ذمارة ( )20حوزةيران 2013
خاوةنى ئيمتياز سةرنووسةر بةِرَيوةبةرى نووسين
ساالر عومةر نورى موعتةسةم نةجمةدين ئاوات محةمةد ئةمين
دەستەی نووسەران :م .عبدالرحمن كریم درویش نەجمەدین فەقێ عەبدواڵ
بەڕێوەبەری هونەری ئازەر عوسمان
گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا :نيهاد قازى 0031627621171 - 009647508606740 E-mail:alkadi13@hotmail.com
تيراذ
1000
نــرخ
2500
ضــاث
ضاثخانةى كارؤ
نووسهران و خوێنهرانی خۆشهویست ئاگادار دهکهین بابهت و سهرنچ و تێبینیهکانتان بنێرن بۆ ئهم ئیمهیاڵنه: kawanakurd@yahoo.com kawana@kawanakurd.com
گۆڤاری كـەوانــە لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە
تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت نوى -نهؤمى ضوارةم سليَمانى -شةقامى مةولةوى -تةالرى سيروانى َ
نــــاوةرِؤكــــــ وتهی کهوانه6...................................................................................................................................... دۆسێ: ــ ههڵسهنگاندنی سیاسهتی ........................PKK ــ بهرنامهی چارهسهری ئهردۆگان ..................... ــ تورکیا :ئۆچهاڵنیزمو ئهردۆگانیزم ................... ــ کێشهکانی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری .............. ــ ئهقاڵنییهتی گوتاری نهتهوهیی .......................... ــ پڕۆسهی ئاشتیی کوردستانی باکوور ............ ــ کورد ــ تورک به رێککهوتنو ملمالنێ ........ ــ دیدار لهگهڵ محهمهد وهڵهدبهگی .....................
ن :رهنج دهروێش عهلی11...................... ن :عهلی حاجی زهڵمی45........................ ن :رێکهوت ئیسماعیل ئیبراهیم50.......... ن :تهحسین تهها چۆمانی62................... ن :رایان عوسمان94............................... و :عهبدولاڵ بهکر100............................... ن :ئاراس رهفیق108................................ ئا :ههرێم عوسمان129...........................
رامیاری: ــ حیزبی سیاسی ................................................... ــ دهسهاڵتو خهڵک له ئایینی ئیسالمدا .............. ــ رووسیا :گهڕانهوه بۆ لووتکه ...................
ن :خالید مهجید فهرهج136..................... ن :د .حسێن خهلیقی149......................... ن :موعتهسهم نهجمهدین159...................
ئابووری: ــ رۆشتنی جوولهکهکانی سلێمانی .....................
ن :د .بهختیار سهعید شوانی186...........
کۆمهڵناسی: ــ مۆدێرنیتیو قهیران ............................................
و :بڵند باجهاڵن198....................................
فهلسهفه: و :موسعهب ئهدههم204........................... ــ فهلسهفه چییه؟ .................................................... ــ کاریگهریی نیتچه ..................................................ن :ئهشرهف مهنسور209.......................... و :د .حهمید عهزیز220............................. ــ پرۆلێگۆمینا ..........................................................
6وتهی کهوانه Editorial
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية
سهرنوسهر
ئهو كاتهی هاوكێشهی سیاسیی نێودهوڵهتی دهگۆڕێت توركیا ل ه نێوان عوسمانییهتی نوێو عهلمانییهتی ئهتاتوركی نوێدا بهرهو ئایندهیهكی نادیار دهترازێت ل ه ئاكامی بڕیاری حكومهتی توركیا ،ب ه رووخانی باخچهیهكی مێژوویی ل ه نێوهندی شاری ئهستهمبوڵدا ،بۆ ئهوهی ل ه جێگایدا مزگهوتێكو بازاڕێكی بازرگانی دروست بكات ،ژمارهیهك هونهرمهندو ئهندازیار گردبوونهوهیهك بۆ دهربڕینی ناڕهزایی ل ه دژی ئهو بڕیارهی حكومهت ل ه گۆڕهپانی (تهقسیم) بهرێو ه دهبهن .خاڵی وهرچهرخان لهم رووداو ه لهوێو ه روو ل ه فهرهوانبوونو تهشهنهكردن دهكات ،ك ه حكومهت دهیهوێت بههێز ئهو گردبوونهوهی ه البهرێتو پڕۆژهكهی جێبهجێ بكات .لهم قۆناغهدا ،ب ه ههمان شێوهی خۆپیشاندانو رووداوهكانی بههاری عهرهبی ل ه رێگای تۆڕ ه كۆمهاڵیهتییهكانی فهیسبووكو تویتهر ...هتد ،چهندین گروپو الیهن دهكهون ه كاركردن بۆ گهورهكردنو قووڵكردنهوهی كێشهك ه تا دهگات ه ئهوهی دروشمهكانو داخوازییهكانیش گۆڕانكاریی گهوههرییان به سهردا دێتو به زۆریش بهرگی سیاسییان له بهر دهكرێت. ل ه 15ی یهنایری ساڵی 1999دا ،سهرۆكی پارتی كرێكارانی كوردستان عهبدولاڵ ئۆچهاڵن ب ه موئامهرهیهكی نێودهوڵهتی ل ه واڵتی كینیا ل ه پڕۆسهیهكی هاوبهشی دهزگا ئهمنییهكانی ئهمهریكاو توركیاو ئیسرائیل دهستگیر دهكرێت .ل ه مانگهكانی سهرهتای ساڵی 2013دا ئۆچهاڵن ل ه زیندانهو ه نامهیهك بۆ سهركردایهتیی مهیدانیی پهكهك ه دهنێرێتو داوایان لێ دهكات ل ه چوارچێوهی پڕۆسهی ئاشتیو ب ه ئامانجی گهیشتن ب ه ئاشتیو چارهسهری كێشهی كورد ئاگربهستێك راگهیهننو ل ه سنوورهكانی توركیا بكشێنهو ه بۆ سنوورهكانی ههرێمی كوردستان. ل ه ساڵی 2001دا توركیاو جۆرجیاو ئازربایجان ل ه رێكکهوتنێكدا ،بڕیاری دامهزراندنی چهند هێڵێكی بۆری گواستنهوهی گازیان لهم واڵتانهو ه بۆ توركیاو لهوێشهو ه بۆ ئهوروپا راگهیاند ،ل ه ساڵی 2006دا ئهم هێڵ ه كهوت ه كار. هێڵی گواستنهوهی گاز ل ه باشووری قهفقاسهو ه ل ه كێڵگهكانی (شا دینز)هو ه ل ه ئازربایجانهو ه ب ه جۆرجیادا بهرهو توركیا بهرێ بخرێت .ئهمانهو چهند هێڵێكی تر وهك هێڵی بۆری گواستنهوهی نهوتو گازی عێراق بۆ توركیاو ل ه ئهوێشهو ه بۆ ئهوروپا، هێڵی بۆری ئێران ــ توركیا ،ك ه ل ه رێگایهو ه گازی ئێرانی دهگوازێتهو ه بۆ سوریاو ل ه ئهوێشهو ه بۆ توركیاو ئهوروپا. ل ه رووی ئابووریو داهاتهوه ،ئهم رێكکهوتنو پهیوهندیی ه ئابوورییان ه بڕی زیاتر ل ه
7
دهیان ملیار دۆالر دهستكهوتی توركیایه .بهاڵم ،ل ه رووی سیاسیهو ه كۆمهڵێك گرفتی گهور ه بۆ توركهكان درووست دهكات ،ب ه تایبهتی ل ه بهشی پهیوهندییهكانی لهگهڵ ئێراندا. لهو كاتهی ،ك ه ئهمهریكییهكان ههستیان ب ه گرنگی گاز كرد وهك مهرجێک بۆ مانهوهیان ل ه پۆستی سهرۆكایهتی جیهانو مانهوهی جیهان ل ه سهر ستایلی دنیای تاك جهمسهری ئهمهریكا ،ئیدارهی ئهم واڵت ه بریاری دامهزراندنی پرۆژهیهكی گهورهی گواستنهوهی گازی ب ه ناوی پرۆژهی (نابۆكۆ) ل ه خۆرههاڵتی ناوهڕاستو ئاسیای ناوهندهو ه بۆ ئهوروپا دا .بهم پرۆژهیهی ئهمهریكییهكان بهشی ههر ه زۆری گازی ئهم دوو ناوچهی ه كۆدهكهنهو ه ل ه توركیاو دوات ر ب ه بێ ئهوهی به یۆناندا تێپهڕبێت ،ههناردهی ئهوروپای دهكهن .بهم پڕۆژهی ه توركیا نهك ههر دهبوو ه واڵتێكی دهوڵهمهندو بههێز ل ه رووی ئابوورییهوه ،بهڵكو دهبوو ه واڵتێكی ههرێمایهتی بههێز رابهرایهتی كۆی خۆرههاڵتی نێوهڕاستی دهكرد .ل ه چوارچێوهی نهخشهرێگای ئهمهریكا بۆ سهرخستنی ئهم پرۆژهی ه مهرجی سهرهكی رووخانی رژێمی بهشار ئهسهد بوو ل ه سوریا .بهاڵم ،كاتێك ئهم روخان ه دواكهوتو سیمانی بهرگریو مانهوهی رژێمی سوریا بهتایبهتی دوای ئهوهی روسهكان ب ه ئاشكرا ب ه ههموو هێزو توانایهكیان هاتن ه پشت رژێمهكهی ئهسهدو سیمای شكستو بهتاڵبوونهوهی پرۆژهی نابۆكۆ ب ه دهركهوت ،توركهكان بۆ خۆ رزگاركردن لهم كارهساته ،دهرگایهك ل ه پهیوهندیی ه ئابووریو سیاسییهكانی لهگهڵ روسیاو واڵتانی ناوچهی نفوزی ئهودا دهكاتهوه. لهگهڵ قوڵبوونهوهی ناكۆكییهكانو نزیك بوونهو ه ل ه كۆتایی گهمهكهو نهروخانی سوریا ،سهرۆك وهزیرانی روسیا سهرۆك پوتین رایگهیاند ئهنقهر ه رهزامهند بوو ه ل ه راكێشانی هێڵی بۆری گواستنهوهی گازی سروشتی South Streamل ه روسیاو ه بۆ ئهوروپا به تێپهربوون له بهشی ههرێمایهتی توركیا له دهریای رهش. ل ه بواری گواستنهوهی گازدا پێگهی جیۆپۆلیتیكی توركی گرنگی تایبهتی خۆی ههیه، بۆی ه ل ه راستیدا ههردوو پرۆژهك ه پێویستی ژیاریان ب ه توركیا ههیه ،ل ه بهرامبهر هاوكاریو بهشداربووندا نابۆكۆ برێكی مهزن ل ه عمولهی ههناردهكردنی گاز دهدات ب ه توركیا ،ههرچی پرۆژهی South Streamیش ه ل ه بهرامبهردا پێداویستی ه گازییهكانی توركیا ب ه نرخێكی ههرزان دابین دهكات .ل ه رووی سیاسییهو ه ساغبوونهوهی توركیا لهگهڵ ئهمهریكا زامنی مانهوهی ئهمهریكای ه وهك تاك ه دهسهاڵتی ئهم ناوچهی ه یان هیچ نهبێت بهشی ههر ه زۆری ناوچهی خۆرههاڵتی ناوهراستو ناوچ ه نهوتاوییهكهی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 8
كهنداوی عهرهبی ،وهك توركیاش تا رادهیهكی بهرچاو وهك یهكێک ل ه یاریكهر ه سهرهكییهكانی ئهم ناوچهی ه دهمێنێتهوه ،ساغبوونهوهی ل ه بهرهی روسیادا ب ه واتای ههنگاوێكی گهور ه ئهمهریكا بۆ دواوه پاڵدەنێت .توركیاش وهك هێزێكی ههرێمایهتی گهور ه دهمێنێتهوه .بهاڵم ،ل ه هیچ حاڵهتێكیاندا تورکیا ناتوانێت خهونی زیندووكردنهوهی عوسمانیهت بهدی بهێنێت. ی تریان دهوێت ،ئهویش بهشداربوون ه ل ه ههردوو لهم گهمهیهدا توركهكان شتێك پڕۆژهكه .بهم رێگای ه توركهكان خهونی زیندووكردنهوهی عوسمانیهت دهكهن ه واقع، بهاڵم تا ئهمرۆش پێ ناچێت هیچ كام لهم دوو پڕۆژهی ه بهم خواستو رۆڵهی توركیا رازیببن. ل ه دهرهوهی ئهم گهمهیهو ل ه سۆنگێكیترهو ه ئهمهریكییهكان بۆ ل ه ئامێزگرتنی توركیا كار ل ه سهر هێنان ه پێشهوهی قهتهر وهك بهدیلێك بۆ رابهرایهتی رهوتی سونهگهراییو سهركردایهتی ههرێمایهتی دهكهن. قهتهر ئهمرۆ ل ه رێگای له ئامێزگرتنو راكێشانی بزووتنهو ه ئیسالمیی ه سونهكان ،ب ه تایبهتی رهوتی وههابیهتو دهركردنی بهڕهك ه ل ه ژێر پێی سعودییهكان دهبێت ه هێزی سیاسیی سهرهكی ناوچهكهو كاریگهرییان ل ه سهر یهكالكردنهوهی كێشهو شهڕهكانو ئایندهی سیستم ه سیاسییهكانی ئهم ناوچهی ه زۆر ل ه ئاستی ئاسایی خۆی زیاتر دهبێت. بۆ ئهم مهبهست ه سهرهتا قهتهر كاری له سهر گۆڕینو گونجاندنی ئهم بزوتنهوهی ه لهگهڵ خواستو بهرژهوهندییهكانی خۆیدا كرد .بۆ ئهم مهبهستهش چهندین گۆڕانكاری گهوههری ل ه كرۆكو رواڵهتی رهوتی وههابیهتدا بهرجهست ه دهكات .لهم پرۆسهیهدا ل ه شوێنی وههابییهتی سعودی وههابییهتی نهرمی دامهزراند .ل ه پرۆسهی گۆڕانو ریفۆرمی رهوتی وههابییهتدا سێ خاڵی سهرهكی خست ه بهرنامهی كاركردنییهوه: دامهزراندنی وههابییهتی نهرم (الوهابی ة الناعمة) ل ه رێگای گۆڕینی بناغهی هزریو شێوازی جیهادو داڕشتنهوهی میكانیزمی نهرم بۆ خهباتی سیاسی .ب ه جیهانیكردنی وههابییهتو بانگهشهكردن بۆی وهك رهوتێكی ئیسالمی عهقاڵنی خۆی شوناس بكات. پراكتیزهكردنی نههجو مۆدێلی پراگماتیكیو دبلۆماسیهتی ،وات ه پێوانی شتهكان ب ه پێوهری سوودو زیان. لهم بازنهیهدا توركیا ل ه پرۆژهی دامهزراندنو پێشخستنی عوسمانیهتی نوێدا جارێك بهرگی تایهفهگهریو جارێك سیمای بزووتنهوهیهكی ئابووری ههڵدهگرێت .خهون بهوهو ه دهبینێت رابهرایهتیو سهركردایهتی رهوتی سوونهگهرایی بۆ خۆی قۆرخ بكات ،بۆ ئهم ئامانجهش سهرهتا ل ه رێگای سیاسهتی كشانی نهرمهوه(التمدد الناعم)
9
بۆ ناو جهستهی سیستم ه ئیسالمیو عهرهبییهكانو دروستكردنی كاریگهریی ل ه سهر ئاڕاستهی روداوهكان ب ه تایبهتی ل ه پرۆسهی بههاری عهرهبیدا .ئهم پرۆژهی ه ل ه گهوههردا سێ سهرچاوهی ههبوو (هێزی ئهمریكی ،پارهی قهتهری ،هزری وههابیهتی سعودی) بۆی ه ئهو كاتهی ئهمهریكاو قهتهر پێكهو ه پشت ل ه توركیا دهكهن دوور نی ه ئایندهی نهبێت ه كارهسات. ئهمرۆ ل ه گۆرهپانی (تهقسیم) كۆی قهیرانهكانی سیاسیو مێژووی توركیا یهكانگیر دهبن .فر ه سیماییو فر ه رهههندی ئهم روداو ه ئهو زهمینهیهی خوڵقاندوه ،ك ه شوناسی ئهم گۆرهپان ه ل ه نێوان چهند بۆچوونو ئامانجێكی ناكۆكو جیاوازدا وون ببێت ،الیهن ه بهشدارهكان ل ه كۆمهنیستو عیلمانیهتو شۆفینی ...هتد .ههریهك ب ه پێی سهرچاوهی خواستو هزری سیاسی خۆی ب ه رهنگێكی دهشوبهێنێت لهوانه :گۆڕهپانی تیانانمین، بههاری توركی ل ه شێوهی بههاری عهرهبی ،گۆڕهپانی سوور ل ه شێوازی ناڕهزاییهكانی چهپی خۆرئاوا وهك بزووتنهوهی (وۆڵ ستریت داگیر بکهن) ...هتد .ئهمانهو كۆمهڵێك ئاماژهو دهاللهتی تر .ب ه شێوهیهكی گشتی قهیران ه زهق ه ناوخۆییهكانی توركیا: قهیرانی نێوان عیلمانیهتی ئهتاتوركیو ئیسالمییهتی عوسمانییهتی نوێ .ئهم قهیران ه ل ه دوو توێی ناكۆكیی ه سهرهكیهكانیدا چهندین قهیرانی تری وهك قهیرانو كێشهی تایهفهگهریو مهزههبیو قهیرانی نێوان چهپو راستی توركی ...هتد ،ههڵدهگرێت. بهاڵم ،وهك گهوههر ئهم روداوه ،ك ه ههڵگری قهیرانێكی ئایدیۆلۆجیو مێژووی نێوان مۆدێلی حوكمرانی عوسمانیو ئهتاتۆركیه. ئهمرۆ ل ه دوای د ه ساڵ ل ه حوكمرانی (ئیسالمی ــ حیزبی عهدالهتو تهنمی ه ــ ئۆردهگان) خواستهكانی ئهم بهرهی ه ل ه گهڵ قهیران ه ناوخۆیو گرفتو ناكۆكیی ه دهرهكییهكان پێكدادهدهنو نهك ههر سنوورێك بۆ ئهم خهونهی ئۆردوگانو حیزبهكهی دادهنێن، بهڵكو پێدهچێت سهرهتای كۆتایی ئهم تێروانینو خهون ه ناواقعیه بێت. لهم قۆناغهدا پێدهچێت كوردو توركیا ههردوو الیان پێویستیان ب ه بهرجهستهكردنی ئاشتی بێت .توركیا بهوهی كۆی قهیرانو كێشهكانی ل ه قووڵبوونهوهو فراوانبووندایه، هاوكات پێدهچێت گۆرانكاریو روداوهكانی سهرهتای سهدهی بیستهم ئهو پێویستی ه ب ه سهر توركیادا بسهپێنێت ،ك ه دهبێت كۆتایی ب ه شهڕو كێشهی كورد بهێنێت .ئهم ه ل ه روویهكی ترهو ه پێشكهوتنو بههێزبوونو فراوانبوونی خهباتی سیاسیو چهكداری كورد ل ه توركیا ههڵهی دواخستنی دانوستانو چارهسهری كێشهی كوردی ل ه بهردهم توركیادا زۆر تهسككردووهتهوه .ل ه بهرانبهریشدا وهك الیهنی كوردیش لهگهڵ ئهوهی بهردهوام لهگهڵ ئاشتیدا بووه .بهاڵم ،پێدهچێت لهم قۆناغهدا هاتن ه پێشهوهی خاڵێكی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 10
نوێی ستراتیجی گرنگ ،ك ه گۆڕینی مۆدێلو شێوازی خهباتی رزگاریی ه هاندهرێكی تری بههێزی پهنابردنی كورد بێت بۆ پرۆسهی ئاشتی .پێویستی گۆڕینی شێوازو ی جهماوهری مهدهنی ئهو مۆدێلی خهباتی چهكداری بۆ سیاسیو دبلۆماسیو خهبات بیرۆكهیهی الی ئۆچهاڵن دروستكرد ،ك ه دهست پێشخهری ئاشتی بێت ،ئهگهر ئهم خواستهی توركیا تهكتیكیش بێت .ب ه وات ه كورد ئهمرۆ ل ه بهر خاتری توركیا شێوازو مۆدێلی خهباتی خۆی ناگۆڕێت ،بهڵكو وهك پێویستییهكی ستراتیجی سهردهم تهماشای دهكات. ب ه تێرامان ل ه پرۆسهو سروشتی ئاشتی كورد ــ توركیاو ئهو هۆیانهی ،ک ه ئهم پرۆسهیهیان ل ه دوای سی ساڵ ل ه شهڕو یهكتر كوژی بهرههم هێنا ،ئهمرۆ ب ه وان ه وهرگرتن لهو ئهزموونه ههردوو گهلی توركو كورد دهبنه ههوێنی ئاشتی. لهم بازنهیهدا ئهگهر پرۆسهی ئاشتی شكست بهێنێت دهرهاویشتهكهی ل ه سهر كورد چی دهبێتو ل ه سهر تورك چۆن دهبێت ،گرنگی ئهم پرۆسهی ه بۆ كورد ل ه پێش دهستخستنی ئاشتی ئهوهیه ،ك ه بكرێت به وێزگهیهكی مهزن بۆ گۆڕینی شێوازو مۆدێلی خهبات ،لهم چوارچێوهیهدا رهنگ ه بهرجهستهكردنی ئهم گۆڕانكاریی ه ههر ئاوا ئاسان نهبێت ،چونك ه زۆرێك ل ه سهركرد ه كالسیكییهكانی ههردووال ،رهنگ ه توانایی وهرگرتنو ههزمكردنی ئهم گۆڕانهیان نهبێت .بهاڵم ،گرنگ ه بهرهی ئاشتی ب ه سهر بهرهی شهردا سهربكهوێتو ئاشتی بچهسپێت. ی ترهوه ،سهركهوتنی پرۆسهی ئاشتی بۆ توركیا دهبێت ه هۆیهك بۆ ل ه روویهك راكێشانی سۆزو سهرنجی كوردی باشوورو ههرێمی كوردستان ،ك ه ئهمرۆ نهك ههر دهچێت ه سهر نهخشهی وزهی جیهانیو دهبێت ه واڵتێكی دهوڵهمهندو پێشكهوتوو، هاوكات دهبێت ه یاریكهرێكی سهرهكی گهم ه سیاسیی ه نێودهوڵهتییهكان .ئهمرۆ ههرێمی كوردستان ،ك ه پێگهیهكی گهورهی بهرههمهێنانی گازه ،لهگهڵ واڵتی قهتهردا پێكهو ه ی ئهمرۆ كورد دهبێت ه النكهی پرۆژهی نابۆكۆ دهخهنهو ه سهر هێلی ژیانهوه ،بهو واتایه گهور ه كۆمپانیا نهوتیو گازیهكانی جیهان ئایندهی سیاسی دهبێت ه هێزێكی كاریگهر ل ه ناوچهی خۆرههاڵتی ناوهڕاستدا.
11
ههڵسهنگاندنی سیاسهتی پارتی كرێكارانی كوردستان PKK له بهرامبهر توركیا له دوای ساڵی 1999 Assessing the policy of PKK towards Turkey after 1999
نووسینی :رهنـج دهروێــش عهلی By: Renj Darwesh Ali
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 12
پێـشهكی
بهربهستهكانی بهردهم تووێژینهوهكه
گ��رن��گ��ی��ی ئ���هم ت��وێ��ژی��ن��هوهی��ه ل����هوهو ه س��هرچ��اوهی گ��رت��ووه ،ك�� ه گهلی ك��ورد گهورهترین گهلی رۆژههاڵتی نێوهڕاسته، ك ه تا ئێستا ب ه مافی چارهی خۆنووسین نهگهیشتووه .گهلی كورد ل ه باكوور ل ه رێگای پارتی كرێكارانهو ه ب ه تایبهت دهس���ت���ی ب��� ه خ��هب��ات��ێ��ك��ی چ���هك���داری���ی درێژخایهن ک��ردووه ،ك ه ههر ل ه ساڵی 1984هوه تاكو ئهمرۆ درێژهی ههیه. ل�� ه میانهی گۆڕانكارییهكانی ع��ێ��راقو ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راقو ههرهسهێنانی بلۆكی رۆژه����هاڵتو سهقامگیربوونی تاك ه جهمسهری ب ه سهركردایهتیی واڵت ه یهكگرتووهكانی ئهمریكا ل�� ه جیهاندا، گۆڕانكاریی ئایدۆلۆجی بهسهر پهكهكهدا ه��ات��ووه .ل ه میانهی ئ��هم گۆڕانكارییهدا پهكهكه بۆ چهندین س��اڵ ئاگربهستی یهكالیهنهی راگهیاندوه .ل ه ههمان كاتدا ب��هرپ��اب��وون��ی راپ���هری���نو جێگیربوونی ح��ك��وم��هت��ی ه��هرێ��م��ی ك���وردس���ت���ان ل ه باشووردا ئهو پێویستییهی هێنای ه ئاراوه، ك�� ه پهكهك ه چ��او ب�� ه پهیوهندییهكانیدا ل�� هگ��هڵ پ��ارت�� ه كوردییهكانی ب��اش��وور و لهگهڵ حكومهتی ههرێمی كوردستاندا بخشێنێتهوه.
ل ه راستیدا بهربهستێكی زۆر ل ه بهردهم ئهم توێژنهوهدا ههبوو ،چونك ه پهكهك ه ب�����هردهوام ل�� ه خهباتێكی ژێرزهمینیی چ���هك���داری���دا خ���ۆی ب��ی��ن��ی��وهت��هوه .ه��هر بۆی ه وا ئاسان نیی ه زانیاریی راس��تو دروس����ت ل��هس���هر پ��هك��هك��ه ب��هدهس��ت بهێنین .س��هرب��اری ئ��هم��هش ،زۆرب���هی نووسینو ب�ڵاوك��راوهك��ان��ی پهكهكه ،ب ه زمانی توركی نووسراون ،ئهمهش بوو ه به بهربهستێكیتر بۆ لێكۆڵهری كورد ل ه باشووری كوردستان ب ه تایبهتی ،چونك ه ئ��هو س��هرچ��اوان��ه ،ك�� ه ك��راون��هت�� ه سهر زم��ان��ی ك���وردی ،د هگ��م��هن��نو ل�� ه رووی زمانهوانیشهو ه پڕن ل ه كێشه .وات ه كهمیی سهرچاو ه بۆت ه رێگرێك له بهردهم ئهم لێكۆڵینهوهیهدا. ناساندنی پارتی كرێكارانی كوردستان PKK PKKپارتێكی سیاسیی كوردیی باكوری ك��وردس��ت��ان��ه؛ ل��ه (27ی س��هرم��اوهرزی 1678ی ك������وردی1978ز)هوه خ��ۆی ب ه پارتێكی ماركسی ــ لینینی ل ه قهلهم دهدات. ب ه بهشداربوونی ( )23ئهندام كۆنگرهی دامهزراندنی پهكهك ه بهستراو ناوی ئهم پارت ه له الی��هن (ف��هره��اد كورتای)یهو ه پێشنیار ك��را .ئ��هم پارت ه ل ه س��هرهت��او ه
13
ب��ه ك���اری سیاسی دهس��ت��ی پێكردو له ساڵی ()1984دا ب��وو ب��ه رێكخراوێكی چهكداری .ئهمهش بوو به هۆی نواندنی کاردانهوهی سیاسهتی دهوڵهتی توركیا ل���هو س���هردهم���هوه ب��ه ب���هردهوام���ی به ئازاردانو چهوساندنهوهی گهلی كورد ل ه باكوری كوردستان. دهرب���ارهی سهرهتاكانی دروستبوونی ئهم پهکهکه ،عهبدواڵ ئۆچهاڵن دهڵێت :ل ه نیسانی 1973دا ل ه كهنارهكانی (بهنداوی چوبووك)ی ئهنقهرهی پایهتهخت ،وهك گ��روپ��ێ��ك��ی ش���هش ك��هس��ی گفتوگۆمان دهك������رد ،ك��� ه راس��ت��ت��ر ئ���هوهی��� ه وهك گروپێكی كوردستانی ،که ج��وواڵن��هوه بکهین .هۆكاری سهرهكیشمان بۆ ئهو ه دهگێرایهوه ،ك ه كوردستان كۆڵۆنییهكی ك�لاس��ی��ك��ه؛ ب���ۆ ی��هك��هم��ی��ن ج����ار وهك نهێنییهك ئهمهم بۆ گروپهك ه راگهیاندو ت ئ��هم��هش دهس��ت��م��ان��پ��ێ��ك��رد .دهت��وان��رێ�� وهك یهكهمین ههنگاوی دهستپێكردن ههڵسهنگێنرێت .سااڵنی ،1975 ،1974 1976سااڵنی پێشخستنی ئهم گروپهمان بوو ل ه ژێر چهتری “كۆمهڵهی دیموكراتی خوێندنی بااڵی ئهنقهر ه ــ .ADYODئهو گ��هڕانو كۆبونهوانهی ل ه ئ��اداری 1977 ل ه ئهنقهرهو ه بۆ كوردستان ئهنجام دراو گوازرانهوه بۆ شارهكانی ئاگری( ،دۆغو بایهزید ،قارس ،دیگۆر ،دێرسیم ،بینگۆڵ، ئ��هالزخ ،دیاربهكر ،ئورفاو عهنتاب) ،ب ه وات��ای گواستنهوهی گروپهکهمان بوو
ل��ه نێو خاکی ت��ورک��ی��اوه ب��ۆ نێو خاکی ك��وردس��ت��ان .م��ن دوای گ���هران���هوهم بۆ ئهنقهرهو شههیدبوونی ههڤاڵ (حهقی ێ ق��هرار) ل ه ش��اری عهنتاب له دوای س رۆژ دوای ك��ۆب��ون��هوه ،كاریگهرییهكی ه��هژێ��ن��هران��هی ه��هب��وو ب��ۆ ئێمه ههبوو. وهاڵم���ی ئهم ه ههنگاوهكانی ب���هرهو ب ه پارتی بوون بوو .ل ه كۆتاییهكانی ههمان ساڵدا ل ه عهنتاب بهرنامهم گهاڵڵهو ئاماد ه كرد. نازناوی شههید (حهقی ق��هرار) ل ه 18ی گواڵنی 1977دا له الیهن ئێمهوه بوو ب ه (ستێركا س��ۆر) ،چونك ه (حهقی ق��هرار) یاریدهدهری سهرۆك بوو ،که یهكهمین كهسیش بوو ،ك ه ل ه پراكتیكدا ههنگاوی بۆ دهرهوهی ئهنقهر ه هاوێشتبوو .ههر بۆی ه تورکهکان ئهم زاتهیان كرد ه ئامانج. پ���اش ئ����هوهی ل�� ه س��اڵ��ی 1978ی�� هك��هم كۆنگر ه ب ه بهشداری بیستو سێ ئهندام پێکهێنرا ،تیایدا ب��ڕی��اری دام��هزران��دن��ی پارتی كرێكارانی كوردستان درا .لهم كۆنگرهیهدا كۆمیتهی ناوهندی دروست ك���را ،ح���هوت ئ��هن��دام ب��ۆ ئ��هم كۆمیتهی ه ههڵبژێردران ،ك ه بریتبوون ل ه عبدواڵ ئۆچهاڵنی سهرۆكی پهكهكه ،محهمهد ق��هر ه سونگور ،جهمیل باییک (ههڤاڵ جومعه) ،مهزلوم دۆغان ،محمد خهیری دورموش ،باقی قهرارو شاهین دۆنمهز. دهستهی كارگێریش دامهزرێنرا ،ك ه ل ه سێ كهس پێك هات ،ئهوانیش :سهرۆكو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 14
ئامانجی سهرهكیی پارتهك ه دروستكردنی دهوڵهتێكی سهربهخۆی كوردییه له كوردستاندا
جهمیل باییكو شاهین بوون .ئیدی بهم شێوهی ه كۆنگره تهواو بوو. دوای كۆنگر ه پارتی كرێكارانی كوردستان چهند نووسینگهیهكی دروستكرد ،وهكو ت ل ه ئامانجی دامهزراندنی ت بگوترێ ن��ووس��ی��ن��گ��هی رێكخستن ،ك�� ه جهمیل دهشێ باییكو شاهین دۆنمهزو كهسێكیتری ب ه PKKدا مهیلی ب�� ه دهوڵ��هت��ب��وون بوونی ناوی سلیمان ،ل ه خۆی دهگرتو ئهركی ههبوو .ئهگهر ب ه شێوهیهكی ئاشكراش ئهم نووسینگهیهش رێكخستنی پهكهكهو ن��هب��ێ��ت ،ئ��هم�� ه گ��ری��م��انو شیمانهیهكی چاودێریكردنی ئهندامانی بوو .ههروهها سهرهكی بوو؛ تهواوی ئومێدی ئهوهبوو، نووسینگهی ئ��ای��دۆل��ۆج��ی ،ك�� ه م��هزڵ��وم یان بهو دهوڵهت ه بگات ،ك ه ل ه ئارادایه ،یاخود ێ ئاوا دۆغ����انو ك��هس��ی��ر ه ی��وڵ��دڕم (ف��ات��م��ه)ی ب ه گوێرهی خۆی دهوڵهتێكی نو خێزانی ئۆچهاڵنو دوران كاڵكان (عهباس) بكات .ت��هواوی رهههندهكانی تێكۆشانو ی ل ه خۆی دهگ��رت .لهگهڵ نووسینگهی چاالكیی ه ئایدۆلۆجی ،سیاسی ،سهربازی، س��هرب��ازی ،ك ه محهمهد ق��هر ه سونگور رێكخستنیو پڕوپاگهندهییهكانی ل ه دوا بهرپرسی بوو ،که ئهركیشی رێكخستنی شرۆڤهدا ئامانجی دهوڵهتهو ل ه پێناویدا پ��هی��ڕهو د هك��رێ��ت .ههرچهند ه ل ه ب��واری بواری شهڕكردن بوو. لهم قۆناغهی سهرهتادا ئۆچهاڵن ههموو تیۆریدا باس ل ه ئامانجی كۆمهڵگایهكی ێ چهوساندنهو ه ێ چینو ب ه����هوڵو ك��ۆش��ش��ی خ���ۆی ب��ۆ ن��اوچ��هی كۆمۆنیستی ب ل��ه دای��ك��ب��وون��ی خ���ۆی ت���هرخ���ان ك��ردو بكات ،وهك ئهگهرێكی پێشوهخت پهسهند ئ��اغ��او فاشستهكانیان ك���رد ه ئامانجی كراو ه تاكو بهر ل ه گهیشتن بهم ئامانج ه ههڵمهتهكانی خۆیان .ل ه ئابی 1979هوه بۆ ماوهیهكی درێژخایهن ئهو دهوڵهت ه جهنگاوهرهكانی ههوڵیاندا (محمد جهالل نهبێت ،ك ه ب ه دیكتاتۆریهتی پرۆلیتاریا به بوجاك)ی موڵكداری ناوچهكهو نوێنهری ناو دهكرێت ،ئهوا گهیشتن پێی مهحاڵه. حزبی ع��هدال��هت ل�� ه سیڤهرهك بكوژن ،ل ه دۆخێكی وههادا ب ه ئهندازهی تهواوی ب���هاڵم س��هرن��هك��هوت��ن .ئ��هم�� ه س��هرهت��ای پ��ارت��هك��ان��ی س���هدهی بیستهم ئامانجی دوژمنایهتیو كینهیهكی درێژخایهن بوو دهوڵ��هت ل ه س��هرووی ئ��هو فاكتهرانهو ه لهگهڵ بنهماڵهی ئ��هم كهسایهتییه .لهو دێت ،ك ه PKKشی بهستۆتهوه . رۆژهش��دا پارتی كرێكارانی كوردستان ل ه دهیهی ههشتاو نهوهدهكانی سهدهی راب���������ردوودا ل���ه رێ����ی چ���هك���داری���هو ه بهیاننامهی دامهزراندنی باڵوكردهوه. كوردستانی ب��اك��ووری ه��هژان��د؛ پێگهی
15
سهرهكییان ل��ه ن��اوچ�� ه شاخاوییهكانی كوردستانی توركیا بووه .پاشتر پێگهی خۆیان گواستۆتهو ه بۆ بناری قهندیلی سهر سنووری ئێران ــ توركیا ــ عێراق (بهشێكی كوردستانی باشور).بهشێوهی م��هف��رهزهی��ی دهچ���ن���هو ه ب��ۆ ن��ێ��و خاكی توركیا .ل ه ساڵی 1993و ه تا ساڵی ،2006 ێ پێنج ج��ار ئاگربڕی راگ��هی��ان��دوو ه بهب ئهوهی الیهنی توركی وهاڵمی ههبووبێت. درێژترینیان ئهو ئاگربڕهیه ،ك ه ل ه ساڵی 1999و ه تا ساڵی 2004ی خایاند .داهاتی سهرهكییان ئ��هو پ��ارهو داهاتانهیه ،كه كوردهكانی توركیا ل ه واڵتانی ئهوروپا، ب ه تایبهتی ل ه ئهڵمانیاو ه بۆ حیزبهكهی كۆدهكهنهوه ،ك ه خۆی ل ه سهدان ههزار دۆالر دهدات . سهردهمی دهركهوتنی پهكهك ه ل ه سااڵنی حهفتاكاندا و چۆنیهتیی رهوشی جیهان ،خۆرههاڵتی ناوهڕاستو توركیاو كوردستان كاتێك ،ك ه پهكهك ه دهركهوت ،جیهان بۆ دوو جهمسهر دابهش بووبوو ،یهكێكیان ج��هم��س��هری س���هرم���ای���هداری ب���وو ،ك ه ئهمریكا پێشهنگایهتی دهكرد ،دووهمیشیان جهمسهری سۆسیالیزم بوو ،ك ه یهكێتیی سۆڤیهت پێشهنگایهتی دهركرد .ل ه نێوان ه��هردوو جهمسهردا ناكۆكیو شهڕێكی مهزن ههبوو .ههر یهكهیان دهیانویست ل ه ههموو روویهكهو ه ئهوی دیك ه له نێو
ببات .بهمهشیان دهگوت شهڕی سارد. ئ���هو ش���هڕ ه ل�� ه دژی ی��هك��ت��ری ب��هڕێ��و ه دهب���را .ه��هم��وو ك��هس ب�� ه گ��وێ��رهی ئهو ش��هڕ ه نزیكبوونهوهی خۆی ل ه ههموو كێشهكان دهكرد ،ك ه دهیانگوت تۆ لهگهڵ كاپیتاڵیزمیت ،ی��ان سۆسیالیزمیت؟ له رووی ستراتیجیهوه كام هێز بۆ خۆت بهبنهما وهردهگریت؟ لێرهدا هێزهكان ب ه گوێرهی ئهم راستیی ه ستراتیجو تاكتیكی خۆیان دیار دهكرد .ههندێك دهوڵهتیش ل�� ه ج��ی��ه��ان��دا ه���هب���وون ،ن�� ه الی��هن��گ��ی��ری ئهمریكا ب��وون ،ن ه الیهنگیری سۆڤیهت بوون ،ك ه پێیان دهگوترا جیهانی سێیهم، ی��ان واڵتانی بێالیهن .وات��ا ئ��هوان��هی ب ه ئهمریكاو سۆڤیهتهو ه گرێدراو نهبوون، ل ه نێوان سۆڤیهتو ئهمریكادا ئهو هێزان ه دهیانویست خۆیان وهك هێزێك نیشان بدهن .بۆی ه پێیان دهگوترا هێزی سێیهم. بهاڵم ئهو هێزان ه زێد ه كاریگهری خۆیان نهبوو؛ ل ه بنهڕهتدا جیهان دوو بهش بوو: یهكهم سۆڤیهتو ئهویتریان ئهمریكا .وات ه كاتێك ،ك ه ئهم پارت ه دهركهوت ،ل ه سااڵنی حهفتاكاندا جیهان لهوپهری ملمالنێدا بوو، بهتایبهتی لهنێوان ههردوو زلهێزهكهدا، (ئهمریكاو سۆڤیهت) ،ك ه پێی دهگوترا جهنكی سارد ،ك ه ئهم جهنگ ه بریتی بوو ل ه كێشمهكێشی رام��ی��اریو ئ��اب��ووریو ئایدۆڵۆجیو پێشبركێی پڕچهككردنی دوو واڵت ،یان چهند واڵتێك بوو لهگهڵ ێ ئهوهی جهنگی دهروونیو راگهیاندن ب ه ب
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 16
سهرباز ،یان چهكی تیا ب ه كاربێت .وات ه جهنگی سارد دوژمنایهتییهكی شاراوهی ل ه پهیوهندیی نێوان دهوڵهتان دروستكرد. بهاڵم بهرهو جهنگێكی راستهقین ه پهلكێشی نهكردن .ئهم زاراوهیهش( ،جهنگی سارد)، ل ه پاش جهنگی دووهمی جیهانیدا سهرهتا ب ه كێشمهكێشیی نێوان (بلۆكی رۆژههاڵت) و (بلۆكی رۆژئ����اوا) گ��وت��راوه .جهنگی سارد ناگهڕێتهو ه بۆ ملمالنێیهك ،بهڵكو بۆ سهردهمێكی مێژووی دهگهڕێتهوه. ئ�����هو س�����هردهم�����هش دروس����ت����ب����وونو بهردهوامبوونی چاخی مۆدێرنیی ه لهگهڵ ش��ۆڕش��ی ف��هرهن��س��یو پیشهسازی ،ك ه ل ه كۆتایی س��هدهی ههژدیهمدا دهستی پێكرد .ئهگهرچی واڵت ه یهكگرتووهكانو یهكێتیی سۆڤیهتی پێشوو ل�� ه م��اوهی جهنگی دووهمی جیهانیدا ب ه سهركردهی هاوپهیمانان ل ه دژی هێز ه یهكگرتووهكان ل ه قهلهم دهدران ،بهاڵم رێك پاش كۆتایی هاتنی جهنگهك ه یهكێتیهكهیان گ��ۆڕا بۆ رووب���هڕوو بوونهوهیهكی درێژخایهن. ئهم ناكۆكییهش ب ه بیانووی پاراستنی ئاسایشو بهرپهچدانهوهی سۆشیالیستی پهردهی دهخرای ه سهر .ئهم ملمالنێیهش ل ه نێوان ئهم دوو زڵهێزهدا دیاردهیهكی جیهانی بوو ،چونك ه ب ه شێوهیهكی ئاسۆیی ب ه سهر ههموو جیهاندا باڵو بووبووهوه. ههر بۆی ه لهم ماوهیهدا جیهان ب ه سهر دوو بلۆكدا دابهش بوو ،ك ه بریتی بوو ل ه بلۆكی رۆژههاڵتو بلۆكی ڕۆژئاوا.
ئ��هوهی جێی ئاماژهیه ،ئ��هم ناكۆكییان ه نهك ل ه نێوان سۆسیالیزمو كهپیتالیزمدا (سۆڤیهتو ئهمریكا) بوو ،بهڵكو ل ه نێو خودی سۆسیالیزمیشدا ههبوو ،ك ه ئهمهش بووبوو به هۆی دابهشبوونی سۆسیالیزم بۆ چهندین بهش ،لهوان ه (سۆڤیهت ،چین، ئهلبانیا ،ههروهها سۆسیال دیموكرات) .ب ه هۆی ئهم دابهشبوونهو ه سۆسیالیستهكان ناكۆكییهكانیان وهها بوو هیچیان یهكتریان پ��هس��هن��د ن����هدهك����ردو دژی ی��هك��ت��ری��ش رادهوهس���ت���ان .ل�� ه نێوانیشیاندا زیاتر سۆڤیهتو چین كاریگهرییان ههبوو ل ه نوێنهرایهتیی سۆسیالیزمدا ،چونكه ههر كهسێك خۆی ب ه سۆسیالیست دهزانیو ئهوانی تریشی مهحكوم دهكرد .ل ه نێوان ئهوانیشدا شهڕێكی دژوار ههبوو تاكو ئهوانیتر بێكاریگهر بكات . كاتێك پهكهك ه دهرك����هوت ،كوردستان داب�����هش ك���راب���وو ل��� ه ن���ێ���وان دهوڵ���هت��� ه داگیركهرهكاندا ،دهیوست رێبازێك بگرێت ه بهر بۆ ئازادكردنو رزگاركردنی ناوچهكانی كوردستان .ئهم پارت ه لهبهرئهوهی زیاتر ئازادیی بۆ خۆی ب ه بناغ ه وهردهگ��رت، ئازادیش سۆسیالیزم گوزارشتی لێدهكرد، بۆی ه پهكهكه سۆسیالیزمی ب��ۆ خۆی به بنچین ه وهردهگ���رت .بۆی ه ئهم ه وای ك��رد ،ك�� ه پهكهك ه ل�� ه س��هر ئ��هو بنهمای ه بڕۆن ،ك ه سۆسیالیزم گرتویهتیهبهر ،له رووی ئایدۆلۆجی ،ههروهها له رووی رێكخستنو س��ت��رات��ی��ج��ی��ش��هوه .ل��ێ��رهدا
17
ئهوهمان بۆ روون دهبێتهوه ،ك ه بۆچی پارتی كرێكارانی كوردستان خ��ۆی ب ه پارتێكی ماركسی ــ لینینی دادهنێت. توركیا ل ه شهڕی نێوان ئهمریكاو سۆڤیهتدا لهگهڵ ئهمریكا بوو .ئهوهی ل ه دژی توركیا دهربكهوتایه ،ب ه واتای ل ه دژی ئهمریكا دهرك���هوت���ووهو راس��ت��هخ��ۆ پهیوهندیی لهگهڵ سۆڤیهتدا دهبهستو سۆڤیهتی ب ه بنهما وهردهگرت ،تهنانهت ل ه دهركهوتنیدا كاریگهری سۆڤیهتی ل ه سهر دهبوو .ئهم ه ل ه الیهك ،ل ه الیهكی دیكهشهو ه ههمیش ه ل ه توركیادا كاتێك جوواڵنهوهو تهڤگهران ه س��هری��ان ه��هڵ��داو ه ل ه نێو رژێمیشدا ل ه بهرامبهر ئهو جوواڵنهوهو تهڤگهرانهدا كودهتا بهرپا دهب��وون ،ئهو كودهتایهش ب����هردهوام ئ��هو ت��هڤ��گ��هران��هی سهركوت دهك����رد ،ی��ان دهی��خ��واس��ت سهركوتیان ب���ك���اتو زهب������ری ل���ێ دهوهش�����ان�����دن، ب���ۆ ئ�����هوهی ت��ورك��ی��ا ب��ت��وان��ێ��ت خ��ۆی بپارێزێتو بهرژهوهندیهكانی سیستهمی سهرمایهداری بپارێزێت ،چونك ه ئهركی رژێمی توركیا تهنها خۆ پاراستن نهبوو، دهبوای ه ل ه دژی سۆڤیهت كاپیتالیزمیش بپارێزێت ،بۆی ه ههر تهڤگهرێك ل ه دژی سیستهمی كاپیتالیزم (سهرمایهداریی) دهربكهوتایه ،پێویست بوو رژێم پاكتاوی بكات .ئهو كودهتایان ه بۆ ئهم مهبهست ه بهرپا دهبوون ،ههر كاتێكیش كودهتاكان ب��هرپ��ا دهب����وون ئامانجیان ئ���هو ه بوو تهڤگهر ه شۆرشگێرهكانو چهپگهرهكان
الوازو بێ كاریگهرو پاكتاویان بكات. ئ��ی��دی ل�� ه ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی ئ��اوه��ادا PKK سهرههڵدهداتو بڕیاری خهباتكردن ل ه پێناو ئ��ازادك��ردن��ی ك��وردس��ت��ان دهدات. بهاڵم ب ه هۆی ئهوهی ،ك ه درهنگ سهری ههڵدا ،نهیتوانی س��وود لهو ناكۆكییهی نێوان ئهمریكاو سۆڤیهت وهربگرێت بۆ بهدهستهێنانی مافهكانی گهلی ك��ورد، چونك ه لهو كاتهدا پهكهك ه سهری ههڵدا ك��ێ��ش��هی گ��هالن��ی ب��ن��دهس��ت چ��ارهس��هر كرابوو ،تهنیا كێشهی كورد مابوو ،كورد ب ه تهنهایی نهیتوانی سوود لهو ناكۆكی ه وهربگرێت بۆ خۆ ڕزگاركردن ل ه دهوڵهت ه سهردهستو داگیركهر ه خوێنڕێژهكان، چونك ه ه��هر چهند ه سۆڤیهت ب ه ناوی سۆسیالیزمیشهو ه س��هری ه��هڵ��داب��وو، ل ه بنهڕهتدا ل ه ئایدۆلۆجیاو سیاسهتو تهرزهیاندا مهسیحی بوونو خۆرئاوایان به بنهما وهرگرتبوو . ههرێمی خ��ۆره��هاڵت��ی نێوهڕاستیش ب ه ت��هواوی ب ه گوێرهی ئهمریكاو سۆڤیهت پارچ ه پارچ ه بووبوو .ئهمریكاو سۆڤیهت دهیانخواست ل ه ههرێمهكهدا (خۆرههاڵتی ناوهڕاست) خۆیان بههێز بكهنو یهكتری الواز بكهن ،چ ل ه ئاستی دهوڵهتانداو چ ل ه ئاستی رێكخستنهكاندا .ب ه گوێرهی ئهم ه دابهش بووبوون؛ بهشێكیان لهگهڵ ئهمریكاو بهشێكیان ل��هگ��هڵ سۆڤیهت ب����وون .ب��ۆی�� ه ن��اك��ۆك��ی��ی��هك��ی گ����هور ه ل ه ههرێمهكهدا بهرێو ه دهچ��وو ،وات�� ه ئهم
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 18
ههرێم ه ل ه مێژوودا ل ه ژێر كاریگهریی ئهمریكاو سۆڤیهتدا دهگوزهرا. كوردستانیش پ��ارچ�� ه پ��ارچ�� ه ب��ووب��وو، ب ه سهر دهوڵهتانی داگیركهردا دابهش ك��راب��وو .ئ��هو دهوڵ��هت��ان��هش ،ی��ان لهگهڵ سۆڤیهت ،یان لهگهڵ ئهمریكا پهیوهندیان ه��هب��وو .بۆ ئ��هوهی ئهمریكاو سۆڤیهت بتوانن ل ه ههرێمهكهدا یهكتری تهنگهتاو بكهن .ههروهها چاوپۆشییان ل ه دۆستی خ��ۆی��ان دهك�����رد ،وات����ه دۆس��ت��هك��ان��ی��ان ههرچییهكیان بكردایه ،تهنانهت ئهگهر ل ه دهرهوهی چهمكو تێروانینی ئهوانیش ببایه ،ب ه هۆی بهرژهوهندیی خۆیانهو ه هیچیان ن��هدهگ��وت .لێرهدا ئ��هوهی جێی سهرنج ه ل�� ه پ��اڵ ئ���هوهی ،ك�� ه جیهانو داگ��ی��رك��هران نكوڵیان ل ه ك��ورد دهك��رد، كورد خۆشیان نكوڵییان ل ه خۆیان دهكرد. ههروهها چ كاپیتالیستو چ سۆسیالیست، ههر كهسێك نكوڵی ل ه كورد دهك��رد .ل ه مێژووشدا ك��وردان چهندین راپهرینیان ئهنجام دابوو ،بهاڵم شكستیان خواردبوو. بۆی ه ئیتر ئهم دۆخ ه وای ل ه كورد كردبوو، ك ه ئ��ی��رادهی��ان نهمێنێتو خۆیان بدهن ه دهست قهدهرو بڵێن ئێم ه ئیدی ناتوانین سهربهخۆبین ،ئێمه پێویست ه داگیركهری پهسهند بكهین ،نكوڵیو قڕكردن پهسهند بكهین ،ئیدی ئهم ه قهدهری ئێمهیه ،وات ه كوردان ئهمهیان وهك قهدهرێك پهسهند كردبوو. ك���وردان ل�� هگ��هڵ ئ���هوهی داگیركهرییان
ق���ب���ووڵ ك���ردب���وو ،دۆخ��ێ��ك��ی وهه����ا ل ه كوردستاندا دروست بووبوو ،ك ه باوك ب�� ه م��ن��داڵ��هك��هی خ���ۆی دهگ����وت فێری ت��ورك��ی بب ه ب��ۆ ئ���هوهی ببیت ه م��رۆڤ، چونك ه ل ه كوردێتیدا هیچ شتێك نییه. ئهم ه داخوازیی باوك بۆ منداڵهی نهبوو ب�� ه دڵ ،بهڵكو ب��ه ن��اچ��اری پهسهندی ك��ردب��وو .ئ��هوی��ش ل�� ه پێناو پاراستنی ی س��هرو ماڵی .ئهم ه له الی��هك ،ل ه الیهك ت���رهوه ،ل ه قوتابخانهكانیشدا مامۆستا دهیگوت :ب ه توركی قس ه بكهن ،كوردی ق��هدهغ��هی��ه .ئ���هوهی ب�� ه ك���وردی قسهی بكردای ه دهستنیشانیان دهكردو لێیاندهدا. بێگومان ئهوان ه دهیانویست داگیركاری ب ه پهسهندكردن بدهنو كوردان بتوێننهوه، چونك ه ئهوان ه مامۆستای داگیركهربوون، ك ه ئهركی ئهوان ئهوهبوو كوردان بكهن ب ه تورك ئهویش ب ه خوێندن .لهپاڵ ئهمهدا داگیركهران كوردیان ب ه مرۆڤ دانهدهنا. بۆی ه دهی��ان��گ��وت :م��رۆڤ��ی كلكدار .وات�� ه سووكایهتییان ب ه كورد دهكرد ،ب ه مرۆڤیان حساب نهدهكردو زوڵمیان لێ دهكردن. كوردیش ئهو وزهیهی ل ه خۆیدا نهدهبینی، که ل ه دژی ئهو سیاسهت ه دهربكهوێت، چونك ه زۆر راپهرینیان لهم پێناوهدا بهرپا كردبوو ،ههمووشیان شكستیان هێنابوو، ل��هب��هرئ��هوهی ك��ۆم��هڵ��ك��وژی ب�� ه دواو ه هاتبوو ،ئ��ی��رادهی��ان شكابوو .ئیدی بۆ ئهوهی لهو سووكاییهتی پێكردنهو زوڵم ه رزگاری ببێتو بتوانێت بژی داگیركهریو
19
سیاسهتی داگیركهرانهی پهسهند دهكردو نكوڵیی قڕكردنی خۆی پهسهند دهكرد. ئهم پهسهندكردنهی ك��ورد بهرانبهر ب ه داگیركهر ،خۆی ل ه خۆیدا مهترسییهكی گ��هور ه ب��وو ،ك ه ل ه م��ێ��ژوودا زۆر كهم كهس ،یان گهل ئهمهیان پهسهند كردووه، بهاڵم كورد ئهمهی پهسهند كرد .ب ه واتای ئهوهی ئهگهر بێتو كۆمهڵگایهك نهتوانێت ب��هرگ��ری ل�� ه خ���ۆیو خ���اكو نیشتمانی خۆی بكاتو ئیرادهو بڕیارهكانی خۆی ب��دات��ه دهس���ت دهس���هاڵت���ی داگ��ی��رك��هرو ستهمكار ،ههمیش ه ل ه كۆیالیهتیدا دهبێت. (عبدواڵ ئ��ۆچ��هاڵن) له كتێبێكیدا دهڵێت: كۆمهڵگایهك چهند ه خۆی ل ه بههای ئهم ژیری ،ئهقڵو كلتوور ه بێ بهش كردبێت، یان لێی بێ بهش كرابێت ،تا ئهو رادهی ه ل ه نێو كۆیالیهتیدا دهژی. پ��هک��هک��ه ك��ات��ێ��ك دهرك������هوت ،رهوش���ی جیهانو ههرێمهكهو گهلی ك��ورد لهو چوارچێوهدا بوو؛ ل ه بارودۆخێكی وههادا، ك ه كورد تێی كهوتبوو له الیهكهوه .ل ه الیهكی دیكهوه ،ئهو فكرهی ئهم پارت ه ب ه بنهما وهریگرتبوو ،فیكری سۆسیالیزم بوو ،ک ه ههڵگری بنهمای ئازادی بوو بۆ سهربهخۆیی واڵتو ئ��ازادی تاكهكانو رزگ��ارب��وون��ی��ان ل�� ه دهس��ت��ی دهس��هاڵت��ی س��ت��هم��ك��ارو دورخ��س��ت��ن��هوهی دهس��ت��ی دوژم�����ن ل��� ه س���ن���وورو خ����اكو گیانی خهڵكی كوردستانو پاراستنی هاوزمانی كوردی ،چونك ه توركیا زمانی كوردیان
ق��هدهغ�� ه ك��ردب��وو ،ب�� ه زم��ان��ی مرۆڤیان نهدهزانی ،دهیانویست رهگی كوردی ل ه ناخی نهو ه كوردهكاندا نههێڵن .ئهمهش ێ ههستی له پێناوی ئ��هوهی نهوهی نو خ��ۆش��هوی��س��ت��ی��ی��ان نهمێنێت ب��هرام��ب��هر كوردستان ،بیر ل ه واڵتێك نهكهنهوه ،ك ه ناوی (كوردستان)ه .ئهم پارت ه ل ه پێناوی ئهوهی ،ك ه ئهم دۆخ ه ترسناك ه بنبڕ بكات، ك ه رووب��هڕووی كوردستان بووبووهو ه دهستی بهكارو چاالكیهكانی خۆی كرد. ل ه راستیدا كوردهكان ،ب ه تایبهتی گهنجو الوهك��ان لهو پ��هڕی ئامادهیدا ب��وون بۆ بهشداریكردن ل ه خهباتو تێكۆشان ل ه دژی ستهمكاریو زۆرداری توركهكان ل ه كوردستاندا .لهم كاتهدا كوردهكان ل ه بارودۆخێكی ناههمواردا ب��وون ،چونك ه نائومێدیو بێ هیوایی باڵی ب ه سهردا كێشابوون .ل ه بارودۆخێكی بهو شێوهی ه پارتی كرێكارانی كوردستان ههستا ب ه چاالكییهكانی ،ك ه (الزاریف) ل ه پهرتووكی مێژووی كوردستان ئاماژ ه بهو ه دهكات، ك ه سهرهتای ئهم چاالكییان ه دهگهڕێتهو ه ب���ۆ ن��ێ��وهڕاس��ت��ی س��اڵ��ی ( ،)1978ك ه پهكهك ه ههڵگری ب��ی��روب��اوهری سیاسی رادیكاڵیو ماركسیزم ــ لینینیزم بوو ب ه فهرمی .ههروهها سهرههڵدانی پهكهك ه ك��ارێ��ك��ی ئ��اس��ان ن��هب��وو ،چونك ه دوای ئهوهی پارتهكانی تری تۆمهتبار كرد ب ه ههڵپهرستو دانینهدهنا بهوهی ،ك ه مافی ئهنجامدانی چاالكی سهربهخۆیان ههی ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 20
ل ه ئهنجامی ئهمهش كهوتن ه ملمالنێیهكی توندهوه .ل ه كۆتایی حهفتاكانو سهرهتای ههشتاكاندا چهند كۆمهڵێكی چهكداریی كورد دهستیان ب ه شهڕی پارتیزانی ل ه باشوری ڕۆژههاڵتی توركیادا کرد ،ك ه پهكهك ه سهركردایهتی دهك��رد .ل ه ئابی 1984دا ئهم پارت ه شهڕێكی بهرباڵوی راگهیاند له دژی رژێمی فهرمانڕهوایی توركیاو هێرشو پهالماردانی بنكهكانی جهندرمهو پۆلیسو بنك ه سهربازییهكانو ی تری هاوشێو ه دهستیپێكرد زۆر كرده ب�� ه ش��ێ��وهی��هك��ی ب���هرف���رهوان .ه��هروهه��ا پارتی كرێكارانی كوردستان ل ه كۆتایی ه��هش��ت��اك��ان ،ب��ه تایبهتیش س��هرهت��ای��ی نهوهدهكان ،ههستا ب ه چاالكیی سیاسیی پڕوپاگهندهئامێز ب ه شێوهیهكی بهرفرهوان ل��� ه دهرهوهی ت���ورك���ی���اش .ه���هروهه���ا ئ���هوان���هی ل�� ه واڵت���� ه ئ��هوروپ��ی��ی��هك��انو واڵت��ان��ی یهكێتیی واڵت�� ه سهربهخۆكان (كۆماری یهكێتی سۆڤێتی جاران) كاریان د هك���رد ،ههڵدهستان ب ه باڵوكردنهوهی پهیامهكهی حزب ،ك ه هیچ جێگرهوهیهكی نیی ه ل�� ه ه��هم��وو چ��ارهن��ووس��ی ك���ورددا. لهم رووهش��هو ه كهناڵی ئاسمانیی med TVرۆڵێكی گ��هورهی بینی .ئهم كهناڵ ه سهبارهت ب ه پارتی كرێكارانی كوردستان ب���وو .ه��هروهه��ا ئ��هو دهی���ان رۆژن��ام��هو گ��ۆڤ��ارهی ،ك�� ه ب�� ه زۆر زم��ان��ی جیاواز باڵو دهكرانهوه ،رۆڵی خۆیان بینی لهم رووهوه .ئهمهش لهو پێناوهدا بوو ،ك ه
پهیامو ئامانجهكانی حزب باڵوبكهنهوه. نیشاندانی ئ��هو س��ت��هم��ك��اری��ی��ان��هی ،ك ه توركیا بهرامبهر ب ه كورد دهیكات .ئهم خهبات ه چهكدارییهی كوردستانی توركیا بوو ه هۆی بهرزكردنهوهی ئاستی گیانی نیشتمانپهروهری ل�� ه الی ك��وردهك��انو ب ه تایبهتیش گهنجو الوهكانیان .ئهمهش وای ل�� ه ب��هش��دارب��ووان��ی بزووتنهوهك ه كرد ،ك ه متمانهیان ب ه هێزهكانی خۆیان ههبێت .ههروهها ئهم رابوون ه نوێیهی ب��زاف��ی ك���وردی ل�� ه كوردستانی توركیا هاندهرێكی گرنگ بوو بۆ قسهكردن له سهر پرسی كورد ل ه داهاتوودا .ههروهها زۆربوونی جهماوهری پارتی كرێكارانی كوردستانی توركیا ل ه نێو كوردهكانی سوریا خاڵێكی گهرمی تری پێكهێنا ل ه كوردستاندا ،ك ه تواناییهكی نوێی دهدا ب ه یهكخستنی هێزو بزووتنهوهكانی كورد ب ه شێوهیهكی گشتگیر .بهاڵم ،لهو كاتهدا یهكگرتنی هێز ه بهرگریكارهكانی زهحمهت بوو .ههروهها دواتریش ئهویش ب ه هۆی ئ��هو نهخۆشی ه دێ��ری��نو درێژخایهنهی بزوتنهوهی نهتهوایهتی كورد ،ك ه بریتیی ه ل ه ج��ی��اوازیو دووب��هرهك��ی نێوان پێڕو كۆمهڵ ه دیارهكانی .ههروهها بانگهشهو خ���واس���تو ح���هزی س��هرك��ردهك��ان��ی ل ه دهسهاڵتی تاكڕهوی . كوردهكان ل ه باكووری خۆرئاوای سوریا ههمیش ه جیادهكرانهوهو ب ه چاوێكی كهمتر ی تر سهیر دهكرانو بێبهش دهكران لهوان
21
ل ه داهاتی ئابووریی ئهو واڵته .جووتیار ه كوردهكان تۆو پێداویستییهكانی زهویو زاریان ب ه ههرزان دهست نهدهكهوت .ب ه پێچهوانهی جووتیارهكانیتر .پیادهكردنی س��ی��اس��هت��ی ت��هع��ری��ب ،گ��ۆری��ن��ی ن��اوی شوێنهوار ه كوردییهكان بۆ ناوی عهرهبی ل ه فهرمانگهكاندا .ئهو مندااڵنهی ناوی كوردی بوای ه هیچ جۆر ه نووسراوێكیان ێ نهدهكردن ،بێبهش دهكران ل ه بۆ جێبهج ێ ب��وونو هیچ مافێكی هاواڵتی نیشتهج ێ ن����هدهدرا .ك��وردهك��ان ههر بوونیان پ�� وهك���و بێگان ه ت��ۆم��ار ك��راب��وونو مافی ئهوهیان نهبوو ،ك ه بهشداریی پرۆسهی ههڵبژاردندا بكهن .سهرباری ئهمانهش، ێ بهرانبهر ئهمانی چاودێری پزیشكی ب نهدهگرتهوهو زمانی ك��وردی ب ه فهرمی دان��ی پێدا ن��هن��راب��وو .ئهرمینییهكان ب ه پێچهوانهی ك��وردهك��ان��هوه ،رێگایان پێ درابوو خوێندنگای سهربهخۆیان ههبێت، رێ��گ��ا ن�����هدهدرا ن��ووس��ی��نو ب�ڵاوك��راو ه كوردییهكان ل ه سوریا دهربچنو چاپ ب��ك��رێ��ن ،ت��هن��ه��ا رێ��گ��ا ب���هو چ��اپ��ك��راوان�� ه دهدرا ،ك��� ه ل��� ه ل��وب��ن��ان��هو ه دهه���ات���ن. ههرچهند ه بهكارهێنانی زمانی كوردی ب������هردهوام ق���هدهغ���ه ب����وو ،س����هرهڕای ئهمهش ك��وردهك��ان ب��هم زمان ه قهدهغ ه ك��راو ه ئاخافتنیان دهك��ردو دهیانووسی. هۆكارێكی نوێی پرسی كورد ل ه سوریا ل�� ه س���هرهت���ای ه��هش��ت��اك��ان ب���وو .دوای ئ��هوهی كودهتا سهربازییهكهی توركیا
یارمهتی سهركردایهتی PKKدا ،ك ه بهرهو سوریاو دهشتهكانی بیقاع برۆن ل ه الیهن س��وری��او ه كۆنترۆڵ ك��راب��وون ،پهكهك ه ك���ردی ب�� ه س��هرب��ازگ��هی مهشقپێكردن ب��ۆ خ��هڵ��ك��ان��ی خ���ۆی���انو س��وری��ی��هك��ان، نووسینگهیان ل��هوێ��دا ه��هب��وو .سوریا ب��ووب��وو ه بناغهو خاڵی دهستپێكردنی چاالكیو كار ه سهربازییهكانی پهكهكه. سهرهتا كوردهكانی سوریا هاوسۆزییان ل ه بهرامبهر پهكهكهدا ههبوو ،ههروهها زۆری��ن��هی گهنجهكانی ك��ورد بووبوون ه ج��هن��گ��اوهر ل��ه ری��زی پ��هك��هك��هدا .ب��هاڵم، دوات����ر ك���وردهك���ان ل�� ه س���وری���ادا ئ��هو هاوسۆزییهیان نهماو س��اردو سڕییان پێو ه دی��ار ب��وو ل ه بهرانبهر پهكهكهدا، زۆر ب ه ئاشكرا پهكهك ه داوای یارمهتی ماددیی دهك��رد ل ه دانیشتووانی كوردو ئهم كارهشی سهپاندبوو ب ه سهریاندا. پهیوهندیی پهكهك ه لهگهڵ رژێمی سوریادا زۆرباش بوو ،ئهمانیش راو بۆچوونیان وهكو راو بۆچوونی دهوڵهتی سوریا بوو، ك ه دهیانگوت كوردی سوریا بوونی نییهو ئهوانهش ،ك ه لێرهن كوردی پهنابهرنو ل ه توركیاو ه هاتوون .ئهم ه كارێكی باش بوو بۆ پهكهكه ،ك ه دهیویست لهو بۆچوونهو ه سهركردایهتیی كوردهكانی سوریا بكات. بهاڵم ،كوردهكانی سوریا ئهوهیان رهت ك���ردهوه ،ك ه پهكهك ه سهركردایهتییان بكاتو دهیانویست وهك كوردێكی سوریا بمێننهوه .لهگهڵ ئ��هوهش��دا ،ك ه سوریا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 22
سیاسهتی بێزاركهری رهگهزپهرستانهی ل ه بهرانبهر ك��وردهك��ان��دا پیاد ه دهك��رد، پهكهك ه ل ه سهرێكهو ه هۆكارێكی باش بوو بۆ رژێمی سوریا ب ه بهكارهێنانی بهشێكی كهمی ئ��هو كهمینهی ه ل�� ه دژی توركیا، ل�� ه الی��هك حكومهتی س��وری��ا یارمهتیی رێكخراوی چهكداریی كوردهكانی دهدا، ی ت����رهو ه ه��ی��چ یارمهتییهكی ل�� ه الی��هك�� كوردهكانی سوریای ن��هدهدا .ههر بۆی ه پیادهكردنی ئهم سیاسهت ه كوردهكانی سوریا ،یان خهڵك ه ئاساییهكانی نیگهران ك��ردب��وو .ئ��هم سیاسهتهی سوریا نهك ه��هر ب ه تهنها لهگهڵ پهكهكه ،بهڵكو ل ه بهرامبهر تاڵهبانیو (ی.ن.ك)ی��ش ههروا ب��وو ،ل ه سهر ههمان نییهت ،ك ه لهگهڵ پهكهكهدا پهیڕهو دهكرا .توركیا ل ه ههوڵی ئ��هوهدا ب��وو ،ك ه سنوورێك بۆ پهكهك ه داب��ن��ێ��ت .ئ���هو ه ب��وو ل�� ه س��اڵ��ی 1988ــ 1989دا ل ه سهر سنوورهكان پهرژینێكی دروستكرد بۆ رێگا گرتن ل ه چاالكییهكانی پهكهكه .دروستكردنی ئهم پهرژین ه كاری خ��ۆی ك��ردو ئیدی پهكهك ه نهیدهتوانی ل�� ه ن��ێ��و خ��اك��ی ت��ورك��ی��ادا وهك ج���اران چاالكییهكانی خۆی ئهنجام بدات .لهگهڵ ئهمهشدا بوونی پهكهك ه ل ه سوریا هێشتا حكومهتی ئ��هن��ق��هرهی ن��ی��گ��هرانو بێزار كردبوو .ل ه سااڵنی نهوهدهكاندا ههردوو حكومهتی س��وری��او ت��ورك��ی��ا گهیشتن ه رێكهوتننامهیهكی ئاشتییانه ،ك ه پشكی گهورهی ئهو رێكکهوتننامهی ه پهیوهندیی
ب ه مهلهسهی ك��وردهو ه ههبوو .توركیا دهیویست پهكهك ه ل ه بناغهو ه ههڵبكهنێت ل ه سوریاو تێكی بشكێنێت .حكومهتی سوریا دهیوست بهشێكی زیاتری ئاوی (فورات)ی خهڵكی ئهو ناوچهی ه ناڕهزایی كێشهی كهمی رێژهی ئاویان ههبوو ب ه ه��ۆی بوونی ئ��هو بهربهستانهی ،ك ه ل ه الیهن توركیاو ه دروستكرابوون بهشێكی كهمی رێ��ژهی ئاو بۆ سوریا دهمایهوه. توركیا ل ه لێدوانێكیدا ههمیش ه ههڕهشهی بهكارهێنانی هێرشی سهربازی ل ه دژی س��وری��ا دهك����رد ،ئ��هگ��هر ب��ێ��تو س��وری��ا پاپهند نهبێت ب ه بهڵێنهكانیهوهو چیتر ل��ه پ��ش��ت چ���االك���ك���ردنو ی��ارم��هت��ی��دان��ی پ��هك��هك��هو ه ن��هب��ێ��ت .ل�� ه ب��هه��اری ساڵی 1988دا س�����هرۆك (ئ���هس���هد) ه��هم��وو سهربازگهكانی مهشقپێكردنی سهر ب ه پهكهكهو نووسینگهی نوێنهری پهكهكهی ل ه سوریا داخست ب ه هۆی ههڕهشهی توركیا ل ه بهكارهێنانی سوپا ل ه دژی سوریا .ئیتر داستانی گهڕانی ئۆچهاڵن دهس��ت��ی پێكرد ل�� ه واڵت��ان��ی ئ��هوروپ��او جهنگاوهرهكانی پهكهكه ،ك ه ل ه بهشی توركیا بوون بهرهو ناوچهكانی سهرووی عێراق رۆیشتن ،یان ل ه توركیا مانهوهو جهنگاوهرهكانیتری پهكهكهش ،ك ه ل ه سوریا بوون رهنگ ه ل ه سوریا مابنهو ه رێكهوتنێكی نهێنیش ه��هب��وو ل�� ه نێوان حكومهتی سوریاو پهكهك ه ب ه مهبهستی ن���هووروژان���دن���ی ك��وردهك��ان��ی س��وری��او
23
خۆ الدان ل ه پهرچهكرداری كوردهكانی سوریاو هێشتنهوهیان ب ه ئارامی.
كاریگهریی سیاسهتی پهكهكه له سهر توركیا س��هب��ارهت ب ه ه��ۆك��اری ههڵگیرساندنی ك��ودهت��ای ساڵی ( 1980جهمیل باییك) دهڵ��ێ��ت :ئ��هو ك��ودهت��ای��هی ،ك�� ه ل�� ه 12ی ئهیلولی 1980زۆر هۆكاری بهرپابوونی ه��هب��وو ،ب���هاڵم ئامانجی ب��ن��هرهت��ی ئهو كودهتای ه تهسفیهكردنی تهڤگهری ئازادی خوازی گهلی كورد بوو ،ئهمهی ب ه بنچین ه وهرگرتبوو ،ئهگهر ئهو تهڤگهر ه تهسفی ه نهكات ئهوا ناگات ه ئامانجی خۆی .ئهو كودهتای ه ب ه دهستی ئهمریكا ئهنجام درا، بۆ ئهوهی بتوانێوات توركیا ب ه سهالمهتی بهێڵێتهوه ،چونك ه ل�� ه ئ��ێ��ران حوكمی (ش���ا) رووخ���اب���وو ،ئهمریكا گورزێكی كوشندهی بهركهوتبوو ،ل ه ئهفغانستاندا سۆڤیهت تێكهوتبوو ،ئهم ه بۆ ئهمریكا گ���ورزوو ك��ودهت��ا ب��وو .ل�� ه خۆرههاڵتی ن��اوی��ن��دا ب����هرهی الی��هن��گ��ی��ری سۆڤیهت بههێز بووبوو ،ل ه توركیاشدا تهڤگهری چهپی ت��وركو تهڤگهری ئازادیخوازی گهلی كوردستان ل ه نێو پێشكهوتنێكی مهزندا بوونو كێشهی جددی ل ه ئارادا بوون .ئهگهر رێگری لهمان ه نهكات ئهوا لهوان ه توركیاش ل ه دهستی دهربچێت،
ئهو كات ه ئهمریكاو سیستهم (سیستهمی س����هرم����ای����هداری) زهب���رێ���ك���ی م��هزن��ی ب��هردهك��هت ،بۆ ئ��هوهی سیستم زهب��ری بهرنهكهوێت ،بۆ ئ��هوهی ئ��هو زهب��رهی ل ه سیستهمیش كهوتوو ه بێكاریگهری بكات كودهتایهكی سهربازییان ل ه توركیا پێشخست. سیاسهت ه دوژمنكارهكانی ئهنقهر ه ل ه دژی ك��ورد ش��ێ��وازی ت��ازهی گرت ه بهر ل ه دوای كودهتاكهی ساڵی ،1980ك ه سیاسهتی شۆڤینیهكانی ب ه شێوهیهكی ئاشكرا پیاد ه دهكرد .ئهوهبوو سهركرد ه سهربازیی ه نوێیهكانی توركیا ههروهكو دهسهاڵتدارهكانی پێشوو .رایانگهیاند دان نانێن ب ه هیچ مافێك ل ه مافهكانی نهتهوهیی كورد .ههروهها سهرۆكی واڵت (كهنعان ئیڤرین) ل ه تشرینی یهكهمی ساڵی 1980 ل�� ه چاوپێكهوتنێكیدا ل��هگ��هڵ گ��ۆڤ��اری (دیڕشبیگل) گوتی :كوردهكان زۆرجار راپهڕیوون له سهردهمی ئیمپراتۆریهتی عوسمانیو ئ��هت��ات��ورك .ب��هاڵم ،ئێم ه له ب��هردهم نهخشهو پالنێكی شهیتانیداین، ک توركیا الواز دهبێت كوردهكان كاتێ رادهپ����هرن ،ئ���هوان ب�� ه ه��اوك��اری هێزی بێگان ه دهیانهوێت توركیا پارچ ه پارچ ه بكهن .ههروهها گوتی :كورد بوونی ههیه. ب���هاڵم ،رێگایان پێنادهین واڵت پارچ ه پارچ ه بكهن ،ل ه توانایشیاندا نی ه هیچ ێ بهرن ،بۆی ه ئێمهش ههموو شتێكمان ل ههوڵێكمان خسۆت ه كار تا ئهم كێشهی ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 24
ل ه ڕهگو ریشهو ه ههڵكهنین .دهستوری توركیاش ،ك ه ب ه شێوهیهكی رووكهشی راپ��رس��ی له س��هر ك��را ،ل ه ساڵی 1982 جهخت دهكاتهو ه له سهر بێبهشكردنی كورد ل ه مافهكانی لهم واڵتهدا .ل ه پێشهكیی ێ هیچ مهرجو دهستوورهكهدا هاتوو ه (ب كۆتێك دهبێت سهروهری بۆ گهلی توركی بێت ).ههروهها بنهمای رهگهزپهرستی جێگیر ك��را ل ه یاسا بنهڕهتییهكان ،ك ه دهبێت كاندیدكراو یا ههر كهسێك ،ك ه پۆستێكی حكومی ،یان بهرپرسیارێتیهك ل ه ئهستۆ دهگرێت ،دهبێت سهر ب ه گهلی توركی بێت له ههر روویهكهوه. جهنهڕاڵهكان ئهركهكانی خۆیان وهك رزگ��ارك��ردن��ی دی��م��وك��راس��ی ل��ه دهس��ت سیاسهتكارانو پاكسازیی ل ه سیستهم ه سیاسیهكهدا چاولێدهكرد .ئهوان لهمهدا زیاتر ل ه پێشینهكانیان تێپهڕاند .نهك تهنها پهرلهمانتاران رهوانهی ماڵهو ه كرانهوهو پ��ارت�� ه سیاسیهكانیش داخ����ران ،بهڵكو پارێزگارو ئهنجومهنی شارهوانیهكانیش، ك ه زیاتر ل ه ه��هزارو حهوت سهد كهس دهبوون ،لێ خران .ههموو دهسهاڵتهكانی ئهنجومهن ل ه دهستی سوپادا كۆكرایهوه. ب ه تایبهت ل ه دهستی ئهنجومهنی ئاسایشی نهتهوهیی ك ه ل ه الیهن جهنهراڵ (كهنعان ئهڤهرین)ی سوپاساالرهو ه سهركردایهتی دهك��را .ئ��هوهی ل ه 14ی سێپتهمبهردا ب ه فهرمی وهك سهرۆك كۆمار راگهیهندرا. ههفتهییهك دواتر ،ئهنجومهنی ئاسایشی
ن���هت���هوهی���ی ،ك��� ه ت��هن��ه��ا ل��� ه ئ��هن��دام�� ه سهربازییهكانی پێكدههات ،كابینهیهكی 27ئهندامی ل ه سایهی سهرۆكایهتیی (بوڵند ئۆلوسو) پێكهێنا ،ئهو كابینهیهی، ك ه ل ه بیرۆكراتو ئهفسهر ه خانهنشینهكان پێكدههاتو هیچ سیاسهتكارێكی چاالكی تهنانهت سیاسهتكارانی پێشووتری ل ه خ��ۆ ن��هگ��رت��ب��وو .ه��هم��وو ئهركێكی ئهم كابینهی ه پێدانی راوێژ بوو ب ه ئهنجومهنی ئاسایشو جێبهجێكردنی بڕیارهكانی ئهو ئهنجومهن ه ب��وو .ئهنجومهنی ئاسایشی نهتهوهیی مافی لێخستنی وهزیرهكانی ههبوو .ئ��هو ئهنجومهنهی ن��هك ه��هر ل ه رێ��گ��ای وهزارهت���هك���ان���هو ه ك���اری خۆی جێبهجێدهكرد ،بهڵكو ل ه رێگای فهرماند ه سهربازییی ه ههرێمیو ناوچهییهكانیشهوه، ئ���هوان���ه ب��� ه پ��ێ��ی ی���اس���ای س��هرب��ازی��ی دهسهاڵتێكی زۆر بهرفرهوانیان پێدرابوو. ئ��هوان�� ه ك��ران�� ه ب��هرپ��رس��ی پ�����هروهرده، باڵوكراوهكان ،ژووری بازرگانیی یهكێتی ه پیشهییهكانو ل�� ه ئهنجامدانی ئ��هركو بهكارهێنانی دهسهاڵتهكهیان قسورییان ن��هك��رد .ل�� ه س��اڵ��ی 1982ب�� ه فرمانێكی ئهنجومهنی ئاسایش ههر گهنگهشهیهكی ئاشكرا لهالیهن كۆن ه سیاسهتكارهكانهو ه س��هب��ارهت ب ه راب���ردوو ،ئیستاو ئایند ه قهدهغ ه كرا .ههموو ئهو كۆن ه پارتانهی، ك ه پاش كودهتاك ه ل ه كارخران ،بهفهرمیی ل ه 16ی ئۆكتۆبهردا ههڵوهشێنرانهوهو موڵكو داراییان دهستی بهسهردا گیرا .
25
لهگهڵ ئهو رێو شوێن ه توندو تیژانهی، ك ه دهسهاڵتدارانی توركیا گرتبوویانهبهر ل ه دژی كورد .بهاڵم ،نهیانتوانی ئالۆزی تهنگهژهكانی نێو كوردستانی توركیا س���ووك ب��ك��هن .ئ���هوهت���ا ل�� ه س��هرهت��ای ه��هش��ت��اك��ان��دا چ���هن���دی���ن رێ���ك���خ���راوی س��ی��اس��ی ك�����ورد ك����اری����ان دهك������رد ل ه بارودۆخێكی نهێنیو نیمچ ه ئاشكراش، ئ��هو رێ��ك��خ��راوان��هش پ��ارت��ی كرێكارانی كوردستان (ئاپۆچییهكان)و پارتی كاری كوردستان (الیهنگری ش��ڤ��ان)و پارتی سۆشیالیستی ك��وردس��ت��ان��ی ت��ورك��ی��او (ك����وك)و ئ���ااڵی رزگ����اری تێكۆشینو (كاوا)و زۆری تریش .ئهم رێكخراوانهو رێكخراو ه سیاسیهكانی تریش چهندین گ��ۆڤ��ارو رۆژن��ام��هی��ان دهردهك���رد وهكو (رۆژا واڵت)و (ژیانا نوێ)و (اوغیورلیوك ــ سهربهستی)و (تێكۆشین)و (خهبات) و ..ه��ت��د ،ك��� ه زۆرج�����ار ئ���هم گ��ۆڤ��ارو رۆژنامان ه قهدهغ ه د هك��رانو ئهوانهشی، ك ه باڵویان دهك��ردهو ه تووشی چهندین ج��ۆر س���زادان دهب���وون���هوه .جموجۆلی ناڕهزاییو بێزاری جهماوهر ل ه گهشهدا بوو ،ك ه زۆر شێوازی توندی گرتهبهر. ههروهها پهرهسهندنی بزاڤی نهتهوایهتی ل ه كوردستانی عێراقو بووژاندنهوهی پرسی ك��ورد ل ه س��هردهم��ی ئ��هوهی ،ك ه ناودهبرا ب ه (شۆرشی ئیسالمی) وزهیهكی زیاتری بهخشی ب ه خهباتو تێكۆشانی نهتهوهیی كورد ل ه توركیا .بهاڵم تیرۆرو
تۆقاندنی پۆلیسو سهربازی توندوتیژ دهس��هاڵت��داران��ی توركی ل ه دژی ك��ورد. ههروهها نهبونی ك��هشو بارودۆخێكی پێویست ب��ۆ خ��هب��ات��ك��ردن ب�� ه ه��ۆك��ارو ش��ێ��وازی س��ی��اس��ی .پ��ارت�� ه ك��وردهك��ان��ی ن��اچ��ارك��رد پ��هن��ا ب��ب��هن��ه ب���هر خ��هب��اتو تێكۆشانی چ��هك��داری .ل ه بارودۆخێكی بهو شێوهی ه پارتی كرێكارانی كوردستان ههستان به چاالكییهكانی. ب��ه ه��ۆی ه��هم��وو ئ��هو ك���ارو چ��االك��یو سیاسهتو توندو تیژییانهی ،ك ه توركیا گرتی ه ب���هر ،ك��اردان��هوهی��هك��ی ل�� ه سهر پهكهك ه دروستكرد ،ك ه دهستی كرد ب ه چاالكییهكانی خ��ۆی دژ ب�� ه حكومهتی توركیا. (دهیڤید ماكداول) ل ه كتێبهكهیدا دهڵێت: ل ه ئابی 1984حزبێك بهناوی (پارتی ك��رێ��ك��اران��ی ك��وردس��ت��ان��ی ت��ورك��ی��ا) ،ك ه ت��ا ئ�����هودهم زۆر ن���اس���راو ن���هب���وو ،ل ه كوردستان ل ه دژی هێز ه سهربازییهكانی توركیا دهستی ب ه زنجیر ه عهمهلیاتێكی ع��هس��ك��هریو ب��ۆس�� ه دان��ان��هو ه ك���رد .ل ه م��اوهی دهی��هی دوات��ر چاالكییهكانی ئهم حیزبه ،ب��وو ه ه��ۆی ك��وژران��ی نزیكهی 12ه����هزار ك���هسو نیشانهیهكی ك��هم ێ نهدهبینرا .لهم میانهیهدا بوونهوهی ل ،حكومهتی توركیا ،ك ه بۆ ماوهیهكی كهم ێ دهركهوتبوو ،ك ه چهند نیشانهیهكی ل نیازی وای ه ناسنامهی كوردی ل ه ساالنی 1990ــ 1993ب ه رهسمی ل ه ناو كۆماردا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 26
بسهلمێنێت ،جارێكی دیك ه ههڵوێستی (ئینكاری) خۆی كهوا پێدهچوو چارهیهكی دیكهی نهبێت ،وهرگرتهوه . الی��هن��ێ��ك��ی دی���ك���هی خ��هب��ات��ی (پ .ك. ك) ت��ون��دك��ردن��ی رێ��وش��وێ��ن��ی ئاسایش ب�� ه درێ���ژای���ی س��ن��وور ب����وو .ل�� ه ساڵی ( 1985ب���هرهی رزگ���اری خ��وازی گهلی كوردستان)ی دروستكرد ،ك ه پارتیزانی نێو ش��ارو ك��ۆك��ردن��هوهی زان��ی��اری كار ت بۆ ب��ك��اتو س��هرهن��ج��ام بنكهیهك بێ كۆكردنهوهی خهڵك ل ه دهوری خۆیو هاندانیان( .ب��هرهی رزگاریخوازی گهلی كوردستان) لهم خاك ه ههژارهی بهردهم ستهمو سهركوتی حكومهت ب ه خێرایی گ��هش��هی ك��ردو ف���رهوان ب��وو ،ه��هر ئهو پشتیوانییهی رۆژبهرۆژ زیاترهی خهڵك ب����وو ،ك�� ه (پ .ك .ك)ی ل��هب��هرام��ب��هر حكومهتدا ،ك��رد ه هۆكارێكی ترسناك. ل�� ه ب��هرام��ب��هردا حكومهت ه��هوڵ��ی دهدا ت (پ .ك .ك) ئهو ترسو ل��هرز ه نههێڵێ دروستی كردبوو ،ب ه ترس وهاڵمی ترس ت بداتهوه ،وا پێدهچوو لهو باوهڕهدابێ ئهگهر كوردهكان زیاتر ل ه (پ .ك .ك) ل ه ت یاخی بوونو ئهنقهر ه بترسن ،دهتوانرێ سهركهشی كپ بكرێتهوه .ل ه كۆمهڵێكی خ��ۆش��گ��وزهران��دا ،ك�� ه ب�� ه ه��ۆی كێشهی مهدهنی شتگهلێكی زۆر ل ه دهست دهچوو، جێبهجێكردنی بهرنامهیهكی وا لهوانهی ه ك��اری��گ��هرب��ێ��ت ،ب����هاڵم ل��ه ه��هل��وم��هرجو ب��ارودۆخ��ی ه��هژارك��راوی كوردستاندا،
ك ه كۆمهڵێكی خهڵك ئاسۆو ئایندهیهكیان ل ه ب��هردهم��دا نهبوو ،شێوهی راكێشانی خهڵك ب ه هۆی موڵكدارهكان ،ل ه باری رزینو ل ه سهر ههڵدێری ئهماندا بوون، ش��ێ��وهی ل��هم ج���ۆره ل�� ه واق��ی��ع��دا ن��هوت رژان���دن ب ه س��هر ئ��اگ��رداب��وو .كودهتای عهسكهری ساڵی 1980پێشتر رژێمێكی توندوتیژی بۆ كوردستان .سوپا ههقی ب ه ملمالنێی نێوان (راس���ت)و (چ��هپ)ی ن��او زان��ك��ۆو گ��هڕ هك��ی ه��هژار نشینهكان نهبوو ،بێجگ ه ل ه ش��هڕی كۆریا (1950 ــ )1952و قوبرس ()1974و رۆڵێك ،ك ه ل ه ناتۆدا ههیبوو ،ب ه درێژایی نیو سهده، ئهزموونی گهور ه ئاڕاستهی هۆی بوونی، ک سهركوتی كوردستان بوو .لهبهر ههندێ بۆ سوپا ئهم ه كارێكی سروشتی بوو ،ك ه سهرنجی خۆی له سهر كوردستان چڕ بكاتهوه ،بهاڵم بهو شێوازانهی دهیگرت ه بهر ،دروست یارمهتیی ئهو شتهی دهدا، ێ دهترسا .یهكهم جار ك ه خۆی زۆری ل ههوڵیدا كلتووری ك��وردی ل ه نێوببات. ل ه تشرینی یهكهمی ساڵی 1983یاسای ژم��ار ه ()2932ی دان��ا ،ك ه بهكارهێنانی زمانی كوردی قهدهغ ه دهكرد( .كوردی) ببوو ه (دێو)ێكی وا ،ك ه ئهم یاسای ه بۆ ئ��هوهی خۆی ل ه بهكارهێنانی ئهم وش ه ح��هس��اس�� ه الب�����داتو ل�� ه ه��هم��ان ك��ات��دا مهبهستهكهشی رابگهیهنێت ،ناچار بوو زنجیر ه زاراوهو وشهیهكی دیك ه بهكار بهێنێت .ق��هدهغ�� ه بوونێكی ل��هم ج��ۆر ه
27
ل�� ه س���هرهت���ادا ك���اری ل�� ه خ��وێ��ن��دهوارو ههڵسوراو ه سیاسیو كۆمهاڵیهتیهكان ك��رد .ب��هاڵم ،دامو دهزگاكانی حكومهت ب��ۆ ئ���هوهی ب�� ه خهڵكی ن��هخ��وێ��ن��دهواری ت ههموو واڵتیشی رابگهیهنێت ،ك ه دهبێ ناسنامهی ك���وردی ق��هدهغ�� ه ب��ێ��ی ،رێو شوێنی دیكهی گرت ه ب��هر .ل ه كانوونی ی��هك��هم��ی 1982وهزی����ری پ����هروهردهو فێركردن ب ه پارێزگارهكانی راگهیاند، ك�� ه (گ���ۆران���ی ف��ۆل��ك��ل��ۆری رۆژه����هاڵتو خوارووی رۆژههاڵتی ئهنادۆڵ) لهوانهی ه بۆ (مهبهستی نهتهوایهتی) یان جودایی ت تهنیاو خوازان ه بهكاربهێنرێتو دهبێ تهنیا ب ه زمانی توركی بگوترێن .تهنانهت ت ن��اوی منداڵهكانو گوندهكانیش نابێ سیمایهكی ك��وردی��ان پێو ه دی��ارب��ێ ،تا ساڵی 1986ب ه مهبهستی لهنێوبردنی ناسنامهی ك��وردی ل ه ئادیامانو غازی ئانتابو ئورفهو ماردینو سێرتو ئامهد، ل ه كۆی 3524گوند ،ناوی 2842گوند گ��ۆڕاب��وو .هیچ ك��وردێ��ك ل��هو روداوان��� ه ێ ئاگا نهبوو .بێگومان سوپاش رۆڵو ب ئهركی نیشتمانی خ��ۆی ل ه دابینكردنی ئاسایشی ناوچهك ه دهزان���ی .ل ه م��اوهی س��ااڵن��ی دهی���هی 1980دا ،ژم���ارهی ئهو هێزانهی بۆ كۆنترۆڵ كردنی كوردستان راس���پ���ێ���ردراب���وون ب������هردهوام رو و ل ه زیادبوون بوو .ل ه سهرهتای دهیهی 1990 گهیشت ه دوو ه���هزار ك���هس .ه��هروهه��ا سهركوت گوشاری حكومهت ،ب ه تایبهتی
ئهشكهنجهو پێشێلكردنی ك��هرام��هت��ی ێ رادهو ف����رهوان ب���وو ،كهم خهڵكی ب�� كهس ههبوون زیانو خراپهی عهمهلیات ه ک بهردهوامهكانیان بهرنهكهوێت .ههندێ جار فرم��ان ئهوهبوو ،ك ه ههركهسێك ێ بیكوژن .لهگهڵ ت دهستبهج دهگرن ،دهبێ توندتربوونی پێكدادانهكان ههلو مهرجی ژیان بهردهوام بهرهو خراپی دهچوو .ل ه سهرهتای ساڵی 1989چهند راپۆرتێك ل ه توركیا باڵوبوونهوه ،ك ه باسیان ل ه توندو تیژی سوپاو مانگرتنی كۆمهاڵنی خهڵكی ل ه (س��ێ��رت)و شوێنهكانی دیك ه ێ دهكرد ،ك ه وا دهزانرا گیراوهكان ،ب ه ب (هۆو ئهگهرێكی دیار) ل ه زیندانهكانیاندا مردوون .ل ه تهموزی 1988بڕیارنامهی ژمار ه 582ی ئهنجومهنی وهزیران رادهی دهستهاڵتهكانی فهرمانداری گشتی فرهوان ێ كردو دهستهاڵتی پێدا ،ك ه ن ه تهنیا ،دهتوان ه��هر گ��ون��دێ��ك ،ك�� ه پێویست ب��ێ ،چۆڵ ت دانیشتوانهكانی بكات ،بهڵكو دهشتوانێ ل ه ناوچهك ه دوور بخاتهوه .ژمارهی ئهو گوندو زستان ه ه��هواران��هی ل ه ناوچهی س��ن��وور چ��ۆڵ ك���ران ،ل�� ه كۆتایی ساڵی 1989گهیشته چوار ههزارو ل ه ماوهی ێ ساڵی دواتردا وێرانكردنی گوندهكان س ل�� ه شوێنهكانی دی��ك��هش ،ب�� ه رادهی��هك��ی زۆرت��ر دهستی پێكرد ،بهشێوهیهك ل ه كۆتایی ساڵی 1994دا ژمارهی ئهم گوندو چ��ۆڵ��ك��راو وێ��ران��ك��راوان�� ه گهیشت ه دوو ههزارو ژمارهی ئاوارهكان گهیشت ه 750
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 28
حهفت سهدو پهنجا ههزار كهس. گۆڕانكارییهكانی پارتی كرێكارانی كوردستان له رووی ئایدۆلۆجییهوه ل ه دوای ساڵی 1999 ل ه ساڵی 2000دا گۆڕانكاری ستراتیجی ب ه شێوهیهكی فهرمی بڕیاری ل ه سهر دهدرێت ،كاتێك ،ك ه pkkل ه كوردستاندا دهستی ب ه كارو تێكۆشان كرد ،یهكێتیی گهلی ك���وردو ت���هواوی كوردستانی ب ه بنهما وهرگرت ،هیچ كاتێك كوردستانی تهنیا ل ه بهشێكدا نهبینی ،بهڵكو گهلی كوردی ل ه ههر چوار پارچهدا بینی ،بۆی ه ل��هو رۆژهوهی دهرك���هوت���وو ه كێشهی ههموو كوردو كوردستانیدای ه پێشخۆیو ئ��هوهی ك��رد ه ئامانج ،ك ه چۆن بتوانێت چارهسهری بكات .لهبهر ئهوهی سهرهتا ستراتیجییهتی كوردستانێكی سهربهخۆو دی���م���وك���راسو ئ�����ازادی ك����رد ه ئ��ام��ان��ج، وات��ا یهكێتی گهلی ك���وردو دهوڵهتێكی كوردی كرد ه ئامانج .بۆی ه لهم پێناوهدا خهباتی كرد ،ل ه سهر ئهو بنهمای ه زۆر پێشكهوتنو هۆشیاركردنهوهی بهدیهێنا، رۆحێكی كوردانهو یهكێتیهكی ل ه نێوان گهلی كورد خوڵقاندو نهتهوهیی بوونو ئ��ی��رادهی ك��وردان��ی ئافراند .كاتێك ،ك ه سهرۆك ئاپۆ ل ه سالی 1993و ه دهستی ب ه گۆڕانكاری ستراتیجی كردو ههوڵیدا ك��اری��گ��هری س��ۆس��ی��ال��ی��زم��ی ب��ن��ی��ادن��راو
لهسهر تهڤگهر نههێڵێتو نوێبوونهوهیهك ل�� ه ت��هڤ��گ��هردا بێنێتهدی ،س��هب��ارهت ب ه م��هس��هل��هی پ��ارچ�� هك��ان��ی كوردستانیش ههندێك گ��ۆڕان��ك��اری ئهنجامدا .چونك ه ت������هواوی ت���هڤ���گ���هری ل��� ه ك��اری��گ��هری��ی سۆسیالیزمی بنیادنراوی رزگ��ار كرد، بۆی ه نوێبوونهوهیهكی تۆكمهی ئهنجامدا، ه��هروهه��ا ل�� ه ستراتیجدا گ��ۆڕان��ك��اری��ی ئ��هن��ج��ام��دا ،ئ��هم��هش ن��وێ��ب��وون��هوهی�� هك��ی زۆر مهزن بوو .پێشتر تهڤگهر كێشهی كوردی ههر تهنیا وهك كێشهی ئازادی گ���هل ن��هدهب��ی��ن��ی ،ش��ان��ب��هش��ان��ی ئ��هم��هش وهك م��هس��هل��هی دهوڵ��هت��ی��ش��ی دهبینی. واتا ئهگهر تۆ دهخوازیت كێشهی گهلی ك���ورد چ��ارهس��هر بكهیت ،ئ���هوا دهبێت تۆ دهوڵهتێكی ك��وردی ئاوا بكهیت ،بهم شێوهی ه كێشهی كورد چارهسهر دهبێت، ئهگهر دهوڵهت ئاوا نهكرێت ئهوا كێشهك ه چارهسهر نابێتو ئازادی دیموكراسیش ن��ای��هت��هدی .ئ��هم تێڕوانین ه ستراتیجیی ه ك��اری��گ��هری س��ۆس��ی��ال��ی��زم��ی ب��ن��ی��ادن��راو بوو .بهاڵم ،كه ،سۆسیالیزمی بنیادنراو تهسفی ه بوو ،ههندێك راستینهی ئاشكرا كرد ،ك ه مهسهلهی ئ��ازادی دیموكراسی مهسهلهی دهوڵهت نییه .تهنانهت ئهگهر تۆ دهوڵهتت ب ه بنهما وهرگ��رت ئهوا تۆ ناتوانیت ئازادیو دیموكراسی ب ه تهواوی بهدی بهێنیت ئهو راستی ه روون بووهو ه ك��هوا مهسهلهی ئ���ازادیو دیموكراسی مهسهلهی دهوڵ���هت دروس��ت��ك��ردن ،یان
29
نهكردن نییه ،بهاڵم تا ئهو كاته ،تێڕوانینی وهها نهبوو ،بهڵكو ئهگهر تۆ دهخوازیت كوردستان رزگار بكهیت ئهوا پێویست ه ت��ۆ دهوڵ��هت��ێ��ك ئ��اوا بكهیت ،ك�� ه ت��ا ئهو ك��ات�� ه ئ��هم پ��ارت�� ه وهه���ا تێگهشتبوونو لهم پێناوهشدا كاریان دهكرد .بهاڵم ،ب ه ههڵوهشاندنهوهو تهسفیهبوونی سۆڤیهت ئهم پارت ه بینی ،ك ه دهوڵ��هت چارهسهر نییه ،تهنانهت ئ��هو كهسهی ب ه راستی دهخ���وازێ���ت ئ������ازادیو دی��م��وك��راس��یو عهدالهت بهێنێت ه دی ،پێویست ه دهولهت ب ه بنهما وهرن��هگ��رێ��ت ،چونك ه دهوڵ��هت بهههر شێوهیهك بێت با ببێت ،حاكمییهت (بااڵدهستی) ب ه بناخ ه وهردهگرێت ،ئهگهر بااڵدهستیشی ب ه بناخ ه وهرگ���رت ئهوا بااڵدهستێتی له سهر كۆیالیهتی بونیاد دهنرێت ،ئهگهر ل ه شوێنێكدا كۆیالیهتی نهبێت ئ��هوا بااڵدهستیش نابێت ،بۆی ه ئهگهر تۆ بااڵ دهستیت ب ه بناخ ه وهرگرت ئ���هوا ب��ااڵدهس��ت��ی��ی ل�� ه س��هر كۆیالیهتی بوونیاد دهنرێت ،كهوات ه ئهم ه ئ��ازادی، دی��م��وك��راس��یو یهكسانی نایهنێت ه دی، بۆی ه بینیمان ،ك ه كێشهی كورد كێشهی دهوڵ��هت(دهوڵ��هت��ب��وون)ن��ی��ی��ه .كێشهی ك��ورد كێشهی ئ��ازادی��ی�� ه (ئ��ازادب��وون��ه). وات�� ه م��هرج نی ه تهنیا ب ه دروستكردنی دهوڵهت ئ��ازادیو دیموكراسی بێت ه دی، چونك ه زۆر دهوڵهتیش دروستكراون، بهاڵم ئازادیو دیموكراسیش تێدا بهدی نههاتووه.
ب��ۆی�� ه س�����هرۆك ئ��اپ��ۆ ل���ه ف��هل��س��هف��هو ئایدۆلۆجیای خۆیدا ،نزیكبوونهوهیهكی ن��وێ��ی پ��ێ��ش��خ��س��تو ف��هل��س��هف��هو ف��ك��رو ئایدۆلۆجیای خ��ۆی ل ه ژێ��ر كاریگهری سۆسیالیزمی بنیادنراودا رزگ��ارك��ردو خ��اوێ��ن��ی ك�����ردهوه ،ب��ی��ن��ی ،ك��ه دهوڵ���هت ه��ۆك��اری سهپاندنی كۆیالیهتیی ه نهك بهدیهێنانی ئ��ازادیو ئازادیش ناهێنێت ه دی .ل ه سهر ئهم بنهمای ه دهستبهرداری دهوڵهت (دامهزراندنی دهوڵهت) بوو. پێشتر ئ��هو سیستمهی ك��هوا س��هرۆك ئ��اپ��ۆ پێشی دهخ��س��ت ب�� ه ت�����هواوی له سهر بنهمای ئاواكردنی دهوڵ��هت پێشی دهخست ،دیموكراسیش پارچهیهك بوو ل��هو سیستمهی دهوڵ����هتو ل�� ه ن��او ئهو سیستمهدا بوو ،ئیدی بینی ،ك ه ئهگهر تۆ دیموكراسی ل ه نێو سیستمی دهوڵهتدا ب�� ه بنهما وهرب��گ��ری��ت ئ��هوا هیچ كاتێك دیموكراسی راستهقین ه نایهتهدی .سهرۆك ئاپۆ ل ه دهرهوهی دهوڵ���هت سیستهمی دیموكراسی ك��رد ه ئامانج وهك چۆن دهوڵ��هت سیستمێك ه ئهوا دیموكراسیش سیستمێكه ،سیستمی دیموكراسی وهك ئهڵتهرناتیڤی دهوڵهته ،ئهگهر تۆ سیستمی دیموكراسی وهك ئهڵتهرناتیڤی دهوڵهت ببینیو ئهو سیستمهت ب ه بناخ ه وهرگرت ت��ۆ دهت��وان��ی��ت ئ�����ازادیو دی��م��وك��راس��ی ف��هراه��هم بكهیت .ئ��ی��دی س���هرۆك ئاپۆ سیستمی خ���ۆی ب�� ه ت����هواوی ل��ه س��هر بناخهی دیموكراسی پێش خست ،بۆ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 30
ئ���هوهی سیستهمی دیموكراسیش ئ��اوا بكات ،ئ��هوا ل ه سهر بنهمای كۆمهڵگای ژێ���رهو ه (خ����وارهوه)ی سهقامگیر كرد، ل�� ه س���هر ب��ن��هم��ای گ���هل ب��ن��ی��ادی ن���ا ،بۆ ئهوهی بتوانێت سیستهمی دیموكراسی پێكبهێنێت ،چونك ه ئهگهر تۆ كۆمهڵگایهكی ئازاد بونیاد ه نهنێیت ــ ههڵبهت ه كۆمهڵگای ئازادیش لهسهر بنهمای تاكی ئازاد بنیاد دهنرێت ــ ئهگهر تۆ ل ه شهخسدا (ل ه تاكدا) ئازادی نهئافرێنێت ،ل ه كۆمهڵگادا ئازادی نهئافرێنیت ،ئهوا تۆ ناتوانیت سیستمی دیموكراسیش بئافرێنیت ،چونك ه سیستمی دیموكراسی ل ه سهر كۆمهڵگایهكی ئازادو كهسێتیهكی ئازاد بنیاد دهنرێت .ههڵبهت ه كاتێك تۆ دهتوانیت كۆمهڵگایهكی ئازادو كهسێتیهكی ئازادیش بنیاد بنێیت ،ك ه تۆ كۆمهڵگای خوارهو ه ب ه بناغ ه وهربگریت. كاتێك ،ك�� ه ت��ۆ دی��م��وك��راس��ی ،شۆرشی رهگهزیو شۆرشی ئیكۆلۆجیی ب ه بناغ ه وهرگرت ئهوجا دهتوانیت كۆمهڵگایهكی ئ���ازادو كهسێتیهكی ئ���ازاد بئافرێنیت. كاتێك ،ك ه تۆ ل ه نێوان كۆمهڵگاو تاكدا هاوسهنگیت ب ه بناغ ه وهرگ���رت ،تۆ ل ه نێوان ژیری سۆزداری (الذكاء العاطفي) و ژی��ری ئهنالیتیكی (ال��ذك��اء التحلیلي) دا ه��اوس��هن��گ��ی ب�� ه ب��ن��اخ�� ه وهرب��گ��ری��ت ئهوجا دهتوانیت كۆمهڵگایهكی ئ��ازادو كهسێتیهكی ئازاد بنیاد بنێیت .سهرۆك ئاپۆ سیستمی خۆی ل ه سهر ئهو بنهمای ه پێشخستو دهخوازێت ل ه سهر بنهمای
زانست ،ئایدۆلۆجیا ،ئهخالقو سیاسهت ك��ۆم��هڵ��گ��ای��هك��ی ئ�����ازادو كهسێتییهكی ئ��ازادو سیستمێكی ئ��ازادو سیستمێكی دیموكراسی پێش بخات .س��هرۆك ئاپۆ دهخوازێت كێشهی كوردیش ل ه نێو ئهو سیستمهدا چارهسهر بكات ،نهك ل ه نێو سیستمی دهوڵهتدا. ب���ۆی���ه دهس����ت����ب����هرداری دهوڵ��هت��ێ��ك��ی سهربهخۆ بوو ،چونك ه پێشان دهمانگوت: دهوڵهتێكی سهربهخۆی كورد كاتێك ئێم ه دهستبهرداری ئهم ه بووین زۆر كهسو الیهن هێرشیان كرد ه سهرمانو گوتیان ئیدی ئاپۆو pkkدهستبهرداری كوردان ب���وون ،پێشان دهی��ان��گ��وت :كوردانێكی ئ����ازادو ی��هك��گ��رت��ووو دی��م��وك��راتو ههر كهسێكی ل ه سهر ئهو بنهمای ه دهخست ه جموجوڵهوه ،ئێستاش دهس��ت��ب��هرداری ل ه ههموو بهشهكانی دیك ه ب��وون ،تهنیا باكوور به بنهما وهردهگرن . لێرهدا پرسیارێك دێت ه پێشهو ه ئهویش ئ���هوهی���ه :ج����اران (پ .ك .ك) داوای ك��وردس��ت��ان��ێ��ك��ی س��هرب��هخ��ۆی دهك���رد. بهاڵم ،ئێستا داوای كۆماری دیموكراسی دهك�����ات ،زۆر الی����هنو ن���اوهن���د دهڵ��ێ��ن (پ .ك .ك) دهستی ل ه كوردستانیهت ب��هرداوه .بۆ؟ ل ه وهاڵمی ئهم پرسیارهدا (ه��هڤ��اڵ جومعه) دهڵ��ێ��ت :راس��ت��ه ،ئێم ه ل ه س��هرهت��ادا دهمانگوت كوردستانێكی ئازادو سهربهخۆو دیموكراتیكو لهسهر ئ��هو بنهمایهش دهستمان ب ه تێكۆشان
ك���رد .ئ���هو ك��ات�� ه ئێم ه داوای تێكدانی دهوڵ�����هتو دام���هزران���دن���ی دهوڵ��هت��ێ��ك��ی دی��ك��هم��ان دهك������رد ،ئ��هم�� ه ك��اری��گ��هری سۆسیالیزمی ب��ون��ی��ادن��راب��وو ل��ه سهر ئێمه ،چونك ه سۆسیالیزمی بونیادنراو ب��هم شێوهی ه سهیری واڵتو دهوڵهتی دهكرد .دهیویست دهوڵهت ههڵتهكێنێتو ێ ساز بكاتو دهسهاڵتیش دهوڵهتێكی نو ل�� ه دهس��ت��ی خ��ۆی ب��ێ��تو ب��هم شێوهی ه سیستهمی سۆسیالیستی بونیاد بنێت .ئهو كاتهی ئێم ه دهستمان ب ه تێكۆشان كرد گهرمهی بزوتنهوهی گهالنی ژێردهستو بزوتنهوهی كرێكاریو سۆسیالیستی بوو، دهرب��ارهی دهوڵ��هت ،دهس��هاڵتو ئازادی گهالنی ژێ��ردهس��ت لێكدانهوهو چهمكی سۆسیالیستی ب��اوو بااڵدهست ب��وو .بۆ نموون ه دهب��وو نهتهوهیهكی ژێردهست تێكۆشانی چهكداری ل ه ناو بباتو هێزی داگ��ی��رك��هر ل�� ه واڵت��هك��هی وهدهرب��ن��ێ��ت، دواتریش دهوڵهتی خۆی ساز بكاتو بهم ت چارهنووسی خۆی دیار شێوهی ه دهتوانێ بكات .بۆ ئهوهی سیستهمی سۆسیالیستی بونیاد بنێت ،پێویست ه دهسهاڵتی دهوڵهتی لهدهستدا بێتو بهمهش دهگوترا دهوڵهتی كرێكاران ،بێگومان ل ه ساڵی حهفتاكان، ك ه دهستمان ب ه تێكۆشان كرد ،ئێمهش ل ه ژێ��ر كاریگهریی ه��هلو مهرجی ئهو قۆناغهدا بووین. ک پێشكهوتن بێگومان توانیمان گهلێ ل��� ه ك���وردس���ت���ان ب�����هدی ب��ێ��ن��ی��نو ب ه ههڵوهشاندنهوهی یهكێتی سۆڤیهت زۆر
31
راستی ئاشكرا بووو ب ه دیاركهوت ئهگهر بتهوێت ئازادی دیموكراسی دادپهروهری دهستهبهر بكهیت ،ئهوا به رێبازی یهكێتی س��ۆڤ��ی��هت ن��اب��ێ��ت ،چونك ه ل�� ه سۆڤیهت دهوڵ�����هت س���از ك����را .ب����هاڵم ،ئ����ازادیو یهكسانی ب��هدی نههات ،ئ��هوهش واتای ئ��هوهی��ه ،ك�� ه م��هرج نیی ه دهوڵ���هت ببێت ه مایهی بهدیهاتنی ئازادیو مافپهروهریو بهختهوهری .ئێمهش ب ه حوكمی ئهوهی، ك ه بزافێكی كوردستانیو سۆسیالیستی ب��ووی��ن ،ب ه پێویستمان بینی سهرجهم چ��هم��كو لێكدانهوهكانی سۆسیالیزمی ێ شیبكهینهوهو بنیادنراو ه س��هر له ن��و ێ بهرنامهو ب�� ه پێی ه��هلو م��هرج��ی ن��و ئامانجهكانمان دهستنیشان بكهین .وهكو ب ه دیار كهوت ئهگهر لهژێر ناوی دهوڵهتی سۆسیالیستیش بێت ،ئهوا دهوڵهت چین ل�� ه نێو ن��اب��ات ،بهڵكو بههێزی دهك��ات. ب��ۆ ن��م��وون��ه ع����هرهب ژێ��ردهس��ت��ب��وونو توانییان گهلێك دهوڵ��هت دروستبكهن، بهاڵم نهیانوانیو ه ئ��ازادی ،دیموكراسیو دادپهروهری بۆ گهالنی خۆیان دهستهبهر بكهن .لهبهر ئ��هو ه بۆ چارهسهركردنی كێشهی ك��وردی��ش ،م��هرج نیی ه ئ��ازادی نهتهوهیی تهنیا ب ه سازكردنی دهوڵهتێكی س��هرب��هخ��ۆ ب��ب��هس��ت��رێ��ت��هوه .دوات���ر ئهو ت ساڵی رابردوو ل ه گۆرانكاریانهی له بیس ههموو ئاستهكان بهدی هاتوون ،كوردیش ناچار ه به پێی ئهو واقع ه نوێی ه ب ه دوای ئ����ازادیو مافهكانیدا ب��گ��هرێ .رهوش��ی خۆرههاڵتی ن��اوی��ن ،سروشتی واڵتانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 32
سهردهستی كوردستان لهبار نیی ه بۆ ئهوهی دهوڵهتێكی كوردی سهربهخۆ بێت ه كایهوه .ئێم ه ئێستاكهس لهگهڵ یهكێتیی نهتهوهیی گهلی كوردستانینو بهردهوام خهباتی بۆ دهكهین .جاران ئێم ه دهمانگوت سازكردنی كوردستانێكی سهربهخۆ ،وات ه بنیادنانی دهوڵهتی ك��وردی .ئێستاش بۆ ئازادی گهلی كوردستان تێدهكۆشین ل ه چوارچێوهی ئهو واڵتانهی ك��وردی تێدا دهژی .كێشهی كورد ل ه ههموو بهشهكان گ���رێ���دراوی ی��هك��ه ،ت�� هن��ی��ا ل��هی��هك ب��هش ت ب ه گشتگیری چارهسهر ناكرێت ،دهبێ سهیری كێشهی كورد بكهین ،نهك تهنیا ل ه بهشێكدا .ئێم ه ئێستاش وهك��و یهك ی��هك كێش ه سهیری ههموو بهشهكانی كوردستان دهكهین ،بێگومان ههر بهشێك تایبهتمهندیی خۆی ههیهو ل ه سهر ئهو بنهمایهش دهكرێت بۆ چارهسهری كار ت گهلی كوردستان ل ه ههموو بكات .دهبێ بهشهكاندا رێككهوتنی ههبێت. pkkدوای ئهوهی ،ك ه ستراتیجی خۆیشی گ��ۆڕی دیسان كێشهی ك��وردی ل ه ههر چ��وار پ��ارچ��هی كوردستاندا بینی ،هیچ كاتێك ل��هم��هدا گ��ۆران��ك��اری ن��هك��ردوهو دهس��ت��ب��هرداری پ��ارچ��هك��ان ن��هب��ووه ،ل ه پراكتیكیشدا ،پێشتر ب ه ن��اوی بهشهكان (پ���ارچ���هك���ان) رێكخستنێكی ب���ۆ ه��هر پارچهیهك دروست نهكردبوو .بهاڵم ،دوای ئ��هوهی ،ك ه ستراتیژی خۆی گ��ۆری ،ب ه ناوی بهشهكانیش رێكخستنی دامهزراند،
ك��هوات�� ه ئ��هگ��هر یهكێك دهس��ت��ب��هرداری بهشهكانی كوردستان بووبێت ،چۆن ب ه ن��اوی بهشهكانی دیكهو بۆ بهشهكانی دیك ه رێكخستن دادهمهزرێنێت؟ ئهم ه ل ه كاتێكدا ب ه گوێرهی ستراتیجی خۆی ،ئهو ههنگاوهی ل ه پارچهكانی كوردستاندا هاوێشتویانه ،ئێستا ل ه راب��ردوو قوڵترو بههێزتر ب���ووه ،پێشتر تێكۆشانی (پ. ك .ك) گشتی ب���وو ،ب���هاڵم ل�� ه میانهی ستراتیجی نوێدا (پ .ك .ك) بهشهكانی خۆی رێكخستو دامهزراند. كاتێك ،ك�� ه س��هرهت��ا پهكهك ه دام���هزرا س��ۆس��ی��ال��ی��زم��ی ب���ون���ی���ادن���راو ه��هب��وو، ههموو ل ه ژێر كاریگهری سۆسیالیزمی بونیادنراو دابوون ،پاشان سهرۆك ئاپۆ بۆ ئ��هوهی تهڤگهر ل ه كاریگهرییهكانی سۆسیالیزمی بونیادنراو خاوێن بكاتهو ه زۆر ك��اری ك��رد .ههڵبهت ه ئێستاش ،ك ه كاریگهری سۆسیالیزمی بونیادنراوی له ئایدۆلۆجیای خۆی خاوێن كردۆتهوه ،ئهوا بهم ه قوڵبوونهوهیهكی ل ه ئایدۆلۆجیای خ��ۆی��دا ئ��هن��ج��ام��دا .ب�� ه گ��وێ��رهی ئهمهش مۆدێلێكی رێكخستنی ل ه پارتیبونیشدا پێشخستبوو ،ك ه مۆدێلی كۆنگرهی گهل بوو ل ه ساڵی ،2005بۆی ه پێویست بوو ێ ل ه سهر بنهمای ئهو مۆدێل ه pkkی نو نوێی ه ئاوا بكرێت ،نهك ل ه سهر مۆدێلی كۆن ،چونك ه مۆدێلی كۆنی پارتی بوونی (پ .ك .ك) ل�� ه س��هر ب��ن��هم��ای مۆدێلی (بهلشهفیك)ی ئاوا كردبوو .ههڵبهت ه ئهو
33
مۆدێلهش ،ك ه سۆڤیهت نموونهكهی بوو، تهسفی ه ببوو ،تۆ نهدهتوانی جارێكی دیك ه (پ .ك .ك) ل ه سهر بنهمای ئهو مۆدێل ه ئاوا بكهیتهوه ،ههڵبهت ه خودی ئهو مۆدێل ه خۆی ل ه دونیادا نهمابووو تهسفی ه ببوو، بۆی ه پێویستبوو ل ه پارتیبووندا مۆدێلێكی ێ پێش بخرێت ،ئیدی پێویست بوو (پ. نو ێ ێ له سهر مۆدێلێكی نو ك .ك)ی نو ئاوا بكرێت ،ئهو مۆدێلهش سهرۆك ئاپۆ لهبهرگرینامهكهی خۆیدا چوارچێوهكهی داڕشتبوو ،كه ل ه سهر كام ه مۆدێل ئاوا ببێت .ئیدی (پ .ك .ك)ی كۆن دهوڵهتو دهسهاڵتی بۆ خۆی ب ه بنهما وهرگرتبوو، مهسهلهی چارهسهركردنی كێشهی گهلی ژێر دهستهو دیاریكردنی چارهنووسی خۆی ل ه مهسهلهی دهوڵهتدا دهبینییهوه، له سهر ئهو بنهمای ه خۆی ئاوا كردبوو. ل ه پارتیدا چهمكی دهوڵ��هتو دهس��هاڵت ه���هب���وو ،ب��ۆی�� ه (پ.ك.ك) دهوڵ�����هتو دهس��هاڵت��ی ك��ردب��وو ه ئامانجی خ��ۆی، چونك ه دیاریكردنی چارهنووسی گهلی ك��وردی ب ه ج��وداب��وونو ب ه دهوڵهتێكی سهربهخۆو ج��ودای داب���وو ه پێشخۆی. ه��هروهه��ا ستراتیژی خ��ۆی ب ه گوێرهی رهوشی ئهو كاتهی جیهان پێشخستبوو، تاكتیكی خ��ۆی ل ه س��هر بنهمای شهڕی گهلی درێژخایهن داڕشتبوو ،شهڕێك ،ك ه ئهو كات ه تهڤگهرهكانی گهالنی ژێردهست ه ب��هرێ��وهی��ان دهب���رد .رهوش���ی جیهانیش گ��ۆڕدراب��وو ،ب ه ن��اوی سۆسیالیزم ئهو
سۆسیالیزمهی ل�� ه ئ��اراداب��وو پ��هرشو ب��ڵ�او ب����ووب����وو ،ئ���ی���دی ت���ۆ ن��ات��وان��ی��ت ب��هو س��ۆی��ال��ی��زم��هو ب��هو م��ۆدێ��ل��هی ئهو سۆسیالیزم ه رێكخستن پێش بخهیت. سهرۆك ئاپۆ ل ه فهلسهفهو ئایدۆڵۆجیی خۆیدا نوێبوونهوهیهكی بههێزی ئهنجامدا، ب ه تهواوی دهستی ل ه دهولهتو دهسهاڵت ب��هردا ،زهنیهتێكی نوێی پێشخست ،ب ه گ��وێ��رهی ئ��هو زهه��ن��ی��ی�� هت��هش كلتوورو ئهخالقێكی نوێو سیاسهتێكی نوێی پێش خست .بۆی ه پێویست ب��وو ئ��هو پارت ه ل�� ه س��هر ئ��هو بنهمای ه ئ��اوا ببێت .بۆی ه (پ .ك .ك) له سهر بنهمای سیستهمی دیموكراسی ئاوا بوو ،نهك لهسهر بنهمای سیستهمی دهوڵهت گهرا .سیاسهتیش له سهر ئهو بنهما ه پێك بێنێت نهك ل ه سهر بنهمای ئاواكردنی دهسهاڵتو دهوڵهت و سیاسهتیش ل ه سهر بنهمای ئایدۆلۆجیو ئ��هخ�لاق ب��ون��ی��ادب��ن��رێ��ت ت��اك��و بتوانێت ێ پێشبخاتو بهردهوام كۆمهڵگایهكی نو نوێی بكاتهوه ،ههروهها پێداویستیهكانی كۆمهڵگا ل ه رووی ئازادی دیموكراسیو عهدالهتو بێنێتهدی ،ئیدی پێویست بوو ێ لهسهر ئهو بنهمای ه ئاوا (پ.ك.ك)ی نو بكرێت .بۆی ه سهرۆك ئاپۆ دهستهواژهی ێ ێ بهكارهێنا ،چونك ه pkkی نو pkkی نو ل ه ههموو رووی��هك��هو ه ل ه pkkی كۆن جوداتره. گۆڕانكارییهكانی پارتی كرێكارانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 34
كوردستان له رووی پهیوهندییهكانی لهگهڵ توركیا ل ه دوای ساڵی ١٩٩٩ گ��رت��ن��ی راب������هری پ��هك��هك��ه( ،ع���هب���دواڵ ئ��ۆچ��هاڵن) ،ل ه ساڵی 1999دا رێگایهكی گهورهو جهرگبڕی ل ه پهكهك ه سرهواند، دوای زی��ن��دان��ی��ك��ردن��ی ل��� ه ب���اك���ووری ك��وردس��ت��ان ه��هر ل��هگ��هڵ بیستنی ئهو ههواڵهدا شهقامهكان جۆشو خرۆشێكی زۆریان ب ه خۆیانهو ه بینی چهندین كهس بۆ شهرمهزاركردنی ئهو كار ه ب ه چاالكی خۆ سووتاندنو گیانبازی ئهو كارهیان شهرمهزاركرد ،ب ه جۆرێك ،ك ه ژمارهی ئ��هو ك��هس��ان��هی ك�� ه خ��ۆی��ان س��ووت��ان��دو گیانی خۆیان لهو پێناوهدا بهخت کرد، ژمارهیان گهیشت ه ههشتاو پێنج كهس ب ه ێ جیاوازیی نێرو مێ. ب س����هب����ارهت ب���ه رۆڵ�����ی ت���ورك���ی���ا ل��هو پ�لان��گ��ێ��ری��هی ،ك�� ه دان���راب���وو ل�� ه گرتنی (ع��هب��دواڵ ئ���ۆچ���هاڵن)دا (ج��هم��ی��ل بایك) دهڵێت :رۆڵی توركیا لهو پالنگێریهدا زۆر كهمه ،وهك چ��ۆن ل ه فیلمێكدا ههندێك ئهكتهر رۆڵێكی زۆر سادهیان دهدهن��ێ، پێی دهڵێن :فیگوران واتا ئهو رۆڵهی ب ه توركیای دهدهن ئهمهیه .بۆ نموون ه كاتێك ئهو پالنگێریی ه پێكهاتو سهرۆكیان ب ه دیل گرتو تهسلیمی توركیایان كردهو ه (بوڵهند ئهجهوید) سهرۆك وهزیران بوو، تاكو مردنیش دهیگوت :من نازانم بۆچی
ئۆچهاڵن ،یان تهسلیمی ئێم ه كردهوه؟! ) ئهمهش ئ��هو ه ب ه دی��اردهخ��ات ،ك ه رۆڵی توركیا له پالنگێریهكهدا زۆر كهمه . پهكهك ه ههوڵیدا وهك پارتێكی سیاسی ئ��اش��ت��ی��خ��واز خ����ۆی س����از ب����دات����هوه، ئاگربرێكی یهكالیهنهی راگ��هی��ان��د ،لهم ماوهیهدا شوێنو پایهی كورد له توركیا جێگیرتر بوو ،ل ه ساڵی *2004دا پهكهك ه ئاگڕبڕ ه یهكالیهنهكهی خ��ۆی شكاندو لهو بنكانهدا ،ك ه ل ه ناو توركیا ل ه ساڵی 2006دا دروستیكردبوونهو ه دهستیكرد ب�� ه پ��هالم��اردان��ی ئ��ام��ان��جو نیشانهكانی ** توركیا ،ل ه 2006دا پهكهك ه هێرشو پ��هالم��اری سنووری ب��ڕی ل ه نێو خاكی عێراقهو ه بۆ نێو باشووری رۆژههاڵتی ت���ورك���ی���ا (ب�����اك�����ووری ك���وردس���ت���ان) دهستیپێكرد ،توركیا ل ه تۆڵهی ئهوهدا ب ه هێرشو پهالماری سهربازی سنوورشكێن وهاڵم���ی پهكهكهی دای���هوه ،دواب���هدوای زنجیرهیهك هێرشو پهالماری پهكهك ه ل ه دیسهمبهری 2007دا توركیا ب ه یارمهتیو زانیاری ههواڵگری ئهمریكی ئیسرائیلی شااڵوێكی بۆردومانكاری دژ ب ه بنكهو بارهگاكانی پهكهك ه ل ه باكوری عێراق دهس��ت��ی پێكرد ل��هو ك��ات��هو ه هێزهكانی توركیا ب����هردهوام ل�� هگ��هڵ پ�� هك�� هك��هدا ل ه پێكداداندان ،ش��ااڵوی بۆمبارانی توركیا ل ه شوباتی 2008دا ،پهالمارێكی زهمینی بهدوادا هات .دیسانهو ه ههر ب ه یارمهتی دهزگ���ای ههواڵگریی ئهمریكی نزیكهی
35
ه��هزار سهربازێك ل ه هێزهكانی توركیا بهشداریان لهو پهالمارهدا كرد ،ل ه پاش چهند شهڕو پێكدادانێك ل ه نێوان پهكهكهو هێزهكانی ت��ورك��ی��ادا چهندین گهریالی پهكو سهربازی تورك كوژران .لهوانهش ل ه 21ی ئابی 2008دا ل ه چیای زاگرۆس ههلیكۆپتهرێك ل�� ه ك��ات��ی داب��هزان��دن��ی س��هرب��ازهك��ان ل��هو ن��اوچ��هی��هدا دهبێت ه ئامانجی گهریالكانو ل ه ئاكامدا تێكو پێكی دهداتو ل ه ناویشیدا بیستو پێنج سهربازو پلهدار ههبوون ،ك ه ههموویان ك����وژران .ب��ه ه��ۆی ب���هردهوام���ی ش��هڕو پێكدادانهو ه ل ه ئهنجامدا ب ه تهنها ل ه مانگی ئابدا دوو سهدو دوو سهربازی تورك ێ هێلیكۆپتهر تێكشكێنرانو كوژرانو س بیستو دوو گهریالی پهكهكهش شههید دهب��ن .دواتریش ل ه 2008/7/12دا دوو ه��ێ��ل��ی��ك��ۆپ��ت��هریت��ری ت��ورك��ی دهخ��رێ��ن�� ه خ���وارهوهو هێزهكانی توركیا دهكهون ه بۆسهی گهریالكانهوهو ل ه ئاكامدا چوار س��هرب��ازی ت��ورك دهك��وژرێ��نو شهشی تریش برینداردهبن ،ل ه ههمان رۆژدا ل ه دهریای زهردێلێش شهڕ دێت ه ئاراوهو پێنج سهربازیتر دهكوژرێنو حهوتی دیكهش برینداردهبێتو ل ه رۆژی 2008/7/13دا ل��� ه ئ��هن��ج��ام��ی ش��هڕێ��ك��ی ق���ورس���دا ل ه ه��هم��ان ه��هرێ��م دوو س��هرب��ازی ت��ورك دهكوژرێنو یهكێكیتریش برینداردهبێت. ل ه چیای كاتۆش ل ه ئاكامی دوو شهڕدا 4س��هرب��ازی توركیا ك���وژرانو سوپای
توركیا ب ه ناچاری دهس��ت ب ه كشانهو ه دهک�����هنو گ��هری�لاك��ان��ی��ش ه��هڵ��دهك��وت��ن�� ه سهریان ،ل ه ئاكامیشدا ()5یان دهكوژرێنو 8یتریش بریندار دهبێت ،ل ه ماوهی نێوان 2008/2/22-13دا چ��لو دوو سهرباز دهكوژرێنو سیو یهکی تریش بریندار دهب��ن ،لهو ه ب ه دواو ه حكومهتی توركیا بۆی دهردهكهوێت ،ك ه ب ه تهنها ناتوانێت رووبهرووی پهكهك ه بێتهوه ،ههوڵیدا ،ك ه ب ه باشترینو پیالنرێژترین رێگا خۆی ل ه حكومهتی ههرێمی كوردستان نزیك بكاتهوه .شهڕهكانی پهكهكهش كاریگهری راستهخۆی لهسهر پهیوهندییهكانی نێوان ههرێمو توركیادا ههبوو ،بۆی ه توركیا ههر رێگایهكی دهگرت ه بهر بۆ ملكهچكردنی سهركردهكانی باشووری كوردستان بۆ ئهوهی ئهوانیش هاوشانی سوپای تورك ل ه بهرامبهر پهكهكهدا بجهنگن ،بۆ ئهو مهبهستهش توركیا ههوڵیدا ل ه سهرهتاو ه لهرێگای كۆمپانیای وهبهرهێنهرهكانیهو ه سهرنجی حكومهتی ههرێم بهالی خۆیدا رابكێشێت ،حكومهتی ههرێمیش ب ه هۆی ئهو قاتو قڕیو ماڵوێرانییهی ،ك ه ب ه سهر كوردستاندا هاتبوو دهیویست ب ه باشترین شێو ه قازانج لهو كۆمپانیا وهبهرهێنهران ه وهرب��گ��رێ��ت ،ب�� ه ش��ێ��وهی��هك ل�� ه كۆتایی ساڵی 2007دا زیاتر ل ه س��هدا ههشتای وهب��هره��ێ��ن��ان ل�� ه ههرێمی كوردستاندا كۆمپانیا ت��ورك��ی��هك��ان ب���وون ،ل�� ه پاش ساڵی 2003و ه تاكو ئێستا ل ه ههرێمی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 36
كوردستان وهبهرهێنان دهكهن ،جا چ ل ه چاوهڕێی ئهو ه ناكات ،ك ه ئایا حكومهت پ��ڕۆژ ه گهورهكاندا بێت ،ی��ان ل ه پ��ڕۆژ ه پێشوازی ل ه پ��ڕۆژ هك��هی��ان دهك���ات ،یان بچوكهكانداوه توركیا بهرژهوهندیهكی ن��ا ،بهڵكو ئ���هوان ب��ۆ خ��ۆی��ان راستهخۆ ئابووری گهورهی ل ه ههرێمی كوردستاندا دهس��ت ب ه جێبهجێكردنی ئ��هو پڕۆژهی ه ه��هی��ه ،ك�� ه وهك��و دهروازهی�����هك وای�� ه ل ه دهك����هن .پ��هك��هك�� ه ن��زی��ك ب��ه ی��ان��زهساڵ نێوان باكووری عێراقو باقی جیهاندا .چاوهڕێی ئ��هوهی ك��رد ،ك ه حكومهت بۆ ئهو بهرژهوهندی ه ئابوریی ه هاوبهشانهی چارهسهركردنی پرسی كورد ههنگاوی نێوان حكومهتی ههرێمی كوردستانو پراكتیكی ههڵبگرێت .بۆ ئهم مهبهستهش توركیا پ��اڵ ب�� ه ه��هردوك��ی��ان��هو ه دهنێت ،ل�� ه گرتنی ئ��اپ��ۆو ه دهس��ت��ی ب�� ه گۆڕینی ك ه واز ل ه رووب��هروو بونهوهی یهكتری ت��اك��ت��ی��كو س��ت��رات��ی��ج��ی خ���ۆی ك����رد .ل ه بهێننو بهرهو هاوكاری ههنگاو بنێن ،ب ه ئهنجامی ئهم سیاسهت ه ههر چهند ه ئهم ێ بهناوبانگهكهی ساڵی پشت بهستن بهو پهیوهندیهی ل ه نێوان هێز ه ل ه پاشهكش حكومهتی ههرێمو توركیادا ههیه ،توركیا 1999دا زیانێكی گیانی زۆری لێكهوت. دهیهوێت بهشداریی چاالكانهی حكومهتی بهاڵم ،بهم خۆ كشانهوهی ه توانی ،ك ه خۆی ههرێم ب ه دهست بهێنێت بۆ ل ه ناوبردنی لهگهڵ دۆخی گیرانی ئاپۆدا بگونجێنێت. وات ه توانی ،ك ه ل ه ماوهیهكی كهمدا خۆی پهكهكه. ت قۆناغی پ��هك��هك�� ه ستراتیجییهتی ت���ازهی خۆی كۆبكاتهوه .ل ه ئیستادا پێدهچێ رادهگهیهنێت ،ك ه جگ ه ل ه بواری سهربازی ،چاوهڕوانی كۆتایی پێ هاتبێت ،بۆی ه ئهم ل�� ه رووی س��ی��اس��یو ستراتیجیشهو ه هێز ه ههموو ئامادهكارییهكی سیاسی، ئهم هێز ه بهو قهناعهت ه گهیشتووه ،ك ه پ���هروهردهی���ی ،س��هرب��ازیو دیبلۆماتی ێ ئ���هوان چیتر ناتوانن چ��اوهڕێ��ی بهڵێن ه تهواوكردبێت .بۆی ه دهیهوێت سهر ل ه نو ێ ل ه مێژووی خۆیدا دهست ێ بنهماكانی حكومهتی پارتی داد ببن .قۆناغێكی نو ب بۆی ه راستهوخۆ خۆیان بۆ بهدیهێنانی پێبكات .ئهوهی پێشبینی دهكرێت بریتیی ه ت پهكهك ه ل ه ههموو ئۆتۆنۆمی دیموكراسی تێدهكۆشن .ئیتر ل��هوهی ،ك ه پێدهچێ ل ه پێناو ئ��هم ئامانجهدا تێدهكۆشن ب ه ن��اوچ�� ه ستراتیجییهكانی ك��وردس��ت��انو پشت بهستن خۆیی كار بۆ بهدیهێنانی توركیا شهڕ بهرفرهوان بكات .ههروهها ئهو پرۆژهی ه بكرێت .بۆی ه ئهگهری ئهو ه ئهگهری ئ��هوهش ههی ه ك ه ئهم هێز ه ل ه ههیه ،ك ه ل ه چهند ناوچهیهكی كوێستانی ههندێک ن��اوچ��هش پ��هر ه ب�� ه دهس��هاڵت��ی باكوری كوردستاندا جهنگ بهرپا ببێت .خۆی بدات .سهبارهت بهوهی چ الیهنێك پهكهك ه به پێی ئهم ستراتیجییهی چیتر پشتیوانی ئهم پارت ه دهك��ات ،توركهكان
37
خ���ۆی���ان راس���ت���هخ���ۆو ن���ا راس��ت��هوخ��ۆ بدات .بهاڵم ،دوای ریفراندۆم راستییهكان رایدهگهیهنن ،ك ه ئیسرائیل لهم ستراتیجیی ه بۆ ههموو الیهك دهردهكهوێتو ههوای ت��ازهی��هی پهكهكهدا پاڵپشتی ئ��هم هێز ه دژ ه ئیسرائیل ب��وون��ی ئ��هم حكومهت ه دهكات .پێش ماوهیهك (حوسێن چهلیك) دهنیشێتهوه! جێگیری ئهردۆغان ل ه كۆبوونهوهیهكی ئ��هم هێز ه رایدهگهیهنێت ،ك ه ئ��هوان ب ه رۆژن��ام��هن��ووس��ی��دا رای��گ��هی��ان��د :پهكهك ه هێزی خۆی خۆیان چاالكی دهكهن ،بۆی ه داشی دامهیهو بهمدوایی ه كهوتۆت ه دهست دهپرسن لهو سااڵنهی ئیسرائیل پاڵپشتی ئیسرائیل .بۆی ه ل ه چاالكیهكهی بهندهری حكومهتی ئ��هن��ك��هرهی ل�� ه دژی پهكهك ه ێ ی��ارم��هت��ی پ��هك��هك��هی دهدا؟ ئهسكهندهرۆن ،ك ه تهنها دوای دوو كاژێر دهك���رد ،ك�� پاش پهالمارهكهی ئیسرائیل كهشتی ماڤی بۆی ه ئهوان پێیان وای ه پێویست ه ههموو مهڕمهڕ ه هات ه ئاراوه ،ئهوان لهو بهندهره ال هێزی پهكهك ه بناسنو ئهوهش بزانن، پهالماری بنكهیهكی هێز ه دهریاییهكانی ك ه ئهگهر ئ��هم هێز ه بڕیارێكیدا ،ئهو ه توركیایان داوه .وات ه پهیوهنیهك ل ه نێوان توانای ئهوهشی ههیه ،ك ه بیبات ه سهر .جا ێ بنكهی هێز ه چهكدارهكانی ئ��هم دوو پ��هالم��ارهدا ه��هی��ه! ههرچهند ه له ههر كو بهرپرسانی ئهو واڵت ه ههموویان ل ه سهر ت���ورك ههبێت ئ���هو ه ل��هم��هودوا دهبێت ه ئ��هو ب��ۆچ��وون�� ه ن��ی��ن ،ب���هاڵم ههندێك ل ه ئامانجی هێزهكانی پاراستنی گهل .ئهم رووناكبیرانو رۆژنامهنووسانی نزیك ل ه ستراتیژیهش راستهوخۆ پهیوهندیی ب ه دهسهاڵت ئهم بۆچوونهیان تۆخكردهوه .ناراستگۆی حكومهتو هێزی دینامیكی دواتر ل ه نێو میدیاكانیش ئهم بۆچوون ه پهكهكه خۆیهوه ههیه. پ��هرهی��س��هن��د .ل��ێ��رهدا پ��رس��ی��ارێ��ك دێت ه ك���ای���هو ه ئ��هوی��ش ئ���هوهی���ه :ل�� ه كاتێكدا بوونی پهكهكه وهك فاكتهرێكی كاریگهر له سهر دهستێوهردانی توركیا بۆ سهر خ���ودی ئیسرائیل ف��رۆش��ی��اری فرۆك ه ههرێمی كوردستان هێرۆن ه بێفرۆكهوانهكان ب ه توركیایهو پهیمانی ستراتیژی ل��هگ��هڵ ئ��هو واڵت�� ه ێ ئیسرائیل ب ه بوونی پهكهك ه ل ه كوردستانی عێراقو ههیه ،چۆنچۆنی دهك��ر پاڵپشتی پهكهك ه بزانرێت؟ ل ه وهاڵم��ی ج��هخ��ت��ك��ردن��هوهی ب��هرپ��رس��ان��ی توركیا ئهم پرسیارهدا پهكهك ه پێیوای ه حكومهت ل��� ه س���هر ئ�����هوه ،ك��� ه پ��هك��هك��ه دهس��ت��ی بۆ ئ��هوهی رای گشتی ئیسالمگهراكان ههبوو ه ل ه زنجیرهیهك كاری كوشتنو ێ زهق��ب��ون��هوهی بهالی خۆیدا رابكێشێت ،دهیهوێت بهر ل ه ت��هق��ی��ن��هوهو س��هرل�� ه ن��و ێ ج��م��وج��ۆڵ��هك��ان��ی پ��هك��هك�� ه ل��� ه ك��ات��ێ��ك��دا ریفراندۆم پۆزی دژ ه ئیسرائیل بوون ل
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 38
عێراقی دوای س��هدام حسێن ل ه دۆخی وهچ��هرخ��ان��دای��ه ،ههرێمی كوردستانی عێراقیش رووخسارێكی شهرعیانهتر ب ه خۆیهو ه دهبینێت ،بۆی ه ئهنقهر ه دیسان دهی��هوێ��ت بوونی ئ��هو چهكداران ه بكات ه كارتێك بۆ ههڕهشهكردنو دهستێوهردان ل ه كاروباری عێراق ب ه گشتیو ههرێمی كوردستان ب ه تایبهتی( ،رهج��هب تهیب ئهردۆگان) سهرۆك وهزیری توركیا ب ه ئاشكرا ئهوهی راگهیاند ئهگهر پێویست ب��ك��ات ئ��هن��ق��هر ه ن��اچ��ار دهب��ێ��ت بچێت ه نێو خاكی ع��ێ��راق��هو ه ب��ۆ ل�� ه نێوبردنی چهكدارانی پهكهكه . مهسهلهی پهكهكه ،یهكێك ه لهو مهسهل ه پ���ڕ ب���ای���هخ���هی ،ك��� ه ئ��هول��هوی��هت��ی الی ئهردۆگان ههی ه ب ه تایبهت دوای ئهوهی، ك�� ه ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ی ت��ورك��ی��ا ،ك��ردب��ووی ب ه خاڵی الوازك��ردن��ی حكومهتی پارتی دادو گ��هش��هپ��ێ��دان ل�� ه پ��روپ��اگ��هن��دهی ێ دهكردهو ه ههڵبژاردندا زۆر جهختیان ل ه��هر ل��هو ب���ارهی���هو ه (ئ��هگ��م��هن باغش) پهلهمانتاری پ��ارت��ی دادو گهشهپێدان ل�� ه چاوپێكهوتنێكدا ل��هگ��هڵ رۆژن��ام��هی (گ���اردی���هن)ی بریتانی ئ��اش��ك��رای ك��رد، ك ه توركیا ئامادهی ه بكهوێت ه باشوری ێ م��ۆڵ��هت��ی وی�لای��هت�� ه ك��وردس��ت��ان ب��هب�� یهكگرتووهكانی ئهمریكا ،چونك ه ناچارهو وی�لای��هت�� ه یهكگرتووهكانی ئهمریكاش تا ئێستا هاوكاری جدی توركیای لهو ب��ارهی��هو ه ن��هك��ردوه ،دهوڵ��هت��ی توركیا
ک مهرجی بۆ نههاتن ه نێو خاكی ههندێ عێراق راگهیاند ،وهكو تهسلیمكردنهوهی ههندێك رێبهرانی پهكهك ه ب ه ئهنقهرهو داخستنی نووسینگهكانی ئ��هم حیزب ه ل�� ه كوردستانی ع��ێ��راق( ،تهحویلدانی) ههندێك ل ه كهسایهتیهكانی پای ه بهرزی حكومهتی ههرێمی ك��وردس��ت��ان ،ك ه ب ه پاڵپشتی دارای��یو چ��هكو تهقهمهنی بۆ پهكهك ه تۆمهتبار كراون ،راگرتنی چاالكی ههندێك ل ه كۆمپانیاكان ل ه كوردستانی ع��ێ��راق ،ك�� ه پاڵپشتی پ�� هك��هك�� ه دهك���هن، بلۆككردنی س��هرچ��او ه دارای��ی��هك��ان��ی��ان ل�� ه وی�لای��هت�� ه یهكگرتوهكانی ئهمریكاو ئهوروپا ،ههروهها لێكۆڵینهو ه ل ه بارهی چۆنیهتیی دهستكهوتنی چهكی ئهمریكی لهالیهن پهكهكهو ه توركیا ئهو مهرجانهی پێش هێرشكردن ه سهر كوردستانی عێراق راگهیاند ،ئهگهر ب ه ههڵوێستهكانی الیهن ه جیاجیاكان لهم بارهیهو ه دابچینهوه ،ئهم ههڵوێستانه بریتین له: ١ــ ههڵوێستی سوپا :سوپا ب ه شێوهیهكی سوننهتی الیهنگری سیاسهتی مستی ئاسنی ل ه بهرامبهر پهكهكهو كوردهكانه، جهنهڕاڵ (بیوكانێت) فهرماندهی سوپا ل ه الیهنگری هێرش ه بۆ س��هر ههرێمی كوردستانی عێراق. ٢ـ���ـ ههڵویستی پ��هرل��هم��انو دهوڵ��هت��ی توركیا :پهرلهمانی توركیا پێشنیاری دهوڵهتی بۆ دهركردنی رێگهپێدانی هێرش بۆ كوردستانی عێراق بۆ راوهدون��ان��ی
39
پهكهك ه راگهیاندو ب ه ل ه بهرچاوگرتنی فهزای حاكم ل ه سهر پهرلهمانو كابین ه ی���هك دهن��گ��ب��وون��ی دهوڵ���هت���ی ت��ورك��ی��او پهرلهمان مسۆگهر بوو. ههڵوێستی كوردستانی عێراق ت��ورك��ی��ا ك��وردهك��ان��ی ع��ێ��راق تۆمهتبار دهك����ات ب�� ه پ��ێ��دان��ی چ���هكو تهقهمهنی ب�� ه پ��هك��هك��ه ،ه���هروهه���ا چ��اوپ��ۆش��ی ل ه چاالكیهكانی پهكهك ه ل�� ه خاكی عێراق بۆ هێرش كردن ه سهر توركیا ب��هاڵم له بهرامبهردا حكومهتی ههرێمی كوردستان جهخت دهك��ات��هو ه س��هر پێش گرتن ل ه چاالكیهكانی پهكهك ه ل ه خاكی كوردستانی عێراقو ل ه سنوورهكانی عێراقو توركیاو رێگ ه گرتن ل ه بهكارهێنانی كوردستانی عێراق بۆ ئهنجامدانی عهمهلیاتی نیزامی ل ه نێو خاكی توركیا ،ههروهها حكومهتی ههرێمی كوردستان داواكاری ههڵگرتنی رێ���گ���هچ���ارهی ن��ی��زام��ی ل���هب��هرام��ب��هر پهكهكهیهو رایانگهیاندوه؛ رێگا نادهن ب ه هیچ شێوهیهك توركیا ب ه بیانووی پهكهك ه هێرش بكات ه سهر كوردستانی عێراق .به گشتی ،له پاش ساڵی 2003و ه پهكهك ه ئیمكانیاتێكی زۆری بهدهستهێناو خهباتی چ��هك��داری��ی خ��ۆی ،ك�� ه ل�� ه دوای گرتنی (ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��هاڵن) ه��هڵ��پ��هس��اردب��وو دووب������اره دهس���ت���ی دای�����هو ه چ��االك��یو رووب����هڕووب����ون����هوهی ل��هگ��هڵ س��وپ��ای
توركیا دهستپێكردهوه ،ك ه ئ��هوهش وا دهك��ات ،ك ه جارێكیتر توركیا بیانووی پهكهك ه بۆ دهستێوهردان ل ه كوردستانی عێراقو هێرشی نیزامی ،ك ه توركیا تهنیا ل ه دهیهی نهوهد ب ه یاسای راوهدونانی فهوری ،ك ه چهمكێكی یاسای نێودهوڵهتیه، ك�� ه ب�� ه هێزهكانی ئاسایشی دهوڵهتێك مۆڵهت دهدات بۆ راوهدونانی تاوانباران ل ه سنوورهكانی دهوڵهتێك بپهڕێتهوه، بیستو یهکجار سنووری عێراقی بهزاند، ێ ئهو كارت ه دژ ب ه دووب��ار ه سهر له نو ك��ورد بهكاربێتهوه .پرۆفیسۆر (هنری ج��هی ب���ارك)ی ش��رۆڤ��هك��ارو چاودێری ت��ورك��ی��ا ل�� ه وی�لای��هت�� ه یهكگرتووهكانی ئهمریكا ل ه لێدوانێكدا بۆ گۆڤاری گواڵن، ل ه وهاڵم��ی ئ��هو پرسیارهی ،ك ه ب ه پێی ب��ڕی��اری ئهنجومهنی ئاسایشی نهتهو ه یهكگرتووهكان ویالیهت ه یهكگرتوهكانی ئهمریكا بهرپرس ه ل ه سهقامگیری عێراق. هێرشو سنوربهزاندنی سهربازی توركیا دهب��ێ��ت�� ه ه���ۆی ش��ڵ��هژان��ی سهقامگیری ههرێمی كوردستان ،دهڵێت :لێرهدا دوو لێكدانهو ه ههی ه بۆ یاسای نێودهوڵهتی، لهبهر ئهوهش ئهوهی ئێو ه دهیڵێن شتێكی راستو دروسته ،له الیهكی دیكهشهو ه ت��ورك��ی��ا پ��ێ��ی وای�����ه ب��� ه پ��ێ��ی ی��اس��ای نێودهوڵهتی مافی بهرگری ل ه خۆكردنی ههیه ،لهبهر ئهوهی پهكهك ه ل ه باكووری عێراقدا نهبووای ه توركیا مافی ئ��هوهی نهدهبوو هێرش بكاتو سنوور ببهزێنێت.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 40
ل�� ه الی���هك���یت���رهوه ،ل�� ه س��اڵ��ی 1984تا ئهمرۆك ه ئهم ش��هڕو ملمالنێیهی نێوان توركیاو پهكهكهدا توركیا زیاتر ل ه یهك تریلیۆن دۆالری زیان پێگهیشتووه ،ك ه ب ه بهراوورد لهگهڵ پرۆژهی گاپ ،ك ه تهنیا س��یو دوو ملیار دۆالری تێچووه ،ك ه ئهمهش ژمارهیهكی سهرسووڕهێنهره. ئ����هو ه��ێ��رش��ان��هی پ��هك��هك��ه دهی���ك���رد ه س��هر توركیا وای ك��رد ،ك ه پهرلهمانی ت��ورك��ی��ا پ��ێ��ش��ن��ی��اری پ��ێ��دان��ی م��ۆڵ��هت��ی لهشكركێشیكردنی س��وپ��ای ب��ۆ س��هر خ���اك���ی ه��هرێ��م��ی ك���وردس���ت���ان ب���ۆ له نێوبردنی پهكهك ه پهسهند كرد ،بهوهش سوپای ئهو واڵت�� ه دهستی ب ه بهزاندنی سنوور ه زهمینیو ئاسمانیهكانی ههرێمی ك��وردس��ت��ان ک��رد .ل��ه الی�� هك��ی تریشهو ه ح��ك��وم��هت��ی ن��ێ��وهن��دی ع��ێ��راق��ی��ش ،ك ه خوازیاری ئهو ه بوو ب ه كوردهكان نیشان بدات ،ك ه پێویست ه كورد ملكهچی بهغداد بێتو ئهگینا ناتوانێت خۆی بپارێزێت ،ك ه پهلهمانی توركیاش ل ه 2008/10/17دا مۆڵهتی یهك ساڵهی ئهو لهشكركێشیهی بۆ 2009/10/17درێژكردهوه ،ك ه ئهمهش ب ه زیانی حكومهتی ههرێمی كوردستان ه ب ه لهبهرچاوگرتنی ئ��هوهی ،ك ه ههرێمی ك��وردس��ت��ان س���هب���ارهت ب�� ه م��هس��هل��هی گرێبهست ه نهوتیهكانو چهندین یاساو بابهتیتر ناكۆكی ههی ه لهگهڵ حكومهتی عێراقدا ،ك ه ئهمهش وا دهك���ات ،ك ه ل ه كاتی ههر ناكۆكییهك لهنێوان توركیاو
ههرێمی كوردستاندا بههۆی كردهوهكانی پهكهكهو ه پێگهی ههرێمی كوردستان له بهرامبهر ب��هغ��داو ه الواز ببێت ،چونك ه پهكهك ه خوازیاری ئهوهیه ،ك ه ناكۆكی ن��ێ��وان ت��ورك��ی��او ه��هرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان زی��ات��ر پ���هر ه بستێنێت ب���هو ج���ۆرهش مهیدانی ق��هوارهی سیاسیو سهربازیی ێ ل ه ئهگهری خۆی فرهوان بكاتهوهو ر هاوكاریی توركیاو ههرێمی كوردستان بگرێت ل�� ه دژی پ��هك�� هك��ه .ئ����هوهی ،ك ه ك باس ل ه جێگای سهرنجه ،ك ه ههر كاتێ پهرهپێدانی پهیوهندیهكانی نێوان توركیاو حكومهتی ههرێمی كوردستان دهكرێت، پهكهك ه چاالكیهكیی س��هرب��ازی��ی دژی توركیا ئهنجام دهدات. س��وپ��ای ت��ورك��ی��ا ل�� ه زس��ت��ان��ی 2008ی ئ��ۆپ��هراس��ی��ۆن��ێ��ك��ی ئ��هن��ج��ام��دا ل�� ه خاكی ه��هرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان��دا ،ك�� ه یهكهمین ئۆپهراسیۆنه ،ك ه ل ه سهردهمی دهسهاڵتی پ��ارت��ی دادو گهشهپێدان ل�� ه نێو خاكی هرێمی كوردستاندا له دوای رووخانی رژێمی (سهدام حسێن)هوهو دژی پهكهك ه ئهنجام دهدرێ���ت ،ك ه ئ��هم ئۆپهراسیۆن ه زیاتر ل ه ههفتهیهكی خایاندو زیانی گیانیو ماڵی زۆری بهركهوت ب ه بهراوود لهگهڵ ئۆپهراسیۆنهكانیتردا ،بهرای زۆرێك ل ه چاودێرانی سیاسی ئهو ئۆپهراسیۆنهی زستانی ساڵی 2008بۆ سهر چهكدارانی پهكهك ه تهنها بۆ تاقیكردنهو ه ب��وو ،ك ه ك��اردان��هوهی حكومهتی ه��هرێ��مو دامو
41
دهزگاكانی ئیدارهی كوردیو ههڵوێستی پارت ه كوردیهكان ،ب ه تایبهت ههڵوێستی ی��هك��ێ��ت��یو پ��ارت��ی ت��اق��ی��ك��ردهوه .ل��ی��رهدا چاودێرانی سیاسی لهو بڕوایهدا بوون، ك�� ه ه��هڵ��وێ��س��ت��ی یهكێتیی نیشتمانیی كوردستانو پارتی دیموكراتی كوردستان ل ه یهكتر جیا ب��وو ،چونك ه ههڵوێستی پارتی توندترو زبرتر بوو ل ه ههڵوێستی نهرمو نیانیی یهكێتی. مهرجهكانی پهكهك ه بۆ دانانی چهك پاش تێپهربوونی چهند ساڵێكی زۆر ب ه سهر دامهزراندنی پهكهكه ،ك ه نوێنهرایهتیی كوردهكانی باكووری كوردستان دهكات، دژ ب�� ه حكومهتی ت��ورك��ی��ا ،تاكو ئێستا بهردهوام ه ل ه خهباتو ب ه هیچ شێوهیهك ێ نهتوانراو ه ب ه هیچ رێگایهك چهكی پ دابنرێت ،بهاڵم كۆنسهی پارتی كرێكارانی ك��وردس��ت��ان ل�� ه بهیاننامهیهكدا ئ��هوهی باڵویكردهوه ،ك ه وێ��رای پێداگرتنهوهی له س��هر ههوڵی بێ وچ��انو ب���هردهوای پهكهك ه بۆ چارهسهركردنی ئاشتییانهو دیموكراسییانهی پرسی ك��ورد ،لێرهدا پهكهك ه حهوت مهرجی سهرهكی ههی ه بۆ چهك دانان ،ئهوانیش بریتیه له: ی���هك���هم :دان���ن���ان ب�� ه ش��ون��اس��ی ك���وردو گهرهنتی كردنی ت��هواوی شوناسهكانی ل ه چوارچێوهی توركیای بوون شوناسی گشتگیری ههموواندا.
دووهم :ههڵگرتنی كۆسپهكان ل ه بهردهم شوناسو كولتورو زمانی كوردی ،داننان ب ه مافی پ���هروهرد ه ب ه زمانی زگماكی، شانبهشانی زم��ان��ی ت��ورك��یو پهسهند كردنی زمانی ك��وردی وهك دووهمین زمان ل ه ناوچهی كوردستان ،رێزگرتن ل ه مافی كلتووری كهمایهتیهكان. سێیهم :لهسهر بنهمای ئازادی بیرو باوهڕو رادهربرین ،داننان ب ه مافی سهربهستی سیاسیو رێكخستن ،ههڵگرتنی سهرجهم ئهو جیاوازیانهی ل ه یاساكاندا ههیه ،ل ه س����هرووی ه��هم��ووش��ی��ان��هو ه ج��ی��اوازی��ی نهژادیی. چ��������وارهم :ل���ه رێ���گ���ای پ���رۆژهی���هك���ی ئاشتبوونهوهی كۆمهاڵیهتیهو ه ههردوو كۆمهڵگا ،دوو الیهنی ل ه یهكتر ببورن ب�� ه ئامانجی ب��هرق��هرارك��ردن��ی ئاشتیو یهكێتی ئازادییانه ،تهواوی زیندانییهكان ب��ه رێ��ب��هرای��هت��ی��ی پ��هك��هك��هش��هو ه ئ���ازاد ب��ك��رێ��ت ،ب��ۆ ب��هش��داری��ك��ردن ل�� ه ژی��ان��ی س��ی��اس��یو ك��ۆم��هاڵی��هت��یو ئ��اب��ووری ب ه ئامانجی گهڕاندنهوهی گوندنشینهكان بۆ گوندهكانیان. پێنجهم :كێشانهوهی ئهو هێزانه ،ك ه ب ه ئامانجی شهڕی تایبهت ل ه كوردستاندانو ههڵوهشاندنهوهی سیستهمی جاشایهتیی، پێشخستنی پ�����رۆژهی ك��ۆم��هاڵی��هت��یو ئ���اب���ووری ب�� ه ئ��ام��ان��ج��ی گ��هڕان��دن��هوهی گوندنشینهكان بۆ گوندهكانیان. شهشهم :داڕشتنی یاسایی نوێنهرایهتی ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 42
خۆجێیهكان ،له سهر بنهمای زیادكردنی دهسهاڵتی بهڕێوهبهرایهتیی ه خۆجێیهكانی. ێ كردنی حهوتهم :هاوكات لهگهڵ جێبهج خ��اڵ�� هك��ان��ی س����هرهوه ل�� ه چ��وارچ��ێ��وهی كاتێكی دیاریكراودا ،ههردوو ال ل ه سهری ێ دهكات، رێكدهكهون ،قۆناغێك دهست پ ك ه گهریال چهكهكانی دابنێتو تێكهڵی ژیانی دیموكراسیانهی كۆمهڵگا ببێت. ئهم ه ههموو داواكارییهكانی شۆڕشگێر ه ك��وردی��هك��ان��ه ،ك�� ه ج��ێ��ب��هج��ێ��ك��ردن��ی ب ه الی ت��ورك��ی��او ه زۆر ق��ورس��ه ،ئهمهش وات��ای وای��ه ،ك ه توركیا ههرگیز دان ب ه مافهكانیدا نانێت ،ئهگهر دانیشی پێدا بنێت ئهوا بۆ ماوهیهكی كاتییهو بهمهبهستی بهدهستهێنانی چهند ئامانجێكهو دواتر، ك ه ئامانجهكهی پێكات ،چیتر هیچ كهسو الیهنو گروپێك بۆی نیی ه ناوی كوردو كوردایهتیو خاكی كوردستان بهێنێت. ل ه راستیدا ب ه درێژایی مێژووی توركیاو توركهكان ئ��هو ك��ارهی��ان ئهنجام داوهو ئهنجامیشی دهدهنهوه. دهرئهنجام دروس��ت��ب��وون��ی پهكهك ه دهرئهنجامێكی بابهتی سیاسهتی شۆڤینیستیانهی توركیا بوو بهرامبهر ب ه گهلی كورد ،ك ه چهندین س��اڵ ل�� ه الی��هن حكومهتی ی��هك ل�� ه دوا یهكهكانی توركیا بهرامبهر ب ه گهلی كورد پیاد ه دهكرا .ههر لهم میانهدا ل ه سهرهتای
حهفتاكانهو ه رۆشنبیرانی گهلی كورد ل ه باكووری كوردستان خهباتی سیاسیی خ��ۆی��ان چ��ڕ ك�����ردهوه و ه��هوڵ��ی��ان��دا بۆ دامهزراندنی رێكخراوو حیزبیی جیاواز بۆ داكۆكیكردن ل ه ماف ه پێشێلكراوهكانی گهلی كورد. رێگاگرتن ل ه كاری سیاسیی ئهم حیزب ه رێ��ك��خ��راو ه ك��وردی��هك��ان�� ه ب��ه پ��ێ��ی ئ��هو یاسایانهی توركیا ،ك ه ل ه ناوهڕۆكدا ههموو چاالكیهكی حیزبو رێكخراوێكی كوردی قهدهغ ه كردبوو ل ه ههموو تواناكانیان نهك تهنها ل ه رووی یاساییهوه ،بهڵكو ل��� ه رووی س����هرب����ازیو ئ���اب���ووریو ك��ۆم��هاڵی��هت��ی��ی��هو ه چ��ڕ ك���ردب���ووهو ه بۆ توانهوهی نهتهوهی كورد ل ه چوارچێوهی نهتهوهی توركدا ،ئهوهی سهپاند ب ه سهر ه��هم��وو نیشتمانپهروهرانی ك���ورد ،ك ه رێكخراوی نهێنی دروست بكهنو خهباتی خۆیان ب ه شێوهی ژێرزهمینی درێژ ه پێ بدهن. كودهتا سهربازیی ه یهك لهدوای یهكهكانی توركیاو چڕكردنهوهی بهربهستهكانی ل ه بهردهم بهدیهێنانی ماف ه رهواكانی گهلی ك���ورد ،رێ��گ��ری زی��ات��ری دروس��ت��ك��رد له بهردهم رێكخراو ه كوردیهكاندا بۆ ئهوهی ك��اری سیاسی ئاشكرا ئهنجام ب��دهن. ن بههۆی بهرپاكردنی ئهم هۆكاران ه بوو خ��هب��ات��ی چ���هك���داری ل�� ه الی����هن پ��ارت��ی كرێكارانی كوردستان ،ك ه ل ه سهرهتای دام��هزران��دن��ی��هو ه ك���اری ب�� ه مهبهستی
43
دام���هزران���دن���ی دهوڵ���هت���ی ك��وردس��ت��ان��ی یهكگرتووو سهربهخۆ دهكرد. گ��ۆڕان��ك��اری��ی��هك��ان��ی ج��ی��ه��ان ،ب�� ه تایبهت دهستگیركردنی سهرۆكی پهكهك ه (عبدواڵ ئۆج ئ��االن) ،داڕمانی بلۆكی رۆژه��هاڵت ل�� ه الی�� هك��یت��ر ب��وون�� ه ه��ۆك��اری ئ��هوهی ێ ب ه چاوپێداخشاندنهو ه پهكهك ه ههست ب ه ههموو ئهو ئامانجانهی ل ه سهرهتای دروس��ت��ب��وون��ی��دا دهستنیشان ك��ردب��وو، ههروهها ب ه گۆڕانكاری ل ه تاكتیكهكانیدا بۆ بهدیهێنانی ئامانجهكانی. ئ����هم گ���ۆڕان���ك���اری���ان���هش ت���ا ئ��هم��رۆش ب���هردهوام���ی ه��هی��ه .دهرئ��هن��ج��ام��ی ئ��هم ێ دهگهیهنێت گۆرانكاریان ه پهكهك ه ب ه كو ن��هك��را ل���هم ت��وێ��ژن��هوهی��هدا ب��ه دهس��ت بهێنرێت ،ل ه راستیدا پهكهك ه ل ه بهردهم چهند كێشهیهكدایه ،ك ه دهبێت ل ه ئایندهدا چارهسهری بۆ بدۆزرێتهوه ،لهوان ه ئایا پ��هك�� هك�� ه درێ���ژ ه ب�� ه خ��هب��ات��ی چ��هك��داری خۆی دهدا؟ یان رێگاچارهیهكی ئاشتییان ه دهدۆزێتهو ه بۆ گهیشتن ب ه مافهكانی گهلی كورد ل ه رێی گفتوگۆو ه چارهسهری بۆ ێ لهمهش تا چهند پهكهك ه ل ه بدۆزێتهوه ،ب توانایدا دهبێت سوود ل ه گۆڕانكارییهكانی رۆژه��هاڵت��ی نێوهڕاست وهرب��گ��رێ��ت ،ب ه تایبهتی ل�� ه ه��هوڵ��دان��دا ب��ۆ باشكردنی پهیوهندییهكانی خۆی ل ه واڵتی یهكێتی ئ��هوروپ��ا ب��ۆ ئ���هوهی ل��هم رێ��گ��ای��هوه ل ه سهر توركیا دروست بکات بۆ داننان ب ه مافهكانی گهلی كورد ،ههروهها تا چهند
پهكهك ه ئامادهی ه هاوكاریو دۆستایهتی خۆی لهگهڵ رێكخراوهكانی گهلی كورد ل ه پارچهكانیتری كوردستان دروست بكاتو لهگهڵیاندا رێك بكهوێت ل ه سهر بنهما نهتهوهییهكان. سهرچاوه كوردییهكان: ١ـ��ـ د .ئ��اراس فهریق زهی��ن��هڵ ،مێژووی ئهمریكا ل ه كۆنهو ه تا ئێستا ،چاپخانهی پهیوهند /سلێمانی ،ژم��ارهو ساڵی چاپ: یهكهم2010 ٢ـ��ـ ئ��ارام عهلی ،ئۆپهراسیۆنی زستان، گ��ۆڤ��اری دۆس��ی��هی ت��ورك��ی��ا ،سلێمانی س��هن��ت��هری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��هوهی س��ت��رات��ی��ژی كوردستان ،ژمار ه ،8تهموزی 2008 ٣ـ���ـ ئ��ێ��ری��ك ج���هی زوچ�����هر ،م��ێ��ژووی ه���اوچ���هرخ���ی ت��ورك��ی��ا ،و :د .یاسین سهردهشتی ،چاپخانهی سیڤا ،سلێمانی، 2009 ٤ــ ئیبراهیم سهعید ،توركیاو پهكهك ه ل ه هاوكێش ه سیاسییهكانی ئێستای عێراقدا، گ��ۆڤ��اری دۆس��ی��هی ت��ورك��ی��ا ،سلێمانی: س��هن��ت��هری ل��ێ��ك��ۆل��ی��ن��هوهی س��ت��رات��ی��ژی كوردستان ،ژمار ه ،2ئهیلولی2005 ٥ــ پهروێز رهحیم قادر ــ نهجات عهلی ساڵح ،كاریگهرییهكانی توركیا له سهر ههرێمی كوردستانی عێراق ،چاپخانهی ڕۆژههاڵت ،چاپی یهكهم 2011 ٦ــ حهسهن جودی ،مێژوویهك ل ه ئاگر، ل ه بالوكراوهكانی كۆمیتهی راگهیاندنی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 44
ێ شوێنی (پ .چ .د .ك) ،چاپی یهكهم ،بهب چاپ2008 ، ٧ــ دیجل ه ماردین ،هۆكارو ئهنجامهكانی دوو ك��ردهوهی پهكهك ه ل ه م��اوهی یهك س��اڵ��ی راب�����ردوودا ،گ��ۆڤ��اری دۆس��ی��هی توركیا. س��ل��ێ��م��ان��ی س���هن���ت���هری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��هوهی ستراتیجی كوردستان ،ژمار ه ،9كانونی یهكهمی 2008 ٨ــ دیڤید ماكداول ،مێژووی هاوچهرخی ك��ورد ،و :ئهبوبهكرخۆشناو ،چاپخانهی وهزارهتی پهروهرده ــ ههولێر. ٩ــ رۆژنامهی رۆژی واڵت ،رۆژنامهی رۆژی واڵت ،مشتێك ل ه مرواری مێژووی ،pkkل�� ه ب�ڵاوك��راوهك��ان��ی رۆژی واڵت، هاوینی 2004 ١٠ـ���ـ گ��هرم��ی��ان محمد اح��م��د ،پهكهك ه دۆستی ههرێمی كوردستان یان دوژمن، چاپخانهی چوارچرا ،2011 ،چاپی یهكهم. ١١ــ عهبدواڵ ئۆچهاڵن ،بهرگریكردن ل ه گهلێك ،و :لوقمان عهبدواڵ ،چاپخانهی رهن����ج ،ل�� ه ب�ڵ�اوك���راوهك���ان���ی مهكتهبی راگهیاندنی (پ .چ .د .ك) ،چ1 ١٢ـ���ـ ع��هب��دواڵ ئ���ۆچ���هاڵن ،مانیفستۆی ش���ارس���ت���ان���ێ���ت���ی دی����م����وك����راس����ی ـ��ـ س��ۆس��ی��ۆل��ۆج��ی��ای ئ�����ازادی ،و .لوقمان ع���هب���دواڵ ،چ��اپ��خ��ان��هی رهن�����ج،2010 ، پهرتوكی سێیهم. ١٣ـ���ـ الزاری����ف ،م��ێ��ژووی ك��وردس��ت��ان. و:هۆشیار عهبدواڵ سهنگاوی ،چاپخانهی
رۆژههاڵت ــ ههولێر2008 ، ١٤ـ����ـ م .ش��ت��رۆه��م��ای��هرو ل .یالچین هێكمان ،كورد ل ه سوریاو ئازهربایجانو ئهرمهنستان ،و :رێبوار تۆفیق بهنگینه. دهزگای چاپو پهخشی حهمدی /سلێمانی 2011 ١٥ــ م .رۆژه ،كۆماری توركیا :كرانهوهی ك��ورد ،شوێنی چ��اپ ،چ��وارچ��را،2011 ، چاپی یهكهم. ١٦ــ د .ماكڵ هارت )100( ،ناودارهكانی ج��ی��ه��ان ،و( :ئ��هس��ع��هد ق���هرهداخ���ی) ،ل ه باڵوكراوهكانی پ��ڕۆژهی هاوسهر (،)48 چاپی دووهم 1990 ١٧ـ���ـ ه��هڤ��اڵ ج��وم��ع��ه ،م��ێ��ژووی پارتی كرێكارانی كوردستان ،ل ه باڵوكراوهكانی قوتابخانهی ناوهندی پارتی سهرچاوهی ئهڵمانی: ١ــ فالدمێر ئیلیچ لینین ،دهوڵهتو شۆرش، باڵوكراوهكانی لینین ،چاپخانهی دیتز، بهرلین ،1981 ،بهرگی 25 سهرچاوهی ئینتهرنێت: ١ـ���ـ wikipediaـ��ـ پ��ارت��ی ك��رێ��ك��اران��ی كوردستان .ههینی ()2011/11/25
45
توركیاو كوردستانی عیراق بهرنامهی چارهسهری ئهردۆگان بۆ دۆزی كورد Turkey and Iraqi Kurdistan Ardoganism plan to solve the Kurdish issue
عهلی محهمهد زهڵمی By: Ali Muhammed Zalmy
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 46
ک پێكدادانهكانی خۆرههاڵتی (ناوین) نه تهنها ههڕهشهو چاوسوورکردنهوهن بۆ ك لهو واڵتانه ،بهڵكو سهر ئاسایشی زۆرێ ههڕهشهن ل ه سهر درێ��ژهدان ب ه بوون ن��هزم��ی ژی��ان ل��هو واڵت��ان��هدا .ئ��هورۆك�� ه سوریاو عێراقو لوبنانو چهند واڵتێكی دیك ه گیرۆدهی جهنگێكی تایهفیی دژوار ب��وون��هت��هوه .ل���هم م��ی��ان��هی��هدا مهترسی دابهشبوونێكی ک��هم��ای��هت��ی (ئهتهنیک) ل ه گۆڕێدایه ،ك ه ناوچهك ه كهمهندكێش دهك���ات ب��ۆ لێكترازانێكی م���هزنو ئهو ج��وگ��راف��ی��ا س��ی��اس��ی��ی��هی ،ك�� ه ن��زی��ك��هی سهدهیهك لهمهوپێش دایڕشتبوو ،تاراجی نامێنێت .ب ه هێنانو بردنی رهوشهك ه ئ��هو ه رووندهبێتهوه ،ك ه رهج��هب تهیب ئهردۆگانی س��هرۆك وهزی��ران��ی توركیا ێ پ���هروای دان���او ه بۆ ئ��هوهی پالنێكی ب پێگهی سیاسیی توركیاو زاڵی ئهو پالنان ه ل��ه ه��هرێ��م��هك��هدا ب��پ��ارێ��زێ��تو ب��رهوی��ان پێبدات .له راستیدا گرتنهئهستۆی پێگهی س��هرۆك وهزی��ران زی��اد ل ه جارێك ئهو راستیی ه پیشان دهدات ،ك�� ه س��هرۆك وهزی��ران دارای ههستێك ه بۆ ئ��هوهی ل ه گۆڕانكارییهكانی دهستووری بنچینهیی توركیادا وهك سیستمێكی سهرۆكایهتی، تورکیا مافی زێ��دهت��ری بداتێ تا هێزو ههرهكهتی زێدهترو خواستی زێدهتری ل ه توركیادا شوێن بكاتهوه .ههر بۆی ه ئهو ه راستییه ،ك ه رهج��هب تهیب ئ��هردۆگ��ان ێ ب�� ه ج��ۆرێ��ك وێ��ن��ای ك�����ردووه ،ك�� ه ب
پهروا هێزو ههژموونی ههرێمی توركیا پێویست ه برهوی پێبدرێتو ل ه ناوچهكهدا زی��ات��ر ل�� ه خ��واس��ت��ی دهوڵ��هت��ێ��ك قسهی توركیا ل ه پێشهو ه بێت .لهم نێوهندهدا نهخشهی ئهردۆگان بۆ كۆتایی پێهێنانی جهنگی سی ساڵهی كوردی واڵتهكه ،ب ه گوێرهی نووسینی سینان ئولجن ،نابێت ه دهستهبهریی بااڵبردنی زێدهتری پێگهو پێناوی ئهردۆگان .ههر بۆی ه ئهردۆگان پ��هن��ای ب��ردووهت�� ه ب��هر وت��ووێ��ژ لهگهڵ عهبدولاڵ ئۆچهاڵنی رێبهری بهندكراوی پارتی كرێكارانی كوردستانو تهڤگهری چهكداریی كورد. پهیامی ئاشتی ئۆچهاڵن خواستی رازیبوون ب ه دهستووری نوێ، ك ه ئازادییهكی زێدهتری فهراههم هێناو ه ب��ۆ كهمین ه نهتهوهییهكانی ئ��هو واڵت��ه. میكانیزمێكی گونجاوی هێزو توانای ه بۆ حكومهت ه ههرێمییهكانی ناوچهكه. ه��اوك��ات پێشبینیش دهك��رێ��ت پهكهك ه دومایی (کۆتایی) بهێنێت بهو جهنگهی، ك ه بۆ ماوهی سی ساڵ ه خۆی خستۆت ه م��هت��هرێ��زی حكومهتی ت��ورك��ی��اوه .ههر ب��ۆی�� ه ل�� ه 21ئ�����ازاردا ،گ��ردب��وون��هوهی ملیۆنیی خهڵكی ش���اری دی��ارب��هك��ر ل ه ب��اش��ووری رۆژه���هاڵت���ی ت��ورك��ی��ا ،تێیدا پهیامی ئاشتیی ئۆجهاڵن ل ه بهندیخانهو ه گهیهندرای ه جهماوهر ،لهو پهیامهو ه بانگی
47
جهنگاوهرانی پهكهكهی كرد بۆ وازهێنان له خهباتی چهكدارییو پاشهكشهکردنی هێز ل�� ه واڵت���دا .ه��هرچ��ی پهیوهست ه ب ه ئهردۆگانیشهوه ،نایهوێت رهوشهك ه لهو ه ئاڵۆزتر بێتو ب��هو چهشن ه دهیبینێت، ك��� ه گ��ۆڕان��ك��اری��ی��هك��ان��ی دهس���ت���ووری بنچینهییو پ��رسو ج��ۆی ئاشتی بخات ه نێو ریفراندۆمێكی نهتهوهییهوه .ئهمهش سهردهكێشێت بۆ گۆڕانكاریی ل ه سیاسهتی توركیادا .ل ه راستیدا ئهگهر ئهم پڕۆسهی ه سهركهوتنی ئاشتی لێبكهوێتهوه ،ئهوا ئهردۆگان وهك سهركردهیهكی مێژوویی رۆڵی دهنرخێنرێتو دیسانهو ه نومایانی ئهو راستیی ه دهبێت ،ك ه بهرچاوتهنگیی ئهم كهسایهتیی ه بۆ بهختێکی زێدهتری دهسهاڵتو سهپاندنی ئیرادهی گۆڕانكاری ل ه دهستوورو ههواداریی نێو پهرلهمانی زێدهتر دهبێت .ئهوهش لهكاتێكدا دهبێت ،كه دهستهبهری ئاشتیو پارتێكی دێموكراس بكات لهو واڵتهدا .ئهگهر دانووستانهكان بهرهو ئاقارێکی شكستخواردوو چوون، ئهوا دیسانهو ه بهرپرسایهتیی تێكچوونی ئاسایشی واڵتو ئهنجامی ن��هخ��وازراو دهکهوێت ه ئهستۆی ئ��هردۆگ��ان ،چونك ه ل ه رێبهری پهكهك ه ههڵهێنجراوه ،ك ه ئهو مایهی ههڕهشهی ه بۆ ت��هواوی توركیاو واڵت ل��ه ئ��هگ��هری ه���هر درزب��وون��ێ��ک��ی ئاشتیدا رووب����هڕووی ئ��اش��وبو جهنگ دهكاتهوه .ل ه ههمان كاتدا توركیا ب ه دوای ت بۆ رێگای جیاوازو نهزمی نوێدا دهگهڕێ
مامهڵهكردن لهگهڵ پرسی دانووستانهكان. لهبهر ئ��هو ه لهگهڵ دهسهاڵتێكی دیكهی كوردیدا ل ه نزیكبوونهوهدایه .حكومهتی ه��هرێ��م��ی ك���وردس���ت���ان ل���هب���اك���ووری عێراق لهم نێوهندهدا چهشم ئهندازێكی گونجاوهو توركیا دهیهوێت ئهم ههرێم ه وابهستهبكات به ئابووریی خۆیهوه. نهوتو سیاسهت وا چ����اوهڕوان دهك��رێ��ت ،ك�� ه حكومهتی ههرێمی كوردستان مافی دۆزی��ن��هوهی كێڵگهنهوتیو گ��ازی��ی��هك��ان��ی واڵت��هك��هی خۆی ببهخشێت ه توركیا ههروهها دهبێت ه رادهی��هك��ی ب��ه ن��رخ ب��ۆ ناردهنییهكانی وزه .ئهمریكاش بانگهشهی ئهو ه دهكات، ك�� ه ئ��هو ن��هزم�� ه رامیارییهی توركیا ل ه م���هڕ ئ��اب��ووری��ی ه��هرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان دهستیداوهتێ ،ئاسایشی عێراق دهخات ه مهترسییهوهو دهبێت ه سووتهمهنییهکی ئ��ارهزووی جوداخوازان ه ل ه باكوور .ل ه راستیدا ل ه سهدا حهفتای ناردهنییهكانی توركیا ،ك ه خ��ۆی دهدا ل ه ی��ازد ه بلیۆن دۆالر .ل�� ه س��اڵ��ی راب�������ردوودا رووی ل�� ه ه��هرێ��م ن���اوه ،ب��هو ه��ۆی��هو ه توركیا بڕیاریداو ه زۆرترینی بهشی ئابووریی ه��هرێ��م ب�� ه ناردهنییهكانی پڕبكاتهوه. ه��هر بۆی ه دهك��رێ��ت بڵێین :ئ��هم مامهڵ ه سهرهتاییهی وز ه ل ه نێوان دوو واڵتدا دهكرێت ببێت ه بناغهیهك بۆ دامهزراندنی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 48
ستراتیجێكی پێكهوهییو تهندروست ل ه نێوان دوو واڵتدا .باوهڕ وایه ئهم مامهڵ ه ن��ادی��ارو ناڕۆشن ه ئیمتیازێكی زێدهتر بدات ه توركیا بۆ دۆزینهوهی كێڵگهنهوتیو گازییهكانو ت��هواوی پێداویستییهكانی وزهی��ش ل ه ههرێم ل ه رێگای توركیاو ه دابینبكرێت .ئهوهش ل ه بهرانبهر ئهوهدایه، ك ه توركیا مۆڵهت بدات ب ه بۆریی ه نهوتیو گازییهكانی ههرێم بهنێو خاكی توركیادا ێ روخسهت وهرگرتن یاخۆ تێپهڕبن بهب ێ داوای یارمهتیكردن ل ه هێڵی نهوتیی ب ه ب نیشتمانیی عێراق ،ك ه بهغداد بااڵدهست ه ب ه سهریدا .ل ه چوارچێوهی توركیاشدا ئ���هم ك��ران��هوهی�� ه وا ب���ۆی دهڕوان���رێ���ت ه��هوڵو دهرفهتێكه ،ك ه ئهو پشتبهستن ه مهزنهی توركیا ب ه هاوردهكردنی وز ه كهم بكاتهوه .چونك ه نێزیكهی ل ه سهدا حهفتاو زیاتریش بازرگانی ئهم واڵته، ك ه ههشتاو چ��وار بلیۆن دۆالر ه خۆی دهبینێتهو ه ل ه خهرجیی هاوردنی وز ه ل ه دهرهوه .ل ه الیهكی تریشهوه ،رێكکهوتن ل���هگ���هڵ ت��ورك��ی��ا ل���هالی����هن ح��ك��وم��هت��ی ه��هرێ��م��هوه ه��ۆی��هك��ه ت��ا دهس��ت��هب��هری سهروهتی ئابووریی داه��ات��ووی ههرێم ێ ئهوهی هیچ پهنایهك بكات ،ئهمهش بهب بهرێت ه ب��هر حكومهتی عێراقی ،ك�� ه ل ه ئێستادا دان��ووی��ان به یهكهو ه ناكوڵێت. ب��� ه گ���وێ���رهی دهس����ت����ووری ع��ێ��راق��ی��ش حكومهتی ههرێمی كوردستان مافی ل ه سهدا حهڤدهی دهرامهتی نهوتو گازی
واڵتی ههیه .بهاڵ م دابهشكردنی داهاتی ب��هره��هم ل�� ه ه��ای��درۆك��ارب��ۆن��دا ن��ارێ��كو پێكهو حكومهتی ناوهندی ناوچهگهلێكی ب��هرچ��اوی ل��هو پ��ێ��ن��اوهدا پاشخستووه. ههر بۆی ه حكومهتی ههرێم دهخوازێت ل ه رێگهی رێکكهوتنی لهگهڵ توركیادا دهرامهتی هایدرۆكاربۆنی پێشبینیكراو زیاتر رێكبخرێتو زێ��دهت��ر ب ه دهستی بهێنێت. ئایا ههڕهشهیهك له گۆڕێدای ه بۆ سهر ئارامیو ئاسایشی عێراق؟ ئهمریكا لهئێستادا مكوڕ ه ل ه سهر دژایهتی ه��هر پهیوهندییهكی ل��هو ج��ۆرهی نێوان توركیاو ههرێمی كوردستانو پێیان وای ه ئهم ههڵ ه ئارامی عێراق ل ه نێودهباتو دهی��ك��ات�� ه س��ووت��هم��هن��ی��ی خولیایهكی ج��وداخ��وازان�� ه ل ه ب��اك��ووری عێراقدا .ل ه كۆتایی مانگی دووی ئهمساڵدا جۆن كیری وهزی��ری دهرهوهی ئهمریكا ،ل ه میانهی گهشتهكهیدا ،ك ه ل ه ئهنكهر ه گیرسایهوه، لهگهڵ هاوتا توركییهكهیدا پێداگری ل ه سهر نیگهرانییهكانی واڵتهكهی كردهوه. ل ه راستیدا ئهم نیگهرانییانهی ئهمریكا ل ه کۆڕی دیبلۆماسیی حكومهتی توركیادا به ههند وهرناگیرێت .ئهوان وای دهبینن ئهمریكا نیگهرانی پشكی نهوتی خۆیهتی ل ه ن��اوچ�� هك��هداو ئ��ارام��یو سهقامگیریی عێراق تهنها هاتوو هاوارێكی بێهودهییهو
49
هیچیتر .ل ه ههمان كاتدا جێگهی تێڕامان ن��ی��ی��ه ،ك�� ه ح��ك��وم��هت��ی ت��ورك��ی��ا كهمێك گوێڕابگرێت بۆ نیگهرانییهكانی ئهمریكا س��هب��ارهت ب��هو پ��رسو ج��ۆی��ه .هاوكات خولیاو خهمی تایفهگهرایی ل ه ناوچهكهداو ل ه خۆرههاڵتی (ناوین)دا له ئاستێكدایه، ك�� ه س��هری كێشاو ه ب��ۆ گ��ۆڕان��ك��اری ل ه نهخشهی سیاسیو جوگرافی ناوچهكه. ههر بۆی ه ئهردۆگان دهیهوێت لهو بگرهو ب��هردهی��هدا زامنی دهس��هاڵت��ی سیاسیو ئاسایشیی وزهی واڵتهكهی بكات .لهم نێوهندهدا ئهردۆگان وا دهبینێت پێویست ه گۆڕان ه نوێیهكان ل ه ژێر رابهرایهتی ئهودا بێت .بۆ ئ��هو مهبهستهش پشتیوانی ل ه ههماههنگی توركو كورد بهشێك دهبێت ل ه زامنكردنی پرۆسهی دهستبهسهرداگرتنی وزهی موفتو دهستلێنهدراوی ناوچهكه.
پهراوێز: سهرۆكی ئهنجومهنی بهڕێوهبردنی ئهستهمبوڵ بۆ تووێژینهوهی ئابووریو سیاسهتی دهرهكی. سهرچاوهكان: مقال :تركی( ،العدالة) ،یقارب المشكلة الكردیة، إخوان أون الین http://www.ahewar.org/debat/show. 2742082=art.asp?aid http://www.ahewar.org/debat/show. 1827983=art.asp?aid http://www.aawsat.com/details.asp issue &727816 =article &4 =?section UaJYYpD6jIU4.#12581=no •»Ojalan: Which way now?». BBC -2007 Retrieved .21-11-2000 .News 5 01-09 •Michael
Howard,
(.)13-05-2005
«Radical firebrand who led bloody 6.)nationalist war». Guardian (London .01-08-2008 Retrieved
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 50
تورکیا :ئۆجەاڵنیزمو ئەردۆگانیزم تەبا دەبنەوەو کەمالیزمیش دوا ماڵئاواییی خۆی دەکات Ocalanism and Ardogamism: they are reconciled, And Kamalism has vanished
رێکەوت ئیسماعیل ئیبراهیم By: Rekawt Ismail Ibrahim
51
پێشەکی ل��ە ن����ەورۆزی ئ��ەم س��اڵ��دا ئ��ام��ەد وهک پایتەختی مێژوویی ک���وردانو النکەی لە دایکبوونی پەکەکە ،جیاواز لە جاران چهشنی خانمێک دەهاتە پێش چ��او ،کە لە هەڕەتی الویو گەنجیو جوانی خۆیدا بێت .ئەو رێبوارەی ل ه نەورۆزی ئەمساڵدا بە باکووری کوردستاندا گوزەری دەکرد، راستەوخۆ هەستی ئەوەی لهال پەیدابوو مێژووییەکی ن��وێو چاخێکی ن��وێ لە تورکیادا بەڕێوەیه .هێماکانی کەمالیزم لەو دەڤەرەدا سەرقاڵی خۆپێچانەوەبوون. تانکەکان ،سەربازگهکان ،پۆلیسەکان، ه��ێ��زە دەم��ام��ک دارهک�����ان .ب��ه د هگ��م��هن ن��هب��ێ��ت ل��� ه س���ەرش���ەق���امو دەرەوەی شارەکان نەدەبینران .س��هرهڕای ئهوه، سەرتاپای هەرێمەکە بە رەنگەکانی ئااڵی کوردستانو پەکەکەو تەنانەت وێنەکانی ئۆجهاڵنو شەهیدە ناودارەکانی پەکەکە داپۆشرابوون .هەموو ئاماژەکان گەواهی بۆ ئەو گۆڕانکارییە گرنگە دەدەن .لەو رۆژهدا بە ئاشکرا هەست بەوە دەکرا ،کە پێگە بە پێگە کەمالیزم خۆی دەپێچێتەوەو رێگا بۆ ئۆچهاڵنیزم چۆڵ دەکات .ههست بەوە دەک��را ،ک ه ئۆچهاڵن حوکمی واڵت دەک���اتو ل��ە ری��زی پێشەوەی ملیۆنان ک��ەس��دا س�ڵ�او دەک����اتو ئ��ەردۆگ��ان��ی��ش لە پشتییەوە راوەس��ت��اوە .ل��ەو رۆژەدا ئ��ۆج��ەاڵن ل��ە ه��ەم��ووان زی��ات��ر هەموو
پانتایی تورکیای داگیرکردبوو ،ملیۆنان چ��او ل��ە س��ەر ئ��ۆچ��ەاڵن ب���وو .ملیۆنان گوێقواڵغی ب��وون .ئەو لە ئامەد وەک ئ��ەوەی بە قەڵەمەکەی دەس��ت��ی ،یەکەم الپ���ەڕە ل�� ه م��ێ��ژووی ن��وێ بنووسێتەوە گوتی :ئەمڕۆ دەرگای سەردەمێکی نوێ دەکرێتەوە .ئهو سهردهمهی ،کە الیەنی س��ی��اس��یو ک��ۆم��ەاڵی��ەت��یو ئ��اب��ووری لە پێشدایه .چەمکێک پ��ەرە دەستێنێت ،کە مافی دیمۆکراسیو یەکسانیو ئ��ازادی دەک��ات��ە بنەمای خ��ۆی .ئ��هو فیداکاریو تێکۆشانە مەزنانەی .ک ه ئێمە کردمان بەفیڕۆناچێت .ک���وردان س��ەر ل��ە نوێ فیکرو ب��ن��ەچ��ەو ن��اس��ن��ام��ەی خ��ۆی��ان بە دەست دههێننهوه .پیرۆزبێت. بنەما سیاسیو هزرییەکانی پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا ئ���ۆچ���هاڵن ل���ە زۆرب�����ەی ن��وس��ی��ن��ەک��ان��ی خ��ۆی��دا ئ��ام��اژە ب�� ه چەمکی ئیکۆلۆجی (ژی��ن��گ��هزان��ی) دەک����ات .ئ���ەم چ��ەم��ک��ە لە بۆچوونو تێزەکانی ئۆچەاڵندا پێگەیەکی زۆر دی��ارو گرنگی هەیە .ئ��ەو تەنانەت روداوە مێژووییەکانی ناوچەکەش بە گوێرەی ئەم چەمکە شرۆڤەدەکات ،لە دیدی ئۆچهاڵندا تێکچوونی هاوسەنگیی لە نێوان سروشتو مرۆڤدا لە تەواوی بوارەکانی ژیاندا بە تایبەتی لە بواری سیاسیهتدا کرۆکی زۆرێک لە گرفتەکانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 52
ئ��ەم��ڕۆی ن��اوچ��ەی خۆرهەاڵتی ناوینە، چ��ون��ک��ە ل���ە دی�����دی ئ�����هودا ه���ەت���ا ئ��ەو رەگەزانە بە مرۆڤ نامۆبن ،کە مامەڵە بە کۆمەڵگاوە دەکەن ئەوا بە سروشت نامۆتر دەبن .ئۆجەاڵن لەو باوەڕەدایە ،کە بزووتنەوەی رێنیسانس (ژیانهوه ،ئاگایی) هەوڵێکی م��رۆڤ ب��ووە بۆ گ��ەڕان��ەوەی ئەو هاوسەنگییە سروشتییە ،لە دیدی ئۆجەاڵندا هەموو ئەو شۆڕشانەی ،کە مرۆڤایەتی لە مێژووی خۆیدا ئەنجامی داون بەرخودانێک بووە بۆ هێشتنەوەی بەهاو نرخی کۆمەڵگای سروشتی .بە واتایەکیتر ل��ەو رۆژەوەی مرۆڤایەتی لە رێ���ڕەوی سروشتی خ��ۆی الی داو ه وێ����ڵو س����ەرگ����ەردان ب����ووە ب��ە شوێن دۆزی���ن���ەوەی سیستمێکی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ب��ۆ ئ����ەوەی پ��ارس��ەن��گ��ی س��روش��ت��ی بۆ م����رۆڤ ب��گ��ەڕێ��ن��ێ��ت��ەوە .ق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی گواستنەوەی مرۆڤایەتی بۆ کۆیالیەتیو دەرەب���ەگ���ای���ەت���یو س��ەرم��ای��ەداری��ی لە چ��وارچ��ێ��وەی ئ���ەم ه���ەواڵن���هدا ب���وون. ئ��ۆچ��ەاڵن مۆدێرنیتیی س��ەرم��ای��ەداری ب��ە خراپترینو دڕن��دان��هت��ری��ن ق��ۆن��اغ بۆ چەوساندنەوەی مرۆڤ ناو دەبات .هەر ئەویش بە تاوانباری یەکەم دەیناسێنێت لە خوڵقاندنی مۆدیلی دەوڵەت (نەتەوە)، کە تیایدا لە س��ەر حسابی نەتەوەیەک یاخود چەند نەتەوەیەک تەنها یەک نەتەوە بااڵدەستدەکرێتو ئەوانی دیکە پەراوێز دەخ���رێ���ن .ل���ەم س��ۆن��گ��ەی��ەوە ئ��ۆچ��ەاڵن
هەموو رێککەوتنەکانی وەک سایکس بیکۆو لۆزان بە دەرچوون لە سروشتی ئیکلۆژی ناودەباتو ئەڵتەرناتیڤی خۆشی بۆ ئەم قۆناغە دەخاتەروو ،مۆدێرنیتیی دیمۆکراسیو نەتەوەی دیمۆکراس ،کە دەبنە مۆدێلێکی ئەڵتەرناتیف بۆ دەوڵەتی سەرمایەداریو کۆمەڵگایەکی ئابووریو ئیکۆلۆجیو ئاشتیخواز .هەموو کلتوورو زم��انو نەتەوەکان پێکەوە هاوسەنگیی سروشتیی خۆیان رادەگرن. ه��ەڵ��ەی��ەک��ی زۆر ک��وش��ن��دەی�� ه ئ��ەگ��ەر پرۆسەی ئاشتی لە باکووری کوردستان لە نێوان پەکەکە (ب ه رابهریی ئۆچهاڵن) و ئاکەپە (بە رابەریی ئەردۆگان) تەنیا ب��ە پرۆسەیەکی سیاسیو سەربازیی ی��اخ��ود تاکتیک (س����ازدان)ی مەرحەلی شرۆڤە بکەین .بەڵکو تەماشاکردنێکی خێرای ن��اوەڕۆک��ی نامەکەی ئۆچەاڵن، کە رۆژی یەکەمی ن���ەورۆزی ئامهد لە الی��ەن پ��ەروی��ن ب��وڵ��دان (پەرلەمانتاری ب��ەدەپ��ە)هو ه خوێندرایەوە .راستی ئەوە دەسەلمێنێت ،ک ه ئ��ەم پرۆسەیە ئەگەر ل��ە ه��ەن��گ��اوی یەکەمیدا ـ��ـ ئ��ۆچ��ەاڵن بە قۆناغی بێدەنگکردنی چەک ناوی دەبات ــ پرۆسەیەکی سیاسیو سەربازیی یاخود ئیستخباری (ه��هواڵ��گ��ری) بێت ،ئ��ەوا لە ناوەڕۆکی ئەو نامەیەدا هەست بە بوونی بنەمایەکی ق��ووڵ��ی ه��زری��یو سیاسیو فەلسەفیش دەک���ەی���ن ،ک��ە خ���ودی ئ��ەم پرۆسەیە پێکدەهێنێت .من لەو باوەڕەدام،
53
ک��ە رێ��گ��ادان��ی دەس���ەاڵت���ی ئ��ی��م��رال��ی بە ب�ڵاوک��ردن��ەوەو چاپکردنی ئ��ەو هەموو کتێبو ن��وس��راوە هزرییانەی ئۆجهاڵن خ��ۆی ل��ە خ��ۆی��دا زەمینەسازکردنێکی پێشوەخت بووە بۆ باڵوکردنەوەی هزرو تێزەکانی ئۆجەاڵن لەم بارەیهوە ،تاوەکو الن��ی ک��ەم لە نێو ئەندامانی پارتەکەی خۆیدا تێگەشتنێکی پێشوەخت بۆ ئەم هەنگاوەی ئۆچهاڵن لە ئارادابێت. بنەما هزرییەکانی کەمالیزم بۆ رووبەڕوو بوونەوەی کورد پەکەکە لە سالی ١٩٧٣یەکەمین زنجیر ه رۆشنبیرییەکانی خۆیان دروستکردو لە ساڵی ١٩٧٨دا لە شارۆچکەی فیس نزیک ئامەد پارتهکهی خۆیان راگەیاند. لە ساڵی ١٩٨٥لە رۆژی ١٥ی تەباخ (مانگی ئۆگستۆس) ش��ەڕی گەریالیی خۆی لە دژی دەوڵ��ەت دهستپێکرد ،بەر لە دروستبوونی پەکەکەش بە درێژایی سااڵنی دروستبوونی کۆماری تورکیا، کوردی باکوور لە سەرهەڵدانی شهڕی خوێناویدا بوون بەرانبەر بە تورکیا .ئەم شەڕە هەندێک جار توندبووەو هەندێک جاریش بە تەواوی لە بەرچاودا نەماوە. بەاڵم ،لە راستیدا باکووری کوردستان بەر لە دروستبوونی دەوڵەتی تورک هەمیشە لە خ��ەب��اتو ش��ۆڕش��دا ب��ووە .ئهگهرچی دەوڵەتی تورک ئامادە نەبووە بۆ تهنها
جارێکیش دان بە بوونی کوردا بنێت ،چ بگات ب��هوهی گفتوگۆو دانووستانی لە گەڵدا بکات .فەلسەفەی دەوڵەت هۆکاری یەکەمی بەردەوامبوونی خوێنڕشتن بووە لە باکووری کوردستان ،کە مەبەستمان ل ه کەمالیزمە .دهکرێت ئایدۆلۆجیاکهی هەندێک جار لە چوارچێوەی فاشیزمدا تەواو بەرجەستەی بکەین .ئەو ئایدۆلۆژیا فەرمییەی دەوڵەت بوو ،کە ئۆچهاڵن بە مۆدیلی دەوڵەت ــ نەتەوە ناوی دەباتو ل��ە پێناو پاراستنی ن��ەت��ەوەی ت��ورکو بااڵدەستی ئەو نەتەوەیە بە سەر تەواوی ن��ەت��ەوەو گ��روپ��ە ئەتنییەکانی دی��ک��ەدا هەموو رێگاکانی گرتەبەر ،ئایدۆلۆجیای کەمالیزم نەک تەنها دەسەاڵتی خەلیفەی ئ��ی��س�لام��ی ،ک��ۆت��ای��ی پێدههێنیت بەڵکو دەخ��وازێ��ت ت���ەواوی تورکیا لە هەموو پاشخانو ژێرخانو سەرخانە ئیسالمیو خۆرهەاڵتییەکانی داببڕێتو لە خۆرئاوای نزیک بکاتەوە ،ههتا ئەو ئاستەی بیکات ب ه ئەندامێکی رەزاگ��رانو نەخوازراویش لە یەکیەتی ئەوروپا. موستەفا کەمال ه��ەر خ��ۆی لە رۆژی ٩ی ٩ی ١٩٢٣پ���ارت���ی گ��ەل��ی کۆماریی (جەهەپە)ی لە تورکیا دروستکرد ،ئەم پارتە وەک بنەمای سیاسیی خۆی شەش تیشکی پیرۆز (ئالتی ئلکەسنی) هەبوو، کە بریتیبوون لە کۆمار ،گ��ەل ،نەتەوە، سیکوالریزم ،دەوڵەت ،نەتەوە .ئهم شەش بنەما سەرەکییەی پارتهکه ،کە هەر خۆی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 54
ت��اق��ە پ��ارت��ی سیاسی واڵت ب���وو ،هیچ پێگەو مانایهک بۆ نەتەوەکانی دیکەی تورکیا بە تایبەت ک��ورد بوونی نەبوو. دەستووری تورکیا لە٢٠ی نیسانی ساڵی ١٩٢٤دا داڕشتنی یاسایی بۆ تواندنەوەو ل���ەن���اوب���ردن���ی ن���ەت���ەوەک���ان���ی دی��ک��ەی تورکیا دەک��ات ،لە م��ادەی دووەم��ی ئەم دەستوورەدا زمانی تورکی تاکە زمانی فەرمیی دەوڵەتە .لە مادەی دەیەمدا مافی دەنگدان لە هەڵبژاردنەکاندا تەنها بۆ تورک تەسک دەک��ات��ەوە ،ه��هروهه��ا لە م��ادەی یازدەیەمدا مافی خۆکاندیدکردن تەنها بۆ تورکەبەختەوەرەکان دیاریدەکاتو لە مادەی هەشتاو هەشتیشدا هەموو کەس لە تورکیا بە تورک هەژمار دەکاتو لە م��ادەی ن��ەوەدو دوودا هەموو پۆستێک بە پێی کارامەییو لێهاتوویی تەنها بۆ تورکەکان قۆرخدەکات. جەنگی س��اردو توندبوونەوەی ملمالنێ لە نێوان بلۆکی خۆرهەاڵتو کاپیتالیزم، هەروەها گرنگیو بایەخی جیۆسیاسیو ج��ی��ۆئ��اب��ووری ت��ورک��ی��ا ب��ۆ خ��ۆره��ەاڵت وای��ک��رد ،کە دنیای خ��ۆرئ��اوا بە هەموو تواناکانیهو ه بەرگری لە دەوڵەتی تورکیا بکات .تەنانەت لە کاتی پێویستدا ،بۆ رزگارکردنی تورکیا لە نەهامەتیی پرۆژەی ک��ودەت��ای س��ەرب��ازی��ی ب��ۆ ئامادەبکەن. کودەتاکانی ساڵی ١٩٦١و ١٩٧١و ١٩٨٠ باشترین گەواهی ئ��ەو راستییانەن .بە کورتی دەتوانین بڵێین :قۆناغی کەمالیزم
بە قۆناغی توندبوونەوەی ئایدۆلۆجیای (دەوڵ��ەت ــ نەتەوە) لە تورکیا هەژمار دەک����رێ����تو ل���ە ژێ����ر س���ای���ەی رژێ����مو ئایدۆلۆجیایەکی ل��ەو ج���ۆرەدا جگە لە خەباتی چەکداریو شەڕی پێشمهرگایهتی هیچ رێگایەکی تر لە ب��ەردەم پەکەکەو گەلی ک��وردا نەمایەوە .دەتوانین بڵێین: خودی فەلسەفەو ئایدۆلۆجیای دەوڵەتی تورک لە چوارچێوەی کەمالیزمدا رێگری سەرەکی بوون لە بەردەم تەشەنەسەندنی توندوتیژییو شەڕو کوشتار لە تورکیاو باکووری کوردستان. سەرهەڵدانی هزری عوسمانگەرایی تازە ل���ە ح��ەف��ت��اک��ان��ی س�����ەدەی ب��ی��س��ت��ەم��دا، گۆڕانکاری بە سەر نەخشەی سیاسی ت��ورک��ی��ادا ه����ات .ش��ەپ��ۆل��ی ئیسالمیی سیاسی وردە وردە تورکیاشی گرتەوە. پ��ارت��ی س��ەالم��ەت��ی��ی نیشتمانی ساڵی ١٩٧٢لە الیەن نەجمەدین ئەربەکانەوە دروستبوو ،ک ه س��ەرەت��ای تێکەڵبوونی ئایدۆلۆجیای ئیسالمیی سیاسی بوو لەگەڵ گەمە سیاسیو ئایدۆلۆجییەکانی دەوڵەتدا .لێرە بە دواوە ملمالنێ لە نێوان ئەو دوو ئایدۆلۆجیایەدا دروستدەبێت. بەرهەمی ئەم ملمالنێیەش لە دایکبوونی هزری تازەی عوسمانگەرایی نوێ بوو. ل��ە س��ادەت��ری��ن پێناسەی ئ��ەم ه���زرەدا: گ��ەڕان��دن��ەوەی ت��ورک��ی��ای��ە ب��ۆ بنەڕەتی
55
خۆرهەاڵتییو ئیسالمیی خ��ۆی .بە بێ ئ����ەوەی پ���رۆس���ەی م��ۆدرێ��ن��ەو م��ۆرک��ە خۆرئاواییە م��وت��ورب��ەک��راوەک��ەی ناخی بە جێبهێڵێت .تۆرکۆت ئ��ۆزال بە یەکەم کەسی ئەم رەوتە هەژمار دەکرێت ،کە هەمیشە لە هەوڵی ئ��ەوەداب��وو ه رەگی ئیسالمیو خۆرهەاڵتیی مێژووی تورکیا پتەوتر بکات .بەبێ ئەوەی قاچی تورکیا ل��ە ن���او ئ���ەوروپ���ا ب��ک��ش��ی��ن��ێ��ت��ەوە .بۆیە ئ��ۆزال هەوڵە سەرەتاییهکانی خۆی بۆ زیندووکردنەوەی رەوتی عوسمانگەرایی دەستپێکرد .س��ەرەت��ای ئ��ەم دەستپێکە، ی���اخ���ود ه���ەن���گ���اوی ی���ەک���ەمو خ��ێ��رای��ی بیرکردنەوەی بوو لە چارەسەرکردنی پ��رس��ی ک���ورد ل��ە ت��ورک��ی��ا .ب����ەاڵم ،ئ��ەم هەنگاوەی ئوزال لە الیەن دامەزراوەکانی دەوڵ��ەت��ی ق��وڵ��ەوە پ��ووچ��ەڵ ک��رای��ەوەو ئوزاڵیش خۆی لە رۆژی ١٧ی ئاپرلی ساڵی ١٩٩٣لە بارو دۆخێکی نادیاردا بە جەڵتەی دڵ گیانی لە دەستدا. داود ئ��ۆغ��ل��ۆ ب��ن��ی��ات��ن��ەری قوتابخانەی ج��وگ��راف��ی)ی جیۆپۆلەتیک(سیاسهتی عوسمانگەرایی نوێیە .ئەم قوتابخانەیە ب��ە ک��ورت��ی چ��ەن��دی��ن ئ��اس��ۆی ن��وێ��ی بۆ سیاسەتی تورکیا خستووهتە بەردەم ئەو. ی لە کتێبەکانی خۆیدا بە تایبەت لە قوواڵی ستراتیجیدا ئاماژە بە پرسی کورد دەکات نەک تەنها لە تورکیادا ،بەڵکو لە تەواوی ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوهڕاستیشدا .ئەو لە چەندین بۆنەدا ئاماژە ب��هوە دەدات،
کە پرسی ک��ورد لە ناوچەکەدا بووهتە دیفاکتۆو چیتر نابێت هیچ کەس خۆی لە ئاستیدا گێل بکات ،ئەو بۆ خوێندنەوەو پێشکەشکردنی ئاسۆیەکی ه��زری نوێ ب��ۆ پ��رس��ی ک���ورد داوای ئ���ەوە دەک���ات، کە پاشخانی جیۆپۆلەتیکو جیۆئەتنیو ج��ی��ۆس��ت��رات��ی��ژیو جیۆئیکۆنۆمی ئ��ەم پرسە تاووتوێ بکرێت ،چونکە ئەو لەو ب��اوەڕەدای��ە ،کە تورکیا خۆشیو ترشی بێت ئ��ەوە جوگرافیای ک��وردس��ت��ان بە یەکێک لە توخمە گرنگەکانی ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستو ئۆراسیایە .داود ئۆغلۆ ئاماژە بۆ یەکپارچەیی جوگرافیای ک��وردس��ت��ان دەک���اتو ب��ان��گ��ەوازی ئ��ەوە دەکات ،کە تورکیا دەبێت بە هۆشیاریی لەگەڵ ئەم پرسەدا مامەڵە بکات ،چونکە لە رووی جیۆئەتنیو جیۆسیاسییەوە ئ��ەم پرسە رەهەندێکی یەکجار گرنگی هەرێمییو نێونەتەوەیی ه��ەی��ە ،ئهگهر نا دەبێتە هۆکاری گەورەترین نائارامی ل��ە ن��اوچ��ەک��ەدا ،ک��ە تورکیا راستەوخۆ زەرەرمەندی یەکەم دەبێت .بە تایبەت، کە حەوزی ئەنادۆڵو حەوزی کوردستان پێکەوە گرێدراون .لەوانەش گرنگتر داود ئۆغلۆ ئاماژە ب ه ئەوە دەکات .جوگرافیای ک��وردس��ت��ان سەرەکیترین جەمسەری پێکەوەگرێدانی چوار دەڤەری دەریاییە، ک��ە ئ��ەوان��ی��ش دەری���ای رەشو دەری��ای سپیو دەریای قەزوینو کەنداوی فارسە. ئۆغلۆ لە پرسێکی دیکەی خۆیدا کاتێک
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 56
ئاماژە بۆ بایەخی جیۆئەتنی کوردستان دەکات ئاماژە بۆ نێوەندگەرایی کوردستان دەک��ات لە ناوەڕاستی ع��ەرەبو فارسو جولەکە سهرهڕای بوونی تورک .ئەو لەو ب��اوەڕەدای��ە ،کە پرسی جیۆئەتنی کورد لەو نێوەندەدا بایەخێکی یەکجار گەورەو گرنگی هەیە. رەنگە زیادەڕۆیی نەکەین ئەگەر بێژین: ک���ورت���ک���راوەی ه����زرو ب��ۆچ��وون��ەک��ان��ی ئ��ۆچ��ەاڵن ،ی��اخ��ود ک��ورت��ک��راوەی تێزو بیرکردنەوەکانی بە شێوەیەکی زۆر وردو درشت لە پەیامەکەی نەورۆزی ئۆچهاڵندا رەنگی داوەت��ەوە .پەیامەکەی نەورۆزی ئ��ۆچ��هاڵن ت��ەن��ه��ا ب��ان��گ��ەوازێ��ک نییە بۆ ئاشتی بەڵکو خۆیان گوتەنی :مانیفستێکی (ب��هی��ان��ن��ام��هی��هک��ی) گ��رن��گو پ��ڕ بایەخی مێژووییە .ئەو مانیفستهی ئۆچەاڵن بە هیچ شێوەیەک دژایەتی یاخود ملمالنێو بەریەککەوتن لەگەڵ هزرمەندو بیرمەندانی عوسمانگەرایی ن��وێ دروس���ت ناکات، بەڵکو بە پێچەوانەوە دەتوانین بێژین :کە هەردوو هزرەکە (ئۆچهاڵن بە مۆدرێنەی ئەخالقیو دیموکراسی ناوی دەب��ات) لە بەرگێکی نوێدا یەکتر تەواودەکەن .ئەوسا ه��ەر ل��ەو چوارچێوەیەدا ک��وردو تورک ئیتر ن��ەک دوژم��ن نابن بەڵکو دۆس��تو تەواوکاری یەکتریی دەبن. بزووتنەوەی کورد لە چوارچێوەی چەکو ت��ون��دوت��ی��ژی کالسیکیدا دەگ��وێ��زێ��ت��ەوە بۆ چوارچێوەی سیاسی .خوێندنەوەی
نامەکەی ئۆچهاڵن بە چاوێکی تێگهیشتنو رەخ��ن��ەگ��ران��ەو ه ل��ە گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ەک��ان��ی خ����ۆره����ەاڵت����ی ن������اوهڕاس������ت ب���ۆم���ان دەردەک��ەوێ��ت ،کە ئ��ۆچ��ەاڵن دەخ��وازێ��ت لە رەوش��ەک��ەدا دوا نەکەوێت .ئۆچەاڵن خ��ۆی ل��ەم ب��ارەی��هوە دەڵ��ێ��ت :ئ��ەوەی لە گۆڕانکارییەکانی ئەمڕۆ تێنەگات ئەوە دەچ��ێ��ت��ە نێو زب��ڵ��دان��ی م���ێ���ژووهوه ،بهو واتایهی ئهگهر بە پێچەوانەی تەوژمی الف��او مەلە بکات چارەنووسی خنکانو نغرۆبوونه .بۆیە ئۆچەاڵن داوا دەکات ق��ۆن��اغ��ی خ���ەب���ات ب��گ��وێ��زدرێ��ت��ەوە بۆ قۆناغێکی سەردەمییانە بە شێوەیهکی ئاشتیو دیمۆکراسی ،کە پشت بە فکرو هزر ببەستێت نەک چەک .ئۆچەاڵن بەم هەنگاوەی ئ��هو ه دەخ��وازێ��ت ستراتیجی دوور مەودای نەرم بەکاربهێنێت .بەمەش نەک تەنها کورد تووشی سەرسورمان ب���وو ،بەڵکو نەیارەکانیشی ب��ە هەمان شێوە دەستەوەستان م��ان��ەوە ،ئەمەش ههر سیاسەتی پارتی دادو گەشەپێدانە، کە بە ستراتیجێکی ن��ەرمو دوور مەودا توانی دەست بە سەر هەموو جومگەکانی کۆمەڵگای ت��ورک��ی��ادا بگرێتو بڕیاری سیاسیو سەربازیو ئەمنیو ئابووریو یاسایی بخاتە بن دەستی خۆی.
57
دەقی پەیامەکەی ئۆچهاڵن لە نەورۆزی ساڵی ،٢٠١٣لە ئامەد سالو لە گەالنی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستو ئاسیای ناوین ،کە بە ڕێککهوتنێکی مهزن، رۆژی ب��ەرخ��ودانو ژی��ان��ی هاوبەشیی پیرۆز دەکەن . س�لاو لە پێکهوهژیانیی ه���ەردوو گەلی ک��وردو ت��ورک ،کە بە جۆشێکی مەزنو بە گیانێکی دیمۆکراسیهوه ،پێکەوە لە نێو خۆشبینییهکی گ���ەورەدا ن��ەورۆزی س��ەردەم��ی رۆژی ن��وێو بە ڕووناکیی رۆژانی نوێ پیرۆز دەکەن. س�ڵ�او ل��ە رێ���ب���وواران���ی رێ��گ��ای پ��ی��رۆز ئ���ەوان���ەی ،ک��ە رێ��گ��ای دی��م��ۆک��راس��یو ئ���ازادیو یەکسانییان بۆ خۆیان کردە ئامانج. ساڵو لە دێرینترین گهل (گەلی ک��ورد)، ک�� ه دایکایهتیی ب��ۆ الن��ک��هی زاگ���رۆسو ت��ۆرۆسو نێوان دوو رووب��اری دیجلەو ف�����ورات .ج��وگ��راف��ی��ای م��ی��زۆپ��ۆت��ام��ی��او ئاناتۆلیادا کردوو ه لە شارستانیو ژیاری گوندو شاردا. ئ���ەو ش��ارس��ت��ان��ی��ی��ەت�� ه ه����ەر ه دێ��ری��ن��هی ه��ەزاران ساڵی ک��وردان ،بە هاوکاریو پێکهوهژیانی کۆمەڵگەکانی دەورووبەری خ��ۆی ئ��اواک��راوهو ک��ورد لەگەڵیاندا لە ئاشتیدا ژی���اوە .رووب��ارەک��ان��ی دیجلەو فرات ،برای ساکاریاو مەریجن .چیاکانی ئ���اگ���ریو ج���ودی���ی ،دۆس��ت��ی چیاکانی
کاچکارو ئەرجییەسن .گۆڤەندو دەلیلۆ، خ��زم��ی ه����ۆرۆنو زەی��ب��ەک��ن .هەمیشە هێزە سەردەستەکان ویستوویانە ،کە بە دەستتێوەردانی دەرەکی بۆ بەرژەوەندیی گروپگەلێک ،خ��اوەن��ی ئ��ەو شارستانە دێرینە بکەنە دوژمنی یەکتری ،بۆ ئەوەش ه��ەم��ی��ش��ە ه��ەوڵ��ی��ان��داوە ت��ا دهس��هاڵت��ی حەقنەناسو حقوقنەناس بونیاد بنێن. ئیمپریالیزمی ڕۆژئ��اوا لە دوو سەدهی دواییدا ،بە شەڕی فەتحو دەستتێوەردانی دەرەک��ی هەوڵیانداو ه لە نێو کۆمهڵگای خ��ۆره��ەاڵت��ی ن��اوی��ن��دا پ���هر ه ب�� ه چهمکی دەوڵ��ەت (ن��ەت��ەوە) ب��دهن .بۆ ئ��ەوەش لە نێو کۆمەڵگەکاندا سنووری دەستکردیان داڕش����ت ،ل��ە نێو ئ��ەو س��ن��ووران��ەدا بە ئ���اواک���ردن���ی دهس���هاڵت���ی چ��ەوس��ێ��ن��ەرو نکووڵیکار ویستیان دەس��ت��ی گەالنی عەرەب ،فارس ،تورکو کورد لە گەرووی یەکتری گیربکەن. چهمکی داگیرکارو نکووڵیکار کۆتایی
هاتووه
ه���ۆک���اری چ��ەم��ک��ەک��ان��ی داگ���ی���رک���اری، نکۆڵیکردنو چەوسانەوە کۆتایی هاتووە. کۆمەڵگاکانی رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��تو ئاسیای ناوین هۆشیار دەبنەوە ،بۆ کۆکو راستینەی خۆیان دەگەڕیننەوەو دەڵێن: بەسە بۆ شەڕو پێکدادانە قورسەکانیو قووڵکردنەوەی دژایەتی یەکتر.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 58
س�����ەدان ه�����ەزار ،م��ل��ی��ۆن��ان ک����ەس ،کە دڵ����ی����ان ب����ە ئ����اگ����ری ن��������ەورۆز گ���ەش دەبێتو گۆڕەپانەکان پ��ڕدەک��ەن ،ئیدی پێکهوهژیانی گهالنیان دهوێت .راپەڕینی م��ن ،ل��ە س��ەرەت��ادا وەک��و تاکەکەس دژ ب��ە ملکەچییو ن��ەزان��ی��نو نۆکەرایەتی بوو ،ک ه ل ه ناویدا لە دایکبووم .ئامانجم دروستکردنی هۆشیاریی بەگژداچوون دژ بە هەموو جۆرەکانی چەوسانەوەو بونیادنانی رۆحێکی نوێ بوو.
ئهمرۆ سهردهمێکی نوێ دهستپێدهکات
بە سەردەمی خەباتی چەکداریی دەروازە لە سەر قۆناغی سیاسەتی دیمۆکراسی ک��رای��هوه .قۆناغێک دهستپێدهکات ،ک ه قورسایی دهخات ه سهر الیەنە سیاسی، کۆمەاڵیەتیو ئابووریەکان .ئەو چەمکانە پەرەدەستێنێت ،کە مافە دیمۆکراسیەکان، ئ���ازادیو یەکسانی بۆ خ��ۆی ب��ە بنەما دەگرێت .ئێمە دەیان ساڵ لە تەمەنمان بە ئەو گەلە بەخشی .قوربانی زۆر گەورەو ئهمڕۆ دهبینم ئهو هاوارهی من بە نرخماندا .هیچ کام لەو فیداکارییەو تێکۆشانە ب�� ه ف��ی��رۆن��هچ��ووه .ک���وردان گهیشتووه به ئاستێک س��ەرل��ەن��وێ ک��ەس��ای��ەت��ی رەس��ەن��ای��هت��ی، شەڕی ئێمە لە دژی هیچ ئەتنیکێک ،یان راستینهو ناسنامەی خ��ۆی ب�� ه دهس��ت ئاینێک ،یاخود ئایینزاییەکو گروپێک نییە ،هێناوهتهوه .ئیدی با چهک بێدهنگ ببێت، بەڵکو شەڕی ئێمە لە دژی چەوسانەوەیه ،ئیم ه هاتین ه ئاستێک ،ک�� ه پێویستی ب ه دژ بە نەزانینو نادادیو دواکەوتووییو فکرو رامانو سیاسهت ههیه .پارادیگمای هەموو جۆرەکانی گوشارو ستەم بووە .مۆدێرنیتی ل ه سهر بنهمای لهناوبردن، ئیدی ئێمە ئەمرۆ لە وشیاری تورکیایەکی ن��ک��ووڵ��یو پ��هراوێ��زک��ردن ب��وو ،پ��هرتو نوێ ،رۆژهەاڵتێکی نوێو داهاتوویەکی باڵوبوو .ئهو خوێنهی دهچ��ۆڕا ل ه گهلی ت��ورک ،الز ،چ��هرک��هز ،ک��وردو ت��هواوی نوێداین. ب��ان��گ��ەوازی من بۆ ئ��ەو گەنجانەیە ،کە مرۆڤهکانی ئهم جوگرافیایهدا دهڕژا .من بە دڵو گیان پێشووازی لەو بانگەوازە ئهمرۆ ل ه ئاست گهواهی ملیۆناندا ،ک ه دەکەن ،پەیامم بۆ ئەو دایکە پیرۆزانەیە ،گوێ ل ه من دهگرن دهڵێم :ئیدی قۆناغێکی کە لە کانگای دڵیاندا شوێن بۆ ئەو پەیامە نوێ دهستپێدهکات .نهک ب ه چهک ،پهر ه دەکەنەوە ،وتەکانم بۆ ئەو دۆستانەیە ،ک ه ب ه سیاسهت دهدرێ��ت ،ئیتر هاتووینهت ه بە بێ دوودڵیی ئەو وتانە پەسەند دەکەن ،ق��ۆن��اغ��ێ��ک ،ک�� ه ه��ێ��زی چ��هک��دار خۆیان کەسانێک ،کە بە سەرنجراکێشییەوە گوێ بکێشننهو ه دهرهوهی سنوور .من پێموای ه ئهوانهی باوهڕیان ب ه من هێناوهو دڵیان بۆ ئەو پەیامانە شلدەکەن.
59
بۆ من کردۆتهوه ،ههستیاری ئهم قۆناغ ه کوردو تورکی ههزار سااڵنه ،ک ه ل ه ژێر رهچ���او دهک����هنو ت��ا دوای��ی��ش داک��ۆک��ی ئااڵی برایهتیی ئیسالمیدا پێکهاتووه .لهو حقوقهدا فهتح ،نکووڵیکردن ،رهتکردنهو ه لێدهکهن. ب��وون��ی ن��ی��ی��ه ،س��ی��اس��هت��ی مۆدێرنیتی س��هرم��ای��هداری ب�� ه سیاسهتی گوشار، ئهم ه کۆتایی نییه ،بهڵکو دهستپێکی لهناوبردنو تواندنهوهی ئهم دوو سهد ه تێکۆشانی سیاسهتی دیمۆکراسیه دوای��ی��هی گ��وزارهی��ه ل��ه دهس��هاڵت��داری��ی ئهم ه کۆتایی نییه ،بهڵکو سهرهتایهکی دهس��ت��ب��ژێ��رێ��ک ،ک�� ه هیچ پ��هی��وهن��دی ب ه نوێیه ،ئهم ه دهس��ت��ب��هردارب��وون نیی ه ل ه گ��هل��هو ه ن��ی��هو ل�� ه ه��هوڵ��ی نکووڵیکردن تێکۆشان ،بهڵکو سهرهتای تێکۆشانێکی ل�� ه م��اف��ی پ��ێ��ک��هوهژی��ان��دای��ه ،ل�� ه رۆژی جیاوازیی نوێیه .ئاواکردنی جوگرافیای ئهمڕۆماندا ئهم ههواڵنه ،ک ه هێزی خۆی ت���اک ئ��هت��ن��ی��ک��یو ت���اک ن���هت���هوهی���ی ،که ل ه سیاسهتی دژب��هری مافی مێژووییو ئامانجی مۆدێرنتی کاپیتالیزمی دهرهوهی برایهتی دهگرت ،تێکشکاوه. مرۆڤایهتییه ،ب ه وات��ای نکووڵیکردن ل ه بۆ کۆتایی هێنان ب��هم زۆرداری��ی��ه ،من رهچهڵهکی ئێمهیه ،بۆ ئهوهی ،ک ه تهواوی بانگهوازدهکهم ،ههردوو هێزی سهرهکیو کۆمهڵگای ئانادۆلو کوردستان ب ه پێی ستراتیجیی خۆرههاڵتی ناوین دهست مێژووی کوردستانو ئهنادۆڵیای کۆن بخهن ه ناو دهستی یهک .ب ه پێی کلتوورو بتوانن ب ه هاوبهشی ،یهکسانیو ل ه نێو مێژووی خۆیان ،مۆدێرنیتی دیمۆکراسی ئاشتیدا بژی ،بهرپرسیارێتی دهکهوێت ه ب��ون��ی��ادب��ن��ێ��ن؛ س�������هردهم س���هردهم���ی ئهستۆی ه��هر کهسێک .ب ه بۆنهی ئهم ج��ی��اوازی��ی��ه ،س���هردهم���ی رێ��ک��ک��هوت��نو ن���هورۆزهو ه من بانگهوازی دهک��هم ،ک ه هاوکاریو یهکدی ل ه ئامێزگرتنو پشت ب�� ه الی��هن��ی ک��هم��هو ه ب�� ه هێندهی ک��ورد ،ک��ردن��هش��هڕو پ��ێ��ک��دادان ن��ی��ی��ه .گ��هالن��ی تورکمان ،ئ��هرم��هن ،ئ��اش��وور ،ع��هرهبو کوردو تورک شانبهشانی یهکتر شهڕی کۆمهڵگاکانی دیکهش تیشکی ئ��ازادیو رزگارییان کردو شههیدبوون. ی��هک��س��ان��ی ،وهک���و ئ�����ازادیو یهکسانی ل ه سالی 1920دا ئهنجومهنی تورکیای م��هزن��ی��ان ب��� ه ه��اوب��هش��ی دام����هزران����د. جهوههری خۆیان ببینن. گهلی تورکیای رێ��زدار با گهلی تورکیا راس��ت��ی��ن��هی م��ێ��ژووی��ی ئێم ه ه��اوب��هش��ه، بزانێت ،ک ه وهکو ئهمرۆ ل ه ئانادۆلی کۆندا ،راستیی ئایندهی هاوبهشیشمان نیشانمان ل ه ژێر ناوی تورکیادا دهتوانن بژین ،وهکو دهداتو پالنسازی هاوبهشمان ل ه سهر ئاینداران ،مافی هاوکاریو پێکهوهژیانی دهسهپێنێت ،رووحی بونیادنانی پهرلهمانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 60
تورکیای مهزن ،ئهمر ۆ سهردهمی نوێ رووناک دهکاتهوه. ههموو کۆمهلگه لهنێو مۆدێرنیتهی دیموکراتی دا گوزاره ل ه خۆیان بکهن ت��هواوی نوێنهرانی کۆمهڵگای بندهست. نوێنهری تووێژهکان ،کلتوورهکان .لهو ب�����اوهڕهدام چین ه بندهستهکانی وهک ژن��ان ،مهزههبهکان ،تهریقهتو تهواوی کۆمهڵگاو گرووپ ه کلتوورییهکانی تر، نوێنهرانی کرێکاران ،کۆمهڵگاو کهسانێک، ک ه ل ه دهرهوهی سیستمدا پهراوێز کراون، تاک ه ب���ژاری رزگ��اری��نو ل�� ه بونیادنانی مۆدێرنیتیی دیمۆکراسیدا ب��هش��دارنو زه��ن��ی��هت��ی س��ی��س��ت��م��هک��هی پێکدههێنن. لێگهڕینو داخوازیی رۆژههالتی ناوینو ئاسیای ناوین ئهوهیه ،ک ه ب ه پێی گهوههری مێژووی خ��ۆی ،سیستمێکی هاوچهرخ، دی��م��ۆک��راس��یو م��ۆدێ��رن بسازێنێت .ب ه هێندهی نانو ئاو پێویستی ب ه وردبینیو لێکۆڵینهو ه لهسهر مۆدێلێکی ،ک ه ههموو ک��هس ب ه ئ���ازادیو یهکسانیو برایهتی پێکهو ه بژین .بۆ بونیادنانی ئهو مۆدێل ه پێشهنگی ک��ل��ت��وورهک��ان��ی ج��وگ��راف��ی��ای میزۆپۆتامیاو ئهناتۆلیا رۆڵێکی دهست لێبهرنهدراوه. ههروهک چۆن ل ه رابردوویهکی نزیکدا ل ه چوارچێوهی میساقی میللیدا ب ه هاوکاری ت�����ورکو ک����ورد ت��ێ��ک��ۆش��ان��ی رزگ����اری
ب���هڕێ���وهب���را ،ئ���هم���رۆش ب�� ه ف��راوان��ت��رو قووڵترو رۆژانهیی کردنی میراتگری ئهو پهیوهندییه دهکهین. وێ��ڕای هەموو ئەو زوڵ��مو هەڵەو کهمو ک��ووڕی��ی��ان��هی ل�� ه م���اوهی ن���هوهد ساڵی راب����ردوودا ک���راوه ،جارێکی ت��ر لهگهڵ ئ���هو گ����هلو چ��ی��نو ک��ل��ت��ووران��هی ،ک ه رووب��هڕووی کارهساتی گ��هورهو ستهم ک��راون��هت��هوه ،ل ه ئامێزدهگرینو ک��ار بۆ بونیادنانی مۆدێلێک دهک��هی��ن .بانگ ل ه ههموو ئ��هو بهشانهی کۆمهڵگا دهک��هم، ک ه ب ه شێوهیهکی یهکسانیخوازو ئازادو دیمۆکراسییان ه خۆیان رێکخستنبکهن. ب�� ه پ��ێ��چ��هوان��هی میساقی میللی ،ک��ورد پارچهبوونو ئهمرۆ ل ه عێراقو سوریادا رووبهڕووی زۆر کێشهو شهڕو پێکدادان بوونهتهوه ،بانگهوازم ئهوهیه ،ک ه کوردو تورکو ئاسوریو عهرهب ل ه کۆنفرانسی ه��اوک��اری نهتهوهییو ئاشتیدا له سهر راستی خۆیان گفتوگۆ بکهن ،تێیبگهنو خاوهن بڕیاربن. ل ه جێی چهمکی فراوانیو ئامێزگریی ئێمه، ی ل ه مێژووی ئهم خاکهدا ک ه جێیهکی گرنگ ههیه ،ب ه دهستی تووێژێکی دهسهاڵتدار پ���هر ه ب�� ه چهمکی یهکتایی درا ،کاتی ئ��هو ه هاتووه ،چهمکی ئێم ه ب ه رووحی ک��هون��ارو ل ه کردهییدا ببوژێنینهوه .له دژی سیاسهتی شهڕ ،پێکهو ه ژیان بونیاد دهنێین ،له سهر بهرانبهر سیاسهتی له یهکدابڕان ،ب ه پێداگرییهو ه یهکێتی گهالن
61
بونیاد دهنێین .ئهوانهی ناتوانن گیانی سهردهم بخوێننهوه ،فڕێ دهدرێن ه زبلدانی مێژووهوه ،ئهوانهی ل ه بهرانبهر تهوژمی ئاو رابووهستن ،فڕێ دهدرێن ه زهلکاوهوه. گ��هالن��ی ه��هرێ��م��هک�� ه ش��اه��ی��دی زای��ی��ن��ی بهرهبهیانێکی نوێن .گهالنی رۆژههالتی ناوین ،ل ه شهڕو پێکدادان ،لهیهکدابڕانو پ��ارچ��هب��وون زۆ ر م��ان��دووب��ووه .ههر بۆ ئ��هوهش�� ه دهی��هوێ��ت له س��هر ریشهو بنهچهی خۆی ل ه سهر بنهمای هاوکاریو هاوپشتی دهست بخهن ه ناو دهستی یهکو پێکهوه ههستنهسهرپێ. ئهم نهورۆزه بۆ ههموومان مزگێنییه
ئهو حهقیقهتهی ل ه چیرۆکهکانی حهزرهتی م��وس��او ح��هزرهت��ی عیساو ح��هزرهت��ی محهمهد دایه ،ئهمرۆ ب ه مزگێنییهکی نوێو ه دهژێندرێنهوه .مرۆڤایهتی ه��هوڵ��دهدات ئهوهی ل ه دهستیداو ه بهدهستیبهێنێتهوه. ئ��ێ��م�� ه ت��������هواوی دهس���ت���ک���هوت���هک���ان���ی شارستانیی ه��اوچ��هرخ رهتناکهینهوه، ئ��ێ��م�� ه ک��هڵ��ک ل��� ه الی���هن��� ه ڕوون��اک��ب��ی��رو ی��هک��س��ان��ی��خ��وازو دی��م��ۆک��راس��ی��ی��هک��هی وهردهگرین ،الیهن ه ئهرێنییهکانی لهگهڵ بهها گهردوونییهکانمان ئاوێتهدهکهینو سهنتێزێکی لێپێکدههێنینو ژی��ان��داری دهک���هی���ن .ب��ن��هم��ای ت��ێ��ک��ۆش��ان��ی ن���وێ، ب��ی��ر ،رام����ان ،ئ��ای��دۆل��ۆج��یو سیاسهتی دیمۆکراسی ،ههڵمهتێکی نوێی مهزنی
دیمکراسیزهبوون دهستیپێکردووه .ساڵو ل��هوان��هی هێز ب��هم ق��ۆن��اغ�� ه دهبهخشن ئهوانهی پشتگیریی دهدهن ه چارهسهری دیمۆکراسیو ئاشتی ،س�ڵاو ل��هوان��هی، ک��� ه ب���ۆ پ��ێ��ک��هو ه ژی���ان���یو ی��هک��س��ان��یو دیمۆکراسییهکی ئازاد بهرپرسیارییهتی ل ه ئهستۆدهگرن. بژی نهورۆز ،بژی پێکهوهژیانیی گهالن زیندانی ئیمرالی 21ی ئادار 2013 عهبدواڵ ئۆچهاڵن
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 62
كێـشهكانی مۆدێرنیـتیی سهرمـایهداری له بیرکردنهوهی عهبـدوڵاڵ ئۆجەاڵندا Problems of capitalism‘s modernity In the thinking of Abdullah Ocalan
تهحسین تهها چۆمانی By: Tehseen Taha Chomani
63
پێشهكی كێشهكانی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری، ل ه بیرکردنهوهی عهبدولاڵ ئۆجەاڵندا، وهك ئهوهی ناونیشانی ئهم توێژینهوهی ه لهخۆدهگرێت .تیایدا ههوڵدراو ه پوختهی رهخنهی ئهو رابهڕه شۆڕشگێڕو سیاسییه ک���ورده ل�� ه مۆدێرنیتیی س��هرم��ای��هداری ل�� ه چ��هن��د الی���هك���هو ه ش��ی ب��ک��رێ��ت��هوهو بخرێتهڕوو. ه��هڵ��ب��هت ن��ووس��ی��ن��ی ت��وێ��ژی��ن��هوهی��هك، سهبارهت به بابهتێکی لهمجۆره ،كارێكی ئاسان نییه؛ كارێك ه بهرپرسایهتی له بههاو زانستی توێژینهوهی ورددا دهوێ��ت ،ك ه مامهڵهكردن لهگهڵ دهقو راڤهكارییهكانی ئهو کهسایهتییه ب ه جۆرێك بێت ،ك ه له بههای بیرو بۆچوونی خ��ودی خۆشی لهمهڕ بابهتهك ه كهم نهكاتهوه. ئ���ۆج���ەاڵن ـ��ـ وهك س��ی��اس��هت��م��هدارێ��ك، ه���هر وهك ئ����هوهی ك��هس��ان��ێ��ك پێیان وای�� ه بیرمهندێكی گ���هورهی ك���ورده ،ل ه چ��وارچ��ێ��وهی كتێبی مانیفێست (دی��ار، بهیاننامه)ی شارستانییهتی دیموكراتی، ك�� ه ل�� ه پێنج ب��هرگ��دا ب��ه زم��ان��ی تورکی ب�ڵ�اوب���ووهت���هوه ،ت��اوەك��و ئێستا چ��وار بهرگی لێكراو ه ب ه ك��وردی ،ههوڵیداوه ش��ی��ك��اری��ی��هک��ی ورد ب���ۆ م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی��ی سهرمایهداریی خۆرئاوا بكاتو راشكاوان ه رهخنهكانی خۆی ئاڕاستهی شارستانیی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری بكات تا رادهی
ی ئۆجەاڵن ،ل ه ههمان كاتدا رهتكردنهوه دژی پێكهاتهی ئهو مۆدێرنیتییهیه ،ك ه ل ه سهر پێكهات ه سیانییهكهی سهرمایهداری، دهوڵ������هت Stateو ن���هت���هوه Nation لهگهڵ ئیندهستریاڵیزم Industrialism دام��هزراوهو لهوێو ه دهسهاڵتی خۆی به سهر تهواوی جیهاندا كێشاوه ،ك ه رێگهی ل ه بهردهم كارهساتی وهك :كۆمهڵكوژی، قهاڵچۆڵكردنی ژینگهو ...هتد كردۆتهوه. ه���هر ب��ۆی�� ه ئ���ۆج���ەاڵن ت��ێ��دهك��ۆش��ێ��ت تا پێكهاتهی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری له چهند الیهكهو ه شیبكاتهوهو دهستنیشانی ی له ئ��هو فاكتهرانهش بکات ،ك ه رێگر ب��هردهم ئ��هم پێكهاتهیهدا خۆشدهكهنو بههێزی دهك��هن .ئۆجهاڵن ئهڵتهرناتیڤی خۆی وهك چارهسهرێك بۆ ئهم پێكهاتهی ه خستووەتهڕوو ،که داكۆكیی لێبكات .بهم هۆیهو ه ههوڵیداو ه له چوارچێوهی چهند رهههندێكدا ،كه ب ه رهههندی تازهگهریی ن��اوی��ان دهب���ات ،بیسهلمێنێت پێكهاتهی م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی��ی س���هرم���ای���هداری ش��ی��اوی ت دهستهوهستان بین رهتكردنهوهیهو نابێ له بهرانبهریدا .لهم روانگهیهو ه ئۆجهاڵن چ��هم��ک��ی ش��ارس��ت��ان��ی��ی دی��م��ۆك��راس��ی پێشكهشدهكات ،ب ه ئامانجی هێنانهدی كۆمهڵگایهكی ئ��هخ�لاق��یو سیاسی ،ك ه ت ب ه رووی مرۆڤو ئهوپهڕی كرانهوهبێ كۆمهڵگادا ،هاوكات سنوور له ب��هردهم ت به ههر دهسهاڵتێكدا دابنێت ،ك ه بیهوێ جۆرێك ل ه جۆرهكان كۆنتڕۆڵی كۆمهڵگا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 64
بكات. لهم تووێژینهوهیهدا ههموو ئهو كێشهو پرسانهی ،كهل ه چوارچێوهی مۆدێرنیتیی س��هرم��ای��هداری��دا الی بیرمهندێكی وهك ئۆجەاڵن بوونهت ه جێگهی رهخنهكردن، دهبن ه خاڵی روونكردنهو ه بۆ پیشاندانی دی��دگ��ای رهخ��ن��هی��ی ئ���ۆج���ەاڵن ،ب���هوهی ئاخۆ ل��ه چ روان��گ��هی��هك��هو ه خوێندنهو ه بۆ مۆدێرنیتیی سهرمایهداری دهك��اتو لێی دهڕوان��ێ��ت؟ ئایا ئهو مهترسییانهی ل ه ئهنجامی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری دهك���هون���هوه ،ك��ام��ان��هن؟ ی��ان كۆششو ههوڵدان دژ ب ه مۆدێرنیتیی سهرمایهداری دهمانگەیەنێت ه چ ئهنجامێك؟ دواجاریش چ ل ه شوێن ئهم مۆدێرنیتیی ه دهشێت بکرێته جێگهی باس؟ ئهوهی لهم توێژینهوهیهدا بۆ من گرنگه، گهڕانهوهی ه بۆ سهر لقێكی فهلسهف ه ب ه شێوهیهكی تایبهت ،ک��ه ئ��هوی��ش زیاتر فهلسهفهی سیاسییه ،ك ه ل ه چوارچێوهی خوێندنی ئاكادیمیدا بایهخی پێ دهدرێت. دهكرێت بڵێین ئهم توێژینهوهی ه ل ه چهند الیهنێکهو ه گرنگیی خۆی ههیه: ی��هك��هم :ناسینو ئاشنابوون ب�� ه بیری ك جیاواز ه لهئهوانیتر ،که ب ه سهركردهیه جۆرێك توانیویهتی شلگیران ه پانتاییهكی زۆر ل ه دنیای فیكرییو سیاسی كوردیدا پڕبكاتهوه ،به تایبهتیش ل ه چوارچێوهی ئهو سیستم ه مهترسیدارهی ،ك ه ل ه ئێستادا دهس���هاڵت خ��ۆی له ژێ��ر چهندین ناوی
دزێوی وهك :سهرمایهداری ،دهوڵهت ــ نهتهوه ،ئیندهستریایزم ...هتد ،ب ه سهر ت��هواوی جیهاندا گ��رت��ووه .بۆی ه من بۆ خۆم ب ه یهكێك ل ه خاڵ ه ههر ه گرنگهكانی ئهم تووێژینهوهیهی دهزانم. دووهم :ئ���اش���ن���اب���وون ب��� ه سیستمی م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی��ی س���هرم���ای���هداری ،ك�� ه به شێوهیهكی زۆر چڕو پڕ پهیوهندیی ب ه چۆنیهتیی بهڕێوهبردنی تاكو كۆمهڵگاو ه ههیه .ئهمهش بۆ خ��ۆی گرنگه ،ك ه به ش��ێ��وهی��هك��ی زانستییانه ل�� ه ب��ارهی��هو ه ت��ووێ��ژی��ن��هوه ب��ك��رێ��ت ،ب��هت��ای��ب��هت ئ��هم گرنگیی ه ل ه ناوهڕۆكی تووێژینهوهكهدا خۆی بهیان بكات. سێیهم :گرنگی ئهو كتێبانهی ئۆچەاڵن، کە ل ه ژێر ناوی مانیفستی (مانیستۆی) شارستانێتیی دی��م��وك��رات��ی ،ك�� ه تیایدا ت رهخ��ن��هو شرۆڤ ه ل��ه خ��ۆی رادهب��ی��ن��ێ�� بۆ سهرلهبهری سیستمی مۆدێرنیتیی س�����هرم�����ای�����هداری ب���ك���ات ت����ا رادهی رهتكردنهوهی. ی دی���ک���هی ئ��هم چ�������وارهم :گ��رن��گ��ی��ی��هك�� توێژینهوهی ه ل��هوهدا خ��ۆی دهبینێتهوه، وهك رێبهرییهك زیاتر رۆڵی كلیل دهبینێت ل�� ه پیشاندانی پوختهی بیرکردنهوهی ئ���ۆچ���ەاڵن ل��هه��هن��ب��هر رهت���ك���ردن���هوهی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری. پێنجهم :خاڵێكی گرنگتر پهیوهندیی بوونی ئۆجەاڵن ە ب ه فهلسهفهوه ،به تایبهت ،ك ه یهكێك ل ه رێباز ه ه��هر ه سهرهكییهكانی
65
س����هدهی بیستهم ب��هرپ��هرچ��دهدات��هوه، که ئهویش پۆزیتیڤیزمه .جگ ه لهمهش، س��هرچ��اوهی بیری ئ��ۆچ��ەاڵن ب��ۆ خۆی ه��هڵ��ق��واڵوی رێ��ب��ازی م��ارك��س��ی��زم��ه ،ك ه سۆسیالیزمی پێدهڵێن. دواج�����ار م��ی��ت��ۆدی ئ���هم ت��وێ��ژی��ن��هوهی�� ه مێتۆدێكی شیكاریی رهخنهیی دهبێت. م���هب���هس���ت ل���� ه م���ی���ت���ۆدی ش��ی��ك��اری��ی رهخنهیی ئ��هم توێژینهوهیهش ،بریتیی ه ل ه شیكردنهوهی سهرلهبهری سیستمی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری ،ك ه ئۆچەاڵن ل�� ه م��ی��ان��هی نووسینهكانیدا ش��رۆڤ��هی كردوونو هاوكات رهخنهشی لێگرتوون. بهم پێی ه ئهم میتۆد ه رهخنهییان ه ل ه تهواوی توێژینهوهكهدا رهنگیداوهتهوه ،ب ه ئامانجی تێپهڕاندنی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری. لهگهڵ ئهوهشدا ئهم میتۆد ه ههمان ئهو میتۆدهیه ،ك ه ئ��ۆج��ەاڵن ل ه كتێبهكانیدا كاری پێدهكات .بههۆیهو ه شیكارییهكی وردی دهزگا فهلسهفیو سیاسییهكان ل ه چوارچێوهیهكی رهخنهییو بهراودكاریدا دهخاتهڕوو. پێناسهی چهمكو زاراوهكان پێناسهی چ��هم��كو زاراوهك������ان( )١لهم توێژینهوهیهدا پێویستییه ،چونك ه زۆرێك ل�� ه چ��هم��كو زاراوهك�����ان رهن��گ��دان��هوهی ب��هرچ��اوی��ان ه��هی��ه ل�� ه روون��ك��ردن��هوهی بابهتهكهدا .بهوهۆی ه ههوڵدراو ه به پێی
پێویستیی ئهم توێژینهوهی ه شیكردنهوهیان بۆ بكرێت .هاوكات لهبهرئهوهی ئۆچەاڵن، ل ه رهخنهگرتنی له پێكهاتهی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری ،قورسایی زۆری خستۆت ه ک لهو چهمكو زاراوان��ه ،ك ه سهر ههندێ ئهمانهی خوارهوهن: ١ــ سهرمایهداری :Capitalism سهرمایهداری ئهو قۆناغ ه پێگهیشتوو ه كۆمهاڵیهتی ـ��ـ ئابورییهیه ،ك�� ه پێگهی س��ی��س��ت��م��ی ك���ۆم���هاڵی���هت���ی ف���ی���وداڵ���ی گرتووهتهوه .سهرمایهداری دوا رژێمێكه، ك�� ه ل��ه س��هر بنچینهی چ��هوس��ان��دن��هو ه دهڕوات .پایهی ل ه س��هر موڵكدارێتیی تایبهتو خاوهن هۆیهكانی بهرههمهێنانو چ���هوس���ان���دن���هوه دام������هزران������دووه )٢(. س���هرم���ای���هداری ب�� ه الی ئ��ۆچ��ەاڵن��ەو ه لێڵكردنی زهینو بیری مرۆڤایهتییه .بۆت ه جۆرێك ل ه كێشهو پشێوی ،ك ه شهڕی مرۆڤ بهرانبهر به مرۆڤی پێدهكرێت. ٢ــ دهوڵهت State: ئهم زاراوەیە ،ك ه هاو واتا ئینگلیزییهكهی Stateو التینییهكهی Statusه ،ل ه چهمكی Stareب ه وات��ای راوهستاو وهرگیراوه. دهوڵهت له واتا بهرفراوانهكهیدا بریتیی ه ل ه كۆمهڵگایهك ،ك ه دهسهاڵتی سیاسیی به پێی دهس��ت��وور دی��اری��ك��راوه ،له واتا ب��هرت��هس��ك�� هك��هی��دا دهوڵ����هت بریتیی ه ل ه دهسهاڵتێك ،ك ه چارهنووسی كۆمهڵگایهكی ل��هب��هردهس��ت��دای��ه .ل��ه وات��ا گشتیهكهیدا، دهوڵ��هت ب ه وات��ای كۆمهڵێك رێكخراوی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 66
بهڕێوهبهرییه ،ك ه دهسهاڵتی بهڕێوهبهریی كۆمهڵگایان پێ سپێردراوه )٣(.دهوڵهت ب ه الی ئۆچەاڵنەوه :ناوكی شارستانیو م���ێ���ژووی ش��ارس��ت��ان��ی��ی��هت��هو ت��ا رۆژی ئ��هم��ڕۆم��ان زی���ادی ك���ردوهو ب���هردهوام ب����ووه ،چ��هن��دی��ن ش��ێ��وهی ب��ێ��ژم��اری ب ه بهرخۆدا ك��ردووهو ب��هردهوام گرنگی ب ه پهردهپۆشكردنی خۆیداوه)٤(. ٣ــ لیبرالیزم Liberalism: لیبرالیزم بابهتی سیاسهته ،جۆرێكه، شێوازێك ه ل�� ه ب��ی��رك��ردن��هو ه دهرب���ارهی مرۆڤو سیاسهت ،بایهخ ب ه ئازادی تاك ه ێ ل ه سهر رۆڵی مرۆڤی كهسی دهداتو پ ئ��ازاد ل ه ژیانی سیاسیدا دادهگ��رێ��ت ،ك ه ت��ون��دو ت��ۆڵ ب��ه چهمك ه سهرهكییهكانی دی��م��وك��رات��ی��هو ه دهب��هس��ت��ێ��ت��هوه ،ئ��هو چهمكانهی ل ه ئ���ازادیو دادپ����هروهریو یهكسانی ب����هوالو ه ن��ی��ی��ن )٥(.ئ��ۆج��ەاڵن لیبرالیزم ب ه رۆحی ئهو سیستم ه دهزانێت، ك ه سهرمایهداری خوڵقاندویهتیو هێزی راستهقینهی خۆی لێ وهردهگرێت. ٤ــ دیالێكتیك :Dialectic وات��ای دیالێكتیك جموجۆڵی راستیی ه ل ه رێگهی وتو ووێژهوه .ههروهها دیالێكتیك ب ه واتای گفتوگۆ دهگرێتهوه ،ل ه رێگهی پرسیارو وهاڵمهوه ،یهكهم جار زینۆنی دووهم ئ��هم��هی دۆزی�����هوهو ئ��هف�ڵات��ون گهشهی پێداوه. ه��ی��گ��ڵ ئ���هم وش���هی���هی ب�� ه وات����ای ت��از ه لێكداوهتهوهو وهكو فهلسهفهیهكی گشتی
لێكردووه .دیالێكتیكی هیگڵ فهلسهفهیهك ه دهڵێت :ههموو شت پێكهو ه پهیوهندیدارن، ه���هم���وو ش���ت ل��� ه ج������وواڵنو گ��ۆڕی��ن��ی ههمیشهییدایه .ئ��هم گ��ۆڕان��هش ب��ه پێی یاسایهكی دیارو مهعقولهو ه روودهدات، لهو یاسایهدا ناكۆكیی دهورێكی گهور ه دهب��ی��ن��ێ��ت .گ���ۆڕی���ن ل��� ه ئ��هن��ج��ام��ی ئ��هو ناكۆكییانهو ه پهیدادهبێت ،بهاڵم ل ه كاتی گۆڕاندا ناكۆكییهكان یهكانگیر دهبن ،وات ه ی��هك��د هگ��رن .ئهمهش پێی دهڵێن یاسای یهكگرتنی ناكۆكییهكان .ل ه واقیعدا لهههر راپهڕینێكدا یهكێتییهك خۆی شاردۆتهوه، ل ه ئهنجامدا دیالێكتیك ئهو ه دهسهلمێنێت، ك ه ههر گۆڕینێك ل ه كۆتاییدا دوای ئهوه، ك ه كێشهی نێوان ناكۆكییهكان گهیشت ه قۆناغێكی تایبهتی ل ه ناكاو ههموو رێک دهك���هون و ل��هو رێککهوتن ه شتێكی تاز ه پهیدادهبێت ،ك ه روخسارو ناوهڕۆكێكی ت���ازهی دهب���ێ���ت )٦(.ب�� ه پ��ێ��چ��هوان��هی ئهم پێناسهیه ،دیالێكتیك ب ه الی ئۆجەاڵنهو ه بریتیی ه له :بهرانبهربوونی شارستانیی دی��م��وك��راس��ی��ی��ان�� ه ب��� ه ش��ارس��ی��ت��ان��ی��ی س��هرم��ای��هداری��ه ،ئ��هگ��هر ب�� ه شێوهیهكی ناڕاستهوخۆش بێت. ٥ــ رهگهزپهرستی :Racism راس��ی��زم ل�� ه وش���هی رهی���س Raceب ه واتای رهگهز وهرگیراوه ،رهگهز پهرستی تیۆرێكی دژ ه زانستیو كۆنهپهرستانهیه؛ بڕوای ب ه نایهكسانیی نێوان رهگهزهكان ل ه بواری تواناییو هێزی بیركردنهوهدا
67
ه��هی��ه )٧(.ئ��ۆج��ەاڵن رهگهزپهرستیی ل ه چوارچێوهی مۆدێرنیتیی سهرمایهداریدا باس دهكات بهوهی :دۆخێك ه ههر یهك ه ل ه لیبرالیزمو دهوڵهت ــ نهتهو ه سهپاندوویان ه بۆ پهیڕهوكردنو درێژهدان ب ه سیستمی ههژموونییانهی سهرمایهداری. ٦ــ بابهتی Objective: بابهتی بهو ه دهڵێن ،ك ه ل ه دهرهوهی هۆشو ئ��اگ��او ههستی م��رۆڤ��دا ب��ه شێوهیهكی ی دیکه، راس��ت��هوخ��ۆ ه��هی��ه .ب�� ه وات��ای��هك�� پهیوهندیی ب ه دهروونو بیرو هۆشو شوناسایی مرۆڤهو ه نییه )٨(.ل ه روانگهی ئۆچەاڵنهو ه بابهتی بهفاكتهرێكی ماددیی خ��راپ دهزان��رێ��ت ،چونك ه ل ه سروشتدا ێ گیانهكان دهخات ه ههموو شت ه بهگیانو ب ژێر تاقیكردنهوه. ٧ــ خودی Subjective: خودی ،وات ه ئهو شتهی له نێو ههستو دهروون��ی مرۆڤدا ههیهو به پێی تیۆری مهتریالیستی ت��ی��ش��ك��دان��هوهی جیهانی خ����ودی����ی����ه )٩(.ل��� ه م��ی��ان��هی سیستمی س��هرم��ای��هداری��دا ئ��ۆج��ەاڵن خ��ود ب��هو ه پێناسه دهكات :جگ ه لهوهی رهنگدانهوهی ل ه بیرو کلتوورو فهرههنگدا ههیه ،ههمان ك��ات ل ه دنیایی ه��ون��هردا ب ه خوڵقاندنی جیهانی ئهندێشهیی ئهنجامگیر بووه .ل ه رێگای پیشهسازییهو ه هونهر ت��هواوی كۆمهڵگا دهخات ه ژێر كاریگهری خۆیەوە.
قۆناغهكانی بیركردنهوهی ئۆچەاڵن بێگومان ئ���هوهی ،ك�� ه زۆر ب�� ه روون��ی ل�� ه ژی��ان��ی سیاسیو ه���زری ئۆجەاڵندا دهبینرێت ،ئ��هوهی��ه ،ك�� ه بیركردنهوهی ئهم بیرمهند ه ب ه دوو قۆناغی جیاوازدا رۆشتووه ،ب ه جۆرێك ههر یهكێك لهم ق��ۆن��اغ��ان�� ه ك��اری��گ��هری��ی خ���ۆی ب�� ه س��هر بیركردنهوهیدا بهجێهێشتووه ،بۆی ه گرنگ ه ئ���اوڕ ل��هم دوو ق��ۆن��اغ�� ه ب��دهی��ن��هوهو ل ه بارهیهوه بدوێین. یهكهم قۆناغی پێش زیندان بۆ ناسینی ه��هر بیرمهندو نووسهرێك ت جا ل ه ههر كایهو بوارێكدا بێت ،دهبێ بگهڕێینهو ه بۆ جیهانبینیی ه سهرهتاییهكانی. ک وێستگ ه جێگهی ئاماژ ه بۆكردنه ،ههندێ ههبوون ل ه ژیانی عهبدوڵاڵ ئۆچەاڵن()١٠ دا ،ك ه رۆڵی بنهڕهتییان ل ه بیركردنهوهیدا بینیوه ،ك�� ه دوات���ر روون���ی دهك��هم��هوه. ب��هوهی ئاخۆ تا چهند ه ئهم سهرچاوان ه كاریگهریی راستهوخۆیان له سهر ئهم جۆر ه بیركردنهوهیهیدا ههبووه ،لهگهڵ ئهوهشدا تا چهند ه ئهو سهرچاوان ه بوون به بنهماو پێوهر ل ه داڕشتنو جیهانبینیی بیروبۆچوونهكانیدا .ئهگهرچی هێند ه ئاسان نیی ه سهرچاوهی بیرکردنهوهکانی ئۆچەاڵن ب ه ت��هواوی خۆیان دهربخهن.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 68
هاوكات خۆشی راستهوخۆ كاریگهریی دهرد هك��هوێ��ت ،ك ه ئۆچەاڵن سودی ههر هیچ یهکێك لهو سهرچاوان ه ناخاتهڕوو ،یهك ه ل ه نیچه :كتێبی زهردهش��ت وههای ب��هاڵم هێند ه ههی ه چهند هۆكارێك ،ك ه گ��وت ،مێشێل فۆكۆ :كتێبی وشهکانو به شێوهیهكی گشتی ل ه بیرکردنهوهی شتهکان ،ئ��هدۆرن��ۆ :كتێبی دیالێكتیكی ئۆجەاڵندا گهاڵڵ ه بوونو خۆیان نواندووه ،رۆش��ن��گ��هرای��ی ،ك��ۆم��هڵ��ن��اس ،ئهنتۆنی ب�� ه ك��ورت��ی ئ���ام���اژهی���ان پ��ێ دهدهی����نو گیدنس :كتێبی سیاستو جامع ه شناسی ونظري ه اجتماعی. دهیانخهینهڕوو بهم پێیهی خوارهوه: ١ــ سهرهتا پهیوهستبوو ه ب ه بنهماكانی دهتوانین بڵێین ئهم چوار بنهمای ه رۆڵی ئ��ای��ی��ن��ی ئ��ی��س�لام ،ت���ا ئ����هو ك���ات���هی ل ه سهرهكییان ل ه گهشهسهندنو پهرهپێدانی بزووتنهوهی چهپی توركیا بوو ب ه ئهندام .بیروباوهڕهكانی ئۆچەاڵندا ههبووه .بهم ٢ـ��ـ خ��وێ��ن��دن��هوهی ئ��هل��فو بێی رێبازی هۆیهو ه لێكۆڵینهوهی ل ه س��هر چهندین سۆسیالیزمیو سوودبینین لهم رێبازه ،بابهتی گرنگ کردووه ،دواتریش بابهتی ب����هاڵم دوات����ر ل��ێ��ی دهرچ������وو ،ل��ه ژێ��ر نوسینهکانی ب��وون .یهكێكیش له ههر ه كاریگهریی سۆسیالیزمی بونیادنراودا گرنگترین تووێژینهوهكانی ،رهخنهگرتن ه ل ه سیستمی مۆدێرنیتی سهرمایهداری پهرهی ب ه بیروڕاكانی داوه. ٣ـ���ـ ك��هوت��ن��هژێ���ر م��ی��رات��ی��ی ك��ل��ت��ووری خۆرئاوا. رۆژه������������هاڵت ،ب����ه ت���ای���ب���هت���ی ب��ن��هم��ا دووهم ئایینیهكانی وهك :زهردهشتی ،بودیزم، كۆنفۆشیۆسیو مانهوی .بهم هۆیهشهو ه سهردهمی زیندان بۆ برهودان ب ه بیروباوهڕهكانی سوودێكی زۆری ل��ێ��وهرگ��رت��وون ،ل��ه س���هرووی ئ��هگ��هرچ��ی ئ��ۆج��ەاڵن ه���هر ل�� ه تهمهنی ههمووشیانهو ه ئایینی زهردهشتی بووه. الوێ���ت���ی���ی���هو ه ك���ات���ێ���ك ،ك��� ه ل��� ه زان��ك��ۆ ٤ــ كهوتنه ژێر كاریگهریی بیرو باوهڕو خوێندوویهتی ،یهكێك ب��وو ه ل ه گهنج ه ههڵوێستی ههندێ ک ف��هی��ل��هس��ووف ،ك ه ه���هر ه چ��االك��هك��ان��ی زان��ك��ۆی ئ��هن��ك��هره، رۆڵ���ی رۆش���ن���ك���هرهوهی���ان ه���هب���وو ه ل ه هاوكات یهكێكیش بوو ه ل ه كهسایهتیی ه رهخ��ن��هك��ردن��ی سیستمی مۆدێرنیتیی كاراكانی بزووتنهوهی چهپی توركیا ،بهم س��هرم��ای��هداری��ی ،ئ��هگ��هرچ��ی ئ��ۆچ��ەاڵن هۆیهشهو ه له یهكێك ل ه چاالكییهكانی خۆی ئاماژهی ب ه ن��اوی هیچ یهکێك ل ه ئهم بزووتنهوهیهدا ل ه الیهن حكومهتی كتێبی ئهم فهیلهسووفان ه نهداوه .بهاڵم ل ه ت��ورك��ی��او ه ب��ۆ یهكهمین ج��ار ل�� ه مانگی میانهی گهڕانی خۆم بۆ ئهو سهرچاوان ه م��ارس��ی ساڵی 1972ب��ۆ ش��هش مانگ
69
خ��راوهت�� ه زی��ن��دان��هوه .ه��هر ئهمهش وای لێکردووه دوای هاتنهدهرهوهی ل ه زیندان ێ دابمهزرێنێتو له بزووتنهوهیهكی نو ههمان کاتیشدا دهست بهنووسین بكات، ئ��هم�� ه وهك ه��ۆك��اری ی�� هك��هم��ی كهوتن ه زیندان .رۆڵو كاریگهریی زیندان ب ه سهر بیرکردنهوهیدا پتهوتر بێت ،ك ه ل ه 15ی شوباتی ساڵی 1999دا ل ه الیهن توركیاو ه دهستگیردهكرێتو دەخرێت ه زیندانهوه، لێرهدا ئۆجەاڵن ههر بهوهوه نهوهساتهوه، ك ه رۆژانی زیندانیكردنی ههروا ب ه بهتاڵی تێپهرببن ،بهڵكو ب���هردوام کاتەکانی ب ە خوێندنهوهو نووسین بهسهربردووهو چ��هن��د كتێبێكی گ��رن��گ��ی ن��ووس��ی��وه ،له س���هرووی ههمووشیانهو ه تاكو ئێستا پێنج ب��هرگ��ی مانیفێستی شارستانی ت كاریگهریو رۆڵی دیموكراسییه ،دهشێ سهردهمی زیندان ب ه سهر بیرکردنهوهی ئ��ۆچ��ەاڵن��دا ل�� ه چ��هن��د خ��اڵ��ێ��ك��دا ك��ورت بكهینهوه: یهكهم :خهڵوهت ،تهنیاییبوونی ئۆچەاڵن ل�� ه ئیمراڵی ،فاكتهرێكی ه��هر ه گرنگه، ك�� ه ی��ارم��هت��ی��دا ،ب��ۆ ئ����هوهی كۆمهڵێك ی دی��ک�� ه ب��ن��ووس��ێ��ت ،رهن��گ�� ه له ب��هره��هم�� كاتێكدا لهدهرهو ه نهیتوانیبا بهم جۆرهی ن��او زی��ن��دان زۆرت��ری��ن ك��ات��ی خ��ۆی بۆ نووسینو خوێندنهو ه ت��هرخ��ان بكات. چونك ه ل ه دهرهو ه پێدهچوو بۆی نهكرابا، بههۆی خهباتی سیاسی پارتهكهیهو ه به شێوهیهكی ئاوا تایبهت بنوسێت.
دووهم :بهخۆداچوونهوهو وردبوونهو ه ل ه بیرو ئایدۆلۆجیای سۆسیالیزم ،ههروهها چ��اوخ��ش��ان��دن��هو ه ب�� ه خهباتی سیاسیی ی دیکهی گرنگی سهردهمی پهكهكه ،خاڵێك زیندانه ل ه ژیانی ئۆچەاڵن. سێیهم :خوێندنهوهی زۆرترین بهرههمی فیكری فهیلهسووفان ل ه بوار ه جیاجیاكاندا، بهجۆرێك ،سوودێكی ئهوتۆی لێیانهو ه بینی بۆ رووب��هڕوو بوونهوهی ل ه كێش ه ههمهالیهنهكاندا ،بهتایبهتیش بۆ نووسینی پرسی مۆدێرنیتی سهرمایهداری)١١(. بهم پێی ه دهتوانین بڵێین :رۆڵ��ی زیندان زۆرترین كۆمهكی ب ه ئۆچەاڵن كردووه، بۆ شرۆڤهكردنی دی��اردهو كێشهگهلێكی ه���هن���ووك���هی���ی ن��ێ��و ك���ۆم���هڵ���گ���او قس ه لهسهركردنی ،ب ه ئامانجی گهیشتنی ب ه چارهسهرێك. رهتكردنهوهی سیستمی مۆدێرنیتیی سهرمایهداریی خۆرئاوا یهكێك ل��هو كێشانهی ب�� ه شێوهیهكی سهرهكی ل ه بیری عهبدوڵاڵ ئۆچەاڵندا گهاڵڵ ه بووه .خوێندنهوهی سهرههڵدانو گهشهكردنی سیستمێك ه ل ه خ��ۆرئ��اوادا، بهناوی مۆدێرنیتیی س��هرم��ای��هداری ،ل ه چواربهشی كتێبی مانیفێستی شارستانیی دیموكراتیدا ،ك ه ل ه شێوهی بهرگرینامهدا باڵوكراونهتهوه ،ئۆچەاڵن دهپرسێت :ئاخۆ ی تا چهند ل ه خزمهتی مرۆڤو مۆدێرنیت
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 70
كۆمهڵگهدایه؟ ك��ارو كاردانهوهكانی تا چهند بڕیان ك���ردووهو باڵیان به سهر ب��ی��رك��ردن��هوهی م��رۆڤ��دا كێشاوه؟ بۆی ه ك��ار ب��ۆ دهستنیشانكردنی ئ��هو پێگهو كۆڵهكان ه دهكات ،ك ه ئهو مۆدێرنیتییهی ل��ه س��هر دام�����هزراوه .ل��ه ه��هم��ان كاتدا ت رۆڵی ئهو كۆڵهكان ه بهوهی تا دهیهوێ چهند ه رهوایهتییان بهم مۆدێرنیتیی ه داوه، ێ بگرێت. شیبكاتهوهو رهخ��ن��هش��ی��ان ل�� ب��هم پێی ه دهتوانین بڵێین ئۆچەاڵن لهو بهرهنگاربوونهوهیهیدا ،ك ه دهره��هق ب ه مۆدێرنیتیی س��هرم��ای��هداری خ��ۆرئ��اوا ێ كۆڵهكهی پیشانیداوه ،ههوڵیداوه ،ك ه س گرنگ بخاتهڕوو ،ك ه رێگایان ل ه بهردهم مۆدێرنیتیی سهرمایهداری ل ه خۆرئاوادا ت ل ه رێگای كردۆتهوه ،ههروهها دهیهوێ ێ پ��ێ��ش��ان��دانو ش��ی��ك��ارك��ردن��ی ئ���هو س كۆڵهكهیه ،ئهو ه بخاتهڕوو ،ك ه ئایا ئهو مۆدێرنیتییهی ،ك ه ل ه ئێستای شارستانیی ئ��هوروپ��ادا بۆت ه شێوازی فهرمی ژیان، چهند ه چ��ارهس��هری پێیهو چهندهش ل ه خۆیدا پڕ كێشه ئامێزه؟ كۆڵهكهی یهكهم سهرمایهداری ی��هك��ێ��ك ل��ه ه����هر ه س��هرهك��ی��ت��ری��ن ئ��هو كۆڵهكانهی ،ك ه مۆدێرنیتی خۆرئاوای ل ه سهر بیناكراوه ،سهرمایهدارییه ،ك ه ل ه جێگای روحو مێشكی سیستمدایه ،چونك ه
ئهو مێشكهی سهرمایهداری خستوویهتیی ه سهری مرۆڤهو ه خودی ترسو سامناكییه. ( )١٢ئۆجەاڵن بهم جۆر ه رێگا لهبهردهم شیكاركردنی ئهو كۆڵهكهیهدا دهكاتهوه، پێی وای���ه :س��هرم��ای��هداری ب��هو ج��ۆر ه زهنیهتهی ،ك ه ئافراندوویهتی ل ه خۆیدا بوو ه ب ه سیستمێكی وێرانكهی گهوره ،ب ه تایبهت لهمیانهی گفتوگۆیهكی پرۆفیسۆر یاڵچین كویچیك ،ك ه لهگهڵ ئۆچەاڵندا ی داوه ،تیشك دهخاتهو ه سهر ئهم ساز خاڵهو دهڵێت :پێم وای�� ه سهرمایهداری بااڵترین پلهی مرۆڤاییهتی نییه ،بگر ه لێڵكردنی زهی���نو بیری مرۆڤایهتیشه. ( )١٣ب��هم پێیه ،دهتوانین ئ��ام��اژ ه بهو ه بدهین ،ك ه سهرمایهداری وهك كۆڵهكهی یهكهم دهردهك��هوێ��ت ل ه جیاتیی ئهوهی چارهسهربێت ،بوو ه به جۆرێك لە كێشهو پشێوی ،ك ه شهڕی مرۆڤ بهرانبهر ب ه مرۆڤی پێدهكرێت .ئۆچەاڵن پێی وای��ه : لهم مۆدێرنیتیهدا جۆرێك ل ه ژیانكردن بۆته جێگهی باسو پیشاندراوه ،نهك ههر ت مرۆڤ ،بهڵكو هیچ زیندهوهرێك ناتوانێ بچێت ه ژێر باریهوه .بۆی ه دهڵێت :نهخۆشی شێرپهنج ه نهخۆشییهكی نموونهییهو رهسهنی مۆدێرنیتیی سهرمایهدارییهو ریشهیهكی كۆمهاڵیهتیی پهیوهست ب ه سیستمی ههیه)١٤(. هاوتاكردنی سهرمایهداری ب ه شێرپهنجه، ك�� ه ئ���ۆج���ەاڵن زۆر ج��هخ��ت��ی ل�� ه س��هر دهك��ات��هوه ،دهگ��هڕێ��ت��هو ه بۆ ئ���هوهی ،ك ه
71
ه��هرچ��ی پێگهی هونهریی كۆمهاڵیهتی ههیه ،ك ه كار ل ه سهر ههستو سۆزو بهها بهرزهكانی مرۆڤبوون دهكات ،ئهوا لهم كۆڵهكهیهدا ئاوهژ و دهبێتهوهو ههموو ئهو بهها كۆمهاڵیهتیو مرۆڤییان ه ل ه بهین دهچن. ئهگهر ئ��هم پوختهی ه ل ه سهرمایهداری وهك ك��ۆڵ��هك��هی ی��هك��هم��ی مۆدێرنیتی خ��ۆرئ��اوا پهیامێكی روون كردبێتهوه، ت چهند خاڵێك بخهینهڕوو، ئهوا دهكرێ ك ه لهم زهمینهیهدا خزمهتی بهرچاویان پێشكهش ب ه س��هرم��ای��هداری ك��ردووهو ج��وم��گ��هك��ان��ی ب��هه��ێ��زت��ر ك������ردوون ل ه رۆچ����وونو كاریگهرییهكانی ب�� ه سهر ژیانی مرۆڤو كۆمهڵگادا ،گرینگترینیان ئهمانهی خوارهوهن: ١ــ لیبرالیزم (تاكڕهویی) :ئۆچەاڵن كاتێك ل ه كتێبی (ل ه دهوڵهتی راهیبی سۆمهرهو ه بهرهو شارستانییهتی دیموكراسییانه)دا دهرب�������ارهی ش��ارس��ت��ان��ی��ی س���هردهم���ی س��هرم��ای��هداری قسهدهكاتو ناسنامهی شیدهكاتهوه ،ب ه شێوهیهكی بهرچاو باس لهو ههنگاو ه گرنگ ه دهك��ات ،ك ه رۆڵێكی ل�� ه پێشینهی گ��ێ��ڕاو ه ب��ۆ ل�� ه دایكبوونی سهرمایهداری وهك رێگا خۆشكهرێك زهمینهی باڵوبوونهوهی بۆ خوڵقاندووه، ب���هم ه���ۆی���هش���هو ه دهڵ���ێ���ت :ت���اك���ڕهوی، تایبهتمهندیی سهرهكیو روحیی ئهو جۆره سیستمهیه ،ك ه كۆمهڵگای سهرمایهداریی خ��وڵ��ق��ان��دووه )١٥(.ك��هوات��ه :لهبهرئهوهی
تاكڕهوی ئهو روح�� ه تایبهتمهندهیه ،ك ه ت ل ه سهرمایهداری لێو ه خوڵقاوه ،دهبێ خۆیدا چۆن سیستمێك بێت؟ ت ئ��هوهم��ان ل��ه بیر بێت، ههڵبهت دهب��ێ�� ك ه ئۆچەاڵن دیدگایهكی یهكجار رهخن ه ئامێزانهشی ل�� ه ههمبهر ئ��هو سیستم ه خ���س���ت���ووەت���هڕوو ،ه������هروهك دهڵ��ێ��ت: مۆدێرنیتی سهرمایهداری هێزی بنهڕهتی خۆی ل ه پ��ارهو چهكهكانی وهرناگرێت. هێزی راستهقینهی خۆی لهو لیبرالیزم ه وهردهگ��رێ��ت ،ك ه له سیحربازێك زۆر ئهفسووناوییتر ،سهرجهم یۆتۆپیاكان ب ه یۆتۆپیای سۆسیالیستیشهوه ،ك ه دوایینو بههێزترینیانه ،ه��هم��ووی��ان ب��ۆ رهنگی جیاواز دهگۆڕێتو له نێو خۆیدا دهیان خنكێنێت)١٦(. ی دی����ک����هو ه ئ����ۆچ����ەاڵن پێی ل���ه الی���هك��� وای���ه :لیبرالیزم ،ك�� ه ئ��هو ب�� ه تاكرهویی ن��اوی دهب���ات ،ل ه میانهی ت��اك بهخۆو ه گیرۆدهكردنهو ه جیاوازییهكی ئهوتۆی لهگهڵ س��هرم��ای��هداری نییه ،چونك ه ب ه لهدایكبوونی سهرمایهداری ئهمیش پهتی خ��ۆی پ��چ��ڕان��دو ه��ێ��زو ب��هردهوام��ی��ی��هت��ی خ����ۆی ب��ری��ت��ی��ی�� ه ل���ه ت�����اك .ل��� ه كتێبی ش��ارس��ت��ان��ی��ی س��هرم��ای��هداری��دا دهڵ��ێ��ت: لیبرالیزمو ت��اك��ڕهوی ب����هردهوام ،وهكو ت��هوهرێ��ك��ی س��هرهك��ی��ی ئایدیۆلۆجیی س���هرم���ای���هداری پ��ێ��ش��ك��هش دهك���رێ���ت. ( )١٧ئ��هم خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��هی لیبرالیزم، یان تاكرهوی ل ه شێوهی ئایدیۆڵۆجیی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 72
سهرمایهداری كاتێك كهوتهوه ،كه بینرا مۆدێرنیتی ل�� ه س��ای��هی س��هرم��ای��هداری��دا پێش دهخ��رێ��ت .كهوات ه لیبرالیزم وهكو تهوهرێكی ئایدیۆڵۆجیی سهرمایهداری ل ه خۆرئاوادا رۆڵێكی بهرچاوی ههبووه ل ه خۆشكردنو تهشهنهكردنی زهمینهیهكی زی��ات��ر ب��ۆ س���هرم���ای���هداری ،ب�� ه تایبهت كاتێك ،ك ه هێزی ههژموونیان ه ل ه ههر یهك ه ل�� ه رۆڵ��ی میدیاو نهتهوهپهستیو ر هگ��هزگ��هرای��ی Racismدا دهیگێڕێت، ههروهها ئهو رۆڵهی وهرگرت ،كهرێبازی زانستگهریی پۆزیتیڤیزم وهك��و كۆمهك پێشكهش ب ه لیبرالیزم ك��را .ب ه كورتی دهتوانین بڵێین :لیبرالیزم ل ه رێگای ئهم خهسڵهتانهی س��هرهوهدا توانی كۆمهك ب ه سهرمایهداری بكاتو ببێت ه كۆڵهكهی یهكهم ل ه مۆدێرنیتیدا .كهوات ه ئۆچەاڵن، لیبرالیزم ب ه واتای تاكڕهوی دهناسێنێت، كه تایبهتمهندیی ئهو تاكڕهوییه راسیزمه. ٢ــ پهیڕهوی زانستی :بهالی ئۆجەاڵنهو ه پ���هی���ڕهوی زان��س��ت��ی ل�� ه ك��ۆم�� هك��ك��ردن��ی مۆدێرنیتیی س��هرم��ای��هداری��دا رۆڵێكی سهرهكی دهبینێت ،ههر بۆی ه ل ه بهرگی ی���هك���هم���ی م��ان��ی��ف��ێ��س��ت��ی ش��ارس��ت��ان��ی��ی دیموكراتیدا ،تێڕامانی ئۆجەاڵن ل ه ههمبهر پهیڕهوی زانستیو رژێمی ههقیقهت به شێوهیهكی چ��ڕ دهردهك���هوێ���ت ،ب��هوهی ل�� ه ك��وێ��دا پ���هی���ڕهوی الی��هن�� ه ئ��هرێ��ن��یو نهرێنییهكانی بهرووی مرۆڤو كۆمهڵگادا وااڵ دهبێت ،بۆ ئهمهش ههڵبژاردنی پهیڕهوی
زانستیو شرۆڤهكردنی ،یارمهتییهكی زۆرمان دهدات تا ل ه نزیكهو ه ئاشنایهتی ل ه ئاست ئهم شرۆڤهیهدا پهیدابكهین .ب ه تایبهتیش ئهو چهمكو میتۆدانهی رۆڵی چاالكیان ه��هب��وو ه ل ه ب ه سیستمبوونی س���هرم���ای���هداری���دا .ل��هم��هش��دا ه����هردوو چهمكی (سهبجێکتو ئۆبجێکت) رۆڵی كلیل دهبینن ،بۆی ه ئۆچەاڵن ب ه پێویستی دهزانێت ،شرۆڤهو رۆڵو كاریگهرییهكانی ئهم دوو چهمك ه روونبكرێنهوه ،بهتایبهت رۆڵ���ی راس��ت��هق��ی��ن��هی ئ��هو داب��هش��ب��وون�� ه زانستییانهی ،ك ه زادهی ئهو چهمكانهن .ب ه جۆرێك ك ه ههر یهك ه له :ئۆبجێکتیڤیزمە سهبجێکتیڤیزم ،ل ه واتادا بهسیستمبوونی سهرمایهداریدا چ رۆڵێك دهبینن؟ لهم روان��گ��هی��هش��هو ه ئ���ۆچ���ەاڵن دهڵ���ێ���ت :تا ت ج��ی��اوازی��ی ن��ێ��وان ئ��ۆب��ژهو سهبجێک ق��ووڵ نهكرێتهوهو رهواییهكی گ��هورهی پێ نهدرێت ،گۆڕینی زهنیی به گوێرهی ێ فهراههم نابێت )١٨(.وات ه تا چاخی نو كاتێك ههر یهك ه لهم دوو بنیاد ه هزریی ه ب ه قووڵی شی نهكرێنهوهو رهوایهتییهكی ئهوتۆیان پێ نهدرێت ،ب��هوهی ل ه كوێدا خ��زم��هت ب�� ه سیستمی س��هرم��ای��هداری ت رێگا ل ه بهردهم دهكهن ،ئهوا ئاستهم دهبێ ێ بكهینهوه. گۆڕینی بیركردنهوهیهكی نو دی��ار ه ئهم بۆچوونهی ئۆچەاڵن لهوهو ه سهرچاوهی گرتوو ه پهیڕهوی زانستی، كه ئ��هو دوو چهمکهی ئ��ام��اژهی پێکرا، رابهرایهتی دهكهن ،رۆڵێكی سهرهكی ل ه
73
ئ��اوهزی رۆژئاوایی ئهوروپاو سیستمی هزراندندا دهبینێت. لێرهو ه روونكردنهوهی پهیڕهوی زانستی ل ه رێی ئهم دوو زاراوهی��هوه كۆمهكمان دهك���هن ،ت��ا دی��دگ��ای رهخ��ن��هك��ردن��هك��هی ئۆجەاڵن بخهینهڕوو ،بهوهی ،ك ه بۆچی ئ��ۆج��ەاڵن ب��هو چ��او ه سهیری پهیڕهوی زانستی دهك���ات ،ك ه رۆڵ��ی گهورهترین پارچهپارچهبوونی چینایهتییه؟ بۆ وهاڵمدانهوهی ئهم پرسیار ه ئۆچەاڵن ههردوو چهمکهک ه ل ه پهیڕهوی زانستیدا بهم شێوهیهی خوارهو ه رووندهكاتهوهو دهڵێت: ئۆبجێکت :فاكتهرێكی ماددییهو دهتوانرێت ههموو ج��ۆر ه خراپهكارییهكی له سهر بكرێت )١٩(.بهو واتایهی ل ه چوارچێوهی ئۆبجێکتیڤیدا (هزری شیکاری) سنووری هیچ بههایهك نازانێت ،ب ه جۆرێك ههموو ێ گیان شتێك ل ه سروشتدا ب ه گیانو ب دهخات ه ژێر تاقیكردنهوهو لێكۆڵینهوهی ل��هس���هر دهك����ات .ل���هم خ��س��ت��ن��هڕووهی پ���هی���ڕهودا ئ���هو ه دهردهك���هوێ���ت ،ك�� ه ل ه كۆمهڵگای سهرمایهداریدا ئۆبجێکتهکان، ك ه س��هر ب ه ه��زری ئهنالیتیكین كاتێك دهك��هون�� ه دهرهوهی پهیوهندیی ژی��ری س��ۆزداری��ی��هوه ،ئ��هوا ل ه خۆیاندا دهبن ه س�����هرچ�����اوهی گ����هورهت����ری����ن ج���ۆری خراپهكاری ل ه كۆمهڵگادا ،به ئهم جۆرهش ئ��هوهی ل��هو ههڵوێستهی ئۆبجێکتیڤیدا دهردهك��هوێ��ت ،ك ه ئۆچەاڵن ب ه پڕۆژهی
ن��وێ��ی س���هرم���ای���هداری ن����اوی دهب����ات، بریتیی ه ل ه جۆرێك وێرانكاری ،كه هیچ تاوانێك ناناسێت ،ههر بۆی ه لهم پڕۆژ ه نوێیهدا ههموو ج��ۆر ه چهوسانهوهیهك ب ه رهوا دهبینرێت ،لهمهشدا ئۆچەاڵن زی��ات��ر رۆ دهچ���ێ���تو دهڵ���ێ���ت :ل�� ه ژێ��ر بۆچوونی ئۆبجێکتیڤێکدا هیچ بههایهك نییه ،ك ه ه��زری ئهنالیتیك نهیخات ه ژێر نهشتهرگهرییهوه ،ن��هك تهنها رهنجی م��رۆڤ ،تهنانهت ت��هواوی سروشتی بی گ��ی��انو زی��ن��دووی دهس��ت��ی��ان ب��هس��هردا دهگیرێتو دهبن ه موڵك .دهكرێن ه بابهتی لێكۆڵینهوهو توێژینهوه ،تا ههموو جۆر ه چهوسانهوهیهكیان رهوا بێت )٢٠(.بهم ج���ۆر ه دهردهك����هوێ����ت ،ك�� ه ههڵوێستی ئۆبجێکت ل ه مۆدێرنیتی سهرمایهداریدا خ��اوهن��ی چ رۆڵو چهوساندنهوهیهكه، ێ س��ن��ووری دام���اڵ���دراو ل�� ه ئ��هخ�لاق ،ب�� ل�� ه ت���اوان .ه��اوك��ات؛ ئۆبجێکتیڤ و هك��و ێ ت���اوان���ی ب��ی��رۆك��هی��هك��ی ی���ەک���ج���ار ب��� پهیڕهویی زانستی ،بوو ه رێخۆشكهری كارهسات ،الدانو كۆمهڵكوژییهكی زۆر دڕندانهتر ل ه كۆمهڵكوژییهكانی دادگاكانی ئهنگیزاسیۆنی چاخهكانی ناوین)٢١(. سهبجێکت :وهك زاراوهی دووهم���ی پهیڕهویی زانستی ل ه به سیستمبوونی مۆدێرنیتی سهرمایهداریدا ،خاوهنی ههمان وهزیفهی ئۆبژهكتیڤیزمه ،ب ه رهوایهتیدان ل�� ه ه��هژم��وون��گ��هرای��ی س��هرم��ای��هداری��دا. ب ه ج��ۆرێ��ك ،ك ه رۆڵێكی كاریگهرتر ل ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 74
ئۆبژ ه دهبینێت ئهویش بهستنهوهی تاك ه بهخۆیهوه .سۆبژهكتیڤیزم كاتێك رۆڵی چهق بهستوو ههڵهكهی بهدهردهكهوێت، ك���ه ل���هژی���ری���ی س���ۆزداری���ی���هو ه خ��ۆی دادهم���اڵ���ێ���تو دهك��هوێ��ت��ه ه��هم��ان ئ��هو دۆخهی ئۆبژ ه ل ه خزمهتكردنی سیستمی سهرمایهداریدا. ئهم زاراوهی��ه ،ك ه له ناوهڕۆكو شێوهدا جیاواز ه ل ه ئۆبژهكتیڤیزم ،پشت ب ه شت ه واتاییهكان دهبهستێتو پێی وایه ،ههموو ب��هه��اك��ان خ��ۆی��یو وات��ای��ی��ن ،ل��ه كاتێكدا ئۆبژهكتیڤیزم پشت بهتاقیكردنهوهو راستی بهرجهست ه دهبهستێت .ئۆجەاڵن دهرب��ارهی سۆبژهكتیڤیزم وهها دهڵێت: سۆبژهكتیڤیزم ب��هرپ��رس��ی��ار ه ل�� ه بیری چ��هق��ب��هس��ت��ووی چ��هن��د ه ت��اك��ڕهوی��ی��هت��ی، هێند ه ههقیقهت )٢٢(.ههربۆی ه پێی وایه: سیستمی سهرمایهداری زۆر قهرزداری ت ئ��هو ب��وون��ی��اد ه ه��زری��ی��هی��ه )٢٣(.دهبێ ئ���هو ه ب��زان��ی��ن ،ك��ه دهرچ��وون��ی سۆبژ ه ل��ه ژێ���ر ك��ای��هی ژی���ری س��ۆزداری��ی��هو ه خزمهت ب ه كایهی دامهزراندنی سیستم دهك��ات ،ك ه ب ه جیاوازی لهگهڵ ئۆبژهدا دهبێت ه الیهنگرێكی بههێزی پاڵهپهستۆ خستن ه سهر تاكو هاوكات دروستكرنی بهشێوهیهكی بهكاربهر ل ه نێو كۆمهڵگادا. ئۆجەاڵن ل ه وهاڵم��ی ئ��هوهی ،ك ه بۆچی سیستمی سهرمایهداری ق��هرزداری ئهم بوونیاد ه هزرییهی ه دهڵێت :رهنگدانهوهی ئهم شێوازی هزر ه ل ه ئهدهبداو ئینجا ل ه
جیهانی ه��ون��هردا بهخوڵقاندنی دونیای وهه��م��ی��ی ئ��هن��ج��ام��گ��ی��رب��ووه ،ل��ه رێ��گ��ای پیشهسازییهو ه هونهر تهواوی كۆمهڵگا دهخ��ات��ه ژێ��ر ك��اری��گ��هری خ��ۆی��ەوە)٢٤(. ل��هم��هو ه پێویستیی سۆبژهكتیڤیزم بۆ سیستمی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری تا كۆمهڵگا ل ه ژێر ئهم پاڵهپهستۆ وههمیی ه بهێڵێتهو ه جێگهی بایهخه ،ههر ئهمهش ه وا ل ه ئۆجەاڵن دهكات بگات ه ئهوهی ،ك ه بڵێت: هێشتنهوهی سات ب ه ساتی كۆمهڵگا له ژێر بۆمببارانی جیهانی خهیاڵدا ،توانای بیركردنهوهی گهوههرییان ه ب���هردهوام رووب������هڕووی ون���ب���وونو ل��هن��ێ��وچ��وون دهكرێتهوه)٢٥(. ب���هش��ێ��وهی��هك��ی گ��ش��ت��ی ئ���ۆج���ەاڵن ل ه قسهكردنی دهربارهی كێشهی نهگهیشتن بهحهقیقهت ل ه كۆمهڵگای مۆدێرنیتیی س���هرم���ای���هداری���دا ،دهی��گ��هڕێ��ن��ێ��ت��هو ه بۆ پهیڕهوی زانستی ،ك ه ههردوو زاراوهك ه ل��هخ��ۆ دهگ��رێ��ت .ب��ۆی��ه رهت��ك��ردن��هوهی پ���هی���ڕهوی زان��س��ت��ی ،ك��ه ب��ه ه����هردوو زاراوهك����هی����هو ه زهم��ی��ن�� ه ب��ۆ سیستمی مۆدێرنیتی سهرمایهداری دهڕهخسێنن بهههند دهزانێتو دهڵێت :تا رهخنهیهكی رادی��ك��ااڵن�� ه ئ��اراس��ت��هی س��هرم��ای��هداری، پهیڕهوی لق ه زانستییهكهی نهكرێت ،ك ه مۆركی خۆی ل ه ت��هواوی قالبو دهزگا مۆدێرنهكان داوه ،لهسهر ئهم بنهمایهش ێ ئ��اواك��ردن��هوهی��هك��ی ب���هرهو س��هرل��هن��و زانست ههنگاو نههاوێژین ،ك ه ژیانی
75
ئ��ازاد نزیكتردهكاتهوه ،گ��هڕان ب��هدوای پێههڵگرتنێكی نوێ ،ههوڵێكی بێهودهیه. ()٢٦ .3پ���ی���رۆزی���ی زان���س���ت :زان��س��ت��گ��هری پۆزیتیڤیزم وهك ئاماژهی سێیهمی ئهو دهسهاڵت ه ههژموونگهرایی ه دێت ه باسكردن، ك��ه ل��ه زهم��ی��ن��هدان ب��ه س��هرم��ای��هداری��دا هێزێكی بااڵی ههیه ،ئهمهش ب ه بهراورد لهگهڵ پهیڕهوی زاستی دهتوانین ل ه ههمان ئهو رۆڵەدا بیخهینهڕوو ،بهاڵم جیاوازی پۆزیتیڤیزم ئهوهی ه وهك ئایینێكی دۆگما بااڵدهستی خۆی خستۆتهگهڕ .بهو پێیهی، ك ه سهرچاوهیهكی بههێزی سهپاندنی زهنییهتی سهرمایهدارییه. پۆزیتیڤیزم ئایینی راستهقینهی بتگهرایی سهردهمهكهمانه )٢٧(.به واتای ئهوهی، كاتێك پۆزیتیڤیزم ههریهك ه ل ه ئایینو ت ئاكارو میتافیزیك رهت دهكاتهوه ،دهیهوێ ێ دهربخات .ل ه خۆی وهك ئایینێكی نو ژێ��ر رۆشنایی ئ��هم بۆچوونهدا ههوڵی شیكاركردنی پۆزیتیڤیزم دهدهی���ن ،ل ه چوارچێوهی ئهو دیدگایهی ئۆجەاڵن ل ه ههمبهر پۆزیتیڤیزم ههیهتی. ئ���ۆچ���ەاڵن ل��هم��ی��ان��هی ئ���هو ت��ێ��ڕوان��ی��ن�� ه نێگهتیڤانهی ،ك ه بۆ رێبازی پۆزتیفیزمی ههیه ،بهو ه دهستپێدهكاتو دهڵێت :تا له دهست حوكمرانی زانستگهری پۆزیتیڤیزم رزگ���ار نهبین ،ل�� ه ژێ��ر حكومڕانی هیچ دهس��هاڵت��ێ��ك رزگ���ار نابین ل��هس��هرووی ههمووشیانهو ه دهوڵهت ــ نهتهو ه (. )٢٨
وهك ئهوهی ئاماژهمان پێدا پۆزیتیڤیزم ئایینی راستهقینهی سهردهمهكهمانه، بهو مانایهی ،ك ه ههریهك ه ل ه قۆناغهكانی ئ��ای��ی��نو م��ی��ت��اف��ی��زی��ك رهخ���ن���هدهك���اتو سوودپهرستان ه كرۆكی ئایینیانهی خۆی ل ه وابهستهبوونی بهدیاردهگهراییهو ه وهردهگ���رێ���ت .ك��ات��ێ��ك دهڵ��ێ��ی��ن :ئایین، مهبهستمان لهوهیه ،كهپۆزیتیڤیزم كاتێك ههریهك ه ل ه ئایینو میتافیزك رهخنهدهكات، بهو پێیهی باسی جیهانێك دهكهن بۆ ئێم ه نارۆشنه و مایهی تێگهیشتن نییه .كهچی ئاگای ل��هو ه نیی ه خۆشی وهك ئایینێك دهردهخات بهوهی ،ك ه دنیای دیاردهكان ب ه بنهما دهگرێت .بۆی ه ئۆچەاڵن دهڵێت: پۆزیتیڤیزم ن��اوهڕۆك��ی ئایینی خۆی ل ه دی��اردهگ��هرای��ی��هوه )٢٩(.وهردهگ��رێ��ت ،له بواری ناوهڕۆكهو ه دیارد ه سهرهكیترین راستینهی پ��ۆزی��ت��ی��ڤ��ی��زم��ه )٣٠(.ك��هوات�� ه شتێك ،ك ه پۆزیتیڤیزم دهیهوێت ل ه رێیهو ه بهردهوامیی ب ه ههبوونی راستینهی خۆی بدات :دیاردهیه ،بهجۆرێك پێچهوانهكهی، ك�� ه میتافیزیكه .جێگهی ق��ب��ووڵ نییه، بهڵكو بایهخێكی ئ��هوت��ۆی نییه ،ههر بۆیه بانگهشهی كۆتاییانهی زهمینهی میتافیزیكی یهكێك ه ل ه ههر ه ئهو بانگهش ه توندانهی پۆزیتیڤیزم. ئۆچەاڵن لهو بانگهشانهی پۆزیتیڤیزمدا، زیاتر ههڵوێست وهردهگرێت ،بهجۆرێك ل ه بهراوردكردنی ب ه تیۆلۆجیایی چاخی ناوین ب ه ترسناکتری دهزان��ێ��ت ،بۆی ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 76
دهڵێت :پۆزهتڤیزم زهنییهتی دووچ��اری ت��ێ��ك��دانو ش��ێ��وان��دن ك����ردووه ،تهنانهت ههستی ب�� ه دون��ی��ای م��هزن��ی مهعنهویی كۆمهڵگای م���رۆڤ ن��هك��رد ،بانگهشهی ك��ۆت��ای��ی ه��ات��ن��ی دون���ی���ای میتافیزیكی ك����رد ،ت��وان��س��ت��ی م��ل��ی��ۆن��ان س����اڵ ،وات�� ه پیرۆزییهكانی مرۆڤایهتی فڕێدای ه ناو س��هب��هت��هی زب���ڵ���هوه )٣١(.ب��هم ه��ۆی��هو ه ێ ئ���هوهی ت ب��هب�� پ��ۆزی��ت��ی��ڤ��ی��زم دهی���هوێ��� پهیوهندییهكی ب ه میتافیزیكهو ه ههبێت، ل ه رێگهی زانستهو ه ماهییهتی تهواوهتی بهدهستبهێنێت ،ئهمهش بۆ خ��ۆی رێگا ل ه ب��هردهم كۆمهڵگایهك دهك��ات��هوه ،ك ه ل�� ه رادهب������هدهر ب��هك��ارب��هرهو ههمیش ه ئارهزووی خاوهندارییهتییهكی شتوومهك پهرستانهی ههیه .بهم ج��ۆر ه دهتوانین بڵێین :پۆزیتیڤیزم سهرچاوهیهكی بههێزی سهپاندنی زهنییهتی سهرمایهدارییه، چونك ه ل ه پۆزیتیڤیزمدا دیاردهگهرایی بهبنهما وهردهگیرێت .ههر ئهمهش ه وا دهكات لهئهنجامی بهردهوامی لێكۆڵینهو ه زانستییهكان رۆژ ب ه رۆژ دهرگا ل هسهر شتومهكو پێداویستی زیاتر بكاتهوه. كۆڵهكهی دووهم دهوڵهت ــ نهتهوه ههر وهك ئاماژهمان پێكرد ،مۆدێرنیتی ێ خ��ۆرئ��اوا ل��ه الی ئ��ۆج��ەاڵن��هو ه ب�� ه س كۆڵهك ه بونیاد نراوه ،ك ه تیایدا دهوڵهت
ــ نهتهو ه وهك دووهمین كۆڵهكهی بههێز كۆمهكی مۆدێرنیتیی دهکات. ئ��ۆج��ەاڵن پێی وای��ه :دهوڵ���هت ــ نهتهو ه ب��هالی��هن��ی ك���هم���هوه ،ب���هق���هدهر خ��ودی سهرمایهداریی له جیاتی گهاڵڵهكردنی چارهسهری كۆمهاڵیهتی ،گوزارشت لهو سیستم ه دهكات ،ك ه كێشهی كۆمهاڵیهتی تێیدا ب ه بهرزترین ئاست گهیشتووه)٣٢(. ئهم ه چی دهگهیهنێت؟ بهالی ئۆجەاڵنهوه، سهرمایهداری نهیتووانی ل ه ئاست ئهو ب��ان��گ��هش��هی��هدا ب��ێ��ت ،ك�� ه پ��هرهس��هن��دن��ی ئ��اب��ووری��ی��ه ،ب��هڵ��ك��و سیستمێك ه ت���هواو نكوڵیكردن ه ل ه ئابووری ،بهم پێیهش نهك ههر نهیتووانی ل ه ئاست ئهو چارهسهر ه كۆمهاڵیهتییهدا بێت ،ك ه چاوهڕوان دهكرا، بهڵكو بوو ب ه دهسهاڵتێكی پاوانخوازی، ك ه ل ه رێگهی چهند جومگهیهكهوه ،وهك: نهتهو ه پهرستی ،به بنهما گرتنی چینێكی دیاریكراو ل ه كۆمهڵگه ،یهك ئایینیو ...هتد بوو ب ه شێرپهنجهی كۆمهڵگا ،ك ه كێشهكانی ئ���اڵ���ۆزت���رك���رد .ه���هر ب���هم ه��ۆی��هش��هو ه ئ����ۆج����ەاڵن دهڵ����ێ����ت :س���هرم���ای���هداری���ی ئابووریی نییه ،بهڵكو د هس��هاڵت��ه .بۆی ه دهتوانین بهههمان ئهو خوێندنهوهیهی، ك ه ئۆجەاڵن بۆ سهرمایهداری كردووه، ه��هم��ان ش��ت پ��ێ��ی وای��� ه ل�� ه دهوڵ����هت ــ ن���هت���هوهدا ك��ێ��ش��هك��ۆم��هاڵی��هت��ی��ی�� هك��ان ب ه ب������هراورد ل���هگ���هڵ س���هرم���ای���هداری ب ه ئاستێكی بااڵتر گهیشتوون .بۆی ه دهڵێت: دهوڵهت -نهتهو ه وهك چۆن پیشاندهری
77
فۆڕمی سهرهكی دیموكراسی ،ئازادیو مافهكانی م��رۆڤ نییه ،بهڵكو سیستمی نكوڵیكردنی ئ��هو ب��هه��ای��ان��هی��ه )٣٣(.بهو واتایهی ل ه دهوڵهت ــ نهتهوهدا جیاوازیو ف��ر ه رهنگییهكانی نێو كۆمهڵگا جێگهی باس نییهو كاری پێناكرێت ،بهم هۆیهوه، وهك دووهم��ی��ن ك��ۆڵ��هك��هی مۆدێرنیتی جۆرێك ل ه پاوانخوازی سهرمایهداری ل�� ه خ���ۆی دهگ���رێ���ت ،ئ��هش��ێ��ت خاڵێكی روونكهرهوهبێت ،ك ه خزمهت ب ه ههژموونی مۆدێرنیتی س���هرم���ای���هداریو گ��ۆڕان��ی سهرتاپاگیری گۆمهڵگا دهك��ات ،چونك ه ئهو ج��ۆر ه پهیوهندیهییە ،ك ه ل ه نێوانی سهرمایهداریو دهوڵهت ــ نهتهوهدا ههی ه وای لێهاتووه ،ك ه تهواوی بونیادو بهها كۆمهاڵیهتیو ئابوورییهكانیان پهردهپۆش ک��ردووهو بهرهو چهوساندنهو ه چوون، لهم روانگهیهشهو ه ئۆچەاڵن نموونهی چاخهكانی یهكهمو ناوین دێنێت ه بهرچاو، ك ه چۆن لهوێدا سیستمهكانی زۆرداری ل��ه رێ��گ��هی م��ی��ت��ۆل��ۆژی��او ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ا ئایینیهكانهو ه رهواك������راون ،بهههمان جۆریش ل ه مۆدێرنیتیی سهرمایهداریدا دهوڵ������هت ـ���ـ ن���هت���هوه ل���ه رێ���گ���ای ئ��هو وێ��ن�� ه زه��ن��ی��ی��ان��هی ،ك�� ه خ��وڵ��ق��ان��دوون��ی درێ���ژ ه بهههمان ئ��هم ج��ۆری سیستم ه چهوسێنهر ه دهدات ،بۆی ه دهتوانین بڵێین ب ه الی ئۆجەاڵنهو ه دهوڵ��هت ــ نهتهوه، ت وهك مهترسیدارترین شێوهی دهكرێ بهرههمهاتووی دهوڵهت بهو ه بگوترێت:
فۆڕمێكه ،ك ه پاوانخوازی سهرمایهداری ئ���اف���ران���دووی���هت���ی ( .)٣٤ب��هج��ۆرێ��ك ه���هوڵ���دهدات ،ك�� ه ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی كۆمهڵگا ل�� ه رێ��گ��هی چ��هن��دی��ن ف��اك��ت��هری گرنگ ت بكات .ئۆچەاڵن بهجۆرێكیتر دهیهوێ پێناسهی دهوڵهت ــ نهتهو ه بكات.دهڵێت: ئهگهر بهشێوهیهكی فرهوانتر پێناسهی ب��ك��هی��ن ،دهت���وان���ی���ن چ��وارچ��ێ��وهی��هك��ی یهكێتی حقوقی ت��اك��هك��ان (ه��اوواڵت��ی) و ئامێرهكانی دهس��هاڵت ،ك ه ل ه قۆناغی مۆدێرنیتی سهرمایهداریدا لهنێو تهواوی كۆمهڵگادا باڵوبونهتهوه ،ب ه دهوڵ��هت ــ نهتهو ه ن��او ببهین ( .)٣٥ئهگهر ب ه پێی ئهم پێناسهی ه بێت ،ئهوا دهتوانین بڵێین: كاتێك ههژموونی دهسهاڵتی دهوڵ��هت ــ نهتهو ه دهتوانێت بهو جۆرهی ،ك ه ههی ه كۆنتڕۆلی كۆمهڵگا ب��ك��ات ،ك�� ه ههموو شتێك دهكات ه موڵكی دهوڵهت خۆی ،بۆ نموون ه وهك ئۆچەاڵن ئاماژهی پێداو ه تاک ،ك ه دهوڵهت ــ نهتهو ه دهیگۆرێت بۆ هاوواڵتی ،دهیخات ه خزمهت بهرژهوهندیی ه ئ��اب��وری��ی��هك��ان��ی خ���ۆی ه���هروهك���و بڵێی ئهندامێكی مافو ئهركی دهوڵهتن. ههڵبهت فاكتهرگهلێكی دی��ک��هش ه��هن، ك��ه دهوڵ����هت ـ��ـ ن��هت��هو ه ل�� ه ئ��اواك��ردن��ی هاوواڵتیدا سودیان لێ دهبینێت .وهك: الیهنی رهگ��هزی ،سهربازی ،پ��هروهرده، رۆڵی میدیا ...هتد .ههموو ئهو فاكتهران ه كاریگهرییهكی بههێزیان ههی ه لهسهر بهرههمهێنانی هاواڵتییهك ،ك ه ئامانجی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 78
سهرهكی ژیانی بهدهستهێنانی ئهو شت ه ماتریااڵنهیه ،ك ه بۆ ماوهیهكی دیاریكراو پێیانهو ه بهختهوهر دهبێت ،ههر ئهمهش ه وا ل��� ه ئ���ۆج���ەاڵن دهك�����ات ب��ڵ��ێ��ت :ئ��هو مرۆڤ ه بهرههم هاتووه ،ك ه ل ه مێژوودا وێ��ن��هی ن��هب��ی��ن��راوه ،چونك ه پێی وای��ه: ئ��هو هاوواڵتیی ه ل�� ه پێناو ه��هرزارت��ری��ن ئارهزوو ه تاكڕهوییهكانیدا زۆر بهسانایی دهستبهرداری واتای كۆمهڵگابوون دهبێت. ( )٣٦ههر ئهمهش وادهك��ات ،ك ه مرۆڤ دابراو ل ه باوهڕو مێژووی فهلسهفی بێت. لێرهدا ب ه باوهڕی ئۆجەاڵن كۆمهڵگایهكی ێ ناوهڕۆك ،ل ه جهماوهری دێت ه ئاراو ه ب هەمان كات دهرگاش ل ه پێش ههر جۆر ه دهسهاڵتێكی فاشیزمیدا دهكاتهوه. یهكێكی تر لهو بابهتانهی ،ك ه دهوڵ��هت ـ��ـ ن��هت��هو ه بایهخی پ��ێ��دهدات .ب��ه الیهن ه ه����هر ه م���هت���رس���ی���دار هك���ان دادهن���رێ���ت. پاكتاوكردنی كلتوور ه فر ه رهنگیهكانهو ب����اوهرداری����ی����ه ب���ه ی����هك زم�����ان ،ی��هك نهتهوه ،یهك واڵت .ئهم پاكتاوكردن ه ب ه ب���اوهڕی ئ��ۆچ��ەاڵن وێنهیهكی دهگمهنی ل�� ه م��ێ��ژوودا ئ��هف��ران��دووه ،ك�� ه ب��ه تهنیا كار بۆ نهتهوهیهكی سهردهستدهكاتو پشتی پێدهبهستێت .ئ��هم��هش ب��ه خاڵی جیاكهرهوەو خهسڵهتی ههر ه سهرهكی دهوڵ��هت ــ نهتهو ه دادهنرێت ،بهجۆرێك لهم رێگهیهو ه كلتووری ههزاران ساڵهی ئهتنیك ب ه نهبوو دادهنێت .بهم هۆیهو ه ئ��ۆچ��ەاڵن دهڵ��ێ��ت :ئ��هگ��هر ل��ه رۆژگ���اری
ئ��هم��ڕۆم��ان��دا ههنگاوبهههنگاو كلتوور تهنك بۆتهوه ،كاریگهریی ئهفسونی خۆی له دهس��ت��داوه ،ب ه رهوشێك گهیشتوو ه نهێنیو ئیلهام نابهخشێت ،هۆكارهكهی بۆ ئهم كردهو ه بلدۆزهرییهی دهوڵهت ــ نهتهو ه دهگهڕێتهوه ،ك ه لهسهر نهریتی كلتووریی بهڕێوهی بردوو ه ( .)٣٧وهك دهردهك��هوێ��ت ،ك ه چۆن سیاسهتی یهك كلتووریو زمانو خێلو تیرهو شێوازی ژیان ل ه یهك كاتدا بووەت ه قوربانی ئهم جۆر ه سیاسهته .ههر بۆی ه دهبینین ،ك ه كلتوور وهك ئهوهی ،ك ه ههی ه بهجۆرێك گهیشتووه،ههموو خهسڵهتێكی كلتووری بوونی خۆی لهدهستداوه. ی تر دهستنیشان ک بابهت دهتوانین ههندێ بكهین ،ك�� ه دهوڵ���هت ن��هت��هو ه گرنگییان پ����ێ����دهداتو ك����اری خ���ۆی ب��� ه ئ��هن��ج��ام دهگهیهنێت .ئهوانیش زهمینهی سیاسهتو هاوكات موتوربهكردنی جیهانی ههستو س���ۆزو زه��ن��ی��ی��هت��ی ی�� هك��چ��هش��ن��ی ل��هن��او تهواوی كۆمهڵگادا ،ههروهها كاركردنی ل ه جۆری چینایهتیدا ب ه جۆرێك ،ك ه چینی ناوین ب ه بنهما دهگرێتو كاری له سهر دهكات. كۆڵهكهی سێیهم ئیندۆستریالی بوون (پیشهسازی گهرایی) ههڵبهت ب�� ه لهبهرچاوگرتنی ه��هر دوو
79
ك��ۆڵ��هك��هی س��هرم��ای��هداریو دهوڵ���هت ــ نهتهوه ،ئۆچەاڵن پیشهسازیگهرایی ب ه سێیهمین كۆڵهكهی بههێزی مۆدێرنیتیی خۆرئاوا دادهنێت .بهم پێیهش شیكارێكی وردی ئ���هم ك��ۆڵ��ەك��هی��ه ،ك�� ه پێگهیهكی گ��رن��گ��ی ل��� ه م���ێ���ژووی ش��ارس��ت��ان��ی��هت��دا ههیه .بهم هۆیهشهو ه دهڵێت :شۆڕشی پیشهسازیی كاریگهرییهكانی بهقهدهر ش��ۆڕش��هك��ان��ی كشتوكاڵو ش��ار ب��ووه، چهندین وەرچهرخانی شۆرشگێرانهی بهخۆیهو ه بینیوه )٣٨(.ئۆچەاڵن كۆتایی سهدهی ههژدهیهم ،ل ه ئهوروپا ب ه كۆتایی هێنانی سیماو خهسڵهتی پیشهسازی دهزانێت ،لهبهرئهوهی پیشهسازی وهك دی��اردهی��هك��ی ك��ۆم��هاڵی��هت��ی گ����ۆڕدرا بۆ شۆڕشێكی گ���هوره ،بۆی ه دهڵ��ێ��ت :بهر ل�� ه ش��ۆڕش��ی پ��ی��ش��هس��ازی هیچ كاتێك كشتوكاڵو گوندو شار بهتهنیا بهئاستی ههڕهشهكردن ل ه كۆمهڵگادا نهگهیشتوون، ب ه پێچهوانهو ه بههایهكی مهزنیان پێشكهش ب ه بواری كلتووریو مادیو مهعنهویی پ��هرهس��هن��دن��ی ك��ۆم��هاڵی��هت��ی ك����رد)٣٩(. كهچی ئهم گۆڕان ه وات ه ههنگاونان بهرهو پیشهسازیی بوون وایكرد بگات ه ئاستێك، ك ه له سهر حسابی دژایهتیكردنی گوندو كشتوكاڵ خۆی ب��هرهو پێشهو ه بهرێت. ئۆجەاڵن ئهم گۆڕانی پیشهسازیی ه بهرهو پیشهسازیبوونـ ه بهڕهوشێكی جیاواز دهبینێت ب��هو پێیهی :ئیندوستریالیزم گوزارشت لهو پیشهسازیی ه دهك��ات ،ك ه
ماهیهتی ئایدیۆلۆجی بهدهستهێناوه. ( )٤٠ب��هو وات��ای��هی پیشهسازیگهرایی ئایدیۆلۆجیایی پاوانهكانی سهرمایهیه، ك��ار ل�� ه س��هر ب���هرزك���ردن���هوهی ئاستی قازانج دهك��اتو زێ��د ه بهرههم ب ه بنهما وهردهگ���رێ���ت .بۆی ه ل�� ه كاتێكی وهه��ادا خ��ودی ئ��هم پیشهسازیبوون ه بۆ خۆی پ��ێ��گ��هی��هك��ی س���هرهك���ی ل�� ه م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی دهستنیشان دهك��اتو دهبێت ه یهكێك ل ه پاوانهكانی سهرمایه .بهم جۆر ه كاتێك ئهم پیشهسازیبوون ه گهش ه دهستێنێت، بهتایبهت هۆكاری ئ��هم گهشهكردن ه ل ه زانستو ئهو ئامرازانهی ،ك ه پیشهسازی ب��هك��اری دهه��ێ��ن��ێ��ت وای���ك���ردوو ه ببێت ه فاكتهرێكی بنهڕهتی دهسهاڵت ،ل ه تێكدانی گوندو كشتوكاڵو ه��اوك��ات شێواندنی ژینگه ،دهڵ��ێ��ت :ئیندوستریالیزم رۆڵ��ی فاكتهری سهرهكی دهبینێت ،ل ه زیادبوونی ه����هرهس ئ��اس��ای��ی��ان��هی دهس�����هاڵت ،ك ه ك��ش��ت��وك��اڵو گ���ون���دی رووخ����ان����دووه، ه��اوش��ێ��وهی شێرپهنج ه ش��اری گ��هور ه ك��ردووه .سهرجهم كۆمهڵگای خستۆت ه ژێر چاودێریو كۆنتڕۆڵی خۆیهوهو هیچ مهمیلهیهك نهماو ه تێیدا باڵونهبێتهوه. ( )٤١ل ه ژێر ئهم بۆچوونهیدا ئۆجەاڵن پێی وای��ه :م��رۆڤ كهسایهتی سروشتی كۆمهاڵیهتی كهوتۆت ه ژێ��ر فشاری بێ وێنهی ئهم كۆڵهكهیهوە ،لێرهو ه دهتوانین ب ه چهند خاڵێك رهخنهكردنی پیشهسازی گ��هرای��یو كاریگهرییهكانی ل ه روانگهی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 80
ئۆچەاڵنهوه بخهینه روو: ١ـ�����ـ پ���ی���ش���هس���ازی ل���� ه ژێ�����ر س���ای���هی س�����هرم�����ای�����هداریو ئ����اب����ووری����ی����هوه، شێرپهنجهیهكی م��رۆی��یو كۆمهاڵیهتی لێكهوتۆتهوه. 2ــ ئهو زانستهی ب ه ئابووریی سیاسی ن���او دهب���رێ���ت ،ن��م��وون��هی�� هك��ی رهس��هن��ی چ����هواش����هك����ردنو پ��هردهپ��ۆش��ك��ردن��ی ح��هق��ی��ق��هت��ی ك��ۆم��هاڵی��هت��ی��ی�� ه ل�� ه رێ��گ��ای ئیكۆنیزمهوه. ێ ئهوهی 3ــ شۆڕشی پیشهسازی ،بهب هیچ ل�� ه خ��ێ��رای��ی خ��ۆی ون ب��ك��ات ههر ب��هردهوام��ه ،هیچ شۆڕشێك ل ه مێژوودا بهم جۆر ه درێژخایهن نهبووه .تهنانهت ب ه پێی كات خێراتر دهبێت ،دان ب ه هیچ كۆسپو بهربهرستێكدا نانێت)٤٢(. ل���ی���رهدا ن��اب��ێ��ت ئ���هو ه ل��هب��ی��رب��ك��هی��ن ،ك ه سهرمایهداری چۆن ههریهك ه له :وهرزش، هونهر ،سێكسـی كردوو ه ب ه پیشهسازیو لهو رێگایهو ه كۆمهڵگا كۆنتڕۆڵ دهكات، ل ه ههمان کات زۆرترین قازانج بهدهست دههێنێت ،چونك ه وهرزش بهتایبهتی تۆپی پێ ل ه ئێستای مۆدێرنیتیی سهرمایهداریدا ئ���ام���ڕازێ���ك���ی ل����ه ه�����ۆش خ����ۆچ����وون، ئاڵودهكرنو كۆنتڕۆڵكردنی مرۆڤه ،بێجگ ه ل��هوهی سهرمایهیهكی لە رادهب���هدهری لێدهكهوێتهوه. هونهر :بۆ نموون ه سینهماو فیلمهكانی هاوشێوهی هۆلیود ،رۆڵی ل ه دروستكردنی ئ���هو ك��ۆم��هڵ��گ��ا گ��رن��گ��هدا دهب��ی��ن��ێ��ت ،ك ه
سهرمایهداری خوازیارێتی ،بهم پێیهش ێ كۆمهڵگا كۆنتڕۆڵ دهكاتو داهاتێكی ب سنووریشی ههیه. سێكس :له دی��دی ئ��ۆچ��ەاڵنهو ه ب��وو ه ب ه شتێك ،ك ه ل ه دۆخی پیرۆزیو سروشتی خۆی بهدهرنراوه ،بوو ه به پیشهسازی، چونك ه وایكردوو ه كۆیالیهتیو سوكایهتی پێكردنی ژنان قووڵتر بكاتهوه ،ل ه الیهكی ت��ری��ش��هو ه وای ك����ردوو ه رۆحو زهنی مرۆڤی پێ خاڵی بكاتهوه .ئهم ه جگ ه ل ه بهدهستهێنانی سهرمایهو داهاتێكی مهزن لهم روانگهیهوه. ب��هم پێی ه رۆڵ���ی پ��ی��ش��هس��ازی گ��هرای��ی، ل�� ه خزمهتكردنی مۆدێرنیتیی ئ��هوروپ��ا ب��هالی ئۆچەاڵنهو ه درێ��ژهو ب��ەردهوام��ی خۆی ههیه .ههر بۆی ه ل ه رهخنهكردنیدا ت بۆ ئهم مۆدێرنیتیی ه ئۆچەاڵن دهیهوێ ب��گ��ات�� ه ئ���هو خ���اڵ���هی ،ك�� ه ب��ڵ��ێ��ت :نهخێر ئ����هو ب��هره��هم��ه��ێ��ن��ان��هی ل��� ه ش��ۆرش��ی پیشهسازییهو ه چاوهڕواندهكرا ،ههرگیز ل ه خزمهت پێداویستیی ه سهرهكییهكانی ژیانی مرۆڤهكاندا نییه .به تایبهت كاتێك بهیهكهو ه لهگهڵ سهرمایهداری یهكدهگرن ههر تهنیا بهوهوه ناوهستن پێگهی خۆیان ل ه مۆدێرنیتیدا دیارو دهستنیشان بكهن، بهڵكو ههوڵدهدهن ،ك ه كاریگهریی خۆیان ل ه تهواوی شانهو كهلهبهرهكانی كۆمهڵگا بدهنو بیشێوێنن. ك��هوات��ه ل��ێ��رهدا دهردهك����هوێ����ت :ك��اری ئۆچەاڵن جگ ه ل��هوهی دهستنیشانکردنی
81
كۆڵهكهكانی مۆدێرنیتیه ،ه��هم��ان كات ل��هو رێگهیهشهو ه دهی��هوێ��ت رهخنهیان بكاتو بهرپهرچییان بداتهوه .بۆی ه لهو روانگهیهو ه ههوڵدراوه ،ك ه ل ه یهك كاتدا ئهو پێگهو كۆڵهكان ه بخرێنهڕوو ،ههروهها جۆری ئهو رهخنانهش ،ك ه ئۆچەاڵن ل ه ێ كۆڵهكهكهو ه ئاراستهی رێگهی ههر س مۆدێرنیتیی س��هرم��ای��هداری خۆرئاوای كردووه ،ب ه جۆرێك ل ه بهرپرسیاریهتییهو ه ك��ورتو پوختی بكهمهوه .بۆی ه ئهگهر ئهم ه پوختهیهك ل ه رهخنهكردنو هاوكات رهتكردنهوهی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری خۆرئاوا بێت ل ه الیهن ئۆچەاڵنهوه ،ئهوا لهمهودوا ههوڵدهدهم پهنج ه بخهم ه سهر ئهو ئهڵتهرناتیڤهی ،ك ه خودی ئۆچەاڵن ب ه رێگاچارهی دان��او ه بۆ دهرب��از بوون ل ه قهیرانی ئهم مۆدێرنیتییه. ی كێشهكانی مۆدێرنیتیی چارهسهر سهرمایهداری رهخنهكردنی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری ئهوروپا ل ه الیهن ئۆچەاڵنهوه ،بۆ خۆی جۆرێك ه ل�� ه ب��وێ��ری ،ك�� ه ه��هوڵ��ی��داو ه ل ه ی تر ب ه ریشهو ه ئهو مۆدێرنیتیی ه جارێك شێوهو فۆرمێكی جیاواز بخاتهوهڕوو، بهوهی ل ه جیاتیی ئهوهی تهنیا راستییهكان وات ه تهنیا الیهن ه خراپهكانی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری بدركێنێتو لێی رابكات، ه����هوڵ����دهدات ج���ێ���گ���رهوهی���هك ب���ۆ ئ��هم
مۆدێرنیتیی ه دابنێت ،ك ه خۆی ل ه بناغەدا ههیه .ب��هاڵم ،پهنج ه خستن ه س��هر خاڵ ه گرنگو رووه گهشهكانی ،پێویستییهكی خۆی دهوێت. ئ��هگ��هرچ��ی ئ���ۆچ���ەاڵن ل�� ه مۆدێرنیتیی س��هرم��ای��هداری رای��ك��رد ،ب��هو وات��ای��هی: دهس��ت��ه وهس��ت��ان ن��هب��وو ل��ه ب��هران��ب��هر سیستمی مۆدێرنیتیی سهرمایهداریدا. بۆی ه ئهم راكردنهی تهنیا بهس نهبوو بۆ ئ��هوهی بڵێت :ئهم مۆدێرنیتییهم قبووڵ نییه ،بهڵكو بۆ ئهوهی رزگاری ببێت .زۆر ب ه واقیعیو بوێرانهتر ئهڵتهرناتیڤێكی تری بۆ ئهم دۆخ ه بینی .كهوات ه لێر ه بهدواو ه بابزانین ئ��هو ئهڵتهرناتیڤهی ئۆچەاڵن ت بهیانی بكات چییه؟ ل ه ههمان دهیهوێ ك��ات گرنگیو رۆڵ��ی ئ��هو ئهڵتهرناتیڤ ه ل�� ه چییدا دهب��ی��ن��ێ��ت��هوه؟ ب���هاڵم ئ��ای��ا ئهم ت ئهلتهرناتیڤ ه چهند ه له خۆی رادهبینێ رووبهڕووی ئهم مۆدێرنیتییه ببێتهوه؟ دوا به دوای ئهوهی له ههردوو بهرگی مانیفێستی ش��ارس��ت��ان��ی دی��م��وك��رات��ی��دا ش����رۆڤ����هو ش���ی���ك���اری م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی��ی س��هرم��ای��هداری ئ��هوروپ��ای ك��رد ،لهگهڵ ئ��هوهش��دا كاریگهرییهكانی خستهڕوو، ل ه كتێبی سۆسیۆلۆجیی ئ��ازادی��ی��دا ،ك ه سێیهم بهرگی ئهم مانیفێستیەیە ،ئۆچەاڵن دهی��هوێ��ت ل ه ههمبهر ئ��هو مۆدێرنیتیی ه هاوشان تاقیكردنهوهیهك ئهنجامبدات ،ك ه ن ب ه جێگرهوهیهك ،یاخود ب ه پشت بهست ئهڵتهرناتیڤێك بۆ ئهوهی تاقیكردنهوهكهی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 82
ب ه رێی خۆیدا ببات .ئهویش بریتیی ه له: شارستانییهتی دیموكراتی ،ك��هوات�� ه با بزانین شارستانێتی دیموكراتی ل ه خۆیدا ههڵگری چ بههاو ئامانجێكه ،ك ه ئۆچەاڵن ت ش��ان ب��ه شانی مۆدێرنیتیی دهی��هوێ�� سهرمایهداری بیخاتهڕوو؟ شارستانێتی دیموكراتی بریتیی ه له :دۆخی دهرك��هوت��ن��ی س��روش��ت��ی ك��ۆم��هاڵی��هت��یو پهرهسهندنی ل ه سهر بنهمای كۆمهڵگای سیاسیو ئهخالقی )٤٣(.بهواتای ئهوهی، دهرك���هوت���ن���ی س��روش��ت��ی ك��ۆم��هاڵی��هت��ی پ��ێ��وی��س��ت��ه ل���هس���هر ب��ن��هم��ای ئ��هخ�لاقو سیاسهت بێت ،چونك ه وهك ئۆجەاڵن ێ بوونی ت كۆمهڵگا ب ه ب دهڵێت :دهكرێ دهوڵهتو شار ههبێت ،بهاڵم كۆمهڵگایهكی ێ ئ��هخ�لاقو س��ی��اس��هت جێگهی باس ب�� ن��ی��ی��ه .ك��ات��ێ��ك ئ���ۆج���ەاڵن شارستانێتی دیموكراتییان ه دهخ��ات��هڕوو ،ك ه له سهر بنهمای كۆمهڵگای سیاسیو ئهخالقی خۆی بنیادنراوه ،گرنگییهكهی بۆ ئهو ه دهگهڕێنێتهوه ،ك ه رهههندهكانی كۆمهڵگای سیاسیو ئهخالقی رهههندی مێژووییو ههمووێتی ل��هخ��ۆدهگ��رن .بۆی ه دهڵێت: كۆمهڵگای سیاسیو ئ��هخ�لاق��ی ،باسی چیرۆكی مێژووییترینو گشتگیرترین كۆمهڵگایه ،دهشێت خ��ودی سیاسهتو ئ��هخ�لاق وهك م��ێ��ژوو بخوێندرێنهوه، ئ��هو كۆمهڵگایهی رهه��هن��دی سیاسیو ئهخالقی لهخۆبگرێت ،كۆمهڵگایهكی ههر ه نزیكی گشتگیری ت����هواوی ه��هب��وونو
پهرهسهندنییهتی )٤٤(.بهم جۆر ه كاتێک ت ش��ارس��ت��ان��ی��ی��هت��ی ئ���ۆچ���ەاڵن دهی���هوێ��� دیموكراتی وهك ئهڵتهرناتیڤ پێشكهش ێ خاڵی تایبهتمهند بكات ،ئاماژ ه بۆ س دهكات: ت ئ��ام��اژ ه ب���هو ه ب���دات ،ك ه ١ـ��ـ دهی��هوێ�� شارستانی دیموكراتیان ه ئهگهرچی ل ه رووخ��س��اردا س��ادهو س��اك��اره ،ب��هاڵم تا ئ��هوك��ات��هی ل��ه ژێ��ر ه��هم��ان ن����اوهڕۆك، ی دیکهی بۆ دهدۆزرێتهوه ،دهبێت ناوێك بهم جۆره پێشوازی لێبكرێت. ٢ـ����ـ ل���ه زهم���ی���ن���هو ك���ارك���ردن���ی خ��ۆی��دا شارستانییهتی دیموكراتیان ه ئهوپهڕی خ�����زم�����هت ب����� ه ش�����ۆڕش�����ی زان���س���ت���ه كۆمهاڵیهتییهكان دهكات. ٣ـ����ـ خ��اڵ��ێ��ك��ی ت����ری ت��ای��ب��هت��م��هن��د ل ه شارستانییهتی دیموكراتیان ه ئهوهیه ،ك ه ب ه هیچ شێوهیهك دهرفهت ب ه كهڵهكهبوونی دهوڵ���هتو دهس���هاڵتو سهرمای ه ن��ادات، ت ئهمان ه قبووڵ بكات، وات ه كاتێك دهتوانێ ك ه ئهو شێرپهنجهیهی ل ه بونیادهكهیاندا ههی ه نهمێنێت یاخو سنووری بۆ دابنرێت. له ژێر رۆشنایی ئهم خااڵنهدا دهتوانین ب��ڵ��ێ��ی��ن ئ����ۆچ����ەاڵن ش��ارس��ت��ان��ی��ی��هت��ی دیموكراتیانه ،دهكات ب ه تاك ه رێگهچار ه بۆ شكاندنی ئهو چهمك ه یهكانهییانهی ت بپرسێت، مۆدێرنیتی ،ئهگهرچی دهیهوێ ك ه لهوانهی ه بڵێن ئایا چیت پێدهكرێت بهرانبهر ب ه مۆدێرنیتییهك ،ك ه لهمیانهی ێ كۆڵكهكهی سهرمایه ،دهوڵهت ــ ههرس
83
نهتهوه ،پیشهسازی گهرایی پێنج ههزار ساڵ ه دهسهاڵتی ههژموونییانهی خۆی، به سهر ت��هواوی مهمیلهكانی كۆمهڵگادا سهپاندووه؟ ل ه وهاڵمدا دهڵێت :پرسیارهك ه به ههڵ ه دهپرسم ،بهو شێواز ه دهیپرسم، ك�� ه مۆدێرنیتی گ��هرهك��ی��هت��ی ،ئامانجم ێ نرخی ئ��هو شتان ه ئاشكرا ئ��هوهی�� ه ب�� ب��ك��هم ،ك�� ه ئ��هم پ��رس��ی��ارهی��ان هێناوهت ه ئ����اراوهو گریمانهكهی پشت پ���هردهش روون ب��ك��هم��هوه )٤٥(.ب��هم ه��ۆی��هو ه له ێ كۆڵهك ه سهرهكییهكهی بهرانبهر ههر س س��هرم��ای��هداری ،ئۆچەاڵن رهههندهكانی تازهگهری دیموكراتی وهك چارهسهرو ئهڵتهرتانیڤ دهخاتهڕوو بهم شێوهیهی خوارهوه: رهههندهكانی تازهگهری دیموكراتی له ژێ��ر ن��اوی رهههندهكانی تازهگهری دیموكراتیدا ،یان مۆدێرنیتیی تازهگهری دیموكراتی .ئ��ۆج��ەاڵن دهروازهی����هك بۆ ێ ت��ازهب��وون��هوهی مۆدێرنیتی سهرلهنو دهخات ه سهرپشت ،بهو مهبهستهی ئهم رهههندان ه خاڵی چارهسهرو ههمان كات پیشاندهرهوهی رووی گهشی مۆدێرنیتی ێ ب��ن ،وهك دۆخێكی ل ه ئ��اراداب��وو بهب ئ��هوهی هیچ دهسهاڵتێك مۆركی خۆی ب���هس���هردا بسهپێنێت ،ب��هت��ای��ب��هت ئ��هو ێ كۆڵهك ه مۆدێرنیتییهی له ژێر ههر س گرنگهكانهو ه خراوهت ه ژێر كۆنتڕۆڵهوه،
بۆی ه ل��ێ��رهدا ل�� ه رێ��گ��هی س��ێ رهه��هن��دی گرنگی تازهگهری دیموكراتییهو ه ههنگاو بهرهو چارهسهر دهنێین ،ئۆچەاڵن زیاتر ل ه شێوهی دیالێكتیكیی دهیانخاتهڕوو ،ك ه بریتین له: یهكهم رهههندی كۆمهڵگای ئهخالقیو سیاسیی كۆمهڵگای دیموكراتیك ئۆچەاڵن رهههندی كۆمهڵگای دیموكراتیك وهك رهه��هن��دی یهكهم دهخ��ات��هڕوو ب ه ت ههرگیز راستی ئامانجی ئهوهی ،ك ه بڵێ ل��هوهدا نیی ه وا بیر بكهینهو ه كۆمهڵگای مۆدێرن ههمان كۆمهڵگای سهرمایهدارییه، چونك ه وهك خ��ۆی دهڵ��ێ��ت :مۆدێرنیتی شێوازی ژیانی كۆمهاڵیهتی سهردهمێكه، ب ه سیفهتی كلتووری مادیو مهعنهوی، تهواوی فاكتهرهكانی تهكنیك ،سیاسهتو مۆدێل لهخۆدهگرێت ،ك ه مۆركی خۆی ل ه قۆناغێك داوه ،ل��هم وات��ای��هدا راست نییه ،ئهگهر مۆدێرنیتی بكرێت ب ە موڵكی سهرمایهداری )٤٦(.لهم تێڕوانینهیدا بۆ مۆدێرنیتی ،ئ��ۆچ��ەاڵن دهی��هوێ��ت بڵێت: ههرگیز راستییهتی لهوهدا نیی ه مۆدێرنیتی بكرێت ه موڵكو پ��اوان��ی س��هرم��ای��هداری، چ��ون��ك�� ه خ���ودی م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی ب��ۆ خ��ۆی دژ ب��هس��هرم��ای��هداری��ی��ه .ب���هم ج���ۆرهش ل���هم رهه���هن���ده ب���هو ه دهس��ت��پ��ێ��د هك��هی��ن، ك ه كۆمهڵگای مۆدێرنیتیش كۆمهڵگای
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 84
ل ه پێناوی فهراههمبوونی كۆمهڵگایهكی دیموكرات ،ك ه هیچ جۆر ه چهوسانهوهو پاوانخوازییهك قبووڵ نهکرێت.
سهرمایهداری نییه ،ئهم ه بهو واتای ه نییه، ك ه ئۆچەاڵن جیاوازی لهنێوان دوو جۆر ن بكات ،بهڵكو باس ل ه مۆدێرنیتیهك مۆدێر دهك��ات سهرمایهداری مۆركی خۆی ب ه دووهم سهردا سهپاندووهو بهو ناوهو ه پێشكهش رهههندی كۆمهڵگای پیشهسازی دهكرێت .بۆی ه ل ه كۆمهڵگای دیموكراتیك ب��هوهی ،ك ه ئهخالقو سیاسهت ب ه بنهما ئیكۆلۆجی ت وهك دژ بهرانبهر وهردهگرێت ،دهشێ سهرمایهداری رابگهیهندرێت ،چونك ه ل ه دووهم���ی���ن رهه���هن���دی ت��ازهگ��هری��ی��ان��هی كۆمهڵگای ئهخالقیو سیاسیدا گ��هڕان دیموكراتی خۆی ل ه رهههندی كۆمهڵگای ب ه دوای حهقیقهتدا كارێكی دژوار نییه .پیشهسازی ئیكۆلۆجی ژینگ ه پارێزیدا ێ ب��هو پێیهی ،ك�� ه زۆرت��ری��ن ف��ره رهنگیی دهب��ی��ن��ێ��ت��هوه ،ب�� ه ئ��ام��ان��ج��ی س��هرل��هن��و لهخۆگرتووه .ه��هر ئهمهش ه وا دهك��ات ،ئاواكردنهوهو خستنهڕووی پێناسهیهكی ك ه لهم كۆمهڵگایهدا لێبوردهییو جوانی راس����ت س���هب���ارهت ب��� ه ئ����اب����ووری .بۆ وهك دوو خهسڵهتی گرنگ سهیر بكرێن ،ئ���هم پ��ێ��ن��اس��هك��ردن��هش ب�� ه بنهماگرتنی ك ه رهنگدانهوهی بهرچاویان ههیه ،جا بۆ تازهگهرییانهی دیموكراتی ئیكۆلۆجی ئ��هوهی كۆمهڵگا ل ه دۆخ��ی بهردهوامیو گرنگی خۆی ههیه .لهم سۆنگهیهو ه با گهشهسهندنی خۆیدا بمێنێتهوه ،پێویست ه بزانین ئهم رهههند ه ل ه كوێدا گرنگی خۆی ل���هچ���هواش���هك���اریو پ��اوان��خ��وازی��ی��ان��هی دهستهبهر دهكات: س����هرم����ای����هداری ب����هدوورب����ێ����ت ،ب��هم ئ���ۆچ���ەاڵن س���هب���ارهت ب��� ه پ��اوان��هك��ان��ی هۆیهشهو ه ب ه بنهماگرتنی گهوههریانهی س����هرم����ای����هداری ب����هو پ��ێ��ی��هی ،ك��� ه به ئ��هخ�لاقو س��ی��اس��هت گ��رن��گ��یو بایهخی درێ���ژای���ی م��ێ��ژوو ه���ۆك���اری س��هرهك��ی تایبهتی خۆی ههیه. چهواشهكارییهكانی ئ��اب��ووری ،قهیران، ل����هم روان���گ���هی���هو ه دهت���وان���ی���ن بڵێین :كێشه ،برسێتی ،ه����هژاریو كارهسات ه كۆمهڵگای ئهخالقیو سیاسی بهو پێیهی ژینگهییهكان ب�����ووه( .)٤٧ه��هوڵ��دهدات ه���هره زێ���د ه ك��ۆم��هڵ��گ��ای ق��ب��ووڵ��ك��ردن��ی ئابووری ل ه ت��ازهگ��هری دیموكراتیدا ب ه جیاوازییهكانه ،لهگهڵ ئهوهشدا رهچاوی دۆخ���ی راستهقینهی خ��ۆی بگهیهنێت، چینایهتی ناكات ،پێویست ه بهردهوامی پێ ب�� ه ش��ێ��وهی��هك ئ��اب��ووری گ��وزارش��ت ل ه بدرێت بۆ ئ��هوهی جێگ ه ب ه هیچ جۆر ه ب��ون��ی��ادێ��ك��ی سیستماتیكی وات���اداری���ی چهوسانهوهو پاوانخوازییهك نهدرێت .ب��هه��اك��ان��ی ب��هك��اره��ێ��ن��ان ـ��ـ خهسڵهتی
85
دابینكردنی گرنگترین پێداویستییهكان ــ دهك��ات ،ك ه پێویستیی ه سهرهكییهكانی نهۆمی ژێر زهمینه ،بههای ئاڵوگۆڕكردنی (رادهی ئ���اڵ���وگ���ۆڕی ك���ااڵك���ان ل��هگ��هڵ ی��هك��ت��ری) دهخ���ات���هڕوو ،ك��ه ب��ازاڕێ��ك��ی راستهقینهی ئابوورییه ،چیتر ئابووری ل�� ه دۆخ���ی ئ���هو گ��ۆڕهپ��ان��هدا نامێنێت، ك�� ه ح��س��ابو ل��ێ��ك��دان��هوهی ق��ازان��ج��ی له س��هر ب��ك��رێ��ت( .)٤٨ب��هم ج���ۆر ه كاتێك ئابووری به دۆخ��ی راستهقینهی خۆی دهگاتو پێناس ه دهكرێتهوه ،یهكپارچهیی ئ��ی��ك��ۆل��ۆج��یو پ��ی��ش��هس��ازی ب��هه��اك��ان��ی ئ��اڵ��وگ��ۆرك��ردنو ب�� هك��اره��ێ��ن��ان دهبێت ه مهرج ل ه رهههندی ئابووری تازهگهری دیموكراتیدا .بهم هۆیهشهوه ،ك ه ئابووری ل ه تازهگهری دیموكراتیدا ئهم بههایانهی ب��ۆ دهگ��هڕێ��ن��درێ��ت��هوه ،ل��هوێ��دا ئۆچەاڵن پیشهسازیی ئیكۆلۆجی دهكات ه پرنسیپی س���هرهك���یو پ��ێ��ی وای�����ه :پ��ی��ش��هس��ازی ئیكۆلۆجی ئهو پرنسیپ ه بنهڕهتییهیه ،ك ه پێویست ه سهرجهم چاالكیی ه ئابوورییهكان پێیهو ه گرێدراوبنو جێبهجێی بكهن ،ل ه رهوشێكی وهه��ادا چاالكی ئابووریی ب ه واتای راستهقینهی خۆی دهگات)٤٩(. لێرهدا ههوڵدهدهین ب ه كورتی ئاماژ ه بهو الیهنان ه بدهین ،ك ه ئۆچەاڵن ل ه رهههندی دووهم��ی ت��از هگ��هری دیموكراتیدا ،وات ه ك��ۆم��هڵ��گ��ای پ��ی��ش��هس��ازی ئیكۆلۆجیدا خستوویهتییهڕوو ،ب ه ئامانجی چارهسهرو تێپهڕاندنی پاوانهكانی سهرمایهداری.
ئهمهش لهوهدا خۆی دهبینێتهوه ،كه لهم رهههندهدا دهبێت رهچاوی یهكپارچهییو پاراستنی ژینگ ه بكرێت ،ه��هروهك چۆن رێگانهدان ب ه پیشهسازیگهرایی تا جارێكی تر دهستبخاتهو ه نێو چاالكییهكانی گوندو ک ل��هو ن��اوچ�� ه پیشهسازییانهی ههندێ ش��ار ،ك ه رهه��هن��دی ب��ای��هخ��دارو گرنگی خۆی ههیه .ل ه پاڵ ئهوهدا لهم رهههندەدا ك���اردهك���رێ���ت ب���ۆ زی���ن���دووك���ردن���هوهی كشتوكاڵو گوندهكان .بهشێوهیهك ،ك ه ههموو مهرجێكی تهندروستیو ژینگهیی ههبێت. ب��هم پێی ه ئ��ۆچ��ەاڵن ئ��هم ه��ۆك��اران�� ه ب ه باشترین رێ��گ��هچ��ارهی دیموكراتییان ه دهزان����ێ����ت ،ل��� ه ب���هران���ب���هر پ��اوان��هك��ان��ی سهرمایهداری ،ك ه ههموو ئهو بههایانهی پهردهپۆشو چهواشهكردووه. سێیهم رهههندی كۆمهڵگای كۆنفیدڕالیزمیی دیموكراتی ل ه میانهی پرسو چارهسهرییهكانی بۆ مۆدێرنیتیی س��هرم��ای��هداری ،ئۆچەاڵن رهههندی كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتیك ل ه بهرانبهر دهوڵهت ــ نهتهو ه پهر ه پێدهدات، پێی وای ه كۆنفیدڕالیزم ب ه بهراورد لهگهڵ دهوڵهت ــ نهتهو ه گونجاوترین ئامرازی پۆلێنكردنو بهڕێوهبردنی كۆمهڵگایه، ك ه ه��هر ه زێ��د ه رێگ ه ب ه فرهیی دهدات،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 86
بۆی ه وهك خ��ۆی ئ��ام��اژهی پ��ێ��دهدات ،ل ه كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتی ههر جڤات، ئهتنیك ،كلتوور ،گرووپی ئایینی ،بزاوتی رۆشنبیریو یهكینهی ئابووریو ...هتد، ب ه شێوهیهكی نیمچ ه سهربهخۆ دهتوانن یهكینهی سیاسی خ��ۆی��ان بونیادبنێنو گ��وزارش��ت ل�� ه خ��ۆی��ان ب��ك��هن )٥٠(.ئهم ه له كاتێكدا دهوڵ��هت ــ نهتهو ه جیاوازیو فر ه رهنگی ناو كۆمهڵگا قبووڵ ناكات ،ب ه پێچهوانهو ه ل ه یهك نزیكی ههر بزاوتێك یان گرووپێك دهكات ه خاڵی بنهڕهتی. ئ����هگ����هر ت���ای���ب���هت���م���هن���دت���ر ل���� ه س���هر كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتی بدوێین ،ئهوا دهڵێین :كۆنفیدڕالیزم ب ه وات��ای بناغهی ێ دهوڵ���هت ،وات ه خۆ بهڕێوهبردن ه به ب ێ حوكمڕانی خۆ بهرێوهبردنی گهل ب ه ب دهوڵهت ،ههروهك ئۆچەاڵن لهم بارهیهو ه دهڵ��ێ��ت :دهوڵ����هت ح��وك��م��ڕان دهك��رێ��ت، بهاڵم دیموكراسی بهڕێو ه دهبرێت)٥١(. ل�� ه س��هرێ��ك��ی ت����رهو ه ئ��ۆچ��ەاڵن دهڵ��ێ��ت: كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتی شێوهیهكی ب��هڕێ��وهب��ردن��ی ت��ای��ب��هت ب�� ه رۆژگ����اری ئ��هم��ڕۆم��ان نییه ،بهڵكو سیستمێك ه ب ه ههموو قورسایییهكهو ه جێگای خۆی ل ه مێژوودا گ��رت��ووه )٥٢(.لهم بۆچوونهو ه ت بڵێت :كۆنفیدڕالیزم ئۆچەاڵن دهی��هوێ�� شتێك ن��ی��ی��ه ،ك�� ه س���هب���ارهت ب�� ه ژی��ان��ی ێ بێت ،بهڵكو ب ه كۆمهاڵیهتی ئێمهو ه نو درێژایی مێژوو ههبوونی خۆی بهههموو قورسایییهكهو ه دهستهبهركردووه ،بهم
هۆیهشهو ه به فهرمی بوونی دهوڵ��هت، ك ه دانی پێدا نراو ه هێندهی كۆنفیدڕالیزم ك��راوهو هاوكات ل ه ژیانی كۆمهاڵیهتی كۆمهڵگاو ه نزیك نییه .نزیكترین نموونهش بۆ ئهمه كۆمهڵگای سهرهتاییه. ب ه كورتی كۆنفیدڕالیزم سوور ه له سهر ئهوهی ،ئهو بهرگریی ه گهوههرییهی ،ك ه ف��ر ه الی��هن بێت ،هاوكات ك��اردهك��ات بۆ ئهوهی دهرفهت بۆ تهواوی تووێژهكانی ناو كۆمهڵگا بڕهخسێنێت تا گوزارشت ل ه ناسنامهی خۆیان بكهن .ئهمه وادهك��ات كۆنفیدڕالیزم ب�� ه پێچهوانهی دهوڵ��هت ــ نهتهو ه مۆدێلێكی نوێی دیموكراسی ت ئ��هو ه بڵێین :ل ه بهێنێت ه ك��ای��هوه .دهبێ كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتیدا ئاماژهكردن ب���ه پ��رن��س��ی��پ��ی ن����هت����هوهی دی��م��وك��رات گ��رن��گ��ه ،چونك ه ب�� ه پێی ئ��هو پرنسیپه، چارهسهركردنی كێشهی نهتهوهییو مافی چارهی خۆنووسین ،هاوتای بهڕێوهبردنی دهوڵهت ــ نهتهو ه نابێت ،چونك ه چهمكی یهكایهنی دهوڵهت ــ نهتهوهو كۆمهڵكوژیی ه جهستهییو كلتووریهكانی بهالو ه دهنێت، بهم هۆیهو ه تهباییو برایهتیو پێکهو ه ژیانی جیاوازییهكان به بنهما دهگرێت. ێ لێرهو ه له میانهی خستنهڕووی ههرس رهههندی تازهگهری دیموكراتییهوه ،ك ه ئۆجەاڵن ل ه شێوهی دیالێكتیكی ل ه ههمبهر مۆدێرنیتیی سهرمایهداری وهك چارهسهر خستوونیهتیهڕوو ،دهتوانین بڵێین :كرۆكی ئهو چارهسهرییان ه بوون ،ك ه ئۆچەاڵن ل ه
87
رێیانهو ه ویستی رهخن ه ل ه مۆدێرنیتیی تووێژینهوهك ه بكهمهوهو شیكارییهكانی سهرمایهداری بگرێتو لهگهڵ ئهوهشدا ئ��ۆچ��ەاڵن ل���هم ب���ارهی���هوه ب��خ��هم��هڕوو. تێپهریان بكات .ب ه ئامانجی بهدیهێنانی ب��هم ج��ۆر ه ل ه چهند خاڵێكی گشتگیردا كۆمهڵگایهكی ئهخالقیو سیاسی ،ك ه تیایدا دهرئهنجامی ئهو تووێژینهوهیه ،ك ه وهك م��رۆڤ چیتر له ب��اوهرب��وونو مێژووی تووێژهرێك پێی گهیشتووم ب ه كورتی خۆی دانهبڕێت ،ههمانكات جارێكیترو دهخهمهڕوو: ب���هش���ێ���وهو ف��ۆرم��ێ��ك��ی ن��وێ��گ��هری��ی��ان�� ه ی��هك��هم :وهك ت��ووێ��ژهرێ��ك ل�� ه میانهی دهسهاڵتی سهرمایه ،ئابووری ،دهوڵهت خ��وێ��ن��دن��هوهك��ان��م��دا ب��ۆم دهرك���هوت���ووه، كهم بكرێتهوه ،ك ه ب��وون ب ه دهسهاڵتی ك���� ه ئ�����ۆچ�����ەاڵن ب����ۆ ش���ی���ك���ارك���ردن���ی ههژموونیان ه به سهر كۆمهڵگاو ژیانی مۆدێرنیتیی س��هرم��ای��هداری س��ودی ل ه چهند فهیلهسوفێك بینیووه .ب��هاڵم ،ب ه كۆمهاڵیهتی مرۆڤ. هیچ شێوهیهك ئ��ام��اژ ه ب ه كتێبهكانیان ت ئهم ه وهك رهخنهیهك ن��ادات .دهكرێ ئهنجام رووبهڕووی كتێبهكانی بكرێتهوه ،چونك ه لهبهر رۆشنایی الیهنهكانی پێشودا لێرهدا ئ��هم ئ��ام��اژ ه ن��هدان�� ه ل�� ه ب��هه��ای زانستی چ��هن��د ئهنجامگیرییهك دهخ��هی��ن��هڕوو .كتێبهكانی كهم دهكاتهوه. ههڵبهت وهك ت��ووێ��ژهرێ��ك ل ه ت��هواوی دووهم :ئهگهرچی ئ��ۆچ��ەاڵن پێی وای��ه، ت ب�� ه چ��اوێ��ك��ی ی��ۆت��ۆپ��ی سهیری ئ���هم ب��اب��هت�� ه (ك��ێ��ش�� هك��ان��ی مۆدێرنیتیی ن��اك��رێ�� س���هرم���ای���هداری ل���ه ه����زری ع��هب��دوڵ�ڵا شارستانیهتی دیموكراتیان ه بكرێت .ل ه ئ���ۆچ���ەاڵن���دا) ه���هوڵ���م���داو ه ئ���هو پ��رسو ه��هم��ان ک��ات خ��ۆی ن���اوی هیچ واڵتو كێشانهی بۆ بیرمهندێكی وهك ئۆچەاڵن ،كۆمهڵگایهك ناهێنێت ،ك ه ئهم رهههند ه سهبارهت ب ه مۆدێرنیتیی سهرمایهداری تازهگهرییانهی تێدا جێ ببێتهوه. ب���وون ب��ه ج��ێ��گ��هی پ��رس��ی��ارو ه��اوك��ات سێیهم :ئ��هو رهوای��هت��ی��دان��هی ئۆچەاڵن ل��هم ب���وارهدا شیكاری خ��ۆی پێشكهش ب ه شارستانیهتی دیموكراتیانه ،ك ه پێی كردووه ،روونی بكهمهوه ،ك ه بۆچیو ل ه وای ه خزمهتێكی زۆر ب ه شۆڕشی زانست ه كوێدا ئۆچەاڵن ههستی ب ه مهترسییهكانی كۆمهاڵیهتییهكان دهك��ات ،هێند ه كهمتر ئهم پێكهاتهی ه كردووهو رهخنهی دهكات؟ نیی ه ب�� ه ب���هراورد ل��هگ��هڵ بانگهشهكانی ئهم ه وهك پرسیاری بنهڕهتی بوو ،ك ه ل ه پۆزیتیڤیزم ،ك ه بۆ زانست دهیكات. كێشهی ئهم توێژینهوهیهدا خراوهتهڕوو ،چ���وارهم :وهك دهبینرێت ،ئ��ۆچ��ەاڵن ل ه بۆ ئ��هوهی دهرگ��ا ب ه رووی ناوهڕۆكی زینداندا چ��اوی ب ه سهرلهبهری هزری
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 88
ت خۆی خشاندهوه .بهاڵم ،ئهوهی دهبینرێ ئهوهیه ،تاوهكو ئێستاش كتێبهكانی به زمانێكی زۆر ئ��ای��دی��ۆل��ۆج��ی دهخرێن ه سهر زمانی كوردی ،ئهمهش رهخنهیهك ه دهكرێت ئاڕاستهی وهرگێرهكان بكرێت. پێنجهم :رۆڵو سهردهمی زیندان تاوهكو ئ��ێ��س��ت��اش ك��اری��گ��هری خ���ۆی ب�� ه س��هر ب��ی��رك��ردن��هو هك��ان��ی ئ��ۆچ��ەاڵن��دا كێشاوه، ك�� ه ت��ی��ای��دا چ��هن��د كتێبی گ��رن��گ��ی ت��ری نووسیوه ،ل ه ناویشیاندا كتێبی مانیفستی شارستانێتی دیموكراییه ،ك ه تاكو ئێستا چوار بهرگی لێكراوه به كوردی. ش��هش��هم :پ��ت��هوب��وونو خ��ۆ قایمكردنی سیستمی سهرمایهداری ل ه تهواوی كونو كهلهبهرهكانی كۆمهڵگادا ،ل ه روانگهی ئۆجەاڵندا بۆ چهند فاكتهرێكی سهرهكی دهگ��هڕێ��ت��هوه ،ك�� ه بریتین ل�� ه لیبرالیزم، پهیڕهوهی زانستی ،رێبازی پۆزیتیڤیزم. ئهمان ه رهوایهتی زیاتر بۆ بههێزكردنو دهس��هاڵت��هك��ان��ی ئ��هم سیستم ه دهدهن، تاوهكو له سهر پێی خۆی بمێنێتهوه. ح��هوت��هم :لیبرالیزم ههمیش ه ئ��هو هیز ه بنهڕهتییهی ه بۆ ئۆچەاڵن ،ك ه سهرمایهداری هێزی راستهقینهی خۆی لێوهردهگرێتو ل ه زهمینهی جیاواز ج��ی��اوازدا كۆمهكی دهكات. ههشتهم :پهیڕهویی زانستی ،ك ه ههردوو زاراوهی ئۆبژهو سۆبژ ه لهخۆدهگرێت، دیسانهو ه ه��هری��هك ل��هم دوو زاراوان��� ه زهمینهی دهسهاڵتهكانی سهرمایهداری
بههێزتر دهكهن ،ئهمهش لهوهو ه سهرچاو ه دهگ��رێ��ت ،ك ه راستهوخۆ د هك��هون�� ه ژێر ئهقڵی شیكارییهوهو هیچ پهیوهندییهكیان بهژیریی سۆزدارییهوه نامێنێت. ن���ۆی���هم :رێ���ب���ازی پ��ۆزی��ت��ی��ڤ��ی��زم ب���هالی ئ����ۆج����ەاڵن����هوه ،ب���هی��هك��ێ��ك ل���ه ه���هر ه سهرهكیترین ئهو هۆکاران ه دادهنرێت، ك�� ه خزمهتی زۆری ب�� ه س��هرم��ای��هداری ك�����ردووه ،ب��هت��ای��ب��هت ،ك�� ه پۆزیتیڤیزم ههریهك ه ل ه قۆناغهكانی ئایینو میتافیزیكی رهت��ك��ردهوهو الیهنی دی��اردهگ��هرای��ی ب ه بنهما وهرگرت. دهی���هم :دهوڵ���هت ــ ن��هت��هو ه بۆ ئۆچەاڵن یهكێك ه لهو كۆڵهك ه گرنگانهی ،ك ه خزمهتی زۆری ب�� ه مۆدێرنیتیی س��هرم��ای��هداری خۆرئاوا ك��ردووه ،ب ه جۆرێك پێی وای ه ستهمكارترین شێوهی دهوڵهته ،ك ه لە كێش ه كۆمهاڵیهتیهكانیدا ب ه مهترسیدارترین دۆخ گهیشتووهو دهرگ���ای ل�� ه ب��هردهم قبووڵكردنی ف��رهالی��هن��یو ف��ر ه زمانیو كلتووریو ئایینیو ...هتد ،داخستووه. یانزهیەم :پیشهسازیگهرایی ،سێیهمین ێ كۆڵهكهی بههێزی مۆدێرنیتییه ،ك ه به ب ئهوهی هیچ ل ه خێراییو تهشهنهسهندی ك���هم ب��ك��ات��هوه ،رۆژب������هرۆژ درێ����ژ ه ب ه ب��وون��ی خ��ۆی دهدات ،ل��هم پێناوهشدا كاریگهرییهكانی بۆ ههر یهك ه ل ه ژینگهو كشتوكاڵو گ��ون��دو ...هتد ،ل��هو پ��هڕی مهترسیدا دهبینرێت. دوان����زهی����ەم :ل��� ه م��ی��ان��هی ش��ی��ك��اری��یو
89
رهخ��ن�� هك��ان��ی ب��ۆ پێكهات ه سیانییهكهی مۆدێرنیتیی س��هرم��ای��هداری ئ��ۆچ��ەاڵن چارهسهرو ئهڵتهرناتیڤیی خۆی ل ه ژێر ناوی شارستانییهتی دیموكراتی ،پێشكهش دهك�����اتو پ��ێ��ی وای����ه :شارستانییهتی دیموكراتییان ه ب ه شێوهیهكی دیالێكتیان ه له بهرانبهر شارستانێتی مۆدێرنیتیی س���هرم���ای���هداری ئ���هگ���هر ب��� ه ج��ۆرێ��ك��ی نافهرمیش بێت ،ئ��هوا پ��هر ه بە مانهوهو ههبوونی خۆی دهدات. سیانزهیەم :ل ه چوارچێوهی شارستانێتی ێ رهه�� هن��دی دیموكراتیدا ،ئ��ۆچ��ەاڵن س�� ێ ك��ۆڵ��ك�� ه س���هرهك���ی ل���هب���هران���ب���هر س��� بههێزهكهی شارستانێتی مۆدێرنیتی س��هرم��ای��هداری��دا دی����ارو دهستنیشانی كردوون ،كه بریتین له: ــ رهههندی كۆمهڵگای ئهخالقیو سیاسیی كۆمهڵگای دیموكراتیك ـ��ـ رهه���هن���دی ك��ۆم��هڵ��گ��ای پیشهسازیی ئیكۆلۆجی ـ��ـ رهه��هن��دی كۆمهڵگای كۆنفیدالیزمی دیموكراتی ئهم رهههندان ه ب ه الی ئۆجهاڵنهو ه گرنگیو ب��ای��هخ��ی خ��ۆی��ان ه��هی��ه ،ك�� ه ل�� ه الی��هن��ی ئ��هخ�لاق��یو س��ی��اس��یو ژینگهپارێزییو نهتهوهی دیموكراتو ...هتد ،خزمهت ب ه كۆمهڵگا دهكاتو سنوور بۆ ههر جۆر ه چهوسانهوهو دهسهاڵتێك دادهنێت ،ك ه ئامانجی مۆنۆپۆلكردنی كۆمهڵگا بێت. بهم جۆر ه دهتوانین بڵێین ئهم خااڵنهو
ت ئاماژهیان ی تر ،ك ه دهكرێ چهندین خاڵ پ��ێ��ب��درێ��ت ،ب��هرئ��هن��ج��ام��ی تێگهیشتنی م��ن ب��وون ل�� ه ت���هواوی بیرو بۆچوونی ئ���ۆچ���ەاڵن س����هب����ارهت ب��� ه پ��ێ��ك��ه��ات��هی مۆدێرنیتی سهرمایهداری خۆرئاوا ،ك ه لهم توێژینهوهیهدا ههوڵمدا بیانخهمهڕوو. تێبینی ــ ئهم توێژینهوهیه ،ل ه بنهڕهتدا بۆ بهشی فهلسهفهی كۆلێژی ئهدهبیاتی زانكۆی سهالحهدین نووسراوه ،ل ه ژێر چاودێری م��ام��ۆس��ت��ای س��هرپ��هرش��ت��ی��ار (ن����هوزاد جهمال) .ههروهها ل ه الیهن ههر یهك ه ل ه بهڕێزان :م :رێبوار سیوهیلی ،م :رابوو مهعروف گفتوگۆ ك��راوه .ب ه مهبهستی بهدهستهێنانی نامهی بهكالۆریۆس. ــ بههۆی لهبهردهست نهبوونی بهرگی پ��ێ��ن��ج��هم��ی مانیفێستی ش��ارس��ت��ان��ێ��ت��ی دی����م����وك����رات����ی ،ن���هم���ان���ت���وان���ی���وه ل���هم توێژینهوهیهدا بۆی بگهڕێینهوه ،بهڵكو تهنیا گهڕاوینهتهو ه بۆ چوار بهرگهكهی پ��ێ��ش��وو ،ك��ه ل��هب��هردهس��ت��م��ان��دا ب���وون. ب��هو ه��ی��وای��هی بتوانین پ��هی��وهس��ت بهم توێژینهوهی ه ل ه داهاتوو كارێكی تایبهتی لهسهربكهین. پهراوێزهکان ١ـ��ـ م��هب��هس��ت ل�� ه روون��ك��ردن��هوهی ئهم
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 90
چهمكو زاراوان ه ئهوهیه ،ك ه ویستووم ه سهرهتا ئهو تێگهیشتن ه گشتیی ه سهبارهت بهم چهمكان ه وهك خۆیان بخهمه روو، دوات���ر ه��هر ل�� هگ��هڵ ئ���هوهدا ویستووم ه ئ��هو چهمكان ه ل�� ه تێڕوانینی ئۆچەاڵندا سهبارهت ب ه شرۆڤهكردنی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری بخهمهو ه روو ،ك ه ههر ه زێد ه باسیان لێوهدهكات ،بهو مهبهستهی ت��ا ب��ۆ خ��وێ��ن��هر روون��ت��ر بێت ه ب��هرچ��او، ك ه ئهم چهمكان ه ل ه بهكارهێنانیاندا لهم توێژینهوهی ه ههمان ئهو تێگهیشیتن ه نییه، ك�� ه بهشێوهیهكی گشتی باسیان لێو ه دهكرێ. ٢ـ���ـ ف��هره��هن��گ��ی ن���وێ ،وەرگ��ێ��ڕان��ی (ل�� ه فارسییهوه) :بورهان قانع ،چاپخانهی قانع ،چاپی دووهم ،سلێمانی ،2003ل32 ٣ــ فهرههنگی سیاسی ،وەرگێڕانی (له فارسییهوه) :زاهید محهمهدی ،یاسین ح��اج��ی زاده .چ��اپ��خ��ان��هی وهزارهت�����ی پهروهرده ،ههولێر ،2006 ،ل217 ٤ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ���ۆچ���ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی دیموكراتی ،بهرگی دووهم، وهرگێڕانی :لوقمان عهبدوڵاڵ ،چاپخانهی رهنج ،چاپی یهكهم ،سلێمانی ،ل 262 ێ ٥ـ��ـ د .حهمید ع��هزی��ز ،فهلسهفهی نو ل�� ه ئ���هوروپ���ا ،چ��اپ��خ��ان��هی رۆژه����هاڵت، ههولێر ،2011ل46 ٦ـ���ـ ف��هره�� هن��گ��ی ن���وێ،وەرگ��ێ��ڕان��ی (ل��ه فارسییهوه) :بورهان قانع ،چاپخانهی قانع ،چاپی دووهم ،سلێمانی ،2003ل25
٧ــ فهرههنگی سیاسی ،وەرگێڕانی (له فارسییهوه) :زاهید محهمهدی ،یاسین ح��اج��ی زاده ،چ��اپ��خ��ان��هی وهزارهت�����ی پهروهرده ،ههولێر ،2006 ،ل325 ٨ـ���ـ ف��هره��هن��گ��ی ن���وێ ،وەرگ��ێ��ڕان��ی (ل�� ه فارسییهوه) :بورهان قانع ،چاپخانهی قانع ،چاپی دووهم ،سلێمانی ،2003ل35٩ــ ه .م .س ،ل35 ١٠ـ��ـ ئ��ۆچ��ەاڵن ل�� ه 4نیسانی 1949ل ه گوندی عومهرلی ئهماڕا ناحیهی خهڵفهتی، ك�� ه س���هر ب�� ه ش���اری ئ��ورف��ای�� ه هاتۆت ه دنیاوه .خوێندنی سهرهتای تاكو كۆتایی دوان��اوهن��دی��ی ل�� ه ب��اك��ووری كوردستان ت��هواو ك���ردووه ،خوێندنی ب��ااڵی خۆی ل ه ئانكهر ه ل ه بهشی زانستی سیاسی دهستپێكردووه ،له كاتی خوێندكاریدا ی��هك��ێ��ك ل��� ه ك��هس��ای��هت��ی��ی�� ه ك��اراك��ان��ی ب��زووت��ن��هوهی چهپی توركیا ب���ووه ،بۆ یهكهمجار ل�� ه مانگی م��ارس��ی 1972دا بههۆی بهشداربوونی ل ه خۆپیشاندانێكدا، ك ه بۆ ل ه سێدارهدانی ماهیر چایان ،ك ه ک ل ه رێبهرانی چهپ بوو ،دهستگیر یهكێ كراو ب ه شهش مانك حكومدرا .دواترو ل ه 15ی شوباتی 1999ل ه كینا ل ه الیهن حكومهتی توركیا دهستگیر دهكرێتو زیندانی ههتا ههتایی ب ه سهردا دهسهپێنن، ئۆجەاڵن ل ه ژیانی سیاسی و فهلسهفیدا چهندین كتێبی گرنگی ن��ووس��ی��وه ،ك ه تاوهكو ئێستاش بهردهوامی ههیه. ١١ـ��ـ ئۆجەاڵن ل ه زیندان زۆر چاالكان ه
91
رووب������هڕووی سیستمی مۆدێرنیتیی سهرمایهداری بۆوه .بۆی ه سهیر نییه ،ك ه دوای نووسینی بهرگی یهكهمو دووهمی مانیفێستۆی شارستانێتی دیموكراتیانه، ل ه الیهن حكومهتی توركیاو ه سانسۆری بخرێت ه س���هرو ج��گ�� ه ل��ه ی���هك كتێبو رۆژنامه ناهێڵن زیاتری البێت. ١٢ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن ،مانیفستۆی شارستنای ،بهرگی چوارهم ،وهرگێرانی: ل��وق��م��ان ع��هب��دوڵ�ڵا ،چ��اپ��خ��ان��هی رهن���ج. سلێمانی ،2011ل252 ١٣ـ��ـ دیدارێكی رۆژن��ام��هوان��ی ل ه نێوان عهبدوڵال ئۆچەاڵن ،و .پ .یاڵچن كوچوك، داستانی ژیانهوه ،وهرگێرانی :رۆژنامهی رۆژی واڵت ،چ��اپ ،كتێبخانهی یادگار، چاپی دووهم ،2011.سلێمانی ،ل128 ١٤ـ���ـ ع��هب��دول�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی ،بهرگی چوارهم ،وهرگێرانی: ل��وق��م��ان ع��هب��دوڵ�ڵا ،چ��اپ��خ��ان��هی رهن���ج، سلێمانی ،2011ل254 ١٥ـ���ـ ع��هب��دوڵ�لا ئ��ۆچ��ەاڵن ،ل��هدهوڵ��هت��ی راهیبی سۆمهرهو ه بهرهو شارستانییهتی دیموكراسیانه ،بهرگی یهكهم ،وەرگێڕانی: لوقمان عهبدوڵاڵ ،چاپخانهی ئازاد ،ل 367 ١٦ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی ،بهرگی یهكهم ،وهرگێڕانی: لوقمان عهبدوڵاڵ ،چاپخانهی رهنج ،چاپی یهكهم ،سلێمانی ،2009 ،ل14-13 ١٧ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی ،بهرگی دووهم ،وەرگێڕانی:
لوقمان عهبدوڵاڵ ،چاپخانهی رهنج ،چاپی یهكهم ،سلیمانی ،ل17 ١٨ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی دیموكراتی ،بهرگی یهكهم، وهرگێرانی :لوقمان عهبدوڵاڵ ،چاپخانهی رهنج ،چاپی یهكهم ،سلێمانی ،2009ل-40 41 ١٩ــ ه.م.س .ل41 ٢٠ــ ه.م.س .پێشو ،ل41 ٢١ــ ه.م.س .ل42 ٢٢ــ ه .م .س ،ل53 ٢٣ــ ه .م .س ،ل53 ٢٤ــ ه .م .س ،ل53 ٢٥ــ ه .م .س ،ل53 ٢٦ــ ه .م .س ،پێشو ،ل46 ٢٧ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی ،بهرگی دووهم ،وەرگێڕانی: لوقمان عهبدوڵاڵ ،چاپخانهی رهنج ،چاپی یهكهم ،سلیمانی ،ل22 ٢٨ــ ه.م.س .ل22 ٢٩ـ���ـ م��هب��هس��ت ل��ه دی����ارده ل��ه رێ��ب��ازی پۆزیتیڤیزمدا ،وات ه بهبنهماگرتنی ههموو ئهو شتانهی ،ك ه ل ه رێی ههستهكانهو ه پێیان دهگهین ،ب ه بڕوای ئۆچەاڵن رێبازی پۆزیتیڤیزم ههموو ئهو شتان ه دهكات ب ه كهرهسهی تووێژینهوه ،ك ه دهكهون ه بهر ههستهكانمان. ٣٠ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی ،بهرگی دووهم ،وهرگێرانی: لوقمان عهبدوڵاڵ .چاپخانهی رهنج ،چاپی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 92
یهكهم ،سلیمانی .ل269 ٣١ــ ه.م.س .پێشو ،ل270 ٣٢ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی ،بهرگی چوارهم ،وهرگێرانی: ل��وق��م��ان ع��هب��دوڵ�ڵا ،چ��اپ��خ��ان��هی رهن���ج، سلێمانی ،2011ل265 ٣٣ــ ه.م.س .ل256 ٣٤ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی ،بهرگی دووهم ،وەرگێڕانی: لوقمان عهبدوڵاڵ ،چاپخانهی رهنج ،چاپی یهكهم ،سلیمانی ل308 ٣٥ــ ه.م.س .ل315 ٣٦ــ ه.م.س .ل318 ٣٧ــ ه.م.س .پێشو .ل323 ٣٨ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی ،بهرگی چوارهم ،وهرگێرانی: ل��وق��م��ان ع��هب��دوڵ�ڵا ،چ��اپ��خ��ان��هی رهن���ج، سلێمانی ،2011ل273 ٣٩ــ ه.م.س ل273 ٤٠ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن مانیفستۆی شارستانێتی دیموكراتی بهرگی سێیهم، وەرگێڕانی :لوقمان عهبدوڵاڵ ،چاپخانهی رهنج ،سلێمانی ،2010ل240 ٤١ــ ه.م.س .پێشو .ل241 ٤٢ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی ،بهرگی چوارهم ،وهرگێرانی: ل��وق��م��ان ع��هب��دوڵ�ڵا ،چ��اپ��خ��ان��هی رهن���ج، سلێمانی ،2011ل277-243 ٤٣ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی دیموكراتی .بهرگی سێیهم،
وەرگێڕانی :لوقمان عهبدوڵاڵ ،چاپخانهی رهنج ،سلێمانی ،2010ل160 ٤٤ــ ه .م.س ،پێشو ،ل161 ٤٥ــ ه .م.س ،پێشو ،ل234 ٤٦ــ ه .م.س .ل236 ٤٧ــ ه .م .س ،پێشو ،ل296ــ297 ٤٨ــ ه .م .س ،ل297 ٤٩ــ ه .م .س ،پێشو ،ل298 ٥٠ــ ه .م .س ،ل307 ٥١ــ ه .م .س ،ل304 ٥٢ــ ه .م .س ،ل304 سهرچاوهكان نووسینهكانی نووسهر ١ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ���ۆچ���ەاڵن ،ل��ه دهوڵ��هت��ی راهیبی سۆمهرهو ه بهرهو شارستانییهتی دی��م��وك��راس��ی��ان��ه ،وەرگ��ێ��ڕان��ی :لوقمان ع��هب��دوڵ�ڵا ،ب��هرگ��ی ی��هك��هم ،چاپخانهی ئازادی. ٢ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ���ۆچ���ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی دی��م��وك��رات��ی ،پهرتووكی ی��هك��هم ،وەرگ��ێ��ڕان��ی :لوقمان عهبدوڵاڵ، چاپخانهی رهنج ،سلێمانی .2009 ٣ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ���ۆج���ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی دی��م��وك��رات��ی ،پهرتووكی دووهم ،وەرگ��ێ��ڕان��ی :لوقمان عهبدوڵاڵ، چاپخانهی رهنج ،سلێمانی. ٤ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ���ۆچ���ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی دی��م��وك��رات��ی ،پهرتووكی سێیهم ،وەرگ��ێ��ڕان��ی :لوقمان عهبدوڵاڵ،
93
چاپخانهی رهنج ،سلێمانی. ٥ـ���ـ ع��هب��دوڵ�ڵا ئ���ۆچ���ەاڵن ،مانیفستۆی شارستانێتی دی��م��وك��رات��ی ،پهرتووكی چ��وارهم ،وەرگێڕانی :لوقمان عهبدوڵاڵ، چاپخانهی رهنج ،سلێمانی. ٦ـ��ـ عهبدوڵاڵ ئ��ۆچ��ەاڵن :ههڵبژاردهكان، چاپخانهی ئازادی ،ههولێر .2003 ٧ـ��ـ دی��دارێ��ك��ی رۆژن��ام��هوان��ی ل�� ه نێوان عهبدوڵاڵ ئۆچەاڵن ،وەرگێڕانی :پ .یاڵچن كوچوك ،داستانی ژیانهوه ،و .رۆنامهی رۆژی واڵت ،چ��اپ :كتێبخانهی یادگار، چاپی دووهم ،سلێمانی .2011 ٨ــ عهبدوڵاڵ ئۆچەاڵن ،نهخشهی رێگا، وەرگ���ێ���ڕان���ی گ���ۆڤ���اری رۆژی واڵت، چاپخانهی رهنج ،سلێمانی .2011 چهند سهرچاوهیهکیتر ،ك ه سودم لێیان بینیوه: ١ـ���ـ ف��هره��هن��گ��ی ن���وێ ،وەرگ��ێ��ڕان��ی (ل��ه فارسییهوه) :بورهان قانع ،چاپخانهی قانع ،چاپی دووهم ،سلێمانی.2003
٢ــ فهرههنگی سیاسی ،وەرگێڕانی (له فارسییهوه) :زاهیز محهمهدی ،یاسین ح��اج��ی زاده ،چ��اپ��خ��ان��هی وهزارهت�����ی پهروهرده ،ههولێر .2006 ێ ل ه ٣ــ د ،حهمید عهزیز :فهلسهفهی نو ئهوروپا ،چاپخانهی رۆژه��هاڵت ،ههولێر .2011 ٤ـ�����ـ ئ���ان���ت���ۆن���ی گ���ی���دن���ز :س���ی���اس���هتو س��ۆس��ی��ۆل��ۆج��ی��ا ل�� ه ئ��هن��دێ��ش��هی ماكس ڤیبهردا ،وەرگێڕانی :عومهر رهسوڵ ،ل ه باڵوكردنهوهكانی وهزارهتی رۆشنبیریو الوان ،ههولێر.2010 ٥ـ��ـ د ،م��ح��هم��هد ك��هم��ال :نیتشهو پاش ت���ازهگ���هری ،دهزگ����ای چ���اپو پهخشی سهردهم ،چاپی دووهم ،سلێمانی .2009 ٦ــ د ،حهمید عهزیز :فهلسهفهی سهردهمی رۆمانتیكی ،چاپخانهی موكریانی ،ههولێر .2010 ٧ــ زنجیر ه دهرسووتارهكانی :د ،حهمید عهزیز ،سهبارهت ب ه فهلسهفهی رۆمانیك، بهشی فهلسهفه ،ههولێر .2012
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 94
ئهقاڵنییهتی گوتاری نهتهوهیی له خهباتی پهكهكهدا The nationality of national discourse in the straggle of PKK
رایان عوسمان By: Ryan Osman
95
لهوهتهی ك��ورد ههبووه ،ناسیۆنالیزمو س��هرج��هم ب��ی��ری رزگ��اری��خ��وازی��ی ئهم ن��هت��هوهی��ه واب��هس��ت��هی م���انو م���ردنو سهنگهرو شاخ بووه .ئهم ه لهبهر ئهو ه نا، ك ه ههر لهبهر ئهوهی كوردبوون ،ئیدی شۆفێنیزمی عهرهبیو توركی پێناسهیان ك���ردوون ،که ل ه رهچهڵهكی جنۆكهكان بوون .بهڵكو لهبهر ئهوهی كورد ههمیشه وابهستهی ئ���ازادی ب��ووه .ئ��ازادی��ش ل ه شاخهكانهو ه ب ه سهنگهرگرتن لهویتری س���هردهس���تو دوژم����ن ه��ات��ۆت�� ه ب���وون. ههمیش ه پشتگیریی ئ���هو ب��ۆچ��وون��هم كردووه ،ك ه كوردبوون پهیوستییهكی ل ه بننههاتووی ب ه خهباتی شاخو مانهوهی كورد لهشاخهو ه ههیه؛ زۆربهی جاریش وا بیرم ك��ردۆت��هوه ،ب ه ئێستاشهوه ،ك ه كوردبوون ل ه شاخبوونهو ه ببینمهوه .ئایا ئهم نهێنیی ه چییه ،ك ه كورد ههمیش ه ب ه چهشنێك ب ه شاخهو ه پهیوهسته بووه؟ ههمووان به گشتی ل ه كۆمهڵی جیهانیدا پ��ێ��ی��ان وای����ه ،ك�� ه ك����ورد ن��هت��هوهی��هك��ی ئاشتیخوازهو هیچ ك��ات نهیویستوو ه جهنگ بكات ه ئامانجی نهتهوهیی خۆی، بهاڵم ههمیش ه كوردبوون پهیوهستبوونیش ب��وو ه ب ه خهباتی چهكداریو مانهو ه ل ه ێ ب��وون��ی ئ���هو خ��هب��ات��ه، ش��اخ��هك��ان .ب�� س���هرج���هم ش��ۆڕش��هك��ان��ی ب���ێ ئ��ام��ان��ج م��اون��هت��هوه .ك��هوات�� ه ئ��هوهی ك��وردی بۆ مانهو ه ل ه شاخ هانداوه ،نههاتنهپێشهوهی دراوسێو نهتهو ه سهردهستهكان بووه،
ك ه وهك پێویست كوردیان وهك نهتهوهو وهك گهلێكی خ����اوهن م���افو خ���اوهن چارهنووسی خۆی تهماشا نهكردووه. بۆچوونێكیتریش ههیه ،ك ه كورد خۆی ئازادیخوا بووهو نهیهێشتوو ه نهتهوهی سهردهست بیخات ه ژێر ركێفی خۆیهوهو ههمیش ه مانهوهی ل ه شاخهكاندا ،مانهو ه ب��وو ه بهو ئازادییهی ،ك ه خۆی ویستی بهدهستهێنانی ه��هب��ووه ،ن��هك ل ه الیهن سهردهستهكانهو ه بۆی دی��اری كرابێت. ئهمڕۆ ب ه پهیامهكهی ئۆچهاڵن ئێم ه دهبێت ئ��هو تێگهیشتن ه دهستكاری بكهین ،ك ه كورد دهبێت بۆ ههتای ه دهست ب ه شاخهو ه بگرێتو ل ه ئهگهری بهدهستهێنانی مافی ت��هواوهت��ی��دا پێویست ه ش��ار وێستگهی ههمیشهیی بێت ،نهك دووهم��ی خهباتی ن��هت��هوهی��ی ك���ورد ب��ێ��ت .ئ��هگ��هر چ��ی تا ئێستاش ل ه پارچهكانیتری كوردستاندا، مانهو ه ل ه شاخو بێبهشكردنی نهتهوهییو سیاسییو كۆمهاڵیهتی وای��ك��ردووه ،ك ه شاخهكان شوێنی بهرههمهێنانی گوتاری نهتهوهییو وهستانهوهو بهرگریكردن بن، بهاڵم ئهم ه وێستگهیهكه ،ك ه داهاتووی س���هرج���هم پ��هی��وهس��ت��ب��وون��ی ك����ورد ب ه ش��اخ��هك��ان��هو ه دهگ��ۆڕێ��ت .ئ��هم پهیامی ئ���اش���ت���یو ب���هش���داری���ك���ردن���هی ش���ار، سازشكردن نیی ه له سهر بهجێهێشتنی ئهو پهیوهستبوونهی ،ك ه باسكرا؛ ئهوهند ه ههی ه ك��ورد لهم دۆخ��هدا توانیویهتی ل ه ب��اك��ووردا ت���ورك ن��اچ��ار ب��ک��ات دان ب ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 96
س��هرج��هم ن��هوت��راوهك��ان ل��هب���ارهی ئهو مێژوو ه تهڵخهو ه بنێت ،ك ه دۆزی خودی توركیشی ل ه یهکێتیی ئهوروپادا خستۆت ه كێشهوه ،چونك ه ئهگهر وانهبێت ،كورد لهو پارچهیه ،ب ه تایبهتی خهباتی چهكداری پهكهكه ،ه��هر زوو دهیتوانی له ب��ارهی داواكانییهو ه سازش بكات ،ئهم وهستانو كۆڵنهدان ه ل ه خۆی له خۆیدا ،وایكردووه ك���وردب���وون ب��ۆ ق��ۆن��اغ��ێ��ك��ی گرنگتری ئ��هم��ڕۆی ش��ار ئ��ام��ادهب��ك��ات .ه��هر چهند مانهو ه ل ه ش��اخ مسۆگهرکردنی دانانی ستراتیژو شوێنگهی تێفكرینو گوتارو ئاڕاستهی سیاسییو تهنانهت چاالكیو خهباتی پارتیزانیی ك��ورد بۆ دهرهوهی خۆی بووه .شاخ وهك پێگهیهكی گرنگ بۆ (ن��ا) ك��ردن ب��وو ه بهرامبهر سهرجهم بهرههمهێنراو ه ترسناكهكانی دژ ب ه كورد، ب���هرام���ب���هر م���ان���هوه ب��� ه س��هرب��هس��ت��یو خ��ودم��وخ��ت��اری ،ب��هرام��ب��هر م��ان��هو ه ل ه ت��ی��اچ��وون .ئیتر ش��اخ�� هك��ان شوێنگهی ئۆرگانیزهبوونی سیاسیو سهربازیو مانهو ه ب ه سهربهخۆیی بوون .ههمیش ه ئ��هم هاوكێشهی ه ب�� ه دزهك���ردن���هی نێو ریزهكانی خهباتی ئهم نهتهوهیهو هاندانی ب�����ۆ ه����ێ����ن����ان����هوهی ئ������هم خ���هب���ات���هو ناچیزكردنهوهی ب ه پادداشتكردنو پێدانی پێگهو شوێنی سیاسیی ل ه شارهكان ل ه سهرجهم پارچهكاندا یهكهمین ههنگاوی كوشتنی ئهم ئۆرگانیز ه بوون ه نهتهوهییو سیاسیی ه بووه ،ك ه دوژمن وهك بهشێك
ل ه كێشهو مهترسییهكانی بۆ سهر قهوارهو بنهماو بهرژهوهندیی ه یهكپارچهییهكانی خ��ۆی ت��هم��اش��ای ك����ردووه .ل�� ه خهباتی سهرجهم بهشهكانهو ه بیگرهو تهماشای بكه ،دهبینیت ئ��هم ههوڵی كپكردنهوهو بیدهنگكردنو ك��ردن��هو ه ب�� ه بهشێك ل ه گشت ،ههمیش ه ههوڵی یهكهمی دوژمنو ه��ێ��زی س��هردهس��ت ب���وو ه ب��ۆ كوشتنو س��هره��هڵ��دان��ی س��هرب��هخ��ۆی��ی گ��وت��اری نهتهوهیی كورد .بۆی ه كاتێك كوردهكان ل ه ههرشوێنێك ویستبێتیان ئهم خهبات ه بۆ شارهكان بگوازنهوه ،یان ئهوهبووه ،ك ه بهشێك ل ه سازشكردنی مافی ب��هدواو ه ب������ووه ،ی����ان دهب������وو ش���ۆرش���ێ���ك بۆ بهدهزگاییكردنی ئهم خهباتان ه پێكبهێنن، ك ه توانای درێژكردنهوهشی بۆ شارهكان ههبێت .لێرهو ه ل ه خهباتی رزگاریخوازی پهكهك ه وهك هێزی بهرگری نهتهوهییو خاوهنی گوتارێكی پتهوی ناسیۆنالیستی دهدویێن .ئهویش لهبهر ئهوهی ئهم پارت ه چهكداریی ه ل�� ه م���اوهی دوورو درێ��ژی خ��هب��ات��ی خ���ۆی���دا ئ���هگ���هر چ���ی خ���اوهن ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ی��هك��ی دی��اری��ك��راوو خ���اوهن ك��ارن��ام��هی سیاسیو ن��هت��هوهی��ی پتهوو روون ب��ووه ،ل ه دهرهوهی خ��ۆی وهك ه��ێ��زێ��ك��ی ب���ێ ن��اس��ن��ام�� ه ن��اس��ێ��ن��راوهو مهترسیهكانی سهر جۆری خهباتكردنیشی بۆ تیرۆر گۆر دراون ،ههروهها ئهم پارت ه ه��ێ��ش��ت��ا چ���ارهن���ووس���ی خ����ۆی دی����اری نهكردووه ،ك ه ل ه شاخهوهكان دهست وهر
97
بدات .سهرهتا دهبێت ل ه پشوو درێژیو كێشهی ش��ون��اس��هو ه قس ه بكهین .ئهم گ��رووپ�� ه ب�� ه درێ��ژای��ی ك��ارك��ردن��ی خۆی ئ��هوهی دووچ���اری ب��ووهت��هوه ،كێشهی ناسنامهو تێگهیشتنی دهورهب���هر بوو ه لێی؛ پێناسهكردن وهك گرووپێكی خاوهن مهترسی بۆ س��هر ناوچهكهو بۆ سهر جیهان ،بواری دهركهوتنی وهك گرووپی خ��اوهن پهیامی نهتهوهییو ئامانجدارو خ��اوهن كێشهی رهوای تێدا لهنێو برد. ئ��هم گ��رووپ�� ه ل��هوهت��هی ه��هی�� ه كێشهی دهركهوتنی وهك خۆی لێسهنراوهتهوه، ئهویش ب ه تۆمهتباركردنی ئهو شێوازهی، ك�� ه خ��هب��ات��ی ل��ه س���هر ك�����ردووه .بۆی ه پشوودرێژیو ئامانجی روون وای لهم گرووپ ه كردووه ،ك ه ههمیش ه بۆ مانهوهو ناساندنی خهباتی رهوای خۆی بهردهوام بێت تا ئهو كاتهی ،ك ه كارنامهی سیاسیی خۆی بۆ كۆمهڵگای نێودهوڵهتی ئاشكرا دهب���ێ���ت .ل���ێ���رهو ه پ��هك��هك�� ه ه���هم ل��هب��هر كوردبوونیو ههم لهبهر ئهوهش ،ك ه ل ه دهوڵهتێكی چهشنی توركیادا دهستبهكار بوو ،ماوهیهكی دوورو درێژ دهستی ب ه ئ��ای��دۆل��ۆژی��اك��هی خ��ۆی��هو ه گ���رتو ئهو وێنهیهی بۆ دونیا گۆری ،ك ه پێیان وابوو ئ��هم پ��ارت�� ه شتێك زی��ات��ر ل�� ه گروهێكی تیرۆریستی نییه .گریمانهیهك ههیه ،ك ه ك���وردب���وون ل�� ه ش��اخ��هك��ان س���هروهری زێدهتری تێدابووبێتو سازشكردن ل ه شاخ وات��ای سازشكردنی نهتهوهیی بۆ
ك����ورد ب��ووب��ێ��ت ل�� ه ه���هر ب����ارو دۆخو زهمهنێكدا ،بهاڵم پهكهك ه ل ه گهڵ ئهوهش، ك ه خاوهنی رێكخستنی بههێزو دهزگای گ����هورهی ئ��ۆرگ��ان��ی��زهك��ردن��ی گ���هورهی شاریی بوو؛ ب ه هیچ چهشنێك نهبینراو ه شار ههڵبژێرێت .ئهم ه ئهوهمان نیشان دهدات ،ك ه شاخ سیمبولی پشوودرێژیو ب���ی���ن���اك���ردن���هوهی ن���اس���ن���ام���هو دۆزی راستهقینهبووهو پهكهك ه ب ه پێچهوانهی بهشهكانیترهو ه ههمیش ه گوێی ب��هو ه نهداوه ،ك ه چ جۆرێك دهبینرێت ،پهكهك ه ل���هم س���ات���هی ،ك�� ه ه��ی��چ پاڵپشتییهكی جیهانیشی ن��هب��ووه ،ل�� ه خهباتی خۆی دانهبڕاوه .بۆی ه ئهگهر كوردبوونی شاخ رهمزی سهقامگیریو بهرگری بووبێت، ه��ی��چ ه��ێ��زێ��ك��یت��ر ه��ێ��ن��دهی ئ���هم پ��ارت�� ه ێ وهها پشتیوانییهكی هیچ نهیتوانیوو ه ب ه��ێ��زو گ��هالن��ێ��ك��یت��ری س��ت��هم��ل��ێ��ك��راوی هاوچهشن ،درێ��ژ ه ب ه خۆی ب��دات .بۆی ه ه��اوك��ات ل�� ه گ���هڵ درێ�����ژهدان ب��ه وهه��ا خهباتێك ،پهكهك ه له سهریشی بووه ،ك ه وێنهی راستهقینهی خۆی بۆ دونیا نیشان ب���دات .گۆرینی ئ��هو شوناس ه ن��هگ��ۆڕو م����هت����رس����ی����دارهی ئ�����هم گ����رووپ���� ه ب�� ه دهستگیركردنی رێبهرهكهی گۆرانكاریو گهور ه ب ه خۆهو ه دهبینێت .زۆربهی ئهو پارتو الیهنانهی ،ك ه خهباتی سیاسییان ه��هڵ��ب��ژاردووه ،تاك ه ههنگاوی كۆتاییو ل���ێ���س���هن���دن���هوهی گ���هش���هك���ردن���ی���ان ب ه دهستگیركردنی وێنهو روخساری یهكهمو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 98
دیاریان كۆتایی دێت ،بهاڵم خهباتی ئهم پ��ارت�� ه ب�� ه پ��ێ��چ��هوان��هو ه ل��هب���هردهم ئهم گ��ۆران��ك��اری��ی�� ه گ���هوران���هدا ،ت��ا دێ���ت بۆ س�����هرهو ه ه��هڵ��دهك��ش��ێ��ت .ئ��هم�� ه چ��هن��د شتێكمان بۆ روون دهك��ات��هوه ،یهكێك ل��هوان�� ه ئ��هوهی��ه ،ك�� ه ئ��ۆچ��هاڵن خ��اوهن پرهنسیپو بهرنامهیهكی وهها نییه ،ك ه ناوچهییو بۆ تهنیا نهتهوهیهكی دیاریكراو بێت .ئهگهر سهرنجی بهرگرینامهكانیشی ب��دهی��ن ،رهخ��ن��هك��ان��ی ئ��هو ل�� ه سیستمی دادهوهریو س��هرج��هم چ��هم��كو نرخ ه گهردوونیهكانیتری ئ��هوروپ��ا له سهر مهسهلهی داگیركاریو قۆرخكاریی ه نهك ب ه شێوهیهكی بنهرهتی ل ه سهر كورد بن. ك���وردب���وون ب��ی��ان��ووی��هك��ی ئ��هم رێ��ب��هر ه بیرمهندهی ه بۆ ئهوهی رهخنهكانی خۆی ل ه سهر ئیمپراتۆریای ساختهی مافو ئازادییهكان ،ك ه ب ه ئ��هوروپ��ا ناسراوه، ی ئۆچهاڵن كهشف ب��ك��ات ،ئ��هو وێنهیه نیشانی دهدات ،تهنیا وێنهی كورد نییه، ت��هن��ی��ا ب��ۆ ك���ورد ن��ی��ی��ه ،ب��هڵ��ك��و گ��هالن��ی ژێ��ردهس��ت��هو ه ه��اوچ��هش��ن��ی كوردییش دهگرێتهوه .لهو ه سهرووتریش ،ئۆچهاڵن ل ه پێناو هاونیشتیمانیی یهكسانی جیهانیدا تێدهكۆشێت .ب��ۆی�� ه ل�� ه زی��ن��دان��هو ه ئهم رێبهر ه دهتوانێت ب ه شێوهیهكی ئهقاڵنیی تێكستهكانی خ��ۆی له ب��ارهی ئ��ازادیو بهرگریی ماف ه نهتهوهییهكانهو ه دهست پێبكات .خاڵێكیتری گهشهسهندنی پانتایی ئهم پارت ه بریتیی ه لهوهی خاوهنی میتۆدو
رێگای خهباتكردنی ئهقاڵنییه ،راسته ،ك ه ه��هر ل ه س��هرهت��او ه خهباتی چهكداریو ش��اخو بهرگری خ��ۆی ل ه س��هر جهنگو خهباتی سهربازییان ه دهستپێكردووه. ب��هاڵم ،ئ��هوهی دهشێت ئهقاڵنییهتی ئهم پارت ه روون بكاتهوه ،سازش نهكردن له س����هر م����افو ب�����هردهوام�����یو پ��هڕگ��ی��ر ن��هب��وون��هك��هی��هت��ی .هیچ ك��ات نهبینراو ه پ��هك��هك�� ه خ��ۆی ب�� ه ئ��هوان��ی ت��ر بپێوێت، ن���هب���ی���ن���راوه ل��� ه س����هر رهخ��ن��هك��ردن��ی پاڵپشتینهكردنی دون���ی���او دهورهب�����هر وهستابێت ،پهكهك ه ب���هردهوام ب��وو ه بۆ گۆرینی ئهو شوناسهی ،ك ه ل ه دهرهوهی خۆی ههیبووه .تهنیا شتێك ،ك ه پهكهك ه ل ه س��هری ب���هردهوام ب��ووه ،وننهكردنی رێباز ب��ووه .لهبهر ئ��هوهش ل ه بنچینهدا پهیامێكی مرۆیی نهتهوهییانهی ههبووه؛ ههستی بهو ه كردوو ه ئهم ه ل ه زهمهنێكدا ه��هر دهبێت ،ك ه سهركهوتن ب ه دهست ب��ه��ێ��ن��ێ��ت .ب��ۆی�� ه دهس����ت ب��هك��ارب��وون��ی بهردهوامی پهكهك ه ل ه سهر خهباتی شاخو ئۆرگانیزهبوونی مێژوویی ل ه شاردا وای ك�����ردووه ،ك�� ه س��ی��اس��هتو دونیابینیی دوژمن ل ه جهنگی سهركوتكهرانهو ه بۆ ئاشتیو دیالۆگ بگۆرێت .ئهوی ه ئهمڕۆ مهترسیدارترین پارچهی ك��ورد ،ك ه ل ه ژێ��ر دهس��هاڵت��ی ت��ورك��ی��ادای��ه ،ن��هت��هوهی س����هردهس����ت ن���اچ���ار دهك������ات ب����هدهم داخ��وازی��ی��هك��ان��ی��هو ه ب��ێ��ت .ل�� ه ه��هم��ووی گرنگتر ئ��هم��رۆ پ��هك��هك�� ه توانییویهتی
99
پاڵپشتییهكی جیهانی دروس���ت بكاتو ل��ێ��رهو ل��هوێ رێ��ك��خ��راوو گ��روپ��ی وهه��ا ه��هب��ن ،ئ���هم چ��هش��ن�� ه خ��هب��ات��ك��ردن�� ه ب ه چارهنووسی توركیا ل ه یهكیهتی ئهوروپاو مهسهلهی دیموكراسیهتو گهشهكردنی ێ بدهنهوه .ئهم تایپهی ئهو واڵت��هو ه گر خهباتكردنه ،دونیای ل ه سهر ئهو هێڵ ه تێگهیشتن ه مهترسیدار ه بۆ دونیابینییهكی ێ بگۆڕێت ،ئهویش داننان ب ه مافی ن��و نهتهوهییو سهرجهم مافهكانیتری كورد لهو پارچهیهدایه ،ك ه ئۆچهاڵن ههنووك ه وهك رێبهرێكی گهورهو جێگهی سهرنجی میدیای جیهانیی دهبینرێت .ئهگهرچی نابێت ئ��هم ههوڵوێستانهی كۆمهڵگای جیهانیی بۆ سهر مافی رهوای كورد لهو پارچهیهدا وهك دڵخۆشییهكی جێگیر چاو لێبكهین ،ب���هاڵم دهك��رێ��ت ئهقاڵنییهتی گ��وت��اری ناسیۆنالیستانهی پهكهك ه ل ه سهرجهم بارودۆخهكان ب ه گرنگ بزانین، ئ��هم��رۆ ل�� ه س��ای��هی ئ���هو ئهقاڵنییهتهدا كۆمهڵی جیهانیو زلهێزهكان ناچارن دان
ب��هوهدا بنێن ،ك ه دونیابینیی خۆیان له سهر كوردو ئهم پارتهش ل ه ناونیشانێكی ت��ی��رۆری��س��ت��ی��ی��هو ه ب��ۆ ه��ێ��م��ای ئاشتیو سهقامگیری نهتهوهیی مهرجدار بگۆڕن. ئیتر دهوڵهتی تورك ،یان ئهوهیه ،ك ه دان ب���ه م��اف��ی ن���هت���هوهی���یو س��ی��اس��ی ئ��هم پارچهیهدا دهنێت ،یاخود ناچار ه بیر ل ه چارهنووسی خۆی بكاتهوه ،ك ه دهوڵهتێك بمێنێتهو ه پرسیاری زۆری ل ه سهر بێت. دهبێت ئهو ه بڵێین ،ك ه توركیاو كۆمهڵی جیهانییش ن��هب��وون ،ك ه تێروانینیان بۆ ك��وردب��وون دهس��ك��اری ك��راب��ێ��ت (وهك زۆرێ��ك ل ه میدیاو چاودێرانی سیاسیی ناوچهكهو جیهانیش دهیانبینی) ،بهڵك ه س��ی��اس��هت��ی ئ��هق�ڵان��ی��ی��ان��هی ئ��ۆچ��هاڵنو پهكهكهو بهردهوامی خهباتی رێكخراوو پارتهكانی ت��ری ك���وردی ئ��هم پارچهی ه وای��ك��رد دهس��ت��ك��اری ئ��هو تێگهیشتنان ه بكرێت ،بۆی ه لێرهو ه گرنگی ئهو خهبات ه دهردهكهوێت.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 100
پڕۆسەی ئاشتیی کوردستانی باکوور The peace process in north of Kurdistan
وەرگێڕانی (لە تورکییەوە) :عەبدوڵاڵ بابەکر Translated (from Turkish) by: Abdullah Babakir
101
پ���ڕۆس���ەی ئ��اش��ت��ی ن���ێ���وان ح��ک��وم��ەت��ی ت��ورک��ی��او ک��وردەک��ان��ی ب��اک��وور ب��ەر لە ن��ەورۆزی ئیمساڵ بە سەردانی هاکان فیدان ی راوێژکاری دەزگای هەواڵگری میتی ت��ورک��ی��او پ��اش��ان ژم���ارەی���ەک لە پەرلەمانتارانی کوردی باکوور بۆ عەبدولاڵ ئۆچهاڵن لە بەندیخانەی ئیمڕاڵی دەستی پێکرد دوای ئ��ەوەش پەیامە گرنگەکەی ئۆجااڵن لە ئاهەنگی نەورۆزی دیاربەکر خ��وێ��ن��رای��ەوەو داوای ل��ە گ��ەری�لاک��ان��ی پەکەکە ک��رد ،کە تورکیا بەجێ بهێڵنو بەرەو دەرەوەی سنوورەکان بکشێنەوە، ل��ەو کاتەوەقۆناغی یەکەمی پڕۆسەی ئاشتی ب��ە رێ��ک��ی ب��ەڕێ��وە دەچ��ێ��ت ،کە هەموو پڕۆسەکە لە سێ قۆناغ پێکهاتووە. واڵتانی ئەورۆپاو ویالیەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکاش دەستخۆشیان لەو پڕۆسەیە ک��رد .تەنانەت ویالیەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا لەکاتی سەردانەکەی ئەحمەد ت����ورکو وەف����دە ی����اوەرەک����ەی ب��ۆ ئ��ەو واڵت����ە ،خ��ۆش��ح��اڵ��ی خ���ۆی دەرب����ڕی بە بەڕێوەچوونی رێکی پڕۆسەکە .دی��ارە، ک��ە ئ���ەو پ��ڕۆس��ەی��ە خ��ۆش��ی��ەک��ی زۆری الی ک��وردی باکوورو زورب��ەی خەڵکی تورکو کوردی پارچەکانی تر دروست ک������ردوە .ه����ەروەه����ا ب���ەه���ۆی گ��رن��گ��ی پڕۆسەکە ژمارەیەکی زۆر لە نووسەرانی تورک لەالپەڕەکانی ڕۆژنامە تورکیەکان نووسینی پۆزەتیف دەنووسن .ئێمەش هەوڵ دەدەین بە رووماڵ کردنی هەندێک
لەو نووسینانەو ئەو هەوااڵنەی کە لەم بارەیەوە باڵوکراونەتەوە. ڕۆژنامەی رادیکاڵی تورکی لە ژمارەی رۆژی ٢٠١٣/٥/٢٦باسی بانگەوازەکەی عەبدولاڵ ئۆچهاڵنی کرد ،کە لە پەیامی ن��ەورۆزدا کردبووی ،کە داوای کردبوو چوار کۆنفڕانس ئەنجام بدرێت .لەو چوار کۆنفڕانسە یەکەمینیان لە ئەنکەرە لە رۆژی ٢٠١٣/٥/٢٥دا بەسترا .کۆنفڕانسی دووەم���ی���ش ل��ە م��ان��گ��ی ح���وزەی���ران لە دیاربەکرو ئەوانیتریش بریار وای��ە لە هەولێرو برۆکسێلی پایتەختی بەلجیکا ببەسترێن. ل��ە کۆنفرانسی ئاشتیو دیموکڕاسی، کە لە ئەنکەرە لە بارو دۆخێکی ئارامدا بەسترا ،ژمارەیەکی زۆر لە رۆشنبیرو هونەرمەندو نوێنەرانی رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی تیایدا بەشداربوون، ک���ە س����ەر ب����ەاڵی����ەنو ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ای ج��ی��اواز ب��وون .وا ب��ری��ارە ،کە کۆپیەک لە بەیاننامەی کۆتایی کۆنفڕانسەکە بۆ هەریەک لە رەج��ەب تایب ئەردۆغانی سەرۆک وەزیرانو عەبدولاڵ ئۆچهاڵنی سەرۆکی بەندکراوی پەکەکە بنێررێت. ک��ۆن��ف��ڕان��س��ەک��ە ب���ە وت��ارێ��ک��ی س���ڕڕی سورەییا ئۆندەری پەرلەمانتاری سەر بە پارتی بەدەپە کرایەوە ،کە تیایدا گرنگی کۆنفڕانسەکەی خ��س��ت��ەڕوو گ��وت��ی :لە سەردەمی دامەزراندنی کۆماری تورکیادا پێکهاتە سەرەکیەکان هیچ حیسابێکیان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 102
ب���ۆ ن���ەک���راو س��ی��س��ت��ەم��ەک��ە پ���ەن���ای بۆ زوڵ��مو زۆری بردو لە سەر رێڕەوێکی دواکەوتووانە رۆیشت .ئۆندەر هەروەها گوتی :لە کاتێکدا ،کە لەو راستیانە ورد دەب��ی��ن��ەوەو کۆنفڕانسەکە ل��ە ئەنکەرە دەبەسترێت ،شتێکی گرنگەو واتایهکی زۆر دەبەخشێت. دوای ئ�����ەوە م����ورادخ����ان م��ون��گ��انی نووسەرو شاعیری کوردستانی باکوور وتارێکی پێشکەش کرد ،کە بەم شێوەیە دەستی پێکرد :ئایا لەگەڵ کوردەکان چۆن ئاشت دەبینەوە؟ مونگان گوتی :پێویستە رقو نەفرەتکردن لە خۆمان دابماڵین، بەاڵم ئەوەی لە ژیانماندا دەیبینین نابێت لە بیرمان بچێتەوەو پێویستە ئاشتی دەس��ت��ەب��ەر ب��ک��ەی��ن .م��ون��گ��ان ه��ەروەه��ا گوتی :لە تورکیادا تەنیا ت��ورکو کورد ناژین ،لە کاتێکدا ،کە باس لە ناسنامەی کوردیو زمانو خەباتی دەکرێ پێویستە راستیەکانی جیاوازیە چینایەتیەکانیشمان لەبیر نەچێتەوە .ه��ەروەه��ا وەک��و چۆن مافی ئەوانە دەپارێزرێ ،کە ئایینو کتێبی پیرۆزیان هەیە ،پێویستە مافی ئەوانەش بپارێزرێ کە هیچ بڕوایەکی ئایینیان نییە. هەروەها لەو کۆنفڕانسەدا یەشار کەمالی نووسەری بەناوبانگی کورد ووتارێکی پێشکەش ب��ە ئ��ام��ادەب��وان ک��ردو تیایدا ئاماژەی بۆ برایەتی کردو گوتی :جیهان کولتورێکی گوڵدارە ،کلتوورەکان هەمیشە یەکتری بەخێو دەکەن .ئەی گەلی تورک،
ئەی گەلی ک��ورد ،هەموو ئەو گەالنەی، کە دەوڵەمەندیی کولتوریان لەم خاکەدا هەیە ،ئ��ەو چارەسەریە بۆ هەمووتانە. وەرن با بە دڵو بەگیان دەست بخەینە نێو دەستی یەکتریەوە .داواکردنی زمانو شکۆمەندیی مافێکی بنەڕەتیو سروشتیە. ه��ەر ل��ەو کۆنفڕانسەدا وداد تورکالی نووسەری تورکیایی بەناوبانگ گوتی: پ��ڕۆس��ەی چ��ارەس��ەری ب��ە شێوەیەکی ئ��اس��ای��ی ب����ەردەوام����ە .ب��ۆی��ەک��ەم ج��ارە خ��وێ��ن رش��ت��ن وەس���ت���اوە .ل��ەب��ەر ئ��ەوە رێ���زو خۆشەویستیەکی زۆرم هەیە بۆ ئۆجااڵن .ئەو کاریگەری هەبوو بۆ کردنەوەی رێگای چارەسەریو رێگاکەی کردەوە .هەڵوێستی موراد قەرە ئیاڵنیش هەڵوێستێکی زۆر باش بوو. گولتەن کشاناکی هاوسەرۆکی پارتی ئ��اش��ت��یو دی��م��وک��راس��ی��ش ووت��ارێ��ک��ی پێشکەش بە ئامادەبوانی کۆنفڕانسەکە ک����ردو گ���وت���ی :ئ���ەو پ���ڕۆس���ەی���ەی ،کە ئێستا دەستی پێکردوە جیاوازی هەیە ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوان��ی پێشوو ،ل��ەب��ەر ئ��ەوەی ئ���ەم پ��ڕوس��ەی��ەی ئێستا ش��ەف��اف��ی��ەت��ی تێدایە ،چونکە لە پڕۆسەکانی پێشوودا گفتووگۆکان بە نهێنی ئەنجام دەدرانو ه��ی��چ شتێک دەرب���ارەی���ان���ەوە ب��ۆ ڕای گشتی روون ن��ەدەک��رای��ەوە .لەبەرئەوە ئەو گفتووگۆیانەی کە لەنێوان عەبدولاڵ ئۆچهاڵنو دەوڵ��ەت��دا بەڕێوە دەچێت بە مێژوویی هەژمار دەکرێنو رێچکەیەکی
103
ئەوتۆیان گرتوە ،کە بۆ دواوە گەڕانەوەی ن��ەب��ێ��ت .ک��ش��ان��اک ه����ەروەه����ا گ��وت��ی: پێویستە ئ��ەو ئاستەنگانەی ل��ەب��ەردەم س��ی��اس��ەتو خەباتی دی��م��وراس��ی��دا هەن هەڵبگیرێنو پێویستە ئەو پڕۆسەیە تاجی دەستوورێکی دیموکڕاسی بکرێتە سەر. لەم کۆنفڕانسەدا ئەم بابەتەش تاووتوێ دەکەین. ه��ەر س��ەب��ارەت ب��ە پ��ڕۆس��ەی ئاشتی، رۆژن��ام��ەی رادی��ک��اڵ ل��ە ٢٠١٣/٥/٢٦دا دیدارێکی لەگەڵ هولیا کۆچییغیتی ژنە ئەکتەری سینەمایی بەناوبانگی تورکیا سازکرد ،کە ئەویش یەکێکە لە کەسانی دانا. هەموو ک��ەس خۆشەویستیو رێزێکی زۆری بۆ تۆ هەیە .دوای نیو سەدە لە ژیانی هونەریت خۆت خستە پڕۆسەیەکی م��ەت��رس��ی��دارەوە .ب��ە چ��ی هەستێک ئەو ئەرکەت پەسند کرد؟ لە س��ەرەت��ادا بە هەڵە لێک درای���ەوە .بە ئێمە دەگوترا ،کە نازانین ئەرکەکانمان چ��ی��ەو ح��ک��وم��ەت دەی����ەوێ����ت ب��ەه��ۆی ئ��ێ��م��ەوە س��ی��اس��ەت��ی خ����ۆی ب���ە س��ەر خەڵکدا بسەپێنێت ،بەاڵم بە پێچەوانەوە، ئێمە ب��ۆی��ە ئ��ەو ئ��ەرک��ەم��ان وەرگ��رت��وە ب��ۆئ��ەوەی بزانین لە پڕۆسەی ئاشتیو چارەسەریدا خەڵک چی دەڵێتو بیرو راو نیگەرانییەکانیان چیەو بە چی شێوەیەک دەتوانن هاریکاری ئەو پڕۆسەیە بکەنو
ئایا ئامادەین بۆ ئاشتبوونەوەو لەگەڵ کێدا ئاشت دەبینەوە؟ بۆ تاووتوێکردنی ئ��ەو بابەتانە لەگەڵ خەڵک ،ئ��ەو ئەرکە بە ئێمە سپێرراوە .من ئەو ئەرکەم زۆر ب��ە خۆشحاڵیەوە پەسند ک��رد ،چونکە ماوەی سی ساڵە چەندین کەس گیانیان لە دەستداوەو چەندین ماڵ وێرانبوونو چەندین منداڵ بە بێ باوک ماونەتەوە. ئایا لە سەرەتادا دوو دڵ بووی؟ کاتێک ،کە بریارم دا ئەو ئەرکە بخەمە ئەستۆم نەمدەزانی ،کە ئازایەتی دەوێت، بەاڵم ئێستا هەست بەوە دەکەم ،کە ئەو کارە ئازایەتی پێویستە .چونکە کەسانێک هەن ،کە بە چارەسەری ئاشتی قایل نین. وا دی��ارە ،کە داواک��ردن��ی ئاشتی بەالی ئ��ەوان��ەوە شتێکی خ��راپ��ەو ش��ەڕک��ردن رێگاچارەیەکی باشترە .من لە بەرامبەر ئەوەدا زۆر سەرسام بووم ،دەیانەوێ لە سەر حیسابی منداڵی خەڵکی ترو بەگیان لەدەستدانی گەنجیتر ئاشتی بنیات بنێنو بارو دۆخەکە هەر وەکو خۆی بمێنێتەوە. ب��ە راس��ت��ی ئ���ەوە ل��ەگ��ەڵ وی��ژدان��ی من ناگونجێت. ئایا لەکۆبوونەوەکانتاندا زیاتر جەخت دەکەنە سەر شەڕو ملمالنێکان؟ دی��ارە ،کە لە پرۆسەی ئاشتیدا ئەوەی زیاتر باسی لێوە دەکری شەڕو ئەنجامە تاڵەکانیەتی .ل��ەوێ��وە ب��اس دێ��ت��ە سەر چ��ارەس��ەری مەسەلەی ک���ورد .شتێکی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 104
ئاشکرایە ،کە هاوواڵتیانی ک��ورد تاکو ئ���هم���ڕۆش م��اف��ی خ��ۆی��ان ن���ەدراوەت���ێ. بەاڵم ئەوەی تێبینیمان کردوەو گوێمان لێ ب��ووە ،ئەوەیە ،کە لە پاڵ مەسەلەی ک��وردی��دا چ��ەن��دی��ن م��ەس��ەل��ەیت��ر ه��ەن، کە چ��ارەس��ەری��ان پێویستە ،بۆ نموونە جیاوازی بیروباوەڕی ئایینیو عەقیدەو م��ەس��ەل��ەی ع��ەل��ەوی��ەک��ان��ە .دەبینین ،کە عەلەویەکان بەهۆی بیروباوەڕی ئایینیو جیاوازیی مەزهەبییانەوە جوداخوازیان لە گەڵدا دەکرێت. ــ بە رای تۆ مەسەلەی کورد چییە؟ ــ ئەتاتورک کاتی دام��ەزران��ی کۆماری تورکیا ووت��ب��ووی ،ک��ە دام��ەزرێ��ن��ەران��ی ک���ۆم���ار ت��ەن��ه��ا ت���ورک���ەک���ان ن���ەب���وون، ب��ەڵ��ک��و ک����وردو الزو چ���ەرک���ەزو هەمو کەمەنەتەوایەتیەکانی تر لەگەڵ تورک کۆماری تورکیایان دامەزراندوە .بەاڵم، ئیمرۆ بەشێک لە هاوواڵتیانی تورکیا هەست دەک��ەن کە مامەڵەی یەکسانیان ل��ەگ��ەڵ��دا ن��اک��رێ ئ��ەوان��ەش زیاترینیان کوردن ،چونکە ئەوان دەڵێن :من زمانی خ��ۆم ه��ەی��ە ،م��ن م��اف��ی یەکسانیبوونم هەیە ،ب��ەاڵم تەنها لەبەرئەوەی ک��وردم ئ��ەو مافەم پێنادرێ .لەبەرئەوە ئەوانە چاوەڕێی هەندێک شت دەبن لە دەوڵەت، کە ئەو شتانەیان پێنەدرێ یاخی دەبنو پەنا بۆ چەک دەبەن لە شوێنی ئەوەی بە
سیاسەت کێشەکان چارەسەر بکرێن هەر وەکو دروستبوونی پەکەکەی لێکەوتەوە. ئەو رێکخراوە هەم زیانی بە تورکەکانو هەم زیانی بە کوردەکانیش گەیاندوە. ب��ەاڵم ،ئێستا ئ��ەوان گەیشتوونەتە ئەو ق��ەن��اع��ەت��ە ،ک��ە دوای ٣٠س��اڵ ش��ەڕی چەکداری ،ناکرێ مافەکانیان بە زەبری چ���ەک وەرب���گ���رن .ل���ەب���ەرئ���ەوە رێ��گ��ای س��ی��اس��ەتو ئاشتیان گ��رت��ۆت��ە ب��ەر بۆ بەدەستهێنانی مافەکانیان .ئەوە باشترین هەلە ،کە لە ماوەی ٣٠ساڵە دێتە ئاراوەو پێویستە کەڵکی لێ وەربگیرێت. لەو ناوچانەی ،کە تیایدا دەگەڕێی چی شتێک زۆر کاری تێکردووی؟ ئەو دایکانەی ،کە رۆڵەکانیان لەدەست داوە .ئ��ەوەن��دە ن��اخ��ۆش��ە ،ک��ە ناتوانی دڵخۆشیشیان ب��دەی��ت��ەوە .دڵیان بەهیج شتێک خ��ۆش نیە .ئ��ەو دایکانە دەڵێن: من ک��وڕەک��ەم لە دەس��ت داوەو جەرگم سووتاوە با دایکانیتریش جەرگ سووتاو نەبنو تاڵی نەچێژن .تکایە با دەوڵەت ئەو کێشەیە چارەسەر بکات .زیاتر ئەوە کارم تێدەکات ،بەاڵم کەسانێک هەن ئەوانەی، کە بە هەندێک بیرو بۆچوونی سیاسیەوە ک��اری��ان تێکراوە دەڵ��ێ��ن :ئێمە چ��ۆن لە بکووژی کوڕەکانمان خۆش دەبین. ب��ە رای ت��ۆ رەخ��ن��ەی خ��ەڵ��ک بەچیەوە پابەندە؟
105
زمانی سیاسەت زۆر قورسو شکێنەرو جوداکەرەوەیە .هەرکەسەو دەڵێ بۆخۆم تا وای لێ دێ��ت دەگاتە دوژمنایەتیش. ئەو قسە ناخۆشانەی ئەوانەی سەرەوە ب���ە ی��ەک��ت��ری دەڵ���ێ���نو ئ����ەو رەف���ت���ارە دوژمنکارانەی ،کە بەرامبەر بە یەکتری دەنوێنن ،دادەبەزێتە ناو خەڵکو کاریان تێدەکاتو سەغڵەتیان دەکات. ش��ت��ی وا ه��ەب��وە ت�����ووڕەت ب��ک��او ئایا رەخنەکان توندن یان نا؟ ئ����ەوەی ،ک��ە م��ن ت����ووڕە دەک����اتو پێم ناخۆشە کاتێک ،کە دەچینە ناو خەڵک بۆ بەجێهێنانی ئەرکەکانمان وەکو کەسانی دانا ،هەندێک کەس هەن ئااڵی تورکیا لە بەردەم ئێمە بەرز دەکەنەوە ،هەر وەکو ئەوە وایە بە ئااڵی تورکیا هەڕەشەمان لێ بکەن .ئەوە شتێکی زۆر بێ مانایە. ئایا لەمن زیاتر نیشتیمان پ��ەروەرن و خۆشەویستیتان بۆ ئەو ئااڵیە زیاترە؟ ئێمە هەموومان ئەو ئااڵیە دەپەرستین. ئایا بەنیازیت دەرب���ارەی ئ��ەو ئەرکەی ئێستا بەجێی دێنی فلیمێکی سینەمایی بەرهەم بهێنی؟ وا بزانم پێویستە بکرێ .لەکاتێکدا لەگەڵ ئ��ەو خەڵکە قسە دەک��ەی��ن ،هی وا هەیە ناخۆشیو ئازارەکانی باس دەک��او هی واش هەیە تووڕەیەو ناڕازییە .سەبارەت بە هەموو ئەو شتانە دەم��ەوێ فلیمێک
بەرهەم بهێنم. رۆژن��ام��ەی رادی��ک��اڵ لە ژم��ارەی رۆژی ٢٠١٣/٥/٢٩ه��ەواڵ��ێ��ک��ی ب�ڵ�اوک���ردەوە، کە تایبەت بوو بە دی��داری سەالحەدین دەمیرتاشی هاوسەرۆکی بەدەپە لەگەڵ مارتین ش��ول��زی س��ەرۆک��ی پەرلەمانی ئ���ەوروپ���ا ل���ە ب��ڕۆک��س��ێ��لی پایتەختی بەلجیکا .کۆبوونەوەکەیان زیاتر تایبەت بوو بە دۆزی کوردو پڕۆسەی ئاشتی. بەپێی ه��ەواڵ��ی رۆژن��ام��ەک��ە ،دەمیرتاش بە شولز ی گوتوە :ئەگەر توندوتیژیو چەک بەکارهێنان کۆتایی پێ بێت ،هیچ پێویست ناکات پەکەکە بە رێکخراوێکی تیرۆریستی پێناسە بکرێتو لە لیستی تیرۆردا بهێڵرێتەوە. دەمیرتاش دوای ئەو کۆبوونەوەیە بە رۆژن��ام��ەن��ووس��ان��ی گ��وت :هەمو هێزی چەکداری پەکەکە ب��ەرەو سنوورەکانی دەرەوەی تورکیا کشاوەتەوە .پێویستە یەکیەتی ئەوروپاش رۆڵێکی پۆزەتیفی هەبێت لە قۆناغی چەک داماڵینی تەواوو ئاسایی بوونەوەدا .هێشتنەوەی پەکەکە ل��ە لیستی ت��ی��رۆردا ،دەب��ێ��ت��ە ئاستەنگ ل��ە ب��ەرەوپ��ێ��ش��ەوەچ��وون��ی پ��ڕۆس��ەک��ەدا. لەبەر ئەوە پیویستە چاو بەو لیستەیەدا بخشێنرێتەوەو پشتگیری ئەوەش بکرێت، کە پەکەکە بچێتە قۆناغی ژیانی ئاساییو ژیانی سیاسی. دەم����ی����رت����اش ل����ە ل���ێ���دوان���ەک���ەی���دا ب��ۆ رۆژنامەنووسان سەبارەت بەکشانەوەی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 106
گ��ەری�لاک��ان��ی پ��ەک��ەک��ە ب���ۆ دەرەوەی سنوورەکانی تورکیا نوکتەیەکی کردو گوتی :شتێکی ئاساییە ،کە کشانەوەکە ه��ێ��واش��ە ،ئ��ەوی��ش ل��ەب��ەر ئ���ەوەی���ە ،کە حەسەن جەمال هێواش دەڕوا .دەمیرتاش لە درێ��ژەی قسە خۆشەکەیدا گوتی :لە راستیدا ئەم نوکتەیە لە قەندیل گوتراوە. هەر وەکو ئاگادارن ،کە بەڕێز حەسەن جەمال لەگەڵ یەکێک لەو گروپانە بووە، کە بۆ قەندیل کشابۆوە .دوای ئەوەی ،کە هۆی دواکەوتنی کشانەوەکە لە قەندیل پرسیار کراوە ،ئەوانیش گوتوویانە لەبەر ئەوەی حەسەن جەمال هێواش رۆیشتوە گروپەکەش ناچار بوە هێواش بڕواو لە کشانەوەکە دوا کەوتوون. گ��ون��گ��ۆر ئ����اراس ل���ە ن��ووس��ی��ن��ێ��ک��ی لە رۆژن��ام��ەی میللییەتی ژم���ارەی رۆژی ٢٠١٣/٥/٢٦دا دەڵێت :لە ش��اری (وان) ەوە ب��ەرو هەکاری بە رێککەوتین ،کە درێژی رێگاکەی ٢١٠کیلۆمەترە .رێگاکە زۆر خ���راپ ب��وو ل��ەب��ەرئ��ەوەی لەکاتی ش���ەڕدا ن��ەت��وان��راب��وو چ��اک بکرێتەوە. ب��ەاڵم ،ل��ەوەت��ەی ئ��ەو پڕۆسەیە دەستی پ��ێ��ک��ردوە ،ب��ە شێوەیەکی خێرا دەس��ت ک����راوە ب��ە چ��اک��ک��ردن��ەوەی رێ��گ��اک��انو کردنەوەی تونێلێکی یەک کیلۆمەتری .لە رێگا لە چایخانەیەک الماندا بۆ پشوودان، لەگەڵ چەند گوندنشینێک قسەمان کرد، ک��ە ه��ەم��ووی��ان ک��ورد ب���وون .پرسیارم لێکردن :ئ��ەو پڕۆسەیە بە الی ئێوەوە
چۆنە؟ لە وەاڵمدا هەر هەموویان گوتیان: زۆر ب��اش��ە ،چ��ەک��ەک��ان بێدەنگ ب��وون، ئێمەش دەگ��ەڕێ��ی��ن��ەوە ب��ۆ الدێکانمان، دەتوانین بچین بۆ چیاکان مەڕو مااڵتمان بلەوەڕێنین ،گۆڕانکاری زۆر دەبێت. گونگۆر ئاراس لە درێژەی نووسینەکەیدا گوتی :کە لەگەڵ گوندنشینەکان باسی ئەو پڕۆسەیەمان کرد باسی ئەوە نەکرا لە ئەنجامدا چۆن دەبێتو چ کاتێک هەموو قۆناغەکانی پڕۆسەکە ت��ەواو دەب��ێ .بە رای ئەوان ئیتر شەڕو کوشتار کۆتایی پێهاتوەو لە ناوچەکەدا ب��اری ئاسایش جێگیر بوەو مەسەلەی کورد چارەسەر کراوە. ئ���اراس ه��ەروەه��ا ن��ووس��ی��وی��ەت��ی :پێش دەستپێکردنی پڕۆسەکە نۆ خاڵی پشکنین ل��ە ن��ێ��وان وانو ه��ەک��اری��دا ه��ەب��وون، ب��ەاڵم ئێستا سێ خاڵی پشکنین م��اون، ئەوانەشیان بە مەبەستی پشکنینی چاو ج��گ��ەرەو خ��واردن��ەوەی ئالکۆلی قاچاغ هێشتۆتەوە. رۆژن���ام���ەی رادی��ک��اڵ��ی��ش ل��ە ژم����ارەی ٢٠١٣/٥/٢٨دا وتارێکی گولتەن کشاناک ه��اوس��ەرۆک��ی ب��ەدەپ��ەی گ��واس��ت��ەوە ،کە لە کۆبوونەوەی فڕاکسیۆنی پارتەکەیدا پێشکەشی کردبوو ،کە بەم شێوەیە بوو : کۆنفڕانسی ئاشتیو دیموکڕاسی ،کە هەفتەی راب��وردوو لە ئەنکەرە بەسترا، لە رووی پڕۆسەی ئاشتییەوە گرنگیەکی مێژوویی هەبوو .هەر وەک��و دی��ارە ،کە
107
لە نێوان ئۆچهاڵنو حکومەتدا پڕۆسەی گفتووگۆ ب��ەردەوام��ە .ئ��ەوە هەنگاوێکی مێژووییە ب��ۆ ب���ەرەو چارەسەرکردنی مەسەلەی کورد .ئۆجهاڵن لە پەیامەکەی نەورۆزو دواتریش ئەوەی دەربڕیوە ،کە ئەگەر ئاشتیو دیموکڕاسی جێگیر ببێت، ئ��ەوە بۆ هەموو تورکیایە .لەبەر ئەوە داوای لە هەموو الیەنهکان کردووە ،کە بەشداری لەو پڕۆسەیەدا بکەن. گولتەن کشاناک ل��ەو ک��ۆب��وون��ەوەی��ەدا رەخ���ن���ەی ل���ە ک���ەم���ال ک��ڵ��چ��دار ئۆغڵو سەرۆکی جەهەپە (پارتی گەلی کۆماری) گ��رتو گوتی :کڵچدار ئۆغڵو سەرۆکی جەهەپە دەڵێت :کە ئێمە دژی ئاشتی نین. ئێمەش دەڵێین ئاشتی ه��ەر لەخۆیەوە دەستەبەر نابێت ،دەبێت بەشدار بێتو هەوڵی بۆ بدەی .پێشنیاری چارەسەریی پێشکەش بکەی .کڵچدار ئۆغڵو دەڵێت: ئێمە نیگەرانیمان هەیە .ئێمەش چەندین جار پێمان گوتوون ،کە ئامادەین هەموو شتیان بۆ باس بکەین .لە راستیشدا ئەو پڕۆسەیە بە شێوەیەکی شەفافیانە بەڕێوە دەچێت ،ب��ەاڵم ب��ەداخ��ەوە کڵچدارئۆغڵو
هەر چەندە بە راشکاوی نایڵێت .بەاڵم، نیگەرانیەکەی لەبەر ئەوەیە ،کە کورد مافی خ��ۆی دەس��ت ب��ک��ەوێ .ئێمە حەز دەکەین بزانین ،کە ئ��ەوان سەبارەت بە خوێندن بە زمانی دایکو مافی کلتووریو ئ���ازادی بیرو را چ��ۆن بیر دەک��ەن��ەوە. پێویستە هەڵوێستی خۆیان بە ئاشکرایی دەرببڕن. گ��ول��ت��ەن ک��ش��ان��اک ه���ەروەه���ا گ��وت��ی: پڕۆسەی چارەسەری لە سێ قۆناغ پێک دێت .جێبەجێکردنی قۆناغی یەکەم ئێستا بەردەوامە .قۆناغی دووەمیش بریتییە لە دیموکڕاتیزەکردنو چاکسازیو دانانی دەستوورێکی پێشکەوتوانە. گ���ول���ت���ەن ک���ش���ان���اک س�����ەب�����ارەت ب��ە گردبوونەوەی خۆپێشاندەران لە پارکی گ����ەزی ل��ە ئ��ەس��ت��ەن��ب��وڵ گ���وت���ی :ئێمە پشتگیری خۆمان بۆ ئەوانە دەردەبڕین، کە لە پارکی (گەزی)ن .پارکی گەزی هی گەلە .درەختەکانیش گیانلەبەرن .ئێمە بە هیچ شێوەیەک رێگا نادەین پارکی گەل لەنێو ببرێتو گیانلەبەریش بکوژرێت. ئێمە پشتگیری لەو خەباتە دەکەین.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 108
كوردو تورك بهریهككهوتنو ملمالنێ 1950بۆ1970 Kurd and Turks Collision and confilict 1970 to 1950 From
ئاراس رهفیق By: Aras Rafiq
109
كوردستانی باكوور پارچهیهكی گهورهی ك��وردس��ت��ان پێكدههێنێت ،ك�� ه ههمیش ه پێگهیهكی گرنگو تایبهتی ههبوو ه لهبزاوتی رزگاریخوازیی كوردیدا .بهاڵم ،لهماوهی سااڵنی 1932بۆ 1965دا جوواڵنهوهی ك��وردی��ی ب��ه ت��ون��دی س��هرك��وت��ك��راب��وو. دهس�����هاڵتو ی��اس��ا ل�� ه س���هر م��هس��هل��هی ك����ورد زۆر دی��س��پ��ۆت��ی��ز م (ح��ک��وم��هت��ی زۆرداری��ی)و ههستیار مامهڵهی دهكرد. خامۆشیو س��هرك��وت��ک��ردنو گ��هم��ارۆی سهر كوردستانی باكوور دهنگو رهنگی ك���وردانو بارودۆخهكهیانی له ب��هردهم دونیای دهرهوهدا شێواندبوو .بهاڵم ،به هۆی فاكتهر ه ناوخۆییو دهرهكییهكانهو ه ل��ه ت��هم��م��وزی ساڵی 1965دا دووب���ار ه چاالكی پارتی ك��وردی هاتهو ه مهیدان. پارتی دیمۆكراتی كوردستانی توركیا ،ب ه یهكێك ل ه پارت ه كوردستانییهكان دادهنرێت ل ه گۆڕهپانهكهدا .لهماوهی سااڵنی 1965 ب��ۆ 1975دا وهك هێزێكی رێكخراوی سیاسی رۆڵێكی بههێزی ل ه ریزهكانی ك��وردی توركیادا گێڕا .ب��هاڵم ،ب ه هۆی ملمالنێی ئایدۆڵۆجیو دووب��هرهك��ی نێو پارتهكهو دهستگیركردنی چهندین جاری س��هرك��ردهك��ان��ی ح��ی��زبو تیرۆركردنی سهرۆكهكهیان (فایهق بوجاق) ل ه هاوینی ساڵی 1966دا نهیتوانی نفوزو ههیمهنهی خ����ۆی ب��پ��ارێ��زێ��ت .ل���هگ���هڵ ئ���هوهش���دا پارتگهلێكی سیاسییە كوردییەکانیتر بهڕێكخستنو میتۆدێكی ن��وێت��رهو ه
هاتنهمهیدانهكهوبواریان ل ه بهردهم ئهم پارتهدا تهسك كردهوه. ئامانجمان ل�� ه ه��هڵ��ب��ژاردن��ی بابهتێكی ل��هم شێوهیه ،بۆ ئ��هوهی��ه :تاكو بتوانین راڤهی دروستكردنی حیزبی سیاسی ل ه كوردستاندا بخهین ه بهرچاو ،بهتایبهتی ل ه بهشی باكووری كوردستان ،ك ه پارتێكی وهك پ��ارت��ی دی��م��وك��رات��ی كوردستانی ت��ورك��ی��ا ب��ۆ م��اوهی��هك��ی دوورو درێ��ژ رۆڵی سیاسیو فیكریی خۆی ههبووهو كاریگهری ئایدۆلۆجیایی بووهت ه هۆی وریاكردنهوهی تاكی كوردو كهرهستهی دروستكردنی چهندین پارتو رێكخراوی سیاسی له دوای خۆی .ل ه ههمان كاتدا، ئامانجمان زیاتر لهوهدا قووڵكردۆتهوه، ك����ه دهس���ت���ن���ی���ش���ان���ی ه���ۆك���ارهك���ان���ی دروستبوونی ئهم پارتهو سهرهتاكانی جواڵنهوهی سیاسیو چاالكییهكانو ئهو ئاستهنگانهی ،كه له خهباتی سیاسیدا هاتۆت ه سهر رێگای ،هاوكات تاكی كوردی لهگۆڕهپانی سیاسی ئهمڕۆماندا سوود له ئهزموونو خهباتی ئهم پارت ه وهربگرێتو الیهن ه پۆزهتیڤهکانی (ئهرێتی) ئهم پارت ه ل ه كاری رێكخراوهیدا بهرجهستهبكاتو الیهن ه نێگهتیڤهكانیشی (نهرێتی) ل ه كاری حیزبایهتیدا وهالبنێت. میتۆدی ههڵبژاردنی ئهم بابهته ،بێگومان رێبازهكانی لێكۆڵینهوهی فرهچهشنن، ل���هم ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��هوهم��ان��دا ه��هوڵ��م��ان��داوه، فرهچهشن ه سوود ل ه ههموو الیهنهكانو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 110
رێبازهكان وهربگرین ،بهتایبهتی رێبازی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��هوهی م��ێ��ژووی��ی .ك��هرهس��ت��هو ب��اس�� هك��ان��م��ان ش��ی��ك��ردۆت��هوهو ه���هر له ژێ��ر پ��هی��ڕهوی رێ��ب��ازی لێكۆڵینهوهی مێژوویدا درێژهمان به لێكۆڵینهو ه داوه، ب ه شێوهیهكی زانستی ئهنجامهكهمان دهرخستووه. ئهو گرفتانهی بوون ب ه رێگر له بهردهم نووسینی ئهم لێكۆڵینهوهیهدا بریتی بوون ل ه نهزانینی زمانی بێگانه ،ههروهها كهمی سهرچاوهی پێویست دهربارهی بابهتهكه. سهبارهت ب ه ناوهڕۆكی بابهتهكهش ل ه سێ بهش پێكهاتووه :ههر بهشهی دوو بابهت له خۆ دهگرێت ،له بهشی یهكهمدا باس ل ه سیاسهتی حكومهتهكانی توركیا دهكات دهربارهی كوردو پارته سیاسیی ه كوردییهكان ،پاشان ئاماژ ه بهو فاكتهران ه ك����راوه ،ك��هزهم��ی��ن�� ه س��ازی��ی��ان ك��رد بۆ دروستبوونی پارتی ناوبراو .ل ه بهشی دووهم���دا ب��اس ل��ه دام��هزران��دن��ی پارتی دیموكراتی كوردستانی توركیاو پهیڕهوو پڕۆگرامی ك��راوه.ل��ه بهشی سێیهمیشدا ئاماژ ه ب��هو هۆكاران ه ك��راوه ،كه بوون ب��هه��ۆی دابهشبوونی پ��ارت��ی ن��اوب��راوو چارهنووسی باڵهجیاوازهكانی. بهشی یهكهم دۆزی كورد ل ه سیاسهتی حكومهتهكانی ت��ورك��ی��اداو دهستپێكی ج���وواڵن���هوهی
رزگاریخوازی كوردی باسی یهكهم دۆزی كورد له سیاسهتی حكومهتهكانی توركیادا 1950بۆ 1970 باسی دووهم زهمینهی دروست بوونی پارتی دیموكراتی كوردستانی توركیا بهشی یهكهم دۆزی كورد له سیاسهتی حكومهتهكانی ت��ورك��ی��اداو دهستپێکی ج���وواڵن���هوهی رزگاریخوایی کوردی له سااڵنی 1950 بۆ 1980 ل ه دوای ئهو گۆڕان ه سیاسییهگهورهیهی، ك ه ل ه توركیا سهریههڵداو له سیستمی ت��اك حیزبییهو ه گ��ۆڕاب��وو بۆ سیستمی ف���رهح���ی���زب���یو پ���هرهس���هن���دن���ی رۆڵ���ی جهماوهر ل ه مهیدانی سیاسیدا ،ههروهها نهمانی چاودێریی ل ه سهر رۆژنامهكان ئهمهش بههۆی ئهو گوشار ه ناوخۆییو دهرهكییانهو ه بوو ،كهدهخرانهسهر پارتی گهلی كۆماری،توركیای تووشی چهندین قهیرانی ئ��اب��ووریو سیاسی كردبۆوه، له ئهنجامدا ب��وو بههۆی دامهزراندنی پارتێكی نوێ ب ه ناوی پارتی دیموكراتی توركیا ،ك ه لهالیهن خاوهندارێكی گهورهی وهك :عهدنان مهندهریسو جهالل بایاری
111
سهرۆك وهزیرانی سهردهمی ئهتاتوركو كورڵتان٭ فوئاد كوپهرلووه ،دام��هزرا. ئهم پارت ه چاوی ل ه ههڵبژاردنێك بوو ،كه ل ه ساڵی 1950ز ئهنجام دهدرا .ههموو ههوڵی خۆیان خستهگهڕ بۆ بردنهوهی ئ��هو ه��هڵ��ب��ژاردن��ه ،چ��هن��د فاكتهرێكیان دیاریكرد ،كه له كاتی ههڵبژاردنهكاندا بانگهشهیان بۆ دهك���رد ،وهك ئازادیی ه ئاینییهكان ،كه بۆشاییهكی گ��هورهی��ان دروستكردبوو ل ه نێو توركیادا ،به هۆی سیستمی كهمالیزمهوه ،ك�� ه ق��هدهغ��هی ئازادیی ه ئایینییهكانی كردبوو( ،)2ههروهها ئازادی ئابووریش فاكتهرێكیتر بوو ،كه پارتی دیموكراتی توركیا تووانی ل ه كاتی ههڵبژاردندا بهكاریبهێنێت .سهرباری ئ���هوهش پشتیووانی خ��هڵ��ك ب��ۆ پارتی ن��اوب��راو ك��اردان��هوهی��هك ب��وو بهرانبهر ب��هرب��هس��تو ستهمی چ��هن��دی��ن ساڵهی كهمالیزم( .)3ئهو ه بوو ل ه ساڵی 1950ز دا یهكهمین ههڵبژاردنی ئازاد ل ه مێژووی ك��ۆم��اری ت��ورك��ی��ادا ئهنجامدراو پارتی دیموكراتی توركیا ت��ووان��ی زۆرت��ری��ن كورسیی پهرلهمان بهدهستبهێنێت .ئیتر لێرهو ه كێشهی كوردیش وهكو كێشهیهكی ش��اراو ه زۆر ب ه گهرمیو گوڕییهو ه ل ه بهردهم ستراتیجو سیاسهتی پارتهكاندا راس��ت ب���ووهو پێویستی ب��ه چ��ارهس��هر ههبوو(.)4 كوردهكان لهم ههڵبژاردنهدا شانبهشانی تورك خاوهنی دهنگ بوون ،لهم سهرو
ب���هن���دهدا ت���ا رادهی������هك ه��هن��اس��هی�� هك��ی ئ�����ارام دن���ی���ای وێ�����رانو ج��ێ��ن��ۆس��ای��دی خهڵكی زهبوونی ك��وردی گرتهوه .ئهو ك���وردان���هی ت��ا ئ��هوك��ات رووب�����هڕووی ج��ێ��ن��ۆس��ای��دی رهگ������هزیو ب��ای��هل��ۆج��ی دهب��وون��هوه ،رابهرانی فیوداڵ رێگایاندا كورد ه دوورخراوهكان بتوانن سهردانی شوێنهكانی خۆیان بكهنهوه( .)5رێگهیاندا زهوییهكانی رابردوویان ببیننهوه ،ئهم ه تهنها ههوڵێكی دیموكراتهكان بوو ههتا دهن��گ��ی ك���ورد راب��ك��ێ��ش��ن ،ل��هب��هر ئ��هو ه ت��ا ئ��هو ك��ات�� ه گیانی عهشیرهتگهرییو دهرهب��هگ��ای��هت��یو ناوچهگهرێتی ل�� ه ناو كورددا شوێنی دیاریكراوی خۆی ههبوو، پێكهاتهی پارتی دیموكراتی توركیاش له سهر ئهو بنهمای ه دام��هزراب��وو ،ههر بۆی ه كوردهكان نێچیرێكی باشبوون بۆ پڕكردنهوهی سندوقهكانی دهن��گ��دان ل ه بهرژهوهندیی پارتی دیموكراتی توركیادا، ئیتر دهبووای ه له بهرانبهر راوكردنیاندا نهرمییهك بنوێنن ،دی��اره ئهمهش ههتا ئهو كات ه بوو ،كه دهنگی كوردهكانیان بهكارهێنا ،ئهگهرنا وهكو تێڕوانینی گشتی دهڵێت :فهلسهفهی پارتی دیموكرات هیچ جیاواز نهبوو ل ه فهلسهفهی پارتی گهلی ك��ۆم��اری ئ��هوی��ش پێداگیریی ل�� ه سهر شهش بنهماكهی ئهتاتورك دهك��ردهوه. ل���هب���هرئ���هو ه س��هرك��هوت��ن��ی ئ���هو پ��ارت�� ه شكستهێنانی ئامانجهكانی پارتی گهلی ك��ۆم��اری ن��هب��وو ،بهڵكو گواستنهوهی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 112
سیستمی تاك حیزبی بوو بۆ فر ه حیزبی، تهنانهت ئهم ههوڵهی توركیا به یارییهك دادهنرێت له نێوان سیاسهتمهدارانی ئهو كاتهی توركیادا س��هب��ارهت ب ه رهوش��ی ك��ورد ل ه رووی فهرههنگییو سیاسیو ئابوورییهوه ،ههروهها شوێنی كورد ل ه دهستوورو رێساكانی توركیاو سیاسهتی حكومهت ه نوێیهكان دهرب��ارهی میللهتی ك���ورد زۆر خ���راپ ب���وو ،ل��هب��هرئ��هوهی خ��زان��ی توركیا ب��ۆ ئامێزی خ��ۆرئ��اواو ئهمریكا سهرانی شۆڤێنیی توركی چاكتر ب��هردای�� ه ژی��ان��ی ك���وردهك���ان( .)6شوێنی كورد نهك هیچ گۆڕانی روهو باشتری نهبینی ،بهڵكو وێ��رانت��ر ب��وو ،پهیمانی هاوبهشی دهوڵهتانی هاوبهرژهوهند زیاتر كوردیان ل ه پهلو پۆ خست .توركیا وهك واڵتێكی زۆر نزیك ل ه ئینگلتهراو ئهمریكا ئ��هرك��ی جێبهجێكردنی راس��ت��هوخ��ۆی پالنهكانی واڵتانی رۆژئاوای گرتهئهستۆ، ت��هن��ان��هت پ���اش ئ����هوهی ت��ورك��ی��ا چ��وو ه ن��ات��ۆوه ،وات���ه هاوپهیمانیی ب��اك��ووری ئهتڵهسییهو ه ل ه 18ی فهبریوهری ساڵی ێ ئهم 1952دا ،ئیتر ب ه پێی م��اددهی س هاوپهیمانیهتییه ،چهندین رێككهوتنی نهێنیو دوور ل�� ه ه���ۆش���داری گ��هالن��ی ت��ورك��ی��ا ب��هس��ت��ران .ه��هم��وو ئ��هم��ان��هش ئاكامهكهیان ب ه زیانی كوردو كێشهكهیدا دهش���ك���ان���دهوه )7(،دوات���ر ب��ه مهبهستی ی تر ،له دروستكردنی هاوپهیمانیهتییهك 24ی شوباتی ساڵی 1955دا ل ه شاری
بهغداد ،رێككهوتننامهی هاوكاری مۆركرا له نێوان ع��ێ��راقو ت��ورك��ی��ادا ،كه دوات��ر ب�� ه رێكکهوتننامهی ب��هغ��دا ن��اس��را ،له كۆتایی ساڵی 1955دا واڵتانی بهریتانیاو پاكستانو ئێرانیش بوون ب هئهندام)8(. دی��ار ه هاوپهیمانیی بهغداد ههستكردن ب����وو ب���هپ���هرهس���هن���دن���ی م��هس��هل��هی ك����ورد ،عیسمهت ش��هری��ف وان��ڵ��ی ،كه س��ی��اس��هت��م��هدارو رۆشنبیرێكی ك��ورد ه چهندین نامهی ئاڕاستهی یو ئێن ( )UN كردوو ه سهبارهت ب ه پهیماننامهی بهغداد، ئ��اش��ك��رای ك��ردب��وو :ئ��هو هاوپهیمانیی ه خهسڵهتی دژهك���وردی ههیه .ه��هر لهو بارهیهو ه عیسمهت شهریف نووسیبووی: دهت��وان��م ب��اوهڕت��ان پێبهێنم ،ك ه بوونی ك���ورد ت��اك�� ه ه��ۆك��ار ه ل�� ه دروستبوونی هاوپهیمانیی ب��هغ��دا ،ههموو ئهمانه ب ه م��هب��هس��ت��ی ل��هن��ێ��وب��ردن��ی ب��زووت��ن��هوهی رزگاریخوازیی نهتهوهی ك��ورد یهكیان گ��رت��ووه ،ئینگلتەراش دژی ك��ورد كار ت دهكات ،ئهو پێی وابوو :بهریتانیا دهیهوێ رهوش��ی كورد ههر وهكو خۆی بێت تا به سهركهوتوویی نهوتی ناوچهك ه بۆ خ��ۆی ب��هرێ��ت ،لهبهر ئ��هو ه تهنها كورد قوربانی سیاسهتی نوێی رۆژه��هاڵت��هو ه��ی��چ ب��هڵ��گ��هی��هك��ی��ش ب��ۆ ئ���هو راستیی ه پێویست ن��اك��ات .خ��ۆرئ��اواو ئهمریكاش ك��اری��ان ب ه توركیا ه��هب��وو ،ئ��هو دهمان ه گ��هرم��هی جهنگی س���ارد ب���وو ،توركیا ل�� ه ستراتیجی رووب���هڕووب���وون���هوهی
113
ئهمریكا ل�� هگ��هڵ شیوعییهتدا بهردێكی سهنگینی ب��ن��اغ��هك��هب��وو( .)9ت���ورك به فهرمی بهردهوام بوو لهسهر حاشاكردن له بوونی ك��ورد وهك ن��هت��هوهی��هك ،كه ناسنامهی تایبهتی خۆی ههیه ،تهنانهت لهگهڵ ئهوهی ئاخاوتنی كوردیی له الی فهرمانبهرانی تورك بهیاسا قهدهغهبوو، سزای توندیشی له دوا بوو. جهالل بایار سهرۆكی تاز ه كاتێك ساڵی ،1953وات ه ساڵێك دوای ئهوهی توركیا له پهیمانی ناتۆ وهرگیرابوو سهردانی ویالیهت ه یهكگرتووهكانی ئهمریكای كرد، رۆژنامهوانان چهند پرسیارێكیان لێ كرد س��هب��ارهت ب ه بوونی ك��ورد له توركیا، ئهویش ل ه وهاڵمدا پێی راگهیاندن :ك ه هیچ كهمینهیهكی نهتهوهیی ل ه توركیادا بوونی نییه(.)10 ه���هروهه���ا ف��ل��ی��پ ب���رای���س ،ئ��هن��دام��ێ��ك��ی پهرلهمانی بریتانیا بوو ،ل ه ساڵی 1956دا س���هردان���ی وی�لای��هت��هك��ان��ی رۆژه��هاڵت��ی ت��ورك��ی��ای ك���ردو ئ���ام���اژهی ب���هو ه ك��رد دهس��هاڵت��داران نایانهوێت دان بنێن ب ه بوونی گهالنی وهكو كوردو ئهرمهندا ،كه لهو واڵتهدا دهژین ،لهكاتێكدا تهواوی ئهو بیانییانهی سهردانی ئهوێیان كردوو ه ب ه درێژایی پێش چڵ ساڵ لهو مێژوو ه دانیان بهوهدا ناوه ،ك ه كورد بهشێكی گهورهی دان��ی��ش��ت��وان��ی ت��ورك��ی��ای��هو ن��هت��هوهی��هك��ی رهسهنی ئهو خاكهنو ب ه زمانی خۆیان دهدوێن ،تهنانهت ل ه نێوان ئهوانو توركدا
هیچ شتێكی هاوبهش بوونی نییه(.)11 دواب�����هدوای كوشتاریی توركمانهكان ل�� ه ك��هرك��وك ب�� ه دهس��ت��ی ك��وردهك��ان له ئ���اداری ساڵی 1959دا ئارسیم ئهرین نوێنهری ئهنجومهنی گهورهی نیشتمانی، به ئاشكرا داوای تۆڵهی كرد :كوردهكان براكانی ئێمهیان كوشت ،ئێمهش دهبێت چهند توركمان ك��وژراو ه ئهوهند ه كورد ب��ك��وژی��ن��هوه ،ناتانهوێت ئ��هم ق���هرز ه ب ه س�����وودهوه ب����دهن����هوه( ،)12ل��ه وهاڵم���ی ئ��هم��هدا زی��ات��ر ل��ه ههشتا خوێندكاری كورد ،ك ه مهدهد سهرحهدی یاساناسو بهڕێوهبهری نووسینی رۆژنامهی دهنگ رێكی خستبوون ،ل��ه دژی ئ��هم قسان ه خۆپیشاندانێكیان ئ��هن��ج��ام��دا( .)13ئهم رووداوهش بوو بههۆی دهستگیركردنی چلو نۆ رووناكبیری كورد .ل ه تشرینی دووهم�����ی ه��هم��ان س��اڵ��دا ب��ه ت��ۆم��هت��ی كاركردن بۆ دروستكردنی دهوڵهتێكی كوردیو دابڕینی بهشێك ل ه نیشتیمانی توركی ب��ااڵ ،داواك��اری گشتی داوایكرد س���زای م���ردن ب��ۆ ه��هم��وو ت��ۆم��هت��ب��اران دهرب���ك���هن( ،)14ك��ه زۆرب��هی��ان دكتۆرو پارێزهرو خوێندكارو كاسبكار بوون ،ل ه ژێر ئهشكهنجهدا خوێندكارێك ب ه ناوی ئهمین باتۆ گیانی لهدهستدا ئهوانیتریش دادگایی كران( .)15له ههمان كاتدا رێگا نهدرا ب ه رۆژنامهكان وهكو ههواڵ باڵوی بكهنهوه ،ئهم رووداو ه ل ه الیهن نوێنهرانی رۆشنبیرانی كورد ،چ ل ه كوردستان ،چ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 114
ل ه دهرهوهی واڵت ب ه توندی مهحكوم ك���را ،ئ��هم��هش ب���وو ه ه��ۆی ئ����هوهی ،ك ه ك��وردان زیاتر تێبكۆشن له پێناو مافی رهوای ن��هت��هوهك��هی��انو بههێزبوونی ب����ڕوای س��ی��اس��ی��ی��ان ،ل��هه��هم��ان ك��ات��دا تاقیكردنهوهیهكی تورك بوو ل ه بارهی كهمایهتیی كوردهكانهوه لهو واڵتهدا. ل��هئ��هن��ج��ام��ی ئ���هم س��ی��اس��هت��هی پ��ارت��ی دی��م��وك��رات��ی ت���ورك���ی���ادا ل���هن��اوخ��ۆی واڵت���دا ،دهن��گ��ی ن��اڕهزای��ی زی���ادی ك��رد. دواج���ار له 27ی ئ��ای��اری س��اڵ��ی1960دا ك���ودهت���ای دهوڵ���هت���ی ت��ورك��ی��ا رووی����دا. كۆمهڵێك جهنهڕاڵو پایهبهرزی سوپا ل ه كۆمیتهیهكدا به ناوی كۆمیتهی یهكێتی نهتهوهیی یهكیان گرتو ئهوكودهتایهیان ئهنجامدا( .)16یهكێك لههۆكارهكانی ئهم كودهتای ه ب ه قسهی ئهندامانی كۆمیتهك ه بریتی بوو له :كێشهی كورد ،ك ه بهئاشكرا ههڕهشهی لهیهك پارچهیی خاكی توركیا دهك���رد ،ه��هر بۆی ه یهكێك ل�� ه یهكهمین پ��ڕۆژهك��ان��ی لیژنهی ب���هرهی نیشتمانی (دهس��ت��هی ف��هرم��ان��ڕهوای��ی س��هرب��ازی) دهستبهسهرداگرتنی ژم���ارهك ك��وردی دیار بوو ،ئهو ه بوو له 1ی حوزهیرانی ساڵی 1960زدا زیاتر ل ه چ��وار سهدو ههشتاو پێنج كوردیان گرتو لهسیواس له سهربازگهیهكی تایبهتیدا زیندانیان كردن. ئ����هم ك���ودهت���ای���هش ،ئ���اوات���ی ك��ۆم��هڵ�� ه پێشكهوتووخوازو هێز ه دیموكراتییهكانی
نههێنایهدی .راست ه لهگهڵ كودهتا زۆر ل�� ه زی��ن��دان��ی��ی�� هك��ان ئ����ازاد ك����ران .ب���هاڵم، نوێنهرانی رۆشنبیرو ناسیونالیستهكانی (نهتهوهپهرستهکانی) كورد ،ك ه تاوانبار ك����راب����وون ب��� ه ك����ارو چ���االك���ی دژ ب ه ب��هرژهوهن��دی��ی توركیا ه��هر ل ه زینداندا مانهوه)17(. ك���ودهت���ا پ���اش س��هرك��هوت��ن��ی ل��ه 15ی سێپتهمبهری ساڵی 1961دا حوكمی ل ه سێدارهدانی ههر یهك لهسهرۆك كۆمار، جهالل بایارو سهرۆك وهزیران عهدنان م��هن��دهری��س ل��هگ��هڵ وهزی����ری دهرهوه فتین روشدی زوولولو وهزیری دارایی ح��هس��هن بولتهقانی دهرك����ردو پاشان جێبهجێشی ك��رد ،تهنها حوكمی جهالل بایاریان ك��رد به زیندانی ههتاههتایی، دواتر بڕیاریاندا به ههڵبژاردنێكی نوێی پهرلهمانی له 15ی ئۆكتۆبهری ساڵی 1961دا( ،)18ل ه ئهنجامی ههڵبژاردنهكهدا، حكومهتێكی ئیئتیالفی پێكهاتو جهمال گورسیل٭٭٭بوو ب ه سهرۆكی حكومهتی توركیا .پارتی گهلی كۆماری پاش پانز ه س��اڵ نهیاریی ل��ه دهرهوهی دهس��هاڵت س���هرك���هوت���ن���ی ب��هدهس��ت��ه��ێ��ن��ا .ب����هاڵم، بارودۆخی سیاسیو كۆمهاڵیهتی تایبهت ب ه ك��وردهك��ان هیچ گۆڕانكارییهكی ب ه خ��ۆو ه نهبینی ،س��هرهڕای ئ��هوهی چوار ل ه ئهندامانی حكومهتی لیژنهی یهكێتی نیشتمانی س��هرب��ازی ك��ورد ب���وون ،ك ه لیژنهك ه خۆی لهبیست ئهندام پێكهاتبوو،
115
س��هرب��از ه ك��وردهك��ان پێكهاتبوون له: ئ��هك��رهم ئاجونار ل�� ه س��ی��واس ،موجیب ئاتاتلی ل ه ئ��هرزڕۆم ،وههبی ئهرسو له ئهرزنجان ،كامیل قراولی ل ه كسكای، ئهمان ه دواتر بوون ب ه ئهندامی ئهنجومهنی توركی(.)19 ج��هم��ال گ��ورس��ی��ل پ���اش ئ����هوهی ب��وو ب��هس���هرۆك���ی ح��ك��وم��هت��ی ت��ورك��ی��ا .له لێدوانێكیدا ب��ۆ ڕۆژن��ام��هی��هك��ی سویدی گوتی :ئهگهر شاخاوییهكان ب ه ئارامی دانهنیشن ،سوپا لێیان دوودڵ نابێت، ب��ۆ ل��ێ��دان��ی ش���ارو الدێ��ك��ان��ی��ان دهبێت گۆمێکی خوێنی وای��ان بۆ سازبدرێت، ك��ه ئ���هوان تیایدا نقوم ب��ك��رێ��ن( ،)20له كاردانهوهی ئهم لێدوانهی گورسیلدا له 8ی مایسی ساڵی 1961دا شارهكانی كورد خۆپیشاندانێكی گهورهیان سازكرد ل��هوان��ه :م��اردی��ن ،دی��ارب��هك��ر ،سیفرك، بهدلیس ،وان ،ك��وردان دروش��م گهلێكی وهكو ئێم ه كوردینو تورك نینو چهندین دروشمیتریان بهرزكردهو ه له ئهنجامی رووب���هڕووب���ون���هوهی خۆپیشاندهرانی كورد له الیهن حكومهتهو ه سێ سهدو پ��ان��ز ه ك���ورد ك����وژرانو ح���هوت س��هدو پهنجاو چوار کهسیش برینداربوون(.)21 له 27ی ئایاری ساڵی 1961دا كۆمیتهی یهكێتی نیشتمانی ،پێشكهوتووترین دهستووری مێژووی توركیای دانا ،كهبه باشترین دهستوور دادهنرێت تا ،2005 ك ه مۆڵهتی ئازادی رادهربڕینی بهخشیی ه
هاواڵتیانو رێگایدا ،ك ه خۆپیشاندانو مانگرتن سازبدرێت بهشێوهیهكی هێمنان ه ،ئهمهش بووه هاندهرێك بۆ كۆمهڵێك ل ه كوردهكان بۆ بهشداریی سیاسی،تهنانهت ل ه نێو حیزب ه توركیهكانیشدا ،كه ئهمان ههندێك ئومێدی نهتهوهییان تێدا بهدی دهك��رد ،وهك :پارتی كرێكارانی توركیا، ك ه له ساڵی 1962دا دام���هزرا محهمهد عهلی ئهیبار سهركردهی بوو( .)22بهاڵم، جهمال گورسیل لهههمووان زیاتر ههڵپهی پێداگرتنی له س��هر بههێزكردنی گیانی ناسیونالیزمو رهگهزپهرستی له پڕۆژهی دهس��ت��ووری نوێدا دهك��رد ،لهوتهیهكیدا دهڵێت :ئێو ه ئاگاتان لهو ملمالنێی ه نیه ،كه ئێم ه لهگهڵ كوردیزمدا دهیكهین ،ئهگهر ئێم ه واز ل ه ناسیونالیزم بهێنین ئایا ئهوان پاڵدهدهن ه الی ئێمه؟ بۆی ه ئێم ه پشت به ناسیونالیزم دهبهستین ،پێش ههموو شتێك ن��هت��هوهك��هم��ان دهبێت ه ن��هت��هوهی توركیاو پێویست ه توركی بێت ،ئهگهر ئێم ه واز لهم ه بهێنین ئهوا دوای پهنجا ساڵ تاقه یهك تورك ل ه واڵتدا نامێنێت(.)23 ل��هگ��هڵ ئ���هوهش���دا دهس���ت���ووری ساڵی 1961ز ههندێك دۆخی وای تیادا بوو ،ك ه لهدهستووری 1924زدا بوونی نهبوو،بۆ ن��م��وون��ه :ب��هگ��وێ��رهی م����اددهی دوازد ه ه���هم���ووان ب��هرام��ب��هر ی��اس��ا یهكسانن، ێ جیاوازی زمان ،ڕ هگ��هز ،جیاوازی بهب ئ��ای��ی��ن��یو م��هزه��هب��ی .ب����هاڵم ،ه���هوڵ بۆ ئهوهبوو دۆخی دهستوورهك ه ب ه جۆرێك
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 116
بێت ،ك ه بڵێن ل ه توركیادا تهنها تورك ه��هی��ه ،م���اددهی بیستو چ���وار دهڵ��ێ��ت: ههر كهسێك هاواڵتیبوونی به دهوڵهتی توركیاو ه گرێدابێت ،توركه .بهم شێوهی ه دهستووری ساڵی 1961نهیتووانی خۆی ل ه دی���اردهی شۆڤینیز م (نهژادپهرست) و رهگهزپهرستی توركی رزگ��ار بكات. بۆ سهلماندنی قسهكانمان ئهم ماددان ه دهخهینهڕوو: ل�� ه م����اددهی بیستو چ����واردا ه��ات��ووه: دهسهاڵتی بااڵی دهوڵهت بێ قهیدو شهرت دهبێت له دهست نهتهوهی توركیادا بێت. له ماددهی پهنجاو ههشتدا هاتووه :ههر ت��ورك��ێ��ك م��اف��ی خ��ۆی��هت��ی ل��ه یهكێك له دامهزراوهكانی دهوڵهتدا كاربكات. ههروهها ل ه م��اددهی شهستو ههشتدا هاتووه :ههر توركێك تهمهنی بگات ه سی ساڵ بۆی ههی ه خۆی كاندیدبكات)24(. لهم ماوهیهدا چهند گۆڤارو باڵوكراوهیهك دهرچ����وون ل��هوان��ه :دهن��گ��ی سلیڤان ل ه ساڵی 1962دا ،ههروهها گۆڤاری دیجلهو ف��رات ل ه ساڵی 1963دا دهرچ���وو ،ههر ل��هو س��اڵ��هدا گ��ۆڤ��اری دهن��گ (ال��ص��وت)و ن (رۆژی نوێ)و چهند رۆژنامهی رۆژا باڵوكراوهیهكیتر لهالیهن رووناكبیرانو شۆڕشگێڕانی رۆژههاڵتهو ه دهردهچوون. ههموویان لهگهڵ دهرچوونی ژمارهكانی سهرهتایاندا دهسهاڵتدارانی توركیایان دهستگیركردنی توڕهكردو دهستیان كرد به سهرنووسهری گۆڤاری دهنگ یاشاركایا،
ب�� ه تۆمهتی ب�ڵاوك��ردن��هوهی بانگهشهو پ��ڕوپ��اگ��هن��دهی ك�����وردی()25و ل�� ه ساڵی 1963دا مهحكهمهی سهربازیی توركی دهستی به دادگاییكردنی بیستو سێ كهس کرد ،ك ه له هاوینی ساڵی 1963دا گ��ی��راب��وون ،ه��هم��وو ئ��هو تۆمهتانهیان رووب�����هڕوو ك���رای���هوه ،ك�� ه دهی��ان��هوێ��ت چاالكیی سیاسی بكهن بۆ دامهزراندنی كوردستانی سهربهخۆ(.)26 ل�� ه ساڵی 1966دا گۆڕانێك ل�� ه توركیا رووی��داو جمال گورسیل مرد .جهنهراڵ ج�������هودهت س����ۆن ئ����ای ب��� ه س����هرۆك ههڵبژێردراو گرژیو ئاڵۆزیی توركیای گ���رت���هوه.ل��� ه ن���ێ���وان ح��ی��زب�� ه راس���تو چهپهكاندا ،چونك ه كهسایهتییهكی الوازی ه��هب��وو خ���اوهن بیروبۆچوونی جێگیر نهبوو .ب ه تێپهڕبوونی رووداوهك���ان له توركیادا ،ههستان به دهستنیشانكردنی س��ول��ێ��م��ان دی��م��ی��ری��ل راب�����هری حیزبی ع������هدال������هت(،داد) پ���ێ���ش���ڕهوی الی��هن��ی راستڕهوهكان ل ه واڵت��داو لهم ماوهیهدا بڵند ئهجهوید ل ه پارتی گهلی كۆماری توانی سهرۆكایهتی حیزب ل ه عیسمهت ئینۆنۆ بسهنێتهوهو بیگۆڕێت بۆ حیزبێكی چهپڕهوی مامناوهند .ههروهها به هۆی گهشهكردنی چاالكی سیاسی روناكبیریی كوردهكانهو ه ل ه ساڵی 1966زدا لهئهنقهر ه حكومهتی توركیا كۆبوونهوهیهكی نهێنی ئهنجامدا ،ك ه راوێژكارانی بیستو یهک وهزارهت تیاییدا بهشداربوون ،لێدوانیان
117
دهرب���ارهی كێشهی ك��ورد دا ،یهكێك ل ه ب��ڕی��ارهك��ان��ی ئ��هو ك��ۆب��وون��هوهی�� ه بریتی ب��وو ل��ه :داب��ڕان��ی ج��هم��اوهری ك��ورد ل ه جوواڵنهوهی رزگاریخوازی كوردی(.)27 ل�� ه شوباتی س���اڵ���ی1967زدا حكومهتی توركیا بۆ بههێزكردنی یهدهكی یاسایی خ���ۆی ب��ۆ ل��هن��اوب��ردن��ی ج���وواڵن���هوهی ك���وردی مهرسومێكی (بهیاننامهیهکی ه��اوب��هش) ت��ری دهرك����رد ،ب��ه پێی ئهم مهرسومه :هێنانو باڵوكردنهوهی ههر جۆر ه كاسێتو باڵوكراوهیهكی كوردی ل ه نێو توركیادا قهدهغهیه ،به تایبهتی چاپهمهنیو ق���هوان ،ئ��هم ج��ۆر ه بڕیار ه نهك ههر ن��اڕهزای��ی له نێو كوردهكاندا دروس��ت��ك��رد ،بهڵكو زۆر ل�� ه رێكخراو ه كۆمهاڵیهتییهکانیش جیابهجیا ل ه دهرهوهی واڵت ناڕهزاییان دهربڕی(.)28 له ساڵی 1968زدا محهمهد ئهمین بۆز ئ��هرس��هالن ب��ه تۆمهتی ب�ڵاوك��ردن��هوهی كتێبێكی وان���هی س��هرهت��ای��ی ،ه��هروهه��ا وهرگ��ێ��ڕان��ی كتێبهكهی خانی ب��ه ن��اوی مهمو زین ،ك ه ئامادهی باڵوكردنهوهبوو گ��ی��را( .)29ل ه ساڵی 1969زدا محهمهد عهلی ئهیبار (راب��هری پارتی كرێكارانی توركیا) ،مانگانهیهكهی ب ه ههردوو زمانی كوردیو توركی چاپو باڵوكردهوه .به ناوی یهنی ئاگوش (ئاراستهی نوێ) ،كه بۆ یهكهمین جار مافی نهتهوهی كوردی خ��س��ت��هڕوو ئ��هم گ��ۆڤ��ار ه ل�� ه چوارهمین ژمارهیدا وهستێنرا(.)30
پهیمانی 11ی ئ����ازاری س��اڵ��ی 1970ز نێوان كوردو حكومهتی ئهو كاتهی عێراق كاریگهرییهكی زۆری ههبوو ل ه سهر پارچهكانیتری كوردستان ،بۆی ه سلێمان دیمیرل ههستی ب��ه مهترسی دهك��ردو چاالكی كۆماندۆیی ل ه دژی كوردهكان بهڕێوهبرد ،ئهوچاالكیان ه ل ه ٨ی نیسانی ساڵی 1970زدا ل ه سیلوان ئهنجام دهدراو نزیكهی دووه����هزار كۆماندۆ (تاقمێک هێرشبهر) ب ه كۆپتهر شهوان ه گهمارۆی ئهو شارهیان دهدا ،ب ه بیانوی پشكنین ماڵهكانیان تااڵن دهكردنو سووكایهتییان پێدهكردن(.)31 ل���ه 12ی ئ������ازاری س���اڵ���ی 1971زدا سهركردایهتی هێزهچهكدارهكانی توركیا بیرخهرهوهیهكی پێشكهش ب ه سهرۆك كۆمارو سهرۆكی پهرلهمانو ئهنجومهنی ن����هت����هوهی ك�����ورد ،ب���هه���ۆی ش��ێ��واوی ب��ارودۆخ��ی ئ��اب��ووریو كۆمهاڵیهتییهو ه داوایان كردبوو ،ك ه پێویست ه حكومهتێك ل ه سهرووی حزبهكانهو ه دروستبكرێت، بۆی ه له ههمان رۆژدا حكومهتی پارتی ع���هدال���هت ب��ه س��هرۆك��ای��هت��ی سلێمان دیمریل ،ك ه له ساڵی 1965زدا ل ه سهر حوكم بوو دهستی له كاركێشایهوه ،ل ه ئهنجامدا له26ی ئازاری ساڵی 1971زدا حكومهتێك له دهرهوهی حیزبهكهیانهو ه به سهرۆكایهتی نیهادوئێریم پێكهات(.)32 ئ�����هم ك����ودهت����ای����هش ن����هب����وو ب���هه���ۆی دامركاندنهوهی چاالكی سیاسی كوردی.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 118
س���هرهڕای سهپاندنی حوكمی عورفی (راه��ات��وو) ب ه سهر ك��ادرو ئهندامهكانی رێ���ك���خ���راوهچ���هپ���هك���ان���دا ،ج��ارێ��ك��یت��ر بزووتنهوهی كوردی ل ه حهفتاكاندا زیاتر دهركهوتهوهو چاالكی سیاسییان دهنواند، بۆی ه دهس��هاڵت��داران��ی توركیا كهوتنهو ه خۆیانو دهستیان كرد ب ه سهركوتکردنی ك����وردان ل�� ه ن��اوچ�� هك��ان��ی رۆژه���هاڵت���دا، ئ���هوهب���وو ل��هن��ی��وهی م��ان��گ��ی ئ��ای��اری ساڵی 1971ز دا ،ل ه دیاربهكر پڕۆسهی دادگاییكردنی گروپێكی بیستو دوو كهسی بهڕێوهچوو ،ك ه تاوانباركرابوون ب�� ه تۆمهتی دروس��ت��ك��ردن��ی دهوڵهتێكی ك���وردی ل��هن��اوچ��هك��هدا .س��هرج��هم ئهو گیراوان ه سهر ب ه ئۆرگانی شۆڕشگێڕی فهرههنگی خ��ۆره��هاڵت ب�����وون( ،)33ل ه ساڵی 1973زدا ههڵبژاردن ئهنجامدرا له توركیادا .بڵند ئهجهوید بوو به سهرۆك وهزی��رانو سیاسهتێكی نوێی گرتهبهر، سهبارهت بهكوردهكان ل ه 8ی تهمموزی ههمان ساڵدا لێبوردنی گشتی بۆ ههموو سهركرده كوردهكانو زۆرب��هی گیراو ه ك���وردهك���ان ،ك��ه ب�� ه ت��ۆم��هت��ی سیاسی گیرابوون دهركرد)34(. ل��هگ��هڵ ئ���هوهش���دا الی��هن��ی پ�����هروهردهو فێركردنیش بێبهش نهبوو لهو سیاسهت ه رهگهزپهرستانهی توركیا ،ك ه ههوڵی دهدا به ههموو شێوهیهك زم��انو فهرههنگی كوردی له نێوبهرێت. ه��هم��ی��ش�� ه ن��اوچ�� ه ك��وردن��ش��ی��ن��هك��ان ل ه
رووی خ��زم��هت��گ��وزاریو پ�����هروهردهو فێركردنهو ه فهرامۆش كرابوون ،ژمارهی نهخوێندهوارانی ك��ورد دوو ئهوهندهی نهخوێندهوارانی تورك دهبوون ،تاوهكو ئێستاش زۆرب��هی الدێكانی كوردستان قوتابخانهی سهرهتاییان تێدا نییه ،ساڵی 1975ز ل ه ك��ۆی ه��هژد ه زانكۆو سهدو پهنجاو ح��هوت پهیمانگای فێركاری له توركیادا .كوردستان تهنها یهك زانكۆی ت��ێ��دا ب���وو ،ك��هل��هئ����هرزڕۆم ب���وو ،یهك كۆلێژی پزیشكی ل ه دی��ارب��هك��ر ،لهگهڵ چوار كۆلێجی ئهندازیاریو پهروهردهی مامۆستایان ل ه ههمان ش��اردا ههبوون، تهنانهت لهو زانكۆو پهیمانگایانهش ،كه له كوردستاندا بوون خوێندن به زمانی توركی بوو. ل�� ه ك��ۆت��ای��ی��دا دهت��وان��ی��ن بڵێین قۆناغی ف��رهح��ی��زب��ی ل���هت���ورك���ی���ادا .ق��ۆن��اغ��ی بێبهشبوونی كوردهكان بوو ،ل ه پرۆسهی سیاسی ل ه واڵتهكهیاندا وهكو بێگانهیهك رهفتاریان لهگهڵ دهكرا)35(. باسی دووهم گوتاری ههستانهوه لهسهدهی بیستهمدا هیچ واڵتێك هێندهی توركیا سهرقاڵی ل ه نێوبردنی ناسنامهی نهتهوهی ك��ورد نهبوو ،تا ئهو ئاستهی ح��ك��وم��هت��ی ت��ورك��ی��ا زاراوهی ت��ورك��ی چیایی بۆ ناوهێنانی دانیشتووانی كورد
119
داهێناوه ،ئهو حكومهتانهی توركیا زۆر ل�� ه م��هس��هل��هی ك��ورد ب��ێ��زارب��وون ،بۆیه ههمیش ه به توندی ههوڵی شاردنهوهی ئ��هو مهسهلهیان داوه ،كه ب ه زهحمهت دهزان���درا ل ه كوردستانی توركیادا چی روودهداتو تا چ ئهندازهیهك ههستی نهتهوایهتی كوردی ماوه(.)36 ئهمهش تا ساڵی 1950ز بهردهوام بوو، كه تهنانهت وش��هی ك��وردو كوردستان ل��� ه ت���ورك���ی���ادا ق���هدهغ���هك���راب���وو ،ئ��هو س��هرچ��اوان��هی ل��ه ب���ارهی ك��وردس��ت��انو كوردهو ه ههبوون ل ه كتێب ه مێژووییهكانی ت��ورك��ی��او ب�ڵ�اوك���راوهك���ان���دا س���ڕان���هوه، ههروهها ههوڵی دابڕینی كوردستان ل ه دنیای دهرهوه دهگیرایهبهر .ههر بۆی ه ژیانی پارتایهتیش لهم نێوهندهدا گورزی كاریگهریی بهركهوتو تووشی شهلهل هات(.)37 س�����هب�����ارهت ب�����هو ف����اك����ت����هران����هی ،ك�� ه زهمینهسازیان بۆ دروستبوونی پارتی دیموكراتی كوردستانی توركیا کرد ،نابێت رۆڵی رووناكبیرانی كورد لهم قۆناغهدا فهرامۆش بكرێت ،ل ه پاش كاریگهریی ه ناوخۆییو دهرهكییهكاندا ،ئیتر چاالكی سیاسی كوردان ب ه گرتنهبهری میتۆدی پ����ارتو رێ��ك��خ��راو ه چ��هپ��هك��ان��ی ت��ورك سهریههڵدا .بهاڵم ،كاریگهریی ئهو چهپان ه له سهرهتادا ل ه چوارچێوهی سیاسهتی توركیادا بوو ،لێرهو ه دهرگای لهبهردهم دهرك��هوت��ن��ی كهسایهتیی ه ك��وردهك��ان��دا
ك���ردهوه ،پاشان ك��اری جهماوهریی له نێو ك��وردان��دا دهستیپێكرد .ب��هم جۆر ه گرنگی دهن��گ��ی ك��وردی��ان ل�� ه ههڵبژارن ه پهرلهمانییهكاندا بۆ دهرك��هوت .ئهمهش وایكرد بایهخی زیاتر بدرێت ب ه كوردان، ههتا وای لێهات له بهرنامهو میتۆدی چ��هپ��هك��ان��دا چ��هن��دی��ن ئ���ام���اژهو بهڵێن ب��هك����وردان دراب����وو ،ب��ۆ ن��م��وون��ه :لهو دروشمانهدا بانگهشهی داننان ب ه مافه نهتهوهییهكانی كورددا نرابوو له توركیادا، لهگهڵ ئهوهشدا خراپتربوونی رهوشی ئابووریو كۆمهاڵیهتیی ناوچهكانی كورد به ب���هراورد لهگهڵ رهوش��ی ئابووریو کۆمهاڵیهتیی ناوچهکانیتری توركیادا، ه��هروهه��ا بهكارهێنانی خهڵك ل ه الیهن دهرهب�������هگو س�����هرۆك ه���ۆزهك���ان���هوه، زیاتر رۆڵی جهماوهریی رێكخراوهكانی چهپی ل ه نێو كورددا بهرین كردبوو ،ل ه ههمان كاتدا ئ��هم رهوش�� ه ب��وو بههۆی زیاتر دهركهوتنی جیاوازییهكانی نێوان كوردو تورك ،ئهمهش پاڵی ب ه كوردهوه ن��ا ت��او هك��و دهس��ت ب��دهن�� ه ت��ون��دو تیژیی ب��ۆ رووب����هڕووب����وون����هوهی دهس��هاڵت��ی ناوهندی(.)38 ئهو ه بوو لهساڵی 1958دا رووناكبیرانی كورد ،لهوانه:موسا عهنتهرو جانیب یڵدم ی کردو دهستیان ب ه چاالكی رۆشنبیر بزوتنهوهیهكییان بهرپاكرد ،گۆڤارێكیان وهك زم��ان��ح��اڵ��ی ئ���هو رێ���ك���خ���راو ه ب ه ناوی ئیلهری یورت (واڵتی پێشكهوتن)
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 120
و ه دهرك���رد ،ك ه بایهخی ب ه كێشهكانی نهتهوهی كورد دهداوجهختیان دهكردهو ه ل��ه س��هر دواك��هوت��ووی��ی ویالیهتهكانی رۆژه��هاڵتو پهرهپێدانی خزمهتگوزاری وهك چاکكردنی رێگاو بانو قوتابخان ه ب��ۆی��ان( .)39ب��هم ج��ۆر ه ئ��هم كۆمهڵهیهو گۆڤاری واڵتی پێشكهوتن بهشێوهیهكی خێرا بوون بههۆی راكێشانی سهرنجی ژم����ارهی����هك����ی گ������هوره ل��� ه خ��وێ��ن��هرو رووناكبیری كورد(.)40 حكومهتی ت��ورك��ی��ا پ��اش ئ���هوهی زان��ی ك���وردان خهریكی چ��االك��ی نهتهوهیین بۆی ه خێرا كهوته پیالنگێڕان بۆ ئهوهی سهركووتیان ب��ك��اتو رێ��ی��ان لێبگرێت، چ��ون��ك��هب��� ه م��هت��رس��ی��ی��هك��ی گ����هورهی دادهن���ان بۆ س��هر ئاسایشی نهتهوهیی ت��ورك��ی��او ی���هك پ��ارچ��هی��ی خ��اك��هك��هی، بهمجۆر ه ل ه ساڵی 1959دا دهستیانکرد ب ه گرتنو راوهدوون��ان��ی رووناكبیران، ه��هت��ا چ��لو ن��ۆ روون��اك��ب��ی��ری ك��وردی��ان دهستگیركردو داواك���اری گشتی سزای مردنی بۆ ههموویان پهسهندكرد ،بهاڵم پاش كودهتای سهربازی ساڵی1960ی ت��ورك��ی��ا س��زاك��هی��ان گ����ۆڕا ،ئ��هم��هش ل ه نێو ك��وردهك��ان��دا ب�� ه ب��زوت��ن��هوهی چلو ن��ۆك��ان ن���اودهب���رێ���ت )41(،ئیتر ل��ێ��ر ه ب ه دواو ه مهسهلهی كورد پهرهدهستێنێت، ب���هه���ۆی پ��ێ��ش��ك��هوت��ن��ی ل���هس���هرخ���ۆی ژی��ان��ی ك��ۆم��هاڵی��هت��یو روون��اك��ب��ی��ری��یو لهبهرچاونهگرتنی ماف ه نهتهوایهتییهكان.
دوات���ر ل�� ه ت��ورك��ی��ادا گۆڕانێكی سیاسی هاتهگۆڕێ ،بههۆی كودهتایهكی سهربازی، ک��ە ل��ه 27ی ئ��ای��اری س��اڵ��ی 1960زدا رووی��دا ،بوو بههۆی ههڵوهشاندنهوهی پارتی دیموكراتی توركیاو بارودۆخێكی نوێ سهبارهت ب ه كوردهكان پهیدابوو. ( )42دهستوورێكی نوێیان بۆ توركیا داڕشت له ساڵی 1961دا ،كهجۆرێك له ئازادیی سیاسی رهخساندبوو ،حیزبهكان ل ه سێبهری ئهم بارودۆخهدا دام��هزران، كه زۆربهیان بۆچوونی سۆسیالیستیو چهپیان ههبوو ،وهك پارتی كرێكارانی ت���ورك���ی���ا (ك���ۆم���هڵ���ێ���ك ل��� ه رۆش��ن��ب��ی��ر ه چهپڕهوهكان دایان مهزراند) ،ك ه ههموو كهسایهتییه پێشكهوتووخوازهكان ب ه كوردو توركهو ه بهشداربوون تێیدا)43(، ب��هه��ۆی ب��هش��دارب��وون��ی ك���وردهك���ان له پ��ارت��ی كرێكارانی ت��ورك��ی��ادا ئ��هو ه بوو ب��� ه پ��ێ��ی دهس����ت����ووری س��اڵ��ی ،1961 دام��هزران��دن��ی پ��ارت��ی سیاسی ك��وردی ق����هدهغ����هب����وو )44(،ل�� ه دوای ئ����هوهو ه كوردانی دانیشتووی كوردستانی توركیا ه��ۆش��ی��ارب��وون��هوهو ل��هب��هران��ب��هر ه��هر ستهمو دهستدرێژییهكی دهسهاڵتدارانی توركیادا ،ك ه بهرانبهر چاالكی ك��وردان دهیانكرد كاردانهوهیان ههبوو ،ههروهها خۆپیشاندانی جهماوهرییان سازدهدا ،بۆ نموونه :ل ه ساڵی 1962دا چ��وارس��هدو ههشتا و پێنج ك��ورد ل ه خ��اوهن زهویو شێخو سهرۆك هۆزهكان دهستگیركرانو
121
ێ بردران ب ۆ سهربازگهی سیواسو لهو ئهشكهنجهیهكی توندیان دهدان ،پهنجاو پێنج کهسیشیان ل��ێ دوورخ��س��ت��ن��هو ه ی تری توركیا ،ب ه تۆمهتی بۆ ناوچهكان ئهوهی له ڕادیكاڵهكانن(.)45 ل�� ه ئ��اك��ام��ی ئ��هم��هدا ،ل�� ه مانگی مایسی ههمان ساڵدا خۆپیشاندانێكی فرهوانیان رێكخست دژی دهسهاڵتداران له شاری ماردین ،لهو خۆپیشاندانانهدا بارهگای سهربازی ناوچهكهیان بهردباران كرد. ب���هاڵم ،س��هرب��ازهك��ان��ی��ش ڕووب����هڕووی خ��ۆپ��ی��ش��ان��دهران ب��وون��هوهو ل�� ه ئاكامدا س��هدو ههشتا ك��ورد برینداربوون(.)46 بۆی ه توركیا سیاسهتێكی نوێی گرتهبهر ل��هم ب��ارودۆخ��هدا ،ل ه ساڵی ١٩٦٢دا ب ه شێوهیهكی كاتی س��ن��وور هك��ان��ی خۆی ل��هگ��هڵ س��وری��او ع��ێ��راق��دا داخ��س��ت ،ل ه ویالیهتهكانی ماردینو ههكاریو سیرتو بهدلیسو وانیشدا كۆبوونهوهی گرێدا ب ه مهبهستی لێكۆڵینهو ه ل ه رهوشهكه ،تهواوی دانیشتووانی الدێ سنووریهكانیشی راگوێزا بۆ قواڵیی واڵت ،ئهمهش ههموو ئهنجامی ئ��هو ه ب��وو ،ك��ه ل�� ه س��هرهت��ای ش���هس���ت���هك���ان���هو ه ه��ێ��زێ��ك��ی س��ی��اس��ی��ی ك���وردی ن��وێ ل�� ه توركیا دهرك��هوت��ب��وو، ئ��هم هێز ه نوێنهرایهتی چاالكیی بزاف ه چهپڕهوهكانی ت��وركو ك��وردی دهك��رد ل ه بهرانبهر دهوڵهتدا ،دواج��ار رێبهرانی كودهتا سهربازییهك ه ناچار بوون بوار له بهردهم ئازادیی ه گشتیهكاندا بكهنهوه.
دی���س���ان���هو ه ك��هس��ای��هت��یو ه��ێ��زهك��ان��ی ك���ورد س��وودم��هن��دب��وون ل���هم رهوش���ه نوێیه( ،)47ئهمهش رێگای گفتوگۆكردنی ل�� ه س��هر كێشهی خ��ۆره��هاڵتو ناوچ ه كوردنشینهكان كردبوهوه .قسهو باسو گفتوگۆکانی حفزی ئۆغزی (سهرۆكی ك����ارو ب����اری ن��اوخ��ۆی��ی ئ��هن��ج��وم��هن��ی نیشتمانی ت��ورك��ی��ا) ل��هگ��هڵ وهزی����ری تهندروستی یوسف عهزیز ئوغلو ،كه ب�� ه كهسێكی ك���وردپ���هروهر دهن��اس��را، دهنگدانهوهیهكی زۆری ههبووه ،ههروهها باسهكانی ئهحمهد حمدی ب��هش��ار ،كه ل�� ه بیرێكی لیبراڵهو ه هاتبوو ل�� ه سهر كێشهی رۆژه��هاڵت له گۆڤاری دونیای ئ���اش���ت���ی٭٭٭٭و دوات����ری����ش گ��ۆڤ��اری ئاڕاستهدا رێگای بۆ قسهو باسی زیاتر ك���ردهوه ،ل�� ه س��هرهت��ای شهستهكانهو ه ناسیونالیستی ك��وردی ،كه تازه سهری ه��هڵ��دهدای��هوه دهس��ت��ی ب��هك���ارو ب��اری راگ��هی��ان��دنو دوات��ری��ش ك��اری سیاسی كردو بوو ب ه هێزێكی گرنگ(.)48 ل��هگ��هڵ ئ��هم��ان��هش��دا چ��هن��د ه��ۆك��ارێ��ك��ی دهرهك���������ی ه�����هب�����وون ،ك����ه رۆڵ��ێ��ك��ی كاریگهرییان بینی له وروژاندنی ههستی ناسیونالیزمی ك��وردیو هاندانی خهڵك ل ه دژی دهسهاڵت ه رهگهزپهرستییهكانی توركیا ،بۆ داننان ب ه ماف ه نهتهوهییهكانی ك���ورد ل��ه ت��ورك��ی��ادا .وهك :ب��هرن��ام��هی ئێزگ ه كوردییهكانی رادی��ۆی تهفلیسو ئ��ێ��زگ��هی ی��هری��ڤ��انو ب��هغ��دادو قاهیره،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 122
ههروهها ژیانی ئهدهبیو رووناكبیریی كورد بوژانهوهیهكی رێژهیی له یهكێتیی سۆڤیهتی جارانو عێراقدا هێنای ه گۆڕێ، ئهمان ه ه��هم��وو ئ��هو ب���هراوردهی���ان الی كوردانی توركیا دروستكرد ،كه ئهوان ل��ه رووب��هڕووب��وون��هوهی��هك��ی سهختی نیشتمانهكهیاندان دژی داگ��ی��رك��هران. ( )49ب�����هاڵم ،دی���ارت���ری���ن ف��اك��ت��هر ل ه ف���اك���ت���هرهدهرهك���ی���ی���هك���ان ،ك���هه��ان��ی كوردهكانی توركیای دهدا بۆ خهباتو دهستپێكردنهوهی چاالكی سیاسی دژی حوكمهتهكانی توركیا ،بریتی ب��وو له: سهرههڵدانی شۆرشی 14ی تهمموزی س��اڵ��ی 1958ز ل�� ه ع��ێ��راق��دا ،ل�� ه الی��هن ع��هب��دول��ک��هری��م ق���اس���م���هوه٭٭٭٭٭ ،ئهم شۆڕش ه ب��وو بههۆی روخ��ان��ی رژێمی پ��اش��ای��هت��ی ل�� ه ع���ێ���راقو س��هره��هڵ��دان��ی سیستمی كۆماری ،ههروهها دهرچوونی عێراق بوو ل ه پهیماننامهی بهغدادی ،1955 بهمهش گورزێكی كوشندهی ل ه توركیاو ئێراندا ،ل ه ههمان كاتدا حكومهتی شۆڕش دهستورێكی كاتی راگهیاند ،ك ه تیایدا بۆ یهكهمینجار ل ه مێژووی دهستووری عێراقدا چهسپێنرابوو ،كهكوردو عهرهب هاوبهشن له عێراقدا. ههروهها گهڕانهوهی رابهری بزووتنهوهی ك��وردای��هت��ی م��هال مستهفای ب��ارزان��ی ل ه یهكێتی سۆڤیهتی ج���اران ب��ۆ ب��هغ��داد له ههمان ساڵدا ،توانی كاریگهرییهكی ب���هرچ���اوی ه��هب��ێ��ت ل���هو ب���ارو دۆخ���هدا
ل��ه ب����واری رۆش��ن��ب��ی��ری��یو رام��ی��اری��یو ج��وواڵن��دن��ی ههستی ناسیۆنالیستی ل ه ههموو پارچهكانی ت��ری كوردستاندا، ك��وردان��ی ب��اش��وور خ��واس��ت��ی ئ��هوهی��ان ههبوو ئهو رهوش ه نالهبارهی كوردستانی باكووریش كۆتایی پێبێهنن )50(.بۆی ه ههر له ساڵی 1958دا پێنج س��هرۆك هۆزی ك��ورد ل ه كوردستانی باكوور گهیشتن ه كوردستانی ب��اش��وورو پهیوهندییان ب ه شێخ ئهحمهدی بارزانییهو ه كرد ،ئهمهش ل ه بهڵگهنامهیهكدا ئاماژهی پێكراوه ،كه بۆ جێگری بهڕێوهبهری پۆلیسی بهغداد نێردراوه ،ك ه تیایدا هاتووه :سهرچاوهی باوهڕپێكراومان الی��ه ،د ه س��هرك��ردهی كورد ل ه ئاغاكان ،ك ه سهر ب هكوردستانی توركیان هاتوونهت ه سنووری عێراق .بهاڵم، ناوهكانیان نازانین ،ئهوان ه پهیوهندییان كردوو ه ب ه عهبدول عهزیز ئاغا لهلیوای موسڵو شێخ عهلی نهقشبهندییهو ه ب ه مهبهستی پهیوهندیكردن ب ه شێخ ئهحمهد بارزانییهوه ،ههتا الیهن ه پهیوهندیدارهكان، رێو شوێنی ت���هواو ب��ۆ لێكۆڵینهوهی ئهوانه بگیرێتهبهر(.)51 ل���هگ���هڵ ئ����هوهش����دا رێ��پ��ێ��دان��ی پ��ارت��ی دی��م��وك��رات��ی ك��وردس��ت��ان��ی ع���ێ���راق ب ه شێوهیهكی فهرمی ل ه 9ی شوباتی ساڵی 1960دا رۆڵێكی كاریگهری ههبوو ،ل ه هاندانی كوردانی توركیا بۆ دامهزراندنی پ��ارت��ێ��ك��ی س��ی��اس��ی ك�����وردی ،ل�� ه س��هر رێ��ڕهوی پارتی دیموكراتی كوردستانی
123
عێراق ،سهركهوتنی بزووتنهوهی كوردی ب ه رابهرایهتی مستهفا بارزانی له 11ی ئهیلولی ساڵی 1961داو بهدهستهێنانی خۆ بهڕێوهبهری لهكوردستانی عێراقدا له11 ئازاری ساڵی 1970دا زهنگی هۆشیارییان دای ه كوردانی توركیا .ئیسماعیل بێشكچی دهڵێت :ههر رووداوێك ل ه ههر بهشێكی كوردستاندا رووب��دات مایهی سهرنجه، ب��ۆ ه��هم��وو ك��وردان��ی پارچهكانی تری كوردستان .ههریهكهو ل ه الی خۆیهو ه ه��هوڵ دهدات زیاتر بهدهستبهێنێت ،ل ه ههڵپهدای ه باشتر تێبگات ،ل��هب��هر ئ��هو ه سهركهوتن ه س��هرب��ازیو رامیارییهكان ل ه بهشێكی كوردستاندا دهبێته مایهی شادبوونیانوكهوتنو دۆڕانیشی خهفهت بارو غهمگینیان دهكات(.)52 لهم سهرو بهندهدا زۆربهی رووناكبیرانی كوردستانی توركیا لهگهڵ بارزانی بوون، ل ه كاتی دامهزراندنی پارتی دیموكراتی كوردستانی ت��ورك��ی��ادا ،ب��ارزان��ی��ی��ان به سهرۆكی خۆیان دادهن��ا ،بۆی ه پارتی ل ه س��هرهت��او ه زۆر پێشكهوتوو ههنگاوی ن��ا ب��ۆ چهقاندنی رهگو ری��ش��هی خۆی ل ه نێو كۆمهاڵنی خهڵك ل ه سهرتاسهری كوردستاندا(.)53 ههر سهبارهت بهو فاكتهر ه دهرهكییانهی، ك���هک���اری���گ���هری���ی���ان ه���هب���وو ل��� ه س��هر ك��ورد هك��ان��ی توركیا ب��ه گشتیو پارتی دیموكراتی كوردستانی توركیا ب ه تایبهتی، كوردهكانی سوریا بوون ،بهڕێوهبهرایهتی
پارتی دیموكراتی كوردستانی سوریا، كه له ساڵی 1957دا دامهزرا ،ك ه ههر ل ه سهرهتای دامهزراندنییهو ه گرنگییهكی تایبهتی ههبوو ،بۆ كوردستانی توركیا، لهگهڵ دهستپێكردنی ئهم ئاڕاستهیهدا، لیژنهی ن��او هن��دی له نێوهڕاستی ساڵی 1958دا یهكێك لهئهندامهكانی حیزبی نارد بۆ كوردستانی توركیا ،بهناوی محهمهد ب��اق��ی م��هال م��ح��م��ود ،ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی پ����هی����وهن����دی ل����هگ����هڵ ك��هس��ای��هت��ی��ی�� ه نیشتمانییهكان ل ه كوردستانی توركیا ،بۆ تاوو تووێكردنی بارو دۆخی كوردستانی توركیا ،پێشنیاركردنی بۆچوونهكانیان ب��ۆ دام��هزران��دن��ی رێكخستنی سیاسی، كه تێبكۆشێت لهم بهشهی كوردستاندا، ئ����هوهب����وو ه�����اوڕێ ب���اق���ی ه��هس��ت��ا به ئهنجامدانی چهند پهیوهندییهك لهگهڵ كهسایهتیی نیشتمانیی ه ناودارهكان وهك: یوسف عهزیز ئوغل ،بنباشی شهوكهت، ئهدیب تورهانو كۆمهڵێكی دیكهش. دواتر له كوردستانی توركیا گهڕایهوهو س��هرك��ردای��هت��ی��ی حیزبی ل�� ه رهوش��هك�� ه ئ������اگ������ادارك������ردهوه ،ك����هج���ی���اوازی���ی��� ه ك��ۆم��هاڵی��هت��ی��ی��هك��انو ب��ی��رو ب��ۆچ��وون�� ه سیاسییهكانیان هاندهرنین بۆ دامهزراندنی رێكخراوێكی سیاسی. عهبدولحهمید دهروێش ل ه (كتێبی أضواء علی الحرك ة الكردی ة فی سوریا)دا دهڵێت: ل��ه دوای ئ���هم ه��هوڵ��دان��هش م��ای��ن��هوهو چاودێری بارودۆخهكهمان كردو لێرهو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 124
ل���هوێ دهس��ت��م��ان ك��رد ب�� ه ئهنجامدانی كۆششی ت��اك��هك��هس��ی .ت��ا س��اڵ��ی 1965 پارتی دیموكراتی كوردستانی توركیا دامهزرا. ه��هروهه��ا دهڵ��ێ��ت :ئ��هو ب���رادهران���هی ل ه سهركردایهتی حیزبی ناوبراو پهیوهندییان به سهركردایهتیی حیزبمانهو ه كرد بۆ دروستكردنی پهیوهندیی شۆڕشگێڕان ه ل�� ه ن��ێ��وان ه����هردوو پ���ارت���دا ،ه��هروهه��ا گۆڕینهوهی بیرو بۆچوونو ئهزموون ل���هن��ێ��وان��م��ان��دا ل��� ه ك���ات���ی گ��هی��ش��ت��ن��ی ن��ێ��ردراوهك��ان��ی��ان��دا ئێم ه زۆر دڵخۆشو شادومان بووین .بههۆی دامهزراندنی حیزبی برامانهوه ،ك ه ماوهیهكی زۆربوو چاوهڕێی دامهزراندنیان دهكرد ،ههموو ئامادهكردنێكمان کرد بۆ دامهزراندنی پهیوهندییو هاوكاری لهگهڵیاندا. ئ��هم ه��ۆك��ار ه ن��اوخ��ۆی��یو دهرهك��ی��ان��هش ك��اری��گ��هری��ی�� هك��ی ب��هرچ��اوی��ان ه��هب��وو، ل��� ه ه���ۆش���ی���ارك���ردن���هوهی س��ی��اس��یو نهتهوهیی الی كوردانی توركیا ،دواتر ج��وواڵن��هوهی��هك��ی س��ی��اس��ی ب��هرچ��اوی لێهاته ب��هره��هم ،ك�� ه چهندین كۆمهڵهو رێ��ك��خ��راوی روون��اك��ب��ی��ری��ی ل�� ه توركیا دادەم��هزران ،كه پێداگرییان له شوناسی نهتهوهییان دهكرد ،ل ه ئاكامیشدا ههموو ئ��هم��ان��ه ،ب���وون ب��هه��ۆی ل��هدای��ك��ب��وون��ی النكهی پارت ه سیاسییه كوردییهكان ،ك ه پارتی دیموكراتی كوردستانی توركیا ل ه پێشهنگی ههموویاندا بوون)54(.
گرنگترین سهرچاوه ،كه سوومهند بووم لێیان له نووسینی ئهم تووێژینهوهیهدا بریتی بوون له: ــ حامید محمود عیسی :القضی ة الكردیة فی تركیا ،حرك ة التحریر القومي الكردستاني ــ تركیا (كوك) :النضال لتحریر كردستان. ــ كریس كۆچێرا :بزووتنهوهی كوردو هیوای سهربهخۆیی. ــ نادر ئینتیسار :ئیتنۆنهتهوایهتی كوردی. ــ حهسرهتیان :یاسا دهستوورییهكانی توركیاو كورد لهسهردهمی نوێدا. سهرچاوه: 1ــ مجموعة من الباحثین السوفیت :تأریخ تركیا المعاصر ،ترجمة :الدكتور هاشم صالح التكریتي ،2007 ،ص 346ــ 347 2ــ د .ولید رظوان :موقف التیار االسالميو التیار العلماني فی تركیا القظی ة الكردیة، ج ،1حلب ،2008 ،ص 168 3ـ���ـ ن���ادر ئ��ی��ن��ت��س��ار :ئیتنۆنهتهوایهتی ك���وردی ،وهرگ��ێ��ڕان��ی (ل�� ه ئینگلیزیهوه): عهتا قهرهداخی ،سلێمانی ،2004 ،ل 188 ــ 189 4ــ درك كینان :كردهاو كردستان ،ترجمة: ابراهیم یونسي ،ج ،2تهران ،1376 ،ل 88 5ــ دیڤید ماكداڵ :مێژووی هاوچهرخی ك����ورد ،وهرگ���ێ���ران���ی (ل��� ه ف��ارس��ی��هوه): ئهبوبهكر خۆشناو ،ج ،1سلێمانی،2003 ، بهرگی دووهم ،ل651
125
6ــ ابراهیم خلیل احمدو خلیل علی مراد: ایرانو تركیا ،دراسة فی التأریخ الحدیثو المعاصر ،الموصل ،1992 ،ص.170 7ـ��ـ ژوی��س بلو :مسال ه ك���ورد ،بدرسی ت��اری��خ��یو جامع ه شناسی ،ترجمة :د. برویز ئهمینی ،دانیشتگا ه كوردستان ،ج،1 كردستان ،1379 ،ل49 8ــ حامد محمود عیسی :القضیة الكردیة فی تركیا ،ج ،1القاهرة ، 2002 ،ص244 9ــ حهسرهتیان :یاسا دهستوورییهكانی ت��ورك��ی��او ك���ورد ل�� ه س���هردهم���ی ن��وێ��دا، وهرگ��ێ��ڕان��ی (ل�� ه رووس��ی��ی��هوه) :د .دلیر ئهحمهد ،سلێمانی ،2007 ،ل70 10ـ��ـ گوینتهر دیشنهر :ك��ورد گهلی ل ه خشتهبراوی غ��هدرل��ێ��ك��راو ،وهرگێڕانی (ل ه عهرهبییهوه) :حمهكریم ع��ارف ،چ،1 ههولێر ،1999 ،ل95 11ـ��ـ حامد محمود عیسی :سهرچاوهی پێشوو ،ل 243ــ244 12ــ دیڤید ماكداوڵ :سهرچاوهی پێشوو، ل660 13ــ كریس كۆچێرا :بزوتنهوهی كوردو ه��ی��وای س��هرب��هخ��ۆی��ی ،وهرگ��ێ��ڕان��ی (ل ه فارسییهوه) :ئهكرهمی میهرداد ،سلێمانی، ،2003بهرگی دووهم ،ل 127 14ــ حرك ة التحریر القومي الكردستاني ــ تركیا (كوك) :النضال للتحریر كردستان، ایلول ،1986ص 7 15ــ نادر ئینتسار :سهرچاوهی پێشوو، ل 190
16ـ��ـ حامد محمود عیسی :سهرچاوهی پێشوو ،ل252 17ــ حهسرهتیان :سهرچاوهی پێشوو ،ل 71ــ 72 18ــ حامید محمود عیسی :سهرچاوهی پێشوو ،ل 254 19ــ ابراهیم الداقوقلی :اكراد تركیا ،ج،1 بیروت ،2003 ،ص .152 20ــ صبریه احمد الفی :األكراد فی تركیا، ص 109 21ــ مجید جعفر :كردستان تركیا ،دراس ة اقتصادی ه اجتماعی ه سیاسیه فی تحت التخلف االستعماري ،ج ،1بیروت،1999 ، ص 294 22ــ د .ولید رظوان :سهرچاوهی پێشوو، ل 178 23ــ حهسرهتیان :سهرچاوهی پێشوو، ل 76 24ــ حهسرهتیان :سهرچاوهی پێشوو ،ل 77 25ـ��ـ ئیسماعیل بێشكچی :كوردستان ــ كۆڵۆنێكی نێودهوڵهتی ،وهرگێڕانی: رێبوار رهشید ،ههولێر ،1993 ،بهرگی یهكهم ،ل 77 26ــ حامد مهحمود عیسی :سهرچاوهی پێشوو ،ل 258 27ــ حهسرهتیان :سهرچاوهی پێشوو ،ل 82 28ـ حامد محمود عیسی :سهرچاوهی پێشوو ،ل 261
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 126
29ــ كریس كۆچێرا :سهرچاوهی پێشوو، ل 130 30ــ كریس كۆچێرا :ههمان سهرچاوه ،ل 137 31ــ حهسرهتیان :سهرچاوهی پێشوو ،ل 91 32ـ���ـ ح��هس��رهت��ی��ان :ه��هم��ان س��هرچ��اوه، ل92ــ93 33ـ���ـ اب��راه��ی��م ال��داق��وق��ل��ي :س��هرچ��اوهی پێشوو ،ل 178 34ـ���ـ ك��ن��دالو عیصمت ش��ری��ف دان��ل��يو مصطفی ن��ازدار :كردها ،ترجمة :ابراهیم یونس ،ج ،3تهران ،1372ال89 35ــ دڤید ماكداوڵ :سهرچاوهی پێشوو، ل 647 36ــ نادر ئینتسار سهرچاوهی پێشوو ،ل 187ــ 188 ٣٧ــ وصال نجیب الغزاوي :القظیة الكردیة فی تركیا ،رسالة دكتورا ،غیر منشورة، جامع ة بغداد ،1994 ،ص112 38ــ صبری ه احمد :سهرچاوهی پێشوو ،ل 109 39ـ���ـ ك��هن��داڵ ،ع��ب��دول��ڕهح��م��ان قاسملۆ، شهریف وانلی ،مستهفا ن��ازدار ئارچی روزی فیلد ،كامهران قهرهداخی :گهلێكی پ���هژم���ردهو نیشتمانی پ���هرت (ك���وردو كوردستان) ،وهرگێڕانی :م .گۆمهیی ،ج،1 سوید ،1998 ،ل52 40ــ حرك ة التحریر القومي الكردستاني ــ تركیا (كوك) :سهرچاوهی پێشوو ،ل 7
41ـ���ـ اب��راه��ی��م ال��داق��وق��ل��ی :س��هرچ��اوهی پێشوو ،ل 151 42ــ د .ولید رظوان :سهرچاوهی پێشوو، ل 187 43ــ دڤید ماكداوڵ :سهرچاوهی پێشوو، ل 665 44ــ حهسرهتیان :سهرچاوهی پێشوو ،ل 80 45ــ دڤید ماكداوڵ :سهرچاوهی پێشوو، ل 661 46ــ عبدالستار طاهر شریف :االحزابو المنظمات الكردیة 1908 :ــ ،1958ج ،1دار المعرفة ،ل 87 47ــ حهمید بۆزئهرسهالن :كوردایهتیو ج��واڵن��هوهی ك���وردی ،گ��ۆڤ��اری دۆسێی ت��ورك��ی��ا ،ژ ،4س��هن��ت��هری لێكۆڵینهوهی ستراتیجی ،سلێمانی ،تشرینی دووهمی ،2006ل 82 48ـ��ـ ك��هن��داڵو ئ��هوان��یت��ر :س��هرچ��اوهی پێشوو ،ل 152 49ــ حهسرهتیان :سهرچاوهی پێشوو ،ل 70ــ 71 50ــ حرك ة التحریر القومي الكردستاني ــ تركیا (كوك) :سهرچاوهی پێشوو ،ل7 51ــ عبدالفتاح علي یحی البوتاني :وثائق عن الحرك ة القومی ة الكردیة التحریریة، ج ،1اربیل ،2001 ،ص 704ــ 706 52ـ��ـ ئیسماعیل بێشكچی :س��هرچ��اوهی پێشوو ،ل83 53ـ���ـ ف��هرهن��س��و ه��هری��ری :ب��زوت��ن��هوهی
127
رزگ��اری��خ��وازی��ی كوردستانی ،توركیاو دام��هزران��دن��ی حیزب ه كوردستانییهكان، گۆڤاری كادر ،ژ ،28حوزهیرانی ،1992 ل8 54ـ���ـ عبدالحمید دروی����ش :اج���واو علی الحركة الكردی ة فی سوریا ،احداث فترة ( 1956ــ ،)1983ج ،2سلیمانیة ،2003 ،ل 116ــ 117 پهراوێز: ٭ك��ورڵ��ت��ان :دوات����ر ب���وو ب�� ه س��هرۆك��ی ئهنجومهنی نیشتمانی توركیا. ٭ ٭ م���وح���هم���هد ف���وئ���اد ك���وپ���هرل���ۆ: مێژوونووسێكی بهناوبانگی توركیا بوو، دواتر بوو بهوهزیری دهرهوهی توركیا. ٭٭٭ لهالیهن جهمال گورسیل ،سهرۆكی كۆمیتهی یهكێتی نیشتمانی توركیاو شهش جهنهڕاڵو چهند كۆڵێڵێكو ههندێک ئهفسهری خانهنشین كراوهو ه ئهنجامدرا، دوات����ر حكومهتێكی ت��ری��ان پێكهێناو دهستووری نوێی توركیایان دانا. ٭٭٭٭ س��اڵ��ی 1962دام����هزرا ل�� ه دوای
ش��ازد ه ژم���اره ،ل ه ساڵی 1963داخ��را. دیڤید م��اك��داوڵ :س��هرچ��اوهی پێشوو، ل683 ٭٭٭٭٭ ن����اوی ت�����هواوی (ع��ب��دال��ك��ری��م جاسم محمد بكر) له 21ی 11ی ،1914 ل ه گهڕهكی مههدیهی ب��هری رهسافهی ش��اری بهغداد لهدایكبووه ،ل ه باوكێكی سونن ه م��هزه��هبو دایكێكی شیعی ،ك ه ناوی (كهیفی ه حسن یعقوب ساكنی) بووه، پاشان له15ی 4ی 1934قاسم كۆلێژی سهربازی تهواودهكات ،بهپلهی موالزمی دووهم .دوات���ر ب��هه��ۆی لێهاتووییهو ه پلهكهی بهرزدهبێتهوهو تا ل ه ساڵی 1958 كودهتایهكی سهربازی ئهنجام دهدات، دهس��هاڵت��ی چ��وارس��اڵو ش��هش مانگو بیستو چ���وار ڕۆژ ب���وو ،ت��ا ل�� ه ساڵی 1963ز.دا لهالیهن بهعسییهكانهو ه تیر بارانكرا .عبدالقادر صالح :الپهڕهكانی ف��هرم��ان��ڕهوای��ی ع��ێ��راق ل�� ه فهیصهڵی یهكهمهو ه بۆ تاڵهبانی ،چ ،2008 ،1ل 28 ــ 29
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 128
دیدار لهگهڵ محەمەد وەلەدبەگی مامۆستای رامیاری لە زانکۆی سەاڵحەدینو قوتابیی دکتۆرا لە زانکۆی دۆرهام لە بریتانیا An interview with Muhammad waladBagi
ئامادهکردنی :ههرێم عوسمان By: Harem Osman
129
پرسیار :دهگوترێت ئێستا قۆناغێکی نوێی ه بۆ پهیوهندیی کوردو تورکیا ،تازهیی ئهم قۆناغه له کوێدایه؟ وهاڵم :دەتوانین بڵێین لە زۆر رووهوە ئەم قۆناغە دەستپێکی سەردەمێکی تازهیه لە پەیوەندیی کوردو تورکیا .ئەم تازەییە جگ ه لهوهی الیەنی ناوخۆیی هەیە ،له ههمان کاتدا الیەنی ناوچەییو نێودەوڵەتیشی ههیه .هاتنە سەر دەسەاڵتی پارتی دادو گەشەپێدان .کاڵبوونەوەی بااڵدەستی سوپا ب��ە س��ەر سیاسەت ل��ە تورکیادا، داننان بە رۆڵی سەرکردایەتیی ئۆچەاڵنو دانوستان لەگەڵیدا .پەرەسەندنی چاالکییە مەدەنییەکانی کورد لە تورکیاو گۆڕینی رای گشتی بەرانبەر پرۆسەی ئاشتەوایی ل��ە ه��ۆک��ار ه گرنگە ن��اوخ��ۆی��ی��ەک��ان��ن .لە قۆناغەکانی پێشوودا هیچ لەم هۆکار ه ناوخۆییانە بەم شێوازەی ئێستا بە دی نەدەکران ،لە هەمان کاتدا ،گۆڕانکارییە ناوچەییو جیهانییەکان وهک رووخانی رژێ��م��ی ب��ەع��سو دان���ن���ان ب��ە هەرێمی کوردستاندا لە دەستووری نوێی عێراقو ب���ەه���اری ع���ەرەب���یو م��ل��م�لان��ێ��ی ن��ێ��وان س��ون��یو شیعی ،ه��هروهه��ا کاریگەریی ئ��هم��ری��ک��او یەکێتی ئ���ەوروپ���ا ل��ە س��ەر ئاڕاستەی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا هۆکاری هاتنەکایەی ئەم قۆناغە بوون. وەکو ئاشکرایە ،پارتی دادو گەشەپێدان ه��ەن��ووک��ە زۆری���ن���ەی ک��ورس��ی��ی��ەک��ان��ی
پەرلەمانی تورکیای بە دەستەوەیەو بارو دۆخی لە حکومەتەکانی پێشووتری خۆی جیاوازە (پ��اش ئ��وزال) ،کە حکومەتێکی هاوپهیمانییهو هیچ پارتێك ئ��ەو رێژە دەنگەی لە پەرلەماندا ب ه دهست نههێناوه. لەگەڵ ئەمەشدا ،کاریزمای ئەردۆغان خاڵێکی دی��ک��ەی بەهێزی ئ��ەم پارتەیە. ئەم دوو خاڵە وایان کردووە ئهم پارت ه دەستکراوەتربێت لە جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتانەی ،ک ه خ��ۆی مەبەستییەتی. ئێستاش وەکو دەردەکەوێت ،ئەم پارتەو ن��وخ��ب��ەی دەس���هاڵت���دار گەیشتوونەتە ئ��ەو ئ��ەن��ج��ام��هی ب��ەردەوام��ی��ی کێشەی ک���ورد رێ��گ��رێ��ک��ی س��ەرەک��ی دەب��ێ��ت لە بەرەوپێشچوونی تورکیاو جێبەجێکردنی ئ��ەو پالنە ئ��اب��ووریو سیاسییانهی ،ک ه ئ��ەم پ��ارت��ە ب��ەرن��ام��ەی ب��ۆ داڕش��ت��ووە. س��ەرەت��اک��ان��ی ئ���ەم ج���ۆرە ک��ارک��ردنو بیرکردنەوەی ه بۆ چارەسەری ئەم گرفتە ل��ە سیاسەتی ک��ران��ەوەی دیمۆکراسی بەدیدەکرێتو ئێستاش مکوربوونی ئەم پ��ارت��ە ل��ە چ��ارەس��ەرک��ردن��ی کێشەکاندا باشتر دەردەکەوێت .هەر بۆیە سەبارەت ب��ە پ��رۆس��ەی ئ��اش��ت��ەوای��ی .ب��ەرێ��ز داود ئۆغلو دەڵێت :ئێمە گەیشتووینەتە خاڵێک، ک�� ه گ���ەڕان���ەوەی نییە .وەك ئ���هوهی تا نێوەڕاستی رووبارێکی پڕ شەپۆل بڕۆیتو بەنیازبیت بگەڕێیتەوە .ئەگەر بتوانیت ب��ەردەوام بیت ،زووتر دەگەیتە ئهنجام. ئ��ەردۆغ��ان لە تازهترین لێدوانیدا پاش
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 130
راگەیاندنی کاتی دەستپێکی پاشەکشەی هێزەکانی پەکەکە لە الیەن قەرەیەالن لە سەر پرۆسەی ئاشتی دەڵێت :لە کۆتایی پرۆسەی ئاشتیدا ،دەرگای سەردەمێکی تاریك دادەخ��رێ��تو سەردەمێکی نوێ دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات .ئ���ەم ل��ێ��دوان��ان��ە ئ��ەوە دەردەخەن ،ئەم پارتە خاوەنی بەرنامەو ستراتیجیی تایبەتیی خۆیەتی بەرانبەر دۆزی ک��ورد ،ک ه ج��ی��اوازە ل��ەو دی��دەی پێشتر حوکمی تورکیای پێکراوهو تەنیا لە روانگەی ئەمنییهو ه چاوی ل ه کێشەی ک���وردی ب���ووهو ه��ەڵ��س��وک��ەوت��ی لەگەل کردووه .ئەگەر پارتێک یان کەسایەتییەکی سیاسی لە قۆناغەکانی پێشوودا شێوازی بیرکردنەوهی هاوشێوەی پارتی دادو گەشەپێدان بووایەو بیویستایە کێشەی کورد چارەسەر بکات ئهوا سووپا وهک رێگرییهکی سەرەکی لە سەر رێی بووه. سووپا لە مێژووی تورکیادا کاریگەرییو رۆڵێکی سهرهکی هەبووە ،چەندین جار لە رێگای کودەتاو ه حکومەتی گۆڕیوە .بهاڵم، ل ه ئێستادا بەهۆی ئەو گۆڕانکارییانەی تورکیاو ه سووپا بااڵدەستیی خ��ۆی لە ی تر عەسکەر حوکم بە دەس��ت��داوەو چ س��ەر مهدهنییهکاندا ن��اک��اتو تەنانەت پ��ارت��ی دادو گەشەپێدان تووانیویەتی ل��ە س��ەرک��ردای��ەت��ی س���وپ���ادا ه��ەن��دێ��ك گۆڕانکاری بکات .الیەنێکی ت��ازەی ئەم گۆڕانکارییانە ،رۆلی کاریزمای ئۆچەاڵنه، ک��ه ل�� ه س��ەردان��ی ک���ردنو گ��ۆڕی��ن��هوهی
ن��ام��ەو پ��ەی��ام��هک��ان��ی��دا ب��ە دی دەک��رێ��ت. وهک دهزان��رێ��ت پێشتر تورکیا ئامادە نەبوو ه بە هیچ شێوەیەك دانووستان لەگەڵ عەبدوال ئۆچەاڵندا بکات ،تهنانهت بە بکوژی م��ن��دااڵن ن��اوزەدی��ان دەک��رد. ب��ەاڵم ،لهمڕۆدا راگەیاندنەکانی تورکیا پ��ەی��ام��ەک��ان��ی ب�ڵ�اودەک���هن���ەوە .ئ��ەم��ەش وەرچ��ەرخ��ان��ێ��ک��ی ریشەییەو دەتوانین بڵێین :رۆڵ��ی ی��ەک�لاک��ەرهوەی ئۆچهاڵن لە کۆتایی هێنانی مانگرتنەکەی ساڵی پ��ێ��ش��وودا وەک خ��اڵ��ی وەرچ���ەرخ���ان ب��وو لە ش��ێ��وازی مامەڵەکردنی تورکیا ل��ەگ��ەڵ ئ���ەم ک��ەس��ای��ەت��ی��ی��ەدا .ئ��ۆچ��هاڵن ل��ە ب���اک���وورو ن��اوچ��ەک��داران��ی پەکەکە دەس��هاڵت��ێ��ک��ی ک��اری��زم��ای��ی ه��هی��ه .ئ��ەم دەس��هاڵت��ەی دەتوانێت بەسوودبێت لە بەرەوپێشچوونی پرۆسەکهدا ،هەروەها بە چاالکییە مەدەنییەکانی پەرلەمانتارە کوردەکانو پارتی ئاشتیو دیمۆکراسی ب��ەدەپ�� ە دۆزی ک��ورد گهیشتووهت ه ئەم قۆناغە .ئەو گۆڕانە پۆزەتیڤانهی ،کە لە رای گشتی تورکیادا بەرانبەر پرۆسەی ئاشتەوایی رووی��داوە لە راپرسییەکاندا دەردەک���ەوێ���تو ه��ۆک��اری هاتنەکایەی ئەم قۆناغە نوێیەن .هاوکات لەگەڵ ئەم گۆڕانکارییە ناوخۆییانەی ت��ورک��ی��ادا، گۆڕانکارییە ناوچەییەکانیش پاڵنەری درووستبوونی ئەم سەردەمە نوێیەن. رووداوەک��ان��ی عێراق لە دوای ٢٠٠٣وه نموونهی ئهو گۆڕانکارییهن ،کە هەرێمی
131
کوردستانی کرد بە هەرێـمێکی فیدڕال .لە دەستووری عێراقدا بە فەرمی ناسراوەو پ��ەرەس��ەن��دن��ی پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ئ��اب��ووریو سیاسییەکانی ئەم هەرێمە لەگەل تورکیاو گ��رژی پەیوەندییەکانی تورکیاو شیع ه دەس��هاڵت��دار هک��ان��ی عێراق لهگهڵ وت��ارە دژ ب ه یهکهکانی مالکیو ئەردۆغاندا بە ئاشکرا دەردەکەوێت .ئەم گۆڕانکارییانە وایانکردووه ،تورکیا نەتوانێت بە شێوازە تەقلیدییەکە لەگەڵ هەرێم مامەڵەبکاتو نکووڵی لە بوونی ئەم هەرێمە بکات ،کە لە ساڵێکدا پتر لە نۆ ملیارد ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵیدا هەیەو دەتوانێت لە چارەسەرکردنی کێشەی کورد لە تورکیادا رۆڵ ببینێتو ببێتە پاڵپشتیکاریی تورکیا ل��ە ب��ەغ��دا ،ه��ەروەه��ا ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی ب��وو ب��هه��ۆی دروس��ت��ب��وون��ی قەیرانێکی ش��ەرع��ی��ەت ب��ۆ دەس���هاڵت���ی ت����ورک ،کە لە الی��ەك��هو ه بانگەشەی پاڵپشتیکردنی خەڵکی چەوساوهی رۆژهەالتی دەکر د ل ه بهرانبهریدا دژایەتی دیکتاتۆرەکانی دەکرد .لە الیەکی دیکەشهو ه دانیشتووانە ک��وردەک��ان��ی خ���ۆی دەچ���ەوس���ان���دەوەو دژایەتی دروستبوونی هەرێمی کوردی دەک����رد .ل��ه رووی��هک��یت���رهوه ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی��ی ب��وو ب��هه��ۆی دروس��ت��ب��وون��ی دوو ب���ەرە ل��ە ن��اوچ��ەک��ەدا ،ک��ە تورکیا رۆڵی سەرکردایەتیی یەکێك لە بەرەکان دەگ��ێ��ڕێ��تو ن��ای��ەوێ��ت ک���ورد بکهوێت ه س��ەن��گ��ەری ب��ەران��ب��ەری ،چونک ه کارتی
کوردی دەتوانێت زیانی گەورە لە تورکیا ب��دات .لهبهرئهو ه تورکیا ئەیەوێت پێش بەم سیناریۆیە بگرێتو کورد لە بەرەی خ��ۆی ش��ەڕ بکات ن��ەك لە دژی .لهگهڵ ئ��هوهش��دا رۆژئ����اوا ب��ە سەرکردایەتیی ئەمریکاو ئ��ەوروپ��ا ههرگیز نایانهوێت بەرەی ئێران سەرکەوتووبێت .لە شەڕی بەدەستهێنانی کارتی کوردیو هاندەری تورکیا دەبێت بۆ چارەسەرکردنی کێشەی ک��ورد .لە هەمان کاتیشدا چ��ارەس��ەری کێشەی ک��ورد دەب��ێ��ت ب��هه��ۆی نەمانی ئاستەنگیی بۆ بە ئەندامبوونی تورکیا لە یەکێتی ئەوروپادا. پرسیار :سیماکانی ئ��هم قۆناغ ه نوێی ه چین؟ وهاڵم :ب��ە رای م��ن گرنگترین سیمای ئ��ەم قۆناغە ،گۆڕانکاریی ه ل��ە شێوازی بیرکردنەوەی دەسەاڵتی تورکی بەرانبەر ب��ە دۆزی ک����وردو گ����ۆڕان ل��ە ئاستی داواک��اری��ی��ەک��انو ش��ێ��وازی پەیوەندیی ک�����ورد ل���ەگ���ەڵ ت���ورک���ی���ا .ئ����ەم ب����ەرەو پێشچوونانەش ،کە ئێستا لە ئ��ارادای��ە بەرهەمی گۆڕان ه ل ه بیرکردنهوهدا .ئێستا بەرپرسانی تورکیا تەنیا لە روانگەی ئەمنییەوە سەیری کێشەی کورد ناکەنو جۆرە باوهڕێکیان لهال گهاڵڵ ه بووه ،کە چارەسەری کێشەی کورد بە شێوازێکی م��ەدەن��ی��ی ل��ە ب���هرژهوهن���دی���ی ئێستاو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 132
داهاتووی تورکیادایه .کوردیش شێوازی پەیوەندیی خۆی گۆڕیوەو گەیشتووەتە ئ���ەو راس��ت��ی��ی��ەی خ��ەب��ات��ی م���ەدەن���ی بە سوودترەو تەنانەت بە بێ چاوەڕێکردن ب���ۆ ه��ەن��گ��اوەک��ان��ی دەوڵ���ەت���ی ت��ورک��ی��ا خۆبهدهستهوهدانی زۆری���ان ک��ردووەو ئاستی داواکارییەکانیان داب��ەزان��دووەو گەریالکانیان لە حاڵەتی کشانەوەدان. پرسیار :چ��ۆن ئ��هم قۆناغ ه س��ازب��ووه؟ زهمینهکهی چییه؟ وهاڵم :بەردەوامیی هەوڵەکانی پێشووترو دان��ووس��ت��ان��ە شکست خ���واردووهک���انو ن��زی��ک��ەی س���ەدەی���ەك ب����ەردەوام����ی لە هەڵەیەکی مێژوویی هۆکاری سازبوونی ئەم قۆناغەبوو .رۆڵی حکومەتی هەرێمو گۆڕانکارییە ناوخۆییو ناوچەییەکانیش ل�� ه ب��ەرچ��اودا ب���وون .وەک هەموومان دەزانین ،لە پاش جەنگی یەکەمی جیهانیو رووخانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانییهو ه تورکیای نوێ لە سەر بنەمای تورکبوون دامەزرا .بهو واتایهی دەستووری تورکیا هەموو دانیشتووانی تورکیا بە تورک هەژمار دەک��اتو دان نانێت ب ه بوونی ک����وردا .ل��ە روان���گ���ەی دام��ەزرێ��ن��ەران��ی حکومهتی ت��ورک��ی��ادا دان��ن��ان ب��ە بوونی کورد مەترسی بوو لە سەر یەکپارچەیی تورکیاو تەنیا ت��وان��دن��ەوەی ک��ورد یان ئەسیمیلەکردنیان ب�� ه رێ��گ��ای بەهێزی
تورکیا دەزان��ی .بۆ ئەم مەبەستەش بە توندیی بەرەنگاری شۆڕشە کوردییەکان بوونەوەو بەکارهێنانی هێزی سەربازییان ب ه چارەسەری کێشەکە دەزان��ی .بەاڵم، پ���اش ن��زی��ک��ەی س���ەدەی���ەك دەرک����ەوت، کە ه��ەڵ��ب��ژاردەی سەربازیی چارەسەر نییەو پێویستە کێشەکە بە شێوازێکی دیکە چارەسەربکرێت .ئێستا وا هەست دەک���رێ���ت ،شکستهێنانی چ��ارەس��ەری سەربازییو ئەو گۆڕانکارییە ناوخۆییو ناوچەییانە بوون ب ه سەرەکیترین هۆکار بۆ هاتنەکایەی ئەم بارو دۆخەی ئێستا. پرسیار :رێککهوتنی ک��وردو تورکیا ل ه سهر چ بنهمایهکه؟ پێت وای�� ه بۆ کورد ئهو بنهمایه دهستهبهرییو پتهویی بێت؟ وهاڵم :بە ڕای من جارێ زووە بووترێت رێککەوتن .هێشتا سەرەتاکانی پرۆسەی ئ��اش��ت��ەوای��ی��ەو ناتوانین بڵێین :ک��وردو حکومەتی تورکیا رێککەوتوون .پێویستە چاوەڕێ بین ههتا ببینین ،ئایا پرۆسەکە ت یان نا؟ ئایا کوردو سەرکەوتوودەبێ تورکیا بە تەواوی رێك دەکەون؟ ئەگەر بمانەوێت بە دوای بنەماکانیدا بگەڕێین، ئ��ەب��ێ��ت ب��ی��ر ل���ەو ه���ۆک���ارە ئ���اب���ووریو سیاسیو ستراتیژییانە بکەینهوه ،کە لە بەرژەوەندیی هاوبەشی ه���ەردووالدان. ئ��ەوەش��م��ان ل��ە ب��ی��ر ن��ەچ��ێ��ت ،ک��ە زۆر رێککەوتنی گرنگ هەنگاو بە هەنگاو ل ه
133
قۆناغهکاندا بە خاڵی هاوبەشیی بچووك دەستپێدەکەن ،بۆ نموونە دەتوانین چاوێك بخشێنین ب��ە م��ێ��ژووی دروس��ت��ب��وون��ی ی��ەک��ی��هت��ی ئ���ەوروپ���ا ،ک��ە ه��اوک��اری��ی لە ب��واری خەڵوزو پ��ۆاڵدا دەستی پێ کرد. بۆیە بە رای من ل ه ئێستادا ڕێککەوتن ل ه بەرژەوەندیی هاوبەشی هەردووالدایه، چوونک ه نە کورد بە شەڕ سەردەکەوێتو نە تورکیاش بە رێگای سەربازیی دەتوانێت ئامانجەکانی بهێنێتەدی .زۆر الیەنی وهک کۆمەاڵیەتیو ئایینیو مێژووییش هەن، کە دەتوانن هاوکاربن لە دروستبوونی رێککەوتنێکی درێژخایهنو پتهو ،کە ببێتە هاتنهکایهی ئاسایش بۆ ک��ورد .ب��ەاڵم، هێشتا پرۆسەکە لە سەرەتادایەو زووە بۆ ئهوهی بڕیاری لە سەر بدەین. پ��رس��ی��ار :پ��هی��وهس��ت ب��� ه ب���ارودۆخ���ی ناوچهکه ،ئهم قۆناغ ه نوێی ه چۆن دهتوانێت کاریگهریی دابنێت له سهر کوردستانی ب��اش��وورو خ��ۆره��هاڵت��ی ن��اوهڕاس��ت ب ه گشتی؟ وهاڵم :وەک���و ه��ەم��وو الی���ەك دەزان��ی��ن، تورکیاو هەرێمی کوردستان تەنانەت لە کاتی شەڕی نێوان تورکیاو پەکەکەشدا پەیوەندییان ههر هەبووەو ههنووکهش ب��ەردەوام��ن لە پەرەپێدانی زیاتری ئەم پەیوەندییە .بە دڵنیاییەوە سەرکەوتنی ئەم پرۆسەیە دەتوانێت ببێتە هۆکارێك
بۆ گەشەسەندنی زیاتری پەیوەندییەکانو بە قازانجی تورکیاو باشورو کوردەکانی باکووریش دهشکێتهوه .ئەگەر کوردەکان ل��ە ب��ەش��ی ب���اک���وورو ب����اش����وورهو ه بە وریاییەوە بجوڵێنەوەو نەکەونە ملمالنێی ناوخۆییهو ه ئەگەری دووبارەبوونەوەی روودان���ی ئ��ەم حاڵەتە زۆر الوازه ،بە رەچ��اوک��ردن��ی وان��ە مێژووییەکانی ئەم ملمالنێیانە لە دەیەی رابردوودا .بۆیە لە کاتی سەرکەوتنی پرۆسەکهدا ،پاڵپشتی باشوور لە تورکیا زۆرتر دەبێتو ئەگەری ب��ە ئ��ەن��دام��ب��وون��ی ت��ورک��ی��ا ل��ە ئ��ەوروپ��ا بەهێزتر دەب��ێ��تو ک���ورد ب��ە پراکتیکی دەبێتە دراوس��ێ��ی ئ��ەوروپ��او تورکیاش دەبێت ب ه بەهێزترینو سەقامگیرترین دەوڵ��ەت لە ناوچەکەدا .بەالنسی هێز لە ناوچەکەدا بە قازانجی ئهو دەشکێتەوە. بەاڵم ،ئەگەر ئەم پرۆسەی ه سەرکەوتوو نەبێت ،بە ڕای من ناتوانێت کاریگەرییەکی زۆر لە س��ەر پەیوەندییەکانی تورکیاو ب��اش��وور دابنێت بهڵکو کاریگەرییەکی نێگەتیڤی (نهرێتی) زۆری لە سەر تورکیا دەبێت .بێ هیوابوونی ک��وردی باکوور لە دەوڵەتی تورکیادا ت��ەرازووی هێز بە قازانجی پێشبڕکێ ک��ارە ناوچەییەکانی تورکیا دەشکێنێتەوەو تورکیا دەکەوێتە بەر مەترسی بەکارهێنانی کارتی تورکی لە الیەن دوژمنانیهوهو الیهنی ئابووریو ئاسایشی تورکیا دەکەوێتە مەترسییەکی گەورەوه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 134
ی بکات لهم قۆناغ ه پرسیار :دهبێت کورد چ نوێیهدا؟ ئهوهی تا ئێستا کردوویهتی ئێو ه چۆن ههڵیدهسهنگێنن؟ وهاڵم :ئ��ەم قۆناغە نوێیە دەرفەتێکی مێژووییە بۆ کورد لە هەر چوار پارچەکەی کوردستان .هەلێکی زێرینە بۆ ئ��ەوەی پێگەی راستەقینەی خۆی لە رۆژهەاڵتی ناڤین بەدەستبهێنێتەوە .گرنگترین شت لەم قۆناغەدا ئەوەیە ،کە کورد یەکڕیزیی خ��ۆی بپارێزێتو نەبێتە داردەس���ت بۆ هیچ هێزو الیەنێك .کورد پێویستە پالنی سیاسیو ستراتیژیی خۆی هەبێت کار بکات بۆ جێبەجێکردنی ل ه داهاتوودا .لە هەمان کاتدا پێویستە هەوڵی ئەوە بدات، کە شەڕ بە هیچ شێوەیەك نەیەتە سەر خاکی کوردستان (لە هەر چوار پارچهکه) و هەر لە دەرەوەی سنورەکانی خۆی بێت .بۆیە پێویستە کورد هاوکارییەکی هاوسەنگیی لەگەڵ دراوسێکانیو هێزە ناوچەییو نێودەوڵەتییەکان هەبێت .بێ الی��هن��ی خ��ۆی ب��پ��ارێ��زێ��تو نهچێت ه پاڵ هیچ بەرەیەکی شەڕەکە ،بە پێچەوانەو ه کورد پێویستە هەوڵ بدات ببێتە پردێکی پەیوەندی لە نێوان الیەنە جیاوازەکانو دورگەیەکی ئارام لە رۆژهەاڵتی ناڤین. ب��ە تایبەتی ل��ە ک��وردس��ت��ان��ی ب��اش��وور. بێجگە ل��ەو خ��ااڵن��ەی س����ەرەوە ،ک��ورد پێویستە هەوڵی سەربەخۆیی ئابووریو ب��ە دام��ەزراوەی��ی��ک��ردن��ی حکومەتەکەی
ب����دات ،ب��ۆ ئ����ەوەی ب��ت��وان��ێ��ت ب��ەرگ��ەی ئ���ەگ���ەرە ن���ەخ���وازراوەک���ان���ی داه��ات��وو بگرێت .لە باکووریش پێویستە هەوڵی سەرخستنی پرۆسەکەو خەباتی مەدەنیو دروستکردنی کۆمەڵگایەکی ئازاد بدات. ئ��ەو ک��اران��ەش ،ک��ە ههتا ئێستا ک��راون بە رەچاوکردنی بارودۆخی ناوچەکەو تواناکانی کورد خراپ نین .بەاڵم ،هێشتا ک���وردی ن��ەک��ردووەت��ە خ���اوەن پالنێکی ستراتیژیی بۆ داهاتوو ،ک ه نەتەوەیەکی یەکگرتووی یەك خەبات بن. پرسیار :ئایا پێتان وای�� ه دهستوورێکی نوێ چێکرێت بۆ ئهوهی مافهکانی کوردی تیا بچهسپێندرێت؟ وهاڵم :گرنگترین خ��ال دانپێدانان ه بە بوونی کورد ،وەکو کورد لە دەستوری تورکیا ،ههتا ئێستا هەموو کەسێك لە تورکیا بە تورك ئەژمار دەکرێتو کورد وەکو نەتەوە نکووڵی لە بوونی کراوە. بۆیە پێویستە دەستووری نوێی تورکیا ئ��ەم ستەمە مێژووییە راستبکاتەوەو هەموو دانیشتووانی تورکیا بە تورک ئەژمار نەکات ،هەروەها زۆر گرنگە ،کە دەستووری نوێی تورکیا سیستمی ئیداریی بە جۆرێك رێكبخاتەوە ،کە کوردەکان بتوانن خۆیان ک��ارو ب��اری ناوچەکانی خ���ۆی���ان ب����ەرێ����وەب����هرنو سیستمەکە م��ەرک��ەزی نەبێت .گەرەنتیکردنی مافە
135
مەدەنیو کلتورییەکانیش زۆر پێویستە، ک��ە ب��ە وردی ک���اری ل��ە س��ەرب��ک��رێ��ت. ب��ۆ ئ����ەوەی ه��اواڵت��ی��ان��ی ک���ورد بتوانن سەربەستانە هەموو مافەکانی خۆیان ب��ەک��ار بهێنن ب��ە ب��ێ ئ���ەوەی مەترسی گرتنو دادگایی کردنیان لە سەر بێت. پرسیار :دهبێت کورد چیبکات بۆ ئهوهی پێگهی ههبێت لهم پرۆژهیهدا ،ک ه بۆ دانانی دهستوورێکی نوێی سهرۆکایهتییه؟ وهاڵم :پێویستە ک���ورد ب��ە وری��ای��ی��ەوە ه��ەوڵ ب��دات ه��ەم��وو کارتەکانی خۆی ب��ە چ��اک��ی بەکاربهێنێتو پ��ارت��ی دادو گەشە پێدان رازی بکات ،بە پشتگیریی لە داخوازییەکانی لە دەستوور .لە سەر ئاستی ن��اوخ��ۆی��ی ت��ورک��ی��اش پێویستە هەوڵی بەردەوام بدەن بۆ راکێشانی رای گشتی بە الی پەسەندکردنی داخ��وازە رەواک���ان���ی���انو دور ب��گ��رن ل���ەو وت���ارو ک��اران��ە ،کە دەبێتە ه��ۆی دروستبوونی رق بەرانبەر بە کورد هەروەها کارکردن ل���ە س���ەر ب��ەدەس��ت��ه��ێ��ن��ان��ی پشتگیریی رۆژئاواو لێکۆڵینەوەی ورد لە سەر خاڵە دەستوورییەکانو ئەو وردەکارییانەی دەستوور دەتوانرێت لە داهاتوودا ببنە خاڵی هێز بۆ کورد .دەتوانن ببنە پاڵپشت بۆ بە هێزیی پێگەی کورد.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 136
پارتی سیاسی Political party
خالید مەجید فەرەج By: Khalid Majeed Faraj
137
پێشەکی پ���ارت���ە س��ی��اس��ی��ی��ەک��ان ب���ە ئ��ام��ڕازێ��ک��ی س��ەرەک��ی��یو چ���االک ل��ە ئ��ام��ڕازەک��ان��ی گ��ەش��ەس��ەن��دن��ی س��ی��اس��ی ل��ە چ��ەرخ��ی نوێدا دادەن��رێ��ن .ه��ەر وەک��و چ��ۆن هەر جومگەیەکی دیاریکراو لە نێو کۆمەڵگادا سیاسەتێکی ت��ای��ب��ەت ب��ە خ��ۆی هەیەو گ��وزارش لە نێوهڕۆکەکەی دەک��ات ،بۆ نموونە سیاسەتی گەشەپێدانی خوێندن گ����وزارش ل��ە ن��ێ��وەڕۆک��ی خ��ۆێ��ن��دن لەو واڵت��ە دهک���ات ،ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وە ،پارتە س��ی��اس��ی��ی��ەک��انو س��ی��س��ت��م��ی پ��ارت��ی��ش، گوزارشت لە گەشەسەندنی سیاسی لەو سیستمە سیاسییەدا دهکهن. هەر چەندە لە نێو کۆمەڵگا پێشکهوتووهکانی ئێستادا دامو دەزگ��اک��ان��ی کۆمەڵگای مەدهنی گەیشتوونەتە رادەی��ەک��ی بەرز لە رێکخستنو پێشکەوتن .بەاڵم ،هێشتا پارتە سیاسییهکان گرنگیو زەرورەت��ی خ��ۆی��ان ل��ە دەس��ت ن���ەداوە ،چونکە ئەو دامو دەزگایانە نەیانتوانیوە وەزیفەی پ���ارت���ەک���ان ل���ە دەس��ت��اودەس��ت��ک��ردن��ی ئاشتییانەی دەسەاڵتو ئەرکەکانیتری لە نێو کۆمەڵگادا ببینن. زۆر ل��هم��ێ��ژ ه پ��ارت��ی س��ی��اس��ی ل�� ه ژێ��ر ن��اون��ی��ش��ان��ی ج����ۆراوج����ۆردا ه���هب���ووه. تهنانهت ئهرستۆش باسی ل ه جۆرێک له کۆمهڵهی سیاسیی کرووه ،ک ه نازانرێت ئایا پێکهاتهکهیان ل�� ه چهمکی پارتیی
سیاسی نزیک بووهتهوه ،یان نا؟ چونک ه هیچ زانیارییهکی ،سهبارهت ب ه چاالکیو کارهکانیان ،نهخستۆت ه روو .بێگومان ئهو دەستەو کۆمهاڵن ه ئهو واتایهی ئهمڕۆی پارتە سیاسییەکانیان نەبووە. دروستبوونی پارتی سیاسی ل ه دوای سهدهی حهڤدهیهمهو ه زۆربهی بیرمهندهکان بانگهشهیان بۆ ئازادیی س��ی��اس��ی دهک�������ردو ک���رۆک���ی پ��هی��ام�� ه ف��هل��س��هف��ی��هک��ان��ی��ان ،ک���ارک���ردن ب���وو بۆ ئازادکردنی تاک ل ه کۆتهکانی،جیاوازی بهرژهوهندییهکانیش کهشێکی ل ه باری پێکهێنا ،بۆ دروستبوونی پارتی سیاسی جۆراوجۆر ،ک ه ههریهکهیان گوزارشی ل�� ه ب��ی��رو ب��ۆچ��ۆنو ئامانجی کهرتێک، ی��ان توێژێک ،ی��ان چینێک ل�� ه کۆمهڵگ ه دهکرد ،گهشهسهندنی پارت ه سیاسییهکان پهیوهست ب�� ه ف��رهوان��ب��وون��ی پسپۆڕییه ن ب��ووو دان��ن��ان ب�� ه مافی پارلهمانییهکا دهنگدانی گشتی ،ههروهها دروستبوونی کۆمهڵهکانی ب��ی��روراو یان ه میللیهکانو رۆژنامهو سهندیکا ،فاکتهرێکیتری بههێز بوون بۆ ئهو گهشه سهندنه. لێرهو ه دهتوانین بڵێن ،ک ه پارتی سیاسی بهدوو شێوه دروستبوو: ١ـ��ـ ئ��هو پارتانهی ،ک ه لهناو پارلهماندا دروس��ت��ب��وون بریتین ل���هو پ��ارت��ان��هی، ک�� ه ل��هئ��اک��ام��ی ب��هردوام��ی��ی پ��هی��وهن��دی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 138
نێوان کوتل ه پهرلهمانیهکانو لیژنهکانی ه��هڵ��ب��ژاردنو ه��اوک��اری��ان ل��هگ��هڵ یهکتر ش ههڵبژاردن بوو دروستبوون .کاتێکی ب ه ئامرازێک بۆ پێکهێنانی ئهنجومهنی نوێنهران ئ��هوهش پاڵنهرێکی کاریگهر بوو بۆ دهرکهوتنی پارت ه سیاسیهکانو زی��ادب��وون��ی ه��هس��ت��ک��ردن ب�����هوهی ،ک ه پ��ارت ئۆرگانێکی پێویسته ،به تایبهتی، ک ه چوارچێوهی ههڵبژاردن ل ه ئاکامی بهشداربوونی خهڵکان فرهوانتربوو. ٢ـ���ـ ئ���هو پ���ارت���ان���هی ،ک�� ه ب�� ه ف��اک��ت��هری دهرهک��ی ،وات��ه له دهرهوهی پهرلهماندا ن پهیوهست دروس��ت��ب��وون ،دهرکهوتنیا ب���وو ب��ه دروس��ت��ب��وون��ی ئ���هو ک��ۆم��هڵ��هو س��هن��دی��ک��او ی���هک���گ���رت���ووهک���ان���هوه ،ک ه ب��وون��هت��ه س���هرچ���اوهی دروس��ت��ک��ردن��ی ئهو پارتانه .جێگای سهرنجه ،سهرجهم پ���ارت��� ه س��ۆس��ی��ال��هک��ان ل��� ه دهرهوهی پارلهماندا دروس��ت��ب��وونو دهرکهوتنی زۆرب���هی���ان ل�� ه واڵت��ان��ی ئ���هوروپ���ادا ب ه ک��اری سهندیکاییهوه پهیوهست ب��ووه. یهکێک ل ه ههر ه کۆنترینو بهناوبانگترین پ��ارت ،ک ه ل��هو رێگایهو ه دروستبووه، پارتی کرێکارانی بریتانیه ،ک ه له سایهی (کۆمهڵهی فابی)دا دروستبووه .ههروهها کنیسهو ک��ۆم��هڵ��هو ی��ان�� ه ئایینیهکانیش رۆڵ��ی گرنگیان له دروستکردنی پارتی م��هس��ی��ح��ی پ���ارێ���زگ���ار (ک��اس��ۆل��ی��ک)دا ه��هب��ووه .ب��هاڵم ل ه دروستکردنی پارت ه دیموکراتییه مهسیحییهکاندا ،رۆڵی ههر ه
دیار بۆ کۆمهڵهو یان ه ئایینیهکان بووه. ه��هرچ��ی کنیسهی ه رۆڵێکی ئ��هوت��ۆی ل ه ی دروستکردنیاندا نهبینیوه .لهبهر ئهوه دیانهتی مهسیحی تیۆرییهکی سیاسیی لهخۆ نهگرتووه ،بۆی ه ناکرێت ئهو پارت ه دیموکراتییه مهسیحیانهی ،ک ه ل ه رێگای کۆمهڵ ه کاتۆلیکهکانهو ه دروستبوون ،ب ه پارتی ئایینی له قهڵهم ب��درێ��ن ،چونکه ئهوان ه تهنیا ل ه ههندێک بههای ئهخالقیی پارتە مەسیحییەکان سوود وەردەگرن. ی ل ه ن��م��وون��هی��هک��یت��ری ئ���هو پ��ارت��ان��ه دهرهوهی پ��هرل��هم��ان��دا دروس��ت��ب��وون. (پارتی کۆمۆنیستی سۆڤیهت) بووه ،ک ه لهساڵی 1917دا دهسهاڵتی وهرگرتووهو ئیدی لە پارتێکی ل ه (ناشهرعی) ،کە دژ بە یاسا کاری کردووه ،بووه ب ه پارتێکی (شهرعی). ه����هروهه����ا ه���هن���دێ���ک ل���ه دام�������هزراو ه ئابووریی ه گهورهکان پارتی سیاسییان بۆ داکۆکیکردن ل ه بهرژهوهندییهکانیان دروس��ت��ک��ردووه .ب��ۆ نموونه ،ل�� ه واڵت��ی کهنهدا کۆمپانیایهکی رێگاو بان لهگهڵ دامهزراوهیهکی بانکیی گ��هورهدا پارتی پارێزگارانیان دروستکرد. شایهنی گوتنه ،جیاوازییهکی بهرچاو ههی ه له نێوان ئهو پارتانهی ل ه ئاکامی ژیانی پهرلهمانیدا دروست بوون ،لهگهڵ ئ��هو پ��ارت��ان��هی ل�� ه دهروهی پ��ارل��هم��ان دروستبوون ،ههرچی ئ��هوی یهکهمیان ه بنک ه پارتییهکان ،یان لیژن ه ناوچهییهکان
139
رۆڵێکی ب��هرچ��او ل ه ک��اروب��اری پارتیدا دهگ���ێ���رن ،چ��ون��ک�� ه ب���وون���ی ئ�����هوان ل ه پێش بوونی پ��ارت��هو ه ب��ووه ،ب��هاڵم لهو پ��ارت��ان��هی ،ک�� ه ل�� ه دهرهوهی پارلهمان دروس���ت���ب���وون ڕۆڵ����ی ه���هرهگ���رن���گ بۆ س��هرک��ردای��هت��ی��هک��هی��هت��ی ،چونک ه ئهسڵ ل��هم پ��ارت��ان��هدا م��هرک��هزهو دوای��ی لیژن ه ناوچهییهکان دێن ،ک ه ل ه ژێر کۆنترۆڵی م���هرک���هزدا دهب����ن .ب��ۆی��ه دهب��ی��ن��ی��ن ئ��هو پارتانهی له دهروهی پارلهمان دروست دهب��ن ئیلتزام تیایاندا زیاترهو بونیادی ی رێکخراوهکهی تۆکمهتر ه لهو پارتانه ل��ه رێ��گ��ای لیژنهکانی نێو پارلهمانهو ه دروستبوون. ل��هب��هر ئ����هوهی پ��ارت�� ه ه��اوچ��هرخ��هک��ان ب��هردهوام ل ه ملمالنێی سیاسیدان لهگهڵ پارتهکانیتر بۆ وهرگرتنی دهس��هاڵت، بۆی ه پێویستیان ب��هوهی��ه ،ک�� ه بونیادی نێوخۆو ئیلتیزامی پارتیان پتهوترو زیاتر بێت ه��هر لهبهر ئ��هو هۆیهش ه ل ه ساڵی 1900دا ب ه دواو ه زۆربهی ئهوپارتانهی، ک�� ه دروس��ت��ب��وون ئ��هوپ��ارت��ان��هن ،ک�� ه له دهروهی پارلهمان دروستبوون. ش���ای���هن���ی ب���اس���ه ت����اوهک����و چ���هرخ���ی نۆزدهیهمیش کۆمهڵهسیاسییهکانپشتیان به سیفهت ه شهخسییهکانی ئهندامهکانیان بۆ کهسبکردنی ئهندامو الیهنگیرانی نوێو هاوسۆزی ئایدیۆڵۆجیو فیکریی خۆیان دهبهست .ترۆپکی ئهو هاوسۆزیو چوون ه پاڵ یهک ه ئایدۆڵوجیی ه ل ه سهر دهستی
گیرۆندیهکان ل ه س��هروب��هن��دی شۆرش ل�� ه ف��هرهن��س��ا ه��ات�� ه دی ،ل�� ه بریتانیاش چاکسازی ل ه سیستمی ههڵبژاردنهکانی ئ���هو واڵت���� ه ل��� ه س��اڵ��ی 1832ب���وو به ه��ۆی زی��ادب��وون��ی رێ���ژهی دهن��گ��دهران. دوات����ر پ��ارت��هک��ان��ی ب��ری��ت��ان��ی��ا ب��ون��ی��ادی رێکخستنهکانی خۆیان پێشخستو ل ه چوارچێو ه ناوچهییهکانانیان (ل ه رووی جوگرافییهوه) دهرچوون ،بوون ب ه پارتی نیشتیمانی .ل ه فهرهنساش دهستهواژی پ����ارت ب�������هردهوام گ������وزارش ب���وو بۆ ئاڕاستهیهک ،یان تێڕوانینێکی جیاواز، ل ه ساڵی 1848دا کۆمهڵهیهکی سیاسی دروس��ت��ب��وو ،ک�� ه ئێستا ن���اوی پ��ارت��ی کرێکاران ه ئهرکی داکۆکیکردنی ل ه مافی کرێکارانی گرتبوو ه ئهستۆو دوات��ر ل ه دهرهوهی فهرهنساش لهو جۆر ه پارت ه ب ه زۆربهی واڵتاندا باڵوبووهوه. پێش چهرخی نۆزدهمین دهس��ت��هواژهی پ����ارت ،وات���ا رێ��ک��خ��راوهی��ی��هک��هی خ��ۆی هێشتا وهرن��هرگ��رت��ب��وو ،ک�� ه بریتیی ه ل ه رێکخراوێکی سیاسی پتهو بونیادنراو، ئهو پارته سیاسییانهی ،ک ه ئێستا ههن له رووی رێکخستنو ئهرکو بنهماکانی ک��ارک��ردن��ی��ان��هو ه زۆر ج���ی���اوازن ل��ه و پارتانهی له سهدهی نۆزدهدا ههبوون. ههموو زان��او لێکۆڵهرهوهکانی ب��واری زانستی سیاسی ،ب ه تایبهتی ئهوانهی پ��س��پ��ۆرن ل�� ه م���ێ���ژووی س��هره��هڵ��دان��ی پارتهکان ل ه جیهاندا کۆکن ل ه سهر ئهوهی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 140
دیاردهی کاری پارتی دیاردهیهکی نوێیهو رۆژنامهگهری. ل ه نیوهی دووهم��ی س��هدهی نۆزدهیهمدا زۆر ل ه بیرمهندانی زانست ه سیاسیهکان دهک�����هوت�����ووه .م���ۆری���س دوف��رج��ی�� ه ل ه دهڵێن :دهرکهوتنی پارت ه سیاسییهکانو کتێبهکهیدا به ناوی پارته سیاسییهکان م��ێ��ژووی دروستبوونیان دی��اردهی��هک��ی دهڵێت :مێژووی پارتهکان ل ه سهدهیهک عهلمانی ه چونک ه خهڵک وهڕس بووبوون تێناپهڕێت .ل ه ساڵێ 1850دا هیچ واڵتێک ل�� ه ئیستیبدادی کنیسهو پ��ی��اوهک��ان��یو ل ه جیهاندا جگ ه ل ه واڵت ه یهکگرووهکانی ههڵوێست ه سیاسییهکانیو بۆچوون ه ئ��هم��هری��ک��ا وات����ای پ��ارت��ی س��ی��اس��ی ،ک ه فیکرییهکانو تیۆری ه دوور ل ه واقیعهکانی، ئهمڕۆ ههیه ،نهدهزانی .له کۆندا جیاوازی خهڵک ل ه پیاو ه ئایینیهکان ههڵگهڕانهوه، بیروڕا ههبوو ،یانهی میللی ههبوو ،کوتل ه لهبهر ئهوهی ئهوان زۆریان لێ دهکردن، گهلێکی فیکری ههبوو ،ههروهها کوتلهی ک ه بهقا ب ه بیرو باوهره بێبنهماکانیان بێنن، پ��ارل��هم��ان��ی��ش ه��هب��وو .ب���هاڵم ،هیچ کام ک ه دوورب���وون ل ه ژی��انو پێشوهچوون ه لهوان ه نهگهیشتبوون ه پلهی بهپارتبوون ،ئینسانییهکان. یان سیفهتی پارتیان نهبوو .ل ه 1950دا دوای ئهوهی ،که دهق ه ئایینی ه ناعادیلهکانی سهرهتای باڵوبوونهوهی ئهو دیاردهیه کنیسه ،ک ه حوکمی کۆمهڵگای رۆژئاوای بوو (پارت دروستکردن) ل ه نێو نهتهوهو دهکرد ،رۆژ ل ه دوای رۆژ نوشستی دههێنا، دهتوانین بڵێین ئهو کات ه پارت ه سیاسیهکان گهالنیتردا. دهت���وان���ی���ن :ب��ڵ��ێ��ی��ن ه����ۆی س��هرهک��ی��ی وهکو کاردانهوهیهک بۆ کردهکانی کنیسهو ی زانایانی ،ک ه ویسایهتی ئایینیان به سه ر دهرک���هوت���ن���ی پ���ارت���هک���ان ل��� ه واڵت��ان�� رۆژائ����اوای لیبرالدا ئ��ه و کهش ه لهبارو کاری سیاسیدا سهپاندبوو ،دهرکهوتن، وااڵی ه بوو ،ک ه ئاماد ه بوو بۆ قبوڵکردنی گوتیان :چیدی نابێت پیاوانی ئایینی دهست ژیانی پارتایهتی ،نهوهک دهستوورهکان ،ل ه کارو باری دنیا وهربدهن ،دهبێت ئایین چونک ه ل�� ه دهس���ت���ووری ئ��ه و واڵت��ان��هدا ل ه سیاسهت جیا بکرێتهوه ،لهو دهمانهدا دهق��ێ��ک��ی راش���ک���او ن��ی��ی��ه ،ک��� ه م���اف ب ه پ��ارت تاک ه دهرف��هت بوو گوزارشکردن هاوواڵتیان بدات بۆ دروستکردنی پارتی ل ه بیرو بۆچوونو ههڵوێستو تیۆریی ه سیاسی ،بهڵکو پارتهکان ل ه ئاکامی سوود سیاسییهکان .ه��هروهه��ا پیشکهوتن ل ه وهرگرتنی هاواڵتیان ل ه بهکارهێنانی ماف ه بوارهکانی پیشهسازیو ئابووریو ههموو ن ب��وارهک��ان��ی دی��ک��هی ژی��ان��ی مرۆڤایهتیدا سروشتیهکان دروست دهبن ،ک ه بریتی ل�� ه م��اف��ی ک��ۆب��وون��هوهو دروس��ت��ک��ردن��ی رۆڵ��ی گرنگیان ههبوو ل ه دروستبوونی ک��ۆم��هڵ��هک��انو ئ��ازادی��ی ب��ی��روڕاو فکرو پارتهسیاسییهکاندا.
141
پێناسەی پارتی سیاسی ل��هب��هر ئ���هوهی ب��ی��رم��هن��د ه سیاسیهکان ی���هک ب��ی��رو ب��ۆچ��ۆن��ی��ان س���هب���ارهت ب ه دروستبوونو وهزیفهی پارتی سیاسی نییه ،ئ��هوهش دهگهرێتهو ه بۆ جیاوازی ئ��هو قوتابخان ه ئایدۆلۆجی فیکریانهی کهو ئ��هوان ل ه نێویدا ریزیان بهستووه، یان خۆیان رابهرایهتیان ک��ردووه .بۆی ه جیاوازیی ل ه تێروانینیاندا بۆ پیناسهی ی سهر ب ه پارتی سیاسی ههیه؛ ئهوانه قوتابخانهی فیکری مارکسین ،دهڵێن: پ��ارت��ی سیاسی گ��وزارش�� ه ل�� ه چینێکی تایبهت ،بۆی ه هیچ پارتێک بهبێ بناغهیهکی چینایهتی بوونی نییه .بهاڵم ل ه ئهدهبیاتی سیاسیی ب����ۆرژوادا تێروانینێکیت ر بۆ پێناسهی پارتی سیاسی ههیه. هاروڵد السویل دهڵێت :پارت رێکخراوێکه کاندیدهکانی خۆی بۆ ههڵبژرادن دیاری دهک���ات .فرنسوا ب���وردو دهڵ��ێ��ت :پ��ارت پێکهاتوو ه ل ه کۆبوونهی خهڵکانێک ،ک ه بانگهش ه بۆ ههمان بیرو باوهری سیاسی دهکهنو ههوڵدهدهن لهرێگای پشتگیریی زۆرت���ری���ن ژم������ارهوه ل���ه ه��اوواڵت��ی��ان دهسهاڵت بگرن ه دهست،یان به الیهنی کهم کاریگهریان ل ه سهر بڕیارهکانی ههبیت. مۆریس دو فریج ه دهڵیت :پارت بریتیی ه ل ه کۆبوونهوهی هاو واڵتیانێک ل ه دهوری یهک سیستمو دیسپلین .زانای سیاسی
ئوستن رن��ی دهڵ��ێ��ت :پ���ارت بریتی ه ل ه کۆمهڵێکی رێکخراو ،ک ه سهربهخۆییهکی زات����ی ه���هی���هو پ���اڵ���ی���وراوهک���ان���ی خ��ۆی دی��اری دهک��ا بۆ ب��هش��داری ل ه ملمالنێی ه��هل��ب��ژاردن��هک��ان ل�� ه پێناوی وهرگرتنی پۆستی حکومو کۆنترۆلکردنی پالنهکانی حکومهت. ل ه کۆی ئهو بیرو بۆچوونانهی ،که لهو پێناسانهی الی س�����هرهوهدا ه��ات��وون، ئهمانه دهردهکهون: یەکەم :پارتی سیاسی دهبێت بۆچوونێکی سیاسیی یهکگرتوویی ههبێتو ل ه شێوهی پرۆگرامێکی سیاسیدا ب��ۆ هاوواڵتیان (دهنگدهران) بخرێته روو. دووەم :پارتی سیاسی له بهرنامهکهیدا گرنگیهکی تهواو ب ه پشتگیریی رادهیهکی زۆر ل ه تاکهکانی کۆمهڵ دهداتو ههوڵ دهدات ل ه ڕێگهی توانایی خۆیهوه ،یان ب�� ه رێ��ک��ک��هوت��ن ل��هگ��هڵ چ��هن��د پارتێکی س��ی��اس��ی��یت��ردا ،ک�� ه دهس��هاڵت��ی سیاسی بگرێت ه دهست بۆ ئهوهی بهرنامهو پالن ه سیاسیو ئابووریو کۆمهالیهتیهکانیهکانی جێبهجێ بکات. سێیەم :ئاکارێکیتری پ��ارت��ی سیاسی ب��هردهوام��ی��ی��ه ،چونک ه ن��اک��رێ��ت وێنای پارتێک بکرێت ،ک ه بۆ کاتێکی دیارکراو درووست کرابێت. بونیادی رێکخراوهیی پارت ه سیاسیهکان بریتیی ه ل ه کۆمهڵێک یاساو پهیڕوه ،ک ه پهیوهندیی ناوخۆیی نێوان ئهندامانو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 142
ل��ی��ژن��هک��انو ئ��اس��ت�� ه پ��ارت��ی��هک��ان ل��هگ��هڵ یهکدا رێکدهخاتو ل ه پهیوهندییهکهکانی دهروهی پ��ارت��ی��ش��دا رهن���گ دهدات�����هوه. دیار ه ئهو ئایدۆلۆجییهی ،ک ه پارت ههڵی گ��رت��ووه ،رۆڵێکی کاریگهر دهبینێت له سهر پێکهاتهی رێکخراوهیی پ��ارت ،ک ه دهتوانین بهم شێوهیهی الی خ��وارهوه روونی بکهینهوه: ئا ــ بونیادی رێکخراوهیی نهرم :ئهمهش لهو جۆر ه پارتانهدا پهیرهو دهکرێت ،ک ه ل ه پێکهێنانیاندا پشت ب ه المهرکهزیهت بهستراوهو ب ه شیوهیهکی المهرکهزیش پهیوهندیی ن��ێ��وان دهس��ت��هو ئاستهکان بهڕێو ه دهچێت ،ئهم پهیوهندیی ه نهرمهش (م���رن) رێ��گ��ا ب��ه ل��ق�� هک��انو س��هرک��ردهی لقهکان دهدات ،ک ه بتوانن خۆیان بڕیار ب���دهن .دهس��هاڵت��ی س��هرک��ردای��هت��ی لهم ت ج��ۆره پارتانهدا س��ن��ووردار ه ل ه ئاس دهسهاڵتێکی زۆرترو فرهوانت ر بۆ دهستهو بهشه جیاوازهکان له پارتدا. ب ـ��ـ ب��ون��ی��ادی رێ��ک��خ��راوهی یهکگرتوو (م�����هرک�����هزی) :ل��� ه ج�����ۆر ه پ���ارت���ان���هدا پ���هی���وهن���دی���ی���هک���ان���ی ن����ێ����وان ئ��اس��ت�� ه ج��ی��اوازهک��انو دهس��ت��هک��ان بههێزترهو سهالحیهتی دهرک��ردن��ی ب��ڕی��ارهک��ان له دهس���ت س��هرک��ردای��هت��ی��دا دهب���ێ���ت .ل��هم ج��ۆر ه پارتانهدا دوو ج��ۆر ،ی��ان پل ه ل ه مهرکهزیهت ههیه: یهکهم :مهرکهزیهتی ئۆتۆکڕاسی :ئهم جۆرهیان تایبهت ه ب ه پارت ه فاشییهکان،
ک��ه ت��ی��ای��ان��دا زۆرب����هی دهس��هاڵت��هک��انو سهالحیهتهکانی دهرک��ردن��ی ب��ڕی��ار ل ه دهست سهرکردایهتی پارتدایه. دووهم :مهرکهزیهتی دیموکراسی ،ک ه له سهر پهیوهندیی تێکههڵچووی ههیئهت ه ج��ی��اوازهک��ان��ی پ���ارت ه��هڵ��دهس��ێ��ت .لهم جۆرهشدا سهرکردایهتی سهاڵحیهتێکی ی ل�� ه دهرک��ردن��ی ب��ڕی��اردا ههیه، ف��رهوان�� بهاڵم ب ه پێی ریزبهندییهکی ههرهمی ،ک ه لهخوارهو ه بۆ سهرهو ه دهست پیدهکات. پۆڵێنکردنی پارتە سیاسیەکان سیستمی پارتیەکان بە پێی جیاوازیی سیستم ،یان رێژمی سیاسی دەگۆڕێن، ئەوەی الی هەمووان ئاشکرایە ،ئەوەیە، کە سێ ج��ۆری س��ەرەک��ی لە سیستمی سیاسی هەیە ،که بریتین له :سیستمی دی��م��وک��راس��ی ،سیستمی دی��ک��ت��ات��ۆری (شمولی) ،سیستمی سەرکوتکەر. چەند ج��ۆرێ��ک ل��ە پۆڵێنکردن ه��ەن بۆ سیستمی پارتایەتی ،بەاڵم لە هەموویان دی��ارت��ر ،سیستمی پارتیی رک��اب��ەریو سیستمی پارتیی بێ رکابەرن: ئا ــ سیتمە پارتییە راکابەریەکان :ئەم سیستمە س��ێ ج���ۆر ل��ە خ��ۆ دەگ��رێ��ت: سیستمی ف��رەی��ی (ت���ع���ددی) ،سیستمی دووپارت ،سیستمی پارتی بااڵدەست. یەکەم :سیستمی فرەپارتی: ئ��ەم سیستمە ب��ەوە ن��اس��راوە ،کە چەند
143
پارتێکی ج��ێ��اواز ل��ە ه��ێ��زو ج��ەم��اوەرو بۆچوونی تێدایە .هەر یەکەیان بەشێک لە رای گشتی بە الی خۆیاندا دەب��ەن. وەک :ئیتالیا ،ئهڵمانیا ،بەلجیکا ،ئیسرائیل، هۆلهندا ،نەرویج ،دانیمارک. دووەم :سیستمی دوو پ��ارت��ی گ��ەورە: ئەم سیستمە لە سەر بنەمای دوو پارتی گ���ەورە ل��ە نێو دەوڵ��ەت��دا ،ک��ە رک��اب��ەری یەکترین هەڵدەست .:یەکێکیان دەسەاڵت وەردەگ���رێ���ت ،ئ��ەوەیت��ری��ان دەب��ێ��ت بە ئۆپۆزسیۆن .جێبەجێکردنی ئەم جۆرە سیستمە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1680لە بریتانیا ،کاتێک ،کە دوو فراکسیۆن لە ئەنجومەنی گشتی (عموم) لە پارلەمانی بریتانیا دروستبوون، ی��ەک��ەم��ی��ان ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی ب���ازرگ���انو س��ەن��ع��ات��س��ازەک��انو ب��ە گ��ش��ت��ی چینی ب��ۆرج��وازی دەک��ردو ن��اوی پارتی ویگ wihgبوو .دووەمیان ناوی پارتی تۆری Toryبوو ،کە ئهڕیسیۆکڕاتانو گەورە مڵکدارەکانی لەخۆ گرتبوو .دواتر پارتی وی��گ ن��اوەک��ەی ب��وو ب��ە پ��ارت��ی لیبراڵ. ئەویتریان ب��وو بە پارتی پارێزگاران (موحافزکاران). لە ساڵی 1900وە پارتێکیتر لەو واڵتەدا دروس��ت��ب��وو ب��ە ن����اوی پ��ارت��ی ل��هی��ب��هر (ک��رێ��ک��اران)و ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی 1918دا توانی بە سەر پارتی لیبراڵدا سەربکەوێت. ئیدی ئهو پارته نوێیه لە ساڵی 1945وە لەگەڵ پارتی موحافزکاران دەس��ەاڵت
دەگۆڕنەوە. واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاو برتیانیا دی��اریت��ری��ن م��ۆدێ��ل��ی ئ��ەم سیستمەن. شایەنی باسە لەم سیستمەدا ژمارەیەکی زۆر ل��ە پ��ارت��هک��ان ه����ەن ،ب����ەاڵم دوو پارتی گ��ەورە ه��هن ،که به ب��ەردەوام��ی کاریگەرییان لە س��ەر ژیانی سیاسیدا ه���ەی���ەو ب���ۆ وەرگ���رت���ن���ی دەس�����ەاڵت لە ملمالنێدان .ل��ە والت��ە یەکگرتووەکانی ئەمەریکادا دوو پارتی سەرەکی ههن ،که ی ناو بە ناو دەسەالت دەگۆڕنەوە :کۆمار (جەمهوری)و (دیموکراتی). پارتی سێیەمیش هەیە ،ب��ەاڵم ناتوانێت رکابەرایەتیی هیچ کام لەو پارته گەورانە بکات. سێیەم :سیستمی پارتی بااڵدەست :لەم سیستمەدا پارتێکی زۆر هەنو هەموویان رکابەری پارتە گ��ەورە بااڵدەستەکەن، بەاڵم رکابەریەکەیان تەنها لە چوارچیوەی تێۆریدا دەمێنێتەوە .ئەم جۆرە سیستمە ل��ە واڵت���ە ت���ازە پ��ێ��گ��ەی��ش��ت��ووەک��ان��دا بە زۆری ب��ەدی دەک��رێ��ت .دەتوانین بڵێین سیمای س��ەرەک��ی��ی ژی��ان��ی پارتایەتیی ئەو واڵتانەیەو لە دوای جەنگی جیهانی دووەمیشەوە ،بە تایبەتی لە حەفتاکانی سەدەی پێشوودا لە یابانو هیندیش ئەو سیستمە باو بووه. ب ــ سیستمە پارتیە بێ رکابەرەکان: دی�����اردەی ه���ەرەدی���اری ئ���ەم سیستمە ئ��ەوەی��ە ،ک��ە هیچ رک��اب��ەرێ��ک��ی سیاسی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 144
هەتا ئەگەر لە رووی تیۆریشەوە بێت، تیا نییە ئەوەیش ئەگەرێتەوە بۆ ئەوەی لەو واڵتەدا ،یان هەر یەک پارت بوونی هەیە ،یان چەن پارتێکی کارتۆنی هەن. ب���ەاڵم ه��ەم��ووی��ان ل��ە خ��زم��ەت��ی پ��ارت��ه گەورەکەدا کار دەکەنو لە ژێر فەرمانی ئ���ەودان ب���ەزۆری بەرەیەکی نیشتمانی بەسەرکردایەتی پارتی راب��ەر پێکدێنن. ئەم ج��ۆرە سیستمە لە دوای شۆڕشی بپلشفیکییهوه لە 1917گرنگی پەیدا کرد. ئ��ەم شۆڕشە ی��ەک پارتی گ���ەورەی بۆ کرێکاران ،نەک هەر لە یەکێتیی سۆڤیەتدا، بەڵکو لە هەموو واڵتە سۆسیالیستەکاندا دروستکرد .پاساوی ئ��ەوان ئ��ەوە بوو، کە بۆ ب��ەردەوام��ب��وون لە خەبات دژی سەرمایەداریی جیهانی .دەبێت کرێکاران لە سایەی یەک پارتدا کۆببنەوە ،بەاڵم لە واڵتانی جیهانی سێیەمدا لە ئەفەریقاو لە ئاسیا بیانوویان بۆ سیستمی تاکە پارت، یان پارتی راب��ەرو فەرماندە ،ئەوە بوو، ک��ە پ��ارت��ی راب���ەرو ف��ەرم��ان��دە پێویستە ب��ۆ پاراستنی یەکگرتوویی نیشتمانی. نموونەی پارتی بەعس لە عێراقو سوریا دوو کۆپی ه��ەرە دی���ارن ب��ۆ سیستمی پارتی رابەرو ئیلهام بەخش. جۆرهکانی پارتی سیاسی ١ــ پارتی ئایدۆلۆجی لهم جۆر ه پارتانهدا گرنگیهکی تهواو ب ه پرۆگرامو پرنسیپ ه
ورد دی�����اری ک����راوهک����ان دهدرێ�����تو پابهندبوون پێیانهو ه مهرجی سهرهکی ئ��هن��دام��ێ��ت��ی��ی��ه ل����هو پ���ارت���ان���هدا .پ��ارت�� ه شیوعیهکانو سۆشیال دیموکراتهکان، ههروهها ناسیونالیستهکان ،ل ه نموون ه ه��هره دی��ارهک��ان��ی پ��ارت��ی ئایدوڵوجین. بهاڵم ،له ناوهڕاستی سهدهی پیشووهو ه ههندێک پارتی نا ئایدولۆجی دروستبوون، ک�� ه پرۆگرامهکانیان گ���وزارش ب��وو ل ه ههڵوێستهکانیان ،ل��هو ک��ات��هو ه ش��ان ب ه شانی پ��ارت�� ه ئایدولۆجیاکان پارتیتر ه��ات��ن�� هک��ای��هوه ،ک�� ه پێیان دهڵ��ێ��ن پارت ه پرۆگرام ه سیاسی ه گشتیهکان ،یان پارت ه براگماتیهکان. ٢ــ پارت ه براگماتیهکان :ئهم جۆر ه پارتان ه رێکخراوێکی پارتیو پرۆگرامێکی ههیه، ک ه نهرمه و لهگهڵ ئ��هو گۆڕانکاریانهی ب ه سهر واقیعی سیاسیو کۆمهاڵیهتیدا دێ��ت ،خ��ۆی دهگونجێنی وات��ا دهتوانێت پرۆگرامی خ��ۆی ،ی��ان رێ���ڕهوی گشتی پارتهکه ب ه گوێرهی بهرهوپیشچوونی بارو دۆخهکه بگۆرێت. ٣ــ پارتی کهسهکان :ئهمجۆر ه پارتان ه پ��هی��وهس��ت��ن ب�� ه ش��هخ��س��ی س���هرک���رده، یان ئهو راب��هرهی ،ک ه دروستیکردووه، راب����هر رۆڵ��ێ��ک��ی س���هرهک���ی دهب��ێ��ن��ێ ل ه سهرکردایهتیکردنو دیارکردنی رێڕهوو ه��هت��ا گ��ۆڕی��ن��ی ئاڕاستهکهیشی ب�� ه بێ ئ���هوهی ل�� ه ک��هم��ب��وون��هوهی ه��اوس��ۆزی ههندێک ل ه ئهندامهکانی بترسێت ،ئینتیما
145
لهو پارتانهدا بۆ کاریزمای راب��هره ،یان ئ��هو ئاکار ه خێڵهکیه ،ی��ان چینایهتیهی، ک ه ئهو سهرکردهی ه رابهرایهتی دهکات. ئهم ج��ۆر ه پارتان ه ب��هزۆری ل ه واڵتانی رۆژههاڵتی نێوهڕاستو ئهمریکای التین دهبینرێن ،ک ه ژینگهیهکی عهشایهریو خێڵهکی له باریان بۆ ئهو تهرح ه پارتان ه ه��هی��هو ئاستی خوێندهواریشیان تیادا نزمه. وهزیفهی پارته سیاسیهکان ل��هب��هر ئ���هوهی ،ک�� ه پ��ارت�� ه سیاسییهکان رۆڵ���ێ���ک���ی م���ی���ح���وهری ل���� ه س��ی��س��ت��م��ه سیاسییهکاندا دهبیننو پهیوهندییهکی بنهڕهتیشیان لهگهڵ چهمکی دیموکراسیدا ه���هی���ه .ب��ۆی��ه دهک���رێ���ت ب��ڵ��ێ��ی��ن پ��ارت�� ه سیاسییهکان کۆڵهکهی دیموکراسینو دژایهتیکردنیان دژایهتی دیموکراسییه. ههندێک ل ه نووسهران پرسی سیستم ه سیاسییهکه ،ک��ه ئ��ای��ا شموولییه ،یان دی��م��وک��راس��ی��ی��ه؟ دهک���هن��� ه پ���ێ���وهر بۆ دیاریکردنی وهزیفهکانی پارتی سیاسی. سیگمو نیومان ب ه بێ جیاوازی ل ه نێوان ئایا ئهو پارت ه شموولییه ،یان دیموکراسیی ه باس ل ه چوار ئهرکی سهرەکیی دهکات، ک ه پارتهکان ب ه شێوهیهکی گشتی پێی ه��هڵ��دهس��ن ،راک��ێ��ش��ان��ی ه��او واڵت���ی بۆ ری��زهک��ان��ی پ����ارتو راه��ێ��ن��ان��ی ل�� ه س��هر ئیلتیزامی سیاسی ،بینینی رۆڵی نێوهند
ل�� ه ن��ێ��وان رای گ��ش��ت��یو ح��ک��وم��هت��داو دهستنیشانکردنی س��هرک��ردهک��ان تاکو ل��هالی��هن گ��هل��هو ه ههڵبژێرێن کهئهوهش ئاستێکی ه��وش��ی��اری��ی ب���هرزی دهوێ��ت تاکو ههڵبژادنهکهیان ل ه جێگای خۆیدا ب��ێ��ت .ن��ی��وم��ان دهڵ���ێ���ت :دی��م��وک��راس��ی ک��ات��ێ��ک دهک���هوێ���ت��� ه م��هت��رس��ی��هوه ،ک ه پارت ه سیاسیهکان نوشوست دێنن ل ه مومارهسهکردنی ئهرکهکانیان ،ئهوکات ه رێگا خۆش دهبیت بۆ پارت ه رادیکالهکان، ک�� ه س��هر ب��ک��هونو ئامانجی خ��ۆی��ان ل ه پێکهێنانی سیستمێکی سیاسیی نویێ بهدی بهێنن ،بهاڵم دیڤید فیمنیز دهڵێت: جیاوازیی ل ه نیوان وهزی��ف��هی پ��ارت ل ه سیستمێکی دی��م��وک��راس��یو وهزی��ف��هی ئ��هو پارتانهدا ههیه ،ک ه ل ه سیستمێکی تۆتالیتاری (ش��م��وول��ی)دان .دهڵ��ێ��ت :ل ه سیستمی دی��م��وک��راس��ی��دا پ����ارت سێ وهزیفهی ههیه: ــ چاو دێریکردنی دهسهاڵتی جێبهجێکردن. ــ نوێنهرایهتی بهرژهوهندیهکان. ـ��ـ ک��ۆک��ردن��هوهی ک��ان��دی��دو ئ��هن��دام��ان ل ه دهوری خۆی. بهاڵم ل ه سیستم ه تۆتالیتاریهکاندا پارت دوو وهزیفهی ههیه: ـ��ـ پاراستنی ت��ون��دو تۆڵی و یهکگرتنی ئهندامهکانی. ــ سهرپهرشتیو ئیداره. بهدهر لهو پۆلێنکردنو راڤهکردن ه تیۆریانهی الی سهرهو ه دهتوانین ئهرکهکانی پارت
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 146
بهم شێوهیهی الی خوارهوه بخهینهڕوو .حکومهت پێک دههێنێو کادرهکانی ل ه ـ��ـ ک���ۆک���ردن���هوهی ب��هرژهوهن��دی��ی��هک��ان :پۆستو وهزیف ه ئیداریهکاندا دادهمهزرێنی. ئهوهش لهڕێگهی گۆڕینی دواکاریهکانی ــ دانی شهرعیهت :کاتێک ،ک ه پارتهکان خ��هڵ��ک ب��ۆ ئهڵتهرناتیڤی س��ی��اس��ی ،ک ه بهشداری ل ه ههڵبژاردنهکاندا دهکهن واتای ک��اری��گ��هری ل��هس��هر گ��ۆرهپ��ان��ی سیاسی ئ��هوهی��ه شهرعیهت دهدهن ب ه سستمی پهیدابکات ،ئهلموند لهو بارهیهو ه دهڵیت :س��ی��اس��یو کاتێکیش ب��ڕی��اری ب��هش��دار ئهو پێشنیازو داواکارییانهی خهڵک کاتێک نهبوونیان دهدهن ب��هو ه شهرعیهت لهو دهبێت ه شتێک ،ک ه ناوهرۆکێکی کاریگهری سیستمه ل ه دهروهو ن��اوخ��ۆی واڵتیش ههبێت ،ک ه ل ه رێگای سهرچاو ه سیاسیی ه دهسهننهوه. بههێزهکان ،یان پارت ه سیاسییهکانهوه ،ـ��ـ پێگهیاندنی س��ی��اس��ی :پ��رۆس��هی��هک��ی ک��� ه ئ���ام���ادهن ب���ۆ ک���ۆک���ردن���هوهی ئ��هو فێرکردنی بههاو ئاکار ه کۆمهاڵیهتیهکانه، ب��هرژهوهن��دی��ان��ه پشتگیری لێدهکرێت ،ک ه ناوهڕۆکێکی سیاسییان ههیه ،رهنگ ه شایهنی گوتنه ،پارت ئهو کار ه ل ه رێگهی ئهو پڕۆسهی ه ب ه تهنیا ل ه گواستنهوهی کۆنگرهکانی خۆیهو ه دهکات .کاتێک ،ک ه رۆش��ن��ب��ی��ری س��ی��اس��ی ل�� ه ن��هوهی��هک��هو ه سهندیکاکانی کرێکارانو کهرتهکانیتری ب��ۆ ن��هوهی�� هک��ی ت��ر خ��ۆی ببینێتهوه ،ک ه کۆمهلگا داواکاریهکانی خۆیان پێشکهش ئامانجی گۆرانکاریهکی کهم،یان ئامانجی دهک��هن ئهویش دوات��ر سازشی ل ه سهر گۆڕینی سهرتاسهری پێکهاتهکانی ئهو دهک��اتو پیشنیازی سیاسهتێکی بهدیل رۆشنبیریی ه (کلتوور) بێت ،دهتوانین بڵێین دهک����ات ب��ۆ چ��ارهس��هرک��ردن��ی��ان .ب��هاڵم پارته لهو دهزگا گرنگانهیه ،ک ه ل ه رێگهی ل ه سیستم ه نادیموکراسیهکاندا لهبهر رۆژن��ام��هو چاالکی ه رۆشنفکریهکانیهو ه کۆنترۆڵ کردنی پارت ل ه الیهن نوخبهو ه ههڵدهسێ ب ه فۆرمهلهکردنی دیدی هاو واڵت��ی��ان ب���هرهو ئاراستهیهکی سیاسی ئهم وهزیفهیه دهوری نامێنێ . ــ ئاماد ه کردنی سیاسی :ئهم وهزیفهی ه ل ه رێکخراو. پڕۆسهی دهست نیشانکردنی خهڵکانێکدا ـ��ـ ههندێک دهڵ��ێ��ن پ��ارت ئامڕازێک ه بۆ ب���ۆ ب��ی��ن��ی رۆڵ ل��� ه پ��ۆس��ت�� ه سیاسیی ه دروستکردنی ههستی نهتهوایهتی ،ب ه رهسمیهکاندا خ��ۆی دهب��ی��ن��ێ��هوه ،و هک��و تایبهتی ل ه واڵت ه دواکهوتووهکاندا پارت ل ه سهرۆک وهزیران ،وهزیرهکان ،پارێزگار ،رێگای نووسینهگهکانیهوه ،ک ه ب ه ههموو ئهندام پارلهمان،یان فهرمانبهری ئیداریو شوێنهکانی ههرێمهکهدا باڵوونهتهوهو به بێ گوێندان ب��هوهی ل ه کامدا هۆز، سهرۆکی سهندیکان. ئ���هو پ���ارت���هی ،ک�� ه دهگ���ات���ه دهس����هاڵت ،ی���ان ع���هش���رهت ،ی���ان خ��ێ��ڵ��ێ��ک��ن ،ه��ان��ی
147
سیاسی ل��هو دهوڵ���هت���هداو زهمانهتێکی ک��ارای�� ه بۆ بهرهوپیشچوونی پڕۆسهی دیموکراسیو پتهوکردنی بناغهکانیو بهدیهێنانی سهقامگیریی کۆمهاڵیهتیو سیاسیو گواستنهو ه ل ه خستنهڕووی دواکارییهکان ل ه دۆخی ههرهمهکییهو ه ب���ۆ دۆخ��ێ��ک��یت��ر ،ک���ه چ��واچ��ێ��وهی��هک��ی لۆجیکیی ههبێتو پشتگیرییهکی سیاسی لهنێو هۆڵی پارلهماندا لهدواو ه بێت.یان ی ئۆپۆزیسیۆن وهک بهرنامهیهکی پارت ئهڵتهرناتیڤ بۆ بهرنامهو سیاسهتهکانی پارتی دهس��هاڵت��دار ل ه ههڵبژاردنهکانی ئایندهدا بیخات ه روو بۆ گۆڕینی دهسهاڵتی سیاسی.یان به النی کهم ،وهک ئامڕازێکی فشار سازشی سیاسی پێ بکاتو نههێڵێت چیدی پارتی فهرمانڕهوا ب ه تهنیا به پێی بهرنامهکهی خۆی بڕیار بدات.
هاوواڵتییان دهدا بچن ه ریزهکانییهوه؛ بهو ه بهشداری ل ه گواستنهوهی ئینتیما دهک���ات ل��ه خ��ێ��ڵ��هو ه ب���هره و ئینتیما بۆ فهزایهکی گهورهتر ،ک ه دهوڵهته .بهاڵم ههندێک راو بۆچوونێکیتریان ههیهو دهڵێن ل ه واڵت�� ه دواک��هوت��ووهک��ان��دا ،یان به قهولی نهتهوهیهکگرتووهکان (ت��از ه پێگهیشتووهکان) :پ��ارت ئامڕازێک ه بۆ هێشتنهوهو پتهوکردنی ئینتیمای خێڵهکیو ناوچهگهری ،چونک ه (نوخبه)ی دهسهاڵتدا ر م����ان����هوهی خ����ۆیو ب���هرق���هرارک���ردن���ی حوکمهکهی ل��هوهدا دهبینێتهوه .ئهوهش وهاڵم���ی ئ��هو پ��رس��ی��ار ه دهدات�����هوه ،ک ه دهڵیت :بۆ واڵتانی دواکهوتوو بهردهوام له شهری نێوخۆدا دهژین؟ ـ���ـ پ���ارت���هک���ان ف���اک���ت���هری چ��االک��ی��ن ل ه ژی��ان��ی س��ی��اس��یو پ��ارل��هم��ان��ی��دا ،چونک ه ب���هه����ۆی پ����ارت����هو ه گ����هل دهت��وان��ێ��ت پهراوێزو سهرچاوهکان: گ���وزارش ل ه ئ���ارهزووو ئامانجهکانیو ل�� ه پ��هی��وهن��دی��ی�� هک��ان��ی ن��ێ��وان دهس��ت��هی * ج��ی��رۆن��دی��ی��هک��ان :ن���اوی کیتلهیهکی ههڵبژاردنو دهسهاڵتی حاکمدا بکات ب ه سیاسیی ب���ۆرژوا ب���ووه ل�� ه س��هردهم��ی ش��ۆڕش��ی ف��هرهن��س��ا ل�� ه ک��ۆت��ای��ی��هک��ان��ی رێگایهکی لۆجیکیو کاریگهرانهتر. ـ��ـ چ���اودێ���ریو لێپێچینهوه :پ��ارت��هک��ان جهرخی ههژدهیهمیندا ،که گوزارشیان چ��اودێ��ری��ی ه��هڵ��سو ک��هوت��ی کارهکانی ل ه بهرژوهندیی ه میانڕهوهکانی ب��ۆرژوا حکومهت دهکهن .بهوهش دهتوانن ببن ب ه ک�����ردووه ،ل�� ه ن��ێ��وان خ��هت��ی ش���ۆڕشو فاکتهرێکی گرنگ بۆ بهرگرتن له الدانو خهتی دژ ه شۆڕشدا ئهم الو ئهو الیان ک��ردوووه .له ئاکامدا رێگای سازشیان گهندهڵی. ل ه کۆتاییدا دهکرێت بڵێین :بوونی پارت ه لهگهڵ پادشایهتیدا ههڵبژاردووه. سیاسییهکان ل ه ه��هر دهوڵهتیکدا بێت ،ئوستن رهنی ،سیاسهتی حوکم ،گۆڕینی: ئاماژهیهکی گرنگ ه بۆ تهندروستیی ژیانی د .حسن ژنون ،المکتبة األهلیة ،بهغداد.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 148
موریس دو فرجیه ،پارت ه سیاسییهکان، گۆڕینی :علی مقلدو عبدالحسین سعد، بیروت. م��هوس��وع��هی زان��س��ت�� ه س��ی��اس��ی��ی��هک��ان، کۆمهلێک نووسهر. ب��ث��ی��ن�� ة ع��ب��دال��ل��ه ،پ�����ارتو س��ی��اس��هتو دیموکراسی ،الجهزیر ة نت. صالح نیوف ،تیۆری پارت ه سیاسییهکان، الحوار المتمدن ،ژمار ه .2005 ،1254 طارق المجذوب ،ئیدارهی گشتی ،کۆلێجی حقوق ،زانکۆی بهیروت. خ��ض��ر ط����ارق ف��ت��ح ال��ل��ه ،رۆڵ����ی پ��ارت�� ه سیاسییهکان ل ه سیستم ه پهرلهمانییهکاندا: لێکۆڵینهوهیهکی بهراودکارییه ،قاهیره. گ����اب����ری����ال ئ����هل����م����ۆن����د ،س���ی���اس���هت��� ه ب��هراوردک��اری��ی��هک��ان ل��هم س���هردهم���هدا، گۆڕینی :هشام عبدالله ،عمان
149
دهسهاڵتو خهڵک ل ه ئایینی ئیسالمدا Power and people in the Islamic religion حسێن خهلیقی.د By: Dr. Hussein Khaliqy
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 150
ب��ه لهبهرچاوگرتنی ئ��هو راستییه ،که ئیسالم له سهدهی حهوتهمی زاینیدا ،ل ه نیمچ ه دوورگ���هی عهرهبستاندا سهری ههڵداوه ،ل ه هیچ شێوه ئازادییهکی تاکه کهسی ،ی��ان ب ه ک��ۆ ،ی��ان چشتێک وهک مافی مرۆڤ ،ک ه بریتی بــێت له ئازادیی راگهیاندن ،ئایین ،چاپهمهنیو تهنانهت ئ��ازادی��ی بیر دهرب��ڕی��ن ،ی��ان یهکسانیی ژنو پ��ی��او ،ل��ه ئ����ارادا ن��هب��ووه .ئهگهر ئ��هوه ل ه بهرچاو بگرین ،که ئهم ئایین ه بهری ههڵسوکهوتی فهرههنگیی ناوچهو ئایینهکانی یههوودو فهڵهو زهردهشتیو سابێئییه ،ناتوانین الفی ئ��هوه لێبدهین بێجگ ه له ئامۆژگارییهکانی قورئان ،ب ه ت��ای��ب��هت ل�� ه م��هک��ک��هدا ،نیشانهیهک لهو چهشنه ئازادییان ه ل��هو ئایینهدا ههیه، به تایبهت ئهگهر مهبهست له ئ��ازادی دهن���گ���دانو ه��هڵ��ب��ژاردنو دی��اری��ک��ردن��ی چارهنووسی ژیان به دهستو ئیرادهی خودی مرۆڤ بێت ،نهک کهسێکو دوو ک��هس ،ب ه پێی چهمکی ئایهی (وم��ا کان لمؤمن ال مؤمنة إذا قضی الل ه ورسول ه أم��را ،أن تکون لهم الخیرة من أمرهم ومن یعص الل ه ورسوله ،فقد ضل ضالال مبینا)( 36االح����زاب) ،وات���ه :هیچ پیاوو ژنێکی موسوڵمان له کارێکدا ،ک ه خوداو پهیامبهرهکهی ب��ڕی��اری ل ه س��هر ب��دهن، خاوهن ئیرادهی ههڵبژاردن نییه .ئهوهی له فهرمانی خوداو رهسول سهرپێچی بکات، تووشی گومڕاییهکی ئاشکرا بووگه)،
مرۆڤ ناکارێت باسی خهڵکو دهسهاڵت بکات .یاساو سوننهتگهلێکی پیرۆزکراو ل ه ئاییندا ههن ،ههروهها رێبهر ه ئایینییهکان، ک ه خۆیان به نوێنهری خ��ودا له سهر ههرد پێناسهدهکهن،شوێنێک بۆ ئێرادهو دهنگی خهڵک ناهێڵنهوه. م��رۆڤ ،لـه روانگهی ئایینی ئیسالمهوه چ��وار ج��ۆره :موسوڵمان ،خاوهنهکانی پ���هرت���ووک���ی ئ��اس��م��ان��ی ،ک���اف���رهک���انو دووڕووهک��������ان .ل�� ه ئ��ای��هت��ی 71ی ئ��ال ع���وم���ڕاندا ،وهک ب��اس��ک��راوه ،ئایینی پهسندکراو ه الی خودا ،ئیسالمهو ب ه پێ ئایهتی79ی ههر ئهو سوورهته ،کهسێک ئایینێکی دی جگه له ئیسالم ههڵبژێرێت، بۆ ههمیش ه لێی قبووڵ ناکرێت .مهبهست ل���هخ�����اوهن پ����هرت����ووک ،پ���هی���ڕهوان���ی تهوراتو ئینجیلو (ئاوێستا)یه (...و خدا انسانراآفرید ،الف .بی ،ل .)512کهب ه پێی ئایهی 51ی مائده ،ک ه دهبێژێت :ئهی گهلی خاوهن بڕوا ،مهبنهدۆستی ئهم موسایی مهسیحی یانه ،با ئهوان دۆستی یهکتربن، ههر کهسێکیش له ئێوه ببێت ه دۆستیان، ئهویش ل��هوان دهژمێردرێت .ئهوان ه له سهر ناههقن ،خودا رێیان نیشان نادات. موسوڵمانهکان نابێت ،لهگهڵیان تێکاڵوبنو به دۆستی خۆیان ههڵیان بژێرن ،بهڵکو به پێ ئایهتی 29ی س��وورهت��ی تهوبه، لهگهڵ ئهوانه ل ه خ��اوهن کتێبهکان ،که ئایینی ئیسالم پهسند ناکهن ،دهبێت شهڕ بکهن ههتا مل دانهوێننو سهرانه بدهن.
151
لهگهڵ ئهوانهش بجهنگن ،که به خوداو رۆژی سهاڵ باوڕیان نییهو ههر چشتێک خ��وداو پهیامبهری خ��ودا به ن��اڕهوای��ان زانیوه ،ئهمان به رهوای دهزان��ن ،نایێنه س��هر دینی راستیش ،ل��هوان��هی کتێبیان پ��ێ��دراوه ،تا ئ��هو کاتهی به زهلیلیو ب ه دهستی خۆیان سهرانه ب ه ئێوه دهدهن. ئهمهش ،به ئایهتی 17ی سوورهتی حهج پشت راس��ت��ک��راوهت��هوه ،ک��ه دهب��ێ��ژێ��ت: ئ���هوان���هی ب���ڕوای���ان ه��ێ��ن��اوه ،ئ��هوان��هی بوونه جوولهکهو سوببیو مهسێحیو مهجوسیو ئهو کهسانهش شهریک بۆ خودا دهناسن ،دیاره خودا رۆژی ســهاڵ ب ه کاری ههمووان رادهگات .دیار ه خودا له ههموو شت ئاگاداره. ب��ه پێی چهمکی ئ��ای��هت��ی 28ی ت��هوب��ه، ک��اف��رهک��ان پیسن ،نابێت بچن ه دهورو بهری ماڵی کاوه .ب ه پێی ئایهتهکانی 29 و123ی ههمان س���وورهتو ئایهتی4ی سوورهتی موحهممهد ،موسوڵمانـهکان دهبێت لهگهڵیان به ش��هڕ بێنو زهب��رو زهنگیان لهگهڵ بنوێننو سهریان لهملیان جیا ب��ک��هن��هوه .ئیتر ه��هر ک��ات تووشی ئهو بێدینان ه بوون ،ل ه ملیان دهن ،پاش ونجڕ ونجڕ کردنیان ،شهتهکیان بدهن. ئهوسا ،یان ههر بهچاکهئازادیان بکهن، یان بهرخوێنیان لێ بستێنن ،ههتا شهڕ کۆتایی پێدێت. ئ���ای���هت���ی4ی س���وورهت���ی م��وح��هم��م��هد. دووڕووهک�������ان ،ک��هب�� ه پ��ێ پ��اراس��ت��ن��ی
بهرژهوهندیی خۆیان ،دهبنه خاوهن بڕوا به ئیسالمو ل ه یهکهم دهرف��هت��دا ،دژی ئیسالم رادهپهڕن ،ئهرکی موسوڵمانهکان ه به توندی لهگهڵیان ب���هرهوڕوو بن بۆ ئهو هبه راستی ل ه رووی بڕواوه ،رێگای راست بدۆزنهوه. بهم جۆرهو ب ه له بهرچاوگرتنی چهمکی ئایهتهکانی پێشوو ،مرۆڤ لـهم ئایینهدا لــه بهرانبهر بڕیارو ئهرێو نهرێیهکانی ئ��اف��ڕێ��ن��هردا ،خاسما پ��ێ��وهن��دی��ی نێوان م����رۆڤو خ����ودا ،خ����اوهن ه��ی��چ ب��ڕی��ارو دهسهاڵتێک نییهو ئهوهی بۆی دیاریکراوه، دهبێت خ��اڵ ب ه خ��اڵ ،جێبهجێی بکاتو مافی نکوڵی لێکردنی نییه .تهنانهت به تێکۆشان ب��ۆ وهدهستهێنانی رۆزیو کهڵک وهرگ��رت��ن له پسپۆڕیش ،مرۆڤ ناکارێت رۆزی خۆی زیادو کهم بکات. ئهوهش ئایهتی 26ی سوورهتی الرعد: (اللهیبسط الرزق لمن یشاء ویقدر) واته: ه��هر خ��ۆدای��ه ،چ زۆر ،چ ک��هم ب��ه ههر کهسێک خۆی حهز بکات ،رۆزی دهدات. ئایهتهکانی 62ی العنکبوت26 ،و 29ی سبأ، 12ی الشورا52 ،ی الزمرو 30أالسراش، ه��هر ئ��هوه دهب��ێ��ژن .ل ه ههمان کاتدا بۆ پشتیوانیی ئهو چهمکه ،وهک گوتوومه، باشترهئاماژ ه بهوهش بکهین ،ک ه خودای گهوره ب ه هێندێک رۆزی زیاتر دهداتو ب ه هێندێک ک��هم .وهک له ئایهتی 71ی ل بعضکم النحلدا دهبێژێت( :والله فض علی بعض فی الرزق ،فما الذین فضلوا،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 152
برادی رزقهم علی ماملکت ایمانهم ،فهم فیه س��واء أفبنعمة الله یجحدون) وات��ه: خ��ۆدا زۆری هێندێکتانی له هێندێکتان پتر داوه ،ئهوی پتریان پێدراوه ،بهشی ژێردهستانی خۆیان نادهنهوه ،کهلهوهشدا وهکو یهکن .ئاخۆ ئێوه له بههرهی خودا حاشا دهکهن؟ وهک ئاماژهم پێکردووه، ئ��ای��هت��ی 32ی س���وورهت���ی ال��زخ��رف، ل���هوهش ئاشکراتر ب��اس دهک���ات( :أه��م یقسمون رحمة ربک ،نحن قسمنا بینهم معیشتهم فی الحیاة الدنیا ورفعنا بعضهم فوق بعض درجات ،لیتخذ بعضهم بعضا سخریا ورحمة ربک خیر مما یجمعون) واته :ئاخۆ ئهوان بهزهیی پهروهرندهی تۆ دابهش دهکهن؟ ئێم ه بژێویی ئهوانمان له سهر دنیا بۆ بهش ک��ردوون .هێندێکمان له چاو هیندێکیان پایهبهرزتر ک��ردووه، تا هێندێکیان راژ ه (خزمهتکاربۆکردن) به هیندێکیان بکهن .بهزهیی پهروهرندهی تۆ لهو شتهی کۆی دهکهنهوه ،هیژاتره. ئایهتی40ی سوورهتی یوسف دهبێژێت: ...فهرمانیش ه��هر ه��ی خ��ودای��هو ههر ئ��هوی��ش ف��هرم��ان��ی��داوه ،ک��ه بێجگ ه ئهو مهپهرستن .دینێک ،که راستو دروسته، ههر ئهمهیه .بهاڵم ،زۆربهی خهڵکی دونیا نهزانن. نموون ه لهو بارهوه ،ک ه بڕیار هی خودای ه ن��هک هی م��رۆڤ ،زۆره .وات��ه :چهندین ت لهقورئاندا هاتووه ،ک ه تهنیا خودا ئایه خ��اوهن دهس��هاڵت��ه ،نـهک م��رۆڤ .وهک:
ف��هرم��ان ،ه��هر ف��هرم��ان��ی خ��ودای��ه ،هـهر خـــۆی راستیتان بـــۆ باس دهکات ،چاکتر لێک جوداکهرهوهش ههر خۆیهتی57( . أالنعام) ههروهها :ئیتر تۆ ب ه پێی ئهوهی خودا ههناردوویهت ه خ��وارهوه ،ب ه کارو باریان رابگه ،به الدان لهو ههقهی ،ک ه وا بۆت هاتووه ،مهکهوه شوێن ئاواتو ئارهزووی ئهوان( .مائده 48و .)49ئهوهی به پێچه وان��هی فهرمانی خ��ودا ،فهرمان ب��دات ،دژی خودا راوهس��ت��اوهو له دینی راس��ت وهرگ����هڕاوه ،ی��ان ناههقه44( .و 45ی ههمان) .چلۆن هێشتا نهیانزانیوه، ئێم ه دی��نو ئ��هم زهمین ه ل ه گش ال کهم دهکهینهوهو فهرمانڕهوا ههر خودایهو کهس ناتوانێت دهست لهکاری خودا بداتو زۆر زوو ب ه حیساب را دهگ��ات41( .ی الرعد) .ئێمه (خ��ودا) له نێو پهیامبهرانی خۆماندا ههندێکمان لهههندێکیان بهرێزتر گرت ،جا لهواندا هی وا ههبووه ،ک ه خودا ئهوی دوان��دووه ،پله و پایهی بڕێکیشی ب��ردووهت��ه س��هر .چهند نیشانهماندا ب ه عیسا کوڕی مهریهم ،به گیانی پیرۆزی خۆشمان یاریدهماندا .ئهو خهڵکانهی ل ه دوای ئهمهی ئهو گشت پهیامبهر ه هاتن، سهرهڕای ئهو نیشانهی بۆ ئهوان هات، ئهگهر خودا بیویستبایه ،شهڕی یهکتریان ن���هدهک���رد ،ب���هاڵم ئ����هوان ل�� ه ن��ێ��وخ��ۆدا، پێک ن��هه��ات��ن ،ه��هن��دێ��ک ب��وون�� ه خ��اوهن بـــاوڕ ،ههندێکی تر ،کهوتن ه سهرباری خودانهناسی ،ئهگهر خودا مهیلی لێ با،
153
نهیدههێشت لــ ه گژ ی��هک راچ��ن ،بهاڵم خ��ودا به خواستی خۆی ک��اران دهک��ات. (بقره .)253ههروهها ئایهتی 40ی ئال عومڕان .ل ه الکهف ئایهتی 27دا ،دهبێژێت: ئهوهی بۆت هاتووهت ه خوارهو ه لهکتێبی پ���هروهرن���دهت ،وهیخوێنه .ناشێت هیچ کهس وتاری خودا بگوڕێتو بێجگ ه ئهو هیچ کهسیک دههاناتهوه نهیه .ههروهها ئایهتی 207ی هود ،که مهیلی خودا ،بێ ئهمالو ئ��هو الی��ه .ه��هروهه��ا ئایهتی (16 البروج) .کهدهبێژێت :خۆدا ،زۆر بهکار ه بۆ ههر شتێک ،ک ه گهرهکی بێت. ب���ەم ج���ۆرە ب���ڕی���ارە ج���ی���اوازەک���ان ،لە م��ەڕ ئ��ی��رادەو رۆزیو توانایی م��رۆڤ، ل��ە خ��ودی ق��ورئ��ان��دا ،خ��ۆی��ادەک��ری .لەو پێوەندییەدا ،راڤەکەرانی قورئان ،تووشی کێشە ب��وونو ه��ەر کامە بە بۆچوونی خ���ۆی وی��س��ت��ووی��ەت��ی ،ل��ە ن��ێ��وان ئ��ەو ج��ۆرە ئایەتگەلەدا ،ئاشتیو نزیکایەتی دامەزرینێت! وەک ئ��ەوە ،یان وەحییان بۆ هاتبێت ،یان راستەخۆ لەگەڵ خودا، ئاخاڤتبیتن ،ی��ان ئیلهامی دەروون���ی بۆ راسورێسکردن دیداری کردبن ،دەبێژن، مەبەست لەو وشە ،یان ئایەتە ئەوە نییە، کە پیتو رستە عەرەبییەکەی وەک زمانی ئاخاڤتن رایدەگەێنێت ،مەبەست ئەوەیە ئێمە دەبیژین! له ههر کۆڕو کۆمهڵێکدا ،بۆ دیاریکردنی سزا بۆ دهسدرێژکهران بۆ سهر ماڵو گیانو ئ��ازادیو مافی کهسانی دیکه ،ب ه
پێی داب ،یان کولتووری ئهو کۆمهڵه، یاساو رێساگهلێک رهچاو کراوه .زانستی سزاناسین ،فێرمان دهکات ،کهسزا دهبێت ل هبهرانبهر یاسا لهبهرچاونهگرتن کهڵکی ل��ێ وهرب��گ��ی��ردرێ��ت (ئ��هوی��ش یاسایهک ب��هزی��ان��ی ک��ۆم��هڵ��گ��ان��هب��ێ��ت) ،ه��هروهه��ا چلۆنایهتیی تاوانکردن بههۆی تاکهکهسیی وهه��او ههلومهرجێک ،که ت��اوان لهواندا روویداوه ،پێویست ه ل ه کاتی دیاریکردنی سزادا ،لهبهرچاو بگیردرێت .ئیسالم ،ک ه میراتگری کولتووری عهرهب ،ئایینهکانی یههوودو مهسێحو ساببیو زهردهشتییهو ههروهها ب هپێی بڕوای موسوڵمانان ،زۆر لــهفهرمانهکانیشی ل ه سهرچاوهی وهحی وهرگیراوه ،سرۆشتییه لهو پێوهندییهدا، خاوهن یاسای تایبهت ب ه خۆی بێت .به تایبهت یاساگهلی تۆڵه ،وهک وتمان ،ئهم یاساگهله ،زۆری��ان له یاساکانی ئایینی یههود وهرگیراون. له ئایهتی 178ی س��وورهت��ی ب��هق��هرهدا ه��ات��ووه :ئ��هی گ��هل��ی خ���اوهن ب���اوهڕان ل ه مهڕ ئهوانهی ک��وژراون ،تۆڵهمان بۆ بڕیارداون :ئازاد ،ل ه تۆڵهی ئازادو کۆیله، ل ه تۆڵهی کۆیلهداو مێینه ،ل ه بریی مێینه، ه��هر کهسهش له ب��رای هاودینی خۆی دهست ل ه خوێن ههڵگرێت ،دهبێت بهپێی دابی رۆژ بجووڵێتهوه ب ه خۆشیی خۆی مهسڵهت بکات ،ئهم بڕیار ه لهپهروهرندهی ئێوهڕا ،سووکبارییهو بهزهییه دهرهــهق ب ه ئێوه ،ههر کهس لهم ه خۆ ببوێرێت،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 154
بهشی ج��هزرهب��هی ب��هژان��ه! ه��هوهه��ا له ئ��ای��هت��ی 45ی (ال��م��ائ��ده)دا ه��ات��ووه :له تهوراتدا بۆ ئهوان ه بڕیارماندا ،ک ه گیانێک ل��ه ب��ات��ی گیانێک ،چ��او ب�� ه چ���اوو کهپۆ (لووت) ب ه کهپۆ ،گوێ بهگوێو ددان له باتی ددانهو زهحمهتهکانیش تۆڵهیهکیان ههس ،کێ له تۆل ه ب ه خهیری خۆی واز بهێنێت ،گوناهی پێ ههڵدهوهرێت ،ئەو کەسانەی بە پێچەوانەی ئەو فەرمانە ،کە لە خوداوە هاتووە فهرمان بدهن ،غهدرێک دهکهنو ناههقن. له رێ��ب��ازی سوننیدا ،ب��هم ئایهته بڕیار دهدرێ����ت ،ه��هر ک��هس ن��ێ��ر ،ی��ان مێینه، کهسێک به ناڕهوا بکوژێت ،دهیکوژنهوه. شێعهکان به پێی چهمکی ئایهتی پێشوو، پیاو له باتیی ژن ن��اک��وژن��هوه! ئهمهش ل�� ه ئاییندا ب��ێ ئ��هم الو ئ��هو الی��هو ههر کهس ئهنجامی نهدات ،کافره .چونک ه له کۆتاییهکانی ئایهتی 44ی ئهم سوورهتهدا ه��ات��ووه( :وم��ن لم یحکم بما أن��زل الله فأوالئک هم ألکافرون) واته :ههر کهسێکی به پێچهوانهی فهرمانی خ��ودا فهرمان ب��دات ،دژی خودا راوهس��ت��اوهو له دینی راست وهرگ��هڕاوه .ئایهتی 47ی ههمان س��وورهت ،فهرماندهران به پێچهوانهی فهرمانی خودا ،بهلهرێ الدهران پێناسه دهک��ات .ل ه ئایهتی 69ــ 68ی (أالس��راء) دا ه��ات��ووه :ئاخۆ ل��هو ه ئهرخایانن ،ک ه ل�� ه ب���هژهک (ویشکایی) رۆ ن��اچ��ن ،یان باهۆزتان لێ ههڵناکات ،ئهو سا کهستان
گیرنهکهوێ فریاتان بکهوێت یاخۆ لهوه ئهرخایان بوون ،جارێکیتر رێتان لهوێدا ناخاتهوه ،ئهوسا بایهکی بههێزتان لێ ههڵبکات له تۆڵهی پێنهزانینتان نوقمتان بکات؟ ل ه پاشانیش هیچ کهستان بۆ پهیدا نهبێت ،که له بهرانبهر ئێمهو ه یاریدهتان بدات؟ ئ���هم��� ه وهک ن���م���وون���هی ت���ۆڵ���هی ئ��هم جیهانهیهو سهبارهت به شێوهی تۆڵهی جیهانی بهڵێن پێدراو ،له ئایهتی 123ی (ب���هق���هره)دا ه��ات��ووه :دهش��ێ��ت بترسن لهو رۆژهی ،که رۆژی ههر کهس ههر کهسهو کڕینهوه لهو رۆژهدا باوی نییهو تکاکاری بههره ناداو کهسیش دههانای کهسهوه نایه .ه��هر وهه��ا س��هب��ارهت ب ه گهوهرهیی کۆشتنی بێتاوانان ،دهبێژێت: (م��ن قتل نفسا بغیر نفس أو فساد في األرض ،کأنما قتل ال��ن��اس جمیعا) .32 (المائده) وات��ه :ههر کهسێک بێتاوانێکی بکۆژێت ،که نه گوناهێکی کردبێتو ن ه خراپهی له زهوی��دا لێ روودابێت ،وهک ئهمهیه ،که گشت خهڵکی سهرزهویی له نێو بردبێت .وهک له ئایهتی 36ی (تهوبە) دا ه��ات��ووه ،ت��ۆڵ��هی ش��هڕک��ردن لهگهڵ خوداو پهیامبهردا گهلێک سامناکه ،سزای ئهوانهی لهگهڵ خ��وداو پهیامبهرهکهیدا شهڕ بکهنو لهسهر زهوی خراپهبکهن، ئ��هوهی��ه ،ک ه بکوژرێن ،ی��ان له سێدار ه بدرێن ،یان دهستو القیان به پێچهوان ه ب��ب��ڕدرێ��ت ،ی��ان ل�� ه زێ��دی خ��ۆی��ان دوور
155
بخرینهوه .ئهم سووکایهتیو ملشۆڕییه، سزای ئهم جیهانهیئهوانهو لهدنیایهکی دی ،تووشی ،سزایهکی گهورهتر دهبن. ههروهها ئهوان ه له پێشدا خ��اوهن کتێو بووگن ،ئهگهر ب��ڕوا به ئیسالم نهکهن، س���زای زۆر س��هخ��ت��ی ب��ۆ ل��ه ب��هرچ��او گ��رت��وون .س��هب��ارهت به وان له ئایهتی 47ی (ألنساء)دا دهبێژێت :ئهی ئهوانهی له پێشدا کتێوی خ��ۆدات��ان بۆ هاتووه! ب��هم��هی ئێمه ن��اردووم��ان��هت��ه خ���وارهوه، ب��ڕوا بێنن ،ک�� ه ب���ڕوای ب��هوان��هش ههی ه وان ل�� ه کتێبهکهی ئ��ێ��وهدا .ب��هر ل��هوهی دهم��وچ��اوگ��هل��ێ س���اف ب��ک��هی��نو وهک��ی پشتی سهریان لێ بکهین ،ئیوهش ههر وهک ئ��هوان��هی ش��هم��هی��ان شکاندکرانه ب���هرازو م��هی��م��وون ،ب��هر نهحلهتی ئێمه کهونو خودا به ههر چی فهرمان بدات ه��هر وهدی دێ��ت .ل ه ئایهتی ( 65بقره) دا ،س��هب��ارهت به دۆخ��ی جوولهکهکان، ههر وهک تۆڵه ،دهبێژێت :ل ه حاڵی ئهو کهسانهشتان ئاگادار بوون کهوا لهرۆژی ش��هم��هدا ،له رادهی خۆیان دهرک��هوت��ن، پێـان وتن ،مهیموونی تڕۆکراوبن .ههر لهو پێوهندییهدا ل ه ئایهتی 60ی (ألمائده) دا دهبێژێت :ئێو ه ئاخۆ دهتانهوێت لهوانه ئاگادارتان بکهم ،کهسزایان لهالی خودا ل ه سزای وان خراپتره؟ ئهوانهکهسانێکن بهر لهحنهتی خوا کهوتنو خودا غهزهبی لێ گرتن ،ههندێکیانی ک��رد ه مهیموون، ههندێکیانی ک���رده ب����هراز ،ک��ه ئ��هوان�� ه
بهندهگی بتیان دهکرد .شوێنی ئهوان له گشت جێیان ،خراپتر ه له ههموو ل ه رێ الدارێک گومڕاتر بوون .ههروهها ئایهتی 166ی (أالع�����راف) ،ل�� ه ت��ۆل��هدا ف��هرم��ان دهدات ،ببنه مهیموون . لێرهدا ،وهبیرهێنانهوهیەک به پێویست دهزان���م .وهک ئ��ام��اژهم پێ ک���ردووه ،له روانگهی منهوه ،ئیسالم له دوو کاتو ساتدا ،ب ه دوو جۆری جیاواز خۆی نیشان داوه .لهمهککهدا 88 ،سوورهو ل ه مهدینهدا 26س����وورهت ل��ه الی���هن پ��هی��ام��ب��هرهو ه راگهیندراوه .لهو کاتهدا ،ک ه پهیامبهر له مهککهدا بووگه ،پهیڕهوی کهم بووگهو خاوهن هیچ دهسهاڵتێک نهبووگه ،چهمکی ئایهتهکان پڕه ل ه سۆزو پێکهو ه سازاو قووتدانی بیروبڕوای جیاوازو دوور له توندیو تیژیو رێزدانان بۆ دهربڕینی ب��ڕواو م��ان��هو ه ل ه س��ه ر ئایینی پێشوو، یان پهسندکردنی ئایینی نوێو تەنیا بە ترساندنو مزگێنیدان ،خ��ۆی سەرقاڵ ک����ردووە .ل�� ه ک��ات��ێ��ک��دا ،ن���ێ���وهڕۆک ،یان واتای ئایهتهکانو فهرمانهکانی پهیامبهر له مهدینهدا ،ک ه بۆت ه خاوهن دهسهاڵتی ب��هرف��رهوان ،گ��ۆڕان��ی ب�� ه س���هردا دێ��تو بڕوا ب ه ئیسالم دهبێت ه بنهماو نکوڵیکردن لهو ئایینه ،دهبێت ه هۆی سزادانو هێرش ب���ۆ س����هرب����ردنو ت��هن��ان��هت ک��وش��ت��نو ئهشکهنجهدانو رهواکردنی ماڵو گیانو زهوتکردنی ژنو منداڵ! ئهمهش ،دهنهمان دهدا بێژین :ئیسالمی ئ��هم دوو کاته،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 156
جیاوازن .ههر بۆی ه دهکرێت ،وهک تاکی موسوڵمان ل ه کاتو ساتی جیاوازدا ،بۆ پێکهو ه سازان ،یان لێکدابڕانو سزادان، ت نیشان بدهینو ل ه خۆدی قورئان ئایه دەست بەجێ الیهنی نهیاری پێی ببهزێنین! ئهمهش دهگهڕێتهو ه بۆ ئاگاداربوون ل ه ئایهت ه دژهبهرهکان ،یان ناسخو منسوخی نکوڵی لێکراو لە الی��ەن مامۆستامانەوە مامۆستا زەڵمی. ه��هر ج��ۆرێ��ک بێت ،س��هب��ارهت ب�� ه تۆڵ ه له پێوهندی لهگهڵ ئهوانهدا ،ک ه بڕوایان ب ه ئیسالم نههێناوه ،دهبێژێت( :والذین کفروا وکذبوا بآیاتنا أولئك اصحاب النار هم فیها خالدین) ( 39بقره) وات��ه :ههر کهسانیش خۆیان تووشی ههڵه بکهنو له نیشانهکانی من حاشا بکهن ،دهبن به یاری ئاگرو ههتا سهر ههر تیایدا دهبن. له ئایهتی 161و 162ی ههمان سوورهتدا دهبێژێت :ئ��هوان�� ه بوونه کافرو له دنیا چ��وون ،دهک��هون��ه ب��هر نهحلهتی خ��وداو فریشتهکانو گشت خ��هڵ��ک .ت��ا ههتایە ههر گرفتاری ئهو نهحلهتهن ،ئازاریان هیچ س��ووک ناکرێتو وچانیشیان پێ نادرێت .ه��هرهوهه��ا دهبێژێت :ئهوانهی، که ل ه نیشانهکانی خودا حاشایان کرد، جهزرهبهیان زۆر بهژانهو خودا خاوهن دهسهاڵتی تۆڵهستێنه4( .ی ئال عومران). بهو خودانهناسان ه بێژه :بهم زوانه ژێر دهک���هون ه��هر بینا رهپێچهک دران بۆ جهههندهم ،کهچی خهوێکی خراپه12( .ی
ههمان) تۆڵهی ههر دووک دنیا ئاوایه: ب��هاڵم ئ��هوان��هی ب��اوهڕی��ان پێ نههێنای، ل��ه دن��ی��اشو ل��ه قیامهتیش ب��ه ت��ون��دی سزایان دهدهم ،کهسیش دههانایانهوه نای ه (56ی ههمان) .ههروهها له پێوهندی لهگهڵ دیاریکردنی ئیسالم وهک ئایینو پ���هژوان ب��وون��هو ه ل��هو ئایین ه دهبێژێت: ه��هر کهسێک ب���هدهر ل��ه ئ��ی��س�لام ،ههر دینێکی دیکهی ههبێت ،پهسند نییهو ل ه دوارۆژدا له رێزی زیانبارانه .جا چۆن خ��ودا ئهو کهسان ه دهخات ه سهر راست ه رێگا ،ک ه پاش باوهڕهێنانو شایهتیدان، ک��ه ئ���هم پ��هی��ام��ب��هر ه راس��ت��هو چهندین نیشانهی شیاویشیان دیوه ،که چی سهر ل ه نوێ حاشای لێدهکهن؟ خودا ههرگیز ناههقیکاران رزگار ناکات ،جهزای ئهمان ه نفرین ه ل ه خوداوه ههروهها ل ه فریشتهکانی خوداوهو له ههموو خهڵکی دنیاوه ،ههتا ههتای ه ل ه نفریندا دهمێننهوهو ئازاریان له سهرسووک نابێتو ماو ه پێدانیشیان نییه، مهگین ئهوانهی ل ه دوا جار بۆ خۆ پهژوان دهب��ن��هو ه ئ��اک��اری چ��اک رهچ��او دهک��هن، ئهوسا خودا گوناهبهخشو دلۆڤانه .ئهو کهسانهی دوای بڕواهێنان وهرگ���هڕان، ه��هروهه��ا م��انو پێو ه چ��وون ،پهژیوانی ت��ازه بههرهیان بۆ ن��اداو چوونهت ه نێو گ��وم��ڕاه��ی��ی��هوه .ئ���هوان���هی خ��ودان��هن��اس ب��وونو ههر به خودانهناسی م��ردوون، ه��هر کامێکیان ئهگهر پ��ڕی ئ��هم زهمین ه زێڕیش بهبارمتهبدات ،ههرگیز بههرهی
157
پێ ناگهینێت ،ئهوان ه ئ��ازاری بهژانیان دهبێتو کهسیشیان بههانایهوهنای ه (85 ـ 91ئال ع��وم��ران)و ئهوانهی خودایان ن��هن��اس��یو رێ��گ��ای خ��ودای��ان بهربهست دهک��رد ،ل ه س��زای ئهو بهدفهڕییهدا ،ک ه دهیانکرد نهۆم ل ه سهرنهۆم ههر ئازاریان پتر دهکهین( .النحل )88 ت����از ه ئ���هم س���زادان��� ه ل�� ه س���هر ڕێ لێ وونبوون و الدان یان دۆزینهوهی ریگای راست ،گرێدراو ه بهئێرادهی خوداوه .ل ه ئایهتهکانی 97و 98أالس��رادا دهبێژێت: کهسێک کهخودا رێی نیشان دا ،شارهزایه، گومڕاشی بکا ،بێجگهل ه خودا تۆ (محمد) دۆس��ت��ی��ان ب��ۆ پ��هی��دا ن��اک��هی��ت .رۆژی س���هاڵش ب��هدهم���هوڕووی���یو ک��ۆرهی��یو الڵ���یو ک���هڕی ،ه��هم��ووی��ان ک��ۆدهب��ن��هوه. ئهنوایان جهههندهم دهبێت .ههتا ئاگر دێت دادهمرکێت ،کڵهکهپترنیڵ دهدهین .با ئهم ه گوڕی گیانیان بێت ،چونکهئهوان ل ه نیشانهکانی ئێم ه حاشایان کردو گوتیان: ئاخۆ ئهگهر ئێسکو پروسکێکیش بووین، دیسان زیندوو دهکرینهوه؟ لهئایهتهکانی 19و 57ی الحجدا هاتووه :ئهوانه بوون ه خودانهناس ،کراسێکی ئاگریان ب ه بهژنی بڕا ،ئاوی گهرمی داتوڵێنیان له سهر ڕا به سهردا دهکرێت .ئهوانهی خودانهناس بوونو نیشانهکانی ئێمهیان به درۆزانی، بهشیان جهزرهبهدانێکی ئاوڕوو بهره. دووب���اره ،بۆ ملکهچنهکهران دهبێژێت: جێگاو شوێنی خهڵکی سهبا نموون ه بوون،
دوو ریز ه باخ لهالی راستو الی چهپهوه. لهم بژیوهی پهروهرندهتان پێداون ،ب ه شوکرانهو ه لێی بخۆن ،واڵتێکی هێند ه خ��ۆشو پ��هروهرن��دهی وهه��ا خهتاپۆش! ئ��هوان نافهرمانی خودایان کرد ،ئهوسا ئێمهش الف���اوی ئ��اوی بهندێمان ب��هردا س��هری��ان ،ل ه جێی دوو ری��زه باخهکان، م��ی��وهی داری دارس���ی���واکو گ��هزی��چ��ار کهمێک کنارمان بۆ هێشتن .ئهوان سپڵهی پێ نهزان بوون ،ئهم بهاڵیهمان بۆ ناردن، ئاخۆ ئێم ه بۆ کهسانی سپڵه نهبن ،هیچ بهاڵیان بهسهردێنین؟ (سباء .)17 ،16 ،15 جاواوهیال بۆ ئهو خودا نهناسانه ،لهکاتی دیتنی رۆژهدژوارهکهدا ( ،37مریهم). ئیمام محمد غزالی ،گهورهزانای ئیسالم، ل��ه کتێبی (ف��ض��ائ��ح الباطنیة)ی خۆیدا سهبارهت به پهیڕهوانی رێبازی ئایینزای ئیسماعیلی ،یان باتنی ،دهبێژێت :پێویست ه لهگهڵ ئهوان وهک له ئایین وهرگهڕاوان مامهڵ ه بکهین .وات�� ه ماڵیان بۆ کهسانی دی ح��هاڵڵ��ه ،رشتنی خوێنیان مهباحه، ژنهکانیان بۆ خۆیان ناڕهوایه .سهبارهت بهبێدینان ،ئیمامی چهرخ دهتوانێت ئهوان ل�� ه ب��هرن��ب��هر ف��ی��دی��هوه ئ���ازاد ب��ک��ات یان سهرانهیان لێ وهربگرێت یان بیانکاته کۆیل ه یان بیانکوژێت .ب��هاڵم سهبارهت بهوانهی لهئایین پهژیوان دهبنهوه ،ئیمام خاوهن ئهو تواناییه بهرفراوانه نییه ،بهڵکو ل ه سهری پێویسته ،بیانکوژێت ،چونک ه نه دهکرێت بکرێنه کۆیلهو نه دهکرێت باج،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 158
یان فیدهیهیان لێوهر بگیردرێتو ئازاد بکرێن ،که وابوو تهنیا چاره ئهوهی ه له تۆڵهی لهدین وهرگهڕانیاندا ،بکوژرێن تا زهوی ل ه پیسایی بوونیان پاکژ بکرێت. ئهگهر پهژیوان ببنهوهو تهوبه بکهن ،ل ه سهریان پێویست ه گشت بهندهگییهکانیان دووپاتهبکهنهوه. ئهو ،له درێ��ژهی باسه کهیدا ،دهبێژێت: پێویست ناکا ئهمان ه لهباری تهقهو لێکدان لهگهڵ موسوڵمانان بن ،واته وهک کافری ش��هڕک��هر چ��اوی��ان لێبکرێت) ،بهڵکو له باری ئاساییشداو ئهگهر ل ه ماڵی خۆشیان خهوتبێتنو کاریان بهکهسیشهو ه نهبێت، پێویست ه ب��ێ دادگ��ای��ی��ک��ردن ب��ه شێوهی تێرۆر! بکوژرێن (عقال بر خ�لاف عقل، عهلی دهشتی پێشوو ،ل 164ـ.)165 م��هاڵ ک��ری��ک��اری ک���ورد ،دهب��ێ��ژێ��ت :ئێم ه وهختیک خوای پهروهردگار ئهم نیعمهت ه
گهورهی پێ بهخشیوین ،یهک گهنجێکی موسوڵمان ،لهخواترس ،بهئیمان ،گیانی خۆی پڕکردوو ه لهموتهفهجێراتو خۆی دهتهقینێتهو ه ب��ه دوژم��ن��ان��ی ئیسالمدا، ئهم ه چ زهخیرهیهکه دهستمان کهوتووه، ف��ت��واک��ه ،چ ن��ێ��ع��م��هت��ێ��ک��ه ،گ��هن��ج��هک�� ه چ زهخیرهتێکه ،متهفهجیراتهک ه چ نێعمهتێکه. تێبگه ،م��رۆڤ دهتوانێ تاکوێ ،بفڕێتو تاکۆی بۆ پاراستنی بیرو بڕوای خۆی، رشتنی خوێنی ب��ی��رج��ی��اوازان ،بە رەوا دەزان��ێ��ت! ئەگەر بێتو بەشێکی زۆر ل ه خەڵکی جیهان ،خاوەن ئەو بڕوایە بنو فتوای خۆ تەقاندنەوە بدەن ،لە ماوەیەکی کورتدا ،لەوانەیە ،بوونەوەری مرۆڤیی، بگاتە نیوەی ئێستاو کەس متمانەی نەبێت، ههتا ئێوارە بە دەستی تێرۆرستیکی لەو چەشنە نەبێتە پرپۆڵە!.
159
روسیا :گهڕانهوه بۆ لووتكه Russia: back to the top
نووسینی :موعتهسهم نهجمهدین Written by: Mutasam Najmadin
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 160
بهشی یهكهم ی تر گهڕانهوهی روسیا بۆ گۆڕهپانی جارێك س��ی��اس��یو ئ��اب��ووری��ی ن��ێ��ودهوڵ��هت��ی ،بۆ پێگهو ئاستی بهجهمسهربوون ،جارێكیتر سهپاندنی خۆی وهك جهمسهرو هێزێكی مهزنی جیهان ،ب ه شێوهیهك زۆرێك ل ه چ��اودێ��رانو سیاسهتمهدارانی جیهانی، تووشی سهرسوڕمان كردووه. چ��اودێ��ران ،ئ��هم پێشكهوتن ه مهزنانهو ئ���هو ق��ۆن��اغ�� ه ن��وێ��ی��هی روس���هك���ان ،به ت��ای��ب��هت��ی ل�� ه م��اوهی��هك��ی زۆر ك���ورتو ل��هس���هرج���هم ب���وارهك���ان���ی ئ���اب���ووریو سیاسیو س��هرب��ازیو چهكسازیدا ،ب ه وهرچهرخانێكی چۆنایهتیی مهزن باس دهكهن. لهم قۆناغهدا ،روسهكان ب ه ههمان شێوهی چینییهكان ت��ی��ۆری تایبهت ب�� ه خۆیان له سهرجهم ب��وار ه ژیارییهكانی ژیانی سیاسیو ئابووریدا دادهڕێژن .فهلسهفهو تێڕوانینی تایبهت ب ه خۆیان ههیه ،ب ه تایبهتی ل ه شیكاركردنی گۆڕانكاریو سروشتی پێشكهوتنو رووداوهك���ان .له بواری پراكتیزهییدا سروشتی مێژوویی روس��هك��ان تێكهڵ ب ه گۆڕانكارییهكانی ئهمڕۆی جیهانو گهوههری بیرو ئایدیاو كلتووریی گهلهكهیان دهكهنو لهم سیانهدا مۆدێلێكی تایبهت به خ��ۆی دادههێنێت. ل�� ه ستراتیجی ك��ارك��ردن��دا ،تهنسیقو كۆكردنهوهیهك ل ه نێوان بستی پۆاڵینی
ن (بێ دهسهاڵتو سامانو داهاتێكی مهز ش��وم��ار) لهگهڵ سیاسهتێكی پراگماتی ئیعترافی ل ه ههڵسو كهوتكردن لهگهڵ ههموو دژهكاندا پیاده دهكهن. لهسهردهمی سهرۆك پوتیندا ئهم واڵت ه دهبێت ب ه بستێكی پۆاڵیین .دهس��هاڵت، واڵتێكی توندوتۆڵ دادهمهزرێنێت .كار بۆ گهڕانهوهی پێگهی مهزنی نێودهوڵهتی روسیا دهكات ،پارێزگاری ل ه ئاسایشو ئارامیی نێوخۆیی خ��ۆی دهك���ات .وات�� ه گ���هڕان���هوهی روس��ی��ا وهك دهوڵهتێكی مهزن ،یان وهك ئهوهی به زمانی عهرهبی پێیدهوترێت (إستقطاب الدب الروسي). ل ه راستیدا مهزنی ،یان جهمسهرگیریو گهورهیی روسیا ،وهك دهوڵهتێكی مهزن ل ه سهر ئاستی جیهاندا ،كۆمهڵێك فاكتهرو بناغهی مێژووییو جوگرافی ههیه .ل ه ساڵی 1831دا نادزدین دهڵێت :تۆ ئهگهر تهماشای نهخشهی جیهان بكهیت ،رهنگ ه ترس داتبگرێت ل ه واقعو حهقیقهتی روسیا، ل ه ساڵی 1638دا دهگ��ات�� ه ئۆقیانووسی هێمن ل ه سیبریاوه ،ل ه رووباری (ڤۆڵگا) و ه دهگات ه دهریای خهزهر .ئهوكات هێشتا نهگهیشتبووه سهر دهریای رهش ،ئهوكات ژمارهی دانیشتووانی ئهم واڵت ه ل ه ساڵی 1571دا ل ه ده ملیۆن كهس تێنهپهڕیبوو، پێداویستیو خۆراكی زۆر ب ه ئاسانی بۆ ئهو ملیۆنان كهسه دابین دهكرد. ل�� ه ق��ۆن��اغ��ی ئ���هم���رۆدا س��وری��ا ب��ووهت�� ه خ���اڵ���ی پ���ێ���ك���دادان���ی ن���ێ���وان روس���ی���او
161
ئ��هم��هری��ك��ا .روس��هك��ان ل�� ه س��وری��ادا به دهس��ت��ێ��ك��ی پ��ۆاڵی��ی��ن��هو ه رووب������هڕووی ئهمهریكا دهبنهوهو ل ه رووی خواستی ف����رهوان����خ����وازیو گ��ۆڕی��ن��ی سیستم ه سیاسییهكانی خۆرههاڵتی ناوهڕاستی گ��هوره ،ل ه چوارچێوهی جێبهجێكردنی پڕۆسهو پڕۆژهی خۆرههاڵتی ناوهڕاستی گ���هور ه دهوهس��ت��ێ��ت��هوه .روس��هك��ان ب ه پراكتیزهیی دهبن ه بهشێك لهم شهڕه ،چ ل ه رێگای پێدانی چهكی پێشكهوتوو ،لهگهڵ زیادكردنی جموجۆڵ ه سهربازییهكانی (ب���ه ت��ای��ب��هت ل�� ه دهری����ای ن��ێ��وهڕاس��تو گ��واس��ت��ن��هوهی ت��هرس��ان��هی چهكسازی بۆ واڵت��ی قوبرس) ،ههروهها ل ه بواری سیاسیشدا ،روسهكانی ئهمرۆ بهرگرییهكی سهرسهختان ه ل ه م��ان��هوهی رژێمهكهی ئ��هس��هد دهك���هن .خاڵهكانی رووب���هڕوو بوونهوهی ئهمهریكاو روسیا رۆژبهرۆژ زیاتر ههردوو باری ئاسۆییو ستونی ل ه ب��واری سیاسیو ئابووریو سهربازیدا روو ل�� ه ف���رهوان���ب���وونو ت��ون��دب��وون��هو ه دهکهن .خاڵهكانی پێكخشانو رووبهڕوو ب��وون��هوه ،س��روش��تو مۆدێلێكیتر ل ه خ��ۆ دهگ��رێ��ت .ئ��هم��رۆ روس��هك��ان وهك جهمسهرێكی س��هر هك��ی��ی م���هزن ،وهك یهكێك ل ه سێ جهمسهر ه سهرهكییهكهی جیهان ل�� ه ه��اوش��ان��ی ئ��هم��هری��ك��او چین سیستمێكی سیاسی نوێ پێكدههێنێتهوه. لهم چوارچێوهیهدا ،وهك ئهوهی ئابووریی ج��وڵ��ێ��ن��هری گ���هوه���هری���یو س��هر هك��ی��ی
سیستمی نوێی جیهانو ژیان بێت .لهم قۆناغهدا ،وهك ئهوهی كهرتی ئابووری لهم سهردهمهدا كهرتی وز ه دهیجووڵێنێت، لهم بازنهیهشدا وزهی پاك (غاز) ،رۆڵێكی زۆر كاریگهرو م��هزن دهبینێت ،بهوهی روسیا خاوهنی گهورهترین بڕی یهدهكی (غ��ازه) ،ك ه ب ه سیو حهوت ملیار مهتر سێ جا مهزهند ه دهكرێت .لهم دهرگایهو ه روس����هك����ان دهچ����ن����هو ه ن��ێ��و ب���ازن���هی سێكوچكهی دهسهاڵتی دنیاو ب��وون ب ه جهمسهرهوه. ل�� ه ب���واری ئ��اب��ووری��دا ،ل�� ه دوو رێگاو ه گۆڕانكارییهكانی جیهان ل ه بهرژهوهندیی روس��ی��ادای��ه ،ل�� ه رووی���هك���هو ه ب�� ه هۆی بهرزبوونهوهی نرخی گازو نهوت ،روسیا دهبێت ه یهكێك ل ه دهوڵهمهندترین واڵتانی دنیا .ل ه روویهكیترهو ه بهوهی قهیرانی ئ��اب��ووری جیهان دهستی ل ه بیناقاقای زۆرب���هی واڵت�� ه ئابووریی ه مهزنهكانی جیهان توندكردوه ،ب ه تایبهتی ئهمهریكاو ئهوروپا. م��ی��ك��ان��ی��زم��ی رووب�������هروو ب���وون���هوهو ملمالنێكانی ن��ێ��وان ئهمهریكاو روسیا ل�� ه خ��ۆره��هاڵت��ی ن��اوهڕاس��ت��ی گ���هور ه ب ه تایبهتیو ل ه جیهاندا ب ه گشتی ،ئهمرۆ ل ه شهڕی غازدا چڕدهبێتهوه .روسهكان ل��ه رێ��گ��ای پ��رۆس��هك��ان��ی ك��ۆك��ردن��هوهی غاز ل ه واڵتانی بازنهی نفهزی روسیو دامهزراندنی پرۆژهی گواستنهوهی غاز ل ه روسیاو ه بۆ ئهوروپا ،به تایبهتی ل ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 162
واڵت��ان��ی دهری���ای خ���هزهرو خۆرههاڵتی ناوهڕاست .گورزێكی كوشند ه ل ه پرۆژهی نابۆكۆی ئهمهریكا دهدهن. ل ه بواری سهربازیو چهكسازیدا ،ئهمرۆ رووس���هك���ان خ���اوهن���ی ت��هرس��ان��هی�� هك��ی مهزنی چ��هكو پێداویستی سهربازییو سوپایهكی مهزنی شارهزاو مهتینن. چ����هكو پ��ێ��داوی��س��ت��ی س���هرب���ازی ن��هك وهك ئامڕازێك بۆ بهرگریو ملمالنێی س����هرب����ازی ،ب��هڵ��ك��و وهك شمهكێكی بازرگانیش پێگهو هێزی تایبهتو مهزنی خۆی ههیه .ئهمرۆ نزیكهی نیوهی جیهان چهك ل ه روسیا دهكڕێت ،ل ه ئێستادا تهنیا ئهمریکاو فهرهنسا توانای ركابهرایهتی چهكی روسیان ههیه. ل����هم س���ۆن���گ���هی���هوه ،ه���هن���اردهك���ردنو فرۆشتنی چ��هك ب�� ه واڵت��ان��ی دهرهك���ی. تهنیا بازرگانیو ه��اوك��اری سهربازیی نییه ،بهڵكو ل ه كرۆكدا تێكهڵ ب ه سیاسهت دهبێت .هاوكات ل ه بواری سیاسهتیشدا ئ���هم���رۆ روس���هك���ان خ�����اوهن م��ۆدێ��لو تێڕوانینو تیۆری تایبهت به خۆیانن. ل�� ه بنهماو ت��ی��ۆری زانستیشدا ،ئهمرۆ روس��هك��ان خ���اوهن گ��وت��اری سیاسیو دپلۆماسیو سیاسهتی دهرهكیی تایبهت ب ه خۆیانن ،ل ه نهخشهرێگایان بۆ گهیشتن ب ه ئامانجهكانی چهندین مۆدێلو ئامڕاز پراكتیز ه دهك��هن .ل ه ب��واری ناوخۆییدا هاوسهنگییهك ل ه نێوان بهرجهستهكردنی سیستمی دی��م��وك��راس��یو ك��ۆم��هڵ��گ��ای
م��هدهن��ی ،لهگهڵ پارێزگاریی ل ه ئهمنی ن��ی��ش��ت��م��ان��یو ئ��اس��ای��ش��ی ن��هت��هوهی��یو ئاشتهوایی كۆمهاڵیهتی دهكهن. ل���ه ب�����واری دهرهك����ی����دا ،ك���ار ل��� ه س��هر ف���رهوان���ك���ردن���ی ب������هرهی رووب������هڕوو بوونهوهی خواستی تاكڕهویو دهسهاڵتی دیكتاتۆری ئهمهریكا دهكهن. ل ه چوارچێوهی بهتاڵكردنهوهی خهونی داگ��ی��رك��ردن��ی خ��ۆره��هاڵت��ی ن��اوهڕاس��ت��ی گهورهو مانهوهی ئهمریكا لهسهر كورسی دهسهاڵتی جیهان ،ئهمرۆ روسهكان زۆر ب ه گرنگییهو ه كار ل ه سهر گۆڕینی واقعی تاكڕهویو تاك جهمسهری جیهان دهكهن. ل ه سیاسهتی دهر هك��ی��ان��دا ،ب ه ئامانجی بههێزكردنی ب���هرهی دژ ب�� ه ئهمهریكا پ���ڕۆژهی دام��هزران��دن��ی پهیوهندییهكی پتهو ل ه نێوان واڵتانی ئاسیای ناوهنددا دادهمهزرێنن. ستراتیجییهتی روسهكان لهم ناوچهیه، دامهزراندنی شهراكهتێكی یهكسان ه بۆ بنیادنانی ستراكچهرێكی ت��هواوك��هری راستهقینهی یهكتر .ل��هم ب��ازن��هی��هدا له ه����هردوو ب���واری ئ��اب��ووریو سیاسیدا ك��ار ل��ه س��هر پێشخستنی پهیوهندیی ه ژیارییهكانیان دهكهن. ی دهرهك��ی��ی روسیا سیاسهتی سهرهكی لهم قۆناغهو لهم ناوچهیهدا ،دامهزراندنی یهكێتییهكی (ئ��ۆری��اس��ی) روس��ی��ی��ه ،ل ه نێوان واڵتانی :كازاخستان ،قیرغستان، تاجیكستان ،ئوزبهكستان ،توركمانستان.
163
دهوڵهمهندیی سروشتی ئهم ناوچهیهو گرنگی پێگهی ج��وگ��راف��ی ،ئ��هو ب��ارهی خ����وڵ����ق����ان����دووه ،ك���� ه س����ێ پ������ڕۆژهی جیۆسیاسی مهزنی :روس��ی ،ئهمریكی، چین .ل��هم ن��اوچ��هی�� ه یهكانگیر ب��ن .لهم چ��وارچ��ێ��وهی��هدا ،دام��هزران��دن��ی یهكێتی گومرگی ل ه نێوان روسیاو كازاخستانو بلوروسیادا ،دهرگایهك ه بۆ دامهزراندنی یهكێتی ئ��ۆری��اس��ی ،ئ���هوهی پ��ڕۆژهك��هی روسیا ل ه سهركهوتن نزیك دهكاتهوه، ئهو راستییهیه ،ك ه كۆی والتانی ئاسیای ناوهند ل ه نێوانیشیاندا واڵتانی جیابووهو ه ل ه یهكێتی سۆڤییهتی جاران ،گهیشتوونهت ه ئهو ب���اوهڕهی ،ك ه ل ه بهرژهوهندیاندای ه یهكێتییهكی نوێ دابمهزرێننو ل ه یهكێتی ئۆراسیدا خۆیان رێكبخهنهوه. ل ه روویهكیترهو ه دامهزراندنی كۆمهڵهی واڵتانی (بریكس) ل ه نێوان واڵتهكانی: روسیا ،چین ،هیند ،بهرازیلو باشووری ئهفریقیاو ك��ارك��ردن ب��ۆ دام��هزران��دن��ی بانكی گ��هش��هك��ردن ،وهك ركابهرێكی ب��ان��ك��ی ن���ێ���ودهوڵ���هت���ی؛ ه��ۆك��ارێ��ك�� ه بۆ س���ن���ووردارك���ردن���ی دهس��ت��ت��ێ��وهردان��ی ئهمهریكا ل ه كاروباری واڵتان ،ب ه تایبهتی ل ه رووی ئابووریو داراییهوه .هاوكات بزمارێكیتری گ��هورهی��ه ،ل ه ئابووریو دهس��هاڵت��ی ت��اك��ڕهویو ت��اك جهمسهری ئهمهریكا. ب�� ه شێوهیهكی گشتی دهك��رێ��ت بڵێین: ئهمڕۆ جیهان ل ه داڕشتنهوهی شهپۆلی
ش��هڕێ��ك��ی س���اردی ن��وێ��دای��ه ،ل�� ه نێوان روس��ی��او ئهمهریكا .ب���هاڵم ،ئ��هم ش��هڕ ه ل�� ه ك���رۆكو رووك��اری��ش��دا ج��ی��اواز ه ل ه راب���ردوو ،ك ه شهڕێكی عهقائیدی بوو، ئهم ش��هڕه :شهڕێكی ئابووری نهوتییه، نهك ئایدۆلۆجی .تایبهتمهندیی واقیعی ئ��هم��ڕۆی روس��ی��ا رهگ��ێ��ك��ی م��ێ��ژوویو كلتووریی ههیه .ل ه ئهدهبیاتی سیاسیو م��ێ��ژووی��دا مۆدیلی حوكمڕانی روس��ی، وهك شێوازێكی ههیمهن ه (زاڵیی) ب ه رێگا، یان شێوازی روسی ناودهبرێت ،كۆی ئهو سیستمانهی دهكهون ه بازنهی رێگا یان شێوازی روسییهوه ،خهسڵهتی شهڕی: چینایهتی ،نهتهوایهتی ،ئایینی ...هتد ،تیایادا دهبینرێت ،سروشتێكی توندوتیژییان ه��هی�� ه ل�� ه دهرب��ڕی��ن��ی خواستهكانیاندا، ه��اوك��ات سیستمی سیاسیش ه��هر ب ه رێگای توندوتیژ وهاڵمیان دهداتهوه. ل ه واڵتانی خۆرئاوادا ،بۆ بهدهستهێنانی مافهكانیان ،تووێژهكانی كۆمـهڵگا ،ل ه كاتی توندبوونهوهی شهڕو ناكۆكییهكانیان روو ل ه دهزگاو دهسهاڵت ه یاساییهكان دهكهن، ب ه پێی ئهو كلتوورهی ل ه سهری راهاتوون ل��هگ��هڵ س��هرك��ردهك��ان��ی��ی��ان پ��ێ��ك��هو ه بۆ چارهسهر دهگهڕێن .بهاڵم ،ل ه مۆدێلی ،یان شێوازی رووسیدا تووێژهكانی كۆمهڵگا ئهم ههلو واقیعهیان بۆ ناڕهخسێت .ب ه واته ،ل ه مۆدێلی رێگای روسیدا میكانیزمو ئامڕازی ساردكردنهوهو كهمكردنهوهی فاكتهری توندوتیژییهكان نییه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 164
لهم بارهدا ،كهلهبهرێكی گهور ه دهكهوێت ه ن���ێ���وان ج����هم����اوهرو دهس������هاڵتو هیچ تێگهیشتنو گفتوگۆیهك ل�� ه نێوانیاندا نامێنێت ،بۆی ه دهسهاڵت بۆ ئهوهی رێگا ل�� ه ت��هش��هن��هك��ردنو ف��رهوان��ب��وون��ی ئهو خۆپیشاندانو ناڕهزاییان ه بگرێت ،زۆر ب ه خێراییو ب ه توندوتیژترین شێواز، ك��ار ب��ۆ كۆتایی هێنانو رێگهگرتن ل ه درووس��ت��ب��وون��ی دهگرێتهبهر ه��هروهه��ا م��ۆدێ��ل��ی رێ��گ��ای روس����ی ،ل��ه ت��ووێ��ژی سیاسی ب��چ��ووكو ك��ۆم��هڵ��هی م��هدهن��ی الواز پێكدێت ،خهسڵهتێكیتریشی ئهوهیه، ی (رژێمی بهڕێوهبردنی ك ه زۆر بیروكرات ی تر. کاروباری)تر ه ل ه مۆدێلی رێگاكان ئهم سیستم ه بیروكراتییان ه ل ه ههناویاندا كۆمهڵی خهسڵهتی نادروست ههڵدهگرن لهوانه :گهندهڵی ،شموولیهت ل ه سهرجهم ئ��اس��ت��هك��ان��ی دهس�������هاڵت (ئ���اس���ۆی���یو ستوونی) .ل ه كۆی جومگهكانی كۆمهڵگادا، الوازیو خراپی ئاكاری پیشهیی ،الوازی س���هروهری یاسا ،پهرستنی حوكمڕان، سیاسهتی لێكههڵوهشانهوه ،نهبوونی ش��هف��اف��ی��ی��هت ...ه��ت��د ،ئ��هم ه��ۆك��اران�� ه ل ه ك��رۆك��دا وای��ك��ردووه ،ئ��هم بیروكراتیی ه لهم شێوازهدا ل ه پرۆسهی چاكسازیو چارهسهركردنی كێشهو قهیرانهكاندا، خۆی ببێت ب ه بهشێك ل ه قهیرانو كێشهی زیاترو قووڵكردنهوهی زیاتری قهیران ه بهستووهكان بهرههم بهێنێت. مۆدێلی رێ��گ��ای رووس���ی ،ك�� ه زۆرب��هی
ه���هر ه زۆری كێشهكان ل�� ه سروشتی کلتووری سیاسییانهو ه دروست دهبێت، ل��هم كلتوورهدا ئ��هم واڵتان ه دهیانهوێت هاوسهنگی ل ه نێوان ئازادیو پارێزگاری له كلتووری بهردین بكهن. گرفتێكیتری ئهم رێگایه ،جێگیربوونی گ���هش���هی ن��ات��هب��ای�� ه ل��� ه ن���ێ���وان ش���ارو ناوچهكاندا .گهشهكردن ل ه شارێك یان ل ه ناوچهیهك چڕ دهبێتهوه .بهاڵم ،كۆی ناوچهو پارێزگاكانیتر پشتگوێ دهخرێت. ل ه ئهزموونی واڵتانی ئهم رێگایهدا (چین، ئێران ،توركیا ،ع��ی��راق ...هتد) مێژووی سیاسییان پڕ ه ل ه توندوتیژیی .ئهم واڵتان ه شۆڕشهكانیان ئهوهند ه خوێناوی بووه، ك�� ه ه��اوش��ێ��وهی ل�� ه ئ��هزم��وون��ی واڵتانی رێگاكانی تردا نییه. ل��� ه س�����هدهی ح���هڤ���دهی���هم���دا ،ل���ه س��اڵ��ی ١٦٧٢هوه بۆ ساڵی ١٧٢٥ل ه سهردهمی پیتهری مهزندا روسیا دهبێت ه گهورهترین واڵتی جیهان .قهبارهی ئهم واڵت ه ب ه سێ ئ��هوهن��دهی ئ��هوروپ��ا م��هزهن��د ه دهكرێت، سنوورهكانی ل ه دهری��ای بهڵتیقهو ه ل ه ئۆراسیاو ه درێژ دهبێتهو ه تا ئۆقیانووسی هێمن .ل ه ساڵی 1921دا پیتهر نازناوی ئیمپراتۆری ل ه خۆی كردهوهو گۆڕی ب ه قهیسهر .فرهوانبوونی سنووری دهوڵهتی روس��ی ل ه س��هدهی ن��ۆزدهش��دا درێ��ژهی كێشا ،ل ه ساڵی ١٧٨٣دا ب ه رێكکهوتنێك جۆرجیا هاته سهر واڵتی رووسیا. ل ه ساڵی ١٨٠٤هوه بۆ ١٨١٣ل ه ئاكامی
165
ش����هڕی روس���ی���او ئ��ێ��ران��دا داغ��س��ت��انو ب��اك��ووری ئازربایجانیش خ��ران�� ه سهر ئیمپراتۆریهتی رووسی .لهم سهردهمهدا ق��ووڵ��ب��وون��هوهی ق���هی���رانو كێشهكانی ك��ۆم��هڵ��گ��ای روس����یو ت��هش��هن��هك��ردن��ی ههژاریو بێكاریو زوڵم ئهو زهمینهیهی خوڵقاند ،ك ه خهڵك ل ه دژی دهس��هاڵت رابپهڕنو شۆرش بهرپا بكهن. قۆناغی پێش درووستبوونی شۆڕش ل�� ه س��اڵ��ی ،١٨٨٣ب��ۆ ب�ڵاوك��ردن��هوهی بیروباوهڕی ماركسییهتو دژایهتیكردنی دهس���هاڵت���ی دهرهب��هگ��ای��هت��ی بنهماڵهی رۆمانۆڤ ،یهكهم بزووتنهوهی ماركسیزم ل ه روسیا ب ه ناوی ئازادكردنی كرێكاران، به سهرۆكایهتیی بلیخانۆڤ دامهزرا. ل ه ساڵی ١٨٩٥دا لێنین ،ك ه تهمهنی ٢٥ ساڵی تێنهپهڕاندبوو ،وهك سهركردهو راب��هرێ��ك��ی ك��رێ��ك��اری م��ارك��س��ی دێت ه گۆڕهپانی سیاسیی روسیاوهو كۆمهڵهی خهبات بۆ رزگاركردنی چینی كرێكارانو یهكهم پارتی ماركسی به ناوی (پارتی كرێكارانی سۆسیالیستی دیموكراتی روسی) دادهمهزرێنێت ،ههر لهو ساڵهدا لێنین سهفهر دهكات بۆ سویسرا ،تا لهوێ چ��اوی ب�� ه مامۆستاكهی بكهوێت ،لهو واڵت��ه ،لێنینو بلیخانۆڤ پێكهو ه لهگهڵ ماركسییهكانیتر كۆمهڵهیهكی ماركسی ل ه سهر ئاستی جیهان ب ه ناوی (كۆمهڵهی
رزگاری كرێكاران)هوه دادهمهزرێنن. لهم واڵتهدا الوێك ،ك ه هاوتهمهنی لێنین بوو ل ه سهر ئهو كردهو ه تیرۆرستییانهی ئهنجامی دهدا ،ب ه ه��ۆی ئ��اژاو هگ��ێ��ڕیو چ��هت��وون��ی��ی��هو ه ن��اوب��ان��گ��ێ��ك��ی زۆری دهرك���ردب���وو ،ئ��هو الوه ،ك�� ه دوات���ر ب ه مارتۆڤ دهناسرێت دهبێت ب ه سهرۆكی مهنشهفییهكان. ئهوكات لێنین تووێژینهوهیهکی وردی ش��ۆڕش��ی گ����هورهی ف��هرهن��س��ا دهك���ات، لهوێدا دهگات ه ئهو دهرئهنجامهی ،ك ه ئهو هێز ه نهێنییهی ب��وو ب��هه��ۆی شۆڕشی فهرهنسا ل�� ه واقیعی رووس��ی��اش��دا كار دهك������اتو ك���اری���گ���هری دهب���ێ���ت ،ب��ۆی�� ه راستهوخۆ دهكهوێت ه دانانی بهرنام ه بۆ بهرجهستهكردنی ش��ۆڕش��ی كرێكاری ل�� ه رووس��ی��ا ،ك��ار ل�� ه س��هر دابینكردنی پێداویستییهكانی دهك��ات ،به تایبهتی ل ه ب��واری دابینكردنی پ��ارهو چهكسازیدا، ك ه ل ه راستیدا ئهمهش ل ه رێگای دوو س����هرچ����اوهو ه دهب���ێ���ت :س���هرچ���اوهی دهرهك��ی ،ل ه رێگای چهند رێكخراوێكی دهرهك��ی��ی��هوه ،س��هرچ��اوهی ن��اوخ��ۆی ،ل ه رێگای دهستبهسهراگرتنی پارهو چهكی حكومهت. ب��ۆ ئ���هو م��هب��هس��ت��ه ،ل��ێ��ن��ی��نو م��ارت��ۆڤ پ�����رۆژهی دهس��ت��پ��ێ��ك��ردن��ی ح��هم��ل��هی��هك رێ��ك��دهخ��هن ب��ۆ ك��ۆك��ردن��هوهی خهرجی ش��هڕو راپهڕینهكانیان ،ك ه پێكدێت ل ه ك��اری گێچهڵو كۆكردنهوهی كۆمهكو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 166
دزینو بردنی پارهی بانكهكانو چهندین رێگای تر ،بۆ مهبهستی شهرعییهتدان ب ه كردهوهكانیان ،ئهو كات لێنین دروشمی (ههموو شتێك یاساییو نایاسایی ،ك ه مهبهستی گهیشتن ب ه ئامانجهكانمان بێت، دروستو شهرعییه). ل ه شوباتی ساڵی ١٩٠٠دا دوای گهڕانهوهی ل ه مهنفا ،جارێكی تر سهفهر دهكات بۆ سویسراو ل��هوێ پهیوهندی دهك��ات ب ه زۆرێ��ك ل ه شۆڕشگێڕ ه ماركسییهكانو رێ��ك��ك��دهك��هون ل�� ه س���هر دام��هزران��دن��ی باڵوكراوهی ئیسكرا ،Iskraکه له زمانی کوردیدا ب ه واتای چهخماخه دێت .دهستهی نووسهرانی ئهم رۆژنامهیه :بلیخانۆڤ، ی تر دهبێت، لێنین ،مارتۆفو چهند كهسێك ل ه دوای دوو ساڵ ترۆتسكیش دهبێت ه یهكێك ل ه ئهندامانی دهستهی نووسهران، خێزانهكهی لێنین ،ك ه جولهكهی ه دهبێت ه سكرتێری ئهنجومهنی رۆژنامهكه. ل ه ساڵی ١٩٠٣دا ،ل ه برۆكسل رۆژنامهك ه بانگهش ه بۆ بهستنی كۆنفرانسێك دهكات، ب���ۆ ی��هك��خ��س��ت��ن��ی س���هرج���هم ك��ۆم��هڵ��هو رێكخراو ه ماركسییهكان ،ب ه شداربووانی ئهم كۆنفرانس ه بریتیبوون له :دیموكرات ه سۆسیالیستهكانی رووسیا ،دیموكرات ه سوسیالیستهكانی پۆڵهندا سهر ب ه رۆزا لۆكسمبۆرگ ،ك��ۆم��هڵ��هی ئ���ازادی ك��ار، كۆمهڵهی مارکسیمالییهکان. ل ه راستیدا ئهم كۆنفرانس ه گرنگییهكی م��ێ��ژووی��ی ه���هی���ه؛ ل���هم ك��ۆن��ف��ران��س��هدا
دووب���هرهک���ی ك��هوت��ه ن��ێ��وان دهس��ت��هی ن��ووس��هران��ی (ال���ش���راره)هوهو ب��وون ب ه دوو گ���روپ :گ��روپ��ێ��ك��ی��ان ،ك�� ه زۆری��ن�� ه ب���وون ب�� ه راب��هرای��هت��ی لێنینو ل�� ه ژێر ن��اوی بهلشهفییهكان خۆیان راگهیاند، گرووپی دووهمیش ،ك ه ب ه سهرۆكایهتی مارتۆف خۆیان رێكخستهوه مانشفیک بوون ،واته كهمین ه بوون .مهرجهعییهتی ئایدۆلۆجی ئهم گروپ ه بلیخانۆڤ بوو. گهوههری جیابوونهوهكه ،شهڕو ناكۆكی بوو ل ه سهر كورسی دهسهاڵتی یهكهمو رابهرایهتی .بهاڵم ،وهك بهرگی ئایدۆلۆجی جیابوونهوهكه ،ل ه سهر جیاوازی تێڕوانین ب��وو ب��ۆ ش��ێ��وازی خ��هب��ات .بلیخانۆڤ پێیوابوو :گهیشتن ب ه سۆسیالیزم دهبێت ل ه رێگای بهشداریكردن بێت ل ه ئهنجومهنی نیشتیمانیو ب ه رێگای ئاشتیو قۆناغ ب ه قۆناغ بێت .ههرچی لێنینیش ه پێی وا بوو :گهیشتن ب ه سۆسیالیزمو بنیادنانی كۆمۆنیزم ،دهبێت ب ه رێگای ش��ۆڕشو خهباتی چهكداریو توندوتیژی بێت. ل ه راستیدا ئ��هم پ��ێ��ك��دادانو رووب���هڕوو بوونهوهی نێوان قوتابیو مامۆستاكهی، ی تریشی لێنینو بلیخانۆڤ ویستگهیهك ههبوو ،ل ه دوای گرتن ه دهستی دهسهاڵت لێنین ل�� ه دی��دارێ��ك��دا ل��هگ��هڵ بلیخانۆڤ، پێی دهڵێت :تۆ دهتگوت سۆسیالیزم ب ه شۆڕش ب ه دهست نایهت ،من وا بناغیی كۆمۆنیزم دادهنێم ،ل ه وهاڵمدا بلیخانۆڤ پێی دهڵێت :تۆ ن��هك ه��هر ن��هت توانیو ه
167
سۆسیالیزم بنیاد بنێیت ،بهڵكو سروشتی كۆمهڵگای رووسی دهشێوێنیت. بلیخانۆڤ پێی واب���وو ب�� ه پێی تیۆری م��ارك��س��ی��زم ،گ��ۆڕان�� ه سهرخانییهكانو بنیادی سهرخانی سیاسی ب ه شێوهیهكی ی تر دهوری ل ه شێوهیهكهو ه بۆ یهكێك دهگۆڕێت ،ههندێك جار بههێز دهبێتو ههندێك جار الواز ،ب ه وات��ا بارودۆخ ه بابهتییهكان ئ��هم ب��ار ه دهخوڵقێنن ،ل ه ب��هرگ��ری��ك��ردن ل�� ه ب��ی��رو بۆچوونهكانی دهیگوت :ئ��هوهی ل ه یاسای لهنێوبردنی ل��هن��ێ��وب��راو ت��ێ��ب��گ��ات ،دهزان���ێ���ت ئ��هم�� ه راستییهكی حاشاههڵنهگره. لێنین خوێندكارێكی مهبدهئی بلیخانۆڤ نهبوو .لهگهڵ ئهوهی بۆ خۆی دهیگوت: بلیخانۆڤ پیاوێكی بههرهمهندهو ئهوهی كتێب ه بهناوبانگهكهی (روانینی تاکالیهنه له مێژوو)ی بلیخانۆڤی نهخوێندبێتهو ه مهحاڵ ه ل ه دیالێكتیك تێبگات ،ب��هاڵم ل ه ههمان كاتدا بۆ خۆی ئهوهند ه پێویستی ب ه دیلێكتیكو بلیخانۆڤ ههبوو ،تا ل ه خزمهتی ئامانج ه سیاسییهكانیدا قورخیان بكات ،بلیخانۆڤ ئ��هم راستییهی باش دهزانی ،بۆی ه ب ه راشكاوی دهیگوت :لێنین پیاوێكی فێاڵوییه ،ل ه هاوشانی ئهوهی كهسێكی ب��هه��رهدارو گ��هورهی��ه .ب��هاڵم، فر ه رهنگو سیمایه ،لهگهڵ رۆشنبیراندا رۆشنبیرهو لهگهڵ جووتیاردا جووتیار، لۆجیكیستو نالۆجیكه ،س��ادهو ئاڵۆزه، ن���هگ���ۆڕو گ�������ۆڕاوه ،ه��ێ��زێ��ك��ی م��هزن��ی
كاركردنی ههیه ،بهرگهی رهخنهگرتن ن��اگ��رێ��ت ،ه���هر ك��هس��ێ��ك ب�� ه دڵ���ی ئ��هو نهكات ،چارهنووسی نهفرهته ،پیاوێكی بوێرو جهربهزهیه ،ئامادهیهو بهالیهو ه ئاسایی ه ك ه نیوهی هاوواڵتییانی روسی ب ه كوشت بدات بۆ ئهوهی نیوهكهیتری بگهیهنێت ه سۆسیالیزم ،ل ه پێناو گهیشتن ب ه ئامانجهكانی ئامادهی ه لهگهڵ شهیتاندا هاوپهیمانی ببهستێت ،ل��هم ب��ازن��هی��هدا وتهیهكی ب ه ناوبانگی ههیه ،ك ه دهڵێت: ل ه پێناو گهیشتن ب ه ئامانجهكانم ،نهك ئامادهم هاوپهیمانی شهیتان بكهم ،بهڵكو له لهگهڵ باپیریشیدا رێكدهكهوم. لێنین زۆر ب ه وریاییو زیرهكان ه وتهكانی م���ارك���سو ئ��هن��گ��ل��س��ی ،ب���ۆ س��هپ��ان��دن��ی ب��ۆچ��وون��هك��ان��ی خ��ۆی ب�� ه ك��ار دههێنا، بگر ه ههندێك جار وتهكانی ئهوانی بۆ راس��ت��ك��ردن��هوهی ب��ۆچ��وون��هك��ان��ی خۆی دهشێواند ،تهنیا بۆ ئهوهی بۆچوونهكانی خۆی بسهپێنێت. لێنین گوتاربێژێكی مهزنو موجادیلێكی ب�� ه ت��وان��ای��ه ،ئ��هو هیچ ك��ات ب���اوهڕی ب ه بێالیهنی ی��ان الی��هن��ی ناوهندێتی نییه، هاوخهباتهكانی دهبێت ل ه گهڵیدا بن یان دهب��ن�� ه دوژم���ن ،بۆی ه ل�� ه ژێ��ر دروشمی شۆڕشدا زۆر ب ه ئاسانی ههزاران كهسی كوشتو بڕ كرد. ل��� ه س���اڵ���ی ١٩٠٥دا ب��هل��ش��هف��ی��ی�� هك��ان راپ��هڕی��ن��ێ��ك��ی گ����هورهی����ان ئ��هن��ج��ام��دا، تروتسكی ل��هو راپ��هڕی��ن��هدا ش��ارهزای��یو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 168
توانایی سهركردایهتی خ��ۆی سهلماند. شۆڕشگێڕهكان ل ه كانوونی دووهم��هو ه تا كانوونی یهكهمی ١٩٠٥دا دهستییان گرت ب ه سهر پترسبۆرگدا ،حكومهتێكی كۆمۆنیستییان تیادا دامهزراند. ل��� ه ئ��اك��ام��ی ل���ێ���ك���ت���رازانو ن��اك��ۆك��ی��ی�� ه ناوخۆییهكان زۆرب��هی شۆڕشگێڕهكان ب���هش���داری ئ���هو راپ��هڕی��ن��هی��ان ن��هك��رد، ب��گ��ر ه ن��اڕاس��ت��هوخ��ۆ ل�� ه الی���هن لێنینو هاوڕێكانییهو ه دژایهتی دهك��را .هاوكات ئهو ئهزموون ه بۆ ترۆتسكی خۆراكێكی تاڵ بوو ،ئهو گلهیی ل ه هاوبیرو هاوڕێكانی ههبوو ،بۆی ه ههر ئهو كات بڕیاریدا بچێت ه ریزی بهلشهفییهكانهوه. ل ه كانوونی دووهم���ی ١٩٠٥دا ئهوكات رووسیا ل ه ش��هڕدا بوو لهگهڵ ژاپۆندا، ش���ۆڕشو ك����ردهو ه تیرۆریستییهكانی مهنشهفییهكان رێگای شهمهندهفهرهكانی ب��ڕی ،ن��هت��وان��را خ���ۆراكو پێداویستیی ه جهنگییهكان ل ه خۆرههاڵتهو ه بگهیهنرێت ه خۆرئاوا. ل��� ه ١٦ك��ان��وون��ی ی��هك��هم��ی ١٩٠٥دا هێزهكانی سوپا ترۆتسكیو سێ سهد ئ��هن��دام��ی ح��ك��وم��هت�� ه ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕ هك��هی دهستگیر دهكهن. ل��� ه س��اڵ��ی ١٩٠٧دا ،ل��� ه ك��ۆن��ف��ران��س��ی پێنجهمی پارتی كرێكارانی سۆسیالیست دیموكراتی رووس��ی ل ه لهندهن بهسترا، لهم كۆنفرانسهدا بهلشهفییهكان ب ه نهوهدو یهک ئهندام ،مهنشهفییهكان ب ه ههشتاو نۆ
ئهندام بهشداربوون. ل��هم كۆنفرانسهدا ب��هش��دارب��ووان داوای دیراسهو لێكۆڵینهوهیان ل ه راپهڕینهكانی ساڵی ١٩٠٥دا كرد؛ لێنین هۆكاری ئهو شكستهی خست ه ئهستۆی سهركردهكانی مهنشهفیك ،بهوهی ئهوان ب ه تهنها ئهو كارهیان ئهنجام داوه ،بۆی ه هاوكاریو بهشداری الیهنهكانی تر زۆر سنووردار بووه. ه��هروهه��ا م��ارت��ۆف ،لێنینو هاوڕێكانی تۆمهتبار كرد ب��هوهی ،ك ه ب ه مهبهست كهمتهرخهمییان ل ه ناردنی هاوكاریو یارمهتی كردووه .لهو كۆنفرانسهدا لێنین داوای یهكخستنی گوتارو ههڵوێستو بڕیارو كارهكانیانی كرد. ئهم رووداو ه سهرهتای قۆناغیكی نوێ بوو بۆ دهسهاڵتی قهیسهرو شۆڕشگێڕهكان، وهك ش���ۆڕش���گ���ێ���ڕهك���ان پ���رۆس���هی پاككردنهوهی ناوخۆییان وهالناو كاریان بۆ یهكخستنی ههموو تواناكانیان كرد، ل ه بهرانبهریشدا دهسهاڵتی حكومهت ل ه خراپی ب��ارودۆخ��ی خهڵكو ترسهكانی ههڵگیرسانی شۆڕش به خهبهر هات. ب��ۆ ڕووب����هڕوو ب��وون��هوهی ئ��هم ت��رسو گرفته ،قهیسهر پرۆسهیهكی بهرفراوانی ریفۆڕمی داڕش��ت��هوه ،هاوكات پیاوێكی رهوشتبهرزو دهستپاكو ژیری ب ه ناوی ستولیبن ،ك ه ئ��هو ك��ات پلهی وهزی��ری ههبوو ل ه حكومهتهكهی كرد ه سهرۆكی ئهو پڕۆسهیه ،ب��هاڵم ل ه ساڵی ١٩١١دا،
ك ه پڕۆسهكانی ریفۆڕم چهند ههنگاوێكی زۆر گرنگو گهورهی نابوو ،ستولیبن ل ه شهوێكی تاریكدا تیرۆر دهكرێت. ل ه ساڵی ١٩١٢دا پڕۆسهكانی ریفۆرم جارێكی تر دهستپێدهكاتهوه ،چهندین یاساو ئیجرائاتی زۆر گرنگ دادههێنن لهوانه: ١ـ�����ـ دهرك�����ردن�����ی ی����اس����ای دڵ��ن��ی��ی��ای ك��رێ��ك��اران ،ق���هرهب���ووی ك��رێ��ك��اران ل ه كاتی نهخۆشكهوتنی ،یان روودانی ههر كارهساتێكو پێدانی موچ ه ب ه رێژهی سێ له سهر چواری موچهی ئاساییان. ٢ــ رێگا درا ب ه باڵوكراوهو رۆژنامهكانی بزووتنهو ه شۆڕشگێڕهكان ،ك ه ب ه ئازادی كاربكهنو شهرعیهتییان پێ بدرێت. ٣ــ فراوانكردنی قوتابخانه حكومییهكان. ٤ـ����ـ چ���اوخ���ش���ان���دن���هوه ب���ه ی��اس��اك��ان��ی ه���هڵ���ب���ژاردنو زی��ات��ر رێ��گ��اخ��ۆش��ك��ردن ب��ۆ ئ���ازادی خهباتی سیاسیو ئ��ازادی ه��هڵ��ب��ژاردن��ی ن��وێ��ن��هر هك��ان��ی خ��هڵ��ك بۆ حكومهتو پهرلهمان. ٥ـ��ـ ل ه ساڵی ١٩١٣دا قهیسهر بڕیاری لێبووردنی گشتی بۆ سهرجهم زیندانیی ه سیاسییهكان بهخشی ،بهم بڕیار ه ههموو شۆڕشگێڕهكان ئازاد كرانو ئهوانهی ل ه مهنفاكانی سیبریا توندكرابوون گهڕانهو ه شارهكانی خۆیان. ٧ــ ل ه نێوان ١٩٠٧تا ١٩١٤دا ،ل ه ماوهی تهنیا ٧ساڵداو ل ه ژێر كاریگهریی یاساكانی ستالین بۆ ریفۆرمی كشتوكاڵیی ،دوو ملیۆن جووتیار ل ه گوندهكانیان بوون ب ه
169
خاوهن زهویی خۆیان. ٨ــ ل ه ساڵی ١٩١٦دا ژماری سودمهندان ل ه یاساكانی ستۆلیبن ،گهیشت ه ٦٢٠٠٠٠٠ كهس. ل ه راستیدا ئهم ریفۆرمو چاكسازییانهی حكومهت ،ب ه ت��هواوی شۆڕشگێڕهكانی س��هغ��ڵ��هت ك���ردب���وو ،ب��ۆی�� ه لێنین پێی واب��وو :دهبێت شۆڕشگێڕان خێرا بكهن ل ه بهرجهستهكردنی ش��ۆڕش ئهگهر نا، پرۆسهی ریفۆرم بۆ ههتا ههتای ه شۆڕشو كودهتا له بیری خهڵك دهباتهوه. لێنین پێی وا بوو ئهگهر شۆڕش تهنیا بۆ یهك دهیهی تر دوابخرێت ئهوا ،شۆڕش كۆی جووتیاران له دهست دهدات. ل�� ه ساڵی ١٩١٧دا كاتێك لێنین داوای ل ه جووتیاران كرد ،ك ه دهست ب ه سهر زهویو زارهكانی گونددا بگرن ،ئهو كات سێ ل ه سهر چواری ئهو زهویان ه موڵكی جووتیاران خۆیان بوو. ل�� ه واقیعدا گرفتی گ���هورهی قهیسهرو ح��ك��وم��هت��هك��هیو ه���ۆك���اری س��هرهك��ی رووخانهكهی دوو خاڵ بوو :یهكهمیان، ه���ۆك���اری ش����هڕی ژاپ�����ۆنو ك��وژران��ی ههزاران كهسو باڵوبوونهوهی برسێتیو ه������هژاری ل��� ه ئ��اك��ام��ی ئ����هو ش�����هڕهدا. دووهم��ی��ان ئهفسانهی راسپۆتین ب��وو، راسپۆتین چیرۆكهكهی زیاتر ل ه ئهفسان ه دهچێت نهك واقیع ،بهاڵم كۆی سهرچاو ه مێژووییهكان جهخت ل ه سهر واقیعییهتی ئهو كارهساتو رووداوه دهكهنهوه. راس��پ��ۆت��ی��ن ،ئ���هو ق��هش��هی��هی خ��اوهن��ی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 170
هێزێكی پاراسایكۆلۆجی بههێز ب��وو، ل�� ه كهنیسهیهكی ب��چ��ووك��دا نهخۆشی، ی ل ه رێگای ب��اوهڕهو ه بههێزی رۆحیان چارهسهر دهكرد .كاتێك ههواڵی توانای ئهم قهشهی ه دهگات ه كۆشكی قهیسهری، ش���اژن دهك��هوێ��ت�� ه ه���هواڵ پ��رس��ی��نو ب ه دواداچ��وون ،نهێنی ئهم گهڕانهی شاژن الی خهڵكی رووس��ی��ا ش���اراو ه ب��وو ،ل ه راستیدا خێزانهكهی قهیسهر ب ه رهچهڵهك ئهڵمانی بوو ،خاوهنی چوار كچو كوڕێك بوو ،ئهوهی خهڵك نهیدهزانی ،جێنشینو قهیسهری ئایند ه كوڕ ه بچووكی قهیسهر ههر ل ه منداڵییهو ه گیرۆدهی نهخۆشی (هیمۆفیلیا) ب��وو ،ئ��هوك��ات چ��ارهس��هری ئ��هم نهخۆشیی ه ب�� ه زان��س��ت��ی پزیشكی ئهستهم بوو ،بۆی ه شاژن بۆ چارهسهری كوڕهكهی پهنای برده بهر راسپۆتین. راس��پ��ۆت��ی��ن ،پیاوێكی ف��ێ�ڵاوی ،مێباز، ههواداری ژیانی رابواردن بوو ،ههڵگری نمهك حهرامیو كۆمهڵێك خهسڵهتبوو، ك ه تهنیا ل ه عهقڵو جهستهی شهیتاندا جێگای دهبووهوه. ئهم قهشهی ه ل ه كۆتاییدا دهچێت ه كۆشكو ل��هوێ��دا جێگیر دهب��ێ��ت ،رێو رهس��م�� ه ئایینییهكانی خ��ۆی ب�� ه نهێنی ئهنجام دهدات .ب����هردهوام الیهنگیریی ل�� ه ناو كۆشكدا زیاد دهكات ،رێو رهسمهكانی راسپۆتین ل ه سهر پرهنسیپێكی تایبهت ب ه خۆی بنیاد دهنرێت ،ك ه دهڵێت :رۆح ئازاد نابێتو رزگاری نابێت ئهگهر دانهبهزێت
بۆ نزمترین ئاستهكانی گوناهو تاوان! راس��پ��ۆت��ی��ن ،ك�� ه س��هر ب�� ه نورانییهكان ب���وو ل�� ه ك��هن��ی��س��هی ش��ی��ت��ان ،ك���اری ل ه سهر دۆزینهوهو گهڕان ب ه دوای نهێنی سهركردهو پیاوانی كۆشكو كهسایهتیی ه ناودارهكان دهكرد ،تا دواتر ئهو نهێنییان ه وهك ئامڕازێكی سووكایهتی پێكردن ل ه ت دژی��ان بهكار بهێنێتو ناچاریان بكا خواستو بڕیارهكانی ئهم جێبهجێبكهن. راسپۆتین ب�� ه پشت بهستن ب�� ه هێزی رۆحانی خ��ۆی ،كاریگهریی ت��هواوی ل ه سهر شاژن ههبوو .تا ئاستێك ،ك ه دهنگی ئهو ه ههبوو پهیوهندی ناشهرعی ل ه نێوان ئ��همو شاژندا ههیه .ل ه راستیدا ئهوهی راسپۆتین ل ه شاژنی دهویست عهشق نهبوو ،بهڵكو وهك ئامڕازێك بۆ گوشار خستن ه س��هر قهیسهر ب��هك��اری دههێنا، ل ه رێگای كۆنترۆڵكردنی قهیسهریشهو ه حوكمی روسیای دهكرد. ل�� ه ساڵی ١٩١٥دا ل�� ه گ��هرم��هی ش��هڕی جیهانی ی��هك��هم��دا ،رووس��ی��ا زی��ات��ر ل ه ملیۆنو نیوێك كوژراوو برینداری ههبوو، ل��هم ك��ات��هدا راسپۆتین ب ه ن��او ههڵگری ئ��ااڵی ئاشتی ههوڵیدا ،ك ه قهناعهت ب ه قهیسهر بهێنێت ،تا هێزهكانی ل ه ئهڵمانیا بكشێنێتهوهو رێككهوتنی ئاشتی لهگهڵدا ئهنجام بدات. كۆنترۆڵكردنی ئ��اش��ك��رای ق��هی��س��هر ل ه الی���هن راس��پ��ۆت��ی��ن��هوه ،ك��اری��گ��هری��ی ل ه س��هر ب��ڕی��ارهك��ان��ی حکومهتی روس��ی��او
171
خێزانهكهی قهیسهر ههبوو ،بۆی ه نهك ب ه تهنیا خهڵكی روسیا ،بگر ه زۆرب��هی دهسهاڵتی واڵتانی دهرهوهش��ی تووشی ترسو دڵهڕاوكێ كردبوو ،ههر بۆی ه جگ ه ل ه كهسانی نزیك ل ه قهیسهر ،زۆرێك ل ه دهزگ��ا سیخوڕییهكانی واڵت�� ه مهزنهكان كهوتن ه لێكۆڵینهوهو ب���هدواداچ���ون بۆ تێگهیشتن ل ه ئهم كهسایهتییه ،بهاڵم دواتر ل ه الیهن كهسێكی نزیك ل ه قهیسهرهو ه دهكوژرێت. ل�� ه ك��ان��وون��ی دووهم���ی س��اڵ��ی ١٩١٧دا، ژم���������ارهی ق���ورب���ان���ی���ی���ان���ی س���وپ���ای ئ��ی��م��پ��رات��ۆری��ی��هت��ی روس���ی س��ێ ملیۆن قوربانی له شهڕی دهرهكیدا تۆماركرد. ئ��هم قوربانییانهو برسێتیو ه��هژاریو دهرهاویشتهكانی ش��هڕ ،بارێكی زۆر خراپی دروستكردبوو ،خهڵكی ب ه گشتی تووشی ب��ێ��زاریو ن��اڕهزای��ی بووبوون، ئ��هو كات ه لێنینو م��ارت��ۆف ل ه سویسرا ب��وون ،ئهو واڵت��هی ،ك ه ب ه نێو بێالیهن بوو ،پێگهو النكهی ههموو نهخشهو پالن ه جیهانییهكان ب��وو .ئ��هوك��ات ترۆتسكی سهرقاڵی رێكخستنی سهدان شۆڕشگێڕ بوو ل ه ئهمهریكا .سهركرد ه مهیدانییهكانی مهنشهفیكیش ل�� ه ن��او واڵت���دا سهرقاڵی چ��االك��ی سیاسیو لێدانی جومگهكانی حكومهت بوون. ل ه تشرینی دووهمی ١٩١٧دا ب ه رابهرایهتی لێنینو شۆڕشگێڕ ه سۆسیالیستهكان توانییان ،دهسهاڵتی قهیسهر بڕوخێننو
ح��ك��وم��هت��ێ��ك��ی ك���ۆم���اری سۆسیالستی دابمهزرێنن. شۆڕشی ئۆكتۆبهر بناغهی دامهزراندنی سیستمی دوو جهمسهریی ب�� ه سهركهوتنی ش��ۆڕش��ی ئۆكتۆبهرو گ��رت��ن��ه دهس���ت���ی دهس������هاڵت ل��� ه الی���هن بهلشهفیهكانهوه ،گۆڕان تهنیا ل ه سیستمی س��ی��اس��ی واڵت����دا رووی ن����هدا ،بهڵكو تێکڕای مۆدێلی حوكمڕانیو شێوازی ڵ پرنسیپهكانیش ب��هرێ��وهب��ردنو ع��هق�� گۆڕانی گهوههریان به سهردا هات. وهك ه��هر رژێ��مو سیستمێكی ئاسایی، ب��هل��ش��هف��ی��هك��ان س���هرهت���ا ك���اری���ان بۆ پتهوكردنی جێ پێی خۆیانو بههێزكردنی س��ی��س��ت��م��ی ب����هرگ����ریو م���ان���هو ه ك���رد. لهگهڵ ئ��هوهی شۆڕشهكهیان شۆڕشو كودهتایهكی كرێكاری ب��وو .ب���هاڵم ،ن ه س��هرك��ردهك��ان��ی ئ��هو ش��ۆڕش�� ه ل�� ه چینی كرێكار ب��وون ،ن ه كرێكارانیش ئامادهی ئ��هو ش��ۆڕش�� ه ب���وون ،بهڵكو زۆرب���هی ی كرێكارهكان ه��هر ه زۆری س��هرك��رد سهر ب ه تووێژی ئهرستۆکرات بوون ،ن ه پایهو پێگهیهكی پتهوو بههێزیان ل ه ناو كرێكاراندا ههبوو ن ه ئازارو ماندوویهتی ك��رێ��ك��اری��ی��ان چ��هش��ت��ب��وو ،ب��ۆی�� ه ی��هك��هم ههنگاوی بهلشهفیهكان دام��هزران��دنو بههێزكردنی پایهو بناغهی خۆیان بوو ل ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 172
نێو كرێكارانی مۆسكۆو لێنینگراد دا. ب ه هۆی واقعی دواكهوتووی ئهو كاتهی روسیا ،جگ ه لهوهی بهشی ههر ه زۆری كهسابهتی ئهو واڵت ه ل ه سهر كشتوكاڵو مهرو مااڵت بوو خهڵكهكهشی ب ه زۆریی جووتیار بوون ،كرێكارانیشی ل ه رووی سروشتی ك��ارك��ردن��هو ه ئ��هوهن��دهی ل ه جووتیارانو پیشهوهرانهو ه نزیكبوون ئهوهند ه ل ه سروشتی كرێكاری واڵتانی سهرمایهدارهو نزیك نهبوون ،وات ه وهك ئ��هوهی ماركسیزم باسی لێو ه دهك��ات نزیك نهبوون. ل�� ه راس��ت��ی��دا ئ���هم كێشهی ه ب��ۆ ت��ی��ۆری ماركسیو ب ه پێی تهعلیماتهكانی ماركس ــ ئهنجلس كێشهیهكی رۆتینو رواڵهتی نهبوو ،بهڵكو كێشهیهكی ستراكچهرییو گهوههریی بوو. لێنین ههر زوو دركی بهم كێشهی ه كرد، لهگهڵ ئهوهی ب ه ئاشكرا دانی ب ه بوونی ئهم قهیرانهدا نهدهنا .بهاڵم ،ب ه وردی بۆ چارهسهر دهگ��هڕا ،تهنانهت ئهگهر ئهو چارهسهر ه دهرچوونیش بێت ل ه ههندێك تعالیمی ماركسیزم .بهلشهفیهكان دوای ئ���هوهی ئ��هوهی��ان ال ب��وو ب�� ه یهقین ،ك ه ئهو قاڵبو بهرگهی ئهوان بۆ روسیایان هێناو ه ب ه بهرگی ئ��هم گ��هلو نهتهوهی ه ن��اك��ات ،كهوتن ه ب���هردهم ب��ڕی��ارو دوور رییانێكی ت��رس��ن��اك ،دهب���وو رێگایهك ههڵبژێرن ،رووخ��ان ،یان بهرگریكردنو ههوڵی م��ان��هوه ،بهههر ن��رخو بههایهك
بێت ،پێموابێت دووهمیان ههڵبژارد ،بۆی ه بۆ بهرگریكردن ل ه سیستمی سۆسیالستی لێنین س��وپ��ای س����ووری دام���هزران���دو هاوڕێی دێرینو جێ متمانهی ترۆتسكی كرده سهرۆكی ئهو سوپایه. ل ه روویهكی ترهوه ،لێنین كاری بۆ گۆڕینی سروشتی كۆمهڵگای روسی دهكرد .لهم چ��وارچ��ێ��وهی��هدا ساڵی 1918بڕیاریدا ب�� ه م��وس��ادهرهك��ردن��ی ه��هم��وو زهویو موڵكێكی جووتیاران تا ئهو پێناسهیان ب ه بهردا بكات ،ك ه دهڵێت :كرێكاران جگ ه ی تر نین. ل ه هێزی بازویان خاوهنی هیچ لهم پرۆسهیهدا وات ه ل ه پرۆسهی گۆڕینی ج��ووت��ی��ار ب��ۆ ك��رێ��ك��ار ل�� ه ك��ارگ��هك��ان��ی دهس����هاڵت����دا ل���ێ���رهو ه چ����وو ه ق��ۆن��اغ��ی پراكتیزهكردنو ئهنجامدانهوه ،الی لێنین ئهم ستراتیج ه چارهنووسساز بوو ،بۆی ه ههر ناڕهزاییو رووبهروو بوونهوهیهك، زۆر ب ه توندییو بێ بهزهییانه وهاڵمی دهدرای��������هوه .ل��� ه ج��ێ��ب��هج��ێ��ك��ردن��ی ئ��هم پرۆسهیهدا دهیان ملیۆن كهس بوون ب ه قوربانیو زیانی گیانیو ماڵییان لێكهوت، بهرههڵستكاران ب ه كوشتنو بهندكردنو دوورخستنهوهو ئهشكهنجهدان وهاڵم دهدران��هوه .دهرهاویشتهی ئهم گۆڕانو داهێنان ه برسێتیو ههژاریو قاتو قڕییهك ب���وو ،ك�� ه ل�� ه هیچ دهورانو زهمانێكی پێشوودا روس��هك��ان نهیان بینیبوو .ل ه وێناكردنی ئهم واقعهدا ئهدیبو رۆمان نووسی گهورهی روسیا مهكسیم گۆرگی
173
دهڵێت :بهلشهفیهكان قێزهونترین تاوانو غ���هدری���ان ل�� ه دژی گ��هالن��ی ئ���هم واڵت�� ه ئهنجامدا. ل ه سهر ئهم واقعهو لهم ساڵهدا حیزب كۆماری سۆسیالستی سۆفێتی ل ه سهر بناغهی حوكمرانی كرێكاران ل ه رێگای دام���هزران���دن���ی ئ��هن��ج��وم��هن��ی محهلیهو ه دامهزراند. ل��� ه م��ان��گ��ی ئ������ازاری 1918ق��هی��س��هر ن��ی��ك��ۆاڵی دووهم ل�� ه س���هر خ��واس��تو داوای بنهماڵهكهیو دارو دهستهكهی، دهستبهرداری دهس��هاڵت دهبێت ،دواتر ل ه الیهن بهلشهفیهكانهو ه خۆیو تێکڕای خێزانهكهی گولهباران دهكرێن. ل��� ه ئ��اك��ام��ی ك���وش���تو ب���ڕی���یو ق���اتو قڕییهكانی بهلشهفیهکان شهڕی ناوخۆ دهستپێدهكات ،ل ه ساڵی 1921ل ه دوای كۆتایی ئ��هم ش���هڕه ،لێنین كۆتایی ب ه ههموو نهیارو دوژمنانی دێنێت .بهاڵم، ب�� ه بارێكی ت��ردا بهلشهفیهكان كهوتن ه بارێكهو ه بۆ خۆیان ب��وون ب ه دوژم��نو بهرهی دژ ب ه كرێكارانو جووتیاران. ل ه ساڵی 1923یهكێتی كۆمارییهكانی سۆفێتی سۆسیالست ب�� ه چ���وار واڵت (روسیا ،ئۆكرانیا ،بیلالروسیا ،قهوقاس) دام��هزرا ،بهاڵم دواتر ئهم یهكێتی ه پازد ه واڵت دهگرێتهوه. ل��هم ق��ۆن��اغ��هدا بهلشهفیهكان ب��ری��اری داخستنی سهرجهم حیزب ه سیاسیهكانی تر دهدهن ،ل ه راستیدا ئهم بڕیار ه قۆناغی
یهكهمی پراكتیزهكردنی سیستمی تاك حیزبیو مۆدێلی حوكمرانی سۆفێتی بوو. ل ه ساڵی 1924لێنین ماڵ ئاوایی ل ه ژیان دهك��اتو كۆتایی ب ه م��اوهی حوكمرانی دێت. ب ه شیكاركردنو لێكۆڵینهو ه ل ه ماوهی دهسهاڵتی لێنیندا ،ل ه نێوان ساڵی 1917 تا 1924روسیا ب ه سێ قۆناغی جیاوازدا تێپهڕیوه: ١ــ شۆرشی ئۆكتۆبهر 1917و كۆتایی نهیارانی سۆسیالستیو پاشماوهكانی دهسهاڵتی قهیسهر. ٢ـ���ـ ش���هری ن��ێ��وان ك��ۆم��هن��ی��زمو چهپی كرێكاری. ٣ــ قۆناغی بهرجهستهكردنی سیاسهتی نیب. ك���ۆی ئ���هم س��ێ ق��ۆن��اغ�� ه ل�� ه گ��هوه��هردا پ��هڕی��ن��هوهی دهس��هاڵت��ی بهلشهفیهكان بوو ل ه قۆناغی لیبرالییهو ه بۆ قۆناغی ئۆتۆكراتی. بۆلشڤیکهکان ب ه گرتن ه دهستی دهسهاڵت وا خۆیان دهرخست ،ك ه ئهمان جێگرهوهی ئۆرستوكراتهكاننو نوێنهرو پێشهوای ك��رێ��ك��اران��ن ،ئ��هم��ان ب��ۆ ب��هرژهوهن��دی��ی كرێكارانو جووتیاران دروستبوون ،بهاڵم ل ه راستیدا ئهم دروشمو پڕو پاگهندانهی لێنینو هاوڕێكانی لهگهڵ كردهو ه توندو تیژییهكانیان دژ ب ه كرێكارو جووتیاران بهر یهك كهوتن یان پێكدادان ل ه نێوان دورش�����مو واق���ع���دا دروس���ت���ب���وو ،بۆی ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 174
ئ��هوهن��دهی پێنهچوو ب��هرهی دهسهاڵتی سۆسیالستی بۆ خۆیان بوون ب ه دوژمنی كرێكارانو جووتیاران. ل���هم ب����ارودۆخ����هداو ب��ۆ چ���ارهس���هری ئ���هم ق��هی��ران��هی ت��ێ��ی��ك��هوت��ب��وون ،لێنین ه��ی��چ رێ��گ��ای��هك��ی ل��� ه ب����هردهم����دا ن��هم��ا، ج��گ�� ه ل�� ه رهت���ك���ردنو پشتگوێخستنی یاسا مهوزوعییهكانی پێشكهوتن ،لهم ب��وارهدا لێنین پێی واب��وو خێراكردن ل ه بهرجهستهكردنی گ��ۆڕان��ی گهوههریی ل��ه ه���هردوو ب���واری ك��رۆك��یو رواڵ��هت��ی واقعی كۆمهڵگا ،ئهو بار ه دهخوڵقێنێت، ك ه بتوانرێت بناغهی سۆسیالستیهكی راس��ت��هق��ی��ن�� ه ل���هو واڵت���� ه دام��هزرێ��ن��ێ��ت، ی ترهو ه پێی وابوو هاوكات ل ه روویهك ب ه بهرگری ل ه دهسهاڵتی سۆسیالستیو مانهو ه ل ه دهسهاڵت ئهو ههل ه دهرخسێت، ئهم شۆڕش ه كاریگهریی ل ه سهر چینی ك��رێ��ك��اران��ی خ���ۆرئ���اوا دروس����ت ب��ك��ات. كرێكاران ل ه واڵت��ان��ی خۆیاندا شۆڕش ل��� ه دژی دهس���هاڵت���ی س���هرم���ای���هداری ئهنجام بدهنو حكومهتی سۆسیالیستی ل���هو واڵت���ان���هش دام����هزرێ����ت .لێنینو ترۆتسكی تروسكای هیوای سهركهوتنی س��ۆس��ی��ال��زم��ی��ان ل�� ه ئ��هگ��هری ش��ۆڕش��ی كرێكاری ل ه واڵتانی خ��ۆرئ��اوا دهبینی، بۆی ه پێیان واب��وو ئهگهر كرێكاران لهو واڵتانه ،ب ه تایبهتی ئهلمانیاو بریتانیاو فهرهنسا ــ چونكه گهشهی سهرمایهداری لهو واڵت��ان��هدا كامڵ ببووــ به شۆڕشی
كرێكاری بهرجهست ه بك هنو دهس��هاڵت بگرن ه دهس���ت ،دهت��وان��ن ببن ه پاڵپشتی شۆڕشی كرێكارانی روسیاو نههێڵن ئهم ی ئهزموون ه شكست بخوات ،بهو واتهیه كرێكارانی خۆرئاوا سرووش ل ه شۆڕشی روسیاو ه وهردهگرنو دهگهن ه دهسهاڵتو دوات��ر ئ��هوان دهبن ه پاڵپشتی كرێكارانی روسیا. ل�� ه واق��ع��دا ئ��هم خ��وێ��ن��دن��هوهی��هی لێنین وا دهرن���هچ���وو .ب��ۆی�� ه ت��رۆت��س��ك��ی پێی واب����وو دهب��ێ��ت روس��ی��ا ش���هر ل�� ه دژی واڵتانی سهرمایهداری بهرپا بكات ،ئهو ك��ات ك��رێ��ك��اران��ی ئ��هو واڵت��ان�� ه ل�� ه دژی دهسهاڵتهكهی خۆیان رادهپهڕنو پاڵپشتی ل ه روسیا دهكهن ،چونك ه بهرژهوهندییان لهمهدایه .بهاڵم ،لێنین ئهمهی پێ قبووڵ ن��هب��وو .ب��ۆی�� ه ب���اوهڕی واب���وو منداڵێك ئهگهر نهخۆشیش بێت ،ناكرێت بیكهیت ه قوربانیی منداڵێكی ساغ ،ك ه تا ئهمرۆ هیچ سیماو ئاماژهیهكی دهرنهكهوتووه. بێتوانایی ل ه چارهسهركردنی ئهم قهیرانهو بێتوانایی ل ه رهتكردنی ناكۆكییهكانیان هۆكارێكی سهرهكی رووخانی یهكێتی س��ۆڤ��ی��هت ب����وو ل��� ه ك��ۆت��ای��ی س����هدهی بیستهم ،وات ه دوای زیاتر ل ه حهفتا ساڵ حوكمرانی .ئهم ه ب ه ئاڕاستهی سیاسهتو ن بۆچوونهكانی لێنین ،رهنگ ه ب ه بۆچوو تێڕوانینهكانی ترۆتسكی بكرای ه ئاڕاستهی مێژووی یهكێتی سۆڤیهتو جهمسهری سۆسیالستی به شێوهیهكیتر بووایه.
175
لێنین ل ه دیراسهكردنی پهیوهندییهكانی ن���ێ���وان ج����ووت����ی����ارانو ك���رێ���ك���ارانو شیكاركردنی سروشتی ههردوو تووێژ، گهیشت ه ئ��هو ب����اوهڕهی یهكگرتنهوهی ئ��هم دووان���� ه ل�� ه واق��ع��دا مومكین نییه، ل�� ه گ��هوه��هردا ج��ووت��ی��اران پێویستیان ب��هزهوی��ی��ه .هیچ ب��هرژهوهن��دی��هك��ی��ان ل ه بهرجهستهكردنی سۆسیالزمدا نییه، بهڵكو ب ه پراكتیز ه بوونی سۆسیالزمو كۆمهنیزم ئهمان زهوییهكانیان ل ه دهست دهدهن ،ب��ۆی�� ه ل�� ه راس��ت��ی��دا ج��ووت��ی��اران ل�� ه سروشتیاندا زی��ات��ر مهیلیان ب��هالی سهرمایهداریدای ه نهك سۆسیالزم .ئهم ههقیقهت ه ل�� ه پ��راك��ت��ی��زهك��ردن��ی تیۆری ماركسیزم ل��هم واڵت���ه ،سهركردهكانی بۆلشڤیک گ��هی��ان��ده ئ���هو ب�����اوهڕهی ل ه پێناو مانهوهو رهتكردنی قهیرانهكانیاندا دهبێت سروشتی جووتیاران بگۆڕن ب ه كرێكاران ،یان جووتیار بكهن به كرێكار. لهم بارو دۆخهدا لێنین دهمرێتو واڵتێكی پڕ كارهساتو قهیران بۆ دوای خۆی ب ه جێ دههێڵێت .ب ه مردنی لێنین فهزایهك ل ه ترسو دڵهراوكێو پهژار ه كۆی خهڵكو سهركرده بهلشهفیهكان دهگرێتهوه . كۆنفراسی 13ی حیزب ب ه بێ لێنین ل ه فهزایهكی پڕ ل ه ترسو ناڕوونی بهسترا، ل ه نێو مشتو م��ڕی جیگرهوهی لێنین ل ه پڕ بۆ یهكالییكردنهوهی نیقاشهكان وهس��ی��هت��ن��ام��هی��هك��ی ل��ێ��ن��ی��ن ل��� ه الی���هن ژنهكهی لێنینهو ه فهزای مشتو مڕهكان
دهبرێتو كۆنفراسهك ه دهشهڵقێنێت ،ل ه وهسێتنامهكهدا لێنین داوا دهكات ،ك ه ستالین ل�� ه حیزب دوورب��خ��رێ��ت��هوهو ترۆتسكی جێگرهوهی بێت ،بهم وهسێتنامهی ه فهزای كۆنفراسهك ه ب��هت��هواوی تێك دهچێت، ستالین دهستلهكاركێشانهوهی خۆی رادهگهیهنێت ،بارودۆخی نێو كۆنفراس ئ��اڕاس��ت��هی ل��ێ��ك��ت��رازانو داب��هش��ب��وون وهردهگ��رێ��ت ،بۆی ه ئهندامانی كۆنفراس ب��ڕی��اردهدهن نامهكهی لێنین پشتگوێ بخهن ،كۆنفراس ب ه ههڵبژاردن ستالین بۆ جێگرهوهی لێنین دهستنیشان دهكات. ل�� ه راس��ت��ی��دا ت��رۆت��س��ك��ی خ����اوهن بیرو تێڕوانینێكی دیار بوو ،زۆرینهی ئهندامانی حیزب ش���ارهزای بیرو تێڕوانینهكانی بوون ،زۆر ل ه سهركردهكانی حیزب ل ه بیرو تێڕوانین ه رادیکاڵیو توندڕهوهکانی دهترسان .بهاڵم ،وهك ستالین لهبهرئهوهی پیاوێكی بیرمهندو نوسهر نهبوو كهس نهیدهزانی چۆن بیر دهكاتهوه ،هاوكات بهوهی پێشتر هیچ پۆستو دهسهاڵتێكی نهگرتبوو ه دهست ،كهس ئاشنای شێوازی ح��وك��م��ران��ی ئ��هم��ی ن��هب��وو .ل�� ه راستیدا پیاوێكی توندڕهوو بێ ویژدانو خاوهن سروشتێكی رهقو بێ بهزهیی بوو. ب ه كۆتایی دهسهاڵتی لێنینو ترۆتسكی، ستالین لێبوردنێكی گشتی بۆ ههموو ئهو زیندانیی ه سیاسیان ه دهرك��رد ،ك ه ل ه س��هردهم��ی لێنینو ترۆتسكیدا زیندانی کرابوون ،یان دوورخرابوونهوه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 176
ب ه دهست بهكاربوونی ستالین راستهوخۆ ب ه ناوی ریفۆرمی سیاسیو ئابوورییهو ه كهوت ه ئهنجامدانی چهندین گۆڕانكاری، ك ه ل ه كرۆكدا تهنیا بۆ بههێزكردنی پێگهو دهسهاڵتی خۆی بوو ،ستالین ل ه سهرهتادا ئهم گۆڕانانهی ب ه یاساو دهستوور ئهنجام دهدا ،بۆی ه ههر ل ه سهرهتاو ه بریاریدا ب ه نووسینهوهی دهستوورێكی نوێ. ل�� ه س��هردهم��ی ستالیندا زوڵ���مو زۆرو غ��هدرو نایهکسانی گهیشت ه بهرزترین ئ���اس���ت ،س��ت��ال��ی��ن ل��� ه پ��ێ��ن��او گهیشتن ب�� ه س��ۆس��ی��ال��زم س��ڵ��ی ل�� ه ه��ی��چ شتێك نهدهكردهوه .لهم قۆناغهدا بهوهی ستالین دركی ب ه بهربهستی ئایینیو پیاوانی خودا ك��ردب��وو .بۆی ه یهكهم قوربانی دهستی پیاوانو دارو دهستهی ستالین كهنیسهو شوێنهكانی خواپهرستیو قهشهو پیاوانی ئایینی ب ه ههموو شێوهو رهنگێكیانهو ه بوو .ههندێك جار پیاوانی ستالین تهنیا ب ه كوشتنی قهشهو پیاوانی ئایینییهو ه نهدهوهستان ،بهڵكو سهریان دهبڕینو الشهكانیان ل ه شوێنو جێگا گشتییهكان ب��ۆ ترساندنی خهڵك ب��ۆ م���اوهی چهند رۆژێك ههڵدهواسی .ب ه ههزاران كهسی ئیماندارو خاوهن باوهڕ ئهوانهی ئاماد ه ن��هب��وون دهس��ت��ب��هرداری بیرو ب��اوهڕی ی دهک��ران و دهبرانه ئایینییان بن زیندان دوورخراوگاکان .ل ه دوای تهنیا پێنج ساڵ تهنیا یهك جێگای خواپهرستیو ئایینی نهمان ،ههموویان دوای بهتااڵن بردن
دهتهقێندرانهوه. ل�� ه س��اڵ��ی 1928ترۆتسكی ب�� ه دهس��ت ب ه س��هری ه��هواڵ��هی مهنفا دهك��رێ��ت ،ل ه دوای ئهمیشهو ه ههرچی ههڵگری بیرو تێروانینی ترۆتسكی بوو یان الیهنگری بوو ،تومهتی خیانهتكارو دژ ب ه شۆڕشی دهدرای ه پاڵو ههناردهی زیندانهكان ،یان مهنفا دهكرا. ل��هم س���هردهم���هدا ،واڵت ل�� ه دهس��هاڵت��ی تاك حیزبییهو ه گۆڕا بۆ دهسهاڵتی تاك ه كهسی. ل ه پڕۆسهی گۆڕینی واقعی كۆمهاڵیهتی روس��ی��دا مۆدێلی ك��ارك��ردن ب�� ه ستایلی گ��ۆڕی��ن��ی م���رۆڤ ب�� ه رۆب���ۆت دوور ل ه ههموو پێوهرێكی مرۆڤایهتیو وی��ژدان بهرجهست ه كرا .ل ه نهخشهی پێنج ساڵیدا ستالین دوو ئاڕاستهی یان دوو رێگای خست ه ب��هردهم تاكهكانی كۆمهڵگا ،یان دهبوو تاك ببێت ه كرێكارو ل ه كارگهیهكدا ب ه موچهیهكی زۆر ك��هم ،ب��ژیو مهمر ه ژی���ان ب���هرێ ب��ک��ات ،ی��ان دهب���وو ببێت ه سهرباز ل ه سوپای حكومهت. ل ه سهرهتای سییهكاندا روسیا واڵتێكی كشتوكاڵی دواكهوتوو بوو ،جووتیاران بهشی ههر ه زۆری پێكهاتهی دانیشتووانیان پێكدههێنا .ئهو كات دروشمی (پێویست ه ل ه پێناو سهركهوتنی سۆسیالزمدا گۆالك ل ه ناو بهرین ).ستالین ب ه ههمان شێوهی سهرمایهدار مامهڵهی لهگهڵ جووتیار ه دهوڵهمهندهكان دهكرد ،پێی وابوو ئهمان ه
177
دوژمنی گهلن .بۆی ه زۆربهیان زیندانی دهكران ،یان بۆ دوورخراوگای (سیپیریا) یان دهن��اردن ،لهم س��هردهم��هداو ل ه ژێر ن��اوی سهرلهنوێ پ��هروهردهك��ردن��هوهدا كۆی گهالنی رووسیا دهكران ب ه كۆیلهی كارو بیناسازیی. لهم پرۆسهیهدا كۆمهڵێك پرنسیپ كران ب ه نهخشهڕێگاو سیاسهتو میكانیزمیی ج��ێ��ب��هج��ێ��ك��ردن��ی پ��ل�انو ن��هخ��ش��هك��ان��ی بهرجهستهكردنی سهپاندنی سۆسیالزم. ل ه ژێر دروشمی (ههموو شتێك ل ه پێناو سۆسیالزمدا رهوایه) شهرعیهت ب ه ههموو جۆره تاوانو غهدرو نایهکسانییهک درا. ل ه رێگای كاركردن ب ه پرنسیپی مرۆڤ رادێ���ت ،ی��ان ل ه پێناو كارێكی پیرۆزدا دهمرێت .پرۆسهی گۆڕینو شێواندنی واقعی كۆمهاڵیهتی رووس��ی ب ه بههای سهدان ههزار قوربانی سهپێندرا. ل ه كاتێكدا رۆژان ه ب ه دهیان تهرم بههۆی برسییهتیو ه��هژاریو نهدارییهو ه فڕێ دهدران��� ه س��هر شهقامو ن��او كۆاڵنهكان، عهرهبانهكانی كۆكردنهوهی تهرم فریای ههڵگرتنهوهیان ن��هد هك��هوت��ن ،حكومهت دانهوێڵهو خۆراكی ه��هن��اردهی واڵتانی دهرهو ه دهك����رد ،ل�� ه س��اڵ��ی 1933لهو كاتهی ،ك ه ل ه ئۆكرانیا پێنج ملیۆن كهس ل ه برسا دهم��رد ،حكومهت پێنج ملیۆن تهن دانهوێڵهی ههناردهی واڵتان دهكرد. كۆنفراسی 1934بۆ ستالین شۆكێكی ك��وژهر ب��وو ،ل ه ههڵبژاردنی سهرۆكدا،
ك��ی��رۆف ل�� ه ستالینی ب����ردهوهو دهنگی زیاتری هێنا ،ب��هاڵم ئ��هم سهركهوتنهی ك��ی��رۆڤ س���هری خ�����وارد ،ب��ۆی�� ه دوای چ��هن��د رۆژێ����ك ب�� ه ش��ێ��وهی��هك��ی ت��همو مژاویی تیرۆر دهكرێت ،ستالین ب ه رێو رهسمێكی فهرمی تهرمهكهی ب ه خاك دهسپێرێت .ستالین ئهم كارو ههڵوێستهی لیژنهی ناوهندی ل ه بیر ناچێت ،ل ه دوای مهراسیمی ب ه خاك سپاردنو گرتنهوهی دهس�����هاڵت ،ب��هرن��ام��هی ت��ۆڵ��هك��ردن��هو ه ل�� ه وان���هی دهن��گ��ی��ان ب�� ه ك��ی��رۆڤدا بوو دهست پێ دهكات ،بهشی ههر ه زۆریان تیرۆر د هک��ات ،یان بۆ دوورخراوگایان دهنێرێت .ل ه ساڵ 1935دا ب ه فهرمانی ستالین چل ملیۆن كهس دهنێردرێت بۆ گۆالك .ل ه 20ی ئابی 1940دا ترۆتسكی ل ه دوورخ��راوگ��ادا تیرۆر ك��را .ل ه ساڵی 1953دا ب�� ه م��ردن��ی ستالین گۆڕانێكی گرنگ ل ه سیستمی حوكمرانیو ئیدار ه روودهدات ،ئهندامانی لیژنهی ناوهندی بۆ دووبار ه نهبوونهوهی مۆدێلی ستالینزم ش��ێ��وازی ئ���ی���دارهو س��هرك��ردای��هت��ی ب ه كۆمهڵ دادهڕێ��ژن .بهاڵم ،ئهم بهرنامهی ه سهد ل ه سهد جێگیر نابێت جارێكی تر دهسهاڵت دهچێتهو ه سهر ههمان رێچكه، چونك ه كێش ه ل ه كهسهكهدا نهبوو ،بهڵكو كێش ه ل ه سیستمهكهو مۆدێلی حوكمرانیدا ب���وو ،ئ��هو م��ۆدێ��ل��هی ت��ا ئ��هم��رۆ بهشی ههر ه زۆری دهسهاڵتهكانی خۆرههاڵت پ���هی���ڕهوی دهك�����هنو گ��هالن��ی��ش پ��ێ��وهی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 178
دهناڵێنن .ب ه ههڵبژاردنی لیژنهی ناوهندی ح��ی��زب خ���رۆچ���ۆڤ ج��ێ��گ��ای ستالینی گ��رت��هوه .ه��هر ل ه س��هرهت��او ه خرۆچۆڤ دانی به تاوانهكانی ستالیندا نا. ه��اوش��ان��ی ب����هردهوام����ب����وون ل��� ه س��هر ههمان مۆدێلو ستایلی ستالینزم .بهاڵم، كۆمهڵێك گۆڕانكاری گ��هورهش ئهنجام دران .ل ه زهمهنی خرۆچۆڤدا ئهندامانی لیژنهی نێوهندی پارتو راگهیاندنهكان... هتد ،شێو ه ئ��ازادیو سهربهخۆییهكیان وهرگ����رت ،ئ��هن��دام��ان��ی ن��اوهن��دی حیزب حهسانهیان وهرگ����رت ،دهسهاڵتهكانی پۆلیسی نهێنی س��ن��ووردار ك��ران ،چیتر بۆیان نهبوو دهس��ت بخهن ه كاروباری لیژنهی ناوهندییهو ه یان ههڕهشهیان لێ بكهنو تیرۆریان بكهن .ب ه شێوهیهكی گشتی لهم سهردهمهدا ئهندامانی پارتو خهڵكیش توانیان تا ئاستێكی سنوردار ههناسهیهكی ئ���ازادی ه��هڵ��م��ژن .شێو ه ئاشتهواییو جێگیریهك بهرجهست ه بوو. خرۆچۆڤ كاری ل ه سهر كهمكردنهوهی بهرههمهێنانی چهكسازیو سهربازی كرد ،ژمارهی سهربازهكانی حكومهتی ل ه 5،5سهربازهو ه كهمكردهو ه بۆ ٥،٢ملیۆن س��هرب��از .ب��هم س��ی��اس��هت��هی خ��رۆچ��ۆڤ دهرگایهكی ل ه سهر دبلۆماسی دهرهكی ك���ردهوهو ئومێدێكی دا ب�� ه كۆتایی ب ه ترسی شهڕی نێوان ئهمهریكاو سۆڤیهت. ل ه ب��واری پهیوهندییكانی لهگهڵ چیندا، ل ه هاوشانی بوونی ناكۆكیو جیاوازی
تێڕوانینو سیاسهتی ك��ارك��ردن .ب��هاڵم، خرۆچۆڤ سیاسهتهكانی ماوی ل ه سهر گرنگیدان ب ه سیستمی بهرگریی ل ه جێگای سیستمی هێرشبهر ب ه دڵ بوو ،هاوكات ك��اری ب��ۆ ك��هم��ك��ردن��هوهی گرژییهكانو دۆزی��ن��هوهی بهرنامهیهکی ه��اوب��هش ل ه نێوانیاندا دهكرد. ك���ۆی ئ���هم س��ی��اس��هت��ان��هی خ��رۆچ��ۆڤ بهشێكی زۆری ئهندامانی لیژنهی ناوهندی سهغڵهت كردبوو ،ههندێك پێیان وابوو بهم سیاسهتو ستراتیج ه یهكێتیی سۆڤیهت بهرهو الوازیو ههڵدێر دهبات ،الیهنگرانی خرۆچۆڤ ب ه پێچهوانهو ه پێیان وابوو كاتی ئهو ه هاتوو ه سۆڤیهتو جهمسهری سۆسیالستی گ����ۆڕانو ری��ف��ۆرم��ێ��ك ل ه س��ی��اس��هتو ب��هرن��ام��هو ب��ی��ری خ��ۆی��ان��دا ئهنجام ب���دهن .ل�� ه راس��ت��ی��دا خ��رۆچ��ۆڤ هاوشێوهی لێنین دركی ب ه گهورهبوونو ب��ااڵب��وون��ی ق��هی��ران��ێ��ك��ی س��ت��راك��چ��هری ئهزموونو مۆدێلی سۆسیالستیو ستایلی حوكمڕانیی واڵتی سۆڤیهتی دهكرد .بۆی ه ل ه سیاسهتی كاركردنیدا ههوڵیدهدا شێو ه هاوسهنگییهك ل ه نێوان مۆدێلی ستالینو خواستو پێویستییهكانی كرانهوهو گۆڕان پهیڕهو بكات ،تا ل ه الی��هك سۆڤیهت ل ه قاڵبی چهقبهستویی دهربكات ،ل ه ههمان كاتدا پارێزگاریی ل ه هیبهتی جهمسهری سۆسیالستیو مهترسییهكانی س��هر داڕمانی الواز بكات. ل��هم پ��رۆس��هی��هدا خ��رۆچ��ۆڤ ههنگاو ب ه
179
ههنگاوی بۆ بهرجهستهكردنو سهپاندنی بیرو تێڕوانینهكانی خۆی دهڕۆیشت. ل�� ه ساڵی 1957ل�� ه كۆنفراسی حیزبی شیوعیدا ل ه رێگای كودهتایهكی سپیهو ه ههوڵێك ب��ۆ دهرك��ردن��ی خ��رۆچ��ۆڤ ل ه بازنهی دهسهاڵتو پۆستی سهرۆكایهتی درا ،بهاڵم ئهم ههوڵ ه شكستی خواردوو سهركهوتوو نهبوو .ل ه وهاڵمدا خرۆچۆڤ ب ه ههمان مۆدێلی ستالین ههموو ئهوانهی بهشدار بوون ل ه موئامهرهكه ،ب ه چهند قۆناغێك دووری خستنهوه ،بهاڵم جیاواز ل ه ستالین ن ه تیرۆری كردنو ن ه زیندانیی کردنو نه بۆ دوورخراوگای ناردن. ل��� ه راس���ت���ی���دا چ���هن���د ج���ارێ���ك ه��هوڵ��ی تیرۆركردنی خرۆچۆڤ درا ،ل ه ههندێك ل��هو ه��هواڵن��هدا گومانهكان بۆ برجنیف دهچوو. ل ه رووی داراییهو ه خرۆچۆڤ پیاوێكی دهست پاك بوو .بهاڵم ،بهرانبهر ب ه رهگهزی مێین ه الواز ب���وو ،هێزێكی ئهفسانهی كاریگهری ل ه سهر بهرانبهرهكهی ههبوو، گ��وت��ار بێژێكی ب�� ه ت��وان��او لێهاتووبوو، ل�� ه م��هڕ ئ��هم خهسڵهت ه ل�� ه كاتی یهكهم سهردانی بۆ ئهمهریكا رۆژنامهنووسێكی ئهمهریكی دهڵێت :ئهگهر ئهم پیاو ه خۆی بۆ پۆستی سهرۆكایهتی ئهمهریكا كاندید بكات ئهو ه زۆرینهی دهنگهكان ب ه دهست دههێنێت. ل ه ساڵ 1964دا ب ه بیانووی نهخۆشیو پ���ی���ری ب��� ه ك����ودهت����ای����هك ل��� ه پ��ۆس��ت��ی
س��هرۆك��ای��هت��ی الدهب��رێ��تو خان ه نشین د هك��رێ��ت .ل ه ساڵی 1973ماڵئاوایی ل ه ژیان دهكات. زۆرێ��ك ل ه سیاسهتمهدارو بیرمهندان پێیان وای��� ه ئ��هگ��هر م���اوهی حوكمرانی خ���رۆچ���ۆڤ درێ�����ژهی ب��ك��ێ��ش��ای�� ه ئ���هو ه رهن���گ��� ه الدان��ێ��ك��ی گ�����هوره ل���ه رێ���رهی مێژووی یهكێتی سۆڤیهتو جهمسهری سۆسیالستی روویبدایه ،رهنگ ه ئهمرۆی یهكێتی سۆڤیهتو روس��ی��او سیستمی سۆسیالستیش بهو رێگای ه بهم شێوهیهی ئێستا نهبوایه. ل ه دوای خرۆچۆڤ ،برجنیف دهسهاڵت دهگرێت ه دهس��ت ،ئ��هم پیاو ه ب ه كورتی ههوڵی السایی كردنهوهی ستالینی دهدا، ههوڵیدهدا سیاسهتو مۆدێلی حوكمرانی ستالین بهرجهست ه بكات ،بۆی ه بهشێكی زۆر ل ه گ��ۆڕانو پرۆژهكانی خرۆچۆڤی پشتگوێ خست. ل�� ه س���هردهم���ی ب��رج��ن��ێ��ف��دا ج��ارێ��ك��ی تر گرنگی درایهو ه ب ه سیستمی چهكسازی هێرشبهرو ژم���ارهی ئ��هن��دام��ان��ی سۆپا جارێكی تر ل ه 2،5ملیۆنهو ه كرایهو ه ب ه 5،5ملیۆن .ئهم سیاسهتو بیركردنهوان ه لهم قۆناغهدا هۆكارێك بوو بۆ سهرلهنوێ سوربوونهوهی پشكۆی شهڕی ساردو قووڵبوونهوهی ناكۆكییهكان .برجنیف دهیویست ب ه ههمان ستایلی ستالین ل ه سهر حیسابی بارودۆخی ناوخۆ رۆڵی دهرهكی یهكێتی سۆفیهت بهرزبكاتهوه،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 180
ل��هم سیاسهتهدا ل ه كاتێكدا ،ك ه گهالنی س���ۆف���ی���هت ب���ه دهس���ت���ی ب��رس��ی��ی��هت��یو ه��هژاری��ی��هو ه دهی��ان��ن��ااڵن��د ،حكومهت ل ه چ��وارچ��ێ��وهی ب��هرن��ام��هی پشتگیری ل ه س��ی��س��ت��مو ج��هم��س��هری سۆسیالستی، ب ه ه��هزاران تهن كۆمهكو یارمهتی ب ه واڵتانی تر دهبهخشی. ل�� ه رووی خهسڵهتی كهسایهتییهوه، پیاوێكی بههێزبوو ،خاوهنی ئیرادهیهكی گهور ه بوو .بهاڵم ،وهك زیرهكی پیاوێكی سستو كهم ه��هزم ب��وو .شارهزاییهكی س���ن���وورداری ل��ه ب����واری ك���ارو ب��اری دهوڵهتدا ههبوو. ل ه خولی یهكهمی دهسهاڵتهكهیدا 1964 ـ��ـ ،1975برجنێڤ ب�� ه ئ��اس��ای��ی ك��ارو ب���ار هك���ان���ی خ���ۆی ب��هڕێ��خ��س��ت .ب���هاڵم، ل�� ه خ��ول��ی دووهم�����دا وات��� ه دوای س��اڵ 1975تووشی كۆمهڵێك كێشهو گرفت ب���وو ،ب�� ه ت��ای��ب��هت��ی ل�� ه رووی ت��وان��ای��ی جهستهییهوه .ل�� ه رووی سیاسیشهو ه ل ه ئاكامی سیاسهت ه نادروستهكانی ل ه خولی یهكهمدا راستهوخۆ رووب��هڕووی قهیرانهكانی سیستمی حوكمرانی بووهوه، ب ه بارێكیتردا تووشی نهخۆشیو دهرد ه پیری دهبێتو دهیهوێت دهستبهرداری دهسهاڵت ببێت ،هاوڕێو هاوبیرانی رازی نابنو داوای لێدهكهن بهردهوام بێت ،لهم كاتهو ه كۆمهڵێك ل ه پشتی ئهمهو ه واڵتیان بهڕێوهدهبرد ،ل ه ساڵی 1982برجنێڤ دهم��رێ��تو واڵت ب ه كۆمهڵێك قهیرانو
كێشهی ستراكچهرییهو ه بۆ دوا خۆی ب ه جێدههێڵێت. سیاسهتی دهرهكی سۆڤیهت ..شهڕی سارد ب ه درێژایی ماوهی دهسهاڵتی سیستمی س��ۆس��ی��ال��س��ت��ی ی��هك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��هت سیاسهتێكی روونو رهق���ی ه��هب��ووه، ل��هگ��هڵ دوژم��ن��انو ن��هی��اران��ی ش��هڕی تا س���هر ئێسك ب���وو ،ل��هگ��هڵ ه��اوب��ی��ران��ی سیاسهتی كۆنترۆڵكردنی كۆی دهسهاڵتی ئهو گهلو نهتهوانهی ههبوو ،ل ه رێگای ك��ۆم��هكو ه��اوك��اری بێت ه��هروهه��ا ل ه رێگای بهرپاكردنی گوشاری سیاسی، یان ئابووری. یهكێتی س��ۆڤ��ی��هت ت��ی��ۆرێ��ك��ی ت��ای��ب��هتو دی��اری سیاسهتی دهرهك��ی نهبوو ،بۆی ه ت��ا ئ��هم��رۆ م��هن��ه��هج��ێ��ك ،ی���ان تیۆرێكی تایبهت ب ه دیبلۆماسییهتی سۆسیالستی، یان سۆڤییهتی روونو دیار نییه .كۆی سیاسهتی دهرهكی ئهم واڵت ه تا سهردهمی داڕم����انو س��هرل��هن��وێ گ���هڕان���هوهی بۆ ل��ووت��ك�� ه ب��� ه ه���هم���ان ش���ێ���وهو ستایلی سیاسهتی ناوخۆی سروشتێكی توندی ه��هب��وو ،ل�� ه س��هر كۆمهڵێك پرنسیپو بنهمای ئایدیۆلۆجی بهستوو بناغ ه نرابوو. ل ه دوای شهڕی جیهانی دووهم جیهان ب ه گشتی دابهش بوو ب ه سهر دوو جهمسهری ج��ی��اوازو دژ ب�� ه ی���هكو ن��اك��ۆك��دا ،هیچ
181
واڵتێك ،یان هیچ سیستمێكی سیاسی ل ه نێوان ههردوو جهمسهری سۆسیالستیدا ب�� ه راب��هرای��هت��ی��ی یهكێتیی س��ۆڤ��ی��هتو سهرمایهداری ب ه رابهرایهتیی ئهمهریكا ب ه بێالیهنی نهمایهوه .ئهم بارودۆخ ه تا ساڵی 1989سێ قۆناغی بڕی: ١ــ قۆناغی 1947بۆ :1963 ل����هم ق���ۆن���اغ���هدا ك��ێ��ش��هو ن��اك��ۆك��ی��ی�� ه نیودهوڵهتییهكان ،ب ه تایبهتی پهیوهندی نێوان ههردوو جهمسهر گهیشت ه ئهوپهڕی گ����رژی ،ب��ه ه����هردوو ب���اری ئ��اس��ۆی��یو ستونیی پهیوهندییهكان زۆر ئاڵۆزتر بوونو بارو دۆخی ژیانی مرۆڤایهتی به گشتی گهیشت ه ئاقاری كارهساتو ترسی شهڕێكی وێرانكهر ل ه سهر ئاستی ههموو زهوی .ل��هم قۆناغهدا ك��ۆی تیۆرهكانی دبلۆماسی تووشی شكستو ئیفلیجی ب���وون .رۆژ ب�� ه رۆژ سهنگهرگرتن ل ه ی��هك��ت��ری ت��ون��دت��رو ف��رهوان��ت��ر دهب���وو. زۆربهی واڵتانی پهڕ بوون ب ه قوربانی ئهم سیاسهتو ملمالنێیه ،چهندین گهلو نهتهو ه بوون ب ه قوربانی ئهم ناكۆكییه ،به واتا تهنیا سۆڤیهتو ئهمهریكا باجی ئهم شهڕهیان نهدا ،بهڵكو سهرجهم مرۆڤایهتی بوون ه قوربانیی ئهم دیاردهیه .پێشكهوتن ه مهزنهكانی چهكسازیی ئۆتۆمی گهیشت ه ئ��اس��ت��ێ��ك ه����هر دهس��ت��ك��اری��ك��ردن��ێ��ك��ی كارهساتێکی دهخوڵقاند ،ههڕهشهی ل ه نێوچوونی له كۆی مرۆڤایهتی دهكرد.
ل ه ساڵی 1945دا ئهمهریكا تووانی ببێت ه خاوهن چهكێكی ئهتۆمی ،ل ه ساڵی 1949دا ی�� هك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��هت��ی��ش چ��هك��ی ئ��هت��ۆم��ی دروس��ت��ك��رد ،ل�� ه ساڵی 1953دا ئاستی پێشكهوتنی چ��هك��ی ئ��هت��ۆم��ی گهیشت ه ئاستێكی زۆر ترسناك. ل��هم ب��ارو دۆخ���هدا ،بۆ دوورك��هوت��ن��هو ه ل��� ه ش���ه���ڕی رووب��������هڕوو ب���وون���هوهی راستهوخۆ ،ه��هردوو جهمسهر مۆدێلی شهری بهوهكالهتیان داهێنا ،ب ه وات ه واڵت ه ب��چ��ووكو گهشهكردوهكانیان دهك��رد ه ئ��ام��ڕازو گ��ۆڕهپ��ان��ی ش���هڕی نێوانیان. ل ه چوارچێوهی ئ��هم ب���وارهدا ،ه��هردوو ج��هم��س��هر چ��هن��دی��ن رێ��ك��ک��هوت��ن��ن��ام��هو هاوپهیمانی س��هرب��ازیو چهكسازیو بهرگریی هاوبهشیان ههر یهك ل ه گهڵ هاوپهیمانو گروپی خۆیدا مۆركرد. ــ ل ه ساڵی 1947دا ئهمهریكا هاوپهیمانیهكی ب ه ناوی (ریو دی جانیرۆ) لهگهڵ واڵتانی ئهمهریكای باشور بهست. ــ ل ه ساڵی 1949دا ئهمهریكا هاوپهیمانی (ب��اك��ووری ئهتڵهسی) ل�� هگ��هڵ واڵت��ان��ی (بهریتانیا ،فهرهنسا ،بهلجیكا ،هۆڵهندا، ن��هروی��ج ،دانیمارك ،پۆرتوگال ،یۆنان، ئیتاڵیا ،ئهڵمانیای خ���ۆرئ���اوا ،ك��هن��هدا، توركیا)دا مۆركرد. ــ ل ه ساڵی 1951دا پهیماننامهی بهغداد ل ه نێوان ئهمهریكاو واڵتانی (عێراق ،ئێران، توركیا ،پاكستان) گرێدرا. ــ رێكکهوتنێكی سهربازی دوو قۆڵی ل ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 182
نێوان ئهمریكاو (ژاپۆن ل ه ساڵی ،1951 كۆریای باكوور ل ه ساڵی ،1953چینی نیشتمانی ل ه ساڵی )1954مۆركرا. ــ ل ه بهرانبهریشدا یهكێتی سۆڤیهت ل ه س��اڵ��ی 1955هاوپهیمانی (وارش����ۆ)ی لهگهڵ واڵتانی (پۆڵۆنیا ،بولگاریا ،هنگاریا، چیكسڵۆڤاكیا ،ئهڵمانیای خ��ۆره��هاڵت) مۆركرد. ــ ل ه ساڵی 1950رێكکهوتننامهیهكی دوو الیهنهی لهگهڵ چینی باشووردا مۆركرد. ل ه روویهكی ترهو ه ملمالنێو ههوڵهكان بۆ پێشخستنی چهكسازی ب ه تایبهتی بوارهكانی (موشهكی كیشۆربر ،بۆمبی ه���ای���درۆج���ی���ن���ی ،ك��هش��ت��ی ژێ����ر ئ���اوی ئهتۆمی ...هتد) رۆژبهڕۆژ ل ه پێشكهوتنو گهشهكردنێكی زۆر خ��ێ��راو گ���هورهدا بوون. ئ��هم پێشكهوتنهو باڵوهكردنی ب ه سهر گهالنی بچووكو رژێم ه دیكتاتۆرهكان زهمینهی بهرجهستهبوونی شهڕی ئهتۆمی زۆر زی��ادی ك��ردو ئ��هو ب��ارهی خوڵقاند تهنانهت خ��ودی ئهمریكاو سۆڤیهت بۆ خۆشیان ت��وان��ای كۆنترۆڵكردنی ئهو چ��هك��ان��هی��ان نهمێنێت .ل���هو رۆژان����هو ه ت��ا ئ��هم��رۆ ،ك�� ه چهندین واڵت ب��وون ب ه خاوهنی چهكی ئهتۆمی ،وهك واڵتانی ئێران ،كۆریای باشوور ...هتد ،بوون ب ه گرفتو كێش ه بۆ سهرجهم مرۆڤایهتی. ب ه بارێكی تردا ،ئهم پێشكهوتنهی بواری چهكسازیو ئهتۆمی لهو بار ه ترسناكهیدا
هاندهر بوو بۆ رهتكردنی دۆخی شهڕو ملمالنێی چ���هك���داریو س���هرب���ازی ،بۆ بهرجهستهبوونی ركابهرایهتیو ملمالنێ ل���ه ب���وارهك���ان���ی ئ����اب����ووری ،س��ی��اس��ی، كلتووریو كۆمهاڵیهتی. ل��� ه رووی ئ����اب����ووریو دارای����ی����هوه، ئ��هم��هری��ك��ی��ی�� هك��ان ل��ه رێ��گ��هی پ���ڕۆژهی مارشاڵهو ه توانییان كۆنترۆڵی ئیمپراتۆر ه كۆنهكانی ئهوروپا ،ب ه تایبهتی بریتانیاو فهرهنسا بكهن .ئ��هوروپ��ای ب��هش��دار ل ه ش��هڕ ب�� ه ب��ڕی زی��ات��ر ل�� ه س��هدو ههشتا م��ل��ی��ار دۆالر ق�����هردهو ه ل�� ه ش���هڕ هات ه دهرهوه ،بارو دۆخی واڵتانی داگیركهر، ب ه تایبهتی بریتانیا ،زۆر خ��راپو ئاڵۆز بوو ،پێویستیان ب ه یارمهتیی ئهمریكا بوو تا بتوانن بهرانگاریی داڕمان ببنهوه ،لهم ب��ارهدا ل ه بهرانبهر دان��ی ق��هرد ئهمریكا كۆمهڵێك مهرجی ب ه سهر ئهو واڵتانهدا سهپاند ،ك ه ل ه كڕۆكدا كۆنترۆڵی تهواوی سیاسهتو ئابووری ئهو واڵتانه دهكات. ل��ه ب���واری ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردن��ی ئ��هوروپ��ادا ئهمریكا رێكخراوی (ئهوروپی بۆ هاوكاری ئ��اب��ووری) دام���هزران���د ،ب��هم سیاسهته، ئهمهریكا كۆنترۆڵی بهشی ههر ه زۆری ه��هردوو كیشوهری ئ��هوروپ��او ئاسیای ك��رد .ل�� ه بهرانبهریشدا سۆڤیهتییهكان مهكتهبی راگ��هی��ان��دن��ی كۆمنیزمیان بۆ ه��ۆش��ی��ارك��ردن��هوهو وری���اك���ردن���هوهی ئهوروپا ل ه سیاسهت ه پاوانخوازییهكانی ئهمریكا دام���هزران���د .ل�� ه ه��هم��ان كاتدا
183
ئ��هن��ج��وم��هن��ی ه���اوك���اری ئ���اب���ووری بۆ پاڵپشتی سیستم ه سۆسیالستیهكانی جیهان ب ه گشتیو ئهوروپا به تایبهتی دامهزراند. ل�� ه رووی سیاسییهو ه ل�� ه نێو ش��هڕو ملمالنێكاندا كۆمهڵێك قهیران دروستبوون لهوانه: ـ��ـ قهیرانی بهرلین :ل�� ه پ��اش رووخ��ان��ی ئ��هل��م��ان��ی��ای ن���ازی ئ���هم واڵت���ه ب�� ه س��هر ه������هردوو ج���هم���س���هردا س��ۆس��ی��ال��زمو س��هرم��ای��هداری ،ئهمهریكاو سۆڤیهتدا داب���هش ب���وو ،سۆڤیهتیهكان پاڵپشتی دامهزراندنی سیستمێكی سۆسیالستیان ل�� ه ب��هش��ی خ��ۆره��هاڵت��ی ئهلمانیا ك��ردو ئ��هم��هری��ك��اش پاڵپشتی ل�� ه سیستمێكی سهرمایهداری ل ه بهشی خۆرئاوا كرد، ل ه ئاكامدا ئ��هم واڵت��هی��ان دابهشكرد بۆ دوو بهشی دژ ب ه ی��هكو ج��ی��اواز ،ئهم واڵت�� ه ئ��هوهن��د ه یهكپارچ ه ب��وو نهدهكرا سنورهكهی جیابكاتهو ه بۆی ه دیوارێكیان ل ه نێوانیاندا دروستكرد ،ك ه دوات��ر ئهم دیوار ه بوو ب ه شورای بهندیخانهیهك بۆ ههردوو بهشهكه. ـ��ـ ق��هی��ران��ی ك��ۆری��ا :ل�� ه س��اڵ��ی 1945دا ئهمهریكاو یهكێتی سۆڤیهت كۆریایان داگیر كرد ،ب ه ههمان شێوهی ئهلمانیا ئهم واڵت��هش ل ه نێوان ه��هردوو جهمسهردا دابهش بوو. ــ قهیرانی كوبا :ل ه ساڵی 1962دا فڕۆك ه سیخورییهكانی ئ��هم��ری��ك��ا ،بنكهیهكی
م��وش��هك��ی س��ۆڤ��ی��هت��ی��ی��ان ل�� ه ك��هن��داوی (ب�����هرازان) دۆزی���ی���هوه ،ل��ه ب��هران��ب��هردا ئهمهریكییهكان گوشارێكی زۆری��ان بۆ سۆڤیهتییهکان هێناو ههڕهشهی شهڕێكی گشتگیریان ل ه یهكێتیی سۆڤیهتدا دهكرد. ل ه كۆتاییدا ب ه رێكکهوتنێك سۆڤیهتییهکان موشهكهكانیان ل ه كوبا كشاندهو ه بهرانبهر ئهمهش ئهمهریكییهكانیش پهیمانیاندا هێرش نهكهن ه سهر كوبا .ل ه ساڵی 1959دا ب��ۆ ی��هك��هم ج���ار خ��رۆچ��ۆڤ س��هرۆك��ی یهكێتی سۆڤیهت ل ه سهر دهعواتكردنی سهرۆك ئایزنهاوهر سهردانی ئهمهریكای ك��ردو بۆ یهكهم جار ه��هردوو سهرۆك رووبهڕوو پێكهوه دانیشتن. ٢ــ جهولهی 1963ــ :1979 ل ه ئهدهبیاتی سیاسی شهڕی ساردا ئهم جهولهی ه ب ه قۆناغی ئاشتهواییو پێكهو ه ژیان ناو دهبرێت. ب ه كۆتایی هاتنی دهس��هاڵت��ی ستالینو هاتن ه س��هر حوكمی نیكیتا خرۆچۆڤ سیمای س��هرهت��ای قۆناغێكی ن��وێ ل ه پ��هی��وهن��دی ن��ێ��ودهوڵ��هت��یو گ��هڕان��هوهی حورمهت بۆ دبلۆماسیهت بهدهركهوت، س��هرۆك خ��رۆچ��ۆڤ ه��هر ل ه سهرهتای دهس��ت��ب��هك��ارب��وون��ی��ی��هو ه ل��� ه ك����ردارو گ���وت���ارهك���ان���ی���دا س��ی��م��ای ك����ران����هوهو سیاسهتێكی ئابووری نوێ بهدیدهكرا. ل�� ه كۆنفرانسی 20ی حیزبی شیوعی سۆڤیهتی ،ل�� ه ساڵی 1959خرۆچۆڤ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 184
بیرو تێڕوانینی خۆی ل ه سهر سیاسهتی دهرهكی یهكێتی سۆڤیهتو پێویستییهكانی گۆڕانو كرانهو ه خستهڕوو ،سهرۆك ل ه كۆنفراسهكهدا ل ه پێناو بهرجهستهكردنی ئ��اش��ت��هوای��ی گشتیدا جهختی ل�� ه سهر داڕشتنهوهی سیاسهتێكی دهرهكی نوێ ك����ردهوه ،داوای��ك��رد ش��هڕو ملمالنێكان بخرێن ه ب���واری ئ���اب���ووریو زانستیو سیاسیو ك��ل��ت��ووری��ی��هوه ،رێ��گ��ا بدرێت ب ه گ��هالن ب ه ئ��ازادی رێ��ڕهوی مێژووی خۆیانو مۆدێلی حوكمرانی تایبهت ب ه خۆیان دابڕێژنهوه. لهم قۆناغهدا دی��دارو چاوپێكهوتنهكانی نێوان ه��هردوو س��هرۆك ،سهرهتا نێوان خ��رۆچ��ۆڤو ئایزنهاوهرو دوات��ر نێوان خرۆچۆڤو كهنهدی له زیاد بووندا بوو. ل�� ه س��اڵ��ی 1973دان��وس��ت��ان ل�� ه ن��ێ��وان ههردوو جهمسهردا بۆ سنووردانان بۆ چهكی ستراتیج ،بهسترا. ل ه ساڵی 1975ل ه كۆنفراسی ههلسینكی ل ه فینلهندا ریكکهوتنێك ل ه نێوان ههردوو جهمسهردا بهستراو تیایدا پهیمانیاندا هاوكاریو تهنسیقێكی بههێز ل ه نێوانیاندا داب��م��هزرێ��ن��ن .ه���هروهه���ا رێ��زگ��رت��ن ل ه سهروهری نیشتمانیو نهتهوایهتی گهالن بگیرێتو دهس���ت نهخرێت ه ك��اروب��اری ن��اوخ��ۆی واڵت��ان��هوه ،رێ��ز ل�� ه مافهكانی مرۆڤو ئازادییهكانی تاك بگیرێت. ل�� ه ه��اوش��ان��ی ه��هم��وو ئ��هم رێكکهوتنو گرێبهستانهدا چهندین ج��ار ق��هی��رانو
كێشهو گرفتی گهور ه ل ه نێوان ههردوو جهمسهردا دروستبووه ،لهوانه: ـ��ـ ق��هی��ران��ی ڤێتنام :ل�� ه ساڵی 1964بۆ ،1968ب�� ه ه��ان��دانو پاڵپشتی ه��هردوو ج��هم��س��هر ش�����هڕو ن���اك���ۆك���یو گ���رژی كهوت ه نێوان ڤێتنامی باشوورو ڤێتنامی باكوور ،لهم ش��هڕهدا سۆڤیهتییهكان ل ه رێگای فیتنامهو ه گورزێكی كوشندهیان ن دا ،ئ���هم ش���هڕ ه ب ه ل�� ه ئ��هم��هری��ك��ی��هك��ا شكستێكی مێژووی زهبهالحی ئهمریكاو بوون ب ه قوربانی چوار ملیۆن كهس ل ه ساڵی 1973دا كۆتایی هات. ـ��ـ ل�� ه س��اڵ��ی 1968دا س��وپ��ای یهكێتیی سۆڤیهت بۆ بهرگری ل ه گۆڕینی سیستمی سیاسی سۆسیالستی ل ه چیكسلۆفاكیا چوو ه ئهو واڵتهوه ،ئهم دهستتێوهردانهی س��ۆڤ��ی��هت��ی��ی��هك��ان ن����هك ه����هر گ����رژیو ئاڵۆزی خست ه پهیوهنی نێوان ه��هردوو ج���هم���س���هرهوه ،ب��هڵ��ك��و م��ت��م��ان��هی ك��ۆی رێكکهوتنهكانی پێشوی الوازو بهتاڵ كردهوه. ــ ل ه ساڵی 1973دا ب ه هاندانی یهكێتیی س��ۆڤ��ی��هت زۆرب�����هی واڵت����ه ع��هرهب��ی��ی�� ه نهوتییهكان دروشمی بهكارهێنانی نهوت وهك چهك ل ه دژی ئهمریكاو ئیسرائیل بهرز كردهوه. لهگهڵ ههموو دانوستانو رێكکهوتنێكی س��ی��اس��ی س��هرم��ێ��ز ،چ��هن��دی��ن ك��ودهت��او شۆڕشو راپهڕینی گهالن وهك :شۆڕشی ئیسالمی ئ��ێ��ران ،ش��هڕی ئهفغانستان،
185
ش���هڕی ن��ێ��وخ��ۆی ل��وب��ن��ان ،ش��هڕهك��ان��ی ئهنگۆال ،مۆزهمبیق ،ئهسیوبیا ،سۆماڵ... هتد) ب ه هاندانی ژێر ب ه ژێری ههردوو جهمسهر بۆ گۆڕینی هاوكێشهی هێزو بااڵدهستبوون ،دۆخی شهڕی ساردی ب ه زیندوویی دههێشتهوه. ٣ــ قۆناغی سێیهم 1979بۆ 1985 ل ه ساڵی 1979هو ه پهیوهندییهكانی نێوان ئهمهریكاو سۆڤیهت جارێكی تر رووی ل ه گرژبوونهوه كرد. كۆتایی حهفتاكان سهرهتای دهستپێكردنی مهوجهیهكی تری شهڕی سارد بوو .ل ه سیماكانی ئهم شهپۆله ،شهڕهكان زیاتر به وهكالهت ئهنجام دهدران. گرنگترینو گهورهترین سیناریۆی شهڕی سارد لهم مهوجهیهدا شهڕی ئهفغانستان ب��وو ،ئهمهریكییهكان ل�� ه داڕش��ت��ن��هوهی سیناریۆی دروستكردنی قاعدهو تاڵیباندا تهنیا ئامانجیان تۆڵهكردنهوهی گورزی ڤ��ێ��ت��ن��ام ن���هب���وو ،ك�� ه س��ۆڤ��ی��هت��ی��هك��ان ل ه ئهمهریكایان وهشاند ،بهڵكو سیناریۆیهكی
زۆر گهورهو مهزن بوو بۆ ئیفلیج كردنو شكست پێهێنانی سۆڤیهتو جهمسهری س��ۆس��ی��ال��س��ت��ی ب��ۆ ه��هت��ا ه��هت��ای��ه ،ل��هم پرۆسهیهدا لهگهڵ ئهوهی ئهمهریكییهكان سهركهوتنێكی گ���هورهی���ان ب�� ه دهس��ت هێنا ،بهاڵم ل ه كۆتاییدا باجهكهی ل ه سهر ئهمهریكاش زۆر كهوت. ب��رج��ن��س��ك��ی ئ����هن����دازی����اری داه��ێ��ن��انو دامهزراندنی قاعده ،نهخشهرێگایهكی زۆر وردو چڕی بۆ تێوهگالنو پهلكێشكردنی ی��هك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��هت ب���ۆ ن��ێ��و دۆزهخ����ی ئهفغانستان داڕشت. ل ه 27ی دێسهمبهری 1979دا برجنسكی ئهو موژدهیهی ب ه سهرۆك كارتهر دا ،ك ه سوپای سۆڤیهت هاتن ه ئهفغانستانهوه، ك��ات��ی ئ���هو ه ه��ات��وو ه ئ���هو ت����ااڵوهی ل ه ڤێتنام دهرخواردیان داین ل ه ئهفغانستان دهرخواردیان بدهینهوه .ل ه راستیدا ئهم شهڕو كێشهی ه چهندین ئاڕاستهو شێوازی وهرگرت ،ب ه شێوهیهك ل ه شێوهكان ههتا ئهمرۆش بهردهوامه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 186
رۆشتنی جووەكانى سلێمانىو كاريگهرييه ئابووريیهكانى Migration of Sulaymaniah‘s Jews And their economical outcome
نووسینی :د.بهختیار سهعید مهحموود Written by: Bakhtyar Saeed Mahmud
187
جوو
)1(1
لە شارە كوردییەكانی باشووری
)1(1جوو بە یەكێك لە گەلە كۆنەكانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست دادەنرێت ،ئەوان خۆیان بە (گەلی هەڵبژێردراوی خودا) دەزانن .جووەكان لە
سەردەمی موسادا لە میسر هەڵهاتن ،ئەو
وەك رێبەرێكی بە توانایی جووەكان توانی ئەوان لە میسر لە ژێر دەستی فیرعەون ڕزگار
بكات ،قورئانیش لەمبارەیەوە فەرمویەتی[ :واذ
نجیناکم من آل فرعون یسومونکم سوء العذاب
)...هەروەها لە سەردەمی داود (969 -1009
پ.ز)و سلێمانی كوڕیدا ( 931 – 969پ.ز)،
دەوڵەتێكی یەكگرتوویان هەبووە ،بەاڵم دوای مردنی سلێمان دەسەاڵتیان بەرەو الوازی
چوو ،ئەمە ڕێگەی بۆ ئاشوورییەكان خۆش
كرد لە فەڵەستین هەڵبكوتنە سەریان ،لە ئاكامدا بەشێك لە دانیشتووانەكەی بۆ ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتی ئاشوورییەكان دوور خرانەوە، بەم شێوەیە هێنانی جووەكان تا لە ناوچوونی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری لە ساڵی 612پ.ز بەردەوام بوو .لە سەردەمی بابلیەكانیشدا هێرش
بۆ سەر جووەكان لە فەڵەستین بەردەوام بووە،
كوردستان ،وات ه لە سلێمانیو كەركوكو هەولێرو دهۆكو موسڵ دەژیان .)2(2ئەوەی لەم بابەتەدا مەبەستمانە لێكۆڵینەوەی لە بارەوە بكەین ،جووەكانی سلێمانین .وەك دەبینین بوونێكی بەرچاویان هەبووە لە ن��او ش��ارەك��ەداو گەڕەكێكی تایبەت بە خۆیان ه��ەب��ووە ،كە بە ن��اوی گەڕەكی ج��ووەك��ان (مافا لە ه��ودای) ناسرابوو. ج��وو ل��ە ن��اوچ��ەك��ان��ی تریشدا ه��ەب��وون ل ه سلێمانیدا .بە تایبەت ل ه پێنجوێنو ق�������ەرەداغو ه��ەڵ��ەب��ج��ەو ش������ارەزوورو ماوەتو قەاڵچواالنو هەورامان.)3(3 دەربارەی ژمارەی جووەكانی سلێمانی، بە گوێرەی سەرچاوەكان پێش جەنگی یەكەمی جیهانی لە ساڵی 1913ژمارەیان ههزار كەس بووە .بەاڵم ،بەهۆی جەنگو برسیەتیو قاتو قڕییەوە .دوای جەنگ لە ساڵی 1919ژمارەیان كەمبۆتەوە بۆ پێنج فی العصور القدیمة ،القاهرة ،2004 ،ص.513 ()2
2
لەسەر دەستی پاشای بابلی نەبو خوزنەسەر
لە ئەنجامدا بەشێك لەو جووە هاوردانە هاتنە
ناوچە كوردییەكان و تێیدا نیشتەجێبوون.
بڕوانە :القرأن كریم ،سورة البقرة ،ایة ( )49؛ هەڵوێست عمر قادر ،یهود كوردستان ،مؤسسة
حمدی للطباعة والنشر ،السلیمانیة ،2007 ،ص18 ومابعدها؛ احمد سوسە ،مفصل العرب والیهود فی التأریخ ،ط ،5دار الحریە للطباعة والنشر ،بغداد،
،1980ص203؛ دونالد ریدفورد ،مصر و كنعان
مؤسسة
حمدی
للطباعة
السلیمانیة ،2007 ،ص.100
( 562-605پ.ز) ژمارەیەكی زۆر لە جووەكان ێ كران. هێنران و لەناو دەوڵەتی بابلی نیشتەج
هەڵوێست عمر قادر ،یهود كوردستان،
()3
3
والنشر،
هەڵوێست عمر قادر ،المصدر السابق،
ص28؛ بەرزان ئەحمەد كوردە ،سەرچاوەی پێشوو ،ل44؛ بۆ زانیاری زیاتر لەسەر
ئەم گەڕەكە و چۆنێتی سەرهەڵدان و گەشەكردنی ،بڕوانە :سدیق ساڵح ،گەڕەكی جوولەكان لە تۆمارێكی كۆنی شارەوانی
سلێمانی دا ،گۆڤاری هەزار مێرد ،ژ ،14
كانوونی یەكەمی ،2000ل 106ودواتر.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 188
سهدو حهفتاو دوو كەس هەر بە گوێرەی ئامارەكان لە سییەكان ژمارەی جووەكان ب��ۆ ه���هزار ك��ەس زی��ادی��ك��ردووە .ب��ەاڵم، دواین سەرژمێری ،ئاماری دانیشتووانی ساڵی 1947ی حكومەتی عێراقە ،پێش گەڕانەوەی جووەكان لە ساڵی 1950بۆ ئیسرائیل ،كە ژمارەی جووەكانی سلێمانی بە دوو ههزارو دوو سهدو حهفتاو یهک كەس دان���اوە .)1(4ئ��ەوەی لێرەدا بەرچاو ت زیادبوونی ژمارەی جووەكانە دەكەوێ لە نێوان سااڵنی .1947 – 1919واتە م���اوەی نزیكەی بیستو ههشت ساڵ تەنیا ه��هزارو شهش س��هدو ن��هوهدو نۆ كەس زیادی كردووە .ئەمەش بە پێوەری ئاسایی گەشەسەندنی دانیشتووان كەمە. دیارە هۆی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ()1
4
بەرزان ئەحمەد كوردە ،جوولەكەكانی
سلێمانی،
لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویی ــ
سیاسییە.2004 ، ،ل51؛
ئەحمەد
باوەڕ،
جوولەكەكانی
كوردستان بنچینەو دابونەریتیانو هۆكاری كۆچكردنیان ،چ ،1چاپخانەی وەزارەتی
ڕۆشنبیری ،كوردستان ،2000 ،ل49ــ50؛ ئیبراهیم
حیلمی،
سەرچاوەی
پێشوو،
ل64؛ عبدالخالد صابر ،شەجەرەی بنەماڵە
دێرینەكانی سلێمانی ،بنەماڵە دێرینەكانی سلێمانی لە نێوان سااڵنی ،1914-1784چ،2
چاپخانەی گرین گلۆری ،بەیروت،2010 ، ل.1490
بارودۆخەی .كە لەم ماوەیەدا سلێمانی پێیدا تێپەڕبووە ،وهک كاریگەرییەكانی ق��ەی��ران��ی ئ��اب��ووریو دارای���ی ه��هروهه��ا ب��هه��ۆی ج��ەن��گ��ی دووەم����ی جیهانیهو ه گوزەرانی خەڵك خراپبووە. ج��ووەك��ان��ی سلێمانی ئ����ازادی ئایینی ت��ەواوی��ان ه��ەب��ووەو بە جۆرێك لەگەڵ كوردەكاندا تێكەڵ بوون ،ک ه منداڵەكانیان پێكەوە لە قوتابخانەكان بە زمانی كوردی دەیانخوێندو جەژنو بۆنەی ئایینی خۆیان بە ئازادی گێڕاوە .پێوەندی كۆمەاڵیەتی ل��ە ن��ێ��وان��ی��ان��دا ه��ەب��ووە ه��هت��ا ئێستاش ک بنەماڵە ل��ە سلێمانیدا ه��ەنو ه��ەن��دێ�� ڕەگ��ەزی��ان ج��ووە .پێكەوەژیانی نێوان ك��وردو ئایینەكانیتر لە الی��ەن زۆرب��ەی گەڕیدەكانیشەوە ئاماژەی بۆ كراوە ،كە دیانەتهكانو ج��ووهک��ان لەگەڵ ك��ورددا وەك برا ژیاونو زۆرجار لە رووی جلو بەرگەوە لەگەڵ كورددا جیا نەدەكرانەوە ( ،)2بەڵكو لە تەواوی شارە كوردییەكاندا سەربەستی زۆری��ان هەبووەو دوور لە گیانی دەمارگیری نەتەوایەتیو ئایینی ژی��اون .)3(5جووەكانی سلێمانی لە نێو خۆیاندا زۆر یەكگرتووبوونو بەزەییان )2(5ستیفن هیمسلی لونگریك ،العراق الحدیث من
()1950-1900
التاریخ
السیاسیو
االجتماعیو االقتصادی ،ترجمە :سلیم طه التكریتی ،جزء االول ،الطبعە االول ،بغداد، ،.1988ص.38
189
بە یەكدا هاتۆتەوە .ئەگەر كەسێك لە ناویاندا هەژار بووایە ئهوا خۆیان پارەیان ب��ۆ ك��ۆك��ردۆت��ەوە .پێویستی ب��ە خانوو هەبووایە ئ��ەوا خانووشیان بۆ كڕیوە. زۆرب����ەی ئ��ەو كێشە كۆمەاڵیەتیانەی هەیانبووە لە ن��او خۆیانداو لە ڕێگەی پیاوانی ئایینی خۆیانەوە چارەسەریان ك�����ردووە .ب����ەاڵم ،ل��ە س���ەردەم���ی ك��اك ئ��ەح��م��ەدی ش��ێ��خ��دا ه��ان��ای��ان ب���ۆ ئ��ەو بردووە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان. جووەكان بە شێوەیەكی گشتی جێگەی باوەڕی خەڵكی سلێمانی بوون .بە هۆی ئ��ەوەی ڕاستگۆو دڵ��س��ۆزو دەستپاكو پ��ش��وودرێ��ژب��وون .)1(6وات���ە ج��ووەك��ان خ����اوەن پێگەیەكی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ب��اش ب��وونو لە الی��ەن كوردەكانەوە ڕێزیان لێگیراوە. ئەگەر باس لە دیارترین چاالكی ئابووریی ت جووەكانی سلێمانی بكەین ،ئەوا دەبێ سەرەتا لە كشتوكاڵەوە دەستپێبكەین. زۆربەی سەرچاوە مێژووییەكان ئاماژە ب����ەوە دەك����ەن ج��ووەك��ان��ی ع��ێ��راق بە شێوەیەكی گشتی لە بواری كشتوكاڵیدا كەمتر كاریان كردووە .لە چاو بوارەكانی ت��ری وەك پیشەگەریو ب��ازرگ��ان��ی ،بە گوێرەی ئەو زانیارییانەی لەبەردەستدان، جووەكانی كوردستان خاوەنی زەوی )3(6بڕوانە :میجرسون ،رحلة متنكر إلی بالد ما بین النهرینو كردستان ،ت :فؤاد جمیل،
ج ،1ط ،1بغداد ،1970 ،ص.163-158
ن��ەب��وون .بەڵكو وەك جوتیاری ك��ورد الی دەرەب���ەگو خ��اوەن زەوییەكان بە ك���رێو ن��ی��وە داه���ات ك��اری��ان ك���ردووە. تەنانەت هەندێکجار وەك نیمچە كۆیلە الی ئ��اغ��او خ���اوەن زەوی��ی��ەك��ان ژیانی جوتیارییان بەسەربردووەو داوای��ان لە ئاغاكان ك��ردووە بیانپارێزن ،جووەكان لە بۆنە ئایینیەكانی خۆیانو ئیسالمیشدا دیارییان بۆ ئاغاكان بردووە ،كە بە زۆری لە ف��ەردە شەكرو جلوبەرگو قوماش پێكدەهات .وەك بینراوە پیاوەكانی ئاغا ک دەچ��وون بۆ دوكانی جووەكان كاتێ ک پ��ارەی��ان دهدا لە ن��ی��وە ی��ان چ��ارەك��ێ�� ب��ەران��ب��ەر ئ��ەو شتانەی هەڵیاندەگرتو ئەوانیش نەیانتووانیوە رێ بگرن لهم هەڵسوكەوتانە ،بە جۆرێك ئەو جووانەش، كە كۆڵگێڕ بوون هەندێکجار بەشێك لە قازانجی خۆیان بە ئاغاكان داوە .بۆیە دەبینین ه��ەم��ان ئ��ەو چ��ەوس��ان��ەوەی��ەی خ���اوەن زەویو دەرەب��ەگ��ە گ��ەورەك��ان بەرانبەر بە جووتیارانی كورد پێڕەویان دەك��رد بەرانبەر جووەكانیش پێڕەویان كردووە (.)2 ج��ێ��ی ب��اس��ە ج��ووەك��ان��ی ع��ێ��راق پێش چ��وون��ەوەی��ان ب��ۆ ئیسرائیل ل��ە ڕووی خ��اوەن��داری��ی��هت��ی زەوی���ی���ەوە ب��ە گشتی ك یان مامناوەند بوون و موڵكداری بچوو م��وڵ��ك��داری گ���ەورەی���ان ت��ێ��دا ن��ەب��ووە، ت�����ەواوی ئ���ەو زەوی����ان����ەش ،ل���ە الی���ەن ج��ووەك��ان��ی ع��ێ��راق��ەوە خاوەندارییهتی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 190
ك��راوە پێش چوونەوەیان بۆ ئیسرائیل دەگەیشتە 100376دۆن���م ،ك��ە دەكاتە 25094هێكتار ،)1(7ئەمەش بە ڕێژەیەكی كەم دادەن��رێ��ت لە چاو خ��اوەن زەویو موڵكدارەكانی عێراق.)2(8 بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی لەبەردەستدان، لە بارەی چاالكی كشتوكاڵیی جووەكان لە كوردستاندا .ئەو جووانەی لە ناوچە كوردییەكاندا لە بواری كشتوكاڵیدا كاریان ك��ردووە ،بە زۆریی گەنمو جۆو برنجو كونجیو نیسكو تووتنیان چ��ان��دووە، لەگەڵ ئەوەشدا جووەكان زۆر حەزیان لە ێ هەبووە ،بە هۆی ئەوەی كشتوكاڵی تر ێ لە ڕووی بازرگانییەوە بەهایەكی تر ب���ەرزی ه��ەب��ووەو خواستی زۆری لە سەر بووە .چونكە بۆ دروستكردنی مەی بەكاردەهات ،ئەمە سەرەڕای ئەوەی مەی دروستكردن پیشەیەكی گرنگی جووەكان )3(9 خۆیان بووە. دەرب���������ارەی ج���ووەك���ان���ی س��ل��ێ��م��ان��ی، بەگوێرەی ئەو ئامارانەی لەبەردەستدان، ()1
7
بەرزان ئەحمەد كوردە ،سەرچاوەی
پێشوو ،ل.69-67 )2(8د .كاظم حبیب ،الیهودو المواطنة العراقیة او محنة یهود العراق بین االسر الجائرو التهجیر القسری ،ط ،2مطبعة مؤسسة حمدی للطباعةو النشر ،السلیمانیة،2010 ، ص.73-72 )1(9یەك دۆنم دەكاتە 2500م ،2یەك هێكتار دەكاتە 4دۆنم ،واتە یەك هێكتار یەكسانە بە 10,000م 2زەوی.
زیاتر جووەكانی ق��ەرەداغو ش��ارەزوور ب��ەك��اری ك��ش��ت��وك��اڵ��ی��ەوە خ��ەری��ك��ب��وون، ئەوەتا لە كۆی ههشتا خێزان لە قەرەداغ زۆربەیان كاری كشتوكاڵیان كردووەو لە شارەزووریش لە كۆی بیستو دوو خ��ێ��زان زۆرب��ەی��ان ك���اری كشتوكاڵیان كردووە .ئەو جووانەش ،كە لە الدێكانی دەوروب�������ەری ق����ەاڵچ����واالنو م����اوەتو پێنجوێنو هەورامان نیشتەجێبوون ،بە شێوەیەكی گشتی بە كاری كشتوكاڵیەوە خەریكبوون.)4(10 دەرب�����ارەی ج��ێ دەس��ت��ی ج��ووەك��ان لە ب���واری پیشەگەری ل��ە ل��ی��وای سلێمانی وەك��و دەبینین ج��ووەك��ان ل��ەم رووەوە رۆڵی كارایان هەبووە .بە زۆری كاری خومچیەتیو دوك��ان��داریو بازرگانیان ك���ردووە .)5(11ب��ە گ��وێ��رەی تۆمارێكی ش��ارەوان��ی سەردەمی ئینگلیز لە نێوان سااڵنی 1922 – 1919دیارترین ئەو ب����واران����ەی ،ك��ە ج���ووەك���ان ل��ە ش��اری سلێمانیدا كاریان تێداكردووە بریتیبوون ل��ە :ع��ەت��اری ،ب��ەرگ��درووی��ی ،ق��ەزازی��ی، مەیخانەچی ،چ��ەرچ��ی ،خومخانەچی، )2(10د.كاظم حبیب ،المصدر السابق ،ص-76 ،77هەروەها بڕوانە :حنا بطاطو ،العراق ،ج ،1ص.88-81 )3(11اریك براور ،یهود كردستان ،ت: شاخوان كركوكیو عبدالرزاق بوتانی، ط ،1مطبعة وزارة التربیة ،اربیل،2002 ، ص.251-243
191
زێڕنگرو ق��ەس��اب��یو...ه��ت��د .)1(12ه��ەر بە گ���وێ���رەی ئ���ەم س���ەرچ���اوەی���ە ژم����ارەی ق���ەزازەك���ان 8ك���ەسو ب���ەزازەك���ان 40 كەسو زێڕنگرەكان 37كەسو عەتارەكان 3كەس بووە .)2(13ئەمەش مانای ئەوەیە، ك��ە ج��ووەك��ان��ی س��ل��ێ��م��ان��ی زۆرب���ەی���ان دەوڵ��ەم��ەن��دب��وونو دەس��ت��ی��ان ب��ە سەر پیشە گرنگەكانی شاردا گرتبوو ،ئەمەش لەگەڵ سروشتی جوودا یەكدەگرێتەوە، چونكە ئەوان لە هەر ناوچەیەكدا ژیابن هەوڵیانداوە دەست بە سەر ئابووری ئەو ناوچەیەدا بگرن. مەی دروستكردن یەكێك بووە لە پیشە گرنگەكانی ج��ووەك��ان ،ب��ە تایبەت ،كە موسڵمانەكان ئەم پیشەیەیان نەكردووە ( .)3ئیدمۆندسیش لەم بارەیەوە گەواهی ئ���ەوە دەداتو دەڵ��ێ��ت :ج���ووەك���ان بە زۆری كاری زێڕنگەریو دەباخیو مەی دروستكردنیان كردووە” .)4(14هەر چەندە م��ەی دروستكردن لە ن��او موسڵماناندا پیشەیەكی قەدەغەكراو ب��ووە ،ب��ەاڵم لە زۆرب���ەی ك��ات��دا دەوڵ���ەت چاوپۆشی لە
دروستكردنی كردووە .)5(15هۆی ئەمەش دەگەڕایەوە بۆ بەكاربردنی مەی لە ناو موسڵمانانیش .جووەكانی سلێمانی لە زۆربەی بوارەكاندا دەوڵەمەندی بەتواناو خ���اوەن پ��ارەی��ان تێدا ه��ەڵ��ك��ەوت��ووە ،لە ب����واری زێ��رن��گ��ەری��دا رۆف��ائ��ی��ل یەكێك ب���ووە ل��ە زێ��ڕن��گ��ەرە دەوڵ��ەم��ەن��دەك��ان��ی سلێمانی .ل��ە ب���واری ك��وت��اڵ فرۆشیدا ژمارەیەكی زۆر دەوڵەمەندیان هەبووە، لە دیارترینیان دانیالو سیمانە بوون. لە ب��واری خومچیەتیش چەند جوویەك دەركەوتن ،كە بە ناوبانگو دەستڕەنگین بوون ،لەوانە :عەبە ،سەعە ،سمە ،برایمو سمایلە ج���وو .)6(16بە ه��ۆی بااڵدەستیی ج��ووەك��ان ب��ە س��ەر پیشە گرنگەكانی سلێمانی ،ب��ە ناوبانگترین زێ��ڕن��گ��ەرو زی��وگ��ەرەك��ان��ی ش��ارەك��ە ل��ە ج��ووەك��ان بووە ،هەر وەك باسمان كرد دیارترین زێڕنگەری سلێمانی روفائیل ب��ووە ،كە دوك��ان��ی لە ج��ادەی م��ەول��ەوی دان��اب��وو. بەهۆی دەستڕەنگینی ئ��ەوان لە بواری زێڕنگەریدا جوانترین نەخشیان لە سەر زێ��ڕەك��ان ك��ێ��ش��اوە .جگە ل��ەم پیشانە، ک پیشەیتری وەك ج��ووەك��ان ه��ەن��دێ�� دەستگێڕیو كۆڵگێڕیو قەسابیو كەباب چیەتیشیان كردووە .دەستگێڕە جووەكان
)1(14سدیق ساڵح (ساغكردنەوەی) ،تۆمارێكی
)2(15هەمان سەرچاوە ،ل.20
()4
12
ئەحمەد
باوەڕ،
كوردستان ،ل.61
جوولەكەكانی
)5(13هەمان سەرچاوە ،ل.61-60
سەردەمی ئینگلیز ،چاپی یەكەم ،چاپو
ئۆفسێتی بەرهەم ،سلیمانی ،2002،ل-20 .21
)3(16بڕوانە :بەختیار محەمەد ئەمین عوسمان دواوەیی ،جوولەكەكانی كوردستان ،چ،1 چاپخانەی شەهاب ،هەولێر ،2011 ،ل.31
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 192
بە زۆری لە سەر تەختە بەكرەو شقارتە سابونیان فرۆشتووە .)1(17ئەو جووانەی كۆڵگێڕیان دهکرد پێیان دەگوتن چەرچی ی��ان دێ���وەرە ،كە بەدێهاتو شارەكاندا )2(18 دەگ��ەڕانو وردەواڵەیان دەفرۆشت هەروەها جووەكان پیشەی وێنەگریشیان كردووە ،لە دیارترین وێنەگرە جووەكانی س��ل��ێ��م��ان��ی ن����وری ب����ووه ،دوك��ان��ەك��ەی دەك��ەوت��ە تەنیشت م��زگ��ەوت��ی موفتی. لە وێنەگرەكانیتر یەهودایە .یەهودای ب��ەران��ب��ەر ح��ەوش��ی س��ەرا رادەوەس��ت��او ه��ەر ل��ەو ح��ەوش��ەی��ەدا وێ��ن��ەی دهگ��رت. ب��ەاڵم ،بە هۆی ئ��ەوەی پ��ارەی هەبووە، لە الی��ەن كۆمەڵێك خەڵكی نابەرپرسو دزەوە خنكێنرا )3(19هەرچی دەرب��ارەی
ك��اری جووەكانە لە ب��واری بازرگانیدا، جووەكانی سلێمانی بە زۆری دوكاندارو بازرگان بوون .)4(20لە دیارترین بازرگانە ج��ووەك��ان��ی سلێمانی ئ��ەم��ان��ە ب���وون: (م��وس��ەوی مەملەكەت ،حاخام خواجە میر ئ��ەف��ەن��دی ،خ��واج��ە س��اڵ��ح بنۆشی، خواجە یەعقوب ،حەسەنە جوو ،خواجە ئیسحاق پێنجوێنی ،خواجە ڕەحیم ،لەیال زێرنگەر ،خواجە بابا قەرەداغی بازرگان، خواجە حەسەنی بنۆشی ،خواجە سەلمان سەڕاف ،خواجە ئیسحاق موعەلیم).)5(21 ب��ازرگ��ان��ی رۆڵ��ێ��ك��ی س��ەرەك��ی بینیوە ل��ە دەستكەوتنی بڕێكی زۆر ل��ە پ��ارە ب��ۆ ج���ووەك���ان .چ��ون��ک�� ه ئ����ەوان ك��اری سوخۆرییان دەك��رد ،كە یەكێك بوو لە سەرچاوە گرنگەكانی بە دەستهێنانی پارە لهالی جووەكان .)1(22جووە بازرگانەكانی
چاپی دووەم ،چاپخانەی وەزارەتی
پێداچونەوەو
)4(17سیسیل جۆن ئێدمۆندس ،كورد تورك عەرەب ،وەرگێڕانی :حامیدی گەوهەری، پەروەردە ،هەولێر ،2004 ،ل115
()5
18
مردخای زاكن ،یهود كردستان و
رؤسائهم القبلیون (دراسة فی فن البقاء)، ت :د.سعاد محمد خضر ،مراجعة:
رەشە،
پێشەكی :عززەدین مستەفا رەسوڵ ،ب،1
چاپخانەی (دار الحریە للطباعە) ،بەغدا .ب،1 ل255 ()1
20
د.عبدالفتاح علی یحیی و د.فرست مرعی،
ط ،1مطبعة شڤان ،السلیمانیة،2011 ، ص39
()6
19
پاكیزە كاكە حەمە ئەمین عەتار،
بیرەوەریم لە سەر شاری سلێمانی دابو نەریتو دانیشتوانیو دەوروبەری بە شیعرو
پەخشان ،ب ،1چاپخانەی تیشك ،سلێمانی،
، 2007ل449؛ ئەكرەمی مەحمودی ساڵحی
شاری
سلێمانی،
بەرزان ئەحمەد كوردە ،سەرچاوەی
پێشوو ،ل78
()2
21
محەمەد
رەسول
هاوار،
شێخ
مەحمودی قارەمانو دەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان ،ب ،1چاپخانەی بالك رۆز ،لندن، ،1991ب ،1ل68 ()3
22
ئەكرەمی ساڵحی ڕەشە ،سەرچاوەی
پێشوو ،ب ،1ل.498-497
193
سلێمانی ل��ە ب����واری ب��ازرگ��ان��ی��دا زۆر چ���االكو وری��ا ب���وون ،ل��ە ب����ازاڕدا زۆر دەستڕۆیشتوو بوونو دوكانێكی زۆریان لە گەڕەكی جووەكاندا دروستكردبوو، بەهۆی ئەوەی ئەوان دەیانویست سودو قازانجی ئ��اب��ووری ش��ارەك��ە بۆ خۆیان بگەڕێتەوە .لە بواری كاركردنیشدا زۆر ێ تەماع بوون .بە جۆرێك تا موسڵمانێك ب شتێكی ف��رۆش��ت��ووە ،ئ���ەوان ل��ە هەمان بابەت كۆمەڵێكیان فرۆشتووە ،چونكە ئ��ەوان کاتێک كۆمەڵێكیان بە نرخێكی هەرزان دهفرۆشت بێگومان قازانجەكەی لە قازانجی دان��ەی موسڵمانەكە زیاتر ب��ووە .)2(23ج��ووەك��ان بە زۆری كاری ێ كۆڵگێڕییان دهكرد ،ئەمانە باری دووس واڵخیان پڕ دەكرد ،بە الدێكاندا دەگەڕان بە ماوەی هەفتەیەك دەیانفرۆشت .لەم رووەوە دەبینین ج��ووە گەڕۆكەكانی سلێمانی بە زۆری دەچوونە شارەزوورو كەلوپەلەكانیان ل��هالی خەڵكی ناوچەكە رەواجی هەبووە .)3(24 ج��ووەك��ان��ی دەوروب������ەری سلێمانیش ل��ە ب���واری ب��ازرگ��ان��یو ب���ازاڕدا بەتوانا ب���وون ،ل��ەوان��ە ج��ووەك��ان��ی هەڵەبجە لە رووی داه��اتو ئاستی ئابوورییهو ه لە دەوڵ��ەم��ەن��دت��ری��ن دان��ی��ش��ت��ووان��ان��ی شار
بوون .بەجۆرێک زۆرب��ەی دوكانەكانی شار بە دەستی ئەوانەوە بووە .)4(25لە ک قەزاو ناوچەكانی تری سلێمانی هەندێ دەوڵ��ەم��ەن��دو ب��ازرگ��ان��ی ن���اوداری جوو هەبوون ،لەوانە خواجە بابا قەرەداغی ب��ازرگ��ان ،)5(26بێگومان ئەمەش وات��ای ئەوە دەگەیەنێت ،ک ه جووەكانی سلێمانی تەنیا لە ناو شاردا ڕۆڵیان نەبووە ،بەڵكو لە ناوچەكانیتری دەوروبەری سلێمانیو شارۆچكەكانیشدا رۆڵ���ی ب��ەرچ��اوی��ان ل��ە ب���واری ب��ازرگ��ان��ی��دا گ��ێ��ڕاوەو پیاوی دەوڵەمەندیان تێدا هەڵكەوتووە . هەروەها جووەكان لە بواری بازرگانیدا زۆر ئ����ارەزووی����ان ل��ە ه���اوردەك���ردن ب��ووە ،ل��ەم رووەوە رۆڵ��ی كاریگەریان ل��ە پێوەندییە بازرگانییەكاندا گێڕاوە ک ( ،)6ئ��ەم��ەش ب��ەه��ۆی ئ����ەوەی هەندێ ج���ووی ن��اوچ��ە ك��وردی��ی��ەك��ان پێوەندی بازرگانییان لەگەڵ شارەكانی بەغداو موسڵو ورمێو تەورێزو ...هتد هەبووە. ب���ەم ه���ۆی���ەوە دەی��ان��ت��وان��ی ك��ەل��وپ��ەل��ی بازرگانی هاوردەبكەن ،لەوانە قوماشی مانچیستەریان ل��ە ب���ەغ���داوە ه���اوردە كردووە )1(27 .جێی باسە جووەكانی بەغدا، كە دەستیان بە سەر ب��ازاڕی سلێمانیدا گرتبوو .بە كۆمەڵ كااڵو شمەكەكانیان
()4
مردخاى زاكن ،المصدر السابق،
بەرزان ئەحمەد كوردە ،سەرچاوەی
()5
هەڵوێست عمر قادر ،المصدر السابق،
23 24
ص.284
ص.101-100
()1
25
پێشوو ،ل.78
)2(26هەمان سەرچاوە ،ل.80-78
)3(27مردخای زاكن ،المصدر السابق ،ص291
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 194
بە بازرگانەكانی سلێمانی دەدا .كاتێكیش بازرگانێك لە سلێمانی الت بووایە ،یان زەرەری ب��ك��ردای��ە ئ���ەوان ب��اروب��ووی��ان دەكردو یارمەتیان دەدا .بەهۆی ئەوەی زۆر باوەڕیان بە ڕاستگۆیی بازرگانانی ك��ورد ه��ەب��ووە ،بۆیە مامەڵەیان لەگەڵ ب��ازرگ��ان��ەك��ان��ی سلێمانیدا ل��ە ئاستێكی )2(28 فراواندا بووە. ی تر لەو ئەدگارانەی بازرگانانی یەكێك جوو لە سلێمانیو شارە كوردییەكانیتر هەیانبوو ،پێوەندیان ل��ەگ��ەڵ كۆمپانیا بازرگانییەكان هەبووە .ئەمەش هاوكاریان ب���وو ب��ۆ ئ����ەوەی ب��ت��وان��ن ك��ەل��وپ��ەل بە كۆمەڵ بهێنن ،بە تایبەتی لەگەڵ كۆمپانیا بازرگانییەكانی موسڵو بەغدا .لە الیەكی دی��ك��ەوە بازرگانە جووەكانی سلێمانی ب�� ه مهبهستی ب��ازرگ��ان��ی ،گەشتیان بۆ ناوچە دوورەكان كردووە ،بە تایبەتی بۆ مۆسكۆو تەفلیسو تەورێزو ئیستراخانو بۆمبایو ...هتد )3(29ب��ەم ج��ۆرە بۆمان دەردەك��ەوێ��ت ،كە بازرگانە جووەكانی سلێمانی رۆڵ��ی كاریگەریان گێڕاوە لە بواری بازرگانی لیواكەدا. دوای ئەوەی رۆڵی گرنگی جووەكانمان زان������ی ل����ە ب����وارەك����ان����ی ك��ش��ت��وك��اڵو پیشەگەریو بازرگانیدا ،ماوەتەوە ئاماژە ()4
28
ئەحمەد
كوردستان ،ل54 ()5
29
باوەڕ،
جوولەكەكانی
هەڵوێست عمر قادر ،المصدر السابق،
ص101
بە رۆیشتنی جووەكان بكەین .ئەم بابەت ه گرنگی خۆی هەیە ،چونكە مانای نەمانو ك���ەم ب���وون���ەوهی پێكهاتەیەكی گرنگ دەگەیەنێت ،ئەویش جووە لە ناو تەواوی كۆمەڵگای عێراقی. دوای دام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ی ئیسرائیل ل��ە ئ��ای��اری 1948زۆرب���ەی جووەكانی ڕۆژه���ەاڵتو ڕۆژئ��اوا دەستیان كرد بە كۆچكردنو گ��ەڕان��ەوە .بهههمان شێو ه ج��ووەك��ان��ی ع��ێ��راق ب��ە ئ��اش��ك��راو نهێنی دەستیان كرد بە كۆچكردن .ئەم دیاردەیە تا دوای ساڵی 1950بەردەوام بوو .بۆیە بەریتانییەكان ئامۆژگاریی حكومەتی عێراقیان ك��رد بۆ دهرک��ردن��ی یاسایهک ه��هت��ا رێ��گ��ە ب���ەو ج��ووان��ە ب��درێ��ت ،ک ه ت بچنەوە بۆ ئیسرائیل. خۆیان دەیانەوێ ێ لە بەرانبەردا ڕەگەزنامەی عێراقیان ل بسەندرێتەوە .لە ئاكامدا لە ئەنجومەنی ن��وێ��ن��ەرانو پ��ی��ران��ی ع��ێ��راق ی��اس��ای��ەك دەرچ���وو ب��ۆ رێ��گ��ەدان ب��ە چ��وون��ەوەی ج���ووەك���ان .دوای ئ��ەم��ە گ���ەڕان���ەوەی جووەكان بە فراوانی رووی لە هەڵكشان كرد .بە جۆرێك ژمارەی كۆچكردووان تا كانوونی یەكەمی ساڵی 1950گەیشتە 143,545ك��ەس )1( .بە گوێرەی یاسای ژم���ارە 5ی ساڵی 1951ب��ڕی��اردرا بە دەستبەسەراگرتنی هەموو ماڵهکانیانو لێسەندنەوەی رەگەزنامە لەو جووانەی لە عێراقەوە دەگەڕێنەوە بۆ ئیسرائیل.)2(30 )6(30كاظم حبیب ،المصدر السابق ،ص.76
195
جوویەكی گ���ەڕاوەی خەڵكی سلێمانی لە بیرەوەرییەكانیدا باسی ئەوەمان بۆ دەك��ات ،كە تا ئێستاش خەو بە شاری سلێمانیەوە دەبینێتو یادی بازاڕو كۆاڵنو كوچەی شارەكە بە خەیاڵو دەروونیدا تێدەپەڕێتو ن��اوی چەندین كەسی ئەو كاتەی خەڵكی سلێمانی لەبیرماوە .حسقێل شەمۆئێل لە بیرەوەرییەكانیدا دەڵێت: ئێستاش هەر دەڵێمو دەڵێمەوە ،كە ئاخ بۆ ساڵی .1948زۆر بەداخو خەفەتەوە سلێمانیمان بەجێهێشت .ئهوکاتهی ،كە رەوان��ەی��ان دهکردینهو ه هەرچی پ��ارەو پ��ولو ئاڵتونو شتومەكی بە قیمەتمان پێ بوو لە ئەڵقەی ژنهێنانو گوستیلەی دەستمان لێیان سەندین .)3(31لە راستیدا ئ���ەو ه��ەڵ��وێ��س��ت��ەی ح��ك��وم��ەت��ی ع��ێ��راق ب��ەران��ب��ەر ج��ووەك��ان جێگەی نیگەرانی موسڵمانان بوو .بۆیە لە شاری سلێمانی خەڵك ه��اوك��اری جووەكانی دهك��رد بۆ دەربازكردنی پارەو سامانیان .ئەوەتا لە ک لە جووەكانی كاتی گەڕانەوەی هەندێ سلێمانی لە رێگەی بەغداوە خەڵكی شار یاوەریان دهكردنو پارەیان بۆ جووەكان ه��ەڵ��دەگ��رت ،بۆ ئ��ەوەی لێیان نەسەنن. یەكێك لەو كەسانە (عەبدولمەجید حاجی ئەمین) بووە ،كە پارەی بۆ ژمارەیەك لە ()1
31
بڕوانە :اریك براور ،یهود كردستان،
ترجمة :شاخوان كركوكی و عبدالرزاق
البوتانی ،الطبعة االول ،مطبعة وزارة التربیة ،اربیل ،2002 ،ص 252ومابعدها.
جووەكانی سلێمانی دەرباز كردووە.)4(32 لە دیارترین كاریگەرییەكانی رۆیشتنی جووەكانی سلێمانی :مانەوەی پیشەی زێڕنگەری ب��وو بۆ ك��وردەك��ان .چونكە پێشتر ك��وردەك��ان ك��اری زێڕنگەریان ن��ەدەك��ردو تەنیا جووەكان خ��اوەن ئەم پیشەیە ب��وون .)5(33خومچیەتیش یەكێك بوو لەو پیشانەی ،كە دوای جووەكان بۆ كورد مایەوە .بە جۆرێك هەر لە دوكانی خومی جووەكان دەستیان بەكاركرد.)1(34 یەكێكیتر ل��ە پ��اش��م��اوەی ج��ووەك��ان��ی سلێمانی مانەوەی گەڕەكی جووەكانە. هەرچەندە ئەم گەڕەكە گۆڕانكاری زۆری بە سەردا هاتووە .بەاڵم ،تا ئێستاش هەر بە گەڕەكی جووەكان دەناسرێتو زۆر لە پیرەكانی شاری سلێمانی تا ئێستاش ماڵ بە ماڵی ئەو گەڕەكەو ناوی خاوەنەكانیان دەناسنەوەو بە سەر گوزەشتەی خۆش یادی دەكەنەوە )2(35. ()2
مردخای زاكن ،المصدر السابق،
()3
المصدر نفسه و الصفحة نفسها،
()1
جەمال بابان ،یاداشت نامەی ژیانم،
32 33
ص.287 ص.287
34
بهشى دووهم ،چاپی یەكەم ،چاپخانەی ڕوون ،سلێمانی ،2007 ،ل.185
35بۆ زانیاری زیاتر لەبارەی ئەم یاسایەو ()2
وردەكاری مادەكانی بڕوانە :الحكومة العراقیة ،مجموعة القوانین واالنظمة لسنە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 196
ج��ێ��گ��ەی ب��اس��ە ج���ووەك���ان���ی ع��ێ��راقو ك��وردس��ت��ان دوای چ���وون���ەوەی���ان بۆ ئیسرائیل بە چاوێكی س��ووك تەماشا ك��راون .بە ه��ۆی ئ��ەوەی ئەمانە رووت ك���راب���وون���ەوەو م����اڵو پ��ارەك��ان��ی��ان لە الی��ەن حكومەتەوە لێسەندرابووهو ه بە ب��ەراورد لەگەڵ ج��ووی ناوچەكانی تر، بە تایبەتی جووەكانی ئەمریكاو ئەوروپا دوای گەڕانەوەیان دەوڵەمەندو خاوەن دەس����ەاڵتو س��ەرم��ای��ەدار ب���وون .بۆیە دەسەاڵتدارانی ئیسرائیل حیسابیان بۆ ج��ووەك��ان��ی ڕۆژه���ەاڵت ن��ەك��ردووەو بە خەڵكی دواكەوتوویان داناون ،بە تایبەتی جووە كوردەكانی ناوچە گوندنشینەكانی كوردستان .دوای گەڕانەوەیان لە ڕووی دەسەاڵتەوە هیچ كارێكیان بە دەستەوە ک لە جووە نەبووە .لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ ک پلەی كوردەكان توانیان بگەنە هەندێ ب��ااڵی دەوڵ��ەت لەوانە :محامی ئیسحاق میر ،كە جوویەكی خەڵكی شاری سلێمانی بووە )3(36. گ��ەڕان��ەوەی ج��ووەك��ان كاریگەرییهکی زۆری ل���ە س���ەر دەروون������ی ك����وردان ،1951مطبعە الحكومة ،بغداد،1952 ، ص 23ومابعدها
)3(36بۆ زانیاری زیاتر لە بارەی ئەم یاسایەو وردەكاری مادەكانی بڕوانە :الحكومة العراقیة ،مجموعة القوانین واالنظمة لسنە
،1951مطبعە الحكومة ،بغداد،1952 ، ص 23ومابعدها
هەبووەو شاعیران شیعریان لەم بارەیەوە نووسیوهو ئەم بۆنەیەیان الواندۆتەوە، وەك یەكێك لە شاعیران دەڵێت: هــــاتـــۆ هاتــــــۆ لــە ژوورۆ لـــــە بنـــــاری شــــارەزوورۆ وەك جوولەكەی فەڵەستین جەرگی داوە تـــــەنــــــــــورۆ )4(37 لە كۆتایی ئەم بابەتەدا پێویستە ئاماژە ب���ەوە ب��ك��ەی��ن .هیچ ج���ۆرە ئ��ام��ارێ��ك لە ب��ەر دەس��ت��دا نییە ل��ە ب���ارەی ژم���ارەی ئ���ەو ج����ووان����ەی ،ک���ه ل��� ه س��ل��ێ��م��ان��ی��هو ه گەڕاونەتەوە بۆ ئیسرائیل .ب��ەاڵم ،وەك پێشتر ئاماژەمان بۆ كردووە ،بە گوێرەی ئاماری دانیشتوانی ساڵی 1947واتە بە چەند ساڵێك بەر لە گەڕانەوەیان ژمارەی جووەكانی سلێمانی 2271كەس بووە. جێی باسە ژمارەیەكی كەم لەو جووانە نەگەڕابوونەوەو بووبوون بە موسوڵمان. ( )5ب��ەرزان ئەحمەد ك��وردە ،سەرچاوەی پێشوو ،ل80 ( )1پ��اك��ی��زە ك��اك��ە ح��ەم��ە ئەمین ع��ەت��ار، سەرچاوەی پێشوو ،ب ،1ل449 ( )2ب��ڕوان��ە :حسقێل شموئێل ئەفەندی، جوولەكەیەكی خەڵكی ش��ار ،ئاواتە خ������وازم پ��ێ��ش م���ردن���م س���ەردان���ی سلێمانیو هەڵەبجە بكەمەوە ،گۆڤاری سلێمانی ،ژ ،55شوباتی ،2005ل.11 ( )3بڕوانە :ئەحمەد باوەڕ ،جوولەكەكانی كوردستان ،ل 110ودواتر؛ هەڵوێست )4(37مردخای زاكن ،المصدر السابق ،ص424
197 ()4
عمر قادر ،المصدر السابق ،ص.151 بڕوانە :ئەحمەد باوەڕ ،جوولەكەكانی كوردستان ،ل.55
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 198
مۆدێرنیتیو قهیران Modernity and turn نووسینى :بابهك ئهحمهدى Written by: babak ahmedi وهرگێڕانى (له فارسییهوه) :بڵند باجهالن Translated (from Farsi) by: Blend Bajalan
199
ی ب ه درێژایى دهیهى رابردوو ،مۆدێرنیت وهك��و بابهتێكى فهلسهفى باسى دهك��را ئهگهرچى زۆربهى رۆشنبیرانى زانست ه مرۆییهكان بهشدارییان ل ه مۆدێرنیتیدا كرد. ی مكوڕین ل��ه س��هر ئ���هوهى ،مۆدێرنیت وهك��و باسێكى فهلسهفى بخهینهڕوو. دواجار كۆمهڵناسو تیۆریستهكانى ترى زانستى كۆمهاڵیهتى لهنێو فهزاى وشهى فهلسهفهدا كۆبوونهتهوه .لهوانهی ه ههر ئهو قهیران ه سهخت ه فهلسهفییه ،فاكتهرى نهبوونى پێناسهیهكى وردو زاتیى بێت بۆ مۆدێرنیتی. ناڕۆشنی له واتای مۆدێرنیتی دیرۆكنووسان رێكنهكهوتوون له سهر ی ئهو قۆناغ ه مێژووییهى ب ه مۆدێرنیت ن��اودهب��رێ��ت .ب��هاڵم ،ئ��ام��اژهك��ان دهری��ان دهخست ،ك ه به هاتنى فهیلهسوفهكان بۆ نێو بابهتهكه رهوشهكه ئاڵۆزتر بووه. میشێل ف��ۆك��ۆ دهڵ��ێ��ت :ب�� ه ئێستاشهو ه نهمزانیو ه ل ه زمانى فهڕهنسیدا ب ه چى دهگوترێت مۆدێرنیتی .ل ه بۆدلێر حاڵى دهبین بهاڵم دواى ئهو ه چیتر لهو واتای ه ناگهین. ئ���هوهى گرنگ ه س��هردێ��ڕ نییه .دان��ان��ى س��هردێ��ڕهك��ان دژوارن���ی���ن .م��ن ن��ازان��م سهردێرهك ه دهبهسترێتهو ه ب ه چ بابهت گهلێكهوه؟
ئ�����هوهى ف��ۆك��ۆ ب��اس��ی دهك�����ات ل�� هگ��هڵ پێناسهى گشتیى م��ێ��ژوو ن��ووس��ان بۆ مۆدێرنیتی یهك ناگرێتهوه. با ل ه باڵوترین ماناكانى مۆدێرنیتیهو ه دهستپێبكهین. ی ماوهى مهبهست ل ه سهردهمى مۆدێرنیت نێوان رێنیسانسو شۆڕشى فهڕهنسایه، ل ه دی��دى زۆری��ن��هى مێژوونووسهكاندا. ئ��هم�� ه جگ ه ل��هو ب��ۆچ��وون��هى پێی وای�� ه مۆدێرنیتی لهگهڵ پیشهیی بوونى جڤاتى (ئهنجومهن) ئهوروپىو هاتنهكایهى الیهنى بهرههمهێنانى سهرمایهداریىو گشتاندنى وهبهرهێنانى كااڵیى دروستبوو. ی تا بۆچوونێكىتر ههیه ،ک ه مۆدێرنیت ناوهڕاستى سهدهى بیستو تهنانهت تا ئهمڕۆش درێژدهكاتهوه. كێشهى ئێم ه ل ه سهر قۆناغى پهیدابوونى ی نییه .گرنگ دۆزینهوهى پنت ه مۆدێرنیت جهوههرییهكانى مۆدێرنیتیه .لهم پرسهدا به سهرسوڕمانهو ه ههست ب ه بههێزیى ناكۆكییهكان دهكهین. زۆری��ن�� ه پێیان وای�� ه مۆدێرنیتی وات��اى سهردهمانى سهركهوتنى عهقڵى مرۆڤو شكستى كلتور ه سوننهتىو ئهفسانهیىو ئ��ای��ی��ن��ىو ف��هل��س��هف��ىو ئ���اك���اری���ى ...هتد دهگهیهنێت. مۆدێرنیتی پێشكهوتنى خهیاڵى زانستیىو راسیۆنالیتییه .ب ه بڕشتبوونى گۆشهى فهلسهفیى رهخ��ن��هگ��ران��ه ،ك�� ه بهیهكهو ه ك��ۆك��ن ل���هس���هر رێ��ك��خ��س��ت��ن��ى ت���ازهى
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 200
وهبهرهێنانو بازرگانیى .دروستبوونى بابهتى ئاڵوگۆڕى شتومهكو چهسپاندنى تواناكانى كۆمهڵگاى م��هدهن��ی ل ه سهر دهوڵهت. مۆدێرنیتی ب ه تێکڕای بابهت ه كلتوریىو رام��ی��اری��ىو فهلسهفىو كۆمهاڵیهتیىو ن دهگ���وت���رێ���ت ،ك��� ه ل ه ئ���اب���ووری���ی���هک���ا س���هدهى پ���ازد ه ی��ان راستتر بڵێین ،له كاتى دۆزی��ن��هوهى ههسار ه نوێیهكانو دۆزینهوهى ئهمهریكاو داهێنانى دهزگاى چ��اپ تا چهند دهی��هی��هك لهمهوبهرو تا ئهمرۆش درێژهى ههیه. ئ����هو دی����و ه زهق�����هى م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی ،ك ه ب�� ه دهس��ت��ك��هوت�� ه م��اددی�� ه كلتورییهكان جیادهكرێتهوه .دهكرێت ب ه شارستانیهتى تاز ه ناوببرێت .تێڕوانینێك ب ه دواى خۆیدا دههێنێت ،ك ه جهوههرێكى مۆنیستى ههیه. وهك ئهوهی فهیلهسوفهکانى رێنیسانس دهیانگووتهوه ،مرۆڤ ئاوێتهى سروشته، دون��ی��او دی��رۆك��ى م��رۆو ئاسمان ئاوێت ه دهبێت. ه��هم��وو ج���ۆر ه هێزێكى م��هع��ن��هوى ،ك ه بكهوێت ه دهرهوهى عهقڵى مرۆڤ نرخى نابێت .ل ه كۆتاییشدا به یهكجاریى بهالو ه دهنرێت. الى ن��ی��ت��ش�� ه ئ���هو راس��ی��ۆن��ال��ی��ت��ی��هو به الوهنانى هێزى میتافیزیكیی ه ب ه جۆرێك گ��هش��هدهك��ات ،ك�� ه دواج���ار نیتچ ه كۆى بارودۆخهك ه ل ه چهند رستهیهكدا كورت دهكاتهوه.
زهردهشت ل ه بهرهبهیانێكدا رووبهڕووى خ��وان��اس��ێ��ك دهب��ێ��ت��هوهو گفتوگۆیهكى كورتى لهگهڵ سازدهكات .دوات��ر وهكو دوو كوڕیژگ ه جیادهبنهوه ،كه زهردهشت تهنیا مایهو ه ل ه دڵى خۆیدا گوتى :ئهو پیر ه خواناس ه چهند سهیره! ل ه جهنگهڵهكهى خۆیدا نهیبیستووه ،که خودا مردووه. ی ئهو جۆر ه ل ه تێگهیشتن ،ک ه بۆ مۆدێرنیت خستمانهڕوو .مۆدێرنیتیو شارستانییهتى ت��از ه م��رۆڤ ت���هوهرو سهنتهر ب�� ه نرخ دادهنێتو دهیكات ه نموونهو پێشڕهو. شارستانییهتێك ل�� ه ه��هن��اوى ژی���ارى جڤاتى ئهوروپیدا سهریههڵداو كلتورێكى دروستكرد ،ك ه بانگهشهی گشتگیركردنى كهون دهك��اتو لهوسهری ئاڕاستهكانى جڤات ه پاشكهوتووهكان خۆى دهدۆزێتهوه. ی وهكو ئایدۆلۆجیایهك لێرهوهی ه مۆدێرنیت م��ان��ی��ف��ێ��س��ت ئ��اش��ک��را دهب���ێ���ت .راب��ڵ��ىو ى ل��هگ��هڵ بانگهشهكهرانىترى مهنتهین رێنیسانس ل ه ههمبهر پیرۆزکردنی توانا ئاسمانییهكانو ب ه بهرژهوهندیى مرۆڤى زهوى .ب��اس��ى زهرورهت�����ی (ن��اچ��اری��ی) ی دهك��هنو ههست ب ه بهرهو راسیۆنالیت پێشچوونى یاساكانى ژیانى زهمینیى دهك��هن .سوننهتو هێزهكۆنهپارێزهكان (كهنیس ه وهك��و كۆن ه پارێزترینى ئهو هێزانه) دامهزراوه رهتدهكاتهوه. پێگهیشتووترین دیوى ئهم ئایدۆلۆجیای ه ل ه تیۆرهكانى میراتگرى رێنیسانس ،وات ه رۆشنگهریى سهدهی ههژدهیهم ههیه.
201
سیحراوییان ه گهورههێزى رۆشنگهرانو جێگیربوونى ئازادییه. ی وردبینهو ه ئهوا رۆش��ن��ب��ی��ران��ى س���هردهم���ى م��هش��روت�� ه ئهگهر زیاتر لهو واتایه (ش����ۆڕش����ی دهس����ت����وری����ی)ی ب�����هرهو ههڵهمان نهكردوو ه ئهگهر بڵێین :کاتێک مۆدێرنیزمو پۆست مۆدێرنیزم كێشكردو یاساى ههر کۆمهڵگایهک مرۆڤ بهڕێوهى ه���هر ئ��هم��هش ب��ه ب��هره��هم�� ه م��اددی��ىو بباتو یاسا ئاسمانییهكان پهراوێزخرابن، كلتورییهكان ب��هر پ���هرچ درای�����هوه .ل ه ئ���هوا کۆمهڵگایهکی م��ۆدێ��رن��ه .ك��ردهى سهردهمى ئهمڕۆماندا ئ��هوهی لهم ئید ه ههستكردنو راسیۆنالیت بۆ گهیشتن ك�لاس��ی��ك��ی��ی��هى م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی م���اوهت���هو ه ب�����هوهی ه���هوڵ���ى ب���ۆ دراوه ب��ن��اغ��هى پشتگیریىو نۆرینگ ه ب��اش��هك��هى نییه .سیستمهكهن ،وات�� ه ك��ردارى زانستیىو ن ل ه جڤاتدا ،ك ه ت�� هك��ن��هل��ۆج��ی��ی��ه .ب�� ه ب��ۆچ��وون��ى ماكس بهدیهێنانى ناچاریی ژیا عهقاڵنیى رێكخرابێت ،ب��وو ه هۆکاری ڤیبهر مۆدێرنیتی رێكخراوى ژیرانهى ئاڕاستهکردنی تامس هۆبزو رۆشنگهرانى كۆمهڵگایه .دووركهوتنهوهو ههڵهاتن ه ل ه قهناعهت ه چارهنوسییهكان .قهناعهتكردن دواتر. كاریگهریى الیهنگیریی ه خراپهكهیهتى؛ ب�� ه كۆتایى دی���رۆكو جڤاتى ئارمانیو ی ل ه روانگهیهكى ب ه وات��ای قهناعهت بهشكردنى ههموو خهیاڵو مهرامی زانستی الیهكو ئهندێشهى رهخنهیىو تواندنهوهى عهقاڵنییهوه پاساوى بۆ بدۆزرێتهوه. رادی��ك��اڵ��ی��ى (ت���ون���دڕهوی���ی) ئ���هو شتهى كهوات ه مۆدێرنیتی سهرهتاى كاركردنى ل�� ه ب��ن��هڕهت��دا ل�� ه ژێ��ر رهح��م��ى سوننهت ه ع��هق��ڵ��ه وهك�����و ح���ك���وم���هت .ئ��ی��دهك��هى پهیوهست ه ب ه ئیدى راسیۆنالیتیهوه .وات ه كلتورییهكاندایه. ك����هوات���� ه م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی رهخ��ن��هی��هك��ى ب ه پهراوێزخستنى یهكهمیان راستهوان ه درێژكراوهی ه ل ه خودى مۆدێرنیتی .ئهو دووهم����ی����ان پ����هراوێ����ز دهخ����رێ����تو ب ه كلتورانهى ب ه سوننهتى ناوزهند دهكرێن ،پێچهوانهشهوه. ی قسهكردن ه رهخنهگرتن ه ل ه ژیانى ئهمڕۆو نوێخوازیىو قسهكردن له سهر مۆدێرنیت نوێبوونهوهو خۆكاڵكردنهوهو رۆیشتن ل ه سهر چهكى جڤات ه خاوهن عهقڵهكان .لهو كۆمهڵگایهدا سهرهڕاى دهستنیشانكردنى بهرهو فهزا تازهكانه. ئهم ه ئ��هو وات��ا گشتییهیه ،ك ه زۆرب��هى ك���ردارى زانستییو چاالكیى تهكنیكی بیرمهندان ل ه قسهكردندا پهناى بۆ دهبهن( .تهكنهلۆجى) ،ل�� ه رێ��گ��هى حكومهتهو ه ئاوێتهیهكى ق��وڵو كلتوریى ،دهرف��هت ژیانى ئیداریى دهسازێنێت. ب��ۆ رهت���ك���ردن���هو ه دهه��ێ��ن��ێ��ت�� ه پ��ێ��ش��هوه .ن��هف��س چهكێكى رهخ��ن��هی��ی�� ه دهخ��رێ��ت�� ه رێ��خ��ۆش��ك��هرى پ��اش��اگ��هردان��ی��ى ئ���اوهزو ك��ار وهك��و دژایهتییهک بۆ ئۆتۆریتهى
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 202
هێزهكۆنو سوننهتییهكان . ی ژیانى كۆمهاڵیهتىو ئهو بنهما تاقانهیه ت ه��هوڵ��ێ��ك��ى ف�����هردى پ���ێ رێ��ك��دهخ��رێ�� درێژكراوهی ه بۆ ب ه زهمینی كردنى ژیان. دهرئ��هن��ج��ام��هك��هش��ی داب��ڕان�� ه ل�� ه شێو ه ج��ۆراوج��ۆرهك��ان��ى س��ی��ح��رى ئامانجى كۆتایى. بهپشتبهستن بهو پێناسهیه :مۆدێرنیتی بهرفرهبوونى هێزى ئیداریى دهوڵ��هتو پ��ێ��ش��ك��هوت��ن��ى ئ���اس���ت���ی زان���س���ت���ی���یو تهكنهلۆجییه .دهرئهنجامى ئهو ئاڵوگۆڕ ه كۆمهاڵیهتییهیه ،ك ه روودهدات .بهزاندنى زۆرینهى بهها كلتوورىو سوننهتيیهكانه. ئ��هگ��هر ب��ه ش��ێ��وازێ��ک��ی دی��ک��ه ب��دوێ��ی��ن ی ل ه چهمكو واتا گشتییهكهیدا، مۆدێرنیت ت��ا ئ��هو ش��وێ��ن��هى ع��هق��ڵ دهی��ب��ڕێ��ت ،ک ه ملكهچى پێشكهوتنه .ملكهچى پێشكهوتنى عهقڵى مرۆڤه له واتا تایبهتییهكهیدا. ی دهگرێتهوه :زۆربوونى ئهوهى مۆدێرنیت رێ�����ژهى ش��ارن��ش��ی��ن��ی��ىو پ��ێ��ش��ك��هوت��ن��ى ئامرازهكانى زانیاریىو پێوهندییه. ی سروشتى كرد ب ه یاساكانى. مۆدێرنیت س��روش��ت ب��هم��هب��هس��ت��ى ن��اس��ی��ن��هوهو ب��هرج��هس��ت��هب��وون .ئ��هگ��هرچ��ى ئ��هو بهر جهستهبوون ه سهخت دهكهوێتهوه .بهاڵم، دهرئهنجام رهوایه. ی خ��ۆى پێناس ه لهم ه گرنگتر مۆدێرنیت ك���رد وهك���و بابهتێكى ن��اس��راو ی��اخ��ود ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��اى ك��هش��ف��ك��ردنو زان��ی��ن، كهشفكردنى ترۆپكى خۆشحاڵیى مرۆ.
گهڕان بۆ ئازادیى وهكو ههستكردنێکى مرۆ. ی ئ��اوا دان��ا :ل ه هیگل بنهماى مۆدێرنیتی ههوڵى زاڵبوونداین بهسهر سروشتدا .ب ه ی پێیان پێچهوانهو ه رهخنهگرانى مۆدێرنیت وای ه نزیك بوونهو ه ل ه سروشت دوور كهوتنهوهیه له خود. ه��هوڵ��هك��ان ب��ۆ دهستكهوتنى ئ��هو هێزه توخمى ناساكار دهخ��هن��هوه .ب��هاڵم ،با ل ه ف��هزاى گهشبینییهكانى مۆدێرنیتیدا بخولێینهوهو نزیك نهبینهو ه ل ه گوفتارى ئهو رهخنهگرانه. دهپ��رس��ی��ن ئ��ای��ا ئ��هوان��هى بانگهشهیان ی دهك���رد ه��هر ئ��هوان��هن، ب��ۆ مۆدێرنیت ک ه بانگهشهى رهخنهگرتنو ت��رازان ل ه سوننهتهكانو دابڕانى رههایان دهكرد؟ ل ه رووكاردا دابڕانى رهها تاک ه مهبهستى ئهوان بوو .پێیان وانهبوو لێرهدا ئهوهى دهردهكهوێت دابڕانێكى رههایی بێت ل ه ههر كاتێكى مێژوویى مۆدێرنیتیدا. ل ه نوێبوونهوهدا پنتى كۆنهو سوننهتى ى دهمێنێتهوه .شتهكان د هگ��ۆڕێ��نو شت تر دێن ه ك��ای��هوه .مۆدێرنیتی مهبهسته، واتایهكى خوازراوى نییه. ئ��هگ��هر ب��هالوهن��ان��ی س��ون��ن��هت��هك��ان ئ��اوا ئاسان ب��ووای��ه ،وات��ای��هك بۆ پێشكهوتن ی ب ه پنتى نهدهمایهوه .بناغهى مۆدێرنیت ك��ۆن��هو سوننهتیو گۆڕینى فۆڕمیان، ژی��ان ل�� ه پ��اڵ پنت ه ت��ازهداه��ێ��ن��راوهك��ان��دا دروستبووهوه .دیارد ه كۆمهاڵیهتییهكان
203
بهرههمى کۆنن و لهههمان کاتیشدا نوێن. وات ه لهنێوان كۆنو نوێدایه؛ نهكۆنن ،ن ه نوێن. ش���ارل ب��ۆدل��ێ��رى گ���هور ه مۆدێرنیست، ل ه بهرههمێكیدا به ن��اوى (فۆڕمهكانى ژیانى مۆدێرن) ل ه ساڵى 1864دا دهڵێت: ی خهریک ه ت��ێ��دهپ��هڕێ��ت .زوو مۆدێرنیت تێدهپهڕێت .ل ه ههمان کاتدا ئهو شتهیه، ك ه دهكرێت ههبێت .بهو واتایهی نیوهى ى ت��ری��ش��ی جێگیرو ه���ون���هرهو ن��ی��وهك��ه نهگۆڕه. سهرچاوه: م��درن��ی��ت��یو ان��دی��ش��هى ان��ت��ق��ادى ،بابهك ئهحمهدى ،چاپ چهارم 1380 ،تهران.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 204
فهلسهف ه چییه؟ ?What is philosophy نووسینی :رهزا عهلی زاده مهقانی Written By: Rezah Ali Zada maqani وهرگێڕانی (له فارسییهوه) :موسعهب ئهدههم Translated (from Farsi) by: Musab Adham
205
زۆرج��ار ل ه وتاری رۆژان��هو رووب��هڕوو بوونهو ه لهگهڵ كاروباری رۆژانهدا قس ه لهبارهی فهلسهفهی شتهكانهو ه دهكهین. ئ��هم�� ه ل�� ه كاتێكدای ه ب���هرف���راوان بوونی خوێندنهوهی رۆشنبیریی ل ه ساڵهكانی ك��ۆت��ای��ی��داو ب����هرزب����وون����هوهی ئاستی هۆشیاریی ه گشتییهكان ل ه نێوان تووێژی الوانو ئهوانهی خوێندنیان تهواو كردوو ه بووهت ه هۆکاری ئهوهی رۆژان ه زیاتر روو ل ه فهلسهفهو هاوشێوهکانی بكرێت .رهنگ ه یهكێك ل ه پێکهاتهی سهرهکیی زۆرێک لهو پرسیارانهی ،ك ه بۆ زۆربهی خراوهت ه روو ئهم ه بێت :ل ه بنهڕهتدا فهلسهف ه چیه؟ ل ه وهاڵم��ی ئ��هم پ��رس��ی��ارهدا دهتوانرێت ب ه سادهییو رووكهشی بووترێت :النی ێ شێواز بۆ كهم ب ه رێگایهکی ناسراو س وهاڵمدانهوهی ئهم پرسیار ه بوونی ههیه. 1ــ شیكاركردنی زمانهوانی: فهلسهف ه ل�� ه پێكهاتهدا دوو زاراوهی یۆنانین :فیلۆ ل��هگ��هڵ سۆفیا Philo + ت دێتو .Sophiaفیلۆ ب ه وات��ای دۆس�� سۆفیاش ب ه واتای حیكمهت .فیلۆسۆفس ێ ئ��هوهی��ه ،ک ه ئێم ه ن��اوی فهیلهسوفی ل دهنێین .وات ه ئهو تاكهی حیكمهتی خۆش دهوێ����ت .ب���هم ش��ێ��وهی�� ه ف��هل��س��هف��ه وات�� ه حیكمهتو دانایی .فهیلهسوفیش كهسێكه خۆی ب ه داواك��ارو خوازیاری حیكمهت دهزانێت نهك خۆی ب ه حهكیم ل ه قهڵهم ب��دات .لهم مانایهدا حیكمهت بریتیی ه ل ه پهیبردن ب ه بنهڕهتو هۆكاری كاروبار.
زیاتر ل ه ههر شتێك خودی جیهانی بوون جێگهی پ��رس��ی��اری بنهڕهتییه .چونك ه یهكهمین كهسانێك ،ک ه خۆیان ل ه چوارــ پێنج سهد ه پێش ل ه دایكبوونی مهسیح ب ه فهیلهسوف ناو بردوو ه زیاتر ل ه ههر شتێك به دوای تێگهیشتنی جیهانهو ه ب��وون. جێگهی سهرنج ه زاراوهی سۆفیست لهو قۆناغانهدا ب ه واتای تاكی حهكیمو ژیر هاتووه .بهم پێی ه دهربڕینێکی جوان ل ه بهكارهێنانی پێكهاتهی فهیلهسوفدا بوونی ههیه .فهیلهسوفیان ب ه كهسێكی دهروون ش��ك��او ن���اوب���ردووهو سوفیستیان ب ه زۆربڵێو خۆبهگهورهزان تاوانبارکردووه. لهوێدایه ،ك ه سوفیست خۆی ب ه خاوهنی حیكمهتو شوێنی دهرچوونی به ئهوانی ت��ر رابگهیهنێت .حیكمهت ب�� ه ونبووی خۆی دهزانێت ،هیچ بانگهشهیهك ناكات بۆ ئ��هوهی ل ه دهستیدایه .لهم روهوهی�� ه سوكرات دهڵێت :ئهوهندهم زانی ،ك ه هیچ نازانم .بۆی ه كهمترین بهرههمی فهلسهف ه دهرچوون ه ل ه قۆناغی نهزانینی مركبو ئاگایی ب�� ۆ نهزانینی خ���ود .ب���هاڵم ،لهم پهیبردن ه ب ه بنهڕهتو هۆكاری كاروبارهو ه خاڵێكی مێژوویی ههیه ،که بریتیی ه لهو قۆناغهی مرۆڤی یۆنانی دووركهوتهو ه ل ه بیركردنهوهی ئهفسانهیی .رووی ل ه روانینێك كرد ل ه سهر بنهمای ژیریی خود بونیادنرا .وات�� ه گ��ۆڕی��نو گواستنهوهی م��رۆڤ ب��و و ل ه جیهانی ئهفسانهو ه بۆ ێ جیهانی ژی��ری��ی .Logosههڵبهت ه ب
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 206
دوودڵ��ی��ی ب��ی��رك��ردن��هوهی یۆنانیی لهم قۆناغهدا زۆر سوودی ل ه شارستانییهتی ێ پێشینهو ه���اوچ���هر خ وهرگ���رت���ووه .ب بهڵگ ه نییه ،ك ه دوو قوتابخانهی گهورهی حهكیم ه سروشتییهكانی یۆنانی كۆن ل�� ه رووی ج��وگ��راف��ی��هوه ـ��ـ یهكێكیان دراوسێی شارستانییهتی ئێرانهو ناوی قوتابخانهی ئیونییهو ئهویتریان دراوسێی ی رۆژه����هاڵت����هو ن���اوی ش��ارس��ت��ان��ی��ی��هت�� قوتابخانهی ئیلیایی ه ــ دروست بووه. 2ــ مێژووی فهلسهفه: یهكێك ل ه باشترین رێگاكانی ناسینی ههر زانیارییهک لێكۆڵینهوهو تووێژینهوهی م��ێ��ژووی��ی��ه .ف��هل��س��هف��هش ل���هم ی��اس��او رێسایان ه ب��هدهر نییه .فهلسهف ه ب ه واتا ن���اس���راوو ئ��هك��ادی��م��ی��ی��هك��هی ب��هره��هم��ی كۆششی زۆری كۆمهڵێك زانای یۆنانیی كۆن ه ل هسهدهكانی چوارو پێنجی پێش ل ه دایكبوونی مهسیح .بیركردنهوهی یۆنانیی ل ه سهر فهلسهفهگهرایی بیناکراوهو ل ه سهر بنهمافیكرییو هزریی ه نایۆنانییهكان وهس����ت����اوه .س������وودی ل��� ه ح��ی��ك��م��هتو ئهندێشهی شارستانییهتی دهرهوهی ن ب��ی��ن��ی��ووه ،ب�� ه ت��ای��ب��هت��ی ئ��ێ��رانو ی��ۆن��ا میسرو بابلو شارستانییهتهكانی تری وهكوو بین النهرین (نێوانی دوو رووبار) .Mesopotamiaیهكێك ل ه گرنگترین ت���ی���ۆرهك���ان ل���ه روون����ك����ردن����هوهی ئ��هم بابهتهدا سیستمی سیاسییه ،ك ه له سهر دیمۆكراسی بیناکراو ه ل ه یۆناندا .ههڵبهت ه
ل ه رووی هۆکاری درووستبوونی ئهوهشدا ی هۆكارێکی بهڵگهی ئاوو ههواو جوگراف كاریگهره .ئێستا ب ه گریمانهی ئ��هوهی، ک ه یۆنانی كۆن سهرهتای بیركردنهوهی فهلسهفیی بوو ه ل ه سهر ناسینی فهلسهفه. م��ێ��ژووی فهلسهف ه وهاڵم��ێ��ك��ی سهرنج راكێشی ههیه .حهكیم ه سروشتییهكان، ك�� ه ی��هك��هم��ی��ن ف��هی��ل��هس��وف��هك��ان��ی ی��ۆن��ان ب��وون ،جیهانیان ك��رد ه بابهتی ناسینی خ��ۆی��ان .سۆفیستهكان ب ه م��رۆڤو ئهو چهمكانهی پهیوهستن ب��هو ب��اب��هت��هوه. بهاڵم ،خودی ناسین پاش سوكرات بوو ه بابهتی فهلسهفه .یۆنانگهریی قۆناغێكی فهلسهفهبوو ،ک ه ئهخالق بوو ب ه سهنتهر. سهدهكانی ناوهڕاست سهردهمی زاڵبوونی بیركردنهوهی كهالمی بوو ل ه فهلسهفهدا. بهاڵم فهلسهف ه ل ه قۆناغی نوێدا سهرقاڵی بنهماكانی بیركاریی سهروو سروشتو ت��هن��ان��هت ئ��هزم��وون��ی زانستهنوێیهكان ب����وو .ل���هم ن���ێ���وهن���دهدا ووردهوورد ه بابهتی وهكو سیاسهتیش ب ه شێوهیهكی جددیو سهربهخۆ هات ه نێو فهلسهفهوه. ل��هم ق��ۆن��اغ��هدا م��ێ��ژوو ه��هروهه��ا الیهنی ئابووریش وهك بابهتی سیستم گهور ه گ���هش���هدهك���هنو گ����هورهدهب����ن .دواج���ار س��هدهی بیستهم گهواهیی دهركهوتنی ی فهلسهفهی زانستییو زمانییو لۆجیك ب���ووه .ئێستا دهپرسینهو ه ئایا بابهتی ناسینی فهلسهفی چیه؟ وا پێدهچێت، ك ه جۆرێك بوونی زۆر قوڵ ل ه بابهتی
207
ناسینی لهم حهوزهی مهعریفهدا بوونی ههیه .ب ه جۆرێك ل ه ههر قۆناغێكدا شتێك ل ه روان��گ��هی فهلسهفیی ی��ان مشتومڕو گفتوگۆی پهیوهست ب ه فهلسهف ه بوونی ه��هب��ووه .ل ه ههندێک دهس��ت��هواژهیت��ردا زمانو ئامڕازی فهلسهف ه ل ه ههر قۆناغێكدا ت ل�� ه ك���رداردا شتێك ب���ووه .وا پێدهچێ شتێك ل�� ه ن��ێ��وان ئ��ای��دی��او بیرۆكهکهی س��هرهوهدا روویدابێت ،چونك ه فهلسهف ه ل��ه ب��اب��هت��ی ن��اس��ی��نو ئ���هو رێ��گ��ای��ان��هی ب�� ه ن��اس��ی��ن��هو ه پ��هی��وهس��ت��ن ل�� ه ه���هردوو ی پیشان دهدهن. جۆرهکهدا گهڕۆکی 3ــ فهیلهسوفهكان: سێیهم رێ��گ��ا ب��ۆ تێگهیشتن ل�� ه چیهتی فهلسهفهو ئهو چاالكییانهی ب ه فهلسهفهو ه پ��هی��وهس��ت��ن بریتیی ه ل�� ه گ���هڕان���هو ه بۆ ئ��هو پێناسانهی خ��ودی فهیلهسوفهكان ل ه فهلسهفهدا ههیانه .فهیلهسوفان ب ه ناونیشانی به دیهێنهرانی بیركردنهوهی فهلسهفیی گ��ێ��ڕان��هوهی ج��ۆراوج��ۆری��ان ل���هم ح�����هوزه پ���ڕ زان���ی���اری���ی���هدا ه��هی��ه. ههڵبهت ه ئهم رێگای ه کهمێک ناههموارو سهخته .تهنانهت ل ه ههندێكجاردا ههڵ ه دروس��ت��ك��هری��ش��ه .ئ���هم دژی�� هك��ی��ی��ه ل��هو رووهوهی���ه ههندێکجار فهیلهسوفهكان پێناسهی ف��هل��س��هف��هو وهزی��ف��هك��ان��ی ب ه کورتی دهردهب����ڕن .له کاتێکدا كرۆكی ب��ۆچ��وونو دی��دگ��او روان��ی��ن لێی گهلێک ئ��اڵ��ۆزه ،ک�� ه ب�� ه درێ��ژای��ی چهندین ساڵ
چاالكیی ه فهلسهفییهكان پێی گهیشتوون. لهم روهو ه نهك تهنها تێگهیشتن لێیان ل ه دۆڵی كاری ،دهشێت مهبهستی چاالكیی ه فهلسهفییهكان ب ه روونی روون نهكاتهوه، بهڵكو دهبێت ه هۆی دروستبوونی ههندێك ب����اوهڕی ن���ادروس���تو ه��هڵ��ه ل��ه ب��ارهی ف��هل��س��هف��هو ه ه���هروهه���ا دروس��ت��ب��وون��ی جۆرێك ل ه ناسازگاریی لهو پێناسانهی، ک ه فهیلهسوفهكان بۆ فهلسهف ه ههیانه. ب��هاڵم ئ��هم ناسازگاریی ه دان���هوهی ئهو گفتوگۆو مشتو مڕانهیه ،ك ه ل ه نێوان ق��وت��اب��خ��ان�� ه فهلسهفیی ه ج��ی��اوازهك��ان��دا ههیه ،زیاتر ل��هوهی هێماییو نیشانهی تێگهیشتنی ج��ی��اوازی فهیلهسوفهكان ب��ێ��ت ل�� ه خ���ودی ف��هل��س�� هف��ه .ب��ۆ باشتر روونكردنهوهی بابهتهك ه چاو ب ه ههندێك ل��هم پێناسانهدا دهخشێنین .بۆ نموون ه ئهفالتۆن دهی��گ��ووت :فهلسهف ه ب ه حیر ه (حيرة ،سهرسوڕماو) ل ه بهرانبهر بووندا دهستپێدهكات .راسڵ دهیگووت :فهلسهف ه جگ ه ل ه پهراوێز نووسین ل ه سهر گفتوگۆو ی تری نووسینهكانی ئهفالتۆن ب ه شتێك نازانم .دیكارت بهو ه پێناسهی فهلسهفهی دهك����رد :رێ��گ��هی��هك��ی راس���تو دروس��ت��ی بهكارهێنانی عهقڵه .ب��هاڵم ڤیتگنشتاین دهی���گ���ووت :ف��هل��س��هف�� ه خهباتێك ه دژی جادوویی بوونی ئێم ه ل ه الیهن زمانهوه. لێرهدا جێگهی سهرنجه ،زۆرێك ل ه زانایان ئهو چاالكییانهی خۆیان ،ك ه پهیوهندییان ب ه ح��هوزهی زانیارییهو ه ههی ه ل ه ژێر
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 208
ناونیشانی فهلسهفهدا له ب��هر چاویان گرتوون .وهكو ئیسحاق نیوتن ل ه بیردۆز ه میکانیکییهکهی خۆیدا نوسی ل ه كتێبی: بنهماكانی فهلسهفهی بیركاریی سروشت. بهاڵم لهم نێوهندهدا یهكێك ل ه باشترینو ك��اری��گ��هرت��ری��ن پێناسهكان بریتیی ه ل ه پێناسهی فهیلهسوفی بهناوبانگی ئهڵمانی ئیمانۆیل كانت ،ک ه فهلسهفهی بهم جۆر ه پێناس ه كردووه :فهلسهف ه نهك فێربوونی ئهندێشهیه ،بهڵكو فێربوونی ئهندێشهو
بیركردنهوهشه .ئهمهش رهنگ ه تهنها هاو دوودڵیی ه ههمیشهییهکهی فهیلهسوفهكان بووبێت ل ه سهرهتاو ه تاكو ئێستا ،ك ه ب ه هۆی ئ��هوهو ه ههندێک جار بههای زۆر سهنگینو قورس گیانی خۆیان دابێت. سهرچاوه: ب��اش��گ��ا ه ان��دی��ش��ه ،رۆژن���ام���هی ئ��ێ��ران، .1387/5/21
209
کاریگەریی نیتچە لە سەر فەیلەسووفەکانی قووتابخانەی فڕانکفۆرت Nietzsche›s impact on the Frankfurt school
نووسینی :ئەشرەف مەنسوور وەرگێڕانی (لە عەرەبییەوە) :ئەردەاڵن عەبدولاڵ Written by: Ashraf Mansur Translated (from Arabic) by: Ardalan Abdullah
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 210
ئ�����ەوەی روونو ئ��اش��ك��رای��ە ه��هم��وو فەیلەسووفەکانی قووتابخانەی فڕانکفۆرت هەڵگری رەوتێکی مارکسییانە ب��وون، ئەمەش لە الی��ەن خ��ودی ئەندامانی ئەم قووتابخانە تایبەتەوە لە سااڵنی سیو چلەکاندا ئاشكرا ب���ووه .هۆکەرهایمو ئ����ەدۆرن����ۆو م���ارک���ی���وزه ب���ە پێشەنگی دیارەکانی رەوتی مارکسیزمی رۆژئاوایی دێنە ژماردن ،چونکه ئەمانه زیاتر جەختیان لە بوارە فەلسەفیو کلتووری بیری کارڵ م��ارک��س دەک�����ردەوە .ه��ەروەه��ا ئەمانه بەرگرییان لەو بیره مارکسیزمه کردووه، کە له چوارچێوەیەکی هێگلیی دیلیکتیکیدا ب��ووه؛ ئەمانه لە دژی ئ��ەو قووتابخانە راس��ت��ڕهوه مارکسییە وەس��ت��اون��ەت��هوە، کە زیاتر جەختی لە سهر زیادهڕهویی ب��واری ئابووریی مارکسیو سۆڤیهتیو لینینیو ستالینیی دەک���ردەوە .هەروەها ئ��ەم قووتابخانەیە زیاتر ویستوویهتی جارێکیتر چەپێکی هێگلییانە دروس��ت بکاتەوە ،کە خ��ودی مارکس لە تەمەنی گەنجیدا ،هەواداری بووه. لە راستیدا یورگن هابرماس ،کە نوێنەری ن����ەوەی دووەم�����ی ئ���ەم ق��ووت��اب��خ��ان��ەی فڕانکفۆرتهیه ،کۆمەڵێک لێکۆڵینەوەو رەخ���ن���ەی ل��ە ب����ارەی ن����ەوەی یەکەمی قووتابخانەکە نووسیوە ،یاخود دەتوانم بڵێم کۆمەڵێک ل��ێ��ک��دان��هوهی ن��وێ��ی بۆ بیری هەموو ئەندامانی قووتابخانەکە ک����ردووە .ئ���ەوەی ل��ە بیری هابرماسدا
ن��وێ��ک��اری��ی هێنایە ک��ای��ەوە ،ئ���ەوە ب��وو، ک��ه قووتابخانەی فڕانکفۆرتی بەسەر دوو قۆناغدا دابەشکرد :قۆناغی یەکەم ل���ە دروس��ت��ب��وون��ی ق��ووت��اب��خ��ان��ەک��ەوە دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات ت��اک��و ک��ۆت��ای��ی جەنگی جیهانیی دووەم .ئەم قۆناغەش گوزارشت لە دروستبوونی رەوتێکی مارکسیزمی رۆئ��اوای��ی دەک����ات .ق��ۆن��اغ��ی دووەم لە جەنگی جیهانیی دووەمهوه دەستپێدەکات، کە تێیدا ئەندامانی قووتابخانەکە واز ل��ە زۆرب���هی تیۆریەکانی مارکسیزمو تێڕوانینە رەخنەگرانەکانی دەهێنن ،کە لە زیاتر لە دیدگای ماتریالیزمی مێژووییەوە سەرچاوە دەگرێت .لە الیەکیترەوە ،زیاتر ئاڕاستهیان بەرەو رەشبینیو نهێڵیزمهوه هەنگاو دەنێیت .لهوهشدا زیاتر کاریگەریی نیتچەیان بە سەرەوەیه. هابرماس ل��ەم شرۆڤەیەیدا بۆ گۆڕانی فهلسهفیی قووتابخانەکە دەیەوێت ئەوەمان پێ بسەلمێنێت ،کە لە پاش جەنگی دووەمی جیهانییەوە ،ئەم قووتابخانەیە کاریگەریی گ����ەورەی نیتچهی ب��ە س����ەرەوە ب��ووه. ئەمەش زیاتر له سهر ئهو بیرمهندانهدا ب���ووه ،ک��ه ویستوویانه وا ب��ۆ خهڵکی نیشان بدهن ،که ئەم قووتابخانەیە تەنها کاریگەریی مارکسیزمی لە سەر بووه. هابەرماس دەیەوێت ئەو بسەلمێنێت ،کە نیتچە کاراکتهرێکی بنەڕەتیو کاریگەریی ئەم قووتابخانەیە بووهو کاریگەری نیتچە زیاتر ب��ووە لە کاریگەریی شۆپنهاوەر
211
لە سەر هۆکەرهایمو کێرکگور لە سەر ئەدۆرنۆو هایدیگەر لە سەر مارکۆزه. جێگای گوتنە هابرماس ل��ە س��ەرەت��ای ژی��ان��ی ف��هل��س��هف��ی��ی��دا زی��ات��ر خ���ۆی ب��ەو کەسانەوە سەرقاڵ کردبوو ،کە کاریگەری نێگەتیڤیان لە س��ەر مۆدێرنیتیدا هەیە. هەر ئەمەش هۆکاری سەرەکیی بووە بۆ ئەوەی هەموو کارەکانی نەوەی یەکەمی قووتابخانەی فڕانکفۆرت بخوێنێتەوە. هابرماس لە سەرەتای قۆناغی الوییدا زیاتر خوێندنهوهی لە سەر مارکسیزمی ک�لاس��ی��ک��یو ئ���ەو ک��ەس��ە م��ارک��س��ی��ان��ەدا کردووه ،کە هاوسەردەمی خۆی بوون، بە تایبەتی ئەو کهسانەی ،کە سەر بە قووتابخانەی مارکسیزمی رۆژئ��اوای��ی بوون. ل��ەب��ەر ئ���ەوە ه��هب��رم��اس ل��ەو ق��ۆن��اغ��ەدا دەس���ت���ی ک������ردووه ب���ە خ��وێ��ن��دن��ەوەی کتێبەکانی لۆکاش ،هۆکەرهایم ،ئەدۆرنۆو مارکیوزه ،کە هەموویان مارکسی بوون. ب���هاڵم ،پاشتر ب��ۆی دەرک���هوت���ووه ،که ئەم کەسانە هێندەی لە ژێر کاریگەریی نیتچەدا بوون ،ئهوهنده لە ژێر کاریگەریی م��ارک��سدا ن��هب��وون .بە رای هابرماس، کارەکانی ئەم کۆمەڵە فەیلەسووفە زیاتر لە رەخنەیەکی نیتچەیی رادیکاڵییەوە لە دژی مۆدێرنیتیو رۆشنگەرییەوە نزیکە، تاکو لە ماتریالیزمی مێژوویی ،یان بە واتایەکیتر ،مارکسیزم.
هابەرماسو نیتچە دی���ارە ک��اری��گ��ەری نیتچە ل��ە پشت ئەو رەوتە فهلسهفییانهوه بووه ،کە لە نیوەی دووەم���ی س��ەدەی بیستەم لە فەرەنسا دروس���ت���ب���ووه ،وەک���و ب��ون��ی��ادگ��هرای��یو ههڵوهشاندنگهراییو پۆست مۆدێرنیزم. زۆرب��ەی مامۆستا دی��ارو پێشەنگەکانی ئ���ەم رەوت����ە ف��هل��س��هف��ی��ی��ان��ه خ��ۆی��ان بە دووبارە لێکدانهوهی کارەکانی نیتچەوە خەریک ک���ردووهو هەوڵی ئەوەیانداوه بۆچوونەکانی نیتچە بخەنە نێو کارەکانی خۆیانەوە ،وەک :میشێل فۆکۆو جۆرج باتایو جاک دێریداو جیل دولۆز . هابرماس ل��ە نێو زۆرب���ەی ئ��ەو رەوت��ە فهلسهفییانهی ،کە لەو کاتەدا هەبوون، گرنگیی بەم رەوت��ە فەرەنسییە نوێیانە داو؛ ک��ارەک��ان��ی��ان��ی خ��وێ��ن��ۆت��هوه .ه��ەر ئ��ەم��ەش ی��ارم��ەت��ی��داوه لێکۆڵینەوەیەکی وردو ت��ای��ب��ەت ل��ە ب���ارەی���ان���ەوە ب��ک��ات. هابەرماس ئ��ەوەی بۆ دەرک��ەوت��ووه ،کە نیتچە خاڵی هاوبەشی کلتووری ئەم رەوت��ە فهلسهفییه فەرەنسییهو ن��ەوەی ی��ەک��ەم��ی ق��ووت��اب��خ��ان��ەی ف��ران��ک��ف��ۆرت بووهو بە یەک ئاست نیتچە کاریگەریی گ�����ەورەی ب��ە س���ەر ه��ەردووک��ی��ان��ەوە ه��ەب��ووه .ه��ەر ئەمەش وای لێکردووه، ک��ە فەیلەسووفەکانی ن���ەوەی یەکەمی قووتابخانەی فرانکفۆرتو فەیلەسووفە پۆست مۆدێرنە فەرەنسییەکان بکات ب ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 212
یەک بابهتی لێکۆڵینەوەو لە کتێبێکدا باس لە هەردووکیان بکات؛ ههر لە سەرەتاوە بە نیتچە دەستیپێکردووه ،تێڕوانینی بۆ پڕۆسەی مۆدێرنیتی بە بڕوای هابەرماس ئەمە خاڵی هاوبەشە لە نێوان فەیلەسووفە پۆست مۆدێرنەکانی فەرەنساو نەوەی یەکەمی قووتابخانەی فڕانکفۆت. م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی ب�����ەوە دەن���اس���رێ���ت ،کە ه��ۆش��ی��اری ل��ە ب���ارەی خ���ودی خۆییو زەم��ەن��ەک��ەی��ەوە ه��ەی��ە .ب��ە واتایهکیتر مانایەکیتر ،گ��وزارش��ت ل��ە قۆناغێکی م��ێ��ژووی��یو شارستانیی ن��وێ دەک���ات. ئەمە هۆشیارییە بە سەرچاوەی پێوانەو بەهاکەی دادەنرێت. نیتچە پێی وابووه ،کە مۆدێرنیتی شتێکی بۆشو بێ ناوەڕۆکە؛ جگە لە نهێڵیزم هیچ شتێکی نوێی بۆ دانەهێناوین .لەبەر ئەوە نیتچە پێی واب��ووه ،کە مۆدێرنیتی هەر لە سەرەتاوە وێرانکەر بووە .مۆدێرنیتی موژدەی بە سەرهەڵدانی ئاوهزگهراییو مهزنیی ئ��اوهزی دەردەخستووه .بهاڵم، ئاوهز نەیتووانیوه جۆرە هاوکێشهییهک ب���ڕەخ���س���ێ���ن���ێ���ت ،ک����ە پ��ێ��ش��ت��ر ئ��ای��ی��ن رهخساندوویهتی. مۆدێرنیتی هێرشی کردۆتە سەر ئایینو ئ��اوهزو زانستی نوێی خستۆته جێگای ئایینەوە .بێ ئەوەی بتوانێت وەک ئایین ئەرکە کۆنەکەی جێبەجێ بکات .لێرەدا نیتچە ه��ەن��گ��اوێ��ک��ی زی��ات��ر ل��ە هێگلی هاویشتووه ،چونکە هێگل هەموو کات بە
بەردەوامی بەرگریی لە ئاوهز کردووهو عەقڵ ستایشی رۆڵ��ی ئ���اوهز ک���ردووه، که دەتوانێت جێگای ئایین بگرێتەوە. ب���هاڵم نیتچە پشتی ب��ە تێڕوانینەکانی هێگل نهبهستووه بۆ چارەسەرکردنی تەنگەژەی مۆدێرنیتی ،چ تێڕوانینەکانی فەلسەفە لە الی هێگلی الو ،یان دەوڵەت لە الی هێگلی پیر. هەر چەندە لە پاش رۆشنگەریو رەخنە توندەکان لە بیری یهزدانناسی ،چیتر ناتوانرێت کلتووری ئایینی بگەڕێنرێتەوە. لێرەدا نیتچە ئەفسانە دەبێتە تاکە هیوای، هیوای ئ��ەوە دەخ��وازێ��ت ،کە جارێکیتر گ��ی��ان��ی دی��ۆن��ی��زی��ۆس��ی ،وات����ە رۆح���ی گ��ی��ان��ی س��هرک��هش��یو دەس��پ��ێ��ش��خ��ەری سەرهەڵبداتەوە. دی��ارە ئەم الیەنەی فهلسهفهکهی نیتچە سیمایەکی مەسیحیی ب��ەه��ێ��زی پێوە دی��ارە ،کە خۆی لە هاتنی یهزدانییهوه، ی��ان خ��ۆی ل��ە پ��ەی��داب��وون��ی کەسایەتی س��وپ��ەرم��ان دەب��ی��ن��ێ��ت��هوه ،ک��ە خ��اوەن��ی گیانێکی دیۆنیزیۆسییه. بە دڵنییایەوە ئەم سیما ئاینییەی بیری نیتچە ،کە لە الیەنی یهزدانناسیدا چڕ دەبێتەوە .وات��ە ئ��ەو الی��ەن��ەی ،کە خۆی ل����ەوەدا دەب��ی��ن��ێ��ت��ەوە ،ک��ە چ���اوەڕوان���ی کەسێکی رزگارکەر دەکات و بە تەمایە جارێکیتر مەسیح ل��ە دای���ک ببێتەوە، کە ئەمەش لە بیری نیتچەییدا خۆی لە گیانی دیۆنیزیۆسیدا دەبینێتەوە ،نەک له
213
الیەنی ئەخالقیو مێژووی ئایین ،چونکە نیتچە رەخنەی توندی لەم الیەنەی ئایین گرتووە. لە الی��ەک��یت��رەوە ،هونەر لە الی نیتچە جێگای نەمانی میتافیزیک دەگرێتەوە. واتە هونەر دەبێتە میتافیزیکی نوێ .هەر ئەمەش پاڵی بە نیتچەوە ناوه بگاتە ئەو جۆره تێڕوانینەی ،کە پێی وابێت هونەر بتوانێت بمانگەڕێنێتەوە بۆ نهژادیمان، چونکە نیتچه پێی وابووه داکهوت بۆتە شتێکی ساختەو ئهندێشهئامێز. کاریگەریی نیتچە بە سەر قووتابخانەی فڕانکفۆرتەوە لە سێ الیەنەوە بووه: الیەنی یەکەم :رەخنەگرتن لە مۆدێرنیتیو رۆشنگەری. الیەنی دووەم :رەخنەگرتن لە ئاوهز ،کە الی فەیلەسووفانی قووتابخانەکە ئەم خاڵە بۆ رەخنەگرتن لە ئاوهزی ئامێردی دەگۆڕێت. الیەنی سێیەم :هەنگاونانە بۆ بەرەو هونەر، بە تایبەتی الی ئەدۆرنۆو مارکۆزه ،کە وەک شتێکی فریادرەس بەکاریانهێناوه. هەروەها هەنگاونانییان بەرەو ئیستاتیکاو کردنی بە ئەلتەرناتیڤێک بۆ خۆیانو لە بریی پ��ڕۆژە تیۆرییە رەخنەگرییەکان دایبنێن ،کە قووتابخانەکە بە یەکجاری وازی لێهێنابوو. ئەم سێ تایبەتمەندییە وای کردووه ،کە سیمایەکی تایبەتی بداتە قووتابخانەکە لە پاش جەنگی دووەمی جیهان ،هەروەها بە
ئاشکرا کاریگەریی نیتچە دەردەکەوێتو ک���اری���گ���ەری م��ارک��س��ی��ش ن��ام��ێ��ن��ێ��تو لەنێودەچێت. رەخنەگرتن لە مۆدێرنیتیو رۆشنگەری کاتێک ل��ە سییەکانی س���ەدەی بیستدا، قووتابخانەی فڕانکفۆرت وەک رەوتێکی فهلسهفی دەرک���ەوت ،هەتاوەکو ئێستا رەخنەی ئابووریی سیاسیی مارکسی وەک چەکێکی رەخ��ن��ەگ��ران��ە بەرامبەر به کۆمەڵگای س��ەرم��ای��ەداریو ب��ازاڕی ئ���ازاد بەکاریدەهێنێت .پێشیان وای��ە، کە چ��ارەس��ەر بۆ کێشەکانی سیستمی سەرمایەداری ،گۆڕانێکی شۆڕشگێرانەیە لە بواری پەیوەندییە ئابوورییەکان ،که ب���اونو پرۆلیتاریاش وەک ئامانجێک ک��اردەک��ات ب��ۆ رەخ��ن��ەگ��رت��ن .ه��ەروەه��ا ئامادەی دەکات بۆ ئەرکی گۆڕانکاری. جێگای گوتنە ت��ی��ۆری رەخ��ن��ەگ��ران��ەی قووتابخانەی فڕانکفۆرت ،رووب��ەڕووی دوو گرفتی سەرەکیو ئاڵۆز بۆتهوه: یەکەمیان خۆی لەو چارەنووس ه خراپهدا دەبینێتەوە ،کە مارکسیزم لە روسیادا تووشی بووه .هەروەها ئەو شێواندنهی، که مارکسیزم لەوێندەردا تووشی هاتووه. (لێرەدا نووسەر مەبەستی لە شێواندنی مارکسیزم بووه له سهردهمی سۆڤیهتدا ــ وهرگێڕــ) دووەم��ی��ان :تێکەڵبوونی چینی کرێکار
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 214
ل��ە نێو سیستمی س��ەرم��ای��ەداری��دا ،کە تێروانینێکی زۆر پۆزیتیڤانەی لە بارەی ئ��ەم��ەش ه��ەم��وو ه��ی��واک��ان��ی ش��ۆرشو ه��ەردووک��ی��ان��ەوە ه��ەب��ووه؛ پێی واب��ووه گۆڕانکاریی خستە ن��اوگ��ۆڕو ل��ە نێوی پێشکەوتنی زانستو تێکنۆڵۆجی دەبێتە برد .هەروەها بە هۆی زاڵبوونی سیستمی ه���ۆی ئ����ەوهی س��ەره��ەڵ��دان��ی ش��ۆرش��ی سەرمایەداری بە سەر ئەو تەنگەژانەی ،سۆشیالیزمی خێراتر بکاتو کار بۆ ئەوە کە بە س��ەری��دا هاتن ،ئەویش بە هۆی دەک��ات ،کە جۆرە پڕەنسیبێکی نوێ بۆ دروس��ت��ک��ردن��ی دەوڵ��ەت��ێ��ک��ی ل��ی��ب��ڕاڵ��یو کارو هۆکانی بەرهەمهێنان بخوڵقێنێت، دەوڵ��ەت��ی خۆشگوزەرانی ،کە خ��ۆی لە ک��ە بتوانێت ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم پێشکەوتنەدا ی��ەک��ب��گ��رێ��ت��ەوە ،ب���ەاڵم ئ��ەم پێشکەوتنە ئابوورییەکی تێکەاڵو ببینێتهوه. تەنها کاری بۆ ئەوە کرد ،کە هێندەیتر هەر ئەمەش وای کردووه ،کە هۆکەرهایمو سیستمی س��ەرم��ای��ەداری بەهێز بکاتو ئەدۆرنۆ تووشی رەشبینی بن ،کە پاشتر سەرکەوێت بە سەر ئەوەی ،کە نەهێڵێت رەخنەکانیان ب���ەرەو نهێڵیز م چ��وونو چینی ک��رێ��ک��اران ببنە ی���ەکو خ��اوەن��ی پاشتریش وازیان لە نموونەی رەخنەی هۆشیارییەکی تایبەتو سەربەخۆ بن. ئ��اب��ووری��ی س��ی��اس��ی��ی م��ارک��س��ی وەک ه��ەر ئەمەش وای لە فەیلەسووفەکانی پڕۆژەیەکی تیۆریی رەخنەگرانە هێناوه .ق��ووت��اب��خ��ان��ەی ف��ران��ک��ف��ۆرت ک����رد ،کە ل��ە جیاتیی ئ��ەم��ەش پشتیان ب��ە تیۆری ب��ە ش��ێ��وەی��ەک��ی گشتگیرانە رەخ��ن��ە لە رەخنەگرانەی ئ��اوهزگ��هرای��ی بەستووه .مۆدێرنیتی بگرێت .لە کاتێکدا فهلسهفهی هەر ئەمەش دەرگ��ای بۆ هابرماس وااڵ قووتابخانەکە لە سااڵنی سیدا چاوی ک�����ردووه ک��ەش��ف��ی ک��اری��گ��ەری��ی نیتچە لە سهر رۆڵ��ی رەخنەی ئایدۆلۆجییانە ل��ە س��ەری��ان��دا ب��ک��ات .ئ��ەم��ەش وای لە ه��هب��ووه ب��ەو ئ��ارم��ان��ج��ەی ب��ەرگ��ری لە مارکیوزه کردووه واز لە پڕۆژەی تیۆری ب��ەه��اک��ان��ی م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی ب��گ��رن ،وەک: رەخنەگرانەی خۆی بهێنێت ،پاشان واز ئ��اوهز ،دادپ����هروهری ،ئ���ازادی .ب��ەاڵم لە لە ئینتمای مارکسیانەی پێشووی خۆی چلەکاندا ئەم رەخنەیە گ��ۆڕا بۆ رەخنە بهێنێت ،بەهەمان شێوەی مامهڵهکردن لە ئاوهزگهرایی مێژوویی ،واتە بۆ ئهو لهگهڵ رەخنەی نهێڵیزمی رەشبیانە ،کە ئاوهزگهراییهی مۆدێرنیتیی ئوروپایی تێیگەیشتووه ،ب��ۆ م��اوەی��ەک��ی زۆری هۆکەرهایمو ئەدۆرنۆ پێشتر دایانناوه. ب���اش���ت���ری���ن ش�����ت ،ک����ە م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی مێژوویش پڕاکتیزهی کردووه. هێناویهتییە کایەوە ،پێشکەوتنی زانستو بەم شێوەیە رەخنە الی قووتابخانەکە تێکنۆلۆجی ب��ووه .لە راستیدا مارکس گ���ۆڕاوه ب��ۆ فەلسەفەی م��ێ��ژوو .دی��ارە
215
ئ���ەم���ەش ب���ە ش���ێ���وەی���ەک���ی ئ��اش��ک��راو روون ل��ە ناونیشانی الوەک��ی��ی کتێبی (دیالیکتیکی رۆشنگەری)دا دەردەکەوێت، ک��ە (ه��ۆک��ەره��ای��مو ئ���ەدۆرن���ۆ) پێکەوە ن��ووس��ی��وی��ان��ه .ج��ێ��گ��ای ئ���ام���اژهی���ه ،که ناونیشانی سەرەکیی ئەم کتێبە (چەند تێروانینێکی فەلسەفیی ه��ەم��ەج��ۆر لە ب��ارەی فەلسەفە لە نێو مێژوودا)یه ،لە بریی ئەوەی هەمان رێچکەی نائاوهزی لە سەر ماوەیەکی مێژوویی تایبەتی بگرنە بەر ،هاتوون هەموو مێژووی مۆدێرنیتیی ئوروپاییان وەک کاروانێک بەرەو نهێڵیزم پێناس ه ک��ردووه؛ هۆکەرهایمو ئەدۆرنۆ بەدواداچوونیان بۆ نهژادی زانستی نوێ کردووه ،هەتا گەیشتوونهته ئەوەی ،کە سەرەتاکانی زانستی نوێ بۆ سەردەمی رۆش���ن���گ���ەری ب��گ��ەڕێ��ت��ەوە .ه���هروهه���ا گەیشتوونەتهی ئەو بڕوایهی ،کە چەمکی رۆش��ن��گ��ەری ،ک��ە ب��ن��ەڕەت��ی فهلسهفهی زانستی نوێ بووە ،مەبەستی سەرەکی ئەوە بوو مرۆڤ لە چنگی ترس رزگار بکات. ب���ەرن���ام���ەی ب��ن��ەڕەت��ی��ی م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی��ی ئوروپایی ،کە هەر لە سەرەتادا مژدەی بە دەرکەوتنی زانست داوه ،وەک ئەوەی ،کە زانست بتوانێت جیهان لە سیما شاراوەو ئاڵۆزەکەی دەرباز بکات ،کە ئەمهش لە دەرئەنجامی بیری ئایینیو ئەفسانەیی پ��ەی��داب��ووه ،ب��ەم شێوەیەش ئیپستیمی زانستی جێگای ئیپستیمی ئهندێشهییانهی
گرتۆتهوه. لە سەرووی هەموو ئەمانەشەوە ،کاروانی مۆدێرنیتی ئ��ەوەی ئاشكرا ک��ردووه ،کە هێشتا مرۆڤایەتی بە شێوەیەکی ریشەیی نەیتوانییوە لە ه��زری ئەفسانەئامێزی رزگ��اری بێت ،بەڵکو بە پێچەوانەوە ،لە ناخیدا کۆمەڵێک رەگ���ەزی ئەفسانەیی ه��ەی��ە .راس��ت��ە ل��ە ه��ەژم��وون��ی کنیسه رزگاری بووە .بەاڵم ،لە بریی هەژموونی کنیسهدا ،ه��ەژم��وون��ی دەوڵ���ەت جێگای گ��رت��ۆت��ەوە ،ک��ە ئ��ەوی��ش وەک شتێکی ئەفسانەیی نوێ دەردەکەوێت .هەروەها راس��ت��ە ل��ە بیری پهنهانو یهزدانناسی رزگاری بووە ،بەاڵم رهههندی زانستیو ئەزموونگەرایی جێگەی گرتۆتەوە ،کە ئامانجی ئەم رهههندهش تەنها زاڵبوونی هەژموونی مرۆڤە بە س��ەر سروشتو مەبەستی تایبەتییە .ه��ەر ل��ەب��ەر ئ��ەوە ئەمڕۆ تێکنۆڵۆجی بۆتە ئەفسانەیەکی نوێ . گ��ەر بیری ئەفسانەیی پێی وا بێت ،کە جیهان پڕێتی لە هێزی شاراوەو پهنهان، هەروەها گهر پێی وا بێت بەکارهێنانی ئهفسوونو جاردووکردن بۆ ئەوە بێت ئەم هێزە بەهێزە رازی بکەیتو سروشت بخرێته ژێ��ر دهس��هاڵت��ی م��رۆڤ��ەوە ،ئەوا ب��ی��ری رۆش��ن��گ��ەری��ش ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی بۆ سروشت تەنها لە سۆنگەی ئەوەوه بووه، کە ئەم سروشتە پڕێتی لە وزەو هێز ،کە دەکرێت بخرێتە خزمەتی مرۆڤەوە.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 216
لە کاتێکدا ،کە پێشتر هێزە شاراوەکان کلیلی زاڵ��ب��وون��ی ه��ەژم��وون��ی م��رۆڤ ب�����وون ب���ە س����ەر س���روش���ت���دا ،ئێستا ه��ۆک��ارو ی��اس��اک��ان��ی زان��س��ت ب��وون��ەت��ە کلیلی ئ���ەو ه��ەژم��وون��گ��ەری��ەی م��رۆڤ ب��ە س��ەر س��روش��ت��دا .ه��ەر چ��ەن��دە ئەو گۆڕانکارییە گەورەیەش ،کە روویداوەو ل���ە ن��اخ��ی��دا پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ێ��ک��ی گ����ەورەی ی هەڵگرتووە ،خهسڵهتێکی ئ��اوهزگ��هرای�� ئهسفوونئامێزیشی داوهته زانست .بەاڵم لە بنەڕەتدا هەڵگری هەمان پەیوەندییە بە سروشتو هەمان هەڵوێستی جارانی لە بەرامبەردا هەیە. رەخنەگرتن لە ئاوهز هۆکەرهایمەر بە کتێبێکی تایبەتمەندییەکی دەردەک�����ەوێ�����ت ،ئ���ەو ک��ت��ێ��ب��ەی ،ک���ە لە پ��اش کتێبی (دیالیکتیکی رۆشنگەری) نووسیویهتی ،که ناونیشانهکهی کۆمەڵێک واتای گرنگی هەیە به لەنێوچوونی ئاوهز ل��ە ن��ێ��وان ئ����اوهزی ت��ای��ب��ەت��یو ئ���اوهزی ئ��ەزم��وون��گ��ەرای��ی��دا .ئ�����اوهزی ت��ای��ب��ەت الی ه��ۆک��هره��ای��م��هر سیمایەکی ئ��ەرک ئامێزگرایی هەیە ،واتە بە پێی لێپرسینەوەو وردەکاریی الوەکیو ئامانجی نزیک کار دەکات .لەبەر ئەوە کار بۆ ئەوە دەکات، کە بە سەر سروشتدا زاڵ بێت .بۆ ئەم ک��ارەش ،واته بۆ ئ��هوهی بگاته ئامانجی خۆی ،پشت بە کۆمەڵێک ئامڕاز دەبەستێت.
پێی وایە مەعقوولیەت لەوەدایە ئامڕازو ئامانجەکان یەک بگرنەوە .ئەو ئامانجەی ئەم ئ��اوهزی تایبەتییە کاری بۆ دەکات، بریتییە ل��ە پارێزگاریکردن ل��ە (خ��ود). بەهاکەشی لەوەدا دەردەکەوێت ،کە ئاخۆ ئەو زانستە چ سوودێکی هەیە بۆ ئەوەی ه��ەژم��وون��ی خ��ۆی ب��ە س��ەر سروشتو مرۆڤەکانی دەوروبەردا بسەپێنێت؟ بەاڵم ئاوهزی بابەتگەری پێداگری لە سەر بەها بەرزو بااڵکان دەکاتەوە ،وەک ژیانێکی خۆشگوزەرانو پاکو بێگەرد .هەروەها دەستەبەرکردنی مەعقوولیەت لە ژیانی مرۆڤدا .پێشتر ئایینو بیری یهزدانناسیو مێتافیزیکی ئەمەیان کردبووه پاشخانێکی ب���اش ب���ۆ ئ������اوهزی ب��اب��ەت��گ��ەری .ئ��ەم پاشخانەش وای کردووه چاالکیی نهریتی، وات��ه ئایین نەمێنێتو بیری مێتافیزکی رووبەڕوی رەخنە بێتەوە. دی���ارە هۆکەرهایم دژی ئ��ەم پاشخانە ئاوهزگهراییو بابەتگەراییەش بۆتهوه، چ��ون��ک��ە ه��ی��چ ج���ی���اوازی���ی ل���ە ن��ێ��وان م����رۆڤو س��روش��ت��دا ن���ەک���ردووه .ئ��ەم جیاوازییەنەکردنەش لە ناخیدا نیەتێکی زەرەم��ەن��د هەیە ،کە دەی��ەوێ��ت لە یەک کاتدا هەژموونی خۆی بە سەر سروشتو مرۆڤدا بسەپێنێت . لە الیەکیتریشەوە ،ئاوهزگهرایی وهک ئ��ەف�لات��وون��یو هێگلی ن��ەی��ت��وان��ی��وە بە شێوەیەکی ریشەیی ل��ە میراتی بیری ئەفسانەگەریو ئایینی رزگ���اری بێت.
217
دیارە ئەفالتوونیزم هەڵگری کاریگەریی ژی��ان��ی��ش ب��ە ش��ێ��وەی��ەک��ی گشتی .ئەمە بیری ئەفسانەیی یۆنانی پێوە مابووه .واتای ئەوە دهبهخشێت ،کە مرۆڤ ئەو هێگلیزمیش ک��اری��گ��ەری یهزدانناسیی سنوورەی پەڕاندووە ،کە بەرژەوەندیی ک��هس��یو بایەخدان بە ژیانی ب��اش بۆ مەسیحی پێوە مابووه . قووتابخانەی فڕانکفۆرت ئەو دیالیکتیکه کۆمەڵ دەگرێتەوە. ه��ەم��ی��ش��ەی��ی��ە ئ��اش��ک��را دەک�����ات ،ک��ە لە لەگەڵ زاڵبوونی تێروانینی ئامڕازگەلی نێوان ئ��اوهز وەک ئامانجو ئ��اوهز وەک ئاوهزییهوه هەموو ژانرە زهنییەکان بۆ ئامڕازدا هەیە .هەر پێشكەوتنێکی نوێ ،ئەرک دەگۆڕێن ،واتە دەبنە جۆرێک لە ک��ە ئ���اوهز ل��ە ب���واری م��اددی��دا بیکات ،تەکنیک ،کە وا پێویست بکات مرۆڤ لە دەبێتە هۆی زیادبوونی چەوساندنەوەو رێگای ئ��هزم��وونو مهشقو راهێنانەوە هەژموونگەری ،لە کاتێکدا ،که دەبووایە فێری بێت .لە الیەکیتریشەوە پێویستیی بە پسپۆرێک دەبێت تەنها لە بەشێکی بەرەو زیادبوونی ئازادی هەنگاو بنێت. ه��ەر فرهوانبوونێکی زاڵ��ب��وون بە سەر ب��چ��ووک��ی پ��ڕۆس��ێ��س��ە ئ��اوهزی��ی��هک��ان س���روش���ت���دا دەب��ێ��ت��ە ه����ۆی زاڵ��ب��وون��ی ش����ارەزای����ی ب��ێ��ت ،ک���ە ئ���ەم���ەش وەک هەژموون بە سەر مرۆڤەکاندا .هەروەها ئەڵتەرناتیڤێکە بۆ کەسایەتی مرۆڤێکی چەمکی ئ��اوهز وەک ئ��ەوەی لە میراتیی کامڵ. فەلسەفەیدا دەرکەوتووه ،دیار نەماوەو لە پاش ئەوەی پڕۆسێسە ئاوهزییهکان گوم بووە ،چونکە ئەم میراتە مەبەستی پ����ەرت����ەوازەدەک����رێ����نو ب���ۆس���ەر چ��ەن��د میراتی فەلسەفییه ،کە مرۆڤ لە ئاژەڵ بەشێکی بچووک داب��ەش دەک��رێ��ن ،ئەم جیادەکاتەوە .هەر لە رێگای ئەوهوهشەوە بەشە بچووکانە دەبنە کەرتی تایبەتی م����رۆڤ دەت���وان���ێ���ت خ����ودی خ����ۆی لە پ��س��پ��ۆرەک��ان .ب���ەم ش��ێ��وەی��ەش ئ���اوهز چهواشه دەکرێتو دەبێتە ئامێرێک .بەم کۆیلەبوونی بۆ سروشت رزگاربکات. دی��ارە تێگەیشتن لە وات��ای کۆیلەبوونی شێوەیەش ئاوهز لە هێزێکی رەخنگەرانەوە مرۆڤ بۆ سروشت ،پاشان ئازادبوون دهگۆڕێت بۆ هێزێکی ملکەچ. ل��ێ��یو زاڵ��ب��وون��ی ه��ەژم��وون��ی م��رۆڤ ب��ە س���ەری���دا وات����ای تێگەیشتن لێیو ئیستاتیکا وەک ئەڵتەرناتیڤێک بۆ پڕۆسەی هەڵمژینی لۆجیکی تایبەتی دەگەیەنێت .لە تیۆری رەخنەگرانە الیەکیترەوە ئاوهز ،هەر وەکو فەلسەفە لێی تێگەیشتووە ،پەیوەندیی بە بوونی پ��اش ئ��ەوەی قووتابخانەی فڕانکفۆرت کهساتییانهی م��رۆڤ��ەوە نییە .تەنانەت ئ��اوهزگ��هرای��ی ب���اوی ب��ە ئ��اوهزگ��هرای��ی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 218
ه���ەژم���ون���گ���ەرای���یو ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��ک��ردنو خۆسەپاندن پێناس ه ک��ردووه ،لە پاشدا ئەوەی حوکمی بە سەر زانستدا داوه ،کە نێوەڕۆکەکەی وەک بنەوایەکی لۆجیکی وا بێت ،کە رێگاخۆشەکەر بێت بۆ ئەوەی ببێتە ئامڕاێزێکی هەژمونگەری .رەخنەی ئەوەیان لە زانست گرتووه ،کە ئاسۆیەکی هەژمونگەرانەی هەیە ،که خۆی بە سەر س��روش��تو م��رۆڤ��دا بسەپێنێت .لەبەر ئ��ەوە ناچاربوون بوارێکیتر بۆ خۆیان ب��دۆزن��ەوە ،کە دووربێت لەم تێڕوانینە. ئەمەشیان لە هونەردا دۆزییەوە. ئەدورنۆ پێی وا بووه ،کە بیری وێناکردن، واتە ئەو بیرهی ،کە لە رێگای وێناکردنی شتەکانەوە دێتە دی ،بتوانێت نهێنیی پەیوەندییە ئامڕازگەلییەکان ئاشکرا بکات، چونکە بیر ب��ەم شێوەیه دەی��ەوێ��ت لە رێگای وێناکردنەوە هەژموونی خۆی بە سەر جۆراوجۆریی شتەکاندا بسەپێنێت، ئەویش بە هۆی لۆجیکی ئامڕازگەلییەوە، کە مامەڵەکردن لەگەڵ شەتە ماددییەکاندا ئ��اس��ان ب��ک��ات .ل��ە ب��ەرام��ب��ەردا ئ��هدۆرن��ۆ هونەری وەک ئەڵتەرناتیڤێک بۆ ئەم جۆرە بیرانه بینیوه ،چونکە یەکێتیی بوونی رەگ��ەزەک��ان��ی ه��ون��ەر ل��ە س��ەر ب��ن��ەوای وێناکان ناوەستێت ،بەڵکو پشت بە ئهندێشه دەبەستێت .هەروەها لەو باوەڕەشدا بووه، کە هونەر کار بۆ گشتگیری دەکات ،واتە بابەتەکانی سیمایەکی گشتگیرییان پێوە دی���ارە ،چونکە رەسانەیەتیی نێوخۆیی
کارە هونەرییەکانو ئەوەی لە رێگایەوە هەقیقەتەکان دەردەخ��ات ،هەموو ئەمانە دژی گشتگیری ئاوهزگهرایی ئامڕازگەلی دەوەستێتەوە .ئەمەش وا دەکات جۆرە هەقیقەتێکیتر دەربخرێت ،کە پێچەوانەی تێڕوانینی ئەزموونگەرایی زانست بێت. هونەر دەتوانێت بوونێک فەراهەم بکات، کە بە مرۆڤ نامۆ نییە .هەروەها دەتوانێت لەو شێوەو دی��اردە چەواشانە رزگاری ب��ک��ات ،ک��ه ل��ه نێو ک��ۆم��ەڵ��گ��ادا بوونیان هەیە .لەالیەکیتریشەوە ،بە شێوەیەکی دیاریکراو ،دەتوانێت لە ژێر هەژموونی بتپەرستی شمەکە باوەکانی نێو سیستی س��ەرم��ای��ەداری رزگ���اری بکاتن ،ب��ەاڵم مارکۆزه هەموو هیواکانی خۆی دەخاتە نێو ه��ون��ەرەوە؛ پێی وای��ە هونەر بشێت ئەلتەرناتیڤێک بێت بۆ تەکنیک ،بتوانێت بە رێگای تایبەت بە خ��ۆی داکهوتێک دابهێنێت ،که جیاوازبێت لەو داکهوتهی، که تێکنۆڵۆجی دایهێناوه ،که ئهندێشهو ئاوهز تێیدا دوو رەگ��ەزی دژ بە یەکتر ب��ن .ه��ەروەه��ا شیعرو زانستیش دژ بە یەکتر بوەستنەوە. لە الیەکی ت���رەوە ،مارکیوزه پێی وایە هونەر دەتوانێت جۆره پڕنسیپێکی نوێ بۆ داکهوت دابمهزرێنێت ،کە جیاوازبێت لەو داکهوته چەوسێنەرانەی لە تیۆری فرۆیددا بوونی هەیە . بە تێروانینی مارکۆزه ،ئەرکی ههڵدانهوهو دۆزی��ن��ەوەی کۆمەڵگایەکی ئ��اوهزگ��هرای
219
نوێو ئازاد ئەرکی هونەرە .ئەو هەسەتە نوێیەی ،کە هونەر دەیهێنتە کایەوە، وەک پڕاکتیزهکردنێک دەیبینێت ،کە پێویستە هەموو مرۆڤ جێبەجێی بکهن. ل��ە الی��ەک��یت��رەوە ،م��ارک��ۆزه پێی وای��ە ئەم هەستە نوێیە له دژی توندوتیژیو چەوساندنەوە دەوەس��ت��ێ��ت��ەوەو رێگای نوێ بۆ ژیان دهدۆزێتهوه .ئەو رهههند ه نوێیەی هونەر دەیهێنێتە کایەوە ،هەموو سیستمە کۆنەکەی ،کە لە سەر بنەوای «رهوش���تو ک��ل��ت��ووردا وەس��ت��اوە ،رەت دەک���ات���ەوە .ه��ون��ەر ک���ار ب��ۆ بنیادنانی کۆمەڵگایەک دەکات ،کە تیایدا هەژارییو نەهامەتی کۆتایی پێ بێت ،گۆڕانکارییەک دروس���ت دەک����ات ،ک��ە ب��ەه��ای هەستو ی��اریو هێمنیو جوانناسیی تیادا دەبنە سیمای بوون .هەروەها پاشتریش دەبنە سیمای هەموو کۆمەڵگا. سەرچاوە: سایتی ئیبن خەلدوون
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 220
پرۆلێگۆمینا یهكالییكردنهوهی پرسیاری گشتی پێشهكییهكه: چۆن میتافیزیك وهك زانست شیاوهكییه؟! Prolegomena: Accessing general question is away to How metaphysics is adequate as a science
وهرگێڕانی (ل ه ئهڵمانییهوه) :د .حهمید عهزیز Translated (from Germany) by: Dr. Hamid Aziz
221
میتافیزیك وهك تواناییهكی سروشتیی ژیر راستهقینهیه ،بهاڵم ئهو بۆ خۆی ب ه تهنیا (ههر وهك چۆن ل ه یهكالییكردنهوهی شیكاری پرسیاری س��هر هك��ی سێیهمدا ساغكرایهوه) دیالێكیتیكیو تهفرهدهره. ئهگهر بویستری لێر ه چهند بنهمایهكی بنهڕهتی وهربگیرێتو لهبهكاربردنیاندا دی���اردهی���هك���ی س��روش��ت��ی ئ���هگ���هر چی لهگهڵ ئهوهشدا دیاردهیهكی زڕ ه پهیڕهو ب��ك��رێ��ت ،ن��اك��رێ هیچ ج��ارێ��ك زان��س��ت، بهلكو هونهری دیالێكتیكی بێ سووی لێ دهكهوێتهوه ،لهوهشدا قوتابخانهیهك پێش ئهوهیتر دهكهوێتهوه ،بهالم هیچیان هیچ جارێك پهسهندكردنێكی ههمیشهو رهوای دهستگیر نابێ. بۆ ئهوهی میتافیزیك وهك زانست الفی ئهوهی لێ بدات ،ك ه بسڵمێنهو بهڵگ ه نهك ب ه تهفرهدان ،توانای زانینو قهناعهتپێكردنی ههیه ،ئ��هو ه دهبێت رهخنهكردنێكی ژیر خۆی ههبێت گهنجینهكان ل ه بۆچوونی پێشیان ه پێشكهش بكاتو ب ه پێی سهرچاو ه جیاوازهكانی دابهشیان بكات: هێزی ههستهكی ،مێشك ،ژیر ،سهرهڕایی ئهم ه دهبێ رهخنهك ه خشتێكی تهواوهتی ئ����هو ب��ۆچ��وون��ان�� ه ش��ی��ك��ردن��هوهی��هك��ی كامڵو ئهو ئهنجامانهی لێیان دهكهوێت ه پێشكهشمان بكات دوایی ئهوه ،سهرهڕایی ئهمان ه ههمووی دهبێ رهخنهك ه چۆنییهتی ش��ی��اوهك��ی زان��ی��ن��ی ل��ێ��ك��دراوی پێشیان ه ب��هه��ۆی دی��دهك��ش��ن��ی (ههڵێنجانی) ئهو
چ��هم��كو ب��ن��هم��ای��ان��هو ب�� هك��اره��ێ��ن��انو ل ه كۆتایدا سنورهكانیان روون بكاتهوهو ل ه سیستهمێكی كامڵدا بیانخاتهڕوو .به و ج���ۆر ه دهردهك���هوی���ت ،ك�� ه رهخ��ن��ه ،ئهو خۆی ب ه تهنیا تێكڕایی نهخش ه ئهوپهڕی تاقیكراوهو سهركهوتووهكهی لهگهڵ ئهو ئامرازیانهی تیدای ه ك��هوا ل ه میتافیزیك دهك���هن ب��ه ب��ێ زان��س��ت ،ئهم ه ب�� ه ریگاو ئامرازیتر ل ه ك��ردن نایهت .لێرهدا ئهو پرسیار ه ناكرێ :چۆن ئهو كار ه شیاوهكییه، بهڵكو چۆن ئهو ئهرك ه بخهین ه گهڕو چۆن خ���اوهن كهللهی ب��اشو زی��ر هك�� هك��ان ل ه ی كاری ههڵهو بێ بهر ،ك ه تا ئێستا پێیوه خهریك بوون دوور بخهینهو ه بۆ ئهوهی ئهو ئهرك ه بگرێت ه ئهستۆ ،ك ه ئهنجامهكهی م��س��ۆگ��هرو چ��ۆن دهك��رێ��ت ئ��هو ج��ۆر ه یهكگرتن ه ب ه گونجاوترین شێواز بهرهو ئامانجه هاوبهشهكه بهرین. ئ��هوهن��د ه جێگای دڵنیایی لێكردنه :ههر یهكێك جارێك رهخنهی گرتبێ قێزو بیز ل ه قسهی بێ س��هروو ب��هری دۆگماتیك دهك��ات��هوه ،ك�� ه پێشتر ب�� ه ن��اچ��اری پێی رازی ب��وو ه چونك ه ژیرهكهی پێویستی ب��� ه ش��ت��ێ��ك ه���هی���هو ل���هو ك��هرس��ت��هی��هی باشتری دهست ناكهوێت .پهیوهندیی ب ه رهخنهگرتن ب ه میتافیزیكی باوهو ه وهك پهیوهندی كیمی ب ه كیمی كانزاوهو وهك پ��هی��وهن��دی��ی ئ��هس��ت��رۆن��ۆم��ی ب�� ه پیشهی ئهستێرهناسییهوهیه .من ب ه باشی لهگهل ئهوهدام :ههر كهسێك بیری ل ه بنهماكانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 222
رهخنهكهو پرۆلێگۆمینا كردبێتهو ه تێیان گهیشتبێت هیچ جارێك بۆ سهر ئهو زانست ه سۆفستهی ه زڕو ناڕاست ه ناگهڕێتهوه: پتر ئهو ب ه رهزامهندییهو ه روو ل ه ئهو میتافیزیك ه دهكات ،ك ه ل ه تواناییدا ههی ه ب���هدی بهێنێتو ه��ی��چ��یىت��ر پێویستی ب��ه دۆزی���ن���هوهی رێ��گ��ا ب��ۆ خ��ۆش��ك��ردن نییهو ب��ۆ ی�� هك��هم ج��اری��ش دهستهبهری رهزامهندی ژیر دهبێت .ئهو ه ئهو الیهن ه باشهیه ،ك ه ل ه نێو زانست ه شیاوهكییهكاندا میتافیزیك ب ه تهنیا ب ه دلنیاییهو ه ههیهتی، ههر ئ��هوهش دهبێت ه مایهیی تهواوهتیو كامڵییهكهیو رهوش��ێ��ك��ی سهقامگیرو نهگۆڕ ،ك ه هیچ گۆڕانێكی نوێی ب ه سهردا ن��ای��هت ،ب�� ه دهس���ت بهێنێ ت��وان��ای پتر بوونی ب ه هۆی داهێنانی نوێوهو ه نهبێ. لهبهر ئهوهی ژیر سهرچاوهی زانین ل ه خۆیدا نهك ل ه بابهتهكهداو سهرنجدانیاندا دهبینێتهو ه (ئهو بابهتان ه هیچ شتێكیتری پێ ناڵێنو فێر ناكهن) ،ئهوا ئهگهر ژیر یاسا بنهرهتییهكانی ت��وان��ای خ��ۆی ب ه ت���هواوهت���ی بخات ه روو دهرف��هت��ی هیچ لێكدانهوهیهكی چهوتو ههڵ ه نادات هیچ شتێك نامێنێتهوه ،ك ه ژیر پێشیان ه بێزانێ، ت��هن��ان��هت ئ�� هگ��هر ب�� ه ریگایهكی رهواش بپرسی ل ه بارهیهوه .ب ه دلنیاییهو ه هیوا ب��وون ب ه زانینێكی دی��ارو پتهو كڵۆم ل ه خۆیدا ب ه تایبهتی سرنجراكێشه ،ب ه بێ گویدان ه ئ��هو س��وودهی ههیهتی (دوات��ر ل ه ب��ارهی ئهمهو ه قس ه دهك��هم) ههموو
هونهرێكی زڕو ساخته ،ههموو داناییهكی رووكهشی كاتی خۆی ب ه سهر دهباتو ههر خۆی خۆشی ل ه ناو دهب��اتو كاتی گهشهكردنی كلتوور ه بهرزهكهی كاتی ل�� ه نێو چ��وون��ی��هت��ی .ئ���هوهی پهیوهندی ب ه میتافیزیكاو ه ههی ه ئ��هو كات ه ئێستا ل�� ه ئ���ارادای���ه ،ئ���هو رهوش����هی ئێستای ل ه نێو میللهت ه شارستانییهكاندا ههی ه ئهم ه پشت راست دهكاتهو ه ل��هوهدا ئهو گهالن ه ئ��هوپ��هری چاالكان ه سهرگهرمی توێژینهوهی ههموو جۆرهكانی زانستن. ل ه نێو دام��هزراو ه كۆنهكانی توێژینهو ه زانكۆییهكاندا تا ئێستاش سێبهری ئهم ه بهدی دهكریت ،تاك ه ئهكادیمیایهكی زانست ههی ه دهجوڵێتو ل ه كاتێكهو ه بۆ كاتێكیتر خهاڵت بهخشین پێشنیاز دهكات ،ئهوهش ه��ان��ی ههندێك ت��وی��ژی��ن��هو ه ل��هو بابهت ه دهدات لهگهل ئهوهشدا میتافیزیك ناچێت ه نێو خانهی زانست ه بنهڕهتییهكانهوه ،ئێم ه خۆمان بڕیار ل ه سهر ئهو ه دهدهین كاتێك مرۆڤیكی هۆشیار ،ك ه ب ه میتافیزیككاریكی گهور ه ناودهبرێ دهبینین ب ه نیاز باشیهو ه ئهو ستایشهی د هك��رێ كهسیش لهوهدا حهسودی پێ نابات ،پهسهند دهكات. ئ��هگ��هرچ��ی ب��ێ ئ���هگ���هرو گ��وم��ان كاتی نسكۆی ههموو میتافیزیكێكی دۆگماتی هاتووه ،ب��هاڵم لهگهڵ ئهوهشدا دهكرێ بگوترێت: ساتی جارێكی دیك ه لهدایكبوونهوهی ب�� ه س��ای��هی رهخ��ن��هك��ردن��ی بنهڕهتییو
223
تهواوهتی ژیر دهركهوتووه .گوێزانهو ه ل ه مهیلو ئارهزوویهكهو ه بۆ یهكێكی دیكهی ب�� ه پ��ێ��چ��هوان��هو ه دهب��ێ��ت ب�� ه رهوشێكی بێالیهنیو ب��ێ خهمیدا تێبپهرێت ،ئهو س��ات��هوهخ��ت��هش ت��رس��ن��اك��ت��ری��ن كاتێك ه نووسهر پێیدا تێدهپهرێ لهگهڵ ئهوهشدا وهك ب��ۆم دهردهك�����هوێ گونجاوترین ه بۆ زانست .كاتێك پهیوهندیی ه كۆنهكان ه���هڵ���دهوهش���ێ���ن���هو ه گ��ی��ان��ی پ��ارت��ی��هت��ی (الیهنگیری) Parteigeistخامۆش دهبێ ناخی دهروونهكان ل ه چاكترین رهوشو ئامادهییدا دهب��ن ورد ه ورد ه گ��وێ بۆ ئ���هو پێشنیاز ه ب��گ��رن ،ك�� ه دهرب����ارهی پهیوهندیكردنهو ه ب ه پێی پالنێكی دیك ه دهكرین. من ئهگهر دهڵێم :من لهو پرولێگۆمێنای ه ب���هو ه��ی��وای��هم دوور نیی ه ت��وێ��ژی��ن��هو ه لهكایهو پاوانی رهخنهدا هان بداتو گیانی گشتی فهلسهفه ،ك ه ل ه پشكی تێوریدا SpekuLativوا دهردهكهوێ كهرهسهی نهبێ بابهتی ن��وێو پڕ هیوابهخشی پێ ببهخشێت ،من لێرهو ه دهتوانم پێشهكی وای بۆ بچم ،ك ه ئهو كهسهی لهگهڵ من رێگای سهختی رهخنهگرتنی گرتۆتهبهر نارهزاییو بیزارییان دهربڕیوه ،پرسیارم لێ دهكرێت :لهسهر چ بنهمایهك ئهو هیوای ه دهخوازم .من وهاڵم دهدهمهوه :هیوایهكه م پشت ب ه قانونی ناچاری دهبهستێت ،ك ه به هیچ جۆرێك بهربهرهكانی ناكرێت. ئ����هگ����هر گ���ی���ان���ی م������رۆڤ ج��اری��ك��ی��ان
دهستبهرداری تووێژینهوهی میتافیزیكی ببێ ئ��هوهش نابێت چ���اوهڕوان بكرێت، ههر وهك چۆن ئێم ه ب ه تهواوی ههناس ه ههڵناكێشان لهو ه باشتر نازانین ههمیش ه ه��هوای پیس ههلمژین .ه��هر كاتێك ل ه جیهاندا دهبینین ل ه الی ههر مرۆڤێك ،ك ه بیر بكاتهو ه جۆرێك ل ه مێتافیزیك ههیه، لهبهر ئهوهی تاك ه پێوهریكی ئاشكرا بۆ ههمووان نییه ،ب ه جۆرێك چۆنی دهوێت خ��ۆی رهن��گ��ی دهڕێ��ژێ��ت .ئێستا ئ��هوهی تا ئێستا ن��اوی مێتافیزیكی لێ نرا هیچ سهرێكی توێژهر رازی ناكات ،بهاڵم ل ه ههمان كاتدا ناكرێ ب ه تهواوهتی دهست بهرداریشی ببین: ك��هواب��وو ل�� ه ك��ۆت��ای��یدا دهب��ێ كۆششی رهخنهكردنی ژیری بێگهرد خۆی بكرێت، ی��ان ئ��هگ��هر رهخ��ن��هی��هك ل�� ه ئ��اراداب��وو دهب����ێ ل��ێ��ی��ب��ك��ۆڵ��رێ��ت��هوهو ب��خ��رێ��ت�� ه ژێ��ر تاقیكردنهوهیهكی گشتییهوه ،چونك ه لهو ه ب���هوالو ه ئامرازێكیتر ش��ك ن��اب��رێ بۆ رازیك��ردن��ی ئهو پێویستیی ه گرنگه ،ك ه پتر له سهرو ئارهزووكردنێكی ساكاری زانستهوهیه. ل���هوهت���ی م���ن رهخ��ن��هك��ردن��م ن��اس��ی��وه، ل�� ه ك��ۆت��ای��ی خ��وێ��ن��دن��هوهی ن��اوهڕۆك��ی كتێبێكی مێتافیزیكی ،ك ه وردیو رێكو پ��ێ��ك��ی ب��ۆچ��وون��هك��ان��یو ف���ر ه رهن��گ��یو رێكخستنهكهیو ب ه ئاسانی باسكردنی سهرنجی راكێشاومو رۆشنبیری كردووم Kultivirteنهكراو ه ئهگهر نهپرسم:
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 224
ئایا ئهو نووسهر ه ههنگاوی میتافیزیكی بهرهو پێش ب��ردووه؟! من لێرهدا داوای لێبوردن لهو زانایان ه دهكهم ،ك ه كتێبو نووسینهكانیان سوودیان پێ گهیاندوومو توانای گیانیان ب ه پێزو رۆشنبیر كردووم، چونك ه من پێی لێ دهنێم: ن�� ه ل�� ه توێژینهوهكانی ئ����هوانداو ن�� ه ل ه ههولهكانی مندا (ك ه ل ه هی ئهوان كهمترن و ئهگهرچی من شانازی پێو ه د هك��هم) زانست توزێك ب��هرهو پێش نهچووهو ئ�����هوهش ل���هب���هر ه��ۆی��هك��ی ئ���هوپ���هڕی ئاساییو سروشتی بووه ،چونك ه زانست بوونی نهبووهو ناشكرێ پارچ ه ب ه پارچ ه پێكبهێنرێت ،بهڵكو دهبێ تۆوهكهی ل ه نێو رهخنهگرتندا ب ه شێوهیهكی ت��هواوهت��ی چ��هك��هر ه ب��ك��اتو شین ببێ .ب��ۆ ئ��هوهی ههموو ب ه ههل ه لێكدانهوهیهك ب ه دوور بگیرێت ،دهب��ی ئ��هو ه بهێنینهو ه یادمان، ك ه پێشتر گوتمان :ئهگهر تویژینهوهی شیكارییانهی بۆچوونو چهمكهكانمان، ئ��هوهی راس��ت ب��ێ ،سوودێكی ئهوتۆی ب��ۆ مێشك ه��هب��ێ��ت ،ئ���هوها زان��س��ت (بۆ مێتافیزیك) هیچ بهرهو پێش نابات ،چونك ه ت��اوت��وێ��ك��ردن��ی چ��هم��كو ب��ۆچ��وون��هك��ان تهنیا ئ��هو م��اددهی��هو ك��هرهس��هی��هی��ه ،ك ه دهبێت ل ه پێش ههر شتێكدا بۆ بنیادنانی ب��هك��ار ب��ێ��ت ،ك���هوا ب���وو ب�� ه پ��ێ��ی ت��وان��ا بۆچوونو چهمكی گهوههرو رووكهش Akzidenشیبكرێتهوهو دهستنیشان بكرێت .ئ��هوهش ب ه راستی چاك ه وهك
ئ��ام��ادهك��ردن��ێ��ك ب��ۆ بهكارهێنانێكی ل ه دوا رۆژدا .خۆ ئهگهر نهتوانم ساغی ب��ك��هم��هوه ،ك�� ه گ��هوه��هر Substanzل ه ههموو بوونێكدا ب��هردهوام ههیهو تهنیا ه���هر رووك��هش��هك��ان��ن دهگ���ۆڕێ���ن ،ئ��هو شیكردنهوهی ه هیچ زانستێك بهرهو پێش نابات .تاكو ئێستا میتافیزیك نهیتوانیو ه پێشیان ه ب�� ه ش��ێ��وازێ��ك��ی دروس���ت ئهو بنهمایهو بنهمای هۆكاری بهس بوو بهالی كهمهو ه بۆ نموون ه هیچ دهستهواژهیهكی ل���ێ���ك���دراوی زان��س��ت��ی دهروون ،ی��ان ه��ی كۆسمۆلۆجی (گ���هردوون���ی) ،هیچ دهستهواژهیهكی لێكدراو ساغ بكاتهوه، ب��هو پێی ه شیكردنهوهك ه نهگهیشتۆت ه هیچو هیچی ل��ێ ن��هك��هوت��ۆت��هوه و بۆت ه مایهی پێشكهوتنی هیچ ،زانست دوای ئهم ههموو هاتو هاوارهو هۆریای ه تا ئێستا وهك س��هردهم��ی ئهریستۆ ه��هر وهك خۆیهتی ،ئهگهر چی خۆ ئامادهكردنهكان بۆ ئهو مهبهست ه پتر باشتر بوون ئهگهر م��رۆڤ س���هرهداوی گهیشتن ب ه زانین ه لێكدراوهكان بدۆزێتهوه. ئهگهر كهسێك وا بزانێت بهو ه بێڕێزی پێ كراوه ،دهتوانێ ب ه ئاسانی ئهو تۆمهته پ��ووچ��هڵ بكاتهوه ئهگهر بیهوێت تاك ه دهستهواژهیهكی لێكدراوی مێتافیزیك ناو بهێنێتو تاك ه ساغكردنهوهیهكی پێشیان ه ل ه جۆری دوگماتی پێشكهش بكات ،ئهو كاتهو تهنیا ههر ئهو كاته ،ئهگهر ئهو ئهو ه بكات ،ئهوا من بۆی دهسهلمێنم ،ك ه ئهو
225
ب ه راستی زانستی بهرهو پێش بردووه: ئهگهر چی تاقیكردنهو ه گشتی (ئاسایی) ب ه تهواوهتی ئهو بنهما دهستهواژهیهی ب ه پێێ پیویست پشت راست نهكردۆتهوه. ناكرێت ژێهێێ��ێ��ی��ك ڵ��ی��ووی ڕێشگگڕ ییت تهنانهت ل ه كاتی سهرنهكهوتنیشدا ( ئهگهر چی ههموو جارێك بێ سێو دوو وای��ه) :میتافیزیك وهك زانست تاوهكو ئێستا ب ه هیچ جۆریك بوونی نییه .لهو رهوش��هدا ،ك ه تۆمهتهك ه پهسهندكرا من دهبی تهنیا دوو شت نهڵێم: یهكهم :گهمهكردنی رێتێچوونو مهزهند ه لهگهڵ مێتافیزیكدا نایهتهو ه ههر وهك چۆن لهگهل ئهندازهدا ناگونجێت. دووهم :ب��ڕی��اردان ب ه ه��ۆی ئامرازێكی ئهفسانهیی Wunschelrueئ��هوهی ب ه مێشكی مرۆڤی لهش ساغ ناودهبرێ ب��ه دهس���ت ه��هر ك��هس��ی��ك��هو ه ن��اب��زوێ��ت، بهڵكو ب ه پێی خهسڵهت ه كهسایهتیهكهیان ئ��اراس��ت�� ه دهب��ێ��ت .س��هب��ارهت ب�� ه خاڵی یهكهم ،ئهوپهڕی نالۆجیكیه ،ك ه بویسترێ بڕیارهكان ل ه مێتافیزیكو ل ه فهلسهفهیهكی ل ه ژی��ر بێگهرد ك��هوت��ووهت��هو ه ل ه سهر بنهمای ریتێچوونم مهزهند ه دابمهزرێن. ئهوهی دهبێ پێشیان ه بزانرێ ب ه ناچاریی گ��وم��ان ههڵنهگرهو دهب��ی ب�� ه ناچاریی وا س���اغ ب��ك��رێ��ت��هوه .دهت����وان����رێ ب��هو شێواز ه بخوازری ئ��هن��دازه ،یان ژمێر ه ل�� ه س��هر بنهمای م��هزهن��د ه داب��م��هزری��ن، ب���هاڵم ئ���هوهی پ��هی��وهن��دی ب��ه ژم��ێ��رهی
ریتێچوونهوهی ئ��هوهی دوای��ی��هو ه ههی ه هیچ كاتێك بڕیاری رێتێچوونانهی تێیدا نیی ه بهڵكو چهند بڕیاریكی دهرب���ارهی رادهی شیاوهكی چهندین رهوش���ی ل ه یهك دۆخ��دا تێدای ه ئهوانیش ل ه تێكڕای رهوش ه شیاوهكیهكاندا پابهندو ملكهچی بنهمایهكن ئهگهرچی ئهو بنهما ــ ریسای ه س��هب��ارهت ب�� ه ه��هر رهوش��ێ��ك��ی ت��اك ب ه ت��هواوهت��ی دی��ارو دهستنیشان نهكراوه. تهنیا ههر ل ه زانستی سروشتی ئیمپیریدا دهكری (ب ه هۆی ئیندهكشنو وهك یهك بوونهوه) مهزهندهكان رێگابدرین ،ب ه الی كهمهو ه شیاوهكی ئهوهی پهسهند دهكهم دهبی ئهو پهڕی جیگای دڵنیایی لی كردن نهبێت. لهوهش دهدتر ئهوهی ه پشت ب ه تێگهیشتنی ساغی مرۆڤ ببهستری ئهگهر بۆچوونو چهمكو بنهما بنهڕهتیهكان نهك لهوهدا، ك ه سهبارهت ب ه تاقیكردنهوهی دروست، بهڵكو لهوهدا ،ك ه ل ه دهرهوهی مهرجهكانی تاقیكردنهو ه دهبی راستو دروست بن قس ه بكریت .كهوا بوو تێگهیشتنی ساغ چیی ه Gesunde Verstand؟ بریتیی ه ل ه تێگهیشتنی گشتی بڕیار بدات .باش ه ئ��هدی تێگهیشتنی گشتی چییه؟ توانای زانینو بهكارهێنانی رێساو بنهماكان ه ب ه كۆنكرێتییان ه لهبهرامبهر (ب ه جیاوازی) مێشكی تێورییانه ،ك ه توانایی زانینی ری��س��او ب��ن��هم��اك��ان�� ه ب�� ه رووتو پهتی (ئهبستراكت) .بهو پێی ه تیگهیشتنی گشتی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 226
دهت��وان��ێ��ت تهنیا ئ��هو رێسای ه پ��هی پێ بهرێت ،ك ه بریتیی ه لهوهی ههموو ئهوهی روودهدات ب ه هۆی هپكارهكهیهو ه دیارو دهستنیشان دهكریت .بهاڵم هیچ كاتێك ب ه گشتی ناتوانێ ئهو بنهما ــ رێسای ه تێبگات. ئهو داوای نموونهیهك ل ه تاقیكردنهو ه دهكاتو ئهگهر زانی ئهو بنهما ــ رێسای ه لهو ه بهو الوه ،ك ه خۆی باوهری پێیهتی شتێكیتر ناگهیهنێ ،كاتێك شووشهی پهنجهرهك ه دهشكێت ،یان شتێكی نێو ماڵ نامێنێتو بزر دهبێت ئهو كات ه تێدهگاتو پهسهندی دهكات. تێگهیشتنی گشتی ناكرێت بهكار ببرێت ئهگهر پشتڕاستكردنهوهی بنهماكانی ل ه تاقیكردنهوهدا نهدۆزێتهو ه (ئهگهرچی ئهو ب ه شێوهی پێشییان ه ئهوانی ههیه) تێگهیشتنی ئهو بنهما ــ رێسایان ه پێشییانهو سهربهخۆ ل ه ههموو ئهزموونێك كارێك ه مێشكی تێوری دهیكات ب ه تهواوهتی ل ه دهرهوهی ب��ازن��هی گیانیی تێگهیشتنی ه���اوب���هش (گ��ش��ت��ی) دای����ه .مێتافیزیك پهیوهندیی بهو جۆرهی دوایی زانینهو ه ههیه :بێگومان ئهمهش نیشانهیهكی دی ب ه تێگهیشتنی ساغو تهندروسته ،ئهگهر پشت ب ه زامنی ئهو ببهسترێت ،ك ه مافی هیچ بڕیاردانێكی نییه ،لێرهداو ئهمهش ئاسایی شتێكی ناحهزو دزێ��وه ،ئهگهر مرۆڤ خۆی ل ه تهنگهژهیهكدا نهبینێتهوه، ك ه نهزانێت چۆن س��هری لێ دهربكات. دۆست ه زڕو ناڕاستهكانی تێگهیشتنی
ناوكۆیی ـ گشتی ،كه(جارو بار ستایشی دهك��هنو ئاسایی لێی دهبێتهوه) .جۆر ه بیانووییهكی ئاسایی دههێننهوهو دهڵێن: ت ل ه كۆتاییدا چهند دهستهواژهیهك دهبێ ه��هب��ێ��ت ،ك���ه راس���ت���هوخ���ۆ دڵ��ن��ی��ای��ی��ان لێبكرێتو پێویست ناكات هیچ بهڵگهو ئۆباڵكێشانێك ل ه بارهیانهو ه پێشكهش ب��ك��رێ��ت ،چ��ون��ك�� ه ئ���هو ك��ات��ه ه��ۆك��اری بڕیارهكانی ت��هواو نابن ،ب��هاڵم ناتوانن پاساوی ئهو ماف ه بدهنهوه (ل ه دهرهوهی بنهمای ناكۆكی ،ك ه خۆی بهتهنیا بهس نییه ،بۆ پشت راستكردنهوهی راستی ب��ڕی��ار ه ل��ێ��ك��داراو هك��ان) شتێكی دڵنیایی ت بدرێت ه پاڵ تێگهیشتنی لێكراو ك ه بكرێ مرۆڤی ساغ ل ه دهستهواژهكانی بیركاری بهوالوهتر بێت ،بۆ نموون ه دووجار دوو دهكات ه چوار ،ل ه نێوان دوو خاڵدا دهكرێت تهنیا یهك هێڵ بكێشرێت ..هتد ،ئهوان ه چهند بڕیارێكن) ،ك ه مێتافیزیك زهویو ئاسمان لێییان ج��ی��اوازه .ل ه بیركاریدا دهتوانم من ب ه هۆی بیركردنمهو ه ههموو ئهوهی بههۆی بۆچوونێكهو ه وێنا بكرێت، بكهم ،من دوو دهخهم ه سهر دوو ئیتر ژمار ه چوار دهستگیر دهبێت ،یان ب ه هزر چهند هێڵێك ل ه نێوان خاڵێك یهكێكیتردا دهكێشم ،بهاڵم دهتوانم تهنیا ههر یهك هێڵ بكێشم ،ك ه ل ه ههموو بهشهكانیدا وهك یهكه(وهك یهكهو وهك یهك نییه). بهاڵم من ناتوانم ل ه بۆچوونی شتێكهو ه به ههموو هێزی بیركردنهوهم چهمكی
227
(بۆچوونی) شتێكیتر ،ك ه بوونهك ه ب ه ناچاری بهوهی یهكهمهو ه بهسترابێتهوه، ت پ��هن��ا بۆ دروس���ت ب��ك��هم ،بهڵكو دهب��ێ�� ئهزموون بهرم ئهگهر چی مێشكم پێشییان ه بۆ چوونی ئهو پهیوهندییهم (هۆیهكی)، (ههمیش ه تهنیا ل ه پهیوهندیدا سهبارهت ب ه ئهزموونی شیاوهكی) دهدات ه دهست، ئیتر ناتوانم بهسهرنجدان پێشییان ه وێنای بكهم ،وهك چۆن ل ه بیركاریدا ئهوهم بۆ دهكرێت ،بهاڵم ئهو بۆچوونهو بنهماكانی پیادهكردنی ههمیش ه وا پێویست دهكات بۆ ئهوهی پێشییان ه راستو دروستبێت، (ه���هر وهك چ��ۆن ل�� ه میتافیزیك ئهم ه داوا ك������راوه) پ���اس���اوی ش��ی��اوهك��یو ههڵێنجانهكهی (دیدهكشن) ئارادا بن ،به بێ ئهو ه نازانین تا چ رادهی��هك راسته. جا ئیتر تهنیا ههر تاقیكردنهوهدا ،یان ل�� ه دهرهوهش���ی���دا بشێت ب�� هك��ار ببرێت. ب��هو پێی ه ناكرێت ل ه مێتافیزیكدا وهك زانستێكی تێورییانهی ژی��ری بێگهرد هیچ جاریك پشت ب ه تێگهیشتنی ساغو تهندروستی م��رۆڤ ببهسترێت ،ب��هاڵم ئهگهر ناچاریی بێت دهستبهردار ببینو پشت بكریت ه ههموو زانینێكی تێوریی بیگهرد ك ه دهبی ههر كاتیك زانست بێت، ئینجا دهبێت دهستبهرداری مێتافیزیك خۆیو رێوشوینهكانی ببین (ل ه ههندێك رهوشو ب��ۆن��هی��هدا) ،ئ��هگ��هر ئهم ه واب��ی ب���اوهری ژیرهكییان ه ب��ۆ ئیم ه ب�� ه تهنیا خۆی شیاوهكییهو رازیمان دهكات (دوور
نیی ه ل�� ه زان��س��ت خ��ۆی ب��ۆ ئیم ه س��وود بهخشتر بێت) ئ��هو كات ه رووخ��س��اری شتهك ه ب ه ت��هواوی دهگ��ۆڕێ .میتافیزیك دهب��ێ ببێت ب ه زانست ،نهك ههر تهنیا ل��ه ت��ێ��ك��رای��ی�� هك��هی��دا ،ب��هڵ��ك��و ل��ه ه��هم��وو بهشهكانیدا بهبی ئهو ه هیچ شتێك نابێت، چونك ه ئهو وهك سهرنجدانی ژیر بێگهرد ل�� ه س��هرن��ج��دان��ی ژی��ران��هی گشتی بهو الو ه جێگایهكی ههڵوهستی تری نییه .ل ه دهرهوهی ئهو دهكری تێگهیشتنی ساغو تهندروستی مرۆڤو ریتێچوون سوودی رهوای خۆیانیان ههبێت ،ب��هاڵم ب ه پێی بنهما بنهڕهتیی ه تایبهتییهكان ،ك ه ههمیش ه كێشو قورسایی خۆیان لهو پهیوهندییهدا ههی ه ب ه الیهنی كردهكیهو ه (پراكتیكهوه) ههیانه .ئهوهی ه ئهوهی من بۆ شیاوهكی بوونی میتافیزیك وهك زانست داوای دهكهمو مافی داواكردنهكهشیم ههیه. پاشكۆ ل ه بارهی ئهوهوه ،دهكرێت چی رووبدات بۆ ئهوهی ب ه راستی مێتافیزیك بكرێت ب�� ه زان��س��ت ل��هب��هر ئ���هوهی ه��هم��وو ئهو رێگایانهی گیران ه ب��هر نهیانگهیاندین ه ئ���ام���ان���ج���هك���ه ،ل���هب���هر ئ������هوهی ب��هب��ی رهخنهكردنی پێشووی ژیری بێگهرد ئهو ئامانج ه ههرگیز پێی ناگهیشتری ،بۆی ه ئهو ئازایهتی ه بی بایهخ نابێت ئهو كۆششهی ئێستا دهیخهین ه بهرچاو تاقیكردنهوهیهكی وردو م��ش��ورخ��ۆران�� ه ب��ك��رێ��ت ،ئ��هگ��هر
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 228
مرۆڤ ب ه رهوای نهزانێ دهستبهرداری ههموو داواك��اریو مافهكانی مێتافیزیك ببێ ،لهو رهوشو دۆخهدا ئهگهر مرۆڤ دهستبهرداری نیازهكهی نهبێت ،دهرفهتی نارهزایی دهربڕین نامێنێت .ئهگهر مرۆڤ سهرنجی رهوش���ی ب���هرهو پێشچوونی شتهكان ب��دات خۆیان ب ه راستی چۆنن ن��هك چ��ۆن پێویست ه واب��ن ،دوو جۆر ه بڕیاردان دێن ه كایهوه :بڕیارێك پێشییانه، ك ه بهسهر توێژینهوهكهدا دراوه ،لهو رهوش������هدا ب��ڕی��ارێ��ك�� ه ك�� ه خ��وێ��ن��هر ل ه میتافیزیكی تایبهتی خۆیهو ه وهریگرتووه، بۆ ئ��هوهی ب ه هۆیهو ه بڕیار ل ه ب��ارهی رهخنهكرتنی ژیری بێگهردهو ه بدات(ك ه ێ یهكهمجار ل ه شیاوهكی مێتافیزیك دهب بكۆڵێتهوه) ،ئینجا بڕیارهكهی دیكه ،ك ه ب ه داوی توێژینهوهكهدا دێت ،خوێنهر لهو ێ ب ه شێوهیهكی رهوشو دۆخهدا دهتوان ك��ات��ی دهس���ت���ب���هرداری ئ��هن��ج��ام��هك��ان��ی توێژینهو ه رهخنهگرییهكان ببێ ،ك ه دژی باوهڕ ه پهسهندكراو ه میتافیزیكیهكهیهتی، بۆ ئهوهی ئهو بنهمایان ه تاقیبكاتهو ه ك ه ئهو ئهنجامانهی لێی كهوتوونهتهوه .بڕایاری یهكهم گونجاوو راسته ،ئهگهر ئهوهی میتافیزیكی گشتی باو پێشكهشی دهكات ب��هالم��ان��هو ه گ��وم��ان ههڵنهگرو جێگای دڵنیایی لێكردن بێت (وهك ئهندازیاری)، چ��ون��ك�� ه ئ��هگ��هر ئ���هو ئ��هن��ج��ام��ان��هی ل ه ههندێك بنهماو ه كهوتوونهتهو ه لهگهڵ ئهو راستیانهی بڕیاریان ل ه سهر دراو ه
ێ ئهو پ��هس��هن��ك��راون ن��اك��ۆك ب���وو ،دهب��� ت ب ه بنهمایان ه چ��هوتو ههڵ ه بنو دهبێ ێ هیچ توێژینهوهیهك رهتبكرێنهوه ،خۆ ب ئهگهر مێتافیزیك هیچ زهخیرهیهكی ل ه بڕیاره (لێكدراوه) گومان ههڵنهگرهكان، ك�� ه رهخ��ن�� ه ه��هڵ��ن�� هگ��رن ،ن��هب��ێ��ت ،ئهگهر كۆمهڵێك زڕ ه دهس��ت��هواژ ه ههبن ،وهك ئ���هوان���هی دهس���ت���هواژ ه ی��هك��هم��هك��ان ل ه میتافیزیكدا ك�� ه ل�� ه ئهنجامهكانیاندا ل ه ناو خۆیان ناكۆكیان تێدایه ،خۆ ئهگهر ل�� ه هیچ جێگهیهدا پێوهرێكی دڵنیایی لێكهری راستیو دروستی دهستهواژ ه مێتافیزیكی ه تایبهتییهكان ل ه ئارادا نهبێت (لێكدراوهكان) ،ئهگهر بابهتهك ه بهو جۆر ه ێ ئ��هوا ئ��هو ج��ۆر ه بڕیارانهی پێشوو ب جێگایان نابێتهوه ،بهڵكو توێژینهوهی ێ دهرب���ارهی بنهماكانی رهخ��ن��هك�� ه دهب�� بایهخ ی��ان بێ بایهخییهكهی پێش ههر بڕیاردانێک بێت. نموونهی بڕیارێك ل ه بارهی رهخنهكهوه، ك�� ه ل�� ه پێش ت��وێ��ژی��ن��هوهك��هو ه دێ��ت لهو جۆر ه بڕیار ه ل ه بهشی سێیهمی پاشكۆی رۆژنامهی باڵوكراوهی زانستی زانایانی گۆتنگن ه ل ه 19ی كانوونی دووهمی ساڵی 1782دا له الپهڕ ه چل بهدواوه هاتووه. ئ��هگ��هر ن��ووس��هرێ��ك ل�� ه ب��اب��هت��ی ك��ار ه زانستییهكهیدا ب ه باشی ش��ارهزا بێتو ب ه سایهی بیركردنهوهی كهسی خۆیهو ه فراونتری بكات ،ئهوا رهخنگری وریاو شارهزا ،ك ه بهزیرهكی خۆی ئهو خااڵن ه
229
دهدۆزێتهوه ،ك ه بایهخ ،یان الوازی كارز بهرههمهك ه نیشاندهدهنو تهنیا لهالی وش��هك��ان گیر ن��اخ��وات ،بهڵكو دهگ��ات�� ه كاكڵهو پوختهی شتهكانو تهنیا ههر ئهو بنهمایانهی نووسهر لێیانهو ه ههنگاوی ه��هڵ��گ��رت��ووه ،س��هرن��ج ن����اداتو تاقیان ناكاتهوه ،بهڵكو تهماشای ئهنجامهكانیشی ت ل��هو رهوش���هدا وردی دهك���ات ،دهك��رێ�� ت��ون��دی ب��ڕی��ارهك�� ه ن��ووس��هر ن��ی��گ��هرانو ناڕهحهت بكات ،ب ه پێچهوانهو ه میللهت كهمتهر خهمو بێ الیهن دهبێ ،لهالیهكی ێ ن��ووس��هر ئ��هو بڕیار ه دی��ك��هو ه دهك���ر پهسهند ب��ك��ات ،چونك ه ئ��هو دهرف��هت��هی ت ئ��هو نووسینهی پێشتر بۆ دهڕهخسێ ش����ارهزای����هك ت��اق��ی��ك��ردۆت��هوه راس���ت بكاتهوه ،یان بهو شێواز ه روونی بكاتهوه. خ��ۆ ئ��هگ��هر ئ��هو ل��ه ب��ن��هڕهت��دا ب���اوهڕی ێ بهراستی بیرو بۆچوونی خ��ۆی ههب ێ كۆسپی بهردهمی ،ك ه دهكرێت دهتوان ل ه دواڕۆژدا زیان ب ه كارهكهی بگهیهنێ، الدوا والی ببات. من خۆمو رهخنهگرهكهم ل ه ههڵوێستو رهوشێكی ب��هت��هواوهت��ی��ت��ردا دهبینم ،وا ێ ب�� ه هیچ ج��ۆرێ��ك ئ��هو بابهتی پێدهچ ێ ك ه من خۆم پێو ه خهریككردوو ه نهدیب ێ ب��هخ��ت��ی بێت) (خ��ۆش��ب��هخ��ات��ه ،ی���ان ب�� ل���هوان���هش��� ه ئ��ێ��س��ت��ا ئ���هو ئ���هو پ��ش��وو ه درێ���ژهی ن��هب��ێ ل�� ه ئ��هو ك���ار ه گ��هورهی�� ه تێبگات ،یان ئهوهتا بههۆی چاكسازی چ��اوهڕون��اك��راوهی زانستهكهو ه ت��ووڕ ه
بووه ،چونك ه ههر ل ه زووهو ه وای داناوه، ك ه گهیشتۆت ه ئ��هوهی كێشهو پرسیار ه ئاڵۆزهكان یهكالیی بكاتهوه ،یان بهداخهو ه ئهو گریمانهیهی كردووه ،ك ه رهخنهك ه ل ه راستیدا دهریخستووه ،ك ه بۆچوونێكی تهسكو تهنگهبهری ل ه بارهی میتافیزیكاو ه ێ ب ه ههیهو ب ه تهواوهتی رێگای لێدهگر هزری خۆی ل ه مێتافیزیكی سكوالستی تێبپهڕێنێت ،ب ه كورتی ل ه خوێندنهوهی زنجیرهیهكی دوورو درێژی ئهو كێشهو ێ زانینی پرسیارانه ،ك ه تێگهیشتنمان بهب پێشهكیهكانیان ل ه ك��ردن نایهت ،پهلهو خێرایی ك��ردووه .بهو پێی ه هیچ سودێك لهو رهخنهی ه وهرناگرێت ،ك ه خهڵكیش بهگشتی سوودیان پێناگات ،چونك ه هیچی ت بۆ روون نهكردوونهوه ،ههروهها ناكرێ ئهو رهخنهیهی گرتویهتی ل ه بڕیاردانی شارهزایاندا هیچ زیانێكم لێبدات ،بهاڵم من ل��هو ب��ڕی��اردان��هدا ئ��هو دهرف��هت��هم بۆ رهخسا ههندێك روونكردنهو ه پێشكهش ت خوێنهری پڕۆلێگۆمێنا بكهم ،ك ه دهكرێ ل ه ههندێك بارو دۆخدا ل ه شرۆڤهكردنی ه��هڵ��ه ب���پ���ارێ���زێ .ل��� ه الی���هك���ی دی��ك��هو ه رهخنهگر بۆ ئهوهی بۆچوونێكی تایبهتی خۆی ههبێ .ك ه بتوانێت ب ه هۆیهو ه ب ه ئاسانی ئهو كتێب ه بهجۆرێك پێشكهش بكاتو خ��ۆی ماندوو نهكاتو زی��ان ب ه نووسینهكهی بگهیهنێت ،نووسینهكهی دهستپێكردووهو بهو قسهی ه كۆتایی پێ هێناوه:
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 230
ئ��هو ك��ار ه سیستهمێكی ترانسندێنتالی ئایدیالیزمییه (یان وهك ئهو وهریگێڕاوه: هی بهرزه). دوای دیتنی ئ��هو دێ��ر ه ب��ۆم دهرك��هوت، ك ه ههر كورتكردنهوهیكی كتێبهكه ،ك ه ل��ێ��رهو ه بێت ه ب��هردهس��ت شتێك ه وهك ئهوهیه ،ك ه كهسێك بیڵێتو هیچ شتێكی لهبارهی ئهنداز ه نهبیستبێت ،هیچ جارێك ێ نهخوێندبێتهوهو دان��هی��هك ل ه ی ل شت كتێبی ئۆی كلیت بدۆزێتهوهو داوای لێ ت بیروبۆچوونی خۆی لهبارهی ئهو بكرێ كتێبهو ه بڵێ ،دوای ئ��هوهی الپهڕهكانی ههڵدهداتهو ه چهند وێنهیهك دهبینێتو شتێك دهڵێت :ئ��هو كتێب ه بهرنامهیهكی س��ی��س��ت��هم��ی س��ی��ب��ۆڵ��ه :ن��ووس��هرهك��هی ت بۆ نیشاندانی تهمومژاوی بهكاردههێنێ چهند بابهتێك ،ك ه تێیان ناگهیشترێتو نامانگهیهنێت ه هیچ شتێكی چ���اك ،ك ه ت ب�� ه س��هرن��ج��دان��ێ��ك��ی سروشتی ب��ك��رێ�� دڵنیایی لێكراو جێبهجێ بكرێت ..،هتد. با تهماشا بكهین چ جۆر ه ئایدیالیزمیهك ه له نێو كتێبهكهی مندا ههی ه ب ه ههموو بهشهكانییهوه ،ئهگهرچی ئ��هو ه ب ه هیچ جۆرێك گیانی سیستهمهك ه نیشان نادات. ئ����هو دهس����ت����هواژهی����هی ئ��ای��دی��ال��ی��س��ت�� ه راستهقینهكان ههر ل ه رێبازی قوتابخانهی ئیلیاییهكانهو ه تاكو كهشیش بێركلی ل��هو فۆرمیلهدا پوخت ب��ۆت��هوه :ههموو ئ��هو زانینهی ب�� ه ه��ۆی ههستهكانو ل ه ت ل ه زڕو تاقیكردنهوهو ه دهستگیر دهبێ
ناڕاست بهوالو ه نییه .راستی تهنیا ههر ل ه بیرۆكهكانی مێشكی بێگهرود ژیردا ههیه. ئهو بنهما بنهڕهتیهی ،ك ه ئایدیالیستی من حوكمو دهستنیان دهكات ،ب ه پێچهوانهو ه ئهوهیه :ههر زانینێك دهربارهی شتهكان، ك ه ههر ل ه مێشكی بێگهر ،یان ل ه ژیری ب��ێ��گ��هردهو ه ب��ێ��ت ل�� ه زڕو ن��اڕاس��ت��هو ه بهوالو ه نییهو راستی ههر ل ه ئهزموونو تاقیكردنهوهوهیه. ئهم ه راستهوخۆ ب ه پێچهوانهی ئایدیالیزم ه تایبهتیهكهوهی ه به واتا راستهكهی .كه وا بوو چۆن ئهو دهربڕین ه بۆ مهبهستێكی ب ه تهواوی پێچهوان ه بهكارهێنراوهو چۆن رهخن ه دهگرێت ،ك ه ئهو ئایدیالیستیهی ل ه ههموو بهشهكانیدا دیتووه؟. یهكالیی ك��ردن��هوهی ئهو كێش ه سهخت ه ێ ب ه پهیوهندی ب ه شتێكهو ه ههی ه دهكر ێ ل ه سهرجهمی ئاسانی ئهگهر بویستر كتێبهكهو ه بهدهست بهێنرێت .جیگاو كات لهگهڵ ههموو ئ��هوهی تێیاندایه ،ئ��هوان شت نین ،یان خهسڵهتهكانی شمهك نین ل ه خۆیاندا ،بهڵكو ئهو سهر ب ه دی��ارد ه بهردهكهوتووهكانی ئهوانن ،تا وا دهبینن، ك ه بۆچوونی ساكاری ئهزموونییه ،ئهو لهگهڵ دیاردهكانی ل��هودا تهنیا ب ه هۆی ئهزموون ،یان پهیبردنی ههستهكییهو ه دهیزانن ،من ب ه پێشهوانهو ه ل ه پێشهو ه نیشانی دهدهم: جێگا (ههروهها كات ،ك ه بێركلی سهرنجو
231
بایهخی پێنهداوه) لهگهڵ ههموو دیارد ه دهستنیشانكراوهكانیدا دهكرێت پێشییان ه ب��زان��رێ��ت ،چونك ه ئ��هو وهك ك��ات پێش ههر پهیپێبدردنێكی ههستهكی ،یان پێش ه��هر تاقیكردنهوهیهك وهك وێنهیهكی (فۆڕمێکی) بێگهردی هێزی ههستكردنمان ل ه ئێمهدایهو ههموو سهرنجدانهكانیو ههموو دیاردهكان شیاوهكی MogLich دهكات .لهمهو ه ئهو ه دهكهویتهوه :لهبهر ئ����هوهی راس��ت��ی (ه��هق��ی��ق��هت) ب�� ه چهند قانونێكی گشتی ــ ههمهكیو ناچاری، ك ه پیوهرهكهینی بهنده ،تاقیكردنهو ه الی بیركلی ،ك ه دیاردهكانی هیچ بنهرهتێكی پێشییانهیان نییه ،هیچ پێوهرێكی راستی ن��اك��رێ ه��هب��ێ ،ك��هواب��وو ل����هوهو ه ئهم ه دهك��هوێ��ت��هوه :ئ��هو دی��اردان�� ه تهنیا زڕو روخسارن ،ب ه پێچهوانهو ه جێگاو كات (ب���هو پ��هی��وهن��دی��ی��هی ب�� ه بۆچوونهكانی مێشكی ب��ێ��گ��هردهو ه ه��هی��ان��ه) پێشییان ه ب�� ه س��هر ه��هر ئهزموونێكی شیاوهكیدا قانونێك دهسهپێنێت ك ه پێوهریكی دلنیا لێ كهر دهدات ه دهست بهو هۆی ه دهكرێت راستی له زڕو روخسار جیا بكرێتهوه. ئ��هوهی م��ن ،ك ه ب ه ئایدیالیزم ناوبراو ه (راستتر رهخنهگری) كهوابوو ل ه جۆرێكی ت���هواو تایبهتییه ،چونك ه ئایدیالیستی ب��او ههڵدهوهشێنێتهوهو تێكی دهدات، ب���ه ه���ۆی���هوه ب���ۆ ی���هك���هم ج���ار ه��هم��وو زانینێك تهناتهت زانینی ئهندازیاریش رێئالیستیهكی ب��اب��هت��ی��ی��ان پ��ێ ب���ڕاوه،
ریالیست ه توندڕهوهكان نهیانتوانیو ه تاك ه سهلمێنهیهك له بارهیهو ه بهێننهوه .من ئایدیالیستی جێگاو كاتم ساغو پشتڕاست كردۆتهوه .ئهگهر بابهتهك ه وا بێت ،من حهز دهكهم بۆ ئهوهی دهرفهتی هیچ ب ه ههڵ ه تێگهیشتنێك ن��هدهم ،بۆچوونهكهی خۆم ناوێكی دیكهی بۆ دابنێم ،ههر چۆنێك بێت من بهباشی ئهو ئامرازهی نابینم ك ه بكرێت ب ه هۆیهو ه ئ��هو ن��او ه بگۆڕم .با خوینهر رێگهم بدات ل ه دوا رۆژدا ناوی ئایدیالیستی فۆرماڵی ب��هاڵم باشتریش وای�� ه ن��اوی ئایدیالیزمی رهخنهگری لێ بنێم ،بۆ ئهوهی ل ه ئایدیالیزمی دۆگماتی بێركلیو ئایدیالیزمی گومانكاری دێكارت جیابكرێتهوه. ل����هو ه ب����هو الوه ،ك��� ه ش��ت��ێ��ك��یت��ر ،ك ه شایستهی باسكردن بێت ل ه رهخنهكردنی كتێبهك ه ن��اب��ی��ن��م .ن��ووس��هر ل��ێ��رهدا ب ه گ������هورهو زب�����ریو گ��ش��ت��ی engros ب���ڕی���اردهدات ،ك��ردارك��هی ب�� ه زیرهكان ه ههڵبژاردووه ،چونك ه زانینو نهزانینهكهی دهرن��اخ��ات ،دهك��را وردهك��اری بڕیارێك، ك ه دهربارهی كێش ه سهرهكییهك ه دایبای ه ههڵهكهمو ورهدنینی رهخنهگر لهو جۆر ه توێژینهوان ه دهربخات .ئهو ل ه داهێنانی فێڵێكی دیك ه ب ه ئهندێش ه سهركهوتوو ه بۆ خوێنهران ل ه خوێندنهوهی كتێبهك ه دوور بخاتهوه ،چونك ه ئهوان وا راهاتوون ب ه خوێندهنهوهی كورتهیهك ل ه رۆژنامهكان بیرۆكهیهك ل�� ه كتێبهكانهو ه وهرب��گ��رن
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 232
كۆمهڵێك رستهو دهستهواژهی پچڕ پچڕی هێناو ه ل ه كایهیی خۆیانهو ه ل ه سهلمێنهو روونكردنهوهكانی دابڕیون (ب ه تایبهتی وهك سهلمێنهو روون��ك��ردن��هو هك��ان��ی��ان ههموویان ب ه پێچهوانهی ههر مێتافیزیكێكی سكوالستی) ب��ۆی�� ه دهب��ێ��ت ب�� ه ن��اچ��اری ناكۆكو ب ه پێچهوانهی ژیرهو ه بن ،پشوو دریژی خوێنهر ل ه دهست دهردێتو ركی ل ه كتێبهك ه دهبێتهوه ،ئهو شگێكی خستۆت ه سهر دهستهواژهكهی ،ك ه بلیمهتییهكی پێ بهخشیوهو تیایدا وتویهتی :روخسارو زڕی ب���هردهوام راستییهو ب ه پهندێكی زب��ر كۆتایی پ��ێ هێناو ه س���وودی ئهو عهن ه عهبهشیی ه ب�� ه قس ه چییه ،بۆچی ئهو جیاوازیی ه ل ه ئایدیالیستیدا بكرێتو سهرچاوهكهی چییه؟ ئهو ه بڕیارێكه ،ك ه ههموو رهسهنییهكی كتێبهك ه ب ه قسهی رهخنهگر جۆر ه گومڕاییهكی میتافیزیكیی ه ل ه نوێكردنهوهی زماندا ب ه روونی ساغی دهك���ات���هو ه دادوهر ه الف ل��ێ��دهرهك��هم بابهتهك ه هیچ تێنهگیشتو ه سهرهرای ئهو ه لهوهش تێناگات ،كه دهیڵێت. لهگهڵ ئهوهشدا ئهو رهخنهگر ه ب ه زمانی كهسێك قس ه دهكات ،ك ه ل ه ناخی خۆیدا لهو ب��اوهڕهدای�� ه زانینو هۆشیاری ئهو پهڕی گرنگی ههیهو كهچی دهیشارێتهوه، ههتا ئێستا من ل��هالم شتێك له ب��ارهی مێتافیزیك روون نهبۆتهو ه دهرفهتم بدات بهو شێوازو زاره قسهبكهم. ههر چۆنێك بێت ،ئهو مافی ئهوهی نیی ه
ێ بشارێتهوهو ب ه دۆزینهوهكانیمان ل�� شایستهمان دانهنێت .بێ ئهگهرو گومان ك��هس��ان��یت��ر وهك م��ن ههستیان ب��هو ه كردووه ،ك ه سهرهڕای ئهو شتهجوانانهی، ك ه ل ه سهردهمێكی دوورا لهو پسپۆڕیهدا ن��ووس��راون ،زان��س��ت خ��ۆی تاك ه گرێی پهنجهیهك ب��هرهو پێش ن��هچ��ووه .چهند كۆششێك ل ه ئارادان بۆ رۆنانی پێناسهو راستكردنهوهی سهلمێن ه سهقهتهكانو سیپاڵێكی ن��وێ��ی ب��خ��هن�� ه س���هر ك��اوڵ��ی ێ دایبڕێژنهوه، میتافیزیك ،یان سهر لهنو ب��هاڵم ئ��هوان�� ه ئ��هوا نین ،ك ه جیهان لهو زانست ه داوای دهك���ات .ئ���هوان ل�� ه الف لێدانهكانی میتافیزیك پ��ڕو تێر ب��وون: ت شیاوهكی ئهو زانستهو مرۆڤ دهیهوێ سهرچاوهی دڵنیایی لێكردنهكهی بزانێو پێوهر ه دڵنیایی لێكهرهكهی بناسن ،ك ه ورێ��ن��هی دیالێكتیكی ژی��ری بێگهرد ل ه راس��ت��ی ج��ی��ادهك��ات��هوه .ل��ێ��رهو ه دهبێت رهخنهگر كلیلی ههموو ئهوان ه بێت ،ئهگهر ت هیچ جارێك نهیدهتوانی بهو وانهبێ دهنگه بهرزه قس ه بكات. من لهو ه ب ه گومانم ئهو جۆر ه پێداویستیانهی زانست هیچ جارێك ب ه بیریدا هاتبێت، چونك ه دهب��وو ئ��هو كات ه بڕیاردانهكهی ئاڕاستهی ئهو خاڵ ه بكرابایهو خۆی ئهو كۆشش ه س��هرن�� هك��هوت��وو ه ل��هو زانست ه جۆر ه شایستیهكی گرینگی بهو بۆنهیهو ه پێدهبڕا .ئهگهر وا بایه ،ئهوا جارێكی دیك ه دهبوونهو ه ب ه دۆستێكی چاك.ئهو مافی
233
ئهوهی ههی ه ب ه بیر ل ه ناخی میتافیزیك ێ كهسیش قووڵبێتهو ه چۆن خۆی بیهو ههیچ كۆسپو بهربهرستێك ناخات ه سهر ێ رێگای ،بهاڵم ئهو لهو رهوشهدا ناتوان بڕیار لهسهر ئهو ه بدات ،ك ه ل ه دهرهوهی میتافیزیك دای����هو ك�� ه س��هرچ��اوهك��هی لهژیردایه .ئهو گومانهی من بێ بنهما نییه، بهڵگهی ئهوهش ئهوهی ه تاك ه وشهیهكی ل�� ه ب���ارهی ش��ی��اوهك��ی زانینی پێشییان ه نهگوتووه ،ل ه بارهی ئهو ئهرك ه تایبهتیهی ی��هك�لای��ی ك����ردن����هوهی چ���ارهن���ووس���ی میتافیزیك ب�� ه ت���هواوی ب��هن��د ه پێوهیو ئهویش بابهتی رهخنهكهم ه (ه��هروهه��ا ئهو ه پرۆلێگۆمێنایه) ،ئایدیالیزمهك ه ك ه ئهو رووبهڕووی بۆتهوهو پابهندیش ه پێوهی ل ه رێبازهكهمدا ه��هر ب ه تاك ه ئامرازی چارهسهركردنی ئ��هو كێشهیهم دان��اوه (ئ��هگ��هرچ��ی ب�� ه ه��ۆی چ��هن��د هۆكارێكی دیكهشهو ه دهسهلمێنرێ) ،بۆی ه پێویست بوو لهسهری روونی بكاتهو ه ئهو ئهرك ه ئ��هو گرینگییهی نییه ،ك�� ه م��ن داوم��هت�� ه پاڵی (ئێستاش لهو پرۆلێگۆمێنایهدا) ،یان ئهوهتا وێناكردنی دیاردهكان ل ه الیهو ه ت چارهسهری كێشهك ه نییه ،یان دهكرێ ب�� ه ب��هك��اره��ێ��ن��ان��ی رێ��ب��ازێ��ك��ی دی��ك�� ه ل ه چارهسهركردنیدا سهركهوتووتر باینایه، بهاڵم من ل ه رهخنهكهیدا تاك ه وشهیهكم لهو بارهیهو ه بهدی نهكرد .كهوابوو ئهو هیچ لهو كتێب ه تێنهگهیشتوو ه تهنانهت ل ه گیانو گهوههری میتافیزیكیش ههر
تێنهگهیشتووه ،ئهوهندهی ،نهك پتر ،من ب ه خۆشهویستیهو ه پهسهندی دهك��هم، خێراییكردنی رهخنهگر بۆت ه مایهی ئهوهی هند قورساییهك ببن ب ه كۆسپی بهردهمی ل�� ه س��هر رێ��گ��ای ك��ارك��ردن��هك��هی��دا ،بۆی ه چهندین سێبهری خستۆت ه سهر كتێبهكهی ب���هردهم���یو ب���هدك���اری ل��هب��هرام��ب��هری��دا ك������ردووه ،ه��ێ��ڵ�� ه س��هرهک��ی��ی��هک��ان��ی لێ ت��ێ��ک��چ��ووهو ب��� ه ب��اب��هت��ێ��ک��ی ن���هزان���راو هێشتونیهتییهوه .دهب���وو کۆششێکی زۆر ل��هو ب��ارهی��هو ه بکرێت ب��ۆ ئ��هوهی ئ��هو رۆژن��ام��هی�� ه زانست ه کارگهرهکانی ب�� ه چ��اک��یو م��ش��ورهو ه ههڵبژێرێت بۆ ئهوهی شایست ه زانستییهکهی ل ه کایهی مێتافیزیکدا بپارێزێت .زانینهکانیتر له الی خ��ۆی��ان��هو ه بنهمایهکی پێودانگیان ههیه .بیرکاری ئ��هوهی ل ه خۆیدا ههیه، مێژووو یهزدانناسی ل ه کتێبی دنیایی، ی��ان ل ه ئاسمانی (پ��ی��رۆز)دای��ه ،زانستی سروشتو زانستی پزیشکیی بنهماکهیان ل ه بیرکاریو ئهزموندایه ،زانستی یاسا ل ه کتێبی یاسادایه .تهنانهت کهرهست ه چێژییهکان ل���هوهدای���ه ،ک�� ه ن��م��وون��هنو پێشینان دروستیان کردوون .دهبێت ئێم ه بۆ بڕیاردان ل ه سهر شت وات ه مێتافیزیک ل�� ه پێشدا پێودانگێک ب��دۆزی��ن��هو ه (من ههوڵمدا بهکارهێنانهکهی دهستنیشان بکهم) .دهتوانین چی بکهین بۆ ئهوهی ئهو بنهمای ه بدۆزینهو ه ئهگهر پێویست بێت ل ه بارهی ئهو جۆر ه بابهت ه بڕیاربدرێت؟ ئایا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 234
ئهو نووسینان ه ل ه جۆری دۆگماتیی ،مرۆڤ چۆن حهز بکات دهتوانێت وایان دابنێت: ل��هو ڕهوش���هدا ک��هس ناتوانێت خ��ۆی به سهر کهسانیتردا الفی ئاغایهتی لێ بدات چونک ه کهسیتر ههی ه وهک ئهو دهکهن. ئهگهر ئهو جۆر ه نووسینان ه ل ه جۆری رهخنهگرانبن ک ه بهدڵنیاییهو ه مهبهستیان رهخنهگرتنی بابهتی دیک ه نیی ه بهڵکو دهیانهوێت رهخن ه ل ه ژیر خۆی بگرن، بۆی ه ژیر ب��اوهڕی ب ه بوونی پێوهرێکی دیاریکراوی بڕیاردان ل ه بارهیهو ه نییه، بهڵکو ب ه ئهرکی خۆی دهزانێت یهکهم جار ب ه دوای پێوهرێکدا بگهڕێت ،لهو دۆخهدا دهک��رێ��ت گ��ازن��دهک��ان وهرب��گ��ی��رێ��ن بهو مهرجهی بهڕاستی ئهو گیانهی ئاراستهی دهک��ات لێبوردهبێتو بکرێت لهیهکتریی بگهن ،چونک ه بابهتهک ه لێرهدا پهیوهندی ب ه پێویستیی هاوبهشهو ه ههی ه لهوهدا ،ک ه کهمیو کورتیمان ل ه زانینی پێویست ب ه تێرکردنی ههیه ،بۆی ه ناکرێتو ناگونجێت یهکێک ل ه ئێم ه ههڵوێستی دادوهر (قازی) بنوێنێتو کاروبارهک ه ب ه الیهکدا بخات .بۆ ئهوهی داکۆکی کردن ل ه خۆم ب ه سودو ق��ازان��ج��ی گشتی ـ��ـ ن��اوک��ۆی��ی فهلسهف ه ببهستمهو ه پێشنیازی کۆششێک دهکهم، ئهو رێگایهی توێژینهو ه میتافیزیکییهکان ئاراستهی ئامانج ه هاوبهش ه ناوکۆییهکان دهکات تاقیی بکرێتهوه .ئهو ه لهو ه بهوالو ه نییه ،ک ه بیرکاران کردوویان ه بۆ ئهوهی ل ه رکابهریدا چاکییهتی میتۆدهکهی خۆیان
پشت راست بکهنهوه ،ئهوهش بهتایبهتی ئاگادارکردنهوهیهکی ئهو رهخنهگرهی ه بۆ ئ��هوهی میتۆدهکهی ساغ بکاتهوه ،بگر ه دهبێت ئ��هو ب ه بنهما پێشییانهکان ههر دهستهواژهیهکی میتافیزیکی راستهقینه، ک ه ناویان دههێنێت ساغ بکاتهوه ،واته: دهس��ت��هواژ ه لێکدراو ه میتافیزیکییهکان ک�� ه ب��هه��ۆی ب��ۆچ��وون��هک��ان��هو ه پێشییان ه دهزانرێن ،راست ب ه ههر شێوازێک دهبێت بنهمایهکی بنهڕهتیی مێتافیزیک ،ک ه ل ه ههموویان پێویستترهپشت بکاتهو ه وهک بنهمای بهردهوامیی گهوههرو بنهمای دهستنیشانکردنی ناچاریی رووداو هک��ان ب ه ه��ۆی ه��ۆک��ارهک��هی��هو ه ل��هو دنیایهدا، ئهگهر نهیتوانی ئهو داواکاریی ه بهێنێت ه دی (بێدهنگ بوون دان پێدانان ه ب ه ناتوانایی) دهبێت پێی لێ بنێت ،ک ه ناکرێت مطتافیزیک به بێ دڵنیاییلێکردنی ل ه ئهگهرو گومان ب ه دووری ئهو دهستهواژانهی لهو جۆر ه ب��وون��ی ههبێت ،ه��هروهه��ا پێویست ه ل ه سهرهتاو ه شیاوهکییان ،یان ناشیاوهکییان ل�� ه رهخ��ن��هک��ردن��ی ژی��ری بێگهردا پشت ڕاست بکاتهوه ،بهو پێی ه دهبێت پابهندی دانپێدانان بێت ،ک ه بنهماکانی کتێبی رهخن ه راستن ،یان هیچ بایهخێکیان نییه .لهبهر ئهوهی من پێشهکی دهبینم ئهو ئهگهرچی لهو بنهمایانهی پشتیان پێ دهبهستێت دڵنیای ه بهاڵم لهبهردهم تاقیکردنهوهیهکی گرنگدایهو رێگای نادات ل ه ههموو کایهی مێتافیزیکدا تاک ه بنهمایهک بدۆزێتهوه.
235
من رازیم باشترین دهرفهتی پێ بدرێت بتوانێت ،ک ه دهکرێت لهو رکابهرییکردنهدا چاوهڕوانی بکات ،ئهویش ئهوهی ه من ل ه ئهرکی سهلماندنهکه دهیبوورم. ئ����هو ب���هت��ای��ب��هت��ی ل����هو پ��ێ��ش��هک��ی��ی��هدا (پڕۆلێگۆمینا)و ل ه کتێبی رهخنهکهمدا الپ��هڕه 374 :ــ 403ههشت دهستهواژ ه دهبینێت ل ه نێویاندا دوو لهگهڵ دوو ب ه پ��ێ��چ��هوان��هی ی��هک��ت��ری��ی��هوهن ،ب��گ��ر ه ههر یهکێکیان سهر ب ه میتافیزیک ه دهبێت ب ه ناچاریی پهسهندیان بکات ،یان رهتیان بکاتهوه( ،ههر یهکێک لهو دهستهواژان ه فهیلهسووفێک ل�� ه ک��اتو سهردهمێکدا پ��هس��هن��دی ک����ردووه) ،ئێستا ڕهخنهگر ئ��ازاد ه ل ه نێویاندا کامیان ههڵبژێرێتو به بێ ساغکردنهوهی پهسهندی بکات ئیتر من ل��هو ئهرک ه دهب���وورم (چونک ه بهفیڕۆدانی کاتی خۆیو کاتی من هیچ سودێکی نییه) دوای ئهم ه دهبێت هێرش ب��هرێ��ت�� ه س��هر سهلماندنی پێچهوانهی دهس��ت��هواژ هک��ه ،ئهگهر ل ه رزگارکردنی راس��ت��ی��یو دروس��ت��ی��ی ئ���هو سهلمێن ه س��هرک��هوت��م ئ��هوا م��ن بهم ه دهت��وان��م ب ه روونی ب ه پێچهوانهی ئهو دهستهواژهیهی ئهو باوهڕی پێیهتی ب ه پێی ئهو بنهمایانهی ههموو میتافیزیکێکی دۆگماتی دانیان پێدا دهنێت ،ساغی بکهمهوه .ب��هو پێی ه یهکالیی ک��رای��هوه ،ک�� ه ل�� ه مێتافیزیکدا کهمیو کورتییهکی بۆ ماوهی تێدایه ،ک ه ناکرێت روون بکرێتهوه ،بهالی کهمهو ه
بهبێ گهڕانهو ه بۆ جێگای لهدایکبوونی ئ���هو ن��ات��هواوی��ی��ه ،ک�� ه ژی����ری ب��ی��گ��هرد النابرێتو بۆی ه دهبێت ئهو رهخنهیهی من وهربگیرێت ،یان ل ه جێگاکهیدا یهکێکی چاکتر دابنرێتو توێژینهو ه لهبارهیهو ه بکرێت ،ئ��هو ه تاک ه شته ،ک ه من پێی ل ه س��هر دادهگ����رم .ب�� ه پێچهوانهو ه ئهگهر نهمتوانی ئهو سهلمێنهی ه رزگ��ار بکهم، ئهوا دهستهواژهی لێکدراوی پێشییانه ،ک ه پشت ب ه بنهما دۆگماتییهکان دهبهستێت ههر دهستهواژهیهکی راست دهبێت ،ئهو کات ه رهخنهگر لهو دۆخهدا سهردهکهوێو ئهو تومهتهی من دهیدهم ه پاڵ مێتافیزیک ل ه بنهڕهتهو ه پووچهڵ دهبێتهوهو پابهندی، دانپێدانان دهبم ب ه دروستیو راستی ئهو ب��ڕی��ارهی دژ ه رهخنهک ه دراو ه (ئهگهر چی ئهم ه روون����اداتو ئهمهش شتێکی ئهوپهڕی دووره) .ل ه پێناوی ئ��هوهدا وا بۆم دهردهکهوێت ئهوپهڕی پێویسته ،ک ه ناحهزهکهم دهستبهرداری نکوڵیکردنهک ه ببێت ،چونک ه من ب��ۆم روون نابێتهو ه چۆن دهکرێت دهستبهرداری ئهو ههموو بابهت ه ببم ،ک ه چهند دوژمنو ناحهزێکی نهناسراو بۆم ب ه چاک ه دادهنێن ،یان باری سهرشانمی پێ ق��ورس دهک���هن ،لهگهڵ ئهوهشدا ئ��هوان ب ه توانا نین ،لهجیاتی ئ��هوهی ئهرکی من تهنیا بریتی بێت ل ه یهکالیی کردنهوهی تاک ه کێشهیهک. پێشنیازێک بۆ توێژینهوهی رهخنهکه ،ک ه دهکرێت بڕیارهکه به دوایدا بێت
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 236
م��ن سوپاسی ب��ێ دهنگیی خوێنهرانی بهڕێز دهکهم بۆ ئهو ههڵوێستهی بهرامبهر ب��هو کتێبهم نواندیان ،ئ��هوهش بهڵگهی راستی دواخستنی بڕیاردانهکهیهو ئینجا بهڵگهی دروستی ئهو قسهیهیه ،ک ه ئهو ک��ارو کۆششهی دهستبهرداری ههموو رێگا بهکارهاتووهکان دهبێت بۆ ئهوهی رێگایهکی نوێ بگرێت ه بهر ،ک ه دهستو برد بۆیان دهرناکهوێت .دهکرێت ههموو ئهوانهی تێدا بێت ،ک ه بۆ بوژاندنهوهی ژیانو به پیتو پێزی ئهو لق ه گرنگ ه ل ه لقهکانی زانینی مرۆڤایهتی ،ک ه دهیبینین ئهمرۆ دهم��رێ��ت ،بهڵگهیهکیش ه نیشانی دهدات ئهو خوینهران ه چۆن بایهخ بهو بابهت ه پ��اراو ه دهدهن بۆ ئهوهی بههۆی ئ��هو بڕیار ه خێرایهو ه وش��ک نهبێتهوه، نموونهیهک ه لهو بڕیاره ،ک ه لهبهر ئهو ه��ۆک��اران�� ه درهن���گ دراوهو ل��ه گۆڤاری زانستی گ��وت��اردا ب�ڵاوک��راوهت��هوه ،ههر خوێنهرێک دهکرێت بۆ خۆی پتهویی ئهو بڕیارهی بۆ ڕوون ببێتهو ه (بهبێ ئهوهی ستایش ه گۆمان ههڵگرهکهی من به ههند دابنێتو کاری تێ بکات) لهو باسکردن ه روونو پاکهی من لهبارهی ئهو دهقهی پهیوهندیی ب�� ه بنهما سهرهکی ه دهس��ت پێکهکانی کتێبهکهم پێشکهشم کردووه. ئێستا من پێشنیاز دهک��هم ،لهبهرئهوهی خ���ان���وی���هک���ی گ��������هورهو زهب��������هالح ب�� ه سهرنجدانێک ناکرێت بایهخهکهی سهر ل��هب��هر پ��ارچ�� ه پ��ارچ�� ه ههڵبسهنگێنرێت
پڕۆلێگۆمینا (پێشهکی)ی لهبهردهستدا وهک پوختهو نهخشهیهکی گشتی ،ک ه دهکرێت ل ه دهرفهتی ههڵکهوتدا لهگهڵ ئهو ک��ارهدا ب��هراورد بکرێت ،سهرنج بدرێت ئ��هگ��هر ئ��هو داواک��اری��ی��هی Ansinnen م��ن ل�� ه گرنگیدا ل�� ه ئهندێش ه ب���هوالو ه نهبێتو هاندهدات بایهخێکی ئهندێشهیی ب�� ه ب��هره��هم�� ه ت��ای��ب��هت��ی��هک��هم��ان ب��درێ��ت ئ��هوا دهب��ێ��ت ب��هداواک��اری��ی��هک��ی ن���اڕهواو شایستهی رهتکردنهو ه دهبێت .فهلسهف ه تیۆری (رامان) خهریک ه ئهمرۆ بهتهواوی دهک��وژێ��ت��هوه ،ئهگهرچی ژیریی مرۆڤ ههمیش ه مهیلی بۆی ههیه ،بهاڵم بۆ هود ه ل ه کۆششی ئ��هوهدا بایهخ پێ دانهکهی دهربخات ئهمهش لهبهر هۆیهک ک ه تا ئێستا ههر تهفرهی دهداتو ههڵی دهخهڵهتێنێت. لهم سهردهمهدا ،ک ه سهردهمی بیروهزر ه ناکرێت وا م��هزهن��د ه بکرێت ،کهسانی شایسته ،ک ه ژمارهیان زۆر ه سوود لهو دهرف��هت�� ه باشان ه وهرن��هگ��رن ،ک ه بۆیان دهڕهخسێت بهشداریی ل ه جێبهجێکردنی سوودو قازانجی گشتیدا بکهن ،ک ه دهبێت ه مایهی پێشکهوتنی بهردهوامی ژیر بهرهو رووناکی ،بهو مهرجهی ئومید بکرێت بهو رێگای ه ئامانجهکه بهدهست بێت. م��ات��م��ات��ی��ک ،زان��س��ت��ی س��روش��ت ،ی��اس��ا، ه��ون��هر ،ئ��اک��ار خ���ۆی ..ه��ت��د ،دهروون���ی م��رۆڤ به ت��هواوی تێرناکهن ،ههمیش ه جێگای بۆ ژیریی بێگهردو تیۆرییان ه تێدا دهمێنێتهوهو ئهو بۆشاییهی ل ه دهروندا
237
دهمێنێتهو ه هانمان دهدات بگهڕێین ب ه دوای شتێکدا خ��ۆم��ان��ی پ��ێ��و ه خهریک بکهین ،ی��ان ب�� ه دوای کهسێکدا ،ک�� ه ل ه گهڵیدا باسی ئهفسانهو شتی هیچو پوچو خ��هونو ئهندێش ه بکهین ،ئ��هوهی راست بێت ئهو ه تهنیا ههر رووکهشه ،چونک ه ئێم ه بهدوای شتێکدا دهگهڕێین خۆمانی پێو ه خهریک بکهین بۆ ئ��ەوەی هاواری ژی��ر ،ک��ە ن��ارەح��ەت��ی ک��ردووی��ن بێدەنگ بکەین ،ئەو ژەکە ،کە بە پێی مەبەستو خواستە کە بەدوای شتێکدا خۆی ڕازی بکات ،بە بێ ئ��ەوەی خزمەتکردنی بۆ چوونیتر ،یان هی مەیلو ئارەزوەکانمان پاڵی پێوە بنێت ،هەر بۆیە سەرنجدانێک، کە خۆی تەنیا بە ق��ەوارەی ژی��رەوە لە خۆیدا خەریک دەکات ،لەوەدا ،کە هەموو زانیاریو ئامانجەکانی دیکە دەبێت تێیدا بە تێکڕایی یەکبگرن ،هەر وەک من شتم بە دەستەوەیە ئەو مەزەندەیە بکەم ،ئەو کەسانە ب��ۆالی خ��ۆی رادەکێشێت ،کە دەیانەوێت بەکارهێنانی بۆچوونەکانیان فرهوانتر بکەن ،ئەو هێزی کێشکردنو وروژاندنە لە هی هەموو زانستێکی ،کە نەمانەوێت بە ئەوی بگۆڕینەوە بەهێزترە. من ئەو پڕۆلێگۆمینایە پێشنیاز دەکەم بە نەخشەو سەرەگوریسێکی توێژینەوە لە جیاتی کتێبەکە دابنرێت ،چونکە ئەگەر من ئەمڕۆ بە ت��ەواوەت��ی لە ن��اوەرۆکو پۆلێن کردنو میتۆدو رادەی بایەخدانم بە هەر تیۆرییەکی رازی بمو ببێتە مایەی
ئەوەی ،کە پێش پێشنیازکردنی بیکێشمو تاقی بکەمەوە (چەندین س��اڵ خەریکی توێژینەوەکە بووم بۆ ئەوەی نەک هەر لە تێکڕای کارەکە بەڵکو لە سەرچاوەی هەموو دەستەواژەیەک رازی بم) ،بەاڵم من بە پێجەوانەوە لە باسکردنی بیرو راکانم لە هەندێک بەشە تایبەتییەکانی رێبازی ڕەگەزەکان رازی نیم ،بۆ نموونە دیدەکشنی (هەڵهێنجان) چەمکەکانی مێشک ،یان لە ب��ارەی هەڵەکانی ژیریی بێگەردەوە ،چونکە فراوانکردنی باسەکە رێ��گ��ری��ی ل��ە روون���ی���یو رەوان��ی��ی��ەک��ەی ک�����ردووە ،ب��ۆی��ە دەک���رێ���ت ب��اس��ک��ردن��ی پڕۆلێگۆمینا (پێشەکی)ی ئ��ەو بابەتانە ببێت بە بنەمای هەموو تاقیکرنەوەیەک لە جیاتی کتێبەکە خۆی. گەلی ئەڵمان بەوە ناسراون ل��ەوەدا ،کە پشوو درێژییو بەردەوامییو زیرەکیی پێویستە لە هەموو میللەتانی دیکە بە ت��وان��ات��رنو پتر ب��ەره��ەم دێ��ن��ن ،ئ��ەو بۆ چوونە ئەگەر راست بێت ئەوا دەرفەت دێتە ب���ەردەم ئێمە ب��ۆئ��ەوەی ئ��ەو کارە تەواو بکەین ،کە هەندێک کەس گومانیان لە سەرەتا چاکەکەی دەکرد ئەگەر چی لە الی��ەن هزرمەندانەوە بایەخیشی پێ دراوە ئێمەش دەرفەتمان بۆ نەڕەخساوە ئەو قسەیە بۆ سوودو قازانجی خۆمان پشت راس��ت بکەینەوە ،س���ەرەڕای ئەو زان��س��ت��ەی ئێمە ت��وێ��ژی��ن��ەوەی ل��ە سەر دەکەین جۆرێکی ئەوپەڕی تایبەتییە بەو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 238
ئەندازەیەی دەکرێت بەیەکەمین هەوڵ لەگەڵ دانیدا بگاتە کامڵیو تەواوەتیو جێگیربوون کە هیچ جۆرە ب��ەرەو پێش چ���وونو پتر ب��وون ڕێگا ن���ادات ،بگرە بەربەستی ه��ەر گ��ۆڕان��ێ��ک دەب��ێ��ت ،کە بکرێت بە هۆی داهێنانەوە لە دواڕۆژدا دووچ���اری ببێت (م��ن هیچ بە چاکیەتی ب��اس��ک��ردن��ەک��ە ،ک��ە ج���ارو ب��ار ب��ە هۆی پتر ڕوون��ی ی��ان بە ه��ۆی ئ��ەوەی شتی سوودبەخش بۆ گەیشتنە مەبەست بخرێتە س��ەری ...ن��ادەم) ئەمەش چاکەیەکە هیچ زانستێکیتر نییەتیو ناشکرێت هەیبێت، چونکە زانستێک بە تایبەتی دەرب��ارەی توێژینەوەی توانای زانین بێت لە ئارادا نییەو بە تەواوەتی توانایەکی گۆشە گیرو دابڕاوەو لە ئەوانیتر جیاو سەربەخۆیە تێکەڵی هیچ نابێت ،لە ئەو سەردەمەدا لە ئەڵمانیا بە تەواوەتی نازانرێت مرۆڤ جگە لەو زانستە سود بەخشانەی ناویان هێنرا ،خۆی بە چییەوە خەریک بکات، بۆ ئ��ەوەی بابەتەکە تەنیا گەمە نەبێت بەڵکو ک��ار ک���ردنو خ��ۆ خ��ەری��ک ک��ردن بێت یارمەتی گەشتنە ئامانجێکی هەمیشە بدات. چ���ۆن ک��ۆش��ش��ی زان���ای���ان ل���ە پ��ێ��ن��اوی دۆزینەوەی ئامرازی گەیشتنە ئەو جۆرە ئامانجە ی��ەک بخرێت؟ ئ��ەو ئ��ەرک��ە بە کەسانیتر دەسپێرم ،من هەرگیز ئەو الفە لێنادەم تیۆرییهکانی خۆم بەسەر کەسانی ت��ردا بسەپێنم یان ئەو هیوایە
بخەمە دڵ���ەوە ،دەک��رێ��ت ئ��ەو تیۆرییانە گازندە بکرێنو هێرشیان ببرێتە سەر یان دووب��ارە دەکرێنەوەو بە سڵ پارێزەوە دیارو دەستنیشان دەکرێن ،یان شتیان دەخرێتە سەرو لێک دەدرێنەوەو شرۆڤە دەکرێن ،دەبێت ئەو ڕێبازە خۆی بگرێت، جگە لەو رەخنەی دەیگرم ،کە دەکرێت بەو مەرجەی هۆکاری خۆی هەبێت بۆ نەوەکانیتر بچێت. ب���ۆ روون�����ک�����ردن�����ەوەی ئ������ەوەی ئ��ەو م��ێ��ت��اف��ی��زی��ک��ەی ل��ە دواڕۆژدا ب��ە پێی بنەماکانی رەخ��ن��ەو وەک ئەنجامێکی دەمانەوێت چییە ،کاتی پێویستمان لە بەردەستدا نییە ،ئهونجا ئەگەر میتافیزیک بە راستی دەر بکەوێت بێ ساختەکاری بێت هەژارو الواز دەرناکەوێت ،بەڵکو لە بۆچوونێکی دیکەوە دەوڵەمەندو سەنگین دەبێت ،جگە لەمانە شتی باشیتر هەیە، کە بە هۆی ئەو چاکسازییەوە مێتافیزیک بە ئاشکرا هەیەتی ،مێتافیزیکی باو بۆ گەڕان بە دوای بۆچوونە رەگەزییەکانی مێشکی بێگەرد سوودبەخشە ،بۆ ئەوەی ب��ە ه���ۆی ت��اوت��وێ��ک��ردن��ەوە روونو بە هۆی شرۆڤەکردنەوە دیارو دەستنیشان بکرێت ،ل��ێ��رەوە ب��ووە بە کلتوری ژیر، ک��ە دەک��رێ��ت لێیەوە هەندێک س��وودی پ��ێ ب��گ��ات ،ئ���ەوە ه��ەم��وو ئ��ەو س��وودو قازانجەیە ،کە دەکرێت لێوەی دەستگیر ببێت ،ب��ەاڵم ئ��ەو میتافیزیکە چاکەکەی خۆی کاڵکردووهتەوە بەوەی الفی لێدانی
239
بڕیاری تاکەکەسیو سوفستاییو چاو فەلسەفەی رەخنەگریی سۆفییانهی لە بەستەکێی تەفرەدەرو چوونە دەرەوە لە گۆشەی حەشارگەکەی دەردەپەڕێنرێت، بابەت بە کەم دانانی کێشەکان هان دەدات ئەو سۆفیەتییەی ناکرێت لە سەردەمی ئیتر ئاڵۆزترین کێشەو ئ��ەرک دەک��ات رۆشنگەری بە دیار بکەوێت ئەگەر خۆی بە جۆرە سکۆالستییەک ،ئەو تەنکییەو ل��ە پشت مێتافیزیکی سکۆالتیدا قایم سەر چینەییە کە تەفرە دەدات لە زمانی ن��ەک��اتو ناتوانێت س��ەرەڕۆی��یو وڕینە س����ادەی رۆژان�����ەوە ش��ت ب��خ��وازی��ن��ەوە بکات ،جێگاو شایستەی بایەخ پێدانە ،کە هەندێک جاریتر لە زمانی میللییەوە ،مامۆستای مێتافیزیک دەتوانێت بڵێتو ئ��ەگ��ەر ئ��ەو رەوش���ە ل��ە الی ه��ەم��ووان قسەکەشی بەو پەڕی باشیەوە پەسەند بایەخدار بێت ،لە راستیدا بێت بایەخە بە دەکرێت: هۆی رەخنەوە ،بە پێچەوانەوە پێوەرێک ئ���ەوەی ل��ێ��رەدا پێشکەشی دەک����ات ،لە بۆ بڕیارەکان دەستەبەر دەبێت ،زانینی کۆتاییدا زانستەو بەو هۆیەوە گەوهەری روخسارەکی لە هی راستەقینەی دڵنیایی باو سوودی راستەقینەی لێدەکەوێتەوە. لێکراو جیابکاتەوە ،کاتێک لە مێتافیزیکدا رەخنە دەگرین بە بێ قەیدو مەرج ئەوا سهرچاوهو پهراوێز: ب��ی��رک��ردن��ەوەم��ان رێ���کو پێک دەب��ێ��تو ٢٧ــ نهخێر ب ه هیچ جۆرێک نهک بهرز. کارێکی باش لە بەکاربردنی ژیر لە کایە بورج ه ب��هرزهک��انو پیاو ه گهورهکانی جیاوازەکاندا دەک��ات ،ئیتر رەخنەگرتن میتافیزیک ،ک ه لهوان دهچن ،رهشهبایهکی ب��ۆ ی��ەک��ەم ج���ار گ��ی��ان��ی راس��ت��ەق��ی��ن��ەی زۆرو توندو بههێز ب ه دهرویاندا دێت ،ب ه فەلسەفەییمان پ��ێ دەبەخشیت ،نابێت کهڵکی من نایهت! جێگای من سهر زهوی ئەو خزمەتە بە کەم بزانین ،کە رەخنە ب ه پیتو بهرهکهتهو وشهی ترانسندێنتاڵ پێشکەشی یهزدانناسی دەک��ات ،ئەو لە (بهرز) ،ک ه من زۆر جار ل ه الی خۆمهوه بڕیاری سەرنجدانی دۆگماتی رزگاری وات��او دهاللهتهکهیم روون��ک��ردهوهو هیچ دەک���ات ئیتر ل��ە هێرشی ن��اح��ەزان بە جارێکیش رهخنهگر Rezensentلێی ت���ەواوەت���ی دەی��پ��ارێ��زێ��ت ،میتافیزیکی ت��ێ��ن��هگ��هی��ش��ت��وو ه (ک��� ه ه��هم��وو شتێکی ئاسایی دڵی بە یارمەتیدان خۆش کردبوو ،س��ادهو تهنگ دی��ت��وه) ئ��هو ه ناگهیهنێت، بەاڵم نەیتوانیوە بەڵێنەکەی بهێنەتە دی ،ک ه ل ه تاقیکردنهو ه تێدهپهڕێت ،بهڵکو سەرەڕای ئەوە یهزدانناسی ،کە دەیەوێت ئهوهی به راستی (پێشییانه) ل ه پێشیهو ه پەنا بەرێتە بەر دۆگماتی تیۆریی ،یارمەتی دێ���ت ب�� ه ج���ۆرێ���ک ،ک�� ه دهب��ێ��ت�� ه م��ای��هی چ��ەک��دارب��وون��ی دوژم��ن��ان��ی خ��ۆی داوە ،ئهوهی ئهزموون شیاوهکی بێت ،ئهگهر
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 240
ب��هک��ارب��ردن��هک��هی س��ون��ری ئ��هزم��وون��ی تێپهڕاند ئهوا دهڵێم ئهم ه بهکارهێنانێکی ترانسندنته ،ل�� ه بهکارهێنانی ن��اوهک��ی Immanentج��ی��اوازه ،وات�� ه ل ه سنوری ئهزموونو تاقیکردنهوهدایه .له کارهکهدا ب��ه پ��ێ��ی پێویست ئ���هوهم���ان ک����ردووه، ک ه رێگا ل ه ههر ب ه ههڵ ه لێکدانهوهیهک بگرین ،ب��هاڵم رهخنهگر س��وودی ل ه ب ه ههڵ ه لێکدانهوهو ب�� ه ههڵ ه شرۆڤهکان وهرگرتووه. ٢٨ــ ئایدیالیزم ،ب ه تایبهتی ههر کاتێک مهبهستو ئامانجێکی وشک ه سۆفییانهی پڕ ل ه ههستو سۆزی ههبووهو ناکرێت لهو ه بهوالوهی ههبێت .ئهوهی من تاک ه ئامانج ،ک ه ههیهتی ئهوهیه :تێگهیشتنی ت��وان��او ش��ی��اوهک��ی زان��ی��ن��ی پێشییانهی بابهتهکان تاقیکردنهوهیه .ئهو کێشهی ه تا ئێستا ب ه بێ چارهسهرو یهکالییکردنهو ه م����اوهت����هوه .ت��اک��و ئ���هم���رۆش ج��ارێ��ک نهوروژێنراوه .بهو ه لێرهدا ئایدیالیزمی وشک ه سۆفییان ه دهکهوێت ،ک ه ههمیش ه (وهک چۆن له الی ئهفالتۆن دهبینرێت) له زانینی پێشییانهمان ( aprioriتهنانهت ئهندازیاریش) سهرنجدانێکیتر جیا ل ه هی ههستهکان بهدهست بهێنێت (ب ه تایبهتی ژیرهکی) ،چونک ه هیچ کاتێک ئهوهیان ب ه بیردا نههاتووه ،ک ه دهبێت سهرنجدانێکی پێشییانهی ههستهکی ههبێت. ٢٩ــ رهخنهگر زۆرج��ار به گژ سێبهری خ��ۆی��دا دهچ��ێ��ت��هوه .م��ن کاتێک راستیی
ئهزموون بهرامبهر به خ��هون دادهنێم، ئهو به هیچ جۆرێک بیر لهو ه ناکاتهوه، ک��ه ل��ێ��رهدا ت��هن��ی��ا ق��س��ه ل���هو گ��ازن��دهی��ه ک��راوه ،ک ه ڤۆڵف ل ه ههڵبژاردنی خهون، ک ه ل ه فهلسهفهدا ناسراوه ،کردوویهتی. ئهوهش خۆی گازندهیهکی روخسارهکیی (فۆرماڵی) سادهیه .ئێم ه لێرهدا تهماشای جیاوازیی نێوان نوستنو ب ه ئاگابوون ناکهین ،چونک ه ناکرێت ل ه فهلسهفهی (ترانسندێتالی)دا قس ه لهو جۆر ه بابهت ه بکرێت .ئ��هوهی ل ه کۆتاییدا دهگوترێت: ئهو دهرب��ارهی ههڵهێنجانی (دیدهکشنی) چهمکهکانو خشتی بنهماکانی مێشک، ک ه من ک��ردووم��ن ،دهڵێت :ئ��هوان چهند بنهمایهکی ئاسایی زان���راون ،ب��هاڵم ب ه شێوهیهکی ئایدیالیستی ل ه ڵۆجیکو ل ه ئۆنتۆڵۆجیدا دهریدهبرێت. دهکرێت خوێنهر لهو بارهیهو ه پرۆلێگۆمینا بخوێنێتهو ه بۆ ئهوهی قهناعهت بکات ،ک ه ئهو بڕیار ه لهالیهنی مێژوییهو ه ئهوپهڕی ناڕاستهو نهدهبوو بدرێت. سهرچاوهی ئهم بابهته: Immanuel kant: Prolegomena Zu Einer Jeden Kunftigen Metaphysik Die Als Wissenschaft Wird Aufreten .179-147 Konnen. S
241
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 242