬كە بوون ب ‌ه چەندین‬ ‫نەتەوە‪ ،‬وەكو یۆنانی‌و ئەرمەنی‌و سێرب‌و‬ ‫بۆلغارو عەرەب‌و‪ .‬لە نیشتیمانەكەیاندا لە‬ ‫رابردوو گەورەترین هۆی چارە رەشی‌و‬ ‫ناكامی ئەوانە‌‪ ،‬لە ژیانی نوێیاندا ئەیانەوێ‬ ‫خۆیان لەم بەاڵیە بپارێزن‌و چیدی ئەو‬ ‫شتانەی‪ ،‬كەهۆی دواكەوتوویی ئەوانە‪،‬‬ ‫لە واڵتەكەیاندا بۆ ئەبەد بنەبڕ بكەن‪.‬‬ ‫بولغاروسێرب‌و عەرەبیان‪ ،‬كە لە كیس‬ ‫چ��ووه‌‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەوان ئ��ەم��ە ب��ە ج��ۆرێ‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن‌و رزگ��اری ن��او ئ��ەب��ەن بۆ‬ ‫خۆیان‪ .‬ئەرمەنییەكانیان لە توركیا لە‬ ‫ناوبرد‌و یۆنانییەكانیشیان بە زۆرەملی‬ ‫ك��ۆچ پێكردن‌و وەدەری��ان��ن��ان‪ .‬پ��اش ئەم‬ ‫كارانە‪ ،‬ئەوان الیان وابوو‪ ،‬كە بە ئامانج‬ ‫گەیشتوون‌و ئیتر بێستانی توركیا بێ‬ ‫سەرەخەر دەبێت‪ ،‬بەاڵم لە ناكاو‪ ،‬لە سێ‬ ‫ساڵی راب��ردوودا لەگەڵ بزووتنەوەی‬

‫ك��وردەك��ان‌و شێخ سەعیددا رووب��ەڕوو‬ ‫ب��وون��ەوە‪ ،‬ئ��ەم ب��زووت��ن��ەوەی��ە ئ��ەوەن��دە‬ ‫بەرباڵو‌و گرینگ بوو‪ ،‬كە بوونی توركیای‬ ‫خستە مەترسییەوە بە جۆرێك‪ ،‬كە ناچار‬ ‫بوون هەشتا ه��ەزار عەسكەر بنێرن بۆ‬ ‫كوردستان‌و دەیان ملێونیان سەرفی ئەم‬ ‫ك��ارە ك��رد‪ ،‬ب��ەاڵم بەهۆی ئەو هەاڵنەی‪،‬‬ ‫ك��ە ك��ردی��ان كێشەكە دوای��ی ن��ەه��ات‪.‬‬ ‫بۆخۆیشیان باش ئەزانن‌و رووداوەكانی‬ ‫دوو مانگ لەمەو پێش بوو بەگرێیەك لە‬ ‫سەر دڵی ئەوان‪ .‬لە هەموو ئەمانە خراپتر‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە ئینگلیز دروشمی كوردستانی‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆی خ��س��ت��ۆت��ە س��ەرزاری‬ ‫كوردەكان‌و بەم جۆرە دەوڵەتی توركیایان‬ ‫نیگەران ك��ردووە‪ ،‬ئەڵبەتە دەبێ ئێمەش‬ ‫وەكو ئەوان نیگەران بین‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە‬ ‫توركەكان لەم كێشەیەدا لە باتیی ئەوەی‬ ‫ئێمەش لەم خەمەدا بەشەریكی خۆیان‬ ‫ب��زان��ن تەنیا خ��ۆی��ان ب��ە خ��اوەن��ی ماف‬ ‫ئەزانن‌و لە الیەكەوە وەكو رووسەكان‪،‬‬ ‫یان وەك السایی كردنەوە‪ ،‬ئێران بەوە‬ ‫تاوانبار ئ��ەك��ەن‪ ،‬كە س��ەر بە ئینگلیزە‪،‬‬ ‫لە الیەكی دیكەشەوە لە وتووێژەكانی‬ ‫تاراندا لەگەڵ (مەمدوح شەوكەت بەگ)‪،‬‬ ‫وای ب��ۆ ئ��ەچ��ێ‪ ،‬ك��ە ئ��ێ��م��ە ئ��ەم��ان��ەوێ‬ ‫دەوڵه‌تێكی كوردی دابمەزرێنین تا ببێتە‬ ‫كۆسپێك لە نێوان ئێمەو ئەواندا‪ .‬ئەم شتە‬ ‫پێش ئەوەی جەنابتان لە برووسكەكەی‬ ‫خۆتاندا‪ ،‬دەستنیشانی بكەن ئەوان لێرە بە‬ ‫منیان راگەیاندبوو‪ .‬بە كورتی ئەبێ بڵێم‬

‫‪143‬‬

‫توركەكان لە سەر ئەو باوەڕەن‪ ،‬كە ئێران‬ ‫نیازی نییە لە دیاری كردنی سنورەكاندا‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوان هاوكاری بكا‌ت‌و لەبەر ئەمە‬ ‫تۆمەتی پەیمان شكاندن ئەدەنە پاڵ ئێمە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا ئامانجی ئەوان لە ئیمزاكردنی‬ ‫رێكەوتننامە لەگەڵ ئێمە ئەوە بوو‪ ،‬كەبە‬ ‫هاوكاری هەردوو ال لە شەڕی كێشەی‬ ‫ك��ورد رزگ��ار ببن‌و بە بۆنەی ك��وردەوە‬ ‫ئ��ەو هەموو ه��ەوڵ‌و تەقەالیەی‪ ،‬كە بۆ‬ ‫دامەزراندنی توركیای نوێ داویانە بە‬ ‫فیڕۆ ئەچێ‪ .‬چونكە ئ��ەوان ئ��ەزان��ن‪ ،‬كە‬ ‫ناتوانن كوردەكان وەكو ئەرمەنییەكان‬ ‫بە شێوه‌ی قه‌تڵوعام بکوژن‪ ،‬یان وەكو‬ ‫یۆنانییەكان ناچاریان بكەن لە توركیا‬ ‫ك��ۆچ بكەن‪ ،‬ل��ەب��ەرئ��ەوەی موسوڵمانەو‬ ‫ئاسیایی‌و لەگەڵ توركەكان هاودینن‌و‬ ‫ئەندازەشیان ئەوەندە زۆرە‪ ،‬كە رێگایەك‬ ‫بۆ چ��ارەس��ەر كردنی كێشەكەیان شك‬ ‫ن��اب��ەن‌و ل��ەب��ەرئ��ەوەی ن��اچ��ار ن��ەب��ن تا‬ ‫ئەبەد لەشكرێكی گەورە بە خەرجییەكی‬ ‫زۆرەوە ل��ەوێ دابنێن ح��ەز دەك��ەن بە‬ ‫هاوكاری لەگەڵ ئێران‪ ،‬رێگایەكی باش بۆ‬ ‫ئەم كارە ببیننەوە‪ .‬ئەو ئولتیماتۆمەش‪ ،‬كە‬ ‫داویان لەئێران هەر لە پەیوەندی لەگەڵ‬ ‫ئەم كێشەیەدا ئەوان مەبەست‌و ئاكامەكان‬ ‫باش دەبینن بەاڵم شێوە‌و بۆچوونیان بۆ‬ ‫گەیشتن بەو مەبەستانە خراپە‌و هەڵەیە‌و‬ ‫ئەو ئ��اژاوان��ەش‪ ،‬كەلە ئێراندا دەینێنەوە‬ ‫ئیدامەی ئەو بۆچوونانەیە‪ .‬ئەوەش بڵێم‪،‬‬ ‫كە مەئمورەكانی ئەوان ئەوەندەش ژیرو‬

‫تێگەیشتوو نین‌و ب��ەك��ردەوەی هەڵەی‬ ‫خ��ۆی��ان‪ ،‬ب��ەرد ئ��ەخ��ەن��ە س��ەر رێ��گ��ای‬ ‫دەوڵەتەكەیان‪.‬‬ ‫ئەمن‪ ،‬كە گەیشتمە ئانكاراو پاش وتووێژ‬ ‫لەگەڵ تۆفیق روشدی بەگ لەسەر چەند‬ ‫شتێك پێكهاتین‪ ،‬ب��ەاڵم ك��ات��ێ ب��ەوان��م‬ ‫گ��ووت‪ ،‬كە من بەڕەسمی نەهاتووم بۆ‬ ‫ئێرە پێیان سەیر ب��وو‪ .‬ه��ەرچ��ەن��دە لە‬ ‫پێشدا خ��ۆم وام ب��ە چ��اك دەزان��ی‪ ،‬كە‬ ‫رەسمی نیم ب��ەاڵم ئێستا‪ ،‬كە بە وردی‬ ‫تێ دەفكرم ئەگەر ئەوان بزانن رەسمی‬ ‫نیم‌و نامەوێ لە سەر كێشەی كورد هیچ‬ ‫گفتوگۆیەك بكەم ئ��ەوان دڵیان كرمۆڵ‬ ‫ئەبێت‌و وای دادەنێن‪ ،‬كە ئێران حەزناكات‬ ‫كێشەی كورد چارەسەر بكرێت‌و بۆیە لە‬ ‫بروسكەیەكدا كە ناردبووم بۆ جەنابتان‬ ‫داوام كرد حوكمی رەسمیم پێ بدرێت‬ ‫تا لە سەر كێشەی ك��ورد وتووێژبكەم‪.‬‬ ‫ك��ێ��ش��ەی ك��وردی��ش ب��ە م��ن چ��ارەس��ەر‬ ‫ناكرێت ب��ەاڵم واب��اش��ت��رە م��ن وت��ووێ��ژە‬ ‫سەرەتاییەكان ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوان��دا ئەنجام‬ ‫بدەم‌و دڵپاكی خۆمان بەوان نیشان بدەین‬ ‫تا دواتر‪ ،‬لەكات‌و ساتی تایبەتدا‪ ،‬هەردووال‬ ‫مەسەلەكە بە وردی شیبكەینەوە‌و بە بێ‬ ‫ئەوەی پەلەی لێ بكرێ رێگایەكی باشتر‬ ‫بۆ ئەم كێشەیە بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫لەبارەی دانانی هێڵی سنورەكانەوە‪ ،‬پێم‬ ‫وانەبێ ئ��ەوان چاوی تەماحیان بڕیبێتە‬ ‫خ��اك��ی ئ��ێ��ران‌و ی��ان ئ��ەوەی ب��ی��ان��ەوێ‬ ‫گیروگرفتێك ب��ۆ ئێمە دروس��ت بكەن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫زۆرت��ر پێم وای��ە نیازیان ئ��ەوەی��ە هێڵە‬ ‫سنورییەكان‪ ،‬ك��ە ه��اوب��ەش��ن ك��ورت‌ت��ر‬ ‫بكرێنەوە ت��ا ب��ت��وان��ن ل��ە داه��ات��وودا لە‬ ‫بەرانبەر ه��ەر چەشنە مەترسییەك لە‬ ‫الیەن ئێران‪‌ ،‬یان كوردەكانەوە‪ ،‬بتوانن‬ ‫باشتر پارێزگاری لە قسەكانیان بكەن‪.‬‬ ‫ه��ەر جۆرێک بێت من پێم وای��ە‪ ،‬كە بۆ‬ ‫دانانی هێڵی سنوری ئەبێ لەگەڵ توركیا‬ ‫هاوكاری بكەین‪ ،‬چونكە دەوڵ��ەت نابێ‬ ‫نیگەرانی ئ��ەوەب��ێ‪ ،‬كە ئەیانەوێ كورد‬ ‫لەناو ببەن‪ ،‬ئ��ەوان چاوەڕێی ئەم كارە‬ ‫لە ئێمە ناكەن تەنانەت رەنگە لەسەر‬ ‫چ��ەك��ك��ردن��ی ك��وردەك��ان��ی��ش زۆر پێ‬ ‫دانەگرن چونكە دەزانن‪ ،‬كە ئەمە كارێكی‬ ‫ساكار نییە‌و بە ماوەیەكی كورت بەدی‬ ‫نایات‪ .‬لە بنەڕەتدا ئەوان تەنیا خوازیاری‬ ‫ئ��ەوەن‪ ،‬كە ه��ەردوو دەوڵ��ەت هاوكاری‬ ‫ب��ك��ەن‌و ناكۆكی ل��ە نێوانیاندا نەمێنێت‬ ‫تا دڵنیا بن‪ ،‬كە كوردەكانی ئێران نابنە‬ ‫ه��ۆی گ��ێ��چ��ەڵ‌و س��ەر ئێشەی ن��وێ بۆ‬ ‫ئەوان‪ ،‬هەروەها ئەیانەوێ دڵنیا بین‪ ،‬كە‬ ‫كوردەكانی توركیاش لە دواڕۆژدا ئێران‬ ‫نەكەن بە حەشارگەی خۆیان‌و زەبر لە‬ ‫دەوڵەتی توركیا بدەن‪.‬‬ ‫كەوابوو هاوكاری ئێمە لەگەڵ ئەوان هیچ‬ ‫زیانێكی نییە‪ .‬ئەگەر نیازی ئ��ەوان هەر‬ ‫ئەمەبێت‪ ،‬كە ئیشارەم پێكرد ئەوا قازانجی‬ ‫ئێمەش ل��ەوەدای��ە‌و ئەگەریش چاوەڕێی‬ ‫شتی ن��ەگ��ون��ج��او ب��ك��ەی��ن‪ ،‬ئ��ەوا ناپاكی‬ ‫لەوانەوەیەو ئێمە دڵپاكی خۆمان نیشان‬

‫داوە‪ .‬هەرجۆرێ بێت دەوڵەتی توركیا‬ ‫ناتوانێت ئەم ئەركە بەئاسانی پشت گوێ‬ ‫بخات هەرچۆنێك بێت سنورەكانی خۆی‬ ‫ئەپارێزێت‪.‬‬ ‫ئەوەش‪ ،‬كە گوتم توركیا چاوی تەماحی‬ ‫نەبڕیوەتە خاكی ئێران پێتان وانەبێ‪ ،‬كە‬ ‫ئەوەندە ساویلكە‌و دڵ سافم‪ .‬ئەمن بە‬ ‫ت��ەواوی دڵنیا نیم‪ ،‬كە ئ��ەوان ئ��ەو شتە‬ ‫لە مێشكیاندا نەبێت‪ ،‬النی كەم بۆ واڵتی‬ ‫ئازەربایجان‪ ،‬بەاڵم ئەوەی راستی بێت‬ ‫ئەمەیە‪ ،‬كە ئ��ەوان ئەمڕۆكە گیرۆدەی‬ ‫كێشە ناوخۆییەكانن لە الیەكەوە مەترسی‬ ‫یۆنان‌و ئینگلیز لە سەریانە‌و لە الیەكی‬ ‫دیكەشەوە وەزعی سیاسی‌و ئابوورییان‬ ‫ئ��ەوەن��دە خ��راپ��ە‪ ،‬ك��ە مستەفا ك�� ‌هم��ال‌و‬ ‫هاوڕێكانی بەهۆی زۆری دروشمەوە‬ ‫دەرف��ەت��ی هەناسە هەڵكێشانیان نییە‪.‬‬ ‫مستەفا ك��ه‌م��ال رێ��گ��ەی��ەك��ی ژی��ران��ەی‬ ‫گرتۆتە ب��ەر ب��ەوەی‪ ،‬ك��ە ب��ەرزە ف��ڕی‌و‬ ‫ئیدیعای پێشووی پان ئیسالمیست یان‬ ‫تورانیسمی وەال ن��اوە‌و هەموو هەوڵ‌و‬ ‫ت��ەق��ەالی ج��ارێ بۆ ئ��ەوەی��ە‪ ،‬كە ب��ەردی‬ ‫ب��ن��اغ��ەی دەوڵ��ەت‌و میللەتی ت��ورك لە‬ ‫سەر شوێنێكی سەخت‌و ئەستەم دابنێ‌و‬ ‫لەم روان��گ��ەوە رەنگە مەترسی بۆ ئێمە‬ ‫هه‌بێت‪ .‬واتە ئەگەر ماوەی حكومەتەكەی‬ ‫درێژخایەن بێت‌و بتوانێت گیروگرفتەكانی‬ ‫توركیا چارەسەر بكات‪ ،‬دواتر بۆخۆی‌یان‬ ‫جێنشینەكانی رەنگە بكەونە فكری ئەوە‪،‬‬ ‫كە دەست بكەن بە فره‌وانخوازی‌وهێرش‬

‫‪145‬‬

‫كردنە سەر خاكی واڵتەكان‪.‬هەرچەندە‬ ‫ئ��ەم خ��ەون��ە ت��ا بیست س��اڵ��ی دی��ك��ەش‬ ‫نایەیەتە دی‌و ئەگەر خ��ودای نەخوازە‬ ‫ئ��ەو رۆژە بێت ئێمە ناتوانین هیوامان‬ ‫بە ناوچە كوردنشیینەكان بێت‪.‬ڕێژەی‬ ‫دانیشتوانی ئێستاكە ‪ 14‬ملیۆنەوه تا پازدە‬ ‫ساڵی دیكە دەبێتە بیست ملیۆن‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئ��ەو كاتە توركیا كێشەكانی ناوخۆی‬ ‫چارەسەر كردبێ‌و سیاسەتی دەرەوەیش‬ ‫رێگەی پێ ب��دات بە ئاسانی دەتوانێت‬ ‫لەشكرێكی دووسەد تا سێ سەد هەزار‬ ‫كەسی بەرەو ئێران رەوانە بكات‌و كورد‌و‬ ‫فارس‌و هەرچی بێتە سەر رێی رای بماڵێ‪.‬‬ ‫تەنانەت ئ��ەو ك��وردان��ەش‪ ،‬كە ئەمڕۆكە‬ ‫ئێمە بە داردەستی خۆمان دایان دەنێین‬ ‫رەنگە بە ئاسانی فریوی ئەوان بخۆن‌و‬ ‫ببنە دار دەس��ت��ی دەس��ت��ی ت��ورك��ەك��ان‪.‬‬ ‫بە بیرو ب��اوەڕی من لە داهاتوودا ئێمە‬ ‫ئەبێت تەنیا هیوامان بەخۆمان بێ‌و بە‬ ‫جۆرێك‪ ،‬كە لە سیاسەتی ناوخۆدا جۆرێ‬ ‫رەفتار بكەین‪ ،‬كە ئیداراتی لەشكری‌و‬ ‫كیشوەری بە ج��ۆرێ رەفتار بكەن‪ ،‬كە‬ ‫خەڵك دەوڵەمەند‌و دڵخۆش‌و رازی بن‌و‬ ‫دەوڵەتەكەی خۆیان خۆشبوێت‌و‪ ...‬ئەگەر‬ ‫مەترسییەكیش هاتە پێش‪ ،‬خەڵكی بە‬ ‫گشتی بۆ البردنی ئ��ەو مەترسییە بێنە‬ ‫مەیدان‌و ئامادەی فیداكاری بن‪.‬‬ ‫ل��ە س��ی��اس��ەت��ی دەرەوەش��م��ان��دا ئەبێت‬ ‫پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ دەوڵەتەكان‬ ‫دابمەزرێنین بە چەشنێ‪ ،‬كە ئەگەر یەكێک‬

‫لەوان لە داهاتوودا نیازی ناپاكی لەگەڵمان‬ ‫هه‌بوو باقی واڵتەكان الیەنیی ئێمە بگرن‪،‬‬ ‫یان النی كەم بەلەبەرچاو گرتنی رەقابەتی‬ ‫نێوان دەوڵەتەكان خۆیان‪ ،‬هەندێكیان بە‬ ‫رواڵەت یان بە دڵ یارمەتی ئێمە بدەن‪.‬‬ ‫ئەم ‌ه دەرب��ارەی كوردستانی سەربەخۆ‪،‬‬ ‫ئەمن پێم مەترسییە بەڕاستی لە سەر ئێمە‬ ‫هەیە‌و نابێ فریوی قسەی ئینگلیزەكان‬ ‫بخۆین‪ ،‬كە گوایە بە شێخ مەحمودیان‬ ‫گ��وت��ووە ئێمە ناتوانین كوردستانێكی‬ ‫سەربەخۆ قبوڵ بكەین‪ .‬من لێرە لەگەڵ‬ ‫ئینگلیزەكاندا قسەم كردووە‌و زۆر شت‬ ‫تێگەیشتووم‪.‬‬ ‫ی��ەك��ەم‪ :‬ب��ەل��ەب��ەر چ��اوگ��رت��ن��ی ن��اوچ��ە‬ ‫نەوتاوییەكانی كوردستان من پێم وا نییە‬ ‫كە ئینگلیزە ماڵ پەرست‌و دوور بینەكان‪،‬‬ ‫بێ دەنگ دابنیشن‌و لێ بگەڕێن توركیا‬ ‫پاش چەند ساڵ بە خەیاڵی ئاسودەوە‬ ‫كێشەی م��وص��ڵ زی��ن��دوو ب��ك��ات��ەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫بەرگری لەم كارە بە ناوی كوردستانی‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆ ك��وردەك��ان ب��ۆ الی خۆیان‬ ‫رابكێشن‪ .‬تەنانەت ئەگەر ئ��ەم ك��ارەش‬ ‫ن��ەك��ات ل��ەب��ەر ئ��ەوەی ئ��ەم دروش��م��ە‬ ‫ك��ەوت��ۆت��ە س��ەر زاران‌و كوردەكانیش‬ ‫میلله‌تێكی تێگەیشتوون خۆیان بە دوای‬ ‫ئەم دروشمە دەكەون بە تایبەت كە كورد‬ ‫پەست ئەبێت ب��ەوەی‪ ،‬كە ژێ��ر دەستی‬ ‫ع��ەرەب ب��ێ��ت‪ .‬ك��ەواب��وو ئ��ەب��ێ ئێمە لە‬ ‫فكری كوردستانی خۆماندا بین‌و ئەگەر‬ ‫توانیمان لەگەڵ توركەكان رێکبكەوین چ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫باشتر‪ ،‬بەو مەرجەی ئەم رێكەوتنە بە‬ ‫نیازی لەنێوبردن‌و قڕكردنی كورد نەبێت‪،‬‬ ‫چونک ‌ه ئاشكرایە‪ ،‬كە ئەمە خەیاڵێكی خاوە‬ ‫بەڵكو ئێمە ئەبێ بە جوانی لەگەڵ كوردان‬ ‫ه��ەڵ��س‌و ك��ەوت بكەین‌و ك��ارێ��ک بكەین‬ ‫ئەوان قازانجی دەوڵه‌تی ئێران لە بەر چاو‬ ‫بگرن‪ ،‬بۆ ئەم كارەش دەبێت بە شێوەی‬ ‫پەروەردەكردنی ئێرانی رای��ان بهێنین‌و‬ ‫ئەم كارە زیاتر بۆ ئێمە ئاسانترە وەك لە‬ ‫توركیا‪ ،‬چونكە كوردەكان لە باری زمان‌و‬ ‫رەگ��ەزەوە ئێرانین‌و ئێستاكە كەسانێك‬ ‫هەن‪ ،‬كە بۆ زیندوو كردنەوەی غیرەتی‬ ‫میللی لەواندا‪ ،‬دەستەو دامێنی شاهنامەو‬ ‫حیكایەتی جەمشیدو فەرەیدوون‌و‪ ..‬هتد‬ ‫بوون‪ .‬ئەگەر مەئمورەكانی دەوڵەتی ئێران‬ ‫ژیر‌و كەم تەماح بن‌و زوڵم‌و زۆر لە سەر‬ ‫كوردەكان الب��ەرن‌و بە جوانی تەكبیری‬ ‫ئەم كارە بكەن النی كەم ئەو قازانجەی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ل��ە ن��ێ��وان ك��ورد‌و ف��ارس��دا‬ ‫دوژمنی‌و كینە نامێنێ‌و تەنانەت ئەگەر‬ ‫رۆژێكیش خەونی كوردستانی سەربەخۆ‬ ‫پەرە بسێنێ ئەتوانم بە دڵنیاییەوە بڵێم‪،‬‬ ‫كە كوردەكانی ئێران نابنە هۆی كێشەو‬ ‫زەحمەت بۆ ئێران‌و رەنگە الیەنی ئێرانی‬ ‫بوونیان بەسەر الیەنی كوردبوونیاندا زاڵ‬ ‫ببێ‌و نەك تەنیا زیانێكیان بۆ ئێمە نەبێت‬ ‫بەڵكو قازانجیشمان پێ بگەیەنن‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر مەئمورەكانی ئێران بە شێوەی‬ ‫راب��ردوو ل��ەگ��ەڵ ك��ورددا بجوڵێنەوە‌و‬ ‫كەمتەرخەمی بنوێنن س��ەب��ارەت ب��ەوان‬

‫ئەوا پێم وایە‪ ،‬كە مەترسی نزیكە‪ .‬ئەوەش‬ ‫بڵێم‪ ،‬كە توركەكان ئەڵێن ئینگلیزەكان‬ ‫لە نێوان ك��ورد‌و ئەرمەنی‌و ئاسوریدا‬ ‫پەیوەندییەكی پتەویان دام��ەزران��دووە‌و‬ ‫نیازیان وای��ە ل��ەب��ەه��اری داه��ات��وودا لە‬ ‫كوردستانی ئێران ئ��اژاوە س��از بكەن‪،‬‬ ‫هەرچەندە‪ ،‬كە ئ��ەم قسە رەنگە راست‬ ‫بێت‌‪ ،‬یان پڕوپاگەندەی توركەكان بێت بۆ‬ ‫ئەوەی ئێمەی پێ بترسێنن‪ ،‬بەاڵم لە هەر‬ ‫حاڵدا نابێت ئێمە غافڵ بین‪.‬‬

‫‪147‬‬

‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫گۆڤاری یغما ‌ر ــ ژمارەی سڕی ‪ /124‬ساڵی یازدەهەم‬ ‫ژمارەی هەشتەمی‪ /‬رەزبەری ‪1337‬‬ ‫الپەڕەی ‪ 3‌ 45‬ــ ‪351‬‬ ‫مدیر‪ :‬حبیب یغمایی‬ ‫* محمد علی فروغی لە ساڵی ‪ 1321‬لە رۆژی نۆی‬ ‫مانگی سەرماوەرزدا كۆچی دوایی كردووە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ش��ی��اوی ب��اس��ە ئ��ەوەی��ە ئ�� ‌هگ��ەرچ��ی ن��ات��وان��ی��ن بڵێین‬ ‫فروغی هەموو پێشبینییەكانی دروس��ت��ە‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫دەقی نامەكەدا دەر دەكەوێ‪ ،‬كە پیاوێكی نیشتیمان‬ ‫پ��ەروەر‌و زان��ا ب��ووە‌و س��ی��اس��ەت��م��ەدارێ��ك��ی ژی��ر‌و‬ ‫تێگەیشتوو بووە‌و راستییەكانی بێ ترس دركاندووە‪،‬‬ ‫ئەگەر چی سیاسەتمەدارانی ئەوڕۆكە‪ ،‬تەنیا شتێك‬ ‫ناویان نەبیستووە راستی‌و تێگەیشتووییە‪ .‬بە داخەوە‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬هەندێك لە بەشەكانی نامەی فروغی پەیوەندیی‬ ‫بە ك��وردەوە نەبوو‪ ،‬بۆیە تەنیا ئەو شوێنانەی‪ ،‬كە‬ ‫پێوەندیی بە كێشەی ك��وردەوە هەیە وەرمگێڕاوەتە‬ ‫سەر زمانی كوردی‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫ئێران‪ ،‬له شۆڕشی ده‌ستوورییه‌وه‪ ‌،‬تا‌كو جه‌نگی‬ ‫جیهانیی یه‌که‌م‬ ‫‪Iran, since the Constitutional Revolution, until World War I‬‬

‫نوسینی‪ :‬د‪ .‬ئامال ئه‌لسه‌بکی‬ ‫‪Written by: Dr. Amal al-Sabki‬‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌عه‌ره‌بیه‌وه)‌‪ :‬سامان مسته‌فا ره‌شید‬ ‫‪Translated by: Saman Mustafa Rasheed‬‬

‫‪149‬‬

‫ب��ارو دۆخ��ی ن��اوخ��ۆی��ی ئ��ێ��ران پێش‬ ‫شۆڕشی ده‌ستووری‬ ‫ج��واڵن��ه‌وه‌ك��ان��ی م��ێ��ژووی م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫وه‌ك س��ووڕی گ��ه‌ردوون��ی ملکه‌چی‬ ‫دینامیكیه‌تێكی ت��ۆك��م��ه‌و دام��ه‌زراون؛‬ ‫زووربه‌ی جار ده‌سپێکه ئاشكراكان ده‌بن ‌ه‬ ‫پاڵده‌ری گۆڕانكارییه‌كان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫پ��ل��ه‌ب��ه‌ن��دی‪ ،‬ب��ه‌ده‌گ��م��ه‌ن رێ��ده‌ک��ه‌وێ��ت‬ ‫رووداوه‌ك��ان كتوپڕو ل��ه ن��اك��اوب��ن‪ .‬له‬ ‫مێژووی ئێرانی كۆتای جه‌رخی نۆزده‌‌و‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای ج��ه‌رخ��ی ب��ی��س��ت ش��ه‌پ��ۆل��ی‬ ‫هۆشیاری‌و رابوون به‌ ته‌واوه‌تی جۆشی‬ ‫سه‌ندبوو ب��ه‌م��ه‌ش هێز ‌ه نه‌ته‌وه‌یه‌كان‬ ‫هۆكار ‌ه نێگه‌تیڤه‌كانی ده‌وڵه‌تی قاجارییان‬ ‫ره‌تكرده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه رێگایان بۆ جیاوگی بیگان ‌ه‬ ‫خ��ۆش��ده‌ك��ردو ه��ه‌وڵ�� ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كانی‬ ‫بیناكردنی ئابووری نیمچ ‌ه سه‌رمایه‌داری‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر ده‌ستی هێزه‌كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‪،‬‬ ‫که پێكهاتبوون له ده‌وڵ��ه‌م�� ‌هن��د ‌هك��ان‪ ،‬له‬ ‫ب��ارده‌ب��رد‪ ،‬ك ‌ه مه‌رامیان به‌ڕێوه‌بردن‌و‬ ‫گ��رت��ن��ه‌ده‌س��ت��ی س��ی��اس��ه‌ت��ی دوورل��ه‬ ‫ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی بیانی بوو‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و ‌ه هێز ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان که‌وتن ‌ه‬ ‫دژای��ه‌ت��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی ق��اج��اری‪ ،‬ه��ه‌ر له‌و‬ ‫ك��ات��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه زان��ی��ان د ‌هس��ه‌اڵت��ی بیانی‬ ‫دزه‌ی كردوه‌ت ‌ه ناو ئابووری ئێرانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل��ه م��اوه‌ی س��ه‌رده‌م��ی ن��اس��ره‌دی��ن شا‬ ‫‪1848‬ـ��ـ ‪1896‬و موزه‌فه‌رولدین ش��ا‪ ،‬له‬ ‫دوای ئه‌وانیشه‌و ‌ه هه‌تاوه‌كو هه‌ڵگیرسانی‬ ‫شۆڕشی ده‌ستوری‪ .‬نه‌یارانی قاجاریه‌كان‬

‫رێگه‌گه‌لێكیان گرته‌به‌ر بۆ هاوپه‌یمانیكردن‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب��ازرگ��ان‌و پ��ی��اوان��ی ئایینی ل ‌ه‬ ‫الیه‌ك‌و له‌گه‌ڵ شێخی سه‌رۆك خێڵه‌كان‌و‬ ‫گه‌ور ‌ه كشتیاره‌كان له الیه‌كی‌تره‌و ‌ه بۆ‬ ‫پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌ ئابووریه‌كانیان‬ ‫له دژی ئه‌و جیاوگه‌ زۆران��ه‌ی درابون ‌ه‬ ‫رووس‌و به‌ریتانیه‌كان له سه‌ر حیسابی‬ ‫هاونیشتمانیان‪ .‬ل ‌ه به‌ر رۆشنایی ئه‌وه‌ی‬ ‫ل��ه س��ه‌ره‌و ‌ه ب��اس��ك��را‪ ،‬د ‌هت��وان��ی��ن بڵـیین‬ ‫فاكته‌ری ئابووری پاڵده‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ب�� ‌ه ه��ێ��زی پێكهێناوه‌ ب��ۆ ه�� ‌هس��ت��ان ب ‌ه‬ ‫شۆڕشی ده‌ستوری‪ .‬هه‌روه‌ها كۆمه‌كی‬ ‫ك��ردوه‌ ب�� ‌ه ب��زاوت��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی دژی‬ ‫ق��اج��اری��ی��ه‌ك��ان‌و ده‌رک��ه‌وت��ن��ی چینێكی‬ ‫رۆشنفكری ئێرانی که ده‌رکه‌وته‌ی ئه‌و‬ ‫چاكسازی ‌ه سنووردارانه‌بوون‪ ،‬که‌ هه‌ر‬ ‫یه‌که له (ناسره‌دین شا)و موزه‌فه‌رولدین‬ ‫ش��ا ل��ه دوادوای��ی ج��ه‌رخ��ی ن��ۆزده‌‌و‬ ‫ده‌سپێكی چه‌رخی بیستدا ئه‌نجامیاندا بوو‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها پیاوانی ئایینی شیع ‌ه پشتگیریی‬ ‫شۆڕشه‌وانه‌كانیان كرد ل ‌ه تیكۆشانیاندا‪،‬‬ ‫چونکه دزه‌ك��ردن‌و هاتنه‌ناوه‌ی بیگان ‌ه‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی راسته‌وخۆش بوو بۆ سه‌ر‬ ‫بیرباوه‌ڕی ئایینی ئه‌وان ئه‌مه‌له الیه‌ك‌و‬ ‫ب��وون��ی بێگان ‌ه كۆسپ ب��وو ل��ه ‌ب��ه‌رده‌م‬ ‫د ‌هس��ه‌اڵت��ی ئ��اب��ووری به‌رهه‌مهاتوویان‬ ‫ل ‌ه ئاكامی هاوپه‌یمانێتی ب��ه‌رده‌وام��ی��ان‬ ‫له‌گه‌ڵ بازرگان ‌ه دیاروخاوه‌ن زه‌وییه‌كان‬ ‫ل��ه ‌الی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌وه‌‪ ،‬چونکه س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی م��ووچ��ه‌ی پ��ی��اوان��ی ئایینی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫دام��ه‌زراوه‌ ئایینییه‌كان ل ‌ه سه‌رتاسه‌ری‬ ‫واڵت��دا ل��ه گیرفانی ب��ازرگ��ان‌و گ��ه‌ور ‌ه‬ ‫كشتیارانی ئێرانی ده‌رده‌چوو‪.‬‬ ‫پێده‌چێت هه‌نگاوهه‌ڵگرتن‌و تێگه‌یشتن‬ ‫له قۆناغه‌كانی شۆڕشی ده‌س��ت��ووری‬ ‫كارێكی سه‌خت بێت به‌بێ‌ چاوگێڕانێكی‬ ‫هێمنانه‌‌و لێوردبونه‌وه‌یه‌كی به ‌دیقه‌ت له‬ ‫په‌یوه‌ندیی تێكئااڵوی نێوان ده‌سه‌اڵتی‬ ‫قاجاری‌و چین‌و تویژ ‌ه ئێرانییه‌كان‪ ،‬که‬ ‫له پێكهاته‌یه‌كی فر ‌ه ره‌نگ‪ ،‬جۆراوجۆری‬ ‫ر ‌هگ��ه‌زو پلووڕالـیزمی ئیتنیكی‌و زمان‌و‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ه‌ ج��ۆرب��ه‌ج��ۆره‌ك��ان پێكهاتبوو‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگای ئێرانی له چه‌رخی ئێستاماندا‬ ‫پێكهاتوو ‌ه له چوارچین‪ ،‬ك ‌ه له تواندایه‌ ب ‌ه‬ ‫روونی دیارییان بکه‌ین‪ ،‬به‌ جۆرێک چینی‬ ‫ئه‌ریستۆكراتی (خواپێداوه‌كان) لووتکه‌ی‬ ‫هه‌ره‌می دانیشتوایان گرتووه‌‪ ،‬که خاوه‌ن‬ ‫زه‌وییه‌ كشتوكاڵیی ‌ه گه‌وره‌كان‌و بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫فه‌رمانڕه‌وای قاجاری‌و میره‌كان‌و پیاوانی‬ ‫ده‌ربارو فیوداڵ ‌ه گه‌وره‌كان‌و وه‌زیره‌كانی‬ ‫له خۆگرتووه‌ ‌و له‌گه‌ڵـێیاندا فه‌رمانڕه‌وای‬ ‫هه‌رێمه‌كان‌و كارمه‌ندانی خاوه‌ن شۆره‌ت ‌ه‬ ‫ناسراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت له نموونه‌ی راگری‬ ‫پاشاو خ��اوه‌ن ناوچه‌كان‌و هاریكارانی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت‌و ه��ێ��زی م��ه‌م��ل��ه‌ک��ه‌ت��ه‌ك��ان‪...‬‬ ‫هتد‪ .‬ك��ۆی ئ��ه‌وده‌س��ت��ه‌و ت��وێ��ژان��ه‌ی‪ ،‬که‬ ‫مانفیستی ب��ژارده‌ی مه‌رکه‌زی له چینی‬ ‫ئه‌ریستۆكراتی ئێرانی د ‌هک��ه��ن ل��ه خۆ‬ ‫ده‌گریت‪ .‬هه‌روه‌ها بژارده‌یه‌كی لـۆكاڵـی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌ ل��ه پ��ی��اوم��اق��وڵ��ه‌ ن��اوچ��ه‌ی��ی�� ‌هك��ان‌و‬

‫به‌گزاده‌ی گونده‌كان‌و سه‌رۆك خێڵه‌كان‌و‬ ‫ئه‌و گه‌وره‌ كارگێرانه‌ی خاوه‌ن موڵك‌و‬ ‫نو‌ هه‌ڵـگرانی ن��ازن��اوی‬ ‫ماڵی چ�� ‌هس��پ��او ‌‬ ‫پ��ش��ت��او پ��ش��ت‪ ،‬دادوه‌ران��ی دادگ��اك��ان��ی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت پێشنوێژانی هه‌ینی ل��ه ش��ار ‌ه‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ب��ژارده‌ی ن��اوچ�� ‌هی��ی ب ‌ه‬ ‫باڵی ت��ه‌واوک��ه‌ری ئه‌رستوكراتی ئێرانی‬ ‫داده‌نرێن‪.‬‬ ‫بازرگانانی ش��اره‌ك��ان‌و خ��اوه‌ن زه‌ویی ‌ه‬ ‫بچووکه‌كان‌و خاوه‌ن دوكانه‌كانی بازاڕ‪،‬‬ ‫خاوه‌ن پیشه‌كان گرنگترین پێكهێنه‌ره‌كانی‬ ‫چ��ی��ن��ی ن��اوه‌ڕاس��ت��ی ئ��ێ��ران��ی��ن‌و دوای‬ ‫ئه‌رستۆكراته‌كان دێن له گرنگی‌و پێگه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابووریدا‪ .‬به‌چه‌شنێ‌ چینی‬ ‫ناوه‌ڕاست به ‌سه‌رچاوه‌ی پاره‌داركردنی‬ ‫(تمویل) بنه‌ڕتی داده‌نرێت بۆ دامه‌زراو ‌ه‬ ‫ئایینییه‌كانی شیعه‌‪ ،‬ج��ا چ ل��ه شێوه‌ی‬ ‫مووچه‌ی پیاوانی ئایینی‌و دابین كردنی‬ ‫پێویستی مزگه‌وت‌و خوێنگه‌ ئایینیه‌كان‌و‬ ‫ته‌كیه‌‌و ئه‌‌وقاف بێت بۆ به‌رده‌وامبوونیان‬ ‫له چاالكیی فێركارییاندا‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‌و گ��رێ��دراوی‬ ‫چینی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت ب��ه‌ پ��ی��اوان��ی ئایینی‌و‬ ‫وه‌عزبێژانی مزگه‌وته‌كان‌و مامۆستایان‌و‬ ‫فێرکه‌رانی قورئان‌و فێرخوازانی په‌یمانگا‬ ‫ئایینییه‌كان‌و پیاوانی ئایینی بچووك‌و‬ ‫گ��ه‌وه‌ر ‌ه ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ ت��ون��د ب�� ‌ه ی��ه‌ک��ه‌و ‌ه‬ ‫ش��ه‌ت�� ‌هك��دراوه‌‪ ،‬به ‌شێوه‌یه‌ك له الیه‌نی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌ جیاكردنه‌وه‌ی ب��ازاڕ له‬ ‫مزگه‌وت كارێكی ئه‌سته‌مه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت‬

‫‪151‬‬

‫زه‌ك��ات��ی (پێنج ی��ه‌ك)‪ ،‬ك�� ‌ه راس��ت��ه‌وخ��ۆ‬ ‫ێ‬ ‫ده‌درێ��ت��ه‌ پ��ی��اوی ئایینی (م��ه‌ال) ب��ه ‌ب ‌‬ ‫هیچ ده‌ستێوه‌ردانی به‌ ره‌های له الیه‌ن‬ ‫ده‌سه‌اڵتی فه‌رمانڕه‌واوه‌‪.‬‬ ‫چینی سێیه‌م له پایه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ئێرانی‬ ‫پێكهاتو ‌ه ل��ه كاسبكارانی ش��اره‌ك��ان‌و‬ ‫س��ه‌رج��ه‌م پ��ی��ش�� ‌هك��اره‌ك��ان‌و كرێكارانی‬ ‫رۆژان��ه‌‌و كرێكارانی بیناكارو كارگه‌‌و‬ ‫ح��ه‌م��اڵ‌و ده‌اڵل��ه‌ك��ان‌و ك��ارم��ه‌ن��دان‌و‬ ‫ك��ارگ��وزاران��ی م�� ‌هن��زڵ‌و دوك��ان�� ‌هك��ان‪ ،‬که‬ ‫ه��ه‌م��ووی��ان ب��ه ‌ن��زی��ک��ه‌ی ده‌سهاتێكی‬ ‫به‌رده‌وام‌و هه‌میشه‌ییان هه‌یه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫به‌رزترین ده‌سهاتیان هه‌ی ‌ه له زۆربه‌ی‬ ‫دان��ی��ش��ت��وان��ی گ��ون��ده‌ك��ان‌و ج��ه‌م��اوه‌ری‬ ‫هۆزه‌كان‌و جووتیاره‌كان‌و له نێو كوچه‌ر ‌ه‬ ‫گه‌ڕۆکه نه‌وه‌ستاوه‌كان‪ ،‬ئه‌وان ‌ه ب ‌ه چینی‬ ‫دنیاو قیامه‌ت داده‌نریت له ستراكتۆری‬ ‫كومه‌ڵگای ئێرانیدا‪ .‬ئه‌م ‌ه له كاتێكدای ‌ه‬ ‫جیاوازی جیاکه‌ره‌وه‌ی نێوان چینه‌كان‬ ‫تووشی ت��وان��ه‌وه‌‌و نزیكبوونه‌وه‌ی زۆر‬ ‫بوو ‌ه له ئه‌نجامی باشبوونی به‌رده‌وامی‬ ‫بارو دۆخی نێوان توێژه‌كانی كۆمه‌ڵگاو‬ ‫چینه‌كان له رۆژئاوا‪ ،‬به‌اڵم هێزی جیاوازی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی نێوان چینه‌كانی كۆمه‌ڵـگای‬ ‫ئێرانی ریشه‌یه‌كی قووڵـی هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه جۆری‬ ‫جوگرافیای سه‌خت رۆلـیكی گرنگی بینیو ‌ه‬ ‫له پ��ه‌رت��ك��ردن‌و الوازك��ردن��ی په‌یوه‌ندی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی له نێوان چینه‌كاندا‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫له‌وانه‌یه‌ بووبێته‌هۆی سنوورداركردنی‬ ‫په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌ندامانی نێوان چینێكی‬

‫خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌شیش له نێو‬ ‫خۆیاندا‪ .‬دین‌و زمان ‌ه جۆربه‌جۆره‌كان‌و‬ ‫رۆشنبیری‌و كلـتوره‌ جیاوازه‌كان رۆڵیان‬ ‫ه��ه‌ب��و ‌ه ل��ه ق��ووڵ��ـ��ك��ردن��ه‌وه‌ی ج��ی��اوازی�� ‌ه‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ه‌ك��ان��دا‪ .‬ب�� ‌ه ه��ه‌م��ان شێو ‌ه‬ ‫سیسته‌می خێڵــــه‌كی پشكداری كردوه‌ له‬ ‫جیاكردنه‌وه‌و دورخستنه‌وه‌ی هاوكاری‌و‬ ‫ه��اوك��ۆم��ه‌ك��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی پێویست‪.‬‬ ‫دوات��ر دووره‌ده‌س��ت��ی��ی ش��وێ��ن��ه‌ك��ان‌و‬ ‫گرانیی گواستنه‌وه‌‌و سه‌ختی هاتووچۆو‬ ‫بازرگانیكردن له نێوان هه‌رێمه‌كاندا به‬ ‫‌ه��ۆی سه‌ختی‌و سه‌رکه‌شی رێگاكان‌و‬ ‫ب�ڵاب��وون��ه‌وه‌ی دزی‌و رووت��ك��ردن��ه‌وه‌‌و‬ ‫پ��ش��ت گ��وێ��خ��س��ت��ن‌و ئ��ی��ه��م��ال��ك��ردن��ی‬ ‫حكومه‌تی قاجاری له چاكسازیكردن له‬ ‫ێ له‬ ‫رێگاكانداو ك��ردن��ه‌وه‌ی رێگای ن��و ‌‬ ‫نێوانیاندا بۆ گرێدانی هه‌رێمه‌ ئێرانیه‌كان‬ ‫به‌یه‌كتره‌وه‌‌و فه‌راهه‌مكردنی سیوله بۆ‬ ‫بازرگانیی ناوخۆیی‪ ،‬رێ��ك‌و پێكکردنی‬ ‫تێکه‌ڵـی كۆمه‌اڵیه‌تی پێویست بۆ زیاتر‬ ‫ك��ارل��ێ��ك��ردن��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ه��اوك��اری‬ ‫پێویست بۆتوانه‌وه‌‌و نه‌هێشتنی جیاوازی‬ ‫نێوان چینه‌كان رۆڵی گه‌وره‌ی گێڕاوه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه ون��ك��ردن��ی ری��ش��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ب��ه‌رژه‌و ‌هن��دی��ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و هاوكاری‬ ‫ب��ن��ی��ادن��ان‌و گ��ه‌ش��ه‌پ��ی��دان‌و ب��ره‌وس�� ‌هن��دن‬ ‫یه‌ك له دوای یه‌ك له نێوان رۆڵه‌كانی‬ ‫یه‌ك چیندا شتێكی چاوه‌ڕواننه‌كراو نیه‌‪،‬‬ ‫ل��ه كاتێدا‪ ،‬ک��ه باوه‌شێك نیی ‌ه تاکه‌كان‬ ‫كۆبكاته‌وه‌‌و لهئامێزیان بگرێت‪ .‬لێره‌وه‌ی ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫رۆڵی پیاوانی ئایینی وه‌ك كاره‌كته‌رێكی‬ ‫پێویست‌و قبوڵـكراوی ئایینی ده‌رده‌که‌وێت‬ ‫بۆ كۆكردنه‌وه‌ی شیعه‌كان‪.‬‬ ‫ل��ه ئ��اك��ام��ی داب��ه‌ش��ب��وون��ی چینایه‌تی‌و‬ ‫جۆراوجۆری جوگرافی له سه‌دا هه‌شتای‬ ‫دانیشتوانی ئ��ێ��ران��ی گوندنیشینن‌و له‬ ‫ئامێزی ده‌هه‌زار گوندی داخ��راودا ژیان‬ ‫ده‌گوزه‌رێنن‌و له س��ه‌دا بیست‌و پێنجی‬ ‫دانیشتووان شارنیشینن‌و له نێو د ‌ه شاری‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی‌و حه‌فتا ش��اری ب��چ��ووك��دان‪.‬‬ ‫ه��ه‌رچ��ی ك��ۆچ��ه‌ری��ش�� ‌ه ئ��ه‌وان پ��ان��زه‌ له‬ ‫س��ه‌دی ك��ۆی دانیشتوانیان پێكهێناوه‌‌و‬ ‫ل��ه ب��اوه‌ش��ی ش��ازد ‌ه یه‌كێتی ف��ی��درال��ی‬ ‫سه‌ره‌كیدان‪ .‬هه‌ریه‌که له‌وان ‌ه ژماره‌یه‌ك له‬ ‫خیڵ ‌ه گه‌وره‌‌و بچووکه‌‌كان له‌خۆ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای كۆمه‌ڵێک جامبازی گ��ه‌ڕۆك‪،‬‬ ‫كه‌ له که‌وشه‌نی جوگرافیی نزیك شوێنی‬ ‫مانه‌وه‌ی هۆز ‌ه كۆچه‌ره‌كاندا نیشته‌جێن‪.‬‬ ‫ب ‌ه هۆی ئه‌م دابه‌شبوون ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌و ‌ه‬ ‫چاالكیی بازرگانی ته‌نها له شاره‌كاندا‬ ‫باڵوبویه‌وه‌‌و زۆری له گونده‌كان توشی‬ ‫ێ ب��ازاری ب��وون‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش وای��ك��ردو ‌ه‬ ‫ب�� ‌‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ێ��ن��ان ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی گشتی‬ ‫كورتبێته‌وه‌ له به‌كاربردنی ناوخۆیدا‪.‬‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی ب�� ‌ه زۆری ك��ورت ب��ب��و ‌ه له‬ ‫بازاڕه‌كانی بیگانه‌دا‪ ،‬که له شاره‌كاندا‬ ‫ب��وون ل��ه جیاتی ئ��اڵ��ـ��وگ��ۆڕی ب��ه‌ره��ه‌م‪،‬‬ ‫ی��ان ده‌س��ک��ه‌وت ل��ه ن��ێ��وان ه��ه‌رێ��م�� ‌ه‬ ‫داخ��راوه‌ك��ان��ی ئێراندا‪ .‬ب ‌ه هه‌مان شێو ‌ه‬ ‫جۆراوجۆری زمان به‌شداریی كردو ‌ه له‬

‫داخران به ‌رووی خۆدا له نێوان خاوه‌ن‬ ‫زم��ان‌و ره‌گ��ه‌ز ‌هك��ان��داو یارمه‌تیی داون‬ ‫ل��ه‌وه‌ی هه‌رێمێكی تایبه‌ت هه‌ڵبژێرن بۆ‬ ‫ئاکه‌نجیبوونی خۆیان له نێو ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئێرانداو كارێكی وه‌های كردو ‌ه له شێوه‌ی‬ ‫چه‌ند ده‌وڵه‌تۆلکه‌یه‌ك بێت له نێو یه‌ك‬ ‫ده‌وڵه‌تدا‪.‬‬ ‫ه��ه‌ری��ه‌ک��ه ل��ه ف��ارس‌و ه��ۆزه‌ك��ان��ی‬ ‫به‌ختیاری‌و قه‌شقائییه‌كان‌و ع��ه‌ره‌ب‌و‬ ‫ێ‬ ‫لــوڕ له بانی مه‌رکه‌زی ده‌ژین‌و كۆمه‌ڵـ ‌‬ ‫له به‌لـووج‌و ئه‌فشارو عه‌ره‌ب دابه‌شبوون‬ ‫به‌ بیابانه‌كانی باشوری رۆژهه‌اڵتدا‪ ،‬له‬ ‫ناوچه‌كانی باكوری رۆژئ��اوا هۆزه‌كانی‬ ‫ش��ه‌ه��س��وان‌و ك��ورده‌ك��ان‌و له‌گه‌ڵیاندا‬ ‫ئه‌رمه‌ن‌و ئاشورییه‌كان باڵوبوونه‌ته‌و ‌ه‬ ‫به ‌نێو گوند ‌ه بچووکه‌كانداو توركمان‌و‬ ‫ك��ورده‌ك��ان‌و ته‌یموریه‌كان‌و به‌لـووج‌و‬ ‫ت��اج��ی��ك‌و جه‌مشیدییه‌كان ل��ه ن��اوچ��ه‌ی‬ ‫باكوردا باڵوبوونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌ ه�� ‌هم��ان ش��ێ��وه‌ زوری��ن��ه‌ی شیعه‌كان‬ ‫دابه‌شبوون بۆ چه‌ند فیرقه‌یه‌ك‪ ،‬له‌وانه‌ش‌‪:‬‬ ‫ح��ه‌ی��ده‌ری‌و ن��ع��م��ان��ی دوان��ز ‌ه ئ��ی��م��ام‌و‬ ‫ئیسماعیلی‌و که‌ریم خانی‌و شێخیه‌كان‪.‬‬ ‫دوات��ر که‌مایه‌تیی سونی ك��ورده‌ك��ان‌و‬ ‫توركمان‌و عه‌ره‌ب‌و به‌لـووج‌ن‌و که‌مایه‌تیی‬ ‫مه‌سیحی (كریستیان) وه‌ك ئه‌رمه‌نی‌و‬ ‫ئ��اش��وری��ی�� ‌هك��ان‌و که‌مایه‌تی‌تریش هه‌ن‬ ‫وه‌كو جووله‌که‌و زه‌ردشتی‪ .‬ئه‌م تایه‌ف ‌ه‬ ‫دینیان ‌ه هه‌ریه‌که له گه‌ڕه‌كێكی تایبه‌ت‬ ‫ب ‌ه خۆیاندا كۆبوونه‌ته‌وه‌و داخ��راون ب ‌ه‬

‫‪153‬‬

‫رووی خۆیاندا ل��ه گ��ون��دو ش��ار ‌هك��ان��دا‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا سیستمی خێڵه‌كی نۆڕمێكی‬ ‫سیاسی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی تایبه‌ت ب ‌ه خۆی‬ ‫ک س��ه‌رۆك خێڵ له‬ ‫داهێناوه‌‪ ،‬به ‌جۆرێ ‌‬ ‫لووتکه‌ی ده‌سه‌اڵتدا داده‌نیشێت‪ ،‬خاوه‌ن‬ ‫موڵك‌و پیاوماقوواڵن یارمه‌تیی ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫جووتیارو كۆچه‌رو كارکه‌ران له خواره‌و ‌ه‬ ‫له بنکه‌ی ئه‌م هه‌یکه‌له‌دا جیگیرن‪.‬‬ ‫س��ه‌رۆك خ��ێ��ڵ م��وم��اره‌س��ه‌ی رۆڵ��ی‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌رای��ه‌ت��ی خ��ێ��ڵ‌و ه��ۆزه‌ك��ان��ی خۆی‬ ‫ده‌كات له‌گه‌ڵ جیهانی ده‌ره‌وه‌و ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وا ل��ه پ��ای��ت��ه‌خ��ت��داو ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫خێڵه‌كانی‌تردا‪ .‬ه��ه‌رو ‌هه��ا هه‌مان که‌س‬ ‫وات ‌ه سه‌رۆك خێڵ هه‌ڵـده‌ستێ ب ‌ه رۆڵی‬ ‫دادوه‌ری له بڕینه‌وه‌‌و یه‌كالكردنه‌وه‌ی‬ ‫ناكۆكییه‌كان‌و دابه‌شكردنی باجه‌كان‬ ‫ب ‌ه س��ه‌ر دانیشتواندا‪ .‬هه‌موو ئه‌وانه‌ی‬ ‫ب��اس��م��ان ك��رد ک��ه‌رن��ه‌ڤ��اڵ��ـ��ێ��ك��ی ع��رق��ی‌و‬ ‫دانتێالیه‌كی دی��ن��ی‌و زم��ان��ه‌وان��ی ب��وون‪،‬‬ ‫که ره‌ن��گ گه‌لێكیان نیشاندا‪ ،‬که بانگی‬ ‫وێ��ك��ن�� ‌هگ��ون��ج��اوی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان‌و‬ ‫ختوکه‌ده‌ری دوورکه‌وتنه‌وه‌‌و جیاوازی‬ ‫چ��ی��ن��ای��ه‌ت��ی‌و ت��ون��دوت��ی��ژی‌و س��ه‌خ��ت��ی‬ ‫ج��وگ��راف��ی��ای��ان ده‌ك��رد‪ .‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌م‬ ‫هۆكارانه‌ش ئاسان ب��وو بۆ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫فه‌رمانڕه‌وای سه‌فه‌وی‌و قاجاری‪ ،‬دوای‬ ‫ئ��ه‌وان��ی��ش ب��ۆ رووت‌و ره‌ج��اڵ��ـ��ك��ردن‌و‬ ‫په‌رتكردنی میلله‌ت زاڵبوون به ‌سه‌ریدا‬ ‫هه‌تا پێش ئه‌ویه‌كگرتن ‌ه سنوورداره‌ی له‬ ‫كاتی شۆڕشی ده‌ستووریدا به‌ده‌رکه‌وت‪.‬‬

‫ب��ارو دۆخ��ی كۆمه‌اڵیه‌تی ئاسانكاریی‬ ‫ك��رد ب��وو بۆ مه‌ئموره‌كانی قاجاری له‬ ‫زاڵـبوون‌و ده‌سه‌اڵتگرتن به‌سه‌ر میلـله‌تدا‪،‬‬ ‫ئه‌ویش به ‌ته‌به‌نی كردنی كاره‌كانیان له‬ ‫سه‌ر پره‌نسیپی كۆن ــ نوێ‪ ‌،‬که ئه‌ویش‬ ‫پره‌نسیپی (په‌رتکه‌و زاڵبه‌) دروستكردنی‬ ‫ن��اك��ۆك��ی‌و ملـمالنێ ل��ه ن��ی��وان كۆمه‌ڵ‌و‬ ‫چینه‌جیاوازه‌كاندا بۆ ده‌سخستنی پله‌و‬ ‫پایه‌ الی ده‌سه‌اڵت له نێو هێزه‌ كۆمه‌اڵیه‌تی ‌ه‬ ‫ئێرانیه‌كاندا‪ .‬خانم ‌ه نوسه‌ر ئان المبتون له‬ ‫شرۆڤ ‌ه پڕ پێکه‌که‌یدا بۆ په‌یوه‌ندی نیوان‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و میلـله‌ت چاك بۆی چووبوو‬ ‫له كاتێكدا ئاماژه‌ی ك��ردوه‌ بۆ ئ��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫که‪( :‬میره‌فه‌رمانڕه‌واكان به‌ شیوه‌یه‌كی‬ ‫ێ توانای ده‌ستووری)‬ ‫مه‌نهه‌جی (به‌ ب ‌‬ ‫ئیستغاللی تاكڕه‌وی خاوه‌ن زه‌ویه‌كانیان‬ ‫كردوه‌‌و هه‌میش ‌ه دروستكردنی ناكۆكی‌و‬ ‫دڵئێشه‌ی خیله‌كیان كردو ‌ه ب ‌ه میكانیزم‌و‬ ‫ئامڕازی ده‌ستیان بۆ سیاسه‌تی ده‌وڵه‌ت‪،‬‬ ‫ک��ه س��ی��اس��ه‌ت��ێ��ك��ی س��ت��ه‌م��ك��اران�� ‌ه ب��وو‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها هه‌ستیاری ملـمالنێی ره‌گه‌زی‌و‬ ‫خیڵه‌كی‪ ،‬یان له شاره‌كاندا قۆستۆته‌و ‌ه‬ ‫بۆ الوازك��ردن��ی بێزاری‌و ن��اڕه‌زای��ی‌و له‬ ‫رووا راوه‌ستانی شیمانه‌كراو له الیه‌ن‬ ‫ج��ه‌م��اوه‌ری ش��اره‌ك��ان��ه‌وه‌)‪ .‬ب��ه‌ هه‌مان‬ ‫شێوه‌ گه‌ڕیده‌ی به‌ریتانی جۆن ماڵـكوم‬ ‫جه‌ختی له‌و ‌ه كردۆته‌وه‪ ‌،‬که شاره‌كانی‬ ‫ئێران به‌ پێچه‌وانه‌ی شاره‌كانی ئه‌وروپا‬ ‫ل��ه س��ه‌ده‌ك��ان��ی ن��اوه‌راس��ت��دا‪ ،‬ب�� ‌ه توندی‬ ‫دابه‌ش بوون ب ‌ه سه‌ر گه‌ڕه‌كی رکه‌به‌ردا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫ک نه‌توانێت به‌رگریی حكومه‌تی‬ ‫به ‌جۆرێ ‌‬ ‫م��ه‌رک��ه‌زی ب��ك��ات‪ ،‬ل��ه ك��ات��ێ��ك��دا حاكم ‌ه‬ ‫ق��اج��اری��ه‌ك��ان ب�� ‌ه بنه‌ماڵه‌یه‌كی بچووك‬ ‫یارییان ب ‌ه چاره‌نووسیان ده‌كردو وا خۆیان‬ ‫نیشانده‌دا له توانایاندای ‌ه پارێزگاری‌و‬ ‫به‌رگری له به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان بکه‌ن له‬ ‫به‌رده‌م گه‌ور ‌ه بازرگانه‌كاندا به‌راده‌یه‌ك‬ ‫ئ��ه‌و ت��ای��ه‌ف�� ‌ه ب��چ��ووك��ان��ه‌ ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای‬ ‫قاجارییه‌كانیان ب��ه‌ سیمبولـی یه‌كێتی‬ ‫پارێزه‌ری مافه‌كانیان ده‌زانی‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫سه‌یر نییه‌‪ ،‬که مێژوونوس ‌ه ئێرانیه‌كان‬ ‫پێیان واب��وو شۆڕشی ده‌س��ت��ووری بۆ‬ ‫یه‌که‌مین ج��ار پارچه‌كانی كۆمه‌ڵـگای‬ ‫ئێرانی كۆكردۆته‌وه‌ بۆبه‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی مه‌رکه‌زی (ق��اج��اری)‪ ،‬داوای‬ ‫دانانی بنه‌مایه‌كی په‌رله‌مانی كردوه‌‪ ،‬که‬ ‫مافه‌كانی هاوواڵتیان بپارێزیت‪ .‬داوای‬ ‫دروستكردنی ئه‌نجومه‌نی نیشتیمانی‬ ‫كردوه‌و سه‌رکه‌وتنی هه‌وڵدانێكی سه‌ره‌تا‬ ‫بووه‌ بۆ چاكسازی‪ ،‬که ب ‌ه ئامانجی ئه‌م‬ ‫خااڵنه‌ی خواره‌وه‌ هاتووه‌‪.‬‬ ‫جیاووگه‌ بیانییه‌كان‬ ‫ب��وون��ی ح��ك��وم��ه‌ت��ێ��ك��ی س��ت��ه‌م��ك��ارو‬ ‫فه‌رمانڕه‌وا پێویستیه‌كی زۆری به ‌پاره‌‌و‬ ‫پوول هه‌بوو بۆ پراكتیزه‌كردنی ئامانج ‌ه‬ ‫تایبه‌تیه‌كانی یان ئامانجی چاكسازی‪ ،‬که‬ ‫كۆمه‌ڵـگاش به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی له‌گه‌ڵـدا‬ ‫د ‌هس��ت له‌ م�لان ب��وو‪ ،‬که هه‌تا ئاستێك‬

‫ل��ه الی��ه‌ن��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ه‌وه‌ ده‌رگ��ی��ری‬ ‫ناكۆكی‌و رێكنه‌که‌وتن ب��وون‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫رێ��گ��ای خ��ۆش��ك��رد ب��ۆ ئ��ه‌و واڵت��ان��ه‌ی‬ ‫چ��اوی��ان ب��ڕی��ب��و ‌ه ئ��ێ��ران‌و ئ��ه‌رك��ی ئ��ه‌و‬ ‫واڵتانه‌شی ئاسانكردبوو که ده‌یانویست‬ ‫ده‌س��ت ب��گ��رن ب�� ‌ه س��ه‌ر س��ه‌روه‌ت‌و‬ ‫س��ام��ان��ی ئ��ێ��ران��داو خ��ۆی��ان ب��ه��اوێ��ژن�� ‌ه‬ ‫نێو پێكهاته‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیستمی‬ ‫ێ ماندوبونێكی‬ ‫سیاسی ئ��ێ��ران��ه‌و ‌ه به‌ب ‌‬ ‫زۆر‪ ،‬به‌تایبه‌ت دوای شكستی سه‌ربازی‬ ‫حكومه‌تی قاجاری له‌گه‌ڵ ئه‌و واڵتانه‌دا‪،‬‬ ‫به‌ جۆرێک پاشای قاجارییه‌كانی ناچار‬ ‫ب ‌ه رێكکه‌وتننامه‌ی توركمانجای ‪١٧٢٧‬و‬ ‫پاریسی ‪ 1858‬ك��رد ل�� ‌هگ��ه‌ڵ رووس��ی��او‬ ‫به‌ریتانیادا‪ ،‬ئه‌م رێککه‌تننامان ‌ه بوونه‌‌ته‬ ‫ه��ۆی ده‌س��ت��ب��ه‌ردارب��وون��ی (ت��ن��ازالت)‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی‌و به ‌ده‌س��ت��ه‌وه‌دان��ی ئ��اب��ووری‪،‬‬ ‫که زیانی گه‌یاند ب ‌ه توێژه‌ كۆمه‌اڵیه‌تی ‌ه‬ ‫ت��ازه‌پ��ێ��گ��ه‌ی��ش��ت��ووه‌ك��ان��ی ئ��ێ��ران له‬ ‫گه‌یشتن ب ‌ه ئامانجه‌كانیان‪ .‬له نێو ئه‌و‬ ‫ده‌ستبه‌رداربوونانه‌ش داشكاندنی كه‌ڵكی‬ ‫هه‌نارده‌ی بۆ هه‌ردوو ده‌وڵه‌تی ناوبراوو‬ ‫پێبه‌خشینی مافی دامه‌زراندنی بریكاری‬ ‫بازرگانی له تاران‌و پێدانی لێخۆشبوونی‬ ‫گومرگی له سه‌ر شمه‌که‌كانیان‪ ،‬دواتر‬ ‫که‌مكردنه‌وی زیاده‌ی ره‌سمی تێپه‌ڕبوون‬ ‫ب ‌ه رێگا ئێرانیه‌كاندا‪ .‬له ئاكامی كۆی ئه‌و‬ ‫ده‌سبه‌رداربونانه‌ش بازاڕه‌كانی ئێران‬ ‫تژی بوون له شمه‌كی هاورده‌ له جۆری‬ ‫باش‪ ،‬به‌مه‌ش توانای كێبڕكێی شمه‌كی‬

‫‪155‬‬

‫پیشه‌سازی ده‌ستی ئێرانی الواز كردو‬ ‫ه��ێ��دی ه��ێ��دی زۆرێ��ك��ی��ان ل�� ‌هن��اوچ��وون‌و‬ ‫فه‌وتان‪ .‬له سه‌روو ئه‌و پیشه‌سازیانه‌ی‬ ‫زیانیان لـێکه‌وت ب ‌ه هۆكاری ه��اورده‌‪،‬‬ ‫پیشه‌سازی چنینی ده‌ستی بوو ب ‌ه هه‌موو‬ ‫چ��ه‌ش��ن�� ‌هك��ان��ی��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه كاتێكدا ه��ه‌ردوو‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ مه‌زنه‌که (به‌ریتانیاو رووسیا)‬ ‫هانی فره‌وانكردنی بنکه‌ی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫ف��ه‌رش��ی ده‌س��ت��ی��ان��ده‌دا ب�� ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫هه‌نارده‌كردنی بۆ خۆیان به‌و نرخه‌ی ك ‌ه‬ ‫سه‌پاندبوویان له ئه‌لـقه‌یه‌ك له ئه‌لـقه‌كانی‬ ‫قۆرخكاری ئابووریدا‪ .‬به‌رئه‌نجامی ئه‌و‬ ‫شێوازه‌ ئابوورییه‌ی بێگان ‌ه ئاڕاسته‌ی‬ ‫ده‌كرد بازاڕه‌كانی ئێران گۆڕان بۆ بازاڕ‬ ‫گه‌لێكی ب��ه‌ك��ارب��ه‌ر ‌هك��ی نابه‌رهه‌مهێن‌و‬ ‫ه��ی��واش ه��ێ��واش ن��رخ�� ‌هك��ان هه‌ڵـكشان‪،‬‬ ‫دوای زی��ادب��ون��ی خ��واس��ت ل��ه س��ه‌ر‬ ‫خ��ۆراك‌و پۆشاك‌و ئامێر ‌ه هاورده‌كان‪.‬‬ ‫ئێرانیه‌كان پێیان وابوو ئه‌و چاكسازیی ‌ه له‬ ‫خۆبردوانه‌ی‪ ،‬که هه‌ر یه‌که له ناسره‌دین‬ ‫ش��ا (‪1848‬ـ��ـ ‪)1896‬و م��وزه‌ف��ه‌رول��دی��ن‬ ‫شا (‪1896‬ـ��ـ ‪ )1906‬پێی هه‌ستابوون بۆ‬ ‫ب��ه‌رژه‌و ‌هن��دی خۆهاویشتن‌و دزه‌كردنی‬ ‫بێگان ‌ه ب��وه‌‪ ،‬وه‌ك ل��ه‌وه‌ی ب�� ‌ه ئامانجی‬ ‫ب��ره‌ودان‌و گ�� ‌هش��ه‌پ��ی��دان��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‬ ‫بووبێت له‌به‌ر خاتری نه‌ته‌وه‌ی ئێرانی‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئێرانیه‌كان له‌م هه‌سته‌یاندا شتێك‬ ‫له زی��اد ‌ه ره‌وی��ی��ان ك��رد بێت‪ ،‬پێده‌چێت‬ ‫ئ��ه‌و س��ت��ه‌م�� ‌ه ئ��اش��ك��رای��ه‌ وای ل��ـ��ێ ك��رد‬ ‫ب��ن‪ ،‬ک��ه ه��ه‌ری�� ‌هک��ه ل��ه ن��اس��ره‌دی��ن شاو‬

‫موزه‌فه‌رولدین شا پێی هه‌ستابوون له‬ ‫كاتی به‌رێوه‌بردنی كاروباری سه‌ربازیدا‬ ‫بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌و هه‌وڵه‌ سه‌ره‌تاییان ‌ه‬ ‫بۆ چاكسازی‪ .‬نه‌ته‌وه‌ی ئێرانی وێڕای‬ ‫الوازی توانای به‌رهه‌مهێنه‌كی‌و خراپیی‬ ‫ب��ارودۆخ��ی بژێوییان داوای داخستنی‬ ‫ێ ئاگا له‬ ‫لیستی چاكسازیه‌كانیان كرد ب ‌‬ ‫زیادبوونی راسته‌وخۆی خواست له سه‌ر‬ ‫پێویستیه‌كانی رۆژانه‌ بۆ پڕكردنه‌وه‌ییان‪.‬‬ ‫ب��ازرگ��ان��ه‌ ب��ه‌ن��اوب��ان��گ��ه‌ك��ان‌و گ��ه‌ور ‌ه‬ ‫م��وڵ��ك��داره‌ك��ان‌و پ��ی��اوان��ی ئ��ای��ی��ن��ی له‬ ‫ری��زی پ��ێ��ش��ه‌وه‌ی ئ��ه‌وان��ه‌و ‌ه ب��وون‪ ،‬که‬ ‫سووسه‌یان به‌زیانی هه‌وڵـ ‌ه ساده‌كان بۆ‬ ‫نوێگه‌ری كردبوو وێڕای ئه‌وه‌ی له ریزی‬ ‫پ��ێ��ش��ه‌وه‌ب��وون ل��ه نیشاندانی ب��ێ��زاری‌و‬ ‫ره‌تكردنه‌وه‌ی وه‌اڵم��دان��ه‌وه‌ی حكومه‌ت‬ ‫له داوای به‌رده‌وامی پاره‌و پوول كردنی‬ ‫ق��اج��اری��ی�� ‌هك��ان‪ ،‬ک��ه پێویستیان ب��وو بۆ‬ ‫كۆمه‌ككردنی ده‌ره‌وه‌‌و پێشکه‌شكردنی‬ ‫هه‌رچی زیاتره‌ له چیاووگ بۆ بێگانه‌كان له‬ ‫نێو خۆی ئێراندا‪ .‬هه‌روه‌ها ده‌سته‌‌و توێژ ‌ه‬ ‫ئابووریه‌كان ترسی خۆیان نه‌شارده‌و ‌ه‬ ‫له به‌ هێزبوونی حكومه‌تی مه‌رکه‌زی‪،‬‬ ‫ک��ه ب��ه‌رده‌وام��ب��وو ل��ه پێشکه‌شكردنی‬ ‫لـیستی چ��اك��س��ازی‪ .‬ن��اس��ره‌دی��ن شا‬ ‫ن��اچ��ار ب��وو ب��ه‌ دام��ه‌زران��دن��ی ی��ه‌ك له‬ ‫دوای ی��ه‌ك��ی‪ :‬تیپی س��ه‌رب��ازی ق��ۆزاق‌و‬ ‫هێزی پۆلـیسی شاره‌وانی‌و رێكخستنی‬ ‫كارگێڕی ده‌رب��ار‪ ،‬که دواتر گۆڕینی بۆ‬ ‫وه‌زاره‌ت‪ .‬دامه‌زراندنی هێڵـێكی ئاسنین‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫له نێو تارانی پایته‌خت‌و دروستكردنی‬ ‫جێگه‌یه‌ك بۆ ده‌ركردنی پاره‌ (پاره‌لێدان‌و‬ ‫نووسینگه‌یه‌ك بۆ وه‌رگێڕانی په‌رتووکه‬ ‫گ��رن��گ�� ‌هك��ان‌و جێگه‌یه‌ك ب��ۆ رۆژن��ام��ه‌ی‬ ‫فه‌رمی‪ ،‬دوات��ر دروستكردنی فێرگه‌یه‌ك‬ ‫ب��ۆ پ��زی��ش��ك��ی م��رۆی��ی‌و ی��ه‌ك��ێ��ك��ی‌ت��ر بۆ‬ ‫پزیشكی ئاژه‌لی (ڤێتیرنه‌ری)و فێرگه‌یه‌ك‬ ‫بۆ بیناسازی‌و زانسته ‌سیاسییه‌كان‌و‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ی�� ‌هک��ه‌م ش��ان��دی تویژینه‌وه‌ی‬ ‫نارده‌ ده‌ره‌وه‌‪ ،‬که ده‌رچوانی خوێندنگای‬ ‫هونه‌ره‌كان بوون‪.‬‬ ‫پێویستیه‌ به‌رده‌وامه‌كانی فه‌رمانڕه‌وای‬ ‫قاجاری بۆ پ��اره‌‌و پ��وول رای هێنابون‬ ‫له سه‌ر فرۆشتنی پێگه‌ونازناو وه‌زیف ‌ه‬ ‫گه‌وره‌كان به‌وانه‌ی مه‌رامیان پێی هه‌بوو‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها فرۆشتنی زه‌ویه‌كانی ده‌وڵه‌ت‬ ‫به‌و ئێرانیانه‌ی كه‌ له توانایاندابوو بیكڕن‪،‬‬ ‫هه‌موو ئه‌مانه‌ وێ��ڕای به‌رده‌وامبون له‬ ‫سیاسه‌تی فرۆشتنی جیاووگی ئابووری‬ ‫به‌ بیانییه‌كان‪.‬‬ ‫جیاووگی ب��ارۆن رویته‌ر ‪ 1872‬یه‌که‌م‬ ‫ج��ی��اووگ ب��وو ب��ۆ ب��ی��ن��اك��ردن��ی رێ��گ��ا‌ی‬ ‫ئاسنین‌و گ��ه‌ڕان ب�� ‌ه دوای ك��ان��زاك��ان‌و‬ ‫سوود وه‌رگرتن له چڕستانه ‌(جه‌نگه‌ڵ)‬ ‫ك��ان‪ ،‬بیناكردنه‌وه‌ی زه‌وی�� ‌ه به‌یاره‌كان‪،‬‬ ‫هه‌ڵكه‌ندنی ئاوه‌ڕۆو پڕۆژه‌ی ئاودێری‌و‬ ‫پ��ی��ش��ه‌س��ازی ه��اڕی��ن‌و چ��اك��ك��ردن��ی‬ ‫رێ��گ��اوب��ان�� ‌هك��ان‪ .‬ل��ه پێناو ت��ه‌واوك��ردن��ی‬ ‫هه‌موو ئه‌و چاكسازییانه‌ی ئاماژه‌مان پێدا‬ ‫قه‌باره‌ی پێدانی جیاووگه‌كان به‌ بیانیه‌كان‬

‫زی��ادی��ك��رد‪ ،‬كۆمپانیای (لـینش ب��رزرز)‬ ‫مافی به‌رێوه‌بردنی بارهه‌ڵگری ده‌ریای‬ ‫ده‌س��ک��ه‌وت‪ ،‬پاشتر بانكی ئیمپراتۆری‬ ‫بڕیتانی ــ فارسی كڕی‌و مافی سکه‌ لێدان‬ ‫بۆ خۆی قورخ كرد له‌گه‌ڵ كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫ره‌س��م��ی رێ��گ��اك��ان‪ .‬ره‌ن��گ��ه‌ گرنگترین‬ ‫جیاووگی به‌ریتانی له كۆتای س��ه‌ده‌ی‬ ‫نۆزد ‌ه ئه‌وه‌ بووبێت‪ ،‬که سێر هكجراف‬ ‫تایلـوت ده‌س��ت��ی گ��رت ب��ه‌ س��ه‌ر مافی‬ ‫قۆرخكردنی فرۆشتن‌و به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫تووتن له هه‌موو هه‌رێمه‌كانی ئێران له‬ ‫ساڵـی ‪ ،1897‬به‌رامبه‌رب ‌ه پێدانی بڕی‬ ‫پ��ازد ‌ه ه��ه‌زار ری��اڵ سااڵنه‌‪ ،‬به ‌جۆرێک‪،‬‬ ‫که حكومه‌تی ئێرانی چواریه‌كی نرخی‬ ‫قازانجی سافی كۆمپانیای قۆرخكاری‬ ‫ده‌س��ت ده‌ک��ه��وت‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا حكومه‌تی‬ ‫قاجاری ساڵـی ‪ 1901‬جیاووگی (دارسی)‬ ‫ی بڕیتانی مۆركرد‪ ،‬که رێگای ده‌دا ب ‌ه‬ ‫بڕبتانیا به ‌گ��ه‌ڕان‌و هه‌ڵكه‌ندن به ‌دوای‬ ‫ن��ه‌وت��دا ل��ه ب��اش��وری ئ��ێ��ران‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ك��ۆم��ان��ی��ای ن��اوب��راو ب��ه‌خ��ش��راب��وو له‬ ‫ره‌سمی سه‌ر هێنانی كۆی پێویستیه‌كانی‬ ‫هه‌ڵكه‌ندن‌و به‌ هه‌مان شێوه‌ له گومرگیش‬ ‫به‌خشرا‪ ،‬ب��ه ‌شێوه‌یه‌ك ئ��ه‌م به‌خشین ‌ه‬ ‫ماد ‌ه هه‌نارده‌كانی له به‌رهه‌می په‌ترۆلـی‬ ‫كۆمپانیاکه‌شی گرته‌وه‌ حكومه‌تی ئێرانی‬ ‫له به‌رامبه‌ر ئه‌م هه‌نگاوانه‌دا بڕی بیست‬ ‫هه‌زار ریاڵـی زێڕی ئێرانی ده‌ستکه‌وت‬ ‫له‌گه‌ڵ پشكێك له كۆمپانیاکه ب ‌ه هه‌مان‬ ‫بڕی ناوبراو‪ .‬دواتر كۆمپانیای ناوبراو‬

‫‪157‬‬

‫په‌یمانیدا به‌ پێدانی رێژه‌ی ‪ %6‬له قازانجی‬ ‫رووت��ی ن��ه‌وت��ی ده‌ره��ێ��ن��راو ب��ۆ م��اوه‌ی‬ ‫شه‌ست ساڵ ب ‌ه حكومه‌تی ئێرانی‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ رووسیا نه‌یتوانی بێده‌نگ‬ ‫بێت‌و رووس��ی��اش داوای رۆل��ـ��ی خۆی‬ ‫ك��رد ل��ه چ��ی��اوگ��ی ج��ۆراروج��ۆر‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫چه‌شنێك كۆمپانیای رێگاوبانی رووسی‬ ‫گرێبه‌ستێكی ده‌ستخست‪ ،‬که كردنه‌وه‌ی‬ ‫رێگا گشتییه‌كانی باكوری ئێرانی كرد ‌ه‬ ‫مافی خۆی له‌گه‌ڵ پاكردنه‌وه‌ی به‌نده‌ری‬ ‫داگرتن‪.‬‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای��ه‌ك��ی‌ت��ری رووس��ی م��اف��ی‬ ‫راوكردنی ماسی له ده‌ری��ای قه‌زوین‌دا‬ ‫ك��ڕی‪ ،‬ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ته‌ئمینكردنی ریگاكانی‬ ‫باكوری ئێران وچاودێریكردن به‌سه‌ر‬ ‫به‌رهه‌می ف��ه‌رش (راخ��ه‌ر) له (سوڵـتان‬ ‫ــ ئ��اب��اد)و دوات��ر كشتوكاڵـی خاشخاش‬ ‫(ت��ری��اك) له كرمان‪ .‬ب��ه‌م ج��ۆر ‌ه ب��ازاڕی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی پ��ڕی ب��وو ل��ه پ��اش��ك��ۆی��ه‌ت��ی‬ ‫سه‌رمایه‌داری بیانی‌و شمه‌كی ئه‌وروپی‬ ‫به‌مه‌رجی قورس‌و فه‌وتێنه‌ر له نێویاندا‬ ‫ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی گومرگه‌كان باكوری‬ ‫ئ��ێ��ران لهالیه‌ن رووس��ی��او ‌ه ب�� ‌ه بارمت ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌و ق��ه‌رزه‌ی‪ ،‬که داب��ووی ب ‌ه‬ ‫حكومه‌تی قاجاری به‌بڕی بیست‌و دوو‬ ‫ملـیۆن منه‌ی رووسی به‌ سووی ‪ %5‬بۆ‬ ‫ماوه‌ی حه‌فتاو پێنج ساڵ ‪ .1900‬له نێو‬ ‫ئه‌و ق��ه‌رزه‌ی رووسیا نیوملـیۆن منه‌ی‬ ‫رووس��ی ل��ه خ��ۆده‌گ��رت‪ ،‬ک��ه حكومه‌تی‬ ‫ئێرانی به‌ قه‌ره‌بودابوی ب ‌ه رووسیا له‬

‫ب��ه‌رام��ب��ه‌ر جیاووگی ت��ووت��ن ک��ه پێشتر‬ ‫ئێران به‌خشی بوی ب ‌ه ئینگلیز‪ .‬حكومه‌تی‬ ‫ئێرانی به‌رده‌وام بوو له قه‌ره‌بوكردنه‌وه‌ی‬ ‫رووس هه‌تاوه‌كو دوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‬ ‫ج��ی��اووگ��ی ت��ووت��ن��ی ئینگلـیز ساڵـی‬ ‫‪ ،1892‬ت��ا دوای فتواکه‌ی شێخ میرزا‬ ‫ح�� ‌هس��ه‌ن��ی ش��ی��رازی ب��ه‌ ح��ه‌رام��ك��ردن��ی‬ ‫(قه‌ده‌غه‌كردنی) تووتن له ساڵـی ‪.1891‬‬ ‫پاشتر حكومه‌تی ئێرانی بڕی ده‌ه��ه‌زار‬ ‫ملـیۆن منه‌ی رووسی له زێڕی پاڵـفته‌ی‬ ‫له رووسیا قه‌رزكرد له ساڵـی ‪ ،1901‬به‬ ‫ک‬ ‫‌مه‌رجی ق��ورس‌و فه‌وتێنه‌ر‪ ،‬ب ‌ه جۆرێ ‌‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ی ئ��ێ��ران��ی ن��اچ��ارب��وو ب��ه‌وه‌ی‬ ‫بانكی ق��ه‌رزده‌ری رووس��ی هه‌ستێت ب ‌ه‬ ‫پ��ڕۆژه‌ی دروستكردنی هێڵـی ئاسنین‬ ‫له جلـفاوه‌ بۆ قه‌زوین‪ ،‬به ‌هه‌مان شێو ‌ه‬ ‫که‌مكردنه‌وه‌ی گومرگ له سه‌ر شمه‌كی‬ ‫ه��اورده‌ ل��ه رووس��ی��اوه‌‪ .‬ل��ه راس��ت��ی��دا‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ی ق��اج��اری ئ��ه‌م ق��ه‌رزه‌ی بۆ‬ ‫باشكردنی باردۆخی كۆمه‌اڵیه‌تی نه‌كرد‬ ‫بوو به‌ڵكو به‌شێكی فره‌ی ئه‌م قه‌رز ‌ه بۆ‬ ‫خه‌رجیی گه‌ور ‌ه پیاوانی ده‌وڵه‌ت‌و دارو‬ ‫د ‌هس��ت��ه‌ی ش��او پیاوانی ح��ه‌ره‌م س��ه‌راو‬ ‫گ��ه‌ور ‌ه سه‌ركرده‌كانی سوپا ب��وو‪ .‬شا‬ ‫سوودی له پاشماوه‌ی ئه‌م قه‌رزه‌ بینی‬ ‫له گه‌شته‌كانی بۆ ئه‌وروپا بۆ چاره‌سه‌رو‬ ‫گه‌شت‌و گوزار‪.‬‬ ‫ق��ه‌رزك��ردن دووب��اره‌ب��ووی��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ئه‌مجار ‌ه له بڕیتانیا له كاتێكدا ئێران‬ ‫سه‌د هه‌زار ریاڵی له بانكی ئیمپراتۆری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫ق��ه‌رزك��رد ب��ه ‌س��ووی ‪ %7‬ل��ه ساڵـی‬ ‫‪1902‬و دوای س��اڵ��ێ��ك س��ه‌د ه��ه‌زار‬ ‫ریاڵی‌تری ب ‌ه قه‌رز خواست له به‌رامبه‌ر‬ ‫سودمه‌ندبوونی ل��ه كه‌ڵكی ماسیه‌كان‬ ‫ل��ه ده‌ری��ای خ��ه‌زه‌رو گ��ر ‌هن��ت��ی��ك��ردن��ی‬ ‫گومرگی فارس‌و به‌نده‌ره‌كانی که‌نداوی‬ ‫ف��ارس‪ .‬به‌رئه‌نجامی ه��ه‌م��وو ئ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫له پێشدا باسكران به‌رهه‌می ئه‌وروپی‬ ‫ت�� ‌هك��ی ب��ه‌ ب��ه‌ره�� ‌هم��ی ئ��ێ��ران��ی هه‌ڵچنی‌و‬ ‫ده‌رف��ه‌ت��ی گه‌شه‌ی بۆ به‌رهه‌می ئێرانی‬ ‫ل��ه ب��ازاڕدا ن��ه‌ه��ێ��ش��ت��ه‌وه‌و ب�� ‌ه ئاشكرا‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌ی بێگان ‌ه بۆسه‌ر شمه‌ك‌و كاری‬ ‫بازرگانه‌كان ب��ه‌ده‌رك��ه‌وت‌و الیه‌نگران‌و‬ ‫سوودمه‌ندبووان له دام��ه‌زراوه‌ی ئایینی‬ ‫(ته‌كیه‌كان ــ ئه‌وقاف ــ خۆیندنی ئایینی ــ‬ ‫پێنجیه‌ك)‪ .‬دواتر كورتهێنانی سه‌رچاوه‌ی‬ ‫داه��ات��ی دام��ه‌زراوه‌ی خوێندنی ئایینی‪.‬‬ ‫زی��ان ل��ێ��ک��ه‌وت��ووان ل��ه ب��ازرگ��ان‌و‬ ‫زان��ای��ان��ی ئایینی رێ��ك��ک��ه‌وت��ن‌و ب��ڕی��اری‬ ‫هاوپه‌یمانی‌و هاوكۆمه‌كیاندا ل��ه دژی‬ ‫باهۆزی بێگانه‌‌و ده‌سه‌اڵت‌و هه‌وادارانی‬ ‫ب��ن��ه‌م��اڵ��ه‌ی ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وا (ق��اج��اری)و‬ ‫پیاوانی حه‌ره‌مسه‌را له كاتی شۆڕشی‬ ‫ده‌ستوریدا‪ .‬گ��ه‌ر جووڵێنه‌ری بنه‌ڕه‌تی‬ ‫تووڕه‌یی میلـلی‌و هه‌ڵـگیرسانی شۆڕشی‬ ‫ده‌ستووری خۆراك‌و گران ده‌ستکه‌وتنی‬ ‫پێویستیه‌كانی رۆژانه‌ بێت ئه‌وا جه‌وری‬ ‫سیاسی‌و خراپ به‌ڕیوه‌بردنی هه‌رێمه‌كان‪،‬‬ ‫که ئه‌و ك��ات به ‌ئاشكرا ئه‌ندازه‌ی ئه‌و‬ ‫گه‌نده‌ڵیه‌ی ئاشكراكرد‪ ،‬که له هه‌ڵبژاردنی‬

‫ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای هه‌رێمه‌كان‌و ره‌فتاریان‬ ‫له‌گه‌ڵ كۆی چین‌و توێژه‌كانی میلـله‌تدا له‬ ‫گوندو ناوچه‌كاندا ئه‌نجام ده‌درا‪ ،‬که له‬ ‫الیه‌ن شاوه‌ له پایته‌خت به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌م‬ ‫هه‌رێمانه‌ ده‌فرۆشرایه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی‬ ‫میلـله‌ت‪ ،‬به‌بڕێكی دی��اری��ك��راو له ماڵ‌و‬ ‫دارای��ی‌و ده‌وڵـه‌مه‌نترین هه‌رێمه‌كانی‬ ‫واڵت ده‌ف��رۆش��راو ل��ه ش��ه‌و رۆژێ��ك��دا‬ ‫ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای ن��ۆی ده‌ب��ووب��ه‌ خ��اوه‌ن��ی‬ ‫كرده‌گی (فیعلـی) دانیشتووان‌و سه‌روه‌ت‌و‬ ‫سامانی شوێنه‌که‪ .‬بێگومان فه‌رمانڕه‌واکه‬ ‫چ��ه‌ن��د ق��ات��ی ئ��ه‌وه‌ی داب��ووی ب�� ‌هش��ا له‬ ‫خه‌ڵكی وه‌رد ‌هگ��رت��ه‌وه‌ له شێوه‌ی باجی‬ ‫دارای��ی‌و سه‌له‌م‪ .‬به‌ جۆرێک ه��ه‌ژاری‬ ‫نه‌ده‌بوو ‌ه گه‌واهییه‌كی ته‌واو له به‌رده‌م‬ ‫فه‌رمانڕه‌وا (والـی) بۆ لێخۆشبوون له‬ ‫ب��اج‪ ،‬به‌ڵكو ل��ه‌وه‌ش زیاتر ئافره‌تانیش‬ ‫ده‌رگیر بوون‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت كیژ ‌ه جوانه‌كان!‬ ‫ده‌فرۆشران‌و وه‌رده‌گیران به‌رامبه‌ر ب ‌ه‬ ‫دانی باجی پێویست! ه��ه‌روه‌ك چۆن له‬ ‫سه‌رده‌ستی والـی (فه‌رمانڕه‌وا)ی قۆچان‬ ‫له ساڵـی ‪1903‬دا رووی��دا بۆ ئ��ه‌وه‌ی به‬ ‫‌رۆڵی خۆی بیسه‌لمێنیت‪ ،‬که گه‌نده‌ڵی‌و‬ ‫جه‌ورو سته‌می والی ناوچه‌كان گه‌یشتۆت ‌ه‬ ‫چ ئاستێك!‬ ‫له سه‌رده‌می موزه‌فه‌رولدین شا ‪1896‬‬ ‫ــ ‪ 1906‬پێگه‌ی فه‌رمانڕه‌وای ناوچه‌كان‬ ‫ت��ه‌ن��ه��ا ده‌درا ب�� ‌ه ك��وڕی ش��اك��ان بۆ‬ ‫ده‌سته‌به‌ركردنی دڵـسۆزی ئه‌و ناوچان ‌ه‬ ‫ب��ۆ ده‌س��ه‌اڵت��ی ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وا‪ ،‬به‌جۆرێك‬

‫‪159‬‬

‫وه‌لی عه‌هد (محه‌مه‌د شا)ی دانایه‌سه‌ر‬ ‫ئازه‌ربیجان‌و كوڕه‌که‌ی شوعاعولده‌وله‌ی‬ ‫ك��رد ‌ه ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای ش��ێ��روان‌و بنادرو‬ ‫ع��ه‌زدوده‌ول�� ‌ه د ‌هس��ه‌اڵت��ی گ��رت به‌ سه‌ر‬ ‫گ��ه‌ی�ل�ان��داو س��االر ده‌ول��ـ��ـ�� ‌ه ه��ه‌رێ��م��ی‬ ‫كوردستانی وه‌رگ��رت‪ .‬ب ‌ه هه‌مان شێو ‌ه‬ ‫سوكایه‌تیكردن ب ‌ه خه‌ڵكی به‌رده‌وام بوو‬ ‫وه‌ك سه‌رده‌می پێش خۆی به‌مه‌ش بووه‬ ‫‌هۆی زیاتر هاندان‌و بوێری‌و گردبوونه‌و ‌ه‬ ‫له ده‌وری شۆڕش‪.‬‬ ‫ده‌سته‌بژێری (نوخبه‌ی) رۆشنبیر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی زی��ات��ر رێ��گ��ا‌ی خ��ۆش��ك��رد بۆ‬ ‫هه‌ستكردن به‌ مه‌ترسی ده‌سه‌اڵتی بیانی‬ ‫ب��ون��ی چینی رۆشنبیربوو‪ ،‬ک��ه زاده‌ی‬ ‫چاكسازیه‌كانی موزه‌فه‌رولدین شاو دوای‬ ‫ئه‌وبوون‪ .‬ئه‌م چینه‌ده‌رچووی خوێندنگاو‬ ‫په‌یمانگا‌و فێرگه‌‌و ئ��ه‌وان��ه‌ی چووبون ‌ه‬ ‫ده‌ره‌و ‌ه بوون‪ ،‬که ئینتیلـجنسیای ئێرانیان‬ ‫پێكهێنابوو كاریگه‌ر بوون به‌خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫دان��راو ‌ه پێشکهوتنخوازه‌كانی رۆژئ��اوا‪،‬‬ ‫که خانه‌ی وه‌رگێڕان له تاران هه‌ستابوو‬ ‫ب��ه‌وه‌رگ��ێ��ڕان��ی��ان‪ .‬ه��ه‌رو ‌هه��ا ك��اری��گ��ه‌ر‬ ‫بوون به‌و خوێنه‌وارانه‌ی گه‌ڕابوونه‌و ‌ه‬ ‫له نێراوه‌ زانستیه‌كان له ده‌ره‌وه‌‪ ،‬دوای‬ ‫ئه‌وه‌ی حكومه‌ت پڕۆسه‌ی فێركردنی پێ‬ ‫سپاردبوون له خوێندنگ ‌ه بااڵكان‪ ،‬یان‬ ‫كردبوونی ب ‌ه به‌رێوه‌به‌ری نووسین له‬ ‫رۆژنامه‌كاندا‪ ،‬یان ئه‌وانه‌ی وه‌كو كارمه‌ندی‬

‫حكومی نوێ‌ دامه‌زرێنرابوون‪ ،‬یان وه‌ك‬ ‫ته‌كنیكاری هونه‌ری‪ ،‬یان وه‌كو ئه‌فسه‌ری‬ ‫سوپاو راهێنه‌ری پۆلـیس‪ .‬ئینتلیجیسیای‬ ‫ێ ب��وون ب��ه ‌ك��رۆك‌و چ��اوگ��ی چینی‬ ‫ن��و ‌‬ ‫ب��ۆرژوازی��ی ئ��ێ��ران��ی خ��اوه‌ن ئامانجی‬ ‫تایبه‌ت ب ‌ه خۆیان‪ ،‬که مه‌یلی ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫هێزیان ده‌كرد‪ .‬به‌اڵم ئه‌م توێژه‌ هه‌رزوو‬ ‫توشی پێكدادان ب��وون له‌گه‌ڵ ده‌رب��اری‬ ‫شاهنشای‌و ده‌سه‌اڵتی فه‌رمانڕه‌وادا‪ .‬ئه‌م‬ ‫پێكدادان‌و به‌ریه‌كکه‌وتنه‌ یه‌ك جارو یه‌ك‬ ‫ره‌هه‌ند نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵــكو چه‌ندین په‌رتووكی‬ ‫له س��ه‌ر ن��ووس��را‪ ،‬ك ‌ه گوزارشتیان لێ‬ ‫ده‌كردو بیر‌و هزریان به‌الی پرسگه‌لێكی‬ ‫وه‌كو روشنگه‌ری‌‌و دیموكراتیدا ئاڕاسته‬ ‫‌ده‌كردو به‌ ئاگایان ده‌هێنایه‌وه‌‪ .‬به‌م جۆر ‌ه‬ ‫ئاوازهایه‌ك ده‌رکه‌وت داواو بانگه‌شه‌ی‬ ‫ب��ه‌ش��داری��ی رۆش��ن��ب��ی��ران��ی��ان ده‌ك��رد له‬ ‫دروستكردنی پێشکه‌وتن له نیشتیمانی‬ ‫مرۆڤانه‌ی خۆیاندا‪ ،‬وه‌ك��و فۆتۆكۆپیی‬ ‫چه‌مکه‌كانی هه‌ردوو شۆڕشی ئه‌مریكی‌و‬ ‫فه‌ره‌نسی‪ .‬به‌اڵم ب ‌ه بێ‌ جاڕدانی بیرۆکه‌ی‬ ‫ش��ۆڕش‪ ،‬ی��ان روخ��ان��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫ق��اج��اری‪ ،‬به‌ڵکو ته‌نها ب ‌ه هێمنی داوای‬ ‫باشكردنی بارو دۆخه‌كان‌و گۆرانكاری‬ ‫له په‌یوه‌ندیی نێوان ده‌سه‌اڵت‌و كۆمه‌ڵـگاو‬ ‫له‌گه‌ڵ دانانی سنوورێك بۆ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫بێگانه‌و دوروخستنه‌وه‌ی ئه‌وروپیه‌كان‬ ‫ل��ه ف��ه‌ره��ودك��ردن��ی س��ام��ان‌و س��ه‌رو ‌هت��ی‬ ‫واڵتدا ده‌كرد‪ .‬ئه‌م بۆچوونان ‌ه نه‌وه‌یه‌ك له‬ ‫رۆشنبیره‌ پێشینه‌كان بنیادیان نابوو له‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪160‬‬

‫نموونه‌ی ئه‌حمه‌د که‌سه‌ره‌وی ته‌برێزی‌و‬ ‫شێخ م��ح��ه‌م��ه‌د ت��ه‌ب��ات��ه‌ب��ائ��ی‌و ئایه‌تولاڵ‬ ‫به‌هبه‌هانی‌و تایه‌فه‌یه‌كی‌تر له پیاو ‌ه ئایینی ‌ه‬ ‫رۆشنبیره‌كان له سه‌ر ئاستی مه‌ده‌نی‌و‬ ‫دواتر میرزا ماڵكوم خان وه‌ك سیمبولێك‬ ‫بۆ نوێگه‌ری ب��ه‌ده‌رک��ه‌وت‪ ،‬که هاوڕێی‬ ‫جه‌ماڵه‌دینی ئه‌فغانی ب��وو ئ��ه‌و یه‌كێك‬ ‫ب��وو ل��ه ده‌رچ��ووان��ی ف��ێ��رگ��ه‌ی خانه‌ی‬ ‫هونه‌ره‌كان‪ .‬دواتر چوو بۆ فه‌ره‌نسا بۆ‬ ‫خوێندنی ئه‌ندازیاری له‌وێدا كاریگه‌ر بوو‬ ‫ب ‌ه ماسۆنیی ‌هت‌و فه‌لـسه‌فه‌ی سان سیمۆن‬ ‫دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ تاران ده‌ستی كرد ب ‌ه‬ ‫وان ‌ه گوتنه‌و ‌ه له‌و فێرگه‌ی‪ ،‬که خۆی لێی‬ ‫ده‌رچووبوو (خانه‌ی هونه‌ره‌كان)‪ .‬پاشتر‬ ‫د ‌هس��ت��ی ك��ردب�� ‌ه ك��ارك��ردن ل��ه ده‌رب��اری‬ ‫شاهنشاهیداو دوای ئه‌و ‌ه له مه‌سیحییه‌و‬ ‫ب��وو ب�� ‌ه م��وس��وڵ��م��ان‌و ل��ه حه‌فتاكانی‬ ‫س��ه‌ده‌ی راب��ردودا دوو كۆمه‌ڵه‌ی نهێنی‬ ‫دام��ه‌زران��د‪ ،‬ك�� ‌ه ن��اس��ران ب�� ‌ه كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫(سه‌لوان)‪ ،‬که له سه‌ر شێوه‌ی ئه‌نجومه‌ن ‌ه‬ ‫م��اس��ۆن��ی��ی��ه‌ك��ان ب��وو‪ .‬پ��اش��م��اوه‌ی��ه‌ك‬ ‫په‌رتو‌وکه به‌ناوبانگه‌که‌ی دانا (په‌رتووكی‬ ‫چاكسازی)و پێشکه‌شی ناسره‌دین شای‬ ‫كرد تا ببێت ‌ه رێگه‌نیشانده‌رێك له دوبار ‌ه‬ ‫بیناكردنه‌وه‌ی ئێرانداو تێیدا جه‌خدی‬ ‫كردبۆو ‌ه سه‌ر پره‌نسیپی دادپ��ه‌روه‌ری‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ب��ه‌رزك��ردن��ه‌وه‌ی ئاستی‬ ‫بژێوی دانیشتوان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م كتێب ‌ه ب�� ‌ه ك��ۆڵ�� ‌هك��ه‌ی��ه‌ك��ی ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی‬ ‫داده‌ن��رێ��ت‪ ،‬ک��ه س��ه‌ران��ی ش��ۆڕش��ی‬

‫ێ‬ ‫ده‌ستوری له سه‌ری رۆیشتون‪ ،‬به‌جۆر ‌‬ ‫ماڵكوم خان له كتێبی چاكسازیدا چه‌ند‬ ‫هه‌نگاوێكی كرده‌گی داناو ‌ه بۆ چاكسازی‬ ‫ک��ه ب�� ‌ه دروس��ت��ك��ردن��ی ئ�� ‌هن��ج��وم��ه‌ن��ی‬ ‫ی��اس��ادان��ان‌و ده‌س��ت��ه‌ی جێبه‌جێكردن‬ ‫ده‌سپێده‌كات‪ ،‬که شا بۆ خۆی دایان ده‌نێت‬ ‫دوای ره‌زام�� ‌هن��دی رای گشتیی ئێرانی‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ه�� ‌هس��ت��اوه‌ ب�� ‌ه ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌و‬ ‫پاراستنی یاساكانی ده‌وڵ��ه‌ت (ك��ۆن‌و‬ ‫ن��وێ‌) له ده‌ستوورێكدا که ده‌توانرێت‬ ‫ببێته‌ سه‌رچاوه‌ی یاساكان‪ .‬داوای كردو ‌ه‬ ‫وه‌زاره‌تێك دابمه‌زرێت بۆ كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫ن ‌و‬ ‫باج له‌وانه‌ی له توانایاندای ‌ه باج بده‌ ‌‬ ‫جه‌خدی كردۆته‌و ‌ه له بایه‌خی سوپایه‌كی‬ ‫ئێرانی پرۆفیشناڵ‌و دامه‌زراندنی بانكێك‬ ‫ب��ۆده‌وڵ�� ‌هت‌و داوای دان��ان��ی پالنێكی‬ ‫ف��ێ��رك��اری گشگیری ك��ردوه‌ ب��ۆ گــه‌لی‬ ‫ئێرانی‪،‬به‌هه‌مانشێو ‌ه داوای پێویستی‬ ‫به‌ستنه‌وه‌ی هه‌موو هه‌رێمه‌كانی ئێران‬ ‫به‌یه‌کهو ‌ه كردو ‌ه له رێگای تۆڕێك رێگای‬ ‫ئاسان بۆ كۆمه‌ككردنی په‌یوه‌ندی نێوان‬ ‫دانیشتوان‌و هاندانی بازرگانی وگه‌ڕان‪.‬‬ ‫بێگومان بۆچونه‌كانی ماڵـكوم هه‌رزوو‬ ‫روب��ه‌ڕووی نه‌یاریه‌كی توند بویه‌و ‌ه له‬ ‫الیه‌ن دامه‌زراوه‌ی ئایینی ئێرانیه‌وه‌‪ ،‬وێڕای‬ ‫باوه‌ڕهێنانی ب ‌ه ئیسالم‪ ،‬به‌ماسۆنیه‌ت‬ ‫تۆمه‌تباریان كردو شا ناچاربوو دوری‬ ‫بخاته‌وه‌ بۆ ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و خێرا‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی سه‌لوانی داخست‪ .‬ماڵكوم له‬ ‫تاراوگه‌ په‌رتووکه ره‌خنه‌ییه‌که‌ی نووسی‬

‫‪161‬‬

‫(چیرۆكی موسافیرێك)‪ ،‬ك ‌ه تێیدا په‌رده‌ی‬ ‫له سه‌ر زۆرێك له خراپیه‌كانی حوكمی‬ ‫ق��اج��اری ه��ه‌ڵ��ـ��داوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ام��اژه‌ی بۆ‬ ‫خراپی ده‌رباروپیاوانی ناوحه‌ره‌مسه‌را‬ ‫ك��ردوه‌‪ ،‬دوات��ر ه��ێ��رش��ی ك��ردۆت��ه‌س��ه‌ر‬ ‫پیاوانی ئایینی‌و تۆمه‌تی هه‌ڵـگیرسێنه‌ری‬ ‫ئاشووب‌و شه‌ڕی تایفی داوه‌ت��ه‌ پاڵیان‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌ستگرتن ب ‌ه سه‌ر ماڵ‌و موڵكی‬ ‫موسوڵمانان‪ .‬رۆشنفكرانی ئێرانی ب ‌ه یه‌که‌م‬ ‫په‌رتووكی ئه‌ده‌بیان داناوه‌که به‌ شێوه‌ی‬ ‫په‌خشانی فارسی ئاسان‌و پ��اراو دورله‬ ‫ناڕه‌حه‌تی‌و ئاڵۆزی شێوازی كالسیكی‬ ‫گ��رێ��ی��اوی خ��راپ��ی�� ‌هك��ان��ی ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای‬ ‫ق��اج��اری ن��ی��ش��ان��داوه‌‪ .‬دوات��ر ماڵكوم له‬ ‫ت��اراوگ��ه‌‌دا چ��اوی ب��ه‌ ب��اڵ��وێ��زی ئێرانی‬ ‫حسێن خ��ان د ‌هک��ه‌وێ��ت له ئه‌سته‌مبوڵ‪،‬‬ ‫که هێمای بیری لـیبراڵـی بوو ‌ه له ئێراندا‪.‬‬ ‫هاورێیه‌تی نێوان ئه‌م دووپیاو ‌ه ئه‌بێت ‌ه‬ ‫هۆی گواستنه‌وه‌ی ماڵكوم له تاراوگه‌و ‌ه‬ ‫بۆ قاهیر ‌ه وه‌ك باڵوێزی شا له میسر‬ ‫ب��ۆ م��اوه‌ی ساڵێك‪ ،‬دوات��ر ش��ا ده‌یكات‬ ‫به ‌راوێژكاری سیاسی له حكومه‌ته‌که‌ی‬ ‫(وه‌زاره‌ت��ه‌ک��ه‌ی) حسێن خ��ان‪ ،‬که رۆڵی‬ ‫س��ه‌رۆك وه‌زی��ران ب��ووه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ردوو‬ ‫هاوڕێی به‌رپرس رازیبوون به‌و جیاوگه‌ی‬ ‫شا به‌خشیبوی ب ‌ه بارۆن رۆیته‌ر‪ ،‬که بوو ‌ه‬ ‫ه��ۆی خه‌شم‌و قین‌و ت��ووڕه‌ی��ی پیاوانی‬ ‫ئایینی ب��ۆ ج��اری دووه‌م ب��ۆس��ه‌ر شاو‬ ‫یاریده‌ده‌رانی‪ ،‬له كۆتاییدا شا ناچاربوو‬ ‫ج��ی��اوگ��ی ن��اوب��راو هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌‌و‬

‫گه‌وره‌ی وه‌زیران حسین خان له سه‌ركار‬ ‫الببات‌و ماڵـكومی كرد به‌ باڵوێزی تاران‬ ‫له له‌نده‌ن‪ .‬له ئاكامه‌كانی گه‌شتی ماڵكوم‬ ‫ێ‬ ‫ب��ۆ ل�� ‌هن��ده‌ن ده‌ستپێكی قۆناغێكی نو ‌‬ ‫ب��وو ل��ه چاالكیی ئینتلـجنسیای ئێرانی‬ ‫نه‌یاری ماڵباتی شاهنشایی‪ ،‬به ‌جۆرێک‬ ‫په‌یوه‌ندیگرتنی پ��ی��اوان��ی رۆشنبیر ب ‌ه‬ ‫جه‌ماله‌دینی ئه‌فغانییه‌وه‌ ده‌ستی پێكرد‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا رستێك دان��راوی رۆژئ��اوای‬ ‫نوێی بۆ رۆشنبیرانی ئێرانی‪ ،‬که شرۆڤه‌ی‬ ‫ب��اردۆخ��ی ئێرانی ل��ه چ��اوی رۆژئ��اوای‬ ‫ئه‌وروپاو ‌ه ده‌كرد ــ نارد‪ ،‬ئه‌مه‌ش بوه‌هۆی‬ ‫تووڕه‌بوونی شاو رقی له ماڵكوم هه‌ستاو‬ ‫ده‌ست به‌جێ‌ له كار الیبرد‪ .‬به‌اڵم ماڵـكوم‬ ‫له‌نده‌نی ك��رد ‌ه پێگه‌ی نیشته‌جێبوونی‬ ‫خ��ۆی‌و ده‌س��ت��ی ك��رد ب�� ‌ه چنینی ت��ۆڕی‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه نوێیه‌كانی ل�� ‌هگ��ه‌ڵ پیاوانی‬ ‫ئایینیی ئێرانیدا شانبه‌شانی رۆشنبیران‬ ‫هه‌تابوون به ‌به‌ره‌یه‌كی به‌هێز دژی شا‪.‬‬ ‫دوات��ر ماڵكوم وانه‌یه‌كی پێشکه‌ش كرد‬ ‫له باره‌ی شارستانیه‌ت‌و ژیاری فارسی‬ ‫تێیدا داوای گوزارشتی له داواكاریه‌كانی‬ ‫خۆی‌و رۆشنبیران نیشتمانه‌که‌ی كردو ‌ه‬ ‫له سایه‌ی حكومه‌تی قاجاری ئه‌و كاتدا‪،‬‬ ‫ل��ه‌و وان��ه‌ی‪ ،‬که له له‌نده‌ندا پێشکه‌شی‬ ‫ك��رد ئ��ام��اژه‌ی ب��ۆ پێویستی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی ب��ه‌ ب��وون��ی ی��اس��ای��ه‌ك ك��رد‪ ،‬که‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری ل��ه خ��اوه‌ن��دارێ��ت��ی ت��اك‌و‬ ‫ئازادی مرۆڤ بكات‌و ئاسایش وته‌ناهی‬ ‫ب��ۆ هاونیشتمانیان ف��ه‌راه��ه‌م ب��ك��ات‌وه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪162‬‬

‫پرۆتیستۆی جه‌وری سیاسیی كردووه‌و‬ ‫ب ‌ه فاكته‌ری دواکه‌وتنی ئێران‌و داخران‌و‬ ‫گۆشه‌گیری رۆشنبیری داوه‌ت�� ‌ه قه‌ڵه‌م‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌مان وتاردا ب ‌ه راشكاویه‌كی ته‌واو‬ ‫رایده‌گه‌یه‌نێت ئامانجی سه‌ره‌كی ئه‌و ‌ه‬ ‫فه‌لـسه‌فه‌ی سیاسی رۆژئاوای قبوڵـكراو‬ ‫له الی��ه‌ن رای گشتیی ئێرانیه‌وه‌ وا لێ‬ ‫بكات پشت ئه‌ستور بێت ب�� ‌ه ق��ورئ��ان‌و‬ ‫فه‌رمووده‌‌و پێشه‌وایانی شیع ‌ه به‌خاتری‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ره‌زامه‌ندیی پیاوانی ئایینی بۆ‬ ‫ب��ۆچ��وون�� ‌هک��ه‌ی ده‌س��ت ب��خ��ات‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫جارێكی‌تر به‌خاتری ئ��ه‌وه‌ی یارمه‌تیی‬ ‫ب��ده‌ن ل��ه پڕاكتایزكردنی ل��ه نێو خۆی‬ ‫ئێراندا‪ .‬ماڵكوم سیاسه‌ته‌که‌ی تۆكمه‌تر‬ ‫كرد ب ‌ه گوزارشتكردن‌و دروستكردنی‬ ‫پ��ردێ��ك��ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ب��ه‌ه��ێ��ز ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫رۆشنبیران‌و پیاوانی ئایینی له ئێران‪،‬‬ ‫كاتێك رۆژنامه‌ی (یاسا)ی دامه‌زراند له‬ ‫ساڵی ‪1890‬دا‪ ،‬که هه‌شت ساڵ به‌رده‌وام‬ ‫ێ وچان‪ ،‬چل ژماره‌ی لێ ده‌رچوو‬ ‫بوو ب ‌‬ ‫ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ك (یه‌كێتی ـ��ـ دادپ��ه‌روه‌ری ــ‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ه‌وت��ن)ی ك��ردب��وو ب�� ‌ه دروش��م‌و‬ ‫رووپ��ه‌ڕی رۆژن��ام��ه‌ک��ه‌ی ب ‌ه سووره‌تی‬ ‫فاتیحه‌ی ق��ورئ��ان��ی پ��ی��رۆز رازان��دب��وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ب ‌ه ئامانجی سازكردنی پیاوانی‬ ‫ئایینی بۆبه‌رگری له جیاوازییه‌ ئایینی‬ ‫وتایفی یه‌كان له پێناو گه‌یشتن به‌ یه‌كێتی‬ ‫و یه‌كڕیزی م��رۆی��ان��ه‌و ئاڕاسته‌كردنی‬ ‫وزه‌و تواناكان بۆ به‌رهه‌مهێنانی لۆكاڵی‌و‬ ‫داواك��ردن��ی نه‌هێشتن‌و رزگ��ارب��وون له‬

‫ده‌سه‌اڵتی بێگان ‌ه به‌ كۆمه‌ك‌و پاڵپشتی‬ ‫بیناو بره‌وسه‌ندن‌و ریفۆرم له ئێراندا‪.‬‬ ‫دواتر مه‌لیك ناسره‌دین شا دامه‌زراندنی‬ ‫(ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی راوی��ژك��اری)ی راگ�� ‌هی��ان��دو‬ ‫رای��س��پ��اردن‌و به‌رپرسیارێتی داڕشتنی‬ ‫یاساكانی خسته‌ ئه‌ستۆیان به‌جۆری‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌ره‌وپێشچوونی كۆمه‌اڵیه‌تیدا‬ ‫بتوانێت گوزه‌ر بكات‪ .‬سه‌ره‌ڕای هه‌وڵی‬ ‫رۆش��ن��گ��ه‌ری‪ ،‬ماڵـكوم ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ ب��ه‌ش��داری��ی ل��ه ش��ۆڕش��ی‬ ‫ده‌س��ت��ووری��دا ن��ه‌ك��ردو ل��ه ل��ه‌ن��ده‌ن له‬ ‫ساڵـی ‪1908‬دا م��رد‪ .‬دوای به‌رپابوونی‬ ‫جه‌نگی ناوخۆی له ئێران په‌یڕه‌وی له‬ ‫بیرو بۆچوونه‌كانی پێشه‌نگ‌و راب��ه‌ری‬ ‫شۆڕشی ده‌ستورییان كرد ب ‌ه درێ��ژای‬ ‫تێكوشانیان‪.‬‬ ‫هه‌ڵوێستی پ��ی��اوان��ی ئایینی ب��ه‌رام��ب��ه‌ر‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ق��اج��اری پ��ێ��ش ش��ۆڕش��ی‬ ‫ده‌ستوری‬ ‫ێ‬ ‫جیاووگه‌ بیانییه‌كان ش��وێ��ن��ه‌وارو ج ‌‬ ‫په‌نجه‌ی دیارو به‌رچاوییان به‌جێهێشتبوو‬ ‫له س��ه‌ر ب��اردۆخ��ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و باری‬ ‫ئابووری له ئێراندا‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك ببو ‌ه ئاسته‌نگ‬ ‫له به‌رده‌م گه‌شه‌كردنی چینی بورژوازی‬ ‫تێكۆشه‌ر بۆ بنیادنانی ئابووری نیمچ ‌ه‬ ‫سه‌رمایه‌داری‌و نیازه‌كانیان له به‌شداریی‬ ‫له ده‌سه‌اڵت‌و پالنی ده‌وڵه‌مه‌ندبوونیانی‬ ‫پ��ووچ��ه‌ڵ ك��ردب��وون��ه‌وه‌‌و ب��ب��ووه‌ مایه‌ی‬ ‫ختوکه‌دانی رق‌و توڕه‌ی خاوه‌ن موڵك‬

‫‪163‬‬

‫وكشتیاروخاوه‌ن ب��ازاڕه‌ك��ان‌و توێژی‬ ‫رۆشنبیری تاز ‌ه پێگه‌یشتوو‪ ،‬که هه‌وای‬ ‫ده‌ستگه‌یشتن ب ‌ه پێگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئ��اره‌زووی ب��ه‌ش��داری ل��ه ده‌س��ه‌اڵت‌و‬ ‫ن��وێ��ك��ردن��ه‌وه‌ی وواڵت ک��ه‌وت��ب��و ‌ه‬ ‫که‌لله‌یانه‌وه‌‪ .‬به‌سه‌رنجدان له وابه‌سته‌گیی‬ ‫ئۆرگانێكی نێوان دام��ه‌زراوه‌ی ئایینی‌و‬ ‫پیاوانی موڵكدار‪ ،‬شه‌پۆلی رق‌و توڕه‌ی‬ ‫كۆی پیاوانی ئایینی گرته‌وه‌‌و به‌شدارییان‬ ‫ل��ه قۆناغه‌كانی ش��ۆڕش��ی ده‌س��ت��وری��دا‬ ‫دی��ارو ب��ه‌رچ��اوه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم ژم��اره‌ی��ه‌ك له‬ ‫ت��وێ��ژه‌ران پشكداری پیاوانی ئایینی له‬ ‫ژیانی ده‌ستووریدا له ده‌سپێكی سه‌ده‌ی‬ ‫بیست ب��ه‌ ك��ارێ��ك��ی ری��زپ��ه‌ڕ ل��ه ق��ه‌ل��ه‌م‬ ‫ده‌ده‌ن‌و نكوڵـی لـێ ناکه‌ن‪ .‬له‌مه‌دا ئه‌وان‬ ‫بێ ئاگان ج��اچ به ‌قه‌ست بووبێت‪ ‌،‬یان‬ ‫به ‌نه‌زانین‪ ،‬چونکه دۆكترینی ئایینیی‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی الی شیعه‌ی دوان��زه ‌ئیمام‬ ‫نه‌یاریكردنی جه‌وروسته‌م ب ‌ه نمونه‌ی‬ ‫توخمی ج��ه‌وه��ه‌ری تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی‬ ‫سیاسه‌ت له ئایینزای شیع ‌ه داده‌نرێت‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ ب�� ‌هش��ێ��ك��ی س��ه‌ره‌ك��ی��ی�� ‌ه له‬ ‫پێناسه‌ی گشگیریان بۆ ئیمامه‌ت‪ ،‬به‌و‬ ‫پێیه‌ی دوان��زه‌ ئیمامی ب��اوه‌ری��ان وای�� ‌ه‬ ‫ت��ه‌واوی حكومی ره‌وا د ‌هگ��ه‌رێ��ت��ه‌وه‌ بۆ‬ ‫ئ��ی��م��ام ته‌نها خ��ۆی‪ ،‬ک��ه پ��ارێ��گ��اری له‬ ‫س��ن��وور ‌ه ئیالهیه‌كان ده‌ك��ات له هه‌ڵه‌‌و‬ ‫په‌ڵـــه‌‪ .‬ب ‌ه خه‌فه‌بوونی ئیمامی دوانزه‌هه‌م‬ ‫(محه‌مه‌دی مه‌هدی) له ساڵـی ‪ 874‬ز‪،‬‬ ‫توانای موماره‌سه‌كردنی ده‌س��ه‌اڵت ب ‌ه‬

‫شێوه‌یه‌كی ره‌وا دی��ار نه‌ما‪ ،‬له دوای��دا‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه زه‌مه‌نیه‌كانی شیع ‌ه هه‌ڵـگری‬ ‫تایپێكی داگیركاری ناكام بوون‪ ،‬هه‌ر وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی سه‌فه‌وی بانگه‌شه‌ی بۆ‬ ‫ده‌ك��رد*‪ ،‬كه ‌خۆیان ب ‌ه نه‌سل‌و نه‌وه‌ی‬ ‫ئیمام(‪ )7‬داده‌نا بۆ پۆشینی ره‌وایه‌تیه‌كی‬ ‫ف��ری��وده‌ر ب��ۆده‌س��ه‌اڵت��ی زه‌م��ه‌ن��ی��ان‪.‬‬ ‫ده‌وڵه‌تی قاجاریش موماره‌سه‌ی هه‌مان‬ ‫بانگه‌شه‌كانی ده‌وڵه‌تی (سه‌فه‌وی)یان كرد‪،‬‬ ‫به‌مه‌ش هاوهه‌ڵوێستیو سۆزی پیاوانی‬ ‫ئایینی له‌ده‌ستدا ب ‌ه تایبه‌ت شوێنه‌واری‬ ‫ن��ێ��گ��ه‌ت��ی��ڤ��ی س��ی��اس��ه‌ت��ی ق��ه‌رزك��ردن‌و‬ ‫جیاووگی ئ��اب��ووری بۆ بێگانه‌كان‪ ،‬که‬ ‫ره‌نگده‌ره‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی سه‌رمایه‌دار ‌ه‬ ‫ئێرانیه‌كان ب��وو له‌گه‌ڵ که‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ڵكی پێنچ ی��ه‌ك‌و ت�� ‌هك��ی��ی�� ‌هك��ان‌و ئه‌و‬ ‫دی��اری��ان��ه‌ی ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��ده‌ك��ان ده‌ی��ان‬ ‫به‌خشی بۆ خه‌رجی خوێندنگه ‌(فێرگه‌)‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی‌و ح��ه‌وزه‌ی زان��س��ت��ی ل��ه ق��وم‌و‬ ‫شوێنه‌كانی‌تر‪ .‬پ��ی��اوان��ی ئایینی شیع ‌ه‬ ‫ناچار بوون بۆ گوته‌ به‌جێماوی ئیمامی‬ ‫ن��ادی��ار (ن��ائ��ام��اده‌) (م��ح��ه‌م��ه‌د م��ه‌ه��دی)‬ ‫له‌وانه‌و ده‌رسه‌ ئایینیه‌كان له مزگه‌وت‌و‬ ‫خوێندگه‌كاندا‪ .‬پوخته‌ی گوته‌که ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ئیمامی چاوه‌ڕوانكراو (ئیمامی دوازده‌)‬ ‫ێ ب��اوه‌ڕی‬ ‫ب ‌ه له‌دایكبوونی د ‌هس��ت به‌ج ‌‬ ‫خ��ۆی راگ��ه‌ی��ان��دوه‌‌و ك��ڕن��ووش��ی ب��ردو ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ئ��اڕاس��ت��ه‌ی رووگ��ه ‌(قیبله) باوكی‬ ‫ئیمام ح�� ‌هس��ه‌ن ع�� ‌هس��ک��ه‌ری داوای لـێ‬ ‫كردوو ‌ه قس ‌ه بكات ئه‌ویش ئه‌م ئایه‌ته‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪164‬‬

‫خوێندۆته‌و ‌ه [ونرید ان نمن علـی الـذین‬ ‫استضعفوا فی االرض‪ ،‬ونجعلـهم أئم ‌ة‬ ‫ونجعلـهم الـوارثین] صدق لـلـه الـعظیم‬ ‫(س��ورة الـقصص)‪ ،‬ای�� ‌ه پیاوانی ئایینی‬ ‫به‌ درێ��ژای��ی مێژوو ئیلهامی بیرۆکه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ستبوون ب ‌ه گه‌ڕانه‌وه‌ (هاتنه‌وه‌ی)‬ ‫ئیمامی چاوه‌ڕوانكراو ب ‌ه سه‌ر خستن‌و‬ ‫سه‌رکه‌وتنی الوازه‌ك��ان‌و لـیخۆشبوونی‬ ‫ج��ه‌ن��گ��اوه‌ره‌ك��ان��ی��ان ل��ـ��ێ وه‌رگ��رت��وه‌‪.‬‬ ‫دوات��ر چ��اوه‌ڕوان��ی گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی ئیمامی‬ ‫چ��اوه‌ڕوان��ك��راو چاودێریكردنی هاتنی‬ ‫بوو ب ‌ه به‌شێكی زیندوو له ژیانی گیانی‬ ‫(روحی)و په‌رستشی ئایینی الی شیعه‌كان‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ی��رۆک��ه‌ی گ��ه‌ڕان ب�� ‌ه دوای‬ ‫دادپ��ه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی به‌ تێكۆشان‬ ‫دژی فه‌رمانڕه‌وا سته‌مكاره‌كان له حاكمه‬ ‫‌مه‌ده‌نییه‌كان ده‌گرێت ‌ه خ��ۆ‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‬ ‫پێناو هێنانه‌كایه‌ی دادپ��ه‌روه‌ری��ی��ه‌ك��ی‬ ‫ج��وزئ��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ پ��ۆزش ه��ێ��ن��ان��ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫دادپه‌روه‌ری ته‌واو سه‌رچاوه‌ی گرتوو له‬ ‫غیابی ئیمامی چاوه‌ڕوانكراو ئه‌مه‌ش به‬ ‫‌دیاریكردنی جیاكاریه‌كانی ویالیه‌ته‌که‌یان‪،‬‬ ‫سازكردنی ی��ادی شه‌هیدكردنی ئیمام‬ ‫حسین له که‌ربه‌ال‪ .‬له ملـمالنێیان دژی‬ ‫یه‌زیدی كوڕی مه‌عاویه‌‌و ئه‌مه‌ویه‌كان بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی یادكردنه‌وه‌یه‌كی ئه‌بستراكته‌و ‌ه‬ ‫ب��گ��ۆڕن ب��ۆچ�� ‌هس��پ��ان��دن��ی ج��ه‌س��وری��ی��ان‬ ‫ل��ه ق��ورب��ان��ی��دان‌و ب��ه‌رده‌وام��ب��وون له‬ ‫دژایه‌تیكردنی سته‌مكاری‪ .‬پێشه‌وایانی‬ ‫شیع ‌ه زۆر زیاتر ل��ه‌وه‌ش رۆیشتن له‬

‫تێكۆشانیان بۆ له روداوه‌ستانیان له دژی‬ ‫جه‌وری قاجاریه‌كان‌و دوورخستنه‌وه‌ی‬ ‫ج��ه‌م��اوه‌ری شیعه‌ ل��ه گوێرایه‌ڵـیان بۆ‬ ‫قاجاریه‌كان‌و پراكتیزه‌كردنی سیاسه‌تی‬ ‫خ��ۆی��ان ل��ه ه��ان��دان��ی��ان دژی ره‌وای��ه‌ت��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی قاجاریه‌كان‌و بازاڕ‬ ‫گ��ه‌رم��ك��ردن��ی ئ��ه‌و ده‌م��گ��ۆی��ه‌ی گ��وای�� ‌ه‬ ‫قاجاریه‌كان له جه‌نگی که‌ربه‌ال چوونه‌ت ‌ه‬ ‫ن��او سوپای ئه‌مه‌ویه‌وه‌‪ ،‬گوتویانه‌ ئه‌و‬ ‫ش��م��ش��ێ��ره‌ی‪ ،‬ک��ه ل��ه س��ه‌رب��ڕی��ن��ی ئیمام‬ ‫(ح��س��ی��ن) داب��ه‌ك��اره��ێ��ن��راو ‌ه لهناوچه‌ی‬ ‫حاكمی تاراندا بووه‌‪ .‬گه‌وره‌ شرۆڤه‌كارانی‬ ‫ن��ه‌ج��ه‌ف پ��رۆت��ی��س��ت��ۆی س��ی��اس��ه‌ت��ی‬ ‫سته‌مكارانه‌ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی قاجاریان كرد‬ ‫له دژی باوه‌ڕداران له كاتێكدا گه‌مارۆی‬ ‫ش��اری ته‌برێزیاندا له ساڵـی ‪ 1909‬له‬ ‫كاتی شۆڕشی ده‌ستوریدا‪ ،‬به‌حاڵـــه‌تی‬ ‫رێگه‌نه‌دان به‌ حسێن بۆ گه‌یشتنی ب ‌ه ئاوی‬ ‫فوراتیان چواندو‌ بۆ جه‌خدكردنه‌وه‌یان‬ ‫ل��ه پ��ه‌ی��وه‌س��ت��ه‌گ��ی دی��ن��ی��ان ب��ه‌ حسێن‬ ‫سه‌ركردایه‌تی ئه‌و كۆمه‌ڵ ‌ه شه‌رعیه‌یان‬ ‫ده‌ك��رد که پێكهێنرا بوو دژی حكومه‌ت‬ ‫له سه‌رده‌ستی ئیمام حسێن دامه‌زرابوو‬ ‫ش��اراوه‌‌و دوور له چ��او ب��وو له ترسی‬ ‫زه‌برو زه‌نگی ده‌سه‌اڵت‪ ،‬داوای دووبار ‌ه‬ ‫پێكهێنانه‌وه‌یان ده‌ك��رد بۆ ب��ه‌رگ��ری له‬ ‫ج��ه‌ورو س��ت��ه‌م ب��ه‌ش��ێ��وازێ��ك بگونجێت‬ ‫له‌گه‌ڵ س��ه‌رده‌م��دا له فۆرمی كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫پارله‌مانی ده‌ستوریدا‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه پیاوانی‬ ‫ئایینی ده‌رفه‌تێكی گه‌وره‌یان له به‌رده‌ستدا‬

‫‪165‬‬

‫بوو بۆ كۆكردنه‌وه‌ی هاونیشتمانیان‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ێ له‬ ‫جۆرێك ژیانی ئایینی پڕبوو له زۆر ‌‬ ‫بۆن ‌ه مه‌زنه‌كان‌و له نێویاندا (شیوه‌نگێڕان)‪،‬‬ ‫ك ‌ه بۆنه‌یه‌كی سااڵنه‌یه‌ بۆ زیندوڕاگرتنی‬ ‫یادی که‌ربه‌ال به‌ دروشمی ئایینی‌و نواندنی‬ ‫درامی لـیوانلێو له سۆزوگریان به ‌سه‌ر‬ ‫حسێن‌دا‪ ،‬بۆ ئاڕاسته‌كردنی هاوسۆزی‌و‬ ‫دڵـگرانی‌و تووڕه‌یی دژی ئه‌مه‌وییه‌كان له‬ ‫پێناو تێكۆشان له دژی زوڵـم و سته‌می‬ ‫سیاسی‌و ده‌وڵه‌تی سته‌مكاری هاوچه‌رخ‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م بۆن ‌ه ئایینیان ‌ه گۆڕه‌پانێك ب��وو بۆ‬ ‫وروژاندنی سیاسی‌و ئاڕاسته‌كردنی رای‬ ‫گشتی ئێرانی بۆ دیزه‌به‌ده‌رخۆنه‌كردنی‬ ‫دروشم‌و ئامانجه‌كانی پیاوانی ئایینی‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫جۆرێ‌ وایان تێده‌گه‌یاندن‪ ،‬که شۆڕشێکه‬ ‫ه��ه‌وڵ ب��ۆ چه‌سپاندنی دادپ��ه‌روه‌ری��ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌دات‪.‬‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی ئ��ای��ی��ن��ی (ش��ی��و ‌هن��گ��ێ��ڕان)‬ ‫ی به ‌ت��ه‌واوی فاعیلـیه‌تیه‌و ‌ه به‌كارهێنا‬ ‫ل��ه ك��ات��ی ش��ۆڕش��ی ده‌س��ت��وری��دا ‪1906‬‬ ‫ــ ‪ .1911‬ب��ه‌و شێوه‌ی ‌ه پێكهاته‌ی بیرو‬ ‫باوه‌ڕی شیعه‌ی دوانزه‌ ئیمام كۆمه‌ڵـێك‬ ‫چه‌مكی پیشه‌وایانی دین‌و هاندانه‌كانی ال‬ ‫دروست كردن‪ ،‬که جۆرێك له نه‌یاری‌و‬ ‫دژایه‌تیی زانستی بوو به‌رامبه‌ر ده‌وڵه‌تی‬ ‫مه‌ده‌نی‪ ،‬كه‌ بۆشایییه‌كی ده‌روون��ی الی‬ ‫باوه‌ڕداره‌كانیان جێهێشت‪ ،‬که پیاوانی‬ ‫ئایینی هه‌ستن ب ‌ه پڕكردنه‌وه‌ی‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ده‌رف��ه‌ت��ی ئ��ه‌وه‌ی پێدان فه‌توا به‌یانات‬ ‫ده‌ربکه‌ن‪ ،‬که به‌كرده‌ی ناكۆك بێت له‌گه‌ڵ‬

‫ده‌سه‌اڵته‌كانی ده‌سه‌اڵتی فه‌رمانڕه‌وادا‪.‬‬ ‫شیعه‌به‌رده‌وام گرنگی ده‌ده‌ن ب ‌ه گوته‌ی‬ ‫به‌جێماو له نێویشیاندا ئه‌و گوت ‌ه باڵوه‌ی‪،‬‬ ‫که ده‌ڵێت‪( :‬خودای به‌رزو بااڵ سه‌رزه‌مین‬ ‫خالـی ناكاته‌و ‌ه له رێپشانده‌ری به‌نده‌كان‪،‬‬ ‫له پێغه‌مبه‌ران‪ ،‬ی��ان وه‌سییه‌كی دی��ارو‬ ‫ب�� ‌هن��اوب��ان��گ‪ ،‬ی��ان ن��ادی��ارێ��ك��ی ش��اراوه‌)‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا م��زگ��ه‌وت‌و ف��ێ��رگ��ه‌ك��ان��ی��ان‬ ‫ئ��ه‌م گوته‌ی ‌ه ده‌ڵ��ێ��ن��ه‌وه‌ خ��ودا فه‌رمانی‬ ‫كردوه‌ به ‌پێغه‌مبه‌ر (د‪.‬خ) ئیمامی عه‌لـی‬ ‫به‌رزكردۆته‌و ‌ه بۆ پایه‌ی زانا له ناوخه‌ڵكدا‪،‬‬ ‫به‌مه‌ش ئیمامه‌ت به‌رده‌وامه‌ هه‌تا ئیمامی‬ ‫دوانزه‌یه‌م (مه‌هدیی چاوه‌ڕوانكراو)‪ .‬له‬ ‫سه‌ر بنه‌مای ئه‌و دانه‌پااڵنه‌ی پێشه‌وایانی‬ ‫شیع ‌ه ب��ه‌رده‌وام دووب��اره‌ی ده‌ک��ه‌ن��ه‌و ‌ه‬ ‫ل��ه س��ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای دژای��ه‌ت��ی‌و ن��ه‌ی��اری‬ ‫ش��اراوه‌ دژی الده‌ران‌و زه‌وت��ك��اران��ی‬ ‫ره‌وایه‌تی فه‌رمانڕه‌وای‪ ،‬سه‌فه‌ویه‌كان‌و‬ ‫دواتریش قاجاریه‌كان‪ ،‬شیع ‌ه ناچاربوون‬ ‫پارێزگاری له پیاوه‌ ئایینیه‌كانیان بکه‌ن‪،‬‬ ‫که له هه‌ر شوێنێكدا باڵوبونه‌ته‌وه‌ به‌ پێی‬ ‫مه‌كانه‌تی ئایینی سنوور بۆ كێشراویان‬ ‫له نێو چوارچێوه‌ی دامه‌زراوه‌ی ئایینیدا‪.‬‬ ‫پێگه‌ی پیاوانی ئایینی ب ‌ه پێی جیاوازیی‬ ‫پله‌و پایه‌یان له زیادبووندا بووه‌‪ .‬هه‌میش ‌ه‬ ‫هه‌ستاون به‌ كۆكردنه‌وی زه‌كات‌و پێنج‬ ‫ی��ه‌ك (خ��م��س) ب��ه‌ ب��ێ‌ ده‌س��ت��ێ��وه‌ردان��ی‬ ‫ده‌وڵه‌ت به‌ هۆی ئاكامی كاری تاکه‌که‌سی‬ ‫له زۆربه‌ی كاتدا‪ .‬دواتر جه‌خدكرنه‌وه‌یان‬ ‫ل��ه گ��رن��گ��ی��دان‌و ش��اره‌زاب��وون ل��ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪166‬‬

‫ب��ارودۆخ��ی ئ��اب��ووری‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‬ ‫رۆژان��ه‌ی هاونیشتمانیان كاریانكردو ‌ه‬ ‫ل��ه ه�� ‌هڵ��ك��ش��ان‌و داك��ش��ان��ه‌ك��ان��دا‪ ،‬دوات��ر‬ ‫به‌رده‌وام توانای ئاڕاسته‌كردنی سۆزی‬ ‫دانیشتووانیان هه‌بوو ‌ه به‌و ئاڕاسته‌ی‪ ،‬که‬ ‫خۆیان ویستوویان ‌ه وه‌ك ئه‌وه‌ی له كاتی‬ ‫شۆڕشی ده‌ستووریدا رووی��دا‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫یارمه‌تی باڵوبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی سیاسی‬ ‫نهێنیدا له كاتی تێكۆشان دژی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫قاجاری باوه‌ڕی شیعه‌ بوو به‌ پره‌نسیپی‬ ‫(الـتقیه‌) به‌و پێیه‌ی به‌شێكی بنه‌ڕه‌تیی ‌ه‬ ‫له ئایینزای دوان��زه‌ ئیمامی به ‌جۆرێك‬ ‫م��رۆ ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی ناخی خ��ۆی خۆی‬ ‫نیشان بدات بۆ پاراستنی بیروباوه‌ڕ یان‬ ‫بیرو بۆچوونی به ‌نهێنی‌و شاردنه‌وه‌ی‬ ‫ل��ه ترسی زوڵ��ـ��م‌و زۆرو چ��ه‌وس��ان��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫وێ��ڕای ئ��ه‌وه‌ی شیعه‌ ئایینزای فه‌رمی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت ب��ووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ده‌وڵ��ه‌ت له دیدی‬ ‫پێشه‌وایانی شیعه‌دا ده‌سه‌اڵتێكی ناڕه‌وا‬ ‫بوو‪ ،‬چونکه دادپه‌رووه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تیان‬ ‫ێ نه‌هێناوه‌‌و پاریزگاری الوازه‌كانیان‬ ‫به‌ج ‌‬ ‫نه‌كردبوو له پراكتیزه‌كردنی داواكاری‌و‬ ‫جێبه‌جێكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان‪ .‬لێره‌دا‬ ‫رۆڵی پیاوانی ئایینی ده‌رده‌که‌وێت وه‌ك‬ ‫وابه‌سته‌گی گریدراوی نێوان په‌یڕه‌وانی‬ ‫مه‌زهه‌بی دوانزه‌ی به‌تایبه‌ت (تقلـید)‪ ،‬که‬ ‫شاده‌ماری مه‌زهه‌بی شیعه‌یه‌‌و مه‌به‌ست‬ ‫ل��ـ��ێ��ی‪ :‬گ��وزه‌رك��ردن�� ‌ه ل��ه س��ه‌ر ن��ه‌ه��ج‌و‬ ‫ته‌قلـیدی یه‌كێك له فوقه‌ها ناسراوه‌كان‬ ‫ئیدی گرنگ نییه‌ زیندوو بێت‪ ،‬یان مردوو‬

‫ێ ئه‌م ‌ه كاری مرۆڤ پووچ ده‌بێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه ب ‌‬ ‫ئ��ه‌و پ��ی��او ‌ه ئ��ای��ی��ن��ی��ه‌ی‪ ،‬ک��ه الی��ه‌ق��ی‬ ‫السایكردنه‌وه‌ی ‌ه بێگومان پێویست ‌ه پله‌و‬ ‫پ��ای��ه‌‌و مه‌رته‌ب ‌ه ئایینییه‌كانی بڕیبێت‌و‬ ‫بووبێت ب ‌ه م��ه‌رج��ه‌ع (مرجع الـتقلید)و‬ ‫خوداپه‌رستی‌و شاره‌زایی (تقوی ــ وفقه‌)‬ ‫ی ئایینی بنه‌مای یه‌که‌من بۆ چنگکه‌وتنی‬ ‫ناوبانگ‌و شۆره‌تی گرنگ له مه‌زهه‌بی‬ ‫شیعه‌داو بوونی زیاتر له موجته‌هیدێك‬ ‫(مرجع الـتقلـید) له شارێكدا كارێكی ئاساییه‌‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ندێ‌ که‌سایه‌تی گه‌ور ‌ه‬ ‫ده‌گه‌نه‌ پایه‌ی تاکه مه‌رجه‌ع له واڵت��دا‪،‬‬ ‫یان گ��ه‌وره‌ی شرۆڤه‌كاران‪ ،‬له نمونه‌ی‬ ‫محه‌مه‌د به‌هبه‌هانی‌و م��ی��رزا حه‌سه‌نی‬ ‫شیرازی‌و مورته‌زای ئه‌نساری‌و كازمی‬ ‫خۆراسانی‪ .‬له‌گه‌ڵ كۆتای سه‌ده‌ی هه‌ژد ‌ه‬ ‫روون��ك��ردن��ه‌وه‌ی تیۆری پایه‌ی (مرجع‬ ‫الـتقلـید) جێگیر بوو‪ ،‬که واتای سیاسیی‬ ‫ش��اراوه‌ی ه�� ‌هڵ��ـ��گ��رت��ب��وو ل��ه م��ه‌زه��ه‌ب��ی‬ ‫(ئایینزای) شیعه‌دا‪ .‬پوخته‌ی ئه‌و واتای ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ بوو‪ ،‬که پاشا ملـکهچ ده‌بێت وه‌ك‬ ‫فه‌رمانبه‌ردارێك بۆ رێنمایه‌كانی مه‌رجه‌عی‬ ‫رێگه‌پێدراو له ئاڕاسته‌كردنیدا‪،‬به‌مه‌ش‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت گ��ۆڕا بوبه‌ باڵی جێبه‌جێكردن‬ ‫بۆ د ‌هس��ه‌اڵت��ی زان��اك��ان‪ ،‬ب��ه‌اڵم پێناسه‌ی‬ ‫ناوبراو نه‌چوو ‌ه بواری جێبه‌جێ‌ كردنه‌و ‌ه‬ ‫ه��ه‌ت��او ‌هك��وده‌س��پ��ێ��ك��ی س��ه‌ده‌ی بیست‪،‬‬ ‫له‌وێدا راده‌یه‌ك له گرژی به‌رده‌وام باڵی‬ ‫كێشا ب ‌ه سه‌ر په‌یوه‌ندیی نێوان زانایان‌و‬ ‫پاشایه‌تیدا‪ .‬پشكداری زانایان له شۆڕشی‬

‫‪167‬‬

‫ده‌ستوریداخالـی وه‌رچه‌رخان داده‌نرێت‬ ‫له بیرۆکه‌ی تێوری ئه‌بستراكته‌و ‌ه بۆ‬ ‫ب��واری جێبه‌جێكردنی پراكتیكی نه‌یاری‬ ‫ئۆپۆزسیۆنیان له به‌رامبه‌ر ده‌سه‌اڵتی‬ ‫بێگان ‌ه به‌مه‌ش بووه‌ هۆی به‌هێزكردنی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت له سه‌ر حیسابی ده‌سه‌اڵتیان‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌م��ه‌ زان��ای��ان دروشمگه‌لێكی‬ ‫دواڵیزمانه‌یان هه‌لگرت‪ ،‬که ده‌سه‌اڵتی‬ ‫بێگانه‌‌و ج��ه‌وری سیاسی نێوخۆیان‬ ‫ره‌ت ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه له یه‌ك كاتدا دژی‬ ‫ده‌وڵه‌تی كاتی‌و نفوزی رۆژئ��اوا بوون‬ ‫ل��ه س��ه‌ر ی��ه‌ك ئ��اس��ت��دا‪ .‬پ��ی��اوان��ی ئایینی‬ ‫هه‌مان ئه‌و دروشمانه‌یان بۆ پشتگیری له‬ ‫بزاڤی ده‌ستوری هه‌ڵـگرت‪ ،‬له سه‌رووی‬ ‫ئه‌مانیشه‌و ‌ه لیستی بازرگانه‌كان بوون‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م د ‌هس��ت��ه‌ی�� ‌ه ل��ه رووی ئ��اب��ووری��ه‌و ‌ه‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆب��وون ل��ه ده‌وڵ��ه‌ت‌و ی��ه‌ك‬ ‫ته‌واوکه‌ری یه‌كتربوون‪ .‬ئاڕاسته‌كردنی‬ ‫ئایینی‌و سلـووكی بازرگانی به‌شێكیان له‬ ‫دادگاكانی به‌رپرسیار له جێبه‌جێكردنی‬ ‫یاسا مه‌ده‌نییه‌كان پێكهێنابوو‪ ،‬که پیاوانی‬ ‫ئایینی دای��ان��ڕش��ت��ب��وو ه��ه‌ر وه‌ك چۆن‬ ‫ب��ارب��وودان (ت��ب��رع��ات)و پێنجییه‌ك‪ ،‬که‬ ‫بازرگانه‌كان ده‌یانبه‌خشی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫دووه‌م��ی ده‌س��ه��ات��ی پ��ی��اوان��ی ئایینی‬ ‫پێكهێنابوو دوای ئه‌وقاف‪ .‬پیاوانی ئایینی‌و‬ ‫بازرگانه‌كان له بوونی ده‌وڵه‌تێكی به‌هێز‬ ‫تۆقیبوون‪ ،‬که بتوانێت ب��اج بسه‌پێنێت‪،‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ده‌ب��ووه‌ ه��ه‌ڕه‌ش�� ‌ه ب��ۆ س��ه‌ر‬ ‫جیاووگی داوه‌ری‌و دارایان‪ ،‬زیاد له‌وه‌ش‬

‫بازرگانه‌كان ده‌ترسان ل��ه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت‬ ‫ب��اج��ی زۆر بسه‌پێنیت‪ ،‬چونکه ده‌ب��وو‬ ‫ب ‌ه ه��ه‌ڕ ‌هش�� ‌ه له س��ه‌ر مه‌كاسبه‌كانیان‌و‬ ‫ده‌رگ��ای ب��ه‌رووی شمه‌كی بیانیدا وااڵ‬ ‫ده‌ك��رد‪ ،‬ک�� ‌ه رک��ه‌ب��ه‌ری ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ده‌ك��ردن‪ .‬ل��ه‌ب��ه‌رئ��ه‌وه‌ ت��ێ��ک��ه‌اڵوب��وون��ی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی سیاسی ن��ێ��وان دووچین‬ ‫ب��ۆ پاراستنی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی ئ��اب��ووری‬ ‫ته‌كتیكی كاتیان كارێكی سه‌یر نه‌بوو‬ ‫كاتێك زان��ای��ان ره‌وای��ه‌ت��ی‌و گونجانی‬ ‫مه‌رجه‌كانی دروس��ت��ك��ردن��ی حكومه‌تی‬ ‫ده‌ستوری له‌گه‌ڵ مه‌رجه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫ئایینی ئیسالمیان راگه‌یاند‪ ،‬ب ‌ه مه‌رجێك‬ ‫دادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی‌و یه‌كسانی تێدا‬ ‫ف��ه‌راه��ه‌م بێت‪ ،‬وات��ه‌ به‌پێی نوێگه‌ری‌و‬ ‫مه‌ده‌نیه‌ت‪ .‬پاشتر پیاوانی ئایینی بانگی‬ ‫جیهادیاندا له دژی حكومه‌تی قاجاری‪،‬‬ ‫مه‌رجه‌عی ته‌قلـیدی له نه‌جه‌ف له عێراق‌و‬ ‫دور له پایته‌خت (ت��اران) ل��ه‌م هه‌نگاو ‌ه‬ ‫داپشتگیری خ��ۆی��ان ن��ی��ش��ان��دا‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫زی��ات��ر پیاوانی ئایینی ده‌س��ت ب��ه‌ره‌اڵو‬ ‫ئ��ازادك��رد ل��ه پ��ڕك��ردن��ی هه‌ستی گشتی‬ ‫دورله چاوی عه‌رش‌و پیاوانی حكومه‌ت‬ ‫به‌رپرسیارێتیی ئ��ه‌و فه‌توا ئایینی ‌ه بوو‬ ‫هانی جیهادی ده‌دا وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی ئیمام‬ ‫ره‌زا شرۆڤه‌ی بۆ كرد بوو كاتێك ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫(له هه‌موو زه‌مانێكدا سته‌مكارێك هه‌ی ‌ه‬ ‫وه‌ك یه‌زیدو ترسنۆكێكیش هه‌یه‌ وه‌كو‬ ‫ع��وب��ێ��دواڵی ك��وڕی م��ه‌رج��ان��ه‌‪ ،‬ئ��ێ��وه‌ له‬ ‫سه‌روو سته‌مكارانه‌وه‌ بن وه‌كو چۆن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪168‬‬

‫حسێن‌و هاوڕێیانی له س��ه‌روو یه‌زیدو‬ ‫شوێنکه‌وتووانیه‌وه‌ بوون‪ ،‬ئه‌وان ‌ه نه‌مرن‪،‬‬ ‫ب��ه‌رده‌وام (ئ��ێ��س��ت��اش) ش��ۆڕش�� ‌هک��ه‌ی��ان‬ ‫ده‌رس‌و ع��ی��ب��ره‌ت��ه‌ ب��ۆ ه��ه‌ر که‌سێک‬ ‫گوزارشتی لێ بكات)‪ .‬هه‌روه‌ها پیاوانی‬ ‫ئایینی ریفۆرمخواز له نموونه‌ی محه‌مه‌د‬ ‫ته‌باته‌بائی‌و مه‌ال كازم خۆراسانی‌و مه‌ال‬ ‫ع��ه‌ب��دوالی م��ازن��ده‌ران��ی‌و حاجی میرزا‬ ‫حسین خه‌لیلی تارانی‌و فه‌زلـواڵنوری‪،‬‬ ‫هه‌موویان بوونی دیسپلـینێكی یاسای‬ ‫له سه‌رده‌سه‌اڵتی شاو ده‌ربار له وێنه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵه‌یه‌كی ده‌س��ت��وری��ان ب�� ‌ه پێویست‬ ‫ده‌زان��ی‌و داوای��ان��ده‌ك��رد‪ .‬وات�� ‌ه ك��رۆك‬ ‫وج��ه‌وه��ه‌ری داواك��اران ل��ه شۆڕشی‬ ‫ده‌ستووریدا خۆیان ده‌بینیه‌وه‌‪ ،‬به‌وه‌ش‬ ‫باڵی پیاوانی ئایینی پتربه‌رفره‌بوو له‬ ‫شوێن خۆخستنی ده‌سه‌اڵتی قاجاری‌و‬ ‫خستنه‌ ژێ��ر زاڵـیه‌تی‌و رێنمایه‌كانیان‬ ‫بۆ جێبه‌جێكردنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیان‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش ب�� ‌ه ده‌روازه‌ی��ه‌ك داده‌ن��رێ��ت‬ ‫فه‌رمانڕه‌وای پیاوانی ئایینی وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫نه‌خشه‌یان بۆكێشابووئه‌م هه‌واڵنه‌ش به‬ ‫‌ئاماج گه‌یشت له حه‌فتاكاندا دوای ئه‌م‬ ‫ماوه‌یه‌‪.‬‬ ‫بزاڤی نیشتمانی ‪1891‬ــ ‪1906‬‬ ‫ب��ۆ ی��ه‌ک��ه‌م ج��ار ب��ژاڤ��ی نیشتمانی ب ‌ه‬ ‫ده‌رب��ڕی��ن��ی ئ��اش��ك��رای ن��اڕه‌زای چینی‬ ‫ب��ورژوازی رۆشنبیرانی ئێرانی له كاتی‬

‫قه‌یرانی به‌ناوبانگی ت��ووت��ن ل��ه ساڵـی‬ ‫‪ 1891‬خۆی مانیفێست ك��رد‪ ،‬که مه‌لیك‬ ‫ن��اس��ره‌دی��ن ش��ا دوای ف��ه‌ت��وای پیاوانی‬ ‫ئایینی به‌ قه‌ده‌غه‌كردنی هه‌ڵـیوه‌شانده‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم زۆری ن��ه‌ب��رد گ��ۆڕی به‌جیاوگی‬ ‫میجه‌ر تالبوت به‌رامبه‌ر به ‌ده‌سکه‌وتنی‬ ‫دیاریه‌كی تاکه‌که‌سی به‌ ئه‌ندازه‌ی بیست‌و‬ ‫پێنج هه‌زار جونه‌یهی ئیسته‌رلینی (پاوه‌نی‬ ‫ئینگلیزی)‌و كرێیه‌كی سااڵن ‌ه بۆ ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئێرانی ب ‌ه بڕی پ��ازده‌ ه��ه‌زار جونه‌یهی‬ ‫ئ��ی��س��ت��ه‌رل��ی��ن��ی‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای چ��واری��ه‌ك��ی‬ ‫قازانجی كۆمپانیا ئینگلـیزیه‌که سااڵنه‌ ئه‌م‬ ‫جیاووگ ‌ه به‌رده‌وام ده‌بێت بۆ ماوه‌ی نیو‬ ‫سه‌ده‌‪ .‬به‌رۆیشتنی كرێكارانی كۆمپانیای‬ ‫ناوبراو بۆ شیراز‪ ،‬مانشێت‌و سه‌ردێڕی‬ ‫الپ��ه‌ڕه‌ی یه‌که‌می ئ��ه‌و رۆژن��ام��ان��ه‌ی له‬ ‫ده‌ره‌وه‌ ده‌رده‌چ��وون ت��ژی ب��وون له‬ ‫ره‌خنه‌ی توند له نه‌نگی‌و که‌می‌و كورتیی‬ ‫ج��ی��اووگ‌و رۆڵ��ی ل��ه نه‌هێشتنی هه‌لـی‬ ‫ك��ار ب��ۆ ئێرانیه‌كان‌و ه��ان��ی هه‌لویست‬ ‫وه‌رگرتن‌و مانگرتن‌و خۆپیشاندانیانده‌كرد‬ ‫له دژی جیاووگه‌كان‪ .‬دواتر خۆپیشاندانی‬ ‫بێزاری وتوڕه‌ی ده‌ستی پیكرد له تاران‌و‬ ‫ئه‌سفه‌هان‌و ته‌برێزو مه‌شهه‌دو قه‌زوێن‬ ‫وی��ه‌زد وكرماشان‪ ،‬داوای��ان له شا كرد‬ ‫ئه‌م جیاووگ ‌ه بوه‌ستێنێت‪ ،‬دوای ریسواو‬ ‫ناچاربوو هه‌لـی بوه‌شێنێته‌و ‌ه ئه‌مه‌ش بو ‌ه‬ ‫هۆی ده‌رکه‌وتنی هاوپه‌یمانی ئینتلـیجنسیا‬ ‫له‌گه‌ڵ چینی ن��اوه‌ڕاس��ت به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ئه‌كتیڤی وه‌ه��ا‪ ،‬که یه‌که‌مین ئه‌زموون‬

‫‪169‬‬

‫ک‬ ‫بووبێت لهمێژووی ئێرانیدا‪ ،‬به‌ جۆرێ ‌‬ ‫سه‌رکه‌وت له گواستنه‌وه‌ی ره‌تكردنه‌و ‌ه‬ ‫ب��ۆ یاخیبونی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی‌و ئه‌زموونێكی‬ ‫سه‌رکه‌وتوو بوو چه‌ند باره‌ بوویه‌و ‌ه له‬ ‫كاتی شۆڕشی ده‌ستوریدا‪ .‬شا ب ‌ه زیاتر‬ ‫ب ‌ه سه‌ركوتكردنی سیاسی به‌رپه‌رچی‬ ‫سه‌رکه‌وتنی بزاڤی نیشتمانی دای��ه‌وه‌‌و‬ ‫هه‌وڵه‌كانی نوێگه‌ری‌و چاكسازی راگرت‌و‬ ‫رێگای گرت له فره‌وانبوون‌و پێشکه‌وتنی‬ ‫(خ��ان��ه‌ی ه��ون��ه‌ره‌ك��ان)و ه��ێ��ن��ان��ی ئ��ه‌و‬ ‫رۆژنامه‌ئێرانی‌و بیانییانه‌ی‪ ،‬که له ده‌ره‌و ‌ه‬ ‫ده‌رده‌چ��وون ب ‌ه سه‌ختی قه‌ده‌غه‌كردو‬ ‫درێ��ژه‌ی دا به ‌سیاسه‌تی دروستكردنی‬ ‫(چاندنی) ناكۆكی‌و دوبه‌ره‌كی خێڵه‌كی‪،‬‬ ‫ن��اردن��ی ن��ێ��ردراوی زانستی بۆ ده‌ره‌و ‌ه‬ ‫قه‌ده‌غه‌كرد‪ .‬به‌م جۆره‌ كۆتای ب ‌ه ژیانی‬ ‫ش��ا هێنرا ل��ه س��ه‌ر ده‌س��ت��ی یه‌كێك له‬ ‫په‌یڕه‌وكارانی جه‌ماڵه‌دینی ئه‌فغانی ‪.1896‬‬ ‫موزه‌فه‌رولدین شا ‪1896‬ــ ‪ 1907‬میراتگری‬ ‫ع��ه‌رش ده‌رسێكی ت��ون��دی لێوه‌رگرت‌و‬ ‫هه‌وڵی رازی��ك��ردن��ی نه‌یارانیداو هه‌ستا‬ ‫ب ‌ه پێچه‌وانه‌كردنه‌وه‌ی سیاسه‌تی پێش‬ ‫خۆی‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك چاودێری سه‌ر رۆژنام ‌ه‬ ‫ئێرانی وبیانیه‌كانی له یه‌ك كاتدا سوككرد‪،‬‬ ‫هانی ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ی زانستیداو ماڵكوم‌ی‬ ‫كرد به‌ باڵوێزی ئێران له رۆما‪،‬ده‌ستی‬ ‫ك��رد ب�� ‌ه ك��ردن��ه‌وه‌ی كۆلـێژی ن��ۆی بۆ‬ ‫كشتوكاڵ‌و زانسته‌ سیاسیه‌كان بۆ یه‌که‌م‬ ‫جار رێگای دا به‌ دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫بازرگانی‌و رۆشنبیری‌و پ��ه‌روه‌رده‌ی‌و‬

‫چانسێكی زیڕینی دا به‌ به‌ده‌سه‌به‌ركردنی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی هه‌موو چین‌و توێژه‌كان‌و‬ ‫ه��اوك��اری��ك��ردن��ی ئ��ه‌ن��دام��ان��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌‌و‬ ‫سه‌ندیكا بۆگه‌شه‌سه‌ندن‌و ب��ره‌ودان به‬ ‫‌بارو دۆخیان‪.‬‬ ‫ل��ه ری��زی پ��ێ��ش��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و ك��ۆم��ه‌ڵ�� ‌ه‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی��ان��ه‌ی دام��ه‌زران (كۆمپانیای‬ ‫ئیسالمی بازرگانی) بوو‪ ،‬که پێكهاتبوو‬ ‫لهبازرگانه‌ ده‌وڵه‌مه‌نه‌كان به‌ مه‌به‌ستی‬ ‫پارێزگاریكردن له ئابووریی ئێرانی‌و‬ ‫پیشه‌ی ته‌قلـیدی له ش��ااڵوی بازرگانی‬ ‫بیانی چینێكی رۆشنبیر پ�� ‌هی��دا ب��وو له‬ ‫ته‌برێز رۆژنامه‌ی (كانگای زانیاری)یان‬ ‫ده‌ركرد‪ ،‬که خۆی له وه‌رگێڕانی په‌رتووکه‬ ‫ن��وێ��ی��ه‌ك��ان��دا ده‌ب��ی��ن��ی��ه‌وه‌‌و ج�� ‌هخ��دی��ان له‬ ‫دانراوانه‌ ده‌كردوه‌و باسیان له چاكسازیی‬ ‫كارگێڕی‌و ئابووری‌و سیاسی نوێ‌ ده‌كرد‪.‬‬ ‫رۆشنبیرانی ت��اران (كۆمه‌ڵه‌ی فێركردن‬ ‫‪ ،1900‬ی��ان دام��ه‌زران��د‪ .‬گ��وزارش��ت��ی له‬ ‫په‌رتووكخانه‌ی نیشتمانی ده‌ك��رد‪ ،‬که‬ ‫ژماره‌یه‌كی زۆر دان��راوی جۆراوجۆری‬ ‫له خۆگرتبوو‪ ،‬که به‌ پاره‌وپولـی ده‌وڵه‌ت‌و‬ ‫ش��او به‌خشین‌و باربودانی رۆشنبیران‬ ‫دامه‌زرێنرابوو‪ .‬كۆمه‌ڵه‌ی ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان‬ ‫ت��وان��ی��ان پ��ه‌ن��ج��اوی��ه‌ك خ��ۆی��ن��دن��گ��ه‌ی‬ ‫ن��او ‌هن��دی ن��وێ‌ له ش��اره‌ سه‌ره‌كیه‌كانی‬ ‫ئ��ێ��ران دروس��ت ب��ک��ه‌ن‌و ده‌رچ��ووان��ی‬ ‫ئ��ه‌م خوێندنگانه‌ پ��ش��ك��داری��ان ك��رد له‬ ‫ك��ۆم��ه‌ك��ك��ردن‌و سه‌رخستنی شۆڕشی‬ ‫ده‌ستوریدا‪ .‬هه‌وڵـه‌كانی موزه‌فه‌رولدین‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪170‬‬

‫شابوو ب ‌ه هۆی راكێشانی ئۆپۆزسیۆن‌و‬ ‫س��ڕی��ن��ه‌وه‌ی ش��وێ��ن��ه‌واری پێش خ��ۆی‌و‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی فێركردن‌و بانگه‌وازكردن‬ ‫ب��ۆ ری��ف��ۆرم‌و ب�ڵاوب��ون��ه‌وه‌ی پره‌نسیپی‬ ‫لیبراڵی‪ ،‬دوات��ر ك��ران��ه‌وه‌ی رۆشنبیری‬ ‫ب ‌ه رووی رۆشنبیری رۆژئ��اواو بیانیدا‪.‬‬ ‫وێ��ڕای ئ��ه‌وه‌ ه��ان��ی دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی نهێنیدا شان به ‌شانی كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫ئاشكراكان ته‌نها له ماوه‌ی دوو ساڵـدا‬ ‫‪1904‬ـ��ـ ‪ 1906‬پێنج ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی نهێنی‬ ‫دروس��ت ب��وو‪ ،‬که سه‌رجه‌میان رۆڵێكی‬ ‫سه‌ره‌كیان بینی له شۆڕشی ده‌ستوریدا‬ ‫که گرنگترینیان ئه‌مانه‌بوون‪ :‬كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫نهێنی‪ ،‬سه‌نته‌ری نهێنی‪ ،‬پارتی ئیشتراكی‬ ‫دی��م��وك��رات��ی‪ ،‬ك��ۆم�� ‌هڵ��ه‌ی هیومانیستی‪،‬‬ ‫لیژنه‌ی شۆڕشگێڕ‪ .‬له راستیدا ئه‌ندامانی‬ ‫هه‌ر پێنج پارتی ناوبراوبوون به‌ كرۆك‬ ‫(ناوكی) راسته‌قینه‌ بۆ پارته‌ سیاسیه‌كانی‬ ‫دوای‪ ،‬ه��ه‌روه‌ك چ��ۆن ئ��ه‌وان ب��وون ب ‌ه‬ ‫س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی ئه‌كتیڤ ل��ه ش��ۆڕش��ی‬ ‫ده‌ستوریدا‪.‬‬ ‫ب��زاڤ��ی دام��ه‌زران��دن��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی نهێنی‬ ‫ب��ه‌دام��ه‌زران��دن��ی پ��ارت��ی ئ��ی��ش��ت��راك��ی‬ ‫دی��م��وك��رات��ی ل��ه ب��اك��ۆ س��اڵ��ـ��ی‪ 1904‬ب ‌ه‬ ‫سه‌ركردایه‌تی یازد ‌ه په‌نابه‌ری ئێرانی له‬ ‫ئازه‌ربیجان و له باكۆی رووسیا له كێلـگ ‌ه‬ ‫نه‌وتیه‌كاندا ده‌ستی پێكرد‪ .‬ئه‌ندامانی‬ ‫ن��اوب��راو كرێكار ب��وون ل��ه ب��اك��ۆ‪ ،‬پێش‬ ‫دروستكردنی پارتی ئێرانی ئه‌ندام بوون‬ ‫له پارتی ئیشتراكی رووسیدا‪ .‬چاالكیی‬

‫ئه‌ندامانی حیزب خۆی له جێبه‌جێكردنی‬ ‫داواكاری ده‌سته‌ی (توێژێكی دیاریكراو)‬ ‫ده‌ب��ی��ن��ی��ه‌وه‌‌و ل��ه ن��ێ��وای��ان��دا دیاریكردنی‬ ‫ك��ات��ژم��ێ��ری ك��ارك��ردن‌‌و م��ووچ��ه‌ی‬ ‫خانه‌نیشینان‌و به‌جێهێنانی دادپ��ه‌روه‌ری‬ ‫باجه‌كان له رێگای چه‌سپاندنی باجی‬ ‫هه‌ڵكشان‌و زامنكردنی شوێنی نیشته‌جێ‬ ‫ب��وون بۆ ه��ه‌ژاران‌و ئ��ازادی رۆژنامه‌و‬ ‫پ��ارت��ه‌ك��ان‌و ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی لـێبورده‌ی‬ ‫ئایینی لهنێو ئێرانیه‌كاندا‪ .‬به‌م جۆره‌ حیزب‬ ‫رۆڵی ناوه‌ندێكی بینی بۆ كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫ك��رێ��ك��اره‌ غ��ه‌ری��ب��ه‌ك��ان ک��ه ژم��اره‌ی��ان‬ ‫ه�� ‌هش��ت ه��ه‌زار ك��رێ��ك��ارب��وو‪ .‬ل��ه هه‌مان‬ ‫ساڵدا (لـیژنه‌ی شۆڕشگێڕی) له تاران‬ ‫دامه‌زرا ب ‌ه سه‌رۆكایه‌تی میرزا مه‌لـیك‌و‬ ‫ب ‌ه ئه‌ندامێتی په‌نجاوحه‌وت ئ�� ‌هن��دام له‬ ‫ئه‌ندامانی په‌رتوكخانه‌ی نیشتیمانی له‬ ‫ت��اران‪ ،‬له خولـی یه‌که‌میدا سه‌رکهوتو‬ ‫بووله كۆبونه‌وه‌كانی له مایۆی ‪ 1904‬ب ‌ه‬ ‫جۆرێک (مه‌لیك زاده‌) رایگه‌یاند كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫پالنێكی داناوه‌ ئه‌و كات بۆ زاڵـبوون به‬ ‫‌سه‌ر سته‌مكاری‌و دروستكردنی ده‌وڵه‌تی‬ ‫ی��اس��او دادپ��ه‌روه‌ری ل��ه رێ��گ��ای س��وود‬ ‫وه‌رگرتن له جیاوازیی که‌سی‌و غیره‌ی‬ ‫م��رۆی ئ��ام��اده‌ی ن��ێ��وان وه‌زی��ره‌ك��ان‌و‬ ‫پیاوانی ده‌ربار له‌گه‌ڵ پیاوانی ئایینی‌و‬ ‫له رێگای كۆمه‌ككردنی ره‌گه‌زی میانڕه‌و‬ ‫دژی ره‌گه‌زی پارێزكار بۆ له سنووردانی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی م��ه‌رک��ه‌زی ل��ه ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫قاجاریداو كردنه‌وه‌ی بۆ به‌شداریپێكرنی‬

‫‪171‬‬

‫ره‌گه‌زی رۆشنبیر له داڕشتنی بڕیاردا‪ .‬ب ‌ه‬ ‫هه‌مان شێو ‌ه پالنه‌که داوای دروستكردنی‬ ‫پ��ردی تێگه‌یشتنیدا له نێوان جه‌ماوه‌رو‬ ‫پ��ی��اوان��ی رۆش��ن��گ��ه‌رو دوورک��ه‌وت��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫له چاالكی دژی ئیسالم بۆ راكێشانی‬ ‫ره‌گه‌زگــه‌لـێك له دام��ه‌زراوه‌ی ئایینی‬ ‫وه‌ك هه‌وڵـێك بۆ هێنانه‌كایه‌ی لـێبورده‌ی‬ ‫خ��وازراو‪ .‬پاشتر دوان��گ��ه‌ی (میمبه‌ر)‬ ‫مزگه‌وته‌كان‌و هۆله‌كانی وانه‌وتنه‌وه‌‌و‬ ‫گوتاری رۆژنام ‌ه ئێرانیه‌كانیان به‌كارهێنا‪،‬‬ ‫به‌هه‌مان شێوه‌ی رۆشنبیری‌و فه‌رهه‌نگی‬ ‫ئه‌وروپیان وه‌رگێڕا بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫بیرۆکهی دیموكراتی ده‌ستووری له نێو‬ ‫هاونیشتمانیاندا‪ .‬هه‌روه‌ها پیاو ‌ه ئایینی ‌ه‬ ‫بچووکه‌كانیان هاندا خه‌ڵكانی دوور له‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت رابكێشن‌و كۆیانبکه‌نه‌وه‌ له‬ ‫دژی حكومی ق��اج��اری‪ .‬ن��ی��زام ئیسالم‬ ‫ك��رم��ان��ی ل��ه س��اڵ��ـ��ی ‪( 1905‬ك��ۆم�� ‌هڵ��ه‌ی‬ ‫ک‬ ‫نهێنی) له تاران دامه‌زراند له كۆمه‌ڵـێ ‌‬ ‫ل��ه زان��ای��ان‌و ئ��ه‌و ب��ازرگ��ان��ان��ه‌ی‪ ،‬که‬ ‫خ��اوه‌ن په‌یوه‌سته‌گی تۆكم ‌ه ب��وون ب ‌ه‬ ‫سه‌ندیكا بازرگانی‌و پیشه‌ییه‌كانه‌وه‌ بۆ‬ ‫ده‌ستگرتن به ‌سه‌ر سیمبولـی ئابووری‬ ‫ئێران‌و ئاڕاسته‌كردنی دژی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫فه‌رمانڕه‌وا‪ .‬به‌رنامه‌ی ك��اری كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫ن��ه��ێ��ن��ی ل��ه پ��ه‌رت��وك��ێ��ك��ی ب��ه‌ن��اوب��ان��گ��دا‬ ‫ب�ڵ�اوك��رای��ه‌و ‌ه ل��ه ژێ��رن��اوی (م��ێ��ژووی‬ ‫راب��وون��ی ئێرانی) ب ‌ه ج��ۆری كارنامه‌که‬ ‫ج��ه‌خ��دی ل��ه ش��اراوه‌ی‌و نهێنی ت��ه‌واوو‬ ‫نه‌یاریكردنی ج��ه‌ورو سته‌م ك��ردب��ووه‌‪،‬‬

‫له‌گه‌ڵ رێزگرتنی زان��ای��ان‌‌و ئه‌نجامدانی‬ ‫نوێژ له كۆتایی هه‌‌ر كۆبوونه‌وه‌یه‌كدا‪،‬‬ ‫چه‌سپاندنی ب��اوه‌ڕب��ه‌وه‌ی‪ ،‬که (مه‌هدیی‬ ‫چ��اوه‌ڕوان��ك��راو) ئ��ه‌و ‌ه پ��ارێ��زه‌ری‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی�� ‌ه ب��ۆ ك��ۆم��ه‌ڵ��ـ��گ��ای ئ��ێ��ران��ی‪،‬‬ ‫له دیارترین داواك��اری�� ‌هك��ان��ی كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫نهێنیی ئاماده‌كردنی یاسیه‌كی نووسراوو‬ ‫ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ریله‌گه‌ڵ تۆماركردنی‬ ‫ته‌واوی زه‌وییه ‌كشتوكاڵییه‌كان‌و دانانی‬ ‫س��ی��س��ت��ه‌م��ی ب��اج��ێ��ك��ی دادپ��ه‌روه‌ران��ه‌‪،‬‬ ‫س��وپ��ای��ه‌ك��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ب��ه‌ه��ێ��ز ب��وو‪.‬‬ ‫به‌رنامه‌ی ناوبراو جه‌خت له‌و ‌ه ده‌كاته‌و ‌ه‬ ‫گ��رن��گ��ت��ری��ن چ��اك��س��ازی پ��ێ��وی��س��ت��ی ب ‌ه‬ ‫دانانی دیسپلـین هه‌یه‌ بۆ دیاریكردن‌و‬ ‫الب��ردن��ی ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای ه��ه‌رێ��م�� ‌هك��ان‌و‬ ‫كاركردن بۆ هاندانی بازرگانی نێوخۆو‬ ‫رێكخستنی گ��وم��رگ‌و جێبه‌جێكردنی‬ ‫ش��ه‌ری��ع��ه‌ت‪ .‬روان��گ��ه‌ی نیزامولـئیسالم‬ ‫بۆ ك��اری سیاسی واقیعی ب��وو‪ ،‬چونکه‬ ‫كۆمه‌ككردن‌و هاوكاری نێوان كۆمه‌ڵه‌و‬ ‫هێزی كاریگه‌ر له ئێران به‌ده‌ست هێنا‪،‬‬ ‫که جه‌ختی له پیاوانی ئایینی‌و رۆشنفكر ‌ه‬ ‫رۆشنگه‌رو بازرگانه‌ به‌ ناوبانگه‌كان‌و‬ ‫گه‌ور ‌ه زانایانی ئایینی ده‌ره‌وه‌ی ئێرانی‬ ‫ده‌ك��رده‌وه‌ جاچ له که‌ربه‌ال بێت‌‪ ،‬یان له‬ ‫نه‌جه‌ف‪ ،‬به ‌تایبه‌ت عه‌بدواڵ به‌هبه‌هانی‌و‬ ‫سه‌ید محه‌مه‌د ته‌باته‌بائی‌و ف��ه‌زول�ڵاه‬ ‫ن��وری‪ .‬دوات��ر شێخ عه‌لـی ک��ه‌رب��ه‌الی��ی‬ ‫مه‌لـبه‌ندی (س��ه‌ن��ت��ه‌ری نهێنی)‪ ،‬ی��ان له‬ ‫ته‌برێز دامه‌زراند‪ .‬سه‌رۆكی سه‌نته‌ره‌که‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪172‬‬

‫رۆشنبیرێكی لیبرال به‌ناوبانگ بوو ب ‌ه‬ ‫عه‌شقی بۆ بیری سیاسیی فه‌ره‌نسی‌و‬ ‫خۆشه‌ویستی بۆ ئ��ه‌ده‌ب به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫گ��ش��ت��ی وێ��ڕای خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی ئایینی‬ ‫به‌ناوبانگ ب��وو ‪ .‬ن��اوب��راو سه‌رکه‌وتوو‬ ‫ب��وو ب��ۆ ل��ه ئ��ام��ێ��زگ��رت��ن��ی دوازد ‌ه له‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ران‌و ن��وس��ه‌ران��ی رۆژن��ام��ه‌ی‬ ‫(كانگای زانیاری)‪ .‬چاالكیه‌كانی سه‌نته‌ری‬ ‫ن��اوب��راو پێكهاتبوو ل��ه دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫(په‌رتووكخانه‌ی پ��ه‌روه‌رده‌) له ته‌برێز‪،‬‬ ‫که ئه‌و فێرخوازانه‌ سه‌ردانیان د ‌هك��رد‪،‬‬ ‫که گرنگیان ده‌دا به‌زمان ‌ه ئه‌وروپییه‌كان‌و‬ ‫رۆشنبیری رۆژئ��اواو زانست ‌ه نوێیه‌كان‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌و كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫نهێنیانه‌ی ل��ه پ��ێ��ش��ه‌و ‌ه ب��اس��م��ان ك��رد‬ ‫كاریگه‌ر بووبن ب ‌ه پره‌نسیپی ماركسی‬ ‫شۆڕشگێر ئ��ه‌وا ئه‌م تایپه ‌له كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫نهێنی به‌ ته‌نها نه‌بوون له گۆره‌پانه‌که‌دا‪،‬‬ ‫به‌ڵكو میرزاعه‌باس خوئی قه‌زوینی که‬ ‫ن��اس��راب��وو ب��ه‌ (ادم��ی��ت ـ��ـ هیومانیستی)‬ ‫(كۆمه‌ڵه‌ی هیومانیستی) دام��ه‌زران��د‪ ،‬که‬ ‫كاریگه‌ربوو ب ‌ه پره‌نسیپی هیومانیستی‬ ‫ئۆگه‌ست كونت‌و قوتابییه‌كی ب ‌ه ئاوه‌زی‬ ‫ماڵكوم خان‌و پسپۆڕ بوو له وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫دادو دیارترین چاالكوانی چاكسازیی‬ ‫ی��اس��ای ب��وو‪ .‬ف��ه‌ره‌ی��دون ئ��اده‌م��ی��ی��ه‌ت‬ ‫م��ێ��ژوون��ووس��ی ب��ه‌ن��اوب��ان��گ��ی ش��ۆڕش��ی‬ ‫ده‌ستوری پێی وای ‌ه گه‌وره‌ترین ئامانجی‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی ناوبراو یه‌كسانی له ب��ه‌رده‌م‬ ‫یاسادا بۆ هاونیشتمانییان‌و گه‌شه‌پێدانی‬

‫رۆشنبیری له كۆمه‌ڵگاو به‌هێزكردنی‬ ‫ێ‬ ‫هۆشیاری به ‌ئ��ازادی تاکه‌ که‌س ب ‌ه ب ‌‬ ‫ره‌چاوكردنی ره‌چه‌ڵه‌ك‌و ئایین‌و تێكۆشان‬ ‫بۆ چه‌سپاندنی نه‌ته‌وه‌ی ئێرانی بوو به‬ ‫‌سه‌ر كۆی ره‌گه‌زو ئایینه‌كاندا له ئێران‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه ه��ۆی سه‌رنجراكێشی كۆمه‌ڵه‌که‌و ‌ه‬ ‫ژم��اره‌ی��ه‌ك��ی زۆر ل��ه ده‌رچ��ووان��ی‬ ‫خوێندنگه‌ی هونه‌ری‌و گه‌ور ‌ه كارمه‌ندانی‬ ‫ده‌وڵه‌ت هاتن ‌ه ریزه‌كانیه‌وه‌و ژماره‌یه‌كی‬ ‫گ��ه‌وره‌ش له‌و پیشه‌وه‌رانه‌ی له ده‌وری‬ ‫خ��ۆی ك��ۆك��رده‌وه‌‪ ،‬ک��ه س��وورب��وون له‬ ‫سه‌ر سه‌ربه‌خۆی واڵتیان له جیاووگی‬ ‫بێگانه‌‪ .‬كۆمه‌ڵه‌ی ن��اوب��راو پیاوه‌كانی‬ ‫خ��ۆی ه��ان��دا ل��ه س��ه‌ر ش��اره‌زا ب��وون‌و‬ ‫ت��ێ��ك��ۆش��ان ب��ۆ گه‌یشتن ب��ه‌ بلـندترین‬ ‫پ��ای��ه‌ك��ان��ی ده‌وڵ��ه‌ت‌و ب�� ‌ه ئه‌ندامبوونی‬ ‫ئه‌میرو ئه‌ریستۆكراتی ‌ه ئێرانیه‌كان له‌م‬ ‫كۆمه‌ڵه‌یه‌دا یاساغ بوو‪ ،‬به‌اڵم نهێنیه‌تی‬ ‫له موماره‌سه‌ی كاروپه‌رستش‌و رێگای‬ ‫ك��ۆب��ون��ه‌وه‌ی��ان ل��ه ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی ماسۆنیی ‌ه‬ ‫ئه‌وروپیه‌كانه‌و ‌ه وه‌رگیرابوو ئه‌مه‌ش به‬ ‫‌خاتری پاراستنی ئه‌ندامه‌كانیان له سزای‬ ‫ده‌سه‌اڵتی قاجاریه‌كان‪ .‬له ئاكامی چاالكی‬ ‫ئاشكراو نهێنی نێو كیانه ‌جیاوازه‌كانی‬ ‫ئێراندا ده‌وڵه‌تی قاجاری ب ‌ه ته‌واوه‌تی‬ ‫ت��ووش��ی داخ��راوی��ه‌ك��ی واق��ی��ع��ی ب��وو‬ ‫له‌گه‌ڵ چینی ن��اوه‌ڕاس��ت‌و رۆشنبیران‌و‬ ‫پ��ی��اوان��ی ئایینی رۆش��ن��گ��ه‌ر‪ ،‬ک��ه هێدی‬ ‫هێدی بۆیان روون بوویه‌وه‌ قاجاریه‌كان‬ ‫مایه‌پووچن له الیه‌نی داراییه‌وه‌‌و الوازن‬

‫‪173‬‬

‫ل��ه رووی ئ��ی��داری��ه‌وه‌‌و رووخ��اون له‬ ‫رووی سه‌ربازیه‌وه‌‪ .‬ده‌سه‌اڵت ب ‌ه ئاشكرا‬ ‫نه‌یده‌توانی ئارامی‌و ئاسایشی نێوخۆو‬ ‫پارێزگاری ده‌ره‌ك��ی پێویست فه‌راهه‌م‬ ‫بكات‌و دواتر ئاشكرا بوو‪ ،‬که كوده‌تاكردن‬ ‫ب ‌ه سه‌ر وه‌ها ده‌سه‌اڵتێكدا كارێكی شیاو‬ ‫مومكین ‌ه له رووی كرداره‌كیه‌وه‌‪.‬‬ ‫قـۆنـاغه‌كانی شۆڕشی ده‌ستووری‬ ‫قۆناغه‌كانی شۆڕشی ده‌ستووری ده‌ستی‬ ‫پێكرد ب��ه‌ ب�ڵاوب��ون��ه‌وه‌ی پ��ه‌ت��ای كولێرا‬ ‫ل��ه ساڵـی ‪ ،1905‬ب��ه‌ ج��ۆرێ��ک‌ ب��ه‌ هۆی‬ ‫به‌فربارینی زۆره‌و ‌ه به‌رهه‌می كشتوكاڵـی‬ ‫که‌م بووه‌وه‌‌و بازرگانی له‌گه‌ڵ رووسیا‬ ‫دوای به‌رپابوونی شۆڕشی به‌لـشه‌فی‬ ‫په‌كی که‌وت‪.‬‬ ‫نرخی پێویستییه‌كان له خۆراك‌و پۆشاك‬ ‫سه‌یر هه‌ڵكشاو كه‌ڵكی گومرگه‌كان که‌م‬ ‫ب��ووی��ه‌وه‌‪ ،‬لهكاتێكدا خ��اوه‌ن ق��ه‌رز ‌هك��ان‬ ‫داوای قه‌رزه‌كانیان ده‌ك��ردو ‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫بوو ‌ه هۆی ناچاكردنی حكومه‌ت له دانان‌و‬ ‫ێ له سه‌ر بازرگان‌و‬ ‫سه‌پاندنی باجی نو ‌‬ ‫پیشه‌وه‌ره‌كان دوای شكستی هه‌وڵـه‌كان‬ ‫ب��ۆ دووب��ار ‌ه ق��ه‌رزك��ردن ل��ه ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫له م��اوه‌ی ساڵـێكدا زیاتر له سێ‌ جار‬ ‫جه‌ماوه‌ر خۆپیشاندانیان سازدا كۆتای‬ ‫‪1905‬ـ��ـ ‪ 1906‬یه‌که‌میان خۆپیشاندانێك‬ ‫بوو داوای ده‌ركردنی (ناوس)ی (به‌لجیكی)‬ ‫یان كرد‪ ،‬که به‌رێوه‌به‌ری گومرگه‌كانی‬

‫ئێران بوو‪ ،‬که وه‌كو سوكایه‌تی له كاتی‬ ‫ئ��اه�� ‌هن��گ��ی خ��واردن��ه‌وه‌دا ج��ل‌و ب��ه‌رگ��ی‬ ‫پیاوانی ئایینی له‌به‌ركردبوو ئه‌م كار ‌ه‬ ‫بوو ‌ه هۆی تووڕه‌یی‌و بێزاریی پیاوانی‬ ‫ئایینی‪ ،‬كاتێك شا ره‌زا مه‌ندی له سه‌ر‬ ‫داواك��اری هاوواڵتیان نیشاندا‪ ،‬رووسیا‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌ی گرتنه‌به‌ری رێوشوێنی توندی‬ ‫ك��رد ل��ه كاتی ده‌رك��ردن��ی ب��ه‌ڕی��وه‌ب��ه‌ری‬ ‫گومرگه‌كان‌و كارگێڕیان له ژێرده‌ستی‬ ‫(ده‌ست پاك) كێكی وه‌كو ناوس به‌ پێی‬ ‫گوته‌ی ئه‌وان شا به‌ناچاری گه‌ڕاندیه‌و ‌ه‬ ‫ج��ێ��گ��ه‌ی خ��ۆی‪ .‬ب��ه‌اڵم دوو ه��ه‌زار له‬ ‫ب��ازرگ��ان��ان دوك��ان��ه‌ك��ان��ی��ان داخ��س��ت‪.‬‬ ‫ب�� ‌هس��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی پ��ی��اوان��ی ئایینی‌و ب ‌ه‬ ‫پشگیری قوتابیان‌و پیشه‌وه‌ران جارێكی‌تر‬ ‫له مزگه‌تی شاعه‌بدولـ عه‌زیم له (ره‌ی)‬ ‫له ب��اش��وری ت��اران خۆپیشاندانیانكرد‪.‬‬ ‫دی��س��ان��ه‌و ‌ه داوای الب��ردن‌و ده‌رك��ردن��ی‬ ‫ناوس‌و دانانی ئه‌نجومه‌نی دادپه‌روه‌ری‌و‬ ‫جێبه‌جێكردنی شه‌ریعه‌تی ئیسالمیان‬ ‫ك��رد‪ .‬ش��ا ئ��ه‌م ج��اره‌ش��ی��ان ب�� ‌ه ن��اچ��اری‬ ‫ناوسی ده‌ركرد‪ ،‬به‌اڵم ره‌زامه‌ندی نیشان‬ ‫ن��ه‌دا ل��ه س��ه‌رداواك��اری��ه‌ك��ان��ی��ان‪ .‬پاشتر‬ ‫خۆپیشاندانه‌كان ده‌س��ت��ی��ان پێكرده‌و ‌ه‬ ‫ل��ه نێوه‌ڕاستی س��اڵ��ـ��ی‪ 1906‬ل��ه تارانی‬ ‫پایته‌خت‪ .‬موزه‌فه‌رولدین شا هێزه‌كانی‬ ‫قۆزاقی نارد بۆ باڵوه‌پێكردنی جه‌ماوه‌ر‪،‬‬ ‫پێكدادان له نێوان هه‌ردووالدا به‌ به‌ردو‬ ‫ت��ف�� ‌هن��گ رووی��داو ت��ێ��ی��دا ب��ی��س��ت‌و دوو‬ ‫خ��ۆپ��ی��ش��ان��ده‌ر ك��وژران‌و س��ه‌د ‌هه��ای‌ت��ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪174‬‬

‫برینداربوون‪ .‬لهبه‌رئه‌وه‌ پیاوانی ئایینی‬ ‫فتوایان ده‌ركرد‪ ،‬که قاجاریه‌كان یارمه‌تی‬ ‫ی��ه‌زی��دی ك��وڕی مه‌عاویه‌یان داوه‌‪ ،‬که‬ ‫ئیمام حسێنی ك��وڕی عه‌لـی بكوژێت‪.‬‬ ‫بۆیه ‌ک��ه‌م ج��ار مانیان گ��رت‌و بایكۆتی‬ ‫ك��اری داوه‌ری‌و ئاڕاسته‌كردنی روحی‬ ‫میلـله‌تیان كرد‪ ،‬زۆرێك له پیاوانی ئایینی‬ ‫له‌گه‌ڵ خێزان‌و موریده‌كانیان كۆچیان‬ ‫ك��رد ب��ۆح��ه‌وزه‌ی زان��س��ت��ی به‌ناوبانگ‬ ‫له ق��وم له‌وێدا ته‌باته‌بائی‌و به‌هبه‌هانی‬ ‫پێشه‌وایانی تری شیع ‌ه رایانگه‌یاند‪ ،‬که‬ ‫ێ ك��اروب��ارو مامه‌له‌ی شه‌رعی‬ ‫واڵت ب ‌‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌ تاوه‌كوئه‌وكاته‌ی شا وه‌اڵمی‬ ‫داواكاریه‌كانی پێشه‌وایان ده‌دات��ه‌و ‌ه له‬ ‫س��ه‌روو هه‌مووشیانه‌وه‌ دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��وم�� ‌هن��ی دادوه‌ری‪ 0‬ل��ه ئه‌نجامی‬ ‫ه�� ‌هڵ��وێ��س��ت��ی ت��ون��دی پ��ی��اوان��ی ئایینی‬ ‫حكومه‌تی قاجاری قۆزاقی نارد بۆ ب ‌ه زۆر‬ ‫كردنه‌وه‌ی بازاڕه‌كان له‌و ده‌مه‌دا په‌نجا‬ ‫ب��ازرگ��ان رووی��ان ك��رده‌ باڵوێزخانه‌ی‬ ‫بڕیتانیا له ت��اران بۆ پاریزگاری كردن‬ ‫ک سه‌رۆكی شاندی‬ ‫له خۆیان به‌ جۆرێ ‌‬ ‫بڕیتانی (گرانت دف) دڵنیای كردنه‌وه‌‪،‬‬ ‫که داوای هیچ هاریكاریه‌كی له حكومه‌ت‬ ‫ن��ه‌ك��ردووه‌ ب��ۆ ده‌رك��ردن��ی��ان‪ .‬دوات��ر‬ ‫پێشه‌وایانی مانگرتنه‌که مانگرتنێكی‬ ‫ئۆرگانیزه‌كراوی ته‌واوه‌تییان له نێو خۆو‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئێراندا فه‌رزكرد‌و رێزگرتنی‬ ‫ت��ه‌واوه‌ت��ی خۆیان بۆ مومته‌له‌كاته‌كانی‬ ‫باڵوێزخانه‌ی به‌ریتانی راگه‌یاند‪ .‬له نێو‬

‫باڵوێزخانه‌ی ناوبراودا لـیژنه‌یه‌كیان له‬ ‫سه‌ركرده‌كانی ئێران پێكهێناو به‌ڵێنیاندا‪،‬‬ ‫ک��ه داواك��اری م��ان��گ��رت��وان بنوسنه‌وه‌‌و‬ ‫ک‬ ‫بیبه‌ن بۆ شا‪ .‬داواكاریه‌كان به‌ چه‌شنێ ‌‬ ‫بوو‪ ،‬که دانانی ده‌ستووری نیشتمانی له‬ ‫خۆ گرتبوو‪ ،‬که ئه‌ركی سه‌ره‌كییان خۆی‬ ‫له نووسینه‌وه‌ی ده‌ستورێكی نووسراو‬ ‫ده‌بینیه‌وه‌ بۆ یه‌که‌م ج��ار له مێژووی‬ ‫ئێراندا‪ 0‬مانگرتن له باڵوێزخانه‌ی بڕیتانیا‬ ‫ب��ه‌رده‌وام ب��وو ب��ۆ م��اوه‌ی مانگێكی‬ ‫ت��ه‌واو ه��ه‌ت��ا م��وزه‌ف��ه‌رول��دی��ن وه‌اڵم��ی‬ ‫داواكاریه‌كانی دان��ه‌وه‌ له ‪5‬ی ئۆگه‌ستی‬ ‫ساڵـی ‪ 1906‬دوای ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه بۆی‬ ‫روون��ب��وی��ه‌وه‌ ن��اه��اوس��ۆزی‌و م��ه‌راق��ی‬ ‫ق��ۆزاق ده‌رچ��وون نه‌بوو ‌ه له گوێڕایه‌لی‬ ‫ئه‌و له ئاكامی دواكوتنی مووچه‌یانه‌و ‌ه‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬ب��ه‌م ج��ۆره‌ شا ناچار ب��وو ئیمزا‬ ‫ل��ه س��ه‌ر ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ن��ام��ه‌ی دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی نیشتیمانی بۆ دانانی ده‌ستور‬ ‫بكات‪ .‬له سایه‌ی بارێكی پڕ له ملمالنێ‌‌و‬ ‫ناكۆكیدا ده‌رچوونی ده‌ستوور زیاتر له‬ ‫ساڵێكی ویست له ئۆگه‌ستی ‪ 1906‬هه‌تا‬ ‫ئۆكتۆبه‌ری ‪.1907‬‬ ‫ب ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی بۆ یه‌که‌م جار بوو له ئێراندا‬ ‫ژیانی نوینه‌رایه‌تی هاتبوه‌ كایه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫كاره‌ پێویستی به‌ دانانی لیستێك ده‌كرد‪ ،‬که‬ ‫كارو پسپۆڕی ئه‌نجومه‌نه‌که دیاری بكات‬ ‫له‌گه‌ڵ جۆری ئه‌و ده‌ستانه‌ی به‌شداری‬ ‫ل��ه ه�� ‌هڵ��ب��ژاردن��دا ده‌ک��ه‌ن‪ .‬به‌هه‌مانشێو ‌ه‬ ‫ژم��اره‌ی نماینده‌ی هه‌رێمه‌كانی ئێران‬

‫‪175‬‬

‫به ‌بێ‌ جیاكاری بۆجێبه‌جێكردنی ئه‌م‬ ‫ئه‌رکهش كۆبونه‌وه‌یه‌كی فراوان گرێدرا‬ ‫له قوتابخانه‌ی سه‌ربازی له تاران دوای‬ ‫ره‌زام��ه‌ن��دی ش��ا ل��ه ئوگوستی ‪،1906‬‬ ‫ئاماده‌كردنی لیستی هه‌ڵبژاردنه‌كان بۆ‬ ‫نماینده‌ نوێیه‌كان ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ک‌ ب��وو ب ‌ه‬ ‫به‌شداری هه‌ر یه‌که له پیاوانی ئایینی‌و‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ران‌و وه‌زی��ره‌ك��ان‌و پ��ی��اوان��ی‬ ‫ده‌ربارو ئه‌وانه‌ی له ده‌ره‌وه‌ خوێندبوویان‬ ‫ب��وو ت��اب��ت��وان��ن س�� ‌هخ��ت��ی ئ��ام��اد ‌هك��ردن��ی‬ ‫لـیستی داواك��راو تێپه‌ڕێنن‪ ،‬به‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫له سێپته‌مبه‌ری‪ 1907‬له ئاماده‌كردنی‬ ‫لـیستی س��ه‌ره‌ك��ی ب��ۆ ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن�� ‌هك��ان‬ ‫بوونه‌وه‌‪.‬‬ ‫له لیسته‌که‌دا به‌ روونی مافی هه‌مووان له‬ ‫به‌شداریكردن له هه‌لـبژادنه‌كاندا نووسرا‬ ‫ب��وو لیستی ن��اوب��راو ژم��اره‌ی��ه‌ك له‬ ‫ئه‌میره‌كان‌و پ��ی��اوم��اق��وواڵن‌و زان��ای��ان‌و‬ ‫خ��وێ��ن��ك��اران‌و ب��ازرگ��ان��ه‌ك��ان‌و خ��اوه‌ن‬ ‫موڵك‌و جووتیاره‌كانی له خۆگرتبوو‪ .‬ب ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��ان ش��ێ��و ‌ه رێ��ک��ه‌وت��ب��وون ل��ه س��ه‌ر‬ ‫ژم��اره‌ی دان��ی��ش��ت��ووان‌و ژم��اره‌ی‬ ‫ێ جیاكاری‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫نوێنه‌ره‌كانیان به ‌ب ‌‬ ‫‌ئه‌و ‌ه له هه‌موو هه‌رێمێكدا ئه‌نجومه‌نێك‬ ‫ته‌شكیل كرا بۆ چاودێریكردنی راسته‌وخۆ‬ ‫به‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌وه‌‪ 0‬هه‌ڵبژاردن له‬ ‫ت��اران ده‌س��ت��ی��پ��ێ��ك��رد ب��ۆ دی��اری��ك��ردن��ی‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌ر ‌هك��ان��ی��ان‌و ن��وێ��ن��ه‌ره‌ نوێیه‌كانی‬ ‫تارانیان راسپارد به‌ئه‌ركی چاودێریكردنی‬ ‫ب��ه‌س��ه‌ر ه��ه‌رێ��م��ه‌ك��ان‌و ك��ردن��ه‌وه‌ی‬

‫ئه‌نجومه‌نه‌كان‪ .‬له ئۆكتوبه‌ری ‪1907‬دا‬ ‫پالنی ئاماده‌كردنی ده‌ستووری خواستراو‬ ‫ک ئه‌ندامانی زۆر ب ‌ه‬ ‫راگه‌یانرا‪ ،‬به‌ جۆرێ ‌‬ ‫توندی له سه‌ر دانانی ماده‌كان راوه‌ستان‌و‬ ‫ب��ه‌وردی دی��راس��ه‌ی��ان ك��رد و ل��ه‬ ‫نووسینه‌وه‌یدا كاریگه‌ربوون به‌ هه‌ردوو‬ ‫ده‌س��ت��ووری ف��ه‌ره‌ن��س��ی‌و به‌لجیكی‌و‬ ‫پ��ه‌ن��ج��اوی��ه‌ك م��ادده‌ی ل��ه‌خ��ۆ گ��رت‌و‬ ‫ئ��ام��اده‌ك��ردن��ی چ��وارم��ان��گ��ی پێچوو بۆ‬ ‫لـێبوونه‌وه‌ له ماده‌كانی‪ .‬دوات��ر مه‌لیك‬ ‫م��وزه‌ف��ه‌رول��دی��ن پشتڕاستی ك��رده‌وه‌و‬ ‫ره‌زانه‌ندی له سه‌ر نیشاندا به‌ر له مردنی‬ ‫ب�� ‌ه چه‌ند رۆژێ��ك ل��ه ی��ه‌ن��ای��ه‌ری ساڵـی‬ ‫‪ .1907‬كوڕی شا (میرزا محه‌مه‌د عه‌لـی)‬ ‫ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای گ��رت��ه‌ده‌س��ت‪ ،‬ک��ه ب ‌ه‬ ‫ه��اوك��اری‌و پ��ه‌ی��و ‌هن��دی تۆكمه‌ی له‌گه‌ڵ‬ ‫رووسدا به‌ناوبانگ بوو له‌گه‌ڵ گوێرایه‌ڵی‬ ‫بۆ فه‌رمانه‌كانیان‪ ،‬ئه‌مه‌ش ب��وو ‌ه هۆی‬ ‫دوورک��ه‌وت��ن��ه‌وه‌ی ج��ه‌م��اوه‌ر ل��ێ��ی‌و‬ ‫تۆمه‌تباركردنی به‌ به‌كرێگیراو به‌تایبه‌تی‬ ‫ێ له‬ ‫دوای ده‌رکهوتنی رق��ی ش��ای ن��و ‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتی نوینه‌رایه‌تی‪ ،‬ئه‌م هه‌ڵوێسته‌شی‬ ‫به ‌روون��ی ده‌رک��ه‌وت له كاتی ئاهه‌نگی‬ ‫چوون ‌ه سه‌ر ته‌خت‌و میوانداری له گه‌ور ‌ه‬ ‫پ��ی��اوان��ی ده‌وڵ��ه‌ت‌و ب��اڵ��وێ��زو قونسوله‬ ‫ب��ی��ان��ی�� ‌هك��ان‌و پ��ی��اوان��ی ئ��ای��ی��ن��ی‪ ،‬ب��ه ‌هیچ‬ ‫شێوه‌یه‌ك پێشوازی له هیچ یه‌كێك له‬ ‫پیاوانی ئه‌نجومه‌نی ن��وێ��ن��ه‌ران نه‌كرد‪.‬‬ ‫دوای پشتڕاستكردنه‌وه‌ی د ‌هس��ت��ور له‬ ‫الی��ه‌ن ش��ای نوێوه‌ ب��ۆج��اری دووه‌م له‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪176‬‬

‫مارسی ‪ 1907‬نوینه‌ران بۆیان ده‌رکه‌وت‬ ‫ده‌ستوور پێویستی ب ‌ه م��ادده‌ی یاسای‬ ‫زیاتر هه‌ی ‌ه ده‌رب��اره‌ی په‌یوه‌ندی نێوان‬ ‫ێ ده‌س��ه‌اڵت��ی ج��ێ��ب�� ‌هج��ێ��ك��ردن‌و‬ ‫ه��ه‌رس�� ‌‬ ‫ی��اس��ادان��ان‌و داوه‌ری‪ .‬ب��ۆ ئ��ه‌م��ه‌ش‬ ‫ژم��اره‌ی��ه‌ك ل��ه ئ�� ‌هن��دام��ان��ی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ن��وی��ن��ه‌ران هه‌ڵبژێران ل��ه س��ه‌ر شێوه‌ی‬ ‫لیژنه‌یه‌كی بچووك‪ ،‬که ئه‌ركیان خۆی له‬ ‫زیاده‌كاری یاسای پێویست ده‌بینیه‌وه‌‪،‬‬ ‫که جه‌ختی له به‌رپرسیارێتی ده‌وڵه‌ت له‬ ‫ب��ه‌رده‌م ئه‌نجومه‌ندا‪ ،‬به ‌هه‌مان شێو ‌ه‬ ‫مافی ئه‌نجومه‌ن له الب��ردن‌و راگرتنی‬ ‫وه‌زیره‌كان‌و باوه‌ڕ به‌خشین ب ‌ه ئه‌ندامانی‬ ‫نوێی حكومه‌ت‪ .‬وێڕای به‌نده‌كانی تایبه‌ت‬ ‫به‌ په‌یوه‌ندیی نێوان ئه‌نجومه‌نی نوینه‌ران‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی دادوه‌ری ل��ه ح��ك��وم��ه‌ت��دا‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن لـیژنه‌یه‌كی راسپارد‪ ،‬که كۆتای‬ ‫به‌ مادده‌ نوێیه‌كان بهێنێت له ماوه‌یه‌كدا‬ ‫زی��ات��ر ن��ه‌ب��ێ��ت ل��ه س��ێ‌ م��ان��گ‪ .‬ب��ه‌ن��د ‌ه‬ ‫ده‌س��ت��وری��ه‌ نوێیه‌كان ئ��ام��اژ ‌ه ب��ۆ ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ک��ه‌ن ئ��ی��س�لام ل��ه س��ه‌ر م��ه‌زه��ه‌ب��ی‬ ‫جه‌عفه‌ری دوانزه‌ ئیمامی ئایینی فه‌رمی‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌‌و ئازادی بیره‌باوه‌ڕو ئایینی بۆ‬ ‫ناموسوڵمانه‌كانی تێداهاتووه‌‌و یه‌كسانیان‬ ‫له مافی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسی‌و دادوه‌ری‪،‬‬ ‫ی��ان ل��ه‌ب��ه‌ر چ��او گ��ی��راوه‌‌و م��اف��ی ت��اج‬ ‫خستنه‌سه‌ر شا دراوه‌ ب ‌ه ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌ران‪ .‬دوای سوێند خ��واردن��ی ب ‌ه‬ ‫پارێزگاریكردنی له سه‌ربه‌خۆی واڵت‌و‬ ‫پاراستنی مافه‌كانی میلـله‌ت‌و رێزگرتن له‬

‫د ‌هس��ت��وور‪ ،‬به‌ هه‌مان شێو ‌ه جه‌خت له‬ ‫به‌رپرسیارێتی وه‌زاره‌ته‌كان له به‌رده‌م‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران كراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫رێککه‌وتننامه‌ی ئه‌نگلـو ـ��ـ رووس��ی له‬ ‫ساڵـی ‪1907‬دا‪ ،‬که حكومه‌تی ئێرانی دانی‬ ‫پ��ێ��دان��ه‌ن��ا ه��ه‌ت��ا ساڵـی ‪ ،1912‬ئه‌مه‌ش‬ ‫شوێنه‌واری نێگه‌تیڤی به‌جێهێشت له سه‌ر‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان شاو گــه‌لـی ئێرانی له‬ ‫الیه‌ك‌و سه‌ربه‌خۆی‌و س��ه‌روه‌ری ئێران‬ ‫ل��ه�لای��ه‌ك��ی ت��ره‌وه‌ ‪ .‬ب��ه‌م��ه‌ش پ��ه‌ت��ی‬ ‫خ��ۆش��ه‌وی��س��ت��ی ن��ێ��وان ش��ای ن��وێ‌و‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران پچڕا دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫رێكه‌وتنامه‌که مافی ده‌ستگرتن‌و زاڵبوونی‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆی ب��اك��وری ئێرانی ده‌دا ب ‌ه‬ ‫رووسیا‪ .‬دواتر شا كوده‌تای كرد به‌سه‌ر‬ ‫ئه‌نجومه‌نداو بڕیاری خۆرزگاركردنیدا له‬ ‫ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌ن ب ‌ه بیانووی شكستی‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ل��ه ک��ه‌م��ك��ردن��ه‌وه‌ی نرخی‬ ‫خ��ۆراك‪ ،‬ک��ه س��ۆزی��دا ب��وو ل��ه ك��ات��ی‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی��دا‪ ،‬ب��ه‌اڵم ف��اك��ت��ه‌ری‬ ‫ێ بۆ‬ ‫راسته‌قینه‌ی دوژمنایه‌تی شای نو ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران ئه‌و ‌ه بوو ئه‌نجومه‌ن‬ ‫ده‌سه‌اڵتیان بچووک كردبووه‌‪ ،‬شا پێی‬ ‫واب��وو ب��ه‌ره‌ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئ�� ‌هن��دام��ان��ی‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ئه‌توانێت ده‌سه‌اڵتی خۆی له‬ ‫سه‌ر حیسابی ئه‌نجومه‌ن فره‌وان بكات‌و‬ ‫ئ��ه‌و ده‌س��ه‌اڵت��ان��ه‌ی ده‌س��ت��وور لـێ‬ ‫ک‬ ‫سه‌ندبوویه‌و ‌ه بێزاری كردبوو ب ‌ه جۆرێ ‌‬ ‫میرزا محه‌مه‌د عه‌لـی داوای زیادكردنی‬ ‫ژماره‌ی هێزه‌تایبه‌تیه‌كان كرد بۆده‌هه‌زار‬

‫‪177‬‬

‫سه‌رباز له‌گه‌ڵ پێدانی مافی چاودێریكردنی‬ ‫ره‌ه��ای ب��ه‌ س��ه‌ر س��وپ��اوه‌‪ .‬ش��ا داوای‬ ‫ده‌ك��رد‪ ،‬ک��ه ب��ب��ێ��ت�� ‌ه ت��اک��ه ب��ه‌رپ��رس��ی‬ ‫دی��اری��ك��ردن‌و الب��ردن��ی وه‌زی��ره‌ك��ان‌و‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ب ‌ه تێكڕای ده‌نگ داواكاریه‌كانی‬ ‫شایان ره‌تكردوه‌‪ .‬میرزا محه‌مه‌د عه‌لـی‬ ‫پێشوه‌خت سوسه‌ی گۆڕینی جێبه‌جێكرنی‬ ‫داواك��اری��ی��ه‌ك��ان��ی ك��ردب��وو ب��ۆی�� ‌ه‬ ‫ره‌ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌ن ب��وو ‌ه كۆتا‬ ‫بزماری تابوتی ئه‌نجومه‌ن‪ ،‬به‌جۆرێ‌ شا‬ ‫هه‌ستا ب ‌ه پچڕاندنی ته‌لـی به‌رقییه‌ی نێوان‬ ‫ت��اران وش��اره‌ك��ان��ی‌ت��ری ئ��ێ��ران‪.‬‬ ‫په‌خشنامه‌یه‌كی ب�ڵاوك��رده‌و ‌ه ب��ه ‌ن��اوی‬ ‫خ��ۆی��ه‌وه‌ ل��ه ژێ��ر ن��اون��ی��ش��ان��ی (رێ��گ��ای‬ ‫رزگ��اری)ی‌و له ‪9‬ی یونیوی ‪ 1908‬ب ‌ه‬ ‫سه‌ر دانیشتوانی تاراندا باڵوكرایه‌وه‌‌و‬ ‫باڵوكراوه‌ی ناوبراو پڕی بوو له تۆمه‌ت‬ ‫بۆئه‌نجومه‌نی ن��وێ��ن��ه‌ران‌و ئه‌ندامانی‬ ‫تۆمه‌تباركردبوو به‌وه‌ی‪ ،‬که له‌مپه‌رن له‬ ‫به‌رده‌م كاری حكومه‌ت‌و پێویستیه‌كانی‬ ‫میلـله‌تیان پشتگوێ‌ خستوه‌وخه‌ریكی‬ ‫ب��ه‌رژه‌و ‌هن��دی��ی��ه‌ تایبه‌تییه‌كانی خۆیانن‪.‬‬ ‫ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران كۆك‬ ‫ب��وون ل��ه رووب��ه‌ڕووب��ون��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م‬ ‫ق��ه‌ی��ران��ه‌دا‪ ،‬ک��ه م��ی��ل��ـ��ل��ی��ه‌ن ب��ه‌رووی��دا‬ ‫بوه‌ستنه‌وه‌‌و بروسکه‌ی نه‌یاریان دژی‬ ‫به‌یاننامه‌که‌ی شا ناردو دابه‌شبوون به‬ ‫‌سه‌ر مزگه‌وت‌و شوێنه‌كانی كۆبونه‌وه‌ی‬ ‫خه‌ڵكی ب��ۆ وت��اردان‌و روون��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ڵوێستیان‪ ،‬ب��ه‌م چه‌شن ‌ه ملمالنێیه‌كی‬

‫زانستی له نێوان ه��ه‌ردووالی�� ‌هن��دا باڵی‬ ‫كێشا به‌ سه‌ر شه‌قامی ئێرانیدا‪ .‬هێزه‌كانی‬ ‫قۆزاق ده‌رفه‌تیان قۆسته‌وه‌ ده‌ستیان كرد‬ ‫ب��ه‌ ف��ه‌ره��وودك��ردن��ی ب��ازاڕه‌ك��ان‌‌و ماڵی‬ ‫خه‌ڵكی له ئاكامی وه‌رنه‌گرتنی مووچه‌یان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ق��وڕه‌ک��ه‌ی خ�� ‌هس��ت��ت��ر ك��رده‌و ‌ه‬ ‫هه‌ڵوێستی رێكه‌وتنی میرزا محه‌مه‌دعه‌لـی‬ ‫ب��وو ل��ه‌گ��ه‌ڵ س��ه‌رك��رده‌ی ق��ۆزاق�� ‌هك��ان��ی‬ ‫رووس (لیاخوف) له لێدانی ئه‌نجومه‌ن ب ‌ه‬ ‫تۆپ‌و كوشتنی ئه‌وانه‌ی نه‌یاریان كردبوو‬ ‫له یولـیوی ‪ .1908‬شا له هه‌موو الیه‌که‌و ‌ه‬ ‫تێكی داب��وو‪ .‬هه‌موو چین‌و توێژه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵـگای ئێرانی به ‌یه‌كجار كردبوو ‌ه‬ ‫دوژمنی خۆی‌و نه‌یاری ده‌كردن‪ ،‬كاتێك‪،‬‬ ‫که فه‌رمانی ده‌ستبه‌سه‌ركردنی سه‌ید‬ ‫ب�� ‌هه��ب��ه‌ه��ان��ی‌و دورخ��س��ت��ن��ه‌وه‌ی دا بۆ‬ ‫ك��رم��اش��ان ودوات��ر ب��ۆ ک��ه‌رب��ه‌ال‪ ،‬سه‌ید‬ ‫ت��ه‌ب��ات��ه‌ب��ائ��ی ده‌س��ت��ب�� ‌هس��ه‌ر ك��ردب��وو له‬ ‫ماڵه‌که‌ی خۆیدا له خۆراسان‪ .‬پێكدادانی‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��ی ن��ێ��وان ش��ا وئ��ه‌ن��دام��ان��ی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی ن��وێ��ن��ه‌ران هه‌لـێكی باشی‬ ‫ره‌خ��س��ان ب��ۆ ئ��اش��ك��راك��ردن��ی ره‌گ��ه‌ز ‌ه‬ ‫نیشتیمانیه‌كان‌و ره‌گه‌زه‌كانی خ��واره‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌هگ��ه‌ڵ حكومه‌ت‪ ،‬ئه‌زموونێك ب��وو بۆ‬ ‫موماره‌سه‌كردنی به‌شداریی له ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫داڕش��ت��ن��ی ب��ڕی��ار ل��ه ن��ێ��وان ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫جێبه‌جێكردن‌و سه‌ركرد ‌ه میلـلیه‌كان دوو‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ی دوور ل��ه ی��ه‌ك ده‌رک��ه‌وت��ن‪:‬‬ ‫ده‌سته‌ی هاوكارانی شا ئه‌وانه‌ی كۆك‬ ‫بوون له سه‌ر هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌ن‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪178‬‬

‫پێكهێنانی ئ��ه‌وه‌ی دوات��ر ن��اس��را ب ‌ه‬ ‫ئه‌نجومه‌نی ئیسالمی له سه‌ر جه‌سته‌ی‬ ‫هه‌ڵـوه‌شاوه‌ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‪ ،‬که‬ ‫پێكهاتبوون له ره‌گه‌زگـه‌لێك له‌و پیاو ‌ه‬ ‫ئایینی‌و مه‌ده‌نیانه‌ی‪ ،‬که خۆیان فرۆشتبوو‬ ‫به‌ موڵك‌و ماڵی ده‌رب��ارو حه‌ره‌مسه‌را‪،‬‬ ‫به‌اڵم ده‌سته‌ی نیشتیمانی تێده‌كۆشان له‬ ‫پێناوئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‌و ده‌ستوور‪ ،‬که‬ ‫هه‌ڵوێستی ش��ا هاوكاریكردنی شایان‬ ‫ره‌ت��ده‌ك��رده‌وه‌‌و پ��ی��اوان��ی ئ��ای��ی��ن��ی‬ ‫س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی رێپێوانی نیشتیمانیان‬ ‫ده‌ك��رد ل��ه ن��ه‌ج��ه‌ف ب��وون ب��ه‌ ب��ه‌ره‌ی‬ ‫پ��ش��ت��ی��وان��ی ئ�� ‌هن��ج��وم��ه‌ن��ی نیشتیمانی‌و‬ ‫ك��ارك��ردن ب��ه‌ده‌س��ت��ووری ن��وێ‌‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ی دوای��ی��ان ن��ه‌ی��اری ب��ی��رۆک��ه‌ی‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی ئ��ی��س�ل�ام��ی��ان ك��ردو‬ ‫جیاوازیه‌کهیان ب��ڕان��ه‌و ‌ه به ‌ده‌ركردنی‬ ‫فتوای پیاو ‌ه ئایینیه‌گه‌وره‌كان لهیه‌نایه‌ری‬ ‫‪ 1909‬ب�� ‌ه س��ه‌رۆك��ای��ه‌ت��ی ه��ه‌ری��ه‌ک��ه له‬ ‫تارانی‌و مازنده‌رانی‌و كازم خۆراسانی‪،‬‬ ‫که جاڕی جیهادیاندا له پێناو ده‌ستوورو‬ ‫ئه‌نجومه‌نداو داوای پاراستنی ماڵ‌و گیانی‬ ‫م��وس��وڵ��م��ان��ان��ی��ان ك��ردو ب��اج��دان ب ‌ه‬ ‫باجگره‌كانی حوكمه‌تیان ح��ه‌رام ك��رد‪،‬‬ ‫هه‌مووئه‌وانه‌ی‪ ،‬که كار به‌م فه‌توای ‌ه ناکه‌ن‬ ‫تۆمه‌تباریان كردن به‌وه‌ی‪ ،‬که دژایه‌تیی‬ ‫س��ه‌ی��دی ه��ه‌م��وو دروس��ت��ك��راوه‌ك��ان‬ ‫(پێغه‌مبه‌ری خ��ودا‪ .‬د‪.‬خ)ده‌ك��ات‪ .‬فتوای‬ ‫ێ له‬ ‫گه‌ور ‌ه پیاوانی دین شۆڕشی له زۆر ‌‬ ‫شاره‌كانی ئێراندا هه‌ڵگیرساند له ته‌برێزو‬

‫گه‌یالن‌و ئه‌سفه‌هان‌و هه‌تاكو تارانیش‪.‬‬ ‫به‌راده‌یه‌ك بڕیتانیاو رووسیا ترسیان له‬ ‫ژی��ان��ی هاواڵتیانی خ��ۆی��ان ل��ه‌و واڵت��ه‌دا‬ ‫لـێنیشت‪ ،‬هه‌تا ناچار بوون فشار بخه‌ن ‌ه‬ ‫س��ه‌ر ش��ا ب��ۆ گ��ێ��ڕان��ه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌ران‌و راكێشانی ئۆپۆزسیۆن ب ‌ه الی‬ ‫خ��ۆی��ان��دا‪ .‬وێ��رای راگ��ه‌ی��ان��دن��ی شا‬ ‫ب��ه‌گ��ێ��ڕان��ه‌وه‌ی ژی��ان��ی ن��وێ��ن��ه‌رای��ه‌ت��ی له‬ ‫ئه‌پریلـی ‪ ،1909‬به‌اڵم ئاگری جه‌ماوه‌ر له‬ ‫ته‌شه‌نه‌دا بوو باوه‌ڕیان به‌و راگه‌یاندن ‌ه‬ ‫نه‌كرد به‌هۆی هاتنه‌ناوه‌ی هێز ‌ه بڕیتانی‌و‬ ‫رووس��ی��ه‌ك��ان ب��ۆ نێو واڵت‪ .‬ل��ه تارانی‬ ‫پایته‌خت هێزی گیان فیداو شۆرشگێڕو‬ ‫ه��ێ��زه‌ك��ان��ی ش��ا ب��ه‌ی��ه‌ك گ��ه‌ی��ش��ت��ن له‬ ‫شه‌ڕێكدا‪ ،‬که به‌ شكستی هێزی پاشایه‌تی‬ ‫له‪16‬ی یونیوی ‪ 1909‬كۆتایی هات‌و شا‬ ‫میرزا محه‌مه‌د عه‌لـی ناچار بوو هه‌ڵهات‬ ‫بۆ باڵوێزخانه‌ی رووسی‪ ،‬دواتر جه‌خدی‬ ‫له ناپاكی خۆی كرده‌وه‌ له به‌رده‌م گه‌ڵدا‪.‬‬ ‫ه��ێ��زه‌ نیشیمانییه‌ س��ه‌رک��ه‌وت��ووه‌ك��ان‬ ‫كۆبوونه‌وه‌و بڕیاری له سه‌ر كارالبردنی‬ ‫شاو دانانی كوڕه‌ بچووکه‌که‌ی ئه‌حمه‌د‬ ‫میرزا له جێگه‌یان ده‌ركردو عه‌زدئه‌لده‌ولــ ‌ه‬ ‫(س��ه‌رۆك وه‌زی��ران)ی��ان راس��پ��ارد بۆ‬ ‫ب��ه‌رێ��وه‌ب��ردن��ی ك��اروب��اری حوكم وه‌ك‬ ‫جێگر (بریكار) بۆ شای بچووك‪ ،‬که له‬ ‫ت�� ‌هم�� ‌هن��ی دوان��زه‌ س��اڵ��ـ��ی��دا ب��وو‪ .‬دوات��ر‬ ‫دان��وس��ان ده‌س��ت��ی پ��ێ��ك��رد ل��ه ن��ێ��وان‬ ‫سه‌ركردایه‌تی نیشتیمانی له‌گه‌ڵ هه‌ردوو‬ ‫باڵــوێزی رووسی‌و بڕیتانی بۆ گه‌یشتن‬

‫‪179‬‬

‫ب��ه ‌چ��اره‌س��ه‌رێ��ك‪ ،‬ک��ه ج��ه‌م��اوه‌ر رازی‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬دان��وس��ان��ه‌ك��ان ك��ۆت��ای پێهات‌و‬ ‫گه‌یشتن ب ‌ه رێكه‌وتنێك له سێپته‌مبه‌ری‬ ‫ساڵـی ‪1909‬دا‪ ،‬که مووچه‌یه‌كی سااڵنه‌ بۆ‬ ‫شای له سه‌ر كار البراو دیاری كرد له‬ ‫تاراوگ ‌ه له ئۆدیسا له روسیاو پێویستیان‬ ‫كرد له سه‌ری ده‌ستوه‌ردانی سه‌ربازی‬ ‫ن��ه‌ك��ات�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ێ��ران ی��ان ه��ه‌وڵ��ی‬ ‫گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ن��ه‌دات ب��ۆ ح��وك��م‪ ،‬ب��ه‌اڵم هه‌ر‬ ‫توند‌ی‌و تیژیی نیشتیمانی به‌رده‌وام بوو‬ ‫له دژی پیاوانی ده‌ربار‪.‬‬ ‫ئه‌نجامه‌كانی ش��ۆڕش��ی ده‌س��ت��ووری‌و‬ ‫هه‌ڵوێستی بڕیتانیاو رووسیا له هه‌مبه‌ریدا‬ ‫بڕیتانیا ل��ه پێناو ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی�� ‌هك��ان��ی��دا‬ ‫ل��ه ك��ات��ی ش��ۆڕش��ی ده‌س��ت��ووری��دا‬ ‫هه‌ڵوێستێكی دووالی��ه‌ن��ه‌ی نیشاندا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ک ل��ه س��ه‌ره‌ت��ا ش��ای��ان ه��ان��دا بۆ‬ ‫ج��ۆرێ�� ‌‬ ‫دروستكردنی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران كاتێك‬ ‫نیشیمانپه‌روه‌ره‌كان داوایانكرد له ساڵـی‬ ‫‪1906‬دا بۆ ئه‌وه‌ی وای نیشان بدات‪ ،‬که‬ ‫پشتیوانی داواكاری چاكسازی ئێرانیه‌كان ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ئه‌مه ‌ل ‌ه الیه‌ك‌و بۆ راكێشانی شای نو ‌‬ ‫(م��ی��رزا م��ح��ه‌م��ه‌د ع��ه‌ل��ـ��ی) ب��ۆ ب��اوه‌ش��ی‬ ‫خۆی‪،‬و ‌ه دوری بخاته‌و ‌ه له هاوكاریكردن‬ ‫له‌گه‌ڵ ركابه‌ره‌که‌ی‪ ،‬که رووسیا بوو له‬ ‫الیه‌كی‌تره‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ وێڕای مه‌یه‌لـی بڕیتانیا‬ ‫بۆ رزگ��ارب��وون له قاجاری ‌ه الوازه‌ك��ان‌و‬ ‫ت��اك��ب��وون��ه‌وه‌ی ل��ه ن��ف��وزی ل��ه ئێراندا ب ‌ه‬ ‫هاوكاریكردنی ئاڕاسته‌ی نوێ‌‪ ،‬که خۆیان‬ ‫ب ‌ه قه‌رزداری هاوسۆزی به‌ریتانیاده‌زانی‬

‫ل��ه ك��ات��ی س��ه‌رک��ه‌وت��ن��ی��ان��دا‪ .‬به‌ریتانیا‬ ‫ماوه‌یه‌ك چاودێریی كردو په‌له‌ی نه‌كرد تا‬ ‫كاتێك دوژمنایه‌تی بورژوازی ئێرانی بۆ‬ ‫ده‌رکه‌وت (جاچ بازرگان‪ ،‬یان پیشه‌وه‌ر ‌ه‬ ‫كشتوكاڵـییه‌كان)بن‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای ترسی‬ ‫به‌ریتانیه‌كان له‌وه‌ی سه‌رکه‌وتنی شۆڕش‬ ‫ت��ه‌ش��ه‌ن��ه‌ب��ك��ات��ه‌ ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫بڕیتانی له ئه‌فغانستان‌و ناوچه‌كانی‌تری‬ ‫ئاسیا‪ .‬ئه‌مه‌ش پاڵـی پێوه‌نا بۆ گرێدانی‬ ‫رێكه‌وتنامه‌یه‌كی دۆستان ‌ه له‌گه‌ڵ ره‌سیا‬ ‫دژی ئه‌ڵمانیا ‪ 1907‬ب ‌ه كارهێنانی ئه‌م‬ ‫هاوپه‌یمانی ‌ه ب��ۆ له‌نێوبردنی شۆڕشی‬ ‫ئێرانی بوو له سه‌ر بنه‌مای ئه‌م رێكه‌وتنام ‌ه‬ ‫بڕیتانیا یه‌كێك له که‌شتیی ‌ه جه‌نگیه‌كانی‬ ‫نارد بۆ روب��اری ك��اروان ‪1907‬و دواتر‬ ‫هێرشی كرده‌سه‌ر کهناره‌كانی مه‌كران‬ ‫‪ 1908‬به‌ هه‌مان شێوه‌ هێزێكی سه‌ربازی‬ ‫نارد بۆ چاوه‌دێریكردنی شۆڕشه‌وانه‌كان‬ ‫له بوشه‌یر ‪ 1909‬به‌مه‌به‌ستی گێڕانه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ێ��ران ب��ۆ ئ��ام��ێ��زی ب��ه‌ری��ت��ان��ی��ا‪ .‬هه‌رچی‬ ‫رووس��ه‌ك��ان��ی��ش��ه‌ ه��ه‌ر ل��ه س��ه‌ره‌ت��او ‌ه‬ ‫تاكۆتای نه‌یاری‌و دوژمنایه‌تی شۆڕشیان‬ ‫كردوه‌‪ ،‬به‌ شێوه‌یه‌ك هاوكاری شا میرزا‬ ‫محه‌مه‌د عه‌لـی یان كرد له تۆپبارانكردنی‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی ن��وێ��ن��ه‌ران ل��ه رێ��گ��ای‬ ‫که‌تیبه‌كانی قۆزاقه‌وه‌ له یونیوی ‪،1908‬‬ ‫رووس��ی��اش به‌هه‌مانشێوه‌ی به‌ریتانیا‬ ‫گرنگی داب ‌ه چاودێریكردن‌و به‌دواگه‌ڕانی‬ ‫ش��ۆڕش��ه‌وان��ه‌ك��ان ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ب��ه‌الی‬ ‫خۆیدا رای��ان بكێشێت‪ .‬ئه‌گه‌ر رووسیا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪180‬‬

‫به‌فاكته‌ری كۆمه‌كی پیاوانی ئایینی عێراق‬ ‫بۆ شۆڕشه‌وانه‌كان‌و پارێزگاریان هێزی‬ ‫میللی ئێرانه‌وه‌ ناچار بووبێت‌ له كۆتایدا‬ ‫خ��ۆی وانیشان ب��دات‪ ،‬که رازی ب��وه‌ له‬ ‫س��ه‌ر داواك��اری ش��ۆڕش��ه‌وان��ه‌ك��ان‪ ،‬ئ��ه‌وا‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری��ك��ردن ل��ه ش��ا م��ی��رزا محه‌مه‌د‬ ‫عه‌لـی‌و په‌نادانی له رووسیا بۆ فشار خستنه‬ ‫‌سه‌ر ئێرانیه‌كان بووه‌ له كاتی پێویستداو‬ ‫پاراستنی شا له كوشتن له سه‌رده‌ستی‬ ‫شۆڕشه‌وانه‌ ئێرانیه‌كان له الیه‌ن روسیاوه‌‬ ‫ملـکه‌چبوون بووه‌ به‌ ئه‌مری واقیع (دی‬ ‫ف��اك��ت��و)و ب��ه‌س‪ ،‬ب��ه‌وه‌ش پارێزگاریكرد‬ ‫له‌په‌یوه‌ندیی له‌گه‌ڵ ئێرانیه‌كان به‌مه‌رامی‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��ب��وون ل��ه ب��ردن��ی داه��ات��ی��ان‌و‬ ‫پارێزگاریكردن له ده‌سه‌اڵتی خۆیان له‬ ‫باكووری ئێران به‌رامبه‌ر به‌ دوژمنی دوێنێ‬ ‫‌(بڕیتانیه‌كان)‪ ،‬ب��ه‌اڵم له سه‌ر گۆڕه‌پانی‬ ‫نێوخۆ شۆڕشه‌وانه‌كان سه‌رکه‌وتن له‬ ‫چه‌سپاندنی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران له كۆتایدا‬ ‫هێزێكی سه‌رکه‌وتووی تێكۆشه‌ریان دژی‬ ‫قاجاریه‌كان لـێده‌رکه‌وت‪ .‬تێكۆشان دوو‬ ‫ئ��اڕاس��ت��ه‌ی سیاسیی ج��ی��اوازی هێنایه‬ ‫‌كایه‌وه‌ لهكاتی موماره‌سه‌كردنی كرده‌گی‬ ‫له نێو ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌راندا له‌و ماوه‌یه‌ی‬ ‫ك��اری��ان تێدا ك��رد ل��ه ‪15‬ی نۆڤه‌مبه‌ری‬ ‫‪1911‬و ئه‌وانیش پارتی شۆڕشگێڕ ناسراو‬ ‫به ‌پارتی دیموكراتی‪ ،‬که سه‌ركردایه‌تی‬ ‫چاالكیه‌كانی ده‌كرا له الیه‌ن حه‌سه‌ن ته‌قێ‌‬ ‫زاده‌و حسێن قولـی خان‌و سلـێمان میرزاو‬ ‫س��ه‌ی��د ره‌زا م��س��اوات‌و بیستوهه‌شت‬

‫كورسیان هه‌بوو له پارله‌مان (ئه‌نجومه‌ن)‪.‬‬ ‫پارتی میانگیر به‌ناوی پارتی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫له سه‌ركرده‌كانی ئه‌م پارته‌ش عه‌بدواڵ‬ ‫ب��ه‌ه��ب��ه‌ه��ان��ی‌و س��ه‌ی��د گ��ب��اگ��ب��ائ��ی‪ ،‬م��ی��رزا‬ ‫عه‌لـی ئه‌كبه‌رخان‌و سه‌ید محه‌مه‌د سادق‬ ‫ت�� ‌هب��ات�� ‌هب��ائ��ی‌و س��ی‌و ش��ه‌ش ئ��ه‌ن��دام��ی��ان‬ ‫ه��ه‌ب��وو دوای ئه‌مانیش پ��ارت��ه‌ بچووکه‬ ‫که‌م كاریگه‌ره‌كان ب��وون‪ .‬له گرینگترین‬ ‫ده‌س��ک��ه‌وت�� ‌هك��ان��ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‬ ‫رێ��ك��ه‌وت��ن ب��وو ل��ه پ��ێ��ش ده‌ستیكردنی‬ ‫شا ره‌زا ئه‌مریكیه‌كان به‌ سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫راوێژكار مۆرگان شۆسته‌ر‪ ،‬که دانرا به‌‬ ‫سكرتێری گشتی خه‌زێنه‌ ‪ 1911‬ئه‌مه‌ش بو‬ ‫به‌مایه‌ی ئاوه‌اڵبوونی هێواشی ده‌روازه‌‬ ‫ب��ه‌ رووی ده‌س��ت��وه‌ردان��ی راسته‌وخۆی‬ ‫ئه‌مریكی له ژیانی ئێرانیه‌كاندا‪ .‬گه‌رچی‬ ‫ش��اره‌زاو پسپۆڕی ئه‌مریكی سه‌رکه‌وت‬ ‫له دیسپلینكردنی ه��اورده‌‌و رێكخستنی‬ ‫حساباتی ده‌زگای حكومی‌و ده‌زگای سکه‬ ‫لـێدان‪ ،‬له هه‌مان كاتدا رووبه‌ڕوی ناڕه‌زای‬ ‫بویه‌وه‌ له الیه‌ن گه‌وره‌كاربه‌ڕێوه‌به‌رانی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی ئێرانی ل��ه ك��ارب��ه‌ڕێ��و ‌هب��ه‌ران��ی‬ ‫باڵوێزه‌كانی بێگانه‌و كارمه‌ندانیان له‬ ‫تاران‪ ،‬هۆكاری ئه‌مه‌ش به‌ پله‌ی یه‌ك له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ بوو داوای دروستكردنی هێزێكی‬ ‫سه‌ربازیان ده‌كرد بۆ پارێزگاریلێكردنیان‌و‬ ‫هاوكاریكردنیان لهكۆكردنه‌وه‌ی باجه‌كان‌و‬ ‫جێبه‌جێكردنی ریفۆرمی خواستراو‪ .‬گه‌ر‬ ‫بڕیتانیا ناچار بووبێت به‌رازی بوون به‌‬ ‫هاتنی پسپۆڕه‌ ئه‌مریكییه‌كان به ‌هۆی‬

‫‪181‬‬

‫هاوكاری‌و په‌یوه‌ندیی به‌ناوبانگی نێوانیان‪،‬‬ ‫ئه‌وا رووسیا ناڕه‌زای ده‌بڕی‌و هه‌ڕه‌شه‌ی‬ ‫كرد گه‌ر راوێژكاری ئه‌مریكی له تاران له‬ ‫سه‌ركار النه‌به‌ن ئه‌وا هێزه‌سه‌ربازییه‌كانی‬ ‫له باكووری ئێران داده‌به‌زێنێت‌و به‌ هه‌مان‬ ‫ش��ێ��وه‌ ل��ه ئ��ازه‌رب��ای��ج��ان��ی��ش‌و ب��ه‌ فه‌رمی‬ ‫داوای��ان له حكومه‌تی ئێرانی كرد‪ ،‬که به‌‬ ‫بێ‌ ره‌زامه‌ندیی پێشوه‌ختی ئ��ه‌وان هیچ‬ ‫راوێژكارێكی بیانی دانه‌مه‌زرێنێنن‌و داوای‬ ‫قه‌ره‌بوی داراییان كرد‪ ،‬که یه‌كسان بێت‬ ‫به‌وه‌ی‪ ،‬كه ‌خه‌رجیانكردوه‌ له دابه‌زاندنی‬ ‫سوپا له باكوری ئێران بۆ ته‌ئكیدكردنه‌وه‌ی‬ ‫داواكارییه‌که‌یان‪ ،‬حكومه‌تی ئێرانی ناچار‬ ‫ب��وو پ��ارل��ه‌م��ان (ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن) رابگرێت‌و‬ ‫دایانبخات به‌ شێوه‌یه‌كی فه‌رمی له ‪24‬ی‬ ‫دیسه‌مبه‌ری ‪.1911‬‬ ‫داخ��س��ت��ن��ی ئ�� ‌هن��ج��وم�� ‌هن��ی ن��وێ��ن��ه‌ران سی‬ ‫ساڵی خایاند هه‌تا شای نوێ‌ وه‌لـی عه‌هد‬ ‫ئه‌حمه‌د شا جارێكی‌تر كردییه‌وه‌‪ ،‬كاتێك‬ ‫دوای‪ ،‬که ویستیان تاجی شاهانه‌ی له‬ ‫سه‌ر دابنێن‪ .‬له وتاره‌که‌یدا له كۆشك‌و‬ ‫دوای تاج خستنه‌سه‌ری جاڕی بێالیه‌نی‬ ‫ئێرانیداو ئه‌و بێالیه‌نییه‌ی هه‌رگیز رێزی‬ ‫نه‌گیرا له الی��ه‌ن ده‌وڵه‌ته‌ زلـهێزه‌كانه‌وه‌‬ ‫له كاتی جه‌نگی جیهانی یه‌که‌مدا‪ .‬له سه‌ر‬ ‫ئاستی ناوخۆ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران ته‌نها‬ ‫یازده‌مانگ نه‌بێت نه‌یتوانی موماره‌سه‌ی‬ ‫ك��اری ك��رده‌گ��ی خ��ۆی ب��ك��ات‌و ب��ۆج��اری‬ ‫سێیه‌م داخ��رای��ه‌وه‌ ل��ه ساڵـی ‪ 1915‬به‌‬ ‫ه��ۆك��اری ت��ۆم��ه‌ت��ب��ارك��ردن��ی ئێرانیه‌كان‬

‫ل��ه الی��ه‌ن رووس��ه‌وه‌ ب��ه‌وه‌ی ه��اوك��اری‬ ‫ئه‌ڵمانیاو ده‌وڵه‌تی عوسمانی ك��ردوه‌ له‬ ‫دژی رووسیا به‌مه‌ش به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی‬ ‫له ناوچه‌که‌دا که‌وتۆته‌ مه‌ترسیه‌وه‌‪ .‬به‌م‬ ‫شێوه‌‌یه شۆڕشی ده‌ستووری په‌ڕه‌كانی‬ ‫خ��ۆی ب��ه‌ت��راژی��دی��ان��ه‌ پ��ێ��چ��ای��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ئه‌زموونه‌که‌ی دووب��اره‌ خوێندرایه‌وه‌ له‬ ‫مێژووی ئێراندا له كاتی شۆڕشی ئیسالمی‬ ‫له حه‌فتاكانی ئه‌م سه‌ده‌یه‌ (سه‌ده‌ی بیست‪.‬‬ ‫وه‌رگ��ێ��ڕ) دوای ئ��ه‌وه‌ی ل��ه ئ��ه‌زم��وون��ی‬ ‫پێشوو ف��ێ��رب��وون دوور ب��ک��ه‌ون��ه‌وه‌ له‬ ‫زۆرێ��ك له هه‌ڵه‌كانیان‪ ،‬كه‌ له شۆڕشی‬ ‫ده‌ستووریدا رووی��ان��دا ب��وو‪ .‬له راستیدا‬ ‫خوازیارانی ژیانی نوێنه‌رایه‌تی به‌نه‌مریی‬ ‫خۆیان نه‌زانی‪ ،‬كه‌ ئه‌وانن گۆڕانكارییه‌كی‬ ‫نوێیان دروس��ت ك��ردووه‌ له په‌یوه‌ندیی‬ ‫نێوان خه‌ڵك‌و ده‌س��ه‌اڵت‪ .‬به‌اڵم له‌وانه‌یه‌‬ ‫پێیان وا بووبێت ئ��ه‌وان ن��وێ��ک��ه‌ره‌وه‌ی‬ ‫شكۆی سیستمی قاجارین به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫وه‌ه��ا به‌ که‌مترین سته‌ماكریه‌وه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ پشت ئه‌ستوربوون به‌ پێشه‌وایانی‬ ‫شیعه‌ له هه‌وڵـه‌كانیاندا له مه‌ڕ چه‌سپاندنی‬ ‫دادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی‌و پشتگیریكردن‬ ‫ل��ه م��اف��ه‌ك��ان��ی ب��ه‌ش��داری��ی ل��ه م��ێ��ژووی‬ ‫ئێران بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫بێگانه‌ی گه‌شه‌سه‌ندو ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫ئاسته‌نگ‌و كۆسپی واقیعین‌و كاریگه‌ری‬ ‫راسته‌وخۆیان هه‌یه‌ له ژیانی رۆژان��ه‌ی‬ ‫زووربه‌ی هه‌ره‌زۆری دانیشتواندا‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪182‬‬

‫پاڕادایمی ره‌خنه‌یی له زانسته‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا‬ ‫‪Critical paradigm in Social science‬‬

‫د‪ .‬ئه‌حمه‌د موحه‌مه‌د پور‬ ‫‪By: Dr. Ahmed Muhammed Poor‬‬

‫‪183‬‬

‫بنه‌ما پاڕادایمییه‌کان‬

‫پ��اڕادای��م��ی ر ‌هخ��ن��ه‌ی��ی ه��ه‌ن��دێ ج��ار ب ‌ه‬ ‫م��ات��ری��ال��ی��زم��ی دی��ال��ێ��ك��ت��ی��ك‪ ،1‬شیكاری‬ ‫پێكهاته خوازیش‪ 3‬ناسراوه‌‌‪ .‬ب��وون��ن��اس��ی پ��اڕادای��م��ى ره‌خ��ن��ه‌ی��ی له‬ ‫‌‏‬ ‫چینایه‌تی‪‌2‬و‬ ‫پاڕادایمی ره‌خنه‌یی رێبازه نۆمۆتێتێكی‌و ‌سه‌ر بنچینه‌ی راستیخوازیی مێژوویی‬ ‫ئایدیۆگرافیه‌كان ئاوێته‌ی یه‌كتر كردووه‌‌و دام��ه‌زراوه‌؛ وات�� ‌ه گریمانه‌ی ئه‌مه‌یه‪ ،‬كه‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ زۆرب��ه‌ی ئ��ه‌و ره‌خ��ن��ان��ه‌ی‪ ،‬كه راستییه‌كانی به‌رده‌ست هه‌ستپێکراون‪،‬‬ ‫رێ��ب��ازی ته‌فسیری ـ��ـ پێكهێنانخوازی به‌اڵم ب ‌ه درێژایی کات ل ‌ه ژێر كاریگه‌ریی‬ ‫ئاڕاسته‌ی پۆزیتیڤیزمی ك��ردووه‌‪ ،‬ته‌با‌و هۆكاری ئابووری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫هاوده‌نگه‪ .‬ره‌خنه‌خوازی له‌‏سه‌ر بنچینه‌ی كولتووری‪ ،‬ئه‌تنیک‌و جنسێتیدا پێكهاتوون‪.‬‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی ماركس ‪١٨١٨‬ـ��ـ ‪١٨٨٣‬و ئ��ه‌م راستییان ‌ه ل��ه‌ ق��ه‌ب��اره‌ی كۆمه‌ڵێك‬ ‫ف��ڕۆی��د ‪ ١٨٥٦‬ـ��ـ ‪ ١٩٣٩‬دام��ه‌زراوه‌و ل ‌ه پێكهاته‪ ‌،‬كه هه‌ر ئێستا رواڵه‌تی راستی‌و‬ ‫الیه‌ن بیرمه‌ندانی فێرگه‌ی فرانكفۆرته‌وه‪ ،‬راسته‌قینه‌یان له‌خۆ گرتووه‪ ،‬وات ‌ه وه‌ك‬ ‫به تایبه‌ت ئادۆرنۆ ‪ ١٩٠٣‬ــ ‪ ،١٩٦٩‬ئێریش كۆمه‌ڵێك راس��ت��ی س��روش��ت��ی‌و نه‌گۆڕ‬ ‫فڕۆم ‪ ١٩٠٠‬ــ ‪‌١٩٨٠‬و ماركۆزه ‪ ١٨٩٨‬ــ ده‌ك��ه‌ون��ه روو (هێس‏ ـ��ـ بایبێر‌و لێڤی‪،‬‬ ‫‪٢٠٠٤‬؛ گووبا‌و لینكۆلن‪.)٢٠٠٥ ،‬‬ ‫‪ ١٩٧٩‬گه‌شه‌ی سه‌ندووه‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی ه��اوچ��ه‌رخ��دا ئ��ااڵی ئه‌م ره‌خنه‌خوازی ل ‌ه رووی مه‌عریفه‌ناسییه‌وه‬ ‫پاڕادایمه ل ‌ه سه‌ر ده‌ستی هابێرماس‪ 4‬ب��ڕوای ب��ه‌ س��روش��ت��ی ك��ارل��ێ��ك��ك��ردن‪،‬‬ ‫‪ ١٩٢٩‬ــ ‌و بۆردیۆ‪ ١٩٠٣ 5‬ــ ‪٢٠٠٢‬دای��ه‌‪ .‬ی��ان پێوه‌ندیی دوو الی�� ‌هن��ه‌ی وتو‏وێژ‌و‬ ‫بۆردیۆ ه��ه‌ر دوو رێبازی ئۆبژێکتی ــ زه‌ینخوازی ل ‌ه مه‌عریفدایه‪ .‬وات��ه فه‌رز‬ ‫ت توێژ ‌هر‌و بابه‌تی توێژینه‌وه (واته‬ ‫وات��ه رێ��ب��ازی ئ��ه‌زم��وون��ی‌و چه‌ندایه‌تیی ده‌کا ‌‬ ‫پۆزیتیڤیسته‌كان ــ و رێ��ب��ازی زه‌ینی‌و س��ووژه‌) ب ‌ه شێوازی دوو الیه‌نه له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ی��راده‌ی ت��ه‌ف��س��ی��ر‏خ��وازه‌ك��ان��ی��ش ی��ه‌ك��ت��ر پ��ێ��وه‌ن��دی��ی��ان ه��ه‌ی��ه‌و به‌هاكانی‬ ‫ره‌ت��ده‌ك��ات��ه‌وه‌‌و ل��ه‌و ب��اوه‌ڕه‌دای��ه‪ ،‬كه ل��ێ��ك��ۆڵ��ه‌ر ب��ه‌ن��اچ��ار ل��ه‌س��ه‌ر پ��ڕۆس�� ‌ه‬ ‫لێكۆڵینه‌وه ده‌بێت پڕ له‌ تێڕامان بێت‌و شیكارییه‌كان كاردانه‌وه‌ی ده‌بێت‪ .‬كه‌وایه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��وێ��س��ت��ی سیاسیش ره‌چ��او ب��ک��ات‪ .‬ده‌ستكه‌وته‌كانی لێكۆڵینه‌وه ب��ه‌رده‌وام‬ ‫ب ‌ه رای ب��ۆردی��ۆ‪ ،‬ئامانجی لێكۆڵینه‌وه‌و ئ��اوێ��ت��ه‌ی ب��ه‌ه��اك��ان ك��راون‪ .‬پێویسته‬ ‫ده‌رخستنی ئ��ه‌و رووداوه ب�� ‌ه رواڵ��ه‌ت بگوترێت ئه‌م دۆخه به‌ ته‌واوی جیاوازیی‬ ‫ئاساییی‌و راشكاوه‌یه (نیوومه‌ن‪‌٢٠٠٠ ،‬و نه‌رێتی نێوان بوونناسی‌و مه‌عریفه‌‏ناسی‬ ‫له‌م پاڕادایمه‌دا تووشی كێش ‌ه كردووه‌؛‬ ‫‪.)٢٠٠٦‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ده‌ک��رێ��ت ب��ن��اس��رێ��ت ب�� ‌ه ن��اچ��ار‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪184‬‬

‫‌یه له‌گه‌ڵ كارلێكردنه‌كانی‬ ‫پێوه‌ندیی هه ‌‌‬ ‫ت��وێ��ژه‌ری تایبه‌ت‌و س��ووژه‌ی تایبه‌تی‬ ‫توێژینه‌وه‌كه (راینهاوز‪.)١٩٩٢ ،‬‬ ‫ب��ۆچ��وون��ی ره‌خ��ن��ه‌ی��ی ل�� ‌ه الی��ه‌ن��ی‬ ‫میتۆد‏ناسییه‌وه سروشتێكی وتووێژی‌و‬ ‫مشت‏و‏مڕانه‌ی ه��ه‌ی��ه؛ ل��ه‌م ده‌الق��ه‌وه‪،‬‬ ‫س��روش��ت��ی لێكۆڵینه‌وه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫پێویستی به وتووێژی نێوان لێكۆڵ ‌هر‌و‬ ‫سووژه‌كانی خوێندنه‌وه‌یه‪ .‬ئه‌م وتووێژانه‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه سروشتی خۆیاندا دیالێکتیکی‬ ‫ن‬ ‫ب��ن‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی نائاگایی‌و تێنه‌گه‌یشت ‌‬ ‫ب��ه‌ره‌و ئاگامه‌ندی (ئاگابه‌خشانه) هان‬ ‫ب��دات‪ .‬وه‌ك چۆن گیرۆكس‪ 6‬ده‌ڵێت‪ :‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی تاكی ئاسایی ببێت به‌ رۆشنبیرێكی‬ ‫گ��ۆڕان��س��از‌و ه��ه‌روه‌ه��ا ئ��ه‌و ش��ێ��و ‌ه‬ ‫مێژوویی‌و ئاساییانه‌ی چه‌وساندنه‌وه‪ ،‬كه‬ ‫ئاماژ ‌ه ب ‌ه ‌ئه‌زمونه‌کانی ره‌نج‪ ،‬ناکۆکی‌و‬ ‫ملمالنێ كۆیییه‌کان د ‌هک��ات لێکبداته‌وه‌‌و‬ ‫روونیان بکاته‌وه ‪ ...‬به‌و ئامانجه‌ی چه‌مكی‬ ‫تێگه‌یشتنی م��ێ��ژووی��ی ب��ه تۆخمه‌کانی‬ ‫ره‌خنه‌‌و هیوا به‌ند بکات‪.‬‬ ‫ل��ه میتۆد‏ناسی پ��اڕادای��م��ی ره‌خنه‌ییدا‪،‬‬ ‫لێكۆڵه‌ری گ��ۆڕان��س��از ده‌ت��وان��ێ��ت رۆڵ��ی‬ ‫رێبه‌رێكی ‏گۆڕانساز‪ 7‬بگێڕێت (بارێنز‪،8‬‬ ‫‪١٩٧٨‬؛ تایسۆن‪ .)٢٠٠٦ ،9‬هاروێی ‪١٩٩٠‬‬ ‫توێژینه‌وه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ره‌خنه‌یی به‌م‬ ‫شێوه‌ی ‌ه پێناسه‌ كردووه‌‪:‬‬ ‫ئه‌م بیرۆكه‌یه له هه‌ناوی لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ره‌خنه‌ییدایه‪ ،‬كه مه‌عریفه ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێكی تایبه‌ت‌و هه‌بوو ل ‌ه پێوه‌ندییه‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان پێكهاتووه‪ .‬ئامانجی‬ ‫میتۆد‏ناسی ره‌خنه‌یی دابینكردنی ئه‌و‬ ‫جۆر ‌ه له مه‌عریفه‌یه‪ ،‬كه به ‌گژ پێكهات ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه گشتگیره‌كاندا بچێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م پێكهاته كۆمه‌اڵیه‌تییانه ل��ه الی��ه‌ن‬ ‫ت��وێ��ژه‌ره‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ ره‌خنه‌ییه‌كان‬ ‫وه‌ك كۆمه‌ڵێك پێكهاته‌ی زاڵمانه پێناس ‌ه‬ ‫ده‌كرێن (هاروێی‪.)١٩٩٠ :٢ ،10‬‬ ‫ل��ه‌م پ��اڕادای��م��ه‌دا ئامانجی لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ره‌خنه‌و س��ه‌رو ژێركردنی‬ ‫پێكهاته كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫ك��ول��ت��ووری‪ ،‬ئه‌تنیكی‌و ره‌گه‌زییه‌کانه‌؛‬ ‫واته هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی‪ ،‬كه‌ مرۆڤایه‌تی‬ ‫س��ن��ووردار ده‌ك��ات‌و ده‌یچه‌وسێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫كه‌وای ‌ه ئه‌و مه‌عریفه‌و زانسته‌ی ك ‌ه هێزی‬ ‫رووخاندن‌و له‌ناوبردنی ئه‌م پێكهاتانه‌ی‬ ‫ن��ه‌ب��ێ��ت ئ��ه‌وا وه‌ك م��ه‌ع��ری��ف��ه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫پارێزكار‌و بێ‏كه‌ڵك هه‌ڵده‌سه‌نگێندرێ‪.‬‬ ‫ل ‌ه پاڕادایمی ره‌خنه‌ییدا پێوه‌ری گه‌شه‌ی‬ ‫مه‌عریفه‪ ،‬ب��ووژان��دن��ه‌وه‌و ئ��ازادك��ردن‌و‬ ‫ئاگامه‌ندكردنه‌وه‌ی ئه‌و مرۆڤانه‌یه‪ ،‬كه ل ‌ه‬ ‫داوی پێكهاته ناهاوسه‌نگه‌كان كه‌وتوون‪.‬‬ ‫هه‌ر ل ‌ه سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌‌و رێك هه‌ر وه‌ك‬ ‫ی ــ‏‏پێكهێنانخوازی‌و‬ ‫رێڕه‌وه‌كانی ته‌فسیر ‏‬ ‫فێمینیزم یه‌كێك له‌ چه‌مكه سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫ئه‌م بۆچوونه‌ الیه‌نگری‌و چاالك‏خوازیه؛‬ ‫ت��وێ��ژه‌ری ره‌خ��ن��ه‌ی��ی رۆڵ��ی ب��زوێ��ن��ه‌ر‬ ‫ی��ان ه��ان��د ‌هر‌و ئاسانكاری هه‌یه‪ ،‬كه له‬ ‫ناوه‌ڕۆكدا ئه‌م ‌ه ده‌رده‌خ��ات‪ ،‬ئه‌و که‌س ‌ه‬ ‫وات��ه لێكۆڵه‌ر ئ��اگ��اداری پێویستی ل ‌ه‬

‫‪185‬‬

‫گۆڕانكاری‌و رێبه‌رایه‌تی هه‌یه‪ .‬پێویسته‬ ‫ئاماژ ‌ه ب��ه‌م خاڵ ‌ه بدرێت‪ ،‬كه هه‌ندێ له‬ ‫هه‌ڵوێسته رادیكاڵه‌كانی ئ��ه‌م پاڕادایمه‬ ‫له‌م بڕوایه‌دان كه‌وا ده‌بێت ‌ئه‌و كه‌سان ‌ه‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه گۆڕانكاریه پێویسته‌کان‬ ‫داوه‌ری بكه‌ن كه ژیانیان له‌م گۆڕانكاریه‌دا‬ ‫زۆرت��ری��ن ك��اری��گ��ه‌ری وه‌رگ��رت��ووه‏؛‬ ‫مه‌به‌ست به‌شداریكه‌ران له لێكۆڵینه‌وه‌ك ‌ه‬ ‫دای��ه‌‪ .‬ئ��ه‌م پ��اڕادای��م�� ‌ه ل�� ‌ه ه��ه‌ن��دێ ب��واردا‬ ‫بۆ وێنه داكۆكی ل ‌ه گوڕانكاری‌و رۆڵی‬ ‫س��ووژ ‌هك��ان له وه‌به‌رهێنان‌و بڕیاردان‬ ‫له‌سه‌ر مه‌عریفه هاوشێوه‌ی پاڕادایمی‬ ‫فێمینیزم ‌ه (كالهۆن‪١٩٩٥ ،11‬؛ فای‪١٩٩٦ ،‬؛‬ ‫هاراالمبۆس‌و هۆلبۆرن‪.)٢٠٠٢ ،‬‬ ‫مه‌عریفه ل��ه‌ الی پ��اڕادای��م��ی ره‌خنه‌یی‬ ‫بریتیی ‌ه ل�� ‌ه كۆمه‌ڵێك ب��ی��ر‌و بۆچوونی‬ ‫پێكهاته‌یی‏_ مێژوویی‪ ،12‬كه له‌ناو کۆی‬ ‫تێپه‌ڕین‌و ره‌وته‌کانی ک��ات ئاڵو گۆڕی‬ ‫ب��ه‌س��ه‌ردا ه��ات��ووه‌‪ .‬کاتێک س��ه‌رو ژێر‬ ‫بوون‌و گۆڕانكاری روو ده‌دات‪ ،‬كه بیری‬ ‫وش��ی��اك��ه‌ره‌وه‌ ب��ه یارمه‌تی ئامێره‌كانی‬ ‫ملمالنێ بتوانن شوێنی نه‌زانی‌و تێگه‌یشتنی‬ ‫هه‌ڵه‌و لێڵی پڕ بکه‌نه‌وه‌‪ .‬لێره‌دا مه‌عریفه‬ ‫له واتایه‌كی ره‌ه��ادا به‌و ج��ۆره‌ی‪ ،‬كه له‬ ‫بۆچوونی پۆزیتیڤیزمدا باسی لێ‌ ده‌كرێت‬ ‫كه‌ڵه‌كه نابێته سه‌ر یه‌ك‪ ،‬به‌ڵكو ته‌با له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و شته‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه له پاڕادایمی ته‌فسیری‏ ــ‬ ‫پێکهێنانخوازی‌و فێمینیستیدا هاتووه‌و‬ ‫له رێگه‌ی پڕوسه‌ی ملمالنێ ــ تێڕامانى‬ ‫مێژوویی‪ ،13‬كه‌ ب��ه‌رده‌وام ده‌بێته هۆی‬

‫كاڵبوونه‌وه‌ی نه‌زانی‌و ده‌ركی كوڵه‌وار‌و‬ ‫هه‌روه‌ها به‌خشینی بیرێكی وشیارکه‌ر‬ ‫ن‬ ‫ب��ه‌دی دێ��ت‌و گ�� ‌هش��ه ده‌ک��ات‪ .‬گشتاند ‌‬ ‫له مه‌عریفه‌و مه‌عریفه‏‏ناسی ره‌خنه‌ییدا‬ ‫ئه‌و كاته ده‌ڕه‌خسێت‪ ،‬كه پێكهاته‌یه‌كی‬ ‫تێكه‌اڵو له به‌ها‌و پێداویستیه كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬كولتووری‪ ،‬ته‌كنیكی‌و‬ ‫ره‌گه‌زییه‌كان له ره‌وشه تایبه‌ته‌كاندا پێك‬ ‫بگ ‌هن‌و له‌گه‌ڵ یه‌كتر رێك‏ بكه‌ون‪ .‬ئه‌م‬ ‫پاڕادایمه هه‌ر وه‌ك بۆچوونی پۆزیتیڤیزم‌و‬ ‫پاش‏پۆزیتیڤیزم ل��ه‌م ب��اوه‌ڕه‌دای��ه‪ ‌،‬كه‬ ‫راستیه‌کی ئه‌زموونی‏ له‌ ئارادایه‪ .‬جودا‌و‬ ‫سه‌ربه‌خۆ له تێگه‌یشتنی ئێمه‌یه؛ هه‌روه‌ها‬ ‫هاوده‌نگ له‌گه‌ڵ بۆچوونی ته‌فسیری‏ ــ‬ ‫پێکهێنانخوازی‌و تا راده‌ی��ه‌ك فێمینیستی‬ ‫له‌م بڕوایه‌ دای��ه‪ ،‬كه ئێمه به‌ یارمه‌تی‌و‬ ‫ل��ه رێ��گ��ه‌ی ئ��ه‌زم��وون��ه زه‌ی��ن��ی��ه‌ك��ان��ی‬ ‫خۆمانه‌وه راستیه‌كان پێکدێنین‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه‬ ‫شێوازێكی جیاواز ل��ه‌وان هه‌ڵوێستێکی‬ ‫راستی‏‏‏خوازانه‪ 14‬ده‌گرێته پێش‪ .‬ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بنه‌مای ئه‌م هه‌ڵوێسته‪ ‌،‬راستی كۆمه‌ڵێك‬ ‫ئاستی ج��ی��اوازی ه��ه‌ی��ه‪ :‬ی��ه‌ك��ه‌م ئاستی‬ ‫دی��ار‪ ،‬ی��ان رووك��ه‌ش‪ ،‬ك��ه ب��ه‌رچ��اوه‌و‬ ‫ده‌بینرێت‌و دیاریكه‌ری پێكهاته بنه‌ڕه‌تی‌و‬ ‫ژێرخانییه‌كان یان میكانیزمه هۆدارییه‌كان‬ ‫ل��ه ئاسته قووڵه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا نین‪.‬‬ ‫دووهه‌م‪ ،‬له ئاستی ك��رده‌وه‌دا میكانیزمه‬ ‫هۆكارییه‌كان پڕ له ناکۆکی ناوه‌کین‌و‬ ‫ب ‌ه شێوازێكی دژب��ه‌ران��ه‌ش دژای�� ‌هت��ی له‬ ‫ن��ێ��وان پێكهاته‌كان ده‌س��ت��ه‌ب��ه‌ر ده‌ك��ه‌ن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪186‬‬

‫دۆزی��ن��ه‌وه‌ی ئه‌م ناکۆکیانه‌‌و تێگه‌یشتن‬ ‫له‌وان به‌ شێوازێكی دیالكێتیك جێبه‌جێ‬ ‫ده‌كرێت (الێدێر‪ ،١٩٩٧ ،‬ئۆتۆایت‪٢٠٠٦ ،‬؛‬ ‫گروف‪.)٢٠٠٧ ،‬‬ ‫ئ��ه‌ن��ت��رۆپ��ۆل��ۆژی پ��اڕادای��م��ی ر ‌هخ��ن��ه‌ی��ی‬ ‫مرۆڤ وه‌ك بوونه‌وه‌رێكی داهێنه‌ر به‌اڵم‬ ‫سه‌رلێشێواو‌و خاوه‌ن هێز‌و تواناییه‌كی‬ ‫به‌دی نه‌هاتوو پێناس ‌ه ده‌كات‪ .‬یه‌کێک له‌ ‌و‬ ‫حاڵه‌تانه‌ی مرۆڤ تووشی سه‌رلێشێواوی‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬به شتبوونی‪ .15‬ئه‌مه‌ش کاتێ‬ ‫روو ده‌دات‪ ،‬ك��ه م��روڤ ل��ه خ��ۆی‌و‬ ‫جیهانی كۆمه‌اڵیه‌تی پێكهێنراوی خۆی‬ ‫جودا بێته‌وه‪ ،‬پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ به‌ره ‌هم‌و‬ ‫داه��ێ��ن��راو ‌هك��ان��ی خ��ۆی نه‌مێنێ‌و ئ��ه‌وان‬ ‫وه‌ك كۆمه‌ڵێك هێزی ن��ام��ۆ‌و ده‌ره‌ك��ی‬ ‫چ��او لێبكات‪ .‬ل��ه ب��واری چاالک‏بوونی‬ ‫مرۆڤدا‪ ،‬ئه‌م پاڕادایمه چاره‌نووس‏‏خوازی‬ ‫پۆزیتیڤیستی‌و ئیراده‌‏خوازی ته‌فسیری‬ ‫ــ پێكهێنان‏‏خوازی‌و فێمینیستی ئاوێته‌ی‬ ‫یه‌کتر ک��ردووه‌‌و جه‌ختی له‌ ئۆتۆنۆمی‬ ‫س��ن��ووردار‪‌16‬و ئ��ۆت��ۆن��ۆم��ی م��ه‌رج��دار‬ ‫ك��ردووه‌‪ .‬به ‌پێی ئه‌م چه‌مكانه‪ ،‬كرداری‬ ‫م��رۆڤ ل��ه‌س��ه‌ر بنچینه‌ی ه��ه‌ڵ��ب��ژارده‌و‬ ‫به‌ڵگه‌ زه‌ینیه‌كان وه‌س��ت��اوه‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌م‬ ‫ك��رداران��ه‌ ب�� ‌ه ت��ه‌ن��ی��ا ل�� ‌ه ن��او س��ن��وور ‌ه‬ ‫تایبه‌ته‌کاندا ده‌ناسرێنه‌وه؛ واته ئیراده‌ی‬ ‫ئ��ازاد‪ ،‬ئیختیار‌و ژی��رب��اوه‌ڕی چه‌مكێکی‬ ‫بێ‏سنوور‌و كراوه نین‪ ،‬به‌ڵكو هه‌موویان‬ ‫ل��ه ن��او ب��ازن��ه‌ی��ه‌ك��ی دی��اری��ک��راو دان‌و‬ ‫ئه‌سته‌م ‌ه له‌و بازنه‌یه ده‌رچێت‪ .‬پێده‌چێت‬

‫ئه‌م سنووران ‌ه كولتووریی یان ماده‌یی‬ ‫ب��ن‪ .‬پ��اڕادای��م��ی ره‌خنه‌یی ب�� ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫تێگه‌یشتن له پێوه‌ندی‪ ،‬ی��ان جیاوازیی‬ ‫نێوان عه‌قڵی سه‌لیم‌و زانست له‌ چه‌مكی‬ ‫ئاگامه‌ندی درۆیین‪ 17‬كه‌ڵك وه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫له‌م روانگه‌یه‌وه‪ ،‬مرۆڤه‌كان ل ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫بارودۆخه‌كاندا تووشی هه‌ڵه ده‌بن‌و دژ‬ ‫به به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه دروست‌و راستیه‌‌کانی‬ ‫خۆیان هه‌نگاو د ‌هن��ێ��ن‪ .‬ئه‌مه له كاتێك‬ ‫دای��ه‪ ،‬ك��ه راس��ت��ی ئۆبژێکتیڤ ل��ه پشت‬ ‫ئ��ه‌م ئ��ۆس��ت��ووره‌‌و وه‌ه��م��ان��ه‌ دای��ه‪ .‬ئه‌م‬ ‫ئۆستووره‌و وه‌همانه كۆمه‌ڵێك پێكهاته‬ ‫س��از ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬كه به‌ ئاسانی نابینرێن‌و‬ ‫له زۆربه‌ی بارودۆخه‌كاندا به ‌ته‌واوه‌تی‬ ‫پ��اس��ا‌و ه�� ‌هڵ��گ��ر‌و رزگ��اری��خ��وازان��ه ‌دێنه‬ ‫به‌رچاو (كڕۆتی‪١٩٩٨ ،‬؛ نیوومه‌ن‪.)٢٠٠٦ ،‬‬ ‫میتۆد‪ ،‬گۆڕانکاری کۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئاکار‬ ‫ب��ۆچ��وون��ی ره‌خ��ن��ه‌ی��ی س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫ره‌چاوکردنی لۆژیكی به‌ڵگه‌ی پێوانه‌یی‌و‬ ‫ئیستقڕایی بۆ پێناسه‌ی تیۆری‌و لێكدانه‌وه‬ ‫ل��ه ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ی (ئ�� ‌هب��داك��ش��ێ��ن��ی��ش‪ )18‬كه‌ڵك‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ .‬له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م به‌ڵگه‌یه‌‪،‬‬ ‫چوارچێوه‌ جۆر به‌جۆره‌ ئاڵتێڕناتیڤه‌کان‬ ‫ب��ۆ ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی ب��اب��ه‌ت��ه‌ک��ان ب�� ‌هک��ار‬ ‫ده‌ه��ێ��ن��رێ��ن‌و ه��ه‌ڵ��د ‌هس��ه‌ن��گ��ێ��ن��درێ��ن‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫ش��ێ��وازه راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی��ه‌ک��ی ی��ه‌ک��ه‌‌و‬ ‫دی��اری��ک��راوی ل��ێ��ن��اک��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ل��ه پ��ڕۆس��ه‌ی ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌دا ل�� ‌ه رێگه‌ی‬

‫‪187‬‬

‫س��ڕی��ن��ه‌وه‌ی ك��ۆم��ه‌ڵ��ێ��ك ل��ه ه��ه‌ڵ��ب��ژارده‬ ‫جێگره‌كان (ئه‌ڵتێڕناتیڤ) ه��ه‌وڵ ده‌دات‬ ‫تێگه‌یشتنێكی قووڵ‌تر له ب��ارودۆخ یان‬ ‫دیارده‌كان به‌ده‌سته‌وه بدات‌‪ .‬میتۆدێکی‬ ‫دیكه‌ی به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌‪ ،‬که له‌م پاڕادایمه‌دا‬ ‫که‌ڵکی لێوه‌رده‌گیرێت (ریترۆداكشێن‪19‬ه‪،‬‬ ‫كه ل ‌ه الی��ه‌ن هه‌ندێ له راستی‏‏خوازانی‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌ی��ی ـ��ـ ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪ 20‬وه‌ك‬ ‫باسكار‪‌21‬و هه‌ریی‪ 22‬پێشنیار كراون‌و‬ ‫به هۆی داكۆكی ل ‌ه میكانیزم‌و پێكهاته‬ ‫ژێرخانیه‌كان جێگه‌ى سه‌رنجی توێژه‌رانی‬ ‫ره‌خنه‌یی بووه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م پ��اڕادای��م��ه ل�� ‌ه ن��ێ��وان دوو ده‌سته‬ ‫تیۆریی چاك‌و خراپ جیاوازی داده‌نێت‪.‬‬ ‫پ��ێ��وه‌ری ئ��ه‌م ج��ی��اوازی��ی��ه ل��ه رێ��ژه‌ی‬ ‫راسته‌قینه‌یی ده‌ستكه‌وت‌و به‌رهه‌مه‌كان‌و‬ ‫هه‌روه‌ها به‌كارهێنانیان له به‌ستێنه‌كانی‬ ‫ژی��ان��ی ك��رداری��دای��ه‪ .‬پ��ێ��وه‌ری سه‌ره‌كی‬ ‫ئه‌م جیاوازیانه چه‌مكی (پڕاكسیس‪)23‬‬ ‫ه‪ .‬پڕاكسیس ل ‌ه به‌رانبه‌ر وشه‌ی التینی‬ ‫(پڕه‌كتیس)‪ ،‬كه له بنه‌ڕه‌ت ‌ه یۆنانییه‌که‌و ‌ه‬ ‫هاتووه‌‌‌‪ .‬له‌ به‌رهه‌مه‌كانی قۆناغی گه‌نجی‬ ‫ماركس‏دا‪ ،‬ئه‌م چه‌مكه زۆر به‌رچاوتره‪.‬‬ ‫پ��ڕاک��س��ی��س دی��اری��ك��ه‌ری س��روش��ت��ی‬ ‫راس��ت�� ‌هق��ی��ن��ه‌‌و س��ه‌ره‌ك��ی م��رۆڤ وه‌ك‬ ‫بوونه‌وه‌رێكه‪ ،‬كه توانای ئ��ه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه‬ ‫‌گۆڕانکارییه‌کی وشیارانه له كۆمه‌ڵگه‌‌و‬ ‫ژینگه‌دا به‌دی بێنێت‌و هه‌روه‌ها ده‌بێته هۆی‬ ‫تێگه‌یشتن له خۆ‌و له ناوبردنی نامۆیی‪.‬‬ ‫پڕاكسیس رێبازێكه بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی‬

‫لێكدانه‌وه‌كان ل��ه زانستی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ره‌خنه‌ییدا؛ واته پێویسته‌ ئه‌م لێكدانه‌وانه‬ ‫له ئاستی كرده‌یی‌و راسته‌قینه‌ی ژیانی‬ ‫خه‌ڵكدا تاقی بكرێنه‌وه‌و پاشان به پێی‬ ‫ده‌ره‌نجامه كرده‌ییه‌كان هه‌ڵسه‌نگێنرێن‌و‬ ‫بپاڵێورێن‪.‬‬ ‫پ��ڕاك��س��ی��س پ��ێ��وه‌رێ��ك��ه‪ ،‬ک��ه‌ ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫‌ونه‬ ‫‪:‬ل��ێ��ك��دان��ه‌وه تیۆرییه‌كان ده‌ب��ێ بکه ‌‌‬ ‫ئامێزیی ژی��ان��ی رۆژان��ه‌ی راسته‌قینه‌و‬ ‫له‌وێدا له‌ ده‌ستكه‌وته‌كان بۆ پااڵوتن‌و‬ ‫پشتڕاست‏كردنه‌وه‌ی لێكدانه‌وه‌كان كه‌ڵك‬ ‫وه‌ربگیردرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌م لێكدانه‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫ب��ب��ێ��ت�� ‌ه ه��ۆی ت��ێ��گ��ه‌ی��ش��ت��ن��ی خ��ه‌ڵ��ك له‬ ‫جیهانی خۆیان‌و ئازادبوون‌و ئاڵوگۆڕی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌وا لێكدانه‌وه‌یه‌كی دروست‌و‬ ‫راسته‌قینه‌یه‌‪ .‬لێكدانه‌وه ره‌خنه‌ییه‌كان‬ ‫ب ‌ه ره‌خنه لێكدانه‌وه‌ییه‌كانیش‪ 24‬ناوزه‌د‬ ‫ده‌كرێن‪ .‬ره‌خنه‌ی لێكدانه‌وه‌یی جۆرێک‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی به‌كارهێنراو ‌ه ل��ه زانستی‬ ‫كومه‌اڵیه‌تی ره‌خنه‌ییدا‪ ،‬كه له‌وێدا لێكدانه‌و‬ ‫ه��اوك��ات ف��ۆرم��ی ش��رۆڤ��ه‌ی��ی (ب��اس له‬ ‫چییه‌تی روودانی رووداوه‌كان)‌و فۆڕمی‬ ‫ره‌خنه‌یی له‌ خۆ ده‌گرێت؛ وات ‌ه باس ل ‌ه‬ ‫ناكۆكییه‌كان ده‌ك��ات‌و ه��ه‌ل‌و مه‌رج ‌ه‬ ‫ش��اراوه‌‌و ئ��ۆس��ت��ووره‌ی��ی��ه‌ک��ان ئاشكرا‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ی��ان ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه‌ ناکۆکییه‌کان‬ ‫ده‌رده‌خات‪.‬‬ ‫ل��ه‌م پ��اڕادای��م��ه‌دا‪ ،‬به‌ڵگه‌یه‌ک‌ راسته‪ ‌،‬ک ‌ه‬ ‫ت��وێ��ژه‌ر یارمه‌تی ب��دات‌ له‌ هه‌لومه‌رج ‌ه‬ ‫ش��اراوه‌ک��ان تێبگات‌و ره‌وش��ی نادیار‌‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪188‬‬

‫ژێ��رخ��ان��ی��ی��ه‌ك��ان��ی ئ��ای��دۆل��ۆژی روون‬ ‫بکاته‌وه‌‪ .‬بۆیه‌‪ ،‬بۆچوونی ئامرازیانه‌ی‬ ‫پۆزیتیڤیزم‌و هه‌ڵوێستی ته‌فسیری‌و‬ ‫ك��رده‌وه‌ی��ی پ��اڕادای��م��ی ت��ه‌ف��س��ی��ری ــ‬ ‫پێكهێنان‏‏خوازی‪ ،‬فێمینیستی‌و پڕاگماتیزم‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌ک له‌گه‌ڵ یه‌كتر رێك ده‌خات‪،‬‬ ‫ك��ه دووال��ی��زم‏‏خ��وازی ئ��ه‌زم��وون��ی‏ ــ‬ ‫ی ــ‬ ‫ده‌ره‌ك��ی پۆزیتیڤیزم‌و راستی زه‌ین ‏‬ ‫ناوه‌كی رێژه‌گه‌ری‪ 25‬پێكه‌وه گرێبدرێن‪.‬‬ ‫دووب��اره ت��ێ��ڕام��ان ــ‬ ‫‌‏‬ ‫پ��اش��ان رێ��ڕه‌وی‬ ‫دیالێكتیك‪26‬یش وه‌ك ره‌هه‌ندی سێیه‌م‬ ‫له ته‌نیشتی ئ��ه‌وان داده‌نێت‪ .‬وات��ای ئه‌م‬ ‫رێڕه‌و ‌ه ئه‌مه‌یه‪ ،‬كه تێگه‌یشتن له دیارد ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان پێویستیان به تێوه‌گالن‌و‬ ‫تێكه‌اڵوكردنی هه‌ر دوو ره‌هه‌ندی زه‌ینی‌و‬ ‫عه‌ینی هه‌یه‌و هیچ كام له‌وان ‌ه ب ‌ه ته‌نیا‬ ‫سوود‌و كاریگه‌ریان نییه‌‪ .‬له‌م بۆچوونه‌دا‪،‬‬ ‫به‌های مه‌عریفه له‌و ‌ه دایه‪ ،‬كه دیارده‌کان‬ ‫ببینێ‪ ،‬تێڕامانیان ل�� ‌ه س��ه‌ر ب��ک��ات‌و ب ‌ه‬ ‫پێی ئ��ه‌وان بجووڵێته‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌م پاڕادایمه‬ ‫ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ب��ه م��ه‌ع��ری��ف��ه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫روان��گ��ه‌ی�� ‌هک��ی گ��ۆڕان��س��از‪27‬ی ه��ه‌ی��ه‪ .‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‪ ،‬به‌ده‌ر ل ‌ه رواڵه‌ته‌كان‪،‬‬ ‫راستی ب ‌ه شێوه‌یه‌ک لێكده‌داته‌وه‪ ،‬كه‬ ‫بتوانێت تێگه‌یشتنه زه‌ینییه‌كان بگۆڕێت‌و‬ ‫به‌ستێنێك بۆ ئه‌م رامان ‌ه رێک بخات‪ ،‬كه‬ ‫چ��ۆن ملمالنێی پڕاکسیسی‪ ،‬سیاسی ــ‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی رێیتێده‌چێ بارودۆخی ژیانی‬ ‫م��رۆڤ��ه‌ك��ان چ��اك ب��ک��ات��ه‌وه‌ (ن��ی��ووم��ه‌ن‪،‬‬ ‫‪٢٠٠٦‬؛ تایسۆن‪٢٠٠٦ ،‬؛ گرۆف‪.)٢٠٠٧ ،‬‬

‫هه‌ڵوێست‏گرتنی ئ��ه‌رزش��ی پ��اڕادای��م��ی‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌ی��ی ب��ه‌ت��ه‌واوه‌ت��ی ج��ی��اوازه‌ له‬ ‫هه‌ڵوێستی پ��اڕادای��م��ی پۆزیتیڤیستی‌و‬ ‫پاش‏پۆزیتیڤیزم‪ ،‬ب��ه‌اڵم ت��ا راده‌ی��ه‌ک‬ ‫وێكچوواندنێکی له‌گه‌ڵ پاڕادایمه‌كانی‬ ‫ته‌فسیری‏ ــ پێكهێنان‏‏خوازی‪ ،‬فێمینیزم‪،‬‬ ‫پ��ڕاگ��م��ات��ی��زم‌و پاش‏ م��ۆدێ��ڕن��ی��زم هه‌یه‪.‬‬ ‫هه‌ڵوێستی ئ��ه‌م پ��اڕادای��م��ه به‌رانبه‌ر به‬ ‫به‌هاكان هه‌ڵوێستێكی چاالك‏‏خوازانه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌م روانگه‌یه‌وه‪ ،‬توێژینه‌وه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫جۆرێك چاالكی ئه‌خالقی‏ ــ سیاسیه‌و‬ ‫ت��وێ��ژه‌ر ن��اچ��ار ده‌ك��ات هه‌ڵوێستیكی‬ ‫ئه‌رزشی‌ هه‌بێت‌و له‌و رێگایه‌دا بجووڵێته‌وه‪.‬‬ ‫ك��ه‌وای��ه ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی ره‌خ��ن��ه‌گ��ران��ه‬ ‫سروشتێكی هه‌ڵوێستخوازانه‌ی‌‪ 28‬هه‌یه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م پ��اڕادای��م��ه بێالیه‌نى ب��ه‌ه��اداران��ه‌ی‬ ‫بۆچوونه‌ عه‌ینی‏‏خوازه‌كان‌و رێژه‌گه‌ریی‬ ‫ب��ه‌ه��اداران��ه‌ی‪ 29‬بۆچوون ‌ه ته‌فسیری ــ‬ ‫پێكهێنانخوازی ره‌ت ده‌ك��ات��ه‌وه‌‌و له‌م‬ ‫ب��اوه‌ڕه‌دای��ه‪ ،‬كه نكۆڵی له‌ روانگه‌كانی‬ ‫ت��ۆێ��ژه‌ر بۆ خ��ۆی خاڵێکی گرینگی ئه‌م‬ ‫روانگه‌یه‌ له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێ��ت‪ .‬كه‌وایه له‌م‬ ‫روانگه‌یه‌دا مه‌عریفه به‌رهه‌می ده‌سه‌اڵته‌‪،‬‬ ‫یان ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که‌ پێوه‌ندییان پێکه‌وه‌یه‌‌و‬ ‫ده‌توانێ بۆ کۆنترۆڵی كرداره‌كانی مروڤ‬ ‫به‌كار بهێنرێت؛ مه‌عریفه له جل‏و‏به‌رگی‬ ‫ج��ۆرب��ه‌ج��ۆردا خ��ۆی ده‌رده‌خ��ات؛ وات��ه‬ ‫ده‌توانێت له رێگه‌ی چه‌وساندنه‌وه یان‬ ‫چاكسازی بارودۆخی ژیانی مرۆڤه‌كان‬ ‫ئیش بكات‪ .‬ئه‌وه‌ی تۆێژه‌ر ده‌یخوێنێته‌وه‌‌و‬

‫‪189‬‬

‫چۆنیه‌تیی خوێندنه‌وه‌كه‌ی‌و ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی به‌و ده‌ستكه‌وتانه ده‌كرێت هه‌ر‬ ‫هه‌موویان پێوه‌ندییان به‌ تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه‬ ‫ئه‌خالقییه‌كانی ل��ێ��ك��ۆڵ��ه‌ر ه��ه‌ی��ه‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫مه‌عریفه پێوه‌ندیه‌كی هه‌ستیاری له‌گه‌ل‬ ‫ژیانی مرۆڤدایه‪.‬‬ ‫پ��ێ��وه‌ری س��ه‌ره‌ك��ی داوه‌ری س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫به چاكبوون یان چۆنیه‌تی لێكۆڵینه‌وه‌ى‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌ی��ی ‏گ��ون��ج��او‪ ،‬دۆخ‏دۆزی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی‪ 30‬ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك ل�� ‌هگ��ه‌ڵ‬ ‫ده‌ستكه‌وته‌كانیه‌تی؛ وات ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌كه‬ ‫تا چ راده‌یه‌ك تایبه‌تمه‌ندییه كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫ئ��اب��ووری‪ ،‬س��ی��اس��ی‪ ،‬ك��ول��ت��ووری‪،‬‬ ‫ئه‌تنیکی‌و ره‌گه‌زییه‌كان ره‌چ��او ده‌كات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی‪ ،‬ك��ه لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ک ه��ه‌وڵ‬ ‫بۆ پاكتاوكردنی نه‌زانین‌و ئاگامه‌ندی‬ ‫وێرانکراو بدات‌و هانده‌ری كردار بێت‌و‬ ‫ببێت ‌ه هۆی گۆڕانكاری‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ش ئه‌و‬ ‫مه‌عریفه‌ی ‌ه چاك‌و پڕ بایه‌خه‌‪ .‬پاڕادایمی‬ ‫ره‌خنه‌یی هه‌ر وه‌ك پاڕادایم ‌ه ته‌فسیری‏ـ‬ ‫پێكهێنان‏‏خوازی‌و فێمینیزم‪ ،‬پراگماتیزم‌و‬ ‫پاش‏مۆدێرنیزم پێگه‌یه‌كی گرینگ به‬ ‫به‌هاكان ده‌دات‪ .‬بێگومان به‌هاكان ره‌نگ‌و‬ ‫رووخ��س��ارێ��ك��ی ت��ای��ب��ه‌ت ده‌ب��ه‌خ��ش��ن به‬ ‫ده‌ستكه‌وته‌كانی لێكۆڵینه‌وه‌‌و نکۆڵیش‬ ‫له‌م ‌ه ناکرێت چونكه ئامانج‌و مه‌به‌ستی‬ ‫ئه‌م پاڕادایمه تێگه‌یشتن‌و به‌هێزكردنی‬ ‫تاكه‌کانه‌‌و بایه‌خدان به به‌هاكانی ئه‌م‬ ‫تاكانه‌ش شتێكی گرینگ ‌ه (هێس‏ـ ــ بایبێر‌و‬ ‫لێڤی‪٢٠٠٤ ،‬؛ گ��ووب��ا‌و لینكۆلن‪٢٠٠٥ ،‬؛‬

‫نیوومه‌ن‪٢٠٠٦ ،‬؛ بله‌یكی‪.)٢٠٠٧ ،‬‬ ‫ئاکار له‌ پاڕادایمی ره‌خنه‌ییدا خه‌سڵه‌تێكی‬ ‫به‌ته‌واوه‌تی جه‌وهه‌رییه‌ ل ‌ه توێژینه‌وه‌دا‌و‬ ‫پالنێکی چڕوپڕ له به‌هاكان‌و دۆخدۆزی‬ ‫مێژوویی له پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ ره‌چاو‬ ‫ده‌کات‌‪ .‬له‌م پاڕادایمه‌دا یه‌كێك ل ‌ه رێسا‬ ‫ئاکارییه‌كان ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬ک ‌ه توێژه‌ر تاكێكی‬ ‫خاوه‌ن رۆحیی هاو دڵی‌و دڵسۆزییه‪ ،‬نه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه مرۆڤێكی ریاكار بێ‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫ئه‌مانه‌ رێگر نین بۆ كرداری بێ‏ئاکارانه‌؛‬ ‫كه‌وایه هه‌ندێ به‌ربه‌ست بۆ پێوه‌ندیی ‌ه‬ ‫بێئاکارییه‌كان ره‌چاو ده‌كات‪ .‬هه‌ڵوێستی‬ ‫ت��وێ��ژه‌ر ل��ه‌م پ��اڕادای��م��ه‌دا هه‌ڵوێستی‬ ‫روناکبیرێکی رووخ��ێ��ن��ه‌ر‪31‬ه‪ ،‬كه‌ په‌ره‬ ‫به ئاگامه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌دات‌و ل ‌ه‬ ‫دۆخێکدایه‪ ،‬كه ملمالنێ له‌گه‌ڵ نه‌زانین‌و‬ ‫ئاگامه‌ندی وێرانکراو ده‌کات‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئه‌م پاڕادایمه‌ وه‌کو بۆچوونی ته‌فسیر ‏‬ ‫ـ��ـ پێكهێنانخوازی‌و فێمینیستی ده‌ڵێت‬ ‫توێژه‌ران پێش هه‌موو شتێک پێویست ‌ه‬ ‫روانگه‌یه‌كی گشتگیرانه‌‌و باویان له‌گه‌ڵ‬ ‫زانست هه‌بێت‪ .‬ئه‌مه‌ش به ‌بێ تێگه‌یشتن‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵوێست‌و ته‌كنیكه‌كانی پۆزیتیڤیزم‌و‬ ‫پاش‏پۆزیتیڤیستی ت��ه‌واو ن��اب��ێ��ت‪.‬‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌خ��وازی ج��ه‌خ��ت ل��ه‌ ج��ی��اوازی‌و‬ ‫ن��اك��ۆك��ی��ی�� ‌ه پ��اڕادای��م��ی��ی��ه‌ك��ان ده‌ك��ات‌و‬ ‫ل��ه‌و ب��اوه‌ڕه‌دای�� ‌ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ پۆزیتیڤیزم‌و‬ ‫پاش‏پۆزیتیڤیزم‌و عه‌قڵ‏خوازی ره‌خنه‌یی‬ ‫یه‌ك ناگرێته‌وه‌‌‪ .‬رێبازه سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه ل��ه‌م پ��اڕادای��م��ه‌دا بریتیین‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪190‬‬

‫ل��ه میتۆده م��ێ��ژووی��ی�� ‌هك��ان‪ ،32‬میتۆدی‬ ‫مێژوویی ــ به‌راوردکارانه‪ ،‌33‬ئێتنۆگرافی‬ ‫‏‏‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌ی��ی‪ ،34‬ره‌خ��ن��ه‌ی ئ��ه‌ده‌ب��ی‌و‬ ‫میتۆده‌كانی ته‌فسیری_ ر ‌هخ��ن��ه‌ی��ی‪.35‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ه��ه‌م��وو ئ��ه‌م��ان��ه‌دا‪ ،‬ل��ێ��ك��ۆڵ��ه‌ری‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌ی��ی ت��وان��ای ه��ه‌ی�� ‌ه ل��ه م��ی��ت��ۆده‬ ‫چه‌ندایه‌تیه‌كانیش که‌ڵک وه‌ربگرێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب��ه‌و مه‌رجه‌ی كه وه‌ف��ای به هه‌ڵوێست ‌ه‬ ‫ره‌خنه‌ییه‌كانی خۆی هه‌بێت‌و پابه‌ندیان‬ ‫بێ (گرێكۆ‪‌36‬و هاوڕێیان‪١٩٩٩ ،‬؛ گوبلێ‪،‬‬ ‫‪٢٠٠١‬؛ هێس ــ بایبێر‌و لێڤی‪.)٢٠٠٤ ،‬‬ ‫هه‌موو شێوازه ره‌خنه‌ییه‌كانی توێژینه‌وه‬ ‫ملمالنێ ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ا ده‌ك�� ‌هن‌و‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت ل�� ‌ه ك��رداری��ش گ��ه‌ی��ش��ت��ن به‬ ‫دادپ��ه‌روه‌ری ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ده‌زان��ن‌‪.‬‬ ‫رۆحی ره‌خنه‌یی له‌م توێژینه‌وه‌دا زاڵه‌و‬ ‫ت��وێ��ژه‌ر رووب��ه‌ڕووی ب��ه‌ه��ا‌و گریمان ‌ه‬ ‫ئاکارییه‌كان ده‌‌بێته‌وه‌‌و ره‌خنه ل ‌ه پێكهات ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه باوه‌كان ده‌گرێت‌و ده‌چێت ‌ه‬ ‫هه‌ناوی ك��رداری كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‪ .‬ئه‌م‬ ‫میتۆده سه‌رنج ده‌دات��ه پێوه‌ندییه‌كانی‬ ‫د ‌هس��ه‌اڵت له هه‌ناوی كۆمه‌ڵگه‌دا‌و هێزه‬ ‫ه��ه‌ژم��ۆن��ی��ی�� ‌هک��ان��ی‌و ل�� ‌ه ناهاوسه‌نگیی ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ده‌کۆڵێته‌وه‌‪ .‬بۆچوونی‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌ی��ی ه��ه‌رده‌م ل�� ‌ه ج��ووڵ��ه‌ دای��ه‌و‬ ‫داینامیكییه‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ب ‌ه به‌رده‌وامی‬ ‫ب ‌ه دوای رووخاندنی هۆشیاریی درۆیینه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ل��ه ه��ه‌ر س��ات‌و كه‌لێنێك ل��ه‌ ژیانی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیدا خۆی حه‌شار داوه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌ر كردارێكیدا‪ ،‬به‌ستێن ده‌گۆڕدرێت‌و‬

‫پێویست ‌ه ئێمه‌ سه‌ر له‌نوێ گریمانه‌كانمان‬ ‫ب��ه‌ره‌و ڕووی پ��رس��ی��ار ب��ك��ه‌ی��ن��ه‌وه‌‌‌و‬ ‫ر ‌هخ��ن��ه‌ی بکه‌ین‪ .‬ك��ه‌وای��ه لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫ره‌خنه‌یی هاوكات له‌گه‌ڵ لێكۆڵینه‌وه‌دا له‬ ‫به‌ستێنی كرداریشدا خۆی ده‌خات ‌ه روو‌و‬ ‫پڕۆسه‌یه‌كی بازنه‌یی له رام��ان‌و كردار‬ ‫ساز ده‌كات‪.‬‬ ‫لۆژیكی لێكدانه‌وه‌ی ره‌خنه‌یی‪37‬‬ ‫لۆژیكی لێكدانه‌وه له پاڕادایمی ره‌خنه‌ییدا‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ر كۆمه‌ڵێك پڕنسیپی بنه‌ڕه‌تی‬ ‫دانراوه‌‪ ،‬كه بریتیین له‪:‬‬ ‫‌وه ره‌خنه‌ییه‌کان به‌ گشتی له‌سه‌ر‬ ‫لێكۆڵینه ‌‌‬ ‫ستراتیژی ئه‌بداكشێن‌و رێترۆداكشێن‬ ‫وه‌ستاوه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌كرێت هه‌ندێک جار ل ‌ه‬ ‫پێوانه‌‌و ئیستقڕاش كه‌ڵك وه‌ربگیردرێت‪.‬‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی ره‌خنه‌یی له‌ جۆری ره‌خنه‌ی‬ ‫ل��ێ��ك��دان��ه‌وی��ان��ه‌ی��ه؛ وات��ا ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫سه‌رقاڵی شرۆڤه‌ی رووداو‌و بارودۆخ ‌ه‬ ‫راسته‌قینه‌‌و كرده‌ییه‌كانی ژیانه‪ ،‬سه‌رقاڵی‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌‌و خ��س��ت��ن��ه ‌ڕووی ب��ارودۆخ�� ‌ه‬ ‫ژێرخانییه‌كانه‌‌و ئ��ه‌و دۆخ��ان��ه‌ی‪ ،‬كه له‬ ‫ئاستی رواڵه‌تدا شی ناكرێنه‌و ‌ه یان وه‌ك‬ ‫دۆخێكی راسته‌قینه ده‌كه‌ونه پێش چاو‪،‬‬ ‫ده‌کۆڵێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫گریمان ‌ه ئه‌مه‌یه‌‪ ،‬که‌ ره‌خنه‌ی لێكدانه‌وه‌ی ‌‬ ‫یارمه‌تیده‌ری رۆشنگه‌ری مرۆڤه‌كانه‌و‬ ‫ل ‏و مه‌رجه‬ ‫رێگ ‌ه خۆشكه‌ری گۆڕانی هه‌ ‌‬ ‫مێژوییه‌كانی ده‌سه‌اڵتی زاڵه‌‌و رێگه‌ چار ‌ه‬

‫‪191‬‬

‫بۆ رزگاربوونه‌که‌شی مسۆگه‌ر ده‌کات‪.‬‬ ‫پێویست ‌ه ل��ێ��ك��دان��ه‌وه‌ی ره‌خ��ن��ه‌ی��ی ئه‌و‬ ‫هێزه‌ی هه‌بێت‪ ،‬كه له ره‌هه‌نده رواڵه‌تی‌و‬ ‫رووك��ه‌ش��ه‌ك��ان ت��ێ��پ��ه‌ڕێ��ت‌و م��رۆڤ له‬ ‫پێكهات ‌ه ش��اراو ‌هك��ان��ی كۆمه‌ڵگ ‌ه ئاگادار‬ ‫بكاته‌وه‌؛ وات��ه‌ پێویسته‌ ئه‌م لێكدانه‌وانه‬ ‫وشیاركه‌ره‌و ‌ه بن‪ .‬ئه‌م وشیاركردنه‌وه‌یه‬ ‫هێز ده‌دات ‌ه مرۆڤ بۆ ئه‌وه‌ی ده‌ست بدات ‌ه‬ ‫ئاڵو‏گۆڕی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫مه‌به‌ست ل��ه لێكدانه‌وی ره‌خنه‌یی ئه‌و‬ ‫ره‌خنانه‌ن‪ ،‬كه رێگا بۆ گۆڕین‌و گه‌یشتن‬ ‫به كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی هاوسه‌نگ‌و ئ��ازاد له‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی چه‌وسێنه‌ر خ��ۆش ده‌ك��ات‪.‬‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی ره‌خنه‌یی له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی��دا‪،‬‬ ‫كه ل ‌ه لێكدانه‌وه‌ی ئاماری ج��ی��اوازه‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تدا لۆژیكی دامه‌زراندنیشیان ب ‌ه‬ ‫ناته‌واو‌و نامروڤانه ده‌زانێت‪ .‬لێكدانه‌و ‌ه‬ ‫ره‌خنه‌ییه‌كان زیاتر له‌گه‌ڵ لێكدانه‌وه‌ی‬ ‫ته‌فسیری‏_ پێكهێنانخوازی‪ ،‬پراگماتیستی‌و‬ ‫له هه‌ندێ ب��واردا له‌گه‌ڵ پاش ‏‏مۆدێرندا‬ ‫ته‌بان‪.‬‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ه‌ری ره‌خ��ن��ه‌ی��ی ب��ه ی��ارم��ه‌ت��ی‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی وردبینانه‌ی ئه‌و دۆخانه‌ی‪،‬‬ ‫ك��ه ب��ه‌ره��ه‌م��ی پێكهات ‌ه ش��اراوه‌ك��ان��ن‪،‬‬ ‫تیۆرییه‌کان تاقی ده‌ك��ات��ه‌وه‌‌و پاشان له‬ ‫ده‌ستكه‌وت ‌ه مه‌عریفییه‌كان بۆ گۆڕینی‬ ‫پ��ێ��وه‌ن��دی��ی��ه ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان ك��ه‌ڵ��ك‬ ‫وه‌رده‌گ��رێ��ت‪ .‬پ��ێ��وه‌ری هه‌ڵسه‌نگاندنی‬ ‫تیۆرییه ره‌خنه‌ییه‌كان راده‌ی ده‌رخستنی‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی ه��ه‌ل��وم��ه‌رج��ه‌ ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی‌و‬

‫ش��اراوه‌ك��ان��ن‪ ،‬ن��ه‌ك به‌ته‌نیا ب��ارودۆخ��ه‬ ‫عه‌ینی‌و رواڵه‌تییه‌كان‪.‬‬ ‫پێویسته‌ تیۆری ره‌خنه‌یی هێند ‌ه توانای‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬كه‌ بۆ خه‌ڵك پروسه‌یه‌كی فێركاری‬ ‫سه‌باره‌ت به ئه‌زموونه‌كانی خۆیان رێك‬ ‫ب��خ��ات��ه‌وه‌‌و ل�� ‌ه تێگه‌یشتنی رۆڵ‌و پێگ ‌ه‬ ‫مێژووییه‌كه‌یاندا یارمه‌تیده‌ریان بێت‌و‬ ‫ل ‌ه چاكسازی ب��اروودۆخ��ه‌ راسته‌قینه‌‌و‬ ‫ێ‬ ‫ك��رده‌وه‌ی��ی��ه‌ك��ان��ی ژی��ان��دا ك�� ‌هڵ��ك��ی��ان ل ‏‬ ‫وه‌ربگیردرێت‪.‬‬ ‫ئه‌و تیۆریه‌یی‪ ،‬كه به‌رهه‌می لێكدانه‌وه‌ی‬ ‫ت رۆح ببه‌خشێته‌ كرداری‬ ‫ره‌خنه‌ییه‪ ،‬ده‌بێ ‌‬ ‫سیاسی‌و له‌سه‌ر بناغه‌ی كه‌ڵكی كرده‌کی‬ ‫ئه‌وان راست بكرێنه‌وه‪.‬‬ ‫تیۆری ره‌خنه‌یی له‌گه‌ڵ ئ��ه‌و جیهانه‌ی‬ ‫گه‌ش ‌ه ده‌کات‪ ،‬كه ده‌یه‌وێت لێكی بداته‌وه‌و‬ ‫له‌م گه‌شه‌کردنه‌ دایه‌‪ ،‬كه پێوه‌ندی دوو‬ ‫الیه‌نه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌بێت‪ .‬ئه‌م پاڕادایمه بۆ‬ ‫لێكدانه‌وه‌‌و گۆڕینی جیهان هه‌وڵ ده‌دات دزه‬ ‫بكات ‌ه ناو پێكهاته‌ ژێرخانی‌و شاراوه‌كان؛‬ ‫بۆیه تاقیكاری لێكدانه‌وه‌ پروسه‌یه‌كی‬ ‫وه‌ستاو نییه؛ لێره‌دا تاقێكردنه‌وه‌ی تیۆری‬ ‫‌كه ب��ه‌ ب��ه‌رده‌وام��ی ل��ه جووڵ ‌ه‬ ‫پڕۆسه‌یه ‌‌‬ ‫دایه‌و له تیۆری‌و هاوسه‌نگی تیۆری له‬ ‫‌س��ه‌ر بنه‌مای هه‌‏لومه‌رج‏‌و ره‌وش�� ‌هك��ان‬ ‫كه‌ڵك وه‌رده‌گرێت‪ .‬كه‌ڵه‌كه‌‌بوونی مه‌عریفه‬ ‫به‌رهه‌می رووخاندنی نه‌زانی‌و په‌ره‌دان‬ ‫ب��ه‌ روان��گ��ه‌ک��ان ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی پڕاکسیس ‌ه‬ ‫ئاڵوگۆڕ‏خوازه‌کان کۆ ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پ��ێ��وه‌ری هه‌ڵسه‌نگاندنی ل��ێ��ك��دان��ه‌وه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪192‬‬

‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن�� ‌ه ل��ه‌م پ��اڕادای��م��ه‌دا بریتیین‬ ‫ل��ه‌ پ��ڕاك��س��ی��س‪،‬‏دۆزی��ن��ه‌وه‌ی دۆخ�� ‌ه‬ ‫م��ێ��ژووی��ی��ه‌ک��ان‪ ،‬وش��ی��ارك��ردن��ه‌وه‌و‬ ‫که ئه‌و‬ ‫گۆڕانكاری‪ .‬ئه‌و لێكدانه‌وه‌یه‌ك ‌‌‬ ‫بابه‌تانه‌ی تێدا نه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا لێكدانه‌وه‌یه‌كی‬ ‫کۆنه‌پارێزانه‪‌‌38‬و بێ‏سووده‪.‬‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی ره‌خنه‌یی بۆی هه‌ی ‌ه له هه‌موو‬ ‫زمانه‌كانی ئاماری‪ ،‬حیکایه‌تی‪ ،‬تێگه‌یشتن‪،‬‬ ‫ته‌فسیر‌و‪ ...‬بۆ ده‌ربڕینی ده‌ستكه‌وت‌و‬ ‫تێگه‌یشتنه‌كانیان كه‌ڵك وه‌ربگرێ‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و رێ��ب��ازه م��ی��ت��ۆدی��ان��ه‌ی‪ ،‬ك��ه بۆ‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی ره‌خنه‌یی به‌كار ده‌هێنرێن‪،‬‬ ‫زی��ات��ر ل��ه‌ میتۆده‌کانی چۆنایه‌تی‪ ،‬یان‬ ‫چۆنایه‌تی ــ ‏ره‌خنه‌یی وه‌ك ئێتنۆگڕافی‬ ‫ره‌خنه‌یی‪ ،‬ئێتنۆگڕافی رێکخراوه‌یی‪،39‬‬ ‫م��ی��ت��ۆدی مێژوویی‏ ـ��ـ ‏به‌راوردکارانه‌‪،‬‬ ‫میتۆدی به‌ڵگه‌یی‪ ،‬شیكاری دیسکۆرس‪،‬‬ ‫تێک‏و پێکنان‌‌و نیشانه‌‏ناسی‪‌40‬و میتۆده‬ ‫چونایه‌تییه‌كانی دیك ‌ه که‌ڵک وه‌رده‌گ��رن‪،‬‬ ‫ب��ه‌و م��ه‌رج��ه‌‪ ،‬ک��ه‌ ب�� ‌ه روان��گ��ه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ره‌خنه‌ییه‌وه ئیش ب��ك��ه‌ن‪ .‬ب��ه‌اڵم له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌مه‌شدا‪ ،‬لێكۆڵه‌رانی ره‌خنه‌یی ل ‌ه هه‌ندێ‬ ‫بواردا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یكه هه‌ڵوێستی بنه‌ڕه‌تی‬ ‫ره‌خنه‌یی خ��ۆی��ان راده‌گ��رن ل�� ‌ه میتۆده‬ ‫چه‌ندایه‌تییه‌كانیش كه‌ڵك وه‌رده‌گرن‪.‬‬

‫په‌راوێزه‌کان‪:‬‬ ‫‪1‬ــ‬ ‫‪:Dialectic‬‬

‫‪Materialism‬‬

‫ماتریالیزمی‬

‫دیالێکتیک روانگه‌یه‌کی مارکسییه‌‪ ،‬که‌ ده‌ڵێت‬ ‫مێژوو بریتییه‌ ل ‌ه کێشه‌ی نێوان چینی خاوه‌ن‬ ‫ئ��ام��رازی به‌رهه‌مهێنان‌و چینی ب��ێ��ب��ه‌ری له‌م‬ ‫ئامرازه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه درێژایی مێژوو به‌رانبه‌ر ب ‌ه یه‌ک‬ ‫ده‌وه‌ستن‪ ،‬به‌اڵم له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ی جۆراوجۆر‪.‬‬ ‫‪2‬ــ‬ ‫‪ :Class Analysis‬شیکاریی چینایه‌تی له‌سه‌ر‬ ‫شێوازی ژیان و کرداری چینه‌ جۆراوجۆره‌کان‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ ده‌کات‪.‬‬ ‫‪3‬ــ‬ ‫‪:Structuralism‬‬

‫بۆچوونێکی‬

‫تیۆرییکیه‪،‬‬

‫که پێوه‏ندیی به مرۆڤ‏ناسی یان کۆمه‏ڵناسی‬ ‫هه‏یه‌و له‏سه‏ر ئه‏م باوه‏ڕه‏یه‪ ،‬‏که واتای کرده‌و ‌ه‬ ‫مرۆییه‏کان له تۆڕێک له نیشانه‪ ،‬یان چه‏مکه‌کان‬ ‫سه‏رچاو ‏ه ده‌گ��رن‪ .‬ئه‏م ج��ۆره تێڕوانینه له‬ ‫‏کاره‏کانی دۆسۆسۆرو کلۆد لێڤی ئێشترۆسدا‬ ‫ئاشکرایه‌‪.‬‬ ‫‪4Habermas, Jurgen.‬‬ ‫‪5 Pierre Bourdieu‬‬ ‫‪6Giroux‬‬ ‫‪7Transformative Leadership‬‬ ‫‪8Barrens‬‬ ‫‪9Tayson‬‬ ‫‪10Harvey‬‬ ‫‪11Calhoun, Craig.‬‬ ‫‪ Historical‬ـ ‪12Structural‬‬ ‫‪13Historical – Reflexive Dialectic‬‬

‫‪193‬‬

‫‪14‬ــ‬

‫داهێنه‏رانه‏ی ت��ێ��روان��ی��ن‌و هه‏ڵهێنجانه‏کانه به‬

‫‪ :Realist Orientation‬ئ��ه‌م بیرۆکه‏ی ‌ه الی‬

‫مه‏به‏ستی گه‏یشتن ب��ه باشترین لێکدانه‏وه‏ی‬

‫وایه‏ ئه‏و شتانه‏ی توێژینه‏وه‏یان له‌سه‌ر ده‌کرێت‬

‫گونجاو‪.‬‬

‫ده‌ره‌ک��ی‌و سه‏ربه‏خۆ له چاالکییه‏کانی ئێمه‏ن‪.‬‬

‫‪19‬ــ‬

‫ده‏کرێت راستیخوازی بۆ پرسیاره مه‏عریفی‪ ،‬یان‬

‫‪ :Retroduction‬چه‌مکێکه‌‪ ،‬که‌ یه‌که‌م جار ل ‌ه‬

‫ئاکارییه‏کان به‏کار بێنین‪ .‬ڕێئالیزمی مه‏عریفه‏یی‬

‫الیه‌ن چاڕلز سه‌نده‌رس پیه‌رس به‌کار هاتووه‌‌و‬

‫مانای ئه‏وه‏یه به‏های داوه‌ریی زانیاریه‏کانی ئێمه‬

‫ئه‌مڕ ‌ۆ له‌ رێئالیزمی ڕه‌خنه‌یی ــ کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬

‫له رێگه‏ی تایبه‏تمه‏ندییه راستییه‌کان داوه‌ریان ل ‌ه‬

‫نوێ‏پڕاگماتیزمدا به‌کار دێت‪ .‬ڕێترۆداکشێن له‬

‫سه‌ر ده‏کرێت‪ .‬رێئالیزم دژ به ئایدیالیزمه‪.‬‬

‫هه‌ر دوو به‌ڵگه‌ی ئێستقڕایی‌و پێوانه‌یی جیاوازه‌‪.‬‬

‫‪15‬ــ‬

‫ڕێترۆداکشێن ته‌نیا وه‌کو میتۆدێک بۆ تۆمارکردنی‬

‫‪ :Reification‬چه‌مکێکی مارکسیستیه به‌ واتای‬

‫رێکخستن ‌ه ئه‌زمونیه‌کان‌ ل ‌ه ڕیزبه‌ندی کۆمه‌ڵێک‬

‫ل��ه‌ب��ه‌ر چاوگرتنی بابه‌تێکی ده‌ره�� ‌هس��ت��ی یان‬

‫له‌ رووداوه‌کان‪ ،‬یان بینینه‌کاندا کار ناکات‪ ،‬به‌ڵکو‬

‫ئۆبژه‌یه‌ک ‌ه وه‌ک ئه‌وه‌ی‪ ‌،‬ک ‌ه بوونه‌وه‌رێکی زیندوو‬

‫میتۆدێک ‌ه بۆ دانانی هۆکاری پێشنیارکراو‪ ،‬یان‬

‫بێت‌‌‪ .‬به‌ده‌ربڕینێکی دیکه‌‪ ،‬ب ‌ه شتبوون ب ‌ه واتای‬

‫گومان ل��ه‌ب��اره‌ی ئه‌نجامێکی بینراوی یه‌که‌ به‬

‫که‌ره‌سه‌یی‏بوونی پێوه‌ندییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانه‪ ،‬که‬

‫‌زمانێکی لێزانانه‪ .‬ئه‌مه‌ش مانای ئه‌وه ‌نییه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫جاروبار به‌ئۆبژه‌بوونیش ناویی لێده‌نێن‪.‬‬ ‫‪16Bounded Autonomy‬‬

‫ئێم ‌ه ناتوانین‪ ،‬یان نامانه‌وێت گوزار ‌ه گشتیه‌کانی‬ ‫وه‌رگێردراو له‌به‌ڵگه‌ ئێستقڕایی‪ ،‬یان پێوانه‌یه‌کان‬

‫‪17‬ــ‬

‫به‌کار بێنین‪ .‬له‌ راستیدا‪ ،‬رێتڕوداکشێن گارانتی‬

‫‪ :False Consciousness‬جۆرێک له ئاگایی‌و‬

‫ه��ه‌ن��دێ��ک ل��ه‌ گ��وزار ‌ه گشتی ‌ه وه‌رگ��ی��ردراو ل ‌ه‬

‫ه��ۆش��ی��اری��ی��ه‪ ،‬ک��ه ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی ده‏س��ه‏اڵت��دارو‬

‫بینینه‌کانی پێشوون‪ .‬بۆنمونه‌‪ :‬پێشه‌کی گه‌وره‌‪:‬‬

‫بااڵده‏ست ب��ۆ پاراستنی به‏رژه‏وه‏ندیی خۆی‬

‫سه‌رجه‌م مرۆڤه‌کان ده‌م��رن‪ .‬پێشه‌کی بچوک‪:‬‬

‫ب��ه س��ه‏ر چ��ی��ن ی��ان گ��روپ��ی ژێ��رده‏س��ت��ه‌دا‬

‫س��ۆک��ڕات ده‌م��رێ��ت‪ .‬ئه‌نجام‪ :‬ک��ه‌وات�� ‌ه سۆکڕات‬

‫دایده‏سه‏پێنێت‌و قه‏ناعه‏تیان پێدێنێت که‏وا دۆخی‬

‫مرۆڤه‌‪.‬‬

‫هه‏بووی خۆیان به شێوه‏یه‌کی ته‏موومژاویی‌و‬

‫‪20‬ــ‬

‫نائاگامه‌ندان ‌ه به گونجاو له قه‏ڵه‏م بده‏ن‪.‬‬

‫‪ :Critical Social Realism‬باوه‏ڕێکی پاش‬

‫‪18‬ــ‬

‫وایه راستیه‏کی واقێعی‌و‬ ‫‏پۆزێتیڤیستیه‪ ،‬‏که پێی ‌‌‬

‫‪ :Abduction‬جۆری سێیه‌می لۆجیکه‌و بریتیه‬

‫ده‏ره‏کی هه‏یه‪ ،‬به‏اڵم ده‏کرێت به شێوه‏یه‏کی که‏م‌و‬

‫له پڕۆسه‏ی گه‏ڕانه‏وه له ئه‏نجام‌و کاریگه‏رییه‬

‫کورت‌و رێتێچوو لێی تێبگه‏ین‪.‬‬

‫بینراوه‏کان به‏ره‏و هۆیه شیمانه‌ییه‌کانی (ئیحتمالی)‬

‫‪21Roy Bhaskar‬‬

‫پێشوو‪ .‬ئه‏بداکشێن گ��رێ��دراوی به‏رهه‏‏مهێنانی‬

‫‪22Rom Hare‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪194‬‬

‫‪23‬ــ‬

‫‪research‬‬

‫‪ :Praxis‬چه‌مکێکی مارکسیستی ‌ه بۆ ئاماژه‌دان به‬

‫توێژینه‏وه‏یه‏که‪ ،‬که‌ ئامانجه‏که‏ی په‏ره‌پێدان‌و‬

‫کرده‌ی شۆڕشگێڕانه‌و کاولکارانه ب ‌ه مه‌به‌ستی‬

‫به‏رزکردنه‏وه‏ی‬

‫ئایدێولۆژیکی‬

‫رزگارکردنی چینی ژێرده‌ست‌و لێقه‌وماو‌‌‪.‬‬

‫تایبه‏ته‪.‬‬

‫‪24Explanatory Critique‬‬

‫‪:Orientationalist‬‬ ‫هه‏ڵوێستێکی‬

‫مه‏به‏ست‬

‫‪29Value Relativism‬‬

‫‪25‬ــ‬

‫‪30 Historical Situatedness‬‬

‫‪ : Reletevism‬بانگه‏شه‏یه‏که له‏وێدا ئێعتبار‪ ،‬یان‬

‫‪31 Subversive Intellectual‬‬

‫به‏های داوه‏رییه‏کانی ئێمه له الیه‏ن تایبه‏تمه‏ندییه‬

‫‪32‬ــ‬

‫راستییه‏کان بابه‏تی داوه‏ریی دیاریی ناکرێت‪،‬‬

‫‪ :Historical Methods‬میتۆده مێژوییه‏کان‬

‫به‌ڵکو داوه‌ری ل ‌ه رێگه‌ی پێوه‏ندی داوه‏ری له‬

‫هه‏ڵگری کۆمه‌ڵێک ته‌کنیک‌و ستڕاتێژین‪ ،‬ک ‌ه له‬

‫گه‌ڵ داوه‏ر‪ ،‬یان کۆمه‏ڵێک له داوه‏ریه‌‏کان (بۆ‬

‫ڕێگه‏ی ئه‏وانه‏وه م��ێ��ژوون��ووس ی��ان توێژه‏ر ‌ه‬

‫نموونه ت��ی��ۆری‪ ،‬ی��ان کولتورێکی تایبه‌ت) ب ‌ه‬

‫کۆمه‏اڵیه‏تیه‌کان ل��ه ‌س��ه‏رچ��اوه‏ سه‏ره‏کی‌و‬

‫ئه‌نجام ده‌گات‪ .‬ئه‏م تێزه گشتاندنییه به‏رباڵوه‏کان‬

‫به‏ڵگه‏کانی دیکه بۆ توێژینه‏وه‌و ره‏نگدانه‏وه‏ی‬

‫ره‏ت ده‌دات��ه‏وه‌و له‏ سه‏ر ئه‏م باوه‏ڕه‏یه که‏وا‬

‫ڕووداوه‏ک��ان‌و پڕۆسه‏کانی راب��ردوو که‏ڵک‬

‫زانستی حه‏قێقی‌و گارانتی‏کراو به‌ گوێره‌ی تاک‪،‬‬

‫وه‏رده‏گرن‪ .‬کێشه‏ی چییه‏تی‌و ئه‏گه‏رو گرینگی‬

‫گروپ‪ ،‬شوێن‌و کات جیاوازییان هه‏یه‪ .‬ده‏کرێ‬

‫م��ی��ت��ۆدی م��ێ��ژووی��ی ل��ه چوارچێوه‏ی کێشه‌ی‬

‫رێژه‏گه‏ریی له بواره مه‏عریفی‌و ئاکاریه‌کاندا به‬

‫تیۆری‏ناسی له فه‏لسه‏فه‏ی مێژوودا باسی له‌سه‏ر‬

‫کار بهێنرێت‪ .‬خاڵی به‏رانبه‏ر به‌م تێره‏ ره‌هاگه‌رییه‌‪.‬‬

‫کراوه‪ .‬خوێندنه‏وه‏ی میتۆدی مێژوویی‌و نووسین‬

‫‪ Dialectic Orientation‬ـ ‪26Reflexive‬‬

‫له‏باره‏ی مێژوو ب ‌ه مێژوونووسی ناوبانگی هه‏یه‪.‬‬

‫‪27‬ــ‬ ‫‪Perspective‬‬

‫‪33‬ــ‬ ‫‪:Transformative‬‬

‫‪:Comparative – Historical Research‬‬

‫روانینێکه بۆ ژیان‌و ب ‌ه ئه‏زمونه‏کانی گروپه‌ له‬

‫پالنێکی توێژینه‏وه‏ی چۆنایه‏تیه‏‪ ،‬ک��ه له‏وێدا‬

‫په‏ڕاوێزخراو‌ه‌کانی وه‏ک ژنان‪ ،‬که‏مینه نه‏ته‌وه‌‏یی‪/‬‬

‫توێژه‏ر هاوار‏ده‌کانی پێوه‏ندیدار به‌ رووداوو‬

‫ره‌گه‌زی‪ ،‬ئه‏ندامانی کۆمه‏ڵگای تایبه‏ت‪ ،‬تاکی که‏م‬

‫هه‏لومه‏رجه‏کان له رابردووی مێژوویی‌و کۆمه‏ڵگا‬

‫‏ئه‏ندام‌و هه‏ژار گرینگییه‏کی ئه‌وتۆ ده‌به‌خشێت‪.‬‬

‫جیاوازه‏کان لێکده‏داته‏وه‪ .‬ب ‌ه پێناسه‌یه‌کی‏تر‪،‬‬

‫توێژه‏رانی ئه‏م پ��اڕادای��م��ه ده‌رئه‏نجامه‌کانی‬

‫میتۆدێک بۆ توێژینه‏وه‏ی رووداوه مێژوییه‏کانه‬

‫توێژینه‏وه پێوه‏ندی ده‏ده‏ن ب��ه پ��رس��ی��اره‬

‫به‌ مه‏به‏ستی داهێنانی لێکدانه‏وه به‏هاداره‏کانی‬

‫به‏رباڵوه‏کان له باره‏ی نایه‏کسانی کۆمه‏اڵیه‏تی‌و‬

‫ئه‏و په‏ڕ کات‌و شوێن‪ ،‬چ له ‏الیه‏نی به‏راوردی‬

‫داده‏په‏روه‏ری کۆمه‏اڵیه‏تی‪.‬‬

‫راسته‏وخۆ‪ ،‬یان رووداوه مێژوییه‏کانی دیکه‌‌و چ‬

‫‪28‬ــ‬

‫داڕشتنی تیۆری‌و چ سپاردنی به‌ دۆخی هه‌نووکه‌‪.‬‬

‫‪195‬‬

‫ئه‏م میتۆده به گشتی به‏نده به جێبه‏جێکردنی‬

‫ل��ه پ��اڕادای��م��ی فێمینیستیداو ستڕاتێژییه‏ک ‌ه‬

‫ب��ه‏راوردک��اران��ه‏ی پ��ڕۆس��ه کۆمه‏اڵیه‏تییه‏کان‬

‫ل��ه ئێتنۆگڕافیدا‪ ،‬ک��ه ب��ۆ خه‏ڵک ئه‏م ده‏رفه‏ت ‏ه‬

‫ب��ه درێ��ژای��ی ک��ات‌و ش��وێ��ن‪ .‬ج��اروب��ار ل ‏ه گه‏ڵ‬

‫ده‏ره‏خسێنێ ئه‏و پێوه‏ندییه کۆمه‏اڵیه‏تیانه‏ی که‏وا‬

‫کۆمه‏ڵناسی مێژووییشدا ئاوێته‏ی یه‏کتر ده‏بن‪.‬‬

‫ژیانی رۆژانه پێکدێنێت لێکبداته‏وه‪ .‬ئه‏م میتۆده‬

‫‪34‬ــ‬

‫بۆ یه‏که‏م ج��ار له ‏الیه‏ن دۆڕۆت��ی ئێسمیت له‬ ‫توێژینه‏وه‏یه‏کی‬

‫کتێبه‏که‏ی ب ‏ه ن��اوی ئێتنۆگڕافی رێکخراوه‏یی‬

‫‪Ethnography‬‬

‫رێ��ک��خ��راوه‬

‫وه‏کو شێوه‏یه‏ک له کۆ‏مه‏ڵناسی بۆ ژن��ان هاته‬

‫کۆمه‏اڵیه‏تییه‏کانه‌و تایبه‏ته به ‏رخنه‏ی گریمانه‌و‬

‫نێو ب��اس‌و ئێستا له الیه‏ن توێژه‏رانی زانسته‬

‫چه‏مکه کۆمه‏اڵیه‏تی‪ ،‬ئ��اب��ووری��ی‪ ،‬سیاسی‌و‬

‫کۆمه‏اڵیه‏تییه‏کان به‏کار دێ��ت‪ .‬بۆ که‏سێک‪ ،‬ک ‌ه‬

‫کولتورییه راشکاوه‏کان (ب��ۆ نموونه بنه‏ماڵه‪،‬‬

‫ال‏یه‏نگری ئێتنۆگڕافی رێکخراوه‏ییه‪ ،‬چاالکی‬

‫پیشه‌‪ ،‬س��ووژه‪ ،‬هێز‪ ،‬لێکدژیی‪ ،‬ره‏گه‏ز‪ ،‬چین‌و‬

‫ژیانی روژانه‏ی ئاسایی مرۆڤه‏کان ده‏رفه‏تێکه‬

‫جنسیه‏ت)‪ ،‬هه‏روه‏ها کۆمه‏ڵگای کاپیتالیستی‌و‬

‫ب��ۆ توێژینه‏و ‏ه ل��ه ‏ب��اره‏ی سیستم‌و پێکهات ‌ه‬

‫پیشه‏سازی‌و چینی نێوه‏ندو لیبراڵیش ده‏گرێته‏وه‪.‬‬

‫کۆمه‏اڵیه‏تییه‏کان‪ ،‬ک��ه له‏و سۆنگه‏وه ب��اس له‬

‫ئێتنۆگڕافی ڕه‏خنه‏یی مه‏به‏ستی سیاسی به‬

‫شو‏ناسی م��ێ��ژووی��ی‌و ب ‏ه سیستماتێککردنی‬

‫پشته‏وه‏یه‪ .‬بۆچوونی ناوبراو ده‏یه‏وێت مێکانیزمه‬

‫پڕاکسیسه کۆمه‏اڵیه‏تییه‏کان ده‌کات‪ .‬له‏م باره‏وه‬

‫سێمبۆلیکییه‏کان دی��اری بکات‌و ئایدیۆلۆژییه‬

‫ئێتنۆگڕافی ڕێکخراوه‏یی پێداگری له جیهانی‬

‫هه‏بووه‏کان ل��ه ک��رده‌‏دا ئ��اش��ک��را ب��ک��ات‌و له‬

‫کۆمه‏اڵیه‏تی‌و م��ێ��ژووی��ی ژن��ان ده‏ک��ات‌و له‏وه‬

‫‏ناسین‌و کرداره‏کانی سووژه‌کانی توێژینه‏وه له‬

‫ده‏گه‏‏ڕێ کلیلی ده‏سه‏اڵت‌و رێکخراوه‌و پێکهاته‏ی‬

‫پڕاکتیکیانه‏ی‬

‫‪:Critical‬‬

‫ک��ۆم��ه‏اڵی��ه‏ت��ی‌و‬

‫چوارچێوه‏ی مێژویی‌و کولتوری‌و کۆمه‏اڵیه‏تیدا‬

‫ئه‏م جیهانه بدۆزێته‏وه‪.‬‬

‫تێبگات‪.‬‬

‫‪ :Semiotics 40‬بریتیی ‌ه له خوێندنه‌وه‌ی نیشانه‌‪،‬‬

‫‪35Interpretative – Critical Methods‬‬

‫ده‌الل��ه‌ت‪ ،‬خ��وازه‪ ،‬ت��ه‌وه‌س‪ ،‬ن��اوو وێکچوون‪،‬‬

‫‪36 Greco, et al.‬‬

‫جیاوازیی‪ ،‬ئیماژ‪ ،‬سێمبۆل‪ ،‬واتاو پێوه‌ندییه‌کانی‬

‫ ‪37‬‬

‫نێوانیان‪ .‬نیشانه‌‏ناسی پێوه‌ندییه‌کی چڕوپڕی‬

‫‪Critical Explanation‬‬ ‫‪38‬ــ‬

‫له‌گه‌ڵ زمان‏‏ناسی هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌کی تایبه‌ت‬

‫‪ :Conservative‬جۆرێک فه‌لسه‌فه‌ی سیاسی‌و‬

‫باس له‌ پێکهاته‌‌و واتای زمان ده‌کات‪ .‬جگ ‌ه له‌مه‪،‬‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌ سه‌ر پاراستن‌و راگرتنی‬

‫نیشانه‌‏ناسی ب ‌ه شێوه‌یه‌کی جیاواز ل ‌ه زمانناسی‬

‫داب‌و ن��ه‌ری��ت‪ ،‬ش��ێ��وازو رێ��ک��خ��راوه‌ کۆنه‌کانی‬

‫سه‌رنجی سیسته‌م ‌ه نیشانه‌ی ‌ه نازمانییه‌کانیش‬

‫کۆمه‌ڵگا پێداگری ده‌کات‪.‬‬

‫ده‌دات‪.‬‬

‫‪39‬ــ‬ ‫‪Ethnography‬‬

‫‪:Institutional‬‬

‫میتۆدێک ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪196‬‬

‫سیستم‌و دامه‌زراوه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‬ ‫‪System and social institutions‬‬ ‫د‪ .‬محمه‌د شوانی‬ ‫‪Dr. Muhammed Shwani‬‬

‫‪197‬‬

‫ب��ه‌ر ل��ه‌وه‌ی ب��اس��ی س��ی��س��ت��م�� ‌ه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان بكه‌‌م‪ ،‬زۆر پێویست ‌ه‬ ‫ئاماژ ‌ه به‌وه‌ش بكه‌‌م‪ ،‬ك ‌ه ئایا ئه‌م بابه‌ت ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتی كۆمه‌ڵناسی‌و مرۆڤناسیدا‬ ‫ت��ه‌واو یه‌كالیی ب��ووه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه سیستم ‌ه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان چین‌و چی ده‌گرنه‌وه‌؟‬ ‫ل�� ‌ه پۆلێنكردنی ئ��ه‌و سیستمانه‌ی‪ ،‬که‬ ‫بونیادی كۆمه‌اڵیه‌تیی هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫ل��ێ پێكدێت‪ ،‬ت��وێ��ژه‌ران��ی كۆمه‌ڵناسی‌و‬ ‫م��رۆڤ��ن��اس��ی رووب��ه‌ڕووی كۆمه‌ڵێك‬ ‫ئ��اس��ت�� ‌هن��گ‌و گ��رف��ت ده‌ب��ن��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌و گۆشه‌نیگاو ئاڕاست ‌ه‬ ‫تێڕوانینه‌ی لێیه‌و ‌ه سه‌یری په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی�� ‌ه ب��اوه‌ك��ان��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای‬ ‫توێژینه‌وه‌كه‌‪ ،‬یان كۆمه‌ڵگا جیاوازه‌كان‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئاڕاسته‌ی هزری ئه‌ركێتی‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه زان��ای��ان��ی رۆژئ��اوا ب��ۆ راڤ��ه‌‌ك��ردن��ی‬ ‫كۆمه‌ڵگا دایانهێنا‪ ،‬که پێی وای ‌ه ده‌كرێت‬ ‫ته‌نیا دیارده‌یه‌ك ل ‌ه زیاتر له‌ سیستمێكدا‬ ‫ئه‌ندام بێت‪ .‬ئه‌مه‌ش پۆلێنكردنی جیاواز بۆ‬ ‫سیستم ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان سه‌ختتر ده‌كات‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه پۆلێنكردن ‌ه به‌ناوبانگه‌كان بۆ‬ ‫سیستم ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان پۆلێنكردنه‌كه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵناسی بڕیتانی (هێربه‌رت سپنسه‌ر)‬ ‫ه‌‪ ،‬كه‌ پێی وای ‌ه ل ‌ه شه‌ش سیستم پێكدێت‌‪،‬‬ ‫که بریتین له‌مانه‪(‌ :‬سیستمی خێزانی‪،‬‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی رێ‌و ره‌س��م‌و ب��ۆن��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫سیستمی سیاسی‪ ،‬سیستمی ئایینی‪،‬‬ ‫سیستمی پیشه‌یی‪ ،‬سیستمی پیشه‌سازی)‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم زانایه‌كی‌تر ب ‌ه ن��اوی (هیرتزله‌ر)‬

‫سیستمه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان بۆ نۆ جۆر‬ ‫پۆلێن ده‌ك��ات‪ .‬ب��ه‌م شێوه‌ی ‌ه (سیستمی‬ ‫ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری‌و خ��ێ��زان��ی‪ ،‬سیستمی‬ ‫ئ��اك��اری‪ ،‬سیستمی سیاسی‪ ،‬سیستمی‬ ‫ئایینی‪ ،‬سیستمی په‌یوه‌ندی‌و پێكگه‌یشتن‪،‬‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی ئ��اب��ووری‌و پ��ی��ش��ه‌س��ازی‪،‬‬ ‫سیستمی ته‌ندروستی‌و كات به‌سه‌ربردن‪،‬‬ ‫سیستمی فێركردن‌و زانستی‪ ،‬سیستمی‬ ‫جوانی‌و گوزارشتكردن)‪ .‬ب��ه‌اڵم ب ‌ه الی‬ ‫(س��م��ڵ��س��ه‌ر)ه‌وه‌ ب��ون��ی��ادی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ل��ه‌ چ��وار سیستمی س��ه‌ر ‌هك��ی پێكدێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه بریتین له‌مانه‪(‌ :‬سیستمی خێزانی‪،‬‬ ‫سیستمی ئابووری‪ ،‬سیستمی سیاسی‪،‬‬ ‫سیستمی په‌روه‌رده‌یی)‪ .‬هه‌رچی سیستمی‬ ‫ئایینییه‌‪ ،‬ده‌كه‌وێته‌ نێو ئه‌مانه‌وه‌‪ )1(.‬جگ ‌ه‬ ‫له‌مانه‌ش‪ ،‬كه‌ ب ‌ه نموونه هێنامانه‌وه‌ ل ‌ه‬ ‫توێژینه‌وه‌ كۆمه‌ڵناسی‌و مرۆڤناسییه‌كاندا‪،‬‬ ‫چه‌ندین جۆری‌تری پۆلێنكردنی سیستم ‌ه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ن له‌م باسه‌دا ب ‌ه ت��ه‌واوی پابه‌ند نابم‬ ‫م‌‬ ‫ب�� ‌ه هیچ یه‌كێك ل��ه‌و پۆلێنكردنانه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌وڵ ده‌ده‌‌م سوود له‌ هه‌موویان‬ ‫وه‌رب��گ��رم‌و ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك پ��ۆل��ێ��ن��ی‬ ‫سیته‌می كۆمه‌اڵیه‌تی بكه‌‌م‪ ،‬هه‌موو ئه‌م‬ ‫پێكهاتانه‌ بگرێته‌وه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم س��ه‌ره‌ت��ا ب ‌ه‬ ‫روونكردنه‌وه‌یه‌ك ل ‌ه سه‌ر خودی چه‌مکی‬ ‫سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌ست پێده‌كه‌‌م‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪198‬‬

‫چه‌مكی سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫هه‌ڵبه‌ت سروشتی م��رۆڤ‌و نه‌توانیی‬ ‫ل��ه‌ ب��ه‌رام��ب��ه‌ر داب��ی��ن��ك��ردن��ی ت��ه‌واوی‬ ‫پێویستیه‌كانیدا ب ‌ه ته‌نیا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا بۆ‬ ‫مانه‌وه‌ی ره‌گه‌زی مرۆیی‌و به‌رده‌وامیی‬ ‫ژیانی‪ ،‬ئاده‌میزاد پێویستیی ب ‌ه گروپ‌و ژیانی‬ ‫پێكه‌وه‌یی ده‌بێت‪ .‬ئه‌م پێكه‌و ‌ه ژیانه‌ش ب ‌ه‬ ‫ناچاری جۆرێك ل ‌ه رێكخستن‌و سیستمی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی ده‌وێ��ت‪ )2(.‬ئه‌گه‌رچی ئه‌م‬ ‫چه‌مك ‌ه ج��ۆره‌ لێڵی‌و نارۆشنییه‌ك ل ‌ه‬ ‫خۆ ده‌گرێت‌و هه‌ندێك ل ‌ه هۆكاره‌كانی‬ ‫ئ��ه‌م ن��اڕۆش��ن��ی��ی�� ‌هش��ی د ‌هگ��ه‌ڕێ��ت��ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی چه‌مكێكی ئه‌بستراكته‌و هێشتا ل ‌ه‬ ‫سه‌ر وات��او دیاریكردنی ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی‬ ‫رێ��ك��ه‌وت��ن��ێ��ك ن��ی��ی��ه‌‪ .‬سیستم ‪system‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك پ��ێ��ڕۆی تایبه‌تی الیه‌نێك ل ‌ه‬ ‫الیه‌نه‌كانی چاالكی كۆمه‌ڵگاو بونیاد ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌یه‌تی‪ .‬به‌كارهێنانی ئه‌م‬ ‫زاراوه‌ی ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵناسیدا كۆنه‌‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫توێژه‌رو زانایانی كۆمه‌ڵناسی پێناسه‌ی‬ ‫سیستمی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ان ك��ردووه‌و‬ ‫هه‌وڵیان داوه‌ دیاریی بكه‌ن‪ .‬به‌ گشتی‪،‬‬ ‫سیستمی ك��ۆم��ه‌اڵی�� ‌هت��ی ئ��ام��اژه‌ی�� ‌ه به‌و‬ ‫ش��ێ��وازه‪ ‌،‬ی��ان ب��ه‌و رێ��گ��ا‌ی��ه‌ی تاكه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگ‌ا ل ‌ه میانه‌یه‌وه‌ مامه‌ڵه‌‌و كارلێك‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌كدیدا ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬و ‌هك��و پێڕه‌وێك‬ ‫مامه‌ڵه‌كانی ژی��ان��ی رۆژان�� ‌هی��ان له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌كتر له‌سه‌ری رێك ده‌خه‌ن‪ ،‬یان ئاماژ ‌ه‬ ‫ب ‌ه ئه‌رك ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی‪ ،‬یان ئه‌رك ‌ه‬

‫بنچینه‌ییه‌كانی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگ‌ا ل ‌ه‬ ‫ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تیدا ده‌ك��ان‪ .‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی ئه‌ندامانی خێزانێك‪ ،‬یان‬ ‫خێزان ل ‌ه كۆمه‌ڵگا‌‪ ،‬یان یاریزانان ل ‌ه یانه‌و‬ ‫هه‌ڵبژارده‌یه‌كدا ده‌یكه‌ن‪)3(.‬‬ ‫(ن��ادڵ) زۆر ب��ه ‌ك��ورت��ی ئ��ام��اژه‌ی ب ‌ه‬ ‫سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی ك��ردووه‪ ‌،‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫بریتیی ‌ه ل ‌ه رێگایه‌كی به‌ كه‌ته‌لۆككراو بۆ‬ ‫ره‌فتاری كۆمه‌اڵیه‌تی‪)4(.‬‬ ‫(ب��ارن��ز) ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬بونیادی كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ل��ه‌ ك��ۆی سیستمه‌كان پێكهاتووه‌و‬ ‫سیستمی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ش ی��ه‌ك��ێ��ك��ه‌ ل ‌ه‬ ‫سیستمه‌ گرنگه‌كانی‪ ،‬ئ��ه‌و میكانیزم ‌ه‬ ‫ده‌نوێنێنێت‪ ،‬كه‌ كۆمه‌ڵگ‌ا ل ‌ه رێگایه‌و ‌ه كارو‬ ‫چاالكیی ‌ه ج��ۆراوج��ۆره‌ك��ان��ی ئاڕاسته‌و‬ ‫جێبه‌جێ ده‌كات بۆ هێنان ‌ه دیی ئامانج‌و‬ ‫دابینكردنی پێویستییه‌كانی‪ )5(.‬به‌ گشتی‪،‬‬ ‫چه‌مكی سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی ئاماژه‌ی ‌ه ب ‌ه‬ ‫هاوپه‌یوه‌ستی‌و هه‌ماهه‌نگیی په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ل�� ‌ه ن��ێ��وان تاكه‌كان‌و‬ ‫گ��روپ��ه‌ك��ان��دا‪ .‬ده‌ك��رێ��ت ئ��ه‌م سیستم ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه له‌ بونیادی كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬یان‬ ‫ل��ه‌ ئ��ه‌رك��ی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ی��ان پڕۆسه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیدا‪ ،‬ببینرێت‪.‬‬ ‫له‌ باره‌ی بونیاده‌وه‌‪ ،‬سیستم ئاماژه‌یه‌ به‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ مرۆییانه‌ی پێگ ‌ه جیاوازه‌كان‌و‬ ‫شوێنی كاركردنی جیاواز له‌ خۆ ده‌گرن‪.‬‬ ‫له‌ باره‌ی ئه‌كركیشه‌و ‌ه سیستم ئاماژه‌ی ‌ه‬ ‫ب ‌ه دابه‌شبوونی كار‪ ،‬وات ‌ه دابه‌شكردنی‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تی ب��ه ‌س��ه‌ر ئ��ه‌وان��ه‌ی ل ‌ه‬

‫‪199‬‬

‫شوێن‌و پێگه‌ی جیاوازدا كار ده‌كه‌ن‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌و رۆڵه‌ی هه‌ر یه‌كێك ل ‌ه تاكه‌كان له‌و‬ ‫بونیاده‌دا هه‌یه‌تی‪)6(.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر قووڵتر بۆ ئه‌م چه‌مكه‌ بڕوانین‪،‬‬ ‫ده‌بینین ل ‌ه دیاریكردن‌و پێناسه‌كردنیدا‬ ‫ج��ۆرێ��ك ل�� ‌ه ج��ی��اوازی ل�� ‌ه ن��ێ��وان‬ ‫م��رۆڤ��ن��اس��ه‌ك��ان‌و ك��ۆم�� ‌هڵ��ن��اس�� ‌هك��ان��دا ل ‌ه‬ ‫دیاریكردنیدا هه‌یه‪ .‬هه‌ندێك له‌ زانایانی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��ن��اس��ی سیستمی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‬ ‫ده‌به‌ستنه‌و ‌ه ب ‌ه پێویستییه‌كان‌و گرفت ‌ه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانه‌وه‌؛ ب ‌ه الیانه‌وه‌ سیستمی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و شێوازو میكانیزمانه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ب��ڕی��اره‌ ب��ۆ رووب��ه‌ڕووب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و گرفته‌ ج��ی��اوازان��ه‌ ب�� ‌هك��ار بێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫رووبه‌ڕووی كۆمه‌ڵگا‌و ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌م زانایان ‌ه جه‌خت له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه زاراوه‌ی سیستم له‌م‬ ‫دۆخ��ه‌دا ئاماژ ‌ه ب ‌ه نموون ‌ه ره‌فتاریه‌كان‬ ‫ده‌كات‪ ،‬نه‌ك ب ‌ه رێكخستنه‌كان‪ ،‬یان ئه‌و‬ ‫گروپانه‌ی ئه‌م نموون ‌ه ره‌فتاریانه‌یان تێدا‬ ‫پیاد ‌ه ده‌كرێت‪)6(.‬‬ ‫به‌ الی كۆمه‌ڵناسێكی وه‌كو (جینز بێرگ)‬ ‫ه‌وه‌‪ ،‬سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی بریتی ‌ه له‌و‬ ‫رێسا بابه‌تیانه‌ی كۆمه‌ڵگها دان��ی پێدا‬ ‫ناون‪ .‬په‌یوه‌ندی نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫دیاری ده‌كه‌ن‪)7(.‬‬ ‫ئه‌مان وه‌كو جۆرێك ل ‌ه ده‌رهاویشته‌ی‬ ‫ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی سه‌یری ده‌كه‌ن‪ ،‬نه‌ك‬ ‫وه‌كو ئه‌وه‌ی مرۆڤناسه‌كان ب ‌ه به‌شێكی‬ ‫گرنگی بونیادی داده‌نێن‪.‬‬

‫لێره‌دا كۆمه‌ڵناسییان ‌ه پێش ئه‌وه‌ی چه‌مكی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی بخه‌ینه‌ پاڵ‪ ،‬خودی سیستم‬ ‫خۆی له خۆیدا كۆمه‌ڵێك پێڕۆی تایبه‌ت‬ ‫ب�� ‌ه ب��وارێ��ك��ی دی��اری��ك��راوی جموجۆڵ‌و‬ ‫چ��االك��ی��ی��ه‌ك��ان��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��او ب��ون��ی��ادی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‪ ‌.‬ئه‌م ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵناسیدا نوێ‬ ‫نییه‌‪ .‬پێشتریش (سبنسه‌ر) ئه‌م چه‌مكه‌ی‬ ‫به‌كاریهێناوه‌و له‌ بۆچوونه‌كانی (باریتۆ)‬ ‫شدا ناوه‌ندێكی بنه‌ڕه‌تیی داگیركردووه‪)8(‌.‬‬ ‫چه‌مكی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و راستییه‌ (‪)Fact‬‬ ‫ی��ه‪ ‌،‬ی��ان ئ��ه‌و ره‌وش��ت‌و هه‌ڵوێسته‌یه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ پ��ه‌ی��و ‌هس��ت�� ‌ه ب�� ‌ه ك��ۆم�� ‌هڵ��ێ��ك‪ ،‬ی��ان‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ه‌ك��ه‌وه‌‪ ،‬ک��ه گ��وزارش��ت ل ‌ه‬ ‫ئاڵوگۆڕی په‌یوه‌ندیی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌ نێوان‬ ‫تاكه‌كانی ئه‌و كۆمه‌ڵه‌یه‌دا ده‌كات‪ .‬كه‌وات ‌ه‬ ‫چه‌مكی كۆمه‌اڵیه‌تی الیه‌نی سه‌ره‌كیی‬ ‫ژیانی تاكه‌كانی ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه بریتیی ‌ه‬ ‫له‌ په‌یوه‌ندیی نێوان تاكه‌كانی‌و چاالكی‌و‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتیان بۆ به‌سه‌ربردنی ژیانی‬ ‫ئاسایی رۆژان��ه‌ی��ان‪ .‬لێره‌دا مه‌به‌ست ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان تاكه‌كان‌و په‌یوه‌ندیی تاك‬ ‫ب ‌ه كۆمه‌ڵه‌و ‌ه ل ‌ه رێگای چه‌ند كارلێككردن‌و‬ ‫كارتێكردنێك‪ ،‬كه‌ پێكه‌وه‌ ژیانیان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫به‌نده‌‪ ،‬وش��ه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و دی��ارد ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیان ‌ه ده‌گ��رێ��ت��ه‌و ‌ه ك��ه‌ هه‌مان‬ ‫ئه‌ركه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانه‌‪ ،‬دروستكراوی‬ ‫تاكه‌ كه‌س نین‪ ،‬ل ‌ه رێگای پ��ه‌روه‌رده‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا ده‌گه‌ن‪ .‬ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ێ م��رۆڤ��ی��ش ه��ه‌ن‬ ‫زه‌ی��ن��ی م��رۆڤ��ن‌و ب�� ‌‬ ‫توانای فه‌رماندانیان هه‌یه‌‪ .‬به‌ پێچه‌وانه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪200‬‬

‫ئ��اره‌زووی تاكه‌كه‌س خۆیان ده‌سه‌پێنن‪.‬‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ی ه��ه‌ڵ��س��وك��ه‌وت��ی ك��ۆم��ه‌ڵ‌و‬ ‫تێگه‌یشتنی م��رۆڤ‌و به‌ره‌وپێشچوونی‬ ‫باری ژیانیانن‪)9(.‬‬ ‫سیستم ‌ه ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ک��ان‪ ،‬ت��وان��ای‬ ‫گ��ون��ج��ان‌و ل��ێ��ڕاه��ات��ن��ی��ان ه��ه‌ی�� ‌ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫گ��ۆڕان��ه‌ك��ان��دا‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش ه��ۆی م��ان��ه‌وه‌و‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��ب��وون��ی��ان�� ‌ه ل�� ‌ه گ��ه‌ی��ش��ت��ن ب ‌ه‬ ‫ئامانجه‌كانیاندا‪ .‬له‌مانه‌و ‌ه تێده‌گه‌ین‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌مان ‌ه هه‌مان خه‌سڵه‌ت‌و تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی‬ ‫دی��ارد ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانن‪ ،‬ك�� ‌ه زان��ای‬ ‫كۆمه‌ڵناسی فه‌ره‌نسی (ئه‌میل دۆركایم)‬ ‫بۆ دیاریكردنی بابه‌ت ‌ه سه‌ره‌كیه‌كان‌و‬ ‫بنچینه‌ییه‌كانی كۆمه‌ڵناسی ئاماژه‌ی پێ‬ ‫كردووه‌‪.‬‬ ‫الی (ول��ی��ه‌م ئ��ۆگ��ب��رن)ی��ش سیستمی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ئ��ه‌و رێ��گ��ه‌و رێ��ب��ازان��ه‌ن‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی ب��ۆ دابینكردنی پێویستی ‌ه‬ ‫م��رۆی��ی��ه‌ك��ان��ی درووس��ت��ی��ان ده‌ك��ات‪.‬‬ ‫(‪ )10‬الی (سمنه‌ر)یش له‌ بونیادو هزر‬ ‫پێكهاتوون‪ .‬الی ریمۆند فیرس (‪Rimond‬‬ ‫‪ )Firth‬ل ‌ه كتێبیكیدا ب ‌ه ناونیشانی (شێو ‌ه‬ ‫مرۆییه‌كان) چوار بنه‌مای سه‌ره‌كیی بۆ‬ ‫درووستبوونی سیستم ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬ ‫ده��ژ‌س��ت��ن��ی��ش��ان ک��ردووه‪ .‬ئ��ه‌وان��ی��ش‬ ‫بریتین ل�� ‌ه (ره‌گ��ه‌ز ت��ه‌م��ه‌ن‌و شوێنێك‬ ‫ب��ۆ نیشته‌جێبوون‌و خ��زم��ای��ه‌ت��ی)‪ .‬ئه‌م‬ ‫چ��وار پرینسیپ ‌ه بنچینه‌یین ل��ه‌ هه‌موو‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا م��رۆی��ی��ه‌ك��ان��داو ب��ون��ی��ادن��ان��ی‬ ‫گ��روپ‌و سیستمه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانیان‬

‫له ‌سه‌ر ب�� ‌هن��ده‌‪ )11(.‬ئیتر ب ‌ه گشتی‌و به‬ ‫‌پێی ده‌روازه‌ی سۆسیۆلۆژی‪ ،‬پێنـاسـه‌ی‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ب��ری��ت��ی��ی��ه‌ ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك بنه‌مای هه‌ڵس‌و كه‌وت‌و رێ‌و‬ ‫شوێنـی پڕاكتیكی‌و ئامێرو ئ��ام��ڕاز‪ .‬به‬ ‫‌الی مرۆڤناسه‌كانیشه‌وه‌ ئ��ه‌و بونیاد ‌ه‬ ‫هێماییانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه بریتیین ل ‌ه رێگا میللییه‌كان‪،‬‬ ‫داب‌و نۆرمه‌كان‪ ،‬پێودانگه‌كان‪ ،‬خووه‌كان‪،‬‬ ‫ت��رادس��ی��ۆن‪ ،‬به‌هـاو ئ��ه‌و یاسایانه‌ی ل ‌ه‬ ‫ده‌وری ئه‌ركێكی كۆمه‌اڵیه‌تی دیاریكراو‬ ‫دروست ده‌بن‪ .‬جێبه‌جێكردنی ئه‌م ئه‌رك ‌ه‬ ‫رێكده‌خه‌ن‪ ،‬بواره‌كـــانی ئه‌م پێناســه‌ی ‌ه‬ ‫ك��ات��ێ��ك روون��ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌رك�� ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كـان شیده‌كرێنه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و بونیاده‌ هێماییه‌ی ل ‌ه ده‌وری دروست‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫(پ��ارس��ۆن��ز) ب��ه‌ن��اوب��ان��گ��ت��ری��ن زان��ای‬ ‫كۆمه‌ڵناسی بوو ل ‌ه ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتوه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكادا‪ .‬ئ��ه‌م زان��ای��ه‌ كۆمه‌ڵناسییان ‌ه‬ ‫چ��ه‌م��ك��ی س��ی��س��ت��م��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ل ‌ه‬ ‫گۆشه‌نیگای مرۆڤناسه‌كانه‌و ‌ه بینیوه‌‪،‬‬ ‫چه‌مكی سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی ل ‌ه جیاتی‬ ‫بونیادی كۆمه‌اڵیه‌تی به‌كارهێناوه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و سیستمه‌ش ل��ه‌ ك��ۆم��ه‌ڵ�� ‌ه رۆڵێكی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی ب��ه‌ ی��ه‌ك��ه‌و ‌ه ب�� ‌هس��ت��راوی‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام��دراو ل��ه‌الی��ه‌ن ئ��ه‌و ت��اك��ان��ه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ پایه‌یه‌كی دیاریكراویان هه‌یه‌‪ ،‬پێك‬ ‫دێت‪ ،‬ئاوێته‌ی یه‌كترین‌و له‌ چواچێوه‌ی‬ ‫كولتوورێكی هاوبه‌شدا ئه‌نجامه‌كانیان‬ ‫ج��ێ��ب��ه‌ج��ێ‌ ده‌ك��ه‌ن‌و ئ��ه‌و ش��ت��ان�� ‌ه‬

‫‪201‬‬

‫دی��اری��ده‌ك��ات‪ ،‬ک��ه په‌سندن‌و یاسایین‌‌و‬ ‫ده‌ستورین‪( .‬پارسۆنز) بیری سیستمی‬ ‫ل ‌ه شیكرنه‌وه‌ی گشت ئاسته‌كانی كار ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا به‌كارهێناو ‌ه ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئاستی تاكه‌كه‌س‪ ،‬یان گرووپه‌كان‪ ،‬یان‬ ‫كۆمه‌ڵگا‪ .‬هه‌ر یه‌ك له‌م ئاستان ‌ه كۆمه‌لێك‬ ‫ره‌گه‌زی ب ‌ه یه‌كه‌وه‌ به‌ستراوی پاڵپشتی‬ ‫تیایه‌‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش‪ ،‬هه‌ر یه‌كه‌ له‌م‬ ‫ره‌گ��ه‌زان��ه‌ش سه‌ربه‌خۆییه‌كی ڕێژه‌یی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ئ��ه‌و ره‌گ��ه‌زو ب�� ‌هس��ت��راوان��ه‌ش ل ‌ه‬ ‫ن��ێ��وان ی��ه‌ك��ت��ری��دا ب��ون��ی��ادی ئ��ه‌م ئاست ‌ه‬ ‫دروست ده‌كه‌ن‪ .‬وات ‌ه باسۆنز ل ‌ه رێگای‬ ‫ئ��ه‌رك��ی سیستم ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانه‌و ‌ه‬ ‫بۆ بونیاده‌كانیان چ��ووه‌و پێی وا بوو ‌ه‬ ‫كلتووری كۆمه‌ڵگا ئه‌مه‌ دی��اری ده‌كات‬ ‫ئه‌مه‌ش خۆی تێڕوانینێكی مرۆڤناسانه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه كلتووره‌و ‌ه سه‌یری كۆمه‌ڵگا بكه‌یت‪،‬‬ ‫نه‌ك به‌ پێچه‌وانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه ‌م��ی��ان��ه‌ی به‌‌كۆمه‌ڵبوونی ت��اك�� ‌هك��ان‌و‬ ‫ئاڵوگۆڕكردنی بیرو بۆچوونه‌كانیان‌و‬ ‫یه‌كگرتنه‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان‪ ،‬هه‌ر‬ ‫راس��ت��ه‌خ��ۆ ج��ۆره‌ رێ��س��ای��ه‌ك پێكدێت‌و‬ ‫درووست ده‌بێت‪ ،‬خواسته‌ كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫پ��ێ��داوی��س��ت��ی��ی��ه‌ ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی‌و ئ��ام��ان��ج�� ‌ه‬ ‫هاوبه‌شه‌كانیان رێكده‌خات‌و ده‌سته‌به‌ر‬ ‫ده‌ك��ات‪ .‬ه��ه‌ر خ��ێ��را ئ��ه‌م رێسایان ‌ه ل ‌ه‬ ‫بونیادی كۆمه‌ڵگاو پێكهاته‌كه‌یدا جێگیر‬ ‫ده‌ب��ن‪ ،‬ج��ۆر ‌ه ئارامییه‌كی رێ��ژه‌ی��ی ب ‌ه‬ ‫خۆو ‌ه ده‌بینن‌و هه‌ست‌و سۆزی تاكه‌كان‬ ‫ل ‌ه میانه‌یانه‌و ‌ه هه‌ڵده‌چن‪.‬‬

‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫‪١‬ــ سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌وه‌ ده‌رناچێت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه رێكخستنێكی ش��ێ��وه‌و نموونه‌كانی‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌و هه‌لسه‌كه‌وتكردنه‌كانه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و هه‌ڵسوكه‌وت وبیركردنه‌وانه‌ی ل ‌ه‬ ‫میانه‌ی چ��االك��ی كۆمه‌اڵیه‌تی وئ��ه‌وه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی م��ادی��ی پێوه‌ په‌یوه‌ست ‌ه‬ ‫به‌ده‌ر ده‌كه‌وێت‪ ،‬بۆیه‌ لێره‌وه‌ سیستمی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی بریتیه‌ ل��ه‌ ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫رێسا كۆمه‌اڵیه‌تی ‌ه باوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌ داب‌و نه‌ریت‌و ترادیسیۆن وبه‌هاو‬ ‫خه‌سڵه‌ت ‌ه ئاكاریه‌كان پێكهاتوون‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫ل��ه‌م ت��وخ��م وره‌گ��ه‌ز ‌ه ش��ارس��ت��ان��ی��ان�� ‌ه‬ ‫د ‌هم��ێ��ن��ن��ه‌وه‌و ب��ه‌رده‌وام‌و س��ه‌رك��ه‌وت��وو‬ ‫ده‌ب��ن‌و ده‌گۆڕێن ب ‌ه سیستم‪ ،‬بۆنموون ‌ه‬ ‫نه‌ریت زاراوه‌یه‌ك ‌ه ئاماژه‌ به‌شێوه‌كانی‬ ‫بیری ئه‌و ره‌فتاره‌ جێگیره‌ ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫تاك له‌ناو ده‌سته‌و كۆمه‌ڵه‌و كۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫ده‌یكات‪ ،‬به‌رده‌وامی كاركردن به‌م نه‌ریت ‌ه‬ ‫ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه سیستم‪ ،‬ه��ه‌ر وه‌ك��و زۆرب��ه‌ی‬ ‫رۆژهه‌اڵتناسه‌كان ده‌ڵێن‪ :‬ل ‌ه خه‌سڵه‌ت ‌ه‬ ‫ره‌سه‌نه‌كانی كورد به‌ گشتی ئازایه‌تی‌و‬ ‫به‌وه‌فایی‌و راستگۆیی‌و خۆشه‌ویستی‬ ‫م��ی��وان‌و‪ ..‬ه��ت��د‪ ،‬ك��ات��ێ��ك ئ��ه‌م��ان��ه‌ش ل ‌ه‬ ‫كه‌سایه‌تی هه‌ر تاكێكدا جێگیربن‪ ،‬له‌ هه‌ر‬ ‫هه‌ڵوێست‌و هه‌ڵسوكه‌وتێكی ناشایسته‌دا‬ ‫خۆی لێپرسینه‌وه‌ی ئاكاری له‌گه‌ڵ خۆیدا‬ ‫ده‌كات‌و‪ ،‬پێویستی به‌ چاودێرو كۆنترۆڵی‬ ‫ده‌ره‌ك��ی نابێت‪ ،‬تا راده‌یه‌كی زۆر بۆی‬ ‫ده‌بنه‌ نه‌زم‌و سیستمێك‌و له ‌سه‌ریان ال‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪202‬‬

‫ن��ادات‪ ،‬نایانگۆڕێت‪ .‬بۆی ‌ه داب‌و نه‌ریته‌‪،‬‬ ‫یان نه‌رێییه‌كان‪ ،‬یان رێگره‌كان ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫گ��ۆڕان�� ‌ه ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی�� ‌هك��ان��دا هه‌میش ‌ه‬ ‫پێویستییان به‌پێداچوونه‌وه‌و راڤه‌كردنی‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی��ان�� ‌ه ه��ه‌ی�� ‌ه ت��ا ل��ه‌گ��ه‌ڵ ره‌وت��ی‬ ‫گه‌شه‌‌و پێشكه‌وتنی س��ه‌رد ‌هم��دا هه‌نگاو‬ ‫بنێت‌و سیمای كه‌سایه‌تی‌و پێوه‌ندییه‌كانی‬ ‫نێوان ئه‌ندامه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ جوانترو‬ ‫مرۆڤدۆستانه‌تر بكات‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی تا راده‌یه‌كی‬ ‫زۆر درێژه‌و به‌رده‌وامی هه‌یه‌‪ ،‬نه‌زمه‌كانی‬ ‫بیرباوه‌ڕو عه‌قیده‌و رێگاكانی كاركردن‌و‬ ‫ئه‌وانی تر ‪..‬نابن ‌ه سیستم ته‌نیا دووای‬ ‫په‌سه‌ندكردنی گشتی وله‌الیه‌ن ته‌واوی‬ ‫ك��ۆم�� ‌هڵ��گ��ه‌وه‌ ق��ب��وڵ ن��ه‌ك��رێ��ن‪ ،‬بۆنموون ‌ه‬ ‫سیستمی ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری چ ده‌ره‌ك��ی‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ی��ان ن��اوخ��ۆی��ی ی��ان سیستمی‬ ‫خ��اوه‌ن��داری��ه‌ت��ی ت��ای��ب��ه‌ت��ی‪ ،‬ی��ان ه��ه‌ر‬ ‫سیستمێكی باوی‌تر‪ ،‬ده‌بێ ب ‌ه قۆناغێكی‬ ‫دوورو درێ��ژدا ت��ێ��پ��ه‌ڕی��ب��ێ��ت‌و خه‌ڵكی‬ ‫په‌یڕه‌ویان كردبێت‪ ،‬تا بوو ‌ه ب ‌ه سیستمی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی باوه‌ڕپێكراوو دانپیانراو ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگه‌وه‌ ‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ هه‌ر سیستمێكی كۆمه‌اڵیه‌تی ئامانجێك‪،‬‬ ‫یان چه‌ندین ئامانجی روونی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب�� ‌ه پێی رۆژگ��ار وگ��ۆڕان��ك��اری�� ‌هك��ان ئه‌م‬ ‫ئامانج ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و ئه‌ركه‌ی سیستمه‌ك ‌ه‬ ‫هه‌یه‌تی ده‌كه‌ون ‌ه دژایه‌تیه‌وه‌‪ ،‬ده‌كرێ له‌م‬ ‫ب��اره‌وه‌ نموونهی كۆیالیه‌تی بێنینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌س��ه‌رت��ادا ك��ۆی�لای��ه‌ت��ی ب��ه‌م��ه‌ب�� ‌هس��ت��ی‬

‫به‌ده‌ستهێنانی ده‌ستی كاری هه‌رزان بوو‬ ‫كه‌چی دووات��ر ئ��ه‌م سیستم ‌ه ل ‌ه رووی‬ ‫ئابووریه‌و ‌ه بڕی تێچوونی زیاتر بوو‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ب ‌ه كه‌ڵكی س��ه‌رده‌م�� ‌هك��ه‌ ن ‌ه هات‌و‬ ‫ورده‌ ورده‌ هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌ ‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ له‌ ئه‌نجامی ئه‌و جێگیری‌و نه‌گۆڕیه‌ی‬ ‫سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه‌تی تووشی‬ ‫دۆگما ده‌بێت‪ ،‬تا وای لێ دێت ده‌گۆڕێت‬ ‫ب ‌ه جۆرێكی رێوره‌سم‌و نه‌ریتی ئایینی‬ ‫پ��ی��رۆز‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه سیستمی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‬ ‫ب��ه‌ زه‌ح��م��ه‌ت ده‌گ��ۆڕێ��ت‪ ،‬ن��ه‌ك ه��ه‌ر بۆ‬ ‫پێشكه‌وتن به‌ڵكو بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ش‪.‬‬ ‫‪٥‬ــ سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫هۆكارو فاكته‌ره‌كانی گونجان‌و رێكه‌وتن‬ ‫داده‌نرێت ل ‌ه نێوان به‌ش ‌ه جیاوازه‌كانی‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی��ه‌ت��دا‪ ،‬ت��وخ��م‌و ره‌گ��ه‌ز ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كانی كلتوورو شارستانیه‌ت ل ‌ه‬ ‫سیستمێكی یه‌كگرتوودا كۆده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫سیستمی خێزانی‬ ‫ل ‌ه هه‌موو كۆمه‌ڵگاكاندا پێكهاته‌و بونیادی‬ ‫كۆمه‌ڵگا ل��ه‌ ب��چ��ووك��ه‌وه‌ ب��ۆ گ��ه‌وره‌‌ت��ر‪،‬‬ ‫یان ل ‌ه خ��واره‌و ‌ه بۆ س��ه‌ره‌وه‌ ل ‌ه دووای‬ ‫تاكه‌كان ل ‌ه چه‌ند یه‌كه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫پێكدێت وه‌ك��و (خ��ێ��زان‪ ،‬بنه‌ماڵه‌‪ ،‬تیره‌‪،‬‬ ‫هۆز‌و ‪ ...‬هتد) تا به‌ كۆی هه‌موویان میله‌ت‬ ‫وگه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌كی دیاریكراو پێكدێنن‪.‬‬ ‫(‪ )12‬بۆیه‌ ل ‌ه هه‌موو كۆمه‌ڵگاكاندا خێزان‬ ‫ب��ه‌ب��ه‌ردی ب��ن��اغ��ه‌ی پێكهاتنی كۆمه‌ڵگا‬

‫‪203‬‬

‫داده‌ن��رێ��ت‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه ش��ان��ۆی ك��ارل��ێ��ك‌و‬ ‫پێكگه‌یشتنه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‪ ،‬تاكه‌كان‬ ‫له‌م ناوه‌نده‌دا له‌دایك ده‌بن‌و سه‌ره‌تای‬ ‫پ��رۆس�� ‌هك��ان��ی پێگه‌یاندنیان ده‌س��ت پێ‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ئه‌م یه‌ك ‌ه بنچینه‌یی ‌ه ه��ه‌روا ل ‌ه‬ ‫خ��ۆڕاو ب�� ‌ه ب��ێ ه��ۆ درووس��ت ن��ه‌ب��ووه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو كۆمه‌ڵێك پێویستی ژیانی و ژیاری‬ ‫خێزانی هێناوه‌ته‌ كایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی�� ‌هك��ێ��ك ل�� ‌ه خ��ه‌س��ڵ��ه‌ت وت��ای��ب��ه‌ت��م�� ‌هن��دی�� ‌ه‬ ‫هاوبه‌شه‌كانی نێوان م��رۆڤ‌و ئ��اژه‌اڵن‬ ‫ب��وون��ی غ��ه‌ری��زه‌ی س��ێ��ك��س��ی�� ‌ه الی‬ ‫ه��ه‌ردووك��ی��ان‪ ،‬ب��ه‌اڵم م��رۆڤ ج��ی��اوازی‬ ‫ده‌ك��ات ل ‌ه نێوان په‌یوه‌ندیی ‌ه سێكسیی ‌ه‬ ‫رێگ‌ا پێدراوه‌كان‌و په‌یوه‌ندییه‌ سێكسیی ‌ه‬ ‫قه‌ده‌غه‌كراوه‌كاندا‪ ،‬وات ‌ه مرۆڤ سه‌یری‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ره‌گ��ه‌زی ل��ه‌ ن��ێ��وان نێرو‬ ‫مێدا ناكات و ‌هك��و ئ��ه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیه‌كی‬ ‫بایۆلۆژی‌و په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه تاكه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ب�� ‌ه په‌یوه‌ندیه‌كی ئ��اك��اری‌و ره‌وش��ت��ی‌و‬ ‫كۆمه‌ڵه‌یی دایده‌نێت‪ ،‬بۆی ‌ه هاوسه‌رگیری‌و‬ ‫سیستمی خێزانیی وه‌ك��و ئامرازێك بۆ‬ ‫رێكخستنی ئه‌م په‌یوه‌ندیی ‌ه دان��اوه‌‪ ،‬نه‌ك‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ل�� ‌ه ن��اوك��ۆم��ه‌ڵ‌و ب��ه‌ گ��روپ��دا‬ ‫ب��ژی��ت‪ ،‬چونك ‌ه ته‌نیا ره‌گ��ه‌زی مرۆیی‬ ‫ب�� ‌ه گ��روپ ن��اژی��ت‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و ه��ه‌ن��دێ��ك ل ‌ه‬ ‫ئاژه‌اڵنیش ل ‌ه گروپدا ده‌ژی��ن‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫ئ��ه‌م پ��ێ��ك��ه‌و ‌ه ژی��ان��ه‌ی ئ��اژه‌اڵن ل ‌ه‬ ‫گروپێكه‌وه‌ بۆ گروپێكی‌تر جیاواز ‌ه ل ‌ه‬ ‫رووی بنچینه‌و بنه‌مای په‌یوه‌ندیه‌كان‌و‬ ‫داب�� ‌هش��ك��ردن��ی م��اف وئ��ه‌رك��ه‌ك��ان��ی��ان��ه‌وه‌‪،‬‬

‫به‌اڵم هه‌موو ئه‌م ئاژه‌اڵن ‌ه له‌ تێركردنی‬ ‫غ��ه‌ری��زه‌ی سێكسیاندا ب��ه‌ دام��ه‌زران��دن‬ ‫ودرووستكردنی خێزان كۆتایی نایه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌رچی چاودێری ئه‌ندامانی نوێ وات ‌ه‬ ‫بێچووه‌كانیان ده‌ك��ه‌ن وپ��ارێ��زگ��اری��ان‬ ‫ل��ێ ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ب��ۆ نموونه‌ ج��ووت�� ‌ه قه‌تێ‌و‬ ‫كۆترو سوێسكه‌و كه‌و پێكه‌و ‌ه ده‌ژی��ن‪،‬‬ ‫ب ‌ه نۆر ‌ه له‌سه‌ر هێلكه‌كانیان كڕ ده‌كه‌ون‬ ‫دووات��ر‪ ،‬ت��ا بێچووه‌كانیان فێره‌ فڕین‬ ‫ده‌بن پێكه‌وه‌ خواردنیان بۆ دێنن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌ندێكی‌تری ئ��اژه‌اڵن ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫گ��روپ��دا پ�� ‌هی��و ‌هن��دی درووس��ت ده‌ك��ه‌ن‪،‬‬ ‫دواتر ئه‌ركی چاودێری ومانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫بێچووه‌كاندا زیاتر ده‌كه‌وێت ‌ه سه‌ر دای‪.‬‬ ‫بۆیه‌ ئه‌گه‌ری ئ��ه‌وه‌ هه‌یه‌ سه‌ره‌تای ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵ بوونی مرۆڤیش له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫گ��روپ��ی كۆمۆنه‌ییدا ب��ووب��ێ��ت(‪ )13‬وات�� ‌ه‬ ‫گ��رووپ��ی ه��اوب��ه‌ش پ��ێ��ك��ه‌و ‌ه ژی��اب��ن‌و‬ ‫س��ن��وورێ��ك ب��ۆ پراكتیزه‌ ك��ردن��ی ك��رد ‌ه‬ ‫سێكسیه‌كان نه‌بووبێت‪ ،‬ئه‌وه‌ی نه‌وه‌یه‌كی‬ ‫دیاریكراوی كۆكردبێته‌وه‌ ه��ه‌ر دای��ك‌و‬ ‫ناسینه‌وه‌ی ئه‌ندامانی گرووپه‌كه‌و شوێنی‬ ‫نیشته‌جێ ب��وون ی��ان گ��ه‌ڕان وس��وڕان‬ ‫بووبێت‪ ،‬مرۆڤایه‌تی له‌و سه‌رده‌مه‌دا ب ‌ه‬ ‫قۆناغی دایكساالریدا تێپه‌ڕیبێت‪ ،‬دوواتر‬ ‫جۆره‌كانی تری هاوسه‌رگیری‌و خێزان‬ ‫پ��ه‌ی��دا ب��ووب��ێ��ت‪ ،‬ی��ان ل�� ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی‬ ‫گ��روپ��ی خ��ێ��زان��ی‌و ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری��دا ژن‬ ‫وپیاوو مناڵه‌كان پێكه‌و ‌ه ژیابن‪ ،‬ب ‌ه هۆی‬ ‫گه‌لێك هۆكاری ده‌روون��ی‌و بایۆلۆژی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪204‬‬

‫ژینگه‌ییه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ری ده‌رپه‌ڕاندنی باوك‌و‬ ‫مانه‌وه‌ی هه‌میشه‌یی دایك له‌و گرووپه‌دا‬ ‫زیاتره‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌رچ��ه‌ن��د ‌ه پێناسه‌یه‌كی گشتگیر بۆ‬ ‫هاوسه‌رگرتن (ال��زواج) نییه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی گشتی هاوسه‌رگرتن بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه دامه‌زراندنی ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ی نێوان‬ ‫ژن‌و پیاو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه رێگه‌یه‌و ‌ه ئه‌و مندااڵنه‌ی‬ ‫ل��ه‌ دای��ك ده‌ب��ن كۆمه‌ڵگا ب�� ‌ه نه‌وه‌یه‌كی‬ ‫شه‌رعی وباوه‌ڕپێكراویان ده‌ناسن‪)14().‬‬ ‫(وسته‌رمارك) له‌ پێناسه‌ی هاوسه‌رگیریدا‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬بریتی ‌ه له‌و په‌یوه‌ندیه‌ی پیاوێك‪،‬‬ ‫ی��ان چه‌ند پیاوێك ب ‌ه ژنێكه‌وه‌‪ ،‬ی��ان ب ‌ه‬ ‫چه‌ند ژنێكه‌وه‌ ده‌به‌ستێت وتا راده‌یه‌ك‬ ‫ئ��ه‌م په‌یوه‌ندیه‌ش جێگیره‌و تێركردنی‬ ‫سێكسی‌و ه��اوك��اری ئ��اب��ووری ل�� ‌ه خۆ‬ ‫ده‌گ��رێ��ت‌و ب�� ‌ه زۆری��ش ل�� ‌ه ی��ه‌ك یه‌كه‌ی‬ ‫نیشته‌جێبووندا ده‌ژین‪ ،‬ده‌بێ ئه‌م په‌یوه‌ندی ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ داب ونه‌ریته‌كانی ئه‌و كۆمه‌ڵه‌یه‌دا‬ ‫ته‌با بێت‌و یاسا رێگه‌ی پێ بدات‪ ،‬چه‌ندین‬ ‫ماف‌و ئه‌رك له‌ خۆ ده‌گرێت بۆ هه‌ردوو‬ ‫الیه‌ن هه‌ر له‌ كاتی چوون ‌ه ناو قه‌فه‌سی‬ ‫زێڕینه‌وه‌ تا كۆتایی پێكه‌وه‌ ژی��ان ول ‌ه‬ ‫دۆخی هێنانی مناڵیشدا ئه‌رك‌و مافه‌كان‬ ‫هێنده‌ی تر فراوانتر ده‌ب��ن)(‪ )15‬ئه‌گه‌ر‬ ‫به‌ ووردی سه‌یری هه‌موو ته‌وه‌ره‌كانی‬ ‫ئه‌م پێناسه‌ی ‌ه بكه‌ین بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت‬ ‫سیستمی خێزانی ب ‌ه یه‌كێك له‌ سیستم ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ بنچینه‌ییه‌كان داده‌ن��رێ��ت‬ ‫رۆڵ و بایه‌خێكی گه‌وره‌و گرنگی هه‌یه‌‪،‬‬

‫ن��ه‌ك ه��ه‌ر ل ‌ه رێكخستنی كۆمه‌اڵیه‌تیدا‬ ‫به‌ڵكو له‌ رێكخستنی غه‌ریزه‌ی سێكسی‌و‬ ‫په‌سه‌ندكردنی پێكه‌و ‌ه ژیانی هاوسه‌ری‌و‬ ‫هاوبه‌شی ل ‌ه نێوان هه‌ردوو ره‌گه‌زه‌كه‌دا‬ ‫ب��ه‌ ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی ه�� ‌هم��ی��ش�� ‌هی��ی وجێگیر‬ ‫بوونی ئه‌و تێڕوانینه‌ی به‌ چاوێكی رێزو‬ ‫ب��ه‌رزه‌وه‌ ده‌ڕوان��ێ��ت�� ‌ه ه��اوس��ه‌رداری‌و‬ ‫نزمبوونه‌وه‌ی پێگه‌و پله‌و پایه‌ی هه‌ر‬ ‫كه‌سێك ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌دا ئه‌گه‌ر جگه‌ له‌م‬ ‫رێگا‌یه‌ ب ‌ه شێوه‌یكی‌تر هه‌وڵی تێركردنی‬ ‫ئه‌و غه‌ریزه‌یه‌ بدات‪.‬‬ ‫خ��ێ��زان وه‌ك��و ی��ه‌ك��ه‌و دام��ه‌زراوه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌ركی گرنگی ل ‌ه سه‌ر شان ‌ه‬ ‫پێویسته‌ جێبه‌جێیان بكات‪ ،‬ئه‌م ئه‌ركانه‌ش‬ ‫به‌ پێی كۆمه‌ڵگاكان‌و له‌یه‌ك كۆمه‌ڵگاشدا‬ ‫ب��ه‌ پ��ێ��ی ق��ۆن��اغ��ه‌ك��ان��ی گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن‌و‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی گۆڕانیان به ‌سه‌ردا دێت تا‬ ‫راده‌یه‌ك به‌اڵم گرنگترین ئه‌و ئه‌ركانه‌ی‬ ‫خێزان به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی بریتین ل ‌ه‬ ‫تێركردنی غه‌ریزه‌ی سێكسی‌و ده‌روونی‌و‬ ‫ه��اوك��اری ئ��اب��ووری‌و وه‌چه‌خستنه‌وه‌و‬ ‫پ��ێ��گ�� ‌هی��ان��دن��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی م��ن��اڵ��ه‌ك��ان‌و‬ ‫پ��ه‌روه‌رده‌ك��ردن��ی��ان ب��ه‌ پێی خ��واس��ت‌و‬ ‫ویستی كۆمه‌ڵگاك ‌ه یان كلتووری باوی‬ ‫كۆمه‌ڵگا‪ ،‬دیار ‌ه ئه‌م پرۆسه‌یه‌ش ده‌كه‌وێت ‌ه‬ ‫ژێر كاریگه‌ری كۆمه‌ڵێك هۆكاره‌وه‌‪ ،‬وه‌كو‬ ‫جۆری په‌یوه‌ندیی نێوان ژن‌و مێرده‌كه‌و‬ ‫ئ��اراس��ت��ه‌ك��ان��ی ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی دای��ك‌و‬ ‫باوكه‌كه‌ به‌رامبه‌ر مناڵه‌كان‌و كاریگه‌ری‬ ‫خ��وش��ك وب��راو خ��ێ��زان��ی ه��ه‌ردوو ال‌و‬

‫‪205‬‬

‫ریزبه‌ندیی مناڵه‌كان‌و قه‌باره‌ی خێزانه‌ك ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه گشتی‌و ئاستی ه��ۆش��ی��اری دای��ك‌و‬ ‫ب��اب‌و پێگه‌ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ئ��اب��ووری‬ ‫خێزانه‌كه‌و(‪ ...)16‬هتد‬ ‫ل��ه‌ رووی م��ێ��ژووی��ی‌و چ��ۆن��ی��ه‌ت��ی‬ ‫درووس��ت��ب��وون��ی خ��ێ��زان‌و ئه‌نجامدانی‬ ‫هاوسه‌رگیریه‌وه‌ راو بۆچوونی جیاواز‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬بۆچوونێك هه‌بوو جه‌ختی له‌سه‌ر‬ ‫ب��ه‌ره‌اڵی��ی‌و كۆمۆنه‌یی ژیانی سێكسیی‬ ‫نێوان مرۆڤه‌كان ده‌ك��رده‌وه‌‪ ،‬پێی وابوو‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی ب��ه‌رای��ی ژی��ان��ی ئ��اده‌م��ی��زاد ب ‌ه‬ ‫ه��اوب�� ‌هش��ی ژی��ان��ی س��ێ��ك��س��ی ده‌س��ت��ی‬ ‫پ��ێ��ك��ردووه‌و هیچ له‌مپه‌رێك ل�� ‌ه نێوان‬ ‫مرۆڤه‌كاندا ن��ه‌ب��وو ‌ه ل��ه‌م ب��اره‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دوات��ر توێژینه‌و ‌ه مرۆڤناسیه‌كان ئه‌م‬ ‫بۆچوونه‌یان ره‌تكرده‌و ‌ه به‌و به‌ڵگه‌یه‌ی‬ ‫ك ‌ه سیستمی هاوسه‌رگیری و شێوه‌ی ژن‬ ‫ومێردایه‌تی ل ‌ه نێوان هه‌ندێك ل ‌ه ئاژه‌اڵنی‬ ‫ب��ااڵدا ه��ه‌ی�� ‌ه ئیتر چ��ۆن ده‌ب��ێ مرۆڤی‬ ‫ژیر به‌م قۆناغه‌دا تێپه‌ڕیبێت(‪)17‬ئه‌وه‌ی‬ ‫جێی گومان نیی ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ده‌بێت هه‌ر ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای په‌یدا بوونی م��رۆڤ��ه‌وه‌ نێرو‬ ‫مێ بۆ تێركردنی غه‌ریز ‌ه سێكسیه‌كانیان‬ ‫ج��ۆرێ��ك ل�� ‌ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ان ل�� ‌ه ن��ێ��وان��دا‬ ‫ه��ه‌ب��ووب��ێ��ت ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ��ه‌و په‌یوه‌ندییه‌ش‬ ‫بووبێت ‌ه هۆی سكپڕی‌و وه‌چ ‌ه خستنه‌وه‌و‬ ‫هه‌رچۆنێك بۆ ئه‌م پرسه‌یان روانیبێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌وه‌یان زانیبێت ئه‌م سكپڕیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجامی ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌و ‌ه هاتووه‌‪ ،‬یان‬ ‫نا‪ ،‬هیچ ئه‌ركێك كه‌وتبێت ‌ه سه‌ر پیاوه‌ك ‌ه‬

‫ی��ان ن��ا‪ ،‬ه��ه‌م��وو ئ�� ‌هم��ان�� ‌ه بابه‌تێكی‌ترن‪،‬‬ ‫به‌اڵم په‌یوه‌ندی نێوان دوو ره‌گه‌زه‌كه‌‌و‬ ‫گرنگی وكاریگه‌ری ل ‌ه ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تیدا‬ ‫جۆرێك ل ‌ه رێكخستنی ویستوو ‌ه تا بوو ‌ه‬ ‫ب ‌ه دام��ه‌زراوه‌و سیستمێكی كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫بۆنموونه‌ گرنگی خ��ێ��زان ل�� ‌ه م��ێ��ژووی‬ ‫مرۆڤایه‌تیدا رابردوویه‌كی قووڵ‌و دوورو‬ ‫درێ��ژی ه��ه‌ی��ه‌ ل��ه‌ ك��ۆن��ت��ری��ن ن��وس��راوو‬ ‫پاشماوه‌كانی فیرعه‌ونیه‌كاندا له‌ میسر‬ ‫(بتاح حه‌وتپ) له‌ نزیكه‌ی (‪ )4500‬ساڵ‬ ‫ب��ه‌ر ل��ه‌دای��ك��ب��وون‪ ،‬رێنمایی ك��وڕ ‌هك��ه‌ی‬ ‫ده‌ك��ات‌و ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر د ‌هت��ه‌وێ��ت مه‌رد‬ ‫ودان��ا بیت بۆ خۆت خێزانێك درووست‬ ‫بكه‪ )18(‌.‬وات ‌ه هه‌بوونی خێزان‌و هه‌ڵگرتنی‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تی به‌رامبه‌ر خێزان یه‌كێك‬ ‫ب��ووه‌ ل�� ‌ه نیشانه‌كانی م��ه‌ردای��ه‌ت��ی‪ ،‬له‌م‬ ‫م��ێ��ژوو ‌ه دوورو درێ��ژه‌ی��ه‌دا چه‌ندین‬ ‫ش��ێ��وازی ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری‌و خ��ێ��زان��ی ب ‌ه‬ ‫خ��ۆوه‌ بینیوه‪ ‌،‬ك��ه‌ زۆرب��ه‌ی س��ه‌رچ��او ‌ه‬ ‫مرۆڤناسیه‌كان ئاماژه‌یان پێ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه رووی نزیكی ودووری كۆمه‌اڵیه‌تی ژن‬ ‫وپیاوه‌و ‌ه دووجۆری هاوسه‌رگیری هه‌ی ‌ه‬ ‫یه‌كه‌میان ئیندۆگامی ‌ه وات�� ‌ه ناوخۆیی ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی ئه‌و خێڵ وهۆزو بنه‌ماڵه‌یه‌ی‬ ‫تێیدا له‌دایكبوون‌و رێگه‌ ب ‌ه هاوسه‌رگیری‬ ‫ده‌ره‌كی نادات‪ ،‬دووه‌میشیان (ئیكزۆگامی)‬ ‫یه‌ ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌ رێگه‌ ب ‌ه هاوسه‌رگیری‬ ‫ن��اوه‌ك��ی ن��ادات‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ئ��ه‌م��رۆ ئه‌م‬ ‫جۆران ‌ه سنووری خێڵ‌و بنه‌ماڵه‌ تیره‌یان‬ ‫ت��ێ��پ��ه‌ڕان��دووه‌ ب��ه‌اڵم هێشتا ج��ۆرێ��ك ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪206‬‬

‫ئیندۆگامی چینایه‌تی‌و ره‌گ��ه‌زی‌و دینی‬ ‫له‌ ئارادایه‌ رێگ‌ا ب ‌ه هاوسه‌رگیری نێوان‬ ‫بنه‌ماڵه‌‌و چینه‌ جیاوازه‌كان‪ ،‬یان ره‌گه‌ز ‌ه‬ ‫ج��ی��اوازه‌ك��ان ی��ان ئ��ای��ی��ن‌و م��ه‌زه��ه‌ب�� ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كان نادرێت‪،‬له‌ باره‌ی چۆنایه‌تی‌و‬ ‫چه‌ندایه‌تی ژن ومێرد پێكه‌وه‌ژیانیشه‌و ‌ه‬ ‫دی��ارت��ری��ن‌و گ��رن��گ��ت��ری��ن ج��ۆره‌ك��ان��ی‬ ‫هاوسه‌رگیری‌و خێزان بریتین له‌مانه‌ی‬ ‫خواره‌وه‌(‪:)19‬‬ ‫أـ��ـ ت��اك ژن وم��ێ��ردی‪ :‬م��ۆن��ۆگ��ام��ی‬ ‫‪ ،Monogamy‬واته‌ كۆبوونه‌وه‌و پێكه‌و ‌ه‬ ‫ژی��ان��ی ی��ه‌ك پ��ی��او وی��ه‌ك ژن ب��ه‌ ن��اوی‬ ‫هاوسه‌رگیری‌و درووستكردنی خێزانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌م ج��ۆره‌دا ن��اك��رێ پیاوه‌كه‌ زی��ات��ر له‬ ‫‌یه‌ك ژن‌و ژنه‌كه‌ش زیاتر له‌ یه‌ك پیاوی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬زۆرب��ه‌ی ه��ه‌ر ‌ه زۆری گروپ ‌ه‬ ‫مرۆییه‌كان ل ‌ه ئیستاو له‌ راب��ردووش��دا‬ ‫ئ��ه‌م سیستمه‌یان پ��ه‌ی��ڕه‌و ك��ردووه‌و ل ‌ه‬ ‫رۆم��ان‌و یۆنان‌و ل ‌ه ئیستای كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫ئه‌وروپیدا هه‌ر ئه‌م ‌ه ب��او ‌ه چونك ‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫جۆری رێگ ‌ه پێدراوی ئایینی مه‌سیحیه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ل ‌ه ن��او موسڵمانانیشدا زیاتر‬ ‫ئه‌م ‌ه باو ‌ه ئه‌گه‌رچی ئایینی موسڵمانان‬ ‫رێگه‌ی ب ‌ه فر ‌ه ژنی داوه‌‪ ،‬به‌اڵم مه‌زه‌ند ‌ه‬ ‫ده‌كرێت رێژه‌ی زیاتر ل ‌ه ‪%96‬ی خێزانی‬ ‫موسڵمانانیش هه‌ر ل ‌ه شێوه‌ی مۆنۆگامی‬ ‫بێت له‌م سه‌رده‌مه‌دا ب ‌ه رێژه‌یه‌كی كه‌م‬ ‫دیارده‌ی فره‌ژنیان تێدا مابێت‪.‬‬ ‫ب ــ فره‌ژنی پۆلیگامی ‪ Polygamy‬بریتی ‌ه‬ ‫ل��ه‌وه‌ی له‌یه‌ك كاتدا پیاوێك په‌یوه‌ندی‬

‫ژن‌و مێردایه‌تیی له‌گه‌ڵ چه‌ند ئافره‌تێكدا‬ ‫ه��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر چ��ی ب�� ‌ه پ��ێ��ی ئ��ام��ارو‬ ‫توێژینه‌و ‌ه دانیشتوانیه‌كان ل�� ‌ه هه‌موو‬ ‫گروپه‌ مرۆییه‌كاندا ره‌گ��ه‌زی نێرو مێ‬ ‫له ‌رووی چه‌ندایه‌تیه‌و ‌ه تا ئاستێكی زۆر‬ ‫له ‌یه‌ك نزیكن‪ ،‬یان هه‌ر یه‌كسانن‌و هیچ‬ ‫بیانوویه‌كی دیموگرافی‌و بایۆلۆژی نی ‌ه‬ ‫بۆ فره‌ژنی به‌اڵم جگ ‌ه له‌مان ‌ه هۆكاری‌تر‬ ‫هه‌یه‌ مرۆڤه‌كان هانده‌ده‌ن په‌نا بۆ فره‌ژنی‬ ‫به‌رن وه‌كو سه‌ختی ژیان‌و زۆری ئه‌ركی‬ ‫ئافره‌تی ماڵه‌وه‌ ل ‌ه هه‌ندێك كۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ئه‌و بارگرانی ‌ه پیاوه‌ك ‌ه‬ ‫ژنێكی‌تریش دێنێت‪ ،‬یان خۆده‌رخستن‌و‬ ‫ش��ان��ازی��ك��ردن ب�� ‌ه س��ه‌روه‌ت‌و س��ام��ان‌و‬ ‫خۆپیشاندان وه‌كو پیاوێكی ده‌وڵه‌مه‌ندی‬ ‫ب��ه‌ ت��وان��او خ��اوه‌ن پێگه‌و پ��ل��ه‌و پایه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی چه‌ند ژنیش ده‌كاته‌ كه‌ره‌ست ‌ه‬ ‫وئامرازێكی تری ئه‌و خۆ ده‌رخستن ‌ه یان‬ ‫به‌ هۆی حه‌زكردن له‌ مناڵ‌و وه‌چه‌ی زۆر‬ ‫ب ‌ه تایبه‌تی له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی هه‌بوونی‬ ‫كوڕی زۆر پله‌وپایه‌یه‌كی به‌رزتر ده‌دات ‌ه‬ ‫ب��اوك��ه‌ك��ه‌‪ .‬دی��اره‌ ئ��ه‌م ج��ۆره‌ش یاساو‬ ‫رێساو سیستمی تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێك له‌ كۆمه‌ڵگاكاندا هیچ سنوورێك‬ ‫نییه‌ پیاو ده‌توانێت تا حه‌ز بكات‌و توانای‬ ‫هه‌بێت ژن بینێت‪ .‬بۆ نموونه ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫باگاندای ئه‌فریقیا مه‌لیكه‌كه‌یان زیاتر‬ ‫ل ‌ه دوو س��ه‌د ژن��ی هه‌یه‌و كاربه‌ده‌ست ‌ه‬ ‫بااڵكانیش نزیكه‌ی سه‌د ژن‌و كه‌م خه‌ڵكی‬ ‫عامه‌ش هه‌ی ‌ه زیاتر ل ‌ه ژنێك یان دووژنی‬

‫‪207‬‬

‫نه‌بێت‪ ،‬ته‌نیا ئه‌وانه‌ی زۆر ه��ه‌ژارن‪ ،‬پار‬ ‫س��اڵ وات��ه‌ ل�� ‌ه ‪2010‬دا ه��ه‌واڵ��ی مردنی‬ ‫پیاوێك له‌ رۆژنامه‌كاندا ب�ڵاو كرایه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئه‌فریقیا(‪ )74‬ژنی هه‌بوو‪ ،‬ل ‌ه هه‌ندێك‬ ‫كۆمه‌ڵگای تردا ناكرێ پیاو زیاتر له‌ چوار‬ ‫ژنی هه‌بێت‪.‬‬ ‫ج ــ فره‌مێردی ‪:‬پ��ۆل��ی��ن��دری(‪)Polyandry‬‬ ‫بریتی ‌ه له‌وه‌ی یه‌ك ئافره‌تێك له‌ هه‌مان‬ ‫كاتدا په‌یوه‌ندی ژن‌و مێردایه‌تی له‌گه‌ڵ‬ ‫چند پیاوێكدا هه‌بێت‌و ژن��ی هه‌موویان‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌م ‌ه زۆر به‌كه‌می ب�ڵاو ‌ه ته‌نیا ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێك گروپی مرۆیی تبت ل ‌ه ناوه‌راستی‬ ‫ئاسیاو ل ‌ه خێڵی تودا ل ‌ه باشووری هند‬ ‫بینراوه‌‪ ،‬هه‌ندێك جار هه‌موو مێرده‌كان‬ ‫برای یه‌كترین یان جاری وا هه‌ی ‌ه برا نین‬ ‫به‌ڵكو هه‌ر یه‌ك ‌ه ل ‌ه خێڵێك‌و ل ‌ه گوندێكن‬ ‫ژن��ه‌ك��ه‌ ب��ه‌ ن��ۆر ‌ه الی��ان ده‌مێنێته‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫كاتی سك پڕیدا له ‌سه‌ریان ‌ه پیاوه‌كان‬ ‫هه‌ندێك ریێوره‌سمی ئایینی ئه‌نجام بده‌ن‬ ‫تا بزانن كامیان ده‌بن ‌ه بابی ئه‌و مناڵ ‌ه و‬ ‫منااڵنی دووای ئه‌ویش‪ ،‬چونكه‌ ب ‌ه الی‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌و ‌ه گرنگ نیه‌ ب��اوك��ی بایۆلۆژی‬ ‫كێیه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌نجامدانی ئه‌و رێوره‌سم ‌ه‬ ‫ئایینیان ‌ه خه‌سڵه‌تی باوكایه‌تی بۆ مناڵه‌ك ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ك��ام پیاو ده‌دات‪ ،‬ه��ۆك��اری ئه‌مه‌ش‬ ‫زۆره‌و په‌یوه‌ندی ب ‌ه خودی ئه‌و گروپ ‌ه‬ ‫مرۆییه‌وه‌ هه‌ی ‌ه گرنگترینیان نایه‌كسانیی‬ ‫رێ��ژه‌ی ن��ێ��رو مێی ‌ه ل��ه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌دا‬ ‫ب ‌ه ه��ه‌ر هۆكارێكه‌و ‌ه بێت‪ ،‬ی��ان گرانیی‬ ‫پێویستییه‌كانی ژنهێنان‪ ،‬یان رێگ ‌ه گرتن‬

‫ل ‌ه دابه‌شبوونی میرات ل ‌ه نێوان وه‌چه‌ی‬ ‫براكاندا‪.‬‬ ‫د ـ��ـ ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری ب��ه‌ گ��روپ ‪Group‬‬ ‫‪ Marriage‬بریتیه‌ ل ‌ه هه‌بوونی په‌یوه‌ندیی‬ ‫ژن‌و مێردایه‌تی ل ‌ه نێوان چه‌ند ژن وچه‌ند‬ ‫پیاوێك له‌یه‌ك كاتدا وات ‌ه هه‌ر پیاوێكیان‬ ‫مێردی هه‌موو ژنه‌كانه‌و هه‌ر ژنێكیش‬ ‫ژنی هه‌موو پیاوه‌كان ‌ه له‌یه‌ك كاتدا‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ج��ۆر ‌ه هاوسه‌رگیری وخێزانیه‌ ب ‌ه پێی‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه توێژینه‌وه‌ مرۆڤناسیه‌كان‬ ‫ل ‌ه چاخه‌ به‌راییه‌كانی ژیانی مرۆڤایه‌تی‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬توێژینه‌و ‌ه ل ‌ه مێژووی سه‌ره‌تایی‬ ‫ئ��ه‌وه‌م��ان پ��ێ ده‌ڵ��ێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه قۆناغێكدا‬ ‫پ��ی��اوان ل��ه‌ دۆخ��ی ف��ره‌ژن��ی��دا ب��وون‌و ل ‌ه‬ ‫هه‌مان كاتیشدا ژنه‌كانیشیان ل ‌ه دۆخی‬ ‫فره‌مێردی‪ ،‬مناڵه‌كانیان ب ‌ه هاوبه‌شی هی‬ ‫هه‌مووان بوون(‪ ،)20‬به‌اڵم ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫ئیستادا ب��وون��ی ن��ی��ه‌‪ ،‬جگه‌ ل��ه‌ هه‌ندێك‬ ‫گ��رووپ��ی م��رۆی��ی زۆر ده‌گ��م��ه‌ن و ‌هك��و‬ ‫ه��ۆزه‌ك��ان��ی (كه‌ینك ك��ان��ك) ل��ه‌ ب��ه‌رازی��ل‬ ‫ل��ه‌ الی��ه‌ن ه�� ‌هن��دێ��ك ت��وێ��ژه‌ره‌وه‌ تێبینی‬ ‫كراوه‌‪ ،‬كه‌ ل ‌ه ناو ئه‌م گروپانه‌دا جۆرێك‬ ‫له‌ هاوسه‌رگیری ده‌سته‌جه‌معی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م دیارده‌یه‌ باو نییه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫له‌ سه‌رده‌مه‌ كۆنه‌كانیشدا باو نه‌بووه‌‌و‬ ‫وه‌ك��و رێسایه‌كی گشتی ن�� ‌هب��ووه‌‪،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫وه‌ك��و دۆخ��ێ��ك ل�� ‌ه پ��اڵ جۆره‌كانی‌تری‬ ‫هاوسه‌رگیریدا ب��ی��ن��راوه‌‪ ،‬جگه‌ له‌مه‌ش‬ ‫له‌ ناو هه‌ندێك ل ‌ه خێڵه‌كانی كۆمانش‌و‬ ‫ئه‌سكیمۆ دی��ارده‌ی��ه‌ك��ی‌ت��ر ده‌ب��ی��ن��رێ��ت‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪208‬‬

‫ئه‌ویش ب ‌ه ره‌زامه‌ندی مێرد ل ‌ه هه‌ندێك‬ ‫بۆنه‌دا ژن ده‌درێت ‌ه كه‌سانی‌تر‪.‬‬ ‫سیستمی خزمایه‌تی‬ ‫ل�� ‌ه نێو ت��وێ��ژی��ن��ه‌و ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا‬ ‫ئ��اڕاس��ت��ه‌ی�� ‌هك��ی ب��ی��رك��ردن��ه‌و ‌ه ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سیستمی خ��زم��ای��ه‌ت��ی ل�� ‌ه ك��ۆم�� ‌هڵ��گ��ه‌دا‬ ‫ب�� ‌ه ك��ۆئ��ه‌ن��دام��ی ده‌م��اری ل��ه‌ م��رۆڤ��دا‬ ‫ب��ه‌راورد ده‌ك��ات پ��ێ��ی وای�� ‌ه ه�� ‌هڵ��س‌و‬ ‫كه‌وتنه‌كانی كۆمه‌ڵگ ‌ه ل ‌ه ژێر كاریگه‌ری‬ ‫ئ��ه‌م سیستمه‌دایه‌‪ ،‬ب��اب��ه‌ت��ی خزمایه‌تی‬ ‫ی�� ‌هك��ێ��ك�� ‌ه ل��ه‌ ب��اب��ه‌ت�� ‌ه س��ه‌ره‌ك��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‬ ‫توێژینه‌و ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ ،‬به‌ تایبه‌تی‬ ‫ئه‌نترۆپۆلۆژیای كۆمه‌ڵگا سه‌ره‌تاییه‌كان)‬ ‫(‪ ،)21‬ل�� ‌ه رووی چ��ه‌م��ك��ه‌وه‌ خزمایه‌تی‬ ‫وات�� ‌ه ئ��ه‌و پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ه‌ی ه��ه‌ر منداڵێك‬ ‫یان له‌دایكبوویه‌كی نوێ به‌و گروپه‌و ‌ه‬ ‫ده‌به‌ستێت ك ‌ه تیایدا له‌دایكبووه‌و ده‌ژیت‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و په‌یوه‌ندیه‌ش ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا پشت ب ‌ه‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی خوێن ده‌به‌ستێت ل��ه‌ نێوان‬ ‫ئ��ه‌و م��ن��داڵ��ه‌و خ��وش��ك‌و ب��راو دای��ك‌و‬ ‫ب��اوك‌و ك��ه‌س وك��اره‌ك��ان��ی��ان��دا‪ )22(.‬وات ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م ن��اوه‌ن��ده‌ی م��رۆڤ تێیدا ل�� ‌ه دای��ك‬ ‫ده‌بێت بناغه‌و س��ه‌رچ��اوه‌ی په‌یوه‌ندی ‌ه‬ ‫خزمایه‌تیه‌كانی ئه‌ون‪ ،‬ئه‌میش بریتی ‌ه ل ‌ه‬ ‫خێزان‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ك��و خ��ێ��زان ل�� ‌ه ه��ه‌م��وو‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی��ه‌ت��ه‌ك��ان��دا ه��ه‌ی��ه‌و ب��ه‌ه��ۆی‬ ‫خێزانیشه‌وه‌ خزمایه‌تی دروست ده‌بێت‬

‫ئه‌م سیستمه‌ش یاساو ڕێسای تایبه‌تی‬ ‫خۆی هه‌ی ‌ه بۆ رێكخستنی مافی هه‌ریه‌ك‬ ‫ل ‌ه ژن‌و مێردی منداڵه‌كان به‌رامبه‌ر تۆڕی‬ ‫پ��ه‌ی��و ‌هن��دی��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ خزم ‌ه‬ ‫دوورو نزیكه‌كان‪ ،‬ئه‌میش په‌یوه‌ست ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ك��ان��ی ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری��ه‌وه‌ ل ‌ه‬ ‫رووی ناوخۆیی‌و ده‌ره‌كیه‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه ژن‌و‬ ‫ژنخوازی له‌نێوخۆی بنه‌ماڵه‌كاندا كارێكی‬ ‫م��ه‌زن له‌ په‌یوه‌ندی خزمایه‌تی ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ژن وژنخوازی له‌ نێوان ئه‌ندامانی‬ ‫بنه‌ماڵه‌یه‌كی دیاریكراودا داخ��راو بێت‪،‬‬ ‫پله‌ی خزمایه‌تی‌و هاوخوێنی پته‌وترو‬ ‫ب�� ‌هه��ێ��زت��ر ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌ پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ش��ه‌و ‌ه‬ ‫هاوسه‌رگیری ل ‌ه نێوان ئه‌ندامانی چه‌ند‬ ‫بنه‌ماڵه‌یه‌كی ج��ی��اوازدا‪ ،‬ئ��ه‌و سنوور ‌ه‬ ‫ت��ه‌س��ك��ه‌ی خ��زم��ای��ه‌ت��ی‪ ،‬ك��ه‌ ل�� ‌ه ن��ێ��وان‬ ‫ئه‌ندامانی ی��ه‌ك بنه‌ماڵه‌ی دی��اری��ك��راودا‬ ‫هه‌یه‌ ده‌شكێنێت‌و ورد ‌ه ورد ‌ه كه‌وشه‌نی‬ ‫بنه‌ماڵه‌كه‌ فره‌وانتر ده‌بێت‪ ،‬خوێنی نوێ‬ ‫تێكه‌اڵوی خوێنی ئه‌ندامانی بنه‌ماڵه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌بێت‌و پله‌ی خزمایه‌تییه‌كان له‌ نێوان‬ ‫ئه‌ندامانی بنه‌ماڵه‌دا دوورتر ده‌كه‌ونه‌وه‌‪،‬‬ ‫تا ئه‌و جۆر ‌ه هاوسه‌رگیرییه‌ش پتر بێ‬ ‫ئه‌ندامانی بنه‌ماڵه‌كه‌ له‌یه‌كتر دوورت��ر‬ ‫ده‌ك��ه‌ون��ه‌وه‌و خزمایه‌تیه‌كه‌ش الوازت��ر‬ ‫ده‌بێت(‪.)23‬‬ ‫وه‌كو ئاماژه‌مان پێدا‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خێزان‬ ‫بنچینه‌ی پ�� ‌هی��وه‌ن��دی�� ‌ه خزمایه‌تیه‌كانه‌و‬ ‫ل��ه‌ رێ��گ��ای پ��ه‌ی��وه‌ن��دی خ��ێ��زان��داری‌و‬ ‫ه��اوس��ه‌رگ��ری��ه‌و ‌ه ت��ۆڕی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی�� ‌ه‬

‫‪209‬‬

‫خ��زم��ای��ه‌ت��ی�� ‌هك��ان درووس��ت ده‌ب��ن ئیتر‬ ‫ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و گ��ۆڕان��ك��اری��ان��ه‌ی ب�� ‌هس��ه‌ر‬ ‫سیستمی خزمایه‌تیدا هاتووه‌ به‌شێكی‬ ‫زۆریان په‌یوه‌ندیان ب ‌ه گۆڕانی شێوازو‬ ‫چۆنیه‌تی پێكهێنانی خێزانه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬هه‌تا‬ ‫پرۆسه‌كانی هاوسه‌رگیری له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫یه‌ك بنه‌ماڵه‌و تیره‌و خێڵ‌و هۆزدا ئه‌نجام‬ ‫ده‌درا ت��ۆڕی په‌یوه‌ندی ‌ه خزمایه‌تیه‌كان‬ ‫زۆر ف��راوان ن��ه‌ب��وون‪ ،‬چونكه‌ ب��ه‌ر ل ‌ه‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام��دان��ی ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری�� ‌هك��ه‌ش ئه‌و‬ ‫خێزانانه‌ هه‌ر خزم ‌ه یه‌كتر بوون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫كاتێك هاوسه‌رگیری ل ‌ه نێوان گروپ ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ‌ه دوور ‌هك��ان��دا ئه‌نجامدرا ب ‌ه‬ ‫ه��ۆی په‌یوه‌ندی هاوسه‌رگیریه‌و ‌ه ئه‌م‬ ‫گروپان ‌ه بوون به‌ خزمی یه‌كتری‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ده‌بینین زۆرج��ار ل�� ‌ه چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه گرفته‌کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان وه‌كو‬ ‫روودای كوشتن‌و رفاندن‌و ده‌ستدرێژی‬ ‫ك��ردن چ��ه‌ن��دی��ن ت��اوان��ی ل��ه‌و ج��ۆر ‌ه‬ ‫چ��ار ‌هس��ه‌ری�� ‌هك��ه‌ی ب�� ‌ه پێدانی ئ��اف��ره‌ت‌و‬ ‫درووستكردنی په‌یوه‌ندی خزمایه‌تی‌و‬ ‫تێكه‌اڵو بوون كراوه‌‪ ،‬یان ل ‌ه نێوان دوو‬ ‫خێڵی ناكۆكدا بۆ ل ‌ه یه‌كتر نزیك بوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫كچیان به‌یه‌ك داوه‌‪ ،‬به‌مه‌ش ده‌سكاری‬ ‫سیستمی خزمایه‌تیان كردووه‌ ‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ب�� ‌ه پێشكه‌وتنی ك��ۆم�� ‌هڵ��ك��اگ��ان‌و‬ ‫زیاتر دابه‌شبوونی كاری كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫دوورك��ه‌وت��ن��ه‌وه‌ی ئ�� ‌هن��دام��ان��ی خ��ێ��زان‌و‬ ‫چه‌ندین هۆكاری‌تر هه‌بوون كاریگه‌ریان‬ ‫ل ‌ه الواز كردنی سیستمی خزمایه‌تیدا‬

‫بینیو ‌ه وه‌ك��و ئ��ه‌و پرۆس ‌ه مێژووییه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌ كۆمه‌ڵگای مۆدێرندا رووی داو ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ژێ��ر ك��اری��گ��ه‌ری ب��ه‌ش��ارب��وون وب�� ‌ه‬ ‫پیشه‌سازیكردن‌و سه‌ختبوونی ژیانی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و پێ رانه‌گه‌یشتن‪ ،‬خێزانی‬ ‫ناچار ك��ردوو ‌ه ده‌ستبه‌رداری زۆرب��ه‌ی‬ ‫ئه‌ركه‌ بنچینه‌یی‌و مێژووییه‌كانی ببێت‪ ،‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه ل ‌ه ئه‌ركی به‌رهه‌مهێنادا‪ ،‬له‌ جیاتی‬ ‫پێكه‌و ‌ه كاركردن‪ ،‬خێزانی له‌یه‌ك دوور‬ ‫خسته‌و ‌ه ل��ه‌ پ��رۆس��ه‌ی به‌رهه‌مهێناندا‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م دوور ك��ه‌وت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ش ت��ه‌ن��ی��ا ل ‌ه‬ ‫بواری به‌رهه‌م هێنان‌و ئابووریدا نه‌بوو‪،‬‬ ‫به‌ڵكو دووركه‌وتنه‌وه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تیشی‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیدا هێنا له‌ ب��اره‌ی ئه‌وانه‌ی‬ ‫ل ‌ه رێگه‌ی خوێن‌و خزمایه‌تیه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌ك نزیكبوون‪ ،‬له‌ ئه‌نجامدا په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫خزمایه‌تیه‌كانی ت��ه‌واو الواز ك��ردو ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ادا ب��ازن��ه‌ك��ه‌ی زۆر‬ ‫به‌رته‌سك كردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها دوور‬ ‫كه‌وتنه‌و ‌ه ل ‌ه رووی شوێنی جوگرافیه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه نێوان نه‌وه‌كاندا‪ ،‬وات ‌ه ئه‌نجام نه‌دانی‬ ‫هه‌مان پیشه‌ی باوك له‌ الیه‌ن كوڕه‌وه‪ ‌،‬یان‬ ‫مناڵه‌كانیه‌وه‌‪ ،‬په‌یدا كردنی كاری باشتر‬ ‫له‌ رووی ئابووریه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ شوێنی‬ ‫دوورترو جیابوونه‌وه‌ی مناڵ له‌ بنه‌ماڵه‌‌و‬ ‫سه‌ربه‌خۆبوونی ل ‌ه رووی ئ��اب��ووری‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ئه‌م هۆكارانه‌‪،‬‬ ‫وات ‌ه به‌شاربوون‌و به‌پیشه‌سازیكردن ل ‌ه‬ ‫هه‌موو كۆمه‌ڵگاكاندا به‌ هه‌مان ئاست‬ ‫كاریگه‌ریان دانه‌ناوه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪210‬‬

‫سیستمی رامیاری‬ ‫وشه‌ی رامیاری‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه به‌رامبه‌ر وشه‌ی‬ ‫ئینگلیزی (‪)Policy‬و وش��ه‌ی فه‌ره‌نسی‬ ‫(‪ )Politique‬به‌كاردێت‪ ،‬له‌ بنه‌ڕه‌تدا ل ‌ه‬ ‫وش��ه‌ی ی��ۆن��ان��ی (‪ )Polis‬وه‌رگ��ی��راوه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ه‌م��ی��ش ب�� ‌ه م��ان��ای ش��ار (‪)City‬‬ ‫به‌كارهاتووه‌‪ ،‬ئیستا یه‌كێك ‌ه له‌ چه‌مك ‌ه‬ ‫ئ��اڵ��ۆزو ف��ره‌وان�� ‌هك��ان��ی ت��ه‌واوی زانست ‌ه‬ ‫مرۆیی‌و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‪ ،‬ل ‌ه مێژووی‬ ‫ه��زره‌ رام��ی��اره‌ك��ان��دا‪ ،‬وش��ه‌ی رام��ی��اری‬ ‫ت��ا ئیستاش ب��ه‌ ه��او وات��ای ده‌وڵ��ه‌ت‌و‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری گشتی‌و ده‌سه‌اڵت‬ ‫زان��راوه‌(‪ ،)24‬ئه‌مه‌ش وای ك��ردوو ‌ه ل ‌ه‬ ‫باسكردنی رام��ی��اری��دا راسته‌خۆ باسی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت‌و جۆره‌كانی ده‌س��ه‌اڵت بكرێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه چ��ۆن ك��اروب��ار ‌ه گشتیه‌كان به‌رێو ‌ه‬ ‫ده‌چن‌و تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا چۆن كۆنترۆڵ‬ ‫ده‌كرێن‌و ئه‌ركه‌كانیان جێ به‌جێ ده‌ك ‌هن‌و‬ ‫مافه‌كانیان وه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫وات��ه‌ سیستمی رام��ی��اری ب��ی��رۆك��ه‌ی‬ ‫به‌رزه‌فتی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬به‌و‬ ‫مانایه‌ی به‌رزه‌فتی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌ركی‬ ‫سیستمی رام��ی��اری��ی��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش بریتیی ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه كۆمه‌ڵێك رێوشوێنی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ك��ه‌ پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ان ب�� ‌ه سیاسه‌تی گشتی‬ ‫كۆمه‌ڵگاكه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬وات�� ‌ه ئه‌و میكانیزم‬ ‫وك��ه‌ره‌س��ت��ه‌و ئ��ام��رازان��ه‌ی كۆمه‌ڵگا ل ‌ه‬ ‫رێگایانه‌و ‌ه هێزو ده‌سه‌اڵت په‌یدا ده‌كات‌و‬ ‫ده‌یسه‌پێنێت‪.‬‬

‫له‌ ئه‌ده‌بیاتی كۆمه‌ڵناسیدا رابردوویه‌كی‬ ‫هزری ده‌وڵه‌مه‌ند هه‌یه‌ له‌ سه‌ر چۆنیه‌تی‬ ‫پ��ه‌ی��داب��وون��ی ده‌س��ه‌اڵت‌و سیستم ‌ه‬ ‫سیاسیه‌كان‌و ده‌وڵه‌ت به‌ گشتی‪ ،‬ده‌بینین‬ ‫فه‌یله‌سووفێكی وه‌كو ئه‌فالتوون نزیكه‌ی‬ ‫دوو ه��ه‌زارو چوارسه‌د ساڵ له‌مه‌وبه‌ر‬ ‫باسی ل ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت��ی نموونهی ك��ردووه‌و‬ ‫هه‌وڵی داو ‌ه شیكارییه‌ك بدۆزێته‌وه‌ بۆ‬ ‫شرۆڤه‌كردنی تاك وده‌وڵه‌ت پێكه‌وه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫زۆرجار به‌م جۆره‌ شیكردنه‌وه‌ی ‌ه ده‌ڵێن‬ ‫شیكاری ده‌رونی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ب ‌ه شیكردنه‌و ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌شی ده‌ڵێن شیكردنه‌وه‌ی‬ ‫ئۆرگانی‪ ،‬چونكه‌ چینه‌كانی كۆمه‌ڵگای‬ ‫ب�� ‌ه ئه‌ندامه‌كانی له‌شی ه��ه‌ر مرۆڤێك‪،‬‬ ‫ی��ان ه��ه‌ر زی��ن��ده‌وه‌رێ��ك لێكچواندووه‌‪،‬‬ ‫ت�� ‌هف��س��ی��رێ��ك��ی ئ��ۆرگ��ان��ی (ع��ض��وي) بۆ‬ ‫كۆمه‌ڵگا كردووه‌‪ ،‬ل ‌ه خه‌یاڵی خۆیداو ب ‌ه‬ ‫نووسین نه‌خشه‌ی كۆمارێكی نموونه‌ی‬ ‫داڕشتووه‌‪ ،‬ئیتر وه‌كو پێوه‌رێك چاكی‌و‬ ‫خراپی ده‌وڵه‌ت به‌و نه‌خشه‌ نموونه‌ییه‌ی‬ ‫خ��ۆی ده‌پ��ێ��وێ��ت‪ ،‬ل�� ‌ه ن��وس��ی��ن�� ‌هك��ان��ی‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی الوی��دا ل�� ‌ه دی��ال��ۆگ��ه‌ك��ان ب ‌ه‬ ‫دووی وه‌اڵمی ئه‌و پرسیاره‌دا ده‌گه‌ڕێت‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی چ��اك چ��ی��ه‌؟ه��ه‌ر ب��ه‌ دووای‬ ‫بۆچوونه‌كه‌ی سوكراتدا ده‌ڕۆیشت ك ‌ه‬ ‫گوتبووی فه‌زیله‌ت‪ ،‬ناسینی شتی باش ‌ه‬ ‫‪.‬ئه‌فالتون قسه‌ له‌سه‌ر ده‌وڵه‌تی ته‌واوو‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی ن��ات��ه‌واو ده‌ك��ات‪ ،‬ب��ه‌راوردی‬ ‫ده‌كات به‌و جۆره‌ ده‌وڵه‌تانه‌ی ل ‌ه واقعدا‬ ‫ه��ه‌ن باشترین ده‌وڵ��ه‌ت ئ��ه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی ‌ه‬

‫‪211‬‬

‫كه‌مترین ره‌ه��ه‌ن��دو دووری‌و م��ه‌ودای‬ ‫ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ نموونهییه‌كه‌ی ئ��ه‌ودا‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌ وب��ه‌ پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ش��ه‌و ‌ه ئ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫دوورت��ری��ن ره‌ه��ه‌ن��دی ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه‬ ‫نموونه‌ییه‌كه‌ی ئ��ه‌ودا هه‌ی ‌ه ب ‌ه ده‌وڵه‌تی‬ ‫ناته‌واو ونادادپه‌روه‌رو نه‌خۆش ناویان‬ ‫ده‌بات‪)25(.‬‬ ‫الی ئه‌رستۆ ب ‌ه شێوه‌یه‌كی واقعیانه‌تر‬ ‫ت��ی��ۆری س��ی��اس��ی خ��راوه‌ت�� ‌ه روو‪ ،‬ئ��ه‌م‬ ‫پره‌نسیپ ‌ه ئه‌فالتونیه‌كانی خست ‌ه به‌ر‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌و تاقیكردنه‌وه‌و پ��ه‌ره‌ی پێدان‪،‬‬ ‫پ��ێ��ی واب��وو س��ت��ان��داره‌ك��ان��ی ره‌ف��ت��ارو‬ ‫ه��ه‌ڵ��س��وك��ه‌وت��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی پێویست ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی زان��س��ت��ی ل�� ‌ه مه‌یل ‌ه‬ ‫س��روش��ت��ی�� ‌هك��ان��ی ت��اك‌و ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��اك��ان��دا‬ ‫بێت‪ ،‬ن��ه‌ك ل�� ‌ه جیهانێكی ئاسمانیانه‌ی‬ ‫فۆرم ‌ه پوخته‌كاندا‪ ،‬ئه‌و تێڕوانینه‌ی پێ‬ ‫پ�� ‌هس��ه‌ن��د ب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه ه��ه‌ر شانشینێك ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن پادشایه‌كی داناو ‌ه به‌ رێوه‌ ببرێت‬ ‫باشترین بونیادی سیاسی پێكدێنێت(‪. )26‬‬ ‫دوات��ر ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ی ش��ازده‌وه‌‪ ،‬ی��ان ل ‌ه‬ ‫كۆتایی سه‌ده‌كانی ناوه‌راسته‌وه‌‪ ،‬بابه‌تی‬ ‫سیستمی رامیاری بوو ‌ه یه‌كێك له‌ بابه‌ت ‌ه‬ ‫جێی بایه‌خ‌و گه‌رماوگه‌رمه‌كانی گفتوگۆو‬ ‫د ‌هم��ه‌ق��اڵ��ێ��ی ف��ه‌ی��ل�� ‌هس��وف��ان‪ ،‬ماكیاڤیلی‪،‬‬ ‫دوواتر مۆنتسكیۆو تۆماس هۆبزو جۆن‬ ‫ل��ۆك‌و ج��ان ج��اك رۆس��ۆ‪ ،‬ب��اس��ی��ان ل ‌ه‬ ‫سروشتی مرۆیی و ده‌سه‌اڵت‌و شێوازی‬ ‫ب��ه‌رێ��وه‌ب��ردن‌و ج��ۆری ح��ك��وم��ه‌ت��ه‌ك��ان‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬زانایانی كۆمه‌ڵناسی‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه‬

‫كۆمه‌ڵگا س��ه‌ر ‌هت��ای��ی��ه‌ك��ان��ه‌و ‌ه نموونه‌ی‬ ‫جۆری ده‌سه‌اڵته‌كانیان هێناوه‌ته‌و ‌ه باسی‬ ‫جۆره‌كانی ده‌وڵه‌ت‌و رێگاكانی شه‌رعیه‌ت‬ ‫پ��ێ��دان‌و ئ��ه‌رك وم��اف��ه‌ك��ان��ی��ان ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫ج��گ��ه‌ ل��ه‌وه‌ی ب�� ‌ه م��ێ��ژووی درووس��ت‬ ‫ب��وون��ی ده‌س��ه‌اڵت��دا ش��ۆڕب��وون��ه‌ت��ه‌وه‌و‬ ‫باسیان له‌سه‌ره‌تاكانی چ��ڕب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫هێز ل��ه‌ د ‌هس��ت��ی ه�� ‌هن��دێ��ك ل��ه‌ بنه‌ماڵه‌و‬ ‫گروپه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا ك��ردووه‌(‪،)27‬‬ ‫ئیتر به‌ هۆی توانای ئابووری‌و ده‌ست‬ ‫به‌سه‌راگرتنی سه‌رچاوه‌كانه‌و ‌ه بووبێت‬ ‫ی��ان به‌ ه��ۆی زۆری ژم��اره‌و گه‌وره‌یی‬ ‫قه‌باره‌ی خێزانه‌كانیانه‌وه‌‪.‬‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی س��ی��اس��ی ل��ه‌ ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای��ی��ه‌ك��ان��دا ب��ۆ دوو ج��ۆر‬ ‫داب��ه‌ش ده‌ب��ن‪ ،‬سیستمی سیاسی ئه‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگایانه‌ی ده‌وڵه‌تیان هه‌یه‌و سیستمی‬ ‫سیاسی ئ��ه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی ده‌وڵه‌تیان‬ ‫نیه‌(‪ )28‬له‌وانه‌ی ده‌وڵه‌تیان هه‌ی ‌ه باسی‬ ‫جۆرو شێوازه‌كانی رێكخستنی سیاسی‌و‬ ‫به‌رێوه‌بردن ده‌كات‌و له‌وانه‌ی ده‌وڵه‌تیان‬ ‫نیه‌ باسی ناوه‌ندی ده‌سه‌اڵت‌و بڕیاردان‌و‬ ‫چۆنیه‌تیی ی��ه‌ك�لای��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی گرفت‌و‬ ‫كێشه‌كان ده‌كات‪ ،‬له‌م بوراه‌شدا چه‌ندین‬ ‫تیۆر بۆ راڤه‌كردنی ده‌وڵ�� ‌هت‌و سیستمی‬ ‫سیاسی‌و خودی شه‌رعیی ‌هت‌و رێگاكانی‬ ‫شه‌رعییه‌ت پێدان هاتووه‌ت ‌ه ئ��اراوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌ر یه‌كێك له‌مانه‌ له‌ روانگه‌یه‌كه‌و ‌ه باسی‬ ‫سه‌ره‌تاكانی درووستبوونی سیستمی‬ ‫سیاسی ده‌كات‌و ده‌یدات ‌ه پاڵ هۆكارێك‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪212‬‬

‫ده‌كرێ له‌م باسه‌دا ئاماژ ‌ه ب ‌ه هه‌ندێكیان‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬بۆ نموون ‌ه هه‌ندێك ل ‌ه تیۆره‌كان‬ ‫وه‌كو ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌(‪-: )29‬‬ ‫‪-1‬تیۆری فه‌لسه‌فیی ئاكاری‪.‬‬ ‫‪ -2‬تیۆری په‌یمانی كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫‪ -3‬تیۆری ده‌سه‌اڵتی پیرۆز‪.‬‬ ‫‪ -4‬تیۆری هێز‪.‬‬ ‫‪ -5‬تیۆری مێژوویی‬ ‫ه��ه‌ری��ه‌ك ل��ه‌و ه��ۆك��اران��ه‌ش ده‌ك��رێ ب ‌ه‬ ‫دوورودرێژی باس بكرێن‌و هه‌ریه‌كه‌یان‬ ‫چه‌ندین زاناو الیه‌نگرو بیرمه‌ندی خۆی‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫سیستمی ئابووری‬ ‫سیستمی ئابووری ‪-:‬بریتی ‌ه ل ‌ه هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌و زان��ی��اری‌و ك��ه‌ره‌س��ت��ه‌و ش��ێ��واز ‌ه‬ ‫پ��راك��ت��ی��ك��ی��ه‌ك��ان��ی ه��ه‌ر ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی��ه‌ك‬ ‫ب��ۆداب��ی��ن��ك��ردن��ی ب��ژێ��وی‌و ت��ێ��رك��ردن��ی‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ی��ه‌ك��ان��ی��ان ب��ه‌ك��اری��ان دێ��ن��ن‬ ‫له‌به‌كاربردنی كااڵو شمه‌ك‌و كه‌ل‌و په‌ل‌و‬ ‫خ��ۆراك‌و جۆره‌كانیان‪ ،‬ل��ه‌م پێناوه‌شدا‬ ‫س��ێ پ��رۆس��ه‌ی زۆر گرنگ ده‌گرێته‌و ‌ه‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ش بریتین ل��ه‌ ب��ه‌ره�� ‌هم��ه��ێ��ن��ان‌و‬ ‫چۆنیه‌تی دابه‌شكردن‌و به‌كاربردن‪.‬‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگا سه‌ره‌تاییه‌كاندا بۆ به‌رهه‌مهێنان‬ ‫پشت ب ‌ه هۆكاره‌كانی سروشت ده‌به‌ستن‬ ‫بۆی ‌ه ده‌كرێت دووركه‌وتنه‌و ‌ه له‌ سروشت‬ ‫وه‌ك پێوه‌رێك بۆ ئاستی گه‌شه‌كردنی‬ ‫ت‬ ‫هه‌ر شارستانیه‌تێك به‌كاربێت‪ ،‬ده‌شێ ‌‬

‫سیستمی ئ��اب��ووری س��اد ‌ه بێت و ‌هك��و‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ل�� ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا س��اده‌ك��ان��دا‪ ،‬ی��ان‬ ‫سه‌ره‌تاییه‌كاندا هه‌یه‌‪ ،‬یان د ‌هش��ێ زۆر‬ ‫ئاڵۆز بن وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌ كۆمه‌ڵگا ئاڵۆز ‌ه‬ ‫نوێیه‌كاندا هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ‬ ‫جیاوازی میكانیزم ورێوشوین‌و رێبازی‬ ‫ك��ارك��ردن��ه‌ك��ه‌و ئاستی پێشكه‌وتوویی‬ ‫ئامرازو ئامێره‌ ته‌كنیكییه‌ به‌كارهاتووه‌كان‬ ‫ل ‌ه به‌رهه‌مهێناندا‪ ،‬ك ‌ه به‌شێكی سه‌ره‌كی‬ ‫بوونیادی سیستمه‌كه‌ پێكدێنن‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه سیستم ‌ه ئابوورییه‌كان له‌ یه‌كتری‬ ‫ج��ی��اوازن‌و ل��ه‌ ه��ه‌م��وو ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��اك��ان��دا‬ ‫ل�� ‌ه ی��ه‌ك ن��اچ��ن‪ ،‬ب��ه‌ پێی سروشتی ئه‌م‬ ‫به‌ش ‌ه پێكهێنه‌رانـه‌‪ ،‬یان ئه‌م ره‌گه‌زانه‌ی‬ ‫سروشتی پڕۆسه‌ی به‌رهه‌مهێنان دیاری‬ ‫ده‌كه‌ن‌و به‌پێی ئاستی به‌ده‌ستهێنانی زێد ‌ه‬ ‫به‌رهه‌م ل ‌ه كۆمه‌ڵگاكه‌داو دووات��ر رۆڵی‬ ‫ئه‌مه‌ له‌ به‌ره‌وپێشبردنی زیاتری خودی‬ ‫سیستمی ئابووری‌و كۆمه‌ڵگاكه‌ ب ‌ه گشتی‪.‬‬ ‫ت��ا راده‌ی��ه‌ك��ی زۆر شوێنی جوگرافی‌و‬ ‫كه‌ش وئاوهه‌واو هه‌بوونی سه‌رچاوه‌ی‬ ‫س��روش��ت��ی و ت��ۆب��ۆگ��راف��ی��ای زه‌وی‌و‬ ‫پ��ه‌ی��و ‌هن��دی هه‌رێمه‌ك ‌ه ب��ه‌ ده‌وروب��ه‌رو‬ ‫رێ��گ��اك��ان��ی ه��ات��ووچ��ۆی ن��ێ��وان گ��روپ�� ‌ه‬ ‫مرۆییه‌كان رۆڵیان ل ‌ه سیستمی ئابووری‬ ‫ه��ه‌ر ك��ۆم�� ‌هڵ��گ��ای��ه‌ك��دا ب��ی��ن��ی��وه‌‪ ،‬به‌شێكی‬ ‫زۆری چاالكیه‌كانی م��رۆڤ پشت به‌م‬ ‫بار ‌ه جوگرافیه‌ ده‌به‌ستێت‪ )30(.‬ل ‌ه هه‌ر‬ ‫ژینگه‌یه‌كدا شێوازێكی به‌رهه‌مهێنان‬ ‫هه‌ی ‌ه به‌شێوه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه له‌گه‌ڵ ژینگه‌كه‌دا‬

‫‪213‬‬

‫ده‌گونجێت‪ ،‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه ژینگه‌ی بیابانیدا‬ ‫شێوازی به‌رهه‌مهێنانی شوانكاری باوه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه ژینگ ‌ه كه‌ناراوییه‌كاندا شێوازی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی ده‌ریایی باوه‌‪ ،‬كه‌ له‌سه‌ر‬ ‫راوكردنی ماسی‌و كه‌شتیوانی وه‌ستاوه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ل��ه‌ ژی��ن��گ�� ‌ه ت��ه‌خ��ت‌و ك�� ‌هن��اری‬ ‫رووب��اره‌ك��ان��دا ش��ێ��وازی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫كشتوكاڵی ب��اوه‌‪ ،‬ل ‌ه ژینگه‌ی زانستیشدا‬ ‫ش��ێ��وازی به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌سازی‬ ‫بیرۆكراتییه‌تی ن��وێ دروس��ت ده‌بێت‪،‬‬ ‫یت��ره‌و ‌ه دووات��ر ئ��ه‌م شێوازی‬ ‫ل ‌ه الی��ه‌ك�� ‌‬ ‫به‌رهه‌مهێنانه‌‪ ،‬كه‌ پێی ره‌وشی سروشتی‬ ‫ناوچه‌ك ‌ه درووس��ت ب��وو ‌ه كاریگه‌ری‬ ‫ده‌خاته‌ سه‌ر دیارده‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌و‬ ‫درووستیان ده‌كات‪ ،‬یان له‌گه‌ڵ ره‌وت‌و‬ ‫سروشتی خ��ۆی��دا رێكیان ده‌خ��ات‪ ،‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه شێوازی به‌رهه‌مهێنانی كشتوكاڵی‪،‬‬ ‫وات ‌ه شێو ‌ه به‌رهه‌مهێنانی ده‌ره‌به‌گایه‌تی‪،‬‬ ‫دی��ارده‌ی كومه‌اڵیه‌تی گونجاو به‌رهه‌م‬ ‫دێ��ن��ێ��ت‪ ،‬وه‌ك��و خ��اوه‌ن��دارێ��ت��ی زه‌وی‪،‬‬ ‫خ��ان��ه‌دان��ی‌و دی��وه‌خ��ان‪ ،‬ده‌م��ارگ��ی��ری‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی��ی‌و ه��ه‌رێ��م��ی‪ ،‬ب�� ‌هه��ێ��زك��ردن��ی‬ ‫په‌یوه‌ندیی خوێن‌و خزمایه‌تی‪ ،‬ژنخوازی‬ ‫ناوه‌كی‌و ل ‌ه نێوان خزمان‪ ،‬هه‌وڵدان بۆ‬ ‫گه‌وره‌كردنی قه‌باره‌ی خێزان‌و شانازی‬ ‫كردن ب ‌ه كوڕی زۆر‪ ،‬ئه‌مان ‌ه هه‌مووی‬ ‫ل ‌ه خه‌سڵه‌ته‌كانی بونیادی كۆمه‌اڵیه‌تین ل ‌ه‬ ‫قۆناغی ده‌ره‌به‌گایه‌تیدا‪.‬‬ ‫به‌ هه‌مان شێو ‌ه شێوازی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫پ��ی��ش��ه‌س��ازی��ش دی��ارده‌ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‬

‫ت��ای��ب��ه‌ت ب��ه‌ خ��ۆی ه��ه‌ی��ه‌و ك��ار بۆ‬ ‫ره‌نگكردنی كۆمه‌ڵگا ب��ه‌ شێوه‌یه‌كی‌تر‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ل�� ‌ه رێ��گ��ای زان��س��ت‌و به‌رهه‌م ‌ه‬ ‫تێکنۆ‌لۆجیاكان‌و ك��اری ت��اك�� ‌ه ك��ه‌س‌و‬ ‫تواناو به‌هره‌ی خودی كه‌سه‌كان خۆیان‪،‬‬ ‫دی��ارده‌ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی گ��ون��ج��او ب��ه‌و‬ ‫شێواز ‌ه به‌رهه‌م دێنن‪ ،‬ك ‌ه په‌یوه‌ستن ب ‌ه‬ ‫شێوازی به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌سازیه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی ب��ی��رۆك��رات��ی��ی��ه‌ت��ی‬ ‫عه‌قاڵنی‪ ،‬ئازادیی تاك‪ ،‬گیانی داهێنان‌و‬ ‫درووس��ت��ك��ردن‌و شانازیكردنی ت��اك ب ‌ه‬ ‫خۆی‌و داهێنانه‌كانیه‌وه‌‪ ،‬بچووكردنه‌وه‌ی‬ ‫قه‌باره‌ی خێزان‪ ،‬دیموكراسییه‌ت ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئاستی كۆمه‌ڵگا‪ ،‬ئه‌مان ‌ه تێكڕا خ��ووو‬ ‫ت��رادس��ی��ۆن‌و ب��وون��ی��ادی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئ��ه‌و به‌هایانه‌ پێك دێنن كه‌ ل ‌ه قۆناغی‬ ‫سه‌رمایه‌داریدا درووست ده‌بن‌و دوواتر‬ ‫ن��ه‌ك ه��ه‌ر ش��ێ��وازی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫پیشه‌سازی ب ‌ه هۆیه‌وه‌ ته‌واو پێ ده‌گات‌و‬ ‫دروس��ت ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬به‌ڵكو ئاراسته‌كانی‬ ‫گه‌شه‌كردنی سیستمی س��ه‌رم��ای��ه‌داری‬ ‫دیاری د ‌هك��ات‌و ره‌نگدانه‌وه‌ی ده‌بێت ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ری‪ ،‬ه��ه‌رچ�� ‌هن��د ‌ه له‌بنه‌ڕه‌تدا خ��ودی‬ ‫سیستمه‌ك ‌ه درووستی كردوون ‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه درێ��ژای��ی م��ێ��ژووی م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��اك��ان ب�� ‌ه چ��ه‌ن��دی��ن ق��ۆن��اغ��ی‬ ‫ج��ی��اوازدا تێپه‌ڕیون‌و چه‌ندین شێوازو‬ ‫ج��ۆری سیستمی ئ��اب��ووری��ان ب ‌ه خۆو ‌ه‬ ‫بینیوه‌‪ ،‬هه‌ندێك له‌ زاناكان له‌ روانگه‌ی‬ ‫ئابووریه‌وه‌ ته‌واوی مێژووی مرۆڤایه‌تیان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪214‬‬

‫داب��ه‌ش ك��ردوو ‌ه به‌ س��ه‌ر قۆناغه‌كاندا‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه ك��ورت��ی شێوازه‌كانی به‌رهه‌مهێنان‬ ‫ی��اخ��ود ق��ۆن��اغ��ه‌ك��ان��ی پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن‌و‬ ‫گه‌شه‌كردنی كۆمه‌ڵگاكان بریتین له‌مانه‌ی‬ ‫خواره‌وه‪)31(‌.‬‬ ‫شێوازی كۆكردنه‌وه‌‌و هه‌ڵگرتنه‌وه‬ ‫هه‌ندێك له‌و گروپانه‌ی ك ‌ه تا ئه‌م دووایان ‌ه‬ ‫وات��ه‌ ت��ا مێژوویه‌كی نزیك ب��ه‌م شێو ‌ه‬ ‫ده‌ژیان‪ ،‬گروپه‌كانی ئه‌ندامان‌و تیسمانیاو‬ ‫سیمانج ب��وون ل�� ‌ه بۆلینیزیا ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ك��ورت��ه‌ب��ااڵك��ان��ی ئه‌فریقیاو هه‌ندێك ل ‌ه‬ ‫هندی ‌ه س��ووره‌ك��ان��ی ب��اك��ووری ئه‌مریكا‬ ‫بوون‪ ،‬مرۆڤه‌كان له‌م قۆناغه‌دا ژماره‌یان‬ ‫ك��ه‌م ب��وو‪ ،‬ل��ه‌ ی�� ‌هك��ه‌وه‌ دوورب��وون‌و ل ‌ه‬ ‫شوێنێكه‌وه‌ بۆ شوێنێكی‌تر له ‌گه‌ڕاندا‬ ‫ب��وون ب��ۆ ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی ب��ه‌ره��ه‌م��ی‬ ‫دره‌خ��ت��ه‌ك��ان ی��اخ��ود ب��ه‌دوای خ��ۆراك��ی‬ ‫ژێ��رزه‌وی��دا ده‌گ��ه‌ڕان‪ ،‬یانیش ده‌گ��ه‌ڕان‬ ‫ب��ۆئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و به‌روبومان ‌ه كۆبكه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه دره‌خته‌كان ده‌وه‌ری��ن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی هێلكه‌‪ ،‬ی��ان ب��اڵ��ن��ده‌‪ ،‬یان‬ ‫ئ��اژ ‌هڵ��ی بچووكیان ك��ۆده‌ك��رده‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫گرووپان ‌ه له‌م قۆناغه‌دا هیچ هۆكارێك‬ ‫یاخود ئامرازێكیان له‌به‌رده‌ست نه‌بوو بۆ‬ ‫ئه‌نجامدانی ئه‌م كاره‌‪ ،‬به‌ڵكو ته‌نها پشتیان‬ ‫ب�� ‌ه ه��ه‌س��ت��ه‌ك��ان‌و ئ��ه‌ن��دام��ی جه‌سته‌یان‬ ‫ده‌به‌ست‪ ،‬به‌هۆی نه‌بوونی ئامرازێك بۆ‬ ‫پاراستنی خۆراك ئه‌وخواردنه‌ی ده‌ستیان‬

‫ده‌كه‌وت یه‌كسه‌ر ده‌یانخوارد‪ ،‬له ‌نێوان‬ ‫تاكه‌كانی ئ��ه‌م گ��رووپ��ان��ه‌دا ب��ه‌رده‌وام‬ ‫كێبڕكێی هه‌بوو بۆ په‌یداكردنی خۆراك‪.‬‬ ‫ل��ه‌م قۆناغه‌دا كۆمه‌ڵه‌ مرۆییه‌كان هیچ‬ ‫چه‌مكێكی ه��اوب��ه‌ش‌و رێككه‌وتنێكی‬ ‫هاوبه‌ش ل ‌ه نێوانیاندا نه‌بوو‪ ،‬ك ‌ه باس‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌و ‌ه توێژه‌رانی مرۆڤناسی‬ ‫ل ‌ه ترسی له‌ ناوچوونی ئ��ه‌م گروپانه‌و‬ ‫ونبوونی هه‌ڵقه‌یه‌كی گرنگی مێژووی‬ ‫ئ��اب��ووری��ی مرۆڤایه‌تی جه‌ختیان ك��رد ‌ه‬ ‫س��ه‌ر بونیادی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و شێوازی‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ێ��ن��ان‌و خ��اوه‌ن��داری��ه‌ت��ی ل��ه‌م‬ ‫كۆمه‌ڵگایانه‌دا‪ ،‬بۆ نموونه له‌ باره‌ی گروپی‬ ‫(ب��ۆش��م��ان)ه‌وه‌ نووسیویان ‌ه ئ��ه‌م گروپ ‌ه‬ ‫له‌ پله‌یه‌كی زۆر س��اده‌و سه‌ره‌تاییدان‬ ‫ل ‌ه سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و فه‌رهه‌نگی‌و‬ ‫ڕۆشنبیرییاندا‪ ،‬ل��ه‌ رووی ب��ون��ی��اده‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مانه‌ ل ‌ه چه‌ند گرووپێك پێكدێن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌ر گرووپێك ژماره‌یان ل ‌ه نێوان (‪20‬‬ ‫تا‪ )100‬كه‌سێك ده‌بێت‪ ،‬هه‌ر گرووپێكیش‬ ‫ل��ه‌ژم��اره‌ی��ه‌ك خ��ێ��زان پ��ێ��ك��دێ��ت‪ ،‬ه��ه‌ر‬ ‫خێزانێك له‌ كوخێكی تایبه‌ت ب ‌ه خۆیاندا‬ ‫ده‌ژی��ن‪ ،‬ته‌نها له ‌وه‌رزی وشكه‌ساڵیدا‬ ‫په‌یوه‌ندی به‌ ی��ه‌ك��ه‌وه‌ ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫كاتێك له ‌ده‌وری كانیاوێك كۆده‌بنه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌گه‌ڵ هاتنی وه‌رزی باران بارین‬ ‫له‌ هه‌رێمه‌كه‌یاندا په‌رش‌و باڵو ده‌بنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ خاوه‌ندارێتییه‌كه‌ی ب��ۆ هه‌موویان‬ ‫وه‌ك ی��ه‌ك��ه‌‌و پ��اش ئه‌وانیش ب��ه میرات‬

‫‪215‬‬

‫بۆ كوڕه‌كانیان ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬هۆزه‌كانیش‬ ‫له‌ ژم��اره‌ی��ه‌ك خێزان پێك دێ��ن‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تدا بۆ یه‌ك خێزان ده‌گه‌رێته‌وه‌و به‬ ‫‌یه‌ك زمان قسه‌ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم له ‌راستیدا‬ ‫هۆزه‌كان سیستمێكی كۆمه‌اڵیه‌تی دیاری‬ ‫كراوییان نییه‌‪ ،‬ك ‌ه شایه‌نی باس بێت‪)32(.‬‬ ‫شێوازی به‌رهه‌مهێنانی راو وشكار‬ ‫یه‌كێك ‌ه ل��ه ‌به‌رباڵوترین سیستمه‌كانی‬ ‫ئ��اب��ووری ل ‌ه كۆمه‌ڵگا سه‌ره‌تاییه‌كاندا‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی ته‌نیا سیستمی ئابووری نه‌بوو ‌ه‬ ‫به‌ڵكو ل ‌ه پاڵ ئه‌مدا جۆری تری په‌یدا كردنی‬ ‫خ��ۆراك ه��ه‌ب��ووه‌ وه‌ك��و ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫میوه‌و هێلكه‌ی باڵنده‌كان‌و م��ێ��روو‪ ،‬به‬ ‫‌تایبه‌تی ل ‌ه كاتی ده‌ست نه‌كه‌وتنی نێچیرو‬ ‫س��ه‌رن��ه‌ك��ه‌وت��ن ل�� ‌ه راوك��ردن��ه‌ك��ان��ی��ان��دا‪،‬‬ ‫ل��ه‌م ب��واره‌ش��دا ك��ه‌ره‌س��ت��ه‌و ئ��ام��ێ��ری‬ ‫ج��ۆراوج��ۆری��ان ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��اوه‌‪ ،‬وه‌ك��و‬ ‫رم��ی به‌ردینی ن��وك تیژو دۆزی��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫تیروكه‌وان‌و ئه‌مان ‌ه بوونه‌ هۆی راوكردنی‬ ‫گیاندار ‌ه گه‌وره‌كان(‪)33‬و دوواتر له‌گه‌ڵ‬ ‫ماڵیكردنی ئاژه‌ڵدا توانیویه‌تی هه‌ندێك‬ ‫ل ‌ه ئاژه‌اڵنیش بۆ ئ��ه‌م مه‌به‌ست ‌ه به‌كار‬ ‫بێنێت‌و راوی ئ��اژه‌ڵ��ی‌ت��ری پ��ێ بكات‪،‬‬ ‫ی��ان ل�� ‌ه رێ��گ��ای ل��ه‌ب��ه‌رك��ردن��ی پێستی‬ ‫ئاژه‌اڵنی‌تره‌و ‌ه خۆی ش��اردووه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬تا‬ ‫ئه‌و ئاژه‌ڵه‌ی ویستوویه‌تی راوی بكات لێ‬ ‫ینزیك كه‌وتووه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌م فێڵ ‌ه توانیویه‌تی‬ ‫نێچیری باش ب ‌ه ده‌ست بێنێت‪.‬‬

‫شێوازی به‌رهه‌مهێنانی شوانكاریی‬ ‫سروشتی ئ��ه‌م شێوازه‌‪ ،‬وات��ه شێوازی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی شوانكاریی ‪Herding,‬‬ ‫‪ Pastorals‬واده‌خ��وازێ��ت ب��ه‌رده‌وام‬ ‫ب��ه‌دوای ئ��اوو ل��ه‌وه‌ڕگ��او پ��وش‌و په‌اڵش‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڕان��دا ب��ی��ت‪ .‬چ��ون��ك�� ‌ه ئ��ه‌م ش��ێ��واز ‌ه‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ب��ه‌خ��ێ��وك��ردن‌و ب��ای��ه‌خ��دان ب ‌ه‬ ‫ئ��اژه‌ڵ‌و دوورك��ه‌وت��ن��ه‌وه‌ ل ‌ه راوك��ردن‌و‬ ‫كوشتنی ئاژه‌ڵ وه‌ستاوه‌‪.‬ئه‌وه‌ی هه‌وێنی‬ ‫هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ژیانی كۆمۆنه‌ی سه‌ره‌تایی‬ ‫بوو‪ ،‬فێربوونی پیشه‌ی ئاژه‌ڵداری بوو ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن هۆزه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ی له‌ كه‌ناری‬ ‫رووباره‌كاندا ده‌ژی��ان‪ ،‬له‌وه‌ڕگای باشی‬ ‫هه‌بوو‪ )34(،‬وه‌كو باشووری رۆژئاوای‬ ‫ئاسیاو هند‪ ،‬ب ‌ه گشتی ئ��ه‌م پیشه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئاسیاو ئه‌فریقیادا په‌یدابووه‌و هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه كه‌می ل�� ‌ه كێشوه‌ره‌كانی ئه‌مریكاو‬ ‫ئوسترالیادا په‌یڕه‌و كراوه‌‪ ،‬ل ‌ه ئاسیاشدا‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی له‌بیابانه‌كانی (چین)و ئاسیای‬ ‫ناوه‌راست چه‌ند گرووپێك تایبه‌تبوون‬ ‫ب��ه ‌ب��ه‌خ��ێ��وك��ردن��ی ئ��ه‌س��پ‪ ،‬ل��ه‌ نیمچ ‌ه‬ ‫دورگ��ه‌ی ع��ه‌ره‌ب��ی��ش ب�� ‌ه به‌خێوكردنی‬ ‫حوشتر به‌ناوبانگ بووه‌‪ ،‬هه‌موو ئه‌مان ‌ه‬ ‫له‌ ئاسیادا به‌خێوكراون سه‌ره‌ڕای مه‌ڕو‬ ‫مااڵت‌و ئاژه‌ڵی به‌رزه‌‪ ،‬ل ‌ه ئه‌فریقیاش ل ‌ه‬ ‫باشووری سودان‌و ناوه‌راستی ئه‌فریقیا‬ ‫بۆ راپه‌راندنی كاره‌كانیان سوودیان ل ‌ه‬ ‫به‌خێوكردنی چێڵ ده‌بینی‪.‬‬ ‫ل��ه‌م ش��ێ��وازی به‌رهه‌مهێنانه‌دا ب ‌ه هۆی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪216‬‬

‫زۆرب��وون��ی ب��ه‌ره�� ‌هم‌و خ��وارده‌م��ه‌ن��ی‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر م��رۆڤ��ه‌ك��ان ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی‬ ‫گ��رووپ گ��رووپ له ‌زی��ادب��وون��دا ب��وون‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ه‌ه��ۆی زۆرب��وون��ی ئ��اوو‬ ‫گه‌شه‌كرنی خۆراك ‌ه گیاییه‌كان‪ ،‬هێمنی‌و‬ ‫ئارامی باڵی به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌دا كێشاو‬ ‫داب��ه‌ش��ك��ردن��ی ك��ار زی��ادی ك��ردو ئ��ه‌م‬ ‫ش��ێ��وازه‌ی ب��ه‌ره�� ‌هم��ه��ێ��ن��ان ك��اری��گ��ه‌ری��ی‬ ‫خست ‌ه س��ه‌ر ب��ون��ی��ادی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و‬ ‫پێكهاته‌ی تایبه‌ت به‌ خۆی هێنای ‌ه كایه‌و ‌ه‬ ‫ب��ۆ نموون ‌ه دابه‌شكردنی ده‌س��ه‌اڵت ل ‌ه‬ ‫نێو گرووپه‌كاندا رێكخستنی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫لێكه‌وته‌وه‌‌و دی��ارده‌ جۆراوجۆره‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگا گه‌شه‌ی زیاتریان به‌خۆو ‌ه بینی‬ ‫ب��ه‌و پێیه‌ی ل��ه ‌الی��ه‌ن ئ��ه‌م ك��ۆم��ه‌اڵن��ه‌و ‌ه‬ ‫هۆز بۆ چه‌ند خێلێك داب��ه‌ش بوو‪ ،‬هه‌ر‬ ‫خێڵێكیش پانتاییه‌ك له‌زه‌وی‌و گوندێكیان‬ ‫به‌ركه‌وت‌و به‌هۆی گه‌ڕان به‌ دوای ئاوو‬ ‫ل��ه‌وه‌ڕگ��ا بۆ ئاژه‌ڵه‌كانیان ب��ه‌رده‌وام ل ‌ه‬ ‫ک‬ ‫ك��ۆچ‌و گ��ڕان��داب��وون‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا هه‌ندێ ‌‬ ‫خ��ووو ت��رادس��ی��ۆن‌و ب��ه‌ه��ای ب��ه‌رز الی‬ ‫ئه‌م گرووپان ‌ه پ��ه‌ره‌ی سه‌ند‪ ،‬كه‌ پایه‌ی‬ ‫گه‌ڕۆكی‌و كۆچكردنی له‌شوێنێكه‌وه‌ بۆ‬ ‫شوێنێكیتر به‌رزكرده‌وه‌‪ ،‬له‌وانه‌‪ ،‬ئازایه‌تی‪،‬‬ ‫ساده‌یی ژیان‌و نان بده‌یی‌و هاتن ‌ه ده‌نگ‬ ‫له‌سه‌ر پرسه‌ خێڵه‌كیه‌كان‌و‪ ...‬هتد‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دووات��ر ئ��ه‌م خه‌سڵه‌تان ‌ه ب��وون بنه‌مای‬ ‫هه‌ڵبژاردنی سه‌ره‌ك خێڵ‌و سه‌ركرده‌كان‬ ‫ل ‌ه نێو گروپ ‌ه خێڵه‌كیه‌كاندا ‪.‬‬

‫شێوازی به‌رهه‌مهێنانی كشتوكاڵ‬ ‫ش��ێ��وازی ب��ه‌ره�� ‌هم��ه��ێ��ن��ان��ی ك��ش��ت��وك��اڵ‬

‫‪Agriculture‬‬

‫‪and‬‬

‫‪Horticulture‬‬

‫ل��ه‌ ئینگلیزییه‌كه‌یدا ل��ه ‌س��ه‌ر بنه‌مای‬ ‫ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی ه��ه‌وج��اڕ‪ ،‬ی��ان گ��اس��ن‬ ‫خ��ودی ئ��ه‌م قۆناغه‌ش داب��ه‌ش��ك��راو ‌ه بۆ‬ ‫دوو لق ‌ه قۆناغ‪ ،‬له ‌سه‌ره‌تادا مرۆڤه‌كان‬ ‫ن��ی��ان��زان��ی��وه‌ ك��ه‌ره‌س��ت��ه‌ی زه‌وی كێاڵن‬ ‫به‌كاربێنن‪ ،‬دوات��ر فێری به‌كارهێنانی‬ ‫كه‌ره‌ست ‌ه كشتوكاڵیه‌كان بوون‪ ،‬دووای‬ ‫تێپه‌ڕاندنی قۆناغه‌كانی ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌و‬ ‫راوو شكارو بڕینی سه‌ره‌تاكانی ئه‌م‬ ‫قۆناغه‌‪ ،‬مرۆڤه‌كان توانییان سیستمێكی‬ ‫پێشكه‌وتووترو پڕپشووتر ب ‌ه ب��ه‌راورد‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ سیستمه‌كانی‌تر داب��ێ��ن��ن‪ ،‬كاتی‬ ‫كه‌مترو ماندووبوونی كه‌متری ده‌ویست‬ ‫ب ‌ه ب��ه‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌و دوو سیستمه‌ی‬ ‫پێشووتر‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ش��ێ��وازه‌ ل��ه‌الی��ه‌ن ئ��ه‌و ك��ۆم��ه‌ڵ�� ‌ه‬ ‫م��رۆڤ��ان��ه‌و ‌ه جێگیربوو‪ ،‬ك�� ‌ه بایه‌خیان‬ ‫به‌ كشتوكاڵ‌و سه‌وزایی ده‌دا‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ل��ه‌ح��ه‌وزی رووب��اره‌ك��ان��ه‌وه‌ ب��ه‌رچ��او‬ ‫ده‌كه‌وت‪ ،‬به‌ تایبه‌تی له‌ حه‌وزی رووباری‬ ‫(ن��ی��ل)‪ ،‬دوای ئ��ه‌وه‌ی میسریه‌كان له‌و‬ ‫ناوچانه‌دا نیشته‌جێبوون‪ ،‬شارستانییه‌كی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندوویان دروستكرد‪ ،‬كه‌ له‌ سه‌ر‬ ‫كشتوكاڵكردن ده‌وه‌ستاو له‌و رێگایه‌و ‌ه‬ ‫خواردنیان ئاماده‌ ده‌كرد‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و‬ ‫گرووپانه‌ی له‌نێوان ه��ه‌ردوو رووب��اری‬

‫‪217‬‬

‫ب ‌ه ئه‌ده‌ب‌و شیعرو شێوازه‌كانی هونه‌ری‬ ‫زۆران��ب��ازی‌و كوشتن ب��ب��ه‌ن��ه‌س��ه‌ر‪ .‬ئه‌م‬ ‫جۆر ‌ه دابه‌شبوونه‌ ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی كۆنی‬ ‫كشتوكاڵی زۆر ب��ه‌ڕوون��ی‌و به ‌تایبه‌تی‬ ‫ل ‌ه ئه‌ورووپا به‌دیار ده‌كه‌وێت‪ ،‬نزیكه‌ی‬ ‫هه‌زار ساڵ ل ‌ه مێژووی ئه‌وروپا به‌ قۆناغی‬ ‫ده‌ره‌به‌گایه‌تی ن��اس��راوه‌‪ ،‬ی��ان ب ‌ه سه‌د ‌ه‬ ‫تاریكه‌كان‪ ،‬كه‌ ل ‌ه ‪476‬ه‌و ‌ه تا نزیكه‌ی ‪1453‬‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬له‌ كوردستانیشدا سه‌رده‌می‬ ‫ماده‌كان به‌ قۆناغی كۆیالیه‌تی‌و ده‌وڵه‌تی‬ ‫مادیش ب ‌ه ده‌وڵه‌تی كۆیله‌داری ناسراوه‌‪.‬‬

‫(دیجله‌)و (ف��ورات)و دامێنه‌كانی زنجیر ‌ه‬ ‫چ��ی��ای زاگ��رۆس نیشته‌جێبوون چه‌ند‬ ‫شارستانییه‌كی كشتوكاڵی به‌ناوبانگیان‬ ‫دروستكرد‪ ،‬ك ‌ه گرنگترینیان سۆمه‌ری‌و‬ ‫مادو ئیالمی‌و گۆتی‌و ئاشووری‌و كلدانی‌و‬ ‫بابلی‌و ساسانی ب��وون‪ ،‬تا ئیستاش ل ‌ه‬ ‫دۆزراوه‌ مێژوویی‌و شوێنه‌واریه‌كاندا‬ ‫كۆنترین گوندی كشتوكاڵی ل ‌ه سه‌رئاستی‬ ‫جیهانی له‌م ناوچه‌یه‌دایه‌ وه‌كو گونده‌كانی‬ ‫چه‌رمۆو به‌رده‌په‌لكه‌و‪ ..‬هتد‬ ‫ل ‌ه رووی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و بونیادی كۆمه‌ڵگای‬ ‫كشتوكاڵیه‌وه‌‪ ،‬له‌م قۆناغه‌دا به‌پێچه‌وانه‌ی‬ ‫شێوازی به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌سازی‬ ‫قۆناغه‌كانی راب��ردوو خاوه‌ندارییه‌تی‬ ‫به‌رباڵوو نایه‌كسانی له ‌نێوان تاكه‌كان‬ ‫گرینگترین س��ی��م��ای ق��ۆن��اغ�� ‌هك��ه‌ب��وون‪ ،‬یه‌كه‌م سیستمی پیشه‌سازی له‌ الیه‌ن‬ ‫كۆمه‌ڵگا بۆ دوو چین دابه‌ش بوو‪ ،‬چینی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای م��رۆی��ی��ه‌وه‌ پ��ه‌ی��دا بووبێت‬ ‫كۆیله‌‪ ،‬ك ‌ه كار له‌زه‌وی كشتوكاڵی ده‌كه‌ن‪ ،‬ب��ری��ت��ی��ب��وو ل�� ‌ه س��ی��س��ت��م��ی گ��رووپ�� ‌ه‬ ‫به‌اڵم خاوه‌نی زه‌ویه‌كه‌نین‪ ،‬چینی گه‌ور ‌ه پیشه‌ییه‌كان‪ ،‬ك ‌ه له‌ئه‌وروپای سه‌ده‌كانی‬ ‫وده‌ره‌به‌گه‌كان‪ ،‬ك ‌ه خاوه‌نی زه‌وییه‌ك ‌هن‌و ناوه‌راستدا باوبوو‪ ،‬تیایدا هه‌ر گروپێك‬ ‫خ��ێ��رو ب��ێ��ری زه‌وی��ه‌ك��ه‌ش ب��ۆ ئ��ه‌وان��ه‌‌و تایبه‌ت ب��وو به‌به‌رهه‌مهێنانی كااڵیه‌كی‬ ‫كاریشی تێدا ناكه‌ن له‌هه‌موو شارستانییه دی��اری��ك��راو‪ ،‬ب��ه‌ ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م‬ ‫كشتوكاڵییه‌كان چینی كۆیله‌كان بریتین سیستمه‌ سیستمی به‌رهه‌مهێنانی مااڵن‬ ‫ل��ه ‌چینی به‌رهه‌مهێن‌و ه��ه‌م��وو هێزی به‌ده‌ركه‌وت‪ ،‬بواری ده‌دای ‌ه خێزانه‌كان ل ‌ه‬ ‫جه‌سته‌یی‌و عه‌قڵی خ��ۆی��ان به‌درێژایی ماڵه‌كانیاندا پیشه‌ده‌ستی بك ‌هن‌و ته‌واوی‬ ‫رۆژگ��ار ل��ه‌زه‌وی��ه‌ك��ان ده‌خ��ه‌ن��ه‌گ��ه‌ڕ‪ ،‬ئ��ه‌ن��دام��ان��ی خ��ێ��زان��ه‌ك�� ‌ه ب��ه‌ش��داری��ی��ان له‬ ‫ب��ه‌اڵم ده‌ره‌ب��ه‌گ‌و خ��اوه‌ن زه‌وی��ه‌ك��ان ‌به‌رهه‌مهێناندا ده‌كرد‪ ،‬تا سه‌ده‌ی شازده‌و‬ ‫ه��ه‌رده‌م دووب��ه‌رام��ب��ه‌ری خ��ێ��رو بێری ه��ه‌ڤ��ده‌ ئ��ه‌م سیستم ‌ه ب��اب��وب��وو‪)35(،‬‬ ‫زه‌ویه‌ك ‌ه وه‌رد ‌هگ��رن‪ ،‬ئه‌م كارنه‌كردنه‌ی دوات��ر ب ‌ه هۆی گه‌شه‌كردنی بازرگانی‌و‬ ‫ده‌ره‌ب��ه‌گ��ه‌ك��ان وای��ك��رد‪ ،‬ك��ه‌ زۆرت��ر دۆزی��ن��ه‌وه‌ ج��ۆگ��راف��ی��ی�� ‌هك��ان‌و داهێنانی‬ ‫كاته‌كانیان راب��واردن‌و خۆخه‌ریككردن كه‌ره‌سته‌ی گواستنه‌وه‌ی باش‌و خێراترو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪218‬‬

‫زۆرت��ر ب��وون��ی ب��ه‌ره��ه‌م��ی ن��اوخ��ۆی‬ ‫هه‌ندێك ل�� ‌ه گ��روپ�� ‌هك��ان‌و نه‌بوونی ئه‌و‬ ‫به‌رهه‌مانه‌و ‌ه ل ‌ه گروپ‌و ناوچه‌كانی‌تردا‪،‬‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی ت��ا ده‌ه��ات گ��ه‌ش��ه‌ی زیاتری‬ ‫ده‌ك��ردو دۆزی��ن��ه‌وه‌ی جوگرافی ن��وێ‌و‬ ‫په‌یداكردنی رێگای هات‌و چۆی نزیكترو‬ ‫ئ��اس��ان��ت��رو ب��اش��ت��ر داه��ات��ن�� ‌ه ك��ای��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌موو ئه‌مانه‌ش هانده‌ری پێشكه‌وتنی‬ ‫كه‌شتیه‌وانی‌و زانستی‌و گه‌شه‌كردنی‬ ‫ئامێری میكانیكی جیاواز بوون‪ ،‬ك ‌ه تێكڕا‬ ‫بوون ‌ه هۆی به‌رپاكردنی شۆڕشێكی نوێ‬ ‫له‌ به‌رهه‌مهێناندا‪ ،‬جیاواز له‌ پێشووتر‬ ‫به‌جۆرێك پێشتر مرۆڤایه‌تی پێشڤه‌چوونی‬ ‫له‌م جۆره‌ی به‌ خۆو ‌ه نه‌دیبوو‪.‬‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ا ش��ۆڕش��ی پ��ی��ش��ه‌س��ازی ل ‌ه‬ ‫(به‌ریتانیا) ده‌ستی پێكرد‪ ،‬دواتر زۆر ب ‌ه‬ ‫خێرایی زۆرب��ه‌ی واڵت�� ‌ه ئه‌وروپییه‌كانی‬ ‫گ��رت��ه‌وه‌و شێوازی به‌رهه‌مهێنانی كۆن‬ ‫گۆڕاو شێوازی به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌سازی‬ ‫شوێنی گرته‌وه‌‪ .‬ئه‌و واڵتانه‌ی‪ ،‬كه‌ شۆڕشی‬ ‫پیشه‌سازی ده‌ی��گ��رت��ن��ه‌و ‌ه ل��ه‌م شێواز ‌ه‬ ‫نوێیه‌ی به‌رهه‌مهێنادا ئامرازێكی نوێتریان‬ ‫بۆ باشتر كردنی ئاستی ژیانی گه‌له‌كه‌یان‌و‬ ‫به‌هێزكردنی س��وپ��او ئاراسته‌كردنیان‬ ‫بۆ داگیركردنی زیاتری واڵت ‌ه ئه‌فریقی‌و‬ ‫ئاسیاییه‌كان داه��ێ��ن��ا‪ .‬ل�� ‌ه سه‌ره‌تاكانی‬ ‫ش��ۆڕش��ی پ��ی��ش��ه‌س��ازی ق��ۆن��اغ��ێ��ك��ی‌ت��ر‬ ‫له‌گه‌شه‌كردنی سه‌رمای ‌ه ده‌ستی پێكرد‪،‬‬ ‫ئه‌ویش قۆناغی سه‌رمایه‌ی پیشه‌سازی‬ ‫بوو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سه‌ر كۆكردنه‌وه‌ی سه‌رمای ‌ه‬

‫ل��ه ‌س��ه‌ر به‌رهه‌مهێنه‌رانی پیشه‌سازی‬ ‫ده‌وه‌س��ت��او ب�� ‌هش��ێ��ك ل��ه‌و س��ه‌رم��ای��ه‌ش‬ ‫ب��ۆ ب��واری پ��ی��ش��ه‌س��ازی ب��ه‌ك��ارده‌ه��ات‪.‬‬ ‫له‌مه‌شه‌و ‌ه كه‌لوپه‌لێكی زۆری به‌كاربردن‬ ‫بۆ دانیشتوانان فه‌راهه‌م كرا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌ واڵت ‌ه پیشه‌سازیی ‌ه سه‌رمایه‌دارییه‌كان‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ن��ێ��وان خ��ه‌ڵ��ك‌و ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫پته‌وتر بوو‪ .‬به ‌جۆرێك ئه‌م په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫له‌نێو خێزان‌و هاواڵتیان ره‌نگیدایه‌وه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ له‌ س��ه‌ر بنه‌مای پره‌نسیپی‬ ‫دی��م��وك��رات��ی‌و ئ��ازادی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و‬ ‫راده‌رب��ڕی��ن‌و یه‌كسانی نێوان تاكه‌كان‬ ‫به‌جیاوازی ره‌گ��ه‌زو ره‌ن��گ ده‌وه‌ستێت‪.‬‬ ‫شێوازی به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌سازی به‬ ‫‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ كاریگه‌ری كرد ‌ه‬ ‫سه‌ر خێزان به‌جۆرێك به‌رهه‌مهێنان ل ‌ه‬ ‫م��اڵ��ه‌وه‌ ب��ه‌ره‌و كارگه‌كان گ��وازرای��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌م��ه‌ش خ��ێ��زان ب��ه‌ش��ێ��ك ل��ه‌ك��ار ‌ه‬ ‫ته‌قلیدییه‌كانی بۆ به‌رژه‌وندی كارگه‌كان‬ ‫وازهێنا‪ .‬لێره‌دا خێزان به‌ره‌و گۆڕانێكی‬ ‫ب��وون��ی��ادی چ��وو‪ ،‬ب��ه‌ج��ۆرێ��ك ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫هاوبه‌شیكردن‌‌و یه‌كسانی‌و ره‌وتی گه‌ش ‌ه‬ ‫سه‌ندنی به‌رهه‌م‌و كۆمه‌ڵگه‌ی پیشه‌سازی‬ ‫ك��ۆك��ب��وو‪ .‬ئ��ه‌م ق��ۆن��اغ�� ‌ه ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك‬ ‫قووڵبووه‌وه‪ ‌،‬ك ‌ه له‌واڵت ‌ه پیشه‌سازییه‌كاندا‬ ‫كاریگه‌ری له‌ س��ه‌ر هه‌موو الیه‌نه‌كانی‬ ‫ژی��ان ك��ردو ب��ۆ به‌ده‌ستهێنانی قازانج‬ ‫پشتی به‌ بنه‌ما زانیارییه‌كان ده‌به‌ستاو‬ ‫پشتگیریشی له‌ كه‌ڵه‌كه‌بوونی سه‌رمای ‌ه‬ ‫ده‌كرد‪ .‬به‌اڵم واڵته‌ تازه‌ پێگه‌یشتووه‌كان‬

‫‪219‬‬

‫تا ئێستا به‌شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام له‌هه‌وڵی‬ ‫چ��وون�� ‌ه ن��ێ��و ق��ۆن��اغ��ی ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫پیشه‌سازی نوێدان‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هه‌وڵه‌كانیان‬ ‫س��ه‌رك��ه‌وت��وون��ه‌ب��وون‪ ،‬چونكه‌ ت��ا ئیستا‬ ‫پ��ه‌ی��و ‌هن��دی‌و ب��وون��ی��ادی كۆمه‌اڵیه‌تییان‬ ‫ده‌ره‌به‌گانه‌یه‌‌و له‌سه‌ربنه‌مای ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫ده‌مارگیری وه‌ستاوه‌‪ ،‬ل ‌ه ژێر كاریگه‌ری‬ ‫كۆمه‌ڵێك هۆكاری بونیادی‌و مێژووییدا‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی ئ��اب��ووری ل�� ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‬ ‫ت��از ‌ه پ��ێ��گ��ه‌ی��ش��ت��ووه‌ك��ان��دا خ��ه‌س��ڵ��ه‌ت‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیه‌كی دیاریكراوی هه‌یه‌‌و ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی جیاده‌كرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ت��وان��ای زێ��ده‌ ب��ه‌ره�� ‌هم��ی خ��ۆراك‌و‬ ‫ك��ااڵو خزمه‌تگوزارییه‌كانی س��ن��وردار‬ ‫ده‌ك��ات ب��ۆ ف��ه‌راه��ه‌م��ك��ردن��ی ئاستێكی‬ ‫گونجاوی پێویسته‌كانی تاكه‌كانی‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ئه‌م كۆمه‌ڵگایانه‌ پشت ب ‌ه هێنانی خۆراك‬ ‫ده‌به‌ستن ل ‌ه كۆمه‌ڵگا خاوه‌ن ئابووریی ‌ه‬ ‫پێشكه‌وتووه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ی��ان وه‌ك��و خێرو‬ ‫یارمه‌تی وه‌ری د ‌هگ��رن جگ ‌ه له‌ الوازی‬ ‫ته‌كنۆلۆژیای به‌كارهاتوو له‌ به‌رهه‌مهێنان‌و‬ ‫زۆرب��ه‌ی ئ��ه‌م كۆمه‌ڵگایانه‌ تائێستاش‬ ‫پ��ش��ت ب��ه‌ ه��ێ��زی ب��ازوو‪ ،‬ی��ان ماشێنی‬ ‫س��اد ‌ه ده‌به‌ستن‪ ،‬كه‌میان ته‌كنۆلۆژیای‬ ‫ن��وێ‌و پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��وو ب��ه‌ك��اردێ��ن��ن‪ ،‬ئیتر‬ ‫ب ‌ه ه��ۆی نزمی ش��اره‌زای��ی‌و پسپۆڕی‌و‬ ‫نه‌زانیان بێت‪ ،‬یان ب ‌ه هۆی دابیننه‌كردن‌و‬ ‫هاننه‌دانی حكومه‌ته‌كانیانه‌وه‌‪ ،‬زه‌مینه‌ی‬ ‫به‌ پیشه‌سازیكردنی به‌هه‌مهێنان خۆش‬ ‫ن��اك��رێ��ت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ێ��ن��ان��ی‬

‫كه‌ره‌سته‌ی خاوو پێویستی ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كانی‬ ‫پیشه‌سازی بۆ واڵتانی سه‌رمایه‌داری یان‬ ‫بۆ بازاڕی جیهانی به‌رهه‌م دێنن‪ ،‬ئه‌میش‬ ‫ه��ه‌ر ل�� ‌ه رێ��گ��ای پ��س��پ��وڕی‌و ش��اره‌زای��ی‬ ‫واڵت ‌ه پێشكه‌وتووه‌كانه‌وه‌ ده‌كرێت چونك ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگا ت��از ‌ه پێگه‌یشتووه‌كان‪ ،‬و ‌هك��و‬ ‫واڵتانی عه‌ره‌بی توانای ده‌رهێنان‌و سوود‬ ‫وه‌رگ��رت��ن��ی س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی خۆیانیان‬ ‫نیه‌ ب��ێ ی��ارم��ه‌ت��ی واڵت��ان��ی پیشه‌سازی‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��وو‪ ،‬ت��ا ئ��ی��س��ت��اش س��روش��ت��ی‬ ‫ژی��ن��گ��ه‌ی س��روش��ت��ی رۆڵ��ی س��ه‌ره‌ك��ی‬ ‫هه‌ی ‌ه ل ‌ه پێدانی خه‌سڵه‌ته‌كانی سیستمی‬ ‫ئابووری ئه‌م كۆمه‌ڵگایانه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫نه‌یانتوانیوه‌ خۆیان له‌ ژێ��ر كاریگه‌ری‬ ‫هۆكار ‌ه سروشتیه‌كان ده‌رباز بكه‌ن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ش نموونه‌ی كۆمه‌ڵگا سه‌ره‌تاییه‌كانه‌‪،‬‬ ‫له‌ الیه‌كی‌تره‌و ‌ه زۆری وه‌چه‌خستنه‌وه‌‌و‬ ‫هه‌اڵوسانی ژماره‌ی دانیشتوان‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫ئه‌م كۆمه‌ڵگایانه‌ دووچ��اری هه‌اڵوسانی‬ ‫ژم��اره‌ی دان��ی��ش��ت��وان ب��وون‪ ،‬ه��ه‌رو ‌هك��و‬ ‫ل��ه‌ پ��اك��س��ت��ان‌و م��ی��س��ردا ه��ه‌ڕه‌ش�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی داه��ات��ی��ان ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بۆت ‌ه هۆی له‌به‌ر رۆیشتنی داهاته‌كانیان‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌ت زه‌وی كشتوكاڵی‌و ئاو‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫خێزانیش ل��ه‌م كۆمه‌ڵگایانه‌دا تووشی‬ ‫دابه‌زینی ئاستی بژێوی‌و الوازی پسپۆڕی‬ ‫تاكه‌كانی ب��ووه‌‪ ،‬ل ‌ه ئه‌نجامی قه‌ره‌باڵغی‬ ‫ماڵه‌كانیان به‌ منداڵ‌و كه‌نه‌فتی بودجه‌ی‬ ‫خێزان به ‌ده‌ستی خه‌رجییه‌كانیانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش بۆت ‌ه هۆی بێبه‌شبوونی ئه‌ندامانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪220‬‬

‫خێزانه‌ك ‌ه له‌و بودجه‌یه‌‌و به‌كارهێنانی بۆ‬ ‫په‌ره‌پێدانی توانا به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كانیان‪،‬‬ ‫هه‌موو ئه‌مانه‌و جگ ‌ه ل��ه‌وه‌ی زۆرب��ه‌ی‬ ‫هێزی ك��اری ئ��ه‌و كۆمه‌ڵگایان ‌ه خ��اوه‌ن‬ ‫شاره‌زایی‌و پسپۆڕی‌و به‌رهه‌مهێنان نین‪،‬‬ ‫زۆرب��ه‌ی ئ��ه‌و دانیشتوانه‌ی هێزی كار‬ ‫پێكده‌هێنن له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌دا شاره‌زایی‬ ‫میكانیكی‪ ،‬یان ئامێرییان نییه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ل ‌ه پیش ‌ه‬ ‫ده‌ستییه‌كاندا كۆده‌بنه‌وه‌‪ ،‬كه‌ پیشه‌یه‌كی‬ ‫نامیكانیكی‌و ئاستی به‌رهه‌مهێنانی كه‌مه‌‪،‬‬ ‫ی��ان كارمه‌ندو فه‌رمانبه‌ری حكومه‌تن‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ ل ‌ه كۆمه‌ڵگای خۆماندا به‌روونی‬ ‫هه‌ستی پێ ده‌كرێت‪.‬‬ ‫سیستمی ئایینی‬ ‫ئ��ای��ی��ن ب�� ‌هش��ێ��ك�� ‌ه ل��ه‌ ك��ل��ت��ووری ب��ی��ری‬ ‫مرۆڤایه‌تی‌و ره‌گه‌زێكی گرنگ‌و كاریگه‌ریی‬ ‫ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی پێكدێنێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌و‬ ‫روان��گ��ه‌و ‌ه س��ه‌ی��ری كلتوور بكه‌ین ك ‌ه‬ ‫دوو الیه‌نی مادی‌و مه‌عنه‌وی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫هزرو فه‌لسه‌فه‌و بیروباوه‌ڕو جیهانبینی‌و‬ ‫ئایینیش به‌شێك ‌ه ل��ه‌و پێكهاته‌یه‌‪ ،‬یان‬ ‫ل ‌ه ماركسیزمدا ئاین یه‌كێك ‌ه له‌ توخم‌و‬ ‫ره‌گه‌زه‌كانی سه‌رخان له‌ پاڵ به‌رهه‌م ‌ه‬ ‫ه��زری�� ‌هك��ان��ی‌ت��رداو ب��ه‌ پێی قۆناغه‌كانی‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ی م��رۆڤ‌و پ��ه‌ر ‌هس�� ‌هن��دن��ی‬ ‫ئامێرو كه‌ره‌سته‌كانی به‌رده‌ست ئایینیش‬ ‫گۆڕانی ب ‌ه سه‌ردا دێت هه‌روه‌ك ‌ه ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌ مێژووی دوورودرێ��ژی مرۆڤایه‌تیدا‬

‫گ��ه‌ش��ه‌ی ك��ردووه‌و گ��ۆڕان��ی ب�� ‌ه س��ه‌ردا‬ ‫ه��ات��ووه‌و لێكدانه‌وه‌و راڤ��ه‌و شرۆڤه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فی قووڵترو فره‌وانتری تێكه‌وتووه‌‪،‬‬ ‫بیركردنه‌و ‌ه ل ‌ه مردن‌و گۆڕانكاریه‌كانی‬ ‫س��روش��ت والوازی م��رۆڤ ب��ه‌رام��ب��ه‌ر‬ ‫دی��ارده‌ ت��رس��ن��اك��ه‌ك��ان��ی ده‌وروب��ه‌رو‬ ‫نه‌بوونی توانایی كۆنترۆڵكردن‌و گه‌لێك‬ ‫رووداوی ژیانی رۆژان��ه‌ی م��رۆڤ هه‌ر‬ ‫له‌گه‌ڵ هۆشیاربوونه‌وه‌ی مرۆڤدا بیریان‬ ‫به ‌الی هێزێكی نادیاری بااڵده‌ستی ب ‌ه‬ ‫توانادا ب��ردووه‌‪ ،‬كه‌ ده‌بێت ئه‌و مرۆڤ‌و‬ ‫س��روش��ت‌و گ��ه‌ردوون‌و ب��وون��ه‌وه‌ری‬ ‫هێنابێت ‌ه بوون‌و توانای پێدانی ژیان‌و مان‌و‬ ‫نه‌مانی هه‌بێ‪ ،‬بۆی ‌ه ب ‌ه پێویستیان زانیو ‌ه‬ ‫بۆ ره‌زامه‌ندی ئه‌وو دابینكردنی پێویستی ‌ه‬ ‫م��ادی‌و رووحیه‌كانیان‌و پاراستنیان ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌اڵو نه‌هامه‌تی‌و مه‌ترسیه‌كانی ژیانی‬ ‫رۆژان ‌ه رێ‌و ره‌سم‌و بۆنه‌و كاتی تایبه‌تیان‬ ‫دان��او ‌ه بۆ سوپاسگوزاری‌و پ��اڕان��ه‌وه‌و‬ ‫پ��ی��ش��ان��دان��ی رێ��زو پ��ێ��زان��ی��ن‌و ملكه‌چی‬ ‫خ��ۆی��ان ب��ۆ ئ��ه‌و ه��ێ��زه‌ درووس��ت��ك��ه‌ره‌و‬ ‫هه‌ر له‌ كۆنه‌و ‌ه گه‌النی ئاریا نه‌ژاد به‌م‬ ‫بیركردنه‌وه‌و هه‌ڵس‌و كه‌وت‌و ره‌فتاره‌یان‬ ‫گوتووه‌ دین‪ ،‬ره‌نگه‌ زۆریشمان وابزانین‬ ‫ئه‌م ‌ه وشه‌یه‌كی عه‌ره‌بییه‌‪ ،‬ك ‌ه له‌ راستیدا‬ ‫وانیه‌‪ ،‬بۆی ‌ه له‌ جیاتی ئه‌م وشه‌ ره‌سه‌ن ‌ه‬ ‫ئیستا وشه‌ی ئاین به‌كارده‌هێنین‪.‬‬ ‫سیستمی ئایینی یان غه‌یبانی یان روحانی‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی�� ‌ه ل�� ‌ه ب��ی��روب��اوه‌ڕی ئ��ای��ی��ن��ی‌و‬ ‫س��ۆف��ی��گ��ه‌ری‌و ڕێ��ب��ازی روح��ی‌و ج��ادو‬

‫‪221‬‬

‫(س��ح��ر) ئ�� ‌هف��س��ان��ه‌و ئ��ه‌و رێ‌و ره‌سم ‌ه‬ ‫پیرۆزانه‌ی ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگ ‌ه په‌یڕه‌و‬ ‫ده‌كه‌ن ب ‌ه نیازی به‌ده‌ستهێنانی ژیانێكی‬ ‫خۆشترو رازی��ك��ردن��ی هێزێكی ن��ادی��ار‬ ‫ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ندیه‌كی توندی‌و تۆڵی هه‌ی ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه سیستمه‌كانی‌تره‌وه‌‌و ل��ه‌ی��ه‌ك��داب��ڕاو‬ ‫نین‪ .‬ئایین س��ه‌ره‌ڕای جیاوازه‌كانی ل ‌ه‬ ‫هه‌موو ژیاری‌و شارستانیه‌تێكدا هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫پ��ه‌ی��و ‌هن��دی��ی�� ‌هك��ان��ی ن��ێ��وان م��رۆڤ��ه‌ك��ان‌و‬ ‫خ��وا ف��ۆرم��ی سیستمێكی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و خه‌ڵك ‌ه پێیانوای ‌ه‬ ‫ئایینه‌كه‌یان راس��ت��ه‌و ره‌فتاره‌كه‌شیان‬ ‫نموونه‌ییه‪ )36(‌،‬زانایانی ئه‌نترۆپۆلۆژیا‬ ‫ئایین‌و ج��ادوو به‌ به‌شێك له‌ سیستمی‬ ‫ئایدیۆلۆژیا داد ‌هن��ێ��ن‌و ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫سیستمی كۆنترۆڵی كۆمه‌اڵیه‌تیدا راڤه‌ی‬ ‫د ‌هك��ه‌ن‪ )37(،‬ئایین ل ‌ه هه‌‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا‬ ‫چه‌ندین ئه‌ركی كۆمه‌اڵیه‌تی سه‌ره‌كی‬ ‫جێبه‌جێ ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ئامانجیان هێشتنه‌وه‌و‬ ‫پارێزگاریكردنی یه‌كێتی‌و گه‌رموگوڕی‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگایه‌‪،‬‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ئه‌رك ‌ه ده‌روونیه‌كانی وه‌كو‬ ‫ه��ه‌س��ت��ك��ردن ب��ه‌ئ��ارام��ی‌و ب��اوه‌ڕب��وون‬ ‫ب��ه‌ ه��ێ��زێ��ك��ی ن��ادی��اری ب��ه‌ ده‌س��ه‌اڵت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ی��ارم��ه‌ت��ی��ده‌ری م��رۆڤ�� ‌ه ل��ه‌ ژی��ان��داو‬ ‫ل��ه ‌دوای مردنیشی‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مرۆڤایه‌تی بێ ئایین ناژێت‪ )38(،‬مرۆڤ‬ ‫وه‌ك گیانله‌به‌رێكی كۆمه‌اڵیه‌تی یه‌كێك‬ ‫ل��ه‌ پێویستیی ‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی ئایین‌و‬ ‫ئاییندارییه‌‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه ئایین دی��ارده‌ی��ه‌ك��ی‬

‫ره‌سه‌نه‌ له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌و مرۆڤه‌كاندا‪)39(،‬‬ ‫و ‌هك��و ئاماژه‌مان پێدا‪ ،‬م��رۆڤ هه‌ر له‌و‬ ‫كاته‌وه‌ی له‌ سه‌ر رووی زه‌وی په‌یدابووه‌‌و‬ ‫ه��ۆش��ی��اری پ��ه‌ی��دا ك��ردوو ‌ه ب��ی��ری له‬ ‫‌ده‌وروبه‌رو رووداوه‌كانی كردووه‌ته‌وه‌و‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ب�� ‌ه خ��ه‌ی��اڵ��دا ه��ات��ووه‌ د ‌هب��ێ��ت‬ ‫درووستكه‌رێكی ئ��ه‌م ن��اوه‌ن��ده‌ هه‌بێت‪،‬‬ ‫بۆیه‌ بۆ ره‌زام�� ‌هن��دی ئه‌و درووستكه‌ر ‌ه‬ ‫رێ‌و ره‌سم‌و پرینسیپ‌و كۆمه‌ڵێك بنه‌ماو‬ ‫رێسای تایبه‌تی داهێناوه‌‪ ،‬به‌ هه‌موو ئه‌وان ‌ه‬ ‫پێكه‌وه‌ ده‌گوترێت ئایین‪ ،‬وات ‌ه له ‌رووی‬ ‫مێژووییه‌و ‌ه ته‌مه‌نی بیروباوه‌ڕی غه‌یبانی‬ ‫هاوشان ‌ه به‌ ته‌مه‌نی هۆشیاربوونه‌وه‌ی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬به‌اڵم رێكخستنی ئه‌م بیروباوه‌ڕان ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ق��ال��ب��ی ئایینێكی دی��اری��ك��راودا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پ��ێ��ی زۆرب��ه‌ی س��ه‌رچ��او ‌ه م��ێ��ژووی��ی‌و‬ ‫شوێنه‌وارناسیه‌كان س��ه‌ده‌ی شه‌شه‌می‬ ‫پێش له‌دایكبوون ل ‌ه زۆرب��ه‌ی كۆمه‌ڵگا‬ ‫مرۆییه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا ب ‌ه قۆناغی‬ ‫له‌ دایكبوونی ئاینه‌كان داده‌ن��رێ��ت‪)40(،‬‬ ‫بۆ نموونه‌ له‌ یۆنان قۆناغی كرانه‌وه‌ی‬ ‫عه‌قڵی‌و قسه‌كردن له‌ س��ه‌ر گ��ه‌ردوون‬ ‫وپ��رس��ه‌گ��ه‌وره‌ك��ان ب��اب��ه‌ت��ی ك��ۆڕی‬ ‫فه‌یله‌سوفان بووه‌‪ ،‬له‌ چین كۆنفشیۆس‌و‬ ‫ل ‌ه هند (ماهاڤیرا)و له‌ ئێران زه‌رده‌شت‌و‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه پێغه‌مبه‌رانی به‌نی ئیسرائیل‬ ‫وه‌ك��و (ئ��ه‌رم��ی��ا)و (ئ��ه‌ش��ع��ی��ای دووه‌م)‬ ‫و‪ ...‬هتد هه‌موو ئه‌مانه‌ له‌یه‌ك قۆناغدا‬ ‫س��ه‌ری��ان ه��ه‌ڵ��دا ج��ۆرێ��ك ل��ه‌ رێنمایی‌و‬ ‫ئامۆژگاریان پێشكه‌شی كۆمه‌ڵگاكانیان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪222‬‬

‫كرد بۆ رێكخستنی كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��اك��ان��ی ژی��ان��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‬ ‫به‌راییه‌كاندا دین ساده‌و ساكارو به‌ پێی‬ ‫تواناكانی كۆمه‌ڵ ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كان ئه‌رك‌و‬ ‫رێ‌و شوێنی دان��اب��وو‪ ،‬دووات��ر له‌گه‌ڵ‬ ‫سه‌خت بوونی ژیانی كۆمه‌ڵگاكاندا چ‬ ‫ب�� ‌ه ه��ۆی پ�� ‌هی��داب��وون��ی چ��ه‌وس��ان��دن��ه‌وه‌و‬ ‫سته‌می زی��ات��ری مرۆڤه‌كان به‌ رامبه‌ر‬ ‫یه‌كتری‌و ب ‌ه كۆیله‌كردنی یه‌كتری‪ ،‬یان‬ ‫ب ‌ه هۆی گۆڕانه‌ سروشتی‌و وشك بوونی‬ ‫س��ه‌رچ��او ‌هك��ان��ی ئ��اووو كه‌مبوونه‌وه‌ی‬ ‫ب��اران ل�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی��ان‌و روودان��ی‬ ‫ك��اره‌س��ات��ی س��رووش��ت��ی‌و زۆرب��وون��ی‬ ‫ژم��اره‌ی م��رۆڤ��ه‌ك��ان‌و ب�ڵاوب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ندێك نه‌خۆشی كوشنده‌‪ ،‬داواك��اری�� ‌ه‬ ‫ئایینیه‌كانیش توندترو سه‌ختر بوون‬ ‫زۆرج��ار داواك��اری��ه‌ك��ان زۆر دڕن��دان��ه‌و‬ ‫دور له‌ سۆزو به‌زه‌یی‌و نامرۆڤان ‌ه بوون‬ ‫وه‌ك��و ق��ورب��ان��ی ك��ردن ب��ه‌ م��رۆڤ بۆ‬ ‫ره‌زامه‌ندی خواو سه‌ربڕینی گه‌نجێك ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ته‌خته‌ی خانه‌كانی خواپه‌رستی‪ ،‬ئه‌م‬ ‫چیرۆك ‌ه ل ‌ه هه‌موو ئایینیه‌كانی رۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌راستدا هه‌یه‌‪ ،‬یان دیارده‌ی كوشتنی‬ ‫ته‌واوی پاسه‌وان‌و خزمه‌تكارانی ماڵی خوا‬ ‫له‌گه‌ڵ مردنی گه‌ور ‌ه پیاوانی ئایینی‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫له‌ هه‌موو ئاینه‌كانی ك��ۆن‌و رۆژهه‌اڵتی‬ ‫ئ��اس��ای��ادا ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ی��ان رازان��دن��ه‌وه‌ی‬ ‫ج��وان��ت��ری��ن ك��چ وپ��ێ��ش��ك�� ‌هش��ك��ردن��ی ب ‌ه‬ ‫خواوه‌نده‌كانی ب��اوب��ارن ل ‌ه كاتی الفاو‬ ‫وبه‌رزبوونه‌وه‌ی ئاوی ده‌ریاكان‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬

‫میسرو گروپ ‌ه مرۆییه‌كانی نیشته‌جێی‬ ‫ك�� ‌هن��اری نیلداو‪ ..‬هتد‪ ،‬ب��ه‌اڵم دووات��ر ل ‌ه‬ ‫مێژوویه‌كی پێنج ش��ه‌ش ه��ه‌زار ساڵیدا‬ ‫له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنی هزری مرۆڤدۆستانه‌ی‬ ‫مرۆڤه‌كاندا ن��ه‌ك ه��ه‌ر ده‌ق�� ‌ه ئایینیه‌كان‬ ‫به‌ڵكو خودی خواكانیش ب ‌ه پێی جیاوازیی‬ ‫ژینگ ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانیان پێشكه‌وتوون‬ ‫وس��ۆزو به‌زه‌یی‌و خۆشه‌ویستی‌و نه‌رم‬ ‫ونیانی زۆرت��ری��ان تێدا به‌ده‌ركه‌وتووه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌ پ��ه‌رس��ت��ن‌و پ��اڕان��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه س��روش��ت‌و‬ ‫ئ��ه‌س��ت��ێ��ره‌و م��ان��گ‌و ت��ه‌وت��ه‌م‌و ب��ت‬ ‫وپاڵه‌وانه‌كانه‌و ‌ه بۆ خوایه‌كی نادیاری‬ ‫هه‌میش ‌ه دی��ارو ئ��ام��اده‌و به ‌هێزی بااڵ‬ ‫ده‌ست‌و ناسینی ل ‌ه رێگه‌ی كاریگه‌ری‌و‬ ‫شوێنه‌واره‌كانیه‌وه‌ به‌ پێی لێكدانه‌وه‌كانی‬ ‫خ��ودی م��رۆڤ��ه‌ك��ان خ��ۆی��ان‪ ،‬ئ��ی��ت��ر ب ‌ه‬ ‫درێژایی مێژوو جگ ‌ه ل ‌ه هه‌ندێك دۆخی‬ ‫نا ئاسایی‪ ،‬كه‌ هه‌ندێك له‌ كۆمه‌ڵگاكان‬ ‫به‌ ن��اوی دی��ن��ه‌وه‌و به‌ ئه‌قڵی خۆیان بۆ‬ ‫ره‌زام��ه‌ن��دی خ��وا هێرشیان ك��ردووه‌ت�� ‌ه‬ ‫س��ه‌ر یه‌كتری‌و یه‌كیان كوشتوو ‌ه ئیتر‬ ‫دین هه‌میش ‌ه هۆكارێك بوو ‌ه بۆ برایه‌تی‌و‬ ‫خۆشه‌ویستی‌و كۆنترۆڵی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئه‌نجامدانی ك��اری چاكه‌و خێرخوازی‌و‬ ‫گ��ه‌ڕان��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه خ��راپ�� ‌ه ت��ا ئیستاش دین‬ ‫ل�� ‌ه ژی��ان��ی رۆژان��ه‌ی م��رۆڤ��ه‌ك��ان��دا نه‌ك‬ ‫هه‌ر ئاماده‌یی هه‌یه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه زۆرب��ه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگاكاندا رۆڵ��ی سه‌ره‌كی ده‌گێڕێت‬ ‫ل�� ‌ه ره‌ف��ت��ارو كارلێكی ت��اك�� ‌هك��ان‪ ،‬ی��ان تا‬ ‫په‌یوه‌ندی كۆمه‌ڵگاكانیش ‪.‬‬

‫‪223‬‬

‫ئایین ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتی كۆمه‌ڵناسیدا‬ ‫دی��ن وه‌ك��و دی��ارده‌ی�� ‌هك��ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ب��ه‌راوردك��ردن��ی ئایینه‌كان ل�� ‌ه هه‌موو‬ ‫كۆمه‌ڵگاكاندا به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ مێژووی‬ ‫دێ��ری��ن��ی پ��ه‌ی��داب��وون��ی ه��زری ئایینی‬ ‫دیارده‌یه‌كی نوێیه‌‪ ،‬ل ‌ه رووی مێژووییه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ئ��ه‌وروپ��ا ب�� ‌ه ه��ۆی گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ی‬ ‫بازرگانیه‌وه‌ له‌ كۆتایی سه‌ده‌ی پازده‌و ‌ه‬ ‫بزوتنه‌وه‌یه‌كی گه‌ڕان‌و پشكنینی جیهان‌و‬ ‫دۆزی��ن��ه‌وه‌ی رێ��گ��اوب��ان��ی ده‌ری��ای��ی‌و‬ ‫ئاشنابوون به‌ ناوچه‌و كێشوه‌ری تاز ‌ه‬ ‫په‌یدابوو‪ ،‬ئه‌م ‌ه سه‌ره‌تای جیهانگیری‌و‬ ‫تێكه‌اڵوبوون‌و ناسینی كۆمه‌ڵه‌و گروپ ‌ه‬ ‫م��رۆی��ی��ه‌ك��اان��ی ت��رب��وو‪ )41(،‬ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ئه‌م‬ ‫بزووتنه‌و ‌ه بازرگانی‌و دۆزینه‌وه‌یه‌دا ل ‌ه‬ ‫كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی شازده‌و سه‌ره‌تای‬ ‫س��ه‌ده‌ی ه��ه‌ڤ��ده‌وه‌ ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫رۆشنبیری ئه‌وروپی ل ‌ه به‌شێكی زۆری‬ ‫جیهاندا ب��ه‌ده‌رك��ه‌وت‪ ،‬ت��ا كوتاییه‌كانی‬ ‫س��ه‌ده‌ی ه��ه‌ژده‌ ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت��ی دوای‬ ‫شۆڕشه‌كانی ئه‌مریكا ‪1776‬و فه‌ره‌نسا‬ ‫‪ 1789‬س��ی��س��ت��م��ێ��ك��ی ن��وێ��ی ج��ی��ه��ان��ی‬ ‫درووست بوو‪ ،‬سه‌نترالیزمی ئایینی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه سه‌رده‌می بااڵ ده‌ستی ده‌ره‌به‌گایه‌تی‬ ‫چ��اخ�� ‌هك��ان��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت‌و ب��ه‌ه��ێ��زی‬ ‫ئیسپانی‌و پۆرتوگالی‌و هۆڵندیه‌كانیش‪،‬‬ ‫ك��ه ‌پێشتر راب��ه‌رای��ه‌ت��ی��ی ئیمپریالیزمی‬ ‫جیهانیان ده‌ك��رد‪ ،‬ئایینی مه‌سیحی ئه‌و‬ ‫سه‌نترالیزمه‌ی نه‌ما‪ ،‬ئایین ب ‌ه گشتی كه‌وت ‌ه‬

‫ب��ه‌ر ر ‌هخ��ن��ه‌و لێكدانه‌وه‌و توێژینه‌وه‌ی‬ ‫هزرمه‌ندانی ئ��ه‌م قۆناغه‌و قۆناغه‌كانی‬ ‫دوواتریشه‌وه‌‪ ،‬تا بوو ب ‌ه بابه‌تێكی زانست ‌ه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‌و ل ‌ه زانكۆكاندا تاوتوێ‌و‬ ‫گفتوگۆی له ‌سه‌ر ده‌كرا ئستاش ل ‌ه ناو‬ ‫زانست ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا ئاین یه‌كێك ‌ه‬ ‫ل��ه‌ بابه‌ته‌ سه‌ره‌كیه‌كانی مرۆڤناسی‌و‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��ن��اس��ی‪ ،‬ه��ه‌ر ل��ه‌س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫دروستبوونی ئه‌م دوو لقه‌ زانستیه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ی ئ��ای��ن ی�� ‌هك��ێ��ك ب��وو ‌ه ل��ه‌ بابه‌ت ‌ه‬ ‫گه‌وهه‌رییه‌كان‌و جێی سه‌ره‌نجی زانیانی‬ ‫بووه‌ ب ‌ه الیانه‌وه‌ ئاین سیستمێكی یه‌ك‬ ‫پارچه‌ی ئه‌و بیرو باوه‌ڕو كاران ‌ه بووه‌‪،‬‬ ‫كه‌ په‌یوه‌ندییان ب ‌ه شته‌ پیرۆزه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬بۆیه‌ گرفتی سه‌ره‌كی كۆمه‌ڵناسان‬ ‫له‌م ب��اره‌و ‌ه چۆنیه‌تیی ب ‌ه پیرۆزكردنی‬ ‫شته‌كان ب��ووه‌‪ ،‬وات�� ‌ه ئ��ه‌و شتانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دوورن له‌ دیارده‌ ئاساییه‌كان‌و به‌شێكن‬ ‫ل�� ‌ه ی��اس��اغ��ه‌ك��ان‪ ،‬چ��ۆن ده‌ك��رێ��ت ب��ه‌م‬ ‫شێوه‌یه‌یان لێ بكرێت؟! ئه‌مه‌ پرسێكی‬ ‫سه‌ره‌كی بوو ‌ه الی كۆنت‪ ،‬بۆ داهێنانی‬ ‫ب��اوه‌ڕو كارێكی ل��ه‌و چ�� ‌هش��ن��ه‌ش‪ ،‬نه‌ك‬ ‫هه‌ر كۆنت‪ ،‬به‌ڵكو توێژه‌ر ‌ه فه‌ره‌نسیه‌كان‬ ‫ه��ه‌م��ی��ش��ه‌ ده‌س��ت وپ��ه‌ن��ج��ه‌ی��ان ل�� ‌هگ��ه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌و مه‌سه‌له‌یه‌دا ن��ه‌رم ده‌ك��رد‪ ،‬كه‌ ئایا‬ ‫چ��ۆن ده‌كرێت م��ۆراڵ‌و ئاكار ‌ه گشتی‌و‬ ‫تایبه‌تییه‌كان به‌بێ چه‌سپاندن ‌ه ئایینیه‌كان‬ ‫جێبه‌جێ بكرێن؟(‪ )42‬له‌م باره‌و ‌ه وات ‌ه بۆ‬ ‫داهێنانی ئاینێكی نوێ‪ ،‬ئۆگه‌ست كۆنت بۆ‬ ‫خۆی دان به‌وه‌دا ده‌نێت‪ ،‬كه‌ له‌ ته‌مه‌نیدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪224‬‬

‫دوو قۆناغی یه‌ك ل ‌ه دووای یه‌كی زانستی‬ ‫جیاواز هه‌یه‌‌و ده‌ڵێت‪ ،‬ل ‌ه قۆناغی یه‌كه‌مدا‬ ‫ئ��ه‌رس��ت��ۆو ل��ه‌ قۆناغی دووه‌م��دا قه‌ش ‌ه‬ ‫پۆڵس ب��ووم‪ ،‬بۆی ‌ه زۆر ل ‌ه الیه‌نگرانی‬ ‫قۆناغی یه‌كه‌می ئ��ه‌وه‌ی��ان ره‌ت��ك��رده‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ قۆناغی دووه‌مدا ب ‌ه الیه‌نگری ئه‌و‬ ‫بمێننه‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه له‌گه‌ڵ فه‌لسه‌فه‌ی كۆنتدا‬ ‫بوون نه‌ك له‌گه‌ڵ ئایینه‌ نوێیه‌كه‌ی كۆنت‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ه‌ كۆنتیان ب��ه‌وه‌ ت��اوان��ب��ار ده‌ك��رد‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه پره‌نسیپ ‌ه كه‌سایه‌تیه‌كانی خۆی‬ ‫هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ته‌وه‌و خیانه‌تی كردووه‌‪ ،‬میتۆد ‌ه‬ ‫خودیه‌كه‌ی ل ‌ه قۆناغی یه‌كه‌مدا گۆڕیو ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ق��ازم��ه‌ی��ه‌ك ب��ۆ تێكدانی ه��ه‌م��وو ئه‌و‬ ‫س��ه‌روه‌ری‌و ده‌ستكه‌وت ‌ه زانستیانه‌ی ل ‌ه‬ ‫نیوه‌ی یه‌كه‌می ژیانیدا به‌ده‌ستی هێنابوو‪،‬‬ ‫گۆڕانه‌كانی كۆنت ل ‌ه مردنی كلۆتێڵده‌و ‌ه‬ ‫ده‌ستیان پێكرد وات ‌ه ل ‌ه كۆتایی چله‌كانی‬ ‫سه‌ده‌ی نۆزده‌وه‌‪ ،‬دوواتر له‌و نوسینانه‌یدا‬ ‫به‌ده‌ركه‌وتن‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪1851‬و‬ ‫‪ 1854‬باڵوی كردنه‌وه‌ به‌ ناوی (سیستمی‬ ‫رامیاری پۆزیتیڤیزم) له‌م كتێبه‌یدا ئاكار‬ ‫ب ‌ه بنه‌ماو بناغه‌ی ئاینه‌ نوێ وتایبه‌ته‌كه‌ی‬ ‫ب ‌ه مه‌زهه‌بی پۆزه‌تیڤیزم له‌ لووتكه‌ی‬ ‫ریزبه‌ندی هه‌ره‌مه‌كه‌ی بۆ زانسته‌كان‬ ‫داده‌نێت‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ئه‌م گۆڕانكاریان ‌ه ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی گشتی له‌گه‌ڵ فه‌لسه‌فه‌كه‌یدا‬ ‫نارێك نه‌بوون‪ ،‬به‌اڵم زۆربه‌ی الیه‌نگرانی‬ ‫ئه‌مانه‌یان پێ باش نه‌بوو به‌ جۆرێك ل ‌ه‬ ‫ناكۆكی هزرییان ده‌دایه‌ قه‌ڵه‌م كه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫توێژینه‌وه‌ی زانستیدا ناته‌بایه‌‌و بنه‌مای‬

‫یه‌كێتی هزری له‌نێو ده‌ب��ات‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫هێنده‌ی ب ‌ه جۆرێك له‌ خه‌یاڵ كردن بۆ‬ ‫داهێنانی ئاینێك ده‌درێ��ت�� ‌ه قه‌ڵه‌م هێند ‌ه‬ ‫وه‌كو توێژینه‌وه‌یه‌كی زانستی‌و فه‌لسه‌فی‬ ‫بۆ راڤه‌كردنی دی��ارده‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬ ‫ن��اه��ێ��ت�� ‌ه ژم��اردن‪ ،‬ك��ۆن��ت پ��ێ��ی واب��وو‬ ‫پێویسته‌ هه‌موومان له‌ كاتی دیاریكراوو‬ ‫رێ��ك‌و پ��ێ��ك��دا‪ ،‬ل�� ‌ه پێگه‌یشتنی گشتی‬ ‫وخه‌ڵوه‌تی تایبه‌تدا ل ‌ه جیاتی نوێژه‌كان‬ ‫بیر له‌ مرۆڤایه‌تی بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ته‌جاوزی‬ ‫ئه‌و ‌ه بكه‌ین كه‌ ئێمه‌ تاكین به‌ڵكو وه‌كو‬ ‫مرۆڤایه‌تی (به‌شه‌رییه‌ت) بیر بكه‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌رده‌وام بێت ل ‌ه سه‌رده‌مێكه‌و ‌ه‬ ‫بۆ سه‌رده‌مێكی تر‪،‬هه‌موو ئ��ه‌و كه‌س ‌ه‬ ‫پ��اك��ان��ه‌ ده‌گ��رێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه پ��ێ��ن��اوی‬ ‫مرۆڤایه‌تیدا ده‌ژی��ن‌و ك��ارده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ده‌بێ‬ ‫ئه‌مه‌ بابه‌تی پیرۆزو دڵسۆزیمان بێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها پێویسته‌ نزاو پارانه‌وه‌ی ئایینی‬ ‫بۆ مرۆڤایه‌تی بهۆنرێته‌وه‌و رێكبخرێت‪،‬‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ش��ه‌ره‌ف��ی ئ��ه‌م��ان��ه‌ش وات�� ‌ه ئه‌م‬ ‫ده‌ق ‌ه مرۆڤایه‌تیان ‌ه خزمه‌تگوزاری ئایینی‬ ‫گشتی پێشكه‌ش ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ك��ۆن��ت ل��ه‌م‬ ‫ئاینه‌ نوێیه‌یدا السایی خه‌سڵه‌ته‌كانی‌تری‬ ‫مه‌زهه‌بی كاسولیكی د ‌هك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ده‌ڵێت‬ ‫مرۆڤایه‌تی ببێت ‌ه ئه‌ندامێك ل ‌ه ئه‌ندام ‌ه‬ ‫سیانیه‌كه‌ی ئه‌م مه‌زهه‌ب ‌ه وات ‌ه (پالوپ)ی‬ ‫كاسولیكی‪ ،‬دوو ئه‌ندامه‌كه‌ی‌تریش زه‌وی‬ ‫وئه‌و ناوه‌نده‌ی‪ ،‬ك ‌ه زه‌وی تیایدا جوڵ ‌ه‬ ‫ده‌كات‪ ،‬كۆنت پێشنیاری ئه‌وه‌ی ده‌كرد‪،‬‬ ‫ك ‌ه رۆژم��ێ��ری مه‌سیحی بگۆڕدرێت ب ‌ه‬

‫‪225‬‬

‫رۆژمێرێكی‌تری مرۆڤایه‌تی ل ‌ه جیاتی‬ ‫دوازد ‌ه مانگ ل ‌ه سیازده‌ مانگ پێكهاتبێت‌و‬ ‫له‌ جیاتی ناوی مانگه‌كان‪ ،‬هه‌ر مانگێك‬ ‫ب��ه‌ ن��اوی مرۆڤێكی گ��ه‌وره‌و ‌ه بنرێت‌و‬ ‫ه��ه‌ر هه‌فته‌یه‌كیش ب�� ‌ه ن��اوی مرۆڤێكی‬ ‫گ��ه‌وره‌ی‌ت��ره‌وه‌ ب��ن��رێ��ت‪ ،‬ل��ه‌و هه‌فته‌و‬ ‫مانگانه‌دا خزمه‌تگوزاری‌و چاكه‌كانی ئه‌و‬ ‫مرۆڤان ‌ه بگێڕدرێته‌و ‌ه به‌مه‌ش ژیانه‌وه‌و‬ ‫نه‌مری به‌ده‌ست دێنێت له‌ دووای كۆنت‪،‬‬ ‫به‌ بۆچوونی مێژوونووسانی هاوچه‌رخ‪،‬‬ ‫دۆركایم به‌یه‌كێك ل ‌ه دیارترین زانایان‌و‬ ‫دام��ه‌زرێ��ن��ه‌ران��ی زان��س��ت��ی كۆمه‌ڵناسی‬ ‫داده‌نرێت‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی بواری په‌روه‌رده‌یی‪،‬‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه كه‌ناڵ ‌ه گرنگه‌كانی په‌روه‌رده‌ش‬ ‫ئ��ای��ی��ن‌و خ��ان�� ‌هك��ان��ی خ��واپ��ه‌رس��ت��ی��ی��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫رۆڵ��ی ك��اری��گ��ه‌ر ده‌گ��ێ��ڕن ل�� ‌ه پێكهێنانی‬ ‫نه‌خشه‌ی زه‌ینی‌و كه‌سایه‌تی هه‌ر تاكێك‬ ‫ل�� ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ادا ب�� ‌ه تایبه‌تی ل�� ‌ه هه‌ندێك‬ ‫قۆناغی دی��اری��ك��راودا‪ ،‬ك ‌ه كۆمه‌ڵگاكانی‬ ‫پێدا تێده‌په‌ڕن‪ ،‬هه‌وڵه‌كانی دۆركایم ل ‌ه‬ ‫ب��واری پ��ه‌روه‌رده‌و له‌ ب��واری ئایینیشدا‬ ‫هه‌روه‌كو (ئۆگه‌ست كۆنت) بانگه‌شه‌ی‬ ‫بۆ كردبوو ل ‌ه سه‌ره‌تای درووستبوونی‬ ‫كۆمه‌ڵناسیدا ده‌یانویست بنه‌مای ئاكاری‬ ‫عاقاڵنه‌ی نا دینی له‌ پێكهاته‌ی كه‌سایه‌تی‬ ‫نه‌وه‌ی نوێدا درووس��ت بكه‌ن‪ ،‬ره‌فتاری‬ ‫ئ��ه‌ق�ڵان��ه‌ی دوور ل�� ‌ه س��ۆزداری بێنن ‌ه‬ ‫كایه‌وه‌‪ ،‬گرنگترین نووسین‌و توێژینه‌وه‌ی‬ ‫دۆرك��ای��م ل ‌ه ب��اره‌ی دی��ن��ه‌وه‌ بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫كتێبی ‪les formes elementaires de‬‬

‫‪ la vie religieuse‬به‌ زمانی فه‌ره‌نسی‪،‬‬ ‫وات�� ‌ه ش��ێ��و ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای��ی��ه‌ك��ان��ی ژی��ان��ی‬ ‫ئایینی‪ ،‬تیایدا به‌ قووڵی تیۆرێكی گشتیی‬ ‫ده‌رباره‌ی دین خستووته‌ روو‪ )43(.‬نه‌ك‬ ‫ته‌نیا به‌راوردكردنێكی ئاینه‌ جیاوازه‌كان‬ ‫بێت‪ ،‬بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش له‌ به‌شێك ل ‌ه‬ ‫به‌شه‌كانی كتێبه‌كه‌یدا خێڵ ‌ه ره‌سه‌نه‌كانی‬ ‫ئوسترالیای وه‌رگرتوو ‌ه له‌و روانگه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه بریتین له‌ شێوه‌ سه‌ره‌تاییه‌ ساده‌كانی‬ ‫گ��روپ�� ‌ه م��رۆی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬وات�� ‌ه ل�� ‌ه ن��او ئه‌م‬ ‫كتێبه‌ سه‌ره‌كیه‌دا ناونیشانێكی الوه‌كی‬ ‫ه��ڵ��ب��ژاردووه‌ ب��ۆ یه‌كێك ل��ه ‌به‌شه‌كانی‬ ‫ب�� ‌ه ناونیشانی (سیستمی ته‌وته‌می ل ‌ه‬ ‫ئ��وس��ت��رال��ی��ا)‪ .‬كاتێك دۆرك��ای��م ب��اس ل ‌ه‬ ‫رێ��ور ‌هس��م��ه‌ ته‌وته‌میه‌كانی ئوسترالیا‬ ‫ده‌ك��ات وه‌ك��و ئ��ه‌و ‌ه ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی��ان‬ ‫له‌سه‌ر ده‌كات ك ‌ه رێوره‌سمێكی ئایینین‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ت��وێ��ژی��ن��ه‌و ‌هك��ان��ی سێر‬ ‫جێمس فرێزه‌ر‪ ،‬ك ‌ه پێی وابوو ته‌وته‌می‬ ‫سروشتێكی ج��ادو ئامێزی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌ الی دۆركایمه‌و ‌ه هه‌ڵگری سروشتێكی‬ ‫دینین‪ ،‬چونكه‌ ج��ۆرێ��ك ل��ه‌ پیرۆزییان‬ ‫هه‌یه‌و ب��ه‌الی��ان��ه‌و ‌ه م��وق��ه‌ده‌س��ن‪ ،‬خودی‬ ‫پرۆسه‌كه‌ش ئ��ام��اژه‌ به‌ بوونه‌وه‌رێكی‬ ‫پیرۆز ده‌ك��ات‪ ،‬جگه‌ ل��ه‌وه‌ی ناوه‌ڕۆكی‬ ‫رێ‌و ره‌سمه‌كانیش گوزارشت له‌ شوێن‬ ‫وبابه‌تگه‌لێگی پیرۆز ده‌كه‌ن‪ ،‬كاره‌سات‌و‬ ‫رۆژان��ی ت��ه‌ن��گ��ان��ه‌ی س��ه‌ر م��رۆڤ��ی‬ ‫سه‌ره‌تایی ئه‌مانه‌ی داهێناوه‌‪ ،‬ل ‌ه القاو‪،‬‬ ‫ئاگركه‌وتنه‌وه‌‪ ،‬زه‌وی له‌رزه‌‌و نه‌خۆشی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪226‬‬

‫م��ردن��ی ب�� ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ‪ ،‬ل��ه‌ رزگ��ارب��وون��ی��دا‬ ‫وێنه‌ی په‌لوه‌رێكی به‌هێزی وه‌كو هه‌ڵۆو‬ ‫هۆماو تاوس یان گیان له‌به‌رێكی دیوه‌و‬ ‫رزگاری كردوو ‌ه ئیتر بڕوای به‌و ‌ه هێناو ‌ه‬ ‫روحی باوانی له‌و گیانداره‌دایه‌‪ ،‬قوربانی‬ ‫بۆ كردووه‌و له‌ بۆنه‌ی تایبه‌تدا نه‌بووبێت‬ ‫نه‌یخواردووه‌و تا بووه‌ ب ‌ه نیشانه‌یه‌كی‬ ‫گرووپه‌كه‌و په‌رستوویانه‌‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه دۆركایم جه‌خت ده‌كات ‌ه سه‌ر ئه‌رك ‌ه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی دین‪ ،‬به‌و پێیه‌ی دین‬ ‫بناغه‌و بنچینه‌ی كۆنترۆڵی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌‪،‬‬ ‫س��زای ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ت��ێ��دای��ه‌‪ ،‬ب�� ‌هس��ه‌ر‬ ‫ئه‌وانه‌یدا ده‌سه‌پێنێت‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه رێنماییه‌كانی‬ ‫دین ده‌رده‌چ��ن‪ ،‬ئه‌ركی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌م‬ ‫سزا دینیان ‌ه به‌رزه‌فتكردنی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌و‬ ‫ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی به‌هێزكردن‌و جێگیركردنی‬ ‫هه‌ست وسۆزێكی دیاریكراوو به‌هاگه‌لێكی‬ ‫دی��اری��ك��راوه‌و ‌ه هه‌ماهه‌نگیه‌ك ل ‌ه نێوان‬ ‫پێكهاته‌كانی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌دا درووست‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ل ‌ه الی��ه‌ك تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا ل ‌ه‬ ‫خراپه‌‌و ره‌فتاری نه‌شیاو ده‌گێڕنه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫الی��ه‌ك��ی‌ت��ری��ش��ه‌و ‌ه ئ��ه‌م ه��ه‌س��ت‌و س��ۆزو‬ ‫ب��ه‌ه��ای��ان�� ‌ه ده‌ب��ن��ه‌ ب��ن��ه‌م��ای ی�� ‌هك��گ��رت��ن‌و‬ ‫یه‌كێتی‌و ه��اوك��اری تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا‬ ‫له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك پرسی هاوبه‌ش‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫پێی رۆژگارو تێپه‌ڕبوونی كات جۆرێك‬ ‫ل ‌ه گۆڕان‌و گه‌شه‌كردنیان ب ‌ه سه‌ردا دێت‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ئه‌م هاوكاریانه‌‪ ،‬ك ‌ه له‌سه‌ر داوای‬ ‫ده‌ق�� ‌ه ئایینیه‌كان درووس��ت��ب��وون‌و دین‬ ‫ده‌یخوازێت‪ ،‬ده‌بن ‌ه هۆی نوێكردنه‌وه‌ی‬

‫كۆمه‌ڵگا‪ ،‬به‌الی دۆركایمه‌و ‌ه دین ئه‌و رۆڵ ‌ه‬ ‫ده‌گێڕێت‪ ،‬كه‌ ئاو ل ‌ه جه‌سته‌ی هه‌ر مرۆڤێكی‬ ‫س��اغ‌و سه‌خڵه‌مدا ده‌ی��گ��ێ��ڕێ��ت‪ ،‬ت��ه‌وت��ه‌م‬ ‫روح��ی مانه‌وه‌و ه��اوك��اری‌و یه‌كانگیری‬ ‫گ��روپ��ه‌ك��ان��ه‌‪ ،‬وه‌ك خ��اڵ��ێ��ك س��ه‌رج��ه‌م‬ ‫خه‌ون‌و ئه‌ندێشه‌كان پێكه‌و ‌ه ده‌به‌ستێت‪،‬‬ ‫لێره‌و ‌ه گوزارشتكردنێكی ده‌سته‌جه‌معی‌و‬ ‫ره‌فتارێكی تایبه‌ت به‌رامبه‌ر ئه‌م ته‌وته‌م ‌ه‬ ‫درووس��ت ده‌بێت‪ ،‬ته‌وته‌م ده‌بێته‌ هێماو‬ ‫سومبوڵێكی گروپه‌كه‌‪ ،‬به‌الی دۆركایمه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌م سومبوڵه‌ له‌ كۆمه‌ڵگا سه‌ره‌تاییه‌كاندا‬ ‫وه‌كو ئااڵ وایه‌ له‌ كۆمه‌ڵگای مۆدێرندا‪.‬‬ ‫سیستمی په‌روه‌رده‌یی‬ ‫چ��ه‌م��ك��ی پ��ه‌روه‌رد ‌ه ه��ه‌ن��دێ��ك ج��ار ب ‌ه‬ ‫مانایه‌كی زۆر فراوان به‌كاردێت‪ ,‬هه‌موو‬ ‫ئه‌و كاریگه‌ریانه‌ ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ سروشت‬ ‫ی��ان مرۆڤه‌كه‌یانی تر ده‌ت��وان��ن بیخه‌ن ‌ه‬ ‫سه‌ر ئیراده‌و ئه‌قڵی ئێمه‌‪ ،‬له‌م ب��اره‌و ‌ه‬ ‫فه‌یله‌سوف‌و ئابووریناسی به‌ریتانی جۆن‬ ‫ستیوارت میل ‪ 1806‬ـ��ـ ‪ 1876‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫په‌روه‌رد ‌ه هه‌موو ئه‌وانه‌ ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئێمه‌ ئه‌نجامی ده‌ده‌ی��ن ی��ان خه‌ڵكانی‌تر‬ ‫بۆ ئێم ‌ه ئه‌نجامی ده‌ده‌ن تا ل ‌ه كه‌ماڵی‬ ‫س��روش��ت��م��ان ن��زی��ك��م��ان ب��ك��ه‌ن��ه‌وه‪)44(‌.‬‬ ‫وات�� ‌ه كاتێك قس ‌ه ل��ه‌ س��ه‌ر پ��ه‌روه‌رد ‌ه‬ ‫ده‌كه‌ین باسی پرۆسه‌یه‌ك ده‌كه‌ین‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ژیرو پێگه‌یشتووان ئه‌نجامی ده‌ده‌ن بۆ‬ ‫پێگه‌یاندنی گ�� ‌هش��ه‌ی ت��ه‌واوی ئ��ه‌وان��ه‌ی‬

‫‪227‬‬

‫پێنه‌گه‌یشتوون‪ ،‬یان ب ‌ه گه‌شه‌ی ته‌واوی‬ ‫سروشتی مرۆڤانه‌یان نه‌گه‌یشتوون‪)45(.‬‬ ‫سیستمی پ��ه‌روه‌رده‌ی��ی ب��ری��ت��ی�� ‌ه ل��ه‌و‬ ‫ڕێ��وش��وێ��ن‌و م��ی��ك��ان��ی��زم��ان��ه‌ی ه��ه‌ر‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ده‌یگرێته‌به‌ر بۆ گۆڕینی‬ ‫ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگاكه‌ی ل ‌ه زینده‌ورێكی‬ ‫ب��ای��ل��ۆژی ن��ه‌ف��ام��ه‌و ‌ه ب��ۆ زی��ن��ده‌ورێ��ك��ی‬ ‫كۆمه‌الیه‌تی هۆشیار‪ ،‬ئه‌م پرۆسه‌یه‌ش‬ ‫ل ‌ه رێگای كۆمه‌ڵێك كه‌ناڵ‌و ئامرازه‌و ‌ه‬ ‫جێبه‌جێ ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه ب��ه‌و ك�� ‌هن��اڵ‌و‬ ‫ئ��ام��رازان��ه‌ش د ‌هگ��وت��رێ��ت ئ��ام��راز ‌هك��ان��ی‬ ‫پێگه‌یاندنی كۆمه‌الیه‌تی‪ ،‬مه‌به‌ستیش ل ‌ه‬ ‫پێگه‌یاندن‪ ،‬گه‌شه‌كردنی ت��ه‌واو كامڵی‬ ‫سروشتی مرۆڤانه‌ی تاكه‌كانه‌‪ ،‬گرووپ ‌ه‬ ‫مرۆییه‌كان ل ‌ه هه‌موو قۆناغه‌كانی مێژووی‬ ‫مرۆڤایه‌تیدا هه‌وڵی مانه‌وه‌و به‌راده‌وامی‬ ‫ژی��ان��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی خ��ۆی��ان��ی��ان��داوه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی��ان��داوه‌ ب��ه‌ه��او س��ی��س��ت��م‌و رێ‌و‬ ‫ره‌سم‌و داب‌و نه‌ریت‌و بیروباوه‌ڕه‌كانیان‬ ‫بپارێزن‪ ،‬پ��ه‌روه‌رد ‌ه ئامرازێكی گرنگی‬ ‫ئ��ه‌م ب��ه‌رده‌وام��ی‌و پ��اراس��ت��ن�� ‌ه ب��وو ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێگای ئه‌نجامدانی كۆمه‌ڵێك ئه‌ركه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك��و(‪ ،)46‬گواستنه‌وه‌ی كه‌له‌پووری‬ ‫ك��ل��ت��ووری‌و ئ��ه‌ن��ج��ام��دان��ی پ��رۆس��ه‌ی ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیكردن‌و فێركردنی شێوازه‌كانی‬ ‫ره‌ف��ت��ارو پسپۆڕی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و زمان‬ ‫وبه‌ها ئ��اك��اری‌و جوانییه‌كان‌و ئاراست ‌ه‬ ‫كۆنترۆڵكردن‌و‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫په‌راوێزو سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫‪١‬ــ الرشدان‪ ،‬الدكتور عبدالله‪ ،‬علم اجتماع التربیة‌‪ ،‬دار‬ ‫الشروق للنشر والتوزیع‪ ،‬رام الله‪ ،‬فلسطین‪،1999 ،‬‬ ‫ص‪.115 :‬‬ ‫‪٢‬ــ عثمان‪ ،‬الدكتور ابراهیم‪ ،‬مقدم ‌ة فی علم ااڵجتماع‪،‬‬ ‫دار الشروق للنشر والتوزیع‪ ،‬عمان‪ ،‬االردن‪ ،‬ااڵصدار‬ ‫الثالث‪ ،2006 ،‬ص ‪.211‬‬ ‫‪٣‬ــ الفائدي‪ ،‬الدكتور محجوب عطیه‌‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪33‬‬ ‫‪٤‬ــ الرشدان‪ ،‬الدكتور عبدالله‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪:‬‬ ‫‪.106‬‬ ‫‪٥‬ــ لطفي‪ ،‬عبدالحمید‪ ،‬علم ااڵجتماع‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص ‪68‬‬ ‫‪٦‬ــ الشعبینی‪ ،‬الدكتور محمد مصطفی‪ ،‬علم االجتماع‪،‬‬ ‫دار النهضة‌ العربیة‌ القاهرة‌‪ ،‬مصر‪ ،1974 ،‬ص‪.51 :‬‬ ‫‪٧‬ــ السمالوطی‪ ،‬دكتور نبیل محمد توفیق‪ ،‬البنا‌ء النظري‬ ‫لعلم ااڵجتماع‪ ،‬الجز‌و ااڵول‪ ،‬دار الكتب الجامعیة‪،‬‬ ‫ااڵسكندریة‌‪ ،‬المصر‪ ،1974 ،‬ص‪.111-110‬‬ ‫‪٨‬ــ لطفي‪ ،‬عبدالحمید‪ ،‬علم ااڵجتماع‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص ‪68‬‬ ‫‪٩‬ــ فوال‪ ،‬دكتور صالح مصطفی‪ ،‬التاریخ النظري لعلم‬ ‫االجتماع‪ ،‬دار الفكر العربي‪ ،‬قاهرهة‪ ،1982 ،‬ص ‪.151‬‬ ‫‪١٠‬ـ��ـ خ��ه‌ل��ی��ق��ی‪ ،‬دك��ت��ور ح��وس��ه‌ی��ن‪ ،‬ك��ۆم��ه‌ڵ��ن��اس��ی‬ ‫ك��ورده‌واری‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی (الحوادث)‬ ‫به‌غدا‪ ،1990 ،‬ل‪.14 :‬‬ ‫‪١١‬ــ لطفي‪ ،‬عبدالحمید‪ ،‬علم ااڵجتماع‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪68‬‬ ‫‪١٢‬ـ��ـ م��ح��ج��وب‪ ،‬ال��دك��ت��ور م��ح��م��د ع��ب��ده‌‪ ،‬ااڵت��ج��اه‬ ‫السوسیوانثروبولوجی فی دراس��ة المجتمع‪ ،‬وكال ‌ة‬ ‫المطبوعات للنشر‪ ،‬الكویت‪ ،‬بال سنة الطبع‪ ،‬ص‪.95 :‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪228‬‬ ‫‪١٣‬ــ عه‌زیز‪ ،‬دكتۆر حوسێن موحه‌مه‌د‪ ،‬هێندێ زانیاریی‬

‫‪٢٥‬ـ��ـ نه‌قیب زاده‌‪ ،‬دكتۆر احمد‪ ،‬پێشه‌كیه‌ك له‌سه‌ر‬

‫تیۆری ده‌رب��اره‌ی بنچینه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی سیستمی‬

‫كۆمه‌ڵناسی سیاسی‪ ،‬و‪ .‬مه‌سعود ره‌وان��دۆس��ت‪،‬‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬گۆڤاری كوردستان سه‌ده‌ی ‪ ،21‬ژماره‌‪،‬‬

‫ده‌زگ��ای ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌و ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی موكریانی‪،‬‬

‫(‪ ،2010 ،)8‬ل ‪.259‬‬

‫چاپخانه‌ی ئاراس‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2007 ،‬ل‪.28:‬‬

‫‪١٤‬ــ عثمان‪ ،‬الدكتور ابراهیم‪ ،‬مقدمة‌ فی علم ااڵجتماع‪،‬‬

‫‪٢٦‬ــ افالطون‪ ،‬جمهوری ‌ة افالطون‪ ،‬ترجمة حنا خباز‪،‬‬

‫المصدر السابق‪ ،‬ص‪219‬‬

‫دار التراث‪ ،‬بیروت‪،1969 ،‬ص‪115-114‬‬

‫‪١٥‬ـ��ـ س��ل��ی��م‪ ،‬دك��ت��ور ش��اك��ر م��ص��ط��ف��ی‪ ،‬ق��ام��وس‬

‫‪٢٧‬ــ ئینسایكلۆپیدیای ئینكارتا‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ی خۆرئاوایی‪،‬‬

‫ااڵنثروبولوجیا‪ ،‬كویت‪ ،1980 ،‬ص ‪.756‬‬

‫وه‌رگ��ێ��ڕان��ی ئ��اوات احمد‪ ،‬ده‌زگ��ای چ��اپ‌و په‌خشی‬

‫‪١٦‬ــ القصیر‪ ،‬ملیح ‌ة عوني‪ ،‬والدكتور صبیح عبدالمنعم‬

‫سه‌رده‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،2003 ،‬ل‪.44-43:‬‬

‫احمد‪ ،‬علم اجتماع العائل ‌ة مطبع ‌ه جامع ‌ة بغداد‪ ،‬بغداد‪،‬‬

‫‪٢٨‬ــ عبدالجبار‪ ،‬الدكتور نبیل عبدالحمید‪ ،‬توماس هوبز‬

‫‪ ،1984‬ص‪. 264‬‬

‫ومذهبه السیاسی واالخالقي‪ ،‬رسال ‌ة ماجستیر تقدم‬

‫‪١٧‬ـ��ـ الشاعر‪ ،‬الدكتور عبدالمجید‪ ،‬وآخ��رون‪ ،‬علم‬

‫بها الی مجلس كلیة االداب جامع ‌ة بغداد‪ ،1978 ،‬غیر‬

‫االجتماع الطبي‪ ،‬دار الیازوري العلمی ‌ة للنشر والتوزیع‪،‬‬

‫منشورة‪ ،‬ص‪.52-45 :‬‬

‫عمان‪ ،‬االردن‪ ،2003 ،‬ص‪.135 :‬‬

‫‪٢٩‬ــ عه‌زیز‪ ،‬دكتۆر حوسێن موحه‌مه‌د‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی‬

‫‪١٨‬ــ ماكیڤه‌ر‪ ،‬ر‪ .‬م‪ .‬و شالز بیدچ‪ ،‬المجتمع‪ ،‬ترجمة‌‪،‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.260‬‬

‫الدكتور السید محمد العزاوي وآ‌خرون‪ ،‬الجز‌ء الثاني‪،‬‬

‫‪٣٠‬ــ ماكیڤه‌ر‪ ،‬ر‪ .‬م‪ .‬وشالز بیدچ‪ ،‬المجتمع‪ ،‬ترجمهة‪،‬‬

‫مۆسسة‌ فرانكلین للطباعة‌ والنشر‪ ،‬مكتب ‌ه النهضة‬

‫الدكتور علی احمد عیسی‪ ،‬الجز‌ء االول‪ ،‬مۆسس ‌ة‬

‫المصریة‪ ،‬القاهرهة‪-‬نیویورك‪ ،1971 ،‬ص‪466‬‬

‫فرانكلین للطباع ‌ة والنشر‪ ،‬مكتب ‌ة النهض ‌ة المصریة‌‪،‬‬

‫‪١٩‬ــ عبدالباقی‪ ،‬دكتور زی��دان‪ ،‬ركائز علم ااڵجتماع‪،‬‬

‫القاهره‌‪-‬نیویورك‪ ،‬ط‪ ،1974 ،3‬ص‪.215‬‬

‫المصدر السابق‪ ،‬ص ‪9‬‬

‫‪٣١‬ــ وصفي‪ ،‬الدكتور عاطف‪ ،‬االنثروبولوجیا الثقافیة‌‪،‬‬

‫‪٢٠‬ــ القصیر‪ ،‬ملیح ‌ه عونی‪ ،‬والدكتور صبیح عبدالمنعم‬

‫دار النهضة‌ العربیة‌‪ ،‬بیروت‪ ،1971 ،‬ص ص ‪-221:‬‬

‫احمد‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪291-275:‬‬

‫‪.229‬‬

‫‪٢١‬ــ ئه‌نگلس‪ ،‬فریدریك‪ ،‬بنه‌چه‌ی خێزان‌و خاوه‌نداریه‌تی‬

‫‪٣٢‬ــ قبیسي‪ ،‬محمد‪ ،‬شعوب وتقالید‪ ،‬غرائب وعادات‬

‫تایبه‌ت‌و ده‌وڵه‌ت‪ ،‬و‪ :‬كه‌ریم مه‌ال ره‌شید‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫من العالم‪ ،‬بیروت‪ ،‬مۆسسة‌ الرحاب الحدیثة‌‪،1995 ،‬‬

‫تیشك‪ ،‬سلیمانی‪ ،2004 ،‬ل‪63:‬‬

‫ص ‪.151‬‬

‫‪٢٢‬ــ ابو زید‪ ،‬الدكتور أحمد‪ ،‬البنا‌ء االجتماعي‪ ،‬االنساق‪،‬‬

‫‪٣٣‬ــ قه‌فتان‪ ،‬دكتۆر محمد فاضل‪ ،‬رژێمه‌ ئابووریه‌كان‌و‬

‫قاهرة‌‪ ،‬ط‪ ،1973 ،3‬ص ‪.526‬‬

‫كۆمه‌ڵگای ته‌كنۆلۆژی نوێ‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫‪٢٣‬ــ القصیر‪ ،‬ملیحهة عوني‪ ،‬والدكتور صبیح عبدالمنعم‬

‫ئۆفێستی سه‌ركه‌وتن‪ ،‬سلێمانی‪ ،1985 ،‬ل‪.39:‬‬

‫احمد‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪41:‬‬

‫‪٣٤‬ــ سیغال‪ ،‬ل‪ ،‬لمحهة عن تطور المجتمع منژ بد‌و‬

‫‪٢٤‬ــ خمش‪ ،‬مجددالدین عمر خیری‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫التاریخ‪ ،‬المكتبة االشتراكیة‌‪ ،‬دار دمشق‪ ،‬لبنان –‬

‫ص‪ ،‬ص ‪95-80‬‬

‫سوریة‌‪ ،‬ط‪ ،1978 ،6‬ص‪.11-10:‬‬

‫‪229‬‬ ‫‪٣٥‬ـ��ـ الحسن‪ ،‬الدكتور احسان محمد‪ ،‬علم االجتماع‬ ‫الصناعي‪ ،‬مطبع ‌ة جامعة بغداد‪ ،‬بغداد‪ ،1986 ،‬ص‪.41:‬‬ ‫‪٣٦‬ـ��ـ س��ل��ی��م‪ ،‬دك��ت��ور ش��اك��ر م��ص��ط��ف��ی‪ ،‬ق��ام��وس‬ ‫االنثروبولوجیا‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.816 :‬‬ ‫‪٣٧‬ــ ابو زید‪ ،‬الدكتور احمد‪ ،‬البنا‌ء االجتماعی‪ ،‬االنساق‪،‬‬ ‫المصدر السابق‪ ،‬ص‪530:‬‬ ‫‪٣٨‬ـ��ـ اح��م��د‪ ،‬م��ح��م��د م��ص��ط��ف��ی‪ ،‬ب��ی��ار ‌ه دراس��ة‬ ‫سوسیوانثروبولوجیة‌‪ ،‬رسالة‌ ماجستیر غیر منشورة‌‪،‬‬ ‫تقدم بها الی مجلس كلی ‌ه االداب جامع ‌ة صالح الدین‪،‬‬ ‫اربیل‪ ،1994 ،‬ص‪16 :‬‬ ‫‪٣٩‬ــ عبدالله‪ ،‬عبدالله خورشید‪ ،‬البنا‌ء االجتماعي فی‬ ‫القریة‌ الكردیة‌‪ ،‬رسالة ماجستیر غیر منشور ‌ة تقدم‬ ‫بها الی مجلس كلیة االداب جامع ‌ه صالح الدین‪ ،‬اربیل‪،‬‬ ‫‪ ،1996‬ص‪.115 :‬‬ ‫‪٤٠‬ــ باقر‪ ،‬طه‪ ،‬مقدم ‌ة فی تاریخ الحضارات القدیمة‌‪،‬‬ ‫ال��ج��ز‌ء ال��ث��ان��ي‪ ،‬ح��ض��ار ‌ة وادی نیل‪ ،‬مطبوعات دار‬ ‫المعلمین العالیه‌‪ ،‬ط‪،2‬بغداد‪ ،1956 ،‬ص‪.340 :‬‬ ‫‪٤١‬ــ لیكلرك‪ ،‬جیرار‪ ،‬العولمة‌ الثقافیة‌‪ ،‬الحضارات علی‬ ‫المحك‪ ،‬ترجمة‌‪ ،‬ج��ورج كتورة‌‪ ،‬دار الكتاب الجدید‬ ‫المتحده‌‪ ،‬گرابلس‪ ،‬لیبیا‪ ،2004 ،‬ص ‪101‬‬ ‫‪٤٢‬ـ��ـ ك��ۆزه‌ر‪ ،‬ل��وی��س‪ ،‬دۆرك��ای��م‪ ،‬ژی��ان‌و ئه‌ندێشه‌‪،‬‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ ،‬محمد قادر‪ ،‬خانه‌ی چاپ‌و باڵوكردنه‌وه‌ی‬

‫چوارچرا‪ ،‬سلێمانی‪2008 ،‬ز‪ ،‬ال‪-32‬‬

‫‪٤٣‬ــ اسماعیل‪ ،‬دكتور قباری محمد‪ ،‬أصول‬ ‫ااڵنپروبولوجیا العامة‌‪ ،‬دار المعرفة الجامعیة‪،‬‬ ‫االسكندریة‌‪ ،‬مصر‪ ،1980 ،‬ص ‪. 116‬‬ ‫‪٤٤‬ــ دوركایم‪ ،‬ئه‌میل‪ ،‬تربیت و جامعه‌شناسی‪،‬‬ ‫ترجم ‌ه علیمحمد كاردان‪ ،‬انتشارات دانشگاه‬ ‫تهران‪ ،1376 ،‬ص‪40 :‬‬ ‫‪٤٥‬ـ��ـ ال��رش��دان‪ ،‬الدكتور عبدالله‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪.31 :‬‬ ‫‪٤٦‬ــ هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪.35-31 :‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪230‬‬

‫جانا‌ سانسکریتی‬ ‫‪Jana Sanskriti‬‬

‫ئاماده‌کردنی‪ :‬زاهیر عه‌بدولاڵ ره‌ش‬ ‫‪Zahir Abdula Rash‬‬

‫‪231‬‬

‫ئ��ه‌و ک��ه‌س��ه‌ی ن��ه‌ت��وان��ێ��ت ئ��ه‌وه‌ ق��ب��وڵ‬ ‫بکات‪ ،‬ک ‌ه ئه‌ویش وه‌ک هه‌‌ر که‌سێکی‌تر‬ ‫ده‌مرێت‪ ،‬ئه‌وا رێگایه‌کی زۆری ماو ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌و خاڵه‌ی‪ ،‬که بزانێت مرۆڤه‌کان هه‌ر به‬ ‫‌یه‌کتر ده‌گه‌ن‪ .‬له‌ خاڵی به‌یه‌کگه‌یشتندا‪ ،‬نه‬ ‫‌خه‌ڵکی زۆر زان��ا‌و نه زۆر ن��ه‌زان هه‌ن‌؛‬ ‫له‌وێدا ئه‌و مرۆڤان ‌ه هه‌ن‪ ،‬ک ‌ه هه‌وڵ ده‌ده‌ن‬ ‫زۆر زیاتر بزانن له‌وه‌ی ده‌یزانن‪.‬‬ ‫پاولۆ فره‌یرێ‬

‫ئه‌و ئه‌فراندنی گه‌رای به‌هێزکردنه‌ ل ‌ه الی‬ ‫به‌شداران؟‬ ‫به‌ ه��ۆی ئ��ه‌و توێژینه‌وه مه‌یدانییانه‌ی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ل�� ‌ه الی��ه‌ن ئ��ه‌ن��دام��ن��ی گ��روپ��ی جانا‬ ‫سانسکریتییه‌وه‌ ئ�� ‌هن��ج��ام دراون‪ ،‬به‬ ‫تایبه‌تی پاش سه‌ردانیان بۆ الی خه‌‌ڵکی‬ ‫گونده‌کان‌و هاوکاریکردنیان له ژیانی‬ ‫رۆژان�� ‌هی��ان��د‌ا به ک��ارک��ردن‌و سازکردنی‬ ‫گفتوگۆی زۆر له‌گه‌ڵیاندا ب�� ‌ه میتۆدی‬ ‫شانۆی سه‌کۆ‌و به بیرۆکه‌ی به‌هێزکردن‪،‬‬ ‫منیش ه��ه‌وڵ ده‌ده‌م به به‌رچاوڕوونتر‬ ‫تیشک بخه‌مه ‌سه‌ر نمایشی شۆنار مایه‬ ‫‪ ،Shonar Meye‬ک ‌ه باس له‌ توندوتیژیی‬ ‫پیاوان ده‌کات به‌رامبه‌ر ژنان‪ .‬به بڕوای‬ ‫م��ن‪ ،‬ب��ه‌ره‌ن��ج��ام��ی گ��ه‌ران‌و س��ه‌ردان��ی‬ ‫گوند‌و دیهاتییه‌کان ل ‌ه الیه‌ن گروپی جان‌ا‬ ‫سانسکریتیه‌وه فاکته‌رێکی به‌هێز بووه بۆ‬ ‫ئه‌فراندنی گه‌رای به‌هێزکردن‪.‬‬

‫له‌م باسه‌دا حه‌ز ده‌که‌م جه‌ختێک ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ک��ار ‌هک��ان��ی گ��روپ��ی سانسکریتی بکه‌م‪،‬‬ ‫ل��ه‌وه‌وه‌‌ را‪ ،‬ک ‌ه ئ��ه‌و گروپه‌ ب ‌ه میتۆدی‬ ‫شانۆی سه‌کۆ ‪ forum teater‬کار ده‌کات‪.‬‬ ‫شانۆی سه‌کۆ میتۆدێک ‌ه ده‌خوازێت تۆ‬ ‫ئازادیخوازبیت‌و خۆت له هه‌ر چه‌شنه‬ ‫چه‌وسانه‌وه‌یه‌ک قورتار بکه‌یت‪.‬‬ ‫لێکۆلینه‌و ‌ه ل ‌ه جانا ‌سانسکریتی ده‌شێت‬ ‫بمانگه‌ڕێنێته‌و ‌ه الی��ه‌ن��ی ئێتنۆگرافی‪ .‬خۆشه‌ویستیی کارکردن‌و به‌ده‌ستخستنی‬ ‫ئامڕازه‌کان‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و ه��ۆی��ه‌‪ ،‬پ��ه‌ن��ا ده‌ب��ه‌م�� ‌ه ب��ه‌ر‬ ‫هه‌وڵ‌و سه‌ردانه‌کانی خاتو تینا رۆکه‌ له‬ ‫جانا ‌سانسکریتی گروپێکی شانۆییه‌‌‪ ،‬له‬ ‫ناوچه‌کانی واڵتی هیندستان‪.‬‬ ‫پرسیاری ئه‌م باسه‌شم ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ئای‌ا هه‌مان کاتدا بزاڤێک ‌ه ل ‌ه ویاڵیه‌تی به‌نگالیی‬ ‫گ��روپ��ی جانا سانسکریتی چ��ۆن ک��اری ‌سه‌رووی رۆژئاوای هیندستاندایه‪.‬‬ ‫‌کردووه‌و چۆن میتۆدی شانۆی سه‌کۆ‌ی ئ��ه‌م گروپه به‌ میتۆدی شانۆی سه‌کۆ‬ ‫کردووه به ئه‌فرانده‌ری گه‌رای به‌هێزکردن ک��ار ده‌ک��ه‌ن‪ .‬ک��ارک��ردن��ی ئ��ه‌م گ��روپ�� ‌ه‬ ‫‪ empowerment‬ل��ه الی ب��ه‌ش��داران��ی‪ ،‬ل��ه‌‌وه‌وه‌ س��ه‌رچ��اوه‌ی گ��رت��ووه‌‪ ،‬ک�� ‌ه وا‬ ‫یاخود چ��ۆن‌و ب ‌ه چ شێوه‌یه‌ک شانۆی ده‌کات ئێمه ئازاد بین‪ ،‬رزگاربین له‌ هه‌‌ر‬ ‫سه‌کۆ هاوکار ب��ووه له‌ پشتیوانیکردنی سته‌مێک‌و چه‌وساندنه‌وه‌یه‌ک‪ .‬میتۆدی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪232‬‬

‫ئه‌م گروپه‪ ،‬که میتۆدی شانۆی سه‌کۆیه‌‪،‬‬ ‫رێ��ت پ��ێ ده‌دات‪ ،‬ک��ه‌ ل��ه‌ ه��ه‌‌ر چه‌شنه‬ ‫چه‌وساندنه‌وه‌یه‌ک خۆت قورتار بکه‌یت‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه جانا سانسکریت وای ده‌بینیت‪،‬‬ ‫ک ‌ه شانۆی سه‌کۆ ئامڕازێک ‌ه بۆ په‌یوه‌ندی‬ ‫دروس��ت��ک��ردن ب��ه مه‌به‌ستی ئه‌فراندنی‬ ‫گه‌رای به‌هێزکردن له هۆشی به‌شدارانیدا‪.‬‬ ‫هه‌ر ب ‌ه هۆی شانۆی سه‌کۆوه‌ مۆنۆلۆگ‬ ‫تێک ده‌شکێنرێت‌و رێ بۆ دیالۆگ ده‌کاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه وا ده‌ک��ات بیربکه‌یته‌وه‌‌‪ ،‬نه‌شهێڵێت‬ ‫کوێران ‌ه وه‌اڵم بده‌یته‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵیشیدا ئه‌و‬ ‫هێزو توانایه‌ت پێده‌به‌خشێت‪ ،‬که‌ واقعی‬ ‫به‌رده‌ستت بگۆریت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ج��ۆر ‌ه ک��ارک��ردن��ه‌‌ ب��ه‌و م��ی��ت��ۆد ‌ه‬ ‫بۆته‌هۆی ئه‌وه‌ی تا ئێستا ل ‌ه ژێر چه‌تری‬ ‫جانا سانسکریتی زیاتر ل ‌ه سی گروپی‬ ‫چ��االک‌و ئه‌کتیڤ هه‌بن‪ ،‬که‌ به‌ میتۆدی‬ ‫شانۆی سه‌کۆ کار بکه‌ن‪.‬‬ ‫له رێگای باسکردن ل ‌ه جانا سانسکریتی‌ه‌وه‪،‬‬ ‫وه‌ک نموونه‌یه‌ک‪ ،‬ده‌توانین گفتوگۆش له‬ ‫‌باره‌ی شانۆی سه‌کۆوه بکه‌ین‪.‬‬ ‫ئاوگوستۆ ب��ۆاڵ‪ ،‬ک�� ‌ه ش��ان��ۆی سه‌کۆی‬ ‫به‌ره‌و پێش ب��ردووه‌‪ ،‬سروشتی ئیلهامی‬ ‫ل ‌ه کتێبێکی پاوڵۆ فره‌یرێ وه‌رگرتووه‌‪،‬‬ ‫کتێبه‌ک ‌ه ب��ه‌ ناونیشانی (پێداگۆگی بۆ‬ ‫س��ت�� ‌هم��ل��ێ��ک��راوان)ه‪ ،‬ک��ه‌‌ بایه‌خێکی زۆر‬ ‫گه‌وره‌ی هه‌بوو ‌ه الی ئۆگستۆبواڵ‪.‬‬ ‫ف��ره‌ی��رێ ل��ه‌ک��ت��ێ��ب�� ‌هک��ه‌ی��دا ب��اس��ی ل��ه‌وه‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬ک��ه س��ت�� ‌هم��ل��ێ��ک��راوان ده‌ب��ێ��ت‬ ‫هۆشیار بکرێنه‌و ‌ه ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌وان‬

‫به‌شیکن له‌ چه‌وساندنه‌وه‌ی ه��ه‌روه‌زی‪،‬‬ ‫که‌ هیچ چه‌وساندنه‌وه‌یه‌کی ت��اک‪ ،‬یان‬ ‫ب�� ‌ه ک��ۆم��ه‌ڵ ک��ه‌م ب��ای��ه‌خ نییه‌‪ .‬ل�� ‌ه رێگای‬ ‫ئاگادارکردنه‌وه‌‌و هۆشیارکردنه‌وه‌یان‪،‬‬ ‫سته‌ملێکراوان ئه‌و ده‌رفه‌ته‌یان ده‌بێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫کاریگه‌ریی خۆیان هه‌بێت‌و ره‌وشه‌که‌ی‬ ‫خۆیان بگۆڕن‪.‬‬ ‫دی��ا دا ک��ۆس��ت��ا ‪Dia Da Costa‬‬ ‫ت��وێ��ژه‌ره‌وه‌و ل��ێ��ک��ۆل��ه‌ره‌وه‌ی��ه‌ک��ی جانا‬ ‫س��ان��س��ک��ری��ت��ی‌ی��ه‌‌‪ ،‬گ��ه‌ی��ش��ت��ۆت�� ‌ه ئ��ه‌و‬ ‫ده‌ره‌ن��ج��ام��ه‌ی‪ ،‬ک��ه‌ خ��اڵ��ی ت��ه‌وه‌ری��ی‬ ‫مه‌به‌ستی شانۆی سه‌کۆ دروستکردنی‬ ‫(پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‪ ،‬خ��ۆس��ه‌رق��اڵ��ک��ردن‌و مه‌یلی‬ ‫به‌شداریکردن)ه له‌ الی به‌شداربووان‪.‬‬ ‫نه‌ک ته‌نها په‌یوه‌ندیه‌کی پێوانه‌یی ل ‌ه نێوان‬ ‫به‌شداربووانی نمایشێکی سانسکریتی‬ ‫بێت‪ ،‬به‌ڵکو ره‌نگ ‌ه ئه‌م په‌یوه‌ندیكردنه‌ش‪،‬‬ ‫گۆڕانکاریه‌کیش بێت له‌ ژیاندا‪.‬‬ ‫‪ Mia Marie F Sternudd‬ستێرنوود‬ ‫له‌ نامه‌ی دکتۆراکه‌یدا له‌ ب��اره‌ی دراما‬ ‫پێداگۆگی‌و په‌روه‌رده‌یه‌کی دیموکراتییه‌وه‬ ‫باسی ئ��ه‌وه‌ ک��ردووه‪ ،‬که م��رۆڤ کاتێک‬ ‫هۆشیارو به‌ ئاگابێت له‌ باره‌ی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫کۆمه‌ڵگا‪ ،‬که چۆن کاریگه‌ری هه‌یه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و بونیادی ده‌سه‌اڵتدارێتی‪ ،‬ئه‌و کات ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگایه‌کی سۆڵیداری داده‌م��ه‌زرێ��ت‪.‬‬ ‫تاکه‌کان له‌و هۆشیارییه‌و ‌ه ئه‌وه‌ده‌خوازن‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ره‌ف��ت��ار ل��ه‌گ��ه‌ڵ چ��ه‌وس��ان��دن��ه‌و ‌ه‬ ‫ب��ک��ه‌ن‪ ،‬ی��ان ن��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌و ه��ۆش��ی��اری��ه‌ش‬ ‫وه‌ک ب��ه‌ش��ێ��ک ل��ه‌ پ��ه‌روه‌رده‌ک��ردن��ی‬

‫‪233‬‬

‫دی��م��ۆک��راس��ی ت��ه‌م��اش��ا ده‌ک��رێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫په‌روه‌رده‌کردنی دیمۆکراتیش‪ ،‬مه‌به‌ست‬ ‫تێیدا به‌ده‌ستخستنی ئامڕاز ‌ه بۆ هه‌بوونی‬ ‫رۆڵ‪ ،‬ک ‌ه به هۆیه‌وه سته‌م نه‌‌هێڵرێت ل ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگادا‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی جانا سانسکریت به‌ میتۆدی‬ ‫شانۆی سه‌کۆ کار ده‌کات‪ ،‬ئێمه هه‌ر له‬ ‫‌درێ��ژه‌ی بابه‌ته‌که‌ماندا ه��ه‌وڵ ده‌ده‌ی��ن‬ ‫وه‌اڵم��ی ئه‌م پرسیارانه‌ی الی خ��واره‌و ‌ه‬ ‫بده‌ینه‌وه‪ ،‬که‪‌:‬‬ ‫ــ جانا سانسکریتی چۆن له‌گه‌ل شانۆی‬ ‫سه‌کۆدا کار ده‌کات ؟‬ ‫ــ چۆن به‌هێزکردن ‪ empowerment‬ببێت‬ ‫ب ‌ه میتۆدی شانۆی سه‌کۆ؟‬ ‫ــ چۆن‌و ب ‌ه چ شێوه‌یه‌ک شانۆی سه‌کۆ‬ ‫پشتگیری له ئه‌فراندنی به‌هێزکردندا بکات‬ ‫ل ‌ه الی به‌شداربوان؟‬ ‫سنووردانان‬ ‫هه‌ڵبه‌ت کۆمه‌ڵیک چ��االک��ی ب��ه ‌یه‌که‌و ‌ه‬ ‫ی شانۆی جان‌ا‬ ‫گ��رێ��دراوو ئ��اڵ��ۆز‪ ،‬گروپ ‌‬ ‫سانسکریتی دروستکردووه‌‪ .‬ک ‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫جوانکارییه‌کی ته‌واوی به‌خشیوه‌ت ‌ه ئه‌و‬ ‫گروپه‌ شانۆییه‪.‬‬ ‫تینا رۆک�� ‌ه ده‌ڵ��ی��ت‪ :‬ب��ۆ ی�� ‌هک�� ‌هم��ی��ن ج��ار‬ ‫ل�� ‌ه هاوینی س��اڵ��ی ‪ 1993‬گ��روپ��ی جان‌ا‬ ‫سانسکریتیم بینی ل�� ‌ه ش��اری ری��ۆ دی‬ ‫جانیرۆ ل ‌ه به‌رازیل‪ ،‬ک ‌ه به‌شدارییان ل ‌ه‬ ‫ڤیستیڤاڵی شانۆی سه‌کۆی نێونه‌ته‌وه‌یدا‬

‫ده‌کرد‪ .‬من به ‌ته‌واوی پێیان سه‌رمه‌ست‬ ‫بووم‪ .‬سه‌‌رسام بووم ب ‌ه ئه‌نه‌رژی‌و هێزو‬ ‫توانایی ئه‌و گروپه‌‪ ،‬که‌ ده‌دره‌وشانه‌وه‌ له‬ ‫نمایشه‌کانی شانۆی سه‌کۆدا‪ .‬چ شه‌نگی‌و‬ ‫جوانییه‌کیان نه‌خشاندبوو ب ‌ه بابه‌تێکی‬ ‫زۆر گرنگ‌و بایه‌خدار‪ .‬ئه‌مه‌ش بۆ ئێمه‌ی‬ ‫سویدی شتێکی زۆر نوێ بوو‪ ،‬ک ‌ه پێی‬ ‫رانه‌هاتبووین له‌و جۆره‌ کارانه‌‪ ،‬بۆ هه‌تا‬ ‫هه‌ته‌یه‌ ئ��ه‌و جوانیه‌م له ‌بیر ناچێته‌وه‌‪،‬‬ ‫پاشان تینا بڕیار ده‌دات تێزی دکتۆراکه‌ی‬ ‫له‌ سه‌ر گروپی چان ‌ه سانسکریتی بێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی جێی ئاماژه‌ی ‌ه سااڵن ‌ه ب ‌ه ده‌یان‬ ‫ک��ه‌س روو ل��ه‌م س��ه‌ن��ت��ه‌ره‌ ده‌ک��ه‌ن بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی تێزی ماسته‌رو دکتۆرا‪،‬‬ ‫ئه‌وانیش به‌ هه‌موو رووخۆشیی خۆیان‌و‬ ‫میوان دۆستییان باوه‌شیان بۆ ده‌که‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫جان‌ا سانسکریتی له‌ ساڵی ‪2008‬دا ب ‌ه‬ ‫هاوکاریی جۆلیا بوال‌‪ ،‬که به‌رێوه‌به‌ری‬ ‫سه‌نته‌ری چه‌وساوه‌کان بوو ل ‌ه پاریس‪،‬‬ ‫وه‌رکشۆپێکی له‌ ناوچه‌ی داڵ��ه‌رن��ه‌‌دا ل ‌ه‬ ‫سوید ساز کرد ده‌رباره‌ی شانۆی سه‌کۆ‪،‬‬ ‫که‌ رۆژنامه‌‌و گۆڤاره‌ هونه‌ریه‌کان زۆر ب ‌ه‬ ‫بایه‌خه‌وه‌ باسیان لێوه کردو تا ئێستاش‬ ‫باسی لێوه ده‌که‌ن‬ ‫زه‌مینه‌ی جان‌ا سانسکریتی‬ ‫یه‌کێک له‌ دامه‌زرێنه‌رانی جان‌ا سانسکریتی‪،‬‬ ‫ی ‪Sanjoy‬‬ ‫ک��ه ن��اوی سانجۆی گانگول ‌‬ ‫‪Ganguly‬یه‌‌‪ ،‬که‌سێکی نێو خێزانێکی سه‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪234‬‬

‫به چینێکی بژێویی مامناوه‌ندی ب��ووه‪.‬‬ ‫پێشتر ئ�� ‌هن��دازی��ار ب��ووه‌و چاالکوانێکی‬ ‫پ��ارت��ی ک��ۆم��ۆن��س��ت��ی ه��ی��ن��دی ‪CPM‬و‬ ‫بزوتنه‌وه‌ی نه‌قابی بنگالی خۆرئاوا بووه‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای ‪1980‬دا وازی ل�� ‌ه پارتی‬ ‫ک��ۆم��ۆن��ی��س��ت‌و س�� ‌هن��دی��ک��اک��ه‌ی ه��ێ��ن��اوه‌‌و‬ ‫ک��ه‌وت��ۆت��ه ک��ارک��ردن وه‌ک کارماندێکی‬ ‫کاروباری کۆمه‌اڵیه‌تی ل ‌ه شاری که‌لکه‌تا‬ ‫‪Kolkatas‬ی هه‌ژار نشین‪.‬‬ ‫ل��ه‌و ب��ارو دۆخ�� ‌ه ن��اج��ۆره‌دا‪ ،‬گانگۆلی‬ ‫له‌گه‌ڵ چه‌ند هاوڕێیه‌کیدا س��ه‌ری خۆی‬ ‫ه��ه‌ڵ��گ��رت��ووه‌و ب�� ‌ه دوای ره‌گ‌و ریشه‌و‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی ئه‌و نه‌هامه‌تییه‌د‌ا گ��ه‌ڕاوه‪،‬‬ ‫که‌ گه‌له‌که‌ی تێکه‌وتووه‌‌‪ .‬ل ‌ه ناچاریدا رێی‬ ‫گرتۆته به‌رو که‌وتۆته کوێر ‌ه گوندێکه‌و ‌ه‬ ‫ب��ه‌ ن��اوی س��ون��درب��ان ‪،Sunderbans‬‬ ‫ک��ه حه‌فتا کیلۆمه‌تر دوور ‌ه ل�� ‌ه ش��اری‬ ‫کولکاتا‌وه‌‪ .‬ئه‌م گوند ‌ه ل ‌ه هه‌موو سیمای‬ ‫شارستانییه‌وه دوور ب��ووه‪ ..‬نه‌ ئاوی‬ ‫هه‌بووه‪ ،‬ن ‌ه کاره‌با‪ .‬گانگۆلی ماوه‌یه‌ک‬ ‫خ��ۆی‌و خ��ێ��زان��ه‌ک��ی ژی��ان��ی��ان ل��ه‌وێ��دا‬ ‫گوزه‌راندووه‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌و گوند ‌ه‬ ‫هیچ خزمه‌تگوزارییه‌کی تێدا نه‌بووه‌و‬ ‫دوور بووه له‌ هه‌‌ر سیمایه‌کی شارستانی‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌ دیوێکی‌تریشدا پ ‌ڕه‌ژیانی موسیقاو‬ ‫سه‌ما بووه‪ .‬گانگۆلی ماوه‌یه‌ک له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫موسیقاو که‌ش‌و هه‌وا رووحیه‌دا ژیاوه‪،‬‬ ‫پاشان له‌گه‌ڵ هاوڕێکه‌یدا ئه‌و شوێنه‌یان‬ ‫کردووه به مه‌ڵبه‌ندێکی موسیقاو سه‌ماو‬ ‫گۆرانی‪.‬‬

‫بیرکردنه‌و ‌ه له‌ بیرۆکه‌ی هاوخه‌باتی‪،‬‬ ‫سۆلیدارێتی‪ ،‬هاوکاری‌و ده‌سه‌اڵتی خه‌ڵک‬ ‫بۆته خه‌ونێکی راسته‌قیه‌ن ‌ه ل��ه‌و گونده‬ ‫بچووکه‌دا‪ .‬له‌ ساڵی ‪1986‬دا ل ‌ه گوندی‬ ‫سوندێربانس گروپی جانا سانسکریتی‬ ‫دروس��ت ب��ووه‪ .‬ج��ان��ا سانسکریتی ب ‌ه‬ ‫وات��ای کلتووری گ��ه‌ل ‪Folkets Kultur‬‬ ‫دێ��ت‪ .‬س��ه‌ره‌ت��ا دام��ه‌زرێ��ن��ه‌ران��ی گروپی‬ ‫جانا سانسکریتی ل ‌ه ره‌گه‌زی پیاو بوون‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه خه‌ریکی نمایشی شانۆیی ب��وون‪،‬‬ ‫بابه‌ته‌کانیشیان ته‌نها ل��ه ‌س��ه‌ر پرسی‬ ‫ژنان‪ ،‬جووتیاران‌و زه‌حمه‌تکێشانی ئه‌و‬ ‫گوندو ناوچان ‌ه بووه‪ ،‬که‌ لێی ژیاون‪.‬‬ ‫گروپی جان‌ا سانسکریتی ئیلهامیان ل ‌ه‬ ‫ش��ان��ۆی داس��ت��ان��ی ب��رت��ۆڵ��د ب��رێ��خ��ت‌ه‌وه‬ ‫وه‌رگ��رت��ووه‌‪ ،‬که‌ برێخت ل ‌ه شانۆکه‌یدا‬ ‫ده‌خوازێت بینه‌ر ب ‌ه ئاگا بێته‌وه‌‌و هه‌ڵوێستی‬ ‫خۆی وه‌ربگرێت له‌و رووداوانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌ر شانۆکه‌‌دا رووده‌ده‌ن‪ .‬بینه‌ر خۆی‬ ‫ی رووداوه‌ک��ان��دا ببینێت‌و ل ‌ه‬ ‫ل��ه شوێن ‌‬ ‫هه‌ڵوێستیدا ره‌نگ بداته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م گروپ ‌ه له‌ سه‌ره‌تای ساڵی نه‌وه‌‌ته‌کانی‬ ‫س��ه‌ده‌ی راب��ردوودا په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئوگستۆ ب��واڵ‌دا گ��رێ داوه س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫ب��ه چۆنێتی ک��ارک��ردن‪ .‬ب��واڵ ب��ۆ خۆی‬ ‫دامه‌زرێنه‌ری شانۆی سه‌کۆیه‌‌و هه‌ر به‌و‬ ‫میتۆده‌ش ک��اری ‌ک��ردووه‪ .‬گروپی جان‌ا‬ ‫سانسکریتی که‌وتوونه‌‌ته ژێر کاریگه‌ریی‬ ‫ک��ارک��ردن��ه‌ک��ه‌ی ب��واڵ‪ .‬ئایدیای بواڵیش‬ ‫ئه‌وه‌‌یه‪ ،‬ک ‌ه شانۆی مۆنۆلۆگ بگۆڕێت بۆ‬

‫‪235‬‬

‫دیالۆگ‪ .‬تیایدا ئه‌کته‌رو بینه‌ر هاوکاری‬ ‫یه‌کتر ده‌بن‪.‬‬ ‫جانا‌سانسکریتی یه‌که‌م گروپی هیندی‌‌یه‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ب��ه‌م��ی��ت��ۆدی ش��ان��ۆی س��ه‌ک��ۆ ک��ار‬ ‫ب��ک��ه‌ن‪ .‬گانگولی ت��ا ئێستاش سه‌رۆکی‬ ‫ئ��ه‌و گ��روپ��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئێستا ئه‌ندامانی‬ ‫گروپه‌ک ‌ه ل ‌ه ژن‌و پیاو پێک هاتوون‪ .‬تا‬ ‫ئێستا نزیکه‌ی سی گروپی شانۆیی‌تر ل ‌ه‬ ‫ژێر هه‌مان ناوی جان‌ا سانسکریتیدا ل ‌ه‬ ‫هیندستان دروستبوون‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌شت له‌و‬ ‫گروپانه‌ ته‌نها ل ‌ه ژن پێکهاتوون‌‪.‬‬ ‫ئێستا ژماره‌یه‌کی زۆر ل ‌ه ژن‌و پیاو ل ‌ه‬ ‫شانۆکانیاندا کار ده‌کان‪ ،‬که‌ زۆربه‌شیان‬ ‫ب ‌ه خۆبه‌خشن‪ .‬هه‌ندێکی‌تریشیان ده‌زانن‪،‬‬ ‫ک ‌ه رۆژ ب ‌ه رۆژ مووچه‌کانیان که‌م ده‌کات‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ه��ه‌ر واز ل��ه ک��ار ناهێنن‪ .‬وه‌ک‬ ‫خۆیان ده‌لێن‪ :‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌رفه‌تێکیان‬ ‫دۆزی��وه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬که‌ گ��وزارش��ت له‌ خۆیان‬ ‫بکه‌ن‌و میتۆدێکیان دۆزیوه‌ته‌وه‪ ،‬ک ‌ه په‌نج ‌ه‬ ‫بخات ‌ه سه‌ر هۆکاره‌کانی چه‌وساندنه‌وه‌ی‬ ‫ژیانیان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م گ��روپ�� ‌ه ل�� ‌ه گ�� ‌هش��ه‌و پێشکه‌وتنێکی‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��دان‪ .‬ل��ه‌م س��ااڵن��ه‌ی دووای��دا‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م گ��ت��وپ��ه ب��ۆت�� ‌ه ه��ه‌وێ��ن��ی ئاستێکی‬ ‫زۆر له ده‌ستپێشخه‌ریی خزمه‌تکردنی‬ ‫کۆمه‌الیه‌تی‪ .‬ئه‌ندامانی گروپه‌که بوونه‌ت ‌ه‬ ‫چاوو گوێ بۆ شانۆکه‌یا‌ن؛ به‌رده‌وام به‬ ‫‌دوای پێشنیازو بیرۆکه‌ی تازه‌دا ده‌گه‌رین‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی له‌ نمایشی داهاتوویاندا کاری‬ ‫پێ بکه‌ن‪.‬‬

‫جانا ‌سانسکریتی ئێستا له‌ ده شاری‬ ‫هیندستاندا لقیان هه‌یه‌‌و تۆڕێکی گه‌وره‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندییان دروستکردووه‌‪ ،‬که‌ نزیکه‌ی‬ ‫ده ه��ه‌زار ک��ه‌س په‌یوه‌ندییان له‌گه‌لدا‬ ‫دروس��ت��ک��ردوون ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی گ��ه‌ش�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫هوشیاری کۆمه‌الیه‌تی بده‌ن‪ ،‬سه‌ره‌رای‬ ‫ئ��ه‌وه‌‪ ،‬س��ااڵ‌ن�� ‌ه گ��ه‌وره‌ت��ری��ن فێستیڤاڵ‬ ‫س��از ده‌ک�� ‌هن‌و له ‌س��ه‌رت��اس��ه‌ری دنیاو ‌ه‬ ‫هونه‌رمه‌ندان‌و هونه‌ردۆستان روو ل ‌ه‬ ‫فێستیڤاڵه‌‌کانیان ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫جانا‌ سانسکریتی ئێستا له‌ سه‌رانسه‌ری‬ ‫هیندستاندا ناوو ناوبانگی زۆریان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌ ده‌یان خوێندکاری ماسته‌رو دکتۆرا‬ ‫س��ه‌ردان��ی سه‌نته‌ره‌کانیان ده‌ک��ه‌ن بۆ‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ی مه‌یدانی‌و به‌ده‌ستهینانی‬ ‫ب��ڕوان��ام�� ‌ه ل��ه‌ س�� ‌هر‌ی��ان‪ .‬ه��ه‌ر که‌سێکی‬ ‫هیندی‪ ،‬ل ‌ه ه��ه‌ر شوێنێکی دن��ی��ادا بێت‪،‬‬ ‫پرسیاری جان‌ا سانسکریتی‌ی لێ بکه‌یت‪،‬‬ ‫ده‌زانێت جانا سانسکریت کێن‌و چ جۆره‬ ‫ک��ارێ��ک ده‌ک��ه‌ن‪ .‬ده‌زان��ێ��ت ئامانجیان‬ ‫خوڵقاندنی چ بوارێکه‌‪ ،‬ک ‌ه چه‌وساوه‌کان‬ ‫ده‌رف��ه‌ت��ێ��ک��ی زۆری��ان ب��ۆ بکریته‌و ‌ه بۆ‬ ‫تێڕامان‌و خۆدۆزینه‌وه‌‪.‬‬ ‫گریش بهاڤان ‪Girish Bhavan‬‬

‫به‌هێزو بازووی ئه‌ندامه‌کانی سانسکریتی‪،‬‬ ‫له‌ گوندی بادو ‪ ،Badu‬ک ‌ه زۆر دوورنیی ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ک��ه‌ل��ک��ه‌ت��اوه ب�� ‌ه ک��اری ه��ه‌ره‌وه‌زی‬ ‫مالێکیان دروست کردووه ل ‌ه باخچه‌یه‌کی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪236‬‬

‫جوانداو ناویان ناوه گیریش بهاڤان‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ل ‌ه ژێر دار مانگۆکاندا ته‌خته‌یکی شانۆی‬ ‫بازنه‌ییشیان دروستکردووه‪ ،‬که‌ ئێستا‬ ‫بۆته‌ شوێنێکی پیرۆز بۆ ئه‌ندامه‌کانی جانا‬ ‫سانسکریتی‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر پیرۆزیی شانۆو‬ ‫س��ه‌ن��ت��ه‌ر ‌هک��ه‌ی��ان‪ ،‬ه��ه‌ر که‌سێک بچێت ‌ه‬ ‫ژووری‪ ،‬یان ته‌خته‌ی شانۆکه‌‪ ،‬ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫پێ خاوسی بچێت ‌ه ژووره‌وه‌‌و سه‌رته‌خته‌ی‬ ‫شانۆکه‌‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه‌م س�� ‌هن��ت��ه‌ره‌دا گیریش‬ ‫بهاڤن ئه‌ندامانی سانسکریتی ده‌توانن‬ ‫تێیدا بژین‌و شه‌وان تیایدا بمێننه‌وه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی هه‌ندێک ل ‌ه ئه‌ندامانی گروپه‌ک ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه گ��ون��د ‌هک��ان��ی‌ت��ردا ده‌ژی��ن‪ ،‬سه‌ختیی ‌ه‬ ‫ب��ۆی��ان‪ ،‬ک�� ‌ه رۆژان�� ‌ه ه��ات‌و چ��ۆ بکه‌ن‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و ‌ه هه‌ندێکیان ئه‌و سه‌نته‌ره‌یان‬ ‫کردۆت ‌ه الن��ه‌ی خۆیان‌و تیایدا ده‌ژی��ن‌و‬ ‫ل ‌ه رۆژان��ی پشوویاندا سه‌ردانی که‌س‌و‬ ‫کاریان ده‌ک��ه‌ن��ه‌وه‌‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌وه‌ش‪،‬‬ ‫خوێندکاران‌و لێکۆڵه‌ران‪ ،‬ک ‌ه توێژینه‌و ‌ه‬ ‫له ‌سه‌ر جان‌ا سانسکریتی بکه‌ن‪ ،‬بۆیان‬ ‫‌یه ئه‌م سه‌نته‌ر ‌ه وه‌ک مالی خۆیان‌و‬ ‫هه ‌‌‬ ‫شه‌و مانه‌وه‌ ب ‌ه هه‌مان رێساو شێوه‌ی‬ ‫ئه‌ندامانی سه‌نته‌ره‌که به‌کار بهینن‌‪ .‬زۆر‬ ‫ل ‌ه ئه‌ندامه‌کانیشیان خ��ی��زان‌و منداڵیان‬ ‫هه‌یه‌‌و ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی سه‌نته‌ره‌که‌د‌ا ده‌ژین‪.‬‬ ‫ژنه سه‌ره‌کییه‌کانی ئه‌م‬ ‫به‌اڵم سه‌رجه‌م ‌‌‬ ‫سه‌نته‌ره‌ ره‌به‌نن‪ .‬جگ ‌ه ل ‌ه سیما ‪Sima‬‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬ک ‌ه هاوسه‌ری سانجۆیه‌‪ .‬سانجۆی‬ ‫له‌گه‌ڵ خێزانه‌که‌یدا‪ ،‬که سیما‌یه‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ب�� ‌ه ه�� ‌هم��ان ش��ێ��و ‌ه چاالکترین ئه‌ندامی‬

‫ئ��ه‌م ماڵه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه خانوویه‌ک ده‌ژی��ن‪ ،‬که‬ ‫پێنج ‌خوله‌ک رۆیشتن ب ‌ه پێ ل ‌ه گیریش‬ ‫س��ه‌ن��ت��ه‌ره‌وه دووره‌‪ .‬م��اڵ��ی سانجۆی‌و‬ ‫سیما پێش دروستکردنی سه‌نته‌ره‌که‌ ب ‌ه‬ ‫ه��اوک��اری‌و ه��ه‌ره‌وه‌زی خه‌لکی گوندو‬ ‫ئه‌ندامانی سانسکریتی دروستکراوه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫راب��ردووو ل ‌ه ئێستادا ماڵی سانجۆی‌و‬ ‫سیما ک��راوه‌ی��ه‌ ب�� ‌ه رووی ئ�� ‌هن��دام��ان��ی‬ ‫سه‌نته‌ردا‪ .‬هه‌ر له‌وێشدا جار به جاره‬ ‫کۆبونه‌وه‌ی خۆیان ده‌ک��ه‌ن‪ .‬به‌ کۆمه‌ڵ‬ ‫خ��واردن دروس��ت د ‌هک��ه‌ن‪ ،‬به‌ کۆمه‌ڵیش‬ ‫ن��ان ده‌خ��ۆن‪ .‬بێجگه‌ ل��ه‌و ک��ات��ه‌ن��ه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫وه‌رکشۆپێک‪ ،‬یان فێستیڤاڵێک سازده‌که‌ن‌‪،‬‬ ‫ئه‌و کاته‌ ئ��ه‌رک‌و کاره‌کانیان جیاوازتر‬ ‫ده‌ب��ی��ت‪ ،‬چ��ون��ک��ه ئ��ه‌رک��ی راپ��ه‌ران��دن��ی‬ ‫فێستیڤاڵه‌که‌یان ده‌که‌ویت ‌ه س��ه‌ر شان‪.‬‬ ‫ئه‌ندامانی ئ��ه‌م گ��روپ��ه‌ زۆر ب�� ‌ه س��اده‌‌و‬ ‫ساکاری ژیان ده‌گوزه‌رێنن‪.‬‬ ‫ئه‌ندامانی گریش بهاڤان سه‌نته‌ره‌که‌یان‬ ‫به‌ رۆژ بۆ مه‌شق‌و موسیک‌و شوێنی‬ ‫کۆبوونه‌وه‌ ته‌رخان ده‌که‌ن‪ ،‬ب ‌ه شه‌ویش‬ ‫بۆ به‌سه‌ربردنی کاتی خۆش به‌ گۆرانی‬ ‫وت��ن‪ ،‬ی��ان نیشانمدانی فیلمێک له سه‌ر‬ ‫په‌رده‌یه‌ک‪ .‬هه‌روه‌ها به‌رۆژ ل ‌ه سووچی‬ ‫ژورێ��ک��ی ئ��ه‌م س��ه‌ن��ت��ه‌ره‌‌دا ف��ه‌رش‌و‪،‬‬ ‫دۆش��ه‌ک��ه‌ڵ��ه‌ی ت��ه‌ن��ک‌و پ��ه‌رده‌ک��ول��ه‌ی‬ ‫قه‌دکراو‪ ،‬داده‌نێن‪ .‬ئه‌م هه‌موو شتانه‌ تا‬ ‫بنمیچ هه‌ڵچنران‌‪ .‬هه‌ر کاتێکیش‪ ،‬که کاتی‬ ‫نوستنیان دێت‪ ،‬زۆر به‌ خێرایی فه‌رش‬ ‫راده‌خ��ه‌ن‌و دۆش��ه‌ک��ی ته‌نک راده‌خ��ه‌ن‪.‬‬

‫‪237‬‬

‫به‌و شیوه‌ی ‌ه ل ‌ه هه‌ر ژوورێکدا کۆمه‌ل ‌ه‬ ‫ک�� ‌هس��ی��ک پ��ێ��ک��ه‌و ‌ه ده‌خ��ه‌ون‪ .‬ه��ه‌ر‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رۆژیش ده‌بیته‌وه‌‪ ،‬یاتاخ ده‌پێچنه‌وه‌و ل ‌ه‬ ‫شوێنی خۆی داده‌نریته‌وه‌‪ .‬هه‌ندێک جار‪،‬‬ ‫ک ‌ه وا رێده‌که‌وێت میوانێکی زۆر روو‬ ‫ل ‌ه سه‌نته‌ره‌که‌یان ده‌ک��ه‌ن‪ .‬ل��ه‌‌و کاته‌دا‬ ‫ژووره له ‌نێوان ژنان‌و پیاوان‬ ‫‌‌‬ ‫هه‌ر ئه‌و‬ ‫دابه‌ش د ‌هک��ه‌ن‪ .‬له ‌سه‌نته‌ره‌‌که‌دا هه‌ست‬ ‫ب ‌ه خۆشه‌ویستی خێزانی ده‌که‌یت‪ ،‬وه‌ک‬ ‫ی��ه‌ک ه��ه‌ڵ��س‌و ک��ه‌وت ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬هه‌ست‬ ‫ده‌ک��ه‌ی��ت ه��ه‌م��ووی��ان ئ��ه‌ن��دام��ان��ی ی��ه‌ک‬ ‫خ��ێ��زان��ن‌و خ��ۆش��ه‌وی��س��ت��ێ�� ‌هک��ی زۆر ل ‌ه‬ ‫نێوانیاندا هه‌یه‌‪ .‬هه‌میشه‌ مه‌جلسیان پڕ‬ ‫پێکه‌نین‪ ،‬دلخۆشی‪ ،‬یاری‌و گاڵته‌‌و گه‌په‌‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌م��ه‌م��ان کاتیشدا پ��ڕ ‌ه ل��ه‌ جدیات‪،‬‬ ‫فرمێسک‪ ،‬دیالۆگ‌و گفتوگۆ‪.‬‬ ‫ئه‌ندامانی جان‌ا سانسکریتی گرنگیی زۆر‬ ‫ب ‌ه کاره‌کان‌و چاالکیه‌کانی خۆیان ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫رژدن ل ‌ه ئه‌رک‌و فه‌رمانه‌کاندا‪ ،‬فه‌رمان ل ‌ه‬ ‫پێش هه‌موو شتێک دا‌ده‌نێن‪ ،‬ئه‌م هه‌موو‬ ‫کاره‌شیان بێ به‌رامبه‌ره‌‪ .‬ئامانجی ئه‌و‬ ‫ه��ه‌م��وو م��ان��دو ب��ون‪ ،‬ک��ارو کۆششیان‬ ‫له‌ ک��اری ش��ان��ۆدا ته‌نها بۆ ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫زانیاری باڵو بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬خه‌ڵک گفتوگۆو‬ ‫دیالۆگ بکات‌و فێری ئه‌و ‌ه بن یه‌کتر قبوڵ‬ ‫بکه‌ن‪.‬‬ ‫جان‌ا سانسکریتی‌و خه‌می کۆمه‌ڵگا‬ ‫ئه‌رک‌و پالنی ئه‌ندامانی جان‌ا سانسکریتی‬ ‫ته‌نها نمایشکردنی شانۆی سه‌کۆ نییه‌‌و‬

‫گه‌ش ‌ه به‌هره‌ی هونه‌رمه‌نده‌کان بده‌ن‌و‬ ‫له‌ نمایشه‌کانیاندا دیکۆرو سینۆگرافیای‬ ‫جوان پیشان بده‌ن‪ ،‬به‌ڵکو هاوشانی ئه‌و‬ ‫ک��اره‌ش گروپه‌ک ‌ه ه��ه‌ول��ده‌دات گه‌شه‌ ب ‌ه‬ ‫هۆشیاریی کۆمه‌اڵیه‌تی بد ‌هن‌و مه‌شقێکی‬ ‫ئ��ای��دۆل��ۆج��ی‌و م��ه‌ع��ری��ف��ی ب��ک��ه‌ن‪ .‬فێری‬ ‫خوڵقاندنی دیالۆگ بن‪ ،‬ئه‌وه‌ش مه‌به‌ست‬ ‫تێیدا ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬که‌ په‌یوه‌ندیه‌کی روحیی‬ ‫ج��وان دروس��ت ب��ک��ه‌ن ل��ه‌گ��ه‌ڵ خه‌ڵکی‬ ‫گونده‌کاندا‪.‬‬ ‫ه��ه‌‌ر به‌یا‌نییه‌کیش ل��ه‌گ��ه‌ڵ خ��واردن��ی‬ ‫به‌یانیدا‪ ،‬چه‌ند کاتژمێرێک ته‌رخان ده‌که‌ن‬ ‫بۆ خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و ڕۆژنامانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه به‬ ‫ی ئینگلیزی‌و هیندی ده‌رده‌چیت‪ ،‬بۆ‬ ‫زمان ‌‬ ‫ئه‌و گوندنیشینانه‌ی که‌ نه‌خوێنده‌وارن‪،‬‬ ‫یان توانای خوێندنه‌وه‌یان نییه‌‪.‬‬ ‫جانا‌ سانسکریتی سااڵنه‌ چه‌ندین جۆر‬ ‫فێستیڤاڵ رێ��ک ده‌خ��ات‌و ب�� ‌هش��داری��ی‬ ‫زۆری��ان هه‌ی ‌ه ل ‌ه فێستیڤاڵ ‌ه نه‌ته‌وه‌یی‌و‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کاندا‪ .‬له‌ هه‌مان کاتیشدا‬ ‫زۆر چاالکن ل ‌ه سیاسه‌ته‌ لۆکاڵییه‌کاندا‪،‬‬ ‫داوای مه‌وقعی تایبه‌ت ب ‌ه خۆیان ده‌که‌ن‌و‬ ‫هه‌میش ‌ه ده‌ن��گ��ی ن��اره‌زای��ی��ن ب��ه‌رام��ب��ه‌ر‬ ‫ب��ه‌ ن��اع��ه‌دال��ه‌ت��ی‪ ،‬سه‌رکوتکردنی ژن��ان‪،‬‬ ‫توندوتیژی سێکسی‌و هه‌ڵمه‌تی دژ ب ‌ه‬ ‫به‌کارهێنانی ماد ‌ه بێهۆشکه‌ره‌کان‪.‬‬ ‫جانا‌ سانسکریتی له‌م سااڵنه‌ی دواییدا‬ ‫به‌ چری سه‌رقاڵی کۆمه‌ڵگاکه‌ی خۆیان‬ ‫ب��وون‪ ،‬به‌هۆی په‌رۆشیان بۆ خوێندن‌و‬ ‫فێربوون به‌ده‌یان قوتابخانه‌یان له قه‌زاو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪238‬‬

‫ناحیه‌و گونده‌کان ک��ردۆت��ه‌وه‌‪ .‬زۆرب��ه‌ی‬ ‫مامۆستایانی ئ��ه‌و قوتابخانانه‌ش‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئ��ه‌وان کردویانه‌ته‌و ‌ه ژن��ن‪ .‬به‌ تایبه‌تی‬ ‫ئه‌و ژنانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ده‌ستپێشخه‌رن‌و حه‌زی‬ ‫ی گۆرانکاری‬ ‫هونه‌ریان هه‌یه‌‌و ئ��اره‌زو ‌‬ ‫ده‌ک��ه‌ن‪ .‬مامۆستایانی ئ��ه‌و قوتابخانان ‌ه‬ ‫مامۆستایه‌کی پێداگۆگ‌و زیره‌کن‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫جیاوازیه‌کی زۆری هه‌ی ‌ه ل ‌ه قوتابخان ‌ه‬ ‫عاده‌تی‌و ترادیسێۆنیه‌کانی هیندستان‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ش ب ‌ه پێشنیازی ئه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه گۆرانی‪،‬‬ ‫س��ه‌م��ا‪ ،‬ش��ان��ۆو ش��ان��ۆی ب��وک�� ‌هش��وش�� ‌ه‬ ‫پشکی شێری هه‌بێت ل ‌ه وان�� ‌هک��ان��دا‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی مندال وا رابێت‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه گه‌شبینی‌و‬ ‫پۆزه‌تیڤ بیربکاته‌وه‌‌و قوتابخانه‌یان ال‬ ‫خۆشه‌ویستبێت‪ ،‬دیدێکی بیرکردنه‌وه‌ی‬ ‫سه‌ربه‌خۆیان ال دروست بێت‪ ،‬نه‌ک ته‌نها‬ ‫وه‌ک گه‌وره‌‌و مامۆستاکان بیربکه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌شێکی‌تر ل ‌ه ئه‌ندامانی جان‌ا سانسکریت‬ ‫وه‌ک گروپێک‪ ،‬ک ‌ه له د ‌ه که‌س پێک دێت‪،‬‬ ‫ئه‌رکیان ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ب��ه‌رده‌وام شانۆی‬ ‫گه‌ڕۆک پێشکه‌ش ده‌که‌ن ل ‌ه گوند‪ ،‬قه‌زاو‬ ‫ن��اح��ی�� ‌هک��ان��داو ه��ه‌م ل��ه‌ قوتابخانه‌کاندا‪.‬‬ ‫هه‌موو جارێکیش خوێندکاران‌و خه‌لکی‬ ‫گوند ب ‌ه پ��ه‌رۆش��ه‌و ‌ه دێنه‌وه‌ بۆ بینینی‬ ‫ن��م��ای��ش�� ‌هک��ان��ی��ان‪ .‬پ��اش��ان ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و‬ ‫چ��االک��ی��ان��ه‌‌و ژم��اره‌ی ئ��ه‌و خه‌ڵکانه‌ش‬ ‫س��ه‌ردان��ی��ان ده‌ک��ه‌ن ده‌ن��ووس��ن‌و ب ‌ه‬ ‫دیکۆمێنتی ده‌ک��ه‌ن‪ .‬ل�� ‌ه م��اوه‌ی س��اڵ‌و‬ ‫نیوێکی گه‌شته‌که‌یان ب��ۆ قوتابخانه‌‌و‬ ‫گونده‌کان نزیکه‌ی س��ه‌دو په‌نجا هه‌زار‬

‫که‌س هاتوون بۆ بینینی نمایشه‌کانیان‪.‬‬ ‫جان‌ا سانسکریت سه‌رجه‌م موداخه‌له‌کانی‬ ‫بینه‌رانیان به‌ دیکۆمێنت کردووه‌‪ .‬پاشان‬ ‫هه‌موو موداخه‌الته‌کان‌و پێشنیازه‌کانی‬ ‫خه‌ڵک‪ ،‬ک ‌ه نمایشه‌که‌یان وه‌ستاندوو ‌ه ل ‌ه‬ ‫شانۆی سه‌کۆداو بینه‌ر پێشنیاری خۆی‬ ‫هه‌بووه‌ ل ‌ه باره‌ی کێشه‌ی قوتابخانه‌وه‌ بۆ‬ ‫چاره‌سه‌ری کێشه‌یه‌ک به‌ره‌و پێشکه‌وتن‌و‬ ‫گ��ۆران��ک��اری س��ی��س��ت��م��ی پ��ه‌روه‌رده‌‌و‬ ‫قوتابخانه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ پێشکه‌شکردنی هه‌ر‬ ‫نمایشێکدا ل�� ‌ه پشتیشه‌و ‌ه ل��ه‌وح��ه‌ی��ه‌ک‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌واس��رێ��ت ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌گ��ه‌ر‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر پ��ێ��ش��ن��ی��ازی زی��ات��ر ه��ه‌ب��وو ب ‌ه‬ ‫ده‌رزی��ه‌ک ب�� ‌ه ل��ه‌وح�� ‌هک��ه‌و ‌ه هه‌ڵیبواسن‬ ‫له‌گه‌ڵ پێشنیاری‌تر خه‌ڵک‪ ،‬هه‌موو ئه‌و‬ ‫پێشنیازان ‌ه کۆده‌که‌نه‌وه‌‌و پێشکه‌ش به‬ ‫حکومه‌تی ده‌که‌ن بۆ چاکردنی سیسته‌می‬ ‫په‌روه‌رده‌و قوتابخانه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه جۆرێک‬ ‫هاوشێوه‌ی میتۆدی شانۆی یاسادانانی‬ ‫ئه‌وگوستۆ بواڵه‌‪.‬‬ ‫ج��وان��ی ئیستاتیکا زۆر گرنگ ‌ه ل�� ‌ه الی‬ ‫ده‌ربرین ‌ه شانۆییه‌کانی جان‌ا سانسکریتی‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وان ک��ار ب��ه‌ ه��ه‌م��وو م��ه‌غ��زاوو‬ ‫ده‌ربرینێک ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬ک��ه‌ ل��ه‌ الی خه‌لک‬ ‫ئاشنایه‌‪ ،‬وه‌ک سه‌مای میللی‪ ،‬گۆرانی‪،‬‬ ‫موسیک ‌ه ترادیسیونه‌کان‪ ،‬ته‌هلیله‌کان‌و‬ ‫ی��اری گ��ۆچ��ان‌و ح��ه‌ی��زه‌ران‪ .‬ل��ه‌م ج��ۆر ‌ه‬ ‫کارکردنه‌ی جانا‌سانسکریتی ئیلهامیان‬ ‫له‌ جۆره‌ شانۆیه‌کی ترادیسۆنی هیندی‬ ‫وه‌رگ��رت��ووه‌ ب��ه‌ ن��اوی ی��ات��ر ‌ه ‪،yatra‬‬

‫‪239‬‬

‫ک�� ‌ه ب�� ‌هم��ان��ای (گ��ه‌ش��ت‪ /‬س��ه‌ف��ه‌ر‪ /‬ب��ه‌پێ‬ ‫ڕۆی��ش��ت��ن��دا) دێ��ت ب�� ‌ه زم��ان��ی به‌نگالی‌و‬ ‫سانسکریتی‪.‬‬ ‫ئیمپاوه‌ڕمێنت‌و پ��ێ��داگ��ۆگ��ی ب��ۆ سته‌م‬ ‫دیده‌کان‬ ‫ف��ه‌ره��ه‌م��گ��ی (ئ��ۆک��س��ف��ۆرد) وش��ه‌ی‬ ‫ئیمپاوه‌رمێنت ‪ Empowerment‬وه‌ک‬ ‫گ��وزاره‌ی (‪ )empower‬ده‌هێنێته‌وه‌و‌ل ‌ه‬ ‫رێزماندا ده‌یگه‌ڕێنێته‌و ‌ه بۆ س��ه‌ر دوو‬ ‫واتا‪:‬‬ ‫‪١‬ــ کۆنترۆڵی زیاتر به‌سه‌ر ژیانی خۆیدا‬ ‫هه‌بێت‌و هێزی زیاتر بدات ‌ه به‌ر خۆی بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی کارێک بکات‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ده‌سه‌التی شه‌رعی بدرێت ب ‌ه که‌سێک‬ ‫یان رێکخراوێک‪ ،‬شتێک بکات یان کارێک‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫‪ Bengt Starrin‬بێگنت ستارینگ وشه‌ی‬ ‫‪ Empowerment‬وه‌ک پرۆسێس‌و ئامانج‬ ‫سه‌یر ده‌کات‪ ،‬ب ‌ه پێکهات ‌ه سه‌ره‌کیه‌کانی‬ ‫وه‌ک ده‌س��ه‌الت‪ ،‬ک��ۆن��ت��ڕۆڵ ب��اوه‌ڕ ب ‌ه‬ ‫خ��ۆب��وون‌و ش��ان��ازی��ک��ردن‪ .‬وش��ه‌ک��ه‌ش‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ک��ه‌ی ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌و ‌ه س��ه‌ر‬ ‫وشه‌یه‌کی التینی ‪ ،potere‬که‌‪ ،‬تا راده‌یه‌ک‬ ‫ب ‌ه وش ‌ه التینیه‌که‌ ب ‌ه مانی ده‌ڵه‌مه‌ند بوون‪،‬‬ ‫ساماندار دێت‪.‬‬ ‫‪ Empowerment‬ل�� ‌ه س��ه‌ر هه‌ڵویست‌و‬ ‫ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی م��رۆڤ ب��ن��ی��ات ده‌ن��رێ��ت‪.‬‬ ‫ل��ه‌وه‌ش��ه‌و ‌ه س��ه‌رچ��او ‌ه ده‌گ��رێ��ت‪ ،‬ک ‌ه‬

‫هه‌موو مرۆڤێک توانستی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه کێشه‌کانی خۆی به‌یان بکات‌و په‌ر ‌ه‬ ‫ب ‌ه ستراتیژیه‌تی کاره‌که‌ی خۆی بدات بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری کێشه‌کانی بدۆزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫بێگنت س��ت��اری��ن��گ ه��ه‌روه‌ه��ا درێ��ژه‌ی‬ ‫ت‬ ‫پ��ێ��ده‌دات‌و ده‌ن��ووس��ێ��ت‪ ،‬ل��ه‌وه ده‌جێ ‌‬ ‫‪ Empowerment‬چه‌مکێکی ت��ای��ب��ه‌ت‬ ‫بخوازێت بۆ ئ��ه‌وه‌ی واتایه‌کی ت��ه‌واوی‬ ‫ب��ده‌ی��ن��ێ‪ ،‬ک�� ‌ه م��رۆڤ وه‌ک سوبجه‌کت‬ ‫سه‌یربکات‪ ،‬که‌ ت��وان��ای ئ��ه‌وه‌ی هه‌بێت‬ ‫بڕیار له‌ ژیانی خۆی بدات‌و ژیانی خۆی‬ ‫به‌ڕێوه‌ ببات‪ .‬حه‌زو وویسته‌کانی مرۆڤ‬ ‫بۆ زیاتر کۆنترۆل‌و ده‌س��ه‌اڵت��ی ژیانی‬ ‫خۆی‪ ،‬مانای ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌وڵدانێک ‌ه بۆ‬ ‫پۆزه‌تیفی‌و گه‌شبینی بیرکردنه‌وه‌‪ .‬ک ‌ه‬ ‫ب��اوه‌ڕت ب ‌ه تواناکانی خ��ۆت‌و ئه‌وانی‌تر‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬که‌ توانای گۆڕینی کۆمه‌ڵگای‬ ‫ه��ه‌ب��ێ��ت‪ .‬م��رۆڤ ه��ه‌وڵ��ی به‌هێزکردنی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت له‌ نێو ژیانی خ��ودی خۆیدا‬ ‫ده‌دات به‌ هه‌موو رێگایه‌ک‪.‬‬ ‫ستاڕین زۆر پێناسه‌ی ج��ۆراو جۆری‬ ‫چ��ه‌م��ک��ی ‪ Empowerment‬ده‌ک��ات‌و‬ ‫چه‌ند ن��م��وون��ه‌ی��ه‌ک ده‌هێنێته‌وه‌‌ وه‌ک‪:‬‬ ‫‪ Empowerment‬پرۆسێسێکی کۆمه‌اڵیه‌تی ‌ه‬ ‫بۆ ته‌حقیقکردنی پێویستیه‌کانه‌‪ ،‬بۆ که‌ڵک‬ ‫گه‌یاندن‌و به‌رزکردنه‌وه‌ی توانسته‌کانی‬ ‫مرۆڤ ‌ه بۆ پڕکردنه‌وه‌ی پێویستیه‌کانی‬ ‫خ��ۆی��ی‌و چ��اره‌س��ه‌رک��ردن��ی کێشه‌کانی‬ ‫خ��ۆی‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ه‌د ‌هس��ت��ه��ێ��ن��ان��ی ئ��ه‌و‬ ‫سه‌رچاو ‌ه پێویست‌و گرنگانه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪240‬‬

‫بڕیار له‌ چاره‌نووس‌و ژیانی خۆی بدات‬ ‫ک ‌ه کۆنترۆڵی ب ‌ه سه‌ر ژیانی خۆی هه‌بێت‪.‬‬ ‫ب��ه‌ ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک��ی گ��ش��ت��ی‌و ب��ه‌ ک��ورت��ی‬ ‫‪ Empowerment‬ل ‌ه هه‌موو پڕۆسێسێک‌و‬ ‫کارێکدا ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه مرۆڤه‌کان خاوه‌نی‬ ‫چاره‌نوس‌و ژیانی خۆیان بن‪.‬‬ ‫‪ Empowerment‬پرۆسێسێکه‌ ده‌بێت ‌ه‬ ‫ه��ۆی ب��ه‌ش��داری پێکردنی خه‌ڵک له‌ نێو‬ ‫رێکخراوه‌کان‌و کۆمه‌ڵگا لۆکاڵیه‌کان‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌وه‌ی بگات ب��ه‌وه‌ی کۆنتڕۆڵی‬ ‫به‌سه‌ر ژیانی خۆیدا هه‌بێت ل ‌ه هه‌ردوو‬ ‫کۆمه‌ڵگا لۆکاڵی‌و گه‌وره‌کاندا‪.‬‬ ‫دیا دێ کۆست ‌ه ‪Dia Da Costa‬‬

‫ئ��ه‌م خ��ات��ون��ه‌ ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ک��ی زۆرو‬ ‫ده‌ی��ان ئارتیکڵی ل��ه‌ب��ه‌ره‌ی ک��اره‌ک��ان��ی‬ ‫جاناسانسکریتیه‌و ‌ه ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ل�� ‌ه ناویاندا‬ ‫نامه‌ی دکتۆراکه‌ی‪ ،‬نامه‌ی دکتۆراکه‌ی‬ ‫ئ��ه‌م خاتوون ‌ه یه‌کێک ‌ه ل ‌ه لێکۆڵینه‌وه‌ پڕ‬ ‫ب��ای��ه‌خ‌و دان��س��ق�� ‌هک��ان‪ ،‬ک�� ‌ه ب��اس ل�� ‌ه ک��ارو‬ ‫به‌رهه‌مه‌کانی جان‌ا سانسکریتی ده‌کات‬ ‫ب��ۆچ��ی س��ان��س��ک��ری��ت��ی پ��ێ��وی��س��ت��ه‌؟ ئ��ه‌و‬ ‫ئه‌رگومێنتێکی ئاشکراو تایبه‌تی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه بۆچی جانا‌سانسکریتی شانۆیه‌کی‬ ‫سیاسی‌و بزوتنه‌وه‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی یه‌؟‬ ‫بۆچی ده‌سه‌اڵته‌کانیان باوه‌ڕپێکراوه‌؟ ئه‌و‬ ‫پرسیار له‌و گۆڕینه‌وانه‌‌و جێگۆرکێیانه‌ی‬ ‫سه‌ر ته‌خته‌ی شانۆ ده‌ک��ات‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێت‬ ‫ب ‌ه گۆڕانکاری ل ‌ه ن��ۆرم‌و رووداوه‌ک��ان‬ ‫ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی شانۆ‪ .‬ئه‌و جیاوازیه‌ی ئه‌م‬

‫خاتوون ‌ه ده‌یبینێ‪ ،‬کاتێ گه‌مه‌ی سه‌کۆی‬ ‫سانسکریتی به‌راورد ده‌کات ب ‌ه شانۆکانی‬ ‫ئه‌وانی‌تر‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬که‌ سه‌ردانه‌کانیان‪،‬‬ ‫گ��ه‌ڕان��ه‌و ‌ه بۆ الی��ان بۆ هێنانه‌ پێشه‌وه‌‌و‬ ‫ئ��اش��ک��راک��ردن��ی ت��وان��ا خ��ه‌ف��ه‌ک��ان��ی نێو‬ ‫ناخی مرۆڤ‪ ،‬که‌ به‌ باوه‌ڕو قه‌ناعه‌ته‌و ‌ه‬ ‫خه‌باتێکی دامه‌زراوه‌یی دی��ارده‌‌و نۆرمه‬ ‫‌باوه‌کان بکات‪ .‬دیا له‌ ئارتیکڵێکدا ده‌ڵیت‪:‬‬ ‫ل ‌ه کاتێکدا زۆربه‌ی شانۆ چه‌وساوه‌کان‬ ‫هه‌وڵ ده‌دات ل ‌ه رێگای نمایشه‌و ‌ه توانای‬ ‫که‌سانی سته‌ملێکراو ب��خ��ات��ه‌ڕوو‪ ،‬تاکو‬ ‫چیرۆکه‌کانی خۆیان بگێڕنه‌وه‌‪ ،‬که‌مێک له‬ ‫‌خه‌ڵک به‌ ته‌واوی توانای ئه‌وه‌یان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه چیرۆکه‌کانی خۆیان به به‌رده‌وامی‬ ‫بگێڕنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ج��ان��ا‌ س��ان��س��ک��ری��ت��ی ب��زوت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫دروستکردووه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌وێدا خه‌ڵک هه‌موو‬ ‫پێکه‌وه‌ گوزارشت ل ‌ه ڕه‌خنه‌کانیان بکه‌ن‌و‬ ‫به‌دیلێک بۆ ئه‌و بارو دۆخ��ه‌ی‪ ،‬ک ‌ه تێیدا‬ ‫ده‌ژین دروست بکه‌ن‪ .‬تێکڕای ئه‌ندامانی‬ ‫جانا‌سانسکریتی‪ ،‬هه‌موو کێڵگه‌‪ ،‬شه‌قام‌و‬ ‫گ��ۆڕه‌پ��ان��ه‌ک��ان��ی��ان ب��ه‌ رووی درام��ادا‬ ‫کردۆته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه تێروانین‌و ڤیژنی خۆیانی‬ ‫تێدا ده‌خه‌نه‌ روو‪ .‬ئه‌م میتۆده‌‪ ،‬ک ‌ه خاتوو‬ ‫دیا کۆست ‌ه پێی ده‌ڵێت نماینده‌ی سیاسی‪،‬‬ ‫ب ‌ه بۆچوونی ئه‌و دوو ئامانجی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌م‪ ،‬ل��ه‌ الی��ه‌ک��ه‌وه‌ به‌شێکی ئ��ه‌و ‌هی�� ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ک��اره‌ک��ان��ی��ان ب��ه‌رده‌وام ڤیستیڤاڵ‌و‬ ‫کۆبوونه‌وه‌یه‌کی بێ شومار ساز ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫که‌ له‌ هه‌موو الیه‌کی دونیاوه‌ خه‌ڵک رویان‬

‫‪241‬‬

‫تێده‌کات‌و نوێنه‌رایه‌تییان له‌ به‌شێکی‬ ‫زۆری دونیادا هه‌یه‌‪ ،‬به‌مه‌ش وه‌رش��ه‌و‬ ‫ده‌رفه‌تی کار بۆ خه‌ڵکێکی زۆر هاتۆته‬ ‫‌دی‪ .‬هه‌روه‌ها هه‌ماهه‌نگی‌و هاوکاریه‌کی‬ ‫زۆر له‌ نێو خه‌ڵکیدا دروست بووه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه‬ ‫خۆشه‌ویستییه‌و ‌ه خه‌ڵک له‌یه‌کتری نزیک‬ ‫ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬رایه‌ڵی په‌یوه‌ندی‌و نزیکبوونه‌و ‌ه‬ ‫به‌بێ گوێدانه‌ بیرو بۆچوون‌و ئایدۆڵۆژیا‬ ‫نزیکبوونه‌وه‌ی مرۆڤه‌کان له‌ یه‌کتر زیاتر‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی سیاسییه‌کان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫به‌ پێشبڕکێ‌و پیشاندانی جیاوازیه‌کان‪،‬‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ی که‌لێن ل�� ‌ه نێو خه‌ڵکدا‪،‬‬ ‫دابه‌شکردنیان به‌سه‌ر ئیتنی‌و گ��روپ‌و‬ ‫دینی ج��ی��اوازدا ک��ه‌ پیشه‌ی م��ێ��ژووی‌و‬ ‫هه‌میشه‌ییانه‌‪ .‬به‌ واتایه‌کی‌تر‪ ،‬میتۆده‌که‌یان‬ ‫کۆبوونه‌وه‌‌و نزیکبوونه‌وه‌ی خه‌ڵک ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌کتری به‌ رایه‌ڵ‌و که‌ناڵی خۆشه‌ویستی‌و‬ ‫ب��اس��ک��ردن‌و پیشاندانی ل��ه‌ یه‌کچوون ‌ه‬ ‫هاوبه‌شه‌کانیان‪ ،‬ب��ه‌اڵم سیاسیه‌کان ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌وه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ .‬ل ‌ه الیه‌کی‌تره‌وه‌‪ ،‬جانا‌ سانسکریتی‬ ‫ئ��ه‌و م��ی��ت��ۆدو ن��ۆرم�� ‌هی��ه‌ن خ��وڵ��ق��ان��دووه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ئ��ه‌و تێڕوانینه‌ بۆ مرۆڤ ‌ه‬ ‫پشتگوێخراو په‌راوێزه‌کان‪ .‬ئه‌و جۆر ‌ه له‌و‬ ‫خه‌ڵکان ‌ه ده‌توانن قسه‌ی خۆیان هه‌بێت‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌کی ئاسنتر گه‌ڕانه‌وه‌ی هه‌ندێک‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌ه بۆ که‌س ‌ه په‌راوێزخراوه‌کان‪،‬‬ ‫که‌ لێیان دزراوه‌‪.‬‬ ‫تیۆری‌و میتۆد‬ ‫ب��ه‌ بۆچونی تینا رۆک��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬بۆ‬

‫ئ��ه‌وه‌ی زی��ات��ر ل��ه‌ ج��ان��ا‌ سانسکریتی‌و‬ ‫ک��ارو به‌رهه‌مه‌کانیان بگه‌ین‪ ،‬پێویست ‌ه‬ ‫مرۆڤ لێکۆلینه‌وه‌یه‌کێ ئێتنۆگرافی بکات‪،‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌ ئێتنۆگرافی خه‌سڵه‌تی‬ ‫زانستێکه‌‪ ،‬ک��ه‌ باسی ئ��ه‌و ‌ه ده‌ک��ات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫چ��ۆن‪ ،‬کلتوورو رۆشنبیری‌و سیستمی‬ ‫کۆمه‌الیه‌تی به‌ چه‌ند ک��ۆدو رێسایه‌ک‬ ‫به‌ڕێو ‌ه ده‌برێت بۆ ئه‌وه‌ی یه‌که‌یه‌ک پێک‬ ‫بهێنێت‪.‬‬ ‫کریستینا گارشتێن‪ ،‬به‌و شێوه‌ی ‌ه باسی‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ی ئێتنۆگرافی بۆ سانسکریتی‬ ‫ده‌کات‪ ،‬که‌ ئێتنۆگرافی ناوێک ‌ه بۆ زانستێک‌و‬ ‫به‌کارهێنانی ئامرازێکی مه‌نهه‌جی‌ ل ‌ه‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌دا‪ ،‬ئه‌ویش ب ‌ه ڵێوردبوونه‌و ‌ه‬ ‫له‌ پرۆسێسی کۆمه‌اڵیه‌تی له‌ بوارێکی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی ف��راوان��ت��رو کۆنتێکستێکی‬ ‫کولتوریدا‪ .‬کاری مه‌یدانی به‌شێکی گرنگی‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ی ئیتنۆگرافیه‌‌و بێ ئه‌و کاری‬ ‫مه‌یدانییه‌ وه‌ک مه‌الوانێکی تیۆری ناجۆر‬ ‫وایه‌‪.‬‬ ‫جانا‌سانسکریتی ئ��ه‌وان��ی��ش‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ئیلهامیان ل ‌ه بیرو میتۆدی برتۆڵد برێخت‬ ‫وه‌رگ��رت��ووه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ام��ان��ج��ی��ان ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵێک ساتۆکه ‪ moment‬له ‌به‌رده‌م‬ ‫بینه‌راندا دابنێت‪ .‬بینه‌ران ناچار بکات‬ ‫بیربکه‌نه‌وه‌و هه‌ڵوێست وه‌ربگرن‪.‬‬ ‫شونه‌ر مای ‌ه ‪‌ Shonar Meye‬‬ ‫ش��ون��ه‌ر م��ای��ه‌ ی��ه‌ک��ێ��ک��ه‌ ل�� ‌ه ن��م��ای��ش�� ‌ه‬ ‫ن��اوداره‌ک��ان��ی جانا‌سانسکریتی‪ .‬شونه‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪242‬‬

‫مایه‌ له‌ کۆنتێکستی به‌نگالیدا دوو مانای‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬یه‌که‌میان ب ‌ه مانای کچه‌ ئاڵتونیه‌ک ‌ه‬ ‫دووه‌میان به‌مانای ئه‌وکچه‌ی پیاو حه‌زی‬ ‫لێده‌کات‪ .‬دێت‪ .‬شونه‌ر مای ‌ه ل ‌ه به‌رئه‌نجامی‬ ‫ئ��ه‌و وه‌رکشۆپانه‌ دروستبوو‪ ،‬که‌ جانا‬ ‫‌سانسکریتی ته‌نها له‌گه‌ڵ گروپی ژنانی‬ ‫گ��ون��دو ق��ه‌زاو ناحیه‌کانی بنگالێ خۆر‬ ‫ئاوادا سازیان دابوو‪ .‬دیارده‌ی ژن بوون‬ ‫ئه‌رکێکی سه‌خڵه‌تی له ‌س��ه‌ر تاکه‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵگا دروستکردووه‌‪ ،‬ره‌وش��ی ژنان‬ ‫له‌و ناوچانه‌دا زۆر دژواره‌‪ ،‬به‌ تایبه‌تی‬ ‫ئه‌وانه‌ی خێزاندارن‌و شویان ک��ردووه‪.‬‬ ‫ئه‌وان ئه‌و سه‌ربه‌ستی‌و ئازادییه‌یان نیی ‌ه‬ ‫ک��ه‌ی ئ��اره‌زوو بکه‌ن بچنه‌ده‌رێ‪ ،‬ته‌نها‬ ‫بۆ ماڵی باوکیان نه‌بێت‪ ،‬ی��ان هه‌ندێک‬ ‫ج��ار ل�� ‌ه ئاهه‌نگی ب��ووک گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی��ان ڤیستیڤال‌و ئاهه‌نگی ن��او دێ ژنان‬ ‫ده‌رده‌که‌ون‪ ،‬له‌گه‌ڵیشیدا کۆمه‌ڵێک کۆت‌و‬ ‫به‌ندیان له‌سه‌ره‌ بۆ هاتنه‌ده‌ره‌وه‌‪ .‬کاتێک‬ ‫جانا‌سانسکریتی ده‌س��ت��ی را ده‌گ��ات‬ ‫ب��ه‌و شوێن ‌ه دور ‌ه د ‌هس��ت��ان��ه‌‪ ،‬ده‌رف��ه‌ت��ی‬ ‫هاتنه‌ده‌ره‌وه‌ی ژنان له ‌ماڵ‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫به‌شداری وه‌رکشۆپێکی شانۆیی بکه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌وا هه‌ر زۆر نوێ بووه سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌وه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و دۆخ�� ‌ه ناله‌باره‌ی‪،‬‬ ‫که‌ ژن تێیدا ده‌ژیا له‌ کۆمه‌ڵگای هیندیدا‪،‬‬ ‫پاشان به‌شداریکردنیان ل ‌ه وه‌رکشۆپی‬ ‫جانا‌سانسکریتی کارێکی هێند ‌ه ئاسان‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬ل ‌ه به‌ر ئه‌و ‌ه سه‌ره‌تا ژنان بۆیان‬ ‫س��ه‌خ��ت ب��ووه س��ه‌رن��ج��ی ورد ب��ده‌ن‪.‬‬

‫گوێگرتن‌و به‌ ئ��ارام��ی دانیشتن دژوار‬ ‫ب��ووه ب��ۆی��ان‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌وان وا‬ ‫راهاتبوون به‌رده‌وام له‌ کێڵگه‌و باخه‌کاندا‬ ‫ک��اری ف��ی��زی��ک��ی‪ ،‬ده‌س��ت��ی‌و ج��ه‌س��ه‌دی‬ ‫ب��ک��ه‌ن‪ .‬زۆرب��ه‌ی ژن��ان ب��ه‌ ه��ۆی ئ��ه‌و‬ ‫کاری چه‌وساندنه‌وه‌‌و به‌که‌م زانینه‌یان‪،‬‬ ‫شه‌رمن‌و که‌م دوو بوون‪.‬‬ ‫پاش ئ��ه‌وه‌ی جانا‌سانسکریتی هه‌وڵێکی‬ ‫زۆر له‌گه‌ڵ ژنانی ئه‌وێ ده‌ده‌ن‌و کاریان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬ژووب��اره‌‌و چ��ه‌ن��دب��ار ‌ه‬ ‫وه‌رکشۆپیان له‌گه‌ڵ س��ازده‌ده‌ن‪ ،‬پاشان‬ ‫ی‬ ‫پێشنیازی ئه‌و ‌ه بۆ ژنان ده‌که‌ن‪ ،‬ک ‌ه ئاکام ‌‬ ‫وه‌رکشۆپه‌که‌یان بکه‌ن ب ‌ه به‌رهه‌مێکی‬ ‫شانۆیی‪ ،‬ژنانیش بیرۆکه‌که‌یان ال په‌سه‌ند‬ ‫ب��وو‪ ،‬کاتێکیش ده‌س��ت��ک��را ب��ه‌ مه‌شق‬ ‫له‌گه‌ڵیاندا‪ ،‬به‌هره‌‌و وزه‌ی زۆر ن��اواز ‌ه‬ ‫ل��ه‌ ک��چ��ان‌و ژن��ان��ی دی��ه��ات ده‌رک��ه‌وت‪،‬‬ ‫هه‌ندێکیان به‌هره‌یه‌کی ته‌واو هونه‌ریان‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ .‬وه‌رکشۆپه‌که‌ م��اوه‌ی هه‌فته‌‌و‬ ‫نیوێکی خایاند‪ ،‬رۆژی کاتژمێرو نیوێک‬ ‫مه‌شق وپرۆڤه‌یان ده‌کرد‪،‬‬ ‫هه‌ر له ‌سه‌ره‌تای یه‌که‌م‌و دووه‌م رۆژی‬ ‫م��ه‌ش��ق��ه‌ک��ه‌دا ب��ۆی��ان ئ��اش��ک��را ب��وو‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هاوسه‌رگیرێتی چییه‌؟ پاشان هه‌رکه‌س ‌ه‬ ‫له‌ به‌شداربوه‌کان ب ‌ه تێڕوانین‌و بۆچوونی‬ ‫خ��ۆی وێ��ن�� ‌هی�� ‌هک��ی ب�� ‌ه ج��ه‌س��ت��ه‌ی خ��ۆی‬ ‫بۆ ره‌وش��ی خێزان دروس��ت ده‌ک��رد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫گوزارشت له‌ ره‌وشی خێزان بکات‪ .‬ژنانی‬ ‫گروپه‌ک ‌ه له م��اوه‌ی پرۆڤه‌که‌‌دا سه‌ده‌ها‬ ‫وێ��ن��ه‌ی ج��ی��اوازی ه��ه‌س��ت‌و س��ۆزی‬

‫‪243‬‬

‫خێزانییان خوڵقاند‪.‬‬ ‫تێمای نمایشی شونه‌رمایه‌‪ ،‬که‌ واتای کچی‬ ‫ئاڵتونی له‌و وێنه‌و تابلۆیانه‌ دروست بوو‪،‬‬ ‫که‌ ژنان ب ‌ه جه‌سته‌ی خۆیان گوزارشتیان‬ ‫لێکردبوو‪ .‬هه‌موو ئه‌و وێنان ‌ه گرێدراو ‌ه‬ ‫به‌یه‌که‌وه‌ به‌یه‌که‌وه‌و بووه‌ ب ‌ه تێکستێکی‬ ‫شانۆیی‪ .‬بۆ یه‌که‌م ج��ار تێده‌گه‌ن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هۆشمه‌ندی تاک ده‌بێت ‌ه ئاراسته‌یه‌ک بۆ‬ ‫هۆشمه‌ندی کۆی خه‌لک‪.‬‬ ‫بیرکردنه‌وه‌‪ ،‬هه‌ستکردن‌و ده‌ربڕین ب ‌ه‬ ‫وێن ‌ه به‌یارمه‌تی جه‌سته‌‪ ،‬ئه‌و کاره‌بوو‪،‬‬ ‫ک ‌ه جانا‌سانسکریتی‌و وه‌رکشۆپه‌که‌یان ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بنیاتنا له‌گه‌ل ژنانی گوند‪.‬‬ ‫شونه‌ر مه‌یه‌‪ ،‬یان ژن ‌ه ئاڵتونی نمایشێکی‬ ‫شانۆی سه‌کۆیه‌‪ ،‬ک ‌ه باس ل ‌ه سێ قۆناغی‬ ‫ژیانی ژنان ده‌کات‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬قۆناغی به‌ر ل ‌ه هاوسه‌رگیرێتی‬ ‫(ژن‌و مێردایه‌تی) ژنان‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬س��ات��ه‌و ‌هخ��ت��ی نزیکی ب��ه‌رده‌م‬ ‫هاوسه‌گیرێتی‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬قۆناغی دوای هاوسه‌رگیریتی‪.‬‬ ‫به‌شی یه‌که‌می نمایشه‌که‌‪ :‬هه‌ڵسه‌نگاندن‌و‬ ‫قسه‌کردن ‌ه ل ‌ه باره‌ی ژیان‪ ،‬ل ‌ه تێڕوانینی‬ ‫ج�� ‌هن��ده‌ر (زای��ه‌ن��د) وه‌ک ڕه‌گ��ه‌زی نێرو‬ ‫مێ‪ .‬کاتێ خوشک‌و برا پێویست ‌ه هه‌مان‬ ‫به‌هایان هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم له‌په‌روه‌رده‌کردندا‬ ‫جیاوازی کچ‌و کوڕ ب ‌ه ڕۆشنی ده‌بینرێت‪.‬‬ ‫کچ به‌ده‌نگی به‌رز ناره‌زایه‌تی ده‌رده‌بڕێت‬ ‫له‌و په‌روه‌ورده‌‌و جیاوازی کردنه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هه‌ی ‌ه بۆ منداڵه‌کان‪.‬‬

‫به‌شی دووه‌م‪ :‬ئ��ه‌وه‌ د ‌هگ��ێ��رێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ژن ته‌نانه‌ت له‌کاتی شوکردنیشیدا ئه‌و‬ ‫که‌ل‌و په‌ل‌و جیازییه‌ی‪ ،‬که‌ ده‌یبات له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆیدا بۆ ماڵی زاوا‪ ،‬کچ‌ ته‌نانه‌ت مافی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌و ک��ه‌ل‌و پ��ه‌ل‌و جیازیه‌ی‬ ‫نییه‌‪ .‬به‌ڵکو ماڵی باوکی بۆی ده‌ستنیشان‬ ‫ده‌که‌ن‪ .‬سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ی‪ ،‬که‌ هیچ پرسی‬ ‫پێناکرێت ل ‌ه دیاریکردنی هیج شتێکدا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫که‌سه‌ش ده‌بێت به‌ هاوسه‌ری له‌ بژارده‌ی‬ ‫خۆی نییه‌‌و خۆی ده‌ستنیشانی ناکات‪.‬‬ ‫قۆناغی سێ یه‌م‪ :‬دوا به‌ش له‌ نمایشه‌که‌دا‬ ‫فۆکس له ‌سه‌ر خه‌سڵه‌ت‌و کاره‌کته‌ری‬ ‫ئه‌و ژنان ‌ه ده‌کرێت‪ ،‬ک ‌ه له‌ ژینگه‌ی خێزانیدا‬ ‫چه‌وساندنه‌وه‌‌و توندوتیژیان به‌رمبار‬ ‫د ‌هک��رێ��ت‪ .‬وات��ه‌ تێمای ت��ه‌واوی نمایشی‬ ‫ش��ون��ه‌رم��ای��ه‌ (ک��چ��ی ئ��اڵ��ت��ون��ی) باسی‬ ‫ج��ی��اوازی ژن‌و پیاوو توندوتیژی پیاو‬ ‫به‌رامبه‌ر ژن ده‌کات‪ .‬ئه‌م نمایشه‌ تا ئێستا‬ ‫به‌ گویره‌ی قسه‌ی خاتوو سیما خێزانی‬ ‫سانجۆی نزیکه‌ی ‪ 3250‬جار نمایشکراوه‌‪.‬‬ ‫ج��اری واهه‌یه‌ چه‌ند جارێک بۆ هه‌ما‌ن‬ ‫گ��روپ ن��م��ای��ش��ک��راو ‌هت��ه‌وه‌‪ ،‬ل��ه‌ زۆرب��ه‌ی‬ ‫ڤیستیڤاڵه‌کانی دونیا نمایشکراوه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئێستا ب ‌ه گۆرانی‌و سه‌ما رازاندویانه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫پ��ی��اوان ت��ێ��دا جلی سپیان ل��ه‌ب��ه‌ردای��ه‌‌و‬ ‫به‬ ‫ژنانیش جلی س��ووری ئاودامان‪ ،‬ک ‌ه ‌‌‬ ‫شاڵی زه‌رد پێجراوه‌‪ .‬له‌ هیندستان هه‌ر‬ ‫که‌سێک ئه‌و ره‌نگه‌ ببینیت ده‌ڵیت ئه‌و ‌ه‬ ‫جله‌کانی نمایشی شونه‌رمه‌یه‪‌.‬‬ ‫س��ان��ج��ۆی ک��ان��گ��ول��ی س��ه‌رۆک��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪244‬‬

‫جانا‌سانسکریت ل�� ‌ه نوسینێکدا باسی‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه ده‌ک��ات ب��ۆچ��ی جانا‌سانسکریتی‬ ‫به‌شێوه‌یه‌کی گشتی‌و سه‌ره‌کی کار ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵ تێمای چه‌وساندنه‌وه‌ی ژن ده‌کات‪.‬‬ ‫سانجۆی ل ‌ه وتاره‌که‌یدا ده‌ڵێت‪ :‬ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫گه‌مه‌کانمانه‌و ‌ه هه‌وڵده‌ده‌ین باوک ساالری‬ ‫ل ‌ه هه‌موو ئا‌سته‌که‌نیدا پشان بده‌ین‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫زۆر بۆنه‌دا ئه‌م گه‌مانه‌مان بۆ ئه‌و ژنان ‌ه‬ ‫پیشانداوه‌‪ ،‬ک ‌ه هاوکاریمان له‌گه‌ڵ ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه بۆ ئێم ‌ه کارێکی بنه‌ره‌تی بوو بۆ‬ ‫ره‌خساندنی که‌شێکی له‌بار بۆ ژنان تا‬ ‫بتوانن خۆیان ببینن وه‌ک ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ه�� ‌هن‌ ‌و تێگه‌یشتن ل ‌ه باوکساالری‌و نرخ‬ ‫پێدانی ژیانی رۆژانه‌یان گرنگترین شت ‌ه‬ ‫بۆ ژنان‪.‬‬ ‫له ‌رێگای ک��ارک��ردن ب ‌ه شانۆی سه‌کۆ‬ ‫جانا‌سانسکریت هه‌وڵده‌دات باوکساالری‬ ‫پیشان بدات‪ ،‬ک ‌ه چۆن ل ‌ه هه‌موو ئاسته‌کاندا‬ ‫جڵه‌و ده‌گ��رێ��ت‌و ب��ه‌رێ��وه‌ده‌ب��ری��ت‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫هه‌وڵدانی جانا‌سانسکریتی بۆ خوڵقاندنی‬ ‫ئه‌و جێگایه‌ی ‌ه بۆ ژنان‪ ،‬که‌ بتوانن ژیانی‬ ‫خۆیانی تیدا ببینن‌و ئه‌و تێگه‌یشتنه‌یان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ک�� ‌ه ب��اوک��س��االری ماکی دان��او ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ژی��ان��ی رۆژان��ه‌ی��ه‌ن��دا‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش ب��ه‌الی‬ ‫جانا‌سانسکریتیه‌و ‌ه زۆر مه‌به‌سته‌‪.‬‬ ‫جانگولی پرسیاری ئه‌وه‌ده‌کات‪ ،‬که‌ جۆن‬ ‫مامه‌ڵه ‌ل�� ‌هگ��ه‌ڵ زول��م‌و سه‌رکوتکردندا‬ ‫بکریت‪ ،‬ئه‌و مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه یه‌که‌م‬ ‫هه‌نگاو بنێین ل ‌ه ده‌ستپێکردنی پرۆسێسی‬ ‫‪empowerment‬دا‪.‬‬

‫جانگولی ئ��ه‌و ‌ه روون ده‌ک��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی چ��ه‌ن��د م��ه‌ش��ق��ێ��ک��ی‪introspektiv‬‬ ‫ه��ه‌وڵ ده‌دات یه‌کتربینین‪ ،‬ی��ان به‌یه‌ک‬ ‫گه‌یشتن دروستبکات له‌ نێوان تاکه‌کان‬ ‫خۆیان‌و هێزو توانای ن��اوه‌وه‌ی خودی‬ ‫که‌سه‌که‌ خۆی‪ ،‬ئه‌وه‌ش واتای ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌و دلنیایه‌ی پێده‌به‌خشێت‪ ،‬ک ‌ه بتوانێت‬ ‫فۆرمه‌له‌و ده‌ربڕین بکات‌و هه‌م مامه‌ل ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ره‌وشی ژیانی واقعی خۆی بکات‌‪.‬‬ ‫ئه‌وی ژن خۆی که‌شف ده‌کات‪ ،‬ئه‌وی ژن‬ ‫خۆی ده‌دۆزێته‌وه‌‪ ،‬که‌ بوونی هه‌یه‌ له‌‌و‬ ‫جێگایه‌دا‪ ،‬به‌اڵم‪ ،‬تا ئه‌و ده‌م ‌ه شاراوه‌بووه‬ ‫‌لێی‪ ،‬کاتێکیش‪ ،‬ک��ه‌ ژن خ��ۆی ده‌بێت‌و‬ ‫تیشکی ده‌خرێته‌ سه‌ر به‌هۆی شانۆو ‌ه‬ ‫ئه‌و ده‌م ووته‌که‌ی جانگولیمان دیته‌و ‌ه‬ ‫یادو به‌کاری ده‌هێنین‪ .‬که‌ ده‌ڵێت‪ :‬کامڵی‌و‬ ‫ر مرۆڤێکدا هه‌یه‌‪the .‬‬ ‫هێز له‌ خودی هه‌ ‌‬ ‫‪perfection and strength which is‬‬

‫‪.already there in every human being‬‬

‫قۆناغێکی‌تر‪ ،‬که‌ شانۆ نمایش ده‌کرێت‬ ‫ل��ه ‌ژی��ان��ی رۆژان��ه‌دا ژن��ان که‌مترین‬ ‫جێگایان بۆ دیاری ده‌کرێت له‌ کۆمه‌ڵگا‬ ‫ئیمتیازبه‌خشه‌که‌ی هیندستان‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ڕۆڵ��ی ژن ب��ه‌ ک��ه‌م ب��ای��ه‌خ‬ ‫سه‌یرده‌کرێت‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش وای��ک��ردووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ژن��ان هه‌ست ب ‌ه نزمی‌و ک��ه‌م بایه‌خیی‬ ‫خۆیان بکه‌ن‪ .‬جا‪ ،‬که‌ ژنێک له‌و ره‌وش ‌ه‬ ‫ن��اه��ه‌م��واره‌وه‌ و ل��ه‌و جیهانی ک��ه‌م بێ‬ ‫ب��ای��ه‌خ��ی��ی��ه‌و ‌ه دێ��ت‌و ک��ارێ��ک��ی م��ه‌زن‬ ‫ده‌کات‌و رووداوێک ده‌خوڵقێنێت‪ ،‬ک ‌ه دێت ‌ه‬

‫‪245‬‬

‫س��ه‌رش��ان��ۆو ل��ه‌ب��ه‌رده‌م بینه‌رێکی زۆر‬ ‫رده‌وه‌ستێت‌و نمایشێکی ته‌واو پێشکه‌ش‬ ‫د ‌هک��ات‪ ،‬ئه‌مه‌ش هه‌ستکردنێکی به‌هێزی‬ ‫باوه‌ڕ به‌خۆ بوونه‌‪.‬‬ ‫ج��ان��گ��ول��ی ن��م��وون��ه‌ی م��اری ‪Mary‬‬ ‫ده‌ه��ێ��ن��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌و ک��چ�� ‌ه ت��ه‌ن��ه��ا‬ ‫خزمه‌تکارێک بووه‌‌و کاره‌که‌ری کردووه‌‪،‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی ماری به‌شداری نمایشێک‬ ‫ده‌ک��ات م��اری ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬م��ن ئ��ه‌وه‌م بۆ‬ ‫ده‌رکه‌وت‪ ،‬ک ‌ه من ته‌نها ژنێک نیم‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫م��رۆڤ��م‪ .‬شانۆ که‌سایه‌تیه‌کی رێ��زداری‬ ‫پ��ێ��ب�� ‌هخ��ش��ی��م‪ .‬ئ��ه‌وه‌ش ئ��اف��ره‌ت��ی وه‌ک‬ ‫م��اری ل ‌ه ئاشپه‌زخانه‌ دێنێت ‌ه ده‌ره‌وه‌و‬ ‫دونیاکه‌یان هێنده‌ی‌تر گه‌وره‌تر ده‌کات‌و‬ ‫ئیلهامیان ده‌دات��ێ تاکو له‌گه‌ڵ پیاوانی‬ ‫ده‌وروب��ه‌ری��ان ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای�� ‌هک��ی م��رۆڤ‬ ‫دۆستانه‌ دروستبکه‌ن‪.‬‬ ‫س��ان��ج��ۆی ل�� ‌ه وت��اره‌ک��ه‌ی��دا درێ��ژه‌ی‬ ‫پێده‌دات‌و ده‌نووسێت‪ ،‬ئێم ‌ه هونه‌رێکمان‬ ‫ده‌وێ��ت‪ ،‬ک ‌ه زه‌مینه‌ بڕه‌خسێنێت‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ه��ون��ه‌ری دی��م��وک��راس��ی ده‌ک��رێ��ت فێری‬ ‫ب��ی��ن‌و گشت که‌سیش ش��اره‌زای بێت‪.‬‬ ‫هونه‌رێکمان ده‌وێ��ت‪ ،‬که خه‌ڵک رزگ��ار‬ ‫بکات ل ‌ه قوربانیه‌کانی کلتوری مه‌نه‌لۆج‪،‬‬ ‫ه��ون��ه‌ره‌ک��ی ئ��ێ��م�� ‌ه ک��ل��ت��وری ب��ی��رو را‬ ‫گۆرینه‌وه‌یه‌‪ ،‬دیالۆگ‌و دیبه‌یت دروست‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش ئیلهام ده‌دات�� ‌ه خه‌ڵک‬ ‫پ��رس��ی��ار ب��ک��ات ل�� ‌ه ب��ری وه‌س��ت��ان بۆ‬ ‫وه‌اڵمه‌کان‪ ،‬خه‌ڵک فێر ده‌کات‌لێکۆلینه‌وه‌و‬ ‫شیکار بکات له‌بری قبووڵکردن‪ ،‬خه‌ڵک‬

‫فیری ئه‌و ‌ه ده‌کات له ‌بریی ئه‌وه‌ی وه‌ک‬ ‫مێگه‌ل له‌گه‌ڵیدا ب��رۆن ب�� ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه‬ ‫به‌شداریی خه‌باتێکی ژیرانه‌‌و ب ‌ه ته‌گبیر‬ ‫ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫جان‌ا سانسکریت ده‌یانه‌وێت کلتوورێک‬ ‫دابنێن‪ ،‬ک��ه‌ کلتووری دی��ال��ۆگ دیبه‌یت‬ ‫بێت‪ ،‬ئ��ه‌وان میحرابێکیان خوڵقاندووه‌و‬ ‫دایانه‌ویت درێ��ژ ‌ه ب ‌ه فراوانبوونی ئه‌و‬ ‫پانتاییه‌ بده‌ن‪ ،‬که‌ به‌شداران لێکۆڵینه‌و ‌ه‬ ‫ل��ه‌ ب�� ‌هه��ا س��ه‌ره‌ت��ای��ی��ه‌ک��ان��ی دیموکراتی‬ ‫ت��ێ��دا ب��ک��رێ��ت‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ه��ه‌روا کارێکی‬ ‫ئاسان نییه‌‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای ئه‌و کۆڵگرانی‌و‬ ‫ئاسته‌نگانه‌‪ ،‬ژن��ان��ی جانا‌سانسکریتی‬ ‫به‌رداوامن‌و خه‌ریکن‪ ‌.‬سانجۆی ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ه��ه‌ن��دی ل��ه‌ ئ��اف��ر ‌هت��ان��م��ان‪ ،‬ک��ه‌ ئه‌ندامی‬ ‫ش��ان��ۆک��ه‌ن رووب��ه‌ڕووی توندوتیژی‬ ‫ده‌بنه‌وه‌ له‌ ماڵه‌کانیان کاتێک ل ‌ه پرۆڤ ‌ه‬ ‫ده‌گ��ه‌ڕێ��ن��ه‌وه‪ ‌.‬ه��ه‌ن��دێ��ک م��ێ��رد ‌هک��ان��ی��ان‬ ‫رێگه‌یان پێناده‌ن بچن ‌ه ژوورێ کاتێک‬ ‫ل��ه‌ پ��رۆڤ�� ‌ه دوا ده‌ک��ه‌ون‪ ،‬ش��ه‌و ل��ه ‌ماڵی‬ ‫هاوڕێکانیان ده‌مێننه‌و ‌ه تا به‌یانی زوو‬ ‫ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ م��اڵ‪ .‬ل��ه‌و کاته‌نه‌ی‪ ،‬که‬ ‫سه‌ردانی دێکانمان ده‌کردو ‌ل ‌ه گونده‌کان‬ ‫ده‌ژیاین یارمه‌تی خیزانه‌کانمان ده‌دات ل ‌ه‬ ‫کاتی بارگرژیه‌کاندا‪ ،‬هاوڕێی پیاوه‌کان‬ ‫بووین‪ ،‬بۆئێمه‌ ئاسانتر بوو هه‌ڵسوکه‌وت‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌م جۆر ‌ه گیرو گرفتانه‌دا‪.‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا ژن ب��ه‌ش��دار ب��وو‬ ‫ل�� ‌ه را ده‌ڕب��ڕی��ن‌و گفتوگۆ ده‌رب��اره‌ی‬ ‫کێش ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تیه جۆربه‌جۆره‌‌کان ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪246‬‬

‫رێ��گ��ای ش��ان��ۆوه‌‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش ج��ۆرێ��ک ل ‌ه‬ ‫ب��ڕوا به‌خۆبونی به‌خشی ‌ه ئ��ه‌و ژنانه‌و‬ ‫یارمه‌تیده‌ریان ده‌بیت ل ‌ه جێگا‌و پله‌یان‬ ‫ل��ه‌ نێو خ��ێ��زان��دا‪ .‬سانجۆی ئ��ام��اژ ‌ه به‌و‬ ‫گ��ۆران��ک��اری�� ‌ه گ��ه‌وران��ه‌ش ده‌ک��ات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رووده‌دات ل ‌ه الی ئه‌و ژنانه‌ی‪ ،‬که‌ کاریان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ده‌ک��ه‌ن‪ .‬س��ه‌ردان��ی ب��ه‌رداوام��ی‬ ‫سانسکریتی بۆ گونده‌کان وای کردووه‌‪،‬‬ ‫گوندیه‌کان خۆیان بیر ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫تێمای نمایشه‌که‌ بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬بیرکردنه‌وه‌ی‬ ‫زیاتری ئه‌وانیش ل��ه‌وه‌ی‪ ،‬که‌ رووداوی‬ ‫گ��ون��ج��اوت��ر ه��ه‌ب��ێ��ت ب��ۆ خ��ه‌ل��ک��ه‌ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫نمایشه‌که‌دا‪ .‬سانجۆی ل ‌ه کۆتایدا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ده‌ره‌نجامی شانۆی سه‌کۆ دروستکردنی‬ ‫ئیراده‌یه‌‪.‬‬ ‫پاوڵۆ فره‌یرێ ‪Paulo‬‬

‫پاوڵۆ فره‌یرێ که‌سێکی دیارو گرنگ ‌ه وه‌ک‬ ‫سه‌رچاو ‌ه ئاماژه‌ی پێده‌کرێت‌و به‌کاردێت‪،‬‬ ‫که‌رکاتێک باس ل ‌ه پیداگۆگی بکرێت‪ .‬پاوڵو‬ ‫کتێبێکی به‌ناوی پێداگۆگی چه‌وساوه‌کان‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪ 1972‬باڵوکرایه‌وه‌‪ .‬ئه‌و کتێبه‌ جێ‬ ‫ی بای ‌هخ‌و گرینگی زۆر له‌ نووسه‌ران‌و‬ ‫رۆشنبیران ب��وو ته‌نانه‌ت ب��ۆ ئۆگستۆ‬ ‫ب��واڵ��ی��ش‪ .‬وش��ه‌ی ‪،Conscientisation‬‬ ‫ک ‌ه وشه‌یه‌‌کی فه‌ره‌نسییه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه واتای‬ ‫ه��ۆش��ی��ارک��ردن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌وان��ی‌ت��ر‌ دێ��ت‬ ‫سه‌نته‌ر ‌ه ل ‌ه فکری پاوڵۆ فره‌یرێ‪.‬‬ ‫ده‌بێت سته‌مڵێکراوان ئه‌و درکه‌یان هه‌بێت‬

‫ک ‌ه به‌شێکن له کۆمه‌ڵی چه‌وساوه‌کان‌‪،‬‬ ‫جا چه‌وساندنه‌وه‌که‌ به‌ کۆمه‌ڵ بێت‪،‬‬ ‫یان چه‌وساندنه‌وه‌یه‌کی ئیندڤیدوال بێت‪،‬‬ ‫جا هه‌ر چه‌وساندنه‌وه‌یه‌کیان بێت نابێت‬ ‫ک��ه‌م ب��ای��ه‌خ سه‌یر بکرێت‪ .‬ب��ه‌ه��ۆی ئه‌و‬ ‫هۆشیاری‌و درکپێکردنه‌و ‌ه ئاسنتره‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫مرۆڤه‌کان کاریگه‌ری ل ‌ه ژیانی خۆیاندا‬ ‫ه�� ‌هب��ێ��ت‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی ه�� ‌هن��دێ��ک ج��ار‬ ‫مرۆڤه‌کان نه‌گه‌یشتونه‌ته‌ ئ��ه‌و حاله‌ته‌‪.‬‬ ‫واته‌ حاله‌تی درکردن ب ‌ه چه‌وساندنه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ قۆناغی یه‌که‌مدا هه‌رکا‌تێکیش گه‌یشتن ‌ه‬ ‫ئه‌و باوه‌ره‌ی‪ ،‬که‌ چه‌وساندنه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬چ‬ ‫ئیندڤیدوال بێت‪ ،‬یان کۆمه‌ڵ ئه‌وا ئه‌و کات‬ ‫بیرکردنه‌وه‌ی چاره‌سه‌ر لێی ئاسانتره‌‪،‬‬ ‫بۆ گۆڕینی ژیان‌و ره‌وشی مرۆڤه‌کان‪.‬‬ ‫پاوڵۆ فره‌یرێ ده‌ڵیت‪ :‬وتووێژو دیالۆگی‬ ‫سودبه‌خش‌و ئازاد له‌ باره‌ی ڕوداوه‌کان‬ ‫مه‌به‌ست ئ��ه‌و ‌ه نییه‌ ک ‌ه سته‌م ڵیکروان‬ ‫ره‌ه��اب��ک��ات‌و ق��وت��ارب��ک��ات ل�� ‌ه ژیانێكی‬ ‫ئه‌فسانه‌ییه‌وه‌ ببه‌ستێتوو ‌ه ب ‌ه ژیانێکی‌تر‪،‬‬ ‫ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌ مه‌به‌ستی دیالۆگی ئازادو‬ ‫سودبه‌خشی رووداوه‌ک��ان ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫حالی بن له‌و واقعیه‌ت ‌ه ناعه‌داله‌تیه‌‪ ،‬شیانی‬ ‫ئه‌وه‌یان هه‌ی ‌ه ک ‌ه ئه‌و ڕه‌وش��ه‌ی خۆیان‬ ‫بگۆڕن‪.‬‬ ‫مه‌به‌ست په‌روه‌رده‌و فیرکردن پێداگۆگی‬ ‫له‌ الی پاوڵۆ فره‌یرێ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬گه‌ڕانه‌وه‌ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و کۆنترۆڵه‌ بۆ ژیانی سته‌م‬ ‫ل��ێ��ک��راوان‪ ،‬ک�� ‌ه ه��ه‌ر خۆشیان ده‌ستیان‬ ‫هه‌بێت ل�� ‌ه دی��اری ک��ردن��ی چاره‌نوسی‬

‫‪247‬‬

‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��اک�� ‌هی��ان‪ ،‬ک��ه‌ ب��ت��وان��ن هه‌یکه‌لی‬ ‫کۆمه‌ڵگایه‌ک دروس��ت ب��ک��ه‌ن‪ ،‬ه��ه‌ر ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن خه‌ڵکه‌و ‌ه به‌ڕێوه‌ ببرێت‪ .‬مه‌رجی‬ ‫سه‌ره‌کیش ئه‌وه‌بێت‪ ،‬که‌ ب��اوه‌ڕم��ان ب ‌ه‬ ‫مرۆڤه‌کان هه‌بێت‪ ،‬باوه‌ڕێک‪ ،‬که‌ توانای‬ ‫ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ لێپرسراوێتی گه‌شه‌کردن‌و‬ ‫ئازادیه‌کان هه‌ڵبگرێت‪ .‬پێداگۆگی ئازادی‬ ‫خ��وازو ‪ empowerment‬هه‌ردوکیان‬ ‫دووالی��ه‌ن��ه‌ پاڵپشتی‌و ه��اوک��اری یه‌کتر‬ ‫ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫الی ف��ره‌ی��رێ ئ��ام��ان��ج ل��ه‌و پیداگۆگی‌و‬ ‫پراکتیکی ‌ه رزگ��ارک��ردن�� ‌ه ل�� ‌ه سیاسه‌ت‪،‬‬ ‫ئابوری کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬رۆحی‌و په‌روه‌رده‌ی‬ ‫چه‌ساندنه‌وه‌‪ .‬جا بۆ ئه‌وه‌ی گۆڕانکاری ل ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگادا بکه‌ین‪ ،‬ده‌بێت خه‌ڵک ل ‌ه پێشدا‬ ‫له‌ ن��اوه‌وه‌ی خۆیدا ئ��ازادی بخوڵقێنێت‬ ‫پێش ئه‌وه‌ی باسی گۆڕانکاری ده‌ره‌کی‬ ‫بکات‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش ب ‌ه گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی کلتوری‬ ‫گۆڕانکاری‪ ،‬ک ‌ه تاکه‌کان بتوانن جارێکی‌تر‬ ‫پێناسه‌ی خۆیان بکه‌نه‌وه‌‌‪ .‬خۆیان به‌یان‬ ‫بکه‌ن و ئه‌و بواره‌یه‌ن پێبده‌رێت‪ ،‬ک ‌ه به‬ ‫‌سه‌ر ئه‌و نامۆییه‌داو زاڵبن‪.‬‬ ‫ئۆگستۆ بواڵ‪Augusto Boal‬‬

‫نووسه‌رو شانۆکاری به‌ڕازیلی ئه‌وگۆستۆ‬ ‫بواڵ ئیلهامێکی زۆری له‌ پێداگۆگی بۆ‬ ‫سته‌ملێکراوی پاوڵو فره‌یرێ وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫بواڵ لیده‌رێکی سه‌رنجڕاکێش‌و بێ وێن ‌ه‬ ‫بوو له‌ شانۆی ئه‌رێنه ‌‪Arena theater‬‬ ‫ل ‌ه سان پاوڵۆ ‪ 1971‬ـ ‪ .1956‬کاتێکیش‬

‫ک��وده‌ت��ه‌ی��ه‌ک��ی س��ه‌رب��ازی ل�� ‌ه ب��ه‌رازی��ل‬ ‫ب��ه‌رپ��اک��را‪ ،‬ب��واڵ ب��ه‌ه��ۆی ب��ی��روب��اوه‌ڕی‬ ‫ئازادیخوازانه‌و چه‌پره‌وانه‌ی ده‌خرێت ‌ه‬ ‫به‌ندیخانه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه هه‌‌ر شێوه‌یه‌ک ئازارو‬ ‫ئه‌شکه‌نجه‌ ده‌درێ��ت‪ ،‬پاشان هه‌ڵدێت بۆ‬ ‫واڵتی ئه‌رجه‌نتین‌و له‌وێشه‌و ‌ه بۆ واڵتی‬ ‫فه‌ره‌نساو له‌ ش��اری پاریس نیشته‌جێ‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫بواڵ چارێکی‌تر له‌ ساڵی ‪ 1980‬ده‌گه‌ڕیته‌و ‌ه‬ ‫بۆ وواڵت��ی به‌ڕازیل بۆ ش��اری ریۆ دی‬ ‫جانیرۆ ‪Rio de Jniro‬و له‌وێ به‌سداری‬ ‫چاالکی پارت ‌ه سیاسیه‌کان ده‌کات‪ ،‬به‌الم‬ ‫هه‌رزوو تێده‌گات ک ‌ه بیرکردنه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ژی��ان��ی حیزبایه‌تیدا ناگونجێت‪،‬‬ ‫بیر ل��ه‌وه‌ ده‌ک��ات��ه‌وه‌‪ ،‬که‌ به‌ زمانێکی‌تر‬ ‫گوزارشت ل ‌ه غه‌می چه‌وساوه‌کان‌و بیرو‬ ‫باوه‌ره‌کای خۆی بکات‪ .‬که‌ش‌و هه‌وای‬ ‫سیاسیش ل��ه‌ب��ار ده‌ب��ێ��ت‌و ده‌رفه‌تێکی‬ ‫زۆری هه‌یه‌‌و رێگری لێناکرێت‪ ،‬که‌ ب ‌ه‬ ‫میتۆدی شانۆی سه‌کۆ کاربکات‪ .‬ئه‌و‬ ‫میتۆد ‌ه جارێکی‌تر ئه‌زموون بکه‌ن له‌گه‌ڵ‬ ‫گروپی ‪ CTO‬ب ‌ه ‌میتۆدی شانۆی سه‌کۆ‬ ‫کارده‌که‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ه��اوک��ات‪ ،‬ک�� ‌ه ب��واڵ‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه ‪ CTO‬ب ‌ه‬ ‫میتۆدی ش��ان��ۆی س��ه‌ک��ۆ ک��اری ده‌ک��رد‬ ‫ل��ه‌ هه‌مانکاتیشدا ج��ۆرێ��ک ک��ارک��ردن‌و‬ ‫میتۆدی داهێنا پ��اش��ان ن��اون��را شانۆی‬ ‫یاسا دانان ‪ legislative theatre‬به‌مه‌ش‬ ‫سته‌مڵێکراوو ه��ه‌ژاران له‌ ناوچه‌کانی‬ ‫خۆیان ده‌نگیان ده‌بیسترێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪248‬‬

‫میتۆدی شانۆی یاسا دانان‪ ،‬تا راده‌یه‌ک‬ ‫له‌ میتۆدی شانۆی سه‌کۆ ده‌چیێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫چه‌مک‌و تێرمی نمایشه‌کان پێشنیاز بوو‬ ‫بۆ گ��ۆڕان��ک��اری یاساکان‪ .‬به‌وشیه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫نمایشه‌که‌ پێشنیاز ب��وو ب��ۆ نووسینی‬ ‫یاساو له‌هه‌مانکاتیشدا خه‌ڵک ده‌یتوانی‬ ‫بێت ‌ه س��ه‌ر ت��ه‌خ��ت��ه‌ی ش��ان��ۆ‪ ،‬ب�� ‌ه ده‌نگی‬ ‫به‌رز ب ‌ه تێڕوانینی ئایدیاو بیری باوه‌رو‬ ‫بۆچونی خۆی پێشنیاز بکات ل ‌ه شێوه‌ی‬ ‫نواندندا‪.‬‬ ‫ل ‌ه نمایشه‌کاندا ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ بینه‌ر‬ ‫هه‌ڵده‌ستاو پێشنیازی خۆی بۆ نووسینی‬ ‫ده‌س��ت��وورو یاساکان ده‌خ��س��ت��ه‌ڕوو‪ .‬له‬ ‫‌ته‌نیشت نمایشه‌که‌و ‌ه کۆنووسێک هه‌بوو‪،‬‬ ‫ک ‌ه سه‌رجه‌م پێشنیازه‌کانی تۆمار ده‌کردو‬ ‫‌پێشنیاره‌کان کۆده‌کرانه‌وه‌‪ .‬هه‌موو ئه‌و‬ ‫پڕۆتۆکۆالنه‌ش بناغه‌یه‌کی سه‌ره‌کی بوو‬ ‫بۆ دانانی یاسای واڵت‪.‬‬ ‫ئه‌و گوستۆ بواڵ بانگه‌وازێکی نووس‌و‬ ‫تێیدا هه‌موو بیرو باوه‌ری خۆی تێدا به‌یان‬ ‫کرد‪ ،‬ک ‌ه چۆن ل ‌ه شانۆی سه‌کۆ ده‌روانێت‪،‬‬ ‫له ‌سه‌رو هه‌مووشییه‌و ‌ه خوازیاری ئه‌و ‌ه‬ ‫بوو‪ ،‬که‌ مرۆڤه‌کان مرۆڤدۆستر بن‪.‬‬

‫شانۆی چه‌وساوه‌کان‪ ،‬که‌ پێی ده‌ورترێت‬ ‫شانۆی سه‌کۆ‬ ‫ش��ان��ۆی س��ت��ه‌م��ل��ێ��ک��راوان‪ ،‬ک�� ‌ه ن��او ‌ه‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییه‌که‌ی ‪T.O‬ی��ه‌ ‪Theater of‬‬ ‫‪ the oppressed‬ئامانجی س��ه‌ر ‌هک��ی‬

‫ئ��ه‌م شانۆی ‌ه وه‌ک ووت��م��ان ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه ک ‌ه‬ ‫مرۆڤایه‌تی هاوهه‌ستی مرۆڤانه‌بن‪T.O .‬‬ ‫سیستمێک ‌ه له‌ مه‌شق‪ ،‬ی��اری‌و ته‌کنیک‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی ه��اوک��اری مرۆڤه‌کان بکات‪،‬‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌و پ��ه‌ر ‌ه ب��ه‌و ش��ت��ان��ه‌ب��دات ک ‌ه‬ ‫مرۆڤه‌کان پێشتر له‌ ناخیاندا هه‌یه‌‪T.O .‬‬ ‫هه‌موو ئامرازێکی جوانکاری ده‌به‌خشێت‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی لێکدانه‌وه‌ی رابردوو بکات ل ‌ه‬ ‫سیاقی ئێستادا‪ ،‬پاشان داهاتوو بدۆزێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ێ ئ��ه‌وه‌ی چ��اوه‌ڕێ��ی راب��ردوو بکات‪.‬‬ ‫شانۆی چه‌وساوه‌کان مه‌شق‌و پرۆڤه‌یه‌ک ‌ه‬ ‫له‌به‌ده‌م واقیعدا‪ .‬مه‌به‌ست ل ‌ه پێناسه‌ی‬ ‫چه‌وساندنه‌و ‌ه جا هه‌ر چه‌وساندنه‌وه‌یه‌کی‬ ‫تاک بێت یان چه‌وساندنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵ‪،‬‬ ‫ک ‌ه مرۆڤ تێیدا پشت گوێ ده‌خرێت‪ ،‬بی‬ ‫ئینسافیان پێده‌کرێت‪ ،‬ی��ان ناڕه‌وه‌یاتی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی کلتوری سیاسی‪ ،‬ئابوری‌و‬ ‫ره‌گه‌زپه‌رستیان به‌رامبه‌رکرابیت‪ ،‬یان‬ ‫چ��ه‌وس��ان��دن��ه‌وه‌ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‪ ،‬ج��ه‌ن��ده‌ر‬ ‫(ره‌گ��ه‌زی نێرو مێ)‪ ،‬یا چه‌وساندنه‌وه‌ی‬ ‫س��ێ��ک��س��ی وه‌ک (ه��ۆم��ۆس��ێ��ک��س��وال‪/‬‬ ‫ل��ێ��س��پ��ی��س��ک)‪ ،‬ی��ان ه��ه‌ر ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫چه‌وساندنه‌وه‌ بێت که‌ مافه‌کانیان پشتگوێ‬ ‫خرابێت یان بێ هێز کرابن ل ‌ه داواکردن‌و‬ ‫ده‌نگ هه‌ڵبرین له‌سه‌ر مافه‌کانی خۆی‪.‬‬ ‫دیالۆگ به‌شێکی گرنگ پێک ده‌هێنێت ل ‌ه‬ ‫پێکهاته‌ی ‪ ،T.O‬ک ‌ه موماره‌س ‌ه ده‌کرێت‪.‬‬ ‫‪ T.O‬وا پێناسه‌ده‌کرێت‪ ،‬که‌ هه‌موو که‌س‬ ‫ئ��ه‌و م��اف��ه‌ی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ه‌ زۆر ئ��ازادان��ه‌‌و‬ ‫ج��ه‌س��وران�� ‌ه ئ��اڵ��وگ��ۆری دی��ال��ۆگ بکات‬

‫‪249‬‬

‫چ ل�� ‌ه س��ه‌ر ئاستی ئیندیڤیدوێل بێت‪،‬‬ ‫ی��ان کۆمه‌ڵ‪ ،‬ک ‌ه که‌سه‌کان به‌یه‌کسانی‬ ‫ب��ه‌ش��داری��ان هه‌بێت ل�� ‌ه ناوکۆمه‌ڵگاداو‬ ‫رێ��زی��ان لێبگیرێت‪ .‬ئ��ه‌وه‌ش ده‌توانرێت‬ ‫به‌راورد بکرێت به‌ به‌ندی ‪19‬ی جارنامه‌ی‬ ‫مافی م��رۆڤ ل ‌ه نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان‬ ‫ک ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬هه‌موو که‌سێک مافی هه‌ی ‌ه‬ ‫ب ‌ه ئ��ازادی بیرو رای خ��ۆی ده‌رب��ڕێ��ت‪.‬‬ ‫ئه‌م ماف ‌ه ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه د ‌هک��ا‪ ،‬ک ‌ه هه‌موو‬ ‫که‌سێک ب ‌ه بێ ترس‌و دڵه‌ڕاوکێ بڕوای‬ ‫تایبه‌ت ب ‌ه خۆی هه‌بێت‌و ل ‌ه به‌ده‌ستهینانی‬ ‫زان��ی��اری��ی‌و بیرو راو ب�ڵاوک��ردن��ه‌وه‌ی��ان‬ ‫ب��ه‌ئ��ازادی ده‌س��ت��ی ب�� ‌ه ئ��ام��رازه‌ک��ان��ی‬ ‫پێویست رابگات‪ .‬ئه‌م مافه‌ش هه‌ڵگرتنی‬ ‫بیرو را به‌بێ خۆتێکه‌ڵکردنی که‌سێکی‬ ‫دیکه‌‌و وه‌رگرتنی ه��ه‌واڵ‌و بیرو باوه‌ڕو‬ ‫ب�ڵاوک��ردن��ه‌وه‌ی��ان ب�� ‌ه ه��ه‌رش��ێ��و ‌هی��ه‌ک‌و‬ ‫بێ خۆبه‌ستنه‌وه‌ ب ‌ه سنوری جوگرافی‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ت��ه‌واو گ��ون��ج��اوی��ش�� ‌ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫به‌ندی یه‌که‌می جاڕنامه‌ی مافی مرۆڤی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌کگرته‌وه‌کان ک ‌ه ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬هه‌‌ر‬ ‫م��روڤ��ێ��ک ب�� ‌ه ئ��ازادی ل��ه‌دای��ک ده‌ب��ێ��ت‌و‬ ‫ک��ه‌ڕام��ه‌ت‌و م��اف��ی ی�� ‌هک��س��ان��ی��ان ه��ه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫هه‌موویان خاوه‌نی ئه‌قڵ‌و ویژدانن‌و ده‌بی‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌کدا هه‌ڵسوکه‌وتی برایانه‌یان‬ ‫هه‌بێت‪.‬‬ ‫بواڵ ل ‌ه بانگه‌وازه‌که‌یدا ده‌ڵێت‪ :‬شانۆی‬ ‫چ��ه‌وس��اوه‌ک��ان ل��ه ‌س��ه‌ر ئ��ه‌و پرنسیپ ‌ه‬ ‫بنیاتنراوه‌‪ ،‬که‌ په‌یوه‌ندی مرۆڤ ده‌بێت‬

‫سروشتی‌و دیاله‌کتیکی بێت له‌ راستیدا‬ ‫هه‌موو گفتوگۆکان ئاره‌زوی ئه‌وه‌ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ببن ‌ه م��ه‌ن�� ‌هل��ۆگ‪ .‬ئ��ه‌وه‌ش په‌یوه‌ندی‬ ‫س��ه‌رک��وت��ک��ه‌رو س��ه‌رک��وت��ک��راو دروس��ت‬ ‫ده‌کات‪ ،‬داننان به‌م راستیه‌دا‪ ،‬ک ‌ه بنه‌مای‬ ‫ش��ان��ۆی س��ت�� ‌هم��ل��ێ��ک��راوان��ه‌ ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ی��ارم��ه‌ت��ی دروس��ت��ک��ردن��ه‌وه‌ی گفتوگۆو‬ ‫دیالۆگ ده‌دات ل ‌ه نێوان مرۆڤه‌کاندا‪.‬‬ ‫ب��واڵ ل��ێ��ره‌دا مه‌به‌ستی ئ��ه‌وه‌ی��ه‌ هه‌موو‬ ‫وت��ووێ��ژێ��ک مه‌یلی ئ��ه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه ببێت ‌ه‬ ‫م��ۆ‌ن��ۆ‌ل��ۆگ‪ .‬ه��ه‌رک��ات��ێ��ک��ی��ش م��ی��ت��اف��ۆری‬ ‫وتووێژو دیالۆگ بوو به‌ مه‌نه‌لۆگ ئه‌وه‌ش‬ ‫په‌یوه‌ندی سه‌رکوتکه‌رو سه‌رکوتکراو‬ ‫دروست ده‌کات‪ ،‬که‌وا ڕێبازی سه‌ره‌کی‬ ‫شانۆی چه‌وساوه‌کان دروستکردنه‌وه‌ی‬ ‫دیالۆگه‌ ل ‌ه نێوان مرۆڤه‌کاندا‪.‬‬ ‫شانۆی سه‌کۆ واده‌کات هزرو ده‌سه‌الت‪،‬‬ ‫ی��ان ‪ Empowerment‬ب��ب��ه‌خ��ش��ێ��ت�� ‌ه‬ ‫ب��ی��ن��ه‌ری پ��اس��ی��ڤ ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ببێت ب ‌ه‬ ‫مرۆڤێکی ئه‌کتیڤ‌و جاالکی قسه‌که‌رو‬ ‫ده‌ستبه‌کاربوو‪ .‬بینه‌ری ئه‌م جۆر ‌ه نمایش ‌ه‬ ‫ل ‌ه پرۆسه‌یه‌کدا به‌شدارو ده‌ستبه‌کاره‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫مانای گۆرین ‌ه له‌ ژیانی خۆیدا‪ .‬شانۆی‬ ‫سه‌کۆ ه��اوک��اری مرۆڤه‌کان ده‌ک��ات بۆ‬ ‫گه‌رانه‌وه‌ی ئه‌و زمانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ده‌سه‌التی‬ ‫به‌سه‌ردا شکاوه‌‪.‬‬ ‫ک��ات��ری��ن ب��ی��روس ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ش��ان��ۆی‬ ‫چه‌وساوه‌کان‪ ،‬مافی ئه‌وه‌مان ده‌داتێ‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ عه‌قڵمان بدوێین‪ ،‬به‌ به‌کارهێنانی‬ ‫هێزی هونه‌ر‪ ،‬بۆ دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪250‬‬

‫ب��ۆ گ��رف��ت��ه‌ک��ان��م��ان‪ .‬ب�� ‌ه ه��ۆی ش��ان��ۆو ‌ه‬ ‫ده‌رده‌ک��ه‌وێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ئێم ‌ه ب��ه‌ت��وان��ات��ری��ن‬ ‫ل��ه‌وه‌ی بیرمان لێکردۆته‌وه‌‌و توانامان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه خۆمان رزگاربکه‌ین ل ‌ه ست ‌هم‌و‬ ‫چه‌وساندنه‌وی خۆدی خۆمان‪.‬‬ ‫شانۆی چه‌وساوه‌کان ‪ T.O‬بزوتنه‌وه‌یه‌کی‬ ‫ئیستاتیکی‪ ،‬جه‌مالی بێ توندوتیژییه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هه‌وڵ له‌ پێناوی به‌ده‌ستهێنانی بکه‌رێکی‬ ‫ئه‌کتیڤ‌و ئاسوود ‌ه ده‌دات‪ .‬ل ‌ه کۆتایشدا‬ ‫ئ��ام��رازێ��ک�� ‌ه ب��ۆ گه‌یستن ب�� ‌ه ع��ه‌دال��ه‌ت��ی‬ ‫کۆمه‌الیه‌تی‌و ئابووری‪ ،‬ک ‌ه بنچینه‌یه‌ک ‌ه‬ ‫ب��ۆ دی��م��وک��رات��ی�� ‌هت��ێ��ک��ی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫کورتی ئامانجی ‪ T.O‬گه‌شه‌پێدانی ماف ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تاییه‌کانی مافی مرۆڤه‌‪.‬‬ ‫ب��زوت��ن��ه‌وه‌ی ‪ T.O‬ئ��ه‌م��رۆ رێکخراوێکی‬ ‫گشتیی ‌ه ل�� ‌ه ه��ه‌م��وو دون��ی��ادا ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��ان ک��ات��ی��ش��دا رێ��ک��خ��راوی ش��ان��ۆی‬ ‫چه‌وساوه‌کان هه‌یه‌ به‌ناوی ‪ T.T.O‬که‌وا‬ ‫ته‌نسیق‌و گه‌شه‌یه‌کی باشتر به‌ شانۆی‬ ‫چ��ه‌وس��اوه‌ک��ان ده‌دات ل�� ‌ه ج��ی��ه��ان��دا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫گوێره‌ی پره‌نسیپی جاڕنامه‌که‌یان‪.‬‬ ‫ئه‌رکی ‪ T.T.O‬ک��اری به‌یه‌ک گه‌یاندن‌و‬ ‫به‌ستنه‌وه‌ی ئه‌و ک��ه‌س‌و گروپانه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه شانۆی چه‌وساوه‌کان کار ده‌کات یان‬ ‫به‌ میتۆدو شێوازی ئه‌وان کار ده‌کات‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫تۆڕێکی جیهانیدا کۆیان ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ T.T.O‬داوا ل��ه‌ ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و گ��روپ‌و‬ ‫که‌سان ‌ه د ‌هک��ات‪ ،‬ک ‌ه به‌ ته‌کنیکی شانۆی‬ ‫چه‌وساوه‌کان کار ده‌کات‪ ،‬واژۆ ل ‌ه سه‌ر‬ ‫پره‌نسیپی جارنامه‌که‌یان بکه‌ن‪.‬‬

‫گه‌مه‌ی سه‌کۆو رونکردنه‌وه‌ی به‌هاکان‬ ‫گ��ه‌م��ه‌ی س�� ‌هک��ۆ میتۆدێکه‌‪ ،‬ک��ه‌ کاترین‬ ‫ب��ی��رۆس گ��ه‌ش��ه‌و پ��ه‌ره‌ی پێدا ل�� ‌ه واڵت��ی‬ ‫س��وی��دو ک��اری��گ��ه‌ری��ه‌ک��ی زۆری هه‌ی ‌ه‬ ‫ل��ه‌ ب��واری پ��ه‌روه‌رده‌و ف��ێ��رک��ردن��دا له‌م‬ ‫واڵته‌دا‪ ،‬ئه‌م میتۆده‌ی بیروس ل ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫خ��وێ��ن��دگ��ا ب��ااڵک��ان��ی ش��ان��ۆدا ل��ه‌ واڵت��ی‬ ‫سوید ده‌خوێندرێت‪ .‬ب ‌ه رێژه‌یه‌کی زۆر‬ ‫به‌رچاویش له‌ قوتابخانه‌کاندا ئه‌زموون‬ ‫ده‌ک��رێ��ت‪ .‬ئ��ه‌و بابه‌ته‌نه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌یخات ‌ه‬ ‫به‌رباس وه‌ک‪ ،‬سێکس‪ ،‬خ��واردن��ی ماد ‌ه‬ ‫بێهۆشکه‌ره‌کان‪ ،‬پێکه‌وه‌ ژیان‪ ،‬جیاوازی‬ ‫ره‌گه‌زو‪ ..‬هتد‪ .‬به‌های روونکردنه‌وه‌کانیش‬ ‫ب ‌ه وات��ای ئ��ه‌وه‌ دی��ت‪ ،‬که‌ ئه‌و کێشانه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه به‌رچاو روونن‪ ،‬تا ئێستا وه‌ک پرسی‬ ‫م��وڕاڵ‪ ،‬ئ��ای��دۆل��ۆژی��او ش��ێ��وه‌ی ژی��ان ب ‌ه‬ ‫ش��ێ��وه‌ی�� ‌هک��ی ب��ن��ه‌م��ای��ی‪ ،‬ببێت ‌ه ه��ۆک��اری‬ ‫گفتوگۆیه‌کی تێرو ته‌سه‌ل‪ ،‬له‌ کاتی مه‌شقی‬ ‫ڕونکردنه‌وه‌ی به‌هاکاندا به‌شداران بیر‬ ‫بکه‌نه‌وه‌و هه‌ڵوێست ده‌ربرن‌و ده‌رفه‌تیان‬ ‫پێبدریت‪ ،‬که‌ ب ‌ه هۆشیارییه‌وه‌ کار بکه‌ن‌و‬ ‫لێکۆڵینه‌و ‌ه ل ‌ه بیرو تێڕوانینه‌کانین بکه‌ن‪،‬‬ ‫له‌م به‌شداریه‌دا مه‌شقی گوێگرتن ده‌که‌ن‌و‬ ‫ل��ه‌ هه‌مانکاتیشدا گ��وزارش��ت ل�� ‌ه بیرو‬ ‫بۆچونه‌کانی خ��ۆی��ان ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫ده‌خه‌نه‌ روو بۆچی ئه‌و بیرو بۆچونه‌یان‬ ‫هه‌یه‌و هۆکاری ئه‌و بیر‌و باوه‌ره‌یان چییه‌؟‬ ‫ل��ه‌ وواڵت��ی س��وی��د‪ ،‬ل��ه‌ گ��ه‌م��ه‌ی سه‌کۆدا‬

‫‪251‬‬

‫وشه‌ی شانۆ ده‌گۆڕدریت ب ‌ه گه‌مه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌و واتا قووڵه‌ی هه‌یه‌ وه‌ک شانۆ‪.‬‬ ‫ل ‌ه گه‌مه‌ی سه‌کۆدا ب ‌ه کورتی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫به‌شداران (دۆخی ـ یاری) کورت ئاماد ‌ه‬ ‫ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬ک ‌ه یاریه‌که‌‪ ،‬ی��ان نمایشه‌ک ‌ه ب ‌ه‬ ‫ناکۆکی‪ ،‬یان جۆرێک له‌ دلێما (ته‌نگی)‪،‬‬ ‫یان دوریانێک کۆتایی دێت‪ .‬ئه‌و نمایش ‌ه‬ ‫کورت ‌ه ئاماده‌کراوه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌رده‌می بینه‌ران‬ ‫نمایش ده‌ک��رێ��ت‪ .‬بۆ ج��اری دووه‌م‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��ان نمایش دووب��اره‌ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن جۆکه‌رێکه‌و ‌ه بانگهێشت‌و فه‌رموو‬ ‫ل�� ‌ه ب��ی��ن��ه‌ران ده‌ک��رێ��ت ک�� ‌ه نمایشه‌ک ‌ه‬ ‫بووه‌ستێنن‪ .‬لێره‌دا بینه‌ران ده‌ربڕینه‌کانی‬ ‫ئ��ه‌وگ��وس��ت��ۆب��واڵ ب��ه‌ک��ار ده‌ه��ێ��ن��ن‪ ،‬هه‌ر‬ ‫له‌وێدا جێگۆرکێ به‌و که‌سان ‌ه ده‌کرێت‪،‬‬ ‫که‌ چه‌وساونه‌ته‌وه‌‪ ،‬ته‌نگیان پێهه‌ڵچنراوه‌‪،‬‬ ‫یان که‌وتوونه‌ت ‌ه دۆخێکی خراپه‌وه‌‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌و که‌سانه‌ی ده‌وروبه‌ری چه‌وساوه‌که‌‪،‬‬ ‫ک��ه‌ رۆڵێکی پاسیڤیان ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬بینه‌ران‪،‬‬ ‫ی��ان ب��ه‌ش��دارب��وان‪ ،‬ک�� ‌ه هه‌ڵده‌ستێت ب ‌ه‬ ‫جێگۆڕکێکی ئ��ه‌ک��ت��ه‌ره‌ک��ه‌‪ ،‬پێشنیازی‬ ‫ج��ۆرێ��ک ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��س‌و ک��ه‌وت ب��ۆ که‌س ‌ه‬ ‫چ��ه‌وس��اوه‌ک��ه‌‪ ،‬ی��ان ئه‌کته‌ره‌ پاسیڤه‌ک ‌ه‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬ک�� ‌ه چ��ۆن ر ‌هف��ت��ار ب��ک��ات ل��ه‌و‬ ‫دۆخه‌دا‪ ،‬ک ‌ه تێی که‌وتووه‌‪.‬‬ ‫ب��ۆ ی�� ‌هک��ه‌م��ی��ن ج��ار تێبینی‌و سه‌رنجی‬ ‫نمایسه‌ک ‌ه ده‌د ‌هن‌و پاشان پرۆڤه‌ی ئه‌و‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری��ان�� ‌ه ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬ک��ه‌ چ��ۆن خۆی‬ ‫ده‌نوێنێت چ��ی لێدێت گ��ه‌م�� ‌هک��ه‌‌و ب��ه‌ چ‬ ‫ئاراسته‌یه‌کدا ده‌روات‪ .‬بینه‌ران نه‌ک ب ‌ه‬

‫مێشک به‌ڵکو ب ‌ه جه‌سه‌دیش هاوکاری‬ ‫ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬که‌ بیر بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬هه‌ستبکه‌ن‌و‬ ‫ر ‌هف��ت��ار ب��ک��ه‌ن‪ ،‬ل��ه‌ هه‌مانکاتدا ب��واری��ان‬ ‫پ��ێ��ده‌درێ��ت‪ ،‬ک��ه‌ پ��رۆڤ��ه‌ی ه�� ‌هم��وو ج��ۆر ‌ه‬ ‫هه‌لس و ک��ه‌وت��ێ��ک‌و ک��ردارێ��ک بکرێت‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه ه��ۆی تێکه‌ڵکردنی ش��ان��ۆی سه‌کۆو‬ ‫روونکردنه‌وه‌ی به‌هاکان‪ ،‬میتۆدێکی نوێ‬ ‫دروست ده‌کرێت‪ ،‬ک ‌ه وا ل ‌ه به‌شداربووان‬ ‫ده‌ک��ات شتێکی ت��ازه‌ که‌شف بکه‌ن‌و ب ‌ه‬ ‫جۆرێکی دی جیهان ببینن‪.‬‬ ‫دواو گوته‌‬ ‫ئۆگستۆبۆاڵ له‌ ده‌ق‌و وتاره‌کانیدا هه‌میش ‌ه‬ ‫باباتی ئ��اک��اری خستۆت ‌ه روو‪ ،‬پاشان‬ ‫ده‌نووسێت‪ ،‬ک ‌ه شانۆی سه‌کۆ شانۆیه‌کی‬ ‫ئاکاری ‌ه ‪ Etisk‬له‌وێدا هیچ شتێک ناکرێت‌و‬ ‫روو ن��ادات بێ ئ��ه‌وه‌ی مرۆڤ نه‌زانێت‪،‬‬ ‫چۆن‌و بۆ چ مه‌به‌ستێک ئه‌و کار ‌ه ده‌کات‪.‬‬ ‫هۆشیاریی ئه‌خالقی له‌ هه‌‌ر رووداوێکدا‬ ‫وه‌ک رووداوه‌که‌ خۆی گرنگه‌‪ ،‬ل ‌ه راستیدا‬ ‫ب ‌ه ب��ڕوای من ئ��ه‌و ‌ه جه‌وهه‌ری شانۆی‬ ‫سه‌کۆیه‌‪.‬‬ ‫په‌راوێزه‌کان‪:‬‬

‫(‪ forum teater. forum )1‬وات��ه‌ گ��ۆڕه‌پ��ان‪ ،‬یان‬ ‫جێگایه‌ک بۆ وتووێژ‪ teater ،‬به‌واته‌ی شانۆ‪ ،‬منیش‬ ‫وام به ‌چاک زانی‪ ،‬ک ‌ه شانۆی سه‌کۆ به‌کاربهێنم بۆ‬ ‫ووشه‌ی (‪. .)forum teater‬‬ ‫(‪)2‬‬

‫‪ Etnografi‬وشه‌یه‌کی التینی ‌ه له‌ دوو وش ‌ه‬

‫پێکهاتووه‌‪ etno ،‬واته‌ خه‌ڵک‪ grafi ،‬واته‌ نووسین‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪252‬‬ ‫یان تۆمار دێت‪ .‬ئێتنۆگرافی واتای‪ ،‬ک ‌ه هه‌وڵ بده‌ین‬

‫گه‌ڵیشیدا هه‌وڵ ده‌دات‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه رووداوی هاوشێوه‌ی‬

‫تێبگه‌ین له‌ کلتورو ره‌فتاری خه‌ڵک‪ ،‬له‌ رێگه‌ی ئه‌وه‌ی‬

‫ژیانی خۆی تێبگات‪.‬‬

‫قسه‌ ل�� ‌هگ��ه‌ڵ خه‌ڵک بکه‌یت‪ ،‬ل��ه‌ هه‌رشوێنێکی ئه‌م‬

‫(‪ )7‬ل ‌ه ‪ 19‬سێبته‌مبه‌ری ‪ 1921‬ل ‌ه دایکبووه‌‌و ل ‌ه ‪2‬‬

‫دونیایه‌دا بژیت‪ ،‬ب ‌ه مانای ئ��ه‌وه‌ی بچیته‌ ناو خه‌ڵک‬

‫مایۆی ‪ 1997‬کۆچی داویکرد‪ ،‬مونه‌زیرێکی مه‌سیحی‬

‫و که‌سه‌کانه‌وه‌‪ ،‬جا بۆ رۆژێ��ک یان مانگ یان سال‬

‫ئ��ی��ش��ت��راک��ی‌و پیداگۆگێکی ب�� ‌هن��اوب��ان��گ��ی ب��ه‌رازی��ل��ی‬

‫بێت‪ ،‬ئێتنۆگرافی به‌کاردێت له‌الیه‌ن ئیتنۆلۆگه‌کانه‌و ‌ه‬

‫ب��وو‪ ،‬به‌ناوبانگترین کتێبی ب ‌ه ن��اوی (پیداگۆگی بۆ‬

‫که‌لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ گروپه‌کانی نێو خه‌ڵک ده‌که‌ن‪.‬‬

‫چه‌وساوه‌کان)‪ ،‬ک ‌ه به‌هایه‌کی زۆری هه‌بوو ل ‌ه بواری‬

‫(‪ )3‬من لێره‌دا وشه‌ی ‪ empowerment‬وه‌ک خۆی‬

‫پ��ه‌روه‌رده‌و‬

‫به‌کارده‌هێنم ل ‌ه به‌رئه‌وه‌ی له‌ هه‌موو توێژینه‌وه‌کاندا‬

‫گه‌وره‌ترین هه‌ڵمه‌تی نه‌هێشتنی نه‌خوێنده‌واریدا ل ‌ه‬

‫هه‌ر ب ‌ه زمان ‌ه ئینگلیزیه‌که‌ی به‌کاردێت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌ویش ب ‌ه‬

‫واڵتانی ئه‌مه‌ریکای التیندا‪.‬‬

‫واتای به‌هێزکردن‪ ،‬یان ده‌سه‌اڵتی ده‌داتێت) دێت‪.‬‬

‫(‪ )8‬ئۆگستۆ بواڵی به‌رازیلی ئه‌کته‌ر‪ ،‬رێژیسۆرو‬

‫(‪ )4‬ل ‌ه هیندستان زمانی سه‌ره‌کی ئینگلیزی‌و زمانی‬ ‫هیندیه‌‪ ،‬به‌اڵم زمانی بنگاڵی زمانی لۆکاڵی ‌ه به‌ تایبه‌تی‬ ‫ل ‌ه گونده‌کاندا‪.‬‬ ‫(‪)5‬ـ ‪E Forsberg, & B Starrin, Frigörande‬‬ ‫‪makt – empowerment som modell i‬‬ ‫‪,skola, omsorg och arbetsliv‬‬ ‫(‪.13-11.s ,)1997 ,Stockholm: Gothia AB‬‬ ‫(‪)6‬‬

‫‪،introspektiv‬‬

‫ته‌کنیکێکی‬

‫چ��اره‌س��ه‌ری‬

‫سایکۆلۆژیانه‌یه‌‪ ،‬که‌ سه‌رنج له‌ ژیانی خۆی ده‌دات ل ‌ه‬

‫فێرکردندا‪ .‬ل ‌ه ساالکانی شه‌سته‌کاندا‬

‫نووسه‌رو سیاسیه‌کی به‌رازیلی بوو ل ‌ه ‪16‬‬ ‫مارسی ‪ 1931‬ل ‌ه به‌رازیل ل ‌ه دایکبووه‌و ل ‌ه‬ ‫‪ 2‬مایۆی ‪ 2009‬ب ‌ه نه‌خۆشییه‌کی درێژخایه‌ن‬ ‫کۆچی دوای��ی ک��رد‪ ،‬بۆ شاییه‌کی زۆری ل ‌ه‬ ‫دنیای شانۆدا به‌جیهێشت‪.‬‬ ‫(‪ CTO )9‬ک��ورت��ک��راوه‌ی ‪centro de‬‬ ‫‪ ،teatro do oprimido‬وات��ه‌ سه‌نته‌ری‬ ‫شانۆی چه‌وساوه‌کان‪.‬‬

‫‪253‬‬

‫گرێبه‌ستی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫‪The social contract‬‬ ‫نووسینی‪ :‬نایجل وابرتون‬ ‫‪By: Nigel Warburton‬‬ ‫وەرگێرانی (له‌ فارسییه‌وه‌)‪ :‬دیار عه‌بدولباقی خه‌لیل‬ ‫‪Translated (from Farsi) by: Diar Abdulbaqi Khalil‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪254‬‬

‫(مرۆڤ بە ئازادی لە دایكبووە‪ ،‬که‌چی لە‬ ‫هەر شوێنێكیشدا بێت لە كۆت‌و بەندایە)‪.‬‬ ‫ئەم گوتەیە‪ ،‬كە گرێبه‌ستی كومەاڵیەتیی‬ ‫لێوە دەس��ت پێدەكات‪ ،‬لە دوو س��ەدەی‬ ‫راب��ردوودا‪ ،‬ل��ە ه��ەس��ت��ی زۆرێ��ك لە‬ ‫شۆڕشگێڕان گڕی بزاوتێکی هەڵكردووه‌‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەش��دا ه��ەر ل��ەم ك��ت��ێ��ب��ەدا‬ ‫بیرۆكەیەكی نیگەرانكەر ئەم گوتەیە رێك‬ ‫دەخات‪ .‬ئەم بیرۆكەیە بریتییە لەوه‌ی که‌‪:‬‬ ‫كەسانێك‪ ،‬كە لە رێگایی ب��ەرژەوەن��دی‬ ‫گشتی دەوڵەت هەنگاو نانێن‪ ،‬دەبێت‌ (ناچار‬ ‫بە ئازادی) بكرێن‪ .‬ئه‌گەر سەرنج بدەینە‬ ‫ئەم گوتەیە‪ ،‬ده‌بینین دەستنیشانكردنی‬ ‫یەكجارەكی بەرژەوەندیی واڵت كارێكی‬ ‫س��ادە نییە‪ .‬ئ��ەم ب��ی��رۆك��ەی��ە ه��ەر وەك‬ ‫ب��وارێ��ك دەبینرێت بۆ سەركووتكردن‪.‬‬ ‫ئەم دوو بۆچوونە تایبەتمەندیی ناكۆكی‌و‬ ‫نەگونجانی فەلسەفەی رۆسۆ دەردەخەن‪.‬‬ ‫رۆس��ۆ ترسێكی ن��ەب��وو ‌ه ل��ەوەی بیر‌و‬ ‫بۆچوونە‪ ،‬تەنانەت مەترسیدارەكانیشی‬ ‫هەرچەندە دەبوونەته‌ مایەیی مشتومڕ‪،‬‬ ‫دەرب��ب��ڕێ��ت‪ .‬ل��ە س��ەردەم��ێ��ك��دا هه‌رچه‌ند‬ ‫ب��او ب��وو ‌ه بیر‌و بۆچوونی وا بە نازناو‬ ‫یان بەبێ‌ ناوی نووسەر باڵوبكرێتەوە‪،‬‬ ‫رۆس��ۆ نووسینەكانی ب�� ‌ه ن��اوی خۆی‬ ‫باڵوکردۆته‌وه‌‪ .‬لە ئەنجامدا گەیشتۆتە ئەو‬ ‫خاڵەی‪ ،‬كە زۆرێك لە نووسینەكانی قەدەغە‬ ‫كروا‌ن‪ .‬رۆسۆ هەمیشە لە ترسی ئازار‌و‬ ‫ئەشكەنجە‪ ،‬رۆژگ��اری ت��ێ��دەپ��ەڕان��دووه‌‪.‬‬ ‫تەنانەت گەیشتۆتە ئەو خاڵه‌ی‪ ،‬كە ناچار‬

‫بوو چەند جارێك ماڵ بگوازێتەوە‌و پەنا‬ ‫بباتە گۆشەیەكی ئارام‪ .‬لەو بارودۆخەدا‬ ‫سەیر نییە‪ ،‬كە رۆس��ۆ لە كۆتاییەكانی‬ ‫تەمەنیدا تووشی نەخۆشیی پاڕانۆیا‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫بەد گومانی بووبێت‌و ببێت‌و بڕوا بەوە‬ ‫بێنێت‪ ،‬كە قوربانی پالنێكی نێودەوڵەتییە‪.‬‬ ‫مەبەستی سەرەكی رۆسۆ لە گرێبه‌ستی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬شرۆڤەكردنی سەرچاوەكان‌و‬ ‫سنوور‌و توانایی سەقامگیرییە‪ .‬بە بڕوای‬ ‫ئ��ەو‪ ،‬ئەركی ئێمە بەرانبەر بە دەوڵ��ەت‬ ‫رەگی لە گرێبه‌ستی کۆمه‌اڵیه‌تیدا هەیە‪،‬‬ ‫یان وەك خۆی ده‌ڵێت‪ ،‬رەگی لە كەلێنی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا هەیە‪ ،‬كە كۆمەڵە تاكێك بە‬ ‫هۆی ئ��ەوەوە دەبنە گ��ەل‪ .‬كۆمەڵێك‪ ،‬كە‬ ‫خواستی گشتی تایبەت بە خۆی هەیە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ن��ەك خواستێك‪ ،‬كە لە ئەنجامی‬ ‫ك��ۆی خواستە تایبەتەكانی ت��اك تاكی‬ ‫پێكهێنەرانی بێت‪.‬‬ ‫گرێبه‌ستی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫رۆس��ۆ هەر وەك زۆرب��ەی نووسەرانی‬ ‫خ��اوه‌ن تێوری گرێبه‌ستی کۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫وەك (ه��ۆب��ز‌و ج��ۆن ل��ۆك)‪ ،‬وای باس‬ ‫ل��ە گرێبه‌ستی ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ک��ردووه‌‪،‬‬ ‫قۆناغێکی مێژوویی بێت‪ .‬له‌مه‌دا دیار ‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی ئاشكراكردنی نهێنیی چۆنیێتی‬ ‫دام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ەك��ان��ی س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫خۆی نەبوو‪ ،‬بەڵكو وەك ئامڕازێك بۆ‬ ‫دەرك ك��ردن��ی ب��ن��ه‌م��ای دروس��ت��ب��وون��ی‬

‫‪255‬‬

‫دەوڵ��ەت س��وودی لێ وەرگ��رت��ووە وات ‌ه‬ ‫مەبەستی رۆس��ۆ ئ��ەوە ن��ەب��ووه‌‪ ،‬كە لە‬ ‫قۆناغێكی مێژوویی تایبه‌تدا مرۆڤەكان‬ ‫لە شوێنێكدا كۆبووبێتنەوە‌و گرێبه‌ستیان‬ ‫بەستبێت‪ ،‬بەڵكو تەنها لە رێگای گریمانەی‬ ‫پێكهێنانی ك��ۆم��ەاڵن��ی م��رۆڤ��ەوەی��ە‪ ،‬كە‬ ‫دەتوانرێت باشترین شێوەی پەیوەندیی‬ ‫نێوان هاوواڵتیان‌و دەوڵەت دەربخەین‪.‬‬ ‫ئەو رێكەوتنەی‪ ،‬كە ئەندامانی كۆمەڵگا لە‬ ‫سەری رێك دەكەون بە جۆرەێكە‪ ،‬كە لە‬ ‫پێناو بە دەستهێنانی چاكە‌و بەرژەوەندیی‬ ‫گشتییان دەست دەخەنە دەستی یەكەوە‌و‬ ‫یەك دەگرن‪ .‬هاوكاریكردن وەك بنەمایەك‬ ‫لە بنەماكانی كۆمەڵگا‪ ،‬بە بەراوردكردن‬ ‫لەگەڵ گۆشەگیریدا‪ ،‬بەرهەمی باشتری‬ ‫هەیە‪ .‬كۆمەڵگا دەتوانیت چاكسازی لە‬ ‫ژی��ان‌و سامانی خەڵكیدا بکات‪ ،‬كەواتە‬ ‫هاوواڵتییان لە هاوكاریكردن بۆ پێكهێنانی‬ ‫دەوڵەتدا ویست‌و ئاواتی زۆری��ان هەیە‪.‬‬ ‫لە یەكەم روانیندا وا دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫رۆسۆ دوو ئامانجی ناسازگار‌و ناكۆكی‬ ‫بە راست زانیوه‌‪ ،‬چونكە هەم ئازادییەك‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ەم��وو م��رۆڤ��ەك��ان‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت لە‬ ‫دەرەوەی چوارچێوەی كۆمەڵگادا‪ ،‬لەودا‬ ‫پشكدارن جەخت دەكات‌و هەم جەخت لە‬ ‫بەرژەوەندییە گەورەكانی ژیان دەكات‪،‬‬ ‫كە لە چوارچێوەی كۆمەڵگادا دێنە دی‪.‬‬ ‫ئ��ازادی��ی س��روش��ت��ی��ی ئ��ێ��م��ە بەشێكی‬ ‫ج��ی��ان��ەب��ووەوە‌و ل��ە س��روش��ت��ی م��رۆڤ‬ ‫بوونی ئێمەدا پێویستە‪ .‬ئه‌گەر بە تەواوی‬

‫دەست لە ئازادیمان بشویین‪ ،‬یان ببینە‬ ‫كۆیلە‪ ،‬ئیتر ئ��ه‌وا هه‌رگیز م��رۆڤ نین‪.‬‬ ‫ئه‌گەر كۆمەڵگا بە تەواوەتی ئازادیمان‬ ‫ل��ێ وەرگ��رێ��ت‪ ،‬ئ��ەن��دام ب��وون تێیدا نە‬ ‫سوودی هەیە‌و نە بەرژەوەندی‪ .‬چونكە‬ ‫ب��ەم ك��ارە ب��ەه��ای م��رۆڤ ب��وون��م��ان لە‬ ‫دەست دەدەین‪ .‬رۆسۆ ئەو ئەركە دەخاتە‬ ‫ئەستۆی خ��ۆی‪ ،‬كە چۆن دەوڵ��ەت پێك‬ ‫ێ ئەوەی دەست لە ئازادیمان‬ ‫بهێنین بە ب ‌‬ ‫بشۆیین‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی ئەم كارە لەوانەیە‬ ‫ئ��ەس��ت��ەم ب��ێ��ت‪ ،‬چ��ون��ك��ە ب��ن��اغ��ەی ژی��ان‬ ‫لە كۆمەڵگادا ئەوەیە‪ ،‬كە بۆ بە دەست‬ ‫هێنانی بەرژەوەندییەكانی بەرئەنجامی‬ ‫چاكسازی‪ ،‬دەبێت دەس��ت لە زۆرب��ەی‬ ‫ئ��ازادی��ی��ە سروشتییەكانمان بشۆیین‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا رۆسۆ پێی وایە واتایەك‪،‬‬ ‫كە لە بیرۆكەی گرێبه‌ستی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫دەخاتە روو‪ ،‬شێوازیك پێك دەهێنێت‪،‬‬ ‫كە ئازادی رەسەن لەگەڵ بەرهەمەكانی‬ ‫كۆمەڵگا پێكەوە تێكەڵ دەك��ات‪ .‬بنەمای‬ ‫سەرەكی شی‌كردنی رۆسۆ لەسەر بیر‌و‬ ‫بۆچوونی ل��ەب��ارەی ویستی گشتییەوە‬ ‫وەستاوە‪.‬‬ ‫ویستی گشتی‬ ‫كاتێك ت��اك��ەك��ان ل��ە رێ��گ��ای گرێبه‌ستی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییەوە دەبنە واڵتێك‪ ،‬ئامانجە‬ ‫هاوبەشەكانیان پێكەوەیان دەبەستێت‪.‬‬ ‫ویستی گشتی ویستی ه��ەم��وو واڵت��ە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪256‬‬

‫وی��س��ت��ی گ��ش��ت��ی ل��ە پ��ێ��ن��او چ��اك��ە‌و‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی ه��ەم��ووان��ە‪ ،‬ئەگەر وات��ای‬ ‫ویستی گشتی لەگەڵ ویستی هەمووان‬ ‫هەڵ بسەنگێنین‪ ،‬لەوانەیە ئاسانتر بتوانین‬ ‫ێ ب��ك��ەی��ن‪ .‬ل��ەوان��ەی��ە ه��ەم��وو‬ ‫دەرك��ی پ�� ‌‬ ‫ئ��ەو تاكانەی‪ ،‬كە واڵتێك پیك دەهێنن‬ ‫خوازیاری بەرهەمێكی تایبەت بن‪ ،‬چونكە‬ ‫خۆیان لەوە سوودمەند دەبن‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫لەوانەیە هەمووان بیانەوێت‪ ،‬كە سەرانە‬ ‫كەم ببێتەوە‪ .‬ئەم ویستەی تاكەكان كەم‬ ‫بوونەوەی رێژەی سەرانەكانە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫هەموو واڵت لە راگرتنی سەرانەكان لە‬ ‫ئاستی بەرزدا سوودمەند دەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە دەربڕی ویستی هەمووانە‪.‬‬ ‫تەنانەت ئه‌گەر تاكەكان بە لەبەرچاوگرتنی‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی��ه‌ تایبەتییەكانی خۆیان‬ ‫خ��وازی��اری ب��ەردەوام��ی ئەم سیاسەتانە‬ ‫ب��ن‪ ،‬لەبەر ب��ەرژەوەن��دی گشتی دەبێت‬ ‫سەرانەكان لە ئاستێكی بەرز رابگیرێت‌و‬ ‫هەر كەسێك دژایەتی بكات دەبێت (ناچار‬ ‫بە ئازادی) بكرێت‪ .‬بەم شێوەیە لەوانەیە‬ ‫بەرژەوەندی تایبەتی من لەوەدا نەبێت‪،‬‬ ‫كە رێگایەكی ت��ازە لە ن��او باخی پشت‬ ‫ماڵەكەم تێپەڕێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر‬ ‫ئاشكرا ببێت‪ ،‬كە دروستكردنی ئەم رێگا‬ ‫تازەیە باشترین رێگایە بۆ بەرژەوەندی‬ ‫گشتی لەم كاتەدا من ئەبێت وەك بەشێكی‬ ‫بچووكی ئەم واڵتە بمەوێت‪ ،‬كە ئەم كارە‬ ‫ئەنجام بدرێت‪.‬‬ ‫فەلسەفەی رۆسۆ لە نێوان تاكەكانێكدا‪،‬‬

‫ك��ە خ��اوەن��ی ب��ەرژەوەن��دی��ن‌و ویستی‬ ‫تایبەتیان هەیە‪ ،‬كە زیاتر پشت بە خۆیان‬ ‫دەبەستن بۆ هەڵسوڕاندنی خۆیان‪ ،‬ئه‌گەر‬ ‫ئەمانە خ��ۆی��ان ب��ە بەشێك ل��ە دەوڵ��ەت‬ ‫بزانن بە جیاوازتر لە قەڵەم دەدرێن‪ ،‬لە‬ ‫پێگەی دووەم��دا دژایەتی لەگەڵ ویستی‬ ‫گشتی جێگای روون ك��ردن��ەوەی نییە‪.‬‬ ‫دژای��ەت��ی��ی��ەك��ی وا وەك ئ��ەوە وای��ە‪ ،‬كە‬ ‫پشتت لە خودی باشتر لە خۆت كردبێت‪.‬‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت دەك��ات‪ ،‬ك��ە وی��س��ت��ەك��ان��م��ان‬ ‫لەچاو بەرژەوەندیی تاكە كەسی خۆمان‬ ‫نەبێت‌و لە هەموو كاتێكدا شوێنكەوتووی‬ ‫بەرژەوەندی گشتی بێت‪ ،‬خواستی گشتی‬ ‫لە بەرژەوەندیی گشتیدایە‪ .‬بەردەوامی‬ ‫مانەوەی واڵت لەوە دایە‪ ،‬كە ئەندامانی‬ ‫لە كاتێكدا‪ ،‬كە بەرژەوەندی تاكەكەسیان‬ ‫لەگەڵ بەرژەوەندی ده‌وڵەت ناگونجێت‪،‬‬ ‫دەست لە ب��ەرژەوەن��دی تایبەتی خویان‬ ‫هەڵگرن‪.‬‬ ‫ئازادی‬ ‫هەرچەندە لەوانەیە ك��ەوا دەربكەوێت‬ ‫ئ��ەوەی باسی لێوە كرا هیچ جێگایەكی‬ ‫بۆ ئازادی نە هێشتۆتەوە‪ ،‬ئه‌گەر ناچار‬ ‫بیت خواستە تایبەتەكانی خۆت لە پێناو‬ ‫چاكە‌و بەرژەوەندییەكی گ��ەورەت��ر‪ ،‬كە‬ ‫واڵت��ە ب��ەخ��ت بكەیت وا دەردەك��ەوێ‌‪،‬‬ ‫ك��ە ئ��ازادی ئێمە زۆرج��ار س��ن��ووردار‬ ‫دەبێت‪ .‬ه��ەروەك ئ��ەوەی لە پێشترەوە‬

‫‪257‬‬

‫دیتمان لە بارودۆخێكدا پەسەند كردنی‬ ‫رق‌و سەپاندنی خواستی گشتی دوورە‬ ‫پ��ەرێ��زی دەك��را‪ ،‬رۆس��ۆ وای پ��ێ‌ باش‬ ‫ب��وو‪ ،‬كە پاڵپشتی لەم بابەتە بكات‪ ،‬كە‬ ‫دەبێت ئەوان (ناچار بە ئازادی) بكرێن‪.‬‬ ‫هەر چەندە رۆسۆ بڕوای وابوو‪ ،‬كە ئەم‬ ‫رێكخستنی دەوڵ��ەت��ە لە ئ��ازادی مرۆڤ‬ ‫كەم ناكاتەوە‪ ،‬بگرە بە ئاسانی دابینیشی‬ ‫دەكات‪ .‬كاركردن لە سەر بنەمای ویستی‬ ‫گشتی گرنگ‌ترین شێوەی ئازادییە‪ .‬ئەم‬ ‫شێوە لە ئازادییە هەمان ئازادی مەدەنییە‬ ‫لە بەرانبەر رازی��ك��ردن��ی ح��ەزەك��ان‪ ،‬كە‬ ‫لە دەرەوەی كۆمەڵگا رەوایە‪ ،‬بە بڕوای‬ ‫رۆسۆ گەیشتن بەم ئازادییە لە رێگای‬ ‫سەپاندن‌و توندوتیژی رەنگێكی دژبەیەكی‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫یاسادانەر‬ ‫سەركەوتن‌و مانەوەی واڵت لە گرەوی‬ ‫چییەتی ی��اس��اك��ەدای��ە‪ ،‬ی��اس��ای ب��اش‌و‬ ‫گونجاو پێویستە ب��ۆ م��ان��ەوەی واڵت‪.‬‬ ‫رۆس��ۆ دەڵێت‪ :‬پێویستە یاسا لە الیەن‬ ‫یاسا دان��ەرەوە داب��ن��رێ��ت‪ ،‬ی��اس��ادان��ەری‬ ‫باش كەسێكی شاز هەڵكەوتووە‪ ،‬كە بە‬ ‫بەدیهێنانی پێشكەوتن‌و شكۆفایی واڵت‪،‬‬ ‫خەڵكی ئاوەژوو دەكات‪ .‬بە بڕوای رۆسۆ‬ ‫تاكە ئەركی یاسادانەر دانانی یاساكانی‬ ‫واڵتە‪ .‬یاسادانەرێك‪ ،‬كە دادوەریش بێت‬ ‫لەوانەیە گومڕا ببێت‪ ،‬كە بۆ بەرژەوەندی‬

‫خۆی دەستكاری یاساكان بكات‪ .‬ئەمەش‬ ‫بە ئاگایی لەوەی‪ ،‬كە هێزی ئەوەی هەیە‪،‬‬ ‫كە لەو رێگایەوە بتوانێت سوودمەند بێت‪.‬‬ ‫ێ لەبەرچاو گرتنی‬ ‫یاسادانەر نابێت بە ب ‌‬ ‫تایبه‌تمەندی خەڵكی‌و ئ��ەو واڵت��ەی‪ ،‬كە‬ ‫یاسای بۆ دادەن��ێ��ت‪ ،‬كۆمەڵە یاسایەكی‬ ‫ئایدیایی دابنێت‪ ،‬یاساكان دەبێت بە پێی‬ ‫هەل‌و مەرج دابنرێت‪.‬‬ ‫حكومەت‬ ‫حكومەت دەبێت بە ئاشكرا لە حاكمی‬ ‫رەه��ا جیا ببێتەوە‪ .‬رۆڵ��ی حكومەت بە‬ ‫تەواوی پراكتیكییە‪ ،‬واتا حكومەت كۆمەڵە‬ ‫تاكێكە‪ ،‬كە هەڵدەسن بە جێبەجێ‌ كردنی‬ ‫ئ��ەو سیاسەتە گشتیانەی‪ ،‬ك��ە حاكمی‬ ‫رەها دەری دەكات‪ .‬حاكمی رەها ناوێكە‪،‬‬ ‫كە رۆس��ۆ بە واڵتێكی دەبەخشێت‪ ،‬كە‬ ‫ئامانجی ب��ەدی هێنانی ویستی گشتی‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم لە واڵتە ناتەواوەكان لەوانەیە‬ ‫حاكمی رەه��ا شێوەیەكی‌تر ب��ە خ��ۆوە‬ ‫بگرێت‪ .‬بەاڵم لە واڵتی ئایدیایی رۆسۆ‬ ‫حاكمی رەها لە تاك تاكی هاواڵتیان پێك‬ ‫هاتووە‪ ،‬مەبەستی ئەو لە چەمكی حاكمی‬ ‫رەها لەوانەیە زۆر كەس بە هەڵەدا ببات‪.‬‬ ‫چونكە لە تێڕوانینی زۆرب��ەی ئێمە ئەم‬ ‫چەمكە بە واتای فەرمانڕەوا پاشا دێت‪.‬‬ ‫بەاڵم رۆسۆ بە ت��ەواوی دژی ئەم بیر‌و‬ ‫بۆچوونە بوو‪ ،‬كە هێزی حاكمی رەها لە‬ ‫دەستی فەرمانڕەوایەك‪ ،‬یان پاشایەكدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪258‬‬

‫ك��ۆ ببێتەوە‪ .‬یەكێك ل��ەو ه��ۆك��اران��ەی‪،‬‬ ‫كە گرێبه‌ستی کۆمه‌اڵیه‌تی بە رووخ��او‬ ‫دەزانی الیەنگری ئەم كتێبەیە لە حكومەتی‬ ‫خەڵكی‌و هێرشكردنی ئاشكرای ئەوە لە‬ ‫فەرمانڕەوایی بۆماوەیی‪.‬‬ ‫ێ جۆر حكومەت‬ ‫س‌‬ ‫ێ جۆر حكومەت شیكار دەكات‪،‬‬ ‫رۆسۆ س ‌‬ ‫هەر چەندە ئاگادارە‪ ،‬كە زۆربەی واڵتانی‬ ‫ئێستا ئاوێتەیەك لەم جۆرە حكومەتانە بە‬ ‫ێ جۆرە سەرەكییەش‬ ‫كاردەهێنن‪ ،‬ئەم س ‌‬ ‫بریتییە لە‪:‬‬ ‫‪١‬ــ دیموكراسی‬ ‫‪٢‬ــ ئەرستۆكراسی‬ ‫‪٣‬ــ پاشایی‬ ‫رۆس��ۆ ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەی زۆرێ��ك لە‬ ‫ت��ێ��زەدان��ەران��ی زانستی سیاسەت یەك‬ ‫شێوە لە حكومەت دەست نیشان ناكات‬ ‫بۆ هەموو دەوڵ��ەت��ان‪ .‬بەڵكو دەبێت بە‬ ‫لەبەرچاو گرتنی هەل‌و مەرج‌و ئەندازەی‬ ‫واڵت‌و شێوەی داب‌و نەریتی خەڵكی‪،‬‬ ‫جۆری حكومەتەكە هەڵبژێردرێت‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەش‪ ،‬كە رۆسۆ جۆرەكانی حكومەت‬ ‫پۆلێن دەكات بە ئاشكرا ئەرستۆكراسی‬ ‫بە هەڵبژاردن هەڵدەبژێرێت‌و بە باشتری‬ ‫دەزانێت لە جۆرەكانی‌تری حكومەت‪.‬‬

‫دیموكراسی‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە ب��ەری��ت��ان��ی��ا‌و واڵت��ە ی��ەك‬ ‫گرتووەكان زۆربەی كات بە حكومەتێكی‬ ‫دیموكراسی ن��اوزەن دەك��رێ��ن‪ ،‬وا رێی‬ ‫تێدەچێ‌‪ ،‬كە رۆس��ۆ ئەمانە بە بنچینەی‬ ‫ئەرستۆكراسی بە هەڵبژاردن لە قەڵەم‬ ‫ب��دات‪ .‬مەبەستی ئ��ەو ل��ە دیموكراسی‬ ‫سیستەمێكە‪ ،‬كە هەر هاواڵتییەك مافی‬ ‫هەبێت لە بارەی هەر بابەتێك رای خۆی‬ ‫دەرببڕێت‪ .‬ئاشكرایە‪ ،‬كە سیستەمێكی‬ ‫ێ بەجێ‌ دەكرێت‪،‬‬ ‫وا تەنها لە واڵتێك ج ‌‬ ‫ك��ە زۆر ب��چ��ووك ب��ێ��ت‌و ب��اب��ەت��ەك��ان��ی‬ ‫بریاردانی سادەبن‌و بەمەش ئامادەكاری‬ ‫ب��ۆ ك��ۆك��ردن��ەوەی ه��ەم��وو ه��اواڵت��ی��ان‌و‬ ‫ئەنجامدانی ك��اروب��ارەك��ان��ی حكومەت‬ ‫ێ‬ ‫دەرفەتێك بۆ هیچ چاالكییەكی‌تر بەج ‌‬ ‫ناهێلێت‪ ،‬رۆس��ۆ دان دەنێت بە سەرنج‬ ‫ێ‬ ‫راك��ێ��ش��ی وەه��ا دی��م��وك��راس��ی��ی��ەك��ی ب ‌‬ ‫واستە‪ ،‬كە كاتێك كێشەكانی لە شایانی‬ ‫چارەسەر كردندا بن‪ .‬بەاڵم ئاگادارمان‬ ‫دەك��ات��ەوە‪ ،‬كە وەه��ا حكومەتێكی كامڵ‬ ‫زیاتر بۆ خواوەندەكانە تاكو مرۆڤەكان‪.‬‬ ‫ئەرستۆكراسی‬ ‫ێ ج��ۆر ئ��ەرس��ت��ۆك��راس��ی لە‬ ‫رۆس��ۆ س�� ‌‬ ‫یەكتری جیادەكاتەوە‪:‬‬ ‫‪١‬ــ ئەرستۆكراسی سروشتی‬ ‫‪٢‬ــ ئەرستۆكراسی بە هەڵبژاردن‬

‫‪259‬‬

‫‪٣‬ــ ئەرستۆكراسی بۆماوەیی‪.‬‬ ‫زی��ات��ر ئ��ەم چەمكە ب��ۆ ئەرستۆكراسی‬ ‫بۆ ماوەیی بەكاردەهێنرێت‪ .‬بە ب��ڕوای‬ ‫رۆسۆ شێوەی سێیەم خراپترین شێوەی‬ ‫ئەرستۆكراسییە‌و ئەرستۆكراسی بە‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن باشترین شێوەیەتی‌و ئەم‬ ‫جۆرە حكومەتە پێك هاتووە لە‪ :‬كۆمەڵە‬ ‫كەسێك‪ ،‬كە لەسەر بنەمای لێهاتویی‌و‬ ‫شایستەییان لە بەرێوەبردنی دەسەاڵت‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراون‪ .‬ه��ەڵ��ب��ژاردن مەترسی‬ ‫دەگەیەنێتە كەمترین رادە ب��ۆ ئ��ەوەی‬ ‫كاتێك كەسانێك‪ ،‬كە بەرژەوەندیی خۆیان‬ ‫لە سەرووی بەرژەوەندی گشتی دادەنێن‬ ‫بۆ كەمترین ماوە دەسەاڵتداربن‪.‬‬ ‫پاشایەتی‬ ‫رژێمی پاشایەتی جڵەوی هێز‌و دەسەاڵت‬ ‫دەدات��ە دەس��ت كەسێك‪ .‬ئ��ەم رژێمە لە‬ ‫ن��اوەڕۆك��دا م��ەت��رس��ی��دارە‪ .‬ب��ۆ نموونە‬ ‫رۆس��ۆ لەو ب��اوەڕە داب��وو‪ ،‬كە پاشاكان‬ ‫ح��ەزن��اك��ەن‪ ،‬ك��ە ك��ەس��ان��ی ش��ای��س��ت��ە‬ ‫ێ بدرێت‪ ،‬بەڵكو پێوەریان بۆ‬ ‫پۆستیان پ ‌‬ ‫هەڵبژاردنی بەرپرسانی واڵت‪ ،‬لە جیاتیی‬ ‫شاییستەییان گوێرایەڵییانە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەرهەمی حكومەتێكی گەندەڵە‪ .‬رۆسۆ‬ ‫بە تایبەتی هێرش دەكاتە سەر پاشایەتی‬ ‫بۆماوەیی‪ .‬حكومەتێك‪ ،‬كە بە رای ئەو‬ ‫مەترسی ئەوەی لێ دەكرێت‪ ،‬كە جڵەوی‬ ‫دەسەاڵت‌و هێز بداتە دەست مندااڵن یان‬

‫فەرمانڕەوا دێو سیفەتەكان یان نەزانان‪.‬‬ ‫بە دڵنیای ئەم شێوە تێڕوانینە بە رای‬ ‫ێ كەس‪ ،‬كە پێیان وابوو پاشایەتی‬ ‫هەند ‌‬ ‫م��اف��ێ��ك��ە‪ ،‬ك��ە خ��واوەن��د ب��ە پ��اش��اك��ان��ی‬ ‫بەخشیوە رەوا نەبوو‪.‬‬ ‫رەخنە لە رۆسۆ‬ ‫یەكێك لەو رەخنانەی‪ ،‬كە زۆر جار لە‬ ‫گرێبه‌ستی كومەاڵیەتی روسۆ دەگیرێت‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە وا ده‌ردەكەوێت لەم كتێبەدا‬ ‫ره‌وایی دەبخشرێت بە سه‌ركووتكردنی‬ ‫ل��ە رادەب��ەدر‪ .‬ن��ە تەنها ه��ەل‌و مەرجی‬ ‫ئ��ازادی ناهێنێتە دی‪ ،‬بەڵكو بە ئاسانی‬ ‫شیكارێكیش ده‌خ��ات��ە ب��ەردەس��ت ئەو‬ ‫حكومەتە خۆ ویستانە تاكو هەل‌و مەرجی‬ ‫ب��ە دی هاتنیشی ل��ە ن��او ببن‪ .‬ن��ە تەنیا‬ ‫دەستە واژەی (ناچاركردن بە ئ��ازادی)‬ ‫واتایەكی شومی لە خۆ گرتووە‪ .‬بەڵكو‬ ‫ئەم گوتەیەی رۆس��ۆش بە وات��ای ئەوە‬ ‫دێت‪ ،‬كە واڵت دەبێت سوود لە ئامڕازی‬ ‫سانسۆر كردن وەربگرێت‪ ،‬كە ئەركی بە‬ ‫هێزكردنی ئاكارەو ئەمەش دووپاتكردنی‬ ‫ئ��ەم رەخنەیەیه‌‪ .‬ل��ەوان��ە زۆر ج��ار ئەم‬ ‫ئازادییە مەدنییە‪ ،‬كە رۆس��ۆ بە مەزنی‬ ‫دادەنێت ببێت ‌ه مایەی سەركووتكردنێكی‬ ‫توند‪ .‬روون‌و ئاشكرایە‪ ،‬كە ئەم ئازادییە‬ ‫بە پێی پێویست هەڵگری واتای چەمكی‬ ‫ئ��ازادی وەك��و خ��ۆی نییە‪ .‬ئەمەش ئایا‬ ‫وا ده‌بێت یان نا پەیوەستە بە چییەتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪260‬‬

‫خ��واس��ت��ی گ��ش��ت��ی��ی��ەوە‪ .‬م��ەب��ەس��ت ئەمە‬ ‫نییە ك��ە بڵێین رۆس��ۆ ب��ە ئ��اگ��ای��ی��ەوە‬ ‫ب��ن��ەم��ای س��ەرك��ووت��ك��ردن��ی داڕشتبێت‪.‬‬ ‫ئامانجی راستەقینەی ئەو باس كردنی‬ ‫هەڵومەرجێك بوو‪ ،‬كە دابینكەری ئازادی‬ ‫م��رۆڤ��ی��ش ب��ێ��ت‌و ه��ەروەه��ا ئ��ەو س��ود‌و‬ ‫قازانج‌و بەرژەوەندییەش‪ ،‬كە لە كۆمەڵگا‬ ‫س��ەرچ��اوە دەگ��رێ��ت بیهنێتە دی‪ .‬بەاڵم‬ ‫دەبێت ئ��ەوەش لەبەرچاو بگیرێت‪ ،‬كە‬ ‫سیستەمی بیركردنەوەی ئ��ەو دەكرێت‬ ‫زەم��ی��ن��ە خ��ۆش��ك��ەر بێت ب��ۆ بەدیهاتنی‬ ‫ێ هێزی ئەم‬ ‫سەركووتكردن ئەمەش ب ‌‬ ‫سیستەمە دەخاتە روو‪.‬‬ ‫چ��ۆن دەت��وان��ی��ن وی��س��ت��ی گ��ش��ت��ی بە‬ ‫دیاربخەیین؟‬ ‫تەنانه‌ت ئه‌گەر رازی ببین‪ ،‬كە به‌رژەوەندی‬ ‫تایبەتی خۆمان لە پێناو ویستی گشتیدا‬ ‫بەخت بكەین دیسان ئەم بابەتە بە بەهێزی‬ ‫خ��ۆی دەمێنێتەوە‪ ،‬ك��ە چ��ۆن دەتوانین‬ ‫ویستی گشتی بناسین‪ .‬رۆس��ۆ دەڵێت‬ ‫ئه‌گەر خەڵكی بێ‌ راوێژ لەگەڵ یەكتردا‬ ‫لەبارەی بابەتێك رای خویان دەربڕیایە‬ ‫لەو كاتەدا دەنگی زۆرینە دەربڕی رای‬ ‫گشتی دەب��وو‌و كێشەكانی بەرژەوەندی‬ ‫كەمینە یەكتر هەڵدەوەشانەوە‪ .‬بەاڵم وا‬ ‫دەردەكەوێت ئەم قسەیە شایانی پەسەند‬ ‫ك��ردن نەبێت‪ .‬بارودۆخێكی وا الیەنی‬ ‫كەم پێویستی بە بوونی خەڵكێكی تەواو‬ ‫هۆشیار هەیه‪ .‬لەگەل ئەوەش چاوەڕوانی‬ ‫ێ بەدیهێنانی‬ ‫كردن لەوەی‪ ،‬كە خەڵكی بە ب ‌‬

‫گرووپ‌و الیەنە جیاوازەكان رای خۆیان‬ ‫دەربڕن دوورە لە راستی‪ .‬بەم شێوەیە‬ ‫ئێمە دەمێنین‌و ئ��ەم كێشەیە‪ ،‬كە چۆن‬ ‫دەریبخەین چ شتێك ل��ە ب��ەرژەوەن��دی‬ ‫هەمووان دایە بە بێ ئەوەی‪ ،‬كە پەی بەوە‬ ‫ببەین‪ ،‬كە بەرژەوەندی هەمووان چییە‪.‬‬ ‫لێرەدا بیرۆكەی رۆسۆ هەڵدەوەشێتەوە‪.‬‬ ‫شرۆڤەكردنی چەمكەكان‪:‬‬

‫ویستی گشتی ‪ :General will‬هەر شتێكه‌‪ ،‬كە‬ ‫لە پێناو بەرژەوەندی‌و چاكەی گشتیدا بێت‪ .‬نابێت‬ ‫ێ تێكەڵ بێت‪.‬‬ ‫ویستی گشتی‌و ویستی هەمووان ل ‌‬

‫ویستی هەمووان ‪ :Will of all‬كۆی ئەنجامی‬ ‫ئەو شتانەیە‪ ،‬كە هاوواڵتیان دەیانەوێت‪ .‬ویستی‬ ‫هەمووان‌و ویستی گشتی لەگەڵ یەك هاوتا نابن‪.‬‬ ‫لەوانەیە زۆر جار ویستی هەمووان دەستەبەری‬ ‫بەرژەوەندی گشتی نەبێت چونكە زۆربەی كات‬ ‫تاكەكان خۆیان دەكەنە پێوەر بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫ئەوەی‪ ،‬كە دەیانەوێت ‪.‬‬ ‫ئەرستۆكراسی ‪ : aristo cracy‬گرووپێكی‬ ‫نوخبەن‪ ،‬كە لەسەر بنەمای سروشتی خۆیان یان‬ ‫بە هەڵبژاردن یان بۆماوەیی دەبنە فەرمانڕەوا‌و‬ ‫دەسەاڵت دەگرنە دەست‪.‬‬ ‫حاكمی رەها ‪ : sovereign‬نابێت ئەم چەمكە‬ ‫بە واتای پاشا لێی تێبگەین‪ ،‬بە بڕوای رۆسۆ‪،‬‬ ‫حاكمی رەه��ا لە دۆخ��ی ئایدیایی واڵت��دای��ە‪ ،‬كە‬ ‫بەدیهێنەری ویستی گشتییە‪.‬‬ ‫پاشایی‪ :‬حكومەتێكە‪ ،‬كە جڵەوی فەرمانڕەوای‬ ‫دەداتە دەست یه‌ك كەس زۆربەی كات دەسەاڵت‬ ‫بە شێوەی بۆماوەی دەگوازرێتەوە‌‪ ،‬رۆسۆ زۆر‬

‫‪261‬‬

‫بە تووندی دژی پاشایەتی بووە‪.‬‬ ‫یاسا دانەر‪ : legislator‬كەسێكی شاز‌و تایبەتە‪،‬‬ ‫ك��ە ك��ار‌و ب��اری ی��اس��ای س��ەرەك��ی واڵت��ی پێ‬ ‫دەسپێردرێت‪.‬‬ ‫گرێبه‌ستی كومەاڵیەتی ‪: social contract‬‬ ‫گرێبه‌ستێكە‪ ،‬كە لە نێوان تاكەكان دەبەسترێت‬ ‫بۆ كۆبونەوەیان لە شۆنێك‌و پێكهێنانی دەوڵەت‪،‬‬ ‫ك��ە ب��ەرژەوەن��دی ه��اوب��ەش��ی��ان دەب��ێ��ت��ە ه��ۆی‬ ‫یەكگرتنیان‪.‬‬ ‫هێزی جێبەجێ‌ كردن ‪ : executive‬ئەوانەن‪،‬‬ ‫كە بەرپرسن لە جێبەجێ‌ كردنی سیاسەتەكانی‬ ‫واڵت‪.‬‬ ‫دیمۆكراسی‪ :‬مەبەستی س��ەرەك��ی رۆس��ۆ لەم‬ ‫چەمكە‪ ،‬ب��ەش��دارب��وون��ی ب��ێ ج��ی��اوازی هەموو‬ ‫هاوواڵتیانە لە هەر بریارێكی گرنگ‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫اثار كالسیك فلسفە‪ ،‬نووسینی‪ :‬نایجل وابرتون‪،‬‬ ‫وه‌رگێڕانی (بۆ فارسی)‪ :‬مه‌سعود عه‌لیا‪ ،‬انتشارات‬

‫ققنوس‪،‬تهران‪ 1383،‬ش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪262‬‬

‫لۆجیكی ماتماتیكی‌‪ :‬پێناسه‌‌‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی‌‬ ‫‪Mathematical logic: its definition and properties‬‬

‫حه‌سه‌ن حوسێن سدیق‬ ‫‪Hassan Hussein Siddiq‬‬

‫‪263‬‬

‫پ��ێ��ن��اس��ه‌ی ڵ��ۆج��ی��ک��ی م��ات��م��ات��ی��ك��ی‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‬ ‫وه‌ك ده‌زان��ی��ن ڵ��ۆج��ی��ك��ی ماتماتیكی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی پته‌وی ب ‌ه ماتماتیكه‌و ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه به‌كارهێنانی شێوازی‬ ‫نووسینی هێمایی‪ .‬بۆی ‌ه لێردا كۆمه‌ڵێک‬ ‫ن��او ده‌رك��ه‌وت��ن‪ ،‬وه‌ك ئاماده‌ییه‌ك بۆ‬ ‫ڵۆجیكی نوێ‪ ،‬له‌وانه‌‪ :‬ڵۆجیکی لۆگاریتمی‪،‬‬ ‫ج��ه‌ب��ری ڵ��ۆج��ی��ک��ی‪ ،‬ڵ��ۆج��ی��ک��ی هێمایی‪،‬‬ ‫ڵۆجیکی ماتماتیكی‪ ،‬ڵۆجیکی تیۆری‪،‬‬ ‫ڵۆجیکی فۆرماڵی‪ ،‬که هه‌ندێک ج��ار ب ‌ه‬ ‫لۆجستیكاش ناو ده‌برێت‪.‬‬ ‫ل��ه‌و پ��ێ��ن��اس��ان��ه‌ی ب��ۆ ڵۆجیکی هێمایی‬ ‫كراوه‌‪ ،‬پێناسه‌‌که‌ی فه‌یله‌سووفی ئینگلیزی‬ ‫ڵه‌‪ ،‬که له‌ کتێبه‌که‌یدا‪ ،‬که‬ ‫بێرتڕاند ره‌س�� ‌‬ ‫به ناونیشانی (پرنسیپا ماتماتیكا)‌یه‪ ،‬که‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ڵۆجیکی هێمایی‪ ،‬ی��ان فۆڕماڵ‪،‬‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی�� ‌هك��ی ج��ی��اوازه‌ ب��ۆ ج��ۆر ‌ه‬ ‫گشتتیه‌كانی ب�� ‌ه ده‌ره‌ن��ج��ام گه‌یشیتن‬ ‫‪ .Conclusion‬ب��ه‌اڵم ده‌یڤید هێلبه‌رت‬ ‫له‌ پێناسه‌کردنیدا بۆ ڵۆجیکی ماتماتیكی‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬بریتیی ‌ه ل ‌ه جێبه‌جێكردنی مێتودی‬ ‫فۆڕماڵی ماتماتیك له‌ بواری ڵۆجیکدا‪.‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ڵۆجیکی ماتماتیكی‬ ‫‪١‬ــ ل ‌ه رووی بابه‌ته‌وه‌ بریتیی ‌ه ل ‌ه ڵۆجیک‬ ‫ل ‌ه هه‌ر جۆره‌ فۆڕمیكدا بێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ل�� ‌ه رووی ئ��ام��ڕازه‌و ‌ه ئ��ه‌م زانست ‌ه‬

‫هێمایه‌‪ ،‬هه‌‌ر هێمایه‌كیش ئاماژه‌ی ‌ه بۆ هه‌ر‬ ‫تێڕوانینێك‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ هه‌‌ر تیۆرێك ل ‌ه ڵۆجیکی ماتماتیكیدا‬ ‫له‌ سه‌ر بناغه‌ی به ده‌ره‌ن��ج��ام گه‌یشتن‬ ‫بونیاد نراوه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌ هێما گوزارشتی لێ‬ ‫ده‌كرێت‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ��ـ س��ی��س��ت��م��ی ه��ه‌ڵ��ه��ێ��ن��ج��ان��ی ت��ی��ۆر ‌ه‬ ‫ڵۆجیکییه‌كان ئه‌ركی هه‌ڵهێنجانی یاساكان ‌ه‬ ‫ل ‌ه ژماره‌یه‌كی كه‌می پرنسیپه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٥‬ــ یارمه‌تیده‌ره‌ بۆ گه‌شه‌پێدانی توانایی‬ ‫هزرینی ڵۆجیکی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی وردو‬ ‫سیستماتیكی‪.‬‬ ‫فۆڕمی ڵۆجیکی‬ ‫وه‌ك ده‌زان��ی��ن ب��ه ده‌ره‌ن��ج��ام گه‌یشتن‬ ‫كرۆكی ڵۆجیكه‌‪ ،‬چۆنكه‌ ئامانجی ڵۆجیک‬ ‫ج��وواڵن��ه‌وه‌ی��ه‌ ل�� ‌ه زان��راوه‌وه ب��ه‌ره‌و‬ ‫نه‌زانراو‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه شێوه‌یه‌كی دروست‪.‬‬ ‫به ده‌ر ‌هن��ج��ام گه‌یشتنی ڵۆجیکانه‌ش ل ‌ه‬ ‫پێشه‌كیه‌كانه‌وه‌ سه‌رچاو ‌ه ده‌گرێت‪ ،‬تا‬ ‫گه‌یشتن به‌ ده‌ره‌نجام‪.‬‬ ‫ئێمه كاتێک ئێم ‌ه ده‌ڵیێن به ده‌ره‌نجام‬ ‫گه‌یشتن بابه‌تی ڵۆجیکه‌‪ ،‬مه‌به‌ستمان‬ ‫ئ��ه‌وه‌ نییه‪ ،‬كه‌ ڵۆجیک بۆ خۆی گرنگی‬ ‫ب��ه‌ ك��ه‌رس��ت��ه‌ی ب��ه ده‌ر ‌هن��ج��ام گه‌یشتن‬ ‫ده‌دات‪ ،‬به‌ڵكو ئامانج فۆڕمی به ده‌ره‌نجام‬ ‫گه‌یشتنه‌‌که‌یه‌‪ ،‬نه‌ك كه‌رسته‌كه‌‌‌‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی واتای فۆڕمی ڵۆجیکی روون‬ ‫ب��ك��ه‌ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬پێویست ‌ه ه��ه‌ن��دێ��ک نموون ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪264‬‬

‫بهێنینه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك‪ :‬ئیم ‌ه ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام ل ‌ه‬ ‫ژیانی رۆژانه‌ماندا كاتێک‪ ،‬که ده‌رك ب ‌ه‬ ‫شتێك ده‌كه‌ین‪ ،‬ده‌ڵیێن ئه‌و شت ‌ه فۆڕمێكی‬ ‫هه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و كه‌رسته‌یه‌ی پێكیهێناوه‌‪.‬‬ ‫بۆیه‌ فۆڕمی مێزێک له‌به‌ر چاوماندا‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هاوبه‌شیی هه‌ی ‌ه ل ‌ه نیوان هه‌ر مێزێکی‌تردا‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر چی ل ‌ه ب��ه‌ر چاویشماندا نه‌بێت‪،‬‬ ‫ب��ه‌ده‌ره له‌و كه‌رسته‌یه‌ی لێ پێكهاتووه‪،‬‬ ‫چۆنك ‌ه هه‌‌ر مێزێک ل ‌ه چه‌ند پارچه‌یه‌كی‬ ‫ته‌خته پێکهاتووه‪ ،‬که الی ئێمه فۆرمێکی‬ ‫ی ل ‌ه‬ ‫هه‌یه پێی ده‌ڵیین مێز‪ .‬ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ ‌‬ ‫نیوان به‌ش ‌ه پێكهێنه‌ره‌كانی مێزێکدا هه‌ی ‌ه‬ ‫بریتی ‌ه له‌ (فوڕم)‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ جیاوازیكردن‬ ‫ل��ه‌ ن��ی��وان ش��ت�� ‌هك��ان��دا ل��ه‌ س��ه‌ر بنه‌مای‬ ‫(ف��ۆڕم) ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ن��ه‌ك ك��ه‌رس��ت��ه‌‪ .‬بۆیه‬ ‫گه‌ر بۆ نموونه بڵێین‪( :‬نه‌زانین گرفتی‬ ‫گه‌وره‌ی ‌ه ل ‌ه هه‌ریمی كوردستاندا)‪ ،‬لێردا‬ ‫ده‌سته‌واژه‌یه‌كمان ده‌بێت‪ ،‬که پێكهاتوو ‌ه‬ ‫ل ‌ه (نه‌زانین)‪ ،‬که بابه‌تی ده‌شته‌واژه‌ك ‌ه‬ ‫(گرفتی گه‌وره‌ی ‌ه ل ‌ه هه‌ریمی كوردستاندا)‪.‬‬ ‫ئیم ‌ه ده‌توانین ل ‌ه شوینی ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫(نه‌زانین)دا هێمایه‌ك دانێین‪ ،‬بۆ نموونه‬ ‫هێمای (‪ .)A‬ب��ۆ ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی (گرفتی‬ ‫گ��ه‌وره‌ی��ه‌ ل��ه‌ هه‌ریمی ك��وردس��ت��ان)‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه هیمای (‪ )B‬داده‌نێین‪ .‬ئ��ه‌وا ئه‌م‬ ‫ج��ور ‌ه شێوازه‌مان الد‌ا دروس��ت ده‌بێت‬ ‫(‪ A‬و ‪ .)B‬به‌اڵم سه‌باره‌ت به‌ فۆڕمی به‬ ‫ده‌ر ‌هن��ج��ام گه‌یشتن‪ ،‬ده‌كرێت ل ‌ه رێگای‬ ‫ئه‌م نموونه‌یه‌‌و ‌ه روونکردنه‌وه بده‌ین‪:‬‬ ‫ــ گه‌ر هیمای سووری هاتووچۆم بینی‪،‬‬

‫ــ پێویسته‌ ئوتومبێله‌كه‌م راگرم‪.‬‬ ‫ــ كاتێک من هێماكه‌ ده‌بینم‪،‬‬ ‫ــ ئه‌وا ده‌بێت رابوه‌ستم‪.‬‬ ‫بروان ‌ه پیشه‌كیی یه‌كه‌م‪ ،‬که ده‌كرێت ناوی‬ ‫(ده‌سته‌واژه‌ی مه‌رجی)ی لێی بنێین‪ .‬به‌اڵم‬ ‫پیشه‌كیی دووه‌م ئ��ام��اژه‌ ب�� ‌ه روداوی��ك‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌وی��ش ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه من‬ ‫هیما سووره‌ك ‌ه ده‌بینم‪ .‬لێردا دروستیی‬ ‫ئه‌نجامه‌ك ‌ه دیته‌ ئ��اراوه‌‪ ،‬ئه‌ویش ده‌بێت‬ ‫رابوه‌ستم‪.‬‬ ‫بۆیه‌ بۆ ده‌ركه‌وتنی فۆڕمی به ده‌ره‌نجام‬ ‫گه‌یشتنه‌كه‌‪ ،‬پێویسته‌ هێمای (‪ )A‬ل ‌ه‬ ‫شوێنی هێمای س��وور دابنرێت‪ ،‬هێمای‬ ‫(‪ )B‬ل�� ‌ه شوێنی (ده‌ب��ێ��ت راب��وه‌س��ت��م)دا‬ ‫دابنرێت‪.‬‬ ‫لێردا ده‌بینین هێماكانی وه‌ك (‪ A‬و ‪)B‬‬ ‫هێچ واتایه‌کیان نییه‪ ،‬ته‌نها ئه‌وه نه‌بێت‪،‬‬ ‫دوو هێمان‌و له بریی دوو ده‌سته‌واژه‬ ‫دانراون‪ .‬به‌اڵم سه‌باره‌ت به‌ (گه‌ر ‪ ...‬ئه‌وا‬ ‫‪ ،)...‬دوو ج��ۆرن له هێما‪ ،‬که له زمانی‬ ‫رێزمانیدا پێیان د ‌هگ��وت��رێ��ت (ئ��ام��ڕازی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ ڵۆجیکییه‌كان)‪.‬‬ ‫ل��ێ��ردا زان��ا‌ی��ان��ی لۆجیک رووب��ه‌ڕووی‬ ‫كێشه‌‌ی لۆجیکی ده‌ب��ن��ه‌وه ب��ۆ زانینی‬ ‫دیاریكردنی به‌های ده‌س��ت��ه‌واژ ‌هك��ان ل ‌ه‬ ‫نیوان (راستی‌و ناراستی)دا‌و له نێوان‬ ‫پێویسته‬ ‫‌‌‬ ‫(دروستی‌و نادروستی)دا‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫روونبكریته‌وه‪ ،‬ک ‌ه ئاخۆ هێچ په‌یوه‌ندییك‬ ‫ل�� ‌ه ن��ی��وان ئ��ه‌و دوو تێگه‌یشتندا هه‌یه؟‬ ‫هه‌ڵبه‌ت (راستی‌و ناڕاستی) په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه‬

‫‪265‬‬

‫بوونی رووداوه‌و ‌ه ل ‌ه جیهانی ده‌ره‌کیدا‌‪،‬‬ ‫واته له جیهانی ده‌ره‌وه‌ی مێشکی مرۆڤدا‪.‬‬ ‫ئه‌و كات ‌ه ده‌گوترێت‪ ،‬که ئه‌م ده‌‌ره‌نجام ‌ه‬ ‫ت ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ رووداوه‌كه‌‌دا‬ ‫راست ده‌بێ ‌‬ ‫هاوشێو ‌ه ب��ن‪ .‬ده‌شگوترێت ئه‌نجامه‌که‬ ‫ت گه‌ر له‌گه‌ڵ رووداوه‌که‌دا‬ ‫ناڕاست ده‌بێ ‌‬ ‫ه��اوش��ێ��و ‌ه ن��ه‌ب��ن‪ .‬ب��ه‌اڵم س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫ب�� ‌ه چ��ه‌م��ک��ی دروس��ت��ی‌و ن��ادروس��ت��ی��ی‪،‬‬ ‫ده‌گه‌ڕێینه‌وه بۆ جۆریك له‌ په‌یوه‌ندیی‬ ‫ن��ی��وان پێشه‌كیه‌كان‌و ده‌ره‌ن��ج��ام��ه‌ک��ان‪،‬‬ ‫به‌اڵم دوور ل ‌ه رووداوی واقیع‪ .‬بۆی ‌ه ب ‌ه‬ ‫به‌ڵگه‌ی ڵۆجیکی ده‌گوترێت دروسته‌ به‬ ‫مه‌رجێک ده‌ره‌نجامه‌که‌ی خۆ به خۆ ل ‌ه‬ ‫پێشه‌كییه‌كانه‌و ‌ه سه‌رچاوه‌ بگرێت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر وا نه‌بوو‪ ،‬ئه‌وا نادروسته‌‪ .‬كه‌وات ‌ه‬ ‫سه‌لماندنی دروستی‪ ،‬یان نادروستی هه‌ر‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌کی ڵۆجیکی‪ ،‬په‌یوه‌سته‌ ب ‌ه فۆڕمی‬ ‫به‌ڵگه‌كه‌وه‌‪ ،‬نه‌ك به خودی كه‌رسته‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم‪ ،‬ئاخۆ هێچ جۆره په‌یوه‌ندییه‌ك ل ‌ه‬ ‫نیوان راستی‪ ،‬یان ناڕاستی‌و دروستی‪،‬‬ ‫یان نادروستیدا بوونی هه‌یه؟‬ ‫ل��ه‌ راستیدا هیچ ج��ۆره په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫راسته‌وخو ل ‌ه نیوان ئه‌و دوو چه‌مکه‌دا‪.‬‬ ‫بۆ روون��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئه‌مه‌‪ ،‬نموونه‌یه‌ك‬ ‫وه‌رده‌گرین‪:‬‬ ‫أ ـ��ـ پشیله‌كان ل��ه‌ زی��ن��ده‌وه‌ران��ن‪ ،‬هه‌‌ر‬ ‫زینده‌وه‌ریك پێویستیی ب ‌ه خواردن هه‌یه‌‪،‬‬ ‫كه‌واته‌ پشیله‌ش پێویستیی به‌ خواردن‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب ـ��ـ س��ه‌گ��ه‌ك��ان ل�� ‌ه خ��ش��ۆك��ه‌ك��ان��ن‪،‬‬

‫خشوكه‌كانیش پله‌ی گه‌رمییان نه‌گۆڕه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌وات�� ‌ه سه‌گه‌كانیش پ��ل��ه‌ی گه‌رمایان‬ ‫نه‌گۆڕه‪.‬‬ ‫ج ـ��ـ م��اس��ی��ی�� ‌هك��ان ل��ه‌ روو ‌هك��ی��ی�� ‌هك��ان��ن‪،‬‬ ‫رووكییه‌كانیش ته‌نها نان ده‌خون‪ ،‬كه‌وات ‌ه‬ ‫ماسییه‌كانیش ته‌نها نان ده‌خون‪.‬‬ ‫د ـ��ـ م��اره‌ك��ان ئ��ازارده‌رن‪ ،‬م��اره‌ك��ان‬ ‫ك��وم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ن‪ ،‬ك��ه‌وات��ه‌ ه��ه‌‌ر شتێكی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ئازارده‌ره‌‪.‬‬ ‫بڕگه‌ی ره‌سه‌ن‌و بڕگه‌ی ناڕه‌سه‌ن‬ ‫وه‌ك ئ��ام��اژه‌م��ان ب��ۆ ك��رد‌‪ ،‬ك�� ‌هس��ان��ی‬ ‫ڵ��ۆج��ی��ک��زان ت��ه‌ن��ه��ا گ��رن��گ��ی ب�� ‌ه ف��ۆڕم��ی‬ ‫ده‌سته‌واژه‌كان‌و به‌ڵگه‌كان ده‌ده‌ن‪ .‬هه‌‌ر‬ ‫كاتێک‪ ،‬که باس ل ‌ه نه‌گوڕو گوڕاو ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫ئه‌وا باس ل ‌ه تێگه‌یشتنی فۆڕماڵ ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ف��ۆڕم��ه‌ك��ه‌م��ان ب��ۆ دی��اری ده‌ك��ات‪.‬‬ ‫ئه‌وجا ئێم ‌ه ل ‌ه ڵۆجیکدا وشه‌ی (نه‌گوڕ)‌و‬ ‫(گ��وڕاو) ب ‌ه كارده‌هێنین‪ ،‬که واتاککانیان‬ ‫تا راده‌ی��ه‌ك له ماتماتییكه‌و ‌ه نێزیكن‪ .‬ب ‌ۆ‬ ‫نموونه‌ ل ‌ه ماتماتیكدا نه‌گور ئاماژه‌ ب ‌ه‬ ‫رێژه‌یه‌كی نه‌گور ده‌دات‌‪ .‬ل ‌ه ڵۆجیکیشدا ب ‌ه‬ ‫هێمایه‌ك ده‌گوترێت نه‌گوڕ‪ ،‬که واتاكه‌ی‬ ‫ب ‌ه بێ گوڕان مابێته‌وه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی گرنگه‌‪ ،‬ک��ه ل��ێ��ردا ئ��ام��اژه‌ی بۆ‬ ‫ب��ك��ه‌ی��ن‪ ،‬ه��ه‌ن��دی ج��ۆری ن��ه‌گ��وڕن‪ ،‬که‬ ‫پێیان ده‌گوترێت ئ��ام��ڕازی په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫ڵۆجیکیه‌كان‪ .‬ل��ه‌وان��ه‌‪( :‬ن��ا)‪( ،‬و)‪( ،‬ی��ان‪...‬‬ ‫یان‪( ،)...‬گه‌ر‪ ...‬كه‌واته‌‪ .)...‬هه‌موو ئه‌م وشه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪266‬‬

‫ئامڕازانه واتا‌کانیان له ده‌سته‌واژه‌دا وه‌ك‬ ‫خوی ده‌مینێته‌وه‌‪ .‬بۆ نموونه‪ ‌،‬ئامڕازی‬ ‫(نا) البردنی شتیك ‌ه له‌ شتێكی‌تر‪ .‬ئامڕازی‬ ‫(و) شتێك ده‌خات ‌ه پاڵ شتیكی‌تر‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم س��ه‌ب��اره‌ت به‌ گ��ۆڕاو ل ‌ه ڵۆجیکی‬ ‫ماتماتیكدا ب ‌ه هه‌‌ر هێمایه‌ك ده‌گوترێت‪،‬‬ ‫که كاتێک واتایه‌كی دیاریكراو نه‌بێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‪ :‬ئه‌گه‌ر بڵێین (‪2‬س) سه‌باره‌ت‬ ‫ب�� ‌ه گ��ۆڕاو ل�� ‌ه ڵۆجیکی ماتماتیكدا ب ‌ه‬ ‫هه‌‌ر هێمایه‌ك ده‌گوترێت‪ ،‬که واتایه‌كی‬ ‫دیاریكراوی نه‌بێت؛ ئه‌گه‌ر بڵێی (‪2‬س)‬ ‫یه‌كسانه‌ به‌ (ص)‪ ،‬هێچ له‌م دوو هێمای ‌ه‬ ‫واتایان نییه‪ ،‬ن ‌ه هێمای (س) واتای هه‌یه‌و‬ ‫ن ‌ه هێمای (ص) واتای هه‌یه‪ .‬بۆیه‌ كاتیك‬ ‫شتیكی دی��اری��ك��راو ل�� ‌ه ج��ی��گ��ای ئ��ه‌وان‬ ‫دابنرێت‪ ،‬ئ��ه‌وا وات��ای پێ ده‌به‌خشرێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وج��ا ب��ه‌و ش��ت��ه‌‌ی‪ ،‬ک��ه ب��ه هێما وات��ای‬ ‫پێ ده‌به‌خشرێت‪ ،‬پێی ده‌گوترێت (به‌ها)‪.‬‬ ‫به‌ها له‌ ڵۆجیکی ماتماتیكدا‪ ،‬یان بریتییه‬ ‫ل ‌ه تاك‪ ،‬یان له ده‌سته‌واژه‌‪ ،‬یان ئاماژه‌ی‬ ‫ده‌سته‌واژه‪ ‌،‬یان ئامڕازی په‌یوه‌ندی‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ــ هه‌ر یه‌ك له‌ (س)و (ص) دوو وتار ‌‬ ‫خۆیان پێشكه‌ش كرد‪ .‬لێردا ئاشكرایه‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫به‌های (س)و (ص) تاكه‌كانن نه‌ك شتی‌تر‪.‬‬ ‫ك��ه‌وات��ه‌‪ ،‬ب��ه‌رده‌وام ئ��ه‌و س��ی��اق��ه‌ی‪ ،‬که‬ ‫گوڕاوه‌كانی تیادا ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬به‌رده‌وام‬ ‫جۆری به‌هاكه‌ی دیاری ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌نجامه‌كه‌ی ببێته ده‌ربڕینێكی دروست‪.‬‬ ‫که‌واته دانانی هێما له بریی ده‌سته‌واژه‪،‬‬

‫ت��ه‌ن��ه��ا ت�� ‌هق��ه‌ل�لای��ه ب��ۆ گ��وزارش��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ڵۆجیکی به‌ شێوه‌یه‌كی س��اده‌‌و ئاشكرا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م پ��ڕۆس��ێ��س��ی ت��ه‌ق��ه‌ل�لای��ه‌ش ب��ه‌ره‌و‬ ‫گشتگیرکردن‌و گشتاندنمان ده‌ب��ات‪ ،‬که‬ ‫له‌ ئه‌نجامدا بۆمان ده‌بێته شێوازێک له‬ ‫یاسایه‌كی گشتی‪ .‬ب ‌ۆ نموونه‌‪:‬‬ ‫ــ ه��ه‌‌ر كه‌سێك ئه‌‌گه‌ر ئه‌ركی خ��وی به‬ ‫باشی جێبه‌جێ ب��ک��ات‪ ،‬ئ��ه‌وا ه��ه‌‌م��ووان‬ ‫ئاسووده‌ ده‌بن‪.‬‬ ‫ئیمه‌ گ��ه‌ر بمانه‌وه‌ێت فۆڕمیكی گشتی‬ ‫بۆ ئه‌م ج��ور ‌ه نموونه‌یه دی��اری بكه‌ین‪،‬‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ا ده‌ب��ێ��ت ن��اوه‌ڕوك��ی نموونه‌‌که‬ ‫الببرێت بۆ ئ��ه‌وه‌ی فۆڕمه‌ك ‌ه بۆ هه‌موو‬ ‫جوره‌كانی‌تری نموونه‌كان بگونجێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‪:‬‬ ‫ــ ئه‌گه‌ر (‪ ،)..............‬كه‌واته‌ (‪.)...............‬‬ ‫له‌وه‌دا گه‌ر له‌برییه‌کان به‌كار بهێنین‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌گه‌ین ب ‌ه ئه‌نجامی ئه‌م جۆره فۆڕمه‌‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر (ق)‪ ،‬كه‌وات ‌ه (ك)‪ ،‬که ئه‌مه بۆ هه‌‌ر‬ ‫جور ‌ه نموونه‌یه‌كی‌تر ده‌گونجێت‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ج��ۆره‌ك��ان��ی ل�� ‌هب��ری��ی�� ‌هک��ان‪ :‬ل��ه بریی‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی��ی‌و له بریی چه‌مکی هه‌ن‪.‬‬ ‫له بریی جێگه‌ی ده‌سته‌واژه ده‌گرێته‌وه‪.‬‬ ‫که‌واته له بریی ده‌سته‌واژه‌کان ده‌بێت‬ ‫هه‌مان به‌های ده‌سته‌واژه‌یان هه‌بێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‪:‬‬ ‫ــ یان بۆ سلیمانی ده‌چم‪ ،‬یان بۆ كه‌ركوك‪.‬‬ ‫ل��ێ��ردا ئ��ی��م��ه‌ ل�� ‌ه ب��ه‌رده‌م دوو ج��ۆر‬ ‫ده‌سته‌واژه‌داین‪‌ ،‬ك ‌ه به‌ دوو ئامڕازی له‬ ‫بری‪( ،‬یان)‌و (یان) پێکه‌وه لێکدراون‪ .‬دوو‬

‫‪267‬‬

‫ده‌سته‌واژه‌که‌ش (بۆ سلێمانی ‪‌)...‬و (بۆ‬ ‫که‌رکوک)ن‪ .‬که‌واته ئه‌گه‌ر بمه‌وێت به له‬ ‫بری‪ ،‬واته به هێما‪ ،‬گوزارشت له‌و دوو‬ ‫ده‌سته‌واژه‌یه بکه‌م‪ ،‬ده‌بێت فۆڕمه‌که به‌م‬ ‫جۆره دابڕێژم‪:‬‬ ‫ــ یان ق‪ ،‬یان ك‪.‬‬ ‫وه‌ك ده‌‌بینین ل��ێ��ردا ه��ه‌ر ی��ه‌ك ل�� ‌ه (ق)‬ ‫و (ك) ل�� ‌ه ش��وی��ن��ی دوو ده‌س��ت��ه‌واژ ‌ه‬ ‫دان��ران‪ ،‬که دیاره هه‌ردووكیان له بریی‬ ‫ده‌سته‌واژه‌دان‪ .‬به‌اڵم كاتێک ده‌ڵێین‪:‬‬ ‫ــ كانزاكان ب ‌ه گه‌رما ده‌كشین‪.‬‬ ‫ئه‌وا ئیم ‌ه ده‌سته‌واژه‌یه‌ك ده‌بینین‪ ،‬که ل ‌ه‬ ‫دوو بڕگه پێكهاتبێت‪ .‬ئه‌‌و دوو بڕگه‌یه‌ش‬ ‫یه‌کێکیان (ک��ان��زاک��ان)ه‪ ،‬ئه‌وی‌تریان (به‬ ‫گه‌رمان ده‌کشێن)ه‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌گه‌ر بمانه‌‌وێت‬ ‫بگه‌ین به فۆڕمی ئه‌‌و ده‌سته‌واژه‌یه‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ل�� ‌ه برییه‌کان ب��ه‌ك��ار بهێنین‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‪( :‬أ) ده‌کاته (ب)‪ .‬هێمانی (أ) له‬ ‫شوێنی سه‌بجێکت‌و هێمای (ب) له شوێنی‬ ‫پریدیکه‌یت داده‌نێین‪.‬‬ ‫ده‌سته‌واژه‌‌و واتاکانی‌‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژه‌ ل�� ‌ه س��اده‌ت��ری��ن پێناسه‌یدا‬ ‫بریتیی ‌ه ل�� ‌ه ده‌رب��ڕێ��ن��ێ��ك��ی ه��ه‌واڵ��ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫راست‌و هه‌ڵ ‌ه ل ‌ه خو ده‌گرێت‌و واتای هه‌یه‌‪.‬‬ ‫جیاوازیی نیوان ده‌ربڕین‌و ده‌سته‌واژ ‌ه‬ ‫له‌وه‌دایه‪ ،‬که هه‌ ‌ر ده‌ربڕێنێك واتای هه‌یه‌‪،‬‬ ‫‌واژه نییه‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌‌ر ده‌ربڕێنێك ده‌سته ‌‌‬ ‫چۆنك ‌ه س��ه‌رج��ه‌م ده‌س��ت��ه‌واژه‌ك��ان ئه‌و‬

‫ده‌ربڕێنانه‌ن‪ ،‬ك ‌ه راس��ت‌و هه‌ڵه‌ له‌ خو‬ ‫ده‌گرن‪.‬‬ ‫ده‌ربرین بریتییه‌ له‌ یه‌كه‌ی زمانه‌وانی‪،‬‬ ‫ک��ه ل�� ‌ه چ��ه‌ن��د وش��ه‌ی��ه‌ك پ��ێ��ك��ه��ات��ووه‌‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی گ��وزارش��ت��ك��ردن ل ‌ه‬ ‫گواستنه‌وه‌ی بیرۆكه‌یه‌ك بۆ كه‌سێكی‌تر‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ده‌س��ت��ه‌واژ ‌ه ئ��ه‌و وات��ای��ه‌ی��ه‪ ‌،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌رب��ڕی��ن��ه‌ك�� ‌هی‌ ل�� ‌ه خ��و گ��رت��ووه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ده‌كرێت به‌ شێوه‌ی جواروجور له‌ یه‌ك‬ ‫زماندا گوزارشتی لێبكریت‪ .‬بۆ نموونه‌‪:‬‬ ‫(شازاده‌ شرینی خوش ده‌وێت‪( ،).‬شیرن‬ ‫ل ‌ه الی ش��ازاده‌د‌ا خوشه‌ویسته‪ )‌.‬لێردا‬ ‫له رووی پێکهاته‌ی زمانه‌وانییه‌وه دوو‬ ‫ده‌ربڕینی ج��ی��اواز له یه‌کترمان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ه��ه‌ردوو ده‌سته‌واژه‌که ئاماژ ‌ه ب ‌ه‬ ‫هه‌مان ده‌سته‌واژه‌ ده‌كات‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌ وات��ای ده‌س��ت��ه‌واژه‌‪،‬‬ ‫بێرتڕاند ره‌سل ده‌ڵێت‪ :‬هه‌ر ده‌ڕبڕینێك‪،‬‬ ‫پێكهاته‌‌که‌ی ن��ادی��اره‪ ،‬ب��ه‌اڵم كاتێک‪،‬‬ ‫که ده‌بێت به‌ ده‌س��ت��ه‌واژه‌‌‪ ،‬پێكهاته‌‌که‌ی‬ ‫ده‌رده‌ک��ه‌وێ��ت‪ .‬بۆیه‌‪ ،‬بۆ نموونه ره‌سڵ‬ ‫له‌ په‌ڕتووكی (پرنسیپا ماتماتیكا)که‌یدا‬ ‫به‌م جۆر ‌ه پێناسه‌ی واتای ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫ب��ۆ ک��ردووی��ن‪ ،‬ک��ه ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ه��ه‌ر ‌شتێك‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ری له برییه‌که‌ی بکه‌ین به (س)‪،‬‬ ‫ئه‌و کات ئه‌گه‌ر به‌هایه‌ک بۆ ئه‌و (س)‬ ‫ه دیاری بکه‌ین‪ ،‬راسته‌وخۆ بۆی ده‌بێت‬ ‫ده‌سته‌واژه‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪268‬‬

‫راستی‌و به‌های راستی‬ ‫راستی‌و ناراستی كێشه‌ی ئیپستیمۆڵۆجییه‬ ‫له فه‌لسه‌فه‌دا‪ .‬هه‌روه‌ها تا راده‌یه‌كیش وه‌ک‬ ‫چه‌مک بۆ چاره‌سه‌ری به‌های وه‌ك راستی‌و‬ ‫چاکه‌و جوانی به‌کارهاتووه‪ .‬ب��ه‌اڵم ئێم ‌ه‬ ‫لێردا ته‌نها له‌ روانگه‌ی زانستی ڵۆجیکه‌و ‌ه‬ ‫باس له‌ به‌هاكان ده‌كه‌ین‪ .‬مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که ده‌سته‌واژه‌ له رووی راستی‌و ناڕاستیی‬ ‫به‌هاکانییه‌وه له‌ جۆره‌كانی‌تری ده‌ربڕین‬ ‫جیاده‌كرێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم لێردا راستی‌و ناڕاستی‬ ‫به‌یه‌ك واتا به‌كار نه‌هاتووه‌‪ ،‬به‌ڵکو ده‌كرێت‬ ‫جیاوازی له‌ نێوان دوو جۆری واتادا بكه‌ین‬ ‫سه‌باره‌ت به چه‌مکی راستی‪ .‬جۆرێکیان‬ ‫راستیی بنه‌ڕه‌تییه‪ ،‬یاخود ره‌سه‌نه‪ ،‬واته له‬ ‫پێش ئه‌زموونه‌وه‌یه‪ .‬جۆرێکی‌تریان له دوای‬ ‫ک‬ ‫ئه‌زموونه‌وه‌یه‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ب ‌ه ده‌سته‌واژه‌یه‌ ‌‬ ‫ده‌گ��وت��رێ��ت ل�� ‌ه ب��ن��ه‌ره‌ت��دا راس��ت��ه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بتوانین به‌ لێڕوانین ته‌نها له‌ ده‌سته‌واژه‌ك ‌ه‬ ‫بسه‌لمێنین‪ ،‬که راس��ت��ی‪ ،‬وات��ه بێ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫بگه‌ڕێینه‌وه بۆ جیهانی داکه‌وت‪ .‬نموونه‌‪:‬‬ ‫ــ براکان سه‌رجه‌م نێرن‪.‬‬ ‫ـ��ـ ب��ێ��وه‌ژن ئ��ه‌و ك�� ‌هس��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ه پ��ی��اوه‌ك��ه‌ی‬ ‫مردووه‌‪.‬‬ ‫لێردا ته‌نها به‌ تێگه‌یشتنیمان له‌ واتای ئه‌و‬ ‫وش��ان��ه‌ی‪ ،‬ک��ه ل��ه ده‌س��ت��ه‌واژه‌ک��ه‌دا به‌كار‬ ‫هاتوون‪ ،‬ده‌توانین راستی‪ ،‬یان ناڕاستیی‬ ‫ده‌ربڕینه‌که بسه‌لمێنین‪ .‬هه‌ر هه‌مان ئه‌م‬ ‫بۆچوون ‌ه بۆ به‌های ناڕاستیش ده‌گونجێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونه ده‌ڵێین‪ :‬بێوه‌ژن ئه‌و ئافره‌ته‌یه‌‪،‬‬

‫كه‌ مێردی هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم سه‌باره‌ت ب ‌ه راستی‪،‬‬ ‫یان ناڕاستیی ئه‌زموونی‪ ،‬ته‌نها به‌ گه‌ڕانه‌و ‌ه‬ ‫بۆ جیهانی داک��ه‌وت ده‌توانین به‌هاكانی‬ ‫بسه‌لمێنین‪ .‬ب ‌ۆ نموونه‪ ‌،‬كاتێک‪ ،‬که ده‌ڵێین‪:‬‬ ‫خێرایی تیشك الوازت��ر ‌ه ل ‌ه خێرایی ده‌نگ‪،‬‬ ‫یاخود ژم��اره‌ی دانیشتوانی شاری رانییه‬ ‫زورت��رن له‌ ژم��اره‌ی دانیشتوانی شاری‬ ‫سلیمانی‪ .‬به ئه‌زموون ده‌توانین بسله‌مێنین‪،‬‬ ‫که ئه‌و ده‌ربڕینه‌مان راس��ت بێت‪ ،‬یاخود‬ ‫راست نه‌بێت‪ .‬به‌اڵم زانستی ڵۆجیک گرنگی‬ ‫ب��ه‌ ج��ۆری ی��ه‌ك��ه‌م ده‌دات ل�� ‌ه نێو ری��زی‬ ‫جۆره‌كانی به‌هاكاندا‪ ،‬نه‌ک گرنگی به‌ راستی‬ ‫ئه‌زموونی بدات‪ ،‬چۆنك ‌ه ئه‌مه‌یان تایبه‌ته‌ ب ‌ه‬ ‫زانسته‌كان‪ .‬بۆیه‌ ڵۆجیک گرنگی به‌و جۆر ‌ه‬ ‫د ‌هس��ت��ه‌واژان�� ‌ه ده‌دات‪ ،‬ک��ه ل�� ‌ه رێگایانه‌و ‌ه‬ ‫بونیادی نه‌سقی هه‌ڵهێنجانی پ��ێ بکات‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت له‌م جۆره‌شدا مه‌به‌ستی ڵۆجیک‬ ‫ته‌نها بۆ نموونه ئه‌م جۆره ده‌سته‌واژانه‌یه‌‪:‬‬ ‫ــ ئه‌سمان یان باراناویه‌‪ ،‬یان باراناوی نییه‪.‬‬ ‫ــ ئه‌گه‌ر خۆر هه‌ڵنه‌هاتبێت‪ ،‬راست نابێت‬ ‫ئه‌گه‌ر بڵێین‪ ،‬که خۆر هه‌ڵهاتووه‌و که‌شه‌و‬ ‫هه‌وا گه‌رمه‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم س��ه‌ب��اره‌ت به‌ به‌های راستیی هه‌ر‬ ‫ده‌سته‌واه‌ژیه‌ك‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ته‌نها بریتیی ‌ه‬ ‫له‌ راستییه‌که‌ی‪ ،‬یان ناڕاستییه‌که‌ی‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫راستی به‌های ده‌سته‌واژه‌كه‌‌یه ئه‌گه‌ر راست‬ ‫بێت‌و ناڕاستیش به‌های ده‌سته‌واژه‌كه‌‌یه‬ ‫گ��ه‌ر ن��اڕاس��ت بیت‪ .‬ب��ۆ نموونه‌‪ :‬ی��ان (ق)‬ ‫ده‌بێت راست بێت‪ ،‬یاخود (ک)‪.‬‬

269

‫چۆن شتێك ده‌ناسین؟‬ ?How do we know something

‫ تامس نیگڵ‬:‫نووسینی‬ By: Tomas Negal ‫ سه‌عید كاكی‬:‫وه‌رگێڕانی‬ Translated (from English) by: Saeed Kaki

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪270‬‬

‫ئ�� ‌هگ��ه‌ر ب�� ‌ه ب��اش��ی بیر ب��ك�� ‌هن��ه‌وه‌‪ ،‬بۆتان‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ناوه‌ڕۆكی زه‌ینی خۆتان‬ ‫ته‌نیا شتێك ‌ه ده‌توانن متمانه‌ی پێ بكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ر باوه‌ڕێك‪ ،‬ك ‌ه ئێو ‌ه هه‌تانه‌ ــ به‌ تێكڕا‬ ‫بیرو باوه‌ڕه‌كانتان ل ‌ه سه‌ر خۆرو مانگ‌‌و‬ ‫هه‌ستێره‌كان‪ ،‬خانووو شه‌قامێک كه‌وا تێدا‬ ‫ده‌ژی��ن‪ ،‬مێژوو‪ ،‬زانست‪ ،‬مرۆڤه‌كانی‌تر‪,‬‬ ‫ته‌نانه‌ت باوه‌ڕ به‌ بوونی جه‌سته‌ی خۆتان‬ ‫ـ��ـ ب��ه‌ پێی ئ��ه‌زم��وون�� ‌هك��ان‌و ب��اوه‌ڕه‌ك��ان‪،‬‬ ‫هه‌سته‌كان‌و ئێنتباع ‌ه هه‌سته‌كیه‌كانی‬ ‫‪ impressions‬ئ��ێ��وه‌ دارێ��ژراون‪ .‬هه‌ر‬ ‫چه‌شنه‌ ناسینێكی‌تر له‌ راستیدا په‌ڕه‌پێدانی‬ ‫ئه‌م ئه‌زموون‌و بیرو بۆچوونانه‌یه‌‪ ،‬سا ئه‌م‬ ‫ناسینه‌ دیتنی كتێبه‌كه‌یبه‌رده‌ستانه‌‪ ،‬یان‬ ‫ێ كه‌وا‬ ‫هه‌ستكردنی كه‌فی ناو هۆده‌یه‌ك ب ‌‬ ‫له‌ ژێر پێتاندایه‌‪ ،‬یان وه‌بیر هێنانه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م ‌ه بێ‌ كه‌وا جۆرج واشینگتۆن یه‌كه‌م‬ ‫سه‌رۆك ‌وه‌زیری واڵته‌ یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئ�� ‌هم��ه‌ری��ك��ا ب��وو‪ ،‬ی��ان ئ��ه‌وه‌ی��ك��ه‌ ب��ۆم��ان‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت ف��ۆرم��ۆل��ی ئ��او (‪-H2‬‬ ‫‪)O‬ه‌‪ .‬ب��ی��رو ب��ۆچ��وون�� ‌هك��ان‌و ئه‌زموون ‌ه‬ ‫ده‌رونیه‌كانی ئێو ‌ه ل ‌ه هه‌ر شتێكی‌تر ب ‌ه‬ ‫ئێو ‌ه نزیكترن‌و ته‌نیا ل ‌ه سۆنگه‌ی ئه‌م بیرو‬ ‫بۆچوون‌و ئه‌زموونانه‌و ‌ه ده‌گه‌ین ‌ه ناسینی‬ ‫شته‌كانی‌تر‪ .‬ئێو ‌ه ل ‌ه سه‌ر هه‌بوونی كه‌فی‬ ‫هۆده‌ی ژێر پێتان یان هه‌بوونی دارێك ‌ه له‌و‬ ‫الی په‌نجه‌ره‌وه‌ یان هه‌بوونی دیانه‌كانتان‬ ‫گومانێكتان نیه‌‪ .‬ل ‌ه راستیدا زۆر جار ئه‌و‬ ‫شێوازه‌ زه‌ین ‌ه كه‌وا ئێو ‌ه له‌و بابه‌تانه‌ی‬ ‫ناومان هێنا ئاگادار ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬بیری لێ‬

‫‌ناكه‌نه‌و ‌ه وای بۆ ده‌چن راسته‌وخۆ لی‬ ‫به‌ ئاگان‪ .‬ب��ه‌اڵم چ��ۆن ئ��اگ��ادار ده‌بنه‌و ‌ه‬ ‫له‌و شتانه‌‌ی ك��ه‌وا ل ‌ه راستیدا بوونیان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئه‌و شتانه‌ی وه‌كوو‬ ‫راس��ت��ی��ه‌ك ل��ه‌ زه‌ی��ن��ی ئ��ێ��وه‌دای��ه‌ ل��ه‌ب��ه‌ر‬ ‫چ��او بگرین‪ ،‬ته‌نیا له‌ زه‌ینتاندا ــ ‌و ن ‌ه‬ ‫ل��ه‌ ج��ی��ه��ان��ی ده‌ره‌وه‌ ـ��ـ ه�� ‌هن‌و ئ�� ‌هگ��ه‌ر‬ ‫ت��ه‌واوی ئ��ه‌و شتانه‌ی ك��ه‌وا ب ‌ه جیهانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ل ‌ه قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن ته‌نیا خه‌ون‌و‬ ‫خه‌یااڵت بن‪ ،‬كه‌وا هیچ كات لی ده‌رباز‬ ‫نابن‪ ،‬ئه‌و كات ئایا ئه‌و شتانه‌ی بیری‬ ‫لـێ‌‌ده‌كه‌نه‌و ‌ه جیاواز له‌و شتانه‌ن تا ئێستا‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��وون‪ ،‬ده‌رك��ه‌وت��ای��ه‌ت��ن؟ ئه‌گه‌ر‬ ‫ل��ه‌ر راستیدا جیهانی ده‌ره‌وه‌ی زه‌ینی‬ ‫ئێوه‌ نه‌بوایه‌ت‪ ،‬هیچ كات نه‌تانده‌توانی‬ ‫وشیار ببنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و جۆره‌ی كه‌وا له‌خه‌و‬ ‫هه‌ڵده‌سن‪ ،‬چونكوو له‌بنه‌ڕه‌تدا جیهانی‬ ‫(راستی) بوونی نه‌ده‌بوو پاش تێپه‌ڕبوون‬ ‫ل��ه‌ جیهانی خ��ه‌ون‌و خ��ه‌ی��اڵ خه‌به‌رتان‬ ‫بێته‌وه‌‪ ،‬ك��ه‌وات�� ‌ه ئ��ه‌م خ��ه‌ون‌و خه‌یااڵن ‌ه‬ ‫وه‌كو خه‌ون‌و خه‌یالش ئاسایی نه‌دهاتن ‌ه‬ ‫پێش چاومان‪ .‬وێنه‌ێكه‌‪ ،‬كه‌ ئێم ‌ه ل ‌ه خه‌ون‬ ‫هه‌مانه‌‪ ،‬خه‌ونه‌كان له‌ زه‌ینی كه‌سانێكدا‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ئ��ه‌گ��ه‌ر ل�� ‌ه خ��ه‌وی��ان��دا‬ ‫خه‌ریكی ده‌رب��ازب��وون ل ‌ه كه‌ره‌سه‌یه‌كی‬ ‫كوشتن ل ‌ه شه‌قامه‌كانی كانزاس سیتی‬ ‫‪ Kansas city‬ب��ن‪ ،‬ه��ه‌م��دی��س��ان��ه‌وه‌ ل ‌ه‬ ‫خانووێكی راسته‌قینه‌و له‌سه‌ر ته‌ختێكی‬ ‫راسته‌قینه‌دا خ��ه‌وت��وون‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا ب ‌ه‬ ‫باوه‌ڕی ئێم ‌ه خه‌ون ‌ه ئاسایه‌كان ‪Normal‬‬

‫‪271‬‬

‫پشت ب ‌ه رووداوێك ده‌به‌ستن كه‌وا كاتێك‬ ‫خه‌و ل ‌ه مێشكی كه‌سێكدا كه‌وا ئه‌و خه‌و ‌ه‬ ‫ێ روو ده‌دات‪ .‬ب��ه‌اڵم ئایا ت��ه‌واوی‬ ‫ده‌بین ‌‬ ‫ئه‌زموونه‌كانی ئێو ‌ه ده‌توانن وه‌كوو خه‌و ‌ه‬ ‫ێ كه‌وا له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌واندا‪،‬‬ ‫گه‌وره‌كان ب ‌‬ ‫جیهانێكی راسته‌قین ‌ه بوونیان نه‌بێ‌؟ چۆن‬ ‫ده‌توانن تێبگه‌ین كه‌وا به‌م جۆر ‌ه نیه‌؟ هه‌ر‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌ك بۆ سه‌لماندنی بوونی جیهانی‬ ‫ێ وه‌رده‌گرن‪،‬‬ ‫ده‌ره‌و ‌ه بۆ خۆتان كه‌ڵكی لـ ‌‬ ‫به‌شێك ل ‌ه خه‌و ده‌بوو‪ .‬كاتێ‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌ژنۆی‬ ‫ئێو ‌ه ل ‌ه شتێك ده‌كه‌وێ‌‪ ،‬ده‌نگێك ده‌بیسن‬ ‫یا كاتێكه‌ نقورچكێك ل ‌ه خۆتان ده‌گرن‪،‬‬ ‫هه‌ست ب ‌ه گوشارێك د ‌هك��ه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫هه‌ست ب ‌ه ده‌نگ كردنه‌و‌ی گوشاره‌كه‌یشی‬ ‫وه‌كو ت��ه‌واوی شته‌كانی‌تر ته‌نیا شتێكی‬ ‫ێ‬ ‫زه‌ی��ن��ی��ن‪ .‬ب��ێ‌س��ووده‌‪ :‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ت��ان��ه‌و ‌‬ ‫بزانن ئایا شته‌كانی زه‌ینی ئێو ‌ه ده‌توانن‬ ‫بۆ ناسینی شت ‌ه عه‌ینی‌و ده‌ره‌كیه‌كان‬ ‫رێنوێنتان ب��ن‪ ،‬ب��ۆ وه‌اڵم دان��ه‌وه‌ به‌م‬ ‫چه‌شن ‌ه ده‌ركه‌وتنانه‌ی شته‌كان ــ ل ‌ه ناو‬ ‫زه‌ینه‌و ‌ه ـ ناتوانن دڵنیا بن‌و پاڵپشتێكتان‬ ‫هه‌بێت‌‪ .‬دیاره‌ هیچ پشتیوانێكی‌ترتان بۆ‬ ‫نامێنێته‌وه‌‪ .‬هه‌مووی به‌ڵگه‌كانی ئێو ‌ه ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر ه��ه‌ر شتێك له‌ رووی ناچارییه‌‌ ‌و‬ ‫زه‌ینتان ده‌یگه‌یێنت ‌ه ئێو ‌ه ـ��ـ ئیدی ئه‌م‬ ‫به‌ڵگان ‌ه به‌ شێوه‌ی ئاگامه‌ندی هه‌سته‌كی‬ ‫بێ‌‪ ،‬یان به‌ شێوه‌ی شایه‌تی‌و ده‌ربڕینی‬ ‫كتێبه‌كان‌و شته‌كانی‌تری خه‌ڵكی‌و چ ب ‌ه‬ ‫شێوه‌ی له‌بیربوون ــ و ئاگادار بوونه‌و ‌ه‬ ‫له‌وه‌یك ‌ه جگ ‌ه له‌و شتانه‌ی كه‌وا ل ‌ه زه‌ینی‬

‫ئێوه‌دایه‌‪ ،‬شتی‌تری تێدا نیه‌‪ ،‬به‌ ته‌واوه‌تی‬ ‫له‌گه‌ڵ ته‌واوی شته‌كانه‌دا یه‌كده‌گرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ئ��ه‌گ��ه‌ری ئ��ه‌وه‌ ل�� ‌ه ئ��ارادای�� ‌ه‬ ‫ێ ه��ه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫جه‌سته‌یان مێشكتان نه‌ب ‌‬ ‫باوه‌ڕی ئێوه‌ له ‌سه‌ر هه‌بوونی جه‌سته‌و‬ ‫مێشكتان ته‌نیا شایه‌دییه‌كه‌ی له‌سۆنگه‌ی‬ ‫هه‌سته‌كانی ئێوه‌‌دا دابین ده‌كرێت‪ .‬ئێو ‌ه‬ ‫ه��ی��چ ك��ات مێشكتان ن��ه‌ده‌ب��وه‌و ته‌نیا‬ ‫گریمانه‌یه‌كتان ل��ه‌ س��ه‌ری ه��ه‌ی�� ‌ه ك��ه‌وا‬ ‫مرۆڤ مێشكی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر مێشكی‬ ‫خۆتان بینیبێ‌یان وای بۆ ده‌چن مێشكی‬ ‫خ��ۆت��ان د ‌هی��ت��ب��ێ‌‪ ،‬ئ��ه‌م�� ‌ه چ نیی ‌ه جگه‌ ل ‌ه‬ ‫ئه‌زموونێكی به‌رچاوی‌تر نابێ‌‪ .‬بۆی هه‌ی ‌ه‬ ‫ئێوه‌ وه‌كو كه‌سێكی ئه‌زموونتان كردوو ‌ه‬ ‫ته‌نیا شتێك بن كه‌وا بوونتان هه‌یه‌و هیچ‬ ‫كات جیهانێكی سروشتی‌و شته‌كانی‌تر بۆ‬ ‫نموونه‌ ئه‌ستێره‌كان‪ ،‬هه‌ردوو خه‌ڵكانی‌تر‬ ‫بوونیان نه‌بێت‌‪ .‬ته‌نانه‌ت بۆی هه‌ی ‌ه چیدی‬ ‫شوێنێكی‌تر ل ‌ه ئارادا نه‌بێت‌‪.‬‬ ‫ب��ۆی هه‌ی ‌ه ب��ۆ سه‌لماندنی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫جیهانێكی سروشتی له‌ ده‌ره‌وه‌ی زه‌ین‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌م شێوه‌یه‌ به‌ڵگ ‌ه بێننه‌وه‌‪ :‬ئێم ‌ه‬ ‫كاتێك باڵه‌خانه‌كان‪ ،‬ئه‌ستێره‌كان یان‬ ‫خه‌ڵكانێك ده‌بینین ك��ه‌وا ئ��ه‌و شتانه‌ی‬ ‫ب��وون��ی��ان ه��ه‌ی�� ‌ه ن��وورێ��ك ب��ه‌ره‌و الی‬ ‫چ��اوان��ی ئێم ‌ه ب�ڵاو ده‌ك��ه‌ن��ه‌وه‌و ده‌بن ‌ه‬ ‫هۆی ئه‌زموونی بینین الی ئێمه‌‪ .‬وه‌اڵمی‬ ‫ئ��ه‌م به‌ڵگه‌یه‌ روون��ه‌‪ :‬ئێوه‌ چ��ون بۆتان‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ‌ ك��ه‌وا له‌ شته‌كان نوورێك‬ ‫ده‌دا ل ‌ه چاوی ئێمه‌؟‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪272‬‬

‫ئه‌مه‌ ته‌نیا بانگه‌شه‌یه‌كی‌تر ‌ه له‌مه‌ڕ جیهانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌و دانووستانی ئێمه‌یه‌و هه‌ڵبه‌ت‬ ‫بنه‌مایه‌كی جگ ‌ه ل��ه‌و به‌ڵگ ‌ه ب��ه‌ده‌س��ت‬ ‫هاتووان ‌ه ل ‌ه سۆنگه‌ی هه‌سته‌و ‌ه نیه‌‪ .‬ئێو ‌ه‬ ‫كاتێك ده‌توانن دڵنیا بن ل ‌ه سه‌ر چۆنیه‌تی‬ ‫دامه‌زراندنی ئه‌زموون ‌ه دیتینیه‌كان كه‌وا‬ ‫پێشتر له‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ناوه‌ڕۆكی زه‌ینی ئێو ‌ه‬ ‫د ‌هت��وان��ی ده‌رب��ڕی راستیه‌كانی جیهانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئێو ‌ه ب��ێ‌‪ ،‬بگه‌ن ‌ه متمانه‌یه‌كی‬ ‫گشتی‪ .‬ئه‌مه‌ش بڕیارێك ‌ه گومانی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بۆ سه‌لماندنی دڵنیابوون ‪Reliability‬‬ ‫ل ‌ه ئێنتباعه‌كانتان‪ ،‬پشت ب ‌ه ئێنتباعێكی‌تر‬ ‫ببه‌ستن له‌ بازنه‌یه‌كدا ده‌سووڕێنه‌وه‌و‬ ‫رێگ ‌ه نابه‌ینه‌ هیچ جێگه‌یه‌كی‌تر‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بمانه‌وێ‌ ل��ه‌و شتانه‌ی ت��ا وه‌ك��و ئێستا‬ ‫وتوومان ‌ه بگه‌ین ‌ه زیده‌رۆترین ده‌ره‌نجام‪،‬‬ ‫ئه‌م ئه‌نجامه‌مان له ‌سه‌ر ساخ ده‌بێته‌و ‌ه‬ ‫كه‌وا زه‌ینی ئێو ‌ه ته‌نیا شتێك ‌ه بوونی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م بیرۆكه‌ی ‌ه نه‌فس‌خوازی ‪Solipsism‬‬ ‫ێ ده‌وت��رێ��ت‌‪ .‬ن��ه‌ف��س‌خ��وازی تیۆریه‌ك ‌ه‬ ‫پ‌‬ ‫ته‌ریك‌و ف��ه‌وت��اوه‌و ك��ه‌م كه‌سێك خۆی‬ ‫ل��ه‌ق��ه‌ره‌ی ده‌دا‪ .‬ل ‌ه ده‌ربڕینی ئ��ه‌م خاڵ ‌ه‬ ‫تێده‌گه‌ین من بۆ خۆم ب��اوه‌ڕم پی نیه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر من نه‌فس‌خواز بوایه‌تم‪ ،‬ئه‌گه‌ری‬ ‫ئه‌وه‌ بوو بۆ نووسینی ئه‌م كتێب ‌ه هه‌نگاوم‬ ‫هه‌ڵنه‌گرتایه‌‪ ،‬چونكوو ب��اوه‌ڕم نه‌بوو‬ ‫كه‌سێكی‌تر هه‌ی ‌ه ئه‌م كتێبه‌ بخوێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‌الیه‌كی‌تر ئه‌گه‌ر ئه‌م كتێبه‌م بنوسیای ‌ه‬ ‫تا وه‌ك��وو رواڵه‌ت ‌ه چاپ‌كراوه‌كه‌ی چاو‬

‫لـێ‌ بكه‌م ی��ان ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ك��اردان��ه‌وه‌ی‬ ‫خه‌ڵكی پاش ل ‌ه چاپ‌دانی ئه‌م كتێبه‌ چاو‬ ‫ێ پاره‌یه‌ك‬ ‫لێ بكه‌م ئه‌گه‌ر به‌خت یار ب ‌‬ ‫وه‌رب��گ��رم‌و ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی ك��اری��گ��ه‌ری‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م شتانه‌ ل��ه‌ س��ه‌ر ژی��ان��ی م��ن شوێن‬ ‫په‌نجه‌یان ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬ده‌وڵه‌مه‌ندترو‬ ‫سه‌رنجڕاكێشتر بكه‌م‪.‬‬ ‫ئێوه‌ ئه‌گه‌ر نه‌فس‌خواز ب��ن‪ ،‬ئ��ه‌م كتێب ‌ه‬ ‫وه‌ك��وو ب��ه‌ره‌ی زه‌ینی خۆتان ل ‌ه قه‌ڵه‌م‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬ب ‌ه به‌ڵگه‌ هێنانه‌و ‌ه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌مه‌ زه‌ینی ئێوه‌یه‌ به‌ خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫كتێبه‌ به‌دی دێت‌و ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی له‌سه‌ر‬ ‫چۆنیه‌تی ئه‌زموونه‌كانتان ده‌ورده‌گێڕێ‌‪.‬‬ ‫روون‌و ئاشكرایه‌ ب��ۆ سه‌لماندنی ئه‌م‬ ‫بابه‌ته‌‪ ،‬له‌ راستیدا من بوونم هه‌یه‌ یان‬ ‫ئ��ه‌م كتێبه‌ وه‌ك��وو شتێكی سروشتی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ناتوانم به‌ هیچ به‌ڵگه‌یه‌ك ئه‌م ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ساغ بكه‌مه‌وه‌ ب ‌ه جۆرێك قه‌ناعه‌ت بین ‌‬ ‫ب ‌ه كه‌سێكی نه‌فس‌خواز‪.‬له‌ الیه‌كی‌تره‌و ‌ه‬ ‫ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ی�� ‌هك��ه‌ ده‌ی��خ��ه‌ن��ه‌ڕوو ك��ه‌م��ت��ر ل��ه‌و‬ ‫راده‌ی��ه‌ن ب�� ‌ه پ��ێ��ی ئ��ه‌وان�� ‌ه ب��ان��گ�� ‌هش��ه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ بكه‌ن كه‌وا ئێو ‌ه ته‌نیا هه‌بووێكن‪.‬‬ ‫ئێوه‌ ب�� ‌ه پێی ئ��ه‌و ش��ان��ه‌ی ل��ه‌ زه‌ینتاندا‬ ‫ته‌ته‌ڵه‌ی كردوو ‌ه بڕیار بده‌ن جیهانێك ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی زه‌ینی ئێوه‌دا نیه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی له‌م‬ ‫ده‌ره‌نجام ‌ه ده‌كه‌وێته‌وه‌ ئه‌مه‌یه‌‪ ،‬ناتوانین‬ ‫ل��ه‌م��ه‌ڕ ه��ه‌ب��وون ی��ان نه‌بوونی جیهانی‬ ‫ده‌ره‌كی بڕیار بده‌ین‪ .‬فه‌رز كه‌ین جیهانی‬ ‫ده‌ره‌كی هه‌یه‌‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌وه‌یك ‌ه ئایا ئێم ‌ه‬ ‫جیهانی ده‌ره‌و ‌ه به‌و جۆره‌ی كه‌وا هه‌ی ‌ه‬

‫‪273‬‬

‫لی تێده‌گه‌ین‪ ،‬یان به‌ شێوه‌یه‌كی جیاواز‪،‬‬ ‫ناتوانین بڕیارێكی بنه‌بڕ بده‌ین‪ .‬وه‌ها‬ ‫بیرۆكه‌یه‌ك ل ‌ه سه‌ر جیهانی سروشتی‬ ‫گومانكاری ‪ skepticism‬پێده‌وترێت‪.‬‬ ‫ب��ۆی ه��ه‌ی�� ‌ه گ��وم��ان��ك��اری ن��اوه‌ڕۆك��ێ��ك��ی‬ ‫ب�� ‌ه هێز ل�� ‌ه خ�� ‌ۆ ب��گ��رێ‌‪ ،‬ده‌ت��وان��ی��ن باس ‌ه‬ ‫هاوشێوه‌كانی‌تر وات�� ‌ه ئ��ه‌وان��ه‌ی پێشتر‬ ‫باسمان ل ‌ه سه‌ر كردن زیندوو بكه‌ینه‌وه‌و‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه ده‌ریخه‌ین كه‌وا ئێو ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫بوون‌و ئه‌زموونه‌كانی رابردووی خۆتان‬ ‫شتێكی ئه‌ۆتۆ نازانن‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ده‌سمایه‌ی‬ ‫هه‌نووكه‌ی ئێو ‌ه ناوه‌ڕۆكه‌كانی زه‌ینتان ‌ه‬ ‫كه‌وا بیره‌وه‌رییه‌كانتانی تێدایه‌‪ .‬ل ‌ه حاڵێكدا‬ ‫ئێو ‌ه ل ‌ه سه‌ر هه‌بوونی جیهانێك ئێستا‬ ‫له‌ ده‌ره‌وه‌ی زه‌ینتاندایه‌‪ ،‬دڵنیا نین‪ ،‬چۆن‬ ‫ده‌توانن توانیوتان ‌ه ل ‌ه سه‌ر بوونی خۆتان‬ ‫ئه‌ویش ل ‌ه كاتی رابردودا دڵنیایی به‌ده‌س‬ ‫بێنن؟ له‌ كوێو ‌ه ده‌زان��ن هه‌نووك ‌ه یان‬ ‫ێ له‌مه‌و پێش ب ‌ه ته‌واو ئه‌ندام‌و‬ ‫چه‌ن سات ‌‬ ‫له‌شتان‌و هه‌روه‌ها به‌ ته‌واوی ئه‌و بیره‌و‬ ‫باوه‌ڕانه‌ی ئێستا هه‌تانه‌‪ ،‬پاتان نه‌ناوه‌ت ‌ه‬ ‫ناو پانتای ب��وون؟ تاق ‌ه به‌ڵگه‌یه‌ك كه‌وا‬ ‫بتوانن ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌ به‌رپه‌رچ بدنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وی��ش ب��وون��ی ئ��ێ��س��ت��ات��ان��ه‌‪ .‬ئ��ه‌وی��ش‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌ك له‌سه‌ر ئه‌م راگه‌یاندن‌و بیرو‬ ‫ب��اوه‌ڕان��ه‌ی ئ��ێ��و ‌ه ل�� ‌هس��ه‌ر چۆنیه‌تی ب ‌ه‬ ‫دونیاهاتنی مرۆڤه‌كان‌و بیره‌وه‌ریه‌كانیان‬ ‫دام��ه‌زراوه‌‪ .‬ئ��ه‌م راگ��ه‌ی��ان��دن‌و بیرو‬ ‫باوه‌ڕانه‌ش بۆ خۆیان به‌ پاڵپشتی بیرو‬ ‫ب��اوه‌ڕ ‌هك��ان��ی ئێو ‌ه له‌سه‌ر ئ��ه‌و شتانه‌ی‬

‫كه‌وا ل ‌ه رابردودا روویانداوه‌‪ ،‬دامه‌زراون‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌ی كه‌ ئێوه‌ بۆ سه‌لماندنی بوونی‬ ‫خۆتان له‌ راب��ردودا دیسانه‌وه‌ ملكه‌چی‬ ‫رووداوه‌كانی راب��ردو ده‌بنه‌و ‌ه ده‌كه‌ون ‌ه‬ ‫ن��او ب��ازن��ه‌ی هه‌مان ناسی‪ .‬ل ‌ه راستیدا‬ ‫ئێوه‌ ب��ۆ سه‌لماندنی راسته‌قینه‌بوونی‬ ‫راب��ردو‪ ،‬راسته‌قینه‌بوونی راب��ردوت��ان‬ ‫ب ‌ه گریمان ‌ه گرتووه‌ته‌وه‌‪ .‬دیار ‌ه تووشی‬ ‫هه‌ل‌و مه‌رجێكن جگ ‌ه له‌ ناوه‌ڕۆكه‌كانی‬ ‫ئێستای زه‌ینی خۆتان له‌ هیچ شتێكی‌تر‬ ‫دڵنیا نین‪ .‬ئه‌و به‌ڵگانه‌ی ئێوه‌ لێره‌دا بۆ‬ ‫ده‌ربازبوون له‌م دۆخه‌ تاڵه‌ ده‌یهێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫تووشی هه‌رسهێنانی ك��ردوون‪ .‬هۆكه‌ی‬ ‫ئه‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌مه‌یه‌ ئێو ‌ه ل ‌ه رووی‬ ‫ن��اچ��اری��ی��ه‌وه‌ ب��ۆ س�� ‌هل��م��ان��دن��ی ب��وون��ی‬ ‫جیهانێك له‌وپه‌ڕ زه‌ینی خۆتان‪ ،‬بوونی‬ ‫ه��ه‌ر ئ��ه‌و جیهانه‌ ب�� ‌ه ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ نه‌ویست‬ ‫ف��ه‌رز ده‌ك��ه‌ن ده‌كرێت‪ .‬ف��ه‌ه‌رز كه‌ین بۆ‬ ‫سه‌لماندنی بوونی جیهانی ده‌ره‌وه‌ به‌م‬ ‫ێ ئه‌زموونگ ‌ه‬ ‫شێوه‌ به‌ڵگ ‌ه بێننه‌وه‌‪ ،‬ناكر ‌‬ ‫ێ ئه‌وه‌یك ‌ه بۆ ئه‌وان ‌ه‬ ‫لێكمان هه‌بێ‌ ب ‌ه ب ‌‬ ‫لێكدانه‌وه‌یه‌كی له‌سه‌ر بناغه‌ی هۆكاری‬ ‫ده‌ره‌كی بۆ بێنینه‌وه‌‪ ،‬بوونی هه‌بێ‌‪ .‬كه‌سی‬ ‫گومانكار ل ‌ه سه‌ر ئه‌م به‌ڵگه‌ی ئێو ‌ه دوو‬ ‫وه‌اڵم دێنێته‌وه‌‪ .‬یه‌كه‌م ئه‌وه‌یكه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫ه��ۆك��اری ده‌ره‌ك��ی بوونی هه‌بێ‌‪ ،‬چۆن‬ ‫ده‌توانین به‌و ناوه‌ڕۆكه‌ ئه‌زموونیه‌تان‬ ‫بڵێین ئه‌و هۆكاران ‌ه چین؟ ئێو ‌ه هیچكام‬ ‫له‌و هۆكارانه‌تان راسته‌وخۆ نه‌بینیوه‌‪.‬‬ ‫دووه��ه‌م ئه‌ویكه‌ ب��اوه‌ڕی ئێو ‌ه له‌سه‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪274‬‬

‫ئه‌وه‌یك ‌ه هه‌ر شتێك له‌ رووی ناچارییه‌و ‌ه‬ ‫ێ ل�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫ێ ل��ێ��ك��دان��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی ه�� ‌هب�� ‌‬ ‫ئ�� ‌هب�� ‌‬ ‫چ ب��ن��ه‌م��ای��ه‌ك دارێ��ژراوه‌؟ گ��ه‌رچ��ی ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تای ئاسایی‌و نافه‌لسه‌فیتان له‌مه‌ڕ‬ ‫جیهانی ده‌ره‌و ‌ه ئه‌و پڕۆسانه‌ی وه‌كوو‬ ‫ئه‌و شتانه‌ی ل ‌ه زه‌ینی ئێوه‌دایه‌‪ ،‬الینكه‌م‬ ‫ێ الیه‌نه‌و ‌ه هۆكارێكی ده‌ره‌كی‬ ‫ل ‌ه هه‌ند ‌‬ ‫ل ‌ه خۆیاندا هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م بنه‌ما كاتێكه‌‪،‬‬ ‫د ‌هگ�� ‌هن��ه‌ دۆزی��ن��ه‌وه‌ی چۆنیه‌تی ناسینی‬ ‫جیهانی ده‌ره‌و ‌ه ل ‌ه الی��ه‌ن زه‌ینتان‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫دروستی گریمانه‌ی له‌سه‌ر ناكرێت‪ .‬وه‌ها‬ ‫بنه‌مایه‌ك ل�� ‌ه هیچ سۆرخێكه‌و ‌ه ب�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌رچاوگرتنی ئه‌و شتانه‌ی ل ‌ه زه‌ینتاندایه‌‪،‬‬ ‫ناسه‌لمێندرێ‌‪ .‬ئه‌م بنه‌مای ‌ه به‌ بۆچوونی‬ ‫ئێو ‌ه بنه‌مایه‌كی بڕواپێكراوه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم چ‬ ‫ێ ئه‌م ‌ه‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌كتان هه‌یه‌ ب��اوه‌ڕت��ان ب�� ‌‬ ‫له‌سه‌ر جیهانیش راسته‌؟ له‌ زانستیش‬ ‫را نابینین وه‌اڵم��ده‌ری رێگه‌چاره‌ی ئه‌م‬ ‫كێشه‌یه‌ ب��ێ‌‪.‬ل�� ‌ه ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی زانستی‬ ‫ئاساییدا‪ ،‬ئێمه‌ متمان ‌ه ب ‌ه بنه‌ما گشتییه‌كانی‬ ‫لێكدانه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌كه‌ین تا وه‌كوو ب ‌ه كه‌ڵك‬ ‫وه‌رگرتن له‌م بنه‌مایه‌ ل ‌ه سه‌ر ئ��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه جیهان له‌ یه‌كه‌م روانیندا‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ێ‬ ‫ئ��ه‌و ش��ێ��وه‌ی�� ‌ه خ��ۆی ب��ه‌ ئێم ‌ه ده‌نوێن ‌‬ ‫ت��ێ��ده‌پ��ه‌ڕی��ن��ی‌و د ‌هگ�� ‌هی��ت��ه‌ تێگه‌یشتنێكی‬ ‫جیاواز ل ‌ه راستییه‌كان‪ .‬هه‌وڵی ئێم ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫دی��ارد ‌هك��ان ب ‌ه پێی تیۆرێك ‌ه راسته‌قین ‌ه‬ ‫ش��اراوه‌ك��ان ل��ه‌و دیویی رواڵه‌ته‌كه‌یان‬ ‫وه‌سفیان د ‌هك��ه‌ی��ن‪ ،‬لێكیان ده‌ده‌ی��ن��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫راسته‌قینه‌یه‌ك راسته‌وخۆ توانای بینینمان‬

‫نیه‌‪ .‬هه‌ر به‌م بۆنه‌وه‌یه‌ فیزیاو كیمیا باس‬ ‫له‌ گردیل ‌ه وردو نه‌بینراوه‌كان ده‌كه‌ن‌و‬ ‫الیان وایه‌ ئه‌و شتان ‌ه ل ‌ه جیهانی ده‌ورو‬ ‫به‌رمان ده‌یانبینین پێكهاتوون‪ .‬به‌اڵم ئایا‬ ‫ده‌توانین ب��ه‌م شێوه‌ی ‌ه به‌ڵگه‌ بێنینه‌و ‌ه‬ ‫باوه‌ڕی گشتی له‌سه‌ر جیهانی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫زه‌ینیش به‌ پاڵپشتی زانستی ب��اوه‌ڕ ب ‌ه‬ ‫گردیله‌كان دابین ده‌بێت؟ مرۆڤی گومانكار‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌م پرسیاره‌‪ ،‬به‌م شێوه‌یه‌ وه‌اڵم‬ ‫ده‌دات��ه‌وه‌‪ ،‬پ��ڕۆس��ه‌ی به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌ی‬ ‫زانستیش تووشی ئ��ه‌و كێشه‌و ره‌خن ‌ه‬ ‫گومانكارانه‌یه‌ كه‌وا له‌م ماوه‌یه‌دا سه‌رنجی‬ ‫ئێمه‌ی بۆ الی خۆی راكێشاوه‌ ‪ :‬زانستی‬ ‫تاقیكاری تا ئه‌و راده‌ی ‌ه تووشی خه‌سار ‌ه‬ ‫بوونه‌ته‌وه‌ ك��ه‌وا ئاگامه‌ندی هه‌سته‌كی‬ ‫‪ perception‬تووشی هاتوون‪ .‬ل ‌ه كوێو ‌ه‬ ‫بزانین بیركردنه‌وه‌كانی ئێمه‌ له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫شته‌ی ل��ێ��ك��دان��ه‌وه‌ی تیۆریكی گونجاو‬ ‫بۆ روانینه‌كانمان له‌ قه‌ڵه‌می ده‌ده‌ی��ن‪،‬‬ ‫ده‌قاوده‌ق له‌گه‌ڵ جیهانی ده‌ره‌وه‌ی زه‌ینی‬ ‫ئێمه‌ یه‌كده‌گرنه‌وه‌؟ ئه‌گه‌ر یه‌كگرتنه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌زموونی هه‌سته‌كی ئێمه‌ له‌گه‌ڵ جیهانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ بسه‌لمێنین‪ ،‬به‌ڵگه‌یه‌كمان بۆ‬ ‫متمانه‌كردن ب ‌ه تیۆری ‌ه زانستیه‌كانمان‬ ‫بۆ دابینناكرێت‪ .‬وه‌اڵمێكی زۆر جیاوازتر‬ ‫به‌م كێشه‌یه‌ ده‌ده‌ی��ن��ه‌وه‌‪ .‬هه‌ندێك به‌ڵگ ‌ه‬ ‫دێته‌وه‌ گومانكاری ریشه‌یی‪ ،‬له‌و جۆره‌ی‬ ‫ێ مانه‌یه‌‪،‬‬ ‫باسمان له‌سه‌ر كرد‪ ،‬شتێكی ب ‌‬ ‫چونكوو بیری راستیه‌كی ده‌ره‌ك��ی تا‬ ‫وه‌كوو ئێستا كه‌س بۆی نه‌بوو ‌ه كه‌شفی‬

‫‪275‬‬

‫ێ واتایه‌‪ .‬به‌ڵگه‌ی ئه‌مان ‌ه ئه‌مه‌یه‌‪،‬‬ ‫بكات‪ ،‬ب ‌‬ ‫بۆ نموون ‌ه خه‌ون ئه‌بێ‌ بۆ خۆی بوونی‬ ‫ێ تا وه‌كوو ئێو ‌ه له‌و خه‌ون ‌ه به‌خه‌به‌ر‬ ‫هه‌ب ‌‬ ‫بێن‌و كه‌شفی كه‌ن خه‌وتان دیوه‌‪ .‬وه‌هم‬ ‫ێ تا وه‌كوو ئه‌وانی‌تر یان‬ ‫ئه‌بێ‌ شتێك ب ‌‬ ‫ئێو ‌ه خۆتان دوایی تووشی وه‌هم نه‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه له‌به‌رچاوگرتنی بڕیاری له‌سه‌ر بده‌ن‬ ‫ئایا خ��ه‌ون‌و خه‌یاڵه‌یان راسته‌قینه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌ پێی ئ��ه‌م بۆچوونه‌‪ ،‬بیری خه‌ونێك ‌ه‬ ‫خ��ه‌ب��ه‌رم��ان ن��اب��ێ��ت��ه‌وه‌ ب��ی��رێ��ك ل�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫خه‌ون‌و خه‌یاڵ نیه‌‪ ،‬به‌ڵكوو بیرێك ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ێ ك ‌ه ئێوه‌ی تێدا ده‌ژین‪.‬‬ ‫راستی ــ جیهان ‌‬ ‫ب ‌ه ده‌ربڕینێكی‌تر مه‌به‌ستی ئێم ‌ه ل ‌ه بیری‬ ‫ێ‬ ‫ئه‌وه‌یك ‌ه شت‌گه‌لێك هه‌ن‪ ،‬ئه‌م ‌ه ده‌گه‌یێن ‌‬ ‫چاودێری ئه‌و شتان ‌ه ده‌كه‌ین‪ .‬ئه‌م تیۆری ‌ه‬ ‫ب ‌ه ناوی ‪ Verificationism‬ناسراوه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫تێوری ‌ه له‌الیه‌ن پۆزیتویست ‌ه مه‌نتقیه‌كان‬ ‫هات ‌ه ئ��اراوه‌و ناوه‌رۆكی فه‌لسه‌فه‌كه‌یان‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ئ��ه‌م ت��ێ��وری��ه‌ راوه‌س��ت��اوه‌‪.‬‬ ‫به‌بۆچوونی ئ��ه‌وان ته‌نیا گ��وزاره‌ی��ه‌ك‬ ‫راست ‌ه له‌رێگه‌ی ئه‌زموونی هه‌سته‌كیه‌و ‌ه‬ ‫شیاریسه‌لماندن بێ‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت جارو بار‬ ‫ئێمه‌ ل ‌ه ده‌ستكه‌وته‌كانماندا تووشی هه‌ڵ ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ده‌بین‪ .‬ب��ه‌اڵم ئه‌م ‌ه ئه‌و مانای ‌ه ده‌گه‌ێن ‌‬ ‫ده‌ستكه‌وت ‌ه هه‌ڵه‌كانی ئێمه‌ ل ‌ه ڕێگه‌ی‬ ‫ده‌ستكه‌وتی‌تر رێكده‌خرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر وه‌ك كاتێك ‌ه ل�� ‌ه خ��ه‌و هه‌ڵده‌سین‬ ‫ێ ئ��ه‌و ش��ت��ه‌ی ك��ه‌وا‬ ‫ب��ۆم��ان ده‌رده‌ك��ه‌و ‌‬ ‫ب�� ‌ه م��ارم��ان ده‌زان��ی چ ن��ه‌ب��وو ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫سێبه‌رێكی ن��او مێرگێك‪ .‬ب��ه‌اڵم ئه‌گه‌ر‬

‫هه‌بوونی ئاسۆگه‌یه‌كی گونجاو ـ كه‌وا‬ ‫ئێوه‌و ئه‌وانی تر بۆیان ده‌سكه‌وێت له‌و‬ ‫ئاسۆگه‌وه‌ شته‌كان ئه‌و جۆره‌ ل ‌ه راستیدا‬ ‫ه��ه‌ن ب��ڕوان��ی��ن ـ م��س��ۆگ��ه‌ر ن��ه‌ب��ێ‌‪ ،‬ئ��ه‌م‬ ‫بانگه‌شه‌ی ‌ه كه‌وا ئیتباعه‌كانی ئێمه‌ له‌جیهان‬ ‫راست نین‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت بانگه‌شه‌یه‌كی بێ‌مانا‬ ‫له‌ئاو ده‌ردێ‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌و شته‌ی باسمان‬ ‫ک گومانكار الی‬ ‫كرد راس��ت بێ‌‪ ،‬كه‌سێ ‌‬ ‫وای��ه‌ جگ ‌ه له‌ زه‌ینی خۆی شتێكی‌تر ل ‌ه‬ ‫جیهاندا بوونی نیه‌‪ ،‬خۆی هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندوه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر بۆیه‌ ئ��ه‌م ب��ڕی��اره‌ی ك��ه‌وا جیهانی‬ ‫سروشتی ل ‌ه راستیدا بوونی نیه‌‪ .‬كاتێك‬ ‫راس��ت��ه‌ كه‌سێك وه‌ك��وو چ��اودێ��ری��ك��ه‌ر‬ ‫ت تا وه‌كوو چاودێری بكا جیهانی‬ ‫هه‌بێ ‌‬ ‫سروشتی له‌ راستیدا بوونی نیه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫شته‌ی كه‌وا گومانكارێك وێنای ده‌كات چ‬ ‫نیه‌ جگ ‌ه له‌وه‌ی كه‌ چاودێركارێك بوونی‬ ‫نیی ‌ه بڕوانێته‌ ه��ه‌ر شتێكی‌تر ـ هه‌ڵبه‌ت‬ ‫جگه‌ ل ‌ه گومانكار بۆ خۆی‌و ته‌واوی ئه‌و‬ ‫شتانه‌ی ئه‌و ده‌توانێ‌ له‌ناو زه‌ینی خۆیدا‬ ‫بیانبینێ‌‪ .‬كه‌واته‌ نه‌فس‌خوازی بێ‌واتایه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی ن��ه‌ف��س‌خ��وازی ئه‌مه‌ی ‌ه جیهانی‬ ‫ده‌ره‌و ‌ه له‌ ت��ه‌واوی ئینتباعه‌كانی ئێم ‌ه‬ ‫داماڵێ‌‪ ،‬به‌اڵم تووشی هه‌ره‌س ده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه ئه‌گه‌ر جیهانی ده‌ره‌وه‌ له‌گشت‬ ‫ئینتباعه‌كان داماڵین‪ ،‬ئینتباعێكی‌تر به‌ ته‌نیا‬ ‫ئینتباع له‌ قه‌ڵه‌م نادرێت‪ ،‬به‌ڵكوو له ‌سه‌ر‬ ‫ئاگامه‌ندییه‌كی هه‌سته‌كی ده‌گرسێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئایا به‌ڵگه‌یه‌ك ل ‌ه به‌رامبه‌ر نه‌فس‌ خوازی‌و‬ ‫گومانكاریدا راده‌وه‌س��ت��ێ‌‪ ،‬به‌ڵگه‌یه‌كی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪276‬‬

‫ب��ه‌ه��ێ��زه‌؟ ن��ا‪ ،‬م�� ‌هگ��ه‌ر ئ��ه‌و ‌هی��ك��ه‌ بتوانین‬ ‫راستێك ‌ه له‌ژێر ناوی «شتێك ‌ه ده‌توانین‬ ‫بیبینین پێناسه‌ی بكه‌ین‪ .‬ب��ه‌اڵم ئایا ل ‌ه‬ ‫راستیدا ناتوانین بیری جیهانی راستی‬ ‫یان حه‌قیقه‌تێك ‌ه له‌سه‌ر راسته‌قین ‌ه كه‌وا‬ ‫شیاوی بینین له‌ الیه‌ن هیچ بوونه‌وه‌رێك‬ ‫ێ یان بوونه‌رانێكی‌ترو ‌ه‬ ‫به‌گشتی مرۆڤ ب ‌‬ ‫ده‌ركیان بكه‌ین؟ گومانكار بانگه‌شه‌ی ئه‌و ‌ه‬ ‫ده‌كا ئه‌گه‌ر جیهانی ده‌ره‌كی ببێ‌‪ ،‬دیتنی‬ ‫شته‌كانی ده‌ره‌وه‌ ب ‌ه هۆی هه‌بوونیه‌تی‬ ‫ن ‌ه به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ :‬هه‌بوون‪ ،‬شتێك ‌ه جگه‌ل ‌ه‬ ‫بینین‪ .‬گ��ه‌رچ��ی ئێم ‌ه وێ��ن��ای خ��ه‌ون‌و‬ ‫خه‌یاڵه‌كان له‌و شتان ‌ه ده‌گرین كه‌وا بیر‬ ‫ده‌كه‌ینه‌و ‌ه ده‌توانین ل ‌ه به‌رامبه‌ری نێوان‬ ‫راسته‌قینه‌و ئه‌زموونه‌كانمان بیانبینین‪،‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا وه‌ها چاوه‌ڕوانده‌كرێ‌چمائه‌م‬ ‫ێ به‌سه‌ر ئه‌و الیه‌نانه‌دا كه‌وا‬ ‫وێنایه‌ بتوان ‌‬ ‫ل��ه‌وان��ه‌دا راسته‌قینه‌ شیاوی بینین نیی ‌ه‬ ‫دایسه‌پێنین‪ .‬ئه‌گه‌ر ئ��ه‌وه‌ی باسمانكرد‬ ‫راست بێت‌‪ ،‬چاوه‌ڕوانی ئه‌و ‌ه ده‌كره‌ێت‬ ‫ت‬ ‫ئ�� ‌هن��ج��ام��ی ئ��ه‌م ت��ی��ۆری�� ‌ه ب��ێ‌وات��ا نابێ ‌‬ ‫ب��ه‌و ش��ێ��وه‌ی�� ‌ه ج��ی��ه��ان ل�� ‌هش��ت��ێ��ك جگ ‌ه‬ ‫له‌ناوه‌رۆكه‌كانی زه‌ینی ئێوه‌ پێك هاتوون‪،‬‬ ‫گه‌رچی كه‌شفی راستی ئه‌م بابه‌ت ‌ه ن ‌ه بۆ‬ ‫ئێو ‌ه دابین ده‌كرێ‌و ن ‌ه بۆ هیچ كه‌سێكی‌تر‪.‬‬ ‫ێ به‌ڵكو‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ��ه‌م بابه‌ت ‌ه بێ‌مانا نه‌ب ‌‬ ‫ێ له‌به‌رچاویی‬ ‫ێ ك��ه‌وا ئه‌ب ‌‬ ‫ئه‌گه‌رێك ب�� ‌‬ ‫ێ كه‌ڵك‌وه‌رگرتن‬ ‫بگرین‪ ،‬ئ��ه‌وده‌م به‌ ب ‌‬ ‫ل ‌ه به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌ی بازنه‌یدا چ رێگه‌یه‌ك‬ ‫بۆ سه‌لماندنی ناڕاستیه‌ك ‌ه نه‌هێڵێته‌وه‌‪.‬‬

‫كه‌وات ‌ه بۆی هه‌یه‌ رێگه‌ی ده‌ربازبوون‬ ‫ل��ه‌م ك��ۆت‌و ب�� ‌هن��ده‌ی زه‌ینتان مسۆگه‌ر‬ ‫نه‌بێ‌‪ .‬ئه‌م شت ‌ه ج��ارو بار گیرو گرفتی‬ ‫‪ Predicament‬خۆته‌وه‌ری ‪Egocenteric‬‬ ‫پێ‌ ده‌وت��رێ��ت‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای هه‌مووی ئه‌و‬ ‫ێ دان‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ان��ه‌ی ب��اس��م��ان ك��ردن‪ ،‬ئ��ه‌ب�� ‌‬ ‫به‌وه‌دا بنێین كه‌وا باوه‌ڕێكی شیگیران ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ی ك��ه‌وا هه‌ر شتێك ل ‌ه‬ ‫ده‌وروب��ه‌ری ئێمه‌دایه‌ ل ‌ه راستیدا بوونی‬ ‫نیه‌‪ ،‬به‌ كرده‌وه‌ ده‌ركه‌وتوو ‌ه نامسۆگه‌ره‌‪.‬‬ ‫په‌سه‌نكردنی بوونی جیهانێكی ده‌ره‌كی‬ ‫ل ‌ه الی��ه‌ن ئێمه‌و ‌ه غه‌ریزی‌و به‌هێزه‌‪ :‬ب ‌ه‬ ‫به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌ی فه‌لسه‌فیان ‌ه ناتوانین له‌م‬ ‫شێواز ‌ه غه‌ریزییانه‌ ده‌رباز بین‪ .‬ئێمه‌ ن ‌ه‬ ‫ته‌نیا كاره‌كانمان وه‌ها به‌ره‌و پێش ده‌به‌ین‬ ‫چما م��رۆڤ‌‌و شته‌كانی تریش بوونی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌ڵكو باوه‌ڕیشمان هه‌ی ‌ه ئه‌وان ‌ه‬ ‫بوونیان هه‌یه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت پاش تێپه‌ڕاندنی‬ ‫به‌ڵگه‌گه‌لێك‪ ،‬ك ‌ه به‌ ئێم ‌ه نیشان ده‌ده‌ن‬ ‫چ به‌ڵگه‌یه‌كمان له‌سه‌ر ب��اوه‌ڕ پێكردن‬ ‫ب��ه‌ ب��وون��ی��ان نیه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم هه‌مدیسانه‌و ‌ه‬ ‫باوه‌ڕمان پێیان هه‌یه‌‪ ،‬بۆی هه‌ی ‌ه له‌ سه‌ر‬ ‫سیسته‌می گشتی باوه‌ڕه‌كانمان له‌ سه‌ر‬ ‫جیهان‪ ،‬بۆ باوه‌ڕ ‌ه هه‌نده‌كیه‌كانی خۆمان‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ر ه�� ‌هب��وون��ی شت ‌ه هه‌نده‌كیه‌كان‬ ‫به‌ڵگه‌مان به‌ده‌سته‌و ‌ه ب��ێ‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪:‬‬ ‫هه‌ر له‌ مشكی نانێن ده‌چن‪ .‬به‌اڵم ئه‌م ‌ه‬ ‫شتێكی‌تره‌و هه‌بوونی جیهانی ده‌ره‌كی‬ ‫وه‌كو گریمانه‌یه‌ك له‌به‌رچاو ده‌گرێت‌)‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ب��اوه‌ڕ ب ‌ه هه‌بوونی جیهانێك ل ‌ه‬

‫‪277‬‬

‫ده‌ره‌وه‌ی زه‌ین‪ ،‬به‌م شێوه‌یه‌ سروشتی‬ ‫دێته‌ به‌رنه‌زه‌رمان‪ ،‬بۆی هه‌ی ‌ه پێویست‬ ‫به‌و ‌ه نه‌كا به‌ڵگه‌یه‌كی بۆ بێنینه‌وه‌‪ .‬ته‌نیا‬ ‫ده‌توانین بڵێین ئه‌م باوه‌ڕه‌ به‌و شێوه‌ی‬ ‫كه‌وا هه‌یه‌و به‌ ته‌ما بین كه‌وا مافمان ب ‌ه‬ ‫ده‌سته‌وه‌ ده‌بێ‌‪ .‬ئه‌مه‌ش له‌ راستیدا هه‌ر‬ ‫ئه‌و كاره‌یه‌‪ ،‬زۆرب��ه‌ی خه‌ڵكی پاش هیوا‬ ‫ب��راوب��وون ل�� ‌ه سه‌لماندنی ب�� ‌ه ئه‌نجامی‬ ‫ده‌گه‌یه‌نن‪ .‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ناتوانین دژ‬ ‫ب ‌ه گومانكاری به‌ڵگه‌ بێنێنه‌وه‌‪ ،‬ژیانیان‬ ‫پێ‌نابرێت ‌ه س��ه‌ر‪ .‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌و ‌ه ئه‌م واتایه‬ ‫ێ ك��ه‌وا ئێم ‌ه س��ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌م‬ ‫ده‌گ��ه‌ێ��ن�� ‌‬ ‫راستیه‌ی (ئا)‪ :‬زۆربه‌ی باوه‌ڕئاسایه‌كانی‬ ‫ئێم ‌ه له‌سه‌ر جیهان بۆی هه‌ی ‌ه هه‌ڵ ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئاو ده‌رچن‌و (ب) ئێم ‌ه چ بنه‌مایه‌كمان بۆ‬ ‫داماڵینمان له‌م ئه‌گه‌ر ‌ه نیه‌ هه‌روه‌ها‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پابه‌ندی زۆربه‌ی باوه‌ڕه‌كانمانین‪ ،‬ئه‌وسا‬ ‫ئێم ‌ه ده‌مێنینه‌وه‌و ئه‌م سێ‌ پرسیاره‌‪:‬‬ ‫‪١‬ــ ئایا وه‌ه��ا ئه‌گه‌رێك وات��ادار ‌ه له ‌نێو‬ ‫ێ ــ یان‬ ‫زه‌ینی ئ��ێ��وه‌دا‪ ،‬ته‌نیا شت هه‌ب ‌‬ ‫ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر جیهانی ده‌ره‌وه‌ی زه‌ینی‬ ‫ئێوه‌ هه‌بێ‌‪ ،‬ب ‌ه ت��ه‌واوه‌ی��ی له‌و وێنایه‌ی‬ ‫ك��ه‌وا ئێو ‌ه ل ‌ه س��ه‌ری هه‌تانه‌‪ ،‬هاوشێو ‌ه‬ ‫نه‌بن؟‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ��ه‌م ش��ت��ان�� ‌ه م��س��ۆگ��ه‌ر ب��ن‪،‬‬ ‫ئایا رێگه‌یه‌كتان ل ‌ه پێشدای ‌ه تا وه‌ك��وو‬ ‫هه‌ڵه‌ی راسته‌قینه‌ی ئه‌وانه‌تان بۆ خۆتان‬ ‫بسه‌لمێنێ‌؟‬ ‫‪٣‬ــ ئه‌گه‌ر ئه‌توانن بیسه‌لمێنن شتێك ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی زه‌ینتاندایه‌‪ ،‬ئایا به‌رده‌وام بوون‬

‫ل ‌ه سه‌ر باوه‌ڕ به‌ بوونی جیهانی ده‌ره‌كی‬ ‫به‌ هه‌ر شێوه‌یه‌ك كارێكی ره‌وایه‌؟‬ ‫زه‌ینه‌كانی‌تر‬ ‫ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر زه‌ینی خۆتان به‌ ته‌نیا‬ ‫هه‌بووێك ل ‌ه قه‌ڵه‌م ن��ه‌د ‌هن‌و ب��اوه‌ڕت��ان‬ ‫ب��ێ‌ ب�� ‌ه ب��وون��ی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی جیهانی‬ ‫سروشتی ـ به‌ جۆرێك بیر ده‌ك��ه‌ن��ه‌و ‌ه‬ ‫كه‌وا ئه‌و شتانه‌ی له‌ده‌وروبه‌ری خۆتاندا‬ ‫ده‌یبینن‌و هه‌ستی ده‌ك ‌هن‌و جه‌سته‌ی ئێو ‌ه‬ ‫به‌شێكیه‌تی‪ ،‬دیسانه‌و ‌ه جۆرێكی تایبه‌ت‬ ‫ل ‌ه گومانكاری ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬گومانكاریی‬ ‫له ‌س��ه‌ر چۆنیه‌تی‌و ته‌نانه‌ت هه‌بوونی‬ ‫زه‌ینه‌كانی تر یان ئه‌و ئه‌زموونانه‌ی جگ ‌ه‬ ‫له‌ زه‌ین‌و ئه‌زموونه‌كانی خۆتانه‌‪ .‬ئێو ‌ه تا‬ ‫چ راده‌ی��ه‌ك له‌و شتانه‌ی ل ‌ه زه‌ینه‌كانی‬ ‫تردایه‌‪ ،‬له‌ راستیدا ئاگادارن؟ دیار ‌ه ته‌نیا‬ ‫توانای دیتنی جه‌سته‌ی بوونه‌وه‌ره‌كان‌و‬ ‫ب��ه‌ تایبه‌تمرۆڤه‌كانی‌ترتان ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫ك��اران��ه‌ی ئ��ه‌وان ده‌ی��ك��ه‌ن‪ ،‬ده‌یبینن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫قسه‌و باسانه‌ی ده‌یكه‌ن‌و ئه‌و ده‌نگانه‌ی‬ ‫باڵویی د ‌هك�� ‌هن��ه‌و ‌ه گوێڕایه‌ڵ ده‌كه‌یت‌و‬ ‫ئ��ه‌و وه‌اڵم��ان��ه‌ی ده‌ده‌ن�� ‌ه بزوێنه‌ره‌كانی‬ ‫ده‌وروب��ه‌ری��ان‪ ،‬ده‌ی��ب��ی��ن��ن‪ .‬چ شتێك‬ ‫مرۆڤه‌كان بۆ الی خۆی راده‌كێشێ‌و چ‬ ‫شتێك بێزاریان ده‌ك��ا‪ ،‬چ ده‌خ��ۆن‌و له‌م‬ ‫جۆره‌ شتانه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌توانن بوونه‌وه‌ره‌كانی‌تر ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی ئاناتۆمییه‌و ‌ه بڕوانن ‌ه ناو جه‌سته‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪278‬‬

‫ئه‌وان‌و بۆی هه‌یه‌ چوارچێوه‌ی ئاناتۆمی‬ ‫ئه‌وان له‌گه‌ڵ ئاناتۆمی جه‌سته‌ی خۆتان‬ ‫به‌راورد بكه‌ن‪ .‬به‌اڵم هیچ كام له‌و شتانه‌ی‬ ‫خستمان ‌ه روو‪ ،‬ئه‌زموونه‌كان‪ ،‬هه‌سته‌كان‌و‬ ‫بیرو رای ئه‌وانی‌تر راسته‌وخۆ ناكه‌ون ‌ه‬ ‫به‌رده‌م ئێوه‌‪ .‬ته‌نیا ئه‌زموونێك ‌ه ده‌توانن‬ ‫ب��ه‌ده‌س��ی ب��ێ��ن��ن‪ ،‬ئ��ه‌زم��وون��ی خ��ۆت��ان��ه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر باوه‌ڕێكتان له ‌سه‌ر ژیانی زه‌ینی‬ ‫ئه‌وانی‌ترتان هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه پێی روانینه‌كانی‬ ‫خ��ۆت��ان�� ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای جه‌سته‌یی‌و‬ ‫ه��ه‌ڵ��س��ووك��ه‌وت��ی ئ��ه‌وان��ه‌‪ .‬نموونه‌یه‌كی‬ ‫ساد ‌ه دێنمه‌وه‌‪ ،‬كاتێك ‌ه له‌گه‌ڵ هاوڕێكه‌تان‬ ‫دۆندرمه‌ی شۆكۆالتی ده‌خۆن‪ ،‬ل ‌ه كوێو ‌ه‬ ‫ده‌زان��ن تامی دون��درم��ه‌ی�� ‌هك��ی ل�� ‌ه زاری‬ ‫ێ كه‌وا له‌ زاری‬ ‫ئێوه‌دای ‌ه له‌و تامه‌ی ده‌چ ‌‬ ‫هاوڕێكه‌تاندایه‌؟ هه‌ڵبه‌ت ده‌توانن تامی‬ ‫دۆندرمه‌كه‌ی هاوڕێكه‌تان بچێژن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر وێكچوونی نێوان تامی دۆندرمه‌ی‬ ‫هاوڕێكه‌تان دۆزییه‌و ‌ه ئه‌وسا ده‌توانن‬ ‫بگه‌ن ‌ه ئه‌م ده‌ره‌نجامه‌‪ ،‬تامی ئه‌و دۆندرمان ‌ه‬ ‫ل ‌ه زاری ئێوه‌دایه‌ هاوشێوه‌ی یه‌كترینن‪:‬‬ ‫ئێو ‌ه ئه‌زموونی تامی دۆندرمه‌كه‌ی زاری‬ ‫هاوڕێكه‌تان نه‌كردووه‌‪ .‬دیاره‌ رێگه‌یه‌ك‬ ‫بۆ به‌راوردكردنی راسته‌وخۆی هه‌ردوو‬ ‫ئه‌زموونی چێشتن بوونی نه‌بێ‌‪ .‬چاكه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆی ه��ه‌ی�� ‌ه ب��ێ��ژی ب��ه‌و ب��ۆن��ه‌و ‌ه ئێوه‌و‬ ‫هاوڕێكه‌تان ه��ه‌ردوو مرۆڤن‌و هه‌ردوو‬ ‫پ��ێ��ك��ه‌و ‌ه ت��ام��ی دۆن��درم��ه‌ك��ه‌ ل��ێ��ك جیا‬ ‫ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه به‌ چاوقونجانه‌و ‌ه‬ ‫ج��ی��اوازی ن��ێ��وان ت��ام��ی وان��ی��ل��ی‌و تامی‬

‫شۆكۆالتی ده‌زانن‪ .‬بۆی هه‌ی ‌ه ئه‌زموونی‬ ‫چێژی ئێوه‌ پێكه‌و ‌ه هاوشێو ‌ه بن‪ .‬به‌اڵم‬ ‫له‌ كوێوه‌ له‌مه‌ تێده‌گه‌ن؟ پێوه‌ندیه‌ك ‌ه تا‬ ‫وه‌كوو ئێستا له‌ نێوان جۆری دوندرمه‌كه‌و‬ ‫ت��ام��ێ��ك�� ‌ه ب��ی��ن��ی��ت��ان ل��ه‌س��ه‌ر ك��ه‌س��ای��ه‌ت��ی‬ ‫خۆتانه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌وات ‌ه چ به‌ڵگه‌یه‌كتان هه‌ی ‌ه‬ ‫بیر ده‌كه‌نه‌وه‌ پێوه‌ندی و یه‌كگرتنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫هاوشێو ‌ه ل ‌ه نێوان دۆندرمه‌یه‌ك‌و تامێك‬ ‫ل ‌ه الی مرۆڤه‌كانی‌تریش بوونی هه‌یه‌؟‬ ‫بۆچی ئه‌وه‌یكه‌ ب��ۆی هه‌ی ‌ه ئ��ه‌و شته‌ی‬ ‫ل ‌ه چێژی ئێوه‌دا تامی شۆكۆالت بدا ل ‌ه‬ ‫چێژیی هاوڕێكه‌تاندا تامی وانیل بداته‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ته‌واویی سازگار‬ ‫نابێ‌؟ ئه‌م پرسیاره‌ له‌سه‌ر جۆره‌كانی‌تری‬ ‫ئه‌زموونیش‌دائاراست ‌ه ده‌كرێت‪ .‬ل ‌ه كوێو ‌ه‬ ‫ده‌زان��ن ئ��ه‌و ش��ت��ان��ه‌ی ره‌ن��گ��ی س��وور‬ ‫ده‌نوێنن به‌و شێوه‌یه‌ نایه‌ت ‌ه به‌رنه‌زه‌ری‬ ‫هاوڕێكه‌تان ك��ه‌وا شتێكی ره‌ن��گ زه‌رد‬ ‫دێت ‌ه به‌ر دیده‌ی ئێوه‌؟ ل ‌ه وه‌اڵمدا ده‌ڵێن‬ ‫ره‌نگی سوور وه‌كوو خوێن‌و ن ‌ه زه‌ردیش‬ ‫و ‌هك��وو گوڵه‌ ده‌مشێره‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌مه‌ به‌و‬ ‫بۆنه‌وه‌یه‌ ئه‌ویش به‌ راستی وه‌كوو ئێو ‌ه‬ ‫وشه‌ی سووریی ــ جگه‌ له‌وه‌یك ‌ه لۆری‬ ‫ئاگركوژێنه‌وه‌و خوێن چ ره‌نگێكیان هه‌ی ‌ه‬ ‫ــ بۆ وه‌سفكردنی ره‌نگێك به‌كاریی هێناوه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌و شێوه‌یه‌ی ل��ۆری ئاگركوژێنه‌وه‌و‬ ‫خوێن به‌و ره‌نگه‌یكه‌وابه‌وشێو ‌ه هاتووه‌ت ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫به‌ر نه‌زه‌ریی‪ .‬ئه‌و شته‌ی سووریی پ ‌‬ ‫ده‌وت��رێ‌ ه��ه‌ر ئ��ه‌و شته‌ی ‌ه ئێوه‌ زه‌رد‪،‬‬ ‫ی��ان شینی پێ‌ ده‌ڵ��ێ��ن‌و شیمانه‌ی هه‌ی ‌ه‬

‫‪279‬‬

‫ێ ك��ه‌وا ئێو ‌ه هیچ‬ ‫ئه‌زموونی ره‌نگێك ب ‌‬ ‫ك��ات ئه‌زموونتان ن�� ‌هك��ردووه‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫ب ‌ه خه‌یاڵتاندا نه‌هاتووه‌‪ .‬بۆ نه‌لێین ئه‌و‬ ‫بابه‌ته‌یباسمان كرد له‌ روویی ناچاریه‌و ‌ه‬ ‫پێش له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌م گریمانه‌یه‌ی‬ ‫ك��ه‌وا ل��ه‌ ن��ێ��وان ئ��ه‌زم��وون��ه‌ چێژیه‌كان‌و‬ ‫بینینیه‌كانیئه‌و كه‌سانه‌ی ل��ه‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫ئه‌م ئه‌زموونانه‌دا ده‌رد ‌هك��ه‌ون‪ ،‬ل ‌ه نێوان‬ ‫هانده‌ره‌ سروشتی ‌ه تایبه‌ته‌كان ل ‌ه جه‌ست ‌ه‬ ‫هه‌سته‌كانی ئه‌واندا‪ ،‬یه‌كگرتنه‌ویه‌كی یه‌ك ‌ه‬ ‫بوونی هه‌یه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم گومانكارێك ده‌ڵێی‬ ‫ئێو ‌ه به‌ڵگه‌یه‌كتان بۆ راستی گریمانه‌كه‌تان‬ ‫له‌به‌ر ده‌ستدا نیه‌و ئه‌م گریمانه‌ی ‌ه له‌و‬ ‫گریمانه‌ی ‌ه ناچێ‌ ك��ه‌وا ناتوانین به‌ڵگه‌ی‬ ‫ب��ۆ ب��ێ��ن��ی��ن��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌و ده‌ڵ��ێ‌ تاقه‌شتێك‬ ‫بینیبێتی هه‌بوونی یه‌كگرتنه‌وه‌یه‌ ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫نێوان هانده‌رێكیسروشتی‌و ئه‌زموونێكی‬ ‫هه‌ستیاران ‌ه كه‌وا له‌ خۆتاندایه‌‪ .‬به‌ رووبه‌رو‬ ‫بوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌م به‌ڵگه‌یه‌دا بۆی هه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تادا دانی پێدابنێن لێره‌دا نادڵنیاییه‌ك‬ ‫ل ‌ه ئارادایه‌‪ .‬یه‌كگرتوویی نێوان هانده‌رو‬ ‫ئه‌زموون ل ‌ه كه‌سانی جۆراوجۆردا بۆی‬ ‫هه‌یه‌ كوت‌و مت لێك نه‌چن‌و ل ‌ه كه‌سێكه‌و ‌ه‬ ‫بۆ كه‌سێكی‌تر جیاواز بێ‌‪ :‬بۆی هه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫نێوان ئه‌زموون ‌ه دیتنیه‌كان‌و چێژیه‌كانی‬ ‫دوو كه‌س له‌ یه‌ك جۆر دۆندرم ‌ه هێند ‌ه‬ ‫ناكۆك نه‌بن‪ .‬له‌ راستیدا مرۆڤه‌كان ل ‌ه‬ ‫باریی جه‌سته‌ییه‌و ‌ه لێك جیاوازن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫كێشه‌ی ‌ه ئه‌وه‌نده‌ش سه‌رسووڕهێنه‌ر نییه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم بۆی هه‌ی ‌ه بڵێین ئه‌م ناكۆكیی ‌ه ل ‌ه‬

‫ئه‌زمووندا ئه‌وه‌نده‌ش قووڵ نه‌بێ‌‪ ،‬ئه‌گین‬ ‫ئێم ‌ه نه‌مانده‌توانی وه‌سفی بۆ بێته‌وه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌ تامی دۆندرمه‌ی شۆكۆالتی ل ‌ه‬ ‫چێژی هاوڕێكه‌تا و ‌هك��وو تامی لیمۆ ل ‌ه‬ ‫زایه‌قه‌ی ئێوه‌دا نه‌بێ‌‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ بێت زاری ئه‌و ل ‌ه كاتی چێژ‬ ‫بردندا كۆ ده‌بووه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم سه‌رنج بده‌نه‌ ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌ڵێی یه‌كگرتنه‌وه‌یه‌كی‌تر الی هه‌ردوو‬ ‫كه‌سه‌كه‌ ب�� ‌ه گ��ری��م��ان�� ‌هك��راو ل��ه‌ ب��ه‌رچ��او‬ ‫گ��ی��راوه‌‪ :‬پ��ێ��وه‌ن��دی ن��ێ��وان ئه‌زموونێكی‬ ‫ناوه‌كی‌و جۆرگه‌لی تایبه‌ت له‌ كاردانه‌وه‌یدا‬ ‫شیاوی بینینه‌و هه‌ر ئه‌و پرسیاره‌ی پێشتر‬ ‫لێره‌دا گه‌اڵڵ ‌ه ده‌كرێ‌‪ .‬ئێوه‌ پێوه‌ندی نێوان‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ی زارو تامێك پێده‌ڵێن ترش ‌ه‬ ‫ته‌نیا الی خۆتان بینیتانه‌‪ .‬له‌ كوێو ‌ه ئه‌زانن‬ ‫وه‌ها پێوه‌ندیه‌ك الی ئه‌وانی‌تریش هه‌یه‌؟‬ ‫بۆ هه‌یه‌ ئه‌ۆ شته‌ی زاری هاوڕێكه‌ی ئێو ‌ه‬ ‫كۆ ده‌كاته‌و ‌ه تامێك بێ‌ هاوشێوه‌ی ئه‌و‬ ‫شته‌ی كه‌وا ئێوه‌ له‌ كاتی خواردنی قاوتدا‬ ‫ئه‌زموونی ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر به‌رده‌وامبین‬ ‫ل ‌ه پێداگری له‌سه‌ر ئ��ه‌م پرسیارانه‌ ل ‌ه‬ ‫گومانكارییه‌كی ه��ێ��واش‌و ب��ێ‌زه‌ره‌رر‬ ‫ـ��ـ ل��ه‌س��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی��ك��ه‌ ئ��ای��ا دۆن��درم��ه‌ی‬ ‫شۆكۆالتی له‌ زاری ئێوه‌و هاوڕێكه‌تاندا‬ ‫تامێك ده‌ده‌ن ــ ب��ه‌ره‌و گومانكارییه‌كی‬ ‫ریشه‌یی په‌لكێش ده‌ب��ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ك��ه‌وا ئایا‬ ‫هیچ وێكچوونێك له‌ نێوان ئه‌زموونه‌كانی‬ ‫ئێوه‌و ئه‌زموونه‌كانی هاوڕێكه‌تاندا هه‌یه‌؟‬ ‫ل ‌ه كوێوه‌ ده‌زان��ن كاتێكه‌ هاوڕێكه‌تان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪280‬‬

‫شتێك ل ‌ه زاری د ‌هن��ێ‌‪ ،‬ئه‌زموونێك ‌ه له‌و‬ ‫ێ ده‌ڵێن‪ ،‬ب ‌ه نه‌سیبی‬ ‫جۆره‌ی ئێوه‌ تامی پ ‌‬ ‫ئه‌و ده‌بێ‌؟ سه‌ره‌ڕای ئه‌و شتانه‌ی ئێو ‌ه‬ ‫ده‌زانن ئه‌زموونێك ‌ه ل ‌ه كاتی ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫شتێك ل ‌ه زارتاندا الی هاوڕێكتان ده‌توان ‌‬ ‫ێ ده‌گوترێت‌‪،‬‬ ‫ێ كه‌وا ده‌نگی پ ‌‬ ‫ئه‌و شته‌ ب ‌‬ ‫ێ ك��ه‌وا هیچ كات‬ ‫ێ شتێك ب ‌‬ ‫یان ده‌توان ‌‬ ‫نه‌بوو ‌ه ب ‌ه ئه‌زموونێك بۆتان‌و ته‌نانه‌ت ب ‌ه‬ ‫خه‌یاڵیشتاندا نه‌هاتووه‌‪ .‬به‌رده‌وام بوون‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌م رێگه‌ی ‌ه ئه‌نجامی تووش بوون‬ ‫به‌ قووڵترین گومانكاریی شیاو له‌سه‌ر‬ ‫زه‌ینه‌كانی‌تری لێ ‌ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫له‌ كوێو ‌ه ده‌زانن هاوڕێكه‌تان هۆشیاره‌؟‬ ‫ل�� ‌ه ك��وێ��و ‌ه ده‌زان��ن زه‌ینگه‌لێكی‌تر جگ ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ز ‌هی��ن��ی ئێو ‌ه ب��وون��ی ه��ه‌ی��ه‌؟ ئێوه‌ تا‬ ‫وه‌ك��وو ئێستا ل�� ‌هس��ه‌ر پ��ێ��وه‌ن��دی نێوان‬ ‫زه‌ین‪ ،‬هه‌ڵسووكه‌وت‪ ،‬ئاناتۆمی‌و دۆخی‬ ‫جه‌سته‌ییتان راسته‌وخۆ بینیوه‌و ئه‌ویش‪،‬‬ ‫الی��ه‌ن��ی خ��ۆت��ان��ه‌و ب��ه‌س‪ .‬م��رۆڤ��ه‌ك��ان‌و‬ ‫بوونه‌وه‌ره‌كانی‌تر ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر هه‌ڵگری‬ ‫هیچ ج��ۆر ‌ه ئه‌زموونێك‌و هیچ چه‌شن ‌ه‬ ‫ژی��ان��ی ن��اوه‌ك��ی زه‌ی��ن��ی ‪mental inner‬‬ ‫‪ life‬نه‌بوونه‌ته‌وه‌ مه‌كینه‌یه‌كی بایۆلۆژیكی‬ ‫بوو ‌ه ب ‌ه جۆرێكی پسپۆڕان ‌ه دابین كراوه‌‪،‬‬ ‫ێ ك��ه‌وا هه‌ن‬ ‫هه‌مدیسانه‌و ‌ه ب��ه‌م شێوه‌ی ‌‬ ‫خۆیان بۆ ئێو ‌ه ده‌نوێنن‪ .‬كه‌وا بوو ئێو ‌ه‬ ‫له‌ كوێو ‌ه ده‌زان��ن ئه‌وانه‌ مه‌كینه‌گه‌لێكی‬ ‫ب��ای��ۆل��ۆژی��ك��ی ن��ی��ن؟ ل��ه‌ ك��وێ��و ‌ه ده‌زان��ن‬ ‫ته‌واویی هه‌بووه‌كانی ده‌وروبه‌ریی ئێو ‌ه‬ ‫رۆبۆتگه‌لێكی بێ‌هۆش نین؟ هیچ كات‬

‫چاوتان له‌ نێو زه‌ینی ئه‌وان نه‌كردووه‌و‬ ‫هه‌ڵبه‌ت هیچ كاتیش ئه‌م كاره‌تان له‌ده‌س‬ ‫ب��ه‌رن��ای��ه‌ت‪ .‬ه�� ‌هڵ��س��ووك��ه‌وت��ی سروشتی‬ ‫ئه‌مانیش ل ‌ه سۆنگه‌ی زنجیره‌یه‌ك هۆكاری‬ ‫سروشتی په‌تی س��ازك��راوه‌‪ .‬ب��ۆی هه‌ی ‌ه‬ ‫خزمه‌كان‪ ،‬هاوسێ‌و دراوسێكان‌و سه‌گ‌و‬ ‫پشیله‌كانی ئێو ‌ه چ ئه‌زموونێكی ناوه‌كی‬ ‫ئه‌وتۆیان نه‌بێ‌‪ .‬ئه‌گه‌ریش به‌م شێوه‌ی ‌ه بێ‌‪،‬‬ ‫هیچ كات رێگه‌چاره‌یه‌ك بۆ دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌یك ‌ه ئه‌وان وه‌ها ئه‌زموونێكیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫مسۆگه‌ر ن��اب��ێ‌‪ .‬ئێو ‌ه ته‌نانه‌ت ناتوانن‬ ‫وه‌كو شایه‌تحاڵ له‌سه‌ر هه‌ڵسووكه‌وتی‬ ‫ئ��ه‌وان ته‌نانه‌ت گوتاره‌كانیشیان له‌ خۆ‬ ‫ده‌گرێت‌‪ ،‬بگرنه‌به‌ر‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه هه‌بوونی‬ ‫پێوه‌ندییه‌كی هاوشێوه‌ی وه‌كو ئه‌وه‌یك ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ن��ێ��وان ه��ه‌ڵ��س��ووك��ه‌وت��ی ده‌ره‌ك��ی‌و‬ ‫ن��اوه‌ك��ی ئ��ێ��وه‌دا ه�� ‌هی��ه‌‪ ،‬ل��ه ‌س��ه‌ر ئه‌وان ‌ه‬ ‫به‌ڵگه‌ نه‌ویست گریمانه‌ی له‌ سه‌ر كراوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ راست ئه‌و شته‌ی ‌ه ئاگادارییه‌كتان ل ‌ه‬ ‫سه‌ری نییه‌‪ ،‬نازانن وه‌ها پێوه‌ندییه‌ك ل ‌ه‬ ‫نێوان ئه‌زموونی ناوه‌كی‌و هه‌ڵسووكه‌وتی‬ ‫ده‌ره‌كی الی ئه‌وانیش وه‌كوو ئێو ‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫یان نا؟ به‌ل ‌ه به‌رچاوگرتنی ئه‌م ئه‌گه‌ر ‌ه‬ ‫شیمانه‌ی هه‌یه‌ هیچ كام له‌و مرۆڤانه‌ی‬ ‫ده‌وروب��ه‌ری ئ��ێ��وه‌‪ ،‬خ��اوه‌ن هۆشیاری‬ ‫نه‌بن‪ ،‬هه‌ستێكی غه‌ریبانه‌ داده‌مه‌زرێنن‪.‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی‌تر وه‌ها ئه‌گه‌رێك وێنا ده‌كرێ‌و‬ ‫له‌ هیچ روویێكه‌وه‌ شایه‌دیه‌كتان نی ‌ه ب ‌ه‬ ‫پاڵپشتی ئه‌و‪ ،‬هه‌بوونی وه‌ها ئه‌گه‌رێك‬ ‫ب ‌ه دڵنیاییه‌و ‌ه ره‌تیكه‌نه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی‌تر‬

‫‪281‬‬

‫ێ ئه‌م شت ‌ه‬ ‫ناتوانن له‌ راستیدا باوه‌ڕتان ب ‌‬ ‫ئه‌گه‌رێكه‌‪ :‬باوه‌ڕیی راشكاویی ئێو ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌ر زه‌ینگه‌لێك له‌و جه‌ستانه‌دا‪ ،‬روانینێك ‌ه‬ ‫له‌و چاوانه‌داو بیستنێك ‌ه له‌و گوێچكانه‌داو‬ ‫زۆر شتی‌تر هه‌یه‌‪ ،‬باوه‌ڕێكی زگماكیی ‌ه‬ ‫‪ .instinctive‬ب��ه‌اڵم ئ�� ‌هگ��ه‌ر ه��ێ��زی ئه‌م‬ ‫باوه‌ڕ ‌ه راشكاو ‌ه ل ‌ه زگماكه‌و ‌ه سه‌رچاو ‌ه‬ ‫د ‌هگ��رێ‌‪ ،‬ئایا ده‌توانین ل ‌ه راستیدا وه‌كو‬ ‫مه‌عریفه‌ حیسابی ل ‌ه سه‌ر بكه‌ین؟ كاتێك ‌ه‬ ‫دان ب��ه‌و ‌ه دابنێن ئ�� ‌هگ��ه‌ری هه‌ڵه‌بوونی‬ ‫ب��اوه‌ڕه‌ك��ان��ت��ان ل�� ‌ه س��ه‌ر ه��ه‌ب��وون��ی‬ ‫زه‌ینه‌كانی‌تر ل ‌ه ئارادایه‌‪ ،‬ئایا پێویستیمان‬ ‫ب ‌ه شتێكی متمانه‌پێكراوتر بۆ به‌ڵگاندنی‬ ‫ئه‌م ب��اوه‌ڕ ‌ه نییه‌؟ ده‌توانین ل ‌ه الیه‌نێكی‬ ‫ت��ره‌وه‌ ـ ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی الیه‌نه‌كه‌ی‌تر‬ ‫بڕوانین ‌ه ئه‌م پرسیاره‌‪ .‬ئێمه‌ باوه‌ڕمان‬ ‫وای ‌ه مرۆڤه‌كانی تر خاوه‌ن هۆشیارین‌و‬ ‫تا راده‌یه‌ك هه‌موومان باوه‌ڕمان ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫گوانداره‌كان‌و په‌له‌وه‌ره‌كانی تریش خاوه‌ن‬ ‫هۆشیارین‪ .‬به‌اڵم خه‌ڵك له‌سه‌ر ئه‌وه‌یك ‌ه‬ ‫م��اس��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬م��ێ��روه‌ك��ان‌و ك��رم��ه‌ك��ان‌و‬ ‫هه‌ستێره‌ی زه‌ریایی خاوه‌ن هۆشیارین‪،‬‬ ‫ی��ان نا له‌گه‌ڵ ی��ه‌ك ناكۆكن‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫ك خانه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ك ‌ه ب��وون��ه‌وه‌ر ‌ه ی��ه‌ ‌‬ ‫وه‌ك��و ئامیب‌و پارامسی ل ‌ه به‌رامبه‌رو‬ ‫روژاندن ‌ه جۆراوجۆره‌كان ب ‌ه ئاشكرا دژ‬ ‫ك��رده‌و ‌ه له‌ خۆیان ده‌نوێنن‪ ،‬خه‌ڵكی ب ‌ه‬ ‫گومانن له‌سه‌ر ئه‌وه‌یك ‌ه ئه‌م بوونه‌وه‌ران ‌ه‬ ‫ئه‌زموونگه‌لێكی هۆشیارانه‌یان ببێت‪.‬‬ ‫گومانێك ‌ه له ‌سه‌ر خاوه‌ن وشیاربوونی‬

‫ماسیه‌كان‌و مێرو كرمه‌كانی تر هێجگار‬ ‫گوماناوی‌تره‌‪ .‬زۆربه‌ی خه‌ڵك الیان وای ‌ه‬ ‫گژو گیاكان خ��اوه‌ن هۆشیاری نین و ‌ه‬ ‫ت��ا راده‌ی��ه‌ك هیچ كه‌سێك ب��ه‌س��ه‌ر ئه‌م‬ ‫ب��اوه‌ڕه‌دا هاوره‌نگ نییه‌ به‌رده‌كان‪ ،‬یان‬ ‫ده‌سماڵێک‪ ،‬یان جگه‌ره‌ یان ماشینه‌كان‌و‬ ‫زه‌ری��ا بچووكه‌كان خ��اوه‌ن هۆشیارین‪.‬‬ ‫نموونه‌یه‌كی‌تر له‌ زینده‌وه‌رانی‌تر ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ێ بڵێین زۆرب��ه‌ی ئێمه‌ ئ��ه‌گ��ه‌ر بیر‬ ‫ئه‌ب ‌‬ ‫بكه‌ینه‌وه‌ بۆمان ده‌رده‌كه‌وێ‌ وێناكانمان‬ ‫ئ��ه‌و ‌هی��ه‌ ئ��ه‌و تاقه‌خانانه‌ی ك��ه‌وا له‌شی‬ ‫ێ س��از ك��راو ‌ه ئ��ه‌زم��وون‌و‬ ‫ئ��ێ��م��ه‌ی ل��ـ�� ‌‬ ‫هه‌ستی هۆشیارانه‌یان نییه‌‪ .‬چ��ۆن له‌م‬ ‫شتانه‌ د ‌هگ��ه‌ی��ن؟ چ��ۆن ده‌زان��ی��ن كاتێك ‌ه‬ ‫ل��ق��ێ��ك ل�� ‌ه دارێ��ك ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌؟ ب��ه‌م‬ ‫كاره‌تان ئ��ازار به‌و داره‌ ناگه‌یێنن‌و ئه‌و‬ ‫داره‌ش ته‌نیا به‌هۆی ئه‌وه‌یك ‌ه ناجووڵێت‬ ‫ت��وان��ای ده‌ربڕینی ئێشه‌كانی نیه‌؟ یان‬ ‫دارهه‌لپاچینتان پ��ێ‌ خۆش ‌ه بێت‌؟ یان‬ ‫چۆن ده‌زان��ن كاتێک‪ ‌،‬ك ‌ه ب ‌ه خێرایی ل ‌ه‬ ‫پ��ێ‌ پلیكانه‌كان ت��ێ��ده‌پ��ه‌ڕن‪ ،‬سلۆله‌كانی‬ ‫ماسوولكه‌ی قه‌لبی ئێو ‌ه هه‌ست به‌ ده‌رد‬ ‫یان هه‌ڵچوون نه‌كا؟ چۆن ده‌زانن كاتێك ‌ه‬ ‫لووتتان ل ‌ه ده‌سماڵدا داده‌ل��ووش��ن‪ ،‬له‌و‬ ‫ده‌سماڵه‌دا هیچ هه‌ستێك به‌دی ناكرێت؟‬ ‫له ‌سه‌ر كامپیۆتێره‌كان چی؟ فه‌رزه‌كه‌ی‬ ‫كامپیۆتره‌كان تا ئه‌و راده‌یه‌ پێشكه‌وتون‬ ‫ب��ۆ ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی رۆب��ۆت��ه‌ك��ان كه‌ڵكیان‬ ‫لێ‌وه‌رگرن‪ ،‬ئه‌م ‌ه له‌ حاڵێكدایه‌ ئه‌وان ‌ه چ‬ ‫نین جگ ‌ه له ‌مه‌دارگه‌لێكی ئه‌له‌كتریكی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪282‬‬

‫ته‌له‌سیلیكۆنیه‌كان نین به‌اڵم له‌ ده‌ره‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌گ ده‌چن‌و ل ‌ه به‌رامبه‌ر بزوێنه‌ره‌كانی‬ ‫ده‌وروبه‌ر به‌ شێوه‌یه‌كی ئاڵۆسكاو وه‌اڵم‬ ‫ده‌ده‌ن��ه‌وه‌و ل ‌ه هه‌ندێك الی�� ‌هن��ه‌و ‌ه وه‌كو‬ ‫سه‌گه‌كان هه‌ڵسووكه‌وت ده‌ك��ه‌ن‪ .‬له‌م‬ ‫رووه‌و ‌ه ئایا رێگه‌یه‌ك هه‌ی ‌ه بۆ ئه‌وه‌یك ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م ماشینان ‌ه خ��اوه‌ن هۆشیارین‪ ،‬یان‬ ‫ن��ا؟ ه�� ‌هڵ��ب��ه‌ت ئ��ه‌و الی�� ‌هن��ان��ه‌ی خستمان ‌ه‬ ‫روولێك جیاوازن‪ .‬ئه‌گه‌ر شتێك هێزی‬ ‫ێ چ شایه‌دییه‌كی‬ ‫جووڵه‌ی نه‌بێ‌‪ ،‬ناتوان ‌‬ ‫هه‌ڵسووكه‌وت‌ئاسا ل ‌ه س��ه‌ر هه‌بوونی‬ ‫هه‌ست‪ ،‬یان ئاگامه‌ندی له‌ خۆی بدات ‌ه ئێمه‌و‬ ‫ئه‌گه‌ریش بوونه‌وه‌رێك ئۆرگانیزمێكی‬ ‫سروشتی نه‌بێ‌‪ ،‬پێكهاته‌یه‌كی ناوه‌كی‬ ‫ت��ه‌واو ج��ی��اواز ب��ه‌ ئێم ‌ه ده‌دا‪ .‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫سه‌ر چ بنه‌مایه‌ك بیر ده‌كه‌ینه‌وه‌ ته‌نیا‬ ‫ئ��ه‌و ب��وون��ه‌وه‌ران��ه‌ی ت��ا راده‌وه‌ی��ه‌ك ل ‌ه‬ ‫ئێم ‌ه د ‌هچ��ن ده‌ت��وان��ن ئه‌زموونگه‌لێكیان‬ ‫له‌م ج��ۆر ‌ه هه‌بێت؟ بۆی هه‌ی ‌ه داره‌ك��ان‬ ‫شته‌كان له‌ رێگه‌یه‌كی ت��ه‌واو جیاواز ل ‌ه‬ ‫ئێم ‌ه هه‌ست بكه‌ن به‌اڵم رێگه‌یه‌كمان بۆ‬ ‫كه‌شفیان نه‌بێ‌‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ل ‌ه سه‌ر ئه‌وان ‌ه‬ ‫رێگه‌یه‌ك بۆ كه‌شفی ئه‌و یه‌كگرتنه‌وانه‌ی‬ ‫ل ‌ه نێوان ئه‌زموونی ناوه‌كی داره‌ك��ان‌و‬ ‫ده‌ركه‌وته‌كانیان شیاوی بینین ‌ه یان دۆخی‬ ‫سروشتیه‌كه‌یمان ن��ه‌ب��ێ‌‪ .‬ته‌نیا كاتێك‬ ‫دگه‌ن ‌ه كه‌شفی ئه‌م یه‌كگرتنه‌وانه‌ به‌سه‌ر‬ ‫یه‌كه‌وه‌ چاو ل ‌ه ئه‌زموون ‌ه ناوه‌كیه‌كان‌و‬ ‫ده‌رك��ه‌وت�� ‌ه ده‌ره‌ك��ی��ه‌ك��ان بكه‌ین‪ .‬ب��ه‌اڵم‬ ‫جگ ‌ه ل��ه‌ خ��ۆم��ان‪ ،‬ل�� ‌ه س��ه‌ر كه‌سێكی‌تر‬

‫ناتوانین راسته‌وخۆ بڕوانینه‌ ئه‌زموون ‌ه‬ ‫ناوه‌كیه‌كان‪ .‬به‌م هۆیه‌وه‌ به‌ڵگه‌یه‌كمان‬ ‫وه‌كو رێگه‌چاره‌یه‌ك بۆ دیتنی بزربوونی‬ ‫ه��ه‌ر ج��ۆر ‌ه ئ��ه‌زم��وون��ێ��ك��ی ن��او ‌هك��ی‌و‬ ‫ل��ه‌ ئ�� ‌هن��ج��ام��دا ب��زرب��وون��ی ه��ه‌ر چه‌شن ‌ه‬ ‫یه‌كگرتنه‌وه‌یه‌كمان الی بوونه‌وه‌ره‌كانی‌تر‬ ‫نیه‌‪ .‬ئێوه‌ هێزی ئه‌وه‌تان نیه‌ له‌ رێگه‌ی‬ ‫سه‌رنجدانی دارێك بڵێن دار ئه‌زموونێكی‬ ‫نییه‌‪ ،‬هه‌ر به‌و جۆره‌ش ناتوانن ب ‌ه دیتنی‬ ‫كرمێك بڵێن ك��رم ئه‌زموونێكی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ك��ه‌وات�� ‌ه پ��رس��ی��ار ئ��ه‌م��ه‌ی��ه‌‪ :‬ل��ه‌وپ��ه‌ڕ ئه‌م‬ ‫راستییه‌ی ك��ه‌وا ئێوه‌ خۆتان زه‌ینێكی‬ ‫خاوه‌ن وشیاریتان هه‌یه‌‪ ،‬چۆن ده‌توانن‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر ژیانی خ��اوه‌ن هۆشیاریی له‌م‬ ‫جیهانه‌دا شتێك بزانن؟ ئایا بۆی هه‌یه‌ له‌م‬ ‫جیهانه‌دا‪ ،‬ژیانی خ��اوه‌ن وشیاری زۆر‬ ‫ێ ده‌كه‌نه‌و ‌ه چ‬ ‫نزمتر له‌وه‌ بێ‌ ئێو ‌ه بیری ل ‌‬ ‫ژیانێكی خاوه‌ن هۆشیاری جگ ‌ه له‌ ژیانی‬ ‫خ��ودی ئێوه‌ ن��ه‌ب��ێ‌‪ ،‬ی��ان ژی��ان��ی خ��اوه‌ن‬ ‫هۆشیارییه‌ك زۆر زیاتر له‌و شته‌ی ‌ه ئێو ‌ه‬ ‫بیری لێ‌ده‌كه‌نه‌و ‌ه بوونی هه‌بێ‌ ته‌نانه‌ت‬ ‫له‌و شتانه‌ی كه‌وا ئێو ‌ه به‌ ناهۆشیار ل ‌ه‬ ‫قه‌ڵه‌می ده‌ده‌ن؟‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫?‪What does it All Mean‬‬ ‫‪A very short introduction to‬‬ ‫‪Philosophy‬‬ ‫‪Tomas Negal‬‬

283

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪284‬‬