kawana jimare 17 by kawana kurd

‫ذمارة (‪ )17‬مارت ‪2013‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دةستةى نووسةران‪ :‬م‪ .‬عبدالرحمن كريم درويش‬ ‫فةقي عةبدوآل‬ ‫نةجمةدين َ‬

‫بةِرَيوةبةرى هونةرى‬ ‫ئازةر عوسمان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيي مانطانةية‬ ‫عةبدولرةحمان‬ ‫بةرثرسي زمانةوانى ‪ :‬فوئاد‬ ‫ِ‬ ‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫طؤظارى كـةوانــة‬ ‫لة مالَثةرى "كــــةوانة كــورد"دا بخويَنةوة‪....‬‬

‫تةواوى ذمارةكانى طؤظارى كةوانة‬ ‫لة كتيَبخانةى ئةنديَشة دةستدةكةويَت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬

‫نــــاوةرؤكــــــ‬

‫وته‌ی که‌وانه‌‪6.....................................................................................................................................................‬‬ ‫رامیاری‬ ‫ئیان تڕاینۆر‪ .................................‬لە باوەشی چارەنووسی داخراود‌ا ‪9.....................................‬‬

‫سه‌مه‌د ئه‌حمه‌د‪.................................‬حیزبی كوردی له‌نێوان هێز‌و دژه‌ هێزدا‪17...................................‬‬ ‫د‪ .‬شێرزاد أحمد أمین النجار‪ ....‬چەند روانینێك سەبارەت بە گەشەپێدان‪23....................................‬‬

‫د‪ .‬حسام الدین علی گلی‬

‫د‪ .‬ئامال ئه‌ل ـ سه‌بکی‪ ................‬پەیوەندیی دیپلۆماسیی ئەمریكی‪34.................................................‬‬

‫موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‪ ................‬چین له‌ سه‌ده‌ی بیست‌ویه‌كدا‪67.........................................................‬‬

‫خالید عه‌لیزاده‪ ............................‬پێوه‌ندیی نێوان زانستی سیاسه‌ت‌و رێفۆرمی سیاسی‪93.............‬‬

‫د‪ .‬عه‌‌بدولکه‌ریم سرووش‪ .............‬ره‌وشت‌و دەسەاڵتی سیاسی‪103......................................................‬‬ ‫دیدار‪ :‬هه‌رێم عوسمان‪ ...............‬دیدار له‌گه‌ڵ ئارام رەفعەت‪115.........................................................‬‬

‫د‪ .‬رەشاد میران‪ ..........................‬مەعریفەی رۆژگاری ئێستا‌و دەرهاویشتەكانی‪132......................‬‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫د‪ .‬محمد شوانی‪ ..........................‬ره‌هه‌نده ئایینی‌‌و كۆمەاڵیەتیەكانی بیر‪148.............................‬‬ ‫زمان‬ ‫د‪ .‬سەالم ناوخۆش ‪ .........................‬ئەزموونی زمانەوانی نەرویجی‪163.............................‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‬ ‫فوئاد عه‌بدولڕه‌حمان‪ .................‬هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی مێتافیزیک‪172..............................................‬‬ ‫جیهاد حه‌مه‪ .....................................‬ئایا فەلسەفە هیچ رۆڵێکی لە بەهاری عەرەبیدا گێڕاوه؟‪203.....‬‬

‫دیار عبدالباقی خەلیل‪ ...............‬وەها گریمانە بكە دەوڵەت لە ئارادا نەبێت‪211.......................‬‬

‫د‪ .‬حەسەن حوسێن سدیق‪ .......‬فەلسەفە‌‌و ئایین‪228......................................................................‬‬

‫ته‌حسین ته‌ها چۆمانی‪ .............‬فه‌لسه‌فه‌و یه‌زدانناسی له‌ سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستدا‪236..............‬‬ ‫جان فڕانسوا دۆرتێ‪ ................‬ئۆگه‌ست كۆنت داهێنه‌ری کۆمه‌ڵناسی‪249.................‬‬

‫هوارد زین‪ ...................................‬ئانارشیزم‪ ،‬سیاسەتی شاعیرانە‪260..............................‬‬ ‫ئینسایکلۆپیدیای ناوداران‬ ‫سەاڵح رەنجدەر‪ .......................‬سانت ئۆگستین‪277.........................................................‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪6‬‬

‫وته‌ی که‌وانه‬

‫ ‪Editorial‬‬

‫ئه‌مرۆ بیست‌و پێنج به‌هار به‌ سه‌ر كاره‌ساتی هه‌ڵه‌بجه‌‌و ئه‌نفالدا تێده‌په‌رێت‪ .‬ده‌‬ ‫به‌هار به‌ سه‌ر رووخانی رژێمی به‌عسدا تێده‌په‌رێت‪.‬‬ ‫ئه‌مرۆ له‌ هاوشانی ئه‌وه‌ی هیچ برینێكی ئه‌و كاره‌ساته‌ سارێژ نه‌كراوه‌‪ ،‬بگره‌ كۆی‬ ‫سیستمی حوكمڕانیی عێراقیش كه‌وتوه‌ته‌ قه‌یرانێكی گه‌وره‌وه‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی نوێی عێراق‬ ‫له‌ بریی هه‌نگاونان بۆ دامه‌زراندنی سیستمێكی حوكمڕانیی دیموكراسی‌و ره‌شید‪ ،‬كار‬ ‫له‌ سه‌ر دووباره‌كردنه‌وه‌ی هه‌مان سیناریۆی رژێمی سوونه‌‌گه‌رایی به‌عس ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌م بارودۆخه‌دا‪ ،‬كه‌ كورد شه‌ریكێكی مێژوویی سته‌ملێکراوی شیعه‌یه‌‪ ،‬جارێكی دی‬ ‫رووبه‌رووی غه‌درو زوڵم ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬نه‌ك ته‌نیا له‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ له‌ دوای بیست‌و پێنج ساڵ‬ ‫تاوانی جینۆسایدكردن‪ ،‬دۆسته‌ دێرینه‌ سته‌ملێکراوه‌که‌ی ئاماده‌ نییه‌ قه‌ره‌بووی ئه‌و‬ ‫تاوانانه‌ بكاته‌وه‌و به‌ زوڵمی تۆمار بكات‪ ،‬به‌ڵكو سیاسه‌ته‌كانی به‌ره‌و ئه‌و ئاڕاسته‌یه‌ن‌‪،‬‬ ‫كه‌ جارێكی‌تر ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه‌ ببێته‌وه‌ ژێر ده‌سته‌‌و زوڵم‌و زۆریی له‌ به‌رامبه‌ردا بكرێت‪.‬‬ ‫له‌ گه‌وهه‌ردا قه‌یران‌و گرفتی نێوان كوردو شیعه‌ كێشه‌ی نێوان دوو حیزب‪ ،‬یان دوو‬ ‫گروپی جیاواز نییه‌ له‌ سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی‪ ،‬به‌ڵكو راستیی كێشه‌كه‌ گرفتی نێوان دوو‬ ‫بۆچوون‌و بیركردنه‌وه‌ی جیاوازه‌‪ .‬كورد ده‌یه‌وێت ده‌سه‌اڵتێكی ره‌شیدو دیموكراسی‬ ‫له‌ عێراقدا دابمه‌زرێت‌و له‌ سێبه‌ری ئه‌م مۆدێله‌ حوكمڕانییه‌دا ته‌واوی پێكهاته‌‌و گه‌النی‬ ‫عێراق به‌ ئازادی‌‌و یه‌كسانی پێكه‌وه‌ ژیان بگوزه‌رێنن‪ ،‬له‌ به‌رامبه‌ردا به‌وه‌ی ئه‌مرۆ‬ ‫ده‌سه‌اڵتی شیعه‌گه‌رایی‌ بۆ‌ته‌ به‌شێك له‌ ستراتیژی ئێران‪ ،‬ئامانجی سه‌ره‌كیی بۆ‌ته‌‬ ‫دامه‌زراندنی مۆدێلی حوكمرانیی ئێرانی له‌ عێراق‪ ،‬واته له‌ باشترین حاڵه‌تدا ئایینده‌ی‬ ‫كورد ئه‌وه‌ ده‌بێت‪ ،‬كه‌ ئێستا كوردانی ئێران پێیدا ده‌ڕۆن‪.‬‬ ‫قوڵبوونه‌وه‌ی ته‌نگه‌ژه‌‌و كێشه‌كانی نێوان ه��ه‌رێ��م‌و نێوه‌ند ل��ه‌م ب��ه‌ه��اره‌داو له‌‬ ‫سه‌رده‌مێكدا‪ ،‬كه‌ كۆی ناوچه‌ی خۆرهه‌اڵتی نێوه‌راست له‌ كواڵن‌و ناجێگیرو ئاشوبدا‬ ‫ده‌ژی‪ ،‬عێراق به‌ گشتی به‌ره‌و كاره‌ساتێكی گه‌وره‌ ده‌بات‪ .‬هه‌رێمی كوردستان ئه‌مرۆ‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ چه‌قی ملمالنێ‌و ناكۆكیی نێوان سێ هێزی گه‌وره‌ی نه‌یاری یه‌كتر‪‌:‬توركیا‪،‬‬ ‫ئێران‪ ،‬ره‌وتی سونه‌ی عه‌ره‌بی به‌ سه‌رۆكایه‌تی قه‌ته‌ر‪ .‬له‌ ره‌هه‌ندێكی دوورتریشدا‪،‬‬ ‫به‌ شێك له‌ شه‌ڕو ملمالنێكانی نێوان هه‌ردوو جه‌مسه‌ری گه‌وره‌ی دنیا‪ :‬روسیاو‬ ‫ئه‌مه‌ریكا‪ ،‬ناڕاسته‌وخۆ له‌ رێگای پاشكۆو هاوپه‌یمانه‌كانیانه‌وه‌ له‌م واڵته‌ی ئێمه‌دا‌‬

‫‪7‬‬

‫ئه‌نجام ده‌درێ��ت‪ .‬به‌ وات��ه كوردستان ئه‌مرۆ ده‌بێته‌ به‌شێك له‌ هاوكێشه‌ی‬ ‫سیاسیی هه‌رێمایه‌تی‌و نێوده‌وڵه‌تی‪ .‬لێره‌دا گوناهـ‌‌و كه‌مته‌رخه‌میی كورد له‌وه‌دا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬كه‌ له‌م هاوكێشه‌یه‌ تێنه‌گات‪ ،‬یان به‌ هه‌ڵه‌ شیكاریی بۆ بكات‪ .‬له‌م‬ ‫هاوكێشه‌یه‌دا ئێران وه‌ك جه‌مسه‌رێكی شیعه‌گه‌رایی ده‌ست ده‌خاته‌ كاروباری‬ ‫كۆی واڵتانی عه‌ره‌بی‌و خۆرهه‌اڵتی نێوه‌راست‪ ،‬له‌م بازنه‌یه‌شدا له‌ كوردستان‬ ‫به‌ حوكمی نزیكیی له‌ كه‌له‌به‌ری شه‌ڕو ناكۆكییه‌كان‪ ،‬ده‌ستێكی زیاتری هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئێران له‌ شێوازی مامه‌ڵه‌كردنی له‌گه‌ڵ ئه‌م واڵتانه‌دا به‌ یه‌ك ستایل‌و به‌ یه‌ك‬ ‫ئاڕاسته‌دا كار ناكات‪ ،‬به‌ڵكو سیاسه‌تێكی دوو فاقی هه‌یه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌ له‌ شێوازی‬ ‫مامه‌ڵه‌كردنی له‌گه‌ڵ میسرو تونس‌دا پاڵپشتی له‌ گه‌الن ده‌كات‪ ،‬به‌ اڵم له‌ سوریا‬ ‫دژی گه‌له‌‌و به‌رگری له‌ سیستمی حوكمڕانیی دیكتاتۆریانه‌ی ئه‌سه‌د ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌م سیاسه‌ته‌ دوو فاقییه‌ له‌ رووی ئاكاری سیاسییه‌وه‌ گرفت‌و كێشه‌ی زۆری‬ ‫بۆ ئێرانییه‌كان دروست ك��ردوه‌؛ ده‌ستتێوه‌ردانی ئێران له‌ كوردستان ره‌گ‌و‬ ‫ریشه‌یه‌کی مێژوویی هه‌یه‌‪ ،‬به‌ درێژایی مێژووی خه‌باتی رزگاری كورد ئێران‬ ‫ده‌ستی له‌ زۆربه‌ی بزوتنه‌وه‌و حیزبه‌ سیاسیه‌كاندا هه‌بووه‌‪ ،‬هه‌ندێك جار شێوازو‬ ‫مۆدێلی كاركردنیشیان ئه‌و دایڕشتووه‌‪ ،‬بگره‌ له‌ هه‌ندێك نموونه‌دا ئایینده‌ی‬ ‫شۆڕشه‌كانیش به‌ ده‌ستی ئه‌و بووه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مڕۆ‪ ،‬زۆر به‌ فرا‌وانترو قووڵتر‪،‬‬ ‫كاریگه‌ریی له‌ سه‌ر رووداوو بڕیاره‌كانی ده‌سه‌اڵتی عێراق به‌ گشتی هه‌یه‌‪ ،‬له‌‬ ‫الیه‌ك زۆر به‌ زه‌قی كار له‌ سه‌ر ئاڕاسته‌كردنی ده‌سه‌اڵتی شیعه‌گه‌رایی مالكی‬ ‫به‌و ئاڕاسته‌یه‌ ده‌كات‪ ،‬كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی ره‌وتی شیعه‌گه‌راییدا بێت‪.‬‬ ‫له‌ رووی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌وه‌‪ ،‬توركیا وه‌ك راب��ه‌ری ره‌وت��ی سونه‌گه‌رایی له‌ رێگای‬ ‫چه‌ند هاوپه‌یمانێكه‌وه‌و به‌ پاڵپشتی ئه‌مه‌ریكا زۆر به‌ زه‌قی ده‌ستی خستووه‌ته‌‬ ‫كوردستان‌و عێراق‌و ئیداره‌ی شه‌ڕێكی هه‌رێمایه‌تی له‌م ناوچه‌یه‌ ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌ به‌ره‌ی عه‌ره‌بی سونه‌شدا‪ ،‬ئه‌مرۆ به‌ رابه‌رایه‌تی‌و پاڵپشتی هه‌ر یه‌ك له‌‬ ‫قه‌ته‌رو سعودیه‌‪ ،‬سوننه‌ عه‌ره‌به‌ عێراقیه‌كان ده‌جوڵێنرێت‌و بانگه‌شه‌ی به‌هاری‬ ‫عه‌ره‌بی له‌ عێراقدا ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌م نێوه‌نده‌دا كورد بۆ خۆی دابه‌ش ده‌بێت به‌ سه‌ر دوو به‌ره‌ی جیاوازدا‪،‬‬ ‫به‌ره‌ی توركیاو سوننه‌ی عه‌ره‌بی له‌گه‌ڵ به‌ره‌ی ئێران‌و مالكیدا‪ .‬له‌م بازنه‌یه‌دا‬ ‫كرۆكی كێشه‌كه‌ له‌ نه‌خۆشكه‌وتنی تاڵه‌بانیه‌وه‌ ته‌شه‌نه‌ی كرد‪ ،‬چونكه‌ به‌ راستی‬ ‫ئه‌مرۆ بۆشاییه‌ك له‌ په‌یوه‌نیه‌كانی كورد له‌ گه‌ڵ ده‌ره‌وه‌دا دروست بووه؛ تا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫ئه‌مرۆ هیچ سه‌ركرده‌یه‌ك له‌ یه‌كێتیدا دروست نه‌بووه‌ بتوانێت ئه‌م بۆشاییه‌ پر بكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫که الی ته‌رازوه‌كه‌ی مالكی‌و ئێران راگرێت‪ .‬بۆیه‌ قه‌یرانی یه‌كێتی ته‌نیا كاریگه‌ریی له‌‬ ‫سه‌ر بارودۆخی خۆی نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو گرفت‌و كێشه‌ی بۆ كۆی عێراق‌و ناوچه‌كه‌ دروست‬ ‫كردووه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌م چ��وارچ��ێ��وه‌ی��ه‌دا‪ ،‬ت��ا ئ��ه‌م��رۆ دیارنییه‪ ،‬ک��ه‌ ئایا ئ��ه‌م داب��ه‌ش��ب��وون��ه‌ی ك��ورد له‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییدایه‪ ‌،‬یان به‌ پێچه‌وانه‌وه‌‪ .‬له‌ كاتێكدا‪ ،‬كه‌ مانه‌وه‌ی مالكی به‌ بێ تاڵه‌بانی‬ ‫تووشی ته‌نگه‌ژه‌یه‌كی سیاسیی قووڵی كردوه‌؛ توانای داهێنانی چاره‌سه‌رو راگرتنیی‬ ‫هاوسه‌نگیی هاوكێشه‌ سیاسیه‌كه‌ی ن��ه‌م��اوه‌‪ .‬بۆیه‌ بۆ راگرتنی ب��ارو دۆخه‌كه‌‌و‬ ‫چاره‌سه‌ری كێشه‌‌و گرفته‌كان‪ ،‬به‌رده‌وام كار له‌ سه‌ر خوڵقاندنی كێشه‌‌و گرفتی نوێ‬ ‫ده‌كات‪ .‬له‌ جێگایه‌كی‌تردا نه‌خۆشكه‌وتنی تاڵه‌بانی گرفتی گه‌وره‌ی بۆ پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستانیش دروستكردووه‌؛ نه‌خۆشكه‌وتنی تاڵه‌بانی نه‌بوونی كه‌سێكی شیاو له‌‬ ‫جێگایدا ئه‌و زه‌مینه‌یه‌ی خوڵقاندوه‌‪ ،‬ك ‌ه كۆی ناوچه‌ی سلێمانی‌و به‌غداش له‌ ده‌ست‬ ‫بارزانی ده‌رچن‌و توانای مامه‌ڵه‌كرنی ل ‌ه گه‌ڵیاندا نه‌بێت‪.‬‬ ‫له‌ راستیدا له‌م بارودۆخه‌دا شه‌ڕو پشێوی به‌ هه‌موو پێوه‌رێك له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫كوردو شیعه‌دا نییه‌‪ ،‬به‌اڵم بێ گومان ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندیی سوننه‌‌و مالكیدایه‌‪.‬‬ ‫فره‌وانی‌و فره‌ڕه‌هه‌ندیی هاوكێشه‌ی سیاسی له‌م ناوچه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و زه‌مینه‌یه‌ی خوڵقاندوه‌‪،‬‬ ‫كه‌ كۆی كێشه‌‌و گرفته‌كان كاریگه‌رییان له‌ سه‌ر یه‌كتر هه‌بێت‪ .‬له‌م نێوه‌نده‌دا ته‌نگه‌ژه‌ی‬ ‫سیاسیی سوریا كاریگه‌ریی نه‌گه‌تیڤی راسته‌وخۆی له‌ سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان‬ ‫الیه‌نی ناكۆك‌و نه‌یاره‌كانی عێراقدا هه‌یه‌‪ .‬مالكی له‌ سه‌ر خواست‌و داوای ئێران‌و وه‌ك‬ ‫به‌رگری له‌ ره‌وتی سوننه‌گه‌رای‪ ،‬پاڵپشتی له‌ ده‌سه‌اڵتی ئه‌سه‌د له‌ سوریا ده‌كات‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش چه‌ندین جار هه‌وڵی شكاندنی ئه‌و گه‌مارۆیه‌ی داوه‌‪ ،‬كه‌ به‌ره‌ی‬ ‫توركیا به‌ هاوكاریی پارتی دیموكراتی كوردستان له‌ سه‌ر سوریا دروستیان كردوه‌‪،‬‬ ‫بۆ نموونه‌ له‌ ناردنی هێز بۆ ناوچه‌ی شه‌نگار له‌ ساڵی ‪2012‬دا‪.‬‬ ‫له‌ سه‌ر ئاستی شه‌ڕو ملمالنێی روسیاو ئه‌مه‌ریكا له‌ رێگای كۆمپانیا نه‌وتیه‌كانه‌وه‪‌،‬‬ ‫به‌ تایبه‌تی هه‌ردوو كۆمپانیای گاز پرۆمی روسی‌و ئه‌كسۆن موبیلی ئه‌مه‌ریكی‪ ،‬له‌‬ ‫رویه‌كی‌تره‌وه‌ كوردستان ده‌كرێته‌ گۆڕه‌پانی روو به‌ رووبونه‌وه‌ی ئه‌م الیه‌نانه‌‪ .‬به‌‬ ‫پێی ئه‌م ئاماژانه‪ ‌،‬ئه‌مرۆ كورد به‌ شێكی سه‌ره‌كیی هاوكێشه‌ی سیاسیی هه‌رێمایه‌تی‌و‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌؛ یاریكه‌رێكی سه‌ره‌كیی ئه‌م گه‌مانه‌یه‌‪ .‬بۆیه‌ لێره‌دا كاتێك‪ ،‬كه‌ كورد ده‌بێت‬ ‫به‌ قوربانی‌و ده‌كه‌وێته‌ په‌راوێز‪ ،‬هۆی سه‌ره‌كی خۆیه‌تی‪ ،‬كه‌ نازانێت یارییه‌كی دروست‬ ‫بكات‪ .‬‬

‫‪9‬‬

‫فۆتۆگراف‪ :‬بولەنت كیلیچ‪ /‬فرانس پرێس‬

‫لە باوەشی چارەنووسی داخراودا‪ :‬سەرۆك‬ ‫وەزیرانی توركیا‌‌و زیندانییە كوردەكەی‬ ‫‪Locked in a fateful embrace: Turkish PM and his‬‬ ‫‪Kurdish prisoner‬‬

‫نووسینی‪ :‬ئیان تڕاینۆر‌‌و كۆنستانز لێج‬ ‫‪Ian Traynor and Constanze Letsch‬‬ ‫وەرگێڕانی (لە ئینگلیزییەوە)‪ :‬پێشڕەو محەمەد‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫لە دوو سەعاتی خۆرهەاڵتی سەیرانگا‬ ‫كەنارییەكانی ئەستانبول‪ ،‬لە نێوەڕاستی‬ ‫دەری��ای مەڕمەڕە‪ ،‬دوورگ��ەی ئیمرالی‬ ‫ه��ەڵ��ك��ەوت��ووە‪ ،‬ل��ە الی��ەن دەوڵ��ەت��ی‬ ‫ت��ورك��ی��اوە پ��ارێ��زگ��اری��ی��ەك��ی ت��ون��دی‬ ‫لێدەكرێت‪ .‬ئەم دوورگەیە‪ ،‬كە لە الی‬ ‫توركیا بریتییە لە ئه‌منی‌ترین زیندان ــ‬ ‫رێك هاوشێوەی دوورگ��ەی ئەلكاتراز‬ ‫ی��ان رۆبینە لە ئەفەریقای باشووردا‬ ‫ــ ئەم زیندانە تەنها بۆ زیندانیكردنی‬ ‫ك��ەس��ێ��ك ئ��ام��ادە‌‌و س��ازك��راوە‪ ،‬که‌‬ ‫ع��ەب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ ئ��االن‌ه‪ ،‬دام��ەزرێ��ن��ەی‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‬ ‫یه‌ ــ که‌ گروپێكی چەكدارییه‌ پێكهاتووه‌‬ ‫لە خەباتگێڕانی كورد‪ ،‬كە نزیكەی سی‬ ‫ساڵ دەبێت دژ بە دەوڵەتی توركیا لە‬ ‫خەبات‌‌و شۆڕشدان‪.‬‬ ‫ئ��ۆج��ەالن ت��اك��ە دوژم��ن��ی پلە یەكی‬ ‫ت��ورك��ی��ا‪ ،‬ك��ە ل��ە الی��ەن ك��وردەك��ان��ەوە‬ ‫رێ��زێ��ك��ی زۆری ل��ێ��دەگ��ی��رێ��ت‌‌و وەك��و‬ ‫ک��اری��زم��ا ل��ێ��ی��دەڕوان��رێ��ت‪ ،‬ئ��ەم كەسە‬ ‫بەدیدی ئەنكه‌ره‌ وەكو دێو‌ه‌زمه‌ سەیر‬ ‫دەك��رێ��ت‪ ،‬ك��ە چ��وارده س��اڵ دەب��ێ��ت‬ ‫لەم دوورگ��ەی��ەدا خراوەتە زیندانێكی‬ ‫تاكەكەسییەوە‪ .‬س��ەرۆك وەزی��ران��ی‬ ‫توركیا‪ ،‬رەجەب تەیب ئەردۆغان‪ ،‬لەم‬ ‫دوای��ی��ان��ەدا گ��وت ب��ووی ح��ەزی ب��ەوە‬ ‫ك��ردووە ببینێت‪ ،‬ك��ە ئ��ۆچ ئ��االن لە‬ ‫سێدارە بدرێت‪.‬‬ ‫لەم حەفتانەی دواییدا دۆخەكە گۆڕانی‬

‫ب��ە س��ەردا ه��ات��ووە‪ ،‬چ��ەن��د هیوایەك‬ ‫دەرك��ەوت��وون بۆ چارەسەركردنێكی‬ ‫رچەشكێنی گەورەترین‌‌و بەردەوامترین‬ ‫ملمالنێی ئەتنیكی ل��ە ج��ی��ه��ان��دا‪ .‬ئەو‬ ‫ملمالنێیەی لە سی ساڵی راب��وردوودا‬ ‫ژیانی لە چل هەزار مرۆڤ سەندۆتەوە‪.‬‬ ‫ه��اك��ان ف��ی��دان س��ەرۆك��ی دەزگ��ای‬ ‫هەواڵگری توركیا‪ ،‬سەردانی دوورگەی‬ ‫ئیمرالی ك��ردووە بۆ ئەوەی سەرنجی‬ ‫ئۆچ ئاالن رابكێشێت‪.‬‬ ‫ئایال ئاكات ئەندام پەرلەمانی كورد‬ ‫ل��ە پ��ەرل��ەم��ان��ی ت��ورك��ی��ا‌‌و یەكێك لەو‬ ‫كەسانەی لەم دواییانەدا سەردانی ئەم‬ ‫زیندانییەی ك��ردووە‪ ،‬دەڵێت‪ :‬فیدان‌‌و‬ ‫ئۆچ ئاالن توانیویانە لە یەكتری تێبگەن‪.‬‬ ‫محەمەد برای زیندانییەكەش سەردانی‬ ‫ئ��ەوی ك��ردووە‪ .‬ئەردۆغانیش باسی‬ ‫لە بوونی تەلەفزیۆنێكی ك��ردووە بۆ‬ ‫رێبەری گەریالكان‪ .‬حكومەت بەردەوام‬ ‫باس لەوە دەكات‪ ،‬كە چەندان كتێب لە‬ ‫الی��ەن ئ��ۆچ ئ��االن��ەوە خوێنراونەتەوە‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��اس ل��ەوە دەك��ات‪ ،‬كە‬ ‫یاری تۆپی پێ‌‌و باسكتبۆل دەكات لە‬ ‫دوورگ��ەی ئیمرالی‪( ،‬لەم دواییانەشدا‬ ‫باسی ناردنی پێنج زیندانی دیكە بۆ‬ ‫ئەوێ دەكات)‪.‬‬ ‫بە كورتی‪ ،‬بە دێو بوونی ئۆچ ئاالن‬ ‫الی توركیا‪ ،‬ئێستا جێگەی خ��ۆی بۆ‬ ‫پرۆسەیەكی بە مرۆڤبوونی ئەو داوە‪،‬‬ ‫كە رێگەی خۆشكردووە بۆ چەندان‬

‫‪11‬‬

‫گفتوگۆی ئاشتییانە‪ ،‬لە الی هەندێك‬ ‫ك��ەس گفتوگۆی ن��ێ��وان ت��ورك��ەك��ان‌‌و‬ ‫ك��وردەك��ان‪ ،‬ب��ە وت��ووێ��ژەك��ان��ی نێوان‬ ‫ب��ەری��ت��ان��ی��ا‌‌و ئ��ی��رل��ەن��دا دەچ��وێ��ن��رێ��ت‪،‬‬ ‫ك��ە رێ��ك��ك��ەوت��ن��ن��ام��ەی هه‌ینیی باشی‬ ‫لێكەوتەوە‪.‬‬ ‫جەنگیز چاندار یەكێك لە راڤەكارانی‬ ‫ملمالنێكە‪ ،‬دەڵێت‪ :‬گفتوگۆی دەوڵ��ەت‬ ‫لەگەڵ ئۆچ ئ��االن شتێكی ت��ازە نییە ــ‬ ‫چونكە پێشتریش ئەمە رووی��داوە‌‌و‬ ‫ه��ەب��ووە ـ��ـ ب��ەاڵم ت��ازەی��ی��ەك��ەی‬ ‫ل��ەوەدای��ە‪ ،‬ك��ە ئ��ەم ج��ارە ئ��ەوان بە‬ ‫ئاشكرا رایانگەیاندووە‪ .‬لێرەدا چەند‬ ‫هۆكارێكی تازەی بێ پێشینە هەن‪ ،‬كە‬ ‫چاوەڕوانییەكانی ب��ۆ چارەسەرێكی‬ ‫رچەشكێنانە زیاد ك��ردووە‪ .‬هەروەها‬ ‫دەشێت ئەمە زۆریش مەترسیدار بێت‪.‬‬ ‫ل��ە ‪30‬ی ملیۆنی م��ەزەن��دەك��راوی‬ ‫ك��وردەك��ان��ی ع��ی��راق‪ ،‬ئ��ی��ران‪ ،‬سوریا‌‌و‬ ‫توركیا‪ ،‬نزیكەی نیوەیان لە توركیادان‪،‬‬ ‫كە بە گشتی لە باشووری خۆرهەاڵتی‬ ‫ئ��ەو واڵت��ەدا دەژی��ن‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ە ش��ارە‬ ‫گ��ەورەك��ان��ی خ��ۆرئ��اوای ئ��ەو واڵت��ەدا‬ ‫پ��ەرت��ەوازە ب��وون‪ ،‬ب��ە ت��ای��ب��ەت لە‬ ‫ئ��ەس��ت��ان��ب��وڵ‪ ،‬ن��زی��ك��ەی س��ێ ملیۆن‬ ‫دانیشتووانی كوردی هەیە‪.‬‬ ‫پێوەری هەنگاونان بەرەو پڕۆسەی‬ ‫ئیمرالی ــ كە وەكو قۆناغی سەرەتایی‬ ‫گفتوگۆی ئاشتی سەیری دەكرێت ــ‬ ‫لە زنجیرەیەك تراژیدیا‌‌و كارەسات‬

‫ب��ە ی��ەك��ەوە ل��ە ن��ێ��وخ��ۆی ت��ورك��ی��ادا‬ ‫سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬بە رواڵەت دوو‬ ‫الیەنی بەو دەرەنجامە گەیاندووە‪ ،‬كە‬ ‫ه��ەردوو ال خەباتێكی بنبەست‌‌و بێ‬ ‫دەرەنجامیان تا ئێستا بەرپا كردووە‪.‬‬ ‫ئاكات دەڵێت‪ :‬لێرەدا پێویستە رێگە‬ ‫چارەی سیاسیی لە ئارادا بێت‪ .‬خەباتی‬ ‫چەكداری تا ئێرە بڕی كردووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ل��ێ��رەدا ئ��ەگ��ەر رێ��گ��ەچ��ارەی سیاسیی‬ ‫لە ئ��ارادا نەبێت‪ ،‬ئ��ەوا پەكەكە درێ��ژە‬ ‫ب��ە خەباتی چ��ەك��داری خ��ۆی دەدات‪.‬‬ ‫ه��ەردووالش دەزان��ن كەیسەكە بەم‬ ‫چەشنەیە‪.‬‬ ‫لە هه‌ژده‌ مانگی رابوردوودا یەكێك لە‬ ‫خوێناویترین قۆناغەكانی ئەم راپەڕینە‬ ‫س��ی ساڵەییە ب��ووە‪ ،‬ك��ە نزیكەی نۆ‬ ‫سه‌د ك��وژراوی لێ بەجێماوە‪ .‬گروپی‬ ‫قەیرانی نێودەوڵەتی دەڵێت‪ :‬لە كاتی‬ ‫گرتنی لە كینیا لە ساڵی ‪ 1999‬تا ئێستا‪،‬‬ ‫ئۆچ ئاالن بەرزترین رێژەی زیانەكانی‬ ‫دەكەوێتە ئەستۆ‪.‬‬ ‫لەم ماوەیەدا دەستەاڵتدارانی توركیا‬ ‫دەستیان بە دەستگیركردنی هەزاران‬ ‫چ��االك��وان��ی ك��ورد ك��ردووە‪ ،‬ك��ە بۆته‌‬ ‫ه��ۆی ئ��ەوەی لە پاییزی راب��وردوودا‬ ‫ش��ه‌ش س��ه‌د زیندانی ك��ورد مانگرتن‬ ‫لە خ��واردن رابگەیەنن‪ .‬دروس��ت ئەو‬ ‫كاتەی مانگرتنەكە گەیشتبووە حاڵەتی‬ ‫قەیران‪ ،‬لە مانگی ئۆكتۆبەردا‪ ،‬ئۆچ ئاالن‬ ‫فەرمانی كۆتاییهێنانی مانگرتنەكەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫دەرك��رد‌‌و ه��ەم��ووش��ی��ان چ��وون��ە ژێر‬ ‫باری فەرمانەكەوە‪.‬‬ ‫ئەم شتە هەیمەنەی دەستەاڵتی ئۆچ‬ ‫ئاالنی دوای چوارده‌ ساڵ لە زیندانی‬ ‫كردنی خستە ڕوو‪ ،‬كە ئەگەر ئەردۆغان‬ ‫پالنی ئاشتی هەیە‌‌و دەیەوێت ئاشتی‬ ‫ب��ەدی بێنێت‪ ،‬ئ��ەوا دەبێت راستەوخۆ‬ ‫بكەوێتە گفتوگۆكردن لەگەڵ ئۆچ ئاالندا‪.‬‬ ‫مەزڵوم دینچ یەكێك لە پارزێرەكانی‬ ‫رێبەری ك��وردان دەڵێت‪ :‬دەكرێت بە‬ ‫بێ بوونی ئۆچ ئاالن جەنگ بەردەوام‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم لێرەدا ناكرێت باسی ئاشتی‬ ‫بكرێت بەبێ بوونی ئۆچ ئاالن‪ .‬هەمووان‬ ‫بە باشی لەمە تێدەگەن‪.‬‬ ‫هیو پۆپ‪ ،‬شرۆڤەكاری گروپی قەیران‬ ‫لە ئەستانبوڵ‪ ،‬دەڵێت‪ :‬ئۆج ئاالن تاكە‬ ‫كەسێتییەكە دەت��وان��ێ��ت رێككەوتنی‬ ‫دووالی��ەن��ە ب��ە دیبێنێت‪ .‬ئ��ەو هێشتا‬ ‫وەكو كەسایەتیی سەرەكی (پەكەكە)‬ ‫ماوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر لە الیەكەوە خوێنڕێژییەكان‪،‬‬ ‫دەس��ت��گ��ی��رك��ردن��ەك��ان‌‌و ج��ەن��گ��ە بێ‬ ‫دەرەنجامەكانی بەرەو مێزی گفتوگۆ‬ ‫هاندا‪ ،‬ئەوا فاكتەری هەرێمی‪ ،‬هۆكارێكی‬ ‫دیكە بوو‪ ،‬كە تێیدا كوردەكان دەستێكی‬ ‫بااڵیان بەسەر توركەكاندا هێناوە‪ ،‬هەر‬ ‫ئەمەش بوو وایكرد ئەردۆغان نەرمی‬ ‫بنوێنێت‪.‬‬ ‫ل��ە دەرەن��ج��ام��ی ج��ەن��گ��ی ع��ی��راق��دا‪،‬‬ ‫كوردەكانی باشووری عیراق بە كردەوە‬

‫چوونەتە نێو حوكمڕانێتی خۆیانەوە‪.‬‬ ‫نزیكەی سێ هەزار شەڕڤانی پەكەكە‬ ‫ل��ە چیاكانی قەندیل ل��ە ع��ی��راق جێگر‬ ‫ب��وون‪ ،‬ه��ەم��ان ژم��ارەش لەناوخۆیی‬ ‫ت��ورك��ی��ادا ه��ەن‪ .‬ب��ەاڵم ت��ازەت��ری��ن ئەو‬ ‫ه��ۆك��ارەی گەمەكەی گ��ۆڕی‪ ،‬جەنگی‬ ‫ناوخۆیی سوریا بوو لە سەر سنووری‬ ‫باشووری خۆرهەاڵتی توركیادا‪ .‬ئێستا‬ ‫پ��ەك��ەك��ەی س��وری��ا ب��ەش��ێ��ك��ی زۆری‬ ‫ب��اك��ووری خ��ۆره��ەاڵت��ی س��ووری��ای‬ ‫كۆنترۆڵ ك��ردووە‌‌و لەوانەیشە دوای‬ ‫جەنگ بەپێی رێككەوتنەكان‪ ،‬بگەن بە‬ ‫ئۆتۆنۆمی خۆیان لەو ناوچەیەدا‪.‬‬ ‫كوردەكانی توركیا‌‌و سوریا نزیكەی‬ ‫ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی ‪ 435‬م��ی��ل��ی س��ن��ووری��ان‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫دیپلۆماتی ب��ااڵی ئەوروپایی دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەمە تۆڵەكەكردنەوەی بەشار ئەسەدە‬ ‫لە ئەردۆغان‪ .‬ئەو باكووری خۆرهەاڵتی‬ ‫سوریای داوە بە كوردەكان بۆ ئەوەی‬ ‫كێشە بۆ ئەنكه‌ره‌ بنێتەوە‪.‬‬ ‫هەندێكی دی��ك��ە دەڵ��ێ��ن ه��ەژم��وون‌‌و‬ ‫ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی ك��وردەك��ان ب��ەس��ەر ئ��ەو‬ ‫ناوچەیەدا سەرەنجام بریتییە لە شەڕی‬ ‫ناوخۆیی ل��ەو واڵت��ەدا‪ .‬پ��ۆپ دەڵێت‪:‬‬ ‫س��ی��اس��ەت��ی ت��ورك��ی ل��ە خ��ۆره��ەاڵت��ی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��دا شكستی خ��واردووە‪‌،‬‬ ‫ئەمەش بۆ كوردەكان دەركەوتووە‪ .‬بۆ‬ ‫ئەوەی توركیا پێگەی خۆی لە ناوچەكە‬ ‫دژ بە ب��ەغ��داد‌‌و ت��اران بەهێز بكات ‪،‬‬

‫‪13‬‬

‫دەبێت لەگەڵ پەكەكەدا رێككەوتنێكی‬ ‫بەهێز مۆر بكات‪.‬‬ ‫خ��ێ��رای��ی كەشتییەكان ب��ۆ زیندانی‬ ‫(ئیمرالی) ئ��ەو كاتە توندتر ب��ووەوه‌‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە ك��ۆت��ای��ی ه��ەف��ت��ەی راب��ردوودا‬ ‫سێ ئەندامی پارتی ك��وردی ئاشتی‌‌و‬ ‫دێمۆكراسی (بەدەپە) ــ كە بۆ پەكەكە‬ ‫هەمان حاڵەتی (شین فین) ی بۆ سوپای‬ ‫كۆماریخوازی ئیرلەندیی وەرگرتووە‬ ‫ــ بۆ ئاگاداربوون لە روانگەكانی ئۆچ‬ ‫ئاالن دەرب��ارەی گفتوگۆكانی ئاشتی‪،‬‬ ‫ب��ۆ م��اوەی ه��ەش��ت س��ەع��ات ل��ە ژێر‬ ‫چاودێرییەكی تونددا‪ ،‬سەردانی ئەویان‬ ‫ك��رد‌‌و لەگەڵ خۆشیاندا بە نامەیەكی‬ ‫دوورو درێژ بە خەتی رێبەر گەڕانەوە‪.‬‬ ‫لە ئانكارا‌‌و ئەستانبول باس‌‌و خواسی‬ ‫راگەیاندنی ئاگربەست لە الیەن پەكەكە‬ ‫لە مانگی داه��ات��وودا ه��اوك��ات لەگەڵ‬ ‫گەیشتنی جەژنی نەورۆز‌‌و ساڵی نوێی‬ ‫كوردی لە ئارادایە‪ ،‬هەروەها ئەگەری‬ ‫ئازادكردنی گیراوەكانی تورك هەیە‪ ،‬كە‬ ‫لە الیەن پەكەكە دەستگیركراون‌‌و باس‬ ‫لە پاشەكشەی خەباتگێڕانی (پەكەكە)‬ ‫لە چیاكانی عیراق لەگەڵ چەك دانان لە‬ ‫مانگی ئابدا دەكرێت‪.‬‬ ‫ب��ە پ��ێ��ی دات��ا دزە پ��ێ��ك��راوەك��ان لە‬ ‫چاپەمەنییەكانی توركیای رۆژی پێنج‬ ‫شەممەدا‪ ،‬بەوانەی سەردانیان كردووە‪،‬‬ ‫گوتوویەتی پێویستە پرۆسەی ئاشتی‬ ‫س��ەرب��ك��ەوێ��ت‪ ،‬چونكە ئەڵتەرناتیڤی‬

‫ئاشتی بریتیی دەبێت لە جەنگ‌‌و ئاژاوە‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ئ��اگ��ادارك��ردن��ەوەی��ەك��ی��ش��ی‬ ‫راگەیاندووە‪ ،‬كە بە هۆی هێزی په‌نجا‬ ‫ه��ەزار ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی ك��ورد‪ ،‬خەبات‬ ‫دژ ب��ە دەوڵ��ەت��ی توركیا ب��ەردەوام��ی‬ ‫دەبێت‪ .‬روون‌‌و ئاشكرا نییە لە الیەن چ‬ ‫كەسێك‌‌و بە چ مەبەستێك دەقی نامەكە‬ ‫دزەی ب��ەرەو دەرەوە پێكراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە تەنها ئەگەری پیالنگێڕان‌‌و تێكدانی‬ ‫پرۆسەی ئاشتی بەهێزتر دەكات‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��ۆچ ئ��االن هێشتا رێ��ب��ەری‬ ‫كوردەكان بێت‪ ،‬لە الیەكەی دیكەیشەوە‬ ‫ئەمە هەر راستە‪ ،‬هەموو بڕیارەكان‬ ‫ل��ە الی��ەن ئ��ەردۆغ��ان��ەوە دەدرێ��ن‌‌و‬ ‫دەوەستێنرێن‪ ،‬كە دەستەاڵتێكی بااڵ‌‌و‬ ‫ن��ەش��ی��اوی گفتوگۆ ل��ەس��ەرك��ردن��ی بە‬ ‫سەر سیاسەتی توركیادا هەیە‪ ،‬كە تا‬ ‫ئێستا ئەو بە ‪ 10‬ساڵی حوكمڕانێتی‬ ‫خ��ۆی��دا تێپەڕ دەب��ێ��ت‪ .‬ئ��ەم دەی��ەوێ��ت‬ ‫س��اڵ��ی ئ��ای��ەن��دە ب��ە الس��ای��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫ڤیالدیمیر پوتینی رووس��ی��ا‪ ،‬ب��ە پێی‬ ‫دەس��ت��وور‌‌و یاسەیەكی ن��وێ‪ ،‬پۆستی‬ ‫سەرۆك وەزی��ران الببات‌‌و سیستەمی‬ ‫سەرۆكایەتی لە جێگەی ئەو دابنێت‪.‬‬ ‫ل��ەم ه��ەف��ت��ەی��ەدا ئ��ەردۆغ��ان بە‬ ‫راش��ك��اوی پێشبینی چ��ەك دان��ان��ی‬ ‫پەكەكەی ك��ردووە‌‌و چەند تێبینییەكی‬ ‫بێ شەرمانەی دەرب��ارەی كوردەكان‬ ‫خستۆتە روو‪ ،‬بۆیە سەختە بڵێین ئەمە‬ ‫رەفتاری كەسێكە بەدوای دروستكردنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫م��ت��م��ان��ەدا ل��ە ن��ێ��و ك��ۆم��ەڵ��گ��ەی��ەك��ی‬ ‫داب��ەش��ب��وودا دەگ��ەڕێ��ت‪ .‬ب��ۆ نموونە‪،‬‬ ‫رۆژی هه‌ینی بینەری دوایین نموونەی‬ ‫هەنگاوە بەرەوپێشبەرەكانی ئەردۆغان‬ ‫بووین‪ ،‬ئەو كاتەی وەزیری دەرەوەی‬ ‫ئ��ەم��ەری��ك��ا‪ ،‬ج��ۆن ك��ێ��ری‪ ،‬س��ەردان��ی‬ ‫توركیای كرد‪ ،‬سەرۆك وەزیران بەهۆی‬ ‫تێبینییەكانی لە ناوهێنانی زایۆنیزم‪ ،‬دژ‬ ‫بە مرۆڤایەتی تاوانبار كرد‪.‬‬ ‫ئ��ەرۆدغ��ان كەسێكی زۆر نهێنیی‬ ‫ئامێزە‪ .‬نایەوێت هیچ شتێك دەربارەی‬ ‫دەرەنجامەكانی پرۆسەی ئاشتی بۆ‬ ‫ك��وردەك��ان بڵێت‪ ،‬ی��ان ئ��ەو بەڵێنانەی‬ ‫بەڕێی نێردراوەكەی خۆی‪ ،‬فیدان‪ ،‬بە‬ ‫ئۆچ ئاالنی داوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم ب��ێ متمانەیی‌‌و ناڕاستگۆییە‪،‬‬ ‫ب��ەدگ��وم��ان��ی‌‌و ت��ۆم��ەت��ەك��ان��ی الی‬ ‫كوردەكان بەهێز كردووە‌‌و ناڕەزایەتی‬ ‫گرنگترین پارتی ئۆپۆزیسیۆنی توركی‬ ‫لێكەوتۆتەوە‪ ،‬كە بەشێوەیەكی فراوان‬ ‫داوای پشتیوانیكردنی بزووتنەوەی‬ ‫ئاشتی دەكات‪.‬‬ ‫خ��ەی��ری ئ��ات��ەش‪ ،‬س��ی��اس��ەت��م��ەداری‬ ‫كورد‪ ،‬دەڵێت‪ :‬نەوەی نوێی كورد هیچ‬ ‫شتێك نازانێت‪ ،‬جگە لە جەنگ نەبێت‪.‬‬ ‫ئەو گوندانەی وێ��ران ك��راون‪ ،‬هەموو‬ ‫ئ��ەو ك��وژراوان��ەی لێكۆڵینەوەیان لە‬ ‫سەر نەكراوە‪ ‌،‬بكوژە ش��اردراوەك��ان‪.‬‬ ‫ئەوان بێ نەوا‌‌و بێچارەن‌‌و هەموو ئەم‬ ‫تاوانانەش دەخەنە ئەستۆی توركەكان‪.‬‬

‫ئەم نەوەیە نەوەیەكی تووڕەیە‪ .‬ئێستا‬ ‫واڵت ف��رە ج��ەم��س��ەرە‌‌و پ��ارت��ەك��ەی‬ ‫ئەردۆغان تا ئێستاش هەژموونی بە‬ ‫تەواوەتی بڕ دەكات‪ .‬بەاڵم وردە وردە‬ ‫ئەرۆدغان ناچار دەبێت بە یەكسانی‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ كوردەكان بكات‪.‬‬ ‫گ��وم��ان��ك��ردن ل��ە ب��اوەڕی ب��اش��ی‬ ‫ئ��ەردۆغ��ان ب��ە ه��ۆی ئ��ام��اژەك��ان��ی‬ ‫حكومەتەوە‪ ،‬بەردەوام بەهێزتر دەبێت‪.‬‬ ‫حوسەین چەلیك‪ ،‬جێگیری سەرۆك‬ ‫وەزیران دەڵێت‪ :‬دەبێت هەستیارییەكانی‬ ‫ه��اوواڵت��ی��ان��ی ن��اك��وردی��ش ل��ەب��ەرچ��او‬ ‫بگیرێت‪ ،‬ئێمە دەبێت بیروبۆچوونی‬ ‫گشتیش ب��ەڕێ��وە ب��ب��ەی��ن‪ .‬ئ��ۆچ ئ��االن‬ ‫گیراوێكی سیاسییە‪ ،‬ئەو كەسە هێشتا‬ ‫كاریگەریی لەسەر ئۆرگانەكانیدا هەیە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ۆچ ئ��االن‌‌و پ��ەك��ەك��ە ب��ەه��ۆی‬ ‫كوشتنی خەڵكییەوە ناتوانن هیچ شتێك‬ ‫ب��ەج��ێ بێنن‪ .‬ناتوانیت ب��ە دەستێكی‬ ‫داخ��راو دەستی (هاوڕێیەتی) ببەیتە‬ ‫پێشەوە‪.‬‬ ‫دیپلۆماتكارەكانی خۆرئاوا لە ئانكارا‬ ‫گومانێكی زۆر لە ه��ەردوو پارتەكە‬ ‫دەكەن‪ ،‬دەڵێن هەردوو بەرەكە لە جەنگی‬ ‫دژ بەیەكدا بە بنبەست گەیشتوون‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا ئەوەندە ماندوو نین‪ ،‬كە‬ ‫ئومێدی زاڵبوون بە سەر ئەویدیكەیان‬ ‫لەدەست دابێت‪.‬‬ ‫بەدگومانییەكی بەهێز لێرەدا هەیە‪،‬‬ ‫كە بزوێنەری روانگە ستراتیژییەكەی‬

‫‪15‬‬

‫ئ��ەردۆغ��ان نییە‪ ،‬بەڵكو روانگەیەكی‬ ‫تاكتیكییە‪ ،‬ئامانجەكەی بریتییە لەوەی‬ ‫بە ڕێی دەركردنی یاسا‌‌و دەستووری‬ ‫ن��وێ��وە‪ ،‬دەس��ت��ەاڵت��ی سیاسیی خۆی‬ ‫بەهێزتر بكات‪.‬‬ ‫بە هەرحاڵ‪ ،‬شانۆی گشتیی پرۆسەی‬ ‫ئاشتی لەگەڵ شێوازەكانی پێشووتردا‬ ‫جیاوازییەكی زۆری هەیە‪ .‬هەروەها‬ ‫گەشبینییەكی زۆر وش��ی��اران��ەی الی‬ ‫كوردەكان دروستكردووە‪.‬‬ ‫مەسعوود یەگین‪ ،‬سۆسیۆلیژیستی‬ ‫ك��وردی دان��ی��ش��ت��ووی ئ��ەس��ت��ەن��ب��وڵ‌‌و‬ ‫م��ێ��ژوون��ووس��ی ملمالنێكانی (ن��ێ��وان‬ ‫كورد‌‌و تورك)‪ ،‬دەڵێت‪ :‬چەندین هەوڵی‬ ‫ج��دی ب��ۆ ئ��ەن��ج��ام��دان��ی گفتوگۆكانی‬ ‫ئاشتی لە ساڵی ‪ 1993‬تا ئێستا هەبوون‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێستا دۆخ‌‌و كاتەكە جیاوازە‪ .‬بۆ‬ ‫یەكەمین جار ئەردۆغان ئەو الیەنەیە‬ ‫دەشێت متمانەی پێ بكرێت‪ ‌.‬توركیاش‬ ‫دەب��ێ��ت دەس��ت ب��ەك��ار ب��ك��ات‪ ،‬چونكە‬ ‫ئۆچ ئاالن توانستی رزگاركردنی ئەم‬ ‫دۆخەی هەیە‪.‬‬ ‫نیهات عەلی ئۆزجان‪ ،‬پسپۆڕی تورك‬ ‫دەرب��ارەی جەنگ دژ بە تیرۆریزم‪ ،‬لە‬ ‫ئانكارا‪ ،‬باوەڕی وایە كات‌‌و دینامیكیەتی‬ ‫سیاسیی لە ناوچەكەدا لە بەرژەوەندی‬ ‫كوردەكان دەشكێتەوە‪ .‬ئەو دەڵێت‪ :‬ئۆچ‬ ‫ئاالن كاتێكی درێ��ژی لە دوورگەكەدا‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆیە بۆ ئەردۆغان ئێستا كاتێكی‬ ‫گونجاوە‪.‬‬

‫ب��ەاڵم دەڵ��ێ��ت چ��ەن��د دەی��ەی��ەك لە‬ ‫وەحشیگەری لەالیەن ه��ەردوو الوە‪،‬‬ ‫كەشێكی ب��ێ رەح��م��ان��ەی هێناوەتە‬ ‫پێشێ‪ ،‬بە سەختی دەتوانین گۆڕانی‬ ‫بەسەردا بێنین‪ .‬ئێمە دەتوانین بەرگەی‬ ‫‪ 500‬كوژراو بگرین لە ساڵێكدا‪ ،‬ئەمە بە‬ ‫شتێكی نۆرماڵ دادەنرێت‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا پێشنیارەكەی ئەردۆغان بە‬ ‫هیچ جۆرێك روون نییە‪ ،‬خواستەكانی‬ ‫ك��ورد پاكێجێكی روون‌‌و ئاشكرایە‌‌و‬ ‫داوای ه��ەم��وو م��اف��ە مەدەنییەكانی‬ ‫دەكات‪ ،‬كە لە كاتی دامەزراندنی كۆماری‬ ‫مۆدێرنی توركیا لە ‪ 90‬ساڵ پێش تاكو‬ ‫ئێستا لێی بێبەش كراون‪ :‬پ��ەروەردە‌‌و‬ ‫فێركردن بە زمانی خۆیان‪ ،‬بە رەسمی‬ ‫ناساندنی ئەم كێشەیە لە دەستووری‬ ‫نوێدا‪ ،‬توركیا تەنها كۆماری توركەكان‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو ك��وردەك��ان‌‌و چل ئەتنیكی‬ ‫دیكە ل��ەم واڵت��ەدا بوونیان ه��ەی��ە‪ .‬لە‬ ‫سەنتەرخستنی زۆرترین دەستەاڵت‌‌و‬ ‫حكومەتی ناوچەیی‌‌و دانانی یاساكانی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‌‌و ك��ەم��ك��ردن��ەوەی ئ��ەو‬ ‫م��ەرج��ان��ەی النیكەمی بەدەستهێنانی‬ ‫دەنگ بووە بۆ چوونە نێو پەرلەمان‪،‬‬ ‫ئامانجی ئەمەش گەیشتنی كەمترین‬ ‫نوێنەرانی ك��ورد ب��ووە بۆ پەرلەمان‪.‬‬ ‫هەروەها كوردەكان داوا دەك��ەن ئۆچ‬ ‫ئاالن لە گۆشەگیری دوورگەی ئیمرالی‬ ‫بهێنرێتە دەرەوە‌‌و ل��ە نێو جۆرێك‬ ‫زیندانی ماڵدا دەستەبەسەر بێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫پ��ۆپ دەڵ��ێ��ت‪ :‬توركیا ه��ەر ل��ە ساڵی‬ ‫‪1925‬ـ��ەوە سیاسەتێكی ب��ێ بەرگری‬ ‫ب��ەران��ب��ەر ب��ە ك��وردەك��ان ه��ەب��ووە‌‌و‬ ‫چەندین چانسی چ��ارەس��ەری لەكیس‬ ‫خۆی داوە‪ .‬لە راستیدا بە سانایی ئەمە‬ ‫بریتییە لە مەسەلەی یەكسانی لە ماف‌‌و‬ ‫دادپەروەریدا‪.‬‬ ‫ئەو ئەمەش زیاد دەكات‪ ،‬كە ئەگەری‬ ‫چارەسەرێكی رچەشكێنانە هەرگیز‬ ‫بەم چەشنە باش نەبووە‪ .‬من هەرگیز‬ ‫هەلومەرجێكی لەم چەشنە شیاوتر‌‌و‬ ‫باشترم نەبینیوە‪.‬‬ ‫ئ��ەردۆغ��ان‌‌و ئۆچ ئ��االن‪ ،‬بەم چەشنە‬ ‫بە روونی دەردەكەوێت‪ ،‬دوو دوژمنی‬ ‫ب��اوه‌ك��وش��ت��ەن‪ ،‬ك��ە ك��ەوت��وون��ەت��ە نێو‬ ‫باوەشی چارەنووسێكی داخ��راوەوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئ��ەوەی ئایندەی توركیا بەندە‬ ‫ل��ە س��ەر ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ام یەكێك ل��ەوان‬ ‫ئازایەتییەكی ت��ەواو نیشان دەدات بۆ‬ ‫ئەوەی ریسك بۆ ئاشتی بكات‪.‬‬ ‫باجی شكستەكە زۆر ل��ەوە بەرزتر‬ ‫دەب��ێ��ت‪ ،‬ك��ە شیمانەی گ��ەڕان��ەوە بۆ‬ ‫ملمالنێیەكی خوێناویتر لە راب��ردوو‬ ‫دەكرێت‪ ،‬بەپێی ئامارەكانی حكومەت‪،‬‬ ‫تا ئێستا نزیكەی چ��وار سه‌د میلیارد‬ ‫دۆالر (س��ێ س��ه‌د میلیارد پ��اوەن��د) لە‬

‫سەر خەزێنەی توركیا كەوتووە‪.‬‬ ‫چ��ارەس��ەرك��ردن��ی ئ��ەم ك��ێ��ش��ەی��ە‬ ‫دەتوانێت پێگەی ئەردۆغان لە مێژووی‬ ‫توركیادا وەك��و گەورەترین كەسێتی‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ی دوای ك��ەم��ال ئ��ەت��ات��ورك‪،‬‬ ‫دام��ەزرێ��ن��ەری كۆماری توركیا بەرز‬ ‫ب��ك��ات��ەوە‌‌و ه��ەروەه��ا خ��ەاڵت��ی نۆبڵی‬ ‫ئاشتیش وەربگرێت‪.‬‬ ‫چاندار دەڵێت‪ :‬ئەمە دوایین چانس‌‌و‬ ‫هەروەها باشترین چانسیش نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چانسێكی باشە‪.‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‬ ‫‪h t t p : / / w w w. g u a r d i a n . c o . u k /‬‬ ‫‪world/2013/mar/01/turkey-pm‬‬‫‪kurdish-prisoner-peace‬‬

‫حیزبی كوردی له‌نێوان هێز‌و دژه‌ هێزدا‬

Kurdish Parties Between Power and Counter-power ‫سه‌مه‌د ئه‌حمه‌د‬ Samad Ahmed

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫خراپ نابێت‌گه‌ر تاوێك هه‌ڵوێسته‌یه‌ک‬ ‫ب��ک��ه‌ی��ن‌و ل��ه ‌ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی دیالیكتیکی‬ ‫هیگڵ‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ س��ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای یه‌كێتی‬ ‫دژه‌ك��ان بونیاد ن��راوه‌‪ ،‬تێفكرین‌‌و له‌‬ ‫سه‌ر رۆشنایی ئه‌م فه‌لسه‌فه‌یه‌‪ ،‬زۆر‬ ‫به ‌كورتی‪ ،‬موتااڵی گه‌شه‌ی مێژووی‬ ‫ژیانی حیزبایه‌تی له‌ كوردستاندا بكه‌ین‪.‬‬ ‫با بزانین ئایا حیزبایه‌تی له‌كوردستاندا‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كی ئاسایی دروست بووه‌‌؟‬ ‫دواجاریش گه‌شه‌ی كردووه‌؟‌‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ نێوه‌ڕۆكی فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫دی��ال��ێ��ك��ت��ی��ک��ی ه��ی��گ��ڵ‌دا ب��ۆ ك��ۆم��ه‌ڵ‌و‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌‌و ژی��ان��ی س��ی��اس��ی‌و فكری‬ ‫ئاماژه‌ی پێكراوه‌‪ ،‬یان به ‌پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ئه‌و پره‌نسیپانه‌وه‌‪ ،‬هه‌رگیز نه‌یتوانیوه‌‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كی ئاسایی گه‌شه‌ بكات‪،‬‬ ‫هه‌رواش زاوزێ‌ بكات؟‬ ‫هیگڵ پێیوایه‌‪ ،‬كاتێك بابه‌تێك (هه‌ر‬ ‫بابه‌تێكی فكری‌و سیاسی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی)‬ ‫دێته‌ ئاراوه‌‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و بابه‌ته‌ له‌ پزدانی‬ ‫خۆیدا دژه‌كه‌شی هه‌ڵگرتووه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ل��ه‌ نێو ئ��ه‌و ب��اب��ه‌ت��ه‌دا الی��ه‌ن��ی ب��اش‌و‬ ‫خ��راپ‌ هه‌یه‌‪ ،‬تا سه‌رئه‌نجام هه‌ندێك‬ ‫الیه‌نی نێو ئه‌و بابه‌ته‌ گه‌شه‌ ده‌كه‌ن‌و‬ ‫هه‌ندێكی‌تریشی (مه‌حف) ده‌بنه‌وه‌‌و له‬ ‫‌نێو ده‌چن‪.‬‬ ‫ب��ه ‌ك��ورت��ی بڵێن‪ :‬هیگڵ پێیوایه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫كۆدژیی پره‌نسیپی جوڵه‌و گۆڕانه‌ له‌‬ ‫جیهاندا‪ .‬هه‌‌ر گۆڕانێكیش له‌ خزمه‌تی‬ ‫م��رۆڤ‌و م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی��دای��ه‌‪ ،‬چ��ون��ك��ه‌‬

‫ج��ێ��گ��ی��ری��ی ش��ت��ه‌ك��ان گ��وزارش��ت ل ‌ه‬ ‫خه‌وتن‌و سڕبوونی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫سیاسی‌و فكری ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬ك��ه‌ رێگرن‌‬ ‫له ‌ب��ه‌رده‌م گه‌شه‌ی مێژووییدا‪ .‬هه‌‌ر‬ ‫گۆڕانێكیش‪ ،‬كه ‌به‌رئه‌نجامی دژبوونه‌‬ ‫له ‌نێوان دۆخه‌ هاودژه‌‌و كۆدژه‌كاندا‌و‬ ‫ج��ه‌س��ت��ه‌ی��ه‌ك��ی ن��وێ‌ ل��ه‌دای��ك ده‌ب��ێ��ت‪،‬‬ ‫ك��ه ‌پێشكه‌تووترو ب��ااڵت��ره‌ ل��ه ‌وێنه‌‌و‬ ‫جه‌سته‌ی پێشوو‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ه��ی��گ��ڵ ل��ه‌ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ك��ه‌ی��دا‬ ‫خ��س��ت��وی��ه‌ت��ی��ی��ه ‌روو‪ ،‬ب��ری��ت��ی��ی��ه‌ له‬ ‫‌گه‌شه‌ی ئاسایی كۆمه‌ڵگه‌ به‌ هه‌موو‬ ‫پێكهاته‌كانییه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ته‌نیا له‬ ‫‌سایه‌ی دۆخ��ی ج��واڵوی كۆمه‌ڵگه‌دا‌و‬ ‫له‌ به‌رئه‌نجامی جیاوازی‌و ملمالنێیی‬ ‫نێوان پێكهاته‌كاندا دێته‌ ئ��اراوه‌‪ .‬به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ مێژوو به ‌شێوه‌یه‌كی ئاسایی‬ ‫خ��ۆی ت��ۆم��ار ده‌ك��ات‪ .‬ب��ه ‌پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ئه‌مه‌وه‌‪ ،‬هه‌‌ر ملمالنێ‌و جیاوازییه‌ له‌‬ ‫جیاتیی ئ��ه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ ببزوێنێت‌و‬ ‫ب��ه‌ره‌و پ��ێ��ش��ه‌وه‌ی ب��ه‌رێ��ت‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫به‌ره‌و جێگیری‌و راوه‌ستان ده‌بات‪ ،‬كه‌‬ ‫هیگڵ ناوی ناوه‌ (مه‌حف) بوونه‌وه‌‌و له‌‬ ‫نێوچوون‪.‬‬ ‫له‌ راستیدا‪ ،‬ئێمه‌ له‌م چه‌ند دێڕه‌دا‪ ،‬نه‌‬ ‫ده‌مانه‌وێت قسه‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌ی هیگڵ‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬نه‌پانتایی ئه‌م‌وتاره‌ كورته‌ی ئێمه‌‬ ‫رێگه‌ ده‌دات‪ ،‬كه‌ ناوه‌ڕۆكی فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫قووڵی هیگڵ به‌ ته‌واوی موتااڵ بکرێت‪.‬‬ ‫به‌ڵكو‌وه‌ك له‌سه‌رێدا ئاماژه‌مان پێكرد‪،‬‬

‫‪19‬‬

‫ئێمه‌ ده‌خ��وازی��ن گوڵه‌ ‌وه‌چه‌نییه‌ك ل ‌ه‬ ‫بیری دیا‌لیکتیكی هیگڵ‌دا بكه‌ین‌و له‌‬ ‫خزمه‌تی بابه‌ته‌كه‌ی خۆماندا به‌كاری‬ ‫بهێنین‪ ،‬كه‌ تێفكرین‌و ره‌خنه‌گرتنه‌ له‌‬ ‫ملمالنێی‌و گه‌شه‌ی نائاسایی ژیانی‬ ‫حیزبایه‌تی له ‌كوردستاندا‪ ،‬كه ‌چۆن‬ ‫ه��ه‌ر ح��ی��زب��ه‌و ه��ه‌ڵ��گ��ری ه��ێ��ز‌و دژه‌‬ ‫هێزی خ��ۆی ب��ووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ج��ی��اواز له‬ ‫‌ش��ێ��وه‌ پ��ۆزه‌ت��ی��ڤ��ه‌ هیگڵییه‌كه‌ی‪ .‬جگه‌‬ ‫ل��ه‌و لێكۆڵینه‌وه‌‌و ‌وت��اران��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ له‌‬ ‫باره‌ی حیزبی كوردییه‌وه‌ نووسراون‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها روداوه‌كانی مێژووی ژیانی‬ ‫حیزبایه‌تی له‌ ك��ۆن‌و نوێدا‪ ،‬ئه‌وه‌مان‬ ‫ن��ی��ش��ان��ده‌ده‌ن‪ ،‬ك��ه‌ حیزبی ك��وردی به‬ ‫‌شێوه‌یه‌كی نائاسایی ــ جیاواز له‌وه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ واڵتانی پێشكه‌وتوو‌و دیموكراتدا‬ ‫ب��ه‌رچ��او ده‌ك��ه‌ون ـ��ـ دروس��ت��ب��ووه‌‌و‬ ‫درێژه‌ی به‌ ته‌مه‌نی خۆی داوه‌‪ ،‬قه‌ڵه‌و‬ ‫بووه‌ له‌ڕ بووه‌‪.‬‬ ‫ئێمه‌ له‌م چه‌ند دێڕه‌دا‪ ،‬خۆمان له‌ باسی‬ ‫نائاسایی دروستبوونی حیزبی كوردی‬ ‫ب��ه‌ شێوه‌یه‌كی م��ۆدێ��رن ده‌دزی��ن��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ده‌مانه‌وێت تیشكێك بخه‌ینه‌ سه‌ر‬ ‫نائاسایی بوونی جیاوازی‌و ملمالنێ له‌‬ ‫ژیانی حیزبایه‌تی له‌كوردستاندا‪.‬‬ ‫پ��ارت��ی دیموكراتی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬كه‌‬ ‫سااڵنێكی زۆر ته‌نیا حیزبی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫بوو له‌ كوردستاندا‪ ،‬به‌ هۆی نه‌بوون‌و‬ ‫بێده‌ره‌تانی پره‌نسیپی دیموكراتی‌و‬ ‫حیزبایه‌تی به‌ شێوه‌ مۆدێرنه‌كه‌ی‪ ،‬باڵی‬

‫مه‌كته‌بی سیاسی‪ ،‬كه‌ دواجار به ‌باڵی‬ ‫جه‌اللی ناسرا‪ ،‬لێی جیابووه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ (پارتی گه‌ل)یش كه‌ سامی‬ ‫عه‌بدولڕه‌حمان رابه‌رایه‌تیی ده‌ك��رد‪،‬‬ ‫هه‌ر راسته‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ نێوه‌ڕاستی س��ااڵن��ی هه‌شتاكانی‬ ‫سه‌ده‌ی رابردوو‪( ،‬ئااڵی شۆڕش)‪ ،‬كه‌‬ ‫دروست بوو‪ ،‬فریا نه‌كه‌وت به‌ ته‌واوی‌و‬ ‫به‌ ئاسایی له ‌یه‌كێتی جیاببێته‌وه‌‌و به‬ ‫‌ئاشكرا خۆی رابگه‌یه‌نێت‪ ،‬سه‌ركرده‌‌و‬ ‫الی��ه‌ن��گ��ران��ی ك��ه‌وت��ن��ه‌ ب��ه‌رگ��رت��ن‌و‬ ‫راوه‌دون��ان‪ ،‬ه��ۆك��اری ه��ه‌ره‌ دی��اری‬ ‫ئ��ه‌م حاڵه‌تانه‌‪ ،‬بۆ نه‌بوونی دیالۆگ‌و‬ ‫مجۆربوونی پره‌نسیپی دیموكراسیی‬ ‫ژیانی حیزبایه‌تی ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬نه‌ك‬ ‫شتێكی‌تر‪.‬‬ ‫ه��ه‌م��وو ئ��ه‌م��ان��ه‌‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫ب��ه‌زه‌ح��م��ه‌ت��ك��ێ��ش��ان‌و ح��ی��زب��ی‬ ‫سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان‌و‬ ‫چه‌ندین باڵ‌و حیزبی ئیسالمی‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ئیسالمی جیابوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌دایكبوون‪ .‬چه‌ند له‌تبوونی ره‌وت‌و‬ ‫بزوتنه‌وه‌‌و حیزبه‌ چه‌په‌ كۆمۆنیسته‌كان‬ ‫ل��ه‌ نێوخۆدا ل��ه‌ نموونه‌ی ئ��ه‌م ج��ۆره‌‬ ‫له‌ ملمالنێیه‌ن‪ .‬ئێستاش ده‌رك��ه‌وت��ن‌و‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی ب��زوت��ن��ه‌وه‌ی گ��ۆڕان‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ دوو هه‌ڵبژاردنی راب��ردوودا به‬ ‫‌ن��اوی (لیستی گ��ۆڕان)ه‌وه‌ به‌شداریی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانی‬ ‫كوردستان‌و عێراقی كرد‪ ،‬هه‌ر راسته‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫ئه‌گه‌ر چی سه‌ركرده‌‌و هه‌ڵسوڕاوه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌م ب��زوت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬خ��ۆی��ان ‌وه‌ك‬ ‫جیاوه‌بوویه‌ك له‌ یه‌كێتی ناناسێنن‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی له ‌ملمالنێی ژیانی حیزبایه‌تی‬ ‫له‌ كوردستاندا‪ ،‬جێگه‌ی تێڕامان‌و مایه‌ی‬ ‫نیگه‌رانییه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬كه‌ ئه‌م ملمالنێیانه‌‬ ‫له ‌جیاتیی ئ��ه‌وه‌ی ژیانی حیزبایه‌تیی‬ ‫نوێ‌ بكه‌نه‌وه‌‌و گۆڕانكاری له‌ ژیانی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��دا دروس��ت‬ ‫بكه‌ن‪( ،‬به ‌واتا هیگڵییه‌كه‌ی‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫ببه‌نه‌ پێشێ‌)‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خاڵیبوونه‌‬ ‫ل��ه ‌گیانی دی��م��وك��راس��ی‌و قبوڵكردنی‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ل��ه‌ الی��ه‌ك ب��وون��ه‌ت��ه‌‬ ‫مایه‌ی كوشتنی جیاوازییه‌كان‌و نه‌مانی‬ ‫ملمالنێ (به ‌واتا هیگڵییه‌كه‌ی)‪ ،‬دۆخی‬ ‫ئ��اوه��اش‪ ،‬له‌ جیاتی ئ��ه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫ببزوێنێت‪ ،‬ده‌بێته‌ مایه‌ی راوه‌ستان‌و‬ ‫چه‌قبه‌ستنی گه‌شه‌ی كۆمه‌ڵگه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ل��ه‌و پێشه‌كییه‌ی س��ه‌ره‌وه‌‪،‬‬ ‫زیاتر له‌ژیان‌و گیان‌و جه‌سته‌ی حیزبی‬ ‫كوردی بڕوانین‪ ،‬ئه‌وه‌ به‌دی ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫كه ‌پێش ئه‌وه‌ی ئه‌م حیزب له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫حیزب ناكۆكی‌و ملمالنێ‌و دوا جاریش‬ ‫ش��ه‌ڕ كه‌وتبێته‌ نێوانیانه‌وه‌‪ ،‬هه‌میشه‌‬ ‫ملمالنێ‌و ن��اك��ۆك��ی (ج��ی��اواز ب��ه‌ وات��ا‬ ‫هیگڵییه‌كه‌ی)‪ ،‬به‌شێك له‌پێكهاته‌و هێزی‬ ‫خ��ۆی ‌وه‌ك دژه‌ هێز ده‌رك��ه‌وت��ووه‌‪.‬‬ ‫روون��ت��ر بڵێین‪ :‬ح��ی��زب��ی ك��وردی له‌‬ ‫ج��ی��ات��ی��ی ئ��ه‌وه‌ی ه��ێ��زی خ��ۆی له‬ ‫‌نوێبوونه‌وه‌‌و شكاندنی له‌مپه‌ره‌كانی‬

‫ب��ه‌رده‌م گ��ه‌ش��ه‌‌و گ��ۆڕان��ی كۆمه‌ڵگه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌ خ��راپ��ه‌وه‌ ب��ۆ ب��اش ب��ه‌ك��ار بهێنێت‪،‬‬ ‫دژه‌ هێزی ب��ۆ خ��ۆی به‌رهه‌مهێناوه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ س��ه‌ره‌ن��ج��ام دوژم��ن��ای��ه‌ت��ی��ی نێوان‬ ‫هێزه‌كانی لێكه‌وتووه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ك��ه‌س گ��وم��ان ل��ه‌ هه‌بوونی‬ ‫جیاوازی نێوان هێز‌و دژه‌ هێزه‌كانی‬ ‫حیزبی كوردیدا ده‌كه‌ن‪ ،‬پێیان وایه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی هه‌یه‌ خواست‌و م��ه‌رام‌و رقی‬ ‫شه‌خسییه‌‪ ،‬نه‌ك جیاوازیی بیركردنه‌وه‌‌و‬ ‫فكرو دید‌و بۆچوونی سیاسی‌و ئیداری‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئه‌م قسانه‌ هه‌رچه‌نده‌ راستبن‪،‬‬ ‫هه‌ر نیوه‌ی راستن‌و هه‌رگیز پاساوێكی‬ ‫بنجبڕ‌و یه‌كالكه‌ره‌وه‌ نین بۆ ملمالنێكان‪.‬‬ ‫چونكه‌ له‌ دۆخ��ی ئاماده‌بوونی گیانی‬ ‫دیموكراسیدا بۆ جیاوازی‌و ملمالنێی‬ ‫ژیانی حیزبایه‌تی‪ ،‬غه‌ره‌زی شه‌خسی‌و‬ ‫مه‌رامی تایبه‌تی ئه‌و‌وزه‌یه‌یان نییه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫حیزب دوو له‌ت‌و سێ‌ له‌ت بكه‌ن‌و هێز‬ ‫‌وه‌ك دژه‌ هێزه‌ ده‌ربكه‌وێت‪.‬‬ ‫ئاشكرایه‌‪ ،‬كه‌ په‌ره‌پێدان‌و هۆشیاریی‬ ‫س��ی��اس��ی پ��ش��ك��ی ه��ه‌ره‌ گ��ه‌وره‌ی‬ ‫ب��ه‌ر حیزبی سیاسی ده‌ك��ه‌وێ��ت‌و له‬ ‫‌چ��وارچ��ێ��وه‌ی ك��اری ئ��ه‌ودای��ه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ل��ه‌ ك��وردس��ت��ان��دا پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ئه‌مه‌‬ ‫ب��ه‌دی ده‌ك��رێ��ت‪ .‬چونكه‌ حیزبایه‌تی‬ ‫ب��ه‌ شێوه‌یه‌كی گشتی ‌وه‌ك جۆرێك‬ ‫ل��ه‌ق��ۆن��ت��ه‌رات‌و ك��اس��ب��ی‌و ب��ازرگ��ان��ی‬ ‫سیاسی‌و ئابووری‌و ئیداری لێهاتووه‌‪،‬‬ ‫ن��ه‌ك شتێكی‌تر‪ .‬ك��اری ق��ۆن��ت��ه‌رات‌و‬

‫‪21‬‬

‫كاسبیش‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ سه‌ر بنه‌مای‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی‌و ق��ازان��ج��ی شه‌خسی‌و‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��ی ب��ون��ی��اد ن��راوه‌‪ ،‬خ��اڵ��ی��ی��ه‌ له‬ ‫‌به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیی‪ .‬بۆیه‌ له‌ باشترین‬ ‫حاڵدا هه‌ر ته‌نیا چه‌ند كه‌سێكی كه‌م لێی‬ ‫سودمه‌ند ده‌بێت‪.‬‬ ‫حیزبی ك��وردی‪ ،‬ل��ه ‌جیاتی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ل��ه‌ ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌دا ه��ۆش��ی��اری سیاسی‬ ‫باڵوبكاته‌وه‌‪ ،‬رقی شه‌خسی‌و گیانی تۆڵه‌‬ ‫سه‌ندنه‌وه‌‌و دوا جاریش دوژمنایه‌تیی‬ ‫به‌رهه‌م هێناوه‌‪ .‬جگه‌ له‌مانه‌‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫ب��اش ب��زان��ی��ن‪ ،‬ك��ه‌ گ��ۆڕی��ن��ی ه��ێ��ز بۆ‬ ‫دژه‌ هێز له گیان‌و جه‌سته‌ی حیزبی‬ ‫ك��وردی��دا‪ ،‬بۆ الس��اری‌و ئاژاوه‌گێڕی‌و‬ ‫خیانه‌ت‌و به‌كرێگیراوی ئه‌م‌و ئه‌و‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ده‌س��ت��ه‌و ب��اڵ‌و س��ه‌رك��رده‌ی دژه‌ هێز‬ ‫ناگه‌ڕێته‌وه‌‪ ‌،‬وه‌ك هه‌میشه‌ باڵی خاوه‌ن‬ ‫ه��ێ��زی ئ��ه‌س��ڵ��ی ح��ی��زب‪ ،‬ب��ۆ پ��اس��اوی‬ ‫مجرۆبوونی گیانی دیموكراسی‪ ،‬ژیانی‬ ‫ح��ی��زب��ای��ه‌ت��ی خ��ۆی��ان ب��ان��گ��ه‌ش��ه‌ی بۆ‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو ئێمه‌ پێمانوایه‌ هۆكاری‬ ‫خ��ودی‌و بابه‌تی‪ ،‬دروستبوونی دژه‌‬ ‫هێز له‌ نێو هه‌ناوی حیزبی كوردیدا‪،‬‬ ‫بۆ زیاتر له‌ فاكته‌رێك ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫دیارترینیان بۆ ئه‌و به‌ڵگه‌نامه‌ یاسایی‌و‬ ‫سیاسییه‌ بێگیانه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬كه ‌پێی‬ ‫ده‌گوترێت (په‌یڕه‌وو پرۆگرامی حیزب)‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ باشترین حاڵدا‪ ،‬جگه‌ له‌ هه‌ندێك‬ ‫رسته‌ی پاكه‌تیی جوان‌و خۆش‪ ،‬هیچی‬ ‫دی نه‌بووه‌‪ .‬هه‌رگیز رابه‌رانی حیزبی‬

‫ك��وردی‪ ،‬نه‌یانتوانیوه‌ به ‌ت��ه‌واوی‌و ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی دیموكراتییانه‌ ـ وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌ واڵتانی پێشكه‌وتوو دیموكراتی هه‌یه‌‬ ‫ــ مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا بكه‌ن‪.‬‬ ‫ب��ه‌ درێ��ژای��ی م��ێ��ژوو ـ ئ��ێ��س��ت��ا له‬ ‫‌هه‌ركاتێك زی��ات��ر ـ��ـ حیزبی ك��وردی‬ ‫ن��ه‌ی��ت��وان��ی��وه‌ ئ��ه‌و ب��ه‌ن��ده‌ی پ��ه‌ی��ڕه‌وی‬ ‫ناوخۆی حیزبه‌كانیان جێبه‌جێ‌ بكه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ گۆڕین‌و نوێبوونه‌وه‌ی‬ ‫راب��ه‌ر‌و سه‌ركردایه‌تییه‌كه‌ی‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ح��ی��زب��ی ك��وردی ـ��ـ ئ��ی��دی ت��ه‌م��ه‌ن��ی‬ ‫ه��ه‌ر چ��ه‌ن��ده‌ بێت ـ��ـ ل��ه ‌ی��ه‌ك��ه‌م رۆژی‬ ‫دروستبوونییه‌وه‌‪ ،‬هه‌تا نووسینی ئه‌م‬ ‫چه‌ند دێڕه‌‪ ،‬سه‌رۆكه‌كه‌ی‪ ،‬سكرتێره‌كه‌ی‪،‬‬ ‫رابه‌ره‌كه‌ی‪ ،‬ئه‌میره‌كه‌ی‪ ..‬هتد‪ .‬هه‌ر له‌و‬ ‫پۆسته‌دا م��اوه‌ت��ه‌وه‌‌و هه‌رگیز ئاماده‌‬ ‫ن��ه‌ب��ووه‌ ئاڵوگۆڕێك چه‌ند یاسایی‌و‬ ‫ئاسایی بووبێت‪ ،‬له‌م مه‌سه‌له‌یه‌دا بكات‪.‬‬ ‫نه‌ك هه‌ر ئه‌مه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌ پێناو مانه‌وه‌ی‬ ‫خ��ۆی ل��ه‌ ل��وت��ك��ه‌ی ه��ه‌ره‌م��ی حیزبدا‪،‬‬ ‫ئاماده‌بووه‌ ماڵ‌و حاڵی حیزب‪ ،‬به گیان‌و‬ ‫جه‌سته‌وه‌‪ ،‬به‌ره‌و نغرۆبوون‌و (مه‌حف)‬ ‫بوونه‌وه‌ به‌رێت‪ .‬له‌ رابردوودا‪ ،‬بینیمان‌و‬ ‫ئێستاش ده‌یبینین‪ ،‬كه‌ كه‌سی یه‌كه‌می‬ ‫هه‌ندێك له ‌حیزبی ك��وردی له ‌سه‌ری‬ ‫س��ه‌ره‌وه‌‪ ،‬به‌وپه‌ڕی خوێن‌و ساردی‌و‬ ‫ده‌م��ار ساردییه‌وه‌‪ ،‬ته‌ماشای خواری‬ ‫خ��واره‌وه‌ی جه‌سته‌ی ‌وێ��ران‌و كه‌الوه‌‬ ‫ئاسای حیزبه‌كه‌ی ده‌كات‪ ،‬كه‌چی فره‌‬ ‫دڵخۆشه‌‌و خۆی به‌ شاسواری مه‌یدانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫سیاسیی كوردی ده‌زانێت! به‌اڵم ده‌بێت‬ ‫باش بزانین‪ ،‬كه ‌ئه‌مانه‪ ‌،‬ئه‌گه‌ر پاشاش‬ ‫ب��ن‪ ،‬ئ��ه‌وا (ح��ه‌م��ه‌ س��ه‌ع��ی��د ح��ه‌س��ه‌ن)‬ ‫‌وته‌نی (پاشای عه‌رشی كه‌الوه‌)ن! ئه‌مه‌‬ ‫چه‌ند بۆ حیزبه‌ گه‌وره‌كان راست بێت‪،‬‬ ‫بۆ حیزبه‌ بچووكه‌كان‪ ،‬به‌ عه‌لمانی‌و‬ ‫ئیسالمی‌و چه‌په‌كانیشه‌وه‌ هه‌ر راسته‌‪.‬‬ ‫حیزب له‌پێكهاته‌یه‌كی ئاوه‌هادا‪ ،‬ناتوانێت‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ له‌ جێگیرییه‌وه‌ به‌ره‌و جواڵن‌و‬ ‫نوێبوونه‌وه‌ ئاراسته‌ بكات‪ ،‬به‌ڵكو له‌‬ ‫بریی ئه‌مه‌‪ ،‬ره‌وشی گه‌شه‌و بزوێنه‌ری‬ ‫مێژووی كۆمه‌ڵگه‌ په‌كده‌خات‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫چەند روانینێك سەبارەت بە گەشەپێدان‌‌و چاكسازیی سیاسی‬ ‫هەرێمی كوردستان به نموونە‬

‫‪Some insights on development and political reform‬‬ ‫‪Kurdistan Region as a model‬‬ ‫د‪ .‬شێرزاد ئه‌حمه‌د ئه‌مین ئه‌ل ــ نه‌جاڕ‬ ‫د‪ .‬حسام الدین علی گلی‬ ‫‪By: Dr. Sherzad Ahmed Amin al-najar‬‬ ‫‪Dr. Husam-addin Ali Gili‬‬

‫«دەوڵەت سەرەتا‌‌و پێش هەموو شتێك رێكخراوێكە بۆ فێركردن»‬ ‫ جۆرج سباین‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫پ��ێ��ش ب��اس‌‌و ش��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫وردەكارییەكانی گەشەپێدانی سیاسی‪،‬‬ ‫ه��ەروه‌ه��ا ئ��ەوەی پ��ەی��وەن��دی��ی بە‬ ‫چاكسازی سیاسی‌‌و فێركردنه‌وه هەیە‪،‬‬ ‫پێویستە بزانین كەوا یۆنانییەكان دەست‬ ‫پێشخەربوون لە ب��اوەڕ‌‌و پیادەكردنی‬ ‫ئەو بیرۆكەیە‪ ،‬كە دەڵێت‪« :‬فێركردن بە‬ ‫گشتی ئامڕازێكی ئەرێنییە لە رێگەیەوە‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی دەتوانێت سروشتی‬ ‫م��رۆڤ ب��گ��ون��ج��ێ��ن��ێ��ت ب��ە م��ەب��ەس��ت��ی‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئاوێتە لە رووی‬ ‫كولتوور‌‌و كۆمەاڵیەتییەوە‪ .‬لە هەمان‬ ‫ك��ات��دا‪ ،‬ب��ە خ��اوەن��ك��ردن��ی هاواڵتییانی‬ ‫دەوڵ��ەت��ەك��ە بە توانستی پێویست بۆ‬ ‫ئەوەی لە ئاییندەدا بتوانن رووبەرووی‬ ‫كێشەكان ببنەوە‪ .‬جا ئەگەر پەروەردە‌‌و‬ ‫فێركردنی هاواڵتییان چاك بێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫دەت��وان��ن ب��ە ئ��اس��ان��ی تیشك بخەنە‬ ‫سەر كێشەكان‌‌و چارەسەریان بكەن‪،‬‬ ‫هەروەها رووبەرووی كارەساتەكان بن‬ ‫كاتێک‌ سەریان هەڵدا‪ .‬بۆیە‪ ،‬رێكەوتێكی‬ ‫الوەك��ی نەبووه كاتێک‌ فەیلەسووفی‬ ‫یۆنان ئەفالتۆن بابەتی فێركردن بكات‬ ‫بە بابەتە سەرەكییەكەی پەرتووكی‬ ‫ك��ۆم��ار ‪ ،The Republic‬بەڵكو ئەمە‬ ‫ئەنجامێكە گونجاوە لەگەڵ رێزبەندی‬ ‫بیرۆكەكانی س��ەب��ارەت ب��ە دەوڵ��ەت‪.‬‬ ‫چونكە بە هزری ئەو چاكە ‪ Virtue‬واتای‬ ‫زان��ی��ن‌ە‪ .‬بۆیە دەت��وان��رێ��ت فێربكرێت‪،‬‬ ‫هەروەها سیستەمی فێركردنەی وەها‬

‫ئەم ئەنجامە بەدی دەهێنێت بەشە هەرە‬ ‫سەرەكییەكەی دەوڵەتی چاكە ‪Good‬‬ ‫‪ .State‬چونكە لە رێگەی سیستەمی‬ ‫فێركردنی چ��اك��ەوە دەت��وان��رێ��ت هەر‬ ‫پێشكەوتنێك بەرجەستە بكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر فێركردن فەرامۆش بكرێت ئەوە‬ ‫هەر كار‌‌و ئەركێكی‌تری دەوڵەت پیادەی‬ ‫بكات تەنها پوچ‌‌و ڤااڵیە ‪.‬‬ ‫ئەمەش ئەو دەگەێنێت‪ ،‬كە پەروەردە‬ ‫بەگشتی‌‌و فێركردن بەتایبەتی واتای‬ ‫ئ��ەوە نییە‪ ،‬كە زانین ‪Acknowledge‬‬ ‫بخرێتە ناو خودەكەی ‪ Self‬مرۆڤەوە‌‌و‬ ‫تێیدا بچەقێنرێت‪ ،‬چونكە لە بنچینەدا‬ ‫خ��ود ه��ی��چ��ی ل��ە ن��اودا ن��ی��ی��ە‪ .‬بەڵكو‬ ‫پ��ەروەردە‌‌و فێركردن ئەوە دەگەێنێت‪،‬‬ ‫كە چاوە ناوەكییەكەی قوتابی ئاراستە‬ ‫بكرێت‪ ،‬وات��ا ئاراستەكردنی بەهرەی‬ ‫فێربوون وەها ویست‌‌و روحی مرۆڤ‬ ‫دروستی دەكات‪ ،‬بە شێوەیەك‪ ،‬كە ئەم‬ ‫ئاراستەكردنە قوتابی دەكاتە خاوەن‬ ‫باشترین توانستی مامەڵەكردن لەگەڵ‬ ‫ئەزموون‌‌و ژیانی رۆژانەدا ‪ .‬جا لەبەر‬ ‫فرە گرنگی فێركردن‪ ،‬دەوڵەت ناتوانێت‬ ‫وازبهێنێت ل��ە ب��وارەك��ان��ی فێركردن‬ ‫ب��ۆ پ��ێ��داوی��س��ت��ی ت��ای��ب��ەت ی��ان تەنها‬ ‫بكرێتە سەرچاوەیەك بو كەسابەت‌‌و‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی‪ .‬ب��ەڵ��ك��و پێویستە ل��ەس��ەر‬ ‫دەوڵەت خۆی هەڵسێت بە دابین كردنی‬ ‫هەمو ئەو ئامرازانە وەها پێویستن بۆ‬ ‫سەركەوتنی ئامانجەكانی فێركردن‪ ،‬لە‬

‫‪25‬‬

‫هەمان كاتیشدا دڵنیا بێت ل��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫هاواڵتییان بە ك��ردار ئ��ەوەی پێویستە‬ ‫بۆ فەراهەم‌‌و بەتوانا كردنیان دەگاتە‬ ‫دەستییان‪ ،‬دەبێت دەوڵەت دڵنیاش بێت‬ ‫لەوەی كەوا جۆری ئەو فێركردنەی وەها‬ ‫قوتابییەكان وەری دەگ��رن گونجاوە‬ ‫ب��ەك��ردار ل��ەگ��ەڵ خ��ۆش��گ��وزەران��ی‌‌و‬ ‫ئ��اوێ��ت��ەك��ردن��ی خ��ودی دەوڵ��ەت��ەك��ە ‪.‬‬ ‫چونكە پ��ەروەردە‌‌و فێركردن دەروازە‬ ‫راستەقینەكەیە بۆ بنیاتنانی هاوواڵتی‌‌و‬ ‫ف��ەراه��ەم ك��ردن��ەوەی ب��ەش��ێ��وەی��ەك‪،‬‬ ‫ك��ە بگونجێت ب��ە پلەی ی��ەك��ەم لەگەڵ‬ ‫پێداویستییەكانی دەوڵ��ەت‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫پ��رۆژە ه��ەن��ووك��ه‌ی��ی‌‌و ئایندەییه‌کانی‬ ‫ب��ەرج��ەس��ت��ەب��ك��رێ��ت‪ .‬ج��ا ل��ە رێ��گ��ەی‬ ‫كۆنترۆڵكردنی فێركردن‌‌و ب��وارە فرە‬ ‫رەنگەكانی‪ ،‬فەیلەسوفە پێشووەكان‌‌و‬ ‫هاوچەرخەكان دەیانەوێت بڵێین كەوا‬ ‫ئامانج لە فێركردنی زانین ئ��ەوە نییە‬ ‫هەمو خەڵك بكرێنە فەیلەسوف‌‌و زانا‬ ‫بەڵكو ئامانجەكە بریتییە لە كردنیان‬ ‫ب��ە ه��اوواڵت��ی چ��اك‪ ،‬ئ��ەم��ەش ئەركە‬ ‫جەوهەرییەكەی زانستی سیاسەتە ‪.‬‬ ‫هەروەها زانین بە تایبەتی لە قۆناغە‬ ‫ب��ااڵك��ان��ی‪ ،‬بابەتێكە پ��ەی��وەن��دی��دارە بە‬ ‫دروست كردنی بژاردەی خەڵك ‪.Elite‬‬ ‫چونكە یاساكانی س��روش��ت‌‌و ژیانی‬ ‫مرۆیی جەخت دەكەنە س��ەر ئ��ەوەی‪،‬‬ ‫كە ژی��ان‌‌و ئایندە دروس��ت دەكرێن لە‬ ‫الی��ەن ب��ژاردەی خەڵكەوە (پسپۆڕان)‬

‫نەك سادەی خەڵك‪ .‬كەواته‌ لە رێگەی‬ ‫رك��ێ��ف��ك��ردن��ی پ��ەروەردە‌‌و ف��ێ��رك��ردن‬ ‫دەوڵەت ركێفی ئایندەی خۆی دەكات تا‬ ‫رادەیەكی زۆر‪.‬‬ ‫ئەگەر تیشكی بیرۆكەكانی سەرەوەی‬ ‫باسمان ك��رد‪ ،‬بخەینە س��ەر رەوش��ی‬ ‫عێراق بەگشتی‌‌و هەرێمی كوردستان‬ ‫بەتایبەتی‪ ،‬دەبینین بە ئاشكرایی پارت‌‌و‬ ‫رەوتە سیاسییەكان پرۆژە‌‌و بەرنامەی‬ ‫گشتگیری نیشتیمانییان نییە پەیوەندیدار‬ ‫ب��ێ��ت ب��ە پ��ەروەردە‌‌و ف��ێ��رك��ردن��ەوە‪،‬‬ ‫ب��ەدەر ل��ە دوو ی��ان س��ێ‌ ح��ی��زب‪ ،‬كە‬ ‫زۆرب��ەی��ان ك��وردس��ت��ان��ی��ی��ن‌‌و خ��اوەن‬ ‫ئەزموونێكی میژوویین‌‌و سۆمایەكی‬ ‫ئ��ای��ن��دەی��ی��ن ت��ا رادەی��ەك‪ .‬هەمیشە‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫دەتوانیین بڵێین كەوا پرۆژە نیشتمان‬ ‫پەروەرەكەی فێركردن لە الی حیزبە‬ ‫كوردستانییەكان وەها خاوەن پرۆژەن‬ ‫ب��ازن��ەی بیركردنەوەیان تا رادەی��ەك‬ ‫دەرناچێت لە وت��ەی‪( :‬دیموكراسی بۆ‬ ‫ع��ێ��راق‌‌و فیدراڵیەت ب��ۆ ك��وردس��ت��ان)‪،‬‬ ‫ئەمەش تەواوكەری پرۆژەی شۆرشی‬ ‫ئەیلولە‪ ،‬كە بەرنامەكەی بریتیی بوو‬ ‫لە (دیموكراسی بۆ عێراق‌‌و ئۆتۆنۆمی‬ ‫بۆ كوردستان)‪ .‬ئەوەی گۆڕا له‌ نێوان‬ ‫دوێنی‌‌و ئەمڕۆ خۆی دەنوێنێت لە دوو‬ ‫خاڵی سەرەكی‪:‬‬ ‫‪١‬ــ فراوانی بازنەی سەربەخۆیی نەك‬ ‫ج��ۆری سەربەخۆیی‪ :‬وات��ا فیدراڵیەت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫تەنها ئاستێكی فره‌وانترە لە ئۆتۆنۆمی‪،‬‬ ‫چونكە كوردستان لە هەردوو حاڵەت دا‬ ‫(ئۆتۆنۆمی‌‌و فیدراڵیەت) بە بەستراوەیی‬ ‫دەمێنێتەوە لەگەڵ حکومه‌تی ناوەندیی‬ ‫عیراق دا‪ .‬ئەمەش وا دیارە بڕیاردەرانی‬ ‫ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان دەبینین ك��ەوا‬ ‫قۆناغە مێژووییەكە دەرفەت لەوە زیاتر‬ ‫نادات بە میللەتی كورد بۆ گەیشتن بە‬ ‫سەربەخۆییەكی تەواو‪.‬‬ ‫‪ .2‬توانایی‌‌و لێهاتوویی‪ :‬ئەم مەرجەش‬ ‫بریتییە ل��ەوەی‪ ،‬ك��ە «دەب��ێ��ت كەسی‬ ‫شیاو بۆ شوێنی شیاو بێت‪ ،‬ئاشكرایی‬ ‫ل��ە دەس��ن��ی��ش��ان��ك��ردن��ی ب��وارەك��ان��ی‬ ‫خەرجكردنی بودجە‪ ،‬هەروەها نەهێشتن‬ ‫(یان الوازك��ردن��ی) دەسەاڵتی حیزب‌‌و‬ ‫حیزباییەتی لە سەر دام‌‌و دەزگاكانی‬ ‫ح��وك��م��ەت‪ .‬ب��ە م��ان��ای��ەك��ی روون��ت��ر‬ ‫دەبێت جیاكارییەكی ت��ەواو بكرێت لە‬ ‫نێوان دەزگ��ا فەرمییەكان‌‌و دەسەاڵتی‬ ‫حیزب‪ ،‬چونكە ئ��ەم دەس��ەاڵت��ە دەبێتە‬ ‫دەسەاڵتێكی نایاسایی بەڵكو ن��اڕەوا‬ ‫ئەگەر كاریگەری لەسەر ئەو دەزگایانە‬ ‫پ��ی��ادە ب��ك��ات ل��ە دەرەوەی س��ن��ووری‬ ‫ی��اس��ا‪ .‬س��ەرب��اری ئ��ەوەش دەب��ێ��ت‬ ‫ترازانییەكی ت��ەواو بكرێت له‌ نێوان‬ ‫سیاسەت مەداران‌‌و بازاڕ‪ ،‬چونكە تێكەڵ‬ ‫كردنیان هەرێمی كوردستان دەگەێنێتە‬ ‫قۆناغێكی خەسڵەتدار بە قۆرخكردنی‬ ‫سیاسی‌‌و ئ��اب��ووری بە دەس��ت چەند‬ ‫كەسێكەوە‪ ،‬ئەمەش خۆی لە خۆیدا دژی‬

‫سیستەمی بازاری ئازادە‪ .‬ئەم ترازان‬ ‫كردنەش بە مەبەستی كەمكردنەوەی‬ ‫ئاستی گەندەڵییە لە بوارەكانی ژیانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان دا بەتایبەتی ل��ە مەیانی‬ ‫گشتیدا ‪.Public Sphere‬‬ ‫بە هەرحاڵ‪ ،‬دەكرێت بڵێین گەڕان بە‬ ‫دوای پرۆژە‌‌و هەوڵدان بۆ چاكسازی‬ ‫كردن ئەمە خۆی لە خۆی‌دا هەنگاوە‬ ‫سەرەتاییەكەی گەشەپێدانی سیاسییە‬ ‫‪ .Political Development‬چونكە چەمكی‬ ‫گەشەپێدانی سیاسی پێناسە دەكرێت‬ ‫ب��ەوەی‪ ،‬كە « كۆمەڵێ گۆڕانكارییە‪،‬‬ ‫دەس��ت��ك��اری ك��ول��ت��وور‌‌و پ��ێ��ك��ه��ات��ە‬ ‫سیاسییەكە دەك��ات بە شێوەیەك‪ ،‬كە‬ ‫كۆمەڵگه‌كە بەتەواوی دەگوازێتەوە لە‬ ‫سیستەمێكی كالسیكی بۆ سیستەمی‬ ‫مۆدێرن‪ .‬ئەمە جگە لە دروستكردنی‬ ‫وەرچ��ەرخ��ان ل��ە ت��وان��س��ت‌‌و ت��وان��ای‬ ‫م��رۆڤ ل��ە رووی رام��ی��اری��ی��ەوە بۆ‬ ‫ئ��ەوەی بتوانێت پێگەی نوێ‌ دروست‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬ه��ەروەه��ا ب��ەه��ا م��ۆدێ��رن��ەك��ان‬ ‫پەرەسەندوو بكات لە رووی هەڵمژین‌‌و‬ ‫چارەسەركردنی كێشە‌‌و قەیرانەكان‪،‬‬ ‫پ��اش��ان ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن��ی ئامانجە‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌‌و ئابوورییە نوێكان ‪ .‬بە‬ ‫وات��ای��ەك��ی‌ت��ر‪ ،‬پ��رۆژەی وەرچ��ەرخ��ان‬ ‫بەشێكە لە گەشەپێدانی سیاسی‌‌و تەنها‬ ‫پەیوەستە بە چاكسازی ك��ردن��ەوەی‬ ‫دام��ەزراوە س��ی��اس��ی��ی��ەك��ان‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫گەشەپێدانی سیاسی ه��ەردوو ب��وار‬

‫‪27‬‬

‫دەگ��رێ��ت��ەوە‪ :‬دام��ەزراوەك��ان‌‌و بناغە‬ ‫هزری‌‌و ئەخالقییەكە‪ .‬پاشان پرۆژەی‬ ‫چ��اك��س��ازی پ��ەی��وەن��دی��دارە ب��ە ج��ۆری‬ ‫قۆناغە مێژووییەكە‌‌و پێداویستییەكانی‪.‬‬ ‫ب��ەڵ��گ��ەش ل��ەس��ەر ئ��ەوە‪ ،‬ئ��ێ��م��ەی‬ ‫ك��ورد‌‌و كوردستانییەكان بەئاشكرا‬ ‫برینەكانمان‌‌و چارەسەرەكەشی دیارە‪،‬‬ ‫ئ��ەوان��ەش بریتیین ل��ە دواك��ەوت��ووی��ی‬ ‫وەك نەخۆشی‪ ،‬بەڵكو دایكی هەموو‬ ‫برینەكانمانە‪ ،‬ه��ەروەه��ا پێشكەوتن‬ ‫وەك��و چ��ارەس��ەر‌‌و س��اڕێ��ژك��اری ئەم‬ ‫برینە چەقبەستووەیە‪.‬‬ ‫ل��ە ژێ��ر ت��ی��ش��ك��ی ئ��ەم س��ۆم��ای��ە‪،‬‬ ‫گەشەپێدانی سیاسی پشت دەبەستێت بە‬ ‫چەند بنچینەیەكی سەرەكی‪ ،‬هەندێكیان‬ ‫ت��ای��ب��ەت��ن ب��ە رێ��ب��ازە سیاسییەكەی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬هەندێكی‌تریش‬ ‫تایبەتن بە پرۆژەی بنیات نانی دەوڵەت‬ ‫‪ .State Building‬بۆ شیكردنەوەی ئەم‬ ‫بابەتە دەتوانین ئاماژە بە دوو خاڵی‬ ‫سەرەكی بكەین‪:‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ گرنگترین دۆز‌‌و پ��رس��ی��ار ل��ەم‬ ‫قۆناغە هەنووكەییه‌ ئەوەیە‪ ،‬كە ئێمە‬ ‫وەكو نەتەوە بەرەو كوێ دەڕۆین‪ ،‬ئایا‬ ‫بەرەو چ ئاراستەیەك دەجووڵێینەوە‪:‬‬ ‫دەوڵەتێكی سەربەخۆ یان هەرێمێكی‬ ‫ب��ەس��ت��راو ب��ە ع��ێ��راق؟ چونكە دی��اری‬ ‫نەكردنی وەاڵمی ئەم پرسیارە نەتەوەی‬ ‫ك��ورد‌‌و بزوتنەوەی رزگ��اری خوازی‬ ‫ك��ورد ل��ە جێگەی خ��ۆی دەچەقێنێت‪.‬‬

‫بەڕای ئێمە‪ ،‬ئەم حەقیقەتە لەوانەیە لە‬ ‫كوردستاندا چەند كەسێكی سیاسەت‬ ‫م��ەداری نیشتمان پ��ەروەر دەیبینن‬ ‫وەك��و خ��ۆر‪ ،‬ه��ەروەه��ا ك��اری��ش��ی بۆ‬ ‫دەك��ەن‪ .‬ب��ەاڵم مەترسییەكانی قۆناغە‬ ‫مێژووییەكە وای لێیان ك��ردووە‪ ،‬كە‬ ‫نەتوانن بە ئاشكرایی قسەی لەسەر‬ ‫بكەن بۆ ئەوەی ئەزموونەكەی كۆماری‬ ‫ک��وردس��ت��ان ل��ه‌ م��ەه��اب��اد دووب��ارە‬ ‫نەبێتەوە‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ پرۆژەی بنیاتكردنی دەوڵەت (ئەگەر‬ ‫ئێمە هەوڵبدەین بۆ سەربەخۆیی تەواو)‬ ‫ج��ی��اوازە بەشێوەیەكی بنچینەیی لە‬ ‫پرۆژەی چاكسازی سیاسی‌‌و ئابووری‬ ‫( ئەگەر ئێمە هەنگاو بنێن بەرەو مانەوە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ع��ێ��راق دا)‪ ،‬چونكە پ��رۆژەی‬ ‫دروستكردنی دەوڵەت ‪State Building‬‬ ‫دەجووڵێتەوە شان بە شانی دروست‬ ‫كردنی ناسنامەی نەتەوەیی ‪Nation‬‬ ‫‪ ،Building‬ه��ەروەه��ا دووب��ارە بنیات‬ ‫كردنی دەزگاكان‌‌و پاراستنی مافی كەمە‬ ‫نەتەوەیی‌‌و ئاینییەكان‪ .‬ئەمەش لەسەر‬ ‫بنكەی ئەوەی‪ ،‬كە ئەم دەوڵەت‌‌و ناسنامە‬ ‫نیشتیمانییە نوێیە دەبێت رەنگ بداته‌وه‌‬ ‫بۆ هەمووان نەك تەنیا زۆرینەی گەل‪.‬‬ ‫جا لەسەر ئ��ەم رێ��ب��ازەش سیاسەتی‬ ‫دەرەك��ی بنیات دەك��رێ��ت ك��ەوا ببێتە‬ ‫ت��ەواوك��ەری سیاسەتە ناوخۆییەكان‪.‬‬ ‫ئەم بۆچوونەش بیرمەندی فەرەنسی‬ ‫ج��ۆرج ب��ۆردۆ ‪Georges Burdeau‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫الیەنگیری دەك��ات ب��ە روون��ی كات ‌‬ ‫ێ‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ « :‬خەڵك دەوڵ��ەت��ی دروس��ت‬ ‫كرد بۆ ئەوەی ملكەچیی خەڵك نەكات‪.‬‬ ‫دەوڵەتیان كرد بە ناوەند‌‌و پشتیان بە‬ ‫هێزەكەی بەست چونكە هەستیان كرد‬ ‫بە پێویست بوونی‌‌و بەها گرنگەكەی‪،‬‬ ‫جا كاتێ‌ ئ��ەو هێزە بیگەڕێنینەوە بۆ‬ ‫دەوڵەت تاكەكان وەها هەست دەكەن‬ ‫‪،‬ك��ە دەس��ه‌اڵت��ەك��ەی رەت ناكرێتەوە‌‌و‬ ‫بێ ئ��ەوەی ئەو هەستەیان لەال پەیدا‬ ‫بێت كەوا ملكەچێتی هەوەس‌‌و ویستی‬ ‫كەسێك دەك��ەن‪ ...‬لەبەر خ��ودی ئەم‬ ‫ه��ۆی��ەش‪ ،‬ه��زرم��ەن��دان��ی س��ی��اس��ی‌‌و‬ ‫سیاسەتمەداران ب��ەردەوام هەوڵیان‬ ‫داوە بو بنیاتنانی دەسەاڵتی دەوڵەت‬ ‫لەسەر بنەمایەكی سەربەخۆ‌‌و بێالیەن‪.‬‬ ‫هەروەها لەبەر ئەوەی ئەم بنەمایە هەر‬ ‫دەبێت كۆمەڵگه‌ بە گشت توێژەكانی‬ ‫ب��گ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ب��ۆی��ە ك��اری دەوڵ��ەت‌‌و‬ ‫دروست كرنی دەوڵەت كارێكی ئاسان‬ ‫نییە‪ ،‬چونكە ئامانجی ئەوەیە كە یەكێ‌‬ ‫دروست بكات لە فرەوە‪ ،‬یەك دەسەاڵت‬ ‫دابمەزرێنێت ل��ە رێ��گ��ەی داواك��اری��ی��ە‬ ‫فرەجۆرەكانی كۆمەڵگه‌یەك‪.‬‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر ئ��ەم��ە‪ ،‬دەبینین پ��رۆژەی‬ ‫چ��اك��س��ازی ب��ازن��ەك��ەی زۆر تەسك‬ ‫ترە لە بازنەی گەشەپێدانی سیاسی‪،‬‬ ‫چونكە چاكسازی ئاراستە دەكرێت‬ ‫تەنها بەرەو چەند بابەتێكی دیاریكراو‬ ‫ب��ەت��ای��ب��ەت��ی‪ :‬ف��ێ��رك��ردن‪ ،‬ئ��اب��ووری‪،‬‬

‫ب��ەرێ��وەب��ردن��ی دەزگ��اك��ان��ی ه��ەرێ��م‪،‬‬ ‫چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ ناوەندی‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬گەندەڵی‌‌و چۆنێتی رووبەروو‬ ‫بوونەوەی‪ .‬بۆیە‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی هەردوو‬ ‫پ��رۆژەی چ��اك��س��ازی ح��ی��زب��ەك��ان��ی‬ ‫دەس��ەاڵت‌‌و حیزبەكانی ئۆپوسیزیۆن‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەی پ��رۆژەی گەشەپێدانی‬ ‫‪Political‬‬ ‫‪Development‬‬ ‫س��ی��اس��ی‬ ‫پ��ڕب��ك��ەن��ەوە‌‌و پ��ڕپ��ێ��س��ت��ی وات��ەك��ەی‬ ‫بێت‪ ،‬دەب��ێ��ت پ��رۆژە هاوبەشەكەیان‬ ‫چ��ەن��د خەسڵەتێكی ب��ن��ەڕەت��ی هەبێت‬ ‫ئ��ەوان��ەش‪ :‬ب��ەردەوام ب��ێ��ت‪ ،‬ف��راوان‬ ‫خ��واز ب��ێ��ت‪ ،‬ش��ل ب��ێ��ت ت��اك��و خ��ۆی‬ ‫بگونجێنێت لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی‬ ‫ژینگەی ن��اوخ��ۆ‌‌و نێودەوڵەتی‪ ،‬دەبێ‌‬ ‫ئامانجەكەی دروستكردنی دەوڵ��ەت‌‌و‬ ‫رێنیسانس بێت‪ .‬بۆ ئەوەی كوردستان‬ ‫بەگشتی پاڵبنێت بەرەو رێنیسانسێكی‬ ‫كوردستانی لە هەموو بوارەكانی ژیان‬ ‫دا‪ ،‬نەك بۆ پینەكردنی شوێنێكی رزی‪،‬‬ ‫یان نوێكردنەوەی بوارێكی شپرزە‪.‬‬ ‫یەكەم‪ :‬چی بكرێت؟‬ ‫میكانیزمەكانی پ��رۆژەی چاكسازی‬ ‫س��ی��اس��ی وای دەب��ی��ن��ی��ن ك��ەوا گشت‬ ‫ه��ەن��گ��اوەك��ان��ی چ��اك��س��ازی پێویستە‬ ‫س��ەرەت��ا‌‌و پ��ێ��ش ه��ەم��و ب��اب��ەت��ێ��ك لە‬ ‫ب��ازن��ەی ف��ێ��رك��ردن��ەوە دەستپێ‌بكات‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەم ه��ەن��گ��اوە دەب��ێ��ت ب��ە هیچ‬ ‫شێوەیەك خۆی بەتەواوی نەپچڕێنێت‬

‫‪29‬‬

‫لەگەڵ بازنە لیبراڵە كالسیكییەكەی‬ ‫عێراق‪ ،‬وەكو ئەوەی وا بەپێچەوانەوە‬ ‫كردرا لە كوردستان‌دا لەسەر ئاستی‬ ‫قۆناغەكانی خوێندنی زان��ك��ۆ‌‌و پێش‬ ‫زانكۆ لە ‪٢٠٠٨‬وە‪ .‬چونكە ئەم رێبازە‬ ‫وەه��ا داڕێ��ژدراوە ل��ەوان��ەی��ە ل��ەم ده‬ ‫ساڵەی داهاتوو دا بمانگوازێتەوە بۆ‬ ‫كاره‌ساتێكی مرۆیی ف��راوان‪ ،‬چونكە‬ ‫سەرجەم پرۆژەكە خۆی دەبەستێتەوە‬ ‫بە بیرۆكەیەكی گێژ‌‌و نادیار ئەوەش‪:‬‬ ‫(فێركردن دەبێت ببەسترێت بە بازاڕی‬ ‫كارەوە)‪ .‬راستیەكەش ئەوەیە «فێركردن‬ ‫دەب��ێ��ت ببەسترێت ب��ە دروستكردنی‬ ‫مرۆڤ‌‌و بنیاتنانی هاواڵتی چاكە خواز‪.‬‬ ‫وات��ا ف��ێ��رك��ردن دەب��ێ��ت ئەنجامەكەی‬ ‫مرۆڤێكی رۆشنبیر بێت‪ ،‬نیشتیمان‬ ‫پ��ەروەر بێت‪ ،‬مرۆڤایەتی خ��واز بێت‪،‬‬ ‫ئیماندار بێت بە كولتوور‌‌و ئاینەكەی لە‬ ‫هەمان كاتیشدا لێبوردە بێت بەرامبەر‬ ‫ئاینەكان‌‌و بۆچوونە جیاوازەكان‪ .‬ئەم‬ ‫پ��ردە ستراتیجییە زۆرب��ەی دەوڵەتە‬ ‫ش��ارەك��ان��ی ی��ۆن��ان وەك��و ئەسینا‌‌و‬ ‫ئەسپەرتا‪ ،‬هەروەها دەوڵەتی رۆمانی‬ ‫دواتر بەسەریدا تێپەربوون‪ .‬ئەمانەش‬ ‫پێشەوای دەوڵەتە پێشكەوتووەكانی‬ ‫ئەوروپا بوون تاكو ئێستا‪ .‬بۆیە دەتوانین‬ ‫بڵێین ئەم رێبازە گشتییەی فێربوون‬ ‫بەگشتی دژی رێگا بەكارهێنراوەكی‬ ‫ئەمڕۆمانە لە كوردستان‪ ،‬كە زانكۆ‌‌و‬ ‫سەرانسەری فێركردن تەرخان دەكات‬

‫وەك كێڵگەیەك تەنها بۆ خزمەتكردنی‬ ‫بازاڕ‌‌و كار‪ .‬هۆی ئەم پێچەوانەبوونەش‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە مرۆڤ تەنها بە نان ناژێت‬ ‫ه��ەروەه��ا تەنها ب��ۆ ن��ان خواردنیش‬ ‫ناژێت‪.‬‬ ‫لە الیەكی دیكەوە‪ ،‬بازنەی فێركردن‬ ‫دەبێت فراوان‌‌و تێر بێت‪ ،‬واتا فره‌وان‬ ‫بێت ل��ە ب��وارەك��ان��ی زان��ی��ن‌‌و زانست‬ ‫ل��ە ه��ەم��ان كاتیشدا تێر‌‌و پ��ڕ بێت لە‬ ‫م��ام��ۆس��ت��ای پ��س��پ��ۆر‪ ،‬ن��ەك میتۆدی‬ ‫خوێندنی زانكۆیی ك��ەم بكرێتەوە لە‬ ‫رووی ماوەوە یان لە بواری یەكەكانی‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ەوە ی��ان ئ��اوێ��ت��ەی وان��ەك��ان‬ ‫بكرێت بەمەبەستی خەست كردنەوەی‬ ‫بوارەكانی زانست‪ .‬چونكە ئێمەی كورد‬ ‫بمانەوێ‌ یان نەمانەوێت بەشێكین لە‬ ‫جیهانی سێی دواكەوتوو‪ ،‬بۆیە پێویستە‬ ‫پێوەرەكانمان بەرزتر بێت لە پێوەرەكانی‬ ‫جیهانی پیشەسازی پێشكەوتوو ئەگەر‬ ‫ویستمان مەودای دواكەوتوویی تەسك‬ ‫بكەینەوە‪ .‬بۆ نموونە ئەگەر كەسێك‬ ‫ب��ەن��اوی (أ) خێراییەكی ده کیلۆمه‌تر‬ ‫لە یه‌ک كاتژمێردا ببڕێت‪ ،‬كەسێكی‌تر‬ ‫بە ناوی (ب) ئەگەر بیەوێ‌ بگەێیت بە‬ ‫(أ) ب��ەاڵم بەهەمان خێراییەكەی رێ‬ ‫بكات‪ ،‬ئەوە (ب) قەت ناگەێیت بە (أ)‪،‬‬ ‫چونكە هەردووكیان بەهەمان خێرایی‬ ‫دەجوڵێنەوە‌‌و مەوداكەی نێوانیان هەر‬ ‫وەكو خۆی دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەر ب��ن��اغ��ەی ئ��ەم ب��ی��رۆك��ەی��ە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫دروست نییە پەنا ببردێت بۆ كەسێك‬ ‫یان گرۆپێك‪ ،‬هەرچەندە پسپۆر بێت‪،‬‬ ‫كە بەرنامە‌‌و تیۆری واڵتێكی رۆژئاوایی‬ ‫پێشكەوتوو بهێنێت‌‌و وەك��و خۆیشی‬ ‫پیادەی بكات بێ رەچاوكردنی‪ :‬ئاستی‬ ‫مەعریفی‪ ،‬ت��وان��ای مایەكی‪ ،‬توانستی‬ ‫مرۆیی‪ ،‬مەودای فەلسەفی‌‌و ئامانجەكانی‬ ‫ئەو بەرنامە‌‌و تیۆرییە‪ .‬ئەمانە هەمووی‬ ‫دەبێت بەشێوەیەكی روون‌‌و راستەوخۆ‬ ‫دابرێژدرێت‌‌و فەراهەم كراو بێت پێش‬ ‫پەنابردن بۆ ه��ەر بەرنامەیەك‪ ،‬یان‬ ‫تیۆرییەكی پێشكەوتوو‪ .‬بە پێچەوانەی‬ ‫ئ��ەم س��ت��رات��ی��ج��ی��ی��ەت��ە‪ ،‬ف��ێ��رب��وون لە‬ ‫هەرێمی كوردستان پشت نابەستێت‬ ‫ب��ە ی��اس��ای��ەك��ی س��روش��ت��ی بنچینەیی‬ ‫ئ��ەوه‌ش ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��روش��ت��ی��ی��ە‬ ‫پ��رۆس��ەی‬ ‫‪.Natural‬‬ ‫‪Selection‬‬ ‫فێركردن لە بناغەدا وەستاوە لەسەر‬ ‫ئ��ەم یاسایە بەشێوەیەك كە سەرەتا‬ ‫قوتابییەكان فێری بوارە جیاوازەكانی‬ ‫زانین‌‌و زانست دەكرێن بە شێوازێكی‬ ‫هاوسەنگ‪ ،‬پاشان تاقی دەكرێنەوە بۆ‬ ‫ئەوەی رێگە بدرێت بە خاوەن بەهرە‌‌و‬ ‫زی��رەك��ەك��ان ت��اك��و ب��ت��وان��ن تیپەڕبن‬ ‫بەرەو قۆناغە پێشكەوتووەكان بەدەر‬ ‫لە الواز‌‌و تەمبەڵەكان كە لە جێگەی‬ ‫خ��ۆی��ان دەمینێنەوە‪ .‬ب��ە واتایەكی‌تر‪،‬‬ ‫سیستەمی خوێندن بەگشتی دامەزراوە‬ ‫لە سەر بەربەرەكانێكی ئامانجدار وەها‬ ‫لە رێگەیەوە «دەت��وان��رێ��ت باشەكان‬

‫دەس��ت��ن��ی��ش��ان ب��ك��رێ��ن‪ .‬ل��ە الی��ەك��ی‌ت��ر‪،‬‬ ‫دەبینین ب��ەرن��ام��ەك��ان��ی ف��ێ��رك��ردن بە‬ ‫تایبەتی‌‌و یاساكان بە گشتی پێویستە‬ ‫ئەم بوارانەی پێشوو باسمانكرد رەچاو‬ ‫بكەن‪ ،‬بە روانینی فەیلەسوفی فەرەنسی‬ ‫ج��ان ج��اك رۆس��ۆ ‪Jean Jacques‬‬ ‫‪ ،Rousseau‬لەبەر ئەوەی «وەكو چۆن‬ ‫ئ��ەن��دازی��اری ت��ەالرس��از ت��اق��ی زەوی‬ ‫دەك��ات��ه‌وه‌ بۆ ئ��ەوەی بزانێت تا چەند‬ ‫دەرەقەتی قورسایی ئەو تەالرە مەزنە‬ ‫دێ��ت وەه��ا ت��ەالرس��ازەك��ە دەی��ەوێ��ت‬ ‫بنیاتی ب��ك��ات‪ ،‬ئ��اوەه��اش مامۆستای‬ ‫بیرمەند دەس��ت ن��اك��ات ب��ە داڕشتنی‬ ‫ی��اس��ای چ��اك ل��ەب��ەر ئ��ەوەی یاسای‬ ‫چاكە لە خ��ودی خۆیدا‪ ،‬بەڵكو دەبێت‬ ‫س��ەرەت��ا ئ��ەوە تاقی بكاتەوە كە ئەم‬ ‫گەلە وەها یاساكەی بۆی دەنووسێت‬ ‫گەلێكە توانا‌‌و دەرەقەتی ئەركەكانی ئەو‬ ‫یاسایە دەبێت‪.‬‬ ‫س��ەر ب��اری ئ��ەوەی ب��اس��م��ان ك��رد‪،‬‬ ‫دەبینین لە رووی تیۆری‌‌و كردارەوە‪،‬‬ ‫ج��ی��اوازن ئ��ەوان��ەی بیر لە چاكسازی‬ ‫دەك��ەن��ه‌وه‌‌و ئەوانەی پیادەی دەك��ەن‪.‬‬ ‫هەروەها ئەگەر بمانەوێ‌ چاكسازی‬ ‫گشتگیر‌‌و فره‌وان بێت دەبێت سەرجەم‬ ‫الی��ەن��ەك��ان ب��ەش��دارب��ن ت��ی��ای��دا‪ .‬بە‬ ‫رستەیەكی‌تر‪ ،‬دەب��ێ��ت ه��ەم��وو الیەنە‬ ‫س��ی��اس��ی‌‌و ن��اس��ی��اس��ی��ی��ەك��ان ب��زان��ن‌‌و‬ ‫ه��ۆش��ی��ارب��ن ب��ەرەو ك��وێ‌ دەڕۆن‌‌و‬ ‫ب��ۆ چ��ی؟ ج��ا ب��ۆ ئ��ەم م��ەب��ەس��ت��ەش‬

‫‪31‬‬

‫پێویستە دەسەاڵتداران‌‌و ئۆپۆزیسیۆن‬ ‫ه��ەردووك��ی��ان پ��ڕۆس��ەی چاكسازی‬ ‫بجوڵێننەوە ئ��ەوەش ب��ە تێكەڵكردنی‬ ‫پرۆژەكانیان لە رێگەی سوود وەرگرتن‬ ‫لە خاڵە هاوبەشەكانیان‌‌و چاوپۆشی‌‌و‬ ‫بەجیاخستنی خاڵە ناكۆكییەكانیان‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەر ئ��ەم ب��ن��ەم��ای��ە‌دا‪ ،‬پ��ڕۆس��ە‬ ‫گشتگیرەكەی چاكسازی بۆ دوو باڵ‬ ‫داب��ەش دەكرێت لە رووی داڕشتن‌‌و‬ ‫پیادەكردن‪:‬‬ ‫یەكەمیان باڵی پالنكێشانە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫جێگەی ب��وار‌‌و پسپۆری رۆشنبیرانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ە‪ ،‬ج��ا ع��ەل��م��ان��ی ب��ن‪ ،‬ی��ان‬ ‫عەلمانی نەبن‪ .‬ئەم كۆمەڵە رۆشنبیرە لە‬ ‫رێگەی گفتوگۆ‌‌و توێژینەوەی زانستی‬ ‫هەڵدەستێت بە دەسنیشان كردنی هێما‬ ‫س��ەرەك��ی‌‌و الوەكییەكانی چاكسازی‪،‬‬ ‫ك��ە ببێتە پ��رۆژەی��ەك��ی نیشتیمانی‌‌و‬ ‫بتوانرێت جێبەجێ‌ بكرێت لە ماوەیەكی‬ ‫دیاریكراو بەپێی فاكتەرەكانی هەردوو‬ ‫ژینگەی ناوخۆ‌‌و دەرەكی‪ .‬ئەم كۆمەڵە‬ ‫ه��زری��ی��ە دەب��ێ��ت��ە جێگەی ب��ی��رك��ردن‌‌و‬ ‫چاودێریكردنی پرۆسەی بەدیهێنانی‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ە ن��زی��ک��ەك��ان‌‌و دوورەك��ان��ی‬ ‫پرۆژەكە‪.‬‬ ‫دووەم��ی��ان ب��اڵ��ی بەجێهێنانە‪ .‬ئ��ەم‬ ‫پ�لان��ە گشتگیرە پێویستە ل��ە ن��ی��ۆان‬ ‫حوكمەتەكانی داهاتوو دابەش بكرێت‬ ‫بە شێوەیەكی چوارییانی‪ ،‬وات��ا هەر‬ ‫حوكمەتێك هەشت ساڵ حوكم بكات بۆ‬

‫ئەنجامدانی بەشێك لە چوار بەشەكەی‬ ‫پ��رۆژەك��ە‪ .‬ه��ەروەه��ا حوكمەتەكانی‬ ‫دواتریش بە هەمان شێوە كاردەكەن‬ ‫تا هەرچوار بەشەكەی پرۆژەكە تەواو‬ ‫دەبێت لە ماوە ئەوپەڕییەكەی‪ .‬پاشان‬ ‫پرۆژەیەكی درێژخایەنی دیكە دەست‬ ‫پێبكات‪ ،‬پاش ئەوەش دانەیەكی‌تر‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ��ەوەی ب��ەرەب��ەرە ك��وردس��ت��ان بگاتە‬ ‫قۆناغی رێنیسانس لە سەرانسەری‬ ‫ب��وارەك��ان��ی ژی��ان دا‪ .‬وات��ه دەب��ێ��ت‬ ‫وەرچ��ەرخ��ان پڕۆسەیەكی ب��ەردەوام‬ ‫بێت لەگەڵ بەردەوام بوونی مرۆڤ دا‪،‬‬ ‫هەروەها رەچاوی ئەوە بكرێت كەوا هەر‬ ‫نەوەیەك لە سەر حوكم‌‌و بەرێوەبردنی‬ ‫هەرێم‪ ،‬یان دەوڵ��ەت بێت نابێت مافی‬ ‫نەوەكانی دوای خۆی هەڵمژێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەبێت ئەو مافانە جێگەی بایەخدانی‬ ‫ب��ێ��ت‪ .‬ت��اك��و‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون��ە‪ ،‬ئ��ەزم��وون��ی‬ ‫دام��ەزران��دن��ی ف��ەرم��ان��ب��ەران دووب��ارە‬ ‫نەبێتەوە‪ ،‬ئەوەش بە شێوەیەك ئەنجام‬ ‫دەدرێت كە فەرمانبەران كەڵەكە دەكرێن‬ ‫لەسەر یەكتر لە ناو دامەزراوەكانی‬ ‫دەوڵەت دا‪ .‬بۆیە ئەم ئەزموونە بووەتە‬ ‫یەكێ‌ لە هۆکاره‌ هەرە گرنگەكان وەها‬ ‫وای كرد كە گەنج‌‌و الوی كوردستانی‬ ‫ئەمڕۆ زۆر بە ئەستەمی جێگەی خۆی‬ ‫دەكاتەوە لە ناو سیستم‌‌و دەزگاكانی‬ ‫هەرێمی كورستاندا‪ ،‬بەتایبەتی قەبارەی‬ ‫سیستەمەكە زۆر ف��ره‌وان بووەتەوە‌‌و‬ ‫گەیشتووەتە زی��ات��ر ل��ە ی��ەك ملیۆن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫م��ووچ��ەخ��ۆر‪ .‬ئ��ەم��ەش وا دەك��ات‪ ،‬كە‬ ‫بەشێكی گ��رن��گ ل��ە ب��ودج��ەی هەرێم‬ ‫ئاراستەی مووچەخۆران بكرێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ناوه‌ڕۆكی چاكسازیخوازان‬ ‫ئێمە لەم بازنەیەدا دەبێت دوو الیەن‬ ‫لە یەكتر جیا بكەینەوە كە هەردووكیان‬ ‫شان بە شانی یەكتر لە ناو دامەزراوە‬ ‫فەرمی‌‌و نافەرمییەكان دەژێن‪:‬‬ ‫یەكەمیان ئەوانەی خ��اوەن ویست‌‌و‬ ‫ئیرادەی خۆیانن لە بارەی هەوڵدان بۆ‬ ‫چاكسازی سیاسی‪ ،‬بەاڵم ئیرادەكەیان‬ ‫ت��ا رادەی��ەك ب��ەس��ت��راوە ب��ە ژینگە‬ ‫نێودەوڵەتییەكەوە ب��ە تایبەتی‪ ،‬وات��ا‬ ‫وای دەبینن‪ ،‬كە ژینگە نێودەوڵەتییەكە‬ ‫نالەبارە بۆ ئ��ەوەی پالنی رێنیسانس‬ ‫سەربكەوێت بەتەواوی‪ .‬دووەمین الیەن‬ ‫بریتییە لە یانەی گەندەڵەكان‪ .‬ئەمانەش‬ ‫نەویست‌‌و ئیرادەیان هەیە‌‌و نەدەیانەوێت‬ ‫ه��ی��چ پ�لان��ێ��ك ل��ە ب��واری چ��اك��س��ازی‬ ‫سەربكەوێت‪ .‬هەر بۆیە بەردەوام دەبنە‬ ‫بەربەست ل��ە ب��ەردەم الی��ەن��ی یەكەم‬ ‫بە هەموو ت��وان��ای خ��ۆی��ان‪ ،‬هەروەها‬ ‫هیچ توانا‌‌و هەوڵدانێك ناگێرننەوە بۆ‬ ‫ڤااڵكردنی هەر پرۆسەیەك یانەی یەكەم‬ ‫پێشنیاری بكات‪ ،‬لە ئەنجامدا دەیانەوێت‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب��ەردەوام بمێنێتەوە لە‬ ‫چەقبەستووی دامەزراویی‪.‬‬ ‫ئ��ەم ج��ۆرە ملمالنێیە بە شێوەیەكی‬ ‫روون ل��ەس��ەر ئ��اس��ت��ی ئ��اب��ووری‌‌و‬

‫س��ی��اس��ی‌‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫دا دی��ارە‪ .‬بۆیە پێش نووسینی پالنە‬ ‫گشتگیرەكە پێویستە س��ەرەت��ا ئەم‬ ‫ملمالنێیە ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ئ��ارام��ان��ە‌‌و‬ ‫بەئامرازێكی ئاشتییانە نەمێنێت‪ .‬هەر‬ ‫حیزبێكش ئ��ازادە لە رووی چۆنێتی‬ ‫ک��وژان��دن��ەوەی ئ��ەم ملمالنێیە‪ ،‬وات��ا‬ ‫س��ەرەت��ا دەب��ێ��ت چ��اك��س��ازی حیزبی‬ ‫دەس��ت پێبكات ل��ە نێو حیزبەكانەوە‬ ‫بێ‌ بەكارهێنانی فشار بەرامبەر یەكتر‪،‬‬ ‫پاشان ژیانی حیزبایەتی بگرێتەوە بە‬ ‫گشتی‪ .‬چونكە حیزبی سیاسی بەگشتی‬ ‫ئامرازێكی زۆر پێویستە بۆ پیادەكردنی‬ ‫كاریگەری بەرچاو لە سەر كاروبارە‬ ‫گشتییەكانی ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌‌و دەوڵ��ەت‪،‬‬ ‫هەروەها ئامڕازێكە بۆ كارلێكردن نێوان‬ ‫كۆمەڵگه‌‌و سیستمی سیاسی‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫خودی ئەندامەكانی پۆستە سیاسییەكان‬ ‫وەردەگ��رن‌‌و پ��اش��ان ل��ەس��ەر بڕیار‌‌و‬ ‫سیاساتەكانی دەوڵ��ەت كاریگەردەبن‪.‬‬ ‫ب��ە وات��ای��ه‌ک��ی‌ت��ر‪ ،‬ب��ە ه��ەم��ان شێوەی‬ ‫حیزبەكانی كۆمەڵگه‌ دواكەوتووەكان‪،‬‬ ‫حیزبە كوردستانییەكانیش لە سەدەی‬ ‫بیست‌و یەكدا رووب��ەرووی دژواری‬ ‫ن��وێ‌ دەب��ن��ەوە بەتایبەتی رێپێدان بە‬ ‫دروس��ت بوونی حیزبی سیاسی نوێ‌‬ ‫ی��ان دووب��ارە ب��ن��ی��ات��ن��ان��ەوەی حیزبە‬ ‫دام��ەزراوەك��ان لە رێی نوێكردنەوەی‬ ‫بنكە ه��زری��ی��ەك��ان��ی��ان‪ .‬ب��ەم ش��ێ��وەی��ە‪،‬‬ ‫حیزبەكان ب��ەرام��ب��ەر ئەركێكی دوو‬

‫‪33‬‬

‫جەمسەری وەستانەوه‌‪:‬‬ ‫یەكەمیان دەستپێكردنی پرۆسەی‬ ‫بەدەزگاکردنەوەی خودی خۆیان بەو‬ ‫پێیەی‪ ،‬كە رێكخراوێكی كاران‪ .‬دووەمیان‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��ە ب��ەدەزگ��ارك��ردن��ەوەی‬ ‫دیموكراسیەت‪ .‬وات��ه ناكرێت حیزبە‬ ‫سیاسییەكان تەنها س��ەرق��اڵ��ی ك��ارە‬ ‫سەرەكییەكانیان ب��ن‪ ،‬وەه��ا تایبەتن‬ ‫ب��ە دام��ەزران��دن��ی دی��م��وك��راس��ی��ی��ەت‪،‬‬ ‫وەك��و كاندیدكردنی كادیرەكانیان بۆ‬ ‫پڕكردنی پۆستە فەرمییەكان‌‌و هاندانی‬ ‫دەنگدەرەكان جگە لە داڕشتنی بەرنامە‬ ‫سیاسییەكان‌‌و پێكهێنانی حكومەت‪.‬‬ ‫بەڵكو دەبێت سەرباری ئەوەش ببن بە‬ ‫یاریكەرێكی سەرەكی لە دامەزراندنی‬ ‫حكومەتێكی دیموكراسی چاالك‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر ئەم حیزبانە بە گشتی دەرەقەتی‬ ‫ئ��ەم دژواران��ە نەیێن‪ ،‬ئ��ەوە تووشی‬ ‫ه��ەڕش��ەی درزدان دەب��ن‪ ،‬پ��اش��ان لە‬

‫قەراغی هەرەسهێنان نزیك دەبنەوە‪.‬‬ ‫ح��ی��زب��ی س��ی��اس��ی ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌‬ ‫كالسیكییەكان‌‌و كۆمەڵگه‌كان وەه��ا‬ ‫ل��ە ق��ۆن��اغ��ی گ��واس��ت��ن��ەوەن ب��ەرەو‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬بەرامبەر بارێكی قورس‌‌و‬ ‫ئ��اڵ��ۆزە‪ ،‬ی��ان دەب��ێ��ت زی��ن��دوو بێت بۆ‬ ‫ئ��ەوەی بمێنێتەوە ل��ە ن��ێ��و ب��ازن��ەی‬ ‫سیاسەت بە شێوەیەك‪ ،‬كە كاریگەرو‬ ‫كارلێكراوبێت‪ ،‬یانیش رەق‌‌و وشك‬ ‫ببێتەوە لە دەرەوەی بازنەی سیاسەت‪،‬‬ ‫پاشان بەرەو هەرەسهێنان بڕوات‪ .‬بۆیە‪،‬‬ ‫هۆشیاربوون لەم بارە مەترسیدارە‌‌و‬ ‫چارەسەركردنی دەروازەی چاكسازییە‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا لە س��ەر هەمان بناغەشدا‪،‬‬ ‫ه��ێ��م��ا س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ی پ��رۆس��ەی‬ ‫بەجێهێنانی چاكسازی گشتگیر لە خاك‬ ‫دەچەقێنرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی لە دوا رۆژدا‬ ‫بەرهەمی رێنیسانس درەو بكەین‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫پەیوەندیی دیپلۆماسیی ئەمریكی ــ ئێرانی‬ ‫لە سەردەمی ره‌زا شــادا‬ ‫‪US-Iranian Diplomatic Relations in The Era‬‬ ‫‪of the Shah‬‬ ‫نوسینی‪ :‬د‪ .‬ئامال ئه‌ل ـ سه‌بکی‬ ‫‪Written by: Dr. Amal al-Sabki‬‬ ‫وه‌رگێڕانی (لە عەرەبییەوە)‪ :‬سامان مستەفا رەشید‬ ‫‪Translated by: Saman Mustafa Rashid‬‬

‫‪35‬‬

‫وی�لای��ەت��ە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‬ ‫لە ری��زی پێشەوەی ئەو دەوڵەتانەوە‬ ‫بووه‪ ،‬كە له ساڵی ‪١٩٢٥‬دا دانینان بە‬ ‫دەسەاڵتی رەزا شای پەهلەویدا ناوه‬ ‫وەك��و فەرمانڕەوا بە س��ەر ئێرانەوە‪.‬‬ ‫ئه‌مریکا (هۆڕن برۆك)ی وه‌ک باڵوێزی‬ ‫واشنتۆن له تاران بە پلەی وەزیر دیاری‬ ‫ک��ردووه‪( .‬م��ی��ری��اس)ی��ش��ی دان��اوه بۆ‬ ‫كاركردن لە كونسوڵخانەی ئەمریكی لە‬ ‫تاران‪ .‬بەم جۆرە‪ ،‬پەیوەندیی دیپڵۆماتیی‬ ‫نێوان ئه‌و دوو واڵته بۆ ماوەی چەند‬ ‫ساڵێك ب��ە ك��ارای��ی ب��ەردەوام ب��ووه‪.‬‬ ‫وی�لای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا‬ ‫كۆمەك‌‌و هاوكاریی خۆی لە هەموو‬ ‫بوارەكاندا لە رێگەی پێشكەشكردنەوە‬ ‫گ��ەی��ان��دۆت��ه ئ��ێ��ران‪ ،‬ب��ە ج��ۆرێ��ک‪ ،‬که‬ ‫ئەمریكا پیاوی خۆی وه‌ک ش��اره‌زاو‬ ‫پسپۆڕ دابه‌ش کردووه به سه‌ر كەرتی‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی‌‌و هەڵكۆڵین (پشكنین) بە‬ ‫دوای شوێنەوار‌‌و كێڵگە نەوتییەكان‪،‬‬ ‫تەبشیر‌‌و فێركردن لە هەندێک جێگە‌‌و‬ ‫پێگەی ك��ارگ��ێ��ڕو گرنگ ل��ە نێوه‌ندی‬ ‫حكومەتی ئێراندا‪.‬‬ ‫ئیدارەی ئەمریكی ئەم رەوایەتییەی‬ ‫لە پرینسیپی لیبراڵییەوە وەرگرتووه‪،‬‬ ‫مومارەسەی دیموكراسی بە هەموو‬ ‫كەناڵە جیاوازەكانییەوە ج��ەوه��ەری‬ ‫دام��ەزراوەك��ان��ی ن��وم��ای��ن ك��ردووه‪،‬‬ ‫هەروەها كۆنگرێس بە شێوەیەكی كارا‬ ‫لە بڕیاردانی سیاسیدا به‌شدار بووه‪.‬‬

‫ئەمە سەرەڕای رۆڵبینینی وەك چاودێر‬ ‫بە سەر دەسەاڵتی جێبەجێكردنەوە لە‌و‬ ‫واڵته‌دا‪ .‬ئه‌مه بە پێچەوانەی سیستمی‬ ‫دیكتاتۆری‪ ،‬كە حكومی ئێرانی دەكرد‬ ‫لەو ماوەیەی‪ ،‬كە بە ماوەی یەكالكەرەوە‬ ‫لە مێژووی نوێی ئێراندا ئەژماردەكرا‪،‬‬ ‫بە جۆرێك‪ ،‬که ره‌زا شا بە تەنها بڕیاری‬ ‫سیاسی دەردەكرد بە دوور لە هەردوو‬ ‫دامەزراوەی یاسادانان‌‌و جێبەجێكردنی‬ ‫دەوڵەت‪ .‬ئەم دوو دەسەاڵتە لە باشترین‬ ‫حاڵدا رۆڵیان كورتكراوه‌ته‌وه لە راوێژ‬ ‫پێكردنیان‪ ،‬نە پەرلەمان‌‌و نە رۆژنامە‬ ‫رۆڵ��ێ��ك��ی ك��اری��گ��ەری��ان ل��ە پ��رۆس��ەی‬ ‫سیاسیدا نه‌بووه‪.‬‬ ‫بەرئەنجام‌و ئاكامی ئەم دوو سیستمە‬ ‫ج��ی��اوازە‪ ،‬له پەیوەندیی دیبلۆماسیی‬ ‫نێوان ئ��ەم دوو دەوڵ��ەت��ە‌دا‪ ،‬لەرزین‌‌و‬ ‫ه��ەژان��ی ت��ون��دی ب��ە خ��ۆوە بینیوه‪.‬‬ ‫لەبەر هۆكاری ناوبراو لە نێوانیاندا‪،‬‬ ‫رۆژنامەكانی ئەمریكا بوونە‌ته لەمپەر‌‌و‬ ‫رێ��گ��ری س��ەری��ەك ك��ەوت��ووی كەڵەكە‬ ‫بوو لە بەردەم رەزا شادا‪ .‬ئەگەر ئەمە‬ ‫لە بەرچاو بگرین‪ ،‬كە ئەو رۆژنامانە‬ ‫گوزارشتیان لە رای گشتیی ئەمریكی‬ ‫كرد‌‌ووه‪ ،‬بە روونی شرۆڤەی تەواوەتی‬ ‫رووداوە ن��اوخ��ۆی‌‌و جیهانییەكانیان‬ ‫دەكردووه‪ ،‬بە پێی ئەو توانا تەكنۆلۆژییە‬ ‫پێشكەوتووەی‪ ،‬كە هەیان بوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫حكومەتی ئێرانی زۆرێك بە مه‌به‌ست‬ ‫بە رووی خەڵكی ئێراندا پەردەپۆش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫كردووه‪ .‬ئەمەش بۆ خۆڵكردن بوو بە‬ ‫چاوی خەڵكدا بۆ زاڵبوون‌‌و دەسەاڵت‬ ‫گرتن بە سەر ئاوەزو ویژدانی میللەتدا‬ ‫وەكو كۆمەكێك بۆ سیستمی فەمانڕەوا‪.‬‬ ‫لێكدانەوە‌‌و تێبینیی نێو وتاری رۆژنامە‬ ‫ئەمریكییەكان‪ ،‬که لە ب��ارەی ئ��ەوەی‬ ‫لە ئێرانه‌وه باڵوکراونه‌ته‌وه‪ ،‬بوونه‌ته‬ ‫هۆی بێزاری‌و جاڕسبوونی حكومەتی‬ ‫ئێرانی‌‌و شوێنەواری ئەرێنی‌و نەرێنی‬ ‫ب��ە س��ەر ب��ەردەوام��ی��ی پ��ەی��وەن��دی��ی‬ ‫دیبلۆماسی نێوان ه��ەردوو واڵت��ەوە‬ ‫ج��ێ ه��ێ��ش��ت��ووه‪ .‬رەن��گ��ە بایكۆتكردن‬ ‫دابڕینی پەیوەندیی دیپڵۆماتیی نێوان‬ ‫دوو واڵت‌‌و داخستنی باڵوێزخانەی‬ ‫ئێرانی لە واشنتۆن لە ساڵی ‪١٩٣٦‬دا‪،‬‬ ‫بە هۆكاریی باڵوكردنەوەی هەندێک‬ ‫وت��اری رۆژن��ام��ە ئەمریكییەكانەوە‬ ‫ب��ووب��ێ��ت‪ ،‬ك��ە ل��ە س��ەر ش��ای ئ��ێ��ران‬ ‫ن��وس��راب��وون‪ ،‬ه��ۆك��اری رووداوی‬ ‫بایكۆتكردنی باڵوێزی ئێرانی ئاماژە‌‌و‬ ‫بەڵگەیە لە سەر ئەو سیاسەتەی پێشتر‬ ‫باسمانكرد‪.‬‬ ‫لە چوارچێوەی ك��اری دیپلۆماسیی‬ ‫ت��اران��دا‪ ،‬ب��اڵ��وێ��زو ك��ارب��ەڕێ��وەب��ەری‬ ‫ئەمریكییەكان لە هێنانەكایەی تۆڕێكی‬ ‫تەواوەتی هەماهەنگی لەگەڵ كۆمەڵێك‬ ‫باڵوێزی بیانی ل��ە ت��اران��ی پایتەختدا‬ ‫سه‌رکه‌وتووه‪ .‬هەتا کاتی تەقینەوەی‬ ‫گ��رف��ت��ی راوەس��ت��ان��دن��ی ب��اڵ��وێ��زی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی ل��ە یەكێك ل��ە پایتەختەكانی‬

‫ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە‬ ‫جێبەجێكردنی یاسای سەرپێچیكردنی‬ ‫راش��ك��اوان��ەی ی��اس��ای ه��ات��ووچ��ۆی‬ ‫ئەمریكی بە س��ەر باڵوێزی ئێرانیدا؛‬ ‫بە خۆبێئاگاكردن لەوەی‪ ،‬که خاوەنی‬ ‫بەرگەگریی دیبلۆماسییە‪ .‬ئەم قەیرانە‬ ‫ك��ات��ێ��ك ب��ە راس��ت��ی ب��ۆت��ه ق��ەی��ران‪،‬‬ ‫ك��ە رۆژن��ام��ه ئەمریكییەكان الی��ەن��ە‬ ‫فۆڕماڵی‌و یاساییەكانیان وەرگرتووه‪.‬‬ ‫لە ب��ەرام��ب��ەردا رۆژن��ام��ه ئێرانییەكان‬ ‫دەستەوەستان نەبوون‪ ،‬به‌ڵکو رۆڵیان‬ ‫لە پڕكردنی جامی توڕە بووه لە سەر‬ ‫بوێریی رۆژن��ام��ه ئەمریكییەكان‪ ،‬كە‬ ‫خۆیان لە قەرەی مێژووی راب��ردوو‌‌و‬ ‫داهاتووی شادا داوه‪ .‬پەالمار‌‌و هێرشی‬ ‫رۆژن��ام��ه‌وان��ی ئ��ال��وگ��ۆڕ ب��ۆت��ه ه��ۆی‬ ‫ب��چ��ڕان��ی پ��ەی��وەن��دی��ی ن��ێ��وان ه��ەردوو‬ ‫پایتەخت بۆ ماوەی نزیكەی سێ ساڵ‪.‬‬ ‫هەتا دوای گەڕانەوەش‪ ،‬پەیوەندییەكان‬ ‫ه��ه‌ر ل��ە ك��ەش��ێ��ك��ی گ��وم��ان��اوی‌‌و‬ ‫س��ڵ��ك��ردن��ەوەدا ب��وون‪ ،‬ك��ە ئ��ەم��ەش‬ ‫هەڕەشەیەكی راستەقینە بوو له سه‌ر‬ ‫بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە ئێران بۆ‬ ‫ماوەیەكی درێژ‪.‬‬ ‫ل��ە ‪١٧‬ی ن��ۆڤ��ەم��ب��ەری س��اڵ��ی ‪١٩٣٥‬‬ ‫ب��اڵ��وێ��زی ئ��ێ��ران��ی ل��ە واش��ن��ت��ۆن سێر‬ ‫دی��گ��االل غ��ه‌ف��ار ‪Digalal Gaffar‬‬ ‫ئۆتۆمبێلەكەی ب��ە خێراییەكی زۆر‬ ‫ل��ێ��خ��ۆری��وه ل��ە ك��ەرت��ی ئ��ی��ل��ك��ت��ون لە‬ ‫ویالیەتی مێریالند‪ ،‬لەو كاتەدا رۆژنامه‬

‫‪37‬‬

‫ئەمریكییەكان شااڵوێكی بەرباڵویان‬ ‫ك��ردۆت��ه س��ەر خ��ێ��رای��ی لێخوڕینی‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ەك��ەی‪ .‬ب��ۆ جێبەجێكردنی‬ ‫یاسای هاتووچۆی نوێ‪ ‌،‬بە مەبەستی‬ ‫پاراستنی ئاسایش‌‌و تەناهی‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئ��ەوە‪ ،‬باڵوێزی ئێرانی ل��ە ك��ارك��ردن‬ ‫راگیراوه لە الیەن ئەفسەری هاتووچۆ‬ ‫لە ئیلكوت لەبەر سەرپێچیكردنی لە‬ ‫خێرای دیاریكراو‪ ،‬هەروەها راكێشانی‬ ‫ئۆتۆمبێلی هەرزانی بەكارهاتوو‪ .‬بەم‬ ‫هۆكارانە گواستراوە‌ته‌وه بۆ دادگای‬ ‫هاتووچۆ بە پێی رێسای كارپێكراو لە‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكان‪ ،‬جێبەجێكردنی‬ ‫م��ادەك��ان��ی ی��اس��ای ئ��ەم��ری��ك��ی‪ .‬دوات��ر‬ ‫رۆژن��ام��ه ئەمریكییەكە وردەك��اری��ی‬ ‫رووداوەك��ەی ب��ڵ�اووك��ردۆت��ه‌وه‪.‬‬ ‫ب��اڵ��وێ��زی ئ��ێ��ران��ی ن��اڕەزای خ��ۆی‬ ‫دەرب��ڕی��وه ل��ە خۆگێلكردنی پیاوانی‬ ‫پۆلیسی ئەمریكی بەرامبەر بە رێسا‬ ‫دیپلۆماسییەكان‌‌و بەهرەمەندبوون لە‬ ‫بەرگەگری (حه‌سانە)‌ی دیبلۆماسی‪،‬‬ ‫ئ��ەو رووداوەش��ی خستۆته ئەستۆی‬ ‫ش��ۆف��ێ��ری ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ەك��ەی‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫وەزارەت��ی دەرەوەی ئەمریكا‪ ،‬تارانی‬ ‫ل��ە ت��ەواوی وردەك��اری��ی رووداوەك��ە‬ ‫ئ��اگ��ادارك��ردۆت��ه‌وه‪ .‬ئاماژەیشی به‌وه‬ ‫ك��ردووه‪ ،‬كە باڵوێزی ئێرانی به خۆی‬ ‫ئۆتۆمبیلەكەی لێخوڕیوە‪ .‬ه��ەروەه��ا‬ ‫حكوومەتی بریتانی پۆزشی تەواوی بۆ‬ ‫حكومەتی ئێرانی هێناوه‌ته‌وه سه‌باره‌ت‬

‫ب��ه‌و مامەڵە‌‌و رەف��ت��ارەی‪ ،‬كە تووشی‬ ‫باڵوێزەكەیان بووەتەوە لە ئیلكۆت لە‬ ‫الی��ەن دەس��ەاڵت��ی ویالیەتی مێریالند‪.‬‬ ‫(‪ )١٢٣‬ب��ەاڵم رۆژن��ام��ه ئێرانییەكان‬ ‫دەس��ت��ی��ان ب��ە ش��ااڵوێ��ك��ی دڕن��دان��ە‬ ‫ک��ردووه ل��ە دژی ئ��ی��دارەی ئەمریكی‬ ‫لەبەر رەچاونەكردنی رێ��ز بەرامبەر‬ ‫باڵوێزی دەرب��اری شاهنشایی‪ .‬گڕی‬ ‫ئەم ئاگرە كاتێك بڵێسەی سەندووه‪،‬‬ ‫كە رۆژنامه‌كانی ت��اران ئاماژەیان بە‬ ‫پ��چ��ڕان��دن��ی پ��ەی��وەن��دی��ی دیپلۆماسیی‬ ‫ن��ێ��وان ه��ەردوو واڵت ک��ردووه‪ ،‬كە‬ ‫پێنج لە گ��ەورە رۆژنامه‌كانی ت��اران‪،‬‬ ‫كە هی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئێران‬ ‫بوون هەمان كاریان بەمەش کردووه‪،‬‬ ‫ک��ه ح��ك��ووم��ەت��ی ئ��ەم��ری��ك��ی ل��ێ��دوان��ی‬ ‫رۆژنامه‌كانی بە گوزارشتی روون��ی‬ ‫نیازی شا‌‌و حكوومەتەكەی لە قەڵەمدا‪.‬‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ی ئ��ەم��ری��ك��ی ج��ارێ��ك��ی‌ت��ر‬ ‫پۆزشێكی‌تری سه‌باره‌ت به رووداوەكە‬ ‫ب��ۆ ب��اڵ��وێ��زی ن��اوب��راو ب��ە شەخسی‌‌و‬ ‫ب��ۆ ح��ك��وم��ەت��ەك��ەی ه��ێ��ن��اوه‌ت��ه‌وه‪ ،‬كە‬ ‫ل��ێ��وان لێو ب��ووه ل��ە روون��ك��ردن��ەوەی‬ ‫تەواوەتی‪ .‬هەروەها ئاماژەیان كردووه‬ ‫بۆ لێپێچینەوەی كارا لە سەر ئەوەی‬ ‫حاكمی ویالیەتی مێریالند پێی هەستاوه‬ ‫ب��ە ج��ۆرێ��ك ئ��ەو ب��ەرپ��رس��ان��ەی لە‬ ‫رووداوەك��ە‌‌و لە خزمەتگوزاری گشتی‬ ‫دوورخستەوە‪ ،‬كە كلیتون ئەلیزون‌‌و‬ ‫جیكوب بیدڵ بوون‪)١٢٤( .‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫سووربوونی ئەمریكا لە سەر ئەوەی‬ ‫نابێت یەكێتیی سۆڤیەت تاكبێتەوە لە‬ ‫دەسەاڵتیدا لە ئێران بە قۆستنەوەی‬ ‫دۆخی ئاڵۆزی‌‌و بارگرژی پەیوەندییە‬ ‫دیپلۆماتییەكانی ن��ێ��وان دوو واڵت‬ ‫ل��ە ئ��اك��ام��ی ب��ەردەوام��ی��ی رۆژن��ام��ه‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ی��ی��ەك��ان ل��ە ق��ورس��ك��ردن��ی‬ ‫ئاراستەكردنی شااڵو لە دژیان‪ ،‬رێنمایی‬ ‫گەلێكی ن��اردووه بۆ كاربەڕێوەبەری‬ ‫ئەمریكی ل��ە مۆسكۆ‪ ،‬ك��ە هندرسۆن‬ ‫‪ Henderson‬بووه‪ ،‬بۆ ئاگاداركردنەوەی‬ ‫یەكێتیی سۆڤیەت لەمەڕ هەڵوێستی‬ ‫ئەمریكا بەرامبەر بە رووداوی باڵوێزی‬ ‫ئێرانی‪ .‬روونیانكردۆته‌وه‪ ،‬كە باڵوێزی‬ ‫ئێرانی شیانی تەواوەتی خۆی وەكو‬ ‫دیپلۆماتێك بۆ چارەسەركردنی گرفتەكە‬ ‫لە شوێنی خۆیدا بە گەڕ نەخستووە‪،‬‬ ‫ئەو یاساكانی ئەمریكای پێشێلكردووە‪.‬‬ ‫س��ەرەڕای ئەوەش حكومەتی ئەمریكا‬ ‫ت��وان��ای ك��اری��گ��ەری ن��ی��ی��ە ل��ە س��ەر‬ ‫رۆژنامه‌گەری لە واڵتەكەیدا‪ ،‬هەروەها‬ ‫رەخ��ن��ەگ��رت��ن��ی رۆژن��ام��ه‌ك��ە روون��ی‬ ‫ك��ردۆت��ەوە‪ ،‬كە بەرگەگری دیپلۆماتی‬ ‫ئ��ەو مافە رەه��ای��ەی پێنابەخشێت‪ ،‬كە‬ ‫پێشێلی هەموو كارپێكراوەكان بكات‬ ‫لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪.‬‬ ‫زیاد لەوەش رۆژنامه‌كان لە كەسایەتی‬ ‫ش��ا‌‌و حكومەتەكەیان ن��ەداوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫باڵوێزی ناوبراو لە توانایدا هەبووە‪،‬‬ ‫كە هەر لە سەرەتاوە خۆی لە گرفتەكە‬

‫دوربخاتەوە ئەگەر كەناڵە دیپلۆماسیە‬ ‫باو‌‌و كارپێكراوەكانیان بەگەڕ بخستایە‪.‬‬ ‫(‪ )١٢٥‬بەاڵم حكومەتی ئێرانی بە جۆرێک‬ ‫رەفتاری لەگەڵ ئەم رووداوەدا كردووه‬ ‫وەكو سووكاییەتیكردن بە واڵتەكەی‬ ‫ل��ە ق��ەڵ��ەم داوه‪ ،‬ئ��ی��دارەی ئەمریكاش‬ ‫ئ��ەم رووداوەی ب��ە ك��اره��ێ��ن��اوه بۆ‬ ‫یەكالكردنەوە‌و رێككردنەوەی حیسابی‬ ‫كۆنی خۆی لەگەڵ كەسایەتیی باڵوێزی‬ ‫ن��اوب��راو‪ ،‬ك��ە دژ‌‌و ن��ەی��اری ئ��ی��دارەی‬ ‫ئەمریكی بووه لە كۆنگرەی چەكداماڵین‬ ‫لە جنێف ساڵی ‪ ،١٩٣٤‬بەاڵم ئیدارەی‬ ‫ئەمریكی ئەم لێكدانەوەی رەتكردۆته‌وه‬ ‫ناڕەزایی دەربڕیوه لەمەڕ بیانوەكانی‬ ‫ئ��ێ��ران‌‌و ئ��ەوەش��ی روون��ك��ردۆت��ەوە‪،‬‬ ‫كە ت��وڕەی��ی‌‌و میزاج توندی رەوشتی‬ ‫باڵوێزی ن��اوب��راوی وال��ێ��ك��ردووە‪ ،‬كە‬ ‫رەف��ت��اری ن��ەش��ی��او ب��ك��ات ب��ەرام��ب��ەر‬ ‫هەڵوێستێكی س��ادە‪ ،‬ئ��ەم��ەش ناچێتە‬ ‫چواچێوەی پەیوەندیی تۆكمە‌‌و پتەوی‬ ‫ئەمریكی ئێرانییەوە‪ ،‬ك��ە ه��ەردووال‬ ‫لەسەر بەردەوامبوونی سوورن‪)١٢٦( .‬‬ ‫هێوربوونەوەی گەردەلوولی ئاڵۆزی‬ ‫ن��ێ��وان ئ��ەم دوو دەوڵ��ەت��ە زۆری‬ ‫ن��ەخ��ای��ان��د‌‌ووه‪ ،‬ج��ارێ��ك��ی‌ت��ر س��ەری‬ ‫ه��ەڵ��داوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ب��ە ه��ۆی ك��اری��گ��ەری‬ ‫وت��ارێ��ك��ەوە‪ ،‬ك��ە رۆژن��ام��ه‌ی میرۆری‬ ‫رۆژان��ەی ئەمریكی لە ‪٨‬ی فەبرایەری‬ ‫‪١٩٣٦‬دا ب�ڵ�اوی��ك��ردۆت��ەوە‌‌و ت��ێ��ی��دا‬ ‫س��ووك��ای��ەت��ی ب��ە راب��ردووی ش��ای‬

‫‪39‬‬

‫ئێرانی ك��ردووە ب��ە (ب��ە دەه��ۆڵ��ژەن��ی‬ ‫ن��وێ��ن��ەری بڕیتانیا ل��ە ت��اران) ن��اوی‬ ‫ب��ردووە‪ .‬حكومەتی ئێرانی هەڕەشەی‬ ‫بڕینی پ��ەی��وەن��دی دیپلۆماسییەكانی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم��ری��ك��ادا ك��ردووه ئ��ەگ��ەر‬ ‫حكومەتی ئەمریكی رێ‌و شوێنی توند‬ ‫نەگرێتەبەر لە دژی رۆژنامه‌ی ناوبراو‬ ‫بۆ رێ گرتن لە باڵوكردنەوەی وتاری‬ ‫گاڵتەجاری‌‌و سوكاییەتیكردن بە ئێران‌‌و‬ ‫سەرۆكەكەی‪ ،‬لەبەر ئ��ەوە‪ ،‬حكومەتی‬ ‫ئەمریكی بۆی روونكردوونە‌ته‌وە‪ ،‬كە‬ ‫رۆژنامه‌ی میرۆر لەو رۆژنامانەیە‪ ،‬كەم‬ ‫بەرباڵووە‪ ،‬كەمێك نەبێت ئەمریكییەكان‬ ‫ن��ای��خ��وێ��ن��ن��ەوە‪ .‬ل��ەب��ەر ئ��ەوە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر‬ ‫هەڵوێست ل��ە دژی ئ��ەم رۆژن��ام��ه‌ی��ە‬ ‫وەربگرین‪ ،‬ئەم گرفتە بچووكە دەبێتە‬ ‫پرسێكی گ��ش��ت��ی؛ دواج��ار زی��ان بە‬ ‫پەیوەندیی دۆستانەی نێوان هەردوو‬ ‫واڵت دەگەیەنێت‪ )١٢٧( .‬بەاڵم ره‌زا شا‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی خ��اوەن هەستیارییەكی‬ ‫لە رادەبەدەر بووه‪ ،‬ئەم لێكدانەوە‌یه‌ی‬ ‫ئەمریكای قبووڵنەكرد‌‌ووه‌و پێی رازی‬ ‫نەبووه‪ ،‬باوەڕیشی بە هەموو راڤە‌‌و‬ ‫ل��ێ��ك��دان��ەوەك��ان��ی ئەمریكا ن��ەك��ردووه‬ ‫لە ب��ارەی سەربەخۆی رۆژنامه‌كان‪.‬‬ ‫س��ن��وورداری دەس��ەاڵت��ی حكومەت‬ ‫بە سەریاندا لەبەرئەوەی گوزارشت‬ ‫لە ئ��ازادی رای گشتی دەك��ات بە پێی‬ ‫دەستوری ئەمریكی‪ .‬بە جۆرێك ئەم‬ ‫بارگرانی‌‌و توڕەییەی شا گەیشتبووە‬

‫لوتكەی خ��ۆی‪ ،‬هەتاكو ئاهەنگێڕانی‬ ‫ب��ە ب��ۆن��ەی س��ەری س��اڵ��ی زاینییەوە‬ ‫قەدەغەكردووه‪ .‬وێڕای ئەوەی هەموو‬ ‫نوێنەرە دیپلۆماسییە بیانییەكان لە تاران‬ ‫داوایان لێكردووه بۆ ئەم مەبەستە‪ .‬بەم‬ ‫شێوەیە پاشكۆی دیپلۆماسیی ئێرانی‬ ‫لە واشنتۆن ناچار ب��ووه راستەوخۆ‬ ‫پەیوەندی بە سەرنووسەری رۆژنامه‌ی‬ ‫ن��اوب��راوه‌وه ب��ک��ات‪ .‬داوای لێكردووه‬ ‫چ��ارەس��ەری دۆس��ت��ان��ەی ئ��ەم گرفتە‬ ‫بكات‌‌و ئ��ەوەی لە ب��ارەی راب��ردووی‬ ‫س��ەرب��ازی��ش��ه‌وە ل��ە رۆژن��ام��ه‌ك��ەی��ان��دا‬ ‫ب�ڵاوی��ان��ك��ردۆت��ەوە ب��ە درۆ بخاتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرنووسەری رۆژنامه‌كە ئەم‬ ‫پەیوەندیكردنەی بە دەس��ت��وەردان لە‬ ‫سەربەخۆی رۆژنامه‌كە لە قەڵەم داوه‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم پ��اش��ك��ۆی دیپلۆماسی ئێرانی‬ ‫س��وور ب��ووه لە سەر پێشكەشكردنی‬ ‫ناڕەزای فەرمی بە ئیدارەی ئەمریكی‪.‬‬

‫(‪)١٢٨‬‬

‫ئیدارەی ئەمریكی لە فۆرمێكی گونجاو‬ ‫گ��ەڕاوه بۆ چارەسەركردنی پرسەكە‬ ‫لەگەڵ حكومەتی ئێرانیدا‪ ،‬بە شێوەیەك‬ ‫ب��ە ب��ێ دەس��ت ت��ێ��وەردان ل��ە ئ��ازادی‬ ‫رۆژن��ام��ه‌گ��ەری ئەمریكی‌‌و لە هەمان‬ ‫كاتدا پارێزگاریش بكات لە پەیوەندیی‬ ‫دام��ەزراوی نێوان ه��ەردوو واڵت بۆ‬ ‫ئەم مەبەستە ئەركی جێگری وەزیری‬ ‫دەرەوەی ئەمریكی بەخشیوه‌ته سێر‬ ‫فیلیپس لەگەڵ حكومەتی ئێرانیدا بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫ئ��ەوەی ب��ۆی��ان روون ب��ك��ات��ەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئیدارەی ئەمریكی دەستی بەستراوە‬ ‫(گ��ۆج��ە) ب��ەرام��ب��ەر ب��ە رۆژن��ام��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫هەموو واڵتانی جیهانیش ئەوە‌یان باش‬ ‫زانیوه‪ ،‬كە وتارگەلێك باڵوكراوەتەوە‬ ‫تایبەت بە كەسایەتییە بەناوبانگەكانی‬ ‫جیهان لەوانەش وێنەی كاریكاتێری‪،‬‬ ‫كە باڵوكراوەتەوە لە سەر ئیمپراتۆری‬ ‫یابان‌‌و پاشای رۆمانیا‌‌و شاژنی دایك‬ ‫لە رۆژنامه‌كانی ئەمریكادا‪ .‬هەروەها لە‬ ‫بارەی هیتلەر‌‌و مۆسۆلۆنی‪ ..‬هتد‪ ،‬هیچ‬ ‫یەكێك لەم دەوڵەتانەش هەوڵی ناڕەزای‬ ‫ف��ەرم��ی‪ ،‬ی��ان ب��چ��ڕان��دن��ی پەیوەندیی‬ ‫دی��پ��ل��ۆم��اس��ی��ان ن��ەداوە‪ .‬ه��ەروەه��ا‬ ‫ئ��ەوەش��ی بۆ روون��ك��ردوون��ە‌ت��ه‌وە‪ ،‬كە‬ ‫ن��اڕەزای فەرمی پاشكۆی ئێرانی تا‬ ‫رادەی��ەك دەرن��گ گەیشتووە‪ ،‬دوای‬ ‫ئەوەی كێشەكە بە خێرایی تەشەنەی‬ ‫ك��ردووە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەمانە ه��ەم��ووی بە‬ ‫رادەیەك بوون‪ ،‬كە بۆ رازیكردنی شا‬ ‫بەس نەبووه‪ .‬بۆیە بۆ جیهانی كردۆته‬ ‫ك��ارێ��ك��ی چ��اوەڕوان��ن��ەك��راو ل��ە ‪٢٩‬ی‬ ‫مارسی ‪ ١٩٣٦‬پەیوەندیی دیپلۆماسی‬ ‫لەگەڵ ئەمریكادا پچڕاندووه‪ .‬ئەمەش‬ ‫وای لە كاربەڕێوەبەری ئەمریكی لە‬ ‫ت��اران ك��ردووه میریام ن��اچ��ار ب��ووه‬ ‫داوای ل��ە حكومەتەكە ی ك��ردووه‪،‬‬ ‫كە فەرمانی پێ ب��دەن كونسولخانەی‬ ‫ئەمریكی لە تاران دابخات پێش ئەوەی‬ ‫لە الیەن خەڵكیەوە بە تۆبزی دابخرێت‪.‬‬

‫ب��ەاڵم ئ��ی��دارەی ئەمریكی داوای لێ‬ ‫ك��ردووه‪ ،‬ك��ە ب��ە وەزی��ری دەرەوەی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی راب��گ��ەی��ەن��ێ��ت‪ ،‬ك��ە حكومەتی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ی ل��ە ت��وان��ای��دا نییە دەس��ت‬ ‫بخاتە نێو كاروباری رۆژنامه‌كانەوە‪.‬‬ ‫هەروەها رۆژنامه‌ی (میرۆر)یش ئەو‬ ‫پەرەگرافەیان دەستكاری كردووە‪ ،‬كە‬ ‫ل��ە وت��ارەك��ەدا ل��ە ب��ارەی ره‌زا ش��اوە‬ ‫هاتووە‌‌‪ ،‬بەم شێوەی‌تریان لێكردووە‪:‬‬ ‫(رەزا شا لە سەرەتای الویدا خزمەتی‬ ‫نیشتیمانی ك��ردووە لە س��وپ��ادا)‌‌و لە‬ ‫‪٢٦‬ی مارسدا باڵوكراوەتەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫میرۆر نیگەرانە لەوەی لە چاودێرانیدا‬ ‫زانیاری هەڵە هەبووە‌‌و لەبەرئ ەوە‬ ‫ئاڕاستەیان كردووە‪)١٢٩(.‬‬ ‫حكومەتی ئێرانی ناوبژیوانی توركی‬ ‫رەت��ك��ردۆت��ەوە ل��ەوەی ح��ك��وم��ەت��ی‬ ‫ت��ورك��ی راس��پ��اردووە‪ ،‬ك��ە چ��اودێ��ری‬ ‫كاروبارەكانی بكات لە واشنتۆن‪ .‬لە‬ ‫سەر ئەوبنەمایە داوای لە كۆنسوڵخانەی‬ ‫چیكی ك��ردووه هەستێت ب��ە ك��اری‬ ‫كۆنسوڵخانەی ئێرانی‪ ،‬بەاڵم حكومەتی‬ ‫چیك پۆزشی هێناوه‌ته‌وه ب��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫بە ئەركی كونسۆڵی هەڵناستێت‪ .‬دوا‬ ‫جار ئێران ناچار بووه كونسولخانەی‬ ‫ت��ورك��ی ل��ە شیكاغۆ رابسپێرێت بۆ‬ ‫ه��ەس��ت��ان ب��ەو ب��ەرپ��رس��ی��ارێ��ت��ی��ی��ە لە‬ ‫جێگەی باڵوێزی چیكی‪ )١٣٠( .‬دوا جار‬ ‫ئیدارەی ئەمریكی ناچاربووه كارەكانی‬ ‫باڵوێزخانەكەی لە ئێران رابگرێت‌‌و‬

‫‪41‬‬

‫باڵوێزی خ��ۆی لە ت��اران بكێشێتەوە‪،‬‬ ‫كاربەڕێوەبەر سێر میریام بهێڵیتەوە‬ ‫ب��ۆ ئ��ەوەی ل��ە ن��زی��ك��ەوە چ��اودێ��ری‬ ‫هەڵوێستەكانی ئ��ێ��ران ب��ك��ات‪.)١٣١( .‬‬ ‫پاشتر‪ ،‬زیاتر لە جاران‪ ،‬پەیوەندییەكانی‬ ‫ن��ێ��وان دوو واڵت ئ��اڵ��ۆزت��ر ب��ووه‪ ،‬لە‬ ‫ئاكامی بەردەوامیی هێرشكردنەسەر‬ ‫ئێران‌‌و فەرمانڕەواكەی لە دوو وتاری‬ ‫یەك لە دوا‌ی یەكدا‪ ،‬یەكەمیان لە ‪٣١‬ی‬ ‫مارتی ساڵی ‪‌‌١٩٣٦‬و دووەمیان لە ‪٥‬ی‬ ‫ئەپرێلی ساڵی ‪ ١٩٣٦‬باڵوكرایەوە لە‬ ‫رۆژنامه‌ی واشنتۆن پۆستدا‪ .‬لە دوای‬ ‫ئ��ەم��ان��ەش��ەوە وت��ارێ��ك��ی سووكایەتی‬ ‫ئامێز ب�ڵاوك��راو‌ه‌ت��ه‌وه‪ ،‬لەوانەشیان‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە ی��ەك��ی ئەپرێلی ه��ەم��ان ساڵدا‬ ‫ب�ڵاوك��را‌وه‌ت��ه‌وه‪ .‬ل��ە رۆژن��ام��ه‌ی لویز‬ ‫كەمیل پۆست‪ ،‬كە بە جۆرێک وتارەكە‬ ‫ئامادەكراووه بۆ سووكایەتیكردن بە‬ ‫رابردووی سیاسیی ره‌‌زا شاو تۆمەتبار‬ ‫كراوه بەوەی‪ ،‬كە بە تۆبزی عەرشی لە‬ ‫ماڵباتی رەسەنی شاهنشایی سەندووە‪.‬‬ ‫ئ��ەم گ��وزارش��ت��ە ب��ە ج��ۆرێ��ك ش��ای‬ ‫ت��ووڕە ك��ردووه‪ ،‬كە هەڕەشەی بڕینی‬ ‫پەیوەندیی ئ��اب��ووری ك��ردووه لەگەڵ‬ ‫پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی نێوان‬ ‫هەردوو واڵت‪ ،‬ئەگەر رۆژنامه‌كان واز‬ ‫لە باڵوكردنەوەی هەر هێرشێك نه‌هێنن‬ ‫بۆ سەر ئێران‌‌و فەرمانڕەواكەی‪)١٣٢( .‬‬ ‫ئ��ی��دارەی ئ��ەم��ری��ك��ی ن��اچ��ارب��ووه بە‬ ‫دووب��ارە داڕشتنەوەی گوزارشتەكە‌‌و‬

‫ناردنەوەی بۆ شای ئێران لە رێگەی‬ ‫ك��ارب��ەێ��وەب��ەرەك��ەی��ەوە ل��ە ت��اران بەم‬ ‫شێوەیە‪( :‬ره‌زا شا پیاوێكی بەهێزەو‬ ‫خۆی خۆی دروستكردووە‌‌و لە رێگەی‬ ‫میراتەوە نەگەیشتۆتە دەسەاڵت‪ ،‬گەلی‬ ‫ئەمریكی ئ��ەم خەسڵەتە مەزنە بەرز‬ ‫دەنرخێنێت‪ .‬ئەوەی بەمیراتگری ببێتە‬ ‫ش��ا ئ��ەوا دروس��ت��ك��راوی ب��اوان��ی��ەت��ی‪،‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە‪ ،‬كە یەكێك بۆ خۆی‬ ‫عەرشێك بنیاد بنێت ئ��ەوا پاشایەكی‬ ‫ب��ۆ دوای خ��ۆی دروس��ت��ك��ردووە‪،‬‬ ‫جیاوازی هەیە لە نێوان دامەزرێنەری‬ ‫ب��ن��ەم��اڵ��ەی ف��ەرم��ان��ڕەوا‌‌و میراتگری‬ ‫عەرشی پاشایەتیدا)‪ .‬هەروەها داوای‬ ‫ل��ە ك��ارب��ەڕێ��وەب��ەری خ��ۆی ك��ردووه‪،‬‬ ‫كە دووب��ارە بیری حكومەتی ئێرانی‬ ‫بخاتەوە‪ ،‬كە ئازادی رۆژنامه‌گەری لە‬ ‫واڵتەكەماندا یاسا زامنیەتی‌‌و لە توانای‬ ‫هیچ بەرپرسێكی ئەمریكیدا نییە‪ ،‬كە‬ ‫ئاستەنگی بۆ دروستبكات‪ ،‬یان دەست‬ ‫بخاتە نێو ك��اروب��اری��ان��ەوە‪ ،‬مەگەر لە‬ ‫ح��اڵ��ێ��ك��دا‪ ،‬ك��ە خ��ۆی نیشان ب��دات بۆ‬ ‫تووڕەیی رای گشتیی ئەمریكی‪ .‬ئەو‬ ‫دۆخەش لە سەرووی توانایی ئیدارەی‬ ‫ئەمریكیەوەیە‪ .‬بەاڵم سەخت‌‌و ئەستەم‬ ‫بووه بۆ شا قەبووڵی زانستی‌‌و دیموكراتی‬ ‫بكات‌‌و نرخی مومارەسەكردنی بدات‬ ‫لە ب��ەردەم گەلدا‪ .‬لەبەر ئەوە جێگری‬ ‫وەزیری دەرەوەی ئێرانی (سوهەیلی)‪،‬‬ ‫حكومەتی ئەمریكیی تۆمەتباركردووه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫بەوەی‪ ،‬كە بە كەمترین توانا دەتوانێت‬ ‫رێگە لە باڵوكردنەوەی هەندێک‌ وتار‬ ‫بگرێت‪ ،‬كە كار دەكاتە سەر پەیوەندیی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە‬ ‫دۆستەكانیەوە لە جیهاندا‪ ،‬لە توانایدایە‪،‬‬ ‫كە هه‌ندێک جۆر نووسین یاساغ بكات‪،‬‬ ‫كە سووكایەتی بە سەرۆكی واڵت��ان‬ ‫بكات‪)١٣٣(.‬‬ ‫ل��ە چ��اوپ��ێ��ك��ەوت��ن��ی ن��ێ��وان ب��اڵ��وێ��زی‬ ‫وی�لای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا‬ ‫(هۆرنی ب��رۆك)‌‌و وەزی��ری دەرەوەی‬ ‫ئێرانی (قاسمی)‪ ،‬بەرپرسە ئێرانیەكە‬ ‫رای��گ��ەی��ان��دووه‪ ،‬ک��ه پێویستە ل��ە سەر‬ ‫حكومەتی ئەمریكی ه��ەم��ان پێاڵوی‬ ‫ف��ەرەن��س��ا ل��ە پ��ێ ب��ك��ات ل��ە ب��ارەی‬ ‫باڵوكردنەوە لەسەر پاشاو سەرانی‬ ‫واڵت��ان‪ ،‬لەبەرئەوە كۆماری فەرەنسا‬ ‫یاسایەكی دەرك��ردووە‌‌و لە رۆژنامه‬ ‫فەرەنسییەكانی ق��ەدەغ��ەك��ردووە‪ ،‬كە‬ ‫لەگەڵ سەرانی واڵتاندا بەریەكبكەون‬ ‫یان شتگەلێك باڵوبكەنەوە لە سەر هەر‬ ‫یەكێكیان‪ ،‬كە ببێتە هۆی خراپبوونی‬ ‫پەیوەندییەكانیان‪ ،‬چی دەبێت ئەگەر‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش‬ ‫وەه��ا هەنگاوێك هەڵبگرێت‪ ،‬باڵوێزی‬ ‫ئەمریكی داوای لیبوردنی ك��ردووه‌‌و‬ ‫ب��ە روون��ی رای��گ��ەی��ان��دووه‪ ،‬ك��ە ه��ەر‬ ‫گ��ۆڕان��ك��ای��ەك ل��ە ی��اس��ای ئەمریكیدا‬ ‫بكرێت‪ ،‬پێویستە یەكەم جار بخرێتە‬ ‫بەردەم كۆنگرێس‪ ،‬دواتر نموونەیەكی‬

‫هێنایەوە ل��ە ب��ارەی ت��ون��دی ئ��ازادی‬ ‫رۆژنامه‌گەری ئەمریكی‪ ،‬كە تەنانەت‬ ‫رەحمیشیان بە س��ەرۆك رۆزڤلتیش‬ ‫نەكردووە‪ ،.‬كە چەند جارێك لێدوانیاندا‬ ‫بوو لە بارەی ئەوەی رۆزڤلت لە الوێتیدا‬ ‫خەریكی پیشەی بڕینی تەختەبووە‬ ‫بۆ دروستكردنی هێڵی ئاسن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫رۆزڤ��ل��ت هیچ وەاڵمێكی ئ��ەم بێتامی‬ ‫فرۆشتنەی نەداوەتەوە‪)١٣٤(.‬‬ ‫دوای تێپەڕبوونی شەش مانگ بەسەر‬ ‫كشانەوەی شاندی دیپلۆماسی ئێران لە‬ ‫واشنتۆن‪ ،‬وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا‬ ‫دوودڵ بوو لە دیاریكردنی باڵوێزی‬ ‫خ��ۆی ل��ە ت��اران‪ ،‬ك��ەن��اڵ��ە ئەمریكییە‬ ‫ن��اف��ەرم��ی��ی��ەك��ان ل��ە پێناو باشكردنی‬ ‫پەیوەندی نێوان هەردوو واڵت‪ ،‬كاریان‬ ‫ك��رد بۆ هێنانەكایەی ئاشتەوایی‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێك بۆ باڵوێزانی ئێران لەدەرەوەی‬ ‫واشنتۆن ڕوونیانكردەوە‌‌و پەیامیان بۆ‬ ‫نارد‪ ،‬كە توڕەیی رەزاش��ا لە رۆژنامه‬ ‫ئەمریكییەكان ن��اك��رێ��ت وەك تەنها‬ ‫ب��ەڵ��گ��ەی��ەك وەرب��گ��ی��رێ��ت ب��ۆ درێ��ژە‌‌و‬ ‫ب��ەردەوام��ی��دان بە پچڕانی پەیوەندی‬ ‫دیپلۆماسی نێوان هەردوو واڵت‪ ،‬ئەو‬ ‫ئەگەرە زیاتر لۆژیكی‌ترە‪ ،‬كە شا ئاگای‬ ‫ت��ەواوی نەبووە لە بارەی وردەك��اری‬ ‫تەواوی گرفتەكە جا چ ئەوەی پەیوەستە‬ ‫بە راگرتنی باڵوێزی ئێرانی‪ ،‬یان ئەو‬ ‫روونكردنەوە‌‌و راستكردنەوانەی‪ ،‬كە‬ ‫رۆژن��ام��ه ئەمریكییەكان پێشكەشیان‬

‫‪43‬‬

‫ك��ردووە‪ .‬ئەمە وێ��ڕای سەربەخۆیی‬ ‫چەندبارەیان‪ ،‬لەبەرئەوە باشترە‪ ،‬كە‬ ‫زانیارییەكان بە شێوازێكی ڕاستەوخۆ‌‌و‬ ‫بەشەخسی بە شا بگەیەنرێت‪.‬‬ ‫ب��ە ه��ەر ح��ال‪ ،‬پ��چ��ڕان��ی پەیوەندییە‬ ‫دیپلۆماسیەكان كاریكردە سەر مامەڵە‬ ‫ئابورییەكانی نێوان تاران‌‌و واشنتۆن‪،‬‬ ‫بەڕادەیەك ئەو وتوێژانەی‪ ،‬كە لە نێوان‬ ‫گ��روپ��ی كۆمپانیای پشكنینی نەوتی‬ ‫ئەمریكی بە سەرۆكایەتی ئابوریناسی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ی س��ێ��ر ه��ارت‌‌و حكومەتی‬ ‫ئێرانیدا ئەنجامدرا چەندین جار دواخرا‬ ‫ب��ە ه��ۆی ب��ەردەوام��ب��وون��ی ش��ااڵوی‬ ‫رۆژنامه ئەمریكییەكان بۆ سەر ئێران‪.‬‬ ‫ئەمەش وای لە بەڕێوەبەری كارەكانی‬ ‫ئەمریكا كرد لە تاران میریام‪ ،‬پێشنیار‬ ‫بكات بۆ سەرۆكی دەزگای رۆژهەاڵتی‬ ‫نزیك لە دەرەوەی ئەمریكا (م��وری)‪،‬‬ ‫باڵوكردنەوەی هەر وتارێك بوەستێنێت‬ ‫لە بارەی جیاووگی پشكنینی ئەمریكی‬ ‫ــ ئێرانی‪ ،‬یان داماڵینی ئەو وتارانەی‬ ‫پەیوەستن ب��ە ه��ەواڵ��ی خ��ۆی��ەوە لەو‬ ‫رۆژنامانەی هاوردەی ئێران دەكرێن‪،‬‬ ‫ب��ەت��ای��ب��ەت دوای ئ��ەوەی حكومەتی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی ب��اڵ��وێ��زی خ��ۆی ل��ە پ��اری��س‬ ‫كێشایەوە لە ئاكامی ئەوەی لە رۆژنامه‬ ‫فەرەنسییەكاندا هاتبوو لە رەخنەگرتن‬ ‫لە سیاسەتی ئێرانی‪)١٣٥(.‬‬ ‫رەنگە سووسەبردن بە كرۆكی گرفتی‬ ‫نێوان ه��ەردوو حكومەت كارێكی بە‬

‫س��وود ب��ێ��ت‪ ،‬ل��ەم��ەڕ بەریەككەوتنی‬ ‫ن��ێ��وان سیستمێكی دی��م��وك��رات��ی‪ ،‬كە‬ ‫رێ��زی ئ��ازادی��ی��ەك��ان دەگ��رێ��ت‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫سیستمی دیكتاتۆری‪ ،‬كە هەموو شتێك‬ ‫تێیدا لە س��ەر میزاجی تاكە كەسێك‬ ‫وەس��ت��اوە‪ ،‬ك��ە خ��ۆی ل��ە دەس��ەاڵت‌‌و‬ ‫ستەمكردنی شادا نوماین دەكات‪ ،‬هەتا‬ ‫لە زۆرك��اری بێتامیشدا‪ ،‬كە بەكارو‬ ‫ت��وان��ای ت��اك��ەك��ەس��ی خ��ۆی دەبینێت‪.‬‬ ‫پێدەچێت كێشانەوەی باڵوێزی ئێران لە‬ ‫پاریس نموونە بێت بۆ ئاماژەكردن بۆ‬ ‫ئەو ڕەفتارە‪ ،‬بە تایبەت لە كێشانەوەی‬ ‫باڵوێزی ئێرانی لە واشنتۆن یەك الیەنە‬ ‫ب��وو‪ .‬چونكە هۆرنی برۆكی باڵوێزی‬ ‫ئەمریكا لە تاران مایەوە‌‌و مومارەسەی‬ ‫ئەركی لە پۆستەكەی خۆیدا دەك��رد‬ ‫ه��ەت��ا دوای ش��ەش م��ان��گ ل��ە الی��ەن‬ ‫حكومەتی ئێرانیەوە دەكرا‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫ئیدارەی ئەمریكی‌‌و وروژاندنی پرسی‬ ‫دیاریكردنی باڵوێزی ئەمریكی ئا لەم‬ ‫كاتانەدا بە تەنازولێكی نەشیاو دەزانی‬ ‫ل��ەالی��ەن خ��ۆی��ەوە‪ ،‬ك��ە زی��ان بەشان‬ ‫وشكۆی دەگەیەنێت لەبەردەم جیهاندا‪.‬‬ ‫لە دوا دوای مایۆی ‪١٩٣٧‬دا ئەركی‬ ‫پێگەی كاربەڕێوەبەری نوێ‌ لە تاران‬ ‫ڕادەس��ت��ی ئەنجرت ك��را‪ ،‬ن��اوب��راو لە‬ ‫تاران بەگەرموگوڕیەكی زۆرەوە قبوڵ‬ ‫ك��را‪ .‬چونكە پێشتر ل��ە كۆمیسیۆنی‬ ‫ئەمریكی ك��اری��ك��رد ب��وو ل��ە ـ��ـ ‪١٩٢٠‬‬ ‫تاكو ‪ ،١٩٢٢‬كە ئەوكات شای دەناسی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫ك��ات��ێ��ك‪ ،‬ك��ە وەزی��ری ج��ەن��گ��ی ب��وو‪،‬‬ ‫زۆرجاران لە ماڵەكەی خۆیدا پێشوازی‬ ‫لە شا كردبوو‪ ،‬هەروەها شا ئەسپێكی‬ ‫ب��چ��ووك��ی ب��ەدی��اری ب��ۆ ه��ێ��ن��اب��وو بۆ‬ ‫دەستەمۆكردنی‌‌و راهێنانی بۆ یاری‬ ‫بۆلۆی ئەمریكی‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوەی ره‌زا شا زۆر هەستیارو‬ ‫توڕە بوو بەرامبەر ئەوانەی رابردووی‬ ‫كەم شكۆیان بیردەهێنایەوە‪ .‬ئەنجرت‬ ‫بە گێڕانەوەی ڕابردووی شا‌‌و هەریەكە‬ ‫لە پیاوانی دەوڵەتی لە قاڵب دەدا‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت س��ەرۆك وەزی��ران��ی ش��ا‪ ،‬كە‬ ‫نەك تەنها كردبووی بە گەورە پیاوی‬ ‫حكومەتەكەی‪ ،‬بەڵكو كردبووشی بە‬ ‫خ��زم��ی خ��ۆی (زاوا)‪ ،‬ك��ە ك��وڕەك��ەی‬ ‫كچی ش��ای هێنابوو‪ .‬ب��ەاڵم ئەنجرت‬ ‫ئ��ەم پێشوازییە گ��ەرم��ەی ن��ەك هەر‬ ‫ل��ە دەس��ت��ن��ەدا ب��ەڵ��ك��و ل��ە دەرگ��ای‬ ‫رەگ‌‌و ری��ش��ەی ئ��ەو پ��ەی��وەن��دی��ی��ە‬ ‫دۆستانەی دا‪ ،‬كە واشنتۆن‌‌و تارانی‬ ‫پێكەوە ك��ۆدەك��ردەوە‪ ،‬ئەو سەختیی‌‌و‬ ‫ئاستەنگەی بە هەڵەتێگەیشتنی نێوان‬ ‫هەردوو واڵت زانی‌‌و جەختی كردەوە‪،‬‬ ‫كە دەتوانرێت تەنها لە ڕێگەی هاوكاری‬ ‫هەردوو واڵتەوە بەسەر ئەم گرفتانەدا‬ ‫زاڵدەبین‪)١٣٦(.‬‬ ‫كاتێك وەختی ئاهەنگیڕانی سااڵنە بە‬ ‫بۆنەی سەربەخۆی ئەمریكاوە هات‬ ‫لە ‪٢٤‬ی یولیوی ‪ ١٩٣٧‬باڵوێزخانەی‬ ‫ناوبراو هەستا بە سازكردنی ئاهەنگێكی‬

‫م��ەزن‪ ،‬چ��ۆن ه��ەم��وو دی��پ��ل��ۆم��ات��ە‬ ‫بیانییەكانی ناو تارانیان بانگێشت كرد‬ ‫بوو بەهەمانشێوەش پیاوانی دەوڵەتی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی��ش��ی��ان ب��ان��گ ك��رد ب��وو‪ ،‬ب��ەم‬ ‫شێوەیە پازدە گەورە وەزیرانی ئێرانی‬ ‫بەكردەیی ئامادەی ئاهەنگەكە بوون‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە نێویاندا س��ەرۆك��ی پەرلەمان‬ ‫هەبوو‪ ،‬داوای لیبوردنیشیان كرد لە‬ ‫ب��ارەی ئ��ام��ادەن��ەب��وون��ی وەزی��رەك��ان��ی‬ ‫تر بەهۆی سەرقالیان بە كاروباری‬ ‫واژۆكردنی پەیمانی ڕێكخسنی سنوری‬ ‫عێراقی ــ ئێرانیەوە لە ت��اران‪ ،‬كە ئەم‬ ‫بۆنەیە لە ‪٤‬ی یولیوی ‪١٩٣٧‬دا كۆتای‬ ‫پێهات‪ .‬ب��ەاڵم ه��ەوڵ��دان��ی ئەمریكا لە‬ ‫دووبارە دروستكردنەوەی پەیوەندییە‬ ‫دیپلۆماسییەكان لەگەڵ ئێراندا شكستی‬ ‫هێنا هەر لە ‪١٩٣٥‬ەوە هەتاكو بەهاری‬ ‫‪)١٣٧(.١٩٣٨‬‬ ‫ل��ە ب��ەردەم س��ەخ��ت��گ��ی��ری��ی ئ��ێ��ران‌‌و‬ ‫س��ورب��وون��ی ل��ە س��ەر دەرك��ەوت��ن��ی‬ ‫وی�لای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��وەك��ان��ی ئەمریكا‬ ‫وەك نهێنییەك وەه��ا ب��وو ل��ە پشت‬ ‫دەرب��اری شاهنشاهیەوە‪ ،‬وەزارەت��ی‬ ‫دەرەوەی ئەمریكا بڕیاریدا ره‌زا شا‬ ‫تێوە بگلێنێت‌‌و ناچاری بكات لە سەری‬ ‫كردنی ئ��ەوەی‪ ،‬كە پێویستە بەرامبەر‬ ‫واشنتۆن ئەنجامی بدات بە بێ دوودڵی‬ ‫(‪ .)١٣٨‬ئەمەش بە لە جێگەدانانی موسی‬ ‫بە كاربەڕێوەبەری نوێی لە ت��اران لە‬ ‫جێگەی ئەنجرت وەكو دەسپێكێك بۆ‬

‫‪45‬‬

‫كێشانەوەی بەڕەی دەسپێشخەری لە‬ ‫ژێرپێی ش��ا‪ ،‬موسی ف��ارس��ی زانێكی‬ ‫لێهاتوو ب��وو ه��ون��ەری ڕەف��ت��ارك��ردن‬ ‫لەگەڵ عەقڵیەتی فارسە سەختگیرەكاندا‬ ‫باش شارەزابوو‪ ،‬سەرەتای كارەكانی لە‬ ‫تاران بە چاوپێكەوتنی لەگەڵ وەزیری‬ ‫دەرەوەی ئێرانیدا دەسپێكردووه‪ ،‬كە‬ ‫تەوجیهاتی فەرمی حكومەتەكەی پێ‬ ‫بووه لە بەرواری ‪١٣‬ی ئۆگەستی ساڵی‬ ‫‪١٩٣٨‬دا‪ ،‬كە تیایدا راگەیەنرا بوو‪ ،‬كە‬ ‫سەرۆكی دەزگ��ای سێیەمی سیاسیی‬ ‫ب��ۆ ك��اروب��اری رۆژه��ەاڵت��ی ن��زی��ك لە‬ ‫وەزارەت��ی دەرەوەی ئەمریكا موری‪،‬‬ ‫هەڵدەستێت بە گەشتێك بۆ دەرەوەی‬ ‫واڵت ل��ە س��ەرەت��اك��ان��ی سیپتەمبەری‬ ‫‪١٩٣٨‬دا بۆ سەردانی هەندێ دەوڵەت‬ ‫بە شێوەیەكی فەرمی لە رۆژهەاڵتی‬ ‫نزیكدا‪ ،،‬كە واچ��اوەڕوان دەكرێت لە‬ ‫ئێوارەی یەكی ئوكتۆبەردا بگاتە تاران‌‌و‬ ‫نزیكەی ن��ۆ ڕۆژ تییایدا بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا م��وس��ی ای��گ��ەی��ان��دووه‪ ،‬که‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ی ئ��ەم��ری��ك��ی خ��ۆش��ح��اڵ��ە بە‬ ‫رەزامەندی رەزاشای پەهلەوی لە سەر‬ ‫پێشوازیكردنی سێر موری لە دیوانی‬ ‫خۆی كاتێك‪ ،‬كە لە تارانە‪ ،‬بە تایبەت‪،‬‬ ‫كە پەیامی رۆزڤلتی پێیە بۆ شا‪ .‬ئەو‬ ‫روونكردنەوە‌‌و كارانەی شا ئەنجامیدا‬ ‫جێگەی س��وپ��اس‌‌و پێزانینی ئیدارەی‬ ‫ئەمریكییە‪.‬‬ ‫ب��ەو شێوەیە‪ ،‬لە كاتی دیاریكراوی‬

‫خ��ۆی��دا م��وری گ��ەی��ش��ت��ۆت��ە ت��اران��ی‬ ‫پایتەخی ئێران‪ ،‬پەیامی رۆزڤلتی لەگەڵ‬ ‫خۆیدا هێناوه بۆ شا‪ ،‬كە تێیدا باسی‬ ‫پرسەكانی تۆمەتباركردنی ه��ەردووال‬ ‫ئەمریكا ــ ئێرانی كرابوو‪ ،‬كە دیارترینیان‬ ‫مەسەلەی پەیوەندی دۆستانە‌‌و پەیمانی‬ ‫سەعد ئاباد‌‌و كاروبارەكانی‌تر كرا بوو‬ ‫لە نێویشیاندا چاكسازیەكانی شا لە‬ ‫واڵت��دا بەرچاوخستبوو‪ ،‬هانیدابوو بۆ‬ ‫رۆیشتن ل��ە س��ەر ن��ەه��ج‌‌و ئاڕاستەی‬ ‫توركیا لە نوێكردنەوەی واڵتەكەیدا‪،‬‬ ‫هەروەها جەختی كرد بووەوە لەسەر‬ ‫ه��اوس��ۆزی هاوڕێیەتی‌‌و دۆستایەتی‬ ‫دێرینی نێوان هەردوو واڵت‪)١٣٩( .‬‬ ‫ئامانجی بنەڕەتی لە پەیامە(نامە)كەی‬ ‫رۆزڤلت موخاتەبەكردنی الیەنی مرۆیی‬ ‫شا بوو بە ئامانجی جواڵندنی هەست‌و‬ ‫سۆزی شا هەتاوەكو واز لە هەڵوێستی‬ ‫سەختگیری خ��ۆی بهێنێت بەرامبەر‬ ‫ئیدارەی ئەمریكیدا‪ ،‬جەختكردنەوە لە‬ ‫پەیوەندی دۆستانە بە جەختكردنە سەر‬ ‫ب��اوەڕی ئێران بە توركیا‪ ،‬كە یەكێك‬ ‫بوو لە ئەندامانی پەیمانی سەعد ئاباد‪.‬‬ ‫ل��ە ك��ۆت��ای��دا ه��ان��دان��ی ب��ان��گ��ەش��ەی‬ ‫نوێكردنەوەی ئێران لە س��ەر هەمان‬ ‫س��ت��ای��ل��ی ت��ورك��ی��ای ئ��ەت��ات��ورك��ی‪ ،‬كە‬ ‫كۆڵەكە‌‌و راگری نوێگەری تیایدا لە سەر‬ ‫پرۆگرام‌‌و بەرنامەی ئەوروپی‌‌و دواتر‬ ‫ئەمریكی بووه‪ .‬شا لە ‪٦‬ی ئوكتۆبەری‬ ‫ساڵی ‪١٩٣٨‬دا بە جۆرێك پێشوازیەكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫گ��ەرم‌و گ��وڕی ل��ە (م��وری) ك��ردووه‪،‬‬ ‫كە گونجاو بووه لەگەڵ پەیڕەوكردن‬ ‫لەگەڵ سەرۆكی شاندە دیپلۆماسییە‬ ‫ب��ی��ان��ی��ەك��ان��دا‪ ،‬ره‌زا ش��ا خۆشحاڵی‬ ‫خۆی دەربڕیوه لە هەڵبژاردنی (سێر‬ ‫م��وری‌)‌و ب��ە ش��ی��اوی زان��ی��وه ب��ۆ ئەو‬ ‫پۆستە ب��ە تایبەت ب��ۆ تەسلیمكردنی‬ ‫پەیامەكەی س��ەرۆك رۆزڤلت هەتاكو‬ ‫بە خۆی ئەو پەرەسەندنانە ببینێت‪ ،‬كە‬ ‫بە سەر تاراندا هاتووە لە سەردەمی‬ ‫شادا‪ .‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا نیگەرانی‬ ‫خ��ۆی ن��ەش��اردۆت��ه‌وه ل��ەم��ەڕ ئ��ەوەی‪،‬‬ ‫كە ئەمریكا رۆڵ‌‌و چاكسازییەكانی بە‬ ‫رادەی پێویست نەنرخاندووە‪.‬‬ ‫بۆ رازیكردنی شا سێر موری جەختی‬ ‫ك��ردەوە‪ ،‬كە گرنگی چاكسازییەكانی‬ ‫بەڕادەیەك گەورەیە‪ ،‬كە كەمتر نییە لە‬ ‫چاكسازییەكانی كەماڵ ئەتاتورك لە‬ ‫توركیا‪ .‬ئەمە وێڕای روونكردنەوەی شا‬ ‫لە بارەی ئەوەی لەمپەر‌‌و ئاستەنگەكان‬ ‫ل��ە ئێراندا زی��ات��ر توندتر‌‌و سەخترن‬ ‫لەوانەی‪ ،‬كە لە توركیا هەبوون ئەمەش‬ ‫لەبەر فاكتەری زۆر دواكەوتووی‪ ،‬كە‬ ‫خۆی لە دەمارگیری ئایینیدا نومایندە‬ ‫ك��ردووه‪ .‬نموونەیەكی ل��ە س��ەر ئەو‬ ‫دەمارگیرییە ئایینیە هێناوه‌ته‌وه‪ ،‬كە‬ ‫لەساڵی ‪١٩٢٤‬دا روویدا بوو‪ ،‬كە هەندێک‬ ‫پ��ی��اوی ئایینی ه��ێ��رش��ی��ان ك��ردب��ووە‬ ‫سەر جێگری باڵوێزی ئەمریكی سێر‬ ‫ئەمبری‪ ،‬كە بۆته هۆی كوژرانی‪ ،‬كە‬

‫ئ��ەم��ەش بۆته م��ای��ەی ئ��ازارێ��ك��ی زۆر‬ ‫بۆ ش��ا‌‌و گەلەكەی‪ ،‬م��وری تێگەیشت‪،‬‬ ‫كە پێشوازی‌‌و بەخێرهێنانی گەرمی‬ ‫ئ��ام��اژەی��ەك��ی روون��ە ب��ۆ گ��ێ��ڕان��ەوەی‬ ‫پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی نێوان‬ ‫ه��ەردوو واڵت دوای هێماكردن بۆ‬ ‫ئەم بابەتە لە الیەن جێگری وەزیری‬ ‫دەرەوەی ئەمریكی رایسەوە‪)١٤٠(.‬‬ ‫ش��ای ئ��ێ��ران خ��ۆراك��ەك��ەی‬ ‫كۆكردۆتەوە‌‌و بە كۆكراوەی پێشكەشی‬ ‫ئ��ی��دارەی ئ��ەم��ری��ك��ی ك��ردووه‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێك وەاڵمی هەموو داواكاییەكانی‬ ‫داون��ەت��ه‌وە‪ ،‬س��ەرەڕای ناچاربوونی‬ ‫بە چاوپێكەوتنی موری‪ ،‬رازیبووه بە‬ ‫سیاسەتی هاوسێ باشی‪ ،‬كە سەرۆك‬ ‫رۆزڤلت سەپاند بووی‪ ،‬هەروەها گلۆپی‬ ‫س��ەوزی هەڵكردووه بۆ بەرپرسانی‬ ‫ئێرانی ب��ۆ دی��راس��ەك��ردن��ی رێگەكانی‬ ‫ك��ردن��ەوەی باڵوێزخانە‌‌و كۆمیسیۆنی‬ ‫ئێرانی لە واشنتۆن‪ ،‬دواتر پێش چوونە‬ ‫دەرەوەی م��وری لە ئێران پەیامێكی‬ ‫پێدا بۆ سەرۆك رۆزڤلت‪ ،‬كە جەختی‬ ‫ل��ەو ئاڕاستە دەك��ردووه‌‌و الیەنگری‬ ‫ئ��ارەزووی دام��ەزران��دن��ی ه��اوك��اری‬ ‫نێوان هەردوو واڵت بووه لە بەرواری‬ ‫‪٢٨‬ی نۆڤەمبەری ‪١٩٣٨‬دا‪.‬‬ ‫لە راستیدا سووربوونی رەزاش��ای‬ ‫پ��ەه��ل��ەوی ل��ە س��ەر رۆل��ی دی��ار‌‌و‬ ‫ب��ەرچ��اوی ل��ە پەیمانی سەعدئاباددا‬ ‫لە بەرئەوە ب��ووه‪ ،‬كە دژ نەهاتۆتەوە‬

‫‪47‬‬

‫لەگەڵ سیاسەتی ئەمریكادا‌‌و بەر یەك‬ ‫نەدەكەوتووه لەگەڵ ئامانجەكانی‪ ،‬كە‬ ‫خۆی لە پەیوەندی دۆستانەی نێوان‬ ‫هەردوو الدا وێنا دەك��ردووه‪ .‬ئەوەش‬ ‫بە مەرامی دەستخستنی رەزامەندی‬ ‫تەواوەتی ئەمریكا لە سەر پەیمانەكە‪،‬‬ ‫كە لە نێویاندا توركیای هاوپەیمانی‬ ‫نوێ رۆژئ��اوای ئ��ەوروپ��ا‌‌و ئەمریكای‬ ‫تێدابووه‪.‬‬ ‫پێش رووداوەكان نەكەوتووین ئەگەر‬ ‫بلێین پەیمانی سەعدئاباد پێشەكییەكی‬ ‫س��روش��ت��ی‌‌و ب��ن��ەم��ای��ەك��ی م��ێ��ژووی‌‌و‬ ‫لۆژیكی ب��ووه بۆ (پەیمانی بەغداد)ی‬ ‫مەركەزی لە پەنجاكاندا‪ ،‬كە بە جۆرێك‬ ‫هەردوو پەیمانەكە بۆ رێگرتن لە هاتنە‬ ‫ناوەوەی شیوعیەت بووه بۆ ناوچەكە‪.‬‬ ‫دوای دە رۆژ عەلی ئەكبەر دەفتەری‬ ‫دیاریكرا بە ب��ەڕێ��وەب��ەری كارەكانی‬ ‫ت��اران لە واشنتۆن‪ ،‬كە بە هەمان پلە‬ ‫پایەوە سەرقاڵ بووه لە بەرلین‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیە پەیوەندیی دیپلۆماسیی نێوای‬ ‫ه��ەردوو واڵت گ��ەڕاوه‌ت��ه‌وه دۆخ��ی‬ ‫ج��اران‌‌و دروستبۆته‌وه‪ ،‬بە شێوەیەك‬ ‫وی�لای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا‬ ‫سوور بووه لە سەر كاراكردنی رۆلی‬ ‫خۆی لە ئێران‪ ،‬وەك لە دواییدا روونی‬ ‫دەكەینەوە‪.‬‬ ‫چەسپاندنی بەرژوەندیەكانی ئەمریكا‬ ‫لە سەردمی رەزا پەهلەویدا (‪ ١٩٢٥‬ــ‬ ‫‪)١٩٤١‬‬

‫لێرە بە دوا‪ ،‬كۆمەڵێك نموونە دەخەینە‬ ‫روو ل��ە ب��ارەی ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬كە لە كاتی قەیرانی دیپلۆماسی‬ ‫نێوان هەردوو واڵتدا زیانی لێكەوتبوو‪،‬‬ ‫لەگەڵ چۆنیێتی رەفتاكردنی بەرپرسانی‬ ‫ئەمریكی لەگەڵ ئەم قەیرانانەدا وەك‬ ‫هاوكارییەك بۆ رۆڵ��ی ئایندەییان لە‬ ‫ئێراندا‪ .‬بە جۆرێك حكومەتی ئێرانی‬ ‫پەنای ب��رد بۆ راوەستاندنی هەندێ‌‬ ‫چاالكی پەیوەست بە بەرژەوەندییەكانی‬ ‫ئەمریكا لەئێراندا‪ ،‬ك��ە پێش پچڕانی‬ ‫پەیوەندییەكان بە كردەیی ئامادەگیان‬ ‫ه��ەب��وو‪ ،‬ل��ەوان��ەش ق��ەدەغ��ەك��ردن��ی‬ ‫رێگرتن لە گەیشتنی پۆستەی ئەمریكی‬ ‫ب��ۆ پیاوەكانی ج��ا چ ل��ە س��ەر ئاستی‬ ‫فەرمی بێت وەكو باڵوێزی ئەمریكی‌‌و‬ ‫كونسوڵخانەی ئەمریكی‪ ،‬یان لە سەر‬ ‫ئاستی دام��ەزراوە‌‌و كەسایەتییەكان‪،‬‬ ‫هەروەها دەركردن‌‌و دەستگرتن بە سەر‬ ‫موڵك‌‌و ماڵەكانی دامەزراوەی تەبشیری‬ ‫ئەمریكی لە نێو كوردەكانی ئێراندا‪ ،‬كە‬ ‫زۆر ك��اراب��وون‪ ،‬ئەمە س��ەرەڕای ئەو‬ ‫ئاستەنگە بەردەوامانەی‪ ،‬كە حكومەتی‬ ‫ئێرانی لە بەردەم لێكۆڵینەوە لە پرۆژەی‬ ‫پەیمانی رادەستكردنەوەی تاوانبارانی‬ ‫نێوان هەردوو واڵتدا دروستی دەكرد‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەرەت��ای دەس��ت��اودەس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە ت��ووش��ی پ��رۆژە یاسای‬ ‫سزادانی نێوان ئێران‌‌و ئەمریكا بۆته‌وه‬ ‫ل��ە دەس��ت��ی دەس��ت��ی��ك��ردن‌‌و ئ��ەم��ڕۆ بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫سبەی پێكردنی بە درێژایی چوار ساڵ‪،‬‬ ‫ئەمە وێڕای ئەوەی وتوێژەكان لە بارەی‬ ‫واژۆك��ردن��ی پەیمانی نێوان ه��ەردوو‬ ‫واڵت شكستی ه��ێ��ن��اوه‪ ،‬س��ەرب��اری‬ ‫سووربوون‌‌و جەختی ئەمریكا لە سەر‬ ‫گرێدانی ئەوپەیمانە لەگەڵ حكومەتی‬ ‫ئێرانیدا لە چواچێوەی ئەو پەیمانانەی‪،‬‬ ‫كە پێشتر لەگەڵ زۆرێك لە دوڵەتانی‬ ‫جیهاندا گرێیداوه‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ا ه��ەر زوو دەس��ت��ی بە‬ ‫هەنگاونان كردووه بۆ پێشكەشكردنی‬ ‫پ��رۆژەی پەیمانی ڕادەستكردنەوەی‬ ‫ت��اوان��ب��ارن ب��ە الی��ەن��ی ئ��ێ��ران��ی پێش‬ ‫ئ��اڵ��ۆزب��وون��ی پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫هەدوو واڵت لە ساڵی ‪ ،١٩٣٤‬بەكردەیی‬ ‫پرۆژەكەی خستە ب��ەردەم وەزارەت��ی‬ ‫دادی ئێرانی بە مەبەستی لێكۆڵینەوە‌‌و‬ ‫پێشكەشكردنی پێشنیارەكانیان لەم‬ ‫بارەیەوە‪ ،‬ئیدارەی ئەمریكی داوای لە‬ ‫الیەنی ئێرانی كرد‪ ،‬كە دیدگای خۆی‬ ‫ڕوون ب��ك��ات��ەوە ل��ە ب��ارەی چەمكی‬ ‫ت��اوان��ی س��ی��اس��ی‪ ،‬ه��ەروەه��ا ت��اوان��ە‬ ‫ج��ۆرا‌‌و جۆرەكانی دارای��ی‌‌و مەدەنی‪،‬‬ ‫شێوازەكانی سەلماندنی بەڵگە لەسەر‬ ‫تاوانبار بە ت��ەواوەت��ی‪ ،‬كە بتوانرێت‬ ‫لە س��ەر ئ��ەو بنەمایە س��زای گونجاو‬ ‫بە س��ەر ت��اوان��ب��اردا جێبەجێ بكرێت‪،‬‬ ‫لەگەڵ دیاریكردنی چەشن‌‌و ئەندازەی‬ ‫س��زاك��ان‪ .‬ئ��ەوەش ئ��ی��دارەی ئەمریكی‬ ‫پێشوەخت دەی��زان��ی هەندێک رەفتار‬

‫هەیە‪ ،‬كە ئێران سزای بەسەردا نادات‪،‬‬ ‫وەك��و فرەژنی بە پێچەوانەی یاسای‬ ‫ئەمریكییەوە‪ ،‬سەرەڕای بوونی هەندێ‬ ‫ت��اوان‪ ،‬كە تووشی سزایەكی كەمتر‬ ‫توندوتیژ دەبووەوە لە ئێراندا وەك لە‬ ‫ئەمریكا وەكو تاوانی بازرگانیكردن بە‬ ‫تلیاك‌‌و هیرۆینەوە‪)١٤١( .‬‬ ‫راستیەك هەیە‪ ،‬كە نابێت لە یادی‬ ‫بكەین‪ ،‬گفتوگۆكانی تایبەت بە پرۆژەی‬ ‫پ��ەی��م��ان��ن��ام��ەی رادەس��ت��ك��ردن��ەوەی‬ ‫ت��اوان��ب��اران ل��ە ه��ەردوو واڵت دوو‬ ‫ساڵی خایاند بێ ئەوەی هیچ ئاكامێكی‬ ‫لێبكەوێتەوە‪ ،‬ئێران بۆچوونی تەواوی‬ ‫خ��ۆی دەرن��ەب��ڕی‪ ،‬داواكارییەكانیشی‬ ‫ب��ە روون��ی دی��اری ن��ەك��ردووه‪،‬‬ ‫س��ەرەڕای ن��ەف��ەس درێ��ژی ئ��ی��دارەی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ا‌‌و ئ��ام��ادەب��اش��ی ب��ەردەوام��ی‬ ‫ب��ۆ دەستكاریكردنی ئ��ەو ب��ەن��دان��ەی‪،‬‬ ‫كە لەالیەن ئێرانەوە جێگەی ناڕەزای‬ ‫ب��ووه‪ ،‬رەن��گ��ە ئاستەنگی س��ەرەك��ی‬ ‫ب��ەردەم دان��وس��ت��ان��ەك��ان��دا گفتوگۆ‌‌و‬ ‫مشتومڕ بووبێت ل��ە س��ەر پێناسەی‬ ‫تاوانی سیاسی‪ ،‬وێ��ڕای پێناسەكردنی‬ ‫بە روونی لە یاسا ئەمریكییەكاندا‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە تەواو پێچەوانەی بوو لە ئێراندا‪،‬‬ ‫لە ژێر فەرمانڕەوایەكی تاكڕەودا‪ ،‬كە‬ ‫هەریەكێك سەرپێچی بۆ چوونەكانی‬ ‫بكات بە وەها دوژمنێك دەژمێردرێت‪،‬‬ ‫كە شایەنی توندترین چەشنی سزا بێت‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا كۆتا قۆناغ لە قۆناغەكانی‬

‫‪49‬‬

‫دانوستاندنەكە ه��اوك��ات ب��وو لەگەڵ‬ ‫پ��رس��ی راگ��رت��ن��ی ب��اڵ��وێ��زی ئ��ێ��ران��ی‌‌و‬ ‫دوای ئ��ەوی��ش پ��چ��ڕان��ی پەیوەندییە‬ ‫دیپلۆماسییەكانی بەدوا داهات‪ .‬ئەمەش‬ ‫كاریگەری ك��ردەس��ەر گفتوگۆكان لە‬ ‫بارەی پرسی گواستنەوەی چاودێری‬ ‫بیانییەكان بۆ یاسایەك‪ ،‬رێكکەوتننامەكە‬ ‫هەتاوەكو ساڵی ‪‌‌١٩٤٥‬و كۆتای جەنگی‬ ‫دووەمی جیهانی گرێنەدرا‪.‬‬ ‫قەیرانی پۆستەی ئەمریكی‬ ‫لە میانەی تێكچوونی پەیوەندییەكانی‬ ‫ئەمریكی ــ ئێرانی‪ ،‬ئیدارەی پۆستەی‬ ‫ئێرانی گەیشتنی پۆستەی ژمارە دووی‬ ‫ئەمریكی بە خاوەنەكانیان قەدەغەكرد‪،‬‬ ‫كە مەبەست لێی رۆژنامه‌‌و گۆڤارەكان‬ ‫بوو بە جیاوازی ئاڕاستەیان زانستی‬ ‫بن‪ ،‬یان ئەدەبی یان تەنانەت هونەریش‬ ‫بن‪ ،‬بە هەمان شێوە ئەو وتارانەشی‪،‬‬ ‫كە تایبەت ب��وون بەو ئەمریكییانەی‪،‬‬ ‫كە ل��ەت��ەواوی ئێراندا نیشتەجێبوون‪.‬‬ ‫م��ی��ری��ام وەك��و ئ��ەرك��ی س��ەرش��ان��ی‬ ‫خۆی بروسكەیەكی بۆ حكومەتەكەی‬ ‫رەوان��ە ك��رد لە واشنتۆن بۆ ئ��ەوەی‬ ‫ئاگاداریان بكاتەوە لەوەی سێ هەفتەیە‬ ‫ل��ە گفتوگۆدایە ب��ۆ ب��ەدواداچ��وون لە‬ ‫بارەی ئەم پرسەوە لەگەڵ بەرپرسانی‬ ‫پ��ۆس��ت��ە ل��ە ت��اران ب��ەاڵم ب��ێ س��وود‬ ‫بووە‪ .‬لەبەرئەوە بەرپرسیارانی ئێرانی‬ ‫خ��ۆی��ان ه��ۆك��اری راس��ت��ەق��ی��ن��ەی ئ��ەم‬

‫ڕەفتارەیان شاردۆتەوە‪ ،‬تەنانەت ئەو‬ ‫ڕۆژنامانەش یاساغ كراوە‪ ،‬كە لە نێو‬ ‫ئیدارەی پۆستەدا بوون‌‌و تایبەت بوون‬ ‫تەنها ب��ە ئەمریكییەكانەوە‪ .‬بەهۆی‬ ‫ب��ەردەوام��ی رۆژن��ام��ه ئەمریكییەكان‬ ‫لە ب�ڵاوك��ردن��ەوەی وت��ارە سوكایەتی‬ ‫ئ��ام��ێ��زەك��ان��ی��ان ل��ە ب��ارەی ه��ۆك��اری‬ ‫كشانەوەی نوێنەرانی دیپلۆماسی ئێرانی‬ ‫لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‬ ‫(‪ .)١٤٣‬ه��ەروەه��ا ك��ارب��ەڕێ��وەب��ەری‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ی ب��ێ��زاری ت��ەواوی خ��ۆی‬ ‫نیشاندا لە بەردەوامبوونی یاساغ لە‬ ‫س��ەر چ��اپ��ك��راوەك��ان ب��ەج��ۆرێ��ك‪ ،‬كە‬ ‫بوارە هونەرییەكانیشی گرتۆتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫چاپكراوانەشی گرتۆتەوە‪ ،‬كە خاوەنی‬ ‫ستایلێكی زانستی پەتین‪ ،‬لە نموونەی‬ ‫(ساڵنامەی پزیشكی ئەمریكی)‌‌و ئەو‬ ‫گ��ۆڤ��ارە زان��س��ت��ی��ی��ان��ەی‪ ،‬ك��ە ب��ە هیچ‬ ‫شێوەیەك لە دوورو نزیكەوە ڕەخنەی‬ ‫تێدانەبووە لە ش��ا‌‌و واڵت��ەك��ەی‪ .‬بەاڵم‬ ‫پۆستەی ئێرانی دەستاودەستكردن‌‌و‬ ‫بەدەستەوەگرتنی ی��اس��اغ ك��رد ب��وو‪،‬‬ ‫بەجۆرێك ئەم قەدەغەكردنە بەرباڵو‬ ‫بوو تەنانەت ڕەگ��ەزی مرۆیی توانای‬ ‫زان��س��ت��ی ب��ەدەس��ت ن��ەگ��ات ل��ەن��او‬ ‫ئیدارەی بەریدی ئێرانیدا‪ ،‬هەتاوەكو‬ ‫لیژنەی چ��اودێ��ری بەسەر چاپكراوە‬ ‫ب��ی��ان��ی��ی��ەك��ان��ەوە دواج��ار گەیشتنی‬ ‫پ��ۆس��ت��ەی ژم��ارە دووی ل��ە ه��ەم��وو‬ ‫پەنابەرە‪ ،‬بیانییەكان قەدەغەكرد‪)١٤٤( .‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫لە چوارچێوەی هەوڵی ئەمریكییەكان‬ ‫بۆ البردنی یاساغ لە سەر پۆستەی ژمارە‬ ‫دوو لە تاران‪ ،‬ڕیمۆند هیر ‪Remond Har‬‬ ‫لەبەشی كاروباری ڕۆژهەاڵتی نزیك‬ ‫لە واشنتۆن یاداشتێكی یاسایی نارد‬ ‫بۆ كاربەڕێوەبەری ئەمریكی لە تاران‬ ‫ب��ۆی ڕوون��ك��ردەوە‪ ،‬كە یاساغكردنی‬ ‫چەشنگەلێكی دیاریكراو لە نێردراوەكانی‬ ‫ژم��ارە دوو بەكردەیی كارێكی ب��اوە‪،‬‬ ‫پێشتر لە زۆرێ��ك لە نموونەی كەندا‪،‬‬ ‫ه��ن��دس��ت��ان‪ ،‬ی��اب��ان‪ ،‬چیكوسلۆڤاكیا‌‌و‬ ‫ئوسترالیا‪ .‬بەاڵم قەدەغەكردن تێیاندا‬ ‫جەختی كردۆتەوە سەر پەرتوكێك‪ ،‬یان‬ ‫نامیلكەیەك یان چاپكراوێك‪ ،‬چاپێكی‬ ‫ت��ای��ب��ەت ل��ە رۆژن��ام��ه‌ی��ەك‪ ،‬ی��ان كۆی‬ ‫ژمارەكانی رۆژنامه‌یەكی دیاریكراو‬ ‫لەسەر بنەمایەكی پەیوەست بە بابەتە‬ ‫ئەخالقییەكان‪ ،‬ی��ان سیاسییەكان‪ ،‬لە‬ ‫حاڵەتەكانی پێشوودا نەبیستراوە‪ ،‬كە‬ ‫تێیدا یاسغكردنێكی تەواوەتی هەموو‬ ‫چاپكراوەكانی ه��ات��وو ل��ە ئەمریكاوە‬ ‫ق��ەدەغ��ەب��ك��رێ��ت وەك ئ��ەوەی لە‬ ‫ئێراندا رووی��داوە‪ .‬ه��ەروەه��ا ڕیمۆند‬ ‫هێر ئاماژەیشی بۆ خالێكی یاسایی‬ ‫ت��ر ك��ردووە ب��ۆ وێ��ب��ەر ب��ەرپ��رس��ی‬ ‫ن��اردن��ە دەرەوەی نێودەوڵەتی تێیدا‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەی ی��اس��ای ه��ەن��گ��اوەك��ەی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی روون��ك��ردۆت��ەوە‪ ،‬وێ��ن��ای بۆ‬ ‫م��اددەی (‪)٤٦‬ی ل��ە ب��ەش��ی ی��ەك��ەم‬ ‫كردووە لە ژێر (پیتی دال)‪ ،‬كە راڤەی‬

‫هەڵوێستی ئێرانی لە بارەی پرسەكەوە‬ ‫كردووە‪ ،‬نوسیویەتی‪( :‬ئەو بابەتانەی‪،‬‬ ‫كە هاتنەناوەوە یان دەستاودەستكردنی‬ ‫لە واڵتدا یاساغ بكرێت پێویست ناكات‬ ‫لە سەرەتاوە دەزگای پەیوەندیدار بە‬ ‫پۆستەوە قبوڵی نەكات‪ ،‬ئەگەر ئەمە‬ ‫روویدا‌‌و هەناردەكرا یان گواسترایەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەوا ئ��ەرك��ی دەوڵ��ەت��ی پەیوەندیدارە‬ ‫م��ل��ك��ەچ��ی ی��اس��ای ت��ای��ب��ەت ب��ە خ��ۆی‬ ‫بكات‪ ،‬بەڵگەش بۆ ئەو قەدەغەكردنە‬ ‫بهێنێتەوە‪)١٤٥().‬‬ ‫بەرئەنجامی جموجۆڵە چڕوپڕەكانی‬ ‫ئەمریكا لە هەموو الیەكەوە ئیدارەی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ی ژم��ارەی��ەك��ی ب��ەرچ��او لە‬ ‫پەرتووك‌‌و گۆڤارو رۆژنامه‌‌و مادەی‬ ‫پڕوپاگەندەی تایبەت بە بەشداربووانی‬ ‫ئەمریكییەكان ئازاد كردووه‪ .‬هەروەها‬ ‫رێگەیداوه بە رادەستكردنی ژمارەیەك‬ ‫لەو گۆڤارانەی‪ ،‬كە دەرچووانی زانكۆ‬ ‫بە بۆنەی ئاهەنگێڕانی س��ەری ساڵ‬ ‫ب��ۆ دەرچ��ووان��ی��ان دەرك��ردووه‪ .‬ئەو‬ ‫رۆژن��ام��ان��ەش‪ ،‬كە خاوەنی مۆركێكی‬ ‫گ��ش��ت��ی ب��وون‌‌و پ��ێ��داچ��وون��ەوە‌‌و‬ ‫پشكنینیان بۆ دەكرا‪ .‬بەاڵم باڵوێزخانەی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ا ل��ە ت��اران رووب��ەڕووی‬ ‫گەلێك ن��اڕەزای��ی ب��ەردەوام بوویەوە‬ ‫ل��ە ب��ارەی چ��اپ��ك��راوەك��ان��ی ت��رەوە‪،‬‬ ‫رەنگە توندترین ناڕەزاییان ن��اڕەزای‬ ‫ن��ێ��ردراوە تەبشیرییەكان ب��ووب��ێ��ت‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە ن��اوچ��ە دوورە دەس��ت��ەك��ان��ی‬

‫‪51‬‬

‫ئێران نیشتەجێبوون‌‌و ئاگایان نەبوو‬ ‫ل��ەوەی لە تاراندا چی ڕوودەدا بۆیە‬ ‫ب��اڵ��وێ��زخ��ان��ەی ئەمریكیان ل��ە ت��اران‬ ‫ت��اوان��ب��ار ك��ردووه ب��ە ك��ەم��ت��ەرخ��ەم‌‌و‬ ‫هەستنەكردن بە مەترسی یاساغ كردنی‬ ‫دەوریاتی نێردراوەكان لە گەیشتنیان‬ ‫بە دەستیان‪ ،‬كە چۆن بووەتە ئاستەنگ‬ ‫لەبەردەم كارەكانیاندا‪ )١٤٦(.‬لە راستیدا‬ ‫شای ئێران رەزا شای پەهلەوی بالێك‬ ‫م��ەودای ئ��ازادی هەموو رۆژنامه‌كانی‬ ‫جیهانی بەرتەسك كردۆتەوە‪ .‬چونكە‬ ‫تەنها بە رۆژنامه فەرەنسی‌‌و ئینگلیزی‌‌و‬ ‫س��وی��د‌‌و ئەڵمانییەكانەوە ن��ەوەس��ت��ا‪،‬‬ ‫بەڵكو بەهەمانشێوە رۆژنامه میسری‌‌و‬ ‫ع��ێ��راق��ی��ی��ەك��ان��ی��ش��ی ق��ەدەغ��ەك��رد لە‬ ‫ئاڕاستەكردنی رەخنە لەسیاسەتەكانی‪.‬‬ ‫ئەمەبووە هۆی ئەوەی ئەو رۆژنامانە‬ ‫ق��ەدەغ��ە ب��ك��ات‌‌و ب��ە ت��ەواوەت��ی‬ ‫بەكارهێنانیان لە ئێراندا یاساغ بكات‪.‬‬ ‫س��ەرەڕای ئ��ەوەی س��ووك��ای��ەت��ی‬ ‫پێكردنیان زیاتر قوڵتر بوو لە رۆژنامه‬ ‫ئەمریكییەكاندا‪ ،‬لەبەر ئ��ەوە كاتێك‪،‬‬ ‫كە رێگەیدا بە هەڵگرتنی ق��ەدەغ��ە لە‬ ‫سەر نێردراوی ئەو دەوڵەتانە دوای‬ ‫م��ان��گ‌‌و نیوێك ل��ە ق��ەدەغ��ەك��ردن��ی��ان‪،‬‬ ‫ل��ە ب��ەردەوام��ب��وون��ی ی��اس��اغ ل��ەس��ەر‬ ‫نێردراوەكانی ژمارە دووی ئەمریكی‬ ‫بۆ ماوەیەك‪ ،‬كە زیاتر بوو لە دە مانگ‪،‬‬ ‫بەهەمانشێوە رێگەدان بە باڵوێزخانە‬ ‫ئ��ەوروپ��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬ك��ە چاپكراوەكانیان‬

‫پێبگات‪ ،‬ئەمە لە كاتێكدا‪ ،‬كە قەدەغه‬ ‫كرابوو لە سەر باڵوێزخانەی ئەمریكی‬ ‫ب��ە ت��ەن��ه��ا‪ ،‬ك��ە ن��ێ��ردراوەك��ان��ی��ان پێ‬ ‫بگات هەتاكو ئ��ەوەی پەیوەندیانكرد‬ ‫ب��ە بەریتانیاوە ل��ە رێ��گ��ەی نوێنەری‬ ‫رۆژنامه ئەمریكییەكانەوە لە لەندەن‪.‬‬ ‫بەڕێوەبەری كارەكانی ئەمریكا هەستی‬ ‫كرد بەوەی‪ ،‬كە لەوێدا جیاوازی هەیە لە‬ ‫مامەڵەكردنی (رەفتاركردنی) لە نێوان‬ ‫ئەوروپییەكان‌‌و ئەمریكییەكان‌‌و شكۆی‬ ‫ئەمریكا لە تاراندا نزمبووەتەوە‪)١٤٧( .‬‬ ‫ئەو بارە ئاڵۆزە بووە هۆی توڕەیی‌‌و‬ ‫ب��ێ��زاری ك��ارم��ەن��دان ل��ە كۆمیسیۆنی‬ ‫ئەمریكیدا‪ .‬لە بەر ئەوە رۆژنامه‌کان‪،‬‬ ‫ب��ە ت��ای��ب��ەت رۆژن��ام��ه ف��ەرەن��س��ی‌‌و‬ ‫ئینگلیزییەكان‪ ،‬ب��ە ت��ون��دی هێرشیان‬ ‫دەكردۆتە سەر ره‌زا شا‪ ،‬لەو كتێبەی‬ ‫لە لەندەن دەرچ��ووه لە ژێر ناوی بێ‬ ‫تاوانی‌و نه‌خشه‌دانان ‪Innocenc and‬‬ ‫‪ ،Design‬ك��ە رەخ��ن��ەی��ەك��ی زۆری لە‬ ‫خۆگرتووه لە بارەی هەموو بوارەكانی‬ ‫ژیان لە ئێراندا‪ ،‬میریام بە ئەركی خۆی‬ ‫زانیوه راو بۆچوون لەگەڵ دەسەاڵتی‬ ‫ئێرانیدا بگۆڕێتەوە لەمەڕ هۆكارەكانی‬ ‫هەڵوێستی ت��وون��دی��ان ل��ە ب��ەرام��ب��ەر‬ ‫رۆژنامه ئەمریكییەكان‪)١٤٨(.‬‬ ‫كاربەڕێوەبەر (میریام) دەستبەجێ‬ ‫رووی��ك��ردە الی ڕێ��زدار (م��ەس��ع��د‬ ‫ئەنساڕی) سەرۆكی دەزگ��ای سێیەم‬ ‫وەزارەت��ی دەرەوەی ئێران لە ‪١٦‬ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫مارسی ‪ ،١٩٣٧‬لە كاتی گفتوگۆكانیدا‬ ‫تێگەیشت‪ ،‬كە ئ��ەو ن��ەك تەنها وەكو‬ ‫نوێنەری ئەمریكا‪ ،‬بەڵكو وەكو نوێنەری‬ ‫رۆژنامه‌ی واڵتێكیش قسە دەكات‪ ،‬كە‬ ‫ئ��ازادی دەدات بە قسەكردن‪ ،‬ناوبراو‬ ‫س��ەرس��ام ب��ووب��ە هەڵوێستی ئێرانی‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە ئەو وتارانەی‪ ،‬كە هێرشیان‬ ‫كردۆتە سەر ئێران لە رۆژنامه‌كانی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بەرواوردیان بكەین بەو وتارانەی‪ ،‬كە‬ ‫لە رۆژنامه فەرەنسی‌‌و ئینگلیزیەكاندا‬ ‫هاتوون زۆر كەمتر توندبووه بۆ چی‬ ‫ج��ی��اوازی هەیە لە ڕەفتاركردنیاندا؟‬ ‫ه��ەروەه��ا ف��ێ��رخ��وازان��ی زان��ك��ۆی‬ ‫ئەمریكی لە ت��اران ساڵێك خۆیندنیان‬ ‫دواخ��س��ت��ووه ل��ەب��ەر دەستنەگەیشتن‬ ‫ب��ە كتێب‌‌و ف��ەرم��ان��ەك��ان��ی ت��ای��ب��ەت بە‬ ‫خوێندنیان‪ ،‬كە لە هەڵسەنگاندنیاندا‬ ‫بەكاریان دەهێناوه‪ ،‬لەبەر قەدەغكردنی‬ ‫گەیشتنی نامەنێردراوە ئەمریكییەكان‪،‬‬ ‫كە ئەوشتانەی تێدابووه‪ ،‬كە بەرنامەی‬ ‫خوێندنیاندا هەیە‪)١٤٩(.‬‬ ‫س��ەرەڕای ی��اس��اغ��ك��ردن��ی‬ ‫ن��ام��ەن��ێ��ردراوەك��ان ل��ە باڵوێزخانەی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ی‪( ،‬دان��پ��ێ��دان��ان��ی زەری��ب��ی)ی‬ ‫س��ااڵن��ەش ه��ات��ەك��ای��ەوە‪ ،‬ك��ە ه��ەم��وو‬ ‫ئەمریكیەكان نیشتەجێی دەرەوەی‬ ‫دەگرتەوە‪ ،‬گەڕانەوەی بۆ بەرژەوەندی‬ ‫باجی ئەمریكییەكان مەگەر ئ��ەوەی‪،‬‬ ‫كە لەگەڵ یاساكانی ئەمریكا بەریەك‬

‫بكەوتنایە‪ ،‬بە جۆرێك ئەگەر هۆكاری‬ ‫دورك��ەوت��ن��ەوەك��ەی ل��ە نیشتیمان‬ ‫ه��ەرچ��ی��ی��ەك ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەن��س��اری ل��ەوە‬ ‫دڵ��ن��ی��اك��ردەوە‪ ،‬ك��ە راپ��ۆرت��ێ��ك��ی تێر‌‌و‬ ‫تەسەلی بۆ وەزیری دەرەوەی ئێرانی‬ ‫ن��وس��ی��ووە‪ ،‬ه��ەروا ب��ە م��ەت��رس��ی��ەوە‬ ‫گ��ەڕاوه‌ت��ه‌وه لە ئەنجامی گەڕانەوەی‬ ‫وەاڵم بۆ وەزیر‪)١٥٠( .‬‬ ‫وەك لە پێشەوە روونمان كردەوە‪ ،‬كە‬ ‫وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكی شێوازی‬ ‫بەخۆدا چوونەوەی بەگەڕخستووە لە‬ ‫چارەسەركردنی گرفتە مەدەنییەكان‬ ‫دوور لە شێوازی دیپلۆماسی فەرمی‪،‬‬ ‫هەموو سەرەداوەكانی ئیدارە لەدەستی‬ ‫دەزگ��ای دی��پ��ل��ۆم��اس��ی ئ��ەم��ری��ك��ی��دا‬ ‫مابوویەوە لە تاران هەتا لە سەختترین‬ ‫م��اوەك��ان��ی��ش��ی��دا‪ ،‬ل��ە ك��ات��ی پ��چ��ڕان��ی‬ ‫پەیوەندیە فەرمییەكانی نێوان هەردوو‬ ‫واڵت‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە كاربەڕێوەبەری ئەمریكی‬ ‫سووربوو لە سەر پەیوەندیكردن بە‬ ‫بەرپرسە ئێرانییەكانەوە بەسیفەتی‬ ‫شەخسی‪ ،‬تاوەكو بۆیان روون بكاتەوە‬ ‫مەترسیی ی��اس��اغ ك��ردن��ی چ��اپ��ك��راوە‬ ‫ناسیاسییەكان‌‌و پەرتووكە زانستی‌‌و‬ ‫وتارەكان‌‌و حەواڵە داراییەكان لە سەر‬ ‫بەردەوامی دۆستایەتی نێوان هەردوو‬ ‫واڵت‪ ،‬ه��ەت��اك��و وردەوردە زۆرێ��ك��ی‬ ‫ل��ێ رزگ��ارك��ردن ب��ە ئ��ازادك��ردن‌‌و‬ ‫البردنی یاساغ لە سەریان‪ ،‬هەروەها‬

‫‪53‬‬

‫لە پەیوەندی ب��ەردەوام��دا ب��وو لەگەڵ‬ ‫راوێژكارە یاساییە ئەمریكییەكاندا لە‬ ‫پێناو پەیبردن بە دەقەكانی پەیماننامە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان ل��ەم ب��ارەی��ەوە بۆ‬ ‫ش��ارەزا ب��وون ب��ە م��اف‌‌و ئەركەكانی‬ ‫هاواڵتیانی ئەمریكی لە تاران‪ ،‬هەتاوەكو‬ ‫چ��اپ��ك��راوە گ��ی��راوەك��ان ب��ەرەاڵو ئ��ازاد‬ ‫بكات‪ .‬ه��ەروەه��ا گرنگی هەماهەنگیی‬ ‫دی��پ��ل��ۆم��اس��ی ئ��ەم��ری��ك��ی ـ��ـ ب��ەری��ت��ان��ی‬ ‫ب��ەدەرك��ەوت��ووه بە جۆرێك باڵوێزی‬ ‫ب��ەری��ت��ان��ی ت��وان��ی ش��ای ئ��ێ��ران رازی‬ ‫بكەن بە ئازادكردنی نامەنێردراوەكانی‬ ‫ئەمریكا لەكاتێكدا ب��ەردەوام لەگەڵیدا‬ ‫ب��ووه ل��ە ك��ات��ی گ��رێ��دان��ی پ��ەی��م��ان��ی‬ ‫سەعدئاباد ‪ ١٩٣٧‬پێش جەنگی جیهانی‬ ‫دووەم‌‌و راگ��ەی��ان��دن��ی هاوپەیمانێكی‬ ‫فەرمی لە ژێر سایەی هاوپەیمانەكان‪.‬‬ ‫چ��ارەن��وس��ی ن��ێ��ردراوە ل��ۆس��ەری��ی��ە‬ ‫تەبشیریەكان‬ ‫لەو شتە ترسێنەرانەی‪ ،‬كە بە راستی‬ ‫ل��ە س��ی��اس��ەت��ی ت��ەب��ش��ی��ری ئەمریكیدا‬ ‫ه��ەب��وو‪ ،‬ئ��ەوەب��ووه‪ ،‬كە رێكکەوتنێكی‬ ‫لەگەڵ حكومەتەكانی هەریەكە لە ئێران‌‌و‬ ‫عێراق‌‌و توركیا گرێدا بووه لە ئەدەنبەرە‬ ‫له ساڵی ‪ ،١٩١٠‬كە بە راشكاوی تێیدا‬ ‫هاتبوو كەڵێسەی ئینجیلی لۆسەری‬ ‫م��اف��ی ئ��ەوەی ه��ەی��ە ه��ەس��ت��ێ��ت بە‬ ‫باڵوكردنەوەی ئایینی مەسیحی لەناو‬ ‫نەتەوەی كوردی موسڵماندا لە هەرسێ‬

‫دەوڵەتی ن��اوب��راودا‪ .‬حكومەتی ئێرانی‬ ‫ل��ە س��ەردەم��ی رەزا ش��ای پەهلەویدا‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٢٨‬ه��ەم��ان رێكکەوتنامەی‬ ‫نوێكردۆتەوە‪ ،‬كە مەبەستی شای ئێرانی‬ ‫لەم كارە بەدەستهێنانی چەند ئامانجێك‬ ‫بووه لەوانەش‪:‬‬ ‫ی��ەك��ەم‪ :‬ب��ۆ رزگ��ارب��وون ل��ە چ��ڕی‬ ‫دانیشتوانی ك��وردی بوو‪ ،‬كە سەدەها‬ ‫ساڵ نیشتەجێ ئازەربایجان بوون لە‬ ‫ئێران‪ ،‬كە زۆربەی جار پەنایان بردبووە‬ ‫بەر توركیای سوننی بۆ رزگاربوون لە‬ ‫جەورو ستەمی سەپێنراو بە سەریاندا‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ب��ۆش��ك��ان��دن��ی درك��ی��ان بە‬ ‫گۆڕینیان بۆ مەسیحیەت ك��رد‪ ،‬دوای‬ ‫گۆڕانی هەڵوێستی حكومەتی توركی‬ ‫ل��ە پشتگیریكردنیان دوای شۆڕشی‬ ‫ئەتاتورك لە چارەكی یەكەمی سەدەی‬ ‫بیست‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬توانەوەی ناسنامەی كوردی‬ ‫ل��ە ب��ۆت��ەق��ەی ن��ەت��ەوەی ئ��ێ��ران��ی��دا بۆ‬ ‫زاڵ��ب��وون ب��ە س��ەری��ان��دا‌‌و ل��ە ب��ەری��ەك‬ ‫هەڵوەشاندنەوە‌‌و یەكنەگرتنیان لەگەڵ‬ ‫نەتەوەی كوردی براكانیان لە هەریەكە‬ ‫لە عێراق‌‌و توركیا‌‌و سوریا‪.‬‬ ‫رێكکەوتنامەی ئەدەنبەرە ی ناوبراو لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩١٠‬مافی دابوو بە دامەزراوە‬ ‫تەبشیرییە ئەمریكییەكان ئ��ازادن لە‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ب��ارەگ��ای س��ەرەك��ی بۆ‬ ‫س��ەن��ت��ەری تەبشیری ل��ەه��ەری��ەك��ە لە‬ ‫پایتەختەكانی ئەوسێ واڵتە ئیسالمیە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫(ت��ورك��ی��ا‪ ،‬ئ��ێ��ران‪ ،‬ع��ێ��راق )‪ .‬ه��ەروەه��ا‬ ‫م��اف��ی گ��وڕی��ن��ی پایتەختی پ��ێ��داب��وون‬ ‫لە هەر یەكێک لەو سێ پایتەختە بۆ‬ ‫یەكێكی‌تر لە كاتی ناچاریدا‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫لە باڵوكردنەوە ب��ەردەوام��ب��وون هەتا‬ ‫دەرچوونی بڕیاری ڕەزاشای پەهلەوی‬ ‫بە داخستنی نێردراوەكانی تەبشیری‬ ‫لە مەهاباد‪ ،‬كە پێشتر بە ناوی سه‌باح‬ ‫ب��والڤ ن��اس��راو ب��وو‪ ،‬ل��ەوی�لای��ەت��ی‬ ‫ئازەربایجان لە مارسی ساڵی ‪،١٩٣٦‬‬ ‫ب��ە ج��ۆرێ��ک هەستا ب��ە دام��ەزران��دن��ی‬ ‫فێرگەی تەبشیری هەندێ‌ دامەزراوەی‬ ‫چ��ارەس��ەرك��ردن‪ ،‬س��ەرەڕای ك��اری‬ ‫سەرەكیان لە ب�ڵاوك��ردن��ەوەی ئایینی‬ ‫مەسیحی‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە‪ ،‬كاربەڕێوەبەری ئەمریكی‬ ‫لە ئێران (میریام) لە مارسی ‪١٩٣٦‬‬ ‫ئیدارەی واڵتەكەی ئاگاداركردەوە لە‬ ‫فەرمانی راگوێزان‪ ،‬كە حاكمی ویالیەتی‬ ‫ئازەربایجان دەریكردووە بۆ دامەزراوە‬ ‫ت��ەب��ش��ی��ری��ی��ەك��ان ل��ە وی�لای��ەت��ەك��ەی‪،‬‬ ‫وێ��ڕای ئ��ەوەی چ��اوی ب��ە وەزی��ری‬ ‫دەرەوەی ئێرانی ك��ەوت��ووە‌‌و داوای‬ ‫لێكردووە لەسەرخۆبێت (پەلەنەكات)‬ ‫ل��ە جێبەجێكردنی ب��ڕی��ارەك��ەدا هەتا‬ ‫ئ��ەوك��ات��ەی ت��ەواوی ل��ێ��ك��ۆل��ی��ن��ەوە‌‌و‬ ‫توێژینەوەكان بەیەكجاری ئیدانەكردنی‬ ‫ن��ێ��ردراوەك��ان پ��ش��ت��ڕاس��ت��دەك��ات��ەوە‪،‬‬ ‫وەزارەتی دەرەوەی ئێران بەردەوامبووه‬ ‫ل��ە ت��ۆم��ەت��ب��ارك��ردن��ی مسێونێرەكان‬

‫ب��ەك��ۆك��ردن��ەوە‌‌و ج��ەم��ك��ردن��ی هێزە‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ە زەرەرم��ەن��دەك��ان لە‬ ‫هەرێمی ئازەربایجان‪ ،‬كە (كوردەكان‬ ‫بوون) لە دەوری ناوچەی سنووری‪،‬‬ ‫وەزارەت��ی دەرەوەی ئ��ێ��ران دەترسا‬ ‫ل��ە گ��واس��ت��ن��ەوەی چ��االك��ی سیاسی‌‌و‬ ‫نەیاری‌‌و دوژمنكارانەی مژدەدەرەكان‬ ‫(مسیۆنێرەكان) ل��ە ئازەربایجانەوە‬ ‫ب��ۆ ناوچەكانی‌تری ل��ە ئ��ێ��ران‪ .‬لەبەر‬ ‫ئ��ەوە تەنها پ��ازدە رۆژ مۆڵەتی پێدان‬ ‫ب��ۆ چ��ۆڵ��ك��ردن‌‌و راگ��واس��ت��ن��ی پیاوانی‬ ‫تەبشیری لە هەرێمەكانی ئێراندا‪ .‬بەاڵم‬ ‫بارو دۆخی بڕیاری راگواستنی شاندی‬ ‫تەبشیری ئەمریكی ب��ە پلەی یەكەم‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ئ��ەوەی لە رۆژنامه‌ی‬ ‫(نێۆرك دەیلی میرۆر) باڵوكرایەوە‪،‬‬ ‫ل��ە ب��ارەی ب��ارودۆخ��ی م��وژدەدەرە‬ ‫لۆسەرییەكان لە ئێران‪.‬‬ ‫دوای ئەوەش ئەگەری گەورە ئەوەیە‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ەڵ��وێ��س��ت��ی ن��ەی��اری حكومەتی‬ ‫ئێرانی بەرامبەر بەو دامەزراوەیەی بە‬ ‫پەرچەكرداری ئەو وتارە توندەی دژی‬ ‫ئێران دادەنرێت‪ .‬هەروەها دیاریكردن‌‌و‬ ‫دانانی ئایەتولاڵ سامیعی‪ ،‬كە یەكێك‬ ‫ب��وو لە گ��ەورە پیاوانی ئایینی شیعە‬ ‫لە پۆستی وەزیری دەرەوەی ئێراندا‪،‬‬ ‫بۆ جەختكرنەوە لە پاڵپشتی حكومەت‬ ‫ك��اری ك��ردووه ل��ە پ��ای��ەی ب��اڵ��وێ��زی‬ ‫واڵت��ەك��ەی ل��ە ب��ەغ��داد‪ ،‬ك��ە زۆر شتی‬ ‫بیستبوو‌‌و هێناوه‌ته‌وه بۆ پایتەختی‬

‫‪55‬‬

‫نیشتیمانەكەی ل��ە ب��ارەی چ��االك��ی‬ ‫ن��ەی��اری‌‌و دوژم��ن��ك��اران��ەی ش��ان��دی‬ ‫تەبشیری لە دژی ئێرانییەكان لەوێدا‪.‬‬ ‫م��ی��ری��ام ه��ەوڵ��ی درێ��ژك��ردن��ەوەی‬ ‫م��اوەی پێدراو(مۆلەت) بە م��وژدەدەر‬ ‫ل��ۆس��ەری��ی��ەك��ان دا ب��ۆ ش��ەش مانگ‬ ‫ه��ەت��اوەك��و ه��ەم��وو ك��ەل��وپ��ەل‌‌و‬ ‫پ��ەی��وەس��ت��ی��ەك��ان ب��گ��وازن��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫حكومەتی ئێرانی ئەوەی پێویستكرد‌‌و‬ ‫وی��س��ت��ی ب��ەخ��ێ��رای‌‌و دەس��ت��ب��ەج��ێ‬ ‫بگوێزنەوە‪ ،‬دوات��ر خۆیان كەلوپەل‌‌و‬ ‫پەیوەستییەكانیان پێدەگەیەنن‪ .‬ئەوە‬ ‫بیرۆكەیەكی گونجاو بوو‪ ،‬كە حكومەتی‬ ‫ئێرانی تەبەنی سیاسەتێكی نوێ بكات‬ ‫ب��ە ئامانجی ق��وت��ارب��وون ل��ە ت��ەواوی‬ ‫شاندە تەبشیرییەكان‪ ،‬بەتایبەت دوای‬ ‫ئ��ەوەی وەزارەت��ی دەرەوەی ئێرانی‬ ‫لێدوانیدا میسیۆنێرە ئەمریكییەكان‬ ‫ل��ە ژێ��ر چ��اودێ��ری ت��ەواودا ب��وون لە‬ ‫الی��ەن دەس��ەاڵت��ەك��ان��ی ئ��ازەرب��ای��ج��ان‬ ‫لە م��اوەی پێنج مانگی ت��ەواوی پێش‬ ‫دەرچوونی بڕیاری داخستنیان‪)١٥١(.‬‬ ‫ب��ەاڵم وەزارەت��ی دەرەوەی ئەمریكا‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەی ب��ی��ان��ووەك��ان��ی ئێرانی‬ ‫ب��ە لۆژیكی ل��ەق��ەڵ��ەم��دا‪ ،‬ك��ە گونجاوە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی گ��ەل��ی‬ ‫موسوڵمانی ئێرانی‪ ،‬پێویستی كرد لە‬ ‫سەر كاربەرێوەبەری خۆی جەخت لە‬ ‫نەبوونی بەڵگەی یەكالكەرەوە بكاتەوە‬ ‫لە سەر كۆنەكردنی چاالكی تەبشیری‬

‫ه��ەت��اوەك��و ب��ۆی��ان ئ��اس��ان ب��ك��ات‪ ،‬كە‬ ‫فشار بخاتە سەر حكومەتی ئێرانی بۆ‬ ‫پاراستنی دامەزراوە‌‌و موڵك‌‌و ماڵەكانی‬ ‫موژدەدەرە ئاینییەكان‪ .‬ئەمەش مانای‬ ‫ش��اڕەزای دی��پ��ل��ۆم��اس��ی��ە ل��ە چ��االك��ی‬ ‫ترسناكی دەزگای تەبشیری ئەمریكی‬ ‫لە ئازەربایجان بە پەیامێك داوای لە‬ ‫كاربەڕێوەبەری خۆی كرد‪ ،‬كە هەندێک‬ ‫خاڵ بگرێتەبەر لەوانەش‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬تەئكیدكردنەوە لە نەبوونی‬ ‫ب��ەڵ��گ��ەی��ەك��ی ڕوون‪ ،‬ك��ە ئ��ی��دان��ەی‬ ‫م��وژدەدەرە ل��ۆس��ەری��ی��ەك��ان ب��ك��ات‪،‬‬ ‫هەروەها تێوەنەگالنی هیچ یەكێكیان‬ ‫لە چاالكی گەلێك‪ ،‬كە پێچەوانەی بەندە‬ ‫نوسراوەكانی مۆڵەتی كاركردنیان‌و‬ ‫جێبەجێكردنی ئ��ەرك��ەك��ان��ی��ان بەپێی‬ ‫ڕێكکەوتنامەی ‪١٤‬ی م��ای��ۆی ساڵی‬ ‫‪ ١٩٢٨‬بێت‪ .‬ئ��ەو رێكکەوتننامەیەی‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ۆك��اروش��ێ��وازی چاالكییەكانی‬ ‫م��وژدەدەرەك��ان��ی دی��اری��ك��ردب��وو لە‬ ‫ئ��ێ��ران��دا‪ )١٥٢(.‬ب��ەج��ۆرێ��ك ل��ە حاڵەتی‬ ‫پ��ش��ت��ڕاس��ت��ك��ردن��ەوەی تێوەنەگالنیان‬ ‫ل��ە ه��ی��چ چ��االك��ی��ی��ەك��ی س��ی��اس��ی دژی‬ ‫حكومەتی ئ��ێ��ران��ی پێویستە جەخت‬ ‫لەسەر پێویستی كێشانەوەی فەرمانی‬ ‫دەرك��ردن��ی��ان ب��درێ��ت‪ ،‬ك��ە ل��ەالی��ەن‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ی ئ��ێ��ران��ی��ەوە دەرك��راوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ دان��ن��ان بە مافە بڕیار لەسەر‬ ‫دراوەكانیان لەالیەن م��وژدەدەرەك��ان‬ ‫بەپێی ڕێكەوتننامەكە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫دووەم‪ :‬ل��ە ك��ات��ی ب��وون��ی بەڵگەی‬ ‫ی��ەك�لاك��ەرەوە الی حكومەتی ئێرانی‬ ‫دژی م��وژدەدەرەك��ان پێویستە داوای‬ ‫راوەس��ت��ان��دن��ی ب��ڕی��اری دەرك��ردن��ی��ان‬ ‫نەكرێت‪ ،‬بەڵكو هەوڵبدرێت بەشێوەیەكی‬ ‫دۆس��ت��ان��ە وا ل��ە ح��ك��وم��ەت��ی ئێرانی‬ ‫بكرێت‪ ،‬كە بەشێوەیەكی شیاو لە كاتی‬ ‫جێبەجێكردنی ب��ڕی��اری دەرك��ردن��ی��ان‬ ‫رەفتاریان لەگەڵدا بكرێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ل��ە حالەتی جەختكردنەوە‬ ‫لەسەر ئەوەی‪ ،‬كە بڕیاری دەركردنیان‬ ‫ب��ووەت��ە دیفاكتۆیەكی بێ چ��ارەس��ەر‪،‬‬ ‫ب��اش وای��ە داوا لە حكومەتی ئێرانی‬ ‫ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ك��ە ڕوون��ك��ردن��ەوەی��ەك��ی‬ ‫ت��ێ��روت��ەس��ەل ب��ن��وس��ێ��ت ل��ەس��ەر ئ��ەو‬ ‫سەرپێچیكردنانەی‪ ،‬كە رووب��ەڕووی‬ ‫م��وژدەدەرەك��ان��ی ك��ردۆت��ەوە‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە گ��وێ��زان��ەوەی موڵك‌‌و‬ ‫م��اڵ��ی م��وژدەدەرەك��ان پ��ێ��وی��س��ت��ە‬ ‫بگەڕێنەوە ب��ۆ رێنماییەكانی ئیدارە‬ ‫ل��ە ژێ��ر ژم��ارە (‪)٥٩٦‬ی باڵویزخانە‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە ب��ەرواری ی��ەك��ی دیسەمبەری‬ ‫‪١٩٢٧‬دا دەرچ��ووە‪ ،‬بەشێوەیەك‪ ،‬كە‬ ‫خاڵی نییە لە روونكردنەوە لەبارەی‬ ‫م��اف��ی خ��اوەن��دارێ��ت��ی خ��ان��وب��ەرەی‬ ‫تایبەت بە موژدەدەرەكان‪ ،‬لە حاڵەتی‬ ‫پ��ش��ت��ڕاس��ت��ك��ردن��ەوەی خ��اوەن��دارێ��ت��ی‬ ‫م��وژدەدەرەك��ان ب��ۆ ئ��ەو خانوبەرە‌‌و‬ ‫م��ەن��ق��والت��ان��ە‪ ،‬ئ��ەوك��ات پ��ێ��وی��س��ت��ە‬ ‫باڵویزخانەی ناوبراو كۆمەكی خاوەنی‬

‫ئ��ەو خ��ان��وب��ەران��ە بكات ل��ە فرۆشتنی‬ ‫موڵك‌‌و ماڵەكانیان بە نرخێكی گونجاو‪.‬‬ ‫(‪)١٥٣‬‬ ‫ه��ەروەه��ا م��ی��ری��ام چ��اوی ك��ەوت‬ ‫ب��ە س��ەرپ��ەرش��ت��ی��اری م��وژدەدەرە‬ ‫ل��ۆس��ەری��ەك��ان س��ێ��ر ه��ن��ری م��ول��ل��ەر‬ ‫‪ Henry muller‬روون��ی��ك��ردەوە‪ ،‬كە بە‬ ‫پ��ێ��ی ك��ۆن��گ��رەی دەول��ی ب��ۆ چ��االك��ی‬ ‫مسیۆنێرەكان گرێدراو لە ئەدەنبەرە لە‬ ‫ساڵی ‪ ،١٩١٠‬باڵوكردنەوەی ئینجیلی‬ ‫لەنێو ك��وردەك��ان��دا وەك��و ن��ەت��ەوە‪ ..‬لە‬ ‫هەریەكە لە ع��ێ��راق‌‌و توركیا‌‌و ئێران‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی نیشتەجێبوونی ك��وردەك��ان‬ ‫رێ��گ��ەی پ��ێ��دراوە‪ .‬ب��ەه��ەم��ا ش��ێ��وە‬ ‫مانەوەی مسیۆنێرە رۆژهەاڵتییەكان‬ ‫لە یەكێك لەو سێ واڵت��ەدا لە جێگەی‬ ‫واڵتەكانی‌تر ل��ەوە دەچێت رووب��دات‬ ‫لە ئاكامی هۆكارگەلێك‪ ،‬كە پێویستیی‬ ‫ف��ەرزی بكات‪ .‬بە جۆرێک سەنتەری‬ ‫مسیۆنێرەكان روون��ی ك��ردۆت��ەوە‪ ،‬كە‬ ‫چاالكییەكانی لە خاكی كوردەكان‪ ،‬كە‬ ‫دەكەوێتە ئێرانە‌‌و هیچ رێگریەك نییە‪ ،‬كە‬ ‫سەنتەری مسیۆنێری خۆی بگوازێتەوە‬ ‫ب��ۆ ن��اوچ��ە كوردییەكانی ن��او عێراق‬ ‫لەبەرئەوە هەڵوێستی حكومەتی توركی‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر ن��ێ��ردراوە تەبشیرییەكان‬ ‫ل��ە چ��ارەك��ی ك��ۆت��ای س��ەدەدا زۆر‬ ‫ت��ون��د ب��وو ئ��ەم��ەش وای ل��ێ��ك��ردوون‪،‬‬ ‫كە بە شێوەیەكی كاتی بیر لەو كارە‬ ‫نەكەنەوە لە نێو كوردەكانی توركیادا‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫هەروەها سێر موللەر روونیكردۆتەوە‬ ‫ب��ڕی��اری ك��ۆت��ای ج��ا چ پ��ەی��وەس��ت بە‬ ‫ناوچەی باڵوكردنەوەی نوێ بێت‪ ،‬یان‬ ‫هەنگاوەكانی جێبەجێكردنی بڕیاری‬ ‫راگواستنی بە تەنها دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئ��ی��دارەی گشتی م��وژدەدەرەك��ان لە‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەر ئ��ەوە ن��اوب��راو ئ��ام��ۆژگ��اری‬ ‫م��ی��ری��ام��ی ك��ردووه‪ ،‬ك��ە ل��ە ع��ێ��راق��دا‬ ‫بوەستێت لە كاتی گەشتی بۆ ئەمریكا‌‌و‬ ‫ل��ەوێ��دا چ��اوی ب��ك��ەوێ��ت ب��ە باڵوێزی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ا ل��ە ب��ەغ��داد ب��ۆ ئ��ەوەی لە‬ ‫بارودۆخی سیاسی ئەوێ‌ بە ئاگابیت‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی لە بەندەكانی ڕێكکەوتننامەی‬ ‫ئەدەنبەرەی پەیوەست بە كوردەكانی‬ ‫عێراق ئاگادار بێت‪ ،‬لێكۆڵینەوە بكات‬ ‫لەمەڕ هەموو ئەو فاكتەرانەی‪ ،‬كە كار‬ ‫ل��ە چ��االك��ی م��ژدەدەرەك��ان دەك��ات لە‬ ‫ناوچە كوردییەكانی عێراقدا‪.‬‬ ‫میریام باوەڕی وابووه‪ ،‬که حكومەتی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی ب��ەت��وان��ای درێ��ژب��وون��ەوە‌‌و‬ ‫پەلهاویشتنی چاالكی لۆسەرییەكان بە‬ ‫درێژای سنوری ئێران ــ عێراقی زانیوە‌‌و‬ ‫دەركی پێكردووە‪ .‬ئێران لەو راستییە بە‬ ‫ئاگا بووە‪ ،‬كە نەتەوەی كورد ئەگەرچی‬ ‫ئێستا هۆشیارنییە بەاڵم بەئاگادێتەوە‌‌و‬ ‫سەرهەڵدێنێت ل��ە ه��ەر یەكێك لەو‬ ‫س��ێ واڵت��ەدا پ��ەی��وەن��دی��دارە ب��ە هەر‬ ‫جۆرێک‪ ،‬كە كوردی لێبێت‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫حكومەتی ئێرانی ب��ەوەی لە توانایدا‬

‫ه��ەب��ووه ه��ەوڵ��ی��داوه ئ��ەو هەڵوێستە‬ ‫توڕەییە لە سەر خ��اك‌‌و زەوییەكانی‬ ‫ئەو نەتەقێتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی ئ��ەم م��ەب��ەس��ت��ەی سەختتر‬ ‫دەك��رد هۆكاری سروشتی جوگرافی‬ ‫هاو سنوری ئێران‪ ،‬عێراق‪ ،‬توركیا بوو‪.‬‬ ‫س��ەرەڕای ئ��ەوەی دووب��ارە لەساڵی‬ ‫‪١٩١٤‬دا سنوری سروشتیان كێشرایەوە‬ ‫ل��ەس��ەر دەس��ت��ی ك��ۆم��ی��س��ی��ۆن��ەك��ان��ی‬ ‫ئێران توركی بە هاوكاری بەریتانی‌‌و‬ ‫رووسەكان‪ ،‬بەاڵم موللەر‪ ،‬كە بست بە‬ ‫بستی ئێران شاڕەزابوو دانی بەوەدانا‪،‬‬ ‫كە لە ت��وان��ادا نییە بە ڕەه��ای كۆتای‬ ‫قەڵەمڕەوی (سنووری) هەریەكە لەو‬ ‫سێ واڵتە دیاری بكرێت‪ ،‬كە لە كوێوە‬ ‫دەست پێدەكات‌‌و لەكوێدا تەواو دەبێت‬ ‫(‪ .)١٥٤‬هەروەها هێمایشی كردووه بۆ‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی حكومەتی ئێرانی‬ ‫شیعی ب��ەرام��ب��ەر ن��ەت��ەوەی ك��وردی‬ ‫سوننی نەك تەنها لە نێو خاكی خۆیدا‪،‬‬ ‫بەڵكو لە هەر یەكە لە عێراق‌‌و توركیاشدا‬ ‫بەمەبەستی پەرتكردن‌‌و لە بەر یەك‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی كۆگیری كوردەكان‌‌و‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی تەواوەتیان بۆ ئەوەی‬ ‫ه��ەری��ەك��ە ل��ەو ڕەگ��ەزان��ە پ��ەی��وەن��دی‬ ‫ن��ەك��ەن ب��ە ب��را‌‌و ه��اوڕێ��ك��ان��ی��ان��ەوە لە‬ ‫واڵت��ەك��ان��ی‌ت��ردا‪ .‬ئ��ەو سیاسەتەش لە‬ ‫س��ەردەم��ی سەفەوییەكانەوە دەستی‬ ‫پێكرد بوو لەسەر دەستی شا عەباسی‬ ‫سەفەوی ساڵی ‪ ،١٥٨٧‬كە هەستا بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫راگوێزانی زیاتر لە پێنج هەزار خێزان‬ ‫لە كوردەكانی ئازەربایجان لەو پەڕی‬ ‫ڕۆژئ��اواوە ب��ۆ ن��اوچ��ەی خ��ۆراس��ان‬ ‫ل��ەو پ��ەڕی ب��اك��وری رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ئێران بۆ ئ��ەوەی ببنە سووتەمەنی لە‬ ‫پێكدادانەكانیدا لەگەڵ ئوزبەكی سوننی‬ ‫ــ ئەو كات ــ لە باكوری خۆراسان‌‌و‬ ‫ئەودیو رووبار‪ .‬دواتر حكومەتی ئێرانی‬ ‫ل��ە چ��االك��ی خ��اوەن م��ۆرك��ی سیاسی‬ ‫مسیۆنێرە لۆسەرییەكان كەوتبووە‬ ‫گ��وم��ان��ەوە‪ ،‬ك��ە ن��ەت��ەوەی ك��وردی��ی‬ ‫دەوروژاند‌‌و زیندووی دەكردەوە‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوە ب��ەردەوام هەمیشە پێشوازی لە‬ ‫چاالكییە چڕوپڕەكانی ئینجیلییەكانی‬ ‫نەدەكرد بۆ ئەم میسیۆنیرانە لەسەر‬ ‫زەوی��ەك��ان��ی‪ .‬ه��ەروەه��ا ئەمە هانیدان‬ ‫ه��ەوڵ��ب��دا ب��ۆ پ��چ��ڕان��دن��ی دەم��اری‬ ‫پەیوەندی نێوان كوردەكانی ئێران‌‌و‬ ‫كوردەكانی هەریەكە لە عێراق‌‌و توركیا‬ ‫ب��ە مەبەستی ت��وان��ەوەی ناسنامەی‬ ‫ك��وردی‪ ،‬جەختكردنەوە لە ناسنامەی‬ ‫ئێرانیان هەتاوەكو كوردەكان تێكەڵ بە‬ ‫كۆمەڵگای ئێرانی بن‪ .‬لەبەر ئەوە چاالكی‬ ‫تەبشیری (م��وژدەدەری) جارێكی‌تر‬ ‫ك��ۆم��ەك��ی ك��وردەك��ان��ی دەك��ردووه‌‌‪،‬‬ ‫بەڵكو ج��ی��اوازی نێوان ئێرانییەكان‌‌و‬ ‫كوردەكانی قووڵتر كردۆتەوە‪ ،‬چاالكی‬ ‫م��ی��س��ی��ۆن��ێ��رەك��ان ب��ەالی��ەن��ی ك��ەم��ەوە‬ ‫زەمینەسازی كردووه بۆ گەشەكردنی‬ ‫نەتەوەی كوردی‪.‬‬

‫ل��ە راس��ت��ی��دا م��ول��ل��ەر دەرك��ی بە‬ ‫رەه��ەن��دی سیاسی ئێرانی سه‌رده‌می‬ ‫ره‌زا ش��ا‌‌و ح��ك��وم��ەت��ەك��ەی ك��ردووه‪،‬‬ ‫باش لەو پاڵنەرانەش تێگەیشتووه‪ ،‬كە‬ ‫دەسەاڵتی ئێرانییەكانی جواڵندووه بۆ‬ ‫راگوێزان‌‌و وەدەرنانی مسیۆنێرەكان‬ ‫لە ئازەربایجان‪ ،‬بە جۆرێك‪ ،‬كە لەوێدا‬ ‫جیاوازییەكی جەهەری هەبوو لە نێوان‬ ‫ه��ەوڵ��ی م��س��ی��ۆن��ێ��رەك��ان‌‌و سیاسەتی‬ ‫حكومەتی ئێرانیدا‪ ،‬كە بەسروشت ئەمەی‬ ‫دواییان خاوەن وشەی كۆتای بوو لە‬ ‫ریشەكێشكردنی ئ��ەوان��ەی‪ ،‬ك��ە دژی‬ ‫مەبەستە سیاسیەكانی دەوەستانەوە‪،‬‬ ‫ب��ە ت��ای��ب��ەت ئ��ەگ��ەر س��ەرس��ام��ب��وون��ی‬ ‫سێر م��ول��ل��ەر ب��ە ك��وردەك��ان بەهەند‬ ‫وەرب��گ��ری��ن‪ ،‬ك��ە پ��ێ��ی واب��وو ك��ورد‬ ‫میللەتێكی زۆر زیرەكن‪ ،‬سادەن بەاڵم‬ ‫توشی چەوسانەوە‌‌و سیاسەتی جەور‌‌و‬ ‫سەركوتكەری بوون لە سەر دەستی‬ ‫حكومەتە ی��ەك ل��ە دوای یەكەكانی‬ ‫ئێرانی‪ ،‬بەاڵم كوردەكان بەردەوامبوون‬ ‫لە بەرەنگابوونەوەی م��ەودای درێژی‬ ‫پەرتكردن‌‌و پشتگوێخستن‪ ،‬هەروەكو‬ ‫چۆن هەزارانیان‪ ،‬كە لە نێویاندا ئافرەت‬ ‫ه��ەب��وون‪ ،‬ك��وژراون ب��ە ئ��اگ��ری بە‬ ‫ئەنقەستی سیاسەتە توندەكانی ئێران‪،‬‬ ‫كە بە هەمان شێوە تووشی كوردەكانی‬ ‫ت��ورك��ی��ا ب��ۆت��ه‌وه ل��ە س��ەر دەس��ت��ی‬ ‫حكومەتەكانی‪ )١٥٥(.‬بەاڵم كوردەكانی‬ ‫عێراق هەر چەندە حكومەتی عێراقی بە‬

‫‪59‬‬

‫دەستی پۆاڵیین كاروباری كوردەكانی‬ ‫بە دەستەوە گرتووه‪ ،‬بەاڵم وەك نەتەوە‬ ‫پشتگوێی نەخستبوون‪ ،‬چەند لە توانایدا‬ ‫ه��ەب��ووە ه��ەوڵ��ی��داوە ب��ۆ گەشەپێدانی‬ ‫بارودۆخی بژێویان لەبەر ئەوە زۆرێك‬ ‫ل��ە ك��وردەك��ان ك��ۆچ��ی��ان ك��ردووە بۆ‬ ‫عێراق‪)١٥٦(.‬‬ ‫ل��ە ك��ۆت��ای��دا ه��اری��ك��اری س��ەرۆك��ی‬ ‫مسیۆنێرە ئەمریكییەكان ئامادە بوو‬ ‫بچێت ب��ۆ ت��اران ب��ۆ دانوستانكردن‬ ‫ل��ە ب��ارەی ن��رخ��ەك��ان��ی ف��رۆش��ت��ن��ی‬ ‫خانوبەرەی مژدەدەرەكان بە حكومەتی‬ ‫ئێرانی‪ ،‬ئەمەش لەبەر دەستەپاچەیی‬ ‫باڵوێزخانە‌‌و كونسوڵخانەی ئەمریكی‬ ‫ل��ە ه��ەس��ت��ان��ی ب��ە رۆڵ��ی ب��ری��ك��اری‬ ‫م��وژدەدەرەك��ان لە بابەتی فرۆشتنی‬ ‫خانوبەرەكانیان بە حكومەتی ئێرانی‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا روون دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ك��ە چۆن‬ ‫وەزارەت��ی دەرەوەی ئ��ەم��ری��ك��ی‬ ‫ت��وان��ی��وی��ەت��ی ك��ار ل��ە ب��ەرژەوەن��دی‬ ‫م��س��ی��ۆن��ێ��رەل��ۆس��ەری��ەك��ان ب��ك��ات‪ ،‬لە‬ ‫پرسێكی تایبەتی‌‌و دیپلۆماسیەتێكی‬ ‫زیرەكانە‪ ،‬كە لە كۆتایدا بووەمایەی‬ ‫دی��زەب��ەدەرخ��ۆن��ە ب��وون��ی داوا‌‌و‬ ‫خواستەكانی مسیۆنێرەكان ب��ە بێ‬ ‫ئ��ەوەی وەزارەت��ی دەرەوەی ئەمریكا‬ ‫وا دەربكەوێت لە پشت ئەم كارەوەیە‪،‬‬ ‫وەك ئەوەی الیەنێكی راستەوخۆیە لە‬ ‫پ��ەروەن��دەك��ەدا‪ .‬بە جۆرێك حكومەتی‬ ‫ئێرانی ل��ە ك��ۆت��ای��دا رازی��ب��وو لەسەر‬

‫ك��ڕی��ن��ی ه��ەم��وو خ��ان��ووب��ەرەك��ان بە‬ ‫نرخێكی گونجاو‪ ،‬هەروەها قەروەبووی‬ ‫بەخشیو‌تە هەموو ئەوانەی لە سلكی‬ ‫تەبشیری ئەمریكیدا كاریان ك��ردووە‬ ‫بە پێی ئەو رێسایەی‪ ،‬كە باڵوێزخانە‌‌و‬ ‫كونسوڵخانەی ئەمریكی ل��ە ت��اران��دا‬ ‫دەریكردووە‪ ،‬كە پێشكەش بە پیاوانی‬ ‫ئێرانی ك��راوه ل��ە مەهاباد ل��ە كۆتای‬ ‫س��اڵ��ی ‪ ١٩٣٩‬ب��ۆ ئ��ەوەی ل��ە س��ەری‬ ‫بڕۆن‪ ،‬كە ماڵ‌و دارایی شیاو بە خۆیان‬ ‫دەستنەكەوت هەتاكو ساڵی ‪.١٩٤٢‬‬ ‫هەروەها حكومەتی ئێرانی چاوەڕوانی‬ ‫ئ��ەوەی ك��ردووه‪ ،‬كە ن��ەت��ەوەی كورد‬ ‫هۆشیاردەبنەوە‌‌و ڕادەپ��ەڕن لە كاتی‬ ‫جەنگی دووەمی جیهانیدا بە هۆكاری‬ ‫خ��راپ��ی ب��ارودۆخ��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ان‌‌و‬ ‫ه��ان��دان‌‌و دنەدانیان لە الی��ەن یەكێتی‬ ‫سۆڤیەتەوە‪.‬‬ ‫دەس��ت��ب��ەس��ەراگ��رت��ن��ی دام��ەزراوە‬ ‫فێركارییە ئەمریكییەكان لە ئێراندا‬ ‫قەیرانی نێوان ئەمریكا ــ ئێران لەو‬ ‫ئاستەدا ن��ەوەس��ت��اوه‪ ،‬دوای قەیرانی‬ ‫دیپلۆماسی‪ ،‬ك��ە س��ێ س��اڵ درێ��ژەی‬ ‫ك��ێ��ش��ا‌‌وه‌و حكومەتی ئ��ێ��ران��ی تیایدا‬ ‫گەیشتنی پ��ۆس��ت��ەی ژم��ارە دوو بە‬ ‫ئەمریكییەكانی قەدەغەكردووه‪ .‬دواتر‬ ‫بڕیاری داخستن‌‌و راگرتنی مسیۆنێرە‬ ‫ل��ۆس��ەری��ی��ە ب��ڵ�اوك��ەرەوەك��ان��ی لە‬ ‫ئازەربایجان دەرك��ردووه‪ .‬س��ەرەڕای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪60‬‬

‫ب��وون��ی رێكکەوتنامەیەكی دێ��ری��ن لە‬ ‫نێوانیاندا‪ ،‬كە مافی بە مسیۆنێرەكان‬ ‫دەدا چاالكیان هەبێت لە نێو كوردەكاندا‪.‬‬ ‫لە م��اوەی موماتەڵەكردنی حكومەتی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی ل��ە ف��ەرم��ان��ی واژۆك��ردن��ی‬ ‫رێ��ك��ک��ەوت��ن��ام��ەی یەكخستنی یاسای‬ ‫س��زادان ل��ە ن��ێ��وان ه��ەردوو واڵت��دا‪،‬‬ ‫ئێران بڕیارێكی‌تری دەرك��ردووه بۆ‬ ‫داماڵین‌‌و لێسەندنەوەی خاوەندارێتی‬ ‫ف��ێ��رگ��ە ئ��ەم��ری��ك��ی��ی��ەك��ان ل��ە ئ��ێ��ران��دا‌‌و‬ ‫خ��ۆم��اڵ��ی��ك��ردن��ی��ان دوای خزمەتێكی‬ ‫دوورو درێژیان‪ ،‬كە یەك سەدەی تەواو‬ ‫ب��ەردەوام��ب��وون‪ ،‬ب��ە ج��ۆرێ��ک هەموو‬ ‫هەنگا‌‌و رێوشوێنە ئێرانییەكان بە بەڵگە‬ ‫دەژمێردرێت لە سەر ئ��ارزووی ره‌زا‬ ‫شا لە بەڕێوەبردنی واڵتەكەی دوور لە‬ ‫مومارەسەی ئەمریكی‪ ،‬كە ویستوویه‌تی‬ ‫دەسەاڵتی لە نێو ئێراندا زیاد بكات‪.‬‬ ‫ب��ەرپ��رس��ان ل��ە زان��ك��ۆی ئەمریكی‬ ‫بڕیار‌‌و فەرمانێكی چاوەڕواننەكراویان‬ ‫پێگەیشت ل��ە ش��ال��ی��اری ف��ێ��رك��ردن��ی‬ ‫ئێرانەوە‪ ،‬كە بڕیاری دەستبەسەراگرتنی‬ ‫دام��ەزراوە ئەمریكییەكانی دابوو ــ جا‬ ‫چ ئەوانەی لە پایتەخت بوون‪ ،‬یان ئەو‬ ‫دام��ەزراوان��ەی لە هەرێمەكان ب��وون‪،‬‬ ‫بە جۆرێك بڕیارەكە هەردوو كۆلێژ‌‌و‬ ‫دوو ف��ێ��رگ��ەی ن��اوەن��دی (سیستەمی‬ ‫ن��اوخ��ۆی)‌‌و دووف��ێ��رگ��ەی ل��ە ڕەش��ت‌‌و‬ ‫تەبرێز‌‌و دوو قوتابخانەی لە هەمەدان‬ ‫دەگرتەوە ــ دەستگرتن بەسەر هەموو‬

‫ئەمانەدا لە م��اوەی دوو هەفتەدا واتا‬ ‫پێش وەرزی یەكەمی خوێندن لە پایزدا‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا حكومەتی ئ��ێ��ران��ی بەڵێنی‬ ‫قەرەبووكردنەوەی بەو دامەزراوانەدا‪،‬‬ ‫ئ��ارەزووی خۆیشی راگ��ەی��ان��دووه لە‬ ‫هێشتنەوە‌‌و پارێزگاریكردن لە هەندێک‌‬ ‫ك��ارم��ەن��دی ئەمریكی گ��رن��گ ل��ە پلەو‬ ‫پایەكانیاندا‪)١٥٧(.‬‬ ‫كاربەڕێوەبەری ئەمریكی لە ت��اران‬ ‫(ئ��ەن��ج��رت) داوای ل��ە حكومەتەكەی‬ ‫خ��ۆی ك��ردووه ب��ە ب��روس��ك��ەی��ەك��ی‬ ‫پێویست ئەنجومەنی كارگێڕی فێرگە‬ ‫بریسبیتارییەكان ــ دەزگایەكی ئایینی‬ ‫تەبشیری‌‌و فێركاری ئەهلی (ناحكومی)‬ ‫بوون ــ ئاگاداربكاتەوە بەم زانیارییە‬ ‫ن��وێ��ی��ان��ە‪ ،‬ك��ە ب��ڕی��اری ره‌زا ش��ا‌‌و‬ ‫ئەنجومەنی وەزی��ران جێبەجێدەكرێت‬ ‫ب��ە س��ەر دام��ەزراوە بیانیەكانی‌تردا‪،‬‬ ‫ب��ڕی��ارێ��ك��ی ك��ۆت��ای��ی��ەو لێی پەشیمان‬ ‫نابنەوە‪ .‬هەروەها داوای لە وەزی��ری‬ ‫دەرەوەی ئێرانی ك��ردووه پارێزگاری‬ ‫ب��ك��ات ل��ە م��اف��ی خ��اوەن��دارێ��ت��ی فێرگە‬ ‫ئەمریكییەكان‌‌و ئەوانەی لەم ب��وارەدا‬ ‫كاریان ك��ردووە‪ )١٥٨(.‬بەهەمان شێوە‬ ‫بۆ بەرپرسانی ئێرانی روونكردۆتەوە‪،‬‬ ‫كە ئەم پێشنیارە زۆر كەم دیقەتە‪ ،‬رێگە‬ ‫ن��ادات بە تەسفیەكردنی دام��ەزراوە‌‌و‬ ‫فێرگە ئەمریكییەكان‪ ،‬كە ماوەی سەد‬ ‫ساڵی تەواو خزمەتی ئێرانیان كردووە‪.‬‬ ‫ئەم هەڵوێستە بووە جێگەی ناڕەزای‬

‫‪61‬‬

‫الی ن��ەت��ەوەی ئ��ەم��ری��ك��ی‪ ،‬پێشبینی‬ ‫ئەوەیشی ك��ردووه‪ ،‬كە چارەنووسی‬ ‫ن��ەخ��ۆش��خ��ان��ە ئ��ەم��ری��ك��ی��ی��ەك��ان‌‌و‬ ‫ه��ەروەه��ا ف��ێ��رگ��ە ت��ەب��ش��ی��ری��ی��ەك��ان‬ ‫هەموویان هەڵبپەسێردرێت‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان��ەو ف��ێ��رگ��ەی ف��ەرەن��س��ی لە‬ ‫تاران رووبەڕووی هەمان چارەنوسی‬ ‫ف��ێ��رگ��ە ئ��ەم��ری��ك��ی��ی��ەك��ان ب��ۆت��ه‌وه‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا‪ ،‬كە فێرگە ئینگلیزییەكان هیچ‬ ‫ئاگاداركردنەوەیەكیان پێنەگەیشت‪ ،‬كە‬ ‫لە باشوری ئێراندابوون‪)١٥٩(.‬‬ ‫دوای تێپەڕبوونی تەنها یەك هەفتە‬ ‫ب��ڕی��اری لێسەندنەوەی خاوەندارێتی‬ ‫فێرگە ئەمریكییەكان هەموو خوێندنگا‬ ‫بریسبیتارییەكانی لە ئێراندا گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ی��دارەی ئ��ەم��ری��ك��ی ه��ەس��ت��اوه بە‬ ‫ئاگاداركردنەوەی ئەنجومەنی ئیدارەی‬ ‫فێرگە (خوێندنگە) بریسبیتارییەكان‬ ‫لە ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بە‬ ‫ب��ڕی��ارەك��ەی ئ��ێ��ران‪ ،‬لەبەر ئ��ەوە كۆی‬ ‫ئەم دام��ەزراوان��ە دام��ەزراوەی تایبەت‬ ‫بوون نەك حكومی‪ ،‬لە دواییدا بێگومان‬ ‫بڕیارەكە لە نێوخۆدا دەرچووه‪ ،‬كاتێك‬ ‫ئیدارەی ئەمریكی‌‌و زانكۆی ئەمریكی‬ ‫لە تاران ئەیانویستووه بە ئاگابێت لە‬ ‫بارەی بڕیارە فەرمییەكەی وەزارەت��ی‬ ‫ف��ێ��رك��ردن��ی ئ��ێ��ران��ەوە س��ەب��ارەت بە‬ ‫لێسەندنەوەی خاوەندارێتی زانكۆی‬ ‫ئەمریكی لە ت��اران بۆ ئ��ەوەی بیخاتە‬ ‫ب��ەردەم ئ��ی��دارەی ف��ێ��رك��اری ل��ە‬

‫نیویۆرك‪ ،‬كە داواكەی رەتكردۆته‌وه‌و‬ ‫پ��ێ��ی راگ��ەی��ان��دب��وون‪ ،‬ك��ە م��ەن��دووب��ی‬ ‫وەزارەتی فێركاری ئێرانی چاوەڕوانی‬ ‫وەاڵم��دان��ەوەی كۆتای زانكۆ بوون بە‬ ‫چۆڵكردنی لە ماوەی هەفتەیەكدا‪)١٦٠(.‬‬ ‫ل��ە راس��ت��ی��دا داماڵینی خاوەندارێتی‬ ‫دام��ەزراوە فێركارییە ئەمریكییەكان‬ ‫ب��ەرئ��ەن��ج��ام��ی ج��ی��اوازی ن��ێ��وان ئ��ەو‬ ‫دامەزراوانە‌‌و دەسەاڵتی ئێرانی نەبوون‪،‬‬ ‫ب��ەڵ��ك��و ب��ە ت��ەواوی ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەوە‪،‬‬ ‫چونكە دام��ەزراوەی ف��ێ��رك��اری زۆر‬ ‫س��ورب��ووه ل��ە س��ەر پراكتیزەكردنی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی الیەنی ئێرانی بە‬ ‫الیەنی كەمەوە لە رووخساردا‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوە ت��ەواوی بڕیارەكانی ئێرانیان بە‬ ‫نەشیاوو سووكایەتی پێكردن ئەژمار‬ ‫ك��ردووه‪ .‬زیاتر كاردانەوەیان هەبووه‬ ‫لەوەی‪ ،‬كە لە الیەن رۆشنبیرە ئێرانییە‬ ‫رۆژئاوا خوازەكانەوە ئەنجامدرا بوو‪،‬‬ ‫ب��ە ج��ۆرێ��ك ب��اڵ��وێ��زخ��ان��ەی ئەمریكی‬ ‫چەندین ناڕەزای بە دەست گەیشت لە‬ ‫دژی رێ‌و شوێنەكانی ئێران بەاڵم بێ‬ ‫سوود بوو‪)١٦١(.‬‬ ‫ئەنجرت بروسكەیەكی لە ئیدارەی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ی��ی��ەوە پ��ێ��گ��ەی��ش��ت��ووه ت��ی��ای��دا‬ ‫هەڵویستی كۆمەڵەی بریسبیتارییەكانی‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر ب��ە ب��ڕی��اری لێسەندنەوەی‬ ‫خاوەندارێتی فێرگەكانیان پێڕاگەیاندووه‪،‬‬ ‫ب��ە ج��ۆرێ��ک‪ ،‬ک��ه ك��ۆم��ەڵ��ەی ن��اوب��راو‬ ‫دەسەاڵتی بە پیاوی خۆی داوه لە تاران‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫خاوەنشكۆ هۆگۆ مۆللەر ‪،Hugo Muller‬‬ ‫كە ئەمە كەسایەتییەكی‌تر بووه جیا لە‬ ‫هنری موللەری بەرپرسی مسیۆنێرە‬ ‫ل��ۆس��ەری��ی��ەك��ان ـ��ـ ب��ۆ ت��ەواوك��ردن��ی‬ ‫هەنگاوی تایبەت بە فێرگەكانی سەربە‬ ‫خ��ۆی��ان ل��ەگ��ەڵ ح��ك��وم��ەت��ی ئ��ێ��ران��ی‪،‬‬ ‫وەاڵم��ی خ��ۆی ب��ە حكومەتی ئێرانی‬ ‫داوه‌ت��ه‌وه بۆ كۆمیسیۆنی ئەمریكی لە‬ ‫ت��اران‪ ،‬بە هەماهەنگی لەگەڵ خودی‬ ‫كاربەڕێوەبەردا لە پێناو گەیشتن بە‬ ‫فۆرمێكی وەها‪ ،‬كە هەموو مافەكانیان‬ ‫لە خۆبگرێت‪.‬‬ ‫لە بەرامبەر سووربوونی حكومەتی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی ل��ە ه��ەم��ب��ەر چ��اودێ��ری��ك��ردن‌‌و‬ ‫ش��وێ��ن��ك��ەوت��ن��ی پ��رۆس��ەی ف��ێ��رك��اری‬ ‫ه��اواڵت��ی��ان��ی خ��ۆی ل��ە س��ەر‬ ‫زەوی��ی��ەك��ان��ی‌‌و دوور ل��ە رۆژئ��اوا‌‌و‬ ‫وی�لای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��وەك��ان��ی ئەمریكا‪،‬‬ ‫ئەنجرت دەس��ت��ی��ك��ردووه ب��ە هاندانی‬ ‫كۆمیسیۆنە بیانییەكان لە ت��اران‪ ،‬لە‬ ‫س��ەروو هەموویانەوە ئینگلیزەكان‌‌و‬ ‫ف��ەرەن��س��ی��ی��ەك��ان ب��ۆ گ��رت��ن��ەب��ەری‬ ‫هەڵوێستێكی یەكگرتوو بەرامبەر بە‬ ‫كێشەكە‪ ،‬دواتر دەقی دەستاودەستكردن‪،‬‬ ‫ك��ە ن��اوەڕۆك��ەك��ەی روون ن��ەب��ووه‪،‬‬ ‫ن��اردووه بۆ حكومەتەكەی‪ .‬سەرەڕای‬ ‫ئ��ەوەی وەزی��ری دەرەوەی ئێرانی‬ ‫ك��ارب��ەرێ��وەب��ەری ئەمریكی ئ��اگ��ادار‬ ‫كردۆتەوە‪ ،‬كە ئامانجی حكومەتەكەی‬ ‫لە پشت ئەم هەنگاوی خۆماڵیكردنی‬

‫پ��رۆس��ەی ف��ێ��رك��اری��ی��ە ل��ە واڵت��دا‪،‬‬ ‫فەراهەمكردنی شیانی ئێرانییەكانە‬ ‫ب��ۆ ل��ە ئەستۆگرتنی بەرپرسیارێتی‬ ‫ف��ێ��رك��ردن‪ ،‬دەس��ەاڵت��گ��رت��ن ب��ە س��ەر‬ ‫دام��ەزراوە ف��ێ��رك��اری��ەك��ان��دا پێویست‬ ‫ناكات واتێبكەن‪ ،‬كە ئەنجامدانی كاری‬ ‫دوژمنكارانە (نەیاری)یە دژی ئەوان‪،‬‬ ‫بەڵكو بەجێهێنانێكی كارگێڕییە بۆ‬ ‫یەكخستنی سیستەمی ف��ێ��رك��اری لە‬ ‫واڵتدا‪)١٦٢(.‬‬ ‫س��ەرەڕای رەزام��ەن��دی نیشاندانی‬ ‫ر‌‌زا ش��ا ل��ە س��ەر ت��ەواوی داواك��اری‬ ‫ئەمریكییەكان‪ ،‬پێدانی ت��ەواوك��ردن��ی‬ ‫س��اڵ��ێ��ك��ی خ��وێ��ن��دن��ی ت��ەواو ب��ە‬ ‫دام��ەزراوە ئەمریكییەكان هەتا بینا‌‌و‬ ‫دامەزراوەكانیان رادەستی وەزارەت��ی‬ ‫ف��ێ��رك��اری ئ��ێ��ران ب��ك��ەن��ەوە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ئەوەشدا ئیدارەی ئەمریكی ناڕەزاییەكی‬ ‫پێشكەشی بەكاربەڕێوەبەری ئێرانی‬ ‫لەواشنتۆن كردووه ــ ژمارە (‪)٣٦‬ی لە‬ ‫بەرواری ‪١٨‬ی ئۆگەستی ‪ ١٩٣٩‬ــ تیایدا‬ ‫هێمای كردووه بۆ ئەوەی‪ ،‬كە هەموو‬ ‫ئێرانییەكان بە ت��ەواوی سووسەیان‬ ‫بردووە بە رۆڵی دامەزراوە فێركارییە‬ ‫ئەمریكییەكان‪ ،‬كە پێشكەشی ئێرانیان‬ ‫كردووە بە درێژای سەد ساڵی تەواو‬ ‫ب��ە تێگەیشتنێكی پ��ەرەس��ەن��دووه‪ ،‬كە‬ ‫پێشتر نەك ئێران پێی ئاشنا نەبووه‪،‬‬ ‫بەڵكو خەویشی پێوە نەدی بووه‪ ،‬كە‬ ‫لە دیارترین بەرهەمی هەوڵەكانیان‬

‫‪63‬‬

‫پێگەیاندن‌‌و دەرچ��وان��دن��ی زۆرێ��ك لە‬ ‫س��ەرك��ردە دیارەكانی س��ەر گۆڕپانی‬ ‫سیاسی‌‌و ئیداری لە كۆمەڵگای ئێرانیدا‪.‬‬ ‫دام��ەزران��دن��ی دەزگ��ای فێركاری نوێ‬ ‫بۆ یەكەمجار دەگەڕێتەوە بۆ (چاكی)‬ ‫دام��ەزراوە ئەمریكییەكان ل��ە سەر‬ ‫ه��ەم��ان ئ��ەو ن��ەه��ج��ەی‪ ،‬ك��ە رەزا شا‬ ‫دوای گرتنەدەستی دەسەاڵت لەسەری‬ ‫رۆی��ش��ت ل��ە دوای��ش��دا ب��اش��ت��رە بۆ‬ ‫ئێرانییەكان تێگەیشتن‌‌و دیدێكی باشیان‬ ‫هەبێت الی ئەو نەتەوە وەك لەوەی‬ ‫ببێتە هۆی وروژاندنی توڕەییان (‪.)١٦٣‬‬ ‫هەروەها ئیدارەی ئەمریكی هەوڵێكی‬ ‫زۆری��داوه ب��ۆ رازی��ك��ردن��ی كۆمەڵەی‬ ‫بریسبیتارییەكان بە پێویستی ناردنی‬ ‫دوو نمایندەیان بۆ تاران بۆ دانوستاندن‬ ‫لە بارەی بارودۆخی دارایی دامەزراوە‬ ‫فێركارییەكانیانەوە‪ ،‬ب��ەاڵم كۆمەڵەی‬ ‫ناوبراو پارێزكاریانكردووە لە داوای‬ ‫وەزارەت��ی دەرەوەی ئ��ەم��ری��ك��ی بە‬ ‫ب��اش��ت��ری��ان زان��ی راس��ت��ەوخ��ۆ راوێ��ژ‬ ‫لەگەڵ ئیدارەی ئەمریكی‌‌و دام��ەزراوە‬ ‫تەبشیرییەكان بكەن لە ئێراندا‪ ،‬پێیان‬ ‫وابووه‪ ،‬كە پیاوەكانیان جا چ لە تاران بن‪،‬‬ ‫یان لە هەمەدان لە توانایاندایە بە تەنها‬ ‫هەڵوێستیان راست بكەنەوە‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫لە خووو رەوشتی كۆمەڵەی ناوبراو‬ ‫بە دوور بووه‪ ،‬كە رەگەزی دەرەوەیی‬ ‫ب��ه��ێ��ن��ن��ەن��اوی��ان��ەوە ل��ە رێكوپێكردنی‬ ‫(تەسفیە) ئەو كاروبارانەی‪ ،‬كە بەتەنها‬

‫خۆیان ئەتوانن چارەسەری بكەن‪)١٦٤(.‬‬ ‫دوای چەند رۆژێك هەواڵێك لە دوو‬ ‫س��ەرچ��اوەی ج��ی��اوازەوە ب��ەرگ��وێ��ی‬ ‫(ئ��ەن��ج��رت) ك��ەوت��ووه‪ ،‬ك��ە گ��وای��ە‬ ‫حكومەتی ئێرانی هەڵوێستی كوتوپڕ‌‌و‬ ‫لەناكاو دەگرێتەبەر دژی دام��ەزراوە‬ ‫ئەمریكییەكان‪ ،‬ئەمەش لەبەر ئەنجامی‬ ‫ئاشوبگێڕیی سۆڤیەتی‪ ،‬چونكە رێگە‬ ‫ن��ەدراوه ب��ە یەكێتیی سۆڤیەت هیچ‬ ‫فێرگەیەك لە ئێران بكاتەوە‪ ،‬ئەمە لە‬ ‫كاتێكدا داوای ل��ە حكومەتی ئێرانی‬ ‫ك��ردووه‪ ،‬كە هەمان مافی پێ ب��دات‪.‬‬ ‫حكومەتی ئێرانی پێی وابووه لە جیاتی‬ ‫ئ��ەوەی م��ەت��رس��ی دروس��ت��ب��ك��ات بە‬ ‫رێگەدان بە رووسیا بۆ باڵوكردنەوەی‬ ‫پرینسیپی شیوعی‪ ،‬كە هەموو فێرگە‬ ‫بیانییەكانی نێو ئێران پ��اك بكاتەوە‪،‬‬ ‫هەتاكو بیانوو بە دەس��ت رووسیاوە‬ ‫نه‌مێنێت‪ ،‬ئەمریكییەكان پێیان وابووه‬ ‫حكومەتی ئێرانی زۆر بەرچاو روون‬ ‫ب��ووه‪ ،‬كە پێشبینیی مەترسی چاالكی‬ ‫نوێی رووسی ك��ردووە لە ئێراندا‪ ،‬كە‬ ‫هەوڵی سووڕانی داوه لە سەر چەرخی‬ ‫شیوعیەت‌‌و ئەوانی‌تر‪)١٦٥(.‬‬ ‫ل��ە ئ��وك��ت��وب��ەری ‪١٩٣٩‬دا ئ��ی��دارەی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ی ی��ادداش��ت��ێ��ك��ی ن��اردووه‬ ‫ب��ۆ ح��ك��وم��ەت��ی ئ��ێ��ران��ی ل��ە ب��ەرواری‬ ‫گەیشتنی دكتۆر دودزی ‪J.A.Dodds‬‬ ‫بە هاوڕێیەتی دكتۆر ولیەم جەیمس‬ ‫هاجیزی س��ەرۆك��ی ف��ەخ��ری زانكۆی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫ب��ی��ری��ا ‪‌‌Beria‬و ت��ی��ای��دا ئ��اگ��اداری‬ ‫كردنەوە‪ ،‬كە بە مەبەستی دانوستان‬ ‫لە ب��ارەی هەنگاوەكانی گواستنەوەی‬ ‫خاوەندارێتی دامەزراوە فێركارییەكان‬ ‫لەگەڵ وەزارەتی فێركاری ئێرانیدا دێن‪.‬‬ ‫لە هەمان یادداشتدا داوای لێكردبوون‪،‬‬ ‫كە ئاسانكاری بكەن بۆ جێبەجێكردنی‬ ‫ئەركی شاندەكە بە پێی پرەنسیپەكانی‬ ‫یاسای نێودەوڵەتییەكانی پەیوەست‬ ‫ب��ە پ��ێ��دان��ەوەی ب��ارب��ووی (ق��ەرەب��وو)‬ ‫گونجاو لە تەسفیەی ماڵ‌‌و موڵكەكانی‪،‬‬ ‫لە هەمان پایەدا روونیكردبووەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئ��ی��دارەی ئەمریكی بە شوێن هەموو‬ ‫هەنگاوەكانەوەیەو چاودێری دەكات‬ ‫بۆ دڵنیابوون لە گەرەنتی دەستكەوتنی‬ ‫م��اف��ەك��ان��ی ق��ەرەب��وو ك��ردن��ەوەی��ەك��ی‬ ‫دادوەران��ە ل��ە م��اوەی دوات��ردا بۆ‬ ‫ه��اواڵت��ی��ان‪ ،‬ك��ە ك��ات��ەك��ەی دی��اری‬ ‫ن��ەك��راب��وو‪ )١٦٦(.‬تەنها ب��ە گەیشتنی‬ ‫ش��ان��دی ئەمریكی‪ ،‬ك��ە پێكهاتووه لە‬ ‫دودزی‌‌و ه��اچ��ێ��ز‌‌و ب��ە هاوڕێیەتیی‬ ‫س��ەرۆك��ی ئیرساڵیات ل��ە ت��اران سێر‬ ‫ئالن ‪ Allen‬ئەنجرتی ب��ردن��ی ب��ۆ الی‬ ‫وەزیری دەرەوەی ئێرانی‪ ،‬بە جۆرێك‬ ‫لیژنەیەك پێكهێنراوه بۆ دانوستاند‬ ‫لەگەڵ مسیۆنێرەكان لە پێناو نرخاندنی‬ ‫م��وڵ��ك‌‌و م��اڵ��ەك��ان��ی��ان‪ .‬الی��ەن��ی ئێرانی‬ ‫داوای ك��ردووه‪ ،‬ك��ە مسیۆنێرەكان‬ ‫هەندێک لە موڵك‌‌و ماڵەكانیان ببەخشن‬ ‫ب��ە ئ��ێ��ران‪ .‬ب��ەاڵم ئەنجرت پرینسیپی‬

‫دی��اری‌‌و پێ بەخشینی بە ت��ەواوەت��ی‬ ‫رەت��ك��ردۆت��ەوە‪ .‬روون��ی��ان ك��ردۆت��ەوە‪،‬‬ ‫كە نوێنەرە ئەمریكییەكان پێشكەشی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ای��ان ك��ردووە ب��ە ئامانجی‬ ‫ف��رۆش��ت��ن ن��ەك دی��اری‪ ،‬ئ��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫ئێران بە قەرەبووی دەی��دات تەرخان‬ ‫دەكرێت بۆ كاری مسیۆنێری هاوشێوە‬ ‫ل��ە ب��وارەك��ان��ی‌ت��ردا‪ .‬ه��ەر وەك چۆن‬ ‫بریكاری مسیۆنێرەكان خ��ودی ئەو‬ ‫واتایەیان پشتڕاستكردۆتەوە‪.‬‬ ‫بە كورتی‪ ،‬وێ��ڕای ب��اوەڕی ت��ەواوی‬ ‫دەزگ��ای دی��پ��ل��ۆم��اس��ی ئ��ەم��ری��ك��ی لە‬ ‫ئێران بەوەی‪ ،‬كە پرسی خۆماڵیكردنی‬ ‫دام��ەزراوە ف��ێ��رك��اری��ی��ەك��ان دەس��ت‬ ‫وەردان��ە ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی ك��اری‬ ‫وەزارەت��ی ف��ێ��رك��ردن��ی ئ��ێ��ران��ی بە‬ ‫هاوكاری‌‌و هەماهەنگی لەگەڵ خاوەنی‬ ‫ئەو دامەزراوە ئەمریكییانەی دوور لە‬ ‫وەزارەت��ی دەرەوەی ئەمریكی‪ .‬هەر‬ ‫چەندە ئەوەی بە پێچەوانەی عورف‌‌و‬ ‫تەقالیدی دیپلۆماسی لە قەڵەمداوه‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە ترسی ئاسانكاریی پیاوانی ئایینیی‬ ‫ئەمریكی لە بەردەم مەرام‌‌و تەماعەكانی‬ ‫ئ��ێ��ران��دا وای��ل��ێ��ك��ردوون دان��وس��ان��ەك��ە‬ ‫ب��ن��ووس��ن��ەوە وەك��و (ی��ادداش��ت) بە‬ ‫بۆچوونی راوێ��ژك��ارە یاساییەكان لە‬ ‫بارەی نرخی مەنقواڵتەكان‌‌و شێوازی‬ ‫رادەس��ت��ك��ردن��ەوە ب��ە ئ��ێ��ران��ی��ی��ەك��ان‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ەش وەك��و جەختكردن ب��ووە لە‬ ‫سەر چاودێری دەزگای دیپلۆماسی بە‬

‫‪65‬‬

‫سەریانەوە‪.‬‬ ‫دەزگای دیپلۆماسیی ئەمریكی لە تاران‬ ‫دەركیان بە دەمامكی رۆلی پیالنگێڕی‬ ‫رووسی كردووه‪ ،‬كە پاڵی بە حكومەتی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی��ی��ەوە ن��اوە ب��ۆ خۆماڵیكردنی‬ ‫دام��ەزراوە فێركارییە ئەمریكیەكان‪،‬‬ ‫دوای ك��ارك��ردن��ی ب��ەردەوام��ی��ان بە‬ ‫درێژای یەك سەدەی تەواو‪ ،‬لە ترسی‬ ‫ف��ش��اری یەكێتی س��ۆڤ��ی��ەت ل��ە پێناو‬ ‫دەستخستنی م��اف��ی دروس��ت��ك��ردن‌‌و‬ ‫دام��ەزران��دن��ی دام��ەزراوەی فێركاری‬ ‫ل��ە ئ��ێ��ران ب��ۆت��ه نموونە ب��ۆ ویالیەتە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمریكا‌‌و بەریتانیا‌‌و‬ ‫ف��ەرەن��س��ا ل��ە گ��وێ��ن��ەدان��ی��ان ب��ە مافی‬ ‫ئێرانییەكان لە چاودێریكردنی تەواو بە‬ ‫سەر فێركردنی رۆڵەكانیانەوە‪.‬‬ ‫بەم جۆرە‌‌و دوای ئەوەی ئێران كاتێكی‬

‫دیاریكردووه بۆ گفتوگۆ‌‌و نرخاندنی‬ ‫فرۆشتنی مەنقوالت‌‌و قەرەبووەكانی‬ ‫ت��ای��ب��ەت ب��ە ئەمریكییەكان ل��ە ‪١٩‬ی‬ ‫یۆلیۆی ساڵی ‪ ١٩٤٠‬كۆتای بە گرفتی‬ ‫خۆماڵیكردنی فێرگە ئەمریكییەكان‬ ‫ه��ات��ووه‪ ،‬ب��ە رێ��ك��خ��س��ت��ن��ێ��ك‪ ،‬ك��ە‬ ‫بەرژەوەندییەكانی هاواڵتیانی ئەمریكی‬ ‫بەرجەستە كردووه‪ ،‬لە ژێر چاودێریی‬ ‫دەزگای دیپلۆماسی لە تاراندا‪ .‬رێكەوتن‬ ‫لە سەر پێدانی ملیۆنێك‌‌و سەد هەزار‬ ‫دۆالر ب��ە س��ێ ج��ار ل��ە س��اڵ��ێ��ك��دا‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێك دوا جار دوا بەش لە كۆتای‬ ‫یۆلیۆی ‪١٩٤١‬دا دراوه‪.‬‬ ‫* ل��ه‌ب��ه‌ر زۆری��ی س��ه‌رچ��اوه‌ک��ان‬ ‫ن��ه‌م��ان��ت��وان��ی س��ه‌رچ��اوه‌ک��ان دابنێین‬ ‫سه‌رچاوه‌کان الی که‌وانه‌ پارێزراون‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫چین له‌ سه‌ده‌ی بیست‌و یه‌كدا‬ ‫جه‌مسه‌رێكی سه‌ره‌كیی نوێی ئابووری‬ ‫‪China in the twenty first century‬‬

‫موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‬ ‫‪Mutasam Najmaddin‬‬ ‫به‌شی یه‌که‌م‬

‫‪67‬‬

‫چ��ی��ن ئ��ه‌م��رۆ ب��ه‌ ی��ه‌ك��ێ��ک ل��ه‌‌واڵت�� ‌ه‬ ‫س��ه‌رك��ه‌وت��ووه‌ك��ان ه��ه‌ژم��ار ده‌ك��رێ��ت‪.‬‬ ‫خ��ێ��رای��ی گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن‌و سه‌ركه‌وتنی‬ ‫ل��ه‌ م��اوه‌ی��ه‌ك��ی ك��ورت��ی دی��اری��ك��راودا‬ ‫سه‌رجه‌م بیرمه‌ندان‌و سیاسه‌تمه‌دارانی‬ ‫دنیای تووشی سه‌رسامی ك��ردووه‪.‬‬ ‫ب��گ��ره‌ ل��ه‌م��ه‌ش زی��ات��ر ل��ه‌ ن��ێ��و‌واڵت��ه‌‬ ‫سه‌ركه‌وتووه‌كانیش چین ده‌په‌رێته‌وه‌‬ ‫ب��ۆ ئ��اس��ت��ی ب��وون ب��ه‌ جه‌مسه‌رێكی‬ ‫سه‌ره‌كیی دنیا‪ .‬چیرۆكی سه‌ركه‌وتن‌و‬ ‫پ��ه‌ڕی��ن��ه‌وه‌ی چین ل��ه‌ سیستمی نوێی‬ ‫جیهانیدا له‌ كرۆكدا‌ وابه‌سته‌ی بیره‬ ‫تیۆرییه‌كانی سه‌رۆك (دینگ)ه‌‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫ساڵی ‪١٩٧٨‬ه‌وه‌ هاتۆته‌ سه‌ر كورسی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ئه‌م‌ واڵته‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی جیهانی تووشی سه‌رسامی‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬ل��ه‌ گ��ه‌وه��ه‌ردا ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ئ��ه‌م گ��ه‌ل��ه‌ ته‌نیا ل��ه‌ ی��ه‌ك ب��واردا‬ ‫گه‌شه‌كردنێكی مه‌زنی بۆ خۆی تۆمار‬ ‫نه‌كردوه‌‪ .‬بگره‌ له‌ سه‌رتاپا بواره‌كانی‬ ‫ژی��ان‪ ،‬ئ��اب��ووری‪ ،‬سیاسی‪‌ ،‬کلتووری‌‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سه‌ربازی‌و چه‌كسازی‪..‬‬ ‫هتد‪ ،‬پێشكه‌وتن‌و گۆرانكاریی زۆرو‬ ‫مه‌زنی له‌ ما‌وه‌یه‌كی نموونه‌ییدا بۆ‬ ‫خۆی ده‌سته‌به‌ر كردووه‌‪.‬‬ ‫له‌ بواری ئابووریدا‪ ،‬له‌ ساڵی ‪٢٠٠٦‬دا‬ ‫چین بووه‌ چواره‌مین‌ واڵتی ئابووری‬ ‫له‌ سه‌ر ئاستی جیهان‪ .‬له‌ ساڵی ‪٢٠١١‬دا‬ ‫‌ئه‌م واڵته‌ په‌رییه‌وه‌ بۆ پله‌ی دووه‌م له‌‬ ‫سه‌ر ئاستی جیهان‪ .‬له‌ ساڵی ‪٢٠٠٢‬دا‬

‫به‌شی تاكی چینی له‌ داهاتی ناوچه‌ی‬ ‫گشتی بڕی ‪ ١١٣٥‬دۆالری تۆمار كرد‪.‬‬ ‫ئه‌م بڕه‌ له‌ ساڵی ‪٢٠١١‬دا بوو به‌ ‪٥٤٣٢‬‬ ‫دۆالری ئه‌مه‌ریكی‪.‬‬ ‫یه‌كێک له‌ گه‌وره‌ترین داهێنانه‌كانی‬ ‫‌ئ��ه‌م واڵت��ه‌ ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ه ت��ا ئ��ه‌م��رۆ‬ ‫قه‌یرانی ئابووریی جیهانی نه‌یتوانیوه‌‬ ‫سنووره‌كانی ‌ببرێت‪ ،‬له‌ كاتێكدا‪ ،‬که‬ ‫ئه‌م ته‌نگه‌ژه‌یه‌ سه‌رتاپا‌ واڵته‌ مه‌زن‌و‬ ‫پێشكه‌وتووه‌كانی گ��رت��ۆت��ه‌وه‪ .‬چین‬ ‫زۆر به‌ سانایی له‌م قه‌یرانه‌ ده‌ربازی‬ ‫بووه‪ .‬زۆربه‌ی چاودێرانی ئابووری‌و‬ ‫سیاسیی جیهانی ئه‌م سه‌ركه‌وتنه‌ی چین‬ ‫به‌ سه‌ر ته‌نگه‌ژه‌ی ئابووریی جیهاندا‬ ‫ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌ بۆ چه‌ند فاكته‌رێك‪:‬‬ ‫‪١‬ــ بوونی یه‌ده‌كێكی مه‌زنی دراویی‬ ‫بیانی‪ ،‬كه‌ به‌ بڕی دوو تریلیۆن دۆالر‬ ‫مه‌زه‌نده‌ ده‌كرێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ كۆنترۆڵكرنێكی ته‌واوی دامه‌زراوه‌‬ ‫دارای��ی��ه‌ك��ان��ی ب��ه‌ ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك‪ ،‬ك��ه‌ هیچ‬ ‫سه‌رمایه‌یه‌كی چینی نه‌یتوانی له‌م‌واڵته‌‬ ‫هه‌ڵبێت‌و بچێته‌ ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌كانی‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ تواناو هێزی حكومه‌ت له‌ گۆڕینی‬ ‫رێ��ره‌وی پرۆسه‌ی ئابووری (گۆڕینی‬ ‫پشت به‌ستن له‌ هه‌نارده‌كردنه‌وه‌ بۆ‬ ‫ب��ارو ب��واری ن��اوخ��ۆی) له‌ ماوه‌یه‌كی‬ ‫زۆر پێوانه‌ییدا‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ��ـ ب��وون��ی ئ��ی��راده‌‌و ئ��ی��داره‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫به‌هێز بۆ به‌رجه‌سته‌كردنی پڕۆسه‌ی‬ ‫چاكسازی‌و نوێبوونه‌وه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫له‌ راستیدا ئه‌م پێشكه‌وتن‌و بازدان ‌ه‬ ‫مه‌زنه‌ی ‌ئه‌م واڵته‌ به‌ چه‌ند قۆناغێكدا‬ ‫تێپه‌ریوه‌‪ ،‬به‌اڵم‌ وه‌ك ره‌گ‌و ریشاڵی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ه��ه‌م��وو گ��رف��ت‌و كێشه‌یه‌كیدا‬ ‫ده‌شێت بگه‌ڕێنرێته‌وه‌ بۆ سه‌ره‌تای‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی ك��ۆم��اری چ��ی��ن‌و‬ ‫ب��ه‌رج��ه‌س��ت��ه‌ك��ردن��ی ب��ی��ری م��اوی��زم‌و‬ ‫دواتریش داهێنانێكی مه‌زن له‌ رابردوو‌و‬ ‫خواسته‌كانی سه‌رده‌م‪.‬‬ ‫چین له‌ نێوان سااڵنی ‪ ١٩٤٩‬تا ‪١٩٧٨‬‬ ‫سه‌ره‌تایی یه‌كه‌م قۆناغی سه‌رده‌می‬ ‫كۆماریی گه‌لی چین له‌ ‪٣٠‬ی ئه‌یلولی‬ ‫‪١٩٤٩‬وه‌ ده‌ستیپێكردووه‪ .‬له‌م ساڵه‌دا‬ ‫به‌ دام��ه‌زران��دن��ی ك��ۆم��اری چین ‌وه‌ك‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی سۆسیالستی‌و دانانی بناغه‌ی‬ ‫مۆدێلی ئابووری نه‌خشه‌ بۆ كێشراو‬ ‫ب��ۆ ئ��ی��داره‌‌و ب��ه‌رێ��وه‌ب��ردن��ی ئ��اب��ووری‬ ‫م��ه‌رك��ه‌زی له‌ یه‌كێتی سۆڤیه‌ته‌وه‌ بۆ‬ ‫م��ای��ه‌وه‌‪ ،‬ل��ه‌ س��ه‌ره‌ت��اوه‌ ئ��ه‌م مۆدێله‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی نوسخه‌یه‌كی كۆپیكراوی‬ ‫بیر ماركسی لینینی بوو‪ ،‬به‌اڵم مۆرك‌و‬ ‫ریشاڵێكی‌ واق��ع‌و كلتووری چین‌یشی‬ ‫له‌ خۆ گرت‪ .‬ئه‌و كات ماو تا ئاستێكی‬ ‫سنووردار رێگه‌یدا به‌ كه‌رتی تایبه‌ت‪،‬‬ ‫به‌اڵم دواتر به‌ هۆی زیاده‌رۆیكردن له‌‬ ‫خۆبه‌ستنه‌وه‌ به‌ كه‌رتی گشتی‌و زیاتر‬ ‫ج��ه‌خ��ت��ك��ردن ل��ه‌ س��ه‌ر م��ه‌رك��ه‌زی��ه‌ت‌و‬ ‫په‌یڕه‌وكردنی ئابووریی دارێ��ژراوو‬ ‫پێشتگوێخستنی رۆڵی بازارو ئابووریی‬ ‫‌ئ��ه‌م واڵت��ه‌ ب��ه‌ ت��ه‌واوه‌ی ت��ووش��ی‬

‫ئیفلیجی‌و داڕم��ان ب��وو‪ ،‬به‌ شێوه‌یه‌ك‬ ‫هه‌ژاری‌و كه‌مده‌رامه‌تی ته‌نیا له‌ چینی‬ ‫خ��واره‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا نه‌وه‌ستا‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫هه‌ڵكشا بۆ چینی نێوه‌ندو سه‌ره‌وه‌ش‪.‬‬ ‫له‌م قۆناغه‌دا چین یه‌كێک له‌‌واڵته‌ هه‌ره‌‬ ‫هه‌ژاره‌كانی دنیا بوو‪ ،‬له‌ ساڵی ‪١٩٥٢‬دا‬ ‫به‌رهه‌می ناوخۆیی چین كه‌متر بوو له‌‬ ‫‪ ٦٧،٩‬ملیار دۆالر‪ .‬ئه‌م دۆخه‌ی چین بۆ‬ ‫ماوه‌ی سێ سه‌ده‌ به‌رده‌وام بوو‪ .‬تا له‬ ‫ساڵی ‪١٩٧٨‬دا چینیه‌كان له‌ بارێكی زۆر‬ ‫دژواردا ده‌ژیان‪.‬‬ ‫چین به‌ سه‌رۆكایه‌تیی ماوتسی تۆنگ‌و‬ ‫رابه‌رایه‌تیی پارتی كۆمۆنیستی چینی‪,‬‬ ‫پێی نایه‌ سه‌رده‌مێكی ن��وێ‌‌و بنه‌مای‬ ‫پته‌وی خ��ۆی دام��ه‌زران��د‪ .‬له ‌راستیدا‬ ‫پارتی كۆمۆنیستی چین‪ ،‬كه‌ به‌بنه‌مای‬ ‫پێشكه‌وتنی ئ��ه‌و ‌واڵت��ه‌ داده‌ن��رێ��ت‪‌،‬‬ ‫سه‌ره‌تا له‌نێوه‌ندی توێژی رۆشنبیری‬ ‫شۆرشگێڕ له‌ كۆتایی دووه‌م شه‌ڕی‬ ‫جیهانی له‌دایكبووو ه��ه‌ر زوو توانی‬ ‫ت��ێ��ك��ه‌ڵ ب��ه‌ ش��ه‌پ��ۆل��ی ه��ه‌ره‌ به‌هێزی‬ ‫كۆمۆنیزم ببێت‌‪ ،‬كه‌ئه‌و سه‌رده‌مه‌ زۆر‬ ‫له‌ گه‌شه‌كردن‌و فر‌وانبووندا ب��وو‪ .‬له‬ ‫‌هه‌مان كاتدا له‌ سه‌ر ئاستی ناوخۆییش‪،‬‬ ‫زۆر به‌ خێرایی توانی به‌ نێو چینی‬ ‫كرێكاری پیشه‌سازیدا باڵوببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ر زوو قورسایی چاالكییه‌كانیان‬ ‫گوێزایه‌وه‌ بۆ الدێ‌‌و له‌ نێو جوتیاراندا‬ ‫ب�ڵاوه‌ی��ان��ك��رد‪ .‬ل��ه‌ راستیدا م��ه‌رج نییه‌‬ ‫ئه‌مه‌ به‌ پڕۆگرام‌و پالن بووبێت‌و له‌‬

‫‪69‬‬

‫الی��ه‌ن حزبه‌وه‌ جێبه‌جێكرابێت‪ ,‬به‌ڵكو‬ ‫پێویستیی‌واقیعی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی چین‬ ‫ئه‌م گۆڕانه‌ی ده‌خواست‌و ده‌بوو خۆی‬ ‫له‌گه‌ڵ ‌واقیعی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابووریی‬ ‫‌واڵت��ه‌ك��ه‌ی��ان��دا بگونجێنن‪ .‬م��او تسی‬ ‫تۆنگ‌و هاوبیرانیشی به‌هیچ شێوه‌یه‌ك‬ ‫رووبه‌رووی ئه‌و ‌واقعه‌ نه‌بوونه‌وه‌‌‪‌ ،‬كه‬ ‫ئه‌وه‌ی سۆڤێتییه‌كان كردیان‪ .‬به‌ڵکو به‌‬ ‫پێچه‌وانه‌وه‪ ‌،‬ئه‌مان بۆ به‌رده‌وامبوون‌و‬ ‫گه‌شه‌كردن سوودیان له‌و‌واقعه‌ بینی‌و‬ ‫كاریان بۆ گونجاندنی له‌ گ��ه‌ڵ بیری‬ ‫نوێیاندا كرد‪.‬‬ ‫ل��ه‌و ك��ات��ه‌وه‌ رژێ��م��ی‌و ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫چین ج��وت��ی��اران��ی ن��اچ��ار ن��ه‌ك��رد‪ ،‬که‬ ‫به ‌ته‌سلیمكردنی به‌رهه‌مه‌كانیان به‌‬ ‫نرخی كه‌م به‌ حكومه‌ت‪‌ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫سۆڤێتییه‌كان ده‌یانكرد‪ ،‬به‌ڵكو رێگایاندا‬ ‫به‌ویستی خۆیان هه‌ڵسوكه‌وتی له‌گه‌ڵ‬ ‫بكه‌ن‌و رێگایاندا به ‌مێژوو رێ��ره‌وی‬ ‫خۆی‌وه‌رگرێت‪.‬‬ ‫یه‌كێک‌ له ‌سیاسه‌ته‌ هه‌ره‌ گرنگه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌ی چ��ی��ن‪ ،‬گرتنه‌به‌ری‬ ‫سیاسه‌تی خۆبژێویی ب��وو‪ .‬ب��ه‌ وات��ا‪،‬‬ ‫هه‌ر ناوچه‌یه‌ك هه‌موو پێویستیه‌كانی‬ ‫خۆی به‌ جیا بۆ خۆی به‌رهه‌م بهێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش گومانی تیادا نییه‪ ‌،‬كه‌ چاكترین‬ ‫ئاكامی هه‌بوو چینیه‌كان‌و به‌م سیاسه‌ته‌‬ ‫ت��وان��ی��ان خ��ۆی��ان ل��ه‌ چه‌ندین گرفت‌و‬ ‫كێشه‌ی هه‌ژاری‌و بێكاری رزگار كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌ راستیدا ئه‌م سیاسه‌ته‌ دواتر بووه‌‬

‫هۆی ئه‌وه‌ی چینه‌كان رێگایه‌كی جیاواز‬ ‫بگرنه‌به‌رو تووشی هه‌مان قه‌یرانه‌كانی‬ ‫یه‌كێـتی سۆڤێت نه‌بن‪.‬‬ ‫له‌ راستیدا ماو سیاسه‌تی خۆبژێویی‬ ‫له ‌ئه‌زموونی‪ ،‬یان به‌هره‌ی سه‌ربازی‪،‬‬ ‫ل��ه‌ ك��ات��ی ش��ه‌ڕ ل��ه‌گ��ه‌ڵ ژاپۆنییه‌كاندا‬ ‫‌وه‌رگ��رت‪ .‬له‌ ستراتیژی به‌رگریی له‬ ‫‌‌واڵته‌كه‌ی‪ ،‬ئه‌و كات بیری له‌وه‌ كرده‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ئه‌گه‌ر ژاپۆنیه‌كان بیانه‌وێت ‌‌واڵتی‬ ‫چین داگیر بكه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌ به‌ الی كه‌مه‌وه‌‬ ‫پێویستیان به‌ دوو ئه‌وه‌نده‌ی رێژه‌ی‬ ‫سوپای ژاپۆن هه‌یه‌‪ .‬بۆیه‌ ژاپۆنیه‌كان‬ ‫بۆ داگیركردنی ‌ئه‌م واڵت��ه‌‪ ،‬سیاسه‌تی‬ ‫ب��ه‌ش��ك��ردن��ی چ��ی��ن��ی��ان گ��رت��ه‌ ب��ه‌ر‪ .‬له‌‬ ‫ب��ه‌را‌م��ب��ه‌ری��ش��دا چینیه‌كان ب��ه‌ هه‌مان‬ ‫میكانیزم به‌رگریانكرد؛ هه‌ر ناوچه‌یه‌ك‬ ‫بۆ خۆی ده‌ب��وو پێویستیه‌كانی خۆی‬ ‫له‌ به‌رهه‌مهێنان‌و به‌رگریكردن دابین‬ ‫بكات‪ .‬به‌اڵم دواتر هه‌موو ناوچه‌كان‬ ‫پ��ێ��ك��ه‌وه‌ ب��ه‌ ستراتیژی ت��ه‌واوك��ردن��ی‬ ‫یه‌كتر نه‌خشه‌‌و پالنی به‌رگریكردن‌و‬ ‫به‌رهه‌مهێنان داده‌رێ��ژن‪ ‌،‬وات��ا هه‌ر‬ ‫ناوچه‌یه‌ك به‌ جیاو ‌وه‌ك یه‌كه‌یه‌كی‬ ‫تایبه‌ت مامه‌ڵه‌یان له‌ گه‌ڵدا ده‌كرا‪ .‬هه‌ر‬ ‫له‌و كاته‌وه‌ چینییه‌كان ئه‌و ئه‌زموونه‌ی‬ ‫سه‌رۆك ماویان گواسته‌وه‌ بۆ سه‌رجه‌م‬ ‫بواره‌ جیاجیاكانی ئابووری‌و پانتاییه‌كی‬ ‫زۆر ف��ره‌وان��ی ل��ه‌ پ�لان��ه‌ ئ��اب��ووری‌و‬ ‫سیاسییه‌كانی حكومه‌ت داگیر كرد‪.‬‬ ‫گومانی تیادا نییه‌ ئه‌م سیاسه‌ته‌ی چین‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی توانای پیشه‌سازی‌و‬ ‫ته‌كنۆلۆژیا‌و به‌رهه‌مهێنان‌و پێشكه‌وتن‌و‬ ‫به‌رفره‌وانبوونێكی مه‌زن به‌ خۆوه‌ ببینن‬ ‫به‌ هه‌ردوو ئاستی ئاسۆی‌و ستوونیدا‪.‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ه‪ ‌،‬ل��ه‌ ن��ێ��وان ساڵی ‪١٩٥٢‬‬ ‫ـــ ‪١٩٧٨‬دا ن��ێ��وه‌ن��دی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫سااڵنه‌ی دانه‌وێڵه‌ له‌ ‪ ١٦٠‬ملیۆن ته‌نه‌وه‌‬ ‫ب��وو ب��ه‌ ‪ ٢٨٠‬ملیۆن ت��ه‌ن‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫‌وه‌به‌رهێنانی‌ وزه‌ی كاره‌با له‌ ماوه‌ی‬ ‫چاره‌كه‌ سه‌ده‌یه‌كدا له‌ ‪ ٧‬كیلۆ‌واته‌وه‌‬ ‫ب��وو ب��ه‌ ‪ ٢٥٦‬كیلۆ‌ وات‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا‌‬ ‫وه‌ب��ه‌ره��ێ��ن��ان��ی خ��ه‌ڵ��وز ل��ه‌ ‪ ٦٦‬ملیۆن‬ ‫ته‌نه‌وه‌ بوو به‌ ‪ ٦١٨‬ملیۆن ته‌ن‪ .‬بڕی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی پ��ۆاڵش له‌ یه‌ک ملیۆن‬ ‫ته‌نه‌وه‌ بوو به‌ ‪ ٣٢‬ملیۆن ته‌ن‪.‬‬ ‫چین له‌ نێوان سااڵنی ‪ ١٩٧٨‬تا ‪٢٠١٢‬‬ ‫كۆنفرانسی ‪١١‬ی حزبی كۆمه‌نیستی‬ ‫چین له‌ ‪ ١٩٧٨‬به‌ سه‌ره‌تای قۆناغێكی‬ ‫نوێی مێژووی چین داده‌نرێت‪ ،‬له‌ هه‌مان‬ ‫كاتدا به‌ گرنگترین خاڵی‌ وه‌رچه‌رخان‬ ‫له‌ مێژووی نوێی چین داده‌ن��رێ��ت‪ .‬له‬ ‫‌س��ه‌ر ب��ڕی��اره‌ك��ان��ی ئ��ه‌م كۆنفرانسه‌‌دا‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی ب��ه‌ ش��ێ��وه‌ی‬ ‫ته‌دریجی‌و ئه‌قاڵنی زۆر به‌ وردی له‬ ‫‌رێ��ڕه‌وی چینییه‌كاندا به‌رجه‌سته‌ بوو‪,‬‬ ‫ئ��ه‌و ك��ات‪ ،‬كه ‌ئه‌ندازیاری چاكسازی‬ ‫دینگ شیاو بینگ پڕۆژه‌ی چاكسازی‌و‬ ‫كرانه‌وه‌ی له ‌كۆنگره‌دا باسكردو سیما‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی خسته ‌روو‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌رهه‌ڵستكردنی ل��ه‌ الی��ان چه‌ندین‬

‫ئ��ه‌ن��دام‌و س��ه‌رك��رده‌ك��ان��ی ح��زب‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و ك��ات به‌ الدان‌و كشانه‌وه‌یان له‌‬ ‫س��ۆس��ی��ال��ی��زم ن��اوده‌ب��رد‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌م‬ ‫توانی قه‌ناعه‌ت به ‌به‌شی هه‌ره ‌زۆری‬ ‫ئه‌ندامانی كۆنفراس بكات‌و ئه‌و پرۆسه‌یه‌‬ ‫بسه‌پێنێت‌‪ .‬له‌م مێژووه‌وه‌ چینییه‌كان‬ ‫تێڕوانینه‌كانی دینگ‌یان پراكتیزه‌ كردو‬ ‫هه‌نگاوی مه‌زنیان رووه‌‌و چاكسازیی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی ن��ا‪ .‬ه��ه‌ر له‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌وه‌ سیاسه‌تی خۆ گونجاندنیان‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو گۆڕانكارییه‌كان په‌یڕه‌و‬ ‫ك��رد‪ ,‬ئ��ه‌م��ه‌ ی��ه‌ک��ێ��ک ل��ه‌ نهێنییه‌كانی‬ ‫ه��ێ��زی ب��ه‌ره‌ن��گ��ارب��وون��ه‌وه‌ی پیالنه‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی دژه‌ سۆسیالیزم‌و‬ ‫ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردن��ی ق��ه‌ی��ران‌و كێشه‌‬ ‫ناوخۆییه‌كانیشی بوو‪ .‬له‌ راستیدا ئه‌م‬ ‫هه‌نگاوه‌ی چین به‌هاوئاهه‌نگی له‌ نێوان‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی‌و گه‌لی چیندا نراو‬ ‫له‌نێوانیاندا حزب توانی رۆڵی پێشه‌نگ‬ ‫ببینێت‌‪ .‬نه‌ك هه‌ر به ‌ته‌نیا له ‌بواری‬ ‫پێشخستنی ئ��اب��ووری‌و كه‌ڵه‌كردنی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌‪ ,‬ب��گ��ره‌ رۆڵ��ی م��ێ��ژووی له‌‬ ‫ب��ه‌رزك��ردن��ه‌وه‌ی ئاستی‌ هۆشیاری‌و‬ ‫چ��اك��ك��ردن��ی ب��ژێ��وی��ی دان��ی��ش��ت��وان‌و‬ ‫پێشخستنی بواری زانستی‌و په‌ره‌پێدانی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و فكریشدا بینی‌و توانی‬ ‫گ��ی��ان��ی ن��ی��ش��ت��م��ان��پ��ه‌روه‌ری ل��ه‌ ناخی‬ ‫تاكه‌كاندا بچێنێت‪.‬‬ ‫ل��ه ‌رووه‌ی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌وه‌‪ ،‬چینییه‌كان‬ ‫ت��وان��ی��ان چ��اودێ��ری��ی گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ه‌‬

‫‪71‬‬

‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان ب��ك��ه‌ن‌و س��وود له‌ كشتوكاڵ‌و خزمه‌تگوزارییان پشتگو ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئه‌زموون‌و توانا ته‌كنۆلۆژیاو زانستیان نه‌خست‌ وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی سۆڤێتییه‌كان‬ ‫‌وه‌رب��گ��رن؛ توانییان ئ��ه‌و ئه‌زموونانه‌ كردیان‪ ،‬چونكه‌ ئه‌مانه‌ بنه‌ماو بڕبڕه‌ی‬ ‫ك��ۆپ��ی ب��ك��ه‌ن‌و س��وود ل��ه‌ ه��ون��ه‌ری ئابووری‌و چاوگی سه‌ره‌كیی بژێویی‬ ‫ك��ارگ��ێ��ڕی‌و ته‌كنۆلۆژیای ئ��ه‌وروپ��ای گه‌لی چین بوون‪ .‬له‌بواری بازرگانیشدا‬ ‫رۆژئ��اوا‌ وه‌رب��گ��رن‌و ل��ه‌گ��ه‌ڵ ‌واقیعی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی به‌شداریكردنی چین تێیدا‬ ‫خۆیاندا بیانگونجێنن‪ .‬به‌ واتایه‌كی‌تر‪ ،‬زۆر الواز بوو‪ ،‬له‌هه‌فتاكاندا له‌ بیست‌و‬ ‫قه‌ناعه‌تیان به‌وه‌ كرد‪ ،‬كه‌ سه‌رمایه‌داری‌و ی��ه‌ک ملیار تێپه‌ڕی ن��ه‌ده‌ك��رد‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ب��ازاری ئ��ازاد چ��ه‌ن��دی��ن خه‌سڵه‌تی توانییان ته‌كانێكی باشیش له‌م بواره‌دا‬ ‫چاكه‌ی هه‌یه‌و ده‌كر‌ێت سوودیان لێ بده‌ن‪.‬‬ ‫به‌ گشتی ئه‌م قۆناغه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‬ ‫‌وه‌ربگێرێت‪ .‬به‌ پێه‌وانه‌ی سۆڤێتییه‌كان‪،‬‬ ‫كه‌ هه‌موو كرده‌وه‌‌و هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی چه‌ندین كێشه‌‌و گ��رف��ت‌و قه‌یرانی له‌‬ ‫سه‌رمایه‌دارییان به‌ چ��اك‌و خراپه‌وه‌ ئاكامی زیادبوونی رێژه‌ی دانیشتوان‌و‬ ‫ره‌ت ده‌ك��رده‌وه‌‪ ،‬چینیییه‌كان توانییان پیسبوونی ژینگه‌و دابه‌زینی ئاستی‬ ‫رق‌و دژایه‌تییان له‌ بیری سه‌رمایه‌داری خ��زم��ه‌ت��گ��وزاری‪ ..‬هتد ب��ۆ چینییه‌كان‬ ‫‌وه‌ال نێن‌و به‌ بیر‌و بۆچونێكی كراوه‌وه‌ دروس��ت��ك��رد‌و ‌وه‌ك قۆناغێكی زۆر‬ ‫مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ دی��ارده‌‌و رووداوه‌ك��ان ناسك‌و گران له ‌سه‌ریان كه‌وت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب��ك��ه‌ن؛ ت��وان��ی��ی��ان م��رۆڤ��ێ��ك��ی چنیی له‌ هه‌مان كاتدا به‌ سه‌ره‌تای گرنگترین‌و‬ ‫تێگه‌یشتوو له ‌سه‌ر بناغه‌ی لۆژیك‌و سه‌ركه‌وتووترین قۆناغی پێشكه‌وتن‬ ‫عه‌قڵ‌و بنیات بنێن‪ .‬توانییان سوود له‌ داده‌نرێت‌‪ .‬له‌م سه‌رده‌مه‌دا چینییه‌كان‬ ‫بواره‌كانی ته‌كنۆلۆژیای پێشكه‌وتووی توانییان له‌ سه‌ر پێی خۆیان راوه‌ستن‌و‬ ‫پیشه‌سازی‌و فاكته‌ره‌كانی سه‌ركه‌وتن چ��اك��س��ازی ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی ل��ه‌س��ه‌رج��ه‌م‬ ‫ببینن‌و ئه‌زموونی‌ واڵته‌ سه‌رمایه‌داره‌ ب��واره‌ك��ان��ی ئ��اب��ووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تییدا‬ ‫پێشكه‌وتووه‌كان ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب��ارودۆخ��ی ئه‌نجام بده‌ن‪ .‬ئه‌م پرۆسه‌یه‌ له‌ بناغه‌دا‬ ‫خ��ۆی��ان��دا ب��گ��ون��ج��ێ��ن��ن‌و الی خ��ۆی��ان س��ه‌ره‌ت��ا ل��ه‌ گ��ون��ده‌وه‌ ده‌س��ت��ی پێكرد‪،‬‬ ‫پ��راك��ت��ی��زه‌ی ب��ك��ه‌ن‪ .‬ل��ه‌ س��ه‌ر ئ��ه‌م له‌ رێگای ه��ه‌ره‌وه‌زی‌و پێدانی به‌شی‬ ‫بناغه‌یه‌ ده‌س��ه‌اڵت‌و حكومه‌تی چین جوتیاران له داهات‌و به‌‌رهه‌می زه‌وی‌‪،‬‬ ‫سیاسه‌تی رێ��گ��ادان ب��ه‌ ئ��ازادك��ردن‌و ح��ك��وم��ه‌ت ت��ه‌ك��ان��ێ��ك��ی گ��ه‌وره‌ی به‌‬ ‫پێشخستنی پ��ی��ش��ه‌س��ازی س��ووك‌و پێشخستنی ئابووریی‌ واڵت‌ دا‪ .‬بێبه‌ش‬ ‫كارگه‌ بچووكه‌كان‌و بواره‌كانی‌تری نه‌كردنی جوتیاران له‌ به‌رهه‌مه‌كانیان‪ ,‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫ب��ووه‌ ه��ۆی ب��ه‌رزرك��ردن��ه‌وه‌ی ئاستی و ‪ %٥٠‬دا م��اوه‌ت��ه‌وه‪ .‬له ‌هه‌مان كاتدا‬ ‫به‌شی پیشه‌سازیی سه‌نگین‪ ،‬له‌ ‪75%‬وه‌‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی الدێ‌ به‌بڕی ‪.٢/٣‬‬ ‫به ‌گشتی‪ ،‬ئاكامه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ئه‌م دابه‌زیوه بۆ ‪.%٤٥‬‬ ‫ل��ه‌ راس��ت��ی��دا ئ��ه‌م ه��ه‌ن��گ��اوان��ه‌ی چین‬ ‫قۆناغه‌ ئه‌وه‌ بوو‪ ،‬که چینییه‌كان توانییان‬ ‫له‌ ماوه‌ی كه‌متر له‌ ‪ ٢٠‬ساڵ پڕۆسه‌ی له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی به‌ رووك��ه‌ش چه‌ندین‬ ‫ئ��اب��ووری��ی خۆبژێوی جێبه‌جێبكه‌ن‌و پرسیار‌و تێڕامان دروستده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پشت به‌ خۆ ببه‌ستن له ‌ده‌ستخستنی ل��ه‌ گ��ه‌وه��ه‌ردا ئ��ام��اژه‌ی سه‌ركه‌وتنی‬ ‫خۆراك‌و داشكاندنی رێژه‌ی هاورده‌ی چینییه‌كانه‌‌و هاوكات به‌ بارێكی‌تردا‬ ‫ش��م��ه‌ك ل��ه‌ ده‌ره‌وه‌‪ .‬ب��ه‌م��ه‌ش چین ب��ه‌ ئ��ه‌زم��وون سه‌لماندیان‪ ،‬ك��ه ‌ئه‌مه‌‬ ‫توانی خۆی به ‌ته‌واوی ئاماده‌كات بۆ چاكترین‌و سه‌ركه‌وتووترین سیاسه‌تی‬ ‫چوونه‌ گه‌وره‌ترین ته‌كه‌تولی ئابووریی رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی بازاڕی ده‌ره‌كی‌و‬ ‫ج��ی��ه��ان‌و رووب��ه‌ڕووی به‌هێزترین شااڵوی فراوانخوازی سه‌رمایه‌داری‌و‬ ‫شه‌پۆلی پوكانه‌وه‌ی ئابووری ببێته‌وه‌‌و بازرگانی نێوده‌وڵه‌تیه‌‪.‬‬ ‫له‌ رووی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌وه‪ ‌،‬ه��ه‌ر له ‌ب��واری‬ ‫به‌شداری له ‌پێكهاته‌ سیستمی نوێی‬ ‫جیهان بكات‌و هه‌نگاوی زۆر فره‌وان كشتوكاڵی له ‌ساڵی ‪١٩٧٥‬دا حكومه‌ت‬ ‫رووه‌‌و پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن��ی ئ��اب��ووری‌و پالنی به‌رهه‌مهێنانی سیستمی فرۆشتن‌‬ ‫گه‌شه‌كردنی سه‌رمایه‌گوزاری بنێت‪ .‬به پالنی سه‌نته‌ر (التخطیط المركزي)‬ ‫ه��ه‌ر له‌ قۆناغه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی ئه‌م گۆڕی به‌ سیستمی پالنی سه‌ربه‌ست‬ ‫سیاسه‌ته‌یدا هه‌نگاوی پێویستی بۆ (تخطیط إختیاری)‪ ،‬به‌مه‌ش جوتیاره‌كان‬ ‫ئاسانكردن‌و رێگاخۆشكردنی چوونه‌ ئ��ازادی��ی هه‌ڵبژاردنی به‌رهه‌مهێنان‌و‬ ‫نێو ئه‌م سیستمه‌وه‌ نا‪ .‬له‌م هه‌نگاوانه‌‌وه فرۆشتنی به‌رهه‌مه‌كانیان‌وه‌رگرت‪.‬‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬قسه‌كردن له‌‬ ‫ده‌ستیان كرد به‌كه‌مكردنه‌وه‌ی كه‌رتی‬ ‫گشتی له‌ بواری كشتوكاڵیدا له‌ رێژه‌ی سه‌ر ئه‌م شۆرشه‌ی چینییه‌كان‪ ،‬به‌ بێ‬ ‫‪%٢٨‬ی ساڵی ‪‌١٩٧٨‬ه‌وه بۆ رێژکه‌ی قسه‌كردن له‌ سه‌ر رابه‌ر‌و ئه‌ندازیاریی‬ ‫‪ .%٢١‬له‌ ساڵی ‪١٩٩٥‬ش��دا وا مه‌زه‌نده‌ ئه‌م شۆڕشه‌‪ ،‬كارێكی ك��ه‌م‌و كورت‌و‬ ‫کراوه‪ ،‬که له‌ ‪ %٢٠‬دابه‌زیبێت‌ بۆ ‪ ‌.%١٠‬ن��ا دروس��ت ده‌رده‌چ��ێ��ت‪ .‬ب��ۆی��ه‌‬ ‫وه‌ك كه‌رتی به‌شی خزمه‌تگوزاریش‪ ،‬له‌ پیاداچوونه‌وه‌یه‌كی خێرا به‌ مێژووی‬ ‫‪%٢٤‬وه‌ سه‌ربكه‌وێت بۆ ‪ .%٣١‬دواتریش ژی��ان‌و بیر‌و ك��ار‌و كرداره‌كانی دینگ‬ ‫رێ��ژه‌ک��ه ب��ووه ب��ه‌ ‪ .%٤٠‬ب��ه‌اڵم به‌شی شیاو بنگ‪ ،‬لێره‌دا خۆی ده‌سه‌پێنێت‌و‬ ‫پیشه‌سازی به‌ نه‌گۆڕی له‌ نێوان ‪ %٤٨‬ناكرێت په‌راوێز خرێت‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫دینگ شیاو بینگ مه‌زنترین پیاوه‌كانی‬ ‫سه‌ده‌ی بیسته‌مه‪‌.‬‬ ‫ل��ه‌ راس��ت��ی��دا چ��ۆن بمه‌وێت قسه‌ له‌‬ ‫س��ه‌ر دینگ بكه‌‌م‪ ،‬ن��ه‌ك ه��ه‌ر ناتوانم‬ ‫م��اف��ی خ��ۆی ب��ده‌م��ێ‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ندێك‬ ‫جار به بێ‌ وردك��ردن��ه‌وه‌ی حه‌قیقه‌تی‬ ‫ئه‌و پیاوه‌ مه‌زنه‌‪ ،‬دوور نییه‌ حه‌قیقه‌تی‬ ‫قۆناغێكی مێژوویی ئه‌زموونی گه‌لێكی‬ ‫زی��ن��دوو نه‌شێوێنم‪ .‬ب��ۆی��ه‌‪ ،‬ل��ێ��ره‌دا بۆ‬ ‫سه‌ره‌تای خۆ ئاماده‌كردنم له‌ ناساندنی‬ ‫ئه‌و پیاوه‌ مه‌زنه‌‪ ،‬من ته‌نیا ‌وته‌یه‌كی‬ ‫بیرمه‌ند‌و سیاسه‌تمه‌داری ئه‌مه‌ریكی‬ ‫هنری كێسنیجه‌ر ده‌كه‌مه‌ ده‌ستپێكی‬ ‫پیاچوونه‌وه‌یه‌كی خێرا به‌ ژی��ان ئه‌و‬ ‫پیاوه‌ مه‌زنه‌‪ ،‬كه‌ ده‌ڵێت‪« :‬دینگ یه‌كێک‬ ‫ل��ه‌ م��ه‌زن��ت��ری��ن پ��ی��اوه‌ك��ان��ی س��ه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌مه‌‪ ،‬بۆیه‌ تا ئه‌مرۆش ناکرێت به‌‬ ‫بێ باسكردنی ئه‌م پیاوه‌ باسی چین‬ ‫بكه‌یت‪».‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٧٨‬دا‪ ،‬كاتێک‪ ،‬که ‌واڵتی‬ ‫چ��ی��ن ل��ه‌ قیرانێكی م��ه‌زن��دا ب��وو‪ ،‬له‌‬ ‫س��ه‌ر ل��ێ��واری داڕم��ان‌و لێكترازاندا‬ ‫بوو‪ ،‬گرفت‌و ته‌نگه‌ژه‌ كۆمه‌اڵیتییه‌كان‬ ‫ده‌ستیان خستبووه‌ بیناقه‌ی ده‌ساڵت‌و‬ ‫گه‌النی ئه‌و‌ واڵته‌‪ ،‬له‌و ساته‌دا پیاوێكی‬ ‫م��ه‌زن به‌ ده‌ستێكی پۆاڵیینه‌وه‌ دێته‌‬ ‫گۆڕه‌پانی رووب��ه‌رووب��وون��ه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫دۆخه‌ ناله‌باره‌‪ .‬پیاوێك به‌عه‌قڵ‌و بیرێكی‬ ‫زۆر ق��ووڵ‌و لۆجیكییه‌وه‌‪ ،‬بناغه‌ی‬ ‫سه‌رده‌مێكی نوێ‌و ئایینده‌یه‌كی گه‌ش‌و‬

‫پرشنگدار بۆ ‌ئ��ه‌م واڵت��ه‌ داده‌رێ��ژێ��ت‪.‬‬ ‫پیاوێك كه‌ هه‌موو پێكهاته‌ی پڕ بوو له‌‬ ‫جه‌رائه‌ت‌و هێز‪ ،‬پیاوێك‪ ،‬كه‌ به‌ هه‌موو‬ ‫پێوه‌ره‌كانی ژیان له‌ سه‌رده‌می دابڕانی‬ ‫كارێزمادا‪ ،‬كارێزمایه‌كی بێ‌وێنه‌ بوو‪.‬‬ ‫دینگ ئه‌و كات رایگه‌یاند‪ ،‬كه‌ ده‌بێت‬ ‫ری��ف��ۆرم‌و ك��ران��ه‌وه‌ بكه‌ینه‌ ستراتیژی‬ ‫كاركردنمان‪ .‬ده‌بێت زۆر به‌ جه‌رگه‌وه‌‬ ‫رووب��ه‌ڕووی كێشه‌‌و ته‌نگه‌شه‌كانمان‬ ‫ب��ب��ی��ن��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌م پ��رۆس��ه‌ی��ه‌دا ئێمه‌ له‌‬ ‫ره‌وت��ی س��ۆس��ی��ال��س��ت��ی ال ن��اده‌ی��ن‪،‬‬ ‫به‌ڵكو چاره‌سه‌ری گرفتكانمان له‌گه‌ڵ‬ ‫پرینسیپه‌كانی سۆسیالزمدا ده‌گونجێن‪.‬‬ ‫له‌م ساته‌دا بۆ به‌جه‌سته‌كردنی بیرو‬ ‫ب��اوه‌ره‌ك��ان��ی‪ ،‬دینگ چ��وار پرینسیپی‬ ‫سه‌ركیی خسته‌ روو‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ پ��اب��ه‌ن��دب��وون ب��ه‌ دیكتاتۆریتی‬ ‫پرۆلیتاریا‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ب��ه‌‌رده‌وام��ب��وون له‌ س��ه‌ر رێبازی‬ ‫سۆسیالستی‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ به‌ سه‌رۆكایه‌تی حیزبی كۆمه‌نیستی‬ ‫چین‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ به‌ بیرو باوه‌ڕی ماركس ــ لینین ــ‬ ‫ماوتسی تۆنگ‪.‬‬ ‫له‌ ‪٢٢‬ی ئابی ‪١٩٠٤‬دا‪ ،‬له‌ شارۆچکه‌ی‬ ‫قوانگ له‌ هه‌رێمی سیچوان له‌ باشوری‬ ‫خۆرئاوای چین‌دا‪ ،‬دینگ له‌ خێزانێكی‬ ‫ج��وت��ی��اردا ل��ه‌ دای��ك��ب��ووه‪ .‬ت��ا قۆناغی‬ ‫دوان��اوه‌ن��دی خوێندنی ل��ه‌ سیچوان‬ ‫ته‌واو کردووه‪ .‬دواتر بۆ ته‌واوكردنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫خ��وێ��ن��دن‪ ،‬رووی ک��ردۆت��ه ‌‌واڵت��ی‬ ‫فه‌رنسا‪ .‬له‌و ‌واڵت��ه‌دا‌ تێكه‌ڵ به‌ كاری‬ ‫سیاسی ب��ووه‌و ئاشنایه‌تیی له‌گه‌ڵ‬ ‫ره‌وته‌ سیاسییه‌ سه‌ره‌كییه‌كاندا په‌یدا‬ ‫ك��ردووه‪ .‬ئاشنای بیری چ��ه‌پ ب��ووه‪.‬‬ ‫ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪١٩٢١‬دا‪ ،‬ب��ه‌ دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫حیزبی شیوعیی چینی په‌یوه‌ندیی به‌‬ ‫یه‌كێتیی الوان��ی كۆمۆ‌نیستی چین‌ه‌وه‬ ‫له‌ ئه‌وروپادا کردووه‪ .‬له‌ ساڵی ‪١٩٢٤‬دا‬ ‫په‌یوه‌ندیی به‌ رێكخستنه‌كانی حیزبه‌وه‬ ‫‌ك��ردووه‪ .‬دوای دوو س��اڵ پاریس‌ی‬ ‫به‌‌جێهێشتوو‌ه‌و رووی ل��ه یه‌كێتیی‬ ‫سۆڤیه‌ت کردووه‪ .‬له‌وێدا زیاتر ئاشنای‬ ‫بیری ماركسزم بووه‪ .‬له‌ كۆتایی ساڵی‬ ‫‪١٩٢٦‬دا‪ ،‬له‌ س��ه‌ر داوای كۆمه‌نتێرن‬ ‫گه‌‌ڕاوه‌ته‌وه بۆ چین‪.‬‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ره‌ت��ای س��اڵ��ی ‪١٩٢٧‬دا ن��اوی‬ ‫خۆی له‌ دینگ شیاو شینگ‌ه‌وه‌‌گۆڕیوه‬ ‫بۆ دینگ شیاو بینگ‪ ،‬شیاو بینگ به‌‬ ‫وات��ه‌ی ئاشتیی ک��اڵ‌و ک��رچ دێ��ت‪ ،‬له‌‬ ‫گ��ه‌وه��ه‌ردا ئه‌مه‌ س��ه‌ره‌ت��ای قۆناغێكی‬ ‫نوێی بیركردنه‌وه‌‌و ژیانی ئه‌و بووه‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌وه‌ ئ��ی��ت��ر ب��ی��ری م��ارك��س��ی��زم‌و‬ ‫چه‌پایه‌تیی خ��ۆی��ی ئ��اوێ��ت��ه‌‌و تێكه‌ڵی‬ ‫ب��اوه‌ڕ‌و ئینتمای نیشتمان پ��ه‌روه‌ری‌و‬ ‫گرتنه‌به‌ری رێبازی ئاشتی بۆ گه‌یشتن‬ ‫به‌ ئامانجه‌كانی كردووه‪.‬‬ ‫دینگ له‌ دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی له‌ باكوری‬ ‫چین گ��ی��رس��اوه‌ت��ه‌وه‪ .‬ب��ه‌اڵم ب��ه‌ هۆی‬ ‫راودوون��ان��ی ل��ه‌ الی��ه‌ن دس��ه‌اڵت��ه‌وه‪ ‌،‬‬

‫كه‌وتۆته‌ سه‌فه‌ركردن‌‪ .‬رووی كردۆت ‌ه‬ ‫باشور‪ .‬له‌ ساڵی ‪١٩٢٩‬دا سه‌رپه‌رشتیی‬ ‫خۆپێشاندانێكی ج��ه‌م��اوه‌ری له‌ دژی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت ك��ردووه‪ ،‬له‌ هه‌مان ساڵدا‬ ‫ب��ه‌ش��داری��ی ح��ه‌م��ل��ه‌ی ری��ف��ۆرم��ی نێو‬ ‫حیزبی كردووه‪ .‬به‌شداریكردنی دینگ‬ ‫ل��ه‌ ش��ه‌ڕی ب��ه‌رگ��ری ل��ه‌ هێرشه‌كانی‬ ‫ژاپ��ۆن ل��ه دژی چین‪ ،‬شاره‌زاییه‌كی‬ ‫زۆری له‌ بواری ته‌كتیكی سه‌ربازی‌و‬ ‫رێكخستن‌و دروستكردنی په‌یوندیدا‬ ‫پ��ه‌ی��دا ك��ردووه‪ .‬ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪١٩٤٩‬دا‪،‬‬ ‫ب��ه‌ س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی ك��ۆم��ۆن��ی��س��ت��ه‌ك��ان‌و‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی ك��ۆم��اری چ��ی��ن‪ ،‬دینگ‬ ‫به‌رده‌وام بوو له‌ كاری حیزبی‌و ناوچه‌‬ ‫ناوچه‌‌و به‌ش به‌ به‌شی حیزب گه‌ڕا‌وه‌و‬ ‫ده‌روێ��ش��ان��ه‌ ك��ه‌وت��ه‌ ك��ارك��ردن بۆ‬ ‫به‌هێزكردن‌و رێكخستن‌و پێشخستنی‬ ‫ئۆرگانه‌كانی حیزب‪ .‬له‌ ساڵی ‪١٩٥٢‬دا‬ ‫‌گ��ه‌ڕاوه‌ت��ه‌وه بۆ پێکین‌و له‌ ماوه‌یه‌كی‬ ‫كورتدا چه‌ندین پله‌‌و پایه‌ی حیزبی‌و‬ ‫حكومیی گرنگی ‌وه‌رگ��رت��ووه‪ ،‬له‌وانه‌‬ ‫جێگری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی ده‌وڵه‌ت‌و‬ ‫جێگری سه‌رۆكی لیژنه‌ی كارو باری‬ ‫دارای��ی‌و دوات��ر‌وه‌زی��ری دارای��ی‌و‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری په‌یوه‌ندیكانی حیزب‪ ،‬تا‬ ‫بووه به‌ ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسی‌و له‌‬ ‫كۆنفراسی هه‌شته‌می حیزبدا له‌ ساڵی‬ ‫‪١٩٥٦‬دا بۆته‌ سكرتێری گشتی لیژنه‌ی‬ ‫مه‌ركه‌زیی حیزبی شیوعیی چین‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٦٦‬دا‪ ،‬له‌ گرمه‌ی شۆرشی‬

‫‪75‬‬

‫پێشوو به به‌هێزتر‌وه‌ر‌گرتۆته‌وه‪ .‬ئه‌وجا‬ ‫راسته‌‌وخۆ كه‌وتۆته دژایه‌تیكردنی ئه‌و‬ ‫فه‌وزا‌و كێشانه‌ی‪ ،‬که ماو به شۆڕشی‬ ‫رۆشنبیری دروستی کردبوون‪.‬‬ ‫به‌ مردنی ماو گۆره‌پانی سیاسیی چین‬ ‫شه‌ڕێكی توندی له‌ نێوان هه‌ردوو ره‌وتی‬ ‫محافزكار‌و ره‌وتی ریفۆرم گرته‌ خۆ‪.‬‬ ‫محافزكاره‌كان به‌رگرییان له‌ پرینسیپه‌‬ ‫كالسیكییه‌كانی كۆمۆ‌نیستی ده‌ك��رد‪‌.‬‬ ‫ره‌وت��ی ریفۆرمیش‪ ،‬به‌ سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫دینگ‪ ،‬باسیان له‌ پێویستیی گ��ۆڕان‌و‬ ‫ریفۆرم‌و نوێبونه‌وه‌ ده‌كرد‪ .‬ئه‌م شه‌ڕو‬ ‫ركا‌به‌ریه‌ له‌ ده‌وره‌ی سێیه‌می كۆمیته‌ی‬ ‫نێوه‌ندی ی��ازده‌ی حیزبی كۆمۆنیستی‬ ‫چین بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی ره‌وتی ریفۆرم‌و‬ ‫نوێبوونه‌وه‌ ب��ووه‌وه‌‪ .‬له‌ كۆتای ساڵی‬ ‫‪١٩٧٨‬دا دینگ ب��ووه‌ س��ه‌رۆك��ی چین‪،‬‬ ‫ه��ه‌ر ل��ه‌و ك��ات��ه‌وه‌ راس��ت��ه‌وخ��ۆ كه‌وته‌‬ ‫دارش��ت��ن��ه‌وه‌و پ��راك��ت��ی��زك��ردن��ی بیر‌و‬ ‫بۆچونه‌كانی‪ .‬به‌رنامه‌‌و پرۆژه‌ی سه‌ر له‌‬ ‫نوێ بنیاتنانه‌وه‌ی چینی ده‌ست پێكرد‪.‬‬ ‫كه‌وته‌ رێكخستنه‌وه‌ی ماڵی چینی له‌‬ ‫نێوه‌وه‌‪ .‬پرۆسه‌یه‌كی كامڵی بۆ ریفۆرم‌و‬ ‫كرانه‌وه‌ی‌واڵته‌كی خسته‌ روو‪.‬‬

‫رۆش��ن��ب��ی��ری��دا‪ ،‬دی��ن��گ ل��ه‌ س��ه‌ر بیرو‬ ‫ب��اوه‌ره‌ك��ان��ی‌و خواستی چاكسازی‌و‬ ‫به‌رجه‌سته‌كردنی گۆڕان‌و نوێبوونه‌وه‌‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌م��وو پ��ۆس��ت��ه‌ك��ان��ی دوور‬ ‫ده‌خ��رێ��ت��ه‌وه‌‌و ن��ه‌ف��ی ده‌ك��رێ��ت‌و ‌وه‌ك‬ ‫كرێكارێكی ئاسایی ده‌گوازرێته‌وه‌ بۆ‬ ‫كارگه‌یه‌كی پیشه‌سازی‪.‬‬ ‫دینگ به‌ هۆی جیاوازیی بیرو تێڕوانین‌و‬ ‫باوه‌ره‌كانیه‌وه‪ ‌،‬كه‌ له‌ سییه‌كانه‌وه‌ به‌‬ ‫ئاشكرا خستبوویه‌ روو‪ ،‬به‌ ت��ه‌واوی‬ ‫پێچه‌‌وانه‌ی بیر كالسیكیی ماویزم بووه؛‬ ‫چه‌ندین ج��ار تووشی كێشه‌‌و گرفت‬ ‫ب��ووه‌‪ .‬زۆر جار ناچار ك��راوه‌ ده‌ست‬ ‫به‌رداری پله‌‌و پایه‌ی حیزبی‌و حكومی‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪١٩٦٦‬ه‌وه‌ تۆمه‌تبار‬ ‫ك��راوه ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ بانگه‌شه‌ بۆ بیری‬ ‫سه‌رمایه‌داری ده‌كات‪ .‬بۆیه‌ به‌ فه‌رمی‬ ‫خ��راوه‌ت��ه ژێ��ر چاودێریی جه‌بریه‌وه‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٦٩‬دا خ��ۆی‌و خێزانه‌كه‌ی‬ ‫نه‌ف ‌كراون بۆ موقاته‌عه‌ی جیانگشی‬ ‫له‌ باشوری خۆرهاڵتی چین‪ .‬بۆ جاری‬ ‫سێیه‌میش له‌ ساڵی ‪١٩٧٦‬دا نه‌یارانی‬ ‫له‌ بازنه‌ی حوكمرانیدا قه‌ناعه‌تیان به‌‬ ‫م��او ‌ك��ردووه له‌ س��ه‌ر ك��ار الیبه‌رێت‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ه‌ ئ��ه‌وه‌ی دی��ن��گ گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ب��ی��ری م��اوی��زم ب��ووه‪ .‬له‌ دینگ ئه‌ندازیاری ریفۆرم‌و كرانه‌وه‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬دوو بۆچوون‪ ،‬یان‬ ‫ساڵی ‪١٩٧٧‬دا‪ ،‬دوای مردنی م��او‪ ،‬به‌‬ ‫پاڵپشتی ه��ه‌واداران‌و هاورێیانی له‌ دوو رای جیاواز له‌ سه‌ر شۆڕشه‌كه‌ی‬ ‫بازنه‌ی حكومرانیی حیزبدا جارێكی‌تر دینگ هه‌ن‌‪ .‬بۆچوونێك‪ ،‬كه‌ پاشماوه‌ی‬ ‫گڕاوه‌ته‌وه هه‌موو پۆسته‌كانی زۆر له‌ بیری ماویزمن‪ ،‬که پێیان وایه‌ ئه‌وه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫دینگ كردوویه‌تی‪ ،‬كودتا بووه‌ له‌ بیر‌و‬ ‫رێبازی ماوتسی تۆنگ‪ .‬رێبازێکی تێکه‌ڵ‬ ‫له‌ سۆسیالیستی‌‌و سه‌رمایه‌داریی له‌و‬ ‫‌واڵته‌دا‌ به‌رپا كرد‪ .‬بۆچوون‌و رایه‌كیش‪،‬‬ ‫كه‌ زیاتر له هه‌وادارانی دینگ خۆیه‌تی‪،‬‬ ‫ده‌ڵێن‪« :‬ئه‌وه‌ی دینگ ئه‌نجامی ده‌دات‬ ‫پێشخستنی بیری سۆسیالستی چینیه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه كار له‌ سه‌ر دارشتنی رێبازێكی‬ ‫تایبه‌ت به‌ چین ده‌كات‪».‬‬ ‫وردبوونه‌وه‌ له‌ سه‌رچاوه‌ی ئیلهامی‬ ‫دینگ له‌ پرۆسه‌ی ریفۆرم‌و نوێبوونه‌وه‌‬ ‫چ��ه‌ن��د بناغه‌یه‌كی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ل��ه‌ رووی‬ ‫ت��ی��ۆری��ه‌وه‌‪ ،‬یه‌كیان ل��ه‌ ب��ی��ر‌و عورفی‬ ‫كۆنی چینیه‌كان‪ ،‬ك��ه‌ ب��ه‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتی له‌ فه‌لسه‌فه‌ی كۆنفۆشیۆسه‌وه‌‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی گ��رت��ووه‌‪ .‬ئه‌وی‌تریان له‌‬ ‫بیری نوێ‌و گۆڕانكاریه‌كانی سه‌ره‌تای‬ ‫سه‌ده‌ی بیست‌و یه‌كه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌ روی پراكتیزه‌ییه‌وه‌ دینگ سوودی‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌ردوو ئ��ه‌زم��وون��ی سه‌ركه‌وتنی‬ ‫‌واڵتانی ئاسیا وه‌رگرتووه‪ .‬بۆ نموونه‬ ‫س��وودی ل��ه ئ��ه‌زم��وون��ی سه‌رکه‌وتنی‬ ‫ت��ای�ل�ان��د‌و م��ال��ی��زی��او س��ی��ن��گ��اپ��وور‬ ‫وه‌رگ��رت��ووه‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا س��وودی له ‬ ‫ئه‌زموونی شكستخواردنی ده‌وڵه‌ته‌‬ ‫سۆسیالسته‌كان‌و پرۆسه‌ی ریفۆرمی‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ت��ی��ی س��ۆڤ��ی��ه‌ت‪ ،‬ب��ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی‬ ‫پ��ی��رس��ت��ڕۆی��ک��ا وه‌رگ��رت��ووه‪ .‬نهێنیی‬ ‫سه‌ركه‌وتنی چینییه‌كان ل��ه‌وه‌دا بووه‪،‬‬ ‫که به‌ پراكتیكی له‌ مۆدێلی ریفۆرمی‬

‫سۆڤیه‌ت دوورک��ه‌وت��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ک��ه وه‌ک‬ ‫قاڵبێكی ئ��ام��اده‌ك��راو ب��وو ل��ه‌ الی��ه‌ن‬ ‫س��ه‌رۆك گ��ۆرب��اچ��ۆڤ‌ه‌وه‌‌و شێوازی‬ ‫چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی ل��ه‌ س��ه‌ره‌وه‌ بۆ‬ ‫خ��واره‌وه‌ ب��وو‪ .‬م��ۆدێ��ل��ه‌ك��ه‌ی دینگ‬ ‫ئیلهامی له ‌‌وته‌ به‌ناوبانگه‌كه‌ی ماوه‌وه‬ ‫‌‌وه‌رگرتووه‌‪ ،‬كه‌ ده‌ڵێت‪« :‬له‌ واقعدا به‌‬ ‫دوای راستیدا بگه‌رێ‪ ،‬كه‌ مه‌به‌ست لێی‬ ‫نه‌خشه‌‌و رێگا‌و مۆدێلێكی ئاماده‌كراو‬ ‫نییه‌‪ ،‬كه‌ بۆ هه‌موو ‌واڵتان‌ وه‌ك یه‌ك‬ ‫بگونجێت‪ ،‬یان بشێت‪».‬‬ ‫م��ۆدێ��ل��ی چینیه‌كان ل��ه‌ پ��رۆس��ه‌ك��ه‌دا‬ ‫گفتوگۆ‌و قبووڵكردن‌و ره‌تكردنه‌وه‌‌و‬ ‫ئ��ه‌زم��وون ل��ه‌ خ��ۆ ده‌گ��رێ��ت‪ ،‬ره‌گ‌و‬ ‫ریشاڵی ئه‌م مۆدێله‌ له ‌‌واقعی ‌واڵتی‬ ‫چینه‌وه‌‪ ،‬پێش هه‌ر سه‌رچاوه‌یه‌كی‌تر‬ ‫رێچكه‌ ده‌گرێت‪ .‬به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی‪،‬‬ ‫پ��رۆژه‌‌و پرۆسه‌ی گ��ۆڕان‌و ریفۆرمی‬ ‫چینیه‌كان به‌ دوو ئاڕاسته‌دایه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ــ گواستنه‌وه‌ ‪ :Transformation‬له‌م‬ ‫ئاڕاسته‌یه‌دا چینییه‌كان كار بۆ گۆڕانی‬ ‫ری��ش��ه‌ی��ی ل��ه‌ س��ت��راك��چ��ه‌ری ه��ه‌ردوو‬ ‫سیستمی ئ��اب��ووری‌و سیاسی‌ واڵت‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كی دارێ��ژراو ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ئه‌م‬ ‫گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ ل��ه‌ س��ه‌رج��ه‌م ب��واری‬ ‫ئ��اب��ووری‌و س��ی��اس��ی‌و ت��ا ئاستێك‬ ‫ك��ه‌ل��ت��وری‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ش گ��ۆڕان��ی‬ ‫ریشه‌یی‌ له‌ رابردوودا ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ریفۆرم ‪ :Reform‬له‌مه‌دا پڕۆسه‌ی‬ ‫ریفۆرم الی چینیه‌كان به‌ واتا‌ی گۆڕان‬

‫‪77‬‬

‫له‌ سیاسه‌تی كاركردن دێ��ت‪ ،‬چ ‌وه‌ك‬ ‫ئه‌نجامدانی چاكسازی له‌ سیاسه‌تدا‪،‬‬ ‫ی��ان گ��ۆڕی��ن‌و دارشتنی سیاسه‌تێكی‬ ‫نوێ‪.‬‬ ‫به‌م ستراتیژه‪ ‌،‬چینییه‌كان پڕۆسه‌یه‌كی‬ ‫ك��ام��ڵ ب��ۆ پ��ه‌ڕی��ن��ه‌وه‌ ل��ه‌ قۆناغێكی‬ ‫دواكه‌وتووه‌وه‌ بۆ قۆناغێكی پێشكه‌وتوو‬ ‫ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ ،‬به‌ڵكو له‌مه‌ش زیاتر‪،‬‬ ‫ئه‌مرۆ ئه‌م‌ واڵته‌ بازێكی زۆر گه‌وره‌‬ ‫بۆ پێشه‌وه‌ ده‌دات‪.‬‬ ‫گرنگ نییه‌ پشیله‌كه‌ ره‌ش بێت‪ ،‬یان‬ ‫سپی‪ ،‬گرنگ ئه‌وه‌یه‌ مشك راوكات‬ ‫پرۆسه‌ی ری��ف��ۆرم‌و ك��ران��ه‌وه‌‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫رووی زم��ان��ه‌وان��ی��ی��ه‌وه‌ ل��ه‌ دوو ‌وشه‌‬ ‫پێكهاتووه‌‪ ،‬له‌م‌ گوزارشته‌دا دوو پایه‌ی‬ ‫گرنگی ك��ۆی به‌رنامه‌ی نوێبونه‌وه‌ی‬ ‫‌ئه‌م واڵته‌یه‌‪ ،‬ئه‌م دوو پایه‌یه‌ له‌ رووی‬ ‫ت��ی��ۆری‌و پ��راك��ت��ی��ك��ی��ه‌وه‌ ت��ه‌واوك��ه‌ری‬ ‫یه‌كترن‪ ،‬ریفۆرم له‌ گه‌وهه‌ردا هێزی‬ ‫پاڵنه‌ری كرانه‌وه‌یه‌‪ ،‬هاوكات كرانه‌وه‌ش‬ ‫به‌ بارێكی‌تردا ده‌بێته‌ هانده‌ری ریفۆرم‪،‬‬ ‫به‌‌واته‌ پرۆسه‌ی ریفۆرم‌و كرانه‌وه‌ له‌‬ ‫كرۆكدا پرۆسه‌یه‌كی داهێنه‌رانه‌یه‌‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫پرۆسه‌یه‌كی ئاڵۆز‌و پڕ ترس‌و ته‌نگ‌و‬ ‫چه‌ڵه‌مه‌یه‌‪ .‬ئه‌نجامدان‌و پراكتیزه‌كردنی‬ ‫زه‌م��ه‌ن��ێ��ك��ی دی��اری��ك��راوی ن��ی��ه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫پرۆسه‌یه‌كی به‌رده‌وامه‌‪ ،‬به‌ به‌رده‌وامی‬ ‫نوێ جێگای كۆن ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ئ��ه‌زم��وون��ه‌ی چ��ی��ن��ی��ه‌ك��ان‬ ‫پ��رۆس��ه‌ی��ه‌ك��ی ك��ام��ڵ‌و گ��ش��ت��گ��ی��ره‌‪،‬‬

‫سه‌رجه‌م بواره‌كانی ئابووری‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫كلتوری‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪ ،‬دانانی بناغه‌ی‬ ‫شارستانیه‌تێكی ئیكیۆلۆژییه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌ پ��ێ��ی ت��ی��ۆره‌ك��ه‌ی دی��ن��گ ری��ف��ۆرم‬ ‫سه‌ره‌تا له‌ بواری ئابووریه‌وه‌ ده‌ست‬ ‫پێ ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌ شیكاركردنی ته‌نگه‌شه‌كانی ‌واڵتدا‬ ‫دی��ن��گ گ��ه‌ی��ش��ت��ه‌ ئ��ه‌و ب��اوه‌ره‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫یه‌كێ ل��ه‌ گرفته‌ گ��ه‌وره‌ك��ان��ی مۆدێلی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی سۆسیالزم له‌ كرۆكدا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌ ئ��ه‌م م��ۆدێ�لان��ه‌ ل��ه‌ پ��رۆس��ه‌ی‬ ‫كاركردنیاندا سیاسه‌ت به‌ سه‌ر قازانجدا‬ ‫ده‌س��ه‌پ��ێ��ن��ن‪ .‬ه��ه‌ت��ا س��اڵ��ی هه‌شتاكان‬ ‫چین ب��ه ‌ده‌س��ت م��ۆدێ��ل��ی م��اوی��زم‌ه‌و‬ ‫ده‌یننااڵند‪ ،‬بۆیه‌ له‌ كۆتای هه‌شتاكاندا‬ ‫كۆی كارگه‌ پیشه‌سازییه‌ مه‌زنه‌كانیان‬ ‫تووشی قه‌یران‌و گرفتی گه‌وره‌ بوون‪.‬‬ ‫له‌ فه‌رهه‌نگ‌و ئه‌ده‌بیاتی سۆسیالستیدا‌‬ ‫وش��ه‌ی س��وود‌و س��ه‌رم��ای��ه‌داری له‌‬ ‫ك��ێ��ڵ��گ��ه‌ك��ان��ی ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ێ��ن��ان ع��ه‌ی��ب‌و‬ ‫شوره‌ی بوو‪.‬‬ ‫ب��ه‌م پ��رن��س��ی��پ��ه‌ س��ۆس��ی��ال��ی��س��ت��ه‌ك��ان‬ ‫گورزی كاریگه‌ریان له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ئابووریی ‌واڵت��دا‪ ،‬هه‌موو ئابووری‌و‬ ‫ب��ژێ��وی خه‌ڵكیان خستبووه‌ خزمه‌ت‬ ‫ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��اوه‌‪ .‬ب��ۆ رزگ��ار ب��وون‬ ‫ل��ه‌م دۆخ��ه‌ ده‌ب��وو دینگ ك��ار له‌ سه‌ر‬ ‫شكاندنی به‌سته‌ڵه‌كی ئه‌و بیروباوه‌ره‌‬ ‫ره‌قانه‌ بكات‪ ،‬بۆیه‌ له‌ راستیدا ئاسته‌نگ‌و‬ ‫ب��ه‌رب��ه‌س��ت��ی زۆر گ��ه‌وره‌‌و به‌هێز له‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫به‌رده‌میدا ب��وو تا بتوانێت به‌رنامه‌‌و داهاتێكی زۆریان كۆكرده‌وه‌‪ ،‬گه‌نده‌ڵی‬ ‫به‌ تایبه‌تی له‌ نێو ئه‌ندام‌و سه‌ركرده‌كانی‬ ‫بیرو بۆچونه‌كانی پراكتیزه‌ بكات‪.‬‬ ‫ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪١٩٨٦‬دا ب��ڕی��اری��دا به‌ حیزبدا ب��ه‌ شێوه‌یه‌كی زۆر به‌رباڵو‬ ‫ئازادكردنی ئیداره‌ی كارگه‌كان له‌ ژێر ته‌شه‌نه‌ی ك��رد‪ ،‬ته‌نیا له‌ سێ مانگی‬ ‫ده‌ستی سه‌ركرده‌ سیاسییه‌كان‪ .‬به‌م سه‌ره‌تای زیاتر له‌ شه‌ش هه‌زار كه‌س‬ ‫بڕیاره‌ رێگای له‌ ده‌ستتێوه‌ردانی حیزب به‌ تومه‌تی گه‌نده‌ڵی دران��ه‌ دادگ��ا‪ .‬له‌م‬ ‫له‌ ئیدار‌و به‌رێوه‌بردنی كارگه‌كان گرت‪ .‬ب��ارودۆخ��ه‌دا ب��ه‌ ه��ۆی ب�ڵاوه‌ك��ردن��ی‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م بریاره‌ی رووب��ه‌ڕووی گه‌نده‌ڵی‌و بێكاری‌و ب��ه‌رزب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫ره‌خنه‌‌و ناره‌زایی زۆر توند‌ ب��ووه‌وه ن��رخ ده‌ن��گ��ی ن��اره‌زای‌و خ��واس��ت��ی‬ ‫له‌ الی��ه‌ن چه‌ندین ك��ادر‌و سه‌ركرده‌ی چاكسازی گه‌یشته‌ بارێكی ترسناك‪.‬‬ ‫حیزبه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم دینگ س��وور بوو له تا كار گه‌یشته‌ ئه‌و ئاسته‌ی له‌ ساڵی‬ ‫‌س��ه‌ر ب��ری��اره‌ك��ه‌ی ت��ا جێبه‌جێ ك��رد‪ ١٩٨٩ .‬به‌ سه‌دان هه‌زار له‌ خوێندكارانی‬ ‫ل��ه‌م س��اڵ��ه‌دا ده‌رگ��ای چه‌ندین كارگه‌ زان��ك��ۆ خۆپێشاندانێكی ج��ه‌م��اوه‌ری‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی ك��اره‌ك��ان��ی��ان ل��ه‌ زی��ان��دا بوو گ��ه‌وره‌ ل��ه‌ م��ه‌ی��دان��ی تینانمن ئه‌نجام‬ ‫داخ��را‪ .‬به‌م ك��اره‌ به‌ ه��ه‌زاران كرێكار ب��ده‌ن‌و به‌ س��ه‌دان بریندار‌و چه‌ندنین‬ ‫ل��ه‌ ك��ار ده‌رك��ران‌و بێكاری گه‌یشته‌ كوژراویشی لێ بكه‌وێته‌وه‌‪ .‬له‌ راستیدا‬ ‫هه‌موو ئه‌م كێشه‌‌و ئاسته‌نگانه‌ سه‌رۆك‬ ‫ئاستێكیر ترسناك‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪ ١٩٨٨‬زۆر به‌ په‌ل ‌ه كاری دی��ن��گ‌ی ل��ه‌ ب��ه‌رن��ام��ه‌‌و ب��ڕی��اره‌ك��ان��ی‬ ‫له‌ سه‌ر ئازادكردنی بازار كرد‪ ،‬نرخی پاشگه‌ز نه‌كرده‌وه‌‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌مرۆ هه‌موو‬ ‫له‌ ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی حیزب‌و حكومه‌ت جیهان به‌ گشتی چینیه‌كان خۆیان به‌‬ ‫ده‌رك��رد‪ .‬ئ��ه‌م ب��ری��ار‌و سیاسه‌تانه‌ی تایبه‌تی به‌ پیرۆزی‌و مه‌زنی باس له‌و‬ ‫دی��ن��گ ه��ه‌ر وا ب�� ‌ه ئ��اس��ان��ی‌و ب��ه‌ بێ پیاوه‌ ده‌ك��ه‌ن‌و ‌وه‌ك ره‌ب��ه‌ر‌و گ��ه‌وره‌‬ ‫گرفت تێنه‌په‌ری؛ شه‌پۆلێكی گه‌وره‌ی ل��ه‌ م��ێ��ژووی‌ واڵت��ه‌ك��ه‌ی��ان‌و جیهانیش‬ ‫هه‌ڵئاوسان به‌رپا كرد‪ .‬خه‌ڵكێكی زۆر تۆماری ده‌كه‌ن‪ .‬‬ ‫له‌م قۆناغه‌دا چینیه‌كان سیستمێكی‬ ‫له‌ ترسی گرانی‌و قاتوقری روویانكرده‌‬ ‫بازاڕه‌كان بۆ كرینی شمه‌ك‌و كه‌ل‌و په‌ل‪ ،‬ئ��اب��ووری دوو الی��ه‌ن��ه‌ی��ان ب��ۆ‌ واقعی‬ ‫ئه‌م قه‌یران‌و گرفته‌ بووه هۆی ئه‌وه‌ی خۆیان داڕش��ت‪ .‬سیستمێكی تێكه‌ڵیان‬ ‫خه‌ڵكێكی زۆر پ��اره‌‌و پووله‌كانیان له‌ ه��ه‌ردوو سیستمی سه‌رمایه‌داری‌و‬ ‫له‌ بانقه‌كاندا بكشێننه‌وه‌‪ .‬له‌م هه‌له‌دا سۆسیالستی داهێنا‪ ،‬ئه‌م سیاسه‌ته‌ به‌‬ ‫بازرگانانی شمه‌كی ب��چ��ووك‪ ،‬پ��اره‌و واق��ع��ی ه��ۆی سه‌ركیی گه‌شه‌كردنی‬

‫‪79‬‬

‫گه‌وره‌‌و فره‌وانی ئابووری‌ئه‌م واڵته‌یه‌‪.‬‬ ‫چه‌ندین هه‌لی ‌وه‌به‌رهێنانی ده‌ره‌ك��ی‬ ‫دروس��ت ك��رد‪ ،‬ئ��ه‌م ه��ه‌الن ب��وون��ه‌‬ ‫هۆی زیادبوونی به‌رهه‌می نیشتمانی‬ ‫سه‌رجه‌می له‌ ساڵی ‪١٩٧٠‬ه‌وه‌ سااڵنه‌‬ ‫به‌ رێژه‌ی ‪.%١٠‬‬ ‫له‌ پرۆسه‌ی گه‌شه‌كردنی ئابووری‬ ‫چیندا بۆ هه‌موو هه‌رێم‌و ناوچه‌كان‬ ‫یه‌ك ستراتیژ‌و یه‌ك سیستم پڕاكتیزه‌‬ ‫نه‌كرا‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ر ناوچه‌یه‌ك به‌ پێی‬ ‫خواست‌و پێویستییه‌كن بۆ گه‌شه‌كردن‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن سیستمێكی ئ��اب��ووری‬ ‫تایبه‌ت به‌ خۆی بۆ دارێژرا‪ ،‬هه‌ر‌وه‌ها‬ ‫ه��ه‌ر هه‌رێمێك شێوازێكی تایبه‌ت له‬ ‫‌‌وه‌به‌رهێنان‌و سیستمێكی تایبه‌تی باج‌و‬ ‫گومرگی بۆ دانرا‪.‬‬ ‫ له‌ تشرینی دووه‌م��ی ساڵی ‪١٩٧٨‬‬ ‫له‌ كۆنفراسی حیزبدا چوار پێشنیار بۆ‬ ‫پێشخستنی ئابووری‌واڵت خرایه‌ روو‪:‬‬ ‫‪١‬ـ ئ��اب��ووری چ��ی��ن ب��ه‌ ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك‬ ‫بگونجێندرێت كه‌ له‌گه‌ڵ ستراكچه‌ری‬ ‫گۆرانكاریه‌ جیهانیه‌كاندا بگونجێت‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پێشنیاره‌ی كۆنفڕانس گرێكوێره‌یه‌كی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬چونكه‌ له‌ واقعدا ده‌وڵ��ه‌ت��ان له‌‬ ‫سیستمی نوێی جیهان یه‌ك سروشت‌و‬ ‫شێوازیان نییه‌‪ ،‬بۆیه‌ ده‌بوو چینیه‌كان‌‬ ‫وردت��ر مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌م پێشنیاره‌دا‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬بۆیه‌ هه‌ر ئه‌و كات راوێژكاری‬ ‫سكرتێری گشتی حیزب زه��او زیانج‬ ‫ئه‌و‌ واڵتانه‌ی كرده‌ سێ به‌شه‌وه‌‪:‬‬

‫ئا ــ حكومه‌ت‌و ئابووریی ره‌ق‪ ،‬ئه‌م‬ ‫مۆدێله‌دا ده‌سه‌اڵت‌و ئابووری هیچیان‬ ‫نه‌رمیان تیادا نیه‌‪ ،‬زۆر به‌ زه‌حمه‌ت له‌‬ ‫گه‌ڵ گۆڕانكاریه‌ گه‌وهه‌ریه‌كانی جیهاندا‬ ‫ده‌گونجێن‪.‬‬ ‫ب ــ حكومه‌تێكی ره‌ق‌و ئابوورییه‌كی‬ ‫ن��ه‌رم‪ ،‬له‌م مۆدێله‌دا كه‌رتی ئابووری‬ ‫زی��ات��ر ل��ه‌ده‌س��ه‌اڵت ن��ه‌رم��ی‌و ب��واری‬ ‫گونجانی تیادایه‌‪.‬‬ ‫ج ــ حكومه‌ت‌و ئ��اب��وری ن��ه‌رم‪ ،‬ئه‌م‬ ‫شێوازه‌ مۆدێلی‌ واڵته‌ پێشكه‌وتوه‌كانه‌‪،‬‬ ‫كه‌ به‌ به‌رده‌وامی له‌ گه‌ڵ گۆرانكاریه‌كاندا‬ ‫خۆیان ده‌گونجێنن‪.‬‬ ‫به‌م سیاسه‌ته‌ چینیه‌كان ته‌حه‌فوزیان‬ ‫له‌ سه‌ر هیچ ‌واڵتێك نه‌كرد‌و ده‌رگای‬ ‫ك��ارك��ردن‌و ب��ازرگ��ان��ی��ی��ان ب��ه‌ رووی‬ ‫كه‌سدا دانه‌خست‪ .‬به‌ بارێكی‌تریشدا به‌م‬ ‫سیاسه‌ته‌ ده‌رگایه‌كی زۆر فر‌ه‌وانیان له‌‬ ‫رووی بواری پێشكه‌وتن‌و گه‌شه‌كردنی‬ ‫خۆیاندا كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ س��ه‌ر ل��ه‌ ن��وێ پ��ی��اچ��وون��ه‌وه‌‬ ‫ب��ه‌ س��ت��راك��چ��ه‌ر‌و ری��زب��ه‌ن��دی ك��ه‌رت��ه‌‬ ‫ئابووریه‌كان به‌ پێی پێویستی قۆناغی‬ ‫ن��وێ‪ ،‬له‌م بواره‌دا‌واقعی چین ئه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌پاندا‪ ،‬كه‌ ریزبه‌ندی گرنگیدان به‌م‬ ‫كه‌رتانه‌ به‌م شێوه‌یه‌ بێت‪ ،‬كشتوكاڵ‪،‬‬ ‫پیشه‌سازی‪ ،‬لێكۆلێنه‌وه‌ی زانستی‪ ،‬له‌‬ ‫كۆتایشدا بواری به‌رگری‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ س��ه‌ر ل��ه‌ ن��وێ دارش��ت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫ستراكچه‌ری كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنان‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪ ١٩٨٠‬ح��ی��زب ب��ری��اری��دا ب ‌ه‬ ‫گۆرینی موڵكایه‌تی كێڵگه‌ گشتیه‌كان‬ ‫بۆ موڵكی خێزان‌و رێگادان به‌ پرۆژه‌ی‬ ‫تایبه‌ت‪ .‬به‌م بریاره‌ ته‌نیا پیشه‌سازی‬ ‫قورس‌و كه‌رتی‌ وزه‌ له‌ ژێر كۆنترۆڵی‬ ‫حكومه‌تدا مایه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ��ـ له‌ ساڵی ‪ ١٨٨٤‬حیزبی شیوعی‬ ‫چین بریاریدا به‌ چاكسازی شارستانی‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ر ب��ن��اغ��ه‌ی پ��ی��اداچ��وون��ه‌وه‌ به‌‬ ‫سیستمه‌كانی نرخ‌و كرێ‌و سه‌پاندنی‬ ‫سیستمی الم��ه‌رك��ه‌زی‪ ،‬ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌رگا له‌ به‌رده‌م‌وه‌به‌رهێنانی بیانی‌و‬ ‫رێگا بدرێت پ��رۆژه‌ی هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ‬ ‫‌وه‌به‌رهێنانی ده‌ره‌كیدا ئه‌نجام بدرێت‌و‬ ‫ده‌رگا له‌ رووی كردنه‌وه‌ی دامه‌زراندنی‬ ‫پرۆژه‌ی تایبه‌ت بكرێت‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ��ـ پێدانی پله‌یه‌ك س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی به‌‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ ئیداریه‌كان‌و رزگاركردنی‬ ‫له‌ بیروكراتیه‌تی حیزبی‪.‬‬ ‫‪٦‬ــ له‌ رێگای كه‌م ك��ردن��ه‌وه‌ی باجی‬ ‫گومركیه‌وه‌ ئاسانكاری بۆ كه‌نااڵكانی‬ ‫بازرگانی ده‌ره‌كی ئه‌نجام بدرێت‪.‬‬ ‫‪٧‬ـ��ـ ه��ه‌وڵ��دان ب��ۆ ئ��ی��ن��زم��ام��ك��ردن به‌‬ ‫دامه‌زراوه‌ دارایی‌و بازرگانیه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٨‬ــ هاندانی سێکته‌ره‌کانی گه‌شتیاری‌و‬ ‫پێشخستنی به‌ پرۆسه‌یه‌كی فره‌وان‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ب��واری چ��اك��س��ازی ل��ه‌ ك��ه‌رت��ه‌‬ ‫گشتیه‌كاندا سیاسه‌تی ته‌رخانكردنی‬ ‫ب��ڕێ��ك ل��ه‌ ق��ازان��ج ب��ۆ پێشخستن‌و‬ ‫تازه‌كردنه‌وه‌ی ئه‌م كه‌رته‌ سه‌ره‌تای‬

‫قۆناغێكی نوێ بوو‪ .‬له‌ پرۆسه‌ی ریفۆرم‌و‬ ‫ك��ران��ه‌وه‌دا چینیه‌كان ته‌نیا بیریان‬ ‫له‌ س��وود‌و ق��ازان��ج ن��ه‌ك��رده‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫به‌رنامه‌یه‌كی ته‌واویان بۆ فراوانكردن‌و‬ ‫پێشخستن‌و ب��ه‌رده‌وام��ب��وون��ی ه��ه‌ر‬ ‫ك��ه‌رت��ێ��ك ب��ۆ خ��ۆی ك��رد‪ .‬ل��ه‌ ب��واری‬ ‫كه‌رتی گشتیدا سیاسه‌ته‌كانیان به‌و‬ ‫ئاڕاسته‌یه‌ بوو ئه‌م كه‌رتانه‌ شان به‌‬ ‫شانی ك��ه‌رت��ی تایبه‌ت گه‌شه‌ بكه‌ن‌و‬ ‫پێشكه‌ون ت��ا ئه‌مانه ‌‌وه‌ك سه‌رجه‌م‌‬ ‫واڵته‌ دواكه‌وتوو‌و سۆسیالسته‌كان له‌‬ ‫سه‌ر سكی ده‌وڵه‌ت‌و نه‌ژێن‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ئاكامی ئ��ه‌م سیاسه‌ته‌دا‪ ،‬به‌شی‬ ‫خاوه‌ندارێتی ده‌وڵ��ه‌ت له‌ ساڵی ‪١٩٧٨‬‬ ‫تا ساڵی ‪ ١٩٩٦‬له‌ (‪)%٥٦‬وه‌ دابه‌زی بۆ‬ ‫‪ ,%٤١‬ه��ه‌روه‌ه��ا به‌شی خاوه‌ندارێتی‬ ‫گشتی له‌ ‪‌%٤٣‬وه‌ داب��ه‌زێ‌ بۆ ‪ %٣٥‬له‬ ‫‌كۆتایی ئ��ه‌م قۆناغه‌دا ب��وو به‌ ‪%٢٤‬ی‬ ‫سه‌رجه‌م به‌رهه‌می ناوچه‌یی‪ ،‬ئه‌مه‌ له‌‬ ‫كاتێكدا له‌ س��ه‌رده‌م��ی (م��او)دا به‌شی‬ ‫ك��ه‌رت��ی تایبه‌ت ن��ه‌ب��وو‪ ،‬ی��ان زۆر به‌‬ ‫كه‌می بوونی هه‌بوو‪ .‬له ‌ساڵی ‪١٩٩٦‬دا‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت ‪ ١١٢‬م��ل��ی��ۆن ك��رێ��ك��اری له‌‬ ‫ش��اره‌ك��ان ب��ه‌گ��ه‌ڕ خستبوو‪ ،‬كه‌رتی‬ ‫گشتیش (‪ )٣٠٦‬ملیۆن كرێكار‌و كه‌رتی‬ ‫تایبه‌ت (‪ )٣٠‬ملیۆن كرێكاری هه‌بوو‪)٤(.‬‬ ‫به‌ وات��ا سه‌ره‌تایه‌كی زۆر به‌هێزی‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی ك��ه‌رت��ی ت��ای��ب��ه‌ت��ی‌و‬ ‫سیستمی سه‌رمایه‌داری به‌ده‌ر كه‌وت‌و‬ ‫ت��وان��ی��ی��ان ب��ه‌ سه‌نگێكی پێویسته‌وه‌‬

‫‪81‬‬

‫ت��ێ��ك��ه‌ڵ ب��ه‌ ب��ازن��ه‌ی ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫سه‌رمایه‌داری‌و سیستمی نوێ‌ جیهان‌و‬ ‫رێ��ك��خ��راو‌و ت��ه‌ك��ه‌ت��والت��ه‌ ئ��اب��ووری��ی��ه‌‬ ‫جیهانی‌و هه‌رێمایه‌تییه‌كان ببن‪ ،‬له‬ ‫‌هه‌مان كاتدا ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ س��ه‌رم��ای��ه‌داره‌‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ووه‌ك��ان‌و رێ��ك��خ��راو‬ ‫جیهانییه‌كانیش گه‌یشتنه‌ ئه‌و باوه‌ڕه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ نابێت‌و ناكرێت ئه‌م دۆخه‌ نوێیه‌ی‬ ‫چین پشتگوێ‌ ب��خ��ه‌ن‪ .‬چیتر بۆیان‬ ‫ن��ال��وێ��ت‌و ل��ه‌ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ان��دا نابێت‬ ‫ل��ه‌ رووی سیاسه‌تی ف��ر‌ه‌وان��خ��وازی‬ ‫ئ��اب��ووری ‌ئ��ه‌م واڵت��ه‌دا بوه‌ستن‪ .‬له‌م‬ ‫ب��ازن��ه‌ی��ه‌دا زۆرێ��ك ل��ه‌ ب��ی��رم��ه‌ن��دان‌و‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت��م��ه‌داران��ی ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��ا له‌‬ ‫نێویشیاندا گه‌وره‌ دیپلۆماتی ئه‌مه‌ریكی‬ ‫هنری كسنجه‌ر رای ‌وای��ه‌‪ ،‬كه‌ ده‌بێت‬ ‫له‌م قۆناغه‌ به‌ دواوه‌ ئه‌مه‌ریكا هه‌وڵی‬ ‫شه‌ریكبوونه‌وه‌ له‌ بریی له‌ روو‌وه‌ستان‬ ‫له‌ گه‌ڵ چیندا بدات‪.‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی داڕم��ان��ی ب��ل��ۆك��ی‬ ‫خۆرهه‌اڵت قۆناغێكی نوێی بۆ سیستمی‬ ‫ن��وێ ب��ۆ سیستمی س��ه‌رم��ای��ه‌داری‬ ‫هێنایه‌كایه‌وه‌‪ ،‬هاوكات چینییه‌كانیش له‌م‬ ‫گۆڕانه‌ بێ‌ به‌ش‌و دووره‌ په‌رێز نه‌نوون‪,‬‬ ‫به‌ڵكو له‌ چه‌ندین روه‌وه‌ كاریان بۆ خۆ‬ ‫گونجاندن له‌گه‌ڵ ئه‌م سه‌رده‌مه‌ نوێیه‌دا‬ ‫كرد‪ .‬له‌م بواره‌دا سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌كان‬ ‫ب��ه‌ س��ه‌ره‌ت��ای ت��ازه‌ت��ری��ن ق��ۆن��اغ��ی‬ ‫پێشكه‌وتنی چین‌و خاڵی‌ وه‌رچه‌خان له‌‬ ‫رێڕه‌وی به‌ره‌و‌پێشچوونی داده‌نرێت‌‪.‬‬

‫له‌ساڵی ‪١٩٩٤‬دا زیاد له‌ ‪ ٢٠٠‬كۆمپانیای‬ ‫فره‌ ره‌گه‌ز‌و بیانی سه‌رمایه‌یان له‌چین‬ ‫به‌گه‌ڕ خست له‌مانه‌ ‪ ٥٢‬یان له‌ كۆمپانیا‬ ‫م��ه‌زن��ه‌ك��ان��ی ئه‌مه‌ریكا ب��وون‪ ،‬ك��ه‌ به‌‬ ‫خاوه‌نی ئامراز‌و میكانیزمی سه‌ره‌كی‬ ‫ن��وێ‌و زان��س��ت��ی پێشكه‌وتوو ب��وون‪،‬‬ ‫به‌م گۆڕان‌و رووداوه‌‪ ،‬چینیه‌كان نه‌ك‬ ‫هه‌ر توانیان پێ‌ له‌ سه‌ر به‌شی خۆیان‬ ‫له‌سیستمی ن��وێ��ی ج��ی��ه��ان‌و ب��ازاڕی‬ ‫جیهانیدا داگرن‪ .‬به‌ڵكو بوون به‌هێزێكی‬ ‫مه‌زن‌و سه‌ره‌كی نوێی ئابووری جیهان‬ ‫له‌ پاڵ ئه‌مه‌ریكا‌و ئه‌وروپا‌و ژاپۆندا‪.‬‬ ‫له‌ كۆتایی ساڵی ‪١٩٩٨‬دا ‪ ٦٥‬ده‌وڵه‌ت‌و‬ ‫هه‌رێمی بیانی نزیكه‌ی ‪ ٢٢،٠٥٠‬چاالكی‬ ‫ئابووریی‌و پڕۆژه‌یان به ‌بڕی ‪٢٧،٦١‬‬ ‫بلیۆن دۆالر له ‌شاری شنگی جێبه‌جێ‬ ‫كرد‪ ،‬به‌مه‌ش چین بوو به‌ ماڵی یه‌ك‬ ‫له‌ سه‌ر ده‌ی ‪ ٥٠٠‬گه‌وره‌ كۆمپانیاكه‌ی‬ ‫جیهان‪)٥(.‬‬ ‫به‌گشتی له‌ ئاكامی ئه‌م گۆڕانكارییانه‌‬ ‫چ��ی��ن ت��وان��ی ب��ه‌رزت��ری��ن ن��ێ��وه‌ن��دی‬ ‫گه‌شه‌كردنی ئابووری له‌ ماوه‌ی ‪١٩٧٨‬‬ ‫ـ��ـ ‪ ١٩٩٦‬ب��ه‌ رێ��ژه‌ی زی��ات��ر ل��ه‌ (‪)%٩‬‬ ‫نێوه‌ندی سااڵنه‌ بۆ خۆی تۆماربكات‪)٦(.‬‬ ‫ئه‌م رێژه‌یه‌ش بێگومان زۆر له ‌ئاستی‬ ‫ئاسایی خۆیان زیاتر بوو‌و له‌ هه‌مان‬ ‫كاتدا به‌رزترین رێژه‌ی گه‌شه‌كردنه‌ له‌‬ ‫سه‌ر ئاستی هه‌موو‌واڵتانی جیهان‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٩١‬دا رێژه‌ی گه‌شه‌كردنی‬ ‫چین ‪%١٠.٩‬ی ت��ۆم��ارك��رد‌و ل��ه‌ ساڵی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪82‬‬

‫‪ ١٩٩٤‬ئ��ه‌م ڕێ��ژه‌ی��ه‌ گ��ه‌ی��ش��ت��ه‌ ‪.%١١‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا رێ��ژه‌ی گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ی‬ ‫پیشه‌سازی له‌ ‪ ١٩٩٢‬بڕی ‪%١٨‬ی تۆمار‬ ‫كرد‌و هه‌نارده‌ی ‪‌%٢٤‬و ئاستی بژێوی‬ ‫له‌ م��اوه‌ی ده ساڵدا چ��وار ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫خۆی به‌رزبووه‌وه‌‪)٧(.‬‬ ‫به ‌گشتی رێژه‌ی ناوه‌ندی هه‌نارده‌ی‬ ‫له‌بازرگانی ده‌ره‌كیدا له‌ ‪ ١٩٧٩‬ــ ‪١٩٩٣‬‬ ‫سااڵنه‌ ‪%14.5‬ی تۆماركرد‌و له ‌ساڵی‬ ‫‪ ١٩٩٤‬ئ��ه‌م رێ��ژه‌ی��ه‌ ب��وو ‪ ،%31.9‬ئه‌م‬ ‫رێژه‌یه‌ بڕی ‪ ١٢١‬ملیار دۆالر تۆمار‬ ‫كرد‪ ،‬له‌ هه‌مان كاتدا رێژه‌ی هاورده‌ی‬ ‫بڕی ‪%١١.٢‬ی تۆمار كرد‪ ،‬كه‌ ده‌یكرده‌‬ ‫بڕی (‪ )١١٥.٧‬ملیار دۆالر‪.‬‬ ‫به‌ واتایه‌كی‌تر چینییه‌كان له‌ دۆخی‬ ‫كورتهێنان ده‌رچ��وون‌و چوونه‌ دۆخی‬ ‫زێ��ده‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش چینییه‌كانی ب��رده‌‬ ‫پێگه‌یه‌كی نوێ‌‌و توانی بچێته‌ یانه‌ی ده‌‬ ‫هه‌نارده‌‌که‌ره‌ زه‌به‌الحه‌که‌ی جیهان‌و‬ ‫دواتریش بچێته‌ رێكخراوی بازرگانی‬ ‫جیهانی ‪WTO‬وه‌‪ ،‬كه‌ له‌ كۆنفرانسی‬ ‫‪٢٠٠٢‬ی ده‌وحه‌دا به‌ره‌سمی راگه‌یاندرا‪.‬‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی گ��ش��ت��ی س��ه‌رج��ه‌م‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ی ن��اوچ��ه‌ی��ی چ��ی��ن ل��ه ‌ساڵی‬ ‫‪١٩٩٦‬دا رێژه‌ی ‪ %١١‬كۆی سه‌رجه‌می‬ ‫به‌رهه‌می خۆماڵی له‌ سه‌ر ئاستی گشت‬ ‫جیهان پێك ده‌هێنا‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌رامبه‌ر‬ ‫نیوه‌ی س��ه‌رج��ه‌م به‌رهه‌می ناوچه‌ی‬ ‫كیشوه‌ری ئاسیا‌و ‪ %٢٨‬كۆی به‌رهه‌می‬ ‫ناوچه‌یی ‌واڵته‌ گه‌شه‌كردووه‌كان بوو‪.‬‬

‫(‪)١٠‬‬ ‫چین ل��ه‌م ق��ۆن��اغ��ه‌دا زۆر ب��ه‌ خێرای‬ ‫هه‌نگاوی به‌ره‌و گه‌یشتن به‌ لوتكه‌ ده‌نا‪،‬‬ ‫چین ئه‌مرۆ له‌ بواری ئابووریدا شه‌ڕ‬ ‫له‌ سه‌ر گه‌یشتن به‌ پله‌ی یه‌كه‌م ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌ بواری گه‌شه‌كرندا نێوه‌ندی رێژه‌ی‬ ‫گه‌شه‌كردنی له‌ نزیكه‌ی ‪ %٩‬یه‌‪ .‬له‌ ساڵی‬ ‫‪٢٠٠٧‬دا ئه‌م رێژه‌یه‌ گه‌یشته‌ ‪.%١١‬‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی چین له‌ سه‌رجه‌م‬ ‫كه‌رته‌كانی ئ��اب��ووری��دا گه‌شه‌كردن‌و‬ ‫پێشكه‌وتنی مه‌زنی به‌رپاكرد‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫له‌م كه‌رت‌و بوارانه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ــ بواری جوتیاری‌و كشتوكاڵی‪.‬‬ ‫ئه‌مرۆ چینیه‌كان له‌ پله‌ هه‌ر به‌رز‌و‬ ‫نزیكه‌كانن له‌ لوتكه‌ی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی ل��ه‌ ب��واری ك��ش��ت��وك��اڵ��ی��دا‪،‬‬ ‫‌ئ��ه‌م واڵت��ه‌ ب��ه‌ ی��ه‌ك��ێ ل��ه‌ گرنگترین‬ ‫پێگه‌‌و سه‌رچاوه‌كانی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫دانه‌وێڵه‌‌و لۆكه‌‌و سه‌وزه‌مه‌نی‌و چای‌و‬ ‫چه‌ندین جۆری‌تر له خۆراك له‌ سه‌ر‬ ‫ئاستی جیهان داده‌ن��رێ��ت‪ .‬ئه‌مه‌ جگه‌‬ ‫له‌‌وه‌ی ناوه‌ندێكی گه‌وره‌ی كشتوكاڵی‬ ‫پیشه‌سازیه‌‪ ،‬له‌ ب��واری به‌ خێوكردنی‬ ‫ئ��اژه‌ڵ��دا خاوه‌نی سامانێكی بێشومار‬ ‫ل��ه‌ م��ه‌ڕو م��ااڵت‌و م��ان��گ��ا‌و ب��ه‌راز‌و‬ ‫ئ��اژه‌ڵ��ه‌ ده‌ری��ای��ه‌ك��ان��ه‌‪ .‬ب��ه‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتی ده‌ك��رێ��ت بڵێین چین له‌ نێوان‬ ‫س��ااڵن��ی ‪ ١٩٨٣ – ١٩٧٨‬شۆڕشێكی‬ ‫م��ه‌زن��ی ب��ه‌ بێده‌نگی ل��ه‌ گونده‌كانیدا‬ ‫به‌رپاكرد‪ ،‬سه‌ره‌تا دامه‌زراندنی بناغه‌ی‬

‫‪83‬‬

‫چاكسازی‌و نوێبوونه‌وه‌ له‌و گوندان ‌ه‬ ‫ب��ه‌ گ��رێ��دان��ی گرێبه‌ستێك ل��ه‌ ن��ێ��وان‬ ‫ج��وت��ی��اران‌و ده‌وڵ��ه‌ت��دا ده‌س��ت��ی پێكرد‬ ‫گه‌وهه‌ری ئه‌م گرێبه‌سته‌ ئه‌وه‌ بوو‪ ،‬كه‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت زه‌ویه‌ كشتوكاڵیه‌كان بدات به‌‬ ‫جوتیاران ئه‌وانیش له‌ به‌رامبه‌ردا بڕێك‬ ‫له‌ به‌رهه‌مه‌كانیان بده‌ن به‌ ده‌وڵ��ه‌ت‌و‬ ‫ئ��ازاد بن له‌ چۆنێتی مامه‌ڵه‌كردن به‌‬ ‫بره‌كه‌ی‌تریه‌وه‌‪ .‬ئه‌م ئه‌زموونه‌ دواتر‬ ‫له‌ زۆر جێگا‌و ناوچه‌دا پراكتیزه‌كرا‌و‬ ‫سه‌ركه‌تنی گه‌وره‌شی به‌ ده‌ست هێنا‪.‬‬ ‫له‌ كۆتایی حه‌فتاكاندا چین پرۆژه‌ی‬ ‫ریفۆرم‌و نوێبوونه‌وه‌ی خسته‌ بواری‬ ‫ج��ێ��ب��ه‌ج��ێ��ك��ردن��ه‌وه‌‪ ،‬س��ی��اس��ه‌ت��م��ه‌دار‌و‬ ‫ب��ی��رم��ه‌ن��دی گ��ه‌وره‌ی چین دی��ن��گ بۆ‬ ‫پ��راك��ت��ی��زه‌ك��ردن��ی پ��رۆژه‌ك��ه‌ی رێگای‬ ‫چاكسازی‌و گۆرانی هه‌نگاو به‌ هه‌نگاو‬ ‫گرته‌به‌ر‪ ،‬له‌ پڕۆسه‌كه‌یدا هاوسه‌نگیه‌كی‬ ‫له‌ نێوان ئازادكردنی بازار‌و پارێزگاری‬ ‫ل��ه‌ س��ت��راك��چ��ه‌ر‌و ه��ه‌ی��ب��ه‌ت��ی ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫دروس��ت ك��رد‪ ،‬ب��ۆی��ه‌ ل��ه‌گ��ه‌ڵ هه‌موو‬ ‫ب��ه‌رپ��ه‌رچ��دان��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی ن��ادروس��ت‌و‬ ‫ده‌رهاویشته‌یه‌كی ن��ه‌خ��وازراوی‪ ،‬ئه‌و‬ ‫قۆناغه‌ ده‌وڵه‌ت‌ وه‌ك دامه‌زراوه‌یه‌كی‬ ‫به‌هێز رووبه‌رووی ده‌بووه‌وه‌‪ .‬سه‌رۆك‬ ‫بریاره‌كانی گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن‌و ریفۆرمی‬ ‫زۆر ب��ه‌وردی‌و له‌ سه‌ر خۆ جێبه‌جێ‬ ‫كرد‪ ،‬تا به‌ ته‌واوی توانی جێپێی خۆی‬ ‫قایم كات‪ .‬سه‌ره‌تای پرۆسه‌كه‌یان كه‌‬ ‫به‌ ریفۆرمی ئابووری ده‌ستی پێكرد‪،‬‬

‫ل��ه‌م ك��ه‌رت��ه‌دا هه‌نگاوی یه‌كه‌میان ل ‌ه‬ ‫دارشتنه‌وه‌ی ستراكچه‌ر‌و پێشخستنی‬ ‫كه‌رتی كشتوكاڵیه‌وه‌ ده‌ستیان پێكرد‪.‬‬ ‫له‌م بواره‌شدا سه‌ره‌تا كاركردنیان به‌‬ ‫سیستمی هه‌ره‌وه‌زی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌‌و‬ ‫ب��ازاری كشتوكاڵیان ب��ه‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫به‌رچاو ئازاد كرد‪ .‬ئاسته‌نگ‌و كۆت‌و‬ ‫به‌نده‌كانی ب��ه‌رده‌م گه‌شه‌كردنی ئه‌م‬ ‫كه‌رته‌یان به‌ ته‌واوی البرد‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌‬ ‫كرۆكدا بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م كه‌رته‌ جارێكیتر‬ ‫له‌ سه‌ر بناغه‌ی سود‌و زیان ئیداره‌ی‬ ‫خۆی دارێژێته‌وه‌‪ .‬‬ ‫م��ۆدێ��ل��ی سۆسیالستیی ب��ازار‪ ،‬كه‌‬ ‫ل��ه‌ داه��ێ��ن��ان��ی س��ه‌رۆك دی��ن��گ ب��وو‪،‬‬ ‫ه��ه‌وێ��ن��ه‌ک��ه‌ی س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی پ��ڕۆس��ه‌ی‬ ‫ریفۆرم‌و نوێبوونه‌وه‌ بوو‪ ،‬که بوو به‬ ‫چیرۆكی سه‌ركه‌وتنی به‌رده‌وامی ئه‌و‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌‌‪ .‬كرۆكی قۆناغی ریفۆرم‌و‬ ‫نووێبوونه‌وه‌ ل��ه‌م ك��ه‌رت��ه‌دا له‌ ساڵی‬ ‫‪‌١٩٧٨‬وه‌ به‌ دوو قۆناغ ده‌ستی پێكرد‪:‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی ی��ه‌ک��ه‌م‪ :‬س��ه‌ره‌ت��ا ل��ه‌ به‌‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��ك��ردن��ی زه‌وی‌و ئ��ازادك��ردن��ی‬ ‫كه‌رتی كشتوكاڵی‌و به‌شداركردنه‌وه‌ی‬ ‫ج��ووت��ی��اران ب��وو ل��ه‌ س��ود‌و قازانجی‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ك��ان��ی��ان‪ .‬ب��ه‌م سیاسه‌ته‌یان‬ ‫چینی‌یه‌كان گه‌شه‌كردن‌‌و پێشكه‌وتنێكی‬ ‫زۆری��ان ت��ۆم��ارك��رد‪ ،‬ب��ه‌ بارێكی‌تردا‬ ‫زی��ادب��وون��ی رێ��ژه‌ی به‌رهه‌مهێنان‌و‬ ‫زیادبوونی داه��ات‪ ،‬ببو به هانده‌ر بۆ‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی پیشه‌سازی كشتوكاڵی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪84‬‬

‫له‌ گونده‌كان‌و پێشكه‌وتنی ئه‌م كه‌رته‌‪،‬‬ ‫هاوكات زیادبوونی داهات‌و باشبوونی‬ ‫بژێوی جووتیاران ده‌رگ��ای له‌ سه‌ر‬ ‫كه‌ڵه‌كه‌بوونی سه‌رمایه‌ش له ‌‌واڵت��ه‌دا‬ ‫ك��رده‌وه‌‪ .‬چینیه‌كان بۆ رێكخستنه‌وه‌و‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی بناغه‌ی گه‌شكردنێكی‬ ‫ب��ه‌رده‌وام‌و ب��ه‌رز پ��رۆژه‌ی ب��ه‌‬ ‫دامه‌زراوه‌كردنی گوندیان داهێنا‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پرۆژه‌یه‌ له‌ قۆناغه‌ بااڵكانیدا پرۆسه‌ی‬ ‫ب��ه‌ دام��ه‌زراوه‌ك��ردن��ی گ��ون��د ب��ازن��ه‌ی‬ ‫ك��ه‌رت��ه‌ك��ان��ی ئ��اژه‌ڵ��داری‌و چ��ه‌ن��دی��ن‬ ‫ب��واری‌ت��ری‌ وه‌ك كه‌رتی بیناسازی‌و‬ ‫پیشه‌سازی بچوك‪ ..‬هتد لێكه‌وته‌وه‌‪.‬‬ ‫سیاسه‌تی نوێی‌و ستراتیژیی ده‌وڵه‌ت‬ ‫ب��ۆ گ��ون��ده‌ك��ان ل��ێ��روه‌ گرنگیدان بوو‬ ‫ب��ه‌ به‌رهه‌مهێنانی ش��م��ه‌ك‌و روه‌ك��ه‌‬ ‫كشتووكاڵییه‌ گرانبه‌هاكان‪ .‬له‌ ماوه‌ی‬ ‫ه��ه‌ش��ت��اك��ان��دا رێ��ژه‌ی پ��ی��ش��ه‌س��ازی‬ ‫ك��ش��ت��وك��اڵ��ی ل��ه‌ ب��ه‌ره��ه‌م��ی ك��ه‌رت��ی‬ ‫كشتوكاڵی ‪ %٢٣‬ی تۆماركرد‪ ،‬به‌رهه‌می‬ ‫ریفۆرم له‌ كه‌رتی كشتوكاڵی له‌ قۆناغی‬ ‫یه‌كه‌میدا بوو هۆی ئه‌وه‌ی ‪ ١٧٠‬ملیۆن‬ ‫جووتیار له‌ بازنی هه‌ژاری رزگاركات ‪.‬‬ ‫وه‌ك ئ��اس��ت��ی پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن��ی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانیش له‌ نێوان ساڵی ‪١٩٧٨‬‬ ‫بۆ ‪ ٢٠٠٤‬به‌رهه‌می لۆكه‌ سێ ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫خۆی زیادیكرد له‌ ‪ ٢،٢‬ملیۆن تۆنه‌وه‌‬ ‫بوو به‌ ‪ ٦،٣‬ملیۆن تۆن‪ ،‬به‌رهه‌می رۆن‬ ‫ش��ه‌ش ئ��ه‌وه‌ن��دی خ��ۆی زیادیكرد (له‌‬ ‫‪ ٥،٢‬ملیۆن تۆنه‌و ب��وو به‌ ‪ ٣٠‬ملیۆن‬

‫ت��ه‌ن‪ ،‬ل��ه‌ ن��ێ��وان ‪١٩٨٤‬ه‌وه‌ ت��ا ‪٢٠٠٤‬‬ ‫په‌روه‌ردكردنی ئاژه‌ڵداری پێشكه‌وتنی‬ ‫به‌رچاه‌ی به‌خۆوه‌ بینی‪ ،‬به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫گۆشت له‌ ‪ ١٩‬ملیۆن ت��ۆن گۆشته‌وه‌‬ ‫بوو به‌ ‪ ٧٠‬ملیۆن تۆن‪.‬‬ ‫ب��ه‌ ش��ێ��وه‌ی��ك��ی گ��ش��ت��ی خ��س��ڵ��ه‌ت��ی‬ ‫پێشكه‌وتنی ك��ه‌رت��ی كشتوكاڵی دوو‬ ‫ب��واری گرته‌وه‌‪ ،‬له‌ الیه‌ك رێكخستنی‬ ‫ب��واری ج��ووت��ی��اری‌و ف��راوان��ك��ردن��ی‬ ‫رێژه‌ی زه‌وی‌و زیادكردنی جۆره‌كانی‬ ‫برهمهێنانی كشتوكاڵی‪ ،‬له‌ الیه‌كیتر‬ ‫گرنگیدان به‌ به‌خێوكردنی ئاژه‌ڵداری‪،‬‬ ‫له‌ ب��واری به‌رهمهێنانی گه‌نم‌و لۆكه‌‌و‬ ‫گه‌نمه‌شامی‌و سه‌وزه‌‌و چای‪ ،‬له‌ بواری‬ ‫ئاژه‌ڵداریش به‌خێوكردنی مه‌ڕ‌و مااڵت‌و‬ ‫ب��ه‌راز‌و ئ��اژه‌ڵ ده‌ری��ای��ه‌ك��ان ل��ه‌ پله‌ی‬ ‫یه‌كه‌مدا بوو‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ بواری پیشه‌سازی‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ب��ی��س��ت‌و پ��ێ��ن��ج س��اڵ��ی ك��ۆت��ای��دا‬ ‫چینیه‌كان توانیان پیشه‌سازی بكه‌نه‌‬ ‫ره‌وره‌وه‌ی گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ێ��ك��ی زۆر‬ ‫خێراو بته‌و‪ .‬گۆڕانێكی گه‌وهه‌ری له‌‬ ‫سروشت‌و‌ واقعی كه‌رتی پیشه‌سازی‬ ‫ئه‌نجام بده‌ن‪ .‬ئه‌مرۆ چین خاوه‌نی ‪٢٢٠‬‬ ‫هه‌زار كارگه‌یه‌‪ ،‬له‌مانه‌ ‪ ٢٠٠٠‬كارگه‌یان‬ ‫گه‌وره‌‌و مه‌زنن‪ ٢٢ ،‬هه‌زاریان كارگه‌ی‬ ‫مام ناوه‌ندین‌و ‪ ٢٠٠‬هه‌زاریان كارگه‌ی‪،‬‬ ‫دامه‌زراوه‌ی قه‌باره‌ بچوكن‪.‬‬ ‫ب��ه‌ ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی گ��ش��ت��ی ك��ه‌رت��ی‬ ‫پیشه‌سازی ل��ه‌ رووی دابه‌شبوونی‬

‫‪85‬‬

‫جوگرافیه‌وه‌ به‌ پێی بنه‌ماكانی زانستی‬ ‫پ��ی��ش��ه‌س��ازی ب��ه‌ س��ه‌ر ن��اوچ��ه‌ك��ان��دا‬ ‫دابه‌شكران‪ ،‬چینیه‌كان نه‌خشه‌‌و پالنێكی‬ ‫‌وردیان بۆ ئه‌م دابه‌شكردنه‌ هه‌بوو‪.‬‬ ‫له‌م سیاسه‌ته‌یاندا به‌ وردی حیسابیان‬ ‫بۆ ئاسانكاری سه‌ركه‌وتن كرد‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫دابه‌شكردنه‌كایان له‌ ماوه‌یه‌كی كورتدا‬ ‫ده‌س��ه‌ك��ه‌وت‌و ئاكامی زۆر گ��ه‌وره‌ی‬ ‫هه‌بوو‪.‬‬ ‫ئه‌زموونی چینیه‌كان تایبه‌ته‌مه‌ندییه‌كی‬ ‫زۆر گرنگی هه‌یه‌‪ ،‬له‌ هه‌موو برگه‌‌و‬ ‫به‌شێكیدا ده‌خ��وازێ��ت شیكار چه‌ندین‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌‌و دیراسه‌ی بۆ بكات‪ ،‬ئه‌مرۆ‬ ‫زۆربه‌ی‌ واڵتانی دواكه‌وتوو‌‪ ،‬یان تازه‌‬ ‫گه‌شه‌كردوو روو ده‌كه‌نه‌ ‌ئه‌م واڵته‌‌و‬ ‫ده‌ی��ان��ه‌وێ��ت س��وود ل��ه‌ ئ��ه‌زم��وون‌و‬ ‫نه‌خشه‌ی سه‌ركه‌وتنیان‌وه‌رگرن‪.‬‬ ‫ئاكامی ئه‌م ئه‌زموونه‌ له‌ ماوه‌ی كه‌متر‬ ‫له‌ نیو س��ه‌ده‌دا چینیه‌كان ب��ازی زۆر‬ ‫مه‌زنیان داوه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌ له‌ ماوه‌ی نێوان‬ ‫‪ ١٩٤٩‬ــ ‪ ٢٠٠٠‬له‌ به‌رهه‌مهێنانی ئاسندا‬ ‫له‌ پله‌ی ‪٢٦‬ه‌وه‌ په‌ریونه‌ته‌وه‌ بۆ پله‌ی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬له‌ به‌رهه‌مهێنانی خه‌ڵوزدا له‌‬ ‫پله‌ی ‪ ٩‬یه‌مه‌وه‌ په‌ریونه‌ته‌وه‌ بۆ یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫له‌ به‌رهه‌مهێنانی پترۆڵدا له‌ پله‌ی ‪٢٧‬ه‌وه‌‬ ‫گه‌یشتوونه‌ته‌ پله‌ی پێنجه‌م‪ .‬ئه‌مرۆ چین‬ ‫له‌ به‌رهه‌مهێنانی تیره‌ی لۆكه‌‌و چنینی‬ ‫پیشه‌سازی‌و به‌رهه‌مهێنانی پێاڵودا‬ ‫له‌ پله‌ی یه‌كه‌مدان‪ ،‬له‌ به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��دا ل��ه‌ پ��ل��ه‌ی ش��ه‌ش��ه‌م��ن‪ .‬له‌‬

‫ب��واری پ��ی��ش��ه‌س��ازی ت��ه‌ك��ن��ۆل��ۆژی��ای‬ ‫بااڵدا (ئه‌لكترۆن‌و زانیاری‌و تۆره‌كان‬ ‫ئ��ه‌ن��ت��ه‌رن��ێ��ت‌و پێداویستیه‌كان مانگه‌‬ ‫ده‌سكرده‌كاندا) هه‌نگاوی زۆر مه‌زنیان‬ ‫ناوه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ده‌ س��اڵ��ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی ئ��ه‌زم��وون��ی‬ ‫پ��راك��ت��ی��زه‌ك��ردن��ی ت��ی��ۆری ب��ازاری‬ ‫سۆسیالستی‪ ،‬كه‌رتی پیشه‌سازی به‌‬ ‫ه��ه‌ردوو ب��اری ئ��اس��ۆی‌و ستوونیدا‬ ‫پێشكه‌وتنێكی زۆر خێرای به‌ خۆیه‌وه‌‬ ‫بینی‪ ،‬به‌واتا هه‌م له‌ بواری زیادكردنی‬ ‫جۆره‌كانی پیشه‌سازی‌و هه‌م له‌ بواری‬ ‫فراوانكردنی كارگه‌یدا‪ ،‬له‌م قۆناغه‌دا‬ ‫سه‌ره‌تا چینیه‌كان به‌ پرۆژه‌‌و كارگه‌ی‬ ‫بچوك ده‌ستیان پێكرد‪ ،‬ئه‌م شێوه‌ كارگانه‌‬ ‫زۆر به‌ خێرایی له‌ گوند‌و شارۆچكه‌‬ ‫بچووك‌و نێوه‌نده‌كاندا باڵوه‌یان كرد‪،‬‬ ‫دوات��ر س��ه‌رج��ه‌م ناوچه‌كانی‌ واڵتیان‬ ‫گ��رت��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌ راس��ت��ی��دا دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫كارگه‌‌و پیشه‌سازی قه‌باره‌ بچوك یه‌كێ‬ ‫له‌ نهێنیه‌كانی سه‌ركه‌وتنی چینیه‌كانه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ئ��ه‌م ج��ۆره‌ پیشه‌سازیه‌ جێگای‬ ‫ب��ای��ه‌خ‌و گرنگیی ده‌وڵ��ه‌ت‌و به‌شێكی‬ ‫گرنگی سیاسه‌تمه‌داران‌و پیاوان كار‌و‬ ‫پیشه‌سازی بوو‪ ،‬ته‌نانه‌ت دوای هێنانی‬ ‫‌وه‌ب��ه‌ره��ێ��ن��ان��ی ب��ی��ان��ی‌و دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫پ��ی��ش��ه‌س��ازی م��ه‌زن��ی��ش‪ .‬ی��ه‌ك��ێ��ک له‌‬ ‫گرنگیه‌كانی ئ��ه‌م ج��ۆره‌ پیشه‌سازیه‌‪،‬‬ ‫دابینكردنی كه‌ره‌سه‌ی سه‌ره‌تای بوو‬ ‫بۆ پیشه‌سازی‌و كارگه‌ مه‌زنه‌كان به‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫نرخێكی كه‌م‪ ،‬به‌واتا هاوكارێكی گرنگ‬ ‫ب��وو ب��ۆ ك��ه‌م ك��ردن��ه‌وه‌ی خ��ه‌رج��ی‌و‬ ‫ت��ێ��چ��ووی ش��م��ه‌ك‌‌و ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ئه‌و كارگانه‌‪ ،‬له‌ ره‌هه‌ندێكی‌تردا ئه‌م‬ ‫كه‌مبوونه‌وه‌یه‌ یارمه‌تیده‌رێكی باش‬ ‫ب��وو بۆ به‌ هێزكردنی ‌واڵته‌كه‌یان له‌‬ ‫ملمالنێكردنی شمه‌كه‌ بیابیه‌كاندا‪.‬‬ ‫له‌ سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌كانه‌وه‌ قۆناغی‬ ‫دووه‌م��ی پێشكه‌وتن‌و گه‌شه‌كردنی‬ ‫ك��ه‌رت��ی پ��ی��ش��ه‌س��ازی‪ ،‬ق��ۆن��اغ��ی‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی پ��ی��ش��ه‌س��ازی م��ه‌زن‬ ‫ده‌س��ت��ی پێكرد‪ .‬ك��ه‌رت��ی پیشه‌سازیی‬ ‫مه‌زن به‌ پله‌ی یه‌كه‌م پشتی به‌ هاتنی‬ ‫‌وه‌به‌رهێنانی ده‌ره‌ك��ی ده‌ب��ه‌س��ت‪ .‬ئه‌م‬ ‫پێشكه‌وتنه‌ ل��ه‌ رووی گه‌شه‌كردنی‬ ‫مرۆی‌و داهێنان‌و پێشخستنی توێژی‬ ‫كرێكارانی به‌هه‌ره‌دار كاریگه‌ری زۆر‬ ‫دی��اری ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ژم��اره‌ی��ه‌ك��ی زۆر له‌‬ ‫كرێكاره‌ خوێنده‌واره‌كان روویان كرده‌‬ ‫ئه‌م كه‌رته‌‪ ،‬له‌ گه‌ڵ كرانه‌وه‌ی ئابووری‬ ‫چیندا زیاتر له‌ سه‌د ملیۆن كرێكاری‬ ‫‌ئه‌م واڵته‌ تێكه‌ڵ به‌ ئابووریی جیهانی‬ ‫بوون‪ ،‬له‌ راستیدا ئه‌م ژماره‌یه‌ زیاتر‬ ‫بوو له‌ ژماره‌ی كرێكارانی هه‌ر حه‌وت‌‬ ‫واڵته‌ پیشه‌سازیه‌ گه‌وره‌كه‌ی دنیا‪ .‬كۆی‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی پیشه‌سازیه‌ گه‌وره‌كان‬ ‫هه‌نارده‌ی‌ واڵتانی ده‌ره‌وه‌ ده‌كران به‌‬ ‫تایبه‌تیش ئه‌مه‌ریكا‪.‬‬ ‫له‌ پێناو كۆنترۆڵكردن‌و رێكخستنه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م به‌شه‌ ده‌وڵه‌ت چه‌ندین كۆمه‌ڵگای‬

‫پیشه‌سازی م��ه‌زن��ی دام��ه‌زران��د‪ .‬ئه‌م‬ ‫كۆمه‌ڵگایانه‌ بازنه‌یه‌كی كامڵیان بۆ‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی شمه‌ك‌و كه‌ره‌سه‌كانی‬ ‫هه‌نارده‌كردن دروست ده‌كرد‪ .‬ئه‌مانه‌‬ ‫ب��وون ب��ه‌ پ��ای��ه‌ی ب��ه‌ ه��ێ��زی راگرتنی‬ ‫ئابووری چین له‌ ئاستێكی به‌رز‌و بااڵدا‪،‬‬ ‫ئه‌و زه‌مینه‌یه‌یان خوڵقاند‪ ،‬كه‌‌ئه‌م واڵته‌‬ ‫ئاماده‌ بێت بۆ ئ��ه‌وه‌ی ببێته‌ یه‌كێ له‌‬ ‫ج��ه‌م��س��ه‌ره‌ سه‌ره‌كیه‌كانی ئ��اب��ووری‬ ‫ج��ی��ه��ان‌و خ��ه‌ون��ی گه‌یشتن ب��ه‌ پله‌ی‬ ‫یه‌كه‌م‌و به‌ هێزترین‌ واڵت��ی ئابووری‬ ‫جیهان‪ ‌،‬واته‌ له‌ ماوه‌یه‌كی كورتدا پێش‬ ‫ئه‌مه‌ریكا بكه‌وێت‪ ،‬نزیك كاته‌وه‌ له‌‌واقع‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ بواری‌وزه‌‌و سامانه‌ سروشتییه‌كان‬ ‫چین خاوه‌نی برێكی مه‌زنی یه‌ده‌كی‬ ‫ك��ان��زا س��رۆش��ت��ی��ه‌ك��ان��ه‌‪ ،‬ل��ه‌ ب��واری‬ ‫ده‌ره��ێ��ن��ان��ی پ��ت��رۆڵ��دا ت��ا س��اڵ��ی ‪٢٠٠٠‬‬ ‫بری به‌رهه‌مهێنانی ‪ ١٧٤‬ملیۆن ته‌نی‬ ‫تۆماركروه‌‪ ،‬له‌ بواری یه‌ده‌كی خه‌ڵوزدا‬ ‫له‌ پله‌ی یه‌كه‌مدان‪ ،‬بڕی به‌رهه‌مهێنانیان‬ ‫له‌ ساڵیكدا ‪ ١٩١٠‬ملیۆن ت��ه‌ن تۆمار‬ ‫ده‌كات‪ .‬له‌ به‌رهه‌مهێنان ئاسن‌و زنك‌و‬ ‫قورقۆشم له‌ پله‌ی یه‌كه‌می جیهاندان‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ساڵی ‪ ٢٠٠٤ -٢٠٠٣‬ل��ه‌ ئاكامی‬ ‫ف��ره‌وان��ب��وون‌و خ��ێ��راب��وون��ی گ��ه‌ش��ه‌‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن��ی ب��واره‌ك��ان��ی ئ��اب��ووری‬ ‫پێویستیه‌كانی له‌ پترۆڵ زی��ادی كرد‪،‬‬ ‫مه‌زنی بواری پێشكه‌وتنی پیشه‌سازی‬ ‫چین بووه‌ هۆی ئ��ه‌وه‌ی نرخی نه‌وت‬ ‫له‌ س��ه‌ر ئاستی جیهان به‌رزبێته‌وه‌‪.‬‬

‫‪87‬‬

‫ل��ه‌م ب��واره‌دا ئ��ه‌م��رۆ چ��ی��ن��ی��ه‌ك��ان ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی زۆردان ب��ۆ ده‌ستخستنی‬ ‫پێداویستیه‌كانیان له‌ سه‌رچاوه‌كان‌و‬ ‫وزه‌‪ ،‬ب��ۆ ئ��ه‌م م��ه‌ب��ه‌س��ت��ه‌ ب��ه‌ ه��ۆی‬ ‫كۆنترۆڵكردنی سه‌رچاوه‌كانی ‌وزه‌ له‌‬ ‫زۆر ب��ه‌ی ناوچه‌كانی دنیا ل��ه‌ الی��ه‌ن‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��اوه‌‪ ،‬چینیه‌كان زی��ات��ر روو‬ ‫له‌‌واڵتانه‌ ده‌كه‌ن كه‌ نه‌یاری ئه‌مه‌ریكان‪،‬‬ ‫یان له‌ بازنه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كانی ئه‌ودا نین‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ��ـ ب��واری ب��ازرگ��ان��ی ‪:‬چ��ی��ن ئه‌مرۆ‬ ‫به‌ یه‌كێ له‌ هێزه‌ مه‌زنه‌كانی ب��واری‬ ‫بازرگانی داده‌نرێت‪ ،‬به‌ شێوه‌یه‌ك له‌‬ ‫كاتێكدا زۆربه‌ی‌ واڵتانی دنیا له‌ باری‬ ‫كورتهێناندان‪ ،‬ته‌رازوی بازرگانی ئه‌م‬ ‫ب��ه‌رده‌وام له‌ زیادبووندایه‌‪ .‬له‌ نێوان‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٠‬بۆ ‪ ٢٠٠٥‬ئه‌م زیاده‌یه‌ له‌‬ ‫‪ ٢٥‬ملیار دۆالره‌وه‌ پ��ه‌ری��ه‌وه‌ بۆ ‪٩٠‬‬ ‫ملیار دۆالر‪.‬‬ ‫چینیه‌كان ت��ه‌ح��ه‌ف��وزی بازرگانیان‬ ‫له‌ س��ه‌ر هیچ‌ واڵتێك دان��ه‌ن��اوه‪ ‌،‬بۆیه‌‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی ل��ه‌ گ��ه‌ڵ زۆرب��ه‌ی ‌واڵتانی‬ ‫جیهان ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ ،‬له‌ پێشه‌وه‌ش‬ ‫‌واڵتانی ژاپ��ۆن‪ ،‬ئه‌مه‌ریكا‌و ئه‌وروپا‌و‬ ‫پڵنگه‌كانی ئاسیا‪ .‬له‌ پرۆسه‌ی بازرگانیدا‬ ‫به‌رهه‌مه‌ پیشه‌سازیه‌كان به‌شی هه‌ره‌‬ ‫زۆری هه‌نارده‌كانی داگیر ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫‌وه‌ك بواری هاورده‌ زۆرترین رێژه‌یان‬ ‫كه‌ره‌سه‌‌و شمه‌كیی خاو‌و سه‌ره‌تاییه‌‪.‬‬ ‫له‌ هه‌شتاكانه‌وه‌ حكومه‌تی چین به‌‬ ‫شێوازێكی ته‌دریجی‌و له‌ سه‌رخۆ‪ ،‬كاری‬

‫بۆ رزگاركردنی كه‌رتی بازرگانی كرد‪،‬‬ ‫شێوازی بازرگانی ئاراسته‌كراوه‌ی‪،‬‬ ‫ق��ۆن��اغ ب��ه‌ ق��ۆن��اغ ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان��ده‌وه‌‪ ،‬له‌‬ ‫ن��اوه‌راس��ت��ی هه‌شتاكانه‌وه‌ سیستمی‬ ‫دووالیه‌نه‌ی به‌رجه‌سته‌كرد‪ ،‬سیستمی‬ ‫گومركی ته‌فزیلی‪ ،‬به‌ پێی ئه‌م سیستمه‌‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌ه��ه‌م��ه‌ ه��اورده‌ك��ان ه��ه‌واڵ��ه‌ی‬ ‫گ��وم��رك��ك��ردن ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم‌ وه‌ك‬ ‫به‌رهه‌مه‌ ه��ه‌ن��ارده‌ك��ان له‌ ب��اج خۆش‬ ‫ده‌ك��رێ��ن‪ .‬ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪ ١٩٩٢‬نه‌خشه‌ی‬ ‫ئ��ی��ل��زام��ی ب��ه‌ رێ��ژه‌ی��ه‌ك��ی ب��ه‌رچ��او‬ ‫هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ره‌ت��ای ن��ه‌وه‌ت��ه‌ك��ان��ه‌وه‌‬ ‫گه‌شه‌كردنی كه‌رتی بازرگانی چینی له‌‬ ‫دۆخی كورتهێنان به‌ ته‌واوی ده‌رچوو‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٩٥‬ه‌وه‌ تاریفه‌ی گومركی‬ ‫زۆر به‌ خێرایی به‌ره‌و داكشان چوو‪،‬‬ ‫ك��ردن��ه‌وه‌ی ب��ازاره‌ ن��اوخ��ۆی��ه‌ك��ان‌و‬ ‫به‌رجه‌سته‌كردنی گ��ۆڕان‌و چاكسازی‬ ‫ن��اوخ��ۆی رێ��گ��ا خ��ۆش��ك��ه‌ر ب��وو بۆ‬ ‫تێكه‌ڵبوونی به‌ رێكخراوی بازرگانی‬ ‫جیهانی ‪. WTO‬‬ ‫ستراتیژی س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی چین بۆ‬ ‫ب��ره‌ودان ب��ه‌ گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن پشتیان‬ ‫ب��ه‌ ك��ران��ه‌وه‌ی ب��ه‌رده‌وام ب��ه‌ رووی‬ ‫ملمالنێی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��ه‌ك��ان��دا به‌ست‪،‬‬ ‫له‌ كانونی یه‌كه‌می ‪ ٢٠٠١‬چین بووه‌‬ ‫ئه‌ندامی رێكخراوی بازرگانی جیهانی‪،‬‬ ‫به‌ پێی ده‌ق��ی پرۆتۆكۆڵی چوونه‌ نێو‬ ‫ئه‌م رێكخراوه‌وه‌‪ ،‬بۆ م��اوه‌ی ‪ 5‬ساڵ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫له‌ ژێر چاودێریدا ده‌بێت‪ ،‬به ‌‌وات��ا تا‬ ‫ساڵی ‪٢٠٠٦‬ی بۆ دیاریكرابوو‪ ،‬دواتر‬ ‫ده‌بێته‌ ئه‌ندامی مافی خاوه‌نداری فكری‬ ‫‪ .TRIP‬قۆناغی دوای ‌وه‌رگرتنی چین‬ ‫ل��ه‌م رێ��ك��خ��راوه‌‪ ،‬ب��ه‌رزب��وون��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ب��ه‌رچ��اوی‌ وه‌به‌رهێنان‌و به‌كاربه‌ری‬ ‫ن��اوخ��ۆی ل��ێ ك��ه‌وت��ه‌وه‌‪ ،‬چ��ه‌ن��دی��ن‬ ‫‌وه‌به‌رهێنه‌ر‌و ‌وه‌به‌رهێنانی گه‌وره‌یان‬ ‫راك��ێ��ش��ای��ه‌ ن��او پ��رۆس��ه‌‌و ب��ازاری‬ ‫خۆیانه‌وه‌ له‌م رێگایه‌شه‌وه‌ توانییان‬ ‫سنووری بازاره‌ جیهانیه‌كان ببڕن‪ .‬له‌م‬ ‫ماوه‌یه‌دا چینیه‌كان مۆدێلی ئابووری‬ ‫خۆیان له‌ سه‌رر بناغه‌ی پشت به‌ستن‬ ‫به‌ هه‌نارده‌كردن‌و‌وه‌به‌رهێنانی بواری‬ ‫پیشه‌سازیی دام��ه‌زران��د‪‌ ،‬ئ��ه‌م واڵت��ه‌‬ ‫توانی رێژه‌ی هه‌نارده‌و‌ وه‌به‌رهێنانی‬ ‫راسته‌وخۆ به‌ رێژه‌ی ‪ %٦٠‬ی گه‌شه‌ی‬ ‫چینی پێك هێنا‪ ،‬ئ��ه‌م رێ��ژه‌ی��ه‌ش به‌‬ ‫به‌راورد به‌ حه‌وت ‌واڵته‌ پیشه‌سازییه‌‬ ‫گه‌ره‌كه‌ی جیهان‪ ،‬كه‌ بری ‪ %١٦‬بووه‌‪،‬‬ ‫ناوچه‌ی یۆرۆ ‪ %٣٠‬بووه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ س��ت��رات��ی��ژی ئ��اب��ووری��ی چ��ی��ن‪،‬‬ ‫سیاسه‌تێكی دوو الی��ه‌ن��ه‌ی��ان هه‌بوو‪،‬‬ ‫ل��ه‌ الی��ه‌ك ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ێ��ن��ان��ی شمه‌كی‬ ‫ن��رخ ك��ه‌م ب��ۆ‌واڵت��ان��ی ه��ه‌ژار‌و ك��ه‌م‬ ‫درام��ه‌ت‌و ش��م��ه‌ك��ی گ��ران ب��ه‌ه��ا‪،‬‬ ‫ب��ۆ‌واڵت��ن��ی پێشكه‌وتوو‌و ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��د‪.‬‬ ‫له‌م چوارچێوه‌یه‌دا له‌ ساڵی ‪٢٠٠٤‬دا‬ ‫رێژه‌ی به‌رهه‌مهێنانی (نرخ كه‌می) بڕی‬ ‫‪%٧٠‬ی بڕی‪ .‬له‌ ده‌یه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی‬

‫بیست‌و یه‌كدا به‌رهه‌مه‌ ئه‌لكترۆنیه‌كان‬ ‫سێ له‌ سه‌ر چواری به‌رهه‌مه‌كانیان له‌‬ ‫ئاستی نرخی كه‌مدا بوو‪ .‬به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتی ده‌كرێت شه‌پۆلی جیهانگیری‬ ‫هاوكار بێت له‌ برده‌نه‌ پله‌ی یه‌كه‌می‬ ‫جیهانه‌وه‌ه‌وه‌ له‌ هه‌نارده‌كردن‪ ،‬چین‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ره‌ت��ای هه‌شتاكانه‌وه‌ سه‌نگی‬ ‫بازرگانی ب��ه‌رده‌وام له‌ هه‌ڵكشاندایه‌‪،‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪ ١٩٨٠‬دا بری هه‌نارده‌كردنی‬ ‫به‌رهه‌مه‌ پیشه‌سازیه‌كان ‪ %١‬ی ره‌ت‬ ‫نه‌ده‌كرد‪ ،‬له‌ ساڵی ‪ ١٩٩٣‬ئه‌م رێژه‌یه‌‬ ‫گه‌یشته‌ ‪‌%٤‬و ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬گه‌یشته‌ ‪، %٩‬‬ ‫له‌ بواری هه‌نارده‌كردنی ئه‌لكیرۆنیاتدا‬ ‫له‌م ساڵه‌دا گه‌یشته‌ نزیكه‌ی ‪. %١٥‬‬ ‫ئ��ه‌م��رۆ چ��ی��ن ل��ه‌ پ��ل��ه‌ی ی��ه‌ك��ه‌م��دای��ه‌‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌ن��ارده‌ك��ردن��ی ج��ل‌و ب��ه‌رگ��دا‪ .‬له‌‬ ‫ه��ه‌ن��ارده‌ك��ردن��ی چنینیشدا ل��ه‌ پله‌ی‬ ‫دووه‌مدایه‌‪،‬‬ ‫س��ت��رات��ی��ژی��ه‌ت��ی ب��ازرگ��ان��ی چ��ی��ن به‌‬ ‫ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی گ��ش��ت��ی ك��ران��ه‌وه‌ی��ه‌ به‌‬ ‫رووی سه‌رجه‌م ‌واڵت��ان‌و بازاره‌كانی‬ ‫جیهاندا‪ ،‬بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش چینیه‌كان‬ ‫الی خۆیانه‌وه‌ كۆی ‌واڵتانیان دابه‌ش‬ ‫ك��ردووه‌‌و ب��ۆ ه��ه‌ر یه‌كه‌شیان شێوه‌‬ ‫به‌رنامه‌‌و سیاسه‌تێك په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ش��ێ��وازی مامه‌ڵه‌كردنیان‌و ئامانجی‬ ‫كۆتاییان له‌ گه‌وهه‌ردا بۆ گه‌یشتنه‌ به‌‬ ‫به‌رزترین س��وود‌و قازانی ئابووری‪،‬‬ ‫له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ئه‌وه‌ی چینیه‌كان تا‬ ‫ئه‌مرۆ توانیویانه‌ پێی بگه‌ن له‌ كۆنترۆڵ‬

‫‪89‬‬

‫كردنی كه‌رتی بازرگانی‌و ئاڵوگۆری‬ ‫شمه‌ك‌و كه‌ل‌و په‌ل له‌گه‌ڵ‌واڵتاندا به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪٤‬ــ ‪ ١‬ــ چین‌و هۆنگ كۆنگ‪.‬‬ ‫ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪٢٠٠٣‬ه‌وه‌ پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ه‌‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی‌و ئ��اب��ووری��ه‌ك��ان��ی نێوا ئه‌م‬ ‫دوو ‌واڵته‌ پێشكه‌وتن‌و گه‌شه‌كردنێكی‬ ‫ب��ه‌رچ��اوی به‌ خۆیه‌وه‌ بینی‪ ،‬له‌ ساڵ‬ ‫‪٢٠٠٤‬دا به‌ هۆی به‌ستنی گرێبه‌ستێكی‬ ‫دوو الیه‌نه‌ی نێوانیانه‌وه‌ بازاره‌كانی‬ ‫چ��ی��ن ب��ه‌ رووی ه��ۆن��گ ك��ۆن��گ��دا به‌‬ ‫ت��ه‌واوی ك��رای��ه‌وه‌‪ ،‬باجی گومركی له‌‬ ‫س��ه‌ر دام��ه‌زراوه‌ك��ان��ی ه��ۆن��گ كۆنگ‬ ‫به‌ رێژه‌یه‌كی به‌رچاو ك��ه‌م كرایه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئاسانكاری بۆ پرۆسه‌كانی‌وه‌به‌رهێنان‬ ‫به‌ تایبه‌تی له‌ بواره‌كانی خزمه‌تگوزاری‬ ‫له‌ رویاندا‌ وااڵ كرا‪.‬‬ ‫كۆی رێژه‌ی ئاڵوگۆره‌ بازرگانیه‌كانی‬ ‫نێوان ئه‌م دوانه‌ بڕی ‪ %٤٥‬ی تۆماركرد‪،‬‬ ‫له‌م رووه‌وه‌ ‪ ‌%٤٠‬وه‌به‌رهێنانه‌كانی چین‬ ‫له‌م ‌واڵته‌دایه‌‪ ،‬كه‌ ده‌كاته‌ بڕی ‪%٣٠‬ی‬ ‫كۆی‌ وه‌به‌رهێنانی بیانی هۆنگ كۆنگ‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ ‪٢‬ــ تایوان‌و چین‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ن��ه‌وه‌ت��ه‌ك��ان��ه‌وه‌ دام��ه‌زراوه‌‬ ‫تایوانیه‌كان به‌ شێوه‌یه‌كی چڕ روویان‬ ‫ك��رده‌ چین‪‌ .‬ئ��ه‌م واڵت��ه‌ ب��ڕی دوو له‌‬ ‫س��ه‌ر سێی ‌وه‌به‌رهێنانی چینیه‌كانی‬ ‫گرته‌ خ��ۆی‪ ،‬له‌ ساڵی ‪٢٠٠١‬ه‌وه‌ چین‬ ‫ب��ووه‌ یه‌كه‌م ب��ازاری هه‌نارده‌كردنی‬ ‫تایوان‪%٣٨ ،‬ی هه‌نارده‌ی تایوانه‌یه‌كانی‌‬

‫وه‌رگرت‪ ،‬به‌مه‌ش تایوان بووه‌ دووه‌م‬ ‫‌وێزگه‌ی بازرگانی چینیه‌كان له‌ دوای‬ ‫هۆنگ كۆنگ‪ .‬له‌ ئاكامی ئه‌م سیاسه‌ت‌و‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌ش تایوانییه‌كان سوودێكی‬ ‫زۆریان كرد‌و توانییان ته‌كانێكی گه‌وره‌‬ ‫به‌ پڕۆسه‌ی گه‌شه‌كردن‌و پێشخستنی‬ ‫ب��واری ئابووریی خۆیان بۆ پێشه‌وه‌‬ ‫بده‌ن‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ ‪٣‬ــ چین‌و ژاپۆن‪.‬‬ ‫ل��ه‌ م��اوه‌ی حه‌فتاكاندا چین ب��ووه‌‬ ‫یه‌كه‌م‌ واڵت��ی ئاسیاوی له‌ وه‌رگرتنی‬ ‫‌وه‌به‌رهێنانه‌كانی ژاپۆن‪ ،‬له‌ نێوان ‪١٩٩٠‬‬ ‫تا ‪ ٢٠٠٤‬به‌شی بازرگانی ده‌ره‌كی چین‬ ‫له‌ ژاپۆن دوو ئه‌وه‌نده‌ی خۆی تۆمار‬ ‫ك��رد‪ ،‬به‌مه‌ش چین ‪%١٦‬ی هه‌نارده‌ی‬ ‫ژاپ��ۆن��ی گرته‌ خ��ۆی‌و ب��وو به‌ دووه‌م‬ ‫بازاری ژاپۆنیه‌كان‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ��ـ ‪٤‬ـ��ـ چ��ی��ن‌و ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی‌واڵت��ان��ی‬ ‫خۆرهه‌اڵتی ئاسیا‪.‬‬ ‫ئ��اڵ��وگ��ۆری ب��ازرگ��ان��ی ئ��ه‌م‌ واڵت��ان��ه‬ ‫‌(تایله‌ند‪ ،‬فلپین‪ ،‬ئه‌ندۆنیسیا‪ ،‬سنگافۆره‌‪،‬‬ ‫مالیزیا‪ ،‬كۆمبۆدیاو الوس‌و برونای) له‌‬ ‫گه‌ڵ چیندا پێشكه‌وتنێكی زۆر خێرایان‬ ‫ب��ه‌ خ��ۆوه‌ ب��ی��ن��ی‪ ،‬ل��ه‌ س��اڵ ‪٢٠٠٢‬دا‬ ‫چین رێكه‌وتنێكی بۆ ئاڵوگۆڕكردن‌و‬ ‫بازرگانی ئ��ازاد له‌ گه‌ڵ ئه‌م ‌واڵتانه‌دا‬ ‫مۆركرد‪ ،‬ئه‌م رێكه‌وتنه‌ بریاری‌ وای‬ ‫له‌ سه‌ر درا‪ ،‬كه‌ له‌ ساڵی ‪٢٠١٢‬ه‌وه‌ تا‬ ‫‪ ٢٠١٥‬بگاته‌ قۆناغێكی كامڵ‪ .‬له‌ پێناو‬ ‫پ��ت��ه‌وك��ردن��ی ب��ازرگ��ان��ی‌و ئ��اڵ��وگ��ۆری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫شمه‌كدا له‌ ساڵی ‪٢٠٠٧‬دا رێكه‌وتنێك‬ ‫له‌ نێوان چین‌و ئه‌م كۆمه‌ڵه‌یه‌‌و كۆریای‬ ‫باشوور‌و ژاپۆن مۆر كرا‪ ،‬له‌ راستیدا‬ ‫خه‌ونی چینیه‌كان ل��ه‌م ناوچه‌یه‌ زۆر‬ ‫ل��ه‌م��ه‌ زی��ات��ر‌و ف��راوان��ت��ره‌‪ ،‬چینیه‌كان‬ ‫ستراتیژیی سه‌ره‌كیان كۆنترۆڵ كردنی‬ ‫ته‌واوی ئه‌م ناوچه‌یه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ ‪٥‬ــ ئه‌مه‌ریكا‌و چین‪.‬‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ن��ێ��وان ئ��ه‌م دوو‌ واڵت��ه‌‬ ‫ل��ه‌‌واق��ع��دا ن��اه��اوس��ه‌ن��گ‌و ن��ا‌ت��ه‌ب��ای��ه‌‪،‬‬ ‫هۆی سه‌ره‌كی ئه‌م ناهاوسه‌نگییه‌ش‬ ‫ده‌گ��ه‌رێ��ت��ه‌وه‌ ب��ۆ س��ه‌رده‌م��ی ت��اك‬ ‫ج��ه‌م��س��ه‌ری ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��ا‌و س��ه‌پ��ان��دن��ی‬ ‫خواست‌و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی به‌ سه‌ر‬ ‫‌ئه‌م واڵته‌دا‪ .‬بۆ رزگار بوون له‌م گرفته‌‬ ‫چ��ی��ن ك��اری ل��ه‌ س��ه‌ر داڕش��ت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كان له‌ رێگای دیپڵۆماتییه‌وه‌‬ ‫ده‌ست پێكرد‪ ،‬له‌ ئاكامدا چینیه‌كان به‌‬ ‫پشتیوان گۆڕانكاریه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان‌و‬ ‫پێشكه‌وتنی ناوخۆیان له‌ نه‌وه‌ته‌كانه‌وه‌‬ ‫توانیان سه‌ركه‌وتنێكی گه‌وره‌ به‌ ده‌ست‬ ‫بێنن‪ ،‬هه‌نارده‌ی چین بۆ ئه‌مه‌ریكا زۆر‬ ‫به‌ خێرایی زیادی كرد‪ ،‬له‌ ساڵ ‪١٩٩١‬ه‌وه‌‬ ‫ت��ا س��اڵ ‪ ٢٠٠٥‬ن��ۆ ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی خۆی‬ ‫زیادی كرد‪ ،‬به‌مه‌ش چین بووه‌ بازاڕی‬ ‫یه‌كه‌می ئه‌مه‌ریكا له‌ هه‌نارده‌كردن‌و‬ ‫رێژه‌ی ‪%٢١‬ی هه‌نارده‌ی ساڵ ‪٢٠٠٥‬ی‬ ‫تۆماركرد‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ ‪٦‬ــ چین‌و یه‌كێتی ئه‌وروپا‪.‬‬ ‫یه‌كێتیی ئ��ه‌وروپ��ا ب��ه‌ ه��ه‌ر بیست‌و‬

‫پێنج ده‌وڵه‌ته‌كه‌یه‌وه‌ دووه‌م ب��ازاری‬ ‫ه��ه‌ن��ارده‌ك��ان��ی چینه‌ ب��ه‌‌وات��ه‌ راس��ت��ه‌‌و‬ ‫خ��ۆ ل��ه‌ دوای ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��اوه‌ دێ��ن‪ .‬له‌‬ ‫ساڵی ‪٢٠٠٤‬دا ‪ %١٩‬ی هاورده‌كانیان‬ ‫له‌ چینه‌وه‌ ب��وو‪ %١١ ،‬هه‌نارده‌شیان‬ ‫راوانه‌ی‌ئه‌م واڵته‌ ده‌كرا‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ ‪٧‬ــ چین‌و ئه‌فریقیا‪.‬‬ ‫ت��ا ك��ۆت��ای س��ه‌ده‌ی ب��ی��س��ت��ه‌م‬ ‫رێ��ژه‌ی ئ��اڵ��وگ��ۆری ب��ازرگ��ان��ی نێوان‬ ‫چین‌و‌واڵتانی ئه‌فریقیا ب��ه‌ گشتی له‌‬ ‫ئاستێكی زۆر نزمدا بوو‪ .‬كه‌ بری ‪%2‬‬ ‫ی تێنه‌ده‌په‌راند‪ .‬له‌ ساڵی ‪٢٠٠٣‬ه‌وه‌‬ ‫له‌ ئاكامی ب��ه‌رزب��ون��ه‌وه‌ی نرخی ئه‌و‬ ‫سوته‌مه‌نیه‌ی چین له‌‌واڵتانی ئه‌فریقیای‬ ‫ه��اورده‌ ده‌ك��رد‪ ،‬ئاڵوگۆری بازرگانی‬ ‫نێوان ئه‌م دوو الیه‌نه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫خ��ێ��را پێشكه‌وتن‌و گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ی به‌‬ ‫خ��ۆی��ه‌وه‌ بینی‪ .‬ل��ه‌ س��اڵ��ی ‪٢٠٠٥‬ه‌وه‌‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌ بازرگانیه‌كانی نێوان ئه‌م‬ ‫‌واڵتانه‌ به‌ تایبه‌تی (ئه‌نگۆال‪ ،‬ئه‌فریقیای‬ ‫ب��اش��ور‪ ،‬س��ودان‪ ،‬گ��ی��ن��ی��ا‪ ،‬ك��ۆم��اری‬ ‫كۆنگۆ) چ��ووه‌ قۆناغێكی ب��ااڵت��ره‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ راستیدا چینیه‌كان چاوی ته‌واویان‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ر ئ��ه‌م‌واڵت��ان��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك��ه‌ بتوانن‬ ‫پێداویستییه‌كانی سووته‌مه‌نیان بۆ‬ ‫دابین بكه‌ن‪ .‬به‌اڵم پێده‌چێت ئه‌مه‌ریكا له‌‬ ‫رێگا پڕۆژه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناوه‌راستی‬ ‫گه‌وره‌وه‌ كۆمه‌ڵێ ئاسته‌نگ‌و گرفت بۆ‬ ‫چینیه‌كان دروست بكات‪.‬‬ ‫‪٥‬ــ له‌ بواری‌وه‌به‌رهێنانی ده‌ره‌كیدا‬

‫‪91‬‬

‫‪٦‬ــ دامه‌زراندنی سیسمی بانكی‪:‬‬ ‫ك��ران��ه‌وه‌ی چین ب��ه‌ رووی جیهانی‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٨٠‬دا له‌ ژێر كاریگه‌ریی‬ ‫ده‌ره‌وه‌دا ئ��ام��رازێ��ك��ی ب��ه‌ ه��ێ��ز ب��وو‬ ‫بۆ ت��ازه‌گ��ه‌ری ئ��اب��ووری‌و كاریگه‌ری ئه‌و گۆرانكاریانه‌ی به‌ سه‌ر ئابووریی‬ ‫ئیجابی له‌ سه‌ر زیادكردنی پرۆسه‌ی دراوو به‌رزبوونه‌وه‌ی ده‌خیله نقدییه‌دا‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن ب��ه‌ شێوه‌یه‌کی ب��ه‌رچ��او ه��ات‪ ،‬ده‌خ��ی��ل��ه‌ی خ��ێ��زان زی��اده‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ب��ۆی��ه‌ ه��ه‌ر ل��ه‌ س��ه‌رت��اوه‌ خ��ێ��را‌و ب��ه‌رچ��اوی ب��ه‌ خ��ۆی��ه‌وه‌ بینی‪،‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ‌ئ��ه‌م واڵت��ه‌ ته‌دبیری خۆی داهاتی تاك له‌ ساڵ ‪1978‬ه‌وه‌ بۆ ‪١٩٩٠‬‬ ‫بۆ راكێشانی سه‌رمایه‌یی بیانی كرد‪ .‬له‌ ‪%٥‬ه‌و بوو به‌ ‪ .%٧٣‬له‌ ساڵی ‪٢٠٠٤‬‬ ‫هانی پیشه‌سازی هه‌نارده‌كردنی دا‪ .‬بوو به‌ ‪.%٨٧‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٩٠‬دا چین یه‌كه‌م بازاری‬ ‫له‌ ساڵی ‪ ١٩٧٩‬به‌ یاسایه‌كی تایبه‌ت‬ ‫ب��ه‌ وه‌ب��ه‌ره��ێ��ن��ان��ی ب��ی��ان��ی‪ ،‬رێ��گ��ای��دا به‌ ب��ۆرس��ه‌ی دراوی ل��ه‌ ش��اری شنگای‬ ‫دامه‌زراندنی پڕۆژه‌ی بیانی‌و هاوبه‌ش‪ ،‬كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪ ١٩٩٧‬رزگاربوونی هۆنگ‬ ‫هه‌ر له‌م ساڵه‌دا چوار ناوچه‌ی ئابووریی‬ ‫تایبه‌ت به‌ وه‌به‌رهینانی بیانی دامه‌زرا‪ ،‬ك��ۆن��گ ل��ه‌ ژێ��ر ده‌س��ت��ی داگ��ی��رك��ه‌ری‬ ‫هاوكات ئاسانكاری‌و هانده‌ری زۆریش ب��ه‌ری��ت��ان��ی‌و گ��ه‌ران��ه‌وه‌ی ب��ۆ ئامێزی‌‬ ‫بۆ راكێشانی سه‌رمایی بیانی خرایه‌ واڵت��ی دایكی شێوه‌ كوده‌تایه‌ك بوو‬ ‫روو له‌وانه‌ كه‌مكردنه‌وه‌ی باج له‌ سه‌ر له‌ زانستی یاسای نیوده‌وڵه‌تی‪ .‬ئه‌م‬ ‫روداوه‌ به‌ بارێكدا راستی تیۆره‌كه‌ی‬ ‫قازانجه‌كانیان‪.‬‬ ‫له‌ نه‌وه‌ده‌كانه‌وه ‌وه‌به‌رهێنانی بیانی دینگ‌ی (ده‌وڵه‌تێك به‌ دوو سیستمی‬ ‫به‌ شێویه‌كی چڕ رووی��ان ل��ه‌م ‌واڵته‌ حوكمرانیه‌وه‌)ه‌وه‌ سه‌لماند‪ .‬له‌ ساڵ‬ ‫‪٢٠٠٤‬دا هێزی بۆڕسه‌ی چین به‌ بڕی‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ن��ێ��وان س��اڵ��ی ‪ ١٩٩٠‬ت��ا ‪ ٤٥٠ ‌٢٠٠٣‬ملیار دۆالر مه‌زه‌نده‌ كرا‪ ،‬له‌ ساڵ‬ ‫وه‌ب��ه‌ره��ێ��ن��ان��ی ده‌ره‌ك��ی چ��ی��ن ‪٢٠٠٦ ١٧‬دا بری یه‌ده‌كی دراوی به‌ ‪٩٠٠‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی خ��ۆی زی��ادی ك��ردووه‌‪ ،‬ملیار دۆالر مه‌زه‌نده‌كرا له‌ راستیدا به‌‬ ‫به‌مه‌ش سێ یه‌كی‌ وه‌به‌رهێنانی‌واڵتانی گه‌یشتنی یه‌ده‌كی دارایی ئه‌م‌واڵته‌ به‌م‬ ‫ژماره‌یه‌ یه‌ده‌كی دارای ژاپۆنی ره‌تكرد‪.‬‬ ‫گه‌شه‌كردووی داگیر كردووه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫پێوه‌ندیی نێوان زانستی سیاسه‌ت‌و رێفۆرمی سیاسی‬ ‫‪The relationship between politics and political reform‬‬

‫خالید عه‌لیزاده‬ ‫‪Khalid Ali-Zada‬‬

‫‪93‬‬

‫ته‌وه‌ری زانستی سیاسی‌و رێفۆرمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬وات��ه ده‌ور‌و رۆڵ��ی زانستی‬ ‫سیاسی له رێفۆرمی سیاسی‌و ژیانی‬ ‫سیاسیدا‪ ،‬یه‌کێک له‌و بابه‌ته گرنگانه‌یه‪،‬‬ ‫که ئه‌مڕۆ له الیه‌ن بیرمه‌ندانی زانستی‬ ‫سیاسی به جیددی ئاوڕی لێده‌درێته‌وه‌و‬ ‫خوێندنه‌وه‌و هه‌ڵسه‌نگاندنی ج��ۆراو‬ ‫جۆری بۆ ده‌کرێ‪ ،‬هه‌روه‌ها قسه‌و باس‬ ‫سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ته مێژوویه‌کی دوورو‬ ‫درێژی هه‌یه‪ .‬له‌م وتاره‌دا هه‌وڵ ده‌درێ‪،‬‬ ‫ک��اری��گ��ه‌ری زانستی سیاسی له‌سه‌ر‬ ‫رێفۆرمی سیاسی ی��ان ب��ه واتایه‌کی‬ ‫گشتی‌تر‪ ،‬ل��ه‌س��ه‌ر گ��ه‌ش��ه‌ی سیاسی‌و‬ ‫ره‌وت��ی «دی��م��ۆک��رات��ی��زه‌ک��ردن»ی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ بخرێته به‌ر باس‌و لێکدانه‌وه‌و‬ ‫له هه‌مانکاتدا هه‌ل‌ومه‌رجی پێویست‪ ،‬بۆ‌‬ ‫ئه‌م کاره ده‌ستنیشان بکرێ‪ .‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئ��ه‌و شتانه‪ ،‬ک��ه باسمان ک��رد‪ ،‬ه��ه‌وڵ‬ ‫ده‌درێ گرنگی‌و بایه‌خی ئه‌م ته‌وه‌ره بۆ‬ ‫‌هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬وه‌ک هه‌رێمێکی‬ ‫عێراقی فیدڕاڵ‪ ،‬که له سه‌ره‌تای ره‌وتی‬ ‫دیمۆکراتیزه‌کردنی کۆمه‌ڵگه‌و رێفۆرمی‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��دای��ه‪ ،‬ب��خ��ه‌ی��ن��ه ب��ه‌ر ب��اس‌و‬ ‫لێکدانه‌وه‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا‬ ‫ل��ه ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی��ه‌ک��دا‪ ،‬ک��ه ب��ه‌ش��داری‌و‬ ‫کێبه‌رکێیی سیاسی گه‌شه‌ی سه‌ندووه‌و‬ ‫به‌شێکی زۆر له خه‌ڵک ده‌یانه‌وێ‪ ،‬له‬ ‫بواری چاالکی سیاسیدا‪ ،‬هه‌ڵسووڕاوانه‬

‫به‌شداری‌و چاالکییان هه‌بێت‪ ،‬پێویستی‬ ‫به راهێنانی م��ه‌ده‌ن��ی زۆر به‌رچاوو‬ ‫روون��ه‪ .‬مه‌به‌ست له راهێنانی مه‌ده‌نی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ه��ه‌ن��دێ زان��ی��اری‌و بیرو‬ ‫ب��ۆچ��وون��ی پ��ێ��وی��س��ت ب��ه خ��ه‌ڵ��ک��ی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ رابگه‌یه‌نرێ‪ ،‬تاکوو بتوانن‬ ‫بۆ ‌به‌ڕێوه‌بردنی پێگه‌ی هاوواڵتی له‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی خ��ه‌ڵ��ک‌س��ه‌روه‌ردا ئاماده‬ ‫بکرێن‪ .‬ن��اوه‌ڕۆک‌و کاکڵه‌ی سه‌ره‌کی‬ ‫راهێنانی مه‌ده‌نی‪ ،‬بریتییه له‌و زانیاری‌و‬ ‫ئاگادارییانه‌ی‪ ،‬که له زانستی سیاسیدا‪،‬‬ ‫ک��ۆک��راوه‌ت��ه‌وه‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ک��رێ بڵێین‪،‬‬ ‫ناوه‌ڕۆک‌و کاکڵه‌ی سیستمی سیاسی‪ ،‬له‬ ‫هه‌ر واڵتێکدا به چۆنیه‌تی روانین‌و بیرو‬ ‫بۆچوونی زۆرب��ه‌ی خه‌ڵکی ئه‌و واڵته‬ ‫به‌ستراوه‌ته‌وه‪ ،‬له وه‌ها حاڵه‌تێکدایه‪،‬‬ ‫ک��ه راه��ێ��ن��ان��ی زان��س��ت��ی س��ی��اس��ی له‬ ‫ئاستێکی به‌رباڵوو ب��ااڵدا‪ ،‬له ناوه‌نده‬ ‫زانستی‌و ئاکادێمییه‌کاندا‪ ،‬ده‌ت��وان��ێ‬ ‫له‌سه‌ر ناوه‌ڕۆک‌و چۆنیه‌تی سیستمی‬ ‫سیاسی کاریگه‌ری هه‌بێت‪ .‬سیستمی‬ ‫س��ی��اس��ی م��ودێ��ڕن ب��ه ه��ه‌ر ش��ێ��وه‌و‬ ‫شێوازێک بێت پێویستی به پاڵپشتی‌و‬ ‫بیرو بۆچوونی ئه‌رێنی زۆربه‌ی خه‌ڵکه‪،‬‬ ‫هه‌ر بۆیه هه‌ر جۆره دووره‌ په‌رێزی‌و‬ ‫پشتکردنه کاروباری سیاسی‌و سه‌رقاڵ‬ ‫‌بوونی زۆرب��ه‌ی خه‌ڵکی کۆمه‌ڵگه‌ به‬ ‫کاروباری که‌سیه‌تی‌و ژیانی تاکه‌که‌سی‬ ‫خ��ۆی��ان‪ ،‬ده‌ت��وان��ێ پێگه‌ی ه��اوواڵت��ی‬ ‫بوون وه‌ک��وو فه‌زیله‌تێکی (سه‌رڤانی)‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫م��ه‌ده‌ن��ی‌و سیاسی الواز ب��ک��ات‌و له‬ ‫په‌ره‌سه‌ندن‌و گه‌شه‌ی پانتایی گشتی‬ ‫ژی��ان به‌رگری بکات‪ .‬ب��ه‌اڵم راهێنانی‬ ‫م��ه‌ده‌ن��ی‌و سیاسی ده‌ت��وان��ێ له هاتنه‬ ‫‌ئارای وه‌ها بارودۆخێک به‌رگری بکات‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت کاتێک‪ ،‬که زۆربه‌ی خه‌ڵک له‬ ‫کاروباری سیاسیدا به‌شداری چاالکیان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬پێداویستی راهێنانی سیاسی‌و‬ ‫م��ه‌ده‌ن��ی‪ ،‬درێ��ژه‌ی ه��ه‌ی��ه‌و ده‌ت��وان��ی��ن‬ ‫بڵێین به به‌راورد له‌گه‌ڵ پێشتر زۆرتر‬ ‫پێویسته‪ ،‬چونکه ه��ه‌ن��دێ ج��ار ئه‌و‬ ‫ک��ه‌س��ان��ه‌ی‪ ،‬ک��ه زۆری��ن��ه‌ی سیاسی‌و‬ ‫فیکری پێکده‌هێنن‪ ،‬مافی که‌مایه‌تییه‌کان‬ ‫له‌به‌رچاو ناگرن‌و به وته‌ی هه‌ندێ له‬ ‫ره‌خنه‌گران‪ ،‬سه‌ره‌ڕۆیی‌و دیکتاتۆری‬ ‫زۆرینه‌یی‪ ،‬له دیکتاتۆری که‌مینه که‌متر‬ ‫نییه‪ .‬ک��ه‌واب��وو مه‌به‌ست له راهێنانی‬ ‫مه‌ده‌نی‌و سیاسی ئه‌وه‌یه‪ ،‬که خه‌ڵک‬ ‫ب��ۆ ب��ه‌ش��داری ل��ه ژی��ان��ی سیاسیدا به‬ ‫شێوه‌یه‌کی دیمۆکراتیک پ��ه‌روه‌رده‬ ‫بکرێ‪( .‬به‌شیرییه‪13‌1384: ،‬ـ‪.)11‬‬ ‫ل��ه الی��ه‌ک��ی دی��ک��ه‌وه‪ ،‬ل��ه ده‌وڵ��ه‌ت��ه‬ ‫مودێرنه‌کاندا‪‌،‬سیاسه‌توانان پێویستیان‬ ‫ب��ه راه��ێ��ن��ان��ی س��ی��اس��ی ه��ه‌ی��ه‪ .‬ل��ه‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا سیاسه‌توانی‪‌ ،‬پیشه‌یه‌کی‬ ‫تایبه‌ت به ئه‌ژمار نایه‌ت‌و پێویستی به‬ ‫پسپۆڕی‌و لێهاتوویی تایبه‌ت نییه‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫ل��ه سیستمی دی��م��ۆک��راس��ی ئ��ه‌م��ڕۆدا‪،‬‬ ‫هه‌موو خه‌ڵکێک له رێگه‌ی به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫الن��ی��ک��ه‌م��ێ ل��ه ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��دی��ی��ه‌ک��ان‪،‬‬

‫ده‌ت��وان��ن بچنه په‌رله‌مان‌و کاروباری‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ک��ان ل��ه ئه‌ستۆ ب��گ��رن‪ .‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ده‌ب��ێ بڵێین دانانی یاسا‪ ،‬گرتنه‌به‌ری‬ ‫سیاسه‌ته‌کان‌و ب��ڕی��اردان ل��ه ب��واری‬ ‫س��ی��اس��ی��دا‪ ،‬پ��ێ��وی��س��ت��ی ب��ه ه��ه‌ن��دێ‬ ‫زانیاری‌و لێهاتوویی شاره‌زایانه هه‌یه؛‬ ‫که‌وابوو به‌ده‌ستهێنان‌و سه‌رکه‌وتن له‬ ‫به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی پله‌و پایه‌ی سیاسی‪،‬‬ ‫به مانای ئ��ه‌وه نییه‪ ،‬که پێویستی به‬ ‫راهێنانی زانستی سیاسی نییه‪ ،‬به‬ ‫تایبه‌ت له هه‌ل‌ومه‌رجێکدا‪ ،‬که ده‌وڵه‌تی‬ ‫مودێڕن‪ ،‬خاوه‌نی هه‌ندێ دام��ه‌زراوه‌و‬ ‫پێکهاته‌ی ئاڵۆزه‌‪ ،‬به‌ڕێوه‌بردن کارێکی‬ ‫ئاسان نییه‪ .‬که‌وابوو راهێنانی مه‌ده‌نی‬ ‫بۆ سیاسه‌توانان زۆر پێویسته‌و ده‌بێ‬ ‫سیاسه‌توانان ل��ه‌و راستییه تێبگه‌ن‪،‬‬ ‫که سیاسه‌ت‌و حکوومه‌ت پیشه‌یه‌کی‬ ‫به‌س که‌سی تایبه‌تی نییه‪ ،‬که به ته‌نیا‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی‌و قازانجی ده‌سه‌اڵتداران‬ ‫له به‌رچاو بگیرێ‪ ،‬به‌ڵکوو سیاسه‌توانی‬ ‫واقیعی‪ ،‬ده‌ب��ێ بتوانێ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی‬ ‫گشتی له به‌رچاو بگرێ‌و هه‌ڵقواڵوی‬ ‫رای گشتی بێت‪( .‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪:‬‬ ‫‪12‬ـ‪)11‬‬ ‫ب��ه پێی ئ��ه‌و ش��ت��ان��ه‌ی‪ ،‬ک��ه باسمان‬ ‫ک��رد مه‌به‌ست له راهێنانی مه‌ده‌نی‌و‬ ‫سیاسی ئه‌وه‌یه‪ ،‬که هه‌مووالیه‌ک‪ ،‬واته‬ ‫هاوواڵتیان‌و سیاسه‌توانان له روانگه‌ی‬ ‫تیۆری‌و زانستی‌و ئه‌خالقییه‌وه ئاماده‬ ‫بکرێن‪ .‬ل��ه‌م س��ه‌رده‌م��ه‌دا‪ ،‬مه‌به‌ستی‬

‫‪95‬‬

‫کۆتایی له راهێنانی زانستی سیاسی‬ ‫له ئاستی گشتیدا‪ ،‬پ��ه‌روه‌رده‌ک��ردن��ی‬ ‫ه��اوواڵت��ی��ان ب��ۆ‌ژی��ان��ی م��ه‌ده‌ن��ی‌و‬ ‫س��ی��اس��ی‌و راه��ێ��ن��ان��ی سیاسه‌توانانه‬ ‫ب��ۆ ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن‌و ب��ه ئ��ه‌ن��ج��ام‌‬ ‫گه‌یاندنی ب��ه باشترین ش��ێ��وه‌ی ئه‌و‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تییانه‌یه‪ ،‬که له ئه‌ستۆیانه‪.‬‬ ‫له سه‌رده‌می ئه‌مڕۆدا‪ ،‬سیاسه‌ت وه‌ک‬ ‫رابردوو نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه به ناوخۆی‬ ‫ته‌الر‌و قه‌اڵی پاشاکان‪ ،‬به‌ڵکو به‌شێکه له‬ ‫ژیانی گشتی خه‌ڵک‪ .‬که‌وابوو راهێنانی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و م��ه‌ده‌ن��ی ه��اوواڵت��ی��ان‌و به‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت گ��ه‌ن��ج��ان‪ ،‬ئ��ه‌و ه��ه‌ل��ه‌ی��ان بۆ‌‬ ‫ده‌ڕه‌خسێنێ‪ ،‬تاکو خۆیان بۆ تێفکرین‌و‬ ‫رام��ان ل��ه س��ی��اس��ه‌ت��ه گشتییه‌کان‌و‬ ‫به‌شداری له چاره‌سه‌رکردنیاندا‪ ،‬ئاماده‬ ‫بکه‌ن‪.‬‬ ‫پۆلێن‌کردنی زانستی سیاسه‌ت‬ ‫له روانگه‌یه‌کی گشتییه‌وه ده‌ک��رێ‪،‬‬ ‫زانستی سیاسه‌ت به سه‌ر دوو به‌شی‬ ‫سه‌ره‌‌کیدا دابه‌ش بکه‌ین‪:‬‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌م‪ :‬زان��س��ت��ی س��ی��اس��ی ه��زری‬ ‫(ن��ه‌زه‌ری) ی��ان «س��رووش��ت��ی»‌و‬ ‫دووهه‌م‪ :‬زانستی سیاسی «کرده‌وه»‬ ‫یان «دامه‌زراوه»‪.‬‬ ‫زان��س��ت��ی س��ی��اس��ی ن��ه‌زه‌ری‬ ‫(س��روش��ت��ی)‪ ،‬کۆمه‌ڵێک داواک��اری‌و‬ ‫داخ��وازی م��ێ��ژووی��ی‪ ،‬کۆمه‌ڵناسانه‪،‬‬ ‫ده‌روون��ن��اس��ان��ه‌و م��رۆڤ‌ن��اس��ان��ه‪،‬‬

‫سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تی هه‌ڵس‌وکه‌وتی‬ ‫سرووشتی مرۆڤ له بواری سیاسه‌ت‪،‬‬ ‫ه��ۆک��ار‌و ب��زوێ��ن��ه‌ری ه��ه‌ڵ��س‌وک��ه‌وت��ی‬ ‫س��ی��اس��ی‪ ،‬ش��ێ��وه‌ی س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی‬ ‫ج��ۆره‌ک��ان��ی ده‌س��ه‌اڵت��خ��وازی‪ ،‬که‬ ‫بریتییه له زاڵبوونی هۆز‌و نه‌ته‌وه‌کان‬ ‫به‌سه‌ر یه‌کتردا‪ ،‬سه‌یته‌ره‌و زاڵبوونی‬ ‫سته‌مکاران‌و دیکتاتۆره سه‌ره‌ڕۆکان‪،‬‬ ‫ب��ه‌س��ه‌ر دان��ی��ش��ت��ووان‌و ه��اوواڵت��ی��ان��ی‬ ‫ب��ێ‌ده‌س��ه‌اڵت‌و پ��ه‌ک��ک��ه‌وت��ه‪ ،‬زاڵبوونی‬ ‫گ��رووپ‌و تاقمی به ‌هێزی ئابووری‪،‬‬ ‫قه‌ومی عه‌شره‌تی‌و ره‌گ��ه‌زی‌و به‌سه‌ر‬ ‫گ��رووپ‌و تاقمی دی��ک��ه‌دا‪ ،‬زاڵ��ب��وون��ی‬ ‫ده‌وڵه‌ته به ‌هێزه‌کان به‌ سه‌ر ده‌وڵه‌ته‬ ‫الوازه‌ک��ان��دا‪ ‌،‬ه��ه‌ر ش��ێ��وازێ��ک��ی دیکه‬ ‫ل��ه زاڵ��ب��وون‪ ،‬ک��ه ل��ه «س��روش��ت»ی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌‌و سیاسه‌تدا‪ ،‬بۆی هه‌یه‪ ،‬ببێ‪.‬‬ ‫به‌اڵم زانستی سیاسی به کرده‌وه یان‬ ‫دام��ه‌زراوه‪ ،‬هه‌ر هه‌مان خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫گشتی‌و مێژوویی‪ ،‬سه‌باره‌ت به هه‌ر‬ ‫جۆره سیستمێکی سیاسی سروشتی‌و‬ ‫هه‌ڵس‌وکه‌وتی ده‌سه‌اڵتخوازانه نییه‪،‬‬ ‫به‌ڵکو زانستێکی رێک‌وپێک‌و وردت��ر‪،‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت به چۆنیه‌تی دامه‌زراندنی‬ ‫سه‌قامگیری سیاسی‪ ،‬رێک‌وپێککردنی‬ ‫پێوه‌ندی نێوان ده‌وڵ��ه‌ت‌و هاوواڵتیان‪،‬‬ ‫سنوور‌و چوارچێوه‌ی ئازادی‌و ماف‌و‬ ‫ئه‌رکی ئ��ه‌وان‪ ،‬چۆنیه‌تیی گ��ۆڕدران��ی‬ ‫داواک��اری گشتی به سیاسه‌تی گشتی‪،‬‬ ‫چۆنیه‌تیی ده‌سته‌به‌رکردنی ره‌وای��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫سیستمی سیاسی‪ ،‬رێک‌وپێککردنی‬ ‫پ��ێ��وه‌ن��دی ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی م��ه‌ده‌ن��ی‌و‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت‪ ،‬پ��ێ��وه‌ن��دی ج��ۆره‌ک��ان��ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ح��ک��ووم��ی‪ ،‬ب��ه‌رگ��ری له‬ ‫ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت‌و گه‌نده‌ڵی‌و‬ ‫ل��ه‌ن��اوچ��وون��ی س��ی��اس��ی‪ ،‬چ��ۆن��ی��ه‌ت��ی‬ ‫گۆڕدرانی رێکخراوه‌ی به‌رباڵو‪ ،‬وه‌ک‬ ‫په‌رله‌مانه‌کان به رێکخراوه‌یی بڕیارده‌ر‪،‬‬ ‫چۆنیه‌تی دامه‌زراندنی به‌ره‌ی سیاسی‬ ‫س��ه‌ق��ام��گ��ی��ر‌و ب��ه‌رده‌وام‪ ،‬ش��ێ��وازی‬ ‫ک��ه‌م��ک��ردن��ه‌وه‌ی ک��ه‌ل��ێ��ن��ی س��ی��اس��ی‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‌و دامه‌زراندنی یه‌کێتیی‌و‬ ‫یه‌کپارچه‌یی له ئاستی یه‌که‌ی سیاسی‪،‬‬ ‫‌ش��ێ��وه‌ی جێبه‌جێکردنی گرنگترین‬ ‫کاری حکوومه‌ت‪ ،‬به باشترین شێوه‌ی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی کاروباری گشتی‌و زۆر‬ ‫شتی دی��ک��ه‌ی ل��ه‌م ب��اب��ه‌ت��ه‌ی��ه (ه��ه‌م��ان‬ ‫سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪14 :‬ـ‪.)13‬‬ ‫ده‌ب��ێ ئ��ه‌وه ب��گ��وت��رێ‪ ،‬ک��ه ل��ێ��ره‌دا‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت ل��ه زاس��ت��ی س��ی��اس��ی به‬ ‫کرده‌وه‪ ،‬هه‌ر هه‌مان زانستی سیستمی‬ ‫دیمۆکراسی‌‌و خوێندنه‌وه‌و لێکدانه‌وه‌ی‬ ‫دیمۆکراسییه‪ ،‬که له‌م وتاره‌دا به زۆری‬ ‫ئه‌م الیه‌نه مه‌به‌ست‌و گرنگه‪ ،‬نه‌وه‌ک‬ ‫الیه‌نی زانستی سیاسی نه‌زه‌ری‪.‬‬ ‫چه‌مکی زانستی سیاسی‬ ‫زانستی سیاسی به‌سه‌ر دوو چه‌مکی‬ ‫ب��چ��ک��ۆل��ه (ورد)‌و گ��ه‌وره‪ ،‬داب��ه‌ش‬ ‫ده‌ک��رێ‪‌ ،‬زانستی سیاسی ب��ه مانای‬

‫یه‌که‌م‪ ،‬پێوه‌ندی هه‌یه له‌گه‌ڵ سیستمی‬ ‫سیاسی یان حکوومه‌ت‌و دامه‌زراوه‌ی‬ ‫حکوومه‌تی‌و سیاسه‌ته‌‌کان‌و شێوازی‬ ‫جێبه‌جێکردنی ده‌سه‌اڵت‌و به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫کاروباری کۆمه‌ڵگه‌‪ .‬له کاتێکدا زانستی‬ ‫سیاسی به مانای دووه��ه‌م‪ ،‬به‌ستێنی‬ ‫ئ��اب��ووری‪ ،‬ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و کولتووری‬ ‫دام��ه‌زرا‌وه‌ی ح��ک��ووم��ی‪ ،‬به‌ستێنی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی ده‌سه‌اڵتی سیاسی‌و له‌ ناو‬ ‫چوونی حکوومه‌ته‌کان‪ ،‬هه‌ڵس‌وکه‌وتی‬ ‫سیاسی تاک‌ به‌کۆمه‌ڵه‌وه‌‪ ،‬دامه‌زراوه‌ی‬ ‫سیاسی ناده‌وڵه‌تی‪ ،‬وه‌ک رێکخراوه‌کان‌و‬ ‫گ��رووپ��ه خ��اوه‌ن ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ک��ان‪،‬‬ ‫پ��ێ��وه‌ن��دی ن��ێ��وان ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ک��ان‪،‬‬ ‫ئ��ه‌ن��دێ��ش��ه‌‌و ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی سیاسی (به‬ ‫ج��ه‌خ��ت��ک��ردن��ه‌وه ل��ه‌س��ه‌ر ئه‌ندێشه‌ی‬ ‫ئ��ازادی‪ ،‬دادپ��ه‌روه‌ری‌و یه‌کسانی)‪،‬‬ ‫پێوه‌ندی نێوان هێزه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬ ‫یان کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له‌گه‌ڵ ژیانی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ک��ول��ت��ووری‪ ،‬دادپ��ه‌روه‌ری‪،‬‬ ‫هه‌ڵس‌وکه‌وتی جه‌وماوه‌ری‪ ،‬مێژووی‬ ‫سیاسی ی��ان دیپلۆماسی‌و ئابووری‬ ‫سیاسی نه‌ته‌وه‌یی‌و نێونه‌ته‌وه‌یی له‬ ‫پێوه‌ندیدایه‪( .‬به‌شیرییه‪)19 :1384 ،‬‬ ‫هه‌ندێ به‌ستێنی سه‌رهه‌ڵدانی رێفۆرم‌و‬ ‫گه‌شه‌ی سیاسی (دیمۆکراسی)‬ ‫زۆر له مێژه‪ ،‬که له زانستی سیاسیدا‪،‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت به ه��ه‌ل‌وم��ه‌رج‌و به‌ستێنی‬ ‫ده‌ربازبوون به‌ره‌و رێفۆرم‌و گه‌شه‌ی‬ ‫س��ی��اس��ی‪ ،‬ه��ه‌ن��دێ ت��ی��ۆری‌و ب��ی��رو‬

‫‪97‬‬

‫بۆچوونی جیاواز‪ ،‬هاتۆته ئ��اراوه‪ .‬به‬ ‫گشتی ره‌نگه بکرێ‪ ،‬هه‌موو ئه‌م تیۆری‌و‬ ‫بیرو بۆچوونانه بکرێنه دوو به‌شه‌وه‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ ،‬ئه‌و تیۆری‌و بیرو بۆچوونانه‬ ‫ل��ه‌خ��ۆ ده‌گ��رێ‪ ،‬ک��ه ج��ه‌خ��ت ل��ه‌ س��ه‌ر‬ ‫هۆکار‌و به‌ستێنی پێکهاته‌یی گه‌وره‌و‬ ‫درێ��ژخ��ای��ه‌ن ده‌ک��ه‌ن��ه‌وه‪ .‬دووه��ه‌م‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ت��ی��ۆری‌و بیروبۆچوونانه له‌خۆ‬ ‫ده‌گ��رێ‪ ،‬که جه‌خت له‌سه‌ر به‌ستێنی‬ ‫سیاسی‌و کورتخایه‌ن ده‌ک��ه‌ن��ه‌وه‪ .‬له‬ ‫به‌شی یه‌که‌مدا هه‌ندێ بابه‌تی وه‌ک‬ ‫پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن‌و گ��ه‌ش��ه‌ی ئ��اب��ووری‪،‬‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ی شارنشینی‪ ،‬پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��ی‬ ‫فێرکاری‌و راگ��ه‌ی��ان��دن‪ ،‬سه‌رهه‌ڵدان‌و‬ ‫پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��ی چ��ی��ن��ی م��ام��ن��اوه‌ن��دی‪،‬‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی به‌هێز‪،‬‬ ‫سه‌رهه‌ڵدان‌و په‌ره‌سه‌ندنی کولتووری‬ ‫ب��ه‌ش��داری‪ ،‬س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی ئ��اب��ووری‬ ‫ئ��ازاد‌و س��ه‌رم��ای��ه‌داری‌‪ ..‬وه‌ک پێش‌‬ ‫مه‌رجی به‌دیهاتنی رێفۆرمی سیاسی‪،‬‬ ‫هاتۆته ئاراوه (‪ Gill,2000.ch.1‬وه‌رگیراو‬ ‫له به‌شیرییه‪ .)258 :1386 ،‬بێگومان‬ ‫به‌دیهاتنی ئه‌م به‌ستێن‌و هه‌ل‌ومه‌رجه‪،‬‬ ‫بۆ‌به‌دیهاتنی هه‌ر مانایه‌ک له رێفۆرمی‬ ‫سیاسی زۆر گرنگه‪ .‬به‌اڵم له هه‌مبه‌ر‬ ‫ئه‌م شێوازه له لێکدانه‌وه‌دا‪ ،‬هه‌ندێ له‬ ‫بیرمه‌ندان له ‌سه‌ر ده‌ور‌و کاریگه‌ری‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی‌و به تایبه‌ت جۆری‬ ‫پێکهاته‌ی ن��وخ��ب��ه‌ی ده‌س��ه‌اڵت��دار له‬ ‫ره‌وت��ی ده‌رب��ازب��وون ب��ه‌ره‌و رێفۆرمی‬

‫سیاسی جه‌خت ده‌که‌نه‌وه‪ .‬له‌م وتاره‌دا‬ ‫ئه‌گه‌رچی رۆڵی فاکته‌ری پێکهاته‌یی‌و‬ ‫درێ��ژخ��ای��ه‌ن زۆر ب��ه گ��رن��گ م��ه‌زن��ده‬ ‫ده‌ک��رێ‪ ،‬ب��ه‌اڵم هۆکاری دووه‌م‪ ،‬واته‬ ‫پێکهاته‌ی ن��وخ��ب��ه‌ی ده‌س��ه‌اڵت��دار له‬ ‫ره‌وتی رێفۆرمی سیاسیدا له هه‌رێمی‬ ‫کوردستان مه‌به‌سته‪.‬‬ ‫پێوه‌ندی زانستی سیاسی‌و رێفۆرمی‬ ‫سیاسی‬ ‫پێش ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که چۆنیه‌تی پێوه‌ندی‬ ‫زانستی سیاسی‌و رێفۆرمی سیاسی‬ ‫تاووتوێ بکه‌ین‪ ،‬پێویسته به کورتی‬ ‫رێ��ف��ۆرم��ی س��ی��اس��ی پ��ێ��ن��اس��ه ب��ک��رێ‪.‬‬ ‫به‌گشتی ده‌کرێ له رووی سیاسییه‌وه‬ ‫به دوو شێوه کۆمه‌ڵگه‌ بگۆڕدرێ‪ .‬یه‌که‌م‪:‬‬ ‫ش��ۆڕش‪ ،‬دووه‌م‪ :‬رێفۆرمی سیاسی‪.‬‬ ‫مه‌به‌ست ل��ه ش��ۆڕش ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه له‬ ‫رێگه‌ی توندوتیژی‌و خوێن‌ڕشتنه‌وه به‌‬ ‫گشتی سیستمێکی سیاسی بگۆڕدرێ‌و‬ ‫سیستمێکی نوێ جێگه‌ی بگرێته‌وه‪ .‬به‌اڵم‬ ‫مه‌به‌ست له رێفۆرمی سیاسی ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫ک��ه ل��ه پڕۆسه‌یه‌کی درێ��ژخ��ای��ه‌ن��دا به‬ ‫دوور له هه‌ر جۆره توندوتیژییه‌ک‌و به‬ ‫شێوه‌ی ئارام‌و له‌سه‌رخۆ (هێدی‌هێدی)‬ ‫سیستمی سیاسی ئاڵ‌وگۆڕی به‌سه‌ردا‬ ‫بێت‌و له ئاکامدا کۆمه‌ڵگه‌ به‌ره‌و ئازادی‪،‬‬ ‫دادپ��ه‌روه‌ری‪ ،‬یه‌کسانی‪ ،‬دیمۆکراسی‌و‬ ‫شه‌فافیه‌ت‌و روونبێژی‌و به‌رپرسیارێتی‬ ‫بچێت‪( .‬هانتیگتۆن‪)21 :1987 ،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫رێ��ف��ۆرم ش��ێ��وازێ��ک ل��ه گ��ۆڕان��ک��اری‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ه‪ ،‬ک��ه ل��ه ره‌وت��ێ��ک��ی ل��ه‬ ‫س��ه‌رخ��ۆ‌و ب��ه‌دوور له توندوتیژی به‬ ‫مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانی هاوتایی‌و‬ ‫بااڵنس‪ ،‬له‌نێوبردنی گیروگرفته‌کان‪،‬‬ ‫راس��ت��ک��ردن��ه‌وه‌ی ه��ه‌ڵ��ه‌و ب��ه‌رگ��ری له‬ ‫خراپ به‌کارهێنانی ده‌سه‌اڵت‌و به‌رگری‬ ‫له قه‌یرانی سیاسی‌و به‌ره‌وپێش‌چوون‬ ‫ب��ه‌پ��ێ��ی ج��ۆرێ��ک ل��ه ئ��ه‌ن��دازی��اری‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی هاتۆته ئاراوه (حاجی‌پوور‪،‬‬ ‫‪.)2 :1383‬‬ ‫ب��ۆ رێ��ف��ۆرم��ی س��ی��اس��ی ه��ه‌ن��دێ��ک‬ ‫گ��ری��م��ان��ه‌ی ج��ۆراوج��ۆر ل��ه ب��ه‌رچ��او‬ ‫گ��ی��راوه‪ .‬سه‌ره‌کیترین گریمانه‌کانی‬ ‫رێفۆرم بریتییه له‪:‬‬ ‫‪ )1‬رێ��ف��ۆرم ب��ه‌رده‌وام ل��ه هه‌مبه‌ر‬ ‫گه‌نده‌ڵیدا دێته ئاراوه‪ )2 ،‬رێفۆرم ئه‌گه‌ر‬ ‫له الی��ه‌ن ده‌س��ه‌اڵت��ه‌وه به‌کار بهێنرێ‪،‬‬ ‫ج��ۆرێ��ک گ��ۆڕان��ک��اری ل��ه س��ه‌ره‌وه‬ ‫ب��ۆ خ��واره‌وه‌ی��ه‪ )3 ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌گ��ه‌ر له‬ ‫الی��ه‌ن خه‌ڵکه‌وه بێت‪ ،‬به پێچه‌وانه له‬ ‫خواره‌وه بۆ ‌سه‌ره‌وه‌یه‪ )4 ،‬رێفۆرم له‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا سه‌ر هه‌ڵده‌دا‪ ،‬که جۆرێک‬ ‫له سه‌قامگیری‌و بااڵنس له ئارادا بێت‪،‬‬ ‫‪ )5‬رێ��ف��ۆرم ره‌ن��گ��ه الی��ه‌ن��ی ئ��اب��ووری‪،‬‬ ‫سیاسی‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬یاسایی‌و ئایینی‬ ‫ه��ه‌ب��ێ��ت‪ )6 ،‬ب��ه‌ش��داری ج��ه‌م��اوه‌ر له‬ ‫رێ��ف��ۆرم��دا ن��ه م��ه‌رج��ی پێویسته نه‬ ‫مه‌رجی ت��ه‌واو‪ )7 ،‬رێفۆرم به ئاشکرا‬ ‫له رێگه‌ی یاسایی‌و که‌ڵک‌وه‌رگرتن له‬

‫دامه‌زراوه یاساییه‌کان به‌ڕێوه ده‌چێ‪،‬‬ ‫‪ )8‬رێ��ف��ۆرم ب��ه پێچه‌وانه‌ی ش��ۆڕش‪،‬‬ ‫به دوور له توندوتیژییه‌و پێکهاته‌ی‬ ‫سیاسی‌و کۆمه‌اڵیه‌تی کۆمه‌ڵگه‌ به‌گشتی‬ ‫تووشی گۆڕان ناکات (میرئه‌حمه‌دی‪،‬‬ ‫‪.)17 :1387‬‬ ‫به بۆچوونی هانتینگتۆن‪ ،‬پێوه‌ندی‬ ‫مێژوویی زانستی سیاسی‌و رێفۆرمی‬ ‫س��ی��اس��ی‪ ،‬پ��ێ��وه‌ن��دی��ی��ه‌ک��ی ت��ای��ب��ه‌ت‌و‬ ‫ل��ه‌م��ێ��ژی��ن��ه‌ی��ه‌و زان��س��ت��ی س��ی��اس��ی‬ ‫ده‌ت��وان��ێ‪ ،‬رۆڵێکی گ��رن��گ‌و سه‌ره‌کی‬ ‫ل��ه‌م ئ��اڵ‌وگ��ۆڕه‌دا بگێڕێ‪ .‬ن��اوب��راو بۆ‬ ‫‌سه‌لماندنی ئ��ه‌م راستییه‪ ،‬ئ��ام��اژه به‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی رێفۆرمخوازی ئه‌مریکا‬ ‫له کۆتایی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م ده‌کا‪ ،‬که‬ ‫چه‌ندین که‌سایه‌تی سیاسی سه‌ره‌کی‌و‬ ‫ب��ه‌ ن��اوب��ان��گ ل��ه زان��س��ت��ی سیاسیدا‪،‬‬ ‫وه‌کوو ئی‪ .‬ئێل‪ .‬الول‪ ،‬ودرو ویلسۆن‪،‬‬ ‫فرانک گودناو‪ ،‬ئالبێرت باشنل هارت‌و‬ ‫چ��ارڵ��ز ب��رو ل��ه‌گ��ه‌ڵ «ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫پێشکه‌وتنخواز‌و رێفۆرمخوازدا» له‬ ‫پێوه‌ندیدا ب��وون (‪Huntington, 1947.‬‬ ‫‪ 7‬وه‌رگیراو له کتێبی هانتینگتۆن)‪ .‬له‬ ‫هه‌مانکاتدا هانتینگتۆن پێی وای��ه‪ ،‬له‬ ‫ن��ێ��وان زانستی سیاسی‌و ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫دێموکراتیدا‪ ،‬پێوه‌ندی هه‌یه‌و له روانگه‌ی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی��ه‌وه‪ ،‬زان��س��ت��ی س��ی��اس��ی‌و‬ ‫دێ��م��وک��راس��ی ه��اوش��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی��ه‌ک‬ ‫گه‌شه‌یان سه‌ندووه‪ ،‬واته به مه‌رجێک‬ ‫زانستی سیاسی له رێفۆرمی سیاسیدا‪،‬‬

‫‪99‬‬

‫رۆڵێکی کاریگه‌ر‌و سه‌ره‌کی هه‌یه‪ ،‬که‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی دیمۆکراتیک بێت‌و‬ ‫به‌ستێنی له‌بار بۆ په‌ره‌سه‌ندنی زانستی‬ ‫س��ی��اس��ی‪ ،‬وه‌ک زان��ک��ۆک��ان‌و ن��اردن��ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی خوێندکار بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‬ ‫ب��ۆ زان��ک��ۆک��ان��ی دی��ک��ه‌و ئ��ام��اده‌ک��ردن��ی‬ ‫به‌ستێنی له‌بار بۆ ‌به‌شداری زانایانی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ک��ه‌ڵ��ک ‌وه‌رگ��رت��ن ل��ه بیرو‬ ‫بۆچوونی ئه‌و که‌سانه‌و به‌گشتی هه‌ل‌و‬ ‫ده‌رفه‌ت بۆ‌به‌شداری گشتی ئه‌ندامانی‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ ب��ڕه‌خ��س��ێ��ن��ێ‪ .‬هانتینگتۆن‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ئ��ه‌و ب��اوه‌ڕه‌ی��ه‪ ،‬ب��ه مه‌رجێک‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی دیمۆکراتیک بێت‪،‬‬ ‫به‌ستێنی له‌بار بۆ ‌به‌شداری زانایان‌و‬ ‫ش��اره‌زای��ان��ی سیاسی ده‌خولقێنێ‌و‬ ‫ئه‌زموونی مێژوویی سه‌لماندوویه‌تی‬ ‫له هه‌ر شوێنێکدا دیمۆکراسی به‌هێز‬ ‫بووبێت‪ ،‬زانستی سیاسی به‌هیز بووه؛‌‬ ‫له ه��ه‌ر شوێنێکدا دیمۆکراسی الواز‬ ‫بووبێت‪ ،‬زانستی سیاسی الواز بووه‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆیه پێی وایه‪ ،‬ره‌نگه بڕێک جار‬ ‫ل��ه کۆمه‌ڵگه‌ی داخ��راو‌و توتالیتا‌ردا‪،‬‬ ‫هه‌ندێ زانا له بواری بایۆلۆجی‪ ،‬فیزیا‪،‬‬ ‫رۆماننووسین‌و ‪ ...‬هه‌ڵکه‌ون‌و خه‌اڵتی‬ ‫ن��ۆب��ێ��ل وه‌رب��گ��رن؛ ب��ه‌اڵم ل��ه ب��واری‬ ‫سیاسیدا‪ ،‬زانای سیاسی گ��ه‌وره‌ی لێ‬ ‫هه‌ڵنه‌که‌وتووه‪ .‬بۆ‌وێنه ئاماژه به واڵتی‬ ‫چین ده‌کات‪ ،‬واته ئه‌گه‌رچی واڵتی چین‬ ‫له ب��واری رێفۆرمی ئ��اب��ووری��دا‪ ،‬زۆر‬ ‫پێشکه‌وتنی ب��ه‌ده‌س��ت هێناوه‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬

‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی نادیمۆکراتی ئه‌و‬ ‫واڵته‪ ،‬بۆته هۆی دواکه‌وتوویی زانستی‬ ‫سیاسی ت��ا ئ��ه‌و جێگه‌یه‪ ،‬ک��ه ت��ا ئه‌م‬ ‫سااڵنه‌ی دوایی‪ ،‬له واڵتی چین شتێک‬ ‫به ناو زانستی سیاسی بوونی نه‌بوو‌و‬ ‫زانستی سیاسی له‌م واڵته‌ به‌ته‌نیا به‬ ‫مانای خوێندنه‌وه‌و لێکدانه‌وه‌ی واڵتانی‬ ‫ده‌ره‌کی پێناسه کراوه‌و کارکردن له‌م‬ ‫ب��واره‌دا له واڵت��ی چین وه‌ک کارێکی‬ ‫پڕ مه‌ترسی به ئه‌ژمار دێت (‪Morrison‬‬ ‫‪ and Thompson, 1985, 1‬وه‌رگیراو‬ ‫له سه‌رچاوه‌ی پێشوو)‪ .‬له به‌رانبه‌ردا‬ ‫له واڵتانی به‌ڕازیل‪ ،‬تورکیا‪ ،‬کۆریای‬ ‫باشوور‪ ،‬یۆنان‪ ،‬پڕۆ‌و ‪ ...‬وه‌ک هه‌ندێ‬ ‫نموونه‌ی سه‌رکه‌وتوو له‌م بواره‌دا ناو‬ ‫ده‌ب��ات‪ ،‬ک��ه رۆڵ��ی زانستی سیاسی‌و‬ ‫زانایانی ب��واری سیاسه‌ت له ره‌وت��ی‬ ‫دیمۆکراتیزه‌کردندا‪ ،‬بابه‌تێکی حاشا‬ ‫هه‌ڵنه‌گره‪.‬‬ ‫ل��ه کۆتایی ئ��ه‌م ب��اس��ه‌دا‪ ،‬ئ��ام��اژه به‬ ‫درووشمێکی سوپای رزگ��اری ده‌کا‪،‬‬ ‫وات��ه «جیهان رزگ��ار ب��ک��ه‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‬ ‫س��ه‌رخ��ۆ (ه��ێ��دی‌ ه��ێ��دی)‌و ب��ه‌رده‌وام‪.‬‬ ‫مه‌به‌ستی ناوبراو له هێنانه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫وته‌یه ئه‌وه‌یه‪ ،‬که به که‌ڵک‌ وه‌رگرتن‌و‬ ‫یارمه‌تی زانستی سیاسی ده‌توانین ئه‌م‬ ‫پڕۆسه‌یه سه‌رکه‌وتووانه تێپه‌ڕ بکه‌ین‪،‬‬ ‫چونکه زانستی سیاسی ئه‌و پوتانسیه‌ل‌و‬ ‫توانایه‌ی تێدایه‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای ت��ه‌واوی‬ ‫ئ��ه‌م ش��ت��ان��ه‪ ،‬ل��ه‌س��ه‌ر ئ��ه‌و ب��اوه‌ڕه‌ی��ه‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫که بنه‌ڕه‌تیترین وان��ه‌ی سیاسه‌ت بۆ‬ ‫پڕۆسه‌ی دیمۆکراتیزه‌کردن ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که هیچ رێگه‌یه‌کی دیکه بۆ ‌رزگ��اری‬ ‫سیاسی بێجگه له پێکهێنانی دامه‌زراوه‌ی‬ ‫سیاسی‌و رێفۆرمی سیاسی ئ��ارام‌و‬ ‫له سه‌رخۆ‌و ب��ه‌رده‌وام‪ ،‬که له الیه‌ن‬ ‫ژنان‌و پیاوانی واقیع‌بین‪ ،‬میانه‌‌ڕه‌و‪ ،‬که‬ ‫به شێوه‌ی ئ��ارام‌و له‌سه‌رخۆ ده‌چێته‬ ‫پێش له ئارادا نییه‪( .‬هانتینگتۆن‪:1987 ،‬‬ ‫‪33‬ـ‪)32‬‬ ‫پێوه‌ندی زانستی سیاسی‌و رێفۆرمی‬ ‫سیاسی له هه‌رێمی کوردستان‬ ‫هه‌روه‌ها‪ ،‬که له سه‌ره‌تای باسه‌که‌دا‪،‬‬ ‫پرسیارێک س��ه‌ب��اره‌ت به گرنگی ئه‌م‬ ‫بابه‌ته بۆ‌ هه‌رێمی کوردستان هاته‬ ‫ئاراوه‪ ،‬ده‌بێ بگووترێ ئه‌م بابه‌ته بۆ‬ ‫ئه‌م بارودۆخه هه‌ستیاره‌ی کوردستان‬ ‫زۆر گرنگ‌و جێگه‌ی سه‌رنج‌و تێڕامانه‪.‬‬ ‫هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬وه‌ک هه‌رێمێکی‬ ‫عێراقی ف��ی��دڕاڵ ل��ه ئاکامی شۆڕشی‬ ‫گ��ه‌الن��ی ع��ێ��راق ب��ه‌گ��ش��ت��ی‌و خه‌ڵکی‬ ‫ک��ورد ب��ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی‌و ل��ه هه‌مانکاتدا‪،‬‬ ‫ی��ارم��ه‌ت��ی‌و زه‌ب��ری ده‌ره‌ک��ی س��ه‌ری‬ ‫هه‌ڵدا‪ ،‬واته رژیمی توتالیتا‌ری به‌عس‪،‬‬ ‫ب��ه ه��ۆی داخ��راوی‌و دواک��ه‌وت��ووی��ی‪،‬‬ ‫هیچ ج��ۆره رێ��ف��ۆرم‌و چاکسازییه‌کی‬ ‫ق��ه‌ب��ووڵ ن��ه‌ده‌ک��رد‪ ،‬ت��اک��و ل��ه ئاکامدا‬ ‫ل��ه رێ��گ��ه‌ی ش��ۆڕش‌و هێزی ده‌ره‌ک��ی‬ ‫ت��ووش��ی رووخ��ان‌و تێک‌شکان ه��ات‪.‬‬

‫که‌وابوو ئه‌گه‌رچی هه‌رێمی کوردستان‬ ‫به‌رهه‌می خ��ه‌ب��ات‌و شۆڕشی خه‌ڵکی‬ ‫کوردستانه‌و سااڵنێکی دوور‌و درێژی‬ ‫له دیکتاتۆریه‌ت‌و سه‌ره‌ڕۆیی ئه‌زموون‬ ‫کردووه‪ ،‬به‌اڵم رووخانی دیکتاتۆر به‬ ‫مانای ئ��ه‌وه نییه‪ ،‬که له سه‌ره‌تادا به‬ ‫بێ هه‌وڵ‌و تێکۆشان هه‌موو مافه‌کان‬ ‫به ئاسانی ده‌سته‌به‌ر ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫رێگه‌یه‌کی دوور‌و درێ��ژ له پێشدایه‬ ‫ت��ا به‌دیهاتنی زۆرب��ه‌ی ح��ه‌ز‌و خولیا‬ ‫سه‌رکوت‌ ک��راوه‌ک��ان‪ .‬ک��ه‌واب��وو ده‌بێ‬ ‫ه��ه‌رێ��م��ی ک��وردس��ت��ان ب��ه ج��ی��ددی‌و‬ ‫لێبڕاوانه ل��ه‌م بابه‌ته‪ ،‬وات��ه پێوه‌ندی‬ ‫زانستی سیاسی‌و رێفۆرم ئاوڕ بداته‌وه‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا‪ ،‬ک��ه ئ��ام��اژه‌م��ان پ��ێ��دا‪،‬‬ ‫هه‌رێمی کوردستان له ئاکامی ته‌فر‌و‬ ‫توونابوونی رژیمی توتالیتا‌ری به‌عس‬ ‫سه‌ریهه‌ڵداوه‌و له قۆناخی سه‌ره‌تای‬ ‫ده‌رب��ازب��وون ب��ه‌ره‌و دیمۆکراسیدایه‪.‬‬ ‫ه��ه‌رب��ۆی��ه ل��ه‌م چه‌ند س��اڵ��ه‌ی دوای��ی��دا‬ ‫به‌شداری‌و کیبه‌رکێی سیاسی گه‌شه‌ی‬ ‫س��ه‌ن��دووه‌و به‌شێکی زۆر ل��ه خه‌ڵک‬ ‫به بیروڕای ج��ی��اوازه‌وه ده‌یانه‌وێ له‬ ‫بواری سیاسیدا چاالکانه به‌شدارییان‬ ‫هه‌بێت‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای ئه‌و شتانه‪ ،‬هه‌ندێ‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی وه‌ک ئ��ازادی سیاسی‪،‬‬ ‫به‌شداری‪ ،‬ده‌نگدانی ئ��ازاد‪ ،‬رۆژنامه‌و‬ ‫راگ��ه‌ی��ان��دن��ی ئ��ازاد‪ ،‬دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫حیزبی سیاسی‪ ،‬ئ��ازادی راده‌رب��ڕی��ن‪،‬‬ ‫هه‌بوونی ئۆپۆزیسیۆن‌و زۆی شتی‬

‫‪101‬‬

‫دیکه‌ی ل��ه‌م بابه‌ته‪ ،‬نیشانده‌ری ئه‌و‬ ‫راستییه‌یه‪ ،‬که هه‌رێمی کوردستان تا‬ ‫راده‌ی��ه‌ک��ی زۆر ل��ه ب��واری سیاسیدا‪،‬‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ی س��ه‌ن��دووه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی‬ ‫ک��راوه‌و سه‌قامگیره‌و هه‌موو الیه‌نێک‬ ‫به ده‌س��ه‌اڵت‌و ئۆپۆزیسیۆنه‌وه باس‬ ‫ل��ه رێ��ف��ۆرم‌و چ��اک��س��ازی ده‌ک��ه‌ن‪.‬‬ ‫لێره‌دایه‪ ،‬که گرنگی زانستی سیاسی‬ ‫ب��ه م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی رێ��ف��ۆرم‌و چ��اک��س��ازی‬ ‫سیاسی زۆرتر ده‌رده‌که‌وێ‪ .‬هه‌ر بۆیه‬ ‫پێویسته‌و ده‌بێ له‌م هه‌ل‌ومه‌رجه‌دا‪ ،‬له‬ ‫دوو ئاستدا له زانستی سیاسی که‌ڵک‬ ‫وه‌ربگیردرێت‪ .‬یه‌که‌م‪ ،‬واته له زانستی‬ ‫سیاسی به مه‌به‌ستی راهێنانی مه‌ده‌نی‬ ‫هاوواڵتیان که‌ڵک وه‌ربگیریێت‪ ،‬چونکه‬ ‫ن��اوه‌رۆک��ی ه��ه‌ر سیستمێکی سیاسی‬ ‫به چۆنیه‌تی روانین‌و بیرو بۆچوونی‬ ‫زۆرب��ه‌ی خ��ه‌ڵ��ک ب��ه‌س��ت��راوه‌ت��ه‌وه‪ .‬له‬ ‫الی��ه‌ک��ی دی��ک��ه‌وه س��ی��اس��ه‌ت��وان��ان له‬ ‫ک��اروب��اری س��ی��اس��ی��دا‪ ،‬پێویسته له‬ ‫شاره‌زایی‌و لێهاتوویی زانایانی بواری‬ ‫سیاسه‌ت‪ ،‬که‌ڵک وه‌ربگرن‪ .‬تاکو ره‌وتی‬ ‫چاکسازی‌و رێفۆرم سه‌رکه‌وتووانه‬ ‫بچێته پێش‪ .‬به‌اڵم نابێت ئه‌وه‌مان له‌بیر‬

‫بچێت‪ ،‬کاتێک ئه‌م ئاواتانه دێته دی‌و‬ ‫مسۆگه‌ر ده‌بێ‪ ،‬که ده‌سه‌اڵتی سیاسی‬ ‫له هه‌رێمی کوردستان دێموکراتیک‬ ‫بێت‌و به‌ستێنی ل��ه‌ب��ار ب��ۆ ‌ب��ه‌ش��داری‬ ‫زانایانی سیاسی بڕه‌خسێنێ‌و گرنگی‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت ب��دات ب��ه س��ه‌رن��ج‌و تێبینی‬ ‫شاره‌زایانی ئه‌م بواره‪ .‬تاکو له ئاکامی‬ ‫پ��ه‌ی��ڕه‌وک��ردن��ی ئ��ه‌م پ��ڕۆگ��رام��ه‪ ،‬له‬ ‫هه‌رجۆره ده‌م��ارگ��رژی‪ ،‬ئه‌وپه‌ڕگیری‬ ‫ئ��اژاوه‌و پشێوییه‌ک به‌رگری بکرێ‌و‬ ‫ده‌بێ ئه‌و وانه گرنگه‌ی هانتینگتۆن هیچ‬ ‫ک��ات له ی��اد نه‌که‌ین‪ ،‬که له پرۆسه‌ی‬ ‫ب��ه‌ره‌و دی��م��ۆک��راس��ی��دا‪ ،‬رووخ��ان‌و‬ ‫له‌ناوبردنی ده‌سه‌اڵتی توتالیتار زۆر‬ ‫دژوار‌و ئه‌سته‌م نییه‪ ،‬به‌ڵکو پێکهێنانی‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی دیموکراتیک‌و سه‌قامگیر‬ ‫زۆر گرنگه‌و بێجگه له رێگه‌ چاره‌ی‬ ‫چ��اک��س��ازی ئ��ارام‌و ل��ه‌ س��ه‌رخ��ۆ‌و‬ ‫به‌رده‌وام‪ ،‬رێگه‌یه‌کی دیکه بوونی نییه‪.‬‬ ‫وه‌ک دواقسه ده‌بێ ئه‌وه له‌بیر نه‌که‌ین‪،‬‬ ‫ک��ه هیچ مرۆڤێکی ژی��ر‌و زان��ا واڵت‬ ‫ناڕووخێنێ بۆ‌ئه‌وه‌ی‪ ،‬که سه‌ر له نوێ‬ ‫درووستی بکاته‌وه‪ ،‬مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی‪ ،‬که‬ ‫هه‌ڵگری چاکسازی نه‌بێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫سه‌رچاوه‌کان‬ ‫‪١‬ـ ب��ش��ی��ری��ه‪ ،‬ح��س��ی��ن (‪ ،)١٣٨٤‬آم��وزش‬ ‫دانش سیاسی (مبانی علم سیاست نظری‌و‬ ‫تأسیسی)‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر نگاه معاصر‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ ب��ش��ی��ری��ه‪ ‌،‬ح��س��ی��ن (‪ ،)١٣٨٧‬گ��ذار به‬ ‫مردم‌ساالری‪‌،‬تهران‪ ،‬نشر نگاه معاصر‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ حاجی‌پور (‪ ،)١٣٨٣‬چگونگی دگردیسی‬

‫گفتمان اصالحات‪ ،‬روزنامه‌ی شرق‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ میراحمدی‪ ،‬سیدحسین (‪ ،)١٣٨٧‬انقالب‬ ‫اسالمی ایران‪‌،‬دانشگاه آزاد واحد اسالم‌شهر‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ هانتینگتون‪‌ ،‬ساموئل‌و دیگران (‪،)١٣٨٦‬‬ ‫گ��ذار ب��ه دم��ک��راس��ی (م��ج��م��وع��ه م��ق��االت)‪،‬‬ ‫‌ترجمه‌ی‌و تألیف محمدعلی کدیور‪ ،‬تهران‪،‬‬ ‫نشر گام نو‪.‬‬

‫‪103‬‬

‫ره‌وشت‌و دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫‪Ethics and Political Power‬‬

‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬عه‌بدولکه‌ریم سرووش‬ ‫‪Written by: Dr. Abdulkarim Srush‬‬ ‫وه‌رگێڕانی (له فارسییه‌وه)‪ :‬هەڵكەوت هەورامی‬ ‫‪Translated by: Halkawt Hawrami‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫ئ��ەم ب��اب��ەت��ە ده‌رب��اره‌ی دەس��ەاڵت��ی فره‌وانكردنی داخوازی‌و داواكارییە‌کانی‬ ‫سیاسییه‌‪ ،‬که پەیوەندیی به ره‌وشته‌وه‌ تاکه‌کانی نێو کۆمه‌ڵگایه‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‬ ‫س��ن��وور‌و هێڵی دی��اری��ک��راودا‪ .‬چونکه‬ ‫هه‌یه‪.‬‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی رەنگە هەستیارترین ده‌سه‌اڵتی ئەگەر بێت‌و كۆنترۆڵکردنی‬ ‫بابه‌ت بێت له رووداو دروستکردندا‪ ،‬تیادا نه‌بێت‌و به راستی ئامادە نەكرێت‪،‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت مەترسیدار ده‌بێت‌و رووداوی‬ ‫كە لە نێو كۆمەڵگەدا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫چ��ه‌ن��دی��ن ج��ۆر دەس��ەاڵت ل��ه نێو زۆر ن��اه��ه‌م��واری ل��ێ ده‌ک��ه‌وێ��ت��ه‌وه‪.‬‬ ‫كۆمەڵگاکاندا بوونیان هەیە‪ ،‬لەوانە‪ :‬لەبەر ئ��ە‌وه‪ ،‬پ��ڕۆس��ه‌ی ئامادەكردنی‬ ‫دەسەاڵتی ئایینی ــ رۆحانی‪ ،‬زانستی‪ ،‬دەس��ەاڵت��ی چ��اک‌و س��ه‌رک��ه‌وت��ووان��ه‬ ‫م��ی��دی��ا‪ ،‬گ��ەی��ان��دن‌و ب�ڵ�اوك��ردن��ەوە‪ ،‬ه��ەم��ی��ش��ە ب��ه‌ش��ێ��ک��ی گ��رن��گ ب��ووه له‬ ‫تێكنۆڵۆجی‌‪ .‬به‌اڵم له دەسەاڵتی سیاسیدا تیۆری چاک‌و سه‌رکه‌وتن به‌دیهێنه‌ری‬ ‫هه‌موو ئە‌و جۆرانه ئاوێته به یه‌کتر ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬که بنه‌ماکه‌ی دابه‌شکردنی‬ ‫ده‌ب��ن‌و رووب��ه‌ڕووی یه‌کتر ده‌بنه‌وه‪ ،‬ی��ه‌ک��س��ان��ی‌و دادپ��ه‌روه‌ری ب��ێ��ت‬ ‫یاخود ئه‌و جۆره‌یه‪ ،‬که هەندێک جار کۆمه‌ڵگایه‌کدا‪ .‬سه‌ره‌کیترین داخوازیی‬ ‫بە سەر هەموو دەسەاڵتەكانی‌تردا زاڵ هه‌ر ده‌سه‌اڵتێکی راسته‌قینه‌ش ئه‌‌مه‌یه‪،‬‬ ‫ده‌بێت‪ .‬له‌م رووه‌وه‪ ،‬دەسەاڵتی سیاسی که چۆن بتوانرێت جڵه‌وکاری له نێو‬ ‫لە دەسەاڵتەكانی‌تر زیاتر هەستیاریی تاکه‌کانی نێو ه��ه‌ر کۆمه‌ڵگایه‌کدا به‬ ‫یه‌کسانی به‌رقه‌رار بکات‌و به ئه‌نجام‬ ‫دروستكردووە‪.‬‬ ‫فەیلەسووفان‪ ،‬بیرمەندان‪ ،‬شاعیران‌و بهێنێت‪.‬‬ ‫ئەمە لە راستیدا رووگ��ەی ئاکاریی‬ ‫ن��ووس��ەران ل��ە ب��ارەی دەس��ەاڵت��ی‬ ‫سیاسییه‌وه قسەیان كردووە‌‪ .‬کاتێکیش‪ ،‬ت��ێ��دا ب��ه‌دی ده‌ک��رێ��ت‪ .‬ب��ۆی��ه ل��ه ه��ه‌ر‬ ‫ک��ه ق��س��ه‌ی��ان ل��ه‌و ب��اره‌وه ک��ردووه‪ ،‬سیستمێکی خراپی هه‌ر ده‌سه‌اڵتێکی‬ ‫هه‌ڵبه‌ت بێ‌ الی��ەن نه‌بوون‪ .‬بەشێكی سیاسیدا‪ ،‬داڕم��ان��ی بنه‌مای ره‌وشتی‬ ‫گرنگ لە فەلسەفە بە ناوی فەلسەفەی به دوادا دێت‪ ،‬كە لە هەندێك رووەوە‬ ‫س��ی��اس��ی ب��وون��ی ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ب��اب��ەت��ه لە سەدا سەد كارەساتی ژیانی داک‌و‬ ‫سەرەكییه‌که‌ی تیۆری دەسەاڵتە‪ .‬یەكێك کۆمه‌ڵگای به دوادا دێت‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫لە باسە گرنگەكانی ئەم لقی فەلسەفەیە‪ ،‬بنه‌مای جڵەوکاری له هه‌ر ده‌سه‌اڵتێکی‬ ‫چۆنیەتیی ئ��ام��ادەك��ردن��ی دەس��ەاڵت��ه‪ .‬سیاسیدا‪ ،‬کردارێکی ته‌واو ره‌وشتییه‌‪.‬‬ ‫له راستیدا هیچ دەسەاڵتێکی سیاسی‬ ‫ئه‌مه‌ش لەو رووەوەی��ە‪ ،‬كە پێناسه‌ی‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی‪ ،‬دەق��اودەق واتای نییه‪ ،‬که یۆتۆپیا بێت‪ ،‬واته به‌ده‌ر بکرێت‬

‫‪105‬‬

‫له ن��ادادپ��ه‌روه‌ری‪ .‬هیچ ده‌سه‌اڵتێکی‬ ‫سیاسی ل��ه م��ێ��ژوودا ن��ه‌‌ب��ووه‪ ،‬ک��ه به‬ ‫ره‌هایی‌و هه‌تا سه‌ر دادپه‌روه‌رانه بێت‌و‬ ‫ئه‌گه‌ر له سه‌ره‌تادا نه‌بێت‪ ،‬له دواییدا‬ ‫نه‌که‌وێته له‌رزه‌و ورده ورده جڵه‌وی‬ ‫دادپه‌روه‌ری له‌ ده‌ست نه‌دات‪ .‬بااڵترین‬ ‫تاقیکردنه‌وه‌ی ه��ه‌ر تاکێکی کۆمه‌ڵگا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه پ��ل��ه‌و پ��ای��ه‌ی��ه‌ک��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫سیاسیی پێ ببه‌خشیت‌‪ ،‬ئه‌وجا ده‌زانیت‪،‬‬ ‫ک��ه ئ��ای��ا ئ��ه‌و ت��اک��ه ت��اک��و چ راده‌ی��ه‌ک‬ ‫خاوه‌ن کاراکته‌رێکی ئایدیالییه‪.‬‬ ‫ئ��ام��اژەدان بە كەسانی راب��ردوو‌ بۆ‬ ‫هەڵسەنگاندنی دی��دگ��ا‌و تێڕوانینیان‬ ‫ل��ەم ب��اس��ەدا زۆر ب��ە س��وودە‪ .‬لە‬ ‫ن��ێ��وان شاعیراندا س��ەع��دی شیرازی‬ ‫ك��ەس��ێ��ك��ی ه��ەس��ت��ی��ار ب��ووه ل��ە م��ەڕ‬ ‫چیرۆكی دەسەاڵت‌و ئامۆژگاریكردندا‪.‬‬ ‫ئامۆژگاریی پادشایان‌و فەرمانڕەوایان‌و‬ ‫م��ی��ران��ی ك��ردووه‪ ،‬ك��ە ل��ە م��اوه‌ی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی��ان��دا ب��ه ق��ازان��ج��ی خ��ۆی��ان‬ ‫نادادپه‌روه‌ری نیشان نه‌ده‌ن‌و نه‌نوێنن‪.‬‬ ‫س��ه‌ع��دی ل��ه ب��ه‌ی��ت‌و ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی‬ ‫ئامۆژگاری هه‌ڵگری نێو شیعره‌کانیدا‬ ‫به ت��ەواوی ئ��ازای��ەت��ی‌و بە ف��ره‌وان��ی‌و‬ ‫ك��را‌و‌‌ی��ی ب��ی��رو ب��ۆچ��وون��ی ب��ه روون��ی‬ ‫نیشان داوه‪ .‬بۆ نموونه گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫نە هركس حق توند گفت گستاخ‬ ‫سخن ملكی است سعدی را قسم‬

‫ئ��ەو قسە ت��ون��دو خ��رۆش��ێ��ن��ەران��ەی‪،‬‬

‫ك��ە وا س��ەع��دی رووب��ەڕووی‬ ‫پاشاكانی ک��ردۆت��ه‌وه‌و ئ��ەو فرمان‌و‬ ‫قەدەغەكردنانه‌ی (امر‌و نهی)‪ ،‬كە بۆی‬ ‫خستوونه‌ته ب��ه‌ر چ��او‪ ،‬رەن��گ��ە هیچ‬ ‫ئ��ام��ۆژگ��ار‌و شاعیرێكی دیكە نەیكرد‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫سەعدی تیۆریایەكی ه��ە‌ب��ووه‌و ئەو‬ ‫تیۆریایەش ئەوە بووه‪ ،‬كە دەسەاڵتدارو‬ ‫س��وڵ��ت��ان��ی پ��ێ ئ��ام��ۆژگ��اری ب��ك��رێ��ت‪.‬‬ ‫هەڵبەت ئ��ەم تیۆریایە ل��ە ب��ن��ەوەڕاو‬ ‫رەگ‌و ریشەوە پووچە‪ ،‬یان بە الیەنی‬ ‫كەمەوە‪ ،‬ئەمرۆ ئێمە تێگەیشتووین‪ ،‬كە‬ ‫بەم ج��ۆرە شتێكی سەركەوتوو نییە‪.‬‬ ‫سەعدی بە پادشای گوتووه‪:‬‬ ‫توبرتخت سلگان خویش باش‬ ‫بەاخالق پاكیزە درویش باش‬

‫واتە‪« :‬تۆ لە سەر تەختی دەسەاڵت‌و‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەوای خ��ۆت��دا ب��ە ب��ە خ��اوه‌ن‬ ‫ره‌وشتێکی پ��اك‌و خاوێن ‪ ..‬دەروێ��ش‬ ‫بە‪ ».‬ئەمڕۆش تیۆری دەسەاڵت پێمان‬ ‫دەڵێت‪ ،‬كە که‌سێک له ج��ۆری پادشا‬ ‫مه‌حاڵه ده‌روێشێکی خاوه‌ن ره‌وشتی‬ ‫پاک‌و خاوێن بێت‪ ،‬که دادپه‌روه‌ر بێت‪.‬‬ ‫که‌واته لە ب��ەرده‌م ئەم ئامۆژگارییه‌ی‬ ‫سه‌عدی‌دا پاڕادۆکسێک هه‌یه‪ ،‬چونكە‬ ‫كۆكردنەوە‌ی تەواو له نێوان دوو دژدا‪،‬‬ ‫واته له نێوان ده‌سه‌اڵتی فه‌رمانڕه‌وایی‌و‬ ‫دادپه‌روه‌ریدا کارێکی هه‌ڵبه‌ت مه‌حاڵه‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت خ��ودی س��ەع��دی ئ��اگ��ای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫ل��ەم داخ��وازی‌و داواك��اری��ە ب��وو‌ه‪ .‬لە‬ ‫(بوستان)ه‌که‌یدا لەم قسانە‌ی زۆر هەن‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لەو داستانەی‪ ،‬كە باس له‬ ‫قەرەباڵغی‌و ژاوەژاوی شاری شامرا‬ ‫ده‌کات‪ ،‬وته‌ی پیرەمێردێک ده‌گێڕێته‌وه‪،‬‬ ‫که دەڵێت‪« :‬هۆکاری هەموو ئەم دۆخه‬ ‫لە ژێر سەری خودی سوڵتانداندایه‪:‬‬ ‫بگفت‪ :‬ارنە سلگان اشارت كند‬ ‫كە را زهرە باشد كەغارت كند‬

‫سه‌عدی مەبەستی ئەوەیە بڵێت‪ ،‬كە‬ ‫ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ەی س��ت��ەم��ك��اری��دا هەموو‬ ‫دەسەاڵت لە دەستی تەنها كەسێكدایە‪،‬‬ ‫سەری دەزووی هەموو ژاوەژاوەك��ان‬ ‫ب��ەس��ەری ه��ەرەم دەگ��ات‌و پەیوەست‬ ‫دەب��ێ��ت‪ .‬س��ەع��دی ئ��ەم میكانیزمەی‬ ‫ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ەدا بینیوه‌و زان��ی��وی��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫ك��ە دەس��ەاڵت��دار‪ ،‬ل��ە س��ەری ه��ه‌ڕه‌م��دا‬ ‫دان��ی��ش��ت��ووەو زنجیرەی جووڵێنەری‬ ‫رووداوەك��ان��ە‪ .‬ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەش��دا‌و بە‬ ‫پادشاكانی گوتووه‪ ،‬که ده‌بێت هەوەس‌و‬ ‫ئ��ارەزووی ج��ڵ��ەوك��ردن��ی خ��ۆی��ان‬ ‫بخەسێنن‌‪ ،‬جڵەوی بكەن‌‪ .‬بە خراپی‌و بۆ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی خود سوود لە دەسەاڵت‬ ‫وەرم��ەگ��رن‪ .‬خ��اڵ��ی گرنگیش ئ��ەوەی��ە‬ ‫سەعدی بینیویه‌تی‪ ،‬که دەس��ەاڵت به‬ ‫زه‌برو هێز زیان ده‌نێته‌وه‪ .‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫ته‌ماشای که‌سایه‌تیی حافزی شیرازی‬ ‫له شیعره‌کانیدا بکه‌ین‪ ،‬ده‌بینین‪ ،‬که‬ ‫که‌سایه‌تییه‌ک بووه رێک به پێچه‌وانه‌ی‬

‫سه‌عدی بووه‪ .‬واته که‌سێک بووه‬ ‫هەڵبەتە حافز كەسێك بوو‪ ،‬كە خۆی‬ ‫لە دەسەاڵت بە دوور گرتووه‌‪ ،‬چونكە‬ ‫جگه ل��ه‌وه‌ی ترسی له نزیکبوونه‌وه‬ ‫له دەس��ەاڵت ب��ووه‪ ،‬هه‌روه‌ها ترسی‬ ‫له‌وه‌ش هەبووه‪ ،‬که دەسەاڵت ئارامی‬ ‫به‌رقه‌رار نه‌کات‪ .‬بۆیه گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫سلگان وفكر شكرو سودای تاج‌و گنج ‬ ‫درویش وامن خاگرو كنج قلندری‬ ‫در شاهراە جاە وبزرگی خگر بسی استان ‬ ‫بەكزین گریوە سبكبار بگژری‬ ‫یان گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫شكوە تاج سلگانی كەبیم‬ ‫جان دراودرج است‬ ‫كالهی دلكش است اما بەترك سرنمی ارد‪.‬‬

‫ل��ە هەمانكاتیشدا پ��ەن��دی دەدا‌وه‌و‬ ‫گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫شاەرا بەبود از گاعت سد سالە‌و زهد‬ ‫قدر یك ساعت عمری كە در اوداد كند‬ ‫بەاڵم مەوالنای فارسی لە هەموویان‬ ‫وااڵت��ر‌و بااڵتر ب��ووه‪ .‬ئ��ەم بە روون��ی‬ ‫زی��ان‌و ئ��اف��ات��ی دەس��ەاڵت��ی بینیوه‪.‬‬ ‫ئامۆژگاریشی كه‌نار گرتن ب��ووه لە‬ ‫دەس��ەاڵت‪ .‬ب��ە ب��ەڵ��گ��ەی ئ��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫ژاوەژاوی یاده‌وەری دەروێش فەراهەم‬ ‫کردووه‪ .‬بە بەڵگەی ئەوه‌ش‪ ،‬که خودی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت ئامادەیی تێدا هه‌بووه‪ ،‬که‬

‫‪107‬‬

‫گه‌نده‌ڵی بکات‪:‬‬

‫اژدهارا دار دربرف فراق ه��ی��ن م��ك��ش اورا‬ ‫بەخورشید عراق‬ ‫تافسردەمی بود ان اژدهات‬ ‫لقمەی اولی چواد یابد بخات‬

‫(م��ەس��ن��ەوی م��ەع��ن��ەوی) دفتر س��وم‪،‬‬ ‫ابیات ‪ ١٠٥٧‬ــ ‪١٠٥٨‬‬ ‫مەوالنا گوتوویه‌تی‪ :‬وا نه‌زانیت ئەگەر‬ ‫که‌سێک دوو پاروو بخاتە بەردەم ئەم‬ ‫ئەژدیهای دەسەاڵتە ‪ ..‬ئەم گیانەوەرە‬ ‫دڕن��دەی��ە‪ ،‬ئیدی پێی تێرو رازی بێت‪.‬‬ ‫به‌ڵکو ب��ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌وه‪ ،‬زی��ات��ر ح��ەزی‬ ‫لە خ��واردن دەبێت‌و برسی‌تر دەبێت‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەر ئ��ەوە ل��ە ك��ەن��ارەوە دابنیشەو‬ ‫هەرگیز بەرەو الی دەسەاڵت نەڕۆیت‪،‬‬ ‫چونكە ده‌سه‌اڵت جڵەوكردنی‌ مه‌حاڵه‌و‬ ‫مه‌حاڵیشه دادپه‌روه‌ری به‌رقه‌رار بێت‪.‬‬ ‫بۆ باشترین تێڕوانین‌و نیگای مەوالنا‬ ‫ئەمە بوو‪ ،‬كە گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫مر بشر را پنجە‌و ناخن مبا د‬ ‫كە نە دین اندیشدان گە نەسداد‬ ‫(مەسنەوی مەعنەوی) دفتر ششم‪ ،‬ابیات‬

‫‪٤٧٩٤‬‬

‫ب��اش��ت��ر وای��ه ن��ی��ن��ۆك��ی پ��ه‌ن��ج��ه‌ک��ان��ی‬ ‫ئاده‌میزاد تیژتر نەبن؛ باشتر وایه لە‬ ‫بنەڕەته‌وه چەكی تیژبڕمان بە دەستەوە‬ ‫نەبێت‌‪ .‬باشتر وایه مرۆڤ لە بنەڕەته‌وه‬ ‫بچێته ژێر سێبه‌ری دەسەاڵته‌وه‪ .‬دیاره‬ ‫مه‌والنا بۆ ئه‌وه ئه‌مه‌ی گوتووه‪ ،‬چونکه‬

‫ب��اوه‌ڕی وا ب��ووه‪ ،‬که ده‌س��ه‌اڵت خۆی‬ ‫له خۆیدا ئەژدیهایە‪ ،‬سەرەتا ئه‌م‌و له‬ ‫ه��ەن��گ��اوی دوات��ردا ه��ه‌م��وو خه‌ڵکیش‬ ‫دەخاتە نێو ورگی خۆیەوە‪.‬‬ ‫له‌مانه‌وه دەبینرێت‪ ،‬که ئامۆژگارییی‬ ‫گ��ەورەك��ان‪ ،‬دوورك��ەوت��ن��ەوە ب��ووه لە‬ ‫دەسەاڵت‪ .‬هەر لەبەر ئەمەش‪ ،‬ره‌‌وشتی‬ ‫دەسەاڵتدار له دیدو روانگه‌ی ئه‌مانه‌وه‬ ‫بریتیی بووه ل��ە‌وه‌ی‪ ،‬كە هەرچیان به‬ ‫الوه په‌سه‌ند بووبێت‪ ،‬کردوویانه‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم بۆچوونی دەس��ەاڵت‪ ،‬گەندەڵی‬ ‫دروس��ت��ك��ەرە؟ روون��ە‪ ،‬ك��ە دەس��ەاڵت‬ ‫لە تاكدا‪ ،‬گەندەڵییەكی زۆر دروس��ت‬ ‫دەكات‪ .‬كەم كەسێك هەیە لەم جیهانەدا‪،‬‬ ‫كە توانای ئ��ەوەی هەبێت‪ ،‬توانایەكی‬ ‫زۆری پێ بسپێرن‌و ئەویش جارێكی‬ ‫دی هەمان ئەوە بێت‪ ،‬كە پێشتر هەبووە‪.‬‬ ‫جیێگیربوونی مێژوویی ئ��ەوە پیشان‬ ‫دەدات‪ ،‬كە زۆرب��ەی ئەو كەسانەی لە‬ ‫س��ەن��گ��ەری دەس��ەاڵت��دان‪ ،‬جۆرەكانی‬ ‫گ��ەن��دەڵ��ی ت��ی��ای��ان��دا رەگ‌و ری��ش��ەی‬ ‫دروستكردووە‪ .‬هەر دەسەاڵتێك بەم‬ ‫جۆرەیە‪ ،‬واتە تەنها دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫نییە‪ ،‬كە گەندەڵی هێنەرە‪ ،‬دەسەاڵتی‬ ‫س��ام��ان‌و پ��ارەو دەس��ەاڵت��ی زانستیش‬ ‫گەندەڵی هێنەرن‪ .‬زۆركەس هەن كاتێك‬ ‫زانستیان بەرەو بەرزبوونەوە دەڕوات‪،‬‬ ‫مرۆڤبوونیان دادەبەزێت‪ ،‬واتە شتێك‬ ‫ل��ەگ��ەڵ شتێكی دی��ك��ەدا دەگ��ۆڕن��ەوە‪.‬‬ ‫م��ەوالن��ا چیرۆكی ك��وڕەك��ەی ن��وح بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫سەركەشانی‪ ،‬بەهۆی زانست‌و توانایی‬ ‫خۆیان دەهێنێتەوە‪:‬‬ ‫كاشكی او اشنا ناموختی‬ ‫تاگمح در نوح‌و كشتی دوختی‬ ‫(مەسنەوی مەعنەوی دفتەری چوارم‪ ،‬بەیت‬ ‫‪)1413‬‬

‫خ��ۆزگ��ە ك��وڕەك��ەی ن��ووح‪ ،‬ئ��ەو بڕە‬ ‫هیچەی زانستیش فێر نەبووایە‪ ،‬تاكو‬ ‫بەپشت بەستن بە زانستی ناتەواو‌و‬ ‫كەم‌وكورتی خۆی‪ ،‬لە كەشتی رزگاری‬ ‫ن��ووح بەجێ‌ ن��ەم��اوە‌و نەبوویە هۆی‬ ‫لەناوچوونی خۆی‪ .‬هەر بەم جۆرەیە‪:‬‬ ‫بد گهر راعلم‌و فن اموختن ‬ ‫دادن تیغی بەدست راهزن‬ ‫(مەسنەوی مەعنەوی دفتەری چوارم‪،‬‬ ‫بەیت ‪)1435‬‬ ‫دەس��ەاڵت��ی زان��س��ت��ی‌و دەس��ەاڵت��ی‬ ‫سامان‪ ،‬تۆفان ئاسا مرۆڤە ناتەواوو‬ ‫ك��ەم ت��وان��اك��ان‪ ،‬وەك��و پ��وش‌و پ��ەاڵش‬ ‫لەگەڵ خۆی دەبات‪:‬‬

‫مرسفیهان راژ باید هر هقواز أنك نبودشان‬ ‫گرانی قوا‬

‫(مەسنەوی مەعنەوی دفتەری سێیەم‪،‬‬ ‫بەیت‪)4309،‬‬

‫ج��ارێ��ك��ی دی دەس��ەاڵت��ی سیاسی‪،‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ دەس��ەاڵت��ەك��ان��ی‌ت��ردا چ��ەن��د‬ ‫جیاوازیەكی هەیە‪ ،‬ئەو جیاوازیانەشن‪،‬‬

‫ك��ە ن��اچ��اری��ان ك��ردووی��ن ت��اك��و لە‬ ‫ب��ەرام��ب��ەری��دا هەستیارییەكی زیاتر‬ ‫پ��ێ��ش��ان ب��دەی��ن‪ .‬دەس��ەاڵت��ی سیاسی‬ ‫سەرەتاو بەتایبەت گەورەكەرە‪ ،‬واتە‬ ‫شتێك لە فیڵە زۆر گ��ەورەك��ان چەند‬ ‫ج��ارە دەك��ات‪ .‬گریمانە بكەن‪ ،‬كە من‬ ‫درۆی��ەك ب��ە دۆس��ت��ەك��ەم دەڵ��ێ��م‪ ،‬ئەم‬ ‫درۆیە‪ ،‬لە سنووری ئەم دوو كەسەدا‬ ‫دەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ه‌گ��ەر س��ەرۆك‬ ‫واڵت��ێ��ك‪ ،‬ف��ەرم��ان��ڕەوای��ەك‪ ،‬پاشایەك‪،‬‬ ‫یان سەرۆك كۆمارێك درۆیەك بڵێت‪،‬‬ ‫ئەمە ئیدی تەنها درۆیەك نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ملیۆنان دۆری��ە‪ .‬ه��ەر لەبەر ئەمەشە‬ ‫گرنگە‌و لەم رووەوەیە‪ ،‬كە گەندەڵی لێ‌‬ ‫دێتە دەرەوە‪ .‬ئه‌گەر ئێوە كەسێك بن‪،‬‬ ‫كە لە كۆمەڵگەدا گوێ‌ لە قسەكانیان‬ ‫بگرن یان دەبێت گوێ‌ بگرن‪ ،‬ئه‌گەر‬ ‫درۆی��ەك بكەن‪ ،‬بەئەندازەی تاكەكانی‬ ‫ئەو كۆمەڵگەیە درۆتان كردووە‪ .‬ئه‌گەر‬ ‫خیانەتێك بكەن خیانەتان بەتاكەكانی‬ ‫ئەو كۆمەڵگەیە ك��ردووە‌و لەبەر ئەوە‬ ‫سەرەنجام‪ ،‬ئەنجامی رەف��ت��اری ئێوە‬ ‫زۆر گەورە دەبێت‪ .‬لە هەر شوێنێكدا‪،‬‬ ‫كە سیاسەت كار دەكات بەم جۆرەیە‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەر ئ��ەوە ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی خ��ودی‬ ‫سیاسەت‪ ،‬گەورەكردنە بەشێوەیەك‬ ‫خراپەیەك زۆر گەورە دەبێت‌‪ ،‬هەڵبەتە‬ ‫چاكەش زۆر گ��ەورە دەب��ێ��ت‪ .‬بڕیارە‬ ‫سیاسییەكانیش بڕیارە زۆر گەورەكانن‪،‬‬ ‫كە ناتوانرێت بەئاسانی بگۆڕدرێن‪.‬‬

‫‪109‬‬

‫وەك��و ب��ڕی��اردان ل��ەس��ەر ش��ەڕك��ردن‪،‬‬ ‫یان ئاشتی یان كەمكردنەوەی نرخ‌و‬ ‫قازانج‌و نموونەی ئەمانە‪.‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك ق��س��ە ل��ەب��ارەی شوێنگەی‬ ‫دەس��ەاڵت��ەوە دەك��رێ��ت‪ ،‬ی��ان كردارێك‬ ‫ئەنجام دەدرێ��ت‪ ،‬ناوەڕۆكی قسە یان‬ ‫كردار لەگەڵ گوفتاردا‪ ،‬یان كردارێك‪،‬‬ ‫كە ئەوی‌تر لە شوێنی تاكەكەسییەوە‬ ‫دەیڵێت‪ ،‬یان ئەنجامی دەدات‪ ،‬جیاواز‬ ‫دەبێت‪ .‬ئەمانە هەمان ئەو شتانەن كە‬ ‫هەستیاری لە الی دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫زۆربەرەو سەرەوە دەبات‪ ،‬هەر لەبەر‬ ‫ئەمەشە چوونە ن��اوەوەی ئەخالق بۆ‬ ‫ئەم مەیدانە پێویستتر دەك��ات‪ .‬كاتێك‬ ‫شتێك گرنگی‌و هەستیارییەكی زیاتر‬ ‫پەیدا دەكات‪ ،‬ئامادەیی ئەخالق لەوێدا‬ ‫پێویستر دەبێت‪.‬‬ ‫گرنگترین توخمێك‪ ،‬كە فەیلەسوفانی‬ ‫س��ی��اس��ی‪ ،‬ل��ە راب��ردووی دوورەوە‪،‬‬ ‫وات��ە لە سەردەمی ئەفالتۆنەوە تاكو‬ ‫ئێستا ب��ۆ ج��ڵ��ەوی دەس��ەاڵت بیریان‬ ‫كردۆتەوە‪ ،‬چەمكێكی گەورەی پیرۆزی‬ ‫ئەخالقی ــ سیاسی بوونی هەبووە‌و‬ ‫ئ��ەوی��ش ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��ە ع��ەدال��ەت‪ ،‬که‬ ‫چەمكێكی گ��ەورەی ف��راوان��ە‪ ،‬كە دوو‬ ‫لقی گ��ەورەی ك��ردار‌و تیۆری مرۆیی‬ ‫لە ژێر دەس��ت‌و فەرمانڕەوایدا هەن‪،‬‬ ‫ئەوانیش لقی ئەخالق‌و لقی سیاسەت‪.‬‬ ‫ئ��ەو ب��ەه��او ف��ەزی��ل��ەت��ەی‪ ،‬ك��ە ه��ەم بە‬ ‫س��ەر سیاسەتدا حوكم دەك��ات‌و هەم‬

‫ب��ە س��ەر جیهانی ئ��ەخ�لاق��دا‪ ،‬بریتییە‬ ‫ل��ە ف��ەزی��ل��ەت��ی ع��ەدال��ەت‪ .‬ع��ەدال��ەت‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی جڵەو دەك��ات‌و لە‬ ‫الیەكی دیكەوە فەزیلەتە ئەخالقییەكان‬ ‫پێناسە دەكات‌‪ ،‬لەبەر ئەمەش هەندێك‬ ‫لە زانایانی ئەخالق باوەڕیان وایە‪ ،‬كە‬ ‫ئ��ەوەی ل��ە ژێ��ر ناونیشانی فەزیلەتە‬ ‫ئ��ەخ�لاق��ی��ی��ەك��ان��دا دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬لە‬ ‫عەدالەتەوە دێنەدەرەوە‪ ،‬بەو مانایەیی‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ەرك��ارێ��ك��ی چ��اك دەت��وان��ی��ن‬ ‫دادپەروەرانەی بزانین‌و ناوی كارێكی‬ ‫دادپەروەرانەی لێ‌ بێنێت‪ ،‬هەر كارێكی‬ ‫خراپیش بە كارێكی نادادپەروەرانە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە‪ :‬خزمەتكردن‪ ،‬دادپەروەرانەیەو‬ ‫خیانەت ن��ادادپ��ەروەران��ە‌و لەسەر ئەم‬ ‫پێوەرە‪.‬‬ ‫باشە ئەم عەدالەتە چییە؟ عەدالەت‬ ‫پێناسە گەلێكی زۆری ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫دوو توخمی گرنگی ع��ەدال��ەت ه��ەن‪،‬‬ ‫كە هەموو فەیلەسوفەكان لەسەر ئەو‬ ‫دووان��ە ك��ۆك��ن‪ ،‬یەكەمین توخمێكی‬ ‫گرنگی ع��ەدال��ەت‪ ،‬راستگۆییە‪ ،‬یان بە‬ ‫دەستەواژەی من دروستزان بە مانای‬ ‫بوونی زانیاری‌و راست‌و دروست لە‬ ‫مەڕ رووداوێ��ك‪ .‬دادگایەك بهێنە پێش‬ ‫چاوتان‪ ،‬كە تاوانبارو گومان لێكراو‬ ‫ل��ەوێ��داو ل��ە ب��ەردەم ق��ازی��دا خەریكی‬ ‫شكات دەبن‪ .‬یەكەمین كارێك‪ ،‬كە ئەم‬ ‫دادوەرە بۆ جێبەجێكردنی عەدالەت‪،‬‬ ‫دەبێت ئەنجامی بدات‪ ،‬ئەمەیە‪ ،‬كە راست‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫ودروس��ت ب��زان��ێ‌ ك��ەچ��ی رووی��داوە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوە بۆ گەیشتن بەزانیارییەكی‬ ‫دروس��ت��ی ل��ەم ج��ۆرە‪ ،‬لەشتی بینراو‬ ‫وتاقیكردنەوەی زانستی‌و بیركاری‌و‬ ‫بەڵگە سود وەردەگ��رێ��ت تاكو وێنای‬ ‫كێشەو بابەتەكە لە سنوری توانایی‬ ‫م��رۆی��دا ب��ۆ خ��ودی خ��ۆی روون‬ ‫بكاتەوە وزان��ی��اری دروس��ت لەبارەی‬ ‫رووداوەك��ەوە هەبێت‪ .‬بۆچی؟ لەبەر‬ ‫ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە ق��ازی دەی��ەوێ��ت حوكم‬ ‫ب��ەع��ەدال��ەت ب��ك��ات‪ ،‬ئ��ه‌گ��ەر ن��ەزان��ێ��ت‬ ‫ل��ەراس��ت��ی��داو ل��ەڕووی واق��ی��ع��ەوە‪ ،‬چ‬ ‫شتێك رووی��داوەو گ��وم��ان لێكراوو‬ ‫ت��اوان��ب��ار كامیان راس��ت دەڵ��ێ��ن‪ ،‬لەو‬ ‫كاتەدا توانای جێبەجێكردنی عەدالەتی‬ ‫بۆنامێنێتەوە‪ .‬كەواتە یەكەمین مەرجێك‬ ‫بۆ جێبەجێكردنی عەدالەت پێویستە‪،‬‬ ‫ئەوەیە كە زانستی راس��ت‌و دروست‬ ‫لەوەی‪ ،‬كە روویداوە بوونی هەبێت‪.‬‬ ‫ت��وخ��م��ی دووەم��ی��ش ب��ری��ت��ی��ی��ە لە‬ ‫«دروس��ت��ك��اری» بۆنموونە‪ ،‬ئێوە لە‬ ‫پ��ل��ەی ق��ازی��ەك��دا مومكینە حەقیقەت‬ ‫بزانن‪ ،‬ب��ەاڵم بەپێ‌ی حەقیقەت حوكم‬ ‫ن��ەك��ەن م��وم��ك��ی��ن��ە‪ ،‬ه��ەواو ئ��ارەزوو‬ ‫ب��ەس��ەرت��ان��دا زاڵ دەب��ێ��ت وئ��ێ��وەش‬ ‫دروس��ت ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی ئ��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫دەیزانن راست وحەقە‪ ،‬راو بۆچوونتان‬ ‫دەرببڕن‪ .‬لەبەرئەوە بەالیەنی كەمەوە‬ ‫دوو توخم لە عەدالەتدا بوونیان هەیە‬ ‫وئ��ەوان��ی��ش‪ :‬دروس��ت زان��ی‌و راس��ت‬

‫زان��ی (وات��ە زانینی راس��ت)و دروست‬ ‫كاری (كاركردن بەراست ودروستی)‪.‬‬ ‫یەكێكیان زانست‌و ئەوی دی پارێزگاری‬ ‫(تەقوا)‪ ،‬ئەم دووانەش ئەو كەمینانەن‪،‬‬ ‫كە لە پلەی عەدالەتگەریدا پێویستمان‬ ‫پێیان دەبێت‪.‬‬ ‫م��ن ل��ە وت��ارێ��ك ل��ە ژێ��ر ناونیشانی‬ ‫«ئ��ازادی وەكو رێگە» هەرئەم خاڵەم‬ ‫هێنابوویەوە‪ ،‬كە ئ��ازادی سیاسی بۆ‬ ‫هاوواڵتیان پێویستە‪ ،‬نەك تەنها بەو‬ ‫بەڵگەیەی كە مافیانە‪ ،‬بەڵكو بەهۆی‬ ‫بەڵگەی بااڵتر‪ ،‬ئەمەی‪ ،‬كە لەئازادی‬ ‫سیاسیدا‪ ،‬زان��ی��اری دروس��ت‌و راست‬ ‫ل��ە رووداوەك��ان��ی كۆمەڵگە بەدەست‬ ‫دێ��ن ك��ە ل��ە ن��ەب��وون��ی ئ��ازادی��دا ئ��ەو‬ ‫زانیاریانە بەراست‌و دروستی دەست‬ ‫ن��اك��ەون‪ ،‬ئەمە خاڵێكی زۆر گرنگە‪.‬‬ ‫حكومەتێكی سەركەوتوو‪ ،‬پێویستی بە‬ ‫زانیاری دروست هەیە‪ .‬دەبێت بزانێت‬ ‫خەڵكی چییان دەوێ��ت‪ ،‬لە دڵیاندا چی‬ ‫دەگ��وزەرێ��ت‌و چی دەڵێن‪ .‬ئ��ەوە تەنیا‬ ‫بەس نییە ژمارەیەك كەس بەشاراوەیی‬ ‫بكەنە چ��اودێ��ر‪ ،‬تاكو ب��ڕۆن‌و لەرێی‬ ‫خەڵكی ب��ە ش��وێ��ن ئ��ەم زان��ی��اری��ان��ەدا‬ ‫بگەرێن‪ ،‬ئەمە شتێكی راست‌و دروست‬ ‫نییە‪ .‬خودی خەڵكی ئه‌گەر ئازادبن‪ ،‬كەم‬ ‫تا زۆر ئەم شتانە روون دەكەنەوەو‬ ‫دەڵێن‪ ،‬كە چ بیرێك دەكەنەوە‪ .‬ئازادی‪،‬‬ ‫ك��ە ڕوون��ك��ەرەوەو پ��ی��ش��ان��دەری‌و‬ ‫ئاشكراكەری نهێنی خەڵكییە‪ ،‬بۆحكومەت‬

‫‪111‬‬

‫لەنانی شەو پێویستترە‪ .‬ئەم ئازادییە‬ ‫توخمێكی گەورەیە لە عەدالەتخوازیدا‪.‬‬ ‫حاكمێك ئه‌گەر بیەوێت عەدالەت بێت‌و‬ ‫بەئەنجامی بگەیەنێت‪ ،‬ب��ەاڵم زانیاری‬ ‫راستی لەبەردەستدا نەبێت‪ ،‬ناتوانێت‬ ‫عەدالەتگەری‌و عەدالەتخوازی بكات‪.‬‬ ‫م��ەرج��ی ی��ەك��ەم پ��ێ��وی��س��ت��ی ب��ۆ‬ ‫حكومەتێكی دادپەروەرانە‪ ،‬هەمان ئەو‬ ‫زانیارییە دروستانەیە‪ ،‬كە ئەویش لەنێو‬ ‫گ��رۆی ئ��ازادی خەڵكیدایە‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە ه��ەن��دێ‌ ج��ار دەوت��رێ��ت‬ ‫ئ��ازادی بەشێكە لەعەدالەت‪ ،‬مانایەكی‬ ‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ك��ە ع��ەدال��ەت‪ ،‬دابینكردنی‬ ‫هەموو مافەكانەو ئ��ازادی��ش بەشێكی‬ ‫مافەكانی خەڵكییەو لەبەرئەوە دەبێت‬ ‫دابین بكرێت‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە ئ��ازادی مەرجی‬ ‫ع��ەدال��ەت��ە ب��ەو م��ان��ای��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ت��وان��ای‬ ‫دادگ��ەری‌و عەدالەتخوازی بە كەسی‬ ‫دادپەروەر دەدات‌و توخمی راستگۆیی‌و‬ ‫ت��وخ��م��ی زان��ی��اری راس��ت��ی ب��ۆ داب��ی��ن‬ ‫دەك��ات‪ .‬بەو مانایەی‪ ،‬ئ��ازادی رۆڵێكی‬ ‫زۆر گرنگ لە هەر كۆمەڵگەیەكدا‪ ،‬كە‬ ‫خ��وازی��اری ع��ەدال��ەت��ە‪ ،‬پ��ەی��دا دەك��ات‪.‬‬ ‫هەڵبەتە ئەم ئ��ازادی��ەش پلەو قۆناغی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ل��ە نزمترین ئاستی سیاسی‬ ‫دەست پێدەكات‌و تاكو بااڵترین پلەكان‬ ‫درێ��ژە دەكێشێت‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت دەچێتە‬ ‫ناو مەیدانەكانی دەروون��ی مرۆڤەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لە ئاستی گشتیدا‌و لە مەیدانی‬

‫كۆمەاڵیەتیدا هەڵبەتە ئ��ازادی سیاسی‬ ‫م��ەرج��ی پ��ێ��وی��س��ت��ی ع��ەدال��ەت��گ��ەرای‬ ‫وعەدالەت ویستییە‪.‬‬ ‫ت��وخ��م��ی دووەم‪ ،‬ب��ری��ت��ی��ی ب��وو لە‬ ‫«دروست كاری»‪ ،‬كە پەروەردەكردن‬ ‫لێرەدا رۆڵێكی گەورەی هەیە‪ .‬مرۆڤ‬ ‫ت��ەن��ان��ەت‪ ،‬ئ��ەگ��ەر ب��زان��ێ��ت چ شتێك‬ ‫دروس��ت‌و راس��ت��ە‌و چ ك��ارێ��ك ح��ق‌ە‬ ‫– بەو ج��ۆرەی‪ ،‬كە ئاماژەم پێكرد –‬ ‫مومكینە ب��ەه��ۆی بەڵگەو بانگەشەی‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر پێ‌ بخاتە س��ەر راستی‌و‬ ‫بەهەندی وەرنەگرێت‌و ببێتە ستەمكار‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەی دادپەروەرییەوە رەفتار‬ ‫بكات‪ .‬كۆی ئەمانە ئەوە پیشان دەدات‪،‬‬ ‫ك��ە پ��ەی��وەن��دی ئ��ەخ�ل�اق‌و سیاسەت‬ ‫ل��ە ك��وێ��وە دەس��ت پ��ێ��دەك��ات‌و چ��ۆن‬ ‫ئەم دووان��ە لەگەڵ یەكدا پەیوەندی‌و‬ ‫پەیوەستی پەیدادەكەن‪.‬‬ ‫ئ��ێ��م��ە پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان ئ��ای��ی��ن‌و‬ ‫دەسەاڵتمان لە الیەكەوە‌و لە بابەتێكدا‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ەب��ارەی «ئ��ای��ی��ن‌و دەس��ەاڵت��ی‬ ‫س��ی��اس��ی»‌ەوەی��ە ه��ەی��ەو ب��اس��م��ان‬ ‫ك��رد‌‪ ،‬ل��ەو رووەوە ب��وو‪ ،‬ك��ە وتمان‪:‬‬ ‫ئ��ەو ئ��ای��ی��ن��ەی‪ ،‬ك��ە پشت ب��ە بەڵگەی‬ ‫دەس��ەاڵت دەبەستێت‌و بانگەشەكەری‬ ‫س��ن��وردارب��وون��ی حەقیقەت دەبێت لە‬ ‫جیهانێكدا‪ ،‬كە بەمرۆڤە هەڵبژێرەریان‬ ‫پ��ڕك��ردووە‪ ،‬چانسێك بۆ سەركەوتن‬ ‫ب��وون��ی نییە‪ .‬ئ��ەم جیهان‌و ئ��ەم ف��ەزا‬ ‫کولتووره‌ فتوا بۆجیاییان دەدات‪ ،‬بەاڵم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫ئێستا لەرێگەیەكی دیكەوە بەئەنجامێكی‬ ‫تازەو نوێ‌ دەگەین‪.‬‬ ‫لە بنەڕەتدا دەسەاڵت بۆ جڵەوکردن‪،‬‬ ‫پێویستی بە عەدالەتە‪ .‬ئەمە خاڵێكە‪،‬‬ ‫كە هەموو فەیلەسوفەكان‌و بیرمەندان‬ ‫ل��ە س��ەری ك��ۆك��ن‌و ب��ەم��ج��ۆرەی‪ ،‬كە‬ ‫روون��م ك��ردەوە عەدالەتیش پێویستی‬ ‫بەزانست‌و ئ��ازادی‌و لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫پێویستی بە پەروەردە كردن هەیە‪ ،‬بۆ‬ ‫كاری دروست «دروست كاری» چاك‬ ‫سوود وەرگرتن لە زانیارییەكان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا با لەم پرسیارە وردببینەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئایا ع��ەدال��ەت بەهایەكی ئایینییە یان‬ ‫بەهایەكی ئایینی نییە؟ ئەمەش خاڵێكه‌‬ ‫جێگەی وردبوونەوەو تێڕامانە‪.‬‬ ‫ب��ە بۆچوونی م��ن ئ��ەگ��ەر ئایینەكان‬ ‫نەتوانن ئەخالقی خەڵكی دابین بكەن‪،‬‬ ‫بەكاری هیچ نایەن‪ ،‬واتە دڵی فێركارییە‬ ‫ئایینییەكان‌و ن��اوەڕۆك��ی بنەڕەتی‌و‬ ‫س��ەرەك��ی ئامانجگیری پێغەمبەران‪،‬‬ ‫دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی ئەخالقی‬ ‫ب��ووە‪ ،‬ت��ەواوی ئ��ەو ئ��ه‌رێ‌و ن��ه‌رێ‬ ‫(ام��رون��ه��ی)ی��ان��ەی‪ ،‬ك��ە ل��ە شەریعەتدا‬ ‫هاتوون ئ��ەو خ��ودای��ەی‪ ،‬كە دەخرێتە‬ ‫روو تاكو لێی بترسن‪ ،‬ئەو هەستانەوەو‬ ‫زیندوبوونەوەیەی‪ ،‬كە گوتراوە‌و لەوێدا‬ ‫خەڵكی پاداشتی چاكەو خراپەی خۆیان‬ ‫وەردەگ��رن��ەوە‌و پێی دەگ��ەن‪ ،‬ئه‌گەر‬ ‫ئەمانە ل��ەگ��ەڵ یەكتردا كۆبكەینەوە‪،‬‬ ‫خاڵێكی بنەڕەتی‌و سەرەكیان لێ‌ دێتە‬

‫دەرەوە‌و ئەویش ئەوەیە‪ ،‬كە هەموو‬ ‫ئەمانە لە خزمەتی پ��ەروەردەك��ردن��ی‬ ‫تاكە ئەخالقی‌و كۆمەڵگەی ئەخالقین‪،‬‬ ‫ب��ەج��ۆرێ��ك‪ ،‬ك��ە ئ��ەگ��ەر ئ��ای��ی��ن��ێ��ك‬ ‫سەركەوتوو نەبێت لە پەروەردەكردنی‬ ‫تاكی ئەخالقی‪ ،‬دەبێت بوترێت ئەو ئایینە‬ ‫ناسەركەوتووە وەرناگیرێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئایینەكان نەتوانن خزمەت بەم ئامانجە‬ ‫گەورەیە‪ ،‬واتە ئەخالقیبوونی مرۆڤەكان‬ ‫بكەن‪ ،‬هیچ خزمەتێكیان ن��ەك��ردووەو‬ ‫گرنگی كۆمەاڵیەتی خۆیان بە پاكی‬ ‫ل��ەدەس��ت دەدەن‪ .‬ئایین خزمەتكاری‬ ‫ئەخالقە‌و ئه‌گەر خزمەتكاری ئەخالق‬ ‫نەبێت رۆڵ‌و سودێكی نییە‪.‬‬ ‫رۆڵی ئەخالق لە كۆمەڵگەكاندا جۆرێكە‪،‬‬ ‫ك��ە ئێمە بۆیە كۆمەڵگەی مەدەنیمان‬ ‫ق��ب��وڵ��ە‪ ،‬ل��ە ب��ەر ب��ەڵ��گ��ەی ئ��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫ئەخالقیترە‪ .‬كۆمەڵگەی ن��ام��ەدەن��ی بۆ‬ ‫ت��ۆوی ئ��ەخ�لاق ب��ەره��ەم��دار نییە‪ .‬ئێمە‬ ‫ستەمكاری رەت دەك��ەی��ن��ەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ستەمكاری نائەخالقییەو لەكۆمەڵگەیەكی‬ ‫س��ت��ەم��ك��ارزەدەدا گ��ەش��ەی ئەخالقی‬ ‫شتێكی نامومكینە‪ ،‬كەسایەتی مرۆڤەكان‬ ‫لەو كۆمەڵگەیەدا گەشە ناكات‌و هەمووان‬ ‫سیفەت لەدەستچوو‌و نۆكەرو زەلیل‌و نزم‬ ‫ێ كەسایەتین‪ .‬لە بەرامبەردا‪ ،‬كۆمەڵگەی‬ ‫ب‌‬ ‫ناستەمكاری پەسەند دەكەین‌و بەرزتر‬ ‫دایدەنێین‪ ،‬چونكە گەشەی ئەخالقی تێیدا‬ ‫ئاسانترە‪.‬‬ ‫ه��ەرئ��ەم پ��ەی��م��ان��ە ئ��ەخ�لاق��ی��ی��ەی كە‬

‫‪113‬‬

‫لەكۆمەڵگە رۆژئاواییەكاندا دەیبینین‪،‬‬ ‫پاڵپشتی‌و پشتیوانی ئایینی هەیە‪ ،‬واتە‬ ‫لە راب��ردووی��ان��دا بەمیرات گەیشتووەو‬ ‫ێ دەكات تاكو لە قواڵیی‬ ‫مرۆڤەكان وا ل ‌‬ ‫گیانیان الیەنێك بگرێت‌و الیەنێك بخاتە‬ ‫الوە‌و هەموو كارێك بەرەوا نەزانن‪.‬‬ ‫ئ��ەخ�لاق ل��ە روون��ك��ردن��ەوەی��ەك��ی زۆر‬ ‫سادەدا بریتییە لەوەی‪ ،‬كە‪« :‬بەو جۆرە‬ ‫نییە‪ ،‬كە هەر كارێك رەوایە‪ ،‬بەڵكو هەندێك‬ ‫بە كارەكان ن��اڕەوان»‪ .‬ئەگەر كەسێك‬ ‫باوەڕی وابوو‪ ،‬كە هەر كارێك رەوایە‌و‬ ‫لە واقیعیشدا فەلسەفەیەكی لەم جۆرەی‬ ‫ێ ئەخالقی»یە‪.‬‬ ‫هەبوو ئەمە ن��اوی «ب�� ‌‬ ‫ئ��ەخ�لاق ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ك��ە دەڵ��ێ��ت هەندێك‬ ‫ل��ە ك��ارەك��ان رێ��گ��ەپ��ێ��دراون‌و هەندێكی‬ ‫تریان رێگە پێنەدراون‪ .‬ئایین دەتوانێت‬ ‫پشتیوان‌و پاڵپشتی ئ��ەخ�لاق بێت‌و لە‬ ‫مێژووی كۆمەڵگەی مرۆییەكانیشدا تاكو‬ ‫ئێستا ئەم رۆڵ��ەی ئەنجامداوە‪ .‬دەبێت‬ ‫ئاگایانەش ئەم رۆڵە گەورەتر‌و بەهێزتر‬ ‫بكرێت ب��ۆ ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە ئایین جێگای‬ ‫سەرەكی‌و بنەڕەتی خۆی پەیدابكات‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم خاڵێكی ن��اس��ك ل��ێ��رەدا هەیە‌و‬ ‫ئ��ەوی��ش ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ك��ە ئ��ەم��رۆ ئایین‌و‬ ‫حكومەت‪ ،‬پەیوەندی یاسایی خۆیان لە‬ ‫دەستداوە‪ .‬ئەمرۆ ئایین پاڵپشتی یاسایی‌و‬ ‫مەشروعیەت بەخشی دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫نییەو ئەمەش هەمان ئەوەیە‪ ،‬كە لە جیاتی‬ ‫ئایین لە سیاسەت تەعبیریان لێكردووە‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆچی دەبێت پشتیوانی‌و پاڵپشتی‬

‫ئەخالقی خۆی لە دەست بدات؟ دەبێت‬ ‫پەیوەندی ئەخالقی نێوان ئەم دووان��ە‬ ‫بەهێز بكرێت‪ .‬مەگەر دەسەاڵت پێویستی‬ ‫جڵەوكردن بەهۆی ع��ەدال��ەت��ەوە نییە؟‬ ‫مەگەر عەدالەت بەهایەكی ئایینی نییە؟‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی ئایینێك دەتوانێت ئەگەر‬ ‫بەراست‌و دروستی كار بكات‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫ئەخالقی لەگەڵ دەسەاڵتدا پەیدادەكات‌و‬ ‫ئەمەش باشترین پەیوەندی پەیوەستییە‪،‬‬ ‫ك��ە دەت��وان��ێ��ت ل��ە ن��ێ��وان ئ��ەم دووان��ەدا‬ ‫بوونی ببێت‪.‬‬ ‫ئەوەی‪ ،‬كە لە كۆمەڵگەی ئێمەو لە تیۆریی‬ ‫سیاسی كۆمەڵگەماندا دەگ��وزەرێ��ت‪،‬‬ ‫بایەخدانە بەجۆرێك پەیوەستی یاسایی‌و‬ ‫فیقهی ن��ێ��وان ئ��ای��ی��ن‌و ح��ك��وم��ەت��ە‪ .‬لە‬ ‫ئێراندا ساتی فیقهی‌و یاساییەوە‪ ،‬ئایین‬ ‫پشتیوانی‌و پاڵپشتی دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫بووەو هەر ئەمەشە‪ ،‬كە بەم جۆرە‌و بەو‬ ‫شێوە زۆرە بۆتە جێگەی نەفیكردن‌و‬ ‫رەت��ك��ردن��ەوەو لە راستیشدا ناتوانرێ‌‬ ‫وەاڵم��ی روون‌و دروستی ئ��ەو هەموو‬ ‫تانە‌و رەخنانە بدرێتەوە‪.‬‬ ‫پشت بەستن ب��ەی��ەك مافی ئیالهی‌و‬ ‫خود بەشیاو زانینی حكومەتی زانین‌و‬ ‫ب��ەس��ت��ن‌و گ��رت��ن��ی رێ��گ��ەی رەخ��ن��ەو‬ ‫سنورداركردنی خەڵكی لە هەڵبژاردنیاندا‪،‬‬ ‫شتێك نییە‪ ،‬كە گوێیەكانی ئەمرۆ بتوانن‬ ‫ببیستن وبدرەوشێتەوە‌و كاری پێ‌بكەن‪.‬‬ ‫پەیوەندی یاسایی نێوان ئایین‌و سیاسەت‬ ‫پچڕاوە‌و ئ��ارەزووی گەڕانەوەی نابێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫بكرێت‪ .‬ب��ەاڵم نابێت ئ��ەوە ف��ەرام��ۆش‬ ‫بكەین‪ ،‬ك��ە ئ��ەم پەیوەستبوونە چەند‬ ‫الی��ەن��ە‪ ،‬ئ�� ‌هگ��ەر الیەنێكی ن��ەم��او بوویە‬ ‫جێگای ئینكاریكردن‪ ،‬بەڵگەی نەفیكردنی‬ ‫الیەنەكانی دیكەی نییە‪ .‬لە كۆمەڵگەیە‬ ‫ئ��ای��ی��ن��داردا‪ ،‬ئایین‪ ،‬دەس��ەاڵت��ەوە‌و ئەم‬ ‫دەسەاڵتە لەگەڵ دەسەاڵتەكانی دیكەدا‬ ‫بەناچاری لەگەڵیاندا دێت‌و دەڕوات‌و لە‬ ‫نێوانیاندا جۆرێك پەیوەندی بەرقەرار‬ ‫دەبێت‪ .‬دەبێت ئەم پەیوەندییە بە باشترین‬ ‫شێوە روون بكرێتەوە تاكو هیچ یەك لە‬ ‫دوو الیەن تووشی زیان نەبن‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ڕۆ ڕۆشنبیرانی ن��او ئ��ێ��ران – چ‬ ‫ئایینداریان دەرەوەی ئایین – بەداخەوە‬ ‫لەروونكردنەوەی نێوان ئایین‌و دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی بەو ج��ۆرەی‪ ،‬كە دەبێت ببێت‬ ‫قسە ناكەن‌و لەم پەیوەندییە ورد نابنەوەو‬ ‫سەیری ناكەن‪ .‬هەندێك‪ ،‬بە تەقلید دەڵێن‬ ‫لەبەر ئەوەی لە ڕۆژئاوادا پەیوەندی نێوان‬ ‫ئەم دووانە بەرقەرار نییە‪ ،‬كەواتە دەبێت‬ ‫ئێمەش ئەم دووان��ە لێك جیابكەینەوە‪.‬‬ ‫هەندێك لە پارێزگارانیش‪ ،‬كە ب��ەدوای‬ ‫ئاییندانین‪ ،‬بەڵكو بەدوای دەسەاڵتەوەن‪،‬‬ ‫ئایین بیانوەو كردوویانە بە هۆكار‌و وەكو‬ ‫ئامێرێك وئامێریانە سوودی لێوەردەگرن‬ ‫بۆ داوەری شوێنی دەسەاڵتی خۆیان‪.‬‬ ‫شێوەی ئەمانە س��وودی بۆ ئێمە نییە‪.‬‬ ‫دەبێت زیاتر قوڵ ببینەوە لە پەیوەندی‬ ‫نێوان ئایین‌و دەسەاڵتی سیاسی‪ .‬دەبێت‬ ‫ببینین‪ ،‬كە لە چ قۆناغێكدا دەژین‌و لەگەڵ‬

‫چ مرۆڤێكدا رووبەڕووین‪.‬‬ ‫ئەوەی لەمێژووی نوێ‌ی مرۆڤدا نەفی‬ ‫ب��ووە‪ ،‬پەیوەندی یاسایی نێوان ئایین‌و‬ ‫سیاسەتە نەك پەیوەندی ئەخالقی نێوان‬ ‫ئ��ەو دووان��ە‪ .‬جیایی ئایین لەسیاسەت‬ ‫بەمانای جیایی یاسایی ئایین لەسیاسەت‪،‬‬ ‫كارێكە ئەمڕۆ قبوڵكراوی كۆمەڵگەییەو‬ ‫مەیل‌و ئارەزوو درۆزنییەكانی حەقیقەت‬ ‫فرۆشان لەرابردوودا بەچاكی پەنجەی‬ ‫لە سەر ئەم جیاییە داناوە‪ .‬ناتوانرێت لە‬ ‫سەر پایەی دەسەاڵتی ئایینی‪ ،‬دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی دابنرێت‪ .‬لەواقیعدا نەك تەنها‬ ‫نابێت سەقفی ژیانەو گ��وزەران بخرێتە‬ ‫س��ەر پ��ای��ەی ش��ەری��ع��ەت‪ ،‬بەڵكو نابێت‬ ‫سەقفی دەسەاڵتیش بخرێتە سەر پایەو‬ ‫ستونی شەریعەت‪ .‬ئەم جیایی یاساییە لە‬ ‫هەر ماڵێكدا لە جێگەی خۆیدا پارێزراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمە بە هیچ روویەك بەو مانایە‬ ‫نییە‪ ،‬ك��ە پ��ەی��وەن��دی ئ��ەخ�لاق��ی نێوان‬ ‫ئایین‌و سیاسەتیش دەب��ێ��ت بپچڕێت‪.‬‬ ‫ئەم پەیوەست بوون‌و پەیوەندییە نەك‬ ‫تەنها ناپچڕێ‌‪ ،‬بەڵكو نابێت بپچڕێت‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە ئ��ای��ی��ن دەت��وان��ێ��ت پشتیوان‌و‬ ‫پاڵپشتی ئەخالق بێت‌و ئەخالق پشتیوانی‬ ‫عەدالەت‌و عەدالەت جڵەوكەری دەسەاڵت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‬ ‫ادب قدرت ادب عدالت‪ ،‬د‪.‬عبدالكریم سروش‪،‬‬ ‫موسسەی فرهنگی ص��راع‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬تهران‪،‬‬ ‫‪.1386‬‬

‫‪115‬‬

‫دیدار له‌گه‌ڵ ئارام رەفعەت‬ ‫کاندیدی خوێندنی دکتۆرا‬ ‫‪Interview with a doctoral student Aram Refat‬‬

‫سازده‌ری دیداره‌که‪ :‬هه‌رێم عوسمان‬ ‫‪An interview by: Harem Othman‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫ــ ئه‌و ته‌رحانه‌ی له ‌هه‌ندێک الیه‌نی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‌‌و په‌رله‌مانه‌وه‌کراون‪ ‌،‬پێت‬ ‫وایه‌ ئه‌وانه‌ پرۆژه ‌بن بۆ چاکسازی‌و‬ ‫ریفۆرمی سیاسی؟ ئه‌گه‌ر پ��رۆژە بن‪،‬‬ ‫ئایا کاریگه‌ر ب��وون؟ ئه‌گه‌ر کاریگه‌ر‬ ‫نه‌بوون‪ ،‬بۆ؟‬ ‫ــ سەرەتا پێویستە ئ��ەوە بگوترێت‪،‬‬ ‫کە لە ئەدەبیات‌‌و کولتووری سیاسیی‬ ‫کوردستاندا جۆرێک لە تێکەڵکردنی‬ ‫س��ێ چ��ەم��ک��ی پ��رۆپ��ۆزەڵ‌‌و پ��ڕۆژە‌‌و‬ ‫پۆڵه‌سی (‪ )policy‬هەن‪ .‬کێشەکە تەنها‬ ‫وابەستە نییە بە الیەنی تێرمینۆڵۆجی‌و‬ ‫ه��ەڵ��ە ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی زاراوەک��ان‪،‬‬ ‫ب��ەڵ��ک��و رەن��گ��دان��ەوەی ن��اک��ام��ڵ��ی‌‌و‬ ‫جێکەوتە‌نەبوونی پڕۆسەی چاکسازی‌‌و‬ ‫پۆڵه‌سی دروستکردنە لە کوردستاندا‪.‬‬ ‫بۆیە وا چاکە لە سەرەتاوە قسە لە سەر‬ ‫ئەم چەمکانە بکەین‌ پێش ئەوەی باسی‬ ‫چاکسازی‌و پەیوەندیی ئەم چەمکانە‬ ‫بە چاکسازییەوە بکەین‪ .‬لە جیاوازیی‬ ‫نێوان پ��ڕۆژە‌‌وه پۆڵه‌سی‌یەوە دەست‬ ‫پێدەکەم‌‌و دواتریش تیشک دەخەمە سەر‬ ‫چەمکی پ��ڕۆپ��ۆزەڵ‪ .‬جیاوازیی نێوان‬ ‫پۆڵه‌سی‌‌و پڕۆژە ئەوەیە‪ ،‬کە پۆڵه‌سی‬ ‫پ�ل�ان‌‌و ک��ارن��ام��ەی��ەک��ی تەبەننیکراوی‬ ‫پەرلەمانێک‪ ،‬حکومەتێک‪ ،‬حیزبێک‪،‬‬ ‫وەزارەتێک‪ ،‬یان تەنانەت کۆمپانییایەکە‌‌و‬ ‫خراوەتە بواری جێبەجێکردنەوە‪ ،‬یان‬ ‫ئامادەیە بۆ جێبەجێکردن‪ ،‬بەاڵم پڕۆژە‬

‫بەشێکە لە پالنەکان‌و کارنامەکان‪ ،‬کە‬ ‫بۆ جێبەجێکردنی بەشێک‪ ،‬یان الیەنێک‬ ‫ل��ە پۆلسییەکان دەخ��رێ��ن��ە م��ەی��دان��ی‬ ‫جێبەجێکردنەوە‪ .‬بۆ نموونە دەکرێت‬ ‫وەزارەتی ئاودێری‌‌و کشتوکاڵ پۆڵه‌سیی‬ ‫ئیکتیفای زات��ی (‪ )self-sufficiency‬لە‬ ‫بواری خۆراکە کشتوکاڵییەکان بگرێتە‬ ‫ب��ەر ل��ە رێ��گ��ەی س��وود وەرگ��رت��ن لە‬ ‫سەرچاوە ئاوییەکانی کوردستان‪ .‬لێرەدا‬ ‫دابینکردنی ئیکتیفای زاتیی خۆراک بۆ‬ ‫کوردستان دەکرێت وەک پۆڵه‌سیی ئەو‬ ‫وەزارەتە تەماشا بکرێت‪ .‬دروستکردنی‬ ‫چەند بەنداوێک بۆ گلدانەوەی ئاوی‬ ‫سەر زەوی له کوردستان‪ ،‬کە هاوکار‬ ‫دەبێت بۆ زیادکردنی رێژەی بەرهەمە‬ ‫کشتوکاڵییەکانی کوردستان‪ ،‬دەبێتە‬ ‫یەکێک لەو پڕۆژانەی‪ ،‬کە بۆ ئەنجامدانی‬ ‫ئ��ەو پۆڵه‌سییە ح��ک��وم��ەت دەیگرێتە‬ ‫ب��ەر‪ .‬جگە ل��ەوە‪ ،‬لە حاڵەتی پۆڵه‌سیدا‬ ‫خ��اوەن پۆڵه‌سییەکە‪ ،‬جا کوتلەیەکی‬ ‫پەرلەمانی بێت‪ ،‬حکومەت بێت‪ ،‬یان‬ ‫ح��ی��زب‪ ،‬ی��ان ه��ەر دام��ەزراوەی��ەک��ی‌ت��ر‬ ‫بێت‪ ،‬پابەندە بە ئیلتیزاماتی یاسایی‌‌و‬ ‫م��ۆراڵ��ی‌‌و س��ەرک��ەوت��ن‌‌و ژێرکەوتنی‪.‬‬ ‫پۆڵه‌سییەکەشی راستەوخۆ کاریگەریی‬ ‫ل��ە س��ەر جێگە‌‌و پێگەی ئ��ەو الیەنە‬ ‫دادەن��ێ��ت‪ .‬ئ��ەوەی ل��ە کوردستاندا بە‬ ‫«پرۆژە» ناو دەبرێت‪ ،‬نە پڕۆژەن‌و نە‬ ‫پۆڵه‌سین‪ ،‬بەڵکو لەراستیدا پرۆپۆزەڵن‪.‬‬ ‫پرۆپۆزەڵ رێنمایی‪ ،‬یان توێژینەوە‪ ،‬یان‬

‫‪117‬‬

‫پێشنیارێکە‪ ،‬کە دەخرێتە بەردەم الیەنی‬ ‫بەرپرس‪ ،‬تا ئەو کاتەی وەک پرۆپۆزەڵ‬ ‫دەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە‪ .‬ه��ی��چ ئ��ی��ل��ت��ی��زام��ات��ێ��ک‌‌و‬ ‫بەرپرسیارەتییەک بۆ جێبەجێکردن‌‌و‬ ‫ئەنجامدانی‪ ،‬نە دەخاتە سەر شانی ئەو‬ ‫الیەنەی پێشنیارەکە دەک��ات‌‌و نە ئەو‬ ‫الیەنەی پێشنیاری بۆ کراوە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی ل��ە ک��وردس��ت��ان��دا غائیبە لە‬ ‫بواری چاکسازی سیاسیدا‪ ،‬مه‌نتاڵیتی‌‌و‬ ‫عەقڵییەتی پ��ۆڵ��ه‌س��ی��ی��ە‪ .‬ک��وردس��ت��ان‬ ‫پێویستیی پرۆپۆزەڵی ج��ۆراوج��ۆری‬ ‫حیزبێک‪ ،‬یان چەند حیزبێک نییە‪ ،‬کە‬ ‫هیچ پابەندبوون‌‌و هیچ میکانیزمێک‌‌و‬ ‫ئیلتیزاماتێک نەخاتە سەر ئەو حیزبە‪،‬‬ ‫بەڵکو پێویستە هەر حیزبێک بۆ هەر‬ ‫م��ەس��ەل��ەی��ەک‪ ،‬ل��ەوان��ەش چاکسازیی‬ ‫س��ی��اس��ی پ��ۆڵ��ه‌س��ی ل��ە روان��گ��ەی‬ ‫جیهانبینیی حیزبەکەیەوە‌‌و ل��ە سەر‬ ‫بنەمای پێداویستییەکانی کۆمەڵگای‬ ‫ک��وردس��ت��ان��ی ت��ەب��ەن��ی ب��ک��ات‌‌‪ .‬ئ��ەگ��ەر‬ ‫حیزبەکە نوێنەری لە پەرلەماندا هەبێت‪،‬‬ ‫دەکرێت وەک یاسایەکی پێشنیارکراو‬ ‫ب��ی��دات��ە پ��ەرل��ەم��ان ب��ۆ تەبەننیکردنی‬ ‫وەک پۆله‌سیی حکومەت‪ ،‬ی��ان وەک‬ ‫پرینسیپێک ببێتە بەشێک لە کەمپینی‬ ‫ه��ۆش��ی��ارک��ردن��ەوەی ج��ەم��اوەری‌‌و‬ ‫بەرنامەی هەڵبژاردن‪ .‬واتە کوردستان‬ ‫پێویستی ب��ە ح��ی��زب‌‌و دام��ه‌زراوه‌ی‬ ‫خ��اوەن پ��ۆڵ��ه‌س��ی��ی چ��اک��س��ازی‬ ‫سیاسییە‪ ،‬ب��ەو وات��ای��ه‌ی‪ ،‬ک��ە دەبێت‬

‫حیزب‌‌و دام��ه‌زراوە پەیوەندیدارەکان‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ەوە‌‌و ه��ەڵ��س��ەن��گ��ان��دن بۆ‬ ‫بارودۆخی سیاسی بکەن‌‌و ئەلتەرناتیڤی‬ ‫واقیعی‪ ،‬کە قابیلی جێبەجێکردن بن‬ ‫ب��دۆزن��ه‌وه‪ .‬بە واتایه‌کی‌تر پێویستە‪،‬‬ ‫بێجگە ل��ە دەس��ەاڵت‪ ،‬حیزبەکانیش‬ ‫بە پۆڵه‌سییەکانییانەوە بناسرێنەوە‌‌و‬ ‫لە حاڵەتی گەیشتن بە دەسەاڵتیشدا‬ ‫خۆیان مولزەم بکەن بە جێبەجێکردنی‌‌و‬ ‫ب��ەرپ��رس ب��ن ل��ە ب��ەردەم دەرەنجامە‬ ‫ئەرێنی‌‌و نەرێنییەکانی پۆڵەسییەکانیان‪.‬‬ ‫دەک��رێ��ت ک��ەم��ی‌و ک��ورت��ی��ی��ەک��ان‌‌و‬ ‫ه��ۆک��ارەک��ان��ی ب��ێ ک��اری��گ��ەرب��وون��ی‬ ‫پ��ۆڵ��ه‌س��ی��ی چ��اک��س��ازی��ی س��ی��اس��ی لە‬ ‫ک��وردس��ت��ان��دا ل��ە س��ێ خ��اڵ��دا ک��ورت‬ ‫بکرێنەوە‪.‬‬ ‫ی��ەک��ەم‪ :‬ه��ۆک��اری غیابی مه‌نتاڵیتی‌‌و‬ ‫عەقڵییەتی پۆڵه‌سییە‪ .‬هێشتا مه‌نتاڵیتی‬ ‫پ��ۆڵ��ەس��ی ل��ە ک��وردس��ت��ان ج��ێ��ک��ەوت‬ ‫نەبووە‌‌و تەنانەت نە لە کوردیدا و نە لە‬ ‫عەرەبیدا تێرمێکی مورادیف بۆ چەمکی‬ ‫پۆڵەسی نییە‪ .‬جگە ل��ەوە کولتووری‬ ‫سیاسیی زاڵ لە کۆمەڵگه‌ی کوردستانیدا‬ ‫هێندەی لە سەر بنەمای ئایدیۆلۆژی‌‌و‬ ‫ناوچەگەرێتی پشتیوانی لە حیزبێکی‬ ‫دیاریکراو دەکەن‪ ،‬هێندە لە سەر بنەمای‬ ‫پۆڵەسیی حیزبەکەکان هەڵناسەنگێنن‪.‬‬ ‫تا ئێستا لە پەیوەست بە مەسەلەی‬ ‫چاکسازی سیاسی کولتوورێکی باوی‬ ‫س��ەق��ەت ل��ە کوردستاندا زاڵ��ە‪ ،‬ک��ە لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫س��ەر دوو ئاستی گ��وت��ار‌‌و ک��رداردا‬ ‫ک��ار ل��ە س��ەر خ��راپ ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫دەس��ەاڵت دەک��ات‪ .‬لە ئاستی گوتاردا‬ ‫رەخ��ن��ەگ��رت��ن ل��ە خ��راپ بەکارهێنانی‬ ‫دەسەاڵت لە کایە‌‌و جوغزە ئەخالقی‌‌و‬ ‫مۆراڵییەکاندا قۆرخ ک��راوە‌‌و لە ئاستە‬ ‫کردارییەکەشدا ئ��ەوە حیزبەکانن‪ ،‬کە‬ ‫دادوەری لە سەر ئاست‌‌و رادەی خراپ‬ ‫بەکارهێنانی دەسەاڵت دەکەن‪ .‬پێویستە‬ ‫ئەوە بزانرێت‪ ،‬کە یەک چاکسازی بە‬ ‫وەع��زو رێنمایی‌‌و گ��وت��ارە ئەخالقی‌‌و‬ ‫م��ۆراڵ��ی��ی‌‌و پ��اب��ەن��دب��وون��ە ن��ەت��ەوەی��ی‌‌و‬ ‫ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی‌‌و ئایینیەکان‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫دروش��م��ی هەمەڕەنگ ناکرێت؛ دوو‪،‬‬ ‫ئەوەش کاری حیزبەکان نییە‪ ،‬وەک لە‬ ‫کوردستاندا بۆتە مۆدێل‪ ،‬کە قەزاوەت‬ ‫بکات کێ تاوانبارە‌‌و کێ گەندەڵە‌‌و کێ‬ ‫دەس��ەاڵت��ی خ��راپ بەکارهێناوە‌‌و کێ‬ ‫باشی بەکارهێناوە‪ .‬ئ��ەوە بەو واتایه‬ ‫نییە‪ ،‬کە حیزبەکان ناکرێت کار لە سەر‬ ‫دەرخستنی الیەنە ئەرێنی‌‌و نەرێنییەکانی‬ ‫دەسەاڵت بکەن‪ ،‬بەڵکو بە پێچەوانەوە‬ ‫ئ��ەوە ک��اری ج��ەوه��ەری حیزبەکانە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەر وەک لە خوارەوەدا ئاماژەم‬ ‫پێداوە مەسەلەی قەزاوەتکردن لە نێوان‬ ‫دیعایەی الیەنی دەسەاڵت بۆ بێخەوشی‬ ‫حوکمڕانییەکەییی‌‌و بانگەشەی الیەنی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن ب��ۆ خ��راپ بەکارهێنانی‬ ‫دەسەاڵت پێویستی بە الیەن‌‌و دەزگاو‬ ‫دامەزراوەی‌تر بسپێردرێت‪.‬‬

‫دووەم هۆکاری بێ کاریگەربوونی‬ ‫پ��ۆل��س��ی چ��اک��س��ازی س��ی��اس��ی ل��ە‬ ‫ک��وردس��ت��ان��دا غ��ی��اب��ی م��ەن��ه��ەج��ی‬ ‫زانستییانەی چاکسازییە لە کوردستاندا‪.‬‬ ‫ل��ە واق��ی��ع��دا هیچ ک��ام ل��ە حیزبەکانی‬ ‫ک��وردس��ت��ان س��ەر ب��ە ق��وت��اب��خ��ان��ە‬ ‫جۆراوجۆرەکانی پۆڵەسی دروستکردن‬ ‫‪ policy making‬نین‌‌و هیچ کامێکیان‬ ‫نە پشت بە دام��ه‌زراوه‌ی تایبەت بە‬ ‫دروستکردنی پۆڵه‌سی‌ ده‌به‌ستن‌و نە‬ ‫خۆشییان خاوەنی دەزگاگەلێکی لەو‬ ‫جۆرەن‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ەم‪ :‬ه��ۆک��اری ب��ێ ک��اری��گ��ەر‬ ‫بوونی پۆله‌سی چاکسازیی سیاسیی‬ ‫لەکوردستاندا ئەوەیە‪ ،‬کە نەحیزبەکانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‌‌و نەحیزبەکانی دەسەاڵت‬ ‫خاوەنی پۆلسی دیاریکراوی خۆیان نین‬ ‫بۆ چاکسازی‪ .‬وەک پێشتر ئاماژەم پێدا‪،‬‬ ‫ئەوەی تا ئێستا کراوە‌‌و ئۆپۆزسیۆن‌‌و‬ ‫حیزبەکانی دەس��ەاڵت ن��اوی��ان ن��اوە‬ ‫پڕۆژە‌‌و پاکێجی جۆراوجۆر‪ ،‬نە دەچێتە‬ ‫خانەی پۆڵه‌سی‌‌و نە پ��ڕۆژە‌وه‪ ،‬بەڵکو‬ ‫زیاتر سروشتی پرۆپۆزەڵیان هەیە‪.‬‬ ‫سەرەکیترین هەوڵی ئۆپۆزسیۆن لەو‬ ‫بوارەدا بریتیی بووە لە بەیاننامە حەوت‬ ‫خاڵییەکەی گۆڕان لە ‪ ،٢٠١١/١/٢٩‬کە‬ ‫داوای ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەی حكومەتی‬ ‫ه��ەرێ��م‌و پ��ەرل��ەم��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ی‬ ‫ك��رد‪ ‌،‬ل��ە ‪ ٢٠١١/٨/٦‬ش��دا ه��ەر سێ‬ ‫الی��ەن��ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ل��ە دووت��وێ��ی‬

‫‪119‬‬

‫ش��ەش پاكێجدا‌‌و ب��ە ن��اوی پ��ڕۆژەی‬ ‫چ��اك��س��ازی ل��ە هەرێمی كوردستاندا‬ ‫خستە ب��ەردەم دەس��ەاڵت‪ .‬لە راستیدا‬ ‫ه��ەردوو ه��ەوڵ��ەک��ەی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‬ ‫زیاتر سروشتی پرۆپۆزەڵیان هەیە‌‌و‬ ‫وەک ک��اردان��ەوەی��ەک��ی ه��ەن��ووک��ەی��ی‬ ‫ب��ۆ ئ��اڵ��وگ��ۆڕێ��ک��ی ه��ەن��ووک��ەی��ی‬ ‫دەردەک��ەون‪ .‬ی��ەک��ەم��ی��ان ل��ە ژێ��ر‬ ‫کاریگەرییەکانی رووداوەکانی تونس‌‌و‬ ‫میسر‌‌و دووەم��ی��ش��ی��ان ن��اڕەزای��ەت��ی‌‌و‬ ‫خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ەک��ان��ی ‪١٧‬ی ش��وب��ات��ی‬ ‫هەرێمی ک��وردس��ت��ان‪ .‬ب��ۆی��ە دەبینین‬ ‫لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا نیشتنەوەی‬ ‫کەف‌و کوڵی رووداوەکاندا ئەو پرۆژەو‬ ‫پاکێجانەی ئۆپۆزسیۆنیش دەخرێنە‬ ‫سەر رەفەکانەوە‪.‬‬ ‫بێجگە ل��ەوە‪ ،‬سروشتی پرۆپۆزەڵی‬ ‫ئ��ەو دوو ه��ەوڵ��ەی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‬ ‫لەوەشدا بەرجەستە دەبێت‪ ،‬کە الیەنی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن چ��اوەڕوان��ی ئ��ەوەی��ان لە‬ ‫الی��ەن��ی دەس��ەاڵت ه��ەی��ە‪ ،‬ک��ە پ��ڕۆژەو‬ ‫پێشنیارەکانییان جێبەجێ ب��ک��ات‪ .‬لە‬ ‫راستیدا ئەو چاوەڕوانییە لە دەسەاڵت‬ ‫جۆرێکە لە (وەهم)‪ ،‬چونکە بااڵنسی هێز‬ ‫فاکتەری سەرەکییە بۆ سەرکەوتن‌‌و‬ ‫بەجێگەیاندنی ه��ەر چاکسازییەک‪.‬‬ ‫وەک ه��ەر شوێنێکی‌تر ئۆپۆزسیۆن‬ ‫کەمینەیەکی نێو پەرلەمان لە هەمان‬ ‫کاتدا کەمینەی نێو کۆمەڵگاشن‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەستەمە بتوانێت وا لە دەسەاڵت بکرێت‬

‫پڕۆژەکانی تەبەنی بکات‌‌و جێبەجێی‬ ‫بکات‪ .‬بۆیەش هەوڵەکانی ئۆپۆزسیۆن لە‬ ‫بواری چاکسازیدا بێ ئاکام ماونەتەوە‪.‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆن ئەوەندەی خۆی بە پرۆژە‬ ‫ــ لە راستیدا پرۆپۆزەڵ پێشکەشکردن‬ ‫ب��ۆ حکومەت ـ��ـ خ��ەری��ک ک��ردووە‪ ،‬وا‬ ‫چ��اک��ە ک��ار ل��ە س��ەر ف��ۆرم��ەڵ��ەک��ردن‌‌و‬ ‫تەبەننیکردنی پۆله‌سی‌و پالنی خۆی‬ ‫بکات‌‌و لە ئاستی جەماوەریدا کەمپین‬ ‫بۆ پۆڵه‌سییەکانی خۆی بکات‌‌و هەوڵی‬ ‫پشتیوانی پ��ەی��داک��ردن��ی ج��ەم��اوەری‬ ‫لە سەر بنەمای پۆلسییەکانی بدات‌‌و‬ ‫جەخت لەوە بکاتەوە‪ ،‬کە ئەگەر دەنگ‌‌و‬ ‫پشتیوانیی خەڵک بەدەست بێنێت‌‌و بێتە‬ ‫س��ەر حوکم‪ ،‬ک��ار لە س��ەر چاکسازی‬ ‫سیاسی لە سەر بنەمای جێبەجێکردنی‬ ‫پۆڵه‌سی‌یەکانی دەکات‪.‬‬ ‫ج��ێ��گ��ای س��ەرس��وڕم��ان��ە‪ ،‬ک��ە لە‬ ‫‪ ٢٠١١/٦/٢٦‬پارتی‌‌و یەکێتیی پڕۆژەیەک‬ ‫پێشکەش بە سێ حیزبە ئۆپۆزسیۆنەکە‬ ‫دەک��ەن‪ .‬ه��ەر چ��ەن��دە ه��اوش��ی��وەی‬ ‫پڕۆژەکانی ئۆپۆزسیۆن ئەو پڕۆژەیەش‬ ‫ل��ە ب��ن��ه‌ڕه‌ت��دا پ��رۆپ��ۆزەڵ��ە‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫تەفاسیلدا پ��ڕۆپ��ۆزەڵ��ەک��ە شایستەی‬ ‫ئەوە بوو وەک پۆڵه‌سیی حکومەت بۆ‬ ‫چاکسازیی تەبەننی بکرایە‌‌و خرابایەته‌‬ ‫دەس��ت��ووری ک��ارەوە‪ .‬دی��ارە ئ��ەم‬ ‫قسەیەی من لە سەر بنەمای ناوەرۆک‌‌و‬ ‫چ��اک‌‌و خ��راپ��ی��ی پ��ڕۆپ��ۆزەڵ��ەک��ە نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو لە سەر تەفاسیل‌‌و فرەالیەنی‌‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫مەنهەجییەتی پڕۆپۆزەڵەکەیە‪ .‬بەاڵم‬ ‫پ��ێ��چ��ەوان��ەی ع��ورف‌‌و پ��ێ��وەرەک��ان��ی‬ ‫چ��اک��س��ازی‪ ،‬ک��ە ه��ەم��ی��ش��ە الی��ەن��ی‬ ‫دەس��ەاڵت��دار پڕۆپۆزەڵەکانییان وەک‬ ‫“‪”bill‬ێک‪ ،‬واته یاسایەکی پێشنیارکراو‬ ‫دەخ��ەن��ە ب��ەردەم پ��ەرل��ەم��ان‌‌و ه��ەوڵ‬ ‫دەدەن دەنگی پێویستی بۆ دابین بکەن‬ ‫تا وەک پۆلسی تەبەنی بکرێت‪ ،‬کەچی‬ ‫لە کوردستاندا حیزبەکانی دەسەاڵت‌و‬ ‫لە دەرەوەی پەرلەمان پڕۆپۆزەڵەکەیان‬ ‫دەخەنە ب��ەردەم ئۆپۆزسیۆن‪ .‬الیەنی‬ ‫دەسەاڵت هیچ گرفتێک‪ ،‬یان رێگرییەکی‬ ‫ی��اس��ای��ی‪ ،‬ی��ان ب��ااڵن��س��ی ه��ێ��ز‪ ،‬ی��ان‬ ‫ف��ش��اری ج��ەم��اوەری ب��ۆ ب��ە پۆڵه‌سی‬ ‫کردنی پڕۆپۆزەڵەکە‌‌و تەبەننیکردن‌‌و‬ ‫جێبەجێکردنی ئەم پۆڵەسیەدا نەبوو‪،‬‬ ‫چ��ون��ک��ە ب��ە ح��وک��م��ی رێ��ژەی��ی��ان لە‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان ب��ە ئاسانی دەت��وان��را ئەو‬ ‫هەنگاوانە هەڵبهێنرێت‪ .‬ب��ەاڵم وەک‬ ‫هەر پڕۆپۆزەڵێکی‌تر‪ ،‬کە بە پڕۆسەی‬ ‫ب��ە پۆڵه‌سی ک��ردن��دا تێناپەڕێت‪ ،‬ئەو‬ ‫پڕۆپۆزەڵەی دەسەاڵتیش خرایە سەر‬ ‫رەفەکانی لەبیرچوونەوە‪.‬‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ە ئ��ەوەش ب��گ��وت��رێ��ت‪ ،‬کە‬ ‫خ��ودی الی��ەن��ی دەس��ەاڵت��دار‪ ،‬یەکێکە‬ ‫ل��ە زەرەم��ەن��دەک��ان��ی ب��ە پ��ۆڵ��ه‌س��ی‬ ‫نەکردنی پڕۆپۆزەڵەکەیان‪ .‬ئەگەر لە‬ ‫ب��ری��ی بەکارهێنانی ئ��ەم پ��ڕۆپ��ۆزەڵ��ە‬ ‫وەک وەرەق��ەی��ەک بۆ ئیحتیواکردنی‬ ‫فشارەکانی ش��ەق��ام دوو حیزبەکەی‬

‫دەس��ەاڵت ه��ەم��ان پ��رۆپ��ۆزەڵ��ی وەک‬ ‫پۆڵه‌سی تەبەننی ب��ک��ردای��ە‌‌و ل��ە دوو‬ ‫س��اڵ��ی راب��ردوودا ک��اری��ان ل��ە س��ەر‬ ‫ج��ێ��ب��ەج��ێ��ک��ردن��ی ب��ک��ردای��ە‪ ،‬ئێستا‬ ‫س��ەروەری��ی��ەک��ی��ان ب��ۆ خ��ۆی��ان تۆمار‬ ‫دەکرد‌‌و پڕۆسەی چاکسازیی سیاسی‬ ‫هەنگاوێکی بەرچاو دەچووە پێشەوە‪.‬‬ ‫ئەم هەنگاوەی دەس��ەاڵت‪ ،‬کە لە بری‬ ‫ئ��ەوەی وەک الی��ەن��ی جێبەجێکار‌‌و‬ ‫دەسەاڵتدار پۆڵه‌سییەک بۆ چاکسازی‌‌و‬ ‫ه��ەن��گ��او ه��ەڵ��ێ��ن��ان ب��ۆ دەرچ��وون لە‬ ‫قەیرانی سیاسی‪ ،‬دێ��ت پڕۆپۆزەڵیک‬ ‫دەخ��ات��ە ب��ەردەم ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‪ .‬هەر‬ ‫واتایه‌کی‌‌تری هەبێت‪ ،‬ئ��ەوەش روون‬ ‫دەک��ات��ەوە‪ ،‬ک��ە مه‌نتاڵیتیی پۆڵه‌سی‬ ‫سازکردن لە کوردستاندا غائیبە‪.‬‬ ‫ــ میکانیزمه‌کانی پرۆژه‌یه‌کی سیاسی‬ ‫چۆن چێ ده‌کرێت‌‌و چین؟‬ ‫ــ هەر وەک پێشتر باسم کرد‪ ،‬ئێمە‬ ‫باس لە پۆڵه‌سی دەکەین‪ ،‬نەک پڕۆژە‪.‬‬ ‫بۆیە من لێرەدا تیشک دەخەمە سەر‬ ‫میکانیزمەکانی پ��ۆڵ��ه‌س��ی‪ .‬پ��ڕۆس��ەی‬ ‫پ��ۆڵ��ه‌س��ی س��ەرەت��ا‌‌و ک��ۆت��ای��ی ه��ەی��ە‌‌و‬ ‫دەک��رێ��ت به‌ س��ەر ح��ەوت ق��ۆن��اغ‪ ،‬یان‬ ‫فازدا دابەش بکرێت‪.‬‬ ‫قۆناغی ی��ەک��ەم‪ :‬دەستنیشانکردنی‬ ‫ک��ێ��ش��ەک��ەی��ە‪ ،‬وات��ە ب��وون��ی ک��ێ��ش��ە‌‌و‬ ‫دی��راس��ەک��ردن‌‌و دەستنیشانکردنی‬

‫‪121‬‬

‫س��روش��ت��ی کێشەکە پ��ێ��ش��م��ەرج��ە بۆ‬ ‫ئەوەی کار لە سەر پۆڵه‌سییەک بکرێت‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی دووەم‪ :‬دی��اری��ک��ردن��ی‬ ‫ئ��ام��ان��ج‌‌و ئەجێندایە‪ ،‬ک��ە زی��ات��ر خۆی‬ ‫ل��ە چ��ارەس��ەرک��ردن��ی ئ��ەو کێشەیەدا‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬ک��ە ل��ە قۆناغی یەکەمدا‬ ‫دەستنیشان دەکرێت‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی س��ێ��ی��ەم‪ :‬ف��ۆرم��ەڵ��ە‌ک��ردن��ی‬ ‫پۆڵه‌سییە‪ ،‬واته دیاریکردنی بەرنامە‌‌و‬ ‫ک��ارن��ام��ەی میکانیزمی ج��ۆراوج��ۆر‬ ‫ب��ۆ ئ��ەوەی ک��ێ��ش��ەک��ە چ��ارەس��ەر‬ ‫بکرێت‪ .‬لەم قۆناغەدا الیەنی پۆڵه‌سی‬ ‫دروستکەر کۆمەڵێک پ��رۆپ��ۆزەڵ‪ ،‬کە‬ ‫بە مەبەستی چارەسەرکردنی کێشەکە‬ ‫لە الی��ەن دام��ەزراوەی ج��ۆراوج��ۆری‬ ‫پەیوەندیدارەوە ئامادەکراون دیراسە‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی چ��وارەم‪ :‬ت��ەب��ەن��ن��ی��ک��ردن��ی‬ ‫پ��ۆڵ��ەس��ی��ی��ە ل��ە س��ەر ب��ن��ەم��ای ئ��ەو‬ ‫پ��ڕۆپ��ۆزەاڵن��ەی‪ ،‬ک��ە ل��ە ب��ەردەس��ت��دان‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەم پۆڵه‌سییە لە سەر ئاستی‬ ‫حکومەت بێت‪ ،‬ئەوا پێویستە لە الیەن‬ ‫پەرلەمان بە زۆرینەی دەنگ تەبەننی‬ ‫ب��ک��رێ��ت‌‌و بخرێتە دەس��ت��وری ک��اری‬ ‫ئەنجومەنی وەزی��ران��ەوە‪ .‬ئ��ەگ��ەر لە‬ ‫سەر ئاستی حیزبیش بێت‪ ،‬لە حاڵەتی‬ ‫حیزبە ئۆپۆزسیۆنەکان‪ ،‬ئ��ەوا دەزگ��ا‬ ‫پەیوەندیدارەکانی حیزب ئەو پۆڵەسییە‬ ‫تەبەننی دەک��ەن‌‌و دەی��ک��ەن��ە کارنامە‬ ‫بۆ هەڵبژاردنەکانی داه��ات��ووی��ان‪ ،‬یان‬

‫رەنگە وەک «بیل»ێک بیخەنە بەردەم‬ ‫پەرلەمانەوە بۆ تەبەنیکردن‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی پ��ێ��ن��ج��ەم‪ :‬جێبەجێکردنی‬ ‫پۆڵه‌سییەکەیە‪ .‬ئەگەر پۆڵه‌سییەکە لە‬ ‫الیەن پەرلەمانەوە‪ ،‬یان وەزارەتێکەوە‬ ‫ت��ەب��ەن��ن��ی ک��راب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەوا وەزارەت‌‌و‬ ‫دام��ه‌زراوە پەیوەندیدارەکان ئەم کارە‬ ‫ئەنجام دەدەن‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی ش��ەش��ەم‪ :‬ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��ە‬ ‫هەڵسەنگاندنی ئەنجام‌‌و دەرەنجامەکانی‬ ‫پۆلسییەکە‌‌و ب��ەراوردک��ردن��ی الیەنە‬ ‫ئەرێنی‌‌و نەرێنییەکان‪ .‬ل��ەم قۆناغەدا‬ ‫پێویستە جگە ل��ە الی��ەن��ی دەس��ەاڵت‬ ‫دام��ەزراوە‌‌و حیزب‌‌و رێکخراوەکانی‬ ‫دەرەوەی دەس��ەاڵت��ی��ش ب��ەش��دار‬ ‫دەب��ن ل��ە ه��ەڵ��س��ەن��گ��ان��دن��ی رادەی‬ ‫شکست‌‌و س��ەرک��ەوت��ن‌‌و دەس��ک��ەوت‌‌و‬ ‫زیانەکانی ئ��ەو پۆلسییەدا‪ .‬زۆر جار‬ ‫چ��اودێ��ری��ی پ��ەرل��ەم��ان‌‌و ل��ە هەندێک‬ ‫واڵتی دامه‌زراوه‌یشدا دادگاکان رۆڵی‬ ‫گ��رن��گ دەگ��ێ��ڕن ل��ە ب��ەدواداچ��وون‌‌و‬ ‫هەڵسەنگاندنی پۆڵه‌سییدا‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی ح��ەوت��ەم‪ :‬ک��ۆت��ای��ی هێنانە‬ ‫ب��ە پ��ۆل��س��ی��ی��ەک��ە‪ .‬رەن��گ��ە ل��ە ح��اڵ��ەت��ی‬ ‫شکستهێنانی پۆلەسییەکەدا کۆتاییهێنان‬ ‫ل��ە ف��ۆرم��ی گ��ۆری��ن‌‌و ه��ەم��وارک��ردن��ی‬ ‫پۆڵەسییەکە دەرک��ەوێ��ت‌‌و لە حاڵەتی‬ ‫سەرکەوتنی پۆڵەسییەکە‪ ،‬کۆتاییهێنان‬ ‫بە دەستبردن بۆ قۆناغێکی بااڵتر لە‬ ‫چ��اک��س��ازی‌‌و ری��ف��ۆرم وەرب��گ��رێ��ت‪ .‬لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫هەموو ئ��ەو قۆناغانەدا ئ��ەو الیەنەی‬ ‫پۆلسییەکە فۆرمەلە‌‌و تەبەننی‌‌و جێبەجێ‬ ‫دەک��ات‪ ،‬دەب��ێ��ت��ە ب��ەرپ��رس‌‌و خ��اوەن��ی‬ ‫شکست‌‌و سەرکەوتنی پۆلەسییەکە‪ .‬بە‬ ‫داخەوە لە کوردستاندا کەمتر ئەزمونی‬ ‫وا پ��ی��ادە ک��راوە‌‌و ه��ەر وەک پێشتر‬ ‫ئاماژەم پێدا‪ ،‬هێشتا ئەم مه‌نتاڵیتی‌‌و‬ ‫ک��ول��ت��وورە ل��ە کوردستاندا جێکەوتە‬ ‫نەبووە‪.‬‬ ‫ــ کێن ئه‌وانه‌ی ده‌بێت پرۆژه‌یه‌ک ساز‬ ‫بکه‌ن؟‬ ‫ــ الیەنی ج��ۆراوج��ۆر‌‌و دام��ەزراوەی‬ ‫هەمەڕەنگ لە ئاستی ج��ۆراوج��ۆردا‌‌و‬ ‫ل��ە ق��ۆن��اغ��ی ج��ی��اج��ی��ادا‌‌و ب��ە چه‌ندین‬ ‫ش��ێ��وە دەت��وان��ن ب��ەش��دار ب��ن لە‬ ‫پ��ۆڵ��ه‌س��ی دروس��ت��ک��ردن��دا‪ .‬ل��ەوان��ەش‬ ‫ک��وت��ل��ەک��ان��ی ن��ێ��و پ��ەرل��ەم��ان‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی وەزی��ران‌‌و وەزی��رەک��ان‬ ‫دام��ەزراوە جێبەجێکارەکانی‌تر وەک‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەرای��ەت��ی��ی��ەک��ان‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫دادگاکان‪ ،‬گروپەکانی فشار‌‌و گروپی‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەک��ان ‪interest groups‬‬ ‫حیزبەکان‪ ..‬هتد‪ .‬سەرەتا ئەم گروپە‬ ‫ج��ۆراوج��ۆران��ە ب��ە پێشکەشکردنی‬ ‫پ��ڕۆپ��ۆزەڵ ب��ەش��داری دەک��ەن‪ .‬ئەگەر‬ ‫الیەنێکی قەیرانی سیاسی لە کوردستان‬ ‫بە نموونە بهێنینەوە‪ ،‬کە ئەویش گرفتی‬ ‫ت��ەزوی��رە لە هەڵبژاردنەکاندا‪ .‬ئەگەر‬

‫ئەوەش بە گریمانە وەربگرین‪ ،‬کە الیەنی‬ ‫دەسەاڵتدار دەیەوێت کێشەی تەزویر‬ ‫چارەسەر بکات‪ .‬لەم حاڵەتەدا دەکرێت‬ ‫ئەنجومەنی وەزی��ران‪ ،‬یان پەرلەمان‪،‬‬ ‫یان سەرۆکایەتی هەرێم بۆ ئەنجامدانی‬ ‫هەڵبژاردنێکی کەم خەوش‌تر‪ ،‬داوا لە‬ ‫دەزگاگەلێکی پەیوەندیدار بکەن‪ ،‬کە‬ ‫ل��ە دەرەوەی پەرلەمانن‌‌و ل��ە ئاستی‬ ‫وەزارەتیشدا نین‪ .‬بۆ نموونە دەزگای‬ ‫بااڵی هەڵبژاردنەکان‌‌و بەڕێوەبەرایەتیی‬ ‫سەرژمێریی هەرێم تا پڕۆپۆزەڵێک‬ ‫پێشکەش ب��ک��ەن ب��ۆ ک��ەم��ک��ردن��ەوەی‬ ‫دی��اردەی ت��ەزوی��ر‪ .‬ل��ەم حاڵەتەدا ئەو‬ ‫دوو دەزگایە بە هەماهەنگی دەتوانن‬ ‫پڕۆپۆزەڵی سەرژمێری گشتی‌‌و ژمارەی‬ ‫دەن��گ��دەران‌‌و دروس��ت��ک��ردن��ی کارتی‬ ‫تایبەتی دەنگدان بۆ هەر دەنگدەرێک‌‌و‬ ‫ئیلزامیکردنی بەشداریکردن لە دەنگدان‬ ‫پێشکەش بکەن‪ .‬ئەم پڕۆپۆزەڵە دەکرێت‬ ‫لە الیەن وەزارەتێکی پەیوەندیدارەوە‬ ‫بخرێتە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران‌‌و‬ ‫ت��ەب��ەن��ن��ی ب��ک��رێ��ت‪ ،‬ی��ان ل��ە رێ��گ��ای‬ ‫ک��وت��ل��ەی��ەک��ی پ��ەرل��ەم��ان��ی��ی��ەوە وەک‬ ‫«بیل»ێک پێشکەشکەشی پەرلەمان‬ ‫بکرێت‌‌و لە رێگای کۆکردنەوەی دەنگی‬ ‫پێویست هەوڵبدرێت بکرێتە کارنامەی‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان‌‌‪ ،‬وەک ی��اس��ای��ەک تەبەننی‬ ‫بکرێت‪ .‬کاتێک ئەمە خ��رای��ە ب��ەردەم‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان‌‌و ل��ەوێ��دا گفتوگۆی لەسەر‬ ‫دەکرێت‌‌و فاکتەرگەلی وەک ئاڕاستە‌‌و‬

‫‪123‬‬

‫سروشتی هێزە بااڵدەستەکانی نێو‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان‌‌و بااڵنسی هێز‌‌و پڕۆسەی‬ ‫سازان‌‌و کاریگەریی گروپەکانی فشار‌‌و‬ ‫لە نێو پەرلەمان ئەو فاکتەرانەن‪ ،‬کە‬ ‫بەشداری دەکەن لە فۆرمەڵەکردنی ئەم‬ ‫پۆڵه‌سی چاکسازییە لە هەڵبژاردندا‪.‬‬ ‫دواج��ار الیەنی جێبەجێ ک��ار دەبێتە‬ ‫بەرپرسی سەرەکیی جێبەجێکردنی‬ ‫پۆڵه‌سییەکە‪ .‬دی��ارە ل��ەم قۆناغەشدا‬ ‫پەرلەمان‪ ،‬حیزبەکان‪ ،‬گروپەکانی فشار‌‌و‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی‪ ،‬دادگ��اک��ان ل��ە رێگای‬ ‫چاودێریکردن‪ ،‬فشار دروستکردن‌‌و‬ ‫رێگری ک��ردن‪ ..‬هتد‪ .‬کاریگەرگەرییان‬ ‫دەبێت لە سەر رادەی جێبەجێکردن‌‌و‬ ‫شکست‌‌و سەرکەوتنی پۆلسییەکە‪.‬‬ ‫ــ ئێوه‌ چ جۆره‌ پرۆژه‌یه‌ک به‌ شیاو‬ ‫ده‌زانن تایبه‌ت به‌ هه‌رێمی کوردستان؟‬ ‫ـ��ـ پێویستە ئ��ەوە وەک رێ��س��ای��ەک‬ ‫قەبوڵ بکرێت‪ ،‬کە له‌ کوێدا دەسەاڵت‬ ‫هەبوو دەبێت لەوێدا میکانیزمێک بۆ‬ ‫چ��اودێ��ری��ک��ردن‌‌و لێپرسینەوەی ئەو‬ ‫دەس��ەاڵت��ە ه��ەب��ێ��ت‪ .‬چ��ون��ک��ە ل��ه‌ ک��وێ‬ ‫دەس��ەاڵت��ی ب��ێ لێپرسینەوە هەبێت‪،‬‬ ‫ل��ەوێ��دا ب��وار ب��ۆ خ��راپ بەکارهێنانی‬ ‫دەس��ەاڵت دەڕەخ��س��ێ��ت‌‌و ق��ەی��ران��ی‬ ‫سیاسیش لەوێوە دەستپێ دەکات‪ .‬لەم‬ ‫سۆنگەیەوە چاکسازی‌‌و رێگرتن لە‬ ‫خراپ بەکارهێنانی دەسەاڵت پێویستی‬

‫بە بونیادنان‌‌و هێز پێدانی دامه‌زراوه‌ی‬ ‫جۆراوجۆرە لە رێگای ئەفراندنی چەند‬ ‫میکانیزمێکەوە ب��ۆ چ��اودێ��ری��ک��ردن‌‌و‬ ‫لێپرسینەوەی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫ی��ەک��ێ��ک ل��ە م��ی��ک��ان��ی��زم��ەک��ان‪ ،‬ک��ە بۆ‬ ‫حاڵەتی کوردستانی پێویستە بریتییە‬ ‫ل��ە ئ��ەف��ران��دن��ی سیستەمێکی یاسایی‬ ‫لێپرسینەوە بۆ ئەوەی رێگری لە خراپ‬ ‫بەکارهێنانی دەس��ەاڵت بکات‪ .‬لێرەدا‬ ‫پێویستە دەس��ەاڵت��ی دادوەری رۆڵی‬ ‫ج��ەوه��ەری بگێڕێت ل��ە چ��اودێ��ری‌‌و‬ ‫دادوەری ک��ردن��ی خ��راپ‌‌و چ��اک‬ ‫بەکارهێنانی دەسەاڵت لە هەر ئاستێکی‬ ‫هەرەمی دەسەاڵتدا‪ ،‬هەر لە سەرۆکی‬ ‫ه��ەرێ��م��ەوە ت��ا دەگ��ات��ە ب��ەرپ��رس��ی‬ ‫یەکەیەکی ئیداری لە شارۆچکەیەک‪.‬‬ ‫ل��ەم ب��وارەدا پێویستە دەسەاڵتەکانی‬ ‫داواکاری گشتی لەسەرووی دەسەاڵتی‬ ‫سەرۆکی هەرێم‌‌و سەرۆک وەزیرانەوە‬ ‫هەموو دامەزراوەکانی‌ترەوە بێت‪.‬‬ ‫میکانیزمێکی‌تر گۆڕینی کولتووری‬ ‫سیاسییە ل��ە ک��ول��ت��ووری شەرعیەتی‬ ‫شۆڕشگێڕی بۆ شەرعییەتی پەرلەمانی‬ ‫لە رێگای راکێشانی دەسەاڵتەوە بۆ نێو‬ ‫فەزای پەرلەمان‪ .‬لە فەزای شەرعییەتی‬ ‫شۆرشگێڕیدا‪ ،‬سەرچاوەی شەرعییەتی‬ ‫دەس��ەاڵت ئ��ەو رۆڵ��ە شۆڕشگێڕییە‬ ‫ب��ووە‪ ،‬ک��ە راب��ردوودا بینیویەتی‌‌و‬ ‫ش��ەرع��ی��ی��ەت��ی ب��ە ه��ۆی راب��ردووی‬ ‫شۆڕشگێڕی بەدەست هێناوە‪ .‬لەبەر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫ئەوەی شەرعییەتی شۆڕشگێڕی شتێک‬ ‫نییە ببەخشرێت‪ ،‬بۆیە هیچ دەزگ��ا‌‌و‬ ‫دامەزراوەیەک ناتوانێت ئەم شەرعییەتە‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی��ی��ە ه��ەڵ��س��ەن��گ��ێ��ن��ێ��ت‪،‬‬ ‫چ��اودێ��ری بکات‪ ،‬ی��ان وەریبگڕێتەوە‪.‬‬ ‫ب��ە وات��ای��ەک��ی‌ت��ر‪ ،‬ئ��ەو دەس��ەاڵت��ەی‬ ‫زادەی شەرعییەتی شۆڕشگێڕییە‪،‬‬ ‫خەسڵەتێکی مەعسومانەی بە خۆی‬ ‫بەخشیوە‪ ،‬کە رەف��ت��ار‌‌و کردارەکانی‬ ‫پ��رس��ی��ار هەڵگر ن��ی��ن‪ .‬جگە ل��ەوەش‪،‬‬ ‫چونکە ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی دەب��ێ��ت��ە پێوانە‬ ‫بۆ حوکمڕانی ک��ردن‪ ،‬ئ��ەوا دەسەاڵتە‬ ‫شۆڕشگێرییەکانن‪ ،‬کە بڕیار دەدات کێ‬ ‫لە دەس��ەاڵت��دا بەشداری بکات‌‌و چۆن‬ ‫دەسەاڵت دابەش بکرێت‪ .‬بۆیە دەبینین‪،‬‬ ‫کە سەرجەم جومگەکانی دەس��ەاڵت‌‌و‬ ‫ب��ڕی��ارە سیاسییە چ��ارەن��ووس��ازەک��ان‬ ‫لە الی��ەن بنەماڵەیەکەوە‪ ،‬لە باشترین‬ ‫حاڵەتدا لە الیەن قیادەی حیزبێک‪ ،‬یان‬ ‫دوو حیزبەوە قۆرخ دەکرێن‌‌و ئەوەش‬ ‫ی��ەک��ێ��ک��ە ل��ە ج��ەوه��ەری��ت��ری��ن کێشە‌‌و‬ ‫قەیرانی سیاسی لە کوردستان‌دا‪ ،‬کە‬ ‫تێیدا خ��راپ بەکارهێنانی دەس��ەاڵت‬ ‫زۆرێک لە سنوورەکان دەبەزێنێت‪.‬‬ ‫ه��ەر وەک ئ��ەزم��وون��ی ه��ەرێ��م��ی‬ ‫کوردستان نیشانی دەدات بۆ دەرباز‬ ‫بوون لەم قەیرانە‌‌و گۆڕینی شەرعییەتی‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی ب��ۆ ش��ەرع��ی��ی��ەت��ی‬ ‫پەرلەمانی هەر ئەوەندە بەس نییە‪ ،‬کە‬ ‫پەرلەمانێکمان هەبێت‌‌و حیزبەکان لە‬

‫رێگای پرۆسەی هەڵبژاردنەوە بگەنە‬ ‫پەرلەمان‪ .‬بەڵکو پێویستە میکانیزمێک‬ ‫بدۆزرێتەوە‪ ،‬کە پەرلەمان بااڵ دەست‬ ‫بکات بە سەر سەرۆکایەتی هەرێم‌‌و‬ ‫ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی وەزی��ران��دا ل��ە رێ��گ��ای‬ ‫راکێشانی ئەم دوو دامەزراوەیەوە بۆ‬ ‫ناو فەزای پەرلەمان‪.‬‬ ‫هەنگاوی یەکەم بۆ بااڵ دەستکردنی‬ ‫پەرلەمان بە سەر دەس��ەاڵت‪ ،‬واته به‬ ‫سه‌ر الیەنی جێبەجێکار‪ ،‬ئەوەیە‪ ،‬کە‬ ‫حیزب رابکێشرێتە نێو پەرلەمانەوە لە‬ ‫رێگای دانانی یاسایەک‪ ،‬کە حیزبەکان‬ ‫ن��اچ��ار ب��ک��ات ک��ەس��ی ی��ەک��ەم‌‌و بڕیار‬ ‫بەدەستییان بهێننە نێو پەرلەمانەوە‪.‬‬ ‫لێرەوە بۆ ئەنجامدانی هەنگاوی یەکەم‬ ‫پێویستە ب��ی��ر ل��ە ه��ەن��گ��اوی دووەم‬ ‫بکرێتەوە‪ ،‬کە ئەویش ئەوەیە ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران وەک دامه‌زراوەیەکی جیاواز‬ ‫ل��ە پ��ەرل��ەم��ان نەبینرێت‪ .‬دەک��رێ��ت کە‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان ی��اس��ای��ەک دەرب��ک��ات هیچ‬ ‫ح��ی��زب��ێ��ک ن��ەت��وان��ێ��ت ئ��ەن��دام��ێ��ک��ی لە‬ ‫دەرەوەی پەرلەمان‪ ،‬واتە‪ ،‬کە ئەندامی‬ ‫پەرلەمان نەبێت‪ ،‬وەک وەزی��ر دیاری‬ ‫ب��ک��ات‌‌و ئ��ەن��دام ب��وون ل��ە پ��ەرل��ەم��ان‬ ‫بکرێتە م��ەرج ب��ۆ وەرگ��رت��ن��ی پۆستە‬ ‫وەزارییەکان‪ .‬بە واتایه‌کی‌تر‪ ،‬سەرۆک‬ ‫وەزیران‌‌و وەزیرەکان لە هەمان کاتدا‬ ‫ئ��ەن��دام��ی پ��ەرل��ەم��ان ب��ن‌‌و وەک هەر‬ ‫پەرلەمانتارێکی‌تر م��ول��زەم بێت بە‬ ‫بەشداریکردن لە دانیشتنە رۆتینی‌‌و‬

‫‪125‬‬

‫ب��ەردەوام��ەک��ان��ی پ��ەرل��ەم��ان‌‌و ل��ەوێ��دا‬ ‫تیشک بخاتە سەر کار‌‌و چاالکییەکان‌‌و‬ ‫گ��رف��ت‌‌و ئ��اس��ت��ەن��گ��ەک��ان‌‌و ک��ارن��ام��ە‌‌و‬ ‫پۆلسییەکانی حکومەتەکەی لەحاڵەتی‬ ‫س��ەرۆک وەزی��رداو وەزارەت��ەک��ەی لە‬ ‫حاڵەتی وەزی��رەک��ان��دا‪ .‬ل��ێ��رەدا دەبێت‬ ‫پەرلەمانتارانی س��ەر ب��ە کوتلەکانی‬ ‫دەس��ەاڵت داب��ەش ب��ک��رێ��ن ب��ۆ س��ەر‬ ‫ریزی پێشەوە‪ ،‬کە لە سەرۆک وەزیر‌‌و‬ ‫وەزیرەکان پێک دێت‌و ریزی پشتەوە‪،‬‬ ‫کە لە زۆرینەی ئەندام پەرلەمانەکانی‬ ‫ک��وت��ل��ەی دەس��ەاڵت پ��ێ��ک دێ��ت‪ .‬لە‬ ‫ب��ەرام��ب��ەردا ه��ەن��گ��اوێ��ک��ی گ��رن��گ بە‬ ‫ئاڕاستەی چاکسازیدا ئەوەیە‪ ،‬کە بەرەی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن حکومەتی سێبەر پێک‬ ‫بهێنن‌‌و بە هەمان شێوە ریزی پێشەوە‬ ‫ئ��ەوان��ەن‪ ،‬ک��ە رۆڵ��ی س��ەرک��ردای��ەت��ی‌‌و‬ ‫رابەرایەتی کوتلەکانی ئۆپۆزسیۆن پێک‬ ‫دێنێت‌و ریزی پشتەوە‪ ،‬کە لە زۆرینەی‬ ‫ئەندامانی کوتلەی ئۆپۆزسیۆن پێک‬ ‫دێت‪ .‬لێرەدا لە هەمبەر سەرۆک وەزیران‬ ‫سەرۆکی کوتلەی ئۆپۆزسیۆن رۆڵی‬ ‫سەرۆک وەزیرانی سێبەر‌‌و لەهەمبەر‬ ‫ه��ەر وەزارەت��ێ��ک��دا پەرلەمانتارێکی‬ ‫ریزی پێشەوەی کوتلەی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫ل��ەس��ەر ب��ن��ەم��ان��ی پ��س��پ��ۆڕی رۆڵ��ی‬ ‫وەزیری سێبەر دەبینێت‪ .‬وەزیرەکانی‬ ‫س��ێ��ب��ەر ت��ەن��ه��ا پ��ۆس��ت��ی سیمبۆلی‌‌و‬ ‫فەخریین‌‌و ئ��ەو ئیمتیازاتە م��اددی‌‌و‬ ‫مەعنەوییانەیان نابێت‪ ،‬کە وەزیرەکان‬

‫هەیانە‪ .‬ب��ەاڵم وەزی��ری سێبەر وەک‬ ‫سێبەری ئەو وەزی��رە رەفتار دەکات‪،‬‬ ‫کە بۆی دی��اری ک��راوە هەمیشە کار‌‌و‬ ‫چاالکییەکانی دەخاتە ژێر چاودێرییەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم میکانیزمە رەن��گ��ە ک��ول��ت��ووری‬ ‫شەرعییەتی شۆڕشگێڕی بنەبڕ نەکات‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم بااڵدەستی حیزب‌‌و بااڵدەستی‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان وەک دوو دام��ه‌زراوەی‬ ‫دەرەوەی پەرلەمان بە سەر پەرلەماندا‬ ‫ک��ەم دەک��ات��ەوە‌‌و ت��ا رادەی��ەک��ی زۆر‬ ‫دەک��ەون��ە ن��او ف��ەزای پ��ەرل��ەم��ان‌‌و‬ ‫لێرەوەش کەم تا زۆر له‌ ژێر کۆنترۆڵی‬ ‫پەرلەمان ده‌ب��ن‪ .‬چونکە بە گوێرەی‬ ‫ئەم میکانیزمە پەرلەمان دەبێتە ئەو‬ ‫ف��ی��ل��ت��ەرەی‪ ،‬ک��ە پ��ۆڵ��ه‌س��ی‌‌و کارنامەی‬ ‫الیەنی دەسەاڵتدار‌‌و جێبەجێکاری تێدا‬ ‫تێدەپەڕێت‌و دەبێتە ئەو دەزگایەی‪ ،‬کە‬ ‫رۆژان��ە چاودێری کار‌‌و چاالکییەکانی‬ ‫دەس��ەاڵت دەک��ات‌‌و ل��ێ��رەوەش توانای‬ ‫سنووردانانی بۆ خ��راپ بەكارهێنانی‬ ‫دەس��ەاڵت ل��ە الی��ەن ح��ی��زب��ێ��ک‪ ،‬ی��ان‬ ‫بنەماڵەیەکەو دەبێت‪.‬‬ ‫میکانیزمێکی‌تر داب��ەش��ک��ردن��ەوە‌‌و‬ ‫پ��ەرت��ەوازەک��ردن��ی دەس��ەاڵت��ەک��ان‌‌و‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ی چ��ەن��د ن��اوەن��دێ��ک��ی‬ ‫ب��ڕی��اردان‌‌و لێپرسینەوەیە‪ .‬الیەنێکی‬ ‫ه��ەرە ج��ەوه��ەری‌‌و ئەساسی قەیرانی‬ ‫سیاسی ل��ە ک��وردس��ت��ان ئ��ەوەی��ە‪ ،‬کە‬ ‫زۆری��ن��ەی دەس��ەاڵت��ەک��ان ل��ەچ��ەن��د‬ ‫دامه‌زراوەیەکی کەمدا کۆکراونەتەوە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫ئ��ەم دام��ه‌زراوان��ەش ج��گ��ە ل��ەوەی‬ ‫ل��ەدەرەوەی لێپرسینەوەن‪ ،‬زەمینەش‬ ‫رەخساوە‪ ،‬کە لەالیەن بنەماڵەیەکەوە‬ ‫ق��ۆرخ ب��ک��رێ��ن‪ ،‬وەک س��ەرۆک��ای��ەت��ی‬ ‫هەرێم‌‌و سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران‌‌و‬ ‫ئاساییشی گشتی‌‌و ئابووری‌‌و نەوت‪.‬‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ��ەم ق��ۆرخ��ک��اری��ی��ە‌‌و بەهۆی‬ ‫بااڵدەست نەبوونی دەسەاڵتی دادوەری‬ ‫زەمینەیەکی وای رەخ��س��ان��دووە‪ ،‬کە‬ ‫پەرلەمان وەک دەزگ��ای��ەک��ی ئیفلیج‌‌و‬ ‫کارتۆنی‪ ،‬کە تەنها رۆلی شەرعییەتدان‬ ‫بە قۆرخکردنی دەسەاڵت ببینێت‪.‬‬ ‫ب��ۆ زاڵ��ب��وون ب��ە س��ەر ئ��ەو قەیرانی‬ ‫قۆرخکردنی دەس��ەاڵت��دا‪ ،‬دوو هەنگاو‬ ‫دەب��ن��ە م��ەس��ەل��ەی��ەک��ی ه��ەن��وک��ەی��ی‌‌و‬ ‫چ��ارەن��ووس��س��از‪ .‬ه��ەگ��اوی ی��ەک��ەم‪:‬‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی یاسای هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆکی هەرێم لە رێگای دەنگدانی‬ ‫راستەوخۆو لەبری ئەوە هەڵبژاردنی‬ ‫ل��ە الی��ەن پ��ەرل��ەم��ان��ەوە‪ .‬هەلبژاردنی‬ ‫سەرۆکی هەرێم لە الیەن پەرلەمانەوە‪،‬‬ ‫ب��ااڵدەس��ت��ی پ��ەرل��ەم��ان ب��ەس��ەر‬ ‫دام��ه‌زراوەی سەرۆکایەتی هەرێمدا‬ ‫فەراهەم دەکات‪ ،‬کە ئەوەش زەمانەتێکە‬ ‫بۆ پتەوبوونی بنەما دیموکراسییەکان‬ ‫ل��ەه��ەرێ��م��دا‪ .‬ب��ێ��ج��گ��ە ل��ەوە؛ ئ��ەگ��ەر‬ ‫س��ەرۆک��ی هەرێم لە الی��ەن زۆرینەی‬ ‫پەرلەمانییەوە دەستنیشان بکرێت‪ ،‬هەر‬ ‫ئەو زۆرینە پەرلەمانییەش دەتوانێت‬ ‫س��ەرۆک ل��ە س��ەر ک��ار الب��ەرێ��ت لە‬

‫حاڵەتی خراپ بەکارهێنانی پۆستەکەی‪،‬‬ ‫ی��ان ب��ەدروس��ت��ی ب��ەج��ێ نەگەیاندنی‬ ‫ئەرکەکانیدا‪.‬‬ ‫ه��ەن��گ��اوی دووەم دام��ەزران��دن��ی‬ ‫ئ��ەن��ج��ووم��ەن��ی پ��ی��ران��ە وەک‬ ‫دام��ەزراوەی��ەک ب��ۆ چ��اودێ��ری��ک��ردن��ی‬ ‫پەرلەمانی کوردستان‌‌و سەرۆکایەتی‬ ‫هەرێم‌‌و دروستکردنی بااڵنس لە نێوان‬ ‫ناوەندەکانی بڕیاردان لە کوردستان‌دا‪.‬‬ ‫لە کوردستان‌دا هیچ دەزگ��ای��ەک نییە‬ ‫ئەرکی لێپرسینەوەی هەبێت لە سەرۆکی‬ ‫هەرێم‪ ،‬کە ئەوەش وایکردووە سەرۆکی‬ ‫ه��ەرێ��م ل��ەدەرەوەی لێپرسینەوە‌‌و‬ ‫چ��اودێ��ری ک��ردن��دا ب��ێ��ت‪ .‬ئ��ەم��ەش‬ ‫کەمی‌و کورتییەکی ج��دی سیستەمی‬ ‫حوکمڕانییە لە کوردستان‪ ،‬چونکە ئەو‬ ‫ستاتۆی س��ەرووی لێپرسینەوەیەی‬ ‫بەسەرۆکی هەرێم ب��ەخ��ش��راوە‪ ،‬ئیتر‬ ‫سەرۆک هەر کەسێک بێت‪ ،‬مەترسییە‬ ‫بۆ س��ەر چارەنووسی دیموکراسی‌‌و‬ ‫ئ��ازادی ل��ەه��ەرێ��م��دا‪ ،‬ب��ەت��ای��ب��ەت‪ ،‬کە‬ ‫س��ەرۆک��ی ه��ەرێ��م س��ەرۆک��ی گشتی‬ ‫ه��ێ��زە چ��ەک��دارەک��ان��ی��ش��ە‪ .‬ئەنجومەنی‬ ‫پ��ی��ران (سێنات) وەک فلتەرێک رۆڵ‬ ‫دەگێڕێت‌‌و هەموو یاسا‌‌و بڕیارەکانی‬ ‫پەرلەمان‌‌و سەرۆکایەتی هەرێمی پێدا‬ ‫تێپەڕ ببێت‪ .‬واتە‪ ،‬یاساکانی پەرلەمان‌‌و‬ ‫ب��ڕی��ارەک��ان��ی س��ەرۆک��ی ه��ەرێ��م تەنها‬ ‫دوای پەسەند ک��ردن��ی ب��ە زۆری��ن��ەی‬ ‫دەنگەکان لەو ئەنجومەنەدا دەکەونە‬

‫‪127‬‬

‫بواری جێبەجێکردن‪.‬‬ ‫ب��ۆ ئ��ەوەی ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی پ��ی��ران‬ ‫ش��ەرع��ی��ی��ەت��ی ل��ێ��پ��رس��ی��ن��ەوەی ل��ە‬ ‫دەس��ەاڵت��ەک��ان��ی س��ەرۆک��ی ه��ەرێ��م‌‌و‬ ‫ب��ڕی��ارەک��ان��ی پ��ەرل��ەم��ان��ی ه��ەب��ێ��ت‬ ‫پێویستە هاوتای ئەندامانی پەرلەمان‬ ‫لە رێگای هەڵبژاردنی س��ەراس��ەری‌‌و‬ ‫راستەوخۆ ئەندامەکانی هەلبژێردرێن‪.‬‬ ‫هەنگاوێکی‌تری چ��ارەن��ووس��س��از بۆ‬ ‫پ��ەرت��ەوازەک��ردن��ی دەس��ەاڵت��ەک��ان‌‌و‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ی ه��ەم��ەڕەن��گ��ی‌‌و‬ ‫ب��ەش��داری��پ��ێ��ک��ردن��ی زۆری��ن��ەی خەڵک‬ ‫ل��ە حوکمڕانیدا پێویستە میکانیزمی‬ ‫هەڵبژاردنی ئەندامەکانی ئەنجوومەنی‬ ‫پ��ی��ران ج��ی��اواز ب��ێ ل��ە ه��ی پەرلەمان‪.‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ە دەک��رێ��ت ه��ەل��ب��ژاردن��ی‬ ‫ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی پ��ی��ران ل��ەس��ەر بنەمای‬ ‫یەکە ئیدارییەکان ئەنجام بدرێت‪ .‬لە‬ ‫حاڵی حازردا وەک پرەنسیپ هەرێمی‬ ‫کوردستان داب��ەش ک��راوە بۆ هەشت‬ ‫یەکەی ئیداری‪ ،‬کە بریتیین لە هەولێر‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،‬ده��ۆک‪ ،‬گەرمیان‪ ،‬هەڵەبجە‪،‬‬ ‫راپەڕین‪ ،‬س��ۆران‌‌و زاخۆ‪ .‬هەر یەکێک‬ ‫لەو ئیدارانە ژمارەیەکی یەکسان‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە سێ‪ ،‬پێنج‪ ،‬یان حەوت ئەندام‬ ‫دەن��ێ��رن بۆ ئەنجومەنی پ��ی��ران‪ .‬وات��ە‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی سێنات لە ‪ ٢٤‬یان ‪ ٤٠‬یان‬ ‫‪ ٥٦‬ئەندام پێک دێت‪ .‬لە هەر یەکەیەکی‬ ‫ئیداری یەک بازنەی هەڵبژاردن دەبێت‌‌و‬ ‫ک��ان��دی��دەک��ان پێشبڕکێ ل��ەس��ەر ئ��ەو‬

‫ژمارەی کورسییانە دەکەن‪ ،‬کە بڕیاری‬ ‫ل��ە س��ەر دەدرێ��ت‪ .‬ئ��ەو ک��ان��دی��دان��ەی‬ ‫زۆرت��ری��ن دەنگییان ب��ەدەس��ت هێناوە‬ ‫لەهەر یەکەیەکی ئیداری دەبنە نوێنەری‬ ‫ئەو یەکە ئیدارەییە لە ئەنجومەنی پیران‪.‬‬ ‫ئەنجومەنی پ��ی��ران ئ��ەگ��ەر دەس��ەاڵت��ی‬ ‫چ��اودێ��ری��ک��ردن‌‌و پ��ەس��ەن��دک��ردن��ی‬ ‫بڕیارەکانی پەرلەمان‌‌و سەرۆکایەتی‬ ‫هەرێمی هەبێت‪ ،‬دەبێتە رێگا چارەیەکی‬ ‫گ��ون��ج��او ب��ۆ پ��ڕک��ردن��ەوەی ئ��ەم‬ ‫کەموکوڕییەی سیستەمی حوکمڕانی‬ ‫هەرێم‪ .‬لە کوردستاندا هیچ دەزگایەک‌‌و‬ ‫دام��ه‌زراوەی��ەک نییە‪ ،‬ک��ە چ��اودێ��ری‬ ‫ک��ار‌‌و ئ��ەدای پ��ەرل��ەم��ان ب��ک��ات‪ ،‬وەک‬ ‫فلتەرێک رۆڵ ببینێت بۆ تێپەڕبوونی‬ ‫ی��اس��ا‌‌و بڕیارەکانی ئ��ەم دوو الیەنە‪.‬‬ ‫بۆیە لەژێر پ��ەردەی ئیرادە‌‌و حوکمی‬ ‫زۆری��ن��ە رەن��گ��ە پ��ەرل��ەم��ان هەندێک‬ ‫بڕیار‌‌و یاسا دەربکات‪ ،‬کە پەیوەستە بە‬ ‫چارەنووسی کۆی تاکەکانی هەرێمی‬ ‫کوردستان‌‌و تاڕادەیەک لەبەرژەوەندی‬ ‫گشتیدا نەبێت‪ .‬بۆ حاڵەتی کوردستان‪،‬‬ ‫ک��ە ل��ەق��ۆن��اغ��ی گ��وزەر دای��ە ل��ە‬ ‫دەسەاڵتێک لەسەر بنەمای شەرعییەتی‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی ب��ۆ دەس��ەاڵت��ێ��ک‪ ،‬کە‬ ‫لەسەر بنەمای شەرعییەتی پەرلەمانی‬ ‫دامەزرابێت‪ ،‬ئەنجوومەنی پیران دەبێتە‬ ‫پ��ێ��داوی��س��ت��ی��ی��ەک��ی چ��ارەن��ووس��س��از‌‌و‬ ‫یەکالکەرەوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫ـ��ـ ئ��ەو لەمپەر‌‌و رێگریانە چین‪ ،‬کە‬ ‫ب��وون��ەت��ە ه��ۆک��ار ی��ان دەب��ن��ە ه��ۆک��ار‬ ‫لەبەردەم بە ئەنجام گەیاندنی ریفۆرمی‬ ‫سیاسی لە هەرێمی کوردستاندا؟‬ ‫ــ وەک هەر واڵتێکی‌تر کۆمەڵێک الیەن‌‌و‬ ‫گروپ هەیە‪ ،‬کە بەرژەوەندییەکانی لە‬ ‫قەیرانی سیاسیدا دەبینێتەوە‌‌و رێگرە لە‬ ‫هەرچاکسازییەک‪ ،‬کە مەترسی بخاتە‬ ‫سەر بەرژەوەندیەکانییان‪ .‬زۆرینەی‬ ‫ئ��ەوان��ەی س��ەر ب��ەو ب��ەرەی��ەن نزیکن‬ ‫ل��ە ن��اوەن��دەک��ان��ی ب��ڕی��اردان‌‌و جومگە‬ ‫سەرەکییەکانی دەسەاڵتیان مۆنۆپۆل‬ ‫ک��ردووە‪ .‬بەاڵم توانای ئەو بەرەیە بۆ‬ ‫رێگریکردن لە چاکسازی پەیوەستە بە‬ ‫کۆمەڵێک هۆکار‌‌و هاوکێشەی‌ترەوە‪.‬‬ ‫ی��ەک��ێ��ک ل��ە ه��ۆک��ار‌‌و رێ��گ��ری��ی��ە‬ ‫س��ەرەک��ەی��ی��ەک��ان��ی ب��ەردەم پ��رۆس��ەی‬ ‫ریفۆرمی سیاسی‪ ،‬کە تایبەتە بە هەرێمی‬ ‫ک��وردس��ت��ان س��ت��ات��ۆی ه��ەڵ��واس��راوی‬ ‫هەرێمە‪ .‬هەمیشە تارمایی گەڕانەوەی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی ع��ێ��راق ب��ۆ ک��وردس��ت��ان‌‌و‬ ‫مەترسی ل��ەدەس��ت دان��ی ئ��ەو ق��ه‌وارە‬ ‫نیمچە سەربەخۆییە وەک وەسیلەیەک‬ ‫س��وودی ل��ێ��وەرگ��ی��راوە ت��ا پ��رۆس��ەی‬ ‫چاکسازی لەکوردستان لەبار ببرێت‪.‬‬ ‫دەس��ەاڵت��داران��ی هەرێم سەرکەوتوانە‬ ‫ت��وان��ی��وی��ان��ە ل��ەرێ��گ��ای تەوزیفکردنی‬ ‫مەترسی دروستبوونی دیکتاتۆرێک‬ ‫لە بەغداد‌‌و گەڕانەوەی سوپای عێراق‬

‫ب��ۆ ک��وردس��ت��ان س��ەرن��ج��ی خ��ەڵ��ک لە‬ ‫چ��اک��س��ازی سیاسیی ل��ە ک��وردس��ت��ان‬ ‫وەرچ��ەرخ��ێ��ن��ن ب��ۆ ئ��ەو مەترسییە‪.‬‬ ‫وات��ە ئ��ەم س��ت��ات��ۆ ه��ەڵ��واس��راوەی‬ ‫ک��وردس��ت��ان زەم��ی��ن��ەی رەخ��س��ان��دووە‬ ‫بۆ دەسەاڵتەکەی هەرێم تا ئاڕاستەی‬ ‫ملمالنێکانی ن��او ه��ەن��اوی کۆمەڵگه‌ی‬ ‫کوردستانی‌‌و فشاری شەقامی کوردی‬ ‫بۆ چاکسازی بگۆڕن بۆ ملمالنێی نێوان‬ ‫هەولێر‌‌و بەغداد‪ .‬بێجگە ل��ەوەش هەر‬ ‫ئەم ملمالنێی نێوان بەغداو هەولێر‌‌و‬ ‫مەترسی گەڕانەوەی دیکتاتۆریەت لە‬ ‫بەغداد سەرتاپای حوکمڕانی هەرێمی‬ ‫ئ��ارای��ی��ش داوەت��ەوە‪ .‬ئ��ەم ملمالنێ‌‌و‬ ‫مەترسییانە زەمینەی رەخساندووە‬ ‫ب��ۆ دەس��ەاڵت��داران��ی ه��ەرێ��م ل��ەب��ری‬ ‫ئەوەی لە سەر بنەمای حوکمرانییەکی‬ ‫مەدەنییانە ‌ئاسایشی کۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫پێداویستییە بنەڕەتییەکانی کۆمەڵگه‌ی‬ ‫ک��وردس��ت��ان��ی داب��ی��ن ب��ک��ەن هەمیشە‬ ‫بیر ل��ە میلیتاریزەکردنی کۆمەڵگه‌ی‬ ‫کوردستانی بکەنەوە‌‌و ئەوەش یەکێکە‬ ‫ل��ەو قەیرانە سیاسییە سەرەکییانەی‬ ‫ه��ەرێ��م‪ ،‬ک��ە پێویستی ب��ە چاکسازی‬ ‫ری��ش��ەی��ی ه��ەی��ە‪ .‬ب��ۆ ئاشنا ب��وون بە‬ ‫رادەی میلیتاریزەکردنی کۆمەڵگه‌ی‬ ‫کوردستانی ئەوەندە بەسە بگوترێت‪،‬‬ ‫کە نزیک لە ‪%٤٠‬ی بودجەی هەرێم‬ ‫بۆ هێزە چەکدارەکان تەرخان کراوە‪.‬‬ ‫گرێکوێرەکە لێره‌دایە لە سەرێکەوە‬

‫‪129‬‬

‫تا کوردستان سەربەخۆیی بەدەست‬ ‫ن��ەه��ێ��ن��ێ��ت‌‌و س��ەرج��ەم رای��ەڵ��ەک��ان��ی‬ ‫نێوان عێراق‌‌و کوردستان نەپچڕێن‪،‬‬ ‫بیانووی مەترسی دەرەک��ی هەمیشە‬ ‫وەک لەمپەرێک لەبەردەم چاکسازی‬ ‫س��ی��اس��ی��دا زەق دەک��رێ��ت��ەوە‪ .‬بە‬ ‫وات��ای��ه‌ک��ی‌‌ت��ر‪ ،‬چ��اک��س��ازی��ی سیاسی‌‌و‬ ‫کێشەی نەتەوەیی‪ ،‬دوو شتن‪ ،‬ناکرێت لە‬ ‫یەکتری جیابکرێنەوە‪ .‬بێ گۆڕینی ئەم‬ ‫واقیعەی‪ ،‬کە تێیدا کەسێک‪ ،‬بنەماڵەیەک‪،‬‬ ‫حیزبێک ب��ە ن��اوی ب��ەرگ��ری��ک��ردن لە‬ ‫هەرێمی کوردستان‪ ،‬تاک الیەنە بڕیار‬ ‫لە س��ەر مەسەلە چارەنوسسازەکان‬ ‫دەدات ناتوانرێت باس لە چاکسازیی‬ ‫سیاسی بکرێت‪ .‬لە الیەکی‌‌تریشەوە‬ ‫بێ ئەنجامدانی چاکسازی‌‌و س��ەر لە‬ ‫نوێ دابەشکردنەوەی دەسەاڵتەکان‌‌و‬ ‫کۆتایی هێنان بە قۆرخکاری دەسەاڵت‬ ‫ناکرێت یەکڕیزی نیشتیمانی فراوان‌‌و‬ ‫ک��اری��گ��ه‌ری وا دروس��ت ب��ک��رێ��ت‪ ،‬که‌‬ ‫توانای خۆڕاگری له‌ به‌رده‌م قه‌یران‌و‬ ‫ته‌نگژه‌ گ��ه‌وره‌ک��ان��دا هه‌بێت چ جای‬ ‫ئەوەی کوردستان بگەیەنەتە کەناری‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆی��ی‪ .‬بێجگە ل��ەوەش هیچ‬ ‫ح��ی��زب‌‌و رێکخراوێکی خ��اوەن هێز‌‌و‬ ‫کاریگەر لە کوردستان نییە‪ ،‬کە کار‬ ‫ب��ۆ س��ەرب��ەخ��ۆی��ی ک��وردس��ت��ان بکات‪.‬‬ ‫لێرەوە دەکرێت رێگرییەکی‌‌تر لەبەردەم‬ ‫پرۆسەی چاکسازی دەستنیشان بکرێت‬ ‫کە ئەویش غیابی حیزب یان هێزێکی‬

‫بەرهەڵستکارە‪ ،‬کە بتوانێت لە یەک‬ ‫کاتدا هەم کار بۆ چاکسازی سیاسی‌‌و‬ ‫کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگەی کوردی بکات‌‌و‬ ‫هەم مەلەفە نەتەوەییەکان بەگشتی‌‌و‬ ‫کێشە هەڵواسراوەکانی نێوان هەرێمی‬ ‫ک��وردس��ت��ان‌‌و ع��ێ��راق ب��ەت��ای��ب��ەت��ی لە‬ ‫یەکێتیی‌‌و پ��ارت��ی وەرب��گ��رێ��ت��ەوە‪ .‬بە‬ ‫وات��ای��ه‌ک��ی‌ت��ر‪ ،‬ئ��ەوەی ب��ۆ پ��رۆس��ەی‬ ‫چ��اک��س��ازی��ی سیاسی ل��ە ک��وردس��ت��ان‬ ‫پێویستە هێزێک‪ ،‬یان حیزبێکە‪ ،‬کە لەیەک‬ ‫کاتدا کار بۆ چاکسازیی کۆمەاڵیەتی‌‌و‬ ‫سیاسی‌و بۆ سەربەخۆیی کوردستان‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫رێگرییەکی‌‌تری ب��ەردەم پ��رۆس��ەی‬ ‫چاکسازی‪ ،‬کە پەیوەستە بە ستاتۆی‬ ‫ه��ەڵ��واس��راوی ک��وردس��ت��ان��ەوە ئ��ەو‬ ‫حاڵەتەیە‪ ،‬کە هەرێم تێیدا دەژی‪ ،‬کە‬ ‫دەکرێت بە شێوە‪-‬دەوڵەت‪ ،‬یان ‪quasi-‬‬ ‫‪ state‬پێناسە بکرێت‪ .‬شێوە دەوڵەتەکان‬ ‫(ک��واس��ی س��ت��ەی��ت��ەک��ان) ئ��ەوان��ەن‪ ،‬کە‬ ‫س��ەروەری ناوخۆییان بە سەر واڵتدا‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ب��ەاڵم س��ەروەری دەرەک��ی��ی��ان‬ ‫نییە‌‌و لە الیەن کۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتی‬ ‫ب��ەف��ەرم��ی ن��ەن��اس��راون‪ .‬ه��ەر چ��ەن��دە‬ ‫کوردستان بە فەرمی ستاتۆی فیدراڵی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ە واق��ی��ع��دا پێوەندیی‬ ‫ن��ێ��وان ب��ەغ��دا‌‌دو ه��ەول��ێ��رو ستاتۆی‬ ‫هەرێمی کوردستان ستاتۆی کواسی‪-‬‬ ‫ستەیتە‪ .‬وەک هەر (کواسی‪-‬ستەیتێک)‬ ‫ل��ەوان��ەش باکوری قوبرس‌‌و تایوان‌‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫ئەبخازیا‌‌و سەحرای رۆژئاوا حکومەتی‬ ‫هەرێمیش شەرعییەتی س��ەروەری‬ ‫ناوخۆیی هەیە‪ .‬ب��ەاڵم ئ��ەوەی هەرێم‬ ‫لە حاڵەتی قوبرس‌‌و تایوان‌‌و کواسی‪-‬‬ ‫ستەیتەکانی‌‌تر جیادەکاتەوە ئەوەیە‪ ،‬کە‬ ‫لەوێ ئەم شەرعییەتی دەسەاڵت دەمێکە‬ ‫ف��ه‌زای ش��ەرع��ی��ەت��ی شۆڕشگێڕییان‬ ‫بەجێ هێشتووە‌‌و دەستووری کراون‌‌و‬ ‫ه��ەر ئ��ەم��ەش��ە وای��ک��ردووە‪ ،‬ک��ە هەر‬ ‫هێزێک بێتە سەر حوکم لە روانگەی‬ ‫زۆرینەی دانیشتوانی ئەو واڵتانە وەک‬ ‫دەسەاڵتێکی دەس��ت��ووری بناسرێت‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ە ح��اڵ��ەت��ە ک��وردی��ی��ەک��ەی��دا‪،‬‬ ‫دەس��ەاڵت��داران��ی هەرێم هێشتا مەیلی‬ ‫ئەوەیان هەیە‪ ،‬کە لەسەر شەرعییەتی‬ ‫شۆرشگێڕی دەسەاڵتەکەیان بژین‌‌و کار‬ ‫بۆ بەدەستووری کردنی ئەو دەسەاڵتە‬ ‫ن��ەدەن‪ .‬ئەمەش وای��ک��ردووە‪ ،‬کە ئەم‬ ‫دەسەاڵتەی ئێستا وا بێتە پێش چاو‪،‬‬ ‫کە خ��اوەن شەرعییەتی دەس��ت��ووری‬ ‫نەبێت‌‌و لە حاڵەتی فەراغی دەستووریدا‬ ‫بێت‪ .‬نەبوونی دەستوور رێگرییەکی‬ ‫گەورەیە بۆ پرۆسەی چاکسازی‪ .‬لە‬ ‫واڵتێکدا‪ ،‬کە دەستوور هەبێت‪ ،‬بەند‌‌و‬ ‫یاساکانی ناو دەستوور دەبنە پێوانە‬ ‫ب��ۆ ب��ڕی��اردان ل��ە س��ەر دەس��ت��ووری‬ ‫بوون‌‌و یاسایی بوونی دەسەاڵتەکان‌‌و‬ ‫دەستنیشانکردنی زێ��دەرۆی��ی��ەک��ان‌‌و‬ ‫خ��راپ ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی دەس��ەاڵت‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەشەوە لە غیابی دەستووردا‪،‬‬

‫وەک لە حاڵەتی کوردستاندا‪ ،‬الیەنی‬ ‫دەس��ەاڵت دەت��وان��ێ��ت ت��ەج��اوزی‬ ‫دەسەاڵتەکانی بکات‌‌و پۆستەکان لە‬ ‫پێناو بەرژەوەندییە شەخسی‌‌و حیزبی‌‌و‬ ‫بنەماڵەییەکاندا ئیستیغالل بکرێت بێ‬ ‫ئەوەی بکەوێتە بەردەم لێپرسینەوەی‬ ‫دەستووری‪.‬‬ ‫ـ��ـ رۆڵ��ی زان��ک��ۆک��ان‌‌و مامۆستايانى‬ ‫زانكۆ لە كوێی داڕشتن‌‌و سازكردنى‬ ‫پرۆژەی ریفۆرمى سياسيیه‌ لە هەرێمی‬ ‫كوردستاندا؟‬ ‫ــ سیستەمە سیاسییەکان سیستەمی‬ ‫پەروەردەی هاوشیوەی خۆیان بەرهەم‬ ‫دێنن‪ .‬سیستەمێکی سیاسی‪ ،‬کە خۆی‬ ‫بە رەها‌‌و دوور لە لێپرسینەوە دەزانێت‬ ‫سیستەمێکی پ��ەروەردەی وەها بونیاد‬ ‫دەن��ێ��ت‪ ،‬کە پ��ارێ��زگ��اری ل��ەو رەهاییە‬ ‫ب��ک��ات‌‌و پرسیار دروس��ت ن��ەک��ات‪ .‬بە‬ ‫واتایه‌کی‌تر‪ ،‬ئەگەر دەسەاڵتێک ئامادەیی‬ ‫ت��ێ��دا ن��ەب��ێ��ت ح��وک��م��ی ئ��ەو بکەوێتە‬ ‫ژێ��ر پ��رس��ی��ارەوە‪ ،‬بەهەمان شێوەش‬ ‫پ��ەروەردەی��ەک پێشکەش دەک��ات‪ ،‬کە‬ ‫تاکی بێ گومان‌‌و بێ پرسیار‌‌و بەرهەم‬ ‫بێنێت‪ .‬وات��ە سیستەمێکی سیاسی‬ ‫نەخۆش چ��اوەڕوان��ی پەروەردەیەکی‬ ‫ئیفلیج‌‌و ب��ێ ب��ەره��ەم��ی ل��ێ��دەک��رێ��ت‪.‬‬ ‫لێرەشدا رۆڵی سەرەکی‌‌و جەوهەری‬ ‫خوێندن‌‌و پ��ەروەردە لەبار دەبرێت‪،‬‬

‫‪131‬‬

‫کە ئەویش پێگەیاندنی نەوەیەکە‪ ،‬کە‬ ‫ع��ەوداڵ��ی پ��رس��ی��ار‌‌و گ��وم��ان‌‌و وەاڵم��ە‬ ‫ب��ی��ک��ۆت��ای��ی��ەک��ان ب��ێ��ت‪ .‬دروس��ت��ک��ردن��ی‬ ‫نەوەیەکی خاوەن پرسیار‌‌و داهێنەر‌‌و‬ ‫باوەڕبەخۆ هەمیشە قابیلییەتی ئەوەی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ک��ە پرسیار بخاتە سیستەمی‬ ‫حوکمڕانی‌‌و مەیلی گوێڕایەڵی‌‌و ئیتاعە‌‌و‬ ‫ملکەچکردنی کەمتر بێت‪ .‬لەبەر ئەوەی‬ ‫سیستەمی حوکمڕانی کوردستان تا‬ ‫رادەیەکی زۆر خۆی بە حوکمێکی رەها‬ ‫دەزانێت‌‌و پرسیار لەسەر شەرعییەتی‬ ‫حوکمڕانییەکەی قبوڵ ن��اک��ات ک��اری‬ ‫ل��ەس��ەر ئ��ەوە ک��ردووە ت��اک��ێ��ک��ی بێ‬ ‫پ��رس��ی��ار‌‌و ب��ێ ئ��ەن��دێ��ش��ە‌‌و گ��وم��ان لە‬ ‫کوردستان بەرهەم بێنێت‪ .‬لەسەر ئەو‬ ‫بنەمایە سیستەمی پەروەردەی هەرێمی‬ ‫کوردستان وا داڕێ��ژراوە‪ ،‬کە پرسیار‬ ‫کوژ‌‌و بێ کاریگەر بێت‪ .‬لەم رووەوە‬ ‫سیستەمی ح��وک��م��ڕان��ی ک��وردس��ت��ان‬ ‫زیاتر لە سیستەمێکی دینی دەچێت‬ ‫تا سیستەمێکی مۆدێرنەی عەلمانی‌‌و‬ ‫لیبراڵ‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی وای��ک��ردووە‪ ،‬کە پ��ەروەردەی‬ ‫هەرێم بەگشتی‌‌و زانکۆکانی بەتایبەتی‬ ‫ن��ەوەی��ەک��ی ب��ێ گ��وم��ان‌‌و ب��ێ پرسیار‬ ‫بەرهەمبێنێت ئەوەیە‪ ،‬کە زانکۆکان لە‬ ‫دامه‌زراوەیەکی مەعریفی سەربەخۆوە‬ ‫گۆردراون بۆ دامه‌زراوەیەکی حیزبی‌‌و‬ ‫لەباشترین حاڵەتدا دام��ه‌زراوەی��ەک��ی‬ ‫ح��ک��وم��ی‪ .‬ج��گ��ە ل��ەوەش ب��ەش��ێ��ک��ی‬

‫بەرچاوی مامۆستاکانی زانکۆ زادەی‬ ‫گەندەڵی دەسەاڵتن‌‌و لەرێگای تەزکییە‌‌و‬ ‫پ��ش��ت��ی��وان��ی ح��ی��زب��ی��ی��ەوە ن��ەک ت��وان��ا‬ ‫مەعریفی‌‌و لێهاتووی خۆییان بوونەتە‬ ‫خ��اوەن��ی ش��ەه��ادەک��ان��ی��ی��ان‌‌و جێگە‌‌و‬ ‫پێگەی وەزیفییان‪ .‬ئەمە لەسەرێکەوە‬ ‫وای��ک��ردووە‪ ،‬کە لە رووی مەعریفە‌‌و‬ ‫ئەفراندنەوە دەستکورت ب��ن‪ .‬جێگای‬ ‫س��ەرن��ج��ە ل��ە دەرزەن��ێ��ک زان��ک��ۆی‬ ‫کوردستان هیچ کامیان لە لیستی هه‌زار‬ ‫زانکۆکانی جیهان لە رووی باشییەوە‬ ‫جێگایان ن��ەب��ۆت��ەوە‪ .‬ل��ەوەش خراپتر‬ ‫بە هەر دوان��زە زانکۆکە نەیانتوانییوە‬ ‫س��ااڵن��ە ب��ە ب��اب��ەت��ێ��ک��ی ئ��ەک��ادی��م��ی لە‬ ‫ژۆرناڵیکی ‪peer-review or referee‬‬ ‫‪ Journal‬بەرهەم بێنن‪.‬‬ ‫لە سەرێکی‌‌تریشەوە بەشێکی زۆری‬ ‫مامۆستایانی زان��ک��ۆ وەک بەشێک‌‌و‬ ‫دەرهاویشتەی ئەو دەسەاڵتە‌‌و وەجهی‬ ‫دەس��ەاڵت ل��ە زان��ک��ۆدا ه��ەن��گ��اوێ��ک‬ ‫هەڵناهێنن‪ ،‬کە بە ئاراستەی گۆڕینی‬ ‫ئ��ەم س��ی��س��ت��ەم��ەدا ب��ێ��ت‪ .‬س��ەرەن��ج��ام‬ ‫بەشێکی زانکۆکان‌‌و بەشێکی بەرچاوی‬ ‫مامۆستاکان‪ ،‬کە چاوەڕوانییان لێدەکرێت‬ ‫وەک نوخبەی کۆمەڵگه‌ رۆڵ ببینن‪،‬‬ ‫پاسیڤ‌‌و پەراوێزن‌‌و کەمترین رۆڵیان‬ ‫هەیە لە ئاراستەکردن‌‌و وەرچەرخاندنی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی ک��وردس��ت��ان��ی‪ .‬زۆری��ن��ەی‬ ‫مامۆستاکانی زانکۆکانی کوردستان‬ ‫نە توانای ئەوەیان هەبووە پرۆپۆزەڵ‌‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫توێژینەوەی ئەکادیمی پێشکەش بکەن‌و‬ ‫ئیرادەی ئەوەیان هەبووە فشار بخەنە‬ ‫سەر دەسەاڵت‪ .‬زێدەرۆیی نییە ئەگەر‬ ‫بگوترێت زۆرینەی مامۆستاکانی زانکۆ‬ ‫لەم هەرێمەدا بەقەد مەالیەکی سەلەفی‬ ‫ک��اری��گ��ەری��ی��ان ل��ە س��ەر ک��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی‬ ‫کوردستانی نییە‪ ،‬کە ئەمەش بۆخۆی‬ ‫ک��ارەس��ات��ێ��ک��ە‌‌و هێشتا دام��ه‌زراوەی‬ ‫خ��وێ��ن��دن ل��ە ک��وردس��ت��ان��دا پ��ەی پێ‬ ‫نەبردووە‌‌و ئەگەر هەستیشی پێکردنبێت‬ ‫هێشتا بۆی نەبۆتە پرسیار‪ .‬بێجگە لەوە‪،‬‬ ‫لە بریی ئەوەی زانکۆکان ببنە مەکۆی‬ ‫زانست‌‌و مەعریفەی کۆمەڵگه‌‪ ،‬بۆنه‌تە‬ ‫سەنتەرێک بۆ بەخشینی شەهادە بە‬ ‫جیلێک‪ ،‬کە لە کەمترین مەعریفەی ئەم‬ ‫سەردەمە بەهرەمەند بێت‌‌و سەرەنجام‬ ‫ل��ەش��ک��رێ��ک ل��ە خ��اوەن ش��ەه��ادەی‬ ‫نەخوێنەوار‪ .‬جێگای نیگەرانی‌و شۆکە‪،‬‬ ‫کە لە کوردستاندا نزیک بە سەد هەزار‬ ‫خوێندکاری زانکۆ هەیە‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا‬ ‫ت��ی��راژی پ��ڕ فرۆشترین رۆژن��ام��ە لە‬ ‫حەوت هەزار دانە تێناپەڕێت‌‌و زۆربەی‬

‫ئ��ەو کتێبانە چ��اپ‌‌و ب��ەخ��ش دەک��رێ��ن‬ ‫لە کوردستان تیراژەکەیان لە هه‌زار‬ ‫دانە تێپەڕ ناکەن‪ .‬بەکورتی سیستەمی‬ ‫حوکمڕانی پێوەندییەکی راستەوانەی‬ ‫ه��ەی��ە ل��ەگ��ەڵ پێگە‌‌و ت��وان��ا زانستی‌‌و‬ ‫مەعریفەییەکانی زان��ک��ۆدا‌‌و بۆیەش‬ ‫زانکۆکان‪ ،‬مامۆستا‌‌و خوێندکارەکانی‬ ‫کەمترین رۆڵییان هەیە لە پرۆسەی‬ ‫چاکسازی لە هەرێمی کوردستاندا‪.‬‬ ‫پرۆفایل‬ ‫ساڵی ‪١٩٦٧‬دا لە دەڤەری رانییە لەدایکبووە‪ .‬لە‬ ‫‪١٩٩٢‬دا کۆلیژی ئەندازیاری زانکۆی بەغدادی‬ ‫ت��ەواو ک��ردووە‪ .‬ل��ە ‪٢٠٠١‬ەوە ل��ە ئوسترالیا‬ ‫ن��ی��ش��ت��ەج��ێ��ی��ە‪ .‬م��اس��ت��ەرن��ام��ەی ل��ە پ��ێ��وەن��دی��ی��ە‬ ‫نێودەوڵەتییەکانی زان��ک��ۆی س��اوس ئوسترالیا‬ ‫بەدەستهێناوە‪،‬‬ ‫خ��وێ��ن��دک��اری دک��ت��ۆرای��ە ل��ە ب��ەش��ی م��ێ��ژوو‌‌و‬ ‫سیاسەتی زانکۆی ئەدەالید لە ئوسترالیا‪ .‬کتێبێک‌‌و‬ ‫چەند توێژینەوەیەکی ب��ە زم��ان��ی ئینگلیزی لە‬ ‫ژۆرناڵە موعتەبەرەکانی جیهاندا باڵوکردۆتەوە‪.‬‬

‫‪133‬‬

‫مەعریفەی رۆژگاری ئێستا‌و دەرهاویشتەكانی‬ ‫لە كۆمەڵگه‌ی كوردیدا‬ ‫‪Knowledge Of The Present Time and its Results in The‬‬ ‫‪Kurdish Society‬‬

‫د‪ .‬رەشاد میران‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫پێشەكی‬ ‫جیهان ب��چ��ووك ب��ۆت��ەوە‪ ،‬ب��ووە بە‬ ‫گوندێك‪ .‬ئەمە رستەیەكی كورتی باوە‬ ‫ئیمڕۆكە زۆر دەگ��وت��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ئاماژەیەكە بۆ پڕۆسە‌و دیاردەگەلێكی‬ ‫ی��ەك��ج��ار گ��ەورە‌و ك��ای��گ��ەر‪ ،‬ك��ە‬ ‫سەرلەبەری شێوازی ژیانی زۆربەی‬ ‫هەرە زۆری كۆمەڵگه‌كانی سەر گۆی‬ ‫زەوییان گۆڕیوه‌‪ .‬ئەوە ئەو پڕۆسە‌و‬ ‫دی��اردان��ەن‪ ،‬كە سیماكانی رۆژگ��اری‬ ‫ئێستایان بە شێوەیەكی ت��ازە‌و سەر‬ ‫ل��ەن��وێ‌ داڕش��ت��ۆت��ەوە‌و ب��ە چەمكی‬ ‫جیهانگیری ‪ Globalisation‬گوزارشتی‬ ‫ل��ێ‌ دەك��رێ‌‪ .‬ئ��ەم جیهانگیرییەش لە‬ ‫كاتێكدا رەه��ەن��دی گیۆگرافیی هەیە‪،‬‬ ‫كە سەرانسەری جیهان‌و گۆی زەوی‬ ‫دەگ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ه��ەروەه��اش رەهەندێكی‬ ‫مرۆڤایەتی‌و كۆمەاڵیەتیی بێ‌ سنووری‬ ‫هەیە‪ .‬بە گوتەیەكی‌تر‪ ،‬ئەو پڕۆسە‌و‬ ‫دیاردانەی جیهانگیری لەخۆیی گرتوون‬ ‫كاریگەرییان بەسەر ژیانی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫خەڵكی سەرتاسەری جیهانەوە هەیە‪،‬‬ ‫ب��ە ه��ەم��وو ب��وار‌و الی��ەن��ەك��ان��ی ئ��ەم‬ ‫ژیانە كۆمەاڵیەتییە‪ .‬فیكر‌و چەمكەكان‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكان‪ ،‬دەزگ��ا‌و رێكخراوە‪،‬‬ ‫ئابووری‪ ،‬سیاسەت‪ ،‬پەروەردە‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ب�ڵاوب��وون��ەوەی بەرفراوانی چەمكی‬ ‫جیهانگیری بەڵگەی ئەو گۆڕانكاری‌و‬ ‫پەرەسەندنانەیە كە ئاماژەیان بۆ دەكات‪.‬‬ ‫لە بزنسمانەوە تا سیاسەتمەدار‌و بگرە‬

‫ت��ا رۆش��ن��ب��ی��رێ��ك‪ ،‬ئ��ی��م��ڕۆك��ە‪ ،‬گ��وت��ار‌و‬ ‫لێدوانەكانیان خاڵی نابن لەم چەمكە‬ ‫كە تا هەشتاكانی س��ەدەی راب��ردوو‬ ‫ئاسەوارێكی‪ ،‬نە لە كتێبە ئەكادیمییەكان‌و‬ ‫نەلە زمانی رۆژانەدا‪ ،‬نەبوو‪.‬‬ ‫ئەگەر سەرنج بدەین‪ ،‬مەعریفە جۆر‌و‬ ‫ئاستەكەی‪ ،‬بنەما‌و هێزی ش��اراوەی‬ ‫ئ��ەم دی��اردە زەب��ەل�ل�اح��ەی��ە‪ ،‬وات��ه‬ ‫جیهانگیرییكە‪ ،‬وەك��و دوات��ر دەبینین‪،‬‬ ‫كاریگەریی لەڕادەبەدەری هەیە لە سەر‬ ‫شێوازی ژیان‌و شێوازی بیركردنەوەی‬ ‫ئەندامانی كۆمەڵگه‌كان لەسەر ئاستی‬ ‫هەموو جیهان‪.‬‬ ‫ل��ەم ت��ۆی��ژی��ن��ەوەی��ەدا‪ ،‬ه��ەوڵ دەدەی��ن‬ ‫ج��ۆر‌و ئاستی مەعریفەی ئێستاكە‌و‬ ‫چ��وارچ��ێ��وە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ەی لە‬ ‫كۆمەڵگه‌ی ك��وردی��دا دی��اری بكەین‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا رادەی ك��اری��گ��ەری��ی‬ ‫ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری��ی ب��ەس��ەری��ی��ەوە‪ ،‬ئینجا‬ ‫دەرهاویشتە ماددی‌و مانەوییەكانی ئەم‬ ‫جیهانگیرییە لە كۆمەڵگه‌ی كوردیدا‪ .‬بۆ‬ ‫ئەمەش‪ ،‬وەكو چۆن سوود لە تیۆریا‌و‬ ‫س��ەرچ��اوەی ن��ووس��راو وەرگ��ی��راوە‪،‬‬ ‫ئ��اواش سەرنجدانی راس��ت��ەوخ��ۆ‪ ،‬كە‬ ‫ت��وێ��ژەر خ��ۆی پ��س��پ��ۆرێ��ك��ی ب��واری‬ ‫ئێتنۆكۆمەاڵیەتی‌و ئەندامێكی كۆمەڵگه‌ی‬ ‫كوردییە‪ ،‬وەكو میتۆد بەكارهاتووە‪.‬‬ ‫م��ەع��ری��ف��ە وەك��و دی��اردەی��ەك��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‬ ‫لە ڕوانگەی سۆسیۆلۆگیاوە مەعریفە‬

‫‪135‬‬

‫دی��اردەی��ەك��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ە‪ ،‬وات��ە‬ ‫دیاردەیەك پەیوەستە بە كۆمەڵبوونە‬ ‫م��رۆی��ی��ەك��ان��ەوە ل��ە س��ەران��س��ەری‬ ‫مێژوودا‪ ،‬بۆیه‌ ناكرێ‌ باس لە مەعریفە‬ ‫بكرێ‌ لە دەرەوەی كۆمەڵگه‌ی مرۆیی‪.‬‬ ‫س��ەل��م��ێ��ن��ەری ئ��ەم ب��ۆچ��وون��ەش ئ��ەو‬ ‫فاكتەیە‪ ،‬كە مەعریفە هەموو سیما‌و‬ ‫خەسڵەتەكانی دی��اردەی كۆمەاڵیەتیی‪،‬‬ ‫ئەوانەی سۆسیۆلۆگیا دیاریكردوون‬ ‫‪ ،‬ل��ەخ��ۆ دەگ��رێ‌ ـ��ـ ب��ۆی��ەش ك��ەوات��ە‬ ‫مەعریفە دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتییە‪ .‬جا‪،‬‬ ‫مەعریفە‪ ،‬كە دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتییە‪،‬‬ ‫دەب��ێ‌ دەور‌و كاریگەریی میحوەری‌و‬ ‫ی��ەك�ل�اك��ەرەوەی ه��ەب��ێ‌ ل��ە ه��ەم��وو‬ ‫ب��وار‌و الی��ەن‌و پ��ڕۆس��ەك��ان��ی ژی��ان��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی ئەندامانی كۆمەڵگه‌دا‪ .‬لەم‬ ‫ڕوانگەیەشەوە ئێمە ئەم پێناسەیەی‬ ‫خوارەوە بۆ مەعریفە پێشنیار دەكەین‪-‬‬ ‫مەعریفە بەگشتی بریتییە ل��ە‪ :‬كۆی‬ ‫ه��ەم��وو ئ��ەو ش��ارەزای��ی‌و پسپۆری‌و‬ ‫داهێنانانەی نەوە یەك لەدوای یەكەكانی‬ ‫كۆمەڵگه‌‪ ،‬لەماوەی هەموو مێژووی ئەو‬ ‫كۆمەڵگه‌یەدا‪ ،‬بەدەستیانهێناوە‌و كەڵه‌كە‬ ‫ب��ووە بۆ بەڕێوەبردنی ژیانی رۆژان��ە‬ ‫بەكاردێ‌‪.‬‬ ‫ب��ە پێی ئ��ەم پێناسەیە‪ ،‬ئێمە باسی‬ ‫جۆرێك لە مەعریفە ناكەین‪ ،‬چونكە وەكو‬ ‫دواتر دەبینین مەعریفە چەند جۆرێكی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەڵكو كۆی مەعریفە لە كۆمەڵگه‌دا‬ ‫بەگشتی ب��ە ه��ەم��وو جۆرەكانییەوە‬

‫لەبەرچاو دەگرین‪ .‬ئەگەرچی رەنگب ‌‬ ‫ێ‬ ‫یەكێك لە جۆرەكانی مەعریفە بەشی‬ ‫شێری بەركەوێ‌ لەم باسەدا‪ .‬ئەمەش‬ ‫چونكە مەعریفە بەگشتی چوارچێوەی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی كۆمەڵگه‌ دی��اری��دەك��ات‬ ‫نەك تەنیا یەكێك لە جۆرەكانی‪ ،‬با ئەو‬ ‫ج��ۆرەی دەور‌و بایەخی سەرەكیشی‬ ‫هەبێت‪ .‬هەر لەو پێناسەیەدا‪ ،‬ئەوەی‬ ‫جێگای ئاماژە بۆ كردنە‪ -‬مەعریفە بۆ‬ ‫بەڕێوەبردنی ژیانی رۆژانە بەكاردێت‌‪.‬‬ ‫ئ��ەوەش سیمای سەرەكیی دی��اردەی‬ ‫كۆمەاڵیەتییە‪ .‬ئەگەر سەرنج بدەین‪،‬‬ ‫هەر دیاردە‌و پڕۆسە‌و رووداوێك‪ ،‬هەر‬ ‫هەڵوێست‌و ڕەفتار‌و بۆچوونێك‪ ،‬هەر‬ ‫كارێك‪ ،‬پێویستی بە جۆریك‌و ئاستێك‬ ‫ل��ە مەعریفە ه��ەی��ە‪ ،‬چونكە ژی��ان بە‬ ‫مەعریفە بەڕیوەدەچێ‌‪.‬‬ ‫جۆرەكانی مەعریفە‬ ‫لە هەر كۆمەڵگه‌یەكدا‪ ،‬هەمیشە‌و لە‬ ‫یەك كاتدا‪ ،‬چەند جۆرێك لە مەعریفە‬ ‫ه��ەن‪ ،‬ك��ە ه��ەر یەكێكیان سروشت‌و‬ ‫تایبەتمەندی‌و هەروەها ئەركی خۆیی‬ ‫هەیه‌‪ .‬ب��ەاڵم ئەگەر ب��ەوردی سەرنج‬ ‫بدەین‪ ،‬هەموو جۆرەكان بەشێوازێك‬ ‫ئاوێتەیەكی مەعریفییان دروستكردووە‪،‬‬ ‫كە خزمەت بە سیسته‌مە كۆمەاڵیەتییەكە‬ ‫ب��ك��ات‪ .‬رای ج��ی��اواز هەیه‌ دەرب��ارەی‬ ‫جۆرەكانی مەعریفە لە كۆمەڵگه‌دا‪:‬‬ ‫‪ -‬ئ��ۆگ��ۆس��ت ك��ۆم��ت ئ��ام��اژەی بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫سێ‌ ج��ۆر مەعریفە ك��ردووە(اله��وت��ی‪،‬‬ ‫میتافیزیكی‪ ،‬وەزعی)‬ ‫ ئێمیل دوركهایم (ئایینی‪ ،‬فەلسەفی‪،‬‬‫زانستی)‬ ‫ ماكس شیللەر (مەعریفەی زاڵ‌و‬‫ك��اری��گ��ەر‪ ،‬م��ەع��ری��ف��ەی رۆش��ن��ب��ی��ری‪،‬‬ ‫مەعریفەی رزگاركەر)‬ ‫ ج��ۆرج گ��ۆرڤ��ی��چ (م��ەع��ری��ف��ەی‬‫درك��ك��ردن��ی ه��ەس��ت��ی‪ ،‬م��ەع��ری��ف��ەی‬ ‫درككردن بە ئێمە‌و ئەوانیتر‪ ،‬مەعریفەی‬ ‫رۆتینیی ژی��ان��ی رۆژان��ە‪ ،‬مەعریفەی‬ ‫تەكنیكی‌و ت��ەك��ن��ۆل��ۆگ��ی‪ ،‬مەعریفەی‬ ‫سیاسی‪ ،‬مەعریفەی زانستی‪ ،‬مەعریفەی‬ ‫فەلسەفی) ‬ ‫د‪ .‬م��ع��ن خ��ل��ی��ل ع��م��ر (م��ەع��ری��ف��ەی‬ ‫ئ��ەف��س��ان��ەی��ی‪ ،‬م��ەع��ری��ف��ەی س��ی��ح��ری‪،‬‬ ‫مەعریفەی دینی‌و مەعریفەی زانستی)‬ ‫ب��ەاڵم ئێمە‪ ،‬بۆ كۆمەڵگه‌ی ك��وردی‪،‬‬ ‫مەعریفە بە گشتی دەكەین بە چوار‬ ‫جۆر‪.‬‬ ‫ــ مەعریفەی رەمەكی (عاممی‪ ،‬گەلەكی)‬ ‫ــ مەعریفەی ئایینی‬ ‫ــ مەعریفەی فەلسەفی‬ ‫ــ مەعریفەی زانستی‬ ‫مەعریفەی رەمەكی (عاممی‪ ،‬گەلەكی)‬ ‫ئەو مەعریفە سەرەكی‌و بنەڕەتییەیه‌‪،‬‬ ‫م��رۆڤ دەك��ات ب��ە ب��وون��ەوەرێ��ك��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ .‬لەالیەن یەكەمین دەزگای‬ ‫كۆمەاڵیەتییەوە‪ ،‬كە خێزانە‪ ،‬بە مرۆڤ‬ ‫دەبەخشرێ‌‪ ،‬ئەگەرچی دەزگای تریش‬

‫بەشداریدەكەن لەم پڕۆسەیەدا‪ .‬واتە‬ ‫پ��ڕۆس��ەی پێگەیاندنی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫‪ ،Socialization‬وەك��و‪ :‬خ��زم��ای��ەت��ی‪،‬‬ ‫هاوڕێیەتی‪ ،‬قوتابخانە‪ ،‬دەزگای ئایینی‪.‬‬ ‫ناوەڕۆكی ئەو مەعریفەیە بریتییە لە‬ ‫ئاڕاستەكردنی فیكر ب��ەرەو چۆنیەتی‬ ‫ق��س��ەك��ردن‪ ،‬رەف��ت��ار‪ ،‬ه��ەڵ��س��وك��ەوت‌و‬ ‫هەڵوێستی تاكەكانی كۆمەڵگه‌‪.‬‬ ‫ل��ە ب��ن��ەڕەت��دا ئ��ەو م��ەع��ری��ف��ەی��ەی��ە‬ ‫ب��ڕی��اردەدات چ ج��ۆرە كەسایەتییەك‬ ‫پێویستە ب��ۆ كۆمەڵگه‌‌و ب��ۆ سیستمە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكەی‪ ،‬چونكە كەسایەتیی‬ ‫ت��اك��ەك��ان��ە‪ ،‬ك��ە پ��ارێ��زگ��اری��ی سیستمە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكە دەكەن‪.‬‬ ‫مەعریفەی رەمەكی‪ ،‬ئەگەرچی باو‌و‬ ‫گشتی‌و الی هەموو ئەندامان هەیە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ب��ن��چ��ی��ن��ەی��ی��ش��ە‪ ،‬س��ت��راک��چ��ه‌ری‬ ‫پەیوەندییەكانی كۆمەڵگه‌ دەردەب��ڕێ‌‪ ،‬‬ ‫وەك��و گوتمان‪ ،‬پ��ارێ��زەری سستێمی‬ ‫كۆمەاڵیەتییە‪ .‬كەسێك ئەو مەعریفەیەی‬ ‫نەبێت‌‪ ،‬نابێت بە ئەندامی كۆمەڵگه‌كەی‪.‬‬ ‫ی��ان ب��ەق��س��ەی م��ان��ه��ای��م‪ ،‬م��رۆڤ لە‬ ‫كۆمەڵگه‌یەكدا لەدایك دەبێت‌‪ ،‬پێدەگا‌ت‌و‬ ‫گەورەدەبێت‪ ،‬كە رەوشێكی دیاریكراوی‬ ‫ت��ی��ادا ل��ە ئ��ارادای��ە‪ ،‬ل��ەو رەوش��ەش��دا‬ ‫شێوازی بیركردنەوە‌و رەفتاری ئامادە‬ ‫ه��ەن‪ ،‬ئ��ەو ك��ەس��ە دەب��ێ��ت‌ فێریانبێ‌‌و‬ ‫پیادەیان بكات‪ .‬هەروەها ئەو مەعریفەیە‬ ‫ب��ەش��ی ه��ەرە زۆری ن��اوەڕۆك��ی‬ ‫دیاردەیەكی‌تریش لەخۆدەگرێ‌ كە بە‬

‫‪137‬‬

‫چەمكی كولتوورگوزارشتی لێ‌ دەكرێ‌‪ ،‬دەزگای ئاییینی نافەرمی‪ ،‬وه‌ک شێخ‪،‬‬ ‫ئەمەی دواییش‪ ،‬رۆڵی سەرەكی دەبینێ‌ م��ەال‪ ،‬تەكیە‌و خ��ان��ەق��او خ��اوەن��ی ئەم‬ ‫لە كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتیدا‪ .‬لە هەمان مەعریفەیەیە‪ .‬دەزگای ئایینی دەورێكی‬ ‫كات‪ ،‬مەعریفەی رەمەكی وەكو دواتر بااڵ دەبینێ‌ لە كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتیدا‪ .‬‬ ‫دەبینین‪ ،‬بەشێوەیەكی نادیار‌و هەست چونكە ئایین توخمیكی هەرە گرنگ‌و‬ ‫پێنەكراو‌و بە رادەی جیاواز تێكەڵێش بە بایەخی كولتووری مانەویی هەر‬ ‫بووە لەگەڵ جۆرەكانی‌تری مەعریفەدا‪ -‬كۆمەڵگه‌یەكە‪ .‬ئەو دەور‌و پێگە گرنگەی‬ ‫م��ەع��ری��ف��ەی ئ��ای��ی��ن��ی ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی‬ ‫ئایینی‪ ،‬فەلسەفی‌و زانستی‪.‬‬ ‫ك��وردی��دا زۆر بە ئاشكرا بەرجەستە‬ ‫بووە‪ ،‬بەڕادەیەك لە هەموو بوارەكانی‬ ‫مەعریفەی ئایینی‬ ‫ئ��ەم مەعریفەیە خ��اوەن سیستمێكی ژیانی كولتووری‌و ئاسایی ئەندامانی‬ ‫فیكری ــ عەقیدەییە‌و بنەماكانی خۆیی كۆمەڵگه‌دا هەستی پێدەكرێ‌‪ .‬بۆنموونە‪،‬‬ ‫بەسەر خەڵكدا دەچەسپێنێ‌ بە رێگەی لە بوارێكی كولتووری ماددیدا وەكو‬ ‫م��ل��ك��ەچ��ك��ردن��ی ك��ول��ت��وورەك��ەی��ان��ەوە‪ .‬بینایە دەبینین ژم��ارەی مزگەوتەكان‬ ‫ئ��ەم��ەش‪ ،‬وات��ە خۆخزاندنە ن��او ن��اخ‌و لە شارێكی كوردستاندا ئاماژەیەكی‬ ‫دەروون��ی ت��اك��ەك��ان��ەوە‪ ،‬ب��ەم��ەش��ەوە روون��ی بااڵدەستیی ئەم مەعریفەیەیە‬ ‫ب��ااڵدەس��ت��ی��ی خ��ۆی ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌دا ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌دا‪ ،‬شانبەشانی ئ��ەوەش‬ ‫ه��ون��ەری ب��ی��ن��اس��ازی��ی م��زگ��ەوت��ەك��ان‬ ‫وەدەست دێنێت‌‪.‬‬ ‫سروشت‌و ناوەڕۆكی ئەم مەعریفەیە نیشانەیەكی م��اددی‌و ج��ی��اك��ەرەوەی‬ ‫بریتییە ل��ە ك��ارك��ردن��ە س��ەر الی��ەن��ی سیمبۆلێكی ئایینیی ئەو كۆمەڵگه‌یەیە‪.‬‬ ‫دەروون��ی‌و س��ۆزداری��ی ت��اك��ەك��ان‬ ‫مەعریفەی فەلسەفی‬ ‫ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی ن��اچ��ارك��ردن��ی��ان بە‬ ‫مەعریفەیەكی گشتگیر‌و هەمەالیەنە‪،‬‬ ‫جێبەجێكردنی پێداویستییەكانی ئەو‬ ‫ش��ێ��وازە ژی��ان��ەی‪ ،‬ك��ە ئ��ای��ی��ن ل��ەگ��ەڵ دەس��ك��ەوت‌و ئ��ەزم��وون��ەك��ان��ی ژی��ان‌و‬ ‫راس��ت��ی��ی��ەك��ان��ی م��ەع��ری��ف��ەی زانستی‬ ‫كولتوورەكە لە سەری رێككەوتوون‪.‬‬ ‫ئ��ەم ج��ۆرە مەعریفەیە ئ��ەگ��ەرچ��ی‪ ،‬بەكاردێنێ‌ بۆ گەیشتن بە دەرئەنجامی‬ ‫ناڕاستەوخۆ‪ ،‬لە دەزگا كۆمەاڵیەتییەكانی گ��ش��ت��گ��ی��ر دەرب��ارەی دی��اردە‌و‬ ‫تریشەوە وەردەگیرێ‌‪ ،‬بەاڵم دەزگای رووداوەكانی ژیان بەگشتی‪ .‬مەعریفەی‬ ‫ئایینیی ف��ەرم��ی‪ ،‬وه‌ک (ئ��ەوق��اف)‪ ،‬فەلسەفی‪ ،‬مەعریفەیەكە دەرب��ارەی‬ ‫م��زگ��ەوت‪ ،‬ق��وت��اب��خ��ان��ەی ئ��ای��ی��ن��ی‌و هەمەك بە جیاوازی لەگەڵ مەعریفەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫زانستی‪ ،‬كە بەسەر ب��وار‌و پسپۆریی‬ ‫جۆراوجۆر دابەشكراوە‪.‬‬ ‫هەروەها بەوەش لە مەعریفەی زانستی‬ ‫جیادەبێتەوە‪ ،‬كە مەعریفەیەكی فیكری‌و‬ ‫ت��ەئ��ەم��ول��ی��ی��ە ن��ەك ئ��ەزم��وون��گ��ەری‌و‬ ‫تاقیكردنەوە‪ ،‬ب��ۆی��ەش مەعریفەیەكە‬ ‫نە بۆ ه��ەم��ووان‪ ،‬بەڵكو مەعریفەیەكە‬ ‫تەنیا بۆ ئیلیت (نخبە) – چونكە ئەم‬ ‫مەعریفەیە پێویستی ب��ە توانایەكی‬ ‫هزریی شیاو‌و رۆچوون بۆناو قواڵیی‌و‬ ‫بنەچە‌و ریشاڵەكانی بابەتەكانەوە هەیە‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە م��ەع��ری��ف��ەی فەلسەفی‪،‬‬ ‫ل��ەم رۆژگ��ارەدا‪ ،‬ب��ووە بە ن��اوەڕۆك��ی‬ ‫بابەتێكی زانستی‪ ،‬بەاڵم وەكو زانستیش‬ ‫ج��ی��اوازی‌و ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی خ��ۆی چ‬ ‫ل��ە ب��اب��ەت��ەك��ان��ی‌و چ ل��ە میتۆدەكانی‬ ‫پاراستوون ‪.‬‬ ‫ئ��ەم م��ەع��ری��ف��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەگ��ەرچ��ی جیایە‬ ‫ل��ە م��ەع��ری��ف��ەك��ان��ی دی‌و ب��واری‬ ‫تایبەت بەخۆیی هەیه‌‪ ،‬ب��ەاڵم توخم‌و‬ ‫رەگەزەكانی مەعریفەی فەلسەفی لەناو‬ ‫ه��ەم��وو ج��ۆرەك��ان��ی ت��ری مەعریفەدا‬ ‫ه��ەن‪ .‬ب��ە گ��وت��ەی��ەك��ی دی‪ ،‬ه��ەم��وو‬ ‫جۆرەكانی مەعریفە رەگ‌و ریشاڵ‌و‬ ‫ب��ن��ەم��ای فەلسەفییان ه��ەی��ە‪ .‬دەك��رێ‌‬ ‫بڵێین‪ ،‬ئێمە ه��ەم��ووم��ان ب��ەئ��اگ��ا یان‬ ‫بێ‌ئاگا (فەلسەفێنەرین)‪ ،‬لەژێر رواڵەتی‬ ‫ژیانی دیارمانەوە شیمانە شاراوەكان‬ ‫بوونیان هەیە‪ ،‬كە لەسەر بنچینەیان‌و‬ ‫بەگوێرەی ئەوان ڕەفتارمان دەنوێنین‌و‬

‫حوكمەكانمان دەردەكەین‪.‬‬ ‫ل��ەم روان��گ��ەی��ەوە دەت��وان��ی��ن بڵێین‬ ‫هەموو دیاردە‌و پڕۆسە‌و رووداوەكان‬ ‫ب��ن��ەم��ای فەلسەفییان ه��ەی��ە‪ .‬ك��ەوات��ە‬ ‫ژیانی كۆمەاڵیەتیش بەهەموو پیكهاتە‬ ‫م��اددی‌و مانەوییەكانییەوە بنچینە‌و‬ ‫بنەمای فەلسەفیی خۆیان هەیه‌‪ ،‬چونكە‬ ‫كۆمەڵگه‌‌و ژیانی كۆمەاڵیەتی لەخۆوە‬ ‫سەریان هەڵنەداوە‪ ،‬بەڵكو بەرهەمی‬ ‫رەوت‌و ئەزموونەكانی مێژووی ژیانی‬ ‫مرۆڤایەتین‪ .‬سەبارەت بە كۆمەڵگه‌ی‬ ‫ك��وردی‪ ،‬مەعریفەی فەلسەفی تیایدا‬ ‫لەناو كۆی هزری كۆمەاڵیەتیدا قەتیس‬ ‫ماوە‪ ،‬هێشتا‪ ،‬وەكو بوارێكی مەعریفیی‬ ‫سەربەخۆ خۆیی نەسەلماندووە‪.‬‬ ‫مەعریفەی زانستی‬ ‫ج��ۆرێ��ك��ی ت��ای��ب��ەت��ی��ی م��ەع��ری��ف��ەی��ە‪.‬‬ ‫راستی‌و دروستیی ئەم مەعریفەیە بە‬ ‫ئەزموون‌و تاقیكردنەوە لەسەر ئەرزی‬ ‫واقیع سەلمێندراون‪.‬‬ ‫م��ەع��ری��ف��ەی زان��س��ت��ی ك��ەرەس��ت��ە‌و‬ ‫خواست‌و پێداویستیی زۆری گەرەكە‪،‬‬ ‫بۆیەش بۆ هەموو تاكەكانی كۆمەڵگه‌‬ ‫فەراهەم نابێ‌‪ ،‬بەڵكو دەزگ��ای تایبەت‬ ‫(دەزگ��ای زانستی‪ :‬ئەكادیمیا‪ ،‬زانكۆ‪،‬‬ ‫پەیمانگا‪ ،‬قوتابخانە‪ )...‬دەبێتە خاوەنی‬ ‫ئ��ەم م��ەع��ری��ف��ەی��ە‌و دەی��ب��ەخ��ش��ێ‌ ب��ەو‬ ‫كەسانەی توانای دابینكردنی كەرەستە‌و‬ ‫پێداویستییە زانستییەكانیان هەیە‪.‬‬ ‫مەعریفەی زانستی‪ ،‬مەعریفەیەكی‬

‫‪139‬‬

‫ماددییە‪ ،‬چونكە دەربارەی ئەو دیاردە‌و‬ ‫ش��ت‌و ك��ەل��وپ��ەالن��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ب��وون��ی��ان‬ ‫هەیە‪ ،‬بەردەست‌و هەستپێكراون‪ ،‬یان‬ ‫رەن��گ��دان��ەوەی��ان هەیە لەسەر ئ��ەرزی‬ ‫واقیع‪.‬‬ ‫مەعریفەی زانستی‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‪،‬‬ ‫توند گرێدراوە بە رەوشی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫س��ی��س��ت��م��ەك��ەی��ەوە‪ ،‬ن��ەك ه��ەر ل��ەب��ەر‬ ‫ئ��ەوەی ئ��ەم سیستمە ه��ەل��وم��ەرج��ی‬ ‫ل��ەب��اری ب��ۆ دەڕەخ��س��ێ��ن��ێ‌‪ ،‬ب��گ��رە‬ ‫زۆرج��اران تەنانەت ناوەڕۆكەكەشی‬ ‫دیاریدەكات بە شێوەیەك‪ ،‬كە لەگەڵ‬ ‫رەوش‌و ئایدیۆلۆگیا سیاسییەكەیدا‬ ‫بگونجێ‌‪ .‬ئ��ەوەش نە تەنیا لە زانستە‬ ‫مرۆیی‌و كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬كە راستەخۆ‬ ‫واب��ەس��ت��ەی ب��وار‌و الیەنەكانی ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتین‪ ،‬بەڵكو زانستەكانی‌تریش‬ ‫ل��ەم��ە رزگ��اری��ان ن��ەب��ووە‪ .‬نموونەی‬ ‫ئ��ەوەش زۆرن‪ ،‬ل��ەوان��ە‪ :‬ل��ە ئەنجامی‬ ‫قەیرانی بەهاكان ل��ە ئ��ەوروپ��ا ساڵی‬ ‫‪‌1912‬و پ��ەرەس��ەن��دن��ی ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫ئ��ای��دی��ۆل��ۆگ��ی��ی رۆم��ان��س��ی��زم��ی ن��وێ‌‪،‬‬ ‫زۆرێك لەزانایانی فیزیك دەسبەرداری‬ ‫ت��ی��ۆری��ای ه��ۆك��ارگ��ەرای��ی (السببیە)‬ ‫بوون‌و دانیاننا بە تیۆریای حەتمییەت‬ ‫‪ - Determinism‬گ��ۆڕان��ك��اری��ی لەژێر‬ ‫فشاری بەهای كۆمەاڵیەتی هەروەها‬ ‫لە ماتماتیك‌و میكانیكاش رووی��ان��دا ‪.‬‬ ‫هەرچی زانستە كۆمەاڵیەتییەكانن ئەوا‪،‬‬ ‫كارڵ پۆپەڕ گوتەنی‪ ،‬دەتوانین بەقەدەر‬

‫پ��ەرژەوەن��دی‌و هەڵوێستەكانی ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی رێباز‌و الیەنگیرییان تیادا‬ ‫بدۆزینەوە ‪ .‬ئەمە‌و گەلێ‌ نموونەی تر‬ ‫دەمانگەێنن بەو ئەنجامەی كە مەعریفە‬ ‫بەگشتی‪ ،‬بە مەعریفەی زانستیشەوە‪،‬‬ ‫بە ڕادەی پەیوەندیی بە سیاسەتەوە‬ ‫كاریگەریی دەب��ێ‌ (ی��ان نابێ‌) لەسەر‬ ‫كۆمەڵگه ‌‪ .‬كەواتە هۆكاری كۆمەاڵیەتی‬ ‫هەمیشە‌و ب��ەردەوام كاریگەریی هەیە‬ ‫بەسەر مەعریفەی زانستییەوە لەهەر‬ ‫كۆمەڵگه‌یەكدا‪.‬‬ ‫ئ��ەم رەوش��ەی مەعریفەی زانستی‬ ‫ل��ە كۆمەڵگه‌ی ك��وردی��دا‪ ،‬روونتریش‬ ‫دەردەكەوێت‪ .‬ئێمە‪ ،‬وەكو چاودێرێك‪،‬‬ ‫لە نزیكەوە ئاگادارین‪ ،‬كە وەزارەت��ی‬ ‫پ��ەروەردە‪ ،‬ل��ەژێ��ر ف��ش��اری دەزگ��ای‬ ‫ئایینی‪ ،‬قوتابخانەیەكی بیانی‪ ،‬ئەمریكی‌و‬ ‫رەنگە هیتریش‪ ،‬ناچاركردووە وانەی‬ ‫ئایین‌و كۆمەاڵیەتیی تیادا بخوێنرێن‪ .‬یان‬ ‫نووسەر‌و پسپۆری وا هەن كە لەبەر‬ ‫بەرهەمەكانیان ل��ەژێ��ر ف��ش��ار‌و گەف‬ ‫ئ��اوارەی هەندەران بووین ‪ -‬جاریش‬ ‫هەبووە خوێنڕشتنی تێكەوتووە*‪.‬‬ ‫ئەمانە‌و گەلێكی‌تریش ئ��ام��اژەن بۆ‬ ‫ج��ۆری مەعریفەی ب��او لە كۆمەڵگه‌ی‬ ‫ك��وردی��دا‌و ه��ەروەه��ا ئ��ەو سیستمە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەی‪ ،‬كە پ��ی��ادەی دەك��ات‌و‬ ‫داكۆكیی لێ‌ دەكات‪.‬‬ ‫مەعریفەی رۆژگاری ئێستا‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو پێكهاتە مەعریفییەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫ل��ەس��ەرەوە ئ��ام��اژەی ب��ۆ ك��را‪ ،‬كە‬ ‫چ��وارچ��ێ��وە‌و س��ی��م��ا گ��ش��ت��ی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫سستێمی كۆمەاڵیەتی رەنگ دەداتەوە‬ ‫لە كوردستاندا‌و ئەو پێكهاتەیە‪ ،‬وەكو‬ ‫دەت��وان��ی��ن س��ەرن��ج ب��دەی��ن‪ ،‬هێشتاش‬ ‫ه��ەر ك��اری��گ��ەرە ل��ەس��ەر رەوش��ە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكە بەهەموو بوارەكانییەوە‬ ‫ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی ك��وردی��دا‪ .‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ئ��ەوەش��دا‪ ،‬م��رۆڤ��ی ك��ورد ب��ە ئاسانی‬ ‫هەست بە گۆڕانكارییەكان دەك��ات لە‬ ‫ش��ێ��وازی ژیانیدا‌و بگرە لە زۆرب��ەی‬ ‫وردەكارییەكانی ئەو ژیانەیدا– وەكو‬ ‫پێشتریش گوتمان‪ ،‬ژیان بە مەعریفە‬ ‫بەڕێوەدەچێ‌‪ ،‬كەواتە گۆڕانكارییەكان‬ ‫لە مەعریفە‌و جۆرەكانیدا روویانداوە‌و‬ ‫ئەمەش‪ ،‬بێگومان‪ ،‬واتە دروستبوونی‬ ‫زەی��ن��ی��ی��ەت (مینتالیت)ێكی ن��وێ‌ بۆ‬ ‫ئەندامانی كۆمەڵگه‌ی كوردی‪ ،‬كە دواتر‬ ‫هەوڵ دەدەین بزانین كاریگەرییەكانی‬ ‫ئ��ەم مەعریفەیەی رۆژگ��اری ئێستا‬ ‫ب��ەس��ەر ئ��ەو زەی��ن��ی��ی��ەت��ی ئ��ەن��دام��ان��ی‬ ‫كۆمەڵگه‌ی كوردییەوە تاچەند لە ئاستی‬ ‫ئەو رۆژگ��ارە‌و پێداویستییەكانی دایە‪.‬‬ ‫ئێستاش با بزانین ئێمە لە چ رۆژگارێكدا‬ ‫دەژی��ن‪ ،‬م��ەع��ری��ف��ەك��ەی چ��ۆن��ە‪ ،‬چی‬ ‫ئێمەی گەیاند بەم رۆژگ��ارە‌و تاچەند‬ ‫توانیوومانە لەگەڵیدا بگونجێین؟‬ ‫رۆژگ��اری ئێستاكەمان‪ ،‬لەبەر تێك‬ ‫ئ��اڵ��ۆزی‌و ن��اڕوون��ی��ی��ەك��ەی‪ ،‬ب��ە ن��او‌و‬ ‫چ��ەم��ك‌و دەس��ت��ەواژەی ج��ۆراوج��ۆر‬

‫ئاماژەی بۆ دەك��رێ‌‪ ،‬لەوانە ‪ :‬گوندی‬ ‫جیهانی‪ ،‬كۆمەڵگه‌ی پۆست پیشەسازی‪،‬‬ ‫كۆمەڵگه‌ی پۆست پۆست پیشەسازی‪،‬‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی ب��ەك��ارب��ەر‪ ،‬ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی‬ ‫راگەیاندنی جیهانی ‪ ...‬یان‪ ،‬كۆمەڵگه‌ی‬ ‫دوای س��ەرم��ای��ەداری‪ ،‬ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی‬ ‫ت��ەك��ن��ۆت��رۆن��ی ‪ .‬ئ��ەم��ان��ە ئ��ەگ��ەرچ��ی‬ ‫ناوەڕۆكێكی پڕ بەپێستی كۆمەڵگه‌ی‬ ‫رۆژئاواییان هەیە‪ ،‬بەاڵم پڕوشكەكانی‬ ‫بەر ئێمەش كەوتوون‪.‬‬ ‫وەكو لە سەر لەبەری ژیانی ئاسایی‬ ‫رۆژانەمان هەستی پێدەكەین‪ ،‬جیهان‬ ‫لەڕاستیدا ب��چ��ووك ب��ۆت��ەوە‌و م��رۆڤ‬ ‫دەتوانێت‌ هەرشتێك‪ ،‬لەهەر شوێنێكی‬ ‫ئەم دنیایە بێت‌‪ ،‬بەئاسانی بەدەستی‬ ‫بهێنێت‌ – ئ��ەم ق��س��ەی��ە رەن��گ��ە بۆ‬ ‫كۆمەڵگه‌ی ئێمە ب��ەو ڕەهاییە نەبێ‌‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ب��ۆ بەشێكی گ��ەورەی جیهان‬ ‫ئەمە زۆر ڕاستە‪ .‬هۆكاری سەرەكیش‬ ‫ب��ۆ ئ��ەم ڕەوش��ە ت��ازەی��ە دی��اردەی��ەك��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتییە بەناوی «جیهانگیری»‪.‬‬ ‫لەم بارەیەوە زانای كۆمەڵناسی بریتانی‬ ‫ئەنتۆنی گیدنز دەڵ��ێ‌ ‪ :‬جیهانگیری‬ ‫ب��ووە ب��ە دی��اردەی��ەك��ی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫كاریگەر‌و یەكجار فراوان‪ ...‬جیهانگیری‬ ‫گەشە تەنیا بە بوار‌و الیەنەكانی تۆڕ‌و‬ ‫سیستمە كۆمەاڵیەتی‌و ئابوورییەكان‬ ‫ناكات‪ ،‬بەڵكو لە هەمان كات بووە بە‬ ‫دیاردەیەكی لۆكاڵی‌و كاردەكاتە سەر‬ ‫ژیانی رۆژانەشمان ‪ .‬هەمان پسپۆر‬

‫‪141‬‬

‫ل��ە ك��ارێ��ك��ی‌ت��ری��دا دەڵ��ێ‌‪ :‬جیهانگیری‬ ‫تیۆریایەكە پێمان دەل��ێ‌ ئێمە ئێستا‬ ‫هەموومان لە یەك جیهاندا دەژی��ن‪...‬‬ ‫ئێمە ناچارین لە سایەی یەك سستێمی‬ ‫جیهانیدا ب��ژی��ن‪ ،‬ك��ە ك��ەس ب��ەت��ەواوی‬ ‫رەهەندەكانی نازانێ‌‪ ،‬ب��ەاڵم بێگومان‬ ‫هەست ب��ە كاریگەرییەكەی دەكەین‬ ‫‪ .‬هەر لەم كتێبەی گیدنز «دنیایەكی‬ ‫چەموش»دا پاشكۆیەك بە پێنووسی‬ ‫كۆمەڵناسی ناوداری ئەڵمانی ئۆلریش‬ ‫بێك هەیە بەناوی «ژیانی تاكەكەسی لە‬ ‫دنیایەكی چەموشدا» تیایدا سەرنجمان‬ ‫بۆ ئەوە رادەكێشێ‪ ‌،‬كە چۆن جیهانگیری‬ ‫ش��ێ��وازی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ان��ەی ژی��ان��ی‬ ‫كەمكردۆتەوە‪ ،‬بەرەو نەمانی دەبات‌و‬ ‫ت��اك��ەك��ەس ب��ەرام��ب��ەر ب��ە ژی��ان خۆی‬ ‫بەتاقی تەنیا دەبینێتەوە‪ .‬ئۆلریش بێك‬ ‫سیماكانی ئەم ژیانە تاكەكەسییەشی‬ ‫لە(‪ )15‬خاڵدا دەرخستوون– هەرهەمان‬ ‫بیرۆكەی «ژیانی تاكەكەسی» بووە‬ ‫ب��ە ن��اوەڕۆك��ی كتێبێكی گ��ەورەی‬ ‫ئ��ەم ن��ووس��ەرە ب��ەن��اوی «كۆمەڵگه‌ی‬ ‫ریسك»‌و تیایدا بە تێروتەسەلی باسی‬ ‫شێوازی ژیانی ئەندامانی كۆمەڵگه‌ی‬ ‫سەردەم دەكات‪ ،‬كە تاكگەرایی لەناودا‬ ‫زاڵ��ە‪ .‬ب��ە ه��ەم��ان ج��ۆر فەیلەسوف‌و‬ ‫كۆمەڵناسی فەڕەنسی ئێدگار مۆران‬ ‫ئاماژە بە تەكنۆلۆگیبوونی كۆمەڵگه‌‌و‬ ‫مەترسییەكانی دەكات‪ ،‬كە چۆن ژیانی‬ ‫م��رۆڤ��ان��ە ملكەچی لۆگیكی ئامێری‬

‫پ��ی��ش��ەس��ازی دەك��ات و‪ ...‬دەخ��واز ‌‬ ‫ێ‬ ‫ژیانی كۆمەاڵیەتی بكات بە ئامێرێكی‬ ‫ئۆتۆماتیكیی گ��ەورە‌و هەموو شتێك‬ ‫بكات بە كااڵ و‪ ...‬كۆمەڵگه‌ هیوایەكی‬ ‫تیادا نەمینێ‌‌و دڵەڕاوكێ‌‌و نادڵنیایی ببن‬ ‫بە نەخۆشیی بێ‌ چارسەر لە دنیایەكی‬ ‫بێ‌ ئایندەدا ‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئەم پسپۆڕانەی س��ەرەوە‬ ‫ب��اس ل��ە دی��اردەی ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری��ی‬ ‫دەك��ەن ل��ەس��ەر ئاستی ه��ەم��وو دنیا‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم س��ەرج��ەم��ی دەرهاویشتەكانی‬ ‫ئ��ەم دی��اردەی��ە ج��ارێ‌‪ ،‬ب��ێ��گ��وم��ان‪ ،‬لە‬ ‫كۆمەڵگه‌ پێشكەوتووەكانی رۆژئ��اوا‌و‬ ‫ئەمەریكادا ب��ەڕوون��ی دەرك��ەوت��وون‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ی ل��ە كۆمەڵگه‌كانی ت��رە ئ��ەوا‬ ‫پ��ێ��ش ه��ەم��ووش��ت��ێ��ك دەره��اوی��ش��ت��ەی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و سیاسیی جیهانگیرییان‬ ‫تیادا بەئاشكرا دیارن‪ ،‬لەم رووەوە‪ ،‬كە‬ ‫بازاڕەكانی ئەمانەی دوایی تژیی كااڵ‬ ‫بازرگانییەكانی ئەمانەی یەكەم بووین‌و‬ ‫هەر لەبەر ئەمەش لەڕووی سیاسییەوە‬ ‫ملكەچیان بووین‪.‬‬ ‫ئێمە ل��ە رۆژگ��ارێ��ك��دا دەژی��ن تیایدا‬ ‫بنەما سەرەكی‌و چەسپاوەكان نەماون‪.‬‬ ‫ئەمە قسەی هارتمان‌و ڤیالنۆڤا یە لە‬ ‫كتێبی ”بنەما سەرەكییە بزربووەكان ”‬ ‫‪ ١٩٩٢‬لەندەن‪ ...‬بۆیەش بەڕای ئەوانە‬ ‫ف��ەزای��ەك��ی رۆشنبیریی تایبەت باڵی‬ ‫ب��ەس��ەر جیهاندا ك��ێ��ش��اوە‪ ،‬ك��ە سیما‬ ‫گشتییەكەی نادڵنیایی‌و بێ‌بڕوایی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫سەرسوڕمانی خەڵكە ‪.‬‬ ‫هۆكاری ئەو نادڵنیایی‌و بێ‌بڕواییە‪،‬‬ ‫ب��ەڕای ئ��ەوان‪ ،‬ل��ەوە س��ەرچ��اوەی��ان‬ ‫گ��رت��ووە‪ ،‬ك��ە خەڵك م��اوەی��ەك��ی درێ��ژ‬ ‫پشتی بەستبوو بەو بەها‌و پێوەرانەی‬ ‫وەك بنەمای سەرەكی هەر لە رۆژگاری‬ ‫رۆشنگەرییەوە داڕێ��ژراون‌و پێیانەوە‬ ‫ژیاون‪ ،‬كە دیارترین‌و هەرە گرنگترین‬ ‫لەو بەهایانە (عەقڵگەرایی ــ عەقاڵنیەت)‌و‬ ‫(زانستگەرایی ــ عه‌لمانیەت) ب��وون‌و‬ ‫ه��ەر ئ��ەوان��ەش لە ئەنجامدا ب��وون بە‬ ‫بنەمایەك بۆ درككردن بە زەروورەتی‬ ‫ئ��ەن��دازەك��ردن��ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ ب��ەڕێ��گ��ەی‬ ‫زانست‌و تەكنۆلۆگیاوە ‪.‬‬ ‫بەاڵم ئیمڕۆكە جیهان بەرەو چەرخی‬ ‫دوای مۆدێرنەیە (پۆست مۆدێرنیزم)‪،‬‬ ‫كە وێناكردنێكی نوێی هەیە بۆ جیهان‬ ‫لەسەر بنەمای بەها‌و چەمكی جۆری‬ ‫تازە‪.‬‬ ‫بە قسەی ‪ Antony Giddens‬لە كتێبی‬ ‫(ئاكامەكانی مۆدێرنیزم) ساڵی ‪١٩٩٠‬‬ ‫ئێمڕۆ لە كۆتایی س��ەدەی بیستەمدا‬ ‫هەندێك وایدەبینن‪ ،‬كە ئێمە لە سەرەتای‬ ‫چەرخێكی ن��وێ‌ دای��ن‌و ب��ەرەو دوای‬ ‫مۆدێرنیزم راپێچمان دەك��ات‪ ،‬زانستە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانیش دەبێ‌ قسەیان لە‬ ‫سەر ئەمە هەبێت‌‪ .‬بێگومان ئەم قسەیە‬ ‫ڕاستەوخۆ ئاڕاستەی سۆسیۆلۆگیا‬ ‫ك��راوە‪ ،‬چ��ون��ك��ە ل��ە زۆر ش��وێ��ن��ی‬ ‫ئ��ەم دن��ی��ای��ەدا ئ��ەوا ش��ی��رازەی ژیانی‬

‫كۆمەاڵیەتی دەگۆڕێ‌‌و گەلێ‌ نەخۆشی‌و‬ ‫دەردەسەریی كۆمەاڵیەتی ئازاری خەڵك‬ ‫دەدەن‪ ،‬بۆیە ئەندامانی كۆمەڵگه‌كان‬ ‫چ��اوی��ان ب��ڕی��وەت��ە چ��ارەس��ەرێ��ك‪ ،‬كە‬ ‫ژیانێكی سەقامگیر‌و ئاسوودەیان بۆ‬ ‫بگەڕێنێتەوە‪ .‬ل��ە سۆنگەی ئ��ەم��ەوە‪،‬‬ ‫وەكو دەبینین‪ ،‬شارەزا‌و پسپۆڕانی ئەم‬ ‫بوارە بەچڕی‌و هەمەالیەنانە دیاردەی‬ ‫جیهانگیری‌و رەوشی ژیانی رۆژگاری‬ ‫نوێ‌ شرۆڤە‌و شیتەڵ دەكەن‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫زۆرێك لەم پسپۆرانە‪ ،‬جارێک پرسیار‬ ‫بە مەبەستی تێگەیشتن لە دیاردەكە‬ ‫ده‌ورووژێنن‪.‬‬ ‫‪ Andre Dahnzin‬لە كۆڕێكدا لە ڕۆما‬ ‫دەرب��ارەی فەلسەفەی ناسەقامگیری‬ ‫دەڵێت‌‪ :‬ئەو قەیرانەی ئیمڕۆكە روون‬ ‫نییە‌و تێی ناگەین‪ .‬ئێستاكە هەمووشتێك‬ ‫ج��ی��اوازە‌و دەب��ێ‌ بەشێوازێكی ت��ازە‬ ‫لێیان ب��ڕوان��ی��ن‪ ،‬ك��ەچ��ی ئێمە بەندی‬ ‫ئ��ەو وێنا زەینییانەین‪ ،‬ك��ە فیكرمان‬ ‫پێیانەوە رەحەت بوو‌و دنیای جارانیان‬ ‫تێدەگەیاندین‪...‬‬ ‫دانزین میتۆدێكی پێشنیاركردووە بۆ‬ ‫تێگەیشتن لە جیهانی نوێ‌‪ ،‬كە بریتییە‬ ‫لە چەند هەنگاوێك‪:‬‬ ‫ــ قەبووڵكردنی بیرۆكەی ” دیاردەكان‬ ‫ئالۆزن”‬ ‫ـ��ـ دان��ن��ان ب��ە ه��ەب��وون��ی بۆشایی لە‬ ‫پەیوەندی‌و كارلێككردنی دیاردەكان‬ ‫ــ داننان بەوەی‪ ،‬كە باوی پۆلێنكردنی‬

‫‪143‬‬

‫وشك‌و پێشوەخت نەماوە‬ ‫ روان��ی��ن��ەك��ان ه��ەم��ی��ش��ە رووەو‬‫پێشوەچوون بن‬ ‫ هێز‌و قودرەتی زانیاری لەبەرچاو‬‫بگیرێن‬ ‫زۆرب��ەی پ��س��پ��ۆران ك��ۆك��ن ل��ەس��ەر‬ ‫ئەوەی مرۆڤایەتی قۆناغی مۆدێرنیزمی‬ ‫تێپەڕاندووە‌و گەیشتووە بە قۆناغی‬ ‫پ��ۆس��ت م��ۆدێ��رن��ی��زم‪ .‬ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ەم‬ ‫ت��ێ��پ��ەڕان��دن‌و گ��ەی��ش��ت��ن��ەش‪ ،‬دی��س��ان‪،‬‬ ‫ڕێژەییە‌و بەڕادەی جیاواز كۆمەڵگه‌یان‬ ‫دەگرنەوە‪ .‬ئێمەش دەتوانین ئامادەگی‌و‬ ‫جێ پەنجەی هەر یەك لەو دوو قۆناغە‬ ‫دەس��ت��ن��ی��ش��ان ب��ك��ەی��ن ل��ە كۆمەڵگه‌ی‬ ‫ك��وردی��دا‪ ،‬ئ��ەوی��ش ل��ەب��ەر رۆش��ن��ای��ی‬ ‫تایبەتمەندی‌و ج��ی��اوازی��ی��ەك��ان��ی ئەم‬ ‫دوو قۆناغە بەپێی ئەم خشتەیەی كە‬ ‫‪ Beverly Southgate‬خ��اوەن كتێبی(‬ ‫پۆست مۆدێرنیزم لە مێژوودا ‪2003‬‬ ‫لەندەن) ئامادەی كردووە‪:‬‬ ‫مۆدێرنیزم‌و پۆست مۆدێرنیزم‬ ‫‪1‬ــ چیرۆكی مەزن ‬ ‫دژایەتیی چیرۆكی مەزن‬ ‫‪2‬ــ بیرۆكەی گشتی (كلیە) ‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی گشتەكان‬ ‫‪3‬ــ رەسەن (أصل)جیاوازی‬ ‫‪4‬ــ یەك مەرجەعی‬ ‫فرەیی‌ودابەشبوون‬ ‫‪5‬ــ دانان (تألیف)دژ بە دانان‬ ‫‪6‬ــ داخراوی كرانەوە‬

‫‪7‬ــ ریزبەندیبەڕەلاڵیی (فەوزا)‬ ‫‪8‬ــ پالن رێكەوت‬ ‫‪9‬ــ ئامانجگەری ڕابواردن‬ ‫‪10‬ــ لێكچواندن لێكترازاندن‬ ‫‪11‬ــ ئامادەگی دیارنەبوون‬ ‫‪12‬ــ خوێنەر نووسەر‬ ‫‪13‬ــ حەتمییەت ناحەتمییەت‬ ‫‪14‬ــ قواڵیی سادەیی‬ ‫ ‬ ‫‪15‬ــ دووركەوتنەوە‬ ‫بەشداربوون‬ ‫‪16‬ــ پێشكەشكردن ‬ ‫ئارەزوو‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ی��رم��ەن��دی پاكستانی‪،‬‬ ‫ئەكبەر ئەحمەد‪ ،‬بۆ پۆست مۆدێرنیزم‬ ‫ئەم سیمایانەی داناون ‪:‬‬ ‫‪1‬ـ گ��وم��ان��ك��ردن ل��ە ف��ی��ك��ر‌و دۆگ��م��ا‬ ‫تەقلیدییەكان‬ ‫‪2‬ـ دوورك��ەوت��ن��ەوە ل��ە وەاڵم��ی‬ ‫تەواو‌و دانانی چارەسەری كۆتایی بۆ‬ ‫گیروگرفتەكان‬ ‫‪3‬ـ بانگاشەكردن بۆ فرەیی (پلورالیزم)‪،‬‬ ‫دی��م��وك��رات��ی‌و پ��ێ��ك��ەوەب��وون��ی فیكری‬ ‫جۆراوجۆر‌و لێك جیاواز‬ ‫‪4‬ـ راگ��ەی��ان��دن س��ی��م��ای��ەك��ی ه��ەرە‬ ‫كاریگەری پۆست مۆدێرنیزمە‬ ‫‪5‬ـ زی��ن��دووب��وون��ەوەی بزووتنەوەی‬ ‫ئایینی‌و ئێتنیكی‪ ،‬ئەوەش بەمەبەستی‬ ‫دەستگرتن بە رابردووەوە‬ ‫‪6‬ـ زێدەبوونی دەوری رۆشنبیریی‬ ‫پایتەخت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫‪7‬ــ زمانێكی پاراو‪ ،‬روون‌‪ ،‬ئاسان‪.‬‬ ‫ئەگەر ئێمە ئ��ەم سیمایانەی پۆست‬ ‫مۆدێرنیزم لەبەرچاو بگرین‌و بە رەوشی‬ ‫كۆمەڵگه‌ی كوردی بەراوردیان بكەین‪،‬‬ ‫لەو بڕوایەدانین‪ ،‬كە ئەم بەراوردكردنە‬ ‫بمانگەینێتە دەرئەنجامێكی دڵخۆشكەر‪،‬‬ ‫چونكە ئێمە‪ ،‬وەك��و تێبینی دەك��رێ‌‪،‬‬ ‫ه��ێ��ش��ت��ا دووری��ن ل��ە گ��وم��ان��ك��ردن‌و‬ ‫پێگەی دۆگماكان هەر قایمە‪ .‬وەاڵمی‬ ‫راستەوخۆ‌و سەرپێیانەمان بۆ پرسیار‌و‬ ‫گرفتەكان ه��ەردەم ئامادەیە‪ .‬بانگەشە‬ ‫بۆ فرەیی دەكەین‌و دیمۆكڕاسییه‌كەمان‬ ‫پ��ڕ خ��ەوش��ە‪ .‬ڕاگ��ەی��ان��دن��ێ��ك��ی زۆر‌و‬ ‫ن��اپ��ڕۆف��ش��ۆن��اڵ‪ .‬زێ��دەب��وون��ی دەوری‬ ‫ئ��اب��ووری��ی پ��ای��ت��ەخ��ت‪ ،‬ن��ەك دەوری‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری‪ .‬ت��اك��و ئێستا زمانێكی‬ ‫پ��اراو‌و ئاسانمان نییە بۆ نووسین‌و‬ ‫ب��ۆ دەرب��ڕی��ن‪ .‬ه��ەرچ��ی ب��ووژان��ەوەی‬ ‫ب��زووت��ن��ەوە ئایینی‌و ئێتنیكییەكانە‪،‬‬ ‫ئ��ەوا ل��ەب��ەر رۆشنایی ئ��ەو رووداوە‬ ‫سیاسیانەی سەرانسەری رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستیان گرتۆتەوە‪ ،‬ب��ەڕای ئێمە‪،‬‬ ‫پێویست بە تۆژینەوە‌و ڕوانگەی تایبەت‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫ه��ەم��وو ئ��ەوە دەمانگەینێتە چەند‬ ‫دەرئەنجامێك‪ ،‬ب��ەڕای ئێمە‪ ،‬سەرنج‬ ‫راكێش‪:‬‬ ‫ــ مەعریفە دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتییە‪،‬‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی پ��ت��ەوی ه��ەی��ە ب��ە هەموو‬ ‫دیاردەكانی ت��رەوە‪ ،‬لە هەموو بوار‌و‬

‫الیەنەكانی ژیانی كۆمەاڵیەتی دای��ە‪،‬‬ ‫كەواتە‪ ،‬ژیان بە مەعریفە بەڕێوەدەچێ‌‪.‬‬ ‫ ج��ۆرەك��ان��ی م��ەع��ری��ف��ە‪ :‬رەم��ەك��ی‪،‬‬‫ئایینی‪ ،‬فەلسەفی‪ ،‬زانستی‬ ‫لە كۆمەڵگه‌ی كوردیدا‪ ،‬پێكهاتەیەكی‬ ‫مەعریفیی تایبەتییان داه��ێ��ن��اوە‪ ،‬كە‬ ‫وەك��و چ��ۆن گ��وزارش��ت لە پێكهاتەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیستم‌و كولتوورەكەی‬ ‫دەكات‪ ،‬ئاواش ئەو پێكهاتە مەعریفییە‬ ‫پارێزەری سیستمەكەیە‌و داكۆكیی لێ‌‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫ـ��ـ جیهانگیری وەك‌و دی��اردەی��ەك��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ش��ی��رازەی سەرلەبەری‬ ‫ژیانی كۆمەاڵیەتیی لە كۆمەڵگه‌یانی‬ ‫رۆژئ��اوای��ی‌و پێشكەوتووی گۆڕیوە‌و‬ ‫تاكگەرایی كردووە بە شێوازی ژیانی‬ ‫باو‪.‬‬ ‫ــ كاریگەرییەكانی جیهانگیری‪ ،‬وەكو‬ ‫دیاردەیەكی قۆناغی پۆست مۆدێرنیزم‪،‬‬ ‫ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ دواك��ەوت��وو‌و نیمچە‬ ‫پێشكەوتووەكاندا تەنیا ب��وارەك��ان��ی‬ ‫ئابووری‌و سیاسییان گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫ــ ئەمەی دوایی كۆمەڵگه‌ی كوردیش‬ ‫دەگرێتەوە‪ .‬بازاڕەكانمان پڕن لە كااڵی‬ ‫م��اددی��ی واڵت��ان��ی پێشكەوتوو‪ ،‬بۆیە‬ ‫ل��ە رووی سیاسیشەوە چ��اوم��ان لە‬ ‫هەڵوێست‌و بڕیارەكانی ئەو واڵتانەیە‪.‬‬ ‫ك��ەچ��ی گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ان ل��ە الی��ەن��ی‬ ‫مانەوی‌و مەعریفییەوە وەكو پێویست‌و‬ ‫لە ئاستی قۆناغی پۆست مۆدێرنیزم‬

‫‪145‬‬

‫نین‪ .‬ئەگەرچی كرانەوەی ئابووری‌و‬ ‫سیاسی‌و رۆشنبیری بەڕادەیەكی دیار‬ ‫شێوازی ژیانی لە كۆمەڵگه‌ی كوردیدا‬ ‫گۆڕیوە‪ ،‬بەاڵم ئەم كۆمەڵگه‌یە هێشتا لە‬ ‫رۆژگارێكی وەرچەرخاندایە‪ ،‬كە سیما‬ ‫هەرە سەرەكییەكەی تێكهەڵكێشبوونی‬ ‫دیاردە كۆن‌و نوێیەكانە‪.‬‬ ‫ل��ە ه��ەم��وو ئ��ەو ن��اوان��ەی ب��ۆ‬ ‫ناساندنی رۆژگ��اری ئێستا بەكاردێن‪،‬‬ ‫گونجاوترینیان ب��ۆ كۆمەڵگه‌ی ئێمە‬ ‫ناوی كۆمەڵگه‌ی بەكاربەرە‪.‬‬ ‫تێكهەڵكێش بوونی دیاردەكانی پۆست‬ ‫م��ۆدێ��رن��ی��زم‌و قۆناغەكانی پێشووتر‬ ‫لە كۆمەڵگه‌ی ك��وردی��دا‪ ،‬پێكهاتەیەكی‬ ‫س��ەرن��ج ڕاكێشی زەینییەتی مرۆڤی‬ ‫ك��وردی داه��ێ��ن��اوە‪ ،‬ك��ە ب��ەڕای ئێمە‪،‬‬ ‫ش��ای��ان��ی ت��ۆژی��ن��ەوەی��ەك��ی زانستیی‬ ‫سەربەخۆیە‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان (بە زمانی كوردی)‬ ‫‪١‬ـ د‪ .‬نەبیل عەبدولحەمید عەبدولجەبار‪.‬‬ ‫فەلسەفە ب��ۆ ه��ەم��ووان‪ .‬وەرگ��ێ��ڕان��ی ه��اوار‬ ‫محەمەد ڕەشید‪ .‬دەزگای رۆژهەاڵت‪ ،‬هەولێر‬ ‫‪2010‬‬ ‫‪٢‬ـ د‪ .‬رەش��اد م��ی��ران‪ .‬چ��ەن��د بابەتێكی‬ ‫ئ��ێ��ت��ن��ۆ‪-‬ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ .‬دەزگ��ای ت��وژی��ن��ەوە‌و‬ ‫باڵوكردنەوەی موكریانی هەولێر ‪2010‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان (بە زمانی عەرەبی)‬ ‫‪١‬ـ د‪ .‬مليحة عوني القصري‌و د‪ .‬معن خليل العمر‪.‬‬

‫املدخل الي علم االجتماع‪ .‬جامعة بغداد ‪1980‬‬ ‫‪٢‬ـ جان‪ -‬بول ويليم‪ .‬اَألديان يف علم اَألجتماع‪ .‬ترمجة‬ ‫بسمة بدران‪ .‬املؤسسة اجلامعية للدراسات‪ ،‬بريوت ‪2001‬‬ ‫‪٣‬ـ ج��ورج غورفيتش‪ .‬اَالط��ر أالجتماعية للمعرفة‪.‬‬ ‫ترمجة د‪ .‬خليل أمح��د خليل‪ .‬املؤسسة اجلامعية‬ ‫للدراسات‪ .‬بريوت‪2008‬‬ ‫‪٤‬ـ د‪ .‬معن خليل عمر‪ .‬عام اجتماع املعرفة‪ .‬بغداد‬ ‫‪1991‬‬ ‫اَ‬ ‫‪٥‬ـ كارل مانهايم‪.‬أليديولوجية والطوبائية‪،‬مقدمة يف‬ ‫علم إجتماع املعرفة‪.‬ترمجة د‪.‬عبداجلليل الطاهر‪،‬بغداد‬ ‫‪1968‬‬ ‫‪٦‬ـ دومينيك فينك‪ .‬علم اجتماع العلوم‪ .‬ترمجة ماجدة‬ ‫أباظة‪ .‬املركز القومي للرتمجة‪ 2000 ،‬بال مكان الطبع‬ ‫‪٧‬ـ د‪ .‬صالح قنصوة‪ .‬املوضوعية يف العلوم االجتماعية‬ ‫– عرض نقدي ملناهج البحث‪ .‬دار التنوير‪،‬بريوت‪2007‬‬ ‫‪٨‬ـ سريغي كارا مورزا‪ .‬جدلية االيديولوجيا‌و العلم‪.‬‬ ‫ترمجة د‪ .‬نواف القنطار‪ .‬دار عال‌والدين‪ -‬دمشق‪2005‬‬ ‫‪٩‬ـ حييي اليحياوي‪ .‬يف العوملة‌و التكنولوجيا‌و الثقافة‪.‬‬ ‫دار الطليعة بريوت‪ 2002‬‬ ‫‪١٠‬ـ اوسيبوف‪ .‬اصول علم االجتماع‪ .‬دار التقدم‪ ،‬موسكو‬ ‫‪،1990‬‬ ‫‪١١‬ـ أنتوني غدنز‪ .‬علم االجتماع‪ .‬ترمجة د‪ .‬فايز‬ ‫الصياغ‪ .‬مؤسسة ترمجان ‪،‬ط‪ ،4‬بريوت ‪،2005‬‬ ‫‪١٢‬ـ انطوني جيدنز‪ .‬عامل جامح‪ -‬كيف تعيد العوملة‬ ‫تشكيل حياتنا‪ .‬ترمجة عباس كاظم‌و حسن ناظم‪،‬‬ ‫املركز الثقايف العربي بريوت‪2003‬‬ ‫‪١٣‬ـ أ ولريش بيك‪ .‬جمتمع املخاطرة‪ .‬ترمجة د‪.‬جورج‬ ‫كثورة‌و د‪ .‬اهل��ام الشعراني‪ .‬املكتبة الشرقية بريوت‬ ‫‪2009،‬‬ ‫‪١٤‬ـ إدغار موران‪ .‬حنو سياسة حضارية‪ .‬ترمجة أمحد‬ ‫العلمي‪ .‬دار العربية للعلوم ناشرون بريوت‪2010‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫‪١٥‬ـ السيد يسني‪ .‬حوار احلضارات يف عامل متغري‪ .‬جملة‬ ‫النهج ‪1997/47‬‬ ‫‪١٦‬ـ ليندا هتشيون‪ .‬سياسة مابعد احلداثية‪ .‬ترمجة‬ ‫د‪ .‬حيدر حاج امساعيل‪ .‬املنظمة العربية للرتمجةن‬ ‫بريوت‪2009‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان (بە زمانی رووسی)‬ ‫‪L.S.Vasilev; Estorya Religiy‬‬ ‫‪ 1‬‬‫‪Vostoka.Moskva,1983‬‬ ‫‪U.V.Bromley; Ocherki Teori‬‬ ‫‪ 2‬‬‫‪Etnosa. Moskva,1983‬‬ ‫‪U.G.Volkov‬‬ ‫&‬ ‫;‪Others‬‬ ‫‪ 3‬‬‫‪Sociology. Moskva, 2006‬‬ ‫ــ د‪ .‬ملیحە عونی القصیر‌و د‪ .‬معن خلیل‬ ‫العمر‪ .‬المدخل الی علم االجتماع‪ .‬جامعە بغداد‬ ‫‪ ،1980‬ص‪7‬‬ ‫‪U.G.Volkov &Others ; Sociology.‬‬ ‫‪Moskva,2006, p.19‬‬ ‫ ـجان‪ -‬بول ویلیم‪ .‬االدیان فی علم أاڵجتماع‪.‬‬ ‫ترجمە بسمە ب��دران‪ .‬المۆسسە الجامعیە‬

‫للدراسات‪ ،‬بیروت ‪ ،2001‬ل‪11‬‬ ‫ ـ جورج غورفیتش‪ .‬االطر االجتماعیة للمعرفة ‬ ‫‪ .‬ترجمە د‪ .‬خلیل أح��م��د خلیل‪ .‬المۆسسە‬ ‫الجامعیە للدراسات‪ .‬بیروت‪2008‬ص‪67‬‬ ‫ ـ ج��ورج غورفیتش‪ .‬ه��ەم��ان س��ەرچ��اوە‪،‬‬ ‫ص‪46-30‬‬ ‫ ـ د‪ .‬معن خلیل عمر‪ .‬علم اجتماع المعرفە‪.‬‬ ‫بغداد ‪ 1991‬ص‪240‬‬ ‫ ـ د‪ .‬رەش��اد م��ی��ران‪ .‬چ��ەن��د بابەتێكی‬ ‫ئ��ێ��ت��ن��ۆ‪-‬ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ .‬دەزگ��ای ت��وژی��ن��ەوە‌و‬

‫باڵوكردنەوەی موكریانی هەولێر‪ .‬بەرگی ‪،1‬‬ ‫ل‪38 37-‬‬ ‫ ـ كارل مانهایم‪ .‬أاڵیدیولوجیە‌و الگوبائیە‬ ‫– مقدمە فی علم إجتماع المعرفە‪ .‬ترجمە د‪.‬‬ ‫عبدالجلیل الگاهر‪ ،‬بغداد ‪1968‬ص‪57-55‬‬ ‫‪L.S.Vasilev; Estorya Religiy‬‬ ‫‪6-Vostoka.Moskva1983,p.5‬‬ ‫‪U.V.Bromley; Ocherki Teori‬‬ ‫‪Etnosa. Moskva1983,p.107‬‬ ‫ ـ د‪ .‬نەبیل عەبدولحەمید عەبدولجەبار‪.‬‬ ‫فەلسەفە ب��ۆ ه��ەم��ووان‪ .‬وەرگ��ێ��ڕان��ی ه��اوار‬ ‫محەمەد ڕەشید‪ .‬دەزگای رۆژهەاڵت‪ ،‬هەولێر‬ ‫‪ ،2010‬ل‪146-145‬‬ ‫ــ د‪ .‬نبیل عه‌بدولعه‌مید عه‌بدولجه‌بار‪ ،‬هه‌مان‬ ‫سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪28‬‬ ‫ـ دومينيك فينك‪ .‬علم اجتماع العلوم‪ .‬ترمجة ماجدة‬ ‫أباظة‪ .‬املركز القومي للرتمجة‪ 2000 ،‬بال مكان الطبع‪،‬‬ ‫ص‪157-155‬‬ ‫ـ د‪ .‬صالح قنصوة‪ .‬املوضوعية يف العلوم االجتماعية –‬ ‫عرض نقدي ملناهج البحث‪ .‬دار التنوير‪،‬بريوت‪،2007‬‬ ‫ص‪63‬‬ ‫ـ سريغي كارا مورزا‪ .‬جدلية االيديولوجيا‌و العلم‪.‬‬ ‫ترمجة د‪ .‬نواف القنطار‪ .‬دار عال‌والدين‪ -‬دمشق‪،2005‬‬ ‫ص‪86‬‬ ‫* بۆ نموونە‪ :‬تیرۆركردنی سەالح هەورامی‪،‬‬ ‫مامۆستا لە بەشی كۆمەڵناسی‪ -‬لەبەر فیكر‌و‬ ‫ب��اوەڕی عیلمانی‪ .‬ئ��اوارەب��وون��ی م��ەری��وان‬ ‫ه��ەڵ��ەب��ج��ەی��ی‪ ،‬ل��ەب��ەر ك��ت��ێ��ب��ەك��ەی ب��ەن��اوی‪:‬‬ ‫سێكس‌و ش��ەرع‌و ژن لە مێژووی ئیسالمدا‬ ‫ساڵی ‪...2005‬‬

‫‪147‬‬

‫ ـ يحيي اليحياوي‪.‬في العولمة‌و التكنولوجيا‌و‬ ‫الثقافة‪.‬دار الطليعة بيروت‪ ،2002‬ص‪25‬‬ ‫ ـ اوس��ي��ب��وف‪ .‬اص��ول علم االج��ت��م��اع‪ .‬دار‬ ‫التقدم‪ ،‬موسكو ‪ ،1990‬ص‪191‬‬ ‫ ـ أنتوني غدنز‪ .‬علم االجتماع‪ .‬ترجمة د‪.‬‬ ‫فايز الصياغ‪ .‬مؤسسة ترجمان ‪،‬ط‪ ،4‬بيروت‬ ‫‪ ،2005‬ص‪116‬‬ ‫ ـ ان��ط��ون��ي ج��ي��دن��ز‪ .‬ع��ال��م ج��ام��ح‪ -‬كيف‬ ‫تعيد العولمة تشكيل حياتنا‪ .‬ترجمة عباس‬ ‫كاظم‌و حسن ناظم المركز الثقافي العربي‬ ‫بيروت‪ 2003‬نص‪26-25‬‬ ‫ ـ هةمان سةرضاوة‪ .‬ثاشكؤ‪ ،‬ل‪142 121-‬‬ ‫ ـ أولريش بيك‪ .‬مجتمع المخاطرة‪ .‬ترجمة‬ ‫د‪.‬ج��ورج كثورة‌و د‪ .‬الهام الشعراني‪ .‬المكتبة‬ ‫الشرقية بيروت ‪2009،‬‬

‫ ـ إدغ��ار م��وران‪ .‬نحو سياسة حضارية‪.‬‬ ‫ترجمة أح��م��د العلمي‪ .‬دار العربية للعلوم‬ ‫ناشرون بيروت‪ ،2010‬ص‪14،22‬‬ ‫ ـ السيد يسين‪ .‬حوار الحضارات في عالم‬ ‫متغير‪ .‬مجلة النهج ‪ ،1997/47‬ص‪125-122‬‬ ‫ ـ السيد يسين‪ .‬هةمان سةرضاوة‬ ‫ـ السيد يسين‪ .‬هةمان سةرضاوة‪ ،‬ل ‪١٢٥‬ــ‬ ‫‪١٢٦‬‬ ‫ـ هةمان سةرضاوة‪ ،‬ل‪١٢٧‬‬ ‫ـ ليندا هتشيون‪ .‬سياسة مابعد الحداثية‪.‬‬ ‫ترجمة د‪ .‬حيدر حاج اسماعيل‪ .‬المنظمة العربية‬ ‫للترجمةن بيروت ‪ ،٢٠٠٩‬ص‪ ٨‬ــ ‪٩‬‬ ‫ـ السيد يسين‪ .‬هةمان سةرضاوة‪ ،‬ل‪١٢٧‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫ره‌هه‌نده ئایینی‌‌و كۆمەاڵیەتیەكانی‬ ‫بیر الی ماكس ڤێبەر‬ ‫‪Max Weber and his Religious and‬‬ ‫‪social dimensions of thought‬‬

‫د‪ .‬محمد شوانی‬ ‫‪Dr. Muhammed Shwani‬‬

‫‪149‬‬

‫دەستپێك‬ ‫ب��ۆ ق��س��ەك��ردن ل��ە ب��اب��ەت��ێ��ك‪ ،‬که‬ ‫گوزارشت لە ناوەڕۆكی ئەم ناونیشانە‬ ‫بكات‪ ،‬دەبێت ج��ۆره میتۆدێک بگرینه‬ ‫ب��ه‌ر‪ ،‬که پێی ده‌گوترێت توێژینەوەی‬ ‫قووڵ ‪ .Case Study‬ئه‌مه بۆ ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ە م��ێ��ژووی ژی��ان��ی تایبه‌تی‬ ‫ماكس ڤێبەردا شۆڕبینەوەو دووڕێیانە‬ ‫گرنگ‌و كاریگەرەكانی روون بكەینەوە‪،‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ده‌گه‌ینه ئامانجی ئ��ه‌وه‌ی لە‬ ‫گۆشەنیگای سۆسیۆ ــ مێژووییەوە‬ ‫سه‌رچاوه‌ی دروستبوونی ئەو ره‌هه‌نده‬ ‫ئایینی‌‌و كۆمەاڵیەتیانە بدۆزینەوە‪ ،‬كە لە‬ ‫كۆتاییدا وه‌ک قاڵبێك بیرو بۆچوون‌‌و‬ ‫جیهانبینیی ئەم زانایەیان پێكهێناوەو‬ ‫وه‌ک خەسڵەتێكی دیاریكراو بەویان‬ ‫بەخشیوە‪ .‬دیارە ئەمەش بەرهەمی ئەو‬ ‫ژینگە كۆمەاڵیەتیەیە‪ ،‬كە ماكس ڤێبەر‬ ‫قۆناغەكانی ژیانی تێدا بەسەر بردووە‪.‬‬ ‫هەر وه‌ک پێشتریش لە كاتی قسەكردن‬ ‫لە سەر زاناو كۆمەڵناسی‌تر ئەوەمان‬ ‫دووبارە كردووەتەوە‪ ،‬كە تێگەیشتن لەو‬ ‫رووداوو تایبەتمەندیانەی پەیوەستن‬ ‫بە قۆناغەكانی ژیانی هەر كەسێكەوە‪،‬‬ ‫هۆكارێكی گرنگن بۆ تێگەیشتن لە بیرو‬ ‫ب��اوەڕو جیهانبینیی ئ��ەو كەسە‪ .‬ئەم‬ ‫نووسینە بە سەر چەند باسێكدا دابەش‬ ‫دەكەم‪:‬‬ ‫ب��اس��ی ی��ەك��ەم‪ :‬رەوش��ی ئ��ای��ی��ن��ی‌‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیی ئەڵمانیای سەردەمی ڤێبەر‬

‫ڤێبەر ل��ە چەندین ب��ۆن��ەدا دووپ��ات��ی‬ ‫ك��ردووەت��ەوە‪ ،‬ئ��ەو ج��ی��ه��ان��ەی ئ��ەو‬ ‫ت��ێ��ی��دا ژی��اوه ل��ە ئ��ەڵ��م��ان��ی��ا‪ ،‬م��ارك��س‌‌و‬ ‫ن��ی��چ��ە دروس��ت��ی��ان ك��ردووە‪ .‬وات��ە‬ ‫گۆڕانكارییەكانی ئەو قۆناغە‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫بیری ئەو دوو فەیلەسوفە بوون‪ .‬ئەم‬ ‫بۆچوونەی ڤێبه‌ر لە كاتێكدا گرنگە‪،‬‬ ‫ئەگەر ئەوە بزانین‪ ،‬كە بە بیرمەندێکی‬ ‫م��ۆدێ��رن��ە دەدرێ��ت��ە ق��ەڵ��ەم‪ .‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫باسكردنی شۆڕشی پیشەسازی‌‌و بە‬ ‫دامەزراوەییكردن‌‌و بیرۆكڕاسیدا‪ ،‬ناوی‬ ‫ئه‌م دێت‪ .‬ئەمە وه‌ک ئەوە وایە بیەوێت‬ ‫بڵێت مۆدێرنیتە بەرهەمی نووسینەكانی‬ ‫ماركس‌‌و نیچەن‪ .‬ئەمە بۆ ئەم باسەی‬ ‫ئێمە هێنده گرنگ نییە‪ .‬ب��ه‌اڵم ئەوەی‬ ‫گرنگ بێت‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ڤێبه‌ر كوڕی‬ ‫رۆژگ��اری م��ۆدێ��رن��ەو گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ە‬ ‫ق��ووڵ‌‌و ریشەییەكانی ئەڵمانیا ب��ووه‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە ئ��ای��دی��او جیهانبینی‌‌و بیرو‬ ‫بۆچوونەكانی سەرچاوەیان گرتووە‪.‬‬ ‫رووداوەك��ان��ی س��ەرەت��ای س��ەدەی‬ ‫ن��ۆزدە‪ ،‬ب��ە دی��اری��ك��راوی‪ ،‬ل��ه ساڵی‬ ‫‪١٨٠٦‬دا خ��اڵ��ی وەرچ��ەرخ��ان‌‌و‬ ‫گۆڕانكاریی م��ەزن ب��ووه لە مێژووی‬ ‫س��ی��اس��ی‌‌و دیینی ئ��ەڵ��م��ان��ی��ادا‪ .‬ت��ا ئەو‬ ‫رۆژگ��ارە ئەڵمانیا زیاتر لە سێ سەد‬ ‫ق��ەوارەو بنەماڵەو یەكەی دەس��ەاڵت‌‌و‬ ‫میرنشین‌‌و ج��ۆری جیاواز پێكهاووه‪،‬‬ ‫که لە ژێر دەسەاڵتی ئیمپراتۆریەتی‬ ‫پیرۆزی رۆمانیدا ب��وون‪ .‬لە نێو ئەم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫جۆری دەسەاڵتانەدا‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی زۆر‬ ‫بچووك‌‌و الوازی��ش بوونیان هەبووه‪.‬‬ ‫نێوەندی دەسەاڵتی بەهێزیش بوونی‬ ‫هەبووه‪ .‬لە سەردەمی پەالماردانەكانی‬ ‫ناپۆلیۆن‌دا‪ ،‬دەسەاڵتی ئیمپراتۆریەتی‬ ‫پیرۆزی رۆمانی الواز بووه‌‌و قەوارەی‬ ‫ب��ن��ەم��اڵ��ەی��ی‌ ب��ەه��ێ��ز ب��ووه‪ .‬ئ��ەم��ەش‬ ‫سەرەتایەك بووه بۆ پەیدابوونی بیری‬ ‫یەگرتنەوەو یەكخستنی قەوارە پەرش‌و‬ ‫ب�ڵاوەك��ان‌‌و بەدەركەوتنی دەسەاڵتی‬ ‫نەتەوەیی ئەڵمانی‪ ،‬بە تایبەتی دوای‬ ‫ه��ەڵ��وەش��ان��ەوەی ئیمپراتۆریەتەكەو‬ ‫سەركەوتنە سەرەتاییەكانی فەرەنسا‪،‬‬ ‫ک��ه ت��ی��ای��دا ت��ا س��اڵ��ی ‪ ١٨١٤‬هەستی‬ ‫نەتەوایه‌تی لە گەشانەوەو بەهێزبووندا‬ ‫ب��ووه‪ .‬ئه‌ڵمانه‌کان ل��ه ساڵی ‪١٨١٥‬دا‬ ‫توانیویانه ل��ە ش��ەڕی وات��ەرل��ودا بە‬ ‫سەر فەرەنسیەكاندا سەركەون‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫ل��ه نێو خ��اک��ی ف��ەڕه‌ن��س��ادا‪ ،‬ل��ه نزیك‬ ‫شاری پاریس بڕیاری یەكخستنەوەی‬ ‫خاکی ئەڵمانیا ب��دەن‪ .‬هەر چەندە ئەم‬ ‫قۆناغە‪ ،‬وات��ە لە ساڵی ‪١٨١٥‬ەوە‪ ،‬تا‬ ‫ساڵی ‪ ،١٨٤٨‬بە سەردەمی مێتەرلینگ‬ ‫ن��اس��راوە‪ .‬ئ��ەو راوێ��ژك��ارەی بە‬ ‫هەموو توانایەوە دژایەتیی ئ��ازادی‌‌و‬ ‫رۆشنگەریی كردووه‪ ،‬بەاڵم لە رووی‬ ‫نەتەوەیی‌‌و دروستبوونی رەوشێكی پڕ‬ ‫لە سەركەوتن‌‌و ئارامی‌و یەكگرتنەوەی‬ ‫هەرێم‌و ناوچە جیاوازەكانی ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫دەس��ت��ك��ەوت��ێ��ك��ی گ��ەورە ب��وون لە‬

‫م��ێ��ژووی ئ��ەو ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ەدا‪ .‬ت��ا لە‬ ‫ن��ێ��وان س��ااڵن��ی ‪ ١٨٦٦‬ب��ۆ ‪ ،١٨٧١‬به‬ ‫توانایی ده‌سه‌اڵتی بسمارک‪ ،‬یەكێتی‌‌و‬ ‫ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانی دروستبووه‪.‬‬ ‫ئەم سەركەوتنانە مێژووی ئەوروپای‬ ‫بە گشتی‌‌و مێژووی ئەڵمانی بە تایبەتی‬ ‫گ��ۆڕی��وه‪ .‬ئ��ەم��ه‌ش هه‌ڵبه‌ت بەرهەمی‬ ‫سەركەوتنەكانی ئه‌ڵمان بوون له پێش‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌مه‪ .‬لە كۆنگرەی ڤییەنا له‬ ‫ساڵی ‪١٨١٥‬دا سیستمێكی کاریگه‌ری‬ ‫بەرێوەبردن‌‌و سیاسی‌‌و دیبلۆماسیی‬ ‫ن��وێ ه��ات��ۆت��ه ئ��اراوه؛ رەوش��ێ��ك��ی لە‬ ‫ب��ار دروس��ت ب��ووه‌ ب��ۆ پێشكەوتنی‬ ‫زانست‌‌و تەكنۆلۆژیا‌‌و فەلسەفە‌و زمانی‬ ‫ئەڵمانی‪ .‬دواتر دەریاوانی‌‌و بازرگانیی‬ ‫رێگا ئ��اوی��ەك��ان گ��ۆڕان��ی بنچینەییان‬ ‫بەسەرداهاتووه‪ .‬لە ساڵی ‪١٨١٨‬ەوە‬ ‫ب��اج هەڵگیراوه‌و بازرگانیی ئ��ازاد لە‬ ‫سه‌رانسه‌ری خاکی بڕوسیادا دەستی‬ ‫پ��ێ ك��ردووه‪ )١(.‬ل��ە س��اڵ��ی ‪١٨٣٥‬دا‬ ‫ل��ە رێ��گ��ای ه��ێ��ڵ��ی ش��ەم��ەن��دەف��ەرەوە‬ ‫شارەكان بە یەكتره‌وه بەستراون‪ .‬ئەم‬ ‫پێشكەوتنانە لە الیەك رەنگدانەوەیان‬ ‫لە سەر ئازادی‌‌و لیبراڵی گەشەكردنی‬ ‫ب��اب��ەت��ە م��رۆی��ی‌‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��ان‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ل��ە الی��ەك��ی‌ت��ره‌وه ب��ە هۆی‬ ‫چاوچنۆكیی سەرمایەداری‌‌و سەپاندنی‬ ‫هێزی بازاڕو كۆنترۆڵكردنی سەرچاوە‬ ‫سروشتیەكان‪ ،‬تا دەهاتووه مەترسیی‬ ‫جەنگ‌و خۆپڕچەككردن نزیكتر بووە‪.‬‬

‫‪151‬‬

‫لەم رەوشەدا ماكس ڤێبه‌ر لە دایكبووه‪.‬‬ ‫ئەڵمانیا ل��ە ه��ەوڵ��ی یەكخستنەوەی‬ ‫ناوخۆیی‌‌و ملمالنێی هێزە دەرەكییە‬ ‫ئ��ەوروپ��ی��ەك��ان��ی‌ت��ری وه‌ک ئینگلیزو‬ ‫ف��ەرەن��س��ی‌‌و ئیتاڵی‌‌و ئیسپانیەكاندا‬ ‫بووه‪ .‬شۆڕشەكانی ئەڵمانیا لە ‪‌‌١٨٤٨‬و‬ ‫سەرەتاكانی نیوەی دووەم��ی سەدەی‬ ‫ن��ۆزدە‌‌و دوات��ری��ش بە ه��ۆی شۆڕشی‬ ‫ئیسپانی‌‌و ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی پ��ادش��ای��ەك‬ ‫ب��ۆ ئیسپانیا ل��ە س��اڵ��ی ‪ ،١٨٦٨‬وات��ە‬ ‫چوار ساڵ دوای لەدایكبوونی ڤێبه‌ر‪،‬‬ ‫جارێكی‌تر ئەڵمانیا لەگەڵ فەرەنسادا‬ ‫ب��ەش��ەڕ ه��ات��ن��ەوە‪ .‬ل��ەم ش��ەڕەش��دا‬ ‫ئەڵمانیا سەركەوتنێكی گ��ەورەی بە‬ ‫دەستهێناوه‌و فەرەنسای داگیركردووه‪.‬‬ ‫ه��ەم��وو ئەمانە باشترین گ��وزارش��ت‬ ‫بوون لە پێگەیشتنی هزرێكی نەتەوەیی‬ ‫نوێ‌‌و شەڕكردن لە سەر دەستكەوتی‬ ‫نەتەوەیی‪ .‬ئەگەرچی دەمێك بووه‪ ،‬که‬ ‫لە ئەڵمانه‌کان فشاریان خستۆته سەر‬ ‫حكومەتە ناوچه‌یی‌و هەرێمییەكانیان بۆ‬ ‫دروستكردنی (رایخ)‪ ،‬واته پەرلەمانێكی‬ ‫گشتی بۆ دانانی دەستورێكی گشتی‬ ‫بۆ ئەڵمانیا‪ .‬ئەمە دەستكەوتێكی مەزن‬ ‫ب��ووه لە رووی سیاسی‌‌و مێژوویی‌‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیەوە بۆ ئ��ه‌و واڵت��ه مه‌زنه‪.‬‬ ‫سەركەوتنەكانی دواتر‪ ،‬وه‌ک ئاماژەمان‬ ‫پێكرد‪ ،‬بەرەنجامی ئ��ە‌و یەكگرتنانە‬ ‫بوون‪ .‬بسمارك بەو سیفەتەی سەرۆك‬ ‫وەزیرانی نەمسا بووه‪ ،‬بووە به یەكەم‬

‫راوێ��ژك��اری ئ��ە‌و (رای��خ)ەو ت��ا ساڵی‬ ‫‪ ١٨٩٠‬پاریزگاریی لەم نازناوە كردووه‪.‬‬ ‫باوكی ڤێبه‌ر یەكێك بووه لە ئەندامانی‬ ‫ی��ەك��ەم (رای��خ)ه‪ ،‬ک��ه وه‌ک نوێنەری‬ ‫بەرلین‪ ،‬ئەندام ب��ووه‪ .‬لە بنەماڵەیەكی‬ ‫لەم جۆرە‌دا‪ ،‬بە تایبەتی لەو قۆناغەدا‪،‬‬ ‫ل��ە ن��ێ��و ئ��ەم ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ەش��دا‪ ،‬بۆ‬ ‫ك��ەس��ێ��ك‪ ،‬ک��ه ل��ە قۆناغێکی بەهێزیو‬ ‫شكۆداری ئەڵمانیادا ژیابێت‪ ،‬لە نیوەی‬ ‫دووەم��ی سەدەی ن��ۆزدە‌دا‪ ،‬تا سااڵنی‬ ‫جەنگی جیهانی ی��ەك��ەم‪ ،‬قۆناغی پڕ‬ ‫س��ەروەری‌‌و دەس��ت��ك��ەوت��ی ن��ەت��ەوەی‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬دامەزراندن‌‌و سەركەوتنەكانی‬ ‫ئیمپراتۆریەتەكەو رووخ��ان��ەك��ەش��ی‬ ‫دیبێت‪ ،‬بێگومان که‌سێکی وه‌ک ڤێبه‌ر‬ ‫گه‌یشتۆته لوتكەی توانایی نووسین‌‌و‬ ‫داهێنان‌‌و شیكردنەوەی زانستی‌‌‪ .‬تا لە‬ ‫كۆتایی ژیانیدا دووچ��اری نەخۆشیی‬ ‫دەروون��ی‌ بووه‪ .‬مێژووی كەسایەتی‌‌و‬ ‫ژی��ان��ی ڤ��ێ��ب��ه‌ر وه‌ک رەن��گ��دان��ەوەی‬ ‫م��ێ��ژووی ئیمپراتۆریەتەكە وا ب��ووه‪.‬‬ ‫جگە لەوەی كاریگەریی فەیلەسوفەكانی‬ ‫نزیك لە تەمەنی خۆی لە سەر بووە‪.‬‬ ‫وه‌ک خۆی دەڵێت‪ :‬نووسەرە مەزنەكانی‬ ‫وەك م��ارك��س‌‌و نیچە‌ش رۆڵ��ی��ان لەو‬ ‫جیهانەدا بینیوه‪ ،‬كە ئەوی تیادا ژیاوە‪.‬‬ ‫بێگومان ئ��ه‌م��ان��ه‌ش‪ ،‬ب��ۆ دەرك��ەوت��ن‌‌و‬ ‫ناوبانگی‌ بەرهەمە هزریەكانی ڤێبه‌ر‪،‬‬ ‫كاریگەری زۆری��ان ه��ەب��ووە‪ )٢(.‬هەر‬ ‫لە دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەكان‌‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫لە بەرده‌ستدابوونی خوێندن‌‌و دەست‬ ‫بردن بۆ بابەتە مەزنەكان‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫له سەردەمی ژیانی ڤێبه‌ردا قسه له‬ ‫سه‌ر قۆناغی یەكگرتنەوەی نەتەوەیی‌‌و‬ ‫س��ەردەم��ی شیكردنەوەی چینایەتی‌و‬ ‫الوازب��وون��ی رۆڵ��ی ئایین ک��راوه‪ ،‬كە‬ ‫نزیكەی سێ سەدە بووه‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫ل��ە تشرینی ی��ەك��ەم��ی س��اڵ��ی ‪١٨١٧‬دا‬ ‫میهرەجانێك س��ازك��راوه ل��ە ش��اری‬ ‫فارتبێرگ بە بۆنەی تێپەڕبوونی سێ‬ ‫س��ەد س��اڵ ب��ە س��ەر ب�ڵاوب��وون��ەوەی‬ ‫وتارەكانی لۆتەر له دژی دەسەاڵتی‬ ‫پ��اپ��ا‌‌و ت��ێ��پ��ەڕب��وون��ی چ��وار س��اڵ بە‬ ‫س��ەر ش��ەڕی ئ��ازادی‌‌‪ .‬خوێندكارانی‬ ‫زان��ك��ۆ ل��ەو ب��ۆن��ەی��ەدا ب��ەش��دارب��وون‪.‬‬ ‫دواتر پشێوییان ناوەته‌وه‌و پەالماری‬ ‫ه��ۆڵ‌‌و ب��ازاڕو دەوروب��ەری��ان داوه‪،‬‬ ‫هه‌رچی دروش��م‌‌و هێمای سیستەمی‬ ‫ك��ۆن ه��ەب��ووه سووتاندوویانه‪ ،‬وه‌ک‬ ‫هێمایەك بۆ كۆتایی هاتن به قۆناغێك‌‌و‬ ‫دەستپێكردنی قۆناغێكی نوێ‪.‬‬ ‫ئەوروپا بە گشتی قۆناغێکی پێگەیشتنی‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ی نوێی ب��ه خ��ۆوه بینیوه له‬ ‫ماوەی نێوان شۆڕشی فەرەنسی ساڵی‬ ‫‪ ١٧٨٩‬تا ساڵی ‪ .١٨١٥‬ئەو قۆناغه‌ش‬ ‫ب��ری��ت��ی ب��ووه ل��ە ج��ێ��گ��ی��رب��وون��ی ئ��ەو‬ ‫پرنسیپەی‪ ،‬ک��ه ك��اری ب��ۆ یەكگرتن‌‌و‬ ‫بەهێزبوونی نەتەوەكانی ئ��ەوروپ��ای‬ ‫نێوەڕاست‌‌و رۆژئاوا كردووه لە سەر‬ ‫ب��ن��ەم��ای دروس��ت��ب��وون��ی دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی‬

‫نەتەوەیی‪ .‬ئەمەش هۆكارێك بووه بۆ‬ ‫س��ەره��ەڵ��دان��ی ب��زاوت‌‌و ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫رزگ��اری��خ��وازی‌‌و ج��ی��اب��وون��ەوە لە‬ ‫ئیمپراتۆریەتە گەورەكانی وه‌ک نەمساو‬ ‫روسیاو دواتریش عوسمانی‪.‬‬ ‫گرنگترین گۆڕانكاریەكانی قۆناغی‬ ‫سەرەتای ژیانی ڤێبه‌ر‪ ،‬جگە لەو شەڕو‬ ‫ملمالنێ نێونەتەوەیی‌‌و یەكگرتنەوەو‬ ‫پێشكەوتنە زانستییانە‪ ،‬سەركەوتنەكانی‬ ‫ش��ۆڕش��ی پ��ی��ش��ەس��ازی ب��ووه‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫ساڵی ‪١٧٧٠‬ەوە دەستی پێكردووه تا‬ ‫ساڵی ‪ ،١٨٣٠‬ئەنجامی باشی ب��ووه‪.‬‬ ‫وەك هەموو ئەو گۆڕانكارییانەی لە‬ ‫ب��وارەك��ان��ی ب��ازرگ��ان��ی‌و كشتوكاڵی‌و‬ ‫سیاسەت‌و ئ��اب��ووری‌‌و ك��ۆب��وون��ەوەو‬ ‫كەڵەكەبوونی سەرمایەی پیشەسازیدا‬ ‫هاتوونە‌ته ئ��اراوە‪ .‬بەاڵم لە چل ساڵی‬ ‫دواتردا‪ ،‬واتە تا ساڵی ‪ ،١٨٧٠‬پەرەسەندنە‬ ‫پیشەسازییەكان زۆر پێشكەوتوون؛‬ ‫كەڵەكەبوونێكی فره‌وانی سەرمایەی‪،‬‬ ‫دارای��ی‪ ،‬ی��ان ئ��اب��ووری‪ ،‬دراو ‪Money‬‬ ‫‪ Economy‬ه��ات��ۆت��ە ئ��اراوە‪ .‬واڵت��ان��ی‬ ‫پیشەسازی كەوتنە دۆزینەوەی بازاڕ‬ ‫بۆ ساغكردنەوەی كااڵو شمەكەكانیان‌‌‪.‬‬ ‫ل��ە الی��ەك��ی‌ت��ره‌وه ك��ەوت��وون��ە‌ت��ه‬ ‫ه��ەڵ��پ��ەی داگ��ی��رك��ردن��ی ئ��ەو ن��اوچ��ەو‬ ‫واڵتانەی بە سەرچاوە سروشتیەكان‬ ‫دەوڵ��ەم��ەن��دب��وون ب��ۆ داب��ی��ن��ك��ردن��ی‬ ‫كەرەستەی خاوی پیشەسازیەكانیان‪،‬‬ ‫ی��ان ش��وێ��ن��ێ��ك��ی س��ت��رات��ی��ژی��ی��ان ب��وو‬

‫‪153‬‬

‫ل��ە ب��ازرگ��ان��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��دا‪ .‬بۆیە‬ ‫ملمالنێیەكانی لەمە بە دواوە بەرەنجامی‬ ‫سەرسوڕهێنەریان بە دەستەوە داوه‪.‬‬ ‫ب��ازاڕەك��ان ف��ره‌وان ب��وون‪ .‬كۆمەڵگا‬ ‫بەسەر چین‌و توێژی جیاوازدا دابەش‬ ‫ب��ووه‪ .‬داواك��اری ل��ە س��ەر خ��ۆراك‌‌و‬ ‫جل وبەرگ‌‌و كەرەستەی جوانكاری‌‌و‬ ‫پێداویستیەكانی جەنگ‌‌و پێكەوەنانی‬ ‫لەشكری گ��ەورەو‪ ..‬هتد هاتوونە‌ته‬ ‫ئ��اراوە(‪ .)٣‬بە هەموو ئەمانە پێكەوە‬ ‫دەگ��وت��رێ��ت ش��ۆڕش��ی پ��ی��ش��ەس��ازی‪.‬‬ ‫ئەمە وایكردووه‪ ،‬که ڤێبه‌ر دەست بۆ‬ ‫نووسینه‌وه‌ی مێژووی سەرهەڵدانی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری بەرێت‌‌و ك��ار لە سەر‬ ‫ش��ی��ک��ردن��ه‌وه‌ی دی��ارده‌ی بازرگانیی‬ ‫سەدەكانی ن��اوەڕاس��ت‌‌و هۆكارەكانی‬ ‫گەشەكردنی ئیمپراتۆریەتی رۆمانی‌‌و‬ ‫توێژینەوە لە سەر بزوێنەری مێژوو‌‌و‬ ‫روح��ی سەرمایەداری بكات‪ .‬ئ��اوڕ له‬ ‫دی��ارده‌ی گۆڕانکارییه كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫دەروونیەكان بداته‌وه‪ ،‬وەك دیارده‌ی‬ ‫پ��ەی��داب��وون��ی قۆناغی ئ��اوه‌زگ��ه‌رای��ی‌و‬ ‫پەرەسەندنی سیستمی بیرۆكراسی‌‌و‬ ‫س��روش��ت‌‌و ج��ۆرەك��ان��ی دەس��ەاڵت‌‌و‬ ‫ئاكاری پرۆتیستانتی‌و‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ب��اس��ی دووەم‪ :‬ژی��ن��گ��ەی خ��ێ��زان��ی‌‌و‬ ‫پەروەردەیی ڤێبه‌ر‬ ‫ئەگەرچی لە پێناسەو دیاریكردنی‬ ‫مانای خێزاندا روانگەی جیاواز هەن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ك��ۆی ئ��اڕاس��ت��ه‌ك��ان ج��ەخ��ت له‌‬

‫س��ه‌ر ئ��ه‌وه دەك��ەن��ەوە‪ ،‬که بنه‌ماکانی‬ ‫ئاکارو په‌روه‌رده‌و پێگەیاندن‌‌و كلتوور‬ ‫ل��ە پێناسەی خێزانیدا‪ ،‬وه‌ک ئ��ەوەی‬ ‫خێزان لە گروپێك له تاك پێكهاتبێت‌‌و‬ ‫ل��ە میانەی پ��ەی��وەن��دی��ی خ��وێ��ن��ەوە بە‬ ‫یەكترەوە بەستراو بن‪ ،‬بە پێی رۆڵە‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��ان��ی��ان ك��ارل��ێ��ك لەگەڵ‬ ‫ی��ەك��دا ب��ك��ەن‌و كلتوورێكی ه��اوب��ەش‬ ‫لە نێوانیاندا بێته ب��او(‪ ،)٤‬واتە خێزان‬ ‫ببێته ئ��ەو ن��اوەن��دە‪ ،‬ک��ه سەرەتاكانی‬ ‫چ��اوك��ردن��ەوەی م��رۆڤ��ی ت��ێ��دا روو‬ ‫ب��دات‪ .‬جگە لە نووسین‌‌و توێژینەوە‬ ‫زانستیەكان‪ ،‬كەلەپوورو پەندو قسەی‬ ‫نەستەقی هەموو گەالنیش جەخت له‬ ‫سه‌ر ئه‌وه دەكه‌نه‌وه‪ ،‬که گرنگیی خێزان‬ ‫بۆ ئاڕاستە‌کردنی هزر‌‌و بیركردنەوەو‬ ‫ك��ەس��ای��ەت��ی ت��اك ده‌ب��ێ��ت��ه بەشێكی‬ ‫زۆر گرنگ له ژیانی مرۆڤی تاکداو‬ ‫ب��ۆ چۆنیەتیی تێپەڕاندنی قۆناغێکی‬ ‫مێژوویی‪ .‬ڤێبه‌ر لە نێو خێزان‌و بنەماڵەو‬ ‫ن��اوەن��دو ژی��ن��گ��ەی��ەك��ی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫خانەدان‌‌و پایەبەرزو خاوەن دەسەاڵت‌‌و‬ ‫نفوزدا لە دایكبووە‪ .‬سەردەمی مناڵیی‬ ‫زۆر ل��ەب��ار ب��ووە ب��ۆ پ��ەی��داك��ردن��ی‬ ‫ناوبانگییه‌که‌ی‪ .‬ب��اوك��ی راوێ��ژك��اری‬ ‫ئەنجومەنی شارەوانی بەرلین‌‌و خاوەن‬ ‫ك��ەس��ای��ەت��ی��ەك��ی ب��ەه��ێ��زب��ووە ل��ە نێو‬ ‫حیزبی لیبراڵی نیشتمانیی هەشتاكانی‬ ‫سەدەی نۆزدە‌داو ئەندامی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی خۆجێی هەرێمەكەی بووە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫لە بروسیا‌‌و دواتر ئەندامی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران (رایخ)ی ئەڵمانیا بووە‪ .‬دایكی‪،‬‬ ‫که ناوی (هێلین ڤاالنستاین ڤێبه‌ر) بووه‪،‬‬ ‫یەكێك بووە لە ئافرەتە رۆشنبیرەكانی‬ ‫س��ەردەم��ەك��ەی‪ ،‬که به‌شێک له ژیانی‬ ‫خۆی بۆ بزووتنەوەی چاكسازی ئاینی‬ ‫لە ناو كالفینیەكاندا ته‌رخان کردووه‪.‬‬ ‫(‪ )٥‬پێ دەچێت دوواتر كاریگەری ئەو‬ ‫بووبێت لە سەر ڤێبه‌ر بۆ قسەكردن لە‬ ‫سەر ئاكاری پرۆتستانتی وەك روحی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری‌‌و ب��زوێ��ن��ەری م��ێ��ژوو‪.‬‬ ‫دایكی لە رووی پاشخانی خێزانییەوە‬ ‫خ��وش��ك��ی ی��ەك��ێ��ك ل��ە ن��ووس��ەرە‬ ‫دی��ارەك��ان��ی ئ��ەڵ��م��ان��ی��ا ب��ووە‪ .‬ڤێبه‌ر‬ ‫خ��وارزای گ��ەورە مێژوو نووسی بە‬ ‫ناوبانگی ئەڵمانیا (هێرمان باومگارتن)‬ ‫ب��ووه‪ .‬وات��ه ئ��ەم مێژوونووسە خاڵی‬ ‫ڤێبه‌ر ب��ووه‪ .‬ك��ارڵ ده‌ی��ڤ��ی��د ڤێبه‌ری‬ ‫مامی ماكس ڤێبه‌ر یەكێك ب��ووه لە‬ ‫گ��ە‌ورە بەڵێندەرە سەرمایەدارەكانی‬ ‫ئەڵمانیا‌‌و خاوەنی كارخانەی رستن‌‌و‬ ‫چنینی ئینگلیزی ئەڵمانی بووه‪ .‬ئەمانە‬ ‫هه‌موو هۆكار ب��وون‪ ،‬که ئیتر ڤێبه‌ر‬ ‫هەر لە كاتی الوی��ەوە بایەخ‌‌و گرنگی‬ ‫بە پرسە گەورەكان بدات‪ .‬هەروه‌ک لە‬ ‫بۆچوونەكانی خۆیشیدا ئەمە بە دەر‬ ‫دەكەوێت‪ ،‬که لە بارەی شیكردنەوەی‬ ‫چ��ی��ن��ای��ەت��ی‌‌و پ��ێ��گ��ەی ت��اك��ەوە دەڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫پلەوپایەی كۆمەاڵیەتیی تاك پشت بە‬ ‫كۆمەڵێكی گ��ۆڕاو دەبەستێت‪ .‬یەكێك‬

‫لەو گۆڕاوانە باگراوندی خێزانیە(‪.)٦‬‬ ‫ڤێبه‌ر ك��وڕی گ��ەورەی نێو خێزانێكی‬ ‫دەوڵەمەند بووه لە رووی ئابووری‌‌و‬ ‫ب��ە دەس��ەاڵت ل��ە رووی س��ی��اس��ی‌و‬ ‫هۆشیار لە رووی مەعریفیەوە‪ .‬ژماره‌ی‬ ‫مندااڵنی ئەو خێزانە هەشت بوون‪ ،‬دوو‬ ‫كوڕو شەش كچ‪ .‬ڤێبه‌ری كوڕە گەورە‬ ‫ل��ە ‪٢١‬ی نیسانی س��اڵ��ی ‪١٨٦٤‬دا لە‬ ‫شاری ئیرفۆرت لە دایكبووە‪ .‬ئیرفۆرت‬ ‫ش��ارۆچ��ك��ەی��ەك��ی ب��چ��ووك ب��ووه لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ئەڵمانیا‪ .‬سەرەتاكانی ژیانی‬ ‫مناڵیی‌‌‪ ،‬تا تەمەنی بست‌و نۆ ساڵی‪،‬‬ ‫ی��ان ت��ا ژن هێنانی‌‌و دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫خ��ێ��زان ل��ەگ��ەڵ م��اری��ان��ا شێنیتگەر لە‬ ‫س��اڵ��ی ‪١٨٩٣‬دا‪ ،‬ل��ە نێو ئ��ە‌و خێزانە‬ ‫خانەدانە بەناوبانگە دیندارەدا بەسەر‬ ‫بردووه‪ .‬كتێبخانەیەكی گەورەی باوكی‬ ‫لەبەر دەستدا ب��ووه‪ .‬هەر لە چ��واردە‬ ‫ساڵیەوە كتێبەكانی هۆمێر‌‌وس‌و گۆته‌‌و‬ ‫شكسپیری خوێندۆتەوە‪ )٧(.‬ئاشنایەتی‬ ‫لەگەڵ بەرهە‌می نووسینی نووسەرە‬ ‫بەناوبانگەكانی سەردەمە‌که‌ی خۆیدا‬ ‫پەیدا كردووه‪ .‬لە بواری فەلسەفەشدا‪،‬‬ ‫ل��ە تەمەنێكی ك��ورت��دا نووسینەكانی‬ ‫سپینۆزاو شۆپنهاوەرو كانت‌‌و ماركس‌ی‬ ‫خ��وێ��ن��دۆت��ه‌وه‪ .‬ب��ە ه��ۆی ك��ارك��ردن��ی‬ ‫باوكی لە ب��واری سیاسیدا‪ ،‬هەر زوو‬ ‫تێكەاڵوی ئ��ەم ج��ۆره بابەتانە ب��ووه‪.‬‬ ‫نەك هەر خوێندنەوەی ئارەزومەندانە‪،‬‬ ‫بەڵكو بە هۆی ئەم ژینگە خێزانیەوە‪،‬‬

‫‪155‬‬

‫ه��ەر زوو ك��ەوت��ە ب��ەر ک��اری��گ��ه‌ری��ی‬ ‫پ��ەروەردەی چڕی بابەتی ئابووری‌و‬ ‫رام��ی��اری‌و مێژوو‌‌و یاساو فەلسەفەو‬ ‫ئاییناسی‪ .‬لە ساڵی ‪١٨٨٢‬دا قۆناغەكانی‬ ‫خوێندنی بەرایی تەواو كردووه‪ .‬لە ژێر‬ ‫سایەی فەلسەفەی ئادیالیزمی ئەڵمانیدا‬ ‫پ��ەروەردە ك��راوه‪ .‬ل��ە ساڵی ‪١٨٨٣‬دا‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی ب��ە س��وپ��ای ئەڵمانیەوە‬ ‫بۆ ت��ەواوك��ردن��ی خزمەتی سەربازی‬ ‫ک��ردووه‪ .‬م��اڵ��ه‌ک��ه‌ی��ان ب��ۆت��ه شوێنی‬ ‫ك��ۆڕی ب��وون��ەوە‌ی سیاسی‌و پێكه‌وه‬ ‫دانیشتنی گ��ەورە كاربەدەستەكانی‬ ‫دەوڵ��ەت‌‌و دیبلۆماته‌‌کان‌‪ .‬زۆر لە زانا‬ ‫بەناوبانگەكانی س��ەردەم��ە‌ک��ه‌ی‪ ،‬که‬ ‫زۆربه‌یان مامۆستایانی زانكۆی بەرلین‬ ‫بوون‪ ،‬هاتوچۆی ماڵەكەیان دەكردووه‪،‬‬ ‫که لە ماڵی خۆیاندا چاوی پێ دەكەوتن‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٨٨٦‬دا پەیوەندیی بە زانكۆی‬ ‫بەرلینەوە ك��ردووه‪ .‬لە ب��واری یاسادا‬ ‫بەشداریی تاقیكردنەوەیەكی ئاکادیمیی‬ ‫کردووه‪ .‬له‌مه‌وه ئیتر ژیانی ئاكادیمی‌و‬ ‫زانستیی دەستی پێكردووه‪ .‬لە بواری‬ ‫ی��اس��ا‌‌و م��ێ��ژوودا دەس��ت��ی داوه‌ت��ه‬ ‫نووسین‌‌و توێژینەوە‪ .‬لە ساڵی ‪١٨٨٩‬دا‬ ‫پ��ل��ەی دك��ت��ۆرای ب��ە دەس��ت ه��ێ��ن��اوه‪،‬‬ ‫ئەویش بە نووسینی تێزی دكتۆراكەی‬ ‫بە ناونیشانی (مێژووی بازرگانی لە‬ ‫چاخی نێوەڕاستدا)‪ .‬بەمەش لە زانكۆی‬ ‫بەرلین ک��راوه ب��ه مامۆستای یاسا‪.‬‬ ‫دواتر تێزێكی‌تری پێشكەش كردووه بە‬

‫ناونیشانی (مێژووی كاری كشتوكاڵیی‬ ‫رۆمانی)‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٨٩١‬دا بوارەكانی نووسین‌و‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌کانی ڤێبه‌ر فره‌وانتر بوون‌‪.‬‬ ‫به‌رهه‌می نووسنه‌کانی باڵوبوونه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫به‌اڵم زۆربەیان راسته‌وخۆ ده‌رباره‌ی‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ی کۆمه‌ڵناسی ن��ه‌ب��وون‪ )٨(.‬لە‬ ‫زانكۆی هایدڵبێرگ بووه بە مامۆستای‬ ‫ئابووری‪ ،‬که جێگاکه‌ی ئابووریناسی‬ ‫ئەڵمانیی ب��ە ن��اوب��ان��گ ك��ارڵ كینزی‬ ‫گرتۆته‌وه‪ .‬نێوه‌ڕۆکی بابه‌تی وانه‌کانی‬ ‫ل��ه س��ەرەت��ادا ده‌رب��اره‌ی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫نیشتمانی‌‌و سیاسەتی ئابووری بوون‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٨٩٤‬دا بە هەمان پسپۆڕێتی لە‬ ‫زانكوی فڕایبۆرگ‌دا دامەزراوە‪ .‬بە هۆی‬ ‫ه��ەوڵ‌و تەقەاڵ ئاكادیمی‌‌و توێژینەوە‬ ‫زانستییەكانییەوە‪ ،‬لە ئەنجامی ماندوو‬ ‫بوونی زۆری��ی��ه‌وه‪ ،‬لە ساڵی ‪١٨٩٧‬دا‬ ‫دووچ��اری رووخانی ب��اری ده‌روون��ی‬ ‫بووه‪ .‬سااڵنی نەخۆشییه‌که‌ی لە رۆمای‬ ‫پایته‌ختی ئیتاڵیادا بەسەر بردووه‪ .‬ئیتر‬ ‫ل��ه‌و س��ااڵن��ه‌دا ت��وان��ای��ی خوێندنەوەو‬ ‫داه��ێ��ن��ان��ی نووسینی ‌‌ن��ەم��اوه‪ .‬دوات��ر‬ ‫دوای چ��وار س��اڵ ن��ەخ��ۆش��ی‪ ،‬چ��اك‬ ‫ب��ۆت��ه‌وه‪ .‬ئیتر س��ەر ل��ە ن��وێ ده‌ستی‬ ‫داوه‌ت��ه‌وه خوێندنەوەو نووسین‪ .‬لە‬ ‫ساڵی ‪١٩٠٤‬دا كتێبە بەناوبانگەكەی‪،‬‬ ‫که به ناونیشانی (ئاكاری پرۆتستانتی‌‌و‬ ‫روح��ی سەرمایەداری)‌ییه‪ ،‬نووسیوه‪.‬‬ ‫ب��ە ب��ڵ�اوب��وون��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م ک��ت��ێ��ب��ه‌ی‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫وەك زانایەكی كۆمەڵناسی ناوبانگ‬ ‫ده‌رک��ه‌وت��ووه‪ .‬ئ��ه‌وج��ا ل��ە ئەمریكاوە‬ ‫بانگهێشتنامه‌یه‌کی پ��ێ گه‌یشتووه‌و‬ ‫سەردانی ئەو واڵتەی ك��ردووه‪ .‬دوای‬ ‫گەڕانەوەی لە ئەمریكاوه‪ ،‬له زانکۆکانی‬ ‫ئ��ه‌ڵ��م��ان��ی��ادا دەس��ت��ی ب��ەوان��ە وت��ن��ەوە‬ ‫ك��ردۆت��ەوە‪ .‬ب��ە تایبەتی ل��ە زان��ك��ۆی‬ ‫هایدلبێرگ‪ .‬لە ساڵی ‪١٩١٩‬دا‪ ،‬له دوای‬ ‫جه‌نگی جیهانی یەكەمه‌وه‪ ،‬سەردانی‬ ‫نەمسای ك��ردووه‪ .‬ل��ه‌وێ له زانکۆی‬ ‫میونیخ وان��ه‌ی ل��ه بابه‌تی ئابووریدا‬ ‫گ��وت��ۆت��ه‌وه‪ .‬ب��ەاڵم ل��ە پ��ڕ ب��ە ه��ۆی‬ ‫نەخۆشی سییەكانییەوە‪ ،‬لە تەمەنی‬ ‫پەنجاوشەش ساڵیدا‪ ،‬لە ساڵی ‪١٩٢٠‬دا‬ ‫كۆچی دوای��ی ك��ردووه‪ .‬دوا به دوای‬ ‫مردنی‪ ،‬لە زۆربەی واڵتانی ئەوروپاو‬ ‫ئاسیاو ئەمریكادا چەندین توێژینەوەو‬ ‫نووسینی ج��ۆراو جۆر‪ ،‬نەك ته‌نها لە‬ ‫ب��واری كۆمەڵناسیدا‪ ،‬بەڵكو لە بواری‬ ‫سیاسەت‌‌و ئابووری‌‌و مێژووو فەلسەفەو‬ ‫ئاینناسیشدا لە سەر ژیان‌‌و بەرهەم‌و‬ ‫كتێب‌‌و باڵوكراوەكانی ئەنجامدراون‪)٩(.‬‬ ‫به‌رهه‌می نووسینه‌کانی وه‌رگێڕراونه‌ته‬ ‫سه‌ر چه‌ندین زمانی جیهانی‪ .‬چه‌ندین‬ ‫ب��اب��ه‌ت ب��ه چه‌ندین زم��ان ده‌رب��اره‌ی‬ ‫نووسینه‌کانی باڵوبوونه‌ته‌وه‪ .‬له‌مه‌وه‬ ‫ئیتر ڤێبه‌ر وه‌ک پێشه‌نگێکی ب��واری‬ ‫کۆمه‌ڵناسی‌و ئابووری ناسراوه‪.‬‬ ‫ب��اس��ی س��ێ��ی��ەم‪ :‬رەف��ت��ارو رۆڵ��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی لە هزری ڤێبه‌ردا‬

‫رەفتار لە بیرو بۆچوونەكانی ڤێبه‌ردا‬ ‫شوێنێكی ت��ه‌وه‌ری��ی ه��ەی��ە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫كۆمەڵناسیش بەوه پێناسە دەكات‪ ،‬كە‬ ‫زانستێک بێت بریتی بێت لە توێژینەوە‬ ‫ل��ە رەف��ت��اری ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ت��اك��ەك��ان‪.‬‬ ‫خودی تیۆرەكەی ڤێبه‌ر لە سەر بنه‌مای‬ ‫شیكردنەوەی رەفتاری كۆمەاڵیەتیی‬ ‫ئەندامانی كۆمەڵگا دام��ەزراوە‪ .‬رەفتار‬ ‫ب��ە الی ڤ��ێ��ب��ه‌رەوە بریتییە ل��ە ه��ەر‬ ‫جووڵەیەك‪ ،‬یان هه‌ر یان چاالكیەك‪،‬‬ ‫که الیه‌ن تاكه‌وه بە مەبەستەوە ئەنجام‬ ‫بدرێت‪ .‬بوونی تاكەكانی‌تری لەبەرچاو‬ ‫گرتبێت‪ ،‬به تایبه‌تی لە كاتی ئەم جووڵەو‬ ‫ك��ردەی��ەدا‪ ،‬رەف��ت��اری كۆمەاڵیەتیش‬ ‫ب��ە الی ڤێبه‌ر پشت ب��ە س��ێ مەرجی‬ ‫بنچینەیی دەبەستێت‪:‬‬ ‫‪١‬ـ بوونی دوو كەس‪ ،‬یان زیاتر پێكەوە‬ ‫كارلێك دەك��ەن‌‌و رەفتارێك دروس��ت‬ ‫ئەكەن‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ بوونی چەند رۆڵێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ی��ەك��س��ان‪ ،‬ی��ان ج��ی��اواز ئ��ەو تاكانە‬ ‫دەیگێڕن‪ ،‬كە رەفتارەكەیان ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ بوونی ئەو پەیوەندیی كۆمەاڵیەتی‬ ‫هاوكاته لەگەڵ پرۆسەی رەفتاردا‪)١٠(.‬‬ ‫پێش سەدەیەك لەمەوبەر ماكس ڤێبه‌ر‬ ‫لە سەر بنەمای شیكردنەوەی رەفتاری‬ ‫تاك لە كۆمەڵگادا بنچینەی ئەم تیۆرەی‬ ‫داڕش��ت��ووە‪ ،‬رەفتاری مرۆڤی بۆ سێ‬ ‫جۆر دابەشكردووە‪:‬‬ ‫ی��ەك��ەم‪ :‬رەف��ت��اری خ��ۆڕس��ك��ی‬

‫‪157‬‬

‫س��ەرچ��اوەك��ەی م��ەی��ل‌‌و ح��ەزێ��ك��ی‬ ‫ئاژەڵی بایۆلۆژیە لە دەڤەری نەستەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت‌‌و تاك پاڵ دەنێت‬ ‫بۆ تێركردنی ح��ەزو داواكاریەكانی‪،‬‬ ‫بێ ئ��ەوەی بیر لە ئەنجام‌‌و ئایندەی‬ ‫ئەمڕەفتارەی بكاتەوە‪ .‬لە دەرووناسیدا‬ ‫ب��ەم��ە دەڵ��ێ��ن پ��اڵ��ن��ەرە ب��ەرای��ی��ەك��ان‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە ب��ن��ەڕەت��دا دوور ك��ەوت��ن��ەوە لە‬ ‫برسیەتی‌‌و لە ئێش وئازارو تێركردنی‬ ‫پێویستیە سێكسیەكان دەگرێتەوە(‪،)١١‬‬ ‫ب��ۆی��ە پێویستی ب��ە ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردن‌‌و‬ ‫بەرزەفتكردنە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬رەف��ت��اری ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫نەریتی‪ .‬ئەم رەفتارە لە داب‌و نەریت‌‌و‬ ‫بەها كۆمەاڵیەتی‌‌و ك��ارە نموونەییە‬ ‫ئاكارییەكانی كۆمەڵگاوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێت‪ ،‬یاساو رێسا كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫ج��وڵ��ە‌و رەف��ت��ارو ه��ەڵ��س��وك��ەوت��ی‬ ‫تاكەكانی دی��اری دەك��ەن‪ .‬هەر بە پێی‬ ‫ئ��ەو ب��ەه��ا كۆمەاڵیەتییه‌کانیش تاك‬ ‫ئ��ام��ان��ج‌‌و ن��ەخ��ش��ەی ئ��ای��ی��ن��دەو ح��ەزو‬ ‫خۆزگەكانی دادەڕێژێت‪ .‬ئەم رەفتارە‬ ‫ل��ە رێ‌ وڕەس��م��ەك��ان��ی س�ڵاوك��ردن‌‌و‬ ‫ه��ەواڵ پرسین‌و بۆنە ئایینی‌‌و میللی‌‌و‬ ‫نیشتمانیەكاندا بەدەردەكەوێت‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ەم‪ :‬رەف��ت��اری ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫ئ��ەق��ڵ��ی‪ .‬ئ��ەم��ە ج��ۆره رەف��ت��ارێ��ك��ە‪ ،‬که‬ ‫ل��ه س��ەر ب��ن��ەم��ای ئ��اوه‌زو ڵۆجیک‬ ‫دام��ەزراوە‪ ،‬س��ەرچ��اوەك��ەی دەڤ��ەری‬ ‫خودە‪ ،‬گوزارشت لە چییەتیی جیهانی‬

‫دەرەوەو حەقیقەتی ژیانی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەك��ات‪ ،‬كاتێك تاك لە مامەڵەكردنیدا‬ ‫لەگەڵ كەسانی‌تردا ئەم جۆره رەفتارە‬ ‫دەك��ات‪ ،‬پ��ش��ت ب��ە زم��ان��ێ��ك��ی ب��ااڵ‌‌و‬ ‫ئاخاوتنێكی ژیرانەو ئاكارێكی بەرزو‬ ‫ئارگیۆمێنتی بابەتی بۆ كردارەكانی‬ ‫دەب��ەس��ت��ێ��ت‪ .‬ڤ��ێ��ب��ه‌ر عەقاڵنییەتیشی‬ ‫ل��ە رووی ن��اوەڕۆك‌‌و م��ی��ك��ان��ی��زم‌‌و‬ ‫ئامانجەوە شیكردۆتەوە؛ سەرەتا لە‬ ‫رووی هزر‌‌و ناوەڕۆكەوە پێی وا بووه‪،‬‬ ‫ک��ه ئەقاڵنییەت ئ��ام��اژە ب��ە جۆرێكی‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوە دەك��ات‪ .‬وات��ە جۆرێكی‬ ‫تایبەت لە هزرین‌‌‪ ،‬که دەوەستێتە سەر‬ ‫بەستنەوەی هۆكار بە ئەنجامەوە‪)١٢(.‬‬ ‫یەكێك لە نیشانەكانی بیركردنەوەی‬ ‫ئەقاڵنی‪ ،‬هۆكارییە‪ ،‬واتە سەبەبیە بۆ‬ ‫كەوتنەوەی هەر ئەنجامێك‪ .‬هەروه‌ک لە‬ ‫رووی میكانیزمیشەوە دەوستێتە سەر‬ ‫هەڵبژاردنی گونجاوترین هۆكارەكانی‬ ‫گ��ەی��ش��ت��ن ب��ە ئ��ام��ان��ج‪ .‬ل��ە دوای��ی��ش��دا‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوەی عەقاڵنی تواناییەكی‬ ‫گ��ەورەی ل��ە چ��ارەس��ەرك��ردن��ی ئ��ەو‬ ‫گرفتانە‌دا هه‌یه‪ ،‬که رووبەڕووی مرۆڤ‬ ‫دەبنەوە‪ .‬ئیتر ڤێبه‌ر ئەم جۆرە رەفتارە‪،‬‬ ‫وات��ە رەف��ت��اری ئ��ەق��ڵ��ی‪ ،‬ك��ە جۆرێكی‬ ‫س��ەرەك��ی��ی رەف��ت��ارە‪ ،‬ب��ۆ س��ێ ج��ۆری‬ ‫الوەكی دابەش دەكات‪ )١٣(،‬که بە پێی‬ ‫میكانیزم‌‌و ئامانجەكانییەوە بریتین لە‪:‬‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌م‪ :‬رەفتارێكی ئەقڵی ب��ە هۆی‬ ‫ئامرازێكی ئەقڵیەوە‪ ،‬بەاڵم بۆ ئامانجێكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫نا ئەقڵی‪ ،‬وه‌ک ئ��ەوەی من ئامڕازی‬ ‫تەكنۆلۆژی زۆرب��اش بۆ ك��ارك��ردن‌و‬ ‫بەرهەمهێنان‌‌و قازانجی ب��اش بەكار‬ ‫بهێنم‪ ،‬بەاڵم ئەو قازانجەی لە مییانەی‬ ‫ئەم میكانیزمە ئەقاڵنییەوە بەدەستی‬ ‫ده‌هێنم‪ ،‬بۆ كارێك‪ ،‬یان لە رێگایەكدا‬ ‫ب��ەك��اری بهێنم‪ ،‬ک��ه ل��ەگ��ەڵ بەهاكانی‬ ‫كۆمەڵگاو مرۆڤایەتیدا نەگونجێت‌‌و بە‬ ‫پێی پرەنسیپ‌‌و بنەما ئەقاڵنییەكان كارو‬ ‫رێگایەكی نا ئەقاڵنی بێت‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫دەوڵەمەندەكانی كۆمەڵگای ئێمە لە چ‬ ‫بوارێكی خزمەتگوزاری‌‌و خێرخوازیدا‬ ‫هاوكاری دەكەن؟‬ ‫دووه‌‌م‪ :‬رەفتارێكی ئەقڵی بە هۆی‬ ‫ئ��ام��رازێ��ك��ی ن��ا ئ��ەق��ڵ��ی��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم بۆ‬ ‫ئامانجێكی ئەقڵی‪ ،‬وه‌ک هەموو ئەو‬ ‫قوتابی‌و خوێندكارانەی پاش دابڕانێكی‬ ‫زۆر لە خوێندن گەڕاونەتەوە‪ ،‬هەوڵی‬ ‫بەدەستهێنانی زانست‌‌و بڕوانامە ئەدەن‪.‬‬ ‫ئەمە رەفتارێكی ئەقڵییە‪ ،‬ئامانجەكەشی‬ ‫ئەقڵییە‪ .‬ئەگەر بۆ زانست‌و فێربوون‌‌و‬ ‫ه��ۆش��ی��ارب��وون��ەوەو خ��زم��ەت��ك��ردن��ی‬ ‫كۆمەڵگا بێت‪ ،‬ئ��ه‌وا پەنا ب��ردن��ە بەر‬ ‫قۆپییە بۆ سەركەوتن‌‌و دەرچ��وون لە‬ ‫تاقیكردنەوە میكانیزمێكی نا ئەقاڵنی‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬رەفتارێكی ئەقڵی ب��ە هۆی‬ ‫ئامڕازێكی ئەقڵییەوە‌و بۆ ئامانجێكی‬ ‫ئەقڵی‪ ،‬ڤێبه‌ر بەمە دەڵێت جۆری ئایدیاڵی‬ ‫‪ ،Ideal Type‬واته ئەو رەفتارەی‪ ،‬که‬ ‫لە رووی جێبەجێكردن‌‌و میكانیزم‌‌و‬

‫ئامانجیشەوە لەگەڵ بەهاكانی كۆمەڵگا‌‌و‬ ‫بنەما زانستیەكاندا گونجاوو تەبایە‪،‬‬ ‫هیچ بڕگەو جومگەیەكی ئەم جۆرەی‬ ‫رەفتارە غەریزی‌‌و نەریتی‌‌و نازانستی‬ ‫نییە ‪.‬‬ ‫جگە لە رەفتار‪ ،‬ماكس ڤێبه‌ر لە ناو‬ ‫هەموو بابەتەكانی‌تری كۆمەڵناسیدا‬ ‫گرنگی ب��ە رۆڵ��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی داوە‪،‬‬ ‫ب��ەالی هەندێك ل��ە زان��او توێژەرانی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ی��ەوە‪ ،‬رۆڵ��ی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ب��زوێ��ن��ەری س��ەرەك��ی ت��ی��ۆرە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكەی ڤێبه‌رە‪ ،‬چونكە بە‬ ‫ه��ۆی زانینی رۆڵ��ی ت��اك��ەوە پێشبینی‬ ‫رەف��ت��اری ت��اك دەك��رێ��ت‪ .‬پ��ێ��ی��وای��ە‬ ‫دەك��رێ��ت قوتابی پێشبینی رەف��ت��اری‬ ‫مامۆستاكەی بكات لە میانەی زانینی‬ ‫رۆڵ��ە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ەی‪ ،‬ه��ەروەك‬ ‫مامۆستاش دەتوانێت پێشبینی رەفتاری‬ ‫قوتابیەكەی بكات لە میانەی ناسینی‬ ‫رۆڵ��ە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ەی‪ .‬ه��ەروه‌ک‬ ‫ئەمە لە نێو خێزانیشدا راستە‪ ،‬منداڵ‬ ‫دەت��وان��ێ��ت پێشبینی رەف��ت��اری باوكی‬ ‫بكات بە هۆی زانینی رۆڵی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ب��اوك��ی‪ ،‬باوكیش دەت��وان��ێ��ت پێشبینی‬ ‫رەف��ت��اری منداڵەكەی بكات ب��ە هۆی‬ ‫ناسینی رۆڵی كۆمەاڵیەتی منداڵەكەی‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە دەتوانین پێشبینی رەفتاری‬ ‫تاكەكان بكەین بە هۆی زانینی رۆڵە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانیانەوە‪ .‬بە مانایاكی‌تر‬ ‫زانینی ئەو رۆڵ��ە كۆمەاڵیەتییەی‪ ،‬كە‬

‫‪159‬‬

‫ت��اك دەیگێڕێت یارمەتی دەر دەبێت‬ ‫لە پێشبینی كردنی رەفتاری رۆژانە‌‌و‬ ‫وردەكارییەكانی (‪)١٤‬‬ ‫باسی چ��وارەم‪ :‬ئایین‌و كۆمەڵناسی‬ ‫ئایینی الی ڤێبه‌ر‬ ‫هەموو پرسەكانی كۆمەڵناسی ئایینی‬ ‫الی ماكس ڤێبه‌ر لەسەر توێژینەوەی‬ ‫چەند چەمكێكی جەوهەری راوەستاوە‬ ‫وه‌ک چەمكەكانی خواوەندی‪ ،‬تابوو‪ ،‬یان‬ ‫قەدەغەكراوەكان‪ ،‬كاریزما‪ ،‬بەهاكان‪،‬‬ ‫ئاكارە ئایینیەكان‪ ،‬هەروەها ڤێبه‌ر لە‬ ‫توێژینەوەی ئاییندا‪ ،‬لە پرسەكانی دین‌‌و‬ ‫جادو‌‌و قوڵ بۆتەوە‪ ،‬بەراوردی لە نێوان‬ ‫ج��ادوك��ەرەك��ان ی��ان سیحربازەكان‌‌و‬ ‫پیاوانی ئایینیدا ك��ردووە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لە كۆمەڵگای دێریندا وه‌ک میسریە‬ ‫فیرعەونیەكان‌‌و لە كەلتووری چینی‌‌و‬ ‫شارستانیەتی هیندی‌‌و بودیزم‌دا‪ .‬هەر‬ ‫وه‌ک چەند توێژینەوەیەكی گرنگی لە‬ ‫سەر كۆنفشیۆسی‌‌و رۆڵی ئەم ئایینە‬ ‫نووسی لە بونیادی كۆمەاڵیەتی چینی‬ ‫كۆندا‪ ،‬بە شێوەیەكی سۆسیۆلۆژیانە‬ ‫رێنماییەكانی ئایینە ئاسمانیەكانی‬ ‫خ��س��ت��ووت��ە ب��ەر ب��اس‌‌و ل��ێ��ك��دان��ەوەو‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەی ل��ە س��ەر مەسیحیەت‌‌و‬ ‫ئیسالم ك��ردووە‪ ،‬ل��ەم��ەش��دا ب��ە دوا‬ ‫داچ��وون��ی ب��ۆ ك��اری��گ��ەری ئ��اك��ارە‬ ‫دینیەكان ك��ردووە ل��ە ه��ەر ی��ەك لەم‬ ‫ئایینانەدا بە تایبەتی كاریگەریان لە‬

‫سەر رەفتاری ئابووری‪ )١٥(،‬پێی وایە‬ ‫ئایینی مەسیحی رزگاركەرو چاكسازو‬ ‫پ��اك��ك��ەرەوەی��ە‪ ،‬كەچی ئایینی ئیسالم‬ ‫ئایینی سەربازی‌و شەڕو توندوتیژیە‪،‬‬ ‫ئیسالم لە رێگای زەبرو زەنگ‌و هێزی‬ ‫سەربازیەوە ویستوویەتی شێوازەكانی‬ ‫رەفتارو نەریتە كۆنەكان بگۆڕێت‪ ،‬كە‬ ‫لە س��ەردەم��ی جاهیلیەتدا ب��او ب��وون‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم��ەش��دا ئایینی ئیسالم بە‬ ‫بۆچوونی ڤێبه‌ر رۆڵێكی گرنگی گێڕاوە‬ ‫ل��ە گ��ۆڕی��ن��ی دی��اردە ئ��اب��ووری��ەك��ان��ی‬ ‫سەردەمی جاهیلی كاتێك فەرمانی داوە‬ ‫بە نوێژكردن‌‌و زەكاتدان‌و لە الیەكی‌تر‬ ‫خ��واردن��ەوەو ق��وم��ارك��ردن��ی ح��ەرام‬ ‫ك��ردووە‪ ،‬ئەمە پرسە بنچینەییەكانی‬ ‫ئابووریی ئەو سەردەمەی گۆڕیوە‪.‬‬ ‫ڤێبه‌ر لە كۆمەڵناسیی ئاییندا جەختی‬ ‫ك��ردۆت��ە س��ەر ئ��ەوەی ب��ی��رو ب��اوەڕە‬ ‫ئایینیەكان بریتین لە هێزی بزوێنەرو‬ ‫پ��اڵ��ن��ەری گ��ۆڕان��ە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��ان‪،‬‬ ‫ب��ە ب��ۆچ��وون��ی ڤ��ێ��ب��ه‌ر ل��ە م��ێ��ژووی‬ ‫مرۆڤایەتیدا هیچ شتێك بە قەد بیرو‬ ‫ب��اوەڕی ئایینی‌‌و ئایینە مەزنەكانی‬ ‫جیهان ب��ە شێوازێكی رادیكاڵیانەو‬ ‫شۆڕشگێڕیانە ك��اری نەكردۆتە سەر‬ ‫ئاراستەكردنی مرۆڤایەتی‌و لە بارەی‬ ‫ئەنجامە كۆمەاڵیەتیەكانیشەوە هیچ‬ ‫شتێك بە ئه‌ندازه‌ی رێنماییەكانی ئەم‬ ‫ئایینانە كاریگەریان نەبووە‪)١٦(.‬‬ ‫ج��ەخ��ت��ك��ردن��ی ڤ��ێ��ب��ه‌ر ل��ە س��ەر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪160‬‬

‫بنەما كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬ی��ان ب��وارە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی ژیانی مرۆڤەكان‪،‬‬ ‫وەك ه��ۆك��اری س��ەرەك��ی ب��ۆ‬ ‫دی��اردەك��ان��ی‌ت��ری بونیادی كۆمەڵگای‬ ‫م��رۆی��ی‪ ،‬ل��ە زۆرب��ەی نووسینەكانیدا‬ ‫بەدەردەكەوێت‪ ،‬ئەمەش وای كردووە‪،‬‬ ‫سەرەڕای پەرش‌و باڵویی بابەتەكانی‪،‬‬ ‫وەك كۆمەڵناسێك بناسرێت‌‌و زیاتر‬ ‫ل��ەم ب��وارەدا پێشەنگ وەربگرێت‪ .‬لە‬ ‫كۆمەڵناسیی دینیدا‪ ،‬وه‌ک ئاماژەمان‬ ‫پێدا‪ ،‬بیرو ب��اوەڕی ئایینی بە هەوێنی‬ ‫پڕۆسە مێژووییەكان دادەن��ێ��ت‪ .‬نەك‬ ‫هەر لەم بوارەدا‪ ،‬بەڵكو ئایین‌‌و ئاكاری‬ ‫ئایینی‪ ،‬بە تایبەتی لە نێو مەزهەبی‬ ‫پرۆتستانتیدا‪ ،‬بە رۆح��ی دەركەوتنی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری وەك سیستەمێكی‬ ‫ئ��اب��ووری‌‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ه��ەژم��ار‬ ‫دەك��ات‪ .‬چونكە ئاكاری پڕۆتستانتی‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە رێنماییە ئایینیەكانەوە تاك‬ ‫وەری دەگرێت‪ ،‬جەخت دەكاتە سەر‬ ‫ك��ەم��ك��ردن��ەوەی م��ەس��رەف��ی رۆژان��ە‌‌و‬ ‫ك��ارك��ردن��ی ب��ەردەوام‌و دەستپاكی‌‌و‬ ‫دڵ��س��ۆزی ل��ە ك��اردا‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫پ��اش��ەك��ەوت��ك��ردن‌‌و وەبەرهەمهێنانی‬ ‫ب��ەردەوام‪ .‬دوات��ر بەگەڕخستنەوەی‬ ‫ئ��ەوەی پ��اش��ەك��ەوت��ك��راوە ل��ە ب��واری‬ ‫بەرهەمهێنانی‌تردا‪ .‬لە راستیدا ئەمەش‬ ‫روح��ی سەرمایەدارییە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەوەی‬ ‫گ��رن��گ��ە ئ��ەن��دام��ان��ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ه ل��ە چ‬ ‫كەناڵێكەوە ئەم ئاكارەیان وەرگرتووە‌‌و‬

‫چۆن كردوویانە بە ئەركێكی ویژدانی‌‌و‬ ‫ئ��اك��اری خ��ۆی��ان‪ ،‬چ��ۆن ب��ە پیرۆزیان‬ ‫ك��ردووەو ب��ووە بە بەشێك لە ژیانی‬ ‫مادی‌‌و مەعنەویان؟ ڤێبه‌ر بۆ وەاڵمی‬ ‫ئ��ەو پرسیارە گ��ەڕاوه‌ت��ه‌وه بۆ دین‌‌و‬ ‫بنەما ئایینیەكانی مەزهەبی پرۆتستانتی؛‬ ‫لەم ب��ارەوە دەڵێت‪ :‬هه‌ر کۆمه‌ڵگایه‌ک‬ ‫ئەگەر لە ژێر فەرمانی پێغەمبەرێكدا‪،‬‬ ‫ی��ان ب��ان��گ��خ��وازێ��ك��ی دڵ��س��ۆزدا خ��ۆی‬ ‫رێكخست‌و ژیانی بەڕێوە ببات‪ ،‬سەرەتا‬ ‫كۆنتڕۆڵی رەفتاری لە سەر راهاتوو‪،‬‬ ‫یان باو دەكەوێتە دەستی ئەم مرۆڤە‬ ‫خاوەن سروشە لێهاتووانە‌‌و قوتابی‌‌و‬ ‫الی��ەن��گ��رەك��ان��ی��ان��ەوە‪ .‬ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ەم‬ ‫پێغەمبەرە‪ ،‬یان پیاوچاكە‪ ،‬رزگاركەرە‪،‬‬ ‫خ��ودی خ��ۆی دەك��ەوێ��ت��ە دژای��ەت��ی‬ ‫ه��ێ��زە نەریتیە ب��ە پ��ی��رۆزك��راوەك��ان��ی‬ ‫ج��ادوگ��ەرەك��ان‪ ،‬ی��ان پ��ی��اوان��ی ئایینی‬ ‫نەریتییەوە‪ .‬لەم دۆخەدا پێغەمبەرەكە‬ ‫سرووشە تایبەتەكەی دەخاتە خزمەتی‬ ‫ملمالنێیی دژی هێزە نەریتییەكان‌‌و‬ ‫شكاندنی پێگەو پلەو پایەی جادوگەران‌‌و‬ ‫ئەوانەی باوەڕ ناهێنن‪ .‬بۆیە هەمیشە‬ ‫ل��ەو ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ان��ەی ب��ی��روب��اوەڕێ��ك��ی‬ ‫ن��وێ س��ەر ه��ەڵ��ئ��ەدات‪ ،‬ل��ە دۆخێكی‬ ‫ش��ل��ەژان‌‌و نائارامیدا دەژی��ن‪ .‬ئاستی‬ ‫ن��ا ئ��ارام��ی كۆمەڵگاش پەیوەستە بە‬ ‫ئاستی راستگۆیی ئەو بیروباوەڕانەوە‪.‬‬ ‫رەگ��ەزی ك��ارا ل��ەم ب��زوت��ن��ەوەی��ەدا‬ ‫ئیلهامە‪ ،‬ی��ان ك��ارێ��زم��ای��ە‪ )١٧(.‬ئەگەر‬

‫‪161‬‬

‫لەم بۆچوونەی ڤێبه‌ر ورد بینەوە‪ ،‬بە‬ ‫قووڵی سەیری مێژووی ئەڵمانیای ئەو‬ ‫سەردەمە بكەین‪ ،‬ده‌بینین ئەڵمانیا بە‬ ‫دوای رزگاركەرێكدا گەڕاوە‪ .‬بە زۆری‬ ‫قسە لە سەر هەندێك خەسڵەتی خوایی‬ ‫كراوە لە كەسێكدا هەبن‪ .‬رەنگە هەر ئەم‬ ‫بیرو بۆچوونانە بووبێت دواتر بوونە‌ته‬ ‫ه��ۆی دروس��ت��ب��وون��ی كەسایەتییەكی‬ ‫وه‌ک هیتلەر‪ .‬دەبینین بە الی ماكس‬ ‫ڤ��ێ��ب��ه‌ری��ش��ەوە دەب��ێ��ت س��ەرك��ردە‬ ‫هەندێك خەسڵەتی ناسروشتیی تیادا‬ ‫ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬وه‌ک ئ��ەوەی ل��ە غ��ەی��ب��ەوە‬ ‫پێی بەخشرابێت‌‌و پەیوەندییان بەو‬ ‫نێوەندو ژینگەوە نەبێت‪ ،‬كە تاكەكەی‬ ‫تێدا دەژیت‪ .‬واتە تیۆری كارێزما الی‬ ‫ڤێبه‌ر سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫پرسە ئایینی‌و ئاكاریەكان‪ ،‬هەروەها بۆ‬ ‫بنچینە ئایدیاڵیەكان‪ ،‬كە تیایدا دەسەاڵت‬ ‫لە میانەی سەركردەیەكی روحیەوە‬ ‫بەرجەستە دەبێت‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪١‬ـ الدكتور فاضل حسني والدكتور كاظم هاشم‬ ‫نعمة‪ ،‬التاريخ االوروب��ي احلديث‪،١٩٣٩-١٨١٥ ،‬‬ ‫مديرية دار الكتب لطباعة والنشر‪ ،‬جامعة‬ ‫املوصل‪ ،١٩٨٢ ،‬ص‪.٩٤ :‬‬ ‫‪٢‬ـ ل��وران فلوري‪ ،‬ماكس فيرب‪ ،‬ترمجة حممد‬ ‫علي مقلد‪ ،‬دار الكتاب اجلديد املتحدة‪ ،‬توزيع دار‬ ‫اويا للنشر‪ ،‬بريوت‪ ،‬لبنان‪ ،٢٠٠٨ ،‬ص‪.١٦ :‬‬ ‫‪٣‬ـ الدكتور احسان حممد احلسن‪ ،‬علم االجتماع‬

‫الصناعي‪ ،‬طبع علي نفقة جامعة بغداد‪ ،‬مطبعة‬ ‫جامعة بغداد‪ ،١٩٨٦ ،‬ص‪٥٣-٥٢-:‬‬ ‫‪٤‬ـ مليحة عوني القصري وال��دك��ت��ور صبيح‬ ‫عبداملنعم امحد‪ ،‬علم اجتماع العائلة‪ ،‬مطبعة‬ ‫جامعة بغداد‪ ،١٩٨٥ ،‬ص‪.١٠-٥ :‬‬ ‫‪٥‬ـ لوران فلوري‪ ،‬املصدر السابق‪ ،‬ص‪١٥ :‬‬ ‫‪٦‬ـ الدكتور حممد نبيل جامع‪ ،‬املفتتح يف علم‬ ‫االجتماع‪ ،‬دار املطبوعات اجلديدة‪ ،‬اسكندرية‪،‬‬ ‫مصر‪ ،‬بال سنة الطبع‪ ،‬ص‪٣١٠ :‬‬ ‫‪٧‬ـ دكتور قباري حممد امساعيل‪ ،‬علم االجتماع‬ ‫االملاني‪ ،‬اهليئة املصرية العامة للتاليف والنشر‪،‬‬ ‫القاهرة‪ ،١٩٧١ ،‬ص‪٣٣٥ :‬‬ ‫‪٨‬ـ دك��ت��ور حممد ف��ؤاد ح��ج��ازي‪ ،‬النظريات‬ ‫االجتماعية‪ ،‬مكتبة وهبة‪ ،‬القاهرة‪ ،‬مصر‪ ،‬ط‪،٢‬‬ ‫‪ ،١٩٩٩‬ص‪١٦٦ :‬‬ ‫‪٩‬ـ فران باركني‪ ،‬ماكس فيرب‪ ،‬ترمجة شهناز‬ ‫مسمي برست‪ ،‬كتبخانة ملي ايران‪ ،١٣٨ ،‬ص‪١٦١ :‬‬ ‫‪١٠‬ـ ال��دك��ت��ور غ�ني ناصر حسني القريشي‪،‬‬ ‫الضبط االجتماعي‪ ،‬دار صفا‌و للنشر والتوزيع‪،‬‬ ‫عمان‪ ،‬االردن‪ ،٢٠١١ ،‬ص‪١٠١:‬‬ ‫‪١١‬ـ الدكتور انور الشرقاوي‌‌و اخرون‪ ،‬أسس علم‬ ‫النفس العام‪ ،‬مكتبة االنلو املصرية‪ ،‬مطبعة‬ ‫اطلس‪ ،‬القاهرة‪ ،١٩٧٨ ،‬ص‪. ١١٨ :‬‬ ‫‪١٢‬ـ الدكتور احسان حممد احلسن‪ ،‬النظريات‬ ‫االجتماعية املتقدمة‪ ،‬دار وائل للنشر والتوزيع‪،‬‬ ‫عمان‪ ،‬االردن‪ ،٢٠٠٥ ،‬ص‪.١٩١ :‬‬ ‫‪١٣‬ـ الدكتور غين ناصر حسني القريشي‪ ،‬املصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص‪.١٠٣ :‬‬ ‫‪١٤‬ـ الدكتور احسان حممد احلسن‪ ،‬النظريات‬ ‫االجتماعية املتقدمة‪ ،‬املصدر السابق‪ ،‬ص‪.١٩٢ :‬‬ ‫‪١٥‬ـ ال��دك��ت��ور ق��ب��اري حممد امس��اع��ي��ل‪ ،‬علم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪162‬‬

‫االجتماع االملاني‪ ،‬اهليئة املصرية العامة للتاليف‬ ‫والنشر‪ ،‬القاهرة‪ ،١٩٧١ ،‬ص‪.٣٩٤ :‬‬ ‫‪١٦‬ـ دكتور حممد فؤاد حجازي‪ ،‬املصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪.١٧٣ :‬‬

‫‪١٧‬ـ نفس املصدر‪ ،‬ص‪ ١٧٣ :‬ــ ‪١٧٤‬‬

163

‫ئەزموونی زمانەوانی نەرویجی‬ Norwegian Lingual experience ‫ سەالم ناوخۆش‬.‫د‬ Salam Nowkhosh

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪164‬‬

‫بەرلەوەی لە ئەزموونی زمانەوانیی‬ ‫نەرویج بدوێین‪ ،‬با بزانین بۆچی زمانی‬ ‫ستاندەر لە كورد بۆتە فۆبیا؟ ئەو ترسە‬ ‫لە زمانی ك��وردی‪ ،‬كە لە ئاییندە ببێتە‬ ‫زمانی نەتەوە‌‌و هەر تاكێكی كورد لێی‬ ‫تێبگات‪ ،‬ه��ەر وەك چ��ۆن ه��ه‌ر تاكێكی‬ ‫عەرەب لە میسر‪ ،‬تونس‪ ،‬عێراق‪ ،‬یەمەن‪...‬‬ ‫بێت ل��ە زم��ان��ی ق��ورئ��ان دەگ��ات؟ یان‬ ‫ئەو ترسە لە كوشتنی دیالێكتی دەڤەر‬ ‫دروس��ت ب��ووە‪ ،‬ئ��ەرێ بە جدی زمانی‬ ‫ستاندەر دژی زمانی دەڤەرە؟‬ ‫چەمكی زمان‬ ‫ه��ەر س��ەردەم��ێ��ك ج��ۆرە كێشەیەك‬ ‫دەه��ێ��ت��ە پ��ێ��ش��ەوە‪ .‬م��رۆڤ ب��ێ كێشەو‬ ‫ئارێشە نابێت‪ .‬مرۆڤ لە دەمێكدا ئەوەندە‬ ‫بەرز دەبێت‪ ،‬بە ناسنامە‌‌و چوارچێوەی‬ ‫مرۆڤبوون رازی نابێت‪ :‬دەیەوێت نەمر‬ ‫وەك ئەفسانەی گلگامێش‪ ،‬یان دەیەوێت‬ ‫ببێتە فریشتە! یەكەم بە هیچ جۆرێک‬ ‫ب��ە پێی ب��اوەڕی ئیسالم نابێت‪ ،‬هەتا‬ ‫خدری زیندەی نێو ئەدەبی كالسیكیی‬ ‫كوردیش‪ ،‬هەر چەند زۆر بژیت‪ ،‬دەبێت‬ ‫بمرێت‪ .‬بۆیە م��رۆڤ��ی ئێستاش وازی‬ ‫لە ئەندێشەی نەمری هێناوە‪ .‬هەرچی‬ ‫دووەمە بە پێوەری قورئان دژوار نییە‪.‬‬ ‫ئەوروپا زۆر كێشەی دژواری هەبووە‬ ‫تاكو گەیشتۆتە ئەمرۆ‪ .‬كێشەی كوردیش‬ ‫لە الیەن تاكی كورد‪ ،‬ملمالنێیە لە سەر‬ ‫چەمكی زمان‌‌و دایەلێكت‪ .‬كورد وازی لە‬

‫شەڕە تفەنگ لەگەڵ یەك هێنا‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ناسراوە بە براكوژی‪ ،‬ئێستا شەڕێكی‬ ‫دی براكوژی دەك��ات‪ ،‬ئەویش شەڕی‬ ‫زمانە‪ .‬چۆن ش��ەڕی براكوژی (تفەنگ‬ ‫بە كارهێنان) پاشاگەردانی‌‌و رەن��ج بە‬ ‫خ��ەس��اری ب��وو‪ ،‬ش��ەڕی زمانیش (بێ‬ ‫تفەنگ) رەنج بە خەساری دەبێت!‬ ‫زمان چەمكێكە پڕ تارماییە‪ ،‬تەرمێكی‬ ‫لێڵە‪ .‬زمانەوانی ئەڵمانی هێنز كلۆس‬ ‫‪ ٢٣ ،١٩٧٨‬ــ ‪ ٣٠‬وەرگ��ی��راو لە ڤیكۆر‬ ‫س‪ .‬الرس ‪« :٢٠٠١:٢٩‬دەكرێت چەمكی‬ ‫زم��ان ب��ە پ��ێ��ی دوو م��ەرج��ی ج��ی��اواز‬ ‫جیابكرێتەوە‌‌و دیاربكرێت‪ .‬ئەوەی یەكەم‬ ‫تەواو زمانەوانییە‪ :‬كاتێك‪ ،‬كە جیاوازی‌و‬ ‫دووری ن��ێ��وان ش��ێ��وەی ئ��اخ��اوت��ن‬ ‫زۆر گ��ەورە ب��وو‪ ،‬ك��ە ه��ەر ل��ە یەكتر‬ ‫گەیشتنێكی هاوبەش دژوار بوو‪ ،‬ئێمە‬ ‫بەو دوو ئاخاوتنە دەڵێین دوو زمانی‬ ‫جیاواز‪ .‬مەرجی دووەم‪ ،‬بەاڵم هەردوو‬ ‫شێوەكە هێندە لە یەك جیاواز بوون‪ ،‬كە‬ ‫ئەو جیاوازییە رێگرو بەربەست نەبوو‪،‬‬ ‫كە ئاخاوتنكەری ه��ەردوو شێوەكە بە‬ ‫شێوەی خۆیان لە یەكتر بگەن‪ ،‬ئەو دوو‬ ‫شێوەیە بە دوو دایەلێكتی یەك زمان‬ ‫دادەنرێن‪ ».‬هەروەها ڤیكۆر لە هەمان‬ ‫الپەڕەی پێشوودا (‪ )٢٩‬دەنووسێت‪« :‬بە‬ ‫پێی ئەو پێناسەیە‪ ،‬شێوەی باكووری‬ ‫سامی‌‌و باشووری سامی دوو زمانی‬ ‫جیاوازن‪ ،‬بەاڵم دانیماركی‌‌و سویدی‌‌و‬ ‫ه��ەردوو شێوەی نەرویجی دایەلێكتی‬

‫‪165‬‬

‫یەك زمانی ئەسكەندنافین‪ ».‬هەر شێوە‬ ‫زمانێك‪ ،‬ك��ە ناسنامەی زم��ان بوونی‬ ‫وەرگرت‪ ،‬دەكرێت لە شوێنی دەسەاڵتی‬ ‫خ��ۆی ببێتە زم��ان��ی س��ت��ان��دەر‪ .‬كلۆس‬ ‫(وەرگ��ی��راو لە ڤیكۆر ‪ )2001:٣٠‬دوو‬ ‫جۆری زمان دیاریدەكات‪:‬‬ ‫یەكەم‪ ،‬ئەپاندسپراچە‪ :‬زمان بە هۆی‬ ‫دووریی نێوان شێوەكان‪ ،‬یاخود ماوەی‬ ‫نێوانیان‪ ،‬كە تەنیا م��اوەی زمانەوانی‬ ‫بێت‪ ،‬فاكتەرێك دەبێت بۆ دروستكردنی‬ ‫ئەو جۆرە زمانە‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬ئۆسبۆسپراچە‪ :‬زمان بە هۆی‬ ‫پەرەسەندن‬ ‫ئەو جۆرە زمانە پەیوەندیی بە رادەی‬ ‫ستاندەربوونەوە هەیە وەك كۆدێكی‬ ‫نووسین‌و قسەكردن‪».‬‬ ‫زمانی ستاندەرو زمانی فەرمی‬ ‫ل��ە س��ەر ئ��ەو دووە ب��ە ئ��ەك��ادی��م��ی ـ‬ ‫پاڵپشت ب��ە س��ەرچ��اوە دواوم‪ ،‬بۆیە‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت ن��اك��ات ئ��ەوەی گ��وت��ووم��ە‬ ‫جارێكی‌تر كاوێژی بكەمەوە‪ .‬بۆیە بە‬ ‫زمانێكی س��ادە دەم��ەوێ بڵێم‪ :‬زمانی‬ ‫ستاندەر‪ ،‬زمانی ئاخاوتنی دەڤەرێك‬ ‫ی��ان توێژێك نییە‪ .‬لە بنەڕەتدا زمانی‬ ‫نووسینە‪ ،‬لە سنووری پەروەردە بوونی‬ ‫هەیە‪ .‬پ��ەروەردە باشترین شوێنی ئەو‬ ‫زمانەیە‪ ،‬چونكە ئەگەر منداڵی كورد لە‬ ‫باخچه‌ی مندااڵن‌و سەرەتایی‌‌و ناوەندی‬ ‫بەو زمانە گۆش بكرێت لە قۆناغەكانی‬

‫دیی خوێندن ت��ەواو كۆنترۆڵی زمانی‬ ‫خ��وێ��ن��دن دەك��ات‪ .‬ه��ەروەه��ا زم��ان��ی‬ ‫ستاندەر پەیوەندی بە هیچ گروپێكی‬ ‫زمانەوانی‌‌و زمانی ناوچەیەكه‌وە نییە‪.‬‬ ‫تەنها زمانی پەروەردەیە‪.‬‬ ‫زمانی رەسمی شێوەیەكی دیی زمانی‬ ‫س��ت��ان��دەرە‪ .‬ل��ە رووی س��ی��اس��ی��ی��ەوە‪،‬‬ ‫زمانحاڵی دەوڵ��ەت��ە‪ ،‬ی��ان حكوومەتە‪.‬‬ ‫حكومەت بەوە دەناسرێت‪ ،‬كە سرودی‬ ‫نیشتیمانی‪ ،‬ئااڵی نیشتیمانی هەروەها‬ ‫زم��ان��ی رەس��م��ی ه��ەب��ێ��ت‪ .‬ئ��ەو ج��ۆرە‬ ‫زم��ان��ەش ل��ە دەرەوەی زم��ان��ی دایكی‬ ‫كۆمەڵگه‌یەكی زمانەوانی تاك‪-‬زمانی‬ ‫دەبێت‪ .‬لەو روانگەوە ئەوەی پێدەوترێ‬ ‫دیموكراسیەتی دیالێكتەكان جۆرێكە لە‬ ‫پاشەكشێی بەرەو پێشچوونی كۆمەڵگه‌ی‬ ‫زمانەوانی كوردی هەروەها ئاشووبی‬ ‫سیاسی‪ .‬لە رووی قانوونیەوەش‪ ،‬زمانی‬ ‫رەسمی زمانێكی كارگێڕییە ب��اس لە‬ ‫پەیڤ‌‌و زارەوەی تایبەت بە كاروباری‬ ‫دەوڵەتی دامه‌زراوه‌یی دەكات‪ .‬دووبارە‬ ‫هەبوونی ئەو زمانە تەنیا لە نێو دام‌‌و‬ ‫دەزگ��ای ح��ك��وم��ەت ب��وون��ی دەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی ب��ە ق��س��ەی ت��اك��ەوە نییە‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا زێ��دە مافێك نییە ب��ۆ هیچ‬ ‫دەڤ��ەرێ��ك‪ .‬ب��وون��ی ئ��ەو ج��ۆرە زمانە‬ ‫گوزارشت لە هەبوونی دەوڵەت دەكات‪.‬‬ ‫ئەزموونی زمانەوانی نەرویجی‬ ‫رەوشی زمانەوانی لە نەرویج شێوەی‬ ‫فرەیی وەرگرتووە‪ ،‬ئەو چەند زمانییەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪166‬‬

‫نەرویج چەند ئارێشەیەكی زمانەوانی‬ ‫دروستكردووە‪ .‬ڤیكۆر لە الپ��ەڕە (‪)٢٢‬‬ ‫زمانەكانی نۆردیكی‌دا دەنووسێت‪ ،‬که‪:‬‬ ‫«لە حاڵی حازر چوار زمان لە نەرویج‬ ‫هەن‪ :‬زمانی بۆكمێیل‪ ،‬زمانی نینۆرسك‪،‬‬ ‫زمانی سامی‪ ،‬زمانی فینلەندی‪ ».‬زمانی‬ ‫نەرویجی زمانێكی جێرمانی باكوورە‪،‬‬ ‫بە شێوەیەكی بنەڕەتی لە نەرویج قسەی‬ ‫پێ دەكرێت‌‌و زمانی رەسمییە لەو واڵتە‪.‬‬ ‫ه��ەر چ��ەن��دە ه��ەردوو واڵت��ی سوید‌‌و‬ ‫دانمارك زمانی تایبەت بە خۆیان هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم زمانی رەسمی نەرویجی هاوڕێك‬ ‫ل��ەگ��ەڵ زم��ان��ی س��وی��دی‌‌و دان��ی��م��ارك��ی‬ ‫سنووری خاك دەبەزێنێت لەگەڵ ئەو‬ ‫دوو زم��ان��ە دەس��ازێ��ت‪ .‬وەك بڵێی لە‬ ‫بنەڕەتدا ئەو سێ زمانە یەك بن (وەك‬ ‫لە تیۆرێك گوتوومانە لە سەرەتا یەك‬ ‫زم��ان ه��ەب��ووە)‪ ،‬ب��ۆی��ە ئاخاوتنكەری‬ ‫هەرسێ زم��ان لە یەك دەگ��ەن‪ .‬زمانی‬ ‫نەرویجی لكێكە لە زمانەكانی سكەندناڤی‪.‬‬ ‫لە ئەنتەرنێتدا (ئینسكلۆپیدیای ویكپیدیا)‬ ‫هاتووە‪« :‬زمانەكانی سكەندناڤی لەگەڵ‬ ‫زم��ان��ی ف��ارۆس‌‌و زم��ان��ی ئایسلەندی‬ ‫هەروەها هەندێ زمانە زگماكییەكان‪،‬‬ ‫زم��ان��ەك��ان��ی جێرمانی ب��ەش��ی ب��اك��وور‬ ‫پێكدێنن‪ ،‬ك��ە ه��ەروەه��ا پێیدەگوترێت‬ ‫زمانەكانی سكەندناڤی‪.‬‬ ‫مەملەكەتی نەرویج واڵتێكی سیستەم‬ ‫پ��اش��ای��ی دەس��ت��وری��ی س��ك��ەن��دن��اڤ��ی��ە‪،‬‬ ‫خاكەكەی پێكدێت لە بەشی رۆژئاوای‬

‫نیمچە دورگەی سكەندناڤی‪ .‬خاكەكەی‬ ‫پێكدێت لە ‪ ٣٨٥،٢٥٢‬كیلۆمەتر دووجا‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا دان��ی��ش��ت��وان��ەك��ەی نزیكەی‬ ‫پێنج ملیۆن دەب��ێ��ت‪ .‬ن��ەروی��ج دووەم‬ ‫واڵتی ئەوروپیە لە رووی كەمی چڕی‬ ‫دانیشتوانیەوە‪« .‬جیۆگرافیای ئەو واڵتە‬ ‫ب��ەم شێوەیە‪ ،‬كە هەژموونی بە سەر‬ ‫رەوشی زمانەوە هەیە‪ .‬زۆربەی سنووری‬ ‫هەیە لە رۆژهەاڵتەوە لەگەڵ سویدەوە‪،‬‬ ‫ل��ە ب��اك��وورەوەش ل��ەگ��ەڵ فینلەندەوە‬ ‫ه��اوس��ن��وورە‪ ،‬ل��ە رۆژه��ەاڵت��ەوەش‬ ‫رووسیا هەیە‪ ،‬لە باشوورەوەش لەگەڵ‬ ‫دانمارك هاوتخووبە‪.‬‬ ‫ف��اك��ت��ەری جیۆگرافیا س��ەب��ارەت بە‬ ‫ن��ەروی��ج��ەوە زۆر ك��اری��گ��ەری ه��ەی��ە‪:‬‬ ‫هاوتخووبی لەگەڵ سوید‪ ،‬هاوتخووبی‬ ‫لەگەڵ دانیمارك‪ ،‬هاوتخووبی لەگەڵ‬ ‫رووسیا وای لە تاكی نەرویجی كردووە‬ ‫بە ئاسانی لەو هاوسێ جیۆگرافییانەی‬ ‫بگات‪.‬‬ ‫سكەندناڤیبوونی زمانی نەرویجی‬ ‫سكەندناڤیی بوونی زمانی نەرویجی‬ ‫مەسەلەیەكە مشتومڕ هەڵدەگرێت‪ .‬ئەو‬ ‫گەنگەشەكردنە وات��ای نەفیی ب��وون‌و‬ ‫نكوڵیكردن ناگەیەنێت‪ .‬كریستال لە‬ ‫الپەرە ‪ ٣٤٣‬زمان‌‌و زمانەكان دەربارەی‬ ‫سكەندناڤیی ب��وون��ەوە دەن��ووس��ێ��ت‪:‬‬ ‫گروپێك زمانە لكی جێرمانی باكووری‬ ‫خێزانە زمانی جێرمانی پێكدێنن‪ ،‬دابەش‬

‫‪167‬‬

‫دەب��ێ��ت ب��ۆ دوو ج��ۆر ئەسكەندناڤی‬ ‫ڕۆژه��ەاڵت��ی‪ ،‬كە س��وی��دی‌و دانیماركی‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬ئەسكەندناڤی رۆژئاوایی‪،‬‬ ‫كە نەرویجی‌و ئایسالندی‌و فارۆسی‬ ‫دەگ��رێ��ت��ەوە‪ .‬چ��ۆن هەندێك ت��وێ��ژەران‬ ‫پێیان وای��ە زم��ان��ی ك��وردی هیندۆ ــ‬ ‫ئ��ەوروپ��ی��ە‪ ،‬گرینگی ب��ەوە ن��ادەن‪ ،‬كە‬ ‫بەو ڕایە ڕەگەزی كوردی دەشێوێنن‌و‬ ‫هەروەها چارەنووسی زمانی كوردی‬ ‫ب��ەرەو لێڵبوون دەب��ەن‪ .‬سكەندناڤیی‬ ‫بوونی زمانی نەرویجی مەسەلەیەكی‬ ‫ح��اش��ا ه��ەڵ��ن��ەگ��رە‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەو حاڵەتە‬ ‫رێ��ژەی��ی��ە‪ .‬ڤ��ی��ك��ۆر ل��ە الپ��ەڕە (‪)١٧‬‬ ‫ك��ت��ێ��ب��ەك��ەی (گ��ۆری��ن)‌دا دەن��ووس��ێ��ت‪:‬‬ ‫سكەندناڤیا‪ ،‬ی��ان ب��اك��ووری ئ��ەوروپ��ا‬ ‫(ئەوروپای باكووریی) زاراوەی تەواو‬ ‫ورد نیین بۆ هەرێمەكە‪ :‬سكەندناڤیا‬ ‫تەنیا بەشێكی ناوچەكە پیشان دەدات‪،‬‬ ‫هەرچی ئەوروپای باكوورییە ئاماژە بە‬ ‫بەشێكی فراوانتر لە دەڤەرەكە دەدات‪.‬‬ ‫هەروەها دەنووسێت‪« :‬لە ناوچەكە پێنج‬ ‫دەوڵەتی سەربەخۆ هەن وەك نەرویج‪،‬‬ ‫سوید‪ ،‬دانیمارك‪ ،‬فینلەندا‪ ،‬ئایسلەندا‌‌و‬ ‫سێ هەرێمی ئۆتۆنۆمیدار گرینالند‌‌و‬ ‫فارۆ ئایلەند‌‌و ئالەند ئایالند هەیە‪ .‬هەر‬ ‫لەو روانگەوە ڤیكۆر پێی وایە زاراوەی‬ ‫ن��ۆردی‪ ،‬ب��اك��ووری‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەو ناوچەیە‬ ‫شیاوتره‌ لە دووەكەی پێشوو‪.‬‬

‫ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم��ی ن��ه‌روی��ج��ی‌و‬ ‫چاره‌نووسی زمانه‌که‌ی‬ ‫ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم ل��ە ه��ەن��دێ واڵت��ی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناڤین‪ ،‬دەوڵەتی لە سەر بنیاتی‬ ‫یەك نەتەوە دامەزراند‪ .‬ئەو دەوڵەتانە‬ ‫شانۆی سیاسی‌‌و كودەتای عەسكەری‬ ‫ب��وون‪ ،‬ه��ەروەه��ا ب��وون‌و زمانی كەمە‬ ‫نەتەوەیەكانی فەرامۆشكرد‌و لە رووی‬ ‫سیستەمی سیاسیش دەوڵەتی كۆماری‬ ‫ویراسی‪ ،‬یان وردتر بنەماڵەیی بوون‪ ،‬بە‬ ‫بەهاری ئیسالمی لە نێوچوون‪.‬‬ ‫لەو واڵت��ە رۆژهەاڵتیانە تەنیا زمانی‬ ‫نەتەوەی سەردەست‪ ،‬زمانی ڕەسمی‌‌و‬ ‫ستاندەری واڵت بوو‪ ،‬بەاڵم لە نەرویج‬ ‫ناسیۆنالیزم بە فۆرمێكی‌تر ب��وو‪ .‬لەو‬ ‫واڵت��ان��ەی رۆژه��ەاڵت ناسیۆنالیزمی‬ ‫نەتەوەیی (یەك نەتەوە‪ ،‬یەك زمان‪ ،‬یەك‬ ‫ئااڵ‪ )...‬حوكمی دەكرد هەرچی واڵتێكی‬ ‫وەك نەرویجە ناسیۆنالیزمی مەدەنی‬ ‫هەیە‪ :‬بە زۆری بوون‌و كولتووری خۆی‬ ‫ناسەپێنێت‪ ،‬بە وات��ای ناسیۆنالیزمێكی‬ ‫پۆلیسی فاشی نییە‌و قبووڵی ئەویتر‬ ‫دەكات‪ .‬بەو سیاسەتە‪ ،‬تاكی نەرویجی‬ ‫شەڕی شوناسی هاواڵتیبوون دەكات‪،‬‬ ‫نەك شوناسی نەتەوەبوون‪.‬‬ ‫ب��ە پێی دەس��ت��وری ن��ەروی��ج��ی تاكی‬ ‫ن��ەروی��ج��ی ب��ە ف��اك��ت��ەری ج��ۆری‬ ‫هاواڵتیبوونەوە مافی پارێزراوە‪ ،‬نەك‬ ‫بە ناسنامەی جۆری نەتەوەیەوە‪ .‬هەر‬ ‫ئەو فاكتەرەش وایكردووە‪ ،‬ئەوروپا لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪168‬‬

‫دڕندەیەكی راب��ردوو رزگ��اری ببێت‌و‬ ‫چ��ی‌ت��ر چ��ارەن��ووس��ی خ��ۆی تەسلیمی‬ ‫ئایدۆلۆژیا‌و ئاینێكی مرۆڤكردە نەكات‪.‬‬ ‫هینگتەن‪ ،‬وەك منداڵێكی ناو منداڵدانی‬ ‫ئ��ەوروپ��ی ب��ۆ م��اوەی��ەك ئ��اوس بە‬ ‫ئایدۆلۆژیاو دینی شێواو‪ ،‬ناهەقی نییە‬ ‫بڵێت سەردەمی ئایدۆلۆژی بە سەرچوو‪.‬‬ ‫ك��ەوات��ە ل��ە رۆژه��ەاڵت‪ ،‬ناسیۆنالیزم‬ ‫ئاوس بوو بە ئایدۆلۆژیاو توندڕەویی‬ ‫ستالینی‌‌و ماوی‪ ،‬هەرچی ناسیۆنالیزمی‬ ‫ئەوروپییە (ناسیۆنالیزمی نەرویجی‬ ‫وەك نموونەی ن��وێ) ئ��اوس نییە بە‬ ‫ئ��ای��دۆل��ۆژی��ای ت��ون��دڕەوی��ی‪ ،‬ب��ۆی��ە لە‬ ‫كۆمەڵگه‌ی نەرویجی جێی دەبێتەوە!‬ ‫ب��ە حوكمی ئ��ەوەش هەڵگری خ��ودی‬ ‫ئایدۆلۆژیایە وەك لە ئایندە دەبینین‬ ‫كەمترین رێ��ژەی خەڵكی ن��ەروی��ج بە‬ ‫بانگەشەكانی هەڵدەخەڵەتێن!‬ ‫لە كۆمەڵگه‌ی نەرویجی ملمالنێی زمانی‬ ‫چۆنە؟‬ ‫ه��ەم��وو كۆمەڵگه‌یەك كێشەی خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم جۆری كێشەكان جودایە‪.‬‬ ‫ئێمە لە باشووری كوردستان‌دا‪ ،‬جگە‬ ‫لە هاوسێیەكان لە ناو خودی خۆماندا‬ ‫(وەك تاكەكانی یەك نەتەوە) كێشەی‬ ‫زمانمان هەیە‪ .‬ئەو حاڵەتە تەواو جیامان‬ ‫دەكاتەوە لەگەڵ نەرویج‪ ،‬كە هاوسێكانی‬ ‫هاندەرن بۆ رەوشی زمانەوانی هەروەها‬ ‫ئەو هەموو زمانەی لەوێ هەیە‪ ،‬كێشەی‬ ‫زمانەوانی بۆ دروست ناكات‪.‬‬

‫لە نەرویج كێشەی زمانی نییە‪ ،‬چونكە‬ ‫لەوێدا تاكەكان هه‌موو لە یەك دەگەن‬ ‫هەروەها لە واڵتی سویدو دانیماركیش‬ ‫لە ی��ەك دەگ��ەن‪ .‬لینگوا فرانكایەك لە‬ ‫ن��ێ��وان ت��اك��ەك��ان ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ۆی��ە كێشەی‬ ‫زمانەوانی لە نەرویج نییە وەك لە الی‬ ‫تاكی كورد هەیە‪.‬‬ ‫چەند زمانی لە نەرویج‬ ‫لە نەرویج وتمان چوار شێوە ــ فرایەتی‬ ‫ــ زمان هەیە‪:‬‬ ‫‪١‬ـ زمانی بۆكمۆیل‬ ‫زمانی بۆكمۆیل مێژووێكی دێرینی لە‬ ‫نەرویج هەیە‪ .‬ئەو زمانە زمانێكە تایبەتە‬ ‫بە چەند توێژەكەوە‪ .‬بنەماڵە خانەدانەكان‪،‬‬ ‫ئەوانەی ناسراون بە خوداپێداوەكان‪.‬‬ ‫زمانی بورجوازییەكانی واڵتە‪ .‬ئەو زمانە‬ ‫لە زمانی داگ��ی��رك��ەری دانیماركییەوە‬ ‫دروست بووە‪ .‬وەك دەیڤید كریستال لە‬ ‫الپەرە ‪ ٢٧١‬زمان‌و زمانەكان دەربارەی‬ ‫زمانی بۆكمۆیل دەنووسێت‪« :‬بۆكمۆیل‬ ‫یان ریكسمال یان زمانی كتێب شێوەی‬ ‫ئەدەبی زمانی نەرویجی بوو لە شێوەی‬ ‫نووسراوی دانیماركی دروستبووە‪ .‬ئەو‬ ‫دەم��ە داه��ات‪ ،‬كە ن��ەروی��ج‌و دانیمارك‬ ‫یەكیان گرت (دانیمارك واڵتی نەرویجی‬ ‫داگیركرد) لە سااڵنی ‪ ١٣٨٠‬ــ‪».١٨١٤-‬‬ ‫كەواتە ئەو زمانە‪ ،‬لە نێو پ��ەروەردەی‬ ‫نەرویج بوونی هەیە‪ .‬ئەگەر كۆمەڵگه‌ی‬ ‫نەرویجی بكەینە چ��وار بەشەوە‪ ،‬سێ‬

‫‪169‬‬

‫بەشی بە زمانی بۆكمۆیل دەخوێنێت‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەش��دا زم��ان��ی ب��ۆك��م��ۆی��ل‬ ‫دەرهاویشتەی ناسیۆنالیزمی نەرویجی‬ ‫نییە‪ ،‬لە زمانی داگیركەری دانیماركی‬ ‫دارێ��ژراوە‪ .‬تەمەنی تەنیا ‪ ٤٣٤‬ساڵە‪،‬‬ ‫لەگەڵ زمانی نینۆرسك لە ملمالنێیە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٠٧‬ناوی ڕیكسمۆل (زمانی‬ ‫واڵت) لە زمانی نەرویجی ژێر حوكمی‬ ‫دانیماركی دەندرێت‪ ،‬لە ساڵی ‪ ١٩٢٩‬ناوی‬ ‫بۆكمۆل (زم��ان��ی كتێب) وەردەگ��رێ‌و‬ ‫لەوساوە ئەو ناوە وەردەگرێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ زمانی نینۆرسك (نەرویجی نوێ)‬ ‫ئیڤار ئاسین پێكهێنەری ئەو زمانەیە‪ ،‬لە‬ ‫كولتووری كۆنی نەرویجدا‪ ،‬ئیڤار ناوی‬ ‫لەو زمانە نا الندسمۆل (زمانی نەتەوە)‬ ‫وەك گوزارشتێك لە ئینتیما بۆ نەتەوەی‬ ‫نەرویجی‌‌و زمانی كۆنی ئەو نەتەوەیە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٢٥‬ناوی الندسمۆل دەبێتە‬ ‫نینۆرسك‪.‬‬ ‫ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم��ی ن��ەروی��ج��ی ك��ار لە‬ ‫س��ەر زی��ن��دووك��ردن��ەوەی ك��ول��ت��وور‌‌و‬ ‫ش��ان��ازی��ی��ەك��ان��ی ن��ەت��ەوەی ن��ەروی��ج��ی‬ ‫دەك��ات‪ .‬زم��ان��ی ب��ۆك��م��ۆی��ل زم��ان��ی‬ ‫خ��ان��ەدان��ەك��ان��ی ن��ەروی��ج ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫نینۆرسك زمانی جوتیار‌‌و الدێیەكانی‬ ‫نەرویجە‪ .‬ناسیۆنالیستە نەرویجییەكان‬ ‫شكستیان هێنا لەوەی نینۆرسك بكەن‬ ‫بە زمانی نەتەوە‪.‬‬

‫زمانی بۆكمۆیل‌‌و زمانی نینۆرسك‬ ‫دوو زم��ان��ن‪ ،‬ی��ان دوو زاری ی��ەك‬ ‫زمانن؟؟‬ ‫مەسەلەی چەند زمانی رەسمی بوون‪،‬‬ ‫لە ئەوروپا دی��اردەدەی��ەك��ی نامۆ نییە‪.‬‬ ‫لە واڵتێكی وەك سویسرا‪ ،‬كە چەند‬ ‫ن��ەت��ەوەی ت��ێ��دا دەژی زم��ان��ی ن��ەت��ەوە‬ ‫زۆرەك��ان وەك زمانی ئەڵمانی‪ ،‬زمانی‬ ‫فەرەنسی‪ ،‬زمانی سویسری هەرسێك‬ ‫زم��ان��ی رەس��م��ی واڵت��ن‪ .‬ل��ە ك��ەن��ەدا لە‬ ‫هەرێمی كیوبیك فەرەنسییەكانی ئەوێ‬ ‫هەندێ مافی زێ��دەی��ان هەیە لە تاكی‬ ‫كەنەدی (زم��ان ئینگلیزی)‪ .‬لەمە زیاتر‬ ‫بە حوكمی ئەوەی لە ئەمریكا (گەل) لە‬ ‫بریی (نەتەوە) هەیە‪ ،‬زمانی ئینگلیزی لە‬ ‫هەندێ ویالیەت زمانی ڕەسمی نییە‪.‬‬ ‫كریستال ل��ە الپ��ەڕە (‪)٢٧٠‬ی كتێبی‬ ‫زم��ان‌‌و زم��ان��ەك��ان��دا دەن��ووس��ێ��ت‪« :‬لە‬ ‫سەرژمێری ‪( ١٩٩٠‬ب��ەر لە ‪ ٢٣‬ساڵ)‬ ‫دانیشتوانی نەرویج چوار ملیۆن‌‌و دوو‬ ‫س��ەد‌‌و چل‌‌و شەش كەس ب��ووە‪ ».‬لەو‬ ‫رێژەیەش سوداد رەسول دەنووسێت‪:‬‬ ‫«لە ‪ %٨٣‬بە زمانی بۆكمۆل قسە دەكەن‬ ‫وە ل��ە ‪ %١٧‬ب��ە زم��ان��ی نینۆرسك‪».‬‬ ‫ه��ەروەه��ا كریستال ل��ە الپ��ەڕە (‪)٢٧١‬‬ ‫دەنووسێت‪« :‬پ�لان دان��درا بۆ ئ��ەوەی‬ ‫هەردوو زمان بكرێن بە یەك‌‌و ناو بنرێن‬ ‫سامنۆرسك‪ ».‬ئ��ەو كێشەیە (كێشەی‬ ‫ن��ێ��وان بۆكمۆیل‌‌و نینۆرسك‌‌و زمانی‬ ‫سامنۆرسك ) تا دەهات ئاڵۆزتر دەبوو‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪170‬‬

‫ب��ۆی��ە پ��ەرل��ەم��ان��ی ن��ەروی��ج��ی ل��ە ساڵی‬ ‫‪ 2005‬پ��رۆژەی سامنۆرسك (زمانی‬ ‫ه��اوب��ەش)ی هەڵوەشاندەوە‪ .‬دووب��ارە‬ ‫ستاندەری بۆكمۆیل‌‌و نینۆرسك زیندوو‬ ‫كرایەوە‪.‬‬ ‫هەرەسی زمانی نینۆرسك‪ ،‬كە ببێتە‬ ‫زم��ان��ی ه��ەم��وو ت��اك��ێ��ك��ی ن��ەروی��ج��ی‪،‬‬ ‫فەشەلێكی پ��ڕۆژەی ناسیۆنالیزمی‬ ‫ن��ەروی��ج��ی ب��وو‪ .‬ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەوە‪،‬‬ ‫ناسیۆنالیزمی توركی سەركەوتوو بوو‬ ‫لە پرۆسەی تەتریكی زمانی توركیای‬ ‫نوێ ( ت��ورك‪ +‬ك��ورد‪ +‬ئەرمەنی‪،) ...‬‬ ‫ئاكامەكەی ئەوەیە ‪ ٢٠‬ملیۆن كوردی‬ ‫باكوور بێوەری كران لەوەی بە زمانی‬ ‫دایك (زمانی كوردی) بخوێنن‪.‬‬ ‫زمانی بۆكمۆیل پاشماوەی زمانی‬ ‫دانیماركییە‌‌و زۆر نزیكە ل��ە زمانی‬ ‫دان��ی��م��ارك��ی‪ .‬ل��ە پ��اش دەس��ەاڵت��ی‬ ‫دان��ی��م��ارك��ی ل��ە ن��ەروی��ج‪ ،‬ل��ە س��ەدەی‬ ‫چ��واردەوە دروستبوو‪ .‬كەواتە زمانی‬ ‫بۆكمۆیل دەرهاویشتەی داگیركردن‬ ‫بوو‪ ،‬چینی خانەدان‌‌و توێژی سیاسی‌‌و‬ ‫بازرگان‌‌و پیاوی حكومەتی نەرویجی‬ ‫چەند نەوەیەكی بەو زمانە گۆش كرد‪،‬‬ ‫بۆیە پشتی لە پرۆژەی نەتەوە كرد‌‌و بە‬ ‫بەرژەوەندی سیاسی‌‌و ئابووری خۆی‬ ‫ڕازی بوو‪.‬‬ ‫زم��ان��ی نینۆرسك ل��ە زم��ان��ی كۆنی‬ ‫ن��ەروی��ج��ەوە دروس��ت ب��ووە‪ .‬راستە‬ ‫وەك كریستال دەنووسێت‪« :‬بۆكمۆیل‬

‫زم��ان��ی ئ��ەدەب‌‌و م��ی��دی��ای��ە‪ ».‬ب��ەاڵم‬ ‫نینۆرسك زمانی فۆلكلۆر‌‌و كولتووری‬ ‫گوندییەكانی نەرویجە‪ .‬ئەفسووس‪ ،‬وەك‬ ‫هیندی‌‌و پاكستانییە خوێنەوارەكان‪،‬‬ ‫زۆرب��ەی تاكی خوێنەواری نەرویجی‬ ‫پەسندی زمانی داگیركەری هاوسێ‬ ‫دەكات لە سەر زمانی نەتەوە‪.‬‬ ‫زمانی بۆكمۆیل‌‌و زمانی نینۆرسك‬ ‫دوو زاری ن��ەروی��ج��ی نیین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دوو زمانی جیاوازن وەك زمانەكانی‬ ‫سویسرا‌‌و كەنەدی‪ .‬بە حوكمی ئەوەی‬ ‫لە یەك كۆمەڵگەی زمانەوانی دەژین‪،‬‬ ‫بۆیە لە ئاخاوتن لە یەك دەگەن‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ زمانی سامی‬ ‫زمانی سامی سێیەم زمانە لە ئاخاوتنی‬ ‫كۆمەڵگەی نەرویجی‪ .‬دەیڤد كریستال‬ ‫لە الپ��ەڕە (‪)٣٤١‬ی زم��ان‌‌و زمانەكان‬ ‫دەرب��ارەی ئ��ەو زم��ان��ە‪ ،‬دەن��ووس��ێ��ت‪:‬‬ ‫«زمانی سامی ئەندامێكە لە گروپی‬ ‫فینی لە كۆمەڵە زمانی فینۆ‪-‬ئوگریك لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩٢‬ژمارەی قسەكەرانی سی‬ ‫هه‌زار كەس بوو لە بەشی باكووری‬ ‫ن��ەروی��ج‌‌و ه��ەن��دێ ب��ەش��ی ب��اك��ووری‬ ‫سوید‌‌و فیلەندا‌‌و رووسیا‪ ».‬دەكرێت بە‬ ‫سامییەكان بگوترێت مرۆڤی باكووری‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ئەلفبێ ی زمانی سامی‪،‬‬ ‫ئ��ەوە ك��ری��س��ت��ال ل��ە ه��ەم��ان الپ��ەڕە‪،‬‬ ‫دەن��ووس��ێ��ت‪ »:‬زمانی سامی بە دوو‬ ‫ئەلفبێی رۆم��ان��ی (التینی) سریلیكی‬

‫‪171‬‬

‫(رووس��ی) دەن��ووس��رێ��ت‪« .‬زم��ان��ی‬ ‫سامی‪ ،‬زمانی نیشتیمانی‌‌و رەسمی‬ ‫نییە‪ ،‬ب��ە ه��ۆی ژم��ارە‌‌و جێگەكەیان‪،‬‬ ‫زمانی حكومەت ــ ئەو زمانەی لە واڵت‬ ‫ب��اوە ــ بە زمانی نیشتیمانی دەزان��ن‪.‬‬ ‫ل��ە ن��ێ��و خ��ەڵ��ك��ی س��ام��ی س��ێ گ��روپ��ی‬ ‫س��ەرەك��ی ه��ەن‪ ،‬زمانی ئ��ەو سێیە لە‬ ‫یەكتر زۆر دوورە‪ ،‬بە پێی پێوەری‬ ‫هێنز كلۆس (وەرگیراو لە ڤیكۆر الپه‌ڕه‬ ‫‪ )٢٩‬ئەو ماوە زمانیەیی لە نێوان سامی‬ ‫ب��اك��ووری‌‌و س��ام��ی ب��اش��ووری هەیە‬ ‫بڵێین ه��ەردووك دوو زمانی جودان‪،‬‬ ‫نەك دوو زاری یەك زمان‪».‬‬ ‫لە یەكتر نەگەیشتنی تاكی هەر سێ‬ ‫دەڤ��ەری سامینشین‪ ،‬وام��ان لێدەكەن‬ ‫بە بڕیاری كریستال‌‌و كلۆس‌‌و ڤیكۆر‬ ‫ڕازی بین‪ ،‬كە سێ زمانی سامی لە‬ ‫نەرویج‌‌و فینلەندا‌‌و رووسیا هەن‪.‬‬ ‫ب��ە پ��ێ��ی ت��ی��ۆری گ��ەڕان��دن��ەوەی‬ ‫زم��ان��ەك��ان ب��ۆ ی��ەك زم��ان‪ ،‬ه��ەر سێ‬ ‫زمانی سامی‪ ،‬لە بنەڕەتدا یەك زمان‬ ‫بووبێت‪ ،‬ب��ەاڵم فاكتەری جیۆگرافیا‪-‬‬ ‫ماوەی جیۆپۆلیتیكی‪-‬وایكردووە ببنە‬ ‫سێ زمان‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ زمانی فینی‬ ‫زمانی فینی زمانی كەمایەتی فینییە‪.‬‬

‫كریستال لە الپەڕە (‪ )١٣٨‬دەنووسێت‪:‬‬ ‫«زمانی فینی ئەندامە لە خێزانە زمانی‬ ‫فینۆ‪-‬ئۆگریك‪ .‬ئەو زمانە وەك زمانی‬ ‫سامی لە باكووری واڵت قسەی پێ‬ ‫دەك��رێ‪ .‬بێجگە لە باكووری نەرویج‪،‬‬ ‫فینییەكان لە دەریای سپی‌‌و فینلەندا‌‌و‬ ‫رووسیا هەن‪».‬‬ ‫پوخته‬ ‫ل��ە نێو ك��ۆم��ەڵ��گ��ەی ن��ەروی��ج��ی ئارێشەی‬ ‫زمانەوانی تەنیا لە نێوان زمانی بۆكمۆیل‌‌و‬ ‫زم��ان��ی ن��ی��ن��ۆرس��ك ه��ەی��ە‪ .‬ب��ە ح��وك��م��ی‬ ‫ئاخاوتنكارانی سامی‌‌و فینی كەمینەن‪ ،‬چەند‬ ‫كۆمەڵە خەڵكانێكن لە رێگای ك��ۆچ��ەوە لە‬ ‫باكووری نەرویجەوە نیشتەجێ بوونە‪ .‬زمانی‬ ‫بۆكمۆیل وا لە ناخی كۆمەڵگه‌ی زمانەوانی‬ ‫رەگی داكوتاوە‌‌و ڕەنگی كولتووری خەڵكی‬ ‫چینی دەس��ەاڵت��داری مەلەكی‌‌و بازرگانی‌‌و‬ ‫سیاسی وەرگ��رت��ووە‪ .‬ه��ەژم��وون��ی زمانی‬ ‫بۆكمۆیل شكستی بە پرۆژەی ناسیۆنالیستی‬ ‫ن��ەروی��ج��ی ه��ێ��ن��اوە‪ ،‬ب��ۆی��ە ڕێ��ژەی زم��ان��ی‬ ‫نینۆرسك( نەرویجی نوێ ) لە ‪ %٢٠‬تێپەر‬ ‫ناكات‪.‬‬ ‫ی��اری��دەدەری پ��رۆف��ی��س��ۆر‪ ،‬ل��ە زان��ك��ۆی‬ ‫سەالحەدین‌و سەرۆكی زمانناسی كورد‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪172‬‬

‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی مێتافیزیک‬ ‫له پۆزیتیڤیزمه‌وه به‌ره‌و فه‌لسه‌فه‌ی زمان‬

‫‪The Dismantling of Metaphysics‬‬ ‫‪From Positivism towards Philosophy of Language‬‬

‫نووسینی‬ ‫فوئاد عه‌بدولڕه‌حمان‬ ‫‪By:Fuad A. OMMAR‬‬ ‫به‌شی سێیه‌م‬ ‫‪Chapter Three‬‬

‫‪173‬‬

‫فه‌لسه‌فه‌ی شیکاریی لۆجیکی‬

‫‪Philosophy of logical analysis‬‬

‫ئ��ه‌م ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی��ه ه��ه‌وڵ��ی داوه له‬ ‫دوو روان��گ��ه‌وه چ��اره‌س��ه‌ری کێشه‌ی‬ ‫ئێپستیمۆلۆجی بکات‪ :‬روانگه‌ی یه‌که‌م‪،‬‬ ‫که زمانی رۆژانه‌ی خه‌ڵکییه‪ ،‬واته ئه‌م‬ ‫فه‌لسه‌فه‌یه هه‌وڵی داوه شیکردنه‌وه‌ی‬ ‫خ��ودی زم��ان ـ��ـ ن��ه‌ک زم��ان��ه‌وان��ی‬ ‫‪ Linguistics‬ــ‌ و زمانی ژیانی رۆژانه‌ی‬ ‫مرۆڤ بکات به بابه‌تێک بۆ لێکۆڵینه‌وه‪.‬‬ ‫ده‌بینین فه‌یله‌سووفه‌کانی ئه‌م ره‌هه‌نده‬ ‫زمانیان ک��ردووه به بابه‌تی ته‌وه‌ریی‬ ‫شیکردنه‌وه‌ی فه‌لسه‌فییانه‪ .‬واته ئه‌و‬ ‫جۆره زمانه‌ شی بکه‌نه‌وه‪ ،‬که تاکه‌کانی‬ ‫نێو کۆمه‌ڵگا ئاخاوتنیانه‪ ،‬واته‪ ،‬که زمانی‬ ‫ئاسایی خه‌ڵکییه‪ ،‬که به ده‌س��ت��ه‌واژه‬ ‫ده‌کرێت‪ .‬ئه‌مه بۆ ئه‌وه‌یه له‌م رێگایه‌وه‬ ‫بگه‌نه دۆزی��ن��ه‌وه‌ی چ��اره‌س��ه‌ری هه‌ر‬ ‫کێشه‌یه‌کی فه‌لسه‌فی‪ ،‬که مرۆڤ بیری‬ ‫لێ بکاته‌وه‪.‬‬ ‫روانگه‌ی دووه‌م‪ ،‬که زمانی زانسته‪.‬‬ ‫واته فه‌لسه‌فه‌ی شیکاریی لۆجیکی‪ ،‬که‬ ‫هه‌وڵی داوه شیکردنه‌وه‌ی لۆجیکی‬ ‫زم��ان بکات به رێبازێک بۆ خۆی له‬ ‫پێناو چاره‌سه‌ری کێشه فه‌لسه‌فییه‌کان‌‪.‬‬ ‫وه‌ک زم��ان��ی زانستییانه‌ش به‌کاری‬ ‫بهێنێت‪ .‬به‌اڵم له هه‌مان هه‌ڵوێستیشدا‪،‬‬ ‫هه‌وڵی داوه خۆی له داتاشینی جۆره‬ ‫زمانێک ب��ه دوور بگرێت‪ ،‬ک��ه ببێته‬ ‫نموونه‌یه‌ک بۆ زمانی زانست‪.‬‬

‫ئ��ه‌وه‌ی شایانی ب��اس��ه‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫ش��ی��ک��اری��ی لۆجیکی س��ه‌رچ��اوه‌ک��ه‌ی‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ بیرو بۆچوونی فرێگه‬ ‫‪ ،Friedrich Ludwig Gottlob Frege‬که‬ ‫شیکردنه‌وه‌ی لۆجیکییانه‌ی کردووه به‬ ‫رێبازێک بۆ زانین له باره‌ی ئه‌و واتا‬ ‫لۆجیکییانه‌ی‪ ،‬که له زماندا ه��ه‌ن‪ ،‬به‬ ‫تایبه‌تی ئه‌و وشانه‌ی‪ ،‬که سوودیان‬ ‫بۆ لۆجیک هه‌یه‪ ،‬ی��ان ئ��ه‌و وشانه‌ی‬ ‫ده‌بنه بناغه‌یه‌ک بۆ زمانێکی هێمایی‪،‬‬ ‫که لۆجیکی ئه‌رستۆییانه‌ی تیادا ره‌نگ‬ ‫بداته‌وه‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی ش��ی��ک��اری��ی‬ ‫لۆجیکی سه‌رچاوه‌که‌ی ده‌شگه‌ڕێته‌وه‬ ‫ب��ۆ نووسینه‌کانی ڤێتگنشتاین‪ ،‬که‬ ‫ده‌رب��اره‌ی ش��ی��ک��ردن��ه‌وه‌ی زم��ان‌و‬ ‫لۆجیک‌و ماتماتیکن‪ .‬ئه‌م فه‌یله‌سووفه‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی ق��ووڵ‌و ده‌وڵه‌مه‌ندی‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬ک��ه ک��اری��گ��ه‌ری��ی ب��ووه له‬ ‫سه‌ر ئاڕاسته‌کردنی فه‌لسه‌فه به‌ره‌و‬ ‫ش��ی��ک��ردن��ه‌وه‪ .‬ل��ه ی��ه‌ک��ه‌م ق��ۆن��اغ��ی‬ ‫ن��ووس��ی��ن��ه‌ک��ان��ی��دا‪ ،‬ب��ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی له‬ ‫کتێبه‌که‌یدا‪ ،‬ک��ه ب��ه (تره‌کته‌یته‌رس)‬ ‫به‌ناوبانگه‪ ،‬به‌شداریی له ره‌هه‌نده‌ی‬ ‫شیکردنه‌وه له فه‌لسه‌فه‌دا ک��ردووه‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌وه پ��ه‌ن��ای ب��ردۆت��ه ب��ه‌ر تیۆری‬ ‫لۆجیک له فه‌لسه‌فه‌دا‪ .‬به‌اڵم ده‌بینین‪،‬‬ ‫که دووه‌م قۆناغی نووسینه‌کانیدا‪ ،‬به‬ ‫تایبه‌تی له کتێبه‌که‌یدا‪ ،‬که به ناونیشانی‬ ‫(توێژینه‌وه‌ی فه‌لسه‌فی)یه‪ ،‬لۆجیکی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪174‬‬

‫فه‌رامۆش ک��ردووه‌و گرنگیی هه‌ر به‬ ‫زمان خۆی داوه‪ ،‬که چۆن مرۆڤ له‬ ‫ژیانی رۆژانه‌‌یدا به‌کاری ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫به‌مه‪ ،‬ئامانجی فه‌لسه‌فه‌ له هه‌وڵی‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی کرۆکی واتا لۆجیکییه‌کان‬ ‫ب��ۆ گه‌یشتن ب��ه ح��ه‌ق��ی��ق��ه‌ت گ��ۆڕاوه‬ ‫(ته‌نها) بۆ شیکردنه‌وه‌ی ئه‌و رسته‌و‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژان��ه‌ی زم��ان‪ ،‬که خه‌ڵکی له‬ ‫ژیانی رۆژانه‌یاندا به‌کاری ده‌هێنن‪ .‬به‬ ‫واتایه‌کی‌تر‪ ،‬ئامانجی فه‌لسه‌فه گۆڕاوه‬ ‫به‌وه‌ی ببێته هه‌وڵدان بۆ جیاکردنه‌وه‌‬ ‫ل��ه ن��ێ��وان ده‌رب��ڕی��ن��ی ده‌س��ت��ه‌واژه‌‌ی‬ ‫روون‌و ئ��اش��ک��را‌‌و ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی نا‬ ‫روون‌و ن��ائ��اش��ک��را‪ ،‬وات��ه (وات��ا)ی‬ ‫ته‌مومژاوی له نێو سنووری زماندا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها فه‌لسه‌فه ئه‌رکی بۆته ئه‌وه‌ی‬ ‫ببێته ئ��ام��ڕازێ��ک ب��ۆ ش��ی��ک��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان واتاکان‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌م رێگایه‌وه مرۆڤ بتوانێت مێشکی‬ ‫خ��ۆی ل��ه ه��ه‌ر پرسیارێک ب��ه دوور‬ ‫بگرێت‪ ،‬که فه‌لسه‌فی نه‌بێت‌و شتێک‬ ‫بێت‪ ،‬که ته‌نها هه‌ر قسه‌ی پڕوپووچ‌و‬ ‫به‌تاڵ‌و (واتانه‌به‌خش) بێت‌و هیچی‌تر‪.‬‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت ل��ه‌م��ه‌ش ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه دوو‬ ‫ره‌هه‌ندی قووڵ هه‌یه بۆ پراکتایزکردنی‬ ‫شیکردنه‌وه‌ی لۆجیکییانه‪ :‬یه‌که‌میان‬ ‫ره‌ه��ه‌ن��دی ن��ه‌گ��ه‌ت��ی��ڤ��ه‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌وی��ش‬ ‫دوورخ��س��ت��ن��ه‌وه‌ی ب��ی��رو ب��ۆچ��وون��ی‬ ‫مێتافیزیکییه له هه‌ر بوارێکی زانستدا‪،‬‬ ‫چ سروشتی بێت‪ ،‬یاخود ماتماتیکی‪،‬‬

‫یان مرۆڤایه‌تی‪ ،‬یان هه‌ر بوارێکی‌تری‬ ‫زانین‪ .‬دووه‌میان ره‌هه‌ندی پۆزیتیڤه‪،‬‬ ‫ک��ه ئ��ه‌وی��ش روون��ک��ردن��ه‌وه‌ی بیرو‬ ‫بۆچوون‌و رێبازه زانستییه‌‌کانه‌و په‌رده‬ ‫هه‌ڵماڵینه له‌ سه‌ر ده‌رهاویشته‌کان له‬ ‫سه‌ره‌تاوه به تاقیکردنه‌وه‌و ئه‌زموون‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‪ ،‬ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ه‌ک��ان��ی‬ ‫پ��ۆزی��ت��ی��ڤ��ی��زم��ی ل��ۆج��ی��ک��ی ئ��ه‌رک��ی��ان‬ ‫بووه‌ته ئ��ه‌وه‌ی لێکۆڵینه‌وه له‌ تیۆره‬ ‫زانستییه‌کاندا ب��ک��ه‌ن‌و ل��ێ��ک��دان��ه‌وه‌ی‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی��ی��ان��ه‌ی ب��ۆ ب��ک��ه‌ن‪ .‬ه��ه‌ر‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ش‪ ،‬ه��ه‌ر ل��ه س��ه‌ره‌ت��اوه‪،‬‬ ‫توندڕه‌وییان له بیرو بۆچوونه‌کانیاندا‬ ‫ن��ووان��دووه‌و ب��اوه‌ڕی��ان ب��ه خ��ۆی��ان‬ ‫بووه‪ ،‬که ته‌نها هه‌ر خۆیان له هه‌موو‬ ‫که‌سانی‌تر راستترن‪ .‬باوه‌ڕیشیان به‌وه‬ ‫ب��ووه‪ ،‬که تیۆره فه‌لسه‌فییه‌کانیان به‬ ‫شێوه‌یه‌کی ره‌ه��ا ق��ووڵ‌و راستن‪ .‬به‬ ‫جۆرێک‪ ،‬که ئه‌م توندڕه‌وییه‌یان هه‌ر له‬ ‫توندڕه‌ویی ئایینی ده‌چێت‪.‬‬ ‫گ��روپ��ی ڤیه‌ننا ه��ه‌ر ل��ه س��ه‌ره‌‌ت��ای‬ ‫ب��ان��گ��ه��ێ��ش��ت��ی��ی��ه‌وه ب��ۆ ق��ب��ووڵ��ک��ردن��ی‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی‪،‬‬ ‫رێگای شیکاریی زمانی گرتۆته به‌ر‪ ،‬که‬ ‫په‌‌یوه‌سته به زانسته‌کانی ماتماتیک‌و‬ ‫لۆجیک‌و ئه‌زموونگه‌راییه‌وه‪ .‬ئامانجی‬ ‫سه‌ره‌کیشی ل��ه‌م��ه‌دا ئه‌مه‌ ب��ووه‪ ،‬که‬ ‫زانست‌و فه‌لسه‌فه له نێو یه‌ک بۆته‌دا‬ ‫ج��ێ ب��ک��ات��ه‌وه‪ .‬ئ��ه‌وج��ا‪ ،‬ل��ه رێ��ب��ازی‬ ‫شیکردنه‌وه‌ی زمانه‌وه بازی داوه بۆ‬

‫‪175‬‬

‫هه‌وڵی دروستکردنی زمانێکی هێمایی‪،‬‬ ‫که ببێته ئامڕازێک بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫زانین‌و زانست‪ .‬بۆ نموونه‪ :‬له بواری‬ ‫ماتماتیکدا رۆدۆڵ��ف ک��ارن��اپ هه‌وڵی‬ ‫داوه دوو ج��ۆر زمانی هێمایی بنیاد‬ ‫بنێت‪ .‬له جۆری یه‌که‌میاندا ئاکسیۆم‬ ‫‪ ،axiom‬واته راستییه‌کی به‌ڵگه‌نه‌ویستی‬ ‫(به‌دیهی) وه‌کو ماتماتیک تیادا هه‌بێت‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل��ه ج��ۆری دووه‌م��دا زمانێک‬ ‫‌بێت‪ ،‬که ئه‌زموونگه‌رایی تیادا هه‌بێت‪.‬‬ ‫به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬زمانی هێمایی یه‌که‌م‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت بێت ب��ه زم��ان��ی ماتماتیک‌و‬ ‫س��وودی ب��ۆ زان��ی��ن��ه خۆرسکییه‌کان‌‬ ‫هه‌بێت‌و مرۆڤ بتوانێت بۆ هه‌ڵێنجاندنی‬ ‫ئه‌رستۆیانه‌ سوودی لێ ببینێت‌‪ ،‬واته‬ ‫زمانی گریمانه‌‌و ده‌رهاویشته‌ بێت‪.‬‬ ‫زم��ان��ی هێمایی دووه‌م��ی��ش تایبه‌ت‬ ‫بێت به فیزیک‌و س��وودی بۆ زانسته‬ ‫ئه‌زموونکارییه‌کان هه‌بێت‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‪ ،‬کارناپ له یه‌ک کاتدا گرنگیی به‬ ‫ئه‌زموون‌و به خۆڕسکیش داوه‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه ده‌توانم بڵێیم‪ ،‬که فه‌یله‌سووفه‌کانی‬ ‫گروپی ڤیه‌ننا به‌ر له‌وه‌ی ئه‌زموونگه‌را‬ ‫بن‪ ،‬خۆڕسکگه‌را بوون‪.‬‬ ‫ئه‌زموونگه‌رایی لۆجیکی‬ ‫‪Logical empiricism‬‬

‫فه‌لسه‌فه‌ی پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی‪ ،‬که‬ ‫گروپی ڤیه‌ننا دایانهێناوه‪ ،‬له بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی��ه‌ک��ی ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی‌و‬

‫ش��ی��ک��اری��ی لۆجیکی ب��ووه‪ .‬ک��ه‌وات��ه‪،‬‬ ‫هه‌ر له‌به‌ر ئ��ه‌وه‪ ،‬هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‪،‬‬ ‫گروپی ڤیه‌ننا ئاوڕیان له زانسته‌کانی‬ ‫ماتماتیک‌و لۆجیک‌و فیزیک داوه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫به‌اڵم‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ئه‌م ئه‌زموونگه‌راییه‌ی‬ ‫ئه‌مان ئاوڕیان لێداوه‌ته‌وه‪ ،‬ره‌هه‌ندێکی‬ ‫ن��وێ نییه ل��ه م��ێ��ژووی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌دا‬ ‫داه��ات��ب��ێ��ت‌و پێش ئ��ه‌م��ان نه‌بووبێت‪،‬‬ ‫به‌ڵکو به روونی‪ ،‬وه‌کو پێشتر ئاماژه‌م‬ ‫بۆ کرد‪ ،‬له الی هه‌ندێک فه‌یله‌سووفی‬ ‫س��ه‌ده‌ی ه��ه‌ژده‌ه��ه‌م‌و س��ه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌هه‌مدا ده‌یبینین‪ ،‬وه‌ک‪ :‬جۆن لۆک‌‬ ‫‪ ١٦٣٢( John Locke‬ــ ‪)١٧٠٤‬و جۆرج‬ ‫بێرکیلی ‪ ١٦٨٥( George Berkeley‬ــ‬ ‫‪‌)١٧٥٣‬و ده‌ڤید هیوم‪ ،‬که له بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫دژی خۆڕسکگه‌رایی بوون‌و بڕوایان‬ ‫به‌وه هه‌بووه‪ ،‬که هه‌ر زانینێک مرۆڤ‬ ‫پێی بگات‪ ،‬له تاقه رێگایه‌که‌وه پێی‬ ‫ده‌گات‪ ،‬که ئه‌ویش رێگای هه‌سته‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌‌م ئه‌زموونگه‌رایی گرووپی ڤیه‌ننا‪،‬‬ ‫که له ئه‌زموونگه‌رایی کالسیکییه‌کان‬ ‫جیابکاته‌وه‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که گرووپی ڤیه‌ننا‬ ‫جگه له ئه‌زموونگه‌رایی‪ ،‬شیکردنه‌وه‌ی‬ ‫زمانیشیان کردووه‪ .‬مه‌به‌ست لێره‌دا به‬ ‫ته‌نها هه‌ر زمانی ژیانی رۆژان��ه نییه‪،‬‬ ‫به‌ڵکو زمانی زانستیشه‪ .‬به‌م هه‌وڵدانه‬ ‫وی��س��ت��ووی��ان��ه ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌و ل��ه ه��ه‌م��ان‬ ‫کاتدا زانستیش بکه‌نه ئامانج‪ .‬چونکه‬ ‫ل��ه رووی��ه‌ک��ه‌وه بایه‌خیان ب��ه‌ تیۆره‬ ‫زان��س��ت��ی‌و فیزیکیه‌کان داوه‪ ،‬ک��ه له‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪176‬‬

‫رێگه‌ی ئه‌زموونی زانستیی رووته‌وه‬ ‫ب��ه‌ده‌س��ت دێ��ت‌‪ ،‬ل��ه الی��ه‌ک��ی‌ت��ره‌وه‬ ‫پێویستیان به لۆجیک‌و ماتماتیک بووه‪،‬‬ ‫که هیچ په‌یوه‌ندییان به ئه‌زموونه‌وه‬ ‫نییه‪ ،‬به‌ڵکو په‌یوه‌ندیی راسته‌وخۆیان‬ ‫به خوێندنه‌وه‌‌و هه‌ڵێنجاندنه‌وه هه‌یه‪.‬‬ ‫چونکه ئ��ه‌و رێ��ب��ازی هه‌‌ڵینجاندنه‌ی‪،‬‬ ‫که له لۆجیکدا هه‌یه یارمه‌تیی مرۆڤ‬ ‫ده‌دات ب��ۆ به‌ده‌ستهێنانی زان��ی��ن به‬ ‫ئ��ه‌زم��وون‌و ل��ه ‌س��ه‌ر بناغه‌ی پته‌وو‬ ‫روون‌و نادژ به‌ یه‌ک‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی له‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی گ��روپ��ی ڤ��ی��ه‌ن��ن��اوه تاکو‬ ‫کۆتایی سااڵنی سیی سه‌ده‌ی بیسته‌م‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ی ک��ردووه‌و ب��او ب��ووه‪ .‬ب��ه‌اڵم‬ ‫دوای ئ��ه‌وه‪ ،‬ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت��ی ل��ه دوای‬ ‫سییه‌کانی س��ه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه‪ ،‬ئه‌م‬ ‫فه‌لسه‌فه‌یه ره‌خ��ن��ه‌ی زۆری هاتۆته‬ ‫س��ه‌ر‪ .‬به تایبه‌تی له الی��ه‌ن زانایان‌و‬ ‫فه‌یله‌سووفانی زانست‌و هێرمنیوتیک‬ ‫‪Hermeneutic‬و ئۆنتۆڵۆجی‌ ‪Ontology‬‬ ‫و هه‌ڵوه‌شاندنگه‌رایی ‪.Deconstruction‬‬ ‫ئیتر لۆجیکی هه‌ڵێنجاندن (توێژینه‌وه)‬ ‫‪ induction‬له الیه‌ن یه‌کێک له ئه‌ندامه‬ ‫چاالکه‌کانی گروپی ڤیه‌نناوه‪ ،‬که کارڵ‬ ‫پۆپه‌ر ‪ ١٩٠٢( Karl Popper‬ــ ‪)١٩٩٤‬‬ ‫ب��ووه‪ ،‬که‌وتۆته ب��ه‌ر ت��ان��ه‌‌و ش��ااڵوی‬ ‫ره‌خنه‌ی توند‪ .‬پۆپه‌ر به ره‌خنه‌کانی‬ ‫کێشه‌ی هه‌ڵێنجاندنی گ��ه‌ڕان��دۆت��ه‌وه‬ ‫ب��ۆ خ��اڵ��ی س��ه‌ره‌ت��ای��ی‪ ،‬ک��ه ل��ه الی‬

‫ده‌یڤید ه��ی��وم‌ه‌وه ده‌ستی پێکردووه‪.‬‬ ‫به ب��اوه‌ڕی هیوم‌و به ب��اوه‌ڕی پۆپه‌ر‬ ‫لۆجیکی هه‌ڵێنجاندن هیچ چاره‌سه‌رێکی‬ ‫نابێت‪ .‬ب��ه‌و وات��ای��ه‌ی‪ ،‬ک��ه گریمانه‌و‬ ‫پێش بینیکردن ده‌بێته سه‌ره‌تایه‌ک‬ ‫ب��ۆ ب��وارو کێڵگه‌ی ئه‌زموونگه‌رایی‪.‬‬ ‫به‌ پاساوی ئه‌وه‌ی‪ ،‬که هیچ مێشکێک‬ ‫ن��ی��ی��ه ل��ه ب��ه‌ت��اڵ��ی��ه‌وه ب��چ��ێ��ت��ه ب��واری‬ ‫ئه‌زموونگه‌راییه‌وه‪ .‬واته هیچ مرۆڤێک‬ ‫نییه ئه‌گه‌ر مێشکی تابوال رازا ‪Tabula‬‬ ‫‪ Raza‬بێت‪ ،‬وات��ه الپه‌ڕه‌یه‌کی سپی‌و‬ ‫ب��ه‌ت��اڵ ب��ێ��ت‌و پێشتر هیچی ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫نه‌نووسرابێت‪ ،‬ک��ه بشێت ئ��ه‌زم��وون‬ ‫وه‌رب��گ��رێ��ت‪ .‬ب��ۆ نموونه‪ ،‬ئه‌مه وه‌ک��و‬ ‫ئه‌وه وایه‪ ،‬که کۆمپیته‌ر ئه‌گه‌ر پێشتر‬ ‫چیپی ‪BIOS‬ی تیادا تۆمار نه‌کرابێت‪،‬‬ ‫پرۆسێسه‌ره‌که‌ی نه هیچ ئۆپه‌ره‌تینگ‬ ‫سیستمێک‌و نه هیچ به‌رنامه‌یه‌کی‌تر‬ ‫وه‌رن��اگ��رێ��ت‪ .‬ئه‌مه ئ��ه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫که زانایانی ئه‌زموونگه‌رایی لۆجیکی‪،‬‬ ‫ب��ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ه‌ک��ان��ی‬ ‫پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی باوه‌ڕیان به‌وه‬ ‫هێناوه‪ ،‬که مێشکی مرۆڤ تابوال رازا‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو میشک به خۆڕسک ئاماده‌یی‬ ‫تێدایه بۆ وه‌رگرتنی ئه‌زموون‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه بڕوایان به بنه‌مای که‌ڵه‌که‌بوونی‬ ‫زان��ی��ن ‪ accumulation‬ن��ه‌ب��ووه له‬ ‫مێشکی مرۆڤدا وه‌کو فه‌یله‌سووفه‌کانی‬ ‫پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی تێیگه‌یشتوون‪.‬‬ ‫زان��ای��ان��ی ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی لۆجیکی‬

‫‪177‬‬

‫بڕوایان به‌وه‌ نه‌بووه‪ ،‬که زانین که‌ڵه‌که‬ ‫بێت‪ ،‬به‌ڵکو ب��ڕوای��ان ب��ه‌وه ب��ووه‪ ،‬که‬ ‫زانین وه‌ک��و تۆماس کۆهن ‪Thomas‬‬ ‫‪ ١٩٢٢( Samuel Kuhn‬ـ��ـ ‪)١٩٩٦‬‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬سروشتی بازدان‌و داگیرسان‌و‬ ‫شۆڕشی هه‌‌بێت له مێشکی مرۆڤدا‪.‬‬ ‫کاتێک‪ ،‬که هه‌ڵوێستی پۆزیتیڤیزم‌و‬ ‫پ��ۆزی��ت��ی��ڤ��ی��زم��ی ل��ۆج��ی��ک��ی س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫ب��ه میتافیزیک‪ ،‬وات��ه س��ه‌ب��اره‌ت به‬ ‫هه‌موو چه‌مکه‌ نائه‌زموونگه‌راییه‌کان‬ ‫دژای��ه‌ت��ی��ک��ردن��ی ب��ووه‌و ف��ه‌رام��ۆش��ی‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی‬ ‫لۆجیکی‪ ،‬که هاتۆته ک��ای��ه‌وه‪ ،‬ئ��اوڕی‬ ‫لێ داوه‌ت��ه‌وه‌و گرنگیی پێ به‌خشیوه‪،‬‬ ‫ب��ه‌ ب��ڕوای ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه میتافیزیک‬ ‫چه‌مکێکی گرنگه له چاالکیی ئاوه‌زی‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬که به‌شداریی له پێشخستنی‬ ‫زان��ی��ن‌و زان��س��ت��دا ه��ه‌ب��ێ��ت‪ .‬چونکه‬ ‫د‌ه‌ستپێکی زانست خۆی له خۆیدا له‬ ‫خاڵی رامان‌و سه‌رسوڕمانه‌وه ده‌بێت‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت په‌نهانه‌کانی گ��ه‌ردوون‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وج��ا زان��ای��ان ده‌ک��ه‌ون��ه ب��واری‬ ‫توێژینه‌وه‌و ئه‌زموونی زانستییانه‌وه‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت هه‌ر له‌م روانگه‌یه‌وه رێبازێکی‌‬ ‫ن��وێ ه��ات��ۆت��ه ک��ای��ه‌وه‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌وی��ش‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی زان��س��ت��ه‪ ،‬ک��ه رۆڵ��ێ��ک��ی‬ ‫گرنگیان بۆ چه‌مکی میتافیزیک‪ ،‬واته‬ ‫نائه‌زموونگه‌رایی دان��اوه‪ ،‬ک��ه رۆڵ��ی‬ ‫هه‌بێت له گ��ه‌ش��ه‌ک��ردن‌و پێشخستنی‬ ‫زانستێکی ت��ه‌واودا‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬له‬

‫روان��گ��ه‌ی ئه‌زموونگه‌رایی لۆجیکی‌و‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی زان��س��ت��ه‌وه‪ ،‬ئیتر ئ��اوه‌ز‬ ‫به‌و جۆره بیری لێ نه‌کراوه‌ته‌وه‪ ،‬که‬ ‫ته‌نها الپه‌ڕه‌یه‌کی به‌تاڵ بێت‌و ته‌نها به‬ ‫هه‌ست‌و به ئه‌زموون پڕبێته‌وه وه‌کو‬ ‫پۆزیتیڤیزمی لۆجیکی لێکی داوه‌ته‌وه‪،‬‬ ‫ب��ه‌ڵ��ک��و م��وری��دان��ی ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی‬ ‫لۆجیکی‌‪ ،‬پاشان موریدانی فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫زانست ب��اوه‌ڕی��ان وه‌ه��ا ب��ووه‪ ،‬که له‬ ‫بواری زانیندا ده‌بێت رامان‌و گریمانه‌و‬ ‫بیری پێشینیش هه‌بێت‪ ،‬که یارمه‌تیده‌ر‬ ‫بێت بۆ توێژینه‌وه‌ی زانستی‪ .‬هه‌ر له‌م‬ ‫روانگه ر‌ه‌خنه‌ییه جیاوازه‌وه موریدانی‬ ‫ئه‌زموونگه‌رایی لۆجیکی‌و فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫زانست ته‌ماشای گه‌ردوون‌و ئاده‌میزاد‌و‬ ‫ژی��ان��ی��ان ک��ردووه‌و ئ��اوڕی��ش��ی��ان له‬ ‫عیرفانی ی��ه‌زدان��ی داوه‌ت��ه‌وه‪ ،‬وات��ه‬ ‫بیرکردنه‌وه له ی��ه‌زدان‌و گ��ه‌ردوون‌و‬ ‫ب��وون‪ .‬ل��ه‌و فه‌یله‌سووفانه‌ی‪ ،‬که ئه‌م‬ ‫رێ��ب��ازه‌ی��ان گرتۆته ب��ه‌ر‪ ،‬ب��ۆ نموونه‬ ‫تیتوس بۆرکهارت ‪Titus Burckhardt‬‬ ‫(‪ ١٩٠٨‬ــ ‪ ،)١٩٨٤‬بۆچوونی وه‌ها بووه‪،‬‬ ‫که کرۆکی هۆکاری ئه‌م قه‌یرانه‌ی‪ ،‬که‬ ‫مرۆڤی رۆژئاوایی هاوچه‌رخ خۆی‌و‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی��ه‌ت��ه‌ک��ه‌ی ت��ێ��ی ک��ه‌وت��ووه‪،‬‬ ‫له ئ��ارادا نه‌مانی ره‌ه��ه‌ن��ده‌ی‪ ،‬یاخود‬ ‫ب��ه‌ه��ای ره‌وش��ت��ه ل��ه ژی��ان��ی م��رۆڤ��دا‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا بۆچوونی وه‌ه��ا ب��ووه‪ ،‬که‬ ‫هه‌ر روانگه‌یه‌کی تایبه‌ت بۆ گه‌ردوون‪،‬‬ ‫ج��ۆره زانینێکی مرۆڤایه‌تیی تایبه‌ت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪178‬‬

‫دێنێته ب��ه‌ره��ه‌م‪ .‬ب��ۆ نموونه مرۆڤی‬ ‫رۆژئاوای مۆدێرن کاتێک‪ ،‬که روانگه‌ی‬ ‫ماددیانه‌ی هه‌ڵبژاردووه سه‌باره‌ت به‬ ‫ب��وون‌و م��رۆڤ‌و ژی��ان‪ ،‬ل��ه ئه‌نجامدا‬ ‫زانینی مۆدێرن بۆته زانینێکی ماددیانه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وج��ا زان��س��ت��ی م��ۆدێ��رن��ی��ش بۆته‬ ‫ئه‌ستوویه‌کی (مادده‌یه‌کی) بێ گیان‬ ‫(رووح)‪ .‬واته مۆدێرنیتی گه‌وره‌ترین‬ ‫هه‌ڵه‌ی ره‌خنه‌یی ئه‌وه بووه‪ ،‬که جیهانی‬ ‫ماددیی کردووه به ته‌وه‌ری سیستمی‬ ‫بیرکردنه‌وه‌ی‪ ،‬نه‌ک جیهانی رووحیی‬ ‫م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی‪ .‬وات��ه تێکڕای داک��ه‌وت��ی‬ ‫لێکداوه‌ته‌وه به مادده‪ .‬به هۆی ئه‌مه‌وه‬ ‫مرۆڤی مۆدێرن ئیتر به هێڵنجه‌وه قێزی‬ ‫له بێهوده‌یی ب��وون‌و ژیانی رێژه‌یی‌و‬ ‫شارستانیه‌تی ره‌ق‌و ته‌قی بێ به‌ها‬ ‫ک��ردۆت��ه‌وه‪ .‬ئه‌مه‌ش زۆر جیاوازه له‌‬ ‫شارستانییه‌ته پڕ به‌هاو ره‌سه‌نایه‌تییه‬ ‫دێرینه‌کان‪ ،‬که تیایدا خوا‪ ،‬یاخود رووح‪،‬‬ ‫یاخود میتافیزیک ت��ه‌وه‌ری سیستمی‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ه‌وه ب��ووه‪ ،‬ن��ه‌ک ئ��ه‌س��ت��وو‪،‬‬ ‫یاخود فیزیک‪ .‬چونکه بنه‌ما ره‌سه‌نه‌که‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که بیر‪ ،‬یاخود رووح ده‌بێت‬ ‫له به‌شی سه‌ره‌وه‌ی به‌هاکانه‌وه بێت‌و‬ ‫فیزیک‪ ،‬یاخود مادده ده‌بێت له به‌شی‬ ‫ژێره‌وه‌ی به‌هاکانه‌وه بێت‪ .‬دیاره هه‌ر‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‪ ،‬ئه‌زموونگه‌رایی لۆجیکی‬ ‫داوای له مرۆڤی مۆدێرن کردووه ئاوڕ‬ ‫له ب��ارو دۆخ��ی رۆشنبیری‌و زانسته‌‬ ‫ک��ۆن��ه‌ک��ان��ی��ش ب��دات��ه‌وه‌و زی��ن��دووی��ان‬

‫بکاته‌وه‪ ،‬که تیایدا چ��ۆن مرۆڤه‌کان‬ ‫به به‌هاوه روانیویانه‌ته گ��ه‌ردوون‌و‬ ‫بوون‌و مرۆڤ‪ .‬ته‌نانه‌ت ئه‌م فه‌لسه‌فه‌یه‬ ‫داوای له مرۆڤی م��ۆدێ��رن ک��ردووه‪،‬‬ ‫ک��ه ب��ه ب��ه‌ه��اوه ئ��اوڕ ل��ه فه‌لسه‌فه‌و‬ ‫ئ��ه‌ده‌ب‌و ه��ون��ه‌ری کالسیک ب��دات��ه‌وه‪،‬‬ ‫که بیرکردنه‌وه‌ی رووحییانه‌ی تێدا‬ ‫ب��ووه‪ ،‬نه‌ک ماددیانه‪ .‬ئه‌م فه‌لسه‌فه‌یه‬ ‫دیاره به‌مه بۆته هه‌وێنێک بۆ داهاتنی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی بوونگه‌راییش‪.‬‬ ‫به‌اڵم پرسیاری ره‌خنه‌یی لێره‌دایه‪ ،‬که‬ ‫دامه‌زراندنی زانست له‌ سه‌ر بنه‌مای‬ ‫گه‌ردوونی‌و رووحی ئایا واتای ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که ئه‌م بنه‌مایه بکرێت به ده‌ستپێکی‬ ‫رێ��ب��ازی زان��س��ت��ی‪ ،‬ی��اخ��ود بکرێت به‬ ‫روانینێکی رووحییانه بۆ گ��ه‌ردوون‌و‬ ‫بوون‌و ژیان؟‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ل��ه رێ��گ��ای خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی‬ ‫مێژووی زانسته‌کان‪ ،‬ئه‌و داکه‌وته‌مان‬ ‫بۆ ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬که هه‌ر پڕۆسه‌یه‌کی‬ ‫دۆزی��ن��ه‌وه‌ی زانستی ب��ه ئ��ه‌زم��وون‪،‬‬ ‫پاشخستنه‌وه‌ی گریمانه‌‌یه‌کی پێشینیی‬ ‫میتافیزیکییانه‌یه‪ .‬ب��ه‌اڵم ئه‌م داکه‌وته‌‬ ‫م��ۆدێ��رن��ه‌ی‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی‬ ‫لۆجیکی‌و فه‌لسه‌فه‌ی زانست تیشکیان‬ ‫خستۆته سه‌ری‪ ،‬هه‌ندێک پرسیارمان‬ ‫له مێشکدا ده‌ورووژێنێت‪ .‬یه‌که‌میان‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ئ��ای��ا فه‌لسه‌فه‌و زانست‬ ‫ده‌یانه‌‌وێت بگه‌ن به چی؟ دووه‌میان‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ئایا میتافیزیک چ به‌هایه‌کی‬

‫‪179‬‬

‫ده‌بێت له بواری زانستدا؟ سێیه‌میان‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ئ��ای��ا فه‌لسه‌فه‌و زانست‬ ‫راس��ت��ت��ره فیزیک بکه‌ن ب��ه بنه‌ما بۆ‬ ‫گ��ه‌ڕان‌و ج��س��ت��وج��ۆو ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌و‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌‪ ،‬یاخود میتافیزیک؟ ئه‌م‬ ‫سێ پرسیاره ره‌نگه بتوانین له توێی‬ ‫الپ��ه‌ڕه‌ک��ان��ی داه��ات��وودا وه‌اڵم��ی��ان‬ ‫بده‌ینه‌وه‪.‬‬ ‫چه‌مکی زانستی‬

‫‪Scientific Propositions‬‬

‫ئیمه ئه‌گه‌ر پرسیار له‌ باره‌ی رێگای‬ ‫زانستییانه‌و بکه‌ین ب��ۆ گه‌یشتن به‬ ‫داتای راست‌و باوه‌ڕپێکراو‪ ،‬ده‌بێت له‬ ‫پێشدا پرسیاری ئه‌وه بکه‌ین‪ ،‬که ئایا چ‬ ‫پێوه‌رێک هه‌یه‪ ،‬که پشتی پێ ببه‌ستێن‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی پۆلێنی چه‌مک بکه‌ین‪ ،‬که‬ ‫ئایا کامیان راس��ت��ن‌و کامیان راست‬ ‫نین؟ هه‌روه‌ها کامیان زانستی ده‌بن‌و‬ ‫کمیان نابن؟ هه‌ڵبه‌ت له‌م پۆلێنکردنه‌ بۆ‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که هه‌ر چه‌مکێک ئه‌گه‌ر بێت‌و‬ ‫زانستییانه نه‌بێت‪ ،‬ئایا ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫که راست نییه‌و ده‌بێت به الوه بنرێت‌‌و‬ ‫بۆ ده‌رخسته‌ی راستییه شاراوه‌کان‬ ‫بشتی پێ نه‌به‌سترێت؟‬ ‫گ��وم��ان��ی ت��ێ��دا ن��ی��ی��ه‪ ،‬ک��ه پ��ێ��وه‌ری‬ ‫پ��ۆل��ێ��ن��ک��ردن��ی چ��ه‌م��ک پ��ه‌ی��وه‌س��ت��ه به‬ ‫پێناسه‌کردنمان بۆ زانست‪ .‬واته ده‌بێت‬ ‫بزانین‪ ،‬که ئایا زانست خۆی له خۆیدا‬ ‫چییه‪ ،‬ی��ان ب��ه ت��ه‌واوی چ وات��ای��ه‌ک‬

‫ده‌به‌خشێت؟‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ئێمه بیزانین‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که به‬ ‫درێ��ژای��ی م��ێ��ژوو‪ ،‬ه��ه‌ر له سه‌رده‌می‬ ‫یۆنانی کۆنه‌وه تاکو ئیمڕۆ‪ ،‬به پێی‬ ‫پێشکه‌وتن‌و گ��ۆڕان��ک��اری له کێڵگه‌ی‬ ‫زانیاریی مرۆڤایه‌تیدا‪ ،‬تیۆری جیاجیاو‬ ‫زۆر سه‌باره‌ت به پێناسه‌کردنی زانست‬ ‫داه��ات��ووه‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ه قوتابخانه‌ی‬ ‫ئه‌ڕیستۆ‪ ،‬که قوتابخانه‌یه‌کی فه‌لسه‌فی‬ ‫ب��ووه‪ ،‬ب��اوه‌ڕی وه‌ها ب��ووه‪ ،‬که واتای‬ ‫زانست ئه‌وه‌یه‪ ،‬که هه‌ر زانیارییه‌ک‬ ‫بێت‪ ،‬که بسه‌لمێنرێت‪ .‬واته قوتابخانه‌ی‬ ‫ئ��ه‌ڕی��س��ت��ۆ پ��ێ��ن��اس��ه‌ی زان��س��ت��ی ب��ه‌وه‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬ک��ه ه��ه‌ر زانینێکی‪ ،‬یاخود‬ ‫داتایه‌کی سه‌لمێنراو بێت‪ .‬ب��ه‌اڵم ئه‌م‬ ‫ج��ۆره زان��س��ت��ه‌ی‪ ،‬ک��ه ب��ه گ��وێ��ره‌ی‬ ‫پێناسه‌ی قوتابخانه‌ی ئه‌ڕیستۆیه‪،‬‬ ‫له الیه‌نی تیۆرییه‌وه‪ ،‬له مێتافیزیک‌و‬ ‫لۆجیکه‌وه ده‌ست پێده‌کات‪ ،‬تاکو ده‌گاته‬ ‫زانسته سروشتییه‌کان‌و ده‌روونناسی‬ ‫(س��ای��ک��ۆڵ��ۆج��ی)‪ .‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌و زانستی‬ ‫سه‌لماندنه ناگرێته‌وه‪ ،‬که ده‌چێته بازنه‌ی‬ ‫مشتومڕه‌وه‪ ،‬واته دیالێکتیکه‌وه‪ .‬به‌اڵم‬ ‫له الیه‌نی پڕاکتیکه‌وه‪ ،‬له حکومڕانیی‬ ‫شارو م��اڵ‌ه‌وه ده‌ست پێده‌کات‪ ،‬تاکو‬ ‫ده‌گ��ات��ه ره‌وش��ت‌و ئ��اک��اری م��رۆڤ��ی‬ ‫تاک‪ ،‬به زانست ناژمێردرێت‪ ،‬چونکه‬ ‫چه‌مکه‌کانی بۆ مرۆڤ ناسه‌لمێنرێن‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ئ��ه‌م پێناسه‌ ئه‌ڕیستۆییه‬ ‫ده‌رب��اره‌ی چه‌مکی زان��س��ت‪ ،‬ب��ه پێی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪180‬‬

‫پێوه‌رێکی فه‌لسه‌فی ب��ووه‪ ،‬که له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌ستپێکردنی مۆدێرنیتی‪ ،‬ئیتر پشتی‬ ‫پێ نه‌به‌ستراوه‌و به راست نه‌زانراوه‪،‬‬ ‫به‌ڵکو له‌گه‌ڵ ده‌ستپێکردنی سه‌رده‌می‬ ‫مۆدێرنیتی‪ ،‬ه��ه‌وڵ دراوه زانست به‬ ‫ت��ه‌واوی له فه‌لسه‌فه جیا بکرێته‌وه‪.‬‬ ‫واته زانست به جیا پێناسه‌ی هه‌بێت‌و‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ش به جیا پێناسه‌ی هه‌بێت‪.‬‬ ‫وات��ه له سه‌رده‌می ک��ۆن‌و سه‌رده‌می‬ ‫س��ه‌ده‌ک��ان��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت��دا ته‌نها هه‌ر‬ ‫ب��اس ل��ه فه‌لسه‌فه ک��راوه‌‪ ،‬زانستیش‬ ‫لقێک ب��ووه ل��ه ل��ق��ه‌ک��ان��ی فه‌لسه‌فه‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل��ه س��ه‌رده‌م��ی ن��وێ��دا‪ ،‬ب��اس له‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ ب��ه س��ه‌رب��ه‌خ��ۆو ب��ه جیاو‬ ‫باس له زانست به سه‌ربه‌خۆو به جیا‬ ‫کراوه‪ .‬بێگومان ئه‌م جیاکردنه‌وه‌یه‌ش‬ ‫ل��ه‌م��ه‌دا ن��ه‌وه‌س��ت��اوه‌ت��ه‌وه‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و‬ ‫ده‌رخسته‌یه‌کی‌تریش بۆ جیاکردنه‌وه‌ی‬ ‫زان��س��ت ل��ه فه‌لسه‌فه خ��راوه‌ت��ه روو‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬که زانست رێبازه‌و‬ ‫رێ��ب��ازه‌ک��ه‌ش��ی ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی��ه‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا فه‌لسه‌فه‌ش رێ��ب��ازه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئ��ه‌م رێ��ب��ازه‌ک��ه‌ی ئ��اوه‌زگ��ه‌رای��ی��ه‪.‬‬ ‫ده‌ره��اوی��ش��ت��ه‌ی پۆلێنه‌که‌ش ل��ه‌م��ه‌دا‬ ‫ه��ه‌ر ن��ه‌وه‌س��ت��اوه‌ت��ه‌وه‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و‬ ‫پۆزیتیڤیسته‌کان به بۆچوونی خۆیان‬ ‫گه‌یشتوونه‌ته ب��روای��ه‌ک��ی ره‌ه��ا‪ ،‬که‬ ‫رێبازی ئاوه‌زگه‌راییان به ته‌واوی له‬ ‫کێڵگه‌ی ئێپیستیمۆڵۆجی سڕیوه‌ته‌وه‌‌‪.‬‬ ‫واته ئێپستیمۆڵۆجییان ته‌نها به زانسته‬

‫ئه‌زموونگه‌راییه‌کان ناساندووه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی��ان ت��ه‌ن��ه��ا ب��ه چاالکییه‌ک‬ ‫ل��ێ��ک��داوه‌ت��ه‌وه‪ ،‬ک��ه ک��اری ت��ه‌ن��ه��ا‬ ‫شیکردنه‌وه‌ی زم��ان بێت‪ ،‬وات��ه ته‌نها‬ ‫ک��اری شیکردنه‌وه‌ی زمانی زانستی‌‬ ‫بێت‌‌و هیچی‌تر‪.‬‬ ‫ب��ه‌م ج��ۆره‪ ،‬زان��س��ت ل��ه روان��گ��ه‌ی‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی لۆجیکییه‌وه وه‌ه��ا‬ ‫ل��ێ��ک��دراوه‌ت��ه‌وه‪ ،‬ک��ه کۆمه‌ڵێک چه‌مک‬ ‫ب��ێ��ت‌‪ ،‬ک��ه ب��ه ئ��ه‌زم��وون‌و ش��اره‌زای��ی‬ ‫یه‌کال بکرێته‌وه‪ .‬به‌و واتایه‌ی‪ ،‬که هه‌ر‬ ‫چه‌مکێک‪ ،‬ئه‌گه‌ر بێت‌و به ئه‌زموون‬ ‫نه‌سه‌لمێنرێت‌و به رێگای ده‌رهاویشته‬ ‫‪ induction‬ئاماژه‌ی پێ نه‌کرێت‪ ،‬ئیتر‬ ‫ئه‌و کاته ئه‌و چه‌مکه له نێو بازنه‌ی‬ ‫زان��س��ت‌و زان��ی��ن��دا (ئێپستیمۆڵۆجیدا)‬ ‫جێگای نابێته‌وه‪.‬‬ ‫به‌اڵم به الی ئاوه‌زگه‌رایی ره‌خنه‌‌ییه‌وه‬ ‫ده‌رهاویشته رێگایه‌کی راست نییه بۆ‬ ‫سه‌لماندنی راستیی ه��ه‌ر چه‌مکێک‪.‬‬ ‫به‌ڵکو به‌الیه‌وه وه‌هایه‪ ،‬که سه‌لماندنی‬ ‫راس��ت��ی��ی ه��ه‌ر چ��ه‌م��ک��ێ��ک‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر به‬ ‫رێگای ئه‌زموونگه‌رایی بێت‪ ،‬ره‌نگه‬ ‫ته‌نها راستی نه‌گرێته خۆ‪ ،‬به‌ڵکو ره‌نگه‬ ‫هه‌ڵه‌و ناڕاستیش بگرێته خۆ‪ ،‬چونکه‬ ‫زۆرج��ار هه‌ست ده‌‌مانخه‌ڵه‌تێنێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه چه‌مکێک وه‌ه��ا ده‌بینین‪ ،‬یان‬ ‫وه‌ه��ا ده‌زان��ی��ن‪ ،‬ک��ه راس��ت��ه‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‬ ‫دواجاردا به ئاوه‌ز بۆمان ده‌رده‌که‌وێت‪،‬‬ ‫ک��ه ئ��ێ��م��ه‌ی خ��ه‌ڵ��ه‌ت��ان��دووه‌و راس��ت‬

‫‪181‬‬

‫ده‌رن��ه‌چ��ووه‪ .‬ک��ه‌وا ب��وو ئ��ه‌ی چۆن‬ ‫ئه‌زموونی هه‌ڵه له نێو بازنه‌ی زانستدا‬ ‫جێی ده‌بێته‌وه؟ ئه‌گینا که‌واته ئه‌مه‬ ‫ئ��ه‌‌وه ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬که ره‌نگه زانست‬ ‫پێناسه‌یه‌کی‪ ،‬یان بۆچوونێکی قووڵتری‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬له بۆچوونی ئه‌زموونگه‌رایی‬ ‫لۆجیکی‪.‬‬ ‫گومانکردن له چه‌مکی زانستی‬

‫‪Problematic of Scientific Propositions‬‬

‫ل��ه ت��وێ��ی ق��ۆن��اغ��ه‌ک��ان��ی م��ێ��ژووی‬ ‫زانستدا زۆر کێشه ه��ه‌ن ل��ه ب��اره‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬که گومان له چه‌مکی زانستی‬ ‫بکرێت‪ .‬بۆ نموونه زۆر تیۆری زانستی‬ ‫ل��ه الی��ه‌ن ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف‌و زان��ای��ان��ه‌وه‬ ‫داهێنراوه‪ ،‬ب��ه‌اڵم بێ ئ��ه‌وه‌ی له سه‌ر‬ ‫بناغه‌ی ئه‌زموونگه‌رایی دابمه‌زرێنرێت‪.‬‬ ‫به تایبه‌تی هه‌ندێک تیۆری زانستی‬ ‫داه��ێ��ن��راون‪ ،‬که ئ��اوه‌زگ��ه‌رای��ی ب��وون‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ب��ه ب��ن��ه‌م��ای ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی‬ ‫پ��ووچ��ه‌ڵ ن��ه‌ک��راون��ه‌ت��ه‌وه‌و ب��ه درۆ‬ ‫نه‌خراونه‌ته‌وه‪ ،‬واته فڕێ نه‌دراونه‌ته‬ ‫ده‌ره‌‌وه‌ی بازنه‌ی راستییه‌وه‌و به قسه‌ی‬ ‫پڕوپووچ نه‌زانراون‪ ،‬به‌ڵکو به‌رده‌وام‬ ‫جێ مشتومڕی فه‌یله‌سووفان‌و زانایان‬ ‫ب��وون‌و یه‌کالیی ن��ه‌ب��ۆت��ه‌وه‪ ،‬ک��ه ئایا‬ ‫راستن‪ ،‬یان قسه‌ی هه‌ڵه‌‌و پڕوپووچن‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ب��ی��رو ب��ۆچ��وون‌و روان��گ��ه‌ی‬ ‫پێش ئه‌زموون ‪ ،a periory‬ئه‌گه‌ر له‬ ‫‌سه‌ر بنه‌مای رێبازی ئه‌زموونگه‌رایی‬

‫ب��ه درۆ نه‌خرێته‌وه‪ ،‬ی��ان دووفاقیی‬ ‫‪ paradox‬تیادا ب��ه‌دی نه‌کرێت‪ ،‬واته‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر روان��گ��ه‌ی دژب��ه‌ی��ه‌ک��ی��ی ت��ی��ادا‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬ئ��ه‌وا له بازنه‌ی لێکۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫زان��س��ت��ی ف��ڕێ ن��ادرێ��ت��ه ده‌ره‌وه‌و‬ ‫ناخرێته نێو بازنه‌ی نائاوه‌زگه‌رایی‌و‬ ‫پڕوپووچییه‌وه‪ .‬واته هه‌ر گریمانه‌یه‌ک‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له رووی لۆجیکییه‌وه تۆکمه‌و‬ ‫پته‌و بێت‪ ،‬که‌واته ناتوانین یه‌کسه‌ر پێی‬ ‫بڵێین‪ ،‬که گریمانه‌یه‌کی به‌تاڵه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫شیاوی ئه‌وه ده‌بێت‪ ،‬که بخرێته به‌ر‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ریی توێژینه‌وه‌ی زانستی‪.‬‬ ‫به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬زۆر جار رێکده‌که‌وێت‪،‬‬ ‫ک��ه م��رۆڤ پێویستی ب��ه‌وه ده‌ب��ێ��ت‪،‬‬ ‫ک��ه بیر ل��ه ت��ی��ۆر‪ ،‬ی��اخ��ود گریمانه‌ش‬ ‫بکاته‌وه بێ ئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و گریمانه‌یه‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود ئ��ه‌و ت��ی��ۆره ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و ره‌ن��گ��ه ت��ه‌ن��ه��ا ه��ه‌ر له‬ ‫رێگای ئاوه‌زگه‌راییه‌وه مرۆڤ بگاته‬ ‫ده‌ره‌نجامی زانستی‪ ،‬ئه‌گینا سروشتی‬ ‫تۆێژینه‌وه‌ی زانستی له قاڵبێکدا قه‌تیس‬ ‫ده‌ک��رێ��ت‪ ،‬ک��ه ببێته ئایدیۆلۆجیای‬ ‫ت��ون��دڕه‌وان��ه‌و داخ��راو‪ ،‬ب��ه ج��ۆرێ��ک‪،‬‬ ‫که رێگا نه‌بێت بۆ پیاداچوونه‌وه‌ی‌و‬ ‫ه��ه‌م��وارک��ردن��ه‌وه‌ی‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ه‪،‬‬ ‫ل��ه ک��ۆم��ه‌ڵ��ن��اس��ی (س��ۆس��ی��ۆڵ��ۆج��ی)‌دا‪ ،‬‬ ‫زۆرجار ئایدۆلۆجیا تێکه‌ڵ به زانست‬ ‫ده‌ک��رێ��ت‪ .‬ه��ه‌ر له‌به‌ر ئ��ه‌وه‪ ،‬ده‌بینین‪،‬‬ ‫هه‌ندێک ج��ار ت��ه‌ن��ان��ه‌ت مێتافیزیک‌و‬ ‫ئایینیش تێکه‌ڵ به زانستی کۆمه‌اڵیه‌تی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪182‬‬

‫ده‌کرێت‪ .‬وه‌ک له فینۆمینۆلۆجیاکه‌ی‬ ‫ه��وی��س��ڕڵ ده‌ب��ی��ن��ی��ن‪ ،‬ک��ه ک��اری��گ��ه‌ری��ی‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر س��ۆس��ی��ۆل��ۆج��ی��دا ه��ه‌ب��ووه‌و‬ ‫لێیه‌وه قوتابخانه‌ی سۆسیۆلۆجیی‬ ‫فینۆمینۆلۆجی داهاتووه‪ ،‬یاخود زانستی‬ ‫زمان‌و فه‌لسه‌فه‌ی زمان کاریگه‌‌ریی له‬ ‫‌سه‌ر توێژینه‌وه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی هه‌بووه‌و‬ ‫لێیه‌وه قوتابخانه‌ی بونیادگه‌رایی‌و‬ ‫س��ۆس��ی��ۆل��ۆج��ی��ی ـ��ـ م��ارک��س��ی��زم‌و‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی لێوه داهاتووه‪.‬‬ ‫هه‌موو ئه‌مانه وه‌کو ئه‌وه وایه‪ ،‬که بیرو‬ ‫زانین بکرێت به گه‌مه‌و وه‌ک میکانۆی‬ ‫منداڵ پێکه‌وه بنرێت‌و هه‌ڵبوه‌شێنرێت‌‪.‬‬ ‫به راده‌ی��ه‌ک‪ ،‬که ئۆنتۆڵۆجی تێکه‌اڵو‬ ‫ک��راوه ل��ه‌گ��ه‌ڵ س��ۆس��ی��ۆل��ۆج��ی‌‪.‬‬ ‫ئه‌نجامی ئ��ه‌م��ه‪ ،‬هێرمێنێتیکا‪ ،‬وات��ه‬ ‫لێکدانه‌وه‌گه‌رایی‪ ،‬له کۆتایی سه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌وه‪ ،‬بۆته قوتایبخانه‌یه‌کی بااڵ بۆ‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ده‌ق ده‌قه پیرۆزه‌کانیش‪،‬‬ ‫وه‌ک ئینجیل‌و قورئان‪ ،‬که به بڕوای‬ ‫م��ن ه��ێ��ن��ده‌ی زی��ان��ی ب��ه‌ ئه‌سڵی ئه‌و‬ ‫ده‌ق��ان��ه گ��ه‌ی��ان��دووه‌و ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫مرۆڤی پێ چه‌واشه ک��راوه‪ ،‬ئه‌وه‌نده‬ ‫قازانجی بۆ زانین ن��ه‌ب��ووه‪ .‬ب��ه‌اڵم به‬ ‫رای من قازانجه‌که‌ی ته‌نها ئه‌وه بووه‪،‬‬ ‫ک��ه هه‌ڵه‌یه‌کی ف��ێ��رک��ردووی��ن‪ ،‬ک��ه به‬ ‫لێکدانه‌وه‌گه‌رایی ئه‌نتۆڵۆجی تێکه‌ڵ به‬ ‫سۆسیۆلۆجی بکه‌ین ته‌نها هه‌ر له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی هه‌وڵ بده‌ین مێتافیزیک له ژیانی‬ ‫رۆژانه‌مان‌و له رۆشنبیریی گشتیمان‌‬

‫نزیک بکه‌ینه‌وه‪ .‬ب��ه ک��ورت��ی‪ ،‬م��رۆڤ‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بێ وچان ته‌قه‌لالی ئه‌وه‬ ‫ده‌کات له په‌نهانه‌کان نزیک بێته‌وه‪ ،‬به‬ ‫هۆی ئه‌وه‌وه ته‌قه‌لالی ئه‌وه ده‌کات‪ ،‬که‬ ‫ئه‌ندێشه تێکه‌ڵ به راستی بکات‪ .‬بۆیه‬ ‫ل��ه‌م ئاڕاسته‌و روان��گ��ه‌ی��ه‌وه‪ ،‬تا هه‌وڵ‬ ‫بدات‌و بیه‌وێت له په‌نهان نزیک بێته‌وه‪،‬‬ ‫ک��ه‌چ��ی لێی دوور ده‌ک��ه‌وێ��ت��ه‌وه‪ .‬من‬ ‫ئه‌مه به لوتکه‌ی سۆفیگه‌رایی ده‌زانم‪،‬‬ ‫که م��رۆڤ رێگاکه‌ی ده‌گرێته به‌ر بۆ‬ ‫زانینی په‌نهان‪ ،‬که ده‌توانم پێی بڵێم‪،‬‬ ‫که ئه‌مه ته‌قه‌لال نییه بۆ زانین‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ته‌قه‌لالیه بۆ میتا ــ زانین‪ .‬به رای من‪،‬‬ ‫ئه‌م جۆره ته‌قه‌لالیه ده‌مانگه‌ڕێنێته‌وه‬ ‫بۆ راستییه‌کی زانستیی به‌ر له دوو‬ ‫ه��ه‌زارو پێنج س��ه‌د س��اڵ‪ ،‬ک��ه (ژن��ه‬ ‫کاره‌که‌‌ره‌که‌ی) (تاڵیس)ه‪ ،‬که به یه‌که‌م‬ ‫ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ی گ��ری��ک ده‌ژم��ێ��ردرێ��ت‪،‬‬ ‫ده‌ریخستووه‪ .‬چیرۆکه‌که به‌و جۆره‌‌یه‪،‬‬ ‫که (ژنه کاره‌که‌ره‌که) کاتێک تاڵیس‌ی‬ ‫بینیوه له ته‌نیشتیه‌وه تێپه‌ڕیوه‌‪ ،‬که‬ ‫له پڕ که‌‌وتۆته چاڵێکه‌وه‪ ،‬گاڵته‌ی پێ‌‬ ‫ک��ردووه‌و پێی گ��وت��ووه‪« :‬تاڵیس‪ ،‬تۆ‬ ‫چۆن دانایه‌کیت ‪ ...‬تۆ به‌ر پێی خۆت‬ ‫ن��اب��ی��ن��ی��ت‪ ،‬ک��ه‌چ��ی س��ه‌ی��ری ئ��اس��م��ان‬ ‫ده‌که‌یت بزانیت له‌و دیوی ئاسمانه‌وه‬ ‫چی هه‌یه‪».‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه ه��ه‌ر ل��ه س��ه‌‌رده‌م��ی یه‌که‌م‬ ‫ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ه‌وه‪ ،‬ک��ه (ت��اڵ��ی��س)ه‪ ،‬وات��ه‬ ‫ب��ه‌ر له دوو ه��ه‌زارو پێنج س��ه‌د ساڵ‬

‫‪183‬‬

‫له‌مه‌وبه‌ر‪ ،‬ده‌رکه‌وتووه‪ ،‬که فه‌لسه‌فه‬ ‫زۆر له (داک��ه‌وت)ه‌وه دوور بووه‪ .‬بۆ‬ ‫چ��اره‌س��ه‌ری ئ��ه‌م ل��ه‌ی��ه‌ک دووری��ی��ه‪،‬‬ ‫فه‌یله‌سووفه‌کان بۆ ماوه‌ی دوو هه‌زار‬ ‫ساڵ ره‌هه‌ندی مێتافیزیکییان کردووه‬ ‫ب��ه بنه‌ما ب��ۆ داک��ه‌وت‪ ،‬ل��ه دواج��اردا‬ ‫هاتوون ره‌هه‌ندی ئۆنتۆلۆجییان تێکه‌ڵ‬ ‫به ره‌هه‌ندی ئایدیۆلۆجی کردووه‪.‬‬ ‫که‌واته به درێژایی مێژووی فه‌لسه‌فه‪،‬‬ ‫کێشه‌ی ئێپستیمۆڵۆجی‪ ،‬ئه‌و په‌نهانه‬ ‫ب��ووه‪ ،‬ک��ه م��رۆڤ ن��اوی ل��ێ ن��اوه‬ ‫مێتافیزیک‌‪ ،‬که هه‌میشه مرۆڤی خستۆته‬ ‫جیهانێکی گوماناوییه‌وه‪ ،‬که به هۆیه‌وه‬ ‫نه‌توانێت بگات به راستی‪ .‬به‌اڵم سه‌یر‬ ‫له‌وه‌دایه‪ ،‬که راستییه‌که‪ ،‬هه‌ر وه‌کو ژنه‬ ‫کاره‌که‌ره‌که‌ی تاڵیس ده‌ریخستووه‪ ،‬له‌‬ ‫به‌ر پێدایه‪ .‬ئه‌م راستییه‌ش‪ ،‬که له به‌ر‬ ‫پێدایه‪ ،‬به رای فه‌یله‌سووفێکی وه‌ک‬ ‫هایدیگه‌ر خودی (بوون)ه‪ .‬به بۆچوونی‬ ‫هایدیگه‌ر‪( ،‬بوون) خستنه‌نێو مشته‌وه‪،‬‬ ‫مرۆڤی به به‌رده‌وامی تووشی رامان‌و‬ ‫گومان‌و نائۆقره‌یی کردووه‌‪.‬‬ ‫جیاوازیی نێوان چه‌مکی زانستی‌و‬ ‫چه‌مکی فه‌لسه‌فی‬ ‫‪Difference between Scientific and‬‬ ‫‪Philosophic Propositions‬‬

‫زانست بریتییه له کۆمه‌ڵێک تێبینی‌و‬ ‫تاقیکردنه‌وه‌ له الیه‌ن که‌سانێکه‌وه‪ ،‬که‬ ‫توێژینه‌وه له ب��واری هه‌ندێک دات��ادا‬

‫ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬که له سروشته‌وه به رێگای‬ ‫هه‌ست وه‌ربگیرێت‌‪ .‬به‌اڵم پرسیار لێره‌دا‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ئایا مرۆڤ چۆن ده‌توانێت‬ ‫توێژینه‌وه له داتایه‌کدا بکات‪ ،‬بۆ نموونه‬ ‫دات��ای مێتافیزیکیی ترانسندنتاڵی‪ ،‬که‬ ‫ب��ه تێبینی‌و تاقیکردنه‌وه ب��ه ‌ده‌س��ت‬ ‫نه‌یه‌ت‌؟ بێگومان ئ��ه‌و که‌سانه‌ی‪ ،‬که‬ ‫پێداگری ل��ه‌وه ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬ده‌ش��ێ دات��ای‬ ‫مێتافیزیکیی ترانسندنتاڵیش به ‌ده‌ست‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌و ک��ه‌س��ان��ه‌ن‪ ،‬ک��ه ب��اوه‌ڕی��ان‬ ‫وه‌ه��ای��ه‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌و دات��ا مێتافیزیکییه‬ ‫ترانسندنتاڵییه به رێگای سه‌لماندنی‬ ‫فه‌لسه‌فی به ده‌ست دێت‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش‪ ،‬به فه‌لسه‌فه ده‌ڵێن دانایی‪،‬‬ ‫یاخود ه��ه‌ره بااڵترین زانست‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئێمه ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ��اوڕ ل��ه پۆزیتیڤیزمی‬ ‫لۆجیکی‌و له ئه‌زموونگه‌رایی لۆجیکی‌‬ ‫ب��ده‌ی��ن��ه‌وه‪ ،‬که ب��اوه‌ڕی��ان ب��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬که‬ ‫تاقه رێگایه‌ک بۆ زانین‪ ،‬ته‌نها زانستی‬ ‫ئه‌زموونگه‌راییه‪ .‬وات��ه زانستێکه‪ ،‬که‬ ‫به ئه‌زموون‌و تاقیکردنه‌وه به رێگای‬ ‫هه‌ست به‌ ده‌س��ت دێ��ت‪ .‬وات��ه ئه‌گه‌ر‬ ‫ه��ه‌ر بیرو بۆچوونێک ل��ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫بازنه‌ی ئه‌زموون‌و تاقیکردنه‌وه‌ بێت‪،‬‬ ‫به هه‌ست‪ ،‬ده‌که‌وێته ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی‬ ‫زانستی‪ .‬به‌اڵم گومانیش له‌وه‌دا نییه‪ ،‬که‬ ‫زۆر بیرو بۆچوونی ئاوه‌زی هه‌بووه‬ ‫له مێژوودا‪ ،‬که پێشتر به ئه‌زموون‌و‬ ‫تاقیکردنه‌وه‌ی هه‌ست نه‌سه‌لمێنراوه‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم له دواییدا سه‌لمێنراوه‪ ،‬یاخود‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪184‬‬

‫ئێستا ناسه‌لمێنرێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ره‌نگه له‬ ‫ئایینده‌دا بسه‌لمێنرێت‪ .‬که‌واته ئه‌گه‌ر‬ ‫دات��ای مێتافیزیکیی ترانسندنتاڵی‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر تاکو ئێستا نه‌سه‌لمێنرابێت‪،‬‬ ‫ئاخۆ ده‌شێت له ئایینده‌یه‌کی دووردا‬ ‫بسه‌لمێنرێت؟‬ ‫هه‌ڵبه‌ت بۆ یه‌که‌م جار ئه‌ندرۆنیکۆسی‬ ‫رۆدێ��س��ی ‪Andronicus of Rhodes‬‬ ‫‪ ،‬ک��ه ل��ه س��اڵ��ی ‪٦٠‬ی پێش م��ێ��ژووی‬ ‫زای��ی��ن��ی ک��ۆچ��ی دووای��ی ک��ردووه‪،‬‬ ‫ک��ات��ێ��ک‪ ،‬ک��ه پ��ۆل��ێ��ن��ی ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ک��ان��ی‬ ‫ئه‌ڕستۆی کردووه‪ ،‬وشه‌ی مێتافیزیک‬ ‫‪Metaphysics‬ی هێناوه‌ته نێو نێوانه‌وه‬ ‫وه‌ک ئاماژه‌یه‌ک‌ له ریزبه‌ندییه‌کدا بۆ‬ ‫ئه‌و بابه‌تانه‌ی‪ ،‬که ئه‌ڕیستۆ له دوای‬ ‫کتێبی (ل��ه س��روش��ت��دا) نووسیونی‪.‬‬ ‫بابه‌ته‌کان باس له فه‌لسه‌فه‌ی یه‌که‌م‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬واته ئه‌و بابه‌تانه‌ی‪ ،‬که باس له‬ ‫یه‌که‌م هۆکاری بوون‌و له خوا ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی باسه‌کان له‌ سه‌ر‬ ‫ئه‌و بابه‌تانه‌ن‪ ،‬که به‌ده‌رن له سروشت‬ ‫(فیزیک)‪ ،‬ئیتر له دوا ج��اردا وشه‌ی‬ ‫مێتافیزیک بووه به ئاماژه‌یه‌ک بۆ ئه‌و‬ ‫بابه‌تانه‌ی‪ ،‬که ئه‌وه‌ی له‌ودیوی زانینی‬ ‫سروشته‌وه‌ن‪ ،‬واته فیزیکه‌وه‌ن ‪beyond‬‬ ‫‪.the physics‬‬ ‫وش��ه‌ی م��ێ��ت��اف��ی��زی��ک‪ ،‬ده‌ش��ێ��ک وه‌ک‬ ‫واتایه‌کیش به‌کار بێت‪ ،‬که ئاماژه بێت بۆ‬ ‫دیوی ئه‌ودیوی گه‌ردوون ‪‌ Cosmos‬و‬ ‫ئه‌و دیوی جیهان‌ ‪Universe‬و ئه‌ودیوی‬

‫م��اک��رۆگ��ه‌ردوون ‪‌Macrocosm‬و‬ ‫ئه‌ودیوی ب��وون ‪ .‌Being‬هه‌ڵبه‌ت ئه‌و‬ ‫(ئه‌و دیو ‪)beyond‬ه‌ش په‌نهانییه‌و نه به‬ ‫زانستی هه‌ستگه‌رایی‌و نه به زانستی‬ ‫ئه‌زموونگه‌رایی‌ په‌یی بۆ نابرێت‪ .‬ئیدی‬ ‫ن��ازان��رێ��ت‪ ،‬ئاخۆ به ئ��اوه‌زگ��ه‌رای��ی به‬ ‫شێوه‌یه‌کی ره‌هایی په‌یی بۆ ده‌برێت؟‬ ‫ک��ه‌وات��ه ئ��اخ��ۆ مێتافیزیک ده‌زان��رێ��ت‬ ‫چییه؟ ی��ان دی��وی ئ��ه‌و دی��وی (ب��وون)‬ ‫ده‌زاندێت چییه؟‬ ‫هه‌ڵبه‌ت له توێی مێژووی فه‌لسه‌فه‌دا‬ ‫هه‌ندێک له فه‌یله‌سووفان‪ ،‬بۆ نموونه‪:‬‬ ‫ئ��ه‌ف�ڵات��وون‌و دێ��ک��ارت‌و سپینۆتزاو‬ ‫دێ��ک��ارت‌و سۆفیگه‌ره ئیسالمییه‌کان‪،‬‬ ‫ب��اوه‌ڕی��ان وه‌ه��ا ب��ووه‪ ،‬که ده‌زان��رێ��ت‬ ‫ئ��ه‌و دی��وی (ب��وون) چییه‌و م��رۆڤ به‬ ‫ئ��اوه‌ز‪ ،‬که وه‌ک��و هه‌ست نییه مرۆڤی‬ ‫پ��ێ ب��خ��ه‌ڵ��ه‌ت��ێ‪ ،‬ده‌ت��وان��ێ��ت ب��گ��ات به‌و‬ ‫راستییه‌ی‪ ،‬که مێتافیزیک‪ ،‬واته دیوی‬ ‫ئ��ه‌و دی��وی (ب��وون)‪ ،‬ب��وون��ی هه‌یه‌و‬ ‫ک��ه ب��وون��ه راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ک��ه‌ش��ه‪ ،‬ن��ه‌ک‬ ‫(ب��وون) بوونی راسته‌قینه‌ بێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫فه‌یله‌سووفانه گوتوویانه‪ ،‬که مرۆڤ‬ ‫به ئه‌زموونی هه‌ست‌ ته‌نها دیارده‌کان‬ ‫ده‌بینێت‪ ،‬که ب��ه‌رده‌وام له گ��ۆڕان��دان‪،‬‬ ‫نه‌ک راستییه‌کان‪ ،‬که هه‌رگیز ناگۆڕێن‪،‬‬ ‫به‌اڵم به ئاوه‌ز ئه‌و راستییانه ده‌بینێت‪،‬‬ ‫که به هه‌ست نابینرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر وه‌ها‬ ‫بێت‪ ،‬وات��ه ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ه بۆچوونی ئه‌و‬ ‫فه‌یله‌سووفانه بێت‪ ،‬ده‌بێت باسکردن له‬

‫‪185‬‬

‫مێتافیزیک جۆرێک بێت له ئۆنتۆڵۆجی‪.‬‬ ‫جیاوازیی له نێوان پرسی زانستی‌و‬ ‫پ��رس��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه‬ ‫پ��رس��ی زان��س��ت��ی ب��اب��ه‌ت��ه‌ک��ه‌ی دی��ارده‬ ‫سرووشتییه‌کانن‪ ،‬وات��ه (ف��ی��زی��ک)ن‪،‬‬ ‫ک��ه تێبینی ده‌ک��رێ��ن‌و ب��اب��ه‌ت‌و پۆلێن‬ ‫ده‌ک��رێ��ن‌و ش��ی ده‌ک��رێ��ن��ه‌وه‌و ب��ه‌ش‬ ‫ب��ه‌ش ده‌‌ک��رێ��ن‪ ،‬ه��ه‌ر کاتێکیش ئه‌م‬ ‫شتانه‌یان لێ نه‌کرا‪ ،‬ئه‌وکاته ده‌خرێنه‬ ‫ژێ��ر ت��اق��ی��ک��ردن��ه‌وه‌و ئ��ه‌زم��وون��ه‌وه‪.‬‬ ‫مه‌به‌ست له پرسی زانستیش ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که راسته‌وخۆ هۆکاری دروستبوونی‪،‬‬ ‫یاخود روودان��ی شتێک بدۆزرێته‌وه‪.‬‬ ‫به‌اڵم بابه‌تی پرسی فه‌لسه‌فی ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که باس له (مێتافیزیک) ده‌ک��ات‪ ،‬واته‬ ‫ئ��ه‌و شتاته‌ی‪ ،‬که له پشتی (فیزیک)‬ ‫ه‌وه‌ن‪ .‬ئ��ه‌وان��ه‌ی‪ ،‬ک��ه ب��ه‌ش ب��ه‌ش‬ ‫ناکرێن‪ .‬ئامانجیش له پرسی فه‌لسه‌فی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬که ه��ه‌ره یه‌که‌مین هۆکاری‬ ‫بوونی‪ ،‬یاخود دروستبوونی شته‌کان‬ ‫بدۆزرێته‌وه‪ .‬رێگا بۆ ئه‌م دۆزینه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫ب��ه ت��اق��ی��ک��ردن��ه‌وه‌و ئ��ه‌زم��وون نابێت‪،‬‬ ‫به‌ڵکو به هه‌ڵێنجاندن‌ ‪ argumentation‬به‬ ‫رێگای ئاوه‌ز‪ ،‬واته به دانایی ده‌کرێت‪،‬‬ ‫ن��ه‌ک به ئ��ه‌زم��وون‪ .‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌م پرسه‬ ‫زانستی‌و فه‌لسه‌فییانه پێویستیان به‬ ‫واڵمدانه‌وه ده‌بێت‪ ،‬ئه‌گینا ناوی پرسیان‬ ‫لێ نانرێت‪ .‬پرسه‌کان یه‌که‌م جار له‬ ‫ئه‌ندێشه‌و رامانه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرن‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وج��ا ده‌ب��ن ب��ه ب��ی��رۆک��ه‌و روان��گ��ه‌و‬

‫بۆچوون به ئامانجی یه‌کالییکردنه‌و‌ه‌ی‬ ‫هه‌ر چه‌مکێک‪ ،‬که یان ده‌بێت راست‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ی��ان ده‌ب��ێ��ت ه��ه‌ڵ��ه ب��ێ��ت‪ .‬وات��ه‬ ‫دژب��ه‌ی��ه‌ک��ی��ی ت��ێ��دا ن��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬چونکه نه‬ ‫لۆجیکی زانستی ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای��ی‌و‬ ‫نه لۆجیکی فه‌لسه‌فه‌ی ئاوه‌زگه‌رایی‬ ‫وه‌اڵم��ی پرسیارێک ق��ه‌ب��ووڵ ناکات‬ ‫ئه‌گه‌ر دووفاقیی ‪ paradox‬تێدا بێت‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ رێساکانی بیرکردنه‌وه‌ی‬ ‫راس��ت ی��ه‌ک نه‌گرێته‌وه‪ .‬بۆ نموونه‪:‬‬ ‫درۆزنێک ئه‌گه‌ر دان به درۆکه‌ی خۆیدا‬ ‫بنێت‪ ،‬ئایا ب��ڕوای پێ بکرێت‪ ،‬که دان‬ ‫پیانانه‌که‌ی راسته‪ ،‬یان هه‌ر به درۆزنی‬ ‫دان به درۆکه‌ی خۆیدا ده‌نێت؟‬ ‫هه‌ڵبه‌ت درۆزن به‌و که‌سه ده‌گوترێت‪،‬‬ ‫که درۆ ده‌کات‪ ،‬راستگۆش به‌و که‌سه‬ ‫ده‌گوترێت راست بکات‪ .‬به‌اڵم که‌سێک‬ ‫ئه‌گه‌ر درۆزن بێت‌و به‌اڵم راست بکات‪،‬‬ ‫واته راستگۆ بێت‪ ،‬که درۆزنه‌و درۆی‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬ئ��ای��ا ه��ه‌ر پێی ده‌گ��وت��رێ��ت‬ ‫درۆزن؟ یان پێی ده‌گوترێت راسگۆ‪.‬‬ ‫که‌واته هه‌ندێک بنه‌ما هه‌یه بۆ وه‌اڵمی‬ ‫راست‌و وه‌اڵمی ناڕاست‪ .‬به‌اڵم هه‌ندێک‬ ‫جاریش پرسیار هه‌یه چ ئاسان بێت‌و‬ ‫چ ق��ورس ب��ێ��ت‪ ،‬وه‌اڵم��ی ن��ی��ی��ه‪ .‬ی��ان‬ ‫وه‌اڵم��ێ��ک��ی ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ک��ه پڕۆبلێماتیک‬ ‫‪ problematic‬بێت‪ ،‬واته کێشه‌ئامێزی‬ ‫بێت‌و چ��ه‌واش��ه‌ک��اری��ی تێدا بێت‪ ،‬که‬ ‫زۆرجار فه‌یله‌سووفه سۆفستاییه‌کان‬ ‫وه‌اڵمی له‌و جۆره‌یان هه‌بووه‪ .‬که‌واته‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪186‬‬

‫ئه‌گه‌ر وه‌اڵم��ی پڕۆبلێماتیک هه‌بێت‪،‬‬ ‫که‌واته پرسیاره‌که‌‌ی خۆی له خۆیدا‬ ‫پرۆبڵێماتیکه‪ ،‬واته کێشه‌ئامێزییه‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم پ��رس��ی��ار ل��ێ��ره‌دای��ه‪ ،‬ک��ه ئایا‬ ‫هه‌ر پرسیارێک ده‌بێت کێشه‌ئامێزی‬ ‫بێت؟ وات��ه ئایا هه‌ر چه‌مکێک ده‌بێت‬ ‫کێشه‌ئامێزی بێت‪ ،‬ئه‌وجا ببێته جێی‬ ‫پرسیار؟‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی له‌م پرسیاره قووڵبینه‌وه‌و‬ ‫بتوانین وه‌اڵم��ی ب��ده‌ی��ن��ه‌وه‪ ،‬پێویسته‬ ‫ده‌ستنیشانی ئ��ه‌وه بکه‌ین‪ ،‬که کێشه‬ ‫چییه؟ واته پێویسته بتوانین پێناسه‌ی‬ ‫کێشه بکه‌ین‪ .‬بزانیین کیشه چییه؟ چ‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ک له نێوان کێشه‌و پرسیاردا‬ ‫هه‌یه؟‬ ‫پرسیار خۆی له خۆیدا هه‌وڵدانه بۆ‬ ‫تێگه‌یشتن له کێشه‌یه‌‌ک‪ ،‬که به رێگای‬ ‫توێژینه‌وه‌و تاقیکردنه‌وه‌و ئه‌زموون‬ ‫دێته دی‪.‬‬ ‫ئێمه ده‌ب��ێ��ت وات��ای (کێشه)‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫واتای (چه‌مکی کێشه‌ئامێزیی) له یه‌کتر‬ ‫جیا بکه‌ینه‌وه‪.‬‬ ‫ک��ێ��ش��ه ب��ه وات��ای ئ��ه‌وه دێ��ت‪ ،‬که‬ ‫پ��رس��ی��ارێ��ک ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ک��رێ��ت‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت‬ ‫وه‌اڵمێکی هه‌بێت‪ ،‬یاخود چاره‌سه‌ی‬ ‫هه‌بێت‪ .‬به‌اڵم (چه‌مکی کێشه‌ئامێزیی)‪،‬‬ ‫که ده‌توانین ن��اوی (قه‌یران)یشی لێ‬ ‫بنێین‪ ،‬وه‌اڵم��ی نابێت‌و ئه‌نجامه‌که‌ی‬ ‫ناگاته چاره‌سه‌ر‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت زۆر جار پرسیار هه‌یه‪ ،‬که‬

‫ده‌کرێت‪ ،‬کێشه‌ی تیادا نییه‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫کێشه‌ئامێزیش نییه‪ .‬ب��ه‌اڵم ده‌بیین‬ ‫هه‌ندێک پرسیار ه��ه‌ن‪ ،‬که خۆیان له‬ ‫خۆیاندا کێشه‌ن‪ .‬به واتایه‌کی‌تر ئه‌و‬ ‫ج��ۆره کێشانه‌ن‪ ،‬که ب��ه‌رز ده‌بنه‌وه‌و‬ ‫ده‌گ��ه‌ن��ه ئ��اس��ت��ی (ق��ه‌ی��ران)‪ ،‬ی��اخ��ود‬ ‫(کێشه‌ئامێزین)‪ .‬هه‌ڵبه‌ت پرسیار له‌و‬ ‫کێشانه‌ی‪ ،‬که وه‌اڵمیان ده‌بێت‪ ،‬ده‌توانین‬ ‫ناویان لێ بنێین‪ ،‬پرسیاری زانستی‪،‬‬ ‫وات��ه ب��ه رێ��گ��ای تێبینی‌و ئ��ه‌زم��وون‌و‬ ‫تاقیکردنه‌وه له نێو سنووری جیهانی‬ ‫(ف��ی��زی��ک)دا ده‌گ��ه‌ی��ن��ه وه‌اڵم��دان��ه‌وه‌ی‪.‬‬ ‫به‌اڵم پرسیاری فه‌لسه‌فی ئه‌وه‌یه‪ ،‬که‬ ‫پڕۆبلێماتیکه‪ ،‬که ئاڕاسته‌مان ده‌کات‬ ‫ب��ۆ گ��ه‌ڕان ب��ه دوای راس��ت��ی��ی��ه‌ک‪ ،‬که‬ ‫په‌یوه‌ست بێت به جیهانی مێتافیزیکه‌وه‪،‬‬ ‫نه‌ک جیهانی فیزیک‪ ،‬که هه‌ندێک جار‬ ‫ل��ه بازنه‌یه‌کی به‌تاڵدا ده‌خولێته‌و‌ه‌و‬ ‫چاوه‌ڕوانی وه‌اڵمێکی لێوه ده‌کرێت‪ ،‬که‬ ‫هه‌زگیز به‌ ده‌ست نایه‌ت‪.‬‬ ‫به‌اڵم پرسیارێکی‌تر لێره‌دا هه‌یه‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که ئایا چییه‌ ئ��ه‌وه‌ی ده‌بێته هۆکاری‬ ‫پرسیارکردن‌ له کێشه؟ به واتایه‌کی‌تر‪،‬‬ ‫ئایا بنه‌مای ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ی له نێوان‬ ‫پرسیارو کیشه‌دا هه‌یه‪ ،‬چییه؟ بێگومان‬ ‫ئ��ه‌و بنه‌مایه ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‌ی��ه‪ .‬چونکه‬ ‫مرۆڤ ئه‌گه‌ر بیرنه‌کاته‌وه‪ ،‬پرسیاری ال‬ ‫دروست نابێت‪ .‬هه‌ڵبه‌ت بیرکردنه‌وه‌ش‬ ‫به بێ بوونی (هزر) ‪ ،idea‬بوونی نابێت‪،‬‬ ‫واته ئه‌گه‌ر (هزر) بوونی نه‌بێت‪( ،‬بیر)‬

‫‪187‬‬

‫بوونی نابێت‪( .‬هزر) به‌و واتایه دێت‪،‬‬ ‫که وێنای ‪ ،picture‬یاخود کۆپیی ئه‌و‬ ‫شتانه ‪ objects‬بن‪ ،‬که مێشکی که‌سێکدا‬ ‫‪ subject‬جێگایان ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌و تۆمار‬ ‫ده‌بن‪ .‬واته ده‌توانین بڵێین‪ ،‬که (هزر)‬ ‫ناوه‌ڕۆکی ئه‌و شته فیزیکی‌و جیهانی‬ ‫ده‌ره‌کییه‌‌یه‪ ،‬که له مێشکی که‌سێکدا‬ ‫وێنا ده‌بێت‪ .‬واته ده‌توانین بڵێین‪ ،‬که‬ ‫کۆپیی شته‌ ده‌ره‌کییه‌کانی‪ ،‬که دێنه‬ ‫مێشکه‌وه‪ ،‬ده‌ب��ن��ه ه��ه‌وێ��ن‌و بنه‌ما بۆ‬ ‫بیرکردنه‌وه‌ له الی مرۆڤ‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ب��زان��رێ��ت‪ ،‬ک��ه تاکو چ راده‌ی��ه‌ک ئه‌و‬ ‫وێناو کۆپییانه‪ ،‬یان ئه‌و هزرانه‌ ده‌قاو‬ ‫ده‌ق له هاوشێوه‌ی خودی شته‌کانن‪،‬‬ ‫م��رۆڤ ده‌ک��ه‌وێ��ت��ه پ��ڕۆس��ه‌ی رام��ان‌و‬ ‫پرسیار کردنه‌وه‪ .‬واته پرسیار کردن‬ ‫له مێشکدا ده‌بێته کلیلی ک��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌رگ��ای ته‌لیسمی په‌نهانه‌کان‪ .‬هه‌ر‬ ‫وه‌ک��و ئه‌فاڵتۆن ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬هه‌تا (ه��زر)‬ ‫نه‌بێت‪( ،‬بیر) نابێت‪ ،‬یاخود هه‌ر وه‌کو‬ ‫فه‌یله‌سووفی پڕاگماتی ئه‌مریکایی‬ ‫جۆن دیوی ده‌ڵێت‪ :‬هه‌تا کێشه نه‌بێت‬ ‫پ��رس��ی��ار ن��اب��ێ��ت‪ ،‬ه��ه‌ت��ا پ��رس��ی��اری��ش‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬بیرکردنه‌وه نابێت‪ .‬دیاره هه‌ر‬ ‫له‌م کێشه‌یه‌وه‪ ،‬که به پرسیار ده‌ست‬ ‫پ��ێ��ده‌ک��ات‪ ،‬رام��ان‌و ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فی داه��ات��ووه‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‬ ‫ده‌توانین بڵێین‪ ،‬که مرۆڤ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫دڵنیا بێت‪ ،‬که (ه��زر)‌ی ده‌ق��ا‌و ده‌ق‌و‬ ‫ب��ه شێوه‌یه‌کی ره‌ه��ا‌و ئه‌بستراکتی‬

‫له‌گه‌ل (بیر)یدا هاوتایه‪ ،‬ئیتر پرسیاری‬ ‫فه‌لسه‌فییانه‌ی‌ ال دروست بووه‪ .‬واته‬ ‫فه‌یله‌سووف ئه‌رکی ئه‌وه‌یه‪ ،‬که بگات‬ ‫به پله‌ی یه‌قین ‪ ،certainty‬که ئه‌و (هزر)‬ ‫ه‌ی‪ ،‬ک��ه ل��ه مێشکیدایه‪ ،‬کۆپیی ئه‌و‬ ‫شتانه‌یه‪ ،‬که له ده‌ره‌وه‌ی مێشکیدایه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م گه‌یشتن ب��ه پله‌ی یه‌قینه‌ش به‬ ‫الی فه‌یله‌سووفه‌وه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که بگات‬ ‫ب��ه‌و زانینه‌ی‪ ،‬که مێتافیزیک کۆپیی‬ ‫فیزیک بێت‪ .‬راستی (حه‌قیقه‌ت) به الی‬ ‫فه‌یله‌سووفه‌وه ئ��ه‌م کۆپییه‌یه (عین‬ ‫الیقین)‪ ،‬که ده‌یه‌وێت به هه‌ر جۆرێک‬ ‫بێت پێی بگات‪.‬‬ ‫س��ان��ت ت��ۆم��اس ئه‌کواینس ‪Thomas‬‬ ‫‪ ١٢٢٥( Aquinas‬ـ��ـ ‪ )١٢٧٤‬کاتێک‪،‬‬ ‫که پێناسه‌ی راستی ده‌ک��ات‪ ،‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت ل��ه (راس��ت��ی) ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬که‬ ‫بیر ‪subject‬و شت ‪ object‬هاورێژه‌ی‬ ‫یه‌کتر بن‪ .‬به‌اڵم پرسیار لێره‌دا ئه‌وه‌‌یه‪،‬‬ ‫ک��ه چ��ۆن م��ن بتوانم بیسه‌لمێنم‪ ،‬که‬ ‫جیهان به وردو به تێکڕا هاوڕێژه‌ی‬ ‫ه��زری م��ن��ه؟ دێ��ک��ارت ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬هیچ‬ ‫شتێک نییه قه‌ناعه‌ت به من بهێنێت‪،‬‬ ‫که ژیانی من هه‌ر خ��ه‌ون‌و ئه‌ندێشه‬ ‫نه‌بێت ‪ ...‬یان جیهانی ده‌ره‌ک��ی وه‌ک‬ ‫داکه‌وتێکی راسته‌قینه بوونی هه‌بێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئاخۆ‪ ،‬ئه‌گه‌ر به قسه‌ی دێکارت‬ ‫بێت‪ ،‬ئایا ده‌بێت واز له گه‌ڕان بهێنین‬ ‫به دوای راستیدا؟ دێ��ک��ارت وه‌اڵم��ی‬ ‫ئه‌مه ده‌داته‌وه بۆمان‪ .‬ده‌ڵێت‪ :‬ته‌نانه‌ت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪188‬‬

‫ئه‌گه‌ر هه‌موو بۆچوونه‌کانیشمان هه‌ڵه‬ ‫ب��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم شتێک ه��ه‌ر ده‌مێنێت‪ ،‬که‬ ‫من هه‌رگیز نه‌توانم گومانی لێ بکه‌م‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‪ ،‬که من ده‌‌بێت بوونم‬ ‫هه‌بێت‪ .‬ئه‌وجا‪ ،‬که‌ من بوونم هه‌بێت‪،‬‬ ‫که‌واته من هه‌م‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ی دێ��ک��ارت باسی لێوه‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬بریتییه ل��ه نموونه‌یه‌ک له‬ ‫هه‌ستی ش��ه‌ش��ه‌م ‪ ،anticipation‬که‬ ‫له دوای��ی��دا ده‌بێت به نموونه‌یه‌ک له‬ ‫راس��ت��ی‪ .‬ب��ه وات��ای��ه‌ک��ی‌ت��ر ئ��ه‌و بیره‌ی‬ ‫له مێشکماندایه‪ ،‬ب��ه‌راورد ناکرێت به‬ ‫شته‌کانی ده‌ره‌وه‌ی میشک‪ ،‬به‌ڵکو ده‌بێت‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ هه‌ستی ش��ه‌ش��ه‌م��دا ب��ه‌راورد‬ ‫بکرێت‪ .‬واته ده‌بێت بیری ئێستا له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و شتانه‌دا به‌راورد بکرێت‪ ،‬که ئێستا‬ ‫بوونیان نییه‪ ،‬به‌اڵم ره‌نگه له ئاینده‌دا‪،‬‬ ‫یاخود له چاره‌نووسدا بوونیان هه‌بێت‪.‬‬ ‫دێکارت ده‌ڵێت‪« :‬ه��ه‌ر بیرێک ئه‌گه‌ر‬ ‫روون‌ بێت‌و تایبه‌ت بێت به هزرێک‪ ،‬ئه‌و‬ ‫کاته ئه‌و بیره راست ده‌بێت‪ ».‬که‌واته‬ ‫به پێی (کۆگیتۆ)که‌ی دێکارت‪ ،‬که پێی‬ ‫ده‌گوترێت گومانگه‌رایی‪ ،‬واته رێبازی‬ ‫گ��وم��ان��ک��ردن‪ ،‬م��رۆڤ‪ ،‬ی��ان دێ��ک��ارت‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی به دڵنیایی بتوانێت بیزانێت‬ ‫ئه‌وه‌‌یه‪ ،‬که زینده‌وه‌رێکه بیرده‌کاته‌وه‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی بیسه‌لمێنێت‪ ،‬که‬ ‫جیهانی ده‌ره‌کی‪ ،‬واته جیهانی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫مێشکی خ��ۆی‪( ،‬چ فیزیکی ب��ێ��ت‌و چ‬ ‫مێتافیزیکی بێت)‪ ،‬بوونی هه‌بێت‪ ،‬ده‌بێت‬

‫به یه‌ک رێگا بیزانێت‪ ،‬که ئه‌ویش به‬ ‫رێگای سرووشی یه‌زدانی بێت‪ ،‬چونکه‬ ‫هه‌ستی م��رۆڤ ده‌خه‌ڵه‌تێت‪ ،‬شه‌یتان‬ ‫ده‌یخه‌ڵه‌تێنێت‪ ،‬به‌اڵم خوا به‌هێزتره له‬ ‫شه‌یتان‌و به شه‌یتان ناخه‌ڵه‌تێت‪.‬‬ ‫دی��اره دێ��ک��ارت ب��ۆ رزگ��ارب��وون له‌و‬ ‫کێشه دوالیزمییه‌ی بیر ــ شت ‪subject‬‬ ‫‪ ،- object‬ی��اخ��ود ئ��اوه‌زو ئه‌ستوو‬ ‫‪ ،body and mind‬که کامیان به کامیان‬ ‫ده‌زان��رێ��ت‪ ،‬ت��ه‌ن��ه��ا چ��اره‌س��ه‌رێ��ک به‬ ‫الیه‌وه ئه‌وه بووه‪ ،‬که باوه‌ڕ به بوونی‬ ‫خوا بهێنێت‪ ،‬که بیری بۆ خوڵقاندووه‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی به هۆیه‌وه بتوانێت بوونی‬ ‫شت بسه‌لمێنێت‌و له‌م قه‌یرانی دواڵیزمه‬ ‫رزگارمان بکات‪ .‬که‌واته (کۆگیتۆ)که‌ی‬ ‫دێکات هیچ سوودێک به من ناگه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫ته‌نها ئه‌وه نه‌بێت‪ ،‬که من له گومانێک‬ ‫رزگار ده‌کات‪ ،‬که ئایا من هه‌م‪ ،‬یاخود‬ ‫نیم‪ .‬یاخود جیهانی ده‌ره‌کیی فیزیک‬ ‫چییه‪ ،‬یاخود چی نییه‪ ،‬به‌اڵم من له‌و‬ ‫گومانه رزگ��ار ن��اک��ات‪ ،‬که بزانم ئایا‬ ‫جیهانی ده‌ره‌کیی مێتافیزیک‪ ،‬یاخود‬ ‫خ��وا چییه؟ ته‌نها پێم ده‌ڵ��ێ��ت‪ ،‬که به‬ ‫یارمه‌تیی خوا من له قه‌یرانی دواڵیزم‬ ‫رزگ��ارم ده‌بێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم پێم ناڵێت‪ ،‬که‬ ‫خوا چییه؟ واته دێکارت فه‌لسه‌فه‌که‌ی‬ ‫به کۆگیتۆ‪ ،‬واته به گومانگه‌رایی ده‌ست‬ ‫پ��ێ��ک��ردووه‪ ،‬ب��ه‌اڵم منی نه‌گه‌یاندۆته‬ ‫زانینی پاش گومان‪ ،‬ته‌نها ئه‌وه نه‌بێت‪،‬‬ ‫که منی له خه‌ون‌و گومانی ماددیه‌وه‬

‫‪189‬‬

‫ده‌رک��ردووه‌و منی ف��ڕێ��داوه‌ت��ه‌وه نێو‬ ‫باوه‌ڕێکی په‌نهان ‪.delusion‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت باوه‌ڕی کۆگیتۆیانه‌ی دێکارت‬ ‫گ��وم��ان��ی داوم��ه‌ت��ێ‪ ،‬ب��ه‌اڵم راستیی‬ ‫نه‌داومه‌تێ‪ .‬منێک‪ ،‬که بوونه‌وه‌رێکی‬ ‫ن��ات��ه‌واو ب��م‪ ،‬که خ��وای ره‌ه��او ت��ه‌واو‬ ‫نه‌بم‪ ،‬چ��ۆن راستی بزانم‪ ،‬ی��ان بگه‌م‬ ‫به راستی؟ یان بگه‌م به‌و راستییه‌ی‪،‬‬ ‫ک��ه ب��زان��م خ��وای ره‌ه��ا چ��ی��ی��ه؟ منی‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌ر‪ ،‬که بوونه ناراسته‌قینه‌که‬ ‫بم‪ ،‬چۆن بزانم خوا چییه‪ ،‬که بوونه‬ ‫راسته‌قینه‌که‌یه؟ بوونه‌وه‌ری ناته‌واو‬ ‫چۆن له بوونی ته‌واو ده‌زانێت؟ خوا‪ ،‬که‬ ‫بۆ زانین سرووش به پێغه‌مبه‌ره‌کانی‬ ‫ده‌ب��ه‌خ��ش��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌ی ب��ۆچ��ی ب��ه منی‬ ‫نابه‌خشێت‪ ،‬ک��ه ب��زان��م خ��ودی خۆی‬ ‫چییه؟ به‌هه‌شته‌ راسته‌قینه‌که‌ی چۆنه‌و‬ ‫دۆزه‌خه‌ راسته‌قینه‌که‌ی چۆنه؟‬ ‫ب��ه ب��ۆچ��وون��ی م��ن ل��ێ��ره‌دا‪ ،‬دێ��ک��ارت‬ ‫ل��ه ب��ری��ی ئ��ه‌وه‌ی ب��ه ک��ۆگ��ی��ت��ۆک��ه‌ی‬ ‫کێشه‌ی دواڵ��ی��زم��م��ان ب��ۆ چ��اره‌س��ه‌ر‬ ‫ب��ک��ات‪ ،‬ئێمه‌ی هاویشتۆته قه‌یرانی‬ ‫‪ problematic‬قووڵتره‌وه‪ ،‬وه‌کو ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫ک��ه ل��ه ده‌رگ��ای��ه‌ک��ه‌وه ئێمه‌ی بردۆته‬ ‫رووژه‌وه بۆ ئه‌شکه‌وتێک بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫گ��ه‌ن��ج��ی��ن��ه‌ی ت��ی��ا ب��دۆزی��ن��ه‌وه‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ده‌رگای ئه‌شکه‌وته‌که‌ی له‌ دوامانه‌وه‬ ‫لێ داخستووین‌‪ ،‬که نه‌توانین لێیه‌وه‬ ‫بێینه‌وه ده‌ره‌وه‪.‬‬ ‫له‌مه‌وه بۆمان ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬که راستی‬

‫به الی دێکارته‌وه ته‌نها گریمانه‌ییه‬ ‫‪ ،suppositive‬واته هه‌ستی شه‌شه‌مه‪.‬‬ ‫ئه‌مه ه��ه‌ر ه��ه‌م��ان ئ��ه‌و بۆچوونه‌یه‪،‬‬ ‫که له دواییدا زانای لۆجیکی ئه‌ڵمانی‬ ‫فرێگه ‪ Gottlob Frege‬کردوویه‌تی‪ ،‬که‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬راستی هه‌میشه گریمانه‌یه‪ .‬واته‬ ‫هه‌رگیز هاورێژه‌کردنی کۆپیی جیهانی‬ ‫بیرو جیهانی ده‌ره‌کی نییه‪.‬‬ ‫خود‪ ،‬هۆش‌‪ ،‬هییتر‪ ،‬هه‌ستی شه‌شه‌م‬

‫‪and‬‬

‫‪Consciousness‬‬

‫‪Anticipation‬‬

‫‪Other,‬‬

‫‪Self,‬‬

‫دێکارت له کۆگیتۆکه‌یدا ده‌ڵێت‪« :‬من‬ ‫بیر ده‌ک��ه‌م��ه‌وه‪ ،‬ک��ه‌وات��ه م��ن ه��ه‌م‪».‬‬ ‫ئه‌مه ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬که دێکارت به‌‬ ‫(بیر) ده‌یسه‌لمێنێت‪ ،‬که (م��ن) بوونی‬ ‫هه‌یه‪ .‬ب��ه‌اڵم ئه‌م (بیر)ه الی دێکارت‬ ‫بارێکی ده‌روون��ی��ی��ه‪ ،‬ئ��ام��ڕازه‌ک��ه‌ش��ی‬ ‫هه‌ستی شه‌شه‌مێتی‪ .‬ب��ه‌اڵم پرسیار‬ ‫ل��ێ��ره‌دا ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬که ئایا (م��ن) چییه؟‬ ‫ئایا (م��ن)‌و (خ��ود) چ جیاوازییه‌کییان‬ ‫ه��ه‌ی��ه؟ دێ��ک��ارت ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬م��ن‌و خ��ود‬ ‫هیچ جیاوازییه‌کیان نییه‪ ،‬به‌ڵکو هه‌ر‬ ‫دوو هه‌ر یه‌ک شتن‪ .‬به‌اڵم ئایا چۆن‬ ‫بیسه‌لمێنین‪ ،‬هه‌ر دوو هه‌ر یه‌ک شتن؟‬ ‫چونکه ئه‌زموونگه‌راکان ده‌ڵێین (من)‌و‬ ‫(خود) دوو شتی جیاوازن‪.‬‬ ‫ئیبن سینا ده‌ڵێت‪( :‬م��ن) گه‌وهه‌رێکی‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی خ��ۆی��ه‌ت��ی‪( ،‬خ��ود) نییه‪،‬‬ ‫به‌ڵکو شوێنی له‌ودیوی (خود)ه‌وه‌‌یه‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪190‬‬

‫ده‌توانین بڵێین‪ ،‬که (م��ن) گه‌وهه‌ره‌و‬ ‫(خ��ود) ب��وون��ه‌ک��ه‌ی��ه‌ت��ی‪ .‬وات��ه (خ��ود)‬ ‫بوونی (م��ن)ه‌و (من) گ��ه‌وه‌ری (خود)‬ ‫ه‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر ئ��ه‌وه‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئاماژه به‬ ‫ب��وون��ی خ��ۆم ب��ک��ه‌م‪ ،‬ده‌ڵ��ێ��م‪( :‬خ��ود)ی‬ ‫(من)‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪( ،‬من) که‌سایه‌تی‬ ‫نییه‪ ،‬یاخود تاک نییه‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‪،‬‬ ‫که ده‌ڵێم که‌سایه‌تیی من‪ ،‬واتای منی‬ ‫که‌سایه‌تی‪ ،‬یاخود منی تاک ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫ل��ه‌م��ه‌وه ده‌گه‌ینه ئ��ه‌و ئه‌نجامه‌ی‪ ،‬که‬ ‫ب��زان��ی��ن‪ ،‬ک��ه ت��اک‪ ،‬ی��اخ��ود که‌سایه‌تی‬ ‫ته‌نها یه‌که‌یه‌کی بایۆلۆجی‪ ،‬یاخود‬ ‫ئۆرگانیکییه‪ ،‬که پێکهاته‌که‌ی بریتییه له‬ ‫مانه‌وه‌ی بوونی چییه‌تی (ماهیه‌ت) له‬ ‫نێو بوونه‌وه‌ردا‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه (من)‬ ‫جۆره‌ گه‌وهه‌‌رێکه‪ ،‬که هۆشی به خودی‬ ‫خۆی هه‌یه‌و جیاوازیی له‌گه‌ڵ خودی‬ ‫هییتر ‪ the other‬دا‪ ،‬واته (که‌سی‌تر)‬ ‫دا هه‌یه‪ ،‬که ئه‌ویش هه‌ر گه‌وهه‌ره‌‌و‬ ‫هۆشی به خودی خۆی هه‌یه‌‪ .‬که‌واته‬ ‫منی من له‌و ناچێت‪ ،‬به‌اڵم خۆدی من‬ ‫له خودی ئه‌و ده‌چێت‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‪،‬‬ ‫کاتێک‪ ،‬که هۆشم به خودی خۆم هه‌یه‪،‬‬ ‫له هه‌مان کاتدا هۆشم به که‌سی‌تریش‬ ‫هه‌یه‪ .‬به‌اڵم (من) (ئه‌و) نیم‪.‬‬ ‫ل��ه راس��ت��ی��دا (خ��ود) س��ه‌ب��ج��ێ��ک��ت��ه‪،‬‬ ‫(که‌سی‌تر)یش ئۆبجێکته‪ .‬ئه‌وه‌ی (خود)‬ ‫پێکده‌هێنێت‌و درک ب��ه (ک��ه‌س��ی‌ت��ر)‬ ‫ده‌ک��ات‪( ،‬ه��ۆش)ه‪ .‬ج��ی��اوازی��ی نێوان‬ ‫(خ��ود)‌و (ک��ه‌س��ی‌‌ت��ر)ی��ش ئ��ه‌و کاته‬

‫ده‌رده‌ک��ه‌وێ��ت‪ ،‬ک��ه (خ��ود) هۆشی به‬ ‫خۆی ده‌بێت‪ ،‬که سه‌بجێکته‌و ‌هۆشی‬ ‫به (که‌سی‌تر) ده‌بێت‪ ،‬که ئۆبجێکته‪.‬‬ ‫دێکارت ده‌ڵێت‪( :‬من) گه‌وه‌ره‌و (خود)‬ ‫ه‌ک��ه‌ی��ه‌ت��ی‪ .‬پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ن��ێ��وان (م��ن)‌و‬ ‫(خ��ود)‪ ،‬وات��ه (م��ن)‌و (ب��وون)ه‌ک��ه‌ی به‬ ‫هۆش دروست ده‌بێت‪ .‬یان په‌یوه‌ندیی‬ ‫ن��ێ��وان (سه‌بجێکت‌)‌و (ئۆبجێکت) به‬ ‫ه��ۆش دروس��ت ده‌ب��ێ��ت‪ .‬وات��ه ئه‌گه‌ر‬ ‫ه��ۆش نه‌بێت‪( ،‬م��ن) درک ب��ه (خ��ود)‬ ‫ی خ��ۆی‪ ،‬ی��ان (ب��وون)ی خ��ۆی ناکا‪.‬‬ ‫به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬ئه‌گه‌ر هۆش نه‌بێت‪،‬‬ ‫(س��ه‌ب��ج��ێ��ک��ت) درک ب��ه (ئۆبجیکت)‬ ‫ناکات‪ .‬به‌اڵم پرسیار لێره‌دا ئه‌وه‪ ،‬که‬ ‫ئایا له به‌رامبه‌ردا (ئۆبجێکت) درک‬ ‫ب��ه (سه‌بجێکت) ده‌ک��ات؟ ی��اخ��ود به‬ ‫واتایه‌کی‌تر‪ ،‬ئایا (خود) درک به (من)‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬یاخود (ب��وون) درک به (من)‬ ‫ده‌کات‪ .‬واته‪ ،‬که (من) درک به (بوون)‬ ‫ده‌ک��ه‌م‪ ،‬ئاخو (ب��وون) درک به (من)‬ ‫ده‌کات؟‬ ‫دێکات بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیاره‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ه��ۆش ‪consciousness‬‬ ‫ده‌که‌وێته پێش (بوون) ه‌وه‪ .‬هه‌روه‌‌ها‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬هۆش کرداری بیرکردنه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫واته به‌ئاگابوونه ‪ ،awareness‬که هیچ‬ ‫گومانی ل��ێ ن��اک��رێ��ت‪ ،‬چونکه ئه‌گه‌ر‬ ‫گومانیشی لێ بکرێت‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت گومانیش‬ ‫خۆی له خۆیدا کرداری بیرکردنه‌وه‌یه‪.‬‬ ‫واته ئه‌گه‌ر گومان له کرداری هه‌ست‌و‬

‫‪191‬‬

‫ئه‌زموونه‌کانی هه‌ست بکرێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫گومان له کرداری بیرکردنه‌وه ناکرێت‪،‬‬ ‫چونکه به الی دێکارته‌وه هۆش‪ ،‬یاخود‬ ‫ک��رداری ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‌و ئ��اگ��اب��وون‪،‬‬ ‫خۆڕسکییه‌و وه‌ک زانینی ماتماتیکییه‪،‬‬ ‫که به خ��ۆڕس��ک‌و به بێ ئ��ه‌زم��وون‌و‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ه‌وه‌و ش��اره‌زاب��وون‪ ،‬به‬ ‫هه‌ست ده‌‌زان��م‪ ،‬که سێوێک‌و سێوێک‬ ‫ده‌ک��ات��ه دوو س��ێ��و‪ ،‬ب��ه‌اڵم ک��رداری‬ ‫هه‌ست ئه‌زموونییه‪ .‬واته به خۆڕسک‬ ‫نایزانم‪ ،‬به‌ڵکو به فێربوون‌و به رێگای‬ ‫ئه‌زموون‌و تاقیکردنه‌وه‌و شاره‌زابوون‬ ‫ده‌یزانم‪.‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه «م��ن ب��ی��رده‌ک��ه‌م��ه‌وه»‬ ‫راس��ت��ی��ی��ه‌ک��ی ره‌ه��ای��ه‪ ،‬ک��ه راس��ت��ی��ی‬ ‫(ب��وون)ی ل��ێ��وه هه‌ڵده‌هێنجێندرێت‪.‬‬ ‫جیاکردنه‌وه‌ی جیهانی بیر (سه‌بجێکت)‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود ج��ی��ه��ان��ی ه��ۆش ل��ه جیهانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی بیر (ئۆبجێکت) هه‌ڵوێستێکی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ه‌ی��ه‪ ،‬چونکه ه��ه‌روه‌ک��و ئێدمۆند‬ ‫هیوسرڵ‪ ،‬که به داهێنه‌ری فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫دی��ارده‌گ��ه‌رای��ی (ف��ی��ن��ۆم��ی��ن��ۆڵ��ۆج��ی)‬ ‫ده‌ژمێردرێت‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬سروشتی هۆش‬ ‫به جۆرێکه‪ ،‬که گ��ه‌وه��ه‌ر نییه وه‌کو‬ ‫دێکارت ده‌ڵێت‪ .‬هه‌روه‌ها مادده‌‌ش نییه‪،‬‬ ‫به‌ڵکو چاالکییه‌که‪ ،‬له خودی مادده‌وه‬ ‫(فیزیکه‌وه) هه‌ڵقواڵوه‪ .‬هیوسرڵ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫گ��ه‌وه��ه‌رو م��ادده ه��ه‌ردو ن��ه‌گ��ۆڕن‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم هۆش ب��ه‌رده‌وام له گۆڕاندایه‪.‬‬ ‫راب��ردووی هه‌بووه‌و ئێستای هه‌یه‌و‬

‫لێیه‌وه تێده‌په‌ڕیت ب��ه‌ره‌و ئایینده‪ ،‬که‬ ‫بابه‌تێکه ئامانجی هۆشه‪ ،‬واته ئامانجه‬ ‫بۆ زانینی‪ ،‬یاخود زانین له‌باره‌یه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت مه‌حاڵه (خ��ود) هۆشیاریی‬ ‫به‌رامبه‌ر به (خ��ود)ی خ��ۆی هه‌بێت‪،‬‬ ‫چونکه (خود) خۆی هه‌ر یه‌ک الیه‌‌نه‪.‬‬ ‫ئه‌ی الیه‌نێکی‌تر به‌رامبه‌ری هه‌بێت‪ ،‬که‬ ‫ئه‌م هۆشیار بێت به‌رامبه‌ری‪ .‬چونکه‬ ‫هه‌ر هۆشیارییه‌ک‪ ،‬یاخود هه‌ر زانینێک‬ ‫ده‌بێت دوو الیه‌نه بێت‪ .‬وات��ه الیه‌نی‬ ‫یه‌که‌م ده‌بێت الیه‌نێکی‌تر به‌رامبه‌ری‬ ‫هه‌بێت ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی زانینی ل��ه‌ب��اره‌وه‬ ‫هه‌بێت‪ .‬واته بۆ ئه‌وه‌ی زانین هه‌بێت‪،‬‬ ‫ه��ه‌ر ده‌ب��ێ��ت سه‌بجێکتێک ه��ه‌ب��ێ��ت‪،‬‬ ‫که بیه‌وێت له ب��اره‌ی ئۆبجێکتێکه‌وه‬ ‫زانیاریی بزانێت‪ .‬هه‌ر وه‌کو سیگمۆن‬ ‫ف��رۆی��د ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬م��ه‌ح��اڵ��ه (خ��ود) هیچ‬ ‫ده‌رباره‌ی خۆی بزانێت‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪،‬‬ ‫م��ه‌ح��اڵ��ه س��ه‌ب��ج��ێ��ک��ت ده‌رب��اره‌ی‬ ‫س��ه‌ب��ج��ێ��ک��ت ب��زان��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و ته‌نها‬ ‫ده‌توانێت ده‌رباره‌ی ئۆبجێکت بزانێت‪.‬‬ ‫که‌واته مه‌حاڵه من ببم به سه‌بجێکت‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ئۆبجێکت ل��ه ب��ه‌رام��ب��ه‌رم��دا‬ ‫بوونی نه‌بێت‪ .‬واته من ته‌نها له رێگای‬ ‫بوونی که‌سی‌تره‌وه ده‌رباره‌ی بوونی‬ ‫خۆم ده‌زان��م‪ ،‬چونکه ئه‌گه‌ر که‌سی‌تر‬ ‫بوونی نه‌بێت‪ ،‬من هۆشم نابێت‪ ،‬که‬ ‫بوونم هه‌یه‪ ،‬چونکه په‌یوه‌ندیی من‬ ‫به که‌سی‌تره‌وه هۆشی من به‌رهه‌م‬ ‫ده‌هێنێت‪ .‬واته که‌سی‌تر (هییتر)‪ ،‬که له‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪192‬‬

‫ژیانی مندایه‪ ،‬ده‌بێته هۆکارو زاخاو‬ ‫ب��ۆ ه��ۆش��ی��ارب��وون��م ب��ه خ��ۆم‪ ،‬یاخود‬ ‫بیرکردنه‌وه له خۆم‪ .‬که‌سی‌تر‪ ،‬که بیر‬ ‫له (من) ده‌کاته‌وه‪( ،‬من)ی راسته‌قینه‌‬ ‫نابینێت‪ ،‬به‌ڵکو ته‌نها رواڵ��ه‌ت��ی (من)‬ ‫ده‌بینێت‪ ،‬چونکه که‌سایه‌تی بابه‌ت‪،‬‬ ‫وه‌ک ئۆبجێکت‪ ،‬که‌سایه‌تیی راسته‌قینه‌‬ ‫نییه‪ ،‬به‌ڵکو که‌سایه‌تییه راسته‌قینه‌که‬ ‫(من)ه‪ ،‬که سه‌بجێکته‪.‬‬ ‫که‌واته مه‌حاڵه (خود) له باره‌ی (خود)‬ ‫ه‌وه هیچ زانینێکی هه‌بێت‪ ،‬چونکه ته‌نها‬ ‫به رێگای هۆشه‌وه ده‌بێت‪ ،‬که ئامڕازی‬ ‫په‌یوه‌ندییه له نێوان سه‌بجه‌کت‌ (خود)‬ ‫و ئۆبجه‌کدا (هییتردا)‪ ،‬نه‌ک له نێوان‬ ‫س��ه‌ب��ج��ه‌ک��ت‌و خ��ودی س��ه‌ب��ج��ه‌ک��ت‪،‬‬ ‫یاخود ئۆبجه‌کت‌و خ��ودی ئۆبجه‌کت‪.‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه (م��ن) ب��ه ب��ێ ب��وون��ی (هییتر)‬ ‫هیچ له‌باوه‌ی خودی خۆمه‌وه نازانم‪.‬‬ ‫زانینیش له‌باره‌ی (هییتر)ه‌وه به بوونی‬ ‫منه‌وه به‌نده‪ ،‬واته ئه‌گه‌ر (من) نه‌بم‪،‬‬ ‫(هییتر) بوونی نابێت‪ .‬ئه‌گه‌ر (من) نه‌بم‪،‬‬ ‫(خوا) نابێت‪ .‬ئامڕازی په‌یوه‌ندیی نێوان‬ ‫م��ن‌و هییتریش‪ ،‬یاخود م��ن‌و خ��واش‪،‬‬ ‫هۆشه‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‪ ،‬هییتر‪ ،‬یاخود‬ ‫خ��وا ه��ه‌ی��ه ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی م��ن ه��ه‌م‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر من نه‌بم هیتتر‪ ،‬یان خوا نییه‪.‬‬ ‫به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬هیییتر‪ ،‬یان خوا‪ ،‬به من‬ ‫هتۆته ئه‌فراندن‪ .‬نه‌ک به هییتر‪ ،‬خوا من‬ ‫هاتبمه ئه‌فراندن‪ .‬که‌واته هییتر‪ ،‬یان خوا‬ ‫به من ئاماده ده‌بێت‌‌و دێته ئاراوه‪ .‬به‬

‫واتایه‌کی‌تر‪ ،‬یه‌که‌مجار من دێمه ئاراوه‪،‬‬ ‫ئه‌وجا هییتر‪ ،‬ی��ان خ��وا دێته ئ��اراوه‪.‬‬ ‫هه‌تا من له‌دایک نه‌بم‌و هۆشم ال په‌یدا‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬هییتر‪ ،‬یان خوا بوونی نییه‪ .‬به‬ ‫جۆرێکی‌تر ده‌ت��وان��م بڵێم‪ ،‬که هییتر‪،‬‬ ‫یان که‌سی‌تر‪ ،‬ته‌نانه‌ت خواو هه‌موو‬ ‫شتێک‪( ،‬م��ن)ی‌ ت��ره‪ ،‬که له ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫(م��ن)ه‪ .‬من به رێگه‌ی هۆشم ده‌زان��م‪،‬‬ ‫که ئه‌و (من)ی تره بوونی هه‌یه‪ .‬که‌واته‬ ‫خوا هه‌رگیز (خود)‪ ،‬یاخود سه‌بجێکت‬ ‫نییه‪ ،‬به‌ڵکو هه‌میشه هییتره‪ ،‬یاخود‬ ‫ئۆبجێکته‪ .‬ته‌نانه‌ت مێتافیزیکیش هه‌ر‬ ‫ئۆبجێکتێکه له داهێنانی منه‪.‬‬ ‫زانین‌‪ ،‬بیر‪ ،‬هه‌ستی شه‌شه‌م‬

‫‪Knowledge, Mind and Anticipation‬‬

‫هه‌ر زانینێک پێویستی به بیرکردنه‌وه‬ ‫هه‌یه س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه ئۆبجێکتێک‪ ،‬که‬ ‫ل��ه ده‌ره‌وه‌ی سه‌بجێکتدا بێت‌و لێی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ بێت‌و لێی جیاواز بێت‪ .‬واته‬ ‫(من) بۆ ئه‌وه‌ی بزانم‪ ،‬ده‌بێت (بیر) له‬ ‫(هییتر)ێک بکه‌مه‌وه‪ ،‬که له ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫(من)دا بێت‌و وه‌ک من نه‌بێت‌و دابڕاو‬ ‫بێت له من‪ .‬به‌اڵم بۆ ئه‌وه‌ی سه‌باره‌ت‬ ‫به خودی خۆم زانینم هه‌بێت‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫ئه‌و زانینه‌م به رێگای هۆش‌و هه‌ست‌و‬ ‫بیر نه‌بێت‪ ،‬به‌ڵکو به ته‌نها رێگایه‌ک‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬که ئه‌ویش هه‌ستی شه‌شه‌ممه‬ ‫‪ .my anticipation‬که‌واته زانینی (خود)‬ ‫ب��ه رێ��گ��ای هه‌ستی ش��ه‌ش��ه‌م ده‌بێت‌‪،‬‬

‫‪193‬‬

‫ب��ه‌اڵم زانینی (هییتر)‪ ،‬به رێگای بیر‬ ‫هه‌ڵێنجاندن ده‌بێت‌‪ .‬بیر به‌و رۆڵه‌ش‬ ‫هه‌ڵده‌ستێت‪ ،‬ک��ه ب��ه‌راورد ل��ه نێوان‬ ‫هیتره‌کاندا‪ ،‬واته ئۆبجێکته‌کاندا بکات‪،‬‬ ‫ک��ه ل��ه ده‌ره‌وه‌ی خ��وددان‪ ،‬وات��ه له‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی سه‌بجێکتدان‪ .‬ئه‌وه‌ی بزانێت‬ ‫سه‌بجێکته‪ ،‬ئه‌وه‌ی نه‌زانێت ئۆبجێکته‪.‬‬ ‫زانینیش له ده‌ره‌نجامی بیرکردنه‌وه‌ی‬ ‫سه‌بجێکته له دژه‌ک��ه‌ی‪ ،‬که ئۆبجێکته‪.‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه ه��ه‌ر ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‪ ،‬ئ��ه‌و‬ ‫فه‌یله‌سووفانه‌ی باوه‌ڕیان به دیالێکتیکه‪،‬‬ ‫باوه‌ڕیشیان ب��ه‌وه هه‌یه‪ ،‬که بنه‌مای‬ ‫زانین دژبه‌یه‌کیی نێوان سه‌بجێکت‌و‬ ‫ئۆبجێکته‪ ،‬وات��ه دژب��ه‌ی��ه‌ک��ی��ی نێوان‬ ‫(خود)‌و بابه‌ته‪ ،‬یاخود بیرو مادده‌یه‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌ژبه‌یه‌کیی نێوان خودو بابه‌ت‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬زانین نابێت‪ .‬بوونی من مه‌حاڵه‬ ‫هه‌بێت ئه‌گه‌ر دژێکم ‪ opposite‬نه‌بێت‬ ‫ب��وون��ی خۆمی لێوه بسه‌لمێنم‪ .‬وات��ه‬ ‫(که‌سی‌تر) پێویسته هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫(من) هه‌بم‪ .‬پێویسته که‌سی‌تر خودی‬ ‫خۆی به من بناسێنێت‪ ،‬منیش خودی‬ ‫خۆم به که‌سی‌تر بناسێنم‪ .‬ئێمه ده‌بێت‬ ‫به هۆش یه‌کتر بناسین‪ ،‬نه‌ک به هه‌ستی‬ ‫شه‌شه‌‌م‪ .‬ئه‌وه‌ی له هۆشدایه ویژدان‌و‬ ‫سۆزو زمانی سروشتی‌و کۆمه‌اڵیه‌تییه‪،‬‬ ‫ک��ه چ م��ن‌و چ ک��ه‌س��ی‌ت��ر ب��ه‌ش��داری��ن‬ ‫ت��ی��ای��دا‪ .‬ه��ه‌ر وه‌ک��و ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ی‬ ‫ئه‌ڵمانیی فینۆمینۆڵۆجیست ماکس‬ ‫شیله‌ر ‪ ١٨٧٤( Max Scheler‬ــ ‪)١٩٢٨‬‬

‫ده‌ڵێت‪« :‬سۆز ئامڕازێکی په‌یوه‌ندییه‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤه‌کان یه‌کتر بناسن‪».‬‬ ‫به‌اڵم دیارده‌گه‌راکان باوه‌ڕیان وه‌هایه‪،‬‬ ‫که سۆز ئامڕازێکه بۆ به (شت)کردنی‬ ‫که‌سی‌تر‪ ،‬جونکه ئێمه له ش��ت‪ ،‬واته‬ ‫ل��ه ئۆبجێکت ب��ه‌والوه‌ هیچی‌ترمان‬ ‫نییه‪ .‬ب��ه‌اڵم س��ۆزو ه��ه‌س��ت‌و نه‌ستی‬ ‫مرۆڤه‌کان الی خۆمان به شێوه‌یه‌کی‬ ‫هه‌میشه الی خۆمان بهێڵینه‌وه‪ ،‬چونکه‬ ‫ش��ت ن��ی��ن‪ .‬ب��ۆ نموونه فه‌یله‌سووفی‬ ‫فه‌ڕه‌نسی هێنری بریگسۆن ده‌ڵێت‪ :‬ئێمه‬ ‫به رێگای زمان هه‌رگیز له حه‌قیقه‌تی‬ ‫که‌سانی‌تر نازانین‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌رگیز‬ ‫به زمان ناتوانین خۆمان به که‌سی‌تر‬ ‫بناسێنین‪ .‬سارته‌ر ده‌ڵێت‪ :‬ئێمه کاتێک‬ ‫ئاگامان ‪ attention‬له که‌‌سی‌تر ده‌بێت‪،‬‬ ‫وات��ای ئ��ه‌وه‌ی��ه ئاگامان ل��ه (شت)ێک‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬که ده‌ره‌وه‌ی جیهانی خودی‬ ‫خۆمانه‪ .‬واته ئێمه‌ی مرۆڤ هه‌میشه له‬ ‫ناخماندا ئاره‌زوویه‌ک ‪ desire‬هه‌یه بۆ‬ ‫زانین له باره‌ی شتێک‪ ،‬ئه‌مه رێگایه‌که‬ ‫به‌خته‌وه‌ریی ده‌روونیمان‪ .‬واته ئاره‌زوو‬ ‫ئێمه ده‌کات به مرۆڤ‌‌‪ .‬سپینۆتزا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئ��اره‌زوو بارێکی ده‌روون��ی��ی الوه‌ک��ی‬ ‫نییه‪ ،‬به‌ڵکو گه‌وهه‌ری خودی مرۆڤه‪.‬‬ ‫ئ��اره‌زووش وات��ای ئه‌وه‌‌یه‪ ،‬که بگه‌ین‬ ‫ب��ه‌و مه‌به‌سته‌ی‪ ،‬که ده‌م��ان��ه‌وێ��ت‪ ،‬که‬ ‫ببینه خاوه‌نی‌و هه‌مانبێت‪ .‬وه‌کو ئه‌وه‬ ‫وایه‪ ،‬که مرۆڤ به‌ به‌رده‌وامی هه‌ست‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬ک��ه که‌میی ه��ه‌ی��ه‌و ئ��اره‌زوو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪194‬‬

‫ده‌ک��ات ک��ه‌م��ی��ی��ه‌ک��ه‌ی پ��ڕک��ات��ه‌وه‪ ،‬له‬ ‫رێژه‌ییه‌وه ببێت به ره‌هایی‪ .‬له بوونێکی‬ ‫ن��ات��ه‌واوه‌وه ببێت به بوونێکی ته‌واو‬ ‫‪ .perfect‬پڕکردنه‌وه‌ی که‌مییه‌که‌شی‬ ‫بۆ ئه‌وه‌یه‪ ،‬که پێداویستیی سروشتیی‬ ‫نه‌مێنێت بۆ نموونه تێربوونی ره‌هایانه‬ ‫ب��ه خ��ۆراک‌و ت��ێ��رب��وون��ی ره‌ه��ای��ان��ه‬ ‫سێکس‌و ‪ ..‬هتد‪ .‬تا ده‌گاته پێداویستیی‬ ‫ناسروشتی‪ ،‬وه‌کو چۆن خوا خاوه‌نی‬ ‫هه‌موو هێزو ده‌سه‌‌اڵتێکی مێتافیزیکییه‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م��ی��ش وه‌ک��و خ��وا خ��اوه‌ن��ی هێزو‬ ‫ده‌سه‌اڵتی یه‌زدانی بێت‪ .‬هه‌موو شتێک‬ ‫بکات‌و له هه‌موو شتێک بزانێت‪ .‬له‌مه‌وه‬ ‫بگاته به‌خته‌وه‌رییه‌ک‪ ،‬که بۆ ئه‌م ره‌هایی‬ ‫بێت‪ .‬دی��اره ئه‌و هۆکاره‌ی‪ ،‬که ژیانی‬ ‫م��رۆڤ ده‌ک��ات به تراژیدیا‪ ،‬هه‌میشه‬ ‫هه‌وڵدانه بۆ تێرکردنی ئاره‌زووه‌کانی‬ ‫ب��ه شێوه‌یه‌کی ی��ه‌زدان��ی‌و ره‌هایانه‪،‬‬ ‫به‌اڵم نه‌گه‌یشتنێتی به‌و ئامانج‌و به‌و‬ ‫ئاواته‌ی‪ ،‬چونکه هه‌ر هیچ نه‌بێت‪ ،‬له‬ ‫کۆتاییدا رووب��ه‌ڕووی چاره‌نووسێک‬ ‫ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‪ ،‬ک��ه‌ ئ��ه‌وی��ش مردنێتی‪ ،‬که‬ ‫رێگه‌ری لێ ده‌گرێت بگات به‌و ئامانجه‬ ‫ره‌هاییه‌ی‪ ،‬دیاره هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌شه‪،‬‬ ‫که ئایین بۆ خۆی دروس��ت ده‌ک��ات‌و‬ ‫باوه‌ڕ بۆ خۆی دروست ده‌کات‪ ،‬که له‬ ‫دوای مردنی جیهانی به‌هه‌شتیش هه‌یه‪،‬‬ ‫ک��ه ره‌ن��گ��ه ب��ه ج��ۆرێ��ک ل��ه ج��ۆره‌ک��ان‬ ‫بیگاتێ‪ .‬ب��ه‌ه��ه‌ش��ت ب��ه‌ وات��ای��ه‌ی‪ ،‬که‬ ‫جوگرافیایه‌کی ئاسمانییه تیادا ئه‌وه‌ی‬

‫له خواستی دڵیدا بێت به چرکه‌ ساتێک‬ ‫بۆ بێته دی‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ��ای��ا ئ��اره‌زوو س��ن��ووری‬ ‫هه‌یه؟ وات��ه ئایا تێر ده‌ک��رێ��ت؟ واته‬ ‫ئ��ای��ا ب��ه ج��ۆرێ��ک ت��ێ��ر ده‌ک��رێ��ت‪ ،‬که‬ ‫ئاره‌زووی‌تری به‌دوادا نه‌یه‌ت؟ هه‌ڵبه‌ت‬ ‫سنووری ئ��اره‌زووک��ردن ته‌نها ئه‌وه‬ ‫نییه‪ ،‬که تێر بکرێت‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌وه‌یه‪ ،‬که‬ ‫مرۆڤ هه‌رچییه‌ک بخوازێت بۆ بێته‬ ‫دی‪ .‬ژی��ان��ی م��رۆڤ ب��ه‌ ب��ێ ئ��اره‌زوو‬ ‫بوونی نابێت‪ ،‬وات��ه ژی��ان ئ��اره‌زووه‪،‬‬ ‫به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬به‌رده‌وامبوونی ژیان‬ ‫به‌نده به ب��ه‌رده‌وام��ب��وون��ی ئ��اره‌زوو‪،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ژی��ان ئ��اره‌زوو نه‌بێت‪ ،‬ژی��ان‬ ‫نابێت‪ .‬ک��ه ژی��ان ب��ه‌رده‌وام��ی��ی نه‌ما‪،‬‬ ‫ئه‌و کاته ژیان ده‌وه‌ستێت‪ .‬ئه‌فاڵتۆن‬ ‫له (دیالۆگی گۆرگیاس)دا ئ��اره‌زووی‬ ‫مرۆڤ به به‌رمیلێکی کون ده‌شوبهێنێت‪،‬‬ ‫که هه‌تا پڕی بکه‌یت‪ ،‬هه‌ر پڕ نابێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها شۆپنهاوه‌ر ده‌ڵێت‪ :‬مرۆڤ‬ ‫له کۆت‌و به‌ندی ئاره‌زوودایه‪ ،‬کاتێک‪،‬‬ ‫ک��ه ت��ێ��ری ن��اب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ازار ده‌چ��ێ��ژێ��ت‪.‬‬ ‫م��رۆڤ ک��ات��ێ��ک‪ ،‬ک��ه ئ��اره‌زووی تێر‬ ‫نابێت‪ ،‬هه‌ست به پێداویستی ده‌کات‪.‬‬ ‫کاتێک‪ ،‬که پێداویستیی بۆ نایێته دی‪،‬‬ ‫هه‌ست به نائومێدی‌و داڕمان ده‌کات‪.‬‬ ‫فه‌یله‌سووفی ئینگلیزی تۆماس هۆبز‬ ‫‪ ١٥٨٨( Thomas Hobbes‬ــ ‪ )١٦٧٩‬له‬ ‫کتێبه‌که‌یدا‪ ،‬که به ناونیشانی (نه‌هه‌نگ‬ ‫‪)Leviathan‬ه‪ ،‬ئ��ه‌وه روون��ده‌ک��ات��ه‌وه‪،‬‬

‫‪195‬‬

‫که ئاکارو ره‌فتاری م��رۆڤ به‌نده به‬ ‫ئ��اره‌زووه‌وه‪ ،‬وات��ه ئ��اره‌زوو ئامێری‬ ‫ب��زوان��دن��ی ره‌ف��ت��اره‌ک��ان��ی م��رۆڤ��ه‪‌ .‬ئه‌م‬ ‫ئامێره ب��ه ب��ه‌رده‌وام��ی ک��ار ده‌ک��ات‌و‬ ‫ده‌ب��زوێ��ت‪ ،‬خ��ودی م��رۆڤ ه��ه‌ر‬ ‫ئاره‌زوویه‌کی بۆ تێر بکرێت‪ ،‬داوای‬ ‫ت��ێ��رک��ردن��ی ئ��اره‌زووی‌ت��ر ده‌ک��ات‪.‬‬ ‫هه‌تا مردنی ئ��ه‌م ئامێره‌ی تیادا کار‬ ‫ده‌کات‪ .‬به‌اڵم به ته‌نها (من)ی مرۆڤ‬ ‫ئ��اره‌زووی نییه‪ ،‬به‌ڵکو (که‌سی‌تر)یش‬ ‫به‌رده‌وام ئاره‌زووی هه‌یه‪ .‬له ساتێک له‬ ‫ساته‌کاندا پێکدادان له نێوان ئاره‌زووی‬ ‫(م��ن)‌و ئ��اره‌زووی (که‌سی‌تر)‌دا روو‬ ‫ده‌دات‪ .‬ئه‌و جۆره (که‌سی‌تر) ده‌بێته‬ ‫رک��اب��ه‌رو ده‌بێته دژ ل��ه‌گ��ه‌ڵ (م��ن)دا‪.‬‬ ‫ره‌نگه تا راد‌ه‌یه‌کی دوژمنایه‌تیش بێت‪،‬‬ ‫که یه‌کتری بکوژن ئه‌گه‌ر ده‌سه‌اڵتی‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایی دانه‌مه‌زرێنن‪.‬‬ ‫ت��ۆم��اس ه��ۆب��ز ئ��ه‌وه‌ش ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬که‬ ‫(من) ئاره‌زووم له شتێک نابێت ئه‌گه‌ر‬ ‫(ک��ه‌س��ی‌ت��ر) ئ��اره‌زووی ل��ه ه��ه‌م��ان‬ ‫ش��ت نه‌بێت‪ ،‬ک��ه م��ن ئ��اره‌زووم لێی‬ ‫ده‌بێت‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬من له راستیدا‬ ‫ئاره‌زووم له خۆدی شته‌که نییه‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ئاره‌زووم له‌وه‪ ،‬که نه‌هێڵم (که‌سی‌تر)‬ ‫ئ��اره‌زووی لێ بێت‪ .‬واته‪ ،‬وه‌کو هۆبز‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ئاره‌زووی من ئه‌وه‌یه‪ ،‬که هێزو‬ ‫ده‌سه‌اڵتم هه‌بێت‌و به‌سه‌ر (که‌سی‌تر)‬ ‫دا زاڵ بم‌و بیسه‌پێنم‪ ،‬نه‌ک بۆ ئه‌وه‬ ‫بێت‪ ،‬که ئه‌و شته‌ی ئاره‌زووم لێیه‌تی‬

‫ب��ه ده‌س��ت��ی بهێنم‪ .‬وات��ه ئ��اره‌زووی‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی شت پاساوه‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ببم به خاوه‌نی هێزو ده‌سه‌اڵت‪.‬‬ ‫ئاره‌زوو تێربوونی نییه‪ .‬ئه‌مه‌ش وا له‬ ‫مرۆڤ ده‌کات‪ ،‬که له سنووره‌کانی خۆی‬ ‫تێپه‌ڕێت‪ .‬ئه‌مه‌ش تووشی نائارامیی‬ ‫ده‌ک��ات‌و ئ��ازاری پێ ده‌گه‌یه‌نێت‪ .‬هه‌ر‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه فه‌یله‌سووفه دااڵنییه‌کانی‬ ‫گریک ئه‌وه‌یان به راس��ت زانیوه‪ ،‬که‬ ‫مرۆڤ بۆ ئه‌وه‌ی ئارام‌و ئاسووده بژی‪،‬‬ ‫پێویسته ده‌ستبه‌رداری ئاره‌زووه‌کانی‬ ‫ب��ێ��ت‌و س��روش��ت��ی��ان��ه ب��ژی‪ ،‬ن��ه‌ک له‬ ‫مردن‌و له خوا بترسێت‪ ،‬که بیکوژێت‌و‬ ‫نه‌گاته ئ��ه‌و ویسته‌ی‪ ،‬که تێرکردنی‬ ‫ئ��اره‌زووه‌ک��ان��ی بگه‌یه‌نێته ت��رۆپ��ک‪.‬‬ ‫ئه‌پیکۆڕیش ده‌ڵێت‪ :‬مرۆڤ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ل��ه‌زه‌ت له ژی��ان ببینێت‪ ،‬باشتر وایه‬ ‫ئ��اره‌زووه سروشتییه‌کانی تێر بکات‪،‬‬ ‫نه‌ک ئاره‌زووه ناسروشتییه‌کانی‪.‬‬ ‫زمانی مرۆڤ‬

‫‪Language in Humans‬‬

‫ئه‌ڕیستۆ گیانله‌به‌ری له ناگیانله‌به‌ر‬ ‫ج��ی��اک��ردۆت��ه‌وه‌‪ .‬گ��ی��ان��ل��ه‌ب��ه‌ری ب��ه‌‌و‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌ره پ��ێ��ن��اس��ه ک��ردووه‪ ،‬که‬ ‫ده‌روونی هه‌بێت‪ ،‬یاخود گیانی هه‌بێت‪.‬‬ ‫گیانیش به گوێره‌ی پێناسه‌ی ئه‌ڕستۆ‬ ‫سێ جۆرن‪ :‬یه‌که‌م گیانی رووه‌کانه‌یه‪،‬‬ ‫که ئه‌رکی ته‌نها وه‌رگرتنی خۆراکه‪،‬‬ ‫دووه‌م گیانی ئاژه‌اڵنه‌یه‪ ،‬که ئه‌رکی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪196‬‬

‫ته‌نها تایبه‌ته به هه‌ستکردن‪ .‬سێیه‌م‬ ‫گیانی ئ��اوه‌زی��ی��ان��ه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه تایبه‌ته به‬ ‫مرۆڤ‌و ئه‌رکی هۆش‌و بیرکردنه‌وه‌یه‪.‬‬ ‫هه‌ر وه‌ها ئه‌ڕیستۆ ده‌ڵێت‪ :‬گیانله‌به‌ر‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌رێ��ک��ه‪ ،‬ک��ه خ��ه‌س��ڵ��ه‌ت‌و‬ ‫پێکهاته‌یه‌کی ت��ه‌واوی ه��ه‌ی��ه‪ ،‬وات��ه‬ ‫ناکرێت ب��ه‌ش ب��ه‌ش بکرێت‪ ،‬چونکه‬ ‫هه‌ر هه‌وڵدانێک بۆ به‌ش به‌ش کردنی‪،‬‬ ‫ئیتر خه‌سڵه‌تی گیانله‌به‌ری له ده‌ست‬ ‫ده‌دات‌و ده‌گ��ۆڕێ��ت ب��ۆ شتێکی‌تر‪،‬‬ ‫ک��ه ئیتر نه‌بێت ب��ه‌و گ��ی��ان��ل��ه‌ب��ه‌ره‌ی‪،‬‬ ‫که پێشتر ب��ه‌و ج��ۆره‌ی خ��ۆی ب��ووه‪.‬‬ ‫خه‌سڵه‌تێکی‌تری گیانله‌به‌ر ئه‌وه‌یه‪ ،‬که‬ ‫هه‌ر یه‌که‌یان سه‌ربه‌خۆیی خۆی بۆ‬ ‫خۆی هه‌یه‌وه کوت‌و موت هاوشێوه‌ی‬ ‫گیانله‌به‌رێکی‌تر نییه‪ ،‬که له‌ یه‌ک بارو‬ ‫دۆخ��دا پێکه‌وه ژیانیان هه‌یه‪ .‬به‌اڵم‬ ‫خه‌سڵه‌تی ه��ه‌ره تایبه‌تمه‌ندی مرۆڤ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬که هه‌تا له ژیاندا بێت‪ ،‬بیر‬ ‫ده‌کاته‌وه‌و له بیرکردنه‌وه‌دا مه‌به‌ستی‬ ‫هه‌یه‪ .‬به واتایه‌کی‌ روونتر‪ ،‬هه‌ر وه‌کو‬ ‫کانت ده‌ڵێت‪ :‬ژیان بۆ مرۆڤ خۆی له‬ ‫خۆیدا بۆ مه‌به‌سته ‪ ،purpose‬یاخود‬ ‫ب��ۆ ئ��ام��ان��ج��ه ‪ .goal‬م��ه‌ب��ه‌س��ت��ه‌ک��ه‌ش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه م��رۆڤ ه��ه‌ت��اک��و ژی��ان��ی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬بۆ ئه‌وه ده‌ژی‪ ،‬که له ژیاندا‬ ‫بمێنێته‌وه‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه هه‌وڵ ده‌دات‌و‬ ‫ته‌قه‌لال ده‌کات له‌ هه‌ر بارو دۆخێکدا‬ ‫بێت‪ ،‬خ��ۆی بگونجێنێت بۆ مانه‌و‌ه‌ی‬ ‫له ژی��ان‪ ،‬که مه‌به‌سته‌که‌یه‌تی‪ .‬له‌به‌ر‬

‫ئه‌مه‪ ،‬ب��ه‌رده‌وام ه��ه‌وڵ ده‌دات خۆی‬ ‫له زه‌ب��رو زی��ان بپارێزێت‌و ب��وار بۆ‬ ‫خۆی بڕه‌خسێنێت‪ ،‬که ژیانی نه‌خاته‬ ‫م��ه‌رگ‌و مه‌ترسییه‌وه‪ .‬ئه‌مه‌ش ئه‌وه‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬که مرۆڤ ته‌نها ئامێردێکی‬ ‫بایۆلۆجی نییه‪ ،‬واته مرۆڤ نابێت له‬ ‫رووی زانستییه‌وه وه‌ها لێکدانه‌وه‌ی‬ ‫بۆ بکرێت‪ ،‬که ئامێرێکی بایۆلۆجییه‌و‬ ‫هیچی‌تر‪ ،‬به‌ڵکو مرۆڤ خاوه‌نی گیانه‪،‬‬ ‫که داینه‌مۆی ژیانێتی بۆ مه‌به‌ستێک‪،‬‬ ‫که به‌رده‌وام مانه‌وه‌یه‌تی له ژیان‪.‬‬ ‫دێ��ک��ارت ل��ێ��ک��دان��ه‌وه‌ی میکانیزمیی‬ ‫ه��ه‌ب��ووه ب��ۆ م��رۆڤ‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون��ه به‬ ‫الیه‌وه ئه‌وه نه‌بووه‪ ،‬که خوا چاوی بۆ‬ ‫مرۆڤ خوڵقاندبێت بۆ ئه‌رکه‌ی‪ ،‬که پێی‬ ‫ببینرێت‪ .‬به‌ڵکو چاو ئه‌ندامێکی له‌شه‪،‬‬ ‫که ده‌ماره‌کانی هه‌ستی به شێوه‌یه‌کی‬ ‫میکانیزمی ده‌‌که‌وێته به‌ر کاریگه‌ریی‬ ‫ره‌نگ‪ .‬واته مرۆڤ به هۆی کاریگه‌ریی‬ ‫فیزیکی‌و کیمیاییه‌وه له چاودا شته‌کان‬ ‫ده‌بینێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌ڕی��س��ت��ۆ پ��ێ��ن��اس��ه‌ێ م��رۆڤ��ی ب��ه‌وه‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬ک��ه ب��وون��ه‌وه‌رێ��ک��ه زمانی‬ ‫هه‌یه‪ .‬واته زمان خه‌سڵه‌تێکی تایبه‌ته‬ ‫له مرۆڤدا هه‌یه‌و له بوونه‌وه‌ری‌تردا‬ ‫ن��ی��ی��ه‪ .‬ئ��ه‌م خ��ه‌س��ڵ��ه‌ت��ی زم��ان��ه‌ش له‬ ‫مرۆڤدا ئه‌وه‌یه‪ ،‬که یارمه‌تیی ده‌دات‬ ‫بۆ بیرکردنه‌وه‌و گواستنه‌وه‌ی بیر‪،‬‬ ‫که ئه‌مه بوونه‌وه‌ری‌تردا نییه‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫ه��ه‌ر ئ��ه‌م خه‌سڵه‌ته تایبه‌ته ژیانی‬

‫‪197‬‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تیی بۆ مرۆڤایه‌تی دروست‬ ‫کردووه‪.‬‬ ‫زم��ان بریتییه ل��ه کۆمه‌ڵێک وش��ه‪،‬‬ ‫که په‌یوه‌سته به وات��اوه‪ .‬وشه‌کان به‬ ‫په‌یوه‌ندییان پێکه‌وه رسته‌ی رێزمانی‬ ‫پێکده‌هێنن‌‪.‬‬ ‫به بۆچوونی فێردیناند دی سۆسێر‬ ‫مرۆڤ ئه‌و وشانه‌ی‪ ،‬که بۆ ئاخاوتن‬ ‫به‌کاریان ده‌هێنێت‪ ،‬بریتین له کۆی‬ ‫وات��اب��ه‌خ��ش��ی��ن‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌م��ه ل��ه زم��ان��ی‬ ‫ئ��اژه‌اڵن��دا ب��ه‌دی ن��اک��رێ��ت‪ .‬بێگومان‬ ‫ئاژه‌اڵنیش زمانیان هه‌یه‪ ،‬که په‌یوه‌ندیی‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌کتردا پێ دروس��ت ده‌ک��ه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ندێک ج��ار ئ��ه‌و زمانه تایبه‌ته‌یان‬ ‫بۆ په‌یوه‌ندیکردنیان له‌گه‌ڵ یه‌کتردا له‬ ‫ئاستێکی زۆر به‌رزدایه‪ .‬بۆ نموونه‪ ،‬که‬ ‫زمانی تایبه‌تی هه‌نگ‌و مێلووره‌دا هه‌یه‪.‬‬ ‫به‌اڵم‪ ،‬هه‌ر وه‌کو ئه‌میل بنڤنیس ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫زمانی هه‌نگ‌و مێرووله زۆر جیاوازه‬ ‫له‌گه‌ڵ زمانی م��رۆڤ‪ .‬زمانی هه‌نگ‌و‬ ‫مێلووره شێوه‌یه‌که ته‌نها له ده‌ربڕینی‬ ‫ره‌فتار‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬زمانی ئاژه‌اڵن‬ ‫ش��ی ن��اک��رێ��ت��ه‌وه‌و وش��ه‌و رس��ت��ه‌و‬ ‫رێزمانی تێدا نییه‌و به‌ش به‌ش ناکرێت‪.‬‬ ‫وات��ه ئ��ام��اژه نییه ب��ۆ وات��ا به‌خشین‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ته‌نها کۆدن‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه هه‌ندێک‬ ‫ج��ار‪ ،‬که گوێمان له چۆله‌که ده‌بێت‪،‬‬ ‫که ده‌جریوێنن‪ ،‬ئێمه وا ده‌زانین‪ ،‬که‬ ‫جریوه‌کانیان زمانیانن‪ ،‬ک��ه پێکه‌وه‬ ‫ئاخاوتن ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌گه‌ر بێت‌و‬

‫ج��ری��وه‌ک��ان��ی��ان پێکه‌وه گ��رێ ب��ده‌ی��ن‪،‬‬ ‫هیچ واتایه‌ک نابه‌خشن‪ ،‬به‌ڵکو بۆمان‬ ‫ده‌رده‌ک��ه‌وێ��ت‪ ،‬ج��ری��وه‌ک��ان��ی��ان ته‌نها‬ ‫ک��ۆدن‪ ،‬که ک��اردان��ه‌وه‌ی ره‌فتاریانن‪،‬‬ ‫ئه‌گینا هیچ وات��ای��ه‌ک ن��اگ��ه‌ی��ه‌ن��ن‪ ،‬که‬ ‫ئێمه‌ی مرۆڤ بتوانین لێیان تێ بگه‌ین‪.‬‬ ‫وات��ه مه‌حاڵه ئێمه‌ی م��رۆڤ بتوانین‪،‬‬ ‫زمانی ئاژه‌اڵن وه‌رگێڕینه سه‌ر زمانی‬ ‫ئێمه‌ی مرۆڤ‪ .‬هه‌ر وه‌کو ڤێتگنشتاین‬ ‫ده‌ڵێت‪« :‬که گوێم له شێرێک ده‌بێت‬ ‫بنه‌ڕێنێت‪ ،‬من چۆن بزانم ده‌ڵێت چی؟»‬ ‫ئ��ه‌م��ه ئ��ه‌وه ده‌گه‌یێنێت‪ ،‬ک��ه مه‌حاڵه‬ ‫م��رۆڤ بتوانێت ک��ۆدی ده‌نگه‌کانی‬ ‫ئاژه‌ڵ له‌یه‌کیتر بدات‌و ئاوێته‌ی بکات‌و‬ ‫بیکات به زاراوه‌و وه‌ری بگێڕێته سه‌ر‬ ‫زمانی ئاده‌میزاد‪.‬‬ ‫جان جاک رۆسۆ ده‌ڵێت‪ :‬تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫له زمانی مرۆڤدا ئه‌وه‌یه‪ ،‬که زاراوه‌ی‬ ‫هه‌یه‪ .‬واته مرۆڤ ده‌توانێت ده‌نگه‌کانی‬ ‫خ��ۆی ب��ک��ات ب��ه وش��ه‌و ب��ه رس��ت��ه‌‌ی‬ ‫رێزمانی‪ ،‬که ئه‌م دی��ارده‌‌و خه‌سڵه‌ته‬ ‫مه‌حاڵه ل��ه جیهانی ئ��اژه‌اڵن��دا ب��ه‌دی‬ ‫بکرێت‪ .‬ده‌ن��گ خ��ۆی ل��ه خ��ۆی��دا هیچ‬ ‫واتایه‌ک نابه‌خشێت‪ .‬بۆ نموونه ده‌نگی‬ ‫ره‌شه‌با‪ ،‬یان هاژه‌ی چه‌م هیچ واتایه‌کی‬ ‫تایبه‌ت نابه‌خشێت‪ .‬مرۆڤێکی کورد‬ ‫کاتێک‪ ،‬که به زمانی کوردی زاراوه‌ی‬ ‫(خانوو) به‌کار ده‌هێنێت‪ ،‬ره‌نگه (خانوو)‬ ‫ل��ه زم��ان��ی ع��ه‌ره‌ب��ێ��ک��دا هیچ وات��ای��ه‌ک‬ ‫نه‌به‌خشێت‪ .‬وات��ه (خ��ان��وو) خ��ۆی له‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪198‬‬

‫خۆیدا ئاماژه‌یه بۆ واتایه‌کی تایبه‌ت‪،‬‬ ‫نه‌ک ئاماژه‌ بێت بۆ شتێکی تایبه‌ت‪.‬‬ ‫به واتایه‌کی‌تر‪( ،‬خانوو) بۆ کوردێک‬ ‫واتایه‌ک ده‌به‌خشێت بۆ شتێک‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌مان وشه بۆ عه‌ره‌بێک هیچ واتایه‌ک‬ ‫نابه‌خشێت‪ .‬که‌واته زاراوه ئاماژه‌یه‬ ‫بۆ واتایه‌کی تایبه‌ت‪ ،‬نه‌ک ئاماژه‌بێت‬ ‫ب��ۆ شتێکی‌ ت��ای��ب��ه‌ت‪ .‬ل��ه‌م��ه‌وه بۆمان‬ ‫ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬که ئه‌رکی زمان ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که پێناسه‌ی جیهانی شته‌کانمان بۆ‬ ‫ده‌ک��ات‪ .‬ته‌نها جیهانی ئ��ه‌و شتانه‌ی‪،‬‬ ‫که ئێمه‌ی مرۆڤ ده‌توانین پرسیڤیان‬ ‫بکه‌ین‪ ،‬نه‌ک جیهانێک‪ ،‬که ئێمه نه‌توانین‬ ‫پرسیڤیان ب��ک��ه‌ی��ن‪ .‬ک��ه‌وات��ه‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌توانین بیری لێ بکه‌ینه‌وه‪ ،‬ته‌نها‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که به زمان ده‌توانین ناوی لێ‬ ‫بنێین‪ .‬ئیتر ئه‌گه‌ر زمانه‌که‌مان چه‌ند‬ ‫ه��ه‌ژار بێت‪ ،‬بیرکردنه‌وه‌مان ئه‌وه‌نده‬ ‫هه‌ژار ده‌بێت‪ ،‬یاخود زمانه‌که‌مان چه‌ند‬ ‫ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��د‌ت��ر بێت‪ ،‬بیرکردنه‌وه‌مان‬ ‫ئه‌وه‌نده ده‌وڵه‌مه‌ندتر بێت‪ .‬هه‌ر وه‌کو‬ ‫ڤێتگنشتاین ده‌ڵێت‪ :‬زمان بیری مرۆڤ‬ ‫پێکده‌هێنێت‪ ،‬یاخود دروس��ت ده‌کات‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها زمان کۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی‬ ‫پێکده‌‌ێنێت‪ .‬لێره‌دا ئه‌گه‌ر (من) زمانم‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت (که‌سی‌تر) زمانی هه‌یه‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‪( ،‬که‌سی‌تر) شت‌‪ ،‬یاخود‬ ‫بابه‌ت ‪ object‬نییه‪ ،‬هه‌ر وه‌کو سارته‌ر‬ ‫بۆی چووه‪ ،‬به‌ڵکو (که‌سی‌تر) هه‌ر له‬ ‫هه‌مان شێوه‌ی (من)‪ ،‬واته ئه‌ویش وه‌ک‬

‫(من) سه‌بجێکته‪ ،‬نه‌ک ئۆبجێکت‪ ،‬چونکه‬ ‫وه‌ک من هۆشی هه‌یه‌و بیر ده‌کاته‌وه‪.‬‬ ‫واته (که‌سی‌تر) وه‌ک من (خود)‪ ،‬یان‬ ‫واته هه‌ردوکمان وه‌ک یه‌ک خودین‪.‬‬ ‫من‪ ،‬که بیر له‌و ده‌که‌مه‌وه‪ ،‬ئه‌ویش بیر‬ ‫له من ده‌کاته‌وه‪ .‬به‌اڵم ئه‌و ئامڕازه‌ی‬ ‫من‌و که‌سی‌تر ده‌کات به هه‌مان شت‪،‬‬ ‫زمانه‪ .‬واته زمان من ده‌کار به خودو‬ ‫له هه‌مان کاتدا (که‌سی‌تر) ده‌کات به‬ ‫خ��ود‪ .‬ب��ه‌و ج��ۆره خ��وده‌ک��ان هه‌موو‬ ‫پ��ێ��ک��ه‌وه ب��ه ئ��ام��ڕازی زم��ان پێکه‌وه‬ ‫گرێ ده‌درێ��ن‌و کۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی‬ ‫پێکده‌هێنن‪ .‬که‌واته زمان جگه له‌وه‌ی‬ ‫رۆڵ��ی وه‌سفکردنی ئۆنتۆڵۆجیانه‌ی‬ ‫بوونی هه‌یه‪ ،‬له هه‌مان کاتدا رۆڵی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیشی ه��ه‌ی��ه‪ ،‬چونکه هه‌ر‬ ‫زمانێک ئ��ه‌گ��ه‌ر رۆڵ��ی کۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬واته ئه‌گه‌ر له‌ نێوان مرۆڤه‌کاندا‬ ‫وه‌ک ک��ۆم��ه‌ڵ ب��ه‌ک��ار ن��ه‌ی��ه‌ت‪ ،‬ک��ه به‬ ‫هه‌مان زمانی یه‌کتر ئاخاوتن‌ ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫ئیتر هیچ واتایه‌کی نابێت‪ ،‬ی��ان هیچ‬ ‫واتایه‌ک نابه‌خشێت‪.‬‬ ‫مادده‌و روح‬

‫‪Body and Soul‬‬

‫به گوێره‌ی پێناسه‌ی ئه‌ڕیستۆ‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫شتێک ده‌گوترێت م��ادده ‪ ،physic‬که‬ ‫گیانی‪ ،‬یاخود ژیانی تێدا نه‌بێت‪ ،‬وه‌ک‪:‬‬ ‫ب��ه‌رد‪ ،‬دار‪ ،‬خاک ‪ ..‬هتد‪ .‬به‌اڵم ده‌بێت‬ ‫بزانین‪ ،‬که مادده هه‌ندێک جار گیانی‪،‬‬

‫‪199‬‬

‫یاخود ژیانی تێدایه‪ .‬بۆ نموونه ئێمه‬ ‫ناتوانین به م��رۆڤ بڵێین‪ ،‬که م��ادده‌‬ ‫نییه‪‌.‬که‌واته مرۆڤ له مادده پێکهاتووه‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل��ه ه��ه‌م��ان ک��ات��دا ل��ه گیانیش‬ ‫پێکهاتووه‪ .‬ک��ه‌وات��ه م��رۆڤ به‌شێکی‬ ‫له مادده پێکهاتووه‌و به‌شێکی‌تری له‬ ‫گیان پێکهاتووه‪ .‬مادده ئه‌گه‌ر ئۆبجێکت‬ ‫بێت‌و گیان سه‌بجێکت بێت‪ ،‬که‌واته‬ ‫مرۆڤ سه‌بجێکته‌و له هه‌مان کاتیشدا‬ ‫ئۆبجێکته‪ .‬ئه‌مه پێناسه‌ی راسته‌قینه‌یه‬ ‫ب��ۆ م��رۆڤ‪ .‬ب��ه‌اڵم پ��رس��ی��ار ل��ێ��ره‌دا‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ئایا له مرۆڤدا مادده‌و گیان‬ ‫چۆن له یه‌کتری جیا ده‌کرێنه‌وه؟ هێگل‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬م��رۆڤ له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی هۆشی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‪ ،‬ده‌ت��وان��ێ��ت ل��ه جیهانی خ��ودی‬ ‫خۆی بچێته ده‌ره‌وه‌و ببێت به به‌شێک‬ ‫ل��ه جیهانی ده‌ره‌وه‌ی خ��ودی خ��ۆی‪.‬‬ ‫له هه‌مان کاتدا ده‌‌توانێت له جهیانی‬ ‫خ��ودی خۆیه‌وه بشگه‌ڕێته‌وه بۆ نێو‬ ‫جیهانی خودی خۆی‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪،‬‬ ‫مرۆڤ توانای ئه‌وه‌ی هه‌یه به هۆش‪،‬‬ ‫یاخود به بیر‪ ،‬له خودی خۆی بچێته‬ ‫ده‌ره‌وه‌و بشگه‌ڕێته‌وه بۆ نێو خودی‬ ‫خۆی‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬ده‌توانێت ببێت‬ ‫به سه‌بجێکت‌و له هه‌م ان کاتیشدا ببێت‬ ‫به ئۆبجێکت‪ .‬مادده‪ ،‬یاخود ئۆبجێکت‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ه��ۆش��ی ن��ی��ی��ه‪ .‬ک��ه‌وات��ه‬ ‫جیاوازیی نێوان مادده‌و گیان ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که م��ادده بوونێکه هۆشی تێدا نییه‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم گیان بوونێکه‪ ،‬که هۆشی تێدا‬

‫هه‌یه‪ .‬که‌واته ئه‌وه‌ی مرۆڤ ده‌کات به‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬هۆشه‪ ،‬یاخود بیره‪ .‬واته ئه‌گه‌ر‬ ‫م��ادده‌ی��ه‌ک ه��ۆش��ی ه��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ک��ه‌وات��ه‬ ‫م��رۆڤ��ه‪ .‬مادده‌یه‌کیش ئه‌گه‌ر هۆشی‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬م��رۆڤ نییه‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪،‬‬ ‫ه��ه‌ر ب��وون��ه‌وه‌رێ��ک‪ ،‬پێی ناگوترێت‬ ‫مرۆڤ ئه‌گه‌ر بیرو هۆشی تیا نه‌بێت‪.‬‬ ‫که ئێمه پێی ده‌ڵێین مردووه‌و زیندوو‬ ‫نییه‪ .‬لێره‌وه ئیتر ده‌توانین بڵێین‪ ،‬که‬ ‫ب��ی��ر خ��ه‌س��ڵ��ه‌ت��ی گ��ه‌وه‌ری��ی م��رۆڤ��ه‌و‬ ‫مادده‌ش خه‌سڵه‌ته الوه‌که‌یه‌تی‪ .‬مادده‬ ‫ئه‌و شته‌یه‪ ،‬که هۆشی تێدا نییه‪ ،‬بیریش‬ ‫ئه‌و شته‌یه‪ ،‬که هۆشی تێدایه سه‌باره‌ت‬ ‫به مادده‪.‬‬ ‫دێ��ک��ارت ب��ه الی��ه‌وه وه‌ه��ای��ه‪ ،‬که‬ ‫م��ادده‌و ب��ی��ر دوو ش��ت��ی ل��ه یه‌کتر‬ ‫دابڕاو سه‌ربه‌خۆ نین‪ ،‬چونکه مه‌حاڵه‬ ‫یه‌ک شت دوو گه‌وهه‌ری هه‌بێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه مه‌حاڵه مرۆڤ دوو گه‌وهه‌ری‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬که یه‌کێکیان گه‌وهه‌ری ماددی‬ ‫بێت‌و ئه‌وی‌تریان گه‌وهه‌ری بیر بێت‪.‬‬ ‫واته له مرۆڤدا مه‌حاڵه دوو گه‌وهه‌ر‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬که یه‌کێکیان تایبه‌ت بێت به‬ ‫مادده‌و ئه‌وی‌تریان تایبه‌ت بێت به بیر‪.‬‬ ‫به‌اڵم پرسیار لێره‌دا ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ئێمه‬ ‫ده‌بینین‪ ،‬که م��ادده بۆشاییه‌ک داگیر‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬به‌اڵم ئایا به هه‌مان شێوه‌ی‬ ‫م��ادده بۆشایی داگ��ی��ر ده‌ک��ات؟ ئێمه‬ ‫چۆن بتوانین بیسه‌لمێنین‪ ،‬که بیر وه‌کو‬ ‫مادده بۆشایی داگیر ده‌ک��ات؟ چونکه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪200‬‬

‫ئه‌گه‌ر ه��ه‌ردووک��ی��ان بۆشایی داگیر‬ ‫بکه‌ن‪ ،‬که‌واته هه‌ردوو هه‌ر یه‌ک شتن‪،‬‬ ‫ئه‌وجا راسته بڵێین‪ ،‬که م��ادده‌و بیر‬ ‫ه��ه‌ردوو هه‌ر له یه‌ک گ��ه‌وه��ه‌ره‌وه‌ن‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ��ه‌گ��ه‌ر م��ادده بۆشایی داگیر‬ ‫ب��ک��ات‌و بیر ب��ۆش��ای��ی داگ��ی��ر ن��ه‌ک��ات‪،‬‬ ‫که‌واته له یه‌ک گه‌وهه‌ره‌وه نین‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫له دوو گه‌وهه‌ری جیاوازه‌وه‌‌ن‪ .‬به‌اڵم‬ ‫دیسان پرسیار ده‌که‌ینه‌وه‪ ،‬که مادده‌و‬ ‫بیر ئه‌گه‌ر دوو گه‌وهه‌ری جیاوازیان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬چی پێکه‌وه گرێیان ده‌دات؟ بۆ‬ ‫وه‌اڵم��دان��ه‌وه‌ی ئه‌م پرسیاره دێکارت‬ ‫ب��اوه‌ڕی وه‌ه��ا ب��ووه‪ ،‬که گیان (روح)‬ ‫مادده‌و بیر پێکه‌وه گرێ ده‌دات‪ .‬ئێمه‬ ‫ره‌نگه بزانین‪ ،‬که به‌و شته ده‌گوترێت‬ ‫م��ادده‪ ،‬ک��ه ج��ووڵ��ه‌ی ن��ه‌ب��ێ��ت‌‌و به‬ ‫بزوێنه‌رێک نه‌بێت‪ ،‬نه‌بزوێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ره‌نگه بزانین‪ ،‬که بیر چاالکیی کیمیاییه‬ ‫ل��ه ده‌م��اره‌ک��ان��ی م��ێ��ش��ک��دا‪ ،‬ی��اخ��ود‬ ‫جۆرێکه پرۆسێسه‌‌ری کۆمپیوته‌ری‬ ‫بایۆلۆجی‌و کیمیایی‌و فیزیکییه له نێو‬ ‫مێشکی سه‌ری مرۆڤدا‌و به‌ستراوه به‬ ‫ده‌ماره‌کانی له‌شی مرۆڤه‌وه‌و هۆش‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م دێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ه��ۆش ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬که‬ ‫م��رۆڤ به ه��ۆی��ه‌وه بتوانێت بزانێت‪،‬‬ ‫که خودی وه‌ک مرۆڤ بوونی هه‌یه‌و‬ ‫وه‌ک��و دێکارت ده‌ڵێت بیر ده‌ک��ات��ه‌وه‪.‬‬ ‫وات��ه م��رۆڤ ب��ه ه��ۆش ده‌زان��ێ��ت‪ ،‬که‬ ‫ته‌نها بوونه‌وه‌ر نییه‪ ،‬به‌ڵکو ده‌شزانێت‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌ر ب��وون��ی چ��ۆن��ه‪ .‬ده‌ت��وان��ی��ن‬

‫بڵێین‪ ،‬که م��رۆڤ به هۆش ده‌زانێت‪،‬‬ ‫که بوونی هه‌یه‪ .‬به واتایه‌کی‌تر‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫هۆشی نه‌بێت‪ ،‬درک به بوونی خۆی‬ ‫ناکات‪ ،‬که‌ درک به بوونی خۆی نه‌کات‪،‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه بوونی نییه‪ .‬ب��ه‌و راده‌ی��ه‌ک��ی‪،‬‬ ‫که نه مرۆڤ به بێ هۆش نه بوونی‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‌و نه بوونیش بوونی ده‌بێت‪.‬‬ ‫که‌واته ئایا ناتوانین بڵێین‪ ،‬که هۆش‬ ‫گه‌وهه‌ری بوونه؟ ئایا ناتوانین بڵێین‪،‬‬ ‫که هۆش ئه‌و گه‌وهه‌ره‌یه‪ ،‬که (من) له‬ ‫(خود)م‌و (من) له جیهانی ده‌ره‌کیم جیا‬ ‫ده‌کاته‌وه‪ .‬ئایا ده‌توانم بڵێم‪ ،‬که هۆش‬ ‫چییه‌تیی منه؟ ی��ان ده‌ت��وان��م بڵێم‪ ،‬که‬ ‫هٶش ئه‌فرانده‌ری بوونی منه‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که ئه‌گه‌ر ه��ۆش نه‌بێت‪ ،‬من‬ ‫بوونم نابێت؟ ئایا ئه‌ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫که هۆش‌و گیان (روح) هه‌ر یه‌ک شت‬ ‫بن؟ ئه‌گه‌ر یه‌ک شت نه‌بن‪ ،‬ئه‌ی گیان‬ ‫(روح) چییه؟‬ ‫ئه‌گه‌ر ب��ه‌م لێکدانه‌وه‌یه‌ی س��ه‌ره‌وه‬ ‫بێت‪ ،‬ده‌بێت هۆش چییه‌تیی (من) بێت‪.‬‬ ‫چونکه من ده‌هێنێته بوونه‌وه‪ ،‬کاتێکیش‪،‬‬ ‫که ده‌مرم‪ ،‬واتای ئه‌وه‌یه ئه‌و هۆشه‌م‬ ‫نامێنێت‪ ،‬که چییه‌تیی منه‪.‬‬ ‫ک��ه‌وا ب��وو ئ��ه‌وه‌ی م��ن ه��ه‌م��وو‬ ‫بوونه‌وه‌ری‌تر جیا ده‌کاته‌وه‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که‬ ‫من هۆشم هه‌یه‌و هیچ بوونه‌وه‌رێکی‌تر‬ ‫جگه له من هۆشی نییه‪ .‬بۆ نموونه‬ ‫من گومان بکه‌م چونکه هۆشم هه‌یه‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئاژه‌ڵ توانای گومانکردنی نییه‪.‬‬

‫‪201‬‬

‫بۆ نموونه ده‌توانم ته‌نانه‌ت دێکارت‬ ‫گ��وم��ان ب��ک��ه‌م‪ ،‬ک��ه ه��ه‌م‪ .‬ده‌ش��ت��وان��م‬ ‫گومان بکه‌م‪ ،‬که هۆشم هه‌یه‪ .‬هه‌ر‬ ‫به‌م گومانکردنه‌‌ش ده‌توانم به باوه‌ڕی‬ ‫ره‌هاوه بیسه‌لمێنم‪ ،‬که هۆشم هه‌یه‌و‪،‬‬ ‫که هه‌م‪.‬‬ ‫دێ��ک��ارت ل��ه ک��ۆت��ای��ی هه‌نگاوه‌کانی‬ ‫ک��ۆگ��ی��ت��ۆک��ه‌ی��دا‪ ،‬وات��ه ل��ه رێ��ب��ازی‬ ‫گومانگه‌راییه‌که‌یدا گه‌یشتۆته ئه‌و‬ ‫ب��اوه‌ڕه ره‌ه��ای��ه‌ی‪ ،‬که بوونی هه‌یه‌و‬ ‫ئه‌و بوونه‌ی هه‌یه‌تی هۆشی هه‌یه‌و بیر‬ ‫ده‌کاته‌وه‪ ،‬که ده‌ڵێت‪« :‬من بیر ده‌که‌مه‌‌وه‪،‬‬ ‫که‌واته من هه‌م ‪».Cogito ergo sum‬‬ ‫ئه‌م راستییه له بوونی هیچ گومانێک‬ ‫ه��ه‌ڵ��ن��اگ��رێ��ت‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ه ئه‌ندێشه‌ش‬ ‫بێت‪ ،‬به‌اڵم هه‌رگیز گومان هه‌ڵناگرێت‪.‬‬ ‫ک��ه‌وات��ه دێ��ک��ارت ل��ه کۆگیتۆکه‌یدا به‬ ‫ته‌نها دی��ارده‌ی هۆشی ک��ردووه به‬ ‫بناغه‌ی ره‌هایانه‌ی هه‌موو راستییه‌ک‪.‬‬ ‫به‌و واتایه‌ی‪ ،‬که مرۆڤی به‌وه پێناسه‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬که تاقه بوونه‌وه‌رێک‌و تاقه‬ ‫گه‌وهه‌رێکه‪ ،‬که بیر ده‌کاته‌وه‌و جیایه‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌ر بوونه‌وه‌رێکی‌تر‪ .‬واته به‬ ‫الی دێکارته‌وه‪ ،‬مادده‌و بیر دوو شتی‬ ‫جیاوازن‪ ،‬جیاوازییه‌که‌شیان ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که بیر گه‌وهه‌ره‌و مادده گه‌وهه‌ر نییه‪.‬‬ ‫به‌و واتایه‌ی ئه‌گه‌ر بیر بوونی نه‌بێت‪،‬‬ ‫م��ادده بوونی نابێت‪ .‬وات��ه م��ادده به‬ ‫بیر ئه‌فرێنراوه‪ .‬به‌اڵم ده‌بینین ئێدمۆند‬ ‫ه��وی��س��ڕڵ ب��ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی دێ��ک��ارت‬

‫روانیویه‌تییه ه��ۆش‪ .‬گوتوویه‌تی‪ ،‬که‬ ‫هۆش نه گه‌وهه‌ره‌و نه مادده‌یه‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫چاالکییه‌که‪ ،‬که به‌رده‌وام له گۆڕاندایه‪،‬‬ ‫له کۆنه‌وه بۆ ئێستاو له ئێستاوه بۆ‬ ‫داهاتوو‪ ،‬به‌ره‌و درککردنی مه‌به‌ستێک‪،‬‬ ‫ک��ه وات��ا ب��ب��ه‌خ��ش��ێ��ت‪ ،‬ن��ه‌ک ب��ه‌ره‌و‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی شتێکی ماددی بێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫بیرۆکه‌یه سیگمۆند فرۆید به ته‌واوی‬ ‫ئاوڕی لێ داوه‌ته‌وه‪ ،‬که ده‌ڵێت‪ :‬مرۆڤ‬ ‫هۆشی هه‌یه‌و نه‌ستیشی هه‌یه‪ .‬هه‌موو‬ ‫بیرێک له هۆشیدا ئاماده نابێت‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫هه‌ندێک بیر ده‌چێته ژێر هۆشه‌وه‪ ،‬که‬ ‫به هۆی خه‌فه‌بوونه‌وه هه‌موو کاتێک‬ ‫ئ��ام��اده نابێت‪ .‬ن��ه‌س��ت ب��ه بۆچوونی‬ ‫فرۆید هێزێکی ده‌روونیی چاالکه‪ ،‬که‬ ‫هه‌میشه کاریگه‌ریی له‌ سه‌ر ره‌فتاری‬ ‫مرۆڤ هه‌یه‪ .‬به تایبه‌تی له‌و ساتانه‌ی‪،‬‬ ‫که ملمالنێ له نێوان ئ��ه‌و ئ��اره‌زووه‬ ‫نه‌ستییانه‌ی‪ ،‬که له ناخی مرۆڤدا له‬ ‫نووستن خه‌به‌ریان ده‌بێته‌وه‌و داوای‬ ‫ت��ێ��رب��وون ده‌ک��ه‌ن‌و ئ��ه‌و به‌ربه‌سته‬ ‫هۆشیارییانه‌ی‪ ،‬ک��ه ده‌ب��ن��ه رێ��گ��ر له‌‬ ‫ب��ه‌رده‌م تێرکردنی ئ��اره‌زووه‌ک��ان��دا‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌ن��دێ��ک ج��ار ئ��ه‌و‬ ‫ئ��اره‌زووه خه‌فه‌کراوانه‪ ،‬که رێگه‌یان‬ ‫نابێت ئاماده‌ بن‪ ،‬ده‌گۆڕێن بۆ خه‌ون‌و‬ ‫ئه‌ندێشه‌و نه‌خۆشیی ده‌روون��ی‪ .‬ئه‌م‬ ‫ملمالنێیه‌ی ن��ێ��وان ه��ۆش‌و ن��ه‌س��ت‪،‬‬ ‫ده‌توانین پێی بڵێین‪ ،‬که ملمالنێیه له‬ ‫نێوان (من)‌و (خود)ه‌که‌یدا‪ ،‬که الیه‌نی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪202‬‬

‫سێیه‌م ره‌نگه بتوانێت شی بکاته‌وه‬ ‫کۆده‌کانی بدۆزێته‌وه‪ ،‬که ئه‌ویش به‬ ‫بۆچوونی فرۆید پزیشکی ده‌روونییه‪.‬‬ ‫فرۆید ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئ��ه‌م ملمالنێیه ده‌بێت‬ ‫له ده‌روون��ی هه‌موو که‌سێکدا بوونی‬

‫هه‌بێت‪.‬‬

‫‪203‬‬

‫ئایا فەلسەفە هیچ رۆڵێکی لە بەهاری عەرەبیدا گێڕاوه؟‬ ‫«گفتوگۆیه‌کی کراو ‌ه له‌گه‌ڵ فه‌یله‌سووف‌و بیرمه‌ندی‬ ‫عه‌ره‌ب خه‌لدون ئه‌لنه‌بوانی»‬

‫?‪Did Philosophy Play a role in the Arab Spring‬‬ ‫‪An open dialogue with the Arab philosopher khaldoun‬‬‫‪alnabwani‬‬ ‫‪Translated into Kurdish by: Jihad Hama‬‬ ‫وه‌رگێڕی بۆ کوردی‪ :‬جیهاد حه‌مه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪204‬‬

‫ئ��ای��ا ف��ەل��س��ەف��ە دەت��وان��ێ��ت چ��ی به‬ ‫سیاسه‌ت پێشکەش بکات؟ ئایا فەلسەفە‬ ‫دەتوانێت چی بە جیهانه‌که‌ی‪ ،‬یان بە‬ ‫سەردەمەکەی پێشکه‌ش بکات؟ ئەگەر‬ ‫لە وەاڵمدا بوترێت هیچ شتێک‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫ل��ەم کاتەدا پرسیارەکە ب��ەم ج��ۆرەی‬ ‫لێدێت‪ ،‬کە ئایا فەلسەفە چ سوودێکی‬ ‫ه��ه‌ی��ه؟ ل��ە م��ێ��ژووی ف��ەل��س��ەف��ەدا‬ ‫فەیلەسوفە گەورەکان خۆیان وەاڵمی‬ ‫جیاوازیان بۆ ئەم پرسیارە هه‌بووه‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە هێگڵ لە کتێبە بە ناوبانگەکەیدا‬ ‫به ناونیشانی (پرنسیپەکانی فەلسەفەی‬ ‫دادپه‌روه‌ری) بەم جۆره قسە لە سەر‬ ‫رۆڵی فەلسەفە دەکات‪« :‬کوندەپەپووی‬ ‫منیرڤا تا تاریکی دانه‌یێت‪ ،‬لە شەقەی‬ ‫باڵ نادات‪ .‬هێگڵ بەم جۆرە پێناسه‌ی‬ ‫ب��ۆ فەلسەفە ک��ردووه‪ ،‬ک��ە ب��ه دوای‬ ‫رووداودا دێ��ت‪ ،‬وات��ه ک��ات��ێ��ک دێته‬ ‫ئ��اراوه‪ ،‬که ک��ار لە ک��ار ترازبێت‪ .‬به‬ ‫واتهیه‌کی‌تر‪ ،‬هێگڵ جەختی له سه‌ر‬ ‫ئه‌وه کردووه‪ ،‬که تا واقیع کاری خۆی‬ ‫نەکات‪ ،‬یان دەستی خۆی نەوەشێنێت‪،‬‬ ‫فەلسەفە دەرن��اک��ەوێ��ت‪ .‬قبوڵکردنی‬ ‫ئ��ه‌م قسەیه‌ی هێگڵ لە س��ەر ئ��ەوەی‪،‬‬ ‫ک��ە فەلسەفە ب��ە دوای واقیعدا بێت‪،‬‬ ‫پرسیارەکەمان وەک خۆی دەمێنێته‌وه‬ ‫بە بێ وەاڵم‪ .‬گەر وابێت‪ ،‬ئیتر فەلسەفە‬ ‫چیی پێشکەش ب��ە س��ەردەم��ه‌ک��ه‌ی‌و‬ ‫خ��ۆی‌و جیهانی خ��ۆی دەک��ات‪ ،‬که لە‬ ‫کاتێکدا له دوای دوای��ی واقیعه‌وه به‬

‫پله‌ی دووه‌م دەکەوێت‪ ،‬یاخود بە دوای‬ ‫رووداوەک��ان��ی وەقیعەوە بێت؟ هێگڵ‬ ‫ب��ەم ج��ۆرە وەاڵم��ی ئ��ەم پرسیارە‌ی‬ ‫داوه‌ت��ەوە‪ :‬ف��ەل��س��ەف��ە ه��ی��چ شتێک‬ ‫پێشکەش ناکات ته‌نها پێناسه‌کردن‌و‬ ‫تیگەیشتن‌و راڤەکردن نه‌بێت سه‌باره‌ت‬ ‫به‌و سەردەمەی‪ ،‬کە تییایدا واقیعێک‬ ‫دەگوزەرێت‌و دێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫ئەم بۆچوونه‌ی هێگڵ ده‌رباره‌ی رۆڵی‬ ‫فەلسەفە‪ ،‬مارکس پەسەندی نە‌کردووه‪،‬‬ ‫قایل نەبووه بەوەی‪ ،‬کە فه‌لسه‌فه کاری‬ ‫ته‌نها راڤ��ەک��ردن��ی جیهان ب��ێ��ت‪ ،‬یان‬ ‫ته‌نها راڤەکردنی واقیعێکی تێپەڕیو‬ ‫بێت‪ .‬مارکس حه‌زی کردووه فەلسەفە‬ ‫رۆڵێکی بااڵتر ببینێت‌ له کاریگه‌ریی لە‬ ‫سەر واقیع‌و هاوبەش بێت بۆ گۆڕینی‪.‬‬ ‫لە توێژینه‌وه‌‌ی ژمارە یانزهەمیدیدا‪،‬‬ ‫که دەرب��ارەی فیورباخ نووسیویه‌تی‪ ،‬‬ ‫م��ارک��س ب��ه روون��ی ب��ی��ری خ��ۆی‬ ‫ده‌رخستووه‪ .‬تیایدا گوتوویه‌تی‪ ،‬که‪:‬‬ ‫ئه‌رکی فەیلەسوف له رابردوودا تەنها‬ ‫ئەوە بووه‪ ،‬کە جیهان راڤە بکات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەمه گرنگتر ئه‌وه‌یه‪ ،‬که به‌شدار بێت‬ ‫له گۆڕینی جیهان‪ ،‬نه‌ک ته‌نها راڤه‌ی‬ ‫بکات‌و هه‌ر ببێت به پاشکۆی واقیع‌و‬ ‫رووداوه‌کان‌و هیچی‌تر‪.‬‬ ‫ب��ە پێی ق��س��ەی هێگڵ فەلسەفە بە‬ ‫دوای واق��ی��ع��دا دێ��ت‪ .‬ب��ە پێی قسەی‬ ‫مارکس‌یش فەلسەفە دەبێت کاریگه‌ریی‬ ‫هه‌بێت له گۆڕینی هه‌نووکه‌ی خۆی‬

‫‪205‬‬

‫به‌ره‌و سه‌رده‌مێکی پێشکه‌وتووانه‌تر‪ .‬که «بیرنه‌که‌ینه‌وه‪ ،‬به‌ڵکو ته‌نها ته‌ماشا‬ ‫هایدگەریش لە کتێبه‌که‌یدا (ده‌روازه‌یه‌ک بکه‌ین‪.‬‬ ‫بەهاری عەرەبی‌و پەلکەزێڕینەکانی‬ ‫بۆ چوونه نێو مێتافیزیکه‌وه) دەڵێت‪:‬‬ ‫ک��رۆک��ی ف��ەل��س��ەف��ە پرسیارکردنێتی مارکس‬ ‫ب��ه‌ر ل��ه ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی‪ ،‬ل��ە کاتی‬ ‫ده‌رب��اره‌ی چ��ۆن��ی��ه‌ت��ی��ی گ��ۆری��ن��ی‬ ‫سەردەمەکەی خۆی بۆ سەردەمێکی‌تر‪ .‬رووخ��ان��ی دی��واری بەرلین‪ ،‬چ��ەپ بە‬ ‫ک��ەوات��ە ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‪ ،‬ی��ان ب��ەره��ەم��ی گشتی‌و بیری مارکسی ب��ه تایبەتی‬ ‫هه‌نووکه‌یه‌تی‪ ،‬یاخود لە بنەڕەت‌و لە توشی دۆخێکی لێکترازان‌و نەمانی‬ ‫قیبەلەنمای رینماییکاری خۆی بوو‪ .‬بۆیە‬ ‫ریشە‌یدا لە نێو هه‌نووکه‌یدایه‌تی‪.‬‬ ‫ل��ە دوای ئ��ەم س��ێ پ��ێ��ن��اس��ه‌ی��ه‌ی دووب��اره کەوتە خۆ دروستکردنەوە‪،‬‬ ‫فەلسەفەوە‪ :‬یه‌که‌م‪ ،‬که تێڕوانینی هێگڵ ن��ه‌ک وەک چ��ەپ��ی م��ارک��س��ی‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بۆ فەلسەفە بە دوای واقیعدا دێت‪ .‬وەک پیاچوونەوە بە بیری خۆیدا بە‬ ‫دووه‌م‪ ،‬که تێڕوانینی مارکس بۆ فه‌لسه‌فه گ��وێ��رەی ئ��ەو گۆڕانکارییانەی‪ ،‬کە‬ ‫وه‌ک فاکته‌رێک بۆ گۆڕینی واقیعێک زۆر ب��ە خێرایی رووی��ان��داو هەموو‬ ‫بۆ واقیعێکی پێشکەوتوو‪ .‬سێیه‌م‪ ،‬که جیهانی گرته‌وه‪ ،‬بە جۆرێک‪ ،‬کە بیری‬ ‫تێڕوانینی هایدیگه‌ر بۆ فه‌لسه‌فه‪ ،‬که مارکسی پێشتر پێشبینیی له‌ باره‌وه‬ ‫پرسیاره لە سەر چۆنیەتیی گۆڕینی ن��ەک��ردب��وو‪ .‬ب��ە ب��ۆچ��وون��ی م��ن‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫واقیع‪ .‬تێروانینێکی‌تر دێت‪ ،‬که ئه‌ویش گۆرانکارییانە نەرێنی نەبوون‪ ،‬بەڵکو‬ ‫تێڕوانینه‌که‌ی ڤیتگنشتاین‌ه‪ ،‬کە دەڵێت‪ :‬ئ��ەوە خ��ۆی ل��ه خ��ۆی��دا مارکسیە‌ته‌‬ ‫«فەلسەفە بێ هیزو بێ توانایە لە ئاستی رەسەنه‌که‌ بوو بە گوێرەی یەکێک لە‬ ‫ئەو واقیعەی‪ ،‬کە تیایدا دێتە ئ��اراوە‪ .‬گۆشەنیگاکانی بۆ بە خۆداچوونەوەی‬ ‫ئەم فەیلەسوفە لە کتێبه‌که‌یدا‪ ،‬که به بیر بە پێوەری هەڵقواڵنی بیری نوێ‬ ‫ناونیشانی (توێژینه‌وه فه‌لسه‌فییه‌کان) لە واقیعە نوێیه‌کەوە‪ .‬واته بە پێوەری‬ ‫ه‪ ،‬ده‌ڵێت‪« :‬فەلسەفە هەموو شتەکان ب��ە خ��ۆداچ��وون��ەوەی ب��ی��ر ل��ە س��ەر‬ ‫ده‌خ��ات��ه ب��ه‌رچ��او‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��ێ ئ��ەوەی بنه‌مایه‌ک‪ ،‬که بیر هه‌ڵقواڵوی واقیع‬ ‫بتوانێت راڤە‌یان بکات‌و هیچ شتێکی ب��ێ��ت‪ .‬ب��ه واتهیه‌کی‌تر‪ ،‬بیر خ��ۆی له‬ ‫لێ بەرهەم بهێنێت‪ .‬ئەم فەیلەسوفە خۆیدا دۆگما‌یانه‌و چه‌قبه‌ستووانه نییه‪،‬‬ ‫ب��ڕوای وای��ە‪ ،‬ک��ە‪« :‬فەلسەفە هەموو به‌ڵکو گومانی تیا نییە‪ ،‬کە هەندێک‬ ‫شتەکان وەک خ��ۆی بەجێدەهێڵێت ‪ .‬ل��ە ت��ه‌وژم��ه م��ارک��س��ی��ی��ەک��ان��ی دوای‬ ‫له دواییدا به‌وه ئامۆژگاریمان ده‌کات‪ ،‬مارکس رەخنەی خۆیان گرتووه له‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪206‬‬

‫م��اوەی��ەک��ی زۆر ل��ه پێش س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫هەوڵوەشانەوەی یەکێتیی سۆڤیەت‌و‬ ‫دژایەتیکردنی مارکسیزم ـ ستالینیزم‌و‬ ‫مارکسیزمی ئۆرتۆدۆکسی (راستڕه‌و)‪،‬‬ ‫بۆ نموونه‪ ،‬قوتابخانەی فڕانکفۆرت‌و‬ ‫پێشتریش رەخنەکانی جۆرج لۆکاش‬ ‫له کتێبه‌که‌یدا به ناونیشانی (مێژووو‬ ‫هۆشیاریی چینایەتی)‪ .‬هەروەها کارل‬ ‫ک��ۆڕش له کتێبه‌که‌یدا به ناونیشانی‬ ‫(مارکسیزم‌و فه‌لسه‌فه)‪ .‬ره‌خنه‌کانی‬ ‫سارته‌ریش‪ ،‬که لەگەڵ بیری مارکسیدا‬ ‫لە نزیکبوونەوە‌و دوورک��ەوت��ن��ەوەدا‬ ‫ب��وو؛ ج��ارێ��ک الی��ەن��گ��ی��ری��ی دەک��ردو‬ ‫جارێک رەخنەی لێ دەگ��رت‪ .‬دیسان‬ ‫رەخنەکانی ئەلتۆسیر لە خوێندنەوەی‬ ‫نوێیدا بۆ سیستمی سەرمایەداری‪.‬‬ ‫ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەی ب��ۆچ��وون��ه‌ک��ان��ی‬ ‫دک��ت��ۆر س��ادق ج��ه‌الل ئ��ه‌ل ع��ه‌زم‪،‬‬ ‫ک��ه ل��ە ک��ت��ێ��ب��ه‌ک��ه‌ی��دا ب��ه ن��اون��ی��ش��ان��ی‬ ‫(به‌رهه‌ڵستی ک��ردن له ماتریالیزمی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی) رەخ��ن��ەی ئ��اڕاس��ت��ه‌‌ی ئه‌و‬ ‫ب��زووت��ن��ەوە‌و دیدگایانە ک��ردووه‪ ،‬که‬ ‫دوورن لە فەلسەفەی مارکسییەوه‪،‬‬ ‫من وا ده‌بینم‪ ،‬کە ئ��ه‌و بزووتنه‌وه‌و‬ ‫دیدگایانه زۆر چ��ڕو پ��ڕو ب��ه س��وود‬ ‫ب��وون ب��ۆ تیگەیشتن ل��ە بزوتنەوەی‬ ‫مێژووو بۆ شکاندنی پیرۆزکردن‌و به‬ ‫دۆگماکردن‌و ئایینگه‌راییکردنی بیر‪ ،‬کە‬ ‫دەقە مارکسییه‌کان بە جۆرێک پیرۆز‬ ‫ک��راون‪ ،‬ک��ە ئ��اس��ت��ی��ان ل��ه س��ەرووی‬

‫پ��ل��ه‌ی رەخ��ن��ە‌دا ب��ێ��ت‌و وەک بیری‬ ‫پێغەمبەران‌و وت��ه‌‌ی خودایی ته‌ماشا‬ ‫بکرێت‪ ،‬له بێگه‌رو ب��ه‌ده‌ر بن له هه‌ر‬ ‫هه‌ڵه‌و ره‌خنه‌یه‌ک‪.‬‬ ‫ب��ی��ری مارکسی ه��ەر ل��ە س��ەرەت��ای‬ ‫دەس��پ��ێ��ک��ردن��ی ج��ەن��گ��ی س��اردەوە‬ ‫پاشەکشەی بە خ��ۆی ک��رد‪ ،‬که ئیدی‬ ‫وه‌ک بیری شۆڕشگێڕانه نه‌مێنێته‌وه‪.‬‬ ‫ت��ا ئ��ەو ئ��اس��ت��ە ک��ەوت��ە س��ەر رەف��ە‬ ‫پ��ەراوێ��زخ��راوەک��ان��ی م��ێ��ژوو‪ .‬ب��وو‬ ‫ب��ە چەمکی سەردەمێکی راب��ردووو‬ ‫کۆنباو‪ .‬بوو به کۆتایی مێژوو‪ .‬هه‌ر‬ ‫وه‌ک فۆکۆیاما دەڵ��ێ��ت‪« :‬فەلسەفەی‬ ‫پراکتیزەکراو ئیتر بە راده‌یه‌کی زۆر‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه ب��ی��ری سیاسی چه‌قی‬ ‫به‌ست له نێو قۆناغی جیهانگیریداو‬ ‫له گه‌یشته ئه‌و راده‌ی��ه‌ی‪ ،‬که چەمکی‬ ‫دیموکراسی له بیری مارکسیدا بوو به‬ ‫بابه‌تێک‪ ،‬که هه‌رگیز باس‌و قسەی لە‬ ‫سەر نەکرێت‪.‬‬ ‫ل��ە جیهانی ع��ەرەب��ی��دا‪ ،‬رەوش��ەک��ە‬ ‫زۆر تراژییدییانه‌تر کەوتەوە‪ .‬لەگەڵ‬ ‫رووخانی سیستمە سۆسیالیستییەکاندا‬ ‫چ��ەپ��گ��ەرای��ی ب��وو ب��ە ب��ی��رێ��ک��ی‬ ‫پ��ەراوزی��زخ��راو‪ .‬ک��ه‌وت��ه ژێ��ر چه‌تری‬ ‫رژێمە ستەماکارەکان‪ .‬تا ئەو ئاستەی‬ ‫بیرکردنەوە لە هه‌ر گۆڕانێک بە شۆڕش‬ ‫کردن‪ ،‬بوو بە موعجیزەیەکی خودایی‪ .‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ تێشکانی سیاسی‌و نەمانی‬ ‫پ��ڕۆژە‌ی ن��ەت��ەوەی��ی الی ع��ەرەب‪،‬‬

‫‪207‬‬

‫مرۆڤه‌کانی هەستیان بە سوکایەتی‌و ف��ەره��ەن��گ��ی م��ارک��س��ی س��ەر ل��ە نوێ‬ ‫رس��واب��وون ک��رد‪ .‬هیچ ره‌هه‌ندێک لە سەری هەڵدایه‌وه‪ ،‬ئەگەر ئەم بەهارە‬ ‫بەردەمیاندا نەما رووی تێ بکه‌ن‪ ،‬جگە ویستبێتی گیانی بە بەردا بکاتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی دووب��اره دەگ��ەڕێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫لە دەنگی دەهۆڵی ئایینیی ـ ئاسمانی‬ ‫ه��ه‌ڕه‌م��ه‌ک��ی ن��ەب��ێ��ت‪ .‬ه��ەروەک چۆن مارکسی س��ەدەی ن��ۆزدە نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫مارکس گوتوویەتی‪« :‬کاتێک‪ ،‬که خاک پەلکەزێڕینییەکانی‌و تارماییەکانیه‌تی‪.‬‬ ‫وشک ده‌بێت‪ ،‬ئاسمان دەگەشێتەوە‪ .‬ئەگەر چەمکە فه‌لسه‌فییه‌کانی دێریدا‬ ‫بەوجۆرە‌ش فەلسەفە بۆ تیگەیشتن‌و وەربگرین‪ ،‬بۆ جێنشینکردنی گوتاری‬ ‫گۆڕینی واقیع وشکی ک��رد‪ .‬لە جێی فەلسەفی‪ .‬‬ ‫ئەمە‌دا ئایینه ئاسمانییەکان گەشانەوە‪ .‬ده‌بینین گەڕانەوەی تارمایی مارکس‬ ‫لە یەکێک لە کتێبەکانمدا‪ ،‬کە پێناسه‌ی ب��ە م��ەب��ەس��ت‪ ،‬ی��ان ب��ێ م��ەب��ەس��ت‪ ،‬بە‬ ‫ب��ۆچ��وون��ه‌ک��ان��ی م��ارک��س��م ک��ردوە‪ ،‬ئاگاییەوە‪ ،‬یان بێ ئاگایی‪ ،‬بۆ گوتاری‬ ‫گوتوومە‪ ،‬که تارمایی ئایینیی سەلەفیی بەهاری عەرەبی‪ ،‬بە واتای گه‌ڕانه‌وه‌ی‬ ‫باڵی بە سەر جیهانی عەرەبیدا‪ ،‬کێشاوه‪ .‬ت��ارم��ای��ی ب��اوک ن��ای��ه‌ت ب��ه بۆچوونه‬ ‫ه��ەروەک چۆن کێبڕکێی خۆ پڕچەک فڕۆیدییەکە‌ی‪ ،‬واته به واتای گەڕانەوەی‬ ‫ک��ردن لە س��ەردەم��ی جەنگی س��ارددا باوکی ک��وژراو نایه‌ت‪ .‬بەڵکو ئەوەی‬ ‫باو بووه‪ .‬لە دەقێکی‌تردا وام پێناسه‌ بەردەوام دەبێت له سه‌پاندنی یاساکانی‬ ‫ک��ردووه‪ ،‬ک��ه کێبڕکێی دی��ن��داری لە به رێگای هەستکردنی کوڕە‌کانی بە‬ ‫جیهانی عەرەبی رەشبینیشدا بۆته باو‪ .‬تاوان بەهۆی ئه‌وه‌ی ده‌ستیان چۆته‬ ‫بەاڵم لە پڕ ئەو موعجیزەییەی‪ ،‬کە کاتی کوشتنی‪ ،‬خودی مارکس‌ه به‌و واتایه‌ی‪،‬‬ ‫بەسەر چووبوو‪ ،‬روویدا‪ .‬موعجیزە‌که ک��ه شکسپیر داوی��ه‌ت��ی ب��ه هاملێت‌ی‬ ‫خودایی نەبوو‪ ،‬بەڵکو میللیگەرایی بوو‪ .‬باوک‪ ،‬که تارماییە قوتاربووەکانی لە‬ ‫کاتێک شۆرشی (یاسەمین) لە تونس‌دا دەس��ت زەم��ە‌ن دووب��اره ده‌گه‌ڕێنه‌وه ‬ ‫رووی��دا‪ ،‬دەرگ��ای خستەسەرپشت ب��ۆ ب��ی��رخ��س��ت��ن��ەوەی ه��ام��ڵ��ی��ت‌ی ک��وڕ‬ ‫ب��ۆ راپ��ەڕی��ن��ی چ��ەوس��اوەک��ان‌و ب��ە‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه پێویست بکات تۆڵه بۆ‬ ‫پەراوێزخراوەکان‌و ه��اڕدراوەک��ان له ب��اوک��ی ب��ک��ات��ه‌وه‪ .‬ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ئ��ه‌و وات��ا‬ ‫دژی ئەو رژێمە ستەمکارە هەژمونکارە هێماییه‌ی‪ ،‬که من لێره‌دا مه‌به‌ستمه‪،‬‬ ‫مافیاییە عەسکەرتارییەی‪ ،‬کە هەموو کوشتنی گه‌لی ب��اوک��ه ل��ه سیاسه‌تی‬ ‫ب��ەه��ا مرۆییه‌کانی ل��ە خ��ەڵ��ک زەوت دی��م��ۆک��ڕاس��ی��دا‪ :‬وات��ه س��ەرچ��اوەی‬ ‫ک��ردب��وو‪ .‬ل��ەگ��ەڵ ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی��دا دەس��ەاڵت��ەک��ان‌و ی��اس��ادان��ان��ه‪ .‬ئ��ەوە‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪208‬‬

‫ل��ە ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی��دا ده‌گ��وزه‌رێ��ت‪،‬‬ ‫ل��ە ت��ۆڵ��ەس��ەن��دن��ەوەی هاملێت‌ی کوڕ‬ ‫لە بکوژی باوکی به‌و الوه هیچی‌تر‬ ‫نییە‪ .‬واته جگە لە تارماییەکانی گەلی‬ ‫ک��وژراوی گ��ەڕاوەی��ە بۆ تۆڵەسەندن‬ ‫لە ستەمکارانیان‌و موئامەرەچییەکانی‬ ‫بکوژیان‪ .‬لە شۆڕشەکانی عەرەبیدا لەوە‬ ‫تێگەیشتین‪ ،‬کە هیچ بیرێک بە ئەندازەی‬ ‫مارکس‌و مارکسیزم ناتوانێت دەربڕی‬ ‫ناڵەی گەل بێت‪ .‬بەاڵم دەبێت ئاگامان‬ ‫لەوەبێت کە گەڕانەوە بۆ فکری مارکس‬ ‫وەک شۆرشی تێپەڕاندن‌و قۆناغیی‌و‬ ‫پ��ردێ��ک بەکاریبهێنین‪ ،‬ن��ەک تیایدا‬ ‫چەقبەستین‪ .‬پەلکەزێڕینە گەڕاوەکانی‬ ‫م��ارک��س گ��ەڕان��ەوەی تارماییەکانی‬ ‫م��ێ��ژووی بیری فەلسەفیی ع��ەرەب��ە‪،‬‬ ‫نەک تەنها بە شێوازە مارکسییەکەی‪،‬‬ ‫بەڵکو گەڕانەوەی بڕوامان بە کارایی‬ ‫فەلسەفە ل��ە گ��ۆڕان��ی جیهاندا‪ ،‬وەک‬ ‫عەرەبیش گەێڕاندنه‌وەی تواناییمان‬ ‫ب��ۆ ش��ۆڕش��ک��ردن‌‪ .‬ئیتر فەلسەفە من‬ ‫بەرگری لە فەیلەسوف دەکەم ‌و لێی‬ ‫ناترسم‪.‬‬ ‫ف��ەل��س��ەف��ە پ��ڕۆس��ەی��ە‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ه‬ ‫مارکسیزم‪ .‬بە بۆچوونی من فەلسەفە‬ ‫لە بابه‌تێکدا کورت ناکرێتەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫فەلسەفە ده‌بێت دوو قاچی هه‌بێت‪.‬‬ ‫وات��ه ده‌ب��ێ��ت بریتی بێت ل��ە تیۆری‌و‬ ‫پراکتیک‌‪ .‬ئەگەر واز لە یەکێکیان به‬ ‫ته‌نها وه‌رگ��ی��را‪ ،‬ئ��ەوە ش��ەل دەبێت‪،‬‬

‫ی��ان ک��ورت دەهێنێت‪ .‬هێگڵ هه‌ڵه‌ی‬ ‫کردووه‪ ،‬که فەلسەفەی لە راڤەکردنی‬ ‫جیهاندا چڕ کردۆتەوە‪ .‬مارکس‌یش بە‬ ‫تەواوی هه‌ڵه‌ی کردووه‪ ،‬کە کۆتایی به‬ ‫فه‌لسه‌فه هێناوە الی هێگڵ‌و جەختی له‬ ‫سه‌ر ئەوە کردەوە‪ ،‬کە فەلسەفە دەبێت‬ ‫رۆڵی لە گۆڕینی جیهاندا هه‌بێت‪.‬‬ ‫کەڵەکەبوونی رۆڵی فەلسەفە‬ ‫دەب��ێ��ت ئ��اگ��ادارب��ی��ن‪ ،‬ک��ه فه‌لسه‌فه‬ ‫هەرچەند هه‌وڵ بدات‌و بیەوێت جیهان‬ ‫بگۆڕێت‪ ،‬ئەو گۆرانکارییە بە شێوازێکی‬ ‫شۆڕشگێڕانە‌و ب��ە ی��ەک ج��ار نایەتە‬ ‫دی‪ ،‬بەڵکو بە شێوازی کەڵەکەبوون‌و‬ ‫هەنگاو بە هەنگاو دەکرێت‪ .‬شۆڕش‪،‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەی پ��ێ��ک��ه��ات��ه‌ی��ه‌ک��ە لە‬ ‫پ��ێ��ک��ه��ات��ەک��ان��ی رۆش��ن��ب��ی��ری��ی ه��ەم��وو‬ ‫نەتەوە‌و گ��ەالن به تێکڕا له جیهاندا‪،‬‬ ‫وەک چۆن بیرکاریی موڵکی یەک گەل‬ ‫نییە لە جیهاند‪ ،‬به‌ڵکو هینی هەموو‬ ‫گەالنی جیهانە‪ ،‬بەاڵم تایبەتمەندێتیشی‬ ‫هەیە‪ .‬فەلسەفە لە هەموو سەردەمە‬ ‫جیاوازەکاندا هاوبەشیی ک��ردووه‪ .‬لە‬ ‫بەهێزبوونی تواناکانی هەر نەتەوە‌و‬ ‫گەلێک‪ .‬بە جۆرێک لە ج��ۆرەک��ان‌‪ ،‬بە‬ ‫پێی تایەبەتمەندێتییە جیاوازەکانییان‪،‬‬ ‫ه��اوب��ەش ب��ووه ل��ە درێ��ژک��ردن��ه‌وه‌و‬ ‫ک��ەڵ��ەک��ە‌ک��ردن��ی ئ��ام��ڕازەک��ان��ی بیری‬ ‫رەخنەیی بۆ گۆڕان‪ .‬بۆ نموونه‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دروش��ەم��ەک��ان��ی ش��ەق��ام��ی ش��ۆرش��ی‬

‫‪209‬‬

‫ع��ەرەب��ی وەرب��گ��ری��ن‪ ،‬ک��ە ده‌یانبین‌‌و تارمایی فەلسەفەکەی مارکس‌یش زۆر‬ ‫ده‌ی��ان��ب��ی��س��ت��ی��ن‌و ده‌ی��ان��خ��وێ��ن��ی��ن��ه‌وه‪ ،‬ئامادەیی تیادا هەبووبێت لەم بەهاری‬ ‫گوێمان لێدەبێت‪ ،‬که له الیه‌ن که‌سانی ع��ەرەب��ی��ی��ەدا ـ ب��ەڵ��ک��و تارامییەکانی‬ ‫ئ��اس��ای��ی‌و س��ادەوه‪ ،‬ک��ە پاشخانی مونتسکیۆ‪ ،‬رۆس��ۆ‪ ،‬ف��ه‌ره‌ح ئانتۆن‪،‬‬ ‫رۆشنبیرییان نییە‪ ،‬به‌رز ده‌کرێنه‌وه‪ ،‬محەمەد عەبدە‪ ،‬تاهه حسین‪ ،‬شه‌کیب‬ ‫بۆمان دەردەک��ەوێ��ت‪ ،‬که هەموو ئەو ئ��ەرس��ەالن‪ ،‬ع��ەب��دواڵی ع��ەرەوی‪،‬‬ ‫چه‌مکانه له خۆ ده‌گرن‪ ،‬که فەلسەفە له سادق جەالل ئه‌ عه‌زم‪ ،‬ته‌یب تیزینی‪،‬‬ ‫سه‌رده‌مه جیاجیاکاندا کاری له سه‌ر ن��ه‌وال ئ��ه‌س��ه‌ع��داوی‪ ،‬فاتمە مرنیسی‪،‬‬ ‫ک��ردوون‪ .‬بۆ نموونه‪ ،‬وەک دروشمی رج��ا ب��ن س��ه‌الم��ە‌و ع��ەزم��ی ب��ش��ارە‬ ‫ئ��ازادی‪ ،‬دی��م��وک��راس��ی‪ ،‬دەوڵ��ەت��ی بەشدارن تیایدا‪ .‬هەموو تارماییەکانی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬یەکسانی‌‪ ،‬سەروەریی گەل‪ ،‬ئەمانە شەقامەکانیان داپۆشیوە دژ‬ ‫دەس��ت��ور‪ ،‬ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬س��ەروەری��ی ب��ە س��ت��ەم��ک��اران‪ .‬ه��اوب��ەش��ی��ی ت��ی��ادا‬ ‫دەوڵ��ەت‪ ،‬ش��ەرع��ی��ەت��ی پ��ەرل��ەم��ان‪ ،‬دەکەن‌و بەکار دەهێنرێن لە وتووێژو‬ ‫جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان‪ ،‬مامەڵەی بەرەوڕووبوونەوەکاندا‪ .‬‬ ‫ئاشتیانە ل��ەگ��ەڵ دەس��ەاڵت‌‌و نەتەوە‬ ‫دوا قسە‌‌م ئ��ەوە‌ی��ه‪ ،‬کە من بە یەک‬ ‫یەکگرتوەکان‌و شۆرش‌‌و‪ ..‬هتد‪ .‬هه‌موو‬ ‫ئ��ەم��ان��ە‪ ،‬ک��ە خەڵکانی ش��ەق��ام کایان چاویکه سەیری هەموویانم ک��ردوە‪.‬‬ ‫ل��ه س��ه‌ر ک��ردووه‌و ک��اری ل��ه س��ه‌ر ویستوومە ئاماژە بۆ ئه‌وه بکه‌م‪ ،‬که‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬هه‌مووی له بنه‌ڕه‌تدا بەرهەمی رۆڵی ش��ارەوەو بناغەیی فەلسەفە لە‬ ‫فەلسەفه‌ن‪ ،‬که بوون‌و ده‌بن به چه‌مکی بەهاری عەرەبیدا بوونی هه‌‌یه‪ .‬ئەوه‌ی‬ ‫واقیع‌و لەگەڵ ئەم سەردەمه‪ ،‬یان ئەو له سه‌ری قسەم نەکردووه‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که‬ ‫سەردەمدا‪ ،‬یان لەگەڵ ئەم گەله‌دا‪ ،‬یان تارماییە سەلەفییەکان دەبینرێن‪ ،‬کە‬ ‫ئەو گەله‌دا دێنه به‌رهه‌م‪ .‬به تایبه‌تی له چۆن وەک گۆشت‌و خوین شه‌قامیان‬ ‫الیه‌ن که‌سانێکه‌وه کاریان پێ ده‌کرێت‪ ،‬داپۆشیوه‪. .‬‬ ‫له کۆتاییدا ئەم پرسیارە دەمێنێتەوە‬ ‫که رەنگە هیچ پاشخانێکی رۆشنبیریی‌و‬ ‫بیکه‌م‪ ،‬که ئایا سەر لە نوێ غەزالیی‬ ‫فەلسەفییان نەبێت‪.‬‬ ‫ئەم تارماییە فەلسەفییانە لە سەردەمی س��ەل��ەف��ی ده‌ت��وان��ێ��ت ئ��ەم ج��ەن��گ‌و‬ ‫دیموکراسیی گریکەکانەوە چەسپیوە پ��ێ��ک��دادان��ان��ە ب��خ��ات��ەوە ژێ��ر دەس��ت��ی‬ ‫تا دەگاتە ئەمڕۆ‪ .‬ئەمە تەنیا تارمایی خۆی‌و زالبێتەوە بە سەریدا؟ لەوانەیە‬ ‫فەلسەفەکەی مارکس نییە ـ ئەگەر چی لە سەرەتادا بتوانێت ئەوە بکات‪ ،‬بەاڵم‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪210‬‬

‫بەهار لەگەڵ سەردەمە جیاوازەکاندا‬ ‫دەگ��ەش��ێ��ت��ەوە‌و دەرازێ��ت��ەوە‌و چییتر‬ ‫فەلسەفە ب��ە چ��اوی س��ووک تەماشا‬

‫ناکرێت‪ .‬لە ده‌ری��ای رۆشنبیریشماندا‬ ‫که‌شتیه‌کان هه‌رگیز بە بێ فەلسەفە‬ ‫چارۆکەدار نابن‪.‬‬

‫‪211‬‬

‫وەها گریمانە بكە دەوڵەت لە ئارادا نەبێت‬ ‫«توێژینەوەیەك سەبارەت بە فەلسەفەی سیاسی تۆماس هۆبز»‬ ‫‪Suppose, that there is no state‬‬ ‫”‪“An essay on Thomas Hobbes’ political philosophy‬‬

‫ئامادەكردنی‪ :‬دیار عبدالباقی خەلیل‬ ‫‪Prepared by: Diar Abdulbaqi Khalil‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪212‬‬

‫پێشەکی‬ ‫ه��ەر وەك دەگ��وت��رێ��ت ه��ە‌ر‬ ‫ف��ەی��ل��ەس��ووف��ێ��ك م��رۆڤ��ی س��ەردەم��ی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬تۆماس هۆبزیش لەمە بەدەر‬ ‫ن��ەب��ووە‪ .‬ئ��ەو رەوش‌‌و ب��ارودۆخ��ەی‪،‬‬ ‫كە هۆبزی تیادا له‌دایکبووه‌و ژیاوە‌‌‪،‬‬ ‫كاریگەریی زۆری ب��ە س��ەر رەوت��ی‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوەی��دا ه��ه‌ب��ووه‪ .‬وەك‬ ‫سەرچاوەكان ئاماژەی پێدەدەن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫س��اڵ��ه‌ی‪ ،‬که ئیسپانیا بۆته مه‌ترسی‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌ر ئینگلترا‪ ،‬ه��ۆب��ز ب��ه ح��ه‌وت‬ ‫مانگی له‌دایکبووه‪ .‬بۆیە هۆبز هەمیشە‬ ‫گوتوویه‌تی‪« :‬م��ن‌‌و ت��رس پێكەوە لە‬ ‫دای��ك��ب��ووی��ن ئ��ەو رەوش��ە ن��ال��ەب��ار‌‌و‬ ‫شێواوەی ئینگلتەرا‪ ،‬تەنانەت هەتا كاتی‬ ‫مردنی هۆبزیش هه‌ر بەردەوام بووه‪.‬‬ ‫بۆیە لە م��اوه‌ی ژیانیدا هەوڵی داوه‬ ‫چاره‌سه‌رێک بۆ دۆخی سه‌رده‌مه‌که‌ی‬ ‫خۆی بدۆزێته‌وه‪ ،‬که ببێته سیستمێكی‬ ‫س��ی��اس��ی ب��ۆ واڵت��ه‌ک��ه‌ی‪ .‬ب��ۆ ئ��ه‌م‬ ‫مه‌به‌سته‌ش له ساڵی ‪١٦٥١‬دا کتێبێکی‬ ‫نووسیوه به ناونیشانی (لیڤیاتان) ‪ ،‬که‬ ‫له زمانی کوردیدا به واتای ئه‌ژدیهای‬ ‫ئه‌فسانه‌یی‪ ،‬یاخود نه‌هه‌نگی ئه‌فسانه‌یی‪،‬‬ ‫دێ��ت‪ .‬ئ��ەم کتێبه‌ی له توێی مێژووی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌دا به شاكارێكی فەلەسه‌فی‬ ‫ه��ەژم��ار دەك��رێ��ت‪ ،‬كە ک��ۆی پوختەی‬ ‫بیرە سیاسییەكانی لە خۆ گرتووه‌‪،‬‬ ‫که بە یەكێك لە بنەماكانی فەلسەفەی‬ ‫سیاسیی پاش خۆی هەژمار دەكرێت‪.‬‬

‫هۆبز له‌م کتێبه‌یدا هەوڵی داوه بیرو‬ ‫بۆچوونی س��ەب��ارەت ب��ە فەلسەفەی‬ ‫سیاسی ل��ە گ��ری��م��ان��ەی��ەك��ه‌وه ده‌س��ت‬ ‫پێ بکات‪ ،‬كە ره‌ه‌ندێکی سرووشتیی‬ ‫هه‌بێت‌و بیكات به خاڵی دەستپێك‌‌و‬ ‫وردە وردە بچێتە نێو كرۆكی مەبەستە‬ ‫فه‌لسه‌فییه‌که‌یه‌وه‪ ،‬که به الی خۆیه‌وه‬ ‫دامه‌زراندنی سیستمی به‌هێز‌و تۆکمه‌‬ ‫بێت ب��ۆ ده‌وڵ��ه‌ت‪ ،‬ک��ه ه��ه‌ر که‌سێک‬ ‫ئه‌گه‌ر بیه‌وێت فەرمانڕەوایی بكات‌‌و‬ ‫ج��ڵ��ەوی ب��ە دەس��ت��ەوە بێت‪ ،‬بتوانێت‬ ‫بەرژەوەندیی گشتی‌‌و داخوازییەكانی‬ ‫هاواڵتیان بەدی بهێنێت‪ .‬بۆیە له‌مه‌دا‬ ‫ئێمه ده‌بێت لە تێڕوانینێکه‌وه بڕاونینه‬ ‫فەلسەفە سیاسییه‌که‌ی هۆبز‪ ،‬که به‌ده‌ر‬ ‫نه‌بێت ل��ه‌و ب��ارودۆخ��ەی‪ ،‬ك��ە تیایدا‬ ‫له‌دایبووه‌و ژیاوه‪.‬‬ ‫من له‌م نووسینه‌مدا هەوڵ دەدەم بە‬ ‫میتۆدێكی شیكاری بڕوانمە فەلسەفە‬ ‫سیاسییه‌که‌ی هۆبز‪ .‬مەبەستیشم لە‬ ‫میتۆدی ش��ی��ك��اری‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ئەو‬ ‫هۆکارانه شی بكەمەوە‪ ،‬كە بوونەتە‬ ‫هۆی ئەوەی‪ ،‬كە له فه‌لسه‌فه‌که‌یدا بوونی‬ ‫دەوڵەت بە پێویست‌‌و له هه‌مان کاتدا‬ ‫به ناچار بزانێت‪ .‬واتە به هێنانه‌وه‌ی‬ ‫به‌ڵگه‌ی ئاوه‌زییانه بوونی دەوڵەت بە‬ ‫پێویستییەكی گه‌وره بزانێت‌و له هه‌مان‬ ‫کاتیشدا ره‌وایی به سیستمی ره‌ها‌و بێ‬ ‫سنووری پاشایه‌تی‪ .‬لە‌م چوارچێوەی‬ ‫فەلسەفە سیاسییه‌دا‪ ،‬که هۆبز له كتێبی‬

‫‪213‬‬

‫لیڤیاتان‌دا ده‌ستنیشانی کردووه‪ ،‬هه‌وڵ‬ ‫ده‌ده‌م به سوود وه‌رگرتن له میتۆدی‬ ‫شیکاری‪ ،‬چه‌ند به‌شێک له فه‌لسه‌فه‌که‌ی‬ ‫بۆ خوێنه‌ری کورد روون بکه‌مه‌وه‪:‬‬ ‫بەشی یەكەم‪ :‬تێڕوانینی بۆ مرۆڤ‬ ‫ه��ۆب��ز ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ێ��ك��ی نێگەتیڤانەی‬ ‫س��ەب��ارەت بە م��رۆڤ ه��ه‌ب��ووه؛ وەها‬ ‫ت��ەم��اش��ای م��رۆڤ��ی ک��ردووه‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫جەوهەردا نە متمانەی پێ دەكرێت‌‌و نە‬ ‫مرۆڤ خۆیشی متمانەی بە كەسی‌تره‪،‬‬ ‫به‌ڵکو هەمیشە بە دوای بەرژەوەندی‌‌و‬ ‫س��وود‌‌و ق��ازان��ج��ی خ��ۆی��دای��ەت��ی‪ .‬هەر‬ ‫وەك دەڵ��ێ��ت‪« :‬م��رۆڤ گ��ورگ��ە ‪.‬‬ ‫هۆكاری ئەوەی‪ ،‬كە مرۆڤی بە گۆرگ‬ ‫چ��ووان��دووە‪ ،‬ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ك��ە ب��ه الی��ه‌وه‬ ‫مرۆڤ ترسنۆكە‌‌و لە بەرەنجامی ئەو‬ ‫ت��رس��ەش��ەوەی��ە‪ ،‬ك��ە متمانە ب��ە كەس‬ ‫نه‌كات‌‌و هەر‪ ،‬كە هەست بە مەترسی‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ پارێزگاریكردن لە خۆی‪،‬‬ ‫پەالماری مرۆڤەكانی‌تر دەدات‪ .‬ترس‬ ‫هۆكارێكە‪ ،‬كە وا لە مرۆڤ دەكات خۆ‬ ‫بپارێزێت لە كەسانی دەورووب��ەری‌‌و‬ ‫متمانەیان پ��ێ ن��ەك��ات‌‌و ئاگامەندانە‬ ‫بژیت‪.‬‬ ‫ه��ۆب��ز ده‌ڵ��ێ��ت ئ��ەم م��رۆڤ��ە گ��ورگ‬ ‫خه‌سڵه‌ته‪ ،‬بەڵێن‌‌و پەیمانەكانی ناهێنێتە‬ ‫دی‪ .‬جگه له‌وه‌ش‪ ،‬تەنانەت لە كاتێكدا‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ێ��م��ن��ی‌‌و ئ��اس��ای��ی��ش ب��ەرق��ەرار‬ ‫ب��ێ��ت‌‌و ج��ەن��گ ل��ە ئ��ارادا ن��ەب��ێ��ت‪ ،‬لەو‬

‫بارودۆخەشدا متمانەی بە كەس نییە‪.‬‬ ‫ئەگەر تەماشای ه��ەر تاكێك بكەین‪،‬‬ ‫تەنانەت ئه‌گەر لە ب��ارو دۆخێكی لە‬ ‫باریشدا بژی‪ ،‬دیسانەوە متمانەی بە‬ ‫كەس نییە‪ .‬تەنانەت بە خۆشمانەوە‪.‬‬ ‫ئەمە بە جوانی لەو رەفتار‌‌و كردارانەدا‬ ‫بەدەر دەكەوێت‪ ،‬كە كاتێك دەمانەوێت‬ ‫س��ەف��ەر بكەین‪ ،‬ی��ان ل��ە م��اڵ��دا نەبین‪،‬‬ ‫هەموو دەرگاكان كلیل دەدەین‪ ،‬چونكە‬ ‫لە راستیدا متمانەمان بە دراوس��ێ‌‌و‬ ‫مرۆڤەكانی دەوروبەرمان نییە‪ .‬تەنانەت‬ ‫نەك بە دەوروب��ەرم��ان‪ ،‬بەڵكو لە نێو‬ ‫یه‌ک خێزانیشدا ئه‌ندامه‌کان كەسیان‬ ‫متمانەیان بە یه‌کتر نییە‪ .‬ئه‌گه‌ر باوك‪،‬‬ ‫یان سەرپەرشیاری ماڵەكە‪ ،‬یان هەر‬ ‫تاكێكی ئەو خێزانە لەبەرچاو بگرین‪،‬‬ ‫ده‌بینین شتە بە نرخ‌‌و بەهاكانی خۆی‬ ‫لە نێو سندووقێكدا‪ ،‬یان لە شوێنێكی‬ ‫دوور لە دەستی ئەوانی‌تر داده‌نێت‪ ،‬كە‬ ‫تەنیا خۆی ئاگاداری شوێنەكەی بێت‪.‬‬ ‫هۆكاری ئەمانە هەمووی دەگەرێتەوە‬ ‫ب��ۆ ج��ەوه��ەر‌‌و س��روش��ت��ی م��رۆڤ‪،‬‬ ‫ك��ە متمانەی ب��ە ك��ەس نییە‪ .‬م��رۆڤ‬ ‫خۆویست‌‌و خۆپەرستە‌‌و هەمیشە لە‬ ‫هەوڵی ئەوەدایە‪ ،‬كە هێز‌‌و دەسەاڵت‌‌و‬ ‫ناوبانگ‌‌و ئابڕو بۆ خۆی پەیدا بكات‌‌و‬ ‫هەمیشە ل��ە ه��ەوڵ��ی ئ��ەوەش��دای��ە‪ ،‬كە‬ ‫باشترین بێت‌‌و باشترینەكان بۆ ئەو‬ ‫بێت ‪.‬‬ ‫هۆبز بۆ ساغكردن‌‌و پشت راستكردنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪214‬‬

‫ئەم قسانە‪ ،‬نموونەیەك دەهێنێتەوە‪،‬‬ ‫ك��ە زۆر ب��ەن��اوب��ان��گ��ە‪ ،‬ک��ه ن��اس��راوه‬ ‫به (تەنگەژەی زیندانییەكان)‪ ،‬که له‬ ‫باره‌یه‌‌وه ده‌ڵێت‪« :‬وا بێنە بەرچاو‪ ،‬كە‬ ‫تۆ‌‌و هاوڕێكەت لە تاوانێكدا‌ به‌شدار‬ ‫ب��وون‌و دەست گیركراون‪ .‬بەاڵم هیچ‬ ‫ج��ۆرە ب��ەڵ��گ��ەو ش��اه��ی��دێ��ك ن��ی��ی��ە‪ ،‬كە‬ ‫تاوانەكە بسەلمێنێت‪ .‬تۆ‌‌و هاوڕێكەت‪،‬‬ ‫هەر یەكە‌تان بە جیا‌‌و لە دوو ژووری‬ ‫جیاواز لێپرسینەوەتان لەگەڵدا دەكرێت‪.‬‬ ‫ت��ۆ ن��ازان��ی��ت‪ ،‬ه��اوك��ارەك��ەت دان��ی بە‬ ‫تاوانەكەدا ناوه‪ ،‬یان نا‪ .‬بارو دۆخەكە‬ ‫ب��ەم شێوەیەیە‪ :‬ئەگەر هیچ ی��ەك لە‬ ‫ت��اوان��ب��ارەك��ان دان ب��ە تاوانەكەیاندا‬ ‫نەنێن‪ ،‬هەر دووكیان ئ��ازاد دەکرێن‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە پ��ۆل��ی��س ب��ەڵ��گ��ەی پێویستی‬ ‫لەبەردەستدا نییە‪ ،‬كە بە تاوانباریان لە‬ ‫قەلەم بدات‪.‬‬ ‫لە یەكەم سەرنجدا وا دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫كە خاڵی سەرەكی لێرەدایە‪ ،‬ئه‌گەر تۆ‬ ‫دان بە تاوانەكە‌تدا نەنێیت‌‌و كەسی‬ ‫بەرامبەر دان بە تاوانەكەیدا بنێت‪ ،‬ئەو‬ ‫پادداشت دەكرێت‪ .‬س��ەرەڕای ئەوەی‬ ‫ئازادیش دەكرێت‪ ،‬تۆ بە تاوانبار لە‬ ‫قەڵەم دەدرێت‌‌و بۆ ماوەیەكی دوور‌‌و‬ ‫درێژ لە زینداندا دەمێنیتەوە‪ .‬لە كاتێكدا‪،‬‬ ‫كە ئه‌گەر تۆ دان بە تاوانەكەدا بنێیت‪،‬‬ ‫كەسی بەرامبەر دان��ی پێدا نەنابێت‪،‬‬ ‫ئ��ەوە تۆ ئ��ازاد دەكرێیت‪ .‬س��ەرەڕای‬ ‫پادداشتکردنی تۆش ئەو بۆ ماوەیەكی‬

‫دوور‌‌و درێژ لە زینداندا دەبێت‪ .‬ئه‌گەر‬ ‫هه‌ردووكتان دان بە تاوانەكەدا بنێن‪،‬‬ ‫ئ��ەوە ه��ەر دووك��ت��ان ب��ۆ م��اوەی��ەك��ی‬ ‫كوورت لە زینداندا دەبن‪.‬‬ ‫لەم بارودۆخەدا كەسی بەرامبەر هەر‬ ‫بریاڕك بدات‪ ،‬باشترین رێگا بۆ تۆ‪ ،‬دان‬ ‫نانە بە تاواندا‪ ،‬بەاڵم بە لەبەرچاوگرتنی‬ ‫ئەوەی‪ ،‬كە تۆ دەتەوێت بەرژەوەندی‌‌و‬ ‫س��وودی خ��ۆت بگەیه‌نیتە ئاستێكی‬ ‫ه��ەرە ب��اش‪ ،‬كە كەسی بەرامبەر دان‬ ‫بە تاوانەكەیدا نه‌نێت‪ ،‬تۆ پادداشت‌‌و‬ ‫ئازادیش دەكرێت‌‌و ئه‌گەر ئه‌و دان بە‬ ‫تاوانەكەیدا نه‌نێت‪ ،‬ئەوا هەر دووكتان‬ ‫بۆ ماوەیەكی كەم لە زینداندا ده‌بن‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە ئه‌گەر هەردووال بتانەوێت‬ ‫زیاترین بەرژەوەندی بەدەست بهێنن‌‌و‬ ‫كەمترین سزاتان به‌رکه‌وێت‪ ،‬باشترین‌‌و‬ ‫ئاقاڵنەترین رێگاتان دانپیانانتانه بە‬ ‫تاوانەكە‌تاندا‪ ،‬چونكە مرۆڤ هەمیشە‬ ‫لە هەوڵی بەدیهێنانی بەرژەوەندییەتی‌‌و‬ ‫جێگای متمانە نییە هەر بۆیە دانپیانان‬ ‫بە تاوان‪ ،‬باشترین رێگایە ‪.‬‬ ‫بەشی دووەم‪ :‬دۆخی سروشتی‬ ‫ل��ەم دۆخ��ەدا م��رۆڤ��ەك��ان ه��ه‌م��وو لە‬ ‫رووی هێزی جەستەیی‌‌و هزرییەوە‬ ‫یه‌کسانن‪ .‬ه��ەر وەك ه��ۆب��ز دەڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫«مرۆڤ هەموو بە یەكسانی خوڵقاون‪ .‬‬ ‫لە رووی جەستەییەوە‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫یەكسانن‪ ،‬چونكە بێهێزترین مرۆڤ‬

‫‪215‬‬

‫به هێزەكی دەتوانێت بەهێزترین بێت‌‌و ئ��ەو ب��خ��ات��ە م��ەت��رس��ی��ی��ەوە‪ ،‬ئ��ەوە لە‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت بەهێزترین م��رۆڤ لەنێو بەرەنجامی ناخی مرۆڤەوەیەو رەوایە‬ ‫ب��ەرێ��ت‪ .‬ل��ە رووی ه��زری��ش��ەوە هەر ‪ .‬كۆمەڵە كەسانێك هەن‪ ،‬كە بە دەست‬ ‫یەكسانن‪ ،‬چونكە هیچ ج��ی��اوازی��ەك درێ��ژی‌‌و ت��ەع��ه‌داك��ردن چێژ دبینن‌‌و‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان ه��زری م��رۆڤ��ەك��ان��دا نییه‪ ،‬دەبێتە ه��ۆی دابینكردنی ئاسایش‌‌و‬ ‫مرۆڤێک ب��ە زگماكی زی��رەك بێت‌و مانەوەیان‪ ،‬ئەوانی‌تر بە پێچەوانەوە‬ ‫ئ��ەوی‌ت��ری��ان ت��ەم��ەڵ ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و لە سنووری خۆیان ال ن��ادەن‌‌و هێز‌‌و‬ ‫خسڵه‌تێکی سروشتیی م��رۆڤ��ە‪ ،‬كە دەسەاڵتیان زیاد ناكەن‪ ،‬لە رێی دەست‬ ‫خۆی لە هەمووان پێ زیرەكتر بێت‪ ،‬درێ��ژی‌‌و ت��ەع��ه‌داك��ردن��ه‌وه‪ .‬ئەمانە‬ ‫چونکه لە نزیكەوە دەڕوانێتە هزری ناتوانن ماوەیەكی درێژ بە خۆپاراستن‬ ‫خۆی‌‌و لە دوورەوە تەماشای هزری بمێننەوە‪ ،‬یان دەبێت بجەنگن بۆ ئەوەی‬ ‫که‌سانی‌تر دەك��ات‪ .‬لەبەرەنجامی ئەم بمێنن‪ ،‬یان گۆشەگیر بن‌‌و چاوەڕوانی‬ ‫یەكسانییەشه‌وە ت��رس دەكەوێتەوە‪ ،‬ئەوە بكەن‪ ،‬كە كە‌سانی‌تر پەالماریان‬ ‫چونكە یەكسانی له هێزی مرۆڤایەتیدا‪ ،‬دەدەن‌‌و لە ناویان نەبەن‪ .‬لە ئەنجامی‬ ‫یەكسانی له حەزو ویست‌‌و ئارەزوو‌‌و وەهادا زیادكردنی دەسەاڵتێك بەسەر‬ ‫داخوازی لێ دەكەوێتەوە‪ .‬كاتێك دوو که‌سانی‌تردا‪ ،‬لە بەرئەنجامی ناخی‬ ‫ك��ەس ی��ەك شتیان ب��وێ��ت‌‌و نەكرێت م��رۆڤ��ەوەی��ە‪ ،‬ده‌س��ه‌اڵت��ی خ��ۆی له‬ ‫ه��ەر دووك��ی��ان لێی س��وودم��ەن��د بن‪ ،‬که‌سانی‌تر به رەوات��ر ده‌زانێت‪ .‬هۆبز‬ ‫ئ��ه‌وا ه��ه‌ردوو دەبنە دوژمنی یەكتر‌‌و ده‌ڵێت‪« :‬لە بونیادی مرۆڤدا سێ‌ هۆكار‬ ‫ب��ۆ ب��ەدەس��ت هێنانی ئامانجەكەیان‪ ،‬هەن بۆ په‌یدابوونی ملمالنێ‌‌و ناكوكی‪:‬‬ ‫‪١‬ـ كێبڕكێ‌ ‬ ‫هەوڵی لەنێوبردنی یەكتری دەدەن‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ ترس ‬ ‫پێشدەستی‌‌و پێشكەوتن ئاقاڵنەترین‬ ‫‪٣‬ـ ویستی پلەو پایەو دەسەاڵت‬ ‫رێگایە بۆ هەر كەسێك‪ ،‬كە بیەوێت خۆی‬ ‫هۆكاری یەكەم‪ ،‬وا لە مرۆڤ دەكات‪،‬‬ ‫لە مەترسی كەسانی‌تر بۆ دابینكردنی‬ ‫ئ��اس��ای��ش رزگ��ار ب��ک��ات‪« .‬وات��ە هەر كە لە هەوڵی بەدەستهێنانی سوود‌‌و‬ ‫كەسێك دەبێت لە رێگای هێزه‌وه‪ ،‬یان ق��ازان��ج بێت‪ .‬ه��ۆك��اری دووەم��ی��ش بۆ‬ ‫تەلەكەچێتی‌‌و فێلبازی‪ ،‬تا ئەو شوێنەی‪ ،‬بەدەستهێنانی همێنی‌‌و ئاسایشه‪.‬‬ ‫كە دەتوانێت دەسەاڵت‌‌و هێز بۆ خۆی ه��ۆك��اری س��ێ��ی��ەم��ی��ش‪ ،‬ب��ۆ ب��ەدەس��ت‬ ‫دابین بكات‪ .‬تا ئەو رادەی��ەی‪ ،‬كە ئیتر هێنانی متمانەو ناوبانگ ده‌رکردنە ‪.‬‬ ‫گ��روپ��ی ی��ەك��ەم ئ��ەوان��ەن‪ ،‬ك��ە بە‬ ‫هیچ هێزێك هێندە بەهێز نەبێت‪ ،‬كە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪216‬‬

‫دوای قازانجەوەن‪ ،‬هێزو ستەمكاری‬ ‫بەكاردەهێنن ب��ۆ زاڵ��ب��وون ب��ە سەر‬ ‫ئ��ەوان��ی‌ت��ردا‪ ،‬تەنانەت ب��ە س��ەر ژن‌‌و‬ ‫منداڵەكانیشیاندا‪ .‬گ��روپ��ی دووەم‪،‬‬ ‫پێكهاتووە لە خۆپاراستن‌‌و پاسەوانی‪.‬‬ ‫گروپی سێیەم بۆ شتی بێبەهای وەك‬ ‫زەردەخەنە‪ ،‬قسەیەك‪ ،‬بیرو بۆچوونێكی‬ ‫جیاواز‪ ،‬یان لە سەر سوكایەتییەك‪ ،‬كە‬ ‫لە بەرامبەر بە خۆیان‪ ،‬هاوڕێیانیان‪،‬‬ ‫گەلیان‪ ،‬پیشەیان‪ ،‬ی��ان ناونیشانیان‬ ‫بكرێت‪ ،‬پەنا دەبەنە بەر دەستدرێژی‌‌و‬ ‫داگیركاری‌‌و تەعداكردن‪ .‬لێرەوە ئەوە‬ ‫بەدەر دەكەوێت‪ ،‬كە لە بارو دۆخێكی‬ ‫وادا‪ ،‬كە مرۆڤ بەدەرە لە هێزی گشتی‌‌و‬ ‫كومەڵگا‌‪ ،‬هەمیشە لە ترسدا دەژی؛ «لە‬ ‫دۆخێكدایە‪ ،‬كە پێی دەگوترێت شەڕ‪،‬‬ ‫ج��ەن��گ‪ .‬ل��ەم ج��ۆرە ج��ەن��گ��ە‪ ،‬جەنگی‬ ‫هەموو دژ بە هەمووە‪ .‬مەبەست لە‬ ‫جەنگ كاری جەنگ كردن نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مەبەست لە كاتێكە‪ ،‬كە هەل‌و مەرجی‬ ‫رەخساو لە ئ��ارادا بێت بۆ روودان��ی‬ ‫ج��ەن��گ‌‌و هێمنی‌‌و ئاسایش ل��ە ئ��ارادا‬ ‫نەبێت‪ .‬وەك چۆن ئاو‌‌و هەوای خراپ‪،‬‬ ‫بەو رۆژان��ە ناگوترێت‪ ،‬كە یەك دوو‬ ‫جار باران دەبارێت‪ ،‬بەڵكو دەبێت چەند‬ ‫رۆژێ��ك ب��ەردەوام ئاسمان ه��ەوری‬ ‫هه‌بێت‪ .‬بە هەمان شێوە بۆ شەڕیش‪ .‬لە‬ ‫هەر كاتێكدا جگە لەم بارودۆخە‪ ،‬واتا‬ ‫بارودۆخێكی هێمنە‪ .‬لە دۆخی جەنگدا‪،‬‬ ‫هیچ جۆرە كار‌‌و چاالكییەك ناكرێت‌‪،‬‬

‫چونكە متمانە ب��ە ئەنجامی كارەكە‬ ‫ناكرێت‌‪ .‬ل��ە ئەنجامدا ن��ە كشتوكاڵ‪،‬‬ ‫نە كەشتیوانی‪ ،‬نە بازرگانی‌‌و نە هیچ‬ ‫ك��ارو چاالكییەكی‌تر ئەنجام نادرێت‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەرووی ه��ەم��ووی��ەوە‪ ،‬ترسی‬ ‫هەمیشەیی‌‌و ت��رس لە م��ردن‪ ،‬مەرگ‬ ‫بوونی هەیە‌‌و ژیانی مرۆڤ ناهەموار‪،‬‬ ‫نالەبار‪ ،‬ناخۆش‪ ،‬بێسەرو بەرو كورت‬ ‫خایەنە‪ .‬لەم بارەیەوە (رای��ت) دەڵێت‪:‬‬ ‫«م��رۆڤ لە دۆخ��ی پێش پەیدابوونی‬ ‫دەوڵ��ەت��دا‪ ،‬تەنها لە خەمی پاراستنی‬ ‫ژی��ان��ی خ��ۆی��دا ب��ووه‪ ،‬ب��ە شێوەیەكی‬ ‫خۆپەرستانە سەرگەرمی كۆكردنەوەی‬ ‫پ��ارەو پ��ووڵ‌و دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫شكۆمەندی خۆی بووه‪ .‬هاوكات لەو‬ ‫دۆخەدا هیچ بەهاو مۆراڵێك لە ئارادا‬ ‫نەبووە‪ ،‬مرۆڤ مافی هەموو شتێكی‬ ‫ب��ە خ��ۆی داوه‪ ،‬ک��ه چیی ویستبێت‪،‬‬ ‫بیكات‪ .‬نە یاسا هەبووە‌‌و نە دەستور‪.‬‬ ‫لە دۆخ��ی سروشتی‪ ،‬ب��ەرژەوەن��دی‌‌و‬ ‫س��وود‌‌و قازانج‪ ،‬پێوەرن بۆ راستی‌‌و‬ ‫ناڕاستی سەرنجامی دۆخێكی لەو‬ ‫ج��ۆرەش بریتیی ب��ووه ل��ە جەنگی‬ ‫ه��ەم��ووان دژ ب��ە ه��ەم��ووان‪ .‬م��رۆڤ‬ ‫جگە لە جەنگی ب��ەردەوام‪ ،‬رێگایەكی‬ ‫دیكەی لە بەردەمدا نەبووه‪ .‬یان دەبوو‬ ‫بجەنگێت‪ ،‬یان بترسێت‌‌و چۆك دابدات‬ ‫ت��ا ئ��ەوان��ی‌ت��ر هێرش بكەنە س��ەری‌‌و‬ ‫پەالماری بدەن ‪.‬‬ ‫ل��ەم ج��ۆره دۆخ��ەدا‪ ،‬ك��ە ه��ەم��ووان‬

‫‪217‬‬

‫دژ ب��ە ه��ەم��ووان ب��ن‪ ،‬ه��ی��چ شتێك ئاوه‌ز لەم دۆخەدا بنەمای گونجاو بۆ‬ ‫دادپ��ەروەران��ەو ن��ادادپ��ەروەران��ە نییە‪ ،‬ئاشته‌وایی پێشنیار دەكات‪ ،‬كە مرۆڤ‬ ‫چونكە هیچ یاسایەكی تێدا نییە‪ ،‬كە لە رێگایەوە بگاتە رێكەوتنێك‌‌‪ .‬بەم‬ ‫دەس��ت نیشان ك��ەری ئ��ەوە بێت‪ ،‬كە بنەمایانە دەگوترێت یاسای سروشتی‪.‬‬ ‫لە دۆخ��ی سروشتیشدا یاسا هەیە‪،‬‬ ‫چ شتێك دادپ��ەروەران��ەی��ە‪ ،‬چ شتێك‬ ‫نا دادپ��ەروەران��ەی��ە‪ .‬بۆیە ل��ەم جۆره كە پێی دەگوترێت یاسای سروشتی‪.‬‬ ‫دۆخەدا ئەم چەمكە هیچ واتایەكی نییە‪ ،‬یاسای سروشتی وەك یاسای مەدەنی‬ ‫چونكە دادپ��ەروەری بەشێك نییە لە نییە‪ ،‬ك��ە ل��ە رێ��گ��ای ح��ك��وم��ەت‪ ،‬یان‬ ‫توانای جەستەیی‪ ،‬یان هزری مرۆڤ‪ ،‬پاشایەكی رەها داڕێژرابێت‪ ،‬بەڵكو لە‬ ‫بەڵكو لە بەرەنجامی كومەڵگه‌وەیە‪ ،‬كە بەرەنجامی هۆشی تاكە كەسیانه‌ی‬ ‫ئەم چەمكە واتایەك دەداتە دەستەوە‪ .‬م��رۆڤ��ەوەی��ە‪ .‬ل��ە دۆخ��ی سروشتیدا‬ ‫ل��ەم ج��ۆره دۆخ��ەدا هیچ شتێك هی ه��ە‌ر ت��اك��ە ك��ەس��ێ��ك ل��ە ب��ارەی ه��ە‌ر‬ ‫هیچ كەسێك نییە‪ ،‬واتا خاوەندارێتی شتێك‌‌و ه��ه‌ر بابەتێك م��اف��ی هەیە‪،‬‬ ‫هه‌تا هه‌تایی لە ئارادا نییە‪ ،‬هەر شتێك ه��ەر وەك ل��ەم��ەوب��ەر باسمان ك��رد‪،‬‬ ‫هەتا ئەو كاتە هی ئ��ەوە‪ ،‬كە بتوانێت لە بەرەنجامیشیەوە ش��ەڕ‌‌و نەبوونی‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری ل��ێ ب��ك��ات‪ .‬وات��ا «م��رۆڤ هێمنی‌‌و ئاسایشی لێ دەكەوێتەوە‪ .‬ئەو‬ ‫گورگێك بووە‌و لە نێو گورگاندا ژیاوه‪ .‬یاسایانه‌ی‪ ،‬كە ئاوه‌ز لەم بارودۆخەدا‬ ‫ئەمە بوو باس لە رەوشی ناخۆش‌‌و پێشنیاریان دەك��ات‪ ،‬پێان دەگوترێت‬ ‫ناهەمواری دۆخ��ی سروشتی‪ .‬بەاڵم یاسای سروشتی‪ .‬یاسا سروشتییەكان‪،‬‬ ‫م��ەب��ەس��ت ئ��ەوە ن��ی��ی��ە‪ ،‬ك��ە م��رۆڤ كۆمەڵە یاسایەكن وا لە مرۆڤ دەكەن‪،‬‬ ‫ناتوانێت رزگ��اری ببێت‪ ،‬بەڵكو بە كە هەندێک كردارو رەفتار نەنوێنێت‪،‬‬ ‫ه��ۆی بەكارخستنی ئ��اوه‌زی‪ ،‬توانای ك��ە ببێتە ه��ۆی ن��اه��ەم��وارك��ردن‌‌و لە‬ ‫ده‌ب��ێ��ت خ��ۆی رزگ��ار ب��ك��ات‪ .‬ئ��ەو ن��ێ��وب��ردن��ی ژی��ان��ی‪ .‬ه��ەر وەك هۆبز‬ ‫ب��ارودۆخ‌‌و ویستە دەروون��ی��ان��ەی‪ ،‬كە دەڵ��ێ��ت‪« :‬ه��ۆش س��ەرەت��ا م��ەرج��ی‬ ‫مرۆڤ دەگونجێنی لەگەڵ ئاشتەوایی‪ ،‬گونجاو پێشنیار دەكات‪ ،‬كە مرۆڤەكان‬ ‫«ی��ەك��ەم��ی��ان ت��رس��ە ل��ە م��ەرگ‪ .‬بتوانن ل��ە س��ەری رێ��ك ب��ك��ەون‪ .‬ئەم‬ ‫دووەم ویسی دابینكردنی ژیانێكی مەرجانە لە راستیدا هەمان یاسای‬ ‫ئاسوودەییە‪ ‌.‬سێیەم‪ :‬ئومێدەواربوون سروشتین لە یاسای سروشتیدا سێ‌‬ ‫بەوەی‪ ،‬كە لە رێگای هەوڵ‌‌و كۆششه‌وه یاسای بنەڕەتی هه‌‌ن‪ ،‬كە بریتیین لە‪:‬‬ ‫پێداویستییەكانیخۆی ب��ەدی بهێنێت‪ .‬یەكەم‪« :‬هەر كەسێك تا ئەو شوێنەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪218‬‬

‫ئ��وم��ێ��دەوار ب��ێ��ت ل��ە بەدەستهێنانی‬ ‫ئاشتی‌‌و ئارامی‪ ،‬دەبێت هەوڵی بۆ بدات‪.‬‬ ‫بەاڵم كاتێك نەتوانێت ئاشتی‌‌و ئارامی‬ ‫دەستەبەر بكات‪ ،‬ئەو كاتە دەتوانێت لە‬ ‫هەموو ئەو ئامڕازو كەل‌و پەالنەی‪ ،‬كە‬ ‫پێویستن بۆ جەنگ سوودمەند بێت ‪.‬‬ ‫بەشی یەكەمی ئەم هاوكێشە هەمەكییە‬ ‫هەڵگری یاسای یەكەم‌‌و بنەڕەتی‌ترین‬ ‫یاسای سروشتییە‪ ،‬واتە‪« :‬داواكردنی‬ ‫ئاشتی‌‌و پارێزگاریكردن لێی‪ .‬بەشی‬ ‫دووەمی‪ ،‬هەڵگری كۆی بەرهەمی مافە‬ ‫سروشتییەكانە‪ ،‬كە بریتییە لە‪« :‬مرۆڤ‬ ‫دەتوانێت بە سوودمەند بێت لە هە‌ر‬ ‫كەرەسەو ئامڕازێك‪ ،‬که پارێزگاریی لە‬ ‫خۆی پێ بكات‪.‬‬ ‫ل��ە ی��اس��ای بنەڕەتی سروشتی‪ ،‬كە‬ ‫دەبێت ه��ەر كەسێك ه��ەوڵ ب��دات بۆ‬ ‫پارێزگاری لە ئاشتی‪ ،‬یاسای دووەم‬ ‫دەكەوێتەوە‪« :‬هەر تاكە كەسێك دەبێت‬ ‫بە رێژەی ئەوانی‌تر قاییل بێت‪ ،‬كە بۆ‬ ‫پاراستنی ئاشتی‌‌و پارێزگاری لە خۆی‪،‬‬ ‫دەست لە مافی رەهای خۆی سەبارەت‬ ‫بە ه��ە‌ر شتێك هەڵگرێت‪ .‬بە هەمان‬ ‫رێ��ژە‪ ،‬ل��ە م��اف��ی ئ��ازادی سوودمەند‬ ‫بێت‪ ،‬كە بۆ خۆی لە دژی ئەوانی‌تر بە‬ ‫باشی دەزانێت‪ .‬بۆ ئەوانی‌تر لە دژی‬ ‫خۆشی بە رەوا بزانێت ‪ .‬واتا كاتێك‬ ‫رەوایە دەست لە مافی خۆت بشۆی‪،‬‬ ‫كە ئەوانی‌تریش قاییل بن بەم كارە‪،‬‬ ‫ئەگەر نا‪ ،‬وەك نێچیرێك وایە‪ ،‬كە خۆی‬

‫بخاته داوی راوچیێكەوە‪.‬‬ ‫دەتوانین بڵێین ئەمە هه‌مان یاسای‬ ‫ئینجیلە‪ ،‬كە دەڵێت‪« :‬ئەوەی دەتەوێت‬ ‫ئ��ەوان��ی‌ت��ر ل��ە ب��ەران��ب��ەر ت��ۆ ئەنجامی‬ ‫ب��دەن‪ ،‬ت��ۆ خ��ۆت ب��ۆ ئ��ەوان��ی ئەنجام‬ ‫بدە‪ .‬یان هەمان یاسای مرۆڤایەتییە‪،‬‬ ‫كە دەڵێت‪« :‬هەر شتێكت بۆ خۆت پێ‬ ‫خۆش نەبوو‪ ،‬بۆ كەسانی‌تریشت پێ‬ ‫خۆش نەبێت‪ .‬یاسای سییەم‪« :‬دەبێت‬ ‫مرۆڤەكان پەیمان‌‌و بەڵێنەكانیان بهێننە‬ ‫دی‪ .‬بە بێ‌ ئەم هاوكێشەیە‪« ،‬پەیمانەكان‬ ‫پ��ڕوپ��ووچ��ن‌‌و چەند قسەیەكی سەر‬ ‫زارەك��ی��ن‌‌و لە ئاکامدا ه��ەر لە دۆخی‬ ‫ش��ەڕدا دەمێنینەوە ‪ .‬رەگ‌‌و بنچینە‌‌و‬ ‫سەرچاوەی دادپەروەری لەم یاسایەدا‬ ‫خ��ۆی ح��ەش��ار داوە‪ ،‬چونكە كاتێك‬ ‫هیچ پەیمانێك نەبەسترابێت‪ ،‬كەسیش‬ ‫دەستی لە مافی خ��ۆی نەكشاندوە‌‌و‬ ‫هە‌ر كەسێك لە بەرامبەر هە‌ر شتێكدا‬ ‫مافی هەیە‌و لە ئەنجامدا هیچ كار‌‌و‬ ‫چاالكییەك نادادپەروەرانە نییە‪ .‬بەاڵم‬ ‫كاتێك پەیمان ببەسترێت‪ ،‬پێشێلكردن‌‌و‬ ‫شكاندنی نادادپەروەرییە‪ ،‬لە راستیدا‬ ‫نادادپەروەری هەمان بەجێ‌ نەهێنان‌‌و‬ ‫ش��ك��ان��دن��ی پ��ەی��م��ان��ە‌‌و «ئ��ەو شتەی‬ ‫نادادپەروەرانە نەبێت دادپەروەرانەیە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ەب��ەر ئ��ەوەی م��رۆڤ جێ‌‬ ‫متمانە نییە‪ ،‬كە لەبەر بەدەستهێنانی‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی تایبەتی خ��ۆی پەیمان‬ ‫نەشكێنێت‪ ،‬چونكە ترسێكی وا نییە‬

‫‪219‬‬

‫كەوا لە پەیمان دەرەكان بكات‪ ،‬كە لە‬ ‫سەر پەیمانەكەیان بمێننەوەو ترسێك‬ ‫نییە‪ ،‬كە س��زای پەیمان شكاندن لەو‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەی ل��ە پەیمانشكێنی‬ ‫ب��ەدەس��ت دەك��ەوێ��ت‪ ،‬زی��ات��ر ب��ك��ات‪.‬‬ ‫ه��ەر ب��ۆی��ە ن��اك��رێ��ت‌ ب��ە ك��ردارێ��ك‬ ‫بگوترێت دادپەروەری‌‌و بە پێچەوانەی‬ ‫بگوترێت نادپەروەری‪ ،‬چونكە هێزێكی‬ ‫جێبەجێكاری وەك حكومەت لە ئارادا‬ ‫نییە‌‌و مرۆڤایەتی لە دۆخی جەنگ دایە‪.‬‬ ‫وەك هۆبز دەڵێت‪« :‬لەو شوێنەی‪ ،‬كە‬ ‫هێزێكی گشتی لە ئ��ارادا نییە‪ ،‬یاسا‬ ‫بزرە‌‌و نییە‌‌و لەو شوێنەی‪ ،‬كە یاسای‬ ‫لێ نەبێت‪ ،‬نادادپەروەریش نییە ‪.‬‬ ‫ی��اس��اك��ان��ی س��روش��ت��ی ژم��ارەی��ان‬ ‫دەگاتە (‪ )١٩‬یاسا‪ ،‬كە لەوانەش یاسای‬ ‫(ل��ێ��ب��وردەی��ی‪ ،‬پ��ێ��زان��ی��ن��ی چ��اك��ە‪ ،‬خۆ‬ ‫گونجاندن لەگەڵ خەڵكی‪ ..‬هتد)‪.‬‬ ‫بەشی سێیەم‪ :‬پەیمانی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ه��ەر وەك ل��ە ب��ەش��ەك��ان��ی پێشتر‬ ‫باسمان لێوە ك��رد‪ ،‬دۆخ��ی سروشتی‬ ‫دۆخی جەنگی هەموو دژ بە هەمووە‪،‬‬ ‫نە كومەڵگاو نە حكومەت لە ئ��ارادا‬ ‫نین‪ ،‬دۆخێكی نالەبارو ناهەموارە‪ .‬بۆ‬ ‫رزگ��ار ب��وون ل��ەم دۆخ��ە‪ ،‬باشترین‌‌و‬ ‫ئاقاڵنەترین ك��ار‪ ،‬بەستنی پەیمانێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬ك��ە تێدا ئازادییەكان‬ ‫بدرێتە دەست فەرمانڕەوایەكی رەها‪.‬‬ ‫ئەم فەرمانڕەوایە دەبێت بە رادەیەك‬

‫بە تواناو بە هێز بێت‪ ،‬كە هەر جۆرە‬ ‫پەیمان شكێنییەك سزا بدات‌‌و بتوانێت‬ ‫پەیمانەكان بهێنێتە جێبەجێ‌ ك��ردن‪.‬‬ ‫هەروەك هۆبز دەڵێت‪« :‬پەیمانێك‪ ،‬كە‬ ‫سێبەری شمشێری بەسەرەوە نەبێت‪،‬‬ ‫جگە لە كۆمەڵێك قسە هیچی‌تر نین‌‌و‬ ‫بە هیچ جۆرێك توانای ئەوەیان نییە‪،‬‬ ‫كە ئاسایشی مرۆڤ دابین بكەن‪.‬‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەوای رەه��ا بەدیهێنەری‬ ‫ئارامی‌‌و ئاسایشە‪ ،‬چونكە وا دەكات‪،‬‬ ‫كە خەڵكی لەسەر پەیمانەكانیان بن‌‌و‬ ‫ترس لە سزای بەرامبەر پەیمان شكێنی‬ ‫زی��ات��ر دەك��ات‪ ،‬ل��ەو ب��ەرژەوەن��دی��ەی‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە پ��ەی��م��ان ش��ك��ێ��ن��ی ب��ەدەس��ت‬ ‫دەكەوێت‪ ،‬بەاڵم یەكگرتنی كۆمەڵێكی‬ ‫كەمی رێ��ژەی خەڵكی‪ ،‬ب��ەس نییە بۆ‬ ‫بەدیهێنانی پەیمانێكی پتەو‪ ،‬چونكە‬ ‫گروپێكی كەم كاتێك پەیمان دەبەستن‬ ‫كۆمەڵێكیان لێ پێك دێت‪ ،‬لەو كاتەدا‬ ‫چەند كۆمەڵەیەك دروست دەبێت‪ ،‬كە‬ ‫هەر یەكە لە هەوڵی زیادترین سوود‌‌و‬ ‫قازانجن‪ ،‬دیسانەوە هەر دۆخی جەنگ‬ ‫ب��ەردەوام دەب��ێ��ت‪ .‬ت��ەن��ان��ەت ئ��ه‌گ��ەر‬ ‫كۆمەڵێكی زۆری خەڵكیش كۆببنەوە‌‌و‬ ‫گروپێك پێك بهێنن‪ ،‬كە هیچ گروپی‬ ‫وەه��ا گ��ەورە نەبووبێ‌‌و نەبێ‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئ��ه‌گ��ەر ئ��ەم گ��روپ��ە گ��ەورەی��ە تاكە‬ ‫كەسەكانی ی��ان پێكهێنەرانی لەسەر‬ ‫بنەمای بەرژەوەندی تایبەتی‌‌و سوود‌‌و‬ ‫قازانجی تاكە كەسیانەیان پەیمانیان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪220‬‬

‫ب��ەس��ت��ب��ێ��ت‪ ،‬دی��س��ان��ەوە س��ەرك��ەوت��و‬ ‫ن��اب��ێ��ت‌‌و نابێتە ه��ۆی پ��اراس��ت��ن��ی��ان‌‌و‬ ‫بەدیهێنانی ب��ەرژەوەن��دی‌‌و هێمنی‌‌و‬ ‫ئاسایشیان‌‌و ناتوانن بەرگری بكەن لە‬ ‫بەرامبەر دوژمنانیان‪ .‬چونكە هزریان‬ ‫الی ئەوەیە‪ ،‬كە چۆن بتوانن هێزیان‬ ‫ب��ە باشترین ش��ێ��وە بەكاربهێنن‪ ،‬لە‬ ‫ئەنجامدا دەبنە كێشەو رێگر بۆ یەكتر‪.‬‬ ‫بەم هۆیەوە هێزی یەكتر كەم دەكەنەوە‬ ‫لە بەرانبەر دوژمنانیان‪ .‬لەم دۆخەدا‬ ‫تەنانەت لە بەرامبەر ژمارەیەكی كەم‪،‬‬ ‫كە یەكیان گرتبێت‪ ‌،‬بەرگە ناگرن‪ .‬ئه‌گەر‬ ‫دوژمنێكیش لە ئ��ارادا نەبێت خۆیان‪،‬‬ ‫خۆیان لە نێو دەبەن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ەر وا ل��ەب��ەرچ��او ب��گ��ری��ن‪ ،‬كە‬ ‫كۆمەڵێكی زۆری خەڵكی ل��ەب��ارەی‬ ‫ج��ێ��ب��ەج��ێ‌ ك��ردن��ی دادپ��ەروەری‌‌و‬ ‫یاساكانی‌تری یاسای سروشتی‪ ،‬بە بێ‌‬ ‫هەبوونی هێزێكی گشتی‪ ،‬كە لە دۆخی‬ ‫ترس رایانبگرێت‪ ،‬لەگەڵ یەكتر رێك‬ ‫بكەون لەو دۆخ��ەدا ئەبێ‌ ئەوەشمان‬ ‫لەبەرچاو بێت‪ ،‬كە هەموو مرۆڤەكانیش‬ ‫دەتوانن وا بكەن‪ ،‬ب��ەاڵم لەم دۆخ��ەدا‬ ‫چیتر حكومەتی مەدەنی‌‌و هیچ جۆرە‬ ‫دەوڵ��ەت��ێ��ك ن��ەدەب��وو‌‌و پێویستیشی‬ ‫نەدەكرد هەبێت‪ ،‬چونكە بەبێ‌ هەبوونی‬ ‫جەخت‌‌و زۆرە ملێ‌‌و ملكەچیش‪ ،‬ئاشتی‬ ‫بەرقەرار دەبوو‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ێ��رەدا پ��رس��ی��ارێ��ك دێ��ت��ە‬ ‫ئ��اراوە ئ��ای��ا ب��ۆ (م��ێ��رول��ەو مێش‬

‫هەنگ) كۆمەاڵیەتییانە دەژی��ن بە ب ‌‬ ‫ێ‬ ‫هەبوونی فەرمانڕەوایەكی رەها‪ ،‬كە لە‬ ‫چوارچێوەی پەیمانێك كۆیان بكاتەوە؟‬ ‫تۆماس هۆبز لە وەاڵمدا بە پێچەوانەی‬ ‫ئەرستۆ‪( ،‬م��ێ��رول��ەو مێش ه��ەن��گ) بە‬ ‫زیندەوەرێكی سیاسی هەژمار ناكات‌‌و‬ ‫دەڵێت ‪:‬‬ ‫ی��ەك��ەم‪ :‬م��رۆڤ هەمیشە ل��ە دۆخ��ی‬ ‫ملمالنێیە لەسەر پلە‌‌و پایە لە كاتێكدا‪،‬‬ ‫ك��ە ئ��ەم زی��ن��دەوەران��ە ئ��ەم ج��ۆرە‬ ‫ملمالنێیەیان نییە‪ .‬لە ئەنجامدا بەهۆی‬ ‫ئەم ملمالنێیەوە حەسوودی‌‌و رق پەیدا‬ ‫دەبێت‌‌و شەڕی لێ دەكەوێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە نێوان ئەم زیندەوەرانە جەنگ روو‬ ‫نادات‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬لە نێوان ئ��ەم زی��ن��دەوەران��ە‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی گشتی‌‌و ب��ەرژەوەن��دی��ی‬ ‫تایبەتی جیاوازیان نییە‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫ئەوان لە سروشتەوە لە هەوڵی بەدی‬ ‫هێنانی ب��ەرژەوەن��دی تایبەتین‪ ،‬لەم‬ ‫رێگایەوە دەگەنە بەرژەوەندی گشتیش‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم م��رۆڤ‪ ،‬كە لە ب��ەراورد كردنی‬ ‫خۆی لەگەڵ ئەوانی‌تر چێژ دەبینێت‪،‬‬ ‫تەنها ل��ەو شتەی‪ ،‬كە ب��ااڵو باشترین‬ ‫بێت خۆشحاڵ‌‌و دڵشاد دەبێت‪.‬‬ ‫س��ی��ی��ەم‪ :‬ئ��ەم زی��ن��دەوەران��ە‪ ،‬ل��ەب��ەر‬ ‫ئەوەی بە پێچەوانەی مرۆڤ لە ئەقڵ‬ ‫بەهرەمەند نین‪ ،‬كەواتە كەموكورتی لە‬ ‫بەرێوەبردنی كاروباری گشتیدا نابینن‬ ‫یان بیرناكەنەوە‪ ،‬كە كەموكورتیان تێدا‬

‫‪221‬‬

‫بێت‪.‬‬ ‫بەاڵم لە نێوان مرۆڤەكان زۆرن ئەو‬ ‫كەسانەی‪ ،‬كە خۆیان بە داناو لێزانتر‬ ‫دەزان��ن ل��ەوان��ی تر بۆ بەرێوەبردنی‬ ‫ك��اروب��اری گشتی‪ .‬وەه��ا كەسانێك‬ ‫هەوڵ دەدەن بە رێگای جیاواز دەست‬ ‫بە داهێنان‌‌و چاكسازی كاروبارەكان‬ ‫وەرب��دەن‪ .‬ل��ەم رێ��گ��ای��ەوە كومەڵگه‌‬ ‫توشی ئ��اڵ��ۆزی‌‌و گیروگرفت‌‌و جەنگ‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫چ��وارەم‪ :‬ئەم زی��ن��دەوەران��ەی لەگەڵ‬ ‫ئەوەی لە دەربڕینی حەزو ویستیان‌‌و‬ ‫داواك��اری��ی��ەك��ان��ی ت��ری��ان ب��ە جۆرێك‬ ‫دەنگ بەكاردەهێنن‪ .‬بەاڵم ناتوانن وەك‬ ‫مرۆڤەكان وشەكان وەها بەكاربهێنن‪،‬‬ ‫كە هەندێ‌ شتی باش بە خراپ بەدیار‬ ‫بخەن بۆ ئەوانی تر‌‌و ئەوەی خراپە بە‬ ‫باش بە دیار بخەن‪ .‬لە ئەنجامدا رێژەی‬ ‫چاكە‌‌و خراپەی ڕواڵەتی كاروبارەكان‬ ‫كەم‌‌و زیاد بكات‪ .‬بەم هۆیەوە مرۆڤەكان‬ ‫دڵگران بكەن‌‌و بەدڵی خۆیان رێگری‬ ‫بكەن لە ئارامی‌‌و ئاسایشییان‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬زی��ن��دەوەرە ب��ێ ئەقڵەكان‬ ‫ناتوانن لە نێوان ستەم‌‌و زیان جیاوازی‬ ‫بكەن‪ ،‬ك��ەوات��ە ئه‌گەر ئ��اس��ودە بن لە‬ ‫ه��اوش��ێ��وەك��ان��ی��ان ن��ارەن��ج��ن‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ئ��ەوەی كاتێك م��رۆڤ ل��ە دۆخێكی‬ ‫تەواو هێمن بێت لە هەموو كاتێكی‌تر‬ ‫زیاتر گیروگرفت چێدەكات‪ :‬چونكە‬ ‫لەم كاتانەدایە‪ ،‬كە حەز دەكات حەز‌‌و‬

‫ت��وان��ای خ��ۆی ب��ەدەرب��خ��ات‌‌و بەسەر‬ ‫ك��ردەوەك��ان��ی ك��ەس��ان��ێ��ك‪ ،‬ك��ە حوكم‬ ‫بەسەر واڵت‌دا دەك��ەن‪ ،‬ك��اردان��ەوەی‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫ل��ە ئ��ەن��ج��ام��دا ج��ی��اوازی ن��ێ��وان ئەم‬ ‫زی��ن��دەوەران��ە‌‌و م��رۆڤ‪ ،‬زەوی تاكو‬ ‫ئاسمانە‪ .‬رێك كەوتنی ئەم زیندەوەرانە‬ ‫سروشتییە‪ ،‬بەاڵم رێك كەوتنی مرۆڤ‬ ‫تەنها لە رێی بەڵێن‌‌و پەیمانه‌وه‌ بەدی‬ ‫دێ��ت‪ ،‬ك��ە دەس��ت ك��ردە‪ ،‬پ��ێ��ی وای��ە‬ ‫مرۆڤیش لە سروشتی خۆیدا بە شێوەی‬ ‫خۆرسك كۆمەاڵیەتی نییە‌‌و لەبەرئەوە‬ ‫حەزی لە ژیانی كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬چونكە‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی‌‌و پێداویستی خۆی تێدا‬ ‫دەبینێتەوە‪ .‬كەواتە سەیر نییە شتێكی‌تر‬ ‫جگە لە بەڵێن‌‌و پەیمان پێویست بێت‬ ‫تاكو رێ��ك كەوتنەكەیان ب��ەردەوام‌‌و‬ ‫بەهێز بكات‌‌و ئەم شتە هەمان هێزی‬ ‫گشتییە‪ ،‬كە خەڵكی لە دۆخ��ی ترس‬ ‫دەه��ێ��ڵ��ێ��ت��ەوە‌‌و ك��ردارەك��ان��ی��ان ب��ەرەو‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی گشتی رێنمایی دەكات‪.‬‬ ‫دەب��ێ‌ ئ��ەوەم��ان ل��ەب��ەرچ��او ب��ێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫پەیمانی كۆمەاڵیەتی شتێك نییە‪ ،‬كە‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ە كەسانێك ل��ە سەردەمێكی‬ ‫مێژووییدا كۆبوبێتنەوە‌‌و پەیمانێكیان‬ ‫بەستبێت‪ ،‬بەڵكو ئەمە دەكرێ‌ بگوترێت‬ ‫پێشەكییەكە یان دانانی پالنێكی هزرییە‬ ‫بۆ چۆنییەتی دروست بوونی دەوڵەت‪،‬‬ ‫یان دەتوانین بڵێین پێشەكییەكە‪ ،‬كە لە‬ ‫ئەنجامدا بوونی دەوڵەت‌‌و فەرمانڕەوای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪222‬‬

‫ڕەها بە پێویست لێ‌ بكەوێتەوە‪.‬‬ ‫دەوڵەت‬ ‫دەوڵ��ەت ئ��ەو ئەنجامەیە‪ ،‬ك��ە هۆبز‬ ‫هەوڵ دەدات لە گریمانەیەكی هزری‪،‬‬ ‫ك��ە ن��ەب��وون��ی دەوڵ��ەت��ە‪ ،‬وات��ا دۆخ��ی‬ ‫سروشتی پێی ب��گ��ات‪ .‬دەوڵ��ەت ئەو‬ ‫ه��ێ��زەی��ە‪ ،‬ك��ە م��رۆڤ رزگ��ار دەك��ات‬ ‫لە دۆخ��ی جەنگ‌‌و ناچاریان دەك��ات‬ ‫ب��ەڵ��ێ��ن‌‌و پ��ەی��م��ان��ەك��ان��ی��ان بهێننەدی‪.‬‬ ‫ئه‌گەر مرۆڤ بیەوێت رزگاری بێت لە‬ ‫ش��ەڕی ناوخۆ‪ ،‬هێرشی دەرەك��ی‌‌و لە‬ ‫زیانەكانی یەكتر‪ ،‬ئه‌گەر بیانەوێت وەها‬ ‫بپارێزرێن‪ ،‬كە خۆیان بتوانن خۆیان‬ ‫ب��ژێ��ن��ن‌‌و ب��ە خ��ۆش��ی‌‌و ش��ادی ژی��ان‬ ‫ببەنە س��ەر‪ ،‬پێویست دەك��ات هەموو‬ ‫هێز‌‌و توانایەكییان بە یەك كەس یان‬ ‫كۆمەڵە كەسێك بسپێرن‪ ،‬تا لە رێگای‬ ‫رای زۆری��ن��ە هەموو بیرو بۆچوونە‬ ‫ج��ی��اوازەك��ان��ی��ان ی��ەك ب��خ��ات‌‌و ی��ەك‬ ‫دەن��گ بكات‌‌و ئەمە بەو واتایەیە‪ ،‬كە‬ ‫ئەوان یەك كەس یان كۆمەڵە كەسێك‬ ‫بكەنە نوێنه‌ریان‌‌و هەر كارێك‪ ،‬كە ئەو‬ ‫نوێنەرە ئەنجامی بدات بۆ بەرژەوەندی‬ ‫گشتی‪ ،‬وەها پەسه‌ندی بكەن‪ ،‬كە گوایە‬ ‫خۆیان هۆكاری بوونە‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە ئیرادەو بۆچوون‌‌و ڕای‬ ‫خ��ۆی��ان بسپێرێنە ئ��ەو‪ ،‬ئەمە شتێكە‬ ‫زیاترو پایە بەرزتر لە پەیمان‌‌و رێك‬ ‫كەوتن‪ .‬لە راستیدا یەك دەنگی‌‌و یەك‬ ‫هەڵوێستی هەمووانە لە یەك كەسدا‪،‬‬

‫كە بەهۆی پەیمان بەستنی هەمووان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ یەكتردا ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراوە ك��ەوا‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت گ��وای��ە ل��ە پەیمانەكەدا‬ ‫هەموو وا بە یەكتر دەڵێن‪« :‬من مافی‬ ‫حوكمڕانی بەسەر خۆمدا‪ ،‬بەم كەسە‪،‬‬ ‫ی��ان ب��ەم كۆمەڵە ك��ەس��ە دەسپێرم‌‌و‬ ‫هەموو كردەوەكانی بە راست‌‌و باش‌‌و‬ ‫رەوا دەزان��م‪ .‬بە مەرجێك‪ ،‬كە تۆش‬ ‫مافی خۆت بەو بسپێری‌‌و بە هەمان‬ ‫شێوە هەموو كردەوەكانی بە راست‌‌و‬ ‫ڕەوا بزانی‪.‬‬ ‫«كاتێك ئەم پەیمانە دەبەسترێت ئەو‬ ‫كۆمەڵە كەسەی‪ ،‬كە بەم شێوەیە لە‬ ‫كەسێكدا بوونەتە یەك‌‌و یەك پارچە‪،‬‬ ‫ب��ە دەوڵ��ەت ی��ان ب��ە التینی ‪civilas‬‬ ‫ناودەبرێن‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە ب��ە وات��ای��ەك��ی ت��ر پێكهێنانی‬ ‫ه��ەم��ان (لیڤیاتان)ە‪ ،‬ی��ان خ��واوەن��دی‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی��ە‪ ،‬ك��ە م��رۆڤ ل��ە ژێر‬ ‫سایەی ئەو دا‪ ،‬ئارامی‌‌و ئاسودەیی بە‬ ‫دەست دەهێنێت‪.‬‬ ‫فەرمانڕەوا بە هۆی ئەو هێزەوە‪ ،‬كە لە‬ ‫الیەن خەڵكی لە واڵتدا بەو سپێردراوە‬ ‫وەه��ا ه��ێ��ز‌‌و دەس��ەاڵت��ێ��ك��ی ه��ەی��ە‪ ،‬كە‬ ‫دەتوانێت بە ه��ەوڵ‌‌و تێكۆشانییەوە‪،‬‬ ‫ویستی هەمووان بۆ پاراستنی هێمنی‬ ‫ن��ێ��وخ��ۆی واڵت‌‌و ه��ەروەه��ا ل��ە دژی‬ ‫دوژمنان لە دەرەوە ئاراستە بكات‌‌و‬ ‫دەوڵەت لەودا بەرجەستە دەبێت‪.‬‬ ‫پێناسەی دەوڵ��ەت ل��ەو ج��ەوه��ەرەدا‬

‫‪223‬‬

‫ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��ە‪« :‬ك��ەس��ێ��ك��ە‪ ،‬ك��ە ك��ۆی‬ ‫زۆرێك لە مرۆڤەكان بەهۆی پەیمان‌‌و‬ ‫رێككەوتن ل��ە گ��ەڵ ی��ەك��ت��ردا‪ ،‬خۆیان‬ ‫كردۆتە سەرچاوەی ب��اوەر پێكراوی‬ ‫ك��ردەوەك��ان��ی تاكو بتوانێت ت��ەواوی‬ ‫هێز‌‌و تواناكانی ئەوان وەها‪ ،‬كە خۆی‬ ‫ب��ە رەوای دەزان��ێ��ت ب��ۆ پاراستنی‬ ‫ئ��ارام��ی‌‌و هێمنی‌‌و پارێزكاری گشتی‬ ‫بەكار بهێنێت‪ .‬هەڵگری ئەم رۆلە پێی‬ ‫دەگوترێت فەرمانڕەوا‌‌و خاوەن هێزی‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی��ە‌‌و ه��ەم��وو گوێرایەڵی‬ ‫ئەون‪.‬‬ ‫بەدەستهێنانی هێزی فەرمانڕەوایی بە‬ ‫دوو شێوە دەبێت‪ :‬یەكێکیان لە رێگای‬ ‫ه��ێ��زەوە ب��ە دەس��ت دەك��ەوێ��ت وەك‬ ‫كەسێك‪ ،‬كە منداڵەكانی خۆی ناچار‬ ‫دەكات‪ ،‬خۆیان‌‌و منداڵەكانیان ملكەچی‬ ‫بڕیاری ئەو بن‪ ،‬ئەگینا لەناویان دەبات‪.‬‬ ‫یان وەك كەسێك‪ ،‬لە رێگای جەنگه‌وه‌‬ ‫دوژمنانی ملكەچ‌‌و گوێرایەلی ویستی‬ ‫خۆی بكات‌‌و بە مەرجی گوێرایەڵی‪،‬‬ ‫مافی ژیانیان پێببەخشێت‪.‬‬ ‫رێگای دووەم ئەوەیە‪ ،‬كە مرۆڤەكان‬ ‫لە نێوان خۆیان رێك بكەون‪ ،‬كە بە‬ ‫ویستی خۆیان گوێرایەڵی كەسێك یان‬ ‫كۆمەڵە كەسێك بن‌‌و ئەركی پاراستن‬ ‫لە خود بەو بسپێرن‪.‬‬ ‫بە شێوەی دووەم دەكرێت بگوترێت‬ ‫دەوڵ��ەت��ی س��ی��اس��ی‪ ،‬ی��ان دەوڵ��ەت��ی‬ ‫پێكهاتەیی‪.‬‬

‫ب��ە ج��ۆری ی��ەك��ەم��ی��ان دەگ��وت��رێ��ت‬ ‫دەوڵەتی بەدەستهێنان‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا پ��ێ��وی��س��ت دەك��ات ئ��ام��اژە‬ ‫بەوە بدەین‪ ،‬كە هۆبز ئەو سیستەمە‬ ‫سیاسی‌‌و دوڵەتەی باسی لێوە دەكات‬ ‫ل��ەس��ەر ب��ن��ەم��ای م��ێ��ژووی��ی‌‌و ئایینی‬ ‫داینەمەزراندووە‪ .‬بەڵكو هەوڵ دەدات‬ ‫دەوڵەتێك پێك بهێنێت‪ ،‬كە بەرئەنجامی‬ ‫سروشت‌‌و ویستی مرۆڤ بێت‪.‬‬ ‫مەبەستمان ل��ە م��ێ��ژووی��ی ئ��ەوەی��ە‪،‬‬ ‫ك��ە پ��اش��ا ی��ان ف��ەرم��ان��ڕەوای ڕەه��ا‪،‬‬ ‫فەرمانڕەوایی یان دەسەاڵتی لەسەر‬ ‫بنەمای جەنگ نەگرتۆتە دەست‪ ،‬واتا‬ ‫چۆن لە كۆندا ئه‌گەر الپەڕەكانی مێژوو‬ ‫هەڵبدەینەوە كۆمەڵە كەسانێك دەبینین‪،‬‬ ‫كە بەهۆی جەنگ‌‌و ش��ەڕو ش��ۆڕەوە‬ ‫توانیویانە جڵەوی فەرمانڕەوایی بگرنە‬ ‫دەس��ت‪ .‬ی��ان ب��ە ن��اوی ئ��ای��ی��ن��ەوە‪ ،‬كە‬ ‫پاشا فەرمانڕەواو نوێنەری خودایە‌‌و‬ ‫فەرمانڕەوا لە الیەن خودا دەستنیشان‬ ‫كراوەو هەڵبژێدراوە‌‌و الدان لە قسەی‬ ‫ئ��ەو الدان��ە ل��ە قسەی خ��ودا‪ ،‬جڵەوی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی��ان گ��رت��ۆت��ە دەس��ت‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫هۆبز ئەم بنەمایانە بەالوە دەنێت‌‌و لە‬ ‫راستیدا ئەو بنەمای دەوڵەتی مۆدێرن‌‌و‬ ‫سیكۆالری دانا ‪.‬‬ ‫«هۆبز فەلسەفەی دەوڵەتی لەسەر‬ ‫ئ��ەوە ه��ەڵ��ب��ەس��ت��ب��وو‪ ،‬ك��ە دەوڵ��ەت‬ ‫دەس��ت��ك��ردە ‪ Artifact‬دەوڵ��ەت ج��ۆرە‬ ‫مرۆڤێكە‪ ،‬بەاڵم بە شێوازێكی دیكە‪ ،‬زلە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪224‬‬

‫مرۆڤێكە لە یەكە یەكەی مرۆڤی دیكەی‬ ‫ئاسایی پێكهاتووە ‪.‬‬ ‫هەوڵیدا بە هۆی دانانی گریمانەیەكی‬ ‫هزری بگاتە دەوڵەت‪ ‌،‬بنەمای دەوڵەت‬ ‫ل��ەس��ەر پ��ەی��م��ان‌‌و ی��ەك گ��رت��ن‌‌و یەك‬ ‫دەنگی‌‌و یەكپارچەیی مرۆڤ بەیەكەوە‬ ‫دامەزرێنێت‪.‬‬ ‫ئ��ەرك‌‌و م��اف��ەك��ان��ی ه��اواڵت��ی��ان‌‌و‬ ‫فەرمانڕەوای رەها‬ ‫فەرمانڕەوای رەها‪ ،‬الیەنێكی پەیمانی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ن��ی��ی��ە‪ ،‬ئ��ەو ب��ەره��ەم��ی‬ ‫ئ��ەم پ��ەی��م��ان��ەی��ە‌‌و ب��ەر ل��ە پەیمانەكە‬ ‫بوونی ن��ەب��ووە‪ .‬دەسەاڵتێكی رەه��ا‌‌و‬ ‫بێسنووری هەیە‌‌و هیچ رێگرێكیشی‬ ‫لە بەردەمدا نییە‪ .‬فەرمانڕەوا ناتوانێت‬ ‫ئەم پەیمانە پێشێل بكات‌‌و هەروەها‬ ‫هیچ ی��ەك ل��ە هاواڵتیانیشی ناتوانن‬ ‫ل��ە ئ��ەرك��ەك��ان��ی��ان س��ەر پێچی بكەن‪.‬‬ ‫فەرمانڕەوا سەرچاوەی تەواوی هێزە‌‌و‬ ‫ب��ااڵت��ری��ن پۆستی ه��ەی��ە‪ ‌.‬ه��ەر ج��ۆرە‬ ‫سەرپێچییەكی هاواڵتیان نادروست‌‌و‬ ‫نادادپەروەرانەیە‪ ،‬بە بێ‌ سەرنجدانە‬ ‫ئەوەی‪ ،‬كە بە چ هۆیەكەوە سەرپێچی‬ ‫ك��ردووە‪ .‬كەسێك‪ ،‬كە سەرپێچی لە‬ ‫فرمانی فەرمانڕەوا بكات سزا دەدرێت‪،‬‬ ‫چونكە هەر وەك لە پێشترەوە گوتمان‬ ‫بنەمای دروست بوونی دەوڵەت ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە دەبێت هەموو هاواڵتیان دەست لە‬ ‫ئازادییە بێ‌ سنوورەكانیان هەڵبگرن‌‌و‬ ‫ب��ی��دەن��ە دەس��ت ف��ەرم��ان��ڕەوای��ەك��ی‬

‫ڕەه��ا‌‌و دەب��ێ��ت ه��ەم��وو ك��ردەوەك��ان��ی‬ ‫فەرمانڕەواكەیان بە كردەوەی خۆیان‬ ‫بزانن‪ .‬بۆیە كردەوەكانی فەرمانڕەوا‬ ‫نادادپەروەرانەو نا یاسایی‌‌و نا دروست‬ ‫نین‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی مافی ڕەهایی پێ‬ ‫سپێردراوە مافی هەر جۆرە كارێكی‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ه��ەر ج��ۆرە س��ەر پێچییەك‌‌و‬ ‫هەوڵێك بۆ شكاندن‌‌و دەرچ��وون لە‬ ‫پەیمانی كۆمەاڵیەتی نا رەواییە‪ ،‬چونكە‬ ‫گەڕانەوەیە بۆ دۆخی سروشتی‌‌و بێ‬ ‫سەروبەری‪.‬‬ ‫هاواڵتیان تەنها دەتوانن لەو مافانە‬ ‫بەهرەمەندبن‪ ،‬كە فەرمانڕەوا بۆیانی‬ ‫دەست نیشان كردووە‌‌و ئەركەكانیشیان‬ ‫ه��ەر لە الی��ەن ف��ەرم��ان��ڕەواوە دەست‬ ‫نیشان دەكرێت‌‌و ئەوە فەرمانڕەوایه‌‪،‬‬ ‫كە یاساكان دادەڕێژێت‌‌و دەیانهێنێتە‬ ‫جێبەجێ‌ كردن‪.‬‬ ‫لە بارەی هەر شتێك‪ ،‬كە پەیوەندیی‬ ‫ب��ە ب��ەرژەوەن��دی گشتییەوە هەبێت‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەوا ب��ڕی��اری لەسەر دەدات‪.‬‬ ‫ت��اك��ە ی��اس��ادان��ەر ف��ەرم��ان��ڕەوای��ە‌‌و‬ ‫مافی بڕیاردانی هەیە لە كاتێكدا‪ ،‬كە‬ ‫كێشەیەك ی��ان شەڕێك روویدابێت‪.‬‬ ‫س��ەرەڕای ئ��ەم��ەش ت��اك��ە ب��ڕی��اردەر‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە دەس��ت پێكی جەنگ‬ ‫ل��ەگ��ەڵ دوژم��ن‌‌و ب��ەس��ت��ن��ی پ��ەی��م��ان‬ ‫لەگەڵ دەوڵەتانی‌تر تەنها لە دەسەاڵتی‬ ‫ئ��ەو دای��ە‪ .‬ناكرێت ی��ان ن��اڕەوای��ە‪ ،‬كە‬ ‫دەسەاڵت لە فەرمانڕەوا بسەندرێت‌‌و‬

‫‪225‬‬

‫هەوڵی ئ��ەوە ب��درێ��ت‪ ،‬كە كەسێكی‌تر‬ ‫بكرێتە جێی ئەو‪ ،‬چونكە فەرمانڕەوایی‬ ‫ن��اگ��وێ��زرێ��ت��ه‌وه‌ ل��ە ك��ەس��ێ��ك��ەوە بۆ‬ ‫كەسێكی ت��ر‪ .‬ب��ۆ هیچ كەسێك نییە‪،‬‬ ‫كە فەرمانڕەوا بە تاوانبار‌‌و ستەمگەر‬ ‫ل��ە ق��ەڵ��ەم ب��دات‌‌و ه��ەوڵ��ی ه��ەر ج��ۆرە‬ ‫شۆڕشێك یان لە نێوبردنی دەوڵەت‌‌و‬ ‫ك��وش��ت��ن��ی ف��ەرم��ان��ڕەوا ن��ادروس��ت‌‌و‬ ‫نادادپەروەرانەیە‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی هەر‬ ‫وەك گ��وت��م��ان دەب��ێ��ت ك��ردارەك��ان��ی‬ ‫فەرمانڕەوا بە كرداری خۆمانی بزانین‪،‬‬ ‫ناكرێت‌‌و نەشیاوە‪ ،‬كە كاتێك خۆمان‬ ‫كردارێك دەكەین كەسێكی تر سزاكەی‬ ‫ببینێت‌‌و بە تاوانبار لە قەڵەم بدرێت‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا پرسیارێك دێتە ئ��اراوە‪ ،‬كە‬ ‫ئه‌گەر فەرمانڕەوا مافی ڕەهای هەیە‌‌و‬ ‫بریاری كۆتایی سەبارەت بە هەموو‬ ‫شتێك لە دەستی ئەو دایە‌‌و هەر ئەویشە‪،‬‬ ‫كە ماف‌‌و ئەرك دەست نیشان دەكات‪،‬‬ ‫بەاڵم لێرەدا ئازادی تاكەكەسی چی لێ‬ ‫بەسەر دێ��ت؟ هۆبز سەر بە رێبازی‬ ‫تاك گەراییە هەر لەم روانگەیەشەوە‬ ‫هەوڵ دەدات بەم شێوەیە وەاڵمی ئەم‬ ‫پرسیارە بداتەوە‌‌و دەڵێت‪« :‬هەر تاكێك‬ ‫كاتێك وەها هەست بكات‪ ،‬كە ژیانی لە‬ ‫مەترسیدایە‪ ،‬ئازادە بە هەر شێوەیەك‪،‬‬ ‫كە دەی��ەوێ��ت‌‌و دەتوانێت پارێزگاری‬ ‫ل��ە خ��ۆی ب��ك��ات‪ .‬ب��ەاڵم ل��ە كاتێكدا‪،‬‬ ‫ك��ە ف��ەرم��ان��ڕەوا ل��ە ت��وان��ای��دا نەبێت‬ ‫پارێزگاری لە ژیانی بكات‪ ،‬وەفاداری‬

‫خۆی بۆ كەسێكی تر دەرببڕێت‪ ،‬كە‬ ‫بتوانێت پارێزگاری لێبكات‪.‬‬ ‫ه��ەر تاكێك ئ��ازادە ه��ەوڵ‌‌و كۆشش‬ ‫بكات بۆ پاراستنی گیانی جا بە هەر‬ ‫رێگایەك بێت‪ ،‬تەنانەت ئه‌گەر بە پێی‬ ‫یاساش تاوان بار بێت‪ .‬واتا هاواڵتیان‬ ‫ئ��ازادی تەواویان هەیە بۆ پاراستنی‬ ‫گیانیان‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە ب��ۆم��ان دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫ئ��ه‌گ��ەر ف��ەرم��ان��ڕەوای رەه��ا مافی‬ ‫هەموو كارێكی هەبێت‌‌و ئازاد بێت لە‬ ‫نواندنی هەر كردار‌‌و رەفتارێك‪ ،‬ئەوە‬ ‫ه��اواڵت��ی��ان��ی��ش ئ��ازادن ب��ۆ پاراستنی‬ ‫گیانیان هەر كارێك بكەن‪.‬‬ ‫ئەنجام‬ ‫ل��ەوەی‪ ،‬ك��ە ل��ە پێشترەوە گوتمان‬ ‫دەت��وان��ی��ن بگەینە ئ��ەو ئ��ەن��ج��ام��ەی‪،‬‬ ‫كە بڵێن هۆبز فەیلەسوفێكی واقعی‬ ‫بووە‪ ،‬واتا فەلسەفەكەی بەرئەنجامی‬ ‫لیكۆڵینەوەی بوو لە سروشتی مرۆڤ‌‌و‬ ‫شیكردنەوەی دەروون��ی مرۆڤ‌‌و ئەو‬ ‫كێشەو گرفتانەی‪ ،‬كە سەردەمی ژیانیدا‬ ‫هەبوون‪ .‬هۆبز لە شیكاریی دەروونی‬ ‫م��رۆڤ‌‌و پ��اش��ان وەك هاواڵتییەكی‬ ‫ئ��ی��ن��گ��ل��ی��زی‪ ،‬ك��ە ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك كێشەو‬ ‫نەهامەتی دەبینێت لە واڵتەكەیدا‪ ،‬پاشتر‬ ‫وەك فەیلەسوفێك هەوڵ دەدات‪ ،‬كە بە‬ ‫لەبەرچاوگرتنی سروشتی م��رۆڤ‌‌و‬ ‫ئ��ەو كێشانەی س��ەردەم��ی ژیانی‪ ،‬كە‬ ‫لە واڵت��ەك��ەی��دا ه��ەب��ووە سیستەمێكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪226‬‬

‫سیاسی وەه��ا داب��ن��ێ��ت‪ ،‬ك��ە بتوانێت‬ ‫م��رۆڤ ب��ەرەو ئ��اش��ت��ەوای��ی ئاڕاسته‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫لە ئەنجامی خوێندنەوەی من بۆ هۆبز‬ ‫دەتوانم چەند خاڵێك دەستنیشان كەم‪:‬‬ ‫‪١‬ـ پ��ەی��م��ان��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی بەڵگەیە‬ ‫لەسەر ئ��ەوەی‪ ،‬كە ئەگەر چی حەزو‬ ‫ویست‌‌و مەیل‌‌و ئارەزووەكانی مرۆڤ‬ ‫بێسنوورە‌‌و تووشی كێشەو ئ��اژاوەو‬ ‫ش��ەڕی دەك��ات‪ .‬ب��ەاڵم ئەقڵ دەتوانێت‬ ‫سنوورێكیان بۆ دانێت‌‌و مرۆڤ ئاراستە‬ ‫بكات بەرەو ئاشتەوایی‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ س��ی��س��ت��ەم��ی پ��اش��ای��ەت��ی ڕەه��ا‌‌و‬ ‫ب��ێ��س��ن��وور‪ ،‬ل��ە ب��ەرئ��ەن��ج��ام��ی‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ەوەی��ەك��ی نیگەتیڤانەیە بۆ‬ ‫س��روش��ت��ی م��رۆڤ‪ ،‬ك��ە رەوای��ەت��ی‬ ‫وەردەگ��رێ‌‌و سروشت‌‌و ناخی مرۆڤ‬ ‫ب��ۆ ج��ڵ��ەوك��ردن��ی پێویستی ب��ە وەه��ا‬ ‫سیستمێكە‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ دەت��وان��ی��ن ه��ۆب��ز ب��ە یەكەمین‬ ‫فەیلەسوف دابنێن‪ ،‬كە لە فەلسەفەكەیدا‬ ‫ب��وون��ی دەوڵ��ەت ب��ە پێویستەكی‌‌و‬ ‫ن��اچ��ارەك��ی ل��ێ‌ دەك��ەوێ��ت��ەوە‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫راستیدا ئەمە وەاڵم��دان��ەوە ب��ووه بۆ‬ ‫ئەنارشیزمەكان‪ ،‬كە پێیان وابووه هیچ‬ ‫پێویست نه‌كات دەوڵ��ەت‌‌و سیستمی‬ ‫سیاسی ب��وون��ی هەبێت ب��ۆ ئ��ەوەی‬ ‫مرۆڤ بە هێمنی‌‌و ئاسایش بژیت‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ گریمانەكردنی نەبوونی دەوڵەت‪،‬‬ ‫بنەماو هۆكارە بۆ دەرخستنی گرنگی‌‌و‬

‫رۆڵی دەوڵەت بۆ گەیشتن بە ژیانێكی‬ ‫ئاسوودە‪.‬‬ ‫ـ دەوڵ��ەت پێویستییەكە‪ ،‬كە ناكرێت‬ ‫م��رۆڤ دەس��ت ب��ەرداری ب��ێ��ت‌‌و‬ ‫كاتێك دێتە ئ��اراوە‪ ،‬كە بەرژەوەندی‬ ‫گشتی بووبێتە جێگری بەرژەوەندی‬ ‫تایبەتی‌‌و ئازادییە بێسنوور‌‌و رەهاكان‬ ‫سنوورێكیان بۆ دانرابێت‪.‬‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫ئه‌م نووسینه‌‪ ،‬توێژینه‌وه‌یه‌که‌ پێشکه‌ش‬ ‫به‌ به‌شی فه‌لسه‌فه‌ی کۆلێژی ئه‌ده‌بیات‬ ‫ـ��ـ زان��ک��ۆی س��ه‌اڵح��ه‌دی��ن (ه��ه‌ول��ێ��ر)‬ ‫کراوه‌‪ .‬به‌ سه‌رپه‌رشتیی دکتۆر نه‌بیل‬ ‫عه‌بدولحه‌مید‪ .‬وه‌ک پێداویستییه‌کانی‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی بڕوانامه‌ی به‌کالۆرێۆس‪.‬‬ ‫لیستی سەرچاوەكان‬ ‫كتێبە فارسیەكان‪:‬‬ ‫‪١‬ـ مگی‪ ،‬برایان‪ :‬داستان فلسفە‪ ،‬ترجمەی‪:‬‬ ‫مانی صالحی عالمە‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬تهران‪ :‬كتاب‬ ‫امە(‪) 2009_1388‬‬ ‫‪٢‬ـ هابز‪ ،‬توماس‪ :‬لویاتان‪ ،‬ویرایش‌‌و مقدمە از‪،‬‬ ‫سی‪.‬بی‪ .‬مكفرسون‪ ،‬ترجمە‪ :‬حسین بشیریە‪.‬‬ ‫چاپ اول‪ ،‬تهران‪ :‬نشرنی‪)2001_1380(،‬‬ ‫‪٣‬ـ ع��ال��م‪ ،‬د‪ .‬عبدالرحمن‪ :‬بنیادهای علم‬ ‫س��ی��اس��ت‪ ،‬چ��اپ ه��ج��ده��م‪ ،‬ت��ه��ران‪ :‬نشرنی‬ ‫(‪ 1387‬ــ ‪)2008‬‬ ‫‪٤‬ـ كاپلستون‪ ،‬ف��ردری��ك‪ :‬ت��اری��خ فلسفە‪،‬‬ ‫جلد پنجم‪ ،‬ترجمە‪ :‬امیر جالالدین مجتوی‪،‬‬

‫‪227‬‬

‫چ��اپ چ��ه��ارم‪ ،‬ت��ه��ران‪ :‬ش��رك��ت ع��ل��م��ی‌‌و‬ ‫فرهنگی‪ :‬سروش(انتشارات ص��دا‌‌و سیما)‪،‬‬ ‫(‪)2003_1382‬‬ ‫‪٥‬ـ برگمن‪ ،‬گریگوری‪ :‬كتاب كوچك فلسفە‪،‬‬ ‫ترجمە‪ :‬كیوان قبادیان‪ ،‬چ��اپ ده��م‪ ،‬تهران‪:‬‬ ‫چاپ‌‌و صحافی كهنمویی‪)2011_1390( ،‬‬ ‫‪٦‬ـ میسنر‪ ،‬مارشال‪ :‬فلسفە هابز‪ ،‬ترجمە‪:‬‬ ‫خشایاردیهیمی‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬تهران‪ ،‬گرح نو‪،‬‬ ‫(‪)2006_1385‬‬ ‫‪٧‬ـ وارب��رت��ون‪ ،‬ناجل‪ :‬اپاركالسیك فلسفە‪،‬‬ ‫ترجمە‪ :‬مسعود علیا‪ ،‬چ��اپ س��وم‪ ،‬تهران‪:‬‬ ‫انتشارات ققنوس‪)2007_1386( ،‬‬ ‫كتێبە كوردیەكان‪:‬‬ ‫‪١‬ـ سپاكێنز‪ ،‬ئ��ارت��ور‪ :‬تێگەیشتنی تیۆرە‬ ‫س��ی��اس��ی��ەك��ان‪ ،‬وەرگ��ێ��ران ل��ە ف��ارس��ی��ەوە‪:‬‬ ‫فەرشید شریفی‪ ،‬چاپی ی��ەك��ەم‪ ،‬سلێمانی‪:‬‬ ‫بەڕیوەبەرایەتی خانەی وەرگێران‬ ‫‪٢‬ـ ئێرك لیدمان‪ ،‬سڤێن‪ :‬رێگوزەری بیری‬ ‫سیاسی‪ ،‬و‪ :‬ئاسۆس شەفیق‪ ،‬چاپی سێیەم‪،‬‬

‫سلێمانی‪)2009( :‬‬ ‫‪٣‬ـ ت��ی��س��م��ەن‪ ،‬جیسنی ئ��ی��رن��ی��زا‪ ،‬ك��ات��ری��ن‪:‬‬ ‫فەلسەفە بە زمانی سادە‪ ،‬و‪ :‬چنوور فتحی‪:‬‬ ‫سەعید كاكی‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬هەولێر‪ :‬دەزگای‬ ‫موكریان‪)2009( ،‬‬ ‫‪٤‬ـ عزیز‪ ،‬د‪.‬حمید‪ :‬فەلسەفەی نوێ‌ لە ئەوروپا‪،‬‬ ‫چاپی یەكەم‪ ،‬هەلێر‪ :‬چاپخانەی رۆژهەالت‪( ،‬‬ ‫‪)2012‬‬ ‫‪٥‬ـ م��ی��ڵ��ەر‪ ،‬دی��ڤ��ی��د‪ :‬ن��اس��ان��دن��ێ��ك��ی ك��ورت��ی‬ ‫فەلسەفەی سیاسی‪ ،‬وەرگێران لە ئینگلیزیەوە‪:‬‬ ‫كارزان كاوسێن‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬سلێمانی‪ :‬لە‬ ‫دەزگای چاپ‌‌و پەخشی حەمدی‪)2011( ،‬‬ ‫‪٦‬ـ پوالدی د‪.‬كەمال‪ :‬لە دەوڵەتی دەسەاڵتەوە‬ ‫تا دەوڵەتی ئەقڵ‪ ،‬و‪ :‬سیروان جبار زەندی‪،‬‬ ‫چاپی یەكەم‪ ،‬هەولێر‪ :‬چاپخانەی وەزارەتی‬ ‫پەروەردە‪)٢٠٠٦( ،‬‬ ‫‪٧‬ـ عبدالحمید عبدالجبار‪ ،‬د‪.‬نەبیل‪ :‬تۆماس‬ ‫هۆبز‌‌و رێبازە ئ��اك��اری‌‌و ڕامیاریەكانی‪ ،‬و‪:‬‬ ‫د‪ .‬محمد ش��وان��ی‪ ،‬چ��اپ��ی ی��ەك��ەم‪ ،‬هەولێر‪:‬‬ ‫چاپخانەی رۆژهەالت‪)٢٠١٢( ،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪228‬‬

‫فەلسەفە‌‌و ئایین‬ ‫‪Philosophy and‬‬ ‫‪Religion‬‬

‫دكتۆر حەسەن حوسێن سدیق‬ ‫‌‪Hassan Hussin Sidiq‬‬

‫‪229‬‬

‫لە نێوان فەلسەفە‌‌و ئاییندا پەیوەندیەكی‬ ‫توندوتۆڵ هەیە‪ ،‬كە هیچ كەمتر نییە‬ ‫لەو پەیوەندیەی لە نێوان فەلسەفە‌‌و‬ ‫زان��س��ت��دا ه��ەی��ە‪ ،‬چونكە فەلسەفە لە‬ ‫بناغه‌وه لە ئامێزی ئایینەوە سەری‬ ‫هەڵداوە‪ .‬باشترین بەڵگە بۆ ئەم گوتنە‬ ‫بریتییە لە خ��ودی مێژووی فەلسەفە‪،‬‬ ‫كە بە روون��ی دەیسەلمێنێت‪ ،‬که هه‌ر‬ ‫له مێژه‌وه پەیوەندییەكی توندو تۆڵ‬ ‫لە نێوان ئایین‌‌و فەلسەفەدا هەیە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە دەگوترێت‪ ،‬که ئایینە كۆنەكانی‬ ‫وەك ئایینی میسری‌‌و میسۆپۆتامی‌و‬ ‫هیندۆسی‌‌و چینی‪ ..‬هتد‪ ،‬رێ خۆشكەر‬ ‫ب��وون ب��ۆ س��ەره��ەڵ��دان��ی فەلسەفە لە‬ ‫واڵتی یۆنان‪ .‬كەواتە ئایین بناغه‌ی هە‌ر‬ ‫بیرێکی فەلسەفییە‪ .‬ئەمەیش به واتای‬ ‫ئ��ەو دەرب��ڕی��ن��ە دێ��ت‪ ،‬ك��ە دە‌گ��وت��رێ��ت‪:‬‬ ‫«فەلسەفە كچی ئایین‌‌و دایكی زانستە‪،‬‬ ‫ب��ەوەی‪ ،‬ك��ە ئ��ای��ی��ن رێ خ��وش��ك��ەری‬ ‫فەلسەفە ب��ووە‌‌و فەلسەفەش زانستی‬ ‫بەرهەم هێناوە‪».‬‬ ‫بەاڵم ئێمه لێرەدا ئه‌گەر بڵێین ئایین‬ ‫رێ خ��ۆش��ك��ەری ف��ەل��س��ەف��ەی��ە‪ ،‬ئایا‬ ‫دەگونجێت بڵێین ئایین‌‌و فەلسەفە یەك‬ ‫سەرچاوەیان هەیە؟ نەخێر‪ ،‬ناكرێت‬ ‫ئ��ه‌م��ه بڵێین‪ ،‬چونکه وەك دەزان��ی��ن‪،‬‬ ‫که س��ەرچ��اوەی فەلسەفە بریتییە لە‬ ‫ئ��اوه‌ز‪ .‬لە هەمان كاتدا ئایین پشت بە‬ ‫ئ��اوه‌ز نابەستێت وەك س��ەرچ��اوە‌ بۆ‬ ‫بابەتەكانی‪ ،‬بەڵكو پشت بە سرووش‬

‫دەبەستێت‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان ئایین‌و فه‌لسه‌فه له‬ ‫سه‌رده‌می کۆندا‬ ‫ئێمه ناكرێت گومان لەوە بكەین‪ ،‬كە‬ ‫ئایین ل��ە پێش فەلسەفەوە ه��ەب��ووە‪،‬‬ ‫چونكە س��ەرج��ەم توێژینەوەكان‪ ،‬كە‬ ‫دەرب��ارەی شارستانییەتەكان ئەنجام‬ ‫دراون‪ ،‬ئ��ەوە دەسەلمێنن‪ ،‬ك��ە ئایین‬ ‫لە پێش فەلسەفەدا هەبووە‪ .‬هەروەها‬ ‫سەرچاوەی شارستانییەتەكانی وەك‬ ‫میسر‌‌و هیند‌‌و چ��ی��ن‌و ف��ارس‌‌و بابل‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ بناغە روحییەكان‪ ،‬كە‬ ‫گرنگییان ب��ە ئاسمان‌‌و زەوی داوە؛‬ ‫روح بە الی ئ��ەوان��ەوە دەس��ەاڵت��ی بە‬ ‫سەر هەموو الیەنەكانی ژیانەوە هەیە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ڕوای��ان ب��ە پیغەمبەران‌‌و‬ ‫سرووشی ئاسمانی هەیە‪ ،‬كە زانست‌‌و‬ ‫هونەرەكان بۆ خزمەتكردنی ئاسمان‬ ‫تەرخانكراون‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ك��ات��ێ��ت ف��ەل��س��ەف��ە ل��ە واڵت��ی‬ ‫ی��ۆن��ان��ه‌وه ل��ە س��ەدەی ش��ەش��ی پێش‬ ‫م��ێ��ژووی زاینییه‌وه س��ه‌ری ه��ه‌ڵ��داوه‪ ،‬‬ ‫ب��ۆت��ه ه��ۆی دروس��ت��ب��وون��ی ناكۆكیی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ای��ی��ن��دا‪ .‬ه��ۆک��اری ئ��ه‌م��ه‌ش‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی رێكخراوێك‬ ‫لە پیاوانی ئایینی‪ ،‬كە له نێو کۆمه‌ڵگادا‬ ‫ك��ار بۆ ب�ڵاوك��ردن��ەوەی بێروباوەڕی‬ ‫نەگۆڕ بكەن‪ ،‬لە كاتێكدا‪ ،‬كە خودی‬ ‫ئایین تێكەڵ بە ئەفسانە‌‌و پڕوپووچی‬ ‫ب��ووه‪ .‬ب��ۆ نموونە‪ ،‬ل��ە نووسینەكانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪230‬‬

‫(هۆمیرۆس‌)دا دەبینین‪ ،‬كە چۆن باس‬ ‫لە خواكانی یۆنان ده‌کرێت‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫لە داستانی (ئیلیادە)دا ئ��ەم خوایانە‬ ‫هیچ جیاوازییان لەگەڵ مرۆڤدا نییه‪،‬‬ ‫تەنها بەوە نەبێت‪ ،‬كە ئاوێكی شین بە‬ ‫نێو لەشیاندا ده‌گوزه‌رێت‌و دەبێتە هۆ‬ ‫بۆ نەمرییان‪ .‬واتە خواكانی یۆنان لە‬ ‫سەرجەم مۆركەكانیاندا وه‌ک مرۆڤن‪،‬‬ ‫ت��ەن��ه��ا ج��ی��اوازی��ی��ان ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ئ��ه‌وان‬ ‫نه‌مرن‌و مرۆڤه‌کان ده‌مرن‪.‬‬ ‫لێرەوە فەیلەسوفە سەرەتاییەكانی‬ ‫یۆنان دەركیان بەو حەقیقەتە كردووه‪،‬‬ ‫كە ئەو ئەفسانە ئایینیانە تەنها بریتین‬ ‫لە ئه‌ندێشه‌‌ی م��رۆڤ‌‪ ،‬که له مێشکی‬ ‫خودی مرۆڤدا خه‌سڵه‌تی یه‌زدانییان‬ ‫پێ به‌خشراوه‪ .‬فەیلەسووفی یۆنانی‬ ‫ک��زی��ن��ۆف��ان��ی��س‪ ،‬ک��ه دام��ه‌زرێ��ن��ه‌ری‬ ‫قوتابخانەی ئیلیایی بووه‪ ،‬ەكان رەتی‬ ‫ک��ردۆت��ه‌وه‪ ،‬ك��ە م��رۆڤ خه‌سڵه‌تی‬ ‫ی��ه‌زدان��ی��ی ه��ه‌ب��ێ��ت‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە‪،‬‬ ‫گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ ،‬ک��ه خ��ەڵ��ك��ی (ت��راك��ی��ا)‬ ‫خواكانی خۆیانیان بە چاو شین‌‌و پرچ‬ ‫س��وور وێنا دەك��ردووه‪ ،‬بۆیە ئه‌گەر‬ ‫ئەسپەكان توانای ئاخافتنیان بووایە‪،‬‬ ‫ئەوانیش خواكانیان لە س��ەر فۆرمی‬ ‫خۆیان وێنا دەكرد‪ .‬هەروەها دەبینین‬ ‫ئه‌نکساگۆڕه‌س ب��ە گ��وم��ڕاو تاوانبار‬ ‫ك��راوه‪ ،‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی گوتوویه‌تی‪ ،‬كە‬ ‫خۆر ته‌نێکی گڕاوییه‌و مانگیش بریتییە‬ ‫لە خاک‌و هیچیان خواوه‌ند نین‪.‬‬

‫ب��ەاڵم ئ��ه‌گ��ەر ب��ڕوان��ی��ن��ە س��وك��رات‌‌‪،‬‬ ‫ده‌بینین س��ه‌ره‌ڕای رێزلێنانی ئەو بۆ‬ ‫داب‌و نەریتە ئاینییەكانی سەردەمەكەی‌‬ ‫خۆی‌و رێزلێنانی بۆ یاساكانی ئەسینای‬ ‫واڵتی خۆی‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا دەبینین‬ ‫بەوە تاوانباركراوه‪ ،‬كە خواوەندەكانی‬ ‫شاری ئەسینای رەتدەكردەوە‌‌و هەوڵی‬ ‫دەداوه بیروباوەری نوێ بهێنێتە نێو‬ ‫ژیانی کۆمه‌ڵگای ئەسیناوە‪ .‬سزای ئەم‬ ‫جۆرە تاوانە‌ش بریتی بووه لە کوشتن‪.‬‬ ‫س��وك��رات ب��ڕاوی ب��ە ن��ەم��ری��ی روح‬ ‫هەبووه‌و باوه‌ڕی به‌وه‌ش هه‌بووه‪ ،‬که‬ ‫تاكە رێگایه‌ک بۆ بە دەستهێنانی چاكە‪،‬‬ ‫بریتییە لە زانین‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ئه‌فاڵتون‌و فەلسەفەكەی‪،‬‬ ‫دەب��ی��ن��ی��ن ل��ە س��ەر ه��ەم��ان رێچكەی‬ ‫م��ام��ۆس��ت��اك��ەی‪ ،‬ک��ه س��وك��ڕات ب��ووه‪ ،‬‬ ‫پ��ەرەی ب��ە ف��ەل��س��ەف��ان��دن داوه‪.‬‬ ‫فەلسەفەكەی ئه‌م لە رووی فۆرمەوە‬ ‫دەربڕینی ئەفسانەیی قبوڵ ك��ردووه‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ە رووی ن��اوەڕۆك��ەوە‪ ،‬ئایین‬ ‫سەرچاوەی ئیلهامی ب��ووە‪ .‬هەروەها‬ ‫دەبینین ئەسیناییەكان ئەریستۆیان بە‬ ‫گومڕا تاوانبار ك��ردووه‪ ،‬چونكە هیچ‬ ‫روخسارێکی ئایینی بە فەلسەفەكەیەوە‬ ‫دیار نه‌بووه‪ ،‬بە تایبەتی لە تێڕوانینیدا‬ ‫بۆ یه‌که‌مین بزوێنه‌ر‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم س��ەب��ارەت ب��ە گ��ون��ج��ان��دن��ی‬ ‫پەیوەندی له نێوان ئایین‌‌و فەلسەفە‬ ‫لە كۆندا‪ ،‬كە ئەنجام درابێت‪ ،‬مێژووی‬

‫‪231‬‬

‫دەگەڕێتەوە بۆ سه‌رده‌می قوتابخانەی‬ ‫ن��ی��وپ�لات��ۆن��ی��زم‪ ،‬ك��ە ب��ە س��ێ ق��ون��اغ��دا‬ ‫تێپەریوە‪-:‬‬ ‫ق��ون��اغ��ی ی��ەك��ەم‪-:‬ك��ە ج��ۆرە‬ ‫ه��اوس��ەن��گ��ی��ی��ەك��ی ل��ە ن��ێ��وان ئ��ای��ی��ن‌‌و‬ ‫فەلسەفە‌دا ن��ی��ش��ان��داوه‪ .‬ب��ۆ نموونە‪،‬‬ ‫فەلسەفەی ئەفلۆتین باسی ل��ه دوو‬ ‫ك��ێ��ش��ە‌ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی ک��ردووه‪ ،‬که‬ ‫ب��ری��ت��ی ب��وون ل��ە ك��ێ��ش��ەی ئ��ای��ی��ن��ی‪،‬‬ ‫وەك چ��ارەن��ووس��ی دەروون‌‌و‬ ‫رێ��گ��ای گ��ەڕان��ەوەی ب��ەرەو خاوێنی‬ ‫ی��ەك��ەم‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا كێشەی سیستمی‬ ‫گ��ەردوون��ی‌و ل��ێ��ک��دان��ه‌وه‌‌ی ب��ە ئ��اوه‌ز‪.‬‬ ‫ئەم دوو كێشەیە‌‌ش له نیوپالتۆنیزمدا‬ ‫پێکه‌وه گرێ دراون‪.‬‬ ‫قۆناغی دووەم‪-:‬ئایین تیایدا بە تەواوی‬ ‫زاڵ پ��ێ ک��راوه ب��ە س��ەر فەلسەفەدا‪.‬‬ ‫ئ��ەم زاڵ پێکردنه ل��ە فەلسەفە‌که‌ی‬ ‫(ی��ام��ب��ل��ی��خ��وس)دا دەردەك��ەوێ��ت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ ،‬كاتێک ئه‌فاڵتون‌و ئەریستۆ‬ ‫الی نیوپالتۆنیسته‌کان دەخوێنینەوە‪،‬‬ ‫ده‌بینین بە پیتاگۆڕییه‌کانه‌وه گرێیان‬ ‫دا‌‌وه به جۆرێک‪ ،‬که لە لەگەڵ ئایین‌‌و‬ ‫سوفیگەرایی رۆژهەاڵتیدا بیگونجێنن‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی س��ێ��ی��ەم‪ :‬ل��ەم ق��ۆن��اغ��ەدا‬ ‫پ�لات��ۆن��ی��زم��ی ن��وێ ک��ه‌وت��ۆت��ه ب��ه‌ر‬ ‫كاریگەریی قوتابخانه‌ی ئه‌ڕیستۆیی‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی (م��ه‌ش��ائ��ی)‪ .‬ل��ە ئەنجامی‬ ‫ئ��ەم كاریگەرییە‌شدا نیوپالتۆنیزم له‬ ‫ده‌قه‌کانیدا زیاتر سیستماتیکیی پێوە‬

‫دیار بووە‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان فەلسەفە‌‌و ئایین لە‬ ‫سەدەكانی نێوەراستدا‬ ‫س��ەدە‌ک��ان��ی ن��ێ��وەڕاس��ت ب��ەوە لە‬ ‫سەدەكانی‌ پێشتر جیا ده‌کرێنه‌وه‪ ،‬كە‬ ‫زیاتر یه‌زدانناسی بووه‪ .‬هەر بۆیە كێشە‬ ‫فه‌لسه‌فییه‌كانی بە پلە ی��ەك كێشەی‬ ‫ئایینن بووه‪ ،‬بە تایبەتی هەوڵدان بووه‬ ‫بۆ گونجان لە نێوان ئ��اوه‌زو ب��اوه‌ڕ‪،‬‬ ‫واته فه‌لسه‌فه‌و ئایین‪ ،‬یاخود دانایی‌‌و‬ ‫شەریعەت‪ .‬لێردا ئایینە ئاسمانییەكان‪،‬‬ ‫بۆ نموونه‪ :‬ئایینی جووله‌که‌و مه‌سیحی‌و‬ ‫ئیسالم‪ ،‬رووبەرووی ئەم جۆره كێشە‬ ‫فه‌لسه‌فییه بوونەتەوە‪.‬‬ ‫فیلۆنی ئیسکه‌نده‌ری‪ ،‬که بەناوبانگترین‬ ‫ف��ەی��ل��ەس��ووف��ی ج��وول��ه‌ک��ه ب��ووه لە‬ ‫س��ەدەی ی��ەك��ەم��ی زای��ی��ن��ی��دا‪ ،‬ه��ەوڵ��ی‬ ‫گونجاندنی ئایینی جووله‌که له‌گه‌ڵ‬ ‫فەلسەفەی ئیفاڵتۆنی داوه‪ .‬فیلۆن ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌ لە ش��اری ئەسكەندەرییه‌‌دا‬ ‫قوتابخانەیەكی فه‌لسه‌فیی تایبه‌ت به‬ ‫خۆی دامەزراندووه‪ .‬بۆ ئه‌م هه‌نگاوه‌ی‬ ‫پ��ش��ت��ی ب��ه م��ێ��ت��ودی هێرمۆنتیكای‬ ‫ه��ێ��م��ای��ی‪ ،‬ی��اخ��ود ب��ه م��ی��ت��اف��ۆڕی نێو‬ ‫ت��ەورات��ی ب��ه‌س��ت��ووه‪ .‬ب��ۆ نموونە‪ ،‬لە‬ ‫جێبەجێكردنی مێتودەكەیدا دەبینین لە‬ ‫وێناکردنی گەشتی گیان‌‌و گەڕانەوەی‬ ‫بۆ مه‌ڵبه‌ندی یه‌زدانی‪ ،‬وه‌ک كەشیشێکی‬ ‫بلیمەت وێ��ن��ای ده‌ک��ات‪ .‬ئێمه ل��ێ��ردا‬ ‫ئه‌گەر بڕوانینە دەربڕینەكەی فیلۆن‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪232‬‬

‫ئ��ەوا دەبینین‪ ،‬که چ��وون��ە‌ژوورەوەی‬ ‫كەشیشێکی بلیمەتی ج��وو ب��ۆ الی‬ ‫پ��ی��رۆزی پ��ی��رۆزی��ەك��ان‪ ،‬ب��ە گەیشتنی‪،‬‬ ‫دەروون��ی جیهانێکی (مه‌عقول)‪ ،‬واته‬ ‫ه��ۆش پ��ێ��ک��راو‪ ،‬ده‌ن��وێ��ن��ێ��ت‪ .‬ه��ەروەه��ا‬ ‫كاتێک‪ ،‬که كەشیشه‌که پۆشاكەكەی‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر خ��ۆی دادەك��ەن��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌و وێنایه‌‬ ‫ئ‌‌ندێشه‌ی ده‌کات‪ ،‬که دەروونی خۆی‬ ‫ل��ە خ��ه‌س��ڵ��ه‌ت��ی س��روش��ت��ی داب��م��اڵ��ێ��ت‪.‬‬ ‫لێره‌دا تێكڕای چیرۆكەكە شێوەیەكی‬ ‫هێماییی ده‌به‌خشێت‪ ،‬ک��ه ئاماژه‌بێت‬ ‫ب��ۆ ئەزموونێکی سوفیگەرایی‪ .‬وات��ه‬ ‫مەبەستی فیلۆن لێره‌دا ئه‌وه بووه‪ ،‬که‬ ‫مێتۆدێکی هێرمۆنتیكای هێماییی بۆ‬ ‫راڤەكردنی دەقە پیرۆزەكانی تەورات‬ ‫به‌کار بهێنێت‪ ،‬که بیکات به زه‌مینه‌یه‌ک‬ ‫بۆ باڵوکردنه‌وه‌ی شەریعەتی ئایینی‬ ‫جووله‌که له نێو گشت خه‌ڵکیدا‪ .‬ئه‌و‬ ‫زه‌مینه‌یه‌ش پابەند نەبێت بە هیچ كات‌‌و‬ ‫شوێنێكی دیاریکراوه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەرەت��ای پ��ه‌ی��داب��وون��ی ئایینی‬ ‫م��ەس��ی��ح��ی��ی��ه‌وه‪ ،‬م��ژده‌ب��ه‌ران��ی به‬ ‫قه‌ڵه‌مڕه‌وه‌کانی ئیمپڕاتۆریی رۆمانیدا‬ ‫باڵوبوونه‌وه‪ .‬لێره‌دا مژدەبەری زۆر له‬ ‫سه‌ره‌تادا‪ ،‬له سه‌ده‌ی یه‌که‌می زایینییه‌وه‬ ‫تا کۆتایی سه‌ده‌ی دووی زایینی‪ ،‬وەك‬ ‫ب��زوت��ن��ەوەی��ەك��ی نهێنی ب��ووه‪ .‬ب��ه‌اڵم‬ ‫لە كوتایی س��ەدەی دووی زاینیدا لە‬ ‫شاری ئەسكەندەرییە قوتابخانەیه‌ک له‬ ‫الیه‌ن دوو زانای مه‌سیحییه‌وه (سانت‬

‫كلمانتی ئ��ەس��ك��ەن��دەری‌‌و ئاوریجینی‬ ‫ئەسكەندەری) به ئاشکرا بۆ فێركردنی‬ ‫بنه‌ماکانی ئایینی مەسیحیی تێکه‌ڵ به‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانی دامه‌زراوه‪.‬‬ ‫سانت كلیمانتی ئەسكەندەری‪ -‬یەكێك‬ ‫ب��ووه ل��ەو ك��ەس��ای��ه‌ت��ی��ی��ه مه‌سیحییه‬ ‫ن��اوداران��ه‌ی ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‪ ،‬ک��ه به‬ ‫ئاشکرا بەرگریی لە ئایینی مەسیحی‬ ‫كردووه؛ پێیشی وا بووه‪ ،‬كە فەلسەفە‬ ‫دوژمنی ئایین نییە‪ ،‬چونكە به الیه‌وه‬ ‫وا ب��ووه‪ ،‬ک��ه ب��ڕواب��وون ب��ه ی��ه‌زدان‬ ‫بریتییە لە ئەزموونێك‪ ،‬كە بە شارەزایی‬ ‫كۆتایی دێ��ت‌‌و م��رۆڤ دەگەێنێت بە‬ ‫خ��اڵ��ی روون��اك��ی‪ .‬ه��ەروەه��ا وای بۆ‬ ‫چ��ووه‪ ،‬ك��ە ه��ه‌ر مه‌سیحییه‌ک دەبێت‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��رو ش��ارەزا ب��ێ��ت ل��ە ئایین‌‌‪.‬‬ ‫ب��اش��ت��ری��ن رێ��گ��اش ب��ۆ گه‌یشتن ب��ه‌م‬ ‫پله‌یه بریتییە لە فەلسەفە‪ .‬ئاوریجینی‬ ‫ئ��ەس��ك��ەن��دەری‌ش ی��ەك��ێ��ك ب��ووه لە‬ ‫رەخنەگران‌‌و راڤەكەرانی (بایبڵ) وه‌ک‬ ‫کتێبێکی پیرۆز‪ ،‬كە فەلسەفەی وەك‬ ‫ئامڕازێکی راڤ��ەك��ردن��ی ب��ی��روب��اوەڕی‬ ‫ئایینی بەكارهێناوه‪ .‬به‌ڵگه‌ی ئاوریجینی‬ ‫بۆ ئه‌م بۆچوونه‌ی لە راڤەكردنی ئەو‬ ‫ده‌سته‌واژه‌یه‌ی نێو ده‌ق��ه‌دا ب��ووه‪ ،‬كە‬ ‫لە چاپته‌ری (ئه‌فراندن)دا هاتووە‪ ،‬که‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪(( :‬س��ه‌ره‌ت��ا ی��ه‌زدان ئاسمان‌و‬ ‫زه‌مینی ئه‌فراندووه))‪ .‬ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‬ ‫ب��ه الی ئ��اوری��ج��ی��ن��ی‌ی��ه‌وه وات��ای ئه‌و‬ ‫مه‌به‌سته‌ی گ��ه‌ی��ان��ددوه‪ ،‬ک��ه ی��ه‌زدان��ی‬

‫‪233‬‬

‫م��ه‌زن زه‌مین‌و ئاسمانی له دێرینه‌وه‬ ‫له نێو کاتدا ئه‌فراندبێت‪ .‬له ئه‌نجامی‬ ‫لێکدانه‌وه‌ی ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌وه‪ ،‬دوو‬ ‫به‌ره سه‌باره‌ت به جۆری په‌یوه‌ندیی‬ ‫نێوان ئایین‌و فه‌لسه‌فه دروستبوون‪.‬‬ ‫به‌ره‌یه‌کیان هەوڵی ئ��ەوەی دەدا‪ ،‬كە‬ ‫فەلسەفە وەك ئامڕازی بەرگریكردن لە‬ ‫ئایین پێناسە بكات‌‌و هیچ جیاوازییەك له‬ ‫نێوان ئایین‌و فه‌لسه‌فه‌دا به‌دی نه‌کرێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها فەلسەفە بکرێت به هۆکارێک‬ ‫ب��ۆ تێگەیشتن ل��ە ب��اوه‌ڕ‪ .‬یه‌کێک لەو‬ ‫فەیلەسووفانەی‪ ،‬كە سەر بەم به‌ره‌یه‬ ‫بوون‪ ،‬سانت ئۆگستین بووه‪ .‬كە پێی‬ ‫وا بووه‪ ،‬که هیچ ناكۆكییەك لە نێوان‬ ‫ئایین‌و فەلسەفە‌دا بوونی نییه‪ ،‬چونكە‬ ‫راستییه یه‌زدانییه‌کان حەقیقەتە بابەتی‬ ‫راستەقینە‌ن بۆ هەر یەك لە فەلسەفە‌‌و‬ ‫له ئایین ئه‌گەرچی رێگاكانیان له یه‌کتر‬ ‫جیاواز بێت‪.‬‬ ‫بەاڵم فەیلەسوفی ئاوه‌زگه‌را توماس‬ ‫ئەكواینس‪ ،‬كە له به‌ره‌ی دووه‌مدا بووه‪،‬‬ ‫له هەوڵی جیاكردنەوە‌دا بووه له نێووان‬ ‫ئ��ای��ی��ن‌‌و ف��ەل��س��ەف��ەدا‪ ،‬ب��ەو پ��اس��اوه‌ی‪،‬‬ ‫ك��ە راس��ت��ی��ی ب��اوه‌ڕی گ��ه‌ڕان��دۆت��ه‌وه‬ ‫ی��ه‌زدان��ن��اس��ی‌و راس��ت��ی��ی ئ��اوه‌زی��ش��ی‬ ‫گه‌ڕاندۆته‌وه بۆ فه‌لسه‌فه‪ .‬چونكە پێی‬ ‫وا بووه‪ ،‬که فەلسەفە‌‌و باوه‌ڕهێنان به‬ ‫ی��ه‌زدان له رووی بابەت‌‌و مێتۆدەوە‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی��ه‌ک��ت��ردا ه��ه‌ی��ه‪.‬‬ ‫بابەتی فەلسەفە‌ش سروشتییە‌‌و لە رێی‬

‫ئاوه‌زه‌وه به ده‌ست دێت‪ .‬بەاڵم باوه‌ڕی‬ ‫ئایینی‪ ،‬لە رێی سرووشی یه‌زدانییه‌وه‬ ‫ب��ه‌ده‌س��ت دێ��ت‪ .‬میتۆدی فه‌لسه‌فه‌ش‬ ‫بریتییە لە سه‌لماندن‪ .‬مێتودی باوه‌ڕیش‬ ‫پشت بە سرووش دەبەستێت‪.‬‬ ‫کێشه‌ی په‌یوه‌ندیی نێوان فه‌لسه‌فه‌و‬ ‫ئایین الی زانایانی كەالمی ئیسالمی‬ ‫كێشەی گونجاندن لە نێوان فەلسەفە‌‌و‬ ‫ئایین‪ ،‬بە یەكێك لە كێشە گەورەكانی‬ ‫نێو میژووی بیری فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی‬ ‫ن��اس��راوە‪ .‬ئ��ەم ك��ێ��ش��ەی��ە ل��ە الی��ەن‬ ‫فەیلەسووفان‌‌و زانایانی (ال��ك�لام)ەوە‬ ‫ه��ەوڵ��ی چ��ارەس��ەرك��ردن��ی زۆری بۆ‬ ‫دەدراوه‪.‬‬ ‫رەوان��ب��ێ��ژان��ی ئیسالمی ب��اس��ی��ان لە‬ ‫ج��ۆری پەیوەندیی ن��ێ��وان فه‌لسه‌فه‌و‬ ‫ئاییندا ک��ردووه‪ ،‬که کامیان له پێش‬ ‫ئه‌وی‌تریانه‌وه داهاتبن‪ .‬هه‌روه‌ها باسیان‬ ‫له‌وه کردووه‪ ،‬که تا چ رادەیەك بکرێت‌و‬ ‫بتوانرێت پشت بە ئ��اوه‌ز ببەسترێت‬ ‫لە بابەتەكانی تەشریع‌‌و ب��ڕوادا‪ .‬ئه‌و‬ ‫ره‌وانبێژه ئیسالمییانه لێره‌دا بۆ ئه‌م‬ ‫ج��ۆره ب��اس��ه پشتیان ب��ە دەقەكانی‬ ‫قورئانی پیروز بەستووه‪ ،‬كە بانگه‌شە‬ ‫بۆ بیركردنەوەی ئاوه‌زییانه بکرێت‬ ‫سەبارەت بە تێگه‌یشتن له نهێنییه‌کانی‬ ‫گ��ەردوون‌‌و نیشانەكانی‌تری دونیا‌‌و‬ ‫بەكارهێنانی ئاوه‌ز لە پێناو گەیشتن بە‬ ‫باوه‌ڕی ره‌ها‪ .‬ئەم كێشەیە‌ی له‌ نێوان‬ ‫فه‌لسه‌فه‌و ئایین‪ ،‬ل��ە س��ێ ئاڕاستەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪234‬‬

‫راستییانه‌دا نییە‪ ،‬ك��ە ئایین باسیان‬ ‫سەرەكیدا دەردە‌که‌وێت‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬ئاڕاسته‌ی (حەشەوییەكان‌‌و لێوه دەكات‪ .‬كواتە هیچ جیاوازیەك لە‬ ‫زاهیرەكان)‪ ،‬ئەم دوو ئاڕاسته‌یه دوو نێوان فەلسەفە‌‌و ئاییندا نابێت‪ .‬لە نێو‬ ‫گ��روپ��ن‪ ،‬ک��ه تەنها دەس��ەاڵت��ی ش��ەرع مێژووی فەیلەسووفانی ئیسالمدا لەو‬ ‫ده‌بینن‪ ،‬که وەك دەروازەیەك بێت بۆ (ئه‌ل ـ كندی) یەكەم فەیلەسووف بووه‪،‬‬ ‫چوون بەرەو باوه‌ڕ‪ .‬بەاڵم ئاوه‌ز الی كە هەوڵی گونجاندنی نێوان فەلسەفە‌‌و‬ ‫ئه‌م دوو گروپه هیچ رۆڵێكی ئه‌وتۆی ئایینی داوە ب��ه‌و ئ��اڕاس��ت��ه‌ی��ه‌ی‪ ،‬که‬ ‫بابەتە بنچینه‌ییه‌کانی ئایین ئەوانه‌ن‪،‬‬ ‫نه‌بووه‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئاڕاسته‌ی (موعته‌زیله)‪ ،‬که بۆ که فه‌لسه‌فه له باره‌یانه‌وه ده‌دوێ��ت‪.‬‬ ‫گه‌یشتن به راستی ده‌سه‌اڵتی ئاوه‌زیان بابه‌ته‌کانیش بریتین له ناسین‌و یه‌کتایی‌‬ ‫ی��ه‌زدان‌و پ��ه‌ی��ام��ی پێمه‌غمبه‌ر‌‌کان‌و‬ ‫له پێش باوه‌ڕی ئایینییه‌وه داناوه‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬ئاڕاسته‌ی (ئه‌شعه‌رییه‌کان)‪ ،‬باوه‌ڕهێنان به رۆژی (قیامه‌ت)‌و رۆژی‬ ‫که ناسراویش بوون به (ئه‌هلی سونه‌و زیندووبوونه‌وه‪ .‬به‌اڵم لەگەڵ ئەمەیشدا‬ ‫ج��ه‌م��اع��ه)‪ ،‬گونجاندنێکیان ل��ه نێوان دەبینین (ئه‌ل ـ كندی) هیچ جیاوازییەكی‬ ‫ئ��اوه‌زو ب��اوه‌ڕی ئایینیدا پێکهێناوه؛ نه‌بینیوه لە نێوان فەلسەفە‌‌و ئایین‪ .‬ته‌نها‬ ‫پێیان وا ب��ووه‪ ،‬ک��ه ل��ه رووی��ه‌ک��ه‌وه ئه‌وه نه‌بێت‪ ،‬که ب��اوه‌ڕی وا بووه‪ ،‬که‬ ‫ش��ه‌رع ده‌که‌وێته پێش ئ��اوه‌زه‌وه‪ ،‬له هه‌ر زانینێک له رێگای سرووشه‌وه به‬ ‫روویه‌کی‌تریشه‌وه له رێی ئاوه‌زه‌وه له مرۆڤ بگات‪ ،‬له پێش هه‌ر زانینێکه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که له رێگای ئاوه‌زه‌وه به مرۆڤ بگات‪.‬‬ ‫ده‌قه‌کانی ئایین تێده‌گه‌ین‪.‬‬ ‫(ئ��ه‌ل ـ ف��اڕاب��ی)ش‪ ،‬که به یه‌کێک له‬ ‫فەلسەفە‌‌و ئاین الی فەیلەسوفەكانی‬ ‫ن��اودارت��ری��ن فه‌یله‌سووفانی مێژووی‬ ‫ئیسالم‬ ‫ف��ەی��ل��ەس��ووف��ان��ی ئیسالم ب��ەردەوام فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی ده‌ژم��ێ��ردرێ��ت‪،‬‬ ‫هەوڵی نزیكردنەوەی نێوان فەلسەفە‌‌و وه‌کو (ئه‌ل ـ که‌ندی) هه‌وڵی گونجاندنی‬ ‫ئایینیان داوە ب��ەو ئ��اڕاس��ت��ه‌ی��ه‌ی‪ ،‬كە له نێوان فه‌لسه‌فه‌و ئاییندا داوه‪.‬‬ ‫(ئیمامی غه‌زالی)ش وه‌ک سۆفیگه‌رێک‪،‬‬ ‫فەلسەفە زانستی زانینی راستییه له‬ ‫رێگای ئ��اوه‌زه‌وه‪ .‬ه��ەروه‌ه��ا ئایینیش ک��ه س��ه‌ر ب��ه رێ��ب��ازو ق��وت��اب��خ��ان��ه‌ی‬ ‫زانستی زانینی راستییه ل��ە رێگای (ئه‌شعه‌ری) ب��ووه‪ ،‬پێی وا ب��ووه‪ ،‬که‬ ‫س��رووش��ه‌وه‪ .‬ئه‌مه ب��ه‌و واتایه‌یه‪ ،‬که (شه‌رع) له پێش ئاوه‌زه‌وه بێت‪ .‬باوه‌ڕی‬ ‫ئەو راستییانەی ئاوه‌ز ده‌یانخاته روو‪ ،‬وا بووه‪ ،‬که ئێمه ده‌کرێت ئاوه‌ز وه‌ک‬ ‫هیچ ناكۆكی‌‌و دژایەتییان لەگەڵ ئەو ده‌روازه‌ی��ه‌ک ببینین بۆ تێگه‌یشتن له‬

‫‪235‬‬

‫ه��ه‌ر ده‌قێکی ئایینی‪ .‬ل��ێ��ره‌دا ئیمامی‬ ‫غ��ەزال��ی دژی زان��س��ت��ە ئ��اوه‌زی��ی��ه‌ک��ان‬ ‫ن��ه‌‌ب��ووه وەك چ��ۆن ه��ەن��دێ��ک ك��ەس‬ ‫پێیان وا ب��ووه‪ ،‬ك��ە غ��ەزال��ی ناكۆكە‬ ‫لەگەڵ زانستە ئاوه‌زییه‌کان‪ ،‬چونکه‬ ‫گوتوویه‌تی‪« :‬ئەو که‌سه‌‌ی باوه‌ڕی وا‬ ‫بێت‪ ،‬كە زانستە ئاوه‌زییه‌کان له دژی‬ ‫زانستە شەرعییەكانە‌وه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫گرتووه‪ ،‬ئەو که‌سه خۆی زانینه‌که‌ی‬ ‫لە كوێرییەوە سەرچاوە‌ی گرتووه‪».‬‬ ‫(ئیبن روشد)یش گرنگترین هەڵوێستی‬ ‫ئیبن روشد لە بواری هزری فەلسەفیدا‬ ‫بریتییە لە هەوڵدان بۆ گونجاندنی نێوان‬ ‫فەلسەفە‌‌و ئ��ای��ن‪ .‬ل��ێ��ره‌دا ئیبن روش��د‬ ‫دەڵ��ێ��ت ئ��ەوەی ل��ە ق��ورئ��ان��دا ه��ات��ووە‬ ‫بریتییە ل��ە ه��ەق��ی��ق��ەت‌‌و ب��اوەڕه��ێ��ن��ان‬ ‫پێی واجبە‪ ،‬هەروەها ئاین تێڕوانینی‬ ‫فەلسەفی ئەقڵی وەك ئ��ەرك بە سەر‬ ‫م��رۆڤ��دا واجیب دەك��ات‪ ،‬ك��ەوات��ە هیچ‬ ‫نەسازییەك نییە لە نێوان فەلسەفە‌‌و‬ ‫ئاین‪ ،‬بەڵكو فەلسەفە هێماكانی ئاین‬ ‫راڤە دەكات‪.‬‬ ‫ش��ەرع بریتییە لە ن��اوەڕۆك‌‌و دیوی‬ ‫دەرەوەی دەق��ەك��ان‪ ،‬ئه‌گەر جیاوازی‬ ‫هەبێت لە نێوانیاندا ئەوە دەبێ دەقەكان‬ ‫تەئویل بكرێن‪ .‬بەاڵم تەئویلكردنی دەق‬ ‫تایبەتە تەنها بە ئەهلی فەلسەفە‪ .‬چونكە‬ ‫ئەوان دەتوانن لە ژێر رۆشنایی ئەقڵ‬ ‫مەبەستی دەقەكان روونبكەنەوە‪.‬‬ ‫پەیوەندی نێوان ئاین‌‌و فەلسەفە لە‬

‫سەدەی رێنینسانس‌‌و نوێدا‬ ‫لە دوای رووخ��ان��ی کۆنستانتینا لە‬ ‫س��ەر دەس��ت��ی ت��ورك��ەك��ان ل��ه ساڵی‬ ‫‪١٤٥٣‬دا ک��ۆت��ای��ی ب��ه ب��ە س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫س��ەدە‌ک��ان��ی ن��ێ��وەڕاس��ت��دا ه��ات��ووه‌و‬ ‫سەرەتای سەرده‌می رێنیسانس ده‌ست‬ ‫پێکردووه‪.‬‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی رێ��ن��ی��س��ان��س وه‌ک‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ک��ی ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪ ،‬زۆر‬ ‫الی��ه‌ن��ی مرۆڤایه‌تیی ل��ه خ��ۆ گ��رت��ووه‪،‬‬ ‫ل��ه‌وان��ه‪ :‬الی��ه‌ن��ی ئایینی‪ ،‬ب��ه تایبه‌تی‬ ‫جوواڵنه‌وه‌ی چاکسازیی ئایینی‪ ،‬که له‬ ‫سه‌ره‌تادا له سه‌ده‌ی چوارده‌ی زایینیدا‬ ‫له ئینگلتراوه ده‌ستی پێکردووه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به ت��ه‌واوی له ساڵی ‪١٥٢١‬دا لە سەر‬ ‫دەستی هەر یەك لە مارتین لوته‌ر‌‌و‬ ‫جون كالڤین) لە ئەڵمانیا‌‌و له فەرەنسادا ‬ ‫تەشنەی ك��ردووه‪ .‬ئ��ه‌م جوواڵنه‌وه‌یه‬ ‫خه‌سڵه‌تێکی ئایینیی رووت��ی‪ ،‬وات��ه‬ ‫پڕاماتیکیی به خۆوه بینیوه‪ ،‬که دژ به‬ ‫داب‌و نه‌ریتی هونه‌رو وێژه‌‌ی باو بووه‪.‬‬ ‫الیەنگرانی ئەم جوواڵنه‌وه‌یه باوه‌ڕیان‬ ‫وا ب��ووه‪ ،‬که ئایینی راس��ت لە رێگای‬ ‫ش��ارەزای��ی نێو ژی��ان��ه‌وه م��رۆڤ په‌ی‬ ‫پێ ده‌ب��ات‪ .‬هەروەها هەوڵی ئه‌وه‌یان‬ ‫داوه بنه‌مای ئازادیی تاک له ده‌سه‌اڵتی‬ ‫کڵێسه‌ جیا بکه‌نه‌وه‪ .‬بۆیه بانگەشەیان‬ ‫بۆ ئ��ازادی��ی بیری ئ��ازادو سەربەخۆ‬ ‫کردووه‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪236‬‬

‫فه‌لسه‌فه‌و یه‌زدانناسی له‌ سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستدا‬ ‫‪Philosophy and theology in the‬‬ ‫‪Middle Ages‬‬

‫ته‌حسین ته‌ها چۆمانی‬ ‫‪Tahsin Chomani‬‬

‫‪237‬‬

‫ئ��ه‌م ن��ووس��ی��ن��ه‌م خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ش��ی��ك��اری��ان��ه‌ی��ه ده‌رب��اره‌ی کتێبی‬ ‫(ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌و اله��وت ل��ه س��ه‌ده‌ک��ان��ی‬ ‫ناوه‌ڕاست)‪ ،‬که له نووسینی (د‪ .‬حه‌مید‬ ‫عه‌زیز)ه‌‪ .‬بابه‌تی نووسینه‌که‌م سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ په‌یوه‌ندیی نێوان (زانین‌و بڕوا)یه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها (ئ��ازادک��ردن‌و قه‌ده‌غه‌كردنی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‌)یه‪».‬‬ ‫پێشه‌كی‬ ‫كتێبی (فه‌لسه‌فه‌و الهوت له‌ سه‌ده‌كانی‬ ‫ناوه‌ڕاست)‪ ،‬که دکتۆر حه‌مید عه‌زیز‬ ‫ن��ووس��ی��وی��ه‌ت��ی‌و ل��ه س��اڵ��ی ‪٢٠٠٦‬دا‬ ‫چ��اپ��ی ی��ه‌ک��ه‌م��ی ل��ه الی��ه‌ن ده‌زگ��ای‬ ‫چاپ‌و په‌خشی سه‌رده‌م سه‌رپه‌رشتی‬ ‫ک��راوه‌و دووب��اره ل��ه س��اڵ��ی (‪)٢٠١٢‬‬ ‫دا له الی��ه‌ن (ئه‌کادیمیای هۆشیاری‌و‬ ‫پێگه‌یاندنی ک��ادی��ران)ه‌وه له (ده‌زگ��ای‬ ‫چاپ‌و په‌خشی حه‌مدی چاپی دووه‌می‬ ‫ب�ڵ�اوک��راوه‌ت��ه‌وه‪ ،‬ب��ه‌س��ه‌رك��ردن��ه‌وه‌و‬ ‫توێژینه‌یه‌كی وردی کێشه‌وبه‌ره‌ی‬ ‫نێوان فه‌لسه‌فه‌و یه‌زدانناسییه‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫نێوان چه‌مکی زانین‌و چه‌مکی بڕوایه‬ ‫له سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستدا‪ .‬له‌م کتێبه‌دا‬ ‫ن��ووس��ه‌ر‪ ،‬ب��ه ب��ۆچ��وون��ی م��ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫چی خۆی له‌ چه‌ند بیركردنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫تایبه‌ت بواردووه‪ ،‬به‌اڵم له‌ چوارچێوه‌‬ ‫گشتیه‌كه‌یدا سه‌ره‌نجی ئه‌و ره‌وشه‌ له‌‬ ‫ئارایه‌ی داوه‪ ‌،‬كه‌ تیایدا كێشه‌ له نێوان‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‌و ئاییندا سه‌ری هه‌ڵداوه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫بابه‌ته‌ كێشه‌له‌سه‌ره‌‪ ،‬كه‌ له‌ سه‌رنجدانی‬

‫ره‌وش‌و بارو دۆخی ئه‌و كاتی هه‌ردوو‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی خ��ۆره��ه‌اڵت‌و خ��ۆرئ��اواوه‬ ‫که‌وتۆته‌وه‪ ،‬به تایبه‌تی ئه‌و كاته‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫ه��ه‌ر سێ‌ ئایینه‌ ئاسمانی‪ :‬جووله‌كه‌‪،‬‬ ‫مه‌سیحی‪ ،‬ئیسالم» تیایدا ده‌ستبه‌كار‬ ‫بوون‪ ،‬وای له‌ نووسه‌ر كردووه‪ ،‬که‌ به‌‬ ‫پێی جیهاندیدو بیركردنه‌وه‌ی هه‌ر یه‌ک‬ ‫له‌م ئایینانه‌ بڕوانێته‌ ئه‌و دۆخه‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫رووب��ه‌ڕووی فه‌لسه‌فه‌و بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ازاد ب��ۆت��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ل��ه‌ كتێبه‌که‌‌دا‬ ‫ب��ه‌ده‌ر ده‌كه‌وێت‪ ‌،‬بابه‌ت گه‌لێكی چڕو‬ ‫پڕن‌و مشتومڕی زۆر هه‌ڵده‌گرن‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی زیاتر تیایدا جه‌ختی له ‌سه‌ر‬ ‫كراوه‌‪ ‌،‬ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬كه‌ له‌م قۆناغانه‌دا‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫چی فه‌لسه‌فه‌ ویستوویه‌تی داكۆكیكار‬ ‫بێت له‌ هه‌قیقه‌ت‪ ،‬هێنده‌ش به‌ربه‌ست‬ ‫ك��راوه‌‪ .‬ب��ۆی��ه‌ ئ��ه‌وه‌ی ل��ه‌ س��ه‌ده‌ك��ان��ی‬ ‫ن��ێ��وه‌ڕاس��ت��دا ده‌ب��ی��ن��رێ��ت‪ ‌،‬ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ كراوه‌ به‌ ئامڕاز بۆ چاالكی‌و‬ ‫دادكۆكیكردن بۆ‌ چه‌سپاندنی بنه‌ما‬ ‫دۆگماییه‌كانی‪ ،‬واته وشکه‌بڕواییه‌کانی‬ ‫ئ��ای��ی��ن‪ .‬ب��ه‌م ه��ۆی��ه‌وه‌ ه��ه‌وڵ��دراوه‌‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه ب��ه ج��ۆرێ��ک ل��ه ج��ۆره‌ک��ان‬ ‫بکه‌وێته به‌ر نه‌شته‌‌ری به‌ربه‌ره‌کانێ‌و‬ ‫ق��ه‌ده‌غ��ه‌ل��ێ��ک��ردن‪ .‬ب��ۆی��ه‌ ئ��ه‌گ��ه‌ر‌ له‬ ‫ب��اس��ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ن��ێ��وان فه‌لسه‌فه‌و‬ ‫یه‌زدانناسی له‌ سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستدا‬ ‫وردبینه‌وه‌‪ ،‬ده‌بینین له‌و سه‌‌رده‌مانه‌ی‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ب��ه ‌درێ��ژای��ی س��ه‌دان س��اڵ ئایین‬ ‫تیایدا ده‌سه‌اڵتی ئایدۆلۆژییانه‌ی خۆی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪238‬‬

‫به‌سه‌ر ته‌واوی كۆمه‌ڵگادا سه‌پاندووه‪ ،‬ساغ بكه‌نه‌وه‌؟ هه‌موو ئه‌م پرسیاران ‌ه‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا فه‌لسه‌فه‌ش‌ وه‌ك چاالكیی له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌م كتێبه‌دا به‌ جۆرێك‬ ‫بیر له هۆشی مرۆڤدا په‌نگ خواردوو خ��راون��ه‌ت��ه‌ روو‪ ،‬ك��ه‌ ب��ه ‌ه��ۆی��ه‌وه‌ به‬ ‫ک��راوه‪ ،‬به‌ جۆرێك‪ ،‬که فه‌لسه‌فه ئیتر ئ��ه‌وپ��ه‌ڕی راشكاوییه‌وه ن��ووس��ه‌ر له‌‬ ‫نه‌یتوانیوه له‌ سنووری خزمه‌تكردن بیرو بۆچوونی تایبه‌تی خۆیی تیادا‬ ‫ب��ه‌ ئایین ب��ه‌والوه ب��ت��رازێ��ت‌و گه‌شه‌ نیشان بدات‪.‬‬ ‫كێشه‌ی نێوان زانین‌و بڕوا‬ ‫بستێنێت‪ .‬من به‌ش به حاڵی خۆم بیرم‬ ‫ئه‌م به‌رهه‌مه‌ی نووسه‌ر له‌ چوارچێوه‌‬ ‫بۆ ‌الی ئه‌و جۆره ده‌ربرینه‌ كورته‌ی‬ ‫نووسه‌ردا ده‌چێت‪ ‌،‬كه‌ چۆن له‌ پێشه‌كیی گشتیه‌كه‌یدا تیشك ده‌خاته‌ سه‌ر كێشه‌ی‬ ‫چ��اپ��ی دووه‌م��ه‌ک��ه‌ی��دا نووسیویه‌تی‪ :‬ن��ێ��وان زان��ی��ن‌و ب��ڕوا‪ ،‬ی��ان فه‌لسه‌فه‌‌و‬ ‫سه‌پاندنی ه��ه‌ر جیهاندیدێك به‌ هه‌ر یه‌زدانناسی له‌ سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستدا‪،‬‬ ‫ن��اوو ل��ه‌ ژێ��ر ه��ه‌ر دروشمێكدا بێت‪ ،‬به‌ ئامانجی ئه‌وه‌ی ئه‌و ره‌وشه‌ نیشان‬ ‫خ��ۆی ل��ه‌ خ��ۆی��دا ب��ه‌ پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ئه‌و ب��دات‪ ،‬که له‌ ده‌ره‌ن��ج��ام��ی په‌یوه‌ندیی‬ ‫ئه‌ركه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌ گرتوویه‌تییه‌ ئه‌ستۆ!» نێوان ئه‌م دوو چه‌مکه‌دا كه‌وتۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫من له‌م خوێندنه‌وه‌یه‌مدا هێنده‌ی بكرێت به ‌تایبه‌تیش ره‌وشێک‪ ،‬که له‌ سایه‌ی‬ ‫ه��ه‌وڵ ده‌ده‌م م��ام��ه‌ڵ��ه‌ ل��ه‌گ��ه‌ڵ چه‌ند یه‌زدانناسیدا فه‌لسه‌فه‌ی تێ كه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫پرسیارێك بكه‌‌م‪ ،‬ل��ه‌وان��ه‌‪ :‬ئایا بۆچی له‌ تێڕوانینی بۆ ئه‌م په‌یوه‌ندییه دوو‬ ‫له‌ سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستدا به‌ گشتی‌و الیه‌نه‌‌یه‪ ،‬نووسه‌ر ئ��ام��اژه‌‌ی بۆ ئه‌وه‬ ‫الی هه‌ردوو ئایینی مه‌سیحی‌و ئیسالم ک��ردووه‪ ،‬ک��ه هیچ پاساوێک نییه بۆ‬ ‫ب��ه‌ت��ای��ب��ه‌ت��ی‌ ه��ه‌وڵ��ی ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردن��ی ئه‌وه‌ی پرسیار له‌و باره‌وه بکرێت‪ ،‬که‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی داوه‌؟ ئایا ئ��ه‌گ��ه‌ر ئایین ئایا ئه‌و پێشكه‌وتن‌و ده‌ستكه‌وتانه‌ چین‪،‬‬ ‫الف��ی جێگیركردنی دادی ره‌ب��ان��ی‌و كه‌ فه‌لسه‌فه‌ له‌ سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستدا‬ ‫رزگاركردن‌و ده‌سته‌به‌ربوونی ئازادی به‌ ده‌ستی هێناون‪ .‬چونكه‌ ئه‌م پێی وایه‪،‬‬ ‫ل��ێ ب��دات‪ ،‬بۆچی د ‌هب��ێ‌ت به‌ربه‌ستی که‌ ئه‌م جۆره له پرسیاركردنه‌ خۆی له‌‬ ‫راش��ك��اوی‌و قسه‌كردن‌و راده‌ربڕینی خۆیدا گومانکردنێکه له رۆڵی فه‌لسه‌فه‌‪،‬‬ ‫ئازاد بێت؟ ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ی رابه‌رانی به‌وه‌ی‪ ،‬که پابه‌ندو ژێر ده‌سه‌اڵتی بیری‬ ‫ئایین چیمان پێ ده‌ڵێت‪ ،‬كه‌ له‌ سه‌رێكه‌وه‌ ئایینیی‪-‬هه‌رسێ‌ ئایینه‌كه‌ بووبێت‪.‬‬ ‫لێره‌دا با بزانین نووسه‌ر له کتێبه‌که‌یدا‬ ‫هه‌وڵی قه‌ده‌غه‌كردنی فه‌لسه‌فه‌یان داوه‌‪،‬‬ ‫که‌چی له‌ سه‌رێكی‌تریشه‌وه په‌نایان بۆ چۆن له باره‌ی ئه‌م جۆری پابه‌ندبوونه‌ی‬ ‫بردووه‌ تا بنه‌ماو دۆگمه‌ ئایینییه‌كانیان فه‌لسه‌فه به ده‌س��ه‌اڵت��ی ئایینییه‌وه له‬

‫‪239‬‬

‫سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاستدا دوواوه؟ ئاخۆ‬ ‫چۆن ده‌گونجێت‪ ،‬که‌ دوو بیری جیاوازو‬ ‫ناكۆك به‌ یه‌كتر‪ ،‬كه‌ یه‌كێكیان رووی له‌‬ ‫دونیایه‌و ئه‌وه‌ی‌تریان له‌ رووی دوای‬ ‫دن��ی��ای��ه‌وه‪ ،‬بتوانن خ��زم��ه‌ت ب��ه ‌یه‌كتر‬ ‫ب��ك��ه‌ن؟ ئ��ه‌و ره‌وش‌و ه��ه‌ڵ‌و مه‌رجه‌‬ ‫چییه‌‪ ،‬ک��ه وای ل��ه‌ فه‌لسه‌فه‌ ك��ردووه‬ ‫به‌م جۆره پابه‌ندبوونه‌ قایل بێت؟ ئایا‬ ‫ئایین له‌ كوێدا س��وودی له‌ هه‌ندێک‌‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی فه‌لسه‌فی وه‌رگرتووه‌ بۆ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی دۆگماکه‌ی؟‬ ‫هه‌ڵبه‌ت لێره‌دا به پیشت به‌ستن به‬ ‫هه‌ر هه‌مان كتێب‪ ،‬هه‌وڵی شیكردنه‌وه‌و‬ ‫وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیارانه‌ ده‌ده‌مه‌وه‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ب��ه‌ ب��ڕوای م��ن ن��اوه‌ڕۆك��ه‌ک��ه‌ی له‌‬ ‫رێی ئه‌م چه‌ند پرسیارانه‌وه‌ به‌ رووی‬ ‫خوێنه‌ردا وااڵ ده‌بێت‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئ��ه‌وه‌ی د‪ .‬حه‌مید عه‌زیز»‬ ‫بۆ قسه‌كردن‌و چوونه‌ نێو باسه‌كه‌وه‌‬ ‫ویستوویه‌تی بیكاته‌ خاڵی گرنگ بۆ‬ ‫وت��ووێ��ژك��ردن س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌ كێشه‌ی‬ ‫نێوان زانین‌و ب��ڕوا‪ ،‬یاخود فه‌لسه‌فه‌و‬ ‫ی��ه‌زدان��ن��اس��ی‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك��ه‌ پێی وای��ه‌‪:‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ملمالنێی ن��ێ��وان فه‌لسه‌فه‌و‬ ‫یه‌زدانناسی نه‌بووایه‌‪ ،‬هه‌ردووكیان‬ ‫ل��ه‌ ی��ه‌ك��ت��ری دان��ه‌ده‌ب��ڕان‌و ل��ه یه‌کتر‬ ‫جیا نه‌ده‌بوونه‌وه‌و ده‌وڵ��ه‌ت‌و ڕژێمی‬ ‫دوور ل��ه‌ ده‌س��ه‌اڵت��ی ئ��ای��ی��ن پ��ه‌ی��دا‬ ‫ن��ه‌داب��وون»(ل‪ )١٦‬ب��ه‌م ج��ۆره‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ه��ات��ب��او ئ��ه‌و ره‌وش‌و ه��ه‌ڵ‌و مه‌رجه‌‬

‫ئازاده‌ی‪ ،‬كه‌ هه‌ر له‌ سه‌رده‌می گریکه‌وه‬ ‫هاتۆته ئ��اراوه‌‪ ،‬وه‌ك خۆی مابایه‌وه‌‌و‬ ‫ئایین‪ ،‬به‌ تایبه‌تی له ج��ه‌ورو سته‌می‬ ‫س��ه‌د ساڵه‌ی سه‌ده‌كانی ن��اوه‌ڕاس��ت‪،‬‬ ‫ئه‌م ره‌وش��ه‌ی له‌بار نه‌بردبایه‌‪ ،‬ره‌نگ‬ ‫بێت هه‌رگیز كێشه‌ی نێوان فه‌لسه‌فه‌‌و‬ ‫ئایین به‌‌و جۆره‌ نه‌شكابایه‌ته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫س��ااڵن��ه درێژخایه‌نه‌كانی سه‌ده‌كانی‬ ‫ناوه‌ڕاست رێگر بوون له ‌به‌رده‌م ئه‌م‬ ‫ئازادیه‌ی فه‌لسه‌فه‌و به ‌جۆرێك هێزی‬ ‫سه‌ربه‌خۆی كاركردنیان لێ سه‌نده‌وه‌‪،‬‬ ‫وات��ه‌ ل��ه‌ل ای��ه‌ك ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��راوه‌و له‌‬ ‫الیه‌كی‌تریشدا كراوه به‌ پاشكۆی ئایین‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت دی��ارده‌ی ئایین‪ ،‬به‌ تایبه‌تی‬ ‫الی��ه‌ن��ی ب��اوه‌ڕو ب��ڕوا‪ ،‬كێشه‌یه‌كه‌‬ ‫هه‌میشه‌ مایه‌ی سه‌رسوڕمان‌و رامان‬ ‫بووه‌‪ .‬له‌ سه‌رده‌می ده‌ستبه‌كاربوونی‬ ‫ئ��ه‌م دی��ارده‌ی��ه‌دا اله��وت سه‌رپشك‬ ‫ب��ووه‌و ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ ب��ووه‌ ب��ه‌ پاشكۆ‪،‬‬ ‫الهوت بابه‌تی بڕواو فه‌لسه‌فه‌ بابه‌تی‬ ‫ژی��ری م��رۆڤ ب��ووه‌‪(».‬ل‪ )١٦‬كه‌واته‌‬ ‫سه‌رپشكبوونی الهوت له‌ سه‌ده‌كانی‬ ‫نێوه‌ڕاستدا سه‌باره‌ت به‌ پاشكۆبوونی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬ده‌رگ��ای ب��ه‌ رووی بیر‌ی‬ ‫ئ��ازادی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی داخ��س��ت��ووه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌وه‌ی ده‌ب��ێ��ت خ��زم��ه‌ت ب��ه‌ دۆگ��م��او‬ ‫ساغكردنه‌وه‌ی بنه‌ماكانی ئایین بكات‪.‬‬ ‫له‌م رووه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی یه‌زدانناسی‬ ‫هه‌وڵی سه‌رتاپاگیری دابێت ل��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫که ده‌رگا به‌ رووی ئازادیی فه‌لسه‌فه‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪240‬‬

‫دابخات‪ ،‬به‌اڵم له‌ هه‌مان كات فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫هه‌میشه‌ ئه‌و پشت‌و په‌نایه‌ ب��ووه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫په‌نای بۆ ب��راوه‌ بۆ سه‌لماندی بیرو‬ ‫بۆچوون‌و گریمانه‌‌و بڕیاره‌ ئاینییه‌كان‪.‬‬ ‫له‌مه‌دا د‪ .‬حه‌مید پێی وایه‪ ،‬که‌ئه‌گه‌رچی‬ ‫اله��وت ه��ه‌وڵ��ی داب��ێ��ت‪ ‌،‬ك��ه‌ فه‌لسه‌فه‌‬ ‫الوازو دووره‌ په‌رێز بكات‪ ،‬ئه‌وا وه‌ك‬ ‫له‌ به‌رهه‌مه‌كانیان ده‌رده‌كه‌وێت‌‪ ،‬هیچ‬ ‫كاتێك نه‌یتوانیوه‌ وا بكات دڵ له‌ ژیر‬ ‫كرمێ‌ ببێت‌‪ .‬به‌ پێچه‌وانه‌وه‪ ‌،‬رابه‌رانی‬ ‫بیری ئایینی‌و اله��وت ئه‌گه‌ر به‌ قسه‌‬ ‫گ��ازن��ده‌ی فه‌لسه‌فه‌و بیری زانستیان‬ ‫كردبێت‪ ،‬ئه‌وا هیچ كاتێك نه‌یانتوانیوه‌ بۆ‬ ‫پشت راستكردنه‌وه‌ی بیرو بۆچوون‌و‬ ‫گریمانه‌و بڕیاره‌كانیان ده‌ستبه‌رداری‬ ‫بنه‌ماكانی مه‌نتیق به‌ڵگه‌و سه‌لمینه‌ری‬ ‫ژیر ببن‪(».‬ل‪.)16-١٧‬‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌رێ��ك��ی‌ت��ره‌وه‌‪ ،‬الی��ه‌ن��ێ��ك ل��ه‌و‬ ‫الیه‌نانه‌ی نووسه‌ر ئاوڕی لێداوه‌ته‌وه‌‌و‬ ‫په‌یوه‌ست به‌ كێشه‌ی نێوان فه‌لسه‌فه‌و‬ ‫یه‌زدانناسیی باسكردووه‌‪ ،‬بریتیه‌ له‌‬ ‫باسكردنی سێ‌ ج��ۆر هه‌ڵوێست‪ ،‬كه‌‬ ‫له ‌نێوانیاندا ب��ه‌دی ك��راون‪ .‬ئه‌وانه‌ش‬ ‫بریتین له‌‪:‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬تاقمێك ب��ڕوای ب��ه‌ (ره‌ب)‌و‬ ‫زیندووبوونه‌وه‌ی دوای مردن هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئه‌م تاقمه‌ ئه‌گه‌ر چی بڕوایان‬ ‫به‌ (ره‌ب) هه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم وایان داناوه‪‌،‬‬ ‫كه‌ حه‌شرو لێپرسینه‌وه‌ له‌ سه‌ر نه‌فس‌و‬ ‫گیانه‌؛ له‌ش جارێكی‌تر زیندوو نابێته‌وه‌‪.‬‬

‫س��ێ��ی��ه‌م‪ :‬ئ��ه‌م تاقم ‌ه ب��ڕوای ب��ه‌ هیچ‬ ‫كامێك له‌مانه‌ نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫له‌م رووه‌وه‌‪ ،‬ئێمه‌ ناچار ده‌بین‪ ،‬وه‌ك له‌‬ ‫كتێبه‌كه‌دا هاتووه‌‪ ،‬باس له‌ جیهاندیدیی‬ ‫یه‌كێك له‌ ئایینه‌ ئاسمانییه‌كان بكه‌ین‪،‬‬ ‫كه‌ الیه‌نێكی گرنگی ئ��ه‌م كێشه‌یه‌مان‬ ‫بۆ روون ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ .‬به‌ جۆرێك‪ ،‬که‬ ‫د‪ .‬حه‌مید پێی وایه‌ ئایینی جووله‌كه‌و‬ ‫كتێبی (په‌یمانی ک��ۆن)ی (بایبڵ) وه‌ك‬ ‫یه‌كه‌م كتێبی ئاسمانی‪ ،‬رۆڵ‌و گرنگیی‬ ‫خ��ۆی هه‌یه‌و م��رۆڤ ناتوانێت‌ چاوی‬ ‫ل��ێ‌ ب��پ��ۆش��ێ��ت‪ ‌.‬ب��ه‌ ج��ۆرێ��ك‪ ،‬ک��ه بۆ‬ ‫یه‌كه‌م جار له‌ مێژوودا باسی هێزێكی‬ ‫س��ه‌رووس��روش��ت��ی��ی ت��ران��س��ن��دێ��ن��ت��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت له‌ راده‌ب��ه‌ده‌ری یه‌كتاو یه‌ك‬ ‫ره‌نگی كردووه‌‪ ،‬ئه‌و هێزه‌شی به‌ (ره‌ب)‬ ‫ناوزه‌د كردووه‌‪ .‬هه‌رچی ئه‌م ئایینه‌یه‌‌و‬ ‫په‌یوه‌ندی به‌ كێشه‌ی نێوان فه‌لسه‌فه‌و‬ ‫یه‌زدانناسییه‌وه هه‌یه‌‪ ،‬به دوو بۆچوون‬ ‫شایه‌نی ئاوڕ لێدانه‌وه‌ن‪:‬‬ ‫(ره‌ب) له‌شی نییه‌‪ ،‬له‌ هه‌موو جۆره‌‬ ‫كه‌ره‌سه‌و مادده‌یه‌كه‌وه‌ دووره‌و هیچ‬ ‫شتێك له‌ وێنه‌ی نییه‌‪.‬‬ ‫په‌یمانی کۆنی (بایبڵ) له‌ بۆچوونی‬ ‫دووه‌مدا باسی مردن‌و زیندووبوونه‌وه‌‬ ‫ده‌كات‌و گوایه‌ له‌ زیندووبوونه‌وه‌كه‌دا‬ ‫جۆره‌ دادگ��او لێپرسینه‌وه‌یه‌ك هه‌یه‌و‬ ‫هه‌ر كه‌سه‌و به ‌پێی كردارو ره‌فتاری‬ ‫لێپرسینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت‪(‌.‬ل‪)٢٠‬‬ ‫بێگومان گرنگ بوو ئه‌م بۆچوونه‌ی‬

‫‪241‬‬

‫په‌یمانی کۆنی بایبڵ به‌سه‌ر بكرێته‌وه‪،‬‬ ‫چونكه‌ ه��ه‌ر وه‌ك ن��ووس��ه‌ر ئاماژه‌ی‬ ‫پێكردووه‪ ،‬په‌یمانی کۆنی بایبڵ وه‌ك‬ ‫جیهانبینیه‌كی رێ��ك‌و پ��ێ��ك ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانیدا به‌ردی بناغه‌ی ئه‌و‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‌و یه‌زدانناسییه‌یان داناوه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫دواتر له‌ الیه‌ن فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌فاڵتۆنیی‬ ‫نوێ‌وه‪ ،‬به تائیبه‌تی له الیه‌ن (ئه‌فلۆتین)‬ ‫ه‌وه‌ كاریگه‌ریی ئه‌م بۆچوونه‌ به ‌سه‌ر‬ ‫هه‌ر یه‌كه‌ له‌ بابه‌ته‌كانی (تیۆلۆجیی)‌و‬ ‫(علم ال��ك�لام)‌و (فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی)‬ ‫گوازراونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌وه‌ ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��گ��ه‌ڕێ��م��ه‌وه‌ س��ه‌ر‬ ‫ورووژاندنی ئه‌م پرسیاره‌ی‪ ،‬كه‌ پێشتر‬ ‫ئ��ام��اژه‌م پ��ێ��داو وه‌اڵم��ی��ان ب��ده‌م��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ا ده‌ڵ��ێ��م‪ :‬چ��ۆن ده‌گ��ون��ج��ێ��ت‪‌،‬و‬ ‫چۆن له‌ كردن دێت‌ دوو بیری جیاوازو‬ ‫ناكۆك به‌ یه‌كت‪ ،‬كه‌ یه‌كێكیان رووی له‌‬ ‫دونیایه‌و ئه‌وه‌ی‌تریان رووی له‌ ڕۆژی‬ ‫دوای دنیایه‌‪ ،‬ده‌توانن خزمه‌ت به‌ یه‌كتر‬ ‫بكه‌ن؟‬ ‫ك��ات��ێ��ك ده‌ڵ��ێ��ی��ن ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ روو له‌‬ ‫دونیایه‪ ‌،‬مه‌به‌ستمان له‌ كۆی ئه‌و پرس‌و‬ ‫گرێكوێرانه‌یه‪ ‌،‬كه‌ له‌ ژیانی رۆژان��ه‌دا‬ ‫بۆ مرۆڤی خ��اوه‌ن ژیر ده‌بنه‌ جێگه‌ی‬ ‫پرسیارو لێكۆڵینه‌وه‌‪ ،‬وات��ه‌ بایه‌خدان‬ ‫به‌ ژیانی رۆژان��ه‌ی م��رۆڤ‌و ژینگه‌و‬ ‫ده‌وروب��ه‌ری‌و ئ��اوڕدان��ه‌وه‌ له‌ كێشه‌‌و‬ ‫گرێكوێره‌كانی‪ .‬هه‌رچی ئایینه‌ هه‌وڵ‌و‬ ‫كۆشش كردنه‌ بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤ پشت‬

‫ل��ه‌ جیهانی م��اددی ب��ك��ات‌و ل��ه‌ خه‌می‬ ‫دواڕۆژو زی��ن��دوو ب��وون��ه‌وه‌دا بێت‪.‬‬ ‫كه‌وابوو ئه‌م دوو جۆره‌ بیركردنه‌وه‌یه‌‬ ‫چ��ۆن ده‌ش��ێ��ت پ��ێ��ك��ه‌وه‌ ه��ه‌ڵ ب��ك��ه‌ن‌و‬ ‫خزمه‌ت به‌یه‌كتر بكه‌ن‪ .‬بێگومان كاتێك‬ ‫گ��وت��م��ان ل��ه‌س��ه‌ده‌ك��ان��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت��دا‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ پ��اب��ه‌ن��دی رێ‌و ش��وێ��ن‌و‬ ‫دۆگمیای ئایینی بووه‌‪ ،‬مه‌به‌ست له‌وه‌‬ ‫نییه‪ ‌،‬ك��ه‌ فه‌لسه‌فه‌ رۆڵێكی ئه‌وتۆی‬ ‫نه‌ماوه‪ ‌.‬نه‌خێر‪ ،‬به‌ڵکو‌ جۆره‌ گۆڕانێكی‬ ‫ن��اچ��اره‌ك��ی ه��ات��ۆت��ه ئ��اراوه‌‪ ،‬ک��ه وای‬ ‫كردووه فه‌لسه‌فه‌ له‌ چوارچێوه‌یه‌كی‌تردا‬ ‫رۆڵی خۆی بگێڕێت‌‪ ،‬كه‌ له‌گه‌ڵ بنه‌ماو‬ ‫رێ‌و شوێنه‌كانی ئاییندا هاتۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێک‌ ب��ه‌ش��ی لۆجیکی ئه‌ریستۆو‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌فلۆتین‪ ،‬نموونه‌ی ئه‌وه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ رێگه‌یان پێدراوه‌ بۆ ساغكردنه‌وه‌ی‬ ‫بیرو بۆچوون‌و دۆگماكان په‌نایان بۆ‬ ‫ببردرێت‪.‬‬ ‫لێره‌وه‌ جێی خۆیه‌تی ئه‌وه‌ بڵێم‪ ،‬که‬ ‫كێشه‌ی ن��ێ��وان زان��ی��ن‌و ب��ڕوا‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی د‪ .‬حه‌مید ع��ه‌زی��ز لێی ورد‬ ‫ب��ۆت��ه‌وه‌‪ ،‬باسێكه‌ ه��ه‌ر وا ب��ه‌ ئاسانی‬ ‫مشتوماڵ ناكرێت‌‪ .‬بۆیه‌ ئێمه‌ ناڵێین‬ ‫ب��ه‌ج��ۆرێ��ك��ی ت��ه‌واو س��ه‌رن��ج��ی ئ��ه‌م‬ ‫كێشه‌یه‌مان داوه‌‪ ،‬به‌ڵكو توانیومانه‌ له‌‬ ‫چوارچێوه‌ گشتییه‌كه‌یدا ئه‌م بابه‌ته‪ ،‬که‬ ‫‌زانین‌و بڕوایه‪ ،‬له‌ به‌ر ئاڵۆزی‌و زۆریی‬ ‫كێشه‌كان ه��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ له‌ باره‌یه‌وه‌‬ ‫بدوێین‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪242‬‬

‫تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی فه‌لسه‌فه‌ی سه‌ده‌كان‬ ‫نێوه‌ڕاست‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی م��ن ب��ۆی چ��ووب��م‌و لێی‬ ‫ورد بووبمه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬كه ‌د‪ .‬حه‌مید‬ ‫ویستوویه‌تی ته‌واوی بیرو بۆچوونی‬ ‫خۆی له‌م به‌شه‌ی كتێبه‌كه‌یدا سه‌باره‌ت‬ ‫ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬ ‫س��ه‌ده‌ك��ان��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت ده‌رب��رێ��ت‌‌و‬ ‫تیشك بخاته‌ س��ه‌ر ه��ه‌ر س��ێ‌ ئایینه‌‬ ‫ئاسمانییه‌كه‌و به‌ تایبه‌تیش مه‌سیحیه‌ت‌و‬ ‫ئیسالم‪ ،‬كه‌ به ‌جۆرێك له‌ جۆره‌كان‬ ‫گ��ازه‌ن��ده‌ی ك��ردوون‪ .‬د‪ .‬ح��ه‌م��ی��د له‌‬ ‫ئاماژه‌دانیدا بۆ مه‌سیحیه‌ت‪ ،‬پێی وایه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ب��ه ‌ب��ه‌راورد ل��ه‌گ��ه‌ڵ ه��ه‌ر یه‌كه‌ له‌‬ ‫ئایینی جووله‌كه‌و ئیسالم‪ ،‬مه‌سیحیه‌ت‬ ‫بڕوایه‌‪ ،‬نه‌ك ئایین‪ ،‬چونكه‌ وه‌ك ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫‌مه‌سیحییه‌ت‪ ،‬وه‌ك ب��ڕوا‪ ،‬بنه‌ماكانی‬ ‫بۆ چوونه‌ گه‌ردوونی‌و ئاسمانییه‌كه‌ی‬ ‫ب��ه‌ روون ئاشكرایی ل��ه‌ جووله‌كه‌وه‌‬ ‫وه‌رگ��رت��ووه‌و پ��ه‌ره‌ی پ��ێ��داوه‌‪(».‬ل‪.)٥٠‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌ڵێت‪‌:‬له‌ مه‌سیحییه‌تدا كتێبی‬ ‫ئاسمانی نییه‌‪ .‬ئێستا ئینجیل له‌ چوار‬ ‫به‌شی سه‌ره‌كی‌و نووسینی په‌یامبه‌ران‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ووه‌‪ ،‬ك��ه‌ چ��وار ب��ه‌ش��ه‌ك��ه‌ی‌و‬ ‫ن��ام��ه‌ك��ان ل��ه‌الی��ه‌ن ك��ه‌س��ان��ێ��ك��ه‌وه‌‬ ‫نووسراون‌و تۆماركراون‪ ،‬كه‌ یاوه‌ری‬ ‫عیسا ب��وون‪(».‬ل‪ )٥٠‬ب��ه‌م ه��ۆی��ه‌وه‌‬ ‫ن��ووس��ه‌ر پێی وای��ه‌‪ ،‬که مه‌سیحییه‌ت‬ ‫ژیانی دنیا له‌به‌رچاوی مرۆڤ ده‌خات‌و‬ ‫به‌ یه‌كجاری نه‌فره‌تی لێ ده‌ك��ات بۆ‬

‫ئه‌وه‌ی (نه‌مری هه‌میشه‌یی) به‌ده‌ست‬ ‫بهێنێت‪ .‬ه��اوك��ات له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا د‪.‬‬ ‫حه‌مید پێی وای��ه‌ مه‌سیحییه‌ت‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ل��ه‌ ن��ووس��ی��ن��ی راب��ه‌ره‌ك��ان��ی��دا‬ ‫به‌ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬بیرو ئایدیۆلۆجیه‌تی‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی به‌نده‌یی‌و كۆیله‌‌یی ب��ووه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا له ‌پ��اڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا پێی وایه‌‬ ‫كێشه‌و بابه‌تی ن��ه‌ت��ه‌وای��ه‌ت��ی ب��ه‌ هیچ‬ ‫جۆرێك له‌ مه‌سیحییه‌تدا باس نه‌كراوه‌و‬ ‫به‌ مێشكدا نه‌هاتووه‌‪.‬‬ ‫الیه‌نێكی‌تری ئاوڕلێدانه‌وه‌ی د‪ .‬حه‌مید‬ ‫له‌ ئایینی مه‌سیحی ئه‌و پرسیاره‌یه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬بۆچی ئه‌م ئایینه‌ نه‌یتوانیوه‌ له‌‬ ‫رۆژهه‌اڵتدا‪ ،‬كه‌ تیایدا له‌ دایك بووه‌‪ ،‬به‌‬ ‫پێی پێویست الیه‌نگری هه‌بێت؟ كه‌چی‬ ‫به‌ ئاسانی كۆچ‌و كۆچباری كردووه‌و‬ ‫هه‌موو ئه‌وروپاو له‌ دواییدا ئه‌مه‌ریكا‬ ‫ب��ه‌ ه��ه‌م��وو ب��ه‌ش��ه‌ك��ان��ی��ه‌وه‌(ب��اش��ورو‬ ‫باكور) بڕوایان پێ هێناوه‌؟»(ل‪.)٥٤‬‬ ‫هه‌رچی تێڕوانین‌ سه‌باره‌ت به‌ ئایینی‬ ‫ئیسالمیشه‪ ‌،‬وای��ه‌‪ ،‬ک��ه ده‌رك��ه‌وت��ن��ی‬ ‫ئیسالم قۆناغی پێش خۆی دڕ داوه‪،‬‬ ‫كه‌ قۆناغی دواكه‌وتووی بووه‪ .‬هاوكات‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌ڵێت‪ ‌:‬راسته‌ ئیسالم‬ ‫مرۆڤی له‌ كۆیالیه‌تی رزگاركردوه‌و له‬ ‫‌س��ه‌ره‌ت��اوه‌ م��ژده‌ی هه‌اڵتنی رۆژێكی‬ ‫ن��وێ��ی ل��ێ‌ چ��اوه‌ڕوان‌ك��راوه‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫دوات��ر‪ ،‬له‌ بڕی كۆیالیه‌تی‪ ،‬ئه‌م ئایینه‌‬ ‫چینی ده‌ره‌ب��ه‌گ��ی لێ‌ دروس��ت ب��ووه‌و‬ ‫ته‌خت‌و تاراج گۆڕاوه‌و ده‌سه‌اڵت‌و هێز‬

‫‪243‬‬

‫په‌یدا بووه‪ .‬لێره‌وه‌ ئه‌گه‌ر بشێت‌‪ ،‬هه‌وڵ‬ ‫ده‌ده‌ی��ن ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی ن��ه‌خ��ش��ه‌ی��ه‌ك��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك��ورت��ه‌ی ئ��ه‌و ب��ۆچ��وون��ه‌ی ن��ووس��ه‌ر‬ ‫ده‌خ��ه‌ی��ن��ه‌ روو‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌م��ه‌ڕ ه��ه‌ر دوو‬ ‫ئایینه‌كه‌ ب��اس��ی��ك��ردوون‌و ج��ی��اوازی��ی‬ ‫ن��ێ��وان��ی ل��ه‌ رووی س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان‌و‬ ‫گه‌شه‌كردنیان به‌دیار خستووه‌‪.‬‬ ‫ئایینی مه‌سیحی و ئایینی ئیسالم‬ ‫‪١‬ـ ئایینی م��ه‌س��ی��ح��ی��ه‌ت‪ ،‬ك��ه‌ روه‌‌و‬ ‫رۆژئ��اوای ئ��ه‌وروپ��ا كۆچی ك��ردووه‪،‬‬ ‫یاخود كۆچی پێكراوه‪ ،‬پاش ماوه‌یه‌ك‬ ‫گۆڕانی سه‌رتاپاگیریی به‌سه‌ردا هاتووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م گۆڕانه‌ بوونه‌ته‌ مایه‌یی ئه‌وه‌ی تا‬ ‫راده‌یه‌كی زۆر بێ‌ شمشێرو توندوتیژی‬ ‫له‌ ئه‌وروپادا په‌سه‌ند بكرێت‪ .‬ئایین له‌‬ ‫رۆژهه‌اڵتدا وه‌ك سه‌رخان له‌ سه‌ره‌وه‌‬ ‫به‌ شمشێر به‌سه‌ر كۆمه‌ڵدا سه‌پێنراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ زۆر جار سه‌رتاپاگیر‬ ‫ب��اری ك��ۆم��ه‌ڵ‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫گ��ۆرڕوه‌‪ ،‬ت��ا ئ��ه‌و راده‌ی��ه‌ی ده‌ك��رێ��ت‌‬ ‫بگوترێت‌ كرداری به‌ عه‌ره‌بكردن هه‌ر‬ ‫له‌ سه‌رتاوه‌ له‌ ئارادا بووه‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ مه‌سیحیه‌ت ه��ه‌ر ل��ه‌ س��ه‌ره‌ت��اوه‌‪،‬‬ ‫یاخود هه‌ر نه‌بێت‌ بۆ ئه‌وه‌ی باڵوبێته‌وه‪‌،‬‬ ‫خ��ۆی ه��ات��ووه‌ بۆ الی خه‌ڵك‌و خۆی‬ ‫گۆڕیووه‌ به‌ راده‌ی��ه‌ك له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵه‌‬ ‫جیاوازه‌كانی ئه‌وروپادا بگونجێت‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵی كورده‌واری به‌ هۆی ئایینه‌وه‪‌،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر كه‌سایه‌تیی ج��اران��ی خ��ۆی له‬

‫‌ده‌س��ت ن��ه‌داب��ێ��ت‌‪ ،‬ئ��ه‌وا ب��ه‌ش��ی ه��ه‌ر ‌ه‬ ‫زۆری ئه‌و داب‌و ده‌ستوورو نه‌ریت‌و‬ ‫رێ‌و ش��وێ��ن��ی ژی��ان��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی‬ ‫كورده‌واریی بۆن‌و به‌رامی عه‌ره‌بییان‬ ‫لێ دێت‪.‬ج گه‌ له‌و وشه‌ زۆرو زه‌به‌نده‌ی‬ ‫عه‌ره‌بی‪ ،‬كه‌ باری سه‌ر شانی زمانی‬ ‫كوردیان سه‌خت‌و قورس كردووه‌‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ س��اڵ��ی ‪ ١٢٧٧‬ل��ه ‌پ��اری��س قه‌شه‌‬ ‫تێمپیر به‌ ناوی كڵێسه‌ی مه‌سیحیه‌وه‌ به‌‬ ‫فه‌توایه‌ك ‪ ٢١٩‬خاڵی له‌ سه‌ر فه‌لسه‌فه‌و‬ ‫فه‌یله‌سوفان تۆماركردووه‌‪ .‬به‌ گومڕاو‬ ‫ل��ه‌ رێ‌ الده‌ر دای��ن��اون‌و فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫قه‌ده‌غه‌ كردوه‌‪ .‬له‌ رۆژهه‌اڵتدا‪ ،‬وه‌ك له‌‬ ‫كێشه‌ی نێوان غه‌زالی‌و ئبن روشداو له‌‬ ‫فه‌تواكانی ئیبن ته‌یمیه‌‌ی ئیبن سه‌اڵحی‬ ‫شاره‌زووری ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬که‌ فه‌لسه‌فه‌‬ ‫قه‌ده‌غه‌كراوه‌‪ .‬گوتراوه ‌(من تمنطق فقد‬ ‫تزندق)‪ ،‬واته ئه‌وه‌ی باس له فه‌لسه‌فه‬ ‫بکات‪ ،‬زه‌ندیقه‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ له‌ ئه‌وروپای مه‌سیحیدا جارێكی‌تر‬ ‫فه‌لسه‌فه‌و یه‌زدانناسی ب��ه‌ ناچاری‬ ‫ئ��اش��ت ب��وون��ه‌ت��ه‌‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌وروپ��ای��ه‌ك��ی‬ ‫پێشكه‌وتوو‪ ،‬شارستانیه‌تێكی مرۆڤ‬ ‫دۆس��ت‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌یه‌كی په‌ره‌سه‌ندوو‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ش��ان ل��ه‌ شانی زانسته‌كان ب��دات‬ ‫ك��ه‌چ��ی ل��ه‌‬ ‫بۆته دیار‌به‌رچاو‪ .‬‬ ‫رۆژهه‌اڵتێكی دواك��ه‌وت��وودا‪ ،‬زه‌لیلی‌و‬ ‫داماوی‌و گیروگرفتی كێشه‌ی سیاسی‌و‬ ‫ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ..‬هتد زۆرترو‬ ‫به‌ردهه‌وام بووه‪ .‬فه‌لسه‌فه‌كه‌ش وه‌ك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪244‬‬

‫ره‌نگدانه‌وه‌یه‌كی ئه‌م ره‌وشه‌ ناله‌بارو‬ ‫سه‌خت‌و نا ئاساییه‌‪ ،‬وه‌ك رێبوارێكی‬ ‫شه‌كه‌تی رێگای نیوه‌ شه‌و هاتۆته به‌ر‬ ‫بینین‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی گ��رن��گ ب��ێ��ت‪ ‌،‬ئ��ه‌م��ه‌ی��ه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫پێویسته‌ رۆشنبیر له‌وه‌ ئاگادار بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ پیشاندانی ئه‌م نه‌خشه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌‬ ‫نییه‪ ‌،‬ك��ه‌ ویستبێتمان بانگه‌شه‌ بۆ‬ ‫الیه‌نێك له‌م دوو الیه‌نه‌ بكه‌ین‪ .‬نه‌خێر‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ئه‌وه‌ی خراوه‌ته‌ روو كۆی ئه‌و‬ ‫بیرو باوه‌ڕه‌یه‌‪ ،‬كه‌ نووسه‌ر وه‌ك هه‌ڵ‌و‬ ‫مه‌رج‌و قۆناغێكی مێژوویی سه‌رنجی‬ ‫داوه‌و لێی روانییوه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت تایبه‌تمه‌ندییه‌كان زۆرن‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی كرابێت‌ م��ن هه‌وڵم‬ ‫داوه‌ له‌ رێگه‌ی ئه‌م نه‌خشه‌یه‌وه‌ جۆری‬ ‫ئ��ه‌م تایبه‌تمه‌ندییه بخه‌مه‌ روو‪ ،‬كه‌‬ ‫زیاتر بیرو ب��اوه‌ڕی ن��ووس��ه‌ری تێدا‬ ‫نوێنراوه‌‪ .‬ل��ێ��ره‌وه‌ ئه‌گه‌ر زیاتر باس‬ ‫له‌ فه‌لسه‌فه‌ی سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاست‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی بكه‌ین‪ ،‬ئه‌وا ده‌بینین‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ له ‌سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستدا به‌‬ ‫سێ‌ قۆناغدا تێپه‌ریووه‌‪.‬‬ ‫قۆناغی یه‌كه‌م‪ :‬له‌ سه‌ره‌تادا فه‌لسه‌فه‌‬ ‫ی��اس��اغ‌و ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��راوه‌‪ .‬ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ی‬ ‫ئ��ه‌م ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردن��ه‌ ل��ه‌و ن��ام��ه‌ی��ه‌دا‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ‌،‬ك��ه‌ پ��ۆڵ��س (پ��اول��ۆس)‬ ‫ی ئه‌سحابه‌ی مه‌سیح بۆ دانشتوانی‬ ‫ك��ورن��ت��وس‌و ك��ۆل��وس نوسیوویه‌تی‪،‬‬ ‫ت��ی��ای��دا گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬دان��ای��ی ژی��ری��ی‬

‫ئ��ه‌م جیهانه‌ ل��ه‌ الی ره‌ب ن��ه‌زان��ی��ن‌و‬ ‫دواكه‌وتووییه‪(‌.‬ل‪)٥٢‬‬ ‫قۆناغی دووه‌م‪ :‬كڵیسه‌ ‪ ...‬پێویستی به‌‬ ‫چه‌كێكی بیری‌و ئایدیۆلۆجی هه‌‌بووه‌‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی بنه‌ماكانی خۆی بۆ خه‌ڵك‬ ‫روون‌و پشت راست بكاته‌وه‌‪ .‬داكۆكی‬ ‫له‌ رێ‌‌و شوێنی خۆی بكات‪ .‬ئه‌م چه‌كه‌‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ بووه‌!»(ل‪.)٥٣‬‬ ‫له‌ قۆناغی سێیه‌مدا فه‌لسه‌فه‌ چی‌تر‬ ‫خزمه‌تكاری الهوتی پیرۆز نه‌ماوه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو بنه‌ماو رێ‌‌و شوێنه‌كانی الهوت‌و‬ ‫ئایینی مه‌سیحی تا راده‌یه‌ك له‌به‌رده‌م‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌دا ك��ااڵی پ��ی��رۆزی��ان له‌به‌ر‬ ‫داماڵراوه‌‪(.‬ل‪.)٥٣‬‬ ‫قه‌ده‌غه‌كردنی فه‌لسه‌فه‌‬ ‫خاڵی كۆتایی توێژینه‌وه‌ شیكاریه‌كه‌ی‬ ‫د‪ .‬ح��ه‌م��ی��د ل��ه‌م ك��ت��ێ��ب��ه‌دا قسه‌كردنه‌‬ ‫ل��ه‌ الی��ه‌ن��ێ��ك��ی گ��رن��گ��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬ ‫سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاست‪ ،‬ئه‌ویش فه‌توای‬ ‫قه‌ده‌غه‌كردنی فه‌لسه‌فه‌یه‌‪ .‬كه‌وایه‌ با‬ ‫بزانین ئه‌م فه‌توایه‌ بۆچی ده‌رك��راوه‌و‬ ‫چۆن كه‌وتۆته‌وه‌؟‪.‬‬ ‫بێگومان م��رۆڤ ناتوانێت‌ خۆی له‌و‬ ‫راستیه‌ به ‌دوور بخات‪ ،‬كه‌ ئه‌گه‌رچی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ ب��ه‌ شێوه‌یه‌كی رواڵ��ه‌ت��ی له‌‬ ‫ژێر ناوی چه‌ند فه‌توایه‌كدا هه‌ڕه‌شه‌ی‬ ‫قه‌ده‌غه‌كردنی لێكراوه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌میشه‌‬ ‫ئ��ه‌و پشت‌و په‌نایه‌ ب��ووه‌‪ ،‬كه‌ پیاوانی‬ ‫ی��ه‌زدان��ن��اس��ی ل��ه‌س��ه‌رێ��ك��ی‌ت��ره‌وه‌‬ ‫په‌نایان بۆ ب��ردۆت��ه‌وه‌‪ .‬وات��ه‌ ئه‌گه‌ر له‌‬

‫‪245‬‬

‫الی��ه‌ك ده‌رگ��ای��ان به‌ رووی فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫داخستبێت‪ ‌،‬ئه‌وا له‌ كاڵوڕۆژنه‌یه‌كه‌وه‌‬ ‫ب��ۆی چ��وون��ه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ۆ خۆی‬ ‫ده‌رخ��ه‌ری ئ��ه‌و راستییه‌یه‌ كه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ ل��ه‌س��ه‌ده‌ك��ان��ی‬ ‫نێوه‌ڕاستدا هه‌وڵی خه‌فه‌كردنی دراوه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ه��ه‌رده‌م رۆڵ��ی خ��ۆی گ��ێ��ڕاوه‪‌،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ل��ه‌ ژێ��ر باڵی یه‌زدانناسیشدا‬ ‫ب��ێ��ت‪ .‬ه��اوك��ات ئێمه‌ كاتێك ب��اس له‌‬ ‫قه‌ده‌غه‌كردن‌و فه‌توای دژ به‌ فه‌لسه‌فه‌‬ ‫ده‌ك��ه‌ی��ن ل��ه‌ س��ه‌ده‌ك��ان��ی نێوه‌ڕاستدا‪،‬‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت��م��ان ه��ه‌ردوو ف��ه‌ت��وای‬ ‫رۆژهه‌اڵت‌و رۆژئاوایه‌‪ ،‬كه‌ یه‌كه‌میان له‌‬ ‫الیه‌ن ئیمامی غه‌زالی‌و ئه‌وی‌تریان له‌‬ ‫الیه‌ن قه‌شه‌ تێمپیره‌وه‌ ده‌ركراون‪.‬‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا گ��ه‌ر پ��رس��ی��اری ه��ه‌ره‌‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی ب��ك��ه‌ی��ن‌و بڵێین‪ :‬ئ��اخ��ۆ له‌‬ ‫ب��ه‌ر چ��ی ئ��ه‌م فه‌توایانه‌ ل��ه ‌به‌رامبه‌ر‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‌و قه‌ده‌غه‌كردنی ده‌رك��راون؟‬ ‫ئ��ه‌وا ل��ه‌ وه‌اڵم��دا ده‌ڵ��ێ��ی��ن‪ :‬ئ��ه‌و ج��ۆره‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی��ه‌ی ل��ه‌ الی��ه‌ن پ��ی��اوان��ی‬ ‫ئایینی‌و رابه‌رانی كڵێسه‌‌وه هاتوونه‌ته‬ ‫ئ��اراوه‪ ،‬که‌ گوایه‌ فه‌لسه‌فه‌ هه‌ڕه‌شه‌‌و‬ ‫كۆسپ‌و ته‌گه‌ره‌یه‌ له به‌رده‌م ئایین‌و له‌‬ ‫به‌رده‌م بڕواو باوه‌ڕ‪ ،‬ئه‌وا یه‌كێك بووه‌‬ ‫ل��ه‌و خ��ااڵن��ه‌ی‪ ،‬كه‌ ه��ه‌ر له ‌س��ه‌ره‌ت��اوه‌‬ ‫وای��ك��ردووه‪ ،‬ک��ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ن��ێ��وان‬ ‫فه‌لسه‌فه‌و یه‌زدانناسی‪ ،‬که هه‌میشه‌ دژ‬ ‫به‌یه‌ك‌و به‌ یه‌كه‌وه‌ ناكۆك بوون‪.‬‬ ‫د‪ .‬حه‌مید ل��ه‌م رووه‌وه‌ ق��س��ه‌‌ی له‬

‫‌سه‌ر فه‌تواكه‌ی قه‌شه‌ تێمپیر كردووه‌و‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪‌ :‬قه‌شه‌ تێمپیر ئ��ه‌و بوختانه‌ی‬ ‫به‌ زمانی فه‌یله‌سووفه‌كانی ئه‌وساوه‌‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬ک��ه گ��وای��ه‌ گوتبیان ژی��ر له‌‬ ‫الیه‌ن (ره‌بمان یه‌سوعی مه‌سیحیه‌وه‌)‬ ‫دانه‌هێنراوه‌ مرۆڤ به‌ هۆی ژیره‌وه‌ له‌‬ ‫ره‌ب ده‌چ��ێ��ت‪(‌.‬ل‪ )١٨٠‬به‌م هۆیه‌شه‌وه‌‬ ‫گ��ازن��ده‌ی ئ��ه‌و هه‌ڵوێسته‌ی قه‌شه‌‌ی‬ ‫کردووه‪ ،‬که ده‌ڵێت‌‪ :‬ده‌بێت‌ مه‌سیحییه‌ت‬ ‫چ ئایینێك بێت ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ ترسی ژیر‬ ‫له‌ دڵیدا بێت‪ ،‬له‌ كاتێكدا خ��ۆی الفی‬ ‫ل��ێ��داوه‌ ب��ۆ رزگ��ارك��ردن��ی م��رۆڤ‌و بۆ‬ ‫رزگ��ارك��ردن��ی ل��ه‌ ب��ه‌دك��اری‌و زۆرو‬ ‫جه‌ورو چه‌وتی هاتووه‪(‌.‬ل‪.)١٨٠‬‬ ‫هه‌رچی ده‌رباره‌ی فه‌تواكه‌ی ئیمامی‬ ‫غه‌زالی‌شه‌‪ ،‬د‪ .‬حه‌مید پێی وایه‪ ،‬که‪‌:‬غه‌زالی‬ ‫به‌ فه‌توا فه‌لسه‌فه‌ی قه‌ده‌غه‌كردووه‌‪.‬‬ ‫ئیتر ده‌رگ��ای ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی ئ��ازاد‬ ‫(ئ��ی��ج��ت��ی��ه��اد) پ��ێ��وه‌ دراوه‌‪ .‬ك��ۆم��ه‌ڵ��ی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی دووچاری ده‌ستی تاریكی‌و‬ ‫ه��ه‌ژاری‌و نه‌خوێنده‌واری‌و نه‌خۆشی‌‬ ‫به‌دبه‌ختی‌و دواكه‌وتن ب��ووه‌‪ ،‬له‌ زۆر‬ ‫ن��اوه‌ن��دا وش��ه‌ی واڵت��ان��ی موسڵمان‬ ‫ب��ه‌رام��ب��ه‌ر ب��ه‌ دی��ارده‌ی دواك��ه‌وت��ن‌و‬ ‫زه‌ب��رو زۆ‌ن��گ‌و ن��ادادی‌و كوێره‌وه‌ری‬ ‫دانراوه‌و داده‌نرێت‪(».‬ل‪)١٨٢‬‬ ‫بێگومان ئاماژه‌دان به‌م دوو فه‌توایه‌‬ ‫ئ��اوه‌ڕدان��ه‌وی��ه‌ك��ی گرنگی ن��ووس��ه‌ره‌‬ ‫بۆ ئه‌و قۆناغه‌ مێژووییه‌ی تیایدا ئه‌و‬ ‫په‌ری دژایه‌تی‌و ركه‌به‌ری فه‌لسه‌فه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪246‬‬

‫تێدا كراوه‌‪.‬‬ ‫ك��ه‌وای��ه‌ ب��ا ب��زان��ی��ن ب��ۆچ��ی فه‌لسه‌فه‌‬ ‫قه‌ده‌غه‌كراوه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر فه‌لسه‌فه‌ بریتی‬ ‫بێت له‌ ئ��ازادی��ی مێشك‌و بیرو ژیرو‬ ‫ل��ه‌ ی��ۆن��ان��دا ه��ه‌م��ی��ش��ه‌ س��ه‌رگ��ه‌رم��ی‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی م��رۆڤ‌و ده‌وروب��ه‌ری‬ ‫بووبێت‪ ،‬ئه‌وا له‌سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستدا‬ ‫بڕوا بوون به‌ یه‌ك راستی‌و بایه‌خدان‬ ‫ب��ه ‌چ��ه‌ن��د دۆگ��م��او رێ‌و شوێنێكی‬ ‫ئایینی‪ ،‬جێگه‌ی ئه‌و جۆره‌ بیركردنه‌وه‌‬ ‫ئ��ازاده‌ی فه‌لسه‌فه‌ی گ��رت��ۆت��ه‌وه‌‪ .‬به‌م‬ ‫هۆیه‌وه‪ ‌،‬فه‌توادان‌و ئاماژه‌دان به‌وه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ (راستی) هه‌ر یه‌كه‌و گۆڕانی هه‌ڵ‌و‬ ‫مه‌رج به‌ هیچ جۆرێك كاری تێناكات‪،‬‬ ‫ب��ڕوا ب��وون ب��ه‌و ج��ۆره‌ ره‌هایه‌تیه‌و‬ ‫ره‌ت��دان��ه‌وه‌ی رێژه‌گه‌رایی‪ ،‬هۆكارێكی‬ ‫ناچاره‌كی بووه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی نووسه‌ر‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‌ ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردن��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬ ‫ل��ێ‌ ب��ك��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬بۆیه ‌قه‌ده‌غه‌كردنی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ جارێكی‌تر ساغی كردۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫که دوو ج��ۆر راستی ه��ه‌ن‌‪ ،‬ده‌كرێت‌‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌ فه‌لسه‌فه‌دا به‌ راست دابنرێت‪،‬‬ ‫ل��ه‌ اله��وت��دا راس��ت ن��ه‌ب��ێ��ت‪(».‬ل‪)١٨٦‬‬ ‫كه‌واته‪ ‌،‬خودی ئه‌م بۆچوونه‌‌ی‪ ،‬که له‌‬ ‫فه‌تواكاندا بانگه‌شه‌ی بۆكراوه‌‪ ،‬گوایه‌‬ ‫یه‌ك جۆر راستی هه‌یه‌‪ ،‬خۆی له خۆیدا‬ ‫سه‌ڵمێنه‌ری ئه‌و راستییه‌یه‌‪ ،‬كه‌ راستی‬ ‫ره‌ه��ای��ان��ه نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو دوو ج��ۆر له‌‬ ‫راستیمان هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر نا‪ ،‬بۆچی ده‌بێت‌‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ قه‌ده‌غه‌‌و رێگریی لێ‌ بكرێت‪.‬‬

‫له‌م باره‌یه‌وه‌ د‪ .‬حه‌مید پێی وایه‌ ئێم ‌ه‬ ‫دوو جۆر زانینمان هه‌یه‌‌و هه‌ر یه‌كه‌یان‬ ‫په‌یڕه‌و پێودانگی تایبه‌ت به‌ زانینه‌كه‌ی‬ ‫خ��ۆی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ه��ی��چ كامێكیان ب��ه‌ بێ‌‬ ‫كۆمه‌ككردنی ئ��ه‌وی‌ت��ری��ان ناتوانێت‌‬ ‫خ��ۆی ره‌واو پشت راس��ت بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و دوو ج��ۆری زانینه‌ش بریتین له‌‬ ‫(زانینی ژیری‪ ،‬واته‌ فه‌لسه‌فی‪ ،‬زانین به‌‬ ‫هۆی سرووشه‌وه‪ ‌،‬واته‌ زانینی ئایینی)‪.‬‬ ‫به‌م پێیه‌ بێت‪ ،‬ناكرێت هیچ كات په‌ره‌‬ ‫به‌ زانینێك ل��ه‌م دوو زانینه‌ بدرێت‌و‬ ‫ئه‌وی‌تریان دژایه‌تی بكرێت‪ .‬چۆنكه‌ هه‌ر‬ ‫یه‌كه‌یان ته‌واوكه‌‌رو پاڵپشتی یه‌كترن‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌مێنته‌وه‌ باسی لێوه بكه‌ین‪،‬‬ ‫پیشاندانی جۆری ئه‌و فه‌توایانه‌یه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫نووسه‌ر بۆ زیاتر پشت راستكردنه‌وه‌ی‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ك��ه‌ی خستوونیه‌ته‌ روو‪.‬‬ ‫به‌اڵم باوه‌ڕم وایه‌ لێره‌دا كاتی ئه‌وه‌مان‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬كه‌ خاڵ به‌ خاڵی ئه‌و فه‌توایانه‌‬ ‫بخه‌ینه‌ روو‪ .‬ب��ۆی��ه‌ ئ��ه‌گ��ه‌ر خوێنه‌ر‬ ‫مه‌به‌ستی بێت‪ ،‬ده‌توانێت دوا به‌شی‬ ‫ئه‌م كتێبه‌ی نووسه‌ر بخوێنێته‌وه‌و یه‌ك‬ ‫به‌ یه‌كی خاڵه‌كان سه‌ره‌نج بدات‪.‬‬ ‫ئه‌نجام‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ت��ا ئ��ێ��س��ت��ا پ��ه‌ی��وه‌س��ت به‌‬ ‫كتێبه‌كه‌وه‌ هه‌وڵم دابێت چه‌ند خاڵێكی‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی بخه‌مه‌ رووو له‌ ب��اره‌ی��ه‌وه‌‬ ‫دواب��م‪ ،‬ئ��ه‌وا ده‌ك��رێ��ت‌ ل��ێ��ره‌دا چه‌ند‬ ‫به‌ره‌نجامێك بخه‌مه‌ روو‪ ،‬كه‌ جێگه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ن په‌نجه‌یان بۆ رابكێشین‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬

‫‪247‬‬

‫بۆ ئه‌وه‌ش‪ ،‬من‌ جگه‌ له‌وه‌ی شانازی ب ‌ه‬ ‫كتێبێكی له‌م جۆره‌ی د‪ .‬حه‌مید عه‌زیز‬ ‫ده‌ك��ه‌‌م‪ ،‬له ‌هه‌مان كاتدا به‌ پێویستم‬ ‫زانیوه‪ ،‬که دوو سه‌رنج له‌ سه‌ر ئه‌م‬ ‫كتێبه‌ بخه‌مه‌ روو‪ ،‬ك��ه‌ ب��ۆ م��ن وه‌ك‬ ‫جێگه‌ی لێ‌ وردبوونه‌وه‌ بوون‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬م��ی��ت��ۆدی ن��ووس��ی��ن��ی ئ��ه‌م‬ ‫ك��ت��ێ��ب��ه‌ ه��ێ��ن��ده‌ی م��ن ب��ۆی چ��ووب��م‬ ‫میتۆده‌یه‌كی (ش��ی��ك��اری ره‌خنه‌ییه‌)‪.‬‬ ‫ب��ه‌م پێیه‌ ئه‌گه‌ر بڕیار وای��ه‌ نووسه‌ر‬ ‫ش��ی��ك��اری��ی��ه‌ك��ی ت��ه‌واوی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬ ‫سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستی كردبێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ن��ه‌ده‌ك��را گرنگی‌و بایه‌خی زی��ات��ر به‌‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی رۆژئاوایی‪ ،‬واته فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫مه‌سیحیه‌ت له ‌سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاستدا‬ ‫بدات‌و ره‌خنه‌ی لێ بگرێت‌و گرنگییه‌كی‬ ‫كه‌متر به‌ فه‌لسه‌فه‌ی رۆژه��ه‌اڵت‪ ،‬واته‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی بدات‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬له‌ نووسینه‌كه‌یدا‪ ،‬به‌ تایبه‌ت‬ ‫ئه‌وه‌ی له ‌سه‌ر فه‌توای قه‌ده‌غه‌كردنی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ نووسراوه‌‪ ،‬د‪ .‬حه‌مید به‌ تێرو‬ ‫ته‌سه‌لی ده‌قی فه‌تواكانی قه‌شه‌ تێمپیری‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ قه‌ده‌غه‌كردنی فه‌لسه‌فه‌‬ ‫خستوونه‌ته‌ روو‪ ،‬كه‌ تێكڕایان (ل‪)٢١٩‬‬ ‫فه‌توان‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌ره‌نجه‌‪،‬‬ ‫هیچ ده‌قێكی ئه‌و تۆی له‌ سه‌ر فه‌تواكه‌ی‬ ‫ئیمامی غه‌زالی نه‌خستۆته‌ روو‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫ده‌سته‌واژه‌ی (من تمنطق فقد تزندق)‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬كه‌ به ‌ب��ڕوای من ده‌ب��وو شتی‬ ‫زیاتری له‌باره‌یه‌وه‌ خرابایه‌‌ته روو‪.‬‬

‫سێیه‌م‪ :‬هه‌رچی ئ��ه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی‬ ‫به‌ چوارچێوه‌ گشتیه‌كه‌ی ئه‌م كتێبه‌وه‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که مرۆڤ ناتوانێت‌ چاو‬ ‫له‌ رۆڵ بایه‌خی ئه‌و خااڵنه‌ بپۆشێت‪،‬‬ ‫كه‌ تیایدا خراونه‌ته‌ رووو شیكردنه‌وه‌ی‬ ‫پێویستایان بۆ كراوه‌‪.‬‬ ‫چواره‌م‪ :‬به‌سه‌ركردنه‌وه‌و لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫له‌ قۆناغێكی هه‌ستیاری فه‌لسه‌فه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫ئه‌وپه‌ری دژایه‌تی‌و ركه‌به‌ری كراوه‌‪.‬‬ ‫خاڵكه‌ ل��ه‌و خ��ااڵن��ه‌ی‪ ،‬كه‌ گرنگی ئه‌م‬ ‫كتێبه‌ دیارو ده‌ست نیشانی ده‌كات‪.‬‬ ‫پ��ێ��ن��ج��ه‌م‪ :‬ئ��ه‌گ��ه‌ر چ��ی س��ه‌ده‌ك��ان��ی‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت ب��ه‌ س��ه‌ده‌ ه��ه‌ره‌ تاریك‌و‬ ‫ن��ال��ه‌ب��اره‌ك��ان��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ داده‌ن��رێ��ت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م قۆناغه‌ هیچ كاتێك به‌ واتای‬ ‫كپكردنی فه‌لسه‌فه‌ نایه‌ت‪ ،‬چونكه‌ له‌ هه‌ر‬ ‫كاتێكدا زیاتر په‌نای بۆ براوه‌‪ ،‬تا ساغی‬ ‫بیروبۆچوونه‌ دۆگ��م��ا ئایینیه‌كانیان‬ ‫بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫شه‌شه‌م‪ :‬ئه‌گه‌ر له‌ سه‌ره‌تادا فه‌لسه‌فه‌‬ ‫ل��ه‌ ی��ۆن��ان��دا س��ه‌رگ��ه‌رم��ی ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌‬ ‫بووبێت ل��ه‌ م��رۆڤ‌و ده‌ووروب��ه‌ری‪،‬‬ ‫ئه‌وا سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاست ته‌واو ئه‌و‬ ‫ره‌وش‌و ه��ه‌ڵ‌و مه‌رجه‌یان ئ��اوه‌ژوو‬ ‫كردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ح��ه‌وت��ه‌م‪ :‬ده‌رك��ردن��ی ف��ه‌ت��وا بۆ‬ ‫قه‌ده‌غه‌كردنی فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬خۆی له‌ خۆیدا‬ ‫رێگه‌ی بۆ به‌هاری ئ��ازادی فه‌لسه‌فه‌‬ ‫خ��ۆش ك��ردووه‌‪ ،‬كه‌ ده‌ك��رێ��ت‌ (تێزه‌‌و‬ ‫ئه‌نتی تێزه‌)ی فه‌یله‌سووفی ئه‌لمانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪248‬‬

‫هیگلی بخه‌ینه‌ پاڵ‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌و په‌راوێز‪:‬‬ ‫‪١‬ـ كتێبی فه‌لسه‌فه‌‌و اله��وت له ‌سه‌ده‌كانی‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت له‌ نووسینی‪ :‬د‪.‬حه‌مید عه‌زیز‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ دووه‌م چ��اپ��ی��ه‌ت��ی‌و ل��ه‌ ب�ڵاوك��راوه‌ك��ان��ی‬ ‫ئه‌كادیمیای هۆشیاری‌و پێگه‌یان كادیران‪ ،‬بۆ‬

‫ساڵی ‪ ٢٠١٢‬له‌ سلێمانی باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ سه‌رجه‌م ئه‌و تێكستانه‌ی بۆ ئه‌م نووسینه‌‬ ‫وه‌رم��ان گرتوون‪ ،‬له‌ چوارچێوه‌ی كتێبه‌كه‌‬ ‫خۆیدان‌و له‌ شوێنی مه‌به‌ستدا ئاماژه‌مان به‌‬ ‫الپه‌ره‌كه‌ی داوه‌‪.‬‬

‫‪249‬‬

‫ئۆگه‌ست كۆنت داهێنه‌ری کۆمه‌ڵناسی‬ ‫دامه‌زرێنه‌ری پۆزیتیڤیزم‪ :‬بانگخوازی‬ ‫ئاینێكی نوێ‪.‬‬ ‫نووسینی‪ :‬جان فرانسوا دۆرتی ‌ه‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌ عه‌ره‌بییه‌وه‌)‪ :‬عومه‌ر عه‌لی ئه‌حمه‌د‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪250‬‬

‫ئ��ۆگ��ه‌س��ت ك��ۆن��ت ‪ 1798‬ـ��ـ‬ ‫ش��ه‌ی��دای گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای‬ ‫پیشه‌سازی‌وعه‌قاڵنیه‌تی زانستیی بوو‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و دام��ه‌زرێ��ن��ه‌ری پۆزیتیڤیزم بوو‪،‬‬ ‫باوه‌ڕدارێكی ئه‌مبریکی توندڕه‌و بوو‪.‬‬ ‫له‌م پێناوه‌دا وێنای كۆمه‌ڵگایه‌كی تازه‌ی‬ ‫ب��ه‌رزی ده‌ك��رد‪ .‬ده‌یویست زانستێكی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی دامه‌زرێنێت‌و ناوی بنێت‬ ‫سۆسیۆلۆژیا‪.‬‬ ‫وشه‌ی سۆسیۆلۆژیا بۆ یه‌كه‌مین جار‬ ‫له‌ ساڵی ‪ 1839‬دا له‌نێو كۆی بڕگه‌یه‌ك‬ ‫له‌ وان��ه‌ی ‪‌ 47‬له‌ وانه‌كانی ئۆگه‌ست‬ ‫ك��ۆن��ت‌دا ده‌رك��ه‌وت��ووه‌‪ .‬ک��ۆن��ت ئ��ه‌م‬ ‫توێژه‌ره‌ ئ��اره‌زووی ده‌ك��رد ئه‌م وشه‌‬ ‫نوێیه‌ بهێنێته‌ ن��اوه‌وه‌‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ له‌‬ ‫سه‌ره‌تادا ده‌یوست ئه‌م زانسته‌ نوێیه‌‬ ‫ناوزه‌د بكات به‌«فیزیای كۆمه‌اڵیه‌تی‪»،‬‬ ‫كه‌ واتای زانستی كۆمه‌ڵگا ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم پ��ێ��ش ئ��ه‌و ب��ه‌چ��ه‌ن��د مانگێك‬ ‫به‌لجیكی‬ ‫فه‌له‌كناس‌وماتماتیكناسی‬ ‫(ج��ۆن ك��ی��ت��ل��ی��ه‌)‪ ،‬ت��ه‌ب��ه‌ن��ی ده‌رب��ڕی��ن��ی‬ ‫«فیزیای كۆمه‌اڵیه‌تی» ك��ردب��وو‪ ،‬وه‌‬ ‫جێبه‌جێكردبوو ب��ه‌س��ه‌ر زانستێكی‬ ‫ت��ازه‌دا‪ ،‬ك��ه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ی ل��ه‌ ئاماری‬ ‫بۆ گرووپه‌ مرۆییه‌كان ده‌ك��رد‪ .‬كیتلیه‌‬ ‫ل��ه‌دوای ئ��ه‌و گ��ه‌ش��ت��ه‌ی ب��ۆ پ��اری��س‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام��ی��داب��وو‪ ،‬گه‌یشتبوو ب��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ ده‌توانرێت (ئامار) به‌كاربهێنرێت‬ ‫ب��ۆ راڤ��ه‌ك��ردن��ی دی��ارده‌ك��ان‪ ،‬وه‌ك‬ ‫دیارده‌ی (تاوان)‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌توانرێت‬ ‫‪1857‬‬

‫نیگه‌رانییه‌كانی ئ��ه‌م دی��ارده‌ی��ه‌ له‌ناو‬ ‫خ��ودی كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬دیاریبكرێت‪ .‬بۆیه‌‬ ‫ل��ه‌رێ��گ��ه‌ی ئ��ه‌م��ه‌ش��ه‌وه‌ ده‌ت��وان��ی��ن به‌‬ ‫پێشبینیكردن‌ و ئاراسته‌كردنی وه‌زیفه‌ی‬ ‫ك��رده‌ی گ��ش��ت��ی ه��ه‌ڵ��ب��س��ی��ن‪ .‬كیتلیه‌‬ ‫ب��ووه‌ پێشه‌نگی دیمۆگرافیا‌وفیزیای‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ل��ه‌ پ��ه‌رت��ووك��ه‌ك��ان��ی��دا‬ ‫به‌كاریده‌هێنا‪ .‬پێویست بووه له ‌سه‌ر‬ ‫كۆنت به‌ ئه‌فسوس‌و توڕه‌ییه‌وه‌ واز‬ ‫له‌ هێمای خاوه‌نداریه‌تیه‌كه‌ی بهێنێت‪.‬‬ ‫به‌ ن��اچ��اری ناوێكی ت��ازه‌ بۆ زانسته‌‬ ‫نوێیه‌كه‌ی دۆزی��وه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك��ه‌ ئه‌ویش‬ ‫وشه‌ی سۆسیۆلۆژیا بووه‪ ،‬وشه‌یه‌كی‬ ‫تازه‌یه‌‌و پێكهاتووه‌ له‌ وشه‌یه‌كی التینی‬ ‫‪ socius‬به‌واتای كۆمه‌ڵگا‪ ،‬وشه‌یه‌كی‬ ‫گریكی ‪ logos‬ب��ه‌ وات��ای زان��س��ت‪ ،‬یا‬ ‫زانیاری دێت‪.‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ده‌رب��ڕی��ن��ی فیزیای‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬له‌الیه‌ن خاوه‌نه‌كه‌یه‌وه‌‬ ‫چه‌ندین مه‌به‌ستی له‌خۆ گرتووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ كۆنت‌ قوتابیه‌ دێرینه‌كه‌ی‬ ‫قوتابخانه‌ی پۆڵ ته‌كنیك‌وئاره‌زوومه‌ندی‬ ‫فیزیا‌وماتماتیك‪ ،‬هیچ زانستێك به‌‬ ‫زانست دانانرێت ئه‌گه‌ر پشت به‌ عه‌قڵ‬ ‫ـ��ـ واق��ی��ع ن��ه‌ب��ه‌س��ت��ووه‌‌‪ .‬په‌نابردنی بۆ‬ ‫فیزیای كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئ��ام��اژه‌ب��ووه‌ بۆ‬ ‫ئ��ه‌و ئ��اره‌زووه‌ی��ی‪ ،‬ك��ه‌ ویستوویه‌تی‬ ‫زانستێكی ن��وێ بونیاد بنێت‪ .‬ئ��ه‌و له‌‬ ‫خه‌می دۆزی��ن��ه‌وه‌ی یاساكاندا ب��ووه‌‪،‬‬ ‫پشتی ب��ه‌ دراوه‌ راستیه‌كان‌و به‌ڵگه‌‬

‫‪251‬‬

‫حاشاهه‌ڵنه‌گره‌كان به‌ستووه‌‪ .‬ئالێره‌دا‬ ‫توانیویه‌تی پره‌نسیپه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی پۆزیتیڤیزمی»‪ ،‬دابرێژێت كه‬ ‫‌بۆ یه‌كه‌مجار كۆنت بانگه‌شه‌ی بۆكرد‪.‬‬ ‫ئ��ام��ان��ج ل��ه‌«ف��ی��زی��ای ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی»‪،‬‬ ‫دۆزی��ن��ه‌وه‌ی ی��اس��اك��ان��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‌و‬ ‫به‌كارهێنانی ئ��ه‌م زانسته‌ له‌خزمه‌تی‬ ‫ده‌وڵه‌تدا بوو‪.‬‬ ‫رێچكه‌ی نامۆ له‌ باودا‬ ‫داه��ێ��ن��ان��ی وش��ه‌ی س��ۆس��ی��ۆل��ۆژی��ا‬ ‫له‌ساڵی(‪‌)1839‬و له‌ته‌مه‌نی(‪)41‬ساڵیدا‪،‬‬ ‫ئۆگه‌ست كۆنتی به‌ته‌واوه‌تی دڵخۆش‬ ‫نه‌كرد‪ ،‬چونكه‌ ئه‌وكاته‌ چه‌ندین ساڵ‬ ‫ب��ه‌س��ه‌ر ل��ێ��ك��چ��ه‌ره‌ك��ان��ی ده‌رب��اره‌ی‬ ‫«وانه‌كانی فه‌لسه‌فه‌ی پۆزیتیڤیزمی»‬ ‫تێپه‌ڕیبوو‪ ،‬كه‌له‌ساڵی(‪ )1826‬دایڕشت‬ ‫و ده‌ی��وت��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌س��ه‌ره‌ت��ادا كۆمه‌ڵێك‬ ‫ك��ه‌س��ی دی��اری��ك��راو گوێبیستی ئ��ه‌م‬ ‫وان��ان��ه‌ب��وون‪ ،‬كه‌له‌ خانوه‌كه‌ی خۆیدا‬ ‫ل��ه‌ش��ه‌ق��ام��ی ف��ۆب��ۆرگ‪-‬م��ۆن��م��ارت��ه‌ر‬ ‫له‌پاریس ده‌یوته‌وه‌‪ ،‬پاشان ناوبانگی‬ ‫پ��ه‌ی��داك��ردوو هۆڵێكی گشتی بۆئه‌و‬ ‫مه‌به‌سته‌ به‌كرێگرت‪،‬له‌و هۆڵه‌دا وانه‌ی ‬ ‫ده‌وته‌وه‌‪ .‬ئاره‌زه‌ووه‌ رۆشنبیرییه‌كانی‬ ‫كۆنت له‌گه‌ڵ پله‌وپایه‌كه‌یدا گونجاو‬ ‫نه‌بوو‪ .‬سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ی له‌رابردوودا ‬ ‫ئه‌و خوێندكارێكی بلیمه‌ت بووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌رگیز نه‌یتوانییوه‌ كورسیه‌كی زانكۆی‬ ‫به‌ده‌ستبهێنێت‪ ،‬ئه‌و به‌ وانه‌ وتنه‌وه‌ی‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت‌و ب��ه‌و ك��ۆم��ه‌ك��ان��ه‌ ده‌ژی��ا‪ ،‬كه‌‬

‫هه‌ندێك له‌شوێنكه‌وتووه‌كانی پێیانده‌دا‪.‬‬ ‫ك��ۆن��ت ل��ه‌ش��اری م��ۆن��ب��ی��ل��ی��ه‌‬ ‫ساڵی(‪،)1798‬له‌ خێزانێكی خاكی له‌دایك‬ ‫بووه‌‪ ،‬به‌هره‌ تایبه‌تیه‌كانی له‌ ماتماتیكدا‬ ‫ده‌ركه‌وت‌وتوانی له‌ ته‌مه‌نی(‪)16‬ساڵیدا‌‬ ‫و له‌ پێشبركێی وه‌رگرتن له‌ قوتابخانه‌ی‬ ‫پ��ۆل ته‌كنیك سه‌ركه‌وتووبێت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ل��ه‌س��اڵ��ی‪1816‬ئ��ه‌م قوتابخانه‌یه‌ داخ��را‌و‬ ‫كۆنت وه‌ك هه‌ر خوێندكارێكی دیكه‌ له‌و‬ ‫قوتابخانه‌یه‌ ده‌ركرا‪ ،‬چونكه‌ سیستمی‬ ‫پاشایه‌تی گه‌ڕایه‌وه‌(‪‌ ،)1‬و چیتر قبوڵی‬ ‫ئه‌وه‌یان نه‌ده‌كرد كه‌ قوتابخانه‌ی پۆل‬ ‫ته‌كنیك الن��ك��ه‌ی ش��ۆڕش ب��ێ��ت‪ ،‬ل��ه‌و‬ ‫ده‌م��ه‌دا كۆنت یه‌كێك ب��وو له‌ چاالكه‌‬ ‫دره‌وشاوه‌كان‪ .‬دواجار كۆنت گه‌ڕایه‌وه‌‬ ‫بۆ ئه‌م قوتابخانه‌یه‌‌و هه‌ندێك وانه‌ی‬ ‫وت��ه‌وه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ه��ه‌رگ��ی��ز نه‌یتوانی‬ ‫پۆستێكی وه‌زیفی وه‌رگرێت‪.‬‬ ‫به‌یه‌كگه‌یشتنی له‌گه‌ڵ سان سیمۆن‬ ‫ل��ه‌س��اڵ��ی(‪‌)1817‬و ل��ه‌ت��ه‌م��ه‌ن��ی(‪)19‬‬ ‫ساڵیدا‪ ،‬كۆنت چ��اوی به‌ كلۆد هنری‬ ‫دو س��ان س��ی��م��ۆن(‪) 1825-1760‬‬ ‫ك��ه‌وت‪ ،‬دوات��ر ب��وو ب��ه‌ی��اری��ده‌ده‌ری‬ ‫سیمۆن‪ .‬وه‌ك كه‌سایه‌تیه‌كی سه‌رنج‬ ‫راك��ێ��ش‪ ،‬ل��ه‌و م��اوه‌ی��ه‌دا ب��ه‌ڕێ��ز سان‬ ‫سیمۆن كاری بۆ داڕشتنی باوه‌ڕێكی‬ ‫فه‌لسه‌فی‌وكۆمه‌اڵیه‌تی‪-‬ده‌کرد‪ ،‬كه‌ بریتی‬ ‫ب��وو له‌ڕێچكه‌یه‌كی پیشه‌سازی(‪-)1‬‬ ‫دوات��ر به‌«مه‌سیحیه‌تی ن��وێ» ناسرا‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪252‬‬

‫ده‌ك��رد‪ .‬وه‌ك ئه‌رستۆكراسێكی یاخی‬ ‫له‌پێشتردا س��ان سیمۆن نموونه‌ی‬ ‫بااڵی شۆرشگێری بووه‌‪ ،‬په‌یوه‌ندی به‌‬ ‫ئه‌مریكاوه‌ كردووه‌ ‌و هاوشان له‌گه‌ڵ‬ ‫(الفاییتدا )‪ ،‬وه‌ك ئه‌فسه‌رێكی گه‌نج‪ ،‬له‌‬ ‫جه‌نگی سه‌ربه‌خۆی ئه‌مریكادا جه‌نگاوه‌‪.‬‬ ‫له‌ماوه‌ی مانه‌وه‌ی له‌ ئه‌مه‌ریكادا‪ ،‬دركی‬ ‫به‌ شۆڕشی پیشه‌سازی كردبوو له‌وێ‪.‬‬ ‫ه��اوش��ێ��وه‌ی ئ��ه‌م��ه‌ دوات��ر ئه‌لێكسس‬ ‫دی تۆكفێڵ له‌ ئه‌مریكا گه‌ڕابویه‌وه‌‬ ‫‌و بیرۆكه‌یه‌كی به‌سودی هه‌ڵگرتبوو‪،‬‬ ‫ئه‌ویش بریتیبوو له‌وه‌ی كه‌‪ ،‬شۆڕشی‬ ‫سیاسی‌وشۆڕشی پیشه‌سازی زیانیان‬ ‫به‌ سه‌ده‌ی نوێی مرۆڤایه‌تی گه‌یاندووه‌‪.‬‬ ‫كۆتایی كۆمه‌ڵگای ته‌قلیدی( كه‌ پیاوانی‬ ‫ئاینی‌و ئه‌رستۆكراته‌كان پێشه‌وایه‌تییان‬ ‫ده‌كرد)‪ ،‬له‌ رێگایدا بوو‪ ،‬چونكه‌ ئه‌مانه‌‬ ‫جێگاكه‌یان چۆڵ ده‌كرد بۆ سه‌رده‌می‬ ‫زاناكان‌وپیشه‌سازیسته‌كان‪.‬‬ ‫ل��ه‌دوای گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی ب��ۆ ف��ه‌ره‌ن��س��ا‬ ‫سه‌رقاڵی كارووباره‌ داراییه‌كانی بوو‪،‬‬ ‫زه‌وی‌وخ��ان��ووی ك��ڕی‌و دام��ه‌زراوه‌ی��ی‬ ‫بازرگانی كردن‌وگواستنه‌وه‌ی دانا‪ .‬له‌‬ ‫كاتی شۆڕشی فه‌ره‌نسییدا‪ ،‬بیرۆكه‌ی‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌ی «په‌ڕه‌ی یاریكردن»ی‬ ‫ك��ۆم��اری ب��وو‪ ،‬ك��ه‌ ت��ی��ای��دا وێنه‌یه‌كی‬ ‫ره‌مزی (بلیمه‌تیی‪-‬ئازادیی‪-‬یه‌كسانیی)‪،‬‬ ‫جێگه‌ی وێنه‌ی( پادشا‪-‬شاژن‪-‬شازاده‌)‬ ‫ی‪ ،‬گ��رت��ب��ۆوه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ره‌م��زێ‌ بوو‬ ‫بۆ سیستێمكی كۆمه‌اڵیه‌تی ن��وێ‪ ،‬كه‌‬

‫له‌ناخی دڵه‌وه‌ ئاره‌زووی ده‌كرد‪.‬‬ ‫ ل��ه‌س��اڵ��ی(‪‌)1798‬ول��ه‌ت��ه‌م��ه‌ن��ی(‪)38‬‬ ‫س��اڵ��ی��دا‪ ،‬وازی ل��ه‌ك��اره‌ك��ان��ی هێنا‌و‬ ‫ب��ڕی��اری��دا خ��ۆی ب��ۆ ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌‬ ‫ته‌رخانبكات‪ .‬ل��ه‌و ك��ات��ه‌دا ده‌یویست‬ ‫ب��ای��ه‌خ ب��ه‌ ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی فه‌لسه‌فیانه‌ی‬ ‫ن��وێ‌وپ��ڕۆژه‌ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی تایبه‌ت‬ ‫به‌ كۆمه‌ڵگای پیشه‌سازی ب��دات‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌ی كه‌ به‌چاوی خۆی ده‌یبینی‬ ‫چ��ۆن ل��ه‌دای��ك ده‌ب��ێ��ت‪ .‬له‌چیای(سانت‬ ‫ج��ن��ێ��ف)‪ ،‬له‌نزیكی قوتابخانه‌ی(پۆڵ‬ ‫ته‌كنیك) نیشته‌جێده‌بێت‪ ،‬هه‌ر له‌وێدا‬ ‫فیزیك‌ و ماتماتیك ده‌خوێنێت‪ ،‬پاشان‬ ‫ل��ه‌ نزیكی قوتابخانه‌یه‌كی پزیشكی‬ ‫ب��ه‌م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی خ��وێ��ن��دن��ی پ��زی��ش��ك��ی‬ ‫‌و ف��ی��زی��ۆل��ۆژی��ا‪ ،‬نیشته‌جێ ده‌ب��ێ��ت‪.‬‬ ‫پ��ڕۆژه‌ك��ه‌ی بریتیبوو ل��ه‌ وێناكردنی‬ ‫زانستێكی تازه‌ كه‌ناوی «فیزیۆلۆژیای‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی» بوو‪ .‬پێگه‌ی ئه‌م زانسته‌‬ ‫له‌ رێكخستنی كۆمه‌اڵیه‌تیدا‪ ،‬وه‌ك پێگه‌ی‬ ‫فیزیۆلۆژیا وابوو به‌نیسبه‌تی ئۆرگانه‌‬ ‫زیندووه‌كانه‌وه‌‪ :‬زانیارییه‌كی زانستیه‌‌و‬ ‫«چ��اره‌س��ه‌ر»ی له‌خۆگرتووه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫زانستی كۆمه‌اڵیه‌تی بۆ خزمكه‌تكردنی‬ ‫ك��رده‌ی��ه‌‪ .‬ب��ه‌ده‌ر ل��ه‌و س��روش��ت��ه‌‬ ‫سه‌رنجڕاكێشه‌ی له‌ كه‌سیاسه‌تیدا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫س��ان سیمۆن ب��ه‌رگ��ری ل��ه‌و بیرۆكه‌‬ ‫هاوبه‌شه‌ كرد‪ ،‬كه‌ له‌و ده‌مه‌دا له‌نێوان‬ ‫ژماریه‌ك له‌بیریاره‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬ئه‌وان پێشه‌واكانی سۆسیۆلۆژیا‬

‫‪253‬‬

‫بوون‪ :‬بیرۆكه‌كه‌یان بریتیبوو له‌وه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ كۆمه‌ڵگای كۆن به‌ره‌و له‌ناوچوون‬ ‫ده‌چێت له‌الیه‌ن سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫نوێوه‌‪ ،‬كه ‌تیایدا پیشه‌سازی‌وبازرگانی‬ ‫جێگایه‌كی سه‌نتڕالیزمیان ده‌ب��ێ��ت‪:‬‬ ‫ئ��ه‌م ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا ن��وێ��ی��ه‌ ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫«به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كانی» وه‌ستاوه‌‪ .‬له‌و‬ ‫ده‌م��ه‌دا جیهانی ك��ۆن نه‌ته‌وه‌كانی بۆ‬ ‫جه‌نگ‌و كوشتار له‌ناوخۆیاندا ئاراسته‌‬ ‫ده‌كرد له‌پێناوی به‌ده‌ستهێنانی ساماندا‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم پیشه‌سازی رێگه‌ به‌هه‌مووان‬ ‫ده‌دات ده‌وڵه‌مه‌ند ببن‪ ،‬بۆیه‌ پێویستبوو‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ف��ه‌رم��ان��ڕه‌واو س��ه‌رب��ازه‌ك��ان‬ ‫جێگا چۆڵ بكه‌ن بۆ به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كان‪.‬‬ ‫«ب��ه‌رێ��وه‌ب��ردن��ی ش��ت��ه‌ك��ان جێگه‌ی‬ ‫حكومه‌تی خه‌ڵكی گرته‌وه‌« ‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ئه‌و داڕشتنه‌بوو كه‌ ماركس ئاماده‌كاری‬ ‫بۆ ك��رد‪ .‬دوات��ر زانستی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ه��اوڕی��ی ئ��ه‌م جیهانه‌ ت��ازه‌ ب��وو‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ب��ی��ری ل��ه‌دام��ه‌زران��دن‌وب��ه‌رێ��وه‌ب��ردن��ی‬ ‫ك��ردب��وی��ه‌وه‌‪ .‬س��ان س��ی��م��ۆن��ی��ی��ه‌ت‬ ‫ب��وو ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك ل��ه‌ هاوبه‌شیه‌تی‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی ب��ه‌س��ه‌ر پیشه‌سازی‌و‬ ‫برایه‌تیدا‪ .‬له‌ماوه‌ی بیست ساڵدا‪ ،‬سان‬ ‫سیمۆن ئاره‌زووی نه‌ده‌كرد رێچكه‌كه‌ی‬ ‫خ��ۆی ل��ه‌ ك��ت��ێ��ب‌و ب�ڵاوك��راوه‌ك��ان��دا‬ ‫باڵوبكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ كۆنتی الو‪ ،‬كاریگه‌ربوو به‌ رێچكه‌كه‌ی‬ ‫سان سیمۆن‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌نزیكه‌وه‌ له‌و‬ ‫تێڕوانینه‌یدا ب��ه‌ش��داری��ك��ردب��وو‪ ،‬بۆیه‌‬

‫هه‌ردووكیان پێكه‌وه‌ نوسینیان هه‌بوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌سه‌ر واژۆكردنی ناكۆكی كه‌وته‌‬ ‫نێوانیان‌وبووه‌ ه��ۆی جیابوونه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م دووپ��ی��اوه‌‪ ،‬پاشان له‌ساڵی ‪1824‬‬ ‫به‌ته‌واوه‌تی دابڕان له‌یه‌كتر‪.‬‬ ‫ك��ۆن��ت ب��ێ��ك��ار م��ای��ه‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌وڵ��ی��دا‬ ‫كورسیه‌كی زان��ك��ۆی به‌ده‌ستبهێنێت‬ ‫ب��ه‌اڵم ق��وت��اب��خ��ان��ه‌ی پ��ۆل ته‌كنیك‬ ‫ره‌تیكرده‌وه‌‪ ،‬كه‌ پۆست به‌ قوتابیه‌كی‬ ‫پێشووی زۆر ی��اخ��ی‪ ،‬ب��دات‪ .‬كه‌واته‌‬ ‫ن��اچ��ارب��وو ب��ه‌ وت��ن��ه‌وه‌ی ه��ه‌ن��دێ��ك‬ ‫وان��ه‌ له‌ فیزیك‌وماتماتیك‪ ،‬رازیبێت‪.‬‬ ‫ل��ه‌و م��اوه‌ی��ه‌دا ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری له‌گه‌ڵ‬ ‫كارۆلین ماسانی له‌شفرۆشی پێشوو‬ ‫ك��رد‪ ،‬كه‌ ده‌مێك ب��وو ده‌یناسی‪ .‬به‌و‬ ‫هیوایه‌ی ئه‌و هاوسه‌رگییریه‌ سوودی‬ ‫ب��ۆه��ه‌ردووك��ی��ان ه��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌و پ��اره‌‬ ‫ئاساییه‌ی كه‌ كۆیكردبووه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫زانیاریه‌ی كه‌ كارۆلین هه‌یبوو له‌سه‌ر‬ ‫پله‌به‌ندی ل��ه‌پ��رۆژه‌ی هاوسه‌رگیریدا‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ��ه‌م ل��ێ��ك��ن��زی��ك��ی��ه‌ی��ان خ��ام��ۆش‬ ‫ب��وو‪ :‬ك��ارۆل��ی��ن چ��ه‌ن��دی��ن ج��ار ماڵی‬ ‫به‌جێهێشتوو رووی له‌ له‌شفرۆشی‬ ‫كرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌م قه‌یرانی خێزانییه‌ وای له‌‬ ‫كۆنت كرد كه‌ توشی قه‌یرانی شێتێتی‬ ‫بێت‌و له‌ساڵی ‪ 1826‬هه‌وڵی خۆكوشتن‬ ‫ب��دات‪ .‬ئ��ه‌م قه‌یرانه‌ش ب��ه‌دوور نه‌بوو‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ك��اره‌ك��ان��ی ك��ۆن��ت‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ل��ه‌و م��اوه‌ی��ه‌دا زۆر به‌ده‌مارگرژیه‌وه‌‬ ‫كاریده‌كرد بۆ روون��ك��ردن��ه‌وه‌ی كاره‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪254‬‬

‫تیۆریه‌ گرنگه‌كه‌ی‪ :‬زنجیره‌یه‌ك وانه‌ ل ‌ه‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی پۆزیتیڤیزمیدا ‪Le cours‬‬ ‫‪ ،de philosophie positive‬كه‌ بنه‌مای‬ ‫زانسته‌ تازه‌كه‌ی بووه‌‪.‬‬ ‫زنجیره‌یه‌ك وان��ه‌ له‌ پۆزیتیڤیزمیدا‬ ‫پرۆژه‌یه‌كی بیری زۆر گرنگ ب��ووه‌‪،‬‬ ‫چ له ‌رووی ق��ه‌ب��اره‌وه‌ بێت‪ ،‬كه‌ له‌ ‪6‬‬ ‫به‌ش پێكهاتبوو له ‌م��اوه‌ی ‪ 12‬ساڵدا‬ ‫‪ 1830‬ــ ‪ ،1842‬پێشكه‌شی كردبوو‪ ،‬یا‬ ‫ل��ه‌ رووی گرنگی ن��اوه‌ڕۆك��ه‌ك��ه‌ی��ه‌وه‌‬ ‫بێت‪ ،‬كه‌ چه‌ندین مه‌سه‌له‌ی فه‌لسه‌فی‬ ‫گ��ه‌وره‌ی وه‌ك‪ :‬چۆن جیهان بناسین؟‬ ‫مرۆڤ چییه‌؟ كۆمه‌ڵگا چییه‌؟ چۆنیه‌تی‬ ‫پێكه‌وه‌ ژیانی هاوبه‌ش؟‪.‬‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ن��ووس��ی��ن‌و ئ��ی��ش��ی‬ ‫گ��ه‌وره‌ی گرنگ ه��ه‌ب��وون‪ ،‬ك��ه‌ كۆنت‬ ‫خوێندبوونیه‌وه‌‌و زۆر سه‌رسام بوو‬ ‫پ��ێ��ی��ان‪ ،‬ئ��ه‌وان��ی��ش ه��ه‌ری��ه‌ك ل��ه‌ سێ‬ ‫گوتار له‌ میتۆدی دی��ك��ارت ــ رۆحی‬ ‫یاساكانی مۆنتسكیۆ ــ وێنه‌ی مێژووی‬ ‫ب��ۆ پێشكه‌وتنی رۆح��ی م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی‬ ‫كۆندورسیه‌‪ ،‬ب��وون‪ .‬ئه‌توانین بڵێین‬ ‫ئه‌و ماوه‌یه‌ به‌ رۆحی نوسین دابنێین‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌توانین ئه‌و پرۆژه‌ هزریه‌‬ ‫گه‌وره‌ی كۆنت به‌ پرۆژه‌كه‌ی هێگڵ له‌‬ ‫ئه‌ڵمانیا له‌ كتێبی (فینۆمینۆلۆژیای رۆح)‬ ‫دا‪ ،‬ب��ه‌راوورد بكه‌ین‌و به‌هاوشێوه‌ی‬ ‫ی��ه‌ك داب��ن��ێ��ی��ن‪ ،‬چ��ون��ك��ه‌ ده‌ت��وان��ی��ی��ن‬ ‫چه‌ندین لێكنزیكی‌و لێكچوونێك له‬ ‫‌پێكهاته‌ی هه‌ردووكیاندا هه‌یه‌ وه‌ك‪:‬‬

‫فه‌رهه‌نگۆكی‌و لێكنزیكبوونی مێژووی‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ب��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت��ی ئ��اش��ك��راك��ردن��ی‬ ‫مه‌عریفه‌یه‌كی ن��وێ ـ��ـ ك��ۆك��ۆدن��ه‌وه‌‌و‬ ‫پ��ارچ��ه‌پ��ارچ��ه‌ك��ردن��ی پشتوێنه‌كانی‬ ‫مه‌عریفه‌‌و سوود وه‌رگرتن لێی وه‌ك‬ ‫رێ��ب��ه‌رێ��ك ب��ۆ س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی��ك��ردن��ی‬ ‫كۆمه‌ڵگا ئ��ه‌و لێكچوونانه‌ ب��وون كه‌‬ ‫وایانكردووه‌ ده‌توانین بڵێن تا راده‌یه‌ك‬ ‫ئۆگه‌ست كۆنت‪ ،‬هیگڵی فه‌ره‌نسا بووه‌‪.‬‬ ‫یاسای سێ دۆخه‌كه‌ یا سێ قۆناغه‌ك ‌ه‬ ‫ل��ه‌ ك��ۆرس��ی ی��ه‌ك��ه‌م��دا ل��ه‌و زنجیره‌‬ ‫كۆرسانه‌ی‪ ،‬یا وانانه‌ی ئۆگه‌ست كۆنت‬ ‫ده‌رب��اره‌ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی پۆزه‌فیستی‬ ‫پێشكه‌شی كردبوو‪ ،‬باسی له ‌یاسای‬ ‫سێ دۆخ��ه‌ك��ه‌ ك��ردووه‌‪ ،‬كه‌ به‌بڕوای‬ ‫ك��ۆن��ت ك��ورت��ك��راوه‌ی گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫هزری مرۆییه‌‪ .‬به‌ بڕوای ئه‌و‪ ،‬مه‌عریفه‌‬ ‫به‌ سێ سه‌ده‌دا گوزه‌ری كردووه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫قۆناغه‌كانی مێژوو ــ سێ ته‌مه‌نه‌كه‌ی‬ ‫هزردا گونجاوه‌ ئه‌وانیش‪:‬‬ ‫ــ سه‌ده‌ی الهوتی‪ :‬بریتییه‌ له‌ سه‌ده‌ی‬ ‫م��ن��داڵ��ی��ی م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی��ی‪ .‬چونكه‌ له‌م‬ ‫ق��ۆن��اغ��ه‌دا زه‌ی��ن ب��ه‌ دوای ه��ۆك��اری‬ ‫دی��ارده‌ك��ان��دا ده‌گ��ه‌ڕێ��ت‌و په‌نا ده‌ب��ات‬ ‫ب��ۆ شته‌ م��ه‌ب��ه‌س��ت��داره‌ك��ان‪ ،‬ی��ا ئه‌وه‌تا‬ ‫گ��ری��م��ان��ه‌ی ب��وون��ی ب��وون��ه‌وه‌ره‌ ب��ان‬ ‫سرووشتیه‌كان ف��ره‌ خ��واوه‌ن��دی‪ ،‬یان‬ ‫بوونی ی��ه‌ك خ��واوه‌ن��د یه‌كتاپه‌رستی‪،‬‬ ‫ده‌ك��ات‪ .‬ل��ه‌م دۆخ��ه‌دا زه‌ینی مرۆیی‪،‬‬

‫‪255‬‬

‫دیارده‌كان به‌ به‌رهه‌می‪ ،‬یا ده‌رئه‌نجامی‬ ‫ك��رده‌ی راس��ت��ه‌وخ��ۆو ب��ه‌رده‌وام��ی‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌ره‌ ب��ان س��رووش��ت��ی��ه‌ك��ان‬ ‫ده‌زان��ێ��ت‪ ،‬ئه‌توانیین بڵێین ئه‌مه‌ش‬ ‫زه‌م��ه‌ن��ی ب��ی��روب��اوه‌ڕی س��ی��ح��ری��ی ــ‬ ‫فیتشی ـ��ـ رۆح��ه‌ك��ان ـ��ـ ئایینه‌كانه‌‪،‬‬ ‫جیهانی دوورك��ه‌وت��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ له ‌واقیع‌و‬ ‫نزیك بوونه‌وه‌یه‌ له‌ په‌رستنی رۆحی‬ ‫پێشینه‌كان‪ ،‬جیهانێكه‌ م��ردووه‌ك��ان‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایه‌تی زیندووه‌كان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ـ��ـ س��ه‌ده‌ی م��ی��ت��اف��ی��زی��ك��ی‪ ،‬ی��ان‬ ‫ئ��ه‌ب��س��ت��راك��ت‪ :‬ب��ری��ت��ی��ی��ه‌ ل��ه‌ س��ه‌ده‌ی‬ ‫الوێتیی ه��زر‪ .‬ل��ه‌م قۆناغه‌دا فاكته‌ره‌‬ ‫ب��ان س��رووش��ت��ی��ی��ه‌ك��ان ج��ێ��گ��ا چ��ۆڵ‬ ‫ده‌ك��ه‌ن ب��ۆ ه��ێ��زه‌ ئه‌بستراكته‌كانی‬ ‫وه‌ك سرووشت الی سپینۆزا‌و خوای‬ ‫ئ��ه‌ن��دازی��ار الی دی��ك��ارت‌و م��اده‌‪ ،‬الی‬ ‫دیدرۆ‌ و عه‌قڵ له‌سه‌ده‌ی رۆشنگه‌ریدا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م قۆناغه‌ به ‌ب��ه‌راوورد به‌ قۆناغی‬ ‫پێشووتر قۆناغی به‌ مرۆڤ چوواندن ــ‬ ‫‪ ،anthropomorphique‬پێشكه‌وتوو تره‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌م قۆناغه‌شدا‪ ،‬هزر به‌ تێڕوانینی‬ ‫فه‌لسه‌فی ئه‌بستراكت‌و گه‌ردوونیه‌وه‌‬ ‫كۆتوبه‌ند كراوه‌‪ ،‬واقیع ده‌گه‌ڕێنرێته‌وه‌‬ ‫بۆ پره‌نسیپه‌كانی سه‌ره‌تا‪ .‬به‌ بڕوای‬ ‫ك��ۆن��ت ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ری��ت��ی��ه‌ ل��ه‌ میتۆدی‬ ‫فه‌یله‌سوف‪.‬‬ ‫ــ س��ه‌ده‌ی پۆزه‌تیڤیزم‪ :‬بریتییه‌ له‌و‬ ‫قۆناغه‌ی‪ ،‬كه‌ كۆنت به‌ دۆخی پیاوه‌تی‬ ‫عه‌قڵمان په‌سنی ده‌ك��ات‪ .‬زه‌ینیه‌تی‬

‫پۆزه‌یتیڤستی گه‌ڕان به ‌دوای كۆتایی‬ ‫بۆچیی س��ه‌ب��اره‌ت به‌ شته‌كانه‌وه‌ بۆ‬ ‫پشكنینی واقیع‌و یاسا كرده‌ییه‌كان‪ ،‬یا‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ جێگیره‌كانی له‌ لێكچوون‌و‬ ‫به‌دواداچوونه‌كان ره‌تده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫پ��ه‌ن��اب��ردن��ی پۆزیتیڤیزم ب��ۆ واقیع‬ ‫‌وئ��ه‌زم��وون‌و ت��اق��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی واقیع‬ ‫رێ��گ��ه‌ خ��ۆش��ك��ه‌ره‌ ب��ۆ ده‌رچ��وون له‌‬ ‫گوتاری تێڕامانی‪ .‬ئه‌مه‌ش پره‌نسیپی‬ ‫یه‌كه‌مه‌ له‌ پۆزیتیڤیزمیدا‪ .‬له‌ كاتێكدا‬ ‫زه‌ینی میتافیزیكی په‌نای بۆ تێڕوانینه‌‬ ‫هه‌میشه‌ی‌و گ��ه‌ردوون��ی��ه‌ك��ان ده‌ب��رد‪،‬‬ ‫ملكه‌چی واقیع نه‌ده‌بوو‪ ،‬ئا له‌و كاته‌دا‬ ‫زه‌ی��ن��ی پۆزیتیڤیزمی رووب��ه‌ڕووی‬ ‫گریمانه‌كان‌و جیهانی واقیع ده‌بویه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م میتۆده‌ ده‌بێته‌ هۆی وازهێنان له‌‬ ‫تیۆره‌ گشتیه‌كان له‌ پێناوی مه‌عریفه‌‬ ‫ورده‌كاندا‪.‬‬ ‫به‌ بڕوای كۆنت هه‌مه‌كی رێژه‌ی ته‌نها‬ ‫شتی ره‌هایه‌‪ .‬به‌كورتی ده‌توانین بڵێین‬ ‫پۆزیتیڤیزمی وازیهێنا له‌و تێڕامانه‌ی‌‬ ‫س��وودی��ان ن��ی��ی��ه‌‌و ل��ه‌ ت��ه‌خ��ه‌ی��ول��ه‌وه‌‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی��ان گ��رت��ووه‌‪ ،‬ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫مه‌عریفه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ئ��ه‌زم��وون‌و‬ ‫تێبینیكردنی واق��ی��ع‌و دادگایكردنێكی‬ ‫عه‌قاڵنی ت��ون��د‪ ،‬بووه‌ستێت‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫پره‌نسیپی پۆزیتیڤیزمیه‌‌و باوه‌ڕێكه‌ دژی‬ ‫میتافیزك‪ ،‬دواجار بوو به‌ ئاراسته‌یه‌كی‬ ‫هزری پڕ بایه‌خ له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌دا‪.‬‬ ‫عه‌قڵی پۆزه‌‌یتیڤیزم به‌ سه‌ده‌ی نوێی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪256‬‬

‫له‌پێناوی پێشبینیكردندا‪ ،‬پێشبینیكردن‬ ‫له‌ پێناوی توانادا به‌م شێوه‌یه‌ وانه‌كانی‬ ‫له‌ فه‌لسه‌فه‌ی پۆزه‌یتیڤیزم ته‌واوبووه‌‪.‬‬

‫ه��زره‌وه‌ ده‌ستیپێكرد‪ ،‬ل��ه‌ زنجیره‌ی‬ ‫وان��ه‌ك��ان��ی��دا ك��ۆن��ت پۆلێنی گشتی بۆ‬ ‫زانسته‌كان ك��رد‪ ،‬ئ��ه‌م پۆلێنكردنه‌ی‬ ‫له‌سه‌ر بنه‌مای رێژه‌ی ئاڵۆزی بابه‌ته‌‬ ‫كلۆتیلد دو فۆ‪ ،‬ئاینی مرۆڤایه‌تی‬ ‫خوێندراوه‌كان بوو‪...‬گه‌ردوونناسی‌و‬ ‫ك��ۆن��ت ل��ه‌ س��اڵ��ی‪ 1844‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ دو فو‬ ‫ف��ی��زی��ا ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی��ان ل��ه‌ ب��اب��ه‌ت��ه‌‬ ‫نازیندووه‌كان ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬میتۆده‌كه‌یان یه‌كیان بینیوه‌‪ ،‬ئ��ه‌و ژن ب��ووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫س��اك��ار‌و ئ��ه‌ب��س��ت��راك��ه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم كیمیاو به‌ته‌نیا‌و دوور له‌ مێرده‌كه‌ی ده‌ژیا‪ ،‬له‬ ‫بایلۆژیا لێكۆلینه‌وه‌ له‌ شته‌ زیندووه‌كان ‌سی ساڵی تێپه‌ڕی نه‌كردبوو‪ ،‬ئه‌و ژنێكی‬ ‫جوان‌و هه‌ستیار‌و رۆشنبیر‌و زیره‌ك‬ ‫ده‌كه‌ن‪ :‬به‌ بابه‌تی ئاڵۆز ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫وان��ه‌ی‪ 45‬س��ه‌ره‌ت��ادا م��ی��ت��ۆدی ئه‌م بوو‪ .‬كه‌وتنه‌ داوی خۆشه‌ویستییه‌وه‌‪،‬‬ ‫زان��س��ت��ه‌ی خستبووه‌ روو ه��ه‌روه‌ه��ا ی��ه‌ك��ی��ی��ان ب��ی��ن��وه‌و چ��ه‌ن��دی��ن ن��ام��ه‌ی��ان‬ ‫له‌ ریزبه‌ندی زانسته‌كاندا له‌ دواوه‌ گ��ۆڕی��ی��وه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ه��ه‌رچ��ه‌ن��ده‌‬ ‫دان��راب��وو‪ .‬چ��ون��ك��ه‌ ك��ۆم��ه‌ڵ��ن��اس��ی خ��ۆش��ه‌وی��س��ت��ی��ه‌ك��ه‌ی��ان ئه‌فالتونیانه‌‬ ‫ت��ه‌واوك��ه‌ری زان��س��ت��ه‌ك��ان��ه‌‪ ،‬ت��وان��ای مایه‌وه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی دو فو به‌ده‌ست‬ ‫وه‌رگ��رت��ن��ی چ��ن��راوه‌ی زانسته‌كانی نه‌خۆشی سیله‌وه‌ نااڵند‌ویه‌تی ده‌یزانی‬ ‫دیكه‌ی هه‌یه‌‌و رووبه‌رووی ئه‌وبابه‌تانه‌ ناچاره‌ به‌ مردن‪ ،‬له‌ یه‌كێك له‌ نامه‌كانیدا‬ ‫ده‌بێته‌وه‌ كه‌ ئاڵۆزن‪ ،‬ئه‌ویش كۆمه‌ڵگای به‌راشكاوانه‌ ئ��ام��اژه‌ی ب��ه‌وه‌ كردبوو‬ ‫ك��ه‌ن��ات��وان��ێ��ت ج��گ��ه‌ ل��ه‌ خۆشه‌ویستی‬ ‫مرۆییه‌‪.‬‬ ‫فیزیای كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬كه‌ دواتر ناوی هیچی دی��ك��ه‌ی پێببه‌خشێت‪ .‬دوای‬ ‫گ��ۆڕا ب��ه‌ س��ۆس��ی��ۆل��ۆژی��ا‪ ،‬زانستێكی ساڵێك له‌ یه‌كبینینیان كلوتید مرد‪ :‬له‬ ‫پۆزه‌یتیڤستی ب��وو‪ ،‬چونكه‌ رێچکه‌ی ‌‪ 5‬نیسانی ‪ ‌1846‬و له‌ كاتێكدا ده‌ستی‬ ‫ده‌دا به‌زانینی یاساكانی رێكخستنی له‌ ده‌ستی خۆشه‌ویسته‌كه‌یدا بوو‪ ،‬له‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ئیستاتیكای كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬دووای سه‌ردانی بۆ ماڵه‌كه‌ی‪ ،‬كۆچی‬ ‫ی��اس��ای گه‌شه‌سه‌ندنی دینامیكیه‌تی دوایی كرد‪ .‬له‌ دوای ئه‌م ساته‌وه‌ كۆنت‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪ .‬ك��ۆن��ت ب��ی��ری ل��ه‌وه‌ له‌ دووری ئ��ه‌ودا په‌رستشی ده‌ك��رد‪.‬‬ ‫ده‌كرده‌وه‌ كه‌ كێشه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان به‌ ئ��ه‌و چه‌ندین رۆڵ��ی نامۆی بینی‪ ،‬كه‌‬ ‫سۆسیۆلۆژیا چاره‌سه‌ر بكات‪ .‬چونكه‌ تایبه‌ت بوو به‌و ژنه‌وه‌‌و خۆشه‌ویستی‬ ‫ئامانجی چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی كێشه‌ی بۆ ئه‌و به‌رده‌وام بوو ته‌نانه‌ت له‌ دوای‬ ‫رێكخستنی كۆمه‌اڵیه‌تی بووه‌‪ :‬مه‌عریفه‌ مردنیشی‪ .‬ماوه‌ی بینینی له‌گه‌ڵ دو فو‬

‫‪257‬‬

‫دا‪ ،‬هاوكات بووه‌ له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مێكی‬ ‫ت��ازه‌ ل��ه‌ه��زری ك��ۆن��ت��دا‪ ،‬ل��ه‌ دوای‬ ‫راگه‌یاندنی پره‌نسیپه‌كانی پۆزه‌تیڤیزم‪،‬‬ ‫گرنگیدا به‌ دانانی بنه‌ماكانی رێكخستنی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ك��ه‌ ل��ه‌و پره‌نسیپانه‌وه‌‬ ‫سه‌رچاوه‌ی گرتبوو‪ .‬له‌ ساڵی‪1845‬وه‌‪،‬‬ ‫كۆنت كاته‌كانی خ��ۆی ب��ۆ داڕشتنی‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی س��ی��اس��ی پ��ۆزه‌ی��ت��ی��ڤ��ی��زم‪:‬‬ ‫ته‌رخانكرد‪ ،‬كه‌ زۆر به‌خێرای گۆڕا بۆ‬ ‫ئاینێكی نوێ‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر كۆنت له‌ رابردوودا به‌ تووندی‬ ‫ره‌خنه‌ی له‌ زه‌ینی الهوتی گرتبێت له‌‬ ‫كاته‌ كۆنه‌كاندا‪ ،‬ئه‌وا ئه‌وه‌شی ده‌زانی‪،‬‬ ‫كه‌ ئاین رۆڵێكی باشی هه‌یه‌ له‌ پێكه‌وه‌‬ ‫لكاندنی كۆمه‌اڵیه‌تیدا‪ .‬وه‌رچه‌رخانی‬ ‫پ��ی��ش��ه‌س��ازی‌و ش��ۆڕش��ی ف��ه‌ره‌ن��س��ی‪،‬‬ ‫سیستمی كۆنیان هه‌ڵگێرایه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌ردووكیان به‌شداربوون له‌ له‌به‌ریه‌ك‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنی وابه‌سته‌ییه‌ كۆنه‌كان‪،‬‬ ‫كه‌ س��ه‌رج��ه‌م خه‌ڵكی كۆكردبویه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك كڵێسا‪ ،‬ده‌س��ت��ه‌ی پ��ی��ش��ه‌وه‌ری‬ ‫پله‌به‌ندی سیستمی كۆنی كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫ده‌رئه‌نجامی ئه‌م دۆخه‌ش كۆمه‌ڵگایه‌ك‬ ‫دروس��ت��ب��وو‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫تاكه‌كه‌سه‌كانیدا كورتی هێنا‪ .‬هه‌رچه‌نده‌‬ ‫الی كۆنت ئه‌وه‌ ئاشكرابوو‪ ،‬كه‌ كه‌ڵه‌كه‌‬ ‫بوونی تاكه‌كه‌ كه‌سه‌كان بۆ پێكهێنانی‬ ‫كۆمه‌ڵگا‪ ،‬به‌س نییه‌‪ .‬هیچ كۆمه‌ڵگایه‌ك‬ ‫ناتوانێت به‌بێ وابه‌سته‌ی ئۆرگانیكی‬ ‫كاربكات‪ ،‬كه‌ سه‌رجه‌م تاكه‌كه‌سه‌كانی‬

‫له‌گشتێكی بااڵدا پێكه‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا ب��ری��ت��ی��ه‌ ل��ه‌ ی��ه‌ك��گ��رت��ووی‌و‬ ‫وابه‌سته‌ی له‌ نێوان تاكه‌كه‌سه‌كانیدا‌و‬ ‫كه‌ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی تاكه‌كه‌سه‌كانی‬ ‫تێپه‌ڕێنێت‪.‬‬ ‫له‌م جیهانه‌ نوێیه‌ی كه‌ سه‌ری هه‌ڵداوه‌‪،‬‬ ‫پێویسته‌ ئه‌لته‌رناتیڤێك بۆ خواوه‌نده‌‬ ‫كۆن بدۆزینه‌وه‌‪ .‬ده‌بێت بوونه‌وه‌رێكی‬ ‫گ��ه‌وره ‪ Grand Etre‬ی ن��وێ‪ ،‬جێگه‌ی‬ ‫ئاینی كۆن ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬ئا به‌م جۆره‌‬ ‫مرۆڤایه‌تی به‌ناوه‌ڕۆكی خۆی ده‌گات‪.‬‬ ‫كه‌ سه‌رجه‌م بوونه‌وه‌ره‌كانی پێشو‌و‬ ‫ئ��ێ��س��ت��او داه��ات��وو‪ ،‬ك��ه‌ ب��ه‌و پ��ه‌ڕی‬ ‫ئازادییه‌وه‌ پێشبڕكێ ده‌كه‌ن له‌ پێناوی‬ ‫گ��ه‌ی��ان��دن��ی سیستمی گ��ه‌ردوون��ی به‌‬ ‫كه‌مال‪ .‬له ‌س��اڵ��ی‪ 1847‬كۆنت داهێنانی‬ ‫ئاینی مرۆڤایه‌تی راگه‌یاند‪ .‬له‌م ئاینه‌دا‪،‬‬ ‫زانست به‌تایبه‌ت زانستی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ی��ا س��ۆس��ی��ۆل��ۆژی��ا ج��ێ��گ��ای دۆگ��م��ات��ی‬ ‫گرته‌وه‌‪ .‬زاناكان جێگای قه‌شه‌كانیان‬ ‫گرته‌وه‌‪ .‬ئالێره‌دا كۆنت بیرۆكه‌یه‌كی‬ ‫دۆزی��ی��ه‌وه‌‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ ك��ات��ی الوێ��ت��ی��دا‌و‬ ‫له‌ئه‌نجامی به‌ریه‌ككه‌وتنی له‌گه‌ڵ سان‬ ‫سیمۆندا بۆی درووست ببوو‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫بیرۆكه‌ی ك��ۆم��اری زان��اك��ان ب��وو‪ .‬له‌‬ ‫دوای بینینی كلۆتیلد‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ فێربوو‪،‬‬ ‫كه‌ زیره‌كی به‌ته‌نها بۆ پێكه‌وه ‌لكاندنی‬ ‫خه‌ڵكی‪ ،‬به‌س نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو خۆشه‌ویستی‬ ‫و س��ۆزداری��ش گرنگه‌‪ .‬س��ه‌ب��اره‌ت به‌‬ ‫زاناكانه‌وه‌ پێویسته‌ جێگایه‌كی گرنگ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪258‬‬

‫دابنێن بۆ ژنان‪ ،‬چونكه‌ خۆشه‌ویستی‌و‬ ‫س��ۆز س��ه‌رج��ه‌م ب��وون��ه‌وه‌ره‌ك��ان‬ ‫ك��ۆده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ .‬ك��ۆن��ت وای��ده‌ب��ی��ن��ی‪ ،‬كه‌‬ ‫ئاینه‌كه‌ی رێگا به‌خواوه‌ندێكی شاراوه‌‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ك��ه‌ فریشته‌یه‌كی پاسه‌وانه‌‪،‬‬ ‫ئه‌ویش خواوه‌ندێتی دایكه‌‪ ،‬به‌م شێوه‌یه‌‬ ‫وێنه‌ی كلۆتلید دوفوی‪ ،‬خۆشه‌ویستی‬ ‫ون بوو ژنی ژیانی ده‌كرد‪.‬‬ ‫ل��ه‌ س��ااڵن��ی دوات��رك��ۆن��ت سیستمی‬ ‫سیاسیی پۆزیتیڤیزم له‌ چوار به‌شدا‌و‬ ‫له‌ نێوان سااڵنی ‪ 1851‬ــ ‪ ،1854‬له‌ژێر‬ ‫ناونیشانی لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ سۆسیۆلۆژیای‬ ‫پێكهاتوو له‌ ئاینی مرۆڤایه‌تی نووسی‪.‬‬ ‫له‌ هه‌مان كاتدا‪ ،‬باوه‌ڕی پۆزه‌یتیڤستی‬ ‫له ‌ساڵی‪ 1852‬دا‪ ،‬نووسی‪ .‬ئه‌م ماوه‌یه‌‪،‬‬ ‫م��اوه‌ی دوورك��ه‌وت��ن��ه‌وه‌ی هه‌ندێك‬ ‫ل��ه‌ ش��وێ��ن��ك��ه‌وت��ووه‌ك��ان��ی ك��ۆن��ت ب��وو‪،‬‬ ‫یه‌كێك ل��ه‌وان��ه‌ ج��ۆن س��ت��ی��وارت میل‬ ‫بوو‪ ،‬ئه‌و كه‌سه‌ی ته‌به‌نی بیروباوه‌ڕی‬ ‫پۆزه‌یتیڤستی كردبوو‪ .‬كۆنت له‌ ساڵی‬ ‫‪ 1848‬ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی پۆزه‌یتیڤستی كه‌‬ ‫ل��ه‌ كۆمه‌ڵێك ل��ه‌ شوێنكه‌وتووه‌كانی‬ ‫پێكهاتبوو‪ ،‬دامه‌زراند‌و ئه‌وان ئه‌ندامانی‬ ‫ئ��ه‌و كۆمه‌ڵه‌یه‌ ب��وون‪ .‬ل��ه‌ نێوانیاندا‬ ‫م��اك��س��ی��م��ی��ل��ی��ان ل��ی��ت��ره‌ ی ت��ێ��داب��وو‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و پ��ی��اوه‌ی ك��ه‌ ی��ارم��ه‌ت��ی دارای‬ ‫پێشكه‌شده‌كردن‪،‬‬ ‫پۆزه‌یتیڤیڤیزمی‬ ‫ب��ۆئ��ه‌وه‌ی یارمه‌تییان ب��دات تا بژین‪.‬‬ ‫زنجیره‌كانی پۆزه‌یتیڤیزمی له‌ ناوخۆ‌و‬ ‫ده‌ره‌وه‌دا باڵوبوویه‌وه‌‪.‬‬

‫ك��ۆن��ت ل��ه‌ ك��ۆت��ا س��ااڵن��ی ت��ه‌م��ه‌ن��ی��دا‪،‬‬ ‫وه‌رچ��ه‌رخ��ان��ێ��ك��ی گ��ه‌وره‌ی ب��ه‌ره‌و‬ ‫ئاره‌زووی مه‌سیحیه‌ت به‌ سه‌ردا هات‪.‬‬ ‫خ��ۆی به مره‌كه‌بی ن��اوی مرۆڤایه‌تی‬ ‫راگه‌یاند‪ ،‬بانگهێشتی گه‌وره‌كانی جیهان ‬ ‫قه‌یسه‌ر‌وسه‌دری ئه‌عزه‌می عوسمانی‬ ‫ك��رد‪ ،‬كه‌ ده‌س��ت به‌ پۆزه‌یتیڤستیه‌وه‌‬ ‫بگرن‪ .‬له‌ ساڵی ‪ 1856‬هاوپه‌یمانییه‌تی‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌رۆكی ره‌هبانیه‌تی یه‌سوعیدا‬ ‫ك��رد‪ ،‬به‌ ئامانجی یه‌كگرتنی ه��ه‌ردوو‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ م��ژده‌ده‌ره‌ك��ه‌ی��ان‪ .‬پێش‬ ‫ساڵی‪ 1960‬له‌ كڵسه‌ی نۆته‌ردام‪ ،‬مژده‌ی‬ ‫ئاینی پۆزیتیڤیزم دا‪ .‬له‌ س��اڵ��ی‪1857‬‬ ‫به‌شێرپه‌نجه‌ی گ��ه‌ده‌‪ ،‬كۆچی دوای��ی‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫جیاوازییه‌كانی كۆنت‬ ‫ژیانی كۆنت‌و كاره‌كانی زنجیره‌یه‌كه‌ له‌‬ ‫جیاوازی‪ :‬له‌ رووی زه‌ینیه‌تی عه‌قاڵنی‌و‬ ‫زانستیه‌وه‌‪ ،‬ئاینێكی دام��ه‌زران��د‪ ،‬وه‌ك‬ ‫تیۆرستێكی پۆه‌زه‌تیڤیزم هه‌موو ژیانی‬ ‫له‌ گوتاری فه‌لسه‌فیدا‌و دوور له‌ بینینی‬ ‫ئه‌مبریقی به‌سه‌ر برد‪ .‬وه‌كو نووسه‌رێك‬ ‫زه‌ینیه‌تێكی رێكخراووی هه‌بوو كتێبێكی‬ ‫توند‌و بێزاركه‌ری هه‌بوو‪ .‬ژیانی تایبه‌تی‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬ناجێگیر‌و رۆمانسی بوو‪،‬‬ ‫كه‌ ئاره‌زووه‌كانی ئاراسته‌یان ده‌كرد‪.‬‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای دژیه‌كیه‌كانی كه‌سیه‌تی‬ ‫ك��ۆن��ت‪ ،‬ل��ه‌ ب��ه‌ش��داری��ك��ردن��ه‌ك��ه‌ی بۆ‬ ‫داهێنانی وش��ه‌ی سۆسیۆلۆژیا كه‌م‬

‫‪259‬‬

‫ناكاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ئه‌م زانسته‌ی داهێنا‌و‬ ‫ئه‌م زانسته‌ پشتی به‌ دۆزینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫گ��رن��گ ب��ه‌س��ت‪ ،‬ك��ه‌ ب��ری��ت��ی��ب��وو ل��ه‌‪:‬‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆی كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگا ه��ه‌م��ووی��ه‌ك پێكده‌هێنێت‌و‬ ‫ل��ه‌ تاكه‌كه‌سه‌كانیدا كورتناكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ س��ه‌روو ه��ه‌م��وو ئ��ه‌م��ان��ه‌ش��ه‌وه‌‬ ‫به‌میتۆدێكه‌وه‌ به‌ستییه‌وه‌‪ ،‬كه‌ خۆی له‌‬ ‫نێوان یاسا ره‌هاكاندا نه‌هێشته‌وه‌‪.‬‬ ‫سۆسیۆلۆژیا بۆ ئ��ه‌وه‌ له‌دایك بوو‪،‬‬ ‫كه‌ چاره‌سه‌ری مه‌سه‌له‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ب��ك��ات‌و ی��ه‌ك��ێ��ت��ی ن��ێ��وان م��رۆڤ��ه‌ك��ان‬

‫ب��پ��ارێ��زێ��ت‪ .‬ل��ه‌ پ��ێ��ش ئ��ه‌م��ه‌دا س��ان‬ ‫سیمۆن ب��ی��رووب��اوه‌ری مه‌سیحیه‌تی‬ ‫نوێی و ‌گروپی یۆتۆپی ئه‌زموونگه‌ری‬ ‫داه��ێ��ن��اب��وو‪ ،‬م��ارك��س��ی��زم��ی��ش‬ ‫چاره‌نووسێكی هاوشێوه‌ی هه‌بوو‪.‬‬ ‫* س��ه‌رچ��اوه‌‪ :‬علم االجتماع من النظریات‬ ‫الكبری الی الشٶون الیومیة‪ ،‬أعالم وتواریخ‬ ‫وتیارات‪ ،‬فلیب كابان‪ ،‬جان فرانسوا دورتیه‌‪،‬‬ ‫ت‪:‬د‪ .‬ایاس حسن‪ ،‬دار الفرقد‪ ،‬دمشق‪،2010،‬‬ ‫ص‪.29-21‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪260‬‬

‫ئانارشیزم‪ ،‬سیاسەتی شاعیرانە‬

‫نووسین‪ :‬هوارد زین‬ ‫لە فارسییەوە‪ :‬كاوەی گوڵكار‬

‫‪261‬‬

‫هێربێرت ری��د ل��ە پێشەكییەكدا‪ ،‬كە‬ ‫ب��ۆ كتێبی (ئ��ان��ارش��ی��زم‪ ،‬سیاسەتی‬ ‫ش��اع��ی��ران��ە)‌دا ن��ووس��ی��وی��ەت��ی‪ ،‬دەڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫وش��ەی ئ��ان��ارش��ی ل��ە رۆژئ��اوادا‬ ‫ئاژاوەیەكی گەورەی الی زۆربەی خەڵك‬ ‫نایەوە‪ .‬ئەم وشە بە مانای بێنەزمی‪،‬‬ ‫توڕەیی‌‌و گرژی‪ ،‬دوو دڵی‌‌و دڵنیانەبوون‌‬ ‫ه��ات��ووە‪ .‬ئێمە دەب��ێ��ت ل��ەم ماناگەلە‬ ‫بترسین‪ ،‬چونكه‌ دەیان ساڵە لەگەڵیدا‬ ‫ژیاوین‪ .‬ئەڵبەتە نە لە كۆمەڵگه‌یەكی‬ ‫ئانارشیستیدا‪ ،‬كە هیچكاتێک بوونی‬ ‫نەبووە‪ ،‬بەڵكو دروست بە پێچەوانەوە‬ ‫لەو كۆمەڵگه‌یا‌نەدا لە تەكیدا ژیاوین‪،‬‬ ‫كە زۆرترین ترسیان لە ئانارشی بووە‪،‬‬ ‫وات��ە لەو دەوڵ��ەت نەتەوە بەهێزانەی‬ ‫سەردەمی مۆدێرن‪.‬‬ ‫بە درێژایی مێژووی مرۆڤ ئاژاوەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی وانەبینراوە‪ .‬پەنجا ملیۆن‬ ‫ك��ەس ل��ە ش��ەڕی جیهانی دووه��ەم��دا‬ ‫ك��وژران‪ :‬ی��ەك م��ی��ل��ی��ۆن ل��ە ك��ۆری��ا‪،‬‬ ‫یەك میلیۆن لە ڤێتنام‪ ،‬نیو ملیۆن لە‬ ‫ئەندونزیا‪ ،‬بە سەدان هەزار كەسیش لە‬ ‫نەیجیریا‌‌و مۆزامبیك‪ .‬بیست ساڵ پاش‬ ‫تەواو بوونی شەڕیش سەرەڕای ئەوە‬ ‫بڕیار وا ب��وو چی دی هیچ شەڕێك‬ ‫روون��ەدات‪ ،‬جیهان س��ەدان قەیرانی‬ ‫سیاسی پڕ لە گرژی‌‌و ئاڵۆزی بەخۆوە‬ ‫دیوە‪ .‬ملیۆنان كەس دیلی برسیەتی‌‌و‬ ‫ه��ەژاری��ن‪ ،‬ی��اخ��ود ژی��ان ل��ە زی��ن��دان‌‌و‬ ‫شێتخانەكاندا بەسەر ئەبەن‪ .‬دوو كاری‬

‫ن��اوەوەی ئ��ەم ئ��اڵ��ۆزی��ی��ە ل��ە شێوەی‬ ‫نامۆیی‌‌و سەرلێشێواوی‌‌و بەدبەختی‬ ‫گشتی‌‌و رووك��اری دەرەوەی��ش��ی لە‬ ‫شێوەی زۆری سوپاو میلیتاریزەكردن‪،‬‬ ‫خەزن كردنی غازی كیمیاوی‌‌و بۆمبای‬ ‫هایدرۆژینی‌‌و ناوكیدا خۆی دەنوێنێ‪.‬‬ ‫ئەمڕۆكە پیاوان‌‌و ژنان‌‌و ئەو مندااڵنەی‪،‬‬ ‫كە ئاستی تێگەیشتنیان نەختێك بەرز‬ ‫دەب��ێ��ت��ەوە‌‌و ل��ە س��ن��ووری ن��اوچ��ەی��ی‬ ‫تێدەپەڕێت ژیانیان تەژی لە بێباوەڕی‌‌و‬ ‫ژاری دڵەڕاوكە دەبێت‌‌و لە خۆ دەپرسن‬ ‫بڵێی نەوعی بەشەر‪ ،‬یا مرۆڤ تا بەرەو‬ ‫وەچەیەكی‌تر بژی یانا؟‬ ‫هەر بۆیە ئانارشیستەكان دەیانەوێت‬ ‫ك��ۆت��ای��ی ب��ەم ب��ارودۆخ��ە بهێنن‌‌و بۆ‬ ‫یەكەمجار رێكخستنێك ب��ەم جیهانە‬ ‫ئ��اڵ��ۆزك��اوە ب��دەن‪ .‬ئێمە هیچ كاتێك‬ ‫ب��ەوردی گ��وێ��م��ان ل��ە ق��س��ەی ئ��ەوان��ە‬ ‫ن��ەگ��رت��ووە‪ .‬ئ��ەوەش‪ ،‬كە بیستوومانە‬ ‫ل��ە رێ��گ��ەی فیلتێرەكانی پ��اس��داران��ی‬ ‫ئ��اژاوەو رێبەرانی دەسەاڵتی میللی چ‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری‌‌و چ سۆشیالیستییەوە‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫ئ��ەو رێكخستنەی ئانارشیستەكان‬ ‫دەی��ان��ەوێ��ت ل��ەگ��ەڵ رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی‬ ‫دەس��ەاڵت��ە ن��ەت��ەوەی��ی��ەك��ان��دا‪ ،‬كە‬ ‫ئەڵمانییەكان ‪‌‌Ordnung‬و سیاسەتمەدارە‬ ‫ئ��ەم��ەری��ك��ی��ی��ەك��ان ن��ەزم‌‌و ی��اس��ای پێ‬ ‫دەڵێن‪ ،‬جیاوازی زۆرە‪ .‬ئانارشییەكان‬ ‫خ��وازی��اری دروس��ت��ب��وون��ی ج��ۆرێ��ك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪262‬‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی خ��ۆوی��س��ت��ان��ە ل��ە نێو‬ ‫م��رۆڤ��دان��دا‪ ،‬ك��ە ل��ەوی��س��ت‌‌و ن��ی��از‌‌و‬ ‫پێداویستییەكانی خەڵكەوە سەرچاوەی‬ ‫گرتبێت‪ .‬ئ��ەم رێكخستنە ل��ە ن��اوەوە‬ ‫هەڵدەقوڵێت‌‌و سروشتییە‪ .‬جەماوەر‬ ‫بە دڵی خۆیان نەك لە رێگەی زۆر‌‌و‬ ‫ت��ۆق��ان��دن��ەوە‪ ،‬رێكخستنێكی س��اك��ار‬ ‫ه��ەڵ��دەب��ژێ��رن‪ .‬ئ��ەم��ەش شتێكە وەك��و‬ ‫ئ��ەو ك��ارەی ش��ێ��وەك��ارێ��ك ل��ەگ��ەڵ‬ ‫رەنگەكان یا هونەرمەندێك لەگەڵ مادە‬ ‫سەرەكییەكان دەیكات‪ .‬بە شێوەیەكی‬ ‫ج��وان ش��ك��ڵ��ێ��ك��ی ج��وان‌‌و رازاوە‌‌و‬ ‫دڵڕفێنی پێ دەبەخشێت‪ ‌،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ب��اوەڕ‌‌و ئیمانی ب��ە ئیشەكەی خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئیشەكەی بە پیت‌‌و بەرەكەت‬ ‫دەردەچ��ێ��ت‪ .‬هەر بۆیە لەم روانگەوە‬ ‫س��ەی��ر نییە ئ��ەگ��ەر ه��ێ��رب��رت ری��دی‬ ‫شاعیر‌‌و فەیلەسووفی بواری هونەر بە‬ ‫ئانارشیست دابنێین‪.‬‬ ‫رید لە رێگەی ئەزموونە تایبەتییەكانی‬ ‫خ��ۆی��ەوە ب��ە ئانارشیسمی فەلسەفی‬ ‫گ��ەی��ش��ت‪ .‬ئ��ەو ك��وری جووتیارێكی‬ ‫ئینگلیزی بوو‪ ،‬لە یۆڕكشێر گەورە بوو‪،‬‬ ‫چەند ساڵێك ل��ە ش��اری پیشەسازی‬ ‫دەوامی گرت‌‌و هەر لەوێ چۆتە زانكۆ‪.‬‬ ‫شیعری ئەهۆنییەوە‌‌و حەزی لە هونەر‌‌و‬ ‫ئەدەبیات بوو‪.‬‬ ‫ل��ە ش��ەڕی ی��ەك��ەم��ی ج��ی��ه��ان��ی��دا لە‬ ‫ری��زی س��وپ��ای ئینگلیزدا ن��اچ��ار بوو‬ ‫ب��ۆن‌‌و ب��ەرام��ە‌‌و دەن��گ‌‌و ه��ەرای شەڕ‬

‫تەحەموول بكات‪ .‬دواتر وەكو زۆربەی‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ران‪ ،‬ش��ۆڕش��ی بۆلشه‌فیكی‬ ‫ئۆكتۆبەری مەزن لە روسیا‪ ،‬سەرنجی‬ ‫راكێشا‪ ،‬ب��ەاڵم ه��ەر زوو دیكتاتۆری‬ ‫حیزبی شیوعی بێزاری كردو رووی‬ ‫كردە ئانارشیسم‪ ،‬كە بە جۆرێك لەگەڵ‬ ‫ح��ەز‌‌و ویستی ئ��ەو ب��ۆ ه��ون��ەر یەكی‬ ‫دەگرتەوە‪ .‬ئەو حەزی لە پەیكەرسازی‪،‬‬ ‫شیعر‌‌و رەخنەی هونەری‌‌و فەلسەفەی‬ ‫ه��ون��ەر ب��وو‌‌و شیعرەكانی ‪William‬‬ ‫‪ wordworth‬شاعیر ئینگلیزی ‪1850‬‬ ‫ــ ‪‌1770‬و ‪Samuel taylor Coleridge‬‬ ‫‪ 1843‬ــ ‪ 1773‬كاریگەری زۆری لەسەر‬ ‫كەسایەتی ئەو دانا‪.‬‬ ‫ری��د ت��ا ك��ات��ی م��ەرگ��ی ل��ە ‪1968‬دا‪،‬‬ ‫چ��ل كتێبی ن��ووس��ی��وە‪ ،‬ك��ە زۆرب��ەی��ان‬ ‫دەربارەی هونەر‌‌و ئەدەبیاتن‪.‬‬ ‫لە ‪ 1954‬لە ئینگلیزدا كۆی وتارەكانی‬ ‫ل��ەب��ارەی ئانارشییەوە ل��ە ژێ��ر ن��اوی‬ ‫(ئانارشی‌‌و رێكخستن)دا باڵوبكرێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم نامیلكەی (شۆڕش‌‌و هزر)‪ ،‬كە لە‬ ‫‪1953‬دا نووسیبووی رێگەی پێنەدرا لە‬ ‫ئەمریكا باڵوبكرێتەوە‪ .‬هۆكارەكەشی‬ ‫ئ��ەوە ب��وو‪ ،‬كە ئەمریكا لە دەیەكانی‬ ‫پ��ەن��ج��ادا رێ��گ��ەی ب��ە ه��ی��چ ج��ۆرێ��ك‬ ‫ئ��ان��ارش��ی��س��م‌‌و ب��ەرب��ەرەك��ان��ەی جدی‬ ‫نەدەدا‪ .‬بەاڵم لە ‪1970‬دا هەل‌ومەرجەكە‬ ‫گ��ۆڕاو ری��د دی��اری��ی��ەك��ی ب��ۆ هێناین‪،‬‬ ‫ك��ە ن��ەوەی ت��ازە ن��ی��ازی��ان پ��ێ ب��وو‌‌و‬ ‫خوازیاریشی ب��وون‪ .‬ئ��ەم دیارییەش‬

‫‪263‬‬

‫ئاوڕدانەوەی ئیستاتیكانە‌‌و جوانناسی‬ ‫لە سیاسەت بوو‪.‬‬ ‫رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی ه��ەن��ووك��ەی��ی دن��ی��ای‬ ‫سیاسەت‪ ،‬ب��ەو ج��ۆرە‪ ،‬كە دەیبینین‪،‬‬ ‫سەپێندراوە بەسەركۆمەڵگه‌دا‪ ،‬یانی‬ ‫ن��ە خ��ەڵ��ك خ��وازی��اری��ن‌‌و ن��ە ئ��ەوی��ش‬ ‫پ��ێ��داوی��س��ت��ی‌‌و ن��ی��ازەك��ان��ی ج��ەم��اوەر‬ ‫لەبەرچاو دەگرێت‪ .‬هەر بۆیە ئاژاوە‌‌و‬ ‫وێرانكاریی لێ دەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫س��ی��اس��ەت ت��اپ��ۆ‌‌و م��ۆت��ەك��ەی��ەك��ە لە‬ ‫بەرانبەر هەستی ئێمە‌‌و هەناسەی لێ‬ ‫بڕیوین‪ .‬سیاسەت دژی بنەڕەتەكانی‬ ‫ئیستاتیكایە‪ ،‬ل��ە ج��وان��ی ب��ە دوورە‪،‬‬ ‫داس��ەپ��ێ��ن��راوە ب��ەس��ەرم��ان��دا‪ .‬وەك��و‬ ‫دەنگێكە‪ ،‬كە لە گوێماندا بلەرێتەوەو‬ ‫ئازارمان بداو خاوەنی ئەو دەنگانەش‬ ‫ناوی مۆسیقای لێ بنێن‪.‬‬ ‫دەن��گ‌‌و ه��ەرا‌‌و جەنجاڵی رێكخستنی‬ ‫ژیانی مۆدێرن وا ئێمەی كەڕ كردووە‪،‬‬ ‫كە ئاوازی ناسك‌‌و جوان‌‌و لەسەرخۆ‬ ‫ناگاتە گوێمان‪ .‬هەر بۆیە سەیر نییە‪،‬‬ ‫كە لە سەردەمی مۆدێرنەدا‪ ،‬لە زەمانی‬ ‫شۆڕشی فەرەنسی‌‌و ئەمریكی‪ ،‬واتە‬ ‫لەو كاتەدا‪ ،‬كە مرۆڤ زۆرترین غروری‬ ‫س��ەب��ارەت بە دەستكەوتەكانی خۆی‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬بیرۆكەی ئانارشیستی بەرانبەر‬ ‫بەم لووت بەرزی‌‌و لە خۆبایی بوونە‬ ‫راوەستا‪.‬‬ ‫شارستانیەتی رۆژئ��اوا‪ ،‬لە وەسفی‬ ‫ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەك��ان��ی خ��ۆی وەك��و‬

‫پێشكەوتنێكی ب��ەرچ��او ل��ە م��ێ��ژووی‬ ‫م��رۆڤ��ای��ەت��ی��دا‪ ،‬ه��ەرگ��ی��ز ن��ەی��ت��وان��ی��وە‬ ‫هاوتایی‌‌و هاوسەنگی بپارێزێت‪.‬‬ ‫یەكە گەورەكانی دەوڵەتە نەتەوەییەكان‬ ‫جێگەی عەشایرو تایفەگەریان گرتەوە‪.‬‬ ‫حكومەتی پارلەمانی جێگەی بە مافی‬ ‫خودایی حكوومەتی پاشایەتی لێژكرد‪.‬‬ ‫ه��ێ��زی ه��ەڵ��م‌‌و ك��ارەب��ا جێگەی پیشە‬ ‫دەس��ت��ی��ی��ەك��ان��ی گ��رت��ەوە‪ .‬زان��ی��اری‌‌و‬ ‫ف��ێ��رك��ردن ت��ەل��ی��س��م��ی خ��وراف��ەی‬ ‫پ��وچ��ەڵ��ك��ردەوە‪ .‬ی��اس��ا جێگەی ریش‬ ‫سپیگەری گ��رت��ەوە‪ .‬ب��ەاڵم س��ەرەڕای‬ ‫ئ��ەم��ان��ە‪ ،‬ئ��ان��ارش��ی��زم��ی دروس��ت لە‬ ‫بەشكۆترین رۆژان��ی شارستانیەتی‬ ‫رۆژئ��اوادا سەری هەڵدا‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫م��ژدەك��ان��ی ئ��ەم ش��ارس��ت��ان��ی��ەت��ە‬ ‫پووكانەوە‌‌و بزربوون‪.‬‬ ‫دەسەاڵتی نەتەوەیی‪ ،‬كە بە دروشمی‬ ‫كۆتایی هێنان بە زۆرەملێی دەرەكی‌‌و‬ ‫داب��ی��ن ك��ردن��ی ئ��اس��ای��ش��ی ن��اوخ��ۆی��ی‬ ‫هاتە مەیدان ئەوەندەی‌تر دەسەاڵتی‬ ‫ئیمپراتۆرییە پاوانخوازە گەورەكان‌‌و‬ ‫قەیران‌‌و تەنگژە خوێناوییەكانی ئەوانی‬ ‫ب��ەس��ەر خ��ەڵ��ك��دا س��ەپ��ان��د‌‌و ش��ەڕی‬ ‫ماڵوێرانكەری نێو ئیمپراتۆرییەكانی‬ ‫زیاتر كرد‪ .‬پەرەسەندنی ئیمپریالیزم‌‌و‬ ‫ش��ەڕ ه��اوك��ات ل��ەگ��ەڵ س��ەره��ەڵ��دان��ی‬ ‫دەوڵ��ەت��ە نەتەوەییەكاندا ج��ۆرێ��ك لە‬ ‫خۆ كوشتن بوو‪ .‬حكومەتی پەرلەمانی‬ ‫بانگەشەی ئەوەی دەكرد‪ ،‬كە خەڵك لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪264‬‬

‫رێگەی دەنگدانەوە ئەتوانن بەشداری لە‬ ‫چارەنووسی خۆیاندا بكەن‪ ،‬بە شێوەی‬ ‫دەوڵەتی یەك حیزبی یا دوو حیزبی‬ ‫خۆی پیشاندا‌‌و بوو بە پەردەیەك بۆ‬ ‫داپۆشینی سیمای نوێنەرانی پەرلەمان‪،‬‬ ‫كە لە راستیدا نەك نوێنەری خەڵك‪،‬‬ ‫بەڵكو نوێنەرانی هەڵكەوتووی پارەو‬ ‫س��ام��ان‌‌و ه��ێ��ز‌‌و دەس��ەاڵت ب��وون‪.‬‬ ‫بەرهەمهێنانی چڕ نەیتوانی كۆتایی‬ ‫بە ه��ەژاری‌‌و چەوساندنەوە بهێنێت‪.‬‬ ‫بەرهەمهێنان‌‌و باڵوكردنەوەی كااڵكان‪،‬‬ ‫ب��ە ه��ۆی تەكنۆلۆجیاوە مەعقول‌تر‪،‬‬ ‫بەاڵم لە روانگەی مۆڕاڵەوە نامەعقول‌‌و‬ ‫ن��ادادپ��ەروەران��ە ب��وو‪ .‬خ��وێ��ن��دن‌‌و‬ ‫خوێندەواری نەیتوانی كۆتایی بە فریو‬ ‫خواردنی زۆرینە لە الی��ەن كەمینەوە‬ ‫بهێنێت‌‌و ئەمەش فریودانێكی تازە بوو‪.‬‬ ‫سەرلێشێواوی‌‌و پەشێوی مێشكی‬ ‫خ��ەڵ��ك��ی داگ��ی��ر ك��رد‪ ،‬ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ل��ە ج��اران ك��اری��گ��ەرت��ر‬ ‫ب��وو‪ ،‬چونكە هەنوكە چ��ەك��دارب��وو بە‬ ‫دەزگ��ای مەزنی كۆنترۆڵی دەروون‪.‬‬ ‫پرۆسەی ماف دادپەروەری بە دیاری‬ ‫بۆ كەس نەهێناو فاكتەری سەربەخۆی‬ ‫ب��ێ دادپ��ەروەری ج��ێ��گ��ەی خ��ۆی بە‬ ‫ستمگەرێكی مەجهول‌‌و نەناسراو دا‪.‬‬ ‫حكومەتی یاسا‪ ،‬كە جێی بە حكومەتی‬ ‫پیاوان لێژ كرد تەنیا دەسەاڵتدارەكانی‬ ‫گۆڕی‌‌و ستەم‌‌و بێداد ه��ەروەك خۆی‬ ‫مایەوە‪.‬‬

‫لە گەرمەی شۆڕشی ئەمریكادا‪ ،‬تام‬ ‫پین هاوكات لەگەڵ ئەوەی بانگەشەی‬ ‫بۆ دامەزراندنی حكومەتی سەربەخۆی‬ ‫ئەمریكا ئەكرد‪ ،‬بە دڵنیاییەوە لە بارەی‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی ن��وێ��وە لە‬ ‫(عەقڵی تەندروست)دا ئاوای نووسیوه‪:‬‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ا‌ ل��ە ه��ەر ش��ێ��وەی��ەك��دا بێت‪،‬‬ ‫بەخشش‌‌و مەوهیبەتە‪ ،‬بەاڵم دەسەاڵت‬ ‫تەنانەت لە باشترین شێوەشیدا‪ ،‬جگە لە‬ ‫خراپەی پێویست هیچی‌تر نییە‪.‬‬ ‫ئانارشیستەكان زوو تێگەیشتن كە‬ ‫رووخانی شا‌‌و میرەكان‌‌و بە دەسەاڵت‬ ‫گەیشتنی تاقمەكان‌‌و پەرلەمانەكان‬ ‫ناتوانێت دیمۆكراسی لەگەڵ خۆیدا بە‬ ‫دیاری بێنێت لەبەرئەوەی شۆڕشەكان‬ ‫چ��ەن��دە ت��وان��ا‌‌و قابیلیەتی ئ��ازادی‌‌و‬ ‫س��ەرب��ەس��ت��ی��ان ت��ێ��دای��ە‪ ،‬ئ��ەوەن��دەش‬ ‫قابیلیەتی ملهوڕی‌‌و دیسپۆتیزمیان‬ ‫تێدایە‪ .‬هەر بۆیە ژاك روو ‪Jacques‬‬ ‫‪ ،Reux‬ك��ە ق��ەش��ەی��ەك��ی دێ��ه��ات��ی بوو‬ ‫ب��ۆ ژی��ان��ی دێهاتییەكان‌‌و كرێكارانی‬ ‫پ��اری��س نیگەران ب��وو ل��ە ‪ 1793‬دژی‬ ‫دیسپۆتیزمی س��ەن��ات��ۆری خوتبەی‬ ‫خوێند‌‌و بە شتێكی ترسهێنەر وەكو‬ ‫تارمایی پاشاكانی شوبهاند‪ ،‬چونكە‬ ‫پێی واب��وو یاسا هەرچەند جەماوەر‬ ‫وا دەزان��ن خۆیان دایانناوە‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫راستیدا زنجیر‌‌و كۆتە بۆ دەست‌‌و پێی‬ ‫هەر ئەو خەڵكە یاسا خەڵك دەسەمۆ‬ ‫دەكات‪ .‬لە شانۆی (پیتر ڤایس)دا لە ژێر‬

‫‪265‬‬

‫ناوی (ماڕا ساد)(‪ )1‬ژاك روو‪ ،‬كە بە‬ ‫تەناف (حبل) شەتەك دراوە‪ ،‬بۆ كورتە‬ ‫ساتێك بێدەنگی‌‌و سانسۆری شانۆكە‬ ‫دەشكێنێ‌‌و پێش ئ��ەوەی فریابكەون‌‌و‬ ‫بێدەنگی بكەن هاوار ئەكا‌‌و ئەڵێت‪ :‬كێن‬ ‫ئەوانەی بازارەكان كۆنترۆڵ دەكەن؟‬ ‫كێن ئەوانەی قوڵف ئەدەن لە خەزێنەی‬ ‫دان��ەوێ��ڵ��ەك��ان؟ ك��ێ��ن ئ��ەوان��ەی ك��اخ‌‌و‬ ‫كۆشكەكان تااڵن دەكەن؟ كێن ئەوانەی‬ ‫دەست بەسەر ئەو زەویانەدا ئەگرن‪،‬‬ ‫كە بڕیار واب��وو بەسەر هەژارەكاندا‬ ‫دابەش بكرێن؟‬ ‫یەكێك لە هاورێیانی (روو) بە ناوی‬ ‫ژان وار لە ‪ jean varlet‬لە یەكەمین‬ ‫مانیفێستی ئانارشیستی ش��ۆڕش��ی‬ ‫ف��ەرەن��س��ا ل��ە ژێ��ر ن��اوی (یاخیبوون)‬ ‫(‪ )2‬ئ��اوا دەن��ووس��ێ��ت‪ :‬ب��ەڕاس��ت��ی‪ ،‬كە‬ ‫ئەم حكومەتە شۆڕشگێڕە چ دێوێكی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی ب��ەد‌‌و چ ش��اك��ارێ��ك��ی‬ ‫ماكیاڤیلییە ‪ .Machiavellianism‬بە هەر‬ ‫شێوەیەك سەرنج دەدەم حكومەت‌‌و‬ ‫ش��ۆڕش پ��ێ��ك��ەوە ناگونجێن‪ .‬مەگەر‬ ‫ئ��ەوەی وای داب��ن��ێ��ی��ن‪ ،‬ك��ە خ��ەڵ��ك‬ ‫دەیانەوێت دەزگای دەسەاڵتی خۆیان‬ ‫دابمەزرێنن‌‌و بەردەوامیش دژی خۆیان‬ ‫راپ��ەڕن‪ ،‬كە ئەمەش ئایدۆلۆجیایەكی‬ ‫زۆر بێ مانایە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ان��ارش��ی��ی��ەك��ان ب��اوەڕێ��ك��ی‬ ‫تەواویان بەم ئایدۆلۆجیای بێ مانایە‬ ‫هەیە‪ .‬چونكە تەنیا دید‌‌و روانگەیەكی‬

‫ب��ێ م��ان��او ج��ێ��ی پێكەنینە‪ ،‬ئ��ەوەن��دە‬ ‫شۆڕشگێرانەیە‪ ،‬كە دەتوانێت كەم‌‌و‬ ‫كوڕییەكانی شۆڕش بە روونی ببینێت‪.‬‬ ‫هیربرت دید لە تەمەنی هەفتا ساڵیدا لە‬ ‫‪ 1963‬لە كتێبی (نه‌فره‌ت لە كلتوور)‌دا‬ ‫ن��ووس��ی��وی��ەت��ی‪ :‬ئ��ەوەی ل��ە م��ێ��ژووی‬ ‫م��رۆڤ��ای��ەت��ی��دا ب��ای��ەخ��ێ��ك��ی ب��ووە‪ ،‬لە‬ ‫دەستكەوتەكانی فیزیا‌‌و ئەستێرەناسی‌‌و‬ ‫دۆزی��ن��ەوە ج��وگ��راف��ی��ای��ی��ەك��ان‌‌و‬ ‫دەرم��ان��ی نەخۆشییەكان‌‌و فەلسەفە‌‌و‬ ‫هونەریشدا‪ ،‬تێكڕا دەرئەنجامی كرداری‬ ‫توندڕەوەكان‌‌و پەڕگیرەكان بووە‪ ،‬ئەو‬ ‫شێتانەی‪ ،‬كە بڕوایان بە ئایدۆلۆجیا‬ ‫ب��ێ م��ان��او پ��ێ��ك��ەن��ی��ن ه��ێ��ن��ەرەك��ان‬ ‫ب��ووە‌‌و شەهامەت‌‌و جەسارەتی شتە‬ ‫نامومكینەكانیان بووە‪.‬‬ ‫شۆڕشی روسیا تەنانەت بەڵێنی لەمە‬ ‫زیاتری دەدا‪ ،‬ئەو نادادپەروەرییەی كە‬ ‫شۆڕشی فەرەنسا‌‌و ئەمریكا نەیتوانی‬ ‫پێی بگا ــ لە هەموو شێوەیەكیدا لەناوی‬ ‫ب��ب��ات‪ .‬ب��ەاڵم ئێما گ��ۆڵ��دم��ان ‪Emma‬‬ ‫‪ Goldman‬ل��ە نامیلكەی (راب��وون لە‬ ‫رووس��ی��ا) لە رەخنەیەكی توند‌‌وتیژی‬ ‫ئ��ان��ارش��ی��دا ش��ۆڕش��ی رووس��ی��ا ئ��اوا‬ ‫هەڵدەسەنگێنێت‪ :‬شكست‌‌و تراجیدیای‬ ‫گەورەی شۆڕشی رووسیا ئەوە بوو‪،‬‬ ‫كە دەیانویست تەنیا ناوی دەزگاكان‌‌و‬ ‫هەروەها بارودۆخەكە بگۆڕن‪ .‬لە كاتێكدا‬ ‫بەها كۆمەاڵیەتی‌‌و مرۆڤایەتییەكانی‬ ‫ش��ۆڕش ل��ە بیر چ��ووب��وون��ەوە‪ .‬هیچ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪266‬‬

‫ش��ۆڕش��ێ��ك ن��ات��وان��ێ��ت رزگ��ارك��ەر‬ ‫ب��ێ��ت م��ادام ك��ەرەس��ت��ەو شێوەكانی‬ ‫گەیشتن‌‌و پەرەسەندنی شۆڕش لەگەڵ‬ ‫مەبەستەكانیدا لەیەك رەگ��ەز نەبن‪.‬‬ ‫ش��ۆڕش نەفی ئەو هەلومەرجەیە‪ ،‬كە‬ ‫تێداین‪ .‬ناڕەزاییەكی توندوتیژە دژی‬ ‫هەموو پەیوەندیەكی نامرۆڤانەو تێكڕای‬ ‫ئەو كۆیالیەتییەی‪ ،‬كە لەو پەیوەندیانەدا‬ ‫ح��ەش��اردراوە‪ .‬ش��ۆڕش ل��ەن��اوب��ەری‬ ‫ئەو بەها سەپێندراوانەیە‪ ،‬كە دەزگای‬ ‫ب��ێ س��ەروب��ەری ن��ادادپ��ەروەری‌‌و‬ ‫س��ت��ەم‌‌و درۆ ب��ە ی��ارم��ەت��ی نەزانین‌‌و‬ ‫بەربەریەت لەسەر بناغەكانی دانراوە‪.‬‬ ‫شۆڕش بانگەشەی بەها تازەكانە‪ ،‬كە‬ ‫گۆڕانكاریی پەیوەندییە بنەڕەتییەكانی‬ ‫مرۆڤ ــ مرۆڤ‌‌و كۆمەڵگه‌ ــ مرۆڤ بە‬ ‫دیاری دێنێت‪.‬‬ ‫ئ��ان��ارش��ی��ی��ەك��ان پ��ێ��ی��ان وای��ە‪ ،‬كە‬ ‫سیستەمی سەرمایەداری وێرانكەر‌‌و دژ‬ ‫بە ئەقڵ‌‌و نامرۆڤانەیە‪ .‬سەرمایەداری‬ ‫كانزا‌‌و شتەكانی سەر زەوی‪ ،‬چڵێسانە‬ ‫هەڵدەلووشێت‌‌و دوات��ر شتگەلێكی لێ‬ ‫دروست دەكات‪ ،‬كە هیچ فڕی بە نیازی‬ ‫خەڵكەوە نییە‪ ،‬ئەگەریش ه��ەی بێت‬ ‫بە رێكەوتە‪ ،‬چونكە دروستكەرەكان‌‌و‬ ‫باڵوكەرەوەكانی كااڵكان‪ ،‬كارخانەی‬ ‫گ��ەورەی ب��ازرگ��ان��ی‌‌و تەنیا قازانجی‬ ‫خۆیان لەبەرچاوە‪ .‬هەر بۆیە الی ئەوان‬ ‫دروس��ت كردنی بۆمبا‌‌و لوغم‌‌و بینای‬ ‫ئیداری‌‌و بۆیەیی رەنگاو رەنگ گرنگترە‬

‫ل��ە داب��ی��ن��ك��ردن��ی خ��واردن‌‌و خ��ان��وو‌‌و‬ ‫سەیرانگا‪ .‬بەڕاستی وشەی ئانارشی‬ ‫ب��ەو مانا ن��اس��راوەی��ەوە‪ ،‬ك��ە ئ��اژاوەو‬ ‫ئ��اژاوەچ��ی��ەت��ی��ی��ە‪ ،‬ب��اش��ت��ری��ن وەس��ف��ی‬ ‫سیستەمی ئابوری دڕندە‌‌و ئیسرافكاری‬ ‫ئەمریكایەو پڕ بە پێستیەتی‪.‬‬ ‫ئ��ان��ارش��ی��ەك��ان الی��ان وای��ە‪ ،‬كە‬ ‫گ��ەن��ج��ی��ن��ەك��ان‌‌و ك��ان��زاك��ان م��وڵ��ك��ی‬ ‫ه��ەم��ووان��ە‌‌و دەب��ێ ل��ەرووی ن��ی��ازەوە‬ ‫ب��ەس��ەر خ��ەڵ��ك��دا داب��ەش��ب��ك��رێ��ت‪ ،‬نەك‬ ‫لە رێگەی سیستەمی ن��ادادپ��ەروەری‬ ‫ب��ان��ك��ی‌‌و دراوی‌‌و ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی‬ ‫نامرۆڤانە‪ .‬ئەوەتا بەپێی ئەم سیستەمە‬ ‫هەموو سامان‌‌و سەروەتی واڵتەكان‬ ‫دەچێتە گیرفانی كەمایەتیەكی بچووك‬ ‫لە دەوڵەمەندەكانی ئەمریكا «ئەمریكا‬ ‫ب��ە ‪ 6%‬نفوسی ل��ە رێ��ژەی جیهاندا‪،‬‬ ‫‪ 50%‬بەرهەم‌‌و سەروەتی جیهانی بە‬ ‫دەس��ت��ەوەی��ە» ئانارشییەكان لەگەڵ‬ ‫حیكایەت بێژی شانۆی (بازنەی گەچی‬ ‫قەفقازیا)ی بێرتولێت برێشت هاودەنگن‪،‬‬ ‫كە لە كۆتایی شانۆكەدا ئەڵێت‪ :‬گوێ‬ ‫رادێرە‪ ،‬حیكمەتی پێشینیان چی ئەڵێت‪:‬‬ ‫هەرشتێك ئەبێ بسپێری بەو كەسەی‬ ‫قەدری دەزانێت‪ .‬كەوا بوو منداڵەكان‬ ‫بسپێرن بە دایكەكان تا بەختەوەربن‪.‬‬ ‫عەرەبانەكان بدەنە دەست پیاوی خۆی‬ ‫تا بە جوانی بیبەن بەڕێوە‪ .‬دۆڵەكان‌‌و‬ ‫پێدەشتەكان بدەنە دەست ئاودێرەكان‬ ‫تا به‌رهه‌مەكەی ببینین‪.‬‬

‫‪267‬‬

‫ه��ەر ل��ەم روان��گ��ەوە ب��وو‪ ،‬كە ج��رارد‬ ‫ڤانستانلی ‪ Gerard winstanely‬رێبەری‬ ‫ج��ووت��ی��اران��ی(‪ )3‬ئینگلیز ل��ە س��ەدەی‬ ‫ه��ەڤ��دەه��ەم��دا ب��ە لەبەرچاونەگرتنی‬ ‫یاسای موڵكایەتی تایبەتی داوای لە‬ ‫الیەنگرانی خۆی كرد زەوییە بەیارەكان‬ ‫بكێڵن‌‌و كشتوكاڵی تێدا بكەن‪ .‬جرارد‬ ‫لە بارەی خەونەكانیەوە لە داهاتوودا‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ :‬ئ��ەو رۆژەی یاسای جیهانی‬ ‫بەرابەری لە دڵی هەموو پیاو‌‌و ژنێكدا‬ ‫سەرهەڵبدات‪ ،‬كەس بۆی نییە ئیدعای‬ ‫مۆڵكایەتی هیچ بونەوەرێك بكات‌‌و ئیتر‬ ‫كەس ناڵێت ئەمە هی منە‌‌و ئەوە ماڵی‬ ‫ت��ۆی��ە‪ ،‬ئەمە ئیشی منە‌‌و ئ��ەوە ئیشی‬ ‫تۆیە‪ .‬ب��ەاڵم هەموو بە گەلە كۆمەكی‬ ‫ك��ار دەك��ەن‌‌و زەوی دەكێڵن‌‌و ئ��اژەڵ‬ ‫پ��ەروەردە ئەكەن‪ .‬نیعمەتەكانی سەر‬ ‫زەوی بۆ هەمووان دەبێت‪ .‬هەر كەس‬ ‫نیازی بە دانەوێڵە‪ ،‬ئاژەڵ یا باڵندەیەك‬ ‫بێت‪ ،‬دەت��وان��ێ لە یەكەمین سایلۆیدا‪،‬‬ ‫كە لەسەر رێگەكەیەتی هەڵی بگرێت‪.‬‬ ‫هیچ ك��ڕی��ن‌‌و ف��رۆش��ت��ن‌‌و ب��ازاڕێ��ك لە‬ ‫ئارادا نابێت‪ .‬تەواوی زەوی گەنجینه‌ی‬ ‫هاوبەشی هەموو مرۆڤەكانە چونكە‬ ‫زەوی مۆڵكی خودایە‪.‬‬ ‫مەسەلەی ئێمە ئەوەیە‪ ،‬كە چۆن لە‬ ‫تەكنۆلۆجیای بەهێزی سەردەم كەڵك‬ ‫وەربگرین بۆ دابین كردنی نیازەكانی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬بە بێ ئەوەی ببینە قوربانی‌‌و‬ ‫كۆیلەی رێگا‌‌و شێوە بیرۆكراتییەكان‪.‬‬

‫یەكێتیی سۆڤیەت نیشانیدا پ��ڕۆژەی‬ ‫ئ��اب��ووری��ی ن��ەت��ەوەی��ی ب��ۆ مەبەستە‬ ‫گ��ش��ت��ی��ی��ەك��ان ج��ێ��گ��رێ��ك��ی ب��اش��ە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ��ەو ئ��اژاوەو ب��ێ س��ەرو ب��ەری��ی��ەی‬ ‫ق��ازان��ج خ��وازی��ان��ەی س��ەرم��ای��ەداری‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم رێ��ب��ەران��ی یەكێتیی سۆڤیەت‬ ‫نەیانتوانی پێشنیارەكانی هربێره‌ت‬ ‫رید‌‌و ئانارشییەكانی دیكە بەكاربێنن‪.‬‬ ‫رزگ��ارب��وون لە دەستی بیرۆكراسی‬ ‫پیشەسازی م��ەزن‪ ،‬ك��ە تایبەتمەندی‬ ‫ه��اوب��ەش��ی ج��ی��ه��ان��ی پ��ی��ش��ەس��ازی‬ ‫سۆشیالیزم‌‌و سەرمایەداریشە‌‌و ئەو‬ ‫كێشەیەی لێ ئەكەوێتەوە‪ ،‬كە كرێكاران‬ ‫لە بەرهەمی ك��اری��ان‪ ،‬لە بەرهەمیان‪،‬‬ ‫لە هاوكارەكانیان‌‌و لە سروشت‌‌و لە‬ ‫خۆشیان بێزار دەكات‪ .‬رید پێشنیاری‬ ‫ئەوەی كرد‪ ،‬كە ئه‌گەر كۆنترۆڵی ئیشی‬ ‫ك��رێ��ك��اران ب��ە خ��ۆی��ان بسپێرن‪ ،‬ئ��ەوا‬ ‫ئ��ەم كێشەیە چ��ارەس��ەر دەك��را بەبێ‬ ‫ئ��ەوەی مەوهبەتی بەرنامە داڕشتن‌‌و‬ ‫هاوئاهەنگی ببێتە قوربانی بەرژەوەندی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫پرۆدۆن‪ ،‬ئەو كەسەی خۆی بە یەكەمین‬ ‫ئانارشیست دەزان��ی‪ ،‬لە ناوەڕاستی‬ ‫سەدەی نۆزدەهەمدا دەڵێت‪ :‬داراییەكان‬ ‫ئ��ەدزرێ��ن‪ .‬س��ەرچ��اوەك��ان��ی زەوی‌‌و‬ ‫وزەی مرۆڤەكان‪ ،‬چ لە ژێر چاودێری‌‌و‬ ‫كۆنترۆڵی شەریكەكانی سەرمایەداریدا‬ ‫بێت‪ ،‬چ لە دەست ئەو بیرۆكراسیانەی‪،‬‬ ‫كە خۆیان بە سۆشیالیست ده‌زانن‪ ،‬لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪268‬‬

‫هەر شێوەدا‪ ،‬دزی مەزن رووی��داوە‌‌و‬ ‫ژی��ان‌‌و بەرهەمی كاری مرۆڤەكان بە‬ ‫تااڵن رۆیشتووە‪ ‌،‬ئەم تاوانە سەرەتاییە‪،‬‬ ‫س��ەرچ��اوەی هەموو بەدبەختییەكانە‬ ‫ب��ە درێ��ژای��ی م��ێ��ژووی م��رۆڤ��ای��ەت��ی‪.‬‬ ‫چەوساندنەوە‪ ،‬شەڕ‪ ،‬كۆلۆنیالیكردن‪،‬‬ ‫بە كۆیلەكردنی ژن��ان‪ ،‬بەتاواندانانی‬ ‫ه��ەر ه��ێ��رش��ێ��ك‪ ،‬ك��ە ب��ك��رێ��ت��ە س��ەر‬ ‫موڵكایەتی‌‌و بە دادپ��ەروەران��ە زانینی‬ ‫ئەو سزا سته‌مکارانەی‪ ،‬كە هەڵقواڵوی‬ ‫كۆمەڵگه‌ پێشكەوتووەكانە ئەمانەن ئەو‬ ‫نەهامەتی‌‌و بەدبەختییەی ل��ەو تاوانە‬ ‫سەرەتایەوە سەرهەڵدەدەن‪.‬‬ ‫ئ��ان��ارش��ی��ی��ەك��ان دەڵ��ێ��ن ه��ەردوو‬ ‫ج��ۆری بیرۆكراسی س��ەرم��ای��ەداری‌‌و‬ ‫سۆشیالیستیش‪ ،‬نەیانتوانی لە پراكتیكدا‬ ‫ئ��ەو دی��م��وك��راس��ی��ە ج��ێ��ب��ەج��ێ ب��ك��ەن‪،‬‬ ‫ك��ە بەڵێنیان داب��وو‪ .‬ج��ەوه��ەر‌‌و زات��ی‬ ‫دیمۆكراسیەت ئەوەیە‪ ،‬كە خەڵك خۆیان‬ ‫چارەنووسیان دیاری بكەن بەاڵم ژیانی‬ ‫ئەمڕۆی ئێمە بە دەستی جڤاتە سیاسی‪-‬‬ ‫عەسكەری‌‌و پیشەسازییەكانی ئەمریكا‌‌و‬ ‫حیزبی كۆمۆنیستی یەكێتیی سۆڤیەتە‪.‬‬ ‫دەوڵەتی دوو حزبی (ئەمریكا)‌‌و یەك‬ ‫ح��زب��ی (س��ۆڤ��ی��ەت) فۆتۆكۆپییەكی‬ ‫چڵكنی یەكترن‪ .‬هەردووكیان لە رێگەی‬ ‫نوێنەرانی بێ دەسەاڵتی پەرلەمانەوە‬ ‫وا پیشان ئەدەن‪ ،‬كە خەڵك لە رێگەی‬ ‫دەنگدانەوە لە ژیانی خۆیاندا بەشدارن‪.‬‬ ‫ل��ە واق��ی��ع��دا «دەن��گ» ل��ە كۆمەڵگه‌ی‬

‫مۆدێرندا‪ ،‬نەختینەگی دونیای سیاسەتە‬ ‫ه��ەروا‪ ،‬كە دراو نەختینەگی دونیای‬ ‫ئابوورییە‪ .‬هەردوو بەناوی دەسەاڵتی‬ ‫زۆرینە بەسەر كەمینەدا خەڵك تەفرە‬ ‫ئ��ەدەن‌‌و ئ��ەو راستییە ئ��ەش��ارن��ەوە‪،‬‬ ‫كە ئ��ەوە كەمینەیەكی تایبەتە بەسەر‬ ‫زۆری��ن��ەی خەڵكدا دەس��ەاڵت��ی خۆیان‬ ‫دائەسەپێنن‪.‬‬ ‫ئانارشییەكان دەڵێن یاسا‌‌و ئاسایش‬ ‫گەورەترین درۆی سەردەمی ئێمەیە‪.‬‬ ‫یاسا رێكخستنی ل��ێ ناكەوێتەوە بە‬ ‫تایبەتیش ئەو رێكخستنە رێك‌‌و پێكەی‬ ‫كۆمەڵگه‌‪ ،‬كە لە هاویاری‌‌و گەلەكۆمەكی‬ ‫سەرچاوە ئەگرێت‪ .‬یاسا دان��راوە بۆ‬ ‫ئاسایشی دەوڵ��ەت��ە پ��اوان��خ��وازەك��ان‌‌و‬ ‫ئاسایشی زی��ن��دان‌‌و ئ��ەو سوپایە‪ ،‬كە‬ ‫خەڵكی پێ بترسێنن‪.‬‬ ‫تەنیا كارێك‪ ،‬كە یاسا ئەنجامی ئەدات‬ ‫ئەوەیە لە رێگەی زۆر‌‌و داپڵۆسینەوە‬ ‫نەهێڵێت ئەو خەڵكە رەش‌‌و رووتانەی‪،‬‬ ‫كە خۆیان قوربانی‌‌و زادەی كۆمەڵگه‌ی‬ ‫گەندەڵن‪ ،‬سەركێشی‌‌و نافەرمانی بكەن‪.‬‬ ‫رێكخستنێك‪ ،‬كە ئەم یاسایە بە دیاری‬ ‫دەیهێنێت كاتی‌‌و كەم خایەنە‪ ،‬چونكە‬ ‫زۆرە ملێی خ��ۆی بانگهێشتنێكە بۆ‬ ‫نافەرمانی‌‌و سەركێشی‪ .‬یاسا ناتوانێت‬ ‫كۆمەڵگه‌یەكی باش دروست بكات‪.‬‬ ‫كۆمەڵگه‌ی باش تەنیا زۆرینەی خەڵك‬ ‫لە رێگەی خۆبەخشی‌‌و هاوكاری چەند‬ ‫الی��ەن��ەو داب��ەش ك��ردن��ی س��ەروەت‌‌و‬

‫‪269‬‬

‫س��ام��ان ب��ە ش��ێ��وەی دادپ��ەروەران��ە‬ ‫لەناوخۆیاندا ئەتوانن دیسپیلینی پێ‬ ‫ب��دەن‪ .‬باشترین ئاسایش ئ��ەوەی��ە كە‬ ‫خەڵك ن��ە ب��ە زۆری ی��اس��ا‪ ،‬بەڵكو بە‬ ‫ویست‌‌و حەزی خۆیان هەر كارێك‪ ،‬كە‬ ‫بە پێویستی بزانن ئەنجامی بدەن‪ .‬دیاری‬ ‫ئەم شارستانیەتە تازەیە بە حكومەتی‬ ‫قانون‌‌و دیمۆكراسی نوێنەرەكانیەوە‬ ‫چییە؟ هەم سەرچاوە سروشتییەكانی‬ ‫زەوی لەناو دەبات‪ ،‬كە ئەتوانن خۆشی‌‌و‬ ‫بەختەوەری بە خەڵك ببەخشن‌‌و هەم‬ ‫سەرچاوە سروشتییەكانی مرۆڤەكان‪،‬‬ ‫ك��ە ئ��ەم��ی��ش��ی��ان دەی��ت��وان��ی ه��ەوێ��ن��ی‬ ‫خۆشەویستی‌‌و بلیمەتی بێت‪ ،‬ب��ەرەو‬ ‫گەندەڵی‌‌و نەمان پەلكێش ئەكات‪.‬‬ ‫ب��ە س��ەم��ەر گەیشتنی ئ��ەم ت��وان��ا‌‌و‬ ‫قابلییەتە هەنووكەیانەش ن��ی��ازی بە‬ ‫پ��ەروەردەك��ردن��ی ب��ەرەی��ەك��ی ن��وێ‬ ‫ل��ە ف��ەزای��ەك��ی ت��ەژی ل��ە مێهرەبانی‌‌و‬ ‫هونەردایە‪ .‬مخابن ئێمە پ��ەروەردەی‬ ‫دون��ی��ای سیاسەتین‪ .‬هێربرت ری��د لە‬ ‫(هونەر‌‌و نامۆیی)دا لە وەسفی مرۆڤایەتی‬ ‫پێنەگەیشتوو ناتەواودا‪ ،‬كە پەروەردەی‬ ‫رەحمی دونیای سیاسەتە دەڵێت‪ :‬ئەگەر‬ ‫بینایی‌‌و هەستی بیستن‌‌و چێژتن‌‌و ال‬ ‫میسە‌‌و هەموو وردەكارییەكانی جوانی‬ ‫هەستەكانمان‪ ،‬كە لە پرۆسەی زاڵبوون‬ ‫بەسەر سروشتدا‌‌و دەست تێوەردان‌‌و‬ ‫گۆڕانكاری مەواد بە شێوەی مێژوویی‬ ‫پ��ەروەردە ئەبێ‌‌و بااڵ ئەكات‪ ،‬هەر لە‬

‫منداڵییەوە ت��ا گ��ەورەی��ی‌‌و پیری بەو‬ ‫جۆرە پەروەردە نەكرێت دەرئەنجامی‬ ‫ئەم كارە بوونەوەرێكی لێ ئەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫ك��ە ش��ی��اوی ن��اوی م��رۆڤ نییە‪ .‬ئەم‬ ‫بونەوەرە دەزگایەكی كوێر‌‌و كەڕو الڵە‪،‬‬ ‫كە تەنیا لە ناخەوە حەزی لە گرژییە‪.‬‬ ‫ح��ەزی لە ك��رداری ت��وڕەی��ی‌‌و زب��ری‌‌و‬ ‫دەنگی ناحەز‌‌و هەر ج��ۆرە یارییەكی‬ ‫لێوانلێو لە ه��ەراو هوریا‪ ،‬كە بتوانێت‬ ‫ده‌رگای دەمارە داخراوەكانی بكاتەوە‪.‬‬ ‫سەرقاڵییەكانی ئەم بوونەوەرە ئەمانەن‪:‬‬ ‫ئیستادیۆم‌‌و مەیدانی وەرزش��ی‪ ،‬یاری‬ ‫پین باڵ‪ ،‬هۆڵەكانی هەڵپەڕین‌‌و ئاهەنگ‌‌و‬ ‫تەماشای تاوان‌‌و گاڵتەجاڕی سادیسم‬ ‫لە سەر شاشەی تەلەفیزیۆن‪ ،‬قومار‌‌و‬ ‫راهاتن بە مادە سڕكەر‌‌و هۆشبەرەكان‪.‬‬ ‫ئەسەف بۆ پرۆسەی پەرەسەندن؟ كە‬ ‫دوای یەك میلیارد ساڵ ئەم مرۆڤانەی‬ ‫لێ كەوتۆته‌وە‪ ،‬كە ئەگەر بیانویستایە‬ ‫دەیانتوانی كەرەستە خاوەكانی سەر‬ ‫زەوی‌‌و هەروەها خۆشیان بە شكڵ‌‌و‬ ‫شێوەیەك دەریهێنابێت‪ ،‬ك��ە جێگای‬ ‫رەزام��ەن��دی‌‌و ح��ەزی تێكڕای ژن��ان‌‌و‬ ‫پیاوانی گشت جیهان بێت‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ای��ا ئێستاش دەت��وان��ی��ن لەم‬ ‫هەڵبژاردنەدا خۆمان سەر پشك بین؟!‬ ‫وا دی��ارە نیازمان بە گۆڕانكارییەكی‬ ‫ق��ووڵ��ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕان��ە ل��ە پ��رۆس��ەی‬ ‫كار‌‌و چۆنیەتی بڕیاردان‌‌و پەیوەندییە‬ ‫سێكسییەكان ‪ ،‬تا بیرو را‌‌و كلتووریشمان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪270‬‬

‫هەیە‪ .‬ئەم گۆڕانكارییەش بە شێوەی‬ ‫ئاسایی دەرئەنجامی نابێت واتە نە بە‬ ‫سەرنگوونی حكومەتەكان لە رێگەی‬ ‫نیزامییەوە‪ ،‬كە رادیكاڵە سوننەتییەكان‬ ‫الیەنگرین‌‌و نە بە ریفۆرم‌‌و چاكسازی‬ ‫لە رێگەی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌‌و دەن��گ��دان��ەوە‪،‬‬ ‫كە ویستی لیبراڵە سوننەتییەكانە پێی‬ ‫ناگەین‪ .‬بارودۆخی جیهانی ئەمڕۆ ئەم‬ ‫راستیە دەسەلمێنێت‪.‬‬ ‫ئ��ان��ارش��ی��س��ت��ەك��ان ه��ەم��ی��ش��ە ب��ەوە‬ ‫ت��ۆم��ەت��ب��ارك��راون‪ ،‬ك��ە الی��ەن��گ��ری‬ ‫توندوتیژین‌‌و بە رێگەیەكی دەزانن بۆ‬ ‫دروستكردنی گۆڕانكاری شۆڕشگێرانە‪.‬‬ ‫ئەم تۆمەتە لەالیەن ئەو حكومەتانەوە‬ ‫دەهێنرێتە ئارا‪ ،‬كە خۆیان بە توندوتیژی‬ ‫دروستبوون‪ ،‬بە توندوتیژی پارێزگاری‬ ‫لە دەسەاڵت دەكەن‌‌و بەردەوام سوود‬ ‫ل��ە ت��ون��دوت��ی��ژی ب��ۆ س��ەرك��وت��ك��ردن��ی‬ ‫راپەڕینەكان‌‌و هێرشی نەتەوەكانی دی‬ ‫وەردەگرن‪ .‬هەندێك لە ئانارشیستەكان‬ ‫ــ وەك هەموو شۆڕشەكانی دی دنیا‪،‬‬ ‫چ ئەمەریكی یان فەرەنسی‪ ،‬رووسی‬ ‫یان چینی ــ جەختیان لە بەكارهێنانی‬ ‫توندوتیژی ك��ردووە‪ .‬هەندێكیشیان‬ ‫الیەنگری تیرۆر‌‌و ت��رس‌‌و تۆقاندنن‌‌و‬ ‫ب��گ��رە ت��ەن��ان��ەت ج��ێ��ب��ەج��ێ��ی دەك��ەن‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەش��ەوە هیچ ج��ی��اوازی��ی��ەك��ی��ان لە‬ ‫ك��ەس��ی ش��وڕش��ەك��ان��ی دی��دا ن��ی��ی��ە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی ئانارشیستەكان ل��ەوان��ی دی‬ ‫جیادەكاتەوە‪ ،‬كە زۆربەیان شۆڕش بە‬

‫پڕۆسەیەكی كولتووری ــ ئایدۆلۆژی‌‌و‬ ‫داهێنەرانە دادەن��ێ��ن‪ ،‬كە رەنگە وەكو‬ ‫ه��اوار‌‌و ق��ی��ژەو ژان��ی ل��ەدای��ك بوونی‬ ‫م��ن��داڵ��ێ��ك‪ ،‬ت��ون��دوت��ی��ژی تێیدا شتێكی‬ ‫حەتمی بێت‪ ،‬چونكە مرۆڤ به‌ غەریزه‌یی‬ ‫لە بەرانبەری ه��ەر گۆرڕانكارییەكدا‬ ‫دەوستێت‌‌و شۆڕشیش خۆی لە خۆیدا‬ ‫ج��ۆرێ��ك گ��ۆڕان��ك��اری هەمە الیەنەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم دەك��رێ لە رەوت��ی سەرهەڵدانی‬ ‫شۆڕشێكدا‪ ،‬ئاستی توندوتیژی كەم‬ ‫بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ئیلێكساندێر بێركمەن ‪Alexander‬‬ ‫‪ ،Berkman‬كە لە تەمەنی گەنجیەتیدا‬ ‫ویست بووی كارخانەدارێكی ئەمریكی‬ ‫بكوژێت‪ ،‬دواتر‪ ،‬كە پێدەگاو تێدەگات‪،‬‬ ‫ل��ە ب��ارەی ت��ون��دوت��ی��ژی‌‌و ش��ۆڕش لە‬ ‫كتێبی (ئەلف‌‌و بێی ئانارشیزم)‌دا دەڵێت‪:‬‬ ‫بە راستی ئەمانەوێ چی لە ناوببەین؟‬ ‫س��ەروەت��ی دەوڵەمەندەكان؟ ن��ا‪ ،‬ئەمە‬ ‫شتێكە ئێمە ئەمانەوێت هەموو خەڵك‬ ‫كەڵكی لێ وەربگرن هەروەها زەوی‌‌و‬ ‫م��ووچ��ە‌‌و ك��ان��زاك��ان‌‌و رێ��گ��ەی ئاسن‌‌و‬ ‫كارخانەكان‌‌و دوكانەكانیش نامانەوێت‬ ‫وێ��ران بكرێن‪ ،‬بەڵكو ئەمانەوێت لە‬ ‫خزمەتی خەڵكدابن‪.‬‬ ‫كەوابوو شۆڕشی كۆمەاڵیەتی نایەوێت‬ ‫هیچێك نابوود بكات بەڵكو ئەیەوێت بە‬ ‫قازانجی گشتی دەست بەسەر هەموو‬ ‫ئ��ەو س��ەروەت‌‌و س��ام��ان��ان��ەدا بگرێت‪.‬‬ ‫شۆڕش ئەبێت ئەوەی بۆ بەختەوەری‬

‫‪271‬‬

‫گشتی پێویستە بیناسێت‌‌و رای بگرێت‪.‬‬ ‫شۆڕش لە واقیعدا بە زۆر‌‌و لە رێگەی‬ ‫س��وپ��ا‌‌و تفەنگەوە‪ ،‬ن��اك��رێ��ت‪ .‬ش��ۆڕش‬ ‫دەبێ لە پێشدا لە هزر‌‌و بیرو كرداری‬ ‫مرۆڤەكاندا دروست بێت‪ ،‬تەنانەت پێش‬ ‫ئەوەی لە هیچ ئۆرگانێكدا گۆڕانكاری‬ ‫ب��ن��ەڕەت��ی ب��ك��رێ��ت‪ ،‬چ��ون��ك��ە ش��ۆڕش‬ ‫ك��ردارێ��ك��ی ساتەوەختی نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پ��رۆس��ەی��ەك��ی درێ��ژخ��ای��ەن��ە‪ .‬بركمەن‬ ‫ل��ەم ب��ارەوە دەڵێت‪ :‬ئەگەر مەبەستی‬ ‫ئ��ێ��وە داب��ی��ن��ك��ردن��ی ئ��ازادی��ە‪ ،‬دەب��ێ��ت‬ ‫فێربن ناچاركردن وەال بنێن‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەتانەوێت لەگەڵ خەڵكدا لە ئاشتیدا‬ ‫ب��ژی��ن‪ ،‬ئەبێ برایەتیتان بسەلمێنن‌‌و‬ ‫رێزو حورمەتی یەكتر‌‌و خەڵك رابگرن‪.‬‬ ‫ئەگەر بۆ قازانجێكی هاوبەش پێكەوە‬ ‫ئ��ی��ش دەك��ەن‪ ،‬دەب��ێ م��وم��ارەس��ەی‬ ‫دەستگرۆیی‌‌و هاویاری بكەن‪ .‬مانای‬ ‫شۆڕشی كۆمەاڵیەتی تەنیا ئەوە نییە‬ ‫س��ەر ل��ەن��وێ رێ��ك��خ��راوێ��ك جێگەی‬ ‫یەكێكی‌تر بگرێت‪ ،‬شۆڕش سەقامگیری‬ ‫بەهای مرۆڤایەتی ت��ازە‌‌و پەیوەندی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ت��ازەو روانینێكی تازەی‬ ‫م��رۆڤ بۆ مرۆڤە‪ ،‬روانینی كەسێكی‬ ‫ئازادو سەربەخۆ بۆ هاوڕێكەی‪.‬‬ ‫ش��ۆڕش بە مانای رۆح��ی تازەكردن‬ ‫بەبەر ژیانی تاك‌‌و كۆمەڵە‪ .‬ئەم رۆحەش‬ ‫بە شەوێك تازە ناكرێتەوە بەڵكو دەبێ‬ ‫وەكو تۆوی گوڵێكی ناسك بچێندرێت‌‌و‬ ‫ئاو بدرێت‌‌و پ��ەروەردە بكرێت تا ئەم‬

‫گوڵە ناسك‌‌و جوانە بەرهەم بێت‪ .‬پێش‬ ‫هەر شۆڕشێك ئێمە ئەبێ فێربین بە‬ ‫جۆرێكی تر بیربكەینەوە‪.‬‬ ‫ئ��ان��ارش��ی��ی��ەك��ان ئ��ەڵ��ێ��ن گ��ۆڕان��ك��اری‬ ‫ش��ۆرش��گ��ێ��ڕان��ە ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ك��ە ه��ەر‬ ‫ل��ە ئ��ێ��س��ت��اوە‪ ،‬ل��ە ه��ەر ك��وێ دەژی��ن‬ ‫دەستی پێبكەین‪ .‬ئەمەش بەو مانایە‪،‬‬ ‫ك��ە دەس��ت��ب��ەرداری ئ��ەو پەیوەندییە‬ ‫توندوتیژانە بین‪ ،‬كە لەسەر بنەمای‬ ‫دەس��ەاڵت��خ��وازی دام��ەزراون‪ ،‬چ لە‬ ‫ن��ێ��وان ژن��ان‌‌و پ��ی��اوان‌‌و چ ل��ە نێوانی‬ ‫منداڵ‌‌و ب��اوك‌‌و یان كرێكار‌‌و خاوەن‬ ‫كاردا‪ .‬ئەم شۆڕشە تێكشكانی بۆ نییە‪،‬‬ ‫چونكە بەردەوام لە ژیانی رۆژانەدا لە‬ ‫سەرهەڵدانەوەدایە‪ .‬لە ناو ماڵەكاندا‪ ،‬لە‬ ‫شەقامەكاندا‪ ،‬لە كۆاڵن‌‌و گەڕەكەكان‌‌و‬ ‫لە شوێنی ئیشكردندا‪ .‬ئەمە گۆڕانی‬ ‫ت��ەواوی كولتوورە‪ ،‬ئەگەر لەالیەكەوە‬ ‫پێشێل بكرێت لە الیەكی دیكەوە چرۆ‬ ‫ئەكات‌‌و سەرهەڵدەداتەوە‪ .‬شۆڕشێكی‬ ‫لەم جۆرە هونەرە‪ ،‬چونكە ئەوەندەی‪،‬‬ ‫ك��ە ن��ی��ازی ب��ە خ��ۆڕاگ��ری��ی‌‌و ب��ەرگ��ری‬ ‫ك��ردن ه��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەوەن��دەش ن��ی��ازی بە‬ ‫خەیاڵە‪ .‬دیمۆكراسی مۆدێرن هاندەری‬ ‫خەڵكە بۆ خۆویستی‌‌و بەشداری كردن‬ ‫لە تاوانەكاندا‪.‬‬ ‫هێربرت رید لەبارەی دەورو رۆڵی‬ ‫ه��ون��ەر ل��ە كتێبی (ه��ون��ەر‌‌و نامۆیی)‬ ‫دا ئەڵێت‪ :‬هونەر تا ئەبەد ئاژاوەگێڕ‌‌و‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕە‪ .‬گ��ەورەی��ی هونەرمەند‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪272‬‬

‫ل��ەوەدای��ە‪ ،‬ك��ە ب��ەردەوام ب��ە شوێن‬ ‫ش��ت��ە ن��ەن��اس��راوەك��ان��دا ئ��ەگ��ەڕێ‌‌و‬ ‫بەرەنگاریان ئەبێتەوەو دەرئەنجامی‬ ‫ئ��ەم ك��ارەش داه��ێ��ن��ان‌‌و نوێخوازییە‪.‬‬ ‫ه��ەر رەم��زێ��ك��ی ت��ازەش‪ ،‬روانینێكی‬ ‫تازەیە بۆ ژیان‪ ،‬گرنگی ئەمەش لەوەدا‬ ‫نییە ك��ە ب��ی��روب��اوەڕی ه��ەن��ووك��ەی��ی‬ ‫خەڵك بهەژێنێت یان هەست‌‌و نەستی‬ ‫ئ��اڵ��ۆزی ئ��ەوان بە زمانێكی فەسیح‌‌و‬ ‫رەوان ب��ڵ��ێ��ت��ەوە‪ .‬ئ��ەم��ەی��ان ئ��ەرك��ی‬ ‫س��ی��اس��ەت��م��ەداران‪ ،‬رۆژن��ام��ەن��ووس‌‌و‬ ‫خەتیبەكانە‪ .‬هونەرمەند ئ��ەو شتەیە‪،‬‬ ‫كە ئەڵمانییەكان پێی دەڵێن ‪Ein Rotller‬‬ ‫وات��ە ژێ��ر‌‌و ژوورك��ەری ن��ەزم‪ ..‬یاسا‬ ‫سەقامگیرەكان‪.‬‬ ‫ئەم وتەیە بە مانای جیاوازی بەرچاو‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان ه��ون��ەرم��ەن��دی داه��ێ��ن��ەر‌‌و‬ ‫سەركەوتو لەگەڵ خەڵكدا نییە‪ .‬ئەبێ‬ ‫ل��ەوە تێبگەین ه��ەروا‪ ،‬ك��ە هێربرت‬ ‫ماركۆز وتویەتی‪ :‬كۆمەڵگه‌ی مۆدێرن‬ ‫ئەیەوێت بە ت��ەواوی هێز‌‌و توانایەوە‪،‬‬ ‫مرۆڤێكی تاك رەهەند دروست بكات‌‌و‬ ‫ئەم هەوڵە ئەبێ پووچەڵ بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ن��زی��ك��ب��وون��ەوەی‪ .‬ری��د ل��ە ه��ون��ەر‌‌و‬ ‫ئانارشی وەاڵمێكە پڕ بە پێستی خۆی‬ ‫بۆ سەدەی بیستەم‌‌و تەركیزكردنەوەی‬ ‫ئەو فكرەیە‪ ،‬كە شۆڕش ئەبێ هاوكات‬ ‫كولتووری‌‌و سیاسیش بێت‪.‬‬ ‫ه��ەر ب��ۆی��ە ل��ە كتێبی (ن��ه‌ف��ره‌ت لە‬ ‫كلتوور)‌دا دەڵێت‪ :‬ئ��ەوڕۆك��ە دەس��ت‌‌و‬

‫پێی ئێمە بەستراوەتەوە‪ .‬ئ��ەوەی كە‬ ‫دەیانكڕین‌‌و ئەیانفرۆشین‪ ،‬لە موبلیاتی‬ ‫ن��اوم��اڵ��ەوە‪ ،‬تا ق��اپ‌‌و ك��ەوچ��ك‌‌و جل‌‌و‬ ‫ب��ەرگ��م��ان‪ ،‬ن��ە ل��ەرووی ن��ی��ازەوەی��ە‪،‬‬ ‫بەڵكو بۆ قازانجە‪ .‬تێكڕای فەرهەنگی‬ ‫س��ارم��ای��ەداری ك��ۆم��ەڵ��گ��ه‌ی ئ��ێ��م��ە‪،‬‬ ‫قوماشێكی رەنگاو رەنگە بۆ داپۆشینی‬ ‫ناوەڕۆكی ئەو كەل‌و پەلە چرووك‌‌و بێ‌‬ ‫نرخانەی دەوروپشتمان‪.‬‬ ‫ن��ه‌ف��ره‌ت ل��ەم ف��ەره��ەن��گ��ە‪ ،‬وەرن بۆ‬ ‫رێ��زگ��رت��ن��ی ش��ۆڕش��ی تیموكراتێك‬ ‫هەلهەلەبكێشین‪ .‬وەرن ش��ارەك��ان‬ ‫ج��ۆرێ��ك دروس��ت ب��ك��ەی��ن‪ ،‬ك��ە زۆر‬ ‫گەورە نەبن بەاڵم دڵڕفێن بن‌‌و خەڵك‬ ‫ب��ە ئاسودەگییەوە ل��ە شەقامەكانیدا‬ ‫پیاسە بكەن‌‌و لە پارك‌‌و باخە گشتییە‬ ‫س��ەوز‌و ب��ەگ��وڵ خ��ەم�ڵاوەك��ان��ی��دا‪،‬‬ ‫زارۆك��ەك��ان ی��اری ب��ك��ەن‪ .‬لەخانووە‬ ‫رازاوەكانیاندا بەختەوەر بژین‪ .‬وەرن‬ ‫ل��ەن��ێ��وان ك��ش��ت��وك��اڵ‌و پیشەسازیدا‌‌و‬ ‫لەنێوانی شار‌و دێدا‪ .‬هاوسەنگی‌‌و هاوتا‬ ‫بوونێك دروست بكەین‪ .‬دەبێ‌ لەپێشدا‬ ‫ئ��ەم ئ��ەرك��ە س��ەرەك��ی��ان��ە‌‌و مەعقوالنە‬ ‫بە ئەنجام بگەێنین‌‌و پاشتر لەبارەی‬ ‫كولتوورەوە وتوێژ بكەین‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا درێ��ژەی پ��ێ��دەدات‌و‬ ‫دەڵ��ێ‌‪ :‬ناكرێت كولتوور لەسەترەوە‬ ‫بەسەر خەڵكدا بسەپێنیت‪ .‬كولتوور‬ ‫ل��ەخ��وارەوە‌‌و ل��ەدڵ��ی خ��ەڵ��ك��دا وەك��و‬ ‫ك��ان��ی س��ەره��ەڵ��دەدات‌‌و ئەتەقێتەوە‪.‬‬

‫‪273‬‬

‫لە دەروون��ی ج��ەم��اوەر‌و ك��ار‌‌و ژیانی‬ ‫رۆژانەیاندا‪.‬‬ ‫ف��ەره��ەن��گ رەن��گ��دان��ەوەی‬ ‫سەرخۆشییەكان‌‌و دڵ خۆشییەكانی‬ ‫گەلە لە پرۆسەی ژیان‌‌و هەڵسوكەوتی‬ ‫رۆژانەیاندا‪.‬‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕان پ��ێ��وی��س��ت��ە رەگ��ەزی‬ ‫ج��وان��ن��اس��ی‌‌و ئێستاتیك ب��ۆ ه��ەاڵت��ن‌‌و‬ ‫رزگ��ارب��وون ل��ەو ك��ۆت‌‌و پێوەنانەی‬ ‫رابردوو‪ ،‬لە بیرنەكەن‪ .‬بە درێژایی مێژوو‬ ‫دیومانە چ��ۆن شۆڕشگێڕان بە هۆی‬ ‫پابەندی بە سونەتەكانەوە سەركوت‬ ‫ك��راون ی��اخ��ود ل��ە رێ��گ��ە الی��ان داوە‪.‬‬ ‫ماركسییەكان دەب��ێ ئەو ئاگاداریەی‬ ‫م��ارك��س ل��ە (ه��ەژدەی برۆمێرلویی‬ ‫بناپارت)دا وەكو گوارە لە گوێ بكەن‬ ‫ب��ۆ ئ��ەوەی ل��ە بیری ن��ەك��ەن‪ .‬ماركس‬ ‫دەڵێت‪ :‬تێكڕای سونەتەكانی باوباپیرانی‬ ‫كۆچكردوومان مۆتەكە‌‌و تارماییە‪ ،‬كە‬ ‫بۆ مێشكی زیندووەكان چۆن دروست‬ ‫لە كاتێكدا ئەیانەوێت گۆڕانكاری لە ناوو‬ ‫دەرەوەی خۆیاندا بكەن‌‌و داهێنەرانە‬ ‫شتێكی ت��ازە بخوڵقێنن‪ ،‬ب��ەڵ��ێ ل��ەم‬ ‫ساتەوەختی قەیرانی شۆڕشگێڕانەدایە‪،‬‬ ‫كە ئ��ارەزووم��ەن��دان��ە دەس��ت��ەو دامێنی‬ ‫رۆح��ی م��ردووەك��ان��ی��ان ئ��ەب��ن‌‌و ن��او‌‌و‬ ‫دروشمەكانی بەرەنگاربوونەوەیان لێ‬ ‫وەردەگ��رن‪ ،‬ت��ا س��ەر ل��ەن��وێ دیمەنی‬ ‫نوێی مێژووی جیهان بەو دیكۆرە كۆنە‬ ‫بڕازێننەوە‌‌و هەر بەو زمانە كۆنەش‬

‫لەم شانۆیەدا قسە بكەن‪.‬‬ ‫تەكنیك‌‌و هونەری شۆڕش لەوەدایە‬ ‫ئ��ەوەی ع��ەق��ڵ‌‌و زان��س��ت ن��ای��ب��ی��ن��ن‪،‬‬ ‫بیبینێت‪ .‬بۆ تێكشكانی ئەم سنورانە‌‌و‬ ‫بۆ پەرەپێدانی عەقڵ تا داهاتوویەكی‬ ‫دوور‪ ،‬ئێمە پێویستمان ب��ە ش��ور‌‌و‬ ‫غ��ەری��زە ه��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەو هەستەی‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫ق��واڵی��ی دڵ��ی م��رۆڤ دێ��ت��ە دەرەوەو‬ ‫ناكرێ لە هیچ سەردەمێكدا بە درێژایی‬ ‫مێژوو‪ ،‬چوارچێوەیەكی بۆ دابنێیت‪.‬‬ ‫هەر بۆیە لە ‪1961‬دا‪ ،‬هێربرت رید‪،‬‬ ‫دوای بەشداریكردنی لە خۆپیشاندانێكی‬ ‫مەدەنی دژ بە خستنە ئ��اوەوەی ژێر‬ ‫دەریایی ناوەكی پۆالریس لە لەندەن‬ ‫ئاوا دێتە ئاخافتن‪ :‬ئەم لەمپەرە دەبێ‬ ‫الب��چ��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەم��ە ك��اری ع��ەق��ڵ‬ ‫نییە‪ .‬ه��ەردووال بەڵگەیەكی زۆری‬ ‫راستیان بۆ ك��ردەوە ناڕاستەكانیان‬ ‫لەالیە‪ .‬ئەم دۆخ��ە تەنیا بە كردارێكی‬ ‫غەریزی دەگ��ۆڕدرێ��ت‪ .‬بانگهێشتن بۆ‬ ‫ن��اف��ەرم��ان��ی‌‌و سەركێشی ك��ردارێ��ك��ی‬ ‫جەمعی‌‌و غەریزییە‌‌و دەب��ێ ه��ەرواش‬ ‫بێت‪ .‬هەڵچونی غەریزەكانی م��رۆڤ‬ ‫دژی هەڕەشەی لەناوبردنی گشتییە‪.‬‬ ‫هەرچەند یاری كردن بە غەریزەكان‬ ‫ج��ێ��گ��ەی مەترسییە ب��ەاڵم ه��ەر ب��ەم‬ ‫دەل��ی��ل��ە ل��ە ب��ارودۆخ��ی ن��ا ئ��وم��ێ��دی‌و‬ ‫رەشی ئێستادا‪ ،‬ئەبێ ئێمە غەریزەكان‬ ‫ب��ج��ووڵ��ێ��ن��ی��ن‪ .‬دەب��ێ خ��ەی��اڵ��ی خەڵك‬ ‫بەرفراوان بكەین تا لەو چارەنووسەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪274‬‬

‫هەڕەشەی مردنیان لێ دەكا‪ ،‬ئاگاداریان‬ ‫بكەینەوە‪ .‬بۆ گەیشتن بەم ئارمانجەش‬ ‫دەبێ بەكردەوە بیسەلمێنین لە رێگەی‬ ‫قوربانی كردنی گیان‌‌و ماڵمان بەبێ‬ ‫ترس ئەم ئاسایشە تێك ئەدەین تا لە‬ ‫كۆتاییدا مرۆڤایەتی لە دەرد‌‌و ئازار‌‌و‬ ‫م��ەرگ��ی ب��ە ك��ۆم��ەڵ رزگ��ار بكەین بۆ‬ ‫هەتاهەتایە‪.‬‬ ‫ئ��ان��ارش��ی��زم ب��اش ئ��ەزان��ێ��ت‪ ،‬ك��ە بۆ‬ ‫گەیشتن ب��ە ترۆپكی ئ��ازادی ل��ەزەت‬ ‫بردن لە ژیاندا‪ ،‬گۆڕانكاری لە هەموو‬ ‫ب��وارەك��ان��ی ك��ول��ت��ووری‌‌و ئ��اب��ووری‌‌و‬ ‫رامیاری پێویستە‪ .‬ب��ەاڵم لەسەر ئەو‬ ‫ب��اوەڕەی��ە‪ ،‬كە ئەم گۆڕانكارییە دەبێ‬ ‫هەر لە ئێستاوە دەس��ت پێ بكات‪ .‬لە‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ه��ەن��ووك��ەی��ەك��ان��ی نێوان‬ ‫مرۆڤەكان‪ ،‬كە زۆرترین كۆنترۆڵمان‬ ‫بەسەریاندا هەیە‪ .‬ئانارشیزم دەزانێت‪،‬‬ ‫كە ئێمە پێویستمان بە بیركردنەوەی‬ ‫عاقاڵنە هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم نیازمان بەوەش‬

‫هەیە ئەم بیرۆكە عیلمی‌‌و ئینتزاعیەش بە‬ ‫كردەوە لە پراكتیكدا روونی بكەینەوە‌‌و‬ ‫دایبەزێنین‪.‬‬ ‫هێربرت رید لە نامیلكەی (دەربارەی‬ ‫ئ��ازادی)دا ئەڵێت‪ :‬ئێمە ن��ی��ازم��ان بە‬ ‫ب��ازاڕی رەش��ی ك��ول��ت��وور ه��ەی��ە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی بە ئیرادەیەكی گەورەوە خۆمان‬ ‫لە پێگە زانستی‌و ئاکادیمییه وشك‌‌و‬ ‫كڵێشەیەكانیان ل��ە ب��ارەی ه��ون��ەر‌‌و‬ ‫ئەدەبەوە بپارێزین‪ .‬ئەمەش بۆ ئەوە‬ ‫نییە ئەم كااڵ هونەریانە‌‌و مەعنه‌وییانە لە‬ ‫رێگەی كەنیسە‌‌و دەوڵەت‌‌و چاپەمەنی‌‌و‬ ‫میدیاكان بازرگانی پێوە بكەین بەڵكو‬ ‫بۆ ئەوەیە لە قاچاخە رێوە بیانهێنین‪.‬‬ ‫بەم جۆرەش یەكەم كااڵی قاچاخ ئەو‬ ‫ئەدەبیاتەیە‪ ،‬كە بە پێچەوانەی هەموو‬ ‫درۆ‌‌و دەلەسەیەك لە ئەندێشە‌‌و ئاوات‌‌و‬ ‫خەونەكانی ئانارشیزم بەشێوەیەكی‬ ‫راستەقینە ئەدوێت‪.‬‬

‫‪275‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬

‫ئانارشی سیاسەتی شاعیرانە‪ ،‬نووسینی‬ ‫هێربێرت رید‪.‬‬

‫تێبینی‪:‬‬

‫هوارد زین ئەم وتارەی لە پێشەكی كتێبەكە‬ ‫نووسیوە‌‌و كۆی بیروڕای هێربێرت ریدی لەم‬

‫پێشەكییەدا خستۆتەڕوو‪.‬‬

‫پەراوێزەكان‪:‬‬

‫‪ JEAN PAVEL MARAT-1‬ل��ە رێ��ب��ەران��ی‬

‫شۆڕشی فەرەنسا (‪.)1743-1793‬‬ ‫‪ MARQUISDE SADE‬رۆماننوسی فەرانساوی‬ ‫(‪)1740-1814‬‬ ‫‪ EXPLOSION-2‬وشەیەكی التینیە‪ ،‬بە مانای‬ ‫تەقینەوەیە‪ ،‬بەاڵم لێرەدا بە مانای شۆڕش‌‌و یاخیبوون‬ ‫هاتووە‪.‬‬ ‫‪ DIGGERS-3‬گروپی مساوات مللی كە لە ‪1649‬‬ ‫لە ئینگلیز بۆ ماوەیەك پەرەی سەند لە دژی موڵکایه‌تی‬ ‫تایبه‌تی «زەویە گشتییەكانی» ئەو واڵتەیان داگیر كرد‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪276‬‬

‫ئينسكلؤثيدياى ناوداران‬

‫‪277‬‬

‫‪s‬‬

‫سانت ئۆگستین‬ ‫‪aint augustine‬‬

‫ئامادەكردنی‪ :‬سەاڵح رەنجدەر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪278‬‬

‫لە ساڵی ‪354‬دا لە تاجستا‪ ،‬كە ئێستا‬ ‫سەر بە واڵت��ی جەزائیرە لە باوكێكی‬ ‫بتپەرست‌و دایكێكی كریستیان لەدایك‬ ‫بووە‪ ،‬لە منداڵیدا دایكی بەخۆشەویستی‬ ‫مەسیح پەروەردەی كردوەو لەتەمەنی‬ ‫ن��ۆزدە ساڵیدا لە قەرتاجنە چۆتە بەر‬ ‫خ��وێ��ن��دن‪ ،‬ل��ەو س��ەردەم��ەدا كتێبێكی‬ ‫شیشرون‌ی خوێندۆتەوە‪ ،‬كە لە ژێر‬ ‫ن��اوی هۆرتانیۆس ب��ووە ب��ەاڵم دواتر‬ ‫لێی ون ب��ووە‪ ،‬ن��وس��ەر ل��ەم كتێبەدا‬ ‫فەلسەفەی وەك قوتابخانەی زانست‌و‬ ‫ئەمەكداری‌و رێگای ژیانی بەختەوەری‬ ‫ناساندووە‪ .‬ئیدی ڕووی لە فەلسەفە‬ ‫كردووەو شەیدای ئەفالتونیزمی نوێ‌‬ ‫بووە‪ ،‬مشت‌و مڕی زۆر لەسەر ئەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬كە گوایە پێشتر لەسەر ئایینی‬ ‫مانی بووەو دواتر بووە بەكرسیتیانی‌و‬ ‫ئینجا ڕووی ل��ەف��ەل��س��ەف��ە ك��ردووە‪،‬‬ ‫ی��ان دەڵ��ێ��ن لەپێشدا وازی ل��ە ئایینی‬ ‫ك��ری��س��ت��ی��ان��ی ه��ێ��ن��اوەو چ��ۆت��ە س��ەر‬ ‫بیروباوەڕەكانی ئایینی مانی‪ ،‬كە لە‬ ‫ئێران‌و ڕۆژه��ەاڵت��ەوە ب��ەرەو رۆژئ��اوا‬ ‫پەل‌و پۆی هاویشتووە پاشان عەوداڵی‬ ‫دنیای فەلسەفە دەبێت‌و واز لەو ئاینەش‬ ‫دەهێنێت‪.‬‬ ‫بەاڵم دواتر دەگەرێتەوە پێكهاتەیەك‬ ‫ل��ە ئایینی كریستیانی‌و فەلسەفەی‬ ‫پالتۆیزم دەكات بەتوێشووی گەشتی‬ ‫ڕێ��گ��ای ف��ەل��س��ەف��ەو ژی��ان‪ ،‬دوات��ر لە‬ ‫ت��ەم��ەن��ی ‪ 33‬س��اڵ��ی��دا دژ ب��ەم تێكەڵ‬

‫ك��ردن��ە دەوەس��ت��ێ��ت��ەوەو رەخ��ن��ەش لە‬ ‫ئەفالتونییەكان دەگرێ‌‌و بە گومڕایان‬ ‫ناو دەبات‪.‬‬ ‫ئۆگستین م��اوەی��ەك ڕوو دەك��ات��ە‬ ‫رۆماو فێرگەیەك دادەمەزرێنێ‌‌و وەكو‬ ‫مامۆستایەك دەچێتە كێبڕكیی زانستی‬ ‫ب��ەی��ان��ەوەو س��ەرك��ەوت��ن ب��ە دەس��ت‬ ‫دەهێنێ‌‪.‬‬ ‫لەو سەرو بەندەدا هاتۆچۆی كڵێسای‬ ‫كاسۆلیكی دەكات‌و گوێ‌ لە وتارەكانی‬ ‫قەشەی شار (سانت ئەمبرواز) دەگرێت‪.‬‬ ‫لەوكاتەدا كە ئۆگستین خۆی بەمانیی‬ ‫دەزان��ی‌و لەدڵەوە ب��اوەڕی كریستیانی‬ ‫ن��اخ��ی ورووژان��دەوە‪ ،‬گەیشتە ئ��ەو‬ ‫ب��ڕوای��ەی ئاینزای كاسۆلیكی باشتر‬ ‫بەرگری لە ئینجیل دەك��ات‌و ئەمەش‬ ‫سەرەتایەك بوو بۆ دووركەوتنەوەی‬ ‫لە مانۆیزم‪ .‬لە هەمان كاتدا دەستی كرد‬ ‫بە خوێندنەوەی كتێبی فەلسەفەو لەناو‬ ‫ئەو كتێبانەشدا كتێبەكەی شیشرون)بە‬ ‫ناوی (وتارە ئەكادیمییەكان) كاریگەری‬ ‫زۆری تێكردو بەئەندازەیەك قەیرانێكی‬ ‫لە گومان بۆ هاتە ئاراوە‪ .‬لێرەوە گومان‬ ‫بەرەو ئاقارێكی نوێ‌ پاڵی پێوە دەنێت‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئۆگستین گومانی ل��ە بوونی‬ ‫خ��واوەن��د ن��ه‌ک��ردووه‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ ،‬بوونی خوای بە كارێكی‬ ‫ب��ەڵ��گ��ە ن��ەوی��س��ت دەزان��ێ��ت‌و رووی‬ ‫کردۆته كڵێساو بڕوای بەوە هێناوه‪ ،‬كە‬ ‫رزگاربوون لە كڵێسادایە‪.‬‬

‫‪279‬‬

‫ب��ەاڵم ئ��ۆگ��س��ت��ی��ن ه��ەر ب��ەم��ەوە‬ ‫ن��ەوەس��ت��اوە‪ ،‬كە بچێتە كڵێساو وەك‬ ‫تاكە سەرچاوە لە دیدگای ئینجیلەوە‬ ‫بڕوانێتە ژیان‌و چیەتی شتەكان بەڵكو‬ ‫زۆر ئاوێتەی فەلسەفە بووەو هەر لەو‬ ‫س��ەرو ب��ەن��دەدا زۆرێ��ك لە كتێبەكانی‬ ‫ئەفالتونییەكان دەخوێنێتەوە‪ ،‬لە رێگای‬ ‫ئەو كتێبانەوە بڕوا بە فەراهەمبوونی‬ ‫زانینی ڕەهاو فەراهەم بوونی روحانیەت‬ ‫دەهێنێ‌ هەروەها بڕوا بەوە دەهێنێت‪‌،‬‬ ‫ك��ە خ��راپ��ە جەوهەرێكی سەربەخۆی‬ ‫نییە تا بەدروست كراوی خواوەند لێك‬ ‫بدرێتەوە‪ ،‬بەڵكو تەنیا چاكە نەكردنە‪.‬‬ ‫لە نێو ئ��ەو كتێبانەشدا‪ ،‬كە ئایدیای‬ ‫ل��ەو ج��ۆرەی��ان لە مێشكدا دەخولقاند‬ ‫ئەو نوسینانەی ئەفالتۆنییەكان بوون‪،‬‬ ‫كە ڤكتۆرینۆس لە یۆنانیەوە وەری‬ ‫گ��ێ��ڕاب��وون‪ .‬ل��ێ��رەوە ف��ەل��س��ەف��ە ب��وو‬ ‫ب��ە ڕێ��پ��ی��ش��ان��دەری ب��ۆ تێگەیشتن لە‬ ‫ئایینی كریستیانی‌و لەبەر رۆشنایی‬ ‫ئەو ئایینەش فەلسەفەی لێكدەدایەوە‬ ‫ئەمەش ئ��ەو خاڵە گرنگەیە پێویستە‬ ‫ل��ێ��رەدا ئ��ام��اژەی ب��ۆ ب��ك��رێ��ت‪ ،‬چونكە‬ ‫زۆرێك لە توێژەرەكان وای بۆ دەچن‬ ‫ك��ە ئەفالتۆنیزم رێ��گ��ای مەسیحیەتی‬ ‫ب��ە ئ��ۆگ��س��ت��ی��ن پ��ی��ش��ان داوە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫راستیەكەی ئەوەیە كە ئەو بڕوای بە‬ ‫ئاینی كریستیانی هێنابوو‪ ،‬نامەكانی‬ ‫(ئەفلۆتین) لە چارەسەركردنی كێشە‬ ‫زۆره‌ک��ان��ی عەقڵیدا‪ ،‬ك��ە رێ��گ��ر ب��وون‬

‫لە تێگەیشتنی ت��ەواوی مەسیحیەت‌دا‬ ‫یارمەتی دەری ئەو بوون‪.‬‬ ‫ئۆگستین بۆ ماوەیەك روو لە الدێ‌‬ ‫دەكات‌و لەگەڵ هەندێك لە هاورێكانیدا‬ ‫لەگۆشەگیری‌و همێنیدا ژی��ان بەسەر‬ ‫دەبات‪ ،‬لەو ماوەیەدا هەموویان خەریكی‬ ‫بیركردنەوەو لێكۆلینەوە دەبن‌و ئینجیل‬ ‫دەخوێننەوە‪ .‬ئەم ماوەیە زۆرشتی تازە‬ ‫لەئاینی كریستیانیەوە فێر دەبێت‪ ،‬كە‬ ‫لە پالتۆیزمەوە فێری ن��ەب��ووە‪ .‬ئیدی‬ ‫لەسەر ئاینی كریتسیانی خ��ۆی ساغ‬ ‫دەك��ات��ەوەو نامەكانی (سانت پۆلس)‬ ‫یش زۆرتر كاری تێ‌ دەكەن بەم جۆرە‬ ‫لەتەمەنی س��ی‌و س��ێ‌ ساڵیدا دەبێتە‬ ‫قەشەیەكی كریستیانی‪ .‬ل��ەدوای ئەمە‬ ‫دەگەرێتەوە بۆ تاجستاو خەڵكی (ئیپۆنا)‬ ‫وەك��و قەشەی خۆیان هەڵیدەبژێرن‌و‬ ‫بۆ م��اوەی ‪ 35‬س��اڵ بە زم��ان‌و قەڵەم‬ ‫ك��اردەك��ات‪ ،‬دواڕۆژەك��ان��ی ژی��ان��ی‌و‬ ‫پەالماری ئەمازیغەكان دا وێك دەكەون‬ ‫كە تیایاندا رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێ‌ بۆ‬ ‫ه��ان��دان‌و خ��ۆڕاگ��ری‌و ب��وژان��دن��ەوەی‬ ‫هیواو ئاواتەكان لەدڵیاندا‪.‬‬ ‫دانراوەكانی‬ ‫دوای خ��وێ��ن��دن��ەوەی وردی ن��وو‬ ‫سینەكانی ئەفالتۆن‪ ،‬ئۆگستین دەستی‬ ‫بە نووسین كردووه‪ .‬یەكەمین پرسیش‪،‬‬ ‫كە بە الیەوە گرنگ بووه لە بارەیەوە‬ ‫ب��ن��ووس��ێ��ت‪ ،‬پ��رس��ی دڵ��ن��ای��ی رەه��ای��ان��ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪280‬‬

‫بووه‪ .‬ئەمەش بۆته بابەتی كتێبه‌که‌ی‬ ‫ب��ه ن��اون��ی��ش��ان��ی (ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوەی‬ ‫ئەكادیمییەكان)‪ .‬ئه‌وجا رووی کردۆته‬ ‫ژینی ب��ەخ��ت��ەوەری‪ ،‬كە شیشرۆن لە‬ ‫ب��ارەی��ەوە دەڵ��ێ��ت‌‪ :‬ئ��ەوەی��ە ئامانجی‬ ‫فەلسەفە‌و كتێبێكی بەم ناوەوە داناوە‪.‬‬ ‫پ��اش��ان ڕوو دەك��ات��ە (ن��ەم��ری‬ ‫دەروون)‌و ل��ە س��ەر ئ��ەم ب��اب��ەت��ەش‬ ‫كتێبێكی دان��اوه به ناونیشانی (بنەما‬ ‫ع��ەق�ڵان��ی��ی��ەك��ان��ی ب��اوەڕ)‌‪ .‬چ��ەن��دی��ن‬ ‫كتێبی‌تریشی ل��ە‌و م��اوەی��ەدا دان��اوە‪.‬‬ ‫دوای گ��ەڕان��ەوەی بۆ نیشتمانەكەی‪،‬‬ ‫بە ت��ەواوی خۆی بۆ بەرگریكردن لە‬ ‫كریستیانی‌و دژایەتیكردنی ئایینە تازە‬ ‫دەركەوتوەكان لە ناوچەكەیدا تەرخان‬ ‫كردووه‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەرەن��ج��ام��ی ئ��ەم��ەش��ەوە كتێبی‬ ‫(مۆرالی كڵێسای كریستیانی‌و مۆراڵی‬ ‫م��ان��ۆی��زم) ب�ڵاوك��ردۆت��ەوە‪ ،‬دوات��ری��ش‬ ‫ه��ەردو كتێبی (س��ف��ری پێكهاتن بۆ‬ ‫بەرپەرچدانەوەی مانۆیزم)‌‌و (دەربارەی‬ ‫ئازادی)ی باڵوكردۆتەوە‪.‬‬ ‫گرنگترین كتێبیش‪ ،‬كە ساڵی ‪ 400‬ز‬ ‫دایناوە بە ناونیشانی (دانپێدانانەكان)‬ ‫ب��ووه‪ ،‬ك��ە یەكێكە ل��ە ش��اك��ارەك��ان��ی‬ ‫فەلسەفەو ئەدەبیاتی جیهانی‪ ،‬كە لە‬ ‫رێگای گێڕانەوەی بیرەوەریەكانیەوە‬ ‫لێكدانەوە بۆ زۆر پرسی گرنگ كردوەو‬ ‫ئاوێتەیەكی لە پالتۆنیزم‌و فەلسەفەی‬ ‫كریستیانی خستۆتە روو‪.‬‬

‫یەكێك لە بەرهەمە گرنگەكانی‌تریشی‬ ‫كتێبی (سێ‌ كوچكە) بوو‪ ،‬كە بریتی بوو‬ ‫لە ‪ 15‬وتارو لەماوەی پانزە ساڵدا واتە‬ ‫لەساڵی ‪ 400‬ــ ‪416‬دا نووسیبوویەوە‪،‬‬ ‫كە تیایدا دەربارەی عەقیدە دەدوێت‌و‬ ‫رەخ��ن��ە ل��ە س��ەر لێشێوان دەگ��رێ��ت‌و‬ ‫زۆر پرسی فەلسەفی‌تر دەخاتە بەر‬ ‫ب��اس‪ .‬ساڵی ‪ 410‬زاینی ئەمازیغەكان‬ ‫ش��اری رۆم��ای��ان داگ��ی��رك��رد‪ ،‬ئەمەش‬ ‫سەرسامیەكی فراوانی بە سەر جیهانی‬ ‫كۆندا هێناو بتپەرستەكان لەو بڕوایەدا‬ ‫ب��وون كەچیتر خ��واوەن��د پشتیوانی‬ ‫ئ��ەو ش��ارە ناكات‌و وازی لێ‌ هێناوە‪.‬‬ ‫ل��ەم ك��ات��ەدا سانت ئۆگستین دەس��ت‬ ‫دەدات��ە قەڵەم‌و وەاڵم دەدات��ەوەو ئەم‬ ‫وەاڵمانەش كتێبی (شاری خواوەند)‌یان‬ ‫لێ‌ دروس��ت دەبێت‪ ،‬ل��ەم كتێبەدا‪ ،‬كە‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪ 413‬دەس��ت��ی بەنووسینی‬ ‫ك��ردو ساڵی ‪ 426‬ت��ەواوی ك��رد‪ .‬زۆر‬ ‫مەسەلەی گرنگی چارەسەر كردووە‪.‬‬ ‫ل��ە ‪ 10‬وت��اری ی��ەك��ەم��دا رەخ��ن��ەی لە‬ ‫بتپەرستی‌و ئایدیاكانی‌و مۆڕاڵ‌و ڕێبازە‬ ‫فەلسەفییەكانی بتپەرستی گرتووەو‬ ‫توێژینەوەی لە بارەوە كردوون‪ .‬دوانزە‬ ‫وتارەكەی دیكەشی بۆ مێژوو بەگشتی‬ ‫تەرخان كردووە‪ .‬بەر لە مردنیشی بە ‪3‬‬ ‫ساڵ پێداچوونەوەیەكی بۆ بابەتەكانی‬ ‫ك��ردووەو كتێبی (پیا راگەیشتنەكان)‬ ‫ی دان��اوە‪ ،‬ك��ە ت��ی��ای��دا ڕەخ��ن��ەی لە‬ ‫پالتۆنیزم گرتووە‪ ،‬یەكێك لە گرنگترین‬

‫‪281‬‬

‫شاكارەكانیشی (دەرب��ارەی مەلەكوتی‬ ‫خ��ودا) ب��ووە‪ ،‬كە تیایدا مرۆڤی وەك‬ ‫ه��اواڵت��ی دوو جیهانی ج��ی��اواز وێنا‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫سەرچاوە فەلسەفییەكانی‬ ‫زۆربەی سەرچاوە فەلسەفییەكانی لە‬ ‫كتێبە التینییەكان بوون‪ .‬لە سەردەمی‬ ‫گ��ەن��ج��ی��دا زم��ان��ی ی��ۆن��ان��ی ب��ەب��اش��ی‬ ‫نەدەزانی‪ ،‬بەاڵم دواتر بۆ تێگەیشتن لە‬ ‫ئەسفره‌کانی كتێبی پیرۆز خۆی فێری‬ ‫یۆنانی كرد‪ .‬هەروەك بەكاریشی دەهێنا‬ ‫بۆ خوێندنەوەی كتێبە یۆنانییەكان‌و‬ ‫(ئەفلۆتین)ی فەیلەسووفی گەورەیان‪،‬‬ ‫بەاڵم بەباشی ئەفالتونی نەدەناسی‌و‬ ‫وای زان��ی��ب��وو‪ ،‬ك��ە ئ��ەف�لات��ون��ی��زم‌و‬ ‫ئەفالتونیزمی نوێ‌ هەر یەك ڕێبازن‪،‬‬ ‫ئەمەش لەوەدا دەردەكەوێ‌ كە لەكتێبی‬ ‫(وەاڵمدانەوەی ئەكادیمییەكان)دا دەڵێت‌‪:‬‬ ‫ئەفلۆتین زۆر لە ەفالتۆن دەچێت بە‬ ‫ئەندازەیەك دەتوانی بڕوا بەوە بهێنیت‬ ‫‪،‬ك��ە ئەفالتون لە ئەفلۆتین‌دا زیندوو‬ ‫كراوەتەوە‪.‬‬ ‫پەیڕەو‌و میتۆدی كار‬ ‫أ‌ ــ پەیڕەوی كاركردنی وێنەی ژیانیەتی‪:‬‬ ‫زانستی خوێندنەوەی هۆرتانسیۆس)‬ ‫فەلسەفە رێگای گەیشتن بە بەختیارییە‪،‬‬ ‫كە هەموو مرۆڤێك دەیخوازێت‪.‬‬ ‫ب‌ ـ��ـ ف��ەی��ل��ەس��وف��ەك��ان زۆر شتی‬

‫باشیان دۆزی��وەت��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم هەموو‬ ‫راستیەكی پێویستیان بۆ مرۆڤەكان‬ ‫نەدۆزیوەتەوەو زۆرجار كەوتوونەتە‬ ‫هەڵەوە‪ .‬عەقڵ بەهێزە سروشتیەكەی‬ ‫خۆی ناتوانێ‌ رێگای راستی بەتەواوی‬ ‫بدۆزێتەوە‪ .‬فەلسەفەش هێزێكی ئەوتۆ‬ ‫لە خودی خۆیدا شك نابات‪ ،‬كە خود لە‬ ‫مەعریفەوە بۆ كاری بااڵ بگوێزێتەوە‪،‬‬ ‫ئەگەر بەختەوەری‌و داناییمان بوێت‬ ‫پێویستە باوەڕمان هەبێت‪.‬‬ ‫ج ـ��ـ ب��اوەڕ س��ۆزێ��ك��ی خ��ەف��ەك��راو‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو رەزامەندییەكی عاقاڵنەی‬ ‫راستییەكانە‪ .‬ئەو هەمیشە گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫ببه ب��ه خ��اوەن��ی ع��ەق��ڵ‌و ب��ە خ��اوەن��ی‬ ‫باوەڕ‪.‬‬ ‫گومان‌و دڵنیایی‬ ‫گفتوگۆی سانت ئۆگستین لەبارەی‬ ‫گومانەوە دەبێتە دوو بەشەوە‪ ،‬بەشێكی‬ ‫نێگەتیڤ‪ ،‬كە تیایدا هەڵوێستی گومان‬ ‫هەڵوێستێكی زی��ادەڕۆی��ی‌و ناكۆكەو‬ ‫ب��ەش��ێ��ك��ی پ��ۆزەت��ی��ڤ ك��ەت��ی��ای��دا ئێمە‬ ‫حەقیقەتە بابەتیەكان بەدڵنیایی ڕەهاوە‬ ‫دەرك پێدەكەین‪.‬‬ ‫لە رووی یەكەمەوە جەختی لەسەر‬ ‫هەست پێكراوەكان كردۆتەوە‪ .‬بڕوای‬ ‫ب��ەوە ه��ەی��ە ك��ە ل��ە رێ��ی ع��ەق��ڵ��ەوە‬ ‫دەتوانین مەرجەكانی دڵنیایی لە هەست‬ ‫پ��ێ��ك��راوەك��ان دی��اری ب��ك��ەی��ن‪ ،‬چونكە‬ ‫دەتوانین بگەینە قەناعەتی راستگۆیانە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪282‬‬

‫سەبارەت بە هەستپێكراوەكان ئەوەش‬ ‫بەوە دەبێت‪ ،‬كە هیچ رەگەزێكی نامۆ بۆ‬ ‫هەستەكان زیاد نەكەین‪ .‬ئەو كەسەی‬ ‫گومان لە حەقیقەت دەك��ات‪ ،‬بەڵگە بە‬ ‫شتێك دەهێنێتەوە‪ ،‬كە خۆی بە راستی‬ ‫دەزانێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر زیاتر لە گومان‬ ‫وردبینەوە‪ ،‬دەبینین دۆگمایەكی تەواو‬ ‫دەسەپێنێت‪ .‬لە رووی دووەمیشەوە‬ ‫سانت ئۆگستین ب��ڕوای بە حەقیقەتە‬ ‫سەربەخۆو رەهاكان دەردەخ��ات‪ ،‬كە‬ ‫پێی وایە گومان ناتوانێ‌ هیچیان لەگەڵدا‬ ‫بكات‪ ،‬لەوانەش رێسا لۆژكاڵەكانن‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە‪ ،‬كە دەڵێن پرسی راستگۆیانە درۆ‬ ‫نییەو پرسی ناكۆك لەگەڵ ئەودا درۆیە‪،‬‬ ‫ی��ان وەك راستییەكانی ماتماتیك بۆ‬ ‫نموونە ‪ ،9=3×3‬یان وەكو هەقیقەتەكانی‬ ‫فەلسەفە‪ ،‬ك��ە دەڵ��ێ��ن پێویستە دوای‬ ‫دانایی‌و بەختەوەری بكەوین‪ ،‬لێرەدا‬ ‫ئەقڵ بەسروشتی خ��ۆی ئ��ەم شتانە‬ ‫بەپێویست دەزانێت‪ .‬سانت ئۆگستین‬ ‫رەخنەی لە گومانكەرەكان دەگ��رت‌و‬ ‫باسی هەقیقەتی بوونی بۆ دەك��ردن‌و‬ ‫دەپ��ی��رس��ی‪ :‬ئایا دەزان��ی��ت ت��ۆ هەیت؟‬ ‫گومانی رەهابوونیی نییە‌و هەقیقەت لە‬ ‫ئەقڵدا رەنگ دەداتەوە‪ .‬من هەڵە دەكەم‬ ‫كەواتە من هەم‪ ،‬ئەوەی بوونی نەبێت‬ ‫هەڵەش ناكات‪.،‬سانت ئۆگستین زۆر بە‬ ‫سەركەوتویی بیرو راكانی خۆی لەگەڵ‬ ‫گرنگترین بابەتەكانی فەلسەفەدا تاقی‬ ‫كردوەتەوەو هەرگیز لە بەرامبەرەكانی‬

‫ن��ەت��رس��اوە‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەو ق��ۆن��اخ��ەك��ە زۆر‬ ‫چارەنووسساز بووە چونكە لە نێوان‬ ‫دوو قۆناخی گرنگی مێژووی فەلسەفەدا‬ ‫ژیاوەو بەرخودی كردووە‪ ،‬بابەتەكانی‬ ‫ب��وون‌و ن��ەب��وون��ی خ��واوەن��دو بوونی‬ ‫خودو چۆنیەتیی سەلماندنی‪ .‬لەمەشدا‬ ‫لەگەڵ زۆرب��ەی فەیلەسوفەكانی‌تردا‬ ‫كەوتۆتە ناكۆكیەوە‪ ،‬ئەو دەڵێت‪ :‬ئەقڵ‬ ‫هەقیقەت دەدۆزێتەوە بەاڵم دروستی‬ ‫ناكات‪ ،‬دەروون‌و جەستەش دوو مرۆڤ‬ ‫پێك ناهێنن بەڵكو بە هەردووكیان یەك‬ ‫مرۆڤن‪.‬‬ ‫مەعریفە‬ ‫الی سانت ئۆگستین مەعریفە دوو‬ ‫ج��ۆرە‪ :‬ی��ەك��ەم��ی��ان ه��ەس��ت پ��ێ��ك��راوە‬ ‫م��ات��ری��اڵ��ی��ەك��ان��ەو ئ��ەوی ت��ری��ش��ی��ان‬ ‫مەعنەویە‪.‬‬ ‫هەرچی یەكەمە لە ئاکامی بەئاگابوونی‬ ‫دەروون��ەوە ل��ەگ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ان��ی‬ ‫ج��ەس��ت��ەوە س��ەره��ەڵ��دەدات‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ان��ە ت��ای��ب��ەت��ن بەجەستەو‬ ‫دوای ئەوەش تەنها دەروون هەستیان‬ ‫پ��ێ‌ دەك��ات‪ .‬ك��اردان��ەوەی جەستەش‬ ‫كاریگەری بۆ س��ەر دەروون نابێت‪،‬‬ ‫چونكە پلە ن��زم ك��اری��گ��ەری ب��ۆ سەر‬ ‫خ��ۆی ن��اب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەم پ��رەن��س��ی��پ��ە الی‬ ‫ئەفلۆتین بەهەمان شێوە بەدی دەكرێت‪.‬‬ ‫یەكێك ل��ە گرنگترین ئ��ەو بابەتانەی‬ ‫س��ان��ت ئ��ۆگ��س��ت��ی��ن ب��وێ��ران��ە ب��اس��ی‬

‫‪283‬‬

‫ك��ردووەو ب��ی��روڕای نوێی لە ب��ارەوە‬ ‫گوتووە‪ ،‬ئایدیای خۆی نەشارۆدتەوە‬ ‫پرسی ئ��ی��رادەو ئ��ازادی��ە‪ ،‬كە تەنانەت‬ ‫كڵێساش هەرگیز زمانی وای لە باس‬ ‫كردنی ئەم بابەتانەدا بەكارنەهێناوە‪.‬‬ ‫ئ��ەو دەڵ��ێ‌ م��رۆڤ خ��اوەن��ی ئ��ی��رادەی‬ ‫مرۆڤانەی خۆیەتی‌و لەم ئیرادەیەشدا‬ ‫ئ��ەوپ��ەڕی ئ��ازادی ه��ەی��ە‪ ،‬ئ��ی��رادە الی‬ ‫س��ان��ت ئۆگستین بریتییە ل��ە ت��وان��ای‬ ‫پەسەندكردنی ئایدیایەك یان بۆچونێك‬ ‫یان رەتكردنەوەیان‪.‬‬ ‫ئەمەش هەڵبژاردن نییە لەنێوان چاكەو‬ ‫خ��راپ��ە چونكە خ��راپ��ە ك��ەم‌و كوڕیەو‬ ‫ئەگەر مەرج بووایە بۆ ئازادی خواوەند‬ ‫ئازاد نەدەبوو‪.‬‬ ‫م��رۆڤ ل��ە ك��ارو ك��رداری��دا ئ��ازادەو‬ ‫بەرپرسە لە كارەكانی خۆی لەوەش‬ ‫زیاتر زۆر بوێرانە دەڵێت‪ :‬ئەگەر ئێمە‬ ‫لە كارو كردارەكانی خۆمان بەرپرس‬ ‫نەبین‪ ،‬ئەوا فەرمانەكانی خودا دەبنە‬ ‫ق��س��ەی پ��روپ��وچ‪ .‬ئەڵبەتە ل��ە ئایینی‬ ‫كریستیانی‌و زۆرێ��ك لە ئاینەكانی‌تر‪،‬‬ ‫پێچەوانەی ئەم ئایدیایە بەدی دەكرێت‪،‬‬ ‫ك��ە دەوت��رێ‌ م��رۆڤ��ەك��ان ئ��ازاد نین‬ ‫ل��ەم دنیایەدا چاكە بكەن‪ ،‬ی��ان خراپە‬ ‫بكەن‪ ،‬دۆزەخ��ی بن یان بەهەشتی بن‬ ‫چونكە هەمووشتێك لەناوچاوانیان‬ ‫نوسراوەو ئایندەیان لە دنیای دووەمدا‬ ‫دیاریكراوە‪ .‬لە بەشەكانی‌تردا باس لە‬ ‫جیهان‌و چۆنیەتیی ئافەریدە كردنی‬

‫مرۆڤ‌و جیهان دەكات‪ .‬هەروەها باس‬ ‫لە كۆمەڵگاو ئەفالتۆنیزمی نوێ‌ دەكات‪.‬‬ ‫ب��ەراس��ت��ی ه��ەڵ��س��ەن��گ��ان��دن‌و ش��ەن‌و‬ ‫كەوكردنی ژی��ان‌و ئایدیاو كارەكانی‬ ‫س��ان��ت ئۆگستین زۆر ل��ەم��ە زی��ات��ر‬ ‫هەڵدەگرێت‌‌و دەتوانین بلێین یەكێكە لە‬ ‫گرنگترین ئەو كەسایەتیانەی لە دنیای‬ ‫فەلسەفەدا دەركەوتووە‌و بۆ تێگەیشتن‬ ‫لەو قۆناخە گرنگانەی فەلسەفەی پێدا‬ ‫تێپەڕیوە پێویستە خوێندنەوەی زیاتر‬ ‫بۆ كەسایەتی‌و ژی��ان‌و بەرهەمەكانی‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫ـ ت��أری��خ الفلسفە االوروب��ی��ە ف��ی العصر‬ ‫الوسیط‪ -‬یوسف كرم ‪ -‬دار العلم‪ -‬بیروت‪-‬‬ ‫لبنان‪.1979 -‬‬ ‫ـ م��ێ��ژووی ف��ەل��س��ەف��ە‪ -‬ب��رای��ان م��اگ��ی‪-‬‬ ‫وەرگێڕانی عوسمان حەمە رەشید گورون‪-‬‬ ‫دەزگای حەمدی ‪.2010‬‬ ‫*لەكتێبی م��ێ��ژووی ف��ەل��س��ەف��ە‌و هەندێك‬ ‫س��ەرچ��اوەی ت��ردا ن��اوی س��ان��ت ئۆگستین‬ ‫ب��ەن��اوی (ئوگستینۆس) ه��ات��ووە ب��ەاڵم لە‬ ‫سەرچاوە ئینگلیزیەكاندا زۆرتر (ئۆگستین)‬ ‫م بەرچاو كەوت‪ ،‬هەروەها زاراوەی سانت‬ ‫بەمانای (قدیس) دێت كە ئەو نازناوە ئاینییەی‬ ‫ه��ەب��ووەو ب��ەع��ەرەب��ی (ال��ق��دی��س أوغسطین)‬ ‫دەكات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪284‬‬