ژمارە ( )21تەمووز 2013
خاوةنى ئيمتياز سةرنووسةر بةِرَيوةبةرى نووسين
ساالر عومةر نورى موعتةسةم نةجمةدين ئاوات محةمةد ئةمين
دەستەی نووسەران :م .عبدالرحمن كریم درویش نەجمەدین فەقێ عەبدواڵ
بەڕێوەبەری هونەری ئازەر عوسمان
گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا :نيهاد قازى 0031627621171 - 009647508606740 E-mail:alkadi13@hotmail.com
تيراذ
1000
نــرخ
2500
ضــاث
ضاثخانةى كارؤ
نووسهرانو خوێنهرانی خۆشهویست ئاگادار دهکهین بابهتو سهرنچو تێبینیهکانتان بۆ ئهم ئیمهیاڵنه بنێرن: kawanakurd@yahoo.com kawana@kawanakurd.com
گۆڤاری كـەوانــە لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە
تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت نوى -نهؤمى ضوارةم سليَمانى -شةقامى مةولةوى -تةالرى سيروانى َ
نــــاوةرِؤكــــــ وتهی کهوانه6...................................................................................................................................... دۆسێ: ــ ههڵبژاردنی داهاتووی پارلهمانی........................................ن :ئاوات محهمهد ئهمین13............... ــ گرفتهکانی سیستمی حکومڕانی لە پڕۆژهی ....................ن :د .محهمهد عهلی21..................... ــ ههڵبژاردنو رووحی کوردهواری......................................ن :ئیبراهیم حاجی زهڵمی30............ ــ لهنێوان ههڵبژاردنهكانی داهاتووی ههرێم.......................ن :عهلی حاجی زهڵمی45................. ــ قهیرانهکانی دهسهاڵتو.......................................................ن :ئاراس رهفیق52........................... ــ نوێنهرایهتیو حیزبو ههڵبژاردن........................................ن :رایان عوسمان62.......................... ــ ههڵبژاردن ل ه نێوان نوێبوونهوهو......................................ن :ههرێم عوسمان78....................... ــ دیدار لهگهڵ سیروان زههاوی............................................ئا :کهوانه83........................................ ــ دیدار لهگهڵ خهلیل عهبدوڵاڵ..............................................ئا :کهوانه101..................................... ــ دهربارهی ههڵبژاردن...........................................................و :رزگار کهریمی110........................
رامیاری: ــ چهمكو مێژووی پارێزگاریكردن.....................................ن :پاتریک تورنبری157..................... ــ ل ه سیستمی سیاسییهوه بهرهو........................................ن :ئهمین سورخابی172................... ــ روسیا :گهڕانهو ه بۆ لوتکه................................................ن :موعتهسهم نهجمهدین180............ ــ حهوت الیهنی دیمۆکراسی.................................................ن :ستیڤان الرسۆن201...................... ــ ماڵی کورد بۆ ویستی خۆتان..........................................ن :عهبدوڵاڵ ئیبراهیمی229................ کۆمهڵناسی: ــ چهمکو جۆرهکانی ئازادی..................................ن :شکار یوسف243....................................... ــ ئازادیو ئهخالق....................................................ن :خۆز ه گالیندۆو هێكتۆر زاگال253........... ــ بیرکردنەوەی زانستیو گۆڕانکاریی .................ن :هشام غهسیب263..................................... ــ شوناسو کردهی کۆمهاڵیهتی..............................و :هاوار محهمهد273...................................... فهلسهفه: ــ گفتوگۆ لهگهڵ فوئاد زهکهریا...............................ئا :ئیهاب مهلالح285.......................................
6وتهی کهوانه Editorial
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية
سهرنوسهر
گەمەی هەڵبژاردنو خەونی سەركردە كالسیكییەكان لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانو سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان، كەشێك لە نائارامیو گرژیی كۆی بار ه سیاسیو كۆمەاڵیەتییهکانی هەرێمی كوردستانی گرتۆتەوە .ئەم دیاردە زەقو دیارە ،زیاتر لە دوای درووستبوونی بزووتنەوەی گۆڕانەوە پەیدابووە. ئەم بارودۆخە لە واڵتانی دیمۆكراسی ،یان نیمچە دیمۆكراسیش بە تایبەتی لەو واڵتانەی فرە حیزبایەتی راستەقینەی تیادا بێت بەرجەستەیە ،حاڵەتێكی ئاساییە .لەم بارەی ئێمەدا، كە ئەمڕۆ لە سەرو بەندی خۆئامادەكردنداین بۆ هەڵبژاردن .چوار هێزی سەرەكی بە سەنگێكی نزیك لە یەكهوه ،یان تا ئاستێك وەك یەك ،ركەبەرایەتی یەكتر دەكەن .هاوكات بە بارێكیتردا هیچیان بێ گرفتو قەیرانو كێشە نین .ئەمە جگە لەوەی هەناوی بارو دۆخی هەرێمایەتیو نێودەوڵەتی لەم ناوچەیەدا كۆمەڵێك كێشەو گرفتو قەیرانی هەڵگرتووە، ناڕاستەخۆ بەشێكی دیاریشی ئێمەش دەگرێتەوە .سێ لهو پێنج هێز ه (گۆڕانو یەكگرتوو كۆمەڵ) لە ئۆپۆزسیۆندان .دوانیشیان (یەكێتیو پارتی) لە دەسەاڵتدان .قەیرانو كێشەی هەریەكەیان تایبەتمەندیی خۆی هەیەو جیاوازە لەوانیتر. قەیرانو كێشەكانی بزووتنەوەی گۆڕان ،وهک :قەیرانی الوازیی دارایی ،كێشەی نێوان كاك نەوشیروانو سەركردە كۆنەكانی ناو یەكێتی ،قەیرانی نەبوونی بەرنامەیەكی روونی كاركردن ،قەیرانی نەمانی متمانە لە نێوان سەركردەكان بە گشتیو نێوان قاعیدەی یهکێتی سەركردایەتی بە تایبەتی .جگە لەمانەش یەكێک لە هەرە كێشە گەورەكانی گۆڕان لە گەوهەریدایە .گۆڕان وەك خواستێكی قۆناغەكە دروست نەبووە ،بەڵكو لە ئاكامی (ئنشیقاق)ێكی سیاسییەوە دروستبووە؛ بەردەوام چاوی لە حیزبی دایكەو خۆی بە میراتگری شەرعی ئەو دەزانێت .بە بارێكیتردا ئەوەی وایكرد ،كە بەشێكی زۆر لە خەڵك متمانەیان بە گۆڕان الواز بێت ،لهبهر ئهوهی ه گۆڕان نەفەسی كورتەو ئالیەتو ئامڕازی بەردەوامبوونی نییە .لەم بارو دۆخەدا گۆڕان لە بەرژەوەندیدایە ،كە بارێك (كەشێك) لە گرژیو ناجێگیریی بخوڵقێنێت .بۆ ئەم مەبەستەش ،ئەگەر بۆی نهکرێت هەوادارانی خۆی بخاتە سەر شەقام ،ئەوا بێ گومان شەڕێكی راگەیاندنی چڕو ئێسك شكێن رادەگەیەنێت، بەردەوام كار لە سەر ئەوە دەكات هەردوو حیزبی دەسەاڵت لە بەرەی بەرگریكردن
7
لە خۆیان بن .لە راستیدا دەبێت لە خولی داهاتوودا بە هەر نرخو بەهاو قەبارەیەك بێت ،گۆڕان لە دەسەاڵتدا بێت .ئهستهم ه بتوانێت بەرگەی خولێكیتری ئۆپۆزسیۆن بوون بگرێت. یەكگرتوو بەوەی حیزبێكی پراگماتیو پراكتیكییە ،بەردەوام بە عەقاڵنیەت كار بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی دەكات .زۆر بە باشی سەنگو قەبارەی خۆی دەزانێت ،لە بارو دۆخی ئەمرۆیدا ،لە بواری ناوخۆییدا یەكگرتوو باش دەزانێت نەگەیشتوەتە ئەو قەبارەو ئاستەی بتوانێت بە تەنیا ببێت بە ئهڵتهرناتیڤی دەسەاڵت .بۆیە لە باشترین حاڵەتدا ،ئەگەر ئۆپۆزسیۆن نەبێت ،ئەوە لە خولی داهاتوودا بێگومان لە بەرژەوەندیدایە لە دەسەاڵتدا شەریك بێت .بە بارێكیتردا لە ئاستی دەرەكیشدا ،بەوەی رەوتی ئیخوانییەكان بە گشتی بە هۆی رووداوەكانی ،توركیاو میسرو سوریاوە لە پاشەكشێدان ،باری هەرێمایەتی ئەمیش لە پاشەكشێدایە .یەكێك لە خاڵە بەهێزەكانی یەكگرتوو ئەوەیە ،كە توانستو میکانیزمی بەردەوامبوونی لە پێگەی ئۆپۆزسیۆندا هەیە. پارتی بەو نەفەسە سیاسەت دەكات ،كە بە هەر نرخو بەهایەك بێت لە سەر كورسیی دەسەاڵتدا بمێنێتەوە .كار بۆ ئەوە دەكات بە بەهێزییهو ه لە هەردوو دامەزراوەی پەرلەمانو حكومەتدا بمێنێتەوە .وەك پۆستی سەرۆكایەتیی هەرێمیش ،كاتێك دەستبەرداری دەبێت، كە زامنی وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی بۆ بكرێت .بۆ ئەم مەبەستەش لە سەرەتای ئەم ساڵەوە زۆر بە خێرایی هەوڵی چاككردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەرەی شیعەگەرایی دەدات .لە بواری ناوخۆشدا كار بۆ رازیكردنی هەموو الیەنەكان دەكات، لەم بارەدا سەرۆك هەندێك جار بە پێچەوانەی خواستو بڕیارەكانی حیزبەكەیەوە بڕیار دەدات. بەزمی یەكێتی رەنگە وەك كێشەو قەیران بە هۆی دووركەوتنەوەی تاڵەبانییەوە لەوانیتر زیاتر بێت ،بە بارێكیتردا ئەوەی قەیرانی یەكێتی لە حیزبەكانیتر قووڵتر كردووە ئەو سروشتەیە ،كە لە دامەزراندنییەوە هەڵیگرتووە .یەكێتی لە سەرەتای درووستبوونییەوە وەك بهرهیهکی پێشكەوتووخوازو پارێزەری دیمۆكراسی لەدایكبوو .ئەمڕۆ جیاواز لە حیزبەكانیتر ،كە لە سەر شێوازو مۆدێلی تاكڕەوییانەو مەركەزیەت خۆیان رێكخستووە. یهکێتی بەردەوام دەیەوێت گوتارێكی عەقاڵنی مامناوەندیی هەبێت ،تا بۆی دهکرێت میانڕەوو نەرم بێت .لە بارو دۆخی ئەمڕۆدا یەكێتی نە بۆی دهکرێت حیزبێكی تاكڕەوی دیكتاتۆر بێت ،نە دەتوانێت بگاتە قۆناغی بەرجەستەكردنی دیموكراسییەكی عەیار ه بیستو چوار.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 8
یهکێتیو گۆڕان زۆر جار باس لەوە دەكرێت ،كە گۆڕان لە بەشی یەكێتی جیابووەتەوە .رەنگە ئەم گوزارشتە وەك ناوچەی نفوز تا ئاستێك راست بێت ،بەاڵم كاتێك ئاكامو قەبارەی دەنگدەران بە هەر سێ الیەنی یەكێتیو گۆرانو پارتی شیكار دەكەیت ،دەگەیتە ئەو باوەڕەی ،كە ئەم گوزارشتە راست نییە ،چونكە بەم تێگەیشتنە بێت ،كە پێش گۆڕان یەكێتیو پارتی هەریەكەیان نیوەی كورسیو دەنگەكانی پەرلەمانیان هەبوو ،دەبوو ئێستا بە گۆڕانو یەكێتی ئەوەندەی پارتییان هەبووایە ،بەاڵم هەر یەكەیان هێنانی %30ی دەنگەكان ئەوە دەسەلمێنێت ،كە گۆڕان لە بەشی پارتیو یەكێتی بردووە ،ئەوەی ئەم باوەڕەی دروستکردوو ه ئەوەیە كۆی سەركردەكانی گۆڕان لە یەكێتی جیا بوونەتەوە. لە راستیدا ئەمرۆ گۆڕان دوو شەڕ دەكات ل ه هەر یەكەیان بە شێوازو سیاسەتێكی جیاواز لەویتر .یەكێتی بەو نەفەسە شەڕ دەكات ،كە خۆی بە جێگرو میراتگریی شەرعی دەزانێت ،وەك پارتی شەڕی دەسەاڵتی لەگەڵدا دەكات .لەم بارەدا لە دوو الوە پارتی لە گۆڕانەوە دوورە یەكەم بەوەی گۆڕان شەڕی دەسەاڵت دەكاتو هەڕەشەی دەركردنی پارتی لە هاوكێشەی سیاسی دەكات ئەمەش لە گەوهەردا الی پارتی هێڵی سوورە هیچ نەبێت لەم قۆناغەدا .دووەم بە هۆی تەبیعەتی كاك نەوشیروانو ستراكچەری گۆڕان ،كە پێناچێت لەگەڵ پارتیدا پێكەوە بتوانن هەڵبكەن. بە شێوەیەكی گشتی خودی كاك نەوشیروانو بزووتنەوەی گۆڕان ،لە سەر دوو هێڵ سیاسەتەكانی خۆیان بەرجەستە دەكەن. هێڵی یەكەم :قووڵكردنەوەو فرهوانكردنی كەلەبەری نێوان م .س یەكێتیو قاعیدەكەی. هێڵی دووەم :درووستكردنی درزێك لە پەیوەندی ستراتیجی نێوان یەكێتیو پارتی. زۆرێك لە چاودێران بێ گومانن لهوهی هۆکاری سەرەكیی هەڵچوونو توڕەیی ئەم دواییەی گۆڕان لە ئاكامی نا ئومێدبوون بوو لە هەردوو هێڵەكە .دەنگدانی یەكێتی بە یەك دەنگ بۆ درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی سەرۆكی هەرێمو داڕشتنەوەی گوتارێكی میانڕەی تایبەت بە یەكێتیو یەكدەنگی كۆی م .س لە سەر چەمكو كێشە سیاسییەكان، ئەو دوو هێڵەن .گۆڕانی تووشی نائومێدی كردووە .رەنگە هەڵچونو توڕەبوونی رێكخەرو زۆرێك لە سەركردەكانی گۆڕانو باڵوكردنەوەی نووسینەكەی كاك نەوشیروان تەنیا رێگایەك بێت تا گۆڕانخوازەكان بتوانن هەندێك خۆیان بێننەوە مایە.
9
پارتیو گۆڕان لە ئهمڕۆدا پارتیو گۆڕان دوو هەڵوێستی توندو دژ بە یەكیان هەیە ،هاوكات یەكێتی هەڵوێستێكی ناوەڕاستیو میانڕەوی هەیە ،پێ دەچێت كلیلی یەكالكردنەوەو ئایندەی ئەم دوو هەڵوێستەی گۆڕانو پارتی بە یەكێتی یەكال بكرێتەوە .لە راستیدا ئاماژەكانی لێدوانو راگەیاندنەكانی گۆڕانو پارتی ئەوە دەخەنەڕوو ،كە هەردوو الیان چاوەڕوانی یەكێتینو ئەم بە چ الیەكدا هەڵوێستی خۆی دەربرێت ئەو الیەنە سەردەكەوێت .بە واتە ئەمڕۆ هاوكێشەی سیاسیو هێز بە یەكێتی ئاڕاستە وەردەگرێت ،ئەمەش بە راستی خاڵێكی گرنگو ئیجابییە بۆ یەكێتی .لەم بارەدا من پێم وایە دەبێت یەكێتی بارێک درووست بکات ،كە هەردووال بهێنێتە سەر بەڕەكەی خۆی ،ئاڕاستەی رووداوو رێڕەوی ئایندە بە هەمان ستایلو مۆدێلی ناوەڕاستیو میانڕەوی دیاری بكات ،بەرگرییەكی تووند لە هەڵوێستو تێڕوانینەكانیدا ههیه ،بۆ سازانی نیشتمانیو بەرجەستەكردنی رێگای میانڕەویی لە چارەسەری كێشەكاندا .لەم بازنەیەدا زۆرێك لە كادرو هەڵسوڕاوانی یەكێتیو بزووتنەوەی گۆڕان پێیان وایە كاك نەوشیروان هۆكار بووە لە دوورخستنەوەی یەكێتی لە گۆڕان بە تایبەتی ئهو كاتهی ،كە پێش نزیكبوونەوەی یەكێتیو پارتی لە سەر دواخستنی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانو سەرۆكایەتی هەرێم ،كاك نەوشیروان هێرشێكی تووندی كردە سەر مام جەالل بەمەش هەستی زۆرێك لە كادرانی یەكێتی برینداركردو باڵێكی سەرەكیو گەورەی ناو یەكێتی توڕە كرد. ئەمرۆ لە پشت بانگەشەكانی گۆڕان بۆ هەموواركردنەوەی دەستوورو سنوورداركردنی دەسەاڵتەكانی سەرۆكی هەرێم سەرەڕای ئەوەی ،كە بانگەشەو پڕوپاگەندەی سیاسییە بۆ هەڵبژاردن ،ئەوە دەخوێندرێتەوە ،گۆڕان دڵنیایە لەوەی ،كە كاك مەسعود لە سەرۆكایەتی هەرێم دەمێنێتەوە .بۆیە دەیەوێت پێش هەڵبژاردنو دەركەوتنی سیمای حكومەتی داهاتوو، پۆستی سەرۆكایەتی ،بكاتە پۆستێكی تەشریفاتی ،ئەمەش الی پارتیو بەرزانی مایەی قبووڵ نییە. ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان گۆڕانو یەكێتی پێدەچێت لەم قۆناغە بە دواوە لە ئاكامی قووڵبوونەوەی ناكۆكییەكان چیتر گۆڕان توانای ئەوەی نەبێت لە بەرەی ئۆپۆزسیۆندا بمێنێتەوە ،چونكە زۆربەی ئاماژەكان ئەوە دەڵێن:
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 10
مانەوەی گۆڕان لە بەرەی ئۆپۆزسیۆندا بۆ قۆناغی داهاتوو ،ئەگەر نەیڕوخێنێت بێ گومان تەواو الوازی دەكات .بۆیە بە هەر نرخێك بێت ئەوان كار بۆ ئەوە دەكەن بگەنە دەسەاڵت. ئەم راستییە لە پەیامەكانی كاك نەوشیروانهو ه بۆ هەڵبژاردن بە روونی دەردەكەوت. لە راستیدا ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان هەر سێ الیەنو شێوازی حكومەتی داهاتوو لە سەر نەخشەی بە دەستهێنانی دەنگەكان دەوەستێت .لەم بارەشدا پێناچێت هیچ لەم سێ الیەنە بتوانن ،دەنگی زۆرینەی خەڵكو زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان بە دەست بهێنن .بۆیە شێوازی حكومەتی داهاتوو ،یان دەبێت بە شێوازی سازانێكی گشتی بێتو هەموو الیەنەكان لە دەسەاڵتی داهاتوودا بەشداربن ،یان دەبێت النی كەم لە دوو الیەن پێك بێت .ئەمەش سێ ئەگەر لە خۆ دەگرێت ،یەكێتیو پارتی ،گۆڕانو یەكێتی ،گۆڕانو پارتی .من بۆ خۆم پێم وایە بە هیچ شێوەیەك پارتی ،هیچ نەبێت لەم قۆناغەدا رازی نابێت لە حكومەتدا نەبێت .بۆیە هەڵبژاردەكە دێت ه نێوان یەكێتیو پارتی ،یان گۆڕانو پارتی .وەك ئەگەری پارتیو گۆڕان ،بە واتای یەكێتی دەبێت ب ه ئۆپۆزسیۆن .ئەم ئەگەرە لە راستیدا باجێكی گەورەی دەبێت بۆ دەسەاڵت لە الیەك بەوەی یەكێتی لەم قۆناغەدا خاوەنی تۆڕێكی بەرفراوانی راگەیاندنو داراییەكی گەورەو كۆمەڵێك دەزگای ئاسایشو الیەنگرانێكی زۆرە ،بە تایبەتی لە ناو پێشمەرگەو سەربازدا .ئهستهم ه یەك رۆژی دەسەاڵت بە سەالمەتیو بێ گرفت بە رێ بخرێت ،بۆیە ئەم حكومەتە ،ئەگەر درووستیش بێت بە مردووی لەدایكدەبێت .راستییهک وای لە گۆڕان كردووە ،كە تەنیا بیر لەوە بكاتەوە كۆی دەسەاڵتی یەكێتیو پارتی بگۆڕێت بە حكومەتێك لە بەرەی ئۆپۆزسیۆن. وەك ئەگەری دووەمیش واتە مانەوەی یەكێتیو پارتی لە دەسەاڵت ،بە واتای مانەوەی بارودۆخەكە وەك پێشوو. لەم قۆناغەدا یەكێتی دەبێت بەرنامەیەكی وردو تۆكمەی هەبێت بزانێت لە كوێدا وەك تاكتیك كار دەكاتو لە كوێدا وەك ستراتیج ،دەبێت یەكێتی تاكتیكو ستراتیجی خۆی بە روونی جیابكاتەوەو بە هەر نرخو بەهایەك بێت لە حكومەتی داهاتوودا بوونی هەبێت. لە دیاریكردنی ئایندەی پەیوەندیەكانیدا ،پێم وابێت تا ئەمڕۆ بەرژەوەندیی یەكێتی وەك حیزب ئەوەیە رێكکەوتنی گرنگو چارەنووسسازی لەگەڵ پارتیدا هەبێت ،چونكە بە راستی گۆڕانو یەكێتی لە یەك ناوچەی نفوزیان هەیە ،تا گۆڕان لە دەرەوەی یەكێتی بێت ،یەكێتی بە بەدیلی خۆی دەزانێتو ئهستهم ه كار بۆ ئەوە بكات یەكێتی لە قەیرانو كێشەكانی رزگاری ببێت. ئەمڕۆ سیمای هاوكێشەی سیاسیی نێودەوڵەتیو هەرێمایەتی كوردستانیشیان كردووە بە دوو بەشەوە ،یان دوو بەرەوە .بەرەی توركیا ــ پارتی ،یەكگرتووی ئیسالمی لە بەرانبەر
11
ئێران ــ بەغداد ــ یەكێتی ،گۆڕان ــ پەكەكە .لەم بارەدا لە كاتی تێكچوونی هاوكێشەكەدا ئەوەی دەبێتە بەدیلی پارتی یەكگرتووە ،بەاڵم ئەوەی دەبێتە بەدیلی یەكێتی گۆڕانە ،بۆیە یەكێتی دەبێت ترسەكانی گۆڕان پشتگوێ نەخات .بە واتە پەیوەندییەكانی نێوان گۆڕانو یەكێتی لە دەرەوەی یەكگرتنەوە ،دەبێت تاكتیكی بێت. پارتیو گۆران راستییەك الی پارتی یهکالکراوهیه ،ک ه لەم قۆناغەدا نە یەكێتیو نە گۆڕان نابنە بەدیلی پارتی ،ئەوەی هەڕەشەیە بۆ سەر بوونی پارتی لە ناوچەی نفوزی خۆی ،یەكگرتووی ئیسالمییە ،بەاڵم وەك ناوچەی نفوزی سەوز گرنگە بۆ پارتی ،كە هاوسەنگیو جێگیریی رابگرێت ،لەم بازنەیەدا پارتی هەوڵ دەدات كۆی كێشەو قەیرانەكان بخاتە ناوچەی سەوزەوە .هەوڵدەدات هاوسەنگییەك لە نێوان یەكێتیو گۆڕان رابگرێت .پارتی بۆ بەردەوام ئیحتیواكردنی یەكێتی پێویستی بە بوونی گۆڕان هەیە .لە راستیدا بەم پێوەرانە بوونی گۆڕان لە ئێستای ملمالنێدا ،بەرانبەر بە پارتی گەورەترین خاڵی الوازیی یەكێتییه. یەكێتیو پارتی بە درێژایی ماوەی پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتیو پارتی ماوەی شەڕو پێكدانانیان لە ماوەی ئاشتییان زۆر زیاترە ،سااڵنێكی دوورو درێژ لە شەڕی ناوخۆ ،بەاڵم لە ئهمرۆدا بەرژەوهندیو پەیوەندییەكانیان بە شێوەیهك تێکهەڵكێش بوو ه زۆر زەحمەتە لهیهک جیابكرێتەوە .بە بارێكیتردا راگرتنی هاوسەنگیی هەرێمایەتیی هێز لە نێوان ئەم دوو حیزبەو چڕبوونەوەی پێكدادانو بهریهککهوتنی الیەنە نەیارە هەرێمایەتییەكان ،بە تایبەتی توركیاو ئێران ،فاكتەرێكی بەهێزو هاندەرێكی گەورەی مانەوەی رێكکەوتنو پەیوەندی ستراتیجی نێوان ئەم دوو هێزەیە .پارتی دڵنیایە لەوەی ،كە بێ یەكێتی نەك هەر ناتوانێت ئارامیی ناوچەی سەوز بپارێزێت ،بەڵكو لهوهش دڵنیای ه ئایندەی ناوچەی زەردیش دەكەوێتە مەترسییەوە .یەكێتیش دەبێت هەڵبژاردەیەك بكات لە نێوان رازیبوون بە هاوپەیمانی پارتی ،یان رازیبوون بە دابەشكردنی كوردستانو ژیانەوەی دۆخی دوو ئیدارەی ،كە تا ئەمڕۆ ئەم درزە بە تەواوی یەكینەگرتووەتەوەو زۆر بە ئاسانی دەشكێت.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 12
یەكێتی لە نائامادهیی مامهدا نائامادهیی مام ه بۆ یەكێتی كێشەیەكی گەورەیەو شێوە ئاڵۆزییو ناڕۆشنییەكی درووستكردووە ،ئەمە حاڵەتێكی ئاساییە ،تەنانەت لە بواری كۆمەاڵیەتیشدا كاتێك بنەماڵەیەك گەورەی خێزانەكەیان تووشی گرفت دەبێت ،كۆی ئەندامانی خێزانەكە تووشی كێشەو سەرلێشێوانو لێكترازان دەبن ،بەاڵم ئەو كاتەی ترسی لە نێوچوونو لێكترازان تەنگیان پێ هەڵدەچنێت .كۆی ئەندامانی خێزانەكە دەبن ب ه یەك دەستو یەك عەقڵ ،بگرە لە جاران زیاتر یەكدەگرنەوەو سەركەوتوو دەبن ،چونكە لە یەك كاتدا زیاتر هەست بە ترسو بەرپرسیارێتی دەكەن. شێوەو نموونەی ئەم كێشەیەی ئێمە نموونەی زۆر هو لە مێژووی سیاسیی جیهاندا دەگمەن نییە ،بەاڵم كۆی حاڵەتەكان بەو شێوەیە بوو .ئەو الیەنو حیزبە لە كۆتاییدا بە یەكڕیزیو یەكدەنگی گەیشتوون ب ه ئامانج .لە راستیدا گومان لەوەدا نییە ئەمڕۆ گۆڕان گرەو لە سەر نەهاتنەوەی مام ه دەكاتو پێیان وایە بە نەهاتنەوەی مامه ،ئهگهر یەكێتی نەڕوخێت ئەوا ئەوەندە الواز دەبێت ،كە دەتوانن زۆر بە ئاسانی رایبگرن. بە شێوەیەكی گشتی ،دەكرێت بڵێین ئەمڕۆ یەكێتی لە بەردەم دووڕییانێكدایە ،یان بەردەوام بوون بەم ستایلو مۆدێلەی ئێستایو ئایندهی بدات ه دهست چارهنووس ،یان لە نزیكترین كاتدا كار بۆ بەرجەستەكردنی ریفۆرمێكی گەورەو خێرا لە پای ه سهرهکییهکانی یهکێتیدا بكات: یەكەم :زۆر بە خێرایی كار بۆ بە سیستمكردنی حیزبو داڕشتنەوەی دەستوورێكی بەهێزو ورد بكات .ئەم دەستوورە یاسای كاری سیاسی داڕێژێتو سهرچاوهی سەرەكی ئەندامانی حیزب بێت. دووەم :سەرلەنوێ داڕشتنەوەی رێكخستنەكانی حیزب لە سەر شێوەو مۆدێلی نەرم، بەرجەستەكردنی فەزای ئازادی رادەربڕینو دیموكراسیو رۆشنی. سێیەم :سووربوون لە سەر چەسپاندنی ماریفەتی ئاڵوگۆڕو ئاشتییانەی دەسەاڵت. چوارەم :داڕشتنەوەی گوتارێكی میانڕەو بەرگریكردن لە بیرو تێڕوانینەكانی. پێنجەم :سووربوون لە سەر پۆستی سەرۆك كۆمار ،كە بەشی یەكێتییە. شەشەم :تا بۆی دەسوڕێت كار بۆ یەكگرتنەوەی گۆڕانو یەكێتی بكات. بە دەر لەمەش داڕشتنەوەی تیۆرێكی دبلۆماسی تایبەت بە یەكێتیو تازەكردنەوەو ژیانەوەی پەیوەندیەكانیان چ لە رووی نێوخۆی كوردستان بێت ،یان لە رووی سیاسەتی دەرەكی لەگەڵ بەغدادو واڵتانی دەوروبەر.
13
ههڵبژاردنی داهاتووی پارلهمانی كوردستانو ئهگهرهكانی پێكهێنانی حكومهت The upcoming elections of the parliament of Kurdistan and The possibilities of forming the government
ئاوات محهمهد ئهمین By: awat Mohammad Amin
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 14
ئاوات محهمهد ئهمین لهدایکبووی ساڵی .1962 دهرچووی بهکالۆریۆسهو هەڵگری بڕوانامەی بهکالۆریۆسه پسپۆڕه ل ه زمانی ئینگلیزیدا. م��اوهی �هک مامۆستا ب��وو ه و ل ه رێکخراو ه نێودهوڵهتییهکانیش کاری کردووه .ل ه ئێستادا ئهندامی ئهنجومهنی پارێزگاری کهرکووکه. دوای نزیكهی شهش مانگ ل ه گفتوگۆو مشتومڕی ن��ێ��وان هێز ه سیاسییهكانی ك��وردس��ت��انو خ��وێ��ن��دن��هوهو شیكاری جیاجیا بۆ پێشهاتو رووداوهك���ان ،دوا جار پێدهچێت ل ه 21ی ئهیلولی ئهمساڵدا تهنیا ههڵبژاردنی پارلهمانی كوردستان ئهنجام بدرێتو ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پاریزگاكان ب ه دیارینهكراوی بمێنێتهوهو پرس ه گرنگهكانیتری وهك رهشنووسی دهس����ت����وورو ه��هڵ��ب��ژاردن��ی س��هرۆك��ی ههرێم بۆ خولهكانیتری كێشمهكێشو ملمالنێی سیاسی جێبهێڵرێت .ههر چهند ه بۆچوونێك ههیه ،ك ه پێی وای ه لهم فهزا سیاسیی ه ئاڵۆزو گرژهدا ئهنجامدانی ههر ههڵبژاردنێك نهك ههر ئهستهمه ،بهڵكو دوور نیی ه دهرگ���ا ب�� ه رووی پشێویو تهنانهت توندیو تیژیشدا بكاتهوه .بۆی ه لهم وتارهدا ههوڵ دهدهم ههڵوهستهیهك لهسهر ئهو بۆچوونهش بكهم. خ���اڵ���ی س�����هرهك�����یو ج����ی����اك����هرهوهی ههڵبژاردنی ئهمجارهی پارلهمانی ههرێمی كوردستان بریتیی ه ل ه بهشداریكردنی ه����هر ی���هك��� ه ل��� ه پ���ارت���یو ی��هك��ێ��ت��ی ب ه
لیستی جیاوازو سهربهخۆ ،ب��هدهر لهو چوارچێو ه هاوپهیمانییهی نێوانیان ،ك ه ب ه (رێكکهوتنی ستراتیجی) ناسراوه .ب ه ههمان شێو ه ل ه بهرامبهریشدا الیهنهكانی ئۆپۆزسیۆن ب ه لیستی جیاواز بهشداری ل ه ههڵبژاردندا دهكهن .سهبارهت ب ه یاسای ههڵبژاردنیش ل�� ه دوا ههمواركردنیدا پیادهكردنی لیستی نیمچهكراو ه پهسهند ك��را .ئ��هم��هش ت��ا رادهی����هك كاریگهریی ل���هس����هر ئ���اڕاس���ت���هك���ردن���ی دهن���گ���دهر دهب��ێ��ت ب���هو پ��ێ��ی��هی ل��ه ن��ێ��وان لیستو ك��ان��دی��دهك��ان��دا سهرپشكی دهك���ات ههر وهك چۆن دیاریكردنی كهسانی بههێز بۆ كاندیدكردن دهبێت ه پێوهرێكی گرنگ الی لیست ه بهشداربووهكانی ههڵبژاردن. ب ه لهبهرچاوگرتنی ئهو گۆڕانكارییانهو زهم��ی��ن��هی سیاسیو پهیوهندیی نێوان هێز ه ركابهرهكان ههوڵدهدهین ل ه رێگای خوێندنهوهیهكی شیكارییهو ه قس ه لهسهر ئهگهرهكانو دهرئهنجامهكانی ههڵبژاردنی داهاتووو نهخشهی هاوكێشهی سیاسیی پاش پڕۆسهی ههڵبژاردنو ئهگهرهكانی پێكهێنانی ح��ك��وم��هت ،وات��� ه كابینهی ههشتهم ،بكهین. وت��ارهك��هی س��هرۆك��ی ه��هرێ��م ل�� ه 16ی ت���هم���ووز ،ك�� ه ت��ی��ای��دا ه����هردوو ی��اس��ای درێ���ژك���ردن���هوهی وادهی پ��ارل��هم��انو ماوهی سهرۆكایهتی پهسهندكرد ،هێڵیی ج���ی���اك���هرهوهی ل��هن��ێ��وان ه��هڵ��وێ��س��تو ب��ۆچ��وون��ی ب���هرهی دهس����هاڵتو ب��هرهی
15
ئۆپۆزسیۆندا كێشا .ههڵبهت هاوههڵوێستی ی��هك��ێ��ت��یو پ���ارت���ی ل��� ه ئ���اس���ت پ��رس�� ه گرنگهكاندا ،ك ه پهیوهندی راستهوخۆیان ب ه چارهنووسی ه��هردوو حزبهو ه ههی ه شتێكی ئاساییو چاوهڕوانكراوه ،بهاڵم ئ��هوهی مایهی پرسیارو ههڵوهست ه ل ه سهر كردن ه بریتیی ه ل ه ههڵوێستی بهرهی ئۆپۆزسیۆن ،به تایبهتی بزووتنهوهی گ����ۆڕان .ئ��هوان��هی ك��ۆب��وون��هوهی 30ی حوزهیرانی پارلهمانیان ب ه كۆدهتا ناوبردو رایگهیاند ،ك ه ل ه 21ی ئابهو ه مهسعود بارزانی ب ه سهرۆكی ماو ه بهسهرچوو دهزاننو ههردوو یاساكهش ب ه ناشهرعی دهزان���نو ل�� ه ئ��هگ��هری پهسهندكردنیان ل�� ه الی���هن س���هرۆك���ی ه��هرێ��م��هو ه ئ��هوا ههموو ئهگهرێك ب ه ك��راو ه دههێڵنهوه، ل ه نێویشیاندا كشانهو ه ل ه پارلهمانو ب��هش��داری��ن��هك��ردن ل�� ه ه��هڵ��ب��ژاردن��هك��ان��ی داه��ات��وو ههتا پهنابردنه ب��هر شهقامو خۆپیشاندانی ج��هم��اوهری ،كهچی ههر رۆژێك دوای وتارهكهی سهرۆكی ههرێم ێ الیهنهكهی ل�� ه ك��ۆب��وون��هوهی ه��هر س�� ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ،ب�� ه ههڵوێستو ب��ڕی��اری چ����اوهڕوان ن���هك���راوهو ه ه��ات��ن��هدهرهوه، ێ م��هرج بۆ ك ه بریتی بوو ل ه دانانی س ب��هش��داری��ك��ردن��ی��ان ل�� ه ههڵبژاردنهكاندا ئ��هوان��ی��ش ب��ری��ت��ی��ب��وون ل�� ه ئهنجامدانی ه��هڵ��ب��ژاردن��ی ئهنجومهنی پارێزگاكان هاوكات لهگهڵ پارلهمانی كوردستانو ههڵوهشاندنهوهی ب��ڕی��اری كۆمسیۆنی
ه��هڵ��ب��ژاردن��هك��ان ب�� ه دی��اری��ك��ردن��ی چهند بنكهیهك ب��ۆ ج��ی��اك��ردن��هوهو ب��ژاردن��ی دهنگهكان لهدهرهوهی بنكهكانی دهنگدانو چ���ارهس���هرك���ردن���ی ك��ێ��ش��هی ت��ۆم��اری دهن��گ��دهران .ب ه دوای ئ��هم ههڵوێستهی ئ���ۆپ���ۆزس���ی���ۆنو ب���ۆ رۆژی دوات�����ر، سهرۆكی كۆمسیۆنی بااڵی سهربهخۆی ههڵبژاردنهكان رایگهیاند ،ك ه ئهوان پێیان باش ه ههڵبژاردنی سهرۆكایهتی ههرێم ل ه ماوهی 1تا 21ی تشرینی یهكهم لهگهڵ ئهنجومهنی پارێزگاكاندا ئهنجام بدرێت. ه��هروهه��ا رایگهیاند ،ك�� ه كۆمسیۆن تا ی ئێستا بڕیاری ن��هداو ه ب ه گواستنهوه س��ن��دووق��هك��ان��ی دهن���گ���دان ب���ۆ بنكهی دیاریكراو به مهبهستی جیاكردنهوهو ب��ژاردن .بهمهش دووان ل ه مهرجهكانی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ب���ۆ ب���هش���داری���ك���ردن ل ه ه��هڵ��ب��ژاردن��هك��ان م��هی��س��هر دهب��ێ��ت ،ب ه تایبهتی ئهگهر ئهوهش لهبهرچاو بگرین، ك ه ئهوان له سهر ههڵبژاردنی سهرۆكی ه��هرێ��م هیچیان ن���هووت .س��هب��ارهت ب ه مهرجی سێیهمیشیان ،دهتوانین بڵێین، ك�� ه ئ��هو مهسهلهی ه دهك��رێ��ت ل�� ه رێگای لیژنهیهكی تهكنینكییهوه ،یان ل ه رێگای لیژنهیهكی پ��ارل��هم��ان��ی��ی��هو ه چ��ارهس��هر بكرێت ب��هم��هش دهرچ��هی��هك ب��ه رووی ئ���هو دۆخ��� ه ن���هخ���وازراوو ت��هن��گ��ژهی��هی ههرێمدا دهكرێتهوهو پرۆسهی سیاسی ل ه قهیرانێكی راستهقین ه دهربازی دهبێت. لێرهو ه ئێم ه خوێندنهوهیهكی پێشوهخت
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 16
ب��ۆ پ��رۆس��هی ه��هڵ��ب��ژاردن��ی داه��ات��ووی پارلهمانی كوردستانو ئهنجامهكانیو دواتریش ئهگهرهكانی پێكهێنانی حكومهت دهكهین. ه���هر وهك پ��ێ��ش��ت��ر ئ���ام���اژهم���ان پ��ێ��ك��رد، خ��اڵ��ی ج��ی��اك��هرهو ه ل�� ه ه��هڵ��ب��ژاردن��ی ئ��هم خ��ول��هدا بریتیی ه ل ه بهشداریكردنی هێز ه سیاسییهكان ب ه لیستی جیاوازو سهربهخۆ، ب��هم��هش رك��اب��هری ل�� ه ن��ێ��وان لیستهكاندا توند دهبێتو ل ه نێو لیستهكانیشدا شانسی كاندیدی بههێز ل ه پێشتر دهبێت .بهو پێیهی ل ه دوو ههڵبژاردنی گشتیدا ،ك ه له ماوهی چ���وار س��اڵ��ی راب�����ردوودا ئ��هن��ج��ام دراون (ههڵبژاردنی پارلهمانی كوردستان ل ه 25ی 7ی 2009و پارلهمانی عێراق ل ه 7ی 3ی )2010ركابهری توندو سهرهكی له نێوان دوو بهرهدا بوو ه (دهسهاڵتو ئۆپۆزسیۆن)، ك�� ه ل�� ه پێنج ح��زب��ی س��ی��اس��ی س��هرهك��ی��دا ك���ۆدهب���ن���هو ه (پ���ارت���ی ،ی��هك��ێ��ت��ی ،گ����ۆڕان، یهكگرتوو ،كۆمهڵ) ه��هروهه��ا ب��هو پێیهی جگ ه ل ه ب��زووت��ن��هوهی ئیسالمیو كۆتایی نهتهوهكان ههلی گهیشتن ب ه پارلهمان بۆ حزبو لیستهكانیتر ل ه رێژهی 1%تێپهڕی نهكردووه ،بۆی ه ل ه شیكردنهوهی داتاكانو خوێندنهوهی ئاڵوگۆڕو پێشهاتهكاندا ،ب ه شێوهیهكی سهرهكیو گشتی قس ه ل ه سهر ئهو پێنج هێز ه سیاسیی ه دهكهین .ئهو دوو ههڵبژاردنهی ئاماژهمان بۆ كردن ل ه ماوهی كهمتر ل ه ههشت مانگدا ئهنجامدران ،وات ه ن ه گۆڕانی بهرچاو ل ه تۆماری دهنگدهراندا
روویداوهو ن ه ژمارهی دانیشتووانو رێژهی دهن���گ���دهران ب��ه شێوهیهكی دی���ار زی��ادی ك��ردووه ،ههر وهك چۆن ل ه خوێندنهوهی ژم��������ارهی دهن���گ���هك���ان���ی ل��ی��س��ت��هك��انو ب���هرواردك���ردن���ی���ان ل��� ه ن���ێ���وان ه����هردوو ه��هڵ��ب��ژاردن��دا جیاوازییهكی ئ��هوت��ۆ ب��هدی ناكرێت تهنیا لهو كاتهدا نهبێت ،ك ه لیست ه هاوپهیمانهكان ل ه ههڵبژاردنی دووهمدا بۆ لیستی جیاواز دابهش دهبنهوه .ل ه رێگای شیكردنهوهی ئهو ژم��ارهو داتایانهی لهم دوو خشتهی الی خ�����وارهوهدا ه��ات��وون ههوڵدهدهین هێڵ ه گشتییهكانی نهخشهی ههڵبژاردنی داهاتوو بخهینه بهرچاو.
شیكاری داتاكان یهكهم :ب ه نیسبهت لیستی كوردستانییهوه،
17
وهك ل ه خشتهی یهكهمدا هاتووه ،كۆی دهنگی پارتیو یهكێتی بریتیی ه ل ه 1070597 ب��� ه رێ�����ژهی 57.37%ك��ورس��ی��ی��هك��ان��ی پارلهمان .لهكاتێكدا ل ه خشتهی دووهمدا ب ه كۆكردنهوهی كۆی دهنگی ه��هردوو لیستی پارتیو یهكێتی دهبێت ه ،1069939 ك ه دهكات ه 56.48%ی كورسییهكان .ب ه جیاوازییهكی زۆر ك��هم ،ك ه تهنیا 658 دهنگه ،ل ه رووی رێ��ژهو ه جیاوازییهك ه بریتیی ه ل ه .0.88%ئهوهی جێی سهرنج ه دهرك��هوت��ن��ی جیاوازیی ه ل�� ه دهنگهكانی یهكێتیدا ،بۆ نموون ه لیستی كوردستانی ل ه خشتهی یهكهمدا ل ه پارێزگای سلێمانی 284809دهنگی بهدهستهێناوه ،بهاڵم ئهگهر دهنگی ه��هردوو الی��ان ب ه لیستی ج��ی��اواز ل ه ههمان پارێزگا ل ه خشتهی دووهم���دا كۆبكهینهو ه دهكات ه 319500 ب ه ج��ی��اوازی 34691دهنگی زیاتر .جا بۆ ئ��هوهی ب ه تهنیا دهنگی یهكێتی بۆ ههڵبژاردنی پارلهمانی ك��وردس��ت��ان ل ه پ��ارێ��زگ��ای سلێمانیدا ب��زان��ی��ن ،وهك ل ه خشتهی یهكهمدا هاتووه ،ب ه لێدهركردنی دهنگی پارتی ب ه گریمانهی 82121ل ه كۆی 284809ئ��هوا دهبێت ه .202688كهوات ه تهنیا ل ه پارێزگای سلێمانیدا زیاتر ل ه 34 ههزار (نزیكهی دوو كورسی) دهنگدهری یهكێتی ل�� ه ههڵبژاردنی 2009/7/25دا دهنگیان ب ه لیستی كوردستانی ن��هداوه، كه حزبهكهیان تیایدا بهشداربووه! دووهم :ل��ی��س��ت��ی خ��زم��هت��گ��وزاری��یو
چاكسازیی ،ك ه پێكهاتبوو ل ه یهكگرتووو كۆمهڵو سۆسیالیستو زهحمهتكێشانی سهربهخۆ ،ل ه خشتهی یهكهمدا 240824 دهنگیان هێناو ه وات ه بهرێژهی ،12.84 % ئهگهر بهتهنیا دهنگی جیاجیای یهكگرتووو كۆمهڵ ل ه خشتهی دووهمدا كۆبكهینهو ه دهكات ه 359214وات ه بهرێژهی .18.96% ئهو دهرئهنجامهی دهستكهوتوو ه پێمان دهڵێت ،ك ه زیاتر ل ه 118ههزار دهنگدهری ئهو دوو حزبه ،وات ه 6.12 %ی دهنگهكان (نزیكهی چوار كورسی) ل ه ههڵبژاردنی یهكهمدا دهنگیان ب ه لیستی هاوبهشی ههر چوار حزبهك ه ن��هداوه ،ئهی كهوات ه دهنگیان بهچ لیستێك داوه؟ سێیهم :دهنگهكانی بزووتنهوهی گۆڕان ت��ا رادهی���هك���ی زۆر جێگیر ب����ووه .بۆ نموون ه ج��ی��اوازی��ی دهن��گ��هك��ان��ی لیستی گ���ۆڕان ل��ه ن��ێ��وان ه��هڵ��ب��ژاردن��ی یهكهمو دووهم���دا تهنیا 19231دهنگه ،وات�� ه ب ه رێژهی 1.24%كهمی كردووه ،ك ه دهكات ه ی��هك ك��ورس��ی .ئ��هو لیست ه ل�� ه ه��هردوو ه��هڵ��ب��ژاردن�� هك��هدا ب��ه تێكڕا 435ه��هزار دهنگدهری خۆی ههبوو ه ل ه كاتێكدا ،چ وهك بزووتنهوهیهكی سیاسی ،چ وهك لیستی ههڵبژاردن هێشتا ل ه سهرهتای درووستبووندا بوو ،بهو واتایهی هێشتا خاوهنی بنكهیهكی رێكخستنی فرهوانو دهنگدهری پێشووتر نهبووه .بهاڵم ئایا دهزانرێت لهو سهدان ههزار دهنگدهرهی ئهو لیست ه چهندی له دهرهوهی ئهندامو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 18
ه��هواداران��ی راستهقینهی بزووتنهوهك ه ب��ووه ،یاخود كهسانی س��هر ب ه حزبو الیهنكانیتر ب��وون ،ب��هاڵم دهنگیان بهو لیسته داوه؟ چوارهم :بێجگ ه لهو پێنج لیست ه سهرهكییه، تهنیا بزووتنهوهی ئیسالمی ههلی گهیشتن ب�� ه پارلهمانی كوردستانی ه��هب��وو ه ب ه لیستی س��هرب��هخ��ۆ .ب��هو پێیهش ،ك�� ه ل ه ههڵبژاردنی 2009/7/25دا توانیویهتی زیاتر ل ه 27ههزار دهنگ ب ه دهست بهێنێت ئهوا ب ه دڵنیاییهو ه دهتوانێت ل ه ههڵبژاردنی داه��ات��وودا كورسییهك بهدهستبهێنێتو ئ��هگ��هری دوو كورسیش ئهستهم نییه. س���هب���ارهت ب�� ه ح��زب��هك��ان��یت��ر ،ج��گ�� ه ل ه سۆسیالیست ،ك ه ئهگهری سهركهوتنی بۆ پارلهمان زۆر دوور نییه ،بڕوا ناكرێت هیچ كام ل ه لیستهكانیتر دهنگی پێویست بۆ گهیشتن به پارلهمان به دهست بهێنن. ئهنجامه پێشبینیكراوهكانو ئهگهرهكانی پێكهێنانی حكومهت ل��� ه ش���ی���ك���اری ه�������هردوو خ��ش��ت��هك��هدا دهردهكهوێت: ــ بهرزترین رێژهی بهدهستهێنانی دهنگ بهتێكڕای 35%تێپهڕناكات ،ك ه بهر پارتی دهكهوێت .ب ه دوای ئهویشدا بزووتنهوهی گۆڕان ب ه تێكرای 23%و یهكێتی نیشتمانی ب ه تێكڕای 21%و یهكگرتوو ب ه تێكڕای 9%و كۆمهڵ ب ه تێكڕای 5%و بزووتنهوهی
ئیسالمی ب ه تێكڕای 1%دێن .ئهگهر 1% رێ���ژهی دهنگیش ب��ۆ لیستهكانیتر (بۆ نموون ه سۆسیالیست) بێت ،ئ��هوا كۆی تێكڕاكان دهكات ه .95%كهوات ه رێژهی 5% دهنگهكان (نزیكهی 4كورسی) دهمێنێتهو ه بۆ ركابهری ل ه نێوان لیست ه بههێزهكاندا. ههڵبهت ب��ڕوا ناكرێت هیچ لیستێك به تهنیا بتوانێت ههموو ئهو رێژهیهی ،ك ه دهمێنێتهو ه بهدهستبهێنێت .بۆی ه به سهر لیستهكاندا داب��هش دهبێتهوهو رێژهكان گۆڕانیان بهسهردا دێت. ـ����ـ ل���� ه ش���ی���ك���ردن���هوهی دهن���گ���هك���ان���دا دهردهك��هوێ��ت ،ك ه جیاوازییهك ب ه كۆی زی��ات��ر ل�� ه 150ه���هزار دهن���گ ل�� ه نێوان دهن��گ��دهران��ی لیستهكاندا ب�� ه ئاڕاستهی دهرهوهی لیستهكانی خۆیان رۆیشتووه، ئهمهش دهكات ه نزیكهی 7كورسی ،ك ه ل ه ێ ل ه ئهگهری جێگۆڕكێیاندا ریزبهندیی نو دهنگی لیستهكاندا روو دهدات. ـ����ـ ل����هه��������هردوو خ���اڵ���ی س��������هرهوهدا دهردهك��هوێ��ت ،ك ه نزیكهی 11كورسی ل ه نێوان لیستهكاندا بۆ جیاوازی نێوان دهنگهكان دهشكێتهوه .وات�� ه دابهزینی رێ��ژهی دهنگی حزبێك ،یان لیستێك ب ه رێ��ژهی 15%چ��اوهڕوان��ك��راو ه ب ه ههمان شێوهش ئهگهری زیادبوونی به ههمان رێژه ههیه. ــ بهو پێیهی بۆ بهدهستهێنانی زۆرینهی رهها پێویست ب ه 51%ی رێژهی دهنگهكان دهكات ،ك ه دهكات ه 56كورسی پارلهمان،
19
ئاشكرایه ،ك ه هیچ لیستێك بهتهنیا ناتوانێت ئهو رێژ ه دهنگ ه به دهست بهێنێت .بۆی ه تهنیا ل ه رێگای پێكهێنانی هاوپهیمانییهو ه حكومهت پێكدههێنرێت .لهم بارهیهو ه ب ه لهبهرچاوگرتنی ئهگهرهكانی هاوپهیمانی لهنێوان لیستهكاندا دهگهین ه ئهو باوهڕهی، ك�� ه ت��هن��ی��ا ل�� ه دوو ح��اڵ��هت��دا حكومهت پێكدههێنرێت ،ی��ان پارتیو یهكێك لهم لیستان ه (یهكێتی ،ئیسالمییهكان ،گۆڕان)، ێ لیستی یهكێتیو گۆڕانو یاخود ههر س ێ پارتی به زۆرینهی ن به ب ئیسالمییهكا رهه��ا پێكهوه حكومهت پێكبهێنن .لهم دوو حاڵهتهدا ،ئهگهری دوورو ئهگهری نزیك له ئ��ارادان؛ لهوانهش هاوپهیمانیی پارتیو گ��ۆڕان به دوور دهزان��رێ��ت .به ههمان شێو ه لێكترازانی پارتیو یهكێتی، وات���ه دوورخ��س��ت��ن��هوهی ه��هری��هك��هی��ان ل���ه دهس�������هاڵت ،ه���هرچ���هن���د ه ئ��هگ��هری روودان����ی دووره ،ب���هاڵم دهرئهنجامی چ��اوهڕوان��ن��هك��راوی ل��ێ��دهك��هوێ��ت��هوه ،ك ه كاریگهریی ل�� ه س��هر ك��ۆی هاوكێشهی سیاسی ل�� ه ههرێمدا دهبێـت .ئهگهری نزیكو بههێز بریتیی ه ل ه بهردهوامبوونی هاوپهیمانیی یهكێتیو پارتیو بهدووریش ن��ازان��رێ��ت دهرگ���ا ل�� ه رووی بهشداریی ه��ێ��ز ه ئ��ی��س�لام��ی��ی�� هك��ان��دا ب��� ه ك���راوهی���ی بهێڵنهوه .خراپترین ئهگهریش ئهوهیه ،ك ه گفتوگۆو ههوڵهكانی پێكهێنانی حكومهت بێهوود ه درێژ ه بكێشێتو ههرێم بهرهو قهیرانی سیاسی قووڵو چارهنووسێكی
نادیار ب��ڕوات ،به تایبهتی ل ه نهبوونی دهس���ت���ووردا .ئ���هوهی ك��اری پێدهكرێت تهنیا یاساكانی ههرێم دهبن ،به تایبهتی یاسای پارلهمانی ههرێمی كوردستانی ژمار ه 1ی ساڵی 1992ی ههمواركراوو یاسای سهرۆكایهتی ههرێم ژم��ار ه 1ی ساڵی 2005ی ههمواركراو . ئایا پرۆسهی ههڵبژاردن ب ه سهركهوتوویی ئهنجامدهدرێت؟ بێجگ ه ل�� ه ئ��هگ��هری الوازی بایكۆتی ئۆپۆزیسیۆن بۆ پرۆسهی ههڵبژاردن، ه��هن��دێ��ك ل���هو ب����ڕوای����هدان ،ك��ه دۆخ��ی س��ی��اس��ی��ی ه���هرێ���مو ف�����هزای ئ���اڵ���ۆزی ن��ێ��وان هێز ه سیاسییهكان ئ��هو زهمین ه لهبار ه دهستهبهرناكهن بۆ ئهنجامدانی ێ كێشهو ههڵبژاردنێكی سرووشتی ب�� گ��ی��روگ��رف��ت .ه��هڵ��ب��هت ئ���هم ب��ۆچ��وون�� ه ن��اك��رێ��ت ن��ادی��د ه بگیرێت ،ب�� ه تایبهتی، ك�� ه هێشتا ن��اك��ۆك��یو دڕدۆن��گ��ی نێوان ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆنو دهس���هاڵت ل�� ه دوای 30 حوزهیرانهو ه بهردهوامهو بێسڵهمینهو ه ل�� ه هیچ پرنسیپێك ش���هڕی راگ��هی��ان��دن درێ�����ژهی ه���هی���ه .پ��رس��ی��ارێ��ك ،ك��� ه ب ه مێشكی زۆرب��هم��ان��دا دێ��ت ئ��هوهی��ه؛ ئایا ئازادیی ههڵمهتی ههڵبژاردنو بانگهش ه ب�� ه شێوهیهكی ئاسایی ل�� ه ش��ارهك��ان��دا بهڕێو ه دهچێت؟ گومان لهوهدا نییه ،ك ه ل ه ههندێك ناوچهدا به حوكمی كۆمهڵێك
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 20
ف��اك��ت��هری ب��اب��هت��ی ،ئ��اڵ��ۆزی��ی ل��هن��ێ��وان جهماوهری لیست ه ركابهرهكاندا درووست دهبێت :ههروهك چۆن جهعفهر ئیمینكی ل ه 13ی حوزهیرانی ئهمساڵدا ئاماژهی بۆ ئهو وهزعه كردو تهنانهت ب ه راشكاوی رایگهیاند ،ك ه پهیوهندی نێوان پارتیو یهكێتی ل ه ههندێك ن��اوچ��هدا به ههمان دۆخی ساڵی 1994دهچێتو دوور نیی ه له گهرمهی ههڵمهتی بانگهشهی ههڵبژاردندا بهر یهكتر بكهون .جا ئهگهر ب ه نیسبهت یهكێتیو پارتییهو ه پهیوهندییهك ه بهو شێوهی ه بێت ،ئ��هوا بێگومان ل�� ه نێوان پارتیو ئۆپۆزسیۆن ل ه گشت ناوچهكانو یهكێتیو گ��ۆڕان ل ه پارێزگای سلێمانی چ��اوهڕوان��ی ئ��اڵ��ۆزیو تهنانهت كێشهی جددی لێ دهكرێت ،ك ه ب ه دوور نازانرێت كاریگهری راستهوخۆی ل ه سهر پرۆسهی ههڵبژاردنو دهرئهنجامهكانی ههبێت .له
تهك ههموو ئهو ئهگهرانهشدا ،ب ه دوور دهزانرێت ،ك ه پڕۆسهی ههڵبژاردن پهكی بكهوێت .ب ه تایبهتی ،ك ه ن ه پارتیو ن ه یهكێتی بهرژهوهندییان لهگهڵ پێشهاتێكی لهو ج��ۆرهدا نییهو تهنانهت ل ه ئهگهری بایكۆتی ئۆپۆزیسیۆنیشدا ئهو دوو حزب ه ب ه بهشداری چهند لیستێكیتر شهرعییهتی یاسایی ب ه ههڵبژاردن دهدهنو پڕۆسهك ه سهردهخهن. سهرچاوه: ــ سایتی فهرمیی كۆمسیۆنی بااڵی سهربهخۆیی ههڵبژاردنهكان له عێراق. ــ چاوپێكهوتن لهگهڵ جهعفهر ئیمینكی تهلهفزیۆنی NRTل ه 13ی حوزهیرانی .2013
21
گرفتهکانی سیستمی حکومڕانی لە پڕۆژهی دەستووری هەرێمی کوردستاندا System of governance problems in the draft constitution For the Kurdistan region
محهمهد عهلی. د:نووسینی Written By: Dr. Muhammad Ali
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 22
ی ههرێم ،ك ه ل ه ی دهستوور رهشنووس ی 122ماد ه پێكهاتووه ،ل ه 24حوزهیران ی ی دووهم����� 2009دا ل���ه الی�����هن خ���ول��� پهرلهمانهو ه پهسندكرا ،ك ه لهو مێژووهدا ی به سهر ی خۆ ی یاسای پهرلهمان ماوه ی م��او ه ب���ردب���وو ،وات��� ه ل�� ه پ��هرل��هم��ان��ێ��ك�� بهسهرچوودا رهشنووسهك ه پهسندكرا، ی ك��� ه ئ�����هوهش س���هرل���هب���هری پ��ڕۆس��ه ی دهس��ت��وور ی رهش��ن��ووس�� پهسندكردن دهخاته ژێر پرسیارهوه. ی ی دووهم م��اوه ی خول پهرلهمانتاران 48ك��ات��ژم��ێ��ری��ان ل��ه ب��هردهس��ت��دا ب��وو ه ت��ا لێکۆڵینهوهو خوێندنهو ه ب��ۆ بڕگهو ی ی دهستوورهك ه بكهن ،بهو پێیه ماددهكان ی ی 2009لیژنه ی حوزهیران ی 22 رۆژ ی دهس��ت��وور پ��ێ��داچ��وون��هوهی پ�����رۆژه ی پ��هرل��هم��ان ی پێشكهش رهش��ن��وس�� هك��ه ی 2009ل ه ی حوزیران ی 24 ك��ردو رۆژ پهرلهمانی كوردستان پهسندكرا. ی ئ��هم رهشنووس ه ل ه بنهڕهتدا ب ه زمان ی نووسراوهو كاتێك وەرگێردراوە عهرهب ی ك���وردی ،ههندێك ل�� ه م��ادهو ب�� ۆ زم��ان�� ی ی��اس��ای��ی خ��ۆی��ان ل ه ی وات����ا ب��ڕگ��هك��ان�� ی ك���اڵو ك���رچ ب ه دهس���ت���داوهو زم��ان��ێ��ك�� تێكست ه كوردیهكهیهو ه دی��اره ،ئ��هوهش ی دهستورهكهدا ی دیباجه ل ه وهرگێڕان ی ب��� ه ئ��اش��ك��را دی������ارهو ل���ه داڕش��ت��ن��ێ��ك�� ی ی تێکستێك ناتهواو دهچێت وهك ئهوه دهستووری بێت. ی ه��هرێ��م ب ه ی دهس���ت���وور رهش��ن��ووس��
ی ن��ووس��راوهو ی ن��ادی��م��وك��رات�� رێ��گ��ای��هك�� ی لهبهرچاو ی خاتران ئامادهكراوهو خاتر ی ی گشتیو بهرژهوهندی گرتوه ،نهك چاكه ی نیشتمانی ،ب��ۆ نموون ه ل�� ه دانیشتنێك ی ی پهرلهماندا سهرۆك ی پشوو نائاسای ی ێ ئامادهبون لیژنهك ه فرسهت ئهحمهد ب ی ی نووسینهوه ی لیژنه ی ئهندامان زۆرینه ی ی پارتهكه ی ب ه ویست دهستوور 22ماده ی كوردستانه، ی دیموكرات خۆی ،ك ه پارت ی ی ك��ردووه .ئ��هوهش د .نور دهستكاری ی ت��اڵ��هب��ان��ی ،ك�� ه یهكێك ب��و ل�� ه ئهندامان ی ی لیژنه لیژنهكه ،ناچاركرد ،ل ه ئهندامێت ی دهس��ت��وور دهس��ت لهكار نووسینهوه بكێشێتهوه. ی دژ ب ه یهكو پێچهوان ه ل ه نێو مادهو بڕگه ی ههیه، ی دهستوورهكهدا بوون رهشنوس ی یاساییو سهرهتایی ه ك ه ئهوهش الدانێك ل��ه ه���هر ع��ورف��ێ��ك��ی دهس���ت���ووری���دا .ئ��هم نووسین ه ههوڵ دهدات الیهنی سیستمی حکومڕانی لهم پرۆژهیهدا باس بکات. ی ی رهش���ن���ووس��� ی ی���هك���هم��� ل���� ه م�������اده دهس�����ت�����ووردا ،ئ�����هو ه چ��هس��پ��ێ��ن��راوه، ی ی ل��� ه ه��هرێ��م�� ی س��ی��اس�� ك��� ه س��ی��س��ت��م�� ی پهرلهمانییه، ك��وردس��ت��ان ،سیستمێك ی ئهو بهاڵم كاتێك دهچین ه نێو وردهكاری رهشنووسهو ه دهبینین ل ه م��ادهی ٥٩دا ی تێكهاڵو وات ه پهرلەمانیو دهبێت ه سیستم ی ی دیك ه ل ه ماده سهرۆكایهتی ،جارێك ی سهرۆكایهتی .بهم 65دا دهبێت ه سیستم ی س���هرۆك ،ك ه دهبێت پێیهش دهس��هاڵت��
23
ی ی پهرلهمانیدا دهسهاڵتێك ل�� ه سیستم ی ی بێت ،زی��ات��ر ه ل ه دهسهاڵت تهشریفات ی وهزیران ،تهنانهت ی ئهنجومهن سهرۆك ی سهرۆكیش زیاتر ه ی خود ل ه دهسهاڵت ل ه سیستمه سهرۆكایهتییهكاندا. ی ئ����هم رهش���ن���ووس��� ه دژو پ��ێ��چ��هوان��ه ی دهوهس��ت��ێ��ت��هوهو ی ع��ێ��راق�� دهس���ت���وور ی ی دهستوور ی 19 ی م��اده ب��هوهش دژ ی داو ه ههرێم ی عێراقه ،ك ه رێگه ههمیشهی ی ههبێت ب ه ی تایبهت ب ه خۆ دهستوور ی ی دهستوور مهرجێك دژو پێچهوانه عێراق نهبێت ،دژیهكیهكهش ل ه سهر سێ ئاستی سهرهكییه: ی ه��هرێ��م، ی دهس���ت���وور ١ـ��ـ رهش��ن��ووس�� ی ی حوكمڕان ل�� ه ن���اوهڕۆک���دا ،سیستم ی چ��هس��پ��ان��دو ه ل�� ه كاتێكدا س��هرۆك��ای��هت�� ی حوكمڕانی عێراق پهرلهمانییه. سیستم ٢ـ���ـ رهش��ن��ووس��ی دهس���ت���ووری ه��هرێ��م ی چهسپاندو ه ی ئیدار ی مهركهزیهت سیستم ی ی عێراق سیستم ل ه كاتێكدا ،دهستوور ی ئیداری چهسپاندوه. المهركهزیهت ی س���هرۆک ٣ـ���ـ پ��ێ��گ��هو دهس���هاڵت���هک���ان��� ی ههرێم له دهستووردا: کۆمارو سهرۆک ئ��هم خ��اڵ��هی��ان گرنگی تایبهتی ههیهو دهی��س��هل��م��ێ��ن��ێ��ت ،ک���ه دهس��هاڵت��هک��ان��ی سهرۆکی ههرێم ،دهسهاڵتی سهرۆکێکی سیستمێکی پهرلهمانی نییه .سیستمی سیاسی ع��ێ��راق سیستمێکی ک��ۆم��اری پهرلهمانی دیموکراتییه .له سایهی ئهم سیستمهدا س���هرۆک ک��ۆم��ار ل��ه الی��هن
پهرلهمانهو ه ههڵدهبژێردرێت .پ��رۆژهی دهس���ت���ووری ه��هرێ��م��ی ک��وردس��ت��ان��ی��ش سیستمی سیاسیی ههرێمی بهسیستمێکی پهرلهمانیو کۆماریو دیموکراتی پێناس ه کردووه .بهاڵم ئهوهی جێگای سهرنجه، ل��ه جیاتی ئ���هوهی س��هرۆک��ی ه��هرێ��م له الی��هن پ��هرل��هم��ان��هو ه هەڵبژێردرێت ،به دهن��گ��دان��ی گشتی راس��ت��هوخ��ۆ ل�� ه الی��هن هاوواڵتیانی ههرێمهو ه ههڵدهبژێردرێت. ب��ێ��گ��وم��ان ئ��هم��هش سیستمی سیاسی ههرێم ل ه خانهی سیستمی پهرلهمانی دهردهک��اتو ل ه سیستمی سهرۆکایهتیی نزیک دهکاتهوه. ب��� ه ح��وک��م��ی ئ�����هوهش ،ک���ه دهس���هاڵت���ی جێبهجێکردن ل ه پ���رۆژهی دهس��ت��ووری ههرێمدا دهسهاڵتی ل ه ههردوو دهسهاڵتی س��هرۆک��ای��هت��ی ه���هرێ���مو ئ��هن��ج��وم��هن��ی وهزی���ران پێک دێ��ت ،سیستمی سیاسی ههرێم دهچێت ه خانهی سیستمی نیمچ ه سهرۆکایهتی ،یاخود تێکهاڵوهوه وهک سیستمی سیاسیی ف��هرهن��س��ا ،چونک ه له سیستمی سهرۆکایهتیدا دهسهاڵتی جێبهجێکردن یهک دهسهاڵته ،ک ه خۆی ل�� ه دهس��هاڵت��ی س��هرۆک��ای��هت��ی ک��ۆم��اردا دهبینێتهو ه وهک سیستمی سهرۆکایهتی ئهمەریکا. خاڵێکیتر ،ک ه زۆر رهخنهی لێدهگرێت، دهس��هاڵت�� هک��ان��ی س��هرۆک��ی ههرێم ه لهو پرۆژه دهستوورهدا. بۆ زیاتر خستنهڕوی ئهو دهسهاڵتانه،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 24
اڵ بهم شێوهیهی پارێزهر خهلیل عهبدوڵ خ���وارهو ه ب��هراوردێ��ک دهک��ات له نێوان ی س��هرۆک کۆمارو پێگهو دهسهاڵتهکان ی س���هرۆک���ی ه��هرێ��م ل��ه ب���هر رۆش��ن��ای�� دهس���ت���ووری س��اڵ��ی 2005ی ع��ێ��راقو پ����ڕۆژهی دهس���ت���ووری س��اڵ��ی 2009ی ههرێمی کوردستاندا.
ی ی پهرلهمانییه ،ب��هاڵم شێواز سیستم ی ی ه��هرێ��م ب��ه پێ ی س��هرۆک�� ه��هڵ��ب��ژاردن�� سیستمی سهرۆکایهتییه. ٢ــ سهرکردایهتیی هێزه چهکدارهکان: ی سهرۆک کۆمار به ئهرکی سهرکردایهت بااڵی هێز ه چهکدارهکان ههڵدهستێت بۆ ی تهشریفاتیو ئاههنگگێڕانو مهبهست ی ی ئهنجومهن ل��ه ح��اڵ��هت��یت��ردا س��هرۆک�� ی ی سهرکرده وهزیرانی عێراق به فیعل گ��ش��ت��ی��ی ه��ێ��ز ه چ���هک���دارهک���ان���ه .ب���هاڵم ی ی گشت ی ه��هرێ��م س���هرک���رده س��هرۆک�� ی ههرێم)ه. ی پێشمهرگ ه (پاسهوان هێزهکان
١ــ شێوازی ههڵبژاردن: ی ع���ێ���راق ل ه ی ن���وێ���ن���هران��� ئ��هن��ج��وم��هن�� نێو پ��اڵ��ێ��وراوان��دا س���هرۆک ک��ۆم��ار ب ه ی دوو ل�� ه س��هر سێی دهنگی زۆری��ن��ه ئ��هن��دام��ان��ی ه��هڵ��دهب��ژێ��رێ��ت .ئ��هگ��هر هیچ ک��ام ل�� ه پ��اڵ��ێ��وراوان ل��ه خ��ول��ی یهکهمدا ئهو رێژهیهیان بهدهست نههێنا ،ئهوا له ٣ــ دهرکردنی لێبوردنی تایبهت: ی ی دهرک��ردن�� ێ ل ه نێوان س��هرۆک کۆمار دهس��هاڵت�� خولی دوهمی دهنگداندا کێبڕک ی ی ههی ه لهسهر راسپارده ی تایبهت ئ��هو دوو پ��اڵ��ێ��وراوهدا ئهنجام دهدرێ��ت ،لێبوردن ی وهزی�����ران ،ئهو ی ئهنجومهن ک�� ه زۆرت��ری��ن دهنگیان بهدهستهێناوه .س��هرۆک�� ی ی تایبهتیو حوکمدراوان ئهو پاڵێوراوهشی زۆرینهی دهنگهکانی لێبوردن ه ماف ی ی نێودهوڵهتیو تیرۆرو گهندهڵ تاوانهکان بهدهستهێنا دهبێته سهرۆک کۆمار. ی ن��اگ��رێ��ت��هوه ،ب��هاڵم ی دارای������یو ئ���ی���دار ی گشتی ی ههرێم ب ه دهنگدان س��هرۆک�� ی ی لێبوردن ی ههرێم دهس��هاڵت�� ی س��هرۆک�� ی راستهوخۆ له الیهن هاوواڵتیان نهێنی ی ههی ه ب ه گشتیو به ی حوکمدراوان ی کوردستانهو ه ههڵدهبژێردرێت .تایبهت ههرێم ێ بهدهر ی لـ ی یاساو هیچ حوکمدراوێک ئ���هو پ���اڵ���ێ���وراوهی زۆری���ن���هی س���ادهی پێ دهنگهکانی بهدهستهێنا ،دهبێت ه سهرۆکی نهکراوه. ه��هرێ��م .وات�� ه ههڵبژاردنهک ه تهنها یهک خولهو خولی دووهمی تێدا نییه .ئهمهش ٤ــ پهسهندکردنی یاساو بڕیار: ی پهسهندکردنو ی س��هرۆک سهرۆک کۆمار دهسهاڵت ی نێوان ههڵبژاردن جیاوازی ی ههیه ،ک ه ی ئهو یاساو بڕیارانه ی دهرکردن ی ههرێمه ،ک ه شێواز کۆمارو سهرۆک ی دهکاتو ب ه ی نوێنهران دهر ی ئهنجومهن ی س���هرۆک ک��ۆم��ار ب��ه پێ ه��هڵ��ب��ژاردن��
25
پهسەندکراو دادهنرێن لهدوای پانزه رۆژ لهوهرگرتنیان ل ه دیوانی سهرۆکایهتی. ی ئهو ی دهرکردن ی ههرێم دهسهاڵت سهرۆک ی ی کوردستان ی پهرلهمان یاساو بڕیارانه ههی ه ل ه م��اوهی پانزه رۆژ ل ه مێژووی وهرگرتنیانهوه .بۆشی ههی ه لهو ماوهیهدا ناڕهزایی له سهر ههموو ،یان بهشێکیان دهرببڕێتو بیاننێرێتهو ه بۆ پهرلهمان بۆ چاو پێداخشاندنهوهیانو دواتر بڕیاری پهرلهمان لهبارهیانهوه بنهبڕه.
٦ــ البردنی وهزیر: ی ه��هرێ��م، ی دهس��ت��وور ی پ���ڕۆژه ب��ه پێ ی ی الب��ردن�� س��هرۆک��ی ه��هرێ��م دهس��هاڵت�� ی سهرۆک ی ههی ه لهسهر پێشنیاز وهزیر ی عێراق ی دهس��ت��وور وهزی����ران .ب��ه پێ ی سهرۆک ی وهزیر له سهر داوا البردن ی ی ئهنجومهن وهزی����رانو ب��هڕهزام��هن��دی�� نوێنهران دهبێت.
٧ــ دهرکردنی مهرسووم: ی ی دهرک��ردن�� س��هرۆک کۆمار دهس��هاڵت�� ک ی ههی ه بۆ ههندێ ی کۆمار مهرسووم ٥ــ ههڵوهشانهوهی پهرلهمان: ێ ح��اڵ��هت��دا مهسهلهی ئاسایی ،ک ه هێزی قانونیی س���هرۆک���ی ه���هرێ���م ل���هس��� ی ی ههرێم دهسهاڵت ی دهرک��ردن��ی مهرسوومی ههی ه بۆ نییه .ب��هاڵم سهرۆک ماف ی ی ههیه ،ک ه هێز ی مهرسووم ی کوردستان ،دهرکردن ی پهرلهمان ههڵوهشانهوه ی ههیه ،که ب ه راوێ��ژو رێککهوتن یاسای ک ه ئهمانهن: ی ی پهرلهمانو سهرۆک ڵ سهرۆک ی لهگه ی زیاتر لهنیوه ــ دهست لهکارکێشانهوه ی وهزی��ران��دا دهری دهک��ات. ئهنجومهن ئهندامانی پهرلهمان. ی ی بۆ ئ��هوهش لهکاتێکدا دهب��ێ��ت ،ک ه ههرێم ی ی��اس��ای�� ی رێ���ژه ـ��ـ ت��هواون��هک��ردن�� ی 60رۆژدا کوردستانو سیستم ه سیاسییهکهی ،یان کۆبونهوهی پهرلهمان لهماوه ی بۆ کۆبوونهوه .ئاسایش ه گشتییهکهی ،ی��ان دام���هزراو ه ی بانگهێشتکردن لهرۆژ ی ی مهترسی ی رووبهڕوو ێ کابینهی دهستوورییهکان ـ��ـ ئ��هگ��هر متمان ه ن��هدات�� ه س�� ی ئهوتۆ ببنهوه ،ک ه ههڕهش ه ی جیاوازو یهک له تێکدهرانه ی پێشنیارکراو وهزار ی بکاتو پهرلهمان نهتوانێت ل ه کیانهکه دوای یهک. ی دهستووری کۆبێتهوه. ی 64 ی مادد ه بهاڵم ب ه پێ ی ن����وێ����ن����هران ع����ێ����راق ئ���هن���ج���وم���هن��� ی ٨ــ حوکمی لهسێدارهدان: ه��هڵ��دهوهش��ێ��ت��هو ه ب��هزۆری��ن��هی رهه��ا ی ی پهسهندکردن ی سهرۆک کۆمار دهسهاڵت ی ئهندامانیو ئهویش ل ه سهر داوا دهنگ ی ههیه ،ک ه دادگا ی لهسێدارهدان ی س��هرۆک حوکم ی ئهندامانی ،ی��ان داوا 1/3 ی ی دهک���هن .سهرۆک وهزیران به رهزامهندیی سهرۆک کۆمار .پسپۆڕهکان دهر
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 26
ی تێدا نییه ،ک ه سهرۆک کۆمار ی شێوهیه ی حوکم ی پهسەندکردن ههرێم دهسهاڵت ی لهو شێوهیهدا کۆبوونهو ه به ی بۆ له حاڵهت ل���هس���ێ���دارهدان ،ی��اخ��ود داب��هزان��دن�� ئهنجومهنی وهزیران بکات. زیندانی ههمیشهیی ههیه. ٩ــ راگهیاندنی جهنگو باری نائاسایی: س����هرۆک ک��ۆم��ارو س����هرۆک وهزی����ران ب��هه��اوب��هش��ی ب���ۆی���ان ه��هی��ه داوای�����هک ی نوێنهران بکهن پێشکهش ب ه ئهنجومهن ی نائاسایی، ی جهنگو بار بۆ راگهیاندن ی ی نوێنهرانیش ب ه دهنگ دهبێت ئهنجومهن ی ئ��هو داوای���� ه پهسهند ی ئ��هن��دام��ان�� 2/3 ی ی پێویست ب��ک��ات .ب��ۆ ن��وێ��ک��ردن��هوهش�� ی نوێنهران ی ئهنجومهن ب��ه رهزام��هن��دی�� ی ههرێم به راوێژو ههیه ،بهاڵم سهرۆک رێککهوتن لهگهڵ سهرۆکی پهرلهمانو ی ی راگهیاندن سهرۆک وهزیران دهسهاڵت ی جهنگ، ی ههی ه ل ه حاڵهت ی نائاسای بار ی��ان داگ��ی��رک��ردن ،ی��ان ی��اخ��ی��ب��وون ،یان ی سروشتی ،یان ئ���اژاوه ،ی��ان کارهسات ی ی پ��هت��ا ،ی��ان ه��هر بارێک ب�ڵاوب��وون��هوه کتوپڕی دیکه. ١٠ــ کۆبوونهوه به ئهنجومهنی وهزیران: ی ههی ه ی ئهوه ی ههرێم دهسهاڵت سهرۆک ی وهزیران بکات بۆ ی ئهنجومهن بانگهێشت ی ئیستسنائیو ل ه کۆبوونهو ه به شێوه ی ی ئهو بابهتانه ی پێویستدا بۆ باسکردن کات ی کۆبوونهو ه ل ه پێناویدا بهستراوهو خۆ ی ئهو کۆبوونهوهی ه دهکات. سهرۆکایهت ی لهو ی ع��ێ��راق��دا بهندێک ل��ه دهس���ت���وور
١١ـ���ـ دام���هزران���دن���ی پ��ل��ه ت��ای��ب��هت��هک��انو داواکاریی گشتی: ی دهرکردنی ی ههرێم دهس��هاڵت�� سهرۆک ی خ��اوهن پل ه مهرسومی بۆ دامهزراندن ی ی بهپااڵوتن تایبهتهکان ههیه ،ئ��هوهش�� ی ی تایبهتمهندو ب��هڕهزام��هن��دی�� وهزی����ر ی ی وهزیران .ههروهها سهرۆک ئهنجومهن ی دادوهرانو ی دامهزراندن ههرێم دهسهاڵت ی ی گشت ی داواک���ار س���هرۆکو ئهندامان ی ی له الیهن ئهنجومهن ههی ه پاش ئ��هوه دادوهری ههرێمهوه دهپاڵێورێن. ی ی ههڵبژاردن ی ههرێم دهسهاڵت سهرۆک ی ههی ه ی دهس���ت���وور ی دادگ����ا ئ��هن��دام��ان�� ی ی دادوهری�� ڵ ئهنجومهن به راوێ��ژ لهگه ی ی ئهندامان ههرێم .ههروهها دامهزراندن ی ی سهرۆک ئ��هو دادگ��ای�� ه به مهرسووم ی ی رهزام��هن��دی�� ه��هرێ��م دهب��ێ��ت ل��ه دوا ی کوردستان له سهر ی ههرێم پهرلهمان پ���اڵ���ێ���وراوهک���ان .ه���هروهه���ا س����هرۆکو ی کوردستان ی تهمییزی ی دادگ��ا ئهندامان پێش دهس��ت��ب��هک��ارب��وون��ی��ان ل�� ه ب���هردهم ی ی یاسای ی ه��هرێ��م��دا س��وێ��ن��د س��هرۆک�� ی ی دهس���ت���وور دهخ�����ۆن .ب����هاڵم ب�� ه پ��ێ�� ی سهفیرو خاوهن پل ه عێراق ،دامهزراندن ی ی ئهنجومهن تایبهتهکان ل ه سهر پێشنیاز ی ی ئهنجومهن وهزی����رانو ب��هڕهزام��هن��دی��
27
نوێنهران دهبێت. ی ی س�����هرۆکو ئ��هن��دام��ان�� دام���هزران���دن��� ی ی ف��ی��دراڵ��یو سهرۆک ی تهمییز دادگ���ا ی ی دهسته ی گشتیو س��هرۆک�� داواک���ار ی ل�� ه س��هر ی دادوهر س��هرپ��هرش��ت��ی��ار ی ی دادوهر ی ب��ااڵ ی ئهنجومهن پێشنیاز ی ی رهها ی زۆرینه عێراقو به رهزامهند ی نوێنهران دهبێتو ی ئهنجومهن ئهندامان ی بهو سهرۆک کۆمار هیچ پهیوهندییهک دامهزراندنانهوه نییه. ١٢ــ ههمووارکردنی دهستوور: ی وهزی��ران س��هرۆک کۆمارو ئهنجومهن ی ی ئهنجومهن ی ئهندامان پێکهوه ،یان 1/5 ی ن���وێ���ن���هران ب���ۆی���ان ه��هی�� ه پ��ێ��ش��ن��ی��از ه���هم���ووارک���ردن���ی دهس����ت����وور ب��ک��هن، ی ب ه ه��هر ههمووارکردنێکیش پێویست ی ی ئهندامان ی دهن��گ�� ی 2/3 رهزام��هن��دی�� ی ی ن��وێ��ن��هرانو رهزام��هن��دی�� ئهنجومهن ی ی گشتیو پهسهندکردن گهل به راپرس ی ی پ��ڕۆژه س��هرۆک کۆمار ههیه .به پێ ی ههرێمو ی ههرێم ،سهرۆک دهس��ت��وور ی وهزیران پێکهوه ،یان سێیهکی ئهنجومهن ی پهرلهمان بۆیان ههی ه ی ئهندامان ژماره ی دهس��ت��وور ی ه��هم��ووارک��ردن�� پێشنیار بکهنو ب ه راپرسیی گشتی پهسهند بکرێت. ١٣ــ لێپرسینهوهو البردنی سهرۆک: ی ی نوێنهران له سهر داوایهک ئهنجومهن ی ی ئهندامان ی ژم��اره ه��ۆدار ،به زۆرینه
ی له س��هرۆک کۆمار ی لێپرسینهوه ماف ی نوێنهران ههیه .ه��هروهه��ا ئهنجومهن ی ی ئهندامان ی ژم��اره ی رهها ب ه زۆرینه ی ی س���هرۆک کۆمار ی الب��ردن�� دهس��هاڵت�� ی ی له الیهن دادگا ههیه ،پاش ئیدانهکردن ی له یهکێک لهم حاڵهتانهدا ی فیدراڵ بااڵ ی ی یاسایی ،پێشێلکردن (الدان ل ه سوێند ی ی گ��هوره) .پهرلهمان دهستوور ،خیانهت ی ل ه ی لێپرسینهوه کوردستان دهسهاڵت ی ههرێم نییه ،بهڵکو پهرلهمان سهرۆک ی ههرێم ،یان ی سهرۆک ی الدان دهسهاڵت ی دوو ل ه سهر ی ههی ه ب ه دهنگ جێگرهکه ی ئیدانهکردنیان ی دوا سێی ئهندامان ی ی ههرێم ی دهس��ت��وور له الی��هن دادگ��ا ک��وردس��ت��ان ل��ه یهکێک ل��هم حاڵهتانهدا (ش��ک��ان��دن��ی س��وێ��ن��دی دهس���ت���ووری���ی، ی ی سامناکی دهستوور ،خیانهت پێشێلکردن گهوره). ل��هئ��هن��ج��ام��ی ئ���هو ب���هراوردک���ردن���ان���هدا دهگهین ه ئهو ئهنجامهی ،ک ه دهسهاڵتهکانی س����هرۆک����ی ه���هرێ���م زۆر زی����ات����ر ه ل ه دهسهاڵتهکانی س��هرۆک کۆمار .ئهوهی تێبینی دهکرێت ،سهرۆکی ههرێم ههندێک دهسهاڵت پیاد ه دهکات ،ک ه ل ه دهستووری عێراقدا ئهو دهسهاڵتانهدا دهچن ه خانهی دهسهاڵتهکانی ئهنجومهنی نوێنهرانو ئهنجومهنی وهزیرانهوه .له ئهنجامی ئهو ب��هراوردک��ردن��ان��هدا ب�� ه روون���ی ئ��هوهش دهردهک���هوێ���ت ،ک��ه سیستمی سیاسی ههرێمی ک��وردس��ت��ان پ��هرل��هم��ان��ی نییه،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 28
بهڵکو ل��ه سیستمی سهرۆکایهتییهو ه نزیکهو دهچێت ه خانهی سیستمی نیمچ ه سهرۆکایهتییهوه. ئهنجام ی ی دهستوور ی رهشنووس جێبهجێكردن ی ئێستایهوه ،دهرگا ل ه ههرێم ،بهم حاڵه ی دیكتاتۆردا دهخات ه بهردهم دروستبوون ی زۆرو ی دهسهاڵتێك سهرپشت بهو پێیه ی ێ ئهوه رهها ب ه سهرۆك بهخشراوه ،ب س���هرۆك بهرپرسیارو ن��اچ��ار بكات ل ه ی ب���هردهم هیچ دام����هزراوهو دهستهیهك چ���اودێ���ریو ل��ێ��پ��رس��ی��ن��هوهدا ب��ێ��ت .بۆ باشکردنی بڕگهو ماددهکانی تایبهت ب ه سیستمی حکومڕانی ئهم نووسینه ،ئهم پێشنیارو راسپاردانه دهخاتهروو: ی سیاسی ههرێمی ١ــ پێویست ه سیستم ك��وردس��ت��ان پ��هرل��هم��ان��ی ب��ێ��ت ،چونك ه ی خۆگونجاندنی ی پهرلهمانی توانا سیستم لهگهڵ ههموو ژینگ ه جیاوازهكان ههیهو ی ل�� ه واڵت��� ه ج��ی��اوازهك��ان��دا س��هرك��هوت��ن�� بهدهستهێناوه .ب ه پێچهوانهو ه سیستمی س��هرۆك��ای��هت��ی ،ی��اخ��ود سیستمی الدهر ل��ه دهرهوهی واڵت���ی دای���ك (ئهمریكاو فهرهنسا) سهركهوتوو نهبووه ،زۆرجار به الڕێ��دا ب��راوهو دهسهاڵتی تاكڕهویو دیكتاتۆری ل��ێ ب��هره��هم ه��ات��ووه .بۆی ه پ��ێ��وی��س��ت�� ه سیستمی س��ی��اس��ی ه��هرێ��م پهرلهمانی بێت. ٢ـ��ـ پێویست ه سیستمی سیاسی ههرێم
پێچهوان ه نهبێت لهگهڵ سیستمی سیاسی ی م��ادهك��ان��ی 1و 7 ل�� ه ع���ێ���راق ،ب��ه پ��ێ�� دهستووری عێراق ،پێویست ه دهستوورو ی سیاسی ههرێمهكان تهبا بێت سیستم لهگهڵ دهستوورو سیستم (پهرلهمانی)ی عێراق. ٣ــ ل ه ماددهی 1ی پڕۆژهی دهستووری ههرێمدا هاتووه ،ك ه سیستمی سیاسی ههرێم پهرلهمانییه ،پێویست ه ئهم ماددهی ه رهنگدانهوهی ههبێت ل ه ههموو ماددهكانی دهس���ت���وورهك���هدا ،نابێت هیچ م���اددهو بڕگهیهك ههبێت پێچهوانهی ئهم ماددهی ه بسهلمێنیتو سیستمی سیاسی ههرێم بهالرێدا بهرێت بهرهو سهرۆكایهتی ،یان ههر مۆدێلێكیتر. ی 60ل��ه پ���ڕۆژهی ٤ـ��ـ پێویست ه م���ادده دهس��ت��ووری ه��هرێ��م ه��هم��ووار بكرێت، ی ههرێمی ك�� ه ت��ێ��دا ه��ات��وو ه (س���هرۆك��� ی فهرماندهی گشتیی كوردستان ،سهرۆك هێزهكانی پێشمهرگهیه) ،پێویست ه ئهم دهس��هاڵت�� ه ب��گ��وێ��زرێ��ت��هوه ب��ۆ س��هرۆك وهزیرانو ئهویش تهنها هێزی پێشمهرگ ه بگرێتهو ه (ن��هك ناوخۆ) ،تهنها ل ه كاتی ی نائاساییدا هێزی ناوخۆ جهنگو ب��ار ی ههرێم بگرێتهوه .ل ه بهرانبهردا سهرۆك ی ی پرۆتۆكۆڵ تهنها سهرۆك بۆ مهبهست هێزی پێشمهرگهبێت. ی ی 61ههمووار بكرێتو سهرۆك ٥ــ ماده ههرێمی كوردستان متمان ه ل ه پهرلهمان وهربگرێت بۆ ئهوهی لهالیهن پهرلهمانهو ه
29
چاودێری بكرێتو له ئاستیدا بهرپرس بێت. ٦ــ ماددهی 65پڕۆژهی دهستووری ههرێم دهسهاڵتێكی زۆر فرهوانی به سهرۆكی ههرێم داوه ،پێویست ه ئ��هو دهسهاڵتان ه ب��گ��وێ��زرێ��ن��هو ه ب��ۆ دام��هزراوهک��ان��یت��رو س��هرۆك��ی ه��هرێ��م ت��هن��ه��ا دهس��هاڵت��ێ��ك��ی رهمزی ههبێت ،چونك ه لهگهڵ بنهماكانی سیستمی پ��هرل��هم��ان��ی ناگونجێت ،بهم شێوهیه: اــ بڕگهی یهكهم له ماددهك ه الببرێتو سهرۆكی ههرێم مافی پێشكهشكردنی پڕۆژ ه یاسای نهبێت. بــ بڕگهی دوهم :سهرۆكی ههرێم مافی ن��اڕهزای��ی دهرب��ڕی��ن��ی نهبێت ل��ه یاساو بڕیارهكان. تـ��ـ ب��ڕگ��هی ش��هش��هم :ئ���هوهی ب��ۆ زی��اد بكرێت ،كه پێویست ه پ��اش رهزامهندیی پ��هرل��هم��ان م��هرس��ووم ب��ۆ ل�� ه س��هر كار البردنی وهزیر دهربكرێت. جــ بڕگهی حهوت به تهواوی الببرێت. چـ��ـ ب��ڕگ��هی ههشتهم بگوێزرێتهو ه بۆ دهسهاڵتهكانی س��هرۆك وهزی���ران پاش وهرگرتنی رهزامهندیی پهرلهمان. حــ بڕگهی نۆو د ه بكرێت به هاوشێوهی دهس��ت��ووری ع��ێ��راقو پ��اش وهرگرتنی رهزامهندیی پهرلهمان بگوێزرێتهو ه بۆ دهسهاڵتهكانی سهرۆك وهزیران. خـ��ـ ب��ڕگ��هی ی��ازدهی��هم :ئ���هوهی ب��ۆ زی��اد بكرێت بهمهرجێک سهرۆكی ههرێم مافی
دهنگدانی نهبێت. دـ���ـ ب��ڕگ��هی دوازدهی�������همو س��ێ��زدهی��هم بگوێزرێتهو ه بۆ دهسهاڵتهكانی سهرۆك وهزی���ران پ��اش وهرگرتنی رهزامهندیی پهرلهمان. رــ بڕگهی ههژدهیهم :لهپاڵ رهزامهندیی پ��هرل��هم��ان��دا ،رهزام��هن��دی��ی ئهنجومهنی دادوهری بۆ زیاد بكرێت. زــ بڕگهی بیستو یهك :پاش وهرگرتنی، رهزامهندیی پهرلهمانی بۆ زیاد بكرێت. ژـ��ـ بڕگهی بیستو دووو بیستو سێ بگوێزرێتهو ه بۆ دهسهاڵتهكانی سهرۆك وهزیران. سهرچاوهکان: ١ـ����ـ پ������ڕۆژهی دهس����ت����ووری ه��هرێ��م��ی کوردستان
http://www.kurdistan-parliament.org/
pdf.100809083313/files/sitecontents
ی ٢ـ��ـ سایتی خ��ەن��دان ،پێگهو دهسهاڵتهکان ی ه��هرێ��م ل ه س����هرۆک ک���ۆم���ارو س���هرۆک��� دهستووردا ،خهلیل عهبدوڵاڵ static.reverse.-5.10.64.242//:http .softlayer.com/drejaWtar
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 30
هەڵبژاردنو رووحی كوردەواری Elections and the spirit of the Kurdish community
نووسینی :ئیبراهیم حاجی زەڵمی Written by: Ibrahim Haji Zalmi
31
نووسهر سالێ ١٩٧٢له گوندی زهڵم له ناحیهی خورماڵ لهدیاکبووه .بڕوانامهی بهکالۆریۆسی له بهشی کۆمهڵناسیدا له زانکۆی سلێمانی ب �هدهس��ت هێناوه .ئهندامی سهندیکای رۆژنامهنووسانه .پێشتر سهرنووسهری رۆژنامهی (هانا) بووهو بهڕێوهبهری نووسینی گۆڤاری (سۆسیۆڵۆجیا) بووه .ئێستا بهڕێوهبهری نووسینی گۆڤاری (ههورامان)ه .نووسهری کتێبێکه به ناونیشانی (سۆسیۆ ــ ئهنسرۆپۆڵۆجی) ،که باس له باری کۆمهاڵیهتیی خورماڵ دهکات. كارو رەفتاری هەڵبژاردن لە پڕۆسەی هەڵبژاردندا شێوازێكی دیارو واتایهکی چ��االک��ی ب��ەش��داری��ی ت���اك ل��ه كۆمەڵگا دیموكراتییەكاندا نیشان دەدات .دیارە چەند فاكتەری كاریگەر لە پشت رەفتارو كاری هەڵبژاردنەوەنهوه بوونیان ههیه، وات��ە چەند هۆكار لە پشت ئەنجامدانی رەفتاری هەڵبژاردنەوە وەك پڕۆسەیەكی كۆمەاڵیەتیو بەدەستهێنانی ئامانجی ج��ۆرب��ەج��ۆری سیاسیو كۆمەاڵیەتیو ئ���اب���ووری ب��وون��ی��ان هی����ه ،ن���ەك تەنها سەیركردنی پڕۆسەكە وەك دیاردەیەكی سیاسی ،یاخود ئامانجی سیاسی. ئەم نووسینە ههوڵێکه بۆ پەنجە خستنه س��ەر ئ��ەو رەه��ەن��دە كۆمەاڵیەتیانەی لە هەڵسو ك��ەوتو كاری هەڵبژاردندا ،كە وەك پڕۆسەیەكی كۆمەاڵیەتی زیندوی ژیانی دیموكراتی كۆمەڵگا دەردەكەوێت. ل��ە پ��ال ئ��ەوەش��دا ،ب��ۆ ب��ەرچ��اوڕوون��ی��ی
خ��وێ��ن��ەری��ش ،دەس��ت��ێ��ك ب��ە روخ��س��اری واق��ع��ی ئ���ەو پ��ڕۆس��ەی��ە ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ای كوردیدا بهێنێت ،تا حاڵی ئەو رەفتارە كۆمەاڵیەتییە لە نێو ئاسۆی سیاسیو كۆمەاڵیەتیی كوردیدا بخاتە بەر چاو. دی��ارە خ��ودی ه��ەڵ��ب��ژاردن پڕۆسەیەكی مرۆڤییانهی ئەقاڵنیی دیموكراتییانەیە، كە تاكەكان لە پڕۆسەیەكی كۆمەاڵیەتی ــ سیاسیدا دەینوێنرێنو ئامانجو خواستو كردەو ئەنجامی كۆمەاڵیەتیو سیاسیی تیادا دەردەخەن . ئەم كردە ئەقاڵنییەو مرۆڤییانهیه ،ئەگەر وەك روانینێكی سۆسیۆلۆجیانە رەفتاری لەگەڵدا بكەینو بیخەینە ژێ��ر وردبینی س��ۆس��ی��ۆل��ۆج��ی��ان��ەوە ،ئ����ەوا ه���ەر زوو پەی بەو رەگو ریشە كۆمەاڵیەتیانەی دەب��ەی��ن ،كە لە نێو خ��ودی پڕۆسەكەو بازنەكانی رەفتاری نواندنی تاكیو كۆیی، پ��اش��ان ئ��ەو ف��اك��تو خوێندنەوانەی بە شێوەیەكی زانستی ــ شیكاریی پێناسهیی لە نێو ئەنجامدانی پڕۆسەكەدان ،پاشان ئەو هۆكارانەی لە پشت ئامادەكاریو ئامادەباشی تاكو كۆمەڵەكانەوە هەن، وەك ك��ردەو پڕۆسەیەكی كۆمەاڵیەتی پیشانی دەدەن���ەوە .زانایانی كۆمەڵناس ل��ە ت��وێ��ژی��ن��ەوەو خ��وێ��ن��دن��ەوەك��ان��ی��ان��دا ب���ۆ رەف����ت����اری ه���ەڵ���ب���ژاردن گ��رن��گ��یو الی زی��ات��ر ب��ە ه��ۆك��ارە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��یو ئابوورییەكان دەدەنو دەك��ەن��ەوە ،بە ب���ەراورد لەگەڵ هۆكارە سیاسیەكاندا،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 32
ب��ە تایبەت ئ��ەو ه��ۆك��ارە كۆمەاڵیەتیو ئابوورییانەی بەرپرسن لە پشتگیریی پارتە سیاسییەكانو تێبینی لە سەر ئەو پەیوەندیو داوانەدا دادەنێن ،كە لە نێوان چینە كۆمەاڵیەتیەكانی كۆمەڵگاو پیشەو ج���ۆری ك���ارو ج���ۆری پەیوەستبوونی الی��ەن��گ��ریو رەگ����ەزو ت��ەم��ەن ...هتد لە الیەكو كاری هەڵبژاردنەكە لە الیەكیتر بوونیان هەیە. لەم چوارچێوە روانینە سۆسیۆلۆجییەدا چەند تیۆرو ئاڕاستەی كۆمەڵناسیانە لە راڤ��ەو خوێندنەوەیان بۆ ئەم كردەو رەف��ت��ارە كۆمەاڵیەتییە ،وات��ه رەف��ت��اری هەڵبژاردن هاتوونەتە ئاراوەو هەنگاوی شیكاریی كۆمەڵناسییانەیان خستۆتە روو .لەوانە: ١ـ������ـ رهه������هن������دی س���ۆس���ی���ۆل���ۆج���ی���ی ق��وت��اب��خ��ان��هی ب��ون��ی��ادگ��هرای��ی ئ��هرک��ی :Constructive functional school كە لە شیكارییەكانیدا جەخت لە رامانی پ��ەی��وەن��دی��ی ب��ون��ی��ادی ت���اكو ب��ون��ی��ادی كۆمەاڵیەتی دەكاتەوە؛ دەنگدانی هەڵبژاردن ل��ە میانی كۆمەاڵیەتیدا دەدۆزێ��ت��ەوەو هەوڵی دۆزی��ن��ەوەو ئاشكراكردنی ئەو فاكتو گۆڕاوە كۆمەاڵیەتیانە دەدات ،كە لە پشت كاری دەنگدانەوەن لە پرۆسەی هەڵبژاردندا .لەوانە چینە كۆمەاڵیەتیەكان، زمانو زاراوه ،نەتەوە ،ئایین ،ئایینزا ،بیر، جیاوازیی رۆشنبیری ،ئاستی زانستی، جیاوازی لە نیشتەجێبوون وەك شارو
الدێ ،الیەنگری بۆ خێڵو بنەماڵە ..،هتد. دیارە ئەم تێفكرینە لە چلەكانی سەدەی راب������ردوودا زی��ات��ر ب��ە دەرك���ەوت���ووهو سەریهەڵداوه .ب��هو دیدگایهی ،که ههر پارتێكی سیاسی نوێنەرایەتیی چینێك، یان پێڕێكی كۆمەاڵیەتی دیاریكراو بكات. دەنگدان لێرەدا پەیوەستو دیاریكراو بە دۆخی كۆمەاڵیەتی دەنگدەرەوە ،یان بە شوێنەوە یان بە ئاینەوە دهبێت ،كە ئەمەش ئاماژەدەری تاك دەبن بۆ بەشداربوونی لەو پڕۆسە سیاسییەیەدا .هەر بۆیە ئەو كۆمەڵو الیەنانەی الیەنگری ،تاك ،یان دەنگدەریان پێشوەختە مسۆگەر كردووە، دەتوانن راكێشەری بن بۆ هێنانی بۆ سەر سندووقی دەن��گ��دان .ه��ەر بۆیە خ��ودی دەن��گ��دەر وەك تاكێكی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��یو ك��اری��گ��ەر ب��ە دۆخ���ە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��ەی ه���ۆك���اری ك��اری��گ��ەرو ی��ەك�لاك��ەرەوەی رەف��ت��اری دەن��گ��دان��ەك��ە دەب��ێ��ت .لەگەڵ ئەوەشدا ئەم تێروانینە شایەنی رەخنە ل��ێ��گ��رت��ن��ە ،چ��ون��ك��ە ئ���ەو گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ه كۆمەاڵیەتیانەی ئەم پێرە لەبەرچاویان دەگ���رن ،دەت��وان��ی��ن بڵێین ،تەنها ئەگەر رەفتاری هەڵبژاردن بەهێز بكەن ،تەنها له ئاستی خستنەڕووی پەیوەندیی نێوان تایبەتمەندییە كۆمەاڵیەتییەكانو رەفتاری هەڵبژاردنیان دهوهستنو روونكردنەوەی زانستی ناخهنه روو .هەرچی الوازی��ی ب��اب��ەت��ی ئ���ەم گ���ۆراوان���ەش���ە ،ك���ە ئ��ەم قوتابخانەیە پشتی پێدەبەستێت ،فرهوانیو
33
هەمە جۆرییانەیه .لەوانە ،گۆڕانی سۆسیۆ ــ دیمۆگرافییه له رووی رەگەزو تەمەنو شوێنی دانیشتنو چڕیی دانی شتنه ،كە كاریگەرییان لە سەر رەفتاری هەڵبژاردن ه��ەی��ە .گ��ۆران��ی سۆسیۆ ـ��ـ ئ��اب��ووری��ش، وەك :پیشە ،شوێنی ك��ارك��ردن ،ئاستی بژێوی ،هەروەها گۆرانی وەك :سۆسیۆ ــ رۆشنبیری ،كلتووری لە سەر ئاستی خ��وێ��ن��دەواری ،الیەنگریی تایفەیگهری، رەگەزی ،ئایینزایی ،ئایینی .ئهو گۆڕانانه سەرەڕای ئەوەی دهشێت بۆ راڤەكردنی ت����ەواوی رەف��ت��اری ه��ەڵ��ب��ژاردت ،ب��ەاڵم لهگهڵ ئهوهشدا ،جیاوازیی كۆمەڵگاكانو دۆخو قۆناغی ژیاریو ژیانی كۆمەڵگاكان هێشتا كەمبڕستیی دەدەنە پاڵ .ئەمە لە كاتێكدا خودی كارو رەفتاری هەڵبژاردن بە رەفتارێكی تاكەكەسی دێتە ئەژمارو بایەخو تواناییو رۆڵی تاك زیاتر بەدەر دەخ��ات .كەچی بیرمەندانو الیەنگرانی ئەم قوتابخانەیە بە پاڵپشتیو كاریگەریی ئەو گۆڕانانه كۆمەاڵیەتییانە ئ��ەرزشو توانایی كۆمەاڵیەتیو كۆمەڵگا دووبارە پشت راست دەكەنەوەو جەخت لە سەر كۆمەاڵیەتیبوونی رەف��ت��اری هەڵبژاردن دەكەنەوە؛ پێیان وایە تاک لەو پڕۆسەو رەفتارەیدا ههرگیز ناتوانێت كاریگەریی رۆڵە كۆمەاڵیەتییەكەیو رۆڵە خێزانیو پێگەو الیەنگیرییە كۆمەاڵیەتیەكەی بۆ چینە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��یو ئ��اب��ووری��ی��ەك��ەیو هوشیارییە كۆمەاڵیەتییەكهی بخاتە
ك���ەن���ارو وەك ت��اك��ێ��ك��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی نهیانژمێرێت. ٢ــ رهههندی دەرونناسیی كۆمەالیەتی، که تیایدا الیەنگرانی ئەم قوتابخانەیە لە شیكردنەوەیاندا سهبارهت به رەفتاری هەڵبژاردن ،ههوڵ دهدهن ئەو پەیوەندیو سەرەداوانە بدۆزنهوه ،كە پەیوەستن به حهزو ئارەزووی تاكەكانهوهو به ئاڕاستە دەروونییەكانیانهوه له کاتی دەنگدانیان لە پڕۆسهی هەڵبژاردنەكاندا .الیەنگیریی تاک بۆ حیزب ،ئایین ،خێڵ ..هتد،یاخود بۆ کهسایهتییهکی دیاریکراو ،دهبێت به کلیلی کۆنترۆڵکردنی رهفتاری کۆمهاڵیهتی ،به جۆرێک ،که وای لێ بکات ئامادیی هەبێت ن له پڕۆسهی هەڵبژاردنو بۆ بهشداریکرد لە پێناو سەرخستنی ئهم ،یان ئهودا. یەكێك لە بیرمەندانی ئەم قوتابخانەیە، پ���ۆڵ الزارێ���ڵ���د Paul Lazarfeldه. الیەنگرانی ئەم قوتابخانەیە (كە زیاتر لە كارەكانی نێوەندی لێكۆڵینەوەی زانكۆی له مێشیگن Michiganوەدەركەووتن، جەخت لە سەر هۆكارە دەروونییەكان دەكەنەوە ،كە بە شێوەیەك لە شێوەكان كاریگەرییان دەبێت لە س��ەر بونیادی كەسایهتیی دەنگدەر دهبێت .وای دەبینن ئ���ەو ه���ۆك���اران���ەن ،ک���ه راس���ت���ەو خ��ۆو ناراستەوخۆ دەبنە دیاریكەری رەفتاری پ��هی��وهس��ت ب��ه پ��ڕۆس��هی ه��ەڵ��ب��ژاردنو ئاڕاستەبوونی .وای دەبینن ،كە پەیوەندییە خێزانییەكانو ژینگە كۆمەاڵیەتیەكەی تاك
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 34
لەو رەگەزە بنچینەییانەن ،كە سەرگیری درووستكردنی كەسایهتیی تاك لە ئەستۆ بگرن .بەاڵم كەم بڕستیی ئەم تێڕوانینەش ئ��ەوەی��ە ،ک��ه وات��ای��هک ب��ۆ ك��اری��گ��ەریو شوێنگەیەك بۆ پێگەیاندنی سیاسی لە نێو پ���ەروەردەی كۆمەاڵیەتیو بونیادی كەسایهتیی تاك نهبینێتەوە! هەروەها ئەو هۆكارانەی جەختیان لە سەر دەكەنەوە، پێوەرێكی سانا نییە بۆ دیاریكردنیانو چوارچێوەگرتنیان لە بۆتەیەكی زانستیی تۆكمەدا ،چونكە ئ��ەوان��ە پەیوەستن بە ئارەزوو ئاڕاستهو حهزو باوهڕپێهێنانهوه، که توانایی پێناسهکردنو دیاریكردنیان گ��ۆڕاوو كاریگەرییان لە كەسێكەوە بۆ كەسێكیتر سهختهو ناچێتە ژێر پێوەرێكی زانستی وردەوە .تەنها ئەو پێناسهکردنو ب��اس��ك��ردن��ە ئ��ەن��ج��ام��ی ئ��ەم��ان��ە دەخ��ات��ە ب���ەردەس���ت ،ب���ەاڵم ه��ەرگ��ی��ز ناتوانرێت شێوەیەكی وردو زانستی تەواو لێوه بە دەستەوە بدرێت .هەر به هۆی ئهوهوه، بەگشتیكردنی ئەنجامەكانیش ئەستەمەو بەرەو هەڵەی ناواقیعیمان دەبات ،چونكە هەرگیز ناتوانین ه��ۆك��اری وەك یەكی دەروونیی چەند ك��ەس ،بۆ ئەو كردەیە (رەف��ت��ارو ك��اری ه��ەڵ��ب��ژاردن) بەدەست بخەین .بۆیە پەیڕەوانی ئەم قوتابخانەیە، بۆ تێگەیشتنو زانینی رەفتاری دەنگدەران بە شێوەیەكی وردو دروست ،دەست بۆ بەكاربردنی چاوپێكەوتنو دابەشكردنو پ���ڕك���ردن���ەوەی ف��ۆرم��ی ههڵسهنگاندن
دەب����ەن؛ دەی��ان��ەوێ��ت ل��ە رێ��گ��ەی وەاڵم وەرگرتنەوەی كۆمەڵێك پرسیاری وردو زانستییەوە ،ك��ە راڤ���ەو ه��ۆك��اری پشت دەنگدانو رەفتاری هەڵبژاردنە ،دەستیان بكەوێت ،كە لەمەشیاندا بایی ئەوەندە سەركەوتوو بوون. ٣ـ���ـ رهه���هن���دی ق��ازان��ج��ی ،ک��ه ئ��ەم��ەش جۆرێك لە خوێندنەوەو شیكاریكردنی رەف����ت����اری ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی دەن���گ���دان���ی هەڵبژاردنە لە س��ەر بنەمای دۆزینەوو ئاشكراكردنی ئەو سوودو قازانجانەیه، ك��ە ت��اك ل��ه پشت ئهنجامی پ��ڕۆس��هی ه��هڵ��ب��ژاردن��هوه دەی��ەوێ��تو دەخ��وازێ��ت، ی���ان دەس��ت��ی دەك���ەوێ���ت .دوا ج��اری��ش ب��ه ه��ۆی��هوه ب��ەره��ەمو س���وودی م��ادیو م��ەع��ن��ەوی دەچ��ن��ێ��ت��ەوە .ئ���ەم تێفكرینه لەوەوە سهرچاوه دهگرێت ،كە رەفتاری ه��ەڵ��ب��ژاردن ك��ردەی��ەك��ە ب��ه هۆشیاریی تاکهوه بهنده .لهمهوه دەچینە سەر ئەو تیۆرە تایبەتەی ،که لە سەر هەڵبژاردن ه��ەی��ە ،ك��ە ئانتۆنی داون���ز Anthony Dounsدایڕشتووهو لە رێگایەوە راڤەی ئەو پڕۆسەیەی ک��ردووه ،كە لە رێگای دەنگدەرو رەفتاری دەنگدەرەوە بە ئەنجام دەگاتو بنچینەكانی رۆشن دەكاتەوە. دی���ارە ل��ە كۆتایی پەنجاكانی س��ەدەی راب���ردوودا كۆمەڵێك بیرمەند خەریكی شیکاری ب��وون له چۆنیهتیی پڕۆسهی هەڵبژاردنو ئەنجامەكانی .بەو پێیە ،که هەر دەنگدەرێك لە رێگای دەنگدانەوە له
35
هەوڵی بهدەستخستنی ئەو شتانە دهبێت، ك��ە ل��ە خ��ەی��اڵو خ��ەون��ی��دان دهب���ن .بەو پێیەی ،كە هەر هاونیشتمانییەك له الی خۆیەوە ئەژماری كۆمەڵە شتێك دەكات، كە دهیهوێت بەرهەمی بهێنێتو ئامانجی ژیانیو پێگەو مافی ئینسانیی خۆی ،چ ئابووری ،یان سیاسی ،یان كۆمەاڵیەتی، بچنێتەوە .بۆیە ،الی خۆیەوە خەریكی هەڵسەنگاندنی ئ��ەو پرۆسەیە دهبێتو بەراوردی دەكات ،كە تا چەند بتوانێت لە خزمەتی خۆیدا بەكاری ببات. ئ��ا ل��ێ��رەوە گرنگیو بایەخی پڕۆسەی ب��ان��گ��ەش��ەی پ���ارت���ەك���انو ب��ەرن��ام��ەو ك���ارو وی��س��ت��ی ك��ارك��ردن��ی��ان ل��ە كاتی ه����ەڵ����ب����ژاردن����دا ج���ێ���گ���ەی ت���ێ���رام���انو الك��ردن��ەوەو سەرنجراكێشانی دەنگدەر دەب��ێ��تو ك��اری ب���ەراووردو نزیكی ئەو ك��ارن��ام��ان��ەی پ��ارت��ەك��ان ل��ە گەیشتنو دەس��ك��ەوت��ن��ی ت���اك ب��ە مەبەستەكانی رووەو سندووقەكانی دەنگدان راپێچی دەكاتو یەكالكەرەوەی جۆری دەنگدانو ێ دەنگدانی تاك دەبێت .هەر بۆیە بە ك دەن��گ��دان ل��ەم ج��ۆرە ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ەدا، ی��اخ��ود ب��ەم ت���ەرزە ،ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ە لە دەن��گ��دان .م��رۆڤ هۆشمەندیی ت��ەواوی سیاسیو كۆمەاڵیەتیی تیادا مسۆگەرەو بە دەنگدانێكی ئەقاڵنی ناوزەد دەكرێت، ك��ە دەت��وان��ێ��ت ل��ەم پ��ڕۆس��ە جەمعییەدا ت��اك بیری ب��ە الی بەرژەوەندییەكانی خۆیەوە هەبێتو لە هەمان كاتدا رەچاوی
بەرژەوەندییە بااڵكانی كۆمەڵگاش بكات، كە بێگومان ئەوە دەبێت زووتر لە الیەن پارتە خۆ هەڵبژێردراوەكانەوە ئەوە كاری هاوسەنگگیری بۆ كرابێت. ئەم بیركدنەوەیە ،یاخود الیەنگرانی ئەم قوتابخانە قازانجبهخشییه ،ئهوهی تێدایه، که دەبێت تاك لە پڕۆرسەی هەڵبژاردندا لە ئاستێكی باشو بااڵی هوشیاری بێتو بزانێت چۆن دەتوانێت كاری جیاكاریو ی لە نێوان خواستی خۆیو بەراوردكار كاری بەرنامەو بانگەشەكانی پارتەكانو كەسانی خۆ هەڵبژاردودا بكەن .تا ئەم بە هۆشمەندیو ئاگاییەوه بتوانێت لەو بازاڕی هەڵبژاردنە كاری مامەڵەو سەودایانهی خۆی بکاتو ئەو هەموو بەڵێنو كارو موغرەیاتە خ��راوەرووی��ان��ەی ل��ە الی��ەن پ��ارت��ەك��انو كەسانی خ��ۆ هەڵبژێرەوە ل��ە دەن��گ��دان��دا ب��ك��اتو ب��زان��ێ��ت كامیان ئەگەری نزیككردنەوەو جێبەجێكردنی خواستەكانی ئەوی الزیاترەو كامیشیان ه��ەر بەڵێنو وش��ەڕی��زك��ردن دەتوانێت بهۆنێتەوە؟ ه��ەر بۆیە ،ل��ەم تێفكرینەدا ك��اری بانگەشەو ریكالمی پارتەكانو خۆهەڵبژێرەكان گەورەترین كاریگەریان دەب���ێ���تو پ���ڕۆس���ەی دەن���گ���دان ب��ە الی خۆیانداو بە قازانجی بردنەوەی خۆیان مسۆگهر دهك��ەن .تاكی دەنگدەر لێرەدا خۆی بە هۆشیاریو ئاگاییەوە پێش ئەوەی ب��ەرەو سندووقەكانی دەن��گ��دان هەنگاو هەڵبگرێت ،باش حیساباتی بەرژەوەندییە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 36
خ��ودیو نیشتمانیو كۆمەڵییەكانی الی خۆیەوە كردووە؛ هیچ كات نە الیهنگیریی ئایینیو ئایینزاییو خێڵەكیو مێژووییو ن��اوچ��ەی��یو ج��وگ��راف��ی ..ه��ت��د ،ب��ە م��ەرج دەگرێتو نە دەتوانن دیاریكەری جۆرو ئامادەباشی نێو پڕۆسەی دەنگدانی بكەن. بەاڵم مەخابن ئەم جۆرە لە دەنگدانو ئەم رەف��ت��ارە بۆ ه��ەڵ��ب��ژاردن هێشتا میوانی زی��ات��ر ل��ە %5ت��اك��ی ك���وردی ن��ەب��ووەو ئەوەندە خێڵو بنەماڵەو ماستاوچێتیو م��ەزه��ەبو ئ��ای��ی��نو وەالئ���ی ك��وێ��ران��ەی مێژوویی تاكەكانی بۆ پارتو كەسەكان رۆڵیان دەبێت .ئەم تەرزە بیركردنەوەیە كاریگەریو ئامادەباشی لە پرۆسەیەكی پێ ویستو گرنگی لەم چەشنە بۆ ئەم میللەتە بەشمەینەتە نابێت. هەر بۆیە .لە راستیدا ،نواندنی رەفتاری هەڵبژاردنو كاری دەنگدان بەم پێودانگە لە هەڵبژاردنی عەقاڵنی لە هیج واڵتێكو لە هیچ كاتێكدا لە واڵتانی كەم ئەزموون ل��ە دی��م��وك��راس��ی وەك ئێمە ئ��ام��ادەی��ی كاریگەری نەبووەو لە سەر ئەو كارو پ��ڕۆژەو پێدراوە بانگەشەیانەی الیەنو پارتە كێبركێكەرەكان نەوەستاوە ،یاخود لە سەر هەڵسەنگاندنێكی لۆژیكیانەی ئەو بەرنامانەی ،كە پارتە ركابەرەكانی نێو پڕۆسەی هەڵبژاردنەكان خستوویانەتە روو ل��ە ك��ارن��ام��ەی كارەكانیان بونیاد ن���ەن���راوە ،بەڵكو ل��ە س��ەر ئ��ەو ن��ۆرمو ب��ەه��ای��ان��ە وەس���ت���اوە ،ك��ە ل��ە كۆنەستی
ك��ۆم��ەاڵی��ەت��یو هوشیاریی تاكەكانەوە سەرچاوەی گرتووەو سەرو سەكوتێكیان لەگەڵ ئەم پڕۆسەیدانیەو نەبووە ،كە دوا ج��ار ئ���ەوەش ل��ە پ��ڕۆس��ەی پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی سەرچاوەی گرتووە .لەوێوە رەنگڕێژیی ج��ۆری دەن��گ��دانو ئامانجو م��ەس��اری دەن���گ���دان ب��ە ه���ەاڵوگ���ەڕاوی یەكال ك��راوەت��ەوە .بۆیە هەرگیز بەهای دیموكراسیو بیركردنەوەی لۆجیكییانە لە پڕۆسەیەكی گرنگی وەك دەنگدانو هەڵبژاردن سەرمەشقی تاكەكان نابن، ب��ەڵ��ك��و ئ���ەوە ب��ەه��ای ملكەچیی خێڵو پەرستشی ئایینیانەو لێکدانهوهو خەونی ئایدیۆلۆجییانەی ئایینو بیركردنەوەی خ��ێ��ڵ��ەك��ی��ی��ە؛ ب����ڕی����ار ل����ە چ��ۆن��ی��ەت��ی��ی ب���ەدەم���ەوەچ���وونو ج���ۆری دەن��گ��دانو ی��ەك�لاك��ەرەوەی هەڵبژاردن بۆ الیەنێك دی���اری دەك���ات .ل��ەو ك��ات��ەش��دا پیاوانی سەرمەشقو مونتەمی بۆ خێڵو ئایینو مەزهەبەكانو ئایدیۆلۆجییەكان دەتوانن چۆپیكێشی س��ەم��ای ه��ەڵ��ب��ژاردن بنو موغرەیاتی مادیو بەخششی مەعنەوی تەخشانو پەخشان دەكەنو دەنگی ئەمو ئەو بە الی بەرژەوەندیی خۆیاندا یەكال دەك��ەن��ەوە ،بە تایبەت لە كۆمەڵگایەكدا، ك��ە ت��اك ملكەچی ئەقڵی دەسەجەمعی بێت ،پاشان تەڵقینكراوی بیری خێڵەكی بێت .لێرەوە واتایهک بۆ ئیرادەی خۆییو مافی راستەقینەی بەشداری خۆی وەك كائینێكی كۆمەاڵیەتیی ئازاد نامێنێتەوە.
37
لە كۆمەڵگای ك��وردهواری��ی ئێمەدا ،كە شەماڵی جیهان گیری ئەمڕۆ جەستەی مێژوویەكی سیاسیی سەقەتی هەیەو خۆی لەو گەرماو ماندوبوونەی دوێنێی مێژووی سیاسیی ك��وردی پەرتەوازەو فێنك بكاتەوە؛ دەس��ت بۆ چەمكەكانی دۆڕاوه ،ل��ە دەس����ت ب����ردن ب��ۆ ك��ردە دی��م��وك��راس��یو ژی��ان��ی س��ی��اس��ی ب��ب��ات. سیاسییەكان هەمیشە ش��ەرم��ن ب��ووە؛ مەخابن چەند رێگرو ئاستەنگ لە بەردەم ن��ەی توانیوە خ��اوەن��داری��ی شوناسێكی ئ��ەو هەنگاو هەڵگرتنەیدا خ��ۆی��ان قوت س��ی��اس��ی ب��ۆ خ���ۆی دەس��ت��ەب��ەر ب��ك��ات ،دەكەنەوە لەوانە: ب��ەردەوام دەسەاڵتە چەوسێنەرەكانیش 1ــ كلتووری سیاسی كوردی ،پێدەچێت ه��ەوڵ��ی لەنێوبردنی شوناسی ئەویان بوترێت كورد چەندین سەدەیە خاوەنی داوەو ویستوویانە شوناسی خۆیان ق�������هوارهی س��ی��اس��ی��ی خ����ۆی ن���ەب���ووە. وەك ش��ون��اس��ی زاڵو ج��ی��ای هێزێكی نەشیتوانیوە لە نێو گەمە سیاسییەكاندا زاڵ بە سەر نەتەوەی كورددا بسەپێنن! ئامادەیەكی زاڵ بێت .هەر بۆ جارێكیش، لێرەوە بەو لۆجیكەی ،كە شوناسی زاڵ تەنانەت ت��ای ت����ەرازووی سیاسەت بە وەك هێزێكی داگیركەرو خۆسەپێنەری الی خۆیدا بشكێنێتەوە .ه��ەردەم بەشی زاڵ ویستوویەتی ئاوێنەی شوناسێكی ه��ەر دۆڕانو ب��ردن��ەوەی دوژمنەكانی راستەقینەو پۆزهتیڤ خۆی نمایان بكات ،بووە لە سەر حیسابی ئەو .ئیتر كامەیە ب��ەاڵم ك��ورد ه��ەر چەند ئ��ەو خواستەی ئ��ەو كلتوورە سیاسییەی ،كە بووبێتە داگیركەرانی نەویستووە ،خۆشی وەك پاشخانێك بۆیو ئەمرۆ وەك رێگرێك لە داگ��ی��رك��راوو م��ەزڵ��ووم نیشان داوە .لە بەردەم هەنگاوهەڵگرتانی سیاسییانەیدا ه��ەم��ان ك��ات��دا ،ش��ون��اس��ی راستەقینەی خۆی قوت كردبێتەوە؟! لە راستیدا ،بۆ خ���ۆی وەك ن���ات���ەواو ب��ەزی��و پاسیف وەاڵم���ی ئ��ەم��ە م��ن پێم وای���ە دەب��ێ��ت بە ک لە رۆژان نیشان نەداوە ،هەردەم روانینی جیاوازو بە دیدێكی جیاوازەوە رۆژێ لە نۆرمو بەهاو كۆنەستیی كۆمەاڵیەتیدا بچین بۆ وەاڵم��ی ئەم پرسیارە لە سەر ئ���ەوەی س��ەپ��ان��دووە ،ب��ی��ری خێڵەكیو ئاستی نووسینو تیۆر خۆمان البگرین مەزهەبو ئایینی لە تۆخکردنەوەی ئەو بچینەوە نێو م��ێ��ژووی ئ��ەم ن��ەت��ەوەی��ە. بیركردنەوەیەیدا بهکار بردووه ،كەچی نە لەوێوە وەاڵمێكی لۆجیکی ،كە من وەك ئایینو نە مەزهەبیشی بۆ زاڵكردنی خۆی نووسەری ئەم بابەتە قەناعەتم پێیەتی بە سەر ئەوانی ت��ردا بهکار نهبردووه ،دەس��ت بخەین .بچینەوە نێو كۆمەڵگاو بەاڵم دواجارو لەم دواییەدا وەختەكارێك م���ێ���ژووی ئ����ەم ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ە ،چ��ون��ك��ە دەیەوێت رێرەوی مۆدێرنێتی بگرێتو بە كۆمەڵگاش ،ئەگەر زۆر وردبینەوە لێی،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 38
ب��ەدەر لە بەرهەمهاتوویەكی مێژوویی تا حاڵی بە ئەمرۆ گەیشتووە .هەر بۆیە جێی خۆیەتی بوترێت رۆژێک لە رۆژان، ئەم ئینسانانە ،هیچی ترنەبووەو نییە. دیارە كۆمەڵی ك��وردەواری لە پرۆسەی كە كورد نەیتوانیوە سەرداریی ئەوانیتر س��ی��اس��ی��دا وەك وت���م���ان ه������ەردەم لە بكات ،بە ناوی خۆیەوە ئەوانیتر راپێچی چواردەوریداو لە نەتەوەكانی دەوریدا بیرو بەندایەتیی خۆی بكات ،لە هەمان كاتدا، عەقڵییەتی س��ەردارو كۆیلە ئامادەباشی ه����ەردەم ك��ۆی��ل��ەی��یو ملكەچیی داوەت���ە ه��ەب��ووە .ه����ەردەم تاقمێك توانیویانە دوواوە ،تا توانیبێتی بە خوێنو ماڵو ببنە س���ەردارو جڵەوی سیاسەت وەها سامان بەرەنگاری بۆتەوە ،تەنانەت ئەو بەكاربەرن ،كە تۆخكەرەوەی سەرداری ك���ەسو پ��ێ��ڕان��ەش��ی ،ك��ە ك���ورد ب��ووب��نو خۆیانو سەپاندنی فۆرمی كۆیلەیی بە توانیبێتیان بایی ئەوەندە وەك میرنشینو سەر ئەوانیتردا .لەم پێناوەشدا مرۆڤ دەسەاڵتی ناوچەیی بااڵیی دەسەاڵتیان وەك مرۆڤی خۆی واتا راستهقینهکهی بنوێنن ،ه��ەر ئ��ەو ك��ات��ەی ویستوویانە خ��ۆی ون ك���ردووە؛ بە شێك چوونەتە السایی س��ەرداریو كۆیلەیی ئەوانیتر ئ��اس��ت��ی خ���ودای���ی ،دەس�����ەاڵتو پ��اوان��ی پ��ەی��رەو ب��ك��ەن ،ئ���ەوا ه���ەر زوو گەلی هەموو ب��ەره��ەمو مافەكانیان ك��ردووە ،ناوخۆی كوردەواری پاڵپشت بەو عەقڵە هەموو رەهەندوو جۆرەكانی نامرۆڤی لە رەف��زك��ەرەی كۆیالیەتی ،كە لە ناخیدا كاری توندیو تیژیو چەوساندنەوەیە پەنگی خ��واردووەت��ەوە ،لەگەڵ بوونیدا وەك میكانیزمێك بۆ سەركەوتنی ئەو بااڵگەردان بووە ،رووبەروی بوونەتەوە، پڕۆسەیە ،كە ئەوان باوەڕیان پێبووە ،كە میرنشینە خۆییە الس��ای��ی��ك��ەرەوەك��ەی بریتی بووە لە خودایی بۆ خۆیان بەندایەتی دەرەوەی خ��ۆی��ان��ی��ان ت���ەخ���تو ت���ارا ب��ۆ ئ��ەوان��یت��ر .ب��ە وات���ا ك��ۆم��ەاڵی��ەت��یو ب�����ردووەو روخ��ان��دووی��ان��ەو ن��ەب��وون��ی سیاسییەكەش س���ەرداریو حوكمرانیی دەسەاڵتیان پێ باشتر ب��ووە لە بوونی كەمینەی ئەوانو ملكەچیو مەحكومیو وەها شێوازێك لە دەس��ەاڵت .نموونەی كۆیلەیی زۆرینەی ئەوانیتر ،بەاڵم بیری زۆری ئ��ەم راستییەش زۆر زەوەن���دە ئەم نەتەوەیە ،واتە تێفكرینی كوردەواری ،هەیە .مێژووناسان زۆر جار بە خراب بۆ ئ��ەم مەبەستە لە رق لێبوونەوە بۆ باسی ئ��ەم دۆخ��ان��ەی��ان ك���ردووە ،بەاڵم ئەم تێفكرینە ،بەرەنگاربووو دیفاعكەرو لە راستیدا ئ��ەوە تێنەگەیشتنیان بووە بەرخودانی خۆی بووە بۆ البردنی ئەم بۆ بیركردنەوەی ت��ەواوی ك��وردەواری تێفكرینە ،كە بە درێژایی مێژوو بەرشەقو بۆ قسەو ناوو ناتۆری خرابیان داوەتە چەوساوەو كوشتەی ئەم تێفكرینە بووە پ��اڵ ئ��ەمو ئ���ەوەو بێگانە خ���وازی ،یان
39
خۆخۆریو ..هتد ،داویانەتە پاڵ تاكەكانی ك����وردەواری .ه��ەر بۆیە ،بیركردنەوەو تێفكرینی ك����وردەواری ب��ۆ گەیشتن بە دەسەاڵتو جۆری دەسەاڵت تا ئیمرۆش سیاسیەكانی خۆمان لێی تێناگەنو ئەو هەموو جیاوازیو شەڕو شۆرو جەنگی ناوخۆو هاتو هاوارەی نێوان الیەنەكان وپارتەكان لە گەیشتنیان لە دەسەاڵتو بۆ دەس��ەاڵت تا ئیمرۆشی لەگەڵدا بێت هەڵهێنجراوی دەرەوەی خۆیانەو لەسەر بنەمای عەقڵیەتی چ���واردەورە تەنها و، نەیانتوانیوە بە رۆح��ی ك��وردەواری��ەوە بچنە گ��ەم��ەی س��ی��اس��یو دەس��ەاڵت��ەوە. ئیمرۆش كاتێك دەیانەوێت بە پاڵپشتی م��ی��ك��ان��ی��زم��ەك��ان��ی م��ۆدێ��رن��ی��ت��یو ك��اری ه���ەڵ���ب���ژاردنو دی��م��وك��راس��ی ه��ێ�لان��ەی ح��وك��م��داری ك�������وردەواری درووس����ت بكەنو بیرازێننەوە ئاگایان لەم رووحی ك���وردەواری���ە نییە ،ك��ە ه����ەردەم بیری س��ەرداریو كۆیلەیی ال قبووڵ نەبووە، هەر بە كاربردنێكی شێوازی سەرداریانە الی الیەنێكەوە ل��ە دەس���ەاڵت تووشی رق لێبوونەوە گەلی لێدەكەوێتەوە ،بە زەرەرو زیانی خۆی دەكەوێتەوەو دوا جار گەل بەروویدا دەتەقێتەوە ،چونكە م��ێ��ژووی ئ��ەم ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ە ه���ەردەم دۆران��ی گەلی ب��ەدوودا نەهاتووە تەنها پەیرەوكەرانی ئەم تێفكرینە تیاچوون. بەاڵم كێشەكە لەوەدایە لەزەت وخۆشی پێگەی دەسەاڵت وایكردووە ،كە هەوڵی
مانەوەكانی زیاتر بكات .واتە بۆ مانەوەی زی��ات��ری ل��ە دەس���ەاڵت پێویستە ك��اری سیاسی بكات ،دی��ارە بە هۆی نەبوونی ئەزموونی كوردەواری لە سیاسەتكردنو ح��وك��م��داری تەنها ه��ەر پ��ەی��رەوك��ەری ج����ۆری دەس���ەاڵت���ی دەرەوەی خ��ۆی دەبێت ،كە بێگومان لەمەشدا بەو پێیەی چواردەوریش كلتووری سیاسی جوان و درەوشاوەیان نیە لە كاری هەڵبژاردنو دیموكراسی تەنها هەر فێڵو دیماگۆجیو خ��ەڵ��ەت��ان��دن وت��ەزوی��رو ب��ەالرێ��داب��ردن��ی ه��ەڵ��ب��ژاردنو دیموكراسی نەبێت .هەر بۆیەش ك��اری هەڵبژاردنو گەیشتن بە حوكمرانی راستەقینەی كوردەواری خۆ هێنانەوەو ناساندنی رۆحی كوردەواریە، ك��ە بریتییە ل��ە حوكمدارییەك وات��ا بۆ س��ەردارو كۆیلە نەهێڵێت الی س��ەرەوە هەڵبژێراوی خ��وارەوەی��ەو خزمەتكاری گ��ەل��ە ن��ەك خ���واو س����ەردارو ئەمانیش بەندەو ملكهچ. 2ــ ژینگەی كۆمەاڵیەتی ك��وردی :دیارە چەمكی ژینگە لە زانستە سروشتیەكانو زی����ن����دەوەرزان����یو دەوروب����ەرن����اس����ی ئەوەیە ،كە كەبوونەوەركان تیایدا ژیان دەگوزەرێنن ،لێرەوە ئەوشوێنەی مرۆڤ تیایدا ژیان دەكات بۆ خۆی واتای ژینگە دەداتو ژینگەیە .ب��ەاڵم وەختەكارێك زان��ای��ان��ی ژی��ن��گ��ەو ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ان ئ��ەم چەمكە ب��ە ف��رهوان��ت��ر دەك���ەنو دەیكەن ب��ەدوو بەشەوە پێیان وای��ە ژینگە تەنیا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 40
ژی��ن��گ��ەی س��روش��ت��ی نییە بەڵكو ژینگە بریتی لە ژینگەی سروشتیو ژینگەی كۆمەاڵیەتی ،هەرچی ژینگەی سروشتییە بریتیبوو ل��ە چ��وارچ��ێ��وە س��روش��ت��یو پێكهاتە سرووشتیانەی كە چواردەوری مرۆڤیان داوەو هەموو بونەوەرەكانتر لەگەڵ مرۆڤدا بەشداری ژیانو گوزەرانن لەگەڵی .وە ژینگەی كۆمەاڵیەتیش بۆ خۆی وات��ای ئ��ەو چ���واردەوروو دەورووب���ەرە مرۆڤیو كۆمەاڵیەتیەیە كە تاكی مرۆڤ تیایدا ژیان دەكاتو كاریگەرو كارتێكراو دەبێت پێی ،لێرەوە مەبەست لە ژینگەی كۆمەاڵیەتی رۆشن دەبێتەوە ،كە هەموو دان��ەك��ان��ی نێو سیستمی كۆمەاڵیەتیو سیستمو نەسەقەكانی كۆمەڵگاو بەهاو ن��ەری��تو ئایینو ك��ل��ت��وورو رۆشنبیری كۆمەڵگاو هوشیاری كۆمەاڵیەتیو عەقڵی ج��ەم��ع��ی ل��ە ن��ێ��و ری��زب��ەن��دی پێكهاتنی ژینگەی كۆمەاڵیەتیدا بوونیان هەیەو كاریگەریان لەسەر تاكی مرۆڤ هەیەو چ كاریگەرو چ كارتێكراوە ،واتە تاكی مرۆڤ وەختەكارێك چ��رای تەمەنی دەدرێ��ت��ە دەس��ت��ی ژی��ان��یو گ���وزەر بەالپەرەكانی ژینگەی كۆمەاڵیەتیدا دەك���اتو وێناو كەسێتی خ���ۆیو ئ�����ارەزوو ئیتجهاتی رەن���گ���وو ب���ۆی پ���رۆس���ەی پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتیەكەی دەگ��رن .ئیتر مرۆڤێك دەكەوێتە بازاڕی ژیانەوە ،كە گۆشكراوی ئەو كۆمەڵگەیەو تەڵقینكراو كاریگەرو كارتێكراو بە خواستو خەونو خولیاو
ئاواتەكانی ئەو ژینگە كۆمەاڵیەتیە .هەر ب��ۆی��ە ت��اك��ی م��رۆڤ��ی ك�����وردەواری پێش هەرشتێك و دەس��ت��ب��ردنو دەستپێكی ه��ەر ك��ردەو رەفتارێكی مۆركی ژینگە كوردەواریەكەی لە سەر دیارەو كەسێتی ئ��ەو وەك تاكێكی ك����وردەواری دی��ارو ب��ەرچ��اوو رۆشنە.لێرەوە وەختەكارێك ژی��ن��گ��ەی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ك���وردەواری���ش دەس���تو پ��ەن��ج��ەی ل��ەگ��ەڵ چەمكەكانی مۆدێرنەو هێشتا تازە بەتازە خەریكە نەرم بكاتو نەیتوانیوە تەنانەت بەرهەمەكانی وەك خ��ۆی ب��ەك��ارب��ەرێ��ت ،ب��ە تایبەت لە ژیانی سیاسەتكردندا وەك گەلێكی ت��ازە دەستبردوو بۆچەمكەكانی دنیای م��ۆدێ��رن��زۆر ساناو س��ادەو مندااڵنەیە، نەهاتنەوەو سەرو سوخت نەگونجانیو نەشارەزاییو گەمەكردن لەگەڵ دانەكانی مۆدێرنەو جیهانی سیاسەتكردنو ژیانی دیموكراسی هێشتا بازوو الوازو توانا بە سەریاندا نەشكاوە ،چونكە راست واتەنی ئەو پرۆسەیە پێویستی بە نهوهیهک لە مرۆڤو تەمەنێك لە رزگاریو خواستێك لە ئەلوەدابوون بۆ ژیانی دیموكراسی گەرەكە .هەر بۆیە ژینگەی كۆمەاڵیەتی ئێمە هێشتا ل��ەگ��ەڵ ك��ردەی��ەك��ی وەك هەڵبژاردن كێشەی وات��او تێگەیشتنی ت سەوادی راستەقینەی بۆی هەیەو بێ ت��ەواوی لە چۆنیەتی بە پیرەوەچوونو ئەنجامو ئامانجی هەیەو گرفتی لەگەڵ س��ۆزی خۆی هەیە لە كاتی بانگەشەی
41
هەڵبژاردنەكاندا چونكە هەر زوو كاریگەر بەراگەیاندنە چەواشەگەرەكان دەبێت، ناهوشیارە لە ئاست چۆنیەتیی دەنگدان بە كاندیدو پارتو الیەنەكان لە بڕیاردان لە دیاریكردندا ،سەنگی مەحەكی چۆنیەتیی مامەڵكردنی لەگەڵیان بۆ دیاریكردنی پارتو الیەنو كاندیدی هەڵبژاردن هێشتا لەمیوانخانەی ئ��اوهزی��دا نییەو س��ۆزو ئایینو خێڵو خزمایەتی ..هتد سورەی بەرلەشكری بریاردەری تاكی كوردین. 3ـ��ـ چەقبەستوویی سیستمو بەهاكانی كۆمەڵگاو فۆبیای گ��ۆران :دی��ارە یەكێك لەو فاكتەرانەی ،كە هەردەم رێگر بووە لە گۆرانكاریەكانی ه��ەر كۆمەڵگەیەك بریتی بووە لە شێنەییو كەم بەدەمەوە چ����وونو ك����اری زەح���م���ەت گ����ۆڕان لە ب��ەه��او سیستمەكانی كۆمەڵگەو ترس لەوەرگرتنی شتی نوێو بەهاو نۆڕمی نوێ ،كە ئەمەش دیارە بۆ زیاتر ستاتیكی الیەنی مەعنەوی كلتوور دەگەرێتەوە بە وت��ەی گەورەبیرمەندی كۆمەڵناسی ئەمریكی (ئۆگبێرن) ،كە ئ��ەو پێی وایه هەر كلتوورێك لە ناخیدا هەڵگری دوو ب��اڵو بنەمایە ،كە ئەویش بنەماو باڵی م��ادیو باڵی مەعنەویو مەعریفین ،كە هەردەم ئەو دوو بنەمایە پێكەوەو تەریب لەگەڵ گۆرانكاریەكاندا ن��اڕۆن ،چونكە باڵو الیەنو بنەمای مادی زوودەكەوێتە ژێركاریگەری گۆرانەكانو جۆرێك لە دینامیكیەتی تێدایە زوو دەبێتە ملكەچی
تواناو ویستە نوێخوازو داهێنەرەكانەوە. رەنگی ئەوان زوو وەردەگرێتو سیفەتی الس��ای��ی��ك��ەرەوەی زۆر ب��ااڵی��ە .هەرچی ب��ن��ەم��او الی��ەن��ی م��ەع��ن��ەویو مەعریفی ك��ل��ت��وورەك��ەی��ە ،ك���ە ب���ە پ��رۆس��ەی��ەك��ی مێژوكردا چوەتە نێو ناخی تاكەكانەوەو ب��ی��رو ه���زری وەك ئ��ای��ی��نو س���رووتو ت��ەق��سو ب��ەه��او ن���ۆرم ..هتد ئەگرێتەوە ئەمە ملكەچی هەموو ویستە گۆرانخوازو ن��وێ��ی��ەك��ان ن��اب��ێ��تو م��ل ك��ەم��ت��ر ئ���ەدات ب��ەوان��ە .ل��ێ��رەوە ئ��ەم جیاوازیە بۆخۆی كێشەو پشێوی كلتووری كۆمەاڵیەتی دەهێنێتە ئاراوە .هەر بۆیە وەختەكارێك پ��رۆس��ەی��ەك��ی وەك ه��ەڵ��ب��ژاردنو وەك بابەتێكی مۆدێرنەو پێویست بەواقیعی كۆمەاڵیەتی كوردی خۆی قوت دەكاتەوە، دیبینین هێشتا سیستمو نەسەقەكانی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��یو بەهایی ك����وردەواری لە ئاست پێشوازیكردنێكی ئ��اوهزی��دا نین ل��ەگ��ەڵ��ی ،ب��ۆی��ە ب��ۆ خ��ۆی پڕۆسەیەكی س��ەق��ەتو ن���ادرووس���ت دێ��ت��ە پێشەوە. ئەمەش بۆ خۆیالكردنەوەو خوێندنەوەی ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ی��ان��ەی پێویستە ،ف��اك��ت��ەری ستاتیكیو نەهاتنەوەی ك��وردەواری بۆ پرۆسەیەكی پێویستی وەك هەڵبژاردن گەڕانو پشكنینی گەرەكە ،كە من لێرەدا ب��ەس��ێ خ���اڵ دەی��خ��ەم��ە روو ك��ورت��ی دەك��ەم��ەوە جا چەندە دەیپێكم ئ��ەوە لە سەر ریزكردنی وشەكانی من ناوەستێتو ئ���ەوە داک����هوتو خ��وێ��ن��ەرن ئ��ۆك��ەی بۆ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 42
پێكانی وتەكانم ئەدەن. یەكەم :كلتوورو سازانی كلتووری مادامەكی وتمان كلتوور فاكتەرە .هەر ب��ۆی��ە پ��رۆس��ەی��ەك��ی وەك ه��ەڵ��ب��ژاردن پێویستی ب��ەس��ازان��ی ك��ل��ت��ووری هەیەو چ وەك تاك چ وەك گ��رووپو چ وەك كۆمەڵگا بە دەمەوەچوونو قبووڵكردنی پێویستە ،چونكە كلتوور ب��ەدەرل��ەوەی، كە خەسلەتێكی دووف��اق��یو دوالی��ەن��ەی هەیە ،بەو پێیەی لە الیەكەوە بە تاكەوە گرێدراوەو لە الیەكیتریشەوە بەگشتەوە، كاتێك كلتوور لە هەڵسو كەوتی تاكەكاندا بەدیدەكەین بێگومان لەودۆخەدا كلتوور ب��ە تاكە وەگ���رێ���دراوەو دەن��اس��رێ��ت��ەوە. كاتێكیش كلتوور لە رووكاری سەرووی هەڵسوكەوتی تاكەكانەوە دەردەكەوێت. ئ���ەو ه��ەڵ��س��وك��ەوت��ان��ەش خەسڵەتێكی س����ەرووی ت���اك وەردەگ�����رن بەگشتی بوونیان پێوەدیارە !،لەهەردوودۆخەكەدا بۆ نواندنو قبوڵكردنی بابەتێكی نوێی وەك پرۆسەی هەڵبژاردن چ وەك تاك چ وەك گرووپو چ وەك كۆمەڵو كۆمەڵگا، سەرەداوی قبووڵكردنو پێشوازیكردنێكی عەقاڵنیانەهەر ل��ەوێ��وە دەب��ێ��ت ،م��ادام ل��ەس��ل��وك��ی��ات��ی ورەف����ت����اری ت��اك��ەك��ان��دا دەردەكەوێت بۆیە جێی خۆیەتی بوترێت كە میكانیزمی سەرەكی پەیوەندیگرتن بە شتە نوێیەكانی نمونەی وەك هەڵبژاردن
ك��ەرۆش��ن��ب��ی��ریو ه��وش��ی��اری��ەك��ی ب��ااڵی گەرەكە هەر كلتووری كۆمەڵگایەو هەر لەكلتوورەوە سەرچاوە دەبێت بگرێت. دووەم :فۆبیای گۆران ،مانەوە بە تایبەت ئەو گۆڕانانەی كەلەدەرەوەی ك���وردەواری���ەوە ه��ات��ب��نو ل��ە دەرەوەی كوردەواریەوە سەرچاوەیان گرتبێت .لە ب��ەر ئ��ەوەی ئێمە وەك ن��ەت��ەوەی كورد هەردەم بۆ خۆپارێزیو مانەوەمان وەك رەسەنایەتیو دەستگرتنی زیاترمان بە شوناسی ك��وردەواری��ەوە ،هەوڵی زیاتر مانەوەمان وەك ك��وردو بە خەسڵەتی ك��وردەواری��ەوە .هەروەها بەو پێیەی له رووی سیاسییهوه گورگانخواردو زۆر ك��راوی��ن؛ ه���ەردەم ترسمان ل��ە گۆرانە جۆربەجۆرەكان بووەو بەو ئەزموونەی كوردەواریش ،كە هەردەم نەتەوە زاڵو سەردەسەكانی دەرەوەی ك��وردەواری ه��ەوڵ��ی گ��ۆڕان��ك��اری ن��م��وون��هی غەیرە ك���وردی���ان زۆر ب��ەم��اڵ��ی ك���وردەواری���دا ك��ردووە تا ئیمرۆشی لەگەڵدا بێت هەر گ��ۆران��ك��اری��ەك ل��ەوان��دا سەریهەڵدابێت دواجار خەتەرێكی شۆرینەوەی شوناسی كوردەواریو پارچەكردنێكی جوگرافی بۆ كوردەواری جێهێشتووە ،بۆیە نەگۆڕیو یەك هەڵوێستیو یەكجۆر بوون مانەوە ل��ە س��ەر ب��ون��ی��ادی رەس��ەن��ای��ەت��ی خ��ۆ چ لە بەهاكانیدا ،چ لە نێو ئایینو رێچكە
43
ئاینەكانی نموونەی كاكەییو یارسان.. هتد ،وەك بەرزترین رەگەزی كەسایەتیی كوردی هاتۆتە ئەژمار! بۆیە الت عەجایب نەبێت ئەگەر لە شەستەكانەوە كەسێك الیەنگیری بۆ پارتێك بۆ درووست بووبێت تا ئەمرۆ تەمەنی بەرەو كۆتایی بڕوات هەر بەو ئینتیمایەوە .ئەگەر ئەو الیەنە ئەمرۆ لە ت��ەواوی بەرژەوەندیەكانیشی ب���دات ،ن��ات��وان��ێ��تو ت��رس��ی لەدەستدانی كەسایەتی خۆی ناتوانیێت وازی پێبهێنێت والیەنێكیتر هەڵبژێرێت .وەك وتیشمان ئەمە وەك ترسێك بەرۆكی دەگرێت و بۆی دروست دەبێت. وەك وتمان ترس هۆكارێكی كاریگەرو ئەكتیڤە لەسەر عەقڵی مرۆڤ كەوا دەكات بۆ مانەوەو درێ��ژەدان بە ژیانی! رێگاو شێوازی نوێو جیاواز بگرێتەبەر .گەر بە شێوازێکیتر دەریبڕین ،ترس وا دەكات ئیرادەی مرۆڤ بخاتە گەڕ ،كە دوا جار هەر ئەمەیە مرۆڤی كوردی بەو ترسەی توانیویەتی پێشبڕكێی مانەوەی پێبكات، كە توانا شكانی ه��زریو جەستەیی پێ فراوانتر ببێت ،بیر لە رێگای شیاو بۆ مانەوەی زیاتری بە شوناسی خۆیەوە بكاتەوە. چونكە مرۆڤی ك���وردەواری ئەوەندەی ح���ەزی ب��ەم��ان��ەوەی خ��ۆی ه��ەی��ە وەك كەسێكی ت��ەری��بو ه��اوس��ەن��ك ل��ەگ��ەڵ بنەما بەهایەكانی ك��وردەواریو بابەتەم بەهاییو عەقیدەییو مەعنەویەكان ،بە
الوە گرنگ نەبووە ،كە ئەگەر چی چەند بار لە رووی مادیەوە زیانی پێگەیشتبێت! سێیەم :مانەوە و جوگرافیاو قبولكردن لە ت��ەرزە بیركردنەوەی ك��وردەواری��دا ن���اك���ی ك�������وردی ه��������ەردەم ل��ەپ��ێ��ن��او ب��ەردەوام��ی��دان ب��ە ژی��ان��ی بەشوێن ئەو رێوشوێنانەدا گ���ەراوەو دەگ��ەرێ��ت ،كە هێمنیو دارشتەكانی ئاسودەیی ژیانو كامڵبونی كەسایەتی بە پلەی یەكەم ،لە ب��وارە جۆربەجۆرەكانی وەك ئابوری، كۆمەاڵیەتی ،رۆشنبیری ..هتد دەستەبەر بكات .دواترو بە پلەی دووەم گوزەرانی هێناوەتە بەر چاوانی ،چونكە دوژمنانی ئەو لە رووی ئ��اب��ووریو گوزەرانیەوە زۆرو زەوەندیان پێكردووە بەاڵم بنەما م��ەع��ن��ەوی��ەك��ەی ه����ەردەم ب��ە گرنگترو پاڵپشتی م��ان��ەوەی زان��ی��وە .ئ��ەوەش بە گ��وێ��رەی ت��وان��او بۆ ل��وانو هاتنەوەیان لەگەڵ شوێنو داکهوته سەپاوەكە .ئەمەش وەك پێویستیەكو خ��ەمو خولیایەكی ك���وردەواری ،دی��ارە خ��ەمو خەونی هەر مرۆڤێكیش تەنها لەهزروبیری تاكێكی ئەو كۆمەڵگایەدا كۆنەبۆتەوەو نابێتەوە! ب��ەڵ��ك��و ب��ە ه���ۆی پ��ێ��داوی��س��ت��یو نزیكی بیركردنەوەو ه��اوی��ادەوەریو مێژویی ئ��ەوت��اك��ان��ە ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��اك��ان وادەك����ات وەك سیمایەكی تاكەكان خۆ نمایش بكاتو مرۆڤانێكی زۆرهەڵگری هەمان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 44
خەسڵەتو خواستو ئاوات بن .لێرەوە هوشیاری تاكی كوردەواری لەو ئاستەدا نییە ئەم ترسە بە یەكجاری تێپەرێنێت. ترس لە گۆرانە جۆربەجۆرەكان هەردەم مۆتەكەی پێشكەوتنی كوردەواری بووە، لە بیرمان نەچێت ئەكەر گۆران لەناوەوە سەری هەڵدابێت قبوڵكردن زوو هاتوەتە ئاراو ،كوردەواری زوو ئیدیۆمی (لەگەڵ هامسەران ئەاڵهو ئەكبەر)ی بەكار بردووە، لەگەڵیشیدا رۆیشتووە ،هەردەم لەمەشدا جوگرافیای كوردەواری وای كردووە ئەم گۆڕانكارییە نێوخۆیانە گشتگیر نەبن، كاریگەری نەگەتیڤ جێبهێڵنو چەند جۆر دیالێكتیو چەند جۆر وردە كلتووری بێتە ئاراوەو تەنانەت ئەمرۆش كاریگەری لە س��ەر ج��ۆری بیركردنەوەیان هەبێتو تەنانەت لە پرۆسەیەكی وەك هەڵبژاردندا الت عەجایب نەبێت ناوچەیەك سەرپاك الیەنێك هەڵبژێرێتو لەگەڵیداو لەگەڵ دەسەاڵتەكەیدا بەتایبەت دوای راپەرین سازان بكات .ناوچەیەكیتریش پێچەوانە. ئ���ەوەش ل��ەب��ەر ب��اش��یو گ��ون��ج��اوی ئەو دەسەاڵتە نا بۆ نموونە لە هەڵبژاردنەكانی ش����ارەوان����ی ك��ۆت��ای��ی ن����ەودەك����ان لە كوردوستان ئیسالمیەكان لە ناوچەی ژێ��ردەس��ەاڵت��ی خ��ۆی��ان��دا پ��ل��ەی ی��ەك��ەمو
پارتی لەناوچەی ژێر دەسەاڵتی خۆی پلەی یەكەمو یەكێتی بە هەمان شێوە لە سنووری دەسەاڵتی خۆی .ئەمە بەدەر لە گەوجاندنی هەڵیژاردنو بۆژەكردنی دیموكراسی هیچیتری لێ نافامرێتەوە، ب��ەاڵم لە رووەك��ەیت��رەوە ئەو س��ازانو خواستەی كوردەواریە لە نێو سیستمو بەهاكانیەوە ب��وون��ی ه��ەی��ەو وا دەك��ات ئیدیۆمی (چویتە شاری كوێران دەست بگرە بە چاوانتەوە) بێتە یاسای عەقاڵنی بۆ هەڵبژاردنو دەستی تاكەكان بگرێتو بە شوێن واتای راستەقینەی هەڵبژاردندا ن��ەگ��ەرێ��ن .ب��ێ��گ��وم��ان ئ���ەم ه��ەوی��رە من ل��ێ��رەدا وازی لێدەهێنم ب��ۆ كاتێكیترو ی��ان بۆ ه��ەر كەسێكیتر ،چەنكە ئاوی زۆرت��ر دەكێشێت .من تەنها وش��ەم لە توێژاڵی دەرەوەی روش��ان��دووە ،بۆیە بیركردنەوەیەكی جوانتر بۆ خوێنەر جێ دەهێڵم.
45
لهنێوان ههڵبژاردنهكانی داهاتووی ههرێمو گۆڕانكارییهكانی بههاری ئیسالمیدا رابوونی دیموكراسیی ناوچهكهو كوردستانیش دهگرێتهوه Between the upcoming elections For the Kurdistan region and Islamic spring transitions Renaissance of democracy in the region extend even to Kurdistan عهلی حاجی زهڵمی:نووسینی Written By: Ali Haji Zalmi
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 46
نووسهر ناوی ت �هواوی عهلی عهبدولکهریم حهمه کهریم نهسروڵاڵیه ،که ناسراوه به عهلی حاجی زهڵمی ،له ساڵی ١٩٧٥له گوندی زهڵم له بناری ههورامان لهدایکبووه .ئێستا نیشتهجێی شارۆچکهی خورماڵه .پیشهی مامۆستایه له قوتابخانهی ناوهندی .ئهندامی مهکتهبی راگهیاندنی بزووتنهوهی ئیسالمییه .ئهندامی کارای سهندیکای رۆژنامهنووسانی کوردستانه. ههڵبژاردنهكانی راب����ردووی ه��هرێ��م تا ی رادهیهك جیاوازبوون لهو ههڵبژاردنانه ل�� ه میسری م��وب��ارهكو یهمهنی عهلی عهبدوڵاڵ ساڵحو تونسی زهینولعابدین زادهدا رووی����ان����داوه .ج��ی��اوازی��ی��هك��ان ه��ێ��ن��د ه ج���ی���اواز ن���هب���وون ل���هو ب��گ��رهو ب���هردان���هی ئ��ێ��ران��ی ق��ۆن��اغ��ی ئ��هح��م��هد ن��هژادی گرتبووهوه ،چونك ه تا ئێستاش ل ه دیكیۆمێنتێكی فهرمیدا نییهو نابێت ئ���ۆپ���ۆزس���ی���ۆنو ت���هن���ان���هت ئ����هو ه��ێ��ز ه سیاسییانهش ل ه چوارچێوهی دهسهاڵتدان دان����ی خ��ێ��ر ب�� ه رهون��هق��ێ��ك��ی ژی��اری��یو پرنسیپێكی دیموكراسی ههڵبژاردنهكاندا ب��ن��ێ��ن .درووس���ت��� ه پ��ارت��یو یهكێتی له كوردستاندا هێزی بهرینو بااڵدهستیی جهماوهرین .وهلێ رێو شوێنهكانیان بۆ هێشتنهوهی ئهو بااڵدهستیی ه راستهوخۆ ل ه میكانیزمی هەڵبژاردنهكاندا دیاربوو. ه���هروهك چ��ۆن ئ��هو م��ۆرك�� ه ل�� ه ئاستی ن��ێ��ودهوڵ��هت��ی��دا دان���ی پ��ێ��دا دهن����را ،ب��هاڵم ههمیش ه دانپێدانانی نێودهوڵهتی ب ه پرسی
درووستی ههڵبژاردندا كاتێكه ،ك ه گڵۆڵهی دهسهاڵت ه ناچیزهو خۆسهپێنهكان بكهوێت ه مهترسییهوه .وهك چۆن كاتێك میدیای نێودهوڵهتی ل ه سهر پرسی خۆسهپاندنی س��هدامو موبارهكو بهشار هات ه دهنگ، ك ه ئیدی بوارێك بۆ مانهوهیان لهكایهی سیاسیو بندهستكردنی خهڵكدا نهمابوو. لێرهو ه دهسهاڵتی كوردی دڵنیادهكهینهوه، ك�� ه ه��هم��ی��ش�� ه دی��ك��ی��ۆم��ێ��ن��ت��هك��ان ل��هم��هڕ تهندروستیی دهس��هاڵت كاتێك میدیای جیهانیی قسهیان ل��ه س��هر دهك���ات ،ك ه ب��اری��ان ل�� ه ی��اس��ای م��ان��هوهدا كهوتبێت ه لێژییهوه .ههر بۆی ه دڵخۆشكردن بهمانهو ه له كورسیی دهسهاڵتدا دڵخۆشكردنێكی زانستیو ئاكادیمی نییه .ههر وهك چۆن ل ه ئێستاداو ل ه پاش دهستاودهستكردنی ش��هخ��س��هك��ان��ی دهس����هاڵت ل��هئ��ێ��ران��داو س��هرك��هوت��ن��ی ری���ف���ۆرم���خ���وازهك���ان ل ه س��هروب��هن��دی دادگاییكردنی ن���هژاددان، ك ه م��اوهی ههشت ساڵی دهسهاڵتهكهی ب ه رهم��زی هێزو بهرگریی ئێرانییهكان دادهنرا .لهبهر ئهو ه ئهزموون لهئێستادا ل ه بهر دهم پارت ه كوردییهكاندایه .ههر وهك چۆن لهم رۆژان��هدا ل ه قهتهر ئهزموونی دهستاودهستكردنی ب��اوك ب��ۆ ك��وڕ ل ه پێش روودان��ی قهیراندا دروستبوو .بهو جۆرهش پێویست ه ههڵبژاردنی ئایند ه كورد بكات به بهشێك ل ه كهڵك وهرگرتن ل ه ئهزموون ه ئیجابییهكانو كوردستان بكهن ه ههڵبژاردنێك ،ك ه ل ه دوای كهوتنی هێز
47
پێگهی هێز ه بااڵدهستهكان دیكیۆمێنتو كۆڵینهوهكان رووی درووستو جوانیان پیشانبدهن .كوردستان ل ه ئێستادا دارای ئ��هزم��وون��ێ��ك��ی زهن��گ��ی��ن (دهوڵ��هم��هن��د)و ب��ااڵدهس��ت�� ه ل�� ه حوكمڕانیدا .ناوچهكهو دنیای رۆژههاڵتیش وانهیهكن بۆ ئهوهی خ��هزێ��ن��هی دیموكراسیبوونی زهنگین بكات ،نهك خهزێنهی سهروهتو سامانو مۆنۆپۆڵی بانكهكان درێژ ه پێ بدهن .ئهم ههڵوێست ه له خزمهتی دنیای سهردهمو باڵو بازنهی ئیسالمیو عهلمانییه ،چونك ه گ��ۆڕان��ك��اری��ی ك��اروان��ێ��ك��هو گ��هڕان��هوهی ئهستهمه ،لهو كاروانهدا هێز ه گهورهكان ب��چ��ووك دهب���نو ه��ێ��ز ه بچووكهكانیش گهور ه دهبن .ههر بۆی ه رابوونی ئیسالمی بندهستی قهیران ه ئابووریو كۆمهاڵیهتیو سیاسییهكان چیدی زهنگێكهو دهبێت ببێت ب ه حهتمیهتێكی مێژووییو خۆی ل ه قهرهی دهسهاڵت بداتو ل ه ئاست ئهو دهنگانهدا بێت ،كه دهبێت ببن. ههڵبژاردن ل ه كوردستاندا چۆن دهكرێت؟ ی دهسهاڵت بگێڕێتهو ه بریمهر بهر لهوه ب��ۆ دهس���هاڵت���ی س��هرب��هخ��ۆی��ی خ���ۆی 2 ی ی رێكخستن ی دهركرد ،بۆ جۆر فهرمان ی ی س��ی��اس��یو شێوه ح��ی��زبو ق����هواره ی ی ههڵبژاردن ،ك ه ل ه قۆناغ ئهنجامدان ی ی دهس��ت��وور داه���ات���وودا ت��ا ن��ووس��ی��ن�� ێ بكرێت. ت ك��اری��ان پ ههمیشهیی دهبێ
هاوكات توراسی داگیركاریی ئهمریكی به بهندو باوی یاساكانی عێراقهو ه ل ه گهلێک نهزمی رامیاریتردا ب��هردهوام بوو ،ئهم ت��وراس��هش ه��اوك��ات ب��وو ،ی��ان روونتر بڵێین پاشماوهو زیندووكردنهوهی ههر ئهو بنهما یاساییان ه بوو ،ك ه ل ه سهردهمی پاشایهتیو ئینتیدابی بهریتانیادا سواغی ئینگلیزی پ��ێ��وه دی����ار ب����وو ،ب����هاڵم ل ه ی ههڵبژاردن كوردستاندا ههتا ئێستا یاسا ێ دهس��ت��ك��اریو ی م����اوه ،ب�� وهك خ���ۆ گ��ۆڕی��ن .یاسای كوردستان یاسایهكی كۆپیكراو نیی ه له زلهێزهكانهوه ،بهڵكو یاسایهكی تا رادهی���هك ناتهبای ه لهگهڵ سهنگی ئابووریو كۆمهاڵیهتی كۆمهڵگای ك��وردیو به زۆر ئاوێتهبوون ،یان كهم ئهزموونیی هزری سیاسی پێو ه دیاره. ههر ئهمهش گهلێک جیاوازی ل ه نێوان ه��هردوو كۆمهڵگای عهرهبیو كوردیدا لێدهخوێنرێتهوه .بۆ نموون ه ل ه نێوان ی كوردستانیو عیراقیدا ه��هردوو یاسا ی ک جیاواز ک ل ه یهكچوونو ههندێ ههندێ ههیه. ه��هردوو (قانون كوردستانيو عیراقي) ی ی رێژهی ی ن��وان��دن�� ی س��هرهت��ا پ��هی��ڕهو (ال��ت��م��ث��ی��ل ال��ن��س��ب��ي) Proportional representationدهك������هن ،ن��هك ی (دائ��ري) .یهكهمیان ی بازنهی ههڵبژاردن ی ههڵبژاردن ی ب ه یهك بازنه كوردستان (دائره واحدة) ،Single constituency ی ب�� ه یهك دووهمیشیان ه��هم��وو عێراق
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 48
ی ههڵبژاردن داناوه .وات ه كهسێك، بازنه ی ی��ان حیزبێك ئ��هگ��هر ل�� ه ب��هس��ره خۆ بپاڵێوێت ،ل ه ههولێرو سلێمانیو ههموو ت ی عێراق دهنگدهر دهتوانێ شوێنهكانیتر ی ی پ���ێ ب�����دات .پ��ێ��چ��هوان��هك��هش�� دهن���گ��� ی ک ل ه ده��ۆك خۆ دهبێت .ئهگهر كهسێ بپاڵێوێت ،دهنگدهر ل ه بهسرهو بهغداو ی پێ ت دهنگ شوێنهكانیتریش دهتوانێ بدات .دهنگهكهش ههژمار دهكرێت ،بهاڵم چهند جیاوازییهكیان ههیه: ی كوردستانیدا كهمترین ١ـ��ـ ل�� ه ی��اس��ا ت ک بتوانێ ی ه��هر لیستێ رێ��ژ ه بۆ ئ��هوه ی ت 7%ه .ل ه یاسا ی پارلهمان بێ بهشداری عیراقیدا ئهگهر 1%یش بهێنێت ،دهتوانێت ی ی نیشتمانی ی ك��ۆم��هڵ��ه ببێت ه ئ��هن��دام�� ک ی كوردستانیدا كهسێ عێراقی .ل ه یاسا ت ی بپاڵێوێت ،دهبێ ت خۆ ب ه تهنیا ناتوانێ ی ی ف��رهوان��دا بێت .ب ه پێ ل ه نێو لیستێك ت ی تهنیا كهسێكیش دهتوانێ ی عێراق یاسا ی ی ت��هواو ی بپاڵێوێت .ئهگهر دهنگ خ��ۆ ی ئهنجومهن. هێنا ،دهبێت ه ئهندام ی ی كوردستانیدا سهركردایهت ٢ــ ل ه یاسا ی ههڵبژاردن ی ت��هواوب��وون�� حیزب دوا ی ی نوێنهرهكان ئ����ازاد ه ل�� ه ه��اوێ��رك��ردن�� ی ی یاسا خۆیو البردنو گۆڕینیان .ب ه پێ ی ههڵبژاردن ی تهواوبوون ی دوا عێراقی پ���اڵ���ێ���وراوهك���ان چ���ۆن ل��� ه ل��ی��س��ت��هك��هدا ری��زك��راون ،بهو ج��ۆر ه دهب��ن به ئهندام، ی ی حیزبو رێكخهرهكان سهركردایهتی لیستهك ه ناتوانن هاوێریان بكهن ،الیان
ببهن ،یان بیانگۆڕن. ی ی كوردستانیدا رێژهیهك ٣ـ��ـ ل ه یاسا ی ژنان ی دان��هن��راو ه بۆ بهشداری تایبهت ی ی عیراق ی یاسا ل ه ئهنجومهندا .ب ه پێ ی ی ئهنجومهن دهبێت ب ه الیهن ئهندامان كهمی 25%ئافرهت بێت. ی ی ب ه حكومهت ی دان ٤ــ (ق��اد) ب ه رهسم ی ئهو ی كوردستاندا ناو ه حوكم ههرێم ی 19ی ن��اوچ��ان�� ه ب��ك��ات ،ك�� ه پێش رۆژ 3ی 2003ل ه ژێر دهستیدا بووه ،بهاڵم ی ی سنوور ل ه ههمان م��ادهدا نووسیوێت ی ههر ه��هژد ه پارێزگاك ه وهك كارگێڕی ی ئ��اك��رێو ی دهمێنێت ،دهن��گ��دهران�� خ��ۆ ی عێراق) سهر ی یاساکان شێخان (ب ه پێ ب ه ن��هی��ن��هوانو كفری س��هر ب ه دیالهیه، ی ی نیشتمانی ی ئهنجومهن بۆ ههڵبژاردن ی یهكهم بهشدار كوردستان ،وهك جار ی ی ل ه ههڵبژاردن دهبن ،بهاڵم بۆ بهشداری ی ع���ێ���راقو بۆ ی نیشتمانی ئ��هن��ج��وم��هن�� ی پارێزگاكان ل ه ی ئهنجومهن ههڵبژاردن كوێ دهنگ دهدهن. ی 96ی ی ی��اس��ا ت ب�� ه پ��ێ�� ئ��اخ��ۆ دهش��ێ�� ی بریمهر ل ه ی 15ی 6ی 2004 ههڵبژاردن ی عێراق، ی جاران ی مهدهن عێراق ،حاكم ههڵبژاردن ئهنجام بدرێتو ل ه كوردستان ی 1992بكرێت؟ ی ساڵ ی1 ی یاسا ب ه پێ ئهگهر ئهمهیان بشێت ،ئ��هوا كێشهیهك ی نایهت ه پێشهوه ،ب��هاڵم ئهگهر پێویست ڵ ی��هك ك���رد ئ���هم دوو ی��اس��ای��ه ل���هگ���ه بگونجێنرێنو جیاوازییهكانیان چارهسهر
49
بكرێت ،چ الیهنێك خ���اوهن دهس��هاڵت�� ه ی ی له سهر بدات؟ ئایا ئهنجومهن بڕیار ی ی كوردستانه؟ یان كۆنگره نیشتمانی ی ی بااڵ ی عێراق؟ یان كۆمیته نیشتمانی ی ه���هڵ���ب���ژاردن (س����هر ب ه س��هرپ��هرش��ت�� ی ن��هت��هو ه یهكگرتووهكانه)؟ ی��ان دادگ��ا دهستووریی؟ ی ههڵبژاردن ی 1992 ی ساڵ ی 1 یاسا ی زۆرو ل�� ه كوردستاندا ك��هم��یو ك��ورت�� ی تێدایه ،پێویست ه بهر ی گ��هوره خهوش ی ی بنهڕهت ی داهاتوو بیرازی ل ه ههڵبژاردن ب��ك��رێ��ت .پ��ێ��وی��س��ت�� ه ک��هس�� ه س��ی��اس��یو ی ك��ورد ی��اس��ای��ی��هک��انو رۆش��ن��ب��ی��رهك��ان�� ل�� ه ئ��ێ��س��ت��او ه ب��ك��هون�� ه ت��اووت��وێ��ك��ردنو ههڵسهنگاندنی. ی ههڵبژاردن ل ه كوردستاندا گیروگرفتهكان ی باش ئارامه، كوردستان تا ئهندازهیهك ئاسایش پارێزراوه ،تۆڕ ه تێرۆریستییهكان ی بدهن ،ئهمهش تا ئێستا نهیانتوانیو ه تێك ی ههڵبژاردن. ی گرنگ ه بۆ ئهنجامدان مهرجێك ی باش ی كوردستان تا ئهندازهیهك خهڵك ی ئهزموونی پ��هی��داك��ردو ه ل ه ئهنجامدان ی ههڵبژاردندا .ئهزموونی یهكهم ههڵبژاردن ی ی .1992ئ��هزم��وون��ی ههڵبژاردن س��اڵ�� ی شارهوانییهكان .ئهزموونی ههڵبژاردن رێكخراو ه دیمۆكراتیو پیشهییهكان. ی سهرژمێرییو ئامار دامو دهزگ��اك��ان�� ل ه كوردستاندا ،ل��ێ��وهش��اوهو ش��ارهزاو
ی ی درێ��ژ ه ب ه ئ��ازاد ئ��اگ��ادارن .سااڵنێك ی ی رێ��ك��خ��راوهك��ان�� ك��ار دهك����هن .ئ��ام��ار ی نهتهو ه یهكگرتووهكان ،رێكخراوهكان ف���او ،یۆنیسكۆ ،یۆنیپ ،ه��هم��ووی��ان له ی ی رێك ب��هر دهس��ت��دای��ه .ئ��هت��وان��ن لیست ی ی دهنگدانیان ههیهو لیست ی ماف ئهوانه ههڵبژاردنو پێویستیی ه ژێرخانییهكانی دابین بكهن. ی چهندین ملیۆن دۆالر بۆ ههڵبژاردنهكان ع��ی��راق ت���هرخ���ان ك�����راوه .ك��وردس��ت��ان ی ب ه كار بهێنێتو ی خۆ ت بهش دهتوانێ ی ئهوهند ه ی دارای��� ی ئێستا ت��وان��ا خۆش ی ههڵبژاردن ک ل ه خهرج دهبێت ،ک ه بهشێ دابین بكات. ی ی چهند ساڵ ی كوردستان ل ه ماوه خهڵك ی ی باش هۆش راب��ردوودا تا ئهندازهیهك ی پ��هی��داك��ردووه، ی ـ��ـ دی��م��ۆك��رات�� سیاس ی س���هرك���رد ه ح��ی��زب��یو ح��ك��وم��ی��ی�� هك��ان�� دهناسێت. ی ی ب��اش��ن ،جێگه ئ��هم��ان�� ه ه��هم��وو ش��ت�� دڵ���خ���ۆش���یو ئ���وم���ێ���دن ،ب�����هاڵم چ��هن��د گیروگرفتێك ل ه رێگهدان ،ئاڵۆزو نالهبارن، ی كورد ل ه ی پ��هژارهو ترسن .ئێمه مایه ی ع��ێ��راق��دا چیمان دهوێ���ت؟ ك��وردس��ت��ان�� ی ی دامهزراوگهل ت بناغه ئایا دهمانهوێ ی م��ٶس��س��ات ال���دول���ة State دهوڵ���هت��� institutionsدابمهزرێنینو دهوڵهتهوان ێ بگهیهنین؟ رجل الدولة Statesmanپ ی ی عێراق ،ناوچهكان دهمانهوێت كوردستان ی ی حكومهتهكان ی ئێستا ژێ��ر دهس��هاڵت��
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 50
ههرێم ل ه ده��ۆكو سلێمانیو ههولێرو ی ی سنوور ی دهرهوه ناوچ ه دابڕاوهكان ی ههرێم ،ل ه یهك ههرێمدا ل ه ژێر سایه ی نیشتمانیو ل�� ه ژێر ی��هك ئهنجومهن ی ی ههرێمدا ب ه پێ ی یهك حكومهت دهسهاڵت یهك دهستوورو یاساو رێنماییدا بژین؟ ی ع��ێ��راق ببێته ت كوردستان دهم��ان��هوێ�� ی بیرو ی ئاشتیو پێكهو ه ژیان مهڵبهند ی ج���ۆراوج���ۆر .ببێت به ب���اوهڕو حیزب ی ی هێمنانه ی گوێزانهوه ی باش نموونهیهك دهسهاڵت ل ه دهستێكهو ه بۆ دهستێكیترو ل�� ه ح��ی��زب��ێ��ك��هو ه ب��ۆ ح��ی��زب��ێ��ك��یت��ر ،ی��ان ی ت ه��هر ن��اوچ��هی��هك ب��ۆ خۆ دهم��ان��هوێ�� حكومهتێكی سهربهخۆی فیدرالی ههبێت. سلێمانی ،گ��هرم��ی��ان ،ههولێر ،بادینان، ی عێراق: كهركوك وهك پارێزگاكانیتر ڵ ه��هر یهكهیان ب��هس��ره ،ن��هج��هف ،موس ت ی بێت .دهمانهوێ ی فیدرال ق��هوارهی��هك�� ێ بگهیهنینو ی جهنگ Warlordپ ئهمیر ی جهنگ وهك ل ه ئهفغانستان ئهمارهت ه��هی��هو ئێستاش خهریك ه ل�� ه فهلوجهو س��ام��هڕاو باقووبهو نهجهفو بهسرهو عیماره دروست دهبێت دابمهزرێنین؟ ئێستا ب ه رواڵ��هت ی��هك پارلهمان ،یهك ی كوردستانمان ی نیشتمانی ئهنجومهن ک ههیه ،بهاڵم دوو كابینهو بۆ ههر وهزارهتێ ی دوو وهزیرو بۆ ههر بهڕێوهبهرایهتییهك ی دوو ب��هڕێ��وهب��هرو دوو بودجهو گشت ی پێشمهرگهو دوو جۆر دادگاو دوو هێز ی ی ئاسایشو دوو دهزگ��ا دوو دهزگ���ا
ی تایبهتو زانیاریمان ههیه. رێكخستن ئهمان ه ههموو ه��هڕهش�� ه ل ه ههڵبژاردن ی راستهقینهو ترسناكو دهكهن .ههڕهشه ك���وش���ن���دهن .ئ���هگ���هر ه���هڵ���ب���ژاردن ل ه ی خۆپااڵوتنو كوردستان كرا ،ئاخۆ ئازاد ی ی س��ن��دووق�� دهن�����گ�����دانو س���هالم���هت��� ی ی ژێر دهسهاڵت ههڵبژاردن ،ل ه ناوچهكان ی پ��ارت��ی��دا ب��ۆ پ���اڵ���ێ���واروو دهن��گ��دهران�� ی یهكێتیو هاوپهیمانهكانیو ل ه ناوچهكان ی یهكێتیدا بۆ پاڵێواروو ژێ��ر دهس��هاڵت�� ی چۆن ی پارتیو هاوپهیمانهكان دهنگدهران دابین دهكرێت؟ ئاخۆ دوو حیزب ه دهسهاڵتدارهكه ،پارتیو یهكێتی ،ئهگهر الیهكیان زۆرینهو الیهكیان ی ی ئهنجامهكان ی ه��ێ��ن��ا ،رێ���ز ك��هم��ی��ن��ه ههڵبژاردن دهگرن؟ ئهگهر رێزیان گرت مهرجهكانیان چییه؟ ی روودهدات؟ ئهم ئهگهر رێزیان نهگرت چ دوو (ئیداره)ی ه چۆن یهك دهخرێنهوه؟ ی پێشمهرگهو پۆلیسو هێز ه چهكدارهكان ئ��اس��ای��ش چ���ۆن ت��ێ��ك��هاڵو دهك��رێ��ن��هوه؟ ی وهزی��رو ئ��هم ه��هم��وو وهزی���رو وهكیل وهزی����ر ب�� ه وهك���ال���هتو م��وس��ت��هش��ارو ی پارێزگارو خهبیرو پارێزگارو جێگر ی گشتیو جێگرهكانیانو ب��هڕێ��وهب��هر ی ناحیهو سهدانو قائیمقامو بهڕێوهبهر ی ه���هزاران (منتفع)و (مستفید) ل ه بوون ی كۆسپو تهگهرهو (دوو ئیداره) بۆ ئهوه ئاستهنگو گیروگرفت دروس��ت نهكهن،
51
ی ئیدارهدا ی یهكخستنهوه چۆن ل ه پڕۆسه جێ دهكرێنهوه.
سهرچاوه:
ــ British institute for middle east in 445.78 London. Documentary paper ــ عبدالرزاق حسني :تأریخ الوزارات العراقی ة ج،7 344 ــ دهستووری كاتیی عێراقی ــ یاساكانی ههرێمی كوردستان 1993
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 52
قهیرانهكانی دهستاودهستكردنی دهسهاڵتو داهاتووی نهخشهی سیاسیی ههرێم Devolution of power crises and the future of the political map of the Kurdistan region
نووسینی :ئاراس رهفیق Written by: Aras Rafiq
53
یهكهم :هاوشێوهسازیی دیمۆكراسی ك��ۆم��هڵ��گ��هی م��رۆڤ��ای��هت��ی ل�� ه م����هودای چاالكیی سیاسییدا ئایدیاو بۆچوونگهلی ج���ۆراوج���ۆر ت��ێ��ی��دا س��هری��ه��هڵ��داوه ،ك ه ئامانجیان پێكهێنانی كۆمهڵگهیهكی باشتر ب��ووه ،بهاڵم ل ه ئێستادا دیموكراسی ب ه زهریفترین مۆدێل بۆ بهڕێوهبردنی واڵت ههڵبژێردراوه. رووتێكردنی زیاتری رۆژ ل ه دوای رۆژی كۆمهڵگهكان بۆ دیموكراسی وای كرد ئ��هم دی��اردهی��ه بچێت ه نێوهندی گوتار ه سیاسییهكانهوه .ب�� ه ه��ۆی ج��ی��اوازی��ی بنهڕهتی ل�� ه پێكهاتهی كۆمهڵگهكانداو ف��رهج��ۆری ك��ل��ت��ووریو فرهکهمایهتیو جیاوازیی دیمۆگرافیو ئاستی پێشكهوتنی ئابووریو ئایینو چهندین رهههندیترهوه، بوو ب ه هۆی دروستبوونی مۆدێلی جۆراو ج��ۆری دیموكراسی ل�� ه كۆمهڵگاكاندا. دیموكراسی بوو ب ه چهمكێك زۆر لهو ه فرهوانتر كرا ،که ل ه سنووری كهلتوور ه رۆژئاواییهكاندا قهتیس بكرێت .ل ه ههموو شوێنان باس ل ه دیموكراسی دهكرێت. ئهم دیاردهی ه بۆ دهوڵهتو حكومهتهكان وهك تایبهتمهندیهكی باشی سیاسیو پڕۆژهیهكی پێویست ،ك ه دهبێت بۆ ههموو نهتهوهكان ئهنجام بدرێت خۆی بهیانكرد. كۆمهڵگهی ك���وردی ،ك ه كۆمهڵگهیهكی نهریتییهو ل��هو كۆمهڵگایانهیه ،ك ه ئهم دی��اردهی��هی وهرگ��رت��وو ه ل ه كلتوورێكی
ج��ی��اواز ب�� ه ك��ل��ت��ووری خ���ۆی ،ب��هم��هش مهرجهكانی پێویست بۆ خولقاندنی ئهم دی��ارد ه سیاسییهی ل ه بهردهستدا نییه، چونك ه یهكێك ل ه جیاوازییهكانیان بریتیی ه ل ه پێناسهی م��رۆڤو س��ن��ووری مافو ئازادیهكانییهتی ،ه��اوك��ات تاكگهراییو دۆخو پێگهی تاك ل ه كۆمهڵگادا ،ئهمهش ێ ئ��ام��ادهك��ردن��ی بیری ب���هدی ن��ای��هت ب�� كۆمهڵگا ،ه��هروهه��ا گ��ۆڕان��ی سیستمی ف��ێ��رك��اریو پ����هروهردهی����ی ،دهرهن��ج��ام ئهم جیاوازییان ه وای��ان ك��ردوو ه پێوان ه زهینییهكان س��هب��ارهت ب ه دیموكراسی لهگهڵ پیادهو كردهی دیموكراسیدا ناکۆک ب��وهس��ت��ن .ب�� ه وات��ای��هک��یت��ر ،كۆمهڵگای ك��وردی رهگی نهریت ه دیموكراتییهكانی تێدا بهرجهست ه نییه .ل ه كۆمهڵگای ئێمهدا، به هۆی ئهو پێشین ه مێژووی ه خراپهوه، ك ه بوو ه ب ه پاشخانی فهرههنگی رامیاریی ئێم ه ههردهم وهكو میللهتێكی ژێردهستی دهس��هاڵت�� ه س��ت��هم��گ��هرهك��ان ب�� ه ئایینیو غهیر ه ئایینیشهوه ،وا بووه بهكردهو ه مل بۆ دیموكراسی دانهدهین .ههر چهند ب ه دروشم لهگهڵیدابین ،بهاڵم ئهم فهرههنگ ه شێوێنراوهو بۆ ئهفراندنی دیاردهیهكی ێ ئاماد ه نییه .بهرپهرچدانهوهی سیاسی نو ناوخۆیی بۆ پهیدا دهبێت .وات ه سیستمی ب����هڕێ����وهب����ردن ب���� ه ه�����ۆی گ���وش���اری دهرهكییهو ه ناچار مل بهرهو دیموكراسی دهنێتو بهرپهرچدانهو ه ناوخۆییهكانیش دیسان ل ه بهردهم پیادهی دیموكراسیدا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 54
لهمپهر دهبن .ئهمهش ل ه كۆمهڵگایهكهو ه بۆ كۆمهڵگایهكی دی دهگۆڕێت .دوا جار ئهم مۆدێل ه ل ه بهڕێوهبردن شكڵێكیتر وهردهگرێت .روونتر بڵێین مۆركی ئهو فهرههنگ ه ل ه خۆ دهگرێت ،ك ه تیایدا به ئ��هزم��وون دهب��ێ��ت .ب��ۆ وێ��ن��ه ،سیستمی ب���هڕێ���وهب���ردن���ی ك������وردی ،م��ۆدێ��ل��ێ��ك��ی بهڕێوهبردنی تایبهته ،ك ه ل ه كاتی كرداردا ل ه ههموو مۆدێلهكانیتری بهڕێوهبردن جودایه . ل�� ه ك��ۆم��هڵ��گ��هی ك����وردهواری����دا مهیلی دیموكراتیخوازان ه بوونی ههیه .بۆ وێنه، فرهحیزبی ب��ووی ههیه .رێكخراوهكانی ك��ۆم��هڵ��گ��هی م���هدهن���ی ب��وون��ی��ان ه��هی��ه. دهس��ت��وورو دادگ��اك��ان ب��وون��ی��ان ههیه. ههڵبژاردنیش بوونی ههیه .بهاڵم ئهوهی بوونی نییه ،ماهییهتی راستهقینهی ههر یهك ه لهو رهگهزانهیه ،ك ه دیموكراسییهتیان ێ دهپ��ێ��ورێ��ت .ل��ێ��رهدا دهت��وان��ی��ن ئهم ه پ�� ناوبنێین گرفتهكانی دیموكرسی كوردی، ی��ان تهنها ل ه رووك���اردا ئ��هم بنهمایان ه بوونیان ههیهو هاوشێوهسازی كراو ه ل ه گهڵ ئهو فهرههنگ ه سیاسییانهدا ،ك ه ئاشنا ب ه نهریتی دیموكراسین ،ل ه كۆمهڵگهی كوردیدا بۆ ئازادی مهیلێكی یهكپارچهو یهكگرتوو نییه ،رهنگ ه ئهمهش پهرشو باڵوبوونی پێكهات ه كۆمهاڵیهتیهكان بێت، بهم شێوهی ه ئیرادهیهكی دیموكراتخوازی یهكگرتوو شكڵ ناگرێت . ل�� ه ك��وردس��ت��ان��دا دهس����هاڵت ب��ه دهن��گ��ی
زۆری��ن��هی خ��هڵ��ك ه��ات��وهت�� ه س��هر ك��ار، بهاڵم ئهم زۆرینهی ه ل ه پێناوی دهسهاڵتی نوخبهیهكی سیاسیی دی��اری��ك��راودا كار دهكاتو كهمین ه رهدووی خۆی دهخات، وات ه دهسهاڵت دهبێت ه تاكتیكو لێرهدا فێڵ ل ه دیموكراسی دهكرێتو دهس��هاڵت ل ه دهستی تاك ه كهسێكدا كۆ دهبێتهوه. ب��وون��ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ل�� ه ك��وردس��ت��ان��دا گوڕو تینێكی باشی ب ه پڕۆسهی سیاسی ب��هخ��ش��ی .سیستمی دی��م��وك��راس��ی ل ه دروشمهو ه گۆڕی بۆ كردارو دهسهاڵتی ناچار كرد ب ه خۆیدا بچێتهوه ،بهاڵم ئهم ناچاركردن ه دهسهاڵتی وا لێكرد زۆر ب ه توندی دهست ب ه بهرژهوهندی ه حیزبیو تایبهتییهكانهو ه بگرێتو ب ه شوێن رێگای ج��ۆراو ج��ۆردا بگهڕێت بۆ پاراستنیان، ل���هب���هر ئ�����هوهی ه��هرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان هێشتا ل ه سهرهتای ئهوهدای ه سیستمی حوكمڕانیی خۆی دیاری بكاتو كایهكانی ب��هڕێ��وهب��ردن��ی واڵت ب�� ه دام���هزراوهی���ی بكات .ههروهها پهیوهندیهكانی ل ه گهڵ ێ بهغداو دراوسێكانی ب ه شێوهیهكی نو یهكالیی بكاتهوه .ه��هر لهبهر ئهوهش ه ههرێمی كوردستان چهند تایبهتمهنییهكی ه��هی��ه .ل���هوان���ه رهه���هن���دی نیشتمانیی ه چ ل�� ه ئاستی م��هس��هل�� ه ناوخۆییهكانی ههرێمو ئهو مهسهالنهی پهیوهندیان ب ه بهغدادهو ه ههیه ،ل ه سهر ئاستی بهغدا وهك س��ن��ووری ه��هرێ��مو بابهتی هێزی پێشمهرگه ...هتد .لهم ناكۆكییانهدا رهنگ ه
55
ههموو پارت ه سیاسیی ه كوردییهكان یهك ئامانجیان ههبێت ،بهاڵم پارتی دهسهاڵت تهنها خۆی نوێنهرایهتیی ههموو پێكهات ه ێ ئ����هوهی بیر ت ب�� ك��وردی��ی��هك��ان دهك����ا ل��هو ه ب��ك��ات��هو ه ه��هر الی��هن��ێ��كو دیدێكی ن بۆ چارهسهری مهسهلهكان جیاوازیا ههیه .ئهم ه ل ه الی��هك ،له الیهكیترهوه، كێش ه ناوخۆییهكانی ههرێم وهك بابهتی سیستمی حوكمڕانی ،ك ه ل ه رهشنووسی دهس����ت����ووردا دی����اری����ك����راوه ،خاڵێكی گرنگی ناكۆكییهكانی نێوان دهس��هاڵتو ئۆپۆزسیۆنه ،ههردووال دیدو تێڕوانینی ج��ی��اوازی��ان ب��ۆ پ����ڕۆژهی رهش��ن��ووس��ی دهستوور ههیه .لهوان ه دهسهاڵت ویستی ل ه رێگای راپرسیی جهماوهرییهو ه پهسهندی ب��ك��ات ،پ��اش��ان ه��هن��دێ��ك ل�� ه م��ادهك��ان��ی ههمووار بكرێنهوه ،ب��هاڵم ئۆپۆزسیۆن رهتیكردهو ه لهبهرئهوهی هێشتا زۆربهی خهڵكی ك��وردس��ت��ان ن��ازان��ن گرفتهكانی ئهم دهستوور ه چین .ههروهها ل ه دوای پهسهندكردنی ل ه راپرسییهكهدا ،ههندێك لهو مادانهی كاریان له رهشنووسهكهدا ئ��ام��اژهی پێكراوه ،پێکراوه ،ناتوانرێت ه��هم��ووار بكرێنهوه ،ل��هوان�� ه سیستمی حوكمڕانیی ههرێمی ك��وردس��ت��ان��ه ،ك ه خاڵی گهوههریی ناكۆكییهكانی نێوان ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆنو دهس��هاڵت�� ه ئۆپۆزسیۆن دهیهوێت بكرێت ه پهرلهمانی ،چونك ه ئهگهر ب ه شێوهی سهرۆكایهتی بمێنێتهوه ،به پێی ئهو دهسهاڵتانهی ل ه دهستوورهكهدا
ب ه س��هرۆك دراوه ،ئهوا دهرگ��ا ل ه سهر پشت ه بۆ ئهوهی بهرهو دیكتاتۆریهت مل بنێت ،ل ه كاتێكدا پێویست ه سهرۆك تهنها دهس��هاڵت��ی (تهشریفاتی)ی ههبێت .ئهو دهسهاڵتانهی ب ه سهرۆكی ههرێم دراون، مهترسین بۆ سهر دیموكرسیهت ل ه نێو واڵتدا ،لهوانه ،ك ه ل ه مادهی 65دا هاتوون، سهرۆك بیستو چوار دهسهاڵتی ههیه، گرنگترینیان ئ���هوهی���ه ،ک��ه دهت��وان��ێ��ت پهرلهمان ل ه كار بخات ،یاسا دهربكات باری نائاسایی رابگهیهنێتو وهزیریش لهكاربخات .سهرباری ههموو ئهمانهش ل ه كار البردنی سهرۆكی ههرێم پڕۆسهیهكی س��هخ��تو دژواره .ب��ۆ تۆمهتباركردنی پێویست ه 71ئهندام پهرلهمان دهنگی له سهر بدهن ،پاشان بچێت ه بهردهم دادگای دهستووریو ئهوان بتوانن له سهر كار الی بهرنو دهبێت پێنج ئهندام ل ه حهوت ئهندامهكهی دادگای دهستووری دهنگی ل ه سهر بدهن ،ل ه كاتێكدا بهپێی رهشنووسی دهستوورهكه ،ئهندامانی دادگا له الیهن سهرۆكی ههرێمهو ه دیاری دهكرێن .لێرهدا دهپرسین ،دادگ��ای��هك س��هرۆك��ی ههرێم خۆی ئهندامهكانی دیاری كردبن ،چۆن دهتوانن ل ه سهر كار الی بدهن؟ ههروهها به پێی بۆچوونی ئۆپۆزسیۆن ل ه نێو رهشنووسهكهدا دژیهكی دهبینرێت لهوان ه ل ه دهروازهی یهكهم :مادهی 1دا هاتوو ه سیستهمی حوكمڕانی پهڕلهمانییه ،بهاڵم له م��ادهی 59دا دهبێت ب ه دهسهاڵتێكی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 56
تێكهاڵو ل ه ههمان رهشنووسدا ل ه مادهی 65دا دهس��هاڵت�� هك��ان��ی س��هرۆك��ی ههرێم دی��اری دهك��اتو سیستهمهك ه دهبێتهو ه ب ه سهرۆكایهتی ،ئهمهش دژبهیهكییهكی ئاشكرای ه له مادهكانی ئهو دهستوورهدا. ه��هروهه��ا له م��ادهی 19ی دهس��ت��ووری ههمیشهیی ع��ێ��راق��دا رێ��گ��ای داوه ،ك ه ه���هرێ���م دهس����ت����ووری ه��هب��ێ��ت ،ب���هاڵم نابێت ناكۆك بێت ب ه بڕگهو مادهكانی دهستووری عێراق ،بهاڵم ل ه سهر دوو ئاست دژیهكی دهبینرێت ،یهكهم ل ه سهر ئاستی سیستمی حوكمڕانی ،كه عێراق پهڕلهمانییهو ه��هرێ��م سهرۆكایهتییه، ه��هروهه��ا ل ه عێراقدا سیستمی ئیداری الم��هرك��هزی چهسپاندوه ،ب��هاڵم ههرێم مهركهزییهتی ئ��ی��داری��ی چهسپاندووه. ئ��هم��ان��هو چ��هن��دی��ن ب��ڕگ��هو م���ادهیت���ر، ك�� ه جێی مهترسیی ئۆپۆزسیۆنن ،که رهههندی الستیكییان ههیهو دهكرێت ل ه الیهن دهسهاڵتهو ه خراپ بهكاربهێنرێن. لهوانه ،مهسهلهی تۆمهتباركردنی پارتی سیاسیو مهسهلهی خۆپیشاندانو بابهتی ئابووریو هێزی پێشمهرگه ...هتد. خ��اڵ��ێ��ك��یت��ر ،ک��ه دهس��ت��اودهس��ت��ك��ردن��ی دهس��������هاڵت��������ی س�����هخ�����ت�����ك�����ردووه، هاوچارهنووسی پارتیو یهكیهتییه .ئهوان پارێزگارو پاسهوانی ئهو ژینگهیهن ،ك ه خۆیان خولقاندوویانه .ئۆپۆزسیۆنیش پاسهوانی خواستهكانییهتی ،ك ه دهكرێت ل ه نێو ههمان ژینگهدا بكوژرێن .مهترسیی
پ��ارت��یو یهكیهتی ل��هم الی�� هن��هو ه ئهوهی ه ل�� ه داه��ات��وودا ب�� ه ه��ۆی ئ��هو ژینگهیهی خولقاندیان ل ه راب���ردوودا ،ك ه خاوهنی ههڵهی زۆر گهورهن ل ه ئاستی نهتهوهییدا وهك گهندهلیو شهڕی ناوخۆو هێنانی هێز ه بیانییهكان دژی یهكتری ترسی سزادانیان ههی ه ل ه داه��ات��وودا ب ه هۆی نهمانی دهس����هاڵتو ه��ێ��زی ئ��اب��ووریو هێزی چ��هك��دارهوه .بۆی ه ههر رێگایهك بێت دهیگرنهبهر بۆ ئهوهی دهسهاڵت ل ه دهستیاندا بمێنێتهوه. ب��وون��ی ف��رهح��ی��زب��یو پ��ارت��ی سیاسی پێویستییهك ه ل ه پێویستییهكانی بوونی دی��م��هك��راس��ی��ی��هت ل���ه ه����هر واڵت��ێ��ك��دا. بوونی پێگهو دهسهاڵتی حیزب دیسان دهستنیشانی ئهو ه دهكات ،ك ه دیموكراسی لهو كۆمهڵگهیهدا ل ه چ ئاستێكی گهش ه سهندندایه ،ب��هاڵم رۆڵو ئهركی حیزب ل�� ه ك��ۆم��هڵ��گ��ای ك���وردی���دا ه��هم��وو خاڵه جیاوازهكانی نێو كایهی كۆمهاڵیهتیو سیاسیو ئ��اب��ووری كۆنترۆڵ ك��ردووه. ه��هم��وو ئ��هو دهس��هاڵت��ان��هش��ی ه��هی��ه ،ك ه پێویست ه حكومهت ههیبێت .ب ه جۆرێك سوپاو سهرچاوهی ئابووری دوو كهرتی زۆر گرنگن ،ك ه پێویست ه سهربهخۆبنو ل ه ملمالنێی سیاسیدا بۆ بهرژهوهندیی هیچ الی��هك بهكار نههێنرێن .سوپا ل ه ێ ب��ڕی��اری دهس��ت��ی دادگ���اداب���ێ���ت .ب��ه ب�� دادگ��ای�� هك��ی س��هرب��هخ��ۆو دوور ل�� ه هیچ دهستتێوهردانێك ،هیچ ك��هسو الیهنێك
57
نهتوانێت جووڵ ه ب ه سوپا بكات .بهاڵم ل ه كوردستاندا ئهم ه حیزبو نوخبهیهكی دووهم :ئینتیمای نهگۆڕ ل ه الی تاك دیاریكراو دهسهاڵتیان بهسهریدا ههیه. دی��ار ه ناتوانرێت ل ه كۆمهڵگهیهكدا باس دهس���ت���هواژهی ئینتیمای ن��هگ��ۆڕ وهك ل ه دیموكراسییهكی راستهقین ه بكرێت دی��اردهی��هك��ی نهرێنی بهكاردههێنین ل ه ئهگهر ئهم ه شێوازی حوكمڕانیهكهی بێت .الی ت��اك ل�� ه كۆمهڵگای ك��وردی��دا ،ئهم ئهمهش ئهو ه دهگهیهنێت بوونی حیزب ه ئینتیما نهگۆڕ ه وات��ای ئهو ه دهبهخشێت دهس��هاڵت��دارهك��ان لهمپهرن ل�� ه ب��هردهم هاوواڵتیی ك��ورد الیهنگیری بۆ پارتو پ��ڕۆس��هی ه��هڵ��ب��ژاردن��ێ��ك��ی ب��ێ��خ��هوش��دا .الیهنێكی سیاسیی بڕیاری پێش وهختی ه��هر كاتێك مهترسی ب��ۆ س��هر پێگهو ل�� ه س��هر دراوه ،ن��ات��وان��ێ��ت ب�� ه ئاسانی ب��هرژهوهن��دی��هك��ان��ی ن��وخ��ب��هی سیاسیی وازی لێ بهێنێت ،بیركردنهوهكانی ل ه دهس���هاڵت���دارو ح��ی��زب��هك��ان��ی��ان دروس���ت قۆناغی كۆمهڵگای نهریتیدایهو لهگهڵ ب��ێ��ت ،ئ���هوا س��وپ��او ك��هرت��ی ئ��اب��ووری��ی پیادهی دیموكراسیدا یهك ناگرنهوه .به بهكاردههێنن ،ههر وهك ل ه راب��ردوودا واتایهكیتر ،پهڕینهو ه ل ه بیركردنهوهی چهندین جار بینراوه .ل ه كاتێكدا پێویست ه خێڵهكیو ئینتیمابوون بۆ خێڵو كهسایهتی حیزب به یاسا سنووری دهسهاڵتهكانی ل�� ه س��هر ب��ن��هم��ای ق��ورب��ان��یو پێشینهی دیاری بكرێتو خهریكی پهروهردهكردنی مێژوویی ،ههروهها له سهر بنهمایهكی ك��ادری سیاسیی پێگهیشتوو پابهند ب ه ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ی ن���هگ���ۆڕو چ��هق��ب��هس��ت��وو یاسا ناوخۆییو نێو دهوڵهتیهكانهو ه بێت ،ب��ن��ی��ادن��راوه ،ك��ه ل��هك��ات��ی ه��هڵ��ب��ژاردن��ی که ل ه سهر بیرێكی گۆشكراو ب ه سیستمی نوێنهردا هێزی ئاسمانی تهحهكوم ب ه چارهنووسی تاكهو ه دهكات .بهرپرسیاریی دیموكراسی رایان بهێنێت. دواج��ار ئ��هم ههموو كهمیو كورتییان ه ئهو ههڵبژاردن ه دهرهنجام سزاو پاداشتی ل ه زهمینهی سیاسیی ههرێمدا پڕۆسهی ل ه الیهن هێزێكی بانزهمینییهو ه دهدرێت، ه����هڵ����ب����ژاردنو دهس��ت��اودهس��ت��ك��ردن��ی ل����هم ب����ارودۆخ���� ه ن���هگ���هی���یو ن��ام��ۆ ب ه دهس���هاڵت م��هح��اڵ دهك���اتو ئ��هگ��هر بهو فهرههنگی دیموكراسییهدا تاك ناتوانێت شێوهی ه ب����هردهوام بێت؛ ئۆپۆزسیۆن قوربانییهكانی ڕاب����ردووی ف��هرام��ۆش دهك��ات�� ه ئۆپۆزسیۆنێكی شۆڕشگێڕو بكات ،ناتوانێت ل ه بیركردنهوهی نوێنهر ه پ���ڕۆس���هی س��ی��اس��ی��ی ك����وردی دهخ��ات�� ه ئایینیهكان دهرچێت .لهم ساتهدا پرۆسهی دۆخ��ێ��ك��ی ق���هی���ران���اوی���ی���هوه .ل��هوان��هی�� ه سیاسی ،ك ه دهیهوێت تهمسیلی جهوههری مهترسیی گهوره بهدوای خۆیدا بهێنێت .دیموكراسی بكات ،ك ه ههڵبژاردنه ،ب ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 58
ق��هی��ران��دا گ���وزهر دهك����ات ،ناتوانێت ل ه شانۆی سیاسیدا خۆی نمایش بكات .ب ه واتای ئهوهی لێرهدا شههیدێك یاری ب ه چارهنووسی بنهماڵهیهكهو ه دهك��ات .بۆ وێنه ،كاتێك كهسێك خاوهن شههید ه ل ه پارتێكی سیاسیداو ل ه زهمهنێكی مێژوویدا ب���ووه ب��ه ق��ورب��ان��ی ل�� ه ك��ات��ی پ��ڕۆس��هی دهن��گ��دان��دا دهبێت ه كارنامهو ل ه جیاتیی ویژدانی كهسو كارهكهی بڕیار دهدات، لێرهدا دڵسۆزی بۆ خوێنی قوربانی واتای ناهۆشیاری دهگهیهنێت ،ل�� ه پڕۆسهی دی��م��وك��راس��ی��دا ،دهس��ت��اودهس��ت��ك��ردن��ی دهسهاڵت دهخات ه دۆخێكی سستو پهكی دهخات. دروش�����م�����ی ق����ورب����ان����یو پ��اش��خ��ان��ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕیو دروش���م��� ه ئایینیهكان جێگهیان ب�� ه دروش��م��ی ب��ی��رك��ردن��هوهی باشتر گۆڕانكاری شارستانیو خزمهتی باشتر لێژ ك����ردووه .ئ��هم��هش ئ��هوهی لێدهكهوێتهوه ،ك ه تاكی ئێم ه ههر ل ه خاڵی دهستپێكیهو ه بڕیاری ل ه سهر ئهو ه داو ه ناتوانێت دهستکاریی ئینتیماکهی خۆی بكاتو بیگۆڕێت ،ك ه ل ه دروشمهكانیدا ئهم ه دهخوێندرێتهوه .دوا جار دهتوانین بڵێین بیركردنهوهی تاكی ئێم ه نامۆ ب ه ف��هره��هن��گ��ی دی��م��وك��راس��ی��ی��هو هێشتا ل ه قوواڵییهكانی دیموكراسی نهگهیشتووه، ت��هن��ه��ا ل��� ه رووك�������اری دی��م��وك��راس��ی��دا ه��اوش��ێ��وهس��ازی دهن��وێ��ن��ێ��ت .ل�� ه كاتی پ��ڕۆس��هی ه��هڵ��ب��ژاردن��دا ت��اك��ی ئێم ه ل ه
روخساردا خۆی ب ه تاكێكی پێگهیشتوو پ����هروهرد ه ب�� ه فهرههنگی دیموكراسی دهچوێنێت ،له كاتێكدا تاكی ئێم ه هێشتا ل ه بیركردنهوهو دهربڕینی بۆچوونهكانیدا ئازاد نییه. وهستان ل ه سهر ئینتیمایهك ل ه كۆمهڵگای ئ��ێ��م��هدا ستایش دهك��رێ��ت .ل��ێ��ر ه نابێت هاوواڵتی ئینتیمای بگۆڕێت .دهبێت خاوهن ههڵوێستێكی الوهكی نهگۆڕبێت .بهوهش پێگهی كۆمهاڵیهتیی پارێزراو دهبێت ،ههر چۆن ل ه ب��وار ه كۆمهاڵیهتیهكهدا پابهند ب���وون ،ی��ان پابهند ن��هب��وون ب�� ه بهڵێنو نهریت ه كۆمهاڵیهتییهكانهوه گهواهی بۆ تاكێكی باش ،یان خراپ دهدات ،ئهمهش گواستراوهتهو ه بۆ نێو سیاسهت .ههر بۆی ه دهڵێین ل ه كاتی دهنگداندا دهرهنجامهكان پێش وهخت زانراون ،دهتوانرێت پێشبینی بكرێن . گوزارشتی ئینتیمای نهگۆڕ خولقاوی ئ��هزم��ون��ێ��ك��ی س��ی��اس��ی��ی ن��ازان��س��ت��ی��یو شۆڕشگێڕی ه ل ه زهمهنێكی دیاریكراودا؛ بهرههمی ئهزموونێك ه ب ه ههڵ ه دهستی پ��ێ��ك��ردووه .ه��هر بۆی ه تاكی كۆمهڵگای ئێم ه ئینتمابوونی ل ه كایهی سیاسیدا له كانگایهكی عهقاڵنییهو ه ه��هل��گ��ۆزراوه. لهبهر ئهو ه ناتوانێت بزانێت قهیران چییه؟ نازانێت ئهو كهلێنان ه چین ،ك ه پێویست ه ل ه كۆمهڵگاكهیدا پڕ بکرێنهوهو بخرێن ه (ئهولهویاتی) كاركردنهوه؛ ناتوانێت بزانێت دهستور چییه؟ گرنگیی بوونی دهستوور
59
ل ه واڵت��دا چییه؟ كێشهكانی دهستوور دروستبوونی ئۆپهراسیۆنهكانی دجلهو چین؟ ئهگهر ههموار بكرێتهوه ،بۆچی؟ بابهتهكانیتری ل��هو ج��ۆر ه ههرایهكی ئ��هگ��هر ن�� هك��رێ��ت��هوه ،ب��ۆچ��ی؟ دهرهن��ج��ام گ��هور ه دروس��ت بوو ل ه الی��هن نوێنهر ه ێ ئهوهی هاوواڵتی ناتوانێت بزانێت كارنامهی باشو خراپ سیاسیهكانهو ه به ب له یهکتر جودا بكاتهوه ،ك ه نوێنهرهكان هیچ رۆڵێكی ل ه دروستبوونیدا ههبێت. ێ بۆ ههڵبژاردن بانگهشهی بۆ دهك��هن .له كاتێكیش ویستیان لێی بكشێنهوه ،ب سهر ئهوبنهمای ه نوێنهرایهتیكردنهكهی ئهوهی سوپای دجل ه ههڵوهشێنرێتهوه ،ك ه دی���اری ب��ك��ات ،ه��اوواڵت��ی��ی ئێم ه ئ��هوهی ئامانجی الیهنی كوردی بوو كپكرایهوه، دهیزانێت پڕۆسهی خولقاندنی كێشهیه ،هاوواڵتیانیش نهیانتوانی بپرسن بۆ؟ ئهم ك ه ل ه الیهن ههڵسوڕاو ه سیاسیهكانهو ه ناهۆشیارییهش دهرف��هت��ی گ���هورهی بۆ دهخ��ول��ق��ێ��ن��رێ��ت ،ب��ۆ ئ����هوهی پ��ڕۆس��هی ههڵسوڕاو ه سیاسییهكان كردوهتهو ه بۆ سیاسی ب ه چهقبهستوویی نهمێنێتهوهو ئهوهی بتوانن ب ه ئاسانی مهرامهكانیان ێ كردار هاوواڵتی بهو ئاقارهدا ببهن ،ك ه خۆیان بپێكنو بهڵێن ه گهورهكانیان ب ه ب ێ ئهوهی رووبهڕوی ناڕهزایی دهیانهوێت .ئهم جۆرهش ل ه زانین ،زانینێكی بمێننهوه ،ب رووكهشییانهی ه دهربارهی ئهو بابهتانهی ،گهورهی جهماوهری ببنهوه ،یان ترسی ك ه سیاسییهكان له واڵت��دا ب ه كێشهی ئهوهیان ههبێت به تهواوی ل ه ماوهیهكی دهزان���ن .ئ��هوهی زانینێكی راستهقینهی كهمدا جهماوهر لێیان زویر ببێتو پشتیان دهرب��ارهی كێشهكان ههیه ،ههڵسوڕاو ه تێبكات. سیاسییهكانن ،تهیاری سیاسی له رێگای ههر چهند ه ئێم ه چهمكی هاوواڵتیبوون خولقاندنی كێشهكانهو ه خۆی دهبینێتهوه ،بۆ تاكی كورد بهكار دههێنین ،بهاڵم پێم هاوواڵتیش چێژ ل��هم دۆخ�� ه دهبینێتو وای ه هێشتا ل ه كۆمهڵگای ئێمهدا هاوواڵتی له ملمالنێکاندا تهماشاكهرێكی كوشند ه دروست نهبووه .هاوواڵتیبوون شوناسه، ت ب ه كردهیی بووبێت ه ێ ئهوهی دهستی ل ه ورووژاندن ،ب ه كهسێك دهدرێ دهبێت ،ب ی��ان بهالداخستنی ق��هی��رانو كێشهكاندا ب��وون��هوهرێ��ك��ی سیاسیو كۆمهاڵیهتی. ههبێت .دهسهاڵت ههر كاتێك بیهوێت ل ه یهكسانی ل�� ه ئ���هركو م��اف��دا سیفهتێكی كێشهكان بكشێتهوه ،ئهو بابهتانهی ك ه سهرهكیی ئ��هم شوناسهیه ،وات�� ه مافی بابهتی گهرمی نێو كایهی راگهیاندن بوون سیاسیی سهربهخۆی ههیهو ل ه رووی ێ ئهوهی كۆمهاڵیهتیشهو ه هیچی لهوانیتر كهمتر ێ روحی دهمێننهوه ،ب ه ب به ب تاكی ئێم ه جارێكیتر بتوانێت روحیان نییه ،ه��اوواڵت��ی ب ه كهسێك دهگوترێت ب�� ه ب���هردا ب��ك��ات��هوه .ب��ۆ وێ��ن��ه ،ل�� ه كاتی سهربهخۆبێت ،یهكسانیش بێت لهگهڵ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 60
ه��هم��وو ئ���هوان���هدا ل�� ه س��هرزهم��ی��ن��ێ��ك��ی پ��هرهس��هن��دن��دای��هو ئ��هم��نو ئاسایشی دی��اری��ك��راودا دهژی���ن .وات��� ه ههموومان ه��اوواڵت��ی��ان ب���هرق���هرارهو ت��اك��ی ك��ورد ه��هم��ان م��اف��ی س��ی��اس��یو ه��هم��ان رێ��زو ههست ب�� ه ب��وون��ی خ��ۆی دهك���ات .بۆی ه ه��هم��ان ن��رخ��ی ك��ۆم��هاڵی��هت��یو ه��هم��ان تهنها بیر ل���هو ه دهك���ات���هو ه ئ���هوهی ل ه ب��هه��ای ی��اس��ای��ی��م��ان پ��ێ ب��ب��هخ��ش��رێ��ت ،ئێستادا ب�� ه دهس��ت��ی هێناو ه ل�� ه دهستی هاوواڵتی دهبێت تهنها كارنامهی باشترو نهدات ،چونك ه پێشتر لهم دۆخهی ئێستای خزمهتی باشتر بتوانێت بڕیاری یهكالیی باشتر ئ��هزم��وون ن��هك��ردوو ه ل��ه رووی بكاتهوه ،دووربێت ل ه ههستو سۆزی ههستكردنی ب�� ه ك��وردب��وون��ی خ��ۆی ل ه ناوچهگهریهتیو پێشینهی شۆڕشگێڕیو ن��او ق��هوارهی��هك��ی دی��اری��ك��راودا ئهمهش ئینتیمای ئایینیو پهیوهستبوون ب ه نهریتی حیسابی تایبهتی بۆ دهكرێت ،هاوكات ل ه كۆمهاڵیهتیهوه ،وات ه چارهنووسی خۆییو خهمی لهدهستچوونی ئهزموونهكهشدایهو كۆمهڵگهكهی دهبێت ل ه بیركردنهوهیهكی س��ی��اس��ی��ی�� هك��ان��ی��ش ب������هردهوام جهختی ئ��ازادهو ه دی��اری بكات ،بیركردنهوهیهك ل�� ه س��هر دهك���هن���هوهو ب��ه ه��ۆی بوونی ی هێز ه ههرێمییهكان له س��هر ئهزموونی ب�� ه دوور بێت ل�� ه ه��هم��وو ئ��هو شتانه باسمان كردن .بتوانێت ئازادیی خۆی ب ه ك���وردیو پیالن گێڕان بۆ لهنێوبردنی، دهس��ت بهێنێت ،ئهمهش ب ه تێگهیشتنو له نێو هاوواڵتیانیشدا ب ه تهواوی رهنگی ه��ۆش��ی��اری دهب��ێ��ت دهرب�����ارهی ههموو داوهت�����هو ه كاتێك ه��هڵ��ب��ژاردن ئهنجام ئهو دی��ارد ه سهردهمییانهی شوناسێكی دهدرێ����ت ه��اوواڵت��ی��ان ت��رس��ی ئ���اوهژوو راستهقینهی هاوواڵتیبوون دهبهخشن ،ب��وون��هوهی ئ��هم ئهزموونهیان ههیه ،ل ه دهبێت تاكی ئێم ه خهونی گهور ه ببینێت ،الیهكهو ه ل ه سیاسیهكان رانابینن ل ه كاتی ههردهم داوای گۆڕینی ئهو سات ه بكات ،دهستاو دهستكردنی دهس��هاڵت��دا بتوانن ك ه تێیدا دهژی ،ب ه كورتی ههڵبژاردنێكی ب�� ه ئ��اس��ان��یو ب�� ه شێوهیهكی ئاشتییان ه ێ فڕتو فێڵ ل ه واز ل ه پۆستو ئیمتیازاتهكان بهێنن ،ل ه واتابهخشو راستهقینهو ب كۆمهڵگهیهكدا بهرههم دێت تاكهكانی ل ه الیهكیتریشهو ه ب ه هۆی ئهزمووننهكردنی ئاڵو گۆڕی دهسهاڵتهو ه ناتوانن ل ه رووی قۆناغی هاوواڵتیبووندابن. ئاشنانهبوونی تاكی كورد ب ه ژیانی مهدهنیو سایكۆلۆجیهو ه خۆیان ئاماد ه بۆ ئهو دۆخه خۆشگوزهرانی رێگرییهكیتر ه ل ه بهردهم بکهن .رابردووی ئێم ه رابردوویهكی پڕ ل ه نهگۆڕینی ئینتیمای سیاسیدا ،ئهو زهمین ه سهختیو برسێتی بووه ،بۆی ه تا ئێستاش مادییهی ئێستا ك��وردی تێكهوتووه ،تا دهستگرتن ب ه شت ه نهگۆڕهكانهو ه وهكو رادهی�������������هك خ�����ۆش�����گ�����وزهران�����ی ل�� ه دیاردهیهك دهبینرێتو ترس وای ل ه ئێم ه
61
ك��ردوو ه نهتوانین گۆڕانكاریی ریشهیی بخولقێنین ،ب��ۆی�� ه ئ��ام��ادهی��ن قوربانیی گ��هور ه ل ه پێناو هێشتنهوهی ئهم دۆخ ه سیاسیی ه قهیراناویهدا بدهین ،ل ه كاتێكدا بهردهوامبوونی ب��هم شێوهی ه پێشبینی مهترسی گهورهتری لێ دهكرێت.
بۆ نووسینی ئهم بابهته ،سوود لهم سهرچاوان ه وهرگیراوه: ١ــ کتێبی مێژووی هاوچهرخی کورد ،له نووسینی دیڤید مهكداوڵ ،وهرگێڕانی ئهبو بهكر خۆشناو، چاپی دووهم ،ههولێر. ێ ب��وون ،بابهتی دیموكراسیو ٢ــ گۆڤاری نو كۆمهڵگه نادیموكراتهكان ،الپهڕه ،219ژ4 ٣ــ کتێبی سیاسهتو دونیا ،نووسینی مهریوان وریا قانع ،چاپخانهی ئاوێنه ،سلێمانی 2012 ٤ـ���ـ کتێبی ب��وون��ی م����رۆڤو دهرک��هوت��هک��ان��ی، نووسینی عیرفان مستهفا ،چ ،1ههولێر2010،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 62
دهربارهی نوێنهرایهتی ،حیزب ،ههڵبژاردن About Representing, Faction, Election
نووسینی :رایان عوسمان Written by: Ryan Osman
63
ههمیش ه ئهو پێوهرانهی بۆ ههڵبژاردن ه��هن الی ئێم ه ج��ی��اوازت��ر دهك��هون��هوه، ههڵبژاردنی ئێم ه سهیرو سهمهرهیهك ه زۆر ه��هڵ��دهگ��رێ��ت؛ تایبهتمهندییهكانی، رواڵ���هت���هك���ان���ی ،خ�����ودی ب���هش���داری���ی ه���هڵ���ب���ژاردنو دهرهن���ج���ام���هك���ان���ی ،ل ه ههمووشی گرنگتر نوێنهرایهتیكردنی ه��هڵ��ب��ژاردنو ئ��ام��ادهب��وون��ی ح��ی��زب ل ه رێگای نرخ ه بهڵگ ه نهویستهكانهو ه بۆ بێگوناهكردنی خ��ۆیو فریودانی ئێمه، دیارترینی ئ��هو جهخت لێكراوانهن ،ك ه ئێم ه ویستوومان ه له ب��ارهی��ان��هو ه قسه بكهین. نوێنهرهكان كێن؟ پرسی نوێنهرایهتیی ،ب����هردهوام وهك پ��رس��ێ��ك��ی زی����ن����دووو ج��ێ��گ��ای ب��ای��هخ، ل�� ه س��هرج��هم ک��ای��هک��ان��ی رۆش��ن��ب��ی��ریو كۆمهڵگاكانی دونیادا قسهو باسی لهسهر كراوه .كۆمهڵگا دێرینهكان كهم نهبوون ل ه پێشنیاركردنی تواناییو خهسڵهتی ن��وێ��ن��هرای��هت��ی .ف��هل��س��هف��هی سیاسیی گ��ری��ك��هك��ان ل�� ه ب����ارهی ش��ی��ك��ردن��هوهی نوێنهرایهتیو قودرهتی ب ه نوێنهربوونو ت��هن��ان��هت ل�� ه ن��وێ��ن��هرای��هت��ی خستنیشدا کهمی نههێناوه .فهلسهفهو قوتابخان ه رۆش��ن��ب��ی��ری��ی�� ه ش��ارس��ت��ان��یو سیاسیی ه بهرچاوهكانی دونیاش تێكڕا له بارهی م��هس��هل��هی نوێنهرایهتییهو ه سهرجهم
ب���ۆچ���وونو جیهانبینی خ��ۆی��ان��ی��ان بۆ روون كردووینهتهوه .مهسهلهی نوێنهر بوون ل ه كوردستان مهسهلهیهكی زۆر تایبهته .ئێمه ،ك ه نوێنهر دیاری دهكهین، ل ه سهر چ بنهمایهكه؟ واته نوێنهربوون پێویست دهكات ب ه پاشخانهو ه خۆیمان بۆ ئاشكرا بكات ،یاخود نوێنهرایهتی تهنیا وابهستهگیی ه ب ه پارتو رێكخراوێكی سیاسییهوهو هیچیتر؟ لێرهش نوێنهر خ��ۆی ههڵناسێت ب�� ه مانیفێستكردنی پڕۆژهو بهرنامهكانیو پارتهكان ئهمهی ب���ۆ دهك�����هن .ل��� ه رووی دهرك���هوت���نو پێشینهو ه ئهم ه روون دهكهینهوه .ئهگهر س��هی��ری ك��ای��هك��ان��یت��ری وهك ه��ون��هرو ی��اری��ی فتبۆڵو رۆشنبیری ب�� ه تایبهت ب��ك��هی��ن ،ک��هس��ه ن��م��وون��هک��ان��ی��ان ،وات��ه ئ��هوان��هی دهش��ێ��ت وهك ن��وێ��ن��هری ئهو كایان ه دهربكهونو ناسراون ،پاشخانی تایبهتی خۆیان ههیه .یاریزانێكی گهورهی ێ بوونی پاشخان ێ هیچ كات ب تۆپی پ ناتوانێت ه��هودار ل ه خ��ۆی كۆبكاتهوه، ناوبانگی ههبێت .گۆرانیبێژێك ناگات ب ه ئاستی نوێنهرایهتیكردنی كایهكهی خۆی، ك ه هونهره ،ئهگهر نهتوانێت كارهكتهرێكی باشو ب ه بهرههمی نێو دونیاكهی خۆی بێت .ئیتر بۆ ههر كایهیهك ،ك ه ل ه كۆمهڵگادا ن���اوی ههبێت ،گرنگی ههبێت ،بوونی پاشخانو ئ��هزم��وون پێویسته .ئ��هوهی ل�� ه نوێنهرسازیی ك��وردی��دا دهبینرێت، ه��ات��ن��هك��ای��هو ن��وێ��ن��هرخ��س��ت��ن��هوهی بێ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 64
پاشخانو ناونیشانه؛ نوێنهرهكان دیار نیی ه خۆیهو ه پهیداببێت ،وات ه سیستمی بوون ه كێن ،خاوهنی چ بهرههمو دهستكهوتێكن ،نوێنهربوونی نوێنهر خۆی ،تهنیا ئهوهی ه ههیهو نییه ،ستایشی حیزبییو سیاسیی بوونی ل ه دهورهوب���هر ،یان شتێكی جیا پارتهكهی خۆیانه ،ك ه هێناونیهت ه ئهم ل ه خۆیهو ه وهرنهگرتبێت .نوێنهر نابێت شوێنه .لهبهر ئهوهی بوونی پاشخان لهم بوونی بدرێتێ ،دهبێت خۆی ببێت .وات ه كایهو ژینگ ه پهشۆكاوهدا* پێویست نییه ،خۆی توانای ئهوهی ههبووبێت ل ه جیاتی نوێنهرخستنهوهش تووشی ئاڵۆزییهكی ئ��هوان��یت��ر ببینێت ،ه��هس��ت ب��ك��ات ،بیر گ��هورهم��ان دهك����ات .ل��ێ��ر ه نوێنهرهكان بكاتهوه ،ئیدارهكردنی ههبێت ،قودرهتی پێویست ناكات ب ه واتا نوێنهربن ،ئهمان ه ئهقڵی زیاتر بێت .ههر ئهم پێوهرهش بوو، دهمووچاوی پارت ورێكخراو ه سیاسی ه ك ه ل ه بیری فهلسهفهی سیاسیی كۆندا ب ه وات��ا دان��هم��هزراوهك��ان��ن .نوێنهرهكان پێشنیار دهك��را .ئ��هوهی دهب��وو ه نوێنهر، ئهوانهن ،ك ه ب ه رێژ ه ههن ب ه پاشخانو ئ��هو ه ب��وو ،ك ه خۆی نوێنهربوونی تێدا بهرپرسیارێتی نیین ،هیچ واتایهکیان دهرد هك��هوت ،نوێنهر خۆی ل ه كۆمهڵگادا ی هێزێك ههبێت نامێنێت گهر ببرێن ه بوارێكی ك��راوهوه .دروست دهبوو ،بێ ئهوه ب�����واری ك�������راوه** ئ���هوهی��� ه چییهتی توانایی نوێنهربوونی تێدا بخوڵقێنێت. ی ئهم تواناییان ه پێویستی ب ه نوێنهرهمان پێ دهناسێنێت .بواری كراو ه لهبهر ئهوه ئهوهی ه ئێم ه نوێنهرهكان دهخهین ه بهر جۆره پاشخانو سهركهوتن ه ل ه تاقیكردنهوهی تاقیكردنهوهیهكهوه ،ك ه نوێنهربوونی ب����واری ن��وێ��ن��هرب��وون��دا ،ن��وێ��ن��هر ئیتر خۆیان دهسهلمێت ،یان ئهوهی ه رهنگو كهسێك نیی ه ئێم ه پێناسهی نوێنهربوونی بۆی نوێنهربوون تیایاندا نامێنێت ،یاخود بدهینێ ،وهك نوێنهر بیناسێنین .ئهگهر نوێنهربوونی خۆیان دههێڵنهوه .ئهگهر ل ه وابێت نوێنهرهكان ل ه سێبهرێك به سهر جۆری دووهم بوون ،ئهنجا بۆ وهزیفهك ه نوێنهرایهتییهو ه هیچی دیك ه نیین .لێرهوه، دهستنیشان دهكرێن .ههمیشه سیاسهت ل��هس��هر ن��اچ��ی��زهب��وون��ی ن��وێ��ن��هرهك��ان��دا ێ دهكهین ه نوێنهر؟ بێ كێش ه نوێنهرو روخساری خۆی بۆ دهوهستین .ئێم ه ك ههڵبژاردنهكان هێناوهت ه ئ���اراوه .ئێمه ،بۆچی دهیكهین؟ خۆ هیچ پێوهرێك نیی ه چونك ه ئهم بوارهمان نییه ،ناتوانین بزانین نوێنهرایهتی نوێنهرمان بۆ دهستنیشان ێ بكات! بۆی ه ل ه پێناسهكردنی نوێنهردا ێ نوێنهرهو كێش سێبهری نوێنهر ،ك ك دهتوانێت ب ه نوێنهر ببێت ،كێش ناچێت ه دهبێت بڵێین نوێنهرهكان روون نیین، نێو ری��زی نوێنهرایهتییهوه .پڕۆسهی ل ه تاریكیدان ب ه رامبهر ئێمه ،ناتوانین بوون ه نوێنهر خۆی له خۆیدا دهبێت ل ه بیاندۆزینهوه .نازانین شوێن چ شتێكیشیان
65
كهوتووین .حیزبهكان دێن لهم نهبوونی شوناسهدا تۆزێك یارمهتیی فریودانی ئێم ه دهدهن .ئهوان شوناسی نوێنهرهكانی خۆیان روون دهكهنهوه .مێژووی حیزب، سهروهرییهكانی ،دهسكهوتو راپهرینو ههستانهوهكانی ،ه��هم��وو ل�� ه شوناسی ن��وێ��ن��هرای��هت��ی��دا ئ���ام���ادهن .ح��ی��زب پێش نوێنهرهكان دهكهوێت ،دیار نیی ه خودی ێ ب��ن ،ب��هاڵم بۆ نوێنهرهكان دهشێت ك رهوانهوهی ئهم ئاڵۆزییهو كهشفنهبوونی ئ��هم روو ه دام��اوان��هی��ه ،حیزب دێ��ت ل ه جیاتیی نوێنهرهكانی دێت ه گۆ ،پاشخانیان دهدات��ێ .بهرنامهیان بۆ پێشنیار دهكات. نوێنهرهكان هیچیان ئهگهر خاوهنی ئهو ش��ون��اس��هش ن��هب��ن ،ك�� ه حیزب ل�� ه ئ��انو ساتی ههڵبژاردندا بۆیان دهستنیشان دهكات ،راستهوخۆ دێت ه نێویانهوهو دهبن ه بهشێك لێی .ن��وێ��ن��هر هك��ان زۆر سهیر دهبن ه خاوهنی كۆی سهروهری ،مێژوو، شانازییهكانی حیزب. ل���ێ���رهوه پ��رس��ی��ار ل���ه ب�����ارهی خ���ودی نوێنهرایهتی ،دهگ��ۆرێ��ت بۆ پرسیار ل ه س��هر حیزب ،له س��هر پارتی سیاسیی. ئ��هم��هش چییهتی ن��وێ��ن��هر ن��اخ��ات�� ه ژێر پ��رس��ی��ارهوه ،نوێنهر دهرب���از دهبێت ل ه بینین ،چاودێریكردن ،ناسینهوهی رووی راستهقینهی خۆی ،دهركهوتنی سیمای خۆی .بۆی ه هیچ كات نوێنهرهكان رووی راستهقینهیان ب��ۆ ئێم ه كهشف نابێت. ئهگهر ئهم ه بهس بێت بۆ باسكردن ل ه
نوێنهر ،دهبێت ب ه دووی پێناسهیهكهو ه بین بۆ نوێنهرایهتی .نوێنهرایهتی رهنگ ه ساتۆکه بێت ،حیزب دیاری بكات .رهنگ ه بهرپرسیارێتی نهبێت ،رهنگیش ه ههر نوێنهرایهتی نهبێت ،بهڵك ه شتێكیتر بێت. نوێنهرایهتی كهوتن ه دۆخی داخوازییهكانی ێ پاشخان دهتوانێت بێت ه حیزبه ،ك ه ب نێو سهكۆی كۆمهاڵیهتییهوه ،پێویست ناكات خهسڵهتی ههبێت ،رووی ههبێت، دهسكهوتو ئهزموونی ههبێت .لێرهو ه ناتوانین بزانین نوێنهرایهتییش خۆی چییه، بهاڵم رهنگبێت بتوانین له بارهی كهوتن ه دۆخ��ی نوێنهرایهتییهو ه شتێك بڵێین. لهبهر ئهوهی هیچ دۆخو بوارێكی كراوه نیی ه ئاگاییمان له بارهی نوێنهرایهتییهو ه ێ بڵێت ،نوێنهرهكانیش ڕوون نیی ه پ�� ك��ێ��ن ،ئ���هوهن���ده ه��هی��ه ل�� ه ل��هح��زهی��هك��دا ئامادهنو ئێم ه وهك نوێنهر دهیانناسێن. ئهوهند ه كتوپڕ دێن ه ناومانهوه( ،رهنگ ه ه��هر ل ه پهناشمان ب��ن) كاتمان نیی ه بۆ ههڵسهنگاندنیان .پڕۆسهی ههڵبژاردنیش سهخت پێویست ب ه نوێنهرسازی ههیه، ئهگهر نوێنهرهكان نهبن ،حیزب ئامادهیی خۆی ل ه ئێمهدا ل ه دهس��ت دهدات .بۆی ه ههمیش ه حیزب وهك نوێنهر ل ه بهردهم ئ��ێ��م��هدا دووپ����ات دهب��ێ��ت��هوه ،ل�� ه رێگای نوێنهرهو ه ئاگای لێمانه ،دهستمان به س���هردا دههێنێت .حیزب نوێنهر وهك دوپاتكردنهوهی مانهوهو پهیوهندی ب ه ئێمهو ه دهناسێنێت .حیزب نوێنهر قهرز
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 66
دهكات بۆ ئهوهی لهو ئامادهبوونهی خۆی نهكهوێت .لهسهر قهیرانی ناچیزهبوونو دام����اوی ن��وێ��ن��هر دوای����ن ،پێویست ه ل ه ب���ارهی ناچیزبوونی حیزبیشهو ه قس ه بكهین .حیزب ههمیش ه قهرزای نوێنهر ه ێ ببهخشێتهوه. بۆ ئ��هوهی مژدهكانی پ گ���وت���اری ح��ی��زب ه���هری���هك گ���وت���اره، نوێنهرهكان بهدهموچاوی نوێو ه دێنهوهو ب�ڵاوی دهك��هن��هوه ،ئهم روخسارانه ،ك ه ناهێڵن ئهو گوتار ه دهرکهوێت ،بێ نرخ ببێت ،ل ه ههستیی خۆی بكهوێت .حیزب ئهگهر ئهم ه نهكات ،دهدۆرێ��ت ،بێ هێز دهبێت ،پیر دهبێتو نهخۆش دهكهوێت، دهترسێت تیا بچێتو نهچێت ه مێژووهوه. بۆی ه بهههر نرخێك بێت دهبێت حیزب ن��وێ��ن��هر هك��ان��ی ت���از ه ب��ن ،ح��ی��زب قهڵس ه ب ه ئهبهدییهتی نوێنهرهكانی خ��ۆی ،ل ه كۆنفڕانسو ساڵیادو بۆنهكانی خۆشیدا، ئ���هوهی م���ژدهی ی��هك��هم��ی��هت��ی ،گۆرینی روخسارهکانه ،نابێت خهفهتیشیان ههبێت، ئهو ه نیی ه ههر ساتهو كۆمهڵێك روخسار دێ��ن�� ه س����هرهوه .حیزبی ئێم ه هیچكات خ��هری��ك نابێت ب�� ه نوێنهرخستنهوهی راستهقینهوه .هوشیاری حیزب بهرزتر نیی ه ل ه هوشیاری بنكهی كۆمهاڵیهتی، ب��ۆی�� ه ت��هن��ی��ا ئ����هوهن����دهی پ��ێ��دهك��رێ��ت، درێ��ژ ه ب ه ڵۆجیكی س��واوی خۆی بدات، دهم��ووچ��اوهك��ان��ی ب��ۆ ن��وێ��د هك��رێ��ت��هوه، ن��وێ��ن��هرهك��ان��ی ب��ۆ دهگ���ۆردرێ���ن ،ب��هاڵم ستراكتۆرهكهی بۆ دهسكاری ناكرێت.
ب��ۆ ن��اس��ی��ن��هوهی ن��وێ��ن��هر ه ل��ێ��ره ،نابێت هیچ شتێك وهك نهگۆر دی��اری بكهین، زۆر جار نوێنهرهكان سێبهری نهگۆڕی حیزبهكهیانن ب�� ه ت��ۆزێ��ك دهستكاریو جوانكارییهوه .بۆی ه ناكرێت لهو ه بپرسین ئایا دهكرێت وهك نوێنهر بیانبینین یان بوونهوهرێكی سهیرتر لهوه .نوێنهر تهنیا پێویستی ب ه هاوئاههنگ كردنهوهو سازان ههی ه لهگهڵ س���هرهوهی خ��ۆی��دا ،رهنگ ه پێویستی ب ه هیچ كهرهستهیهكیتر نهبێت. كهوات ه نوێنهرایهتی ل ه بهرپرسیارێتیو كۆنفلێو ه بۆ چارهسازی باشتر ،دهبێت ه ئ���ارهزووی���هك���ی س��هی��ری دهرك���هوت���نو شانازیی نێو خهڵك ،ك ه پێوهرێك نهبوو، ف��ل��ت��هرێ��كو ب��وارێ��ك��ی ك����راوهی نوێنهر دی��اری��ك��ردن ن��هب��وو ،پاشخانێکیش بۆ سهلماندنی نوێنهر ل ه ساختهیی نهبوو، ئهگهر ههی ه نوێنهرهكان ههموو شت بن، رێی تێدهچێت ل ه شهپۆلێكهو ه هاتبنو ل ه كهناری ئێمهدا جێگیر كرابن .ئهم ه واتای بێسهروبهرییهكی گهورهیه ،ك ه ههڵبژاردنی ئێم ه دهیخوڵقێنێت .پارتی سیاسیی ئیشی ئهوهی ه نوێنهر ق��هرز بكات ،وهك وترا، حیزب ل ه رێگهی نوێنهرهكانهو ه دێتهو ه ناومان ،بهمهش گرنگ نیی ه نوێنهرهكان سهر ب ه چ كایهیهكن ،دهتوانن متمانهی خهڵك به دهست بهێنن ،یان دهیكوژن.
67
نوێنهرو مژدهبهخشینهوه م��ژد ه بهخشینهو ه ل�� ه چ كۆمهڵگایهكدا دهتوانێت هۆپێناوی زهلیل كردنی خهڵك بێت؟ ل�� ه ك��وێ��دا ت��وان��ای راكێشانی راو متمانهی دهس��ت��هج��هم��ی كۆمهڵگای بۆ خۆی ههیه؟ بێگومان لهو كۆمهڵگایانهی، ك ه بێئهنداز ه ل ه چاوهڕوانی مژد ه وهدی ن��هه��ات��وو ه ههمیشهییهكاندا دی��دهی��ان لێڵ ك���راوه .مژدهبهخشینهو ه ههمیش ه ق��ودرهت��ی چوون ه پێشهوهی نوێنهر ل ه خهڵكهكهی بهردهمی خۆی زیاد دهكات. لێرهدا واباشتر ه چهمكی (دروشمسازی) ب ه كار بخهین بۆ شیكردنهوهی زیاتری م��هب��هس��ت��هك��هم��ان .ه��هم��ی��ش�� ه ئ��ێ��م�� ه ب ه رێكخستنی دروش���مو سازكردنیانهو ه خ��هری��ك��ی��ن .ئ��ێ��م�� ه ك��ۆم��هڵ��گ��ای دروش���م سازیین .م��ژدهك��ان ل ه دروشمهكانهو ه خ��ۆی��ان وهدهردهخ�������هن ،ئ����هوان ئ��هگ��هر ل�� ه ش��ێ��وهی دروش��م��دا ن��هی��هن ،ت��وان��ای راكێشانو رامكردنی مهیان نابێت ،ناتوانن ئێم ه بكهن ه سهربهجیهانی خۆیان .دروشم س���ازی وات��� ه رێكخستنی م���ژد ه قهبهو گهور ه ههرگیز وهدی نههاتووهكان ،ك ه ئهوانهشی خاوهنیانن ،لێیان تێناگهن، ناتوانن بزانن ئهم دروشمانهی ههڵیان گرتوون ل ه كوێڕاوههاتوون .بۆی ه نوێنهر ب��هرل�� ه ه��هر شتێك ل�� ه م��ژد ه بهخشینی س��ی��اس��ی��یو ك��ۆم��هاڵی��هت��ی ی����هوه دێ��ت�� ه ن��اوم��ان��هوه .ئ��هو ههمیش ه وا راهێنراو ه
ب�� ه زهمبیلهیهك م���ژده ،ب�� ه بوخچهیهك ئاواتهو ه بێتهو ه ناومان .نوێنهر ئهگهر م��ژدهی وای پێنهبێت بتوانێت ئێم ه رام بكات ،ئێم ه ل ه پرسیار سازی بخات ،تهنگ بینمان بكات ،ههرگیز ناتوانێت ئامادهیی ههمیشهیی پهیدا بكات .مژد ه بهخشینهو ه الی ئێم ه سهرچاوهكهی لهوهو ه هاتووه، ك��� ه ئ��ێ��م�� ه ئ���هوهن���د ه دروش���م���هك���ان به المانهو ه كاریگهری خۆیان جێدههێڵن، وهدیهاتنیان ئهوهند ه گرنگ نییه ،ئهسڵهن هیچ گ��رن��گ نیی ه نوێنهر دهت��وان��ێ��ت ل ه ئ��اس��ت ئ��هو بهرپرسیارێتی ی���هدا بێت، ك ه خۆی داوهت�� ه ب��هری ،یان نا .لێرهو ه تێدهگهین ،ك ه مژدهكان ههمیش ه ئهگهر سواوو مهسرهفبووش بن ،هێزی خۆیان ل�� ه دهس���ت ن���ادهن ،ك��اری��گ��هری��ی خۆیان نادۆڕێنن .مژدهكان ههمیش ه پهیوهندی ئێم ه ب�� ه ن��وێ��ن��هر هك��ان��م��ان��هو ه دووپ���ات دهك���هن���هوه ،س��ات��ی ئ��ام��ادهب��وون��هوهی ئێمهو ب�� ه پ��ی��ری ن��وێ��ن��هر رۆیشتنهكان دڵنیادهكهنهوه .ه��هر ك��ات سیاسهت ل ه مژدهی خۆی بكهوێت ،نوێنهرهكانیش ل ه بوونهریهتی دهكهون .مژدهكان ههمیش ه دێ��ن��هوه ،ن��وێ��ن��هر هك��ان ل��هگ��هڵ خۆیاندا بۆمانی دههێننهوه .سهیر لهوهدایه ئهو مژدان ه ههمیش ه یهك رهنگو بۆیان ههیه، ههر یهك شتن ،ههر كوشتنی هیوا زیاتر ێ نییه ،بهاڵم خۆیان دهگۆڕن، هیچیان پ رهنگ ه خۆشیان نهگۆڕن ،تهنانهت ئهوان پێویستیان ب ه رهنگكردنهوهی خۆشیان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 68
نییه ،چونك ه ههر چۆنێك بن ،ههر كات بێنهوه ،ئێم ه پێشوازییان لێ دهكهین ،بۆ ئێم ه سوژهیهك زیاترن ،زۆر گهرمترن لهوهی كایهی سیاسیی خۆی چاوهڕێی دهك���ات .ئهمهی ه ههمیش ه م��ژدهك��ان ل ه خۆیان ناترسێن ،ههمیش ه ترسی ئهوهیان نیی ه لێیان بپرسینهوه .ئێم ه هیچ كات ل ه مژدهكانمان نهپرسیوهتهوه .ههر چۆنێك بووبێتن ستایشمان كردوون .لێرهشهو ه ستایشی ن��وێ��ن��هرو ه��هڵ��گ��ران��ی��ان .بۆی ه مژدهكان ل ه ههر شتێك زیاتر فریودهری ئێمهبوون ،ههڵبژاردنهكان ساختهیییهكی دوان��هه��ات��وون ،ئ��هوهی دوانههاتووتره، مژدهكانن ك ه هیچ كات ل ه خۆیان ناگۆڕێن، ئ��هوان ب ه وهف��ان ،ههمیش ه وهك خۆیان دێ��ن��هوه ،ههمیش ه نوێنهرهكان تهنانهت ت��وان��ای دهستكاریكردنیشیانیان نییه، مژدهكان پێمان دهڵێنهو ه ك ه ئێم ه ههمیش ه ب�� ه چ��اوهڕوان��ی��ی��هك��ان��هو ه ج��وان��ی��ن .ئێم ه نابێت پرسیاریان لهبارهو ه بكهین ،لێیان بپرسینهوه ،ل ه بهرهنجامو داهاتوویان ب��زان��ی��ن .ل��ێ��رهو ه ئێم ه ب��ۆ ناسینهوهی نوێنهرایهتی ،پێویستمان ب ه ناسینی ئهو م��ژدان�� ه ههیه ،ك ه خۆیان فڕێدهدهنهو ه نێومان .پڕمان دهكهن ل ه خۆیان .شوێنێك نامێنێتهوه ،ك ه ئ��هوان��ی لێ نهبن .ههتا توانای لێپرسینهو ه ل ه مژدهكان گهش ه نهكات ،ئ��هوان ههر دڵخۆش دهمێننهوه، هیچ كات نهبووه مژدهكان غهمگین بن. رووی ن����هداوه ،ك�� ه ل�� ه ب��وێ��ری خۆیان
بكهون .نهبووه ،ك ه رووزهردی سهكۆی كۆمهاڵیهتیو جڤاتیمان بن .نوێنهر ئیتر ئهوهی ه ههمیش ه ب ه مژدهكانیی ه فریومان دهدات ،تا سهر ئێسقان پڕمان دهكات ل ه نادیار ،پڕمان دهكات ل ه هیوای ساختهو ت���اری���ك .ئ��ێ��م��هش ه��هم��ی��ش�� ه ئ��هوان��هی��ن، ك�� ه م��ژدهك��ان��م��ان وهك خ��ۆی��ان خ��ۆش دهوێ����ت ،ب��ه دی��اری��ان��هو ه دانیشتووین. ئ��ێ��م��ه ع��اش��ق��ی ه���ات���ن���هوهی ن���هگ���ۆڕی ههمیشهیی م��ژدهك��ان��ی��ن ،ئ�� هگ��هر تاڵیو ساختهییشمان بۆ بهێنن .ههر ئهمهیه ،ك ه مژدهكان بوونی نوێنهرایهتی ههمیشهیی فریوكاران ه دهسهلمێنن .مژدهكان رهنگ ه پێویستیشیان ب��هو ه نهبێت دهس��هاڵت��ی زمانیی بههێزیان ههبێت ،ئهوان ههمیش ه ل ه هوشیاری بنكهی كۆمهاڵیهتی ناچن ه س��هرهوه ،ئهگهر زمانی مژدهكان ،ك ه ل ه دروشمگهلی زۆرهو ه دێن ه دهر زمانێكی ب��هه��ێ��ز ب��ێ��ت ،ك��ۆم��هڵ��گ��ا پ��ێ��ی م��هس��رهف نهكرێت ،مژدهكان بهتاڵ ئهبنهوه ،ئهوان بهم رهنگ ه سادهو نهگۆڕانهیانهو ه جوانن. ێ دهس��ك��اری مهزنترن ل��هوهی ئ��هوان ب دیدی گشتی ئێم ه بخهن ه ژێر پرسیارهوه. نا ،ئهوان ئهم كار ه ترسناك ه ناكهنو ههر ب ه ساكاری دێنهو ه ن��اوم��ان .ح��زووری ئهوان حزورێكی بێكێشهی ه ل ه نێو ئێمهدا، بۆی ه ناكرێت ل ه سادهیی مژدهكان گومان بكهین .م��ژدهك��ان ه��هر تهنیا كۆمهڵێك وههمن ،ئ��هوهی ئهم ه دهشارێتهوه ،ئهو چاوهڕوانیی ه ناكۆتاو سهیرهیه ،ك ه ئێم ه
69
لێیان دهكهین .بهم چاوهڕوانییان ه ئێم ه مژدهكان له وههمبوونی خۆیان دهخهین. ئامادهكردنهوهی بهڵگهنهویستهكان حیزب بهبهڵگهنهویستهكان دهمانكوژێت. ئ��هو ل��هم رێ��گ��ای��هو ه داگ��ی��رم��ان دهك���ات. شوێنێكمان ب��ۆ ناهێڵێتهو ه ل�� ه گومان. بهڵگ ه نهویستهكان ئ��هو ب��اوهڕ ه جێگیر ك����راوان����هن ،ك��� ه ح��ی��زب ه��هم��ی��ش�� ه ب ه رووماندا دهیانداتهوه .سوود ل ه گوتاری نهتهوهییو گرنگی ئامادهبوونهوهی ئێم ه وهردهگرێت .حیزب ب ه شتێكهو ه نایهت ه ن��اوم��ان ،ك�� ه ت��وان��ای گومانسازییمان تێیدا ههبێت .ئ��هو ههمیش ه ل��هو سهری ی��هق��ی��ن��هك��ان��هو ه ب��هرۆک��م��ان پ��ێ��د هگ��رێ��ت. حیزب ئایین بهكار دههێنێت ،سهرهوهری نهتهوهیی بهكاردههێنێت، دوودڵییهكی گهورهمان دهخات ه بهردهم، ئهگهر بمانهوێت لهم بهڵگ ه نهویستانهی سهر ب ه دونیای خۆی تهماشایان دهكات، گومان بكهین .كاتێك ههڵبژاردن دێت، حیزب خهریكی خۆ رازاندنهوهی خۆی دهب��ێ��ت ،ئ���هو ئ��هگ��هر ناشیرینییهكانی ببینرێن ،دهدۆرێ����ت .حیزب كهڵك لهم ساتۆکان ه وهردهگ��رێ��ت بۆ داگیركردنی سهرجهم پانتاییهكان .بهڵگ ه نهویستهكان ئ����هوان����هن ،ك��� ه ئ��ێ��م�� ه ئ���هگ���هر ح��ی��زبو ب��هرژهوهن��دی سیاسیی نهبێت ،ههموو بڕوامان پێیانهو جێگای نکوڵیکردن نیین،
كاتێكیش حیزب دهست بهم نهگۆرانهو ه دهگرێت بۆ بێگوناه نیشاندانی خۆی ،ئێم ه دهسهاڵتمان نیی ه دادگایی بكهین .حیزب باش دهزانێت ئهگهر بهڵگ ه نهویستهكان ن��هب��ن ،م��هرگ��ی راد هگ���هی���هن���رێ���ت .بۆی ه ئهوانهی زۆرت��ر ل ه زهمینهی ئهم حاشا ه��هڵ��ن��هگ��ران��هدا ک���ار دهك�����هن ،ئ��هگ��هری س��هرك��هوت��ن��ی ب��اش��ت��ری��ان ه��هی��ه ،بۆی ه دهبینین ههڵبژاردنهكان یهكهمین ناوهندی وهرگێڕانی حیزب خۆیانن بۆ نێو كایهی پیرۆزهكان .حیزب ل ه ههڵبژاردنهكانیشدا پیرۆزییهكان قهرز دهكات .ئارهزوویهكی سهیر ههی ه بۆ نههێشتنی ئهو سنوورانهی ل ه نێوان جڤاتو حیزبی سیاسییدا ههیه. ل ه ههڵبژاردنهكاندا حیزبهكان دیار نیی ه ل ه كوێن ،ئ��هوان خۆیان له نێو جڤاتدا ون دهكهن .ئهوان ویستی ئهوهیان ههی ه بڵێن ئێم ه ل ه ئێو ه جیا نیین ،ل ه كاتێك دا ئهوهی ل ه نێو فهرههنگی حیزبهكاندا شوێنی نهبێت ،جڤاته .جڤات ههمیش ه بهشێكی حساب بۆ نهكراوی ناو نوخبهی ح���ی���زبو ئ��ۆل��ی��گ��ارش��ی��هت��ی��هت��ی .دهس���ت بردنی حیزب ل��ێ��رهدا بۆ كایهی پیرۆز وات���ای ج��ی��ان��هك��ردن��هوهی خ��ۆی ل�� ه گهڵ سهرجهم پیرۆزكراوهكانی كۆمهڵگایه، تهنانهت ئهوانهشی بۆی دواكهوتووییو ئهفسانهیان لێدێت .حیزب لهم ئانوساتهدا دهرف��هت��ی نیی ه بیر ل�� ه ج��ی��اك��ردن��هوهی س��ن��وور ه ئ��ای��دۆل��ۆژی��ی��هك��ان��ی ب��ك��ات��هوه، رووی راستهقینهی خۆی نیشان بدات،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 70
ئهو نایهوێت ههوادارهكانی كهم ببنهوه. زۆرب���هی ئ��هو پ��ارت��ان��هش ،ك ه هیچ كات بڕوایان ب ه پیرۆزی نییه ،ل ه ئانو ساتی ههڵبژاردنهكاندا تێكهڵ دهب��ن��هوه .وهك بهشێكی نهپچڕاو ل ه كایهی پیرۆزیان لێ دێت .ل ه ههڵبژاردنهكاندا شتێك نامێنێت حیزب پهنای بۆ نهبات ،دڵی الی دانهنێت، ق��هرزی لێنهكات .ه��هر شتێك نیشانهی پشتگیریکردنو متمان ه گهاڵڵهكردنهوهی ههبێت ،حیزبهكان دهستی پێو ه دهگرن. لێرهو ه تووشی ئهو راستیی ه دهبینهوه ،ك ه نهك ههر مژدهكان ،بهڵكو بهرنامهی كاری حیزبهكانیش ههموو ل ه پهشۆكاوییهكی گ��هورهدا ب ه سهر دهب��هن .هیچ حیزبێك ت��وان��ای نیی ه ب�� ه رووی راستهقینهی ئایدۆلۆجیی خۆیهو ه بێت ه نێو كۆمهڵگا، ه��هم��وو ئ��ای��دی��ۆل��ۆج��یو ب��ان��گ��هش�� هك��ان تێكهڵن ،رهنگ ه پشكیان ل ه نیۆ یهكتردا ههبێت ،ئهڵێی دابهشكراونو ههر یهك شت بوون .بۆی ه ئایدیۆلۆجیو بهرنامهی ی حیزبهكان كاری حیزبو ئهو گوتاره ههڵیدهبژێرن ،تووشی كهمیو كورتییهكی گ��هور ه دهبێتهوه .ههڵبژاردن ل ه جیاتیی ئ��هوهی مهكینهیهك بێت بۆ جوواڵندنی بهرنامهی كارو چاالكیی پارتهكان ،وامان لێ دهكات ب ه ههرچی ههڵبژاردنهكانییهو ه (ئایدۆلۆجیی حیزبهكان) گومانی لێبكهین. ئهگهر ئهم ه بهرنامهی كاری حیزب بێت، ئهگهر پارتهكان تێكهڵبوونێكی سهیر ل ه گوتارهكانیان دا ههیه ،بۆچی ئێم ه ئهم
گهم ه بێمانای ه دووب���ار ه دهكهینهوه .ل ه راستیدا ئێم ه ههر نازانین ههڵبژاردنهكان چۆن دهرفهتی وا دهدهن ه حیزب بتوانێت ب ه وهها تێكهڵبوونو كهرتبوونی خۆیهو ه بۆ بهشی جیا ل ه خۆی بهشداری ههبێت. ل ه ی��هك كاتدا حیزبێك رهنگ ه بتوانێت ب ه دوو بهرنامهی جیاو ه گوتارهكانی دابهزێنێت ه نێو خهڵكهوه ،بهرنامهیهكی ل ه دژی ئهویتری بخات ه كار ،ل ه چهند شوێنێكدا خ��ۆی ب ه درۆ بخاتهوه ،یان كۆی گوتارهكانی پێچهوانهی یهك بن، بۆی ه ئهم توانای خۆ گۆڕین ه الی حیزب سیمایهكیتری ههڵبژاردنهكانه .حیزب دهتوانێت خۆی بگۆرێت ،ل ه رێرهوی خۆی ال بدات ،ئهوهی دهیهوێت بیكات ،چونك ه ب ه تهنیا روویهكهو ه ئهگهری سهركهوتنی كهمه .رهنگ ه روویهك ب ه تهنیا ب ه پیری ح��ی��زب��هو ه ن��هی��هت .دۆڕان��ی��ش ئ��هوهن��د ه قورسه ،ك ه حیزب پێی ههڵناگیرێت .بۆ رزگاربوون لهم ئاریشهی ه حیزبهكان دێن روخساری تایبهت ب ه خۆیان دهتاشن، بهمان ه رهنگ ه ئیمكانی گهور ه كردنی خۆیان ل ه بهرچاوی ئێم ه زیاتر بكهن .حیزب ب ه (روخسارسازیشهوه) خهریك دهبێت، خهریك دهبێت ب ه زۆركردنی پارچهكانی ێ پارچهی ل ه خۆی ،بۆ ئهوهی ئهگهر ههند كار كهوتن ،سهرجهم مهكینهكهی ل ه كار ی حیزب ل ه نهكهوێت .یهكێكیتر لهو شتانه ههڵبژاردنهكاندا نایهوێت ل ه دهستی بدات، ستایشكردنه .تا زۆرترین ستایش بوونی
71
ههبێت ،زۆرترین كاریگهرییش ل ه خۆو ه دروست دهبێت .یهكهمین ههنگاوی نزیك ب��وون��هوهی ئێم ه ل��هو ساتۆکانهدا بۆی ههی ه ستایشهكانی حیزب بن ،لێرهدایه، ك�� ه زمانێكمان پێویسته .زم��ان لێرهدا رۆلی گهور ه دهگیرێت .پێویست ه توانای هێنان ه سهرزاری ئهو ستایشان ه لهبهردهم كۆمهڵگاو كێبهركێ كارهكاندا زهلیل نهبن، ستایشكردن خۆ دووبار ه كردنهوهیهكی سانای ه ب ه تۆزێك فریودانهوه ،ب ه تۆزێك س��هرس��ام��ك��هری��ی��هوه .ستایش دێ��ت بۆ ئ����هوهی ح��ی��زب دهس��ت��هوس��ان نهبێت، ئهوهی وا دهكات حیزبهكان روخساری ت����هواویو ش��پ��رزهی��ی��ان دهرن��هك��هوێ��ت، س��ت��ای��ش��ك��ردن��ی ن���هب���ڕاوهی���ه .ح��ی��زب ب ه ستایشكردن دوو كار دهكات .ئهوانهی ك��ه ه������هوادارو ك���ادی���ری ك��ۆن��ی خ��ۆی ب��وون ،دهچێتهو ه ن��اوی��ان ،ئومێدێكیش بۆ ههڵگیرسانی ل ه دهرهوهی خۆ پهیدا دهكات .ستایش ئامادهكردنهوهی دڵنیایی حیزب ه ل�� ه زهم��هن��ی ك��هوت��نو راڕای��ی��دا، كوشتنی گومانهكان ه ل ه سهر خۆی بهرهو یهقین .ئهگهر بهر ل ه ئێستا دهرفهتی خۆ رێكخستنهوهی نهبووبێت ،ل ه ئێستادا ههر نایبێت .فهرههنگی حیزب ل ه ههڵبژاردندا توند پێویستی ب ه ستایشكردنی خۆی ههیه ،ههموو ماڵهكانی دهبێت بهر ئهم ستایشكردن ه بكهون ،ههر سووچێك ئهم ه نهیگرێتهوه ،لهو ه ناچێت دڵنیایی حیزب رووی تێبكات .لهبهر ئهو ه رازاندنهوهی
خۆو ئارایشكردن ل ه رێگای ستایشهو ه وات���ای كۆتا چ��وون�� ه پێشهوهی حیزبه. ڕهن��گ�� ه ح��ی��زب دوای ئ��هم�� ه ن��هت��وان��ێ��ت دهمووچاوێكیتر بنهخشێنێت .نابێت بۆ شتێكیتر بگهرێت .ئهم ه كۆتا رهنگی حیزب ه بۆ چوون ه نێو ههڵبژاردنهوه .كۆتا ناونیشانێكه ،ك ه ل ه خ��ۆی دڵنیایهو بۆ سهركهوتنی خۆی ئامادهی كردووه. ئ��هگ��هر بێین ه س��هر ه��هڵ��ب��ژاردن ،دهبێت بكهوین ه ش��ی��ك��ردن��هوهی س��هرج��هم ئهو ی ل ه خۆی دهگرێت .ههڵبژاردن رواڵهتانه ئامادهكردنهوهی نرخ ه بااڵكانی حیزبه، ی جهنگی خۆی ل ه سهریان دهكات. ئهوانه تاقیكردنهوهیهكی نوێیتر ه ل ه ب��هردهم حیزبدا بۆ ئهوهی خۆی ههڵبهسهنگێنێت. حیزب ل�� ه ه��هڵ��ب��ژاردن��دای��ه ،ك�� ه دۆڕانو بردنهوهكانی ئاشكرا دهبن .ل ه ههڵبژاردن دای����ه ،ك�� ه ه��هرچ��ی ل��هدهس���ت ب��ێ��ت بۆ ب��ردن��هوه دهی��ك��ات .ك��هوات�� ه ه��هڵ��ب��ژاردن پرۆسهیهكه ،ك ه حیزب ل ه نێو مێژووی خ��ۆی��هوه دێ��ت��هو ه ن���اوم���ان ،ل�� ه رێ��گ��هی تاقیماندهكاتهوه. سهروهرییهكانییهو ه ههڵبژاردن ئامادهكردنهوهی جارێكیتری ح���ی���زب���ه ب����� ه ن����وێ����ن����هرو س����هرج����هم روخسارهکانییهوه .ئهوانهی ناشێت بۆ ئ��ێ��م�� ه ن��اوێ��ك��ی ئ��اش��ن��اب��ن .ح���ی���زب ل ه ه���هڵ���ب���ژاردن���هك���اندا پ��ێ��دهخ��ات��هو ه نێو ههڵسهنگاندنی جارێكیتری خ��ۆی��هوه. ههڵبژاردن ل ه خۆیدا وێستگهیهكیتر نیی ه ب��ۆ ب��هخ��ۆداچ��وون��هوهی ح��ی��زب ،بهڵكو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 72
ههڵسهنگاندنی ئێم ه ل ه الیهن حیزبهو ه بۆ دووپ��ات��ك��ردن��هوهی متمان ه دێ��ت ،ئ��هوهی چ��هن��د ساڵێك ه ل�� ه س���هری راه��ێ��ن��راوی��ن. ههڵبژاردن تاقیكردنهوهیهكی تاز ه نییه، بهڵكو درێژكردنهوهی گهم ه بێماناكانی ح���ی���زب���ه ب����هس����هر ئ����ێ����م����هدا .وێ���ن���هو روخساریتری حیزب ه بۆ مانهوه .حیزب دهب��ێ��ت ل��ه ه��هڵ��ب��ژاردن��دا ف��ری��ای خ��ۆی بكهوێت ،بگهرێت ب ه س��هر یهكهیهكهی ئێمهداو خ��ۆی بگهیهنێت ه الم��ان .حیزب دهبێت لهم ههڵسهنگاندنهدا ههر بیباتهوه. ه��هڵ��ب��ژاردن الی ئێم ه فهرههنگێك نیی ه بتوانێت دوای دۆڕان هێزی بهردهوامیو ك��ێ��ب��هرك��ێ��ی س��ی��اس��ی��م��ان زی��ات��ر ب��ك��ات. ههڵبژاردن الی ئێم ه تهنیا یهك رێگای ههیه ،ئهویش بردنهوهیه .دهبێت حیزب ههرچی لهدهست دێت بۆ بردنهو ه بیكات. ل ه راستیدا ئهگهر ههڵبژاردن تهنیا ویستی ب��ردن��هوهی رهه���ای ل�� ه دی��دی ب��هش��داری سیاسیی ئێمهدا جێگیر ن��هك��ردای��ه ،ئهم پ��ڕۆس��هی�� ه ئ��هوهن��د ه ب��ێ��ن��اوهرۆك خۆی دهرنهدهخست .كهوات ه ههڵبژاردن فێری بردنهوهی ههمیشهییمان دهكات .حیزب دهبێت بگهرێت ،خۆی بفرۆشێت بۆ كرینی متمانه ،خۆی لهدهست بدات بۆ بوونێكی درێ���ژت���ر ل�� ه دوای ه���هڵ���ب���ژاردن .ئهم ه سیمایهكی ههڵبژاردنی ئێمهیه ،ك ه دۆران وات����ای ف��هرام��ۆش��ك��ردن��ی ئ��هب��هدی��ی��ان��هی حیزبهكانمانه .گرنگ نیی ه چ��ۆنو بهچ ش��ێ��وهی��هك ئ��ێ��م�� ه دهی��ب��هی��ن��هوه! گرنگ
ب����ردن����هوهو س��هرك��هوت��ن��م��ان��ه ،گ��رن��گ ئاههنگگێڕانو ئ��هو شادومانییانهن ك ه دوای ه��هڵ��ب��ژاردن ب��ۆ ئێمهی دههێنێت. كاتێك حیزب ل ه ههڵبژاردنهكاندا دهیباتهوه، پێشبینی ی�� هك��ان��ی ب�� ه ئێم ه ل��ه ب���ارهی س�����هرك�����هوت�����نو ب�����هردهوام�����ی�����ی�����هو ه دهف��رۆش��ێ��ت��هوه .ئ���هوهن���دهی ح��ی��زب ل ه ه��هڵ��ب��ژاردن��هك��ان��دا دهپ��ارێ��ت��هوه ،ل�� ه هیچ چركهساتێكیتردا زهلیل نابینرێت .حیزب ههموو شتێك دهكات ،تهنانهت ئهوانهشی، ك ه لهگهڵ دروشمی سیاسیو جیهانبینی ی�� هك��ان��ی ئ��هم��رۆو دوێ��ن��ێ��ی��دا ناگونجێن. ههڵبژاردن ،حیزبی ئێم ه فێری ئهو ههموو ش��ت ك��ردن�� ه دهك���ات .ل��ێ��رهو ه یهكێك ل ه ماناكانی ههڵبژاردن ل ه ك��ار دهكهوێت. ه��هڵ��ب��ژاردن ل��هگ��هڵ ئ���هم ه��هم��وو شت ك�������ردن�������هدا ،ل�����هگ�����هڵ ئ������هم ه���هم���وو رێگاگرتنهبهرانهدا نایهتهوه .حیزب ،ك ه ه��هم��وو رێ��گ��اک��ان دهگ��رێ��ت��هب��هر ،ههموو ه��هڵ��س��وك��هوت��ێ��ك دهك�����ات ،ه��هڵ��ب��ژاردن دهخ���ات���هو ه م��هت��رس��ی��ی��هوه .ه��هڵ��ب��ژاردن چوارچێوهیهكی خۆی ههیه ،رێگای خۆی ههیه ،ك ه ناكرێت حیزب ب ه ئ��ارهزووی خ���ۆی دهس���ك���اری ب���ك���اتو ب��ی��گ��ۆرێ��ت. ههڵبژاردنی ئێم ه گهمهیهكه ،ك ه حیزب ب ه ئ���ارهزووی خ��ۆی كاتهكانی دهگ��ۆرێ��ت، دهس��ك��اری رواڵ���هتو ناوهرۆكهكانیشی دهك�����ات .ب���هم پ��ێ��ی�� ه ئ����هوهی الی ئێم ه دهبینرێت ،رهنگ ه ههموو شتێك بێت جگ ه ل ه ههڵبژاردن وهك خۆی .ل ه ههڵبژاردندا
73
ئاسایی ه ح��ی��زب ب�� ه پ��ێ��چ��هوان��هی دی��دی خۆیهو ه رهفتار بكات ،دروشمو گوتاری خۆی بهرز بكاتهوه .ههموو هۆوپێناوێكی باشو خراپ بهكار بهێنێت ،تهنیا ئهوهی ئاسایی نییهو مهترسیدار دهكهوێتهوه، دۆرانه .دۆڕان ههموو شت دهشێوێنێت. ح��ی��زب خ��ۆی ل�� ه ه��هڵ��ب��ژاردن��دا دهس��تو پارچهیهكی شێواوه ،ل ه خۆی دڵنیا نییه، چونك ه باش دهزانێت تا سنووری دڵنیایی زۆری م��اوه .حیزب ب��اش ل ه بهرنامهو پرۆژهو گوتارهكانی خۆی تێگهیشتووه. دهزانێت ب ه رێگایهكی تهندروست ناشێت متمانهو نوێنهرایهتی خهڵك دهستهبهر بكات ،بۆی ه ئهم شێواز ه ب ه كهڵكی حیزب نایهت .حیزب ناچێت ه نێو ئهم پهیمانهوه. ێ ههڵدهبژێرێت، حیزب دێت رێگایهكی نو ئ��هوی��ش ئیشكردن ه ل�� ه نێو ساختهییدا. ساختهیی ئهو شتهیه ،ك ه فریای حیزب دهك��هوێ��ت .هیچ نهبێت دهت��وان��ێ��ت ئهم ج��ارهش ل ه مردن بیپارێزێتو رزگاری بكات .ئهم ه فهرههنگی حیزبه .ههڵبژاردن، چ��ون��ك��ه دۆران�����ی ت��ێ��دا ن��ی��ی��ه ،ن��اك��رێ��ت بهخۆداچوونهوهی سیاسیی الی حیزب بچێنێت .حیزب نایهوێت دۆڕان��ی خۆی ببینێت .ئهو ناتوانێت خۆی وهك بهجێماو ت��هم��اش��ا ب���ك���ات .ح���ی���زب ،ك��� ه ن�����هدۆڕا، ناشتوانێت ههڵبستێتهوه .وات ه ههڵبژاردن هیچكات دهرفهتێك نیی ه بۆ ههڵسانهوه، ب��ۆ خ��ۆ رێ��ك��خ��س��ت��ن��هوه .ئ����هوهی ههی ه بهردهوامیدان ه ب ه رێگای دووهم ،ئهوهی
حیزب م��ان��دوو ن��اك��اتو دهیخات ه سهر كهڵكهڵهی ب��ردن��هوهو ئ��اه�� هن��گ گ��ێ��ڕان. نهبینراو ه ههڵبژاردن ل ه دوای خۆیهو ه ئاههنگێكی ب��هدواو ه نهبووبێت .نهبووهو رووی نهداو ه ئاههنگی دۆڕانیش بكرێت. ههڵبژاردن ئهم ههموو كاران ه ب ه حیزب دهك��ات .سهرجهم داماوییهكانی حیزب نیشانی ئێم ه دهداتهوه .ههڵبژاردن توانای بژاردنمان كوێر دهكات .گهر ئهم پڕۆسهی ه دۆرانی تێدا نهبێت ،ئێم ه بهدیار چییهو ه دان��ی��ش��ت��ووی��ن .ب��ردن��هوهك��ان ئ��اش��ك��ران، ههموویان ل ه پێشبینیكردنیش دهرچوون. لێرهو ه باشتر ه ل ه سهر توانای بژاردن بوهستین .توانای ههڵبژاردن چییه؟ ئایا ئ��ێ��م��ه دهت����وان����ی����ن ب���� ه خ����ۆم����ان ب��ڵ��ێ��ن ههڵبژاردنێكی دروستمان ئهنجام داوه. ن ئێمه ،ك ه ههڵدهبژێرین ،چ��ۆن دڵنیابی فریوی ههڵبژاردنمان ن��هخ��واردووه؟ ل ه راس����ت����ی����دا ت������وان������ای ه����هڵ����ب����ژاردن پهیوهستهگییهكی توندی ب ه هاواڵتیو هوشیاریی ت��اك��ان��هو ه ه�� هی��ه ،ك�� ه حیزب ناچار دهك��ات ب ه توندی ل ه بهردهوامی ب���هخ���ۆداچ���وون���هوهو ه ب��ۆ ب���هردهوام���ی ێ ئ��ام��ادهب��ێ��تو ل�� ه بیرل ه گ��وت��اری ن���و خۆرێكخستنهو ه بكات .حیزب بهردهوام لهم نهبوونی ئ��هم هوشیاریو توانایی ج��ی��اك��ردن��هوهی�� ه ك��هڵ��ك��ی وهرگ���رت���ووه. نائامادهیی ه��اواڵت��ی وای ك���ردووه ،ك ه حیزب شوێنێكی نهبێت بۆ رێكخستنهوهی خۆی ،چركهساتێكی نهبێت بۆ وازهێنان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 74
ل ه ستایش كردنی خۆی .ئهم ه بهسوودی حیزب كهوتووهتهوه ،ك ه هوشیارییهك نهبێت چ��اودێ��ری گ��وت��ارهك��ان��ی بكات، لێپرسینهو ه ل ه دروشمهكانی بكات .بۆ ساتێكیش بێت ل ه متمانهی خۆی بخات. ئ����هم م���هس���هل���هی��� ه ل��� ه دروس���ت���ك���ردن���ی نادینامیكییهیی حیزبیدا كاریگهر بووه. حیزب ب ه ههموو گوتارو پرۆژهكانییهوه، ب ه ههموو ك��ارو چ��االك��یو خهباتییهو ه رۆژێ���ك لێی ن��هپ��رس��راوهت��هوه .ساتێك نهبوو ه ك ه دادگایی بكرێت .ئهم ه متمانهی حیزبی الی مێگهل ئهوهندهیتر گهشاوهتر ك��ردووه .حیزب هیچكات باكی نهبووه، چ����ی دهك��������اتو ن���ای���ك���ات ،ك�����ام رێ��گ��ا ههڵدهبژێرێت ب��ۆ ك��ڕی��ن��هوهی خ��ۆی .ل ه راستیدا حیزب ،ك ه متمان ه دهكڕێت ،بهر ل ه ههر شتێك كهوتووهتهو ه نێو پڕۆسهی كڕینهوی خۆیهوه .ئهگهر وانهبێت حیزب ناتوانێت سێبهری خۆی به سهرمانهو ه بهێڵێتهوه .حیزب دهبێت یهكهم جار گهم ه ب ه خۆی بكات ،ئهوجا دهتوانێت بیباتهوه. ئهو ههموو تێكشكان ه گهوران ه سهرهتا دهبێت حیزب بهسهر خۆیدا بیانهێنێت، ئهوجا ئێمهشی تێدهكهوین .ههڵبژاردن ف���ری���ودان���هوهی ه��وش��ی��اری گشتییهو مراندنیهتی تا ئاستی تیاچوون .حیزب ،ك ه ئهم ههموو تاریكیان ه دهخات ه بهردهممان، دهزانێت ،ك ه توانای دهربازبوونمان لێی نییه .ئهو هوشیارییهك بهكار دهخات ،ك ه ئێم ه ل ه توانای بژاردنو متمانهدان بخات.
وات�������ه ه�����هڵ�����ب�����ژاردن ن���ی���ش���ان���دهری فریوخواردنهوهی جارێكیتری ئێمهیه ،ك ه س��ی��م��ای ت����هواوی ح��ی��زب دی���ار ن��هب��وو، روخ���س���اری راس��ت��هق��ی��ن��هی دروش����مو ب���هرن���ام���هك���ان دی����ار ن���هب���وو ،ت��وان��ای��ی ه��وش��ی��اریو ج��ی��اك��ردن��هوهی ئێمهش ل ه س��اخ��ت��هی��یو روخ���س���ارس���ازی ح��ی��زب دیارنهبوو ،ههر كات توانایی ههڵبژاردنیش وهك خۆی دهرناكهوێت .پێشتر زۆر له س���هر ن��وێ��ن��هر وهس��ت��ای��ن ،ب����هاڵم لێر ه ج���ارێ���ك���یت���ر دێ����ت����هوه ب����هردهم����م����ان. ئ���ام���ادهك���ردن���ی ن��وێ��ن��هرهك��ان خ��ۆی��ان، بهرهنجامی نهبوونی ئهم هوشیارییهیه، ك ه توانایی چاودێریكردنو تێبینیكردنی نییه .نوێنهرهكان ،چونك ه لهم هوشیاریی ه ێ بوونی پاشخان دێن .حیزب ناترسێن ،ب لێرهو ه ئیتر ت��هواو ل ه دهستكاریكردنی دون��ی��ادا س��هردهك��هوێ��ت .ل�� ه دهستكاری رێگاكانی بردنهوهو ه تاوهكو سنووری درێ���ژك���ردن���هوهی ستایشهكانی خ��ۆی. حیزب ل ه ستایشی خۆی ناكهوێت .ئهو شتهی دهستی پێوهدهگرێت ،ههمان ئهم ستایشكردنانهن .كهوات ه ههڵبژاردن لهگهڵ ئهوهی وامان لێ دهكات نوێنهرهكان ل ه ئاستی خوار ساختهیی خۆشیاندا بناسینو ناچیزهبوونیشیانمان بۆ دهردهخ��ات ،ل ه توانای ههڵبژاردنیشیاندا ئێم ه دهكهوین ه كێشهی گهورهوه .ئهگهر ئێم ه نوێنهرهكان وهك خ��ۆی��ان بناسین ،ب�� ه روخ��س��اری راس��ت��هق��ی��ن��هی خ���ۆی���ان���هوه ،متمانهیان
75
لێوهردهگرینهوه .ئهوان ههمیش ه ئامادهن ب��ۆ ئ���هوهی ل�� ه ههڵبژاردنی دروستمان بخهن .ئهوان ئیتر ئهوان ه نیین ،ك ه ئێم ه ب ه ئاسانیو بێ دوودڵ��ی بتوانین ل ه یهكتر جیایان بكهوینهوه .ئ��هوان تهونێكن ل ه فریودانی توانایی جیاكردنهوهكانی ئێمه. ێ بوونی یهكتر ناتوانن ئهو ه بن .ئهوان ب دروس��ت ل��هم جیاكردنهوهی ه دهترسن. ههڵبژاردن ئهم ههموو بیحورمهتییانهی تێدایه .ئ��هم ههموو پشێویانهی تێدایه. خاڵێكی زۆر گرنگ ههی ه لێرهدا حیزب ناتوانێت ل ه ههڵبژاردندا بهڵێنی چاكسازی وب��اش��ك��ردن��ی ژی��ان��ی ئێم ه ب���دات .وات��ه ئهمهشی پێناكرێت ،چونك ه ئهگهر قهیران ههبێت ئ��هم قهیرانان ه س��هر بهكێن ،ل ه كوێو ه هاتوونهت ه ژیانی ئێمهوه ،بێگومان ب��هرهن��ج��ام��ی ئ��ی��ش��ك��ردن��ن ل��� ه كێڵگهی سیاسیدا ،ك ه حیزب خۆی تیایدا دهسهاڵتی یهكهمه .حیزب ئهم چهند ساڵ ه كێشهساز ب��وو ه ن��هك چ��ارهس��از .حیزبهكانی ئێم ه خواستی كۆمهڵگایهكی كێشهسازییان ل ه س��هردا ب��ووه ،چونك ه ئهگهر كێشهكان نهبن ،حیزب نازانێت به چییهو ه خۆی خهریك بكات .ئ��هو كێشانهی ك ه ئێم ه ههمانن حیزب خۆی دایتاشیون .رهنگی ك���ردوونو جوانی ك���ردوون .كێشهكان ههموو حیزب خۆی دهستی ههی ه تیایاندا. ح��ی��زب ب��هم�� ه داوای ن��وێ��ن��هرای��هت��ی��م��ان ل��ێ��دهك��ات ت��ا ل��هوان�� ه رزگ���ارم���ان بكات. (كێشهسازیی) دهرفهتێكی باش ه بۆ حیزب
تا داوای نوێنهرایهتیو متمانهی خۆیمان لێ بكات .لێرهشهو ه زاڵبوونی هوشیاریی ح��ی��زب ب��� ه س����هر ه���وش���ی���اری ئ��ێ��م��هدا دهردهكهوێت .كێشهسازیی وای كردوو ه حیزب ههمیش ه ب ه سهرمانهو ه بێت .وهك نوێنهر خۆیمان نیشان ب���دات .گ��هور ه كردنی كێشهو خوڵقاندنی تا ئاستێك ئێم ه ب ه چاوهڕوانی بهێڵێتهوه .خاڵێكیتر ،ك ه ههڵبژاردن دهیهێنێت ه پێشهوه ،رووگهشی حیزبهكانه .ئ��هوهن��دهی حیزب ل ه كاتی ه��هڵ��ب��ژاردن��دا ب�� ه ڕووی گ��هش�� ه دێت ه ناومانهوه ،ل ه ساتهكانیتردا بهم چهشن ه نهبینراوه .حیزب دهیهوێت پێمان بڵێت ههمیش ه رووی ئهو گهش ب��ووه .لێمان دێ��ت�� ه پ��ێ��ش��هوه ،داوای دۆستایهتیمان لێدهكات .ئهو بیری چ��وو ه ك ه ئهوهند ه ل��ێ��م��ان��هو ه دوور ب���وو ه ئ��هس��ت��هم�� ه ل��هم دۆستایهتیی ه تێبگهین .دۆستایهتی ل ه ئانو س���ات���ی ه���هڵ���ب���ژاردن���هك���ان���دا ی��ارم��هت��ی هاتنهپێشهوهی ناوهختی حیزب بۆناو كۆمهڵگا دهدات .حیزب لهم ئانو ساتهدا گوێگرێكی باشیش ه بۆ داواكانی خهڵك. حیزب ههموو داواكارییهكان دهخات ه ئهم ئانو ساتهوه .وات ه ناكرێت ئێم ه پێشتر داواك����اری����م����ان ه���هب���ووب���ێ���ت .دهب��ێ��ت داواك��اری��ی��هك��ان ل�� ه ئێستاو ه پێشكهش بكرێن .ئهم ئانو سات ه كرانهوهی گوێو چاوو دهستی حیزبه .حیزب نهوازشكارێك ه باشه .ههرچی لێ داوا بكرێت زوو ب ه دهمییهو ه دهچێت .حیزب ل ه ههڵبژاردندا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 76
بهخشندهیهكی سهیره ،زیاتر ل ه باوكێكی ب��اش��ه .زۆرب���هی ك��ات خهڵك ل��هم ئ��انو ساتان ه كهڵك وهردهگ���رن بۆ گهیاندنی داواك��ان��ی��ان وهك خ��ۆی .داواك���ان تهنیا ئێستا ئیتر شوێنی خۆیان دهگرن .حیزب وامان لێ دهكات ب ه كۆمهڵێك داواكارییهو ه بچینهو ه بهردهمی .ل ه دهرگ��ای بدهینو چیمان ههی ه بیڵێین .پێشتر بهم چهشن ه میهرهبانیی حیزبمان نهبینیوه .ئێستا دهرف��هت��ێ��ك��ه ،دهب��ێ��ت ل�� ه ك��ی��س خ��ۆم��ان نهدهین .حیزب دڵیشی ف��رهوان دهبێت، وات ه دهتوانین رهخنهگری نێو حیزبهكهی خۆمان بین .نارهزایی لێرهدا جۆرێك ه ل ه ێ خ��هڵ��ك. ب���ردن���ه پ���ێ���ش���هوهی ه���هن���د رهخنهگرتنو نارهزایی لهم درهنگ کاتهدا فریای زۆرب���هی ك��هس دهك��هوێ��ت .بۆی ه ه��هن��دێ��ك وهك ف���ری���ودان���ی ح��ی��زب به دهستییهو ه دهگرن .ئهوهند ه دڵكراوهییو میهرهبانییش ،زۆرج��ار حیزب دهخات ه ب��هردهم بهرپرسیارێتییهكهوه ،ك ه دواتر ن���اچ���اره ل���هب���هر گ���هورهی���ی ق���هب���ارهی بهڵێنهكان ،لێیان ههڵبێت .ههڵبژاردن ل ه توانایدا ههی ه ئهم ههموو ماڵهوماڵكردن ه ب ه حیزب بكات ،ئهگهر ئێم ه داواكاریشمان نهبێت حیزب خۆی هوشیاری ب ه كهمیو ك��ورت��ی��ی�� هك��ان��م��ان ه��هی��هو دهیانبینێتو چارهیان دهك��ات .لێرهدا ب ه شێوهیهكی كاتی حیزب دهی��هوێ��ت وهك چارهساز خۆی دهربخات .پێشتر حیزب نایهوێت گرفتهكان ببینێتو خۆشی ب ه بهرپرسی
گرفتهكان نازانێت ،بهاڵم ئهم ئانوسات ه ئهوهند ه توند حیزب دهكات ه یهكهیهكی بهرپرس ،گرفتهكان سهر ب ه دنیای خۆی تهماشا دهك���اتو ئ��ام��ادهی ه��هر ج��ۆر ه بهرپرسیارێتییهكی تێدا دروست دهكات. ح��ی��زب ل��ێ��ر ه خ��ۆی ب�� ه ق����هرزاری كۆی چینهكان دهزان��ێ��ت ،ئ��هوان��هی تا دوێنی ب������ووه ب����هه�����هر ه����ۆی����هك خ�����ۆی ل��ێ دزیونهتهوهو ئێستا رهنگ ه بهدهزگایشییان بكات .سهندیكاو دامهزراوهیان بۆ رێك ب��خ��اتو ل��هوێ��و ه چ��اودێ��ری��ی��ان ب��ك��اتو دهستیان لێ بهر ن��هدات .ههڵبژاردن ب ه پ��ێ��چ��هوان��هو ه ح��ی��زب دهخ��ات��ه ب��ۆس��هی ك��ۆم��هڵ��گ��اوه .ح��ی��زب دهك��ات��ه ق���هرزاری خ���هڵ���ك .ت���ا س����هر ئ��ێ��س��ق��ان ت���وان���ای هاتنهپێشهو ه ل ه خهڵك تیایدا دروس��ت دهك����ات .ت��ۆ رهن��گ�� ه ل�� ه م��اڵ��هك��هی خۆت داب���ن���ی���ش���ی���تو وازت ل���� ه ح���ی���زبو بیروباوهركهی هێنابێت ،بهاڵم حیزب واز ل ه تۆ ناهێنێت .حیزب ئهمرۆ وازت لێ ناهێنێت ،چونك ه هێشتا رهنگ ه توانای خ��ۆب��هدهس��ت��هودان��ت تێدا مابێت .رهنگ ه هێشتا مهحرهم بێت لێتهوه .ههڵبژاردن زۆر شتیتر بۆ ئێم ه دههێنێته پێشهوه. ههرچی گهمهی حیزب ه دهری دهخ��ات، بهاڵم ئاگایی گشتیی زۆر پاسیڤان ه شوێنی دهك���هوێ���تو پ��ێ��ش��وازی ل��ێ��دهك��ات .ههر ئهمهیه ههر ساڵێك ههڵبژاردنهكانی ئێم ه ب��� ه ئ����هن����دازهی ری���ك�ل�امو ن��اوب��ان��گ��ی��ان كاریگهری ناخهنهوه .ههڵبژاردنی ئێم ه
77
ه��هم��ووی پ��ڕ ه ل�� ه سیمای ن����اڕوون ،ل ه تاریكی ،ل ه ف��ری��ودانو چ��اوهڕوان��ی��ی .تا هۆشیاری دهستهجهمعیش نهگۆردرێت رهن��گ�� ه نهتوانین ب�� ه كۆمهڵێك پێوهری باشهو ه پێشوازی ل ه ههڵبژاردنێكی كارادا بكهین .ئیتر دی��ار نیی ه ئ��هوك��ات حیزب دوای ئ���اش���ك���راب���وون���ی ئ����هم ه��هم��وو دهم��ووچ��اوان��هی خ��ۆش��ی��هو ه نامانخات ه بهردهم تاریكییهكیترهوه .دیار نیی ه ئهو شتێكیتر ن��ادۆزێ��ت��هو ه ب��ۆ رام��ك��ردنو دهستهمۆكردنمان.
پهراوێز: * ژینگهی پهشۆكاو :بهختیار عهلی ل ه كتێبی چێژی مهرگدۆستی خۆیدا بهكاری هێناوه. ** ب��واری ك��راوه :د .عرفان مستهفا ل ه كتێبی بوونی م��رۆڤو دهركهتهكانی خۆیدا بهكاری هێناوه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 78
ههڵبژاردن له نێوان نوێبوونهوهو دووپاتکردنهوه Elections between modernization and repetition
ههرێم عوسمان Harem Osman
79
ههڵبژاردن وات ه پێشبینیکردن بۆ گۆڕان، وات ه ئومێد بۆ نوێبوونهوه ،نوێبوونهوه ل�� ه س��ی��اس��هتو رووخ���س���ارو راستیی سیاسیدا .ههڵبژاردن بهرپرسیاریهتیو ئازارچهشتنه ،لهبهر ئهوهی تۆ دهتوانیت ل ه تاکێکهو ه ببیت ب ه گشت .ئهم پێگهی ه وهها پێویست ه دهکات تاکهکان ل ه ئاست ئهم بهرپرسیارهتییه سهختهدا بن .ب ه واتا ههڵبژاردن خهستبوونهوهو چڕبوونهوهیه. ئهو کهسهی ههڵدهبژێردرێت (نوێنهر) دهبێت ه گشتێک ،وات ه کۆیهک چڕ دهبێتهو ه ل ه تاکێکدا ئهو تاک ه دهبێت به ههڵبژاردهی گشتێک .ئ��هو تاک ه ب ه رووخسارێکهو ه ئاماژ ه بۆ زۆرترین رووخسارو دهنگ دهک��ات .لهبهر ئ��هو ه دهبێت ئ��هو تاکهی دهنگی پێدهدرێت ل ه ئاست ئهو فرهییهدا بێت. ه����هڵ����ب����ژاردن ه��هم��ی��ش�� ه پ��هی��وهس��ت�� ه ب����ه ه������ۆک������ارهوه ،ت���اک���ێ���ک ب����ۆ ف�ڵ�ان ههڵدهبژێردرێتو فاڵن الیهن فهرامۆش دهک��ات .بێگومان هۆکاری خ��ۆی ههیه، لهبهر ئهو ه دهبێت دهسهاڵتی سیاسیو ئۆپۆزسیۆن خۆی ب ه هۆکاری شکستو سهرکهوتن ببینێتهوه .ئهم ه بۆ کهسیش ههر درووسته ،ک ه نوێنهر دهبێت به نوێنهر، ی��ان شکست دههێنێت .ه��اوک��ات دهبێت تاکی دهن��گ��دهری��ش چ��اوهڕوان��ی ههمان شکست بکات ،چونک ه مهرج نیی ه ئهوهی ئ��هو دهنگی پێ دهدات زۆری��ن��هی دهنگ بهێنێت ،بهاڵم دوا جار ئهو کهسهی ،یان
الیهنهی ،سهرکهوتن ب ه دهست دههێنێت، دهبێت ب ه نوێنهری ئهوانهش ،ک ه ویستی شکستی ئهویان خواستووه .لهبهر ئهو ه کهسی نوێنهر ،یان کهسی سهرکهوتوو دهبێت سهرکهوتوو بێت ،لهوهی ههستی نوێنهرێتی دژهک��ان��ی��ش��ی ببینێت ،وات�� ه چیتر ن��اب��ێ��ت ب��ی��ر ل�� ه ت��ۆڵ��هی دژهک��ان��ی بکاتهوه ،دهبێت بیر ل ه بهرجهستهکردنی ئهرکهکانی نوێنهرێتی بکاتهوه ،تا ئهو دژان��هش ،ک ه خواستی شکستی ئهمیان ویستووه ،جارێکیتر ببن ه دۆستی .وات ه نوێنهر ئهوهیه ،ک ه بتوانێت دژهکانیش بکات ه دۆست ،دۆستایهتیش بهو ه دهبێت، بهرپرسیارێتی نوێنهرێتی ب ه جێ بهێنێت. یهکێک ل ه کێشهکانی ههڵبژاردنی سیاسی زۆر کات دیدێکی بهرژهوهندیخوازانهیه. ک ه زۆر ساکاران ه دهشێت دهنگی کهس، دهنگی ک��هس نهبێت ،دهنگێکی ئامادهو کڕاو بێت ،وات ه دهنگ دهشێت کااڵیهک بێت بۆ کڕین ،دواجاریش کهسو مرۆڤ ه دهنگدهرهکان دهشێت خۆیان بفرۆشن، چونک ه من خۆم ههڵدهبژێرم ،بهاڵم کاتێک الیهنێک دهنگم دهکڕێت ئهوا خۆم دهکڕێت. بهاڵم ههڵبژاردن ل ه ئاست ه سیاسییهکهدا کهمتر ئهم بههایهی ههیه ،وات ه خۆی ل ه خۆیدا دهبێت ئهم بههایهی ههبێت کهسی دهنگدهر دهنگهکهی گوزارشت ه ل ه بوونی، ب��هاڵم لهبهر ئ��هوهی ئاستی هۆشیاری خهڵک ب ه گشتی الواز ه ناتوانێت ئهم روو ه قوڵهی ه��هڵ��ب��ژاردن ببینێت ،ه��هر لهبهر
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 80
ئ��هوهش��ه ،دهس��هاڵت��ی سیاسی ب ه لێشاو شێوازی نوێ دهدۆزێتهوه ،بیردهکاتهو ه خهیاڵ دهک��ات ،چۆن داهێنان بکات ،ل ه بردنی ئاگایی خهڵک بۆ الی خۆی ،چۆن خهڵک وا لێ بکات خۆشی بوێت ،چۆن ئهو رقهی پێشتر بکات ،ب ه خۆشهویستی، وات ه چۆن بتوانێت ،ئهو سۆز ه بجووڵێنێت، تا ببێت به دۆستمان .دهس��هاڵت ههوڵ دهدات داهێنان ل ه بردنی خهیاڵی خهڵکدا بکات ،ههستو سۆزو سهرنجمان ببات بۆ الی خۆی ،چاومان تهنیا ئهو ببینێت، نهک تهنیا ل ه ئاستی ههستدا ،بهڵکو ل ه ئاستی دهرونیشدا کار دهکات بۆ ئهوهی راممان بکات .ب ه لێشاو شێوازی ریکالم دادههێنێت .ئهوهی ئێم ه مهیلی دهکهین، ئ��هو دهی��ک��ات .ه��هوڵ دهدات ب�� ه زمانی ئێمهو ب ه ههستی ئێم ه دهرکهوێتو بێت ه گۆ تا زیاتر خۆمانی تێدا ببینینهوه .ب ه لێشاو خهڵک ه زیرهکو خۆفرۆشو عهقڵ ف��رۆش��هک�� ه ب�� ه کاردههێنێت ت��ا ههستی ی پێ رابکێشێت ،ئ��هوان بهرنامهی ئێمه بۆ سازدهکهن ،ئهوان ههستی ئێمهی بۆ دهگوێزنهو ه تا بتوانێت ل ه ههناوی ئێمهو ه گوزارشت بکات ،خهڵکهکهش سهرسام دهبن ،ک ه چۆن ئاگاداری ههستی ئێمهن! خهڵکی ئێم ه ب ه هۆی الوازی هۆشیاریو ب��ی��رن��هک��ردن��هوهی��ان��هو ه ن���ازان���ن چ��ۆن دهن��گ��دهدهن ،نازانن چۆن ب��ژار بکهن ل ه نێو چهند الیهنیکدا .ئێم ه فێری بژارکردن نیین ،بۆی ه ناتوانن ک��ردهی ههڵبژاردن
ب�� ه ب��اش��ی ئ��هن��ج��ام��ب��دهن .ه��اوک��ات ئایا ئهوانهی لهبهردهستماندان بهشێکیان ،یان ههموویان خراپن ،وات ه ئایا بشزانین بژار بکهین ،ئایا ئ��هوهی دهمانهوێت ب��ژاری بکهین باشێکی تێدایه ،ک ه ئێم ه بتوانین ل�� ه نێو ئ��هو گشتهدا ئ��هو جیابکهینهو ه ی ههڵیبژێرین؟ ب ه واتا ل ه نێو ئهم الیهنانه خۆیان دهخهن ه بهر دیدهمان بۆ ئهوهی ب ه ویژدانهو ه بژاریان بکهین ،الیهنێکی تێدایه، ک ه ویژدانمان ئاسوود ه بکات ،بڵێین ئهم ه شایهنی ئهوهی ه دهنگی بدرێتێ؟ بهاڵم گهر الیهنهکان ل ه ئاست چاوهڕوانیی خۆزگهی ئێمهشدا نهبن ،بهاڵم دوا جار داکهوتهکه ههر ئهمانهی تێدای ه چار چییه؟ دهبێت دهنگ نهدهین؟ بهاڵم بیریشمان نهچێت دهنگنهدانیش دهنگدان ه ب ه دهنگنهدان ،وات ه ههڵبژاردنی ههڵنهبژاردنه. س��ی��اس��هت��ی ک�����وردی ب���ۆچ���ی رۆژان����� ه بانگهشهی گۆڕانی ج��هوه��هری د هک��ات، بهاڵم ئێمهی تاکی ئهم ههرێم ه ههست بهم گۆڕان ه ریشهیی ه ناکهین؟ رووداوی نوێ، ئهوهی ه ههڵگری راستییهکی تهواو نوێ بێت .سیاسهتی کوردی رۆژان ه بانگهشهی ئهم رووداوو راستیی ه نوێی ه دهکات ،بهاڵم ب ه ک��ردهو ه ئهم ه نابینرێت .خهڵکی ئهم ههرێم ه ئومێدیان ل ه ئۆپۆزسیۆن ئهوهبوو، ک ه رووداوێکی نوێیهو راستییهکی نوێی پێیه ،بهاڵم ئهم ئومێد ه زۆرهمان شکستی هێنا .ئێستا ل ه سهرو بهندی نزیکبوونهو ه ل ه ههڵبژاردنهکانین ،ل ه نێو بانگهشهو
81
ریکالمهکاندا پێشبینی دهک��هی��ن ،وهک ه��هم��وو ج��ارهک��ان��ی پێشوو رووداوی نوێو راستی نوێ دهردهکهوێت ،بهاڵم ئهم رووداوو راستییان ه تهنیا خهیاڵکرد دهب��ن ،تهنیا ل ه چوارچێوهی بانگهشهو راو ه دهن��گ��دا دهب���ن .دهب��ێ��ت تاکی ئێم ه فێری ئاکاری ههڵبژاردن بێت ،هاوکات سیاسهتی سیاسییهکانی ئێمهش دهبێت فێری ئهو رهوشته ببن. ل��هب��هر ئ���هوهی ل�� ه دۆخێکی ن��وێ نزیک دهبینهوه ،دهبێت الیهن ه سیاسییهکان ب ه ئاگابێنهو ه ل��هوهی ئ��هوان سهرنجمانی پێ رادهکێشن ،گهم ه نییه ،ژیانی مرۆڤه، نیشتمانو بوونمانه ،دهبێت دهسهاڵتی سیاسیی خۆی ب ه بهرپرسیار بزانێت ل ه ی خۆی بۆ ئامادهکردووه. ئاست ئ��هوه دهبێت کۆشش بکهن ،بۆ ئهوهی رووداوی ن���وێ س���از ب��ک��هن ،راس��ت��ی ن��وێ��م��ان بۆ دابهێنن ،ئهو چاوهڕوانییهمان بۆ راستیو رووداوی نوێ تێر بکهن ،مرۆڤی ئێم ه ل ه ههڵبژاردندا چاوهڕوانی راستی نوێ دهک����ات ،دهب��ێ��ت ،ک��هس��ی خ��ۆپ��ااڵوت��هو دهرچ���وو بزانێت ل�� ه ب���هردهم ئهرکێکی گ��ران��دای��ه ،ئ��هرک��ی ه��ێ��ن��ان��هدی راس��ت��یو رووداوی نوێ ،خهونی نوێ. خهڵکی ئێم ه متمان ه دهک���ات ب�� ه ئێوهی سیاسی ،بهاڵم ئێوهی سیاسی زۆر کات ل ه ئاست ئ��هو متمانهیهدا نین ،خهڵکی ئێم ه خ��ۆی دهس��ڕێ��ت��هو ه ل��هب��هر ئ��هوهی ئێو ه دهرب��ک��هون ،لهبهر ئ��هوهی ئێو ه ب ه
خواستی خۆتانو ب ه دهنگی خهڵک بوون ب��هو کهسهی ئێم ه دهم��ان��هوێ��ت ل ه بری ئێم ه بن ،وات ه لهو شوێنهی ئێمهی لێنین، دهم��ان��هوێ��ت ئێو ه وهک نوێنهری ئێم ه ئامادهبن ،بیرتان نهچێت ،ک ه نوێنهرن، بهاڵم زۆر کات ل ه یادتان دهچێت! ل ه زۆر باردا دهبێت لۆمهی خهڵکهک ه بکهین ،لهبهر ئ��هوهی خهڵکهک ه ئهو ئاغایهی ه نازانێت چۆن ئاغایهتی بکات ،ئهو ئاغایهیه ،ک ه ئاغایهتیی خۆی ب ه کۆیلهیهتی دهدۆڕێنێت. وات�� ه ناتوانێت ب�� ه ئاغایهتی بمێنێتهو ه دهسهاڵتێک دهکات ه ئاغای خۆی .هاوکات نازانێت چۆن ن ه ببێت ب ه ئاغا ن ه کۆیله، ی ل ه کردهی ههڵبژاردندا ورترو ب ه بهوه ویژدانترو ب ه ئاگاتر دهنگ بدات ،بزانێت ئهو ه بوونی خۆیهتی ،ئهو بوونی خۆی ه��هڵ��دهب��ژێ��رێ��ت ،چونک ه ئ���هوهی دهنگی پێدهدات وهک ئاوێن ه دهبێت ،خۆی تێدا دهبینێتهوه. دهس��هاڵت��ی سیاسی چیی ه ئهگهر خهڵک نهبێت؟ لهبهر ئهو ه دهسهاڵت ه سیاسییهکان دهسهاڵتهکهیان ل ه خهڵکهو ه وهرگرتووه، بهاڵم ل ه زۆر باردا خهڵک لهبهر نهزانیان شکست دههێنن ،سیاسییهکانیش لهبهر الدان���ی���ان ل���هو پ��هی��م��ان�� ه س���هردهک���هون، بهاڵم سهرکهوتنێکی شکست ل ه خۆیدا، وات ه ئهو سهرکهوتنهی پڕ ه ل ه شکست. دهبێت سیاسییهکان کار بۆ ئهو ه بکهن، سهرکهوتنێکی وی���ژدان���یو داه��ات��ووی بهدهستبهێنن ،نهک سهرکهوتنێکی کاتیو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 82
پڕ ل ه دۆڕان .ئ��هوهی ل ه ههڵبژاردنهکان نزیک دهب��ی��ن��هو ه پێویست ه ه��هم خهڵکی ب��ڕی��اردهرو ههڵبژێرهر ههم کهسی خۆ کاندیدکهرو پاشان ههڵبژێراو ،ل ه ئاست ئهو متمانهو بهرپرسیارییهت ه گرانهدابن. ه��ۆش��ی��اران��هو ن��اه��وش��ی��اران�� ه خ��هری��ک�� ه ه��ێ��واش ه��ێ��واش چ��هم��ک��ی س��ی��اس��هتو کردهی سیاسی لهم ههرێمهدا گۆڕانی ب ه سهردا دێت ،بههای خۆی لهدهستدهدات، بههایهکی ساختهی وهرگرتووه .ههر ل ه سیاسییهکانهو ه بۆ نووسهرو میدیاکاران، ل ه کاردان بۆ شێواندنی تیۆری سیاسیو ک��ردهی سیاسهتکردن .نووسهرهکانی ئێم ه وهک سیاسییهکان تواونهتهو ه ل ه کێش ه رۆژانییهکانداو وهفادارنهماون بۆ کێش ه بنچینهییهکان ،سیاسییهکانی ئێم ه بێچارهکردنی ئ��هو کێشهو ملمالنێیهی ه���هی���ه ،ک��ێ��ش��هیت��رو م��ل��م�لان��ێ��ی ن��وێ سازدهکهنو ئهمهش ل ه کۆتاییدا دهبێت ه ئ��هو پ��هالم��اردان�� ه س��هرک��وت��ک��اران��هی ،ک ه
ف��هرام��ۆش��ک��راون ،چ��هپ��ێ��ن��راون .نابێت بازبدهین ،دهبێت هۆشیاران ه پهنج ه بۆ برین ه گهورهکان رابکێشینو بنهڕهتهکهی ل�� ه ی��اد ن��هک��هی��ن ،چونک ه ه��هر برینێکی فهرامۆشکراوو چارهنهکراوی راب��ردوو ل ه ئێستاو داهاتوودا دهرکهوتهیان دهبێت، خ���راپ خ��ۆی��ان دهردهخ����هن����هوهو دهب��ن به برینێکی بێ دهرم���ان ،چونک ه هێند ه برینێکی کۆن ه نازانین ههتوانهکهی دهبێت چی بێت. لهبهر ئهو ه دهبێت بیرکردنهوهو کردهی سیاسی لهم ههرێمهدا گۆڕانی ریشهیی ب ه سهردا بێت ،تا ئهو دیدهی ئێستا خهریک ه س��از دهبێت بۆ بێماناییو بێهیوایی ل ه سیاسهت بگۆڕێت ،گۆڕانی دیدهکانیش ب��هران��ب��هر ب�� ه س��ی��اس��هت پ��هی��وهس��ت�� ه ب ه گۆڕانی بیرکردنهوهو ک��ردهی سیاسی، گۆڕانهک ه وهک ئاوێن ه وای�� ه بۆ گۆڕانی دیدگاکه.
83
دهربارهی دهستوور گفتوگۆ لهگهڵ سیروان زههاوی About constitution An interview with Mr. Sirwan Zahawi کهوان ه:سازدانی دیمانه Interviewed by: kawana
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 84
سیاسهتمهدارو یاساناسه ،ماوهیهک ئهندامی نوێنهرانی عیراقی ب��ووه له س �هر لیستی هاوپهیمانیی کوردستانی.بڕوانامهی دکتۆرای له زانکۆی جیهان له ههولێر وهرگرتووه ،بابهتی دكتۆراکهی له سهر یاسای دهستوورییه. مامۆستای زانکۆیه .نیشتهجێیه له شاری ههولێر. پ���رس���ی���ار :وهک دهروازهی������������هک ب��ۆ دی��دارهک��هم��ان ل ه ب��ارهی دهس��ت��وورهوه، دهم��هوێ��ت بپرسم ئ��هو کێشهو گرفتان ه چین ،ک ه ههنووک ه الیهن ه سیاسییهکان ل ه ب��ارهی دهس��ت��وورهو ه باسی دهک��هن، وات ه روانین ه جیاوازهکان بۆ دهستوورو روانگهی خۆتان بۆ ئهو روانینانه چییه؟ وهاڵم :س��هرهت��ا دهب��ێ��ت ئ��هو ه بڵێم ،ک ه دهس���ت���وور ن��ی��ی��ه ،ت��ا بڵێین کێشهکانی دهس����ت����وور چ��ی��ن ،ئ��ێ��م�� ه ه��هت��ا ئێستا دهس���ت���وورم���ان ن��ی��ی��ه .ب��هڵ��ک��و پ���رۆژهی دهستوورمان ههیه .پ��رۆژهو دهستوور جیاوازن ،بهاڵم ب ه داخهو ه ئهم تێکهڵکاریی ه ههیه .رهشنووس شتێکه ،پرۆژ ه شتێکه، دهس��ت��ووری��ش شتێکیتره .رهش��ن��ووس ئ���هوهی���ه ل��� ه س���هرهت���اک���ان���دا ک��اغ��هزێ��ک پێشکهش دهک��رێ��ت .ئ��هو لیژنهیهی ،ک ه پسپۆر ه دهستکاریی بڕگهو بابهتهکانی دهک��ات ،پاشان دهبێت ه پ��رۆژه .ئهمه ،ک ه ی تهواو دهبێت ،واته ،ک ه پێشهکیو پاشهک وهردهگرێت ،کامڵ دهکرێت .ئهگهر یاسا ب��ێ��ت ،ئ���هوا ل�� ه ح��ک��وم��هتو دهس��هاڵت��ی
جێبهجێکارییهو ه دێت .پهرلهمان دهنگی له سهر دهدات .پاشان دهچێت ه بهردهمی س��هرۆک��ی واڵت ،ک�� ه س��هرۆک��ی واڵت واژۆی کرد ،ئیدی لهدایک دهبێت بهاڵم ئهگهر باسی پ��رۆژهی دهستوور بکهین ئهوا جیاوازه .پرۆژهی دهستوور ئهوهیه. ل ه سهرهتادا رهشنووسه ل ه الی لیژنهی پسپۆڕ .پاشان دهبێت ه پڕۆژهو پهرلهمان دهن���گ���ی ل��� ه س����هر دهدات .دوات���ری���ش سهرۆکی ههرێم واژۆی دهک��ات ،بهاڵم دهس��ت��وور لهدایک نابێت ب ه واژۆیهکی سهرۆکی ههرێم ،بهڵکو پ��رۆژ ه لهدایک دهبێت ،چونک ه یاسا ب ه واژۆی سهرۆکی ههرێم ل ه دایک دهبێت ،ک ه کۆتا ههنگاوی دهرک��ردن��ی ی��اس��اک��هی��ه ،ب���هاڵم پ���ڕۆژهی دهس���ت���وور واژۆی س���هرۆک���ی ه��هرێ��م ت دهکرێت ،بهاڵم لهدايك نابيت تا نهدرێ ب��ه ری��ف��ران��دۆمو س��هرن��هك��هوي��ت .وات�� ه بڕیاری ریفراندۆمی لهسهر دهدرێت .ئهم پرۆژهیهی ههرێم دراو ه ب ه ریفراندۆم، ب ه پێی یاسای 9ی ساڵی 2009دهقێکی یاسایی ههیه ،ک ه دهڵێت بدرێت ه ریفراندۆم، وات ه بڕیاری ریفراندۆم دراو ه ل ه سهری، بهاڵم دیاریکردنی کاتهکهی ماو ه به پێى ي��اس��اى 10ى .2010زۆر ک��ات ئهمهش ت��ێ��ک��هڵ��دهک��رێ��ت ،زۆر ک���ات دهگ��وت��رێ��ت بدرێت ه ریفراندۆم ،یان نا .حهز دهکهم ئهم ه روون بێت ،ک ه ب ه پێی ئهو یاسایه (یاسای 9ی ساڵی )2009ئهم پڕۆژهی ه دراوهت��� ه ریفراندۆم ،ب��هاڵم ب ه هۆکاری
85
تهکنیکی کاریان له سهر نهکردووه ،ب ه وات��ا قۆناغی دان��ی ب ه ریفراندۆم تهواو بووه ،بهاڵم دیاریکردنی کاتهک ه ماوه ،ک ه کۆمسیۆن نهیتوانیو ه بیکات .ئهم ه تهنیا ئهو ه بوو ویستم بڵێم ،ک ه دهستوور نییه، ئهم ه تهنیا پڕۆژهیه .سهبارهت ب ه وهاڵمی پرسیارهکهتان ،ک ه خاڵ ه ناکۆکهکان ل ه نێوان ئۆپۆزسیۆنو دهسهاڵتدا چییه؟ یان ل ه نێوان ئهو گروپهی بهرگری لێدهکاتو ئهو گروپهی دژی ئهم پرۆژهیهیه .من گومانم لهو ه نییه ،ئۆپۆزسیۆن ،ل ه ههمان ک��ات دهسهاڵتیش ،لهگهڵ ئ���هوهدان ،ک ه دهس��ت��وور پێویسته ،وات��� ه بنهمایهکی س��هرهک��ی��ی�� ه ب��ۆ داه��ات��ووی��هک��ی باشتر. لهبهر ئهوهی دهستوور (کۆد) ه له سهر دهسهاڵت .وات ه ب ه پێچهوانهوه ،بهردهوام میللهتو ئۆپۆزسیۆنو دژ ه دهسهاڵتهکان داوای دهستوور دهکهن ،دهسهاڵتیش رێگر بووه .ئهم ه ل ه دنیادا وایه ،ئهگهر سهیری بریتانیا بکهین ،ک ه خۆی دهستووری نییه، بهاڵم داوای یاساو (کۆد)ی دهستووریان کرد به دريژايى ميژوو ،به تايبهت پاش ماكنا كارتا له .1215ههروهها چهندین شۆڕش کرا ل ه فهرهنسا دژی مهلهکییهتی رهها ،ک ه پاشاکان راستهوخۆ خۆیان ب ه خوا ،یان جێگرهوهی خوا دهزان��ی .ههر بڕیارێک خۆیان دهیاندا .تا ورد ه ورد ه خ��هڵ��ک ش���ۆڕشو خۆپیشاندانیان کرد تا دهس��ت��وورێ��ک ههبێت ،پاشایهتییهک ه بکات ه پاشایهتیی دهس��ت��ووری ،ئ��هوهش
به شۆڕشى فهرهنسى له 1789بهرى گرت .وات ه ب ه درێژایی مێژوو میللهتان داوای مافی خۆیان ک��ردوو ه ل ه رێگای دهس��ت��وورهوه .ئۆپۆزسیۆن ب���هردهوام داوای دهستووری ک��ردووه ،بۆ ئهوهی دهسهاڵتی پێ ببهستێتهوه ،دهسهاڵت ب ه ئ��ارهزووی خۆی تهراتێن نهکات ل ه نێو گۆڕهپانی سیاسیو حکومڕانیدا ،بهاڵم ئ��هوهی تێبینی دهکهین ل ه کوردستاندا ب�� ه پ��ێ��چ��هوان��هوهی��ه .دهس�����هاڵت داوای دهک����اتو دهن��گ��دان��ی ل�� ه س��هر دهک��رێ��ت. خهڵکێکی زۆر ل ه دژی ئهم ه وهستاون، ب ه ئۆپۆزسیۆنیشهوه .وات��ه ،یان لهگهڵ نهبوونین ،ی��ان ل��هگ��هڵ ئ���هوهن ههبێت، بهاڵم ب ه شێوازێکیتر بێت .ئهم ه شیاوه، که دهگوترێت ههبێت به شێوهیهکیتر. پ��رس��ی��ار :وات��� ه پ��ێ��ت وای��� ه ه��هن��دێ��ک ل ه ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن�� هک��انو خ��هڵ��ک پێیان وای�� ه دهستوور نهبێت ،یان جهختیان ل ه سهر چۆنییهتییهکهیه؟ وهاڵم :بێگومان چۆنییهتییهکهیان پێ گرنگه .من ئهمهم بۆ ئهو ه باسکرد ههتا پێت بڵێم دهسهاڵتو ئۆپۆزسیۆن کۆکن ی دهبێت ههبێت .ئهم ه پێمان ل ه سهر ئهوه دهڵێت گرفتهک ه بهو جۆر ه نییه ،چونک ه ههردووال لهسهر ههبوونی کۆکن ،لهگهڵ ن ل�� ه سهر ئ���هوهی بۆچوونی ج��ی��اوازی��ا پڕۆژهی دهستوور ههیه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 86
پارتی پێی وای�� ه ئ��هوهی ل ه پ��رۆژهک��هدا ه��ات��ووه ،شتی گرنگی تێدایه .هاوکات پێشی وای�� ه ئهم ه پیرۆز نییه .دهکرێت کهمو کورتی تیابێت ،بهاڵم کاتێک پێیان دهڵێت مادام کهمو کورتی تێدای ه ئهی بۆ نهگهڕێتهو ه بۆ پهرلهمان؟ ئهوا پارتی پێت دهڵێت ب ه پێچهوانهی رێکار ه یاساییهکانه. دهشڵێت هیچ نمونهیهکت نیی ه ل ه دنیا، ک ه پرۆژهی دهستوور لیژنهی داڕشتنی، ب�� ه ک��ۆ دهن��گ��ی ل�� ه س��هرداب��ێ��ت .هاوکات پهرلهمان ل ه کۆی نهوهتو حهوت ئهندام ن����هوهتو ش��هش��ی��ان دهن��گ��ی ل�� ه س��هردا بێت .ههر وهک سهرۆکی ههرێم واژۆی کردبێتو نێردرابێت ه بهردهست خهڵک بۆ ریفراندۆمو بگهڕێتهوه .هیچ نموونهیهکی تر نیی ه ل ه دنیادا بهم قۆناغانهدا رۆشتبێتو داوابکرێت بگهڕێنرێتهو ه بۆ پهرلهمان، بهاڵم الیهنی ئۆپۆزسیۆن (ن��اڕازی) ههر چهند ه ناتوانێت نموون ه بهێنێتهوه ،چونک ه نییه ،ب��هاڵم دهڵ��ێ��ت ئهم ه ک��همو کورتی تێدایه ،بهاڵم دهسهاڵت (ئهوهی بهرگریی ل�� ه دهس���ت���وور دهک����ات) ن��اڵ��ێ��ت ک��هم��یو کورتیی تێدا نییه ،ب��هاڵم دهڵێت :راست ه هیچ شتێک پیرۆز نیی ه لهگهڵ ئهوهشدا، دهکرێت دواتر ههموار بکرێتهوه ،چونک ه ئهگهر ئ��هو ه بکهین ،ئ��هوا دژی رێکار ه یاساییهکان کار دهکهین .با جارێ بزانین خهڵک پێی رازییه ،یان نا؟ ئهگهر خهڵک پێی رازی��ب��وو ،ئ��هوا دهبێت ه دهستووری واڵت ،پ��اش��ان ب�� ه م��ان��گ��ێ��ک دهت��وان��ی��ن
ه���هم���واری ب��ک��هی��ن��هوه .ئ��هگ��هر رازی���ش نهبوو ،ئهوا راستهوخۆ دهگهڕێنرێتهو ه بۆ پهرلهمان .دهخرێت ه ب��هردهم لیژنهی پ��س��پ��ۆرو دووب�����اره ب��هش��ێ��وهی��هک��یت��ر دادهڕێ��ژرێ��ت��هوه .وات�� ه دهس��هاڵت دهڵێت: مافی خهڵک مافێکی پیرۆزه .رهنگ ه تۆ ئهو پرسیارهم لێ بکهیت ئهو نهگهڕانهوهیهی بۆ پهرلهمان ل ه بهرژهوهندی دهسهاڵتو پارتدا نییه؟ دهڵێم ئهم ه شتێکی ئاساییه، ک ه تۆ بهرژهوهندیی خۆشت ههبێت ،بهاڵم پهنا ببهیت ه میللهت ،چونک ه لهگهڵ میللهتدا تۆش سودمهند دهبیت .ههموو حیزبێکی سیاسیش بۆ ئامانجو بهرژهوهندیی خۆی کۆشش دهک��ات ههتا بتوانێت ب ه کار ه باشهکانی خۆی خهڵک رازی بکات .وات ه ئامانج ه گرنگهک ه ئهوهیه ،ک ه بهرگریی ل ه ئامانجو بهرژهوهندیی تایبهتی بکهیت ل ه چوارچێوهی بهرژهوهندی گشتیدا ،بهبێ پێشێلنهکردنی مافی خهڵکو دهرنهچوون له یاسا .ئهمڕۆ ب ه بۆچوونی من وهک پسپۆڕێکی بواری یاسای دهستووریی، ى ک��اردهک��ات دهس���هاڵت زۆر ب�� ه ياساي (ئهگهرچى بهرژهوهندی خۆشیانی تێدایه) ئهگهر له ئهزموونی پێشینهیاندا چهندین گرفتیان ل ه بوارهکانیتردا ههبووبێت ئهوا لهم دۆخ��هدا زۆر یاساییان ه کاردهکهن. وات�����ه وهاڵم������ی دهس�������هاڵت ب���هن���اوی خهڵکهوهیه ،چونک ه دهڵێت :ئهو ه ههموو رێکارێکی یاسایی بڕیوهو ل ه بهرژهوهندی خهڵکدایه ،چۆن دهکرێت بگهڕێنرێتهوه،
87
بهاڵم الیهنی بهرامبهر پێداگریی دهکات ل�� ه س��هر گ���هڕان���هوهی تێبینی ل��ه سهر خ��اڵ��هک��انو دهس��ت��وور ب�� ه گشتی مافی خ��ۆی��هت��ی .ج���ارێ ب��ا خ��هڵ��ک ب��ڕی��اری له سهر ب��دهن ،ئ��هودهم دهتوانرێت ههموار بکرێت .دهس���هاڵت دهڵ��ێ��ت :خ��ۆ کهمیو کورتی ل ه دهستووری ئهمهریکاشدا ههیه، بهاڵم ناکرێت مافی خهڵک ببهزێنین ،ک ه پێویستیان ب ه دهستوور ههیه .ئێو ه مافی خهڵک دهبهزێنن بهوهی ،ک ه دهستووریان نهبێت ،یان دوابکهوێت ،چونک ه دهستوور دابینکردنی زۆرترین مافهکانی هاوواڵتی لهخۆ دهگرێت. پ��رس��ی��ار :ب���هاڵم ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ی��ش پێی وای ه مافی خهڵکه ،ک ه دهستوور ههموو بهرژهوهندییهکانی خهڵک لهخۆ بگرێت، نهک ب ه کهمیو کورتییهوه بڕوات؟ وهاڵم :بهڵێ ،وهک وتم ههموو الیهنێکی سیاسی ب��هرژهوهن��دی��ی تایبهتی خۆی ههیه ،بهاڵم کێی ه دهتوانێت بهرژهوهندیی ه تایبهتییهکهی ل�� ه چ��وارچ��ێ��وهی یاساو دهس��ت��وورو مافی خهڵکدا بچهسپێنێت؟ وات ه ههردوو ال بهرژهوهندیی تایبهتییان ههیهو بۆچوونی خۆیان ههیه .پاساوی کامیان بههێزتره ئهوه باشتر ه بۆ ئهوهى ل ه چوارچێوهی یاساو بهرژهوهندیی گشتیدا باوهڕ ب ه خهڵک بێنێت؟ من ههڵوێستهکان روون دهکهمهو ه ئیدی خهڵک خۆی بڕیار
دهدات کام ال ههڵدهبژێرێت ،ئهم ه ل ه کاتی سندووقهکانی دهنگداندا دهردهک��هوێ��ت کامیان له س��هر ح��هق ب��ووه .دهس��هاڵت دهڵ��ێ��ت :ئێم ه چ��ۆن ب��وێ��ری��ی بنوێنین؟ ئ��هم دهس��ت��وور ه ل ه ژێ��ر دهستی خهڵک دهربهێنین ل ه کاتێکدا ههموو رێکارهکانی بڕیبێت .تهنیا خهڵک مابێت بڕیاری له سهر بدات ،ئهو مافهیان لێبسێنینهو ه ل ه ژێ��ر دهستیان دهربهێنین ،رێککهوتنی سیاسی ل ه سهر بکهین .وات ه ئهحزابهکان لهبریی خهڵک بڕیارو رێککهوتنی لهسهر بکهن .دهسهاڵت ئهم ه به شیاو نازانێت، ئ��هو ماف ه له خهڵک بسهنێتهوه .ئهگهر باسی گرنگیی رێککهوتنیش دهک��هی��ت، ئ��هوا دهس��هاڵت دهڵێت :باشه ،ب��هاڵم خۆ کاتی خۆی ئێم ه رێککهوتنمان له سهری ک��رد .چۆن دهکرێت ئهندام پهرلهمانێک (کهسێکی سیاسی) پهشیمان ببێتهو ه ل��ه ق��س��هی خ���ۆی! ب���هاڵم ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن دهڵێت :ئهو ه دۆخێک بوو من رازیبووم له س��هری ،ئ��هوان دهڵێن باشه ،دۆخێک رازی��ب��ووی��ت ،ب���هاڵم ب��زان�� ه ئ��هم�� ه هێشتا نهگهیشتۆت ه ئهنجام .ناگونجێت ل ه نیوهی ک��ار هک��هدا پهشیمان بیتهوه ،با کارهک ه تهواوبێت ،گهر کێشهیهکت ل ه کارهک ه ل ه دهستوورهکهدا بینی داوای بک ه ههموار بکرێتهوه .دهسهاڵت دهڵێت :رهنگ ه ئهم ه بۆ هاوواڵتییهکی ئاسایی ئاسایی بێت (ک ه ئهم ه بۆ ئهویش ئاسایی نییه) پهشیمان بێتهوه ،بهاڵم بۆ کهسی سیاسیو ئهندامی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 88
پهرلهمان ئهو ه نهشیاو ه ل ه نیوهی کارهک ه پهشیمان ب��ێ��ت��هوه .چونک ه ک��ێ دهڵێت ئهم ه ل ه داه��ات��وودا نابێت ه عادهتێک ،ک ه ههر یاسایهک دهربکرێت ل ه ناوراستدا پهشیمان بیتهوهو بیگهڕێنیتهوه .ئهو ک��ات چ بایهخێک بۆ بنهما یاساییهکان دهم��ێ��ن��ێ��ت��هوه .چ���ۆن دهس���هاڵت���ی یاسا دروستبکهین .بهههر حاڵ ،ئهم ه بۆچونی ئ��هو دوو ت��هرهف��هن ل ه س��هر دهستوور. تێبینی دهکهین بۆچوونو داواکارییهکانی ههردوو ال تا رادهیهک خراپ نییه ،بهاڵم بۆچوونی دهسهاڵت شیاوترهو پاساویی ی��اس��او ب��هرژهوهن��دی��ی گشتی ل�� ه خ��ۆدا ههڵگرتووه. پرسیار :بهڵێ ئهوهی باستانکرد با ناوی لێ بنێین درهنگ ب ه ئاگاهاتنهوه ،یان درهنگ زانین ،وات ه کهمێک درهن��گ زانییان ،ک ه کهلێنو کهموکورتی ل ه پرۆژهکهدا ههیه، ب��هاڵم ئێستا ،ک ه زانیویان ه باشتر نیی ه لهوهی بڕوات .ئهم ه له الیهک .ل ه الیهکی دی ،دهبێت ئهوهش بڵێم ل ه کاتی خۆیدا ئۆپۆزسیۆن ئهو دهسهاڵتهی نهبوو ه ئهم ه بووهستێنێت .وات ه ئێم ه چهند پلهیهکمان بڕیوه و ئێستا پهشیمانبوونهو ه ئاسانتر نییه له بڕینی ههموو پلهی پهیژهکه؟ وهاڵم :راس��ت��ه ،ب��هاڵم تۆ چ بهڵگهیهکی ی��اس��ای��ی��ت ه���هی��� ه ب���ۆ گ�����هڕان�����هوهی؟ بهڵگهکهیان ئهمهیه .دهڵێن پێشتر دووجار
ههموار کراوهتهوه ،بۆ ئێستا نهکرێتهوه. وهه��ا دهڵ��ێ��ن .راست ه دوو ج��ار ههموار کراوهتهوه ،بهاڵم بهو جۆر ه نییه .دهبێت ب��ۆ خهڵکی روون بکرێتهو ه ئ��هو دوو جار ههمووارکردنهوهی ه چۆنه؟ ل ه ساڵی 2002کاتێک ئهمریکا دهیهوێت بێت عێراق ئازاد بکات .کوردو کوردستانییهکان هیچ پهیامێکیان نیی ه بۆ مامهڵهکردن لهگهڵ ئهو حکومهت ه نوێیهی ،ک ه دێت دهسهاڵت وهردهگ��رێ��ت ل�� ه دوای س���هدام .ههموو ک��ۆک��ن ل��هس��هر ئ���هوهی ع��ێ��راق رزگ��ار بکرێت .ل ه کاتێکدا دهبوو شتێکیان پێ بێت بۆ حکومهتی نوێ .لهبهر ئهو ه پهرلهمانی کوردستان کۆدهبێتهو ه تا پرۆژهیهکی ههبێت بۆ مامهڵهکردنی لهگهڵ حکومهت ه نوێیهکه ،ئهم پرۆژهی ه دهگهڕێتهو ه بۆ ئهوکاته .لهبهرئهو ه پهرلهمانی کوردستان لهو دۆخهدا ل ه سهر ئهو ه رازیبوون زوو ب ه زوو دهنگ ل ه سهر ئهو پرۆژهی ه بدهن، بۆ ئهوهی ببێت ه وهرهقهیهکی تهفاوزی، ک ه دهچینهو ه بۆ بهغدا بڵێین ئهو ه ئێمهش پ��ڕۆژهم��ان ههیه .ئهم ه ئهو پرۆژهیهیه، ک ه پهرلهمانی کوردستان دهنگی ل ه سهر داوه .کاتێک دهستووری عێراق دادهنێن، دهبێت رهچاوی ئهم پڕۆژهیهی ههرێمی ک��وردس��ت��ان��ی��ش ب��ک��هن ،ک��ه پ��هرل��هم��ان��ی ههرێمی کوردستان دهنگی لهسهر داوه، ل��هب��هر ئ���هوهی پ��هرل��هم��ان��ی ک��وردس��ت��ان نوێنهری خهڵکی کوردستانه .وات�� ه ل ه ،2002ک ه دهن��گ ل ه سهر ئهم پڕۆژهی ه
89
دراو ه نهک بۆ ریفراندۆم ،چونک ه دهقێکی تیا نهبوو ه بۆ ئهو مهبهسته ،بهڵکو تهنیا بۆ ب��هرژهوهن��دی گهلی ک��وردو ل ه ساڵی ،2005ک ه عێراق دهستووری دانا رهچاوی ئهم پرۆژهیهی (دهس��ت��وورهی) ههرێمی ک��وردس��ت��ان ک��رد .ئ��هگ��هر ئ��هم پ��ڕۆژهی�� ه ن��هب��ووای��ه ،ئ��هوا دان��ی��ان ب ه فیدرالییهتی ههرێمی کوردستاندا ن��هدهن��ا .ههروهها دانیان ،ن ه ب ه پێشمهرگه ،ن ه ب ه هیچ شتێکی کورددا نهدهنا .لهبهر ئهوه ،عێراق بهپێی پڕۆژ ه دهستوورییهکهی عێراق دانیانب ه پرۆژ ه دهستوورییهکهی ههرێمدا نا .وات ه م��ادهی 140و ههموو ئ��هو ئیمتیازاتان ه ل ه سهر بنهمای ئهم پڕۆژهی ه بوو .ئهم ه دهنگی ل ه سهر درا ،ب��هاڵم بڕگهیهک ل ه یاساک ه نهبوو بڵێت بدرێت ه ریفراندۆم. بهڵكو وهک کاغهزێکی تهفاوزیی مامهڵهی لهگهڵدا بکهن .بێگومان ئهو پرۆژهیهی ههرێمی ک��وردس��ت��ان ه��هم��ووی ب�� ه دڵی خهڵکی کوردستانو الیهن ه سیاسییهکان نهبووه ،بۆی ه پهرلهمانی کوردستان ل ه ساڵی 2005دا لیژنهیهکی پێکهێناو ه بۆ پێداچوونهو ه ب��هو بڕگهو بابهتانهی ل ه پاش 2003پێشکهشی حکومهتی عیراقی ک��راوه .ئ��هو ه ب��وو ئ��هو لیژنهی ه ل ه کۆی پارت ه کوردیی ه سیاسییهکان پێکهێنرا .پاش کۆبوونهوه ،ب ه کۆی گشتی ،پڕۆژهیهکیان دانا .ههتا ئهوهی تێبینیش ههبوو دهنگی له سهردا ،ک ه دهنگی ل ه سهر درا تا 2008 تهواو بوو .دیار ه ئهم ه تهنیا دهنگدانی ناو
لیژنهکهی ه نهک دهنگدانی پهرلهمان .ل ه 2008یاسایهکیان بۆ دهرکردن ،ک ه ئهم لیژنهی ه تهنیا ئهندام پهرلهمان نهبوون، بهڵکوقازیو سیاسیو کهسانی پسپۆرو مامۆستای زان��ک��ۆو ت��ا دوای���ی ،تیابوو. ه��هن��دێ��ک ک���هس ،ک�� ه دهڵ��ێ��ن بگهڕێتهو ه بۆ پهرلهمان وهک بڵێیت ئاگایان لهو ه نییه ،لیژنهک ه ئهندام پهرلهمان نهبوون. پاشان ،ک ه نێردرا بۆ پهرلهمان ،پهرلهمان یاسایهکی پێدهرکرد یاسای 16ی ،2008 ب�� ه پێی ئ��هم یاسای ه ب��اس ل��هوهدهک��ات، ک ه ئهم پرۆژهی ه دهبێت بێت ه پهرلهمانو دهنگی له سهر بدرێت .ئهگهر 2ل ه سهر 3ی پهرلهمانتارهکان دهنگیان پێدا ئهوکات ه ههر به پێی یاسای ژم��ار ه 16ی 2008 دهڵێت :دهبێت بنێردرێت ه الی سهرۆکی ههرێم تا ئهویش واژۆی بکات ،دوات��ر بدرێت ه ریفراندۆم .وات ه یاسا پێمان دهڵێت: بدرێت ه ریفراندۆم .ل ه 25ی 7ی 2009 ههڵبژاردن کرا ،وتیان فرسهت ه ئهمهش بدريته ریفراندۆم لهگهڵ ههڵبژاردنهكاندا، ش ب ه پێی یاسایهکی تاز ه ب ه ژمار ه ئهوي 9ی .2009وات��ا دراوهت��� ه ری��ف��ران��دۆمو چووهت ه کۆمسیۆنی ب��ااڵی ههڵبژاردن. کۆمسیۆن ئ��هوك��ات دهڵ��ێ��ت :م��ن ئێستا پێم ناکرێت لهگهڵ ئهم ههڵبژاردنانهدا ئهمهش بکهم .با ههڵبژاردنهکان بکرێت، ئ��هوک��ات ئ��هم��هش ب�� ه تایبهت پێشکهش بکهن ،وات�� ه ب ه هۆی هۆكاری تهکنیکی، واته هونهری) ،یان ههر هۆکارێکیتر ئهو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 90
کات نهکرا ،ک ه گ��هڕاوهت��هو ه پهرلهمانو ئهوكات ههموواری ئ��هوهی کردۆتهوه، ک�� ه ناکرێت ل�� ه 25ی 7دا بکرێت .وات�� ه ههموواری پرۆژهک ه نهکراوهتهوه .بهڵکو ئهو دوو ههمووارهی ئهوان باسی دهکهن بهم جۆرهیه .ههردوو ههمووارهک ه هیچ پهیوهندییهکی ب ه پڕۆژهکهو ه نییه .لهبهر ئهو ه برايانى ئۆپۆزسیۆن نهک لێره ،بهڵکو ل ه دنیاشدا هیچ بهڵگهیهکی یاساییان نیی ه بۆ ئهوهی بگهڕێتهوه .لهبهرئهو ه ئهوان دهیانهوێت ئ��هو ه��هم��واران��هی باسمکرد بیسهپێنن به سهر پڕۆژهکهدا نهک ئهو رێکار ه یاساییهی ،كه باسمکرد .خهڵکی ئاسایی ئهم ه نازانێت .ئهوانیش سوود ل��هم ن��هزان��ی��ن��هی خ��هڵ��ک وهردهگ�����رن .ل ه دن��ی��ادا ب��ه پ��ێ��چ��هوان��هو ه ئ���هو گ��روپ��هی پشتگیریی ل ه پڕۆژهی دهستوور دهکات ب��هڵ��گ��هت ب��ۆ دهه��ێ��ن��ێ��ت��هوه ،ک�� ه شتی وا ن��هک��راوه .دۆخ��ی ب��هم ج��ۆره رووی���داوه، بهاڵم نهکراو ه بگهڕێتهوه .لهگهڵ ئهوهشدا بهرامبهرهکهت بهڵگهت بۆ ناهێنێتهوه، ک ه ل ه دهوڵهتێکی دنیادا ئ��هو ه کرابێت. بۆ نموونه :ل ه میسر ساڵی 1971ههمان گرفتی ئێمهیان بهسهردا هات .ل ه دهمی دهسهاڵتی ئهنوهر ساداتدا .لیژنهک ه دهنگی ل ه س��هردا ،پاشان پهرلهمان ب ه زۆرین ه دهن��گ��ی ل��هس���هردا ،دوات��ری��ش رهوان���هی راپرسی کرا ،ک ه رهوانهی راپرسی کرا، لهو قۆناغ ه (بهرێزت ب ه ئاگاهاتنهوهت س ب ه ئاگا هاتنهوه. باسكرد ).ههندێک که
وتیان دهبێت بگهڕێتهو ه بۆ پهرلهمان. ئ���هن���وهر س����ادات زۆرب�����هى ی��اس��ان��اس�� ه بهناوبانگهکانی میسری کۆکردهوه ،وتی رێگهیهکی یاساییم بۆ ب��دۆزن��هوه ،من رازی���م ل�� ه س��هر ئ���هوهی بگهڕێتهو ه بۆ پهرلهمان .دی��ار ه میسريش ناسراو ه ب ه م��هه��دی ی��اس��ای ش��هرق (دهوڵ��هم��هن��دی��ى ل���ه ه����زرى ی��اس��اي��ى) ب���ا ئ��ێ��م��هش ئ��هو رێچكهی ه نهشکێنین ،رێگهیهکی یاسایی ب���دۆزن���هوه .م��ن پشتگیرییتان دهک���هم. ههموو یاساناسهکان نهیانتوانی رێگایهک بدۆزنهوه .ب ه ئهنوهر ساداتیان وت ،ک ه هیچ رێگهیهکی یاسایی ب��ۆ گ��هڕان��هوه نییه ،چونک ه لیژنهو پهرلهمانو خۆشتان رازی���ب���وون ت��هن��ی��ا خ��هڵ��ک م���اوه دهن��گ��ی ل ه س��هر ب��دات .پاشان ئ��هو ک��ات ئهگهر رۆی��ش��ت ،دهت��وان��ن پ��ێ��داچ��وون��هوهی بۆ بکهن مادام ههموو ل ه سهر ئهو ه رازین، ک�� ه پ��ێ��داچ��وون��هوهی ب��ۆ بکرێت .ئهگهر نهشڕۆشت خۆی دهگهڕێتهوهو لیژنهیهکی یاسایی بۆ دادهمهزێنین .ئهوه بوو درای ه ری��ف��ران��دۆمو پ��اش��ان ه��هم��ووارک��ردن��ی بهسهردا هات .ئهم ه نموونهیهک ،یهکێکی تر ل ه نموونهکان ئهوهی ماوهیهک پێش ئێستا ب��وو ،ئ��هوهی موحهمهد مورسی دنیا ههستا وتیان دهبێت ئهو پرۆژهی ه ب��گ��هڕێ��ن��رێ��ت��هوه ،م��وح��هم��هد مورسیش یاساناس ه باشهکانی ک��ۆک��ردهوه ،بهاڵم هیچ سوودی نهبوو ،لهبهرئهو ه موحهمهد م��ورس��یو جێگرهکهشى ،كه عهلمانییه
91
(دنیایی) وتیان نهخێر ئ��هو ه ل ه ب��هردهم خهڵکیدایهو م��اف��ی ری��ف��ران��دۆم مافێکی پ��ی��رۆزه ،ن��هک هیچ هێزێک نیی ه ل ه نێو میسر بیگهڕێنێتهوه ،بهڵکو هیچ هێزێک نیی ه ل�� ه دون��ي��ادا بیگهڕینێتهوه .ئهبێت خ��هڵ��ک ق��س��هی خ���ۆی ب��ک��ات .ئ��هوهب��وو ب ه زۆرینهیهکی ساد ه بوون ب ه خاوهن دهس��ت��وور .لێر ه لهوانهی ه شتێک بڵێن، لهوهی ،ک ه نابینیت دۆخیان چۆنه؟ بهاڵم ل ه راستیدا کێشهکان هی ئهوهنییه ،ک ه دهستووریان ههیه ،بهڵکو کێشهک ه هێند ه روون ه ههمووان دهزانن چییه ،كه ئهويش كێشهى ئابووريیه به پلهی یهکو دواتر ج��ي��اوازی��ى عهلمانىو ئيسالميهكانه له بۆچوونى بهڕیوهبردنى واڵتدا .کێشهش ل ه ههرێمی کوردستان تهنیا دهستوور نییه، بهڵکو کێشهی ئ��اب��ووریو چاکسازییو الیهنهکانی دیکهی ژیانه .لهبهر ئهو ه ئهم بابهت ه تێبینی ئ��هو ه دهکهین ئهوهندهی وهرهقهیهکی ههڵبژاردن ه بهکاردههێنرێت، ه��ێ��ن��د ه کێش ه ن��ی��ی��ه ،راس��ت�� ه ب��ۆچ��وون��ی جیاواز ههیه ،بهاڵم بابهتهک ه پهیوهندیی ب ه رازیکردنی دهنگی خهڵکهو ه ههیه ،وات ه راوه دهنگه زیاتر. پرسیار :ل��هم پ��رۆژهی��هدا (وهک خۆتان دهڵێن) دهسهاڵتێکی بااڵ دراوهت ه سهرۆکی ههرێم ،رهنگ ه یهکێک ل ه گرفت ه گهورهکان ئهم ه بێت ،ک ه دهسهاڵتی سهرۆک مافی ههڵوهشاندنهوهی پهرلهمانو چهندین
مافی ب��ااڵی دی ههیه .بۆچوونتان لهم بارهیهوه چییه؟ وهاڵم :دهسهاڵتهکانی سهرۆکی ههرێم به پێی یاسای ژمار ه 1ی ،2005ک ه ئێستا بهکاره .زۆر زیاتر ه لهو دهسهاڵتانهی ل ه پرۆژهکهدا هاتووه .وات ه لهم رووهو ه بوونی دهس��ت��وور ل ه نهبوونی باشتره. دهبێت ل ه سیستمهکانی دونیا تێبگهین تا بزانین چۆنه .سێ ج��ۆر دیموکراتی ل�� ه دن��ی��ادا ه��هی��ه .س��هرۆک��ای��هت��ی ههیه، پهرلهمانی ،کۆمهڵه .ئهو نیمچانهی باس دهک��رێ��ن سیستم ن��ی��ن ،ب��ا ب��اش ب��زان��ن. ئ���هوان��� ه الدان����ن ل�� ه س��ێ سیستمهکهو ن��اوی دهنێن تێکهاڵو ی��ان نیمچه ،بهاڵم خۆی ل ه بنهڕهتدا ئهو سێ سیستمهیه. سهرۆکایهتی وهک ئهمریکا ،پهرلهمانی وهک بهریتانیاو ئهڵمانیا ،کۆمهڵهکهش وهک سویسرا .سهرۆکایهتییهک ه سهرۆک زی��ات��ر دهس��هاڵت��ی ههی ه ت��ا دووان��هک��هی دی .وات ه حکومهتی تیانییه .وهزیرهکان پێیان دهگوترێت سکرتێری سهرۆک .ل ه پهرلهمانیدا حکومهت ههیه ،سهرۆکی واڵت ه��هی��ه ،ه��هروهه��ا ل�� ه پهرلهمانیدا هاوسهنگی دهس��هاڵت��ی ههیه ،ل ه نێوان دهسهاڵتی جێبهجێکاریو تهشریعی .ل ه کۆمهڵهدا پهرلهمان دهسهاڵتی رههایی ههیه .وات ه سهرۆکیش ل ه ژیر دهسهاڵتی پهرلهماندایه .لهبهرئهو ه دهبێت تێبگهین ئێم ه مادام داوای دهسهاڵتی پهرلهمانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 92
دهک��هی��ن ،دهب��ێ��ت بزانین ئ��هم دهس��هاڵت�� ه هاوسهنگه .هاوسهنگییهک ه ل�� ه کوێدا؟ باسی ئ��هو ه دهک��هن ،ک ه سهرۆکی ئێم ه ئ��هوهن��د ه دهس��هاڵت��ی ه��هی��ه .گرنگترینی ئ��هوهی باسی دهک��هن دوو شته .ئهوهی باس دهکرێت زۆرینهی راوێژه ،دهگوترێت ب ه راوێژ لهگهڵ سهرۆکی حکومهت ،یان ب ه ههماههنگی لهگهڵ سهرۆکی پهرلهمان. یان ب ه رهزامهندیی دهسهاڵتی دادوهری ی��ان ب�� ه پێی ی��اس��ا ...ب��ه وات���ای ئهوهیب ه دهسهاڵتێکی دی��ی��هوه ب��هس��ت��راوه؛ رهه��ا نییه .ب ه واتایهکی دی ،دهبێت خهڵکانی دی رازیبن ،تهنیا خۆت مافی رههات نیی ه بڕیار دهربکهیت .بۆ نموون ه دیاریکردنی ری���ف���ران���دۆم ل�� ه ه��هرێ��م��ی ک��وردس��ت��ان، یاسای ل ه سهر ه ل ه ههرێمی کوردستان، ب��هاڵم دیاریکردنهک ه دراوهت�� ه سهرۆکی پ��هرل��هم��انو س��هرۆک��ی ح��ک��وم��هت .وات�� ه سادهترین شت ،ک ه دیاریکردنی رۆژی ریفراندۆمه ،سهرۆکی ههرێم ناتوانێت دی���اری ب��ک��ات .ئ�� هگ��هر ئ��هو دهس��هاڵت��هی ههبووایه ،ئهو ه ریفراندۆم زووتر دهبوو. ئهمهش دهریدهخات بهو جۆر ه نییه ،ک ه ههندێك باسی دهکهن .وات ه دهسهاڵتهکانی سهرۆکی ههرێم زۆرینهی ههماههنگی ل ه سهره ،بهاڵم ئهوان دوو شتی زۆر گرنگ باس دهکهن. 1ــ دهسهاڵتی ههڵوهشاندنهوهی پهرلهمان، ک���ه ب���ه ح���س���اب ل��� ه الی�����هن س���هرۆک���ی ههرێمهوهیه.
2ــ دهسهاڵتی ئهوهی دهتوانێت بڕیار دهر بکات ،ب ه حوكمی یاسا .وات ه بڕیارهکانی به حساب هێزى یاسایی ههیه. با بڵێین ئهم ه گرنگترین دوو رهخنهیه. با بێین ئهم دوو حاڵهت ه باس بکهین ،ک ه چۆن ه ل ه سیستمی پهرلهمانیدا .دهسهاڵتی چارهسهکردنی پهرلهمانی .ل ه سیستمی پهرلهمانیدا پهرلهمان دهسهاڵتی ههیه، دهس���هاڵت ل ه حکومهت وهربگرێتهوهو لێپرسینهوهی ل��هگ��هڵ��دا ب��ک��ات .دهی ل ه پهرلهمانی کوردستاندا بانگی سهرۆك ح��ك��وم��هت��ي��ان ن���هک���رد .ب��ان��گ��ی چ��هن��دی��ن وهزیریان نهکرد ،تا لێپرسینهوهیان لهگهڵ بکرێت .وات�� ه ئهم ه ههی ه ل ه پهرلهمانی کوردستاندا ،دهی دهبێت ل ه بهرانبهردا هێزێکیش ههبێت لێپرسینهو ه لهگهڵ پهرلهمان بکات .وات ه هاوسهنگی راگرتن ل ه نێوانیاندا دهبێت ههبێت .مادام پهرلهمان دهت��وان��ێ��ت حکومهت لهنێو ب��ب��ات ،ئ��هوا دهبێت هێزی سهرۆکیش ههبێت پهرلهمان لهناوببات ،وات ه هاوسهنگی هێز رابگرێت، ت��ا ل��ه ی��هک��دی ب��ت��رس��ن ،ی��هک��دی راس��ت بکهنهوه ،ب��هاڵم ئهمهش نیی ه ل ه پ��رۆژ ه دهستوورییهکهدا .ئهمهش ل ه بهرژهوهندی پهرلهمان دان���راوه .وات�� ه ل��هم خ��اڵ��هدا ل ه سیستمی پهرلهمانیش زیاتر رۆیشتووه. زیاتر سیستمی کۆمهڵی گ��رت��ووه ،نهک سهرۆکایهتی .ب��ۆت روون��دهک��هم��هو ه ل ه پرۆژهی دهستووری ههرێمی کوردستاندا ئێستا ئهو ه ههیه ،ک ه پهرلهمان دهسهاڵتی
93
به س��هر حکومهتدا ههیه .ب ه زۆرینهی دهن��گ��ی ئ��هن��دام پهرلهمانهکان دهت��وان��ن حکومهت بنێرنهو ه بۆ ماڵی خۆیانو ل ه دهسهاڵتی بخهن ،بهاڵم ل ه بهرانبهردا ،ن ه سهرۆکی ههرێم ،ن ه سهرۆکی حکومهت، ناتوانێت پهرلهمان له کار بخات .ئهم ه سیفهتی پهرلهمانی نییه ،بهڵکو سیفهتی کۆمهڵهیه ،ک ه حکومهتو سهرۆکی ههرێم ناتوانن متمان ه ل ه پهرلهمان بسێننهوه. لهوانهی ه بپرسیت ئهی ل ه پڕۆژهکهدا ئهو ه نیی ه هاتووه ،ک ه سهرۆک توانای بهسهر پهرلهماندا ههیه؟ بهاڵم سهرۆک ل ه سێ دۆخی نهکردهدا بۆی ههیه: 1ـ��ـ ئهگهر نیوهی ئهندام پهرلهمانهکان دهس��ت ل�� ه ک��ار بکێشنهوه .باش ه شتی وا دهب��ێ��ت؟ ب��ۆ نموون ه ئێستا ئێو ه ل ه لیژنهیهکن ،ئهگهر ئهندامانی ئهو لیژنهی ه ل ه نیو ه زیاتریان نهیهن ئهوا کۆبوونهو ه دهبێت؟ بێگومان ناتوانیت کۆبوونهو ه بکهیتو بڕیار دهربکهیت .باش ه ئهگهر ن��ی��وهی زی��ات��ری ئ��هن��دام پهرلهمانهکان دهس��ت��ی��ان ل��هک��ار ک��ێ��ش��ای��هوه ،ت��ۆ چی دهک��هی��ت؟ بێگومان دهبێت ههڵبژاردنی پێشوهخت بکهیت .ئهو ه روون ه واڵت ب ه بێ پهرلهمان نابێت .لهبهر ئهو ه دهبێت س��هرۆک مهرسوم دهر بکات ،مهرسوم وات ه وێناکردنی دۆخهکه .سهرۆک دێتو دهڵێت :خهڵکین ه ئهو ه دۆخی پهرلهمانه، لهبهر ئهو ه داواتان لێدهکهم ههڵبژاردنێکی پێشوهخت بکهن .تا پهرلهمانێکی نوێ
بێت ه کایهوهو خزمهتتان بکاتو یاساتان بۆ دهربکات .ئهم ه چارهسهرکردن نییه، بهڵکو بهڵگهنامهیهکی م���ردن ب��ۆ ئهو پهرلهمانه دهر دهکات ،ک ه مردووه .وات ه خۆی م��ردوو ه نهک س��هرۆک بیمرێنێت، چونک ه ئهم ه جیاواز ه لهوهی تۆ بیمرێنیت لهگهڵ ئهوهی خۆی بمرێت. ێ جار ل ه دوای یهک، 2ــ ئهگهر هاتوو س پ��هرل��هم��ان نهیتوانی متمان ه ب��دات بهو حکومهتهی سازدهکرێت .ئهوا سهرۆک بۆی ههی ه دهسهاڵتی خۆی بهکاربهێنێت. خۆتان دهزانن حکومهت لهم ههرێمانهو ل ه رۆژههاڵتی ناوهڕاستدا ،پێویستی ب ه شهش مانگ زیاتر ههی ه تا دادهمهزرێت. به داخ��هوه .حکومهتی عیراق تا ساڵێک زی��ات��ر نهیتوانی داب��م��هزرێ��ت ،ئ��هوهب��وو رێککهوتنهکهی ههولێر کراو دامهزرا .دهی باش ه ئهگهر تا ئهو ماو ه زۆر ه حکومهت دان��هم��هزرێ��ت ئ��هو واڵتو ههرێم ه چی بهسهر دێت .ههموو کارهکان دهوهستێت. ئهگهر سهرنج ل ه کوردستان بدهیت هیچ پارتێک زۆرین ه نییه ،لهبهر ئهو ه پێویست ه رێککهوتن بکرێت تا حکومهت پێکبهێنرێت، دهی ئهو رێککهوتن ه دهیهوێت ،یاساش دیاری نهکردوو ه تا چهندێک کاتتان ب ه دهستهوهیه .ئهمهو چهندین هۆکار ههی ه بۆ دواکهوتنی دام��هزران��دن��ی حکومهت. ئ��هگ��هر ورد ب��ی��ن��هوه 3 ،ش��هش مانگی ساڵێکو نیو ( 18مانگ) دهک��ات .ئهگهر سێ جار کابین ه سازکراو هات ه بهردهم
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 94
پهرلهمان ،ب��هاڵم پهرلهمان رهتیکردهو دهنگی پێنهدا .وات ه ل ه چوار ساڵ ،ههژد ه مانگی رۆیشت ،چاوهڕێی جاری چوارهم بکهین ،دهبێت ه دوو س��اڵ .ل��هم دۆخ��هدا سهرۆک دهبێت چی بکات؟ ناچار ه دیسان مهرسوومێک دهر بکاتو بڵێت :خهڵکین ه ئێمه سێ کابینهمان برد ه بهردهمی ئهم پهرلهمانه ،بهاڵم ههر رهتیکردهوه .لهبهر ئ���هو ه ب��ا ه��هڵ��ب��ژاردن��ێ��ک��ی ت���از ه بکرێت، ههتا پهرلهمانێک بێت ه کایهوه ،حکومهت دابمهزرێت ،تا یاسا دهرب��ک��اتو ههرێم پهکی نهکهوێت ،ئهگهر بودج ه ه��هژد ه مانگ نهیهت چی دهگوزهرێت؟ 3ـ����ـ دۆخ�����ی س��ێ��ی��هم��ی��ش ه��اوش��ێ��وهی دۆخهکانی تره .ئهگهر هاتوو پهرلهمان شهست رۆژ ل ه سهر ی��هک ،بانگهوازی ک����ۆب����وون����هو ه ب���ک���ات ،ب�����هاڵم ئ���هن���دام پهرلهمانهکان ئاماد ه نهبن .لهم دۆخهدا چی دهک��هی��ت؟ ئهم ه مراندنی پهرلهمان نییه ،ئهم دۆخ ه ناچارت دهکات ههڵوێستت ههبێت ل ه ئاست پهرلهمانێکی لهم چهشنه. تهنانهت ،ئهگهر پهرلهمان رۆژێ��ک لهو شهست رۆژ ه دانیشتنی کرد ،ئهوا ئهو ب��ڕی��ار ه ه��هڵ��دهوهش��ێ��ت��هوه .وات�� ه دهبێت شهست رۆژهک�� ه ب ه پڕیی بێت ،ئهگهرنا ل ه پهنجاو نۆیهمین رۆژدا کۆبوونهو ه بکرێت ،ئهوا جارێکی دی شهست رۆژهک ه دهستپێدهکاتهوه .ئهگهر پهرلهمان ب ه باشی کاری خۆی کرد ،ئهوا سهرۆک ناتوانێت ههڵوێست بنوێنێت ،لهبهرئهو ه ئهم ه لێدان
نیی ه ل ه ئ��ی��رادهی خهڵک ئهم ه خزمهتی خهڵکه ،چونک ه پهرلهمان ههڵبژێردراوه، بهاڵم ئهوهتا نایهت نوێنهرایهتی خهڵک بکات .ئهگهر ویژدان کار بکات ،تێدهگهین ئ��هم�� ه ه��هوڵ��وهش��ان��دن��ی پ��هرل��هم��ان نییه. ل ه ههر سێ دۆخ�� هک��هدا ،تێبینیی دۆخی ن��هخ��وازراو دهک��هی��ن .ب ه رای من ئهم ه دهرکردنی مهرسومه ،کهشفی دۆخهکهت بۆ دهک��ات ،لهبهر س��وودی میللهت ،ک ه س���هرۆک ل��هم دۆخ��ان��هدا دێ��تو دهڵێت: ههڵبژاردنی پێشوهخت دهک��هی��ن .ئهم ه کارێکی دیموکراتییه ،خۆ نههاتوو ه بڵێت: پهرلهمان ،تۆ ناتوانیت کار بکهیت .من ل ه شوێنی تۆ حکوم دهکهم .نوکتهیهکی گرنگی سیاسی یابانیت بۆ بێنمهوه .لهوێ بهردهوام نیزامی زۆرین ه ههیه ،ههر کاتێک ئهو پارتهی ل ه ههڵبژاردن دهیباتهو ه دهڵێت: با چارهی پهرلهمان بکهین ،ئهگهر بزانێت دۆخ���ی ج��هم��اوهرهک��هی ب��اش��ه ،چونک ه الی��ان وای�� ه ئهگهر دۆخ��ی جهماوهرییان ب��اش بێت ،ئ��هوا جارێکیتر دهیبهنهوه. هێشتا پهرلهمان چوار ساڵهکهی تهواو ن��هک��ردوو ه داوای کارێکی ل��هم ج��ۆر ه ی دهکهن .گومان دهکهن لهو چهند ساڵه دێ��ت ،پارت ه بچووکهکان ئهزمهیهکیان بۆ دروس��ت بکهن ،زاڵبن بهسهریانداو دهنگ نههێنن .دهڵێن :مادام ئێستا خهڵک ههمووی لێمان رازینو پڕۆژهی باشمان ئهنجامداوه ،با ئێستا کابینهی داهاتووش مسۆگهر بکهین .وات ه لێرهدا فێڵ ل ه پارت ه
95
بچووکهکان دهکهن .سهرۆکی حکومهت دهردهکهوێتو دهڵێت :بڕیارماندا چارهی پهرلهمان بکهین .ههڵبژاردنی پێشوهخت دهکرێتو دیسانهو ه دهیبهنهوه .لهبهرئهو ه ئهم ه گهمهیهکو فێڵێکی سیاسییه .ئهم ه چارهی پهرلهمانه ،نهک ئهوهی ل ه پڕۆژهی دهستووری ههرێمی کوردستاندا هاتووه. ئ��هگ��هر شتێکیتر ج��ی��اواز ل��هو دۆخان ه ه��هی��ه ،پێمانی بڵێن ،ن���هوهک ئێم ه لێی ب��ێ ئاگابین؟ رهخ��ن��هک��هیت��ر ،ک�� ه دهڵێن سهرۆکی ههرێم دهتوانێت ب ه دهسهاڵتی یاسا بڕیار دهربکات ،ئهمهش بازدان ه به سهر پهرلهماندا ،چونک ه ب ه پێی نیزامی پهرلهمانی نابێت شتی وا ههبێت .زۆر ب��اش��ه ،ب��هاڵم ب��ا ئێم ه لێکی ب��دهی��ن��هوهو بزانین ل�� ه چ دۆخ��ێ��ک��دا ئ��هم�� ه د هک��رێ��ت. ح��اڵ��هت��ی ی��هک��هم ئ���هوهی���ه ،ک�� ه س���هرۆک دهب��ی��ن��ێ��ت واڵت ت��ووش��ی دۆزهخ���ێ���ک، ی���ان ک��ارهس��ات��ێ��ک��ی وهک ج��هن��گ ،ی��ان رووداوێکی سرووشتی سهخت دهبێت. ئهم کارهسات ه واڵتهکهی خاپوورکردووه، لهبهر ئ��هوهی واڵت ش��ڵ��هژاوه ،پێویست ب����هو ه دهک����ات پ��هرل��هم��ان خ��ێ��را یاسا دهربکات ،تا بهر بهو کارهسات ه بگرێت، ی��ان چۆنییهتی رووب����هڕوو ب��وون��هوهی ب��هو ک��ارهس��ات�� ه ب��خ��ات��هڕوو .پ��هرل��هم��ان ل��هب��هر دۆخ��هک�� ه ن��ات��وان��ێ��ت ک��ۆب��ێ��ت��هوه، دهبێت لهو سهدو یازد ه ئهندام پهرلهمان ه پ��هن��ج��او ش���هش ئ��هن��دام��ی��ان ئ��ام��ادهب��ن، بهاڵم کهمترن لهو رێژهیهو کۆبوونهو ه
ناکرێت .ل��هم دۆخ��هدا سهرۆکی ههرێم بۆ ئهوهی فریای کارهساتهک ه بکهوێت، وات�� ه کاتێک پهرلهمان ناتوانێت فریای کارهساتهک ه بکهوێت ،دهبێت سهرۆکی ههرێم له شوێنی پهرلهمان ب ه مهبهستی چارهسهرکردنی کێشهکان چهند بڕیارێک دهربکات ،بهاڵم ناکرێت کاتی بریارهکهی ل�� ه ی��هک م��ان��گ زی��ات��ر ب��ێ��ت .پ��اش یهک مانگهک ه دهبێت بچێت ه پهرلهمانو بڵێت: پ��هرل��هم��ان ...ل�� ه نائامادهیی ئ��ێ��وهدا من ئهم بڕیارانهم دهرک���ردووه .ئ��هو ه مافی خۆتانهو م��ن دهی��گ��ێ��ڕم��هو ه ب��ۆ خۆتان، ئهگهر پێتان باش ه دهنگی ل ه سهربدهن با ببێت ب ه یاسا ،ئهگهر ب ه دڵیشتان نیی ه دهنگی ل ه سهربدهن ههتا رهتبکرێتهوه. ههر لهو خاڵهدا هاتوو ه دهڵێت :ئهگهر سهرۆکی ههرێم له یهکهم کۆبوونهوهدا بڕیارهکانی خ��ۆی نههێنا بۆ پهرلهمان بۆ ئ��هوهی دهنگی له سهر بدرێت وهک ئ���هوه وای��� ه ئ���هو ب��ڕی��اران�� ه ن��هب��ووب��ێ��ت، وات�� ه راستهوخۆ رهتکراوهتهوه و کاری پێناکرێت .ئایا ئهم ه چ کارێکی نایاساییو خ��راپ��ی تێدایه؟ ب�� ه پێچهوانهو ه دهبێت دهستخۆشی لێبکرێت .تهنانهت ل ه یاسای کارگێڕیدا تیۆرییهک ههیه ،دهڵێت :ئهگهر هاتوو ل ه فهرمانگهیهکدا کارمهندهکان نهیانتوانی کارهکانیان ب ه باشی ئهنجام ب���دهن ،ی��ان دۆخ��ێ��ک ه��ات�� ه ئ����اراوه ،ک ه فهرمانبهری پێویست نهبوو بۆ ئهوهی کاری هاوواڵتیان ب ه باشی بهڕێوهبچێت،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 96
ئهوا هاوواڵتی ئاماد ه (ئهو هاوواڵتییهی لهوێیهو خوێندهواری ههیه) دهتوانێت ل ه شوێنی فهرمانبهر کار بکات ،بۆ ئهوهی ک��اری خهڵک ب��هڕێ ب��ک��ات .ئ��هگ��هر ئهم تیۆریی ه ل ه یاسای کارگێڕیدا ههیه ،ئیدی ب��ۆ س��هرۆک��ی واڵت ناتوانێت کارێکی وا ب��ک��ات؟ ئ��هوی��ش ل�� ه کۆتاییدا ئهبێت پ��هرل��هم��ان ل��ه س��هر ب��ڕی��ار هک��ان��ی رازی بێت .ئهم ه ئهو دوو رهخنهیهیه ،ک ه باسی دهکهن .سهبارهت ب ه دهسهاڵتی سهرۆکی ههرێم ،ل ه کاتێکدا ئهم ه گهورهترین دوو دهسهاڵته ،که دراوه به سهرۆکی ههرێم. پرسیار :ئهوهی بهرێزتان باستان کرد، شیکارییهکی یاسایی ب��وو ،س��هب��ارهت بهو رهخنانهی ل ه دهسهاڵتی سهرۆکی ه��هرێ��مو دهس���ت���وور دهگ��ی��رێ��ت ،ب��هاڵم دهمهوێت بپرسم ئهو ناکۆکییانهی ،که له نێوان ئۆپۆزسیۆنو دهسهاڵتدا (بهتایبهت پارتی) ه��هن ،ئایا شیاوی چارهسهرن؟ ئایا ئ��هوهی ئۆپۆزسیۆن داوای دهکات ناتوانێت ئ��هم��ان��هی ئ��ێ��و ه باستان کرد بیبینێتو ئهو ماف ه ب ه سهرۆک بدات ،یان ئهو رهخنان ه تهنیا بیانوون؟ یان ئهوهتا ئهوهی باستانکرد ل ه کهتواردا (راستی) جێبهجێ نابێت لهبهر ئهو ه ئۆپۆزسیۆن بهردهوام ترسی ههیه؟ وهاڵم :ب ه راستگۆیی پێت بڵێم :من وهک س��ی��روان زهه�����اوی ،چ ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆنو
چ خهڵک ه ئ��اس��ای��یو رۆش��ن��ب��ی��رهک��ان ب ه خهڵکی دڵسۆز دهزان��مو ئێم ه بهوانهو ه ج��وان��ی��ن .رهت��ک��ردن��هوهی ئۆپۆزسیۆن رهتکردنهوهی بهشێکی واق��عو مێژووه. م��ن دهب��ی��ن��م ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن بۆچوونیان ه��هی��ه ،ب��هاڵم ئ��هو بۆچوونان ه کامهیان ل��هگ��هڵ ی��اس��او ب���هرژهوهن���دی���ی خهڵک دهگ��ون��ج��ێ��ت؟ ئ���هو ه خ��هڵ��ک ل�� ه کۆتاییدا ب���ڕی���اردهدات ،چونک ه پ��ارت��ی بۆچوونی خۆی ل ه نێو یاسادا جێکردۆتهوه ،بهاڵم ئۆپۆزسیۆن تا ئێستا نهیتوانیو ه ئهم ه بکاتو دهڵێت :ئێم ه پهشیمان دهبینهوه، دیار ه ئهم ه زۆر مهترسی تێدايه ،ئهمهی ه نالۆجیکییهت (لهگهڵ رێزمدا) ،ک ه بڵێیت پهشیمان بوومهو ه لهبهر ئهوهی دۆخهک ه گۆڕاوه ،کێ ناڵێت ل ه داهاتوودا دۆخهک ه خراپتر ن��اگ��ۆڕێ��ت؟ ئ��هگ��هر وای�� ه بۆچی رێکاری یاسایی دادهنرێت؟ لهبهر ئهوهی متمان ه درووستبێت .به بۆچوونی من چارهسهرکردنی ئ��هم گرفت ه پهیوهست ه ب ه گفتوگۆوه ،چونک ه هیچ شتێک نیی ه ب�� ه گفتوگۆ چ���ارهس���هر ن��هک��رێ��ت .ئ��هم دهستوور ه داوای دادگایی دهستووری دهکات ،ئێم ه با ئهو دادگایهمان ههبێت، ئ��هو ک��ات شتێکیتره ،ب��هاڵم ت��ا ئێستا، ک ه نیمان ه ئ��هو ه پێویستمان ب ه دادگایی م��ی��ل��ل��هت ه��هی��ه ،وات���� ه دهب��ێ��ت میللهت بکهین ه دادوهر .بڵێین :میللهت ،ئێم ه رێکنهکهوتووین ئێو ه چی دهڵێن؟ ئێو ه بڕیاربدهن .دهستوور بۆی ه گرنگه ،چونک ه
97
زامنی ئهو ه دهکات ل ه داهاتوودا کێشهی دهچن ه هۆڵێکهوه ،بڕیار ل ه سهر شتێک پارت ه سیاسییهکان نهبێت ه کێشهی میللهت دهدهنو دهیبهن ه پهرلهمانهوهو دوات��ر له رێگاى چارهسهرکردنی گیروگرفتی دهنگی لهسهر دهدهن .سازانی نیشتمانی: دهستووریىو ياسايى له رێگاى دادگاى هاونیشتمانییان دهن��گ له س��هر شتێک دهستووریى ،كه له پڕۆژهكه باسكراوهو دهدهن .سازانی سیاسی دهکرێت ئیجماعی له ئێستادا ههست بهو مهترسیی ه گهورهی ه (گشتی) بێت ،بهاڵم سازانی نیشتمانی ب ه دهکهین ،ک ه کێشهی پارت ه سیاسییهکان هیچ شێوهیهک ناكرێت ئیجماعی بێت. چووهت ه ناو میللهتو ههندێک ل ه میدیاکان وات ه ناکرێت ئێمه ،که پێنج ملیۆن کهسین دنهی دهدهن .ل ه کاتێکدا واڵت ل ه پارت ه ههر ههموومان له سهر بڕیارێک کۆک سیاسییهکان زۆر گرنگتره .نابێت واڵت بین ،چونک ه ناشێت .ئهگهر وابێت ئهوا بههژێت ب ه ملمالنێی پارت ه سیاسییهکان .جێگهی گومانه ،گرنگی نابێت .ل ه سازانی یهکێکیتر ل ه خاڵ ه گرنگهکانی دهستوور نیشتمانیدا ئهگهر دهنگهکان زۆربن باش یهک ری��زی ههرێمه .ئێستا ههست بهو نییه .دهس���ت���ووری س��وی��س��را ل��ه ساڵی مهترسیی ه دهک��هی��ن ،ک ه پارێزگاکان له 1885دا ب��ه %59رۆش���ت .دهس��ت��وورى ئێستادا جیابکرێنهوه ،چونک ه دهستوور پۆڵهندا له ساڵی 1997به %53و رووسيا نییه .زۆر ئاسایی سبهی پارێزگایهک له ساڵی 1993به %58و فهرهنسا له ساڵی بڵێت :من سهربهخۆیی خۆم رادهگهیهنمو 1958به %52و چهندان نموونهیتریش. س��هب��ارهت ب��ه س��ازان��ي��ش دهب��ي��ن��ي��ن ،كه ئهگهرچی رێژ ه (هاوکێشه) گشتییهکهی برادهرانی ئۆپۆزسیۆن داوای رێککهوتنی رۆشتنی دهس��ت��وور ل�� ه دن��ی��ادا ل�� ه %51 سیاسی دهک��هن .به راستی دوو شتیان بۆ %63ی��ه ،بهاڵم نموونهشمان ههی ه ل ه ت��ێ��ک��هڵ��ک��ردووه .رێککهوتنی نیشتمانی س��هروو %80وهی��ه .ل ه سازانی سیاسیدا لهگهڵ رێککهوتنی سیاسی .خۆشبهختان ه ت���ا زۆرب�����ن ب��اش��ت��ره .ئ���هم ک��ێ��ش��هی��هی ل ه پێشهنگی ئهو کهسانهدا بووین ،ک ه ئهم ئێم ه شتێکی سروشتییه .ئهمریکا ،ک ه دوو دهستهواژهیهمان جیاکردهوه ،وهک پێشکهوتووترین واڵته ،ل ه دهمی نووسینی چ��ۆن ،ئێستاش ل ه ههوڵی ئ��هوهدای��ن ل ه پ��ڕۆژهی دهستووردا %30 ،لیژنهک ه (ک ه پێشهنگی ئهو کهسانهدا بین دهستوورو نوێنهری نیویۆرک بوون) پاشهکشهیان رهش���ن���ووس���ی دهس����ت����وورو پ����ڕۆژهی ک���رد .ل��هگ��هڵ ئ����هوهی ،ک�� ه ن��ی��وی��ۆرک چ دهستوور جیابکهینهوه .سازانی نیشتمانی توانستێکی سیاسیو ئابووریی ههیه. ئهوهبوو ل ه %70ی وتیان ئێم ه زۆرینهینو ڵ سازانی سیاسی. جیایه لهگه سازانی سیاسی :کۆمهڵێک پارتی سیاسی دهستوورهکهیان دهرک��رد .لهبهر ئهوه،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 98
ههتا رێککهوتن بکرێت ،باشتره ،بهاڵم ناشکرێت بێ دهستوور بین .دهکرێت ل ه ئێستادا رێککهوتنێک بێت ه ئاراو ه بهوهی ل ه داهاتوودا پێداچوونهو ه ب ه دهستووردا بکرێت. پرسیار :ئاشکرای ه ل ه ئێستادا جیاوازییهک سهبارهت ب ه پرۆژهی دهستوور ل ه نێوان یهکێتیو پارتیدا ه��هی��ه .پێت وای�� ه ئهم جیاوازیی ه چ ئهنجامێکی لێدهکهوێتهوه؟ ئایا بنهمای ئهم جیاوازیی ه دروسته؟ ئایا ئهم جیاوازیی ه ل ه ئهنجامدا کاریگهریی له سهر رێککهوتنی ستراتیجی ئهم دوو پارته دهبێت؟ وهاڵم :ئێستا سێ دیدگا لهسهر دهستوور ههیه .دیدگای ئۆپۆزسیۆن ،ک ه دهیهوێت دهستوور نهچێت ه ریفراندۆمهوه .دیدگای پارتی ،که دهڵێت :با بدرێت ه ریفراندۆم. دی��دگ��ای سێیهمیش هینی ب���رادهران���ی یهکێتین ،ک��ه ل�� ه رووی ج���هم���اوهریو ک��هت��واری��ی��هو ه ب��هه��ێ��زت��ره .دی����اره ه��هر س��ێ دی��دگ��اک��ه ،ب��هرژهوهن��دی��ی سیاسیی خۆیان ههیه ،بهاڵم خهڵک بڕیار ل ه سهر بهرژهوهندیی سیاسی دهدات ،ک ه لهگهڵ یاساو بهرژهوهندیی گشتیدا ههماههنگه. ب ه بۆچوونی من ،له رووی لۆجیکهوه ئهو ه بههێزترو گرنگتره ،ک ه بدرێت ه ریفراندۆم، چ��ون��ک�� ه ه��ی��چ ب��ڕگ��هی��هک��ی ی��اس��ای��ی نیی ه بیگهڕێنێتهوه .سهبارهت ب ه پرسیارهکه،
پێم وای ه برادهرانی یهکێتی بۆچوونێکی نێوهندییان گرتووه ،وات�� ه ه��هوڵ دهدهن رۆڵێکی ه��ێ��ورک��هرهوهی��یو رێککهوتنیی له نێوان دوو بۆچوونهکهیتردا ببینین. به وات��ا چ��ارهس��هری سێیهم ب��دۆزن��هوه، بهاڵم ئهگهر بتوانن چارهسهری سێیهم بدۆزنهوه ،ک ه ههردوو الیهنهکهیتر پێی رازیبن ،ئهوا ئهم ه دهبێت ه دهستکهوتێک بۆیانو ل ه ههڵبژاردنهکانیشدا میللهت زیاتر پشتیان بگرێت ،بهاڵم دهستهبهریی چیی ه بۆ ئهوهی رێگهیهکی یاسایی بدۆزیتهو ه ل�� ه کاتێکدا چهندین یاساناس گ��هڕاون ب��ۆ رێگهیهکهیترو ن��هی��ان��دۆزی��وهت��هوه. لهبهر ئ��هو ه ب��رادهران��ی یهکێتی تا ئێستا ل ه گ��هڕان��دان بۆ دۆزی��ن��هوهی رێگهیهکی یاساییو باوهڕپێکراو ل ه نێوان ههردوو دیدگا جیاوازهکهدا .تا ئێستا نهیانتوانیو ه ئهو چارهسهر ه بدۆزنهوه ،بهاڵم لێرهدا دهبێت بزانین کات گرنگ ه بۆ دۆزینهوهی رێ���گ���هی س��ێ��ی��هم .دی���دگ���ای���ی پ���ارت���یو ئۆپۆزسیۆن روون���هو دی���ارهو ئاسانهو ئهرکیان تا رادهیهک کهمتره ،بهاڵم ئهرکی ب��رادهران��ی یهکێتی گرانتره .وات�� ه ناڵێم باشتره ،دهڵێم دی��اره ،ب��هاڵم ب��رادهران��ی یهکێتی ئهرکیان سهختتره ،چونک ه یهکالیی نهبوونهتهوه .وات ه برادهرانی یهکێتی ل ه دۆخێکی ههستیاردان ،دهبێت ل ه کۆتاییدا بڕیار ب��دهن ،رێگای سێیهم نهدۆزنهو ه چی دهک���هن؟ لهگهڵ ک��ام دیدگای ه یهک دهگ��رن��هوه؟ وات�� ه ئایا دهستوور دهچێت ه
99
ریفراندۆمو یهکێتی ب ه جهماوهرهکهیان دهڵێن :دهنگ بدهن ،یان دهنگ نهدهن؟ وات ه ئایا دهبێت خۆی یهکالیی بکاتهوه .ئهوهی، ک ه ئهم دیدگایهی یهکێتی پارتیی نیگهران کردووه ،یان کاریگهریی ل ه سهر ئایندهی رێککهوتنی ستراتیجی ههیه؟ به بۆچوونی من دهبێت پارتی رێز ل ه دیدگای یهکێتی بگرێت .لهبهر ئهوهی برادهرانی یهکێتی ئێستا ل ه دۆخی نائامادهیی مام جهاللدان. غيابى بهڕێز مام جهالل نهک بۆ یهکێتی، بگر ه بۆ ت��هواوی پارت ه سیاسییهکانو ع��ی��راقو ن��اوچ��هک��ه گرنگهو کاریگهری خراپی لێکهوتۆتهوه .نائامادهیی ئهو، ب��ۆش��ای��ی گ����هورهی ب��ۆ ک���وردو شیعهو سونهو دهوڵهتهکانی دراوس��ێو ههرێم دروس��ت��ک��ردووه ،ک��اری��گ��هری��ی ل��ه سهر پهیوهندیی ه نێودهوڵهتیو ناوخۆییهکان ههبووه .مام جهالل رهقهمێکی گهورهیه، نهک ههر بۆ کورد ،بهڵکو ل ه سهر ئاستی خۆرههاڵتی ناوهڕاستو جیهانيش .ئهگهر مام جهالل ئهو کاریگهرییانهی ههبێت ل ه سهر ئاستی ناوخۆییو جیهانی ،ئیدی چۆن کاریگهری ل ه سهر برایانی یهکێتی نابێت؟ من ناڵێم برایانی یهکێتی نهیانتوانیو ه به باشی دۆخی یهکێتی راگرن .لهبهر ئهو ه دهبێت رێز لهو ه بگیرێت ،ک ه مام جهالل ئێستا نائامادهیه ،ک ه ئومێد د هک��هم بهم نزیکان ه بێتهو ه ن��اوم��ان .راس��ت�� ه ئێستا یهکێتی دارهکهی ل ه ناوهڕاستهو ه گرتووه، بهاڵم یهکێتی نهچۆت ه نێو ئۆپۆزسیۆن.
ن رووی ل ه راگهیاندنهکانیشدا دهیبینی ل ه پارتییهو دهڵێت :دهبێت من رۆڵێکی ن���ێ���وهن���دک���اری ب��ب��ی��ن��م ،وات�����ه ه��هم��وو الی�� هک��ت��ان رازی بکهم ل��ه س��هر شتێک. پارتیش دهڵ��ێ��ت :ناکرێت ،چونک ه ئهو ه به پێچهوانهی رێکار ه یاساییهکانهوهیه. وات�� ه یهکێتی ئێستا دهتوانێت ل ه رووی سیاسییهو ه ب ه دوو ئ��هرک ههڵبستێت. رێککهوتنێکی سیاسی س��از ب��ک��ات ،ل ه رووی یاساییشهو ه ب ه یاساناسانی خۆی بڵێت رێگهیهکی یاسایی ب��دۆزن��هوه ،ک ه دهستوور ب ه شێوهیهک بێت ،ک ه الدان ل ه هیچ بڕگهیهکی ياسايى نهکرێتو له رووى سیاسییهوه ههموو ال له سهری کۆک بن .ئهم ئهرک ه سیاسیو یاساییهی یهکێتی زۆر گهورهو گرانه ،لهبهر ئهوهی ی��اس��ان��اس��ان زۆر بیریان لێکردۆتهو ه رێگهیهک ب���دۆزن���هوه ،.ب��هاڵم ب��ێ ئاکام بوون .لهبهر ئهو ه تا چ رادهیهک یهکێتی دهتوانێت ئهو ئهرک ه گران ه بکات؟ ئهگهر توانی ،ههمووان دهستخۆشی لێدهکهینو بهشداری دهکهین ،ئهگهر نهشیتوانی ،ئهو ه دهبێت یهکێتی خۆی یهکالیی بکاتهوه. وات ه دهنگ بدهن ب ه دهستوور ،یان نا؟ ئهگهر وتی دهنگ به ب ه دهستوور بدهن، ئ��هو ه دی��ار دهبێت ،که زیاتر پشتیوانی کێ دهکات .ب ه پێچهوانهشهوه ،ئهوا ههر ئاشکرا دهبێت ،ک ه پشتگیریی چ الیهنێک دهکهن .بێگومان ئهو کارهی یهکێتی ،ک ه کارێکی تهوفیقییه ،کارێکی پیرۆز ه لهبهر
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 100
ئ���هو ه م��ان��دووب��وون��ی زی��ات��ری دهوێ���ت، گهڕانی زیاتری دهوێت .لهبهر ئهو ه پارتی نابێت لهم ه نیگهران بێت .لهبهر ئهوهی یهکێتی خۆی یهکالیی نهکردۆتهوه ،لهبهر ئهو ه دهبێت کات ب ه یهکێتی بدرێت بهڵکو بتوانێت ئهو نێوهند ه به شێو ه یاساییو سیاسییهکه پڕ بکاتهوه. پرسیار :وهک پرسیاری کۆتایی ،ئایا ئهو نامانه ،یان ئهو وهاڵمنامانهی بۆ سهرۆکی ههرێم لهالیهن ئۆپۆزسیۆنو یهکێتییهو ه نێردراونهتهوه ،بۆچی ئاشکرا ناکرێن؟ وات�� ه ئهگهر مهبهست له بهرژهوهندیی خهڵکه ،ئیدی بۆچی خهڵک نهزانێت ئهو نامان ه چییان تێدا نووسراون؟ وهاڵم :ب��ێ��گ��وم��ان ب��هش��ێ��ک ل���هو نامان ه ب��اس��ک��راون ،وات��� ه شت ه سهرهکییهکان ب��اس��ک��راون .ئ��هگ��هرچ��ی ه��هم��ووی باس ن���هک���راوه ،بێگومان دهب��ێ��ت ئ��هوان�� ه ل ه
داهاتوودا دهربخرێنو ئاشکرا بن ،بهاڵم ئهو نامانهی ل ه ئۆپۆزسیۆنهو ه نێردراون، ئ������هوهی پ��رن��س��ی��پ��ن ،ب���ۆ رای گشتی دهرخ��راونو راگهیهنراون .ئۆپۆزسیۆن لهگهڵ سازانی سیاسیدان .لهگهڵ ئهوهدان بگهڕێنرێتهو ه بۆ پهرلهمان ،بهاڵم وهک ئایدیاو دیدگا خهڵک دهزان��ن بۆچوونی ئۆپۆزسیۆن چییهو بۆچوونهکانیان بۆ یهکێتیو پارتیش ئاشکرایه .لهبهر ئهوه، پێموای ه ههڵوێستهکان بۆ خهڵک رووننو رۆژان��ى دواتريش شتى نوێمان نیيشان دهدهن .ب��ه ه��ي��واى ئ���هوهى ههموومان بگهينه رێگا چارهیهکى ياسايىو سياسیى ت��هن��دروس��ت ،ك��ه ب��هرژهوهن��دی��ى ب��ااڵى واڵتهکهمان پێ سهروهرو سهردار بێت.
101
دیدار لهگهڵ خهلیل عهبدوڵاڵ له بارهی پرۆژهی دهستوورهوه An interview with Mr. Khalil Abdullah on draft constitution
کهوانه.ئا Prepared by: Kawana
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 102
خهلیل عهبدولاڵ ئهندامێکی ئهكادیمیایهۆشیاریو پێگهیاندنی كادیرانی یهکێتیی نیشتیمانیی کوردستانه.
پرسیار :سهرهتا ئهگهر بکرێت سهبارهت ب��� ه گ��رف��ت��هک��ان��ی پ������ڕۆژهی دهس���ت���وور ب���دوێ���ن ،ئ��ێ��و ه وهک ی�� هک��ێ��ت��ی گ��رف��ت��ان لهگهڵ کام ماددانهی دهستووردا ههیه؟ خوێندنهوهتان بۆ دهقی ئهو ماددان ه چییه؟ وهاڵم :بیرۆكهی دانانی دهستوورێك بۆ ههرێمی كوردستان بۆ دوای راپهڕینی ئ��ازاری 1991و ههڵبژاردنی پارلهمانی ك��وردس��ت��انو دام��هزران��دن��ی حكومهتی ههرێمی كوردستان دهگ��هڕێ��ت��هوه ،ههر ل��هو كاتهو ه دكتۆر ن��وری تاڵهبانی ،ك ه كهسایهتییهكی ش��ارهزای ب��واری یاساو دهستوور ه بهتهنها پڕۆژهی دهستوورێكی بۆ ههرێمی كوردستان ئاماد ه كرد ،بهاڵم نهخرای ه بواری جێبهجێكردنو ههروهك پ���ڕۆژ ه م��ای��هوهو ن��هب��وو ب��هدهس��ت��وور. رۆژی 4ی تشرینی ی��هك��هم��ی ،1992 پارلهمانی كوردستان وهك دهسهاڵتی ش��هرع��ی گ��هل��ی ك��وردس��ت��ان ،یهكالیهن ه بڕیاری فیدراڵی راگهیاند بۆ رێكخستنی پهیوهندی نێوان ههرێمی كوردستانو حكومهتی ناوهندی بهغدا ،ب ه مهرجێك ئ��هو حكومهت ه حكومهتێكی ف��ی��دراڵ��ی، دیموكراسی ،پارلهمانیو فرهیی بێت .ههر ههرێمێكی فیدراڵیش مافی خۆیهتی ،ك ه
دهستووری تایبهت ب ه خۆی ههبێت .بهو پێی ه ههرێمی كوردستان وهك ههرێمێكی راگهیهندراوی فیدراڵی مافی خۆی بوو، ك ه دهستووری خۆی ههبێت .ئهوهی ،ك ه زیاتر بوونی دهستووری بۆ ئهو ههرێم ه پێویست ك��رد ب���وو ،ب��وون��ی دهس��هاڵت�� ه رهسمییهكانی یاسادانانو جێبهجێكردنو دادوهری بوو ،ك ه ل ه ئهنجامی ههڵبژاردنی گشتییدا ب��هرج��هس��ت��هب��ووب��وون .بوونی دهستوور بۆ رێكخستنی پهیوهندییهكانی نێوان ئهو دهسهاڵتانهو دیاریكردنی مافو ئهركهكانی هاوواڵتییان پێویستییهكی ژیانیو ژیاری بوو .ئهگهرچی پارلهمانی كوردستان دوای د ه ساڵ لهههڵبژاردنی، ب�� ه ب��ڕی��اری ژم���ار ه 26ل�� ه 7ی تشرینی دووهم��ی ،2002پ��ڕۆژهی دهستوورێكی بۆ ههرێمی كوردستان پهسند كرد ،بهاڵم ئ��هو پ��رۆژهی��ه ه��هر ب�� ه پ���رۆژه م��ای��هوهو ن��هب��وو ه دهس��ت��ووری ه��هرێ��م .پرۆسهی ئ��ازادی��ی ع��ێ��راق ،ههلومهرجێكی نوێی هێنای ه ئ���اراوهو زهمینهی نووسینهوهو داڕشتنی دهستوورێكی ههمیشهیی بۆ عێراق رهخساند ،لهو چوارچێوهیهدا ل ه 15ی تشرینی یهكهمی 2005دا ،زۆرینهی خ��هڵ��ك��ی ع��ێ��راق ل�� ه رێ���ی راپ��رس��ی��ی��هو ه پ�������ڕۆژهی دهس�����ت�����ووری ع��ێ��راق��ی��ی��ان پهسندكردو دهستوورهك ه كهوت ه بواری ج��ێ��ب��هج��ێ��ك��ردن��هوه .ئ��هو دهس���ت���وور ه ب ه ی م��اف��ی ب��ه ه��هرێ��م ش��ێ��وهی��هك��ی ی��اس��ای�� بهخشی ل ه چوارچێوهی عێراقدا خاوهن
103
دهستووری خۆی بێت. ل�����هو س���ۆن���گ���هی���هو ه م�������ادهی 120ی دهس��ت��ووری ع��ێ��راق ،رێگهی ب ه ههرێم داو ه دهستوور بۆ خۆی دابنێتو تیایدا پهیكهری دهزگا رهسمییهكانو میكانیزمی پیادهكردنی دهسهاڵتهكانی دابنێت ،ب ه م��هرج��ێ��ك ل��هگ��هڵ دهس���ت���ووری ع��ێ��راق ناكۆك نهبێت .ئهم م��ادد ه دهستووریی ه ب ه شێوهیهكی روونو راشكاو رێگهی ب ه ههرێمی كوردستان داو ه وهك ههرێمێكی رهسمیو دانپێدانراو ،دهستووری تایبهت ب ه خۆی ههبێت .بهوهش هیچ پاساوێك ن���هم���ای���هوه ب���ۆ ئ������هوهی ،ك���ه ه��هرێ��م��ی كوردستان دهستووری نهبێت. لهبهر رۆشنایی ئهو مافهی ،ك ه دهستووری عێراق ب ه ههرێمی كوردستانی بهخشیو ه بۆ دانانی دهستوور ،رۆژی 8ی ئهیلولی 2005پارلهمانی كوردستان له دانیشتنی ئاسایی خۆیدا بڕیاری پێكهێنانی لیژنهیهكی نۆزد ه كهسی دا بۆ چاوخشاندنهو ه بهو پڕۆژ ه دهستوورهی ،ك ه پێشتر پارلهمانی ك��وردس��ت��ان ل��ه رۆژی 7ی تشرینی دووهم���ی 2002پهسندی ك��ردب��وو .به مهرجێك داڕشتنو پێداچوونهوهی ئهو پ��ڕۆژ ه دهستووریی ه به شێوهیهك بێت، ك ه لهگهڵ قۆناغی نوێدا بگونجێت .ئهو لیژنهی ه ل ه ماوهی 14ی ئهیلولی 2005تا 22ی ئابی 2006پێداچوونهوهی وردی به پ���ڕۆژهی دهس��ت��وورهك��هدا ك��ردو 82 م��ادهو 28بڕگهی بۆ زی��ادك��ردو دهقی
پ��ڕۆژهی دهس��ت��وورهك��هش ل ه میدیاكان باڵوكرایهوهو لهو بارهیهو ه سیاسییهكانو یاساناسانو نووسهرانو رووناكبیران دیدو تێڕوانینی جیاجیای خۆیان ل ه سهر ئهو پڕۆژه دهستووریی ه باڵوكردهوه. ل���ه24ی ح��وزهی��ران��ی 2009پآرلهمانی كوردستان پ��ڕۆژهی دهستوورهكهی ب ه دهنگی 95ئهندام له كۆی 96ئهندامی ئ��ام��ادهب��وو پهسند ك��ردو تهنها ئ��هوهی م��اب��وو ،ك�� ه راپ��رس��ی��ی گشتی ل�� ه سهر بكرێت .سهرۆكی ههرێمی كوردستان داوایكرد پڕۆژهك ه بخرێت ه راپرسییهوه، ب���هاڵم ل���هو ك��ات��هدا ك��ۆم��س��ی��ۆن��ی ب��ااڵی سهربهخۆی ههڵبژاردنهكانی عێراق به بیانووی ئ��هوهی سهرقاڵی ئهنجامدانی ههڵبژاردنهكانی سهرۆكایهتی ههرێمو پارلهمانی كوردستانه ،ئهو راپرسییهكهی ئهنجام ن���هدا .ئیدی مهسهلهی خستن ه راپرسیی پ���ڕۆژهی دهس��ت��وور له چوار ساڵی راب���ردوودا ف��هرام��ۆش ك��را .تا له م���اوهی ئ��هم چهند مانگهی راب���ردوودا ج��ارێ��ك��یت��ر س���هری ه��هڵ��دای��هوهو ب��وو ه بابهتی گ��هرم��ی گفتوگۆی الی��هن��هك��انو بابهتی ریكالمی سیاسیو ههڵبژاردنی الیهنهكانی ئۆپۆزسیۆن! ئهم پرس ه الیهنهكانی ب ه سهر دوو بهرهدا داب��هش��ك��رد ،ب���هرهی ی��هك��هم��ی��ان داوای خستن ه راپرسیی پ��ڕۆژهی دهستووری دهك����رد ،ب���هرهی دووهم��ی��ش��ی��ان لهگهڵ گهڕانهوهی پڕۆژهكهبوو بۆ پارلهمانو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 104
ههمواركردنهوهو دوات��ر راپرسیی بوو. پ��ارل��هم��ان��ی ك��وردس��ت��ان ك��ۆت��ای��ی ب��هو مشتومڕ ه هێنا ب��هوهی بڕیاریدا ماوهی سهرۆكایهتی ههرێم بۆ دوو ساڵ درێژ بكرێتهوهو لهو ماوهیهدا ل ه رێی سازانهو ه پڕۆژهك ه ل ه پارلهمان ههموار بكرێتهوه. زۆرب�����هی ئ���هو الی���هن���ان���هی ،ك�� ه داوای ه��هم��وارك��ردن��هوهی پ���ڕۆژهی دهستوور دهك���هن چ��اوی��ان ل�� ه گ��ۆڕی��ن��ی سیستمی سیاسی ههرێم ه ل ه سهرۆكایهتییهو ه بۆ پارلهمانی .بۆ ئ��هوهی سهرۆكی ههرێم ل��ه الی���هن پ��ارل��هم��ان��هو ه ههڵبژێردرێت. ی��هك��ێ��ت��ی��ی ن��ی��ش��ت��م��ان��ی��ی ك���وردس���ت���ان سهرنجی ل ه س��هر ن��اوهڕۆك��ی پ��ڕۆژهی دهستوورهك ه ههیهو لهگهڵ ئهوهدای ه ل ه رێی سازانهو ه سیستمی سیاسی ههرێم بكرێت ه پارلهمانیو سهرۆكی ههرێم ل ه الیهن پارلهمانهو ه ههڵبژێردرێت .ئهوهش ل�� ه روان��گ��هی ئ���هوهی ،ك�� ه دهس��ت��وور بۆ داهاتووهو بۆ كهسێكی دیاریكراو نییه. بۆ ئهوهی ئهو كهس ه ل ه رێی پارلهمانهو ه ێ بدرێت .ل ه رێی ئهو الیهنهی، متمانهی پ ك�� ه زۆری��ن��هی پارلهمانی ه��هی��ه ،یاخود به هاوبهشیی لهگهڵ چهند الیهنێكیتر. بێگومان ب��هرج��هس��ت��هك��ردن��ی سیستمی پارلهمانی لهگهڵ دهستووری عێراقیشدا گونجاوه ،چونك ه ب ه پێی ئهو دهستوور ه س���هرۆك ك��ۆم��ار ل��ه رێ��ی پ��ارل��هم��ان��هو ه ه��هڵ��دهب��ژێ��ردرێ��ت ،دهب��ێ��ت دهس��ت��ووری ههرێمیش لهگهڵ ئهو دهستوور ه گونجاو
بێتو ناكۆك نهبێت لهگهڵیدا. پرسیار :وات�� ه الیهنهکانی ئۆپۆزسیۆن تهنیا کاتی ه��هڵ��ب��ژاردن ب��ۆ بانگهشهک ه ب��ی��ری��ان ک��هوت��هو ه بێن ه دهن���گ ل��ه سهر پ�����ڕۆژهی دهس���ت���ووری ه���هرێ���م .باش ه بۆچی الیهنهکانی ئۆپۆزسیۆن ت��از ه ب ه ئاگادێنهوه؟ وهاڵم :ب ه بڕوای من الیهنهكانی دهسهاڵتو الیهنهكانی ئۆپۆزسیۆن پرسی پڕۆژهی دهستووریان فهرامۆش كردبوو ،ماوهی چوارساڵ ه باسی ئهو پرس ه ناكرێت .ل ه چهند مانگی راب���ردووداو ل ه دهروازهی ههڵبژاردنهكاندا ئهو پرس ه هاتهو ه مهیدان له الیهن سهرۆكی ههرێمو پارلهمانهو ه دهرگایهك بو گفتوگۆ ل ه سهر ئهو پرس ه كرایهوه ،بهاڵم الیهنهكانی ئۆپۆزسیۆن ب ه پیر ئهو مهسهلهیهو ه نهچوونو ویستیان ئ��هم پرسهش وهك پرسهكانیتر بكهن به بابهتی بانگهشهی ههڵبژاردنو ل ه ناو ژاوهژاوی میدیادا ونیان كرد .ل ه دوای ئ����هوهش ،ك�� ه ل��ه س��هر داوای یهكێتیی نیشتمانیی كوردستانو ل ه رێی یاسایهكی پارلهمانهو ه ب ه فهرمی بڕیاری گهڕانهوهو ه��هم��وارك��ردن��هوهی پ��ڕۆژهی دهستوری ههرێم ل ه خولی داهاتووی پارلهمان درا. ئۆپۆزسیۆن ت��ووش��ی ش��ۆك ب��وو ،ئهو كارتهشیان ل ه دهست دهرهێنرا ،ك ه وهك بانگهشهی ههڵبژاردنو بۆ كۆكردنهوهی
105
دهن���گ ب��هك��اری بهێنن .چونك ه ئ��هوان بانگهشهی ئهوهیان دهكرد ،ك ه پڕۆژهی دهستوور ناگهڕێتهو ه پارلهمانو دهخرێت ه راپرسییهوه. ب�� ه رای م��ن ئۆپۆزسیۆن ،ك�� ه ئ��هوهن��د ه ل ه خهمی دهستوورو سیستمی سیاسی بوون ،دهبوو ل ه ههلومهرجی ئاسایی چوار ساڵی رابردوودا بهرنامهی ههمواركردنی پڕۆژهی دهستووریان ههبووایه ،نهك له دهروازهی ههڵبژاردنهكاندا وهك بابهتێكی بانگهشهو ریكالمی سیاسی ب�� هك��اری بهێنن. پرسیار :وات�� ه پێت وای�� ه ئ��هو خااڵنهی، ک ه جهخت ل ه سهر دهسهاڵتی سهرۆکی ههرێم دهکهنهوهو ل ه بهرانبهردا پارلهمان کهمتر ب ه ههند وهردهگیرێت سهنتهری گرفتهکانی پڕۆژه دهستوورییهکهن؟ وهاڵم :چاوی زۆربهی الیهنهكان ل ه سهر ئ��هوهی��ه ،ك ه سیستمی سیاسی ،یاخود سیستمی نیمچ ه سهرۆكایهتی بگۆڕدرێت ب ه سیستمی پارلهمانی .سهرۆكی ههرێم ل ه الیهن پارلهمانهو ه ههڵبژێردرێت .بۆ ئهوهی پارلهمان وهك مهرجهعێكی بااڵ ههژموونی ب ه سهر سهرۆكی ههرێمدا ههبێتو بتوانێت لێی بپرسێتهوهو رێگ ه نهدرێت سهرۆكی ههرێم ههژموونی خۆی بسهپێنێت .ئهمهش زیاتر ترس ه لهئاینده، ك ه سهرۆكێك بێت بهشێوازی تاكڕهوان ه
مامهڵ ه بكاتو ئاستهنگ دروستبكات. ئ��هگ��ی��ن��ا ئ��ێ��م�� ه ئ��هزم��وون��ی دوو خولی س���هرۆك���ای���هت���ی���ی م��هس��ع��ود ب���ارزان���ی سهرۆكی ئێستای ههرێمی كوردستانمان لهبهردهستدایه ،ك ه جارێكیان له ساڵی 2005له الیهن پارلهمانی كوردستانهو ه ههڵبژێردراو جارێكی تریان له ساڵی 2009راستهوخۆ له رێ��ی ههڵبژاردنی گشتییهو ه متمانهی پ��ێ��درا .ل ه ه��هردوو حاڵهتهكهشدا ههمان ئهو دهسهاڵتانهی ه��هب��وو ،ك�� ه ل�� ه ی��اس��ای سهرۆكایهتیی ه��هرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان��دا دی��اری��ك��راونو ه��هس��ت ب����هوهش ن��هك��را ج��ی��اوازی��ی ل ه ب��هڕێ��وهب��ردن��ی دوو خ��ول�� هك��هدا ههبێت، یاخود مهترسی بێت بۆ سهر سیستمی سیاسی ،ی��ان ه��هوڵ��ی ت��اك��ڕهوی ب��دات. ه���هم���ان ئ����هو دهس���هاڵت���ان���هی ی��اس��ای سهرۆكایهتی ههرێم گوازراونهتهو ه بۆ پڕۆژهی دهستووری ههرێم .وات ه ئهوهی باسی لێدهكرێت ل ه گۆڕینی سیستمی ههرێمو كهمكردنهوهی دهسهاڵتهكانی س���هرۆك���ی ه���هرێ���م ب���ۆ س��هرۆك��هك��ان��ی ئایندهیه .بۆ ئ��هوهی ئهو دهسهاڵتان ه بۆ مهبهستی تاكڕهوی بهكارنههێنن .ب ه رای من م��ادهو بڕگهكانیتریش پێویستیان ب�� ه دهس��ت��ك��اری��یو پ��ێ��داچ��وون��هو ه ههیه، چونك ه ئهو پڕۆژ ه دهستوور ه چوار ساڵ لهمهوبهر ن��ووس��راوه ،كه ل ه دوای ئهو ماوهی ه چهندین گۆڕانكاریی سیاسیو ئ���اب���ووریو ك��ۆم��هاڵی��هت��یو فهرههنگی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 106
روویانداوه ،ههموو ئهو گۆڕانكارییانهش گۆڕانكاریو ههمواركردنی ئهو پڕۆژ ه دهس��ت��وورهی��ان گ��هرهك��ه ،ب��هاڵم چونك ه ئێستا زۆربهی چاوهكان ل ه سهر مادهو بڕگهكانی تایبهت به سیستمی سیاسیو دهسهاڵتهكانی س��هرۆك��ی ههرێمه ،ئهو مادانهیتر كهوتونهته پهراوێزهوه. پرسیار :وات ه یهکێتی تا رادهیهک لهگهڵ ئۆپۆزسیۆن هاوڕایه؟ ئهی بۆچی نێوان یهکێتیو ئۆپۆزسیۆن رووی له خراپییه؟
ل��هگ��هڵ ئ��هوهش��دا ئۆپۆزسیۆن ،ك�� ه ئهو خواستهشی هاتۆتهدی ،هێشتا ل ه ههراو ژاوهژاوی میدیا ن��هك��هوت��ووه .بێگومان ئ��هوهش ههر بۆ بانگهشهی ههڵبژاردن كۆكردنهوهی دهنگه .بهزۆریش ل ه ههوڵی ب ه دهستهێنانی دهنگی ناوچهكانی نفوزی یهكێتین ،ههر بۆی ه سهڕای ئهوهش لهو بوارهدا هاوڕان لهگهڵ یهكێتی ،بهاڵم بۆ دهنگهكان ئهو هاوڕاییانهی له ناو تهپو تۆزی شهڕی راگهیاندندا ونكردووه. پ��رس��ی��ار :باش ه بۆچی ئ��هو گهشبینیی ه زۆر ه له الیهنی دهسهاڵتهوهو ل ه الیهنی ئۆپۆزسیۆنیشهو ه گرژیو نائومێدییهکی زۆر ه��هی��ه .ل�� ه ک��ات��ێ��ک��دا ئ��ێ��و ه دهڵ��ێ��ن پهیامهکهی س��هرۆک��ی ههرێم نزیکبوو لهوهی خواستی زۆرینهی الیهنهکان بهدی بهێنێت؟ ئایا ئهوان ل ه خۆڕا نیگهرانن؟
وهاڵم :ئهوهی ئۆپۆزسیۆن دوای دهكردو مهكینهی م��ی��دی��ای ب��ۆ خستبوو ه گهڕ ت دهستوور بخرێت ه ئ��هوه ب��وو ،ك ه نابێ ت ل ه رێی سازانهو ه راپرسییهوهو دهبێ ئ��هو پ���ڕۆژ ه دهس��ت��وور ه ل�� ه پارلهمانی كوردستان ههموار بكرێتهوه .یهكێتیی نیشتمانیی ك��وردس��ت��ان ب���وو ه وهكیلی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ی��ش .نهیهێشت پ��ڕۆژهك�� ه وهاڵم :م��ن ل��هو ب��ڕوای��هدام الیهنهكانی بخرێت ه راپرسیی گشتییهوهو بهپێی یاساو ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ل��� ه ه��هل��وم��هرج��ی پێش ل ه رێی پارلهمانهو ه ئ��هوهی جێگیركرد ،ههڵبژاردنهكاندا مهبهستییان نهبوو بگهن ك ه ل ه خولی داه��ات��ووی پارلهماندا ئهو به هیچ رێكکهوتنو ئهنجامێك لهگهڵ پ��ڕۆژهی�� ه به س��ازان ههموار بكرێتهوه .دهس���هاڵت ،چونك ه چهند دهرفهتێكیان بێجگ ه ل�� ه دهق���ی ی��اس��اك��ه ،دوا پهیامی درای����� ه ل��� ه ب���اری���ان ب����رد ،ت��هن��ان��هت له سهرۆكی ههرێم له سهر ئهو مهسهلهی ه یاساكهی پارلهمان بۆ ههمواركردنهوهی زۆر ب��ه روون���ی ئ��ام��اژ ه ب���هو ه دهك���ات ،پ��ڕۆژهی دهستوور له خولی داهاتووو ك ه ل ه كۆبوونهو ه دهستپێكهكانی خولی ل ه پهیامهكهی سهرۆكی ههرێمیشدا ب ه داهاتووی پارلهماندا پڕۆژهی دهستوور شێكی گرنگی خواستهكانیان بهرجهست ه بهسازان لهپارلهمان ههموار دهكرێتهوه .ب����ووه ،ب����هاڵم ئ����هوان ه��ی��چ بایهخێكی
107
وهک پڕۆسهی ههڵسو کهوتکردن لهگهڵ رهشنووسی دهستوورو گۆڕانکارییهکانی له پڕۆژه دهستوورییهکهدا له پارلهماندا؟
پێنادهن ،چونك ه ئ��هوان ب ه تهمای هیچ دهستكهوتێك نین ل ه سایهی دهسهاڵتدا بهدهستی بهێنن ،ئ��هوان تهنها چاویان لهوهیه ،ك ه دهنگێكی زۆر بهدهست بهێنن، بۆ ئهوهی ل ه خولی داهاتووی پارلهمانی وهاڵم :پ��رس��ی سیستمی س��ی��اس��ی له كوردستاندا پێگهی خۆیان بههێز بكهن .پڕۆژهی دهستووری ههرێمدا ،یهكێك ه لهو ل��هب��هر ئ����هو ه خ��هون��ی بهدهستهێنانی پرسانهیبۆته جێگهی بایهخو مشتومڕی دهن���گ���هك���ان ب��هه��ی��چ��یت��ر ن���اگ���ۆڕن���هوه .ه���هم���وو الی���هن���هك���ان ب��� ه دهس������هاڵتو پێشیان وای ه ههر نزیكبوونهوهیهكیان له ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��هوه .پ��ارت��ی دی��م��وك��رات��ی الیهنهكانی دهسهاڵت كاریگهری ب ه سهر كوردستان داكۆكی لهم پڕۆژ ه دهستوور ه كهمكردنهوهی دهنگهكانیانهو ه دهبێت ،دهك�����اتو ب�� ه پ���ڕۆژهی���هك���ی گ��ون��ج��اوی ب��ۆی�� ه نیگهرانییهكانی ئ���هوان ل���هوهو ه دهزانێتو پێشی وای ه سیستمهكهشی ب ه پێی م��ادهی یهكی پڕۆژهك ه سیستمێكی سهرچاوهی گرتووه. س���هب���ارهت ب��� ه ی��هك��ێ��ت��ی��ی نیشتمانیی پارلهمانییه ،بهاڵم ل ه راستیدا ئهو رێو كوردستانو پارتی دیموكراتی كوردستان ،شووێنانهی ،ك ه دان��راو ه بۆ ههڵبژاردنی ك�� ه دوو الی��هن��ی بنچینهیی پێكهێنهری س���هرۆك���ی ه��هرێ��م ل��ه رێ���ی دهن��گ��دان��ی دهسهاڵتن ،دوو حزبی بهرپرسیارن ل ه گشتیی راستهوخۆی هاوواڵتیانهوهو ئهو ژی���انو گ����وزهرانو ئاسایشو ئایندهی دهسهاڵتانهی پێی دراو ه سیستهمهك ه ل ه ن��زی��ك��هی پێنج م��ل��ی��ۆن ه���اوواڵت���ی ئ��هم سیستمی سهرۆكایهتی نزیك دهكاتهوهو واڵته ،لهبهر ئهو ه پڕکێشی ب ه ژیانی ئهو دهت���وان���ی���ن ب��ڵ��ێ��ن سیستمێكی نیمچ ه خهڵكهو ه ناكهن ،دهركردنی ههرێم لهو سهرۆكایهتیی ه نهك پارلهمانی .الیهنهكانی قهیران ه بهسهركهوتنێكی گهور ه ل ه قهڵهم ئۆپۆزسیۆن ب ه گشتی لهگهڵ ئهوهدان ،ك ه دهدهنو ئ��ارام��یو ئاسایشی ههرێم ب ه سیستمی سیاسی ههرێم پارلهمانی بێتو هیچ شتێك ناگۆڕنهوه ،پێم وای ه گهشبینی ه سهرۆكی ههرێم له الی��هن پارلهمانهو ه ه���هڵ���ب���ژێ���ردرێ���تو دهس��هاڵت��هك��ان��ی��ش��ی لهوهوه سهرچاوهی گرتووه. ك���هم ب��ك��رێ��ت��هوه .یهكێتیی نیشتمانیی پرسیار :ناکۆکییهکانی ئێو ه وهک یهکێتی ك��وردس��ت��ان��ی��ش ل��هگ��هڵ ئ���هوهدای���ه ،ك ه لهگهڵ ههر کام ل ه ئۆپۆزسیۆنو پارتیدا سیستمی سیاسی ههرێم پارلهمانی بێتو س��هب��ارهت ب�� ه پ���رۆژهی دهس��ت��ووردا ل ه پرسی پ���ڕۆژهی دهس��ت��وور ب ه گشتیو ک��وێ��دای��ه؟ چ وهک دهق���ی م��اددهک��ان چ سیستمی سیاسیی بهتایبهتی ل ه پارلهمان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 108
سازانی ل ه سهر بكرێت ،ئهوجا بخرێت ه راپرسیی گشتییهو ه بۆ ئهوهی به دهنگی زۆری��ن��هی رهه��ای هاوواڵتییان پهسهند بكرێتو ببێت به خاڵی كۆكهرهوهی گهلی كوردستان نهك لێكترازانی. پ��رس��ی��ار :ئایا ناکۆکییهکان گریمانهی چارهسهری لێ دهکرێت ،یان ئهم دۆخ ه پێمان دهڵێت ،که چارهسهر ئهستهمه؟ وهاڵم :ل ه ه��هلو مهرجی ئێستای پێش ههڵبژاردندا ،پ��ڕۆژهی دهستوور ببوو ه بابهتی ریكالمی سیاسیو ههڵبژاردنی ئۆپۆزسیۆن ،ب ه هۆی كهمی ماوهی خولی ئێستای پارلهمانیش ئهگهری رێكکهوتن ل ه سهر ئهو پ��ڕۆژ ه دهس��ت��وور ه قورس بوو .بۆ چارهسهری ئهو كێشهیه ،پرسی دهستوور به خولی داهاتووی پارلهمان س��پ��ێ��ردرا ،ل���هو ب������اوهڕهدام ل�� ه خولی داهاتووداو ل ه ههلو مهرجێكی ئاساییو ئارامدا بتوانرێت ئهو پرس ه چارهسهر ب��ك��رێ��تو الی��هن��هك��ان ل�� ه س���هر پرسی ههمواركردنهوهی پڕۆژهی دهستوور ل ه پارلهمان رێك بكهون. پرسیار :ئێو ه وهک یهکێتی ،هاوکات وهک خۆتان چ چارهسهرێک پێشنیار دهکهن؟ وهاڵم :یهكێتیی نیشتمانیی كوردستان ل���هگ����هرم����هی م��ل��م�لان��ێو م��ش��ت��وم��ڕ ه
ت���ون���دهك���ان���ی���ش���دا ل��� ه س����هر پ�����ڕۆژهی دهستوور ،سیاسهتێكی نهرمو میانڕهوی ه��هب��وو ،ه���هر ئ���هو س��ی��اس��هت��هش ب��وو ه ه��ۆی ئ���هوهی ،ك��ه پ���ڕۆژهی دهس��ت��وور ب ه شێوازی ئێستای نهخرێت ه راپرسیی گشتییهوهو بۆ ههمواركردنهوهو سازان له سهری ب ه خولی داهاتووی پارلهمانی ك���وردس���ت���ان ب��س��پ��ێ��ردرێ��ت .یهكێتیی نیشتمانیی كوردستان ل ه خولی داهاتووی پ��ارل��هم��ان��ی��ش��دا ج��هخ��ت ل�� ه سیاسهتی م��ی��ان��ڕهوی خ���ۆی دهك���ات���هوهو ل��هگ��هڵ ئ���هوهدا دهب��ێ��ت ،ك ه پ���ڕۆژهی دهستوور پرسێكی ه��هس��ت��ی��ارهو پ��هی��وهن��دی��ی ب ه داهاتووی سهرجهم تاكهكانی كۆمهڵگاو ه ت سازانی ل ه سهر بكرێتو ههیهو دهبێ ب��ه ش��ێ��وهی��هك داب��ڕێ��ژرێ��ت ،ك�� ه جێگای رهزامهندی ههموو الیهنهكان بێت. پرسیار :ئایا ئهوهی ئۆپۆزسیۆن داوای دهکات ل ه واقعی سیاسی ئهمڕۆدا جێگهی دهبێتهوه؟ وهاڵم :ب��ه داخ����هو ه ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ل��هم ماوهیهدا له ژێر كاریگهریی بانگهشهی ه��هڵ��ب��ژاردن��ی پ��ێ��ش��وهخ��ت��دا ،سیاسهتی ه���هم���وو ،ی����ان ه��ی��چ��ی پ���هی���ڕهو ك���ردو دوو ه��هل��ی��ان ل�� ه دهرهوهو ن����اوهوهو پارلهمانی كوردستان بۆ گفتوگۆكردن ل ه سهر پ��ڕۆژهی دهستوورو مهسهلهی سهرۆكایهتی ههرێم له دهستداو پێیان
109
واب��وو به رهتكردنهوهی ئهو مهسهالن ه بهرگری ل ه پێگهی جهماوهرییان دهكهنو ێ كۆ دهكهنهوه ،ك ه ب ه دهنگی زیاتری پ بڕوای من دهیانتوانی رێكکهوتن لهسهر ئ��هو مهسهالن ه بكهن ب�� ه دهستكهوتێك ب��ۆ خ��ۆی��ان وهك سهركهوتنێكیش ل ه بانگهشهی ههڵبژاردندا بهكاری بهێنن، ك�� ه ئ���هوهش ن�� هك��را ه��ی��وادارم ل�� ه خولی داهاتووی پارلهماندا ل ه كهشێكی ئارامو ئ��اس��ای��ی��دا ل��� ه س���هر پ��رس��ی پ����ڕۆژهی دهستوور بگهن ه ئهنجامێك ،ك ه جێگهی رهزامهندیی ههمووان بێت. پ��رس��ی��ار :پ��اش ئ��هو وت���ارهی سهرۆکی ههرێم ل���هوهی ،ک ه پ���ڕۆژهی دهستوور بگهڕێتهو ه بۆ پارلهمان ئایندهی پڕۆژهک ه چۆن ههڵدهسهنگێنن؟ ئهو گۆڕانکارییان ه کامانهن ،ک ه دهبێت ل ه پڕۆژهکهدا ئهنجام بدرێت؟ وهاڵم :سهرۆكی ههرێم ل ه پهیامهكهیدا ب ه روون��ی ئ��ام��اژهی ب��هو ه ك���ردووه ،ك ه ل�� ه ك��ۆب��وون��هو ه دهستپێكهكانی خولی داه��ات��ووی پارلهمانی ك��وردس��ت��ان��دا ب ه زووترین كات میكانیزمێك بدۆزرێتهو ه
بۆ ئ��هوهی ل ه م��اوهی كهمتر ل ه ساڵێكدا بگهن ه سازان ل ه سهر ههمواركردنهوهی پ���������ڕۆژهی دهس������ت������ووری ه����هرێ����مو م��ی��ک��ان��ی��زم��ی ه���هڵ���ب���ژاردن���ی س��هرۆك��ی ه��هرێ��م .ئ��هوهش دهرگایهكی گ��هور ه ب ه رووی چارهسهركردنی ئهو كێشهیهدا دهكاتهوهو جارێكی پ��ڕۆژهی دهستوور دهچێتهو ه ب��هردهم ئهندامانی پارلهمانو ئیدی ئ��هوان دهبێت له كهشێكی لهباردا ل ه رێی سازانهو ه بگهن ه ئهنجام .وهكو ل ه وهاڵم��ی پرسیارهكانیتردا ئاماژهم پێكرد خاڵی س��هر هك��ی ،ك�� ه بۆت ه خاڵی ن��اك��ۆك��ی ن���ێ���وان ه���هم���وو الی��هن��هك��ان م���هس���هل���هی س��ی��س��ت��م��ی س��ی��اس��یو به دیاریكراویی سیستمی سهرۆكایهتیو دهسهاڵتهكانێتی .ه��هر بۆی ه سهرۆكی ههرێم ل ه پهیامهكهیدا سهرباری ئهوهی، ك��ه باسی ه��هم��وارك��ردن��هوهی پ��ڕۆژهی دهس��ت��وور دهك����ات ،ب��اس��ی میكانیزمی ههڵبژاردنی سهرۆكی ههرێمیش دهكات، ك ه سهرۆك راستهوخۆ ل ه الیهن گهلهو ه ههڵبژێردرێت ،یان له الیهن پارلهمانهوه، ك��هئ���هو ه ك��ڕۆك��ی خ��واس��ت��ی زۆرب���هی الیهنهكانه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 110
دهربارهی ههڵبژاردن About elections
جلد سوم وهرگێڕانی (له فارسییهوه) :رزگار کریمی Translated (from Farsi) by: Rizgar Karimi
111
هەڵبژاردنی ناڕاستەوخۆ ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ن��اڕاس��ت��ەوخ��ۆ بریتییە لە هەڵبژاردنی ئەندامانی پ��ەرل��ەم��ان ،یان دەزگ��ای بەڕێوەبەری لە الیەن نوێنەرە هەڵبژێردراوەكانهوه. ل��ە زۆرب���ەی واڵت��ه دیموكراسییەكاندا، سەرۆكی حكومەت ،یان نوێنەرانی سەنا، یان هەردووكیان ،بە شێوەی راستەوخۆ هەڵنابژێردرێن ،بەڵکو لە الیەن نوێنەرانی پ���ەرل���ەم���ان ،ی���ان ئ��ەن��ج��وم��ەن��ێ��ك��یت��ری هەڵبژاردنەوە ،هەڵدەبژێردرێن. بە پێی پێناسە ،سیستەمی پەرلەمانی خاوەنی دەسەاڵتێكی جێبەجێكارانەیە ،كە بە شێوەی ناڕاستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت. رەن��گ��ە هەڵبژاردنی س���ەرۆك وەزی���ران پێویستی بە دەنگی پەرلەمان بێت ،یان رەن��گ��ە ه��ەر پێویستی پێی ن��ەب��ێ��ت .لە زۆربەی حاڵەتەكاندا ،دەسەاڵتی راپەڕاندن ل��ە ب��ەرام��ب��ەر پەرلەماندا بەرپرسیارە. واتە پەرلەمان دەتوانێت بە خۆبواردن لە دەنگی متمانە ،دەسەاڵتی راپەڕاندن لە س��ەر ك��ار الدات .لە هەندێك واڵتی دیموكراتی ،وەك سویسرا ،دەسەاڵتی جێەجێكردن پهرلهمان هەڵیدەبژێرێت، بەاڵم ناتوانێت بە خۆبواردن لە دەنگی متمانە لە سەر كار الیدات. لە زۆرب��ەی سیستمە پەرلەمانییەكاندا پ��ۆس��ت��ێ��ك ل���ه ئ������ارادا ه��هی��ه ب���ە ن���اوی س��ەرك��ۆم��ار ،ك��ە ب��ە س��ەرۆك��ی دەوڵ��ەت
دهژم��ێ��ردرێ��ت .پەرلەمان بۆ ماوەیەكی دیاریكراو سەركۆمار هەڵدەبژێرێت ،كە لە ماوهی پەرلەمان درێژترە .لە سیستەمی پەرلەمانیدا دەسەاڵتی سەركۆمار لە دوو شتدا چڕ دەبێتەوە :راوێژ لەگەڵ سەرۆكی حزبەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیری ن��وێ ،ی��ان هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان لە حاڵەتێكدا ،كە دیاریكردنی حكومەتی ێ نەكرێت .لە ێ لە ك��ردەوەدا جێبەج نو هەندێك حاڵەتدا وەك ئەڵمانیاو لیژنەیەكی هەڵبژاردن ،كە لە نوێنەرانی پەرلەمانو ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی ه��ەرێ��م��ەك��ان پێكهاتبوو، سەركۆماریان هەڵدەبژارد. زۆربەی ئەو سیستمانەی لە سەر بنەمای سەركۆماریین ،سەركۆمار ــ كە جگە لەوەی سەرۆكی حكومەتە ،سەرۆكی واڵتیشە ــ بە شێوەی راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت. لە هەندێك واڵت��یت��ردا ،وەك ئەمەریكا س���ەرۆک ك��ۆم��ار ل��ە الی��ەن ئەنجومەنی ه���ەڵ���ب���ژاردن���ەوە ،ه���ەڵ���دەب���ژێ���ردرێ���ت. كۆلیجەكانی هەڵبژاردن تەنیا بەمەبەستی هەڵبژاردنی سەركۆمارنو لە دوای ئەوەی سەركۆماریان هەڵبژارد ،هەڵدەوشێنەوە. بە پێچەوانەی كۆلیجەكانی هەڵبژاردنی هەندێك لە سیستمە پەرلەمانییەكانیتر، كۆلیجەكانی هەڵبژاردنی ئەو سیستەمانە ل��ە س��ەرك��ۆم��ارو ن��وێ��ن��ەران��ی پەرلەمان پێكنەهاتوون .لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئ���ەم���ەری���ك���ا ،ئ����ەوان����ەی س���ەرك���ۆم���ار هەڵدەبژێرن لە نێو ئەو لیستە داخراوانەی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 112
حزبە سیاسییەكان ئاراستەیان دەكەن، بە شێوەی راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن. بۆیە شێوازی هەڵبژاردن دەبێتە هۆی ئ��ەوەی پاڵێوراوەكانی سەركۆماری بە مەبەستی راكێشانی خەڵك ،زیاتر بایەخ بە ناوەندەكانی هەڵبژاردنی هەرێمەكان بدەن تا بە ناوندە گشتییەكانی واڵت. لە ئەرجەنتینو ویالیەتە یەكگرتووەكانی ت لە ئەمەریكا ،كۆلیجی هەڵبژاردن ناتوانێ هەڵبژاردنی سەركۆماردا بیرو بۆچوونی خۆی دەرببڕێت .لە راستیدا ئەو كۆلیجە هیچكات لە شوێنێكی تایبەتدا كۆنابێتەوە؛ ك��ۆل��ی��ج��ی ه���ەر ه��ەرێ��م��ێ��ک ،ی���ان ه��هر ویالیەتێك لە ناوەندی هەرێمهکه ،یان ویالیەتەكە كۆدەبێتەوەو دەنگ دەدات. لە دوای بژاردنی ژمارەی دەنگی هەموو كۆلیجەكان ،ئەگەر ك��ەس نەیتوانیبوو زۆری��ن��ەی دەنگەكان وەدەس��ت بهێنێت، پەرلەمانی هەرێم ،یان ویالیەت بڕیاری كۆتایی دەدات .لە ئەرجەنتین دەنگدەران ل��ە رێ��گ��ای ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��ی��ەوە هەڵدەبژێردرێن ،كە زۆرب��ەی جارەكان هیچ پ��اڵ��ێ��وراوێ��ك زوری��ن��ەی دەنگەكان وەدەس���ت ناهێنێت ،ب��ەاڵم ش��ێ��وەی باو ئ��ەوە ب��ووە ،كە پاڵێوراوی سێیەم داوا لە دەنگدەران بكات ،دەنگ بە یەكێك لە دوو پاڵێوراوەی دوو حزبە سەرەكییەكە ب����دەن .ل��ە وی�لای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان، نزیكەی زۆرب��ەی ویالیەتەكان ،تێكڕای دەن��گ��ی ك��ۆل��ی��ج��ەك��ان��ی ه���ەڵ���ب���ژاردن بۆ
پاڵێوراوێك تەرخان دەكەن ،كە زۆرترین دەنگی ویالیەتەكانی وەدەس��ت هێناوە. بۆیە دوای پەسندكردنی (دوازدەیەمین پاشكۆ)ی دەستوور لە ساڵی 1804دا، تەنیا جارێك هیچ پاڵێواراوێك نەیتوانیوە زۆرینەی دەنگی كۆلیجەكانی هەڵبژاردن وەدەست بهێنێت. ل��ە دی��م��وك��راس��ی��ی��ە ه��اوچ��ەرخ��ەك��ان��دا، نوێنەرانی ئەنجومەنی خواروو بەردەوام بە دەنگی راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن. لە زۆرب���ەی ئەنجومەنە ژووروەك��ان��دا، ن���وێ���ن���ەران ب���ە دەن���گ���ی راس���ت���ەوخ���ۆ ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ن ،ب����ەاڵم ل��ە ه��ەن��دێ��ك واڵتدا ،هەڵبژاردنی ئەنجومەنی ژووروو ناڕاستەوخۆیە. لە كەنەدا ،حكومەتی فیدراڵ سیناتۆرە ه���ەت���اه���ەت���ای���ی���ەك���ان ه���ەڵ���دەب���ژێ���رێ���ت. س��ێ��ن��ات��ۆرەك��ان��ی ف��ەڕەن��س��او ه��ۆڵ��ەن��دا ل��ە الی���ەن ئەنجومەنی ه��ەرێ��م��ەك��ان��ەوە ه���ەڵ���دەب���ژێ���ردرێ���نو س��ێ��ن��ات��ۆرەك��ان��ی ئیرلەنداش لە الیەن گرووپە كارییەكانو ب���ە پ��ێ��ی رێ��ك��ك��ەوت��ن��ێ��ك��ی ی��ەك��پ��ارچ��ە هەڵدەبژێردرێن .هەندێك لە نوێنەرانی ئەنجومەنی ب��ەرزی بەلجیكا بە شێوەی راس��ت��ەوخ��ۆو هەندێكیتر ب��ە شێوەی ناڕاستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن .لە ئەڵمانیا سەرۆك وەزیرەكان نوێنەركانی خۆیان لە ئەنجومەنی ژووروو (بوندێسرات) دەستنیشان دەكەن .سیستەمی سیاسیی هەرێمەكانی ئەڵمانیا ،پەرلەمانییە ،دەست
113
نیشانكردن لە الیەن سەرۆك وەزیرەوە، لە راستیدا هاوشانە لەگەڵ هەڵبژاردن لە الی��ەن پەرلەمانێكەوە ،كە حكومەتی هەڵبژاردووە ،حكومەتێك ،كە بۆ مانەوەی خۆی پێویستی بە دەنگی متمانەی ئەو پەرلەمانە. ت ئەوەمان لەبەرچاو بێت، هەڵبەت دەبێ ئەگەر حكومەتی یەكێك لە هەرێمەكان، زۆرینەی خۆی لە پەرلەمانی هەرێم لە ێ دەس��ت لە كار دەس��ت ب��داتو ناچار ب بكێشێتەوە ،بە سەرنجدان بەوەی رەنگە ێ جێگەی ئەوان بگرێتەوە، هاوپەیمانی نو نوێنەری هەرێمەكان لە بۆندێسراتیشدا، لەوانەیە لە نوێنەرایەتی البدرێن. هەندێك سیستمی ف��ی��دراڵ هەڵبژاردنی ناڕاستەوخۆ بەڕێوە دەب��ەن .حكومەتی فیدراڵ تەنیا نوێنەری بەشە پێكهێنەرەكانی ف��ی��دراس��ی��ۆن�� ەک��ان (وی�لای��ەت��ەك��ان ،ی��ان هەرێمەكان) نییه ،بەڵكو نوێنەری تێكڕای دەنگدەرانیشە .بۆیە هەڵبژاردنی نوێنەرانی ئەنجومەنی بااڵ ،یان دەسەاڵتی راپەڕاندن، یان هەر دوو پێکهوه ،لە الیەن یەكەیەكی ف��ی��دراڵ ل��ەگ��ەڵ چ��ەم��ك��ی ف��ی��دراس��ی��ۆن��دا (یەكیەتییەكە سەربەخۆكان)دا دەگونجێت. دەستووری ویالیەتە یەكگرتووەكان لە س��ەرەت��ادا وای دان���اوه ،كە ئەنجومەنی ویالیەتەكان ،سێناتۆرەكان هەڵبژێرن. پاش ساڵی ،1913سێناتۆرەكان لە رێگای هەڵبژاردنی راستەوخۆوە هەڵبژێردراون. هەر ئەو خاڵە لە دەستووری ئەرجەنتین
ك��ە ل��ە س��اڵ��ی 1853و س��اڵ��ی 1944دا هەمواركراوی بەسەردا كراوه ،هەروەها ل��ە یەكەمین دەس���ت���ووری مەكسیكدا ێ ل��ه س��اڵ��ی ،1824ك��ە ئیتر ك��ەڵ��ك��ی ل وەرناگیردرێت ،گونجێنراوە. ب��ە كەڵك وەرگ��رت��ن ل��ەو ش��ێ��وازە ،هەم دەس���ەاڵت���ی راپ���ەڕان���دنو ه���ەم س��ەن��ای ئەرجەنتینو ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بە نوێنەری كۆنیفیدراڵ دانراون. نەمساو هیندستان دوو واڵت��ی دیكەی فیدراڵین ،كە لەوێشدا ،سەنا لە الیەن ئەنجومەنی ویالیەتەكانی پێكهێنەری ف���ی���دراس���ی���ۆن���ەوە ه���ەڵ���دەب���ژێ���ردرێ���ت. ل���ە س���وی���س���رادا س���ەردەم���ێ���ك ت��ێ��ك��ڕای ئەنجومەكانه بااڵکان لە الیەن ئەنجومەنی ك��ان��ت��ۆن��ەك��ان��هوه ه���ەڵ���دەب���ژێ���ردراون، ب��ەاڵم ئەمڕۆ لە زۆرب���ەی كانتۆنەكاندا س��ێ��ن��ات��ۆرەك��ان ل��ە رێ��گ��ای هەڵبژاردنی راستەوخۆوە هەڵدەبژێردرێن. ئ���ەوان���ەی س���ەب���ارەت ب��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ناڕاستەوخۆی كاربەدەستانی حكومەتو ئەندامانی پەرلەمان ،رەخنەیان هەیە، ئەوە بە كەمیو كورتییەكی دیموكراسی دادەنێن .بەاڵم كاتێك ئەو نوێنەرانەی ،که ئهو كەسانە هەڵدەبژێرن ،بۆخۆیان بە شێوەیەكی دیموكراتی هەڵدەبژێردرێنو لە دواییدا لە رێی هەڵبژاردنەكانی خولی دواتر ،یان لە رێی حزبە سیاسییەكان ،یان لە رێی هەر دووكیانەوە ،بەرپرسیارەتی ت بڵێین وە ئ��ەس��ت��ۆ دەگ�����رن .دەك���رێ���
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 114
ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ن��اڕاس��ت��ەوخ��ۆ ه��ەن��دێ��ك ل��ە چەمكە تایبەتەكانی نوێنەرایەتیی دیموكراتی بۆ وێنە سیستمی پەرلەمانی، یان فیدرالیزم وەدی دێنێت و ناتوانین بە ئاستێكی نزمی شێوازێكی دیموكراسی دابنێین. هەروەها بڕواننە ماوەی مانەوە لە پۆست: كۆرپۆراتیزم ،فیدراڵیستەكان ،فیدراڵیزم، ك��ۆل��ی��ج��ەك��ان��ی ه���ەڵ���ب���ژاردن ،سیستمی پەرلەمانیو سیستمی سەركۆماری .لە بەشی بەڵگەنامەكاندا بڕواننە دەستووری وی�ل�ای���ەت���ە ی���ەك���گ���رت���ووەك���ان ،1787 دەستووری ئەرجەنتین .1853 كەمپەینی ههڵبژاردن زاراوەی��ەك��ە بۆ پێناسەو شیكردنەوەی ئ��ەو ج��م��وج��ۆڵو چ��االك��ی��ی��ان��ەی ب��ەر لە ب���ەڕێ���وەچ���وون���ی ه���ەڵ���ب���ژاردن���ەك���ان بە مەبەستی راكێشانی دەنگی خەڵك بەڕێوە دەچن. ێ ل��ە س���ەرەت���ای س��ەره��ەڵ��دان��ی م��ل��م�لان�� دیموكراسییهوه لە ئارادا ههبووه ،بەاڵم كەڵك وەرگرتن لەو زاراوەیە هەتا دەیەی 1780دا ب��رەوی پەیدا ن��ەك��ردووه .ئەو پاڵێوراوانەی بە تەمای دەستەبەركردنی دەنگەكان ب��وون ،ب���ەردەوام لە رێگای هاوڕێ ،یان دەستوپێوەندەكانی خۆیانەوە، بە شێوەیەكی تۆكمە ،خەڵكیان هان داوه ێ بدەن .لە یۆنانی كۆنیشدا لە دەنگیان پ
پروپاگەندە ،وت��ارو دروشمەكانی سەر دیوار كەڵك وەرگیراون .بەاڵم لە سەدەی هەژدەیەم بەوالوە ،شێوازەكانی ملمالنێی هەڵبژاردن گۆڕاونو پارەیەكی زیاتریان ب��ۆ ت��ەرخ��ان��ك��راوە .ل��ە ه��ەم��ان حاڵیشدا ژم���ارەی ئ��ەو یاسایانەی بە مەبەستی پێشگرتن ل��ە ب��ەدك��ەڵ��ك وەرگ���رت���ن لە پروپاگەندەی هەڵبژاردنەكان دادەڕێژرێن، زۆرتر بوون. ێ ل��ە ملمالنێیەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن��دا ،س گ��رووپ بەشداری دەك��ەن ،كە ئامانجی ج��ی��اوازی��ی��ان ه���ەی���ە .پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان��ی هەڵبژاردن (پ��اڵ��ی��واراوە سەربەخۆكان، حزبەكان) هەوڵ دەدەن خەڵك هان بدەن، راگەیەنەگشتییەكان ،هەوڵ دەدەن پەیامو بەرنامەكانی پاڵێوراوەكان بگوازنەوەو دەنگدەران ،كە بڕیار دەدەن ئایا لە كەمۆكە دەسەاڵتی خۆیان كەڵك وەرگرن ،یان نا؟ ت كەڵك ێ وەردەگرن ،دەبێ ئەگەر كەڵكی ل وەرگرتنەكە بە چ شێوەیەك بێت. ماوەو سنووری ملمالنێیهكانی هەڵبژاردن لهبهر ئەوەی زۆربەی سیاسەتمەدارەكان حەز دەكەن جارێكیتر هەڵبژێردرێنەوە، ت هەموو جموجۆڵو ه��ەر بۆیە دەك��رێ�� چاالكییەكانیان بە جۆرێك لە ملمالنێی هەڵبژاردن دابنێین .ئەوە تایبەتمەندییەكی زەقو ب��ەرچ��اوی سیاسەتمەدارەكانە.
115
ێ لە دوای تەواوبوونی خولێكی دەستەبەج هەڵبژاردن ،خولێكیتر بەڕێوە دەچێت. نوێنەرانیترو ركابەرەكانیان هیچ كاتێك لە هەڵوێستو ناساندنی خۆیان دەست هەڵناگرن .بەاڵم ماوەی ملمالنێی ئاشكرا كورتخایەنترە .لە زۆربەی دیموكراسییە پەرلەمانییەكاندا ،دوای كۆتایی هاتنی خ��ول��ی ئێستای پ��ەرل��ەم��ان ،پەرلەمانی نوێ ،مانگێك دواتر دەستبەكار دەبێت. كەنەدا بە پەنجاو شەش رۆژ خاوەنی زۆرت��ری��ن ج��ی��اوازیو مالیزیا بە پ��ازدە رۆژ خاوەنی كەمترین جیاوازیی نێوان دوو خ��ول��ی پ��ەرل��ەم��ان��ن .ل��ە زۆرب���ەی واڵت��ەك��ان��دا كەمپەینی گ��ەرم��وگ��ووڕی هەڵبژاردنەكان دەكەوێتە دوو حەوتووی ك��ۆت��ای��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان .ل��ە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا كەمپەینی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان دەك��ەوێ��ت��ە س��ەرەت��ای هەڵبژاردنەكان؛ زۆربەی هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا ل��ە مانگی تشرینی دووەم���دا ب��ەڕێ��وە دەچ��ن ،ب��ەاڵم رەنگە كەمپەینی هەڵبژاردنەكان نۆ مانگ پێشتر دەست پێبكەن .لە هەڵبژاردنەكانی سەركۆماریدا، ملمالنێو ركابەری ،النیكەم دوو مانگ دەخایەنێت .ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی ی��اس��ای��ی��دا ب��ەڕێ��وە دەچ���ن .ج��ۆری ه��ان��دان��ەك��انو ب��ڕی ئەو پ��ارەی��هی پاڵێوراوەكانو دەنگدەرەكان ێ وەردەگ�������رن ،ب��ەرت��ەس��كو ك��ەڵ��ك��ی ل�� سنووردار ك��راون .جگە لەوە كۆمەڵیك
یاسای وردو روون ،شێوازی دەنگدانو ژم��اردن��ی دەنگەكان دی��اری دەك��ەن ،كە كاریگەرییەكی گەورەی لە سەر شێوازی ملمالنێیەكانی هەڵبژاردندا ههیه. سیستمی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ش��ێ��وازی ملمالنێیەكان دی���اری دەك����ەن .ب��ە پێی شێوازی سەركەوتنی زۆرینەی رێژەیی (كەسی یەكەم) ،كە لە كەنەداو بەریتانیا بەڕێوە دەچێت ،حزبە گرنگەكان هەمیشە بە هیوان ،سەركەوتنیان مسۆگەر بێت، ئ��ەگ��ەر دەس��ەاڵت��ی ت��ەواوی��ان وەدەس��ت هێنا ،داوای���ان ل��ێ دەك���ەن ئ��ەو بەڵێنانە ێ ب���ك���ەن ،ك���ە ك��ات��ی خ���ۆی بە ج��ێ��ب��ەج�� خەڵكیان داوه .بە پێی سیستمی رێژەیی، كە لە واڵتانی ئەسكەندەناڤیا ،هۆڵەندا، بەلجیكاو لۆكسمبۆڕگدا باون ،حزبەكان كەمتر چاوەڕوانیی ئەوە دەبن زۆرینەی رەه��ای دەنگەكان ببەنەوەو لە ئاكامدا راگ��ەی��ەن��راوی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی ئ��ەوان زیاتر راگەیەنراوگەلێكن بۆ دەڕبڕینی هەڵویستو بەرنامەی سیاسیی ئ��ەوان بۆ پێكهێنانی ئەو هاوپەیمانییانەی دوای هەڵبژادنەكان پێك دێن. جیاوازییەكی زۆر ل��ە ن��ێ��وان سیستمە رێ���ژەی���ی���ەك���ان���دا ل���ە ئ����ارادای����ە؛ لیستە گشتییەكانی هۆڵەنداو ئیسرائیل پەرە ب���ە م��ل��م�لان��ێ��ی چ���ڕی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان دەدەن .سیستمی (تاكدەنگی گ��وازراوە) لە ئایرلەنداو (پۆلینكردنی حزبەكان بە پێی هەرێمەكان) لە فەڕەنسادا ،پەرە بە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 116
هەڤڕكیی ناوچەگەری دهدهن. رەنگە گۆڕینی سیستمی هەڵبژاردنەكان شتێكی بنەڕەتیی بێت .فەڕەنسا بەردەوام ی��اس��ای��ەك��ان��ی ب��ە ق��ازان��ج��ی ح��زب��ەك��ان گۆڕیون ،لە حاڵێكدا لە ئیتاڵیاو نیوزیالند ئەو مشتومڕەی لە مەڕ گۆڕانی سیستمی ه��ەن��ووك��ەی��ی ل��ە ئ����ارادای����ە .ه��ەروەه��ا چۆنییەتی ئەو گۆڕانە رۆڵ��ی گرنگی لە هەڵبژاردنەكاندا ههبووه. ئامانجەكانو شێوازەكانو خراپ بەكارهێنان ئ��ام��ان��ج��ی س��ەرەك��ی��ی ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن لە زۆرب��ەی واڵتاندا گۆڕینی بیرو بۆچوونی الیەنی بەرامبەر نییە، ب��ەڵ��ك��و زی��ات��ر ب��ە م��ەب��ەس��ت��ی ه��ان��دان��ی الیەنگرەكانە ب��ۆ ئ���ەوەی ب��هش��داری له هەڵبژاردنەكاندا بكەن .لە هەندێك واڵت، وەك هیندو ویالیەتە یەكگرتووەكان، نزیكەی %50ی خەڵك لە هەڵبژاردنەكاندا ب��ەش��داری ن��اك��ەن .تەنیا ل��ە حاڵەتێكدا رێژەی دەنگدەران دەچێتە سەرەوە ،كە دەن��گ��دەرەك��ان ه��ان ب��درێ��نو جموجۆڵ بخرین .ب��ەاڵم لە هەندێك واڵت��دا ،وەك: ئیتاڵیا ،بەلجیكاو ئوستوراڵیا ،خەڵك ن��اچ��ارن ل��ە ه��ەڵ��ب��ژارن��ەك��ان��دا ب��ەش��داری بكەنو رێ��ژەی دەن��گ��دەران بە شێوەی نێونجی لە %90زیاترە .جموجۆڵخستنو ه��ان��دان��ی دەن���گ���دەران ك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ی
ئەوتۆی نییە. ل��ە ه��ەم��وو واڵت��ان��دا س��وود ل��ە بەرتیل، ناچاركردن ،خەرجكردنی لە رادەبەدەر، یان شێوازە نابەجێكانیتر وەرگیراوە. ل���ە زۆرب�������ەی واڵت�����ه دی��م��وك��راس��ی��ی��ە پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووەك��ان��دا ،ب��ە دروس��ت��ك��ردن��ی ك��ۆس��پو س��ن��ووری ی��اس��ای��یو گۆڕینی ك���ول���ت���وور ،ت���ا رادەی������ەك ت��وان��ی��وی��ان��ە پ��ێ��ش ب���ەو خ���راپ ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ە ب��گ��رن. دەنگدانی نهێنی ،كە بە چاودێری الیەنە سەربەخۆكان بەڕێوە دەچێت ،ئەگەری بەرتیلو ناچاركردنی خەڵك بە دەنگدان بە الیەنێك كەمتر كردۆتەوە .داڕشتنی كۆمەڵێك رێو شوێنی یاسای لە مەڕ شێوازە بەجێكانی هەڵبژاردن ،پێشی بە زۆربەی حاڵەتەكانی بەدكەڵك وەرگرتن گرتووە .دانانی سنوورێك بۆ خەرجیی هەڵبژاردنەكان لە بناغهوه بۆته ئاستەنگ ل���ە ب�����ەردەم ش���ێ���وازە راش��ك��اوەك��ان��ی ب��ەرت��ی��ل��خ��ۆری��ی ب���ە ك���ۆم���ەڵ .گ��ل��ەی��یو گ��ازەن��دەی خەڵك ل��ە گەندەڵی وای لە سیاسەتمەدارەكان كردووە رێچكەیەكی رەوشتانە بگرنە بەرو ئاگایان لە خۆیان ت نەكا ك��ردەوە گەندەڵەكانیان لە قاو بێ بدرێن. ئ��ەو ك��ات��ان��ەی ،ك��ە هێشتا تەلەفزیۆنو پۆستی راستەوخۆ لە ئارادا نەبوون ،تاكە رێگای دەستڕاگەیشتن بە دەن��گ��دەران، كە رێژەشیان تا ه��ات��ووه زیاتر ب��ووه، ك��ەڵ��ك وەرگ���رت���ن ب����ووه ل��ە كۆمەڵێك
117
ك��ەس ،كە سەردانی هەموو ماڵەكانیان ك����ردووهو زەرف���ی ن��ام��ەی��ان پ��ێ��دەداون. پێویستییەكانی كەمپەینی هەڵبژاردنەكان، هۆكاری سەرەكیی سەرهەڵدانی حزبە جەماوەرییەكان ب���ووه .ل��ە بەریتانیای دەی�����ەی 1870دا ،ج���وزێ���ف چمبڕڵن سەلماندی ،كە الیەنگرە بەكەفوكوڵەكان چ��ۆن دەت��وان��ن ئاكامی هەڵبژاردنەكان ب��گ��ۆڕن .ل��ە وی�لای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان، كاربەدەستو گەورەكانی شار ،چۆنییەتی پێكهێنانی گ��رووپ��ە چ��االك��ەك��ان��ی��ان لە س��ی��اس��ەت��دا دەس��ت��ن��ی��ش��ان ك�����ردووه .لە ب���ەرام���ب���ەردا پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووخ��وازان��ی��ش دەستیان داوهت���ه دروستكردنی حزبی ج���ەم���اوەری .ئ���ەو ك��ەس��ان��ەی ح��ەزی��ان ك���ردووه ل��ە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا بەشداری بكەن ،هەروا بەشی سەرەكیی پێكهێنەری ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن ب���وون ،ب���ەاڵم ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ب��ەرچ��او ژمارەیان كەم بووەتەوە .هۆكارەكەشی دهگهڕێتهوه بۆ پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا. لە رووی مێژووییەوە ،ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن بەردەوام پڕ بوون لە گرژیو ئاڵۆزی .زۆرب��ەی نووسەرانی سەدەی نۆزدەیەم ــ وەك چاڕلز دیكنزو مارك توین ــ ركابەرییە گ��رژو ئاڵۆزەكانیان كردۆتە بابەتی سەرەكیی رۆمانەكانیان. لە هەندێك واڵت���دا ،كەشی توندوتیژی ه���ەروا ب��ە س��ەر هەڵبژاردنەكاندا زاڵ��ە. ل��ە ه��ەم��وو ه��ەڵ��ب��ژاردن��ە گشتییەكانی
هینددا ،گەورەترین واڵت��ی دیموكراسی جیهان ،ژم��ارەی��ەك خەڵك ك���وژراونو لە ئەمەریكای التینیشدا ،زۆر بە كەمی رێکهوت دهبێت هەڵبژاردنەكان بە شێوەی هێمنانە ب��ەڕێ��وە ب��چ��ن .ب���ەاڵم ت��ون��دی و تیژی ،تەنانەت شێواندنی هەڵبژادنەكان، ئ��ێ��س��ت��ا ل���ە ئ��ەم��ەری��ك��ای ب���اك���وورو لە ئ��ەورووپ��ادا بە گشتی بنبڕ ك���راون .لە ك��ۆب��وون��ەوە گشتییەكاندا ،كە ئێستاكە ئیتر رادەكەیان كەم بووەتەوە ،مایكەكە زیاتر لە دەست ئەو كەسانەدایە ،كە لە سەكۆوە قسە دەكەن .ئەو نەریتەی ،كە ت هەڵبژاردنەكان بیانوویەك بن بۆ دەبێ ئ��اژاوەن��ان��ەوەی خەڵك ،ئێستاكە باوی نەماوە .بەاڵم ئێستاش خراپ بەكارهێنان ب��ە ت��ەواوەت��ی بنبڕ ن��ەب��ووە ،ب��ە تایبەت ل��ەو واڵت��ان��ەی ،ك��ە خ��اوەن��ی نەریتێكی دیموكراتیی درێژخایەنو سەقامگرتوو ن���ی���ن .چ����اودێ����ری����ك����ردنو دان����ن����ان بە هەڵبژاردنەكان ،لە الیەن لیژنە ناوخۆییو نێودەوڵەتییەكان ،بۆتە شێوازێكی باو لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكاندا .لە سەرەتاكانی دەی��ەی 1990دا ،كۆمەڵێك ه��ەوڵ��ی ب��ەرب�ڵاو ل��ە الی��ەن (رێكخراوی ن��ەت��ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان)و (كۆمەڵگای ئ���ەوروپ���ا) هاتنە ئ����اراوە ت��ا چ��اودێ��ری بكەن ب��ە س��ەر رەوت���ی بەڕێوەچوونی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی پ��اش هەرەسهێنانی س��ۆڤ��ی��ەتو ئ��اپ��ارت��ای��د ل���ە ئ��ەف��ری��ق��ای ب��اش��ووردا .ئامانجی ئەو هەواڵنە ئەوە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 118
بووه ،كە بۆیان دەركەوێت ،ئایا پێوەرە دیموكراتیەكان ،چ لە كاتی ملمالنێیەكانی هەڵبژاردنو چ لە كاتی دەنگدانو بژاردنی دەنگەكان ،رەچاو كراون ،یان نا؟ خەرجەكانی هەڵبژاردن ت هەرچەندە لە دیموكراسییەكاندا دەكرێ ب��ە ئ��اس��ان��ی پ��ێ��ش ب��گ��ری��ن ب��ە ب��ەرت��ی��لو دەنگ فرۆشتنو ناچاركردنی خەڵك بە دەنگدانو دەست تێوەردان لە دەنگەكان، ب��ەاڵم چ��اودێ��ری��ك��ردن ب��ە س��ەر خەرجە ق��ورس��ەك��انو نەهێشتنی نایەكسانی لە دەس���ت راگ��ەی��ش��ت��ن ب��ە م��ی��دی��ا ،كارێكی ئەستەمە .بە گشتی لە هەموو واڵتانی جیهاندا رك��اب��ەرەك��ان وەك دەستیان ران��اگ��ات ب��ەو ك��ەرەس��ت��ان��ەی مەرجێكی پ��ێ��وی��س��ت��ن ب���ۆ ه���ەڵ���ب���ژاردن���ەك���ان .ئ��ەو ب��اردوۆخ��ە لە واڵتێكەوە بۆ واڵتێكیتر زۆر جیاوازە ،بەاڵم لە هەموو شوێنەكاندا، دەس��ت��ڕاگ��ەی��ش��ت��ن ب��ە پ����ارەو راگ��ەی��ەن��ە گشتییەكان (م��اس میدیا) ،سەرچاوەی سەرەكیی نایەكسانییەكان بووە. لە بریتانیادا بە پێی یاسای ساڵی ،1883 سەركەوتووانە رێژەی خەرجەكانیان لە ئاستی ناوەندەكانی دەنگداندا بەرتەسك ك��ردووەت��ەوە .بە پێی ئەو یاسایە ،هیچ كەسێك جگە لە نوێنەری رێگاپێدراوو تۆماركراوی پاڵێوراو ،ناتوانێت خەرجیی هەڵبژاردنەكانی پاڵێواراوەكان بدات .هەر
چەشنە سنوورداركردنێكی هاوشێوە لە س��ەر ب��ەش��داری��ی ت��اك��ەك��انو دام���ەزراوە تایبەتەكان ،بە پێی مەرجی ئازادییڕادەبڕین، كە لە (پاشكۆی ی��ەك��ەم)ی دەس��ت��ووری ویالیەتە یەكگرتووەكانو راگەیەنراوی مافی هاوواڵتییان ،گونجێنراوە ،لە زۆربەی واڵتانیتردا قەدەغەكراوە .لە بریتانیاش بە پەرەگرتنی ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن، خۆیان لەو یاسایە دزی��وەت��ەوە ،چونكە ێ گشتییەكان هیچ سنوورێكی ملمالن ئابوورییان بۆ دانەنراوە .پاڵێوراوەكان دەت��وان��ن لە چاپەمەنییدا پڕوپاگەندەی گشتی بكەنو لە پۆستێر كەڵك وەرگرن. ه��ەروەه��ا س��ەرۆك��ی حزبەكان دەتوانن ب��ە م��ەب��ەس��ت��ی پ��ڕوپ��اگ��ەن��دە س��ەردان��ی شوێنە ج��ی��اوازەك��ان��ی واڵت ب��ك��ەن .ئەو سەردانانە پارەیەكی زۆری��ان تێدەچێت. لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، لیژنە سەربەخۆكانی هەنگاوی سیاسی، پێش بە زۆربەی ئەو هەواڵنە دەگرن ،كە دەیانەوێت ،خەرجەكانی هەڵبژاردن كەم بكەنەوە. لە هەندێك واڵت��دا هەموو خەرجەكانی حزب ،سنوورێكیان بۆ دیاری دەكرێتو كۆمەڵێك ی��اس��ای روون��ی��ان س��ەب��ارەت ب��ە خ��ەرج��ەك��ان��ی ح���زب ،ك��ە زۆر ج��ار رەچ���او ناكرێن ،داڕش��ت��ووە .ل��ە دەی��ەی 1950ب��ەم�لاوە زی��ات��ر ه��ەوڵ دراوە بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە ،حكومەت باری ئابووریی حزبەكان دابین بكات .واتە
119
ت لە بەرامبەر وەرگرتنی حزبەكان دەبێ پارە لە حكومەت ،رێگا بە حكومەت بدەن، بە شێوەیەكی وردو روون چاودێری بكا بە سەر باری ئابوورییاندا .ئەو شێوازە لە كەنەداو لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا لە هەڵبژاردنی سەركۆماریدا جێبەجێ دەكرێت. شێوازو ناوهڕۆك بۆ پێناسەو لێكدانەوەی ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن زیاتر سوود لە زاراوەكانی ت ش��ەڕ وەردەگ����رن .ب��ۆ نموونە دەكرێ ئاماژە بە چەمكگەلی وەك ستراتیجی، ت��ەك��ت��ی��كو ف��ەرم��ان��دەی��ی ب��ك��ەی��ن .ب��ەاڵم ملمالنێیەكان بە چەمكە یاساییەكانیش وێنا دەكرێن .دەنگدەران بە لیژنەیەكی دادپ����ەروەران����ە دادەن���رێ���ن ،ك��ە ب��ڕی��ارە ق��س��ەو ب��ۆچ��وون��ی ه���ەر ك���ام ل��ە حزبە رك���اب���ەرەك���ان هەڵسەنگێننو ب��ڕی��اری لەسەر بدەن .هەر چەندە بەشێكی زۆر لە باسو خواسەكان لە زمانی داواكارو پارێزەرەكانەوە دەردەبڕدرێن ،بەاڵم ئەو ب��ەراوردە پرسەكە زۆر بەالڕێدا دەبات. دەن��گ��دەران دەس��ت��ەی سوێندخۆر نین؛ زۆربەی دەنگدەران بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكان ،بڕیار دەدەن .خێزان، چ��ی��ن ،ی��ان ئ��ەزم��وون��ی سیاسی لەگەڵ حزبێكی ت��ای��ب��ەت ،دەب��ن��ە ه��ۆی ئ��ەوەی س��وور بن لە س��ەر الیەنگری لە حزب،
یان الیەنێكی سیاسی .لە الیەكیترەوە، ركابەرەكانیش وەك پارێزەرەكان نین، كە روان��گ��ەو بۆچوونی خۆیان بە پێی رێو ش��وێ��ن��ی دادگ����او ب��ە شێوەیەكی عەقاڵنی ئاراستە بكەن .ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن زیاتر بایەخ بە پەیامە روونو ساكارەكان دەدەن .ئەوان زیاتر بە دوای ئامانجێكەوەن؛ چەسپاندنی دروشمێك لە نێو مێشكی دەنگدەراندا؛ (حكومەتی شەریف) ،یان (باجی كەمتر) ،یان (ئەم سەگبابانە ل��ە ك��ۆڵ ك��ەن��ەوە) .ب��ەاڵم بە ش��ێ��وازی ج���ی���اواز ،گ��ف��ت��وگ��ۆی گ��رن��گو جیددیش دێنە گۆڕێ .ركابەرەكان بەرنامە، یان راگەیەنراوەكانی خۆیان دەخەنە روو. راگەیاندنی ئ��ەو شتەی دەی��ان��ەوێت لە دوای بەدەستەوەگرتنی دەسەاڵت بیكەن. رێ��ب��ەرەك��ان وت���اری چ��ڕوپ��ڕ پێشكەش دەكەن ،كە پێشتر بە وردی داڕێژراونو وردەكارییەكانی سیاسەتو بەرنامەكانی خۆیان رادەگ��ەی��ەن��ن .جگە ل��ەوە ،ئ��ەوان زی��ات��ر ل��ە ج���اران ح��ەز دەك���ەن وتووێژ بكەنو لە باسو دیالۆگە سیاسییەكاندا ب��ەش��دار ب��ن .ئ��ەوە لە حاڵێكدایە رەنگە راگەیاندنهكان داوای ئەوەیان لێ بكەن وردەك���اری���ی س��ی��اس��ەتو بەرنامەكانی خ��ۆی��ان روون��ب��ک��هن��هوه .هەڵبژاردنەكان لە راستیدا وەك راپرسییەكی گشتییان لێدێت ،كە ركابەرەكان هەوڵ دەدەن بۆ بەدواداچوونی سیاسەتو بەرنامەیەكی ت��ای��ب��ەت ،رای گشتی ب��ۆ الی خ��ۆی��ان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 120
راب��ك��ێ��ش��ن .دوات�����ر ،ه���ەم ئ���ەوان���ەی لە دەس���ەاڵت���دانو ه���ەم ئۆپۆزیسیۆنیش، ئاماژە بەو بەڵینانە دەكەن ،كە لە ماوەی ملمالنێیەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن��دا ب��ە خەڵك درابوون. رەنگە شتی زۆر جیاواز ببنە ت��ەوەری ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن ،رەنگە هەندێك ج���ار ب��ە پ��ێ��ی ب��ەرن��ام��ە ب���نو ه��ەن��دێ��ك جاریش هیچ بەرنامەیەكی چڕوپڕیان ل��ە پشت ن��ەب��ێ��ت .رەن��گ��ە ه��ەن��دێ��ك جار جیاوازییەكی قووڵی تیۆری (هزری) ببێتە تەوەری هەڵبژاردن .لە الیەكیترەوە ئەو شتەی رەن��گ��ە ببێتە بابەتی سەرەكیی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ،ری��س��وای��ی ،رووداو، ی��ان شتێك بێت ،كە لە زمانی كەسێك دەرپ��ەڕی��ب��ێ��ت .رەن��گ��ە ل��ە ن��اك��ادا كێشە هەرێمیو ئێتنییەكان سەر هەڵبدەن. ل��ە زۆرب���ەی واڵت��ه دیموكراسییەكاندا، هۆكارە ئابوورییەكان فاكتەری یەكەمن. یەكێك لە سەرۆك وەزیرەكانی ئوسترالیا، بن چیفڵی دوای ئەوەی لە هەڵبژاردنەكانی س��اڵ��ی 1949دا دۆڕا ،گ��وت��ی :دەم���اری چزدانی پارە چارەنووسی هەڵبژاردنەكان دیاری دەكات .بەاڵم ئابووریی زۆر الیەن لە خۆ دەگرێت. لە ملمالنێیەكانی هەڵبژاردندا لە سەر بابەتێكی ت��ای��ب��ەت پ��ێ��داگ��ری دەك��رێ��ت: رێ���ژەی گ��ەش��ەی ئ��اب��ووری ،رێ���ژە ،یان ن��رخ��ی ه���ەاڵوس���ان ،رێ����ژەی ب��ێ��ك��اری، ئ��اس��ت��ی ب���اج���ەك���ان ،ی����ان ه��اوس��ەن��گ��ی
ب���ودج���ە .پ��ەی��ام��ێ��ك ،ك���ە رك���اب���ەرەك���ان ت بیگەیەننە دەنگدەران ،ئەوەیە: دەیانەوێ (حكومەتەكەی ئێمە باری ژیانتان خۆشتر ت بابەتێك دەكات) .سیاسەتمەداران دەبێ هەڵبژێرن ،كە لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا ،بە الی خەڵكەوە گرنگ بێتو خەڵك بایەخی پێدەدەن. ل��ە س���ەرەت���اك���ان���دا ،ل��ە ملمالنێیەكانی هەڵبژاردندا ،تەنیا لە وتارو پروپاگەندەو هەندێك جاریش بە مەبەستی راكێشانی سەرنجی خەڵك ،لە خۆپیشاندان كەڵك وەردەگیردرا .باڵوكردنەوەی راگەیەنراوو كەڵك وەرگ��رت��ن ل��ە چاپەمەنیی دوات��ر ب���او ب����وون .ل��ە ك��ۆت��ای��ی��ەك��ان��ی س���ەدەی ن���ۆزدەی���ەم���دا ،رێكخستنی س��ەردان��ی سیاسیو پروپاگەندەییو كۆبوونەوە بەرفرهوانەكان ،كە بە وێنە جۆراوجۆری پاڵێواروەكان دەڕازێنرانەوە ،بوونە باو. لە سەدەی بیستەمدا رادیۆو تەلەفزیۆن زی��ات��ر ل��ە ه��ەر ئ��ام��رازێ��ك��یت��ر ل��ە سەر ملمالنێیەكانی هەڵبژارندا كاریگەرییان هەبووه .لەو رژێمە دیموكراتیانەی ،كە هەرچەندە ژمارەشیان زۆر كەمە ،الیەنە ب��ەش��دارەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن ،دەیانتوانی بەرنامە ل��ە رادی���ۆو تەلەفزیۆن بكڕن. رادی���ۆو تەلەفیزیۆن به خێرا ب��وون بە گ��ران��ت��ری��ن ب���واری ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان .لە واڵتانیتردا بە جێگەی ئەوەی بەرنامەی رادیۆو تەلەفزیۆن بە پاڵێوراوەكان بدهن، دایان بە حزبەكان تا بتوانن سیاسەتو
121
بەرنامەكانی خۆیان رابگەیەنن .شتێكی ح��اش��ا ه��ەڵ��ن��ەگ��ری��ش��ە ،ك��ە الی��ەن��ەك��ان��ی هەڵبژاردن بەكەڵك وەرگرتن لە رادیۆو ت��ەل��ەف��زی��ۆن ،ل��ە چ��او ئ��ام��رازەك��ان��یت��ر، دەیانتوانی خەڵكێكی زیاتر بۆ الی خۆیان راكێشن. تەكنیكەكانی ملمالنێی هەڵبژاردن ئ���ەو ت��ەك��ن��ی��ك��ان��ەی ب��ۆ ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا داه��ێ��ن��راون ،لە دەی��ەی 1950 بەمالوە لە تێكڕای جیهاندا باڵوبوونەوەو بەرفرهوانبوونی پروپاگەندەو پەیوەندییە گشتییەكان بە هانای سیاسەتمەدارەكانەوە هاتوون .راوێژكاریی لە ملمالنێیەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن��دا ،بۆتە پیشەیەكی تایبەت. ێ هەڵبەت ئ��ەو پێشەیە زیاتر لە ملمالن تاكەكەسییەكانی ئەمەریكادا رۆڵی هەیە ی رێ��ك��خ��راوە حزبیەكانی ت��ا ل��ە ملمالنێ ئ��ەوروپ��ادا .ب��ەاڵم ئ��ام��رازە نوێیەكان لە هەموو شوێنەكاندا بوون بە بەشێك لە ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن .ئامڕازەكانی وەك :پێوانەی رای گشتی ،وتووێژی فۆرمالیتە لە رۆژن��ام��ەك��ان��دا ،دروشمی قەبەو بریقەدار ،وێنە سەرنجڕاكێشەكانو رووداوە دروستكراوەكان .ئەو رێكخراوە ت��ای��ب��ەت��ان��ەی ل��ە ب���واری ملمالنێیەكانی هەڵبژارندا خەریكی چاالكین ،دەتوانن بە كەڵك وەرگرتن لە كۆمپیوتەر ،پەیامەكانی
خۆیان راستەوخۆ بۆ هەموو دەنگدەران بنێرن. ی��ەك��ێ��ك ل��ە ئ��اك��ام��ەك��ان��ی گ��ۆڕان��ك��اری��ی ملمالنێیەكان ل��ە ب���واری تەكنەلۆجیادا ئەوەیە ،كە بە شێوەیەكی گشتی تێكڕای پ���رۆس���ەی ه��ەڵ��م��ەت��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان هۆشیارانەترە ئەو بەرنامانەی رادی��ۆو تەلەفزیۆن ،كە تایبەتن بە ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن ،لە الیەن كەسانی تایبەتەوە بەڕێوە دەچنو بە جیگەی ئەوەی قسەی پاڵێوراوەكان باڵو بكەنەوە ،هەوڵ دەدەن هەڵوێستی الیەنی بەرامبەر بخەنە ژێر چاودێرییەوەو بەرنامەكانیان پووچەڵ ب��ك��ەن��ەوە .ئ��اڵ��ۆزی ل��ە رادەب����ەدەر بۆتە هۆی چوونە سەری رادەی پروپاگەندەی نێگەتیڤ .سیاسەتمەداران لە كۆنەوە بەو ئاكامە گەیشتوون ،كە لە قاودانی هەڵەكانی الیەنی بەرامبەر زۆر ساناترە لە سەلماندنی خاڵە پۆزەتیڤەكانی خۆیان. بەاڵم بەو پێیە ،كە دەنگی (نا) لە دەنگی (ئ���ەرێ) زی��ات��رە ،رێ��ژەی پروپاگەندەی ن��ێ��گ��ەت��ی��ڤ ل���ەم س���ااڵن���ەی دوای���ی���دا بە شێوەیەكی بەرچاو زیادی كردووە. بەرنامە تایبەتەكانی هەڵبژاردن لە میدیادا گۆڕاون .ركابەرەكان زیاتر هەوڵ دەدەن بابەتیی سەرنجڕاكێش باڵو بكەنەوە .ئەو بابەتانەی ،كە كاتی پێشكەشكردنەكەیان بە پێی بۆچوونەكانی ئەو كەسانە دیاری دەك���رێ���ن ،ك��ە ه��ەواڵ��ەك��ان دادەڕێ�����ژنو ئامانجیان ئ��ەوەی��ە ه��ەواڵ��ی سەرەكیی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 122
تایبەت بەوان بێت .ئەو چاپەمەنییانەی، ك����ە س����ەردەم����ێ����ك ل����ە س�����ەر وت�����ارە دوورودرێژەكانی وتاربێژان پێداگرییان دەك��رد ،بە پێڕەوی لە تەلەفزیۆن زیاتر پشت بە قسە كورتەكانی ئەوان دەبەستن. بابەتی میدیا بە شێوەیەكی لە رادە بەدەر وەك راپ��ۆرت��ی كێبەركێی سوارچاكی دارێ���������ژراون .ب��ڵ�اوك����ردن����ەوەی چ��ەن��د ج��ارەی مانێشتی ئاكامی راپرسییەكان، ك���ە ئ��اك��ام��ەك��ان��ی��ان ب���ە پ��ێ��چ��ەوان��ەی چاوەڕوانییەكان دەگۆڕێن (لە هەندێك واڵت����دا ،ب�ڵاوك��ردن��ەوەی راپرسییەكان لە حەتووەكانی كۆتایی ملمالنێیەكانی هەڵبژاردندا قەدەغە كراوە). ئاسۆی ملمالنێی هەڵبژاردن رەن���گ���ە گ���ۆڕی���ن���ی ش����ێ����وازەك����انو بە ئ���ەم���ەری���ك���ی���ب���وون���ی م��ل��م�لان��ێ��ی��ەك��ان��ی هەڵبژاردن ل��ەم سااڵنەی دوای��ی��دا ،زۆر گ��ەورە كرابێتەوە .لە كۆتایی س��ەدەی ن��ۆزدەی��ەم��دا ،مایستی ئاسترا گۆرسكی ئاكامی لێكۆڵینەوەی خ��ۆی ل��ە پرۆسە دیموكراتیەكان ل��ە بریتانیاو ویالیەتە ی���ەك���گ���رت���ووەك���ان ب��ڵ��اوك�����ردەوە .ل��ەو لێكۆڵینەوەیەدا ،ش��ێ��وازە جیاوازەكانی ملمالنێی ه��ەڵ��ب��ژاردن ب��اس��ك��راون .سەد ساڵ پاش ئەو لێكۆڵینەوە ،لێكۆڵینەوەی لەری بارتلێز ،دەریخست ،كە ژمارەیەكی زۆر لە تێبینیە گوماناوییەكانی ئاسترا
گۆرسكی س��ەب��ارەت بە دەروونناسیی رازیكردنی سیاسی لە سەر كۆمەڵگای ئێستاكەش پشتڕاست دەبنەوە. ب��ە مەبەستی هەڵسەنگاندنی ش��ێ��وازە ج��ی��اوازەك��ان��ی ه��ەڤ��ڕك��ی��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن، ل��ە س��ەر ئ��اك��ام��ەك��ان پ��ێ��داگ��ری دەك���رێ. ه��ەوڵ��ەك��ان��ی ك��ەس��ی س���ەرك���ەوت���وو بە چ���اكو ه��ەوڵ��ەك��ان��ی ك��ەس��ی دۆڕاو بە خ��راپ دادەن��رێ��ن ،ه��ەر چ��ەن��دە ب��راوەی هەڵبژاردنەكان لە م��اوەی ملمالنێكاندا س��ەرن��ەك��ەوت��ب��ێ��ت ،ی����ان پ��اش��ەك��ش��ەی نەكردبێت .هەڵبەت چاوەڕوانییەكانیش لە سەر هەڵسەنگاندنی ملمالنێیەكان ،رۆڵیان هەیە .كام حزبە زیاتر لەوەی چاوەڕوانیی لێ دەك���را ،خ��ۆی ن��وان��د؟ بەڕێوەبەرانی ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن هەندێك جار بۆ گەورەكردنەوەی هەوڵەكانی خۆیان ه��ەوڵ دەدەن چاوەڕوانییەكان ،كەمتر لەوەی هەن ،نیشان بدەن. ئایا ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن لە سەر دەن����گ����دان ك���اری���گ���ەرن؟ ل���ە زۆرب�����ەی ه���ەڵ���ب���ژاردن���ەك���ان���دا ،ئ��اك��ام��ی ك��ۆت��ای��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان زۆر ل��ەو راپرسییانە ن��زی��ك��ب��وون ،ك���ە چ��ەن��د م��ان��گ ب���ەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكان ئەنجام دراون .ب��ەاڵم ل��ە هەندێك حاڵەتیتردا شتەكە ت��ەواو پێچەوانە ب��ووە .نموونە ب��ەرچ��اوەك��ان��ی��ش��ی بریتین ل��ە :گۆڕینی ئ��ەن��ج��ام��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی س���ەرۆک ك��ۆم��اری ل��ە س��اڵ��ی 1948ل��ە ویالیەتە
123
یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ،كە وا چاوەڕوان دەك��را تۆماس دەیڤیی هەڵبژاردنەكان بباتەوە ،كەچی بە پێچەوانەوە ،هاری ت��رۆم��ەن س���ەرك���ەوت .نموونەیەكیتر هەڵبژاردنی گشتیی بریتانیا ل��ە ساڵی 1970دا ب���وو ،ك��ە كۆنسەرڤاتیڤەكان ب��ە س���ەر ح��ك��وم��ەت��ی ح��زب��ی ك��رێ��ك��اردا سەركەوتن (كە %20چ��اوەڕوان��ی ئەوە دەكرا ،كە كۆنسەرڤاتیڤەكان بیبنەوە). بڕیكی زۆر لە ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن ێ س���������وودن .ب������ەاڵم پ����اڵ����ێ����وراوی ب���� ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی��ش وەك ك��ەس��ێ��ك وای���ە پروپاگەندە دەك��اتو لێشی روون��ە ،كە ن��ێ��وەی خ��ەرج��ی��ی ری��ك�لام��ەك��ەی هیچ ت ئەو نیوە قازانجێكی نییە ،بەاڵم نازانێ ك��ام بەشە دەگ��رێ��ت��ەوە .ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن زانستێكی وردو روون نییه. هەندێك جار ئەنجامەكان بە پێچەوانەی چ���اوەڕوان���ی���ی���ەك���ان���نو ب���ە خ��ۆش��ی��ەوە لێهاتووترینو بەتواناترین بەڕێوەبەرانی بواری ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن ،ناتوانن تەنانەت بە وەگەڕخستنی پارەیەكی بێ سنوورو توانای تەكنەلۆجیكی ،گەرەنتی سەركەوتنی پاڵێوراوێك بكەن. ه���ەروەه���ا ب��ڕوان��ن��ە ئ��اس��ت��راگ��ۆرس��ك��ی، م��ائ��ی��س��ت��ی ی��اك��ۆل��ڤ��ی��چ؛ ه���ەڵ���ب���ژاردن، چاودێریی ،ح��زب ،دەن��گ��دان ،رەف��ت��اری، راگەیەنەگشتییەكان ،بەشداریی سیاسی، پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن ،پ��ااڵوت��نو راك��ێ��ش��ان؛ سیستمەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن،
نوێنەرایەتیی رێژەیی. هەڵبژاردن ،چاودێریكردن ه��ەوڵو هەنگاوی گرووپەكانی ناوخۆ، ی���ان گ���رووپ���ە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ەك��ان��ە ،بە مەبەستی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنێكی سەربەستانەو دادەپەروەرانە .ئەو هەواڵنە چاودێریكردنێكی بێالیەنانە ،داننان بە ئەنجامەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن ،نێوبژیوانی چ��االك��ان��ە ب��ە مەبەستی چاكسازیی لە هەڵبژاردن ،یان چاكسازیی سیاسی لە خۆ دەگرن. ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��ەرب��ەس��ت��ان��ە مافێكی گ��ش��ت��ی��ی��ە ب���ۆ ه���ەم���وو خ���ەڵ���ك ،ك���ە لە راگ��ەی��ەن��راوەك��ان��ی رێ��ك��خ��راوی ن��ەت��ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��انو رێ��ك��خ��راوی واڵت��ان��ی ئەمریكیدا گونجێنراوە .بەاڵم هەر بە پێی ئەو راگەیەنراوانە ،حكومەتەكان ناتوانن دەست لە كارو باری نێوخۆی واڵتانیتر وەرب����دەن .چ��اودێ��ری��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی بە سەر هەڵبژاردنەكاندا ،كەوتووەتە شوێنی پێكگەیشتنی ئ��ەو دوو م��اف��ە .هەندێك حكومەت چاودێریكردنی نێودەوڵەتی بە شتێكی ئاسایی دهزاننو هەندێكیتریش ی بە دەستێوەردان لە كارو باری نێوخۆی واڵت��ان��ی دەزان���ن .ه��ەر كاتێك حزبێكی ت لە هەڵبژاردنەكاندا سیاسی پێی وابێ ساختەكاری كراوە ،هەوڵ دەدات بە سەر هەڵبژاردنەكاندا چاودێری بكات ،یان داوا
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 124
لە الیەنە نێودەوڵەتییەكان بكات ،ئەم ئەرەكە بگرنە ئەستۆی خۆیان. دام��ەزراوەك��ان��ی ناوخۆ رابردووییەكی دوورو درێ��ژی��ان ه��ەی��ە س��ەب��ارەت بە چاودێریكردن بە سەر هەڵبژاردنەكاندا، بەاڵم تەنیا لە كۆتاییەكانی دەیەی 1980دا برەوی پەیدا كرد .رێكخراوە مەدەنییەكان پێشەنگی ئەو هەواڵنە بوون ،بەاڵم لە ساڵی 1990ەوە رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، وەك :رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانو و رێ��ك��خ��راوی واڵت��ان��ی ئ��ەم��ەری��ك��ا لەم پەیوەندییەدا رۆڵی گرنگیان گێڕاوە. وشەی (چاودێر) بۆ پێناسەی زۆربەی ێ جموجۆڵەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن كەڵكی ل وەردەگیردرێت .بەاڵم پێویستە جیاوازی دانێین لە نێوان چاودێری لە راپەڕاندنو س���ەرپ���ەرس���ت���ی���ی ه����ەڵ����ب����ژاردن ،ی���ان ئامادەكاریو یارمەتیی ئابووریی بە حزبە سیاسییەكان ،گرووپە مەدەنییەكان ،یان بەڕێوەبەرانی هەڵبژاردن .چاودێرەكان رەن��گ��ە ن��ێ��وخ��ۆی��ی ب���ن .وەك :گ��رووپ��ە مەدەنییەكان ،ی��ان نوێنەری حزبەكان، كە بە سەر هەڵبژاردنەكانەوە چاودێرن، یان نێودەوڵەتی بن .لە هەڵبژاردنگەلی قۆناغی پەڕینەوەدا پێویستە چاودێرەكان نێودەوڵەتی بن ،چونكە لەو هەڵبژاردنانەدا پ��رۆس��ەی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ب��ە گشتی دەك��ەوێ��ت��ە ب��ەر رەخ��ن��ە .ب��ەاڵم لەوانەیە كاریگەریی چ��اودێ��رە نێودەوڵەتییەكان پەیوەندیی بە ژمارەو توانایی چاودێرانی
حزبەكانی ناوخۆوه ههبێت. ێ گ��رووپ چاودێری بە سەر رەوتی س ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��دا دەك����ەن :رێ��ك��خ��راوە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان ،ح��ك��وم��ەت��ەك��انو رێ��ك��خ��راوە م��ەدەن��ی��ی��ەك��ان .رێ��ك��خ��راوە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان رەن���گ���ە ل���ە چ��ەن��د حكومەتێك پێك ب��ن .وەك :رێكخراوی ن��ەت��ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان ،رێ��ك��خ��راوی واڵت��ان��ی ئەمریكی ،كۆمەڵگای واڵتانی هاوبەرژەوەندیی بریتانیاو رێكخراوی ی��ەك��ی��ەت��ی��ی ئ��ەف��ری��ق��ا .ه���ەن���دێ���ك ج��ار حكومەتەكان بە مەبەستی چاودێریكردن بە سەر هەڵبژاردنەكاندا لەو واڵتانەی، ك��ە ب��ە ش��ێ��وەی��ەك ل��ە ش��ێ��وەك��ان ج��ۆرە ب���ەرژەوەن���دی���ی���ەك���ی���ان ل���ە پ���رۆس���ەی هەڵبژاردنەكان لەو واڵتانەدا ههیه ،لیژنەی تایبەت دەنێرن .رێكخراوە مەدەنییەكان، بریتین لە هەندێك گرووپی تایبەت :وەك یەكێتیی نێوان ئەنجومەنەكان ،دامودزگای حزبە سیاسییەكان ،رێكخراوە كرێكاریو بازرگانییەنێودەوڵەتییەكان ،ئەنجومەنی س��ەرۆك��ە ئ����ازادە ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراوەك��ان��ی ح���ك���وم���ەت ،ب���ە س��ك��رت��ێ��ری گشتیی سەركۆماری پێشووی ئەمەریكا ،جیمی كارتەرو گرووپی یاسایی نێودەوڵەتیی مافی م��رۆڤ .هەندێك لە دام���ەزراوەی حزبە سیاسییەكان ،كە لەم پەیوەندییەدا رۆڵ����ی گ��رن��گ��ی��ان گ���ێ���ڕاوە ،ب��ری��ت��ی��ن لە ئینتەرناسیۆنالی دیموكرات مەسیحی، سۆسیالیست، ئینتەرناسیۆنالیستی
125
ئینتەرناسیۆنالیستی لیبراڵ ،دامەزراوەی نێودەوڵەتیی كۆماریخوازو دامەزراوەی دیموكراتیی نیشتمانیی بۆ ك��اروب��اری نێودەوڵەتی. رۆڵی چاودێران رێكخراوە چاودێرەكان بە پێی توانای خۆیان رۆڵ��ی جیاواز دەگێڕن .بۆ وێنە رێ��ك��خ��راوە نێودەوڵەتییەكان دەت��وان��ن لیژنەی گەورە بنێرنە واڵتان ،چونكە لە الی��ەن چەندین واڵت��ەوە دابین دەكرێن. ب��ەاڵم لە س��ەرەت��ادا چونكە دەوڵەتەكان لە ئەندامە جیاوازەكانی ئەو رێكخراوە نێودەوڵەتییانە ب��ە گ��وم��ان ب���وون ،ئەو رێكخراوانە زۆر ح��ەزی��ان ن��ەدەك��رد لە نێوان حكومەتەكانو حزبە سیاسییەكاندا بە جۆرێك نێوبژیوانی بكەن ،كە ببێتە هۆی ئ��ەوەی هیچ الیەنێك متمانەی بە نێوبژیوانییەكەی ئەوان نەبێت .رێكخراوە مەدەنییەكان ،بۆ نموونە دام���ەزراوەی حزبە سیاسییەكان ش��ارەزای��ی��ەك��ی بێ وێنەیان لە راهێنانی حزبە سیاسییەكانو گرووپە مەدەنییەكاندا ههیهو وادەك��ەن ئ��ەو گرووپانە بتوانن بە س��ەر رەوت��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��دا چ���اودێ���ری ب��ك��ەن. رێ��ك��خ��راوە م��ەدەن��ی��ی��ە م��ت��م��ان��ەدارەك��ان، وەك ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی س��ەرۆك��ە ئ��ازادان��ە ه���ەڵ���ب���ژێ���ردراوەك���ان���ی ح���ك���وم���ەت لە نیكاراگواو گۆیانا ،چاودێرییان كردووە
بە سەر پرۆسەی ریفۆرمكردن لە نێو هەڵبژاردنەكاندا .هەندێك رێكخراو ،وەك: دامەزراوەی نێودەوڵەتیی سیستەمەكانی هەڵبژاردن ،هەوڵ دەدەن بۆ دابینكردنی ئامڕازو رێنوێنی تەكنیكیی هەڵبژاردنەكان. ب��وون��ی چ���اودێ���رە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان دەنگدەران دڵنیا دەكاتەوە ،كە دەنگیان لە سەر ئاكامی هەڵبژاردنەكان كاریگەری دەب���ێ���تو دەن����گ����دان ه��ی��چ ه���ەڕەش���ەو مەترسییەكی بە دواوە نابێت ،چونكە ه���ەم���وو ج��ی��ه��ان��ی��ان ل��ەگ��ەڵ��ە .گ��رووپ��ە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان ب��ە ن��ێ��وب��ژی��وان��ی بە مەبەستی چاكسازیكردن لە هەڵبژاردنو رێ��گ��ا خ��ۆش��ك��ردن ب��ۆ ملمالنێیەكانی ه�����ەڵ�����ب�����ژاردن ،دەت�����وان�����ن ئ���ەگ���ەری بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنێكی راستەقینە زیاتر بكەن .بە پێچەوانەی ئەو حاڵەتە، خۆبواردنی ئۆپۆزیسیۆن لە بەشداری لە هەڵبژاردنەكان ،رەوای��ی��ی پرۆسەی هەڵبژاردنەكان دەخاتە ژێر پرسیارەوە. چ����اودێ����ران دەك���رێ���ت ب���ە ت��رس��ان��دنو ئ��اگ��ادارك��ردن��ەوەی ح��ك��وم��ەت��ەك��ان ،كە ئەگەر ساختەكارییەك لە هەڵبژاردنەكاندا ب��ب��ی��ن��ن ،ل���ە ق�����اوی دەدەن ،پ��ێ��ش بە ساختەكاری بگرنو لە كۆتاییشدا ئەگەر رێ��ك��خ��راوە چ��اودێ��رەك��ان قورساییەكی نێودەوڵەتییان هەبێتو دان ب��ەوەش��دا بنێن ،ك��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ب��ە شێوەی دادپەروەرانە بەڕێوە چوون ،رەنگە ببنە هۆی ئ��ەوەی هەموو الیەنەكان دان بە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 126
ئاكامی هەڵبژاردنەكاندا بنێن. لە هەڵبژاردنەكانی قۆناغی پەڕینەوەدا، كە هەمیشە پڕبوون لە كێشەو ناكۆكی، ت چ��ەن��د م��ان��گ ب��ەر لە چ��اودێ��ران دەب��ێ�� بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكان بچنە ئەو واڵتە ،یان به النی كەم تا كردنەوەی رێو رەسمی دەستپێكردنی هەڵبژاردنەكان، لەو واڵتەدا بمێننەوە .ئەو هەنگاوە دەبێتە هۆی ئەوەی بتوانن وەاڵمی گەورەترین پرسیار بدەنەوە ،که :ئایا هەڵبژاردنەكان ئازادانەو دادپ��ەروەران��ە بەڕێوە چوون، یان نا؟ چاودێرەكان بۆ ئ��ەوەی بتوانن ت وەاڵم��ی ئ��ەو پرسیارە ب��دەن��ەوە ،دەبێ ێ قۆناغەكەی پ��رۆس��ەی هەڵبژاردن س�� ت قۆناغی ێ بكەن .سەرەتا دەبێ تاوتو ێ بكەن، ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن تاوتو بۆ ئ��ەوەی بۆیان دەرك��ەوێ��ت ،ک��ه ،ئایا هەموو حزبەكان بۆ گەیاندنی پەیامو بەرنامەكانی خۆیان هەلی وەك یەكیان هەبووە ،یان نا؟ پاشان ،چاو لە پرۆسەی دەن���گ���دانو ژم��اردن��ی دەن��گ��ەك��ان بكەن بۆ ئ��ەوەی بۆیان روون بێتەوە ،که ئایا بشێوی ،ترساندن ،یان ساختەكاریان تێدا ك��راوە ،یان نا؟ لە كۆتاییشدا پرۆسەی ێ بكەن بۆ ئەوەی دڵنیا گواستنەوە تاوتو بن ،كە رێز لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان دەگیردرێتو گواستنەوەی راستەقینەی دەسەاڵت جێبەجێ دەكرێت. ئ��ەگ��ەر قۆناغی ب��ەر ل��ە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكان ،ن��ادادپ��ەروەران��ە بێتو
ئ��ەگ��ەر چ���اودێ���ران ب���ەو ئ��اك��ام��ە ب��گ��ەن، ك��ە ح��زب��ە سیاسییەكان م��اف��ی خۆیانە ل��ە هەڵبژاردنەكاندا ب��ەش��داری نەكەن، ێ ت چ���اودێ���ران ئ���ەو واڵت����ە بەج دەب��ێ�� ب��ه��ێ��ڵ��ن .ئ���ەو ه��ەڵ��وێ��س��ت��ەی ئ�����ەوان وا ن دەك��ات هیچ الیەنێكی نێودەوڵەتیی دا بە ئەنجامی ئەو هەڵبژاردنانەدا نهنێت. چاودێرە مەدەنییەكان لە ساڵی 1993لە هەڵبژاردنەكانی تۆگۆدا پەنایان برد بۆ ئەم هەڵوێستە .چاودێران جگە لە لێكدانەوەی پرۆسەی هەڵبژاردنی بەر لە دەنگدان ،لە دوو شێوازی گرنگ لە رۆژی دەنگداندا كەڵك وەردەگرن .یەكەم لە بەشێكی زۆر لە ناوەندەكانی دەنگداندا ،كە بە رێكەوت دیاری دەكرێن ،راپرسی بكەن تا بۆیان دەرك��ەوێ ،ئایا نیگەرانییەكانیان لەمەڕ ت��رس��ان��دنو س��اخ��ت��ەك��اری بەجێیە ،یان ن��ا؟ پ��اش��ان دوای ژم��اردن��ی دەنگەكان، بە گوێگرتن لە خوێندنەوەی دەنگەكان ل��ە ن��اوەن��دەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردنو ن��اردن��ی راپ��ۆرت��ی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردن ب��ۆ ن��اوەن��دەك��ان��ی خ��ۆی��ان ،ژماردنێكی هاوتەریب لەگەڵ ژماردنی رەسمی ئەنجام دەدەن .ئ��ەو ژم��اردن��ە هاوتەریبەڕەنگە ه��ەم��ەالی��ەن��ە (ه���ەم���وو ن��اوەن��دەك��ان��ی ێ (هەندێك لە دەنگدان) ،یان بەڕێكەوت ب ناوەندەكانی دەنگدان) .ئەو دوو شێوازانە ل��ە م��ت��م��ان��ەك��ردن��ی خ��ەڵ��ك ب��ە چ��اودێ��رە نێودەوڵەتییەكان ،لە دەستنیشانكردنو پێشگرتن بە ساختەكاری كاریگەر بوون.
127
چاودێران زۆر جار ئەنجامی هەوڵەكانیان بە چەند شێوازی جیاواز رادەگەیەنن. رەن��گ��ە ب��ە شێوەیەكی ك���ورت ،ب��اس لە كەشی یاسایی هەڵبژاردنەكان بكەن، یان رەنگەڕاپۆرتێكیپوخت لە بوارگەلی ی��اس��ای��یو سیاسیی ت��ێ��ك��ڕای پ��رۆس��ەی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ل��ە راگ��ەی��ان��دن��ی ن��اوی پاڵێواراوەكانەوە تا دەستبەكار بوونی الی��ەن��ی ب�����راوە ،ئ��اراس��ت��ە ب��ك��ەن ،ی��ان راپۆرتێكی كورت سەبارەت بە ئازادانەو دادپەروەرانەبوونی هەڵبژاردنەكان بخەنە روو. مێژووی چاودێریكردنی هەڵبژاردنەكان حكومەتی وی�لای��ەت��ە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لە چەند دەیەی سەدەی بیستەمدا، ل��ە ب���واری چ���اودێ���ری ،س��ەرپ��ەرس��ت��یو بەڕێوەبەریی هەڵبژادنەكان لە ناوچەی كاریبدا ،كۆمەڵێك ئەزموونی تاقیكردنەوە. ل��ە ن��ێ��وان س��ااڵن��ی 1945و 1989دا، رێ��ك��خ��راوی ن���ەت���ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن ،ی��ان ل��ە راپرسییەكانی نزیكەی س��ی ن��اوچ��ەی ب��ەس��ت��راوە ،یان ژێر سەرپەرستیاری ،ئەركی چاودێری، ی��ان سەرپەرستیی وەئەستۆ گرتووە، ب���ەاڵم ئ���ەو ئ��ەرك��ەی ل��ە ه��ی��چ واڵتێكی سەربەخۆیتردا جێبەجێ نەكردووە. راگەیەنراوی رێكخراوی واڵتانی ئەمەریكا ساڵی 1948دیموكراسیكرد بە مەرجێكی
پ��ێ��وی��س��ت ب��ۆ س��ەق��ام��گ��ی��ریو ئاشتیو پ��ەرەپ��ێ��دان��ی ن��اوچ��ەك��ە ،ب���ەاڵم ت��ا ساڵی ،1959ئەو رێكخراوە هیچ ئاماژەیەكی ب��ە شێوازەكانی بەرەوپێشبردنی ئەو ئامانجە نهکرد .لەو ساڵەدا ئەندامانی ئەو رێكخراوە لە سەر ئەوە رێك كەوتن ،كە هەڵبژاردنی ئازادانەو دادپەروەرانە ،بكەنە تایبەتمەندیی سەرەكیی دیموكراسی .لە نێوان سااڵنی 1962و 1982دا ،رێكخراوی واڵتانی ئەمریكی نۆزدە لیژنەی چاودێری هەڵبژاردنی ناردە پازدە واڵت .زۆربەی ئەو ئەركانە كورتخایەن بوونو خۆیان ب���وارد ل��ە رەخنەگرتن ل��ە هەڵبژاردنی ناڕەوا .بۆ وێنە لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1963ی نیكاراگوا. ئ����ەرك����ی چ����اودێ����ری����ك����ردن ب����ە س���ەر هەڵبژاردنەكان ،لە كۆتاییەكانی دەیەی 1980دا ،گ��ەی��ش��ت��ە ل��وت��ك��ە ،ك��ە زی��ات��ر دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایی جەنگی ساردو بۆ ێ رۆڵی چاودێرە نێودەوڵەتییەكان لە س هەڵبژاردنی بەناوبانگدا :فلیپین لە ساڵی ،1986پەنەما لە ساڵی 1989و نیكاراگوا لە ساڵی 1990دا ،كە چاودێرانی ناوخۆو دەرەوە ،بە ژماردنی هاوتەریبی دەنگەكان، هەوڵەكانی حكومەتی فلیپینو پەنەمایان ب��ۆ س��اخ��ت��ەك��اری ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان، ل��ەق��اودا .كاتێك جیمی ك��ارت��ەر ،مانۆئل نۆریگا ،ژەن��ەڕاڵ��ی پەنەمایی مەحكوم كرد ،لیژنەی راسپێردراوی رێكخراوی واڵتانی ئەمریكی بێدەنگ بووو لە هەر
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 128
دوو حاڵەتەكەشدا رێكخراوی نەتەوە ێ ن���ەب���وو .ب��ەاڵم ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان ل���ەو دوای ئ���ەوەی س��ەرك��ۆم��ارەك��ان��ی پێنج واڵت��ی ئەمەریكای ن��اوەڕاس��ت داوای���ان لە دوو رێكخراوە ك��ردوەك بەشێك لە بەرنامەی ئاشتیی ن��اوچ��ە ،لە شوباتی ساڵی 1990دا ،بەسەر هەڵبژاردنەكانی نیكاراگوادا چاودێری بكەن ،هەر دوو رێكخراوەكە زیاتر هان دران ،لەو بوارەدا رۆڵێكی ئەكتیڤ بگێڕن .دانیل ئۆرتێگا، س��ەرك��ۆم��اری نیكاراگوا (ئەنجومەنیی س��ەرۆك��ە ئ��ازادان��ە هەڵبژێردراوەكانی حكومەتی كارتەریشی بانگهێشت كرد .ئەو ێ لیژنە وایان كرد بۆ یەكەمین جار لە س مێژووی واڵتی نیكاراگوادا ،هەڵبژاردنێك بەڕێوە بچێت ،كە هەموو حزبەكان دان بە دادپەروەرانەو ئازادبوونیدا بنێن. نیكاراگوا خالێكی وەرچەرخان بوو .لە پاییزی ساڵی 1990دا رێكخراوی نەتەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان هەنگاوێكی گرنگتری ه��ەڵ��گ��رت .س�����ەرەڕای ئ����ەوەی ئاشتیی جیهانی هیچ ه��ەڕەش��ەی��ەك��ی ئاشكرای لە سەر نەبوو ،ب��ەاڵم بۆ رەوان��دن��ەوەی ت��رس��ی خ��ەڵ��ك��ی ،ه��ای��ی��ت��ی ل��ە ئ��ەگ��ەری س��ەره��ەڵ��دان��ی ت��ون��دوت��ی��ژی ل��ە م���اوەی هەڵبژاردنەكانی كانوونی یەكەمی ساڵی 1990دا راوێژكارانی ب��واری ئاسایشی ب��ە رێ��ك��ردن ب��ۆ ئ��ەو واڵت���ە .رێكخراوی واڵت��ان��ی ئەمریكی ،ی��ەك��ەی پەرەپێدانی دیموكراسیی دامەزراند ،كە ئامانجەكەی
واڵم��دان��ەوەی خێرا ب��وو ب��ە داخ��وازی��ی واڵتانی ئەندام بۆ چاودێریكردن بە سەر هەڵبژاردنەكاندا .ساڵێك دواتر ،كۆمەڵەی گشتی لە راگەیەنراوی سانتیاگۆدا لە سەر ئ��ەوە رێك ك��ەوت ،كە دەستەبەجێو بە كۆمەڵ بەر بە هەر پچڕانو لەتبوونێكی دیموكراسی بگرێت. ل��ە ك��ان��وون��ی ی��ەك��ەم��ی س��اڵ��ی 1991دا، ك��ۆم��ەڵ��ەی گشتیی رێ��ك��خ��راوی ن��ەت��ەوە یەكگرتووەكان ،راگەیەنراویكی پەسند كرد .لەو راگەیەنراوەدا داوا لە سكرتێری گ��ش��ت��ی UNك���راب���وو ب���ە م��ەب��ەس��ت��ی رێكخستنی هەڵبژاردنەكان ناوەندێك بۆ هەماهەنگی ئەندامەكان پێك بهێنێت. 134كەس دەنگی (ئ��ەرێ)و 4كەسیش دەن��گ��ی (ن��ا)ی��ان ب��ە راگ��ەی��ەن��راوەك��ەدا. سكرتێری ك��اروب��اری سیاسی یەكەی ی��ارم��ەت��ی��دان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی دام��ەزران��د. یەكەیەك ،كە لە ساڵی یەكەمی تێكۆشانی خۆیدا ،وەاڵم��ی بیست ئەندامی دای��ەوە. هەنگاوێكی گرنگیتری رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ،وەئەستۆگرتنی ئەركی بەڕێوەبەریی هەڵبژاردنەكانی نیسانی ساڵی 1993ی كەمبۆدیا بوو ،كە پێویستی ب��ە ه��اوك��اری بیست ه���ەزار نوێنەری رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بوو. ه��اوك��اری��ی ن��ێ��وان روس��ی��او رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ،رێگای بۆ UN خۆش كرد لە هەموو شوێنەكانی جیهاندا رۆڵ���ی گ��رن��گ ل��ە داب��ی��ن��ك��ردن��ی ئاشتیو
129
چاودێریكردن بە سەر هەڵبژاردنەكاندا بگێڕێت .س���ەرەڕای ئ���ەوە ،ژمارەیەكی زۆر لە رێكخراوەكانی چاودێری بە سەر هەڵبژاردنەكاندا ،لە حاڵەتێكدا ،كە ئەگەر رۆژێك كێشەیەك لە نێوان پێنج ئەندامی ه��ەم��ی��ش��ەی��ی ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی��ی ئاسایشی رێ��ك��خ��راوی ن��ەت��ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��دا ب��ێ��ت��ە ئ�������اراوەو ب��ب��ێ��ت��ە ئ��اس��ت��ەن��گ لە ب��ەردەم هەوڵەكانی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ،ئەوان بتوانن قەرەبووی بكەنەوە .لە دەیەی 1990دا ،چاودێریی بە سەر هەڵبژاردنەكاندا بوو بە سیاسەتێكی رەوا لە ئاستی جیهانیدا .هەروەها بڕواننە پابەندیی سەنتیاگۆ ب��ە دیموكراسیو ژی��ان��دن��ەوەی سیستەمی نێودەوڵەتیی ئەمەریكیی ساڵی .1991 سیستمهکانی هەڵبژاردن بریتین لەو كۆمەڵە شێوازو میتۆدانەی ،كە هاوواڵتییان بۆ هەڵبژاردنی نوێنەرەكانی ێ وەردەگ��رن .لە كاتی خۆیان كەڵكیان ل هەڵبژاردنی ئەندامانی لێژنەیەكی چەند كەسێک ،وەك ئەندامانی پەرلەمان ،یان ئەنجومەنیی شار ،سیستمی هەڵبژاردن، چۆنییەتیی دابەشكردنی كورسییەكان بە پێی دەنگەكان دیاری دەك��ات .ئەگەر ه��ەڵ��ب��ژاردن ب��ە مەبەستی دیاریكردنی نوێنەرێك بێت ،وەك س��ەرهک كۆمار، ق��ائ��ی��م��ق��ام ،ی���ان ش������ارەوان ،سیستمی
هەڵبژاردن بە پێی دەنگەكان ،ناوی كەسی براوە رادەگەیەنێت. گەورەترین رەهەندەكانی سیستەمەكانی هەڵبژاردن بریتین لە :یاسای هەڵبژاردن (زۆرینەی رێژەیی ،شێوازە جیاوازەكانی نوێنەرایەتیی رێژەییو ...هتد) ،رووبەری ن����اوەن����دی دەن����گ����دان (ژم�������ارەی ئ��ەو ن��وێ��ن��ەران��ەی ،ك��ە ل��ە ه��ەر ن��اوەن��د ،یان گرووپێكی دەن��گ��دان هەڵدەبژێردرێن)و دیاریكردنی رێ��ژەی دەنگە پێویستەكان بۆ دەرچوون لە هەڵبژاردنەكان (النیكەمی ت حزبێك ئ���ەو دەن���گ���ان���ەی ،ك���ە دەب���ێ��� ت بۆ ئ��ەوەی بتوانێت وەدەستیان بێنێ ببێتە خاوەنی كورسی) .رەهەندەكانیتر بریتین لە چۆنیەتیی داڕشتنی کارتی دەن��گ��دان (ئ��ای��ا دەن��گ��دەران دەت��وان��ن لە خولێكی هەڵبژاردندا دەنگ بە دوو ،یان ێ چەند حزب بدهن؟) ،دابەشكردنی نابەج (ن��اوەن��دە نایەكسانەكان) ،گۆڕینی بە ئانقەستی رێكخستنی ناوەندەكان ،دابەزین بە لیستەیەك (هاوپەیمانەتیی حزبەكان)و ژمارەی لیژنەكانی هەڵبژاردن. ه��ەن��دێ��ك ل��ە رەه���ەن���دیت���ری پ��رۆس��ەی ب����ەڕێ����وەچ����وون����ی ه����ەڵ����ب����ژاردن ه��ی��چ پەیوەندییان بە گواستنەوەی دەنگەكان ب��ۆ كورسییەكانهوه نییه .ئ��ەو خااڵنە بەشێك نین لە سیستمی هەڵبژاردنەكان، ت ئاماژە بكەین بە مەرجەكانی كە دەكرێ دەنگدانو ناونووسكردن ،ئاسانكاریكردن ب��ۆ ئ����ەوەی دەن���گ���دەران دەس��ت��ی��ان بە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 130
سندووقەكانی دەنگدان رابگات ،دەنگی ئ��ەوان��ەی ،ك��ە ب��ەش��داری��ی��ان ن��ەك��ردووە، شێوازەكانی خۆپااڵوتن ،قەدەغەكردنی ب�����ەش�����داری�����ی ح���زب���ەالوەك���ی���ی���ەك���ان (بەرهەڵستكار) ،یاساكانی دابینكردنی پ�����ارەی م��ل��م�لان��ێ��ی��ەك��ان��ی ه���ەڵ���ب���ژاردن، م���ەرج���ەك���ان���ی وەرگ���رت���ن���ی پ��ۆس��تو دی��اری��ك��ردن��ی ك���ات ب��ۆ ب��ەڕێ��وەچ��وون��ی هەڵبژاردنەكان. سیستمەكانی هەڵبژاردن لەبەر دوو هۆكار ب��ۆ حكومەتی دیموكراتیی پەرلەمانی گرنگن .ی��ەك��ەم :رۆڵیكی گرنگیان هەیە لە رەچ��اوك��ردن��ی رێژەییبوونی ئاكامی هەڵبژاردنەكان ،سیستمی حزبی (بە تایبەت ژمارەی حزبەكانی ناو سیستەمی حزبی) پێكهێنانی شێوازە جۆراوجۆرەكانی كابینە (كابینەی تاك حزبی ،یان هاوپەیمانی)، بەرپرسیاربوونی حكومەتو پتەوبوونی حزبەكاندا .خاڵی دووەم :ئەوەیە ،كە لە چاو ئەو بوارو لقانەی دیكەی سیستمێكی دیموكراتی ،ناچەقبەستووترن .واتە ئەگەر ت تایبەتمەندیی دیموكراسییەكی بمانەوێ ت��ای��ب��ەت ب��گ��ۆڕی��ن ،ل��ەوان��ەی��ە گ��ۆڕی��ن��ی سیستەمی هەڵبژاردنەكان ،ساكارترینو كاریگەرترین ئامراز بێت. ل��ە ب��ن��ەڕەت��دا ،ژم����ارەی سیستەمەكانی ێ س���ن���وورن .ب����ەاڵم لە ه���ەڵ���ب���ژاردن ب��� كردەوەدا تەنیا لە هەندێك شێواز كەڵك وەرگ��ی��راوە .ل��ەم وت���ارەدا سەرەتا باس لە گرنگترین سیستەمەكانی هەڵبژاردن
دەكەین ،كە لە دیموكراسییەكاندا كەڵكیان ێ وەرگ��ی��راوەو پاشان كاریگەریی ئەو ل شێوازانە ــ بە چ��اكو بە خ��راپ ــ شی دەكەینەوە .لێكدانەوەی سیستەمەكانی هەڵبژاردن بە پێی رەهەندە جیاوازەكانیان لێك دەدەینەوەو لە یاسای هەڵبژاردنەوە ت هەر لە دەستپێدەكەین .هەڵبەت دەبێ سەرتادا ئاماژە بەوە بكەین ،ئەو رەهەندانە تا رادەیەك پەیوەندیی دووالیەنەیان هەیە. ئ��ەو یاسا ج��ی��اوازان��ەی سیستەمەكانی ێ وەردەگرن ،بریتین هەڵبژاردن كەڵكیان ل لە یاساكانی زۆرینەگەرا ،نوێنەرایەتیی ت لە رێ��ژەی��یو ن��ی��م��چ��ەڕێ��ژەی��ی .دەك��رێ�� یاساكانی زۆری��ن��ەگ��ەرا ب��ۆ هەڵبژادنی ن���وێ���ن���ەرێ���ك ،وەك س���ەرك���ۆم���ار ی��ان لیژنەیەكی چەندكەسی وەك پەرلەمان ك��ەڵ��ك وەرب���گ���ری���ن .ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی پەرلەمانڕەنگە ناوەندەكانی تاك ئەندام هەڵبژێر (كە هەندێك جار ناوەندەكانی تاك كورسی هەڵبژێر ،یان گرووپە تاك ێ دەڵێن)، كورسیە هەڵبژێرەكانیشی پ ی��ان ن��اوەن��دە ف��رەئ��ەن��دام هەڵبژێرەكان (فرەكورسی هەڵبژێر) لە خۆ بگرن .لە س��ەرەت��ادا ب��اس لە ساكارترین حاڵەت دەكەین .واتە هەڵبژاردنی سەرۆک كۆمار، یان نوێنەریپەرلەمان لە ناوەندێكی تاك ئەندام هەڵبژێردا.
131
یاسا باوەكانی زۆرینەگەرا ساكارترین یاسای شێوازی زۆرینەگەرا، یاسای زۆرایەتییە( .كە هەندێك جار پێی دەڵێن سەركەوتنی یەكەمین دەربازبوو، زۆرینەی رێژەیی یان زۆرینەی ساكار)، واتە پاڵێوراوێك هەڵبژاردنەكە دەباتەوە، كە زۆرترین رێژەی دەنگەكانی مسۆگەر كردوون .نموونەكانی ئەو حاڵەتە بریتین ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی س��ەرك��ۆم��اری لە ئایزاڵند ،فلیپین ،نیكاراگوا ،ڤەنزویالو ئەندامانی ئەنجومەنی خواروو (یان تەنیا ئەنجومەنگەلی ی��اس��ادان��ان لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ،بەریتانیا، كەنەداو هیند) .بە پێی یاسای زۆرینەی ێ مسۆگەركردنی ێ بە ب رێژەیی ،دەك��ر زۆری��ن��ەی دەنگەكان (ك��ە هێندێگ جار ێ ب��ۆ پ��ێ��داگ��رت��ن ،زۆری��ن��ەی رەه��اش��ی پ دەگ��وت��رێ��ت) ،ه��ەڵ��ب��ژاردن ببەیتەوە .بۆ ێ پاڵێوراو وێنە لە هەڵبژاردنێكدا ،كە س بە ریز %20 ،%30 ،%40ی دەنگەكانیان وەدەست هێنابێت ،پاڵێوراوێك ،كە %40ی دەنگەكانی وەدەستهێناوە ،هەڵبژاردنەكە دەباتەوە .لە راستیدا لە هەڵبژاردنێكدا ،كە ێ پاڵێوراو بەشدارییان كردووە ،یەكێك س لە پاڵێوراوەكان تەنیا بە مسۆگەركردنی كەمێك زی��ات��ر ل��ە ی��ەك ل��ە س��ەر سێی دەنگەكان ،هەڵبژاردن دەباتەوە .لەگەڵ زی��ات��رب��وون��ی ژم����ارەی پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان، النیكەمی ئ��ەو دەنگانەی ،كە رەنگە بۆ
سەركەوتن لە هەڵبژاردنێكدا بەس بن، دادەبەزێت. زۆرب�����ەی دی��م��وك��راس��ی��ی��ەك��ان ،ی��اس��ای ێ س���ەرك���ەوت���ن���ی پ���اڵ���ێ���وراوێ���ك ب���ە ب وەدەس��ت��ه��ێ��ن��ان��ی زۆری��ن��ەی دەن��گ��ەك��ان، ب��ەش��ت��ێ��ك��ی ه��ەڵ��ەو ن��اب��ەج��ێ دادەن���ێ���ن. رەخنەیەكی سەرەكی یاسای زۆرینەی رێژەیی ئەوەیە ،كە یەكێك لە بنەماكانی رژێ��م��ێ��ك��ی دی��م��وك��رات��ی ،ك���ە بریتییە لەحكومەتی زۆرینە ،دوای هەڵبژاردنی كەسێك ،كە كەمتر لە زۆرینەی دەنگەكانی وەدەس��ت��ه��ێ��ن��اوەو زۆری��ن��ەش��ی لەگەڵدا نەبووە ،پێشێل ك��راوە .رەخنەی دووەم ئەوەیە ،كە سەركەوتنی پاڵێوراوێك ،كە لە الیەن زۆرینەی دەنگدەرانەوە ،پشتیوانی ێ نەكرابێت ،بە تایبەت سەركۆمار ،یان ل شارەوان ،كە بۆ وێنە تەنیا لە الیەن ،%25 یان %35ی دەنگدەرانەوە هەڵبژێردرابێت، ت بە پێی بنەما دیموكراتیەكان ،ناتوانێ ب���ە س����ەر خ��ەڵ��ك��دا ح��ك��وم��ەت ب��ك��اتو دەسەاڵتەكەشی هیچ رەوایەتییەكی نییەو لە كردەوەشدا كێشەی لێ دەكەوێتەوە. گەرەنتیكردن ،یان زۆرتركردنی ئەگەری ئ������ەوەی ،ك���ە ك��ەس��ان��ی س���ەرك���ەوت���وو ت خ��اوەن��ی زۆری��ن��ەی دەن��گ��ەك��ان دەب��ێ�� بن ،نەك زۆرینەی رێژەیی ،بۆتە هۆی سەرهەڵدانی چەندین یاسای زۆرینەگەرا. ساكارترین یاسای زۆرینەگەرا ،كەڵك وەرگرتنە لە چەندین خولی هەڵبژاردنی پێویست ب��ۆ هەڵبژاردنی پاڵێوراوێك،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 132
بۆ ئ��ەوەی زۆری��ن��ەی رەه��ای دەنگەكان دەستەبەر بكات .بەناوبانگترین حاڵەتی دەنگدانی چ��ەن��دج��ارە ،هەڵبژاردنی پاپا لە الی��ەن (كۆمەڵەی كاردینال)ەكانە (بە زیادكردنی ئەو یاسایەی ،كە زۆرینەی ساكار واڵم��دەر نییەو هەڵبژاردنی پاپا پێویستی بە دوو لە سەر سێی دەنگەكان هەیە) .پەرلەمانەكانی كۆماری سێیەمو چ��وارەم��ی ف��ەڕەن��س��اش ب��ۆ هەڵبژاردنی سەركۆمار لە شێوازی دەنگدانی چەند جارە كەڵكیان وەرگرت .رەخنەی بنەڕەتی لەو شێوازە ئەوەیە ،كە رەنگە پێویستی ب��ە چەند قۆناغی ه��ەڵ��ب��ژاردن هەبێتو ئەو شێوازە لە هەڵبژاردنە گشتییەكاندا، كاریگەرییەكی ئەوتۆی نابێت. وا ب��اش��ت��رە چ��ارەن��ووس��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ە گشتییەكان لە دوو قۆناغدا ،بەڕێوە بچن، ت نەك چەند جار .بۆ ئەم حاڵەتە ،دەكرێ لە دوو یاسا كەڵك وەربگرین؛ یاسای تێكەاڵوی زۆرینە ــ زۆرینەی رێژەییو یاسای زۆرینە ــ خولی دووەم .لە حاڵەتی: یەكەم :سەركەوتن لە قۆناغی یەكەمدا پێویستی ب��ە وەدەستهێنانی زۆری��ن��ەی دەن��گ��ەك��ان��ە .ه���ەر ك��ات��ێ��ك ه��ی��چ ك���ام لە پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان ن��ەی��ان��ت��وان��ی زۆری��ن��ەی دەن���گ���ەك���ان وەدەس�����ت ب��ێ��ن��ن ،ق��ۆن��اغ��ی دووەمی هەڵبژاردنەكان بەڕێوە دەچێتو ئەو كەسە سەردەكەوێت ،كە زۆرترین رێ���ژەی دەن��گ��ەك��ان��ی وەدەس���ت هێنابێ. سیستەمی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی (ئەنجومەنی
نیشتمانیی فەڕەنسا) لەو شێوازە كەڵك وەردەگ��رێ��ت .ئ��ەو شێوازە پێویستی بە سەركەوتن بە هۆی زۆرینەی دەنگەكان ێ هۆكار ،ئەو كارە نییە ،بەاڵم لەبەر س ئەستەم دەكات .یەكەم ،ئەو دەنگدەرانەی ت دەنگەكانیان بەفیڕۆ ب��ڕوات، نایانەوێ لەوانەیە دەنگ بە پاڵێوراوە سەرەكییەكان بدهن. دووەم :ئ��ەو پ��اڵ��ێ��وراوان��ەی ل��ە قۆناغی ی��ەك��ەم��دا دەنگێكی زۆری����ان وەدەس���ت نەهێناوە ،رەن��گ��ە ل��ە قۆناغی دووەم���دا بە قازانجی پاڵێوراوەكانیتر پاشەكشە ب��ك��ەن .ل��ە ف��ەڕەن��س��ا زۆرج�����اران حزبە هاوپەیمانەكان لە ناوەندە جیاوازەكانی هەڵبژارندا بە شێوەی دوو الیەنە لە سەر خۆكشاندنەوە رێك دەكەون. سێیەم :گەیشتن ب��ە قۆناغی دووەم��ی هەڵبژاردنەكان ،رەنگەڕكابەرە الوازەكان لە گۆڕەپان وەدەرنێت .لە فەڕەنسا ،یاسای هەڵبژاردنەكان ،پاڵێوراوە الوازەكان (واتە ئەو پاڵێوراوانەی النیكەمی دەنگەكانیان، ك��ە ل��ە هەڵبژاردنەكانی ئ��ەم دوای��ی��ان��ەدا بریتییە لە %12ی دەنگدەران ،وەدەست نەهێنابێت) لە قۆناغی دووەم الدەدا. لە یاسای دوو دەنگەدا ،وات��ە زۆرینە ــ قۆناغی دووەم ،هەموو پاڵێوراوەكان جگە لە دوو پاڵێوراوی سەرەكی ،پاشەكشە دەك��ەن .واتە ئەگەر هیچ پاڵێوراوێك لە ت زۆرینەی قۆناغی یەكەمدا نەیتوانیبێ دەن���گ���ەك���ان وەدەس�������ت ب��ه��ێ��ن��ێ��ت ،بۆ
133
دیاریكردنی ئ��ەوەی كام پاڵێوراوە لەو دوو پاڵێوراوە ،كە لە قۆناغی یەكەمدا زۆرت��ری��ن دەنگەكانیان وەدەستهێناوە، سەردەكەوێت ،قۆناغی دووەم بەڕێوە دەچێت .یاسای زۆرینە ــ قۆناغی دووەم، باشترین شێوازی یاسایی زۆرینەگەراە، چ��ون��ك��ە دەس��ت��ەب��ەرك��ردن��ی زۆرت��ری��ن دەن��گ��ەك��ان ب��ۆ ك��ەس��ی ب���راوە مسۆگەر دەكات .نموونەكانی ئەو شێوازە بریتین لە هەڵبژاردنی سەركۆماری لە نەمسا، ب���ەرازی���ل ،پ��ورت��وگ��اڵ ،پ��ی��رۆ ،ك��ۆم��اری پێنجەمی فەڕەنسا ،كە لە ساڵی 1958دا دامەزرا ،شیلی ،فینلەندا لە ساڵی 1994و پۆڵۆنیا .شێوازێكی ج��ی��اواز ،كە لەگەڵ مەرجی پێویستی وەدەستهێنانی زۆرینەی دەن��گ��ەك��ان��دا ج���ی���اوازی ه��ەی��ە ،ی��اس��ای هەڵبژاردنی سەركۆمارە لە كۆستاریكا. لە هەڵبژاردنەكانی كۆستاریكادا ،ئەگەر ت پاڵێوراوێك لە قۆناغی یەكەمدا بتوانێ %40ی دەنگەكان مسۆگەر بكات ،سەر دەكەوێت .قۆناغی دووەم كاتێك بەڕێوە ت ئەو دەچێت ،كە هیچ پاڵێوراوێك نەتوانێ رێژە كەمە دەستەبەر بكات. یەكێك لە رەخنەكانییاسای زۆری��ن��ە ــ قۆناغی دووەم ،بە تایبەت لەو حاڵەتانەی رادەی پشتیوانیی لە پاڵێوراوەكان زۆر لە یەكتر نزێكە (بۆوێنە پێنج پاڵێوراو ك��ە ه��ەر ك��ام��ی��ان %20ی دەنگەكانیان لە قۆناغی یەكەمدا وەدەس��ت هێنابێ)، ئ���ەوەی���ە ك���ە ب���ەرت���ەس���ك ك���ردن���ەوەی
هەڵبژاردن بە دوو پاڵێوراوی سەرەكی تا رادەیەك بە هۆی رێكەوتەو رەنگە ئەو پاڵێوراوانە سەركەوتنایە ،كە ژم��ارەی زۆر ل��ە دەن���گ���دەران ب��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی دووەم�����ی خ��ۆی��ان دان����اب����وون ،ك��ەوات��ە لێرەدا مافی دەنگدەران ،پێشێل دەكرێت. رێ��گ��اچ��ارەی روونو ئ��اش��ك��را ب��ۆ ئەو كێشە ئ��ەوەی��ە لە قۆناغێكدا تەنیا یەك پ��اڵ��ێ��وراو الدرێ���تو ئ��ەگ��ەر پێویستیش بوو هەڵبژاردن لە قۆناغێكیتردا بەڕێوە بچێت ،كە رەنگە بگاتە پێنج قۆناغیش. زەقترین نموونەی ئەو حاڵەتە ،شێوازێكە كە كۆمیتەی ئۆڵەمپی بۆ هەڵبژاردنی خانەخوێی یارییەكانی ئۆڵەمپی كەڵكی ێ وەردەگ��رێ��ت .ئ��ەو ش��ێ��وازەش وەك ل شێوازی دەنگدانی چەندجارە ،كە پێشتر ب��اس��م��ان ك����رد ،ب��ە ك��ەڵ��ك��ی ه��ەڵ��ب��ژادن��ە گشتییەكان نایەت. بەاڵم ئەگەر هاتو لە دەنگی ئەڵتەرناتیڤ ێ دوای قۆناغێكی كەڵك وەرگیرا ،دەكر دەنگدان ،بگەینە دەرئەنجامێكی هاوشێوە. ێ لەو سیستەمەدا داوا لە دەنگدەران دەكر كە بەڕیز ناوی پاڵێوراوەكان بنووسن. لە قۆناغی یەكەمی ژماردنی دەنگەكاندا، تەنیا ك��ەس��ان��ی ی��ەك��ەم��ی نێو لیستەكە لەبەرچاو دەگیرێن .ئەگەر پاڵێوراوێك لە سەرەوەی خشتەی ریزبەندی دەنگدەراندا بێ ،ئەو كەسە وەك براوەی هەڵبژاردن رادەگەیەنرێت ،بەاڵم ئەگەر هاتو كەسێك بە یەكەم كەس دان��ەن��را ،لەو حاڵەتەدا،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 134
ن���اوی ئ��اخ��ر ك���ەس رەش دەك���ەن���ەوەو ئەمجارە ئەو كەسە لەبەرچاو دەگرن ،كە لە لیستی ریزبەندی دەنگدەراندا ،دووەم ك��ەس ب���ووە .ئ��ەو ژم��اردن��ە ت��ا گەیشتن بەو كەسەی زۆرترین دەنگی پێدراوە، دووپ���ات دەب��ێ��ت��ەوە .ن��م��وون��ەی حاڵەتی ئەلتەرناتیڤ ،ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی نوێنەرانی پەرلەمانی ئوستڕالیایە .لە هەڵبژادنەكانی سەركۆماری لە ئایرلەنداو سریالنكاش، لەو شێوازە كەڵك وەرگیراوە. ب���ە ن��م��وون��ەی��ەك ح��اڵ��ەت��ی دەن��گ��دان��ی ئ��ەڵ��ت��ەرن��ات��ی��ڤ ش��ی دەك��ەی��ن��ەوە :چ��وار پ��اڵ��ێ��وراوی ،D،C،B،Aكە بە ریز ،%40 %10 ،%20 ،%30ی دەنگەكانیان وەدەست ه��ێ��ن��اوە D .الدەدرێ�������تو دەن��گ��ەك��ان��ی ناوبراو دەدرێ��ن بە پاڵێواروی دووەم. وای دادەن��ێ��ی��ن ،ك��ە ن��ی��وەی دەن��گ��ەك��ان بۆ پاڵێوراوی Bو نیوەكەی تریش بۆ پاڵێوراوی Cبن .لەم قۆناغەدا ،ژمارەی دەنگەكانی C،B،Aبەڕیز بریتین لە ،%40 %35و .%25لەم قۆناغەدا Cالدەدرێت. ئێستا وای دادەن��ێ��ی��ن ل��ە %20ی ئ��ەو دەنگانەی كە Cلە ریزی یەكەم دانراوە، Bلە ریزی دووەمدایە ،بەاڵم لە %5ی ئەو دەنگانەی كە لە Dی��ەوە دەگوازرێنەوە بۆ C، Aلە ریزی سێیەمدا نووسراوە. ك��ەوات��ە ئێستا پ��اڵ��ێ��وراوی %45 ،Aی دەنگەكان (%40ی ج��اری یەكەم لەگەڵ %5ی ،كە لە Dیەوە گوازراوەتەوە بۆ Cو پاشانیش گوازراوەتەوە بۆ Aو پاڵێوراوی
Bیش %55ی دەنگەكانیان %30ی جاری یەكەم لەگەڵ %5ی كە لە Dی��ەوە بۆی گ��وازراوەت��ەوەو لەگەڵ %20ی��ش ،كە لە Cی��ەوە پێگەیشتووە وەدەس��ت هێناوە، كەواتە براوەی هەڵبژاردن ،پاڵێوراوی B یە. فۆڕمۆلە ناباوەكانی زۆرینەگەرا لە نێو هەموو یاسایە زۆرینەگەراكاندا، زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��یو زۆری��ن��ەی قۆناغی دووەم ل��ە ه��ەم��ووی��ان زی��ات��ر كەڵكیان ێ وەردەگ��ی��ردرێ .دوو یاسایتر ،كە ل ێ وەردەگیردرێت ،لە یاسای كەڵكیان ل نائاسایی زۆری��ن��ە ــ زۆری��ن��ەی رێژەیی ف��ەڕەن��س��ا دەچ����ن .ئ���ەو دوو ش��ێ��وازە بریتین ل��ە ت��ێ��ك��ەڵ��ك��ردن��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی ل��ەگ��ەڵ هەڵبژاردنە سەرەتاییە راستەوخۆكان لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاو سیستەمی دوو دەنگەی هاوكات لە ئوڕۆگوای. نموونەی ئاسایی هەڵبژاردنی (كۆنگرێس) ی ئەمەریكا بریتییە لە بەشداریی چەندین پاڵێوراو لە هەڵبژاردنە سەرەتاییەكاندا. لەو هەڵبژاردنانەدا ،پاڵێوراوی حزبەكان ب��ە ش��ێ��وەی زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی دی��اری دەك��رێ��ن ،ب��ەاڵم پ��اڵ��ێ��وراوی دوو حزبە سەرەكییەكەی ئەو واڵت��ە لە هەڵبژادنە گشتییەكاندا ،هەموو پاڵێوراوەكانیتر دەخەنە ژێر كاریگەریی خۆیانەوە .یاسای
135
ویالیەتە یەكگرتووەكانیش ،وەك یاسای زۆرینە ــ زۆری��ن��ەی رێژەیی فەڕەنسا، سیستمێكی دوو قۆناغەیە كە دەبێتە هۆی ئەوەی ،نە بە دڵنیایی یەكجاری ،بەڵكو بە ئەگەری زۆرەوە ،پاڵێوراوی سەركەوتوو ت بە خاوەنی زۆری��ن��ەی دەنگەكان. ببێ یاسای زۆرینەی رێژەیی لە هەڵبژاردنە گشتییەكاندا ،سیستەمی دوو حزبی بەهێز دەك���اتو سیستمی هەڵبژاردنی سەرەتایی وا دەك��ات كەسانی ن��اڕازی، بە جێگەی ئ��ەوەی حزبێكی سێیەم پێك بێنن بان پاڵ بدەنە حزبێكی سێیەم ،لە هەڵبژاردنی سەرەتایی ئەو دوو حزبەدا بەشداری بكەن .لە دەنگدانی كۆتاییدا، ت��ەن��ی��ا دوو پ��اڵ��ێ��وراوی س��ەرەك��ی��ی لە ئ��ارادانو پاڵێوارەكانی تر ،كێبەركێیەكی ئەوتۆ ناكەن ،بۆیە ئەگەری ئەوە زۆرە یەكێك لە پاڵێوراوەكانی ئەو دوو حزبە زۆری��ن��ەی رەه���ای دەن��گ��ەك��ان مسۆگەر بكات. لەو هەڵبژاردنانەی لە سەر بنەمای دوو دەن��گ��ەی ه��اوك��ات��ن ،پ��اڵ��ێ��وراوی هەموو ێ دەكەن كە هەر حزبەكان پێكەوە كێبەرك حزبێك دوو یان چەند پاڵێوراوی هەیە. دەن��گ��دەران تەنیا دەن��گ بە پاڵێوراوێك دەدەن .ئ��ەو دەن��گ��ە ه��اوك��ات نیشانەی دەن��گ��دان��ە ب��ە ح��زب��ی ئ���ەو پ��اڵ��ێ��وراوە. پ��اڵ��ێ��وراوی س��ەرك��ەوت��وو ،پ��اڵ��ێ��وراوی یەكێك لە حزبە سەركەتووەكانە ،واتە حزبێك ،ك��ە س��ەرج��ەم پاڵێوراوەكانی،
زۆرت��ری��ن دەنگیان وەدەستهێناوەو لە پاڵێوراوی حزبەكەی خۆی ،زیاتر دەنگی هێناوەتەوە .كەواتە رەنگەن پاڵێوراوی ێ كە بۆخۆی سەركەوتوو كەسێك نەب زۆرترین دەنگەكانی مسۆگەر كردبن. ت ئەو شێوازە بە نموونەیەك شی دەكرێ بكەینەوە :ئەگەر هاتو پاڵێوراوەكانی Aو Bحزبی یەكەم %30و %25ی دەنگەكانو پاڵێوراوەكانی Cو Dحزبی دووەم %55و %10ی دەنگەكانیان مسۆگەر كردبێ، حزبی ی��ەك��ەم هەڵبژاردنەكاندەباتەوە، چونكە %55ی دەنگەكانی هێناوەتەوە. پاڵێوراوی Aلە ناو پاڵێوراوەكانی ئەو حزبەدا ،زۆرترین دەنگی وەدەستهێناوەو ێ ئ��ەوەم��ان پ��اڵ��ێ��وراوی ب���راوەی���ە .دەب��� ێ كە لەو حاڵەتەدا ،پاڵێوراوی C لەبیرب زۆرترین دەنگی هێناوەتەوە ،پاڵێوراوی Aی سەردەكەوێت. شێوازی دوو دەنگەی هاوكات ،شێوازێكی سیستەمی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��ەرەت��ای��ی لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادایە، ك���ە ه���ەڵ���ب���ژاردن ل���ە دوو ق��ۆن��اغ��ەوە دەبێتە ی��ەك قۆناغو دەن��گ��دەرەك��ان ئەو دەرفەتەیان نییە لە نێوان دوو قۆناغەكەدا حزبەكەی خۆیان بگۆڕن .ئەو یاسایە لە هەڵبژاردنەكانی سەركۆماری ئورۆگۆاو ێ هەندێك جار لە هێندوراسیش كەڵكی ل وەرگیراوە. پ��ێ��وی��س��ت��ە ئ����ام����اژە ب���ە دوو ی��اس��ای زۆرینەگەرایتر بكەین ،كە كەمتر برەویان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 136
ه���ەب���ووە .ئ���ەو دوو ی��اس��ای��ە ل��ە الی��ەن هەمووانەوە دانیان پێدانراوەو شارەزایانی سیستەمەكانی هەڵبژاردن پێشنیار دەكەن ێ وەربگیردرێ .دەنگدانی كە كەڵكیان ل پشتگیریو شێوازی (كۆندۆرسە). دەنگدانی پشتگیری بەرهەمی هەوڵەكانی توێژەری زانستە سیاسییەكان ،ستیڤێن ج .برامسەو زاراوەیەكی بچووكی یاسای زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی��ە ،وات���ە دەن��گ��دەران دەتوانن بە جێگەی پاڵێواری دڵخوازی خۆیان ،دەنگ بدەن بە یەك ،دوو ،سێ، یان چوار پاڵێوراو( .دەنگدان بە هەر پێنج پاڵێوراوەكە هیچ جیاوازییەكی نییە لەگەڵ دەن��گ ن��ەدان��دا) .ئەگەر ژمارەیەكی زۆر لە دەنگدەران لە هەلی دەنگدان بە دوو پاڵێوراو یان زیاتر كەڵك وەرگرن ،براوە رەنگە ببێتە خاوەنی زۆرینەی دەنگەكان، تەنانەت ئەگەر ژمارەی پاڵێوراوەكانیش زۆر بن. زۆربەی كۆمەڵە تایبەتەكان لە دەنگدانی پ��ش��ت��گ��ی��ری ك��ەڵ��ك وەردەگ�������رن ،ب��ەاڵم تا ئێستا ئ��ەو میتۆدە نەبووەتە باوبۆ هەڵبژاردنی كاربەدەستانی حكومەت. ب���ەاڵم ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی پەرلەمانی س��اڵ��ی 1990ل��ە ئ��ۆك��ران��ی��ا ،ب��ی�لاڕوسو روسیا ،یاسای هەڵبژاردن (كە پاشماوەی یەكیەتیی سۆڤیەت بوو) ،بەو شێوازە بوو كە داوایان لە دەنگدەران دەكرد ناوی ئەو پاڵێوراوانە بسڕنەوە ،كە بە دڵیان نین. میتۆدی پشتگیری ن��ەك��ردن ل��ە ب��واری
عەقاڵنییەوە ،یەكسانە لەگەڵ دەنگدانی پشتگیری ك���ردن .خاڵی ج��ی��اك��ەرەوەی ئەو هەڵبژاردنە ئەوەیە ،كە یاسای زیادە داڕێ��ژراب��وون كە بەپێی ئ��ەو یاسایانە، ێ زۆرینەی رەهای دەنگەكان براوە دەب وەدەست بێنێتو ژمارەی دەنگدەرانیش دەب��ا گەیشتبایە رێ��ژەی %50ی هەموو ئ��ەوان��ەی دەت��وان��ن ل��ە هەڵبژاردنەكاندا بەشداری بكەن .لە هەمان حاڵدا ئەگەر ێ هاتو یەكێك لەو دوو مەرجانە جێبەج نەكرابایەن ،دەباجارێكی تر هەڵبژاردن بەڕێوە چووبایەوە. شێوازی كۆندۆرسە بەرهەمی هەوڵەكانی ماركی دۆكۆندۆرسە ،زان��ای ماتماتیكی فەڕەنسایە لە سەدەی هەژدەیەمدا .لەو شێوازەدا ،ملمالنێی چەند پاڵێوراو بەسەر ركابەری دوو پاڵێوراودا دابەش دەبێ .لەو شێوازەدا داوا لە دەنگدەران دەكەن كە لە جووتەكانی بەشداریی هەڵبژاردنەكان، جووتێك هەڵبژێرن .بۆ وێنە ئەگەر هاتو ێ پاڵێوراوی C، B، Aلە ئ��اراداب��ن، س داوا لە دەنگدەران بكەن ،كە لە نێوان A و B، Aو C، Bو Cیەكیان هەڵبژێرن. ل��ە ش��ێ��وازی ك��ۆن��دۆرس��ەدا ئ��ەو كەسە هەڵبژاردنەكان دەباتەوە كە ئەوانەی تر لەو ملمالنێ دوو كەسیەدا ،ببەزێنێت. بۆ وێنە ئەگەر زۆرینەی دەنگدەران A ب��ە س��ەر Bو ب��ەس��ەر Cی��دا زاڵ بكەن، پ���اڵ���ێ���وراوی Aی دەی���ب���ات���ەوە .ئ���ەوەی ش���ێ���وازی ك��ۆن��دۆرس��ە ب��ە وردت���ری���نو
137
دادپ��ەروەران��ەت��ری��ن یاسای زۆرینەگەرا دادەن����رێ����ت ،وەك چ���ۆن پ��س��پ��ۆڕەك��ان ێ دەك����ەن ،ئ��ەو ب��ە گ��ەرم��ی داك��ۆك��ی ل�� یاسایەیكردووە بە بنەمای ب��ەراوردی ه��ەم��وو ی��اس��اك��ان��یت��ر .وات����ە ل��ە كاتی هەڵسەنگاندنی شێوازەكانی تردا ،ئەو خاڵە لەبەرچاو دەگ��رن ،كە ئایا مەرجەكانی كۆندۆرسە لە بەرچاو بگرن ،یان نا؟ ئایا هەر ئەو كەسە براوەی هەڵبژاردنەكانە ،كە لە شێوازی كۆندۆرسەدا ،سەردەكەوێت. بۆیە زۆر سەیرە كە لە خودی شێوازی كۆندۆرسە كەڵك وەرناگیردرێت. شێوازی كۆندۆرسە كۆمەڵێك رەخنەی ل���ەس���ەرن .گ��رن��گ��ت��ری��ن رەخ��ن��ە ئ��ەوەی��ە ك��ە بەپێی ئ��ەو ی��اس��ای��ە ،ل��ەوان��ەی��ە هیچ پاڵێوراوێك سەرنەكەوێ .بە نموونەیەك ئەو حاڵەتە شی دەكەینەوە .وای دادەنێین ێ پاڵێوراومان هەیە. ێ دەنگدەرو س كە س دەن���گ���دەری ی��ەك��ەم ب��ەڕی��ز Aو Bو C ێ (واتە Aبەسەر Bو Bیش هەڵدەبژێر بە س��ەر Cو Aی��ش بە س��ەر Cدا ،زاڵ دەك��ا) .دەنگدەری دووەم بەڕیز Bو C و Aهەڵدەبژێرێتو دەنگدەری سێیەمیش بەڕیز Cو Aو Bهەڵدەبژێرێت .سەرجەم ێ دەنگدەرەكە Aبە سەر B، Bبە سەر س Cو Cیش بەسەر Aدا زاڵ دەكەن لە هەر حاڵەتێكدا بە زۆرینەی 2لە بەرامبەر 1دا. بەاڵم ئەو جۆرە زۆرینە قۆناغ بە قۆناغە بە كەمی روو دەدەن و ئەگەر رووش بدەن ئەو كێشەیە بە یاسایەكی تەواوكەر
وەك دەن��گ��ی ئەڵتەرناتیڤ چ��ارەس��ەر دەبێت ،بەاڵم كێشەكە لە رواڵەتدا ئەوەیە، كە شێوازی كۆندۆرسە چ بۆ دەنگدەرانو چ بۆ ئەوانەی دەنگەكان دەبژێرن ،شتێكی ئاڵۆزە .كاتێك كە لە هەڵبژاردنێكدا تەنیا ێ جووت ێ پاڵێوراو لە ئارادان ،تەنیا س س پاڵێوراو لە ئ���ارادان ،ب��ڕی��اردان ئەستەم ن��ی��ی��ە .ب���ەاڵم ك��ات��ێ��ك ه��ەش��ت پ��اڵ��ێ��وراو ت 28جووت پێكەوەڕكابەری دەكەن ،دەبێ پێكەوە بەراورد بكەین .هەڵبەت دەنگدەران ناچار نین كەسی دڵخوازی خۆیان لە نێو ئەو هەموو جووتانەدا هەڵبژێرن .تەنیا پێویستە بە ری��ز پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان دی��اری بكەن .بەم شێوەیە هەموو جووتەكان بە ێ دەنگەكان بە ریز دەردەك���ەون .دەك��ر كۆمپیوتەریش بژمێرین. ت��ا ئێستا ت��ەن��ی��ا ی��اس��ا ج��ی��اوازەك��ان��ی زۆرینەگەرامان سەبارەت بە هەڵبژاردنی ی���ەك ك���ارب���ەدەس���تو ت��اك��ە ن��وێ��ن��ەرێ��ك ش��ی��ك��ردووەت��ەوە .لە كاتی هەڵبژاردنی نوێنەرانی پەرلەماندا بە شێوازەكانی زۆرینەگەرا ،حزبە گەورەكان پشكێكی ێ دەب��ڕێ .ئ��ەوەش بۆ ئەوە زیاتریان پ دەگەڕێتەوە ،كە لە هەر ناوەندێكی تاك ئەندامدا ،ئەگەری ئەوە كەمە پاڵێوراوی حزبە بچووكەكان سەركەون .لە ئاكامدا هەڵبژاردنەكانی زۆرینەگەرا ،دەبنە هۆی السەنگیی لە نێوان دەنگە دراوەك���انو كورسیە وەرگیراوەكاندا ،چونكە حزبە سەرەكییەكان زیاتر ئەو دوو حزبەی كە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 138
لە حزبەكانیتر گەورەترن ،دەبنە خاوەنی نوێنەری زی��ادەو حزبە بچووكەكانیش، تووشی كەمیی نوێنەر دەبن (جگە لەو ح��اڵ��ەت��ان��ەی ،ك��ە ح��زب��ە ب��چ��ووك��ەك��ان لە ناوەندێكدا ،دەنگێكی زۆریان هێنابێتەوە). ه���ەڵ���ب���ژاردن���ی پ��ەرل��ەم��ان��ی ب��ەری��ت��ان��ی��ا وێنەیەكی زەق���ی ئ��ەو ش��ێ��وازەی��ە .لەو چ��وار هەڵبژاردنانەی لە نێوان سااڵنی 1979و 1992دا بەڕێوە چ��وون( ،حزبی پ����ارێ����زگ����اران) ب���ە ش���ێ���وەی ن��ێ��ون��ج��ی %42/6ی دەنگەكانی مسۆگەر كردوون، ب��ەاڵم %56ی كورسییەكانی پەرلەمانی وەدەس����ت ه��ێ��ن��اون( .ح��زب��ی ك��رێ��ك��ار)، %42/6ی دەنگەكانی دەستەبەر كردوونو %37/8ی ك��ورس��ی��ی��ەك��ان��ی پ��ەرل��ەم��ان��ی داگیر ك��ردوون .سێیەمین حزب (لیبراڵ دیموكراتەكان) %19/9ی دەنگەكانیان دەستەبەر كردوون ،بەاڵم تەنیا %2/9ی كورسیەكانیان داگیر ك���ردوون .حزبە ئێتنییەكان (لە سكۆتلەندا ،ڤیڵزو ئیرلەندای ب��اك��وور) سەرجەم %4/2ی دەنگەكانو %3/2ی كورسیەكانیان داگیر ك��ردوون. گەورەترین حزب زیاتر لە پشكی خۆی ێ بڕاو حزبی سێیەمیش زۆرترین زیانی پ ێ كەوت. و ل���ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی س��اڵ��ی 1993ی (ئەنجومەنی نیشتمانیی فەڕەنسا) ،دوو حزبی گ��ەورەو هاوپەیمانی كۆنەپارێز، س���ەرەڕای دەس��ت��ەب��ەرك��ردن��ی %39/5ی دەن��گ��ەك��ان��ی ق��ۆن��اغ��ی ی��ەك��ەم%79/7 ،ی
كورسیەكانیان داگیر كرد .ئەو ئەگەرەش لە ئارادایە ،كە بۆ وێنە بڕیتانیا لە ساڵی 1951و ن��ی��وزل��ەن��دا ل��ە س��ااڵن��ی 1978و 1981دووەمین حزبی گەورە لە بواری رێژەی دەنگەكان سەرەڕای جیاوازییەكی زۆر ك���ەم ،ل��ە ه��ەن��دێ��ك ن��اوەن��دو ل��ە ــ ئاكامیشدا بە وەدەستهێنانی زۆرینەی كورسییەكانو هەڵبژاردن ــ سەركەوێت. نوێنەرایەتیی رێژەیی ه��ۆك��اری س��ەرەك��ی��ی ئ���ەوەی زۆرب���ەی واڵتان لە شێوازی نوێنەرایەتیی رێژەیی كەڵك وەردەگ����رن ،وەك چ��ۆن خ��ودی ێ چەمكەكە دەریدەخا ،ئەوەیە كە دەیانەو ل��ە نەگونجانی زات��ی��ی سیستەمەكانی زۆرینەگەرا خۆببوێرنو بگەنە ئاستێكی ب�����ەرزی ن���ێ���وان دەن���گ���ە دراوەك�������انو كورسیە داگیركراوەكان .لە ك��ردەوەدا، سیستەمەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی بە كەمی دەت��وان��ن بە ت��ەواوەت��ی گونجانی دەنگەكان رەچاو بكەن. نوێنەرایەتیی رێژەیی لیستیو تاكدەنگی شایانی گوازتنەوە دوو شێوازی سەرەكیی نوێنەرایەتیی رێژەیین .لە سیستمەكانی نوێنەرایەتیی لیستیدا ،دەنگدەران دەنگ دەدەن ب��ە لیستی ح��زب��ەك��انو هەندێك جاریش دەت��وان��ن پاڵێوراوی دڵخوازی خۆیان لە نێو لیستەكەدا بخەنە پێشەوە، لە حاڵێكدا لە سیستمەكانی تاكدەنگی
139
شایانی گواستنەوەدا ،دەنگدەران دەنگە دڵ��خ��وازان��ەك��ان��ی خ��ۆی��ان ب��ە پ��اڵ��ێ��وراوە س��ەرب��ەخ��ۆك��ان ب��ەپ��ێ��ی��ڕێ��زب��ەن��دی وەك دەنگدانی ئەڵتەرناتیڤ دی��اری دەك��ەن. سیستمەكانی نوێنەرایەتیی لیستە ،لە گواستنەوەی دەنگ بۆ كورسی ،لە چەند یاسای جیاواز كەڵك وەردەگرن .جیاوازی سەرەكیی دەرئەنجامەكانی شێوازەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی ،ئاستی گونجانە: وات��ە زۆرب���ەی یاساكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی ،تا رادەیەكی كەم لە بەرژەوەندی حزبە گەورەترەكاندان ،بەاڵم هەندێك لەو سیستەمانە لە نێوان حزبە گەورەكانو حزبە بچووكەكاندا ،یەكسانی پێك دێنن. ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ���ژەی���ی ل���ە س���ەدەی ن��ۆزدەی��ەم��دا س���ەری ه��ەڵ��دا .زۆرب���ەی دی��م��وك��راس��ی��ی��ەك��ان��ی ئ���ەوروپ���ا ،ك��ە لە سیستەمەكانی زۆری��ن��ەگ��ەرا كەڵكیان وەردەگ�����رت ،ل��ە كۆتاییەكانی س��ەدەی ن��ۆزدەی��ەم ی��ان چەند دەی��ەی سەرەتای س�����ەدەی ب��ی��س��ت��ەم��دا ،ل���ە سیستەمی ن���وێ���ن���ەرای���ەت���ی���ی رێ����ژەی����ی ك��ەڵ��ك��ی��ان وەردەگ���رت .بڕیتانیاو فەڕەنسا حاڵەتە زۆر دەگمەنەكانن .ئەو سیستەمە بووەتە ب��اوت��ری��ن س��ی��س��ت��ەم��ی ه���ەڵ���ب���ژاردن بۆ هەڵبژاردنی نوێنەرانی پەرلەمان .بۆ وێنە ێ دیموكراسی لە مێژینە لە نێو بیستو س ێ هیچ قۆرتتێكەوتنێك لە ـ واتە ئەوانەی ب ساڵی 1950ەوە دیموكراتی بوون پازدە دیموكراسی دێرینی ئەوروپای رۆژئاوا
لەگەڵ ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، ك���ەن���ەدا ،ه��ی��ن��د ،ژاپ�����ۆن ،ئ��ۆس��ت��ورال��ی��ا، ئیسرائیلو ك��ۆس��ت��اری��ك��اـ پ���ازدە واڵت زیاتر لە نوێنەرایەتیی رێژەیی ،واڵتێك لە نوێنەرایەتیی نیمچەڕێژەیی ژاپ��ۆنو تەنیا ح���ەوت واڵت ل��ە سیستەمەكانی زۆرینەگەرا كەڵكیان وەرگرتووە. سیستەمی زۆری���ن���ەگ���ەرا ،ب��ە تایبەت زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی ،زی��ات��ر ل��ە واڵت��ان��ی ئینگلیزی زمانو ئەو واڵتانەی سەردەمێك كۆڵۆنی بەریتانیا بوون ،باو بوون .جگە لەوەش ئەو واڵتانەی كە سەر بە بیستو ێ دیموكراسییە لەمێژینەكانن (ویالیەتە س یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ،كەنەدا ،هیند، ئوستۆرالیا ،نیوزلەنداو خودی بەریتانیا، واڵت��ان��ی مالیزیا ،جامائیكا ،ترینیدادو ت��ۆب��اگ��ۆو دیموكراسییە بچووكەكانی ن��اوچ��ەی��ڕۆژه��ەاڵت��ی ك���اری���ب ،ن��م��وون��ە س��ەرك��ەوت��ووەك��ان��ی بەكارهێنانی ئەو شێوازەن. یاساگەلی نوێنەرایەتیی رێژەییش هەر تایبەتن ب��ەو واڵت��ان��ەی��ك��ە ل��ە ش��ێ��وازی زۆری���ن���ەگ���ەرا ك��ەڵ��ك��ی��ان وەرگ���رت���ووە. ئ��ەو واڵت��ان��ەی ك��ە ل��ە ژێ��ر كاریگەریی پاشماوەی كولتووری بەریتانیادابوونو ل��ە سیستمی ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��ی ك��ەڵ��ك��ی��ان وەرگ����رت����ووە ،ل���ە ش��ێ��وازی ناعەقاڵنەتری نوێنەرایەتیی رێ��ژەی��ی، وات��ە لە تاكدەنگی شایانی گواستنەوە، كەڵكیان وەرگرتووە .تاكدەنگی شایانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 140
گواستنەوە لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان لە ماڵتا ،ئیرلەندا و لە هەڵبژاردنی سەنای ئوستوراڵیا ،لە هەڵبژاردنەكانی ئیرلەندای باكوورو لە هەندێك هەڵبژاردنی لۆكاڵی یویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا ێ وەردەگ��ی��رێ��ت .چەند واڵت��ی كەڵكی ل�� دەگمەنیش ل��ە ش��ێ��وازی نوێنەرایەتیی رێ���ژەی���ی ل��ی��س��ت��ی ك���ەڵ���ك وەردەگ������رن كەبریتین لە گویان ،زیمبابۆیو نیوزلەندا دوای راپ��رس��ی ساڵی 1993سەبارەت ب��ە سیستەمی ه��ەڵ��ب��ژاردنو ئەفریقای باشوور (لە ساڵی 1994ەوە) .لە هەموو ئەو واڵتانەیتریشدا ،كە لە نوێنەرایەتیی رێژەیی كەڵكیان وەرگ��رت��ووە ،شێوازی لیستە هەمیشە شێوازێكی باو بووە. یاسای نیمچەڕێژەیی لە چ��او شێوازی تاكدەنگی شایانی گ��واس��ت��ن��ەوە كەمتر ێ وەرگ����ی����راوە .ل��ە ئاستی ك��ەڵ��ك��ی��ان ل�� نیشتمانیدا ،نموونەی سەرەكیی كەڵك وەرگ��رت��ن��ل��ەو ش��ێ��وازە ،واڵت���ی ژاپ��ۆن��ە. ژاپۆن لە نێوان سااڵنی 1947و 1993دا، ل��ە ش��ێ��وازی تاكدەنگینە گ����وازراوە بۆ ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی پ���ەرل���ەم���ان كەڵكی وەرگرت .یاسای تاكدەنگدانی نەگوازراوە ئ��ەو مافە ب��ە ه��ەر دەن��گ��دەرێ��ك دەدا لە ناوەندە فرەئەندام هەڵبژێرەكاندا ،كە لە ێ تا پێنج ئەندام) یەك ژاپۆن دەگاتە س دەنگ بدەنو هەر پاڵێوراوێك كە زۆرترین دەن��گ��ی وەدەس���ت هێنا ،س��ەردەك��ەوێ. حزبە بچووكەكان لەم شێوازەدا دەتوانن
نوێنەری زیاتر بنێرنە ناو پەرلەمانەوە. ب��ۆ وێ��ن��ە حزبێك ك��ە كەمتر ل��ە %20ی دەنگەكانی وەدەست هێناوەو پاڵێوراوێكی لە ناوەندێكی چوار ئەندام هەڵبژێردا دیاری ێ كەڵك وەگرتن لە سیستمێكی كردووە ،ب رەسمیی نوێنەرایەتیی رێژەیی ،دڵنیایە كە پاڵێوراوەكەی هەڵدەبژێردرێ. گەرەنتیی نوێنەرایەتیی كەمینە ئێتنییەكان كەوتۆتە نێوان یاساكانی زۆرینەگەراو نوێنەرایەتیی رێژەیی .لە نیوزلەندا چەند ن��اوەن��دی مائۆری لە ئ���ارادان ،كە تەنیا ێ دەنگ دەدەن .هەندێك مائۆرییەكان لەو ناوەندیش لە هیند تەنیا ئەندامانی چینە بەناو خاوەن پرۆگرامەكان (شوومەكان)و هۆزە پرۆگرامدارەكان دەتوانن خۆیان كاندید بكەن. بەرینیی بازنەی دەنگدانو ناوندەكانی هەڵبژاردن جگە لە فاكتەری یاسایی هەڵبژاردن ،چەند فاكتەری دیكەش كاریگەرییان هەیە لەسەر گونجانی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردنو ئاستی بەهێزكردنی حزبە گەورەكانو الوازك���ردن���ی ح��زب��ە ب��چ��ووك��ەك��ان .ئ��ەو هۆكارانە بریتین لە بەرینیی مەڵبەندی دەنگدانو ناوندەكانی هەڵبژاردن. بەرینیی بازنەی دەنگدان دەستە واژەیەكە س و .ری ،پسپۆڕی سیستەمی دۆگ�ڵ�ا هەڵبژاردنەكان دای هێناو بە ژم��ارەی
141
نوێنەرە هەڵبژێردراوەكانی مەڵبەندێك رێژەییدا ،بەرفراوانبوونی مەڵبەند دەبێتە دیاری دەكرێت .بەرینیی مەڵبەندی دەنگداند هۆی زۆرتربوونی ئاستی گونجان .ئەوە ت بە ژمارەی دەنگدەران یان رادەی ل��ە سیستەمەكانی ت��اك��دەن��گ��ی شایانی نابێ دانیشتووانی مەڵبەندەكە ،ی��ان پانتایی گ��واس��ت��ن��ەوەدا ،راس��ت��ە .ب��ۆ ن��م��وون��ە لە سیستەمی تاكدەنگی نەگوازراوە ،بەرینیی جوگرافی مەڵبەندەكە ،لێكبدرێتەوە. ب��ە ه��ێ��ن��ان��ەوەی ن��م��وون��ەی��ەك ،ئاستی مەڵبەند وادەك��ا ،هەڵبژاردنی پاڵێوراوی كاریگەری بەرینیی مەڵبەندی دەنگدان حزبە بچووكەكان ئاسانتر بێتەوە. لە سیستمێكی هەڵبژاردنی نوێنەرایەتیی كەواتە ،كەمبوونی مەڵبەندی هەڵبژاردن رێژەیی لیستیدا ،روون دەكەینەوە .وای دەب��ێ��ت��ە كۆسپێكی گ����ەورە ل���ەب���ەردەم دادەن��ێ��ی��ن حزبێكی ب��چ��ووك ،ل��ە الی��ەن ح��زب��ە ب��چ��ووك��ەك��ان��دا .ب��ە دی��اری��ك��ردن��ی ێ دەكرێت ،ناوندەكاندەكانی هەڵبژاردن ،دەتوانین %5ی خەڵكەوە پشتیوانیی ل رێ��ژەی��ەك ك��ە ل��ە ن��اوچ��ە ج��ی��اوازەك��ان��ی ك��ۆس��پ��ی ه��اوش��ێ��وە پ��ێ��ك بێنین .ئ��ەوە واڵت كەمو زیاد دەكات .ئەگەر ئەو واڵتە تایبەتمەندیی زۆرب���ەی سیستەمەكانی ێ بەسەر پمەڵبەندی ێنج نوێنەر نوێنەرایەتیی رێژەییە ،كە لە مەڵبەندی دابەش بب ێ فرەبەرین ،یان لە هەڵبژاردنە گشتییەكان هەڵبژێر ،رەنگە ئەو حزبە لە هیچ نەتوان مەڵبەندێك كورسییەك بۆخۆی مسۆگەر كەڵك وەردەگ���رن .بۆ دیاریكردنی ئەو بكات .ئەگەر لەمەڵبەندەكانی هەڵبژاردنی ن��اون��دان��ە ،النیكەمی رێ��ژەی دەنگەكانی دە ئ��ەن��دام هەڵبژێر كەڵك وەربگیرێت ،ه��ەم��وو واڵت ،ك��ە ب��ۆ وەدەستهێنانی ێ ئەو حزبە رەنگە چەند كورسییەك لەو ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی پ��ێ��وی��س��ت��ە ،ك��ەڵ��ك��ی ل مەڵبەندانەدا وەدەست بهێنێت ،كە زیاتر وەردەگ���ی���ردرێ .واڵت��ان��ی دیموكراتیی ێ كردووە ،ئەوروپا كە كەڵك لەو ناوندانە وەردەگرن، لە %5ی خەڵك پشتیوانییان ل ب��ەاڵم هێشتا ژم���ارەی نوێنەرەكانی لە ناوندگەلی %4ی یان %5ی دیاری دەكەن. ئاستی گونجانی راستەقینە كەمتر دەبن .بەرینی دەڤ��ەری دەن��گ��دانو ناوندەكانی بەاڵم ئەگەر لە مەڵبەندەكانی بیست ئەندام ه���ەڵ���ب���ژاردن دوو رووی دراوێ���ك���ن. هەڵبژێر كەڵك وەربگیرێ ،ئەو حزبە رەنگە ت��وێ��ژەرەك��ان ه��ەر ل��ەب��ەر ئ��ەو ه��ۆك��ارە لەهەر مەڵبەندێك كورسییەك وەدەست هەوڵیانداوە ،هاوكێشەیەك ئاراستە بكەن، بێنێتو لە ئاكامدا ژمارەی نوێنەرەكانی كە پەیوەندیی ئەو دووانە روون بكاتەوە. بە تەواوەتی گونجاو دەبن .ئەو نموونەیە هاوكێشەی نیشانەی شێوازێكی گشتییە ،كە بە پێی )1+M( %75 =T ئەو شێوازە ،لە سیستەمی نوێنەرایەتیی لەو هاوكێشەدا Tناوەندو Mتێكڕای
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 142
بەرینیی مەڵبەندەكانە .لەو لێكدانەوەیەدا، ناوەندەكانی 10 ،5و 20ئەندام هەڵبژێر، ب��ەڕی��ز ل��ەگ��ەڵ ناوندەكانی هەڵبژاردنی %12/5ی%6/8 ،یو %3/6ی ه��اوت��ان. كاریگەریی ناوندی %5ی دەگاتە ئاستی تێكڕای بەرینیی مەڵبەندی .14 یاساكانی زۆرینەگەرا لەو ناوەندانەدا ێ وەردەگ��ی��ردرێ��ت ،كە زیاتر كەڵكیان ل ل��ە ن��وێ��ن��ەرێ��ك ه��ەڵ��دەب��ژێ��رن .ب��ۆ وێنە ك��ات��ێ��ك ،ك��ە ل��ە ن���اوەن���دە دوو ئ��ەن��دام ه��ەڵ��ب��ژێ��رەك��ان��دا ل��ە ش��ێ��وازی زۆری��ن��ەی رێ���ژەی���ی ك��ەڵ��ك وەردەگ����ی����ردرێ ،ه��ەر دەنگدەرێك ،دوو دەنگی هەیەو ئەو دوو پاڵێوراوەی زۆرترین دەنگەكان مسۆگەر دەك���ەن ،هەڵبژاردنەكە دەب��ن��ەوە .ب��ەاڵم دەرئەنجامێك ،كە بە هۆی كەڵك وەرگرتن لەو شێوازە دێتە ئاراوە و جیاوازییەكی راشكاوانەی لەگەڵ شێوازی نوێنەرایەتیدا هەیە ،بریتییە لە چوونەسەری ئاستی نەگونجانی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردنی زۆرینەگەرا لەگەڵ چوونەسەری بەرینیی ن��اوەن��د .حاڵەتی رادی��ك��اڵ��ی هەڵبژاردنی گشتی (هەڵبژاردنی گشتیی پەرلەمان) ب��ە ش��ێ��وازی زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی بێننە بەرچاوی خۆتان .ئەگەر بۆ وێنە 435 ن��وێ��ن��ەری وی�لای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان بە شێوەی گشتیی هەڵبژێردرێنو ئەگەر هەموو دەنگدەرانیش بە پێی ئینتیمای حزبی دەنگیان بدایە( ،واتە 435دەنگی خ���ۆی���ان ب���ە 435پ���اڵ���ێ���وراوی ح��زب��ی
دیموكرات ،یان كۆماریخواز ،یان حزبە بچووكەكانیتر بدایە) ،حزبی سەركەوتوو هەر 435كورسیی پەرلەمانی بۆ خۆی داگیر دەكردن. ل��ەب��ەر زۆر ه��ۆك��ار و ت��ا رادەی��ەك��ی��ش بۆ ك��ەم ك��ردن��ەوەی ئاستی نەگونجان، یاساكانی زۆرینەگەرا زیاتر لە ناوەندە تاك ئەندام هەڵبژێرەكاندابەڕێوە دەچن. ئەو واڵتەگرنگانەی كە لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی واڵت ل��ە ی��اس��ای زۆری��ن��ەی رێژیی كەڵكیان وەرگرتووە (واتە ویالیەتە یەكگرتووەكان ،بریتانیا ،هیند ،كەنەداو نیوزلەندا) لە راب���ردوودا هەندێك جار، پەنایان بردووە بۆناوەندە گەورەترەكان. ب��ەاڵم لە ساڵی 1970بەمالوە تەنیا لە ن��اوەن��دی ت��اك ئەندام هەڵبژێر كەڵكیان وەرگرتووە( .كۆماری پێنجەمی فەڕەنسا) لە هەڵبژاردنی دوو قۆناغەی (ئەنجومەنیی نیشتمانی) لە ناوەندی تاك ئەندام هەڵبژێر كەڵكی وەرگ��رت��ووە .هەڵبژاردنی دەنگی ئەڵتەرناتیڤی (ئەنجومەنیی نوێنەرانی ئوستۆراڵیا) هەمیشە ل��ەس��ەر بنەمای ناوەندگەلی تاك ئەندام هەڵبژێر بووە. ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��ەرك��ۆم��ار لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، تائێستاش ل��ە ئاستێكی ب��ەرف��راوان��دا، ل��ە ب��ازن��ەی ف��رەئ��ەن��دام هەڵبژێر كەڵك وەردەگ�����رێ .گ��ەورەت��ری��ن ن��اوەن��دەك��ان (كالیفۆرنیا) لە هەڵبژاردنی 1992دا54 ، كەسی ه��ەڵ��ب��ژارد .بۆیە ل��ەو ش��ێ��وازەدا
143
نەگونجان ل��ەوپ��ەڕی خۆیدایە .بۆ وێنە ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی س��اڵ��ی 1998دا، ج����ۆرج ب����ۆش%53/4 ،ی دەن��گ��ەك��ان��ی مسۆگەر كرد ،بەاڵم %79/2ی دەنگەكانی ئەنجومەنی هەڵبژاردن دران بە بۆش. ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی س��اڵ��ی 1992دا، بیل كلینتن س���ەرەڕای مسۆگەركردنی %43/2ی دەنگەكان%68/8 ،ی دەنگەكانی ئەنجومەنی هەڵبژاردنیشی دەستەبەر كرد. بەو پێیەی رەچاوكردنی گونجان ،ئامانجی سەرەكی سیستەمەكانی نوێنەرایەتیی رێژەییە ،ئەو واڵتانەی كە لە شێوازی نوێنەرایەتیی رێژەیی كەڵك وەردەگرن، زی��ات��ر ل��ە ن���اوەن���دە گ���ەورەك���ان كەڵك وەردەگ����رن .سیستەمەكانی تاكدەنگی ێ بەڕیز گ���وازراوە ،كە دەن��گ��دەران دەب�� نوێنەرەكان هەڵبژێرن ،ل��ە هەموویان ێ وەردەگ��ی��ردرێ��ت. كەمتر كەڵكیان ل�� ئ��ەو سیستەمانە نابنە ه��ۆی پێكهێنانی ناوەندگەلی فرەكورسیو زیاتربوونی پاڵێوراوەكان .لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە ،ل��ە سیستەمی تاكدەنگی گ��وازراوەی ئیرلەندا ،لە ناوەندگەلی 3و 4و 5ئەندامە هەڵبژێر بە نێونجی %3/75 كەڵك وەرگ��ی��راوە .سیستەمی تاكدەنگی گوازراوەی ماڵت بە گشتی لە نێوەندە پێنج ئەندام هەڵبژێرەكان كەڵك وەردەگرێ. زۆربەی نوێنەرایەتیی رێژەیی لیستە ،لە ناوەندگەلی زۆر بەرین كەڵك وەردەگرن.
ناوەندە بەرینەكان ئەو خاڵە بەهێزەیان ه��ەی��ە ،ك��ە دەب��ن��ە ه���ۆی چ��وون��ەس��ەری ئاستی گونجان ،ب��ەاڵم لە هەمان حاڵدا ئ���ەو ك��ەم��وك��ووڕی��ی��ەش��ی��ان ت��ێ��دا ب��ەدی دەك��رێ��ت ،كە دەبنە ه��ۆی زۆرتربوونی م��ەودای نێوان دەنگدەر لە نوێنەرەكەی خ��ۆی .ئەو كاتەی هەموو نوێنەرەكان، وەك ئ��ی��س��رائ��ی��لو ه��ۆڵ��ەن��دا ل��ە رەوت���ی هەڵبژاردنە گشتییەكان هەڵدەبژێردرێن، ئەو جیاوازییە (مەودا) دەگاتە لوتكە. سیستەمەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی ،بۆ بردنەسەری هاوسەنگیی نێوان گونجانو نزیكیی دەن��گ��دەرو نوێنەر ،لە ئاستێكی ب����ەرف����راوان����دا ،س����وود ل���ە سیستەمی ناوەندی دوو پلیكانە وەرگ��رت��ووە ،لەم ێ ناوەندی بچووك سیستەمانەدا ،هەند ل��ە ئ��اس��ت��ی خ�����وارەوەو ناوەندگەلێكی گ����ەورەش ل��ە ئاستی س����ەرەوە دی��اری دەك���رێ���نو ه��ەن��دێ��ك ج���ار ن��اوەن��دێ��ك��ی گشتیش لە ئاستی واڵتدا دیاری دەكەن. نێوەندە بچووكەكانی پلیكانی خوارەوە، دەبنە هۆی پەیوەندیی نزیكی دەنگدەرو نوێنەر ،بەاڵم لە كەموكوڕی نەگونجانیش خۆدەبوێرن ،چونكە هەر نەگونجانێك لە ناوەندەكانی پلیكانی خوارەوە ،لە ئاستی سەرەوەدا قەرەبوو دەبێتەوە .لە راستیدا ئەو سیستەمانەی كە بە شێوەی ناوەندیی دوو پلیكانە ك��ە خ��اوەن��ی پلیكانێكی س���ەرەوەی گشتیین ،گونجانێكی وەك گونجانی سیستەمی نوێنەرایەتیی تاك
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 144
پلیكانەی ئیسرائیلو هۆڵەندایان هەیە. ئەو ناوەندە لەڕادەبەدەر گەورانە ،رەنگە ئاسانكاری بكەن بۆ حزبە بچووكەكانو بۆیە حزبە دوو پلیكانەكان لە ئەوروپاو ئیسرائیلو هۆڵەندا پێوەرگەلی هەڵبژاردن ل��ە ن��ێ��وان %67ل��ە ه��ۆڵ��ەن��داو %5ی��ش لە ێ دەكەن. ئەڵمانیا جێبەج ئ��ەو واڵت��ان��ەی كە خ��اوەن��ی سیستەمی دوو پ��ل��ی��ك��ان��ەن ب��ری��ت��ی��ن ل���ە :ئەڵمانیا، ن��ەم��س��ا ،ب��ەل��ج��ی��ك��ا ،س���وی���د ،ن���ەروی���ج، دانیماركو ئایسلەندا .سیستەمی ئەڵمانیا نموونەیەكی زۆر سەركەوتووە ،چونكە لە ئاستی خ��وارەوەدا كەڵك وەردەگ��رن لە نێوەندگەلی تاك ئەندام هەڵبژێر ،كە پشت بە زۆرینەی رێژەیی دەبەستن،كە ئ���ەوان ن��ی��وەی ن��وێ��ن��ەران��ی پ��ەرل��ەم��انو ناوەندەی بەرزی گشتیی نیوەكەیدیكەی پ���ەرل���ەم���ان ه��ەڵ��دەب��ژێ��رن.پ��ێ��ك��ه��ات��ەی گشتیی حزبەكان لە پەرلەمانی ئەڵمانیا ێ ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو دەن��گ��ان��ەی ،كە دەگ��ون��ج�� دروان بەو حزبە جیاوازانەی كە %5ی دەنگەكانیان وەدەست هێناوە .سیستەمی نوێنەرایەتیی گونجاوی ئەڵمانیا بووەتە ش��ێ��وازی چاكسازییەكانی هەڵبژاردن، كە الیەنگرانی نوێنەرایەتیی رێژەیی لە واڵتانی زۆرینەگەرا خستوویانەتە روو.
رەهەندەكانیتری سیستمەكانی هەڵبژاردن رەه���ەن���دەك���ان���یت���ری س��ی��س��ت��ەم��ەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن ،ك��ە كاریگەرییان ل��ە سەر گونجانی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردن، یان لە سەر سیستەمی حزبەكان ههیه، بریتین لە دیاریكردنی رێژەیەكی هەڵە، دەستێوەردانی بەئانقەست لە رێكخستنی ن���اوەن���دەك���ان ،ه��اول��ی��س��ت��ەی��ی ،ش��ێ��وەی ك��اغ��ەزی دەن��گ��دانو ق����ەوارەی لیژنەی ن��وێ��ن��ەرەك��ان .ه��ەروەه��ا ه��اوك��ات ب��وون یان هاوكات نەبوونی هەڵبژاردنەكانی س��ەرك��ۆم��اری ل��ەگ��ەڵ هەڵبژاردنەكانی پەرلەماندا ،كاریگەرییەكی گرنگی هەیە لە سەر سیستمی حزبیی لەو سیستەمانەی كە لەسەر بنەمای سەركۆماریین. ب��ۆ ئ���ەوەی پرەنسیپە دیموكراتیەكان ت ئاستی بەرینیی پێشێل نەكرێن ،دەبێ ن���اوەن���دەك���ان���ی ه����ەڵ����ب����ژاردن ل��ەگ��ەڵ ژم��ارەی دەنگدەراندا بگونجێ .بۆ وێنە ێ نوێنەری هەیە، ئ��ەگ��ەر ن��اوەن��دێ��ك س�� ناوەندەكەیتر ،كە ژمارەی دەنگدەرانی دوو هێندەیە ،دەب��ێ��ت ش��ەش نوێنەری هەبێتو ژم���ارەی دەن��گ��دەران��ی ناوەندە ێ یەكسان تاك ئەندام هەڵبژێرەكان دەب ب��ن ،ی��ان ل��ە ت��اڕادەی��ەك��ی زۆر یەكسان بن .دیاریكردنی رێژەی هەڵە ،ئاماژە بە نایەكسانیی نێوان ناوەندەكان دەكات. خۆبواردن لە دیاریكردنی رێژەی هەڵە
145
لە سیستمە زۆرینەگەراكان ،كە خاوەنی دەڤ����ەری ت��اك ئ��ەن��دام هەڵبژێرەكانن، كارێكی ئەستەمە .چونكە دیاریكردنی ێ رێ��ژەی یەكسان بەو واتایەیە كە دەب ژمارەیەكی زۆر لە دەڤەرە بچووكەكان، كە ژمارەی دەنگدەرەكانیان وەك یەكە، دی��اری بكرێن .ئەو كێشە لە سیستەمی نوێنەرایەتیی رێ��ژەی��ی ك��ە ل��ە دەڤ���ەرە ب��ەری��ن��ەك��ان ل��ەگ��ەڵ گ��ۆڕان��ی بەرینایی كەڵك وەردەگ��رن ،كەمتر دەردەكەوێت، چ��ون��ك��ە دەت���وان���ی���ن ك���ورس���ی���ەك���ان بە ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ون��ج��او ت��ەرخ��ان بكەین ب���ۆ ی���ەك���ەی ن���اوچ���ەی���ی وەك ه��ەرێ��م ێ ب��ە شێوەیەكی ی��ان ش��ارەك��ان .دەك���ر دڵخوازانە لە تەرخانكردنی گونجاوی كورسییەكان بۆدەڤەرەكان خۆببوێرین. بۆ وێنە سیستەمی نوێنەرایەتیی رێژەیی ئیسپانیا ،هەرێمەكان بە دەڤەری دەنگدان ێ كورسی بۆ دادەنێتو تەرخانكردنی س هەر هەرێمێك مسۆگەر دەكات .ئاكامی ئ��ەو سیستەمە ،نوێنەرایەتیی زی��ادەی پارێزگابچووكترەكانە .رێژە هەڵەكان ،لە حاڵەتێكدا كە هەڵبژاردنەكان گشتی بن یان پلە دوو بن لە ئاستی گشتی واڵتدا، هیچ كێشەیەك نانێنەوە. دیاریكردنی رێ��ژەی هەڵە ،بە جۆرێك نەگونجان پێناسە دەكەن .كەواتە بەپێی پێناسە ،دەبێتە هۆی جۆرە نەگونجانێك لە سیستەمی هەڵبژاردندا .دیاریكردنی رێ���ژە ه��ەڵ��ەك��ان ئ��ەگ��ەر ب��ە شێوەیەكی
رێكوپێك لە بەرژەوەندی یەك حزب یان چەند حزبی تایبەتدا بێ ،رەنگە ببێتە هۆی زیاتربوونیڕادەی نوێنەری ئەو حزبانە .بۆ وێنە حزبی گەورەی (لیبراڵ دیموكراتی ژاپۆن) كە بە هۆی گەورەبوونی خۆیو بچووكبوونی ن��اوەن��دەك��ان��ی دەنگدانی ژاپ��ۆن ،زیاتر لە رادەی خۆی دەبوو بە خاوەنی نوێنەر ،لە دیاریكردنی رێژەی ه��ەڵ��ە ب��ە ق��ازان��ج��ی گ��ون��دەك��ان كەڵكی وەرگرتووە لەو ناوچانەشدا پێگەیەكی بەهێزی هەیە.لە ئۆستوراڵیا( ،حزبی واڵت) زیاتر لە الیەنەكانی تر لە نوێنەرایەتیی گوندەكان كەڵكی وەرگرتووە. رەوت��ی ئەو سیستەمانەی كە خاوەنی ن��اوەن��دی ت��اك ئ��ەن��دام هەڵبژێربوون و دیاریكردنی رێژەی هەڵە لەو سیستەمانەدا، كێشەیەكی تایبەتی ناوەتەوە ،كە بریتییە لە كەمبوونەوەی ئاستی پەرەسەندنی ئەو ناوەندانە .ناوەندەكانی ئۆستوراڵیا و فەڕەنسا ئێستاوەك جاران نایەكسان نین. ئەو گۆڕانە لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا لە رادەب��ەدەر زۆر بووە .لە ئەمەریكادا دیاریكردنی رێ���ژەی هەڵە ك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ی زۆری ه��ەب��وو .ب��ەاڵم ب��ڕی��ارە گرنگەكانی (دی��وان��ی ب���ااڵ) كە یەكەمین ب��ڕی��ار ،ب��ڕی��اری ئ��ەو دی��وان��ە لەسەر دۆسیەی بیكێر دژی كار بوو لە ساڵی 1962دا.دی��وان��ی بااڵ دیاریكردنی رێژەی هەڵەی بە پێچەوانەی دەستووری ێ هەموو واڵت دان���او رای گەیاند دەب��
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 146
ناوەندەكان بە یەكسانی دیاری بكرێن. دەستێوەردانی بەئانقەست لە رێكخستنی مەڵبەندەكانی (جریمندرینگ) پێویستی ب��ە گ��ۆڕی��ن��ی س���ن���ووری م��ەڵ��ب��ەن��دەك��ان��ە ل��ە ب���ەرژەوەن���دی حزبێكی تایبەتدا كە ێ بە شێوەی سەربەخۆ یان لەگەڵ دەكر ێ دی��اری��ك��ردن��ی رێ���ژەی ه��ەڵ��ە كەڵكی ل وەرگرین .شێوازی گۆڕینی بەئانقەست لە رێكخستنی مەڵبەندەكان بە هێنانەوەی ن��م��وون��ەی��ەك ش���ی دەك���ەی���ن���ەوە .وای دادەنێین كە خاوەنی دە ناوەندی تاك ئەندام هەڵبژێر بە دە هەزار دەنگدەرین. دوو حزبیش كە لە الی��ەن س��ەد ه��ەزار كەسەوە پشتیوانیان لێ دەكرێ ،خەریكی رك��اری��ك��ردن��ن .ئ��ەگ��ەر یەكێك ل��ەو دوو ێ ناوەندەكان بە شێوەیەك حزبانە بتوان رێك بخا كە پشتیوانی لە حزبەكان لە 9ناوەند 5500 ،لە بەرامبەر 4500و لە مەڵبەندی دەیەمیشدا 500لە بەرامبەر ێ ت��ەن��ی��ا %50ی 9500دای�����ە ،دەت���وان��� دەنگەكانو 9كورسیی لە 10كورسیەكە ب��ۆخ��ۆی مسۆگەر ب��ك��ات .دەرئەنجامی س���ەرەك���ی ئ���ەو ش���ێ���وازە ب��ەف��ی��ڕۆدان��ی دەنگی ركابەرەكانە .واتە سەركەوتن بە جیاوازییەكی كەمەوە لە هەندێك نێوەندو دۆڕان ب��ە ج��ی��اوازی��ی��ەك��ی زۆرەوە لە كۆمەڵێك ناوەندیدیكەدا .دەستێوەردانی بە ئانقەست لە رێكخستنی مەڵبەندەكان لە ێ ببێتە هۆی نەگونجانێكی بنەڕەتدا دەتوان زۆر.
هەڵسەنگاندنی وردی دەستێوەردانی بە ئانقەست لە رێكخستنی مەڵبەندەكان، بە تایبەت لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا زۆر ئەستەمە ،بەاڵم رەنگە ئ����ەوە زۆر ل���ە رادەی خ���ۆی گ���ەورە كرابێتەوە .یەكێك لە هۆكارەكان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ،كە لەو شوێنانەی دەسەاڵتی یاسادانان ئەركی رێكخستنی دیاریكردنی م��ەڵ��ب��ەن��دەك��ان��ی ل���ە ئ��ەس��ت��ۆدای��ە ،ئ��ەو شێوازەی لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا باوەـ كاریگەریی بە ئەنقەستی رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی م��ەڵ��ب��ەن��دەك��ان ب���ە ه��ۆی گۆڕینی بەئەنقەستی مەڵبەندەكان بە قازانجی ئەو كەسەی ئێستاكە لە سەر كورسی دانیشتووە ،قەرەبوو دەكرێتەوە. نوێنەرانی ئێستای پەرلەمانڕەنگە حەز بكەن پاڵپشتی حزبەكەیان بكەن تا لە مەڵبەندە الوەكیەكاندا سەركەوێت ،بەاڵم وەك سیاسەتمەدار زیاتر حەز دەكەن لە مەڵبەندی هێمن .كەواتە ئەوان پاڵنەرێكی بەهێزیان هەیە ،كە بە رێككەوتن لەگەڵ ئەندامانی حزبەكەیتردا ،كە ئەوانیش بۆچوونێكی هاوشێوەیان هەیە ،مەڵبەندی هێمنانە داڕێژن. گ���ۆڕی���ن���ی پ���ۆزەت���ی���ڤ���ی رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی م��ەڵ��ب��ەن��دەك��ان ،ش��ێ��وازێ��ك��ی ج��ی��اوازی گ���ۆڕی���ن���ی ب��ەئ��ان��ق��ەس��ت��ی رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی مەڵبەندەكانە لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا .مەبەست لەو رستەیە ،داڕشتنی مەڵبەندەكانە بە شێوازێك ،كە كەمینەكی
147
ئێتنی ی��ان ن��ەژادی��ی ل��ە م��ەڵ��ب��ەن��ددا خڕ بێتەوە بۆ ئەوەی نوێنەرایەتیی كەمینە لە پەرلەماندا زۆرتر بێت .ئەو هەنگاوە لە دیاریكردنی ئەومەڵبەندانە دەچێت ،كە لە هیندو نیوزلەندا تایبەتن بە كەمینەكان. هاولیستەیی بە واتای گرێدانی رەسمیی لیستە ح��زب��ی��ی��ەك��ان��ە ،ك��ە ل��ە ه��ەن��دێ��ك سیستەمینوێنەرایەتیی رێژەیی لیستەدا، ئازادە .ئەو لیستە گرێدراوە حزبیانە بە جیا لە یەكتر لە الپ���ەڕەی دەنگەكاندا، دەن��ووس��رێ��نو ه��ەر دەن��گ��دەرێ��ك دەن��گ ب��ە لیستەیەك دەدات ،ب���ەاڵم ل��ە كاتی تەرخانكردنی لیستە سەرەتاییەكانی كورسییەكاندا ،لیستە گرێدراوەكان بە لیستێك دادەنێن .پاشان ئەو كورسییانەی ك��ەك��ۆم��ەڵ��ێ��ك��ی گ����رێ����دراوی ح��زب��ەك��ان وەدەس��ت��ی��ان دێ��ن��ن ،دەدرێ����ن بەیەكێك ل���ەو ح��زب��ان��ە .ت��ەن��ان��ەت ل��ە سیستەمی نوێنەرایەتییڕێژەییشدا ،ت��ا رادەی���ەك نەگونجان بە قازانجی حزبە گەورەكانە. مەبەست لە كەڵك وەرگرتن لە هاولیستەیی ئەوەیە كە حزبە بچووكەكان بتوانن ببنە هاوپەیمانی یەكترو خۆیان لە بەرامبەر حزبە گەورەكاندا ،بەهێزتر بكەن .كەواتە وەها شێوازێك ،نەگونجانو بەشێك لە دەسەاڵتی حزبە گەورەكان كەم دەكاتەوە. كاریگەریی هاولیستەیی لە سەر گونجان كەمترە لە كاریگەرییاساكانی هەڵبژاردن، بەرینیی ناوەند ،پێوەرگەلی هەڵبژاردنو دیاریكردنی رێ��ژەی هەڵەو گۆڕینی بە
ئانقەست لە رێكخستنی ناوەندەكان. ل��ە سیستەمی ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��ی لیستەدا ،سویسرا ،ئیسرائیلو هۆڵەندا لە هاولیستەیی كەڵك وەرگیراوە .كەڵك وەرگرتن لە چەند یاسای تریش ،دەرفەت ب��ۆ پێكهێنانی پ��ەی��وەن��دی��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن لە نێوان حزبەكاندا دەڕەخسێنێ .هەم دەن��گ��ی ئەڵتەرناتیڤو ه��ەم تاكدەنگی گ������وازراوە ،دەب��ن��ە ه���ۆی گ��رێ��دان ی��ان پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان ح��زب��ەك��ان .ب��ۆ ئ��ەو مەبەستە داوا لە دەنگدەران دەكەن ،كە یەكەم جار ن��اوی پاڵێوراوی دڵخوازی خۆیان بنووسنو دواترناوی پاڵێواروی حزبەكانی تر بنووسن .سیستەمی دوو قۆناغەی فەڕەنسا ئەو هەلە بۆ حزبەكانی ێ كە لەگەڵ یەكتر ئەو واڵتە دەڕەخسێن یەك بگرن ،تا لە مەڵبەندە جیاوازەكان لە بەشداریكردن لە قۆناغی دووەم��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ب��ە ق��ازان��ج��ی یەكتر پاشەكشە بكەن. ج���ی���اوازی���ی���ەك���یت���ری س��ی��س��ت��ەم��ەك��ان��ی هەڵبژاردن ،شێوەی كاغەزی دەنگدانە. ك���اغ���ەزی دەن���گ���دان ی��ەك��ێ��ك��ی ت���رە ل��ەو چەمكانەی رەی دایهێنا .شێوەی كاغەزی دەنگدانی رەها بەو مانایەیە ،كە دەنگدەر ێ دەن��گ بە پاڵێوراوەكانی تەنیا دەت��وان�� یەك حزب بدا .شێوەی كاغەزی لیستی ت ب��ەو وات��ای��ەی��ە ،ك��ە دەن��گ��دەر دەتوانێ دەنگی خۆی بەسەر حزبەكاندا دابەش ب��ك��ات .رەی چ�����اوەڕوان ب��ووك��اغ��ەزی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 148
دەنگدانی لیستی ببێتە هۆی زیاتربوونی ئەگەری دەنگە دابەشبووەكان .ئەزموون ئەو گریمانەیە دەسەلمێنێ ،هەرچەندە كاریگەریی شێوەی ك��اغ��ەزی دەنگدان ـ وەك كاریگەریی هاولیستەیی ــ زۆر ك��ەم��ە .ك��اغ��ەزی لیستی زۆر بەكەمی ێ وەردەگیردرێ.مەڵبەندی تاك كەڵكیان ل ئەندام هەڵبژێرەكان ،كە لە سەر بنەمای زۆری��ن��ەی رێژەیین ،ب���ەردەوام رەه��انو سیستەمە باوەكانیتری هەڵبژاردنیش، وات��ە سیستمی نوێنەرایەتیی رێژەیی لیستەش ،هەمیشە رەهان .لە بەرامبەردا، سیستەمەكانی دەنگدانی ئەڵتەرناتیڤو ت��اك��دەن��گ��ی ش��ای��ان��ی گ��واس��ت��ن��ەوە ،داوا ل���ە دەن����گ����دەران دەك���ەن���ن���اوی ه��ەم��وو پ��اڵ��ێ��واراوەك��ان ب��ەڕی��ز ب��ن��ووس��نو بەم شێوەیە هانیان دەدەن دەن��گ ب��دەن بە پ��اڵ��ێ��وراوی ح��زب��ەك��ان��ی ت��ری��ش (زی��ات��ر ل���ە ح��زب��ێ��ك).ی��اس��ای دوو ق��ۆن��اغ��ەی فەڕەنساش رێگا بە دەنگدەران دەدا لە قۆناغی یەكەمو دووەمدا ،دەنگ بە حزبە جیاوازەكان بدەن. كاتێك كە رەهەندەكانی تری سیستەمی هەڵبژاردن لە ب��واری لۆژیكیەوە بەپێی ێ ریزكردنی كاغەزی دەنگدان نەبن ،دەكر وەك یاسایەكی تایبەت بیهاوێژینە سەر. سیستەمی نوێنەرایەتیی رێ��ژەی��ی دوو پلیكانیی ئەڵمانیا مافی دوو دەنگ دەدا بە دەنگدەر بە هەركام لە پلەكان و بەم شێوەیەڕێگا خ��ۆش دەك��اك��ە دەن���گ بە
حزبەكانیتریش بدرێ( .بەاڵم قورساییی دەنگەكان وەك یەك نییە ،چونكە دەنگدان بە لیستەی حزب لە پلیكانی سەرەوەدایە كە دابەشبوونی گونجاوی كورسییەكانی نێوان حزبەكان دیاری دەكەن) .سویسرا و ل��ۆك��زام��ب��ۆرگ��ی��ش ل��ە ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی گونجاوی لیستیی ...كەڵك وەردەگ��رن. وات��ە ه��ەر دەن��گ��دەرێ��ك ب��ەق��ەد ژم��ارەی كورسییەكانی مەڵبەندی دەنگدان ،مافی ێ سەربەستانە دەنگدانی هەیەو دەتوان دەنگەكانی خۆی بەسەر دوو یان چەند حزبدا دابەش بكا. شتێك كە سیستەمی فرەحزبیی فەڕەنسای راگرتووە ،سروشتی زنجیرەیی (یەك بە دوای یەكی) سیستەمی دوو قۆناغەیە. هەر بەو شێوە ،شێوازی زنجیرەیی دەنگی ئەڵتەرناتیڤی ئۆستورالیا ،ئ��ەو هەلەی رەخساندووە بۆ (حزبی نیشتمانی) كە حزبێكی بچووكە،وەك حزبێكی سەربەخۆ درێژە بە چاالكیی خۆی بدا .لە ئەڵمانیاش حزبی بچووكی(دیموكراتیی ئازاد) ،داوا لە دەنگدەران دەكا دەنگەكانیان دابەش بكەن و دەنگە گرنگەكانی پلە یان ئاستی س��ەرەوە ب��دەن ب��ەوان (كە پێیان دەڵێن دەنگە دووەمەكان) و قازانجێكی زۆریشی دەست كەوتووە بەهۆی كەڵك وەرگرتن لەو میتۆدە. ژم���ارەی كورسییەكانی پەرلەمان یان ئەنجوومەنەكانی دیكەی نوێنەرایەتی، ێ ك��اری��گ��ەری��ی چ��ارەن��ووس��س��ازی��ان دەب��
149
ل��ەس��ەر رێ��ژەی��ی ب��وون��ی دەرئ��ەن��ج��ام��ی هەڵبژاردنەكان .ئەو خاڵە بە هێنانەوەی ن��م��وون��ەی��ەك ش���ی دەك���ەی���ن���ەوە .وای ێ حزب لە هەڵبژاردنێكی دادەنێین كە س نوێنەرایەتیی بەریز رێ��ژەی%34 ،%53 ، و %13ی دەنگەكانیاندەستەبەر كردووە. ئ��ەگ��ەر ه��ەڵ��ب��ژاردن ب��ۆ ئەنجومەنێكی بچووكی پێنج ئەندامی بێت ،هێچ رێگایەك نییە بۆ ئەوەی بتوانین كورسییەكان بە رێ��ژەی��ەك��ی ب��ااڵ داب���ەش بكەین .ئەگەر ژم��ارەی كورسییەكان دە كورسی بن، ئ��ەگ��ەری رێ��ژەی��ی ب���وون زی��ات��ر دەب��ێ. ئەگەر 100كورسی ب��ێ ،دەتوانین بە رێ��ژەی��ی ب��وون��ێ��ك��ی ك��ام��ڵ ب��گ��ەی��ن .ئ��ەم خ��اڵ��ە ،ك��ە ب��چ��ووك��ب��وون��ی ئەنجومەنی نوێنەرایەتی دەبێت ب ه ه��ۆی دابەزینی ئاستی رێ��ژەی��ی ب��وون ،نە تەنیا لەمەڕ سیستەمەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی ی��ان نیمچە رێ��ژەی��ی راس��ت��ە ،بەڵكو بۆ سیستەمە زۆرینەگەراەكانیش وەڕاست دەگ��ەڕێ .بەرزترین ئاستی كاریگەریی لەو ئەنجومەنانەدایە كە لە 100نوێنەر كەمترن ،وەك ئەنجومەنە 60ئەندامیەكانی لۆكزامبۆرگو 63ئەندامیی ئایسلەنداو ئەنجومەنە بچووكترەكانی هەندێك واڵتی دورگەیی رۆژهەاڵتی كاریب. ێ بڵێن ئەو دیمۆكراسییانەی لە كۆتاییدا دەب ك���ە س���ەرك���ۆم���ارەك���ان���ی���ان ب���ە دەن��گ��ی راس��ت��ەوخ��ۆی خ��ەڵ��ك ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ن (یان لە ئاستە نزمەكانی وەك پارێزگارو
شارەوانییەكان كە بە دەنگی راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن) ،زیاتر لە بەرژەوەندی ح��زب��ە گ���ەورەك���ان دای���ە .ه��ۆك��ارەك��ەش ب��ۆ ئ���ەوە دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ك��ە وەرگ��رت��ن��ی پۆستی سەركۆماری ،گرنگترین ئامانجی رك��اب��ەری��ی س��ی��اس��ی��ی��ەو راس��ت��ی��ەك��ەش ئ���ەوەی���ە ،ت��ەن��ی��ا ح��زب��ە گ���ەورەك���ان ب��ەو ئامانجە دەگ��ەن .حزبە گەورەترەكان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیشدا لەو شیوازە قازانج دەكەن .بەتایبەت ئەگەر هاوكات بن لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی سەركۆماریدا. ئ���ەگ���ەر ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س���ەرك���ۆم���ار بە شێوازی زۆرینەی رێژەیی بێ ،دیسان ه��ەر ئ��ەو حزبانە زیاتر قازانج دەك��ەن، چونكە زۆرینەی رێژەیی بە پێچەوانەی زۆرینەی رەه��ای دوو قۆناغە و دەنگی ئەڵتەرناتیڤ ،حزبە بەهێزەكان بە هێزتر دەكات. س��ی��س��ت��ەم��ی دوو ح���زب���ی وی�لای��ەت��ە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا كە سیستمێكی تایبەتە ،سیستمێكی دوو حزبی نایابە حزبێكی سێیەمی بەرچاو لە ئارادا نییە (ب��ە پێچەوانەی سیستمی دوو حزبی كەنەداو بەریتانیا) .وەك نموونە باسی ئەو سیستەمە دەكەین .زاڵبوونی رەهای حزبی دیموكراتو كۆماریخواز بەسەر سیستەمی حزبیدا ،زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ كەڵك وەرگرتن لە یاسای زۆرینەی رێژەیی لە هەڵبژاردنی پەرلەماندا .ب��ەاڵم كەڵك وەرگرتن لە هەڵبژاردنە سەرەتاییەكان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 150
(كە پێشتر باسمان كردن)و هەلومەرجی تر ،دەبنە هۆی بەهێزتربوونی زیاتری ئەو دوو حزبە .ئەو هەلومەرجانە بریتین لە: هاوكاتبوونی هەڵبژاردنەكانیپەرلەمانو سەركۆماری ،ئەنجومەنی هەڵبژاردنی سەركۆمار بە شێوازی زۆرینەی رێژەیی هەڵدەبژێردرێتو ئەو كەسەی زۆرینەی رێژەیی دەنگەكان دەباتەوە ،لەوە دڵنیایە ك��ە زۆری��ن��ەی دەن��گ��ەك��ان��ی ئەنجومەنی هەڵبژاردنیش دەباتەوە. ئ�����ەو ب���ااڵدەس���ت���ی���ی���ەی س��ی��س��ت��ەم��ی ێ ب��ە حزبە س���ەرك���ۆم���اری دەی��ب��ەخ��ش�� گەورەكان ،تەنانەت ئەو كاتەش كە وەك زۆربەی دیموكراسییەكانی سەركۆماری ئەمەریكای التین ،هەڵبژاردنی پەرلەمان ب���ە ش���ێ���وەی ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��ی بەڕێوەدەچێ ،خۆی دەردەخاتو تەنانەت لە فەڕەنساش ،كە ئەو دوو هەڵبژاردنە هاوكات نین و سەركۆمار بە شێوەی زۆرینە لە دوو قۆناغدا هەڵدەبژێردرێ، سیستمی سەركۆماری لە كردەوەدا بۆتە ه��ۆی بەهێزبوونی حزبە گ��ەورەك��انو سیستەمی حزبیی كردووە بە سیستمێكی فرەحزبی ،وەلێ دوو بەرەیی. زۆرینەی رێژەیی لە بەرانبەر زۆرینەی قۆناغی دووەم لە بەرانبەر نوێنەرایەتیدا فۆرمۆڵی هەڵبژاردن ،بەرینیی مەڵبەندو ناوندەكانی هەڵبژاردن ،رەهەندگەلێكی
هەڵبژاردنن ،كە زۆرت��ری��ن كاریگەریی س��ی��اس��ی��ی��ان ه���ەی���ە .ل���ە پ��ڕاك��ت��ی��دا ل��ەو ه��ەڵ��ب��ژاردن��ان��ەدا ،كە بۆ وەدەستهێنانی ی���ەك ك��ورس��ی ب���ەڕێ���وە دەچ����ن (وەك هەڵبژاردنەكانی سەركۆماری ،قائیمقامو شارەوانی) بە پێی پێناسە ،پانتاییمەڵەبەندی ه���ەڵ���ب���ژاردن (ی������ەك)ەو ن��اوەن��دەك��ان��ی هەڵبژاردن هیچ كاریگەرییەكیان نییە. ملماڵنێی سەرەكی لە نێوان یاساكانی زۆرینەی رێژەییو زۆرینەی ــ قۆناغی دووەمدایە .لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنگەلی ف��رەئ��ەن��دام��ی��دا ،ك��ە ه��ێ��زی ی��اس��ادان��ان��ن، رووبەڕووبوونەوەی سەرەكی لە نێوانی نوێنەرایەتیی رێژەیی مەڵبەندەكانی تاك ئەندام هەڵبژێرو نوێنەرایەتیی رێژەیی م��ەڵ��ب��ەن��دەك��ان��ی ف��رەئ��ەن��دام ه��ەڵ��ب��ژێ��ردا، پانتاییەكی زۆر وەخ���ۆ دەگ��رێ��ت .لەو فۆرمۆاڵتەی دواتر ئاماژەمان پێ كردن، زی��ات��ر كەڵك ل��ە ش��ێ��وازی دیاریكردنی م��ەڵ��ب��ەن��دی دوو پ��ل��ەی��یو ن��اوەن��دگ��ەل��ی هەڵبژاردن وەردەگیردرێت. لە لێكدانەوەی سیستمەكانی هەڵبژاردندا، دوو خاڵی سەرەكی گرنگیان پێ دراوە. یەكەم ئەوەی كاریگەریی سیستمەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن چییە ل��ە س���ەر گونجانی نوێنەرایەتییو ئ��ەگ��ەری نوێنەرایەتیی كەمینەكان؟ دووەم ئ��ەوەی كاریگەریی سیستمەكانی هەڵبژاردن چییە لە سەر حزبەكانو لە ئاكامیشدا لە سەر لێهاتوویی حكومەتی دیموكراتی؟ ه��ەڵ��ب��ژاردن بە
151
مەبەستی وەرگرتنی پۆستێك خۆی لە خۆیدا زۆری��ن��ەگ��ەراو ناگونجاوە .بەاڵم ی��اس��ای زۆری��ن��ە ـ��ـ قۆناغی دووەم ئەو دەرف��ەت��ەدەدا بە حزبە بچووكەكانكە لە قۆناغی یەكەمدا كۆمەڵێك دەسكەوت بۆ خۆیان مسۆگەر ك��ەنو لە قۆناغی دووەمیشدا ئاستی درێ���ژدادڕی خۆیان بەرنە س���ەرەوەو پاڵنەرو بزوێنەرێكی بەهێزیان بۆ بەشداریی لە هەڵبژاردنەكاندا ههبێت .زۆری��ن��ەی رێژەیی بە قازانجی حزبە سەرەكییەكانو بە تایبەت دوو حزبی گەورەترە ،كە تاكە حزبن ئەگەری سەركەوتنیان هەیەو بەم شێوەیە دەبنە هۆی سەرهەڵدانو مانەوەی سیستەمی دوو حزبی. ك��اری��گ��ەری��ی زۆری���ن���ەی رێ���ژەی���ی ،لە هەلبژاردنی ئەنجومەنەكانی یاساداناندا، ل��ەم��ەڕ ی��ارم��ەت��ی��دان��ی ح��زب��ە گ��ەورەك��ان یەكسانەو سیستمی دوو حزبیش سوودی ل��ێ��وەردەگ��رێ��ت .هیندوستان ،حاڵەتێكی دەگمەنی گرنگە ،كە زۆرینەی رێژەیی لەو واڵتەدا بووەتە هۆی زاڵبوونی تاكە حزبێك لە ناوەند (حزبی كۆنگرە) ،كە چەند حزبی بچووكیتر لە ئهم الو ئهو الی��دا راوەس���ت���اون .ل��ە سیستەمی دوو حزبیدا ئ��ەن��دام��ان��ی ح��زب��ە بچووكەكان دەتوانن ببنە ئەندامی پەرلەمان .بۆ وێنە، ئەنجومەنیی نوێنەرانی بریتانیا لە دە حزب پێك هاتووە ،بەاڵم لە سیستەمی دوو ح��زب��ی��دا ،حزبە سەرەكییەكان لە
سەرەوەدانو ئەگەری ئەوە زۆرە یەكێك ل��ەو دوو حزبانە ،زۆری��ن��ەی پەرلەمان مسۆگەر بكات. دەرەنجامی شێوازی زۆرینەی رێژەیی ه��ەم��ی��ش��ە ئ���ەوەی���ە ح��زب��ێ��ك زۆرب����ەی ك��ورس��ی��ی��ەك��ان��ی پ���ەرل���ەم���ان ب��ەدەس��ت دههێنێت ،لە كاتێكدا زۆربەی دەنگەكانی سەرتاسەری ن��ەدراون بەو حزبە .ئەمە ت زۆری��ن��ەی شتێكە (رەی) پ��ێ��ی دەڵ��ێ�� دەسكرد .هەموو زۆرینە تاك حزبییەكان دوای ساڵی 1945ل��ە بریتانیاو پاش س��اڵ��ی 1954ل��ە نیوزیالند ل��ە زۆری��ن��ە دەسكردەكان بوون .نوێنەرایەتیی رێژەیی (هەروەها سیستمە دوو قۆناغییەكان)یش ێ رەنگە ب��ەرەو زۆری��ن��ەی بكشێن ،وەل ئ��ەگ��ەری روودان���ی ئ��ەم پرسە كەمترە. سیستمی حزبی ب��او ل��ە نوێنەرایەتیی ت رێ���ژەی���ی ،سیستمێكی ف��رەح��زب��ی بێ ه��ەب��وون��ی ح��زب��ی زۆری��ن��ەی��ە .ب��ۆی��ە لە سیستمە پەرلەمانییەكاندا دانانی كابینەی هوپەیمانی چەند حزبیی پێویستە. لەو دوو مودێلە ،كامیان بە كەڵكترن؟ وا باوە دەڵێن سیستمە دوو حزبییەكان باشترن ،چونكە دەبنە هۆی پێكهێنانی كابینەیەكی تاك حزبی ،ئەو كابینانەی ل���ە ن�����اوەوە پ���ت���ەوو ی��ەك��گ��رت��وونو لە ئ��اك��ام��ی��ش��دا ب��ەه��ێ��زو ش��ێ��ل��گ��ی��رن .بە پ��ێ��چ��ەوان��ەی ح��ك��وم��ەت��ی ه��اوپ��ەی��م��ان��ی هەمیشە پێویستیان ب��ە رێ��ك��ك��ەوت��نو ێ پێكهاتن لەگەڵ یەكترە ،حكومەتی ب
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 152
هێزو الوازن .فێردیناند ئا .هێرمێنس لە یەكێك لە توێژینەوە كالسیكەكانی خۆیدا، كە چەند جار ئاماژەی پێ ك��راوە ،پێی وایە هۆكاری الوازیی (كۆماریی ڤایمەر) ی ئەڵمانیا (ل��ە نێوان سااڵنی 1919تا 1933دا) دەگەڕێتەوە بۆ نوێنەرایەتیی رێژەیی .هەندێك كەس لە وهاڵم��ی ئەو بۆچوونەی هێرمێنسدا دەڵێن حاڵەتی نوێنەرایەتیی رێژەیی ڤایمەر توندڕۆیانە ب���ووە .ب��ۆ نموونە خ��اوەن��ی ناوەندێكی هەڵبژاردنی كاریگەر نهبووە .ڤایمەر جگە لە گ��ی��رۆدەب��وون بە گرفتە ئابوورییو كۆمەاڵیەتییەكان ،كە رهن��گ زۆرینەی رێژەییو حكومەتە تاك حزبییەكانیش نەیانتوانیایە چارەسەری بكەن ،كۆمەڵێك كەمیو كورتیی بنەڕەتییتریشی هەبوون. جگە لە كۆماری ڤایمەر ،نموونەگەلیتر ه��ەن ،كە دیموكراسی لە س��ەر بنەمای زۆرینەی رێژەیی ،تیادا شكستیان هێناوە، وەك سیستمی زۆرب��ەی كۆلۆنییەكانی بریتانیا لە ئەفەریقا. كاتێك ،كە دیموكراسییە پەرلەمانییەكانی رۆژئ�����اوا ل��ە دوای ج��ەن��گ��ی دووەم����ی جیهانییەوە پێكەوە ب���ەراورد دەكەین، بۆمان دەردەك��ەوێ��ت ،كە دیموكراسییە دوو حزبیەكان لە ب��واری بەڕێوەبردنی ئابووری (گەشەی ئابووریو كۆنتڕۆڵی هەاڵوسانو بێكاری) ،پاراستنی ئاشتیو ئ��اس��ای��ش��ی گ��ش��ت��ی ل���ە دی��م��وك��راس��ی��ی ف��رەح��زب��ی س��ەرك��ەوت��ووت��ر ن��ەب��وون.
ئەوانەی ،كە وەك ئە .فاینێر رەخنە لە سیستەمی دوو حزبی بریتانیا دەگ��رن، رۆڵ��ی س��ەرك��ەوت��ووی دیموكراسییەكی ف��رەح��زب��ی وەك ئ��ەڵ��م��ان��ی��ای��ان ،ب��ە پێی سەقامگرتووییو مانەوە هەڵسەنگاندووە. ئەوان پێیان وایە ،دەستێكی شێلگیرانە، لە دەستێكی بەهێز باشترەو هاوپەیمانە میانڕۆكان پەرەیان بە جۆرە جێگیریەك داوە لە سیاسەتی گشتییدا ،كە حكومەتی ت ئەو رۆڵە بە نۆبەی حزبەكان ناتوانێ بگێڕێت .بەم شێوەیە ئەو حكومەتانەی، ك��ە پشت ب��ە ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��یو هاوپەیمانی دەبەستنو لە بواری ئایینیو زمانەوە فرەچەشنن ،بە بەراورد لەگەڵ ئەو حكومەتانەی ،كە بناغەیان الوازترە، چاكتر دەتوانن بگەنە سازانو داڕشتنی سیاسەتە گشتییەكان ،كە هەموو الیەك لە سەریان كۆك بن. ت ئ��ەوەش بڵێین ،یەكێك لە الیەنە دەبێ باشەكانی سیستمی دوو حزبی ئەوەیە، كە حكومەت بە شێوەیەكی زۆر سانا وەاڵم���ی خ��ەڵ��ك دەدات�����ەوە .دەن��گ��دەران دەزانن حزبی دەسەاڵتدار ،بەرپرسیاری سیاسەتە گشتییەكانی رابردووە .كاتێك، كە ئ��ەو سیاسەتانە لە خزمەت خەڵكدا ب��ن ،دەن��گ��دەران جارێكیتر دەن��گ بەو حزبە دەدەن��ەوە .بە پێچەوانەوە ،كاتێك س��ی��اس��ەت��ەك��ان س��ەرك��ەت��وو ن��ەب��ووب��ن، دەنگدەران دەنگ بە حزبی ركابەر دەدەن. بەاڵم زیاتر بەرپرسیاربوون ،بە واتای
153
ت حكومەت هەموو ئ��ەوە نییە ،كە دەبێ پێداویستییەكان بۆ خەڵك دابین بكات، ێ لە هەموویان بگرێت .خەڵك ی��ان گ��و سەبارەت بە حكومەتە هاوپەیمانییەكانیش وەك كابینە زۆری��ن��ە ت��اك حزبییەكان ه���ەڵ���وی���س���ت دەگ��������رن .ل����ە راس���ت���ی���دا هاوپەیمانییەكان بە بەراورد لەگەڵ كابینە تاك حزبییەكانی چەپ ،یان راست ،زیاتر بۆچوونێكی میانڕۆی سیاسییان هەیەو زیاتر لە بۆچوونی خەڵكەوە نزیكن .بەاڵم الیەنگرانی زۆرینەی رێژەییو سیستەمە دوو حزبییەكان بە باشی دەت��وان��ن بە دەنگەوەهاتنی حكومەت بكەنە بەهایەك ب��ۆ خ���ۆی���ان ،وەك چ���ۆن ب��ۆ زۆرب���ەی الیەنگرانی نوێنەرایەتیی رێژەیی ،رێژەیی بوون بەهایەكی كۆتاییە. س��ی��س��ت��م��ەك��ان��ی زۆری���ن���ەی رێ���ژەی���یو ێ الیەنی زۆری��ن��ەی قۆناغی دووەم ،س ب��اش��یت��ری��ش��ی��ان ه��ەی��ە ،ك��ە بریتین لە مەڵبەندەكانی تاك ئەندام هەڵبژێر .ئەو سیستەمانە دەبنە هۆی ئەوەی پەیوەندیی دەن��گ��دەرو نوێنەر بگاتە ئ��ەوپ��ەڕی ،که ئەو دەرفەتە بۆ دەنگدەران بڕەخسێنن، دەنگ بەو پاڵێوراوە بدەن ،كە دەیناسن. به تایبەت ،كە یاسای زۆرینەی رێژەیی، یاسایەكی زۆر ساكارە. لە وەاڵمی ئەوەدا دەكرێت ئاماژە بكەین بەوەی ،كە: یەكەم :مەڵبەندەكانی تاك ئەندام هەڵبژێر بۆیان هەیە وەك سیستمی دوو پلیكانیی
ئ��ەڵ��م��ان��ی��ا ،پ��ی��ش��ان��دەری سیستمگەلی نوێنەرایەتیی رێژەیی بن. دووەم :زۆرب��������ەی س��ی��س��ت��م��ەك��ان��ی نوێنەرایەتیی رێژەیی (هەموو سیستمەكانی تاكدەنگی شایانی گواستنەوە ،سیستەمی نوێنەرایەتیی رێژەیی لیستی ،كە لە لیستە ئازادەكان كەڵك وەردەگرن) ئەو دەرفەتە بە دەن��گ��دەران دەدەن ،دەن��گ ب��دەن بە پاڵێوراوە سەربەخۆكان .جگە لەوە ،هیچ ت بەڵگەیەك لە ئارادا نییە ،كە بۆچی دەبێ هەڵبژاردن لە نێو پاڵێوراوە سەربەخۆكان ل��ە ه���ەڵ���ب���ژاردن ل��ە ن��ێ��و ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك لە پ���اڵ���ێ���وراوەك���ان (وەك سیستمەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی لیستی) باشترو دیموكراتیتر بێت. س���ێ���ی���ەم :س��������ەرەڕای پ��ەس��ن��دك��ردن��ی ئ����ال����ۆزت����رب����وون����ی م����ەزن����دەك����ردن����ی دەرئەنجامەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی (بە تایبەت لەو سیستەمانەدا ،كە بەپێی تاكدەنگی شایانی گواستنەوەن) بە بەراورد ل��ەگ��ەڵ دەرئ��ەن��ج��ام��ەك��ان��ی هەڵبژاردنی ت بڵێن هەڵبژاردن زۆرینەی رێژەیی ،دەبێ لە نێوان حزبەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی لیستی ،بۆ دەن��گ��دەران ،ئەستەمتر نییە لە هەڵبژاردنی پاڵێوراوە سەربەخۆكانی سیستمی زۆرینەی رێژەیی. ێ لەبەرچاوگرتنی شێوازی رێژەیی، بە ب سیستمەكانی نوێنەرایەتیی رێ��ژەی��ی، گەلێك الیەنی باشیان هەیە: یهکهم :مافی هەڵبژاردنی زیاترو ئەگەری
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 154
كەمتری بەفێڕۆچوونی دەنگەكان ،كە بۆ حزبی ركابەرەوە پارێزراوە ،دەبێتە هۆی بەشداریی پتری دەنگدەران. دووەم :ئەوەی نوێنەرایەتیی رێژەیی ،هانی تێكۆشانیی حزبی لە تێكڕای واڵت دەدات. حزبەكان بۆ ئ��ەوەی لەو دەنگانە كەڵك ت رێكخراوی بەهێزی وەرب��گ��رن ،دەبێ حزبی پێك بێننو تەنانەت لەو شوێنانەی واڵت��ی��ش ،ك��ە الوازن ،ب��ە گ��ەرم��وگ��وڕی خەریكی چاالكیی هەڵبژاردن بن ،چونكە دەتوانن دەنگی زیاتر بۆخۆیان مسۆگەر بكەن ،لە حاڵێكدا ،كە ئەوە لە سیستەمی زۆرینەی رێژەییدا هیچ سوودێكی نییە. سێیەم :دیاریكردنی رێژەی نابەجێی بە ئانقەستە ،كە رەنگە لە هەردوو سیستمی زۆری���ن���ەی رێ���ژەی���یو ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێژەییدا ببێتە هۆی كێشەنانەوە .بەاڵم دیاریكردنی رێژەی هەڵەی بە نائەنقەست ل��ە سیستمی نوێنەرایەتیی رێ��ژەی��ی��دا، كێشەیەكی ئ��ەوت��ۆی ل��ێ ن��اك��ەوێ��ت��ەوە. ت وەك مەڵبەندی هەڵبژاردن كەڵك دەكرێ لە یەكە جوگرافییەكان وەربگیردرێت، كورسییەكان بە شێوەیەكی گونجاو بۆ ئەو مەڵبەندانە تەرخان بكەین .دیاریكردنی مەڵبەندی یەكسان لە هەڵبژاردنەكانی زۆرینەی رێژەیی تاك ئەندام هەڵبژێردا، زۆر ئەستەمە. چوارەم :لەو سیستەمانەی ،كە خاوەنی مەڵبەندگەلی ت��اك ئ��ەن��دام هەڵبژێرن، ئ��ەگ��ەری دەس��ت��ێ��وەرادن��ی بەئانقەست
لە رێكخستنی مەڵبەندەكان زۆرەو بە بەرینتربوونیان ئاڵۆزتریش دەبێت .لەو مەڵبەندانەی زیاتر لە پێنج نوێنەریان ه��ەی��ە ،دەس���ت���ێ���وەرادن���ی ب��ە م��هب��هس��ت ئیتر كێشەیەك ناخوڵقێنێ .ئ��ەوە بەو وات��ای��هی��ه ،ك��ە تەنیا ل��ە سیستەمەكانی تاكدەنگی شیاوی گواستنەوەدا نەبێت، دەستێوەردانی بە مهبهست لە رێكخستنی مەڵبەندەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی ،هیچ كێشەیەكیبەدواوە نابێت. تەبایی حزبیو پەیوەندییە حزبییەكان یەكگرتووییو تەبایی حزبە سیاسییەكانو پ�����ەرەدان ب��ە پ��ەی��وەن��دی��ی ن��ێ��وان��ی��ان بە شێوازی جۆراوجۆر لە ژێر كاریگەریی سیستەمەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن��دان .كاتێک ئ��ەن��دام��ان��ی ح��زب��ێ��ك پ��ێ��ك��ەوە دەك��ەون��ە رك���اب���ەری ،ح���زب ئ���ەو ت��ەب��ای��ی��ەی ك��ەم دەب��ێ��ت��ەوە .ك��ەوات��ە ل���ەو سیستمانەی هەڵبژاردندا ،كە بیر لە وەها ركابەرییەك دەكەنەوە ،تەبایی حزبەكان دادەبەزێت. لە پەیوەندی لەگەڵ تەباییو یەكڕیزیی حزبەكاندا ،زەقترین دژایەتییەكان تایبەتن ب��ە سیستمە ج��ی��اوازەك��ان��ی زۆری��ن��ەی رێ���ژەی���یو ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ���ژەی���ی .لە زۆربەی سیستمەكانی زۆرینەی رێژەییدا، ت ئەندامانی حزبێك كەمتر رێ��دەك��ەوێ�� بكەونەوە ركاربەریی لەگەڵ یەكتر ،بەاڵم لە هەڵبژاردنە سەرەتاییەكانی ویالیەتە
155
ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئ��ەم��ەری��ك��ادا ،ئ��ەوان��ه پاڵێوراوانی حزبن ،كە دەكەونە ركابەریی لەگەڵ یەكتر .سیستمەكانی نوێنەرایەتیی رێ���ژەی���ی ل��ی��س��ت��ی ،س��ی��س��ت��م��ی لیستە داخ��راوەك��ان تا لیستە كراوەكان لە خۆ دەگرن .ئەو كاتەی لیستەكان ،بۆ نموونه وەك ئیسرائیل ،بە ت���ەواوی داخ���راون، دەنگدەران تەنیا دەتوانن لە نێوان لیستی پاڵێوراوی حزبەكاندا نوێنەر هەڵبژێرنو ناتوانن دەنگ بە پاڵێوراوە دڵخوازەكانی خۆیان ب��دهن .لە الی��ەك��یت��رەوە ،رەنگە لیستەكان بە ت��ەواوی ك��راوە ب��ن ،وەك له فینالندا دەنگدەران دەتوانن دەنگ بە ح��زب ب��دهن ،له ههمان کاتیشدا دهنگ بە پاڵێوراوی حزب ب��دهن .بەم شێوەیە دیاریی دەكەن ،كە كام پاڵێوراوی حزب كورسییەكان داگیر دەكات ،كە بە هۆی لیستی ح���زب���ەوە دەس��ت��ەب��ەر ك����راون. نوێنەرایەتیی رێ��ژەی��ی لیستی بەلجیكا نموونەیەكی نێوان ئەو دوو حاڵەتەیە. لهوێدا دەنگدەران دەتوانن دەنگ بە هەموو لیستەكە ،یان بە پاڵێوراوێكی سەربەخۆ بدهن .پاڵێوراوەكانی ئاستی خوارەوەی لیستەكە رەنگە بە س��ەر پاڵێوارەكانی سەرەوەی لیستەكەدا سهرکهون .هەڵبەت ل��ە ح��اڵ��ەت��ێ��ك��دا ،ك��ە ب��ت��وان��ن رێ��ژەی��ەك��ی دیاریكراو لە دەنگە (ریزبەندییەكان ،یان دڵخوازانەكان) بۆ خۆیان مسۆگەر بكەن. كاریگەریی تاكدەنگی شایانی گواستنەوە وەك كاریگەریی نوێنەرایەتیی رێژەیی
لیستی ل��ی��س��ت��ەك��راوەك��ان وای����ە .ه��ەر دووكیان دەبنە هۆی الوازیی یەكڕێزیی حزبەكان .ئەو خاڵە لە سەر سیستەمی ت��اك��دەن��گ��ی ن�����ەگ�����وازراوەی ژاپ��ۆن��ی��ش پ��ش��ت��ڕاس��ت دەب��ێ��ت��ەوە( .ح��زب��ی لیبراڵ دیموكرات)ی ژاپۆن یەكێكە لە باشترین ن��م��وون��ە ئاشكراكانی ح��زب��ە سیاسییە دابەشبووەكانو خاوەنی چەندین باڵە. دەنگی ئەڵتەرناتیڤ ،تاكدەنگی شایانی گواستنەوە ،سیستەمی دوو قۆناغەو سیستمی ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی هاولیستی، ه��ان��ی هاوپەیمانیی ح��زب��ەك��ان دەدەن. ت ئاماژە بكەین بە چەند نموونە دەكرێ ل��ەم��ەڕ پ��ەی��وەن��دی��ی ح��زب��ەك��ان ،ك��ە بە ه���ۆی ه��ان��دان ب��ۆ ه���اوك���اری ل��ە الی��ەن سیستمەكانی هەڵبژاردنەوە ،هاتوونەته ئ�����اراوە :ه��اپ��ەی��م��ان��ەت��ی��ی پ��ڕاك��ت��ی��ك��ی لە نێوان حزبی (ل��ی��ب��راڵ)و (ناسیۆناڵ) لە ئوستراڵیا ،هاوكاری جارجارەی (فاین گ��ی��ل)و (ح��زب��ی ك��رێ��ك��ار) ل��ە ئایرلەنداو هاوپەیمانیی باڵەكانی چەپو راست لە ێ دووبەرەیی سیستەمی فرەحزبی ،وەل ف��ەڕەن��س��ا .ح��اڵ��ەت��ێ��ك��یت��ری پ��ەی��وەن��دی��ی جێگیرو ب����ەردەوام ،پەیوەندیی نێوان یەكێتییەكانی (دی��م��وك��رات مەسیحی)و (س��ۆس��ی��ال م��ەس��ی��ح��ی)ی ئ��ەڵ��م��ان��ی��ای��ە، ێ ك��اری��گ��ەری��ی راس��ت��ەوخ��ۆی ك��ە ب��ە ب�� سیستمەكانی هەڵبژاردن پێك هاتووە. ئەو حاڵەتەی ئەڵمانیا ئەوە دەردەخ��ات، كە سیستمەكانی هەڵبژاردن بۆ سیستمە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 156
حزبیو سیاسییەكان پاڵنەرێكی بەهێزن، بەاڵم فاكتەری دیاریكەر نین .هەروەها بڕواننە زۆری��ن��ەو كەمینە ،هەڵبژاردنی ناڕاستەوخۆ ،هەڵبژاردن ،ملمالنێیەكانی، حزب ،ماوەی مانەوە لە پۆست ،دۆرۆژە، مۆریس ،دەن��گ��دان ،دەن��گ��دان ،رەفتاری، ی��اس��ای ش��ەش پ��اڵ��وو ،ئەنجومەنەكانی ه����ەڵ����ب����ژاردن ،ب���ەش���داری���ی س��ی��اس��ی، پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن ،پ��ااڵوت��نو راك���ێ���ش���ان ،پ��ۆل��ێ��ن��ك��ردن��ی ن��اوچ��ەك��ان، سیستمەكانی هەڵبژاردن ،نوێنەرایەتیی رێژەیی ،هرمێنس ،فێردیناند ،ریفراندۆم. سهرچاوه: انسکلوپیدیای دموکراسی ،جلد سوم
157
چهمكو مێژووی پارێزگاریكردن له كهمینهكان The concept and the history of the protection of minorities
پاتریك تورنبری:نووسینی Written by: Patrick Thornberry عومهر رهسوڵ شینكی:وهرگێڕانی Translated by: Omar Rahsol Shinki
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 158
زهمینهی مێژوویی له مێژووی مافی نێودهوڵهتیدا ،نموونهی زۆر ل��ه بڕیارنامهكان بوونیان ههیه، ك�� ه ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اریو دهستهبهركردنی بهرژهوهندیی گروپ ه تایبهتییهكانه .وهك پهیماننامهی ئۆلیڤیای ساڵی ،1660ك ه ل ه نێوان پۆڵۆنیاو ئاكتوری گهور ه بهستراو ناوچهكانی پومرانیاو لیونیا كهوت ه ژێر دهسهاڵتی سویدهوه ،دانیشتووانی ئهو شوێنانهیان ل ه مانهوهی مهزههب دڵنیا ك��ردهوه .نموونهی دوات��ری كنوانسیۆن (رێککهوتنی سیاسی)ی چهند الیهنهی ساڵی1881بوو .ک ه ل ه سهر دیاریكردنی سنووری نێوان یۆنانو توركیا بهسترا. جگ ه له پهیوهندیی ه بههێزهكانی نێوان پ��ارێ��زگ��اری��ك��ردن ل��ه كهمینهكان ،وهك پ��هی��م��ان��ی س��ن��ت ل��وی��س��ی ف��هرهن��س��ا ل ه ساڵی1250دا بۆ پاراستنی مارونییهكان بهسترا .لهگهڵ ئهوهشدا سهر ب ه واڵتی فهرهنسا ههژماركران .لهم پهیماننامهیهدا، پێداگریی مهراسیمی مهزههبیی ل ه سهر ویژدانو ئازادیو بهڕێوهبردن دهکاتهوه، ئ��هگ��هرچ��ی ههندێك ج��ار ل�� ه پاراستنی سیستمی گشتیدا ،سنوورداریی بۆ ئهم ئازادییان ه دهگیرێتهبهر .دوا به دوای ك��ۆن��گ��رهی ڤێننا ب��ۆ پاراستنی كهمینه نهتهوهكان ،بووهجێگای سهرنجی زیاترو ل ه پاراستنی كهمین ه مهزههبییهكانهو ه گۆڕدرا بۆ پاراستنی كهمینهنهتهوهییهكان.
دوای شۆڕشهكانی فهرهنساو ئهمریكا، سهردهمی تازهی ئهوروپا سهری ههڵداو له مهزههبهكاندا زیاتر گرنگی ب ه الیهنی پاراستنی كهمینهكان دراوه. شۆڕشی ساڵی 1789ی فهرهنسا ،بنهمای ئازادیی مهزههبیو بوونی پهرستگای به ئاشكرا دهستهبهركرد .ل ه دهستووری ئهمریكادا یهكهمین چاكسازی له سهر ئهم بنهمای ه بوو ،ك ه كۆنگرێس ناتوانێت دهنگ بۆ یاسایهك ب��دات ،ك ه رێگر بێت ل�� ه درووس��ت��ب��وونو دام��هزران��دن��ی یهك مهزههب (مهبهست ل ه پهیڕهوانی گروپێكی الوهكیی مهزههبییه). له رێگای بهستنی پهیماننامهو ه رهوشی پارێزگاریكردن ل ه كهمینهكان درێ��ژهی كێشاو ل ه سهدهی نۆزدهیهمدا مهسهلهی كهمینهكان تهنها تایبهتمهندیی ئهوروپای خۆرههاڵت بووه. ئ��هم پهیماننام ه ئهوروپییان ه له ههموو ك���ی���ش���وهرهك���ان���دا ن��م��وون�� ه ب�����وون بۆ یاساگوزاریو دهسهاڵتدارانی دهوڵهت ه ئهوروپییهكان ب ه س��هر ئ��هو شوێنانهدا زاڵبوون. ل ه پهیماننامهی نێوان بهریتانیای مهزنو چیندا (پهیماننامهی تین سین) ،بڕیاردرا ل ه مهزههبدا تایبهتمهندیی بۆ ئ��ازادیو لێبووردهیی دابڕێژرێت. ك��ل��ود ،س���هب���ارهت ب���هو پ��هی��م��ان�� ه ئ��هو ه وهبیردههێنێتهوه،ك ه پهیمانهكان لهبواری پراكتیكدا سهركهوتوو نهبوون .سیستمی
159
پارێزگاریكردن ل ه كهمینهكان ل ه سهر بنهمای نهخش ه ئاشكراو نادیارهكانی پانتایی سنووریو باشتركردنی بارودۆخ ب�� ه شێوهیهكی راستهقینهو چۆنییهتی دهزگ�������او رێ���ك���خ���راوهک���ان ه���هروهه���ا ناجێگیریو ن��هب��وون��ی ك��ارای��یو خ��راپ كهڵك وهرگرتن ل ه كهرهستهكانی سزادان دادهمهزرێت. ب ه گشتی ل ه س��هدهی نۆزدهیهمدا دوو قوتابخانهی فكریی ههبوون: قوتابخانهی یهكهم :دهستتێوهرنهدان ل ه كاروباری كهمینهی لۆكاڵی واڵتان ،كهب ه زۆریی لێكۆڵهرهوانی ئهمریكای التینو ئیتالیا الیهنگری ئ��هوهب��وون ،نموونهی ئهو لێکۆڵهرهوان ه وهک مانیانی ،كارنازاو، ئایماری ،پریراو ،هالیك بوون. ق��ۆن��اغ��ی دووهم :دهس��ت��ت��ێ��وهردان له ك��اروب��اری كهمینهكان ،پێیان واب���ووه، ك�� ه دهب��ێ��ت خ��هڵ��ك��ان��ی س��ت��هم��ل��ێ��ك��راو ل ه ب���هران���ب���هر دهس����هاڵت����دار ه س��ت��هم��ك��ار ه س��ی��س��ت��م��ات��ی��ك��ی��ی��هك��ان��دا پ���ارێ���زگ���اریو بهرگرییان لێبكرێت .پهیڕهوكهرانی ئهم قوتابخانهیه پێکهاتبوون ل ه كریسی دی مارتینو ڤیتیونو ڤلزیو ئارنتز. واڵت��هك��ان ناتوانن ببن ب ه نموونهیهکی باش بۆ ئاینده .ب ه ئاسانی ناتوانرێت ل ه س��هردهم��ی پێشكهوتنو تهكنۆلۆجیادا، مافی نێودهوڵهتی سستی لهم رووهو ه قبووڵبكات.
پارێزگاریكردنی كۆمهڵگای نێودهوڵهتی ل ه كهمینهكان هێز ه س��هرك��هوت��ووهك��انو داگیركهرانی جهنگی گ����هوره ،م��هس��هل��هی پاراستنی كهمینهكانیان ب ه ت��هواوی رهتنهكردهوه، بهڵكو لێیان كۆڵییهوهو چاكسازییان تێدا ك��ردوه .سهبارهت بهم ه ل ه رهشنووسی دووهم (كارنامهی كۆمهڵی نهتهوهكان)دا، ئهم ماددهیهی خوارهو ه پێشنیار كرابوو: ك�� ه داوای ل�� ه ه��هم��وو واڵت��� ه ت��ازهك��ان ک��ردووه ،وهك پێشینهیهك بۆ شوناسی سهربهخۆییو ئۆتۆنۆمی ،بهپێی زۆرین ه لهپێكهاتهی نهتهوهكهی خۆیان پهیڕهوی ههڵسوكهوتی یهكسانیو دهستهبهركردنی مافو ئاسایشی راستهقینه ،بۆ كهمینهی ن���هت���هوهو ن������هژادیو ئ��هت��ن��ی��ك��ی ب��ك��هن. راوێژکاریی یاسایی ویلسۆن (ئاچ میلر) ل ه روونكردنهوهی ئهم ماددهیهدا ،دهڵێت: ئهم ماددهی ه ئامانجی خێرخوازییانهی ههیه ،بهاڵم پێویست ه ئهوهقبوڵ بكرێت ،ك ه رهفتارو كردهوهی گشتیو ههمهالیهنان ه بوونی نییه. ت ئیمتیازی فهرههنگیو بێگومان دهبێ مهزههبی ب ه یهكسانی بدرێت ،بۆ نموونه: ناتوانرێت گریمانهی ئ��هو ه بكرێت ،ك ه زمانی ههموو كهمینهنهتهوهكان ل ه كۆڕو راپۆرت ه رهسمییهكاندا بهكارببرێت .لهو ب��ارهدا ــ ك ه چهندین كهمینهی بچووك
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 160
ل ه یهك واڵتدا بوونیان ههیه ــ ئهم كار ه تهنانهت ب ه شێوهی لۆكاڵیش ئهگهری بهڕێوهبردنی نییه. ل���هرهش���ن���ووس���ی س��ێ��ی��هم��ی ك��ۆم��هڵ��ی نهتهوهكاندا ،ئهم راسپاردهی ه لهبهرچاو نهگیراوه .ئهو ماددهی ه بهرفراوانتركراو وی��ل��س��ۆن پ��ێ��ش��ن��ی��اری ئ������هوهی ك���رد، ئهنجومهنی كۆمهڵی نهتهوهكان چهندین بهڵێنی هاوشێوهی ئ��هو ه ل��هو واڵتانهدا وهربگرێت ،ك ه دهیانهوێت ببن ب ه ئهندام له كۆمهڵی نهتهوهكاندا. له پاشكۆی ئهو ماددهیهدا ماددهیهكیتر بۆ پاراستنی ئاشتی نێودهوڵهتی ل ه سهر ئهو دهق ه زیاد كرا :ئ��ازارو ئهشكهنجهو ن���هب���وون���ی ل���ێ���ب���ووردهی���ی م��هزه��هب��ی، سهرچاوهی سهرهكین بۆ ههڵگیرسانی جهنگهكان .الیهن ه پهیماندهرهكانو واڵت ه تازهكان ،ك ه داواكاریی به ئهندامبوونیان ل ه كۆمهڵی ن��هت��هوهك��ان دهك���رد ،دهبێت رازیببن ب���هوهی دهن��گ ن���هدهن ب�� ه هیچ جۆر ه یاسایهك ،ک ه رێگر بێت ل ه بهردهم ئازادیی مهزههبی ،یان دهستتێوهردان ب��ێ��ت .پ���هی���ڕهوک���هران���ی ئ��ای��ی��ن��ێ��ك ،ی��ان باوهڕێكی تایبهت ،ئهگهر لهگهڵ ئهخالقی گشتییدا ناكۆك نهبێت ،ئ��هوا ل ه رووی مافو دادپهروهرییهوه ،نابێت هیچ جۆر ه جیاوازیو دهمارگیرییهکی لهگهڵدا بكرێت. ئهم ماددهی ه (ماددهی تایبهت ب ه مهزههب) ل�� ه م��اف��ی ن���وێ���دا ،وهك ی���هك م����اددهی ستانداردی لێهاتووه.
ئ��هو ن��اڕهزای��ی��ان��هی ،ك�� ه دهرب����ارهی ئهو م��اددهی��هی س���هرهو ه وت���راون ،ئهوهبوو ئهوان ه دهسهاڵتدارێتی ئهندامانی كۆمهڵی نهتهوهكانیان دهب��هزان��د ،بۆ ماوهیهكی زۆر ،ئهم دهستتێوهردان ه ل ه الیهن واڵت ه زلهێزهكانهوه ،ب ه سهر واڵت ه الوازهكاندا سهپێنرا. ج��گ��هل��هم��هش ،ن��هژادپ��هرس��ت��ی ل��هالی سیاسهتمهدارهكان ،دوای جهنگی جیهانی ی��هك��هم ،وات����ای ن��ال��هب��اری ن��هب��وو ب��هو جۆرهی ،كهئهمڕۆ پێشنیاركراوه. چهمكی میللهتی بااڵترو میللهتی نزمتر، ی��ان ن��هت��هوهو ن���هژاد ،ههتا ئێستاش ب ه رادهیهك ل ه ناو پهیماننامهكانی سیستمی نهتهوهدا ،بوونی ههیه. رهش�����ن�����ووس�����ی وی����ل����س����ون ل���هگ���هڵ رهشنووسهكهی بریتانیا جیاوازی ههبوو ل ه كارنامهی كۆمهڵی نهتهوهكاندا. ب�� ه پێی ب��ۆچ��وون��ی ئ��هو رهش��ن��ووس��هی ئینگلیز ،له رێكکهوتنامهكانی واڵتێك ،ك ه بۆ دیاریكردنی سنوور دیاریكردن .دوای شهڕ دهبهسترێت ،چونكه باشتر دیاری دهكرێت. ئهو فشارانهی ،كه له الیهن ئوسترالیاو ن��ی��وزالن��د ،ل�� ه ت��رس��ی دهس��ت��ت��ێ��وهردان��ی كۆمهڵی نهتهوهكان ،دانیشتوانی بومی م��ارۆن��ی ،كه خاكهكانیان دهك��هوت�� ه ژێر دهسهاڵتی بریتانیا ،دهمێننهوه .ئهم ه بوو ب ه هۆی ئ��هوهی مهسهلهی مهزههب له یاساكانی نێودهوڵهتیدا ببێت ه شتێكی
161
تایبهتمهندی ههستیار ،دهخ��رای�� ه سهر خ��ودی پ��رۆس�� هك��هی وی��ل��س��ون ،ك�� ه ئهو جارنامهی دهربارهی یهكسانی نهژادیو مهزههبی راگهیاندو دهڵێت :حهزدهكات كۆتایی بهو باسهبێت ،ك ه دهبێت ب ههۆی ناكۆكی میللیو دهرمارگیریی ن��هژادیو ب��ۆخ��ۆالدان ل�� ه ش���هرم���هزاری الب��ردن��ی، ماددهی تایبهت بهمهزههب قبوڵ دهكات. بهم جۆر ه مافی نێودهوڵهتی ،بۆ گهیشتن ب ه س��هردهم��ی مافی م��رۆڤ ،دووچ��اری گومان ببۆوهو ل ه شوێنی ئهو ه ههنگاوی بهرهو مافی كهمینهكان نا ،لهگهڵ ئهوهشدا سیستمێكی گشتیو سهرتاسهری بوونی ن��هب��وو .سیستمی رژێ��م��ی كهمینهكان، ل��هن��هت��هوهی�� هك��گ��رت��وو هك��ان��دا ل�� ه الی��هن كۆمهڵگای نێودهوڵهتییهوه ،بهشێوهیهكی بهرچاو بهرهو پێش چوونی ب ه خۆیهو ه بینی. ك��ۆم��هڵ��ی ن���هت���هوهك���ان ب���ۆ پ��اراس��ت��ن��ی ك��هم��ی��ن��هك��ان ،ل��� ه گ��رن��ت��ی وهرگ��رت��ن��ی پهیڕهوكردنی ناوخۆییو دهرهكی ههبوو. لهرووی ناوخۆییهو ه واڵتانی ئهندام ههتا ئاستێكی زۆر پ��هی��ڕهوی پرنسیپهكانی كۆمهڵی نهتهوهكانیان دهك���رد ،كه ئهم مهسهلهی ه ت���هواوی ئ��هو م��افو یاساو ه��هن��گ��او ه رهس��م��ی��ان��هی س���هب���ارهت ب ه كهمینهكانو دانیشتوانی تر بنابا ،راست ه واڵت ههبوون لهگهڵ رێككهوتننامهك ه ناتهبابوون. ل���� ه رووی دهرهك�����ی�����ش�����هو ه گ��رن��ت��ی
جێبهجێكردنی زیاتر سنووردارتر بوو، بۆی ه پهیماننامهی نێودهوڵهتی دروستبوو. سهبارهت بهمافی كهمینهییو مهزههبیو نهژادییهكان ،كهوات ه دهتوانین سیستمی مافی كۆمهڵی نهتهوهكان ،لهگهڵ ئهوهشدا مافی ه��هم��وو دانیشتووانی دهوڵ��هت��ان ل��هگ��هڵ م��اف��ی كهمینهكاندا ،تێكهڵكێش ك��راب��وو ،ب��هاڵم ه��هر دهتوانین ب ه مافی كهمینهكانی بزانین. شكستهێنانی كۆمهڵی نهتهوهكان ل ه ساڵی 1939دا چوار داوای ناڕهزایی ێ دانهیان دهربڕین بوونی ههبوو ،ك ه س رهت���ك���ران���هوه ،ک�� ه ئ��هم��هش دهرخ����هری نهبوونی كاراییو بێ توانایی كۆمهڵی ن��هت��هو هك��ان ب���وو .ل��ه س��هرهت��او ه كێش ه بوونیان ههبوو ،ك ه كارهكانی كۆمهڵی نهتهوهكانی دهبهستهو ه ب ه ههلومهرجی دیاریكراوەوە. تێڕوانینو دیدگای ئهندام ه سهرهكییهكانو راو بۆچوونی واڵت ه كهم دهسهاڵتهكان (ت���از ه س��هرب��هخ��ۆك��ان) ل�� هگ��هڵ كهمینهو واڵتانی وابهست ه پشتگوێ خرا ،كهرۆڵی گهورهیان لهم رێكخراوهدا دهگێڕا. س��هب��ارهت ب��هو دهوڵ��هت��ان��هی كهمینهی ش نكۆڵی تێدابوو ،نهتهوه یهكگرتووهكانی لێدهكردن ،ئهمانهی ب ه دانیشتووانی پل ه دووی نهتهوه یهكگرتووهكان دهزان��ی، مافی یهكسانیی ئهمانهی كهمتر لهبهرچاو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 162
ب��ۆی�� ه س��هی��ر نیی ه بگوترێت :سیستمی ك��ۆم��هڵ��ی ن��هت��هوهك��ان ل��هژێ���ر ف��ش��ارو شااڵوی ئهم رهوتو زۆریهدا ،بنیادنرا. ل ه راستیدا تێكشکانی كۆمهڵی نهتهوهكان، تێکشكانێكی سیاسی ب��وو ل ه بااڵترین ئ��اس��ت��ی ئ������هوداو ب��هش��ك��س��ت��خ��واردن��ی كۆمهڵگای دیموكراسیش تهواوبوو.
دهگرت. واڵت�����ه ت�����از ه س��هرب��هخ��ۆك��ان��ی��ش ل��هو بڕوایهدابوون ،كهنهتهوهیهكگرتووهكان، ههڕهش ه لهسهر سهربهخۆییان دروست دهكات ،لهرووی جێگیری ناوخۆوه. بۆی ه ویستیان ئ��هو سیستم ه ببێت ب ه گشتیتر ،یان ههر الببرێت. بێگومان رێ��گ��ای دووهم گ��ی��رای��هب��هرو ههڵسهنگاندنی سیستمی نهتهوه ههڵبژێردرا ،لهوانهی ه ئهو گوتهی ه راست یهكگرتووهكان بێت ،ك ه دهڵێت :پهیوهندییهكی بههێز ههیه ل ه نێوان ئاستی دیموكراسی له واڵتێكدا، پ��هی��م��ان��ن��ام��هو ج��اڕن��ام��هك��ان��ی ن��هت��هوه لهگهڵ چارهنووسی كهمینهكان. خودی كهمینهكان ،ك ه الیهنی سهرهكی ی���هك���گ���رت���ووهك���ان ،ل��� ه رووی م��اف��ی كۆمهڵی نهتهوهكان بوون ،رهخنهیان لهمه نێودهوڵهتییهوه ،تهوهری سهرهكی نین، بهڵكو تهنیا ههندێک مافی بۆ كهسانی ژێر دهگرت. ئهمان ه خ��وازی��اری ئ��هوهب��وون ئ��ازادی دهست ه (دانیشتووانی كهمینهی مهزههبیو رهخ��ن��هگ��رت��ن��ی��ان ه��هب��ێ��ت ،ك��� ه خ���ودی نهژادی) ل ه خۆ دهگرێت. رێكخراوی كۆمهڵی نهتهوهكان ،نهبێت ب ه سیستمی كۆمهڵی نهتهوهكان رهوشێكی بهردی بناغهی لێكدانهوهی نهتهوایهتیو گ��ش��ت��یو س���هرت���اس���هری ن���هب���وو .ئ��هو كهسانهی رێككهوتننامهكانیان دهنووسی دابهشكردنی زیاتری دهوڵهتهكانیان. ناكۆكی ئهمان ه لهگهڵ رێكخراوی كۆمهڵی باسی ئهو بنهما یاساییانهیان نهدهكرد، ن��هت��هوهك��ان ،ل ه ئاستی واڵت��ان��دا نهبوو ،كه جیهانی بێت ،تهنانهت پێشنیاریشیان بهڵكو كهمینهكان بنچینهی ناكۆكی بوون ،ن�����هك�����ردووه ،ب��هڵ��ك��و ئ����هم سیستم ه رهن���گ���دان���هوهی ئ���هزم���وونو م��ێ��ژووی لهگهڵ كۆمهڵی نهتهوهكانیاندا. س��هرئ��هن��ج��ام دوای ه��ی��ت��ل��هر ب����اوهڕی ئهوروپا بوو. ت��ون��دڕهو ل��ه ن��او كهمینهكان ل�� ه الی��هن ئهم كارنامهی ه هاوشان لهگهڵ رهوشی واڵتانی وهك :ئهڵمانیاو نهمساو بوڵگاریاو داگ��ی��رك��اری��یو سیستمی قهومییهتی ههنگاریا بهگوڕتر بوو .ئهمهش بوو ب ه ژێ��ر چاودێرییهتی كۆمهڵی نهتهوهكان هۆی چاوپیاخشاندنهوهی بنهڕهتیی ل ه دههاتهوه. ه��هن��وك��هش پ��ێ��وی��س��ت�� ه چ��هم��ك��ی م��اف��ی پهیماننامهی ڤێرسای.
163
مرۆڤ ،له ئهنگیزهی هێرشی نازییهكان ب��ۆ س��هر جولهكهكان ،ه��هم��وو پاكتاو ه رهگهزییهكانیتر ،ههڵبهێنجرێت. ق��هدهغ�� هك��ردن��ی ئ��هم ك��ردهوان��ه ،ب��هپێی پرنسیپی مافی نێودهوڵهتی ،پێویستی ب ه چهمكی وابوو ،بهاڵم ل ه پرنسیپی نهتهوه یهكگرتووهكاندا بوونی نهبووهو نییه. ل ه الیهكیترهوه ،ناتهبایی نهتهوایهتیو مهزههبی واڵتان ،نهبوونی دهستهبهرییه. بۆ ئهوهی زۆرینهی فهرههنگی كهمینهكان، رێزی لێ بگیرێت. درێ���ژهدان���ی پ��اراس��ت��ن��ی كهمینهكان ب ه كردهكارێكی پێویست دان��را ،بۆی ه دوای جهنگی جیهانی دووهم ،مافی كهمینهكان خرایهپاڵ مافی مرۆڤهوه. ب���هپ��ێ��ی ب����هدواداچ����وون����ی س��ك��رت��ێ��ری گشتی نهتهوه یهكگرتووهكان ،ل ه ساڵی 1950دا گرنگیدان به مافی كهمینهكان ل ه جهنگی جیهانی یهكهمهو ه تا ماوهیهك رووبهڕووی پهراوێزیی بووهتهوه. ك������اری������گ������هریو ئ����اك����ام����ی ج����هن����گ، ههڵوهشاندنهوهی كۆمهڵی نهتهوهكان، الب����ردن����ی ئ����هو پ��هی��م��ان��ن��ام��ان��هی ،ك ه ی كهمینهكان بوون ،ل ه پێناوی وابهسته داننانو بهڕێوهچوونی پرنسیپی نهتهوه یهكگرتووهكان بوو. ههڵوهشانهوهی ئاشكرای جارنامهكان، به هۆی دهنگدان ب ه ماددهی وابهست ه ب ه مافی م��رۆڤو ئازادیی ه سهرهكییهكانه، ل�� ه پهیماننامهی ئاشتی ساڵی 1947و
جێگۆڕكێو گواستنهوهی دانیشتووان به هۆی كاریگهرییهكانی جهنگی جیهانی دووهمهوه ،هۆكاری ئهم پهراوێزبوونهن. پێناسهی ژیان ن واتایهكی بوون ،چهمكێك ه ل ه الی ههمووا تایبهتی ههیه. ل��هوان��هی�� ه كهسێك ههبێت ،ی��ان نهبێت، نهبوونی كهسێك مهرگی ئهو دهگهیهنێت. ژیانی یهك كۆمهڵ ،وهك گروپێكی كهمینه، لهبوونی تاك ه كهسهكانی ئهودایه. مردنی ئهندامانی ئ��هو گروپ ه ناتوانێت ببێت ب ه هۆی لهناوچوونی ئهو گروپه. ههرچهند ه زیانیشی پێدهگهیهنێت .یهك گروپی كهمینه ،ژیانێكی تریشی ههیه، ك ه وابهست ه ب ه نفوزی ئهندامهكانییهتیو ل�� ه چ����وار چ��ێ��وهی زم����ان ،ف��هره��هن��گ، مهزههب ،ههستی هاوبهشی مێژووییو چارهنووسی هاوبهشدا خۆی دهبینێتهوه. ێ ئهم ژیان ه دهتوانین بڵێین :ئهندامانی ئهو ب گروپ ه زیندوون ،بهاڵم خودی گروپهك ه زیندوو نینو شوێنی خۆیان بۆ شتێكیتر چۆڵ ك��ردووه ،دهشێت گروپێكی تازهی بچوكتر ،یان گهورهتر بێت. ل��هن��اوچ��وون��ی ی���هك گ����روپ ب���هه��ۆی كوشتنی ئ��هن��دام��هك��ان��ی��ی��هوه ،ل�� ه ب��واری م��اف��ی س��زای��ی ن��ێ��ودهوڵ��هت��ی��دا ،جێگای باسو بهدواداچوونه .ئهگهرچی ههموو ت��ووێ��ژی��ن��هوهی یاساكانی نێودهوڵهتی وابهستهنین به پاراستنی گروپهكانهوه. ل ه كنوانسیۆنی قهدهغهكردنی پاكتاوی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 164
رهگهزیدا ئهم ه نووسراوه. لهم رووهوه ،كالسر دهڵێت :ئهگهر هۆی ل��هن��اوچ��وونو قوربانیی ن����هژادی ،یان مهزههبی ،یان باوهڕی سیاسی ئهو كهس ه ێ دهستگهیشتن ب ه بهرژهوهندیتر، بێت،ب ئ��هم ك��ار ه ل��ه ن��او مافهكانی م��رۆڤ��دا به تاوان ههژمار دهكرێت .له كاتێكدا ئهگهر ئهم كار ه بهمهبهستی لهناوبردنی تهواو، یان الوهكی بێت ،پێی دهگوترێت پاكتاوی رهگهزی. ل��هدرێ����ژهی ئ���هم ب���هش���هدا ،ئ��ام��اژ ه ب ه كنوانسیۆنی ق��هدهغ��هك��ردن��ی پاكتاوی رهگهزیو پاراستنی كهمینهكان دهكهین. كنوانسیۆنی قهدهغهكردنو س��زادان ،ل ه ساڵی 1938دا پاكتاوكردنی رهگ��هزی ق���هدهغ���هك���ردووه .ی��هك��هم كنوانسیۆن ب��وو ،ك ه دوای جهنگی جیهانی یهكهم، پ��اراس��ت��ن��ی ك��هم��ی��ن��هك��ان��ی راگ���هی���ان���دو دهستیکرد ب��هدواداچ��وون لهم رووهوه. ئهم كنوانسیۆن ه بهشێكی ل ه مافی سزادانی نێودهوڵهتی پێكهێناو ئاماژهی ب ه مافی كهمینهكان داوه .لهپێناس ه كردنی پاكتاوی رهگهزیدا لمكین ،ك ه بۆ یهكهم جار ئهم وشهیهی لهزمانی یۆنانی ب ه واتای نهژاد، ل ه شوێنی چهمكی كوشتن بهكارهێناوهو دهڵێت :پاكتاوكردنی رهگهزیی بریتیی ه له: دانانی نهخشهی ههمهجۆر ب ه ئامانجی لهناوبردنو ریشهكێش كردنی گروپی نهتهوهیی ،لهوانهی ه ئامانجی دانانی ئهو پالن ه ههرهسپێهێنانی بنیادی سیاسی،
كۆمهاڵیهتیو ژیانی فهرههنگیو زمانی، یان ههستی میللیو مهزههبی ،یان ئابووری گ��روپ�� ه ن��هت��هوهی��ی��هك��انو س��هرئ��هن��ج��ام نههێشتنی ئاسایشو ساغیو شكۆمهندی بێت ،تهنانهت ژیانی تاكهكهسی ئهوانهش، که سهر بهو گروپانهن. پ��اك��ت��اوك��ردن��ی ن��هت��هوهی��هك ،گروپێكی نهتهوهیی ،نهك وهك تاكهكهس ،بهڵكو وهك ئهندامی ی��هك گ��روپ��ی نهتهوهیی سهردهگرێت .دواتر بهشهكانی پاكتاوی س��ی��اس��یو ك��ۆم��هاڵی��هت��یو ف��هره��هن��گ��یو ئ���اب���ووریو بیۆلۆجیكیو م��هزه��هب��یو ئهخالقی ،ئهم ه روون��ی دهك��ات��هوهو بهو ج���ۆر ه دهگ��ات�� ه ئ��هو ئ��هن��ج��ام��هی ،ک�� ه ل ه س���هردهم���ی ئ��اش��ت��ی��ش��دا ،ب��هت��ای��ب��هت ل ه ئهوروپا ،چهندین گروپی تایبهت ل ه سهر سنووری واڵتان ،وهك بێگانه دهژین. جۆرێك ل ه گرژی نێودهوڵهتی دروست دهبێتو سهرئهنجام یهك پهیماننامهی چهند الیهن ه بۆ پاراستنی كهمینهنهتهوهو مهزههبیو نهژادییهكان پێشنیاردهكهن. رهوش���ی ناسینی پ��اك��ت��اوی رهگ��هزی��ی، وهك تاوانێك دهگهڕێـتهو ه بۆ رۆژگاری دهن��گ��دان ل ه س��هر بنهمای ب�ڵاوك��راوهی دادگای نونیرگ ،له سهر ئهو ئاڕاستهی ه ئ���هن���ج���وم���هن���ی گ��ش��ت��ی رێ���ك���خ���راوی ن���هت���هوهی���هك���گ���رت���ووهك���ان ،ل��� ه ی��هك��هم دانیشتنی خۆیدا ،ئهوهی وهك بهرنامهی كاری خۆی خستهڕوو ،ل ه بڕیارنامهی ژماره١ی 96دا ،جەختی لهسهر كردهوه،
165
ك ه له رووی مافی نێودهوڵهتی ،پاكتاو تاوانێكهو دنیای شارستانییهت مهحكومی دهكات .ئهو كهسانهی ئهو تاوان ه ئهنجام دهدهن ،تاكهكهس بن ،یان لێپرسراوانی رهسمی ،یان حكومهتهكان ،دهبێت سزا بدرێن. ب���ڕی���ارن���ام���هی١ی ،96پ��هس��ن��دك��راوی ی����ازدهی����هم����ی دی���س���هم���ب���هری س��اڵ��ی 1946ی ئ��هن��ج��وم��هن��ی گشتی ن��هت��هوه یهكگرتووهكانه ،لهگهڵ مهحكومكردنی ئ��هم ك���ردهوهی���هدا ،ی��اس��ادان��ان��ی میللیو ه��اوك��اری نێودهوڵهتی ،بۆ رێگهگرتنو سزادانی ئهمان ه راگ��هی��هن��دراوه ،داوا له ئهنجومهنی كۆمهاڵیهتیو ئابووری كراو ه رهش��ن��ووس��ێ��ك ب��ۆ رێ��س��او بهندهكانی، پێشنیاری یهك كنوانسیۆن دابمهزرێنن. سزای كردنی ئهم جۆر ه تاوانه ،لهههموو تاوانهكانی جهنگی ...هتد ،جیاوازبوو ،ك ه دژ بهئاشتی دهكرێن. ل��ه ب��هی��ان��ی ك��ۆت��ای��ی��دا راش��ك��اوان�� ه ئ��هم تاوانانهی لهم كنوانیسۆنهدا باس كراو ه جیاوازبوون ،ئهو بهڵێننامهی ه له الیهن ههموو ئهندامانی نهتهوه یهكگرتووهكان، ب ه كۆی گشتی دهنگی له سهر درا. 1ــ ئهو گروپانهی شمولی ئهم كنوانسیۆن ه دهك������هن :ب���ه پ��ێ��ی م������اددهی دووهم����ی كنوانسیۆن ،قهدهغهی پاكتاوی رهگهزی، گ���روپ��� ه ن��هت��هوهی��ی��هک��انو ن���هژادهك���ان پێشگرتن ل��هو ت��اوان��ان��هی كهنازییهكان
ك���ردی���ان ،ی���ان م��هزه��هب��هك��ان دهی��ك��هن، ل��ه الی��هن ئ��هم كنوانسیۆنهو ه مهحكوم دهكرێت. بڕیارنامهی 96 ،1ی ئهنجومهنی گشتی، گروپی میللیو نهتهوهیی ،ناو ناهێنێت، ب���هاڵم گ��روپ�� ه س��ی��اس��ی��ی��هك��انو ه��هم��وو گروپهكانیتر دهگرێتهوه. سكرتێری گشتی ئهنجومهنهكهش ،ئاماژ ه به گروپهكانی نهژادیو میللیو زمانیو مهزههبیو سیاسی دهكات ،بهاڵم باسی گروپی نهتهوهیی ناكات .ئهو گروپانهی ل ه دهق��ی رهشنووسی كۆتاییدا ناویان هێنراوه ،تایبهتمهندیی هاوبهشیان ههیه، ك�� ه ل��ه الی كۆمیتهی ش��هش��هم ،گروپی جیاوازو ههمیشهییو جێگیرنو خاوهنی رهس��هن��ای��هت��ی ه��اوب��هش��ن ،ی��ان خاوهنی تایبهتمهندیی هاوبهشیی گشتیین .ئهندام بوون لهم گروپانهدا ،ب ه ئارهزوو نهبووه، بهڵكو به ناچاریی بووه .ئهم گروپان ه به پێودانگی بهرچاوو بهرجهست ه دهتوانرێت بناسرێن. ئ��هو گ��روپ��ان��هی شمولی كنوانسیۆنی ق��هدهغ��هك��ردن��ی پ��اك��ت��اوی رهگ���هزی���نو دهیانگرێتهوه ،ئ��هوان��هن ،ك ه له ههموو بهڵگهنامهی ن��هت��هو ه یهكگرتووهكاندا، پ��هی��وهن��دی��دار ه ب�� ه پ��اراس��ت��ن��ی كهمین ه ن��هت��هوهك��ان ،ئ��ام��اژهی پ��ێ��ك��راوهو تهنها جیاوازی ئهمانه ل ه البردنی كهمینهدایه. 2ـ��ـ ئ��هو ك���ردهوان���هی ب�� ه پاكتاوكردنی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 166
رهگهزی ههژمار دهكرێن: م��اددهی ٢ی كنوانسیۆن ،ئهم كردهوان ه به تاوان دادهنێت :جینۆسایدو پاكتاوی رهگهزی ،بهپێی ئهم خااڵنهی خوارهوه: 1ــ كوشتاركردنی ئهندامهكانی ئهو گروپه. 2ــ زهبر لێدانی جهستهییو دهروونی ،ل ه ئهندامانی ئهو گروپه. 3ـ��ـ زهب��ر لێوهشاندن ل��هو گ��روپ��ان��ه ،له رێگای گۆڕینی باری ژیانیان ،ب ه ئامانجی لهناوبردنی فیزیكی بهشێك لهو گروپانه، یان ههموویان. 4ـ���ـ ب���ه س�����هردا س��هپ��ان��دن��ی ه��هن��دێ��ک رێو شووێنی ب��ه زۆر ،س��هب��ارهت ب ه رێگهنهدان له زاوزێكردنی ئهو گروپانهو كۆنترۆڵكردنی. 5ـ���ـ گ��واس��ت��ن��هوهو گ��ۆڕی��ن��ی ب��ه زۆری ن��اس��ن��ام��هی م��ن��دااڵن��ی ئ���هو گ��روپ��ه ،بۆ گروپهكانیتر. خاڵی یهكهم ههتا سێیهم بهپاكتاوی لهش یان ماددیی دەناسرێت ،خاڵی چوارهمیش ب�� ه پ��اك��ت��اوی بایۆلۆجیکی ،ی��ان ژی��ان، ئهمهی دواتریشیان ،پاكتاوی فهرههنگی پێدهگوترێت. ئهم پرۆسهی ه دهبێت ب ههۆی لهناوبردنی ئهو گروپه ،وهك یهك یهكهی فهرههنگی، كهلهماوهیهكی كورتدا دهبێت. م���������اددهی ی���هك���هم���ی ك���ن���وان���س���ی���ۆن، پێشنیاركراوی سكرتێری گشتی پاكتاوی ف��هره��هن��گ��ی ب����هم ش���ێ���وهی خ�����وارهو ه پێناسهدهكات:
لهناوبردنی تایبهتمهندی ئهو گروپه لهم رێگایانهوه: 1ــ گۆڕینی ناسنامهی مندااڵن بهزۆر ،بۆ گروپیتر. 2ــ الب��ردنو دوورخستنهوهی ب ه زۆری سیستماتیكی ئهو كهسانهی ،كه نوێنهری فهرههنگی گروپێكن. 3ـ��ـ قهدهغهكردنی بهكارهێنانی زمانی میللی ،تهنانهت ل ه قسهكردنی ناوخۆشیاندا. 4ـ��ـ ل��هن��اوب��ردن��ی ب�� ه ب��هرن��ام��هی كتێبو ب�ڵاوك��راوه ،كه به زمانی ئهو نهتهوهی ه ب��ڵ�اوك����راوهت����هوه ،ی���ان رێ��گ��اگ��رت��ن ل ه باڵوكردنهوهی كتێب ...هتد ،باڵوكراوهی تازه ،یان نووسینی ئایینی. 5ـ���ـ ب��هرن��ام�� ه داڕش��ت��ن ب��ۆ خ��راپ��ك��ردن��ی شوێنهوار ه دێرینهكانی ئ��هو نهتهوانهو بهكارهێنانی بۆ بێگانهكان. 6ـ������ـ خ�����راپ�����ك�����ردنو ل�����هن�����اوب�����ردنو پهرشكردنهوهی بهڵگهو شتی به بههای مێژووییو هونهری ،یان مهزههبی ،یان ئ��هو شتانهی ل ه مهراسیمی مهزههبیدا بهكاردهبرێن. كۆمیتهی تایبهت له ماددهیهكی جیای پ��اك��ت��اوی ف��هره��هن��گ��ی��دا ،ئ���اوا پێناسهی ف��هره��هن��گ دهك����ات :ل��هم كنوانسیۆنهدا ج��ی��ن��ۆس��ای��د بریتیی ه ل�� ه ه���هر ك��ارێ��ك��ی ئهنقهست ،كه ب ه ئامانجی لهناوبردنی زم��ان ،ئایین ،فهرههنگی ی��هك نهتهوه، گ��روپ��ێ��ك��ی ن�������هژادی ،ی����ان م��هزه��هب��ی دهگرێتهوه ،وهك:
167
نووسراوه :ژیان یهك چهمكی بهرتهسكه، كهتهواوو پڕاوپڕ مانای راستهقینهی ئهو گروپ ه بۆ بهرهوپێشچوونو پێشكهوتن، ناگهیهنێت.
1ـ��ـ ق��هدهغ��هك��ردن��ی زم��ان��ی گروپێك ل ه گفتوگۆی رۆژانه ،یان ل ه قوتابخانهكاندا، رێگاگرتن ل ه چاپو باڵوكراوهو كتێب ،ب ه زمانی ئهو كهمینهیه. 2ـ��ـ نههێشتنو الب��ردن��ی كتێبخانهكان، مۆزهخانهكان ،قوتابخانه ،دام���هزراوهو لێپرسراوێتیی تاكهكهس: م��اددهی چوارهمی كنوانسیۆن ،بنهمای پاشماوه دێرینهكانی ئهو كهمینهیه. كۆمیتهی شهشهمی ئهنجومهنی گشتی لێپرسراوێتیی تاوانباریی تاكهكهسهكان ب�� ه دوورو درێ��ژی��ی باسی ل��ه پاكتاوی ب��هم ج���ۆرهی خ����وارهو ه ش��ی��دهك��ات��هوه: فهرههنگی ك���ردووهو دی��اری��ك��ردووه ،چ ئ��هو كهسانهی ههڵدهستن ب ه پاكتاوی سزادانێك بۆ ئهمان ه دان��راوه ،ك ه دهبێت رهگهزیی ،یان ئهو كاران ه دهكهن ،كه له به هۆی پاكتاوی گروپێكی ئهتنیكی له ماددهی سێیهمی كنوانسیۆندا ئاماژهیان پای لهناوبردنی جهستهیی ،ئهو بۆچوون ه پێكراوه ،پێویست ه سزا بدرێن ،تهنانهت ب ه هۆی ناكۆكی ل ه سهر ئهم پێشنیاران ه ئهو كهسانه ،ئهگهر ب ه پێی دهستووری هات ه پێش ،بۆی ه ئهم كۆمیتهی ه بڕیاریدا بنچینهیی خۆیان ،دهسهاڵتدارانی دهوڵهت، یان لێپرسراوی رهسمی ،یان بهرپرسبن. ئهم ماددهیه لهكنوانسیۆنهكهدا الببات. ل���هك��ۆم��ی��ت��هی ش���هش���هم���دا ،ه���هوڵ���درا لێپرسراوێتی تاوانكاریی دهوڵهتهكانیش ئامانج لهپاكتاوی رهگهزی: لهكۆمیتهی شهشهمدا پێشنیاری ئهوهكرا ،دیاری بكرێت ،ئهمه پێشنیاركرا: ك ه ئامانج لهلهناوبردنی گروپێك ،جیاواز ه لێپرسراوێتی جینۆساید ،نهك ههر تهنها له دیاریكردنی ج��ی��اوازی پاكتاوی ،ب ه ك��هس��هك��انو دام����هزراو ه تایبهتییهكان، بهڵكو واڵتو حكومهتو ئ��ۆرگ��ان ،یان كوشتن. لهبهرئهم ه ئهو كردهوانهی بۆ لهناوبردنی ل��ێ��پ��رس��راوان��ی ئ���هم دهوڵ���هت���ان���هش ،ك ه بهشێك ،یان ههموو كهمینهیهك دهكرێن ،دهس��ت��ی��ان ل����هوهدا ه��هی��ه ،لهخۆبگرێت، ن����اون����راوه پ��اك��ت��اوی رهگ����هزی����ی .ئ��هو بهاڵم ئهم پێشنیار ه لهبهر ئهم هۆکاران ه كردهوانهی به ئامانجی نهپاراستن ،یان رهتكرایهوه .بۆی ه ل ه سهر بنهمای ئهو رێگاگرتن ل ه بهرهوپێشچوونی نهتهوهییو پێشنیارهی ،كه ل ه دادگ���ای سهربازیی نهژادیو مهزههبی ،ئهو گروپان ه دهكرێت ن��ورن��ب��رگ دهرچ������ووه ،ت��هن��ه��ا ت��اوان��ی ك��هس��هك��ان ،س���زای ب��ۆ دان�����راوه ،ن��هك بهپاكتاو ههژمار بکرێت. وهك چۆن ل ه كنوانسیۆنی جینۆسایددا واڵتهكان.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 168
ئاڕاستهی دیاریكراو پێشنیار ناكات.
ب�� ه پێی ب��ڕی��ارهك��ان��ی كنوانسیۆن ،ئهو تاوانهیدژ ب ه مافی نێودهوڵهتی دهكرێن، تهنها ل�� ه الی���هن م��رۆڤ��هك��ان��هو ه ئهنجام 2ــ دروستكردنی دادگای دهسهاڵتدار: دهدرێ����ت ،ن��هك ل�� ه الی���هن ب��وون��هوهری ب ه پێی ماددهی شهشهمی كنوانسیۆن ،ئهو كهسانهی تاوانی پاكتاویان ئهنجامداوه، خهیاڵیو نادیار. ت له دادگایهكی خ��اوهن دهسهاڵتی كهوات ه تهنها به سزادانی ئهو كهسانهی دهبێ ئهم تاوانان ه دهكهن دهتوانرێت بڕیارهكانی ئهو واڵته ،ك ه له خاكی ئهودا ئهو تاوان ه مافی نێودهوڵهتی نێو بهێندرێنو بكهون ه روویداوه ،یان ل ه یهك دادگای سزادانی نێودهوڵهتی ،ك ه ئهندامانی كنوانسیۆن ل ه بواری جێبهجێكردنهوه. بۆ جێبهجێكردنی كارهكانی كنوانسیۆنی دهسهاڵتدارێتی ئهو رازیبن ،دادگایكردنهك ه پاكتاوی رهگهزیی ،نهخشهڕێگای لۆكاڵیو ب��هڕێ��وهب��چ��ێ��ت ،ب���هاڵم ئ���هو دهوڵ��هت��هی ن��ێ��ودهوڵ��هت��ی ب���هم ش��ێ��وهی خ����وارهو ه تاوانهكهی تێدا روویداو ه ل ه پێشتره ،كه دادگاییكردنهكهی تێدا ئهنجامبدرێت. داڕێژراوه: سكرتێری گشتی نهتهوه یهكگرتووهكان، 1ــ قانونهكانی ناوخۆیی: به پێی م��اددهی پێنجهمی كنوانسیۆنو چهمكی شایستهبوون ،یان س��زادان ب ه ه��هم��وو الیهنگرانی ئ��هم پهیماننامهیه ،باشتر دهزانێت ،ك ه ب ه پێی ئهو ه واڵتانی ئ��هوهی��ان دهك��هوێ��ت�� ه ئهستۆ ،ك��ه قانون ئ��هن��دام ل��هم پهیمانهدا ،راستهوخۆ ئهو داڕش��ت��ن��ی پێویست ،ب��ه پێی یاساكانی كهسانهی ل ه س��هر خاكی واڵتهكانییان خ��ۆی��ان ب��ۆ ب��هڕێ��وهب��ردن��ی بنهماكانی ت���اوان���ی ل���هم ش��ێ��وهی��ان ئ��هن��ج��ام��داوه، كنوانسیۆن ،ب�� ه تایبهت دان��ان��ی س��زای دادگاییو سزابدەن ههروهها ئهندامانی ت��ون��د ل��هب��هران��ب��هر ئ��هو ك��هس��ان��هی ئهم كنوانسیۆن ،پێویست ه ل ه س��هر شانیان ج��ۆر ه تاوانان ه ئ��هن��ج��ام��دهدهن .واڵتانی سهرپێچیكهران ل�� ه پرنسیپهكانی ئهم ئهندام سهبارهت ب ه جێبهجێكردنی ئهم كنوانسیۆنه ،له پانتایی ب��واری قهزایی بڕیارانهی كنوانسیۆن ،ل ه سهر ئاستی خۆیاندا ،بهلهبهرچاو نهگرتنی نهتهوهكان، لۆكاڵیدا ئ���ازادی ب��هرچ��اوی��ان ه��هی��ه .ب ه ی��ان ئ��هو شوێنهی ،كه ت��اوان��هك��هی تێدا جۆرێك ،كهدادگای واڵتانی ئهندام تێیدا ،ئهنجامدراوه ،سزابدهن. ب ه شێوهی جۆراو جۆر ،ئهو تاوانهی ،كه ل���هگ���هڵ ئ���هم���هش���دا ،ه��هت��ا ه��هن��وك��هش قابیلی سزادانه ،ب ه پێی یاسای سزادانی دادگایهكی س��زادان��ی نێودهوڵهتی ،بهو خۆیان دابڕێژنهوه ،راڤ��هی ئهم ه بكهن .ئامانجه دانهمهرزاوه. كنوانسیۆن ،یهك یاسا دابرێژێت ،ك ه یهك وا دی��ار ه پاراستنو پشتگیری ت��هواو ل ه
169
ناو رێكخراوی نهتهوه یهكگرتووهكاندا، ب��ۆ ئ��هم م��هس��هالن�� ه پشتیوانی ت���هواوی لێدهكرێت. 3ـ����ـ م���اف���ی پ���هن���اب���ردن ب���ۆ ئ��ۆرگ��ان�� ه دهسهاڵتدارهكانی نهتهوهیهكگرتووهكان: ب���ه پ��ێ��ی م������اددهی ٨ی ك��ن��وان��س��ی��ۆن، ق���هدهغ���هك���ردن���ی ئ��هش��ك��هن��ج��ه .واڵت��� ه ئهندامهكان دهت��وان��ن داوا ل��هو ئۆرگان ه خاوهن دهسهاڵتهی نهتهوهیهكگرتووهكان بكهن ،ههتا ب ه پێی جارنامهی رێكخراوی ن��هت��هو هك��ان ،ه��هر ج��ۆر ه كارێك ،ك ه بۆ پاكتاوێكی رهگ��هزی��ی ،ی��ان ههموو ئهو بڕگانهی ،كه له م���اددهی ٣دا هاتووه، بگهیهننو سكااڵی لهسهر تۆمار بكرێت. ئهم ماددهی ه به رواڵ��هت ب ه میكانیزمی ب��ن��چ��ی��ن��هی��یو گ��رن��گ��ی ب���هك���ارب���ردن���ی كنوانسیۆنهكه ههژمار دهكرێت. ماددهی ناوبراو ههروهها دهستتێوهردانی نهتهوه یهكگرتووهكان ،بۆ پێشگیرییو رێگری پاكتاوكردنی رهگهزی ،ب ه پرۆژ ه دهزانێت. 4ــ رۆڵی دادگای سزای نێودهوڵهتی: به پێی ماددهی ٩ی كنوانسیۆن ،ناكۆكی ل ه نێوان ئهندامانی كنوانسیۆن له سهر راڤ�� هك��ردنو ب��هڕێ��وهب��ردنو ئهنجامدانی ب��ڕی��ارهك��ان��ی كنوانیسیۆن ،ب�� ه تایبهت پاكتاوی رهگ��هزی��یو ئ��هو ت��اوان��ان��هی له ب��ڕگ�� هك��ان��ی م����اددهی ٣دا ه���ات���ووه ،كه
ههریهك ه ل ه ئهندامهكان داوابكهن ،بچنهوه الی دادگای سزای نێودهوڵهتی. ئایا ق��هدهغ��هك��ردن��ی پاكتاویی ،ههموو واڵت���ان دهگ��رێ��ت��هوه؟ ب���هوهی ههندێك واڵت ن��هه��ات��وون ل��هم رێ��ك��خ��راوهدا ببن بهئهندام؟ ئایا بڕگهو ماددهكانی ناو ئهو پهیماننامهیه ،ئهو واڵتانهش دهگرێتهوه، ك ه ئهندام نین؟ راگهێندراوی دیوانی دادگای سهربازیی نێودهوڵهتی نورنبرگ ،لهم پهیوهندییهدا ێ جۆر سهرپێچیكاری دیاریكردوون: س 1ــ تاوان دژ ب ه ئاشتی كردن. 2ــ تاوانی جهنگ. 3ــ تاوانی دژ به مرۆڤایهتی. س��هب��ارهت ب��هم��ه ،ش��ول��ب ئ���اوا ب��اس ل ه دهستووری دادگای سزادانی نێودهوڵهتیی نورنبرگ دهكات ،وهك چۆن لهبهیاننامهی لهندهنیشدا ه��ات��ووه ،یاسای پهیوهست ب��ه ت��اوان��ی دژ ب��ه م��رۆڤ��ای��هت��ی ،ب��هردی بناغهی سیستمی سزادانی نێودهوڵهتیی نییهو ناتوانرێت به شێوهیهكی یهكسان ل ه كاتی ئاشتیو جهنگدا جێبهجێبكرێت. سهرئهنجام ناتوانرێت بهرگری ل ه مافی م���رۆڤ ب��ك��ات ،ل�� ه ه��هر كۆمهڵگهیهكی مهدهنیو ل ه بهرانبهر ههموواندا ،لهمانهش ئهو دهوڵهتانه ،كه ئهو كهس ه تاوانباران ه دهپارێزنو بهرگرییان لێدهكهن. بهتێگهیشتن لهماددهكانی دادگای سزای نێودهوڵهتیی نورنبرگ ،چهمكی ت��اوان سنووردارە ،ك ه دژ ب ه مرۆڤایهتی ئهنجام
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 170
دهدرێت. یاسای پهیوهست بهم تاوانان ه بهرههمی جهنگن ،ك ه ل ه سهرهتا نهك بهشێوهیهكی س��ن��ووردار بۆ پاراستنی دانیشتووانی ێ لهو واڵت��ان��هدا دان��راوه. بیانی نیشتهج وات��ە ئ��ەو دەس��ت درێژییانەی له الیهن لێپرسراوانو دهوڵ��هت��هك��ان��هو ه دهكرێت ه سهر نیشتهجێبووانی بیانی لهو واڵتهدا . ج��ارن��ام��هی ن��ورن��ب��رگ پێشكهوتنێكی بهرچاوی ب ه خۆیهو ه بینی ،مافی سزای نێودهوڵهتیی هێنایه كایهوه. سنووردار كردنی تاوان دژ بهمرۆڤایهتی، ك ه پهیوهندیدار ب ه جهنگه ،ب ه هۆی ماددهی یاسای 10ی ش��ۆرای كۆنترۆڵهوه ،كه ل���ه20ی دیسهمبهری س���اڵ���ی1945دا بۆ ئهڵمانیا دهنگی ل ه سهر درا ،لهم جۆر ه پێناسهكردنهی تاوانكاریی الدرا. ل ه الیهكیترهو ه ل ه سهر بنهمای زاراوهو واتا ،گهیاندنهكانی پێشهكی ئهو ،یاسای ژم��ار ه ١٠ی ن��اوب��راوه ،بۆی ه دهنگی بۆ درا .دواتر جارنامهی نورنبرگ رۆڵێكی یاسایی وهرگرت. بڕیارنامهی ١ی ٩٦ی ئهنجومهنی گشتی نهتهو ه یهكگرتتووهكان پاكتاوی رهگهزیی جیا لهم كنوانسیۆنه ،مهحكومی پاكتاوی رهگ��هزی��ی دهك���ات .ریزبهندیكردنی ئهو تاوانه ،تهواو ب ه جیا دانراوه ،ل ه ههر جۆر ه شهڕێكی بهسهر دا سهپێندراوانهو تاوانی جهنگ ،نوێنهرانی ههموو واڵتانی ئهندامی رێكخراوی ن��هت��هو ه یهكگرتووهكان ،به
پشتبهستن ب���هم ب��هڵ��گ��ان��هو تێڕوانینی دادگ��ای��ی سهربازیی نورنبرگ ،ب ه پێی مافی نێودهوڵهتی پاكتاوی رهگهزیی ب ه كارێكی یاسایی لهقهڵهم دهدهن. ل ه تێڕوانینی قهزاییشهو ه دادگای سزای نێودهوڵهتی ،جەخت ل ه سهر قهدهغهكردنی پ��اك��ت��اوی رهگ���هزی���ی دهك����ات����هوه ،ئ��هو بۆچوونانهی ل��هم دادگ��ای��هدا سهبارهت بهم ه دهرچ����وون ،جگه ل�� ه پ��ت��هوك��ردنو بهرهوپێش بردنی بنهماكانی بڕیارنامهی ١ی ٩٦بڕیاری جیهانگیربوونی پاكتاوی رهگهزییو جینۆساید دهركرا. دۆزی مافی مهرجدار ههروهها ل ه مهسهلهی كۆمپانیای بارسلونا تراكشنیش رایگهیاند: بێگومان جینۆساید ل ه سهر بنهمای مافی نێودهوڵهتی وهك یهك تاوان crimeب ه رهسمی ناسراوهو بهڵێنی ئهو واڵتانهی لهبهرانبهر كۆمهڵگای نێودهوڵهتیو مافی مرۆڤی نێودهوڵهتیدا وهك بهڵێندان له بهرانبهر ئهوانیتر سهیردهكرێت .تێزی پ��هی��وهن��دی��ی ق��هدهغ��هك��ردن��ی جینۆساید لهگهڵ بنهماكانی مافی نێودهوڵهتی نهتهو ه یهكگرتووهكاندا ،له ماددهكانی 53ــ 64ی كنوانسیۆنی س��اڵ��ی 1969ی ڤێننا ،كه سهبارهت ب ه رهنگدانهوهو پهیڕهوكردنی بڕگهكانی بهسترا ،بهڕێوهچوو. بهپێی ماددهی ،64ك ه دوا رێسای جددی ل ه مافی نێودهوڵهتی گشتیدا دروستبێت، ه��هم��وو ئ��هو بهڵێننامانهی ل��هگ��هڵ ئهم یاسایانهدا نهیهنهوه ،ههڵدهوهشێنهوه.
171
ئهم بنهمایانهش رێسای تایبهتمهندییان نییه ،ل ه ههمان كاتیشدا ل ه شیكارییهكانی كۆمسیۆنی مافی نێودهوڵهتیدا هاتووه :ئهو بهڵێننامانهی پهیوهندیدار به ئهنجامدانی تاوانی وهك :بازرگانیكردن بهكۆیلهكانو چهتهی دهریایی ،یان پاكتاوی رهگهزیی.
سهرچاوه: حقوق بین المللی و حقوق اقلیتها ،نوسینده: پ��ات��ری��ك ت��ورب��ن��ری ،ت��رج��م��هی ف��ارس��ی :آزی��ت��ا شمشادی ــ علی اكبر آقایی ،پژوهشکده :مطالعات راهبردی ،غیر انتفاعی.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 172
هەرێمی كوردستان لە سیستمی سیاسییهوه بەرەو سەرۆكایەتی ،یان پەرلەمانی Kurdistan region from consensus political system towards president ship or parliamentary
نووسینی :ئەمین سورخابی Written By: Amin Surkhabi
173
ئهمین سورخابی ل ه 1979/5/24له سهقز ل ه دایکبووه .لێکۆڵهری کاروباری رامیارییهو بهشی زانست ه رامیارییهکانی زانکۆی تههرانی تهواو کردووهو ئێستا ل ه ئهڵمانیا نیشتهجێیه.
جۆری سیستم ه سیاسییەكە قورساییو سەنگی پەرلەمان ،یان كابینەی حكوومی، یاخود سەرۆك كۆمار دیاری دەكرێت. ل���ە س��ی��س��ت��م��ی س��ی��اس��ی دی��م��وك��رات��ی��دا هاوسەنگیی دەسەاڵتەكانی جێبەجێكردنو یاسادانانو داد رەچاو دەكرێت ،ئهمهش خۆی ل ه خۆیدا مێژوویەكی كۆنی هەیەو بەرهەمی شارستانییەتی رۆژئاوایە ،ک ه بۆ مرۆڤایەتی بەجێیهێشتوە .ئەو سیستمە سیاسییە نادیمۆكراتییانە زۆرن ،كە دەسەاڵت لە الیەن كەسێك ،یان كەسانێك، یان گروپێكی سەربازی ،یان ئایینی قۆرخ كراوەو تێیدا پەرلەمان مانای نییە ،تەنانەت ئەگەر دەستبەدەستكردنی دەسەاڵتیش تێدا هەبێت ،بەرتەسكراوو سنووردارەو لە ئێرادەی كەس ،یان گروپێك تێناپەڕێت. كەوابوو لە راستیدا ،كە باس لە سیستمی سیاسیی دەك��رێ��ت ،م��ەب��ەس��ت واڵت��ان��ی دیمۆكراتی ،ی��ان ئ��ەو واڵت��ان��ەی��ە ،كە لە قۆناخی گ��واس��ت��ن��ەوەدانو ئێرادەیەكی دیمۆكراتییان تێدا بەدیدەكرێت.
سیستمی سیاسی ،یان حكوومی ،بنچینەو بنەمایەكە ،ک ه الیەنە سیاسییەكان تێیدا ب ه گوێرهی ئهو بنچینهو بنهمای ه دەسەاڵت وەربگرنو پاشان بیدەنە الیەنی جێگرەوەی خ��ۆی��ان .بێ بوونی سیستمی سیاسی، دەس��ەاڵت��ێ��ک��ی دی��م��ۆك��رات��ی ف��رەڕەه��ەن��د مانای نییە .لە راستیدا سیستمی سیاسی بنەمای دەستووری بنەڕەتیشە ،بە پێی
جۆرەكانی سیستمی سیاسی
سیستمی سیاسی چ پێناسهیهکی هەیە؟ چەند ج��ۆرە سیستمی سیاسی بوونی هەیە؟ س��وودو زیانەكانی ئ��ەو جۆرانە چین؟ لە هەرێمی كوردستاندا سیستمی س��ی��اس��ی ه��اوش��ێ��وەی ك���ام سیستمی سیاسییە لە ئاستی جیهانیدا؟ رێككەوتن وەك سیستمێك چەندە س��وودو زیانی هەبووەو دەیبێت بۆ هەرێمی كوردستانی باشوور؟ كام سیستم ه لە قازانجی ئەم هەرێمەدایه؟ بەربەستەكانی نەبوونی سیستمی سیاسی لە هەرێمی كوردستان چ��ی��ی��ە؟ ئ��ەم��ان��ەو ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك پ��رس��ی��اری الوەكیتر وایكردوە ،كە نووسەری ئەم بابەتە هان بدات وتارێك پێشكەش بكات. سیستمی سیاسی
بە پێی ستانداردی جیهانی ،سێ جۆر سیستمی سیاسی باوە ،ک ه لە سیستمی سیاسی ،یان حوکمی دیمۆكراتیكن .بە پێی هەلومەرج لە هەر واڵتێک پەیڕەو دەكرێن: 1ــ سەرۆكایەتی :سەرۆكی ئەم جۆرە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 174
سیستم ه سیاسییه ،س���ەرۆك ك��ۆم��ارە. لە سیستمی سەرۆكایەتیدا ئەندامانی پەرلەمانو سەرۆك كۆمار بە جیاوازو بۆ خۆلێكی دیاریكراو بە شێوەی راستەوخۆ ل��ە الی���ەن خ��ەڵ��ك��ەوە ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ن. ل��ە سیستمی سەرۆكایەتیدا پەرلەمان ناتوانێت ب��ە ئ��اس��ان��ی س���ەرۆک كۆمار ب���ۆ پ���ەرل���ەم���ان ب��ان��گ��ێ��ش��ت��ی ب��ك��ات بۆ لێپرسینەوە ،ی��ان لێپێچینەوە .لهگهڵ ئ���هوهش���دا س����ەرۆك ك��ۆم��ار ب���ۆی نییە پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە .لە سیستمی سەرۆكایەتیدا ،سەرۆك كۆمار بۆی هەیە تەنیا دوو خولی 4س��اڵ ،ی��ان 5ساڵ دەس��ەاڵت��ی جێبەجێكردن ی��ان س��ەرۆك كۆماری بگرێتە ئەستۆ. 2ــ پەرلەمانی :لە سیستمی پەرلەمانیدا سەرۆكی حكومەت س��ەرۆك وەزیرانە. ل���ەم س��ی��س��ت��م��ەدا خ��ەڵ��ك راس��ت��ەوخ��ۆ سەرۆكی حكومەت هەڵنابژێرن ،بەڵكو ن��ووێ��ن��ەران��ی پ��ەرل��ەم��ان ه��ەڵ��دەب��ژێ��رنو ئەوانیش بە نوینەرایەتی خەڵك بە پێی دەنگی حیزبی براوە ،یان بە هاوپەیمانیو رێككەوتن كەسێك بۆ سەرۆكی حكومەت دیاری دەكەن .لە سیستمی پەرلەمانیدا، پەرلەمان دەتوانێت سەرۆكی حكومەت بخاتە بەر لێپرسینەوەو لێپێچینەوەو لە پۆستەكەی الیبات .ل ه ههمان کاتیشدا سەرۆكی حكومەت دەتوانێت پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوەو هەڵبژاردنی پێشوەخت رابگەیەنێت .ل��ەم سیستمەدا سەرۆكی
حكومەت سنوورێكی بۆ دیاری ناكرێت، ك��ە چەند س��اڵ حكومەت ب��ە دەس��ت��ەوە بگرێت .بۆ نموونە :مارگارێت تاتچهرو تۆنی بلێر زیاتر لە دە س��اڵ سەرۆكی حكومەت بوون. 3ـ���ـ نیمچە س��ەرۆك��ای��ەت��ی :سیستمی سیاسی نیمچە سەرۆكایەتی جۆرێكیترە ل��ە سیستمی سیاسی .س��ەرچ��اوەك��ەی دەگ���ەڕێ���ت���ەوە ب��ۆ ف��هرهن��س��ا ،ك��ە پ��اش ملمالنێیەكی زۆر لە كۆماری پێنجەمدا پەسەندكراوە .لەم سیستمەدا سەرۆک ك��ۆم��ار راس��ت��ەخ��ۆ ل��ە الی���ەن خەڵكەوە ب��ە ه��ەڵ��ب��ژاردنو ب����هدهر ل��ە پ��ەرل��ەم��ان ه���ەڵ���دەب���ژێ���ردرێ���ت .پ���اش���ان س����ەرۆك ك���ۆم���اری ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراو ك��ەس��ێ��ك ،كە زۆرت���ر س��ەر ب��ە الی��ەن��ی بەرانبەریەتی وەك س���ەرۆك وەزی���ران رادەسپێرێت كابینە پێكبهێنێت ،بەاڵم پۆستی سەرۆك وەزیرانو كاروبارەكەی لەم سیستمەدا لە ژێر چاوەدێریو كۆنترۆڵی سەرۆك كۆماردایە .لەم سیستمەدا سەرۆك كۆمار ناتوانێت پ��ەرل��ەم��ان هەڵبوەشێنێتەوە هەروەها پەرلەمانیش ناتوانێت سەرۆك كۆمار لە پۆستەكەی البات. ی سازبوونی بەستێنی سیاسیو كۆمەاڵیەت هەر كام لەم سیستمانە لە ژێر كاریگەریی چ��ەن��دی��ن ه��ۆك��ارو ه��ۆك��ردی ج��ی��اوازدا پێك ه��ات��وون .سیستمی سەرۆكایەتی تایبەتە بەو كۆمەڵگایانەی زۆرت��ر تەنیا دوو درز ی���ان ب��ۆش��ای��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی
175
ــ مێژوویی تێیاندا چاالكە ،كە لە سەر ئەو بۆشاییەش دوو حیزب یان الیەنی سەرهكی پێكهاتوون .بۆ نموونە :ئهمریكا، ل ه دوو ناوچەی پێشەسازیو كشتوكاڵیدا ح��ی��زب��ێ��ک��ی ك���ۆم���اری���خ���وازو حیزبێکی دیمۆكراتی لە باكوورو باشووریدا لێ س��ازب��ووە ،ب��ەاڵم سیستمی پەرلەمانی زۆرتر تایبەتە بەو واڵتانەی زیاتر لە دوو درزی كۆمەاڵیەتییان تێدایەو هەر لە سەر ئەو بنەمایەش چەندین الیەنی سیاسی پێكهاتووە ،كە هیچیان بە تەنیا ناتوانن زۆرینە بن .بۆ نموونە :زۆربەی واڵتانی ئەوروپای ناوەندیو سكاندیناڤی لە وەها حاڵەتێكدان .زۆربەی حكومەتەكانیشیان هاوپەیمانییەو پەرلەمان رۆڵی سەرەكی دەگێرێت. سیستمی نیمچە سەرۆكایەتیش تێكەڵێكە لەو دوو سیستمەو تایبەتە بە فەرهنسا، كە تێیدا زیاتر تایبەتمەندیی سیستمی س��ەرۆك��ای��ەت��ی ب��ەرچ��اوت��رەو س���ەرۆك وەزی���ران ل��ە ژێ��ر چ��اوەدێ��ری س��ەرۆك ك��ۆم��اردای��ەو دەت��وان��ێ��ت ب��ی��گ��ۆڕێ��ت .لە راستیدا نیمچە سەرۆكایەتی شێوازێكە بۆ جۆرێك لە هاوسەنگی نێوان پەرلەمانو دەس��ەاڵت��ی جێبەجێكردن ،ك��ە س��ەرۆك كۆمار سەركردایەتی دەكات.
سوودو زیانەكانی هەر كام لەو سیستمانە ه��ەر ك��ام ل��ەو سێ سیستمە ،كۆمەڵێك سوودو زیانی تایبەت بە خۆیانیان هەیە. سیستمی سەرۆكایەتی دەبێت ب ه هۆی ئ��ەوەی ئ��ارام��یو سهقامگیریی سیاسی لەو واڵت��ەدا زیاتر بێتو بڕیارەكان بە خێرایی جێبەجێبكرێن .لە هەمان كاتیشدا لە سیستمی سەرۆكایەتیدا هاوسەنگیو ج��ی��اك��اری ن��ێ��وان س��ێ دەس��ەاڵت��ی دادو جێبەجێكردنو ی��اس��ادان��ان بەرچاوترو پ����ارێ����زراوت����رەو دەزگ������ای پ��اراس��ت��ن��ی دەستووری بنەڕەتی یان دادگای بااڵ ،لە سەر كێشەكانی نێوان ئەو سێ دەسەاڵتە بڕیاری یەکالییكەرەوە دەدات .لە سیستمی سەرۆكایەتیدا تێچووی كاری سیاسیو باجی دارای��ی كەمپەینە سیاسییەكان لە چاو سیستمی پەرلەمانی كەمترە ،بەاڵم سیستمی سەرۆكایەتی هەندێک زیانیشی هەیە بە تایبەت لە ئاست سازبوونی هەر چەشنە گ��روپو حیزبێكی نوێدا رێگرە، كە دەكرێت بە جۆرێك هەبوونی رەگی نادیمۆكراتی تێیدا ،تاوانباری بكەیت .لە هەمان باردا لەم سیستمەدا زیاتر لەوەی دەن��گ��دەران بپەرژێنە س��ەر بەرنامەی حیزبە ب��ەرب��ژێ��رەك��ان ل��ە ركابەرایەتی سیاسیدا بە تایبەت لە كاتی هەڵبژاردندا سەرنج دەدەنە كەسایەتییەكان. س��وودەك��ان��ی سیستمی پ��ەرل��ەم��ان��ی��ش
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 176
بریتیین ل��ەوەی :كە مافی كەمینە زیاتر دەپارێزرێت .ب ه بهراورد لهگهڵ سیستمی سەرۆكایەتی ،دیمۆكراتیترەو رێگا بە س��ازب��وونو ب��ەش��داری الی��ەن��ی نوێتر دەدات ،یان بە واتایەكیتر ئەو زەمینە دەڕەخسێنێت .ه��ەروەه��ا ل��ە سیستمی پ��ەرل��ەم��ان��ی��دا ب���ڕی���ارەك���ان ب���ە وردی تاووتووێ دەكرێنو زەمینەی هاودەنگی نێوان الیەنە سیاسییەكان لەبارترە .لە الیەكی تریشەوە لەم سیستمەدا بەرنامەی س��ی��اس��یو ئ����اب����ووریو ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی حیزبە سیاسییەكانی ب��ەش��دارب��وو لە هەڵبژاردنەكاندا بە بێ كاریگەریی لە رادەب���ەدەری كەسایەتییەكان دەكەوێتە ب��ەر دی��دەی خەڵك ،ب��ەاڵم ل ه سیستمی پارلەمانیدا زیانەكانیشی كەم نین .لەم سیستمەدا دەس��ەاڵت��ی ی��اس��ادان��ان یان پ��ەرل��ەم��ان هێزی زۆرت���ری دەب��ێ��تو بە جۆرێك ،هاوسەنگیو جیاكاری نێوان دەسەاڵتەكان پێشێل دەكاتو زۆرتر بە الی دەسەاڵتی یاساداناندا دەشكێتەوە .لە هەمان باریشدا بە هۆی ئەو كاتە زۆرەی لە پەرلەماندا تێدەپەڕێت بۆ پەسندكردنی بڕیارەكان لە نێوان الیەنە سیاسییەكاندا، جێبەجێكردنی ب��ڕی��ارەك��ان ب��ە خێرایی تێناپەڕێتو جۆرێك لە ناسەقامگیرییو نائارامی لە حكومەتدا سازدەبێت. س��ی��س��ت��م��ی ن��ی��م��چ��ە س��ەرۆك��ای��ەت��ی��ش س���وودەك���ەی ئ��ەوەی��ە ،ك��ە ل��ە ئ��ەگ��ەری نەبوونی سەقامگیرییو هاودەنگی لە
واڵتێكدا ،یارمەتیدەرە بۆ پێكەوە سازانی الیەنە سیاسییەكان ،بە تایبەت ئەگەر دوو الیەنی ناكۆكو ناتەبا هەبن .ئەو سیستمە دەتوانێت هەردووكیان رازیبكات ،بەو م��ەرج��ەی پێبەند ب��ن ب��ە پرنسیپەكانی پاراستنی مافی كەمینەو زۆرینە .لەهەمان باریشدا یارمەتیدەرە بۆ سەقامگیرییو خیرا جێبەجێكردنی بڕیارەكان. زی��ان��ی سیستمی نیمچە سەرۆكایەتی ل��ەوەدای��ە دەتوانێت لە ئ��ەگ��ەری پێبەند نەبوونی الیەنی زاڵ یان سەرۆك كۆماردا جۆرێك لە قۆرخكردنی دەس��ەاڵت��ی بە دواوە بێت. سیستمی سیاسی لە هەرێمی كوردستان لەوانەیە پێش ئ��ەوەی بپەرژێینە سەر لێكدانەوەی سیستمی سیاسی لە هەرێمی كوردستان .دەبێت ئاماژە بەوە بدەین، ك��ە ئ��ەو سیستمەی ئێستا ل��ە هەرێمی كوردستاندا هەیە هیچكام لەو سێ سیستمە دیمۆكراتییە نییە ،ک��ە باسی لێوەكرا. ئ���ەوەی ئێستا ل��ە هەرێمی كوردستان هەیە تەنیا سیستمێكی رێككەوتنە لە ن��ێ��وان دوو الی��ەن��ی دەس���ەاڵت���داردا ،كە سەرۆكی هەرێمو س��ەرۆك وەزی��رانو پەرلەمان لەخۆدەگرێت .لەوانەیە بەشێك لەم كێشەیەش بە هۆی ئەوەوە بێت ،كە هێشتا دەستوور لە هەرێمی كوردستان پ��ەس��ن��د ن���ەك���راوەو ئ����ەوەی ل��ە م���اوەی
177
سااڵنی راب��ردوودا حكوومەتی پێكراوە تەنیا لە ئەنجامی رێككەوتنو جۆرێك داب��ەش��ك��ردن��ی نیوەبەنیوەی دەس���ەاڵت بووە ،بەاڵم راستییەكە ئەوەیە ،كە چیتر ناكرێت بە بێ پەسندكردنی دەستوورو ی ههروهها بە بێ سیستمێكی كارپێكردن سیاسی دیاریكراو ،حكوومەتی هەرێمی كوردستان درێژە بە كارو چاالكییەكانی خۆی بدات .مەگەر ئەوەی ،كە رازی بین بەوەی الیەنێكی سیاسی لەو بێ سەرو بەرهییو ناشەفافییەدا هەموو بوارەكانی دەسەاڵت بۆ خۆی قۆرخ بكات. پ��ێ��ك��ه��ات��ەی س��ی��اس��یو ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی لە ك��وردس��ت��ان��ی ب���اش���ووردا ب��ە ج��ۆرێ��ك��ە، ک ه هەڵگری ه��ەر سێ سیستمە ئاماژە پ��ێ��ك��راوەك��ەی��ە ،ل��هب��هرئ��هوهی هەرێمی كوردستان ناوچەیەكی تایبەتە ،پێدەچێت زی��ات��ر سیستمی پ��ەرل��ەم��ان��ی بتوانێت یارمەتیدەری هەرێمی كوردستان بێت .بە هۆی هەبوونی چەندین فاكتەری وەك: سەرچاوەی ن��ەوتو گ��ازو بەهێزبوونی پەیوەندی خێڵەكیو كاریگەریی نەرێنی ئ��ای��ی��ن��یو دواك����ەوت����ووان����ە ،ه���ەروەه���ا ه��ەب��وون��ی گ����ەرای ئیسالمی سیاسی، پێویستی بە روون��یو شەفافیی زیاتری بڕیاردان ه لە پەرلەماندا بۆ رێگریكردن ل��ە درووس��ت��ب��وون��ی دیكتاتۆریو كەس پەرستیو گەندەڵیی ئابووری .پێویستی ل�� ه ه��هب��وون��ی سیستمی پ��ەرل��ەم��ان��ی لە كوردستاندا بۆ ئ��هو ه دهگ��هڕێ��ت��هوه ،ک ه
درزو بۆشاییە كۆمەاڵیەتیو سیاسیو چینایەتییەكان ...هتد ،لە سەروبەندی چاالكبوونو هەستانەوەدان .ئەوانەش ئاڵوگۆڕی سیاسی تایبەتی بە دواوەی��ە، ك��ە ل���ەو ح��اڵ��ەت��ەش��دا ت��ەن��ی��ا ب��ە ب��وون��ی پەرلەمانێكی بەهێز واڵت ل��ە ئ��ارام��یو سەقامگیریدا دهب��ێ��ت ،ب���ەاڵم چەندین پێشمەرج ب��ۆ دام��ەرزان��دن��ی ه��ەر كام ل��ەو سیستمانەو بە تایبەتی سیستمی پەرلەمانی لە كوردستان پێویستە: 1ــ نووسینی دەستوور :یەكەم هەنگاو بۆ وەها پڕۆژەیەك نووسینی دەستوورە، كە تێیدا لێژنەیەكی پسپۆڕی ئەو بوارە وەك ه��اوك��اری لێژنەیەكی پەرلەمانی بە لەبەرچاوگرتنی تایبەتمەندییەكانی هەرێمی كوردستانو بەراوردكردنی بە ستانداردە جیهانییەكان ،دەس��ت��وور لە پەرلەمان ت��اووت��ووێ بكرێت .تاوەكوو دوات��ر خەڵك لە ریفراندۆمێكدا دەنگی لەسەر بدەن. 2ــ سەربەخۆیی دەسەاڵتی داد :لەوانەیە گرنگترین بابەت لە ئ��ەم��ڕۆی هەرێمی كوردستاندا ئ��ەوە بێت ،كە دەسەاڵتی داد سەربەخۆ نییە .لە نەبوونی وەها س��ەرب��ەخ��ۆی��ی��ەك��دا ه���ەم���وو پرنسیپە دیمۆكراتییەكان پێشێل دەكرێت .هەرێمی كوردستان وەها دەسەاڵتێكیان نییە ،یان بنكۆڵ كراوە ،لە راستیدا دەسەاڵتی داد لە هەرێمی كوردستاندا زۆر ناچاالكو نادیارەو لە چاو دەسەاڵتەكانیتری وەك
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 178
جێبەجێكردنو یاسادانان ،لە نزمترین ح��ك��ووم��ەت�� ه ن���هک ح��ی��زب .ل��ە راس��ت��ی��دا ئاستی خۆیدایە .پێویستە دەسەاڵتی داد ح���ی���زب ل���ە پ����اڵ ك��اب��ی��ن��ەی ح��ك��ووم��ی ب��ە ش��ێ��وەی سەربەخۆیانە ل��ە هەرێمی هەرێمی كورستان رۆڵ��ی كابینەیەكی كوردستان هەبێت .چونكە ،ئەگەر وانەبێت رانەگەیەندراوی هەیەو باڵی كێشاوەتە هەر سیستمێكی سیاسیش هەبێت تووشی ناو هەموو هاوكێشەیەكەوە ،بە تایبەتی، گەندەڵیو دیكتاتۆریی دەبێت لە نەبوونی هەموو حیزبەكان لە شوێنی جەماوەرو بەرنامەی سیاسی دیاریكراو بەهێزی دەسەاڵتێکی سەربەخۆی داددا. 3ــ هەبوونی پەرلەمانی سێنا یان پیران :چ��ەك��دارو ئەمنییەوە پشت بەستوون. ل��ەوان��ەی��ە ه��ەب��وون��ی وەه��ا پەرلەمانێك ئ��ەو كلتوورە وای��ك��ردوە ،كە سەرۆكی بۆ كوردستان بڕێك نامۆ بێت ،بەاڵم حیزبێك ی��ان س��ەرۆك��ی حكومەت یان تایبەمەندیی ئاڵوگۆڕی سیاسیو رەوتی هەرێم ی��ان پەرلەمانیش ئ��ام��ادە نەبێت رووداوەك��ان لە پەرلەمان بە شێوازێكە نووسینگەو بارەگای حكوومی بكاتەوەو ه��ەب��وون��ی پ��ەرل��ەم��ان��ی پ��ی��ران ل��ە پ��اڵ لەوێ نیشتەجێ بێت .لە راستیدا ئەوەش پەرلەمانی گشتی ت��ەواوك��ەرو راگ��ری بە مانای بێ بڕواییو بایەخ نەدانە بە هاوسەنگییە .ل��ە راس��ت��ی��دا پەرلەمانی پۆستو پێگەی حكوومی .حیزب دەبێت پیران ،كە ئەویش بێ گومان بە هەڵبژاردن بگەڕێتەوە بۆ ك��ارك��ردە مەدەنییەكەی ئەندامانی دی���اری دەك��رێ��ت ،دەتوانێت خۆیو نێوانچییەتی كۆمەڵگای مەدەنیو پ��ارێ��زگ��اری ل��ە هەندێک ب��ەرژەوەن��دی دەس����ەاڵت ب��ێ��ت .ئ��ەگ��ەری��ش دەس��ەاڵت��ی گشتی بکات ،كە لەوانەیە ببێتە قوربانی كەوتە دەست ،ئامادە بێت لە پڕۆسەیهکی هاوكێشە سیاسییەكانی ناو پەرلەمانی هێمنانەدا بیدات ب ه جێگرەوەی خۆی. گ��ش��ت��ی .ه��ەرچ��ەن��د پ��ەرل��ەم��ان��ی پ��ی��ران 5ـ خ��ۆب��واردن لە حكومەتی رانتی :ئەو دهستنیشانكەری س��ەرەك��ی بڕیارەكان ح��ك��ووم��ەت��ەی ئ���ەورۆك���ە ل��ە ه��ەرێ��م��ی نابێت ،بەاڵم دەتوانێت هاوسەنگی نێوان كوردستاندایه ،سەرەڕای لەبەرچاوگرتنی حكوومەتو پەرلەمان راگرێتو پەرلەمانی س���اواب���وونو ه��ەل��وم��ەرج��ی ت��ای��ب��ەت بە گشتی لە پەسەندكردنی یاساو بڕیاری خۆی ،بەاڵم راستییەكی حاشاهەڵنەگرە، ناتەبادا لەگەڵ دەس��ت��ووری بنەڕەتیو كە حكوومەتێكی رانتییە ،كە گرێدراوی گۆمروكو پارەی نەوتە .وەها حكوومەتێك، بەرژەوەندی بااڵی گەل ،ببوێرێت. 4ـ���ـ گ���ەڕان���ەوەی ح��ی��زب ب��ۆ ك��ارك��ردە کە دەستی لە گیرفانی خەڵكەكەیدا نییەو م��ەدەن��ی��ی��ەك��ەی :حیزب ل��ە كوردستانی لە باتی ئەوە خەڵك دەستیان لە گیرفانی ب����اش����وور ك����ارك����ردن����ی ه���اوش���ێ���وهی ئ��ەودای��ە هەرگیز ناتوانێت دیمۆكراتی
179
بێتو تووشی گەندەڵی دەبێت .لە راستیدا فەلسەفەی دامەزراندنی دەوڵەت ئەوەیە، كە لە پێناو باج وەرگرتن لە خەڵكەكەی، ك���ە ه���ەر ب�����ەوەش ب���ەڕێ���وەدەچ���ێ���ت لە بەرانبەر خەڵكدا واڵم��دەرو بەرپرسیار دەبێت .وەها پەیوەندییەكیش لە بارهی زانستیشەوە ئاڵوگۆڕێكی ئاساییە ،چونكە ئ��ەگ��ەر حكوومەت دەس��ت��ی ل��ە گیرفانی خەڵكدا نەبیت لە بەرانبەریدا واڵمدەریش ن��اب��ێ��تو ه���ەوڵ���دەدات خ��ەڵ��ك ب��ك��ات ب ه كۆیلەی خ��ۆیو رێگە بۆ س��ەرەڕۆی��یو دی��ك��ت��ات��ۆری خ���ۆش���دەك���ات .ك���ەواب���وو، حكوومەتی هەرێمیش بۆ سەركەوتنی سیستمە سیاسییەكەی دەبێت لە رانتی ب��وون خ��ۆی بپارێزێت .تەنانەت ئەگەر پارەی نەوتیش بەكاردههێنێت نابێت بۆ ئ��ەوە بە ك��اری بهێنێت ،ک ه كوردستان بكاتە ناوچەی دەاڵڵ��یو بازرگانی وەك نموونە :دوبەی هاوینی ،بەڵكوو دەبێت بۆ درووستكردنی ژێرخانی ئابووریو پیشەسازی كوردستان بەكاری بهێنێت، چونكە تەنیا ل��ەو ح��اڵ��ەت��ەدای��ە ،ك��ە لە پ��ڕۆس��ەی��ەك��ی چ��ەن��د س��اڵ��ەدا خەڵكێكو چینێك سازدەبن چاوكراوەنو سیستمی دیمۆكراسیش رەچاو دەك��ەن .ئەگەر وا نەبێت سیستمی دەاڵلیو بازرگانی تەنیا خەڵكی ملكەچو دواكەوتوو پێكدههێنێت. داڕشتنی سیستمی سیاسی لە هەرێمی ك���وردس���ت���ان���دا ك���ارێ���ك���ی ه��ەس��ت��ی��ارو مێژووییەو پێویستی بە وردبوونەوەی
زۆرت����رە ،ب���ەاڵم راستییەكی رێ��ژەی��ی، كە ئێستا بۆ زۆر ك��ەس سەلمێندراوە ئ���ەوەی���ە ،سیستمی س��ەرۆك��ای��ەت��ی لە هەرێمی كوردستان بە هۆی هەبوونی هەندێک فاكتەر :وەك بەهێزبوونی خێڵو ع��ەش��ی��رەتو ن��اوچ��ەو پەیوەندییەكانی هاوتایان ،تاكی كورد وا لێدەكات ،كە بە ئاسانی دەستبەرداری پۆستەكەی نەبێتو ه��ەوڵ بۆ قۆرخكردنی دەس��ەاڵت بدات. ه��ەروەه��ا ب��وون��ی ف��رەڕەه��ەن��دی الیەنی سیاسی لە كوردستان وادەكات سیستمی سەرۆكایەتیو نیمچە سەرۆكایەتی كەمتر سەركەتوو بێت ب ه بهراورد ب ه پەرلەمانی. خاڵێكیتری حاشاهەڵنەگر ئ��ەوەی��ە ،كە سیستمی سیاسی ك��وردس��ت��ان ب��ە بێ ب��وون��ی دەس��ەاڵت��ێ��ك��ی دادی سەربەخۆ نادیمۆكراتیو ن��اس��ەرك��ەوت��وو دەبێت. بۆ راگرتنی هاوسەنگی پەرلەمان وەك تاكە س��ەرچ��اوەی رەوای��ەت��ی ،پێویستە پەرلەمانی پیران یان سێنا یان شتێكی لەو جۆرە دابمەزرێت. حیزبەكان دەبێت ناوەندییەتی دەسەاڵتی ی ل��ە خ��ۆی��ان س���ەرب���ازیو ه��ەت��اه��ەت��ای�� دابماڵنو ببن بە ناوەندێكی مەدەنیو سیاسی .ئابووری كوردستان لە دەاڵڵیو حكوومەتی رانتی بگۆڕێت بۆ حكوومەتی باجگر لە خەڵكو واڵمدەر بە خەڵك.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 180
روسیا :گهڕانهوه بۆ لوتکه Russia: back to the top
نووسینی :موعتهسهم نهجمهدین Written by: Mutasam Najmadin
181
بهشی دووهم لە لوتكەی دەسەاڵتی یەكێتیی سۆڤیەتدا، ساڵی 1982ئەندرۆف جێگای برجنیفی گرتەوە .سەرۆكی نوێ لە نێو گێژەنی قەیرانو كێشە ئاڵۆزو پەنگخواردووەكانی دەس��ەاڵت��ی كۆمۆنیستیدا ب��ێ بەرنامە ب��ە سهرپێیان ه ب��ڕی��اری دەستپێكردنی چاکسازیو نوێبوونەوەی لە كۆی بارو دۆخ��ە قەیراناوییەكاندا .ل��ەم بازنەیەدا س��ەرەت��ا ب��ڕی��اری��دا ل��ە ب���واری ن��اوخ��ۆوە دەس��ت��پ��ێ��ب��ك��ات .ل���ە راس��ت��ی��دا ه��ۆك��اره س��ەرەك��ی��ی��هک��هی ئ���ەوە ب���ووه ق��ەی��رانو گرفتەكانی یەكێتیی سۆڤیەت زۆر لەوە گەورەترو ئاڵۆزتر ب��ووه ،كە ئەو بیری لێ ک��ردۆت��هوه ،ی��ان بینیوێتی .نەزعەی ریفۆرمخوازیی ئەندرۆبۆف مێژوویەكی ك��ۆن��ت��ری ه��ەی��ه .ل��ە س��اڵ��ی 1943دا لە رۆژنامەی (پراڤدا) وتاری (خۆشەویستیی گەل)ینووسیوه .تیایدا رەخنەی لە كۆی بەرپرسانی حیزبیو حكومی گرتووه ،بە تایبەتی لە بواری الدان لە ئاكاری حیزبیو تێوەگالن لە گەندەڵیو كاری ناشیاو .لە سەر ئەم وتارە لە پۆستەكەی البراوهو ل��ە ك���اری س��ی��اس��ی دوورخ����راوهت����هوه، بەاڵم ئەوەندەی پێ نهچووه جارێكیتر گەڕاوهتهوهو پۆستی سكرتێری دووەمی لیژنەی ناوەندیی لە كۆماری كاریلیای فینلەندی سۆڤیهتی وەرگرتووه. ئ���ەن���درۆب���ۆف ل���ە ك��ەس��ە ن��زی��ك��ەك��ان��ی
خرۆشۆف بوو .بۆیە الی بەرەی برجنێف ق��ب��ووڵ ن��هک��راوهو ب����ەردەوام دژای��ەت��ی دەكراوه. لە ساڵی 1964دا وتارێكی له رۆژنامهی پڕاڤدا له سەر پەڕینەوە بۆ چاکسازیی ئ����اب����ووریو پێشخستنی ئ��ۆت��ۆن��ۆم��ی دیمۆكراسییانەو وەرگرتنی تەكنولۆجیی نوێ لە بواری ئابووری باڵوکردۆتهوه. ئ��ەم وت��ارە لە الی برجنێفو هاوهاڵنی ج��ێ��گ��ای رەزام����ەن����دی ن���هب���ووه .ب��ۆی��ه دیسانەوە چەندین كێشەو گرفتیان بۆ دروست کردووه. ئ��ەن��درۆب��ۆف ب��ە م��ردن��ی برجنێف بۆته سكرتێری یەكەمی پارتی کۆمۆنیست. ه��ەرچ��ەن��دە ئ���ەو پ��ی��اوە ل��ە الی��ەن��گ��ران��ی نەزعەی ستالینییەت ن��ەب��ووه ،ب��ەاڵم لە رووی ئ��اك��ارو مۆدێلی حوكمرانییەوە جیاوازیی ئەوتۆی لەگەڵ سەركردەكانی پێش خۆیدا نەبووه .لە بواری ریفۆرمدا ئ���ەن���درۆب���ۆف ك���اری���گ���ەری���ی م��ۆدێ��ل��ی چاکسازیو كرانەوەی (دینگ شیاو بینگ) ی چینی لە سەر بووه .بۆیە خەڵكێكی زۆر متمانەیان پێ هەبوو .بە مردنی بە هۆی نەخۆشی شەكرەوە جارێكیتر نائومێدی باڵی ب��ە س��ەر هاوواڵتییانی سۆڤیهتدا کێشاوه ،چونکه تا له دهس��هاڵت ب��ووه، هیچ ههنگاوێکی لهو ب��واره ئابوورییهدا نهناوه. ل��ە س��اڵ��ی 1984دا ،ل��ە دوای نهمانی ئەندرۆبۆف ،کۆستانتین چیرینینكو بووه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 182
ب ه سكرتێری گشتیی لیژنەی ناوەندیی پارتی کۆمۆنیستی سۆڤیاتی .ئهم پیاوه ی به هۆی تووشبوونی باری تەندروستی بە نەخۆشیی تەنگەنەفەسییهوه نهیتوانیوه ك��ارو ب��اری پ��ارتو حكومەت بە چاکی ب��هڕێ��وه ب��هرێ��ت .ب��هاڵم لهگهڵ ئهوهشدا ه��ەوڵ��ێ��ك��ی راس��ت��گ��ۆی��ان��ەی ه��ەب��ووه بۆ رزگاركردنی یەكێتیی سۆڤیەت له قهیران. لەو ماو ه کهمهی ل ه چهند مانگێک تێپهڕی نهکردووه ،حوكمرانیی واڵتی ك��ردووه؛ زۆربەی دەركراوو زویربووەكانی حیزبی لە دەرەوەو ناوەوەی واڵت ئاشتكردەوەو س��ەرل��ەن��وێ رێ���زو ح���ورم���ەتو پ��ای��ەی ب��ۆ گ��ەڕان��دوون��ەت��هوە .ل��ەوان��ه كچەكەی ستالینیشی گهڕاندۆتهوه .لەو سەردەمەدا بەرنامەی چاکسازیی ئابووریی سۆڤیهتی داڕش��ت��ووه به پشت بەستن بە رێگای ئیداریو چاککردنی پەیوەندیی سۆڤیهت لهگهڵ واڵتی چینو رۆمانیا .بۆیە زۆربەی چاودێرانی سیاسی پێیان وایە هەوڵەكانی چیرینینکۆ دوایین هەوڵی راستگۆیانهی رزگاركردنی یەكێتی سۆڤیەت بووە لەو قەیرانهی تێیكەوتووه. چیرینینکۆ لە 10ی ئ��ازاری 1985دا بێ ئ���ەوەی هیچ ل��ە خ��ەون��ەك��ان��ی ب��ك��ات ب ه راست ،ماڵئاوایی لە ژیان كردو میخائیل گ���ۆڕب���اچ���ۆڤ ج��ێ��گ��ای ل���ە ئ��ەم��ی��ن��داری گشتی حیزبی گ��رت��ەوە .ل��ەم قۆناغەدا قووڵبوونەوەو ئاڵۆزبوونی كۆی گرفتو قەیرانەكان س��ات دوای س��ات یەكێتیی
سۆڤیهتی لە كەنارەكانی داڕم��ان نزیك ك��ردۆت��ەوە .قووڵیو تێکهەڵكێش بوونی ك��ۆی رەهەندەكانی ق��ەی��رانو كێشەكان گۆڕباچۆڤی ناچاركردووه دەس��ت بۆ موحەرەماتەكانیش بهرێتو پەردە لە سەر راستیو قووڵی قەیرانو نەخۆشییەكان البهرێت .لەم رووەوە كۆرباتشۆف بۆ خۆی دەڵێت :ئەو كاتەی من هاتمە سەر كورسیی دەسەاڵت ،بارودۆخی یەكێتیی سۆڤیەت مەنجەڵێك بوو دەكواڵ ،هەستم ك��رد ،ك��ە دەب��ێ��ت س��ەری ئ��ەو مەنجەڵە الب��هرم بۆ ئ��ەوەی تەنفیسێك ب��داتو لە تەقینەوە دووری بخەمەوە ،بەاڵم ئەوەی ل��ە نێو مەنجەڵەكەدا بینیم زۆر ل��ەوە ترسناكترو ئاڵۆزتر بوو ،كە چاوەڕوانم دەكرد .بۆیە نەمتوانی جارێكیتر سەری مەنجەڵەكە داپۆشمو خۆم وا دەربخەم، كە نەهیچم بینیوەو نە گوێم لە هیچ بووە، بەڵكو هەستم كرد ئەركی منە راستییەكان بە هاواڵتی واڵتەكەم رابگەیەنمو داوایان لێ بكەم له چ��ارهس��هردا ه��اوك��ارم بن، چونكە تەنیا ئ��ەوان توانایی هاوكاریو رووبەڕووبوونەوەی ئەم ترسەیان هەیە. لهو كاتهدا یەكێتیی سۆڤیەت لە چەندین رەه��ەن��دو ب���واردا ل��ە ق��ەی��ران��دا ب���ووه .لە بواری قەیرانی ئابوورییەوە ،لە سەردەمی گۆڕباتچۆڤدا بەستەڵەكی قەیرانو كێشە ئابوورییەكانی دەی��ان ساڵەی یەكێتیی سۆڤیەت تەواو چڕ ببونەوەو گەیشتبوون ب ه ئاستی تەقینەوە .برسێتیو هەژاریو
183
بێكاری ب ه ناخ گهیشتبوون ،هەڵئاوسانو گرانیی نرخ لە ئاسماندا بوون .پەیداكردنی بژێویی ژیانی زۆرینەی خەڵك سنووری تەحەمولی بڕیبوو .لە روویەكیترەوە، گەندەڵیو ناعەدالەتی ت���ەواوی خەڵكی بێزارو نائومێد كردبوو .هاواڵتی ئاسایی گەیشتبووە ئ��ەو ب���ارەی هیچ ب���اوەڕو بڕوایەكی بە دەس��ەاڵتو ئایدیۆلۆجیاو سیاسەتی واڵتەكەی نەمابوو ،بگرە تا ئاستێكی زۆر ئامادە بوو لە پێناو گۆڕینی ئەو واقعەدا خۆی لە ژیان رزگار بكات .لە بواری ئایدیۆلۆجیدا میکانیزمی بڕواهێنان بە پیرۆزیی بیری ماركسیزم لەم واڵتە لە سەرەتای دامەزراندنییەوە قۆناغ بە قۆناغ بەرەو الوازی دەچوو ،بەرجەستەكردنی ستراكچەرو حورمەتی ئایدیۆلۆجیا بە میكانیزمو ئ��ام��ڕازە داپڵۆسێنەرەكانو چ��ەس��پ��ان��دن ب��ە رێ��گ��ای ت��ون��دوت��ی��ژی��ی مابووەوە .لەم قۆناغەدا خەڵكی ئاسایی ن��ەك ب���اوەر ،بەڵكو هیچ س���ۆزو رێ��زو متمانەیەكیان بە كۆی ئەزموونو مۆدێلی حوكمرانیی سۆسیالستی نەمابوو .لە ئەزموونی سۆڤیەتدا بە درێژایی ماوەی حوكمرانی سەدان هەزار كەس دهكران ب ه قوربانی سەرخستنی ئەم ئەزموونە. لەم بارەدا هەر رەخنەو دژایەتیكردنێكی سۆسیالیزم دەخرایە نێو بازنەی خیانەتی نیشتمانیی مەزنەوە .لەم رووەوە هەر س��ێ دەزگ���ای س��ەرەك��ی داپڵۆسێنەری دەس���ەاڵت (ح��ی��زب ،دەزگ���ای ئاسایش،
سوپا) بۆ سزادانی الدەرو رەخنەگران ئەهوەنترین س��زای��ان كوشتنی ئاسایی بوو .لە راستیدا لەقبوونی باوەڕی خەڵك ب��ە ب��ی��رو ب���اوەڕی كۆمەنیزم ه��ۆک��اری سەرەكیی قووڵبوونەوەی قەیرانەكانو ب��ێ ك��اری��گ��ەری چ���ارەس���ەرەك���ان ب��وو. چڕبوونەوەی كۆی ئەم كێشەو گرفتانە لە رووی كۆمەاڵیەتیو سیاسییەوە ،جگە لە خوڵقاندنی چەندین كێشەو قەیرانی ن���وێ ،چ��ەن��دی��ن دی����اردەی ن��ادروس��تو ن��هش��ی��اوی كۆمەاڵیەتی ل��ێ پ��ەی��دا ب��وو، لەوانە دی��اردەی گ��ەڕان��ەوە بۆ باوهشی ش��ەع��وەزەی ئایینیو رەگەزپەرستیو ش��ۆڤ��ێ��ن��ی��ی��هت��ی ن���ەت���ەوەی���یو دی�����اردەی زیادبوونی بێ متمانەییو گومانو گلەییو نارازیبوون بە هۆو بێ هۆو دی��اردەی كفركردن بە مێژوو ،بهرانبهر ب ه هەموو پیرۆزییە نیشتمانیو نەتەوەییەكانو ب�ڵاوك��ردن��هوهی گ��ەن��دەڵ��ی ل��ە سەرجەم جومگە كۆمەاڵیەتییەكانو نەمانی بەهاو الوازیی ئاكاری كۆمەاڵیەتی ...هتد گالسنۆستو پیریسترۆیكا بە شێوەیەكی گشتی پرۆژەی چاکسازیو شەفافیەتی گۆڕباچۆڤ لە دوو تەوەردا بەرجەستە دەبوو ،سۆڤیهتییەكان توانیان تەوەری یەكەم رەتبكەنهوه ،بەاڵم تەوەری دووەم نەك هەر بەرجهستە نەبوو ،بگرە بە مردوویی لەدایكبوو .ئاكامەكەشی بوو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 184
ب ه ه��ۆی رووخ��ان��ی یەكێتیی سۆڤیەتو كۆی سیستمی سۆسیالستی. ت���ەوەری ی��ەك��ەم :كالسنوست ،ب��ە وات��ە قسەكردن بە دەنگی ب��ەرز ،شەفافیەت. لەم تەوەرەدا گۆڕباچۆڤ لە زۆر جێگادا بۆ خ��ۆی پێش خەڵك ك��ەوتو دان��ی بە زۆربەی قەیرانو كێشەكاندا نا .دەرگای قسەكردنی لە رووی خەڵك بە تەواوەتی واڵك��رد ،بۆ یەكەم جار رێگایدا خەڵكی لەو واڵت��ەدا بە ئ��ازادی گوێ لە رادی��ۆو كەناڵەكانی ئەمەریكا بگرن ،بۆ یەكەم جار ئ��ازادی چاپكردنو ب��ی��روڕای جیاوازی وااڵ ك��رد ،رێگایدا بە ب�ڵاوك��راوەو كتێبە دژ بە كۆمەنیزمەكان بێنە نێو واڵتەوەو بە ئاشكرا س��ەوداو دەستاودەستی پێ بكرێت. ل��ە س��اڵ��ی 1987دا زی��ات��ر ل��ە س��ێ سهد زی��ن��دان��ی��ی س��ی��اس��ی ئ����ازاد ک���رد ،ك��ە لە سەر بیروباوەڕی جیاواز بەندكرابوون. سیاسەتی ق��س��ەك��ردن ب��ە دەن��گ��ی ب��ەرز گەالنی سۆڤیهتی لە سوباتێكی قووڵ بە خەبەر هێنا ،جگە لە بوارەكانی سیاسەتو ئ���اب���ووری ،ك���ۆی غ���ەری���زەو خ��واس��ت��ە ك��پ ك��راوەك��ان (ئایینیو تایفەگەریو نەتهوایەتی ...هتد)ی خەڵكی ئەو واڵتەی خستە ناو ب��ازاڕی سیاسەتو ملمالنێی دەس��ەاڵت��ەوە .بە شێوەیەكی گشتی ئەم ت���ەوەرەی بەرنامەكەی گۆڕباچۆڤ لە گەوهەردا دوو دەرهاویشتەی دژ بە یەكو
ناكۆكی لێكەوتەوە ،یەكێکیان كردنەوەی دەرگای گفتوگۆو بیروڕا گۆڕینەوە بوو ب ه مهبهستی دۆزینەوەی چارەسەرێكی راس��ت��ەق��ی��ن��ە ب��ۆ ك��ێ��ش��ەو ق��ەی��ران��ەك��ان، ئ���ەوی���ت���ری���ان رێ���گ���ای ب���ۆ گ���ەن���دەاڵنو پیاوخراپان ك��ردەوە تا بە ئ��ازادی كار بۆ رووخ��ان��دن��ی سیستمی حوكمرانیو ئەزموونی سۆسیالستی بكەن .لە تەوەری یەكەمدا چەندین داهێنانو بیری دروستو زانستی پەیدابوون ،بەاڵم تەوەری دووەم جگە لە نانەوەی پشێویو هاندانی خەڵك ب��ۆ تێكدانو دارووخ����ان هیچیتری لێ ن��ەك��ەوت��ەوە .بە شێوەیەكی گشتی ئەم ت����ەوەرە دەچ��ێ��ت��ە ب��ازن��ەی چاکسازیی سیاسییەوە. ت����ەوەری دووەم :پیڕیستڕۆیكا ،ئ��ەم زاراوەی��������ە ،ل���ە رووی زم���ان���ەوان���یو ف��ەره��ەن��گ��ی��ی��ەوە ب��ە وات���ای س��ەرل��ەن��وێ بنیاتنانەوە دێت ،ئامانجی سەرەكی وەك لە پەیامەكەی گۆڕباچۆڤدا راگەیاندرا چ��اک��س��ازیو ك��ران��ەوە ب��وو ل��ە ب��واری ئابووریدا. لە یونیۆی ساڵی 1987دا لە دانیشتنێكی گ��ش��ت��ی��ی ل���ی���ژن���ەی ن����اوەن����دی ح��ی��زب��ی شیوعیدا پێشنیارێك وەك بناغەیەك بۆ بەرجەستەكردنی چاکسازیی ئابووری خستە بەر دەستی ئەندامانی لیژنە .لە مانگی تەموزدا لیژنەک ه رەزامەندیی لە س��ەر دەرب����ڕی .ب��ە شێوەیەكی گشتی، فەلسەفەی پێشنیارەكەی گۆڕباچۆڤ بۆ
185
دەركردنی كەرتی گشتی بوو لەو قەیرانە گەورەیەی تێیکهوتبوو ،كە نەیدەتوانی خەرجی كارمەندو كرێكارانی خۆشی دابین بكات .بریاریدا حكومهت چیتر هاوكاری ئەو دازگاو كۆمپانیایانە نەكاتو دەبێت بۆ خۆیان خەرجی موچەو كەرەسەی خاوو قەردو میكانیزمەكانی بەردەوامبوون بۆ پرۆژەكانیان پهیدا بكەن ،بەڵكو دەبێت ئەو پرۆژانە باجیش بە حكومەت بدەن. لە مایۆی 1988دا بە داڕشتنەوەی یاسای ه��اری��ك��اری��ی (ال��ت��ع��اون��ی��ات) گۆڕباچۆڤ ب��ەه��ێ��زت��ری��ن ه���ەن���گ���اوی چ��اک��س��ازی��ی رادی��ك��اڵ��ی ن��ا .ب��ۆ ی��ەك��ەم ج��ار ل��ە دوای سیاستە ئابوورییەكەی لینینەوە (نیب) رێگا درا بە كەرتی تایبەت لە بوارەكانی خزمەتگوزاریو پیشەسازیو بازرگانی بە ئ��ازادی ك��ار بكەن .هەڵوەشاندەوەو ئ��ازادك��ردن��ی پ��اوان��ك��ردن��ی ب��ازرگ��ان��ی لە الیەن وهزارەتی دەرەكییەوە هەنگاوێكی گرنگتری چ��اک��س��ازی��ی ئ��اب��ووری ب��وو. ل���ەم���ەش زی���ات���ر دەرگ�������ای ل���ە س��ەر وەبەرهێنانی دەرەكی خستە سەر پشتو رێگایدا بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەتی سۆڤیەتدا پ���رۆژەو كۆمپانیای گ��ەورە دابمەزرێنن ،ب��ەاڵم كۆنترۆڵكردنی نرخ الی حكومەت مایەوە. ل��ە س��اڵ��ی 1990دا ب��ە ه���ۆی شكستی پرۆسەی ریفۆرم لە ئاكامی زیادبوونی خ��ەرج��ی��ی��ەك��ان��ی ح��ك��وم��ەتو شكستی پ��رۆژەك��ان��ی حكومەتو كەمبوونەوەی
باجو بێ توانایی حكومەت لە یارمەتی دانی پ��رۆژە شكست خ��واردو زەرەمەندەكان لە الی��ەك ،لە الیەكیتر لە ئاكامی ئەو سیاسەتەی ،كە گۆڕباچۆڤ رایگەیاند (س��ی��اس��ەت��ی الم����ەرك����ەزی)و ب��ە ه��ۆی ب��ەرزب��وون��ەوەی گیانی سەربەخۆییو گەشەكردنی مافی چ��ارەی خۆنووسین الی دەس����ەاڵتو گ��ەالن��ی ك��ۆم��ارەك��ان��ی یەكێتی سۆڤیەت ،ك��ە ئ��ەو زەمینەیەی خوڵقاند لە دوای ئەو گۆڕانكارییانەوە باجو داهاتەكانیان نەدەن بە دەسەاڵتی ناوەند. بە شێوەیەكی گشتی دەسەاڵتی ناوەند هیچ كۆنترۆڵێكی بە سەر بەرهەمهێناندا ن��ەم��ا ،ب��ە تایبەتی كەرتەكانی شمەكی بەكاربەر .گەورەترین كێشەو قەیرانی ریفۆرم لێرەدا ئەوە بوو ،كە ئەم واقعە بوو ب ه هۆی ئەوەی پەیوەندی كالسیكی ن��ێ��وان خستنەڕوو ه��هروهه��ا خواستی بە ت��ەواوی تێكبشكێت .هاوكات بە هیچ ش��ێ��وەی��ەك ك��ار ل��ە س��ەر دام��ەزران��دن��ی پەیوەندییەكی نوێش لە نێوان خواستو خستنەڕوودا نەكرا ،بە واتە ئەم زەمینەیە ل��ە ف����هوزای ئ���اب���ووریو بەرهەمهێنان قەیرانێكی گەورەی لێ خوڵقا .ئاكامی ئەم قەیرانە لە دوایدا لەدەستدانی كۆنترۆڵی هەموو كێشەو گرفتەكانی لێكەوتەوەو یەكێک لە گەورەترین واڵت��ان��ی دنیا لە جێگای خۆیدا هەرەسی هێنا.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 186
هۆکارهکانی داڕمان هۆکارهکای داڕمانی یەكێتیی سۆڤیەت لە راستیدا فرە رەهەندو فرە ئاستو فرە سەرچاوەن ،بەاڵم بە شێوەیەكی گشتی دەك��رێ��ت ب��ە س��ەر دوو ب���وار ،ی��ان دوو تەوەردا دابەشیان بكەین. جەمسەری سۆسیالستی لە یەكەم قۆناغی دامەزراندنییەوە ،یان وردتریش ،ئەگەر بڵێین سروشتی جەمسەری سۆسیالستی لە ساتە وەختی لەدایكبوونییەوە وەك بەدیلو دوژمنێكی سەرسەختی سیستمی س��ەرم��ای��ەداری ل��ەدای��ك��ب��وو ،ب��ە وات��ە لە گ���ەوه���ەردا ئ��ەم سیستمو دەوڵ��ەت��ە لە هەناویدا كارەكتەری دوژمنایەتییەكی دەرەك�����ی ه��ەڵ��گ��رت��ب��وو ،ئ���ەم واڵت����ە لە ك��رۆك��دا سەنگەرێك ب��وو ل��ە بەرانبەر جەمسەری سەرمایەداری نەك مۆدێلێك بێت ب��ۆ سەلماندنی راس��ت��یو جوانی ب��ی��ری س��ۆس��ی��ال��زمو خ��ەون��ی دنیایەكی بەهەشتیی ،وەك ئ���ەوەی فەلسەفەی كۆمەیزمی ل��ە داهێنانیەوە بانگەشەی ب��ۆ دەك���رد .ل��ەم ب���ارەدا ماركسییەكانی دنیا ،كە سەردەمێك بوو بۆ جێگایەك دەگ��ەڕان ،بیرو فەلسەفەی ماركسیزمی تیادا پراكتیزە بكەن ،بۆ بە واقعیكردنی ئەو خەونەیان ،ناجێگیرییو خراپی باری گوزەرانی خەڵكی سۆڤیەتییان قۆستەوە، تەنانەت بێ ئەوەی بیر لەوە بكەنەوە ،كە سروشتو واقعی ئەم واڵتە لە بار نییە بۆ
پەروەردەكردنی ئەم بیرو تێڕوانینەیان. ماركسییەكانی سۆڤیهت تەنیا بۆ گەیشتن بە دەسەاڵت چوونە پاڵ ئەم خواستەی م��ارك��س��ی��ی��ە ج��ی��ه��ان��ی��ی��ەك��ان .ب��ە گرتنە دەستی دەس��ەاڵت بە شێوەیەكی گشتی ئ��ەزم��وون��ی ماركسییەت رووب����ەڕووی دوو هەڕەشەو گوشار بوەوە ،گوشارو ه��ەرەش��ەی سیستمی س��ەرم��ای��ەداریو ه��ەڕەش��ەی ق��ەی��ران��ی نێواندژیی نێوان واقعی سۆڤیهتیو بیری ماركسیزم. تەوەری دەرەكی ل���ە ئ��اك��ام��ی ب���ێ ت���وان���ای���ی س��ۆڤ��ی��هت، ل���ە رووب������ەڕووب������وون������ەوەی ب����ەرەی س��ەرم��ای��ەداری ،لە هەشتاكانی سەدەی بیستەمەوە رواڵەتی الوازی جەمسەری سۆسیالستی بە روونی بەدەركەوت .لە سەرەتای نەوەتەكاندا ئەم ئیمپراتۆرە نەك هەر بە تەواوەتی لە بەرانبەر جەمسەری س��ەرم��ای��ەداری شكستی خ���وارد ،بەڵكو سیستمی س��ۆس��ی��ال��س��ت��ی ل��ە جیهاندا ه��ەرس��ی هێناو ب���ەرەی س��ەرم��ای��ەداری بە گشتیو ئەمریكا بە تایبەتی لە سەر كورسی دەسەاڵتی دنیا مایەوە. شكستی یەكێتیی سۆڤیەت ل��ە ش��ەری ساردو بە تایبەتی لە شەری ئەفغانستان، هۆیەكی سەرەكیی داڕم��ان��ی سیستمی سیاسیو كۆی مەنزومەی سۆسیالستی ئەو واڵتە بوو.
187
ل���ە ن����اوەڕاس����ت����ی ح���ەف���ت���اك���ان���ەوە بە ت��ون��دب��وون��ەوەی ش���ەڕو ناكۆكییەكانی نێوان ه���ەردوو جەمسەرو زیادبوونی ترسی فراوانخوازی بەرەی سۆسیالستی ئەو باوەڕەی الی بەرەی سەرمایەداری یەقینكرد ،كە دەبێت زۆر بە خێرایی لە رووی ئ��ەو سیاسەتە فراوانخوازییەی یەكێتی س��ۆڤ��ی��هت��دا راوەس��ت��ێ��ت ،بۆیە ب��ەرن��ام��ەی��هك��ی چ���ڕوپ���ڕو ف��رەالی��ەن��ی داڕش���ت ،س��ەرەت��ای ئ��ەم بەرنامەیە بە نانەوەی داوێك بۆ سۆڤیەتییەكانیان لە ئەفغانستان دەستی پێكرد ،لەم شەڕەدا یەكێتی سۆڤیهتو ب��ەرەی سۆسیالزم گ��ورزێ��ك��ی ج��ەرگ��ب��ڕی��ان ب���ەرك���ەوت .لە رویەكیترەوە بە توندكردنەوەی شەڕو ملمالنێكان ئ��ەم��ەری��ك��ی��ی��ەك��ان ،یەكێتی س��ۆڤ��ی��هت��ی��ان ن���اچ���ارك���رد ب��گ��ەڕێ��ت��ەوە س��ەر گ��رن��گ��ی��دانو پێشخستنی ب��واری چەكسازی ،لە گەوهەردا ئەم سیاسەتەی ئەمەریكییەكان بۆ دوورخستنەوەیان بوو لە ب��واری پیشەسازیو بەرهەمهێنانو ق��ووڵ��ك��ردن��ەوەو ف��راوان��ك��ردن��ی زی��ات��ری ق��ەی��رانو كێشە ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان��ی��ان .لە الیەكیترەوە ،بە زیادبوونی گوشارەكان ل��ە ب���واری س��ی��اس��ی��دا ،ئەمەریكییەكان س���ۆڤ���ی���هت���ەك���ان���ی���ان ب��������ەرەو زی���ات���ر هاوكاریكردنی واڵت��ە سۆسیالستەكان پاڵنا ،ئەمەش لە گەوهەردا باری ئابووری سۆڤیهتەكانی ئەوەندەیتر ئاڵۆزو گران كرد.
ب��ەردەوام بوونی پەیوەندییە ناتەباكانی ن����ێ����وان ی��ەك��ێ��ت��ی س���ۆڤ���ی���هتو واڵت����ە سۆسیالستو واڵتهنەیارهکانی ئەمریكا. بە پێی ئەم پرنسیپە سۆڤیهت یارمەتی دارای��یو ب��ازرگ��انو چەكسازی واڵتانی بەرەی سۆسیالیزم دەكرد .سۆڤیهتەكان شمەكو خۆراكیان بە نرخی زۆر كەمتر لە نرخی خ��ۆی دەدای��ە ئ��ەو واڵت��ان��ە ،لە راستیدا ئەم پرنسیپە الی ئەمریكییەكانو بەرەی سەرمایەداری خۆرئاوا پێچەوانە بوو ،بە شێوەیەكی گشتی لە سیستمی سەرمایەداریدا ب��ەردەوام كێشەی نێوان ناوەندی سەرمایەداریی خۆرئاوا لەگەڵ واڵتانی پەری سەرمایەداری ،بە تایبەتی ل��ە خ��ۆره��ەاڵت پ��ەی��وەن��دیو ئاڵوگۆڕی ناتەبا بوو بە الی بەرژهوەندی ناوەندەوە. واڵتە سەرمایەدارەكان لە سەر هەمان سەردەمی داگیركردن پەیوەندییەكانیان لە گەڵ واڵتانی پەر بەو شێوەیە بوو ،كە كەلوپەل ،شمەكو كەرەستەی سروشتی ئ��ەم واڵت��ان��ە ب��ە ن��رخ��ی زۆر كەمتر لە ن��رخ��ی خ���ۆی ب����ەرن .وات���ە ل��ە مۆدێلی سەرمایەداریدا بەردەوام ناوەند لە سەر حیسابی پ��ەر بەهێز دەب���وو ،ب���ەاڵم لە سیستمی سۆسیالستیدا ،بە پێچەوانەوە ماریفەتی ن��اوەن��د ،كە یەكێتی سۆڤیەت بوو لە سەر حیسابی هاوكاریو پاڵپشتی پەری سۆسیالستی الواز دەبوو .ئاكامی ئ��ەم ج��ی��اوازی��ی��ەش ل��ە كۆتایی س��ەدەی ب��ی��س��ت��ەم��دا ،دەرك���ەوت���ن���ی ن��اوەن��دێ��ك��ی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 188
سەرمایەداری مەزنو بێ ركابەر بوو لە بەرانبەر ناوەندێكی سۆسیالستی الوازو ئیفلیج. لە بواری پاڵپشتی شۆڕشەكانی رزگاریی نیشتمانی ب��ە مەبەستی ف��رهوان��ك��ردنو بەهێزكردنی ب���ەرەی سۆسیالستی بە بارێكیتردا ئیلتزامەكانی یەكێتی سۆڤیهتی زۆر زیاتر كرد. شكستی دبلۆماسییەتی سۆڤیهتی ل��ە س��اڵ��ی 1984س���ەرۆك گۆڕباچۆڤ لە لەندەن سەردانی س��ەرۆك تاتچەری کردووه ،لە دانیشتنێكی دوو قۆڵیو نیمچە نهێنیدا ئەم دوو سەركردەیە ناڕاستەوخۆ یەكەم بەردی بناغەی سەردەمێكی نوێ دادەنێنو رێكدەكەون لە سەر كۆمەڵێك گ��ۆڕان��ك��اری��ی گ��ەوه��ەری��ی ،ب��ە ئامانجی رەوانەوەی ترسی شەری نێوان هەردوو ج��ەم��س��ەرو دان���ان���ی ب�����ەردی ب��ن��اغ��ەی پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ن��وێ��ی ن��ێ��وان ه���ەردوو جەمسەری سۆسیالستیو سەرمایەداری، ئەوەی گۆڕباچۆڤ نەیدەویست بە بیری خۆیدا بیهێنێت ئەو راستیەیە ،كە ئەم دوو جەمسەرە لە كرۆكدا بە سروشت ئەوەندە ناكۆكن ،سەركەوتنی هەریەكێكیان بە وات���ای كۆتایی ئ��ەویت��ر دەه���ات ،ب��ەاڵم وەك رابەرانی سەرمایەداری تاتچەر ــ رێگن ئەم راستییە لە الیان ستراتیج بوو. بۆیە هەنگاو بە هەنگاو كاریان لە سەر
بنكەنكردنی جەمسەری سۆسیالستی دەك����رد .ل��ە راس��ت��ی��دا ن��ی��ازی ئ���ەم دوو سەركردەیە دوو خ��ەونو دوو ئاواتی ج��ی��اواز ب��وون ،گۆڕباچۆڤ بە خهیاڵی فریادڕەس دەیڕوانییە یارمەتییە داراییو نەختیەكانی ب��ەرەی خ��ۆرئ��اوا ،سەرۆك تاتچەریش ب��ەردی بناغەی داڕووخانی گ��ەورەت��ری��ن ئیمپراتۆری سۆسیالستی دادەنا. زۆربەی چاودێرانی سیاسی لە سەر ئەوە ه���اوڕان ،كە نەخشەرێگای داڕووخ��ان��ی یەكێتی س��ۆڤ��ی��ەت ئ��ەو ك��ات ل��ە الی��ەن ه��ەردوو سەركردە (مارگریت تاتشەرو رۆناڵد رێگان) داڕێژرا. لە ساڵی 1987دا بۆ بەشداریكردن لە كۆبوونەوەی لوتكەی سێیەم ،ه��ەردوو س��ەرۆك گۆڕباچۆو رێگن لە واشنتۆن رێكکەوتنێك بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی س����ارد م���ۆر دەك�����ەن .ل��ە وردەك���اری���ی رێ��ك��ک��ەوت��ن��ەك��ەدا ل��ە س���ەر ك��ش��ان��ەوەی س���ەدان موشەكی ئەتۆمی ل��ە ئ��ەوروپ��ا رێكدەكەون .لە ساڵی 1988دا لە مۆسكۆ، لە لوتكەی چوارەمدا ه��ەردوو سەرۆك لە س��ەر كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی چەكی ئ��ەت��ۆم��یو س��ن��ووردارك��ردن��ی لە س��ەر ئاستی جیهان رێ��ك��دەك��ەون لەو كۆبوونەوەیەدا رێگن داوا لە گۆڕباچۆڤ دەكات كرانەوەو گۆڕانی زیاتر لە بواری دەرەكیدا ئەنجام بدات. لە سەرەتای ساڵی 1989دا شەش واڵتی
189
سۆسیالستی (ئەڵمانیای خ��ۆره��ەاڵت، پۆڵەندا ،چیكسلۆفاكیا ،مەجەر ،رۆمانیا، ب��وڵ��گ��اری��ا) ل��ە ن��ێ��و ش����ورای پۆاڵیینی س��ۆس��ی��ال��زم��دا ب����وون ،ه����ەردوو واڵت��ی یەگسالفیاو ئەلبانیاش ل��ە دەرەوەی شوراكە ب��وون ،ب��ەاڵم پێكەوە بەشێكی گەورەی قەاڵی سۆسیالستیان پێكدەهێنا. لەم ساڵەدا ،لە ماڵتا ،سەرۆك گۆڕباچۆڤو سەرۆكی نوێی ئەمریكا ،بۆشی باوك كۆدەبنەوەو رێكدەكەون لە سەر ئەوەی، كە یەكێتی سۆڤیەت دەستبەرداریی واڵتان (كوبا ،نیكارەگوا ،واڵتانی ئەوروپای خۆر هەاڵت) ببێت. لە راستیدا ،لە هاوشانی گرفتو قەیرانە ناوخۆییەكانی واڵتانی سۆسیالستی بە تایبەتی واڵتانی ئ��ەوروپ��ای خۆرهەاڵت ئەم سیاسەتەی گۆڕباچۆڤ ،پشتكردن لە واڵتانی سۆسیالست هۆیەكی سەرەكی داڕووخانی سیستمی سیاسی ئەو واڵتانە بوو. ل���ە ك��ۆت��ای��ی ه���ەم���ان س���اڵ���دا ،رژێ��م��ە ستالینییە سۆسیالیستییەكانی ئەوروپای خ���ۆره���ەاڵت ،ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ترسناك تووشی ناجێگیرییو توندییوتیژییو خ��ۆپ��ێ��ش��ان��دان��ی ج��ەم��اوەری��ی ل��ە دژی دەس���ەاڵت���ەك���ان���ی���ان ب�����وون ،ك���ۆی ئ��ەم سیستمانە وەك شەپۆڵێكی زۆر خێرا یەك لە دوای یەك رووخان ،گۆڕانكارییەكان ل��ەم واڵتانە تەنیا گۆڕینی دەم وچ��اوو سیستمە سیاسییەكان ن��ەب��وو ،بەڵكو
گۆڕانێكی چۆنایەتیش بوو لە رێ��ڕەوی مێژووی ئەو گەالنەدا. داڕووخ��ان��ی دی���واری بەرلین ل��ە ساڵی 1989دا لە ئەدەبیاتی سیاسیدا ،بە هێمای رووخ��ان��ی رژێ��م��ی سۆسیالستی دێ��ت، چونكە لە گ��ەوه��ەردا تەنیا داڕووخ��ان��ی سیستمێكی س��ی��اس��ی ن���ەب���وو ،بەڵكو گەورەترین درزێ��ك بوو كەوتە شوراو ستراكچەری جەمسەری سۆسیالستیو بەرەی كۆمەنزیم ،رووخانی ئەم دیوارە بە دوای خۆیدا داڕمانی ئیمپراتۆرییەتی سۆسیالزمی هێنا. لە حوزەیرانی هەمان ساڵدا پۆڵەندییەكان كۆتاییان بە دەسەاڵتی حیزبی شیوعی واڵتەكەیان هێنا .ئەم رووداوە بۆ ئەو كاتە ،وەك یەكەم هەنگاوی دارووخانی ئ��ەوروپ��ای خ��ۆره��ەاڵت بومەلەرزەیەك بوو .كۆی واڵتانی سۆسیالستی خستە س��ەر رێ��گ��ای گ���ۆڕانو كۆتاییهێنان بە ماوەی دەسەاڵتی كۆمەنیستی. لە ناوەڕاستی نۆڤەمبەری ساڵی 1989دا گ���ەالن���ی چ��ی��ك��س��ل��ۆف��اك��ی��ا ،دەس�����ەاڵتو مۆدێلی حوكمرانی كۆمەنیزمیان گۆڕی بە سیستمێكی لیبرالیو قۆناغ بە قۆناغ تەوەی سیستمی بازاڕی ئازادو سەرمایە داریان لە واڵتەكەیان بەرجەستەكرد .لە درێژەی شەپۆلەكانی داڕووخاندا واڵتانی مەجەرو رۆمانیاو بولگاریاش لە چەند مانگێكدا سیستمو مۆدێلی حوكمرانی واڵت��ەك��ان��ی��ان گ���ۆڕی .ل��ە کۆتایی ساڵی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 190
1989دا لەگەڵ هاتنی جەژنی كریسمس پرۆسەی رووخانی واڵتانی ئەوروپای خۆرهەاڵت ـ وەك ئەوەی ئەمەریكییەكان نەخشەیان بۆ كێشا بوو ـ كۆتایی هات. ل���ەم س��ات��ەوە ن��ەخ��ش��ەرێ��گ��او گ��وش��ارو هاندەرەكانی ئەمریكاو كۆی جەمسەری سەرمایەداری بۆ تەواوكردنی پرۆسەی رووخانی قەاڵی كۆمەنیزم ،گواسترانەوە بۆ ناو یەكێتی سۆڤیەت .بە قۆستنەوەی قەیرانو كێشە ناوخۆییەكانی كۆمارەكانی یەكێتی س��ۆڤ��ی��ەت ،ك��ارك��ردن ل��ە سەر هاندانی گەالنی ئەو واڵتانە بۆ رووخانو گۆڕینی سیستمە سیاسییەكانو هەوڵی ج��ی��اب��وون��ەوە ل��ە ی��ەك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��ەتو دام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ی س��ەرب��ەخ��ۆ بۆ خ��ۆی��ان ب��وو ب��ە ستراتیجی س��ەرەك��ی ئەمەریكییەكان ،لە چەندین رێگاو بوارەوە زۆر بە وردی كاریان لە سەر دەكرد. لە راستیدا ئ��ەم پ��رۆژەی��ەی ئەمریكا بە ش��ێ��وەی��ەك��ی زۆر خ��ێ��را س���ەری گ��رتو رووخ���انو جیابوونەوەی كۆمارەكانی یەكێتی سۆڤیەت لە چاوتروكانێكدا بوو بە راس��ت��ی .س��ەرەت��ای ئ��ەم لێکترازانو جیابوونەوەیە لە بڕیاری جیابوونەوەی واڵتانی بەڵتیق (ئستۆنیا ،التیفیا ،لیتوانیا) ەوە دەس��ت��ی��پ��ێ��ك��رد ،ت���ا ئ���ەم س��ات��ەش گ��ۆڕب��اچ��ۆڤ ب��ی��ان��ووی ج��ی��اب��وون��ەوەی ئەمانی پێبوو ،لەبەرئەوەی ئەم واڵتانە لە ساڵی 1940بە رێكکەوتنێكی نهێنی نێوان هیتلەرو ستالین خرابوونە سەر یەكێتی
س��ۆڤ��ی��ەت .بۆیە ج��ی��اب��وون��ەوەی��ان وەك رزگاربوون لە داگیركەر تەماشا دەكرا، تا ئاستێكیش بەشێك لە دەسەاڵتدارانی س��ی��اس��ی ی��ەك��ێ��ت��ی س���ۆڤ���ی���ەت ش��ێ��وە شەرعیەتێكیان بە بڕیارەكەیان دەدا. ل��ە 11ی م����ارس����ی1990دا پ��ەرل��ەم��ان��ی لیتوانیاو لە 19ی حوزەیران پەرلەمانەكانی ئستۆنیاو التیفیاو لە تەمووزی هەمان ساڵ پەرلەمانی ئۆكرانیا بڕیاری سەربەخۆیی خ��ۆی��ان ل��ە یەكێتی سۆڤیەت راگەیاند، ب��ەاڵم گۆڕباچۆڤ دان��ی بەم خواستەی ئەستۆنییەكانو دوات��ری��ش گەالنیتردا ن��ەن��ا .ن���اڕەزای���یو خ��ۆپ��ێ��ش��ان��دان��ەك��ان��ی كۆمارەكانی بەڵتیق گەیشتە ئاستێكی زۆر ترسناك ،بۆیە گۆڕباچۆڤ بۆ رێگرتن لە جیابوونەوەیان بڕیاری بەكارهێنانی هێزو سوپای لە دژی خۆپێشاندەراندا دا، لە ئاكامدا بە دەیان قوربانی لێكەوتەوە، سووربوونی گەالنی ئ��ەم كۆمارانە بۆ جیابوونەوەو سەربەخۆبوون سەرۆك گۆڕباچۆڤیان ناچاركرد بە راگەیاندنی بڕیاری كشانەوەی سوپا. بۆ دەرچ��وون لەم قەیرانە لە سەرەتای ئ��اب��ی 1991دا س����ەرۆك گ��ۆڕب��اچ��ۆڤ بە نهێنی رێكکەوتنێك لەگەڵ واڵتانی كۆماری یەكێتی سۆڤیەت مۆر دەكات، بە پێی رێكکەوتنەكە ،یەكێتییەكی نوێ لە نێوان واڵتە سەربەخۆكاندا دادەمەزرێت، ل��ە دەق��ی رێكکەوتنەكەدا جگە ل��ەوەی ك��ۆی دەس��ەاڵت��ەك��ان��ی ن��اوەن��د دەدا بە
191
ك��ۆم��ارەك��ان ،هیچ ئ��ام��اژەی��ەك بە ناوی یەكێتی سۆڤیهت ناكات .بەم رێكکەوتنە واڵت��ان��ی یەكێتی سۆڤیەت هەریەك ه بۆ خۆی شێوە سەربەخۆبوونێكی دەبێت، ب����ەاڵم وەك ن���اوەن���د زۆر الوازو بێ دەس����ەاڵت دەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە .ل��ە 14ی ئابدا رەشنووسی ئ��ەم رێکكەوتنە دەكەوێتە دەس��ت س��ەرۆك وەزی��ران��ی ئ��ەو كاتەی یەكێتی سۆڤیەت(بافلوف) ،كە یەكێک لە موحافیزکاره توندڕەوەكان بوو. ب��اف��ل��ۆف ژێ���ر ب��ە ژێ���ر ن���اوەڕۆك���ی ئ��ەم رێكکەوتنە ئ��اش��ك��را دەك����اتو دەی��دات��ە رۆژنامە ،لە 25ی ئابدا ئەم رێکكەوتنە ل��ە رۆژن��ام��ەی ف��ەرم��ی حكومەتدا باڵو دەك��رێ��ت��ەوە .ئ���ەم ئ��اش��ك��راب��وون��ە ك��ۆی موحافیزكارەكان توڕەو سەغڵەت دەكاتو بە خیانەتێكی نیشتمانیی ن��اوی دهب��هن. بافلۆف راستەخۆ داوای كۆبوونەوەیەكی نائاسایی خێرای ئەنجومەنی وەزی��ران دەك�����ات ،ك���ۆی وەزی���رەك���ان ل��ە بینای دەزگای هەواڵگری روسی كۆدەكاتەوە، لە كۆبوونەوەكەدا بریار دەدەن ،كە رێگا نەدرێت بە گۆڕباچۆڤ رێكکەوتنەكە واژۆ بكات .لەم كاتەدا گۆڕباچۆظو خێزانەكەی لە مۆڵەتی پشووداندا بوون لە كۆشكی سەرۆكایەتی لە سەر دەریای رەش. ل��ە 18ی ئ��اب كۆمەڵێك ل��ە س��ەرك��ردە م���وح���اف���ی���زك���ارەك���ان ،ل���ە دەزگ���اك���ان���ی حكومەتو حیزبو دەزگای هەواڵگریی، ك��ە پێكهاتبوون ل��ە دوان����ز ه ك���ەس بە
ناكاویی س��ەردان��ی گۆڕباچۆڤ دەك��ەن لە جێگای پشوودانی ،داوای لێدەكەن، كە رێكکەوتنەكە واژۆ نەكاتو بڕیاری ب��اری نائاسایی لە واڵت��دا رابگەیەنێت. گۆڕباچۆڤ بەم داوایە رازی نابێت ،بەاڵم پێیان دەڵێت من بێدەنگی هەڵدەبژێرم ئێوە بۆ خۆتان چی دەكەنو دەگەنە كوێ خ��ۆت��ان تاقیبكەنەوە .موحافزكارەكان ب��ۆ ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن��ی ن��ەخ��ش��ەك��ەی��ان گۆڕباچۆڤ دەستبەسەر دەكەن .هاوكات لیژنەیەك بۆ سەرپەرشتی كودەتاكەیان لە (جێگرەكەی گۆڕباچۆڤ ،سەرۆكی دەزگای هەواڵگری (كەی گی بی) سەرۆك وەزیران ،وەزیری بەرگری) پێكدێنن .ئەم لیژنەیە راستەخۆ فرمان بە جواڵندنی سوپاو راگەیاندنی باری نائاسایی واڵت دهدات ،ب��ە كۆنترۆڵكردنی ش��ارەك��انو داخستنی رۆژنامەكانو قەدەغەكردنی هاتوچۆ لە ك��ۆی كۆمارەكانی یەكێتی سۆڤیەت .ئ��ەم ب��ڕی��ارە ب��اری جێگیریی واڵت ب��ە ت���ەواوی تێك دەدات ،ش��ەڕو رووب���ەڕووب���وون���ەوەی توندییوتیژیی نێوان خەڵكو سوپا لە شەقامو بازاڕەكان دادەمەزرێت. لەم ب��ارودۆخ��ەدا دەزگاكانی هەواڵگری ئەمریكاو ئیسرائیل تەواو سەغڵەت بوون، بۆیە راستەوخۆ كەوتنە كۆكردنەوەی زانیاری ،بە هەموو هێزو قەبارەیەكیان دەزگ���ا سیخورییەكانیان خستەكار لە یەكێتی سۆڤیهت .لە دەرەوەی یەكێتی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 192
سۆڤیەتیش دەزگ��ای هەواڵگری ئەمریكا (س��ی ئ��ای ئ��ەی)و وهكالەتی هەواڵگری سەربازیی ت���ەواوی ه��هژم��ار ه دارای��یو بانكییەكانی یەكێتی س��ۆڤ��ی��هت��ی��ان لە ناوچە ئازادەكانو سویسرا كۆنترۆڵكرد. س����ەرۆك ب���ۆش راس��ت��ەوخ��ۆ ب��ڕی��اری راگرتنی هەموو یارمەتیو هاوكارییەكی س��ۆڤ��ی��هت��ی��داو گ���وش���اری خ��س��ت��ە س��ەر ك��ودەت��ا چ��ی��ی��ەك��ان .گ��وش��ارەك��ان��ی��ان بۆ گەڕاندنەوەی گۆڕباچۆڤ گەیشتە ئاستی دەستتێوەردانی راستەوخۆ لە كاروباری ناوخۆی ئەو واڵت��ەدا .لەم بارودۆخەدا یڵسن پشتی گ��ۆڕب��اچ��ۆڤی گ���رت ،لە دوای س��ێ رۆژ ،ك��ودەت��اك��ە شكستی خ��واردو گۆڕباچۆڤ گەڕایەوە مۆسكۆ. ب��ەم س��ی��اس��ەت��ەو ل��ە رێ��گ��ای س���زادانو دوورخستنەوەی كودەتاچییەكان بەرەی موحافیزكاران بە ت��ەواوی شكانو رێگا بۆ یڵسن خۆش بوو ،كە نەك هەر توانی كۆنترۆڵی ت���ەواوی ب��ری��ارەك��ان بكاتو گۆڕباچۆڤیش بە تەواوی كۆنترۆڵ بكات، بەڵكو نەخشەو پالنە جیاخوازییەكانی بۆ سەربەخۆكردنی روسیا چووە سەر رێ��گ��ای خ��ۆی .ل��ە دوای ئ��ەم رووداوە، یڵسن رێكکەوتنێكی نهێنی چ��وار قۆڵی لە نێوان (روسیا ،ئۆكرانیا ،بیالروسی، كازاخستان) بۆ دانانی بناغەی یاسای سەربەخۆبوونی كۆمارەكانو دەرچوون ل���ە ژێ���ر چ���ەت���ری ی��ەك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��ەت��دا ئەنجامدا .هاوكات لە الیەكیترەوە كەوتە
هاندانی واڵتانیتری یەكێتیی سۆڤیەت ،بۆ بڕیاردان لە سەر سەربەخۆیی خۆیان. تەوەری ناوخۆیی ك���ەڵ���ەك���ەب���وون���ی ق�����ەی�����رانو ك��ێ��ش��ە مێژووییە ناوخۆییەكان ،بێتوانایی لە چ��ارەس��ەرك��ردن��ی كێشەو قەیرانەكانی سیستمی سۆسیالستی ل��ە س��ەرەت��ای دام��ەزران��دن��ی��ی��ەوە ،ه��هت��ا گەیشت بهم قۆناغە ئەو زەمینەو بارەی دروستکرد، ك��ە ه��ەم��وو م��ی��ك��ان��ی��زمو ئ��ام��ڕازەك��ان��ی چارەسەری كێشەو قەیرانەكان تووشی ئیفلیجیی ببنو توانای چارەسەركردنیان نەمێنێت. نموونهی ئهو قەیرانو كێشانە ،وهک: قەیرانی ئایدیۆلۆژی یەكێک بوو ه لە گرفتە ه��ەرە س��ەرەك��یو دی��ارەك��ان��ی سیستمی سیاسی سۆسیالستی (لەگەڵ دامەزراندنی سیستمی س��ی��اس��ی س��ۆس��ی��ال��س��ت��ی لە یەكێتی سۆڤیەتدا) فاكتەری ئایدیۆلۆجیو ن��ێ��وان��دژی��ی واق���عو ت��ی��ۆری ماركسیزم ب��ووه .لە سەرەتای س��ەدەی بیستەمدا، ئەو كاتەی ،كە ماركسییەكانی یەكێتیی سۆڤیەت بڕیاری بەرپاكردنی شۆڕشێكی كۆمەنستیان لەم واڵتەدا دا .بێ ئەوەی بیر لەوە بكەنەوە ،كە واقعی ئەم واڵتە بە هیچ شێوەیەك لە بار نییە بۆ پەروەردەكردنی ف��ەل��س��ەف��ەو س��ی��س��ت��م��ی ح��وك��م��ران��یو دامەزراندنی كۆمەڵگایەكی كۆمەنیستی.
193
ه��ەم��وو ه��ێ��زو ت��وان��ای��ەك��ی��ان خستەكار بۆ سەپاندنی مۆدێلی كۆمەنیستی .لە راستیدا ،ئەم بڕیارە سەرچاوەی سەرەكی درووست نەبوونو بەرجەستە نەبوونی كۆمەنیستی بوو بۆ ماوەی زیاتر لە حەفتا ساڵ حوكمرانی .ئەم قەیرانە لەگەڵ دانانی یەكەم بەردی بناغەی سیستمی سیاسی سۆسیالستی لەم واڵت��ەدا ب��ەدەرك��ەوت، بەاڵم رابەرانی كۆمەنیزم هەر لە لینینەوە تا گۆڕباچۆڤ بۆ تێپەڕاندنی ئەم قەیرانە هیچ رێگایەكیان بۆ ن��ەدۆزرای��ەوە ،جگە ن ل��ە بەكارهێنانی ه��ێ��زو سەركوتكرد ب��ە زۆرەم���ل���ێو س��ەپ��ان��دن��ی سیستمی س��ۆس��ی��ال��س��تو ب��ە زۆر ل��ەب��ەرك��ردن��ی بەرگی كۆمەنیزمی بە بەری كۆمەڵگای سۆڤیەتیو واڵتانی هاوپەیمانو پەری یەكێتی سۆڤیەت نەبێت. شكست هێنانی پرۆژەی چاکسازیو قووڵبوونەوەی زیاتری كێشەو قەیرانەكان لە راستیدا ،لەمەڕ ئەم هۆیە ،كە لە كۆی ئەدەبیاتی سیاسی جیهاندا بە هۆکاری س���ەرەك���ی داڕووخ������ان دهژم��ێ��ردرێ��ت. چ��ەن��دی��ن ت��ی��ۆرو ب��ۆچ��وون��ی ج��ی��اوازو لێكچووش هەیە ،ب��ەاڵم بە شێوەیەكی گشتی كۆی ئەمانە پێیان وایە هۆکاری س����ەرەك����ی داڕووخ���������ان ن���ادروس���ت���ی پ���رۆس���ەك���ەی گ���ۆڕب���اچ���ۆڤو الوازی
كەسایەتی گۆڕباچۆڤ بووە. لە دوای سەردەمی ستالینەوە كەم تا زۆر كۆی سەركردە سیاسییەكانو پیاوانی حیزب ،بە تایبەتی لە ب��واری ئابووریدا ب��ان��گ��ەش��ەی پ��ێ��وی��س��ت��ی چ��اک��س��ازی��ی��ان كردوە ،بەاڵم بە هۆی دروست نەبوونی سەرۆكێكی چاکسازیی داناو لێهاتوو ،ئەم چەمكە نەگەیشتە ئامانجو دەستاودەست لەگەڵ هەموو ئاڵوگۆڕییەكانی دەسەاڵت دەگ���وازرای���ەوە ت��ا گەیشتە س��ەردەم��ی س��ەرۆك گۆڕباچۆڤ ،كە ئیتر نەدەكرا لەوە زیاتر پرۆسەی چاکسازیی ئابووریی دوابخرێتو ب ه سستیو خاویی جێبەجێ بكرێت .لەم رووەوە س��ەرۆك یڵسن لە كۆنفڕانسی پێنجی حیزبدا بە راشكاوی دەڵێت :چیتر كاتی ئەوە نەماوە ،كە ریفۆرم بە هەنگاوی بچووكو كورت بەرجەستە ب��ك��ەی��ن ،ك��ات��ی ئ��ەوەی��ە سۆڤیهتییەكان بازێكی گەورە لەم بوارەدا بدهنو گۆڕانی گەوهەریو گرنگ بە تایبەتی لە بواری ئابووریدا بەرجەستە بكەن. یڵسن لەو كۆنفرانسەدا ،وەك سەرەتایەك بۆ پیشنیارەكەی دەستپێكردنی پرۆسەی چاکسازیی بە چەند خاڵێك خستەڕوو لەوانە: 1ــ بەرجەستەكردنی جێگیری ئابووری لە رێگای پاڵپشتیكردن لە دراوی روبڵو گرتنەبەری سیاسەتێكی داراییو نەختیو ئیتیمانی دروستو ورد. 2ـ��ـ بەرجەستەكردنو پراكتیزەكردنی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 194
پ��رۆس��ەی ب��ە تایبەتیكردن ،ل��ە رێگای تەسككردنەوەی كەرتی گشتیو كەرتی دەوڵەتیو دامەزراندنی كەرتی ئابووری هاوبەش. 3ـ���ـ ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن��ی پ���رۆژەی���ەك بۆ چاکسازیی كشتوكاڵی. 4ــ ئازادكردنی بازاڕو نرخی شمەك. 5ـ����ـ ك���ەم���ك���ردن���ەوەی خ��ەرج��ی��ی��ەك��ان��ی ح��ك��وم��ەت ل��ە رێ��گ��ای ك��ەم��ك��ردن��ەوەی ی��ارم��ەت��ی��ی��ەك��ان��ی ح��ك��وم��ەت ب��ۆ پ���ڕۆژە الوازو كەم بەرهەمەكانو كەمكردنەوەی خەرجییەكانی بەرگریکردن لە شكستو كورتهێنانی ب��ودج��ەو خەرجییەكانی جیهازی ئیداری. 6ــ ریفۆرم لە سیستمی باجو گومركدا ،كە لەگەڵ ئابووری بازاڕو گۆڕانكارییەكانی سەردەمدا بە رەوانی نایەتەوە. 7ــ ریفۆرم لە جیهازی بانكی ،لە رێگای گرتنەبەری س��زای توندوتیژ ل��ە دژی سەرپێچیكەران لە چ پۆستو پلەیەکدابنو نههێشتنی وهرگرتنی قەرد بێ مەرجو بێ دهستهبهریی. 8ــ دامەزراندنی سیستمی دهستهبهری كۆمەاڵیەتی ،لەگەڵ هەڵگرتنی بەربەست لە ب��ەردەم سەقفی كرێ بۆ رووب��ەڕوو بوونەوەی نرخ. لە راستیدا من پێم وایە گۆرباتنشۆفو یڵسن تا رادهیهکیش حیزبی شیوعیو ك��ۆی سیستمی حوكمرانی ئ��ەو كاتە، ه��ەم��ووی��ان ب��ەرپ��رس��ن ل��ە داڕووخ��ان��ی
یەكێتی سۆڤیەت بەو ئاستو خێراییه، چونكە لە گ��ەوه��ەردا هیچ ك��ام لەوانە، جگە لە رێگاو بەرنامەكەی گۆڕباچۆڤ هیچ جێگرهوهیهکی تریان ن��ەب��وو .لەم چوارچێوەیەدا پرۆژەكەی گۆڕباچۆڤیش ن��ەك بەربەستی ل��ە ب���ەردەم رووخ��ان��ی یەكێتیی سۆڤیەتدا دروست نەكرد ،بەڵكو بوو ب ه هۆی خێراكردنی لە رووخاندا ،لەم بوارەدا بە پێی راپۆرتێكی دەزگای (سی ئای ئەی) دەزگای هەواڵگری سەربازی ئ��ەم��ری��ك��ا ،ك��ە دەڵ���ێ���ت :ن��ەخ��ش��ەرێ��گ��ای ریفۆرمەكەی گۆڕباچۆڤ بۆ جواڵندنی ئ��اب��ووری��ی س��ۆڤ��ی��ەت ل��ە س��اڵ��ی 1987 گەیشتە قەیرانێكی چهقبەستوو ،ئەمەش لە راستیدا بە هۆی چەند كێشەیەكەوە بوو، لەوانە :فاكتەری سروشتی ،گرفتەكانی گ��واس��ت��ن��ەوە ،ئ��ەو پەیوەستبوونانەی، كە لە ئاكامی جێبەجێكردنی پرۆسەی ریفۆرمەوە كەوتبووە سەریان .ئاكامو دەرهاویشتەی كۆی ئەمانە بە رێژەیەكی بەرچاو كاریگەر بوو ب ه هۆی دابەزینی ئاستی گەشەی ئابووری ،لە ساڵی 1987 دا نێوەندی رێژەی گەشەكردنی ئابووری تەنیا %1ی تۆمار كرد .لە راستیدا ،لە هیچ س����ەردەمو ب��ارودۆخ��ێ��ك��دا رێ��ژەی گەشەكردنی ئەم واڵتە دانەبەزیوە بۆ ئەم ئاستە. لە رێگای بەرجەستەكردنی سیستمی چ��اودێ��ری (ال��ج��ودە)ەی پیشەسازییەوە بە بەرنامەی (جوسبریكا) ،گۆڕباچۆڤ
195
چ���اودێ���ری خ��س��ت��ەس��ەر ه�����هزارو پێنج سهد دام��ەزراوەی پیشەسازی ،بەاڵم بە پێچەوانەوە ئەم سیستمە نوێیەش بوو ب ه هۆی زیاتر تێكدانو ئیرتباككردن لە بواری پیشەسازیو بەرهەمهێناندا. لە رێگای داڕشتنەوەی ریفۆرم لە كەرتی كرێدا ،لە رێگای كەمكردنەوەی ژمارەی ك���رێ���ك���ارانو چ����ارەس����ەری ك��رێ��ك��اری دەمامككراو ههروهها گۆڕینی سیستمی داراییو بەرێوەبردن ،بارو ژیانی خەڵكی زۆر لە پێشوو سەختترو كارەساتبارتر ب����وو .ئ���ەم���ەش ب���وو ب���ه ه��ۆی��ەك��یت��ری نارەزایبوونی خەڵكو زیاتر توڕەبوونیان لە دەس��ەاڵت��ی سیاسیو كۆماریكانیش. هیچ متمانەو باوەڕێكیان بە ناێەند نەما، كە باری ژیانیان بەرەو باشتر بەرێت. جیاوازییە سەرەتاییەكانی نێوان چاکسازیی چینیو سۆڤیەتی لە بەراوردكردنی پرۆسەی چاکسازیو كرانەوەی چینو سیاسەتی بیروستریكا ــ گالسنوستی روسی ،جیاوازی گەوهەری نێوانیان لەوێوە دەس��ت پێ دەك��ات ،كە دینگ تیۆری چاکسازیو كرانەوەی بە تایبەت ب��ۆ واق��ع��ی چین دارێ��ژاب��وو .لە پراكتیزەكردنیشدا هەنگاو بە هەنگاو، ل��ە وردهكارییەكانیشدا زۆر وریایانە رهچاوی واقعی كۆمەاڵیەتیو بارودۆخی ئابووریو سیاسی واڵتەكەی دەكرد.
ل��ە پراكتیزەكردنی ت��ی��ۆری ری��ف��ۆرم��دا، چ��ی��ن��ی��ی��ەك��ان س���ەرەت���ا ب��ە چ��اک��س��ازی��ی ئ���اب���ووری دەس��ت��ی��ان پ��ێ��ك��ردو چەندین ه��ەن��گ��اوی گرنگیان ل��ەو ب��ارەی��ەوە دا، لەم قۆناغەدا هیچ گ��ۆڕانو ریفۆرمێكی سیاسییان ئەنجام ن���ەدا .جگە ل��ەوەی، كە لە كۆمەڵێك بڕیارو ئیجرائاتی زۆر توندی دژ بە گەندەڵیو الدان نەبێت ،واتە لەم قۆناغەدا دەس��ەاڵت زۆر بە پتەوی مایەوە .لە دوا بەرجەستەبوونی بناغەی چ��اک��س��ازی��ی ئ���اب���ووریو دەرك��ەوت��ن��ی دەره��اوی��ش��ت��ە ئیجابییەكانی ل��ە س��ەر ك��ۆم��ەڵ��گ��او پ��ەی��داك��ردن��ی شەعبیەتێكی گ���ەورە ب��ۆ دی��ن��گ ،قۆناغی چاکسازیی سیاسی دەستپێكرد .لە یەكێتی سۆڤیەت بە هۆی بەهێزیی بەرەی موحافزكارانو دژە ریفۆرم .گۆڕباچۆڤ بێ الوازكردنی ی نەیدەتوانی دەس��ەاڵتو حیزبی شیوع چاکسازیی ئابووری بەرجەستە بكات، لەم بارەدا دەرهاویشتەكانی چاکسازیی ئ����اب����ووری ب����وو ب��� ه ه����ۆی رووخ���ان���ی دەسەاڵتێك ئ��ەوەن��دە الوازو لێكترازاو بوو توانای هیچ بەرگرییەكی لە خۆی نەمابوو ،زۆر بە ئاسانی خۆی دهدا ب ه دهست ئەگەری رووخانهوه. ل���ە رووی����ەك����یت����رەوە ،چ��ی��ن��ی��ی��ەك��ان بە راب��ەرای��ەت��ی س���ەرۆك دی��ن��گ ،پرۆسەی چاکسازییان قۆناغ بە قۆناغو لەسەرخۆ بەرجەستە دەكرد ،هەرچی گۆڕباچۆڤو یڵسن بوو باوەڕیان بە گۆڕانی خێرا لە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 196
رێگای بازدانی گەورەوە بوو .وەك رابەرو س��ەرك��ردەی چاکسازیی جیاوازییەكی گەوهەری لە نێوان ه��ەردوو سەرۆكدا (دی��ن��گو گۆڕباچۆڤ) ه��ەب��وو .س��ەرۆك دی��ن��گ ب���ە س���روش���ت س��ەرك��ردەی��ەك��ی چ��اک��س��ازی��ی ب���وو ،رەگ���ی ب��اوەڕب��وون��ی ب��ە گ����ۆڕانو ری��ف��ۆرم دەگ���ەڕای���ەوە بۆ س��ەرەت��ای دەرك��ەوت��ن��ی ،لە ناوەڕاستی شەستەكاندا .ئەو كات زەعیمی شۆڕشی چینیی (ماوتسی تۆنگ) لە س��ەر بیرو ب���اوەڕی ریفۆرمخوازیی ن��هک ه��هر لە ح��ی��زب دووری دەخ���ات���ەوە ،ب��هڵ��ک��و لە کارگەیەكی دوورە دەست (لە دەسەاڵت) دەی��ك��ات ب��ە ك��رێ��ك��ار .ئ���ەم رووداوەو سووربوونی دینگ لە سەر چاکسازیو ك���ران���ەوە ن��اڕاس��ت��ەخ��ۆ ك��اری��گ��ەری��ی لە سەر بیرو تێروانینەكانی یڵسن دەبێت. كاتێك خێزانەكەی پێی دەڵ��ێ��ت :دوور نییە دەرتبکهن ،ئهگهر بەر لە عەقڵیەتو گەندەڵییەكانی ب��ەرەی موحافزكارانو توندڕەوەكان بگریت ،لە وهاڵمدا دەڵێت: ئەگەر دەرم بكەن دەچم كرێكاری دەكەم. ئەوەی یڵسن نەیدەویست دانی پێدابنێت، ئەو راستییە بوو ،كە نە روسیا چینەو نە یڵسنیش ،دینگە ،بۆیە خێزانەكەی پێی دەڵێت :ئەگەر دەربكرێیت ،كرێكاریشت دەست ناكەوێت. س���ەرۆك دی��ن��گ ،جگە ل���ەوەی پیاوێكی روناكبیرو زۆر ش��ارەزا ب��ووه .هاوكات پیاوێكی ن���ەرمو گ��ون��ج��او ب���ووه .بۆیە
م���ەح���اڵ ب����وو ب��ت��وان��رێ��ت ب���ە ئ��اس��ان��ی بشكێنرێت ،بەاڵم س��ەرۆك گۆڕباچۆڤ، لهگهڵ ئهوهی ،كە پیاوێكی كەم شارەزاو رواڵهتیی بوو لە سیاسەتدا (بە تایبەتی لە بواری چاکسازیو نوێبونەوەدا) ،هاوكات پیاوێكی رەقو توند بوو .بۆیە شكاندنی ئەستەم نەبوو. سەرۆك دینگ بە دیمۆكراسیو هەڵبژاردن كۆنترۆڵی حیزبی دەكردو سیاسەتەكانی حیزبی شیوعی چینی زۆر بە هێزتر كرد لە پێشوو ،بەاڵم گۆڕباچۆڤ بە لێدانو پیالنگێڕیی كۆنترۆڵی حیزبی دهكرد ،بۆ البردنی حیزب لە بەردەم جێبەجێكردنی خواستەكانیو سەپاندنی دەسەاڵتی تاك رەوییانەی خۆی حیزبی بە تەواوەتی لە دەسەاڵت دوورخستەوە. دینگ ،تا دوای��ن هەناسەكانی ــ لەگەڵ هەموو ئەو گۆڕانكاریو ریفۆرمەی بە الی بەرجەستەبوونی ب���ازاڕی ئ��ازادو لیبرالیزمدا ئەنجامیدا ــ پیاوێكی عەقائیدیو ئایدیۆلۆجیست بوو .باوەڕی وابوو ،كە سۆسیالیزم دەبێت بە پێی خواستەكانی س��ەردەم خۆی بگۆڕێت .بە پێچەوانەوە گ���ۆڕب���اچ���ۆڤ پ��ی��اوێ��ك��ی ب���ێ ب�����اوەڕو نائایدیۆلۆجیست ب��وو ،ئ��ەم خەسڵەتە بۆ ئەو سەردەمە زۆر كارەسات بوو. گۆڕباچۆڤ بە ئاشكرا بوو بە پیاوێكی لیبرالیو دەیویست یەكێتی سۆڤیەت بە چەند ب��ازو هەنگاوێك ب��ەرەو سیستمی س��ەرم��ای��ەداری ب��ەرێ��ت .ئەمانەو چەند
197
جیاوازییەكیتر ناڕاستەخۆ دەچنە بەرەی هۆیەكانی شكستو داڕم��ان��ی یەكێتی سۆڤیەت. روسیا لە هەناوی یەكێتی سۆڤیەتدا لە دایك دەبێت ل��ە س��اڵ��ی 1990دا س���ەرۆك یڵسن بە راشكاویی بانگەشەی بۆ سەربەخۆی روس��ی��ا دەك����رد ،ب��ە ئ��اش��ك��را ب��اس��ی لە كۆتایی یەكێتی سۆڤیهتو گرنگی پێگەی روسیا لە دوای یەكێتی سۆڤیەت دەكرد. ل���ەم م���ێ���ژووەوە خ���ۆی وەك پیاوێكی نیشتمانی روس��ی نمایش دەك���رد نەك وەك سەركردەیەكی سۆڤیهتی. ل����ە الی����ەك����یت����رەوە ی��ڵ��س��ن زۆر ب��ە توندیی پشتگیری دوای كۆمارەكانی یەكێتی سۆڤیهتی بۆ سەربەخۆ بوون دەك����ردو ه��ان��ی دەدان ب��ۆ راگ��ەی��ان��دن��ی سەربەخۆبوونو جیابوونەوە لە یەكێتی سۆڤیەت. دژای��ەت��ی��ی��ەك��ی س��ەرس��ەخ��ت��ی ه��ەم��وو بۆچوونو بزاوتێكی كۆمەنیستی دەكرد، ل��ەم ب��ارەی��ەوە فەرمانی ب��ە ن��ووس��ەری گوتارەكانیدا كە بە هیچ شێوەیەك نابێت وش��ەك��ان��ی كۆمەنیزمو سۆسیالیزم و یەكێتی سۆڤیەت لە نوسینو وتارەكانیدا بوونیان هەبێت. ئ����ەو ك���ات���ەی گ���ۆڕب���اچ���ۆڤ ب���ڕی���اری بەكارهێنانی هێزی لە دژی نارەزاییو
خۆپێشاندانە جیاخوازییەكانی واڵتانی بەڵتیق (بە تایبەتی لیتوانیا)ی دا ،یڵسن ل���ە دژی ئ���ەم ب���ری���ارەی گ��ۆڕب��اچ��ۆڤ وەس��ت��ای��ەوەو چ��ووە پ��اڵ لیتوانییەكان، لەم ساتەوە بە ئاشكرا بڕیاریدا پیاوێكی لیبرالی ئازاد بێتو هەموو پەیوەندییەكانی ب��ە راب����ردووی خ��ۆی��ەوە بپچڕێنێت .لە دوای ئەوەی گۆڕباچۆڤ بریاری لێدانی یڵسن دەدات ب��ۆ م���اوەی 20م��ان��گ لە پۆستی دەسەاڵتەكانی حیزبی دووری دەخاتەوەو بریار دەدات ،كە چیتر رێگای پێ ن��ەدات ك��اری سیاسی بكات ،بەاڵم كاتێك ،كە گۆڕباچۆڤ بریار دەدات لە رێگای هەڵبژاردنی راستەوخۆوە لە الیەن خەڵكەوە كۆمارەكان ئەنجومەنی نوێ بۆ پەرلەمان حكومەتەكانییان هەڵبژێرن .لەم پڕۆسەیەدا لەگەڵ ئەوەی حیزبی شیوعی دژای��ەت��ی��ك��ردن��ێ��ك��ی س��ەرس��ەخ��ت��ی یڵسن دەكات%90 ،ی دەنگەكانی خەڵك بە دەست دههێنێت ،واتە زۆر لە پێشوو بەهێزتر دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ ن��او پ��رۆس��ەی سیاسی واڵتو دەب��ێ��ت��ە س��ەرۆك��ی ئەنجومەنی بااڵی سۆڤیەت بۆ روسیا .لە راستیدا ئەم هەڵبژاردنە بە پراكتیكی یڵسن وەك هاو سەرۆكی گۆڕباچۆڤ لێكرد ،بگرە لە زۆر جێگاو كاتدا ئەم زیاتر قسەو بڕیارەكانی دەڕۆیشت. یڵسن ب��ە پاشماوە س��ەرك��ردەی��ەك��ی بە تواناو لێهاتوو بوو ،سەرەتا سەرۆكێكی كۆمەنیستی ت��ون��دڕەوو كالسیكی بوو،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 198
دوات��ر گۆڕانێكی چۆنایەتیو گەوهەری بە سەر بیرو تێروانینەكانیدا ه��اتو لە بیروباوەڕی كۆنی پەشیمان بووەوە .بە رووبەڕوو بوونەوەی لەگەڵ سەركردەو گروپە توندڕەوەكان بوو بە سەركردەی جەماوەرێکی زۆرو شەعبیەتێكی گەورەی بۆ پەیدا بوو .لە چاوانی خەڵكی روسیادا یڵسن ئەو سەركردەیە بوو ،كە شكستی بە كۆمەنیزم هێنا. لە 8ی كانونی یەكەمی 1991سەرۆكی هەر سێ واڵت (روسیا ،بیالروسیا ،ئۆكرانیا) لە راگەیاندنێكدا واژۆی دام��ەزران��دن��ی كۆمەڵەی واڵتانی سەربەخۆیان راگەیاند. لە 20ی هەمان مانگدا ژم��ارەی واڵتانی ئەم كۆمەڵەیە ،ئەوانەی واژۆی��ان خستە پ��اڵ ه��ەر سێ واڵتهک ه گەیشتە دوان��ز ه واڵت .لە 25مانگدا ئااڵی سوور لە سەر كرملن داگیرایە خ���وارەوە .لە راستیدا بیرۆكەو پرۆژەی دامەزراندنی كۆمەڵەی دەوڵەتە سەربەخۆكان الی گۆڕباچۆڤ ب��ە مەبەستی كۆنترۆڵکردنی ق��ەی��رانو نارەزایەتییهكانی خەڵكی ئەو واڵتانە بوو، بەاڵم الی سەركردەو گەالنی كۆمارەكان سیاسەتێكی بەرگرییانەو خۆپاراستن بوو لە هەر هەلو هێرشێكی سوپای سووری سۆڤیهتی بوو ،بۆ داگیركردنەوەی ئەم واڵت��ان��ە .ل��ە راس��ت��ی��دا ،س��وپ��ای س��ووری سۆڤیهتی ئ��ەوك��ات دووەم گەورەترین سوپاو هێزی جیهان بوو ،بۆیە ترس لەو سوپایە لە جێگای خۆیدا بوو.
ت��ا ساڵی 1992ل��ە ن��ێ��وان واڵت��ان��ی ئەم كۆمەڵەیە زیاتر لە دوو سهد رێكکەوتنامە واژۆ كرا ،بەاڵم بە پراكتیزەییو بە واقعی هیچ لەم رێكکەوتنانە نەچوونە بواری پراكتیزەكردنەوە. بە رهوانەوەی ترسی بەكارهێنانی سوپای سوور ،هەموو رێكکەوتنو بڕیارەكانی ئەم كۆمەڵەیە بەتاڵبوونهوەو كۆمەڵەكەش چووە نێو لە بیرچووهكانی مێژووەوە. لە سەرەتای ساڵ 1992دا بۆریس یڵسن ك��ۆی بیرو ب���اوەڕو تێڕوانینەكانی بۆ داڕش��ت��ن��ەوەی پ��رۆژەی��ەك��ی چاکسازیی تایبەت بە روسیا وەك دەوڵەتێكی ئازادو س��ەرب��ەخ��ۆو جیا ل��ە یەكێتی سۆڤیەت كۆكردەوە. چارەسەر بە راتهکاندن پ����رۆژەی چ��اک��س��ازی��ی یڵسن ب��ە ن��اوی چ��ارەس��ەر بە ش��ۆك (ال��ع�لاج بالصدمة) Electroconvulsive Therapy بوو .لەگەڵ ئەوەی بە تایبەتی بۆ واقعی روس��ی دام���ەزرا ،ب��ەاڵم لە پراكتیزەیدا لەگەڵ واقعی ئ��ەو واڵت��ەدا پێكدادان لە نێوانیاندا دروست بوو .بۆیە ئەم پرۆژەیە ه���ەر ل��ە س��ات��ی ل��ە دای��ك��ب��وون��ی��ی��ەوە لە هەناویدا نێواندژییو فاكتەری سەرەكیی شكستی هەڵگرتبوو .یڵسن بە پرنسیپی گ����ۆڕان ب��ە ی���ەك ل���ێ���دانو ب��ە بستێكی پۆاڵیین ئ��ەم پرۆسەیەی خستە ب��واری
199
پراكتیزەكردنەوە .ه��ەر لە س��ەرەت��اوە، پرۆسەی ریفۆرم لە هەموو بوارەكانو ل ه هەموو ئاستو الیەكەوە دەستی پێكرد. لە چاکسازیی ئابووریدا ،یەكەم قۆناغ، ب��ری��اری جیاكردنەوە ی��ان ئ��ازادك��ردن��ی تەواوی كەرتەكانی ئابووری لە حكومەت دەدات .زۆر بە خێرایی كار بۆ ئازادكردنی نرخ دەكات ،بەرجەستەكردنی پرۆسەی ب��ە تایبەتیكردنو ئ��ازادك��ردن��ی ب��ازاڕی ئ��ازاد ،ئاسانكارییو هاندانی سەرمایەو وەبەرهێنانی بیانی ،بەرجەستەكردنی سیاسەتێكی دارای���یو نەختی توند ،بۆ رێگرتن ل��ە هەڵئاوسانی ئ��اب��ووری .لە راستیدا ئەم پرۆسەیە نەك هەر روسیای لە قەیرانو نەهامەتی دەرنەكرد ،بەڵكو ئەوەندەیتر قەیرانو كێشەكانی ئاڵۆزو قووڵتركردەوە .ل ه ئاكامی ئەم پرۆسەیهدا، نرخ بە شێوەیەكی زۆر خەیاڵی بەرزبوەوە، نرخی دراوی روسی (روبڵ)و هەڵئاوسان بە شێوازێكی ترسناك بەرزبوەوە ،ئەم ب��ارەی روسیا ههتا ساڵی 1996رۆژ بە رۆژ زیاتر رووی لە قووڵبوونەوەی ق��ەی��رانو نەهامەتییەكان دهک����رد .لەم سەردەمەدا لە قۆناغی بە جیهانیبووندا، لە كاتێكدا ،كە ك��ۆی كۆمپانیاو پ��رۆژە ئابوورییەكانی جیهان بۆ بەهێزكردنی پ��ێ��گ��ەو ت���وان���ای م��ل��م�لان��ێ��ی ئ���اب���ووری، ب��ەردەوام لە یەكگرتنەوەو گەورەبوونی زیاتردا ب��وون ،كۆمپانیا روسییەكان بە پێچەوانەی ئەم ئاڕاستهیەوە ب��ەردەوام
ل��ە داب��ەش��ب��وونو ب��چ��ووك ب��وون��ەوەو پ����وك����ان����ەوەدا ب������وون .زۆرب�������ەی ئ��ەم كۆمپانیایانە ئەوەندە بچووكبوونەوە لە كۆتاییدا بوون بە كۆمپانیای تاكەكەسیو پیشەوەریی .دەرهاویشتەی شكستو قووڵبوونەوەی كێشەكان بە بارێكیتردا شەپۆلێكی گەورەی گەندەڵییان خوڵقاندو بە سەدان سەركردەو كادرو فەرمانبەری ب��ااڵی واڵت لە گەندەڵییهو ه تێوەگالن، ناعەدالەتیو گەندەڵی هەموو جومگەو شادەمارەكانی ژیانی خەڵكی گرتەوە. هەندێك لە بەرپرسانو كۆمپانیای زۆر گ��ەورە ،تەنانەت لە بوارەكانی ن��ەوتو وزەش����دا ،ب���وون ب��ە خ���اوەن سەرمایە. ل��ەم ب��ارەدا بۆ بەگەڕخستنو جواڵندن سەرمایهدارەكانی ئەم واڵتە بە زۆریی لەو واقعە هەڵدەهاتنو روویان دەكردە واڵتە پیشەسازییە بیانییەكان .بە پێی ئامارێك لەمەڕ قەبارەی سەرمایە هەاڵتووەكان ب��ڕی ئ��ەو سەرمایانەی لە نێوان ساڵی 1990تا 1996لە روسیا هەڵهاتبوون لە نێوان 350ــ 450ملیار دۆالر مەزەندە دەك���را .ئەمە لە كاتێكدا ،تەنیا كەرتی پیشەسازیو وەبەرهێنانی پێویستییان ب��ە نزیكەی 300ملیار دۆالر ب��وو بۆ سەرلەنوێ بنیاتنانەوە .س��هب��ارهت ئەم بارودۆخە ،رۆژنامەی لۆمۆندی فەرەنسی لە 20ی ئۆكتۆبەری 1994دەنوسێت: ئەنارشیزمی ئابووریو الدانی مافیاییو تێكچوونی س��ی��اس��ی .ه��ەم��وو رۆژێ���ك
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 200
لە هەناویدا كۆمەڵێك ه��ەواڵ��ی خ��راپو دڵ تەزێن هەڵدەگرێتو قەیرانی زیاتر دەخاتە سەر كێشەکان .لەم بارو دۆخەدا دی��اردەی��ەك��ی ترسناكی ت��ی��رۆرك��ردنو كوشتنی كەسایەتی سیاسیو سەرۆكی كۆمپانیاو بەڕیوەبەری كارگەو كێڵگەكانی بەرهەمهێنانو ئەكتەرو رۆژنامەنووس لە زیادبوونو باڵوكردنەوەدا بوو .مافیا دەستی بە سەر هەموو شادەمارەكانی ژیانی ئەو واڵتەدا گرتبوو .لەم بارەیەوە، ئ��ەل��ك��س��ەن��دەر لۆلسینكوف (ب��ەرپ��رس��ی جیهازی بەرگری لە ت��اوان) لە بەهاری 1998ل ه روسیا بە راش��ك��اوی دەڵێت: م��اف��ی��ای روس���ی كۆنترۆڵی چ��ل ه��ەزار ك��ۆم��پ��ان��ی��او پێنج س���هدو پ��هن��ج��ا بانكی گ��ەورەی روسیا دەك��ەن .وەك هەڵهاتنی ع��ەق��ڵو تواناكانی داهێنان ب��ۆ واڵتانی فەرەنساو ئەڵمانیاو ئیسرائیلو ئەمریكا بە لێشاوبوو. لە ساڵی 1997لە ئاكامی دابەزینی نەوت، قەیرانی دارایی روسیا گەیشت ب ه ئاستێكی زۆر ترسناك .هەڵئاوسانی ئابووری لە نێوان 1997ـ 1998لە %11ەوە گەیشتە .%84،5لەم بارەدا زۆربەی كۆمپانیاكان ت��وان��ای پ��ێ��دان��ی م��وچ��ەی ك��ارم��ەن��دانو
فەرمانبەریان نەمابوو .دەوڵ��ەت توانای ك���ۆك���ردن���ەوەی ب���اجو پ��ێ��دان��ی م��وچ��ەی فەرمانبەرە سەربازییەكانی نەما بوو .بە شێوەیەكی گشتی ئەم واقعە هۆکاری سەرەكی ئەوە بوو ،كە خەڵك بە گشتی متمانەیان بە یڵسنو حكومەت نەمێنێت. لە 21ی ئابی 1998ئەنجومەنی دۆما ب��ە ف��ەرم��ی داوای����ان ل��ە یڵسن ك���رد ،كە دەس��ت��ل��ەك��ارب��ك��ێ��ش��ێ��ت��ەوە ،ب���ەاڵم یڵسن كۆی ئەو كێشەو گرفتانەی خستە سەر سەرۆك وەزیرانەكەی (سیكی كیرنیكو) و ناچاری كرد دەست لە كار بكشێتەوە. ل��ە 31ی ك��ان��ون��ی دووەم�����ی 1999لە دواین رۆژی سەدەی بیستەمدا یڵسن بە فەرمی دەستلەكاركێشانەوەی خۆی لە سەرۆكایەتی روسیا راگەیاند .لە نیسانی 2007دا گیانی لە دەس��ت��دا .داڕووخ��ان��ی یەكێتی س��ۆڤ��ی��ەتو ك��ۆت��ای��ی ه��ات��ن بە س���ەردەم���ی دوو ج��ەم��س��ەری��ی ،زوڵ���مو ش��ەڕو ه��ەژاری لە راب��ردوو زۆر زیاتر ب��وو .م��ان��ەوەی ئەمریكاش وەك شای زەویو تاكە جەمسەری دنیا ،تەنیا بۆ روس��ەك��ان نەبوو ب ه گرفت ،بگرە كۆی هاوكێشەی سیاسیی تێكدا.
201
حهوت الیهنی دیموکراسی له کۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه Seven elements of democracy at the heart of debate
ستیفان الرسۆن:نووسینی Written by: Stefan Larsson خالید عهلیزاده:)وهرگێڕانی (له فارسییهوه Translated (from Farsi) by: Khalid Alizadeh
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 202
لهو بڕوایهداین ،له ئاکامدا دیموکراسی له قازانجی دهسهاڵتی هاوواڵتیی ئاسایی (خ��هڵ��ک) دای���ه .ئ�� هگ��هرچ��ی ل�� ه ههندێک روانینو بۆچوون ه ههڵکهوتووخوازهکاندا پێیان وایه :دیموکراسی کێبهرکێی نێوان نوخبهو ههڵکهوتوو ه بۆ راکێشانی رای گشتی.
گرنگیو بایهخی ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��هوهی خوێندنهوه س��هب��ارهت به دیموکراسی دهبێت له بهستێنو کانتێکستی بهرباڵوی ب���ارودۆخ���ی ک��ۆم��هڵ��گ��ای م��هدهن��ی وهک گشتێک لێک بدرێتهوه .واته دیموکراسی ل���ه چ ه����هلو م��هرج��ێ��ک��دای��ه؟ چهمکی دی��م��وک��راس��ی پ��ێ��گ��هی��هک��ی ن���اوهن���دیو گرنگی ههیه له بواری سیاسیدا ل ه بهر الیهنی یهکهم :یهکسانیو بهرابهری ئ���هو ه مانایهکی روونو ئ��اش��ک��رای لێ چ��اوهڕوان ناکرێت .لێکدانهوهی جیاواز س���هب���ارهت ب���هم چ��هم��ک��ه ل��ه ئ���ارادای���هو بیرۆکهی راهێنانی هاوواڵتی ئهو روانینو گ��وت��اری تیۆری س��هب��ارهت ب��هم بابهته بۆچوونهی دهخسته ژێر پرسیارهوه ،که زۆر ئاڵۆزه .لهم نووسراوهدا بیروڕای به درێژایی س��هدهی نۆزدهیهم گهشهی جیاواز سهبارهت به دیموکراسی وهک سهندو بنهماکانی خۆی بههێز کردووه. کهرهستهیهکی لێکدانهوه بۆ تێگهیشتن راهێنانی وهک ههلو دهرفهتێکی تایبهت له کۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه ،بهو بۆ نوخبهو ههڵکهوتوو ههژمار کردووه. شێوهیهی له لێکۆڵینهوه زانستییهکاندا ل���ه راس���ت���ی���دا ،پ���ێ دهچ���ێ���ت ف��ێ��رک��اری��ی پێناسه کراوه .وا دیاره ،که تیۆرو بیرو جهماوهریی وهک جۆرێک له دژبێژیی ب��ۆچ��وون��ی جیاجیا الی��هن��ی ج��ی��اواز له بێت ،چونکه به زۆری��ی له س��هر چینی دیموکراسی زهق دهکهنهوه .ئهم الیهنه خ��وێ��ن��دهوار ق��س��هی��ان ک�����ردووه .ب��ه چ جیاوازانه نهک تهنیا یهکتر رهت ناکهنهوه ،شێوهیهک ئهم روانینو بۆچوونه دهیتوانی بهڵکو ل��ه روون��ک��ردن��هوهی الیهنهکانی لهگهڵ ئهو بیرۆکهیهدا یهک بگرێتهوه ،که ک����ۆڕو ک���ۆب���وون���هوهی خ��وێ��ن��دن��هوهدا دهبێت خهڵکی سهر به چینو تووێژی یهکتریی ت��هواو دهک���هن .مهبهستی من ههژارو خوارهوهی کۆمهڵگا له دهرفهتی ل��ه پ��رس��ی��اری ن����اوب����راودا ،نیشاندانی راهێنانو فێرکاریدا یهکسان بنو لهگهڵ وێنهیهکی چهند الیهنهیه .له کۆتاییدا ئێم ه نوخبهو ههڵکهوتوودا بهشدارییان ههبێت. س��هب��ارهت ب��هم پرسیاره قسه دهکهین :ئهم جۆره دژایهتیو ناکۆکییه له پێوهندی ئایا ک��ۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه له لهگهڵ دیموکراسیدا بهرچاو دهکهوێت. چ��وون��هس��هری دهس���هاڵت���ی ه��اوواڵت��ی��دا بیرۆکهی راهێنانی هاوواڵتی له دژایهتی رۆڵێکی یارمهتیدهرو ئهرێنی ههیه؟ ئێمه لهگهڵ دهسهاڵتی نوخبهو ههڵکهوتوودایه.
203
بیرۆکهی دیموکراسی پێی وای��ه دهبێت ه��هم��وو ه��اوواڵت��ی��ی��ان ل��ه ب��ڕی��اردان��دا سهبارهت به داهاتوویهکی هاوبهش به یهکسانی بایهخیان ههبێت .یهکسانیو بهرابهری ،پێگهیهکی ناوهندیو گرنگی ل��ه ئ��هن��دێ��ش��هی دی��م��وک��راس��ی��دا ه��هی��ه. دیموکراسی له ههمبهر شێوهکانی دیکهی دهسهاڵتداریدا (تێکنۆکراسی ،حکومهتی ئ���هش���راف ،ئ��ۆل��ی��گ��ارش��ی ،پ��اش��ای��هت��یو دهسهاڵت ه بههێزهکان) لهسهر بۆچوونو شێوازێک له دهسهاڵتداری دامهزراون ،که دهسهاڵت نابێت له دهستی تاقمێک پیاوی نوخبهو ههڵکهوتوودا بێت .بهرابهریو یهکسانی له بواری راهێنانی هاوواڵتیو دیموکراسیدا خاڵێکی بنهڕهتییه .یهکێک لهو بنهما بنهڕهتییانهی دیموکراسی ،ک ه ههژمار دهکرێت بریتیی ه له :مافی دهنگدانی گشتیو یهکسانی ل ه ئازادی رادهربڕینو رێکخستندا ههروهها مافی کێبهڕکێ کردن بۆ بهدهستهێنانی دهسهاڵتی سیاسی له ههڵبژاردنی ئ��ازاددا .ئهم داخوازییانه له زۆرب��هی واڵتاندا نایهنه دیو خهڵک له ههمبهر نوخبهی دهس���هاڵت���داردا چۆک دادهدهن .ئهو شتهی ،که ههندێک جار دی��م��وک��راس��ی ف��هرم��ی پێناسه د هک��رێ��ت فاکتهری چاودێریی گرنگیو بایهخێکی زۆری ه���هی���ه( چ����اودێ����ریو گ��رن��گ��ی دیموکراسی فاکتەرێکی سەرەکییە بۆ پێناسە کردنی خ��ودی دیموکراسی بە ش��ێ��وەی��ەک��ی ف���ەڕم���ی) .چ���اوهڕوان���ی له
دیموکراسی ل ه ههموو ئهو شتانهی ،ک ه باسکران زۆرتره .لیندگرن ساڵی 1996 ج��ۆرێ��ک ل��ه دی��م��وک��راس��ی قووڵتر قسه دهکات ،که لهوێدا ههلومهرجی یهکسانو بهرابهر بۆکارتێکهری له سهر کۆمهڵگا کهوتۆته ب��هر ب��اسو س��هرن��ج .شێوازی دیموکراسی بهشداری وهکو ئهو بیرۆک ه وایه ،که لیندگرن باسی دهکات( .لیندگرن لە ساڵی ١٩٩٦دا باس لە جۆرێکی قووڵتر لە دیموکراسی دەک��ات ،کە لەم جۆرەدا ک��ارت��ێ��ک��ردن��ی ه��ەل��وم��ەرج��ی ی��اک��س��انو بەرابەر لە سەر کۆمەڵگا کەوتۆتە بەر ب��اسو س��ەرن��ج .ش��ێ��وازی دیموکراسی ب��ەش��داری ،وەک ئ��ەو بیرۆکە وای��ە ،کە لیندگرن باسی دەکات). ئ��هم روانینه ل��ه ن��ێ��وان ئ��هو کهسانهی بیرۆکهی ل ه خۆ تێگهیشتنیان له ناوهڕۆکی راهێنانی ه��اوواڵت��ی ئ��ازادو خۆبهخشدا دان��اوه پێگهیهکی بههێزو پتهوی ههیه لهگهڵ ئهو دهقو نووسراوانهی له الیهن دهوڵ��هت��هوه تۆمار ک��راون .ئ��هم خاڵه له دواترین راپۆرتی دهوڵهت سهبارهت به راهێنانی هاوواڵتییانی بهسااڵچوودا به روونی باسکراوه .یارمهتی ماڵی دهوڵهت بۆ راهێنانی (بهسااڵچووان) دهبێت ئهو ه��هلو دهرفهته بۆ خهڵک بڕهخسێنێت، که بتوانن له س��هر ب��ارو دۆخ��ی ژیانی خۆیان کاریگهرییان ههبێت .ب ۆ نموونە: له رێگهی چاالکی سیاسیهو ه کلتوورو یهکێتی له گۆڕانکاری کۆمهڵگادا بهشداری
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 204
بکهن .له بڕگهیهکی دیکهی نووسراوهی الی��هح��ه (لیستی ح��س��اب)دا ه��ات��ووه ،ک ه ل�� ه دی��اری��ک��ردن��ی یهکه کهمایهتییهکاندا دهب��ێ��ت بنهما (پ��رن��س��ی��پ)ی یهکسانیو ب��هراب��هری پ��هی��ڕهو بکرێت ،وات��ه دهبێت ئهو هاوواڵتییانهی له ه��هلو مهرجێکی ن��ال��هب��ارت��ردا دهژی���ن زی��ات��ر ل��ه ب��هرچ��او بگیرێن .لهم جۆره روانینو بۆچوونهدا. راهێنانی هاوواڵتی بهسااڵچوو رۆڵێکی سهرهکی له ئهستۆ دهگرێت .سهبارهت به بههێزکردنی ئهو ههلو مهرجهی ،ک ه کۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه بهشێک لهم راهێنانه پێک دههێنێت .خهڵک بتوانن ل ه سهر کۆمهڵگا رۆڵ بگێڕن به زۆری کارتێکهریی ئهوا ئهم ه بۆخۆی دهتوانێت ل��ه داب��هش��ک��ردن��ی ب���هراب���هرو یهکسانی دهسهاڵتدا رۆڵی ههبێت. بیرو بۆچوونی یهکسانخوازی ل ه الیهن ژمارهیهکی زۆرهو ه کهوتۆته بهر باسو شرۆڤهکردن .به تایبهت لهو شوێنانهی، که ئهرکی سیاسیو پالن داڕشتنیان له ئهستۆدایه .سهرهڕای ئهم شتانه دهبێت بزانین له داکهوته (واقیع)دا چی روو دهدات. بهشداربووان له راهێنانی هاوواڵتیدا له چ کهسانێک پێکهاتوون؟ ئایا بهشداری له ک��ردهوهدا لهگهڵ بۆچوونو روانینی یهکسانخوازیی هاوتایه؟ ئهو پرسیارهی سهرهوه دهکرێت به شێوهیهکی بههێزتر بکهوێته بهر باس .ئاکامی لێکۆڵینهوهیهک، که لهم دواییانهدا له سوید سهبارهت به
بهشداری سیاسی بهڕێوهچوو ههندێک دهرئهنجامی دڵساردکهر دهخهنه روو له پێوهندی لهگهڵ یهکسانیو بهرابهریدا. ه��هن��دێ��ک ج���ی���اوازی گ�����هور ه ل���ه ک��ات��ی پهرهسهندندا له نێوان خهڵکانی کۆچبهرو دانیشتووانی رهسهندا بهرچاو دهکهوێت ههروهها له نێوان بێکارانو خهڵکی خاوهن ئیشو ک��ار .ههر بهم شێوهی ه جیاوازی چینایهتی بهرباڵوو هەژمونی کارمهندانی بااڵ بهرچاو دهکهوێت له گوتاری گشتیو بڕیاره گشتییهکاندا .له الیهکی دیکهوه نابهرابهری رهگ���هزیو ج��ی��اوازی نێوان ن��اوچ��هک��ان زۆر ک��هم ب���ووه .ئ��هم ه��هلو مهرج ه دهتوانێت بهستێن بۆ پرسیارێکی بههێزتر بڕهخسێنێت ،که بڕیار وابوو له س��هرهوه باسی بکهین ،وات��ه ئایا کۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه وهک هێزێک له ههمبهر ههلو مهرجی نا یهکسانی زاڵدا کار دهکات؟ به پشتبهستن به شێوازی جۆراو جۆری ب��هش��داری��ک��ردن ،ک��ه ل��ه لێکۆڵینهوهکاندا کهوتنه بهر ب��اسو لێکدانهوه ،دهتوانین وهاڵمێکی روون بۆ ئهم پرسیاره بدهینهوه. لێکدانهوهکان نیشانیان داوه ،که کۆڕو کۆبوونهوهکان له رووی بهشداریکردنهوه یهکسانو ب��هراب��هر نین .وات��ه به گشتی چینو تووێژی بااڵی کۆمهڵگا رادهیهکی زۆرت��ر له ک��ارو چاالکییان ه��هب��ووه به ب���هراورد لهگهڵ خهڵکانی ه���هژارو کهم داهات ،بهاڵم له ناو گرووپه چاالکهکاندا
205
جوتیاران زۆرترین رادهی بهشدارییان ه���هب���ووهو ک��اس��ب��ک��ارهک��ان ک��هم��ت��ری��ن بهشداریی .خهڵکانی بێکار به زۆری سهر بهم گرووپهی دوایی بوون .به جیاوازیی گ��هورهی رادهی بهشداریی کۆچبهرانی سهر به واڵتانی باشوورو دانیشتووانی رهسهنی سوید ئاماژه دهکهن .بهشداریی ئهم گرووپه له کۆچبهران تهنیا بارتهقای چل له س��هدی ب��هش��داری دانیشتووانی رهسهنی سویده. ئاکامهکان نیشاندهری ئ��هو راستییهن، ک��ه ب��هش��داری ل��ه ک���ۆڕو ک��ۆب��وون��هوهی خوێندنهوه نا بهرابهرو نا یهکسانه .له الیهکی دیکهوه ،یهکسانی لهم کۆڕانهدا له شێوهکانی دیکهی راهێنانی گهورهسااڵندا زۆرت���ره .جیاوازییهکی ک��هم سهبارهت به بهشداریکردن له نێوان خهڵکانی ب ه رابردووی خوێندهواری جیاواز راپۆرت ک���راوه .به واتایهکیتر دهتوانین بڵێین جیاوازییهکان زیاتر لهوهی بۆرابردووی خ��وێ��ن��دهواری بگهڕێتهوه بۆ جیاوازی چینایهتی دهگهڕێتهوه .ئهو گریمانەیەی، که پێی وایه ئهم کۆڕانه هێزی دژبهریان ههیه شتێکی پووچهڵه ،چونکه ئهم کۆڕانه لهگهڵ راو بۆچوونی گشتی کۆمهڵگادا دژای��هت��ی��ی��ان نییه .ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��هوهی خوێندنهوه وهک فاکتهری گوشاری خهڵک نییه له ههمبهر نوخبهو ههڵکهوتوودا، ب��هڵ��ک��و ه��هم��وو ئ���هو ن���اب���هراب���هریو نا یهکسانییهی ناو کۆمهڵگای له خۆیدا جێ
کردووهتهوه. بهاڵم جیاوازییهکی زهقو دیار ئهوهیه، که دوو لهسهر سێی بهشداربووانی ئهم کۆڕان ه له ژنان پێک هاتوون .واته ئهو کهسانهی ،که بهشێکی کهم له دهسهاڵتی سیاسییان پێ بڕاوه ب ه ب��هراورد لهگهڵ پیاوان به تایبهت له بهشی ههرهوهزیدا. لهم واتایهدا دهتوانین کۆڕو کۆبوونهوهی خ��وێ��ن��دن��هوه وهک هێزێکی دژب����هر ل ه ب��هرچ��او ب��گ��ری��ن .ئ���هو لێکۆڵینهوانهی س��هب��ارهت ب��ه چ��االک��ی سیاسی ک��راون دهریان خستووه :ژنان به بهراورد لهگهڵ پیاوان دهسهاڵتێکی کهمتریان نییه .ئهم دهرئهنجامانه به پشتبهستن ب��هو پێش گریمانانه ب ه دهست هاتووه ،که سنووری ک��ارت��ێ��ک��هری س��ی��اس��ی ب���ۆ پ��ێ��ک��ه��ات��هی سیاسی فهرمی بهر تهسک کردووهتهوه. ئ��هو پێکهاتانهی دیکهی دهس���هاڵت ،که ههبوونی نا بهرابهری رهگهزیی نیشان دهدهن پشت گوێ خراون. بابهتێکی دیکه ،که به زۆری نهناسراوه. الیهنی تهمهنییو سهر به نهوهکانه(الیەنی ت��ەم��ەنو ن��ەوەک��ان��ە) .ه��هم��وو گ��رووپ��ه تهمهنییهکان ل��هم ک��ۆڕان��هدا ب��هش��داری دهکهن ،گرووپی تهمهنی 55بۆ 74ساڵ به بهراورد لهگهڵ گرووپه تهمهنییهکانی دیکه زۆرتر بهشداری دهکهن .دهتوانین بڵێین :ک��ۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه ن دامهزراوهی فێرکارییه ،که سهرهکیتری نیوهی زیاتری بهسااڵچووانن ،واته ئهو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 206
کهسانهی زیاتر له پهنجا ساڵ تهمهنیان ه��هی��هو ب��ه ک�����ردهوه دهت���وان���ن کهڵکی لێوهربگرن .به سهختی دهتوانین بڵێین: ئهم گرووپه له کۆمهڵگادا دهسهاڵتێکی کهمیان ه��هی��ه .ئ��هم گ��رووپ��ه ل��ه حیزبه ن چاالکترن له ههڵبژاردنهکاندا، سیاسییهکا ب��هاڵم داهێنهرییو دهس��ت پێشخهرییان ک��هم��ت��ره .پ��ێ��وهن��دی��ی��ان ل��هگ��هڵ کهسانی جیاواز له خۆیان کهمترهو باوهڕ بهخۆ بوونیان له ئاستێکی نزمتر دایه .وادیاره، که ن��هوهی گهنجتر بۆ کارتێکهریی له رێگهی تاک خوازییهوه بههێزتر بن ،بهاڵم ب ه سااڵچووان زۆرتر له رێگهی فهرمیو کاری به کۆمهڵهوه چاالکی دهنوێنن. ک���هواب���وو دهت��وان��ی��ن بڵێین :ک��ه وهک��و ئ��اک��ام��ی ک��ۆت��ای��ی ک���ۆڕو ک��ۆب��وون��هوهی خ��وێ��ن��دن��هوه دهت��وان��ێ��ت وهک���و هێزێکی پێشوهختی دژب��هر له پێوهندی لهگهڵ ن بێت .ههروهها بههێزکردنی نیوهی ژنا لێوهشاوهیی بهسااڵچوو (گ��هورهس��اڵ) ب��ه ه��هژم��ار بێت .ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��هوهی خوێندنهوه س��هب��ارهت به چینهکان ،به تایبهت ئ��هو کاتهی مهسهلهی پهراوێز خستنی بێکارو کۆچبهرانی واڵتانی سهر به باشوور له ئ��ارادای��ه ،و هک��و هێزێکی دژب����هری ک��ۆم��هاڵی��هت��ی ه��هڵ��سو ک��هوت ناکات .ههر بهم شێوه ،زۆر روون��ه ،که گ��رووپ��ی ک��ۆچ��ب��هری س��هر ب��ه واڵت��ان��ی ب��اش��وور س���هرهڕای الی��هن��ی دهس��هاڵت��ی س��ی��اس��ی ل��ه ب����واری دی��ک��هش��دا ل��هوان�� ه
فێرکاریو خ��ان��ووب��هرهو تهندروستیو داه��ات له ههلو مهرجێکی نا بهرابهردا دهژین. الیهنی دووهم :پێوهندی ئ��ێ��س��ت��ا پ��رس��ی��ارک��ردن س���هب���ارهت به ن��اوهرۆکو زاتی بهشداریکردن بهالوه دهنێین .پرۆسهی بهشداریکردن دهخهینه بهر باس .ئایا پێوهندی ناوخۆیی کۆڕی خوێندنهوه دهتوانێت کارتێکهریی لهسهر دیموکراسی ههبێت؟ ههندێک له دهقو نووسراوهکان سهبارهت به دیموکراسی له سهر گرنگیو دامهزراندنی پێوهندی نێوان هاوواڵتیان ل ه سهر دیموکراسی جهخت دهکهنهوه. فهیلهسووفی ئهمریکی ج��ان دیۆیی له ساڵی 191٦دا وهه��ا بیرو بۆچوونێک ل��ه ن���ووس���راوه س��هرهک��ی��ی��هک��هی خۆیدا دیموکراسیو فێرکاری دهخ��ات��ه روو. ن��اوب��راو پێی وای���ه :زاڵ��ب��وون ب��ه سهر دوورهپ������هرێ������زیو پ���هراوێ���زک���هوت���ن���ی تاکهکانو ههبوونی هۆگری سهبارهت به خاڵی ه��اوب��هش ن���اوهرۆکو کاکڵهی دیموکراسییه .به ب��ڕوای دیۆیی یهکهم کێشه ل��ه س��هر ب��هرژهوهن��دی هاوبهش زهقکردنهوهو بهرجهستهکردنهوهی .بهو واتایهیه ،که هاوواڵتییان بهرژهوهندی ه���اوب���هش وهک����و ب��اب��هت��ێ��ک��ی گ��رن��گ بۆ رێکخستنو یهکگرتوویی کۆمهاڵیهتی
207
ل��ه ب��هرچ��او ب��گ��رن ،و ه دووه���هم کێشه: دیموکراسی لهگهڵ ههندێ دابو نهریت سهروکاری ههیه ،که بۆ هاوتایی دوو الی��هن��هی گ��رووپ��ه کۆمهاڵیهتییهکان له کاتی رووبهڕوو بوونهوه لهگهڵ یهک له ههلومهرجی جیاوازدا دهگهڕێتهوه. دیموکراسی شتێک زیاتر له شێوهیهکی دهس��هاڵت��داری��ی��ه .دیموکراسی ب��ه پلهی ی��هک��هم شێوهیهک ل��ه ژی��ان��ی هاوبهشه، که له ئهزموونی جیا له یهک پێکهاتووه. پ���هرهپ���ێ���دان���ی ه�����هلو دهرف���هت���ێ���ک بۆ ژم��ارهی�� هک��ی زۆرت��ر ل��هو کهسانهی ،که له هۆگری هاوبهشدا بهشداری دهکهن، ب��هو شێوهیهی ه��هر ی��هک له بکهرهکان ک���ارو ک�����ردهوهی خ���ۆی ب��ه ک����ردهوهی ب��ک��هری دی���ک���هوه ب��ب��هس��ت��ێ��ت��هوه ،ک��ارو کردهوهی بکهری دیکه وهکو مانابهخشو رێنیشاندهری کردهوهی خۆی له بهرچاو بگرێت .لهو کاتهدایه ،که سنووری نێوان مرۆڤهکان دهڕوخێتو ههندێ لهمپهری وهک چ��ی��نو رهگ�����هزو ن���هت���هوه لهنێو دهچ��ێ��تو م��رۆڤ��هک��ان زۆرت���ر ل��ه یهکتر تێدهگهن .ژمارهو جۆراوجۆریی ههرچی زۆرتری خاڵی پێوهندی نیشانهی زۆرتر بوونی ئهو بزوێنهرانهیه ،که تاک دهبێت واڵم��ی ب��دات��هوه .له ئاکامدا ،ئ��هم خااڵنه وهک پێوهرێک بۆ فرهرهههندی کردووه ب��ه ه���هژم���ار دێ����ت .ئ���هم ه��هلوم��هرج��ه رزگاریی ئهو هێزانه دهستهبهر دهکات، که له نهبوونی وهها ههلومهرجێکی فر ه
رهه��هن��ددا ،سهرکوت دهک��ران .ههر بهو ش��ێ��وهی��هی ،ک��ه ل��ه گرووپێکی س��هر به بۆچوونێکی تایبهتدا ههندێک هۆگرییو حهزو خولیا رێگهیان لێدهگیرێت. ئ��هم ب��ۆچ��وون��ه ری��ش��هی ل��ه ئهندێشهی پراگماتیس م (ف��هل��س��هف��هی ک��ارک��ردنو قازانج)و کردهوهخوازیدایه ،مانایهک به دیموکراسی دهبهخشێت ،که زۆر لهگهڵ دی��م��وک��راس��ی ف��هرم��ی ج��ی��اوازی ههیه. دیۆیی بیرو بۆچوونو بڕیاردانی رۆژانه ل��ه ئاستی بچکۆلهو پ���هروهردهک���ردنو ب��اره��ێ��ن��ان��ی ب��ۆچ��وون��ی ک��ۆم��هڵ��خ��واز له ن��اوهن��دی لێکۆڵینهوهیهکدا دهخ��ات��ه بهر باس. ب��ی��رم��هن��دی س��ی��اس��ی ،پ��ات��ن��ام ل��ە ساڵی 19٩٣دا به پێی ههندێک بهڵگهو باربوو لێکۆڵینهوهیهک س��هب��ارهت ب��ه ک��ارای��ی س��ی��اس��ی ل���ه ن���اوچ���هی ج���ۆراوج���ۆری ئیتالیا دهخاته روو .به بۆچوونی پاتنام هاوواڵتییان بۆ ئ��هوهی ،که سهرمایهی کۆمهاڵیهتی پێک بهێنن دهبێت پێوهندی ئاسۆیی پهره پێبدهن .ناوبراو پێی وایه: پێوهندی ئاسۆیی ل ه سهر ئهساسی پلهو پایه دانهمهزراوه ،بهڵکو لهسهر ئهساسی یهکسانیو ب��هراب��هری��ی��ه .ه��اوک��اری��ی له رێگهی پلهو پایهوه پێوهندی ئهستوونی پێدهڵێن .پێوهندی ئاسۆیی بنیاتی ئهو بهڵێنانه الی ه��اوواڵت��ی��ی��ان درووس���ت دهک��ات ،که له سهر کاراییو لێهاتوویی حکومهت کارتێکهری ههیه .به ب��ڕوای
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 208
پ��ات��ن��ام متمانهی دوو الی��هن��ه ه��ۆک��اری سهرهکییه ،ک��ه ل��ه کاتی ه��اوک��اری��ی له ی خوێندنو کایهی تۆپی گرووپی گۆران پێو ئهنجومهنی دیکهدا له خهڵکدا پێک دێ��تو ع��ادهتو خ��ووی هاوکاریی دوو الیهنه له ناوهوهو دهرهوهی گرووپدا پێک دههێنێت .ئێستا پرسیار ئهوهیه ،که به چ شێوهیهک دهکرێت کۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه لهگهڵ ئهو بیرو بۆچوونهدا، که دی��ۆی��یو پاتنام دهیخهنه روو گرێ بدهین؟ گومانی تێدا نییه که کۆڕ و کۆبوونهوهی خوێندنهوه ،شوێنێک ب��ۆ چاوپێکهوتن و ج��ێ��ب��هج��ێک��ردن��ی ک����اری ه��اوب��هش پێکدههێنێت .ل��ێ��رهدا ب��ه ه��ۆی ئ���هوهی، ک��ه ههلومهرجێکی ل��هب��ار و پێشوهخت ئامادهیه ،کهوابوو دهبێ ههلو دهرفهت ب���ۆدام���هزران���دن���ی پ��ێ��وهن��دی ئ��اس��ۆی��ی ب��ڕهخ��س��ێ .ئ��ای��ا ئ���هزم���وونو شاهیدێک ب��ۆ سهلماندنی ئ��هم ئیددیعایه ههیه؟ لێکۆڵینهوهی جۆراوجۆر ل ه سهر ئهم خاڵه جهخت دهکهنهوه ،که لهگهڵ یهک بوون، ن���اوهرۆکو بابهتێکی بههێز له مێشکی بهشداربوواندا درووست دهکات .ئاکامی لێکۆڵینهوهیهک نیشانی داوه که بابهتو چ��هم��ک��ی (ل��هگ��هڵ ی���هک ب����وون) ب��ه الی بهشداربووانهوه یهکێک لهو هۆکارانهیه، که ب��وو ه ب ه هۆی بهشداری ئ��هوان لهم ک��ۆڕان��ه .ل��ه ت��ووێ��ژی��ن��هوهی��هک��ی دی��ک��هدا، که له الی��هن سوینسۆن لە ساڵی 199٦
ب��هڕێ��وه چ���ووه )%٣٣( ،ب��هش��دارب��ووان (چاوپێکهوتنو لهگهڵ یهک بوون) وهک هۆکاری سهرهکی خۆیان بۆ بهشداری لهم کۆڕان ه به ههژمار دێنن .ئهمه بهو مانایه ،که دامهزراندنی پێوهندی بۆ یهک له سێی بهشداربووان هۆکاری سهرهکی بهشداریکردن لهم کۆڕانهدایه. ئ��هم دهرئ��هن��ج��ام��ان��ه راس��ت��ی بۆچوونی دیۆیی سهبارهت به پێویستی زاڵبوون به سهر دوورهپهرێزیو پهراوێزکهوتوویی ت��اک��هک��ان دهس��هل��م��ێ��ن��ێ��ت .ژم����ارهی ئ��هو ژن��ان��هی ک��ه (ل��هگ��هڵ ی��هک ب���وون) وهک ه��ۆک��اری س��هرهک��ی ب��ۆ ب��هش��داری لهم کۆڕان ه دهخ��هن��هڕوو له ژم��ارهی پیاوان زی��ات��ره .ب��ه ه��ۆی ئ���هوهی ،ک��ه زۆرب��هی بهشداربووان له ژنان پێکهاتوون ،ئاکام و ئهو ژمارانهی که له سهرهوه باسکران ئ���هو راس��ت��ی��ی��ه دهس��هل��م��ێ��ن��ن ،ک��ه ک��ۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه رۆڵێکی تایبهت س��هب��ارهت ب��ه پ��ێ��وهن��دیو دام��هزران��دن��ی پێوهندی ئاسۆیی دهگێڕن .ئهم راستییه سهبارهت به %١٠ی ئهو کهسانهی ،که ههموو کاتێک ل��هم ک��ۆڕان��هدا بهشداری د هک��هن ،زۆر ئاشکرایه .زیاتر له نیوهی بهشداربووان ،هۆکاری سهرهکی خۆیان بۆبهشداری (لهگهڵ یهک بوون) ،دهزانن ب��ه ئاسانی تێدهگهین ،ک��ه یهکهمایهتی ئ��هم ه��ۆک��اره به ه��ۆی پهراوێزکهوتنو زاڵ��ب��وون بهسهر ئ��هم دۆخ��هدای��ه ،بهاڵم ئامارو داتاکان ئهوه نیشان دهدهن ،که
209
بهشداربووان لهم کۆڕانه ،به ب��هراورد لهگهڵ هاوواڵتی مامناوهندی ،چاالکییهکی زۆرتر له ئهنجومهنهکان له خۆیان نیشان دهدهن ،کهوابوو ههندێک بواری دیکه ،بۆ هاوکاری له رێگهی پێوهندی ئاسۆیی به روویاندا دهکرێتهوه. ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��هوهی��هک��ی دی��ک��ه ،ک��ه ل��ه الی��هن ئاندرسۆنو کهسانێکی دیکهوه بهڕێوه چووه جۆری پێوهندی لهم کۆڕان ه دهخاته بهر باسو لێکدانهوه .تایبهتمهندی ئهم پێوهندییه له ئهستۆگرتنی ئهرکی هاوکات لهگهڵ خۆشهویستی کۆنترۆڵکراو پێناسه کراوه .بهشداریی له کۆڕی خوێندنهو ه به مانای چاوهڕوانی ب ۆ بهردهوامی پێوهندی له دهرهوهی کۆڕ نییه ،ئهم پێوهندییه، پێوهندییهکی بهرتهسکه .الیهنێکی دیکه ئهوهیه ،که ت��اک ،لهگهڵ خهڵکی تازهتر چاوپێکهوتن دهکات .خهڵکێک ،که ههندێک بیرو بۆچوونو بههای جیاواز نوێنهرایهتی دهک��هن ،که لەگهڵ ئهو شتانهی رۆژان��ه لهگهڵیان پێوهندی ههیه ،جیاوازه .لێرهدا بیروبۆچوونێکی دیکهی دیۆیی وهبیر دهخ��ات��هوه ،ک��ه پێی وای��ه چاوپێکهوتن له نێوان گرووپی کۆمهاڵیهتی جیاواز، دهبێت بە هۆی بهدیهاتنی ههندێ خووو رهوشتی نوێ ،که سازاندنو ههڵکردنی دووالیهنهی لێدهکهوێتهوه. یهکێک له پێشمهرجه سهرهکییهکانی پ��ێ��وهن��دی ل���هم ک���ۆڕو ک��ۆب��وون��هوان��هدا ن��هب��وون��ی زۆرداری����ی ،وات��ه بهشداریی
خۆبهخشه .س��هرهڕای ئهم شتانه ،هیچ ج��ۆره تاقیکاریی ،یان ههڵسهنگاندنێک، که بتوانێت پێوهندی ئهستوونی نێوان قهزاوهتکهرو ئهو کهسهی دهکهوێته بهر لێپرسینهوه درووس��ت بکات ،له کۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه له ئارادا نییه. ئهم ه ئ��هو ه دهگهیهنێت ،ب�� ه گشتی لهم کۆڕو کۆبوونهوانهدا پێوهندی ئاسۆیی له ئارادایه .شێوهی فێرکاریی لهم کۆڕانهدا فرهڕهههنده .بێگومان له زۆرب��هی ئهم کۆڕانهدا سهرۆکی کۆڕ دهوری سهرهکی ههیه .دهتوانین له کۆی ئهم قسهو باسانه بهو ئاکامه بگهین ،که ه هلومهرجی زاڵ بهسهر ئ��هم ک��ۆڕان��هدا بۆگهشهسهندنی پێوهندی ئهستوونی شیاو زۆر لهبار نییه .هیچ جۆره دهسهاڵتێک لهم کۆڕانهدا له ئارادا نییه ،که ل ه سهر ئهساسی پلهو پایه ،ببێت ب ه هۆی دامهزراندنی پێوهندی. تهنیا دهسهاڵتی پێوهندیی لهم کۆڕانهدا له ئارادایه .ل ه کاتێکدا ،هیچ کاتێک ئهم دهس��هاڵت��ه ستایش ن��هک��راوه ،تهنیا لهو ک��ات��هدا نهبێت ،ک ه بۆ ب��هرژهوهن��دی��ی ل ه جێبهجێکردنی ئهرکو رۆڵدا بهکارهاتبێت. ئ��هگ��هر ب��ت��وان��ی��ن ه��هم��وو ئ���هم بابەتانە ب��ه ش��ێ��وهی��هک ل��هگ��هڵ چ��هم��ک��ی رۆح��ی هاوواڵتیی پاتنام گرێبدهین ،دهتوانین ئ��هم گریمانه قهبووڵ بکهین ،که کۆڕو ک��ۆب��وون��هوهی خ��وێ��ن��دووهو ه��هروهه��ا ئهنجومهنو بواره نافهرمییهکانی پێوهندی ئ��اس��ۆی��ی ،ل��ه پ������هروهردهو بارهێنانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 210
ج��ۆرێ��ک دابو نهریتی هاوواڵتیبوون واتایەی ،که هاوواڵتییان له پێوهندیو دهوری ههیه ،که کارایی حکوومهتێکی گ���ۆڕی���ن���هوهی ب���ی���روڕا ل���هگ���هڵ یهکتر دێموکراتیک بههێزتر دهکات .به بهراورد بهشداری دهکهنو بیروڕای جۆراوجۆر لهگهڵ رێکخراوه فێرکارییهکانی دیکه ،دهخهنه بهر باسو ههڵسهنگاندنهوەو لهم ههندێک بهڵگهو سهنهد بۆ سهلماندنی رێگهوه بۆ ههڵوێست وەرگرتن سهبارهت ئهم بۆچوونه له بهردهستدایه ،که کۆڕو ب��ه کێشهی ج���ۆراوج���ۆر ئامادهییهکی کۆبوونهوهی خوێندنهوه ههلومهرجێکی زی��ات��ر ب��هدهس��ت دهه��ێ��ن��ن .ئ���هم شێوه شیاوو لهباری بۆ دامهزراندنی پێوهندی ئهندێشەو بیرکردنهوه ،شتێکی نوێ نییه. ب���هراب���هرو ی�� هک��س��ان ل�� ه س���هر بناغەی ئالف ئاڵبێرگ ،سهرپهرشتی یهکێک له هاوکاری ههیه .به هۆی ئهوهی ،که قسه قوتابخانهکانی ب��ااڵی ج��هم��اوهری سهر له رووداوێ��ک��ی جهماوهری له ئارادایه ،ب��ه ب��زووت��ن��هوهی ک��رێ��ک��اری ،نموونهی دهتوانێت رۆڵێکی گرنگی ههبێت ،تا ئهو ب����هرچ����اوی رۆش��ن��ب��ی��رێ��ک��ی راه��ێ��ن��ان��ی جێگهیه ،که ئهگهر تهواوی پێوهندییهکان ه���اوواڵت���ی ،ل��ه س��اڵ��هک��ان��ی 1930ه��هر ئ���اس���ۆی���ی ن���هب���ێ���ت .ب���ه ه����ۆی ئ����هوهی ههمان ئهندێشه له یهکێک له کتێبهکانیدا بهشداری له کۆڕهکاندا یهکسان نییه ،ئهم دهخاتهڕوو :ههر قسەو باسێکی راستهقینه کارتێکهرییه کهمتر دهبێتهوهو به زۆری دهبێت به شێوهی هاوکاری بێت .جۆرێک ئ��هو کهسانه لهخۆدهگرێت ،که زۆر له ل��ه ه���اوک���اری ،ک��ه ل��هوێ��دا ب��ت��وان��ی��ن به کۆمهڵگا دانهبڕاونو پهراوێز نهکهوتوون .لێکدانهوەو روونکردنهوهی پرسیارێک هیوادار بین ،که دهبێت ههلو دهرفهتی زۆرت��ر بۆ ههڵوێستوەرگرتن له سهر الیهنی سێیهم :ئاڵو گۆڕی بیروڕا بناغەو بنهمای یاسایی بهدهست بهێنین. پێوهندی نێوان هاوواڵتییان بابهتێکه ،که له لێکۆڵینهوهیهکی دهوڵهتی سهبارهت له ئهندێشهی هاوچهرخدا سهبارهت به ب��ه راه��ێ��ن��ان��ی ه���اوواڵت���ی ب��هس��ااڵچ��وو، دیموکراسی جهختی ل ه سهر دهکرێتهوه .ک��ه ل��ه س��اڵ��ی 1944دا دهس��ت��ی پێکرد، ه���هن���دێ���ک چ����هم����کو دهس�����ت�����هواژهی دهتوانین روانینێکی هاوچهشن سهبارهت ج��ۆراوج��ۆر وهک دیموکراسی ل ه سهر ب��ه دیموکراسی ب��دۆزی��ن��هوه ،وات��ه ئهم بنهماو بناغەی ئاڵوگۆڕکردنی بیروڕا ،بۆچوونه ،که پێشگریمانهی دیموکراسی دیموکراسی پێوهندی ،وتووێژ ،یان قسهو ههبوونی وتووێژی بهردهوام سهبارهت ب��اس نیشانهی ئ��هم جهختکردنهوهیه .بهو بابهتانهی زۆربهی خهڵک به الیانهوه چهمکی ئ��اڵوگ��ۆڕک��ردن��ی ب��ی��روڕا ،بهو گرنگه ،واته هاوواڵتییان ههلو دهرفهتی
211
ئهوهیان ههبێت ،که به شێوهی سهربهخۆ، بیرو بۆچوونی خۆیان دهرببڕن. ک���هواب���وو دهک��رێ��ت ل��ه ب���هر رۆش��ن��ای��ی دیموکراسی نوێدا به ئاسانی لهو بیرو بۆچوونه کۆنانه تێبگهین .واته ئهو بیرو بۆچوونانهی ،کە ن��هک تهنیا وتووێژو بهڵگه هێنانهوهیان به دڵ نییه ،بهڵکو زۆر پێشی قهڵسن .له سهردهمی ئێمهدا دهت��وان��ی��ن ه��هن��دێ��ک بهڵگه ل��ه قازانجی ئاڵوگۆڕی بیروڕا له بهستێنی پیشهسازی راگهیهنه گشتییهکاندا ل ه بهرچاو بگرین، واته لهو شوێنهی ،که بیرو بۆچوونهکان له الیهن دهسهاڵتهوه درووست دهکرێن به دڵنیاییهوه به شێوهیهکی دیموکراسی ه���هڵ���ن���هب���ژێ���ردراون ،ب��هڵ��ک��و ل���ه س��هر س��هرم��ای��هی ب��ان ن��هت��هوهی��ی ،ل��ه رێگهی راگهیاندنهکانهوه زهق کراونهتهوه .به پشت بهستن ب��هم راستییهو چاالکیی گرووپ ه گوشارییهکان .زۆر روون��ه ،که ب��ی��روڕاو بۆچوونهکان دهب��ن ب�� ه ک��ااڵو کهسانێک دهت��وان��ن کهڵکی لێوهربگرن، که توانای کڕینی ئهم کااڵیانهیان ههبێت. مهبهست ل ه قازانجی گشتی نییه بهڵکو کهڵک وهرگرتنە له ئیمکانیاتی گشتی .ئهم خاڵه زۆر جهختی ل ه سهر کراوهتهوه، که لهم نێوهندهدا ههندێک جیهان بینیی تایبهت زاڵ دهبێتو بیرو بۆچوونی دیکه دهکهوێته پهراوێزهوه .بۆ نموونه :گوتاری ئابووریخوازیی ،که لهم سااڵنهی دواییدا بیرو بۆچوونی زاڵ ب��ووه .ئهم گوتاره
زاڵه ههلو دهرفهتێک بۆئاڵو گۆڕکردنی بیروڕا ناهێڵێتهوه ،فۆکۆ لە ساڵی 1993دا، لەگەڵ ههندێک پێیان وایه ،که ئهم گوتار ه ئابووریخوازییه له بنهڕهتدا خهباتێکه ب ۆ دیاریکردنی چۆنیهتی بهڕێوهچوونی قسهوباس له دانیشتنه سیاسییهکاندا .له لێکدانهوهیهکدا هابێرماس لەساڵی1991دا روون��ی دهک��ات��هوه ،که به چ شێوهیهک کۆمهڵگای مهدهنی دهکهوێته ژێر رکێفی ئ��هن��دێ��ش��هی ئ��اب��ووری��خ��وازی��ی��هوهو له وهه��ا ه��هلو مهرجێکدا خهڵک ههستی ب��ی��رک��ردن��هوهو ک����ردهوه س���هب���ارهت به قازانجی گشتی لهدهست دهدهن .له وهها بارودۆخێکدا به س��هر ک��ارو ک��ردهوهی م��رۆڤ�� هک��ان��دا دادپ�����هروهریو بۆچوونی ئهخالقیو شهرهفمهندانه زاڵ نییه ،بهڵکو مرۆڤهکان له ک��ردهوهدا بیر له قازانجی خۆیان دهکهنهوه .تا ئهو جێگهیهی ،که ب ه دهست هێنانی قازانج له رێگهی زوڵمو زۆری��ش��هوه رەوا بێت ،ی��ان تەنانەت له کۆتاییدا ببێت ب ه هۆی زەرەرمەندبوونی ههموو خهڵکیش ،ههستکردن به یهکێتیو هاودهنگیی واتای خۆیان دهدۆڕێنن .ب ۆ خۆپاراستن لهم درمو پهتایه دهبێت روو له پێوهندییو ئاڵو گۆڕی بیروڕا بکهین. ل��هو ش��وێ��ن��ان��هی ،ک��ه ئ���اڵو گ��ۆڕک��ردن��ی ب��ی��روڕا ل��ه ن��اوهن��دو س��هن��ت��هری قسهو ب���اس���هک���ان���دای���ه ،وا دی����اره،ک����ه ک���ۆڕو ک��ۆب��وون��هوهی خوێندنهوه به باشترین شێوه راهێنانی خۆیان نیشان دهدهن.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 212
شێوهیهک له دیموکراسی ،که ل ه سهر ی ئاڵو گۆڕی بیروڕا دامهزرابێت. بناغە دهت��وان��ی��ن ن���اوی لێبنێین ،دیموکراسی کۆڕی خوێندنهوه .کێشه ئهوه نییه ،که چۆنییهتیو شێوهی پێوهندی له کۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوهدا روونو یهک شێوه نییه .ئاندرسۆن لە ساڵی1991دا، لێکۆڵینهوهیهکی ب��ه ش��ێ��وهی وت��ووێ��ژ لهگهڵ بهڕێوهبهرانی کۆڕو کۆبوونهوهی خ��وێ��ن��دن��هوه ب���هڕێ���وه ب�������ردووه .ئ��هم لێکۆڵینهوهی ه ههندێک زان��ی��اری گرنگ سهبارهت به شێوهی کاری ئهم کۆڕانه دهخاته روو .به پێی ئهم لێکۆڵینهوەیە دهتوانین سێ جۆر کۆڕی خوێندنهوه له یهک جیا بکهینهوه :ک��ۆڕی خوێندنهوه، ک���ۆڕی وت���ووێ���ژو ک���ۆڕی پێشهسازی دهسکرد .لهم کۆڕان ه رادهیهکی جیاواز له ئاڵوگۆڕی بیروڕا بهرچاو دهکهوێت. بێجگه لهو کاتانهی ،که وهک��وو ناوبڕو پشووی نێوان وانهکان ههیه ،وادی��اره، که ک��ۆڕی وان��هوت��ن��هوه کهمترین ههلو دهرف��هت��ی ب��ۆئ��اڵوگ��ۆڕی ب��ی��روڕا ههیه. ب��ه ب��ۆچ��وون��ی ئ��ان��درس��ۆن ،ل��ه ک��ۆڕی وانهوتنهوهدا ،ناوهرۆکی فێرکاریو ئهو شتانه ،ک��ه ب��ۆ وان��هوت��ن��هوه ل�� ه بهرچاو گیراوه زۆر گرنگیو بایهخی پێدهدرێت. بهڕێوهبهرانی کۆڕ وهک مامۆستایانی ک��ۆن ،کۆڕهکه بهڕێوه دهب��هن ،رێبهری کۆڕ وهک رابردوو به پرسیارهکان واڵم دهداتهوه .له الیهکی دیکهوه ،ئهو شتانهی
ل��ه ق��س��ەو ب��اس��هک��ان��ی ک����ۆڕدا ب��هرچ��او دهکهوێت له ئاڵوگۆڕی ئازادو به دوور له زۆرهملی نزیکه .وتووێژکردن ،بابهتی س���هرهک���ی ئ���هم ک��ۆڕان��هی��ەو س��هرۆک��ی کۆڕ وهک سهرۆکی دانیشتنهکه قسەو ب��اس��هک��ان رێ��ک دهخ����ات .وادی�����اره ،که ب��هش��دارب��ووان بهرپرسی دیاریکردنی ناوهرۆکی باسهکانن. جۆری سێیهم ،واته کۆڕی پیشهسازی دهس���ک���رد ،ل���هم ک����ۆڕان����هدا وت���ووێ���ژو قسهوباس له ئارادا نییه ،بهڵکو چاالکی به کردهوه له ناوهندی باسهکاندایه .ئهمه به واتای ئهوهیه ههر کهسێک سهرقاڵی ک���اری خ��ۆی��ەت��یو ب��هڕێ��وهب��هران��ی کۆڕ له ک��اری خۆیاندا ش��ارهزای��ی تهواویان ههیەو زۆرت��ر رۆڵی راوێژکار دهگێڕن. لهم کۆڕانهدا کاروچاالکی له ناوهنددایەو ئاڵوگۆڕکردنی بیروڕا له پهراوێزدایه. ئهگهر ل ه سهر بناغەو بنهمای جۆری چاالکی سهرهکی لهم کۆڕان ه بمانهوێت به دهرئهنجامێک بگهین ،دهتوانین بڵێین به تهنیا دیموکراسی دام��هزراو ل ه سهر بنهڕهتی ئاڵوگۆڕی بیروڕا سهبارهت به کۆڕی وتووێژ زۆر گونجاوو لهباره. له راستیدا ،ههندێک بهڵگە ئهوه نیشان دهدهن ،که تا رادهی��هک دهرئهنجامهکان ک�����اڵو ن���هگ���هی���ش���ت���وون .پ���رۆژهی���هک���ی لێکۆڵینهوه س��هب��ارهت ب��ه ژم��ارهی��هک (کۆڕی جۆاڵیی) ههندێک بهڵگه دهخهنه روو ،ک��ه نیشانی دەدەن ،ئ��هم کۆڕانه
213
ههندێک دهرئهنجامی وهک بوارهکانی بمانهوێ ههڵوێستێکی رهخنهگرانهمان پێوهندی ب ۆ ب��هش��دارب��ووان وات��ه ژن��ان ،ههبێت دهتوانین ئ��هم پرسیاره بهێنینه دهڕهخسێنن .ههندێک بهڵگەو سهنهد ئهوه ئاراوه ،که ئایا پێوهندی وتووێژ ،جۆرێک نیشان دهدهن ،که کارو چاالکی پێوهندی ،ئ��اڵوگ��ۆڕی ب��ی��روڕا ،ی��ان ب��ه بۆچوونی هاوشان لهگهڵ ک��اری دهستی دهچێته ئاڵبێرگ که پێشتر باسکرا :لێکدانهوەو پێش .ب��ه پێی ب��ی��ن��راو هک��ان ،کاردهستی روون��ک��ردن��هوهی پرسیارێکه ،که دهبێ (کاری دەستی) له پلهی یهکهم ،وتووێژ ههلو دهرفهتی زیاتر ب ۆ ههڵوێستوەرگرتن سهبارهت به بنهماڵەو چاالکی بنهماڵه له ل�� ه س��هر ب��ن��اغ��ەی درووس����تو یاسایی پلهی دووههمو له کۆتاییدا لێکدانهوهکان بڕهخسێنێت؟ باسکردنی ئهم پرسیاره سهبارهت به کۆمهڵگا له پلهی سێیهمدایه .ه��هروهه��ا به مانای ناڕوونبوونی ئهم وتووێژ سهبارهت به سیاسهت ،له مانای خاڵهیه ،که بهشداربووان لهم کۆڕانهدا به بهرتهسکی وشهدا نییه ،بهاڵم له بهستێنی دوای دۆزینهوهی ههندێک بیروبۆچوون ئ���هزم���وون���ی رۆژان�����ه رهگو ری��ش��هی ب��ه مهبهستی ق��ازان��ج��ی گشتییهوه بن. داکوتاوه .ناوهڕۆکی وتووێژهکان بریتیین هیچ نیشانهیهکی روون سهبارهت بهم له :ژیانی بهشداربووان له کۆڕ ،بیمهی پرسیارانه ،که پێوهندییهکی راستهوخۆی بێکاری ،خهرجی خانووبهره ،چۆنیهتی ل��هگ��هڵ ت��ی��ۆری دی��م��وک��راس��ی ل�� ه س��هر سیستمی تهندرووستی ،یان لێنههاتوویی بنهمای ئاڵوگۆڕی بیروڕا دابمهزرێنێ، شارهوانییهکان .وادیاره ،که بهشداربووان لهبهر دهستدا نییه. سهبارهت به ت��هواوی بابهت ه سهرهکیو له ناوهرۆکی ههندێک کۆڕو کۆبوونهوهی گرنگهکانی گوتاری سیاسی وتووێژیان دی��ک��ه دهردهک����هوێ����ت ،ک��ه ن���اوهرۆک���ی دهکرد ،بهم تایبهتمهندییهوه ،که بابهتی باسهکانیان پێوهندییهکی روونو ئاشکرای وتووێژهکان راستهوخۆ لهگهڵ کێشهی ل��هگ��هڵ س��ی��اس��هت ه��هی��ه ،ب��ۆوێ��ن��ه ئهو ناوچهییو ئهزموونی کهسی بهشداران کۆڕانهی له ژێر ناوی کۆڕو کۆبوونهوهی زانستی کۆمهاڵیهتی پۆلێنبهندی دهکرێن. پێوهندی هەبوو. گ��رن��گ��ی ئ����هم دهرئ���هن���ج���ام���ه روونو ب��هاڵم کێشهی سهرهکی سهبارهت بهم ئاشکرایه ،چونکه له ههندێ ئاکامی به گریمانهیه ئهوهیه ،که بهڵگەو سهنهدهکان پهله بهرگری دهکات .سهرنجڕاکێشی ئهم زۆر مهحکهمهپهسند نینو الوازن .کتێبی ئاکامانه لهوهدایه ،که ئاڵوگۆڕی بیروڕا کۆمهڵگایی کۆڕی خوێندنهوهی ههندێک مرۆڤ له توانای سیاسی بیرو بۆچوونه نموونه له چۆنییهتی بیروبۆچوونهکان ج��ی��اوازهک��ان ئ��اگ��ادار دهک��ات��هوه ،ئهگهر دهخهنه روو .یهکێک له بهشداربووان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 214
ج��هخ��ت ل�� ه س��هر گرنگی قسەو باسی له گوتاری دیموکراسیدا نییه .کێشهی دوای��ی ،که بۆ ههموو کهسێک جێگهی ئازادو به کۆمهڵ لهم کۆڕانه دهکاتهوه. هارتمان ل��ه ل��ێ��ک��دان��هوەو خوێندنهوهی سهرنجه ،کێشهی پۆلێنبهندی کردنی ئ��هن��ج��وم��هن��هک��ان ،راپ��ۆرت��ێ��ک دهخ��ات��ه هۆکارو بهرهۆ س��هب��ارهت به پێوهندی روو ،ک��ه س��هب��ارهت ب��ه چ���وار ک��ۆڕ به ن��ێ��وان چ��االک��ی ک���ۆڕ و ک��ۆب��وون��ەوهی وردی لێکۆڵینه ک��راوەو ههندێ ئاکامی خوێندنهوه ،قس ه و باسهکان ،چاالکی دڵخۆشکهر س��هب��ارهت ب��ه گۆڕینهوهی سیاسیو کارتێکهرییهکانیهتی .کاروباری بیروڕا لهم کۆڕانه باس دهکات .پێی وایه :ژیانی رۆژانه ئاڵۆزترە لەوەی ،که بکرێت ئاڵوگۆڕی بیروڕا به شێوهیهکی گشتی به ئاسانی له یهک جیا بکرێتهوه. ل��هم ک��ۆڕان��هدا ه��هی��ه ،ب���هاڵم گ��وت��ارێ��ک، الیهنی چوارهم :زانست ک��ه دهرب����ڕی چۆنیهتی پێکهاتنی ئهم بیروبۆچوونانه بێت ،لهبهر دهستدا نییه. کێشهیهکی دیکه ئهوهیه ،که بهڵگهیهکی زان��س��ت دهس���هاڵت���ه ،س���هرچ���اوەو بنجو کۆنکرێتی وا ل��هب��هر دهس��ت��دا نییه ،که بناوانی ئهم قسهیه بۆ کۆتایی سهدهی ب��هش��دارب��ووان ب��ی��روب��ۆچ��وون��ی خۆیان شانزیهم دهگهڕێتهوه ،وات��ه سهردهمی ل��ه بهستێنی ژی��ان��ی کۆمهڵگای خۆیان ف��ڕان��س��ی��س بیکێن دهگ���هڕێ���ت���هوه .ئ��هم وهرگ���رت���ب���ێ���ت .ه����هروهه����ا دی������اره ،که وت���هی���ه ئ���ام���اژه ب���ه پ���ێ���وهن���دی ن��ێ��وان ئ���هم ب��اس��ان��ه ل��ه پ��ێ��ن��اوی عهقاڵنییهتی دیموکراسیو زانست دهک���ات .زانست کهرهستهییدا نییه .ب��ه ه��ۆی نهبوونی هۆکارێکی دی��اری��ک��هره ب��ۆ کارتێکهری بهڵگەو سهنهدی باوهڕپێکراو به دژواری ل�� ه س��هر ک��ۆم��هڵ��گ��ا ،ب���هاڵم وادی�����اره ،تا دهتوانین بڵێین ،که ئایا ئهم بیروبۆچوونانه ههنووکهش زانست پاڵپشتێکی بههێزه ب��ه ش��ێ��وهی س��هرب��هخ��ۆ پێکدێن ی��ان له بۆ رهواییدان به دیموکراسی .فێرکاری راگهیهندنهکانهوه وهردهگیرێن .یهکێک له به مهبهستی پاڵپشتی له ههندێک بهها، کێشهکان لهم لێکۆڵینهوانهدا ئهوهیه ،ئهو وهک ک��راوهی��یو لێبوردهیی له ههمبهر کهسانهی وتووێژیان لەگەڵ کراوه ،وهک رهگ��هزپ��هرس��ت��یو ئ����ازادیو ب��هراب��هری مهبهستێک له دیموکراسی ناڕوانن ،واته بۆ له ههمبهر دهس��هاڵت��خ��وازیو زنجیرهی دهرئهنجامهکانی دیموکراسی لهم کۆڕان ه پلهو پایه ،بهشداری سیاسی (بهشداری بهشداری ناکهن ،بهڵکو ئهم مهبهسته له ل��ه ه��هڵ��ب��ژاردن��هک��ان ،خ��هب��ات��ی سیاسی، پ��هراوێ��زدای��ه .کێشهیهکی دیکه ئهوهیه ،ئهندامهتیو ب��هش��داری ل��ه ئهنجومهنی که ب��هش��دارب��ووان زانیارییهکی باشیان مهدهنی) له پێوهندیدایه .له الیهکی ترهوه،
215
ئهو کهسانهی ،که له رێگای ههڵبژاردنهوه دهسهاڵتیان به دهستهوه گرتووه دهبێت، ب��ه مهبهستی کهڵکوهرگرتن ل��هو پێگه سیاسیو کۆمهاڵیهتییه ب ۆ خزمهت به هاوواڵتییان ،خاوهن زانست بن .چۆنییهتی پێوهندی ج��ۆره ج��ی��اوازهک��ان��ی زانست ل�� هگ��هڵ دیموکراسی بابهتێکی ئ��اڵ��ۆزه. ههروهها وەک ئاماژهی پێکرا ،به زۆری دیموکراسی به بزووتنهوهی سهردهمی رۆشنگهری دهبهستنهوه ،به یارمهتی عهقاڵنییهتو زانیاری زانستیی دهکرێت ل��هگ��هڵ کۆنهپهرستیو خ��وڕاف��ات ،بهو شێوهیەی ،که نازییهکان کهڵکی خراپیان ل��ێ��وهردهگ��رت ،خ��هب��اتو ب��هرب��هرهک��ان��ێ ب��ک��رێ��ت .زی��ات��ر ل��ه دوو س���هده پێشتر، کانت بیروبۆچوونێکی سیاسی له سهر رۆشنگهری سهبارهت بە بهکارهێنانی زان��س��ت��ی ت��اک��هک��هس��ی ب���ۆگ��ی��رس��انو پێکهاتنی تیۆریو بیروبۆچوونی تۆکمهو پتهو خسته ب��هرب��اس .زۆر روون���ه ،که کانت جۆرێکی تایبهت ل��ه زانستی ل ه ب��هرچ��او ب���ووه .ئ��هو زان��س��ت��هی ،ک��ه له گیرسانو پێکهاتنی بیروبۆچوونهکان، گرتنهبهری روانگهو بیروبۆچوونێک بۆ ژیانی رۆژان��هو به تایبهت بۆکێشهکانی کۆمهڵگا ،ب�� ه کهڵک بێت .دیموکراسی بابهتێکه سهبارهت به سهرپێچیکردن له گوێلەمستیو فهرمانبهری .لێرهدا کانت مهبهستی ل��هو ج��ۆره زانستهییه که تا رادهیهک له پێکهاتهی دهسهاڵتو زنجیری
پلهو پایه سهربهخۆیه .فێرکاری خهڵکی بهسااڵچووان ،به شێوهی فهرمی ،خاوهنی جۆرێک له سهربهخۆییه ،که ههلومهرجی ب��هش��داری��ی ئ����ازادو خ��ۆب��هخ��ش ئ��ام��اده دهکات .دهوڵهت سهبارهت به ناوهرۆکی ئهو شتانهی فێری بهشداربووان دهکرێ بڕیار ن��ادات ،وات��ه ب��ڕی��اردان سهبارهت بهو زانستانهی گرنگن به بێ راوێژکردن لهگهڵ دهوڵهت جێبهجێ دهکرێن .راهێنانی هاوواڵتی بهسااڵچوو له الی��هن خاوهن کارهکانهوه بهڕێوه ناچێت .هیچ کهسێک ناتوانێت به زۆر کهسێک بۆبهشداریکردن هان بدات .ئهم جۆره فێرکارییه ئازادو خۆبهخشانەیه. چهمکی (خۆ ـ فێرکاری) لهم پێوهندییهدا زۆر سهرنجڕاکێشه .ئهم چهمکه جهخت دهک����ات����هوه ل��� ه س����هر س��هرب��هخ��ۆی��یو خۆبهڕێوهبردنی ئهم بزووتنهوهو کۆڕانه، له ئاکامدا ،وهک جۆرێک له فێرکاری ،کە له کۆمهڵگای مهدهنیدا بهڕێوهدهچێت، خۆی نیشان دهدات .به وتهی ئارۆیدسۆن: کاکڵهی ئهم چهمکه ئهوهیه که داهێنانو دهسپێشخهری له کوێوه دێتو چ کهسێک ب��ه س��هر ن����اوهرۆکو ف��ۆرم��ی راهێناندا چ��اودێ��ری دهک����ات .پێشگری (خ���ۆ) له چهمکی خۆ ـ فێرکاریدا الیهنی دیاریکهری واتای ئهم رستهیه دهگهیهنێت .ئۆسکار ئۆلسۆن رستهیهکی دیکه بهکار دههێنێت، که به زۆری ههر ههمان مانای سهرهوه دهگهیهنێت :فێرکاری بۆخهڵکو له رێگهی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 216
خهڵکهوه .پێوهندی ئهم بیرۆکهیه لهگهڵ دیموکراسی زۆر ئاشکرایه .ئۆلسۆن ئهم وتەیەی له قسهیهکی ئابراهام لینکۆڵن وهرگ���رت���ووه ،ک��ه دهڵ��ێ��ت :دیموکراسی، واته حکوومهتی ههموو خهڵک ،له الیهن ه��هم��وو خ��هڵ��ک��هوه ،ب��ۆ ت���هواوی خهڵک. زۆر ژی��ران��هی��ه ئ��هگ��هر خ��ۆ ـ فێرکاریو کۆمهڵگای م��هدهن��ی له پێوهندی لهگهڵ یهکدا ببینین .چهمکی خۆ ـ فێرکاری ،وهک شێوهیهک له راهێنان له ب��هرژهوهن��دی دیموکراسیو کۆمهڵگای مهدهنیدایه .لهم شێوه فێرکارییهدا بهشداربووان ب ه سهر راهێناندا بهشداری دهکهن ،نەک تاقمێک نوخبەو ههڵکهوتوو .فهلسهفهی پاڵپشتی کۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه ئهو ههله بۆ بهشداربووان دهڕهخسێنێت ،که ئهو زان��س��ت��هی پێویستیانه بیخولقێننو له ههندێ بواردا خاوهنی زاناییو لێهاتوویی بن ،که خۆیان به گرنگی دهزانن نەک به الی کهسانێکی دیکهوه گرنگ بێت. ئ��هگ��هر چ��اوێ��ک ل���هو ب��هڵ��گ��هو س��هن��هده دهگ��م��هن��ان�� ه ب��ک��هی��ن ،ک��ه س���هب���ارهت به ح��هش��ی��م��هت��ی ب���هس���ااڵچ���ووی س��وی��د له بهردهستدایه ،بۆمان دهردهک��هوێ��ت ،که بهسااڵچووانی سوید ئامادهیی زۆریان بۆ فێربوون ههیه .له لێکدانهوهیهکی تا رادهی��هک ئاڵۆز ،که سهبارهت به رادهی تێگهیشتن له خوێندنهوه له ههندێ واڵتی پێشکهوتووی پێشهسازیدا بهڕێوهچووه، دهرئهنجامهکان دهری���ان خستووه ،که
بهسااڵچووانی سوید له پلهی یهکهمدا ههڵکهوتوون؛ وات��ه زۆرت��ری��ن خهڵک به سهرترین ک��ردهوەو ههروهها کهمترین ژم��اره به خراپترین ک���ردهوه له نێوان بهشدارانی سویددا بهرچاو دهکهوێت. ئهم واقیعه نیشاندهری ئهوهیه ،که ئهو واڵتانهی له رووی ئابوورییهوه ،به پێی بهرههمی ناخالیسی نهتهوهیی ،له ئاستی س��وی��د ی��ان س��هرت��ر ل��ه واڵت���ی س��وی��دن، لهم بوارهدا له ئاستێکی نزمتر له سوید ههڵکهوتوون. له لێکۆڵینهوهیهکی دیکهدا ،که بایهخێکی زۆرت��ری به زانست ب ۆ دیموکراسی له بهرچاو گرتووه ،گۆڕانکاری له زانیاری ه��اوواڵت��ی��ان س��هب��ارهت ب��ه سیاسهتو ههروهها لێهاتوویی ئهوان بۆ کردهوهی سیاسی وهک هاوواڵتییهک کهوتۆته بهر تووێژینهوهو پشکنین .دهرئهنجامهکان دهری���ان خستووه ،که رادهی زانیاریی چۆته س���هرهوه ،ب��هاڵم ک��ارو چاالکی ل ه سهر بنهماو بناغەی لێهاتوویی هاوواڵتیان نابهرابهر بووه. ب��هش��دارب��ووان ل��ه ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��هوهی خ��وێ��ن��دن��هوه ل��ه س���هر ف��ێ��رب��وون وهک بهشێک ل��ه چ��االک��ی ک��ۆڕی خوێندنهوه جهخت دهکهنهوه :فێربوون ،یهکێک لهو چهمکه سهرهکییانهیه ،که له لێکۆڵینهوهی کهیفی ئاندرسۆنو هاوڕێیانی ل ه بهرچاو گیراوه .له لێکۆڵینهوهی دیکهدا به شێوهی مهیدانیو ئاماری ،که له الیهن سوینسۆن
217
ب��هڕێ��وه چ��ووه زۆرب���هی ب��هش��دارب��ووان گرنگی زۆر به چهمکی فێربوون دهدهنو ل��هس��هر ئ��هو ب����اوهڕهن ،ک��ه ب��هش��داری زانستێکی بهکهڵکیان بۆبهرههم دههێنێت. به بۆچوونی بهشداربووان ،ئهم کۆڕانه ل���ه چ���وون���ه س����هری ئ��اس��ت��ی زان��س��ت��ی خ��هڵ��ک ی���ارم���هت���ی���دهرن .ل���ه روان���گ���هی دیموکراسییهوه به گشتی دهتوانین بڵێین: ئهم ههلومهرجه نیشانهی چوونهسهری دهسهاڵتی هاوواڵتییانه ،بهاڵم تا ئێستاش تێگهیشتنێکی ورد سهبارهت به گرنگی زان��س��ت��ی ب���هره���هم ه���ات���وو ب���ۆ گرتنی بیروبۆچوونو ک���ردهوهی دیموکراسی لهبهر دهستدا نییه ،که چ جۆره زانستێک بۆ گ��ۆڕان��ی کۆمهاڵیهتی گرنگی ههیه؟ رۆشنگهری ب��اشو لێهاتوو لهم کۆڕانه چییه؟ ئ���هگ���هرچ���ی س����هب����ارهت ب����هو ب��هڵ��گ��هو س����هن����هدان����هی ک�����ۆڕو ک���ۆب���وون���هوهی خوێندنهوه ،س��هب��ارهت ب��ه پهرهپێدانی زانستی بهکهڵک ب ۆ هاوواڵتیان ،ناتوانین راشکاوانهو به شێوهی نهگۆڕ قسه بکهین، بهاڵم دهتوانین لهم کۆڕانه وهک هێزێک، ک��ه خ��اوهن��ی هیز و ت��وان��ای پێشوهخته قسه بکهین .له روانگهی نێونهتهوهییهوه، وادیاره ،که دامهزراوهی کۆڕی خوێندنهوه له کۆمهڵگای سوید نموونهیهکی جیاوازه، که به شێوهیهکی جیاواز ههلو دهرفهتی وشیارکردنهوهی بهشداربووان له بابهته گ��رن��گ��ه س��ی��اس��ی��ی��هک��ان ب��ۆه��اوواڵت��ی��ان
دهڕهخسێنێت .ئ��هم رێکخراوه رهوای��ی خۆی لهم رێگهوه به دهس��ت دههێنێت. ل��ه ک�����ردهوهدا ب��ۆب��هرێ��ک��خ��راوهک��ردن��ی بارودۆخی فێرکاری بۆ ئهو کهسانهی هۆگری ئهم بابهتانهن ،ئامادهییهکی زۆرتر له خۆی نیشان دهدات ،بهاڵم وا دیاره، که هۆگریی بهشداربووانی ناوچهییو لۆکاڵی ئهم کۆڕانه بۆ بردن ه پێشی ئهم مهبهستانه زۆرت���ر ل��ه ب��هش��دارب��ووان��ی دیکهیه له ههرحاڵدا ،ئهم کۆڕانه وهک ه��هلو دهرفهتێک بۆکۆمهڵگای مهدهنی زۆر گرنگو بهنرخه .ئهم کۆڕانه کاتێک ههندێ بابهتی گرنگ دهخهنه دهستووری کارهوه ،دهبنه کهرهسهیهکی رێکخراوهیی بۆفێربوونی زۆرتر بۆگیرسانو پێکهاتنی ه��هن��دێ ب��ی��روب��ۆچ��وون ،ک��ه ب��ه رادهی جیاواز ،دهبنه هۆی ک��ردهوەو چاالکی. مێژووی ئهم کۆڕانه نیشانیان داوه لهو چرکهساته مێژووییانهدا ،که ههبوونی کۆمهڵگای مهدهنی زۆر گرنگ بووه ،ئهم کۆڕانه دهورێکی سیاسی باشیان گێڕاوه. وادی��اره ،که هۆگری گشتی له زۆربهی واڵتاندا له پێناوی بهرتهسککردنهوهی س��ن��ووری ف��ێ��رک��اری ب��هس��ااڵچ��ووان بۆ ل��ێ��ه��ات��ووی��ی پ��ی��ش��هی��یو پ��س��پ��ۆڕی ی��ان راه��ێ��ن��ان��ی ب��ن��هڕهت��ی��ی��ه .دهت��وان��ی��ن وهه��ا ب��ی��روب��ۆچ��وون��ێ��ک ل��ه واڵت���ی س��وی��د ،له گوتاری سهبارهت به فێرکاری ،بهڵگهو سهنهدی سیاسیو ههروهها راگهیاندن ه گشتییهکان ببینین ،بهاڵم هێشتا نهبۆته
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 218
هۆی لهناوچوونی دامهزراوهی راهێنانی هاوواڵتی بهسااڵچووان .لهم بۆچوونه بهرتهسکهدا له فێرکاری ،رۆشنگهری دهچێته دهرهوهی وات��ا کانتییهکهی .له ئاکامدا ههلو دهرهتانێک بۆبهسااڵچووان ب��ۆف��ێ��رب��وون ل��ه رێ��گ��هی دام�����هزراوهی فێرکاری به مهبهستی بهدهستهێنانو گرتنی روانگهو بیروبۆچوونێک سهبارهت ب��ه ب��اب��هت��ی ک��ۆم��هاڵی��هت��ی ناهێڵێتهوه. دابهزینی رادهی چاالکی له دامهزراوهی هاوشێوەی راهێنانی هاوواڵتی له ئاستی نێونهتهوهییدا دهتوانین وهک هۆکارێکی الوازب���وون���ی راس��ت��هق��ی��ن��هی کۆمهڵگای مهدهنی لهو واڵتانه له بهرچاو بگرین. ئهمه به مانای دابهزینی تواناو لێهاتوویی دیموکراسییه. الیهنی پێنجهم :فرهڕهههندیی س��هره��هڵ��دان��ی گ��ۆڕان��ک��اری ب��ن��هڕهت��ی له ک��ۆم��هڵ��گ��ای ه��اوچ��هرخ ب��ۆت��ه بابهتێکی بهگوڕوتین بۆمشتو مڕو وتووێژکردن له نێوان بیرمهندانی بواری کۆمهاڵیهتی. زۆرب��هی ئ��هم بیرمهند ه کۆمهاڵیهتییانه پێیان وایه :واڵتانی دهوڵهمهندی جیهان ل���ه ب����ارودۆخ����ی گ���ۆڕان���ک���اری ب����هرهو ک��ۆم��هڵ��گ��ای��هک��ی ن���وێ���دان .ه��هن��دێ ن��اوی جۆراوجۆر وهکوو دوامودێڕنو پۆست مۆدێڕن بۆ پێناسهکردنی ئهم کۆمهڵگا بهکار دههێنن .ههندێک تایبهتمهندی گشتی
ئهم کۆمهڵگایانه ،که به زۆری جهختی ل ه سهر دهکهنهوه ،بریتییه له :بهجیهانیبوونی ئ��اب��ووریو کولتوور ،که لهوێدا الیهنی جیهانیو ن��اوچ��هی��ی ب��ه ت��ون��دی لهگهڵ یهک تێکهڵ دهبن ،لهم گۆڕانهدا پێوهندی ل��ه س��هر بنهمای بهرههمهێنان کهمتر دهب��ێ��ت��هوهو زۆرت��ر بایهخ به مهسرهف دهدرێ�����ت ،ش��ون��اس��ی ب��هک��ۆم��هڵ الواز دهبێتو شوناسی تاکهکهسی بههێزتر دهبێت .ئهم کۆمهڵگایە ،که تازه له کاتی سهرههڵداندایه هێمنایهتیو ئاسایشی کهمترە ،یهکێک له هۆکاره سهرهکییهکانی ئ���هم ه���هلوم���هرج���ه ،ک��ه ب��اس��م��ان ک��رد الوازب��وون��ی دهوڵ��هت��ی خۆشگوزهرانه، ک��ه ه��اوک��ات��ه ل��هگ��هڵ بهجیهانیبوونی ئ���اب���ووری ،وات���ه دهوڵ���هت���هک���ان دهب��ێ��ت خۆیان لهگهڵ ب��هرژهوهن��دی سهرمایهی جیهانی رێکبخهن ،نەک لهگهڵ قازانجو بهرژهوهندی نهتهوهییو خهڵکی خۆیان الیهنێکی دی��ک��هی داب��هزی��ن��ی ئهمنییهت ب���ازاڕی ک���اری ک���راوهو خ��ێ��را ل��ه کاتی گۆڕاندایه. الیهنێکی دی��ک��هی ئ��هم کۆمهڵگا نوێیه، لهنێوچوونی س��ن��وورهک��ان��ه ،سنووری نێوان کارو کاتی پشوودان (بۆ نموونه، کار له رێگهی دوورهوه) ،واقیعی تایبهتو واقیعی سیاسی (شوناسی رهگ��هزی له کاروباری ماڵداریدا) ههروها سنووری ن��ێ��وان ک��ۆم��هڵ��گ��ای م��هدهن��یو دهوڵ���هت. س��ن��وورهک��ان ،به تایبهت س��هب��ارهت به
219
شوناس ،رهگهز ،ئایین ،کلتوور ،نهتهوهو چین وهک ههندێک کۆسپو بهربهستی کۆمهاڵیهتی لهنێو چ��ووه .له دوای ئهم گۆڕانه مرۆڤهکان شوناسی خۆیان له رێگهی ههڵبژاردنی شێوهیهک له ژیان ،که به زۆری خۆیان له شێوهی مهسرهفو بیروبۆچوون ...هتد دهخ��هن��هڕوو ،پێک دههێنن .مرۆڤهکان بهم شێوه ژیاننامهی خۆیان دهخوڵقێنن .له روانگهی ئهم بیرو بۆچوونهو ه کۆمهڵگا کۆیهکی هاوچهشنو یهکگرتوو نییه ،بهڵکو کۆیهکی ناکۆکو فرهڕهههنده. ئ����هم ف���رهڕهه���هن���دی���ی���ه ل���ه روان���گ���هی دی����م����وک����راس����ی����ی����هوه ش��ت��ێ��ک��ی زۆر س���هرن���ج���ڕاک���ێ���ش���ه ،چ��ون��ک��ه ه��هن��دێ��ک راوب���ۆچ���وون���ی س���هر ب��ه دی��م��وک��راس��ی دهخ��ات��ه ژێ��ر پ��رس��ی��ارهوه ،وات��ه ب��اوهڕ به فرهڕهههندی ،ئێمه دێنێته سهر ئهو قهناعهته ،که هیچ ج��ۆره حهقیقهتێکی جیهانگیر ،رهه���او دروس���ت ل��ه ئ���ارادا نییه .ب��هم شێوه دیموکراسی بریتییه ل���ه :رێ���گ���هچ���ارهی ئ��اش��ت��ی��خ��وازان��ه بۆ بهرژهوهندیو جیهانبینیو بیروبۆچوونی ن��اک��ۆکو دژ ب��ه ی��هک .ههبوونی ه��هلو دهرهت���ان ب��ۆپ��هرهپ��ێ��دان��ی ب��ی��روب��اوهڕی ج��ی��اوازو پێکهێنانی ههندێ رێکخراوه ل ه س��هر بنهمای ئ��هم فرهڕهههندییه له پێداویستی ئ��هم ج��ۆره دیموکراسیانه ب��ه ئ���هژم���ار دێ����ت .ج��ان��س��ت��ن .چ��هم��کو ده س��ت��هواژهی ه��اوواڵت��ی پلۆڕالیستی
بهکار دههێنێت ،که بۆ خ��ۆی ههڵگری فرهڕهههندیو فرهچهشنی کولتوورییه. لێرهدا لهگهڵ جۆرێک ناکۆکی رووبهڕوو دهب��ی��ن��هوه ،رێ��زدان��ان له بیروبۆچوونی ت��ای��ب��هتخ��وازی Particularisticب ۆ خۆی ل ه سهر ههندێک بنهمای جیهانگیر دام��هزراوه ،که بریتییه له :قبووڵکردنو رێ���زگ���رت���ن ل���ه ف����رهڕهه����هن����دی ،رێ���زو حورمهتی یهکسان بۆ تهواوی تاکهکان، به چاوپۆشین لهوهی سهر به چ گرووپو تاقمێکن .چهمکی سیاسهتی سهرلهنوێ ناسینهوه ب��ه مهبهستێکی هاوچهشن، وات��ا واڵم��دان��هوه بهو پرسیارانه ،که له ف��رهڕهه��هن��دی��ی��هوه س��هرچ��اوه دهگ���رن، پهرهیان سهندووه. دهس���ت���هواژهی س��هرل��هن��وێ ناسینهوه، سهرهتا له الیهن هێگلی فهیلهسووفهوه بهکارهاتووه .خاڵی جێی سهرنج ئهوهیه، که تاک وهک ئهرکێک ل ه سهر شانییهتی، که بۆ سهرلهنوێ ناسینهوهو رێزگرتنی الیهنی بهرامبهر تێبکۆشێ بۆ ئ��هوهی خۆیشی سهرلهنوێ بناسرێتهوهو رێزی لێبگرن .نهبوونی سیاسهتی سهرلهنوێ ناسینهوه دهبێته هۆی ئ��هوهی ههردوو الی�����هن ب���ی���دۆڕێ���ن���نو ب���ه ن���هن���اس���راوی بمێننهوه .سیاسهتی سهرلهنوێ ناسینهوه دهت��وان��ێ��ت ،ل��ه بهستێنی کۆمهڵگایهکی پلۆڕالیستیدا ،مهبهستێکی س��هرهک��ی پ��ێ��ک بهێنێت .ن��م��وون��هی دی����اری ئ��هم باسه بریتییه ل��ه :ئهفریقای باشوورو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 220
سیاسهتی ئاشتی دووباره ،که پێشڕهوی سهرهکی ئهم بیرۆکه ماندێلال بوو ،که له سهردهمی دوای جیاکردنهوهی رهگهزی هاته ئ���اراوه .ئهسڵی س��هرهک��ی لێرهدا، ه��اوڕای��ی لهگهڵ سهرلهنوێ ناسینهوه، ن��ه سهرکوتکردنی کهمایهتی ،بهڵکوو قبووڵکردنی کهمایهتییه .الیهنێکی دیکه دهتوانێت تۆڵهسهندنهوه له کهمایهتی بێت ،ک��ه ل��ه راب����ردوودا ب��ه شێوهیهکی ب��هرب�ڵاو زۆرب���هی خهڵکیان س��هرک��وت کردبوو .دهرکهوتهی سیاسهتی نهبوونی سهرلهنوێ ناسینهوه دهتوانین وهکوو ن��م��وون��ه ئ��ام��اژه ب��ه ب��ۆس��ن��ەو ک��ۆزۆڤ��ۆ، تیموری رۆژههاڵتو لیبریا بکهین. نهبوونی شوناسی نهریتی ،که پێشتر له چوارچێوهی بزووتنهوهی جهماوهری پێک دهه���ات ،واقیعێک ،ک��ه بۆچوونی هاوبهش سهبارهت به کۆمهڵگای مهدهنیو ههروهها بهستێنی کۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوهی دهخسته ژێر پرسیارهوه. نهریتی کۆڕی خوێندنهوه له سهردهمی پێشوودا پێوهندییهکی بههێزو دانهبڕاوی ل��هگ��هڵ ش��ون��اس��ی ب��ه ک��ۆم��هڵ��ی نهریتی ههبوو .بهاڵم ئێستا ،ناوهرۆکی راهێنانی هاوواڵتیو خۆبهخش لهو کۆمهڵگایانهی شوناس له کاتی گۆڕانو جموجوڵدایهو له کاتی پێکهاتنو سهرلهنوێ پێکهاتندایه ،به چ شێوهیهکه؟ ئهم پرسیاره له الیهن ئهو کهسانهوه دێته گ��ۆڕێ ،که کهوتوونهته پهراوێزی کۆمهڵگاوه ،ئهو کهسانهی له
کۆمهڵگای مهدهنیشدا له پ��هراوێ��زدان. بههایهکی دیموکراسی دهبێت ب ه هۆی ئ��هوهی ئێمه لهگهڵ ئهم پهراوێزخستنه بکهوینه خ��هب��اتو ملمالنێکردن ،وات��ه ل��ه نهبوونی س��هرم��ای��هی کۆمهاڵیهتیو ئ���اب���ووری ،ب��هس��ت��راوهی��یو ن��هب��وون��ی سهربهخۆی وهک دهرکهوتهی بێکاریو وهرنهگرتنی کۆمهکخهرجی له کۆمهڵگا، خهبات بکهین. ف���رهڕهه���هن���دی ل���ه ک��ۆم��هڵ��گ��ا ،ک���ۆڕ و ک��ۆب��وون��هوهی خ��وێ��ن��دن��هوهی هێناوهته سهر ئهو قهناعهته ،که ههلو دهرفهتێک ب��ۆب��هه��ێ��زک��ردن��ی ت����ۆڕی ک��ۆم��هاڵی��هت��ی ئ�����هم گ����رووپ����ان����ه ب���ڕهخ���س���ێ���ن���ێو ل��ه ههمانکاتدا ه��هلوم��هرجو ئیمکانات ب ۆ درووستکردنهوهی شوناسی کولتووری ئ��ام��اده بکات به شێوهیهک ،که نهبێته هۆی دابڕانی زۆربهی ئهم گرووپانه له کۆمهڵگا ،بۆ ئ��هوهی له پهراوێزکهوتنی ئهم شوناسه جیاوازانه دوورهپ��هرێ��زی بکرێت .ئهمه به مانای تێگهیشتنی قووڵه له چهمکی بههای یهکسان بۆ تاکهکان. له کۆمهڵگای هاوچهرخ بێگومان له زۆر الیهنهوه ههندێ جار بۆ ئهم بارودۆخه چهمکی چهند کولتووری بهکار دهبرێت، بهاڵم مشتومڕ له سهر کلتوور به مانا نهریتییهکهی نییه ،بهڵکو له پێوهندی لهگهڵ ئهو گرووپو تاکانهدایه ،که شێوازێکی ژیانی تایبهت ب ۆ خۆیان ههڵدهبژێرنو ش��ون��اس��ی خ���ۆی���ان دهخ��وڵ��ق��ێ��ن��ن .ب��هم
221
شێوهیە ژمارهی پۆلێنکردنی گرووپهکان زۆره ،ک��ه بریتییه ل��ه :گرووپگهلێک ل ه س��هر بناغەو بنهمای موزیک،زمان، چ��ی��ن،رهگ��هز ،سیاسهت .زۆرب��هی کات، شوناس له کۆیهک لهم توخمو هێمایانه درووس��ت ب��ووه .واقیعێک ،که دهتوانێ ههندێ جار ببێته هۆی مشتومڕی زۆر له نێوان بیرمهندانی زانستی کۆمهاڵیهتی له پێوهندی لهگهڵ پرسیاری بنهڕهتی ژێ���رخ���ان ی���ان س��هرخ��ان��ی��ب��وون��ی ئ��هم توخمانهیه .ب��هم شێوەیە ،سنوورهکان ن��اڕوون��ن ،کێشەو گرفتی س��هر رێگای دیموکراسی قهبووڵکردنی فرهڕهههندیو ل��ه ه��هم��ان��ک��ات��دا ب��هرب��هرهک��ان��ێ ل��هگ��هڵ ح��اش��ال��ێ��ک��ردنو وهالن���ان���ی گ����رووپو تاکهکان ل ه سهر بناغەی جیاوازیی ،واته داکۆکیکردن لهم بیروبۆچوونه جیاوازانه، که ههموویان بایهخو بههایهکی یهکسانیان ههیه. لێرهدا ناچارین بچینه ناو قسه و باس له سهر بابهتی گشتخوازیو تایبهتخوازی. ئاشکرایه ،که بیروبۆچوونی سهردهمی دوای مۆدێرنیته ،واته پۆستمۆدێڕنیته داکۆکی له شوناسی جیاوازو فرهڕهههندی دهک���ات .ب��ه تایبهت دابهشکردنی کۆن له سهر بناغەی ،رهگهز ـ نهتهوه ،چین، چۆنیهتی رەگەز (نێر یان مێ)و کولتوور بێبنهما دهزانێت ،چونکه پێی وای��ه ،که تێکهڵیی ،ن��هب��وون��ی س��ن��ووری روونو بهرچاو ئهمڕۆ شتێکه هیچ کهسێک ئاماده
نییه سهبارهت بهم بابهتانه قسه بکا ،پێیان وایه ئهو جۆره سنووردانانه زیاتر شتێکه، که له الیهن کۆمهڵگاوه زهقو بهرجسته کراوهو زۆربهی کات سهرکوتکهرانهیه، چونکه ل ه سهر بۆچوونی پاکیو به دوور له تێکهاڵوی دامهزراوه ،گوایه قسهکردن له شوناسی رهسهنو نهگۆڕ له ئارادایه. ههر بۆیه دهبینین قسه له ههندێ شوناسی بهرجستهکراو وهک سویدی راستین، ک��رێ��ک��اری راس��ت��ی��ن ،ژن��ێ��ک��ی راس��ت��ی��نو قهرهجێکی راستین دهک��رێ .ئهم بابهته زهقو بهرجستهکراوانه ،شتگهلێکن ،که له الی��هن کۆمهڵگاوه درووس��ت ک��راوهو بایهخی زۆری پ��ێ��دهدرێ��ت ،ب��هاڵم قسه ئ��هوهی��ه ،ک��ه ئ��هم شتانه دروس��ت��ک��راوی دهستی کۆمهڵگان .شوناس به بهردهوامی له حاڵهتی جموجۆڵو گۆڕاندایه ،رهگهزی ج���ی���اواز ب���ه م��هب��هس��ت��ی ج��ی��اک��ردن��هوه ب��ۆ چ��هوس��ان��دن��هوه درووس����ت ک���راون بۆنموونە :ئاپارتایدو شوناسی نهتهوهیی به مهبهستی زاڵبوونو بهربهرهکانێ له گهمهی دهسهاڵتدا.بۆ نموونە :له باڵکان ش��ون��اس��ی رهگ����هزی وهک هۆکارێکی بهرتهسککهرهوه بۆژنانو پیاوان وایه. الیهنی دژ بهمجۆره بۆچوونه به زۆری داکۆکیو رێز له تێکهاڵوی ،ئاوێتهییو سنووری ناڕوون دهکات .ئهم بۆچوونه وهک رهخنهیهک ئاراستهی ئهو کهسانه دهکرێت ،که بەرگری له یهک شێوهبوونی روان��گ��هک��ان دهک���هن ،وات��ه خوێندنهوهو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 222
قهرائهتی گهوره به بێ چاولێکردن لهوهی ل ه سهر چ بنه مایهک درووست کرابێت. ف��رهڕهه��هن��دی ،ل��ه روان��گ��هو بۆچوونی دیموکراسییەوه ،دهب��ێ��ت دهس��ت��هب��هری تێکهاڵوی ناکۆکو دژ به ی��هک ،رێز بۆ تاک وهک بههایەکی جیهانگیر بێت. ئ��ێ��س��ت��ا پ��رس��ی��ار ئ����هوهی����ه ،ک���ه ک���ۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه به چ شێوهیهک لهگهڵ بابهتی فرهڕهههندی رووب��هڕوو دهب��ێ��ت��هوه؟ دهب���ێ بگوترێت :پێوهندی ن��ێ��وان ئ���هم دوو الی��هن��ه زۆر جێگهی رهزامهندییه .ههرجۆره بهراوردکردنێک ل��هگ��هڵ دام�����هزراوهی ف��ێ��رک��اری دیکهدا ئهوه دهسهلمێنێ ،که کۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه الیهنگهلێکی ف��رهڕهه��هن��دی ههیه .ههروهها وەک ئاماژهمان پێکرد ف���رهڕهه���هن���دی ل��ه ب����واری ن�����اوهرۆکو ج��ۆراوج��ۆری چاالکییهوه له پێوهندی لهگهڵ ههرجۆره هۆگریو مهبهستێک، ئێجگار زۆره .ب��ه ئ��اس��ان��ی دهت��وان��ی��ن ش��ێ��وهگ��هل��ێ��ک��ی ن���وێ ل��ه ن�����اوهرۆک بۆ مهبهستێکی ی��هک��س��ان ب��هک��ار بهێنین. ئ��هم واقیعه دهبێته ه��ۆی رهخساندنی دهرهتانی لهبار بۆ بهدیهاتنی شوناسی نوێ .بۆ وێنه دهتوانین ئاماژه به بواری موزیک بکهین ،هۆگرانی موزیک دهتوانن جۆرهکانی موزیک له راک و ج��ازهوه ب��گ��ره ت��ا دهگ��ات��ه م��وزی��ک��ی ج��هم��اوهرو شێوه مودێڕنهکانی به بێ هیچ جۆره بهربهستێک بهکار بهێنن .لهم کۆڕانهدا ،به
پێچهوانهی سیستمی قوتابخانهی گشتی، ه��هڵ��ب��ژاردن��ی ب��اب��هت��هک��ان ب��ه زۆرهم��ل��ی نییه .ب��هم ش��ێ��وه ج��ۆرێ��ک س��هرل��هن��وێ ناسینهوهی (پێکهاتوو ل��ه ئهویتر )له ئ���ارادای���ه .ه��هلوم��هرج��ی ف��رهڕهه��هن��دی زاڵ ل��هم ک��ۆڕان��هدا ،ژینگهیهکی لهباری بۆپشکووتنو پێشکهوتنی جۆراوجۆریو فرهچهشنی ئاماده کردووه. له الیهکی دیکهوه ،فرهڕهههندی له نێوان بهشداربوواندا ،زۆر ب��هرب�ڵاوه .ههموو گ��رووپ��ه ت��هم��هن��ی��ی�� هک��ان ل���هم ک��ۆڕان��هدا ب��هش��داری دهک���هن .راهێنانی هاوواڵتی بهسااڵچوو ،له راستیدا ناتوانێ هاوتایهکی باشو له ههمانکاتدا چهمکێکی گونجاو ب��ۆ ئ��هم ف��رهڕهه��هن��دیو جۆراوجۆرییه بێت ،چونکه تاقمێکی زۆر له مندااڵن لهم کۆڕانهدا بهشداری دهکهن .له الیهکیترهوه بهشداری بهسااڵچووان ئێجگار بهرچاوه. ئهمه له حاڵێکدایه ،که زۆربهی دامهزراوه فێرکارییهکان ،ت��هن��ان��هت دام����هزراوهی فێرکاری بهسااڵچووان ریزێکی تهمهنی زۆر بهرتهسک لهخۆ دهگ��رێ .خهڵکانی ب��ێ��ک��ارو ئ���هو ک��هس��ان��هی خ��وێ��ن��هواری��ی فهرمیو نافهرمییان نییه ،به هیچ جۆرێک له بهشداریکردن وهال نانرێن. ئهگهر بمانهوێ سهبارهت به سیستمی ک��ۆڕی خوێندنهوه شتێک بڵێین ،دهبێ بڵێین :ئهم دامهزراوه زۆر ئانارشیستیه. ب��ه دژواری دهک��رێ��ت س��هرچ��اوهی ئهم تایبهتمهندییه دی����اری ب��ک��رێ��ت ،ب��هاڵم
223
دهکرێت ئاماژه به چهند هۆکارێک بکهین: یهکهم :هیچ جۆره پڕۆگرامێکی فێرکاری گشتی یان یاسایهکی روون بۆ چاالکی س��هب��ارهت به کۆمهکی ماڵی دهوڵ��هت��ی، ل��هب��هر دهس��ت��دا نییه ،ئهگهرچی دهبێت ئهم راستییه ل ه بهرچاو بگرین قورسایی کۆمهکی ماڵی دهوڵ���هت زۆر بهرچاوو جێگهی سهرنجه. دووهم :ئ���هوهی ،که ی��ازده ئهنجومهنی سهربهخۆ ،که ههموویان به شێوهیهک له شێوهکان لقی ناوچهیی تا رادهی��هک سهربهخۆیان ههیه ،بۆئهم چاالکییانه بڕیار دهدهن .دهبێت ئهمهشی بۆ زیاد بکرێت ،که ئهم ی��ازده ئهنجومهنه سهر ب��ه ژم��ارهی��هک��ی زۆر ل��هو رێ��ک��خ��راوهو دام�����هزراوان�����هن ،ک���ه ب��ن��هم��ای ف��هرم��ی ه��هڵ��ب��ژاردن��ی ب��هڕێ��وهب��هر ل���هم ک��ۆڕان��ه دیاری دهکهن .له الیهکی دیکهوه دهکرێ لهم کۆڕانه ،وهک دام��هزراوهی��هک قسه بکرێت ئهم الیهنه ههبوونی دهزگایهکی ئ��ی��داری لهگهڵ ههندێ فهرمانبهری تا رادهی���هک لێهاتوو و کارامهیه .ه��هوڵو تهقهلالی ئهم فهرمانبهرانه بۆ ئهوهیه، که کارو چاالکی ئهم کۆڕانه له ئاستێکی ب�����هرزدا راب���گ���رن .وات����ه ئ���هم ک��ۆڕان��ه دهیانهوێ ههندێ دهرهتانو دهرفهت بۆ بهشداربووانی داهاتوو بڕهخسێنن ،که هیچ دامهزراوهیهکی فێرکاری دیکه بۆیان فهراههم ناکات .ههمووی ئهم هۆکارانه دهبێته هۆی ئهوهی جۆرێک فرهڕهههندی
ئانارشیستی س��هب��ارهت ب��ه ن��اوهرۆک��ی چ��االک��یو ب��هش��دارب��ووان ل��هم ک��ۆڕان��ەدا پهره پێبدا. ئ��ان��درس��ۆنو ه��اوڕێ��ی��ان��ی ب���هم ئاکامه گ����هی����ش����ت����وون ،ک����ه ف����رهڕهه����هن����دی سهرهکیترینو گشتیترین تایبهتمهندی ئهم کۆڕانه پێکدههێنن .ئاندرسۆنو هاوڕێیانی له لێکۆڵینهوهکانیاندا ب ۆ تێگهیشتن له چۆنییهتی پێوهندی نێوان بهشداربووان لهم کۆڕانهداو ههلومهرجی ژیانی خهڵک جهختێکی زۆر دهکهنهوه .دهرئهنجامهکان نیشاندهری ئاڵۆزیو چهند الیهنهبوونی ئهم پێوهندییهن .یهکێک له الیهنهکانی ئهم ئاڵۆزییه ئهوهیه ،که ئهم کۆڕانه زۆربهی کات له رێگهی جۆراوجۆرهوه یارمهتی تاکەکان دهدهن .له ههمانکاتدا ،ئهمه بهو وات��ای��ە دێ��ت ،که ب��هش��دارب��ووان به پێی ههلومهرجی ج��ی��اوازی ژیانی خۆیان، شتی ج��ۆراوج��ۆر لهم کۆڕان ه بهدهست دههێنن. بیرۆکهی فرهڕهههندی شتێک نییه ،که به تهنیا لهم کۆڕانهدا ههبێت ،بهڵکو ههر له سهرهتاوه وهکو نۆرمێک قسهی لێکراوه. ریکارد ساندلر لە ساڵی 1937دا یهکهمین رێبهری ئهنجومهنی خوێندنهوه له قازانجو ب��هرژهوهن��دی ف��رهڕهه��هن��دیو جیاوازی قسهی دهکردو تهنانهت له دهستهواژهی دژ به فرهڕهههندی کهڵکی وهردهگ��رت، که ههم به مانای یهک شێوهبوونو له ههمانکاتدا گهمژهییه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 224
وێدهچێت ،که کۆڕی خوێندنهوه لهگهڵ ئایدیۆلۆجیای سهردهمی پۆستمودێڕن، که به زۆری له ف��رهڕهه��هن��دی داکۆکی دهک��ات ،به ئاسانی رووب��هڕوو ببێتهوهو خ��ۆی بگونجێنێت .دام����هزراوهی کۆڕی خ��وێ��ن��دن��هوه وهک سیستمێک پ���هرهی س��هن��دووه ،که ف��رهڕهه��هن��دیو کراوهیی تێیدا ب��ه ب��ێگ��هڕان��هوه ب��ۆ ئایدیۆلۆژی پۆستمودێڕن زۆر بهرچاوه. به رواڵهت وادیاره ،که کۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه ههندێک تایبهتمهندی دژ به یهکی له خۆیدا گونجاندووه .یهکێک لهم ناکۆکییانه ئهوهیه :ئهم کۆڕانه له بواری ن����اوهرۆکو مهبهستی ب��هش��دارب��ووان��دا، ئانارشیستییه ،ئهمه له کاتێکدایه ،که ئهم چاالکییانه ل��ه الی��هن رێکخراوهیهکهوه ج��ێ��ب��هج��ێ دهب���ێ���ت ،ک���ه ج��ێ��گ��هی خ��ۆی کردۆتهوهو له واڵتدا ئاستی جۆراوجۆری ه���هی���ه .ی��هک��ێ��ک ل���ه ه��ۆک��ارهک��ان��ی ئ��هم کراوهییه ئهوهیه ک��ۆڕی خوێندنهوه ،له پێوهندی لهگهڵ دامهزراوه فێرکارییهکانی دێکهدا ،له بهرهی پێشهوه ههڵکهوتووهو رێکخراوهکانی دیکه ئهرکی خۆیان له دوای ئهم کۆڕانه جێبهجێ د هک��هن .ئهو کاته ،که به تهنیا نوخبهو ههڵکهوتوو مافی خوێندنیان ههبوو ،ک��ۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه ههندێک ههلی باشی بۆ ئهو ک��هس��ان��ه ،ک��ه ئاستی خوێنهوارییان له خوارهوه بوو رهخساند .دواتر سیستمی فێرکاری گشتی بیرۆکهی فێرکاری بۆ
ههمووان خسته بواری جێبهجێکردنهوه. ب��ۆ وێنه دهک��رێ��ت ل��ه فێرکردنی زمانی سویدی بۆ کۆچبهران لهم کۆڕانهدا ناو ببهین ،که دواتر قوتابخانهی بهسااڵچووان سهر به شارهوانییهکان ،ئهم راهێنانهی گرتە ئەستۆ .لهو شوێنهدا ،که بهربهست ک��هم��ت��رە داه��ێ��ن��انو پێشکهوتن گهشه دهس��هن��ێ��ت .ل��ه الی��هک��ی دی��ک��هوه ،ب��ۆ ئهو کهسانهی له رێگهی ئهم رێکخراوانهوه بژێوی ژیانیان دابین دهبێت ،ه��هوڵ بۆ چوونهسهری ژمارهی بهشداربووان لهم کۆڕانهدا زۆر بنهڕهتییه. ن��اک��ۆک��ی��ی دی���ک���ه ئ����هوهی����ه ،ک���ه ک���ۆڕو ک��ۆب��وون��هوهی خ��وێ��ن��دن��هوه ل��ه دهوڵ���هت کۆمهکی ماڵی وهردهگ��رێ��ت بێ ئ��هوهی دهوڵهت سهبارهت به ناوهرۆکی چاالکی ئهم کۆڕانه هیچ جۆره دهستێوهردانێکی راستهوخۆی ههبێت ،دهوڵ��هت ههندێک ج��ار ب��اس ل��هوه دهک��ات ،که دهبێت ئهم ک��ۆڕان��ه ب��ۆخ��زم��هت ب��ه دی��م��وک��راس��یو گۆڕانکاری کۆمهاڵیهتی کار بکهن .بهم شێوهیە ،کۆمهڵگای مهدهنی شتێکی تهواو ج��ی��اوازو س��هرب��هخ��ۆ ل��ه دهوڵ���هت نییه، بهڵکو ههر له مێژهوه له دهوڵهت یارمهتی ماڵی وهردهگ���رێ .بهڵگهکان دهرخ��هری ئ���هو راس��ت��ی��ی��هن ،ک���ه ب���ه ب��ێی��ارم��هت��ی م��اڵ��ی دهوڵ�����هت ،ک����ۆڕو ک��ۆب��وون��هوهی خوێندنهوه نهیاندهتوانی ببێته رووداوێکی جهماوهری ،ئهمه به مانای بهستراوهیی ماڵی به دهوڵ���هت ،ب��هاڵم له ههمانکاتدا
225
سهربهخۆیی له کار و چاالکییدایه. ن���اک���ۆک���ی س���ێ���ه���هم :ب���ۆ م��ودێ��ڕن��ی��ت��هو پۆستمودێڕنیته دهگ��هڕێ��ت��هوه .ک��ۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه وهک بهشێک له پڕۆژهی مودێڕنو ئهو بزووتنهوانهی بۆته هۆی بهدیهاتنی مودێڕنیته سهری ههڵدا ،بهاڵم لهم رۆژانه له واڵتی سوید، ه��هن��دێ ج��ار ل��ه ک��ۆڕ و ک��ۆب��وون��هوهی خوێندنهوه وهک شێوهیهک له ژیان ،که ئیدی ب��اوی ن��هم��اوه ،تەماشا دهکرێت. ئهگهرچی ههندێک الیهنی دیکه پێیان وایه، که ئهم دامهزراوانه زۆرترین ئامادهییان بۆواڵمدانهوه به خواستو بۆچوونهکانی س��هردهم��ی پۆستمودێڕن ههیه ئوشر ،usherبرایانتو جانستۆن لە ساڵی 1997دا له کتێبهکانی خۆیاندا پێیان وایه، ک��ه پۆستمودێڕنیته ههندێک تهنگو چهڵهمهی ب��ۆ فێرکاری ب��هس��ااڵچ��ووان درووست کردووه ،ههر بۆیه له نهریتی فێرکاری واڵت��ان��ی ب��اک��ووری ئ��هورووپ��ا رهخ���ن���ه دهگ�����رنو رێ���گ���اچ���ارهی���هک ب ۆ رووب��هڕووب��وون��هوه لهگهڵ ئ��هم کهلێنه پێشنیار دهک��هن ،که تا رادهی�� هک��ی زۆر ل��هگ��هڵ ن��هری��ت��ی ک���ۆڕو ک��ۆب��وون��هوهی خوێندنهوه له سوید هاوتایی دهک��ات. شتێک ،ک��ه ب��ه م��ان��ای��هک وهک جۆرێک گاڵتهو گهپی مێژوویی وایه. به پشتبهستن بهم زانیارییانه دهتوانین ب��هو دهرئ��هن��ج��ام��ه ب��گ��هی��ن ،ک��ه نهریتی ک��ۆڕی خوێندنهوه ،سیستمێک دهخاته
روو زۆرترین ئامادهیی بۆ پشتیوانی له فرهڕهههندی ههیه .ههروهها دهتوانین بڵێین ئهم شته به تهنیا قسه نییه ،بهڵکوو ب���هک���ردهوه نیشانی داوه ،ک��ە ک��ۆڕی خوێندنهوه شوێنێکه بۆ بهرههمهێنانو سهرلهنوێ بهرههمهێنانهوهی شوناسی جیاواز. سهرهڕای ههندێ سهرکهوتنی بهرتهسک، که له سهرهوه ئاماژهمان پێدا ،ههروهها که له پێشهکی ئهم بهشهدا باسمان لێکرد، ئهم کۆڕانه لهگهڵ ههندێ کهم وکۆڕی رووبهڕوه .واته پهراوێزکهوتنی خهڵکانی بێکار ،کۆچبهرو ئهو کهسانه ،که بهردهوام ک��اری��ان نییه .ب��ه وات��ای��هک��ی دیکه ک��ارو چاالکی ئ��ەم گرووپانه کارتێکهرییهکی ئهوتۆی له ژیانی سیاسیدا نییهو ههندێ جار له بهشداری سیاسیدا ل ه بهرچاو ناگیرێن .پهراوێزکهوتنی ئ��هم الیهنانه ت��ا رادهی��هک��ی زۆر ل��ه پێوهندی لهگهڵ پرسیاری فرهڕهههندی له کۆمهڵگا فام د هک��رێ��ت ،چونکه ئ��هم الیهنانه زۆرب��هی کات پێیان وایه له خهڵکانیتر جیاوازنو به هۆی ئهم جیاوازییهوه ههست بهوه دهکهن له کۆمهڵگای مهدهنیدا ،که جێگهی وت��ووێ��ژو ئ��اڵوگ��ۆڕک��ردن��ی ب��ی��روڕای��ه، جێگهیان نییه .کێشهیهکی سهرهکی ئهم ک��ۆڕان��ه ئ��هوهی��ه ،س����هرهڕای پشتیوانی داک���ۆک���ی ل��ه ف���رهڕهه���هن���دی ،ب����هاڵم له بهرانبهردا گرووپه پهراوێزکهوتووهکان زۆر ب ه کهمی بهشداری دهکهن.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 226
الیهنی شهشهم :دیموکراسی ناوخۆیی ئ���ای���ا ب����ڕی����اردان ل���ه ن���اوخ���ۆی ک���ۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه به شێوهیهکی دی��م��وک��راس��ی ب���هڕێ���وه دهچ���ێ���ت؟ ئ��ای��ا بهشداربووان دهتوانن ل ه سهر رهوتی بهڕێوهچوونی ئهم کۆڕانه کارتێکهرییان ه��هب��ێ��ت؟ ب��اب��هت��ی س��هرهک��ی ئ��هم وت��اره پێوهندی نێوان دیموکراسی به گشتیو به تایبهت دهورو رۆڵی کۆڕو کۆبوونهوهی خ��وێ��ن��دن��هوه ل���ه پ���ارێ���زگ���اری���ک���ردن له دیموکراسییه .لێرهدا لهگهڵ پرسیارێک سهبارهت به دابهشکردنی دهس��هاڵت له ناوخۆی ئهم کۆڕانه رووبهڕوو دهبینهوه، ل��ه الی��هک��ی دی��ک��هوه رادهی کارتێکهری بهشداربووان ل ه سهر دامهزراوهی کۆڕی خ��وێ��ن��دن��هوه ،ل��ه ئاستی ج��ۆرب��هج��ۆری ئ��هن��ج��وم��هن��ی خ���وێ���ن���دن���هوهو ش����ورای فێرکاری خهڵکی بهسااڵچوواندایه .الیهنی یهکهم له پێوهندی لهگهڵ دیموکراسی راستهوخۆدایه ،له کاتێکدا الیهنی دووههم سهبارهت به دیموکراسی نوێنهرایهتییه. چهمکی دیموکراسی راستهوخۆ ،بۆ ئهو بۆچوونانه دهگهڕێتهوه ،که سهردهمی کۆن له واڵتی یۆنان ل ه سهر دیموکراسی ک�����راوه .ل���هو س����هردهم����هدا ،س����هرهڕای وهالنانی ژن��انو کۆیلهکان له بڕیاردان، ئێمه شاهیدی جۆرێک له دیموکراسی راستهوخۆین .بنهڕهتی ئهم شێوازه له
دیموکراسی ،له گۆڕهپانی شار (ئاگۆرا) ه��هڵ��ک��هوت��ب��وو ،ش��وێ��ن��ێ��ک ،ک���ه ل��هوێ��دا کاروباری هاوبهش ،دهکهوته بهر باس و بڕیاردان .ئهو شێوه بڕیاردانه له ئاگۆرا بهڕێوه دهچ��وو .نموونهیهکی بهرچاوی دیموکراسی راستهوخۆ به ئهژمار دێت. چهمکی دیموکراسی راستهوخۆ بۆجارێکی دێکه له ساڵهکانی 1960دا سهرلهنوێ س���هریه���هڵ���دای���هوه ل���هو س���هردهم���هدا دژب��هران��ی ئ��هم شێوازه له دیموکراسی پێیان وابوو ،که دیموکراسی ،سیستمێکه تیایدا ههڵکهوتووان ب ۆ بهدهستهێنانی دهن��گ��ی خ��هڵ��ک ل��هگ��هڵ ی���هک دهک��هون��ه کێبهرکێوه ،بهاڵم به الی الیهنگرانی کۆڕی خوێندنهوه بۆچوونێک له دیموکراسی پهسنده ،که ههموو خهڵک له خۆ بگرێ. یهکێک له بابهته بنهڕهتییهکان ،پێوهندی نێوان بهشداری لۆکاڵی له ئاستی چکۆلهو پێکهاتهی بهرباڵو و گهورهدایه .له دوای سهردهمی کهونارا ،ئێمه شاهیدی ئهوهین، که (دهوڵ��هت ــ شارهکان) دهبنه نهتهوه، الوازی دی��م��وک��راس��ی ل��هم س��هردهم��هدا لهگهڵ بهجیهانیبوونی ئابووریو کلتوور له پێوهندیدایه. ئهوهی کۆڕو کۆبوونهوهی خوێندنهوه له بهرژهوهندی دیموکراسیدا کارو چاالکی دهک��هن وهک سهرهکیترین تایبهتمهندی ئ��هم کۆڕانه به ئهژمار دێ��تو ه��هر ئهم تایبهتمهندییه بووە بە هۆی ئ��هوهی ،که به زۆری سهرنجی خهڵک بۆ الی خۆی
227
رابکێشێت .ههر بهم شێوه بیرۆکهی (خۆ فێرکردن) سهر بهم کۆڕانهیه .ئهم بیرۆکه الی��هن��ی ج��ۆراوج��ۆر ل��هخ��ۆدهگ��رێ��ت ،بۆ نموونە :کۆنتڕۆڵی فێرکاریو ههروهها ب��ڕی��اردان ل��ه ن��اوخ��ۆی ئ��هم ک��ۆڕان��ه به شێوهی بهکۆمهڵ جێبهجێ دهک���را ،که له رووی پڕنسیپهوه دیموکراسی بوو. ه��هلوم��هرج بۆبڕیاردانی ناوچهیی لهم ک���ۆڕان���هدا ل��هگ��هڵ زۆرب����هی رێ��ک��خ��راوه فێرکارییهکانی دیکه له سوید جیاواز بوو .لهم کۆڕانهدا هیچ جۆره پڕۆژهیهکی فێرکاری له ئاستی نهتهوهیی له ئ��ارادا ن��ی��ی��ه ،وات����ه ه��ی��چ ج����ۆره ب��هرب��هس��ت��ێ��ک بڕیاردانی ناوچهیی بهرتهسک ناکاتهوه، دهس���ت���ێ���وهردان ل��ه الی����هن ن��وێ��ن��هران��ی ه���هڵ���ب���ژێ���ردراوی خ��هڵ��ک ،پ��هڕل��هم��انو دهوڵهتهوه زۆر به کهمی دهبیندرێت ،له پێوهندی لهگهڵ کۆمهکی ماڵی دهوڵهت ت��هن��ی��ا ه��هن��دێ��ک م��هب��هس��تو خ��واس��ت��ی بهرتهسک ،دهکهوێته بهر باس .ههندێک بهربهستو لهمپهری دیکه له ئارادایه، که بریتییه ل��ه :ئ��ەو یاسا ناوخۆییانەی لهم کۆڕانهدا دانراون .لێرهدا دوو الیهنی دێمکراسی له بهرچاوه: یهکهم :کارتێکهرییهک ،که بهشداربووان دهت����وان����ن ل���ه ئ��اس��ت��ی ج����ۆراوج����ۆری ئهنجومهنی خوێندنهو ه ههیانبێت .دووهم: ئ��هو دهرهت��ان��هی ،ک��ه ب��ۆ ب��هش��دارب��ووان تهرخان دهکرێت تا له بڕیارهکاندا ڕۆڵ بگێڕن .له پێوهندی لهگهڵ الیهنی یهکهم،
زانیارییه مهیدانییهکان وێنهیهکی ناڕوون دهخهنه روو .له زۆربهی ئهنجومهنهکاندا، ب��هش��دارب��ووان ب��ه ش��ێ��وهی راستهوخۆ خاوهنی نوێنهری خۆیان نین کهوابوو، دیموکراسی نوێنهرایهتی له ئهنجومهنی خوێندنهوه واقیعێکی دووالی��هن��ه :ئهم ئ��هن��ج��وم��هن��ان��ه ب���ه ش���ێ���وهی ب���ڕی���اری دیموکراسی بهڕێوهدهچن ،بهاڵم دهنگی بهشداربووان لێرهدا کارتێکهری نییه .ههر بۆیه بهشداربووان له کارتێکهری ل ه سهر رهوتی بڕیاردان له دهرهوهی ئهم کۆڕانه، بێبهشن .الیهنێکی دیکهی ههلومهرجی ب��ڕی��اردان��ه ل��ه ن��اوخ��ۆی ئ��هم ک��ۆڕان��هدا. سهبارهت بهم الیهنه ناکرێت ئاکامێکی روونو یهکالکهرهو ه بکهوێتهڕوو .بهڵکو دهبێت له نێوان الیهنی جیاوازدا ،جیاکاری بکهین .ئاندرسۆن له لێکدانهوهی ئهم کۆڕانهدا ،سێ کۆڕی جیاواز دهستنیشان دهک�����ات :ک����ۆڕی وان���هوت���ن���هوه ،ک��ۆڕی وت��ووێ��ژو ک��ۆڕێ پیشهی دس��ت��ک��رد .به بۆچوونی ن��اوب��راو توانای ئ��هم کۆڕانه س��هب��ارهت ب��ه دی��م��وک��راس��ی ناوخۆیی لهگهڵ یهک جیاوازه .له کۆڕی وتووێژدا ی��هک��س��ان��ی ن���ێ���وان س����هرۆک����ی ک���ۆڕو ب��هش��دارب��ووان زۆرت��ری��ن روون���ی پێوه دی���اره و ل��ه ههمانکاتدا ب��هش��دارب��ووان زۆرت���ری���ن ک��ارت��ێ��ک��هری��ی��ان س��هب��ارهت ب��ه ن���اوهرۆک���ی چاالکییهکان ه��هی��ه .به بۆچوونی ئاندرسۆن ،شێوازی بڕیاردان ل��ه ک��ۆڕی پیشهی دهستکرد ج��ی��اوازه.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 228
چاالکییهکان زۆربهی کات به شێوهیهکی تاکی بهڕێوهدهچێت .رێبهری ئهم کۆڕانه زۆربهی کات کهسێکی پسپۆڕو شارهزایه. ل��ه ک���ۆڕی وان���هوت���ن���هوهدا ،نایهکسانی نێوان ب��هش��دارب��ووانو رێبهری ک��ۆڕ له جۆرهکانی دیک ه زۆرت��ره ،بهشداربووان زۆربهی کات له ژێر دهسهاڵتی رێبهری کۆڕدانو بۆخۆیان سهربهخۆ نین. ه��ارت��م��ان ،ل��ه لێکۆڵینهوهیهکی دی��ک��هدا سهبارهت به ژمارهیهک لهم کۆڕانه ههر بهو ئاکامهی پێشوو دهگات ،که شێوهی ف��ێ��رک��اری س��هب��ارهت ب��ه ب��ڕی��اردان لهم کۆڕانه یهکسان نییه .یهکهم :پێی وایه رهوتی بڕیاردان له زۆربهی ئهم کۆڕانهدا به شێوهی باوک مهزنییه. دووهم :ئێمه شاهیدی هاوکاری رهسهنی بهشداربووان نین. سێیهم :نهبوونی ههست به بهرپرسیاریهتی
له رهوتی تهواوی بڕیارهکاندا دیاره. الیهنی حهوتهم :واتاکانی دیموکراسی وهک زنجیرەیەک ،که دهبێت کۆمهڵگا پێک بهێنێت ل��هو بابەتانەی ،ک��ه ت��ا ئێستا کهوتۆته بهر باسو لێکدانهوه ،ههوڵ دراوه راو بۆچوونی جیاواز سهبارهت به گوتاری دیموکراسی ،الیهنه ج��ۆراو جۆرهکانی ک�����ۆڕو ک����ۆب����وون����هوهی خ��وێ��ن��دن��هوه، دی���م���وک���راس���یو ک��ۆم��هڵ��گ��ای م��هدهن��ی بخهینهڕوو .ئهگهرچی ئهم وێناکردنه ،که لهم رێگهیهوه خراوهتهڕوو ،وێنهیهکی تا رادهیهک ئاڵۆزه ،بهاڵم هیوادارم له رووی ن�����اوهڕۆکو وات���او پێکهاتهوه جێگهی پهسندکردن بێت.
229
ماڵی کورد بۆ ویستی خۆتان وێران مهکهن Don’t try to demolish kurd home In order to your owr benefit
عهبدوڵاڵ ئیبراهیمی:نووسینی Written by: Abdullah Ebrahimi
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 230
زۆرم دهگ��هڵ ههستی دهرووونیی خۆم ههوڵدا ،ک ه دهنگ نهکهمو ب ه خۆمم گوت: لێیگهڕیی باشتره .پیرێکی ئ���اوارهو ل ه ه��هن��دهران ک��هوت��و و قسهیهک دهک��ا ،کێ گوێی دهدات���ێو ک��ار دهک��ات�� ه س��هر کێ؟ بێجگ ه لهوهی لهوانهی ه چهند نهیارو دڵ لێ ئێشاوێکیش بۆ خۆت دابتاشی ،بهاڵم فارس دهڵێن :ههر قسهیهک ههڵقواڵوی دڵ بێ بێگومان ل ه دڵیش دهنیشێ! ئهمنیش قسهکانی دڵم ههڵدهڕێژم .ئاخۆ دڵێک ههی ه لێی بنیشنو بڵێ وای��ه؟ بێگومانم بهڵێ، کهسانی واش کهم نینو قسهیهک له من دوو ل ه یەکێکی دی ،ئهگهر ب ه رادهیهکی ک��هم��ی��ش ب��ێ ت��رووس��ک��هی��هک دهخ��هن�� ه تاریکیو کاری خۆیان دهکهن. ل ه کۆنهو ه کورد گوتوویانه :مار ل ه ههموو جێ خواربێ ل ه ئاستی کونی خۆی راسته، ب���هاڵم ب��ه داخ��ێ��ک��ی گ��ران��هوه م��ار هک��ان��ی واڵت�� ه بهاڵلێدراوهکهی ک��ورد ،ل ه ئاستی کونهکهی خۆشیان ل ه ک��هاڵف��هدهزووی ئاڵۆز خ��وارو خێچترن .کاتی شۆڕشی شاخ ،جار وابوو دوو هێزی پێشمهرگ ه ل��� ه دوو ح��ی��زب��ی ک���وردس���ت���ان���ی ،بۆ ب��هرب��هرهک��ان��ی ل��هگ��هڵ دوژم��ن��دا ل��هسهر عهمهلیاتێکی ه��اوب��هش رێ��ک��دهک��هوت��ن. ک����ارهک����ه ب��� ه خ���ۆش���ی ت�����هواودهب�����وو، دوژم���ن دهش��ک��او دهستکهوتێکی زۆر دهک��هوت�� ه دهستی پێشمهرگه ،ئهوکاتی هێشتا تانهی تهماح نهنیشتبوو ه سهر گلێنهی چ��اوی شۆڕشگێڕان ،ئ��اواش له
س��هر دابهشکردنی دهس��ت��ک��هوت ،کێش ه س��ازدهب��وو ،ئ��هوهن��دهی ن��هدهم��ا ش��هڕی ک نێوخۆیی له سهر چهند تفهنگهشڕهیه س���ازب���ب���ێ .ئ��ێ��س��ت��ا ،ل���هپ��ارچ��هی��هک��ی کوردستاندا ,ک ه ههرێمی کوردستان بێ. ب ه رواڵهت دهسهاڵت تا رادهیهک کهوتۆت ه دهس��ت��ی خ��ۆم��انو ب��ووی��ن��هت�� ه خ��اوهن��ی ئ��هو سامانهی دوژم��ن ج��اران دهیبردو دهی��ک��رد ه چ��هکو ئامێر بۆ وێرانکردنی ماڵمان .ئێستا ئهو سامانه ،ل ه ناو خۆماندا دوژمنی گهورهی بۆ داتاشیوینو خهریک ه ه��هم��ووم��ان دهک��ات�� ه ن��هی��اری خ��ۆم��ان. دهس��هاڵتو سامان ئێستا دوو چهمکن، ئ��هو دوو چهمک ه بوونهت ه بهرداشێکی تازهبیرازکراوو خهریک ه فهرههنگهکهمان، ئهخالقهکهمان ،زمانهکهمانو به گشتی پێناسهنهتهوهییهکهمان ل ه نێوان خۆیاندا دهه���اڕن .ئ��هو دوو دێ��وهزم��هی�� ه ههموو ب��وارهک��ان��ی دی��ک��هی ژیانمانی خستۆت ه بن خۆڵهمێشی فهرامۆشییهوه .ئهوانهی خ��ۆی��ان ب��ۆ ئ����هوڕۆ ب��ه ک��وش��ت دهداو ئ���هوان���هی ب��ۆ ت��هل��ی��س�� ه دی���ن���اری شینی س���هددام ،شۆڕشگێڕانیان راودهن����ا ،ب ه ه��ۆی سیاسهتی ل�� ه خ��ۆ ک��ۆک��ردن��هوهی زۆروبۆر ،سنووری نێوانیان وا تێکدراوه، ک ه پیرۆزیی ناوی پێشمهرگ ه بۆت ه بڵقێک سابووناوو ل ه ه��هوادا تهقیوهتهوه ،ههر وهک شهرمو شوورهییش بۆ کۆنهجاشان، ب ه هۆی داڵ��دهی میرییو دژهمیریی ب ه ت��هواوی س��ڕاوهت��هوه ،ب��ازاڕی سیاسهت
231
وا پیس بووه ،ک ه سهرۆکی گۆڕان تێیدا لهگهڵ پیسترین ئهنفالچی وێن ه دهگرێتو دژکارانی بۆی دهکهن ه خاڵی الوازو پێیهو ه ه��هڵ��دهپ��هڕنو س��هرۆک��ی حکوومهتیش ئهنفالچییهکی ل��هو پیستر پ��هن��ادهداو وێ��ن��هی لهگهڵ دهکێشێتو گۆڕانهکان بۆ نیشاندانی گهندهڵیی میریی ب ه خهڵکی ن��ی��ش��ان��دهدهنو پێێهو ه ه��هڵ��دهپ��هڕن .بێ ئ���هوهی ،ک ه هی رێ��ب��هر هک��هی خۆیانیان وهبیربێ .رامیاریمان وهها پیسبوو ه که، ئێستا ب�� ه ن��اوی لێبووردنی گشتییهو ه ئهنفالچیش دهبهخشرێن ،تهنانهت دهکرێن ب ه سهرپهرشتی بنهماڵهی ئهنفالکراوانیش، س��هرۆک ج��اش دهبهخشرێنو دهکرێن ه کاربهدهستو تهنانهت کۆنهپێشمهرگهی خ��ۆڕاگ��رت��ووی س��هردهم��ی شاخیش ،بۆ کارکردن دهدرێنه بهردهستیان. ل ه ژم��ارهی��هک��ی ب��هرچ��او ل ه ناڕهزییانی ئهو بارودۆخ ه دهبیستم ،ک ه دهڵێن :ئێمه، ک ه ل ه ژێر ب��اری ستهمدا بین ،چ فهرق دهکات ستهمی سهدداممان ل ه سهر بێ یا هی حکوومهتی خۆمان .ئهمن بهش به حاڵی خۆم ههرگیز ئیزن ب ه خۆم نادهم ئهو دووان ه پێکهو ه بهراورد بکهم ،بهاڵم ئهو رۆژان ه شیعرێکی مامۆستا عهبدوڵاڵ پهشێوم گ��وێ لێبوو ،ک�� ه تێیدا باسی کهرێک دهکات ،ک ه خاوهنهکهی لهترسی ج��هرده ،پهلهی لێدهکا خۆی دهربازبکا، لهوێدا کهرهک ه ب ه خاوهنهکهی دهڵێ :جا ئهمن ک��هرب��م ،ب��ارهب��هر ب��م ،چ فهرقێکی
ههی ه ب��اری ت��ۆم ل ه س��هر پشت بێ یان هی چهته. چ��ی ئ��هو ه��هس��ت��هی س���ازک���ردووهو کێ بهرهکهی دهخ��وا؟ پێم وای��ه ئهوهیه ،ک ه رووناکبیرانو تێگهیشتووانی گهلهکهمان روونی بکهنهوه .کۆمهڵگاکهمان نهخۆشه، نهخۆشیش کاتێک چ��ارهس��هر دهک��رێ، ک ه باش بناسرێ ،ئهو ه سروشتییه ،ک ه تا پزیشک نهزانێ دهرد چییه ،دهرمانی ی لێ چاوهڕوان ناکرێ ،بهاڵم درووستیش لهگهڵ ههموو رێزمدا بۆ ئهو مامۆستا گ���هورهی���هی ک���وردو ری���زم ب��ۆ ههستی برینداری ئهو خهڵکهش ،ک ه کهوتوونهت ه ئ���هو دۆخ���ه ه��هس��ت��ی��ارهی م��ێ��ژووم��ان. دهب��ێ ع��هرزی��ان بکهم ،نهخێر ،تهنانهت بۆ کهرێکی بارهبهریش ،خ��اوهن فهرقی ههیه ،خاوهنێکی دڵسۆز ،ک ه کهرهک ه به س��ام��انو ئ��اس��ان��ک��هرهوهی ک��اری خۆی دهزان��ێو رهنگ ه زۆر زیاتری پێ رابگا، دهت���وان���ێ ج��ی��اوازی��ی��هک��ی زۆری ههبێ لهگهڵ چهتهیهکی تااڵنکهر ،ک ه کهرهک ه بۆ ئهو بهشێک ه ل ه تااڵنو ماڵی باهێناو، ک ه پێشی وای ه لهبهر ههلومهرجی زهمان ه رهن��گ�� ه نهتوانێ ب��ۆ م��اوهی��هک��ی زۆر ل ه دهس��ت��ی خ��ۆی��دا رای��گ��رێ .خ��راپ ئهگهر له خۆمان بێ ،النیکهم ب ه ناوی نهتهو ه کۆمهڵکوژمان ناکا ،ئهو النیکهم دوژمنی ناوهکهمان نییه ،ب ه گهشهکردنی کۆمهڵگاو بهرهوپێشچوونی خهباتی نوێ ،ئێمهش وهک گهلێکی زیندوو ،دهتوانین گهندهڵی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 232
بفهوتێنین ،بهاڵم وهک ل ه خوارهو ه ئاماژهی پێدهکهم ،دهپێشدا دهبێ ماکهی گهندهڵو گهندهڵخوڵقێنی ل ه نێو کۆمهڵگاکهمان لهناو بهرین .بهاڵی گهندهڵیو گهندهڵپهروهریی وهک نهخۆشییهک ههموو تانوپۆی ئهو کۆمهڵگایهی خستۆت ه ژێر کارتێکردنی کوشندهی خۆی .بۆ لهناوبردنیشی دهبێ ئهو پرسیارانه ل ه خۆمان بکهین: 1ــ گهندهڵی چییه؟ 2ــ له چی پهیدابووه ،وات ه هۆکارهکهی چییه؟ 3ــ چارهسهر چییهو دهبێ چی بکهین؟ ئهو رۆژانه ،وشهی گۆڕینو گۆڕانکاری ب���ۆت��� ه ب��ن��ێ��ش��ت��هخ��ۆش��هی س����هر زارو زم��ان��انو ه��هر کهس ه ل ه الی خۆیهوهو به پێی بۆچوونی خ��ۆی شتێک دهڵ��ێو زۆربهی ئاماژهکانیشیان ب ه الی گۆڕینی دهستهاڵتدان .زۆران واتێگهێندراون ،ک ه ب ه الچوونی ئ��هو سیستم ه دهسهاڵتهی ئ��ێ��س��ت��او دان���ان���ی سیستمێکی دی��ک��ه، دهردهکانمان ههموو چارهسهردهکرێنو گ���ورگو م��هڕ پێکهو ه ئ��او دهخ��ۆن��هوه. خۆ ئێم ه رژێمی سهددامیشمان راون��ا، یان باشتر بڵێم :بۆیان راون��ای��ن ،ئهدی ب��ۆ ن��هم��ان��ت��وان��ی ،ل��هس���هر ک��اول��هک��ان��ی دهستکاری ئهو رژێمه ،کۆشکێکی دڵخواز ب��ۆ کۆمهڵگایهکی ن���وێو سهردهمیان ه دابمهزرێنین؟ بۆ ل ه شوێنی چاکسازیو
ی وێرانکارترمان ئ��اوهدان��ک��اری ،شهڕێک ب ه دهستی رۆڵهکانی خۆمان ب ه سهردا سهپاوه؟ بۆ کوردستانی دابهشکراومان ل�� ه پێنج پ��ارچ��هرا ک��رد ه ش��هش؟ دهڵێم ل ه پێنج پ��ارچ��هڕا ،چونک ه ل ه س��هر ئهو ب���اوهڕهم ،ک ه ب ه پێچهوانهی ئ��هوهی ل ه ژێ��ر کارتێکردنی یهکێتیی سۆڤیهتو الیهنگرانی ،کوردستان ب ه چوار پارچ ه ن���اوی دهرک������ردووه ،ب��هو ب��هش��هڕا ،ک ه بهساتوسهودا لهگهڵ ئاتاتورک ،کهوت ه بهردهستی سۆڤیهت ،واڵتهکهمان بوو ب ه پێنج پارچ ه نهک چوار .ک ه وابوو ئێم ه بهو ههموو خهباتو شههیدهوە ب ه وهدهرنانی رواڵهتیی داگ��ی��رک��ار ،چمان بۆ خۆمان گۆڕی؟ شهڕ لهگهڵ دوژمنی نهتهوهیی ب ه شهڕێکی پیسی قێزهونی نێوخۆیی .ئایا ئهو ه بوو ئامانجی ئهو ههموو شههیدهی بۆ دهرکردنی داگیرکهر دابوومان؟ ل ه کاتی شهڕی براکوژیدا ،هێشتا ئاوارهی ههندهران نهبووم ،ئهمن ل ه پارچهیهکی دیکهی کوردستان را هاتبوومو بهشداری ئهو شهڕ ه نهبووم ،بهاڵم ب ه چاوی خۆم دهمدی ،ک ه دوژمنی ستراتێجیکیی کورد چۆن جارێک یهکێتی بۆ پارتیو جارێک پارتی بۆ یهکێتی ب ه پشتیوانی تۆپخانهو ئاسانکاریی هاتووچوو...هتد بههێزدهکات. ل��هو ش����هڕهدا ت��هن��ان��هت نهخۆشخانهی رزگاریش کهوت ه بهر ئاگری چهک .ئهمن شاعیر نیم ،ب��هاڵم ل��هوک��ات��هدا ،ههستی خۆمم ل ه س��هر ئ��هو ش��هڕ ه ئ��اوا هێنای ه
233
سهر کاغهز: دێوهزمهی شهڕ خۆدهنوێنێ ،ل ه سۆنگهی کارو ئاکارتان وێران دهکهن ب ه دهستی خۆ بهبێ ئاکام گوندو شارتان بۆ زاڵبوون بهسهر یهکتردا پهنادهبهن بۆ ههرپیسێ شهیتانیش س��هری س��ووڕم��او ه له بیرو هۆشو رهفتارتان دوژمنتان بهخۆ خهنی کرد ،دڵی دۆستان تهزی یهکسهر دادهمێنن ل ه ناو رێگا ،ههتا مهقسهد ناچێ بارتان تهمی م��ات��هم دایپۆشیو ه ئ��هو موڵکهی خوێنتان بۆی داوه دڵسۆزانتان لێ دهتۆرێن ،ب ه هیچ کهس ناگا هاوارتان کێبهرکێی ه ب��ۆ ک��وردک��وژیو سووتانی ماڵو سامانی ناڕهواو شوورهییو شهرمه ،چارهی کهن مێشکی بیمارتان تیمارگهرانیشتان کوشتن ،وێرانتان کرد تیمارخانه وری��اب��ن ه��اوار ب ه ماڵتان ،ئ��هوج��ار کێ دهیکا تیمارتان ن ه شهرموکرد ل ه دۆستانو ن ه نهخشهی دوژمنو ناسی پهردهی عارتان وهالناوه ،داد ل ه بهرکاری بێعارتان ئهوانهی خوێنتان بۆ داون ،ک ه رزگاریان
کهن ل ه ئهنفال وری��اب��ن ه���هر وهخ���ۆک���هون ،ت��ێ��ک وهر دهپێچن بازاڕتان ئێستا ب��اس��ی گ��هرم��ی ئ��اڵ��ۆزه ،ب���ازاڕی س��ی��اس��هت ل��هو پ��ارچ��هی ک��وردس��ت��ان��دا، گۆڕانه ،بهاڵ م بۆ مرۆڤی وریا ،ههر وشهی گ��ۆڕان به وات��ای گۆڕینی دهس��هاڵت ،به تهنێ بۆ چارهی دهردهک ه تهواو نییه ,ک ه باسی گۆڕان دێتهپێش ،ئهو پرسیارانهش لهگهڵ خۆیدا دێنی: چ بگۆڕین؟ له کوێدا بیگۆڕین؟ بۆچی ب��ی��گ��ۆڕی��ن؟ ب��هچ��ی ب��ی��گ��ۆڕی��ن؟ ب��ه چی بیگۆڕینهوهو بۆ کێ بیگۆڕین؟ ئهوان ه کۆمهڵ ه پرسیارێکن ،ک ه ل ه هێنان ه گ��ۆڕێ��ی بابهتی گ��ۆڕان��دا دهب��ێ زۆر به وریاییهو ه وهاڵم بدرێنهوهو ب ه وریاییهو ه ئاکامهکانی ههڵسهنگێندرێنو ب ه وریاییهو ه ه��هن��گ��اوی پێویستی ب��ۆ ههڵگرینو به وریایییهکی زۆرتریشهو ه ئامڕازهکانی بۆ وهب��هرچ��او بگیرێن .لهو واڵت��هدا ،ک ه ل ه ئ��اوارهی��ی��دا پهنای داوم ،خزمهکانو نزیکترین برادهرانیشم ه��هر ل ه رۆژی یهکهمی دهستپێکردنی بزووتنهوهکهو ه ئهندامو الیهنگری حیزبی گۆڕانن .ئهمن ههرچهند بڕیارم دابوو تخوونی سیاسهت ن��هک��هوم ،ن�� ه ئ��هن��دام��ی هیچ حیزبێکمو ن��هالی��هن��گ��ری ه��ی��چ تاقمێکیشم ،ب��هاڵم زۆرجار کهوتوومهت ه نێو باسو خواسی رامیاریو نهمتوانیو ه خۆبگرمو ئهوهندهی زان��ی��اری��م ل���هو ب�����وارهدا ب���ڕی ک���ردوو ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 234
خۆم تێههڵقوتاندووهو باسێکم ل ه سهر ههڵسهنگاندنی دۆخهک ه کردووه ،جاروبار قهڵهمێکیشم لێ وهگهڕ خستووهو شتێکم بۆ میدیا ئهلهکترۆنییهکان ناردووه .لهگهڵ خزمانو دۆستانیشدا زۆرجار خۆم پێ رانهگیراوهو ئهو پرسیارانهی سهرهوهم لهگهڵ تاووتووێ ک��ردوون .نموونهم به شۆڕشی گهالنی ئێران بۆ هێناونهتهوه، ێ کراو ئامانجی چ بوو؟ ک ه چۆن دهست پ بهاڵم دوایی چۆن ب ه فێڵو تهڵهکهی چهند ئاخوندێک ،ب ه کهڵک وهرگرتن ل ه ههستو بڕوای ساکاری ئایینیی کۆمهاڵنی خهڵکی واڵت ،رێڕهوی شۆڕشهک ه گۆڕاو پیسمان وهالناو پیساییمان ل ه جێی دانا! بۆ وای ل��ێ��ه��ات؟ چونک ه ن��هم��ان��زان��ی ،ویستمان کهروێشکێک ل�� ه ک��ون��هک��هی دهرێ��ن��ی��ن، دهس��ت��م��ان دهک��ون��ی م��ارێ��ک راک���ردو به سهری قامکییهوهداین! یا سنهیی گوتهنی: هاتین چ��اوی ب��ڕێ��ژی��ن ،ک��وێ��رم��ان ک��رد! بهوهی چیرۆکی سهیدهوانو مهلهکهوانی داسنیم وهبیردێتهوه ،ک ه چ��ۆن باوکی کهم بینایان ،ب ه ههڵ ه له جیاتی ئاسک، ل�� ه پ��ێ��ش��دا س��هی��دهوان��ی ئ��هن��گ��اوت ،ک ه مهلهکهوان (کوڕهکهی دیکهی) ب ه هانای براکهیهو ه چوو ،بهو گۆمانهی ئاسکهک ه ههستاوهتهوهو دهی��هوێ ههڵێ! تهرمی ک��وڕهک��هی دی��ک��هش��ی ب�� ه گ��ول��ل��هی��هک ل ه تهنیشت برای پێکاوی درێژکردو ئهدی نهتاندی ،ئهوکاتهی دهنگی ناڕهزایی ل ه ئێراندا بهرزدهبۆوه ،چۆن ئاخوندان به
فێڵو تهڵهک ه بهشێکیان جیابوونهوهو جڵهوی ناڕهزاییکارانیان ل ه ژێر چهتری ب���زووت���ن���هوهی س����هوز (ج��ب��ن��ش س��ب��ز) گ��رت��هدهس��تو ل�� ه الی���هک ب�� ه ش���هقو له الیهک ب ه شیرینی ،خهڵکهکهیان ناردهو ه ماڵ .ئێستا ئهدی بۆ کهس نیی ه بپرسێ ئهدی چۆن بوو؟ یهکێک ل ه سهرۆکهکانی بهرههڵستکاران ،ل�� ه ت��ۆڕی کۆنترۆڵی وی�لای��هت��ی فهقیهی رهدب����وو ،دهنگیشی هێناوهو ب��وو ب�� ه س���هرۆک کۆماریش؟ ئهوجاریش ب��هون��او ه با بزانین جڵهوی کۆمهڵگای گ��هالن��ی ئ��ێ��ران ب���هرهو کوێ رادهکێشرێ؟ ل ه کۆمهڵگایهکدا ،ک ه گهندهڵ پۆل پۆل ل ه دامو دهزگ��ای میریی کۆدهبنهوهو ئهو دۆخ ه پێکدێنن ،ک ه دهڵێین دهبێ بگۆڕێ. گ��ۆڕان��ی��ش ک��هس��ان��ی وهک پ��ارێ��زگ��ار ه ه����هاڵت����وو ه س���ام���ان ه��هڵ��ل��ووش��هک��هی سلێمانیو ب�� ه دهی��ان��ی ل�� ه چهشنی ئهو پ���هن���ادهدا ،ک�� ه ب�� ه راس��ت��ی نموونهیهکی ههر ه بهرزی گهندهڵین ،له کۆمهڵگایهکدا، ک ه ل ه سهر گندۆرهیهک چهند کهسو ل ه سهر ٥دهسک ه کهوهر چهندی دیکهو ل ه سهر نیو کهوچک ه لۆدێر گڵی م��هزرا 3 کهس دهک��وژرێ��ن ،ل ه کۆمهڵگایهکدا ،ک ه هێشتا ترومبێل ئاژۆیانی فێرنهبوون ب ه هێڵی دروس��ت��ی خۆیاندا ب��ڕۆنو گیانی خ��ۆی��انو خهڵکی بهرانبهریان زۆر پێ ک��هم ن��رخ��ت��ره ،ل�� ه ویست ه ن��اڕهواک��ان��ی خ��ۆی��انو ئ��هگ��هر ک��هس��ێ��ک پ��ێ��ی��ان بڵێ:
235
بهڕێز تکای ه یاسای ئ��اژۆت��ن بپارێزهو مافی بهرانبهرت ل ه شهقامدا لهبهرچاو بگره! ب��هرهو رووی ههڕهشهی کوشتن دهبێتهوه .له کۆمهڵگایهکدا ،ک ه گ��ۆڕان ب ه ت��ۆران��ی خۆشهویستی عهشیرهتێک ل�� ه ه��هڵ��ب��ژاردن��دا ،ده ه���هزار دهن���گ ل ه دهس����ت دهدا .ل�� ه ک��ۆم��هڵ��گ��ای��هک��دا ،ک ه هێشتاش بیری عهشیرهتی تهنانهت بیری نهتهوهییشی خستۆت ه بنچۆکی خۆی .ل ه کۆمهڵگایهکدا ،ک ه سنوورێک بۆ پاکو پیس ن��هم��اوهو تهنانهت توندوتیژترین گۆڕانخوازیش بۆ راییکردنی کارهکانی تایبهتی خۆی پهنا دهبات ه بهر واسیتهو واس��ی��ت��هک��اری��ی .ل�� ه ک��ۆم��هڵ��گ��ای��هک��دا ،ک ه گۆڕانخواز بۆ زیاترکردنی الیهنگر بۆ خۆی ل ه وهرگرتنی یارید ه ل ه هیچ پیسو گهندهڵێک سڵ ناکات ل ه کۆمهڵگایهکدا، ک ه میدیا دهب��ێ چ��رای روون��اک��ی��دهر بێ بۆ چاوی عهقڵی خهڵکو راستییهکانیان بۆ بخاتهڕوو ــ ل ه گهندهڵیدا نقوم بووه، زم��ان تێکدهدات ،رێزمان وێراندهکات، دێوهزمهیهکی به ناوی (سهرچاوهیهکی ئاگادار) بۆ باڵوکردنهوهی پڕو پاگهند ه ل ه دژی نهیارانی خاوهنی خۆی داتاشیوه، ک ه ن ه کهس دیویهتی ،ن ه کهس دهیناسێ، ن�� ه م��زڵ��ی ه��هی��هو ن�� ه ک��هس پێیدهزانێ، ن�� ه ک��هس دهس��ت��ی وێ��ڕادهگ��او ن�� ه کهس لێیدهپرسێتهوه ،بهڵێ ،ئا ل��هو کۆمهڵگا ش���ێ���واوو ش���ێ���وێ���ن���دراوهدا ،س����هرهڕای گهندهڵیی داراییش ،گهندهڵیی فهرههنگی،
گهندهڵیی ئ��ی��داری ،گهندهڵیی ئهخالقی، گهندهڵیی بیری ک��ۆنو دواکهوتووانهی کۆمهاڵیهتیو دژ ه پێشکهوتن ،گهندهڵیی رۆشنبیریو ریزمانیو زمانهوانیو ب ه دهیان گهندهڵیی لهو بابهت ه ههر کامهیان وهک ش��ێ��رپ��هن��ج�� ه ه��هم��وو ت��ان��وپ��ۆی��ان داگ��رت��ووه ،ئێستا کێش ه بۆت ه کێشهی دهس�����هاڵت ،ه��هم��وو ک��ێ��ش��هک��ان��ی دیک ه وهالن����راون .گۆیا ه��هم��وو کێشهکان ب ه تهمێکردنی رواڵهتیی چهند گهندهڵکارێکی داڵدهدهر ل ه دهستدا ،یان گۆڕینی یاسایهک چارهسهر دهکرێن .فارس گوتهنی :نهخێر کاکین ه خوا رسقتان له شوێنێکی دیک ه بداتێ .ئهو کونهی ئێو ه دهستتان تێناو ه ب��ۆ گرتنی ک��هروێ��ش��ک ،ک��ون��ی مارێکی کوشندهیه! ئ��هوهی ئێو ه دهی��ک��هن نهک ههر میریی ،بهڵکو خۆشتان رهپێچهک دهداو ههرچی ههی ه له دهست ههمووان دهچ��ێ .ئ��هو ک��ارهت��ان دهمخاتهو ه بیری سهردهمی منداڵی ،ئهوکاتی ،چیرۆکهکانی مهال نهسرهددینم دهخوێندنهوه .رهنگ ه باش ل ه بیرم نهمابێ ،بهاڵم ب ه کورتی ل ه یهکێک لهو چیرۆکانهدا ،نیوهشهوێ ،ل ه کۆاڵندا شهڕێک ههڵدایسێو مهال ل ه خهو رادهپهڕێو دهچێ شهڕهک ه بکوژێنێتهوه، پ��اش��ان ،ک�� ه دهگ��هڕێ��ت��هو ه ماڵێ دهبینێ لێفهکهی نهماوه ،خهڵک دێن ه الی مهالو دهپرسن چ بوو؟ مهال دهڵێ :هیچ نهبوو، شه ڕ ل ه سهر لێفهکهی من بوو ،ئهویشیان برد! ئێستاش خهریک ه ئێم ه وهک مهالمان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 236
ل��ێ��دێو ب�� ه دهس��ت��ی خ��ۆم��ان شهڕێکمان خۆڵقاندووهو وهه��ا خافڵبووین ،ک ه تا وهخۆدێینهوه ،دز لێفهکهمانی ب��ردووه. چهند گهندهڵێک تهمێ دهکهن ،ئهو ه کارێکی رهوایهو کهس الری تێدا نییه ،یاسایهک دهگ��ۆڕنو ل ه نالهباری پاکی دهکهنهوهو دهیکهن ه باشترینو دادپ��هروهران��هت��ری��ن یاسای جیهانیش ،ئهوهش کارێکی زۆر پ��ی��رۆزهو ک��هس الری ل��هوهش��دا نییه، ئهگهر سزادانی ئهو گهندهاڵنه ههموو گهندهاڵنی راستهقینهی نهگرتهوهو ئهو یاسای ه بهستهزمانهش کهس ب ه هیچی دانهناو بایهخی پێنهداو وهک بهڵێنهکانی مالیکی ،یان ماددهی ١٤٠و سهرژمێریی گشتی ههر له سهر کاغهز مایهوه؟ بهاڵم ئهو ههموو شێرو رێوییهم بۆچی هێناوه؟ بۆئهوهی ب ه وهبیرخستنهوهی چهند رووداوێکی نهشیاو چهند وشهیهکیش ل���هگ���هڵ گ���ۆڕان���خ���وازان���ی راس��ت��هق��ی��ن�� ه بدوێم .ل ه بیرتان ه به لهخۆباییبوون ل ه ههڵبژاردنهکهی پێشوودا ،ئهوهندهتان پ��ڕو پ��اگ��هن��دهک��رد ،ک�� ه گ��ۆی��ا ل�� ه ناوچ ه کێشهل ه س��هرهک��ان ی�� هک��هم دهب���نو بهو باوهڕهو ه بێ ههڵسهنگاندنێکی وریاییانه، الن��ی ک��هم ل��هو ن��اوچ��ان��هدا لهگهڵ باقیی حیزب ه کوردستانییهکان پێک نههاتنو ل ه ئاکامدا نهک ههر بۆ خۆتان کهوتن، بهڵکوو ب��وون ب�� ه ه��ۆی لهکیسچوونی چهند کورسییهک ب��ۆ ک��وردی��شو ئ��اوا کارهکهتان ب ه س��وودی نهیارانی کورد
تهواوبوو؟ ب ه دهستپێکردنی شۆڕشهکهی توونس وا شاگهشکهبوون ،ک ه خێراو بێ ههڵسهنگاندنی داهاتووی ،شۆڕشێکی وهک ئ��هووب��اری دروس��ت��ی رام��ی��اریو کۆمهاڵیهتیی کوردستان ،ئهو راگهیاندن ه توندو ئاگرینهتان دهرکرد ،ک ه بوو ب ه هۆی کێشهو زیانێکی زۆر،بێ ئهوهی ئامانجی سهرهکیتان لێ دهستکهوێت؟ ئهوکاتی، ئهمن ه��هر ب�� ه بیستنی ئ��هو وت���ار ه دڵم لهرزی ،ل ه کۆڕێکدا لهگهڵ چهند کهسێک ل ه خزمانی گۆڕانخواز باسم کرد ،ک ه ئهو کار ه زۆر مهترسیداره .ئهو ه هاتو ئهو خۆپێشاندان ه چهند جاسووسێکی ئێران، ی��ان ئیسالمیی ه توندڕهوهکانیان لهگهڵ کهوتنو یهکێ ل ه نێو خۆپێشاندهراندا تهقهیهکی ک��رد ،ئاکامهک ه دهبێت ه چی؟ ب��هداخ��هو ه دیتمانو ه��هر واش��ی لێهات! ئێستاش ل ه پڕو پاگهندهکانو میدیاکانتاندا هێندێک شت دهبینمو دهربڕینی سهیر دهبیستم ،ک ه س��هرم س��ووڕ دهمێنێ .تا ئێستا چهند جارێک ل ه میدیاکانتاندا دیوم ه نوێنهرێکتان (ب��ا وتهبێژی فهرمیشتان نهبێ) دهڵ��ێ :گ��ۆڕان ل ه ههڵبژاردندا ل ه ه��هول��ێ��رو ده���ۆکو سلێمانیشدا یهکهم دهب��ێ ،ب��هاڵم ب ه راستی وای��ه؟ بهڵگ ه بۆ ئهو داوای�� ه چیهو مهبهستهکهتان چییه؟ ئهگهر واب���وو ،ک ه ئ��هو ه ب��ردووت��ان��هوهو پیرۆزتان ب��ێ ،رهنگ ه کهسانێکیش بهو قسان ه باوهڕبکهنو پێی شاگهشک ه بن، بهاڵم ئهدی ئهگهر وانهبوو؟ برادهرێکی
237
رێبهرایهتیی یهکێتیش م��اوهی��هک پێش ئێستا گ��وت��ی پ��ارت��ی ک���وردان���ی ئ��ێ��ران ناونووس دهکات تا دهنگیان به سوودی خۆی لێوهرگرێ ،ئ��هوهی به وریاییهو ه دهڕوان���ێ���ت��� ه ئ���هو ش��ێ��و ه پ���ڕو پ��اگ��هن��د ه گوماناوییانه ،تێدهگا ،ک ه باڵوکهرهوهکانی چ��هن��د ل�� ه ه��ێ��زی الی��هن��هک��هی دی��ک��هی��ان ترساون .ئهگهر الیهنهک ه ل ه ههڵبژاردندا ب��ردی��هوه ،ئ���هو ه وهک ههمیش ه دهڵێن غهشی ل ه ههڵبژاردندا ک���ردووه ،ئهدی پێشتر ن��هم��ان��گ��وت؟ ئ��هگ��هری��ش ئێو ه بردتانهوه ،ئهو ه ب ه شانازییهو ه دهڵێن: سهرهڕای ئهو ههموو ساختهکارییانهش ههر ئێم ه سهرکهوتین! ئهمن ماوهی زیاتر ل ه 17ساڵ ل ه ژێر ئاسمانی واڵتێکداو له نێو فهرههنگێکدا لهگهڵتان ژیاوم .ساختهم ل ه ههڵبژاردنهکانیشدا ب ه ههمووتانهو ه دیوه .ههمووتان ههر چهندی ل ه دهستتان هاتبێ ،بێگومان دهی��ک��هن .ئهگهر بڕیار ب��ێ ک���وردی رۆژه��هاڵت��ی��ش ب��ۆ دهن��گ��دان بهکاربێننو ئ��هو پ��ڕو پاگهندان ه راست ب��ن ،خ��ۆ ه��هم��وو حیزبهکانی دژب���هرو تهنانهت یهکێتیی هاوپهیمانی پارتیش، زۆر ل ه ئێران نزیکترن ،ئهدی ئهوانیش ن��ای��ک��هن؟ ت��وخ��وا وهرن ،ئ��هگ��هر لهبهر ب����هرژهوهن����دی����ی خ��هڵ��ک��ی��ش ن���هب���ێ بۆ بهرژهوهندیی خۆتان ل ه ب ه الڕێدابردنی ب��ی��ری خ��هڵ��ک گ���هڕێ���نو راس��ت��ی��ی��هک��ان روون��ک��هن��هوه ب��ا خ��هڵ��ک ب�� ه وری��ای��ی��هو ه بڕیار ب��دا .یهکێک ل ه ههڵهکانی دیکهی
ی گ��ۆڕان ،ب ه ههڵهداچوون ل ه دیاریکردن دوژمنی سهرهکیی کوردو گهڕان بۆ ئهو دوژمن ه له ناوخۆی کوردستاندایه ،ک ه ئهویشیان ب ه حکوومهتی ههرێم ب ه هۆی گهندهڵییهکهوهو بهگومانی خۆیان پارتی وهک هۆکاری سهرهکی لهو گهندهڵییهدا دان�����اوه .گ���ۆڕان���خ���وازهک���ان خ��ۆی��ان ب ه عێراقی دهزان��ن ،ب��هاڵم هیچ باسێک لهو دزیو گهندهڵیی ه نهشاراوهی ه ناکهن ،ک ه زۆر زهق��ت��رو راشکاوانهتر ،ب ه دهستی کهسانی زۆر نزیکو بن داڵدهی مالیکی دهکرینو به نیازن بۆ بههێزتر بوونیان ل ه داهاتووداو سهرکوتێکی دیکهی گهلی ک��ورد ،پاشهکهوتی ک��هن .ک ه سهرۆکی ه��هرێ��م ل�� ه ب��هران��ب��هر پێشگرتنی مالکی ب ه سهرژمێری ل ه ناوچ ه دابڕاوهکاندا، ه���هڕهش���هی ج���ی���اب���وون���هوهی ک���وردی ک��رد ،ل ه جیاتی پشتگیری بۆ ئ��هو داوا رهوایه ،گاڵتهیان پێکردو ل ه نێو خهڵکدا دهنگۆیان داخست ،ک ه گوای ه سهرۆکی ههرێم دهیهوێ ب ه ههڵگیرساندنی شهڕ، ک��وڕی خهڵک ب�� ه کوشتن ب��دا .ئهوجار دوژمنایهتیی مالیکییان لهگهڵ ک��ورد، تا ئهو ئهنداز ه هێنایهخوار ،ک ه گوتیان دوژمنایهتیی ب��ارزان��ی ل�� هگ��هڵ مالیکی دوژمنایهتیی شهخسیییه! ئهو ه ل ه حاڵێکدا بوو ،ک ه دهیانزانی ،ک ه ئهو دوژمنایهتییه، ب�� ه دوو ه���ۆک���اری ش��ی��ع��هب��وون��ی زۆر ت��ون��دڕهوان��هی مالیکیو هاوپهیمانانیو له ئاکامدا دوژمنایهتیی ئایینی لهگهڵ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 238
ک��وردان (ک ه زۆرینهیان سوننین) بیری توندئاژویانهی رهگهزپهرستیی عهرهبیو روانگهیهکی سهددامییان ه ل ه سهر کورد، دوژمنایهتییهکی ستراتیجییه ،تهنانهت یهکێتیی هاوپهیمانیش بێدهنگی لهو بابهت ه کرد تا لهشکری ئهو دوژمن ه شهخسییهی س��هرۆک��ی ه��هرێ��م هێرشی ک���رد ه سهر پێشمهرگهکانی .کاتێک مالیکی بودجهی بهکهڵهگاییبێ وهبهرچاوگرتنی مافهکانی ک��ورد تێپهڕاند ،یهکێک ل ه نوێنهرهکانی سهر ب ه گۆڕان ل ه مهجلیسی عێراقدا گوتی: حکوومهتی ههرێم (شڵتاغ) ب ه بهغدا دهکا دهن��ا بودج ه ههموو مافهکانی ک��وردی تێدا دهستهبهر کراوه! کاتێک حکوومهتی ههرێم ویستی هێندێک هاوکاریی ماڵیی کورد ه ئاوارهکانی رۆژههاڵت بکات ،خێرا رۆژنامهی رۆژنامه ،ک ه سهر به گۆڕان ه ــ لێی ل ه ههڵاڵدانو ئێرانی لێ وهخۆخستن، کاتێک دهنوێنهر ل ه رهگهزپهرستترین نوێنهرهکانی ع��هرهب ل ه مهجلیسدا ل ه کوتلهی عهراقیی ه جوێبوونهوهو کوتلهی ع��ی��راق��ی��ی��هی س��پ��یی��ان پێکهێنا ،خێرا ههلیان قۆستهوهو بێ بیرکردنهو ه ل ه ن��اخو ن��اوهڕۆک��ی بیرۆکهکهیان ،داوای هاوپهیمانییان لێکردن .ئ��هوان��هو دهی��ان ه��هڵ��هی دی��ک��هش گ��ۆڕان��ی ل�� ه راس��ت��ی��دا ل ه ئامانجی پێکهێنانی گۆڕانکارییهکی راس����ت����هق����ی����ن����هی چ����اک����هخ����وازان����هی دژگهندهاڵنهڕا خست ه سهرهێڵی ههوڵدان ب��ۆ بهدهستهێنانی دهس����هاڵت ب��ه ههر
نرخێک بێت .له الیهکی دیکهشهوه ،وای مالیکی کردهشێر ،ک ه به راش��ک��اوی ل ه دوایین دهربڕینیدا مافی چارهنووس بۆ کورد رهتکاتهوه ،جا ئهمن چونک ه یاسازان نیم ،با یاسازانانی گۆڕانخواز بۆ خۆیان ئهو دوایین دهربڕینهی مالیکی له بارهی یاسای بنهڕهتیی عیراقهو ه لێکدهنهوه. بمبوورن کهمێک له بازن ه چوومهدهر، ئ���هوهن���دهم ب��ۆی�� ه گ���وت ،ک�� ه ب��زان��ن لهو ک��وردس��ت��ان��هدا ئ��هوان��هی ل�� ه گوێی گ��ادا ن���هن���وس���ت���وونو وری���ای���ان���ه دهڕوان���ن��� ه ههڵسوکهوتهکان کهم نین ،بهاڵم لێرهدا دهمهوێ بچمهو ه سهر چهمکی سهرهکی، ک ه بریتیی ه ل ه ئهرکی رووناکبیرو ئهو گ��ۆڕان��خ��واز ه راس��ت��هق��ی��ن��هی ،ک�� ه دهب��ێ واڵتهکهمان ل ه بهاڵی گهندهڵی رزگارکا. ئهمن ل ه نووسینێکی دیکهشمدا ئاماژهم بهو ه کردووه ،ک ه گهندهڵی ل ه کوردستاندا ه��هر ل�� ه میریدا ک��ۆن��هب��ۆت��هوهو ههموو تانوپۆی گهلیشی داگرتووه ،گهندهڵیش ه��هر ب ه تهنێ پ��ارهو دهس���هاڵت نیه ،ک ه ئ����هوڕۆ ش���هڕی م��ی��ریو دژب���هران���ی ل ه سهر ساغبۆتهوه ،بهڵکو نهخۆشییهکانی گهندهڵی یهکجار زۆرنو ههمووشیان ب��� ه زهق�����یو زۆرو زهب���هن���دی ل��� ه نێو کۆمهڵگاکهماندا وهب��هرچ��او دهک���هون. ک��ات��ێ��ک ل��� ه س���هر ت��اب��ل��ۆی کۆلێجێکی کوردستان ،ک ه دهبێ نموونهیهک بێ بۆ راست نووسینو دهکارکردنی زمانێکی پ���اراو .دهبینین به ئینگلیسی ناوهکهی
239
ئ��هوهی��ه ،Dijlah University :ب��هاڵم ی ئ��اوا وێ��ران��ک��راوه :کۆلێجی ب ه ک��ورد دج��ل��هی زان��ک��ۆ ،ی��ان تابلۆی هۆتێلێکی بهناوبانگی پایتهختی ه��هرێ��م ئ��هوهی��ه: هۆتێل کۆتری سالم Peace Pigeon Hotelو ه��هزاران تابلۆی ئ��اوا ل ه سهر دووک��انو فهرمانگهکان ،بهههڵهو بێمانا دادهن���رێ���نو ک��هس خ��ۆی ب��ه بهرپرسی راس��ت��ک��ردن��هوهی��ان ن���ازان���ێ ،ک��ات��ێ��ک ل ه میدیاکانهو ه ه��هزاران رستهی ل ه باری رێزمانییهو ه نادروستو شێواو دهبینین، کاتێک دهبیسین وهزیرێکی میری ل ه سهر تهلهڤیزیۆن ب ه فڕۆکهخانهی ههولێری ن��ێ��ودهوڵ��هت��ی دهڵ���ێ���ت :ف��ڕۆک��هخ��ان��هی نێودهوڵهتیی ههولێر ،کاتێک ل ه پایتهختی کوردستان ئهو ههواڵ ه ل ه رووداو نێتدا دهخوێنینهوه :مۆڵهتی شوفێری بهغدا ب ه ك��وردیو عهرهبییه ،بهاڵم ل ه ههولێر تهنیا عهرهبییه ،یان کاتێک ل ه پایتهختی کوردستان دهچیت ه قائیم مهقامییهتێک بۆ لێدانی مۆرێک ل ه سهر نامهیهکی پێویست بۆ مانهوهت لهو پارچهی کوردستاندا، ب��هوپ��هڕی س��هرس��ووڕم��ان��هو ه دهبیستی ک��اب��رای ک��ارب��هدهس��ت پێت دهڵ���ێ :بریا ن��ووس��راوهک�� ه ب��ه ع��هرهب��ی ب��ا! ئ��هوهش ل ه کاتێکدایه ،ک ه ئهو قسهی کارگێڕهک ه ل��ه ب���اری یاساییشهو ه ت��اوان��ه ،چونک ه ب�� ه پێی یاسا زم��ان��ی ک��وردی��ش ل�� ه پهنا عهرهبیدا ل ه عێراقدا زمانی فهرمییهو شتی زۆری لهو بابهته ،کاتێک ل ه عێراقدا
ههموو عهرهبێک ل ه ههموو شوێنێکی دن��ی��اڕا دهت��وان��ێ ببێت ه هاونێشتمانی، ب��هاڵم کچێکی ک��وردی رۆژه��هاڵت شوو ب ه کوڕێکی ئهو پارچهیهی کوردستان دهک��ات ،تهنیا ب ه تاوانی نهبوونی ناوی سییانه! ل ه کوردایهتی دهشۆرێتهوهو ب ه هاونیشتمانی دانانرێو دهبێت ل ه سهر تاز ه نهکردنهوهی ئیجازهی مانهوهکهی ل ه کوردستاندا ،سزابدرێ ،کاتێک یاسا دهس���تو پێگرهکانی س���هددام ،زۆری��ان ب��ه دهس��ت ل��ێ��ن��هدراوی ل��ه کوردستاندا بهڕێوهدهچنو تهنانهت دهزگای دادوهریی حکوومهتی ههرێمیشی ب�� ه دهس��ت��هو ه دهناڵێ ،ئهوجار تێدهگهی گهندهڵی چۆن تهنانهت یاساو زمانهکهشمانی داپۆشیوه، بهڵێ ئهوهش گهندهڵییه ،ک ه دهبێ چار ه بکرێو ههمووی ئهوانهی دیکهش ،ک ه له سهرهو ه ناوم هێناون ...هتد ب ه داخێکی گرانهو ه گۆڕانخوازانیشمان وهک گ��هن��دهڵ��خ��وازهک��ان��م��ان ه���هر بۆ برهوپێدانی دهسهاڵتیان زۆرو بۆر ،پاکو س ل�� ه دهوری خ��ۆی��ان ک��ۆدهک��هن��هوه، پی بێئاگا ل���هوهی ،ک�� ه دهن��گ��ی ب�� ه گهندهڵ وهدهس���ت���ه���ات���ووه ،ئ���اک���ام���هک���هی ه��هر ئ���هو ه دهب����ێ ،ک�� ه ب�� ه دهس��ت��ی یهکێکی قسهڕۆیشتوو ل ه نێو عهشیرهتی زهنگهنه، بهسهر گۆڕاندا هات ،بهاڵم رووناکبیری گۆڕانخواز دهبێ چ بکا؟ ی��هک��هم ش��ت ئ��هوهی��ه ،ک�� ه دهب���ێ خهڵک فێری راستوێژیو دهربڕینی راستییهکان
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 240
بکات ،تهنانهت ئهگهر ب ه زیانی خۆشی ب���ن ،چ��ون��ک�� ه داری درۆ ب���هر ناهێنێو راستی ههر ناشاردرێتهوه .ئهو ه شتێک ه ب ه داخهو ه ئهوهندهی چاوم ب ه میدیاکاندا خشاندوو ه یا لێم بیستوون ،ن��هک��راوه، ئهگهر راستییهک گوتراوه ،ههر ئهوهندهی لێ باسکراوه ،ک ه ب ه قازانجی خۆیانو بۆ رسواکردنی میریی بووه .ئهو رهوت ه زۆرجار کێشاویهت ه شتی زۆر بچووکیش، ک�� ه تهنانهت ل�� ه واڵت��ان��ی پێشکهوتووی رۆژئاواییشدا زۆر ب ه ئاسایی بهرچاو دهک������هون .ک����اری م��ی��دی��ای دژهم��ی��ری��ی تهنیا بۆت ه بۆڵهبۆڵو باسی شتی زۆر بچووک ،بێئاگا ل��هوهی ،ک ه گۆڕانخواز دهبێ ل ه پێشدا له خۆیهو ه دهستپێبکات. له بیرم ه ل ه قوتابخانه ،ئهوکاتهی منداڵ ب����ووم ،س���هردێ���ڕی ب��اب��هت��ێ��ک ل�� ه کتێبی خوێندنهوهماندا ئهوهبوو :رطب خورد ه کی کند منع رطب .واته :خورماخواردوو چۆن کهسێک ل ه خورماخواردن دهوهستێنێ ،ل ه بابهتهکهشدا هاتبوو ،ک ه کابرایهک ،کوڕی خۆی برد ه خزمهت پێغهمبهری ئیسالم (د.خ)و داوای لێکرد ل ه خواردنی خورما مهنعی بکات ،چونک ه بۆی خراپه ،پێغهمبهر فهرمووی بڕۆ سبهینێ لهگهڵ کوڕهکهت وهرهوه ،کابرا رۆیشتو بهیانی کوڕهکهی هێناو هاتهو ه خزمهت پێغهمبهرو ئهویش بۆی ئامۆژگاری کرد ،ک ه خورما نهخوا، چونک ه زیانی بۆ تهندروستیی ههیه .بابی کوڕ ه زۆری پێ سهیر بوو ،لێی پرسی،
ک�� ه ب��ۆچ��ی دوێ��ن��ێ ئ��هو ئامۆژگارییهی نهکردو خستیی ه ئهوڕۆ؟ پێغهمبهر (د.خ) له وهاڵم���دا ف��هرم��ووی :دوێنێ بۆ خۆم خ��ورم��ام خ���واردب���وو ،چ��ۆن دهم��ت��وان��ی ب ه ک��وڕهک��هی تۆ بڵیم نهیخوات ،بهاڵم ئ��هوڕۆ بۆ خۆشم نهم خ��واردووه .ئهو ه ئامۆژگارییهکی گهورهی تێدایه .کهسێک، ک ه گهندهڵ پهنا دهدا چۆن دهتوانێ دژی گهندهڵ خهبات بکات؟ کهسێک راستی دهشارێتهو ه چۆن راستیی خهڵک ئاشکرا دهک��ا؟ ئ��هو ه یهکهم حیکمهته ،ک ه دهبێت رووناکبیرێکی گۆڕانخواز رهچاوی بکات. دووه��هم شت ئهوهیه :ک ه دهب��ێ کهشو ههوای نێو کۆمهڵگا ل ه ههموو بوارێکدا ههڵسهنگێنێ ،ههتا د ه ناخی کۆمهڵگهکهو نهخۆشییهکانی بگا ،جا ئهوجار چارهیان بۆ بدۆزێتهوه .کۆمهڵگایهکی وهک ئهو پ��ارچ��هی باسی ل�� ه س��هر دهک��هی��ن ،ئهو ه��هم��وو ج���ۆر ه گ��هن��دهڵ��ی��ی��هی ت��ێ��دان .ل ه کۆمهڵگایهکی ئ���اواش ،ه��هر دهوڵهتێک ه��هڵ��ق��وڵ��ێ ،ن��هخ��ۆش��ی��ی�� هک��ان��ی کۆمهڵگا دهیگرنهوه .کهوابوو دهبێت دهپێشدا بواری چاکبوونی تێدا بڕهخسێندرێت .کۆمهڵی ت��هن��دروس��ت دهس���هاڵت���ی ن��ات��هن��دروس��ت ناسهلمێنێ .کهسێک ،ک ه بۆ بهرژهوهندیی کاتیی خۆی گهندهڵێک ،پهنادهدا ،کهسێک، ک ه بۆ بهرهوپێشچوونی کارێکی واسیت ه و واسیتهکاری دهکا چۆن پێش بهوبهاڵی ه ل ه فهرمانگهکاندا دهگ��رێ؟ ئ��هو ه پێمان دهڵێ ،ک ه بۆ چاکردنی میریو سڕینهوهی
241
لهگهندهڵی ،دهب��ێ لهبنهمای کۆمهڵگاڕا دهست ب ه پاکسازی بکهین ،ک ه بریتیی ه له بنهماڵه. ب��اب��هت��ی س��ێ��ه��هم :ن��اس��ی��ن��ی نهخۆشیی گهندهڵییه .ئهو نهخۆشیی ه ههر گهندهڵیی دارای��ی وات�� ه دراوو سامان ناگرێتهوه، تۆو قرتاندن ل ه فهرمانگهکان ب ه جێگای راییکردنی کاری سهردانکاران ،درهنگ چوون ه سهرکارو زوو دهستههڵگرتنو ک���هم ک����اری ،داوای ف��هوت��ان��دن��ی مافی کهسێک ب ه س��وودی خۆت ،خۆدزینهو ه ل�� ه ب��هرپ��رس��اری��ی��هت��ی ،تێکدانی زم��انو ئ���هدهب���ی ک�����وردی ،ب��رهوپ��ێ��دان��ی دابو نهریتی دواکهوتووان ه ل ه دژی پێشکهوتن، فهرههنگی ه��هڕهش��هو دهس��ت بزێویو م��رۆڤ��ک��وژی��ی ،ب��ای��هخ دان��هن��ان ب��ۆ یاسا، بڕینی نهمامی چاندراو بۆ جوانکردنی ش��ارهک��ان به بیانووی دژای��هت��ی لهگهڵ میری ،پیسکردنی ژینگهو زۆر دیاردهی نالهباری نێو کۆمهڵگاکهمان ههر کامهیان بهشێکن ل�� ه گ��هن��دهڵ��ی ،ک�� ه رووناکبیرو گۆڕانخواز ههر کهس ه به پێی زانستو توانای خۆی دهتوانی بۆ چارهسهکردن قۆڵی لێههڵماڵێت . چ��وارهم��ی��ش :پ��ش��وو ل�� ه س��هرهخ��ۆی��یو خۆڕاگرییه .ب ه ناوی شۆڕشی فهرههنگی، ل��� ه ه��ێ��ن��دێ��ک ش��وێ��ن��ی دن���ی���ادا هێندێک کارکراون ،ک ه بهزۆریو بهپهل ه کراون ،بۆ نموونه شۆڕشهکهی پۆلپۆتو شۆڕشی فهرههنگیی چینو تهنانهت بڕیارهکانی
دژ ه ئایینی ل ه واڵتهکانی ژێر دهسهاڵتی سۆڤیهتدا ،بهاڵم کامیان ب ه ئاکامی خوازراو ت����هواوب����وون؟ ش���ۆڕش���ی ف��هره��هن��گ��ی، ئهویش ل ه کۆمهڵگایهکی نهخۆشی وهک ئ��هوهی ئێمهدا پشوودرێژییهکی زۆرو سهبری ئهییوبی دهوێ .رووناکبیریی گۆڕانخوازی کوردیش ئهرکی ئهوهیه، ک ه بێ خۆبهستنهو ه ب ه الیهنێکی سیاسی، خۆی بۆ ئامانجێکی پیرۆزی درێژخایهن ئامادهکاو دهبیری ئهوهدا نهبێ چاک ه به ئامێری خراپ بکات .ئهزموونی رۆژگار س��هل��م��ان��دووی��هت��ی ،ک��ه ب�� ه پ��ێ��چ��هوان��هی روانگهی ماکیاڤێلیستهکان ،ئامانج پاساوی ئامڕاز ن��ادات��هوه .ئامانجی ب��اش ،ئهگهر ئامێری خراپو نهشیاوی بۆ دهکارکرێت، وهک ژههرێکی کوشند ه وایه ،ک ه نهخۆشی ل ه جیاتی چارهسهرکردن ،بۆ رزگاربوون ل ه ژان پێ بمرێنی .دڵۆپهیهک ڤایرۆسی ک��وش��ن��د ه دهت��وان��ێ ل�� ه نێو بهنداوێکی گ������هورهدا گ��هش��هب��ک��او پ��هرهب��س��ت��ێ��ن��ێو ههموو بهنداوهک ه ئ��اڵ��وودهو ژهه��راوی بکات ،ئهگهر ئهو ڤایرۆس ه ب ه گهندهڵیو ب��هن��داوهک�� ه ب�� ه کۆمهڵگا دابنێین ،دهب��ێ چارهسازی کۆمهڵگا دهپێشدا دژهژاری ئهو ڤایرۆس ه پهیدابکاتو بیرژێنێت ه نێو کۆمهڵ .گهندهڵی شێرپهنجهی کۆمهڵگایهو ههر وهک شێرپهنجهش ،ب ه ماوهیهکی دوورو درێژو دهرمانو پشوودرێژییهکی زۆر چارهسهر دهک��رێ ،ک��اری گۆڕینی ئهخالقی کۆمهڵیش ب ه ساڵێکو دووساڵ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 242
جێبهجێ نابێتو پشووی درێژی دهوێت. ئ��هوهی دهم��هوێ لێرهدا بیڵێم ،ئهوهیه، ک�� ه ه��هر میریی بهتهنێ گ��هن��دهڵ نییه، کۆمهڵهکهمان گیرۆدهی ڤایرۆسی گهندهڵی ب���ووه .ئ��هو میرییهش ،ک�� ه ه��هڵ��ق��واڵوی
کۆمهڵگایهکی گهندهڵ بێ ،ئهگهر تهنانهت ل ه سهرهتاشدا گهندهل نهبێ ،سهرئهنجام نهخۆشییهک ه دهیگرێتهوه ،یان تێکهاڵوی گهندهڵییهکه دهبێ ،یان دهوام ناهێنێت.
243
چهمكی ئازادیو جۆرهكانی The concept and the types of freedom
شكار یوسف By: shkar Yousef
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 244
باسی یهکهم چهمکو پێناسهی ئازادی تهوهری یهكهم چهمكی ئازادیی بنهڕهتی چهمكی ئازادی دهگهڕێتهو ه بۆ ههر دوو چهمكی .liberty + freedom ه��هر دوو چهمكهك ه بۆ ی��هك ن��اوهڕۆك ب��هك��اردێ��ن ل��ه زم��ان��ی ئینگلیزیدا .ب��هاڵم وشهی freedomبۆ ئازادیی مهدهنیو libertyبۆ نهمانی گوشارو زۆر لێکردن. جیاوازیی له نێوان ئ��هم دوو وشهیهدا نییه .دهك��رێ��ت ه��هردووك��ی��ان ب��ۆ یهك مهبهست بهكاربێن .ئهم چهمك ه له زمانی فهڕهنسیدا به liberateدهخوێندرێتهوه. ل�� ه زم��ان��ی ع��هرهب��ی��ش��دا ب��ه ح��ری��ة ،ك ه هاوتای وشهی نبیل یان شریفه .له پاڵ ئهمانهشدا وشهی حسن بهكارهێنراوه .له زمانی فارسیشدا ب ه آزاد به كارهێنراوه. ل�� ه ئ��ێ��ران��ی ك��ۆن��دا م��هب��هس��ت ل��ه مرۆڤی ک له خێزانێكی ئ��ازاد ئ��هو ه ب��وو ه چهندێ گ��هش��هك��ردووی كۆمهڵگهو ل��ه چینێكی جیاوازی كۆمهاڵیهتیدایه. دهربڕینی چهمكی ئ���ازادی ل ه بنهڕهتدا چهمكێكی فهلسهفییه .لهبهر ئهوهی جیهانی دهركهوتنی فهلسهف ه پهیوهندی ههیه ب ه پێكهاتهی ئاڕاستهی گوتارێكی ئهقاڵنی. ئهو گوتارهش بهڵگهخوازیی ئازادبوونی مرۆڤ دهكات لهترسو توندییو تیژییو
ئهفسانه .ئازادی دۆخێکه ،ک ه هیچ شتێك رێگر نهبێت له بهردهم ئیرادهی تاكدا بۆ گهیشتن به ئامانجهكانی ،بهاڵم ئهمه ب ه وات��ای ئازادبوونی رهه��ا نایهت .چونك ه بهرزترین رادهی ئ��ازادی ئهو شوێنهیه، ك ه ئازادیی نهگات ه بهرزترین راده .كهوات ه كاتێك باس ل ه چهمكی ئ��ازادی دهكهین دهبێت به رێژهیی ئهم چهمك ه وهربگرین. ئازادی لهو سۆنگهیهو ه باس بكهین ،ك ه ئ���ازادی ب��ۆ چ��ی؟ ه��ۆی ئ���ازادی چییهو ئازادبوون ل ه چی؟ ئازادیی پۆزهتیڤ :freedom forبریتیی ه له ئهگهری نواندنی كردار .بۆ نموون ه ل ه بارهی الیهنی ناوهكیی ئازادی ،حكومهت دهت��وان��ێ��ت ك��اری ن��اڕاس��ت��هوخ��ۆ ئهنجام بدات. ئ���ازادی���ی ن��ێ��گ��هت��ی��ڤ:freedom from بریتیی ه ل ه نهبوونی كۆسپو تهگهرهو ههبوونی ئ��هو ب��ژاردان��هی ل ه بهردهمی مرۆڤدایه .ب ه هۆی فاكتهری دهرهكییهو ه بهربهستیان لهبهردهم دانانرێت. ئازادی دابهش دهكرێت بۆ دوو جۆر: ی نیشتهجێ 1ــ ئازادی كهسی :وات ه ئازادی ب��وونو ئاسایشو سهالمهتیو مانهوهو گواستنهوهو گهیاندنی تاک. 2ـ��ـ ئ���ازادی گشتی :بریتیی ه ل�� ه ئ��ازادی رادهرب���ڕی���نو ت��وهێ��ژی��ن��هوهی زانستیو كۆبوونهوهو پێكهێنانی پارتو سهندیكاو كۆمهڵهكان. ئ����ازادی ل��ه رووی زاراوهو ه ل�� ه چهند
245
ی كهسێك ه بۆ دژی ملكهچیو كۆیالیهت كهسێكیتر.
رویهك پێكدێت: 1ـ��ـ له رووی فهلسهفییهوه :بریتییه ل ه ئیرادهو ب��ڕوای م��رۆڤ .بۆ ئهنجامدانی تهوهری دووهم ویستی خۆی .یهكهمین فهیلهسوف ،ک ه پێناسهی ئازادی ئهم چهمكهی ل ه روانگهی فهلسهفییهو ه ب�� ه كارهێنا س��پ��ی��ن��ۆزای��ه .ل�� ه روان��گ��هی سپینۆزاوه :ئهو كهس ه ئازاده ،ك ه پێویست ه هیچ وشهیهك ئهوهندهی ئ��ازادی هزرو ب��وون��ی ههبێتو خ��ۆی ئهنجامی ك��ارو خهیاڵی مرۆڤی خهریك نهكردووه .هیچ وشهیهكیش ئ��هوهن��دهی ئ���ازادی وات��ای کردهوهكانی دیاری بكات. 2ــ لهرووی سیاسییهوه :بهواتای مافی جۆراو جۆری نهخراوهتهپاڵ .لهم ڕوهوه ه��اوواڵت��ی دێ��ت ب��ۆب��هش��داری��ک��ردن ل ه ئازادی چهندین پێناسهی جۆراو جۆری بهڕێوهبردنی كاروباری واڵتدا .ئهم جۆر ه ب��ۆ ك���راوه .ل�� ه پێناسهیهكدا مۆنتیسكۆ لهگهڵ ئ���هوهدا ،ک ه ئازادیی ه بۆ ههموو دهڵ��ێ��ت :ئ����ازادی ب��هوات���ا ف��راوان��هك��هی كهسێك ،ب���هاڵم م��اف��ی ه��هم��وو كهسێك ئهوهی ه م��رۆڤ ههر كارێك ک ه دهیکات نییه پ��ی��ادهی ب��ك��ات .ل��هب��هر ئ���هوهی بۆ لهگهڵ ئیراد ه تایبهتییهكهیدا بگونجێت. ک دی��اره مۆنتیسكۆ ئ��ازادی دهبهستێتهو ه پیادهكردنی ئهم جۆر ه ئازادیی ه كۆمهڵێ ب��هئ��ی��رادهی خ���ودی م��رۆڤ��هوه.م��رۆڤ مهرجی ههیه :لهوانه تهمهنو شوناس. 3ــ ل ه رووی ئایینییهوه :ب ه واتای ئازادی ئیرادهی چی بخوازێت دهتوانێت بیكات ک له چوارچێوهی یاسادا بێت. دێ��ت ل ه بیرو ب���اوهڕدا .ب ۆ پیادهكردنی ب ه مهرجێ دروشمی ئایینی .وات ه ههڵبژاردنی ئایین فهیلهسوفی عهقڵگهرایی رینی ه دیكارت وا ل ه ئازادی دهڕوانێت :ئازادی گهورهترین ب ه بۆچوونی كهسهكه. 4ـ��ـ ل ه رووی ئابوورییهوه :بریتیی ه ل ه پلهی كهماڵ ه بۆ مرۆڤ ههر ئهویش وای ئ���ازادك���ردن���ی ت���اك ل��هب��هره��هم��ه��ێ��ن��انو لێدهكات دروستكراوێكی ستایشخواز یان ێ دهستتێوهردانی دهوڵهت ب ه گلهیی بێت .مهبهستی دیكارت ئهوهی ه بهكاربردن .ب كاتێك مرۆڤ ئازادی ب ه دهست دههێنێت له ژیانی ئابووریدا. 5ــ ل ه رووی كۆمهاڵیهتییهوه :بریتیی ه له ئ���هو ك��ات�� ه م����رۆڤ دهگ���ات��� ه ئ��هوپ��هڕی ئازادكردنی تاك .وات ه ههرچییهكی بووێت ه��ۆش��ی��اری��ی ئ��هق��ڵ��ی .ل�� ه الی��هك��یت��رهو ه ێ جان جاك رۆس��ۆ وا له ئ��ازادی دواوه: دهیكات ،بهاڵم ل ه سنوری یاسادا بێت.ب ئهوهی ببێت ب ه هۆکاری سنوور بهزاندنی ئ��ازادی بریتیی ه ل ه گوێڕایهڵیو ملكهچی ئازادیی کهسانیتر .ئازادی لهم رووهو ه ل ه بهرانبهر ئ��ی��رادهی گشتیدا .گومانی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 246
تێدا نییه رۆس��ۆ ئ���ازادی دهبهستێتهو ه ب ه ئیرادهی گشتییهوه .تاك له دهرهوهی ئیرادهی گشتیدا بوونی نییهو ئازادیش ل ه دهرهوهی ئهو ئیرادهیهدا بوونی نابێت ه��هروهه��ا ئیمانوێڵ كانت ب��هم شێوهی ه ب��اس ل ه ئ��ازادی دهك��ات :ئ��ازادی بریتی نیی ه ل ه ئ��ی��راد ه ی��ان ت��وان��ای ئیشێک ،كه تاك پێی ههڵدهستێت ،بهڵكو دهرئهنجامی تواناو ئیرادهیه .لێرهدا كانت ئ��ازادی ب ه ک لێی ئامراز دانانێت ،بهڵكو وهك ئامانجێ دهڕوانێتو پێویست ه تاك ههوڵی بۆ بدات. ج��ۆن ستیوارت میل پێی وای��ه :ئ��ازادی بریتییه لهوهی مرۆڤ بڕیاری له دهستی خۆیدا بێت ب ه ڕای ئهو ههر كۆتو بهند دانانێكیش لهسهر ئازادی مرۆڤ بهاڵیهكی گهورهیه .دیار ه میل بهرگرییهكی زۆری له ئ��ازادی دهك��رد ب ه تایبهتی له ڕووی كۆمهاڵیهتیو مهدهنیهوه. ل ه ئهنجامی شیكاركردنمان بۆ چهمكی ئ���ازادی ئهتوانین بڵێین :م���رۆڤ مافی ئ���هوهی ه��هی��ه ل�� ه چ��وارچ��ێ��وهی ی��اس��ادا ههموو كارێك ئهنجام بدات .ئهوهش ،ک ه یاسا قهدهغهی كردوو ه ل ه بهرژهوهندی نهزانیووه ناچاربهكردنی نهكرێت. باسی دووهم ی ئازادی پێویستیو گرنگ ل ه روان��گ��هی م��رۆڤ��هو ه چهمكی ئ��ازادی یهكێك ه ل ه گهورهترین ئامانجهكانی ژیان.
بهو واتایهی م��رۆڤ ههر له سهرهتاو ه ل ه ههوڵی دهستخستنی فهزایهكدا بوه، كه بتوانێت پێناسهی ژیانی خۆی وهكوو م��رۆڤ��ێ��ك��ی ت����هواو ب��هی��ان ب��ك��ات .بۆی ه ی پێویست ه قس ه ل ه س��هر چهمكی ئ��ازاد بکهینو هێمافكریو سیاسییهكانی ئهم چ��هم��ك�� ه بخهین ه ڕوو .ل�� ه ب���هر گرنگی خودی ئازادیو ئهو رۆڵهی دهیبینێت ل ه ی مرۆڤدا. گهشهكردنی ئهقڵو كهسایهت ی به بۆی ه ریمۆن بۆالن دهڵێت :ئهگهر ئازاد چاكترین شێو ه بهكاربهێنرێت ئهوا ئازادی بنهڕهتی كهسایهتی مرۆڤ ه ن��هک ئهقڵ. مرۆڤ دهبێت ئازادبن نهك لهبهر ئهوهی دهی��ان��هوێ��ت بگهن ب�� ه چهند مهبهستو ئامانجێك .بهڵكوو لهبهر ئهوهی ئازادی بریتیی ه ل ه جهوههری مرۆڤ بوون .كهوات ه ئێم ه بۆ ئ��هوهی ههبین دهبێت ئازادبین ب�� ه وات��ای��هک��یت��ر ئێمه ئ��ازادی��ن ك��هوات�� ه ههین .یهكێك لهو ئازادیانهی بۆ مرۆڤ ی كهسییه (الحریه زۆر پێویست ه ئ��ازاد الشخصیه) ،ک ه بریتیی ه ل ه ئازادی تاك بۆ ئهنجامدانی ههر كردهیهكی كهسی ،ک ه دهیهوێت .ب ه مهرجێك زیان ب ه ئهوانیتر نهگهیهنێت .ن��هب��وون��ی ئ��هم ئ��ازادی��ان��هدا دهبێت به هۆی كوشتنی داهێنانو دهست پێشخهریو خنكاندنی رووحی جیاوازی. ب��ۆ لێكۆڵینهوه ل��هم ئ��ازادی��ی��ان�� ه دهبێت لێكۆڵینهوهیهكی یاسایی بكهین .پێناسه كردنیان دهچێته چوارچێوهی زانستی یاساوه .بۆی ه ئهم ئازادییان ه له زاراوهی
247
یاساییدا پێی دهوترێت :مافهكانی تاک. لهم رووهو ه ئهلیكس دی تۆكفوێل دهڵێت: ئازادی كهسی وات ه ههموو مرۆڤێك یان ه��هم��وو دروستكراوێكی ئاقڵ ب��ژی به ژیانێكی سهربهخۆ لهگهڵ كهسانیترداو ژی��ان��ی كهسیی خ��ۆی رێ��ك ب��خ��ات .ل ه سیستم ه دیمۆكراسییهكاندا بهو پێیهی ن��اوهڕۆك��ی دی��م��وك��راس��ی ئ��ازادی��ی��ه ،ك ه پیادهكردنی دهسهاڵت لهالیهن گهلهوهیه. دی��م��ۆك��راس��ی حوكمی گ��هل�� ه ل��ه رێگهی گهلهوه .گهل مافی بهشداریكردنی ههی ه ل�� ه ب��هڕێ��وهب��ردن��ی ك���اروب���اری گشتیدا. دیمۆكراسی ب��هو شێوهی ه ل�� ه ئامانجی سیستمی سیاسی دهڕوانێت ،كه بریتیی ه له گونجاندنی ئازادی لهگهڵ پهیوهندیی ه سیاسییهكاندا. بۆی ه لهم سیستمانهدا وا ل ه گرنگی ئازادی دهڕوان���ن ،ك ه ه��هر چهند ه ناچاركردنی سیاسی كهمتر بێت م��رۆڤ ب ه ههمان ئهنداز ه ئازادتر دهبێت .ئازادی الی ئهمان یهكسان ه ب ه زۆر لێنهكردنو ناچارنهكردن. ئازادی گرنك ه بۆ مرۆڤ له بهر چهندین هۆ: 1ــ ئازادی خۆی ل ه خۆیدا وهك ئامانجێك جیال ه ئامانجهكانیتر گرنگه. 2ـ���ـ ب��هه��اك��ان��ی ئ����ازادی ب��ۆ وهرگ��رت��ن��ی رهوای��هت��ی پشت ب��ه هیج شتێكیتر ل ه دهرهوهی خودی ئازادی نابهستن ،بهڵكو ئ���ازادی دهت��وان��ێ��ت رهوای��هت��ی ب��هخۆی ببهخشێت.
3ـ���ـ چ��هم��ك��ی زات (خ����ود) ی م���رۆڤ. وات��� ه م���رۆڤ ب��وون��هوهرێ��ك��ی چ��االك��هو خاوهن دهست پێشخهرییه ،كه ل ه نێوان دروس��ت��ك��راو هك��ان��دا تاك ه دروس��ت��ك��راو ه دهتوانێت داهێنان بكات .ههر له یۆنانی كۆنهو ه تا ئێستا وا لهمرۆڤیان روانیووه. 4ـ��ـ تاكی ئاقڵی خ��اوهن ژی��ان له رووی ههستو هۆشو كردارهو ه چهندین مافی چهسپێنراوی ه��هی��ه .ت��اك گ��هورهت��ری��ن دروستكراوه ،كهبیر بكاتهوه .لهم روهو ه دیكارت دهڵێت :من بیر دهكهمهو ه كهوات ه من ههم ،بهاڵم ئهوهی سنوور بۆ ئازادی دهكێشێت دهبێت خ��ودی ئ��ازادی خۆی ب��ێ��ت .م���رۆڤ ت��ا ئ��هو ش��ووێ��ن�� ه ئ���ازاده، ك�� ه س��ن��ووری ئ��ازادی��ی��هك��ان��یت��ر دهس��ت پ��ێ��دهك��ات ،چونك ه ئ���ازادی ج��ی��اوازه ل ه ئهناركی (فوچوی) .ل ه رێگهی رهفتارو رهوشتهوهی ه مرۆڤ جیا دهكرێتهوه له بوونهوهر ه بێ ئهقڵهكان. كۆمهڵێك سنورو رێكخستن بۆ ئازادی تاك دانراوه لهوانه: 1ـ���ـ دان���ان���ی س��ن��ورو ڕێكخستنێك بۆ پ��ارێ��زگ��اری ک���ردن ل��ه ت���اكو خ��ێ��زانو كۆمهڵ. 2ــ دانانی كۆتو بهند ل ه سهر ئازادییهكان، ب���ۆ پ���ارێ���زگ���اری ک����ردن ل���ه رهگ����هزو بنچینهكانی كۆمهڵ .ههتا نهبێت به هۆی پشتگوێ خستنی ئهو رهگهزانه . 3ـ����ـ ئ������ازادی ئ��ام��ان��ج��ی ب��� ه دی��ه��ێ��ن��ان��ی ب��هرژهوهن��دی گشتی بێت .تهندروستو
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 248
گونجاو بێت لهگهڵ واقیعدا. باسی سێیهم ئازادی سیاسیو جۆرهکانیو پهیوهندییان به یهکسانییهوه تهوهری یهكهم ئازادی سیاسی
ك���اروب���اری گ��ش��ت��ی��داو دی����اری ك��ردن��ی ههڵوێست له بهرانبهریان. الی��هن��ی دووهم :مافی ه��هر كهسێك ه ل ه دهس���ت ب��هك��ارب��وون��ی ه��هم��وو كارێكی كارگێری ،بهمهرجێك توانای لهو كارهدا ههبێت. بۆی ه مۆنتیسكۆ دهڵێت :ئ��ازادی سیاسی واتای ئهو ه نییهمرۆڤ ئارهزووی ههرچی كرد بیكات ،بهڵكو مافێكه ل ه كردنی ئهو شتانهی ،كه ئ��ارهزووی دهك��ات .به پێی پێداویستییهكانی له چوارچێوهی یاسادا.
ئهگهر كهمێك بگهڕێینهو ه بۆ دواوهو چ��اوێ��ك ب��ه م��ێ��ژووی ب��ی��ری سیاسیدا بگێڕین .دهبینین كێشهی ئازادی سیاسی تهوهری دووهم ج��ێ��گ��هی ب��ای��هخ��ی زۆرب������هی ب��ی��ری��ار ه جۆرهكانی ئازادی سیاسی سیاسییهكان بوو ه له پێش ههموویانهو ه ل��ۆكو سپینۆزاو مۆنتیسكۆو رۆس��ۆو لێرهدا باس له ئازادی بیروڕا دهربڕینو جۆن ستوارت میله. بۆیه لێرهدا جهخت له س��هر تێگهیشتن ئازادی لهبهشداریی سیاسیدا دهكهین. دهك���هی���ن���هوه ل��هم��هڕ ئ�����ازادی س��ی��اس��ی .ئ��ازادی بیر (فكر) :ئ��هم ج��ۆر ه ئازادیی ه ئ��ازادی سیاسی بریتییه له مافی هاتن ه ل�� ه ه��هم��وو ئازادیهكانیتر گرنگتر ه بۆ م��هی��دانو هاوبهشی تاكهكانی كۆمهڵگا م���رۆڤ .ئ��هم ج��ۆر ه ئ��ازادی��ی��ه ل�� ه الیهنی بۆ بهڕێوهبردنی واڵت .چ به شێوهیهكی رۆحیو مهعنهوی تاكهو ه دهردهكهوێت. راستهوخۆ بێت ،یان ههڵبژاردنی نوێنهران .ڕێ��گ��هخ��ۆش دهك���ات ب��ۆ پێكهێنانی راو ئ��ازادی سیاسی یهكێك ه له مهرجهكانی ب��ۆچ��وون س��هب��ارهت ب��ه كێش ه ج��ۆراو ح��ك��وم��هت��ی دی��م��ۆك��راس��ی .پێویسته ب ه ج��ۆرهك��ان .ب ه شێوازێك ببێت به هۆی جۆرێك حكومهت دابمهزرێت ،ك ه هیچ گهیاندنی ویژدانی .رۆڵی بنهڕهتی دهبینێت ل ه پێكهێنانو دروستكردنی كهسایهتی كهسێك ل ه كهسێکیتر كهمتر نهبێت. ب ه گشتی ئازادی سیاسی ل ه دوو الیهندا مرۆڤهكان ههروهها دهركهوتنی پاشكۆو تایبهتمهندییهكانی. خۆی دهنوێنێت: الی�� هن��ی ی��هك��هم :م��اف��ی ه��هم��وو ک��هس له مافی ئ��ازادی��ی بیركردنهوه ئازادییهكی خ��س��ت��ن��هڕووی ب��ی��رو ب��ۆچ��وون��هك��ان��ی ل ه سهربهخۆیهو سهربهخۆییهكی خودیی ه
249
ل�� ه چ��وارچ��ێ��وهی پێوهندی ن��ێ��وان بیرو سیاسهتدا .ئهو تێڕوانین ه گهردونییهی ،كه تێگهیشتنێكی سروشتییهو ئاڕاستهكانی ئابووریو كۆمهاڵیهتیو رۆشنبیری تێدا كورت دهبێتهوه. ڤۆڵتێر سهبارهت به ئازادیی فكری پێی وایه :ئازادی بیرو نووسینیهكهم جۆری ئ��ازادی��ی��هو ب��ه یهكێك ل��ه ئ��ام��ڕازهك��ان��ی بهرگری دادهنرێت له ماف .پێویست ه وا لێیبڕوانین ،كه ئهمه مافێكی جێگیرهو قابیلی سازشكردن نییه .سپینۆزا داوای ئ��ازادی بیری دهك��رد تۆلێرانسی ئایینی به كارێكی پێویست دهزانی پێی وابوو ه دهوڵ��هت ب��ۆی نیی ه هیچ بیرو باوهڕێك ب��ه س��هر ه��اوواڵت��ی��ی��ان��دا بسهپێنێت .له ب���هر ئ����هوهی ه��ی��چ ش��ت��ێ��ك ئ���هوهن���دهی سهركوتكردنی ئهقڵو بیروڕا ههڕهشهو مهترسی نیی ه بۆ سهر قهوارهی دهوڵهت. ئ��ازادی رادهرب��ڕی��ن :ل ه زمانی عهرهبیدا ب��هران��ب��هر زاراوهی ح��ری��ه التعبیر و ل��ه زم��ان��ی ئینگلیزیشدا ب��هران��ب��هر ب ه . Freedom of expressionل ه ههندێك ئینسكلۆپیدیای بیرهکاندا به ئازادی قسهكردن (حری ه الكالم) هاتووه. م������رۆڤ ب����هگ��ش��ت��ی م���اف���ی ئ������ازادی رادهرب��ڕی��ن��ی ه��هی��ه .ئ���ازاد تووێژینهو ه ل�� ه زان��ی��اری ب��ی��روڕاو ب��ه دهستهێنانیو گواستنهوهیان بۆ كهسانیتر .بهشێوازی ن��وس��راو ،ی��ان ب��ی��س��راو ،ی��ان چاپكراو، یان به شێوهکانیتر .ئازادی رادهربڕین
تهنیا قسهكردنی زارهكی نیی ه بگر ه ئهم مافه ب��ه شێوهیهك ل��ێ��ك��دراوهت��هوه ،ك ه پارێزگاری له ههموو كردارێكی گهڕانو وهرگ���رت���ن���ی ب���ی���روڕاك���ان ب���ك���ات .وات��� ه ێ خستنهڕووی بیروڕاكان ب ه ئ��ازادی .ب فشارو سانسۆر .ئازادی رۆژنامهنووسی بهشێك ه ل ه ئازادی رادهڕبرین .واتای ئهو ه ل ه خۆیدا ههڵدهگرێت ،كه ههموو كهس مافی ئهوهی ههی ه بهنوسین یان ب ه ههر رێگایهكیتری رادهربڕین بێت گوزارشت له خ��ۆی بكات .كاتێك رۆژن��ام��هن��ووس ببێت ه دهسهاڵتی چوارهم ئهو كات ه ئازادی رادهربڕین لهئارادا دهبێت .ل ه كۆتاییدا له موسوعهی سیاسیدا وا پێناسهی ئازادی رادهربڕین كراوه :مافێكی دیمۆكراسییه، زام��ن��ی ئ���ازادی هاوواڵتییان دهك���ات ل ه گوزارشتكردن لهبیروڕاكان ل ه سهرجهم ك���اروب���ارهگ��ش��ت��ی��ی�� هك��ان��دا.ب��ێ ئ���هوهی رووبهڕووی هیچ سزایهك ببێتهوه. ئازادی ل ه بهشداری سیاسیدا :بهشداری سیاسی چاالكییهكی ویستییه .بۆ ههموو تاكهكانی كۆمهڵگا .ب ه ئامانجی ههڵبژاردنی نوێنهرو فهرمانڕهوا لهگهڵ بهشداریكردن لهدروستكردنی سیاسهتو بڕیارهكان ب ه شێوهی راستهوخۆ ،یان ناڕاستهوخۆ. بهشداریی سیاسی له یهك كاتدا ئهرکو مافیشه .مافێكی سهرهتایی ههر تاكێكی ك��ۆم��هڵ��گ��ای��هو پ��اب�� هن��د ب��وون��م��ان پێوهی ئهرکهکهیه. ئهم چاالكییه دهتوانین پۆلێن بكهین بۆ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 250
دوو شێواز : 1ـ��ـ چ��االك��ی كالسیكی (ئ��اس��ای��ی) :ئهم شێواز ه له زۆرب��هی واڵتاندا بهكاردێت. ب�� ه تایبهتی ل�� ه پ��ڕۆس��هی ه��هڵ��ب��ژاردنو دهنگدانو كاركردن لهنێو پارته سیاسیو گروپهكانی فشارو كۆمهڵهو رێكخراو ه جهماوهرییو مهدهنییهكاندا. 2ـ��ـ چاالكی ناكالسیكی (نائاسایی) :له ههندێك یاسادا نموونهی داواكارییهكی پارت لهههندێك سیستم نایاسایی ه وهك خۆ پیشاندانو یاخیبوونو جهنگی ناوخۆو شۆڕش ،چونك ه زۆربهی ئهم شێوازان ه دهبێت به هۆی پشێویی جهماوهریی. ب��هش��داری سیاسی خ��اوهن��ی كۆمهڵێك تایبهتمهندییه: 1ــ جواڵنهوهو چاالكییهكی جهماوهریی ه بۆ بهدهستهێنانی ئامانجێك ،یان كۆمهڵ ه ئامانجێك. 2ـ ك��ارێ��ك��ی خ��واس��ت��ی��ی��ه ،ك��ه ل��ه س��هر هۆشیاریی هاوواڵتییان دهوهستێت. 3ـ كارێكی خۆ ویستانهیهو كاریگهریو زۆرلێكردنی ل ه سهر نییه ،واته كارێكی ههڵبژاده (أختیاری)یه .پارتی سیاسی رۆڵێكی ئ��اش��ك��رای ه��هی�� ه ل��ه ب��هش��داری س��ی��اس��ی��دا ،چ��ون��ك��هپ���ارت���ی س��ی��اس��ی ئامڕازێك ه بۆ بهشداریی جهماوهرییو ك���ۆب���وون���هوهی���ان ل��هچ��وارچ��ێ��وهی��هك��ی نهتهوهییدا .پێكهێنانی پارتی سیاسی ل ه واڵتانی ڕۆژئ��اوادا جیاواز ه ب ه ب��هراورد
لهگهڵ واڵتانی دواك��هوت��وو ،چونك ه لهو سیستمانهی ،ك��ه ف��رهی��ی pluralistic پهیڕهودهكهن .پارت لهپاڵ دامهزراوهكاندا دهتوانێت كاریگهریی دروس��ت بكات ل ه س��هر حكومهت ب ه دهن��گ��دان له رێگهی ه��هڵ��ب��ژاردن��هک��ان��هوه .ب�� ه گشتی پ��ارت��ی سیاسی شێوازی پیادهكردنی بهشداریی ه سیاسییهکانی بهم چهشنهیه: 1ــ ناولێنان (تسمیه)ی پاڵێوراوان 2ــ بانگهشهی ههڵبژاردن 3ــ پهرهسهندنی هوشیاریی دهنگدان یهكێكیتر ل��ه ب��هش��داری��ی�� ه گرنگهكان بهشداری ژنان ه له رووی سیاسییهوه. یهكێكه لهو ب��واران��هی گفتوگۆی زۆری ل��ه س���هره ،ك��ه ب��ه گشتی خ��ۆی ل��ه دوو تێڕوانیندا دهبینێتهوه :یهكێكیان گرنگی ب��ه رۆڵ���ی ژن���ان دهدات ل�� ه سیاسهتدا، الیهنهکهیتر پێیان وای ه بواری سیاسهت بواری ژنان نییهو تایبهته به پیاوان. تهوهری سێیهم پهیوهندیی ئازادیو یهكسانی ی��هك��س��ان��ی( :)Equalityوات��ه نهبوونی ج��ی��اوازی ل��هن��ێ��وان خ�� هڵ��ك��دا ،ب�� ه هۆی بنهڕهت ،یان زمان ،یان بیرو باوهڕ ،یان رهگهز ،ك ه ههموو مرۆڤهكان یهكسان بن له مافو ئازادییهگشتییهكاندا. بهكارهێنانی زاراوهی یهكسانی ب ه دوو واتا دێت:
251
1ـ واتای (اجرائی) :وات ه یهكسانی بكرێت بێ جیاوازیی ل ه نێوان تاكهكاندا ل ه مافو ئهركهكاندا ،كه ل ه (ه��هم��وو تاكێك ب�� ه یهكسانی ل��ه دای��ك بوون)هوه هاتووه. 2ـ واتای (توزیعی) دابهشكردن :بڕیاری دابهشكردنی شمهكی ئ��اب��ووریو ههلی ك��ۆم��هاڵی��هت��یو مافی سیاسی ل��ه نێوان خهڵكدا بهیهكسانی ،كه یهكسانی سیاسی وات��� ه ه��هم��وو تاكێك ه��هل��ی ب��هش��داری��ی یهكسانی ههبێت ل ه چاالكی دروستكردنی بڕیاردا. زان��ای��ان��ی ب���واری بیری سیاسی رای��ان جیاواز ه بۆ بنچینهو پاساوی ههبوونی یهكسانی ،كه له الیهن ههندێكیان بوونی دهگ��هڕێ��ت��هو ه بۆ یاسای سروشتی ،بۆ ن��م��وون�� ه ب��ه ب���ڕوای ج��ۆن ل��ۆك یاسای سروشتی بریتیی ه ل ه دهربڕینی ویستی خوایی ،ئهمهش بانگی خودایی ه له ناخی م��رۆڤ��دا ،ه��هر مرۆڤێك خ��اوهن��ی مافو ئ��ازادی سروشتییه .هیچ كهسێك بۆی نیی ه م��رۆڤ��یت��ر ل��هو م���افو ئازادییان ه ب��ێ��ب��هش ب��ك��ات .ئ��هم��هش ت��ی��ۆری ماف ه سروشتییهكانه ،كه ههموو مرۆڤهكان ب ه شێوهیهكی سروشتی لهگهڵ یهكتردا یهكسانن ه��هروهه��ا یهكسانی یاسای ب ه وات��ای یاسا ب ه سهر ههموو خهڵكدا بچهسپێت .ب��ێ ج��ی��اوازی ل��ه بهرانبهر ت��اك��ێ��ك ،ی���ان چینێك ی���ان رهگ���هزێ���ك، چونك ه یاسا ل ه ههر كاتو بارودۆخێکی
جیاوازیشدا وهك یهكه. جێرمی بێتنامو میل زۆر گرنگیان ب ه یهكسانی دهدا له نێوان ژنو پیاودا ،ك ه مافی دهنگدانی یهكسانیان به مهرجی سهرهكی دیموكراسی دهزان��ی .لێرهو ه پرنسیپی یهكسانی ل ه بهردهمی گرنگی یهكسانی لهسهر دوو ئاست دهوهستێت: له سهر ئاستی سهرهكی رێزگرتنو ماف دهگرێتهوه ،ل ه سهر ئاستێك ،كهیهكسانی له دهسهاڵتو خۆشگوزهرانییه. یهكسانی ل ه ب��هردهم یاسادا چوار ماف دهگرێتهوه: 1ـ یهكسانی لهبهردهم یاسادا. 2ـ یهكسانی لهبهردهم دادوهردا. 3ـ یهكسانی له پۆسته گشتییهكاندا. 4ـ یهكسانی باجدان. س���هب���ارهت ب��� ه پ��ێ��وهن��دی ئ������ازادی ب ه یهكسانییهو ه له راستیدا ههر وهك چۆن دوو بۆچوون ههیهل ه چهمكی ئازادیدا دوو بۆچوونیش ههی ه بۆ چهمكی یهكسانی. شێوهیهكی ئازادی ههی ه وهك یهك ل ه ناو خهڵكدا دابهش دهكرێت .شێوهیهكیتریش ب�� ه ه��هر كهسێك دهدرێ����ت ،ك�� ه تایبهت ه پێوهی .دهتوانین یهكسانی یهكهمیان وهك بابهتێكی یهكسانی له بیركاریدا دابنێین، بهاڵم دووهمیان بابهتێكی ئهندازهییه. ئ��هو ه شتێكی مهحاڵه ،ك ه بتوانین دوو هزری ئازادیو یهكسانی ب ه تهواوی ل ه یهكتری جیابكهینهوه ،چونك ه له رووی م��ێ��ژووی��ی��هو ه ب��زاوت��ی ئ���ازادی خ��وازان�� ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 252
ێ لهگهڵ خهبات ل ه پێناو چهسپاندنی هاوڕ یهكسانیدا بووهو ئامانجهكانی ئازادیو یهكسانی یهك سهرچاوهی تێروانینیان ههیه ،كهئهخالقییه. بیرو ب��اوهڕی ئازادیخوازان ه بریتی ه له دابینكردنی ئ���ازادی بۆ ك��ۆم��هڵو مافی بهشداریكردنو دابهشكردنی سامانهكانی واڵت به یهكسانی ههروهها ئازادی تاك ل ه كێبڕكێ كردنی لهگهڵ ئ��هوان��یت��ردا، دروشمی سهرهكی لیبڕاڵیزم سهبارهت به گونجاندنی ههر دوو مافی سروشتی ئازادیو یهكسانی بوو ،چونك ه ئازادیو ی��هك��س��ان��ی ب��ۆ ب���ۆرج���وازی ل�� ه ههمبهر یهكبوونی فیوداڵیو كهنیسهو سیستمی چ���هق ب��هس��ت��ووی��ی ب��هك��اره��ات .ی��اخ��ود به واتایهكیتر ڵیبڕالیزم به وات��ای به دهستهێنانی مافی یهكسانی ب��ۆ گشت ێ ج��ی��اوازی��ی ئایینو ه��اواڵت��ی��ی��ان ب�� ه ب�� مهزههبو نهتهوهو رهگ��هزو رهچهڵهك. ك مافی هاواڵتییان ههمووان یهكسانن وه
ل�� ه دهوڵ���هت���ی ل��ی��ب��ڕاڵ��دا ،ك��ه بریتین له مافی ئ��ازادی رادهڕب��ڕی��ن ،مافی ئ��ازادی كۆبوونهوه ،مافی ئازادی ل ه خاوهندارێتی، مافی ئ��ازادی له بهشداری سیاسی لهم بارهیهو ه رۆسۆ دهڵێت :پێویست ه ئامانجی ه��هر سیستمێك گونجاندنی ئ���ازادیو یهكسانی بێت ،ئامانجی دهوڵهت ل ه فراوان بوونیدا بۆ پارێزگاریکردنی ئ��ازادیو یهكسانی هاواڵتییان بێت. ل ه الیهكیترهوه راست ه ههردوو چهمكی ئ���ازادیو یهكسانی پهیوهندییان ههیه، بهاڵم یهك چهمك نین ،چونك ه دهتوانرێت گ��ری��م��ان��هی ك��ۆم��هڵ��گ��ای��هك ب��ك��رێ��ت ،ك ه ئهندامهكانی ل��هگ��هڵ ئ���هوهی یهكسانن ل��ه ب��هه��رهم��هن��دب��وون ل��ه كهرهستهكانی ژی��ان ئ���ازاد ن��هب��ن .ل�� ه الیهكیتریشهو ه دهشێت ئ���ازادی ههندێک ج��ار ببێت ب ه ه��ۆی نایهكسانی ئ��اب��ووری ،دوات��ری��ش نایهكسانیی كۆمهاڵیهتی.
253
ئازادیو ئهخالق Freedom and Ethic
خۆز ه گالیندۆ ــ هێكتۆر زاگال:نووسینی Written by: Jose Galindo and Hector Zagal سهعید کاکی:وهرگێڕانی Translated (from Farsi) by: Saeed kaki
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 254
ئهمر ۆ لە تهواوی دونیادا باس ل ه ئازادی دهك���رێ���ت ،ئ���ازادی���ی س��ی��اس��ی ،ئ��ازادی��ی ژنان ،ئازادیی رادهربڕینو بیرو باوهڕ... هتد .زهینو بیرو بۆچوونی مرۆڤ لهم سهردهمهدا به ئازادییهو ه گرفتاربووه. ت لهسهر ئازادی ،ل ه واتا لێرهدا دهمانهوێ ێ ئهوهی بهرباڵوهكهیدا بیربكهینهوه ،ب ل��ه س��هر ئ��هم ب��اب��هت��ه ،جیاوازییهكانی بخهینهڕوو. ت ئ��هم خااڵنهی ب��هاڵم پێش ئهم ه دهب��ێ�� خوارهو ه روون بكهینهوه: 1ــ ئازادی دهربڕینێكی مینۆكی مرۆڤه. 2ـ��ـ ئێم ه ل ه پێگهی مرۆڤ ه ئ��ازادهك��ان��دا، مرۆڤگهلێكی بهرپرسیارین. 3ــ ئازادی خاوهن ئهو وزانهیه ،ک ه دهبێت خۆمان بڕیاری له سهر بدهین. 4ـ���ـ ئ�����ازادی ت��ای��ب��هت��م��هن��دی��ی ك����ردهوهو ئیرادهیو ژیرانهیه. 5ــ ئازادی ئهو مانای ه ناگهیهنێت ،ک ه ئێم ه ئهركهكانمان ل ه ئهستۆ نهگرین. ئازادی وهك راستییهك ه��هن��دێ��ك ل�� ه ف��هی��ل��هس��ووف��ان ل�� ه بوونی ئ������ازادی ب��� ه گ��وم��ان��نو الی��هن��گ��ری ل ه شێواز ه ج��ۆراو جۆرهكانی چارهنووس ت ب ه د هك��هن .لێرهدا خاڵی سهرهتا دهبێ شێوهیهكیتر بێت :راستی ئازادی .ئهگهر ب ه رهوشتهو ه سهرقاڵین ئهگهر عهزابی ویژدانمان ههیه .بههۆی ئهوهی ،ك ه ئێم ه
دهمانتوانی كردارێكی باشتر بگرینهبهر. ت چ كارێك گهر لهسهر ئهوهی ،ك ه دهبێ بكهین ،یان نا ،تووشی لێڵو پێڵی دهبین. ئهمان ه ههمووی ئهو بهڵگ ه رێنوێنییانهن، كه ب��اس ل ه ئ��ازادی��ی ئێم ه دهك���هن .هیچ ت ئاژهڵێك گومانی نیی ه لهوهی ،ك ه دهبێ ئهنجامی بدات ،هیچ كات تووشی ئێشو ئ���ازار نابێتهو ه ب��ه ه��ۆی دوو دڵ��ی ل ه بڕیارهكانیدا وهك ئ��هوهی ،ئایا ئیشێك بهڕێو ه ببات ،یان نا؟ ئێم ه ب ه پێچهوانهی ئ��اژهڵ��هك��ان��هو ه دهزان���ی���ن ه���ۆك���اری ب ه ئهنجامگهیاندنی كردهوهكانمانین .ههر بهم بۆنهیهو ه بهرپرسیارێتیی كردهوهكانو ههڵسووكهوتهكانمان ل ه ئهستۆدایه ،بە ب��هردهوام��ی خۆمان ئهزموون دهكهین. ههڵبهت ئهم راستیی ه روونو ئاشكرایه، ێ ک��ۆتو بهند نییهو هیچ ئ��ازادی��ی��هك ب ئهمهش زیان ل ه ئ��ازادی ن��ادات ،ئازادیی ێ س��ن��وور ن��ی��ی��ه .پ��رس��ی ل��هش ئ��ێ��م��ه ب�� س��اغ��ی ،ژینگ ه پ��ارێ��زی��یو پ����هروهردهی ئێم ه سهرجهم ئهمان ه بۆ ئهوهی ناویان ێ دهبهین ،ئازادیمان سنووردار دهكهن، لـ بهاڵم ل ه ناوی نابهن .ژیانی مرۆڤ كۆتاییه، ههر بۆی ه ژیرانهیه ،ئازادییهكهشی كۆتاو سنووردار بێت .ل ه راستیدا بهم هۆیهو ه ههبوونی ئ���ازادی ب�� ه ت���هواوی روونو ئاشكرایهو كاریگهریی ل ه س��هر ژیانی ئێم ه داناوه .ئهمڕ ۆ ئازادی بههایهك ه ههر كهسێک دهیهوێت بیپارێزێت.
255
ئامانجی ئازادی ئ����ازادی راستییهكهو تهنیا ئ��اگ��اب��وون ت ل ه ههبوونی ئ��ازادی بهس نییه ،دهبێ بپرسین :ئازادیی چییه؟ بۆچی ئازادین؟ ئهگهر ئازادی ئامانجێكی ل ه پشتهو ه بێت، ئهگهر گ��هڕان بۆ شتێك بێت ،ماناداره، ێ وچان باس بهاڵم ل ه كۆمهڵگای ئێمهدا ب ل ه ئازادی وهكو کااڵیهک دهكرێت ،بهاڵم هیچ كهس نیی ه ئێم ه هۆشیار بكاتهوه. كهوا ئازادی تا ئهو جێگهی ه واتاداره ،ک ه ئامانجێكی له پشتهوه بێت. ئ��ازادی بڕیاردانی مرۆڤه ،ب ه مهبهستی ب���هراوردك���ردن���ی ش��ت��ێ��ك .وات����ه ،وزهو توانایی مرۆڤ ه بۆ ئ��هوهی ئامانجێك بۆ خۆی دیاری بكات .ئهوهی باسمان كرد پێناسهی سهرهكی ئازادییه .ههر بۆی ه یهكێك ل ه تایبهتمهندیی ه بنهڕهتییهكانی ئ���ازادی ئ��هو بوونانهیه ،ك�� ه وا خ��اوهن گیانن .ب ه سهرنجدان لهم خاڵه ،بۆمان دهردهك����هوێ����ت .ك��ات��ێ��ک ،ك�� ه م���رۆڤ ل ه رێگهی ئازادییهوه ،ل هواتا مینۆكییهكهیدا، ك ل�� ه رێگهی ب��ۆ گهیشتن ب�� ه ئامانجێ بیركردنهوهو ویستهو ه ههڵبژێردراوه، ئازادیی ئهوان وهك كردهوهیهك ل ه قهڵهم دهدرێ���ت .ب��اس ل ه ئ��ازادی��ی تا ئ��هو كات ه سهرنجی ئێم ه بهرهو الی کڕۆکی ئازادییو بهڵگهی بوونیان رادهكێشێت ،ل ه بنهڕهتدا هیچ واتایهکی نییه .ئاژهڵهكان بهرهو الی شتێك ههنگاو دهنێن ،ب ه ههستی خۆیان
دركی پێدهكهن .بۆ نموونه :لهت ه گۆشتێك، بۆنی ئاژهڵێكی مێینه ،رهن��گ��ی گوڵێك، غهریز ه دیارییان د هك��ات ههڵسوكهوتی ئهوان بهرهو چ الیهنێك هان بدات ،بهاڵم مرۆڤ ب ه شێوهیهكیتر ههڵسو كهوت دهك��ات .س��هرهڕای ئهمانه ،مرۆڤ خۆی ل ه رێگهی زانیاری عهقڵییهو ه دهیناسێت. بۆ نموونه :كاتێک خێزان پێك دههێنێت، ه����اوس����هری خ����ۆی وهك رهگ��هزێ��ك��ی ێ ناكات ،كه ل ه نێرین ه یان مێین ه چاو لـ رێگهیهو ه غهریزهی خۆی دابین بكات، یان ئهوهی ،ك ه رهگهزی خۆی بپارێزێت، بهڵكو خاوهن ئهم توانایهیه ،ك ه ئهویدی وهك هاوبەشی ژیانی خۆی ل ه سهرجهم كاتهكانی ژی��ان��ی��دا بناسێتو ل�� ه ژیانی هاوبهشدا رێز ل ه بههاكانی بگرێت .ئاژهڵ ب�� ه ت���هواوی ل�� ه ئ��هم��هكو بهخشندهییو ێ خهبهره .گرنگتر راستگۆیی مرۆیی ب ل��هم��ان��ه ،م���رۆڤ خ����اوهن ئ���هم ت��وان��ای�� ه ل�� ه ن��ێ��وان ئ���هو ش��ت��ان��هی دهی��ان��ن��اس��ێ��ت، ب�� ه ئ���ازادی ههڵیبژێرێت ،ب�� ه ئهنجامی ت خۆڕاگربێت، بگهێنێت .ئ��هو دهت��وان��ێ�� ب��ۆئ��هوهی بیربكاتهوهو ئهنجامدان یان ئهنجامنەدانی ب��ڕی��ار هك��هی لێكبداتهوه. ت لهم بارهیهو ه بیربكاتهوه، ئهو دهتوانێ ئایا رەچاوكردنی بڕیارێكی لهم جۆر ه ن پهنجهی ت دهرئهنجامو شوێ دهتوانێ ه��هڵ��س��ووك��هوت��هك��ان��ی ههڵبسهنگێنێتو ل��هو پێداویستیی ه ج���ۆراو ج��ۆران��هی ل ه بهردهستیدایه ،یهكێكیان تهلبژێر بكات.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 256
ل�� ه كاتی بهجێهێنانی ئ��ازادی��دا ،عهقڵو ویست رۆڵ��ی هاوبهش دهگ��ێ��ڕن .گرنگ ئهم ه نیی ه بۆ ئهوهی ئازادیی سهر بگرێت، دهبێت بایهخی پێبدرێت ،بهڵكو مرۆڤ ل�� ه ك��ات��ی سهرگرتنی ئ���ازادی���دا ،دهبێت ه مرۆڤێكی راستهقینه .ئازادییو بههایهكی ل ه خۆیدا ههیه ،ك ه دوا ئامانجیش نییه، بهڵكو كهرهستهیهك ه بۆ ئ��هوهی مرۆڤ مرۆڤایهتی خ��ۆی بسهلمێنێت .پ��ار ه بۆ ێ بكڕین .ئ���ازادی بۆ ئ��هوهی�� ه شتێكی پ ئهوهی ه ئێم ه بهختهوهر بین ،ههر بۆی ه زۆر گرنگه .ئهو ئازادییهی ،ب ه ناڕاستی س��هردهگ��رێ��ت ،ئاستهنگێک ه ل�� ه ب��هردهم بهختهوهریداو مرۆڤایهتیمان دابین ناكات. ئ��ازادی��ی ،ئهگهر ناڕاستو چ��هوت بێت، نامۆبوونی مرۆڤو عهقڵیشی به دواوهیه. ئازادی ل ه شتێک ،ئازادی بۆ شتێک ئ��ازادی رهههندێكی دوو الیهنهی ههیه: ئ���ازادی ل�� ه شتێكو ئ���ازادی ب��ۆ شتێك. ئازادبوونی خۆمان ل ه شتێك ئهو كات ه گرنگه .دهرفهتی بڕیاردانی ئێم ه تووشی قهیران بێت .بۆ ئهم مهبهست ه نموونهیهك دههێننهوه ،ک ه ل ه سیستمی دیموكراسیدا ههیه ،شۆڕشێكی سهربازی روودهداو رێ��گ��ه ل��ه ه��هڵ��ب��ژاردن��ی ئ���ازاد دهگ��رێ��ت، لهم سهرو بهندهدا ل ه ئازادیی سیاسیدا بۆشاییهك سهرههڵدهداتو مرۆڤ مافی ئهوهی ههی ه بۆ ئهنجامگهیاندنی ئازادیی
سیاسی .ه��هوڵو تهقهال ب��دات ،ب��هاڵم نا وهك بهرزترین ئامانج چ��اوی لێبكهین لهبهر ئ��هوهی ژیانێك ه له س��هر خوانی دیمۆكراسی سازكرابێت .گرنگ ئ��هوه نییه ههڵبژاردنی ئازادمان ههبێت ،بهڵكو كێشهی دیاریكراو ئهوهی ه ب ه چ شێوهیهك باشترین دهسهاڵت ههڵبژێرین .بهدهر لهم الیهنه ،م��رۆڤ ب ه شێوهی سروشتی تا ت رادهیهك خاوهن ئازادییه .بۆی ه دهتوانێ ك��ردهوهك��ان��ی خ���ۆی دی����اری ب��ك��ات .ل ه شهڕی زوڵمو زۆری هاندانهكانی خۆی ت ئازاد بكات .تهنانهت دیكتاتۆرێك ناتوانێ ئ��هم ئ��ازادی��ی�� ه بنهڕهتیی ه ل��ه م��ن زهوت ت بۆ دیاریكردنی بكات .دیکتاتۆر دهتوانێ ش��ێ��وهی دهس����هاڵت ئاستهنگێک بێت، ێ زهوت بكات. ت ئازادیم لـ بهاڵم ناتوانێ ئازادیم بۆ ئهو ه نیی ه مرۆڤێكی چاك ،یان خراپ بم .لهگهڵ كۆمهڵگادا یهك رهنگ ب��م ،ی��ان بهرپرسیاران ه ههڵسووكهوت بكهم .بوێر بم ،یان ترسنۆك .دیکتاتۆر ت ئ���هم ئ��ازادی��ی��هی ل�� ه كاتێکدا ن��ات��وان��ێ�� دهم��هوێ��ت خ��ۆم ب��گ��ۆڕم ،ی��ان كاتێک ب ه خۆمهو ه سهرقاڵم ل ه منی زهوت بكات. ل ه كۆمهڵگای ئێستای ئێمهدا پێداگری له سهر ئازادی دهكرێت ،خهڵک وای بۆ دهچن ئازادی دهربازبوونه .وات ه ئازادی وهك دهربازبوون ل ه پێش داوهرییهكان، رابهرایهتییهكان ،نهریتهكان ،دهستوورو نههیكردن ،چاولێدهكهن ،بهاڵم ئازادی بۆ شتێك ب ه بهراورد لهگهڵ ئازادی ل ه شتێك
257
ریشهدارتره .ئ��ازادب��وونو دهربازبوون ههنگاوێكی سهرهتاییه ،پالنێكی ت��هواو دهخ��ات�� ه ب��هردهم��م��ان ب��ۆ جێبهجێكردنی ب��هرن��ام��هی��هك��ی گ���هوره .ئێم ه ل�� ه یهكهم ت خۆمان ئازادبكهین ل ه ههنگاودا دهبێ شتێك تا وهك ئازاد بین بۆ شتێك .وات ه بۆ ت پالنێك بۆ ژیانمان دابین ئهوهی بمانهوێ ێ ئهوهی بكهین ،رێكخستنی شۆڕشێك ب پالنێكی بۆ دابڕێژین بێمانایه .ناوهڕۆكو ج��هوه��هری ئ����ازادی ،پ�لان داڕش��ت��ن بۆ ژیانه .ئازادییهكی رهها ل ه ههر شتێكو ههر كهسێك .ئێم ه بهرهو هیچ شوێنێك ناگهێنێت ،بهاڵم پرسیارێك دێت ه ئاراوه. ئهم پالنی ژیانهی ئازادی ل ه خزمهتیدایه، چییه؟ وهاڵمهكهی ئاسانه ،مرۆڤایهتییه، گهشهكردنی چڕو پڕی سروشتی مرۆیی وهك خاوهن وزهی ژیرانه .مرۆڤ خاوهن ئهم ئهگهرهی ه ل ه الیهنی مرۆڤایهتییهو ه گهشهبكاتو هاودهنگ لهگهڵ سروشتی خۆیدا ژی��ان به س��هر ببات ،ب��ۆی ههی ه ل ه كاتی ب ه ئهنجامگهیاندنی ئهم ئهركهدا شكست بهێنێت .كهسێک ،ك ه فهزیلهتی ب ه مرۆڤبوونی خۆی ل ه خۆیدا خهماڵند، ت ههروهها وهک ل ه ئهم واتای ه ناگهێنێ بهشهكانی پێشتردا ئ��ام��اژهم��ان پێكرد، دهبێت ههموومان یهكسان بین ،چونكە پ�لان��ی ج���ۆراوج���ۆر ب��ۆ ژی��ان��ێ��ك��ی ب��اش ت ببێت .لهگهڵ ئهوهشدا مرۆڤی دهكرێ سهر گۆی زهوی جۆراو جۆرن ،پڕۆسهی ب ه م��رۆڤ بوونیش پرۆسهیهكی یهكهم
نییه ،سهرهڕای ئهوهی مرۆڤ ههمووی سروشتێكی یهكسانی ههیه ،بهاڵم خاوهن الیهنی فرهچهشنو ج��ۆراوج��ۆره .ئهو دایكهی لە سهرجهم كاتهكانی ژیانیدا ت وهك مامۆستایهك، كهیبانووه ،دهتوانێ یان باخهوانێك توانا عهقاڵنییهكانی خۆی پ��هرهپ��ێ��ب��داتو ژی��ان��ی م��رۆڤ��ان��هی خۆی پراكتیز ه بكات .پرۆسهی ب ه مرۆڤبوون دهت��وان��ێ��ت ش��ێ��وازی ه��هم��هالی��هن ل�� ه خۆ بگرێت ،چونکە پێداویستی بێسنوور بۆ به مرۆڤبوون ههیه ،ئاسۆكراوهیه. سهربهخۆییو بهڵێنی ئ��ازادی��ی سهربهخۆییو ناگیرۆدهبوون ن��ی��ی��ه ،م����رۆڤ ل��� ه راس���ت���ی���دا پ��ش��ت ب ه كهسێكیتر دهبهستێت .ئێم ه پشت ب ه خ��ێ��زان ،ه���اوڕێ ،دهزگ���ای ئ��اب��ووری��یو پۆلیسو هاوسێ دهبهستین .ئهگهر ل ه ێ نێوان ئازادیو سهربهخۆییدا جێی گۆرك بكهین ،ئهگهین بهم ئهنجامهی ،ك ه ئازادیی ئێم ه ب ه شێوهیهكی زێدهڕۆیان ه ل ه الیهن كهسانێكیترهو ه تووشی چهرمهسهری ت ئهم خاڵ ه رهچاو بكهین، دهبێتهوه .دهبێ ئێم ه ت��ا س��هردهم��ی الوێ��ت��ی��ی پشت ب ه دایكو باوك دهبهستین .ئهوان تهنانهت بهخێومان دهك���هن ،ل�� ه س��هر چۆنیهتی بارهێنانی ئێم ه بڕیاریش دهدهن .ئێم ه گیرۆدهی كۆمهڵگای خۆمانین ،گیرۆدهی شوێنێكین ،ک ه لهوێدا پهروهردهكراوین،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 258
ل���ه ژێ���ر ك��اری��گ��هری��ی ه��هڵ��سوك��هوت��ی ههڤااڵنو مامۆستاكانمان گهشهدهكهین. رێكخستنی كاتی پشوودانمان پێوهندی ب ه دۆخی ئابوورییو ئاستی گهشهكردنی پیشهسازی واڵتهكهمانهو ه ههیه .ئهوهی، ك ه چی دهخوێنینو چ ج��ۆر ه ماشینێك ل��ێ��دهخ��وڕی��ن ،پ��ێ��وهن��دی ب����هوهو ه ههی ه چ��هن��د ه پ��ارهم��ان ه��هی��ه .ب�� ه ك��ورت��ی ل ه كاتی لهدایكبوونیشماندا پێویستمان ب ه كهسانێكیتر ههیه ،ههر بۆی ه ب ه درێژایی ژیانمان نیازمان ب ه كهسانێكیتر ههیه. ت سهربهخۆ بین ،دهبێت ئهگهر بمانهوێ خ��ۆم��ان ب�� ه ش��ت��ێ��ك��هو ه گ��ی��رۆدهب��ك��هی��ن، ت بهڵێن بدهین خۆمان یان ئهوهی دهبێ گیرۆدهی چ شتێك بكهین .وات ه خۆمان بڕیاربدهین پشت ب ه چ شتێكو چ كهسێك ببهستین .ه��هر ههڵبژاردنێكی ئ��ازادان�� ه (ب����هدهر ل�� ه ب��اب��هت��ی ه��هڵ��ب��ژاردن��هك��هی) گ��ی��رۆد ه ن��هب��وونو بهڵێن دان��ێ��ك��ه .ئێم ه كاتێك ئازادین بهڵێنی ل ه سهر بدهینو ب ه ئهركی سهرشانی خۆمانی بزانین. ل ه راستیدا ئ��ازادی��یو بهڵێندان دژ به ی��هك ن��ی��ن .م��رۆڤ��ێ��ک ،ك�� ه ل�� ه س��هر هیچ شتێك بهڵێن نادات تا وهك ئازاد بێتو ت ل�� ه هیچ سهربهخۆیی خ��ۆی بپارێزێ رووی��ەك��هو ه ناتوانێت ب��ۆ ههڵبژاردنی ئیشهكانی بڕیاربدات .ب ه ه��ۆی ئ��هوهی ههڵبژاردنی ههر کارێک یاساو رێسای ت تایبهتی خ��ۆی ه��هی��ه .م��رۆڤ ناتوانێ هاوڕێیهك ههڵبژێرێت .ب ه هۆی ئهوهی،
ت ل ه ناو مرۆڤهكانیتردا ك ه ئهگهر بیهوێ ت رێ��ز ل ه ناسنامهیهكی ه��هب��ێ��ت ،د هب��ێ�� كۆمهڵێك رێسای نهنووسراو بگرێت. ئهگهر من ل ه ناو یهک ل ه ههشتی ملیارد كچی ت��از ه پێگهیشتووی س��هر زهوی، ت ی��هك��ێ��ك ب��ۆ ه���اوس���هری خ��ۆم ب��م��هوێ�� ت ل ه 1/799999999 ههڵبژێرم ،كهوات ه دهبێ كچهكانیتر چاوپۆشی بكهم ،بهاڵم كاتێک، ك ه پێداگریم ل ه سهر ههڵبژاردنی یهكێكیان كرد ،ك ه دوو جووت بووین ،ئازادیی من سنووردار نابێتهوه ،بهڵكو بهم شێوهی ه ئ��ازادی خۆم ب ه دی دههێنم ،من كاتێك دهتوانم ب ه گهمهی ئازادیی خۆم وهكو ئامانجێك سهیربكهمو پێداگری ل ه سهر ب�� ه ئهنجام گهیاندنی پالنهكانم بكهم، كاتێک ،ك ه من ل ه ژیانمدا بهڵێن دهدهمو بهرپرسیارم ،دهتوانم ئازادبم ،ههر بۆی ه ئ���ازادی خۆمم ب�� ه ئهنجام گ��هی��ان��دووه. ههموو بڕیارێك بهرپرسیارێتیو ئهركه. ێ بڕیاردان ئازادی بوونی نییه. ب چۆن له ئازادیدا گهشهبكهم ب�� ه داخ����هو ه ل�� ه ك��ۆم��هڵ��گ��ای ئ��ێ��م��هدا ،ب ه تهواوی وێنایهكی ههڵ ه ل ه سهر چۆنیهتی گهشهسهندن ل ه ئ��ازادی��دا ههیه .وێناك ه ئ��هم��هی��ه :ئ��ازادی��ی ل��هم رێ��گ��هی��هوه پ��هر ه دهسێنێت ،که سنوورهكان بسڕێنهوه. مانای ئازادی ل ه سهر بنهمای ئهم وێنایه، پێش داوهری��ی��هك��ان بسڕینهوه ،خێرایی
259
ب��ه رووداوهك�����ان ب��دهی��نو ل�� ه س��ن��وور ه جهستهییو تهكنیكیو رهوشتییهکان تێپهڕببین .ههندێكیتر الی��ان وای�� ه بهو رادهی������هی م����رۆڤ ل��� ه ك����ۆتو ب��هن��دی غهریز ه بزووێنهرهكانی رهها دهكات بهو رادهی���هش ئ��ازادت��ر دهبێت .ل ه س��هر ئهم بنهمایه ،کاتێک مرۆڤ خاوهن ئازادییهكی زیاتره ،سهرجهم هاندانهكانی خۆی ل ه سهر بنهمای چێژو حهزێكه ،ک ه رازی بكات ،بهاڵم ئهم باوهڕان ه ناتوانن پهر ه ب ه ئازادی ئێم ه بدهن ،ئهویش لهبهر دوو هۆکار: 1ـ��ـ ئ��هو م��رۆڤ��ان��هی تهنیا الی��هن��گ��ری ل ه ه��ان��دان��هك��ان��ی خ��ۆی��ان دهك����هن ،ناتوانن كۆمهڵگایهكی تهمهن درێ��ژ بنیات بنێن. ئهم ه ل ه حاڵێكدا هیچ شۆفێرێك پهیڕهوی ل ه رێساكانی هاتووچوو نهكاتو پاساوی ئهو ه بهێنێتهوه ،ک ه ئهم رێسایان ه رێگ ه ل ه ئازادیی ئهو دهگ��رن .باشتر وای�� ه ب ه مهبهستی ههڵهاتن ل ه دهس��ت مهترسی ئهم جۆر ه شۆفێران ه ب ه پێی پیاد ه بڕۆین، ئهگهر هیچ كهسێك الیهنگری ل ه رێساكانی پ��هی��وهن��دی��دار ب�� ه خ��اوهن��داری��ی تایبهت نهكات ،هیچ كات ناتوانین خانووهكانمان ێ بهێڵین .بۆ بهڕێوهبردنی كۆمهڵگا ج پێویست ه رێگ ه ن��هدهی��ن ئ��هو مرۆڤانهی سهرهڕۆو ئاژاوهگێڕن ،رێگهیان لێبگرین. 2ـ���ـ م��رۆڤ��ێ��ک ب�� ه خ��هی��اڵ��ی ئ����هوهی ب��ه و
شێوهی ه دهگاته ئازادی ،ک ه بهردهوام ل ه دوای حهزهكانی خۆی بگهڕێت ،ئهوا ب ه پێچهوانهو ه ئازادییهكهی خۆی دهدۆڕێنێت، ب���هو ش��ێ��وهی�� ه م��رۆڤ��ێ��ك��ه ،ک��ه كۆیلهی ك بهسهر ئارهزوو ه حهزهكانیهتی .كهسێ سێكسییهكانی خۆیدا زاڵ نهبێت ،تهنیا شتێک ،ك ه بیری لێدهكاتهوه ،رازیكردنی ئ���ارهزوو ه سێكسییهكانیهتی .كهسێكی قهڵهو ب���هردهوا م جگهر ه دهكێشێت ،ل ه ئهنجامدا ئ���ارهزووی تهماكۆكێشان ب ه سهریدا زاڵ دهبێت .الوێك ه ژیانی خۆی تهرخان دهكات بۆ مادد ه سڕكهرهكان ،ل ه ئهنجامدا خووگرتن ب ه ماد ه سڕكهرهكان ماڵ وێرانی دهكات .ئهگهر ئێم ه ب ه سهر ئارهزووهكانماندا سهرنهكهوین ،ئهوان به سهر ئێمهدا زاڵ دهبن. رێگای راستهقینهی پ��هرهپ��ێ��دان لهمهر ئ������ازادی ئ����هوهی����ه .ف��ێ��رب��ی��ن چ����ۆن ب ه ش��ێ��وهی�� هك��ی باشتر ب�� ه س��هر خۆماندا زاڵ بین ،ههوڵ بدهین رادهی زاڵبوونی شتهكان ب ه سهر خۆماندا كهم بكهینهوه. بۆ دیاریكردنی ئهركهكانمان ،ل ه الیهن بابهتێكی دهرهك��ی��ی��هو ه رێ��گ��رب��ی��نو بۆ خ��ۆم��ان ئ��هرك��هك��ان��م��ان دی��اری��ب��ك��هی��ن. ئ��هو ک��ات�� ه ئ��ازادی��ی خ��ۆم��ان ب�� ه ئهنجام گهیاندووهو ل ه ههمان كاتدا پهرهمان ب ه ئازادییهكانمان داوه ،دهبێت ل ه بهرانبهر كاریگهریی شتهكاندا ،فهزیلهتهكان ل ه خ��ۆم��دا پ����هروهرد ه ب��ك��هم .ب��ۆئ��هوهی ل ه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 260
ئ��ازادی��دا گ��هش��هب��ك��هم .ب��هم شێوهی ه بۆ دابینكردنی ئهوهی بڕیارم ل ه سهر داو ه توانا نوێیهکان ل ه خۆمدا پهروهردهبكهم. ئێم ه دهبێت لهو فهزیلهتانهی ،ك ه ئازادان ه دهستمان ك��هوت��وون سپاسگوزار بین، چ��ون��ك��ە ل�� ه رێ��گ��هی ئ���هم ئ��ازادی��ی��ان��هو ه گیرۆدهبوونی ئێم ه ب ۆ شتهكان كۆتایی پێدێتو ئیدی وهكو ئهو ماسییان ه نین ب ه هۆی كهوتن ه شوێن حهزهكانیان دهكهون ه داوی راوچییهكانهوه ،ئێم ه ئازادان ه بۆ دابینكردنی شتێک ،ك ه بڕیاری ل ه سهر دهدهین ب ه توندو تۆڵی شوێنی دهكهوین. گرنگترین ب��ڕی��ارهك��ان��ی ل���هم چهشنه، ب�� ه دڵ��ن��ی��ای��ی��هو ه ه��هڵ��ب��ژاردن��ی پالنێكی دی���اری���ك���راوه ،چ��ون��ك��ە ل��ه رێ��گ��هی ئ��هم پ�لان��ان��هوه ،ب��وون��ی ئێم ه رووب����هڕووی م��هت��رس��ی دهب��ێ��ت��هوهو دهك��هوی��ن�� ه ن��او بازنهی گهمهیهكی دیاریكراوهوه .مرۆڤ ێ پالنهكانی ،مرۆڤێك ه دوور ل ه ژیاندا بهب ل ه ئ��ازادی .مرۆڤێک ل ه ژیانیدا پالنێكی ی ه��هڵ��ه ب��ۆ ج��ێ��ب��هج��ێ��ك��ردن��ی ئ��هرك��هك��ان�� دابنێت ،ئهوا مرۆڤبوونی ل ه ژێر مهترسی لهناوچووندایه. ئازادیی ههڵبژاردنو ئازادی ل ه پێناو ههڵبژاردندا ئازادیی ئهم ه نیی ه ل ه نێوان ههڵبژاردنی دوو یا چهند شتێکدا بڕیاربدهین .بۆ نموونه: ئازادی ل ه ههڵبژاردنی كۆكاكۆالی رهش،
ی��ان سپی .ل ه پ��اڵ توانای ههڵبژاردندا، ئ��ازادی ئهگهرێكیتریشی لێدهكهوێتهو ه ئهویش ههڵبژاردن ،یان ههڵنهبژاردنیهتی (ئازادی ل ه پێناو ههڵبژاردندا) ،وات ه ئهوهی ل ه بنهڕهتدا ل ه بڕیاردان پاشگهز ببینهوه، یان پێداگری ل ه سهر ب ه ئهنجامگهیاندنی ت بكهین .بۆ نموونه :سهگێك دهتوانێ لهت ه گۆشتێك بخوات ،بهاڵم ناتوانێت بۆ خواردنی ئهم لهت ه گۆشت ه بریاردهر بێت، ی ت ب ه مهبهستی ئهوه یان ئهوهی مانبگرێ بهچكهكانی پێبدهنهوه. كێشهی ئ���ازادی ئ��هوه نیی ه بۆ كهسێك پێداویستی ل�� ه ك���ردهو ك����رداردا دابین بكرێت ،بهڵكو بنهڕهتی ئ���ازادی زیاتر بههرهگرتن لهم توانایانهدایه ،كه خۆمان دیاریدهكهین .رهگو ریشهی ئازادی ل ه پێناو ههڵبژاردندایه. ئاستهکانی ئازادی ێ ئاستی ئێمه دهتوانین ب��اس له س ئازادی بكهین :ئاستی ههیهتی ،ئاستی كردار ،ئاستی بوون. له ئاستی ههیهتیدا بهم شێوه باس له ئازادی دهكهین .بۆ نموونه :بڕیار بدهین. ئایا پراید ،یان پژۆ كهمیان له ماڵهوه دابنێین؟ یان ئ��هوهی ،ئایا پارێزگاری له سهگ ،یان له پشیلهكهمان بكهینو ههندێك جلوبهرگی جین له ماركی x یان yبسێنین؟
261
له دووهم ئاستدا ،واته ئازادی كردهیی. دهت��وان��ی��ن بڕیاربدهین ئایا بچین بۆ سینهما ،یان بچین بۆ میوانی؟ كایهی تۆپی پێ یان كایهی باسكه بكهین؟ ل��ه ئ��هن��ج��ام��دا دهت��وان��ی��ن ل��ه ئاستی سێیهمدا بڕیار له سهر ئ��هوه بدهین، که دهمانهوێت چۆن بین .له سهرخۆ ب��ی��ن ،ی��ان ئ��اڵ��ۆز؟ راستگۆ ب��ی��ن ،یان جامهلووسكه بكهین؟ به ئهمهك بین یان بێوهفا؟ ئهم ب��اوهڕه پڕوپاگهنده له ئێمهدا زیندووی دهكاتهوه .شێوهی ئازادیی بنهڕهتی ههبوونی ئازادییه. كهسێک له كۆمهڵگایهكی مهسرهفیدا دهژی ،خ�����اوهن ئ���هم ئ���هگ���هره نییه ل��ه ن��ێ��وان مودێله ج��ۆراوج��ۆرهك��ان��ی ماشیندا یهكێكیان ههڵبژێرێت ،چونكە لهو پارهیهی ،كهوا ههیهتی دهتوانێت ههرزانترین ماشێن بسێنێت .ههر بۆیه بە مرۆڤێكی پله دوو له قهڵهم دهدرێت. به رهچاوكردنی ئهم خاڵهی ،كه كهسێك خ��اوهن ئهم پێداویستیانهیه له نێوان دوو جلو بهرگێکدا ،كه ماركیان ههیهو نرخیان ب��هرزه یهكێكیان ههڵبژێرین، به ب��هراورد لهگهڵ كهسێكیتردا ئهم پێداویستیانهی نییه ،ئازادتر له قهڵهم ب���درێ���ت .ل��ه ك��ۆم��هڵ��گ��ای رك��اب��هری��دا رێز له ئ��ازادی كردهكی دهگ��رن .لهم كۆمهڵگایهدا ،س��هرك��هوت��ن ل��ه ئیشو كار ،وهرزشو ژیانی كۆمهاڵیهتی زۆر گرنگن .مرۆڤێک ،كه سهرقاڵی ئیشێكه
له كۆمهڵگادا رێزێكی تایبهتی لێدهگرن. ب��ه ب����هراورد ل��هگ��هڵ كاربهدهستێكی س��ادهدا ئازادتره .بهرپرسێكی بنکهی بازنهی ههڵبژاردن به بهراورد لهگهڵ مامۆستایهكی سهرهتاییدا ئ��ازادت��ره. ههروهها وهزیرێك به بهراورد لهگهڵ گارسۆنێكدا ئ��ازادت��ره .به دڵنیاییهوه كردهوهو ههبوونی دوو ئاستی گرنگی مرۆڤ ،تاوهكو بتوانێت له رێگهیانهوه ئ��ازادی خۆی دی��اری بكات .مهترسی كاتێك روودهدات ،كه مرۆڤ ئهم خاڵه بسڕێتهوه ،كه رهگو ریشهی ئازادی له ئاستی بووندا رادهوهستێت .ئازادی پتر ل��ه ه��هر شتێكیتر ،ئازادییهكی مرۆڤانهیه ،كه خۆی له سهر پالنێك بۆ ژیانی دادهڕێژێت .لهم واتایهدا بوونی خۆی به تهواوی دیاریدهكاتو شێوهی پێدهدات ،ههر بۆیهكردهو ههیهتی ئێمه له واتا تایبهتهكهیدا ،ئهنجامی بڕیارێكه، ب��ۆ ئ���هوهی مرۆڤێكی ل��هم شێوهیه، ی��اخ��ود ج��ۆرێ��ك��یت��ر ه��هڵ��س��ووك��هوت ب��ك��هی��ن ،ئ��هوی��ش پ��ەی��وهن��دی ب���هوهوه ههیه من چۆن مرۆڤێكم؟ چۆن كرده بنوێنم ،پ��ەی��وەن��دی هەیە ب���ەوەی من چ��ۆن مرۆڤێكم؟ ئ��هم توانایه گرنگه چۆن له خۆم تێبگهم؟ ل ه سهر ئهمهش بڕیاربدهم ،كه بمهوێت چۆن بم ،كاتێك دهت��وان��م ئ���ەوە ب��ە ئ��هن��ج��ام بگهیهنم. فهزیلهتهكان له خۆمدا پ��هره پێبدهم. لهم سهرو بهندهدا دهتوانین مرۆڤێكی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 262
به سۆز ،یان مرۆڤێكی خۆبهزلزان بین. كهسێك بڕیاردهدا ههوڵو تهقهال دهداو كهسێكیتریش له ژێر ئیش دهردهچێت. دهتوانین بڕیاربدهین مرۆڤێكی چاك، یان خراپ بین .لێرهدایه بڕیاری بنهڕهتی ژیانی ئێمه به تهواوی دهكهوێتهڕوو.
263
بیرکردنەوەی زانستیو گۆڕانکاریی کۆمەاڵیەتی Scientific thinking and social change
هشام غەسیب:نووسینی Written by: Hisham Ghasib جیهاد موحەمەد:)وهرگێڕانی (لهعهرهبییهوه Translated (from Arabic): Jihad Muhammad
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 264
بە لێوردبوونەوەو تێڕامانم لەم ناونیشانە دەستپێدەکەم ،کە پێویستی بە راڤەکردنو شیکارییەکی فراوان هەیە ،ئەم ناونیشانە ئ��ام��اژەی��ەک��ی روونو ئ��اش��ک��رای��ە بۆ هەڵوێستەو ت��ێ��ڕام��انو ب��ی��رک��ردن��ەوەو پرسیارکردن لە سەری .بڕواناکەم کەسێک لە سەر ئەم جۆرە ناونیشانە هەڵوێستەو تێڕامان بکات ،ئەگەر بیرکردنەوەیەکی رۆشنگەریی نەبێت ،قووڵنەبووبێتەوە ل�����ەوەی ،ک��ە ن����اوی دەب����ەم ب��ە ب���ڕوای رۆشنگەرێتیو لە نێو دڵی تازەگەرێتی بیرییدا نەبێت ،زان��او بە ئاگا نەبێت لە گرفتەکانیو ناکۆکییەکانی .گرێدراوییە پتەوەکەی نێوان بیری زانستیو گۆڕانی کۆمەاڵیەتی ،خەسڵەتێکی دیاری بڕوای رۆشنگەرێتییە ،چ لە فۆرمە بۆرجوازییە شۆڕشگێڕییە کۆنەکەیدا ،ئەو فۆڕمەی، کە لە سەر دەستی برۆنۆو میکاڤیللیو بیکۆنو غالیلۆو دیکارتو هۆبزو لۆکو س��پ��ی��ن��ۆزاو م��اددی��ی��ە ف��ەرهن��س��ی��ی��ەک��انو ڤۆلتێرو رۆسۆو ئایدیالیستە ئەڵمانییەکاندا هاتە ئ���اراوە ،ی��ان لە فۆڕمە کرێکارییە شۆڕشگێرێتییە ن��وێ��ک��ەی��ی��دا ل��ە س��ەر دەستی مارکسو ئنجلزدا هاتە ئ��اراوە. ئەمە کرۆکی تازەگەرێتییە .ئەم کرۆکو ناوەڕۆکە زانستییانە بە ئاشکراو بوێرانە لە یەکەم ساتی تەقینەوەی تازەگەرێتی لە سەدەی شازدەدا راگەیهنرا لە الیەن: ب���ڕۆنو میکاڤللیو ب��ی��ک��ۆنەوە ،دوای ئەوانیش لە الیەن دیکارتو هۆبزو لۆکو
سپینۆزاو مادییە فەرهنسییەکانی وەک ڤۆلتێرو کانتو فختەو هیگڵەوە ،تا کامڵ کرا لە الیەن مارکسو ئنجلزو بە گشتی کەلەپوریی مارکسییەوە .ئ��ەم بزاوتە تازەگەرێتییو رۆشنگەرێتییە ،لە سەدەی ش���ازدەوە ب��وو ب��ە بومەلەرزەیەکی بە هێز ،ک��ە ه��ەم��وو جیهانی ه��ەژان��د ،بوو بە رووداوێک ،کە گۆرانکارییەکی هێندە گ����ەورەی هێنایە ئ����اراوە ک��ەوت��ە پێش هەموو گۆڕانکارییەکانی سەردەمەکانی پ��ێ��ش خ���ۆی���ەوە .ب��ۆی��ە پ���ەرچ���ەک���ردارە ب��ەه��ێ��زەک��ەی شتێکی س��ەی��ر ن��ەب��وو .بە تایبەتی دوای ئ���ەوەی ،کە ئ��ەم بزاوتە تازەگەرێتییە ک��ەوت��ە ژێ��ر ه��ەڕەش��ەی رووخ�����ان�����ەوە ،ک���ە دروش���م���ی ب����ڕوای رۆشنگەرێتی ب��ەرزک��ردب��ووەوە ،توانی هەموو پەرچەکردارە نەرێنیو نەیارەکان بتوێنێتەوەو بیانسڕێتەوە بە ملمالنێیەکی ئێجگار تووندو بە سام لە سەر ئاستی ه��ەم��وو ج��ی��ه��ان .ئ��ەم ملمالنێ ت��وون��دە بوو ب ه هۆکاری ئ��ەوەی ،کە بۆشاییەک دروست بکات ،ئەو بۆشاییەش لە الیەن ه��ێ��زی ن��اع��ەق�ڵان��ی��یو تاریکستانییەوە ق��ۆزرای��ەوەو پ��ڕک��رای��ەوە ب��ەو عەقڵیەتە تاریکستانییە .ئ��ەم جەنگە ب��ەردەوام��ەو بڕواشم وایە دەیەکانی سەرەتای سەدەی بیستو یەک زیاتر تووندبوونو توڕەیی بە خۆییەوە دەبینێت بەرانبەر بە بڕوای رۆشنگەرێتییو تازەگەرێتیی. ئەمەی باسمانکرد ،بە بڕوای ئێمە ئەوە
265
دەگەیەنێت ،کە ئەو پێوندییەی لە نێوان بیری زانستیو گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتییدا ه��ەی��ە ئ����ەوە ب��اس��ێ��ک��ە .ل���ە ن���اوەڕۆک���دا الیەنێکی بناغەییە لە الیەنەکانی بڕوای رۆش��ن��گ��ەرێ��ت��ی ،ئ���ەو ب���ڕوا گ��ەردون��ی��ی��ە ن��وێ��ی��ەی��ە ،ک���ە ن���ات���وان���رێ���ت پ��ش��ت��گ��وێ بخرێت ،بە تایبەتی لە الی کۆمەڵگاکانی رۆژهەاڵتی ئەمڕۆ ،کە زۆر پێویستییان بە قبووڵکردنێکی رەخنەییانەی هەیە لە میانهی گەڕانەوەییان بۆ نێوندی ژیانی نوێی ئەمڕۆو پاشەڕۆژو مێژوو. پرسیاری جەوهەریی ئەمەیە :بە چ مانایەک ب��ی��رک��ردن��ەوە زانستییەکان گ��رێ��دراون بە گۆڕانکارییە کۆمەاڵیەتییەکانەوە بە پێوەری بڕوای رۆشنگەرێتی؟ ١ــ تێبینی یەکەم لەم رووەوە ،پێوەری ب����ڕوای رۆش��ن��گ��ەرێ��ت��ی��ی ج��ەخ��ت ل��ەوە دەک��ات��ەوە کە پێوەندی نێوان زانستو گۆڕانکارییە کۆمەاڵیەتییەکان پێوەندییەکی دایلێکتیکییە ،واتا پێوەندییەکی پێوستو ئ���اڵ���وگ���ۆڕک���راوی���ش���ە ل���ە ن��ێ��وان��ی��ی��ان��دا. گۆڕانکاریی کۆمەاڵیەتی مانای نییە بێ بیری زانستییانە .بیری زانستیانەش نابێت بە بیرێکی زانستییانەی کامڵ ،ئەگەر ئامانجی گۆرانکارییە کۆمەاڵیەتییەکان ن��ەب��ێ��ت ،ب��ەڵ��ک��و ئ��ەگ��ەر رەن��گ��دان��ەوەی مەعریفییانەی نەبێت ب��ۆ گۆڕانکارییە کۆمەاڵیەتییەکان هەروەها گۆڕانکارییە کۆمەاڵیەتییەکانیش ن��زی��ک دەب��ێ��ت��ەوە لە بێسەرو ب��ەرەی��یو بێ بنەماییو بێ
پرنسیپیی بە بێ بیری زانستییانە. ئ��ەوان��ەی ک��اری��ان ک���ردووە لە داهێنانی ب���ڕوای رۆشنگەرێتییدا ل��ە س��ەرەت��ای دەس��ت��پ��ێ��ک��ردن��ی ت��ازەگ��ەرێ��ت��ی��ی��ەوە ئ��ەم پێوەندییە دایلیکتیکییەیان ناسیووەو زان��ی��وی��ان��ە .ل���ەم ب���ارەی���ەوە فرانسیس بیکۆن لە سەدەی شازدەدا دروشمە بە ناوبانگەکەی راگەیاند :مەعریفە هێزە. هێزە ل��ە پێناوی زاڵ��ب��وون��ی م��رۆڤ��دا بە س��ەر س��روش��تو مێژووەکەیدا .ب��ڕوای رۆشنگەرێتی لە الیەن بیکۆنەوە کارێکی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی گ��ۆڕان��ک��اری ب���وو ،وات��ا هێزێکی شۆڕشگێڕ ب��وو ب��ۆ گۆڕینی رەوشی مرۆڤ ،یان بارودۆخی مرۆڤ . ب��ی��ک��ۆن س��روش��ت��ی م��ەع��ری��ف��ەو میتۆدە ئەزموونگەرییەکەی بەو جۆرە ناساندو پیناسەیکرد ،کە ئاماژەمان پێدا ،بەوەی، کە پێوەندییەکی دایلێکتیکی راستهقینەیە لە نێوان پێکهاتە ناوکییەکەی مەعریفەی زاسنتییانەو ئامانجە شۆرشگێڕێتییەکەی دا .ری��ن��ی��ە دی��ک��ارت��ی��ش ،ک��ە ب��ە ب��اوک��ی فەلسەفەی نوێگەرێتی ناسراوە .هەر ئ ه بۆچوونو تێڕوانینهی هەبوو .پڕۆژەکەی دی��ک��ارت بۆ درووستکردنی زانستێکی گ���ەردوون���ی ن���وێو راس��ت��ی��ن��ەی��ەک ب��وو ب��ۆ گ��ۆڕان��ک��اری��ی ل��ە ویستە مێژووییە تازەگەرێتێکەیەوە سەرچاوەی گرتبوو. ب��ە ئامانجی دان��ن��انو ن��اس��ی��نو زانینی جیهان وەک خۆی .ئەمەش لە مەنهەجە شیکارییو پێکهاتەکەییدا رەنگی دابوەوە،
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 266
ی گۆڕانکارییە ه��ەوڵ��ی��داب��وو ب��اب��ەت��ەک��ە شیبکاتەوە بە هەیە لە نێوان بیری زانستی ئامانجی دووب���ارە درووستکردنەوەیم کۆمەاڵیەتییەکاندا .هەموو بەرهەمێکی ب��ە پ��ێ��ی وی��س��ت��ی گ�����ۆڕان .ئ��ەم��ەش لە ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی واب��ەس��ت��ەی مەعریفەیەو بیرکردنەوەو تتڕامانیدا بۆ عەقڵو خود م��ەع��ری��ف��ەش��ی ل���ە خ���ۆ گ���رت���وە ،ب���ەاڵم رەن��گ��ی داب����وەوە .خ��ود ل��ە ن��اوەڕۆک��ی��دا لەبەرئەوەی بەرهەمی پێش سەرمایەداریی ویستە ه��ەروەه��ا عەقڵیش ب��ە هەمان پشتی بە ش��ارەزای��ی پیشەیی بەستبوو شێوە ویستە .پێکهاتەی عەقڵیش وەک (وەک ،پیشەی راوو شوانکارەو جوتییارو ویست دەبێت بە بنەمایی بوون .کەواتە ،وەستا) ئەمانە بناغەی بەرهەم ب��وون، جارێکیتر گرێدراوییە دایلێکتیکییەکەی وات���ا معریفەکە ه��ەڵ��ق��واڵوی رێ��ک��ەوتو نێوان بیری زاسنتییو گۆڕانی کۆمەاڵیەتی ش����ارەزای����ی ب������ووە ،ب���ۆی���ە ب��ەره��ەم��ی ج��ەخ��ت دەک���ات���ەوە ،ب���ەاڵم ل��ەب��ەرئ��ەوەی سەرمایهداریی لەو سەردەمەدا پشتی بە ئەم پێوندییە لە الی بیکۆنو میکاڤیللیو دینامیکییەکی ناوکیی مەعریفەو زانست دی���ک���ارت ل���ە دەس��ت��ەب��ژێ��رێ��ک��دا ک���ورت بەستووەو بووە بە بناغەی .لەبەرئەوەی کرابوەوە ،فەلسەفەی سەدەی هەژدەهەم ب��ی��ری زانستییانە ل��ە س��ەرم��ای��ەداری��ی��دا رێڕەوێکی دیموکراتیی میللیو بازنەیەکی ه���ێ���زی س���ەرەک���ی ب��ەرەه��ەم��ه��ێ��ن��ان��ەو فراوانی لەخۆگرتبوو .بەو ج��ۆرەی ،کە سەرچاوەیەکی بناغەییە بۆ بڕیاردانو بەشێکی گ��ەورەی لە گ��ەل گرتبووەوە .پراکتیزەکردن لە بەرهەمهێناندا هەروەها ئەمەش بە روونی الی ڤۆڵتێرو رۆسۆو پراکتیزە کۆمەاڵیەتییەکانی تریش .بۆیە دیدرۆو ماددییە فەرنسییەکان دەرکەوت .س��ەرم��ای��ەداری��ی ب�����ەردەوام ن��اب��ێ��ت بێ ئ��ەم مەیەلە ،لە س��ەدەی ن���ۆزدەدا زیاتر گۆڕانی بەردەوامو ریشەیی ئامڕازەکانی چەسپاو لە ئ��ەوروپ��ادا جێگیربوو ،ههتا بەرهەمهێنانو دابەشکردن ،وەک مارکسو گ��ەی��ش��ت��ە ل��وت��ەک��ە ل��ە الی����هن م��ارک��سو ئنجلز لە مانیفێستی شیوعیدا رایانگەیاند، ئنجلسو الس��ال .ئەوانەی وای��ان دادەن��ا ،کە لە ساڵی ١٨٤٨دا دەرکرا ،واتا پێش ١٥٠ ک��ە تیۆرییە زانستییەکان واب��ەس��ت��ەی ساڵ لەمەوبەر .کەواتە سەرمایەداریی جەماوەری زەحمەتکێشو بزاوتەکەیانە ،ب��ەردەوام نابێتبێ ملمالنێی تەکنۆلۆجیا. کە بناغەی گۆڕانکارییە کۆمەاڵیەتییەکانە .ک��ات��ێ��ک ت��ەک��ن��ۆل��ۆج��ی��اش ب��ەرج��ەس��ت��ە وردەکارییەکانی ل��ەم��ەودوا زیاتر باس دەبێت لە مەعریفەیەکی جێبەجێکراوی واقعیدا ،گەشەکردنو ململنێدارییەکەی دەکەین. ٢ــ تێبینی دوەم ،لە سەر ئەو بنەمایەی ،پێویستیی ب��ە مەعریفەیەکی زانستی کە بە پێویست گرێدانێکی دایلێکتیکانە ملمالنێدارو گەشەسەندوو هەیە .لەبەر
267
ئەوە درووستکردنی مەنهەجی زانستی دەبێت لە سەر داروپ��ەردووی مەنهەجی کۆنتر بێتو بیانگۆڕێت ب��ۆ بزاوتێکی ک���ۆم���ەاڵی���ەت���ی���یو ه��ێ��زێ��ک��ی ب���ەرەه���ەم ه��ێ��ن��ەری س��ەرەک��ی��یو س��ەرچ��اوەی��ەک��ی کۆمەاڵیەتیی بناغەیی ،هەر لە سەرەتای س��ەردەم��ی ن��وێ��وە ،وات���ا ل��ە س��ەرەت��ای سەردەمی سەرمایەدارییەوە بەردەوامی بەرهەمهێنانی سەرمایەداریی پەیوەست ه بە بزاوتێکی مەعریفیی زاسنتییانه. ٣ـ���ـ ب��ی��رک��ردن��ەوەی زان��س��ت��ی��ی��ان��ە ،ب��ەو پ��ەس��ن��دی��ی��ەی ،ک���ە ب��ی��رک��ردن��ەوەی��ەک��ی دام��ەزراوەی��ی میژووییە لە گەوهەریدا، ب����ەو م���ان���ای���ەی ،ک���ە دەرک�����ەوت�����ەو لە دایکبووو گەشەسەندووی بارودۆخێکی مێژوویی دیاریکراوە ،کە هاتنەوەیەکو گەڕانەوەی ،بەڵکو داروخ��انو فەوتانی، بە هۆکاری ب��ارو دۆخێکی مێژووییتر دێ��ت��ە ئ������اراوە .ب���ەم م��ان��ای��ەش بیریی زانستیی خ��ۆرس��کو هەتاهەتایی نییە، هەمیشەییو بەردەوامیش نییە ،بەڵکو لە دای��ک دەبێتو گەشەدەکاتو دەگاتە ی دەمرێت ،ه��ەروەک هەموو پلەی کامڵی ئۆرگانە کۆمەاڵیەتییە مێژووییەکانیتر. ل��ەدای��ک��ب��وون��ی ب��ی��ری زان��س��ت��ی گ���ەورەو دیار بومەلەرزەو شەپۆلێکی گەورەی هوشیاریی کۆمەاڵیەتی درووستکرد ،کە تا هەنووکە لەگەڵیدا دەژینو مامەڵەی لەگەڵدا دەکەن .کەواتە بیری زانستی ،شۆڕشێکی هەمیشەییە لە ژیانی مرۆڤایەتییدا ،لە
سەردەمی نوێگەرێتییەوە ،کە ژیانو دیدو بۆچوونەکانی بە جۆرێک هەڵگێرایەوە ،کە قاچەکانی خستە سەر زەویو سەریشی بۆ سەرەوە راگیرکرد .بیری زانستییانە، ئ��هو بیر ه نییه ،کە مرۆڤێکی بلیمەتو لێهاتوو ،ی��ان چەند مرۆڤێکی بلیمەتو لێهاتوو لە مێشکی خۆیاندا لە دەرەوەی پراکتیزەی ژیانو وردبوونەوە لە ژیانو مامەڵە لەگەڵ دام��ەزراوەو شەپۆلەکانی ژیانی کۆمەاڵیەتیدا هێنابێتیانەدی .بیری زانستییانە ،خەسڵەتو ئاکاری رهگەزو توخمێکی دیاریکراو نییە لە مرۆڤەکاندا، بەڵکو توانای مێشکو هزریی گشتییە لە هەموو مرۆڤەکاندا .پرۆسەیەکی ئالۆزی کۆمەاڵیەتی مێژووییە ،ک��ە گ��رێ��دراوو دەره����ات����ەی ک��ۆم��ەڵ��ێ��ک ک��ەڵ��ەک��ەب��ووی مێژووییە لە ب��ارودۆخ��ە کۆمەاڵیەتییە ماددییە گەشەسەندووەکاندا. ٤ــ بیرکردنەوەی زانستیی ،تایبەتو تایبەت، تایبەتو گشت ،گشتو گشت پێکەوە گرێ دەدات .بە مەنهەجێکی دینامیکیی بە شیکارییو لێکترازانو گومانو دووبارە پێکهێنانەوەو رووتکردنەوەو هەڵبژادنو ب��ی��رک��ردن��ەوەی��ەک��ی ئەزموونگەرییانەو گەیشتن بە پێشبینییو فراوانیی دۆخیی پێدا گەیشتنو بەدەستهێنان .دەتوانیین بڵێین ،ی��ەک��ەم شارستانیی ،ک��ە توانی بیریی زانستی لەخۆبگرێتو قبووڵیبکاتو ب��ون��ی��ادی ب��ن��ێ��تو چ��اودێ��ری��ش��ی ب��ک��ات، شارستانیەتیی س��ەرم��ای��ەداری��ی نوێ
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 268
ب��وو ،ئ��ەوەش بە ه��ۆی پێویستییەکانی پ��رۆس��ەی بەرهەمهێنان تیاییدا ،بەاڵم ش��ارس��ت��ان��ی��ی��ەک��ان��ی پ��ێ��ش شارستانیی س��ەرم��ای��ەداری لە توانایاندا نەبوو بۆ ماوەیەکی دیاریکراو بە تەواوی هەڵگری ئەو خەسڵەتو ئادگارە زانستییەبن ،بەڵکو هەڵگری هەندێک لە توخمو رەگەزەکانی بیری زانستیی زیاتر ن��ەدەب��وون .ئەو ت��وخ��مو رەگ���ەزە زانستییانەشییان لە چوارچێوەیەکی ک��ۆتو بەندی دینییو فەلسەفی دا دادەن���ا ب��ۆ زیندانییکردنی کاراییو چاالکییەکانی .بۆیە زانست لەو شارستانییانەدا زانستێکی کۆتکراوو لێکترازاوو وابەستەی فەلسەفەو دین بووه .بناغەی مەنهەجی زانست بە خاوێنی وەک خۆی هەڵقواڵوی هێزە کۆمەاڵیەتییە بەرهەمهێنەرهکان نەبووه ،تا ئەو کاتەی، کە توانی ئەم چوارچێوە کۆتو بەندییەی خ��ۆی بپسێنێتو خ��ۆی دەربازبکات لە دەستی ،دواتریش چوارچێوەیەکی تایبەت بە خۆی دروس��ت ک��ردووه .ئ��ەوەش لە سەدەی شازدەو حەڤدەدا لە ئەوروپادا رووی��ی��دا ،ک��ە ن��اودەب��رێ��ت ب��ە شۆڕشی زانستی گ���ەورە .ل��ە دوای��ی��ش��دا زانست ت��وان��ی ن��اوەن��دی س��ەرم��ای��ەداری ق��ۆرخ بکاتو پێشەنگی بێت ،بۆیە شارستانیی نوێ فێربوو چۆن خۆی لەگەڵ زانستدا رابهێنێتو بگونجێت لەگەڵ گەشەکردنیدا، چ��ون��ک��ە س��ی��س��ت��م��ی س���ەرم���ای���هداری���ی پێویستی ب��ە بیری زانستییانە هەبوو
بۆ بەدەستهینانی مەعریفەیەک لە سەر سروشتو قۆرخکردنی بە تەکنۆلۆجیا، چونکە بنەما بەرهەمییەکەی ئەمەی کرد بە ئەرک بەسەرییەوە ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەی زانست بوو بە پێشەنگی ناوەندیی سەرمایەداریی ،بە حوکمی بەرهەمهێنانە پێشکەوتووەکەی ،عەقاڵنییەتی زانستی شۆڕشگێڕیی لە ناوەرۆکییدا نادیارو شاراوە بوو ،گواستنەوەی ئەم ناوەند ه زانستییە ب��ۆ دەس��ت��ی چینی کرێکارو جەماوەری میللی نەکرا ،نەبوو بە ئامڕازێک ب��ە دەس���ت ج��ەم��اوەری زەحمەتکێشو چینی کرێکاری شۆڕشگێڕەوە .هەر لە سەرەتاوە سەرمایەداریی هەوڵیدا بیری زانستیی قورخبکاتو سنوورداری بکات، ت��ا نەگاتە کەلێنەکانی ن��او کۆمەڵگای س���ەرم���ای���ەداری .ئ���ەم���ەش ل���ە رێ��گ��ەی فەلسەفەی بۆرجوازییەوە ،بە تایبەتی لە رێگەی تەوژمە ناعەقاڵنییەکانی نێو سیستمی سەرمایەدارییەوە .بۆرجوازی لە سەردەمی سیستمی سەرمایەدارییدا رووی خ��ۆی ل��ە بنکەی رۆشنگەرێتی وەرگێڕا ،ئەم خۆ گۆڕینو روو وەرگەڕانە بەشێکی گرنگ بوو لە کەلەپوری خۆی. بیرمەندە بۆرجوازییە شۆڕشگێڕەکان ه��اوب��ەش��ی��ی��ەک��ی س��ەرەک��ی��ی��ان ک���رد تا س��اڵ��ی ١٨٤٨ل��ە ب��ون��ی��ادن��ان��ی ب���ڕوای رۆش��ن��گ��ەرێ��ت��ی��دا .ئ���ەوە ب��ۆرج��وازی��ی��ەت��ە شۆڕشگێڕەکەی جارانی رۆژئاوایی بوو پێش شۆڕشی ،١٨٤٨کە گەشەکردنی
269
گەیشتە ئ���ەو ئ��اس��ت��ەی خ���ۆی گ���ۆڕیو بەرەنگاری بڕوای شۆڕشگێڕیی بوەوە لە پێناوی سودی چینێکی سەردەستو چاوچنۆکدا ،بە تایبەتی دوای شۆڕشی ١٨٤٨وات��ا ئ��ەو م��ێ��ژووەی ،ک��ە یەکەم بزاوتی شۆڕشی سیاسیی سەربەخۆی چینی کرێکار سازدرا تیایدا .بۆیە دەڵێم: فەلسەفە نوێی ه ناعەقاڵنییە بەهیزەکان گ��ەش��ەی��ان��ک��رد ،ک���ە پ��ێ��گ��ەی��ان ب��ەه��ێ��زو ت��وون��دب��وو ،وەس��ت��ان��ەوەش��ی��ان بەهێز بوو لە سەدەی بیستدا ،تا لە دەیەکانی کۆتایی س��ەدەی بیستدا گەیشتە لوتکە، بۆیە کەوتە بەرپەرچدانەوەی کەلەپوری رۆشنگەرییو سنوردارکردنی لە گەیشتی بە ریزەکانی جەماوەر .سەرمایەداریی ب��ەرپ��رس��ە ل��ەو س��ن��ووردارێ��ت��ی ک��ردن��ە، س����ەرم����ای����ەداری����ی س�����ودی ل���ە ب��ی��ری رۆش��ن��گ��ەری ک����رد ،ب����ەاڵم ب��ێ ئ���ەوەی بیگوێزێتەوە ب��ۆ ه��ێ��زە شۆڕشگێڕییە کرێکارییهکەی. ٥ــ بیرکردنەوەی زانستییانە بە حوکمی پ��ێ��ک��ه��ات��ە ن��اوەخ��ن��ی��ی��ەک��ەی دەک��ەوێ��ت��ە ب��ەری��ەک��ک��ەوت��نو وەس��ت��ان��ەوە بهرانبهر ه��ەم��وو ب��ڕوا دینییو فەلسەفییەکاندا. ب��ە ب��ڕوا رۆشنگەرێتییەکەشییەوە ،کە بنەمایەکی بناغەیی پێکدەهێنێت بۆی ،بەاڵم بەریەککەوتنو وەسانەوەی ل ه بهرانبهر ب��ڕوا رۆشنگەرێتییەکەیدا یەکالکەرەوە نییە ،زیاتر لە گرژبوونەوەو ه نزیکە ،وەک لە یەکالیی کردنەوەوه .پێویستە ئەوەش
بزانیین ،کە یەکێک لە ئەرکە سەرەکییەکانی ب������ڕوای رۆش���ن���گ���ەرێ���ت���ی پ���اراس���ت���نو بەرگریکردنی زانستە لە ئایدۆلۆجیای ن��اع��ەق�ڵان��ی .ب��ۆی��ە ب��ە پ��ێ��وهن��دی��ی��ەک��ی رەخنەگرانە ئەم ئەرکەی خۆی جێبەجێ دەکات ،دەستتێوەردەداتە نێوان ئەم دوو الیەنەوە (زانستو ئایدۆلۆجیا) زانستو ب���ڕواک���ەی ی��ەک��ت��ری ب���ە رەخ��ن��ەگ��رت��ن دەپارێزن .ئەمەش پێوەندییەکی دروستە بۆ پێشکەوتنو بەرەوپێش چوونییان. ئەمە دەرب���ارەی ب��ڕوای رۆشنگەرێتیی، بەاڵم ئەوەی پێوەندی بە بڕواکانیترەوە ه��ەی��ە ،ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی ئ���ەو ب����ڕوا دینییە گشتگیرییەی ،کە هەڵگری دیدێکی کۆنی سەدەکانی ناوەڕاستییان هەیە .پێکدادانو ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوەی یەکتریی روودهدات ل���ە ن��ێ��وان��ی زان��س��ت��ی رۆش��ن��گ��ەرێ��ت��یو ناعەقاڵنیەتیی دینیو فەلسەفییدا .لهبهر ئهم چهند هۆیه: *لهبهر ئهوهی بڕواکە گشتگیرەو هەموو دەس��ەاڵت��ێ��ک جگە ل��ە دەس��ەاڵت��ی خۆی رەتدەکاتەوە ،لە کاتێکدا زانست ملکەچ ن��اک��ات ب��ۆ هیچ دەسەاڵتێکی مەعریفی جگە لە دەسەاڵتە ناوهکییەکەی خۆی، دەسەاڵتە عەقڵییە زانستییە رەهەندئامێزە تیۆرییو ئ��ەزم��وون گەرییەکەی خۆی ن��ەب��ێ��ت .زان��س��ت ه��ەم��وو دەس��ەاڵت��ێ��ک��ی زان��ی��اری��ی نهێنییو س��ەل��ەف��یو گومان هەڵنەگرێک بەرپەرچ دەدات��ەوەو قبووڵی ناکات ،بەڵکو داندەنێت بە دەسەاڵتێکی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 270
س��ی��س��ت��ەم��ات��ی��ک��دا (م���ەن���ه���ەج���ی) .ب��ۆی��ە بەریەککەوتنو بەرانبەروەستانەوەیەکی تووند دروست دەبێت لە نێوانییاندا. *لهبهر ئهوهی خۆی رادەستی هیچ بیرێک ناکات ،هەرچەندە پیرۆزیش بێت ،بێ ئەوەی نەیخاتەژێر راڤەکردنێکی تیۆریزەکارییو لۆجیکییو تاقیکردنەوەیەکی وردبینو ب��ەردەوام��ی زانستییانەوە ،ی��ان ئەبێت بیرێکی باسکراوو قسە لە سەر کراوێکی قووڵی بۆ کرابێت ،لە س��ەر بنەمایەکی لۆجیکیی ئ��ەزم��وون گ��ەری��ی��ان��ەی پتەو، یان ئەوەتا فڕێ دەدرێ��ت بۆ دەرەوەی خەسڵەتە زیندووە بنەڕەتییەکەی. *لهبهر ئهوهی سروشت بەو مانایەی ،کە دروستکراوێکی رووتە ،قبووڵ ناکات ،بەو واتایەی ،کە گوزارشتێک بێت لە خودێک یان لۆجیکێکی تاک الیەن ،بەڵکو زانست وا سەیری سروشت دەکات ،کە قەوارەیەکی م��اددی سەربەخۆیە ،کە دەکەوێتە ژێر ی��اس��او پرنسیپگەلێکی بابەتییانەوەو رووخساری لەگەڵ ناوەخنییدا جێبەجێ ناکرێت .هەروەها زانست دانانی مرۆڤ لە دەرەوەی سروشتیش قبوڵ ناکات، بەڵکو بە بەشێک لە سروشتی دادەنێت، بەاڵم فەلسەفەو ناعەقاڵنیەتیی دینی بە پێچەوانەی ئەم تێڕوانینەوەن. *ل��هب��هر ئ���هوهی ب���ڕوای ب��ەوە نییە ،کە زانیاری لە ئاسمانەوە دادەبەزێت ،بەڵکو ک���ردەو دەس��ت��ک��ردو ئ��ەزم��وون��ی مرۆڤە زان��او زانستگەرەکانە ،کە پسپۆڕ بوون
لە بەکارهێنانی ئامڕازگەلێکی زۆردا تا گەیشتوون ب��ە مەعریفەو زان��س��ت .بە پێچەوانەی نا عەقاڵنییەتی دی��ن��ەوە ،کە مەعریفە دەگێڕنەوە بۆ ئاسمان. 6ـ��ـ کاریگەرییە پێویستییەکانی بیری زانستی ،لە گ��ۆڕان��ی کۆمەاڵیەتییدا ،لە پێوندییەکانی پەرەپێدانو تازەگەرێتیدا روونو ئ���اش���ک���را دەب����ێ����ت .ه��ەڵ��ب��ەت م��ەب��ەس��ت��م��ان ل���ە ت���ازەرگ���ەرێ���ت���ی ن��وێ ک��ردن��ەوەی��ەک��ی ب���ەردەوام���ە ل��ە بنکەی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��انو ب��ون��ی��ادن��انو گ��ەش��ەی پێوەندییەکانی بەو جۆرەی ،کە توانستو کاراییە نوێکانی بەرزبکاتەوەو بیگەیەنێتە بااڵ .هەوڵدان بۆ تازەگەرێتی بەم مانایە خەسڵەتێکی کرۆکییە لە خەسڵەتەکانی سەرمایەداریی نوێ .ناوەندە سەرمایەدارە گ��ەورەک��ان هەوڵی تازەگەرێتی دەدەن ب��ۆ پشتیوانیکردن ل��ە پێگەکانی خۆی ل��ە پ��ڕۆس��ەی نمایشکردنی ک��ااڵک��ان��یو مامەڵەکردنی کڕینو فرۆشتنو پاراستنی سودو قازانجەکانی لە بازارەکانی جیهاندا، ب��ەاڵم الیەنەکانی دەرەوەی (دەرەوەی ن��اوەن��دی س��ەرم��ای��ەداری��ی) ،ئ��ەگ��ەر بە شێوەیەکی رووکەشیش بێت هەوڵدەدات ب��ۆ ق��ۆرخ��ک��ردن��ی پێگەکان ،ه��ەرچ��ەن��دە پێگەیەکی سادەو ساکار بێت ،لە بازاڕی جیهانیداو سنووردار کرابێتو پەراوێز خرابێت .بۆیە هەوڵدان بۆ تازەگەرێتی گشتییو گشتگیرو جیهانگیرە .ئەم جۆرە ل��ە ه��ەوڵ��ی س��ەرم��ای��ەداری��ی ب��ۆ گەشەو
271
سود وەرگ��رت��نو تازەگەرێتی ،مرۆڤو ه��ێ��زی م���رۆڤ دەک����ەن ب��ە ب��ەش��ێ��ک لە کااڵو لە سەر بەهای ب��ازاڕدا وەک هەر کااڵیەکیتر مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت، ه��ەڵ��ب��ەت ئ���ەم ب���ۆ گ��ون��ج��ان��هش زی��ات��ر لەوێوە س��ەرچ��اوە دەگ��رێ��ت ،کە مرۆڤ ئەوەندە هوشیارییان نییە ،کە خۆیان لەو نمایشکردن ه سەرمایەدارییە رزگار بکەن لە بازاڕەکاندا .بۆیە هەموو هەوڵەکانی سەرمایەداریی زۆرجار دەبێت ب ه هۆی کارەساتی مرۆییو دواکەوتوویەتییو داڕووخ���انو م��اڵ وێ��ران��ی .ئ��ەم ج��ۆرەی ت��ازەگ��ەرێ��ت��ی س��ەرم��ای��ەداری��ی چەند بە رووک����ەش ج����وانو ش���اک���ارە ،ب���ەاڵم لە ناوەڕۆکدا ناچێتە راژەی بەرزبوونەوەی بەهای مرۆیی مرۆڤەکانەوە. پ��ێ��وی��س��ت��ە ئ����ەو راس��ت��ی��ی��ە ب��زان��ی��ی��ن، ک���ە ت���ازەگ���ەرێ���ت���ی س���ەرم���ای���ەداری���یو پێشکەوتنەکانی لە سەدەی شازدەوە تا سەدەی نۆزدە ،لە راژەیەکی راستەوخۆی هوشیارکردنەوەی مرۆڤەکاندا ب��وو ،لە هەوڵی ئەوەدا بوو ،کە بەها مرۆییەکانو ئازادییەکان بەرجەستەبکاتو بیانکات بە مەبەستو ئامانج .زۆرێک لە خەباتی زاناکانو فەیلەسووفان لەو سەردەمەدا ئەمهیان بە پراکتیزە کرد .وەک جیۆردانۆ ب���رۆن���ۆ ،ک���ە م���ژدان���ەی دا ب���ە ه��ەم��وو واڵتانی ئەوروپا بەوەی ،کە گەردوونو دروس��ت��ب��وون��ی گ����ەردون خەسڵەتێکی م��اددی هەیهو ئ��ەم خەسڵەتەش پێمان
دەڵێت ترسێک نییە بۆ نهمانو فەوتانی ئەم گەردوونە .گالیلۆش ،باوکی فیزیای نوێ ،بە داناییو زاناییە بلیمەتییەکانی ساختەکاریی دام�����ەزراوە دینییەکانی خستەڕوو. ڤ��ۆل��ت��ێ��ری��ش ،دەس��ت��ک��ەوت��ە زان��س��ت��ی��ی��ە شۆڕشگێڕییەتییەکانی نیوتنی گواستەوە بۆ شەقامەکانی فەرەنسا بۆ ئامادەکردنو ب��ەرپ��اک��ردن��ی ش��ۆڕش��ی ف��ەرەن��س��ی .لەم بوارەشدا نابێت دیدرۆمان بیربچێت ،کە فەرهەنگێکی بەناوبانگی پێکهێنا ،کە بریتی ب��وو لە حەڤدە ب��ەرگ لە م��اوەی بیست ساڵدا کاری تیاکرد بۆ بەرجەستەکردنی ب�����ڕوای رۆش��ن��گ��ەرێ��ت��یو ل���ە پ��ێ��ن��اوی بەرزکردنەوەی هوشیاریی کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگای فەرنسیدا تا ئاستێکی بەرزی بەرەنگاربوونەوە بۆ ئەفسانەو خەیاڵو دەقە دینییەکان .ئەگەر بەرزبوونەوەی ئەم هوشیاریی ه کۆمەاڵیەتییە نەبووایە ئ���ەوروپ���ا ئ���ەم پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ە گ����ەورەو ب��ازدان��ان��ەی ب��ە خ��ۆی��ەوە نەدەبینی ،کە ت��ا ه��ەن��ووک��ە واڵت��ان��ی ع��ەرەب��یو واڵت��ە داخ��راوەک��ان کەمێک نەبێت لە زانایانو ه��ۆش��ی��اران ک��ۆم��ەڵ��گ��ا ب��ە گ��ش��ت��ی ئ��ەو هۆشیارییەی بە خۆیەوە نەبینیوە. ٧ــ بیری زانستی ،بیرێکی رەخنەگرانەیە لە کرۆکیدا ،ب��ەاڵم کاراییو کاریگەریی زان��س��ت��ی س��روش��ت��ی وەک ک���ارای���یو کاریگەریی زانستی کۆمەاڵیەتی نییە. زانستی سروشتی ،بە رەخنەگرتنێکی
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 272
بەردەوام مەعریفەیەک بەرهەمدەهێنێت، کە پێوەندی بە بابەتەکەی خۆیەوە هەیە. وات��ا زانستی سروشتی بە رەخنەگرتن لە بابەتەکەی خودی خۆی بابەتی نوێ ب��ەره��ەم دەه��ێ��ن��ێ��ت .هەمیشە زانستی سروشتی دەک��ەوێ��ت��ە ژێ��ر ئ��ەو بیرەی، ک��ە بەرهەمی دەهێنێتو دەیخاتە ژێر ئ��ەزم��وونو تاقیکردنەوەوە .ئەم بیرانە ش��ی��ک��اردەک��اتو ت��ی��ۆری��زەی دەک���ات بۆ پراکتیزەکردنی ،بەمەش دەردەک��ەوێ��ت ت��ا چ ئاستێک گ��ون��ج��اوەو دەت��وان��رێ��ت جێبەجێبکرێت ،بەاڵم زانستی کۆمەاڵیەتی، زۆر لەمە زیاتر دەڕوات .لەبەرئەوەی ئەمیش بەشێکە ل��ە بابەتەکەی خ��ۆی، ل��هگ��هڵ ئ���هوهش���دا ب��اب��ەت��ەک��ەی پ��ێ��دراو نییە ،بەڵکو دروستکراوێکی مێژوویی مرۆڤەکانە ،بە بەهاو پ��ێ��وەری مرۆیی هەڵدەسەنگێنرێت .ک��ەوات��ە باسکردنو قسەکردن لە س��ەری مرۆییانەیە .بۆیە راستیینە ل��ەم ب���وارەدا تەنیا بابەتێکی پێدروا نییە ،بەڵکو ئامانجێکە ،کە مرۆڤ هەوڵی بەدەستهێنانی دەداتو دەخوازێت ب��ەرج��ەس��ت��ەی ب��ک��ات .دی��س��ان زانستی کۆمەاڵیەتی ،بابەتێک بەرهەم ناهێنێت لە س��ەر بابەتەکەی خ��ۆیو لە خۆییدا،
بەڵکو ل��ە گ��ۆڕی��ن��ی ب��اب��ەت��ەک��ەی خۆیدا بابەتێکی ن��وێ ب��ەره��ەم دههێنێت .واتە تەنیان ب��ە رەخنەگرتن ل��ە بابەتەکەی خ��ۆی مەعریفەیەک ب��ەره��ەم ناهێنێت، بەڵکو لە پرۆسەی گۆرانی بابەتەکەیدا بە رەخنەگرتن مەعریفەیەکی نوێ بەرهەم دێنێت .وات��ە توخمو رەگ���ەزە ساختەو ونامۆکانو ش��اراوەک��ان لە بابەتەکەی خۆی ال دەب��اتو بابەتەکەی خۆی پاک دەک���ات���ەوە .زان��س��ت��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ،لە دەرەوەی هوشیاری چینی شۆڕشگێڕدا بابەتێک نییە ،کە کاری لە سەر بکرێت ب��ۆ پ��ێ��ش��ک��ەوت��نو ب��ەرەوپ��ێ��ش چ��وون��ی کۆمەڵگای مرۆیی ،بەڵکو پێویستە ئەو زانستە کۆمەاڵیەتییە لە هوشیاریی چینی شۆڕشگێڕدا بەرجەستەکراو بێت .بۆیە بە تەنیا فەلسەفە بەرجەستە ناکرێت لە ملمالنێ کۆمەاڵیەتییەکاندا لە سەر ئاستی تیۆرییدا. سهرچاوه: الحوار المتمدن http://www.ahewar.org/debat/show. 272560=art.asp?aid
273
شوناسو كردەی كۆمەاڵیەتی گفتوگۆ لەگەڵ ئەلیساندرۆ پیزۆرنۆ Identity and social work An interview with Alessandro Pizzorno
هاوار محەمەد:)وهرگێڕانی (لە عەرەبییەوە Translated (from Arabic) by: hawar Muhammad
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 274
ئهلێساندرۆ پیزۆرنۆ ساڵی 1924له ئیتاڵیا لهدایکبووه .فهلسهفهی له زانکۆی تۆرینۆو کۆمهڵناسی له پاریسو ڤیهننا خوێندووه. مامۆستا بووه له زانکۆکانی ئیتاڵیاو له زانکۆی ئۆکسفۆرد و هارڤاردو تاران .چهندین خهاڵتی پێ بهخشراوه. ئەلیساندرۆ پیزۆرنۆ وایدەبینێت :كە لە پشت سەرجەم شێوەكانی تێكەڵبوونە هەمەجۆرە س��ی��اس��ی��ی��ەك��ان��ەوە (خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ەك��ان، مانگرتنەكان ،بەحیزبیبوون ،دەن��گ��دان، گەندەڵی) دیاردەیەكی هەمیشەیی بوونی هەیە .ئەویش گەڕانە بە دوای شوناسو بەدەستهێنانی دانپێدانانی ئەوانی دیكەدا. ب�����ۆچ�����ی ت�����اك�����ەك�����ان دەچ������ن������ە ن��ێ��و خۆپیشاندانەكانەوەو بە حیزبی دەب��ن؟ بۆچی كاری خۆبەخشانە دەكەن؟ بۆچی له دەن��گ��دان��دا روو لە بنكەكان دەك��ەن؟ یان بە وشەیەك بڵێین ،چی پاڵیان پێوە دەنێت بۆ تێكەڵبوون بە كردەی (جووڵە) ی كۆمەاڵیەتی؟ لە پشت ئەم مەتەڵەوە راڤەیەكی سەرەكی له الی كۆمەڵناسێكی ئیتالی بوونی هەیە .پێی وای��ه :الی هەر یەكێكمان گەڕانێكی هەمیشەیی بە دوای شوناسمانداو ب��ە دوای بەدەستهێنانی دانپێدانانی ئ��ەوان��ی دی��ك��ەدا پاڵنەرمانە. ئەم راڤەیە ،كە بەشداریكرد لە ناوبانگی پیزۆرنۆ ،بریتییە لە :بەرهەمی ههوڵێكی ت��اك��ەك��ەس��یو چاوپێكەوتنی ت��اك��ەك��انو بینینی رووداوەكان.
هەموو شتێك ساڵی 1952دەستیپێكرد، ئەوكات پیزۆرنۆ Pizzornoلە پاریس وان��ەی بە كۆمەڵێك قوتابی دەگووتەوە، كە بۆ بەدەستهێنانی بڕوانامە لە ئەدەبی ئیتالیدا ئامادەبوون ،پیرانیللۆش لە نێو پرۆگرامەكەدا ب��وو .پیزۆرنۆ لە میانەی ئیشكردنیدا ،لە سەر ئەو نووسەرە گەورە ئیتالییە ،بایەخو گرنگی پرسی دانپێدانانی ئ��اش��ک��راك��رد .دوای م��اوەی��ەك��ی ك��ەم لە یەكێك لە كۆڕەكاندا ،چاوی بە بەڕێوبەری كۆمپانیای ئۆلیڤیتی Olivettiكەوت ،كە هانیدا بۆ كردنەوەی سەنتەرێكی لێكۆڵینەوە لە بواری كارناسیداو ئەو خۆی لە نێوان ساڵی 1953بۆ 1956بەڕێوەیبرد .ئەوكات بە هۆی خەریكبوونی بە جیهانی كارەوە تا رادەیەك گرفتی شوناسی لەبیركردبوو. ل��ە ن��ی��وەی دووەم���ی پەنجاكاندا ك��ەشو هەوای زانستە كۆمەاڵیەتییەكان كەوتبووە ژێر كاریگەریی ئیشكالییەتی ماركسیزمو چینە كۆمەاڵیەتییەكانو بە پیشەسازیی كردنەوە. ساڵی 1956لە میانەی كۆنگرەی جیهانی بۆ سۆسیۆلۆجیا لە ئەمستردام ،پیزۆرنۆ چ���اوی ب��ە ئ��ی��دگ��ار م����ۆران ك����ەوت .ل��ەم چاوپێكەوتنەوە گۆڤاری ئەرگومێنتەكان Argumentsل��ەدای��ك��ب��وو .پ��ی��زۆرن��ۆ ل��ەگ��ەڵ ژم��ارەی��ەك كۆمەڵناسی ئیتالیدا ب���ەش���داری ل��ە دام���ەزران���دن���ی ك��ۆم��ەڵ��ەی ئیتاڵی بۆ زانستە كۆمەاڵیەتییەكان کرد. ل���ەو م���اوەی���ەدا س��ەرل��ەن��وێ پ��رس��ی��اری
275
ش��ون��اس��ی ل��ە خ���ۆی ك�����ردەوە :ل��هالی ژمارەیەكی زۆری خەڵكەوە ،سەرنجم داوە ،كە هەموو پاكتاوێكی پەیوەست بە ئایدیۆلۆجیاوە ،بە شێوەیەكی بەهێز چاو دەگێڕێتەوە بە شوناسدا ،بەاڵم بهرانبهر بە سۆشیالیستەكان ،بە پێچەوانەوە ،الی ئەوان شوناس لە خۆیەوە لەدەستدەچێت، ئیدی دەتوانن قهبووڵی زۆر ریزبەندی بكەن ،ئەوەش پلیتی حیزبییە. رووداوی دوات���ر س��اڵ��ی 1962ب��وو لە كۆنگرەی سۆسیۆلۆجیا لە واشنتن ،لە كاتی یەكێك لە مشتومڕەكاندا رۆبێرت میرتۆن پرسیارێكی لە ب��ارەی رەوشی سۆسیۆلۆجیاوە ل��ە ف��ەرەن��س��او ئیتالیا ئ���اڕاس���ت���ەی ت���ۆری���نو پ��ی��زۆرن��ۆ ك���رد. ه��ەردووك��ی��ان ی��ەك وەاڵم��ی��ان دای���ەوە: نە لە فەرەنساو نە لە ئیتالیا كایەیەكی سۆسیۆلۆجی لەم شێوەیە بوونی نییە .لەو ماوەیەدا هێشتا كایە پسپۆرییەكە تەواو گەشەی نەكردبوو ،كۆمەاڵنی كۆمەڵناس زیاتر لەوەی هاوڕێ هاوپیشەكان بن ،لە رۆشنبیرەكان پێكهاتبوون .پێش ساڵی 1961هێشتا لە ئیتالیا یەكەم پێشبڕكێی سۆسیۆلۆجیا ئ��ەن��ج��ام��ن��ەدراب��وو .كۆتا رەگ��ەزی یەكالكەرەوە لە بزووتنەوەی كۆمەاڵیەتی (بزووتنەوەی خوێندكاریو ئینجا كرێكاری) ساڵی 1968هاتە گۆڕێ، كە لە سااڵنی دوات��ردا ئیتالیای گرتەوە. پ��ی��زۆرن��ۆ ب���ە چ����اوی خ���ۆی ب��ك��ەرێ��ك��ی كۆمەاڵیەتی بێ پێشینەی دەبینی.
پرسیار :لە كاتێكدا بایەخو گرنگی بزووتنەوە كۆمەاڵیەتییەكان ساڵی 1968دەركەوت، كەواتە لێرەوە ئێوە تووێژینەوە لە بارەی ب��زووت��ن��ەوە كرێكارییەكانەوە دەك���ەن، ب��ەاڵم چ��ۆن چۆنی ل��ەو شیكردنەوانەی ب��ە گ��وزارش��ت��ەك��ان��ی چینەكان دەك���ران، پەڕینەوە بۆ تیۆری شێوەگرتنی شوناس؟ وەاڵم :بە رای من ،خۆ لە قەرەدانی ئەم بابەتە نامۆیە ،كە بزووتنەوەی كۆمەاڵیەتییە، هاوڕێیە لهگهڵ دۆزینەوەیەكیتردا ،ئەویش سروشتی تیۆرییە .شیكارییەكانی یەكەم، شیكردنەوەی ماكرۆ سۆسیۆلۆجی بوون، وەك��و كارەكانی ش��ارل تیلی Tillyیان تۆرین .ئەگەر خۆمان ببەینە ئاستی میكرۆ سۆسیۆلۆجی ،تیۆری ب��اوو بااڵدەست تیۆری هەڵبژاردنی عەقاڵنی بوو ،بكەرەكان بە شێوەیەكی دیكە هەڵسوكەوت دەكەن، چونكە بەرژەوەندییان ل��ەوەدا هەیە ،لە كردەكەیانەوە بیر لە دەستخستنی ئیشو ك��ار دەك��ەن��ەوە .ئ��ەوك��ات خوێندنەوەی كتێبی (لۆجیكی ك���ردەی ب��ە ك��ۆم��ەڵ)ی مانگۆر ئۆڵسن تووشی سەرسوڕمانی ك�����ردم .ئ����ەم ك��ت��ێ��ب��ە دڵ��خ��ۆش��ی ك���ردم چونكە گ��رێ كوێرەیەكی بۆ كردمەوە، ئ���ەوی���ش م��ەح��اڵ��ب��وون��ی ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��ی ك���ردەی دەستەجەمعییه ،ئ��ەگ��ەر بێتوو دەستبەرداری گریمانەی كردەی عەقاڵنی نەبین.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 276
ب��ە دەستپێكردن ل��ەم م��ەت��ەڵ��ەوە ب��واری بایەخدانی من لە ماكرۆ سۆسیۆلۆجییەوە گوزەرا بەرەو میكرۆ سۆسیۆلۆجی .ئیدی نەمدەویست وەسفێكی مێژووییو ماكرۆ كۆمەاڵیەتییانەی بزووتنەوەی كۆمەاڵیەتی بكەم .هەوڵمدەدا بۆ دۆزینەوەی راڤەیەكی تیۆریی بۆ بەشداری تاكەكەسی لە كردەی دەس��ت��ەج��ەم��ع��ی��دا ،ئینجا ل��ە تیۆرەكانی ك��ردەدا لە روانگەی میكرۆ ئابوورییەوە ق��ووڵ��ب��ووم��ەوەو كەلێنێكم بینییەوە ،كە دەم��ت��ووان��ی ل��ێ��وەی بچمە ژوورێ .ئەم كەلێنەش كێشەی زەمەن ،یان خایاندنی ههڵبژاردهکانو بەهاكان بوو. ئ��ەم��ە روون دەك���ەم���ەوە :ك��ە كەسێك هەڵبژاردنێك دەكات ،تەنیا بە ئەگەرێكی ن��زی��ك��ەی��ی ن���ەب���ێ���ت ،ن���ازان���ێ���ت ك��ات��ێ��ك دەرئهنجامەكانی ئ��ەم هەڵبژاردنە ساغ دەبنەوە ،دۆخ��ی جیهانو پاشان دۆخی ئ���ەگ���ەرەك���ان���ی رەزام���ەن���دب���وون���ی چی لێبەسەردێ؟ ئەوە دی��اردەی نادڵنیاییە، كە ئابووریناسەكان لە میانەی تیۆرەكانی سەركێشییەوە بایەخیان پێداوە .بەاڵم، نادڵنیاییەك لە سروشتێكی دیكەشدا بوونی هەیە .ئەویش ئەو نادڵنیاییەی ،كە لەو چركەساتەی ئاكامەكانی هەڵبژاردنەكانمان دەردەك��ەوێ��ت ،بەر دۆخ��ی بەهاكانمانو ئینجا ب��اش��ب��ەن��دی��ی��ەك��ان��م��ان دەك��ەوێ��ت. ب��ا بیر ل��ە یەكێك بكەینەوە ،ك��ە كاتێك كۆلێجێكی زانكۆیی هەڵدەبژێرێت ،پێش ن��ۆرەی خ��ۆی بۆ پیشەیەكی دیاریكراو
ه��ەی��ە .دەت��وان��ی��ن ب��ەوە بڵێین نادڵنیایی ب��ەه��ا .ئابووریناسەكانیش كەرەستەی جیهانبینی ئەوتۆیان نییە ،كە ئەمە ببەنە نێو تیۆرەكانەوە .لەمە بترازێت ،ئەوە ئەو دیاردەیەیە كە فرێدریش هایك Hayek س��اڵ��ی 1936ل��ە وت��ارێ��ك��ی س��ەرەك��ی��دا ل��ە گ��ۆڤ��اری ئیكۆنۆمیست ،باسی لێوە ك���ردووە ،ن��اوی ن��اوە :دی���اردەی ئ��ەو بە كرێ گیراوە ئابوورییەی ،كە پالنی خۆی دەگۆڕێت .هایك بیری لەوە دەك��ردەوە، كە تیۆری هاوسەنگیی ئ��اب��ووری ،واتە میكرۆ ئابوورییەكی پەتی ،ئیدی ناتوانێت چارەسەرێك بۆ ئەم كێشەیە بدۆزێتەوە. كەواتە ئامانجەكە بریتیبوو لە :چۆنیەتی دەستخستنی شوناس لەو زەمەنەدا ،واتە پەیوەندیگیرییو ئینجا ئهگهری روودان Potentialityبەدەستهێنانی دانپێدانانی تۆ وەك ئ��ەوەی تۆیت ،تایبەت بە تاك لە ك��ردەی دەستەجەمعیدا .ئەمەش ،لە ئەنجامدا وای��ك��رد ،كە وێناكردنی پالنی ك��ردەو جێگیریی رێژەیی شیاوترهکانو بەڵێنەكانو دڵسۆزییو بەرپرسیارێتی كەسو هاوبەندی هەمیشەییو پاساودانی سزا ...هتد ،شیاو بێت .لەم پێناوەدا دەبوو لە تیۆری كردەی عەقاڵنی قووتار ببین، ك��ە ش��ێ��وەگ��رت��ن��ی رەف��ت��ارەك��ان��ی ل��ەگ��ەڵ كاتدا راڤە نەدەكرد .پرسەكە ئەوە نییە، كە بووترێت تاكە كەسەكان بە زۆریی ناعەقاڵنین ،ی��ان شۆڕشگێڕترن وەك ل����ەوەی خ��ۆپ��ەرس��ت ب���ن .خ��ۆپ��ەرس��ت��ی
277
(ش���ۆڕش���ك���ردن ،ع��ەق�ڵان��ی��ی��ەت) ل��هگ��هڵ ناعەقاڵنییەت ،دوو بەشی دوالیزمێكی ساختەن .پرسەكە بریتییە لە :دیاریكردنی شوناسو سەلماندنو شیاوێتی له تێبینی كردندا ،وەك ئەوەی لە میانەی زەمەنەوە یەكێك بوون بۆ ئەم من Selfـ��ە ،كە وا گومان دەبەین كردەكەی راڤە دەكەینو ئێمە شیاوترهکانو بەهاكانی دەدەینە پاڵ. پ��رس��ی��ار :ئ���ەو میكانیزمانە چ��ی��ن ،كە ك���ردەی دەس��ت��ە جەمعی ش��ون��اس��ی پێ دروستدەكات؟ وەاڵم :ئ��ەم��ە ب��ە دی����اردەی دانپێداناندا دەڕوات .بۆ ئەوەی لەمە تێبگەین ،دەبێت لە دوو ئاستی دروستكردنی شوناسدا بین: 1ــ ئاستی شوناسی كەسێتی 2ـ ئاستی شوناسی دەستەجەمعی ئەمە ئەو شتەیە ،كە جەختم لە سەری كردۆتەوە ،هەر لەبەر ئەمەش پیراندیللۆم ب��ە باشتر زان���ی .ئ���ەوەی ،ك��ە شوناسی ئێمە ل��ە الی���ەن ئ��ەوان��ی دی��ك��ەوە دی��اری دەكرێت ،یان باشتر بڵێین لە رێگەی ئەو دانپێدانانەوە ،كە ئەوانی دیكە دەیبەخشنە شوناسی ئێمە ،لە رێگەی ئەو مەبەستو سیفەتانەوە ،كە دەیدەنە پاڵمان ...هتد. هەڵبەت ئ���ەوەی ل��ە سییەكاندا ب��ە الی یەهودییەكانەوە لە ئەڵمانیادا گرنگ بوو، ئ���ەوە ن��ەب��وو ،ك��ە ئ���ەوان خ��ۆی��ان وەك
یەهودی دەناساند ،بەڵكو ئ��ەوەب��وو ،كە دامو دەزگا ئەڵمانییەكان وەك یەهودی دەیناساندن ،كەواتە پێناسەی ئەوانی دیكە لەبەرچاو دەگیرێت .هەر یەكێك لە ئێمە بە دوای چارەسەركردنی كێشەی شوناسی خ��ۆی��دا دەگ���ەڕێ���ت .ئ���ەو چ���ارەس���ەرەش لە لێكبەستنی زنجیرەكەدایە ،وات��ە ئەو گروپانەی ،كە دان��م��ان پێدا دەن��ێ��ن .ئەم بەردەوامێتییە لە دانپێدانانی ئەوانی دیكەدا لە جڤاتدا بەرجەستە دەبێتو لە رەمزەكاندا خەتو خاڵ دەدات .وەكو دراو (پ��ارە)و زمانمان ...هتد .لێرەدا دەبێت بگەڕێینەوە بۆ هیگڵ ،جا ئهگهر لە كتێبەكانی گەنجی هیگڵدا ی��ان ل��ە فینۆمینۆلۆجیای روح (ب��ەش��ی س����ەروەرو ك��ۆی��ل��ە)دا بێت .ئەو ی��ەك��ەم ك��ەس ب��وو ،ك��ە توخنی چەمكی دانپێدانان Anerkennungكەوت ،وەك چەمكێكی سەنتەریی لە پێناو راڤەكردنی دی��اردەی كۆمەڵگای مرۆیی .ئەم چەمكە لە بەرانبەر چەمكی پەیمانی كۆمەاڵیەتی دادەنێت ،لە پێناو دانپێداناندا لە بارەی ملمالنێوه دەدوێت .دانپێدانانی دوو الیەنە بریتییە ل���ەوەی :كە رێ بە ب��وون��ەوەرە مرۆییەكان دەدات كۆمەڵگا دروستبكەن، بەاڵم خۆكردانەش ناڕوات بەڕێوە .ئێمە هەمیشە هەوڵدەدەین تا ئەوی دیكە ناچار بكەین بەو ج��ۆرە دانمان پێدا بنێت كە، خۆمان دەخوازین بەو جۆرە بناسرێین، وات��ە هەوڵدەدەین بۆ سەپاندنی پێناسە تایبەتییەكەی خۆمان بۆ خۆمان بەسەر
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 278
ئەوی دیكەدا .ئەوە پرۆسەیەكی دیالێكتیكی بێ پایانە ،كە لە پەیوەندییەكی توندوتۆڵدا بە ئهوی دیكەوە گرێمان دەدات��ەوەو لە ناخی ئێمەشدا ب���ەردەوام دەبێت ،بەاڵم ب��ە دروس��ت��یو سەالمەتییەكی زۆرەوە ن��ا .تەنانەت دوورەپەرێزییش ناتوانێت دەرب���ازم���ان ب��ك��ات .ت��ەن��ان��ەت راهیبێكی گ��ۆش��ەگ��ی��رو ئ��ی��م��ان��دار ل��ەگ��ەڵ خ��واك��ەی خۆیدا لە ملمالنێدایە لە پێناو دانپێداناندا. ئ���ەوە ملمالنێیەكە ،ك��ە ه���ەر كەسێكی ن���ەب���ەرد چ��اون��ەت��رس��ی ب��ۆ سەركێشی بەدەست دههێنێت ،ئەو ئەم پەیوەندییە داخ���راوە هەڵدەوەشێنێتەوە .بۆ ئ��ەوەی ئەڵتەرناتیڤێكی دیكە پێشنیاربكات .ئەوە پەیوەندییەكی كۆمەاڵیەتییە ،كە بازنەی دانپێدانانی نوێ تەواو دەكات. رێگهم ب��ده ،با نموونەیەك لە مێژووی سەندیكایی بهێنمەوە؛ ئ��ەم نموونەیە ب���وو ،ن��ەك هیگڵ ،ب��ی��رۆك��ەی تیۆرێكی گشتگیرتری ل��ە ب���ارەی دان��پ��ێ��دان��ان��ەوە ل��ە الم گ��ەاڵڵ��ە ك���رد .ل��ە ب��زووت��ن��ەوەی سەندیكایی ئینگلیزیو ئەمریكیدا دوو شێوەی مانگرتن دەبینینەوە :مانگرتن ل��ە پ��ێ��ن��اوی ب��اش��ت��رك��ردن��ی م��وچ��ەك��انو هەلومەرجەكانی كار ،مانگرتن Strike لە پێناوی دانپێدانان ،Recognition واتە چاوبڕین لە بەدەستهێنانی دانپێدانان وەك ه���اوب���ەش ،وەك سەبجێكتێكی بكەر لە حاڵەتی دانوستاندا .پێكهێنەری یەكەمی ك��ردەی دەستەجەمعی بریتییە
لەوەی :كە بەشداریكردن دیاریدەكات ،لە سەرەتادا بەشداریكردن بۆ بەدەستهێنانی مافی بوونە .درێژكردنەوەی ئەم جۆرە دەاللەتە بۆ خەباتی كەمینە زمانییەكان ی���ان ئیتنیكییەكان ی���ان ئایینییەكان، ئاسان دەبێت ،ب��ەاڵم دەبێت چاودێریی شیكردنەوەی ئەو ئەگەرانە بكرێت ،كە لە پێناو دانپێداناندا لە ملمالنێدا دەكەونە سەر پشت .دەكرێت بكەوینە ملمالنێوە بۆ بەدەستهێنانی دانپێدانانی هاوبەشێك ب��ەو شێوەیەی ،كە ب��ۆی دادەنێین ،بەو شێوەیەی كە ،لە نێو سیستمی پەیوەندییە پێدراوەكاندا بوونی هەیەو دانپێدانانی ئەو ئاسودەییمان پێدەبەخشێت .دەتوانین لە پێناو گۆڕینی ئەم هاوبەشەو كەسە نزیكەكانیدا ل��ە ب���ارەی دان��پ��ێ��دان��ان��ەوە، تێبكۆشین ،لە رێگەی ئەمەشەوە دەكرێت ئەو سیستمە بگۆڕین ،كە تێیدا شوێنێك داگ��ی��ردەك��ەی��ن ب��ە ج��ۆرێ��ك ،ك��ە دەبێتە شوناسی نوێمان ،جیاواز لەو شوناسەی، كە وا خەیاڵ دەكەین ئێمە دەیخەینەڕوو. بەم جۆرە دەبینین ،كە چۆن دانپێدانان رێ بە راڤەكردنی كردەی دەستەجەمعی دەدات .بۆ نموونە :ئەو خەڵكانەی ،كە لە دژی گلۆبالیزم (جیهانگهریی) خۆپیشاندان دەك��ەن ،لە پێناو بەدەستهێنانی جیاوكی كەسیدا ئەم كارە ناكەن .تاكەكان لە كردەی دەستەجەمعیدا بەشداریی دەكەن لە پێناو توانای پێكهێنان بۆ بازنەیەكی هەمیشەیی دانپێدانان ،كە بەهاكانیان دابەش بكاتو
279
دی���اری ب��ك��ات ،ل��ە پێناو بهدەستهێنانی وێنەیەكی جێگیری سەبجێكتو لە پێناو ب��ەش��داری ئ��ەوان��یت��ردا ل��ە راڤ��ەك��ردن��ی واق��ی��ع��داو ف��راوان��ك��ردن��ی ب��ۆ ژمارەیەكی زۆرتر .بە بێ ئەم ویستە بۆ دانپێدانانی دووالیەنە گەیشتن بە ك��ردەی دەستەی جەمعی ،نەشیاوە .بە كورتی :ئەوە كرۆكی ئ��ەو ت��ی��ۆرە ب���وو ،ك��ە ه��ەوڵ��م��دا بیهێنمە ئ��اراوەو دەكرێت بە سەر دیاردەگەلێكی جیاوازی وەك خۆپیشاندانو مانگرتنو هەڵبژاردنو پێكهاتنی دەوڵەتدا ،پراكتیزە بكرێت. پ��رس��ی��ار :ك��ات��ێ��ك ف��ەرم��ان��ب��ەران داوای زی���ادك���ردن���ی م��ووچ��ە ی���ان ه��اوك��اری��ی كۆمەاڵیەتی دەكەن ،ئەوان لە پاڵ ئەمەدا ه��ەوڵ��ی��ش ب��ۆ بەدەستهێنانی جیاوكی بەرجەستە دەدەن؟ وەاڵم :ن��ام��ەوێ��ت ب��ڵ��ێ��م ،ك��ە ئامانجی كرداریی لە كردەی دەستەجەمعیدا بوونی نییە .كتومت ئامانج گەلێكی ك��رداری��ی ب��وون��ی ه��ەی��ە ،ب���ەاڵم ئ����ەوەی ئامانجی كرداریی دووری دەخاتەوە بریتییە لە: ت��وان��ای راڤ��ەك��ردن��ی ب��ەش��داری��ك��ردن بە گوێرەی حسابی دەستكەوتە كەسییەكان، كە لە بەدەستهێنانی ئ��ەم ئامانجانەوە كەوتوونەتەوە .بۆ نموونە :لە حاڵەتی مانگرتندا ،س��وود لە زی���ادەی داواك���راو وەرگ��ی��راوە .تەنانەت ئەگەر بەشداریش
نەبووبم ،بەڵكو ئەوەش بۆ من خوازراوە، كە لە مووچەدا یەكالیی دەبێتەوە هەروەها دەكرێت تێچوونو باجی بەشداریكردن لە كردەی دەستەجەمعیدا زۆر گرنگ بێت، وەك ئ���ەوەی ل��ە حاڵەتی خۆپیشاندانە توندوتیژەكاندا دەبینین ،كە دووچ��اری مەترسی دەبنەوە. پرسیار :لەو كاتەوەی (واتە لە ماوەی سی ساڵدا ) ئێوە سەرنجی ئەم دیاردەیەتان داوە .ئایا شێوەكانی كردەی دەستەجەمعی گۆڕانی بەسەرداهاتووە؟ وەاڵم :ب��ەڵ��ێ ،ئ���ەم دی���اردەی���ە ل��ە س��ەر بابەت گەلێكی نوێوە دروستبووە ،وەكو ئ��ەوەی بزووتنەوە فێمێنستییەكان یان ژینگەپارێزەكان بەڵگەن لە سەر ئەمە. ئ��ەم��ەش كۆمەڵناسی ئەمریكی رۆن��ال��د ئینگلهارت Ingle Hartل��ە میانەی ه��ەڵ��ك��ش��ان��ی چ��ی��ن��ە م��ام��ن��اوەن��دەك��انو زیادبوونی ئاستی فێركردنو دەركەوتنی ب��ەه��ای ن��وێ��وە ،راڤ����ەی ك�����ردووە .ئ��ەم خوێندنەوەیە گرنگە ،ب��ەاڵم ب��ەس نییە. پێم وایە سەرهەڵدانی ئەم بزووتنەوانە لە الوازی شێوەكانی نوێنەرایەتی دامو دەزگ�����ای پ��ەرل��ەم��ان��ی��یو س��ەن��دی��ك��ای��یو سیاسییەكانیشەوە بووە .ئەم بزووتنەوانە لە ماوەی بیست ساڵدا ئامادەییان زیاتر ب��ووە .ئەم بزووتنەوانە پچڕپچڕ بوون، بە خێراییش دووچ��اری هەڵوەشاندنهوه
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 280
دەبوون ،وەلێ دیسان دەردەكەوتنەوەو سەرلەنوێ سەریان ه��ەڵ��دەدای��ەوە .ئەو بزووتنەوانە دووپاتی چەمكی هاوبەندی ب��ەه��ێ��زو ب��ەش��داری��ی ی��ەك�لاك��ەرەوەی��ان دەكرد .ئەم الیەنە دووسەرەش سەلمێنرا: دانپێدانان لە میانەی بەشداریكردنەوەو ئارەزووی ئامادەیی لە دیمەنە گشتییەكەدا، نەك چاوبڕین لە گرتنە دەستی دەسەاڵتی سیاسی. پ��رس��ی��ار :ئ��ای��ا خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ەك��ان دژی رێكخراوی بازرگایی جیهانی ،OMCكە لە سیاتل بینیمان ،دەرخەری ئەم خولیایە بوو؟ وەاڵم :لەوانەیە ،بەاڵم هێشتا كاتی ئەوەم بۆ نەڕەخساوە لێیان بكۆڵمەوە .گرنگ شیكردنەوەیانە ،چونكە چاوەڕواننەكراوو هاوكاتیش زۆر ئاڵۆز بوون .یەكێك لەو بابەتانەی ،ك��ە ت��ووش��ی سەرسوڕمانی كردم سیفەتی فرەیی بوو لە پێكهاتنیدا، ل��ە رێپێوانەكاندا سەندیكا كرێكارییە ئەمریكییەكانو نەیارەكانی لیبرالیزمی ئ��اب��ووریو ژینگەپارێزەكانو وەرزێ��رە فەرەنسییەكانو كۆمەڵە بەكاربەرەكانو نوێنەرانی جیهانی سێیەم ،بەشداربوون. ب��ە الی م��ن��ەوە شتێكی دی��ك��ەی گرنگ بریتی ب��وو ل��ە :بەكارهێنانی ئ��ام��ڕازە نوێیەكانی پەیوەندیی ئەلیكترۆنی .بڕوام وایە بابەتەكە پەیوەستە بە دیاردەیەكی
ئایندەییەوە ،كە دەكرێت كاریگەریی هەبێت ل��ەس��ەر سروشتی ب��ەش��داری��ی سیاسی. ت��ا ه��ەن��ووك��ە دەت��وان��ی��ن ب��هو شێوهیهی دابنێین ،كە كۆمەڵێك پێشنیاری سیاسی بەرهەمهێناوە نەك بڕیاری واقیعی ،بەاڵم دەشێت مەبەستەكە میتۆدێك بێت ،كە گەشە بكاتو ببێتە خاڵێكی سەنتەریی لە دیمەنی سیاسیدا. پ���رس���ی���ار :ت���ی���ۆرەك���ەت���ان زەم���ی���ن���ەی ش��ی��ك��ردن��ەوەی ع��ەق�ڵان��ی��ان��ەی رەف��ت��اری هەڵبژاردنی بۆ سازكردوون ،ئەمە بە چ رێگایەك دەبێت؟ وەاڵم :لە دیدگای میكرۆ سۆسیۆلۆجییەوە، دێلێمای شاراوە لە دەنگداندا هەمان دێلێمای ش��اراوەی��ە ل��ە ك���ردەی دەستەجەمعیدا. دەنگدەر دەزانێت وەرەق��ەك��ەی ئ��ەو ،كە لەنێو ج��ەم��اوەردا بەفیڕۆدەچێت ،هیچ هەلێكی ئ����ەوەی نییە ببێتە دەنگێكی یەكالكەرەوە .خۆ ئەگەر لە ماڵی خۆی بمێنێتەوە ،تێچوونی چوون بۆ دەنگدانی بۆ دەگەڕێتەوەو خەرجی كۆكردنەوەی زان��ی��اری��ی��ەك��ان��ی ب���ۆ دەڕەخ���س���ێ���ت ،كە پێویستە هەموو هاوواڵتییەك بەدەستی بهێنێت تا بتوانێت هەڵبژێرێتو بەم جۆرە ئەو ئاگاداری رووداوەكان دەبێت .ئەگەر زۆرینەی تاكەكان ئەم جووڵە بێ كەڵكە ئەنجام ب��دەن ،ئ��ەوا بابەتەكە پەیوەست دەب��ێ��ت ب��ە س��ات��ەوەخ��ت��ی دی��اری��ك��ردن��ی
281
شوناسی دەستەجەمعییەوە .بەم جۆرە هاونیشتمانییان ئاماژە بە ئینتیمای خۆیان بۆ كۆمەڵێكی دیاریكراو دەدەن .دەتوانین بڵێین هەڵبژاردن لە سایەی دیمۆكراسیدا زیاتر سروتە وەك لەوەی بژاردە (خیار) بێت ،ئێمەش بەشداری تێدا دەكەین بۆ ئەوەی خۆمان دەربخەین لە بری ئەوەی لە پێناو دەستگەیشتن بە ئیشێكدا بێت. ه��ەروەه��ا ئ��ەگ��ەر ب��ی��رم��ان ل��ەو كەسانە كردەوە ،كە وێڕای ئەو تێچوونە زۆرەش، دەنگ دەدەن بۆ نموونە :لە هەندێك واڵتدا ئەوانەی دەچن بۆ دەنگدان رووبەڕووی هەڕەشە دەبنەوە ،یاخود ئەگەر سەرنج بدەینە ئەو كەسانەی ،كە دەن��گ دەدەن وێ���ڕای ئ���ەوەی دەزان����ن كاندیدەكەیان هیچ هەلێكی ب��ردن��ەوەی نییە ،ئ��ەوا ئەم دیاردانە تەنیا دەتوانن بە تیۆری شوناس، یان باشتر بڵێین بە تیۆری دان پێدانان، راڤەیان بكەین ،ئەمەش ئەو راڤەیەیە ،كە لە رێگەی تیۆری سوودگەرییەوە نایەتە ئاراوە. پ��رس��ی��ار :ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان��ی ئێستاتان تاووتووێی سیستمی سیاسیی هەنووكەی ئیتالیا دەك���ات ،ب��ە تایبەتیش گەندەڵی. چۆن لە تێمای كردەی دەستەجەمعییەوە پەڕینەوە بۆ تێمای گەندەڵی؟ وەاڵم :پێش ه��ەم��وو شتێك ،ف��زول��ی بۆ مەعریفە (مەعریفەخوازیی) لە ئارادایە.
بەو مانایەی ،كە سیستمی گەندەڵی بەو دواییانە لە جیهانی مرۆڤدا دەركەوتووەو جەماوەریش دەی��ەوێ��ت بتوانێت راڤ��ەی هۆكارو چۆنییەتی هەندێك دیاردە بكات، ك��ەوات��ە بۆ من وا دروس��ت��ە ل��ەم پ��رۆژە راڤ��ەی��ی��ەدا ب��ەش��دارب��م ،ب���ەاڵم ئ��ەو راڤ��ە تیۆرییەی ،كە من هەوڵ دهدەم بیخەمەڕوو پشت ئەستوورە بە پاسادانێكی وەها ،كە هاوشێوەی پاسادانەكانی پێشووە .لێرەدا پێگەی تێچوونی ئاكاریی بەكاردەهێنم، بەو ئەندازەیەی ،كە تێچوونی ئاكاریی لە الی ئەو كەسەی هەلی بەشداریكردنی ل��ە ب��ەرت��ەس��ك��ك��ردن��ەوەی گ��ەن��دەڵ��ی��دا بۆ رەخ���س���اوە ،زۆرە ،ب���ەو ئ��ەن��دازەی��ەش شیمانەی بەشداریكردنی كەم دەبێتەوە، بەاڵم چۆن هەمەڕەنگییەكانی تێچوونی ئ��اك��اری��ی راڤ��ە بكەین؟ دی��س��ان چەمكی دانپێدانان بەكاردەهێنمەوە ،تێچوونی ئاكاریی بەرز دەبێتەوە بەو ئەندازەیەی، كە كەسەكە لە بازنەیەكی دانپێدانانی ب��ەه��ێ��زدا ب��وون��ی ه��ەی��ە ،ب���ەاڵم كاتێك كەسەكە دوورەپ���ەرێ���ز دەب��ێ��تو كاتێك تەركی ژینگە بنچینەییەكەی خۆی ئەكاتو تێكەڵ بە ناوەندەكانیتر دەبێت ،ئەوا لە بەردەم ئەگەرێكی بەهێزی ئەوەداین ،كە تێچوونی ئاكاریی كەمتر ببێتەوە .پێگەكە تا هەنووكە بە گریمانە هەژمار ناكرێتو ل��ە رووی ئیمپیریكییشەوە راستگۆیی خۆی نەسەلماندووە.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 282
پ��رس��ی��ار :ن��اوەن��دەك��ان��ی گ��ەن��دەڵ��یو بە تایبەتیش مافیایی ،ئایا لەگەڵ ئەوەشدا كۆمەڵێك دەستەو تاقم نین ،كە لە ژێر یاسا گەلێكی زۆر توندوتۆڵدا ،وابەستەیی جڤاتبەندی بە یەكیانەوە دەبەستێتەوە؟ ئ��ای��ا ل��ە ئ��ی��ت��ال��ی��ادا ری��ش��ەی م��ێ��ژووی��یو سۆسیۆلۆجی لە بار بۆ گەندەڵی بوونی نییە؟ وەاڵم :پێم وانییە لە ئیتالیا گەندەڵی هیچ پەیوەندییەكی بە مافیاوە ههبێت ،مەگەر بە شێوەیەكی زۆر ك��اڵو لە پ��ەراوێ��زدا بێت ،ب��ەاڵم لە یابان بابەتەكە جیاوازە. ل���ەوێ گ��ەن��دەڵ��ی زۆر ب��ەه��ێ��زەو لەگەڵ مافیا لۆكاڵییەكاندا لە پەیوەندیدان ،لە رووس��ی��اش ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وە .بێگومان توخمی ه��اوب��ەش��ی��ی رەوش���ی ل��ە ب��اری گەندەڵی بریتییە ل��ە :هێزی وابەستەیی هاوڕێیەتی توندوتۆڵ. پرسیار :وەك دەردەكەوێت ،لەم رۆژگارەدا گەندەڵی مەودایەكی زۆری گرتۆتەوە، هۆکاری ئهمه بۆچی دهگهڕێنیتهوه؟ وەاڵم :گەندەڵی دیاردەیەكی نوێ نییە، ب���ەاڵم ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی روونو ئاشكرا م��اوەی چەند ساڵێكە لە چەند واڵتێكی دیموكراسیدا دەرك��ەوت��ووە ،لە ئیتالیاو فەرەنساو رووسیاو ئەڵمانیا ،هلمۆت كۆل لە ئەڵمانیا خەرجی حیزبەكەی خستەڕوو.
ئ����ەم دەرك���ەوت���ن���ە ئ��اك��ام��ی ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك گۆڕانكاریی ستراكچەرییە .الوازی دامو دەزگا نوێنەرییەكان لە هەمان ئەو كاتەدا روویدا ،كە دامو دەزگا دادەوەرییەكانیش دووچاری بوون .لە ئیتالیادا نوێبوونەوەی نەوەی نوێی دادوەریی لە گۆڕێدا بوو ،كە دەستیان گرت بەسەر سەربەخۆیی زیاترو ئایدیۆلۆجیای راستەقینەی دەسەاڵتی دادوەری���ی���ان گ��ەش��ە پ��ێ��دا .ئەنجومەنی دادوەریی وەك پارێزەری ئەو رێسایانە خۆی سەپاند ،كە سنوورەكانی دەوڵەتی یاسای دی��اری��دەك��رد بە ب���ەراورد كردن ب��ەو رێسا واقیعه ،Factش��اراوان��ەی، كە پەیوەندییە سیاسییەكان رێكدەخات. لێكۆڵینەوەكان لە بارەی ئەم حاڵەتەشەوە لە فەرەنسا هەمان دەرەنجامیان هەبوو. پ������رس������ی������ار :ئ�����ێ�����وە گ�����وزارش�����ت�����ی كۆدەنگیكاری Consociativisme (التوافقیە) لە پێناو وەسفكردنی سیستمی س��ی��اس��ی ئ��ی��ت��ال��ی��ادا ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ن .ئ��ەم سیستمە چۆن كاردەكات؟ وەاڵم :چ���ەم���ك���ی ك���ۆدەن���گ���ی���ك���اری، سیاسەتناسیی هۆلەندی ئیریند لیجفارت Lijphartلە پێناو وەسفكردنی هەندێك س��ی��س��ت��م��ی س��ی��اس��ی��دا ب��ەك��اری��ه��ێ��ن��اوە وەك ئ���ەو سیستمانەی ،ك��ە ل��ە واڵت��ە نزمەكانو بەلجیكاو سویسراو نەمسا بوونیان هەیە ،ئەو ئاماژە بە سیستمی
283
نوێنەرایەتی سیاسیی هەمیشەیی دەكات، كە دەستەبەری نوێنەرایەتی ئەو جڤاتە ج��ی��اوازان��ە دەك����ات ،ك��ە ن��ەت��ەوەی��ان لێ پێكهاتووە .بۆ نموونە :لە بەلجیكا سوڕەو زاری��ی��ەك��ان لە نێوان ف��ال��ۆنو فالمەنددا دابەشدەكرێت .ئ��ەم سیستمە سیستمی زۆرینە نییە .ئەم دابەشكردنە لە رێگەی Consociativismeـ��������������ەوە دەب��ێ��ت، واتە لە رێگەی كۆدەنگی لە لوتكەدا ،لە پێناو وەالنانی ملمالنێ لە خ��وارەوە .لە هەندێك شوێن دابەشكردن بە كۆدەنگی ب��ە گ��وێ��رەی ب��اڵو گ��روپ��ە ك��ول��ت��ووریو زم��ان��ی��ی��ەك��ان دەب��ێ��ت وەك���و بەلجیكاو سویسرا ،لە شوێنی تریش وەكو نەمسا، ك��ە لێكترازانی ئایدیۆلۆجی ل��ە نێوان كاسۆلیكەكانو سۆشیالیستەكاندا هەیە، گرنگە ئەو بەگژداچوونانە وەالبنرێت ،كە لە سییەكاندا بوونە مایەی ملمالنێیەكی ترسناك. لە ئیتالیا ،كار بە سیستمێكی كۆدەنگی دەك���را ،ك��ە پ��ڕ ب��وو ل��ە كەلێن ،هۆكاری ئەمە ئەوەبوو ،كە ئیتالیا لە واڵتانیتر لە نێوان سۆشیالیزمو دژە سۆشیالیزمدا، داب���ەش���ك���راوت���رب���وو .ه�����ەردوو حیزبی س���ەرەك���ی :دی��م��وك��راس��ی��ی مەسیحیو سۆشیالیستی ،لە نێو واقیعی وەالنانی ملمالنێداو ل��ە پێناو دوورخ��س��ت��ن��ەوەی س��ی��ن��اری��ۆی ی��ۆن��ان ی���ان شیللی وەك ئ���ەوەی تۆگلیاتی ل��ە رۆژگ����اری خۆیدا گووتی :بە كۆدەنگی فەرمانڕەوایەتیان
دەك�����رد .ب��ۆ ن��م��وون��ە :س��ەرن��ج ب���دە لە م��اوەی پەنجاكاندا %90ی یاساكان لە پەرلەماندا بە كۆدەنگی پەسەند دەكران، لە م��اوەی شەستەكانیشدا چاكسازییە گ��ەورەك��ان ل��ە قوتابخانەكانو ب��ازاڕی كارو نۆژەنكردنەوەی ناوچەكان ،ئەگەر بە هۆی پشتیوانی سۆشیالیستەكانەوە نەبووایە هەرگیز رووینەدەدا. ئەم سیستمە دوای رووداوەكانی ساڵی 1968خۆی چەسپاند ،ئەوەش ئەو كاتەی، كە سەندیكاو بكەرە كۆمەاڵیەتییەكان هەڕەشەیان لە مۆنۆپۆلكردنی نوێنەرایەتی سیاسی كرد ،لە الیەن چینێكی سیاسییەوە. حیزبی زۆری��ن��ەی دیموكراتی مەسیحی پێویسیان بە حزبی سۆشیالیست بوو، ك��ە ه��اوش��ان دەچ��وون��ە پ��ێ��ش .ب��ە هۆی ه��اوك��اری دووالی��ەن��ەش��ی��ان��ەوە ل��ە پشت كەوالیسەوە ئەوا سیستمەكە لە حەفتاكاندا بەرەو هاوپەیمانیی نێوان هەردوو حیزبە گەورەكە هەنگاوی هەڵگرت ،ئەوە قۆناغی هاوپەیمانێتی مێژوویی بوو. پ��رس��ی��ار :ب��ۆچ��ی سیستمی ت��ەواف��ق��ی هاندەری گەندەڵییە؟ وەاڵم :چونكە هەمووان بەرژەوەندییان لە بێ دەنگیدایە .سۆشیالیستەكان ،ئەگەرچی لەوانیتر گەندەڵییان كەمتر بوو ،كەچی ب��ێ دەن��گ��ب��وون .ب��ە ه��ۆی بێدەنگییەوە ئەوان سوودیان لەوە بینی ،كە ناوم ناوە
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 284
بێداربوونەوەی شاراوە .بێداربوونەوە لە نێوان بێدەنگیو جیاوكە سیاسییەکاندا، ی��اس��اك��انو پۆستە گشتییەكان ...هتد، بەاڵم ئەم سیستمە لە الیەنی كاروباری دادوەری��ی��ەوە ئەم مەسەلەی له ئێستادا راگرتووە.
لێبكەن ،بە ب��ەراورد بەو رەوشانەیتر، كە لە ئ���ارادان ،یان لە ئ��اراداب��وون ،یان شیاوی لە ئارادابوونن .لێرەدا لە ئەستۆی ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ە ،زان��ی��اری��ی��هك ل��ە ب���ارەی نەگۆڕەكانو هەمەڕەنگییەكانو لە بارەی پۆتێنشیالێتییەكانی هەلومەرجی مرۆییەوە، ب��خ��ات��ەڕوو .ئامانجی ئ��ەو یارمەتیدانی ئەمیر نییە لە فەرمانڕەوایەتیدا ،تەنانەت ئەو كاتەش ،كە ئەمیر بانگەشەی ئەوە دەكات ،ئامانجی سەرەكی ئەو سازدانی زەمینەیەكە ،بۆ گ��ەل .كاتێك پێی وایە خ��ۆی ف��ەرم��ان��ڕەوای خۆیەتی ،بتوانێت پیادەی گووتارێكی ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئەو گوتارەی ،كە بۆی پێشنیاركراوە بكات.
وەاڵم :پێم وانییە .سیاسەتمەدارەكان ئامڕازی ئەوتۆیان لەبەردەستدابوو ،كە بتوانن هەماهەنگیی لەگەڵ ئایدیۆلۆجیادا بەرقەراربكەن .لە ئهمڕۆدا ئەو توانایەیان دۆڕان��دووە ،بەاڵم من وای دەبینم نابێت كۆمەڵناس جێی ئایدیۆلۆجیا بگرێتەوە، پیشەی ئەو جیاوازە .ئەویش ئەوەیە ،كە جیاوازییەكان دەربخاتو تایبەتمەندیو ئ��اڵ��ۆزی��ی ه��ەر حاڵەتێكی كۆمەاڵیەتی ی��ان قۆناغێكی دی��اری��ك��راو ب��ۆ خەڵكی روونبكاتەوە .لە سەر كۆمەڵناس پێویستە وەاڵمی ئەو جەماوەرە بداتەوە ،كە رەنگە ب��ێ ئ��اگ��اداری ئ��ەو ،داوای دیاریكردنی ج��ی��اوازی��ی��ەك��ان ،ی���ان ه��اوش��ێ��وەك��ان��ی رەوش��ێ��ك��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��یو ك��ل��ت��ووری
سەرچاوە:
پرسیار :تێبینی ئ��ەوە دەكەین لە ئیتالیا ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ان��ی زۆر ه����ەن ،ل���ە پ��ل��ەی راوێ����ژك����اری ئ���ەم���ی���ردا .ئ���ێ���وەش وەك ب��ەرپ��رس لە لێكۆڵینەوە ،لە كۆمپانیای ئۆلیڤیتی ك��ارت��ان ك����ردووە .ئ��ای��ا پێتان وای��ە كۆمەڵناسان دەت��وان��ن ل��ە گۆڕانی كۆمەاڵیەتیدا بەشداربن؟
علم اإلجتماع :من النظریات الكبری إلی الشؤون الیومیة ــ اعالمو تواریخو تیارات ،إعدادو تحریر: فیلیب ك��اب��انو ج��ان فرانسوا دورت��ی��ه ،ترجمة: الدكتور .إیاس حسن ،دار الفرقد للطباعةو النشرو التوزیع ،الطبعة األولی ،2010 ،ص 155ــ 166
285
گفتوگۆ لەگەڵ فوئاد زەكەریا Interview with Fuad Zakariyya
ئیهاب مەلالح:دیمانە Interview: Ehab Mellah ئاری مەحمود:)وەرگێڕانی (لە عەرەبییەوە Translated (from Arabic) by: Ari Mahmud
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 286
فوئاد حهسهن زهکهریا ،له دایکبووی ساڵی 1927ه ،له شاری بورسعید له میسر .مامۆستای زانکۆبووه .پسپۆڕ بووه له بواری فهلسهفهدا. ساڵی 1952بڕوانامهی ماستهرو ساڵی 1956 بڕوانامهی دکتۆرای له فهلسهفهی له زانکۆی عین شمس وهرگرتووه .سهرنووسهری گۆڤاری الفكر المعاصر وتراث اإلنسانية بووه .یانزه کتێبی له بوواری فهلسهفهدا نووسیوهو شهش کتێبی وهرگێڕانی ههیه .دواجار له ساڵی 2010دا کۆچی دوایی کردووه. ئەم دیمانهیە لەگەڵ بیرمەندی میسری (د .فوئاد زەكەریا)دایه لە ماڵەكەی خۆیدا، که لە الیەن رۆژنامەی شەرقولئەوسەتەوە لە تەمەنی 83ساڵیدا لهگهڵی سازدراوە. پرسیار :سەرەتا لەو پرۆژە فیكرییانەوە دەستپێدەكەین ،كە هەوڵی دەستنیشانكردنی ك��ێ��ش��ەك��ان��ی ب��ی��ری ع���ەرەب���ی���ان داوەو روانگەیەكیتریان لە چەند گۆشەیەكی جیاوازەوە خستۆتەڕوو ،رێبازی جۆراو ج���ۆری���ان ب��ۆ چ��ارەس��ەرك��ردن��ی كێشە فیكریو رۆشنبیرییەكانی دنیای عەرەبی خستۆتەڕوو .وەك پرۆژەكانی :محهمهد عابید ئ��هل��ج��اب��ریو م��ح��هم��هد ئ��ارک��ۆنو تەیب تیزینی .بۆچوونت لە بارەیانەوە چییەو ئایا پرۆژەیەكی فیكری گەورەیان خستۆتەڕوو؟ وهاڵم :س��ەرەت��ا م��ن ح��ەزن��اك��ەم وش��ەی پ��رۆژەی فیكری بەكاربهێنم .بە ب��ڕوای
م��ن ئ���ەم وش��ەی��ە ئ���ەو ه��ەوڵ��ە فیكرییە سەرەتاییانەی ،كە ئەم بەڕێزانە داویانە، گ����ەورەت����ر ل���ە ئ��اس��ت��ی خ�����ۆی ،خ��ۆی دەردەخات ،چونكە لە بەدیهێنانی رەوتێكی فیكریی عەرەبی سەركەوتوو نەبوون ،كە نیشانەكانی دیار بێتو دەنگدانەوەیەكی وهه��ای هەبێت .بۆ ئ��هوهی بتوانێت رۆڵ ببینێت لە بەدیهێنانی بزاوتی ئازادكردنی كۆمهاڵیەتیو رۆشنكردنەوەی راستەقینەی فیكریی عەرەبی .ئەم هەواڵنە سەركەوتوو نەبوون لە دروستكردنی رەوتێكی فیكریی رۆش��ن��گ��ەری ،ه��اوش��ێ��وەی ئ����ەوەی ،كە فەیلەسوفو بیرمەندە فەرەنسییەكان لە س��ەدەی ه���ەژدەدا پێی هەستاون ،پێش روودان���ی شۆڕشی فەرەنسی .ی��ان ئەو كارانەی ،كە بیرمەندو ئەدیبەكانی روسیا پێش شۆڕشی رووسی ئەنجامیان داوە. بە ب��ڕوای من بە شێوەیەكی گشتی ئەو كەسەی ،كە گرنگی بە فیكری عەرەبیو كێشە ج���ۆراو ج��ۆرەك��ان��ی دەدات .ئ��ەوا پێویستە لەو هەواڵنەوە دەستپێبكات ،كە پێش خ��ۆی دراون ه��هروهه��ا ئاگاییەكی ت���ەواوی هەبێت س��ەب��ارەت ب���ەوەی ،كە ئەوانەی پێش خۆی لەم بارەیەوە باسیان ك��ردووە ،تا بتوانێت چارەسەرێكیتر بۆ ئ��ەم كێشانە ب��دۆزێ��ت��ەوەو شتێكی نوێ لەو بارەیەوە بخاتەڕوو .عەقڵی عەرەبی لە حاڵی ئێستایدا ،ب���ەردەوام پێویستی بە تەئەمولو پێداچوونەوەیەكی قووڵو رەخنەگرانە هەیە.
287
لە رووب��ەڕووب��وون��ەوەی ئ��ەو كێشانەی تووشیان دەبن.
پرسیار :عەقڵی عەرەبی بە دەست چەندین كێشەی درێژخایەنەوە دەناڵێنێت ،لەوانە: بڕوابوون به ئەفسانەو تێكەڵكردنی بابهتی زان��س��ت��یو بابهتی نازانستی ه��هروهه��ا پرسیار :بە رای بەڕێزتان .گرنگترین ئەو خۆ الدان له حەقیقەتەكان .بە بۆچوونی كێشە درێژخایەنە كامەیە ،كە عەقڵیەتو رۆشنبیریی عەرهبی پێوەی دەناڵێنێت؟ بەڕێزتان بۆچی بهم شێوهیهیه؟ وهاڵم :ل��ە راس��ت��ی��دا ،ب��وون��ی ی��ەك جۆر ب��ی��رك��ردن��ەوە ،ی���ان ب��ی��رك��ردن��ەوەی نا عەقاڵنیو بوونی خورافە (بیركردنەوەی نالۆجیكییانە) لە واڵتانی عەرەبیدا وای ك����ردووە ،ك��ە ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی وەه���ا بێتە ئاراوەو ئەم واڵتانە پێوەی بناڵێنن .مانەوە لە سەر ئەم بارودۆخە ئەوە دەگەیەنێت، كە تاكو ئێستا بیركردنەوەی دروستی زانستییانە دوورە لە زیهنی خەڵک ،له ت��ەواوی ئاستو چینو تووێژەكانی ئەم واڵتانەدا. ب��ان��گ��ەش��ەك��ردن ب��ۆ گ��ۆڕی��ن��ی ش��ێ��وەی بیركردنەوەی خەڵكیو دوات��ر گۆڕینی بارودۆخەكان شتێكی بێماناو پێچەوانەی واقیعە ،چونكە ئەقڵەكان گ��ۆڕان��ی��ان بە سەر نایەت ،تاكو گۆڕانكاری روو نەدات لە بارودۆخی ئەو ناوەندەی ،كە تێیدایە. خەڵكانێك هەن لە ناوماندا تاكو ئێستاش بڕوایان بە سیحرو جادووگەریی هەیەو پشتگیریشی لێدەكەن .لهگهڵ ئ��هوهی لە ئاستێكی ب��ەرزی زانستیدانو هەڵگری بڕوانامەی زانستین .هەموو ئەمانەش ل��ە ه��ەس��ت��ك��ردن��ی ئینسانه ب��ه شكست،
وهاڵم :گ���ەورەت���ری���ن ك��ێ��ش��ە ،كێشەی ئازادییە .وات��ە پێدانی ئ��ازادی ت��ەواو بە نووسەرانو بیرمەندان بۆ وتنی ئەوهی، كە ب��ڕوای��ان پێی هەیە .بێ هیچ كۆتو بەندێكی سەپێنراو ی��ان حەرامكردن لە بوارە فیكریو زانستییەكاندا. پرسیار :لە كتێبو وتارەكانتدا بە روونی دەردەك���ەوێ���ت ،ک��ه ب��ەڕێ��زت��ان ل��ە پێناو وەگەڕخستنی بیركردنەوهی رەخنەییدا، هەوڵێكی زۆرتان داوە .ئایا بە بۆچوونی بەڕێزتان پرسیاری بوێرانەو رەخنەگرتن لە رۆشنبیریماندا بوونی هەیە؟ وهاڵم :وەاڵمی ئەم پرسیارە پەیوەستە بە پرسیارەكەی پێشووەوە ،چونكە رهخنەو ب��ی��رك��ردن��ەوەی رەخ��ن��ەگ��ران��ە ب��ە رۆڵ��ی ك��اری��گ��ەری��ی خ��ۆی��ان هەڵناسن .بەهۆی بوونی ئەو كۆتو بەندانەی ،كە لە سەر رێگای ئازادی بیرمەندو نووسەراندا هەن. پرسیار :له دوای روودانی 11ی سێبتەمبەر، بانگەشەی نوێكردنەوەی وت��اری ئایینی زیادی ك��ردووە .لهگهڵ ئهوهشدا ،وێنای
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 288
ئیسالمی الی رۆژئاواییەكان ناشیرینتر ب��ووە .روون��ك��ردن��ەوەت��ان بۆ ئ��ەم بابەتە چییە؟ وهاڵم :روودان������ی 11ی سێبتەمبەر پەیوەندی بە ت��ی��رۆرەوە هەیە .دوورو نزیك هیچ پەیوەندییەكی بە نوێكردنەوەی دی��نو وت���اری دینییەوە نییە ،ه��ەروەك ه��ەن��دێ��ك واش���ی ب��ۆ دەچ���ن ،ک��ه وت��اری ئایینی لەم ماوەیەدا هەموو هەوڵەكانی چ��ڕك��ردۆت��ەوە ،ل��ە س��ەر جیاكردنەوەی ئیسالم لە تیرۆریزم. پرسیار :ئ��ەو ه��ەواڵن��ەی ،ك��ە بەڕێزتان داوتانە بۆ بەرگریكردن لە ئیسالمو پێدانی وێنای راستەقینەی ئیسالم لە رۆژئاوادا. ئایا سەركەوتوو ب��ووە لە گۆڕینی ئەو دیدە گوماناوییەی رۆژئاوا سەبارەت بە موسوڵمانانی ئەوێ ،که هەیانە؟ وهاڵم :لەو باوەڕەدام ،هێندە سەركەوتوو ن��ەب��ووە .ئ��ەوی��ش ل��ەب��ەر ئ����ەوەی ،ك��ارە تیرۆریستییهکان ب��ە ن��اوی ئیسالمەوە ئەنجام دەدرێ��ن ،بە بێ ئ��ەوەی كەسێك هەبێت ،بڵێت :ئ��ەم ك��اران��ە پەیوەندییان بە ئیسالمەوە نییە ،لە هەمان كاتدا لە الیەن بەرپرسو پیاوانی ئایینیەوە ،هیچ هەوڵێك نابینین ئ��ەوە روونبكاتەوە ،كە ئەو كارانەی دەكرێت ئیسالمی راستەقینە لێیان بەرپرسیار نییە .یاخود ئەو كارانە
رەت��ب��ك��ەن��ەوەو ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ئاشكرا ئیدانەی بكەن. پرسیار :كەواتە بەڕێزت ،زاناو بیرمەندە ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەك��ان زۆر ب��ە ك��ەم��ت��ەرخ��ەم تۆمەتبار دەك��ەی��ت ،لە رێگریكردن لەو ك��ەسو الیەنانەی بە ن��اوی ئیسالمەوە قسە دەك��ەنو هەموو شتێكیان بە ناوی ئیسالمەوە قۆرخ كردووە؟ وهاڵم :بەڵێ ،من بۆ زۆر دوورت��ر لەوه دەڕۆمو دەڵێم :دەبێت بە راشكاوانە ئەوانە لە خانەی ئیسالم وەدەر بنرێن .ئیسالم لە خۆیانو لە كارە تیرۆریستییەكانیان بەرپرس نییە ،چونكە ئەوانە بەم كارەیان ئیسالم ناشرین دەك��ەن .وا دەزان��ن ،كە خزمەتی ئسالم دەكەنو له شانو شكۆی ئیسالم ب��ەرز دهب��ێ��ت��هوه .ب���ەاڵم ،دەبێت ئ��ەوان��ە خ��ۆی��ان ل��ە زوم����رەی ئیسالمو موسوڵمانان وەدەر بنرێن. پ��رس��ی��ار :ئ��ەم��ە ئ���ەوە دەگ��ەی��ەن��ێ��ت ،كە بەڕێزتان رەخنە لە هەندێك لە رۆشنبیرانو زان���ای���انو ب��ی��رم��ەن��دان دەگ����رن .بههۆی مامەڵهكردنیان لەگەڵ ئەو كەسانەی ،كە بە ن��اوی ئیسالمەوە ك��اری تیرۆریستی ئەنجام دەدەن نەیان توانیوە لە رووی عەقڵیو فیكرییەوە ئەو بابەتە یەكالیی بكەنەوە .لە كاتێكدا هەندێك لەو كەسانە، ت��ون��دو تیژییەكی زۆری فیكریی دژی
289
ئەوانە ئەنجام دەدەن ،كە بۆچوونێكی جیاوازیان سەبارەت بە تەفسیرو تەئویلی دەقە ئایینیەكان هەیە لە ئیسالمدا؟ وهاڵم :ب��ەڵ��ێ ،تەنها ئ��ام��اژەك��ردن ب��ه د: نەسر حامد ئەبوزهید بەسە ،كە لە زانكۆ وەدەری��ان نا ،ههتا كار گەیشتە ئەوەی دادگ����ا ب���ڕی���اری ج��ی��اب��وون��ەوەی ئ��ەوی لەگەڵ خێزانەكەیدا دەرك���رد .بە ب��ڕوای م��ن ئ��ەو ب��ی��رو ب��ۆچ��وون��ان��ەی ،ك��ە ئەبو زهی��د خستیەڕوو بەو ج��ۆرە نەبوو ،كە دەزگاكانی راگەیاندن وێنایان بۆ كرد. وای كرد دووری بخەنەوەو وایان لێكرد، كە لە میسر دوور بكەوێتەوەو بچێت بۆ هۆڵەندا .بە ب��ڕوای من هیچ ئ��ازارو مەینەتییەك تووشی ئەو نەدەبوو ،ئەگەر ئێمە بە وردیو تەواوی واتاوە لە بەهای ئازادی فیكریی بگەیشتینایە. پ��رس��ی��ار :ئ���ەو گفتوگۆ ف��ی��ك��ری��ی��ەی ،كە س��ەب��ارەت ب��ە ئ��ی��س�لامو عەلمانیەت لە خانەی حیكمەت لە سەندیكای پزیشكانی میسریدا ئەنجامتاندا .ئەو گفتوگۆ مێژووییە تاكو ئێستا جیهانی عەرەبیش لێی بێ ئاگایە .بۆچی تا ئێستا نەنووسراوەتەوەو دەرئهنجامەكانی نەخراوەتەڕوو؟ وهاڵم :بە داخەوە تاوهكو ئێستا نەمتوانیوە ئەو گفتوگۆیە بنووسمەوە ،چونكە ئەو كاسێتەی ،كە ری��ك��ۆردم كردبوو تیایدا
كەسێك لێی وەرگ��رت��مو نەیگەڕاندەوە بۆم ،دواتر هەرچەند هەوڵمدا نەمتووانی بیگەڕێنمەوە .من پێم وای��ە ،كە دكتۆر یوسف ق��ەرزاوی لە سەر ئەم گفتوگۆیە شتێكی نووسی ،كە شێواندنێكی گەورەی پێوە دی��ارەو هەوڵی خۆدەرخستنو خۆ سەپاندنی داوە .وای پیشانداوە ،كە من شتی پڕو پووچم باسكردووە ،لە كاتێكدا لە راستیدا ئەوەی لەو گفتوگۆیەدا روویدا ئ���ەوەب���وو ،ك��ە م��ن ب��ە ب��ەرگ��ری��ك��ردن لە عەلمانیەتو رۆشنبیریی هەردوو كەسی بەرانبەرم (یوسف ق��ەرزاویو موحەمەد غەزالی)م تووشی پهشۆکاویی كرد. پرسیار :دكتۆر فوئاد زەكەریا لە زانكۆكانی میسرو زانكۆ عەرەبییەكانیتردا كاری ك���ردووەو خوێندكارێكی زۆر ل��ە سەر دەستی ئەو پێگەیشتوون .ئایا كام لەو خوێندكارانە دەت��وان��ێ��ت درێ��ژەپ��ێ��دەری رێ���ب���ازەك���ەت���ان ب��ێ��تو ه��ەڵ��گ��ری ئ���ااڵی ئەقاڵنیەتە رەخنەییەكەی بەڕێزتان بێت. وهاڵم :تەنها كەسێك ،ك��ە دەك��رێ��ت بە خوێندكار ناو ببرێت بە مانای وشە .ئەوا دكتۆر مەحمود رەج���ەبی كۆچكردوو ب���وو ،ك��ە مامۆستای فەلسەفە ب��وو لە كۆلێجی ئاداب لە زانكۆی قاهیرە .ئەگینا خوێندكارەكانیتر نەگەیشتنە ئەو ئاستەی دكتۆر مەحمود رەجەب.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 290
پرسیار :ئایا بەڕیزتان لە كاتی ئێستادا بە چاوی رازیبوونەوە لەو جەنگە فیكریو رەخنەییە دەڕوانن ،كە هەڵتان گیرساند؟ ئهگەر بێتو كات بگەڕیتەوە بۆ دواوە ئایا بۆچوونێكیترتان دەبێت؟
رەخنەییانەی من بوو لە سەر یەكێك لە وتارەكانی ،كە لە بۆنەیەكدا نووسیویەتیو ئەویش وەاڵمی منی نەداوەتەوە ،لەبەر ئەوە ئەوەی نێوانمان بە جەنگی فیكریی هەژمار ناكرێت.
وهاڵم :من ئەم جەنگەم بۆ پشتگیریكردن لە بیروڕا فیكرییەكانم هەڵگیرساند ،بۆ روون��ك��ردن��ەوە نموونەیەكتان ب��ۆ باس دەك���ەم .دوای ش��ەڕی 6ی ئۆكتۆبەری ساڵی 1973وتارێكم نووسی بە ناونیشانی (جەنگی ئێمەو بیركردنەوەی ناعەقلییانە) دوای ئ������ەوەی ئ����ەم وت������ارە س���ادەی���ە ب�ڵاوك��رای��ەوە ل��ە رۆژن���ام���ەی ئ��ەه��رام��ی میسریی ،هێرشێكی زۆر گ��ەورەم كرایە س��ەر ،لە الی��ەن دەزگ��اك��ان��ی راگەیاندنی میسرییەوە لەو كاتەدا ،هەتا كار گەشتە ئەو رادەیەی لە مینبەری مزگەوتەكانەوە نەفرەتم لێ كرا ،چونكە هەوڵمدا ئەو قسەیە رەت بكەمەوە ،كە گوایه ل��ەو جەنگەدا فریشتە داب���ەزی���وەو ی��ارم��ەت��ی سوپای میسری داوە ،لەوێدا نووسیومە ،كە ئێمە ستەم دەك��ەی��ن ،ئهگهر ل��ەم س��ەردەم��ەی ئێستاماندا سەركەوتنی سەربازیمان بە س��ەر دوژم��ن��دا بدەینە پ��اڵ فریشتەكانو ئەو هەوڵە ماندوو نەناسانەی ،كە هێزە چەكدارەكانمان داویانە لە بیر بكەین ،بەاڵم ئەوەی لە نێوان منو بانگخواز (موحەمەد متەوەلی ش��ەع��راوی)دا رووی��دا ،ناكرێت ناوی بنێین جەنگ ،چونكە تەنها تانەیەكی
پرسیار :دەكرێت ئەوەی نێوان بەڕێزتانو م��وح��ەم��ەد حسنین ه��ەی��ك��ەل .ب��ە جەنگ داب��ن��رێ��ت ئ���ەوی���ش ب���ە رەت���ك���ردن���ەوەی بەڕێزتان بۆ كتێبی (پاییزی توڕەبوون)، كە رەخنەیەكی تووندتان لە الیەنگرانی ج��ەم��ال عەبدولناسرو فیكرەی ناسری گرتووە؟ وهاڵم :ئەوە گەورەترین جەنگی فیكریی بوو ،چونكە رەخنەگرتن بوو لە هەیكەلو ه��ەڵ��س��ەن��گ��ان��دن��ێ��ك��ی��ش ب���وو ب��ۆ ق��ۆن��اغ��ی س��ەرۆك��ای��ەت��ی ج��ەم��ال ع��ەب��دول��ن��اس��رو ف��ی��ك��رەی ن���اس���ری ،م���ن وەك ع��ادەت��ی هەمیشەییم دەمەوێت رای تایبەتی خۆم دەرببڕم ،نەوەك پشتگیری له سەرۆكێك بكەم لە دژی سەرۆكێكیتر ،من هێرشم كردۆتە سەر هەیكەلو ویستوومە ئەو شتە ئاشكرا بكەم ،كە ئەو ویستوویەتی ب��ی��ش��ارێ��ت��ەوە ،ئ��ەم��ەش زۆر ب��ە روون��ی دەردەك���ەوێ���ت ل��ە كتێبەكەمدا (ت��وڕەی��ی تەمەنی چەندە) لەوێدا خوێنەر دەتوانێت زۆر بە ئاسانی دركی پێ بكات ،بە بڕوای من ئەو قەناعەتی بە قسەكانی من هەیە ئێستاشی لەگەڵدا بێت .بە رادەیەك كاتێك،
291
ك��ە ب��ە س��ەردان��ێ��ك چووبوین ب��ۆ واڵت��ی (كوهیت) ل��هوێ یەكێك لە ئامادەكارانی بەرنامەی تەلەفزیۆنی كوهیتی داوەتنامەی بۆ ن��ارد .بۆ ئ��ەوەی رووب��ەڕووم بێتەوە ل��ە گفتوگۆیەكی ئ��اش��ك��رادا ،ب���ەاڵم ئەو رەتیكردەوە ئەو داوەتنامەیە.
طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية 292
293