PODRÓŻNIK. O ŻYCIU I SZKLE KAZIMIERZA PAWLAKA/TRAVELLER ABOUT THE LIFE AND GLASS OF KAZIMIERZ PAWLAK

Monika

mOnika

This book on the artist is like a journey, it takes you through changing times, more remodelling, tearing down or destroying the old and replacing it with the new. Both in the physical and in that other, more diffi cult to grasp, sense. It consists of pieces like the land scape outside the window of a moving train, like people appearing and disappearing in the corridor of a carriage, going somewhere further, seen only for a moment. Because “reality, described, painted or filmed, is completely different from the reality given to us directly, [...] the smoother the description the further away from it. So let’s have press clippings, book excerpts, personal recollections, reminiscen ces of works remixed together”, let’s have Kazimierz Pawlak’s journey stick together from fragments like glass sculptures in which the artist connects, fits and glues different pieces; like the cards and fiches in his archive, let it recall that which without record in his works and words would fall into oblivion.

Aktorka, kulturoznawczyni, nauczycielka aka demicka, pisarka. Ukończyła studia na Wy dziale Aktorskim Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej we Wrocławiu, doktorat obroniła na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Opubliko wała dotychczas książki: Gry codziennie po zacodzienne… O komunikacyjnych aspektach aktorstwa; Wrocław – Jerozolima – Wrocław (opowiadania, razem z Lvem Sternem); Mona. Opowieść o życiu malarki; Podróże do wielu odległych światów, czyli lekcje projektowania graficznego według Jana Jaromira Aleksiuna; CiSz (monografia Wydziału Ceramiki Szkła wrocławskiej ASP); Migrena. Kronika rodzinna; Uwierzyć w niemoż liwe. O witrażach Teresy Marii Reklewskiej. Jest także autorką licznych artykułów o teatrze i sztukach wizualnych. Pracuje między innymi na Akademii Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu mOnika braun

actress, cultural studies scholar, university teacher, and writer. Graduated from the Faculty of Acting at the State Higher School of Theatre in Wrocław, earned her doctorate at the Faculty of Social Sciences of the Adam Mickiewicz University in Poznań. To date, she has published the books: Everyday and non-daily games... On the communicative aspects of acting Wroclaw Jerusalem Wroclaw (stories together with Lev Stern), Mona. The Story of a Painter’s Life Travels to Many Distant Worlds, or Lessons in Graphic Design by Jan Jaromir Aleksiun, CiSz (monograph on the Faculty of Ceramics and Glass at the Wrocław Academy of Fine Arts), Migraine. A Family Chronicle Believe in the Impossible. On Stained Glass by Teresa Maria Reklewska, as well as numerous articles on theatre and the visual arts. She works, among other places, at the The Eugeniusz Geppert Academy of Art and Design in Wroclaw

Pawlaka

Ta książka o artyście jest jak podróż – prowadzi przez zmieniające się czasy, kolejne przebudowy, burzenie albo niszczenie starego i zastępowanie go nowym. Tak w sensie fizycznym, jak tym innym, trudniejszym do uchwycenia. Składa się z kawałków, jak krajo braz za oknem jadącego pociągu; tak jak obrazy ludzi ukazujących się znikających w korytarzu wagonu, idących gdzieś dalej, widzianych tylko przez chwilę. Bowiem „rzeczywistość opisana, namalowana czy sfilmowana, jest zupełnie inna niż ta dana nam bez pośrednio; im gładszy opis, tym od niej dalej. Więc niech będą pomieszane ze sobą wycinki prasowe, ustępy z książek, osobiste wspomnienia, reminiscen cje z dzieł przeczytanych”. Niech podróż Kazimierza Pawlaka lepi się z fragmentów na podobieństwo jego rzeźb szklanych, w których łączy on, dopasowuje klei różne elementy – jak karteczki fiszki w jego ar chiwum – niech przypomina to, co bez zapisu w jego dziele słowie popadłoby w niepamięć.

O życiu i szkle kazimierza Pawlaka Traveller POdróżnik abOuT The life and glass Of kazimierz Pawlak

Monika Braun

P O dróżnik

O życiu i szkle k azimierza Pawlaka

a b O u T T he life and glass O f k azimierz Pawlak

Contents

JOurney One .............................................................................................................................................................................................................. 9 cinema 17

kazimierz The firsT and secOnd 21 Tychy 25 maTerials i 31 family i 35

The rOad TO wiśnicz 41 educaTiOn 45 Tree – a sketch of enternity optical glass, glued, ground 51

The JOurney cOnTinues 55 family ii frauenau 63

hOw dO OThers dO iT? nový Bor 69

czech PhOTOPlasTicOn prague, trutnov, karlovy vary, jaBlonec 77 near, far BärnBach 83 a visiT TO an arisTOcraT – hamBurg 89 sunsTOne ii – coloured soda glass, melted in a mould 93 The flavOurs Of france – paris, vayolles, dieulefit, vannes-le-châtel, strasBourg, mulhouse, schalBach 97 lace, baTisTe and glass Brussels, cannenBurch castle, haacht 111 a vOyage inTO The unknOwn wiTh Orgyia anTiqua –welded fiBreglass, silver wire 119 TO gO TO lviv Or The TheaTre – nOT Only glass – lviv and its surroundings 123 ave imPerium ii beTween heaven and earTh – hot glass sanBlasted wood, metal 133 scandinavia Or “wild freedOm” – holsByBrunn, växjö, stavanger, Bornholm, riihimäki 137 america – toledo millville 149 bOwls wiTh rasPberries – coloured sodium glass, pâte de verre 161 fading PhOTOgraPhs – Bárdudvarnok 165 fish wiTh a Plume, Or The acT Of creaTiOn – cut, Bonded window glass, shaped on a gas-Burner 173 Turkey Times and PhenOmena – inTerPeneTraTiOn – eskişehir, zmir, denizli ................................................................................................ 177 hOw much arT is in arT? nuremBerg, schwerin, uelzen, immenhausen, rudensBerg, Buttenheim, zwiesel coBurg ........... 189 slOvakia, Or The benefiTs Of The arTisanal cOmmuniTy – lednické rovne, Bratislava .................................................................... 199 mOrOccO, Or eXOTic decOraT Ons – raBat, marrakesh, casaBlanca, fez 209 mOrOccO – The nOmad’s Jewellery – fiBreglass, copper wire, BamBoo 215 in The garden Of arT Or TO lOOk under naTure’s skin asselBorn, munster 219 anT POdes sofia, riga, vilnius, kaunas, panevėžys, porto 231 red gianT – nikolsk, gdov, st petersBurg 253 The greaT wall walk – Beijing, tianyuan, great wall 269 maTerials ii 281

Spis treści

POdróż Pierwsza.................................................................................................................................................................................................................9 kinO ........................................................................................................................................................................................................................................ 17 kazimierz Pierwszy i drugi 21 Tychy 25 TwOrzywa i 31 rOdzina i 35 drOga dO wiśnicza 41 akademia 45 drzewO – szkic wieczności. szkło optyczne, klejone, szlifowane...................................................................................................................... 51 POdróż Trwa 55 rOdzina ii frauenau 63 Jak inni TO rObią? – nový Bor 69 czeski fOTOPlasTykOn praga, trutnov, karlowe vary, jaBlonec 77 bliskO, dalekO – BärnBach 83 z wizyTą u arysTOkraTki – hamBurg 89 kamień słOńca ii – szkło sodowe Barwne, topione w formie 93 smaki francJi – paryż, vayolles, dieulefit, vannes-le-châtel, strasBourg, miluza, schalBach 97 kOrOnki, baTysTy i szkłO Bruksela, zamek cannenBurch, haacht 111 POdróż w nieznane z Orgyia anTiqua – zgrzewane włókno szklane, drut sreBrny 119 Jechać dO lwOwa, czyli TeaTr – nie TylkO szkła lwów okolice 123 ave imPerium ii – POmiędzy niebem a ziemią – szkło hutnicze, piaskowane, drewno, metal 133 skandynawia, czyli – „dzika wOlnOść” - holsByBrunn, växjö, stavanger, Bornholm, riihimäki 137 ameryka – toledo, millville 149 czarki z malinami – szkło sodowe Barwne, pâte de verre 161 PłOwieJące fOTOgrafie – Bárdudvarnok 165 ryba z PiórOPuszem – czyli akT sTwOrzenia – szkło okienne cięte, formowane na palniku gazowym i klejone 173 TurcJa czasy i zJawiska. Przenikanie – eskişehir, izmir, denizli 177 ile JesT szTuki w szTuce? – norymBerga, schwerin, uelzen, immenhausen, rudensBerg, Buttenheim, zwiesel, coBurg.................. 189 słOwacJa – czyli O POżyTkach rzemieślniczeJ wsPólnOTy lednické rovne, Bratysława ......................................................................... 199 marOkO – czyli dekOracJe egzOTyki raBat, marakesz, casaBlanca, fez ....................................................................................................................... 209 marOkO – biżuTeria nOmadów włókno szklane, drut miedziany, BamBus 215 w OgrOdzie szTuki – czyli zaJrzeć naTurze POd skórę – asselBorn, munster 219 anTyPOdy – sofia, ryga, wilno, kowno, poniewież, porto 231 czerwOny Olbrzym – nikolsk, gdov, sankt petersBurg 253

The greaT wall walk – pekin, tianyuan, wielki mur 269 TwOrzywa ii 281

If you are going on a journey, let it be a long journey.1

The horizon is, after all, a boundary that is constantly expanding – but also moves away – as a man travels .2

1

1

Zbigniew Herbert, Travel from volume Elegy for Departure [in:] idem, Selected Poems, Kraków, 2004, p. 304.

2 Józef Sadzik, Introduction, [in:] Czeslaw Miłosz, The Land of Ulro Paris 1977, p. 15.

Jeśli wybierasz się w drogę, niech będzie to podróż długa1.

Horyzont to przecież granica, która stale się rozszerza – ale i oddala – w miarę podróżowania człowieka2.

Zbigniew Herbert, Podróż z tomu Elegia na odejście [w:] idem, Wiersze wybrane, Kraków, 2004, s. 304.

2 Józef Sadzik, Wstęp, [w:] Czesław Miłosz, Ziemia Ulro Paryż 1977, s. 15.

J O urney O ne

P O dróż P ierwsza

aths are important in this story. The ones you can find on a map, walk or drive along, and in the process track the revealing landscape that changes with every step or turn of the wheel. You can even touch them, or at least check them out underfoot - paved, sandy, bumpy and paved with cobblestones. A path is something tactile and concrete. It can be measured and seen. What the traveller sees along the way is part of the process of getting through it. When we say that new horizons are opening up, it is always implied that there is some point in space to be reached and from which a view closed by a line of the horizon unfolds. Moreover, this horizon is not stable. At least from the wanderer’s point of view. It changes with each successive movement, step, effort.

P

But horizons and paths are also metaphorical: spiritual, intellectual, and professional. All of these avenues will be on my mind as I talk about the life and art of my hero. It’s about them and where he went, what he saw when he walked them, and so about the broader context of the hardship of moving forward, finding the right routes, correcting previous routes, sometimes - getting it wrong and wandering. Breathless running or slow footing. And what happens when you get to a place, because “travelling is nothing. The most important thing starts later”3, as Andrzej Stasiuk, an ardent wanderer, says. Also appearing

W tej opowieści ważne są drogi. Te, które można znaleźć na mapie, przejść po nich albo przejechać, a przy okazji śledzić odsłaniający się krajobraz, który zmienia się przy każdym kroku czy obrocie koła. Można ich nawet dotknąć, a w każdym razie sprawdzić pod stopą – asfaltowych, piaszczystych, wybo istych i brukowanych kocimi łbami. Droga jest czymś dotykal nym i konkretnym. Daje się zmierzyć i zobaczyć. To, co z niej widać, jest częścią procesu jej przebywania. Kiedy mówimy, że otwierają się nowe horyzonty, zawsze w domyśle jest jakiś punkt w przestrzeni, do którego trzeba dotrzeć, z którego roztacza się widok zamknięty kreską widnokręgu. Co więcej, ten horyzont nie jest stabilny. Przynajmniej z punktu widzenia wędrowca. On zmienia się przy kolejnym ruchu, stąpnięciu, wysiłku.

Ale horyzonty i drogi są także metaforyczne: duchowe, in telektualne i zawodowe. O wszystkie te drogi będzie mi chodzić, gdy opowiadać będę o życiu i sztuce mojego bohatera. O nie same i o to, dokąd zaszedł, co dostrzegł idąc nimi, a więc o szer szy kontekst trudu, jakim jest podążanie do przodu, znajdowanie właściwych tras, korygowanie poprzednich, niekiedy – mylenie się i błądzenie. Bieg bez tchu lub powolne stawianie stóp. I to, co zdarza się, gdy dotrze się w jakieś miejsce, bo „jechać to jest nic. Najważniejsze zaczyna się potem”3, jak mówi gorliwy

3 Andrzej Stasiuk, Słowiańskie on the road [in:] idem, Fado, Wołowiec 2006, p. 9.

3 Andrzej Stasiuk, Słowiańskie on the road [w:] idem, Fado, Wołowiec 2006, s. 9.

Kazimierz na rękach matki, Anny Pawlak, ok. 1957

Kazimierz in the arms of his mother, Anna Pawlak, ca. 1957

Railway station in Tychy, 1960s.

on this quasi-map, as it will in time, are corridors in buildings and rivers, tunnels and bridges, colourful streams of pouring glass and streaks of glass fibres, strands of fabric and soft, bendable spruce roots, flexible instrument strings and ink trickles forming the paths of writing. There will also be an investigation into previously unknown techniques and a search for new materials. There are times when “we take short-cuts [sometimes] along a pathway as sharp/as a stream”4. These various routes - straight and complicated, wide and narrow, easy and difficult to cross - will mark Kazimierz Pawlak’s route.

In the beginning there must have been this road, which he cannot remember, but which his mother would later tell him about, going with him in her arms to Tychy from a small town near Żywiec with the intriguing name of Pewel Ślemieńska. It condenses the name of the river Pewlica, the Pewel range, constructed like a huge, 15 km-long necklace of round local hills, and the municipality of Ślemień.

In Upper Silesia, a young woman was looking for a job and a better life - although it’s unclear why this would be better than the family and neighbourly life in a small town, richer and more varied than one could dream of today - helped by Facebook and oth er substitutes for closeness and social attractions: exotic vacations in southern countries and food, also exotic, in an exclusive restaurant. So why would it be better than the life in Pewel that she liked and even loved, and that would later shape her son as well?

And yet she left behind the partly forested and partly farmland - covered hills of the Beskid Średni, the villages clustered in the valleys and the stone roadside crosses. She also left behind: her brother’s brass band and his mandolin ensemble, her sec ond brother’s accordion and piano dreams, which were part of their music-making together, her third brother’s construction savvy, her fourth’s social and political acumen, her father’s home-made basketry, and her mother’s favourite dishes. Apparently, she expects something more from Tychy than just a light bulb, because the electrification of the village of Pewel Ślemieńska has already been accomplished with the significant participation of the logistical talents and enthusiasm of

4

wędrowiec, Andrzej Stasiuk. Pojawią się też na tej quasi-mapie, bo taka z czasem powstanie, korytarze w budowlach rzeki, tunele i mosty, barwne strumienie lejącego się szkła i smugi szklanych włókien, pasma tkanin i miękkie, podatne na wy ginanie korzenie świerkowe, elastyczne struny instrumentów i atramentowe strużki tworzące ścieżki pisma. Będzie tam też dochodzenie do nieznanych wcześniej technik i poszukiwanie nowych tworzyw. Bywa, że „idziemy na skróty [czasem] ścieżką bystrą/ jak potok”4. Te najróżniejsze szlaki – proste i powikłane, szerokie i wąskie, łatwe i trudne do przebrnięcia – będą wyzna czały marszrutę Kazimierza Pawlaka.

Na początku musiała być ta droga, której on nie może pamiętać, ale o której opowie mu potem matka, jadąca wtedy z nim małym na ręku do Tychów z niewielkiej miejscowości pod Żywcem o intrygującej nazwie Pewel Ślemieńska, w której kondensuje się imię rzeki Pewlica, pasmo Pewelskie, skonstru owane jak olbrzymi, bo piętnastokilometrowy naszyjnik z tu tejszych obłych wzniesień, i gmina Ślemień. Na Górnym Śląsku młoda kobieta szukała pracy i lepszego życia, choć właściwie

4 Z. Herbert, Wysoki Zamek z tomu Epilog burzy, [w:] ibidem, s. 361.

nie wiadomo czemu miałoby ono być lepsze od rodzinnego i sąsiedzkiego życia w niewielkiej miejscowości – bogatszego i różnorodniejszego niż to można by dzisiaj zamarzyć, poma gając sobie Facebookiem oraz innymi substytutami bliskości i towarzyskich atrakcji, egzotycznymi wakacjami w południo wych krajach i jedzeniem, też egzotycznym, w ekskluzywnej restauracji. Czemu więc miałoby być lepsze od życia w Pewli, które lubiła, a nawet kochała, a które ukształtuje potem także jej syna? A jednak zostawiała za sobą częściowo zalesione, a czę ściowo pokryte polami uprawnymi pagórki Beskidu Średniego, skupione w dolinach wioseczki i przydrożne, kamienne krzyże, ale także: orkiestrę dętą brata i jego zespół mandolinistów, akordeon i marzenia o pianinie drugiego z nich, które także były częścią wspólnego muzykowania, budowlane zacięcie trzeciego brata, społecznikowskie i polityczne – czwartego, koszykarską domową manufakturę ojca i ulubione potrawy gotowane przez matkę. Najwyraźniej od Tychów oczekuje jeszcze czegoś więcej niż światło w żarówce, bo elektryfikacja wsi Pewel Ślemieńska już się dokonała z istotnym udziałem talentów logistycznych

Zbigniew Herbert, Wysoki Zamek [High Castle] from the tome Epilog burzy [in:] idem, Wiersze wybrane, op cit., p. 361.

Pewel Mała i Dolina Koszarawy w lipcu 1951

Dworzec kolejowy w Tychach, lata 60. XX w.

Pewel Mała and the Koszarawa Valley in July 1951

her brothers. She is looking for something more than a film on Sundays, because she also has a fire house with a touring cinema available there in her home in the Beskids (the issue of cinema will become important again in a moment); something more than the feeling that she belongs to a place and it belongs to her, and that their mutual connection is the basis of her existence.

This is 1958; for a moment it seems that after Stalin’s death and the “thaw” everyone is catching their breath. Perhaps Anna carries a particle of that hope? Anyway, when you are twen ty-one years old, hope can be a permanent state. A bit like in American cinema: a girl goes from the far country to the big city to find a different world there. And indeed it is almost like a road movie scenario, because first she wanders along a track to the station in Pewel Mała, five kilometres away (with what? a suitcase, a backpack, maybe someone will drive her to the station after all?), then she hops on a train to Żywiec, and later she changes trains to Tychy. All this by carriages, which today can also only be seen on the screen. Comfort is out of the ques tion: hard benches, squeezing, usually no toilet. But outside the window there are landscapes of the Żywiec region and, after all, everything seems new when you are young. Also the faces of the travellers, preoccupied with important matters, looking for their place in the vehicle moving along the rails, walking along the corridor with their packages and provisions (then indispensable on every journey, never leaving without bread, hard-boiled eggs, preferably a piece of sausage and a bottle of tea). Moving forward is important.

So, rattling on the switches, letting out clouds of smoke and steam, the train slides down the steep hills of southern Poland towards the flat but even smokier Upper Silesia. At that time no one had heard of ecology, and nature conservation was mainly an excuse to earn badges in a club of nature lovers. But Anna likes it here, when she gets off at the station platform, much busier and bigger than the little building with the sign “Pewel Mała”, situated among the meadows and forests, where she started her railway journey. Anna does not know then that

the station in Tychy will soon cease to exist. The picturesque post-German building, constructed at the end of the 19th cen tury, will be replaced in the 1970s by a blank glass hall. For the time being, however, Anna can still step on the colourful tiles in the station hall and in this way go out into the city, which will also become an important stage in the life of the child who travels with her.

So this journey also takes you through changing times, more remodelling, tearing down or destroying the old and replacing it with the new. Both in the physical and in that oth er, more difficult to grasp, sense. It consists of pieces, like the landscape outside the window of a moving train, like people appearing and disappearing in the corridor of a carriage, going somewhere further, seen only for a moment. Because “reality, described, painted or filmed, is completely different from the reality given to us directly [...] the smoother the description, the further away from it. So let’s have press clippings, book excerpts, personal recollections, reminiscences of works re 5mixed together”, let’s have this journey stick together from fragments like glass sculptures in which the artist connects, fits and glues different pieces; like the archive that this artist will set up in the future.

Curiosity sends my protagonist on this journey. Just as his mother once did. In a sense, he is the successor of that journey from Pewel Ślemieńska, a tiny village in the Żywiec region, to Tychy, then a city in the throes of development, which journey he would continue much further. To see what’s around the bend or overhang, over the mountain and across the river, he’s willing to do a lot. He has the nature of a globetrotter. He will tell me during the work on this book: Travel has shaped me6. And indeed, he gives the impression of a man who derives joy from new situations, meeting people, and also solving the complications that inevitably arise when exploring new worlds. And this applies to his life in art and the art in his life. His globetrotting need to change places and landscapes is revealed in everyday life as much as in the glass he creates, in actual,

5 Czesław Miłosz, Wstęp from the volume Dla Heraklita, [in:] idem, Kroniki, Paris 1987, p. 35.

6 All quotations in italics are from my conversations with Kazimierz Pawlak; quotations in quotation marks are taken from printed texts, the sources of which I give in footnotes.

i zapału jej braci. Szuka czegoś więcej niż seans filmowy w nie dzielę, bo remizę z dostępnym tam kinem objazdowym ma także u siebie w Beskidzie (kwestia kina stanie się znów ważna już za chwilę); czegoś więcej nawet niż to poczucie, że należy do miejsca, a ono do niej i że wzajemna ich łączność jest pod stawą jej istnienia.

To jest 1958 rok; przez chwilę wydaje się, że po śmierci Stalina i „odwilży” wszyscy łapią oddech w płuca. Może cząstkę tej nadziei wiezie ze sobą Anna? Zresztą, gdy ma się dwadzieścia jeden lat, nadzieja bywa stanem permanentnym. Trochę jak w amerykań skim kinie: dziewczyna jedzie z dalekiej prowincji do dużego miasta, by tam znaleźć inny świat. I rzeczywiście, jest niemal jak w jakimś scenariuszu filmu drogi, bo najpierw wędrówka gościńcem do stacji Pewel Mała, odległej o pięć kilometrów (z czym? z walizką, plecakiem, może jednak ktoś ją na tę stację podwozi?), potem telepanie się pociągiem do Żywca, a później jeszcze przesiadka i kolej do Tychów. Wszystko to wagonami, które dziś również można obejrzeć już tylko na ekranie. O wygo dach nie ma mowy: twarde ławeczki, ścisk, zwykle brak toalety. Ale za to za oknem pejzaże Żywiecczyzny i zresztą wszystko przecież wydaje się nowe, gdy się jest młodym. Także twarze podróżnych, zaaferowanych ważnymi sprawami, szukających swego miejsca w sunącym po szynach pojeździe, chodzących korytarzem ze swymi pakunkami i prowiantami (wtedy w każdej podróży niezbędnymi – nigdy nie wyruszano bez chleba, jaj na twardo, najlepiej kawałka kiełbasy i butelki herbaty). Ważne jest dążenie naprzód.

Postukując więc na zwrotnicach, wypuszczając kłęby dymu i pary, pociąg zsuwa się ze stromizn południowej Polski ku płas kiemu, ale zadymionemu jeszcze bardziej Górnemu Śląskowi. Nikt wówczas nie słyszał o ekologii, a ochrona przyrody jest głównie pretekstem do zdobywania odznak w klubie jej miłośni ków. Ale Annie podoba się tutaj, kiedy wysiada na peron dworca, znacznie ruchliwszego i większego niż ten niewiele różniący się od okolicznych chałup z napisem „Pewel Mała”, wśród łąk i lasów, gdzie zaczęła swą kolejową wyprawę. Nie wie wtedy,

że ten tyski dworzec za chwilę przestanie istnieć. Poniemiecki, malowniczy budynek, zbudowany jeszcze u schyłku XIX wieku, w latach siedemdziesiątych wieku XX zastąpi przeszklona hala bez wyrazu. Jednak na razie Anna może jeszcze stawiać kroki na barwnych płytkach w holu dworcowym w ten sposób wyjść do miasta, które stanie się ważnym etapem także w życiu dziecka, które jedzie razem z nią.

Więc ta podróż prowadzi także przez zmieniające się czasy, kolejne przebudowy, burzenie albo niszczenie starego zastę powanie go nowym. Tak w sensie fizycznym, jak tym innym, trudniejszym do uchwycenia. Składa się z kawałków, jak kra jobraz za oknem jadącego pociągu, tak jak ludzie ukazujący się i znikający w korytarzu wagonu, idący gdzieś dalej, widziani tylko przez chwilę. Bowiem „rzeczywistość, opisana, namalowana czy sfilmowana jest zupełnie inna niż ta dana nam bezpośrednio, […] im gładszy opis tym od niej dalej. Więc niech będą pomieszane ze sobą wycinki prasowe, ustępy z książek, osobiste wspomnienia, reminiscencje z dzieł przeczytanych”5, niech podróż ta lepi się z fragmentów na podobieństwo rzeźb szklanych, w których artysta łączy, dopasowuje i klei różne kawałki, a także na wzór archiwum, które założy w przyszłości ów artysta.

W tę podróż wysyła mojego bohatera ciekawość. Tak jak niegdyś jego matkę. W jakimś sensie jest sukcesorem tamtej drogi z Pewli Ślemieńskiej, malutkiej miejscowości Żywiecczyzny, do Tychów, wtedy miasta w gorączce rozwoju, którą to podróż –już sam – kontynuuje znacznie dalej. By zobaczyć, co jest za zakrę tem albo przewyższeniem, za górą i za rzeką, gotów jest na wiele. Ma naturę obieżyświata. Powie mi w trakcie pracy nad tą książką: Podróże mnie ukształtowały6. I rzeczywiście robi wrażenie czło wieka, który czerpie radość z nowych sytuacji, poznawania ludzi, także rozwiązywania komplikacji pojawiających się nieuchronnie, gdy eksploruje się nowe światy. I dotyczy to jego życia w sztuce i sztuki w jego życiu. Jego globtroterska potrzeba zmiany miejsca i krajobrazu ujawnia się tak w codzienności, jak i w szkle, które tworzy, w rzeczywistych, fizycznych wędrówkach w zmianach technik szklarskich oraz sposobów formowania obiektów.

5 Czesław Miłosz, Wstęp z tomu Dla Heraklita, [w:] idem, Kroniki Paryż 1987, s. 35.

6 Wszystkie cytaty kursywą pochodzą z moich rozmów z Kazimierzem Pawlakiem, cytaty w cudzysłowie zaczerpnęłam z tekstów drukowanych, których źródła podaję w przypisach.

physical wanderings and in changes in glassmaking techniques and ways of forming objects. Kazimierz Pawlak has, as Barbara Banaś writes, “a flair for experimentation. He tries, he seeks, he experiences. At one time he polishes and glues, at another he blows, and at yet another he melts”7 Pawlak’s travel inclinations are multidimensional. His organisational talents also send him from place to place, so to speak. Even his vein as an archivist allows him to journey through spaces, images and themes, through documents both important and trivial. It’s like on a journey: once you see an important monument, another time you pass a flower bed. “In his impressive archive he records fleeting moments not only with photographs, subsequent newspaper clip pings or exhibition invitations, but also with the usually neglected mass of trifles: tickets from a ferry crossing, a leaflet from a visited open-air museum, a napkin with a handwritten drawing from a roadside pub. Fragments of the world, folding in the memory landscapes of memories”8.

Ma Kazimierz Pawlak, jak napisze Barbara Banaś, „zacięcie eks perymentatora. Próbuje, poszukuje, doświadcza. Raz poleruje linacje podróżnicze Pawlaka są wielowymiarowe. Jego organizacyjne talenty także posyłają go miejsca na miejsce. Nawet żyłka archiwisty pozwala egrynacje po przestrzeniach, obrazach i te matach, po dokumentach ważnych i błahych. Jak podróży: raz oglądasz ważny zabytek, innym azem mijasz klomb kwiatów. „W swoim imponu jącym archiwum rejestruje ulotne chwile nie tylko fotografiami, kolejnymi gazetowymi wycinkami, czy wystawowymi zaproszeniami, ale i zazwyczaj lekceważoną masą drobiazgów: biletami z prze prawy promowej, ulotką z odwiedzanego skansenu, odręcznym rysunkiem z przydrożnej knajpy. Ułomkami świata, składającego w pamięci

7

7 Barbara Banaś, Kazimierz Pawlak. Three Wrocław 2012, p. 3.

8 Ibidem.

8 Ibidem.

s. 3.

Barbara Banaś, Kazimierz Pawlak. Trzy, Wrocław 2012,

Pewel Mała, przystanek kolejowy

Anna Pawlak z synem Kazimierzem, ok. 1957

Anna Pawlak with her son Kazimierz ca. 1957

Pewel Mała, railway station

k in O c inema

One of the earliest fragments in the landscape of Kazimierz’s memory is the cinema: moving images of wondrous and mostly inaccessible worlds. If Hollywood was called the Dream Factory, then the unimaginable dissonance between reality and creation was all the more true in the Polish reality of the sixties. A film screening was sacred. Participation in imaginary events and a visit among the theatrical curtains, seated respectfully in plush chairs were celebrated. People dressed elegantly, as if they were going to the opera (although this is not an appropriate analogy today). Of course, there was no mention of popcorn or Coca Cola. Perhaps, then, when Kazimierz says in 2021 that he grew up in the cinema, he means not only the facts, but also their far-reaching effects, spelled out bit by bit in the colourful and diverse glass worlds he creates.

As for the facts, however: quite soon after arriving in Tychy, his mother got a job at the cinema. “On April 28, 1961, at the grand opening of ‘Andromeda’, she was one of eight ticket tak ers employed. The inaugural film Knights of the Teutonic Order, directed by Aleksander Ford, drew crowds. ‘It probably played for a month,’ says Anna, who remembers it years later, ‘always to a full house. Anyway, at that time the auditorium was always full. The queues to the ticket offices stretched across half of Bierut Square (as Baczyński Square was then called). We knew there wouldn’t be enough tickets for everyone,’ Anna recalls, adding that like everything else in those years, a cinema ticket was also

Jednym z najwcześniejszych ułomków w krajobrazie pamięci Kazimierza jest kino: ruchome obrazy cudownych i przeważ nie niedostępnych światów. Jeśli Hollywood nazywano fabryką snów, to w polskiej rzeczywistości lat sześćdziesiątych był tym bardziej prawdą niewyobrażalny dysonans między realnością a kreacją. Seans filmowy był świętem. Celebrowano udział w wyimaginowanych zdarzeniach i wizytę wśród teatralnych kotar, zasiadano z szacunkiem w pluszowych fotelach. Ubie rano się elegancko, jak do opery (choć dziś nie jest to właściwa analogia). Oczywiście nie było mowy o popcornie czy coca-coli. Być może więc, kiedy w 2021 roku Kazimierz mówi, że wycho wał się w kinie, chodzi mu nie tylko o fakty, ale i o ich dalekie skutki, zaklęte po trosze w barwnych i zróżnicowanych światach szklanych, które tworzy.

Co do faktów jednak: dość szybko po przyjeździe do Ty chów jego matka dostaje pracę w kinie. „28 kwietnia 1961 r[oku] na wielkim otwarciu «Andromedy» była jedną z ośmiu zatrud nionych bileterek. Inauguracyjny film Krzyżacy w reżyserii Aleksandra Forda ściągnął tłumy. «Grany był chyba z miesiąc – opowiada pamiętająca to po latach Anna – zawsze przy peł nej widowni. Zresztą na widowni w tamtym czasie zawsze był komplet. Kolejki do kasy ciągnęły się przez pół placu Bieruta (tak naówczas nazywał się plac Baczyńskiego). Wiadomo było, że nie dla wszystkich starczy biletów», wspomina pani Anna, dodając, że tak jak wszystko w tamtych latach, także bilet

Irena Wodniok Anna Pawlak, kasa biletowa kina „Andromeda” w Tychach, 1981

Irena Wodniok and Anna Pawlak, ticket office of the „Andromeda” cinema in Tychy, 1981

Wnętrze kina „Andromeda" w Tychach, lata 60. XX w.

a scarce commodity.’”9 I was at the opening of that cinema – her son will add -those were my first paintings. Then there was SOS Titanic, produced in 1958, but, as usual in that Poland, shown with a delay. To this day remember the dramatic scenes of collective panic, the breaking funnel and the ship obliquely plunging into the depths. It was all black and white, of course. We still had to wait for colour films. As an older boy, he helped his mother with the audience, and was allowed to sit at the sound knob and adjust the volume. At that time, all the machinery was operated by hand, the film existed on celluloid tape, which sometimes broke, and then the projection was interrupted so that it could be glued back together. After many viewings, scratches appeared on the tape that today disappoint connoisseurs, but in practice made it difficult to watch. The whole atmosphere of the cinema had something of the theatricality of the past. Before the screening began, Kazimierz would walk around and cover the curtains, and then let the audience out through another exit (the audience circulation was circular, so to speak).

do kina był towarem deficytowym”9. Byłem na otwarciu tego kina – doda jej syn – to moje pierwsze obrazy. Potem był jeszcze SOS Titanic, wyprodukowany w 1958 roku, ale, jak zwykle w tamtej Polsce, pokazywany z opóźnieniem. Do dziś pamiętam dramatyczne sceny zbiorowej paniki, łamiący się komin i statek skośnie zanurzający się w odmętach. Wszystko to oczywiście czarno-białe. Na kolorowe filmy trzeba było jeszcze poczekać. Jako starszy chłopiec pomagał matce w obsłudze widowni, pozwalano mu siedzieć przy pokrętle dźwięku i regulować głos. Cała maszyneria była wtedy obsługiwana ręcznie, film istniał na celuloidowej taśmie, która niekiedy się rwała wtedy przerywano projekcję, by można ją było na powrót skleić. Po wielu wyświetleniach na taśmie pojawiały się rysy, które dziś rozczulają koneserów, ale w praktyce utrudniały oglądanie. Cała atmosfera kina miała coś z niegdysiejszej teatralności. Zanim zaczął się seans, Kazimierz chodził i zasłaniał portiery, a potem wypuszczał widzów innym wejściem (cyrkulacja widowni była wówczas niejako kolista).

Interior of the “Andromeda” cinema in Tychy, 1960s.

Anna spent almost forty years there. And her son also visited her there for a long time. After school or - later on - coming from the secondary school in Wiśnicz, he helped with sliding the door curtains in the same way he always did, adjusting the sound... It was an exclusive cinema then, it even had air conditioning, although it was built in 1960. To this day, there is a building that looks almost exactly the same as it did in the 1960s and 1970s in the black-and-white photographs, when there were rare Warszawas and Moscvitchs [communist era cars - trans.] parked outside the entrance and women in waist-cinching dress es, perms and black eyeliner à la Elizabeth Taylor and men in nylon coats and non-iron shirts strolled by. The old-fashioned neon sign with the mythological queen’s name is still there. Only the “cinema” sign is gone, and inside it houses a community centre. His guests continue to walk around the mosaic depicting the constellation Andromeda - the one the gods transformed into the northern sky constellation after a dramatic life. And perhaps this metamorphosis is yet another contribution to the mixture of the miraculous and the bluntness of everyday hardship typical of that Poland; also to the ubiquitous absurd, because where does Andromeda, whether as a princess or as a nebula, belong to Tychy, a mining town in Communist Poland, and yet it is precisely these surprising coincidences that are the point, because, as Kazimierz tells me, mother met father at the cinema

9 Anna Pawlak interviewed by Jolanta Pierończyk, “Dziennik Zachodni”, 28 August 2020, https://plus.dzien nikzachodni.pl/kino-andromeda-w-tychach-wspomnienia-dawnej-bileterki-anny-pawlak-zdjecia-archiwalne/ ar/c10-15142912 [accessed: 22.08.2021].

Anna spędziła tam prawie czterdzieści lat. I jej syn także długo ją tam odwiedzał. Po szkole lub – już później – przyjeżdżając z liceum w Wiśniczu, jak zawsze, pomagał zasuwać i rozsuwać portiery, regulować dźwięk… To było wtedy ekskluzywne kino, miało nawet klimatyzację, choć powstało w 1960 roku. Do dziś istnieje budynek wyglądający niemal tak samo, jak w la tach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, na czarno-białych zdjęciach, gdy przed wejściem parkowały z rzadka warszawy i moskwicze, przechadzały się kobiety w sukniach wciętych w tali, z trwałą ondulacją i czarnymi kreskami na powiekach à la Elizabeth Taylor oraz mężczyźni w ortalionach i non-ironowych koszulach. Staromodny neon z imieniem mitologicznej królewny wciąż tam jest. Tylko napis „kino” zniknął, a wewnątrz mieści się ośrodek kultury. Jego goście dalej chodzą po mozaice przedstawiającej gwiazdozbiór Andromedy, tej, którą bogowie przemienili po dramatycznym życiu w konstelację nieba północnego. I może ta metamorfoza jest kolejnym przyczynkiem do właściwego tamtej Polsce mie szania się cudowności z dosadnością powszedniego trudu, także absurdu wszechobecnego; gdzie bowiem Andromedzie – czy to jako księżniczce, czy jako mgławicy – do Tychów, górniczego miasta w Polsce Ludowej. A jednak właśnie o zaskakujące koin cydencje chodzi, bo – jak mówi mi Kazimierz – mama poznała ojca w kinie.

9 Anna Pawlak w wywiadzie Jolanty Pierończyk, „Dziennik Zachodni”, 28 sierpnia 2020, https://plus.dziennikzachodni.pl/kino-andromeda -w-tychach-wspomnienia-dawnej-bileterki-anny-pawlak-zdjecia-ar chiwalne/ar/c10-15142912 (dostęp: 22.08.2021).

Kino „Andromeda" w Tychach, lata 60. XX w.

The „Andromeda” cinema in Tychy, 1960s.

k azimierz

T he firs T and sec O nd

k azimierz

P ierwszy i drugi

Kazimierz

Pawlak, father of Kazimierz Pawlak (Anna’s sec ond husband after Władysław, who in those earliest times passed through her and her son’s lives like a meteor) kept his name in the family, while the boy was called Kuba. Maybe it was because of his mother, who, as he recalls, would call out Kaziu, dinner’s on the table and meet them both in the kitchen when she asked: Kaziu, clean up (or possibly: bring, help, etc.) - she couldn’t expect anything from them. So this distinction, at least for her, was very useful. They were later taken over by the rest of the family and classmates at school. It was only at the Academy that his official name came back to him - in its basic form - and only sometimes to his friends is he called Kazik.

Kazimierz-the-father worked at the “Lenin” mine, which after the turn of 1989 was returned to its original name “Wesoła”, a name that corresponded better to Kazimierz’s friendly and open nature. He was the head of the electrical department there, so he was in charge of a delicate and essential system, something like the circulatory system of the entire enterprise. That’s why he also went down into the darkness of the mine many times. After all, the installations are needed there, too, and there are failures there, and maybe even more so there. He enjoyed his work, spending many weekends in it, which at the time was not called that, but was a working Saturday for all and a free Sunday - the only day of rest in the working people’s state. It was not until the 1970s that Edward Gierek, then the Party’s First Secretary, introduced the Western and eccentric

Kazimierz Pawlak, ojciec Kazimierza Pawlaka (drugi mąż Anny po Władysławie, który w tych najwcześniejszych czasach przemknął przez życie jej i syna jak meteor), zachował w rodzinie swoje imię, podczas gdy na chłopca mówiono Kuba. Może to z powodu matki, która – jak opowiada – wołając Kaziu, obiad na stole, spotykała w kuchni ich obu, gdy natomiast prosiła: Kaziu, posprzątaj (ewentualnie: przynieś, pomóż, itp.) – nie mogła się doczekać żadnego. Więc to rozróżnienie, przynajmniej dla niej, było bardzo pożyteczne. Przejęła je potem reszta rodziny i ko ledzy w szkole. Dopiero na Akademii metrykalne imię wróciło do niego w swojej podstawowej formie i tylko niekiedy dla znajomych bywa Kazikiem.

Kazimierz-ojciec pracował w kopalni „Lenin”, której po prze łomie 1989 roku przywrócono pogodniejszą poprzednią nazwę „Wesoła”, lepiej też korespondującą z przyjacielską i otwartą naturą Kazimierza. Był tam szefem oddziału elektrycznego, a więc zawiadywał delikatnym, a niezbędnym systemem, czymś na kształt układu krwionośnego całego przedsiębiorstwa. Dla tego wielokrotnie zjeżdżał też na dół, w węglowe mroki. Cóż, instalacje i tam są potrzebne, i tam są awarie, a może tym bardziej tam. Lubił swoją pracę, spędzał w niej wiele week endów, które podówczas tak się nie nazywały, ale były pracu jącą dla wszystkich sobotą i wolną niedzielą – jedynym dniem odpoczynku w państwie ludu pracującego. Dopiero w latach siedemdziesiątych Edward Gierek, ówczesny I sekretarz Partii wprowadził zachodni, a ekscentryczny, obyczaj trwającego dwa

Władysław, pierwszy mąż Anny Pawlak, z małym Kazimierzem, Tychy, ok. 1958

Władysław, first husband of Anna Pawlak, with little Kazimierz, Tychy ca. 1958

custom of a two-day rest period. Along with his experience as a communist activist, which he brought from France, where he worked as a miner. For Kazimierz Pawlak-the-father, among other things, these extended holidays, often spent in the mine, were the reason for his decent pension, which allowed him to continue contributing to the life of his family and the organ isations he belonged to.

Because Kazimierz was always a social activist. Until the end of his days, and he lived to be almost a hundred years old, he continued to be a member, president and activist of many societies and circles. He still kept precise records of this activity. Perhaps it was his Poznań pedigree that gave rise to his son’s acumen and meticulousness? His talents as a host, mentor and organiser? Why do I have this mania for collecting? - asks Kazimierz Pawlak-the-son rhetorically. Maybe after my father, who did not throw anything away and took care of everything, because he knew that every scrap of matter could be useful. So that’s probably where this collection of photos, tickets and invitations in binders comes from, the feeling that a document is important.

Now all the responsibility for nurturing the genetic legacy rests with Kazimierz junior, for as this book is being written, Kazimierz Pawlak senior left the world of the living on 29 October 2021. Still present, however, are the precautionary and archival model of nurturing reality that he instilled in his son. Arguably, passing away is never absolute if the memories and patterns developed by those who are physically missing persist.

dni odpoczywania. Razem z doświadczeniem komunistycznego działacza przywiózł go z Francji, gdzie pracował jako górnik. Dla Kazimierza Pawlaka-ojca między innymi te wydłużone święta, spędzane często w kopalni, stały się powodem przyzwoitej emerytury, która pozwalała mu jeszcze długo udzielać się w życiu rodziny i organizacji, do których należał.

Bo Kazimierz zawsze miał zacięcie społecznikowskie. Do końca swoich dni, a dożył prawie stu lat, nadal był członkiem, prezesem i aktywistą wielu stowarzyszeń i kół. Prowadził wciąż precyzyjną dokumentację tej działalności. Może to jego poz nański rodowód stał się zalążkiem akuratności i skrzętnej dokład ności syna? Jego talentów gospodarza, opiekuna i organizatora? Skąd u mnie ta mania zbieractwa? – zapyta retorycznie Kazimierz Pawlak-syn. Może po ojcu, który niczego nie wyrzucał i o wszystko dbał, bo wiedział, że każdy strzęp materii może się przydać. Więc stąd zapewne to kolekcjonowanie zdjęć, biletów i zaproszeń w segregatorach, poczucie, że dokument ma wagę.

Teraz cała odpowiedzialność za pielęgnowanie genetycznej spuścizny spoczywa na Kazimierzu-juniorze, bo w trakcie pisania tej książki, 29 października 2021 roku, Kazimierz Pawlak-senior opuścił świat żywych. Wciąż obecne są jednak zapobiegliwość i archiwistyczny model pielęgnowania rzeczywistości, który wpoił synowi. Zapewne odchodzenie nigdy nie jest absolutne, jeśli trwają pamięć wzory wypracowane przez tych, których fizycznie brak.

Kopalnia „Wesoła”, niegdyś „Lenin”, lata 60. XX w.

“Wesoła” Mine, formerly “Lenin”, 1960s.

Kazimierz Pawlak senior w galowym stroju górniczym

Kazimierz Pawlak junior na zdjęciu z legitymacji szkolnej

Kazimierz Pawlak junior in a photo from a school ID card

Kazimierz Pawlak senior in miners’ formal dress

T ychy T ychy

father commuted by train from Tychy to his work in the mine, located on the outskirts of Mysłowice, sleep ing his way through a heavy three-shift work schedule. At the apogee of Stalinism, this previously small town, surrounded by forests, was turned into a bedroom-town for the Upper Sile sian Industrial Region, fulfilling the aspirations of the emerging people’s democracy. For some time “New Tychy” was proudly said to distinguish the modern urban establishment from the old buildings of other eras, which were now held in contempt. Tychy is thus a custom-made city. Large, showcase projects such as Nowa Huta, built at the same time and implemented according to the idea of central planning, were the beloved children of communism. Of course, along with the steelworkers, shipyard workers and miners for whom they were created and who participated in the collective fervour of creating something from nothing. As in Adam Ważyk’s poetry, where the pioneers of the new system “from villages, from towns in wagons go/ to build a steel mill, conjure up a city,/ to dig a new Eldorado out of the ground”10. Tychy was the embodiment of the then dreams of prosperity and a comfortable life, together with the exclusive “Andromeda” cinema, wide streets, and new schools and kindergartens. In 1950 in Warsaw, a resolution was passed to expand them. A month later, the then Prime Minister Józef

Kazimierz’s

Do swoich zajęć w kopalni, znajdującej się na obrzeżach Mysłowic, Kazimierz-ojciec dojeżdżał pociągiem z Tychów, po drodze dosypiając swój ciężki, trzyzmianowy rytm pracy. W apogeum stalinizmu niewielką przedtem miejscowość, oto czoną lasami, postanowiono uczynić miastem-sypialnią dla Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, spełniającym aspi racje rodzącej się demokracji ludowej. Przez jakiś czas z dumą mówiono „Nowe Tychy”, by od starej zabudowy z innych epok, będących obecnie w pogardzie, odróżnić nowoczesne założenie urbanistyczne. Tychy są więc miastem na zamówienie. Wielkie, pokazowe projekty, takie jak budowana w tym samym czasie Nowa Huta, realizowane wedle idei centralnego planowania, były ukochanymi dziećmi komunizmu. Oczywiście, wraz z hut nikami, stoczniowcami i górnikami, dla których je tworzono i którzy uczestniczyli w zbiorowym ferworze stwarzania czegoś z niczego. Jak u Ważyka, gdzie pionierzy nowego systemu „ze wsi, z miasteczek wagonami jadą/ zbudować hutę, wyczarować miasto,/ wykopać z ziemi nowe Eldorado”10. Tychy były takim wcieleniem ówczesnych marzeń o dobrobycie i wygodnym życiu, razem z ekskluzywnym kinem „Andromeda”, szerokimi ulicami, nowymi szkołami i przedszkolami. W 1950 roku w War szawie przyjęło uchwałę w sprawie ich rozbudowy. Miesiąc później ówczesny Prezes Rady Ministrów Józef Cyrankiewicz

10

Ważyk, Poemat dla dorosłych [Poem for Adults], [in:] idem, Wiersze wybrane Warsaw 1978, p. 122.

10 Adam Ważyk, Poemat dla dorosłych, [w:] idem, Wiersze wybrane Warszawa 1978, s. 122.

Adam

Anna Kazimierz Pawlakowie, 1971

Anna and Kazimierz Pawlak, 1971

Montaż budynków mieszkalnych przy ul. Ciasnej na osiedlu C w Tychach, ok. 1957

Installation of residential buildings in Ciasna Street on housing estate C in Tychy, ca. 1957

Cyrankiewicz issued a decree on granting Tychy a city charter. They immediately got down to business. Dis tricts were built methodically and according to the al phabet. It was the idea of Kazimierz Wejchert and his wife Hanna Adamczewska-Wejchert, the authors of the urban plan of the new Tychy.

The Pawlaks ended up in District “C”. The street name began with the same letter: Ciasna. And the apartment was one room with a kitchen and a bathroom. Maybe that’s why Kazimierz remembered his parents’ bed as one of his earliest childhood images, opened out to oc cupy most of the space allotted to them by the relevant office. They both worked a lot. Dad - on shift at the mine, mum - at the cinema from afternoon to evening, usually from four to eight, sometimes longer, so then the space was only his - to do homework, because in the absence of his parents he was forbidden to watch TV. A small box made of plastic and plywood and hidden inside mysterious cathode ray tubes, in those days the object of citizens’ dreams and pride, stood dormant because Kuba was a well-behaved child. Besides that, he spent time in the yard, with his friends and the key around his neck, from where he returned home punctually at seven in the evening, also obeying parental orders.

When he leaves for school in Wiśnicz, they will have the place all to themselves, but their son will visit them all his life and there will always be a place for him in the small apartment in Tychy. The Pawlaks will also share this corner with Anna’s brothers, who will start looking for happiness and work in Tychy, but will not stay here and will return to Pewel Ślemieńska. Kazimierz’s parents will live in Ciasna Street for a very long time, together with Kazimierz’s precisely ordered documents and Anna’s preserves, described with archival accuracy and having something of the beauty of her son’s glass forms. The construction of the city would continue into the 1980s, although the concepts created in the 1950s would devalue and fall into oblivion. What will remain, at least in the case of Kazimierz Pawlak, will be the ability to organise himself in almost any conditions, inspired by that enthusiasm while having limited space and resources

wydał rozporządzenie w sprawie nadania Tychom ustroju miejskiego. Natychmiast przystąpiono do dzieła. Dzielnice budowano metodycznie i zgodnie z alfabetem. To był pomysł Kazimierza Wejcherta i jego żony Hanny Adamczewskiej-Wejchert, autorów urbanistycznego planu nowych Tychów.

Pawlakowie trafili do dzielnicy „C”. Nazwa ulicy też zaczynała się od tej litery: Ciasna. No i mieszkanie było takież, czyli jeden pokój z kuchnią i łazienką. Może dlatego Kazimierz jako jeden z najwcześniej szych obrazów dzieciństwa zapamiętał łóżko rodzi ców, rozłożyście zajmujące większość przydzielonej im przez odpowiedni urząd przestrzeni. Oboje dużo pracowali. Tata – na zmiany w kopalni, mama – w ki nie od popołudnia do wieczora, zwykle od czwartej do ósmej, czasem dłużej, więc wtedy przestrzeń była tylko jego – do odrabiania lekcji, bo pod nieobec ność rodziców miał zakaz oglądania telewizji. Mała skrzynka z plastiku, dykty i schowanych wewnątrz tajemniczych kineskopów, w tamtych czasach przed miot marzeń i dumy obywateli, stała uśpiona, bo Kuba był dzieckiem subordynowanym. Poza tym spędzał czas na podwórku, z kolegami i kluczem na szyi, skąd wracał do domu punktualnie o siódmej wieczorem, także posłuszny rodzicielskim nakazom.

Ulica Ciasna ok. 1960 roku i mieszkanie

Pawlaków z pierzynami poduszkami wietrzącymi się na balkonie trzeciego piętra

Ciasna

Kiedy on wyjedzie do szkoły w Wiśniczu, oni odzyskają miejsce tylko dla siebie, ale całe życie syn będzie do nich przyjeżdżać i zawsze znajdzie się dla niego kąt w niewielkim tyskim mieszkaniu. Ten kąt państwo Pawlakowie będą też chętnie dzielić z braćmi Anny, którzy zaczną szukać szczęścia i pracy w Tychach, ale nie zagrzeją tu miejsca wrócą do Pewli Ślemieńskiej. Rodzice Kazimierza żyć będą jeszcze bardzo długo przy ulicy Ciasnej wraz z precyzyjnie porządkowanymi dokumentami Kazimierza z przetworami Anny, opisywanymi z archiwalną dokładnością i mającymi coś z urody szklanych form jej syna. Budowa miasta będzie trwała dalej aż po lata osiemdziesiąte, choć koncepcje tworzone w latach pięćdziesiątych zdewaluują się popadną w zapomnienie. Tym, co zostanie, przynajmniej w przypadku Kazimierza Pawlaka, będzie – inspirowana tamtym zapałem przy równoczesnej szczupłości przestrzeni i środków – umiejętność organizowania się niemal w każdych warunkach.

Street ca. 1960 and the Pawlaks’ apartment with quilts and pillows airing on the third-floor balcony

Przetwory Pawlaków jak kolekcja cennych szkieł, 2021

The Pawlaks’ Preserves as a collection of valuable glasses, 2021

Kazimierz (z prawej), z kolegą, „dyskoteka” przy adapterze Bambino, lata 60. XX w.

Kazimierz (right), with friend, „disco” with a Bambino record player, late 1960s

Hanna Kazimierz Wejchertowie w ogrodzie swego domu przy ul. Norwida w Tychach, ok. 1975

Hanna and Kazimierz Wejchert in the garden of their house at Norwida Street in Tychy, ca. 1975

Kazimierz ze skuteram i w beretce, prototypie kapelusza, lata 60. XX w. Casimir with a scooter and wearing a beret, a prototype hat, 1960s.

Mały Kazimierz na balkonie mieszkania w Tychach, ok. 1959

Little Kazimierz on the balcony of the apartment in Tychy, ca. 1959

Tychy Zachodnie railway station, ca. 1964

Stacja kolejowa Tychy Zachodnie, ok. 1964

m a T erials i T w O r zywa i

Also surviving from that earliest period is a sensitivity to touch and taste that would later become one of his guides in art. He remembers, as young Kuba, holding a roll in his hand, rough and hard on the top, but inside, when he breaks it apart - soft and mouldable. So from this fifty-grosz roll, eaten slowly in the yard, he scoops out the middle, kneads it in his fingers and only then eats it, leaving the crust for last. From its texture and con sistency there is a long way to the touch of uneven surfaces of glass cast in a mould, to the wandering of a finger along the tops of vessels shaped in the secondary school in Wiśnicz, to checking the degree of smoothness of objects polished by hand and by a grinding machine.

Kazimierz, now an adult, carefully adds abrasive materi al, which at the beginning of his glass-making endeavours was only one thickness - not like now, when the scale of technical possibilities is enormous - and feels the unevenness of the glass block on his skin. At that time, when he started his activity at the Academy of Fine Arts in Wrocław - which at that time was not yet an Academy at all, but the State Higher School of the Arts (Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych - PWSSP) and was renamed only in 1991 - well, at that time you could only have 90° abrasive powder, but you had to grind thinner, to a velvet coating, with powder of 220°, 400°, up to 800° granulation, obtained at the INCO Wrocław plants. At the time, it was possible to buy various thicknesses of polishing granules in Germany, but with the wages of the time and the conversion of the mark to zloty (and we are talking about the 1980s), this remained only a dream.

Z tamtego najwcześniejszego okresu przetrwają także wyczule nie na dotyk i smak, które potem stanie się jednym z przewod ników Kazimierza Pawlaka w sztuce. Pamięta, że jako mały Kuba trzyma w ręku bułkę, z wierzchu szorstką i twardą, ale wewnątrz, kiedy ją rozłamuje – miękką i podatną na formowanie. Więc z tej bułki za pięćdziesiąt groszy, zjadanej powoli na podwórku, wydłubuje ośródkę, ugniata ją w palcach dopiero potem zjada, skórkę zostawiając na koniec. Od jej faktury i konsystencji pro wadzi daleka droga ku dotykowi nierównych powierzchni szkieł odlewanych w formie, ku wędrówce palca po czerepach naczyń kształtowanych w wiśnickim liceum, ku sprawdzaniu stopnia gładkości obiektów szlifowanych ręcznie maszyną szlifierską.

Dorosły już Kazimierz uważnie dosypuje materiał ścierny, który na początku jego szklarskich poczynań ma właściwie tylko jedną grubość – nie to, co teraz, kiedy skala możliwości tech nicznych jest ogromna – i czuje na skórze nierówność szklanego bloku. Wtedy, kiedy zaczynał swoje działania na Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu, która nie była wówczas jeszcze wcale Akademią, ale Państwową Wyższą Szkołą Sztuk Plastycznych, i dopiero w 1991 roku została przemianowana, no więc wtedy można było mieć tylko proszek ścierny 90°, a trzeba było szlifować cieniej, do aksamitnej powłoki, zdobywanym we wrocławskich zakładach INCO proszkiem o granulacji 220°, 400°, aż do 800°.

W Niemczech można było wtedy kupić różnej grubości granulaty do polerowania, ale przy ówczesnych zarobkach i przeliczeniu marki na złotówkę (a mówimy o latach osiemdziesiątych), to po zostawało tylko marzeniem.

Pomarańczowa linia, 1991, szkło sodowe barwne, cięte, klejone, szlifowane, 18 × 22 × 6 cm

Orange line 1991 soda coloured glass, cut, glued, polished, 18×22×6 cm

When I started playing around with cut and ground glass, the achievable thicknesses in the Department of Glass were 90° and 120°, he relates. He describes it carelessly as fun, when in reality it required hard work, rubbing for hours, hurting his hands, keeping his body in tension. And everyone had to prepare the appropriate material themselves. He and his colleagues then used alumina and carborundum powders, sand of different granularities. “I ground on the glass,” he says, “ put the window glass on the table, dripped a few drops of water and added the powder. And then all that was needed was patience and perseverance. Finally, a pumice stone for polishing. “You apply the powder with water to the felt and smooth until you achieve absolute silkiness.” And constantly touching the glass, checking, modelling. In a way, glass is like the body - you have to feel it, understand it, also conceptually, but mainly through osmosis, through direct contact.

In this early period of artistic work, there were no machines, tools or materials. Well, there almost wasn’t. Most of it you had to figure out and do by yourself. Buying offthe-shelf items was usually beyond the capabilities of the average person. For example, a mixture of modified gypsum was needed for the moulds necessary for melting glass, and of course, you composed the ingredients yourself. And then the same mixture for the pâte de verre. Sure, some could be bought ready made, but it cost a fortune. So Kazimierz tried to make the necessary granules himself, powders for colouring, and granulated glass for grinding.

And when he talks about it, he remembers that when he was a child the roll and the rituals he performed with it included a sweet and sour orangeade powder - a kind of quasi-prefabricated liquid - poured into the hollow of his hand, which then stung his tongue. It is true that it had to be dissolved in water (adults warned that it was unhealthy when dry), but the pleasure of licking the sparkling particles under the influence of saliva was worth a lot. The grains of that orangeade, bought in small paper bags, have for him today some distant affinity with coloured glass powders. It’s actually funny. There, sugar, citric acid and probably some artificial flavouring and colouring; here, glass particles. Seemingly more durable, but they similarly undergo transformation. “You buy them as pale green, pale white, but on glass the dyes change,” Pawlak says. “It can be unpredictable, but later you understand that if the colour is supposed to come out red, you know where and how much to add and mix to the dye. And then you look into the crack of the tilted lehr and see if all your predictions, treatments, and procedures produced the expected result. And in the lehr, the object can change. Especially with little experience, there are many surprises.”

So the sensuality of matter, its taste, though after all you do not test glass with your tongue - but perhaps the synaesthetic interchangeability of the senses and somehow allows for it - is an important factor of creation.

Kiedy zacząłem się bawić w szkło cięte i szlifowane, osiągalna w Katedrze Szkła była granulacja 90° i 120 ° opowiada. Określa to niedbale – zabawą – a w rzeczywistości wymagało to ciężkiej pracy, wielogodzinnego tarcia, ranienia rąk, utrzymywania ciała w napięciu. I każdy musiał sobie sam przygotować odpowiedni materiał. On i jego koledzy używali wtedy proszków korundowych i karborundowych, piasku o różnej granulacji. Ucierałem na szkle – mówi – kładłem na stole szybę okienną, kapałem parę kropli wody i dodawałem proszek. A potem potrzebna była już tylko cierpliwość i wy trwałość. Na koniec pumeks do polerowania. Nakładasz proszek z wodą na filc i gła dzisz tak, aż osiągniesz absolutną jedwabistość. I wciąż dotykanie szkła, sprawdzanie, modelowanie. Szkło jest w pewnym sensie jak ciało – trzeba je czuć, rozumieć, także konceptualnie, ale głównie niejako przez osmozę, przez bezpośredni kontakt. W tym wczesnym okresie pracy artystycznej nie było maszyn, narzędzi ani materia łów. No, prawie nie było. Większość trzeba było samemu wymyślić, zrobić. Kupowanie rzeczy gotowych przekraczało zazwyczaj przeciętne możliwości. Na przykład do form niezbędnych do topienia szkła potrzebna była mieszanka gipsu modyfikowanego, no oczywiście komponowało się samemu składniki. A potem tak samo masę do pâte de verre. Jasne, była gotowa, ale kosztowała fortunę. Więc starał się uzyskać sam potrzebne granulaty, pudry do barwienia, grysy do szlifowania.

I gdy o tym opowiada, przypomina sobie, że będąc dzieckiem, do tej bułki i czy nionych z nią rytuałów przynależał jeszcze słodko-kwaskowy proszek oranżady – taki quasi-prefabrykat płynu – wysypywanej w zagłębienie dłoni, która potem szczypała na języku. Bo, co prawda, należało rozpuścić ją w wodzie (dorośli straszyli, że to nie zdrowe na sucho), ale rozkosz wylizywania musujących pod wpływem śliny drobinek była wiele warta. Ziarenka tamtej oranżady, kupowanej w niewielkich papierowych torebkach, mają dla niego dziś jakieś dalekie powinowactwo z barwnymi szklanymi pudrami. To właściwie zabawne. Tam cukier, kwasek cytrynowy i zapewne domieszka jakiegoś sztucznego aromatu i barwnika, tutaj – drobinki szkła. Niby trwalsze, ale one podobnie ulegają przeistoczeniu. Kupujesz je jako bladozielone, bladobiałe, ale na szkle barwniki się zmieniają – opowiada Pawlak. – To bywa nieprzewidywalne, ale później już rozumiesz, że jeśli kolor ma wyjść czerwony, to wiesz, gdzie ile dodać, dosypać domieszać danego barwnika. A potem patrzysz w szczelinę uchylonego pieca i spraw dzasz, czy wszystkie twoje przewidywania, zabiegi procedury dały spodziewany wynik. A w piecu obiekt potrafi się zmieniać. Szczególnie przy małym doświadczeniu jest wiele niespodzianek.

Więc sensualność materii, jej smak, choć szkła przecież nie sprawdza się ję zykiem – ale może synestetyczna wy mienność zmysłów i na to jakoś pozwala – jest ważnym czynnikiem kreacji.

Kazimierz Pawlak obrabia dysk Kamień słońca w warsztacie szlifierskim Katedry Szkła PWSSP we Wrocławiu, 1994

Kazimierz Pawlak working on the disc Sun Stone in the grinding workshop of the Glass Department, 1994

Summer and holiday trips with his mother to Pewel Śle mieńska, where her parents lived, were an additional time for Kazimierz to practice both sensual experiencing of reality and interaction. And they went back there constantly, usually several times a year. He spent whole vacations there, whose rhythm was determined by work, because even for small boys there is a lot of it in the countryside, and a rich family life - grand parents, uncles, aunts, cousins, neighbours. And with them, the common haying (some lay down the swath, others rake it, yet others gather it into stacks), the common harvest (again, the mowers, those who pick and bind the sheaves, those who stack them into haystacks), the common gathering of branches in the forest for grandfather’s baskets - of course, they also ate together, and many people sat at the table. There was also a lot of fun. So you could say there was a team for everything, literally and metaphorically. Mum’s parents, Stefania and Jan, her four brothers, and later their wives and children, joined them. And every year, huge family gatherings were held on St. John’s, which was the name of my hero’s father and mother’s brother. When the jasmine trees are in bloom and the night is the shortest of the year they ate, drank, made music and enjoyed being together. To this day, Pewel is full of the Urbaniec family (that was the maiden name of Kazimierz’s mother), all of them somehow related to each other.

L etnie i świąteczne wyjazdy z matką do Pewli Ślemieńskiej, gdzie mieszkali jej rodzice, były dla Kazimierza dodatkowym czasem ćwiczeń zarówno w zakresie zmysłowego przeżywania rzeczywistości, jak i na polu interakcji. A wracali tam stale, przeważnie kilka razy do roku. On spędzał tam całe wakacje, których rytm wyznaczała praca, bo nawet dla małych chłopców jest jej na wsi wiele, i bogate życie rodzinne – dziadkowie, wujo wie, ciotki, kuzyni, sąsiedzi. A z nimi wspólne sianokosy (jedni kładą pokos, drudzy grabią, inni zagarniają w stogi), wspólne żniwa (znów kosiarze, ci co podbierają i wiążą w snopki, ci co je układają w kopy), wspólne zbieranie gałęzi w lesie na dziadka kosze – oczywiście jedzono też razem, a przy stole siadało wiele osób. Bawiono się również gromadnie. Więc rzec można, że do wszystkiego był zespół, w dosłownym i metaforycznym sensie. Byli w nim rodzice mamy, Stefania i Jan, jej czterech braci, później doszły ich żony i dzieci. I każdego roku na Jana, a tak mieli na imię ojciec i brat matki mojego bohatera, orga nizowano ogromne spotkania rodzinne. Kiedy kwitną jaśminy i noc jest najkrótsza w roku, jedli, pili, muzykowali i cieszyli się, że są razem. Do dziś w Pewli jest masę Urbańców (takie było panieńskie nazwisko matki Kazimierza), wszyscy jakoś bliżej lub dalej ze sobą związani.

Z braci Anny, Antoni był działaczem politycznym i społecz nym, a pod koniec życia publicystą i autorem książek na temat

Helena Jan Junior

Eżbieta Wiewióra

Stanisław

Danuta

Zofia

Jan Senior

Paweł Michał

Witold

Rafał

Elżbieta

Józef

Antoni

Stefania

Anna Pawlak

Czesław Wiewióra

Rodzinne muzykowanie w Pewli Ślemieńskiej; od lewej: Stanisław Urbaniec, Józef Urbaniec, Kazimierz Pawlak, Roman Cwajna – mąż kuzynki Kazimierza

Of Anna’s brothers, Antoni was a political and social activist, and towards the end of his life a columnist and author of books about his region11. Staszek led a brass band under the auspices of the local Voluntary Fire Brigade (the firehouse hosted his band and the travelling cinema played there) and a mandolin ensemble, he playing the saxophone and clarinet. When, as a young man, he was taken to a sanatorium in Zakopane because of an eye disease, he became so active in the local music group that they wanted to keep him permanently and, in addition, send him to a music school for formal education. His parents, however, wanted him back. But Staszek’s passion for music never went away. Jan was a builder, who graduated from technical school and lent his skills to the construction of many neighbourhood homes. When the era of agricultural cooperatives dawned, he became president and as such also displayed his talents as an organiser. Józek, the youngest, played the accordion and piano. He graduat ed from music school and, as the father of nine children, joined the nationwide movement of musical families. They formed an exceptionally large family unit.

Family music-making in Pewel Ślemieńska; from left: Stanisław Urbaniec, Jozef Urbaniec, Kazimierz Pawlak, Roman Cwajna, Kazimierz’s cousin’s husband

It was a musical and socialised family: the uncles participat ed in concerts and entertainment, and with their band played at weddings in the surrounding villages. Their nephew Kazimierz accompanied them during family gatherings on drums made of pots. Inventiveness was also at a premium here; he played this improvised instrument to back his uncles’ saxophone and accordion. The two uncles spearheaded the early electrification of the village. Someone else in the family arranged for a store to be set up in Pewel, though obviously not a private one. This went without saying in those years. “When went there to buy lollipops, I also looked at the loose goods that were put into bags: paper or twisted from newspaper. There were no normal bags, no one had even heard of plastic ones. Because I was from the family, I was sometimes treated with sweets,” recounts Pawlak, who remembers the rustling of groats and beans packaged this way and later associated it with the sounds of glass substances in the studios of the Academy of Fine Arts. Other than that, there wasn’t much there. After all, in those days, everything was made at home - his grandmother baked bread herself in a mould. When you cut it, rectangular slices came out. On the stove top, where the pots stood, she would make slices of roast potato for him. Sort of chips without fat. She cared for him. “And I loved the potato dumplings she made from wholemeal flour, ground in a grinder by Jan’s grandfather, to which he added crackling. Despite

11

swojego regionu11. Staszek prowadził orkiestrę dętą pod au spicjami miejscowej Ochotniczej Straży Pożarnej (w remizie grywał jego band i gościło kino objazdowe) oraz zespół man dolinistów, sam grał na saksofonie i klarnecie. Kiedy jako młody człowiek trafił do sanatorium w Zakopanem z powodu choroby oczu, włączył się tak aktywnie w tamtejszy zespół muzyczny, że chcieli go zatrzymać na stałe, a na dodatek wysłać do szkoły muzycznej dla zdobycia formalnego wykształcenia. Rodzice jednak życzyli sobie, by wrócił. Ale pasja muzyczna Staszka nigdy nie przeminęła. Jan był budowlańcem, skończył tech nikum i udzielał swoich umiejętności przy wznoszeniu wielu okolicznych domów. Gdy nastała era spółdzielni rolniczych, został prezesem jako taki również wykazywał się talentami organizatora. Józek, najmłodszy, grał na akordeonie i forte pianie. Skończył szkołę muzyczną i jako ojciec dziewięciorga dzieci włączył się w ogólnopolski ruch muzykujących rodzin. Tworzyli wyjątkowo liczny rodzinny zespół.

To była umuzykalniona i uspołeczniona rodzina, wujowie uczestniczyli w koncertach i zabawach, ze swoim zespołem grywali na weselach w okolicznych wioskach. Ich siostrzeniec Kazimierz akompaniował im podczas rodzinnych spotkań na perkusji zrobionej z garnków. Wynalazczość także była tu w cenie; na tym improwizowanym instrumencie robił pod kład dla saksofonu i akordeonu wujów. Dwóch wujów było inicjatorami wczesnej elektryfikacji wsi. Ktoś inny z rodziny załatwił założenie sklepu w Pewli, oczywiście nie prywatnego. O tym nie mogło być mowy w tamtych latach. Gdy chodziłem tam kupować lizaki, patrzyłem także na sypkie towary, które wkładano do torebek: papierowych albo skręcanych z gazet. Zwykłych nie było, o plastikowych nikt nawet nie słyszał. Po nieważ byłem z rodziny, częstowano mnie czasem cukierkami – opowiada Pawlak, który zapamiętał szelest ziarenek kaszy i fasoli, pakowanych w ten sposób, i kojarzący mu się potem z dźwiękami szklanych substancji w pracowniach ASP. Poza tym niewiele tam było. Przecież w tamtym czasie wszystko robiono w domu, babcia sama piekła chleb w formie.

Gdy się go kroiło, wychodziły prostokątne kromki. Na płycie pieca, na której stały garnki, robiła dla niego jeszcze talarki, czyli plasterki podpiekanych ziemniaków. Takie frytki bez tłuszczu. Dbała o niego. A ja uwielbiałem robione przez nią prażuchy z razowej mąki, mielonej w młynku przez dziadka Jana, do których dodawało się skwarki. Mimo to nie chciałem pracować w ogródku babci Stefanii, choć mnie o to prosiła, tylko wyjadałem jej ogórki z grządki – przypomina sobie dorosły Kazimierz. W późniejszych czasach ogrodowe uprawy zostały ograniczone, rolnictwo upadło, ale wspólnotowy charakter życia w rodzinie i w Pewli pozostał. Wszyscy jeszcze długo zjeż dżali się w domu Stefanii Urbaniec i po dziś dzień są wszyscy w częstych kontaktach.

Być może najważniejsze dla Kazimierza okaże się po latach wspomnienie dziadka wyplatającego koszyki. Siadał wtedy przy piecu, bo gałęzie świerkowe, z których formował szkielet całej konstrukcji, musiały być rozgrzewane do gięcia. Potem taki szkielet przeplatał mniejszymi gałązkami, a w końcu pa smami ciętymi z korzeni świerków. To była unikalna technika, właściwa tylko temu regionowi, nie wykorzystująca wikliny czy sitowia, jak to bywa gdzie indziej. Kuba, razem z najmłodszym wujem, Józkiem, pomagał zbierać do nich materiał w lesie. To były zwykłe kosze do ziemniaków i innych rzeczy, których dźwiganie na wsi nigdy się nie kończyło i które w ten sposób wygodniej było przechowywać i segregować.

Dziadek miał do tego trzy proste narzędzia: zakrzywiony nóż, stosowany także w ogrodnictwie, tak zwany okulizak, tępy szpikulec do formowania wygięć i otworów, i jeszcze rodzaj grzebienia do upychania gałązek, by tkwiły gęsto, a kosz był szczelny. Trochę tak, jakby drzewne włókna były przędzą na warsztacie tkackim, którą trzeba docisnąć między nitkami osnowy. No i miał jeszcze własne ręce, ciemne i zniszczone od pracy. Kiedy Kazimierz zacznie tworzyć swoje obiekty z włókna szklanego, dokładnie wedle tej zasady – sztywny szkielet, prze platanie przędzy szklanej, upychanie jej szczelnie, by dała się potem zgrzać w piecu – wrócą do niego obrazy dziadkowych

11 Antoni Urbaniec, brat matki Kazimierza Pawlaka, przez wiele lat pisał do „Gazety Żywieckiej”, współtworzył też gazetę „Nad Sołą i Koszarawą”. Autor kilku książek poświęconych regionowi turystyce, a także redaktor trzech tomów „Słownika biograficznego Żywiecczyzny”

Antoni Urbaniec, brother of Kazimierz Pawlak’s mother, wrote for “Gazeta Żywiecka” for many years, and co-founded the newspaper “Nad Sołą i Koszarawą”. Author of several books on the region and tourism, and editor of three volumes of “Biographical Dictionary of the Żywiec Region”.

this, I didn’t want to work in my grandmother Stefania’s garden, even though she asked me to, I just ate her cucumbers from her vegetable plot,” remembers the adult Kazimierz In later times, garden cultivation was reduced and farming declined, but the communal character of life in the family and in Pewel remained. For a long time they all came together at Stefania Urbaniec’s house and to this day they are all still in frequent contact. Perhaps the most important memory for Kazimierz years later will be that of his grandfather weaving baskets. He would then sit at the stove, as the spruce branches from which he formed the skeleton of the entire structure had to be heated for bending. Then he interspersed this framework with smaller twigs, and finally with strands cut from the roots of spruce trees. This was a unique technique, specific only to this region, not using wicker or rushes as is common elsewhere. Kuba, along with his youngest uncle, Józek, helped gather branches in the forest. These were the usual baskets for potatoes and other things, the carrying of which in the countryside never ended and which were more conveniently stored and sorted this way. Grandpa had three simple tools for this: a curved knife, also used in gardening, a so-called grafting knife, a blunt skewer to form bends and holes, and a kind of comb to stuff the twigs so they stuck densely and the basket was sealed. A bit like the wood fibres were the yarn on a loom that needs to be pressed between the threads of the warp. And he still had his own hands, dark and damaged from work. When Kazimierz begins to create his fibreglass objects exactly according to this principle - a rigid skeleton, interlacing the glass yarn, stuffing it tightly so that it can be heated later in the lehr - the images of his grandfather’s fingers and the spruce root ribbons that, like glass fibre, often split into smaller strands, which both he and his grandfather had to control in order to obtain the desired shape, will come back to him.

12 Antoni Urbaniec, Tam, gdzie początek wody [Where the water begins], Akcydensowa Printing House Karol Gąsior, Żywiec 2014.

If, in the 17th century, Pewel Ślemieńska and the surround ing areas were a kind of state, owned by the castellan of Nowy Sącz, with the proud name of the Ślemieński State, as stated by Antoni Urbaniec in his book12, then something of this inde pendence and self-organising tendency must have survived to this day. Probably some of Kazimierz Pawlak’s ancestors had already lived there at that time, and they passed on to him in their genes this predilection for taking precautions and organising. This gene must have been dominant, as we can infer from his family history, because the long list of his activities and functions will include: faculty dean, head of department, president of the association, juror at numerous competitions, initiator of many artistic visits and trips, as well as originator, curator, and coordinator. Also - and perhaps most importantly - a caring husband, father and son.

Element

Józef, wuj Kazimierza, jego sześcioro dzieci jako członkowie ogólnopolskiego ruchu muzykujących rodzin

Józef,

palców i tamtych wstążek z korzeni świerkowych, które podobnie jak włókno szklane dzielą się często na mniejsze nitki, nad którymi i on, i dziadek musieli panować, by uzyskać oczekiwany kształt.

Jeśli Pewel Ślemieńska i okoliczne ziemie w XVII wieku były rodzajem państwa, będącego własnością kasztelana są deckiego, o dumnej nazwie Państwo Ślemeńskie, jak podaje Antoni Urbaniec w swojej książce12, to coś z tej niezależności i samoorganizacyjnej tendencji musiało przetrwać do dziś. Zapewne mieszkali tam już wtedy jacyś przodkowie Kazimie rza Pawlaka, którzy przekazali mu w genach ową predylekcję zapobiegliwego działacza i organizatora. Gen ten musiał być dominujący, jak wnosić można z historii jego rodziny, bo na długiej liście jego zajęć i funkcji pojawią się: dziekan wydziału, kierownik katedry, prezes związku, juror licznych konkursów, inicjator wielu wizyt i wyjazdów artystycznych, a także pomysłodawca, kurator, koordynator. Poza tym –a może przede wszystkim – troskliwy mąż, ojciec syn.

12 Antoni Urbaniec, Tam, gdzie początek wody, Żywiec: Drukarnia Akcydensowa

2014.

Stanisław Urbaniec (pierwszy od lewej) członkowie orkiestry dętej działającej przy OSP w Pewli Ślemieńskiej, lata 70. XX w.

Karol Gąsior,

Element kompozycji Maroko 2008, zgrzewane włókno szklane, metal, 55 × 25 cm. Obok tradycyjny kosz z Żywiecczyzny wyplatany z korzeni świerkowych

Kazimierz’s uncle, and his six children as members of a nationwide movement of musical families

of the composition Morocco, 55×25 cm., welded fibreglass, metal, 2008. Next to it a traditional basket from the Żywiec region woven from spruce roots

Stanisław Urbaniec (first from the left) and members of the brass band playing at the firehouse in Pewel Ślemieńska, 1970s.

BudynekPaństwowego LiceumSztukPlastycznych wNowymWiśniczu,1992

BuildingoftheStateHighSchool ofFineArtsinNowyWiśnicz,1992

T he r O ad TO w iśnicz

In Wiśnicz, Kazimierz Pawlak’s Ptaki [Birds will be left behind, a graduation work placed in the school courtyard, which can also be seen on postcards showing the town’s unusual features

d r O ga d O w iśnicza

W Wiśniczu zostaną po Kazimierzu Pawlaku Ptaki, praca dyplomowa umieszczona na szkolnym dziedzińcu, którą też można oglądać na pocztówkach ukazujących niezwykłości miasta

The old road to Wiśnicz is winding, and from Wieliczka it also leads through hills, so constantly something is hiding and something else is showing to the traveller’s eyes. When Kazimierz journeys along it as a old boy, he can’t stop looking around for more and more. Subsequent curves and inclines reveal par cels of Lesser Polish fields, orchards founded here centuries ago, the Kopaliński Forest, thatched cot tages - a landscape woven from squares a glass mats that decades later will end up in his hands and remind him of the weavers he will meet in secondary school. If he were moving along the motorway that goes there now, there wouldn’t be so many interesting things. But it is still that intriguing route, forever remembered by him, “winding and pulsing, like a sine wave’ as he would write in 1996 on the occasion of the school’s 50th anniversary celebration Kazimierz isn’t fond of monotony, so he

S tara droga do Wiśnicza jest kręta, od Wieliczki prowadzi także po pagórkach, więc stale coś się chowa, a coś innego ukazuje oczom podróżnika. Gdy Kazimierz jedzie nią jako czternastoletni chłopiec, nie może się przestać rozglądać, by wypatrzyć więcej więcej. Kolejne łuki i przewyż szenia odsłaniają spłachetki małopolskich pól, sady, zakładane tutaj jeszcze przed wiekami, Kopaliński Las, wiejskie chałupy kryte strzechą – krajobraz tkany z kwa dracików trochę na podobieństwo mat szklanych, które całe dekady później trafią w jego ręce przypomną mu też o tkaczkach spotkanych liceum. Gdyby poruszał się autostradą, która prowadzi tam teraz, nie byłoby tylu ciekawych rzeczy. Ale to jeszcze tamta, in trygująca, na zawsze zapamiętana przez niego szosa, wijąca się i pulsująca, niczym sinusoida, jak napisze w 1996 roku z okazji obchodów 50-lecia szkoły. Kazimierz nie lubi monotonii, więc krętość drogi bardzo mu się

Kazimierz Pawlak jako licealista, ok. 1975

Kazimierz Pawlak as a high school student, ca. 1975

likes the winding road a lot. All three of them are going to their father’s Warsaw to take the entrance exams to the High School of Visual Arts. The year is 1972.

By the end of primary school, his parents were wondering what he should do next. Mining was also considered. It was pretty obvious, recruiting was going on there constantly. But the work is hard and fraught with risk. This should have been considered. Kazimierz’s mother had a friend whose daughter attended sec ondary school in Wiśnicz. A meeting was arranged. Halina told him what it was like there, and eventually they applied to the art school. The turn to Limanowa from the main road was, in a sense, a turning point in life: no longer pragmatic, sensible choices, reminiscent of the decisions of schoolmates, but art; no longer home, but a boarding school; no longer a modern, mining town, but a town shrouded in the atmosphere of the past. And already... you can see Wiśnicz with the castle and monastery above it. They drive through the town, admittedly small but harmoniously laid out back in the 17th century as a good place to live. And then there was the cemetery and finally the school in the old courthouse, with the eagle on the tympanum, which Kazimierz can today describe from memory.

He takes his week-long exams in a slightly eccentric way - in an orange jacket of fleshy, loosely woven material with a sponge bottom, respectable because it was taken from some package from his family in America. And everything from there was valuable in Poland then. Anna Pawlak recognises that this is the right outfit for the occasion. And maybe she has a hunch, because both the harsh colours and America will return as significant threads in her son’s fate. The transformation now beginning is multi-faceted. Even his name will transform from Kuba into Kazek. That’s what his classmates will call him at his new school.

The school he goes to has a national reputation. Nearby is Bochnia, with its tradition of ceramic stoneware and other regional customs. The secondary school in Wiśnicz offers weav ing and ceramics, which in 1975, already during Kazimierz’s studies, will be supplemented with conservation of architectural elements - a course later called renovation of architectural el ements, introduced, among other reasons, due to the ongoing

reconstruction of Wiśnicz castle. Pawlak chooses ceramics. At school, he meets young people from all over Poland - out of twenty-six people in his class, only six are local. So most live in digs or dormitories. Kazimierz was put in a four-bedded room and subjected to the rigours of communal life supervised by the principal, who was determined to maintain order among the youth: wake-up call at seven, then breakfast, lessons, homework, rationed free time, curfew at ten in the evening.

Discipline, however, does not prevent students from leading rich social and artistic lives. “It was a formative period,” Kazimierz will tell me in 2021, “New people, thinking and behaving differ ently from those I had met before. Different. Sometimes students from Kraków sent to the provinces. And above all, craft and se rious learning. Plus social activities.” For immediately here the inclinations of the boy are revealed, and he becomes active in the self-government of the dormitory and the school. In third grade, he becomes a member of a five-piece musical ensemble as a guitarist and lyricist. Kazimierz finds the instrument in his grandmother’s attic and, having renovated it himself, uses it with success. The boys call the band “Strofa” and are involved in sung poetry. They like Różewicz, Iłłakowiczówna, Broniewski. They win awards at music competitions. They survived together in a blurry newspaper photo, it is uncertain which: long hair, youthful stubble, bell-bottom trousers. They are clearly already trying to move away from student drudgery.

In the finale, which is in fifth grade, Kazek and his friends throw a Christmas Eve party for the entire dormitory. And then he sits down to write his thesis on glazes. And perhaps their liquid textures, solidifying later into a glistening layer on the surface of the dishes, are already an overture to the similar textures and glosses of the glass he’ll be dealing with ere long. In Wiśnicz he will leave behind the Birds, his diploma work, which - standing in the school yard - can still be seen on postcards depicting the uniqueness of the town. These birds want to fly, in fact they are already flying, like their creator then - freed from the rigours of school, ready to fly on. And in him will remain the memories and the need to return to this place that in some sense made him an artist.

podoba. Jadą wszyscy troje warszawą ojca na egzaminy wstępne do Liceum Technik Plastycznych. Jest 1972 rok. Pod koniec szkoły podstawowej rodzice zastanawiali się, co powinien robić dalej. W grę wchodziła także kopalnia. To było dość oczywiste, rekrutacja trwała tam stale. A jednak ciężary i ryzyka. Należało to rozważyć. Mama Kazimierza miała koleżankę, której córka uczyła się w liceum w Wiśniczu. Zaaran żowano spotkanie. Halina opowiadała mu, jak tam jest, no i ostatecznie to właśnie do szkoły plastycznej złożyli papiery. Zakręt na Limanową z głównej drogi był więc w jakimś sensie życiowym zakrętem: już nie pragmatyczne, rozsądne wybory, przypominające te jego kolegów ze szkoły, ale sztuka; już nie dom, ale internat; nie nowoczesne, górnicze miasto, ale miej scowość owiana klimatem przeszłości. I już… widać Wiśnicz z zamkiem i klasztorem na górze. Jadą przez miasto, co prawda niewielkie, ale harmonijnie rozplanowane jeszcze w XVII wieku jako dobre miejsce do życia. A potem jeszcze cmentarz i w końcu szkoła w starym budynku sądu, którego orła w tympanonie Kazimierz potrafi dziś opisać z pamięci.

Trwające tydzień egzaminy zdaje trochę ekscentrycznie, w pomarańczowej marynarce z mięsistej, luźno tkanej materii na spodzie z gąbki, godnej szacunku, bo wyciągniętej z jakiejś paczki od rodziny z Ameryki. A wszystko, co stamtąd, jest wtedy w Polsce cenne. Anna Pawlak uznaje, że to właściwy strój na tę okazję. I może ma jakieś przeczucie, bo zarówno ostre barwy jak i Ameryka wrócą jako znaczące wątki losów jej syna. Roz poczynająca się teraz przemiana jest wieloaspektowa. Nawet imię przetransformuje z Kuby w Kazka. Tak w nowej szkole będą wołać na niego koledzy.

Szkoła, do której trafia, ma ogólnopolską renomę. Nieda leko jest Bochnia z tradycją ceramicznej kamionki i inne regio nalne zwyczaje. Wiśnickie liceum proponuje tkactwo ceramikę, do których w 1975 roku, już podczas nauki Kazimierza, dojdzie konserwacja elementów architektury, kierunek zwany później renowacją elementów architektury. Między innymi ze względu na trwającą odbudowę wiśnickiego zamku. Pawlak wybiera ceramikę. W szkole spotyka młodych ludzi z całej Polski – na dwa dzieścia sześć osób w klasie tylko sześć to lokalsi. Większość mieszka więc na stancji lub w internacie. Kazimierz zostaje

umieszczony w pokoju czteroosobowym i poddany rygorom zbiorowego życia, których pilnuje kierowniczka, zdetermino wana utrzymać porządek wśród młodzieży: o siódmej pobudka, potem śniadanie, lekcje, odrabianie lekcji, reglamentowany czas wolny, cisza nocna o dziesiątej wieczorem.

Dyscyplina nie przeszkadza jednak uczniom prowadzić bogatego życia towarzyskiego i artystycznego. To był okres for macyjny, powie mi Kazimierz w 2021 roku, nowi ludzie, myślący i zachowujący się inaczej niż ci, których dotąd spotykałem. Różni. Niekiedy uczniowie z Krakowa zsyłani na prowincję. przede wszystkim rzemiosło i nauka serio. Do tego działalność spo łeczna. Bo natychmiast tutaj ujawniają się inklinacje chłopca, który działa w samorządach internatu i szkoły. W III klasie zostaje członkiem pięcioosobowego zespołu muzycznego jako gitarzysta i tekściarz. Instrument Kazimierz znajduje na strychu u babci i samodzielnie odremontowawszy, używa z powodzeniem. Chłopcy nazywają zespół „Strofa” i zajmują się poezją śpiewaną. Podoba im się Różewicz, Iłłakowiczówna, Broniewski. Zdobywają nagrody w konkursach muzycznych. Przetrwali razem na nieostrym zdjęciu z gazety, nie wiadomo jakiej: długie włosy, młodzieńczy zarost, spodnie dzwony. Wyraźnie starają się już odejść od uczniowskiego drylu.

W finale, czyli w V klasie, Kazek urządza z kolegami Wigilię dla całego internatu. A potem siada do pisania pracy dyplo mowej o szkliwach. I być może ich płynne konsystencje, zasty gające potem na powierzchni naczyń lśniącą warstwą, są już uwerturą do podobnych konsystencji połysków szkieł, z któ rymi już za chwilę będzie miał do czynienia. W Wiśniczu zostaną po nim Ptaki, praca dyplomowa, którą – stojącą na szkolnym dziedzińcu – można po dziś dzień oglądać na pocztówkach uka zujących niezwykłości miasta. Te ptaki chcą frunąć, właściwie już fruną, jak ich twórca wtedy – uwolniony od rygoru szkoły, gotów lecieć dalej. A w nim zostaną wspomnienia i potrzeba wracania do tego miejsca, które w jakimś sensie uczyniło go artystą.

e duca T i O n a kademia

If leaving Tychy for Wiśnicz was a major change in Kazimierz’s life circumstances, re-evaluating many things, then moving to Wrocław was even more of a turning point. Not only because of the change in status from pupil to student, much less subjected to daily discipline, but also because of the nature of the art school, somehow ex definitione more conducive to diversity and breaking conventions, and because of the individual nature of the city, at that time in a phase of increased development in the field of culture - obviously on the scale of what was possible under communism. In the context of the difficulties arising from the nature of the system, which also aimed to atomise society, aspects of teamwork and reciprocity were very important during his studies. At the State Higher School of the Arts, everyone took something from everyone, served others, used the benefits of shared buildings, studios, and technical facilities, whatever they might have been at the time. Everyone was talking to someone, discussing current and past exhibitions, works and events. This exchange of intellectual, utilitarian and, last but not least in this case, social “services” was a source of development, inspiration and atmosphere of this particular community of artists work ing side by side, though sometimes together and sometimes separately. Such an aura surrounded the young student of the Study Centre of Ceramic and Glass Form Design, later a pupil of the Wroclaw school: Zbigniew Horbowy, Ludwik Kiczura and Henryk Wilkowski.

Especially when practising an art that required materials that were often unobtainable or very expensive, and tools that were equally expensive, as well as dependence on furnaces that were inaccessible on a daily basis, you had to manage somehow.

Jeśli wyjazd z Tychów do Wiśnicza był dla Kazimierza poważną zmianą życiowych warunków, przewartościowującą wiele spraw, to przenosiny do Wrocławia były tym bardziej punktem zwrotnym. Nie tylko ze względu na zmianę statusu z ucznia na studenta, znacznie mniej jednak poddanego codziennej dyscyplinie, ale także z powodu charakteru uczelni artystycz nej, niejako ex definitione bardziej sprzyjającej różnorodności i łamaniu konwencji, oraz ze względu na specyfikę miasta, pod ówczas będącego w fazie wzmożonego rozwoju na polu kultury, oczywiście na miarę tego, co było możliwe „za komuny”. W kon tekście trudności wynikających z natury systemu, mającego za cel także atomizację społeczeństwa, aspekty zespołowości i wzajemności podczas studiów były bardzo istotne. W PWSSP każdy od każdego coś czerpał, służył innym pomocą, korzystał z dobrodziejstw wspólnych budynków, pracowni, technicznego zaplecza, jakiekolwiek by wówczas ono nie było. Każdy z kimś rozmawiał, dyskutował o aktualnych i dawniejszych wystawach, dziełach i zdarzeniach. Ta wymiana „usług” intelektualnych, utylitarnych i – co nie mniej w tym wypadku ważne – towarzys kich, była źródłem rozwoju, inspirowała, stanowiła o klimacie tej szczególnej zbiorowości, jaką są artyści pracujący obok siebie, choć niekiedy razem, a niekiedy osobno. I taką aurą został otoczony młodziutki student Studium Projektowania Form Ceramiki i Szkła, później uczeń tuzów wrocławskiej szkoły: Zbigniewa Horbowego, Ludwika Kiczury i Henryka Wilkowskiego. Szczególnie uprawiając sztukę wymagającą materiałów – często nie do zdobycia lub bardzo kosztownych, narzędzi –takichż oraz hut, również na co dzień niedostępnych, trzeba było sobie jakoś radzić. Wymagało to pomysłowości i szukania

Erozja, 1983, szkło optyczne, szlifowane i klejone, mosiądz, marmur, 21 × 20 × 10 cm

Erosion, 1983, optical glass, ground and bonded, brass, marble, 21 × 20 × 10 cm

It required ingenuity and looking for peculiar ways and solu tions. Professor Kiczura, who was an experimentalist, taught Kazimierz this approach. He recovered silver nitrate from film, for example, and needed it to sift through layers of hot smelted glass - hence its colour and three-dimensional structures. He had more such inventions to his credit. He wasn’t too concerned about technology. Glass should have cracked as a result of his efforts, but somehow it didn’t, he intuitively mixed different kinds of glass - he had the sixth sense of an artist-glassmaker. Not only for him at that time, and we are talking about the 1970s, in many cases “deficits and limitations were not a source of impossibility but, conversely, of creative power. Perhaps the rationing of almost all goods, not just materials, but also those related to social life, politics, culture, science, opportunities to learn about the world and practise unrestricted expression, was - contrary to the intentions of the despotic system - the reason for the inventiveness of the artists, stimulated new ideas, pushed them towards unorthodox forms of expression and social contacts”13.

It was Kiczura’s inspiration, while preparing for his diploma, that made Pawlak transform colourful pieces of glass and glass insulators found on waste heaps in glassworks into decorative utility glass. Kiczura fostered creative freedom. He himself tried to avoid looking at other people’s work and taught this to his students; he promoted individualism, one might say: he looked for it in them. “He wanted us to smuggle in something of our own,” Pawlak will remember. And he adds: “On the occasion of year-end exhibitions, he also invited us to feasts, to celebrate together; he understood that mutual relationships were an in alienable part of the art world.” This non-verbalised teaching of the professor will become very important in the life of his student. Besides, at the open-air workshops with Kiczura in Polanica they had their only opportunity to practise smelting techniques. And then, too, the professor was all about ideas.

“I remember,” says Kazimierz, “that someone bought beads from Jablonec. I smashed them and inserted them between the layers

of glass, then we blew cylinders out of that. You had to pour this beaded granulated grass on the hot bubble of glass, and when it got hot, put clear glass on it. Finally, I put the whole thing into the wooden mould in which this cylindrical object was created. But my smelted creations are few, well, because I only had vacations and open-air work for that. We did not have access to a workshop on a daily basis. Hence the cold moulds and then the polishing plant: boards and rags to keep the water from splashing. Hours of work. Polishing pumice waited in the trays, overgrowing them slowly like a seaweed pond.”

The university was not brimming with work then for trivial material reasons. “It’s hard to believe now, but the department workshop was empty. Only Mr. Engel, the teacher of the pro fession, was there. While we were decorating the crystals - we incised them into various flourishes - we put down our teacups and gave the impression of being very busy. The curriculum did not include other hands-on activities. We created fantastic designs on paper alone. Only some were able to be completed during summer internships in glassworks”14. This is proba bly why Pawlak later so liked the inventiveness and freedom of Martin Janecki, who works in hot glass, blows, takes out a blowpipe with a bubble of glass from a mould, puts it on the pontil and sculpts inside the bubble. He forms a warm, soft substance that offers him no resistance. As if this activity were quite natural and simple. As if there were no risk in that. Janecki, a talented Czech artist and glass art celebrity, surrounded by a garland of admirers efficiently organising his publicity, shakes his uncombed hair, seemingly absent from the conversation. He is like a prestidigitator, focused solely on his dexterity and the effects produced. That would be years later, at the Venice show, at the GAS, Geochemistry Conferences, and at the International Glass Symposium in Novy Bor. Earlier still, Pawlak finds Martin on the Internet. And after the IGS, Kazimierz will invite him to participate in the European Glass Festival in Wrocław, Poland.

In their fifth year, Wilkowski, Kiczura, and Horbowy changed the structure of the Department, organised artist studios, and

13 Monika Braun, Jan Jaromir Aleksiun - everyday and artistic life, [in:] eadem, Journeys to many distant worlds, or lessons in graphic design according to Jan Jaromir Aleksiun, Wrocław 2019, pp. 165-166.

14 Kazimierz Pawlak, Byłem “herbacianym asystentem” [ was a “tea assistant”], [in:] Kazimierz Pawlak. 50-25-20, Kraków 2007, bns.

osobliwych sposobów i rozwiązań. Profesor Kiczura, który był eksperymentatorem, nauczył Kazimierza takiego podejścia. Odzyskiwał na przykład z błon filmowych azotan srebra, a po trzebował go do przesypywania warstw gorącego, hutniczego szkła, stąd jego struktury barwne i trójwymiarowe. Miał na koncie więcej takich wynalazków. Nie przejmował się za bardzo technologią. Szkła powinny mu były pękać, a jednak jakoś nie pękały; intuicyjnie mieszał różne ich gatunki – miał szósty zmysł artysty-szklarza. Nie tylko dla niego w tamtym czasie, a mówimy o latach siedemdziesiątych, w wielu przypadkach „deficyty i ograniczenia nie były źródłem niemożności, ale odwrotnie –twórczej siły. Być może reglamentacja wszelkich niemal dóbr, nie tylko materialnych, ale i tych związanych z życiem społecz nym, politycznym, kulturą, nauką, możliwościami poznawania świata i uprawiania nieskrepowanej ekspresji, była – na przekór zamierzeniom despotycznego systemu – powodem wynalazczo ści twórców, stymulowała nowe pomysły, pchała ku nieorto doksyjnym formom wypowiedzi i kontaktom społecznym”13.

To z inspiracji Kiczury przygotowując się do dyplomu Pawlak przerabiał wygrzebane na hałdach w hutach barwne kawałki szkła i szklane izolatory na dekoracyjne szkło użytkowe. Kiczura sprzyjał twórczej swobodzie. Sam starał się unikać zapatrzenia w cudzą twórczość i uczył tego swoich studen tów, promował indywidualizm, rzec można: szukał go w nich. Chciał, żebyśmy coś swojego przemycili, zapamięta Pawlak.

I doda: Przy okazji wystaw organizowanych po koniec roku zapraszał nas też na biesiady, wspólne świętowanie, rozumiał, że wzajemne związki są niezbywalną częścią świata sztuki. Ta niezwerbalizowana nauka profesora stanie się bardzo ważna w życiu jego ucznia. Poza tym na plenerach z Kiczurą w Pola nicy mieli jedyną okazję ćwiczyć techniki hutnicze. I wtedy także chodziło profesorowi o pomysły. Pamiętam, opowiada Kazimierz, że ktoś kupił paciorki z Jablonca. Tłukłem je i wprowa dzałem między warstwy szkła, potem rozdmuchiwaliśmy z tego walce. Trzeba było na gorącą bańkę szkła sypać ten paciorkowy grys, a kiedy się zgrzał, kłaść na to bezbarwne szkło. W końcu

całość wkładałem do drewnianej formy, w której powstawał ten walcowaty obiekt. Ale moich realizacji hutniczych jest niewiele, no bo miałem na to tylko wakacje i plenery. Na co dzień nie mieliśmy dostępu do warsztatu. Stąd te formy na zimno i potem szlifiernia: deseczki i szmatki, żeby woda nie pryskała. Godziny pracy. Pumeks do polerowania czekał w kuwetach, zarastając je powoli jak wodorosty staw.

Uczelnia nie kipiała wtedy pracą z trywialnych, materialnych przyczyn. „Teraz trudno w to uwierzyć, ale katedralny warsztat świecił pustkami. Krzątał się tam tylko pan Engel, nauczyciel zawodu. Podczas dekorowania kryształów – nacinaliśmy je w różne esy floresy – odkładaliśmy kubki z herbatą i sprawia liśmy wrażenie bardzo zapracowanych. Program nauczania nie przewidywał innych praktycznych działań. Tworzyliśmy fantastyczne projekty jedynie na papierze. Tylko niektóre uda wało się zrealizować w czasie wakacyjnych praktyk w hutach szkła”14 Dlatego zapewne tak podoba się później Pawlakowi wynalazczość i swoboda pracującego w gorącym szkle Martina Janeckiego, który dmucha, wyjmuje piszczel z bańką szkła z formy, przekłada ją na nabel i wewnątrz tej bańki rzeźbi. Formuje ciepłą, miękką substancję, która nie stawia mu żadnego oporu. Jakby ta czynność była całkiem naturalna i prosta. Jakby nie było w tym ryzyka. Janecki, utalentowany czeski artysta, celebryta sztuki szkła, otoczony wianuszkiem wielbicieli, sprawnie organizu jących jego publicity, potrząsa rozrzuconą czupryną, sprawia wrażenie nieobecnego w czasie rozmowy. Jest jak prestidigita tor, skoncentrowany wyłącznie na swojej zręczności i wywoły wanych efektach. To będzie lata później, na pokazie w Wenecji, podczas GAS, Geochemistry Con ferences i w czasie International Glass Symposium w Nowym Borze. Wcześniej jeszcze Pawlak znajdzie Martina w Internecie. A po IGS

13 Monika Braun, Jan Jaromir Aleksiun – życie codzienne i artystyczne [w:] eadem, Podróże do wielu odległych światów, czyli lekcje projektowania graficznego według Jana Jaromira Aleksiuna Wrocław 2019, s. 165-166.

14 Kazimierz Pawlak, Byłem „herbacianym asystentem”, [w:] Kazimierz Pawlak. 50-25-20, [kat. wyst.], Kraków 2007, bns.

Autumn star 25×21×6, 1992, coloured soda glass, cut, bound, ground, 25 × 21 × 6 cm

Jesienna gwiazda, 1992, szkło sodowe barwne, cięte, klejone, szlifowane, 25 × 21 × 6 cm

students were to decide for themselves where they would do their degree. Ultimately, both the art glass, or so-called unique glass, and the utility glass were made by Pawlak in Horbowy’s studio. In a sense out of kindness, “because,” as he recounts “from the division of our group, it was clear that one person was missing from his.” (However, in the sense of his artistic heritage, he always considered himself an alumnus of Kiczura.) “This first diploma,” he says, “I constructed myself [...] from coloured ground pyramids enclosed under similar lamp shades glued from window glass. I made these blocks at the “Barbara” glassworks in Polanica. I set the whole composition on a drawing board, on which I sowed oats. This second work was a set of glasses and decanters for “Polmos”15. A photo from that time shows the newly minted glass designer in a formal suit as he stands looking at his composition.

“I started working at the university five years before graduation!” jokes Kazimierz Pawlak in the catalogue published on the occasion of the 25th anniversary of his artistic activity. “After I passed my exams to the State Higher School of Visual Arts in Wrocław, I was sent to do my worker’s appren ticeship [which was required of every student in the People’s Republic of Poland at the time] at a company that worked at the school. The prospect of working for free for the communists at my future university made me very quiet. My colleagues pulled weeds and weeded lawns in the Municipal Greenery, cleaned tiger cages in the ZOO, and I was remodelling the second floor rooms [at Plac Polski] every day, for a whole month, from seven in the morning until three in the afternoon. Thus were built the solid walls of the bursar’s office, the cashier’s office, and the Visual Knowledge studios of the Department

of Interior Architecture”16 However, from 1982 he was already formally the assistant of Ludwik Kiczura. At first, as he puts it, a “gofer”, just for service. The professor sometimes listened, joined in the revisions, Pawlak did the rest. He was promoted slowly: assistant intern, junior assistant, senior assistant, etc. Just like the clerical ranks under Franz Joseph and similar hierarchical subservience. “I would come to the studio, participate in [these] revisions, and I would drink and brew huge amounts of tea. [This period] lasted almost two years, and it was not until late 1983 and early 1984 that the first work Erosion in my long-favoured optical glass, combined with metal and stone”17was produced.

At first, this type of glass was also difficult to obtain. The optical plant in Jelenia Góra operated under the military system, they produced various secret parts for the military there, and there was no access to them. So the trash from the rubbish heap was brought in by Mieczysław Zdanowicz, and Pawlak soon discovered that there was more of it at the school, in some junk yards, and began to use it. “But also later we used to go with Kiczura to this industrial dump,” he says. “In the early 1990s, they demilitarised the plants and access to optical glass opened up.”Kazimierz inserted stained glass between dark sheets of optical glass with a poor range of colours. In this way, the green, navy blue, lemon, and colourless glass gained an intense colour. He sometimes sandblasted the glass to create interior landscapes and breakthroughs. He combined his forms with stone. “Compositions from this period [1983-1992] are characterised by an orderly arrangement subjected to a regular geometric rhythm - its dynamic elements are colourful zigzag lines or triangles crossing dark planes of glass. The smooth, polished solids were sometimes contrasted by the artist with predatory in expression, sharply slated transparent pedestals”18

Kazimierz zaprosi go do udziału w Europejskim Festiwalu Szkła w Polsce, we Wrocławiu.

Na V roku Wilkowski, Kiczura i Horbowy zmienili strukturę, zorganizowali pracownie autorskie, a studenci mieli sami zdecy dować, gdzie robią dyplom. Ostatecznie, zarówno ten ze szkła artystycznego, czyli tak zwanego unikatu, jak i ten użytkowy, Pawlak zrobił u Horbowego. W jakimś sensie z uprzejmości, bo – jak opowiada – z podziału naszej grupy wynikało, że u niego brakuje jednej osoby. (Jednak w sensie artystycznego dziedzic twa uważał się zawsze za wychowanka Kiczury.) Ten pierwszy dyplom – opowiada – „sam zbudowałem […] z kolorowych szlifowanych ostrosłupów zamkniętych pod podobnymi klo szami klejonymi ze szkła. Bryły te wykonałem w hucie «Barbara» w Polanicy. Całą kompozycję ustawiłem na desce kreślarskiej, na której zasiałem owies. Tą drugą pracą był zestaw kieliszków i karafek dla Polmosu”15. Na zdjęciu z tego czasu widać nowo upieczonego projektanta szkła w uroczystym garniturze, jak stoi i przygląda się swojej kompozycji.

„Pracę na uczelni rozpocząłem pięć lat przed jej ukończe niem!” – zażartuje Kazimierz Pawlak w katalogu wydanym z okazji 25-lecia jego działalności artystycznej. „Po zdanych egzaminach do Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych we Wrocławiu otrzymałem skierowanie do odbycia praktyki robotniczej [a takie były wtedy wymagane od każdego stu denta PRL-u] w przedsiębiorstwie prowadzącym prace właśnie na uczelni. Perspektywa darmowej pracy na rzecz PRL-u na mojej przyszłej uczelni bardzo mnie ucieszyła. Moi koledzy wyrywali chwasty i pielili trawniki w Miejskiej Zieleni, czyścili klatki tygrysów w ZOO, a ja codziennie, przez cały miesiąc, od siódmej rano do trzeciej po południu, przebudowywałem po mieszczenia drugiego piętra [przy placu Polskim]. Tak powstały solidne mury biura kwestury, kasa i pracownie Wiedzy Wizualnej Katedry Architektury Wnętrz”16. Jednak od 1982 roku był już formalnie asystentem Ludwika Kiczury. Z początku, jak sam to określa, „herbacianym”, tylko do obsługi. Profesor czasem

15

15 Kazimierz Pawlak, “I began ‘working’ at the university..., [in:] Kazimierz Pawlak. 50-25-20, op. cit.

16 Ibidem.

17 Ibidem.

18 Barbara Banaś, Szlifowane i klejone Sanded and glued], op. cit., p. 6.

16

Kazimierz Pawlak, Kazimierz Pawlak. 50–25–20, op. cit.

Kazimierz Pawlak, Ibidem.

17 Kazimierz Pawlak, Ibidem.

18 Barbara. Banaś, Kazimierz Pawlak. Trzy, [w:] op. cit., s. 6.

słuchał, włączał się do korekty, Pawlak robił resztę. Awansował powoli: stażysta asystent, młodszy asystent, starszy asystent, itp. Zupełnie jak rangi urzędnicze za Franciszka Józefa i po dobna hierarchiczna uległość. „Przychodziłem do pracowni, uczestniczyłem w [tych] korektach, piłem i parzyłem ogromne ilości herbaty. [Ten okres] trwał prawie dwa lata dopiero na przełomie 1983 i 1984 roku powstała pierwsza praca Erozja z mojego długo ulubionego szkła optycznego, połączonego z metalem i kamieniem”17.

Z początku i ten rodzaj szkła też był trudny do pozyska nia. Optyczne zakłady w Jeleniej Górze działały w systemie militarnym, produkowali tam różne tajemnicze części dla wojska, nie było do nich dostępu. Więc odpady ze śmietnika przywoził Mieczysław Zdanowicz, a Pawlak szybko odkrył, że w szkole jest ich więcej, w jakichś składach rupieci, i zaczął się nimi posługiwać. Ale potem jeździliśmy z Kiczurą na ten przemysłowy śmietnik – opowiada. Na początku lat dziewięć dziesiątych zdemilitaryzowali zakłady i otworzył się dostęp do szkła optycznego. Kazimierz między ciemne, o ubogiej gamie kolorystycznej tafle szkła optycznego wkładał szkło witrażowe. W ten sposób zielone, granatowe, cytrynowe, bezbarwne szkło zyskiwało intensywny kolor. Niekiedy szkło piaskował, tworząc wewnętrzne pejzaże i przełomy. Łączył swoje formy z kamie niem. „Kompozycje z tego okresu [1983–1992] cechuje upo rządkowany, poddany regularnemu, geometrycznemu rytmowi układ – jego dynamicznymi elementami są barwne zygzako wate linie lub trójkąty przecinające ciemne płaszczyzny szkła. Gładkie, wypolerowane bryły artysta kon trastował niekiedy z drapieżnymi w wyrazie, ostro łupanymi transpa rentnymi postumentami”18.

Red attack 1992, coloured soda glass, cut, bound, ground, 22 × 15 × 4 cm

Czerwony atak, 1992, szkło sodowe barwne, cięte, klejone, szlifowane, 22 × 15 × 4 cm

Kazimierz Pawlak podczas obrony dyplomu magisterskiego, 1982

Kazimierz Pawlak during his graduation defence, 1982

Tree – a skeTch Of

enTerniTy

OPTical glass, glued, grOund

One such form is Tree, a closed shape with a clear contour, at the same time seeming to be a vessel absorbing its sur roundings. It now takes in the light of a spring morning. Its barely leaf-filled crown is iridescent with dew-damp celadon, seeming to incorporate delicate clouds that in a moment will be blown away by the wind and the full brilliance of the day will change their colour. For now, they are strands of yarn flowing through the branches. Forgotten by the careless spinner are the remnants of its delicate plastics; once greening, once whitening, or falling into a light blue, as when the women whiten the can vas in the dew at dawn. Or the batiste, almost transparent shirts hung on the branches. And it also seems as if the tree attracts the colour of the sky, or as if a sudden gust lifts the grass into the sky, so that the bottom mixes with the top, the soil with the firmament, biology with inanimate nature? What is what here? Where do the boundaries of the phenomena run?

The Tree says: “I am sea green/ elevated to blue, when the blue of the sky/ lays its breast of blue on my back./ And always

Drzewo – szkic wieczn O ści

szkłO OPTyczne, kleJOne, szlifOwane

Jedną z takich form jest Drzewo, zamknięty kształt o wyra zistym konturze, jednocześnie zdający się być naczyniem wchłaniającym otoczenie. Teraz przyjmuje ono w siebie świa tło wiosennego poranka. Jego ledwie wypełniająca się liśćmi korona opalizuje seledynem wilgotnym od rosy, wydaje się inkorporować delikatne obłoczki, które za chwilę rozgoni wiatr i pełny blask dnia zmieni ich barwę. Na razie są pasemkami przędzy płynącymi przez gałęzie. Zapomnianymi przez nie dbałą prządkę resztkami jej delikatnych tworzyw; raz ziele niejącymi, raz bielejącymi lub wpadającymi w lekki błękit, jak wtedy, gdy kobiety bielą płótno w rosie o świtaniu. Albo rozwie szonymi na gałęziach jej batystowymi, niemal przeźroczystymi koszulkami. I wydaje się też, jakby drzewo przyciągało kolor nieba. Może zresztą łączy się tu ono bezpośrednio z rośliną pod nim. Albo jakby nagły podmuch wzniósł trawy w przestwór, tak że miesza się dół z górą, gleba z firmamentem, biologia z przyrodą nieożywioną. Co jest czym tutaj? Gdzie przebiegają granice zjawisk?

Drzewo, 1989, szkło sodowe barwne, cięte, klejone, szlifowane, marmur, 20 × 30 × 12 cm

Tree, 1989, coloured soda glass, cut, bound, ground, marble, 20 × 30 × 12 cm

I have another name: spring. And the high shape of the crown,/ which the caring trees fill to the brim with greenery19” The lump of glass spreads horizontally, encompassing the world around, but also vertically. The blue and green verticals build connections between earth and sky. Between matter and spirit. The tree is a column running up to the heavens and down to the earth: from here to there, from there to here; a path along which spirits travel from the underworld into the celestial sphere and down; a path that has no end, as it melts into the unnamed hues the artist gave his tree. Perhaps it is the World Tree, the cosmic centre where the forces of above and below converge. The axis that sustains the order of eternal and temporal affairs. The branches of the tree reach to heaven, its roots to hell20.

But we do not directly see the dramatic theatre of cosmic forces, only the flow of green and bluish tones. The tree is a space for the exchange of these forces and colours. When I look at them, I’m not sure where the air is, where the ground is, and where the leaves are. Even the sun’s rays seem to form a unity with the other substanc es, rippling golden streaks across its crown. Pawlak’s sculpture seems to be devoid of weight, floating in the air - it is itself like a cloud of colours and shimmers - and at the same time you can feel its weight, the geometric verticals embed it in the ground. It is thus a multithreaded tale of opposites, both in its form and in the realm of meaning that it condenses. Immobile - it has movement in it, a persistent pulsation of infinite transformation. For “in the trees, in the treetops, beneath the lavish/ gowns of leaves, beneath the cassocks of splendour,/ beneath the senses, beneath the wings, beneath the sceptres,/ in the trees hides, breathes, quivers/ a quiet sleepy life, a sketch of eternity.”21

19 Rafael Alberti, Zieleń [Green], “Literature na Świecie” 1976, no. 9, trans. K. Fekecz, p. 273.

20 Cf. Mircea Eliade, Symbolism of the “Middle”, [in:] idem, Obrazy i symbole, transl. M. and P. Rodak Warsaw 2009, pp. 50-71.

21 Adam Zagajewski, W drzewach [In the Trees] (from the volume Jechać do Lwowa), [in:] idem, Wiersze wybrane Kraków 2010, p. 94.

Drzewo mówi: „Jestem zielenią morską/ wyniesioną do błękitu, gdy błękit nieba/ kładzie na me plecy swą pierś błękitną./ A zawsze mam inne imię: wiosna. I wysoki kształt korony,/ którą troskliwe drzewa wypełniają aż po brzegi zielenią”19. Bryła szkła rozprzestrzenia się horyzontalnie, obejmuje świat dookoła, ale także wertykalnie. Piony niebieskie i zielone budują związki pomiędzy ziemią a niebem. Pomiędzy materią a du chem. Drzewo jest kolumną biegnącą ku niebiosom i ku ziemi, stąd tam, stamtąd tutaj, ścieżką, po której duchy wędrują ze świata podziemi w sferę niebieską, i w dół, ścieżką nie mającą końca, bo roztapia się ona w niemających nazwy odcieniach, które dał swojemu drzewu artysta. Być może jest ono Drzewem Świata, kosmicznym centrum, w którym zbiegają się siły góry i dołu. Osią podtrzymującą porządek spraw wiecznych doczesnych. Konary drzewa sięgają niebios, jego korzenie – piekieł20.

Ale my nie widzimy bezpośrednio dramatycznego teatru kosmicznych sił, a tylko przepływy tonów zielonych i niebieskawych. Drzewo jest przestrzenią wymiany tych sił i barw. Gdy patrzę na nie, nie jestem pewna, gdzie jest powietrze, gdzie ziemia, a gdzie liście. Nawet promienie słoneczne zdają się tworzyć jedność z pozostałymi substancjami, falując złocistymi smugami w jego koronie. Rzeźba Pawlaka zdaje się być pozbawiona wagi, unosić się w powietrzu – jest sama jak chmura barw i lśnień – a zarazem czuć jej ciężar, zgeometryzowane piony osadzają ją w podłożu. Jest więc zatem wielowątkową opowieścią o przeciwieństwach, zarówno w swej formie, jak i w sferze znaczeń, które kondensuje. Nieruchoma – ma w sobie ruch, wytrwałe pulsowanie nieskończonej prze miany. Bo „w drzewach, w koronach drzew, pod sutymi/ sukniami z liści, pod sutannami blasku,/ pod zmysłami, po skrzydłami, pod berłami,/ w drzewach kryje się, oddycha, kołuje/ ciche senne życie, szkic wieczności”21.

19 Rafael Alberti, Zieleń, „Literatura na Świecie” nr 9, Warszawa 1976, przeł. Kazimierz Fekecz, s. 273

20 Zob. Mircea Eliade, Symbolika „Środka”, [w:] idem, Obrazy symbole, przeł. M. i P. Rodakowie, Warszawa 2009, s. 50-71.

21 Adam Zagajewski, W drzewach (z tomu Jechać do Lwowa), [w:] idem, Wiersze wybrane Kraków 2010, s. 94.

Żółto-złoty,1985,szkłooptyczne, szlifowane,piaskowaneiklejone, piaskowiec,mosiądz,24×26×4cm

T he JO urney c O n T inues T rwa

Yellow-gold,1985,opticalglass, ground,sandblastedandbound, sandstone,brass,24×26×4cm

An artist’s life, more than any other life, consists of travel. Not only the exploration of techniques and materials, which has already been mentioned, but from actual trips to plein airs and symposia, exhibitions and conferences, workshops and lectures. Art, not only for mercantile reasons, as it were, seeks a new place for itself - new spaces and gazes, ever different angles of light and otherwise impossible opinions and hints. It’s also about what the creator’s imagination feeds on. People and architecture, animals and plants, landscapes untouched by human foot and busy cities - they penetrate, whether directly or in a mediated way, the matter of the works. Readings and music, vague im pressions not consciously noted, become their ingredients. In things called works of art not only matter, but a set of often the most bizarre, including immaterial factors, takes on a visible form. After all, it is not only optical glass, sodium glass or pâte de verre, an engraving of one kind or another, or lack thereof, not only specific techniques and technologies, but the reasons why an artist uses them, as well as their imagination, biography, education, even their mood or the weather accompanying the act of creation, that are the cradle of what comes into being as a result. There is an inseparable relationship between the object and its creator, and moreover it is reciprocal, not just, as it might at first seem, unidirectional. As Martin Heidegger writes, “According to common belief, the work emerges out of and through the activity of the artist. But thanks to what and

Życie artysty, bardziej niż inne życia, składa się z podróży. Nie tylko z eksploracji technik tworzyw, o czym już była mowa, ale z rzeczywistych wyjazdów na plenery i sympozja, wystawy i konferencje, warsztaty, wykłady. Sztuka, nie tylko ze względów merkantylnych, niejako szuka sobie nowego miejsca – nowych przestrzeni i spojrzeń, wciąż innych kątów padania światła i niemożliwych do uzyskania inaczej opinii i podpo wiedzi. Chodzi także o to, czym karmi się wyobraźnia twórcy. Ludzie i architektura, zwierzęta i rośliny, nietknięte ludzką stopą pejzaże i ruchliwe miasta – wnikają, czy to wprost, czy w sposób zapośredniczony w materię dzieł. Lektury i muzyka, niejasne, nienotowane świadomie wrażenia stają się ich składnikami. W rzeczach zwanymi dziełami sztuki nie tylko materia, ale ze spół często najprzedziwniejszych, także niematerialnych czyn ników przyjmuje widzialną postać. Bo przecież nie tylko szkło optyczne, sodowe czy pâte de verre, ryt taki czy inny lub jego brak; nie tylko określone techniki i technologie, ale powody, dla których stosuje je artysta, a także jego wyobraźnia, biogra fia, edukacja, nawet nastrój czy pogoda towarzyszące aktowi kreacji są kolebką tego, co powstaje w jego efekcie. Istnieje nierozerwalny związek obiektu i jego autora, a co więcej, jest on wzajemny, nie tylko – jak mogłoby się w pierwszej chwili zda wać – jednokierunkowy. Jak pisze Martin Heidegger, „według pospolitego przeświadczenia dzieło wyłania się z czynności i dzięki czynności artysty. Dzięki czemu jednak i przez co artysta

through what is the artist what they are? [...] The artist is the source of the work. The work is the artist’s source. Neither of them exists without the other”22.

As if there were a mysterious exchange between the artist and matter. When one observes the life of an artist and their creations, it is clear that the forms that result from the creative process appear as the final stage of a long chain of conscious choices, surprising coincidences, twists and turns, and an infinite number of small, unquantifiable factors, in which the substanc es used only play a part; and that each successive decision by the artist, their contact with the material, their tracking of its transformations and learning of its possibilities, provide them with the knowledge to correct his earlier convictions and his current actions. This constant flow makes the distinction be tween who is the perpetrator and what is the object of action rather conventional. The subject and the object are probably interchangeable, remaining in a relationship at times friendly, at times full of tension, connected by the constant circulation of actions, impressions, and inspirations. We see, of course, objects coming out of the artist’s hands, we recognise that they made them, we admire them in galleries signed with their name, we want to own them, we comment on them. And yet, determining precisely what was the cause and what was the result is not so simple. Although it seems that it is the artist who chooses the material and the way of modelling it, the material itself can attract their attention even earlier, trigger the process of creation, and then secondarily - through its structure, texture, appearance, countless signals sent to man - influence the final shape of the work.

This lifelong process in Kazimierz Pawlak’s biography in tensified after graduation, when he was able to decide more independently about his artistic practice and professional con tacts. The long list of artistic journeys began with the travels of his works, sent to various places in Poland and around the world. At first, carefully packed by the author, they travelled alone: to Leipzig in 1984, to Interart ‘84 - an art fair held on

the premises of the Poznań Trade Fair - and to Warsaw for an exhibition organised by the Centre for Industrial Design in 1987. The latter exhibition unexpectedly caused Queen Maud’s Land to reach Kuwait through Desa and the Foreign Trade Centre, Professor Irena Huml, then an oracle in Polish glass, who spoke positively about it, having taken a liking to it Later, through the same channels, other sculptures by Pawlak went to Bremen and again to Leipzig. The contacts thus established, the reviews of works, the better understanding of the market and the art world changed his idea of possible further paths he could follow. Not irrelevant here would be the institutional art theory of George Dickie, philosopher and author of revealing texts on aesthetics, who maintains that “the decision of what is art, in general, de pends on the recognition of the Art World [i.e.] a social network consisting of curators, collectors, artists (of course), whose lives are in some way connected to art,”23and, while it is clear that this is not the sole criterion, it is indeed the case that a pres ence in this social network not only determines the “to be or not to be” of many artists, but also provides valuable creative material through an expanding horizon of diverse experiences.

In 1989, an unexpected result of the presence of Pawlak’s work in Hamburg, exhibited by Gallery L, would be contact with a Desa employee who, noticing his glued and polished glass ware, would enter into correspondence with someone involved in the art trade in America. It turns out that he is no less than Jeanne Moreau’s son, whom Kazimierz, of course, knew from the silver screen (at the time Jour après jour was in the cine mas), and that he is interested in his work. Xavier Moreau will become Pawlak’s representative across the Atlantic for several years, running his affairs. And to his hands the sculptures by the artist from Poland would travel alone, at that time mainly for financial reasons - for example, for the shipment of nine works to Houston in the USA in February 1991 the cargo fee eventually amounted to 3,195,400 zlotys. (“My salary as of January 1991 was 638,000 zlotys,” says Kazimierz, “or $50 a month. By Western criteria, the cost of a restaurant dinner for two people, and for me

22 Martin Heidegger, On the Source of the Work of Art, trans. L. Falkiewicz, “Sztuka i Filozofia” 1992, no. 5, p. 9.

23 George Dickie, quoted in: Artur C. Danto, Sny na jawie [Daydreams], [in:] idem, Czym jest sztuka? trans. Anna Kunicka, Warsaw 2016, p. 54.

Katalog wystawy „Polskie szkło współczesne”

Catalogue of the “Contemporary Polish Glass” Exhibition

jest tym, czym jest? […] Artysta stanowi źródło dzieła. Dzieło to źródło artysty. Żadnego z nich nie ma bez drugiego”22.

Jak gdyby istniała tajemnicza wymiana mię dzy człowiekiem a materią. Kiedy obserwuje się ży cie artysty i jego wytwory, widać wyraźnie, że formy będące skutkiem procesu twórczego ukazują się jako końcowy etap długiego łańcucha świadomych wyborów, zaskakujących przypadków, zwrotów ak cji nieskończonej ilości drobnych, niedających się wyraźnie ustalić czynników, w zaledwie współudział mają stosowane substancje oraz że każda kolejna decyzja twórcy, jego obcowanie z tworzywem, śledzenie jego przemian i dostarczają mu wiedzy służącej korygowaniu wcześniejszych prze świadczeń i aktualnych poczynań. Ten nieustający przepływ sprawia, że rozróżnienie na tego, kto jest sprawcą, a kto (lub co) przedmiotem jego działań, ma znaczenie raczej umowne. Zapewne oboje pozostają w relacji raz przyjaznej, a raz pełnej napięć, związani nieustanną cyrkulacją działań, wrażeń, inspiracji. Wi dzimy oczywiście przedmioty wychodzące z rąk autora, uznajemy, że to on je zrobił, podziwiamy je w galeriach sygnowane jego imieniem, chcemy je posiadać, komentujemy je, a jednak precyzyjne ustalenie, co było przyczyną, a co rezultatem, nie jest aż takie proste. Choć wydaje się, że to artysta wybiera tworzywo i sposób jego modelowania, to jednak ono samo może jeszcze wcześniej przyciągnąć jego uwagę, uruchomić proces kreacji, a potem wtórnie – poprzez swą strukturę, konsystencję, wygląd, niezliczoną ilość sygnałów wysyłanych człowiekowi – wpływać na ostateczny kształt dzieła.

Ten całożyciowy proces w biografii Kazimierza Pawlaka zintensyfikował się po studiach, kiedy to bardziej samodzielnie mógł decydować o sposobie uprawiania twórczości oraz kontak tach zawodowych. Długą listę wyjazdów artystycznych rozpoczęły podróże jego prac, wysyłanych w różne miejsca Polski i czątku, skrzętnie pakowane przez autora, jeździły same: do Lipska w 1984 roku, na Interart ’84, targi sztuki odbywające się na terenach

22 Martin Heidegger, O źródle dzieła sztuki, przeł. L. Falkiewicz, „Sztuka nr 5, 1992, s. 9.

Ukwiał, 2010, zgrzewane włókno szklane, miedziany drut, 40 × 25 cm

five times my salary. I already had a family to support then. Such extravagances were out of the question.)

Other examples of his glass will go to the Holstein Gallery and to various galleries in Germany. And again here a few works will be purchased. Still later, during a stay in Toledo in 1993, through a Polish acquaintance, Kazimierz will meet the gallery owner to whom his solitary sculptures had previously travelled through the Moreau family. Then an American woman took over his American affairs, selling a few works - but later that contact broke off. To this day, the artist is curious about where they stand and what light falls on the other objects in the series. Well, to some extent, works of art have a life of their own: they get lost and found, they travel; they don’t always get where they need to gosometimes they decide for themselves whose hands they would like to end up in. Or at least it seems that way.

Anemone, 2010, welded fibreglass, copper wire, 2010, 40 × 25 cm

This was the story of Yellow-Gold, a work selected for the Glass ‘87 in Japan exhibition to be held in Tokyo. This was the first such important opportunity to show Kazimierz Pawlak as an artist abroad. He probably reached there thanks to an advertisement in “Neues Glas”. It was like fate smiled on him. Letters, invitations and many kindnesses were cir culated between Poland and Japan. “Kiczura and I filled out the application form,” Pawlak tells us, “Everything, it seemed, was going beautifully. But then we found out how much it would cost. “The fee for admission to the selection was $20. I caused the organisers great surprise by explaining that this amount represented my monthly salary”24. It was in January 1987 when Kazimierz got married, both he and Jola wanted to settle down in Wrocław, so he renovated the attic on Gajowicka Street. What to do? So he agreed with the organisers that he would relinquish his job in their favour, and they would pay the entry fee and transportation costs within Japan. Going there, given the price of airfare and accommodation, was out of the question altogether. The fused glass design, in opal and jasper, is said to have made it into the collection of Kyohei Fujita, president of the Japan

wystawienniczych Targów Poznańskich, do Warszawy na wy stawę organizowaną przez Ośrodek Wzornictwa Przemysłowego w roku 1987. Ta ostatnia ekspozycja nieoczekiwanie sprawiła, że Ziemia Królowej Maud, spodobawszy się profesor Irenie Huml, wówczas wyroczni w polskim szkle, która pozytywnie się o niej wypowiadała, dotarła aż do Kuwejtu przez Desę i Centralę Handlu Zagranicznego. Potem, tymi samymi kanałami, inne rzeźby Pawlaka pojechały do Bremy i znów do Lipska. Kontakty w ten sposób nawiązane, recenzje prac, lepsze rozumienie rynku i świata sztuki zmieniały jego wyobrażenie o możliwych dalszych ścieżkach, którymi mógłby podążać. Nie bez znaczenia byłaby tu koncepcja instytucjonalnej teorii sztuki George’a Dic kiego, filozofa i autora odkrywczych tekstów o estetyce, który utrzymuje, że „decyzja, co jest sztuką, ogólnie biorąc, zależy od uznania Świata Sztuki [czyli] społecznej sieci składającej się z kuratorów, kolekcjonerów, artystów (oczywiście), których życie w jakiś sposób wiąże się ze sztuką”23, choć jest jasne, że nie pozostaje to jedynym kryterium, jednak rzeczywiście obecność w owej społecznej sieci nie tylko decyduje o być lub nie być wielu artystów, ale też dostarcza cennego materiału twórczego poprzez poszerzający się horyzont różnorakich doświadczeń.

W 1989 roku nieoczekiwanym skutkiem obecności prac Pawlaka w Hamburgu, pokazywanych przez Galerię L, będzie kontakt z pracownikiem Desy, który zauważywszy jego szkła klejone i szlifowane, nawiąże korespondencję z kimś zajmu jącym się handlem sztuką w Ameryce. Okaże się, że jest to ni mniej ni więcej syn Jeanne Moreau, którą Kazimierz oczywiście znał z ekranu (akurat w kinach zobaczyć można było wtedy Jour après jour), i że jest zainteresowany jego obiektami. Xavier Moreau stanie się na kilka lat przedstawicielem Pawlaka za Atlantykiem, będzie prowadził jego sprawy. I do jego rąk rzeźby artysty z Polski będą wędrowały samotnie, w tamtym czasie głównie z powodów finansowych, no bo na przykład za wysyłkę dziewięciu prac do Huston w USA w lutym 1991 roku opłata cargo ostatecznie opiewała na kwotę 3 195 400 złotych. (Moje wynagrodzenie od stycznia 1991 wynosiło 638 000 złotych – mówi

Kazimierz – czyli 50 USD miesięcznie. Wedle kryteriów zachodnich koszt obiadu w restauracji na dwie osoby, a dla mnie pięciokrot ność wynagrodzenia. Miałem już wtedy rodzinę na utrzymaniu. Takie ekstrawagancje nie wchodziły w rachubę.) Inne jego szkła trafią do galerii Holstein i do różnych galerii w Niemczech. I znów tutaj kilka prac zostanie kupionych. Jeszcze później, w czasie pobytu w Toledo w 1993 roku, za sprawą znajomego Polaka, Kazimierz pozna właściciela galerii, do którego jego samotnie podróżujące rzeźby docierały wcześniej przez rodzinę Moreau. Potem jego amerykańskie sprawy przejęła pewna Amerykanka, sprzedając kilka prac, lecz później urywając kontakt. Do dziś ar tysta jest ciekaw, gdzie stoją i jakie światło pada na inne obiekty z tej serii. Cóż, w pewnym stopniu dzieła sztuki mają własne życie: gubią się i odnajdują; podróżują, nie zawsze docierając tam, gdzie powinny – niekiedy same decydują, w czyje ręce chciałyby trafić. A przynajmniej tak się wydaje.

Taka była historia Yellow-Gold, pracy zakwalifikowanej na wystawę Glass ’87 in Japan, mającej odbyć się w Tokio. Pierwsza tak ważna okazja do pokazania Kazimierza Pawlaka jako artysty za granicą. Trafił tam zapewne dzięki jakiemuś anonsowi w „Neues Glas”. To było trochę jak uśmiech losu. Pomiędzy Polską a Japonią krążyły listy, zaproszenia i masa uprzejmości. Wypełniliśmy z Kiczurą formularz zgłoszeniowy, opowiada Pawlak, wszystko, wydawało się, szło pięknie. Ale potem okazało się, ile to kosztuje. „Opłata za dopuszczenie do selekcji wynosiła 20 USD. Wzbudziłem u organizatorów duże zdziwienie wyjaśnieniem, że kwota ta stanowi moje miesięczne wynagrodzenie”24. Właśnie w styczniu 1987 roku Kazimierz ożenił się, chcą się ustatkować z Jolą we Wrocławiu, remontuje strych przy ulicy Gajowickiej. Co robić? Ustalił więc z organi zatorami, że zrzeknie się pracy na ich korzyść, a oni zapłacą wpisowe i koszty jej transportu na terenie Japonii. O wyjeździe, biorąc pod uwagę cenę biletu lotniczego i pobytu na miejscu, w ogóle nie mogło być mowy. Podobno konstrukcja ze szkła klejonego, w kolorach opalu i jaspisu, trafiła do kolekcji Kyohei Fujity, prezydenta Japan Glas Artcrafts Association. Więc kiedy

23 George Dickie, cyt. za: Artur C. Danto, Sny na jawie [w:] idem, Czym jest sztuka?, przeł. Anna Kunicka, Warszawa 2016, s. 54.

24 Kazimierz Pawlak, Japonia za 20 dolarów [w:] Kazimierz Pawlak. 50–25–20 op. cit.

24 Kazimierz Pawlak, Japonia za 20 dolarów [Japan for $20], [in:] Kazimierz Pawlak 50-25-20, op. cit.

Glass Artcrafts Association. So when, after the exhibition, Kazimierz received a letter from the curator of the Corning Museum of Glass in the US - the most important such centre in the world - inquiring about the possibility of buying the work for the collection (“ was very impressed with your work Gold-Yellow and wonder if this piece is available,”25 she wrote), it was too late. Its transfer to the Japanese could not be undone.

Pawlak’s work will still travel to the Land of the Rising Sun on two occa sions. Each time without the artist. In 2001, they travel there to par ticipate in The International Exhibition of Glass Kanazawa 2001. This time, too, the cost of the trip exceeds the artist’s ability to pay, and the shipping price will consume half of his salary. He will then receive, of course per procura, the Kyohei Fujita Award for his fibreglass bowls, and - also remotely - will take a close look at the work of the doyen of art glass in the islands, who specialised in creating caskets reminiscent of his country’s traditional crafts, in the sides of which he embedded illustrations from Japanese poems using hot techniques. The Anemone will qualify for The International Exhibition of Glass Kanazawa 2010 and will remain in the Kanazawa collection forever.

And just as his sculptures preceded him in America, and went to Japan alone, but carefully packed, accompanied by descriptions, and equipped with letters of recommendation and guidance, attracting more letters, congratulations, and questions about cooperation, so Kazimierz Pawlak sent his representation to other places. Does art cease to have meaning without its creator? The echoes of his mediated presence in this world will return to him and awaken in him further creative impulses. Sometimes he will follow in his own footsteps, sometimes he will invite other artists or their works to Wrocław. The map of these trips will include Polanica and Wiesbaden, Szklarska Poręba and Liège, and also Augsburg, Mexico City, Cairo, Helsingør, Verona... It would take too long to enumerate them all. And this mutual exchange, expanded with time by numerous real journeys, will be like the growth of an organism, something like the trans formation and arrival of cells in a living body - so that vital substances can circulate in it, and creative potencies strengthened.

po wystawie do Kazimierza dotarł list od kuratorki Muzeum Szkła w Corning w USA, najważniejszego takiego ośrodka na świecie, z pytaniem o możliwość zakupu pracy do kolekcji (I was very impressed with your work Gold-Yellow and Wonder if this piece is available/ Byłam pod wielkim wrażeniem twojej pracy Gold-Yellow i zastanawiam się, czy można ja kupić25 – napisała), było już za późno. Sprawy jej przekazania Japończykom nie dało się odkręcić.

Na wyspy kwitnącej wiśni prace Pawlaka będą jeszcze jeździć dwukrotnie. Za każdym razem bez autora. W 2001 roku wybiorą się tam, aby uczestniczyć w The International Exhibition of Glass Kanazawa 2001. I tym razem cena wy cieczki przekroczy możliwości artysty, a cena wysyłki pochło nie połowę jego pensji. Za swoje misy z włókna szklanego otrzyma wtedy, oczywiście per procura, nagrodę Koyohei Fu jity i – również zdalnie – przyjrzy się z uwagą pracom nestora szkła artystycznego na wyspach, specjalizującego się w two rzeniu kasetek przypominających tradycyjne rzemiosło jego kraju, w których ściankach zatapiał w technikach na gorąco ilustracje z japońskich poematów. Na wystawę The Interna tional Exhibition of Glass Kanazawa 2010 zakwalifikuje się Ukwiał, który zostanie na zawsze w zbiorach w Kanazawie.

I tak jak jego rzeźby wyprzedziły go w Ameryce, jak do Ja ponii wędrowały samotne, ale pieczołowicie zapakowane, opatrzone opisami, wyposażone w listy rekomendacyjne i przewodnie, ściągając kolejne listy, gratulacje i pytania o współpracę, tak i w inne miejsca wysyłał Kazimierz Pawlak swoje przedstawicielstwo. Czyż sztuka przestaje mieć znaczenie bez swojego twórcy? Echa jego zapośredniczonej obecności w tym świecie będą do niego wracać i budzić w nim kolejne impulsy twórcze. Niekiedy pójdzie śladem swoich prac, niekiedy zaprosi do Wrocławia prace innych artystów albo ich samych.

Na mapie tych podróży znajdą się Polanica i Wiesbaden, Szklarska Poręba i Liège, jeszcze Augsburg, Mexico City, Kair, Helsingør, Werona… Za długo trwałoby wy liczanie. I ta wzajemna wymiana, poszerzona z czasem o liczne podróże w realu, będzie jak rozrastanie się organizmu, coś jak przemiany i przybywanie komórek w żywym ciele, po to, by ożywcze substancje mogły w nim krążyć, a twórcze potencje – być wzmacniane.

This and other quotes, unless otherwise noted, are from documentation in the archives of Kazimierz Pawlak.

25 Wszystkie cytaty, jeśli nie zaznaczono inaczej, pochodzą z dokumentacji Kazimierza Pawlaka.

Katalog wystawy „Polskie szkło współczesne”

Catalogue of the „Contemporary Polish Glass” Exhibition

f amily ii

f rauenau

r O dzina ii

f rauenau

Atiny town in Bavaria with a glassworks and its museum, Fraunau. The museum is modern, its slightly oval building built in 2005 itself looking like an exhibit in some giant gallery in the midst of the Bavarian Forest. Before that, the museum was here too, but much smaller. The glassworks, on the other hand, is old, housed in harmonious 19th-century buildings, and was first mentioned as early as 1568 and has been managed by the same family for four centuries. Thus, it is a place that literally combines tradition and modernity. Somehow, a place where family matters. It is appropriate to hold periodic glassmaking symposia here. When Kazimierz came here, there was no new museum at all, but there was the glassworks, still remembering the history of forest glassmaking and the family traditions of its production.

The first time, in 1988, the trip to Frauenau was just a pro ject, documentation and exchange of mail about one submitted work. Because at that time, let’s remind ourselves, communi cation was done manually or by using a typewriter. Almost no one had heard of the Internet. Almost no one in Poland owned a computer. Phone calls - infrequently, and of course are made and received by appointment, because mobile phones did not yet exist. So calls were only made with a phone with an earpiece connected to it with a plastic cable. The setting up of all affairs is delayed, from today’s point of view it is like a fantasy movie, where space travellers communicate with Earth with a delay that increases in proportion to the distance. Letters and phone

Malutka miejscowość w Bawarii z hutą szkła i jego muzeum, Frauneau. Muzeum jest nowoczesne, jego lekko owalny budynek wybudowany w 2005 roku sam wygląda jak eksponat jakiejś gigantycznej galerii wśród Bawarskiego Lasu. Przedtem muzeum było tu też, ale znacznie mniejsze. Huta jest natomiast stara, ulokowana w harmonijnych, XIX-wiecznych zabudowa niach, a pierwsza o niej wzmianka pochodzi aż z 1568 roku kieruje nią od czterech stuleci ta sam rodzina. Jest to więc miejsce dosłownie łączące tradycję i nowoczesność. W jakimś sensie miejsce, gdzie rodzinność ma znaczenie. Właściwe, by organizować tu cyklicznie szklarskie sympozja. Gdy przyjechał tu Kazimierz, nowego muzeum w ogóle nie było, natomiast stała huta, pamiętająca jeszcze dzieje leśnych wytopów szkła rodzinnych tradycji jego wytwarzania.

Za pierwszym razem, w 1988 roku, wyjazd do Frauenau był tylko projektem, dokumentacją i wymianą poczty na temat jednej zgłoszonej pracy. No bo w tamtym czasie, przypomnijmy, komunikację uprawia się ręko- lub maszynopisami. Prawie nikt nie słyszał o Internecie. Komputerów w Polsce prawie nikt nie posiada. Telefony – z rzadka, no i oczywiście wykonuje się przyj muje o umówionej porze, bo komórki jeszcze nie istnieją. Więc rozmowy odbywa się tylko aparatem ze słuchawką podłączoną do niego plastikowym kablem. Ustalanie wszelkich spraw od bywa się z opóźnieniem, z dzisiejszego punktu widzenia jest jak filmie fantasy gdzie podróżni w kosmosie porozumiewają się Ziemią z rosnącym proporcjonalnie do odległości poślizgiem.

5th International Glass Symposium, Frauenau, Germany, 1991 seated from left: Władysław Czyszczoń, Rafał Werszler, Agnieszka Kubicka, Ludwik Kiczura, Kazimierz Pawlak; standing from left: Marek Puchała, Robert Oleszczuk, Alfons Hannes (Mayor of Frauenau), Artur Lucerski

V Międzynarodowe Sympozjum Szkła, Frauenau, Niemcy, 1991; siedzą od lewej: Władysław Czyszczoń, Rafał Werszler, Agnieszka Kubicka, Ludwik Kiczura, Kazimierz Pawlak; stoją od lewej: Marek Puchała, Robert Oleszczuk, Alfons Hannes (burmistrz Frauenau), Artur Lucerski

Praca przy piecu hutniczym w czasie sympozjum

we Frauenau

calls are often controlled by censors, envelopes usually arrive late from the post office. Friends and relatives, especially if they live on two different sides of the “Iron Curtain,” are guaranteed to have trouble connecting and travelling.

Because at the end of the 1980s, the communication difficulties were still re inforced by the division between the East - the countries of the so-called People’s Republics, the satellite states of the Soviet Union - and the West, the world of cap italism usually under suspicion from the communist authorities and at the same time the arena of dreams for the inhabitants of Eastern Europe. Frauenau, located in West Germany, belonged to this area. Maybe that’s why the 3 Internationales GlasSymposium and the Internationales Glas ‘88 exhibition survives on one pale piece of cardboard with the Glasmuseum logo. Pawlak’s archive from that period contains hundreds of such faded pages, on thin, poor paper, smudged writings, poorly dated forms, black and white photographs that fade with time, illustrating the vanishing civilisation of epistolography and analogue recording.

But the 4th Internationales Glas-Symposium and the exhibition Internationales Glas ‘91 happened after the turn of 1989. Pawlak travelled there with Ludwik Kiczura and a group of Academy of Fine Arts graduates. The opportunity to work at a smelting furnace and new people, to observe their activ ities and to eat and drink together - all this not only appealed to him, but also strengthened his conviction that the world of glass is not only about the solitary chiselling of works in the studio, that mutual contacts are not only possible, but that they are what nourishes the work of a glass artist. This stay, like all trips afterwards, is budding with new acquaintances.

Erwin Eisch, the mythical creator of studio glass in Europe, appears; his attentive gaze directed at the heated bubble of glass will survive in Kazimierz’s photographs, and Stanisław Borowski, one of the world’s leading glass artists. Eisch comes from a family of glassmakers, Borowski created one and, with his sons, runs a large factory in Poland. Apparently, glass favours family relationships. Through Borowski, Kazimierz will meet a galley owner from Dortmund, Regina Zarzycki, which will prove impor tant in the future.

Work at the glass furnace during the symposium in Frauenau

There will also be Symposium V at the same venue, to which Pawlak will drive in 1995 in his Volvo 740, bought with his first real art profits. Its size allows him to pack fragile glass, which is often needed for travel that satisfies both spiritual and utili tarian needs. He again meets people he has met before. At the Frauenau lehr Marvin Lipofsky from the USA will appear, whose “bubbles” of coloured glass, translucent

Listy telefony są często kontrolowane przez cenzurę, koperty zwykle przychodzą z poczty ze zwłoką. Przyjaciele i krewni, szczególnie jeśli mieszkają po dwóch różnych stronach „żelaznej kurtyny”, mają gwarantowane kłopoty z kontaktami i podróżowaniem.

U schyłku lat osiemdziesiątych trudności komunikacyjne wciąż jeszcze wzmacniał podział na Wschód, kraje tak zwanych demoludów, państw satelickich wobec Związku Radzieckiego, Zachód, świat kapitalizmu, zwykle będący w podejrzeniu komunistycznej władzy, a jednocześnie stanowiący obszar marzeń mieszkańców Europy Wschodniej. Fraunau, znajdujące się w Niemczech Zachodnich, należało do tego obszaru. Może dlatego 3 Internationales Glas-Symposium i wystawa Internationales Glas ’88 przetrwała na jednej

Okładka broszury III Międzynarodowego Sympozjum Szkła z rysunkiem Ervina Eischa logo autorstwa jego córki, Kathariny Eisch-Angus

bladej tekturce z logo Glasmuseum. Archiwum Pawlaka z tamtego okresu zawiera setki takich wyblakłych kartek, na cienkim, kiepskim papierze, rozmazanych pism, słabo da towanych formularzy, czarno-białych zdjęć płowiejących z upływem czasu, ilustrujących ginącą już cywilizację epistolografii i zapisu analogowego.

Jednak już 4 Internationales Glas-Symposium i wystawa Internationales Glas ’91 działy się po przełomie 1989 roku. Pawlak pojechał tam z Ludwikiem Kiczurą i grupą ab solwentów ASP. Możliwość pracy przy piecu hutniczym i nowi ludzie, obserwowanie ich

Third International Glass Symposium brochure cover with drawing by Ervin Eisch and logo by his daughter, Katharina Eisch-Angus

creations inspired by internal organs, allow the gaze to explore its depths; Milan Vobruba from Germany, artist of, among other works, small forms with gentle shapes, often in pastel tones, referring to techniques that have not been widely cultivated for a long time; Remigijus Kriukas from Lithuania, who likes experimenting with new technologies, combining glass with wood, stone and metal; and Latchezar Boyadijev, a cheerful Bulgarian, a student of the Libenský Studio in Prague, and - like his master - the author of massive, geometrised forms saturated with colour. Relationships in the world of glass, even if not kinship, are equally strong, and there is an immeasurable contribution in the objects created that is difficult to define, coming simply from being able to peek at someone else’s work, to catch a glimpse of how someone fires, blows, colours or grinds. It also results simply from common communication, and finally - from a specific genius loci, in which those who no longer exist, but who once practised their art in the same place, in a similar way, have their share; and even those, distant, craftsmen of past epochs, whose fates and works somehow influence the work of their heirs in art.

So there, in Frauenau, rolling up their sleeves in the glassworks, looking into the furnace opening, following the movements of the people working at it, watching the emerging shapes, talking and drinking beer during the breaks, and even later, on the last night, when the farewell banquet will be held in the hall by the furnace after firing - they will feel like a glassmaking family. And although the setting for their work, the Bavarian Forest Glassworks, the oldest existing glassworks in Germany, will be decommissioned in November 2021, the sen sation of community in which glassmaking is born will survive.

działań i wspólne jedzenie i picie – wszystko to nie tylko podobało mu się, ale utwierdziło go też w przekonaniu, że świat szkła to nie wyłącznie samotne cyzelowanie prac przy warsztacie, że wzajemne kontakty nie tylko są możliwe, ale że to właśnie nimi karmi się twórczość artysty szkła. Ten pobyt, jak zresztą wszystkie kolejne wyjazdy, pączkuje nowymi znajomościami. Pojawia się Erwin Eisch, mityczny twórca szkła studyjnego w Europie – jego uważne spojrzenie, skierowane na rozgrzaną bańkę szkła przetrwa na zdjęciach Kazimierza – i Stanisław Borowski, jeden z czołowych artystów światowego szkła. Eisch pochodzi z rodziny szklarzy, Borowski taką stworzył i ze swoimi synami prowadzi w Polsce wielką manufakturę. Najwyraźniej szkłu sprzyjają familijne związki. Przez Borowskiego Kazimierz pozna galerzystkę z Dortmundu, Reginę Zarzycki, co okaże się ważne w przyszłości.

Będzie jeszcze w tym samym miejscu Sympozjum 5, na które w 1995 roku Pawlak pojedzie już swoim volvo 740, kupionym za pierwsze prawdziwe zyski ze sztuki. Jego rozmiar pozwala upakować kruche szkło, co często jest potrzebne w podróżach, które zaspakajają zarazem potrzeby duchowe i utylitarne. Spotyka znowu poznanych wcześniej ludzi. Przy piecu we Frauenau pojawi się Marvin Lipofsky z USA, którego „bańki” kolorowego szkła, półprzezierne twory inspirowane organami wewnętrznymi, pozwalają spojrzeniu badać swoją głębię; Milan Vobruba z Niemiec, autor między innymi drobnych form o łagodnych kształtach, często w pastelowych tonacjach, nawiązujących do dawno już nieuprawianych powszechnie technik; Remigjus Kriukas z Litwy, lubiący eksperymenty z nowymi tech nologiami, łączenie szkła z drewnem, kamieniem, metalem; i Latchezar Boyadijev, pogodny Bułgar, uczeń Libenský Studio w Pradze, i – jak jego mistrz – autor masywnych, zgeometryzowanych, nasyconych kolorem form. Związki w świecie szkła, nawet jeśli nie krewniacze, są równie silne, a w powstających obiektach jest zawarty trudny do zdefiniowania wkład niemierzalny, płynący po prostu z tego, że można zerknąć na cudzą pracę, rzucić okiem, jak ktoś wypala, dmucha, barwi czy szlifuje. Wynikający także po prostu ze wspólnego obcowania, w końcu – ze specyficznego genius loci, w którym swój udział mają ci, których już nie ma, ale którzy kiedyś uprawiali swoją twórczość w tym samym miejscu, w podobny sposób; a nawet tamci, odlegli, rzemieślnicy minionych epok, których losy i dzieła rzutują jakoś na pracę ich spadkobierców w sztuce.

Więc tam, we Frauenau, zakasując rękawy w hucie, patrząc w otwór wyrobowy pieca, śledząc ruchy pracujących przy nim osób, obserwując wyłaniające się kształty, rozmawiając i pijąc piwo w przerwach, i jeszcze potem, ostatniej nocy, kiedy będzie trwał pożegnalny ban kiet w hali przy piecu po wytopie – poczują się szklarską rodziną. I choć scenografia ich pracy, huta szkła w Bawarskim Lesie, najstarsza z istniejących w Niemczech, zostanie zlikwidowana w listopadzie 2021 roku, przetrwa doznanie wspólnotowości, w której rodzi się szklarski kunszt.

Szkło w otworze wyrobowym pieca szklarskiego

Glass in the access opening of a glass furnace

h O w d O OT hers d O i T?

J ak inni T O r O bią?

nO vý bO r

nO vý bO r

Once a tiny settlement on a barren moor, Nový Bor. Today it is a small town, but a great glassmaking centre with a threehundred-year-old, we would say “fertile”, tradition. Baroque buildings in the centre, the Crystalex glassworks, the world’s larg est producer of beverage glass, and the Nový Bor Glass Museum. There are also other glassworks and a glassmaking school, and next to it Kamenický Šenov, also with a secondary glassmaking school - a district of the production of the brittle material with a history of a thousand years recorded and preserved in arte facts. Everything here is either small or very large. Population and area - the former. Ambition - the latter. As a glassmaking district, i.e. a showcase of national industry, it was suitable for vast propaganda and image campaigns.

When Kazimierz comes here for the first time in 1988 for the Third Interglass Symposium, Czechoslovakia still going exists, but the momentum is in a Western - well, almost - style. Crowds of people come here from Prague: they watch, buy, and by the way leave money spent on beer, dumplings, fried cheese, and other fatty and heavy dishes. Czech cuisine, Mariusz Szczygieł ironically writes, “does not exist so that the Czech can live. It was created to fulfil the most important ideal of the good soldier

Niegdyś maleńka osada na nieurodzajnym wrzosowisku, Nový Bor. Dziś niewielkie miasteczko, za to wielki ośrodek szklarski z trzystuletnią, rzeklibyśmy „urodzajną” tradycją. Barokowe jeszcze zabudowania w centrum, huta szkła Cry stalex, największy na świecie producent szkła do napojów, i Muzeum Szkła Nový Bor. Także inne huty i szkoła szklarska, a obok Kamenický Šenov, także ze średnią szkołą szklarską –okręg produkcji kruchego tworzywa z odnotowaną i utrwaloną w artefaktach historią liczącą tysiąc lat. Wszystko tu jest albo małe, albo bardzo duże. Ludność i powierzchnia – to pierwsze. Ambicje – to drugie. Jako zagłębie szklarskie, czyli wizytówka przemysłu narodowego, nadawało się do wielkich propagan dowych i wizerunkowych akcji.

Kiedy Kazimierz przyjeżdża tu po raz pierwszy w roku 1988 na III Interglass Symposium, trwa jeszcze Czechosłowa cja, ale rozmach jest w zachodnim – no niemal – stylu. Tłumy ludzi przyjeżdżają tu z Pragi: oglądają, kupują, a przy okazji zostawiają pieniądze wydane na piwo, knedliczki, smažený sýr oraz inne tłuste i ciężkie potrawy. Czeska kuchnia, ironizuje Mariusz Szczygieł, „nie istnieje po to, żeby Czech mógł żyć. Po wstała, żeby zrealizować najważniejszy ideał dobrego żołnierza

W praskim studio Pavla Hlavy, Czechy, 1988In Pavel Hlava’s Prague studio, Czechoslovakia, 1988

Švejk: to survive at all costs.”26 So a festival of gluttony and glass takes place, because that’s what it’s all about in the end. And everything is very well organised. Open days are under way. Passes are issued to the to the glasswork and checked by porters, but a certain regime is always required. Many people, including volunteers, direct traffic as all departments are working: the packinghouse, the acidification plant, the lehrs. Well, primarily them: three in the big hall, with four artists with teams at each. It would not be safe to let people in here without supervision. And then there’s counting the losses from stopping production for days. Propaganda takes care of compensation. The objects left here by artists also serve this purpose. And every edition of the symposium is filmed by a professional director. It will also bring in some profits, and the Prague Film School is close at hand, after all.

For artists, a symposium means: to bring work, to be able to work at the lehr, to present their slides (today it would be a multimedia presentation), to prepare something for the final exhibition of work. Later, some can be taken away, but others are left behind. They end up in a museum, some of which will strangely expire once Czechoslovakia splits into the Czech Republic and Slovakia, and a certain unappealing mess prevails - at least for a while.

But for now, it’s the tail end of the 1980s. Pawlak is going to Nový Bor as an observer. He already knows that this symposium is of great importance, next to Frauenau it is one of the most important international meetings of its kind. The Lviv symposium will be added later. Years later, this Czech symposium will become number one in Europe. Kazimierz sees and admires the perfect organisation. “The Czechs wanted to show everyone that they are not a tiny country on the periphery of Europe,” he will tell me. “It lasted a week. Seven days of artistic, social and culinary madness. Nowadays, these symposia are not that big.” He is an insightful observer, looking at the whole and its details. “I had the opportunity to watch many, not yet known to me at the time, glass artists at work.”

They have gathered here from different generations and countries, but often linked by common masters and experiences. First of all, the Czechs show up. René Roubíček, an icon of Czech glass, the creator of spatial, multidimensional, abstract compositions made of glass and metal, and Jiří Šuhájek, who creates utility glass and strange, baroque artistic forms, have arrived; Pawlak will come across his performative actions with glass fibres in Lviv and will be delighted by the freedom of this unplanned act of creation. There is also Ivo Rozsypal, living in Austria, who likes to colour glass as if the streaks waving in it were an image of the movement of celestial bodies, Dana Zamečnikova, creating

26 Mariusz Szczygieł, O czeskiej kuchni, czyli jak zamienić się w betoniarkę [Czech cuisine or how to turn into a concrete mixer], [in:], idem, Osobisty przewodnik po Pradze Warsaw 2020, p. 329.

Nový Bor, 2012; od lewej: Kazimierz Pawlak, Blanka Adensamová Peter Layton

Dla artystów sympozjum oznacza: przywieźć pracę, móc pracować przy piecu, zaprezentować swoje przeźrocza (dziś byłaby to prezentacja multimedialna), przygotować coś na fi nalną wystawę prac. Później część można zabrać, inne jednak się zostawia. Trafiają do muzeum, z którego część z nich dziwnie wyekspiruje, kiedy już Czechosłowacja rozdzieli się na Czechy i Słowację, i w ogóle zapanuje – przynajmniej na jakiś czas – pe wien niefrasobliwy bałagan.

Nový Bor, 2012: from left, Kazimierz Pawlak, Blanka Adensamová and Peter Layton

Szwejka: przeżyć za wszelką cenę”26. Odbywa się więc festiwal obżarstwa i szkła, no bo o nie tu w końcu chodzi. A wszystko świetnie zorganizowane. Trwają dni otwarte. Do huty wydaje się przepustki, sprawdzają je portierzy, zawsze jednak potrzebny jest pewien reżim. Wiele osób, w tym wolontariuszy, kieruje ruchem, bo wszystkie wydziały pracują: pakowalnia, kwaszar nia, piece. No, przede wszystkim one: trzy w wielkiej hali, przy każdym czterech artystów z zespołami. Nie byłoby bezpieczne wpuszczenie tu ludzi bez kontroli. A ponadto liczy się straty wy nikające z zatrzymania produkcji na wiele dni. Propaganda dba o rekompensaty. Służą temu też obiekty pozostawiane tutaj przez artystów. No i każda edycja sympozjum jest filmowana przez zawodowego reżysera. To też przyniesie jakieś zyski, a praska szkoła filmowa jest przecież pod ręką.

Złoty portyk, 1998, szkło sodowe barwne, drewno, 45 × 45 × 10 cm Golden portico, 1998, coloured soda glass, wood, 45 × 45 × 10 cm

Ale na razie jest schyłek lat osiemdziesiątych. Pawlak jedzie do Nowego Boru jako obserwator. Wie już, że to sympozjum ma wielkie znaczenie, obok Frauenau jest to jedno z najważniej szych międzynarodowych spotkań tego typu. Dojdzie jeszcze potem sympozjum lwowskie. Po latach to czeskie zostanie nu merem jeden w Europie. Widzi i podziwia Kazimierz perfekcyjną

26 Mariusz Szczygieł, O czeskiej kuchni, czyli jak zamienić się w betoniarkę [w:], idem, Osobisty przewodnik po Pradze, Warszawa 2020, s. 329.

Jiří Šuhájek i František Janák, „ikony czeskiego szkła” w Nowym Borze, 1997

Jiří Šuhájek and František Janák, “icons of Czech glass” in Nový Bor, 1997

paintings from glass, flat or placed in glass prisms, in which float silhouettes, animals, fish and people, similar to Turner’s landscapes, and Pavel Hlava, a pioneer of glass sculpture in his country; his forms, created using cold and hot techniques, run in gold and red, mostly vertically, as if both the utilitarian and the abstract were building connections between earth and sky.

a master of Czech glass and educator of generations of artists, whose sculptures are in the most important world collections. Short, balding, jovial, with a Churchill-like face - he doesn’t look like a star. He looks intently at everyone and everything through his distinctive glasses.

Americans are also reaching Nový Bor. First of all, Marvin Lipofsky, a student of Harvey Littleton and a creator of colourful organic objects, resembling in form creations of nature: anemo nes, jellyfish, flower cups. Energetic, with a gleam in his eyes, he resembles Einstein with his grey, flowing hair and moustache; he writes everything down in a small notebook so that nothing escapes him: names, places, new phrases. Later, he will keep in touch with Kazimierz by letter, soon he will visit Stronie Śląskie and Polanica, then he will describe it in a book27 and invite Kazimierz to the United States. They will meet again at symposia in Lviv and Frauenau. Also appearing is Dale Chihuly with his American ease and confidence, a master who knows how to make a show out of his lehr work, a pioneer of the Glass Art Movement, founder of the Pilchuck Glass School; and also David Huchthausen, whose optical glass sculptures, vibrating with inner ornamentation, are in sixty museums around the world. The latter, a stocky man with boyish hair, a pleasant smile and a quiet voice, will inspire Kazimierz to “play” with fused glass. “He would buy ready-made, coloured parts, which he would then glue into one composition,” he says, “I would sand and polish the parts. David’s work has influenced my series of cut, glued and sanded objects. I was delighted with his work.”

After the symposium, during a month-long fellowship in the Czech Republic, Kazimierz visited the master’s studio. Hlava will turn out to be warm and open, and will reminisce about past encounters with Horbowy. Eventually, he will offer to take a pic ture together. A picture of two faces - a world star and a budding artist - taken with a Polaroid, will survive in the collection of the latter. And, of course, there is Stanislav Libenský in Nový Bor,

Also there with them at the time was Finn Lynggaard, a pioneer of Danish art glass and founder of the Glasmuseet Ebeltoft, and Ruri Iwata, a third-generation Japanese woman working with glass whose grandfather taught world-renowned glass artist Fujita Kyohei, the same one whose collection still included Kazimierz’s work in 1987. Ruri’s face shyly hides behind thick glasses, but her forms are bold, expressive in colour. And Edward Leibovitz, born in Romania and living in Belgium, eagerly experimenting with various forms and techniques, whose glass objects are saturated with deep greens, reds and navy blues,

27 Marvin Lipofsky, A Glass Odyssey, published by Oakland Museum of California, 2003.

organizację. Czesi chcieli pokazać wszystkim, że nie są malut kim kraikiem na peryferiach Europy – powie mi. – To trwało tydzień. Siedem dni szaleństwa artystycznego, towarzyskiego i kulinarnego. Obecnie te sympozja nie są takie wielkie. Jest obserwatorem wnikliwym, przygląda się całości i jej detalom. Miałem okazję patrzyć na wielu, jeszcze mi wtedy nie znanych, artystów szkła przy pracy.

Zgromadzili się tu z różnych pokoleń krajów, często powiązani jednak wspólnymi mistrzami i doświadczeniami. Przede wszystkimi zjawiają się Czesi. Przyjechał René Roubíček, ikona czeskiego szkła, autor przestrzennych, wielowymiaro wych, abstrakcyjnych kompozycji ze szkła i metalu, i Jiří Šuhá jek, tworzący szkło użytkowe oraz dziwne, barokowe formy artystyczne; jego performatywne akcje ze szklanymi nitkami spotka Pawlak jeszcze we Lwowie i zachwyci się swobodą tego nieplanowanego aktu kreacji. Jest też Ivo Rozsypal, mieszka jący w Austrii, lubiący barwić szkło tak, jakby smugi w nim falujące były obrazem ruchu ciał niebieskich; Dana Zameč nikova, tworząca obrazy ze szkła, płaskie lub umieszczone w szklanych graniastosłupach, w których unoszą się sylwetki zwierząt, ryb i ludzi, podobne do Turnerowskich krajobrazy, oraz Pavel Hlava, pionier szklanej rzeźby w swoim kraju; jego formy, tworzone w zimnych i gorących technikach, biegną w złocie i czerwieni, przeważnie wertykalnie, jakby zarówno te użytkowe, jak abstrakcyjne budowały połączenia ziemi z niebem. Po sympozjum, w czasie miesięcznego stypendium w Czechach Kazimierz odwiedził mistrza w jego studio. Hlava okaże się ciepły i otwarty, będzie wspominał niegdysiejsze spotkania z Horbowym. W końcu zaproponuje wspólne zdję cie. Obrazek dwóch twarzy – gwiazdy światowego formatu i początkującego artysty – wykonany polaroidem, przetrwa w zbiorach tego drugiego. No i oczywiście jest w Nowym Borze Stanislav Libenský, tuz czeskiego szkła i wychowawca pokoleń artystów, którego rzeźby znajdują się w najważniejszych świa towych kolekcjach. Niski, łysawy, jowialny, o twarzy podobnej do Churchilla – nie wygląda na gwiazdę. Spoziera uważnie na wszystkich i wszystko przez swoje charakterystyczne okulary.

Do Nowego Boru docierają również Amerykanie. Przede wszystkim Marvin Lipofsky, uczeń Harveya Littletona i twórca barwnych organicznych obiektów, przypominających formą twory natury: ukwiały, meduzy, kielichy kwiatów. Energiczny, z błyskiem w oczach, przypomina Einsteina ze swoimi siwymi, rozwianymi włosami i wąsem; zapisuje wszystko w małym notatniku, by nic mu nie umknęło: nazwiska, miejsca, nowe zwroty. Później będzie podtrzymywał z Kazimierzem kontakt listowny; już niebawem zjawi się w Stroniu Śląskim i Polanicy, potem opisze to w książce27 i zaprosi Kazimierza do Stanów. Spotkają się znowu na sympozjach we Lwowie i Frauenau. Pojawiają się też Dale Chihuly ze swoim amerykańskim luzem i pewnością siebie, mistrz umiejący zrobić show ze swojej pracy przy piecu, prekursor ruchu Glass Art Movement, za łożyciel Pilchuck Glass School; i jeszcze David Huchthausen, którego rzeźby ze szkła optycznego, wibrujące wewnętrznym ornamentem, znajdują się w sześćdziesięciu muzeach świata. Ten ostatni, postawny mężczyzna z chłopięcą czupryną o mi łym uśmiechu i cichym głosie będzie inspirował Kazimierza do „zabaw” z klejonym szkłem. On kupował gotowe, kolorowe elementy, które później kleił w jedną kompozycję – mówi –ja je szlifowałem i polerowałem części. Prace Davida miały wpływ na moją serię obiektów ciętych, klejonych szlifowanych. Byłem zachwycony jego pracami.

Był tam wtedy z nimi także Finn Lynggaard, pionier duń skiego szkła artystycznego, założyciel Glasmuseet Ebeltoft, i Ruri Iwata, Japonka w trzeciej generacji pracująca ze szkłem, której dziadek uczył światowej sławy artystę szkła Fujitę Ky ohei, tego samego, w którego kolekcji znalazła się jeszcze w 1987 roku praca Kazimierza. Twarz Ruri nieśmiało chowa się za grubymi okularami, ale jej formy są odważne, wyraziste w kolorze. No Edward Leibovitz, urodzony w Rumunii, miesz kający w Belgii, eksperymentujący chętnie z różnymi formami i technikami, którego szklane obiekty nasycone są głębokimi zieleniami, czerwieniami i granatami, oraz Colin Reid z Wielkiej Brytanii, pionier specjalnej techniki wypalania szkła w formie, tak zwanego kilncast glass, w którym kształtuje abstrakcyjne

27 Marvin Lipofsky, A Glass Odyssey published by Oakland Museum of California, 2003.

Kazimierz Pawlak i František Janák w studio Ajeto w Lindawie, Czechy, 2012

Kazimierz Pawlak and František Janák in the Ajeto studio in Lindava, Czech Republic, 2012

and Colin Reid from the UK, a pioneer of a special technique of burning glass in a form, so-called lehrcast glass, in which he shapes abstract sculptures with colours waving like the image of a coral reef seen through the surface of the water.

Pawlak will later write about many of them in his doctoral dissertation, and he will meet many of them again and make friends and acquaintances. He is, and always has been, curious about how others work, about the specifics of the individual creative process. For the time being, he says, he seconds the work of a Polish participant in the Nový Bor symposium, Jan Sylwester Drost, who is one of the most sought-after designers of industrial glass. He also returns to Poland with him later. They have time to talk in Jan’s car, which in those days - with no highways - takes hours to get through on narrow, bumpy roads. If public transportation is disastrous at this time, interpersonal communication is just the opposite.

Next time, driving here with Marek Puchała, with whomas Pawlak puts it, “they performed in Nový Bor as a duet,” will in turn use the time in his car for conversation. They will already travel to the Czech Republic. The world will change, and the conditions of practising art in Poland will change a lot. The glass artists’ community will be tormented by a certain anxiety, in the democratic republics also connected with significant transformations on the art market and the ways of financing it, as well as with the collapse of glassworks, which were the essential base of their work. That would be 1997. But people will remain as they were, similarly hungry for interesting art op portunities. So he will have something to talk about with Marek as they drive to Nový Bor. And there Kazimierz will meet friends again and work with them at the furnace. He belongs among them fully by then. After fifteen years of creative work, he knows this. Henry Halem from the USA will also appear in the Czech Republic. He had previously met Kazimierz in the States, and it was then that Halem gave him his textbook for glass artists28. Besides him, Pawlak will then meet two Czechs: Vladimir Klein, who makes simple, mostly monochromatic forms, and Petr Novotny, who likes to put sort of sea creatures in his sculptures,

immersed in them like water, one of the owners of the AJETO studio, a creative centre founded in Lindava and connected to the glassworks. It is located just outside will meet Nový Bor. So Kazimierz went to AJETO as well, and there in turn came across František Janák, the creator of abstract, mostly geomet ric, monochromatic sculptures.

Pawlak’s last stay in Nový Bor for the 11th International Glass Symposium will be proof in 2012 that glass is recovering after the collapse of the 1990s. The event is less exuberant and more art-focused. Petr Novotny of AJETO is a co-organiser. Apart from the group of old acquaintances, this time there are also Peter Layton (British, forms mostly tending towards spherical, covered with a fever of colours), Blanka Adensamová, whom he had met earlier in Bardydvarnok in 1995 - the creator of elegant geometric forms budding with organic growths, Ed van Dijk (Dutch, vast objects resembling prehistoric animals), Vesa Varrela (Finnish, diversified postmodern design) and the De la Torre brothers - Ejnar and Janex - who a few years later will appear in Wrocław at the European Glass Festival with their works resembling ethnic patterns, Indian masks, totems and cult objects.

Kazimierz leaves his works in the Museum of Glass and in the collection of Studio AJETO, and when he gets into his Volvo, which will become his friend in glass-making peregrinations for years, he thinks about the road he is to take to Wrocław and the one he has behind him. About all these different ways of doing art, about different languages and biographies coming together in one place, cemented by the common conviction that there is something to learn from others. And with that thought, he turns the key in the ignition. And sets off.

rzeźby o barwach falujących jak obraz rafy koralowej widzianej przez taflę wody.

O wielu z nich Pawlak będzie potem pisał w rozprawie doktorskiej, z licznymi spotka się ponownie i nawiąże zna jomości i przyjaźnie. Ciekawi go zawsze ciekawiło, jak inni pracują, w czym tkwi specyfika indywidualnego procesu kre acji. Na razie, jak mówi, sekunduje pracy polskiego uczestnika sympozjum w Nowym Borze, Jana Sylwestra Drosta, który jest jednym z najbardziej wziętych projektantów szkła przemysło wego. Z nim też wraca potem do Polski. Mają czas na rozmowy w aucie Jana, które w tamtych czasach – bez autostrad – go dzinami przebija się wąską, wyboistą drogą. Jeśli komunikacja publiczna jest w tym czasie katastrofalna, to komunikacja międzyludzka wręcz przeciwnie.

Następnym razem, jadąc tu z Markiem Puchałą, z którym – jak to ujmuje Pawlak – występowali w Nowym Borze w duecie, będzie z kolei wykorzystywał na rozmowy czas w jego aucie. Podróżować już będą do Czech. Świat ulegnie zmianie, warunki uprawiania sztuki w Polsce – bardzo. Środowisko artystów szkła będzie dręczył pewien niepokój, w demoludach związany także z istotnymi transformacjami na rynku sztuki i sposobami jej finansowania oraz upadkiem hut, stanowiących niezbędne zaplecze ich pracy. To będzie 1997 rok. Ale ludzie pozostaną tacy jak dawniej, podobnie głodni ciekawych możliwości upra wiania sztuki. Będą więc mieli o czym gadać z Markiem, jadąc do Nowego Boru. A tam ponownie spotka Kazimierz przyjaciół i będzie z nimi pracował przy piecu hutniczym. Należy już wów czas w pełni do ich grona. Po piętnastu latach pracy twórczej wie to. Pojawi się też w Czechach Henry Halem z USA. Wcze śniej spotkali się z Kazimierzem w Stanach i wtedy Halem dał mu swój podręcznik dla artystów szkła28. Poza nim Pawlak pozna wtedy dwóch Czechów, Vladimira Kleina, robiącego proste, przeważnie monochromatyczne formy, i Petra Novot nego, lubiącego umieszczać w swoich rzeźbach jakby morskie istoty, zanurzone w nim jak wodzie, jednego z właścicieli studia Ajeto, założonego w Lindavie ośrodka twórczego połączonego

z hutą. Znajduje się on tuż koło Nowego Boru. Kazimierz zatem pojechał do Ajeto także, no i tam z kolei natknął się Františka Janáka, autora abstrakcyjnych, przeważnie zgeometryzowanych, monochromatycznych rzeźb.

Ostatni pobyt w Nowym Borze na XI już Międzynarodowym Sympozjum Szkła będzie dla Pawlaka w 2012 roku dowodem, że po zapaści lat dziewięćdziesiątych szkło się odradza. Impreza jest mniej rozbuchana, za to bardziej skoncentrowana na sztuce. Petr Novotny z AJETO jest współorganizatorem. Poza gronem starych znajomych pojawiają się tym razem jeszcze Peter Layton (Brytyjczyk, formy przeważnie dążące do kuli, pokryte feerią barw), Blanka Adensamová, spotkana wcześniej w Bárdydvar nok w 1995 roku, autorka geometrycznych, eleganckich form pączkujących organicznymi naroślami, Ed van Dijk (Holender, obiekty ogromnych rozmiarów przypominające prehistoryczne zwierzęta), Vesa Varrela (Fin, zróżnicowane postmodernistyczne wzornictwo) oraz bracia De la Torre – Ejnar i Janex, którzy kilka lat później pojawią się we Wrocławiu na Europejskim Festiwalu Szkła ze swoimi pracami przypominającymi etniczne wzory, indiańskie maski, totemy i przedmioty kultu.

Swoje prace Kazimierz zostawia w Muzeum Szkła i w kolek cji Studia Ajeto, a kiedy wsiada do swojego volvo, które stanie się na lata jego przyjacielem w szklarskich peregrynacjach, myśli o drodze, którą ma przejechać do Wrocławia, i tej, którą ma za sobą. O tych wszystkich, tak odmiennych, sposobach uprawiania sztuki, o różnych językach i biografiach łączących się w jednym miejscu, spajanych wspólnym przekonaniem, że od innych można się czegoś nauczyć. I z tą myślą przekręca kluczyk w stacyjce. Rusza.

IGS, Nový Bor, 2012; od lewej: Vladimir Klein, Kazimierz Pawlak Petr Novotný

IGS, Nový Bor, 2012: from left: Vladimir Klein, Kazimierz Pawlak and Petr Novotný

28 Henry Halem, Glass Notes: A Reference for the Glass Artist by Henry Halem, published by Franklin Mills Press, 2006.

28 Henry Halem, Glass Notes: A Reference for the Glass Artist by Henry Halem published by Franklin Mills Press, 2006.

P h

c zech

OTOP

las T ic O n

Prague,

Tru T n O v , k arl O vy v ar y, Jabl O nec

c zeski f OTOP las T yk O n

Praga,

Ministerstwo Kultury i Sztuki przyznaje

Kazimierzowi Pawlakowi stypendium w Czechosłowacji 1988 roku

The Ministry of Culture and Art awards

Kazimierz Pawlak a scholarship in Czechoslovakia in 1988

przyznajeCzechosłowackieMinisterstwaKultury dietywramachstypendium

The Czech Republic, previously Czechoslovakia, is not only the momentum of the symposia in Nový Bor. It’s a country close to Poland, formerly in the same socialist bloc, so it’s easy to go there. It is also a country like ours, affected by Soviet oppression, feeling its effects similarly to us, also in the field of culture, and then the successes and absurdities of transformation. But it is also a different country, culturally it is probably closer to the West, the Protestant tradition forms many aspects of life differ ently than in Poland; at the same time it cherishes the pathos of its historical legacy less than Poland. “Czechs hate pathos like warm beer.” Writer Adam Georgiev says: “With us, pathos is avoided like poisonous mushrooms”29. The Czechs and us are also a mass of unspoken animosities dating back to the Middle Ages, and then there was Zaolzie and Cieszyn Silesia, and finally 1968 and - however one may explain it - the invasion with Warsaw Pact troops. The brutality of the order introduced there afterwards could not be compared to anything in Poland. At the same time, they are the ones who have Hrabal and the “new wave” in cinema. They have a great understanding of irony. They know how to laugh. And better perhaps than other nations they mix laughter with seriousness. “The greed for laughter in the Czech

awardsCzechoslovakianMinistryofCulture scholarshipallowances

29 Mariusz Szczygieł, Geometria, czyli radość [Geometry, or joy], [in:] idem, Personal Guide to Prague Warsaw 2020, p. 91.

Czechy, będące przedtem częścią Czechosłowacji, to nie tylko rozmach sympozjów w Nowym Borze. To kraj blisko Polski, dawniej w tym samym, co ona, socjalistycznym bloku, więc łatwo tam pojechać. To także kraj jak nasz, dotknięty sowiecką opresją, podobnie do nas odczuwający jej skutki, także na polu kultury, a potem sukcesy i absurdy transformacji. Ale to też kraj inny, kulturowo bliżej mu zapewne do Zachodu – protestancka tradycja odmiennie niż u nas formuje wiele aspektów życia –jednocześnie mniej niż Polska pielęgnujący patos historycznej spuścizny. Czesi nie znoszą patosu, jak grzanego piwa. Pisarz Adam Georgiev mówi: „U nas patos omija się jak trujące grzyby29 Czesi i my to także masa niewypowiedzianych animozji datują cych się jeszcze ze średniowiecza; potem było Zaolzie i Śląsk Cie szyński, a w końcu 1968 rok i – jakkolwiek by tego nie tłumaczyć – inwazja wraz z wojskami Układu Warszawskiego. Brutalność zaprowadzonych tam potem porządków nie dała się porównać z niczym w Polsce. Przy czym to oni mają Hrabala i „nową falę” w kinie. Świetnie rozumieją ironię. Umieją się śmiać. I lepiej może niż inne nacje mieszają śmiech z powagą. „Zachłanność na śmiech w Czechach ciągle Polaka zdumiewa – pisze znawca czeskiej duszy, Mariusz Szczygieł – Dystrybutorzy filmowi są

29 Mariusz Szczygieł, Geometria, czyli radość [w:] idem, Osobisty prze wodnik po Pradze, Warszawa 2020, s. 91.

Tru T n O v , k arl O we v ar y, Jabl O nec

Republic constantly amazes Poles,” writes Mariusz Szczygieł, an expert on the Czech soul. “Film distributors are so embarrassed to bring a psychological drama into cinemas that they usually announce it as a tragicomedy or even as a sad comedy.”30

Czech glass, having graduated under Libensky and apparently having good connections with the authorities. The young Polish artist visits the glassworks there and then the Museum of Glass and Jewellery in Jablonec and the glassworks there. He will then be reminded of the Jablonec beads he used years ago at the open-air workshop in Polanica, which seemed like a miracle at the time. He will visit Jablonec again more than two decades later, in 2014, when, together with Kaisa Koivisto of the Museum of Finland, Jaroslav Polanecky of the University of Ústí nad Labem in the Czech Republic,Pierre Schlevogte from Germany,

tak zażenowani, wprowadzając do kin dramat psychologiczny, że zapowiadają go najczęściej jako komedię tragiczną, a nawet jako smutną komedię”30.

I to podoba się bardzo Kazimierzowi, mającemu zmysł humoru, który w 1988 roku, jeszcze przed przełomem, jedzie do Pragi na miesięczne stypendium Ministerstwa Kultury i Sztuki. Jego archiwum przechowuje niezbyt uprzejme świstki wysyłane

z władzą. Młody polski artysta zwiedza tam jeszcze hutę, a po tem Muzeum Szkła i Biżuterii w Jabloncu oraz tamtejszą hutę. Przypomną mu się wtedy jabloneckie paciorki, których używał lata temu na plenerze w Polanicy, a które wydawały się wtedy cudem. Jablonec odwiedzi jeszcze ponad dwie dekady później, w 2014 roku, kiedy razem z Kaisa Koivisto z Muzeum w Finlan dii, Jaroslavem Polaneckym z Uniwersytetu w Usti nad Labem

Wystawa w ramach Prague Festival, Instytut Polski w Pradze, 2009

and

And Kazimierz, who has a sense of humour, likes it very much. In 1988, before the breakthrough, he goes to Prague on a month-long scholarship from the Ministry of Culture and Art. His archive holds the not-so-polite scraps of paper sent for the occasion by the Ministry and relevant Czech authorities. But he is hosted, fed and watered there. He visits the Institute of Design in Prague and the glass high school in Železný Brod, where the director is Pavel Ježek, whose rather traditional-looking vases still fill the Internet, but who at the time was “somebody” in 30 Mariusz Szczygieł, Wkurzacz czeski, [in:] idem, Zrób sobie raj, Warsaw 2019, p. 24.

na tę okazję przez Ministerstwo i odpowiednie czeskie organy. Ale na miejscu goszczą go, karmią i poją. Składa wizytę w Insty tucie Wzornictwa w Pradze i w szklarskiej szkole średniej w Żele znym Brodzie, gdzie dyrektorem jest Pavel Ježek, którego dość tradycyjnie wyglądające wazony do dziś wypełniają Internet, ale który podówczas jest „kimś” w czeskim szkle, ukończywszy stu dia pod okiem Libenskyego i mając najwyraźniej dobre układy

w Czechach, Pierrem Schlevogt’em z Niemiec Chiarą Squarcina, kuratorką z Muzeum Szkła w Wenecji będzie członkiem jury Międzynarodowego Triennale Szkła i Biżuterii. Zasiądzie w nim jako profesor z Polski, persona światowego szkła. Triennale, bankiety hotele mają już wówczas charakter europejski.

Jednak w 1988 roku jest zupełnie inaczej. Powrót samo lotem z Pragi ma wymiar tragikomiczny. Przy odlocie czeski

30 M. Szczygieł, Wkurzacz czeski [w:] idem, Zrób sobie raj, Warszawa 2019, s. 24.

Exhibition as part of the Prague Festival, Polish Institute in Prague, 2009

Chiara Squarcina, a curator from the Museum of Glass in Venice, he will be a member of the jury of the International Triennial of Glass and Jewellery. He will sit as a professor from

Wystawa prac studentów „Junior Glass Match Sanssouci”, Karlove Vary, 2015; od lewej: Jagoda Nowak, Anna Józefowska, Kazimierz Pawlak

Exhibition of student work “Junior Glass Match Sanssouci” Karlove Vary, 2015; from left: Jagoda Nowak, Anna Józefowska, Kazimierz Pawlak

Poland, a personality in world glass. Triennials, banquets, and hotels are by then European in character.

In 1988, however, things are very different. The return flight from Prague has a tragicomic dimension. On departure, a Czech customs official takes away porridge and baby food for his oneyear-old daughter and two pairs of trainers from his luggage. Today it sounds funny and Jiří Menzel would probably make a great comedy out of it, but in Poland, at the time of ration cards and permanent shortages, they were in demand.

A year later, in 1989, he participates with Małgorzata Dajewska in an exhibition as part of the Polish Culture Days at the Museum in Trutnov. They are preparing an exhibition from their first works - after all, they are still young workers at the Academy of Fine Arts. They mainly show optical glass and blown creations. They create part of the exhibit using materials prepared for the renovation of the museum. So their work is shown on piles of sand and brick. Then the same exhibition will be shown during the Cultural Days of the Wałbrzych Voivodeship. At this exact time, on June 4, Joanna Szczepkowska speaks on Polish television: “Ladies and Gentlemen. On June 4, 1989, communism ended in Poland.” There is summer in the air and a sense that Europe is now at your fingertips. You just have to be able to reach it.

And when he goes to the Prague Festival in 2009, everything will be closer to Paris, Berlin and Rome again, more cosmopoli tan, less parochial. The city, methodically renovated, no longer resembles the smoky greyness of the late 1980s, when Kazimierz was here for the first time. The Czech capital was also not so ruined during the war as, for example, Wrocław or Warsaw, so it is easier for the Czechs to restore its beauty. But between the Art Nouveau buildings is Václavské náměstí and the ghost of Jan Palach still hovers there, and in the streets that tourists admire - Franz K., or at least his ghost. It mixes a history of grim enslavement with the modern greedy desire for a pleasurable life. A multilingual crowd flows through the streets, and it seems that restaurants and cafés are constantly celebrating the finally undivided Europe. Presentations and exhibits from many coun tries are held at various related locations. Jitka Pokorná from the Prague gallery is responsible for the coordination of the

project. Kazimierz, together with Piotr Stramski, arranges the exhibition in the Polish Institute. Jiří Šuhájek and his friends from Prague appear at the lecture on Polish glass. The evening ends with Šuhájka's favourite slivovice.

A year and two years later there will be another Karlovy Vary and two more Glass Festivals, this time in the entourage of a toy town, once created for the convenience of visitors who not only believed in the beneficial effects of the local waters and climate, but above all sought here entertainment, romance and the opportunity to present themselves on the promenades, and in the parks, restaurants and spa houses. Carlsbad, synonymous with luxury and vanity, will become a quasi-hero of literature. Słowacki and Mickiewicz, Dostoyevsky and Goethe healed their weakened bodies and troubled nerves here. They later placed scenes from the bad in their works. To go to Carlsbad was en vogue, not only for artists but - even more so, perhaps - for the ordinary people. Today, even more than in the past, the houses and streets look like decorations and are a great place for var ious artistic events. It’s as if everything here was designed for exhibition and performance purposes. The exhibition interior in downtown Karlovy Vary as part of Glasfest serves Pawlak’s glass and visitors well. Next time Radek Stehlik, a Czech artist and organiser of the event, will invite his works along with the artist to the mineral water pump room in the centre. Its old-fashioned furnishings paired with modern sculpture will become part of an unorthodox quasi-installation.

Kazimierz had been here before, in 2010, as a tutor to a group of students from the Academy of Fine Arts. At the time, they were doing an exhibition in the lobby of the Sanssouci spa house, not just a name aspiring to aristocratic conventions. It’s like everything in Karlovy Vary is something a little different, pretend. He likes the city, looking like it hasn’t been touched by time and the dramas that have deconstructed other places. He enjoys observing the differences and similarities between Polish and Czech cultures. Together with the language, which to the Polish ear sounds like a child learning to speak - divadlo, meaning theatre, láska, meaning love, there you go... It’s a bit like the photoplasticon, and reaching for less anachronistic comparisons, like Disneyland. It all seems half-joking.

celnik zabiera mu z bagażu kaszki i odżywki dla rocznej córki oraz dwie pary tenisówek. Dziś brzmi to zabawnie pewnie Jiří Menzel nakręciłby z tego świetną komedię, ale w Polsce czasu kartek na wszystko i permanentnego niedoboru były to poszukiwane towary. Rok później, w 1989 roku, uczestniczy razem z Małgorzatą Dajewską w wystawie w ramach Dni Kultury Polskiej w Muzeum w Trutnovie. Przygotowują ekspozycję ze swoich pierwszych prac – są przecież na ASP wciąż młodymi pracownikami. Pokazują głównie szkło optyczne i realizacje hutnicze. Część ekspozycji tworzą wykorzystując materiały przygotowane do remontu muzeum. Ich prace pokazywane są więc na pryzmach piasku i cegły. Potem tę samą wystawę będzie można zobaczyć podczas Dni Kultury Województwa Wałbrzyskiego. Dokładnie w tym czasie, 4 czerwca, Joanna Szczepkowska mówi w telewizji polskiej: „Proszę Państwa. 4 czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm”. W powietrzu unosi się lato i poczucie, że Europa jest teraz na wyciągnięcie ręki. Trzeba tylko umieć do niej sięgnąć.

I kiedy w 2009 roku pojedzie na Prague Festival, wszystko będzie znów bliżej Paryża, Berlina Rzymu, bardziej kosmopoli tycznie, mniej zaściankowo. Miasto, odnawiane metodycznie, nie przypomina już przydymionej szarości ze schyłku lat osiemdzie siątych, gdy Kazimierz był tu pierwszy raz. Stolica Czech nie zo stała też tak zrujnowana podczas wojny jak na przykład Wrocław czy Warszawa, Czechom idzie więc łatwiej przywracanie jej urody.

Ale pomiędzy secesyjnymi kamienicami jest Václavské náměstí i unoszący się tu wciąż duch Jana Palacha, a w uliczkach, którymi zachwycają się turyści – Franz K. lub przynajmniej jego duch. Miesza się tu historia ponurego zniewolenia ze współczesnym łapczywym pragnieniem przyjemnego życia. Ulicami płynie różnojęzyczny tłum, wydaje się, że w restauracjach i kafejkach trwa nieustannie świętowanie niepodzielonej wreszcie Europy. Prezentacje i wystawy z wielu krajów odbywają się w różnych miejscach z nimi związanych. Za koordynację przedsięwzięcia odpowiada Jitka Pokorná z praskiej galerii. Kazimierz, razem z Piotrem Stramskim, aranżuje wystawę w Instytucie Polskim. Na prelekcji o polskim szkle pojawia się Jiří Šuhájek jego zna jomi z Pragi. Wieczór kończy się ulubioną śliwowicą Šuhájka.

Rok i dwa lata później będą jeszcze Karlovy Vary i kolejne dwa Festiwale Szkła, tym razem w entourage’u miastecz ka-zabawki, stworzonego niegdyś ku wygodzie kuracjuszy, którzy nie tylko wierzyli w dobroczynne działanie tutejszych wód klimatu, ale przede wszystkim szukali tutaj rozrywek, romansów i możliwości prezentowania siebie swoich to alet na promenadach, w parkach, restauracjach i domach zdrojowych. Karlsbad, synonim luksusu i próżniaczego życia, stanie się quasi-bohaterem literatury. Leczyli tu słabujące ciało i skołatane nerwy Słowacki i Mickiewicz, Dostojewski i Goethe. Umieszczali potem sceny z badu w swoich utworach. Pojechać do Karlsbadu było en vogue, nie tylko w przypadku artystów, ale – tym bardziej może – zwykłych zjadaczy chleba. Dziś, jeszcze bardziej niż kiedyś, domki ulice wyglądają jak dekoracja i są świetnym miejscem dla różnorakich wydarzeń artystycznych. Tak jakby wszystko tutaj było zaprojektowane dla celów wystawienniczych i performatywnych. Wnętrza ekspozycyjne w centrum Karlowych Warów w ramach Glasfest dobrze służą szkłu Pawlaka odwiedzającym. Następnym razem Radek Stehlik, czeski artysta i organizator imprezy, zaprosi jego obiekty wraz z artystą do pijalni wody mineralnej w centrum. Jej staromodne wyposażenie skojarzone z nowoczesną rzeźbą stanie się częścią nieortodoksyjnej quasi-instalacji.

Już wcześniej, w 2010 roku, Kazimierz był tu jako opie kun grupy studentów z ASP. Robili wtedy wystawę w holu domu zdrojowego Sanssouci, nie tylko nazwą aspirującego do arystokratycznych konwencji. Jakby wszystko w Karlowych Warach było czymś trochę innym, udawanym. Podoba mu się to miasto, wyglądające jakby nie tknął go czas i dramaty, które zdekonstruowały inne miejsca. Sprawia mu przyjemność ob serwowanie różnic i podobieństw kultur polskiej i czeskiej. Ra zem z językiem, który dla polskiego ucha brzmi jakby dziecko uczyło się mówić – divadlo, czyli teatr, láska, czyli miłość, no proszę... To jest trochę jak fotoplastykon, a sięgając po mniej anachroniczne porównania, jak Disneyland. Wszystko wydaje się pół żartem.

n

ear , far b ärnbach

b lisk O , dalek O

b ärnbach

Communist-era passport - a valuable document collected upon application at the Citizen’s Militia office, and later at the Passport Office, and returned upon coming back from each trip

Paszport z czasów PRL – cenny dokument odbierany po złożeniu wniosku w biurze Milicji Obywatelskiej, a później w Biurze Paszportowym zwracany po powrocie z każdego wyjazdu

A

ustria is not only near the Czech Republic, it has a similar atmosphere of solidity and order, similar landscapes and architecture, and similar entertainment. The love of beer brings together those from the Vltava and those from the Danube. After all, it is the same Hapsburg empire, until recently on a historical scale of course, that was whole. Yet Austria gravitates toward the West, and the Czech Republic, as part of the Czechoslovak conglomerate, toward the East. Well, maybe not gravitating, but they are kept in an iron grip by the East (we are talking about the end of the eighties) in spite of, or maybe because of, their clear connections with Western culture. The Czech Republic did not experience an Austrian miracle when Soviet occupation forces withdrew from Austria without a single shot in 1955. Maybe that’s why they’re left with dumplings and beer at the bar and a sense of humour, while their compatriots quietly enjoy Sacher cake with coffee in Viennese cafés, sometimes with a glass of plum fruit vodka, called there Zwetschkenschnaps.

This is of course a simplification, but when Kazimierz Pawlak goes there in 1989, the difference is evident. On a bor der defended by entanglements, with watchtowers, dogs and

Austria jest nie tylko w pobliżu Czech, ma podobny do nich klimat solidności i porządku, podobne krajobrazy i architek turę, podobne rozrywki, zbliżające tych znad Wełtawy i tych znad Dunaju zamiłowanie do piwa. W końcu to to samo imperium Habsburgów, jeszcze do niedawna w historycznej oczywiście skali, będące całością. A jednak Austria ciąży ku Zachodowi, a Czechy – jako część czechosłowackiego konglomeratu – ku Wschodowi. No, może nie ciążą, ale są przez ten Wschód trzy mane w żelaznych objęciach (mówimy o schyłku lat osiemdzie siątych), pomimo, a może waśnie z powodu swych wyraźnych związków z kulturą Zachodu. Czechom nie przydarzył się au striacki cud, kiedy to radzieckie wojska okupacyjne wycofały się z Austrii bez jednego strzału w 1955 roku. Może dlatego pozostały im knedliczki i piwo w hospodzie oraz poczucie humoru, pod czas gdy ich pobratymcy spokojnie delektują się w wiedeńskich kawiarniach tortem Sachera z kawą, czasem z kieliszkiem wódki z owoców śliwki, zwanej tu Zwetschkenschnaps.

To oczywiście uproszczenie, kiedy jednak w 1989 roku jedzie tam Kazimierz Pawlak, różnica jest widoczna. Na gra nicy bronionej zasiekami, z wieżyczkami strażniczymi, psami

During a conversation with Jan Zoritchak in Slovak highland dialect, symposium in Bärnbach, Austria, 1989

Podczas rozmowy z Janem Zoritchakiem toczonej w słowackiej góralskiej gwarze, sympozjum w Bärnbach, Austria, 1989

soldiers armed with firearms - even dramatic. It was his first solo trip “out West” by rail, for an allotment of $150 per citizen purchased from the state. This is how much the socialist state, by way of grace, allocates to anyone who wants to go there The part allocated for the cost of the ticket to Vienna is immediately exchanged by the same state at the bank rate, i.e. at a thieving rate. The zloty is then not a currency in the sense of the capitalist West. It is not possible to exchange it at an exchange office or bank in Austria for anything else. The Polish currency booklet, a document in which the relevant office enters all amounts taken in foreign currencies, and the passport received from the militia, or rather stuck in a gigantic queue there, must be returned immediately upon return.

Here, Pawlak also takes his first steps among artists from Europe, sees their working methods and behaviour, the customs prevailing at the Glassymposium in Bärnbach near Graz. There is a glass centre with a museum and an early 19th-century glass works here. Orderly buildings, order, prosperity and a sense of uninterrupted continuity, despite historical disasters. Unlike in Poland, where lack and makeshift seem to be the main features of reality. Pawlak buys a ticket in Vienna and goes first to Graz, then takes another train to Bärnbach. He looks out the train window: August, the trees in green, and the orderly landscape of the Austrian countryside against them. Then a small town in Styria, where a picturesque landscape of white houses and red roofs mixes with gigantic mine buildings. And there was also a church with paintings by Friedensreich Hundertwasser, and right next to the glassworks - a museum of Formula I cars, fascinating machines, known in Poland at that time only from a newspaper picture.

From the crowd of people present at the symposium, he picks out Finn Lynggaard, whom he already knew, first met in Nový Bor and Frauenau. Kazimierz finds it funny that the Dane wears a distinctive cap and holds a pipe in his teeth while working, but he likes his objects realised using the technique of casting glass into sand. He also recognizes Ján Zoritchak. The latter greets him in highland dialect. They work together at the lehr (Kazimierz makes, as he puts it, modest objects) and talk about Poland and Slovakia, from where Zoritchak emigrated to France. They have similar experiences with Ján (or perhaps Yan or simply Jan; the name transformations illustrate somewhat

Spotkanie z Finnem Lynggaardem podczas sympozjum w Bärnbach, Austria, 1989

i uzbrojonymi w ostrą broń żołnierzami – nawet dramatyczna.

To jego pierwsza samodzielna podróż „na Zachód” koleją, za wykupione od państwa przydziałowe 150 USD na obywa tela. Tyle socjalistyczne państwo w drodze łaski przydziela każdemu, kto chce jechać tam. Przy czym, część przeznaczona na koszty biletu do Wiednia jest natychmiast przez to samo państwo wymieniana po kursie bankowym, czyli złodziejskim. Złotówka nie jest wtedy walutą w rozumieniu kapitalistycz

niczym trwania ciągłości, pomimo dziejowych katastrof. Ina czej niż w Polsce, gdzie brak i prowizorka zdają się być głów nymi rysami rzeczywistości. Pawlak kupuje bilet w Wiedniu i jedzie najpierw do Grazu, potem jeszcze kolejką do Bärn bach. Patrzy przez okno pociągu: sierpień, drzewa w zieleni a na ich tle uporządkowany krajobraz austriackiej prowincji. Potem niewielka miejscowość w Styrii, w której miesza się malowniczy pejzaż białych domków i czerwonych dachów

nego Zachodu. W Austrii nie da się jej wymienić w kantorze czy banku na cokolwiek innego. Polska książeczka walutowa, dokument, do którego odpowiedni urząd wpisuje wszystkie pobrane kwoty w walutach obcych, i paszport otrzymany z milicji, a raczej wystany tam w gigantycznej kolejce, muszą być zwrócone zaraz po powrocie.

Tutaj Pawlak stawia też pierwsze kroki wśród artystów z Europy, widzi ich metody pracy i zachowania, obyczaje pa nujące podczas Glassymposium w Bärnbach koło Grazu. Jest tu ośrodek szkła z muzeum i hutą z początków XIX wieku. Po rządne zabudowania, ład, dostatek i poczucie niezakłóconego

z gigantycznymi zabudowaniami kopalni. I jeszcze kościół z malowidłami Friedensreicha Hundertwassera, a tuż przy hucie – muzeum bolidów Formuły I, fascynujących maszyn, w Polsce znanych wówczas co najwyżej z obrazka w gazecie.

Z tłumu obecnych na sympozjum osób wyławia znanego sobie już wcześniej Finna Lynggaarda, pierwszy raz spotka nego w Nowym Borze we Frauenau. Kazimierza śmieszy, że Duńczyk w trakcie pracy nosi charakterystyczną czapeczkę i trzyma fajkę w zębach, ale podobają mu się jego obiekty re alizowane w technice odlewania szkła do piasku. Rozpoznaje także Jána Zoritchaka. Ten ostatni wita go góralską gwarą.

Meeting with Finn Lynggaard at a symposium in Bärnbach, Austria, 1989

Hutnicy przy piecu szklarskim podczas sympozjum w Bärnbach

Glassworkers at the furnace during the symposium in Bärnbach

Pierwsze strony Wkładki Paszportowej Wielokrotnej – w czasach PRL-u pseudopaszport do krajów socjalistycznych, czyli tak zwanych „demoludów”

broader life transformations). Not only understanding the language of Slovak highlanders. He knows what it is like to do creative work in a country of so-called socialist democracy. He left Czechoslovakia two years after the invasion. “I was no longer able to work there,” he says. But mostly they talk about working with glass. At the symposium, the paths of Kazimierz and Jan Adam, a Czech artist already living in Germany at the time, crossed for the first time; if one counts correctly, half of the great artists left Czech after the defeat of the Prague Spring. After a few years, he will meet Jan for a joint fellowship at the Creative Glass Center of America in Millville, USA.

Kazimierz Pawlak returns from Bärnbach. Again the entanglements, the guarded border, handing over the passport to the militiaman at the police station. But the socialist bloc is already wobbling. “After this symposium, I felt that I needed to practise my English – says Pawlak – that if I wanted to be a part of this world, needed to communicate with it somehow. I was embarrassed by my lack. He is consistent. Since then, he has regularly practised the vocabulary and constructions that were neglected in school. It will quickly become appar ent that he is right, that Europe is indeed not that far away. Soon the passport will become the property of the citizen, not the state, and it will be possible to simply throw it in a drawer upon return, only to take it out again the next time you leave. A little more, and the borders will disappear. And a passport will no longer be needed at all in Europe. Spaces will integrate, or at least come closer, along with the people and their ways of working. Even cuisines will get a little fusion. Only the sense of humour will retain the local specificity

First pages of the Multiple Passport Insert – in communist times a pseudo-passport to socialist countries, i.e. the so-called “demoluds”

Multiple Passport Insert - the socialist key to part of Europe

socjalistyczny

Wspólnie pracują przy piecu (Kazimierz robi tym razem, jak sam mówi, skromniutkie obiekty) prowadzą rozmowy o Polsce i Słowacji, skąd Zoritchak wyemigrował do Francji. Mają z Jánem (a może Yanem lub po prostu Janem; przemiany imienia obrazują nieco szersze życiowe transformacje) podobne doświadczenia. Nie tylko rozumienie języka słowackich górali. On wie, jak wygląda uprawianie twórczości w kraju tak zwanej socjalistycznej demokracji. Wyjechał z Czechosłowacji dwa lata po inwazji. Nie byłem w stanie dłużej tam pracować, mówi. Ale głównie rozmawiają o pracy ze szkłem. Na sympozjum przecinają się też po raz pierwszy ścieżki Kazimie rza i Jana Adama, czeskiego artysty mieszkającego już wtedy w Niemczech; gdyby dobrze policzyć, połowa znakomitych artystów opuściła Czechy po klęsce Praskiej Wiosny. Po kilku latach spotkają się z Janem na wspólnym stypendium w Creative Glass Center of America w Millville, w Stanach Zjednoczonych.

Kazimierz Pawlak wraca z Bärnbach. Znów zasieki, strzeżona granica, oddawanie paszportu milicjantowi na komendzie. Ale blok socjalistyczny już się chwieje. Po tym sympozjum poczułem, że muszę szkolić mój angielski – opowiada Pawlak – że jeżeli chcę być częścią tego świata, muszę się z nim jakoś komunikować. Zawstydzał mnie ten mój brak. Jest konsekwentny. Od tego czasu regularnie ćwiczy lekceważone w szkole słówka i konstrukcje. Szybko okaże się, że ma rację, że Europa rzeczywiście jest nie tak daleko. Za chwilę paszport stanie się własnością obywatela, a nie państwa, i będzie go można po powrocie po prostu wrzucić do szuflady, by znów wyjąć przy kolejnym wyjeździe. Jeszcze trochę, a granice znikną. I paszport w ogóle w Europie przestanie był potrzebny. Przestrzenie zintegrują się, a przynajmniej zbliżą, z nimi razem ludzie ich sposoby pracy. Nawet kuchnie zrobią się trochę fusion. Tylko poczucie humoru zachowa lokalną specyfikę.

Tu i na poprzedniej stronie: eksperymenty ze szkłem gipsowymi muszelkami podczas sympozjum w Bärnbach, Austria, 1989

Here and on the next page: experiments with glass and plaster seashells at a symposium in Bärnbach, Austria, 1989

Wkładka Paszportowa

Wielokrotna –

klucz do części Europy

a visi T TO an arisTO craT h

amburg

z wizy T ą u arys T O kra T ki

h amburg

In the entrance of a small white house, which looks like a coun try residence although it is in the middle of a metropolis, stands a short petite woman, also as if taken out of another reality. She is waiting for the Polish artists walking down the avenue - delicate, with blonde curls, an elegant dress, and pearls around her neck. Charlotte Gräfin von Finckenstein, similar to her ancestors, whose complex and lengthy family tree opens immediately as soon as you put her name on the Internet. Portraits, daguerreotypes, and photographs dating back to the visual documentation of the 17th century show women in high coiffures and men in wigs, all with studied physiognomies, and their corsets, bustles, and stock ties. The net, now gathering their legacy, also reveals metrics, residences and evidence of excellent connec tions. Charlotte has someone to inherit her distinguished gestures, hushed voice, and reserved manner.

It is 1989, autumn, and there is still a gulf separating Western and Eastern Europe. Not just political and material. Charlotte’s aris tocratic way of living could have no place in Communist Poland - coarse and familiar for decades now with the declassing of some and the nouveau riche à la people’s republic of others. So when the Gräfin greets the visi tors from behind the Iron Curtain - Małgorzata

W wejściu niewielkiego białego domu, wyglądającego jak wiejska rezydencja, choć znajduje się w środku metropolii, stoi drobna, niska kobieta, także jakby wyjęta z innej rze czywistości. Czeka na idących alejką artystów z Polski –blond lokach, eleganckiej sukni, perłach na szyi. Charlotte Gräfin von Finckenstein, podobna do swoich antenatów, których skomplikowane i dłu gie drzewo genealogiczne otwiera się natychmiast, gdy tylko wrzucić jej nazwisko w Internet. Na obrazach, zdjęciach, sięgających wizualną dokumentacją XVII wieku, widnieją kobiety w wy mężczyźni w perukach, wszy wystudiowanych fizjonomiach, a także ich gorsety, tiurniury, halsztuki. Sieć, gromadząca teraz spuściznę po niech, ujawnia także metryki, rezydencje świadectwa doskonałych koneksji. Charlotte ma po kim dziedziczyć swe dystyngowane gesty, ściszony głos, wstrze

Jest rok 1989, jesień, wciąż jeszcze przepaść dzieli Eu Wschodnią. Nie tylko polityczna i materialna. Na arystokratyczny sposób bycia Charlotte nie mogłoby być Polsce Ludowej – zgrzebnej i oswojonej już od dekad oryszostwem à la demoludy drugich. uprzejmym uśmiechem z przyjezd nymi zza żelaznej kurtyny – Małgorzatą Dajewską i Kazimierzem Pawlakiem – unosi się nad tą sceną lekki obłoczek dziwności, parku otaczającym budynek, pełnym

Pierwsza wystawa „na Zachodzie” – Galeria L, Hamburg, Niemcy, 1989; od lewej: Kazimierz Pawlak, Charlotte Gräfin von Finckenstein Małgorzata Dajewska

First exhibition in the “West” - Gallery “L” Hamburg, Germany, 1989; from left: Kazimierz Pawlak, Charlotte Gräfin von Finckenstein and Małgorzata Dajewska

Heine Haus, siedziba Galerii L w Hamburgu, 1989 Heine Haus, the headquarters of Gallery “L” in 1989

Dajewska and Kazimierz Pawlak - with a polite smile, a slight cloud of strangeness hovers over the scene, but quickly dis solves in the park surrounding the building, full of old trees and manicured lawns, and glides towards the Elbe, which flows only a short distance away. Here, in the garden mansion of Salomon Heine, a banker who, despite the fact that he was a Jew with no civil rights, at the beginning of the 19th century made a huge fortune on his own, to become a philanthropist and patron, a man universally respected - especially when, after the great fire in the city, he supported its reconstruction with his personal funds - there is no room for class prejudice. After all, its erstwhile owner spent his entire life supporting Heinrich, his nephew, who perhaps without his uncle’s care would not have become one of Germany’s greatest poets. Today, the tradition of patronage continues at Heine-Haus, an art support centre run by the Heine-Haus eV Association, which seeks to preserve and continue the tradition of Salomon Heine.

The lounge, called the garden room, is used for presenta tions, readings and exhibitions. In a moment Małgosia and Kazik will start putting up their sculptures here. Her - works created from the tops cut from vessels blown there and from optical glass elements. Him - this time forms from optical and soda glass combined with sandstone and metal. Art is egalitarian. And their art - revealing, unexpected, proving that you don’t need a fortune to make art, just an idea. It doesn’t matter that they both came in Fiat 126p cars, vehicles whose presence on Germany’s Autobahn is laughable; it doesn’t matter that the D-mark is for them synonymous with unimaginable affluence and that they brought with them food in jars to avoid spending money they don’t actually have. Instead, they have determina tion and no complexes. His communication and English talents allow him to transcend the barriers of foreignness of people and cultures. He knows very well that this is necessary and works on the language assiduously.

They also have friends and relatives. On the way they were in Lübeck at the home of Dajewska’s cousin, where things im mediately became merry. Can it be otherwise, when Kazimierz appears with his wit, culinary passions, and natural freedom? And her - externally and internally colourful. And all around,

a German fiesta was going on in the streets, stretching back to when the East German government lifted travel restrictions to the German Federal Republic, as the western part of the once great country of Europe was called, on November 9. Upon hear ing of the new regulations, shoals of Trabants and Wartburgs sailed west, full of East Germans hungry for freedom and capi talist luxury, motivated also by the promise of a hundred marks to be issued to each of them by Western banks. The relevant services, unable to control the development of the situation, stopped checking documents and the border, once strewn with entanglements and weapons, arousing fear - stood open. In the streets of Western cities, volunteers distributed cigarettes and other goods not available in the East. Long-lost relatives and friends threw themselves around each other’s necks. Later that same night, Germans from both countries moved to tear down the hated Berlin Wall. In a moment, therefore, all the differences between East and West will lose their meaning.

Kazimierz would still visit Gallery L and its exquisite hostess in 1991 and 1994. And then again in 1998. This second time again with Małgorzata Dajewska, as well as Grzegorz Staniszewski. He will be showing new works in the series: cut, glued, sanded. The last time - also some forms melted in a mould. A couple of the objects on display in Gallery L will be sold. With this money and the proceeds from jobs bought in the U.S. at the time, Kazimierz would buy a blue 1991 Volvo 740 and stop causing consternation on German highways. (But the Volvo is a separate story.) He will enter the Altona neighbourhood, where Gallery L is located, as a full-fledged European. Shaking hands with Charlotte Gräfin von Finckenstein, he will no longer feel uncertainty. This will also be the time when he leaves optical glass behind and deals exclusively with fusing it in moulds. Was it the poverty of colour that caused him to abandon those experiments, or simply the need for a change? In any case, the power of colour in the new technique was something that interested him at the time. It is in this series of works that Sunstone II appears, also shown in a gallery run by the German aristocrat.

starych drzew i wypielęgnowanych trawników, szybuje ku Ła bie, która płynie tylko niewielki kawałek dalej. Tu, w ogrodowej rezydencji Salomona Heinego, bankiera, który, mimo iż Żyd bez praw obywatelskich – własnymi siłami doszedł u początku XIX wieku do ogromnego majątku, by stać się filantropem i mece nasem, człowiekiem powszechnie szanowanym, szczególnie gdy po wielkim pożarze miasta wspomagał jego odbudowę z osobistych funduszy – nie ma miejsca na klasowe uprzedze nia. Jego niegdysiejszy właściciel całe życie przecież wspierał Heinricha, swego siostrzeńca, który być może bez opieki wuja nie zostałby jednym z największych niemieckich poetów. Dziś tradycja mecenatu trwa w Heine-Haus, ośrodku wspierania sztuki prowadzonym przez Stowarzyszenie Heine-Haus eV, które stara się zachować i kontynuować tradycję Salomona Heinego. W salonie, zwanym pokojem ogrodowym, odbywają się pre zentacje, odczyty i wystawy. Za chwilę zaczną ustawiać tu swoje rzeźby Małgosia i Kazik. Ona – prace stworzone z kap z huty, to jest z wierzchów odcinanych z dmuchanych tam naczyń oraz z elementów szkła optycznego. On – tym razem formy ze szkła optycznego i sodowego łączonego z piaskowcem i metalem. Sztuka jest egalitarna. A ich sztuka – odkrywcza, nieoczeki wana, stanowiąca dowód na to, że nie trzeba mieć majątku, by ją uprawiać, wystarczy pomysł. To nie ma znaczenia, że oboje przyjechali fiatami 126p, pojazdami, których obecność na nie mieckich Autobahn budzi śmiech; to nic, że D-Mark jest dla nich synonimem niewyobrażalnego dostatku i że przywieźli ze sobą jedzenie w słoikach, żeby nie wydawać pieniędzy, których w istocie nie mają. Mają za to determinację i brak kompleksów. Jego talenty komunikacyjne i angielski pozwalają przekraczać bariery obcości ludzi i kultur. On dobrze wie, że to niezbędne i pracuje nad językiem wytrwale.

Mają też przyjaciół i krewnych. Po drodze byli w Lubece u kuzynki Dajewskiej, gdzie od razu zrobiło się wesoło. Czy może być inaczej tam, gdzie pojawia się Kazimierz ze swoim dowcipem, kulinarnymi pasjami, naturalną swobodą? I ona – barwna zewnętrznie i wewnętrznie. A dookoła, na ulicach trwała niemiecka fiesta, ciągnąca się od kiedy 9 listopada rząd Niemiec Wschodnich zniósł ograniczenia w podróżowaniu do Niemieckiej Republiki Federalnej, jak nazywała się zachodnia

część niegdyś wielkiego kraju Europy. Na wieść o nowych przepisach ławice trabantów i wartburgów wypłynęły na za chód, pełne Niemców ze wschodu, wygłodniałych swobody i kapitalistycznego luksusu, motywowanych także obietnicą stu marek, które każdemu z nich miały wydawać zachodnie banki. Odpowiednie służby, nie potrafiąc zapanować nad rozwojem sytuacji, przestały sprawdzać dokumenty i granica, niegdyś najeżona zasiekami i bronią, budząca lęk – stanęła otworem. Na ulicach miast Zachodu wolontariusze rozdawali papierosy i inne, nieosiągalne na Wschodzie dobra. Dawno niewidziani krewni i znajomi rzucali się sobie na szyję. Jeszcze tej samej nocy Niemcy z obu państw ruszyli się do burzenia znienawi dzonego Muru Berlińskiego. Za chwilę więc wszystkie różnice między Wschodem i Zachodem stracą znaczenie.

Kazimierz odwiedzi jeszcze Galerię L i jej wykwintną gospo dynię w latach 1991 1994. A potem jeszcze w 1998 roku. Tym drugim razem znów z Małgorzatą Dajewską, a także Grzegorzem Staniszewskim. Będzie pokazywał nowe prace z cyklu: cięte, klejone, szlifowane. Ostatnim razem – także kilka topionych w formie. Parę z obiektów wystawionych w Galerii L zostanie sprzedanych. Za te pieniądze oraz dochody z prac kupionych w tym czasie w USA Kazimierz kupi w 1991 roku błękitne volvo 740 i przestanie budzić konsternację na niemieckich autostra dach. (Ale volvo to osobna historia.) Do dzielnicy Altona, gdzie mieści się Galeria L, będzie wjeżdżał jako pełnoprawny Europej czyk. Podając rękę Charlotte Gräfin von Finckenstein nie będzie już czuł niepewności. To będzie też czas, kiedy zostawi szkło optyczne i zajmie się wyłącznie topieniem go w formach. Czy to ubóstwo kolorystyczne spowodowało, że zarzucił tamte eks perymenty, czy po prostu potrzeba zmiany? W każdym razie siła barwy w nowej technice była czymś, co wtedy go interesowało. To w tej serii prac pojawia się Kamień słońca II, pokazywany także w galerii prowadzonej przez niemiecką arystokratkę.

Kamień słońca II, 1994, szkło sodowe barwne, topione w formie, śr. 47 cm

Sunstone II, 1994 coloured soda glass, melted in a mould, d. 47 cm

If it were possible to condense the colours of water, its lustre, the mobility of the waves, the mingling of layers, streaks and particles, if stone could retain the colours with which it shines as long as it is wet, if... But “the colours of the sun are./ And it has/ no separate colour, for it has them all./ And the whole earth is like a poem,/ And the sun above it represents the artist”31who gives it colours and shades, who gives meaning to entities. He explains and interprets things and phenomena by illuminating them sharply or softly, obliquely or straight, shining “into the eyes” of people and objects. The artist is like a director directing the spotlight settings during a performance: he sets the angles, intensities and apertures. He looks for ways to bring out the essence of objects and situations.

Sunstone II is something of a stage en rond, on which the artist plays out his enactment with colours. And it needs a stage for it, so that the glow has something to fall on, somewhere to refract and something to glide over. So Kazimierz Pawlak creates something like a labyrinth - a system of circles con centrically diverging from the centre. They are like screens in a theatre. And in almost every segment of its construction, the 31 Czeslaw Milosz, Słońce [Sunshine] from the volume Poema naiwne, [in:] idem, Poezje, vol. 1, Paris 1981, p. 101.

G dyby można było kondensować barwy wody, jej połyski, ruchliwość fal, mieszanie się warstw, smug i cząstek, gdyby kamień mógł zachować barwy, którymi błyszczy, dopóki jest wilgotny, gdyby… Ale „barwy ze słońca są./ A ono nie ma/ żad nej osobnej barwy, bo ma wszystkie./ I cała ziemia jest niby poemat,/ A słońce nad nią przedstawia artystę”31, który udziela jej kolorów i odcieni, który nadaje sens bytom. On tłumaczy i interpretuje rzeczy i zjawiska oświetlając je ostro lub łagod nie, po skosie lub na wprost, świecąc ludziom i przedmiotom w oczy. Artysta jest jak reżyser kierujący ustawieniami reflek torów podczas spektaklu: ustala kąty, natężenia i przesłony. Szuka takich sposobów, dzięki którym zostanie wydobyta istota przedmiotów i sytuacji.

Kamień słońca II jest czymś w rodzaju sceny en rond na któ rej twórca rozgrywa swoją inscenizację z barw. A potrzebuje do niej scenografii, aby blask miał na co padać, miał gdzie się załamać i po czym ślizgać. Więc Kazimierz Pawlak tworzy coś na kształt labiryntu – system kręgów koncentrycznie rozbiega jących się od centrum. Są niby parawany w teatrze. I w każdym niemal segmencie swej konstrukcji artysta umieszcza tajemnicze

31 Czesław Miłosz, Słońce z tomu Poema naiwne, [w:] idem, Poezje t.1, Paryż 1981, s. 101.

artist places mysterious objects. They are usually spherical, resembling beads, but others again are like stylised letters or hieroglyphics. Relief-arranged on a disk, the appearance of this arrangement seems to be not only an ornament, but a construction erected on its rounded surface, required for magical ceremonies. And it’s all there so that azure and turquoise, blue and aquamarine, cobalt and cyan can be laid on it. Clearer and clearer, moving, flowing like ocean waters or the clouds above it. This is where the russet and or ange, blood red and cinnabar also come from. After all, when the sun reflects in the world, it brings out all the colours, it needs contrast, it looks for the rainbow.

And it seems that this disk or perhaps brooch (when we don’t know the scale, we can think of an ornament for a dress) was not created by human hand and is just an emanation of the forces of nature, as in the Japanese haiku about the transience of phenomena, “It shines in the seaweed/ the silver of the fish, but touched/ it will vanish for sure”.32 For the seaweed, too, seems to ripple somewhere in the depths of this watery eye, seen as it is when through the surface of the water we try to reach further with our eyes. Or tree branches behind a veil of light mist, viewed from a distance. Pawlak’s glass sculpture contains a wide variety of spaces. The semi-transparent muslin of sparkles and shapes revealing themselves inside are reminiscent of a magician’s sphere that sees whole worlds in a seemingly small object.

This disc is needed for the sun to exist, needed for the artist to reveal his artistry, need ed for us to see in its oval, perfect shape what is otherwise elusive. We are moved here by the contrast between the constancy of stone and the dynamics and changeability of light, we observe an attempt to capture the earth as a poem, as Miłosz would have it in the quote cited at the beginning, an attempt to convey in a small piece of glass the immensity of the elements that surround us. It seems that glass is a frozen, condensed elixir of meaning. “As if an inverted telescope had been inserted instead of eyes, the world moves away and everything [...] diminishes, but nothing loses its clarity, it thickens.”33

32 Bashō Matsuo, Shines in the seaweed... [in:] Haiku, trans. A. Żuławska-Umeda, Wrocław 1983, p. 24.

33 Czeslaw Milosz, Stan poetycki Poetic State], [in:] idem, Poezje, vol. 3, Paris 1982, p. 46.

obiekty. Zwykle są one kuliste, przypominają koraliki, ale inne znów są jak stylizowane litery czy hieroglify. Reliefowo ułożona na dysku grafika tego układu zdaje się być nie tylko ornamentem, ale budowlą wzniesioną na jego zaoblonej powierzchni, potrzebną do odbywania magicznych ceremonii. A wszystko to po to, by lazur i turkus, błękit i akwamaryna, kobalt i cyjan miały się na czym układać. Wyraźniejące coraz bardziej, ruchliwe, płynące jak wody oceanu albo chmury nad nim. To stąd biorą się tu też rdza wość i pomarańcz, krwista czerwień i cynober. Przecież, gdy słońce odbija się w świecie, wydobywa wszystkie barwy, potrzebuje kontrastu, szuka tęczy.

I wydaje się, że ten dysk, a może też brosza (gdy nie znamy skali, możemy myśleć o ozdobie do sukni) nie został stworzony ręką ludzką i jest tylko emanacją sił przyrody, jak w japońskim haiku o ulotności zjawisk, „lśni w wodorostach/ srebro ryb, lecz do tknięte/ zniknie na pewno”.32 Bo i wodorosty wydają się falować gdzieś w głębi tego wodnego oka, widziane jak wtedy, kiedy przez powierzchnię tafli usiłujemy dotrzeć wzrokiem dalej. Albo gałęzie drzew za woalem lekkiej mgiełki, oglądane z dystansu. Szklana rzeźba Pawlaka zawiera w sobie wiele różnych przestrzeni. Półprzeźroczysty muślin lśnień i odsłaniających się wewnątrz kształtów przypominają kulę czarodzieja, który w pozornie małym przedmiocie dostrzega całe światy.

Ten dysk potrzebny jest słońcu, aby ono mogło istnieć, potrzebny artyście, aby mógł ujawnić swój kunszt, potrzebny nam, abyśmy w jego owalnym, doskonałym kształcie mogli oglądać to, co w inny sposób nieuchwytne. Porusza nas tu kontrast między stało ścią kamienia a dynamiką zmiennością światła; obserwujemy próbę ujęcia ziemi jako poematu, jak chce tego Miłosz w przywoływanym na początku cytacie, próbę oddania w niewielkim kawałku szkła bezmiaru żywiołów, który nas otacza. Wydaje się, że szkło jest zastygłym, skondensowanym eliksirem znaczeń. „Jakby zamiast oczu wprawiono odwróconą lunetę, świat oddala się i wszystko […] maleje, ale nic nie traci na wyrazis tości, zagęszcza się”33.

32 Bashō Matsuo, Lśni w wodorostach…, [w:] Haiku przeł. A. Żuławska-Umeda, Wrocław 1983, s. 24.

33 Czesław Miłosz, Stan poetycki, [w:] idem, Poezje t.3, Paryż 1982, s. 46.

Na moście w Avignon, Francja, 1981; autostopowa podróż za 20 $ po Europie Zachodniej i Południowej

Decorative form with columns motif, 1998, pâte de verre height 20 cm

Forma dekoracyjna z motywem kolumn, 1998, pâte de verre wys. 20 cm

T he flavO urs O f

fr ance

Paris, vayOlles, dieulefiT, vannes-le-châTel, sTrasbOurg, mulhOuse, schalbach

France is a theatre of food, Kazimierz will tell me. This theatrical ity will make an impression on him when he goes to Paris for the first time in 1990, but also later, in other parts of the country where his glassblowing explorations take him. He will be there observing it and participating in this theatre that determines to a great extent many other spheres of life: the rhythm of day and night, the appearance of storefronts and stalls where the food arrangements are like a Dutch painting or a more modern art installation, the costumes (it is not irrelevant what you eat in), even politics and economics. Everything connected with food seems to be an elaborate performance or a social game: the erotic connotations of oysters, reverently sprinkled with lemon and drunk with champagne, eating snails or lobsters resembling a game of skill with the use of special utensils, searching for an almond in the Galette des Rois, which has an element of a guess ing game. The sequence of dishes, the way they are served, the prop room of crockery and cutlery, bear little resemblance to the country on the banks of the Vistula and Oder, where serving cold appetisers after hot dishes, and even desserts, just so that at weddings or larger parties guests have something to eat with their vodka - is the order of the day. On the Seine this would have

s maki f ranc J i

Paryż, vayOlles, dieulefiT, vannes-le-châTel, sTrasbOurg, miluza, schalbach

On a bridge in Avignon, France, 1981; a $20 hitchhiking trip through Western and Southern Europe

F

rancja to teatr jedzenia, powie mi Kazimierz. Owa teatral ność wywrze na nim wrażenie, gdy pojedzie do Paryża po raz pierwszy w 1990 roku, ale także i potem, w innych miejscach kraju, do których zaprowadzą go jego szklarskie poszukiwania. Będzie tam go obserwował i uczestniczył w tym teatrze, określającym w znacznym stopniu wiele innych sfer życia: rytm dnia nocy, wygląd witryn sklepowych i straga nów, na których aranżacje pokarmów są jak holenderskie malarstwo albo bardziej nowoczesna instalacja artystyczna; stroje (nie jest obojętne co w czym się je), nawet politykę i ekonomię. Wszystko, co wiąże się jedzeniem, wydaje się tu rozbudowanym performansem lub grą towarzyską: ero tyczne konotacje ostryg, z pietyzmem skrapianych cytryną i popijanych szampanem, jedzenie ślimaków czy homarów przypominające zabawę zręcznościową z użyciem specjalnych przyborów, wyszukiwanie migdała w Galette des Rois, mające w sobie element zgaduj-zgaduli. Sekwencje dań, sposób ich ser wowania, rekwizytornia naczyń i sztućców niewiele przy pominają kraj nad Wisłą i Odrą, gdzie podawanie zimnych przystawek po ciepłych daniach, a nawet deserach, tylko po to, żeby na weselach czy większych przyjęciach goście

Forma dekoracyjna, 1994, pâte de verre wys. 20 cm

Formy dekoracyjne z motywem roślinnym, 1995, pâte de verre, wys. 13 cm

been sacrilege, in fact unthinkable for a nation that, as Andrzej Bobkowski sarcastically notes, succumbed to the invasion of the Third Reich in 1940, because the French army, retreating from the Germans, would always stop at déjeuné time to spread a napkin in the grass by the roadside and place bread, cheese, and wine on it, whatever there was to eat in a soldier’s backpack, as long as the custom was fulfilled It was unthinkable to leave it out.34

The celebration of meals, the importance given to finding the right charcuterie (delicatessen), boulangerie pâtisserie (bak ery and pastry shop), fromagerie (cheese shop) or a restaurant with a chef-alchemist, a rare kind of tomato, an interesting mar ket, a variety of brie unavailable to others - make up a sphere of life unknown to most other nations. Because refined cuisine is the domain of the initiated, acquiring products unavailable to the ordinary baguette eater for huge sums of money. Giving it time and attention. Connoisseurs and chefs explore the textures of sauces and structures of roasts like artists. They believe that the perfect flavour is worth all the money and hours, or even days and months of preparation.

Kazimierz thinks back to 1990 passing Parisian restaurants and storefronts, marveling at the queues of gourmets seek ing their favorite experiences, though he and his friends could not afford to dine at the establishments at the time. Eaten for the first time in his life, he tastes French cheeses, seafood, ba guettes and, of course, wine, but he will also remember a com pletely non-French falafel bought in the Jewish quarter. Maybe the flavour of France is also the freedom and mixing of nations? A love of elegance, but also permission to enjoy food without good manners. Later, while on the Normandy coast, Kazimierz will thus taste fresh oysters, swallowed in a store, seafood, fin ger-picked from a basket ordered at a seaside restaurant in Saint Malo, and taste the still simultaneous absorption of the colour of twilight, heure violette, the violet hour. Perhaps the artist’s taste and sight are indeed close? And later still, he will 34

Decorative form, 1994, pâte de verre, height 20 cm

Decorative forms with plant motif, 1995., pâte de verre, height 13 cm

mieli czym zagryzać wódkę – jest na porządku dziennym. Nad Sekwaną byłoby to świętokradztwem, zresztą czymś w ogóle nie do pomyślenia dla nacji, która, jak zauważa zgryźliwie Andrzej Bobkowski, uległa w 1940 roku inwazji III Rzeszy, bo cofająca się przed Niemcami francuska armia zawsze w porze déjeuné zatrzymywała się, by w przydrożnej trawie rozłożyć serwetę, a na niej umieścić chleb, ser i wino – cokolwiek zresztą było do jedzenia w żołnierskim plecaku, byle obyczajowi stało się zadość34. Nie do pomyślenia było jego pominięcie.

Celebracja posiłków, waga przykładana do wyszukiwania właściwych charcuterie (sklepu garmażeryjnego), boulangeriepâtisserie (piekarni i ciastkarni), fromagerie (sklepu z serami) czy restauracji z kucharzem-alchemikiem, rzadkiego gatunku pomidorów, interesującego targu, niedostępnej innym odmiany brie – składają się na sferę życia nieznaną większości innych narodów. Bo wyrafinowana kuchnia jest domeną wtajemniczo nych, za ogromne sumy zdobywających produkty niedostępne zwykłym zjadaczom bagietek. Poświęcających im czas i uwagę. Koneserzy kucharze badają konsystencje sosów i struktury pieczeni jak artyści. Wierzą, że smak doskonały wart jest każ dych pieniędzy i godzin, a nawet dni i miesięcy przygotowań.

Forma dekoracyjna ze sterczynami, 1994, pâte de verre wys. 20 cm

Formy dekoracyjne z motywem roślinnym, 1995, pâte de verre, wys. 16 cm

Kazimierz myśli o tym w 1990 roku mijając paryskie restauracje i sklepowe witryny, zdumiewając się kolejkami smakoszy szukających ulubionych wrażeń, choć jego samego i jego przyjaciół nie stać wtedy na kolację w lokalach. Jedzone po raz pierwszy w życiu, smakują mu francuskie sery, owoce morza, bagietki i oczywiście wino, ale zapamięta też zupełnie niefrancuski falafel kupiony w żydowskiej dzielnicy. Może smak Francji to także swoboda i mieszanie się nacji? Zamiłowanie to elegancji, ale i przyzwolenie na radość jedzenia bez dobrych manier. Potem, będąc na normandzkim wybrzeżu, Kazimierz spróbuje w ten sposób świeżych ostryg, połykanych w sklepiku; owoców morza, wybieranych palcami z kosza zamówionego w nadmorskiej restauracji w Saint Malo i zakosztuje jeszcze jednoczesnego wchłaniania barwy zmierzchu, heure violette, fioletowej godziny. Może smak i wzrok artysty rzeczywiście są blisko? A później jeszcze pojedzie do Mont Saint Michel,

34

Decorative form with pinnacles, 1994 pâte de verre height 20 cm

Decorative forms with plant motif, 1995, pâte de verre, height 16 cm.

Zob. Andrzej Bobkowski, Szkice piórkiem, Warszawa 1995.

Cf. Andrzej Bobkowski, Szkice piórkiem [Wartime Notebooks], Warsaw 1995.

On the way to ParisLeverkusen, Germany, 1990; driving Kazimierz’s parents’ Fiat 126p, loaded to the roof with glass to an exhibition at the DM Sarver Gallery

drive to Mont Saint Michel to see the island city, reminiscent of the Tower of Babel from Bruegel’s paintings, emerge from the vapours of morning.

A few years later, Kazimierz Pawlak will recall his culinary observations and inquir ies, when enraptured by Diana Hobson’s objects and the achievements of the Leperlier brothers (Etienne and Antoine) continuing their grandfather’s work using the pâte de verre technique, he decides to come face-to-face with them. For help, he would only have pictures of their objects from western art magazines (so difficult to get in Poland at that time), from articles that said nothing about the technique, but wrote extensively about the artists and the possibility of buying the expensive mixture from western sources. So

W drodze do Paryża –Leverkusen, Niemcy, 1990; jazda fiatem 126p rodziców Kazimierza, załadowanym po dach szkłami na wystawę w Galerii DM Sarver

Kokon z koronkami na wystawie „Reflets Nomades” w Schalbach, Francja, 2015

by zobaczyć jak miasto-wyspa, przypominające wieżę Babel z obrazów Bruegela, wyłania się z oparów poranka.

he himself will then develop two-piece moulds of ceramic (some of sanitary porcelain or faience) and invent a separator with which he will coat their walls so that the glass particles do not stick to them and the glass flows freely in the moulds. It’s going to be a bit like making a soufflé or vol-au-vent, where every step of the process, every tool and utensil, all the ingredients have to be this way and not that, or else you can’t get the right taste and look of the dish. And more still - as in the laboratory of a confectioner, for whom colour, texture and sculptural form are the essence of his creations. Thus, without changing the basic shape of his pâte de verre pieces, Pawlak will develop a procedure for fusing them to obtain the effect of sugar structures or fused, uniform walls of the object. He will

Cocoon with lace at the “ Reflets ” Nomades exhibition in Schalbach, France, 2015

Kilka lat później Kazimierz Pawlak przypomni sobie swoje kulinarne obserwacje i docie kania, kiedy zachwycony obiektami Diany Hobson i dokonaniami braci Leperlier (Etienne i An toine’a) kontynuującymi prace swojego dziadka w technice pâte de verre postanowi się z nimi zmierzyć. Za pomoc będzie miał tylko zdjęcia ich obiektów z zachodnich magazynów o sztuce (jakże trudnych wtedy do zdobycia w Polsce), z artykułów, które niczego nie mówiły o technice, szeroko natomiast rozpisywano się tam o artystach i możliwości zakupu drogiej mieszanki z zachodnich źródeł. Więc sam opracuje wtedy dwuelementowe formy z ceramiki (niektóre z porsanitu lub fajansu) oraz wymyśli separator, którym będzie pokrywał ich ściany, by szklane drobiny do nich nie przywierały, a szkło spływało w formach swobodnie. To będzie trochę jak przyrządzanie sufletu albo vol-au-vent, gdzie każdy etap procesu, każde narzędzie i naczynie, wszystkie ingrediencje muszą być takie, a nie inne, bo inaczej nie da się uzyskać odpowiedniego smaku i wy glądu potrawy. A bardziej jeszcze – jak w laboratorium cukiernika, dla którego barwa, konsystencja i rzeźbiarska forma są istotą jego tworów. Nie zmieniając więc zasadniczego kształtu swoich czarek pâte de verre, Pawlak opracuje procedurę ich topienia, by uzyskiwać efekt cukrowych struktur lub stopionych, jednolitych ścian obiektu.

Maroko na wystawie „Reflets Nomades” w Schalbach, Francja, 2015

Morocco at the “ Reflets Nomades” exhibition in Schalbach, France, 2015

Plakat do wystawy w Galerii „Le Pontil” w Dieulefit, Francja, 1998; wystawa po pobycie na rezydencji w Studio Morin

introduce geometric, floral and architectural embellishments. In decorative forms with floral elements, he will develop a technique for modelling them, involving prior preparation (sanding and melting) of leaf and raspberry elements. He will glue these glass decorations to the model form of a vessel, pour a modified gypsum mass and fire it, thus obtaining the effect of spatial particles protruding from the body of the vessel. He will also develop a technique for making pseudo-cage cups, in which a grid of fine elements is connected to the body of the vessel at only a few points.

But in September of that first year back in Europe, when he goes to Paris for the first time, he is still preoccupied with cut-glued-sanded forms and all the logis tics of his own trip and his work. Not easy. However, it is worth the effort, because he takes them to the city which for a Pole is a symbol of culture and art, a Mecca for artists. Thanks to Czesław Zuber’s contacts, a group of Polish artists has the opportunity to show their artistic glass at Galerie DM Sarver. Daniel and Michèle Sarver welcome them to 6 Rue du Trésor. And trésor means treasure. Perhaps it is a significant coincidence that Polish glass will be found here? It’s an important place, in the very centre, three blocks from the Seine and the Île Saint-Louis, just off the Rue de Rivoli. All around - exclusive boutiques, antique shops, other galleries, cafes. Everything is consumed here, and art is one of the foods.

Wprowadzi zdobiny geometryczne, roślinne i architektoniczne. W formach dekoracyjnych z elementami roślinnymi opracuje technikę ich modelowania polegającą na wcześniejszym przy gotowaniu (wyszlifowaniu i wytopieniu) elementów liści i malin.

Te szklane dekoracje będzie doklejał do modelu formy naczynia, zalewał gipsową modyfikowaną masą i wypalał, uzyskując w ten sposób efekt przestrzennych cząstek, odstających od korpusu naczynia. Opracuje też technikę wykonywania pseudo-diatret, w których siatka drobnych elementów jest połączona z korpu sem naczynia zaledwie w kilku punktach.

Skibską i Pawlaka. Kazimierz natychmiast wysyła jedną pracę na aukcję szkła robioną w Paryżu przez DM Sarver, a później musi zorganizować transport reszty prac z Polski do Paryża. W łączoną podróż do Francji z Wrocławia via Leverkusen wyrusza fiatem 126p pożyczonym od rodziców.

Poster for the exhibition at Gallery “Le Pontil” in Dieulefit, France, 1998; exhibition following a stay at residences in Studio Morin

As usual, everything happens through a network of mutual contacts - some body told somebody else, this one whispered to a third, that one decided to... Mr. and Mrs. Wojciechowski, Marta and Jerzy, who run the Wrocław gallery at Kościuszko Square, collect slides of works from several people; this is how a portfo lio is completed. Although it wasn’t easy at the time, when no one was documenting work as they do today; the camera itself wasn’t natural equipment for an artist anymore, and professional photographers were taking a ton of money for profes sional photo services. However, Kazimierz himself took care of the documentation and had the appropriate slides and photographs. Unfortunately, this raises the problem of how to get the materials to Paris quickly. Anna Skibska, who is not in the selected group but is on her way to France, offers her help. After her return, there is a long absence of information about the gallery owners’ decision on who they have chosen. However, after some time it turns out that it is Skibska and Pawlak. Kazimierz immediately sends one work to an auction of glass organised in Paris by DM Sarver, and later has to arrange for the transport of the rest of the works from Poland to Paris. On a joint trip to France from Wrocław via Leverkusen he sets off in a Fiat 126p borrowed from his parents.

In Paris, Kazimierz in his tiny car is confronted with the French style of city driving and parking in narrow streets. He looks at this new world, trying to sur vive and not get into an accident among bigger cars and more confident drivers. Everything seems faster here, not just the cars - more colourful, more intense. He

Ale we wrześniu tego pierwszego roku po powrocie do Europy, kiedy po raz pierwszy jedzie do Paryża, zajmują go jeszcze formy cięte – klejone – szlifowane oraz cała logistyka podróży własnej i jego prac. Niełatwa. Warto jednak zrobić wysiłek, bo wiezie je do miasta będącego dla Polaka symbolem kultury sztuki, mekką artystów. Dzięki kontaktom Czesława Zubera grupa polskich twórców ma możliwość pokazania szkła artystycznego w Galerie DM Sarver. Daniel i Michèle Sarver zapraszają na 6 Rue du Trésor. A trésor znaczy skarb. Może to znamienna koincydencja, że tutaj znajdzie się polskie szkło?

To ważne miejsce, samo centrum, trzy przecznice od Sekwany i Wyspy Świętego Ludwika, tuż obok Rue de Rivoli. Dokoła – ekskluzywne butiki, antykwariaty, inne galerie, kafejki. Tu konsumuje się wszystko, a sztuka jest jednym z pokarmów.

Jak zwykle, wszystko dzieje się dzięki sieci wzajemnych kontaktów – ktoś komuś powiedział, ten szepnął innemu, tamten postanowił… Państwo Wojciechowscy, Marta Jerzy, prowadzący wrocławską galerię przy placu Kościuszki, zbierają przeźrocza prac od kilku osób; tak wtedy kompletuje się portfolio. Choć nie było to łatwe w tamtym czasie, gdy nikt tak jak dziś nie doku mentował prac; już sam aparat fotograficzny nie był naturalnym wyposażeniem artysty, a zawodowi fotografowie brali masę pieniędzy za profesjonalne serwisy zdjęciowe. Jednak Kazimierz sam dbał o dokumentację i miał odpowiednie slajdy i fotografie. Niestety, rodzi się problem, jak szybko przekazać materiały do Paryża. Pomoc oferuje Anna Skibska, która nie jest, co prawda, ujęta w wybranej grupie, ale właśnie jedzie do Francji. Po jej powrocie długo brak informacji o decyzji właścicieli galerii, kogo wybrali. Jednak po jakimś czasie okazuje się, że właśnie

W Paryżu Kazimierz w swym malutkim samochodziku zostaje skonfrontowany z francuskim stylem jazdy miejskiej i parkowaniem w wąskich uliczkach. Przygląda się nowemu światu, usiłując przeżyć i nie ulec wypadkowi wśród większych aut i pewniejszych siebie kierowców. Wszystko wydaje się tu szybsze, nie tylko samochody – barwniejsze, intensywniejsze. Dostarcza prace do galerii. Niemieckie ceny w markach, znane mu z Galerii L, zostają przez braci Sarver mocno zredukowane. No tak, francuska oszczędność, a może po prostu kontekst mia sta tysięcy galerii inaczej określa hierarchię cen? We wszystkim pomagają mu znajomi, jaszcze z Wiśnicza, obecnie mieszkający we Francji. Razem zwiedzają miasto.

Idąc paryskimi uliczkami widzi nie tylko dostatek, ale przede wszystkim wolność. Tę samą, która obejmuje także sposoby uprawiania sztuki. Już wie wtedy, że ucieknie w szkło w dużych formatach, nie chce być więcej ograniczony możliwościami maszyn szlifierskich redukujących obiekty do małej skali. Chce to przekroczyć. Rozmyśla o tym, jak techniki piecowe upodob niają obiekty; gdy ostatniego dnia sympozjum robi się wystawę – wszystkie prace są mnie więcej takie same. On chce inaczej, swobodniej.

Już trzy lat później jest znowu we Francji na festiwalu sztuki Les étés de la Vienne. Wystawa odbywa się na francus kiej prowincji, w Vayolles koło Monts-sur-Guesnes, pomiędzy Tours a Poitiers, gdzie działają lokalni społecznicy zajmujący się promocją sztuki. Tym razem pokazują rzeźbę i malarstwo. Wszystko pod hasłem spotkania Europy Wschodniej i Zachodu. To dzieje się w czasie, gdy ów Zachód ledwie rozszyfrowuje sąsiadów zza żelaznej kurtyny, która dopiero co uniosła się.

W lokalnej gazecie dziennikarz pisze o powiewie wolności By tam dotrzeć, Kazimierz musi odbyć wielką wyprawę w samo chodzie pełnym szkła. Tym razem ma już do dyspozycji volvo, więc jakoś mieści to wszystko. Spotyka po drodze atrakcje: prawie pod koniec trasy na niebie pojawiają się „palce Boga”,

delivers the works to the gallery. The German prices in marks, familiar to him from Gallery L, are heavily reduced by the Server brothers. Well, yes, French frugality, or maybe just the context of a city of thousands of galleries defines the hierar chy of prices differently? His friends from Wiśnicz, currently living in France, help him with everything. They explore the city together.

Walking through the streets of Paris, he sees not only affluence, but above all freedom. This same that also includes ways of practising art. He already knows then that he will escape into glass in large formats, no longer wanting to be limited by the possibilities of grinding machines that reduce objects to a small scale. He wants to transcend that. He muses on how lehr techniques make objects similar; when an exhibi tion is made on the last day of the symposium - all the works are more or less the same. He wants a different, freer way.

Just three years later he is back in France for the art fes tival Les étés de la Vienne. The exhibition takes place in the French countryside, in Vayolles near Monts-sur-Guesnes, be tween Tours and Poitiers, where there are local community activists dedicated to promoting the arts. This time they are showing sculpture and painting. All under the banner of the meeting of Eastern Europe and the West. This is happening at a time when this West is barely deciphering its neighbours “from behind the Iron Curtain” that has just lifted. In the local newspaper, a journalist writes about the breeze of freedom. To get there, Kazimierz has to make a big trip in a car full of glass. This time he already has the Volvo at his disposal, so somehow he can fit it all in. He encounters highlights along the way: almost at the end of the route, the “fingers of God” appear in the sky, sunshine breaking through the clouds like ribbons from heaven to earth. “That’s a good sign,” he thinks.

He is received by hosts living in a 14th-century country estate. And a Gothic castle nearby. The village of six hundred people has a church and a beautiful auditorium. The French invite Poles, Bulgarians and Czechs, giving up their farm space to exhibit art. Kazimierz and Jola, his wife, who accompanies him this time, spend the evening in the kitchen with a huge fireplace at a table laden with local delicacies and wine: breads,

cheeses, olives. He will remember the crisp hardness of the baked crust, the sweet and savory aroma of the cheese, the salty, slippery astringency of the olives. And then back to Paris on a July night. A wind blows over Aquitaine from the sunflower fields.

So in a way, it’s like it used to be: simple foods, vivid colours, the joy of being together. Sensory experiences have always been important in his life. He remembers from his early childhood the taste of sauerkraut at his grandmother’s house, from a barrel where you could find an apple like an almond in Galette des Rois - also for luck. And the mirabelles that grew near the house, which later became golden liqueurs; the raspberries picked in the garden, which later became juice, sparkling ruby in bottles. And with that comes, in his imag ination, the touch of glass that has different textures. It can be smooth, those blown in a glasswork and rougher, melted in moulds whose surface, as it were, passes for glass, and those velvety from a tightly welded fibre, as well as more pro nounced, similar to slightly biting wool. And still the sensation of temperature. Culinary and glassmaking transformations need it. Embers are gushing out of the pit. When you lift the lid of the furnace, it feels insanely strong. This is accompanied by colour: from yellow to orange to red. Until the glass cools, relaxes, you don’t know what colour it is. It is a child of fire. Only later does it gain its own colour identity.

In 1998 he travels to Dieulefit as a visiting artist at the invi tation of Nicolas Morin and his partner Catherine Sintès met at a symposium in Lviv. Nicolas - the posture and face of a musket eer, moustache and beard - is friendly, though frugal with words and spending money, which didn’t stop him from adding lavish contributions to joint dinners in Ukraine without hesitation. He and Catherine must have liked the Byzantine splendor of Lviv’s restaurants, strangely contrasted with the dreary coarseness of everyday life there. Or was he simply missing the culinary pleasures of his native country? Now Nicolas, almost a peer of Kazimierz, invites artists every year to his studio in southern France, near Avignon, not so far from the coast, continuing the family’s artistic tradition in the small town. His father, Claude Morin, and mother, Florence, pioneered art glass in Europe

słoneczne promienie przebijające się przez chmury jak wstążki z nieba do ziemi. To dobry znak, myśli. Przyjmują go gospodarze mieszkający w XIV-wiecznej wiej skiej posiadłości. A nieopodal gotycki zamek. W miejscowości liczącej sześćset osób jest kościół i piękna sala widowiskowa. Francuzi zapraszają Polaków, Bułgarów Czechów, oddając przestrzeń swojego gospodarstwa dla eksponowania sztuki. Wieczór, Kazimierz i Jola, jego żona, która tym razem mu to warzyszy, spędzają w kuchni z ogromnym kominkiem przy stole zastawionym lokalnymi smakołykami i winem: chleby, sery, oliwki. Zapamięta kruchą twardość wypieczonej skórki, słodko-wytrawny aromat sera, słonawą, śliską cierpkość oliwek. A potem powrót lipcową nocą do Paryża. Nad Akwitanią wieje wiatr znad pól słoneczników.

Więc w pewnym sensie jest jak dawniej: proste pokarmy, wyraziste kolory, radość bycia razem. Wrażenia zmysłowe za wsze były w jego życiu ważne. Pamięta z wczesnego dzieciń stwa smak kiszonej kapusty z beczki w domu babci, w której można było znaleźć jabłko jak migdał w Galette des Rois, też na szczęście, i mirabelki, które rosły koło domu, a z których po wstawały potem złociste nalewki, maliny zbierane w ogrodzie, później stające się sokiem, rubinowo mieniącym się w butel kach. I z tym wiąże się w jego wyobraźni dotyk szkieł, które mają różne faktury. Mogą być gładkie, te dmuchane w hucie, i bardziej szorstkie, topione w formach, których powierzchnia niejako przechodzi na szkło; i te aksamitne z mocno zgrzanego włókna, a także bardziej wyraziste, podobne do lekko gryzącej wełny. Jeszcze doznanie temperatury. Kulinarne i szklarskie przemiany potrzebują jej. Z otworu wyrobowego żar bucha. Kiedy uchyla się pokrywę pieca, czuje się to szalenie mocno. Towarzyszy temu kolor: od żółtego do pomarańczowego, aż po czerwień. Dopóki szkło nie ostygnie, nie odpręży się, nie wia domo jakiej jest barwy. Jest dzieckiem ognia. Dopiero później zyskuje własną kolorystyczną tożsamość.

W 1998 roku jedzie do Dieulefit jako visiting artist na zapro szenie Nicolasa Morin i jego poznanej na sympozjum we Lwowie partnerki, Catherine Sintès. Nicolas – postawa twarz muszkie tera, wąsik i broda – jest przyjacielski, choć oszczędny w słowach i wydawaniu pieniędzy, co nie przeszkadzało mu bez wahania

dorzucać sutych składek do wspólnych kolacji na Ukrainie. Jemu i Catherine musiało się podobać bizantyjskie rozpasanie w lwowskich restauracjach, dziwnie skontrastowane z ponurą zgrzebnością tamtejszej codzienności. A może brakowało mu po prostu kulinarnych przyjemności jego rodzinnego kraju? Teraz Nicolas niemal rówieśnik Kazimierza, co roku zaprasza artystów do swojego studia w południowej Francji, blisko Awi nionu, nie tak daleko od wybrzeża, kontynuując w niewielkim miasteczku artystyczną tradycję rodziny. Jego ojciec, Claude Morin, matka, Florence, byli pionierami szkła artystycznego w Europie i stworzyli podwaliny art glass movement. Prowadzili własną pracownię szklarską, którą przejął Nicolas.

W regionie Drôme Provençale, gdzie leży miasteczko, krajo braz jest pagórkowaty. Są tu sady oliwne i hodowle kóz, z których mleka wyrabia się lokalne sery, romańskie kaplice pola lawendy, w lipcu, kiedy jest tu Kazimierz, właśnie w kwitnieniu. A dalej Prowansja, Lazurowe Wybrzeże, Orange z rzymskim amfiteatrem i łukiem triumfalnym. Chwytając przerwy w pracy Kazimierz jeździ w wiele miejsc razem z żoną i córką, które z nim spędzają te wakacje. Przypomina sobie autostopową wyprawę z 1981 roku, odbytą z przyjacielem z liceum w Wiśniczu za dwadzieścia dolarów na głowę. O karcie kredytowej, hotelach, a tym bar dziej własnym aucie, nawet im się nie śniło. Razem z zapasami targanymi w ogromnych plecakach wystarczyło im to wtedy, by przez pięć tygodni przejechać RFN, centralną południową Francję, północne Włochy, później półwysep Istria, gdzie na gra nicy węgiersko-czeskiej spędzili tydzień u znajomego. W końcu, łapiąc okazję na tej granicy, przez Czechy przyjechali w jeden dzień do Mikołowa – miejscowości obok Tych. Dramatyczna wręcz różnica między tamtym czasem a chwilą obecną wciąż Kazimierza porusza.

Spędza pracowity miesiąc w studio Morin. Powstają formy dekoracyjne z pâte de verre z motywem kolumn, dyski z ar chitekturą i drobne hutnicze obiekty dekoracyjne. W finale wszystkie są prezentowane na indywidualnej wystawie w galerii. Potem część z nich zostanie w studio, pozostałe Kazimierz może wziąć ze sobą. Taka zasada odnosi się do wszystkich uczestników pracy w Dieulefit. A jest ich wielu. Na zdjęciach z tego czasu przetrwają ich twarze przy pracy i wspólnych

and laid the foundation of theart glass movement. They ran their own glass studio, which Nicolas took over.

In the Drôme Provençale region, where the town lies, the landscape is hilly. There are olive groves and goat farms, from whom milk is used to make local cheeses, Romanesque chapels and fields of lavender - just in bloom in July when Kazimierz is here. And then there’s Provence, the Côte d’Azur, Orange with its Roman amphitheatre and triumphal arch. Grabbing breaks from work, Kazimierz travels to many places with his wife and daughter, who spend these vacations with him. He recalls a 1981 hitchhiking trip he took with a friend from Wiśnicz High School for twen ty dollars a head. They couldn’t even dream of credit cards, hotels, much less their own car. Together with supplies hauled in huge backpacks, it was enough for them to travel for five weeks through West Germany, central and southern France, northern Italy, then the Istrian peninsula, where they spent a week at a friend’s house on the Hungarian-Czech border. Finally, catching an opportunity at that border, they came in one day via Bohemia to Mikołów, a town near Tychy. The dramatic difference between then and now still moves Kazimierz. He spends a busy month at the Morin studio. Decorative forms with pâte de verre with column motifs, discs with architecture and small worked decorative objects are created. In the final round, all are displayed in a solo exhibition at the gallery. After that, some of them will stay in the studio, the rest Kazimierz can take with him. Such a principle applies to all the participants in the work at Dieulefit. And there are many. Photographs from that time will survive of their faces at work and meals together, over a grinding machine and over a glass of local wine. If one were to describe those moments in the already mentioned categories of performance, they would be to Parisian restaurants what street theatre is to opera with its joy, energy, and immediacy.

This trip will also take Pawlak to Vannes-le-Châtel for the International Glass Symposium - CERFAV (European Centre of Research and Formation in Glass Making). There Pawlak will meet one of the Leperlier brothers, Etienne. This will be important to him because of the technique of working with pâte de verre, of which the Leperlier brothers are the forerunners, and which interests him greatly. The symposium takes place in a modern Centre built

Mały zielony portal, 1998, szkło sodowe barwne, topione w formie, 27 × 22 × 7 cm

Small green portal, 1998, coloured soda glass, melted in mould, 1998, 27 × 22 × 7 cm

Invitation to an Exhibition, Strasbourg, France, 2002

Zaproszenie na wystawę, Strasbourg, Francja, 2002

posiłkach, nad maszyną szlifierską i nad szklanką lokalnego wina. Gdyby opisywać tamte chwile w już przywoływanych kategoriach performansu, byłyby one wobec paryskich restauracji tym, czym jest teatr uliczny ze swą radością, energią i bezpośredniością wobec opery.

Ten wyjazd zaprowadzi Pawlaka także do Vannes-le-Châtel na Mię dzynarodowe Sympozjum Szkła – CERFAV (European Centre of Researche and Formation in Glass Making). Tam Pawlak pozna jednego z braci Leperlier, Etienne. Będzie to dla niego ważne ze względu na technikę pracy z pâte de verre, której bracia Leperlier są prekursorami, a która go właśnie bardzo interesuje. Sympozjum odbywa się w nowoczesnym Centrum zbudowanym z europejskich środków, gdzie uczy się młodych adeptów technik szklarskich i prowadzenia biznesu, dając im odpowiedni certyfikat. Stają się tu rzemieślnikami w pełnym tego słowa znaczeniu. Po kilku latach poznany tam dyrektor Centrum, zaproponuje Kazimierzowi zatrudnienie i prowadzenie zajęć, ale nigdy nie uda się tego zrealizować.

Do Vannes-le-Châtel wybierają się wraz z Nicolasem, po czym wracają do Dieulefit właśnie w tę noc, gdy w finałach mistrzostw świata w piłce nożnej zwycięzcami zostali Francuzi. Szaleństwo widać w miasteczkach na drogach. Euforia unosi się w aucie i miesza z zapachem lawendy, płynącym znad rozgrzanych lipcem pól Akwitanii.

W późniejszym czasie Nicolas Morin porzuci szkło, zajmie się stolarstwem i uprawia niem długich wędrówek ze swoimi osłami. Mają teraz z Catherine posiadłość z wigwamem, cygańskim wozem, ukraińskim domkiem dla kur i własnym domem, postawionym na ru inach wcześniejszego starego domostwa. Z Kazimierzem będą regularnie pisywać do siebie listy i spotykać się jeszcze w Luksemburgu, Bułgarii i Polsce.

Invitation to an Exhibition, Paris, France, 1990

W latach 2002 i 2003 Kazimierz Pawlak pojawi się jeszcze na wschodzie Francji, w Strasbourgu i Miluzie. Za pierwszym razem, w lutym, będzie to wystawa Verre artistique contemporain de Wroclaw wspierana przez Konsulat RP; w jej ramach pokaże swoje czarki pâte de verre. Za drugim, w maju, wyjazd będzie miał związek z Dniami Dolnego Śląska w Alzacji. Na kilka lat Pawlak trafi ze strony ASP do składu delegacji Urzędu Marszałkowskiego, prowadzącego w ramach europejskiego projektu współpracę z Alzacją. Weźmie udział we wszystkich wizytach i rewizytach gości z Francji. Uda mu się w kolejnych latach rozkręcić wymianę pedagogów, artystów i wystaw. Jest łakomy wszelkich wrażeń: organizuje zwiedza zabytki, odbywa spotkania i testuje potrawy, urządza ekspozycje i podziwia światło witraży. Wszystko tu ma smak: katedra, stare kamienice przy rynku, alzackie wina.

Na wystawę uczelni artystycznych Les ecoles d’art en France, do Mi luzy, miasta, w którym zasłużył się niegdyś jako mecenas sztuki i nauki Stanisław Leszczyński, zaprowadzi go alzacka współpraca. Będzie tam

Zaproszenie na wystawę, Paryż, 1990

with European funds, where young students of glassmaking techniques and business are taught and certified. Here they be come artisans in the full sense of the word. After a few years, the director of the Centre, who he met there, would offer Kazimierz a job and to teach classes, but it never came to fruition.

They travel to Vannes-le-Châtel with Nicolas, then return to Dieulefit on the very night that the French were victorious in the World Cup football finals. The madness can be seen in the towns and on the roads. Euphoria rises in the car and mingles with the scent of lavender from the fields of Aquitaine, warmed by July.

Later, Nicolas Morin will abandon glass, take up carpentry and go on long hikes with his donkeys. He and Catherine now have a property with a wigwam, a Roma wagon, a Ukrainian chicken house, and their own house built on the ruins of an earlier, old farmhouse. He and Kazimierz will write letters to each other regularly and will still meet in Luxembourg, Bulgaria and Poland.

In 2002 and 2003, Kazimierz Pawlak will also appear in the east of France, in Strasbourg and Mulhouse. The first time, in February, it will be an exhibition Verre artistique contemporain de Wroclaw supported by the Polish consulate, in which he will show his pâte de verre bowls. For the second one, in May, the trip will be connected with the Days of Lower Silesia in Alsace. For several years, Pawlak will be part of a delegation from the Academy of Fine Arts to the Marshal’s Office, which conducts cooperation with Alsace as part of a European project. He will attend all visits and re-visits of visitors from France. He will start the exchange of educators, artists and exhibitions in the years to come. He is greedy for all sorts of experiences: he organises and visits heritage sites, holds meetings and taste dishes, sets up expositions and admires the light of stained glass windows. Everything here has flavour: the cathedral, the old townhouses on the market square, the Alsatian wines.

His Alsatian cooperation will take him to Mulhouse, the town where Stanisław Leszczyński once served as a patron of the arts and sciences, to an exhibition at Les ecoles d’art en France . He will be a juror there. A few days’ stay will prove interesting, not only thanks to the exhibition, but also thanks to the musical fiesta. There is a festival going on here at the moment and con certs are taking place in different parts of the city. It is a bit as if

the Gothic and Renaissance, the water in the fountains and the lights of the night city produce some kind of additional, acoustic reality. Then he goes to the art fair in Basel, where, for a change, postmodernity, rather than tradition, reigns in art. Even foods become objects of artistic installation here. What was previously the domain of the glutton becomes the object of desire for the connoisseur. Like the bundles of sausages in Strata of the Slow, Buried Trench by Marina Pinsky, a Dutch woman born in Russia and living in Belgium, that in itself illustrates the melting pot that is art today.

Kazimierz Pawlak’s French adventures will conclude in 2015 with the exhibition Reflets Nomades as part of the 6th International Glass Biennale in Strasbourg, where he will show his Cocoons and Morocco in Martine Luttringer’s studio at the invitation of her and the organisers. Martine, the creator of sculptures in which she combines glass with animal bone, wood, metal, fabric and many more odd materials to create something like cult objects in a postmodern style, has a large house in Schalbach, divided into living and exhibition areas. And since the idea of the Biennale is to hold exhibitions in the homes of various artists and in local galleries, the objects by the Polish artist end up in the attic of the French woman, where the exhibition was organised. There are also works by other authors throughout the studio and garden. But it’s home, so Martine feeds them local meats with added nuts, cheeses, and plies with Riesling. And finally, she takes her guests on a tour of the area famous for its glassworks. Finally, they visit the Lalique Museum in Wingen-sur-Moder Pawlak is impressed by the precision of this art and the softness of Art Nouveau, its technological perfection and visual freedom. The museum also features giant glass windows designed into various buildings. “So not just small details, but big architectural solutions,” ponders Kazimierz. He wanders between the showcases and wants to touch it all, to feel on his skin the surfaces of the objects that await total viewing, not limited to the eyes and reflection. “Art must be absorbed wholeheartedly,” the artist muses, looking at the filigree, bluish grooves of a vase similar to an ice formation illuminated by the morning sun in the nearby mountains.

jurorem. Kilkudniowy pobyt okaże się interesujący, nie tylko dzięki wystawie, ale i muzycznej fieście. Akurat trwa tutaj fe stiwal i w różnych punktach miasta odbywają się koncerty. Jest trochę tak jakby gotyk i renesans, woda w fontannach i światła nocnego miasta wytwarzały jakąś dodatkową, akustyczną rzeczywistość. Potem jeszcze jedzie na targi sztuki do Bazylei, gdzie dla odmiany nie tradycja, a ponowoczesność króluje w sztuce. Nawet pokarmy stają się tu obiektami artystycznych instalacji. To, co przedtem było domeną łakomczucha, staje się przedmiotem pożądania konesera. Jak pęta kiełbas w Strata of the Slow, Buried Trench Mariny Pinsky, Holenderki, urodzonej w Rosji, zamieszkałej w Belgii, co już samo w sobie obrazuje tygiel, jakim jest dziś sztuka.

Francuskie perypetie Kazimierza Pawlaka zakończy w 2015 roku wystawa Reflets Nomades w ramach 6 Międzynarodowego Biennale Szkła w Strasburgu, gdzie na zaproszenie organizatorów i Martine Luttringer pokaże swoje Kokony i Maroko w jej studio. Martine – autorka rzeźb, w których łączy szkło z kością zwierzęcą, drewnem, metalem, tkaniną i jeszcze wieloma innymi dziwnymi materiałami, tworząc coś na kształt obiektów kultowych w wersji postmodern – ma wielki dom w Schalbach, podzielony na część mieszkalną i wystawienniczą. A ponieważ ideą Biennale jest urządzanie wystaw w domach różnych artystów oraz w lokalnych

galeriach, to akurat obiekty polskiego autora trafiają na podda sze Francuzki, gdzie zorganizowana jest ekspozycja. W całym studio i ogrodzie są także prace innych twórców. Ale to dom, więc Martine karmi ich miejscowymi wędlinami z dodatkiem orzechów, serami, poi rieslingiem. A w końcu zabiera gości na wycieczkę po okolicy słynnej z hut szkła. W finale zwiedzają Lalique Museum w Wingen sur Moder. Pawlaka zachwyca precyzja tej sztuki i miękkość Art Nouveau jej technologiczna doskonałość i wizualna swoboda. W muzeum są także gigan tyczne przeszklenia projektowane do różnych budowli. Czyli nie tylko drobiazgi, ale wielkie architektoniczne rozwiązania, rozważa Kazimierz. Wędruje między gablotami i chce dotknąć tego wszystkiego, poczuć na skórze powierzchnie przedmiotów, które czekają na oglądanie totalne, nie ograniczone do oczu i refleksji. Sztukę trzeba wchłaniać całym sobą, myśli artysta, patrząc na filigranowe, błękitnawe żłobienia wazonu podob nego do lodowej formacji prześwietlonej porannym słońcem w pobliskich górach.

Spotkanie w czasie sympozjum, Francja, 1998; od lewej:

Nicolas Morin, Kazimierz Pawlak, Etienne Leperlier

Meeting at the symposium France, 1998; from left: Nicolas Morin, Kazimierz Pawlak, Etienne Leperlier

W galerii/studio „Le Pontil” rodziny Morin, Dieulefit, Francja, 1998 In the gallery/studio “Le Pontil” of the Morin family, Dieulefit, France, 1998

ace , ba T is T e and glass

k O r O nki, ba T y s T y i szkł O

Kazimierz Pawlak przy pracy –nawijanie nitek włókna szklanego na gipsowe kopyto w pracowni w Smolcu Kazimierz Pawlak at work winding fibreglass strands on a plaster hoof in the workshop in Smolec

The narrow streets of Brussels are reminiscent of a doll’s house, only big - meticulously designed, as are the pralines piled on display, which in turn are somewhat reminiscent of the lace made here and in Bruges. The architecture, the chocolates, and those intricate non-textiles that are just a clothing fantasy also have something of the sophistication and yet fleetingness of snowflakes. As if the raison d’être of the Belgians was to transform things into ornaments, the everyday into finery. The gallery where Kazimierz shows his objects is also yet another incarnation of this phenomenon. First, in the antinomian name: Le Cheval de Verre. Can a horse be glass? Encapsulating force and momentum in a brittle material seems more impossible than with other glass creations. This impossibility is also per haps a broader commentary on the very nature of transparent works that nevertheless exist. Second, the arrangements of delicate objects visible through the window have the feel of those storefronts labelled confiserie pâtisserie, looking more like a jeweller’s shop than a confectioner’s. The window itself is in a Renaissance building on Rue Sainte-Anne, which is so narrow that no cars park here and Kazimierz has trouble delivering his sculptures, which he has just brought from Hamburg. Everything

W ąskie uliczki Brukseli przypominają dom dla lalek, tylko dużych, z pietyzmem zaprojektowany, podobnie jak pra linki piętrzące się na wystawach, które z kolei przypominają nieco koronki, robione tutaj i w Brugii. Architektura, czekoladki i te misterne nie-tkaniny, będące tylko fantazją na temat ubrań, mają też coś z wyrafinowania, a zarazem ulotności gwiazdek śniegowych. Jakby raison d’être Belgów było transformowanie rzeczy w ornamenty, codzienności w finezję. Galeria, w której Kazimierz pokazuje swoje obiekty, też jest jeszcze jednym wcie leniem tego zjawiska. Po pierwsze, w antynomicznej nazwie: Le Cheval de Verre. Czyż koń może być szklany? Zamknięcie siły i pędu w kruchym materiale wydaje się bardziej niemożliwe niż w przypadku innych szklanych tworów. Ta niemożliwość jest też być może szerszym komentarzem do samej natury przeziernych dzieł, które jednak przecież istnieją. Po drugie, widoczne przez okno aranżacje delikatnych obiektów mają w sobie coś z tych witryn sklepowych z napisem confiserie pâtisserie, wygląda jących bardziej jak sklep jubilera niż cukiernika. Samo okno znajduje się w renesansowej kamienicy przy Rue Sainte-Anne, która jest tak wąska, że nie parkują tu auta i Kazimierz ma kłopot z dostarczeniem swoich rzeźb, które przywiózł właśnie

l

b russels, c annenburch c as T le, h aach T

b ruksela, zamek c annenburch, h aach T

here is, in a word, sophisticated and artful, quite appropriate for the gallery’s delicate exhibits.

Perhaps the Glass Horse Gallery has something in common with the statue of King Albert I on horseback, standing on the square near the Museum of Musical Instruments? Most likely, however, the name has some connection to a fragment of a still life Glass Horses by Raymond Coumans (oil on canvas) exhibited there in 1949. “This is perhaps one of the features of Galerie Le Cheval de Verre,” the painter will write about the gallery. - It does not seek to replace any of the major salons with which it can be compared. In its selection of artists and works it supports

look like pieces of colourful fabrics abandoned centuries ago or fragments of a stage designer-constructor’s workshop in the historic interior. Were it not for scale, their geometric rhythms would be a proper Mise en scène for the plays of Wyspiański or Miciński, which combine questions about the future with timeless myth. In a word - it’s as if Kazimierz’s works had always been here, naturally belonging to the place.

And he reappears again in January 1999 at the same gallery in an exhibition of glass Contemporary Glass 1988/1998. In the arched entrance he is greeted, as before, by Christiane Hugot and Jacques Schuermans, the owners of the gallery. This time they are talking about prices and some trivial small talk. And before long, the Glass Horse will be gone. Perhaps his antinomian existence was too fragile, simply impossible. Where it used to be, you will now find a closed store for African tribal art, and next door another gallery with art objects for tourists.

However, the continuity of its contact with the coun try of finessed compositions will be maintained through work done using fibreglass welding. In 1998, he found spools of fibreglass from the technical glassworks in Krosno, which had been stored in the Department of Glass since the 1970s, and which have been moved from corner to corner during the annual clean-up for more than twenty years. No one was interested in them beyond that.

originality in the sense of simplicity and novelty independent of any fashion or at all a priori which give it a value similar to that found only in Paris, in certain galleries on the left bank [of the Seine, i.e., in the exclusive artists’ quarter]”35.

Pawlak comes here in November 1992, and his objects glued and polished from optical glass, with vivid, lively colours,

True, in the late 1960s and early 1970s, a few people used the fibrous strands for glassware projects, enclosing them between walls of hot glass, but after that no one had any idea what could be done with them. Pawlak asked himself: “Am I able to weld strands in an electric kiln and create fragile fibreglass art objects?” The first attempts consisted in developing a method of winding the thread/fibre on special forms made of plaster of Paris developed by the art ist. “I also wanted to develop a binder that would bind the fibres together and hold the shape of the vessel/bowl or half-cocoon,” he says. “Experimentally, I needed to establish a temperature range that would now allow me to weld the fibre together with

35 Raymond Coumans, coumans.owerblog.com http://coumans.overblog.com/raymons-coumans-au-cheval-de-verre (accessed September 4, 2021).

z Hamburga. Wszystko jest tu wysmakowane i kunsztowne, całkiem odpowiednio do delikatnych eksponatów galerii. Może zresztą galeria Szklany Koń ma coś wspólnego z po mnikiem króla Alberta I na koniu, stojącym na placu koło Mu zeum Instrumentów Muzycznych? Najpewniej jednak nazwa ma jakiś związek z fragmentem martwej natury Szklane konie, pędzla Raymonda Coumans’a (olej na płótnie) wystawianej tam w 1949 roku. „To być może jedna z cech Galerie Le Cheval de Verre – napisze o galerii malarz. – Nie stara się zastąpić żad nego z ważniejszych salonów, z którymi można ją porównać. W swoim doborze artystów i dzieł wspiera oryginalność w sen sie prostoty i nowości niezależnej od jakiejkolwiek mody lub w ogóle a priori, które nadają jej wartość podobną do tej, którą znajdujemy tylko w Paryżu, w niektórych galeriach na lewym brzegu [Sekwany, czyli w ekskluzywnym rejonie artystów]”35.

Pawlak zjawia się tutaj w listopadzie 1992 roku, a jego obiekty klejone i szlifowane ze szkła optycznego, o wyrazistych, żywych barwach, wyglądają w zabytkowym wnętrzu jak porzucone przed wiekami kawałki barwnych tkanin albo fragmenty warsztatu

łączących pytania o przyszłość z ponadczaso wym mitem. Jednym słowem, tak jakby prace Kazimierza były tu od zawsze, w naturalny sposób przynależąc do miejsca.

I znowu zjawia się w styczniu 1999 roku w tej samej galerii na wystawie szkła „Contemporary Glass 1988/1998”.

W łukowatym wejściu witają go, jak poprzednio, Christiane Hugot i Jacques Schuermans, właściciele galerii. Tym razem rozmawiają o cenach i uprawiają jakiś błahy small-talk. A już za chwilę Szklany Koń zniknie. Być może jego antynomiczny byt był zbyt kruchy, po prostu niemożliwy. W miejscu, gdzie znajdował się kiedyś, spotkać można dziś zamknięty sklep po plemiennej sztuce Afryki, a obok inną galeryjkę z przedmiotami sztuki dla turystów.

Jednak ciągłość kontaktu Pawlaka z krajem finezyjnych kompozycji zostanie utrzymana poprzez prace wykonywane w technice zgrzewania włókna szklanego. Zajmie się tym w 1998 roku, znalazłszy przetrzymywane w magazynach Katedry Szkła

35 Raymond Coumans, coumans.owerblog.com http://coumans.overblog.com/raymons-coumans-au-cheval-de-verre (dostęp: 4.09.2021).

scenografa-konstruktywisty. Gdyby nie skala, ich geometryczne rytmy byłyby właściwym Mise en scène dla sztuk Wyspiańskiego czy Micińskiego,

Wystawa Międzynarodowego Biennale Tkaniny Artystycznej w Haacht, Belgia, 2019

Exhibition of the International Biennale of Artistic Textiles in Haacht, Belgium, 2019

Zamek Cannenburch, Vaassen, Holandia

Cannenburch Castle, Vaassen, The Netherlands

giving the surfaces of the objects different textures. From silvery, slightly welded, to greenish glass thread losing the original characteristic of the material used.” After initial success with fibre strands, he turned to fabric made of fibreglass and then to technical fibre mesh used for insulation work on building facades. For each of these materials, he had to develop the

moulds on which he welded the materials, as well as determine the temperature ranges, how to clean and wash the objects, or how to combine their fragments with the metal parts he inserted between the successive layers he wound. The choice of metal type is not random. There may be copper and brass, but no longer steel. The idea is to match the similar expansion of metal and glass so that the objects do not deform or crack during firing.

Something of the need for harmony and attention in weaving and selecting yarn, not tolerating haste and “taking

Decorative forms with pompoms, 2007, welded fibreglass, copper wire, height 17 cm

shortcuts”, something of the patient threading in block lace and in glass fibre moulds can also be found by Kazimierz in the nearby Netherlands. Surrounded by water, the residence in Cannenburch in the Netherlands looks like a frame from a movie, thanks to the cinematographer’s work illuminated by soft yet perfectly contour-drawing light. It seems that in a mo ment there will appear women in long dresses and corsets, in veils softly flowing from their hats, men with a distinguished gesture adjusting their silk stock ties, their servants and dogs. And in the distance the children, and their nursemaids, gov ernesses and preceptors. Maybe it’s because this mediaeval moated castle was confiscated from its owners by the Dutch government after World War II and sold for the symbolic sum of one guilder to the Society for the Preservation of Antiquities. And the society, quite sensibly, and not without a vision of profit, has, as it were, preserved it in its original state as an excellent exhibit. Nothing in it has been moved. So now the glass objects, shown as part of the exhibition Glas natuurlijk, 10 jaar Cannenburch look like they have always been here. It was as if Kazimierz’s fibreglass sculptures, with pâte de verre and melted forms, all in sophisticated pearlescent and cool colours, placed among the furniture, the portieres and dishes crowding the display cabinets, the paintings filling the walls - represented the owners’ long accumulated collection. The flickering light of chandeliers and lamps transforms them into things that have no age, deriving their nobility from the patina of time, and at the same time makes them resemble tulles, batiste and lace, all those delicate and transparent fabrics inherent in aristocratic clothes, made, as it were, to give an alabaster shade to what is underneath.

Pawlak is here in 2016 at the invitation of an organisation that promotes glass. This is the tenth anniversary of its exist ence. There are other artists from Europe as well. From Poland, there is also Tomasz Urbanowicz. They visit De Hoge VeLuwe National Park and the museum with the Van Gogh exhibition together. And November mists hang over the moors, over the castle, over the moat. Milky light shines through them, as if the world were a giant cocoon of fibreglass or a bowl of pâte de verre, a symbolic space created by the artist, “where we have

Formy dekoracyjne z pomponami, 2007, zgrzewane włókno szklane, miedziany drut, wys. 17 cm

od lat siedemdziesiątych szpule włókna szklanego z huty tech nicznej w Krośnie, przez ponad dwadzieścia lat przekładane z kąta w kąt w czasie corocznych porządków. Nikt się nimi poza tym nie interesował. Co prawda, na przełomie lat sześćdziesią tych siedemdziesiątych kilka osób wykorzystało włókniste pa sma do hutniczych realizacji, zamykając je pomiędzy ściankami gorącego szkła, ale później nikt nie miał pomysłu, co z nimi można by zrobić. Pawlak zadał sobie pytanie: Czy jestem w stanie zgrzać pasma w piecu elektrycznym i kreować kruche szklane obiekty artystyczne z włókna szklanego? Pierwsze próby polegały na opracowaniu metody nawijania nitki/włókna na specjalne kopyta wykonane z opracowanej przez artystę masy gipso wej. Chciałem też opracować lepiszcze, które spajałoby włókna i utrzymywało kształt naczynia/misy czy pół-kokonu – opowiada. – Eksperymentalnie musiałem ustalić zakres temperatury, który pozwalałaby mi teraz zgrzewać włókno wraz z nadawaniem powierzchniom obiektów różnej faktury. Od srebrzystej, lekko zgrzanej, do zielonkawej, szklanej nitki gubiącej pierwotną cechę użytego materiału. Po pierwszych sukcesach z pasmami włókna sięgnął po tkaninę wykonaną z włókna szklanego, a następnie po siatki włókna technicznego używane do prac ociepleniowych na elewacjach budynków. Dla każdego z tych materiałów musiał opracować formy, na których zgrzewał te materiały, a także ustalić zakresy temperatur, sposób czyszczenia i mycia obiek tów czy łączenia ich fragmentów z metalowymi elementami, które wprowadzał pomiędzy kolejne nawijane warstwy. Dobór rodzaju metalu nie jest przypadkowy.

Może być miedź i mosiądz, ale już nie stal. Chodzi o zgranie podobnej rozszerzalności metalu i szkła, by obiekty nie defor mowały się i nie pękały podczas wypalania.

Coś z potrzebującego harmonii i uwagi tkackiego przewleka nia dobierania przędzy, nieznoszącego pośpiechu i „chodzenia na skróty”, coś z cierpliwego nizania niteczek w klockowej koronce i w formach ze szklanych włókien, znajdzie też Kazimierz w pobli skich Niderlandach. Otoczona wodą rezydencja w Cannenburch w Holandii wygląda jak kadr z filmu, dzięki pracy operatora oświetlony miękkim, ale i doskonale rysującym kontur światłem.

Wydaje się, że za chwilę pojawią się w nim kobiety w długich suk niach gorsetach, w woalkach miękko spływających z kapeluszy, mężczyźni dystyngowanym gestem poprawiający jedwabne halsztuki, ich służba i psy. A w odległości dzieci, a także ich bony, guwernantki i preceptorzy. Może jest tak dlatego, że ten średniowieczny, oblany fosą zamek, po II wojnie światowej został skonfiskowany właścicielom przez holenderski rząd i sprzedany za symboliczną sumę jednego guldena Towarzystwu Ochrony Zabytków. A ono, dość rozsądnie, a także nie bez wizji zysków, niejako zakonserwowało go w stanie oryginalnym jako eksponat doskonały. Nic w nim nie zostało naruszone. Więc teraz obiekty ze szkła, pokazywane w ramach wystawy „Glas natuurlijk, 10 jaar Cannenburch” wyglądają jakby były tu od zawsze. Jakby rzeźby Kazimierza z włókna szklanego, z pâte de verre oraz topione w formie, wszystkie w wysmakowanych perłowych i chłodnych barwach, umieszczone wśród mebli, portier i naczyń tłoczących się w serwantkach, obrazów wypełniających ściany – stanowiły gromadzoną od dawna kolekcję właścicieli. Mżące światło żyrandoli i lamp transformuje je w rzeczy niemające wieku, czerpiące szlachetność z patyny czasu, a zarazem upodobnia do tiulów, batystów i koronek, tych wszystkich delikatnych i przeziernych tkanin, właściwych arystokratycznym ubiorom, uczynionych niejako po to, by nadawać alabastrowy odcień temu, co pod spodem.

Pawlak jest tu w 2016 roku na zaproszenie organizacji pro mującej szkło. To dziesiąta rocznica jej istnienia. Są i inni artyści z Europy. Z Polski jest jeszcze Tomasz Urbanowicz. Zwiedzają razem park narodowy De Hoge VeLuwe i muzeum z ekspozycją Van Gogha. A nad wrzosowiskami, nad zamkiem, nad fosą wiszą listopadowe mgły. Przenika przez nie mleczne światło, tak jakby świat stal się ogromnym kokonem z włókna szklanego albo czarką z pâte de verre, przestrzenią symboliczną stworzona przez artystę, „w której nigdy nie byliśmy, lecz która wydaje nam się od zawsze znana, jak gdyby była naszą wewnętrzną obcą krainą, utraconą i czasem na krótko odzyskiwaną”36

Ponowna obecność Kazimierza Pawlaka w Belgii w jakimś sensie okaże się naturalna, wręcz niezbędna, kiedy w 2019

36 Remo Bodei, Zbawienna sztuka [w:] idem, O życiu rzeczy przeł. Alicja Bielak, Warszawa 2016, s. 120.

Forma dekoracyjna, 2007, zgrzewane włókno szklane i metal, wys. 20 cm

never been, but which seems always familiar to us, as if it were our inner foreign land, lost and sometimes briefly regained”36.

Kazimierz Pawlak’s renewed presence in Belgium will, in some sense, prove natural, even necessary, when his Orgyia Antiqua goes on display at an art textile exhibition in Belgium in 2019. This will be in Haacht, the capital of Brabant lace, dur ing the International Textile Biennial. A pearl cigar, made by winding fibreglass thread on a form, with a method having something in common with lace knitted from fibres slipped from wooden blocks, will be a three-dimensional work of art of weaving and lace-making at the same time. He will then meet Anne Notebaert (they will see each other again in Wrocław in 2017), who also creates refined and elaborate forms, likes to make her glass sculptures look like undersea fauna and flora, making them into spatial compositions made of “glass fabrics”: tulle, lace and batiste. He will spend a wonderful day with her and her husband in Antwerp, talking about experiences similar and different (the latter, after all, teach more) and observing the openwork attics of the buildings there, reminiscent of their own intricate work.

Decorative form, 2007, welded fibreglass and metal, height 20 cm

roku jego Orgyia Antiqua trafi na wystawę tkaniny artystycznej w Belgii. To będzie w Haacht, stolicy brabanckich koronek, podczas International Textile Biennial. Perłowe cygaro powstałe drogą nawijania nitki z włókna szklanego na formę, metodą mającą coś wspólnego z koronką dzierganą z włókienek zsu wanych z drewnianych klocków, będzie trójwymiarowym dzie łem sztuki tkackiej koronczarskiej zarazem. Spotka się wtedy z Anne Notebaert (zobaczą się znów we Wrocławiu w 2017 roku) tworzącą także formy wycyzelowane i kunsztowne, lubiącą swoje szklane rzeźby upodabniać do podmorskiej fauny i flory, czynić z nich coś na kształt przestrzennych kompozycji ze „szkla nych tkanin”: tiulu, koronki i batystu. Spędzi z nią i jej mężem wspaniały dzień w Antwerpii, rozmawiając o doświadczeniach podobnych i odmiennych (te drugie uczą przecież więcej) oraz obserwując ażurowe attyki tamtejszych kamienic, przywodzące na myśl ich własną misterną robotę.

Zgrzewane półfabrykaty z włókna szklanego, 2022

Fibreglass welded blanks, 2022

36 Remo Bodei, Zbawienna sztuka [Salutary Art], [in:] idem, O życiu rzeczy, trans. Alicja Bielak, Warsaw 2016, p. 120

Renesansowe kamieniczki przy Rue Saint-Anne, Bruksela – dawna siedziba Galerie Le Cheval de Verre („Szklany Koń”)

Renaissance townhouses on Rue Saint-Anne, Brussels, Belgium former home of the “Glass Horse” Gallery

Przy pracy nad Orgyia Antiqua While working on Orgyia Antiqua

a v O y age in TO T he unkn O wn wi T h Or gyia Antiqua

welded

I think of all the places Kazimierz Pawlak has visited, of the art ist’s journey through spaces, ideas and materials, when I look at the open cocoon of the Orgyia antiqua moth, his creation of fibreglass and shadowy wires, reminiscent of sparkling snow. A huge, cosmically huge in relation to the natural size of the inconspicuous insect that inspired it, known in English as the rusty tussock moth, which likes to dwell in orchards on young apple and plum trees, whose unusual Latin name is associated on one hand with madness, wildness and excess, on the other - with primeval order, an ancient model of perfection. And something of that clash of opposites is in the glass story about it.

The glowing milky cigar looks as if someone tore a space vehicle from an unknown galaxy in half, made of translucent materials unknown in this part of the universe, perhaps metals non-existent on Earth? Or perhaps other substances, beyond our experience, which now, stripped of their content - what was it? - still retained on its surface the shine polished by the

P O dróż

w nieznane

z Or gyia Antiqua zgrzewane włókn O

s zklane, dru T srebrny

Myślę

o tych wszystkich miejscach, które odwiedził Kazimierz Pawlak, o podróży artysty przez przestrzenie, pomysły i tworzywa, kiedy patrzę na otwarty kokon motyla Orgyia antiqua, jego twór z włókien szklanych i cieniuchnych drucików, przypominających iskrzenie śniegu. Ogromny, kosmicznie wielki w stosunku do naturalnych rozmiarów niepozornego owada, który był jego inspiracją, zwanego po polsku banalnie znamionówką tarniówką, lubiącego w sadach pomieszkiwać na młodych jabłoniach śliwach, którego niezwykłe łacińskie imię kojarzy się z jednej strony z szaleństwem, dzikością nadmiarem, z drugiej zaś – z pierwotnym porządkiem, antycznym wzorem doskonałości. I coś z tego zderzenia przeciwieństw jest w szklanej o nim opowieści.

Mlecznie jaśniejące cygaro wygląda jakby ktoś rozerwał na pół pojazd kosmiczny z nieznanej galaktyki, wykonany z półprzeziernych tworzyw, nieznanych w tej części wszech świata, może metali na ziemi nieistniejących? A może innych,

Orgyia Antiqua, 2015, diameter; welded fibreglass, yarn, silver wire, two pieces each 130 cm. by 25 cm

Orgyia Antiqua, 2015, zgrzewane włókno szklane, włóczka, srebrny drut, dwa elementy, dł. każdego 130 cm, śr. 25 cm

journey through the infinite. Between the white and the silvery grey, reminiscent of the frost that covers blades of grass in autumn, lies the open cocoon of the Orgyia an tiqua moth. The still-thin strands of fibre with which the caterpillar has been carefully wrapped for days seem to ripple slightly, but the intricate structure is hollow. There is no orange, black and beige hairy vixen, looking like a tattoo of an Native American on the warpath and having much in common with an orgy of colours, although the name “Orgyia” does not mean orgy at all; nor is there a female born of it, resembling a small grey mouse, without wings and not at all associated with a butterfly, rather with a moth. A cocoon - something that protects, separates you from the world, like an intergalactic ship allows you to move from one reality to another, from one iden tity to another. The groomed, sweeping, insect’s body built up of various secretions in the form of a uniform shell insulating it from its surroundings, protecting it from inclement environmental conditions, predators, and fungal growth, and containing nutrients for the hatching animal.

A capsule made of glass fibres Orgyia Antiqua by Kazimierz Pawlak... Telling the story of a journey into the unknown, in a means of locomotion that carries existence through a tunnel of eternal transformation. From one form of existence into another. Through embodiments and places. “Both art and reception are processes of endless discovery, and such a discovery that never manages to discover everything there is to discover, or to discover something in such a form that it excludes the possibility of further discovery...,”37 writes Zygmunt Bauman. Looking at the threads infinitely carefully woven by the artist, arranged in three layers like a baby’s wrappings, I think of art as a vehicle transporting us from one conceptual world to another, enabling us to build analogies between the insect and the human universe, asking questions about38proportions.

37 Zygmunt Bauman, O znaczeniu sztuki sztuce znaczenia myśli parę A few thoughts about the meaning of art and the art of meaning] [in:] idem, Ponowoczesność jako źródło cierpień Warsaw 2000, p. 168.

38 I have written about Orgyia Antiqua before; see Monika Braun, “CiSz”– 70 lat obecności Ceramiki i Szkła na wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych, Wrocław 2020, p. 237.

przekraczających nasze doświadczenie substancji, które teraz, pozbawione swej zawartości – czymże była? – zachowały jeszcze na powierzchni lśnienia wypolero wane podróżą przez bezkres. Pomiędzy bielą a srebrzystą szarością, przypominającą szron okrywający jesienią źdźbła trawy, leży otwarty kokon motyla Orgyia antiqua Jeszcze cieniutkie pasemka włókien, którymi przez wiele dni owijała się starannie gąsienica, wydają się lekko falować, ale skomplikowana konstrukcja jest pusta. Nie ma w niej ani pomarańczowo-czarno-beżowej włochatej liszki, wyglądającej jak tatuaż Indianina na wojennej ścieżce i mającej wiele wspólnego z orgią barw, choć nazwa Orgyia wcale orgii nie oznacza, nie ma tam także narodzonej z niej samicy, podobnej do małej szarej myszki, pozbawionej skrzydeł i z motylem zupełnie się niekojarzącej, raczej z ćmą. Kokon coś, co chroni, oddziela od świata, jak statek międzygalaktyczny pozwala się przenieść z jednej rzeczywistości w drugą, z jednej tożsamości w inną. Uprzędziony, wymotany, zbudowany z różnych wydzielin ciała owada w formie jed nolitej powłoki izolującej od otoczenia, chroniącej przed niesprzyjającymi warunkami środowiska, drapieżnikami i rozwojem grzybów, zawierający substancje odżywcze dla wylęgającego się zwierzęcia.

Kapsuła ze szklanych włókien Orgyia Antiqua Kazimierza Pawlaka… Opowiada jąca o podróży w nieznane w środku lokomocji przenoszącym istnienia przez tunel wiecznej przemiany. Z jednej postaci egzystencji w inną. Przez wcielenia i miejsca. „Zarówno sztuka jak i recepcja są procesami niekończącego się odkrywania, i to takiego odkrywania, które nigdy nie zdoła odkryć wszystkiego, co jest do odkrycia, albo odkryć czegoś w takiej postaci, jaka wyklucza możliwość dalszego odkrywania…”37 – pisze Zygmunt Bauman. Patrząc na z nieskończoną uwagą nanizane przez artystę niteczki, ułożone w trzech warstwach jak niemowlęce powijaki, myślę o sztuce jako wehikule, transportującym nas z jednych światów pojęciowych w inne, umożliwiającej budowa nie analogii między owadem a ludzkim uniwersum, zadającej pytania o proporcje38.

37 Zygmunt Bauman, O znaczeniu sztuki i sztuce znaczenia myśli parę [w:] Ponowoczesność jako źródło cierpień Warszawa 2000, s. 168.

38 O Orgyia Anitqua pisałam już wcześniej; zob. Monika Braun, „CiSz”– 70 lat obecności Ceramiki i Szkła na wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych Wrocław 2020, s. 237.

Praca przy piecu hutniczym – realizacja 101 elementów do instalacji The Reds are coming, 6 Międzynarodowe Sympozjum Szkła, Lwów, Ukraina, 2004

Work at the kiln: realisation of 101 elements for the installation The Reds are coming, 6th International Glass Symposium, Lviv, Ukraine, 2004

TO gO TO lviv, Or The TheaTre, nOT Only glass

lviv and iTs surrOundings

Jechać dO lwOwa, czyli TeaTr, nie TylkO szkła lwów

i OkOlice

F rom which station to go/ to Lvov, if not in a dream, at dawn,/ when the dew on the suitcases and the expresses and bullet trains are just being born. To suddenly leave for/ Lvov39. Perhaps something of these words also crossed the mind of Ludwik Kiczura, with whom Kazimierz Pawlak travelled to his first sym posium there? The professor was reminding him of his earliest memories from here; born in Lvov in 1934, at the end of the two decades when the expresses and bullet trains were born, he brought some faded images and vivid nostalgia from there to Wrocław. And now both of them, having arrived in Kichura’s car rather than by train, as in the poem, in very different times, are trying to check into the Sputnik Hotel. They even make their way to the suite, but somehow the half-words exchanged with the doorman and the hotel boy reveal to them the truth that a hotel night for “Western” guests is twenty American dollars. Firstly, it turns out that there are two tariffs in Ukraine: “better” and “worse”, and secondly, the employees of the Polish univer sity simply could not afford a week’s stay for that kind of money at that time. They are not full-scale “West” in 1992. Both the conversations about it and the hotel itself have a taste of a cer tain theatrical artificiality. The workers play up their concern and humility, the building - a giant concrete block, a remnant of the Soviet mania for grandeur - looks like an abandoned

Zktórego dworca jechać/ do Lwowa, jeśli nie we śnie, o świcie,/ gdy rosa na walizkach i właśnie rodzą się/ ekspresy i torpedy. Nagle wyjechać do/ Lwowa39. Może coś z tych słów snuło się także po głowie Ludwika Kiczury, z którym na swe pierwsze tam sympozjum jechał Kazimierz Pawlak? Profesor napomykał mu o swoich najwcześniejszych stąd wspomnieniach. Urodzony we Lwowie w 1934 roku, pod koniec dwudziestolecia, kiedy rodziły też się ekspresy i torpedy, wywiózł stamtąd do Wrocła wia trochę wyblakłych obrazów żywą nostalgię. A teraz obaj, przyjechawszy autem Kiczury, a nie pociągiem, jak w wierszu, w czasach zgoła innych, próbują zameldować się w hotelu Sput nik. Nawet już udają się do apartamentu, ale jakoś półsłówka wymieniane z portierem i chłopcem hotelowym odkrywają

39 Adam Zagajewski, Jechać do Lwowa z tomu Jechać do Lwowa op. cit., s. 96.

39 Adam Zagajewski, Jechać do Lwowa [To Go to Lvov] (from the volume Jechać do Lwowa), op. cit., p. 96.

Andrzej Bokotej Kazimierz Pawlak podczas 7 Międzynarodowego Sympozjum Szkła, Lwów, Ukraina, 2010

Andrzej Bokotej and Kazimierz Pawlak during the 7th International Glass Symposium, Lviv, Ukraine, 2010

decoration of the old order. The organiser of the event, pro fessor of Lviv academy Andriy Bokotej, is a bit bewildered by the situation with the accommodation, but quickly recovers and takes them to his apartment. A Hungarian by origin, he speaks good Polish and has a cheerful nature, so he is not too worried about the matter. He and his wife will host the Poles for all days of the symposium.

The Lviv symposium is based on the model carried over from Nový Bor and was born out of the aspirations of its creators for similar events, including those in Frauenau. The newborn Ukraine wants to create its cultural life. Andriy Bokotej and his colleagues were participants in those symposia and want to model themselves after them. And their conditions are good, because in Lviv, back in Soviet times, there was a large art combine with a glass factory, ceramics plants, a sculpture workshop and a foundry. Such fac tories were all over the USSR. Why? So that the artist can apply for a time and place to create their object. Whatever it was - a design for a Party building, a sculpture of Lenin, or a set of new glasses for the Central Committee banquets - had to pass verification at the design stage, and then the artist was given a month’s stay with access to a work shop and materials. Everything had to be done under the control of the all-powerful state. By the way, the artists also did something for themselves, because there was no question of their own studios. After the collapse of the Soviet Union, Ukraine was left with this artistic manufacturing centre.

Pawlak and Kiczura walk and explore. Fifteen supernaturally sized Lenins lie in the back, and next to them other, no longer needed, symbols of the old system, fond of pomp and ostentation. They are overgrown with grass, like the ruins of a dead civilisation. And all around the city - a strange conglomerate of new life trying to develop and the old, from which they find the remains of inscriptions on the walls difficult to eradicate. It was

Archiwalia z lwowskich sympozjów

Archives of the Lviv symposia

Information on hotel prices, different for Ukrainians and for foreigners, Lviv, 1995

Informacja o cenach miejsc hotelowych, innych dla Ukraińców i obcokrajowców, Lwów, 1995

koledzy byli uczestnikami tamtych sympozjów i chcą wzorować się na nich. A warunki mają dobre, bo we Lwowie, jeszcze za sowieckich czasów, istniał wielki kombinat artystyczny z hutą szkła, zakładami ceramicznymi, pracownią rzeźby w metalu z odlewnią. Takie kombinaty były w całym ZSRR. Po co? Żeby artysta mógł aplikować o czas i miejsce na wykonanie swojego obiektu. Cokolwiek to było – nowy wystrój gmachu partii, rzeźba Lenina czy zestaw nowych kieliszków na bankiety w Komitecie Centralnym – musiało przejść weryfikację na etapie projektu, a potem artysta dostawał za darmo miesiąc pobytu z dostępem do warsztatu i materiałów. Wszystko musiało się odbywać pod kontrolą wszechmocnego państwa. Przy okazji artyści robili też coś dla siebie, bo o własnych pracowniach nie było mowy. Po rozpadzie Związku Radzieckiego Ukrainie zostało owo arty styczne centrum wytwórcze.

przed nimi prawdę, że doba hotelowa dla gości „z Zachodu” to dwadzieścia dolarów amerykańskich. Po pierwsze, okazuje się, że są na Ukrainie jakieś dwie taryfy, „lepsze” „gorsze”, po dru gie – pracowników polskiej uczelni po prostu nie stać w tamtym czasie na tygodniowy pobyt za takie pieniądze. W 1992 roku nie są pełnowymiarowym „Zachodem”. Zarówno rozmowy o tym, jak sam hotel, mają posmak pewnej teatralnej sztuczności. Pracownicy grają swą troskę i uniżoność, budowla – gigantyczny, betonowy blok, pozostałość po radzieckiej manii wielkości – wygląda jak porzucona dekoracja dawnych porządków. Or ganizator imprezy, profesor lwowskiej akademii Andrij Bokotej jest trochę skonsternowany sytuacją z noclegiem, ale szybko odzyskuje równowagę i zabiera ich do swojego mieszkania. Węgier z pochodzenia, nieźle mówiący po polsku, ma pogodną naturę, więc nie martwi się sprawą zanadto. Będzie wraz z żoną gościł Polaków przez wszystkie dni sympozjum. Lwowskie sympozjum opiera się na modelu przeniesionym z Nowego Boru narodziło się z aspiracji jego twórców do po dobnych imprez, między innymi we Frauenau. Nowonarodzona Ukraina chce tworzyć swoje życie kulturalne. Andrij Bokotej i jego

Pawlak Kiczura chodzą i zwiedzają. Na zapleczu leży piętnaście nadnaturalnej wielkości Leninów, a obok inne, nie potrzebne już, symbole dawnego systemu, lubiącego przepych i ostentację. Zarasta je trawa, jak ruiny po umarłej cywilizacji. A dookoła miasto, dziwny konglomerat nowego, usiłującego się rozwinąć życia, i tego starego, po którym znajdują resztki napisów na ścianach, które trudno wyplenić. Tak jakby byli w magazynie teatralnym do sztuk z kilku epok. Razi ich brud i wszechobecny brak. Ten materialny, ale wynikający z niezako rzenienia w kulturze. Jakby tylko przez zniszczenie wiodła droga do budowania. Jednocześnie – Lwów mnie oczarował – mówi Kazimierz. Nawet zniszczenia wydają się tu ciekawe, egzotyczne. Ludzie są życzliwi, zapewne też zdezorientowani dramaturgią

The Reds are coming installation, 2004: worked elements, paper, wood, string, colourful yarns

The Reds are coming, 2004, instalacja: elementy hutnicze, papier, drewno, sznurek, barwne włóczki

Forma hutnicza z włóknem szklanym, 2010, wys. 30 cm

Worked form with fibreglass, 2010, height 30 cm

as if they were in a theatre warehouse for plays from several eras. They are struck by the dirt and pervasive lacks. The material one, but also the one resulting from not being rooted in culture. As if the only way to build is through destruction. At the same time, “Lviv enchanted me,” says Kazimierz. Even the destruction here seems interesting, exotic. The people are sympathetic, probably also confused by the drama of the changes in their land, looking for their paths in this place that history has consistently treated badly. And even more than the city, Kazimierz likes the Carpathians (the organisers also provide excursions for them) - untouched, wild, different from the Beskids, his native land. Mountains, which, as Stasiuk writes, “live their own archaic lives [and] there are fewer and fewer old things and places in our world.”40 And you can see that here. Kazimierz wanders the backwoods and thinks about it, lets his eyes look far instead of near, at his own hands working with the glass and into the heated opening of the lehr.

The International Blown Glass Symposium is organised in conjunc tion with the National Gallery of Lviv and lasts for ten days. An artistic carnival. There are a mass of people participating, plus student volun teers, glassworkers, and the entire administration of the event. Each participant has a designated time to work at the lehr. Pawlak creates glass columns from which he builds objects for the exhibition. And beyond that, he looks. He places importance on observing the work of others. It is a bit like theatre, because on the one hand there is the spectacularity of melting, forming and decorating, and on the other there is the choreography of bodies, hands, fingers, the pantomime of eyes following the transforming matter, concentration and precision of movements. Jiří Šuhájek is already bored with conventional activities and “drapes” a heap of garbage consisting of an old chair, pieces of rusted sheet metal, and bent metal structures with glass thread - this is the beginning of his happenings, from which he will later develop his installations and compositions combining glass and metal. He will continue similar activities at the next symposium in 1995.

Symposia are a lot of random events that nevertheless bring something to art, like Šuhájek’s threads. Glass is an alchemy, not only of pouring oxides, changing temperatures, cooling and expanding, but also interpersonal - the secrets of concentration and perception. The secrets of accompanying each other through this physical and spiritual

40

Forma hutnicza z włóknem szklanym, 2010, wys. 25 cm

Worked form with fibreglass, 2010, height 25 cm

przemian na ich ziemi, szukają swoich ścieżek w tym miejscu, z którym historia stale źle się obchodziła. A jeszcze bardziej od miasta podobają się Kazimierzowi Karpaty (organizatorzy zapewniają im także wycieczki) – nietknięte, dzikie, inne niż Beskid, jego rodzinne strony. Góry, które, jak pisze Stasiuk, „żyją własnym, archaicznym życiem, a w naszym świecie jest coraz mniej starych rzeczy i miejsc”40. I to widać tutaj. Kazimierz wędruje ostępami i myśli o tym, pozwala oczom patrzyć daleko, zamiast blisko, na własne dłonie pracujące ze szkłem i w rozgrzany otwór pieca.

International Blown Glass Symposium jest organizowane w po rozumieniu z Galerią Narodową we Lwowie i trwa aż dziesięć dni. Artystyczny karnawał. Uczestniczy w nim masa osób, a do tego stu denci-wolontariusze, hutnicy i cała administracja przedsięwzięcia. Każdy uczestnik ma wyznaczony czas pracy przy piecu. Pawlak tworzy szklane kolumny, z których buduje obiekty na wystawę. A poza tym patrzy. Przywiązuje wagę do obserwowania pracy innych. Jest tu trochę jak w teatrze, bo z jednej strony widowiskowość wytopu, formowania, zdobienia, a z drugiej – choreografia ciał, rąk, palców, pantomima oczu śledzących przeistaczającą się materię, koncentracja, precyzja ruchów. Jiří Šuhájek znudził się już konwencjonalnymi działaniami i „oblewa” szklaną nitką stertę śmieci, składającą się ze starego krzesła, kawałków zardzewiałej blachy, metalowych pogiętych konstrukcji – to początek jego happeningowych akcji, z których rozwinie później swoje instalacje kompozycje łączące szkło i metal. Będzie kontynuował podobne działania na następnym sympozjum w 1995 roku.

Sympozja to wiele przypadkowych zdarzeń wnoszących jednak coś do sztuki, jak te nitki Šuhájka. Szkło to alchemia, nie tylko sypania tlenków, zmiany temperatur, stygnięcia i rozprężania, ale także ta mię dzyludzka, tajemnice koncentracji percepcji. Wzajemnego towarzyszenia sobie w tym fizycznym i duchowym procesie. I energia, którą wyzwala ta wspólnota. Marvin Lipofsky wymyślił takie specjalne widełki, by publicznie deformować nimi szkło wydmuchiwane w drewniane kon strukcje. Robił to z pomocnikami, ale potrzebował lepszego narzędzia dla uzyskania widowiskowości. Dale Chihuly, szkoda, że nieobecny w Lwowie, robi podobny peformans ze szkłem, przy okazji którego równocześnie tworzy kolorowe projekty i jeszcze sprzedaje potem pochlapane w tym czasie farbą buty, jako dodatek do zakupionych prac. Piracka opaska na oku czyni z niego aktora filmu akcji. Pracuje

40 Andrzej Stasiuk, Karpaty [w:] idem, Fado op. cit., s. 65.

Andrzej Stasiuk, Karpaty [Carpathians], [in:] idem, Fado op. cit. p. 65

Karykatura Kazimierza Pawlaka wykonana przez jedną z uczestniczek sympozjum we Lwowie, 2010

A caricature of Kazimierz Pawlak created by one of the participants of the symposium in Lviv in 2010

process. And the energy that this community unleashes. Marvin Lipofsky invented such special forks to publicly deform glass blown into wooden structures with them. He did it with helpers, but needed a better tool for the spectacle. Dale Chihuly, it is a pity that he is not present in Lviv, does a similar performance with glass, during which he simultaneously creates colourful projects and sells shoes splashed with paint as an addition to the purchased works. A pirate eye patch makes him an ac tion movie actor. He has a whole team working for him. Pure Hollywood. He gives them a sketch, and during that time he does something new himself, draws the next designs. They are all showmen in part. Those gathered in Lviv know this. Also Ján Zoritchak, whom they had already met in Austria, and many others. The known, the unknown and slow to become acquainted with. With this crowd, they will then go on to enjoy the display of objects developed during the symposium in the city gallery and have fun at the banquet. Photos of their work and play in Lviv survive.

These meetings in some sense never end. They are con tinued in the following years in Lviv, but also in other places and times, where the glass-making family visits. For Kazimierz, there is something to be learned from all of them. It comes from the Confucian principle that “when I walk with three people, I will certainly take my companions as teachers. I will take what is good in them and act accordingly. And what is bad, I will also try to improve in myself.”41 He doesn’t want to miss any opportunity. It happens mainly at the lehr, where in 1995 he meets Nicolas Morin for the first time; their paths will cross again in France, as Pawlak will be invited to his glass studio a few years later. We go on another collective trip to the Carpathian Mountains and visit Lviv, where Kazimierz finds Polish trac es at every step - and there is a density of impressions, like Zagajewski’s, where “there was always too much of this Lvov, no one could/ understand all the districts, hear/ the whisper of every stone”.42 And then eating and drinking together. It seems

to be just as nice and interesting, the international company is having a good time, but Kazimierz senses a nationalist mood all around; in front of the opera he sees a shouting gathering in honour of Bandera, to which the police do not react. It is somewhat reminiscent of views from old documentaries from the early days of German fascism. As Yuri Andrukhovych, an important contemporary Ukrainian poet, puts it, “power as power: thugs themselves/Those others were at least afraid, and these/are no better.”43 The situation here is still not quite clear, life is full of tensions, the future raises concerns.

The 4th International Glass Symposium in 2004 starts for Pawlak in Wrocław instead of Lviv, at his own home in Smolec, where Nicolas Morin and Catherine and Jiří Šuhájek suddenly appear with a friend. They are hosted in the Polish style, ac cording to the principle “a guest at home, God at home”, and the next day they leave together for Warsaw. There, at the Barbakan, is an exhibition of past work from previous symposia that everyone wants to see. Then they go by bus to Lviv. There is again Lachezar Dochev from Bulgaria (who creates forms like ethnic statues dug out of barrows), Kai Koppel from Estonia (who makes vessels expressive in shape and colour), Remigijus Kriukas from Lithuania (creator of new quasi-worlds and what populates them), Fidail Ibragimov from Russia (sculptures like research tools in a secret laboratory), Anda Munkevica from Latvia (likes to have white and cobalt in her simple forms), and others. There is intensive work at the glassworks. Pawlak makes his first installation out of glass, wood, string and paper. He calls it The Reds are coming. Crowds of blue, yellow and red pennants, i.e. in the colours of Ukraine and Russia, are marching in it, attached to long glass rods - there are over a hundred of them - which Kazimierz, with the help of the smelting team, laboriously pulled out at the glass lehr. This is important to him, both as a new form of creativity and as a gesture to his hosts. Ukraine is newly independent, but its future is uncertain. The Reds are close by, constantly threatening, as will become clear

41 Rozdział VII Przekazuję jeno… [in:] Dialogi Konfucjańskie trans. Krystyna Czyżewska-Madajewicz, Mieczysław Künstler, Zdzisław Tłumski, Wrocław 1976, pp. 82-83.

42 Adam Zagajewski, Jechać do Lwowa [To go to Lvov] (from the volume Jechać do Lwowa), op. cit., p. 96.

43 Yuri Andrukhovych, Without You, [in:] idem, Piosenka dla martwego koguta, transl. Bohdan Zadura, Wrocław 2005, p. 5.

na niego cały zespół. Czyste Hollywood.

On daje im szkic, a w tym czasie sam robi coś nowego, rysuje następne projekty. Wszyscy są po części showmanami. Wie dzą to zgromadzeni we Lwowie. Także Ján Zoritchak, z którym spotkali się już wcześniej w Austrii, i masa innych. Zna nych, nieznanych i powoli poznawanych. Tym tłumem pójdą potem cieszyć się ekspozycją obiektów wypracowanych w trakcie sympozjum w galerii miejskiej bawić podczas bankietu. Przetrwają zdjęcia ich pracy i zabawy we Lwowie. Te spotkania w jakimś sensie nigdy się kończą. Znajdują swoją kontynuację w następnych latach we Lwowie, ale też w innych miejscach czasach, gdzie bywa szklarska familia. Od wszystkich Kazimierz może się czegoś nauczyć. Wychodzi z kon fucjańskiej zasady, że „gdy we trójkę z kimś idę, z pewnością mych towarzyszy wezmę za nauczycieli. Wezmę to, co jest w nich dobre i wedle tego postępować będę. Zaś to, co złe, postaram się również w sobie samym poprawić”41. On nie chce tracić żadnej okazji. Dzieje się to przede wszystkim przy piecu, gdzie W 1995 roku spotyka po raz pierwszy Nicolasa Morin, z którym jego drogi przetną się jeszcze we Francji, bo do jego studio szkła kilka lat później Pawlak zostanie zaproszony. Odbywa się znowu zbiorowa wycieczka w Karpaty i zwiedzanie Lwowa, w którym na każdym kroku Kazimierz wynajduje ślady polskie, i robi się gęsto od wrażeń, jak u Zagajewskiego, gdzie „zawsze za dużo było tego Lwowa, nikt nie umiał/ zrozumieć wszystkich dzielnic, usłyszeć/ szeptu każdego kamienia”42. A potem wspólne jedzenie picie. Niby jest tak samo miło i interesująco, międzynarodowe towarzystwo bawi się dobrze, ale dokoła Kazimierz wyczuwa nacjonalistyczne nastroje; przed operą widzi wrzaskliwe zebranie ku czci Bandery, na które policja nie reaguje. Przypomina nieco

stare filmy dokumentalne z początków niemieckiego faszyzmu. Jak to ujmuje Jurij Andruchowycz, ważny współczesny poeta ukraiński – „władza jak władza: sami bandyci./ Tamci przynaj mniej się bali, a ci/ w niczym nie lepsi”43. Sytuacja tutaj wciąż jest nie całkiem jasna, życie pełne napięć, przyszłość budzi obawy.

IV Międzynarodowe Sympozjum Szkła w 2004 roku zamiast we Lwowie zaczyna się dla Pawlaka we Wrocławiu, w jego włas nym domu w Smolcu, gdzie nagle zjawiają się Nicolas Morin z Catherine i Jiří Šuhájek z przyjacielem. Odbywa się goszczenie po polsku, wedle zasady „gość w dom, Bóg w dom”, a nazajutrz razem wyjeżdżają Warszawy. Tam, w Barbakanie, odbywa się wystawa dotychczasowych prac z poprzednich sympozjów, którą wszyscy chcą zobaczyć. Potem jadą autokarem do Lwowa. Jest znów Lachezar Dochev z Bułgarii (tworzy formy jak etniczne posążki wygrzebane z kurhanów), Kai Koppel z Estonii (robi naczynia wyraziste w kształcie i kolorze), Remigijus Kriukas z Li twy (stwórca nowych niby-światów tego, co je zaludnia), Fidail Ibragimov z Rosji (rzeźby jak narzędzia badawcze w tajemnym laboratorium), Anda Munkevica z Łotwy (lubi mieć biel i kobalt

41 Rozdział VII Przekazuję jeno…, [w:] Dialogi Konfucjańskie, przeł. Krystyna Czyżewska-Madajewicz, Mieczysław Künstler, Zdzisław Tłumski, Wrocław 1976, s. 82-83.

42 Adam Zagajewski, Jechać do Lwowa z tomu Jechać do Lwowa, op. cit., s. 96.

43 Jurij Andruchowycz, Without You, [w:] idem, Piosenka dla martwego koguta przeł. Bohdan Zadura, Wrocław 2005, s. 5.

Military parade in the streets of Lviv, 1995 Wojskowa parada na ulicach Lwowa, 1995

very soon when Maidan happens in Kyiv and the annexation of Crimea takes place.

Back in Warsaw with Nicolas and Catherine, they have enough time to talk through it all: the glass, the people, the place. For the French especially, the latter is exotic. It is difficult for them to comprehend a country where almost all spheres of public life are a theatre of pretense. In the Carpathian Mountains, at Olesko Castle - the birthplace of John III Sobieski - for example, they saw exhibits with Polish inscriptions displayed as “artefacts of Ukrainian art.” The locals, “thanks to what has surrounded them since their childhood, have received a lesson in duality nowhere else in their country so far-reaching.”44 And freedom simply eludes them because the demands of everyday life leave little time for it.

The point of Kazimierz’s Lviv meetings will take place in 2010. To the next international meeting of artists, this time he drives his own car. This allows him to see more, not necessarily following everyone’s mandatory route. The host is again Andriy

44 Czesław Miłosz, Rodzinna Europa [Family Europe], Paris 1980, p. 120

Bokotej and his son Mikhail, also an artist. As is customary, indi vidual artist presentations and lehr work take place. They spend nearly ten days in a glassworks outside Lviv, where Kazimierz creates vessels, embedding lace, netting, and tulle into their interiors. They are a contamination of the work of the weaver and the glazier. So, in some sense, they are what they are not. They imitate. During this convention, everyone enjoys dressing up. It’s a bit like a theatrical costume department. The pictures show glass mixed with fabric, wigs, strange dresses, photomon tages with long mustaches à la Emperor Franz Joseph - a fancy dress ball.

w swoich prostych formach) i inni. Idzie intensywna praca w hucie. Pawlak realizuje pierwszą instalację ze szkła, drewna, sznurka papieru. Nazywa ją The Reds are coming. Maszerują w niej tłumy proporczyków niebieskich, żółtych czerwonych, czyli w barwach Ukrainy i Rosji, umocowane na długich, szkla nych prętach – jest ich ponad sto – które Kazimierz z pomocą zespołu hutniczego pracowicie wyciągnął przy piecu szklarskim. To dla niego ważne, zarówno jako nowa forma twórczości, jak i jako gest wobec gospodarzy. Ukraina świeżo odzyskała nie podległość, ale jej przyszłość jest niepewna. Reds/ Czerwoni są blisko, stale zagrażający, co okaże się już niedługo, gdy w Kijowie wydarzy się Majdan i nastąpi aneksja Krymu.

ukraińskiej”. Tutejsi mieszkańcy „dzięki temu, co otaczało ich od dzieciństwa otrzymali zaprawę w dwoistości nigdzie poza obrębem ich kraju tak daleko nie posuniętej”44. A wolność wymyka im się po prostu, bo wymagania codzienności nie zostawiają na nią zbyt wiele czasu.

kompozycji, Lwów, 1992

Kazimierz Pawlak prepares elements of composition, Lviv, 1992

Wracają do Warszawy z Nicolasem i Catherine, mają dość czasu, by przegadać to wszystko: szkło, ludzi, miejsce. Dla Francuzów, szczególnie to ostatnie – egzotyczne. Trudno im pojąć kraj, gdzie niemal wszystkie sfery życia publicznego są teatrem udawania. W Karpatach, na zamku w Olesku – miejscu urodzenia Jana III Sobieskiego – widzieli na przykład ekspo naty z polskimi inskrypcjami pokazywane jako „zabytki sztuki

44 Czesław Miłosz, Rodzinna Europa Paryż 1980, s. 120.

Jiří Šuhájek at work during the 1992 symposium in Lviv; beginning of his “happening” activities at the lehr

Pointa Lwowskich spotkań Kazimierza nastąpi w 2010 roku. Na kolejne międzynarodowe spotkanie artystów jedzie tym razem własnym autem. To pozwala mu zobaczyć więcej, niekoniecznie według obowiązującej wszystkich marszruty. Gospodarzem jest znów Andrij Bokotej i jego syn Michał, także artysta. Odbywają się wedle zwyczaju indywidualne prezentacje artystów i praca przy piecu. Prawie dziesięć dni spędzają w hucie poza Lwowem, gdzie Kazimierz tworzy naczynia, zatapiając w ich wnętrzach koronki, siatki i tiule. Są kontaminacją pracy tkacza szklarza. A więc, w jakimś sensie, są tym, czym nie są. Imitują. Podczas tego zjazdu wszystkim podobają się przebieranki. Jest trochę jak w teatralnej kostiumerni. Na zdjęciach widać szkło pomieszane z tkaniną, peruki, dziwne suknie, fotomontaże z długimi wąsami à la cesarz Franciszek Józef – bal przebierańców.

Jiří Šuhájek w czasie pracy podczas sympozjum we Lwowie, 1992; początek jego happeningowych działań przy piecu szklarskim

Kazimierz Pawlak przygotowuje elementy

Ave Imperium II, 1992, szkło sodowe hutnicze, piaskowane, drewno mosiądz, 45 × 80 × 30 cm

A ve Imperium II beTween heaven and earTh hOT glass, sanblasTed, wOOd, meTal

In Lviv, in 1992, an iridescent colonnade covered by a piece of damaged wood, as if subjected to the treatment of time, is being created. “The column motif is already strongly associated with me,” explains the artist. Why? Since that hitchhiking trip in 1981, when he saw Italy and France for the first time, it has become for him a symbol of belonging to Latin culture, just like the trident and the shell. All have rich symbolism, leading to ritual and biological sources of culture. Or maybe the col umn, dating back to 1646 and still remembered from school, located in Wiśnicz near the High School of Art and Design, has its share in this? It stands there to this day as a reminder of the Turkish or Tatar prisoners of war who worked to build the castle. They reportedly tried to escape on wings they had constructed, taking off from the top of the castle. Their dream of freedom ended like the flight of Icarus, and the place of their fall was marked by a column.

A ve Imperium II PO między niebem a ziemią

szkłO hu T nicze, P iask O w ane , drewn O, me Tal

W e Lwowie w 1992 roku powstaje opalizująca kolumnada przykryta kawałkiem zniszczonego drewna, jakby pod danego obróbce czasu. Motyw kolumny jest już mocno ze mną związany tłumaczy artysta. Dlaczego? Od tej wyprawy auto stopowej w 1981 roku, kiedy po raz pierwszy widział Włochy i Francję, stała się dlań symbolem przynależności do kultury łacińskiej, podobnie jak trójząb i muszla. Wszystkie mają bogatą symbolikę, prowadzącą do rytualnych i biologicznych źródeł kultury. A może ma tu też swój udział zapamiętana ze szkoły jeszcze kolumna, znajdująca się w Wiśniczu przy Liceum Tech nik Plastycznych, pochodząca z roku 1646? Stoi tam do dziś jako pamiątka po jeńcach tureckich albo tatarskich, pracujących przy budowie zamku. Podobno próbowali uciec na skonstru owanych przez siebie skrzydłach, startując z góry zamkowej. Ich marzenie o wolności skończyło się jak lot Ikara, a miejsca ich upadku zaznaczono kolumną.

Ave Imperium II, 1992 worked soda glass, sandblasted, wood and brass, 45 × 80 × 30 cm

The vertically running line of the column is not only a struc tural and decorative element in architecture, it is also an

Biegnąca wertykalnie linia kolumny jest nie tylko elemen tem konstrukcyjnym i dekoracyjnym w architekturze, jest także

expression of spiritual reality. “The sacrificial pillar in India is treated as the World Tree, the pillar transforms into an axis that connects the three cosmic spheres”45 - heaven, sky, and earth. That is why the greats of this world were worshipped by placing them on columns - Marcus Aurelius, Napoleon, Sigismund III Vasa. They were sent, as it were, to heaven, indicating that they belonged to a different order than the ordinary man in the street. And that is why the sky-high flight of the Turkish captives in Wiśnicz was commemorated with a column. What do the alabaster-like risers of Kazimierz Pawlak’s six columns aim at, what do they connect to? Probably not only the culture of the East, in which he grew up, with the culture of the West, for which he longed, which captivated him in the Pantheon and Trajan’s column, at the Acropolis and in Delphi. I think that they also connect the dramatic history of the land on which the sculpture was created, Ukraine, with its future, which is the sum of dreams and aspirations, as if running towards heaven, and the suffering and humiliation of a land “in the shadow of an empire”, or rather empires, crushing to wards the earth: Russia, Poland, Austria-Hungary. So the title ave, bądź pozdrowione imperium, is a mixture of sublimity and irony. It expresses the hope that the vast expanses on the Dniester and Dnieper will become an empire-like independent land; but it is also a scathing reference to the foreign empires that reign here. Perhaps a fear of what power can lead to? The experience of European history teaches that “societies can

crumble, democracies can collapse, ethics can break down, and ordinary people can stand over the death pits with guns in their hands.”46 It was in Ukraine, in the Babyn Yar ravine near Kyiv, that the Germans carried out the largest mass execution during World War II, executing over thirty thousand people in a matter of days.

Is that why Pawlak’s colonnade is covered by something resembling a fragment of a branch, either scarred or carved by years of water, frost, and wind? In this part of the world, classical beauty cannot occur in its pure form. Glass, reminis cent of precious marble, blends naturally here with a cheap, worn material. The kind you might find in a dumpster. A bright slenderness aiming upward is juxtaposed with a brutal, dark obstacle. In an architectural and metaphorical sense, “the weight crushes the column just as it would crush a man. [...] The same concept in Greek columns is expressed by a slight bulge in their profile, called enthesis, which evokes the asso ciation of tense muscles”47. In Ave Imperium II classical order carries barbaric formlessness, materials fundamentally alien to each other are combined, the composition is saturated with the effort of struggle. And we do not know whether the artist opens up the chance for the toil of these struggles to give us salvation, or whether “one day in the far reaches/ without celestial signs/ [...] a local fire will break out/ and the empire will collapse.48

45 Mircea Eliade, Symbolika “Środka” [The symbolism of the “ Middle”], op. cit., p. 55.

46 Timothy Snyder, Prologue. History and Tyranny, [in:], idem, On Tyranny. Twenty Lessons from the Twentieth Century, trans. Bartłomiej Pietrzyk, Kraków 2017, p. 11.

47 Steen Eiler Rasmusen Bryła i pustka w architekturze [Solid and void in architecture], [in:] idem. Odczuwanie architektury trans. Barbara Gadom ska, Kraków 2021, p. 11

48 Zbigniew Herbert, Przemiany Liwiusza [Livius’ Transformations] from the volume Elegia na odejście [in:] idem, Wiersze wybrane op. cit. p. 292.

wyrazem rzeczywistości duchowej. „Słup ofiarny w Indiach jest traktowany jako Drzewo Świata, słup przeobraża się w oś spinającą trzy sfery kosmiczne”45 – niebo, przestworza i ziemię. Dlatego czczono wielkich tego świata umieszczając ich na ko lumnach – Marka Aureliusza, Napoleona, Zygmunta III Wazę. Wysyłano ich niejako ku niebu, zaznaczając, że przynależą do innego porządku niż zwykli zjadacze chleba. I dlatego też podniebny lot jeńców tureckich w Wiśniczu uczczono kolumną. Ku czemu dążą podobne do alabastru piony sześciu kolumn Kazimierza Pawlaka, co z czym spinają? Zapewne nie tylko kulturę Wschodu, w której wyrósł, z kulturą Zachodu, do której tęsknił, która go urzekała w Panteonie kolumnie Trajana, na Akropolu i w Delfach. Myślę, że łączą także dramatyczne dzieje ziemi, na której rzeźba powstała, Ukrainy, z jej przy szłością, będącą sumą marzeń i aspiracji, niejako biegnących ku niebu, oraz przygniatających ku ziemi cierpień i poniżeń krainy trwającej „w cieniu imperium”, a właściwie imperiów: Rosji, Polski, Austro-Węgier. Więc tytułowe ave, bądź pozdro wione imperium, jest mieszaniną wzniosłości i ironii. Wyraża nadzieję, że ogromne przestrzenie nad Dniestrem i Dnieprem staną się podobną imperium, niezawisłą krainą, ale jest też zgryźliwym nawiązaniem do panoszących się tu imperiów obcych. Może obawą przed tym, do czego może prowadzić potęga? Doświadczenia europejskiej historii uczą, że „społe czeństwa mogą się rozpaść, demokracje – upaść, etyka może się załamać, a zwykli ludzie mogą stanąć nad dołem śmierci

45 Mircea Eliade, Symbolika „Środka”, [w:]: idem, op. cit., s. 55.

z bronią w ręku”46. To właśnie na Ukrainie, w wąwozie Babi Jar koło Kijowa, Niemcy dokonali największej masowej egzekucji w czasie II wojny światowej, rozstrzeliwując w ciągu kilku dni ponad trzydzieści tysięcy osób.

Czy to dlatego kolumnada Pawlaka jest przykryta czymś na kształt fragmentu gałęzi, spróchniałej albo latami rzeźbionej przez wodę, mróz i wiatr? W tej części świata klasyczne piękno nie może wystąpić w postaci czystej. Szkło, przypominające cenny marmur, łączy się tu naturalnie ze zniszczonym, tanim materiałem. Takim, jaki można znaleźć na śmietniku. Jasna smukłość dążąca ku górze zostaje zderzona z brutalną, ciemną przeszkodą. W sensie architektonicznym i metaforycznym „ciężar przygniata kolumnę tak samo, jak przygniatałby czło wieka. […] Tę sama koncepcję w greckich kolumnach wyraża lekkie wybrzuszenie w ich profilu, zwane entezis, które budzi skojarzenie z napiętymi mięśniami”47. W Ave Imperium II kla syczny ład dźwiga barbarzyńskie bezformie, łączą się materiały zasadniczo obce sobie, kompozycja nasycona jest wysiłkiem zmagań. I nie wiemy, czy artysta otwiera przed nami szansę, by trud tych zmagań dał nam ocalenie, czy też „któregoś dnia na dalekich krańcach/ bez znaków niebieskich/ […] wybuchnie lokalny pożar/ i runie imperium”48.

46 Timothy Snyder, Prolog. Historia tyrania, [w:], idem, O tyranii. Dwadzieścia lekcji z dwudziestego wieku, przeł. Bartłomiej Pietrzyk, Kraków 2017, s. 11.

47 Steen Eiler Rasmusen Bryła pustka w architekturze [w:] idem, Odczuwanie architektury, przeł. Barbara Gadomska, Kraków 20215, s. 41.

48 Zbigniew Herbert, Przemiany Liwiusza z tomu Elegia na odejście [w:] idem, Wiersze wybrane… op. cit., s. 292.

Polska ekipa na European Glass Context 2008, Bornholm, Dania; od lewej: Marta Sienkiewicz, Marzena Krzemińska-Baluch, Kazimierz Pawlak, Piotr Stramski

The Polish team at the European Glass Context 2008, Bornholm, Denmark; from left: Marta Sienkiewicz, Marzena KrzemińskaBaluch, Kazimierz Pawlak, Piotr Stramski

s kandynawia, czyli „dzika w O ln O ść”

hO lsbybrunn,

Sometimes minor events entail a series of larger ones. This was the case this time as well. As Kazimierz Pawlak recounts, “One day in Wrocław, at the Faculty of Design and Interior Ar chitecture the Swedish designer Sten Salander came. When he learned that there was a Department of Glass next door, he came to visit us as well. He saw what we were doing and suggested the employees take a trip to Smaland, in the glassworks area.”

Well yes, every glassblower’s dream. Between Växjö and Nybro there are as many as fifteen glassworks, almost all that exist in the country. Large and small, employing dozens and hundreds of people. Regardless of size, however, they can all be visited. Glass manufactured there is known all over the world, and the local brands Orrefors, Kosta Boda or Svenska Glasbruk, are synonymous with style and quality. A kind of glassmaking Ruhr. Go there? Of course. Besides, it’s 1993. Contact with “the West” is still something special, an opening to experiences pre viously unavailable. So it’s not just about the glass, it’s about the country and the people.

And so began a rather unusual trip to the very centre of Scandinavia’s fragile industry: famous glassworks, great artists

Niekiedy zdarzenia drobne pociągają za sobą serię więk szych. Tak było i tym razem. No bo, jak opowiada Kazimierz Pawlak, pewnego dnia do Wrocławia, na Wydział Wzornictwa i Architektury Wnętrz przyjechał szwedzki projektant Sten Sa lander. Kiedy dowiedział się, że po sąsiedzku jest Katedra Szkła, przyszedł i do nas z wizytą. Zobaczył, co robimy i zaproponował pracownikom wycieczkę do Smalandii, w rejon hut szkła. No tak, marzenie każdego szklarza. Pomiędzy Växjö a Nybro znajduje się aż piętnaście hut, niemal wszystkie istniejące w kraju. Duże i małe, zatrudniające po kilkanaście po kilkaset osób. Bez względu jednak na wielkość, wszystkie można zwiedzać. Szkło tam wytwarzane jest znane w całym świecie, a tamtejsze marki Orrefors, Kosta Boda czy Svenska Glasbruk, są synonimem stylu i jakości. Rodzaj szklarskiego zagłębia. Pojechać tam? Oczywi ście. Poza tym jest 1993 rok. Wciąż jeszcze kontakt z „Zachodem” jest czymś wyjątkowym, otwarciem na niedostępne wcześniej doświadczenia. Nie chodzi więc tylko o szkło, ale o kraj i ludzi.

I tak zaczęła się dość niezwykła wyprawa do samego cen trum skandynawskiego kruchego przemysłu: znane huty, wielcy artyści i dizajnerzy. Pośród nich pojawi się najsłynniejszy z nich,

v ä XJ ö, sTa vanger, bO rnh O lm, r iihimäki

s candinavia , O r “ wild freed O m ” hO lsbybrunn, v ä XJ ö, sTa vanger, bO rnh O lm, r iihimäki

and designers. Among them will appear the most famous of them, Bertil Vallien, creator of large objects cast in glass, mostly boats, who says that “glass is an invisible material that devours light and passes it on. No other working material is so unstable and fickle.” And he adds, “that’s why I’m so fascinated”49. Dressed in a distinctive coloured shirt and cap, he will talk with guests, telling them about Sweden, asking about their country and experiences. Finally, slipping his cap slightly off his forehead, he writes a dedication in his book, which he offers to them.

But first Kazimierz Pawlak and Ludwik Kiczura go by car to Świnoujście, then the ferry takes them to Sweden. With them are also Małgorzata Dajewska, Barbara Zworska-Raziuk, Marek Puchała and Przesław Kornacki. It’s rare for them to go somewhere like this, without commitment. Symposia and exhibitions are a ton of work, and here - tourism. They end up in Holsbybrunn, in the administrative region of Jönköping, in the municipality of Vetlanda, a community of artist-ceramists, a kind of commune settled in a beautiful old school building. Together with them (two young married couples with children) the Poles live, eat together in their garden and talk. It’s April, warm and sunny. The first leaves are all around and lots of daffodils. The property also has animals raised by the owners: dogs, peacocks and dark Vietnamese pigs. All together as if from the dreams of David Thoreau, who wanted to save human freedom through contact with nature, yet without escaping from life in the world. Likewise here, in small Holsbybrunn, where one enjoys the benefits of civilisation, but avoids the contagion of exuberant consumerism of the big cities, uses one’s own hands to work, respects living and inanimate matter. In some sense, the nineteenth-century philosopher’s postu late that “the town [Thoreau was then referring to American conditions] should in some respects fulfill the role of the European aristocrat. It should become a patron of the fine arts. It is wealthy enough to do so. All it lacks is generosity

49 Bertil Vallien, Mother Sweden www.mothersweden.com/bertil-val lien.html (accessed 11.09.21).

Informacja o podróży Kazimierza Pawlaka do Danii w ramach grantu Danish Art Fundation na 2014 rok, „Informator Okręgu Wrocławskiego ZPAP” nr 1/2014 (40)

Bertil Vallien, autor odlewanych w szkle dużych obiektów, głów nie łodzi, który mówi, że „szkło jest niewidzialnym materiałem, który pożera światło i przekazuje je dalej. Żaden inny materiał roboczy nie jest tak niestabilny i krnąbrny. – I dodaje – dlatego jestem tak zafascynowany”49. Ubrany w charakterystyczną kolorową koszulę i czapeczkę, będzie z gośćmi rozmawiał, opowiadał o Szwecji, pytał o ich kraj i doświadczenia. W końcu, zsuwając lekko czapeczkę z czoła, wpisze dedykację do swojej książki, którą im ofiaruje.

Ale najpierw Kazimierz Pawlak z Ludwikiem Kiczurą jadą samochodem do Świnoujścia, potem prom wiezie ich do Szwecji. Są z nimi jeszcze Małgorzata Dajewska, Barbara Zworska-Raziuk, Marek Puchała i Przesław Kornacki. Rzadko zdarza im się je chać gdzieś tak, bez zobowiązań. Sympozja wystawy to masa pracy, a tu – turystyka. Trafiają do Holsbybrunn, w regionie administracyjnym Jönköping, w gminie Vetlanda, do wspólnoty artystów-ceramików, rodzaju komuny osiedlonej w pięknym, starym budynku szkoły. Razem z nimi (dwa młode małżeństwa z dziećmi) Polacy mieszkają, wspólnie jedzą w ich ogrodzie, rozmawiają. Jest kwiecień, ciepły i słoneczny. Dokoła pierwsze liście i dużo żonkili. W posiadłości są także hodowane przez właścicieli zwierzęta: psy, pawie i ciemne, wietnamskie świnki. Wszystko razem jak z marzeń Davida Thoreau, który chciał ocalić ludzką wolność poprzez kontakt z naturą, nie uciekając jednak od życia w świecie. Podobnie tutaj, w niewielkim Holsbybrunn,

gdzie korzysta się dobrodziejstw cywilizacji, jednak unika się zakażenia rozbuchanym konsumpcjonizmem wielkich miast, korzysta się z pracy rąk własnych, szanuje materie żywe i nie ożywione. W jakimś sensie spełnia się postulat dziewiętnasto wiecznego filozofa, że „miasteczko [Thoreau odnosił to wówczas do warunków amerykańskich] powinno pod niektórymi wzglę dami spełniać rolę europejskiego arystokraty. Powinno zostać mecenasem sztuk pięknych. Jest na to dostatecznie zamożne. Brakuje mu tylko wspaniałomyślności i poloru”50 Holsbybrunn stara się o jedno i drugie, i całkiem nieźle mu to wychodzi.

Z podobnym, wspólnotowym modelem uprawiania sztuki Kazimierz zetknie się w 2015 w roku w Eutin, w Niemczech, gdy weźmie udział w wystawie „Nur wer die Form beherrscht kann mit ihr spielen – Gefäss Ostholstein-Museum Eutin”. To będzie prezentacja szkła i ceramiki krajów nadbałtyckich w lokalnym muzeum. Spotkanie zorganizuje komuna artystyczna, której członkowie – kilka rodzin – zajmują się sztuką i rękodziełem. Ale także refleksją nad kondycją artysty. Prelekcje debaty odbywają się w Eutin w wielkiej stodole. Życie tych artystów -rzemieślników składa się z powszednich starań o przetrwanie i sztuki jako naturalnej kontynuacji tych pierwszych. To zrobi na Kazimierzu duże wrażenie.

Organizator szwedzkiej wycieczki, Sten Salander, sam zajmujący się formami przemysłowymi z drewna, ma tutaj, w Holsbybrunn, dom ze sklepem, jeszcze po dziadku, w którym

49 Bertil Vallien, Mother Sweden, www.mothersweden.com/bertil-vallien.html (dostęp: 11.09.21).

50 Henry David Thoreau, Walden, czyli życie w lesie, tłum. H. Cieplińska, Poznań 1999, s. 126.

Kwiaty i zwierzęta w posiadłości artystów ceramików, Bergsgården, Holsbybrunn, Szwecja

Information about a trip to Denmark as part of a 2014 grant from the Danish Art Foundation in ZPAP Wrocław District Newsletter no. 1/2014(40)

Flowers and animals in the estate of ceramic artists, Bergsgården, Holsbybrunn, Sweden

and polish.”50. Holsbybrunn is trying to do both, and it’s working out pretty well for it.

Kazimierz will encounter a sim ilar communal model of making art in 2015 in Eutin, Germany when he participates in the exhibition “Nur wer die Form beherrscht kann mit ihr spielen - Gefäss Ostholstein-Museum Eutin”. This will be a presentation of glass and ceramics from the Baltic countries in a local museum. The meeting will be organised by an art commune whose members - several families - are involved in arts and crafts. But also a reflection on the condition of the artist. The lectures and debates are held in Eutin in a large barn. The life of these artisanal artists consists of the everyday struggle for survival and art as a natural continuation of the former. This will make a big impression on Kazimierz.

The organiser of the Swedish tour, Sten Salander, himself a wood industrial moulder, has here, in Holsbybrunn, a house with a shop, still from his grandfather, in which century-old furnishings survive. There you will find Lavanders - a cafe & divershandel combined with a museum, where you can buy beautiful, community-made items, have coffee, eat cake and ice cream, and buy local products. Right now, the Internet shows pictures of a pinkish building with yellow doors and windows, and a sign: Eric Lavander. Sten will prepare a map of the region for his Polish friends and mark on it the places worth visiting. The map and plan survive in Kazimierz’s records.

So they will go, guided by Sten’s advice, to explore Småland, a province in the southeastern part of the Scandinavian boot whose landscapes tourists from all over the world want to admire. There they will find clean waters and forests, wild

animals not disturbed by humans and people not disturbed by civilisation, which here seems, even in cities, less aggressive than elsewhere. They will see a land where even the naughty boy Emil, the protagonist of Astrid Lindgren’s novel, could feel happy, because the customs of the Småland villages and towns are child- and adult-friendly, life is slower, and their inhabitants do not have to prove anything to anyone. Comparing Poland and Sweden “it is difficult to find in Europe two countries with such a different history, separated only by a stretch of shallow sea. [...] One accustomed for two hundred years to peace, the other constantly forced to take up arms; one has hardly known feudalism, egalitarian since the Middle Ages, the other steeped in the culture of the nobility.”51 Thoreau’s postulated sense of freedom is likely to thrive in a country considered one of the most human-friendly in the world.

This journey will be continued in 1999 with a trip to Växjö, where the Wrocław Glass Department will be invited to present an exhibition. Everything will take place in the picturesque building of the Småland Museum and Swedish Glass Museum, Sweden’s oldest regional museum, founded here back in 1867 and now expanded. Kazimierz Pawlak, as dean of the Faculty at that time, will prepare an exposition which is an artistic part of the Unknown Glass series, showing the unobvious possibilities of a seemingly obvious material. Just when the purple and yellow crocuses will be blooming on the vast lawns around the white building on the hill, the vernissage inside will bring together Polish and local dignitaries along with the Polish am bassador, artists, students and graduates of the Academy of Fine Arts.

Pawlak’s Scandinavian peregrinations in 1996 will also in clude Finland, when in Riihimäki, in the local Glass Museum, an exhibition “New Polish Glass” and an accompanying “Hommage a Henryk Albin Tomaszewski” will be held. The exhibition was co-created by Kazimierz Pawlak and Bogdan Górecki, curator of Wrocław glass collections, at the invitation of the National Museum in Wrocław. Hundreds of packages go from Poland to

50 Henry David Thoreau, Walden, or Life in the Woods transl. H. Cieplińska, Poznań 1999, p. 126.

51 Maciej Zaremba Bielawski, Doniesienia z poligonu nowoczesności [Reports from the testing ground of modernity], [in:] idem, Polski hydraulik naj nowsze opowieści ze Szwecji, trans. Wojciech Chudoba and Katarzyna Tubylewicz, Jan Rost and Anna Topaczewska. Warsaw 2019, p. 8.

przetrwało stuletnie wyposażenie. Tam mieści się Lavanders –cafe & divershandel połączone z muzeum, gdzie można kupić piękne, wytwarzane przez wspólnotę przedmioty, napić się kawy, zjeść ciasto i lody, kupić lokalne produkty. W tej chwili Internet pokazuje zdjęcia różowawego budynku z żółtymi drzwiami i oknami, z szyldem: Eric Lavander. Sten przygotuje swoim polskim przyjaciołom mapę rejonu i zaznaczy na niej miejsca, które warto odwiedzić. Mapa oraz plan przetrwają w dokumen tacji Kazimierza.

Pojadą zatem, prowadzeni radami Stena, zwiedzać Sma landię (po szwedzku Småland), prowincję w południowo -wschodniej części skandynawskiego buta, której pejzaże pragną podziwiać turyści z całego świata. Znajdą tam czyste wody i lasy, dzikie zwierzęta, nie niepokojone przez ludzi i ludzi nie niepokojonych przez cywilizację, która tutaj zdaje się, nawet w miastach, mniej agresywna niż gdzie indziej. Zobaczą krainę, w której nawet niesforny chłopiec, Emil, bohater powieści Astrid Lindgren, mógł czuć się szczęśliwy, bo obyczaje smalandzkich wsi i miasteczek są przyjazne dzieciom i dorosłym, życie płynie w nich wolniej, a ich mieszkańcy nie muszą nikomu niczego udowadniać. Porównując Polskę i Szwecję „trudno znaleźć w Europie dwa państwa o tak odmiennej historii, oddzielone tylko kawałkiem płytkiego morza. […] Jedno przyzwyczajone od dwustu lat do pokoju, drugie ciągle zmuszane chwytać za broń; jedno nie zaznało prawie feudalizmu, egalitarne od średniowiecza, drugie przesiąknięte kulturą szlachecką”51. Postulowane przez Thoreau poczucie wolności ma szanse na rozwój w kraju uchodzącym za jeden z najbardziej przyjaznych człowiekowi na świecie.

Kontynuacją tamtej podróży będzie w 1999 roku wyjazd do Växjö, dokąd wrocławska Katedra Szkła zostanie zaproszona z wystawą. Wszystko będzie się odbywać w malowniczym bu dynku Muzeum Smalandii i Szwedzkim Muzeum Szkła, najstar szym szwedzkim muzeum okręgowym, założonym tu jeszcze

w 1867 roku, a obecnie rozbudowanym. Kazimierz Pawlak jako podówczas dziekan wydziału przygotuje ekspozycję stanowiącą artystyczną część cyklu „Szklane nieznane”, ukazującego nieoczy wiste możliwości oczywistego wydawałoby się tworzywa. Akurat wtedy, gdy na rozległych trawnikach wokół białego budynku na wzgórzu będą kwitły fioletowe i żółte krokusy, wewnątrz wernisaż zgromadzi polskich i lokalnych dostojników wraz z ambasadorem Polski, artystów, studentów i absolwentów ASP. Skandynawskie peregrynacje Pawlaka w 1996 roku obejmą także Finlandię, kiedy to w Riihimäki, w tamtejszym Muzeum Szkła, odbędzie się wystawa „Nowe Polskie Szkło” oraz towarzy sząca jej „Hommage á Henryk Albin Tomaszewski”. Ekspozycję współtworzą Kazimierz Pawlak z Bogdanem Góreckim, kurato rem wrocławskich zbiorów szkła, na zaproszenie Muzeum Naro dowego we Wrocławiu. Z Polski do Finlandii jadą setki paczek, bo gospodarze przeznaczyli wielkie przestrzenie na szkło znad Odry. Instalacja tej trudnej logistycznie wystawy, odbywa się przez kilka dni w ascetycznych salach nowoczesnego budynku. Ta pozornie niewdzięczna praca jest też początkiem długoletniej znajomości Kazimierza z Heikki Matiskainen’em, ówczesnym dyrektorem Muzeum, spotkanym na Litwie w czasie sympozjum, znającym też Wrocław, otwartym, przyjacielskim i rozmownym (jak na Fina – wyjaśnia Kazimierz). Z wykształcenia Matiskainen jest archeologiem.Pawlak zaprzyjaźnia się przy tej okazji rów nież z Kaisą Koivisto, kuratorką wystawy, znającą się na fińskim dizajnie, a w szczególności szkle, jak nikt inny; tego dotyczyła jej teza doktorska, w której analizowała powojenne praktyki i dokonania artystów swego kraju w tej dziedzinie.52 Kaisa pro jektuje ekspozycje, pisze do nich katalogi, stara się zrozumieć kształty kruchego tworzywa i ich szerokie konteksty, włącza się w nowoczesny ruch tworzenia muzeum, w zamierzeniu mającego „pokazać dzieła artystów, które powstały w bliskim związku z daną przestrzenią, albo też dzieła sztuki już istniejące, które podejmują z przestrzenią dialog daleko wykraczający poza

51 Maciej Zaremba Bielawski, Doniesienia z poligonu nowoczesności, [w:] idem, Polski hydraulik i najnowsze opowieści ze Szwecji, przeł. Wojciech Chudoba oraz Katarzyna Tubylewicz, Jan Rost i Anna Topaczewska. Warszawa 2019, s. 8. 52 https://books.google.pl/books?id=QcM4AAAAQBAJ&pg=PT37&lpg=PT37&dq=Kaisa+Koivisto+glass+museum&source=bl&ots=GmsnxTI0KS&si g=ACfU3U0AD_2qZf_yGUIJsgxyF1mncVgF3Q&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwi6gb--uY_4AhXvs4sKHYmxDRY4ChDoAXoECBMQAw#v=onepage&q=Ka isa%20Koivisto%20glass%20museum&f=false

Przed Muzeum Szkła w Riihimäki, Finlandia

In front of the Glass Museum in Riihimäki, Finland

Krajobrazy norweskich fiordów, którymi zachwycał się

Kazimierz Pawlak w czasie podróży do Stavanger w 2008 roku

Finland, because the hosts have allocated large spaces for glass from the region on the Oder. The installation of this logistically difficult exhibition takes place over several days in the ascetic halls of a modern building. This seemingly thankless job is also the beginning of the long acquaintance between Kazimierz and Heikki Matiskainen, then director of the museum, met in Lithuania during a symposium, also familiar with Wrocław, open, friendly and talkative (“for a Finn,” explains Kazimierz). By education Matiskainen is an archaeologist. Pawlak also makes friends with Kaisa Koivisto, the exhibition’s curator, who knows Finnish design, and glass in particular, like no one else; this was the subject of her doctoral thesis, in which she analysed the post-war practices and achievements of her country’s artists in this field52. Kaisa designs exhibitions, writes the catalogues for them, tries to understand the forms of the brittle material and their broad contexts, joins the modern movements to create the museum, intended to “show case works by artists that have been created in close relation to a given space, or works of art that already exist, which enter into a dialogue with the space that goes far beyond the dilemmas of classical and postmodern architecture”53. One could say that Kaisa seeks the Scandinavian model for exhibition practices as well.

Kazimierz is interested in the crazy works of this seeming ly conservative woman, as well as the achievements of Finnish glass designers, especially Tapio Wirkkala, also a sculptor, an important figure and doyen of postwar design. He also goes to the Ittala glassworks, for which Wirkkala designed, as well as Alvar Aalto, to look at its production. But apart from the almost iconic glassworks with its eminent artists, he also visits the small glass studio where, as he says, “the artist works in his slippers and has parquette around the lehr”. And a brief glimpse of Helsinki, where Scandinavian simplicity mixes with classicist buildings, still from Tsarist Russia, which Kazimierz and Tsar Alexander II, standing on a monument in the main square, look at with amazement. Well, he may not be that surprised. It was during his reign that this sparsely populated country of lakes, marshes, peat bogs and few towns 52 https://books.google.pl/books?id=QcM4AAAAQBAJ&pg=PT37&lpg=PT37&dq=Kaisa+Koivisto+glass+museum&source=bl&ots=GmsnxTI0KS&si g=ACfU3U0AD_2qZf_yGUIJsgxyF1mncVgF3Q&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwi6gb--uY_4AhXvs4sKHYmxDRY4ChDoAXoECBMQAw#v=onepage&q=Ka isa%20Koivisto%20glass%20museum&f=false 53 Victoria Newhouse, Toward a New Museum, trans. Irma Kozina, [in:] Art Museum. An Anthology, ed. Maria Popczyk, Kraków 2005, p. 597.

dylematy architektury klasycystycznej i postmodernistycznej”53. Można by rzec, że Kaisa szuka skandynawskiego modelu także dla praktyk wystawienniczych.

Kazimierza ciekawią szalone prace tej z wyglądu konserwa tywnej kobiety, tak jak i dokonania fińskich projektantów szkła, szczególnie Tapio Wirkkala, także rzeźbiarza, ważnej postaci i nestora powojennego designu. Jedzie również do huty Ittala, dla której projektował Wirkkal, a także Alvar Aalto, by przyjrzeć się jej produkcji. Ale poza kultową niemal hutą z jej znamieni tymi twórcami odwiedza też małe studio szkła, w którym – jak opowiada – artysta pracuje w kapciach, a wokół pieca ma parkiet. I krótko rzuca okiem na Helsinki, gdzie miesza się skandynawska

i nielicznych miast był częścią Imperium Romanowów jako Wiel kie Księstwo Finlandii. Rosyjska architektoniczna megalomania odcisnęła tutaj swoje piętno.

Co za kraj, co za pejzaże! – zachwyci się Pawlak, opowiada jąc mi o swojej drodze do Norwegii w 2008 roku. Więc najpierw podróż promem, potem jazda wijącą się po wybrzeżu drogą. Każdy zakręt to inny krajobraz. Bajka – mówi Kazimierz – niebo, roślinność, kolory. Jakby wszystko występowało tu w postaci czystej, nienaruszonej brudem cywilizacji. Podobnie było w za chodnich Niemczech – zauważa jeszcze. I do tego trasa jakby wiodąca do pałacu w chmurach albo do tajemniczego królestwa podziemi: tunele, mosty i meandrujące łączniki między nimi.

prostota z klasycystycznymi budowlami, jeszcze po carskiej Rosji, czemu ze zdumieniem przyglądają się Kazimierz oraz car Aleksander II, stojący na pomniku na głównym placu. No, on może nie dziwi się aż tak bardzo. To między innymi za jego panowania ten rzadko zaludniony kraj jezior, bagien, torfowisk

Raz widzi się z góry głębię i rozległość przestworu, innym ra zem – czeluść. Na wzniesieniach, widocznych z drogi, ukazują się intrygująco ruiny zamków i klasztorów. I jest zdumiewa jąco ciepło, ze względu na Golfstrom. W domach w Stavanger, dokąd jadą, będą pojedyncze szyby i nie będzie ogrzewania,

53 Victoria Newhouse, W stronę nowego muzeum, przeł. Irma Kozina, [w:] Muzeum sztuki. Antologia, red. Maria Popczyk, Kraków 2005, s. 597.

Landscapes of Norwegian fjords admired by Kazimierz Pawlak during his trip to Stavanger in 2008

Studio szkła Mingar Walker Nærbø, Norwegia, 2008

Mingar Walker Nærbø Glass Studio, Norway, 2008

was part of the Romanov Empire as the Grand Duchy of Finland. Russian architectural megalomania has made its mark here.

“What a country, what landscapes!” Pawlak will enthuse, telling me about his trip to Norway in 2008. So first a ferry ride, then a drive along the winding coastal road. Every bend is a dif ferent landscape. “A fairy tale,” says Kazimierz, “Sky, vegetation, colours. It’s as if everything here exists in its pure form, untouched by the grime of civilisation. The same was true in West Germany,” he observes. And the route seems to lead to a palace in the clouds or to the mysterious kingdom of the underworld: tunnels, bridges and the meandering links between them. One sees the depth and vastness of the expanse of space from above, while at other times one sees the abyss. On the hills, visible from the road, appear intriguing ruins of castles and monasteries. And it’s amazingly warm, because of the Gulfstream. In the houses in Stavanger, where they are going, there will be single panes of glass and no heating, but all around there will be oleanders, fig trees and other rare trees, supposedly planted here by the local pirates. In the 19th century, they lit fires on the coast, lured ships in, and robbed them when they wrecked. The unwritten code of these people says: things tossed out by the sea are no body’s. They plundered the Tsar’s ships carrying exotic plants to St. Petersburg in this way.

But now looting is out of the question here. At least officially and on a larger scale. If Vikings or pirates have heirs here, they now wear Armani suits and hide their faces behind darkened lim ousine windows. Essentially, “Norway today functions as both a global Eldorado and a moral superpower,”54 Nina Witoszek, a scholar of Norwegian culture, writes. “Norwegian wealth is not only the major energy sources of oil, gas, and water and one of the highest GDPs per capita in the world; [...] it also includes a long tradition of peaceful community-oriented development as well as the ability to cooperate, policies of emancipation, one of the world’s best welfare systems, breathtaking landscapes, and an identity built on harmonious coexistence with nature.”55 And although everything shows its Janus faces in the end, it is

not visible at first glance to Kazimierz, who at that moment sees the blue of the sky and the fjords, the harmony and beauty of the architecture, human kindness.

They are driving through such country, this time with Jola, his wife, this beautiful summer. To Stavanger, which this year is the European Capital of Culture. There they stay for over two weeks with friends. Eldar Totland, a jovial, short-cropped blond with a beard and moustache and with Elena, his Ukrainian wife, a cheerful companion at all meetings, is a glass enthusiast and has been accompanying artists’ conventions throughout Europe for many years. He participated as an observer in meetings in Nový Bor, Lviv, Frauenau and Bardutvarnok. Kazimierz had just met him at this last symposium, in Hungary. They spend the night with Jola in the house of his son, who works on an oil rig. It is from oil that the immeasurable wealth of this country flows. And they’re putting together an exhibition in a room at the Art Museum building: “Humor og Politikk, Folk og Energi en Glass-oversettelse”, or “Humour and Politics, Folk and Energy in Glass Transcriptions”.

A group of European artists work together with them. There is Ivo Lill from Estonia, having had dramatic transitions from the time of Soviet rule in his country, and with a body of work in geometric coloured glass. There is also the colour-loving Kaii Kopel, also from Estonia, who loves colour in glass and in life. Kazimierz had met her before, in Hungary, among other places. And Anda Munkevica, a Latvian artist, and Valentins Elsts, her partner, who run a large glass studio in Riga. The girl has a bit of Polish beauty, thinks Kazimierz, besides being determined and dominant. She creates interesting works in lehr techniques - nature’s fingerprints. They have already met in Lviv, where Anda and her friends sang a lovely Latvian lullaby, as well as in Bulgaria, Luxembourg and Lithuania. During the 2011 exhibition in Riga, Anda will invite Pawlak to visit her. And then there is Remigijus Kriukas from Lithuania, met earlier in Hungary.

Eldar arranges for them to tour the area. Kazimierz later makes additional trips to the scenic fjord coasts. It’s August,

za to dokoła oleandry, figowce i inne rzadkie drzewa, sadzone tu podobno jeszcze przez miejscowych piratów. W XIX wieku rozpalali na wybrzeżu ogniska, wabili statki i rabowali je, gdy się rozbiły. Niepisany kodeks tych stron mówi: rzeczy wyrzucone przez morze są niczyje. Złupili tak statki cara, na których przewożono do Petersburga egzotyczne rośliny.

Ale teraz o łupiestwie nie ma tu mowy. Przynajmniej oficjalnie i na większą skalę. Jeśli Wikingowie czy piraci mają tu swoich spadkobierców, to noszą oni teraz garnitury od Armaniego i kryją twarze za ciemnymi szybami limuzyn. Za sadniczo „Norwegia funkcjonuje dziś zarówno jako światowe eldorado, jak i jako moralne supermocarstwo”54 – pisze Nina Witoszek, badaczka norweskiej kultury. „Norweskie bogactwo to nie tylko główne źródła energii: nafta, gaz i woda oraz jeden z najwyższych PKB per capita na świecie; […] obejmuje ono również długą tradycję pokojowego rozwoju nastawionego na wspólnotę, a także umiejętność współpracy, politykę emancypacji, jeden z najlepszych na świecie systemów opiekuńczych, zapierające dech w piersiach krajobrazy oraz tożsamość zbudo waną na harmonijnym współżyciu z przyrodą”55. I aczkolwiek wszystko ukazuje w końcu swoje janusowe oblicze, to jednak nie jest ono widoczne na pierwszy rzut oka Kazimierza, które w tym momencie widzi błękit nieba i fiordów, harmonię i urodę architektury, ludzką życzliwość.

Przez taki kraj jadą, tym razem z Jolą, żoną, tego pięknego lata. Do Sta vanger, które w tym roku jest Europejską Stolicą Kultury. Tam zatrzymują się na ponad dwa tygodnie u przyjaciół. Eldar Totland, jowialny, krótko ścięty blondyn z brodą i wąsami oraz z Eleną, swoją ukraińską żoną, wesoły kompan wszystkich spotkań, jest miłośnikiem szkła i od wielu lat towarzyszy zjazdom artystów w całej Europie. Uczestniczył jako obserwator w spotkaniach w Nowym Borze, Lwowie, Frauenau i Bárdudvarnok. Kazimierz poznał go właśnie na tym ostatnim sympozjum, na Węgrzech. Nocują z Jolą w domu jego syna, pracującego akurat na platformie wiertniczej. To z nafty płynie niezmierzone bogactwo tego kraju. No i przygotowują wystawę w sali przy budynku Muzeum Sztuki: „Humor og Politikk, Folk og Energi en Glass-oversettelse”, czyli „Humor i polityka, ludzie i energia w szklanych transkrypcjach”. Razem z nimi pracuje grupa europejskich artystów. Jest Ivo Lill z Estonii, mający za sobą dramatyczne przejścia z czasu sowieckiego władania w jego kraju, a w dorobku geometryczne, barwne szkła.

Jest też uwielbiająca kolor w szkle i w życiu Kaii Kopel, też z Estonii. Kazimierz spotkał ją wcześniej, między innymi na Węgrzech. I Anda Munkevica, łotewska artystka, oraz Valentins Elsts, jej partner, którzy prowadzą w Rydze duże studio

54

55 Ibidem, p. 10.

54 Nina Witoszek, Norweski sen, [w:] eadem, Najlepszy kraj na świecie przeł. Mariusz Kalinowski, Wołowiec 2021, s. 14.

55 Ibidem, s. 10.

Plakat wystawy w Stavanger, 2008

Poster of the exhibition in Stavanger in 2008

Nina Witoszek, Norweski sen [The Norwegian Dream], [in:] eadem, Najlepszy kraj na świecie, trans. Mariusz Kalinowski, Wołowiec 2021, p. 14.

a good time for trips. In the light of the Norwegian summer, the houses look more colourful, the fjords look deeper and more sapphire, the plants get an extra shade of green. In the photos that Kazimierz took, you can still see Gothic churches, small wooden houses, and hyper-modern buildings made of glass and steel. And everything, along with the geraniums in the windows, looks like it was freshly washed before Sunday by a careful housekeeper.

Just two weeks later Scandinavia appears again, this time in the form of the island of Bornholm, its landscapes and mon uments, and the international conference and symposium European Glass Context 2008. Train, ferry, bus. Hours of Pawlak’s journey together with a group of Polish artists from Wrocław: Marzena Krzemińska, Marta Sienkiewicz and Piotr Stramski. They live at a campsite. Friends from Latvia and Bulgaria were placed next to them. Even though it’s September, it’s warm enough for camping. Again, as in Norway, the Gulfstream helps. And here, fig trees and oleanders grow in places. The conference takes place in one place, the exhibition in a different one. The main exhibition is housed in the Museum of Contemporary Art in Gudhjem, which is more like a space station than an art shrine. Kazimierz presents his Cocoon there. The curator is Susanne Jøker, a Dane, a specialist in huge exhibitions, an aristocrat in her field: she selects artists and other curators from Europe. She is director of the European Glass and Ceramic Context at the Royal Danish Academy and teaches at the School of Design at Bornholm Art Museum. Besides this, she is a world-renowned artist herself. Kazimierz was proposed to her by a curator from Lithuania.

As usual during the symposium there are various speeches, and then you have to get to other places. They have a lot of driving. Great. There is so much to see here: rocky and sandy beaches, cliffs in places, castle ruins, small rotund churches with double walls, built in the Middle Ages as fortresses and granaries, and further - wooden houses, similar to those in Norway, characteristic smokehouses, because this is an island

surrounded by the sea. And everywhere remoteness, and the big sky. There are more than a dozen galleries and a glass blowing school on the North Coast. Bornholm is a handicraft island. You can see how they work and what exhibitions they organise, come in, talk.

In 2014, Pawlak once again returns to Bornholm. He re ceives a grant to undertake a research tour of glass centres and museums in Denmark - a Danish Arts Foundation Grant. He sets off in his car from Poland via Germany, then takes a ferry to Denmark: Aarhus, Ebeltoft, Copenhagen. He visits glass stu dios, museums, and artists, makes new contacts, and makes friends. He concludes this “very informative journey”, as he puts it by attending the opening of European Ceramic Context, an exhibition organised by Susanne Jøker, whom he met earlier. In a photo taken then, their relaxed profiles and smiles will survive.

From Scandinavia, Kazimierz Pawlak takes back memories of people with cheerful faces and gentle manners, and of om nipresent order, which is not expressed only in material order. It also seems to permeate souls and social relationships. And while the Scandinavians did not shape their countries accord ing to Thoreau’s guidelines, they do give the impression that they understood his idea that “improving the quality of human life required the discovery of a conscience within oneself and a willingness to shape one’s life based on the principles derived from it. Only then did man regain his bond with the Whole - his wild freedom.”56

szkła. Dziewczyna ma trochę polską urodę, uważa Kazimierz, poza tym jest zdecydowana i dominująca. Tworzy interesujące prace w technikach piecowych – odciski natury. Spotkali się już we Lwowie, gdzie Anda z koleżankami śpiewała na głosy uroczą łotewską kołysankę, a także w Bułgarii, Luksemburgu i na Litwie. W czasie wystawy w 2011 roku w Rydze Anda za prosi Pawlaka do siebie. No i jeszcze Remigijus Kriukas z Litwy, poznany wcześniej na Węgrzech. Eldar organizuje im zwiedzanie okolic. Kazimierz robi póź niej dodatkowe wyprawy na malownicze wybrzeża fiordów. Jest sierpień, dobra pora na wycieczki. W świetle norweskiego lata domki wyglądają na bardziej kolorowe, fiordy – na głębsze i bardziej szafirowe, rośliny zyskują dodatkowy odcień zieleni. Na zdjęciach, które robił Kazimierz, widać jeszcze gotyckie koś cioły, niewielkie, drewniane domki i hipernowoczesne budynki ze szkła i stali. A wszystko, razem z pelargoniami w oknach, wygląda jak świeżo wymyte przed niedzielą przez staranną gospodynię.

Zaledwie dwa tygodnie później Skandynawia znowu się po jawia, tym razem w postaci wyspy Bornholm, jej pejzaży i zabyt ków oraz międzynarodowej konferencji i sympozjum European Glass Context 2008. Pociąg, prom, autobus. Godziny wspólnej podróży Pawlaka z grupą polskich artystów z Wrocławia: Ma rzeną Krzemińską, Martą Sienkiewicz i Piotrem Stramskim. Mieszkają na campingu. Obok nich ulokowani zostali przyjaciele z Łotwy i Bułgarii. Mimo że to wrzesień, jest wystarczająco ciepło by biwakować. Znów, jak w Norwegii, pomaga Golfstrom. I tutaj gdzieniegdzie rosną figowce i oleandry. Konferencja odbywa się w innym miejscu, wystawa – w innym. Ekspozycja główna mie ści się w Muzeum Sztuki Współczesnej w Gudhjem, podobnym bardziej do stacji kosmicznej niż do przybytku sztuki. Kazimierz pokazuje tam swój Kokon. Kuratorką jest Susanne Jøker, Dunka, specjalistka od ogromnych wystaw, arystokratka w swojej dzie dzinie: wybiera z Europy artystów i innych kuratorów. Jest dyrektorką European Glass and Ceramic Context w Królewskiej Akademii Duńskiej, uczy w School of Design w Bornholm Art

Museum. Poza tym sama jest artystką o światowej renomie. Kazimierz został jej zaproponowany przez kuratorkę z Litwy.

Jak zwykle podczas sympozjum odbywają się różne wystą pienia, a potem trzeba dotrzeć do innych miejsc. Sporo mają jeżdżenia. Świetnie. Tyle jest tu do zobaczenia: plaże kamieniste i piaszczyste, gdzieniegdzie klify, ruiny zamków, niewielkie rotun dowate kościoły z podwójnymi murami, jeszcze w średniowieczu budowane jako twierdze spichlerze, a dalej – drewniane domki, podobne do tych norweskich, charakterystyczne wędzarnie, bo to przecież wyspa otoczona morzem. I wszędzie dal, wielkie niebo. Na wybrzeżu północnym znajduje się kilkanaście galerii i szkoła szklarska. Bornholm to zagłębie rękodzieła. Można zobaczyć, jak się w nich pracuje i jakie organizuje wystawy, wejść, porozmawiać.

W 2014 roku Pawlak jeszcze raz wraca na Bornholm. Otrzy muje grant na odbycie badawczej podróży po ośrodkach i mu zeach szkła w Danii – Grant Danish Arts Fundation. Rusza swoim samochodem z Polski przez Niemcy, potem płynie promem do Danii: Arhus, Ebeltoft, Kopenhaga. Odwiedza studia szkła, muzea, artystów, nawiązuje nowe kontakty, zawiera przyjaźnie. Tę, jak to ujmuje, bardzo pouczającą podróż kończy uczestnicząc w otwarciu European Ceramic Contex, wystawy organizowanej przez poznaną wcześniej Susanne Jøker. Na zdjęciu wtedy zro bionym przetrwają ich rozluźnione sylwetki, uśmiechy.

Ze Skandynawii Kazimierz Pawlak wywozi wspomnie nia ludzi o pogodnych twarzach i łagodnych obyczajach oraz wszechobecnego ładu, który nie wyraża się tylko w porządku materialnym. Wydaje się przenikać także dusze oraz stosunki społeczne. I choć Skandynawowie nie kształtowali swoich krajów wedle wskazań Thoreau, to jednak sprawiają wrażenie jakby rozumieli jego ideę, że „poprawa jakości ludzkiego życia wymagała odkrycia w sobie sumienia i gotowości kształtowania życia w oparciu o wynikające z niego zasady. Dopiero wówczas człowiek odzyskiwał więź z Całością – swą dziką wolność”56.

56 Agnieszka Czarnecka, Życie w lesie, czyli o wolności Henry’ego Davida Thoreau [Life in the Forest, or the Freedom of Henry David Thoreau], “Wrocławskie studia erazmiańskie” vol. 10, Wrocław 2016, p. 382.

56 Agnieszka Czarnecka, Życie w lesie, czyli o wolności Henry’ego Davida Thoreau „Wrocławskie studia erazmiańskie” t. X, Wrocław 2016, s. 382.

A MERICA

Tol E do, M I llv I ll E

a meryka

T O led O , m illville

efore Kazimierz Pawlak went to America, the country came to see him several times. First in the form of an orange jacket, sent in a package from his family overseas, in which he went to take the entrance exam in Wiśnicz. (Anything American seemed better at the time, it aroused desire.) And other packages and vague but enticing information from his mother’s family members emigrating there. Then as a notion and a dream, also - especially at the end of college - of going there and earning real money. As a young assistant, he wondered whether it would be better to have a steady salary and an apartment in Tychy, thanks to the rent book provided by his parents, or to go away and - who knows - study abroad. Almost every Pole longed for America at that time. It had been so since the time of the great economic emigration at the end of the 19th and the beginning of the 20th century, about which Martin Pollack writes movingly in his book Emperor of America - when simple people actually had no ideaZ anim Kazimierz Pawlak pojechał do Ameryki, to ona sama kilka razy przychodziła do niego. Najpierw pod postacią tej pomarańczowej marynarki, przysłanej w paczce od rodziny zza oceanu, w której wybrał się na egzamin wstępny do Wiśnicza. (Wszystko, co amerykańskie, wydawało się wówczas lepsze, budziło pożądanie.) A także pod postacią innych paczek i niejas nych, a kuszących informacji pochodzących od emigrujących tam członków rodziny matki. Potem jako wyobrażenie i marze nie, także – szczególnie pod koniec studiów – o wyjeździe tam i zdobyciu prawdziwych pieniędzy. Jako młody asystent zasta nawiał się, czy lepsza jest stała pensja i mieszkanie w Tychach, dzięki książeczce mieszkaniowej założonej przez rodziców, czy jednak wyjazd i – kto wie – zagraniczne studia. Każdy niemal Polak tęsknił wtedy do Ameryki. Od czasu wielkiej emigracji zarobkowej u schyłku XIX i u początku XX wieku, o której pisze poruszająco Martin Pollack w książce Cesarz Ameryki, kiedy

Kazimierz Pawlak przed Muzeum Sztuki w Toledo, Ohio, USA, 1993

Kazimierz Pawlak in front of Toledo Museum of Art, Ohio, USA, 1993

Artysta w czasie pracy nad jednym ze swoich największych wytopionych szlifowanych obiektów Gotyk Millville, New Jersey, USA, 1994

B

Szaman, 1994, szkło sodowe barwne, topione w formie, mosiądz ptasie pióra, 70 × 39 ×10 cm

where this America was and how to get there. They thought they would find there “roads paved with gold [to which they would be taken] by a ship that floats proudly on the waves, a great city with huge houses, a great factory in front of which the workers stand smiling.57 Until more modern times, when, admittedly, the map seemed to be a more accessible source of information, yet America did not become a more real phenomenon because of it. When in the darkest years of Stalinism in Warsaw an exhibition “This is America” was organ ised58, crowds rushed to see it. “Bright ties, gaudy advertise ments, flaming Ku-Klux Klan crosses, and Colorado beetles trained in special Upper Bavarian camps were shown being dropped from aircraft under cover of darkness to devour cooperative potatoes. All this was done to the decadent sounds of boogie-woogie. The exhibition was meant to arouse distaste and contempt. It came out the other way around. Thousands of Varsovians in festive clothes lined up every day in a line as long as that to Lenin’s Mausoleum in Moscow, and in solemn silence looked at the ties, listened respectfully to the boogie-woogie, wishing at least in this way to express their blind and hopeless love for the United States.”59 This ironic, yet accurate description by Janusz Głowacki contains the adoring attitude of Poles towards the New World, which probably continues to this day and, surprisingly, has not been corrected by the Internet and greater opportunities for travel.

That is why at first Kazimierz Pawlak created America for himself in glass forms, so colourful and diverse that they seem to be at the same time the quintessence of the colours of American pop-culture, the brightness of Native American totems, their costumes and ornaments, and the infinite changeability of the shades of nature, of this con tinent still untouched in many parts by human foot. They are luminous like the neon lights on Broadway, like Sunset

57 Martin Pollack, Emperor of America. The Great Escape from Galicia, trans. C. Niedenthal, Wolowiec 2011, p. 16.

58 “This is America,” opened on December 15, 1952 in the halls of the Warsaw Arsenal.

59 Janusz Głowacki, Polowanie na karaluchy [Hunting for Cockro aches], [in:] idem, Ścieki, skrzeki, karaluchy. Utwory prawie wszyst kie, Warsaw 1996, p. 118.

Nowa Ameryka, 1992, szkło sodowe barwne, cięte klejone, marmur, barwione żywice, 41 × 18 × 6 cm

to prości ludzie nie mieli właściwie pojęcia, gdzie leży owa Ameryka i jak tam dotrzeć. Sądzili, że znajdą tam „drogi wybrukowane złotem [do któ rych dowiezie ich] statek, który dumnie unosi się na fali, wielkie miasto z olbrzymimi domami, wielką fabrykę, przed która stoją uśmiechnięci robotnicy”57. Aż po czasy bardziej współczesne, kiedy to, co prawda, mapa zdawała się bardziej przystępnym źródłem informacji, a jed nak Ameryka nie stała się dzięki niej bardziej realnym zjawiskiem. Gdy w najczarniejszych latach stalinizmu urządzono w Warszawie wystawę Oto Ameryka58, waliły na nią tłumy. „Pokazywano jaskrawe krawaty, krzykliwe reklamy, płonące krzyże Ku-Klux Klanu oraz stonkę ziemniaczaną, która trenowana w specjalnych obozach Górnej Bawarii, zrzucana była pod osłoną nocy z samolotów, by pożerała spółdzielcze kartofle. Wszystko to odbywało się przy dekadenckich dźwiękach boogie-woogie. Wystawa wzbudzić miała niesmak i pogardę. Wyszło odwrotnie. Tysiące warszawiaków w odświętnych ubraniach ustawiało się codziennie w kolejce, równie długiej jak do Mauzoleum Lenina w Moskwie, i w uroczystym milczeniu patrzyło na krawaty, z szacun kiem słuchało boogie-woogie, pragnąc przynajmniej w ten sposób wyrazić ślepą i beznadziejną miłość do Stanów Zjednoczonych”59. Ten ironiczny a celny opis pióra Janusza Głowackiego zawiera, trwa jący zapewne do dzisiaj, i o dziwo nie korygowany przez Internet oraz większe możliwości podróżowania, pełen uwielbienia stosunek Polaków do Nowego Świata.

To dlatego z początku Amerykę Kazimierz Pawlak stworzył sobie sam w formach szklanych, tak barwnych i różnorodnych, że wydają się być jednocześnie kwintesencją kolorów amerykańskiej popkultury, jaskrawości indiańskich totemów, ich strojów ozdób oraz nieskończonej zmienności odcieni przyrody tego wciąż nietkniętego w wielu partiach ludzką stopą kontynentu. Są świetliste jak neony na Brodwayu, jak Sunset Boulvard nocą, jak Las Vegas. Poprzez nagromadzenie przy ciągających oko środków opowiadają także o krainie obfitości jako źródle wytęsknionych dóbr. Jak pisał sam autor, „na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych niemal każdy Polak marzył o wyjeździe do USA. Ameryka była dla nas wszystkich symbolem

57 Martin Pollack, Cesarz Ameryki. Wielka Ucieczka z Galicji, przeł. Chris Niedenthal, Wołowiec 2011, s. 16.

58 Oto Ameryka, otwarta 15 grudnia 1952 w salach warszawskiego Arsenału.

59 Janusz Głowacki, Polowanie na karaluchy, [w:] idem, Ścieki, skrzeki, karaluchy. Utwory prawie wszystkie, Warszawa 1996, s. 118.

Shaman 1994, coloured soda glass, melted in a mould, brass and bird feathers, 70 × 39 ×10 cm

New America, 1992,coloured soda glass, cut and bound, marble, coloured resins, 41 × 18 × 6 cm

Boulevard at night, like Las Vegas. Through an accumulation of eye-catching mean, they also tell the story of the land of plenty as a source of longed-for goods. As the artist himself wrote, “In the late 1970s and early 1980s, almost every Pole dreamed of going to the United States. America was the symbol of a free, open and colourful world for all of us. Poland in its greyness lacked colour. The optical glass forms works I and my colleagues made always had the same monotonous yellow and lemon hue. Optical glass produced by Polish glassworks only had this colour, and western dyes cost a lot. So I start ed tinting the resin and inserting it between the glass pieces. I combined moulds with stone.... Thus, I created a series of six works - America”60

The American Dream took flesh in 1993 with the help of Marvin Lipofsky, who he had met earlier. Kazimierz, along with Ludwik Kiczura, goes to attend the Glass Art Society confer ence in Toledo, Ohio. It is a confrontation for him not only with the art of glass, but also with his dream. First there is the long flight over the ocean, then the Greenland wilderness appears, and ten thousand metres below there is a landscape of rocks the size of a child’s toy, which, because of the distance, is devoid of the threat of the original: rock gullies like strings, spires like needles, crags similar to a dessert made of almond halva, with the same structure as the original. Kazimierz’s own work from 1988 comes to mind, Large Landscape, a block of glass that looks as if strange rock formations are growing in the ice land, clouds are piling up.

He recalls that he used a semi-finished product from Jelenia Góra Optical Works, which he cut “inside” with a diamond saw and chipped the incised “leaves”, and the entire inner, raw space was intensively sandblasted, softening the sharp cuts and places left by the chipped glass. The new machines at the Department - a diamond saw and sandblaster - allowed him to do this. With them, he achieved subtle, graphic, snowy landscapes. Such as they are now down there. America, its vast, unfathomable spaces and then the cities - even from above you can see their geometric organisation. Landing in New York. They

60

Pawlak Ameryka , [in:] 50, 25, 20, op. cit.

wolnego, otwartego i kolorowego świata. W szarej Polsce brako wało koloru. Prace z brył szkła optycznego, wykonywane przeze mnie i kolegów, miały zawsze ten sam monotonny żółto-cytry nowy odcień. Tylko taką barwę miało szkło optyczne produ kowane przez polskie huty, a zachodnie barwniki kosztowały krocie. Zacząłem więc barwić żywicę i wstawiać ją pomiędzy szklane elementy. Łączyłem formy z kamieniem… Tak powstała seria sześciu prac Ameryka”60.

Amerykański sen przyoblekł się w ciało w 1993 roku dzięki pomocy poznanego wcześniej Marvina Lipofsky’ego. Kazimierz, razem z Ludwikiem Kiczurą, jedzie uczestniczyć w konferencji Glass Art Society w Toledo w Ohio. Jest to dla niego konfrontacja nie tylko ze sztuką szkła, ale także z marzeniem. Najpierw długi lot nad oceanem, potem pojawiają się pustkowia Grenlandii, dziesięć tysięcy metrów niżej krajobraz kamienisk w rozmiarach dziecięcej zabawki, z racji odległości wyzbyty grozy oryginału: żleby skalne jak sznureczki, iglice jak igiełki, turnie podobne

60 Kazimierz Pawlak Ameryka , [w:] Kazimierz Pawlak 50, 25, 20, op. cit.

deserowi z migdałowej chałwy, mające tę samą co ona strukturę. Kazimierzowi przychodzi na myśl własna praca z 1988 roku, Duży pejzaż, blok szkła, wyglądający jakby w lodowej krainie wyrastały dziwne formacje skalne, piętrzyły się obłoki.

Przypomina sobie, że użył do tego półfabrykatu z Jelenio górskich Zakładów Optycznych, który naciął „do środka” piłą diamentową wyłupywał nacięte „listki”, a całą wewnętrzną, surową przestrzeń intensywnie piaskował, łagodząc ostre cięcia i miejsca po wyłupanym szkle. Pozwoliły mu na to nowe maszyny w Katedrze – piła diamentowa i piaszczarka. Dzięki nim uzyskiwał subtelne, graficzne, śnieżne krajobrazy. Takie jak teraz tam w dole. Ameryka, jej wielkie, nieogarnione prze strzenie i potem miasta, nawet z góry widać ich geometryczną organizację. Lądowanie w Nowym Jorku. Odbiera ich znajomy z amerykańskiej Polonii. Kazimierz jest oczarowany architekturą, skalą, nawet ludzie wydają mu się więksi niż w Europie. Nieskoń czona różnorodność ich twarzy w niczym nie przypomina jego

Kazimierz

Wnętrze huty szkła w Creative Glass Center of America

w Millville, New Jersey, USA

Interior of the glassworks at the Creative Glass Center of America in Millville, New Jersey, USA

Nad wodospadem Niagara, 1994

At Niagara Falls in 1994

are picked up by a friend from the American Polish community. Kazimierz is enchanted by the architecture, the scale, even the people seem bigger to him than in Europe. The infinite variety of their faces in no way resembles his native country. Costumes, advertisements, and buildings all have something about them that the artist’s sixth sense projected into his glass compositions. The life surrounding him on the streets of New York flows like a turbulent river.

But before long, he encounters the seething, lazy life of the slums and small towns that look as if biology and emotion have evaporated from them, leaving angular houses of something little better than plywood, lonely petrol stations and deserted asphalt car parks. He will see the emptiness of suburbia, more or less prosperous, similar to a decoration abandoned by actors. And even more inhuman rich neighbourhoods, with mansions the size of European castles, where existence will be sustained by rarely visible gardeners and Filipino servants. Human existence will be carried in them by limousines with dark windows. Or at least that’s what it will look like. And Kazimierz will begin to wonder.

At the conference, Pawlak and Kiczura present slides and, with the help of an interpreter, talk about Polish art glass. They try to share with these strangers from another civilisation the knowledge of techniques that no longer exist, but are still used in Poland and are valuable to the artist. The topic is interesting, but even then Kazimierz feels how anachronistic the form of their presentation here is. How deep is the barrier of misunderstanding between Americans and people from Eastern Europe. Though it’s easier to get along on talking about art anyway. However, he knows he will try to do things differently in the future. In addition, they participate in the events and exhibitions accompanying the conference. They look at Chihuly’s extravagant large-scale forms, tour Toledo’s working glass studios, pay a visit to Dominick Labino’s studio (alongside Littleton, the father of the Glass Movement), which is now in the hands of young artists (Lukas Novotny and Baker O’Brien), but there are still his glasses that resemble the mul ti-layered cups of flowers, or perhaps the translucent, delicate bodies of beings from other planets, vessels of sophisticated

subtle colours. And then there’s the turn around the Toledo museum, with its huge colonnade at the front. He is amazed by this proliferation of antiquity mixing here with glass, concrete and plastic makeshift.

In the finale of this stay, a glassworker, George M. Parker, came to them and brought as a gift a thick bundle of documents about the beginnings of glassmaking in Jamestown, Virginia, where Polish pitch burners and men skilled in glassmaking had been recruited as early as 1608. They were the first to reach the American wilderness on the sailing ship “Mary and Margaret”, built a kiln and gave birth to the first industrial plant in the country. George knows what he’s talking about because he is president emeritus of the Flint Glass Workers Union, an American union that was founded back in 1878 and is based right here in Toledo.

During their visit to Toledo, Kazimierz and Ludwik live in an upscale downtown hotel, and then stay another week in the home of their host, Richard, already Americanised with the name Kozbial, a native of the American Polish community. It’s more familiar than before, and yet different than over there in Europe, across the great water. Literally in every area: breakfast composition, bedroom furnishings, fragrances. Even reclining on garden chairs is done differently. During his visit and after his return from the U.S., Kazimierz’s American dream fades somewhat. The night flight home wasn’t just the amazing sea of lights below, not just the dark Atlantic for hours and then the coast of Europe in the rising sun - it was time to reflect on what he had encountered there.

Just one year later, he makes another trip to the United States. After his second attempt, he is qualified for a three-month fellowship in Millville at the Creative Glass Center of America. He spends the first week in New York, sightseeing, then takes buses through Atlanta to his destination, New Jersey. Outside the window flow spaces, incomparable to anything in Europe. Along with Jan Adam from Germany (met in Austria), Ruth Allen from Australia (he will meet her again at the 2018 GAS Conference in Venice), Susanne Holland from the USA - the other fellows. They live in the same house and the four of them work together. He and Jan have long conversations about art. This Germanised

„Rozbieranie” formy gipsowej po wypale w technice pâte de verre – szklana forma dekoracyjna ze sterczynami, Millville, New Jersey, USA

rodzinnego kraju. Stroje, reklamy i budynki mają w sobie coś, co szó stym zmysłem artysty przewidział w swoich szklanych kompozycjach. Życie otaczające go na nowojorskich ulicach płynie jak burzliwa rzeka.

Jednak już niedługo spotka się z sączącym się leniwą strugą życiem slumsów i małych miasteczek, wyglądających jakby biologia i emocje z nich wyparowały, zostawiając kanciaste domy z czegoś niewiele lepszego niż dykta, samotne stacje benzynowe i bezludne asfaltowe parkingi. Zobaczy pustkę suburbiów, mniej lub bardziej dostatnich, podobnych do porzuconej przez aktorów dekoracji. I jeszcze bardziej nieludzkie bogate dzielnice, z rezydencjami wielkości europejskich zamków, w których egzystencję podtrzymywać będą z rzadka widoczni ogrodnicy i filipińskie służące. Ludzkie istnienie będą w nich przenosić limuzyny z ciemnymi szybami. A przynajmniej tak to będzie wyglądało. I Kazimierz zacznie się dziwić.

Na konferencji Pawlak i Kiczura prezentują przeźrocza i z pomocą tłumacza opowiadają o polskim szkle artystycznym. Starają się dzielić z tymi obcymi ludźmi z innej cywilizacji wiedzą o już nieistniejących wtedy technikach, w Polsce jednak wciąż stosowanych, cennych dla artysty. Temat jest ciekawy, jednak już wówczas Kazimierz czuje, jak anachroniczna tutaj jest forma ich wystąpienia. Jak głęboka jest bariera niezrozumienia między Amerykanami a ludźmi ze Wschodniej Europy. Choć i tak na gruncie sztuki łatwiej się dogadać. Wie jednak, że w przy szłości spróbuje robić to inaczej. Poza tym uczestniczą w wydarzeniach i wystawach towarzyszących konferencji. Oglądają ekstrawaganckie, wielkie formy Chihuly’ego, zwiedzają działające w Toledo studia szkła, składają wizytę w studiu Dominicka Labino (obok Littletona, ojca Glass Movement), które jest teraz w rękach młodych artystów (Lukas Novotny i Baker O’Brien), wciąż jednak są tu jego szkła przypominające wielo warstwowe kielichy kwiatów, a może przezierne, delikatne ciała istot z innych planet, naczynia o wysmakowanych subtelnych barwach. No i jeszcze tura po muzeum w Toledo, z ogromną kolumnadą od frontu. Zdumiewa go ta proliferacja antyku mieszającego się tutaj ze szkłem, betonem plastikową prowizorką.

W finale tego pobytu przyszedł do nich hutnik, George M. Parker, i przyniósł w prezencie gruby plik dokumentów o początkach hutnictwa szkła w Jamestown w Wirginii, dokąd już w 1608 roku werbowani byli polscy smolarze i ludzie znający się na wytopie szkła. Pierwsi dotarli w amerykańską głuszę na żaglowcu „Mary and Margaret”, wybudowali piec dali początek pierwszemu zakładowi przemysłowemu w kraju.

“Disassembling” a plaster mould after firing using the pâte de verre technique - a decorative glass mould with pinnacles, Millville, New Jersey, USA

Czech is an absolute slacker, he acts a bit like a big kid, and cooks well; his Middle Eastern and North African compositions come in very handy in their shared household. They also all have unlimited, 24/7 access to the studio. Kazimierz makes a series of raspberry bowls with pâte de verre, discs with columns and forms inspired by architecture, and does not work with hot glass. He later leaves one of the discs at the CGCA museum.

A series of works made by Pawlak using the technique of melting glass in plaster moulds and the pâte de verre tech

negative plaster mould, he dried it well at room temperature and then he heated it in an electric kiln and after filling it with cullet, he put it in the electric kiln. Then, at temperatures close to a thousand degrees Centigrade, he smelted and then an nealed in a process that lasted several days. After reaching room temperature, the plaster mould was crushed and completely destroyed. The positive glass object was then revealed, still in need of thorough cleaning and washing. The plaster mixture developed by Pawlak on this occasion proved very useful and

George wie, co mówi, bo jest emerytowanym przewodniczącym Flint Glass Workers Union, amerykańskiego związku pracow ników szkła, który powstał jeszcze w 1878 roku ma siedzibę właśnie w Toledo.

Autor ze swoim obiektem Gotyk zrealizowanym w czasie stypendium w CGCA w Millville, New Jersey, USA, 1994

Author with his object Gothic made during a fellowship at CGCA in Millville, New Jersey USA, 1994

W czasie wizyty w Toledo mieszkają z Ludwikiem w eks kluzywnym hotelu w centrum, a potem zostają jeszcze tydzień w domu gospodarza, Richarda, o już zamerykanizowanym nazwisku Kozbial, wywodzącego się z amerykańskiej Polonii. Jest bardziej swojsko niż przedtem, a jednak inaczej niż tam, w Europie, za wielką wodą. Dosłownie w każdym zakresie: kompozycji śniadania, urządzenia sypialni, zapachów. Nawet rozkładanie się na fotelach w ogrodzie odbywa się w inny sposób. W czasie wizyty i po powrocie z USA amerykański sen Kazimierza nieco blaknie. Nocny lot do domu to nie tylko niezwykłe morze świateł w dole, nie tylko ciemny Atlantyk przez wiele godzin, a potem wybrzeża Europy we wschodzącym słońcu – to czas na przemyślenie tego, co tam spotkał.

nique will include a total of several dozen sculptures, including forms inspired by architecture and discs. It was like this... First he prepared a positive model in clay for them. It can also be done in plasticine or wax, but due to the scale of the model it was always clay in his case. He covered the model with the appropriate modified plaster. It took him some time to develop his composition and cost him the loss of several objects. In the end, the mass proved to be very successful and relieved him of the need to buy the ready-made kits offered in the West, which cost a fortune. He could also use his own proprietary set for two-piece moulds for pâte de verre After making the

also served his students for many years. Janusz Drzewiecki, an employee of the Department of Ceramics in Wrocław and an experienced ceramic modeller, joked when he saw the artist in the modelling workshop preparing another mould: “You use a mysterious Kazik-like mass”.

Both in his modelling workshop in Poland and in the States he does everything methodically, with breaks for rest. This as tonishes his female colleagues - American and Australian - who work seven days a week, at night. They even ask him how he has time to bike and wander around on Sunday. Where from?

He looks for moments to digest all the new sensations. In this

Już rok później wybiera się na kolejną wyprawę do USA. Po drugiej próbie zostaje zakwalifikowany na trzymiesięczne stypendium w Millville w Creative Glass Center of America. Pierwszy tydzień spędza w Nowym Jorku, zwiedza, później do celu, czyli New Jersey, jedzie przez Atlantę autobusami. Za oknem przepływają przestrzenie nieporównywalne z niczym w Europie. Razem z nim Jan Adam z Niemiec (poznany w Au strii), Ruth Allen z Australii (spotka ją jeszcze ponownie na GAS Conference w Wenecji w 2018 roku), Susanne Holland z USA –pozostali stypendyści. Zamieszkują w jednym domu i pracują we czwórkę. Z Janem prowadzą długie rozmowy o sztuce. Ten zniemczony Czech jest absolutnym luzakiem, zachowuje się trochę jak duże dziecko, a przy tym dobrze gotuje, jego blis kowschodnie i północnoafrykańskie kompozycje bardzo się przydają w ich wspólnym gospodarstwie. Mają też wszyscy nieograniczony, całodobowy dostęp do studia. Kazimierz reali zuje serię czarek z malinami z pâte de verre, dyski z kolumnami i formy inspirowane architekturą, nie pracuje w gorącym szkle. Jeden z dysków zostawia potem w muzeum CGCA.

Seria prac wykonywanych przez Pawlaka w technice to pienia szkła w formach gipsowych w technice pâte de verre obejmie w sumie kilkadziesiąt rzeźb, w tym formy inspirowane

architekturą oraz dyski. To było tak… Najpierw przygotowy wał do nich pozytywowy model w glinie. Da się to robić także w plastelinie lub wosku, ale ze względu na skalę modelu była to w jego przypadku zawsze glina. Model zalewał odpowiednim modyfikowanym gipsem. Opracowanie jego składu zajęło mu trochę czasu i kosztowało utratę kilku obiektów. Ostatecznie masa okazała się bardzo udana zwolniła go z konieczności za kupu, kosztujących krocie, oferowanych na Zachodzie gotowych zestawów. Własny, autorski zestaw mógł też wykorzystywać do dwuelementowych form do pâte de verre. Po wykonaniu negatywowej gipsowej formy dobrze suszył ją w pokojowej temperaturze, a następnie wygrzewał w piecu elektrycznym i po wypełnieniu stłuczką szklaną znów wstawiał do pieca. Po tem, w temperaturze bliskiej tysiąca stopni Celsjusza, wytapiał, a następnie w kilkudniowym procesie odprężał. Po uzyskaniu temperatury pokojowej gipsowa forma była rozkruszana i całkowicie niszczona. Ukazywał się wtedy pozytywowy obiekt ze szkła, wymagający jeszcze dokładnego czyszczenia i mycia. Opracowana przy tej okazji przez Pawlaka gipsowa mieszanka okazała się bardzo pożyteczna i służyła także jego studentom przez wiele lat. Janusz Drzewiecki, pracownik Katedry Ceramiki we Wrocławiu doświadczony modelarz ceramik, widząc potem artystę w modelarni przy przygotowywaniu kolejnej formy żartował: Stosujesz tajemniczą Kaziową masę.

Zarówno w modelarni w Polsce, jak i w Stanach wszystko robi metodycznie, z przerwami na odpoczynek. Budzi to zdu mienie koleżanek – Amerykanki Australijki – pracujących sie dem dni w tygodniu, nocami. Nawet pytają go, skąd ma czas na rower i włóczenie się po okolicy w niedzielę. Skąd? Szuka chwil, by strawić wszystkie nowe doznania. W ten sposób prze kształca je w swoją sztukę. Czyta, patrzy. Wie, że twórczość pochodzi nie tylko z tego, co na zewnątrz.

Pewnego dnia Paul Stankard, Irlandczyk z pochodzenia, znakomity artysta i pedagog, propagator szkła palnikowego, który jest w zarządzie CGCA miał swój współudział w zapro szeniu Pawlaka, proponuje mu wizytę w swojej posiadłości. Siwowłosy, bezpośredni, uśmiechnięty – czyż można inaczej w Ameryce? Mistrz oprowadza go po rosnącym tam lesie i łąkach, z których czerpie inspiracje do swoich kwiatowych kompozycji

way, he transforms them into his art. He reads, he observes. He knows that creativity comes from more than just the outside.

One day Paul Stankard, of Irish descent, an accomplished artist and educator, promoter of flameworking, who is on the board of the CGCA and was instrumental in inviting Pawlak, invites him to visit his estate. Grey-haired, direct, smiling - can it be any different in America? The master guides him through the forest and meadows growing there, from which he draws inspi ration for his floral compositions enclosed in glass spheres. He shows the studio where he makes objects using flameworking. He has ceramic works from Poland in his home. He will also buy a Pawlak sculpture for his collection. They eat lunch together (an American specialty, steaks). Stankard asks about Poland, working conditions, family. This and other conversations, living in this small American town and working in a major creative centre, change Kazimierz’s notions of the world somewhat. So when he has a public presentation at Millville, he feels for himself how archaic some of the things he learned before are.

On the other hand, the farewell pierogi come out perfectly. The Polish spécialité de la maison, and then there are Silesian dumplings, red borscht, beef roulades, and red cabbage. A “hot” phone line to Jola, Kazimierz’s wife, and his mum is set up to make the dinner for his colleagues and caregivers a success. The biggest problem is the ingredients. Of course, not beef in this country of cows and steaks. But sour, unpasteurised cheese with bacteria? No, that’s not what the Food and Drug Administration allows in America. Eventually, after numerous consultations and investigations, white cheese is bought in Philadelphia at an Amish hall, lard - in the shoe department (here lard is used to care for fine leather), old potatoes by some miracle are also found. Even the Italian, a specialist in pasta, was delighted with the results of his cooking. Perhaps the “culinariness” of glassblowing studio is also important here? It helps develop kitchen talents. After the party, the fellows also brought some pierogi to the glassworkers, co-authors of their works.

He concludes his stay on the American continent with a several-day visit to Toledo with a friend he met at the GAS

61 Andrzej Stasiuk, Bulatović [in:] idem, Fado, op. cit., p. 23.

Conference a year earlier. From there he goes to Canada, to visit his friends from Poland and spend Christmas and New Year with them. He visits Toronto and Niagara Falls. Watching the masses of water flying down and the huge plume of sunlit spray rising above them, he watches the new experiences in his mind and arranges them in his memory like nuggets of coloured glass.

“After this three-month stay, America passed me by,” says Kazimierz Pawlak, “I confirmed my creative path, I realised that my place is Poland, Wrocław. Leaving was after my second degree in college. To America, Kiczura sent me information that an application had to be made to the rector, who was then Konrad Jarodzki, in a competition for the position of professor at the academy. So I had my professional roots there.” The imaginary America, that taken from the films watched still in the “Andromeda” cinema, and later, taken from readings and scraps of other people’s stories turned out to be different from the real one. There - slender ladies, handsome men, a beautiful life, and in the real world - women with no taste, usually too fat, men who are tired and hurried, existence in which there is no time for spiritual nuances, refined tastes, because the burden and hurry of real life is too great. In America, there is still something of the ruthlessness of the struggle for survival and the focus on the basic things needed to make it work. And while all of this is packaged in a glossy and modern way, there is little room for the multidimensionality of the European culture from which Americans once came. So confronting the creations of imagination with reality for someone coming from the old continent is a strange experience, sometimes arousing resentment. Especially for a Pole, in a sense, “America, how ever, was too distant, too unreal, and too completely exploited imaginatively”61 But although the American dream became concrete and reality turned out to be uglier, less enticing, more coarse, America as a series of works preserved the colours and luminosity of the dream. Forever.

zamykanych w szklanych kulach. Pokazuje studio, w którym realizuje obiekty w technice palnikowej. Ma u siebie prace ce ramiczne z Polski. Kupi też rzeźbę Pawlaka do kolekcji. Jedzą razem lunch (amerykańska specjalność, czyli steki). Stankard pyta o Polskę, warunki pracy, rodzinę. Ta i inne rozmowy, życie w tym niewielkim amerykańskim miasteczku i praca w wielkim ośrodku twórczym zmieniają nieco Kazimierza pojęcia o świecie. Więc kiedy w Millville ma publiczną prezentację, czuje sam, jak bardzo archaiczne są pewne rzeczy, których się wcześniej nauczył.

Za to pożegnalne pierogi wychodzą doskonale. Polskie spécialité de la maison, i jeszcze kluski śląskie, barszcz czer wony, roladki wołowe i modra kapusta. Aby obiad dla kolegów i opiekunów się udał, zostaje uruchomiona „gorąca” linia tele foniczna do Joli, żony Kazimierza, do jego mamy. Największym problemem są składniki. Oczywiście nie wołowina w tym kraju krów i steków. Ale kwaśny, niepasteryzowany ser z bakteriami? Nie, tego Food and Drag Administration nie dozwala w Ame ryce. Ostatecznie, po licznych konsultacjach i dochodzeniach, biały ser zostaje kupiony w Filadelfii na hali u Amiszy, słonina – na dziale obuwniczym (tu słonina służy do pielęgnacji skór szlachetnych), stare ziemniaki jakimś cudem też się znajdują. Efektami tego gotowania nawet Włoch, specjalista od pasty, zachwycił się. Może „kulinarność” szklarskiego warsztatu jest tu też ważna? Pomaga rozwijać kuchenne talenty. Po przyjęciu stypendyści trochę pierogów zanoszą też hutnikom, współau torom ich prac.

Pobyt na kontynencie amerykańskim kończy kilkunastod niową wizytą w Toledo, u przyjaciela poznanego w czasie GAS Conference rok wcześniej. Od niego jadzie jeszcze do Kanady, do przyjaciół z Polski i spędza u nich Święta i Nowy Rok. Od wiedza Toronto i wodospad Niagara. Patrząc na lecące w dół masy wody i unoszący się nad nimi ogromny pióropusz pary prześwietlonej słońcem, ogląda w myślach nowe doświadczenia i układa je w pamięci jak bryłki kolorowych szkieł.

Po tym trzymiesięcznym pobycie przeszła mi Ameryka, mówi Kazimierz Pawlak, utwierdziłem się w mojej drodze twórczej,

61 Andrzej Stasiuk, Bulatović [w:] idem, Fado, op. cit., s. 23.

zrozumiałem, że moim miejscem jest Polska, Wrocław. Wyjeż dżając byłem po drugim stopniu na uczelni. Do Ameryki Kiczura przysłał mi informację, że trzeba złożyć podanie do rektora, którym był wtedy Konrad Jarodzki, w konkursie na stanowisko profesora uczelni. Miałem więc tam swoje zawodowe korzenie. Ameryka wyimaginowana, ta wzięta z filmów oglądanych jeszcze w kinie „Andromeda”, i potem brana z lektur i skrawków cudzych opowieści okazała się inna niż prawdziwa. Tam – smukłe damy, przystojni faceci, piękne życie, a w realu – kobiety pozbawione gustu, przeważnie zbyt grube, mężczyźni zmęczeni i zagonieni, egzystencja, w której brak czasu na niuanse duchowe, wyrafino wane smaki, bo ciężar i pośpiech prawdziwego życia jest zbyt duży. W Ameryce wciąż jest coś z bezwzględności walki o prze trwanie i koncentracja na rzeczach podstawowych, potrzebnych, by to się udało. I choć wszystko to opakowane jest połyskliwie i nowocześnie, to jednak nie ma w tym wiele przestrzeni na wie lowymiarowość kultury europejskiej, z której kiedyś Amerykanie przybyli. Więc konfrontacja tworów wyobraźni z rzeczywistością dla kogoś, kto przyjeżdża ze starego kontynentu, jest doznaniem dziwnym, niekiedy budzącym niechęć. Szczególnie dla Polaka w pewnym sensie „Ameryka jednak była zbyt daleka, zbyt nie rzeczywista i do cna wyeksploatowana imaginacyjnie”61. Ale choć amerykański sen ukonkretnił się, a rzeczywistość okazała się brzydsza, mniej kusząca, bardziej siermiężna, Ameryka jako seria prac przechowała kolory i świetlistość marzeń. Na zawsze.

B owls with raspberries

c O l O ured s O dium glass, Pâte de verre

C zarki z malinami

Cups, glasses, utensils, or perhaps vases - all diminutiveare so delicate and fragile, as if taken out of a dolls house, a child’s room, a dream. After all, children love things that are small, yet mimic what appears on a different scale in the adult world. And they love pretending, dressing up. And colour. Those deep greens and blues, pure yellows, and of course raspberry red seen in Bowls with raspberries. Children also enjoy imagin ing. And these vessels are like a metaphor for themselves, and as a form - well, after all, they still seem to be on the surface - and as a colour and ornament they resemble food rather than the container in which it is held. It is not clear, therefore, whether it is function, or rather a making present of the temptation to eat. Well, because it’s obvious that you want to eat them: lick them, taste them, chew them, crunch them. Break them off piece by piece and delight in their nougat-coconut texture on the tongue, their raspberry aroma, inhaled at the same time as eating, the feel of the little balls with the stone inside, dripping with juice, taking care not to eat the leaves too in a burst of greed.

Raspberries are crazy, they’re love. By the colour that sym bolises it, by its softness and moisture. They are a marvellous

szkł O s O d O we barwne, Pâte de verre

K ubeczki, szklaneczki, naczynka, a może wazoniki – wszystko w deminutywie – tak są delikatne i kruche, jakby wyjęte z domu dla lalek, z dziecięcego pokoju, ze snu. Przecież dzieci uwielbiają rzeczy drobne, a jednak naśladujące to, co w świecie dorosłych pojawia się w innej skali. I kochają udawanie, prze bieranki. I kolor. Te widoczne w Czarkach z malinami głębokie zielenie i błękity, czyste żółcie i oczywiście malinową czerwień. Dzieci lubią także wyobrażanie sobie. A te czarki są jak metafora samych siebie, i jako forma – no bo przecież one wciąż wydają się na niby – a także jako barwa ornament przypominają jedzenie raczej niż pojemnik, w którym się je trzyma. Nie wiadomo, czy chodzi zatem o funkcję, czy też raczej o uobecnienie pokusy jedzenia. No, bo to oczywiste, że chce się je zjeść: lizać, smako wać, rozgryzać, chrupać. Po kawałku odłamywać i zachwycać się ich nugatowo-kokosankową konsystencją na języku, ich aromatem malinowym, wdychanym równocześnie z jedzeniem, dotykiem drobnych kuleczek z pestką wewnątrz, ociekających sokiem, uważając, by w porywie łakomstwa nie zjeść też listków. Maliny to szaleństwo, to miłość. Przez kolor, który ją sym bolizuje, przez miękkość i wilgotność. Są cudowną kompozycją

Czarki z malinami, 1996, szkło sodowe barwne, pâte de verre, wys. 20 cm

Raspberry vials,1996, coloured soda glass, pâte de verre, height 20 cm

composition of particles assembling into something like the embryo of a living being. It’s as if the raspberries have the potency within them to continue to grow. They are fruits ready for further acts of creation. Covetousness and lust are close to each other. “And raspberries became an instrument of caress”62 - so it is in Leśmian, and in Słowacki “full of raspberries -and how pink! /And on them pearls of crystal dew,/Kirkus’s lips as coral as these raspberries”63. But then in Balladyna raspberries become like blood; they are the magic tool that sets the crime in motion.

So they can be something beautiful and disturbing at the same time. A duality. Just like a vessel created by the artist from “glass dough”, i.e. not from liquid glass, but from a granulate created secondarily by grinding lumps of previously created glass. Through a kind of “cheating,” imitating and substituting substances. In some sense, the ontology of these para-vessels is a multi-layered illusion. Because not glass, but its processing, not sugar, halva or meringues, but glass nonetheless, not soft and tempting, but hard and dangerous if one is not careful enough in the making process. Later, too. It is well known: glass can hurt. What’s more, it’s also about the miracle of colour and texture created from the leftovers of something; pâte de verre is made from the milling of glass remnants. So these dishes would be something like made with substitute ingredients, just as one does out of frugality or stinginess, resulting in a stunning effect. “They look and taste great with a portion of light”64 as Karolina, the artist’s daughter, raised on her father’s glass formulas and perfectly sensing the synaesthesia of the senses contained in them, would probably say. Perhaps they are also a tribute to eco art, something very en vogue at a time when reuse and recycle is the religion of the civilised world. With their visual and metaphorical pastel sweetness, they allude to the American pop culture, similar in character and tone, that their creator was surrounded by.

“The act of imagination is a magical act. It is an incantation designed to evoke the object one thinks of, the thing one desires,”65and Pawlak’s Bowls with raspberries are an amulet to ensure that the imagination works. They await the sensuality of the sensations of those who gaze upon them; they entice their eyes and tongues, make them absorb the scent. They want us to reach for them and, running our fingertips over their slightly rough surface, believe in the sweetness of their sugary construction.

62 Bolesław Leśmian, W malinowym chruśniaku [In the raspberry bush], [in:] idem, Poezje Warsaw 1965 and 1973, p. 150

63 Juliusz Słowacki, Balladyna, [in:] idem, Dramaty, Warsaw 1979, p. 298.

64 Karolina Pawlak, [in:] 50, 25, 20, op. cit.

65 Jean-Paul Sartre, Życie Wyobrażeniowe [The Imaginary Life], [in:] idem, Wyobrażenie. Fenomenolo giczna psychologia wyobraźni trans. Paweł Beylin, Warsaw 2012, p. 185.

drobin składających się w coś na kształt zarodka istoty żywej. Jakby maliny miały w sobie potencję dalszego rozrastania się. Jakby były owocami gotowymi do dalszych aktów stwórczych. Łakomstwo i pożądanie są blisko. „I stały się maliny narzędziem pieszczoty”62 – tak jest Leśmiana, a u Słowackiego „pełno malin – a jakie różowe!/ A na nich perły rosy kryształowe,/ Usta Kirkora takie koralowe jak te maliny”63. Ale potem w Balladynie maliny stają się jak krew, są magicznym narzędziem uruchamiającym zbrodnię. Mogą być więc jednocześnie czymś pięknym i niepokojącym. Dwoistym. Tak właśnie, jak naczynie stworzone przez artystę ze „szklanego ciasta”, a więc nie ze szkła płynnego, ale granulatu powstałego wtórnie poprzez rozdrabnianie brył wcześniej stworzonych. Dzięki swego rodzaju „oszustwu”, imitowaniu zastępowaniu substancji. W jakimś sensie ontologia tych paranaczyń jest wielowarstwowym złudzeniem. Bo nie szkło, ale jego przetworzenie, nie cukier, chałwa czy bezy, ale jednak szkło, nie miękkie i kuszące, ale twarde i niebezpieczne, jeśli w procesie wytwarzania nie jest się wystarczająco uważnym. Zresztą potem też. Wiadomo: szkło może ranić. Co więcej, chodzi tu także o cud barwy i struktury stworzony z resztek po czymś; pâte de verre powstaje z przemiału szklanych remanentów. Byłyby więc te czarki czymś na kształt potrawy szykowanej ze składników zastępczych, tak jak się czyni z oszczędności czy skąpstwa, w rezultacie uzyskując oszała miający efekt. „Doskonale wygląda[ją] i smakuj[ą] z porcją światła”64 jak powiedziałaby zapewne Karolina, córka artysty, wychowana na szklanych recepturach ojca i doskonale wyczuwająca synestezję zmysłów w nich zawartą. Być może są także hołdem złożonym sztuce eco, czyli czemuś bardzo en vogue w czasach, gdy reuse and recycle jest religią cywilizowanego świata. Swoją wizualną i metaforyczną pastelową słodyczą nawiązują do podobnej w charakterze i tonacji amerykańskiej popkultury, którą był otoczony ich autor.

„Akt wyobraźni jest aktem magicznym. Jest zaklęciem przeznaczonym do wywoły wania przedmiotu, o którym się myśli, rzeczy, której się pożąda”65, a Czarki z malinami Pawlaka są amuletem zapewniającym działanie wyobraźni. Czekają na zmysłowość wra żeń, tych, którzy na nie spoglądają, wabią ich oczy języki, każą wchłaniać zapach. Chcą, byśmy po nie sięgnęli i wiodąc opuszkiem palca po ich leciutko szorstkiej powierzchni wierzyli w słodycz ich cukrowej konstrukcji.

62 Bolesław Leśmian, W malinowym chruśniaku, [w:] idem, Poezje, Warszawa 1965 i 1973, s. 150.

63 Juliusz Słowacki, Balladyna [w:] idem, Dramaty, Warszawa 1979, s. 298.

64 Karolina Pawlak, [w:] Kazimierz Pawlak. 50–25–20, op. cit.

65 Jean-Paul Sartre, Życie wyobrażeniowe, [w:] idem, Wyobrażenie. Fenomenologiczna psychologia wyobraźni, przeł. Paweł Beylin, Warszawa 2012, s. 185.

Kazimierz

f

ading

P h OTO gra P hs b árdudvarn O k

P ł O wie J ące f OTO grafie b árdudvarn O k

Leśna huta w ośrodku plenerowym w Bárdudvarnok, Węgry, 1993

The photos from Bárdudvarnok are fading; taken with an analogue camera on vintage ORWO film, they are now tend ing toward sepia, beige - sunburnt from greens and yellows. It looks a bit as if they have stored some essential property of that August in 1993, when Kazimierz came here. They show the heat that surrounded those laughing people in T-shirts and shorts, all the more heated because the kiln also emanates heat, although it is a “forest furnace,” wood-fired as in the old days, so there is some kind of ventilation all around. However, at this time of year in southern Hungary, almost at the Yugoslav (not yet Croatian) border, it is difficult to do so. But neither the temperature nor the primitive accommodations and working conditions at the rural resort complete with the white mansion, given over to glass artists to live and create, get in the way. There is hospitality, personal contact and a wine cellar where the 3rd International Glass Symposium is being held. There are also forests, meadows and lakes surrounding this small town, lost among the unindustrialised spaces. The ideal of creativity drawing directly from nature is fulfilled. Stepping away from

Z

djęcia z Bárdudvarnok blakną, wykonane analogowym aparatem fotograficznym na klasycznej kliszy ORWO dążą teraz ku sepiom, beżom, wypalonych słońcem z zieleni i żółci. Wygląda to trochę tak, jakby przechowały w sobie jakąś istotną właściwość tamtego sierpnia w 1993 roku, kiedy przyjechał tu Kazimierz. Widać na nich upał, który otaczał tych roześmia nych ludzi w koszulkach i krótkich spodenkach, zgrzanych tym bardziej, że od pieca też bucha żar, choć to „leśny piec” opalany drewnem jak dawniej, więc dokoła jest jakiś przewiew. Jednak o tej porze roku na południu Węgier, prawie pod jugosłowiańską (jeszcze nie chorwacką) granicą trudno o to. Ale ani temperatura, ani prymitywne warunki zakwaterowania i pracy przy w wiej skim ośrodku wraz z białym dworkiem oddanym artystom szkła, by mieszkali tu i tworzyli, nie przeszkadzają w pracy. Jest gościnność, osobisty kontakt i piwniczka wina tam, gdzie odbywa się III Międzynarodowe Sympozjum Szkła. Są także lasy, łąki i jeziora, otaczające tę małą miejscowość, zgubioną wśród niezindustrializowanych przestrzeni. Spełnia się ideał twórczości czerpiącej bezpośrednio z natury; ideał odejścia

Pawlak przy palniku gazowym w czasie wykonywania elementów do obiektu Ryba; sympozjum w Bárdudvarnok, Węgry, 1993

Kazimierz Pawlak at the gas burner while making elements for the object Fishsymposium Bárdudvarnok, Hungary, 1993

Forest furnace at the outdoor centre in Bárdudvarnok, Hungary, 1993

the affairs of this world to create a world of art. The lack of sharp colours in the photos seems to be a meta-message about the image of this place, untouched by civilisation.

Here, Pawlak meets Boris Fyodorov from Russia, who deals not only with glass but also with painting, and František Janák from Czechoslovakia, the creator of monumental sculptures, sharp in expression (not necessarily in scale). The distinctive Czechblack beard, penetrating gaze, hat - is an educator and promoter of glass, once a student of Libenský. In a fit of well-being induced by Czech slivovitz, he plays the heligonka, a primitive accordion. Here at the symposium, though the name itself sounds dignified, work and play, seriousness and wit mix. Janák and Pawlak will see each other again later in the Czech Republic, Turkey and Poland. In Bárdudvarnok, Kazimierz also meets Kai Koppel, a charming artist from Estonia, a little dishevelled and rumpled, usually giving the impression of being a bit sleepy, but often laughing from behind her characteristic glasses, which is good for everyone present at the symposium. The colourful outfits of Kai, who deals in utilitarian and para-utilitarian forms in colours as vivid as her clothes, also always make everyone feel better. In Tallinn’s Old Town, Kai has a gallery and glass studio, and in Haapsal she also runs a museum dedicated to her father, like her an artist. She will see Pawlak again at other symposia and exhibitions. Of course there is also a group of artists from Hungary. From Poland - there is also Wszewłod Sarnecki, an outstanding designer of utility glass.

With the participation of the latter, who has the appearance of a Polish nobleman (moustache, grey hair, lordly manner), which is very suitable for the white mansion with columns in which they live, they bring into existence the “Baltic Mafia” in its dilapidated interior. The name is given, somewhat casually, by the Russian, Boris Fyodorov, a gentle blond who likes strong drinks, sits with the rest of the group every night and laments that they even al lowed a Singaporean, present at the symposium, to join in. And he, a Russian - why not? Then they, in jest of course, explain to him that one must apply for “Mafia” membership, preferably by show ing some success. Where does the “Baltic” come from? Well, for the most part they are all here somehow in the orbit of the Baltic Sea. “Why not a Russian, then?” Fyodorov complains. But there are no logical explanations in this kind of game. And they go on,

Wszewłod

Karykatura – dzieło Borysa Fiodorova (autora określenia „Baltic Mafia”), Bárdudvarnok, Węgry, 1993

od spraw tego świata, by tworzyć świat sztuki. Brak ostrych barw na zdjęciach wydaje się być metakomunikatem o nietkniętym cywilizacją obrazie tego miejsca.

Pawlak poznaje tutaj Borysa Fiodorova z Rosji, który zajmuje się nie tylko szkłem, ale i malarstwem oraz Františka Janáka z Cze chosłowacji, autora rzeźb monumentalnych i ostrych w wyrazie (niekoniecznie w skali). Charakterystyczny Czech – czarna broda, przenikliwe spojrzenie, kapelusz – jest edukatorem i propagato rem szkła, niegdyś uczniem Libensky’ego. W przypływie dobrego samopoczucia, wywołanego czeską śliwowicą, gra na heligonce, czyli pierwotnym akordeonie. Tu, podczas sympozjum, choć sama nazwa brzmi dostojnie, mieszają się praca i zabawa, po waga z dowcipem. Janák z Pawlakiem zobaczą się potem znowu w Czechach, w Turcji i w Polsce. W Bárdudvarnok Kazimierz spo tyka również Kaii Koppel, uroczą artystkę z Estonii, osóbkę lekko roztrzepaną i rozczochraną, zwykle też robiącą wrażenie nieco zaspanej, za to często się śmiejącą zza charakterystycznych okularów, co dobrze robi wszystkim obecnym podczas sympozjum. Barwne stroje Kaii, zajmującej się formami użytkowymi i paraużytkowymi w kolorach równie zdecydowanych jak jej ubrania, też zawsze po prawiają wszystkim humor. W Tallinie na starówce Kaii ma galerię i studio szkła, a w Haapsalu prowadzi także muzeum poświęcone swojemu ojcu, jak ona – artyście. Będą się widywać z Pawlakiem na innych sympozjach i wystawach. Oczywiście, jest też grupa artystów z Węgier. Z Polski – jeszcze Wszewłod Sarnecki, wybitny projektant szkła użytkowego.

Caricature by Boris Fyodorov (author of the term “Baltic Mafia”) Bárdudvarnok, Hungary, 1993

Z udziałem tego ostatniego, mającego wygląd polskiego szlach cica (wąs, siwe włosy, pański sposób bycia), co bardzo pasuje do białego dworku z kolumnami, w którym mieszkają, w jego popa dających w ruinę wnętrzach powołują do istnienia „Baltic Mafia”. Nazwę nadaje, trochę przypadkiem, Rosjanin, Borys Fiodorov, łagodny blondyn lubiący mocne trunki, co wieczór przysiadający się do reszty grupy i żalący się, że dopuścili do niej nawet Singapur czyka, obecnego podczas sympozjum. A on, Rosjanin – czemu nie? Wtedy oni, w żartach oczywiście, tłumaczą mu, że o członkostwo „Mafii” trzeba się starać, najlepiej wykazując się jakimś sukcesem. Skąd Baltic? No, w większości są tu wszyscy jakoś w orbicie Morza Bałtyckiego. Czemu więc nie Rosjanin? – skarży się Fiodorov. Ale nie ma logicznych objaśnień w tego typu zabawie. I dalej, ze szklankami

Sarnecki Borys Fiodorov Bárdudvarnok, Węgry, 1993

Wszewłod Sarnecki and Boris Fyodorov Bárdudvarnok, Hungary, 1993

with glasses in their hands, playing the kind of elaborate so cial game of which Sarnecki is God the Father. Pawlak keeps records of the informal meetings that will continue for years to come, at subsequent symposia, conferences and workshops, and still the “Mafia” will co-opt new members. In time, we will find that the Baltic Sea even connects to the Seine, the Tiber and the Ganges. Fyodorov will die, Sarnecki will move away, but what will remain is the feeling that in the group, during these casual meetings, they also come to important conclusions for their work, discover new possibilities, and deepen their mutual relationships.

The Hungarian symposium is thematic. In this case, the theme is to be fish. Kazimierz prepares a presentation about fish in glass art in Poland and makes Fish with a plume for which he receives the audience award, funded by Takako Sano, a black-haired, energetic Japanese woman, usually wearing tinted glasses, the organiser of the exhibition on behalf of Yamaha Glass Now. Now, in her eighties, Takako is visiting central Europe and looking for artists to exhibit in Japan. The story goes that she took a motorcycle trip across the States and wrote reportages afterwards. The enterprising Japanese woman will support Kazimierz two more times in applying for various grants. She will also come to Poland. Kazimierz’s thirty-dollar prize goes toward further development of the centre, and then he looks at the continued life of his fish in a gallery rented at the symposium final in a nearby city. Perhaps the ichthyological cre ation somehow subconsciously flowed to him from the nearby waters, the surrounding scrub, and the meadows spreading out further? Wasn’t it just an obvious answer to the topic at hand? Kazimierz goes to Bárdudvarnok again in 1995. He likes to have the wide sky in front of him and the feeling that the space of the mountains and plains of Europe are unfolding in front of the bonnet of his car. That the path leads him toward the new. He doesn’t get tired of driving for hours, rather he gets excited. In photos from Hungary, even more faded than those others, the white manor house and the yellow sunflowers and the orange flames of the fire appear again. And also Pawlak’s pâte de verre bowls, decorated with floral and fruit relief orna ments. After the symposium, they go to the Museum of Applied

w rękach, uprawiają rodzaj tej rozbudowanej gry towarzyskiej, której Sarnecki jest God Father. Pawlak prowadzi ewidencję nieformalnych spotkań, które będą miały swoją kontynuację przez wiele lat, podczas kolejnych sympozjów, konferencji i warsztatów, i wciąż „Mafia” będzie dokooptowywać nowych członków. Z czasem okaże się, że Morze Bałtyckie łączy się na wet z Sekwaną, Tybrem i Gangesem. Fiodorov umrze, Sarnecki odsunie się, ale zostanie poczucie, że w grupie, podczas tych niezobowiązujących posiedzeń, dochodzą także do ważnych dla ich pracy konstatacji, odkrywają nowe możliwości, pogłębiają wzajemne związki.

Węgierskie sympozjum jest tematyczne. W tej edycji ma to być ryba. Kazimierz przygotowuje prezentację o rybach w sztuce szkła w Polsce i robi Rybę z pióropuszem, za którą otrzymuje nagrodę publiczności, fundowaną przez Takako Sano, czarnowłosą, energiczną Japonkę, zwykle chodzącą w przyciem nionych okularach, organizatorkę wystawy z ramienia Yamaha Glass Now. Teraz, w latach osiemdziesiątych Takako wizytuje centralną Europę i poszukuje artystów na wystawę w Japonii. Opowiadają o niej, że odbyła podróż motocyklem przez całe Stany i pisała potem reportaże. Przedsiębiorcza Japonka udzieli Kazimierzowi jeszcze dwa razy poparcia w staraniach o różne granty. Przyjedzie też do Polski. Trzydzieści dolarów nagrody Kazimierz przeznacza na rozwój ośrodka, a potem przygląda się dalszemu życiu swojej ryby w galerii wynajmowanej w finale sympozjum w pobliskim mieście. Może ichtiologiczna kreacja jakoś podświadomie przypłynęła do niego z pobliskich wód, otaczających je zarośli i rozpościerających się dalej łąk? Nie była tylko oczywistą odpowiedzią na zadany temat?

Do Bárdudvarnok Kazimierz jedzie znów w 1995 roku. Lubi mieć przed sobą szerokie niebo i poczucie, że przed maską jego auta rozwija się przestrzeń gór i nizin Europy. Że droga prowadzi go ku nowemu. Nie męczy go prowadzenie przez wiele godzin, raczej podnieca. Na zdjęciach z Węgier, jeszcze bardziej spłowiałych niż tamte, pojawia się znów biały dworek i żółte słoneczniki, pomarańczowe płomienie ognia. A także czarki Pawlaka z pâte de verre zdobione wypukłymi roślinnymi i owocowymi ornamentami. Po sympozjum trafiają do Muzeum Sztuki Użytkowej w Budapeszcie. A przede wszystkim są na tych

zachowanych fotografiach twarze uczestników, rozgrzanych nie tylko latem i piecem, ale atmosferą pracy, wzajemnym kontaktem, wygłupami, węgierskim winem.

Mieszkają tym razem w nieco lepszych warunkach niż poprzednio, w ośrodku wybudowanym za komunistycznych czasów dla wysokich partyjnych urzędników, by mieli gdzie polować i w izolacji od świata – robić, co dusza zapragnie. Kiedy podjeżdżają tam artyści, jest już całkiem ciemno, dopiero potem rozbłyskują światła dziwnego, owalnego budynku, otoczonego nocnym lasem, zaprojektowanego tak, by pobyt tu był stale niezwykłym widowiskiem. Wewnątrz – ułożone koliście pokoje na galerii i gigantyczne palenisko w centrum. Bonzowie minio nej epoki chcieli mieć świetną scenografię do swoich zabaw. Jest więc teraz gdzie rozmawiać o nieoczywistych szklarskich ścieżkach z Remigijusem Kriukasem, dużym, jowialnym, nieco łysiejącym Litwinem, zatapiającym w szkle inne światy, uważnie patrzącym zza szkieł okularów na świat dookoła. Remis z żoną Indre organizuje sympozja GlassJazz w Poniewieżu, na których wielokrotnie spotka ich potem Kazimierz. Towarzyszy im w wie czornych dyskusjach György Buczkó, Węgier, współorganizator tutejszego sympozjum, którego zajmuje szkło, przeważnie prze zroczyste, niekiedy z domieszką granatu lub czerwieni, jakby ktoś rzucał barwne światło na lodowe formacje w jaskini. Jest jeszcze z nimi Endre Gaál, też stąd, uroczy kompan wszelkich spotkań nieformalnych z bujną czupryną czarnych, kręconych włosów, realizujący obiekty do architektury wnętrz. (Kazimierz spotka go potem we Lwowie.) A także Louis Sokolovsky z Izraela: małomówny, z ironicznym uśmieszkiem, w szkle – ekspery mentator, poza tym malarz i rzeźbiarz. Przesympatyczny, mówi Pawlak. Trafi do jego albumu z sympozjum na Litwie. Izraelczyk będzie tam miał dodatkowo wystawę malarstwa w Centrum Kultury Żydowskiej. Okaże się wtedy, że Louis, urodzony jeszcze przed wojną w okolicy Poniewieża, ma polskie korzenie. I to będzie dla Kazimierza interesujące, że i w ten sposób jakoś się zbliżają. Ich drogi przetną się jeszcze później, w Nowym Borze.

W Bárdudvarnok, z dala od domów i pracowni, od rytmu codzienności, mającej swoje kłopotliwe wymagania, inaczej układają się myśli, inaczej przebiega praca. Nie ma tu, co prawda, świetnych warunkach warsztatowych, ale to w jakimś sensie

Louis Sokolovsky przy pracy Bárdudvarnok, Węgry, 1993

Louis Sokolovsky at work Bárdudvarnok, Hungary, 1993

Arts in Budapest. Above all, the preserved photographs show the faces of the participants, warmed not only by summer and the kiln, but also by the atmos phere of work, mutual contact, fooling around, and Hungarian wine.

This time they live in slightly better conditions than before, in a resort built in communist times for high party officials so that they have a place to hunt and, isolated from the world, do whatever they want. By the time the artists pull up there, it’s completely dark, only then do the lights of the strange oval building, surrounded by the nighttime forest, flare up, designed to make being there a constantly extraordinary spectacle. Inside - circularly arranged rooms for the gallery and a giant hearth in the centre. The apparatchiks of the bygone era want ed a great setting for their fun. So now there is a place to talk about unobvious glass paths with Remigijus Kriukas, a big, jovial, slightly balding Lithuanian, who immerses other worlds in glass,looking at the world around him from behind his glasses. Remis with his wife Indre organises the GlassJazz symposia in Panevėžys, where Kazimierz will meet them many times later. They are accompanied in their evening discussions by György Buczkó, Hungarian, co-organiser of the symposium, who works with glass, mostly transparent, sometimes with a touch of navy blue or red, as if someone was casting coloured light on ice formations in a cave. Endre Gaál is also with them, also from here, a charming companion at all informal meetings with a luxuriant head of curly black hair, who creates objects for interior architecture. (Kazimierz will meet him later in Lviv). And also Louis Sokolovsky from Israel: reticent, with an ironic smile, in glass - an experimenter, otherwise a painter and sculptor. “Extremely likeable,” Pawlak says. He will go into his scrapbook from the symposium in Lithuania. The Israeli will also have an exhibition of painting there at the Jewish Cultural Centre. It turns out that Louis, born near Panevėžys before the war, has Polish roots. And it’s going to be interesting for Kazimierz to see that they somehow become closer in this way as well. Their paths will cross again later, in Nový Bor.

In Bárdudvarnok, away from homes and studios, away from the rhythm of everyday life, which has its own troublesome demands, thoughts are arranged differently, work proceeds differently. Admittedly, there are no great workshop conditions here, but this, in a sense, only encourages the imagination and gen erates new solutions. Instead, there is plenty of time and space for exchange: insights, jokes, memories. On drawing from others’ experiences, which is difficult to describe and measure. In a sense, by participating in such a meeting, the artists gain access to Louis’ complicated past, to what Kazimierz took from his masters and parents, they indirectly accompany František’s apprenticeship in Libensky’s studio, they meet Kaii's father. And though it’s all like a fading photograph - un clear, out of focus - yet beautiful and precious.

tylko sprzyja wyobraźni, generuje nowe rozwiązania. Jest za to dużo czasu i prze strzeni na wymianę: spostrzeżeń, żartów, wspomnień. Na trudne do opisania zmierzenia czerpanie z cudzych doświadczeń. W jakimś sensie uczestnicząc w takim spotkaniu zyskują dostęp do skomplikowanej przeszłości Louisa, do tego, co Kazimierz wziął od swych mistrzów i rodziców, w sposób pośredni towarzyszą terminowaniu Františka w pracowni Libensky’ego, poznają ojca Kaii. I choć wszystko to jest jak na płowiejącej fotografii – niejasne, nieostre –a przecież piękne i cenne.

List do Kazimierza Pawlaka od organizatorów 3 Międzynarodowego Sympozjum Szkła w Bárdudvarnok powiadamiający o przyznaniu mu drugiej nagrody publiczności za pracę Ryba Letter to Kazimierz Pawlak from the organisers of the 3rd International Glass Symposium in Bárdudvarnok about receiving the second audience prize for the work Fish

F ish with a Plume , Or The a c T Of c

rea

T i

O n

R yba z pióropuszem, czyli ak T s T w O rzenia

cu T, b O nded wind O w gl ass, sha P ed O n a gas-burner

The creator refers to it as Fish with a plume. He recounts how he would cut a sheet of glass into long pieces and then stretch them out in the fire of a gas burner. The strands created in this way were glued to the silhouette cut out, also from colourless glass, between the layers that were almost transparent, yet retained the greenish hue of the lake’s depth, through their multiplication creating a spatial object, evoking moving shadows. Now there are “twigs” sticking out of the spindly, pale body, maybe feathers or thin branches. They seem to ripple slightly, moved by - what - water, wind? So perhaps it really is a symbol of glory, a sign of superiority, as in ethnic headdresses, in which the bird’s flying tool, as it were, lifts the human being into the air, makes them greater, indicates their superiority, suggests breaking away from the earth and flying skyward in glory. “To have a plume” means to be greater,

Twórca mówi o niej Ryba z pióropuszem. Opowiada, jak kroił taflę szkła na długie kawałki, a potem wyciągał je w ogniu palnika gazowego. Tak powstałe pasma doklejał do wyciętej, także z bezbarwnego szkła, sylwetki, pomiędzy warstwy, niemal przeźroczyste, a jednak zachowujące zielonkawy odcień głębi jeziora, poprzez ich multiplikacje tworząc obiekt przestrzenny, wywołując ruchome cienie. Teraz z wrzecionowatego, bladego ciała wystają witki, może pióra albo cieniutkie gałązki. Wydają się lekko falować poruszane – czym – wodą, wiatrem? Więc może rzeczywiście chodzi o symbol chwały, znak przewagi, jak w etnicznych strojach głowy, w których ptasie narzędzie do latania niejako unosi w powietrze ludzką istotę, czyni ją więk szą, wskazuje jej przewagę, sugeruje odrywanie się od ziemi i lot podniebny w chwale. „Mieć pióropusz” oznacza być więk szym, sięgać sfer zwykle niedostępnych stworzeniu do ziemi

Ryba, 1993, klejone elementy ze szkła okiennego, technika palnikowa, 43 × 35 × 7 cm

Fish, bound window glass elements, burner technique, 43 × 35 × 7 cm

to reach spheres usually inaccessible to a creature attached to the earth, much less a fish. But this water-dweller got that chance, and is about to cross the borders of its territory.

However, what’s a fish after flying? If one believes the magic of the feathered costume, it will die. After all, the damp depths are life to it, the airy expanse is death. So maybe we are attached once and for all to our nature and even the artist cannot by his art take us to regions hitherto inaccessible?

Or perhaps it’s quite different. Maybe the fish’s body got trapped in a thicket of rushes? What’s more: the hard, woody stems pierced its delicate flesh and nailed it to the bottom. As in that Chinese torture where the condemned man was hung over a stalk of bamboo which, growing rapidly, pierced his insides. So perhaps this fish is not only a prisoner, but a victim of its aquatic existence. The plume would then be its crown of thorns. You can even see that there are only a few scales left on its skin. Has it been going on so long that only a faint coating remains? When I look at it closely, it seems to be just a shadow peeking through the bushes of the lake. Devoid of colour, transparent. Probably viewed before dawn, when everything is hazy and even the water loses clarity. Immobile, slum bering. But after all, “you can’t imagine a fish sleeping. Even in the darkest/ corner of the pond, among the reeds,/ their rest is a vigil:/ eternally the same position and the absolute impossibility of saying/ about them: they have laid down their heads.”66 It resembles its brethren, allowing itself to float in the depths. They look like artefacts behind the glass of a long-uncleaned display case. Condemned to immobility.

If, however, “waters symbolise all potentiality, as Eliade writes, they are fons et ori go - the reservoir of all possible forms of existence: they precede all form and constitute the foundation of any process of making the world,”67 Fish with a plume would be the quintessence of the act of creation that embodies the impossible. The artist’s gesture, obviously bringing entities out of non-existence and connecting them, allowing them to exist in new configurations and relationships. Moreover, both on a conceptual level and on a technical level, the essence of things emerges here from liquid substances, form comes from an initial formlessness, from water as much as from liquid glass. When we thus view this fish, it turns out not to be a suffering creature, but the result of a pure and joyous creative act, in which the agency of the creator’s hand and imagination are similar to the divine enterprise on the fifth day of creation, described in Genesis, equally ingenious and beyond the usual paths of creation.

66 Zbigniew Herbert, Ryby Fish], [in:] idem, Niedługa proza poetycka, Warsaw 1971, p. 194.

67 Mircea Eliade, Symbolika i historia [Symbolism and History], [in:] idem, Images and Symbols op. cit. p. 209.

przywiązanemu, tym bardziej rybie. Ale ta mieszkanka wód dostała tę szansę za chwilą przekroczy granice swego terytorium.

Jednak co rybie po lataniu? Jeśli uwierzy magii pierzastego kostiumu, zginie. Przecież wilgotne odmęty to dla niej życie, powietrzny przestwór to śmierć. Więc może jesteśmy przywiązani raz na zawsze do swej natury i nawet artysta nie może nas swą sztuką prze nosić w rejony dotychczas niedostępne?

A może jest całkiem inaczej. Może ciało ryby uwięzło w gęstwinie szuwarów? Co więcej: twarde, zdrewniałe łodygi przebiły jej delikatne ciało przygwoździły do dna. Jak w tej chińskiej torturze, kiedy to wieszano skazańca nad łodygą bambusa, który szybko rosnąc przebijał jego wnętrzności. Jest więc być może ta ryba nie tylko więźniem, ale ofiarą swojej wodnej egzystencji. Pióropusz byłby wtedy jej cierniową koroną. Widać nawet, że na jej skórze zostało zaledwie kilka łusek. Czy trwa to już tak długo, że została tylko mdła powłoka? Gdy przyglądam się jej uważnie, wydaje się zaledwie cieniem ma jaczącym wśród zarośli jeziora. Pozbawiona koloru, przezroczysta. Oglądana zapewne przed świtem, gdy wszystko jest zamglone i nawet woda traci wyrazistość. Nieruchoma, drzemiąca. Ale przecież „nie można wyobrazić sobie snu ryb. Nawet w najciemniejszym/ kącie stawu, wśród trzcin,/ ich spoczynek jest czuwaniem:/ wiecznie ta sama pozycja i absolutna niemożność powiedzenia/ o nich: złożyły głowę”66. Podobna do swoich sióstr, pozwalających się unosić toni. Wyglądających jak eksponaty za szybą dawno nie czyszczonej gabloty. Skazana na bezruch.

Jeśli jednak „wody symbolizują wszelką potencjalność, jak pisze Eliade, są fons et origo – rezerwuarem wszelkich możliwych postaci istnienia: poprzedzają wszelką formę i stanowią podwalinę jakiegokolwiek procesu stwarzania świata”67, byłaby Ryba z pióropuszem kwintesencją aktu kreacji upostaciowującego niemożliwe. Gestem artysty, w oczywisty sposób, wydobywającym z nieistnienia byty i łączącym je, pozwalającym im zaistnieć w nowych konfiguracjach i związkach. Co więcej, zarówno na poziomie koncep cyjnym, jak i na poziomie technicznym istota rzeczy wyłania się tu z ciekłych substancji, forma pochodzi z początkowego bezformia, tak z wody, jak z płynnego szkła. Gdy tak spojrzymy na tę rybę, okazuje się ona nie stworzeniem cierpiącym, ale efektem czystego i radosnego aktu twórczego, w którym sprawstwo ręki i wyobraźni twórcy podobne jest boskim przedsięwzięciom w piątym dniu stworzenia, opisanym w Księdze Rodzaju, równie pomysłowym i wykraczającym poza utarte ścieżki kreacji.

66 Zbigniew Herbert, Ryby, [w:] idem, Niedługa proza poetycka, Warszawa 1971, s. 194.

67 Mircea Eliade, Symbolika i historia [w:] idem, Obrazy i symbole, op. cit., s. 209.

Turkey Times and PhenOmena

TurcJa czasy i zJawiska

– inTerPeneTraTiOn –

eskişehir, izmir, denizli

–

Przenikanie

–

eskişehir, izmir, denizli

Kazimierz

Pawlak’s Turkish peregrinations had several chapters.

He first came here, to Eskişehir, in 1997, at the invitation of Anadolu University, with nearly two million students, the second largest university in the world (after the Indira Gandhi National Open University in India, with as many as three and a half million students). Because the city of Eskişehir itself has a population of six hundred thousand, it is like a mere envelope for the second city located in its interior, larger than Warsaw. The university is a separate but interconnected agglomeration with the city, a sort of enterprise, with its own airport, hospital, stores and restaurants, cinemas, theatres and libraries, sports fields and swimming pools. Of course, also with a dormitory and cafeteria system, not to mention the huge buildings dedicated to education within the twelve faculties, and administration. The city and the university share a bloodstream of infrastructure, and they share three thousand years of tradition. While Eskişehir was founded a thousand years BCE and was described by geographers at the time as the most beautiful in Anatolia, after which it slowly grew and transformed (today it is a huge industrial centre), the university is four decades old and is a conglomerate of rapidly erected and “custom-made” buildings, mostly of concrete, brick,

Tureckie peregrynacje Kazimierza Pawlaka miały kilka rozdzia łów. Po raz pierwszy przyjechał tu do Eskişehir, w 1997 roku, na zaproszenie Anadolu University, liczącej prawie dwa miliony studentów, drugiej największej uczelni świata (po Indira Gandhi National Open University w Indiach, mającym aż trzy i pół miliona studentów). Ponieważ samo miasto Eskişehir zasiedla sześćset tysięcy mieszkańców, jest więc jakby tylko otoczką dla umieszczonego w jego wewnętrzu drugiego miasta, większego niż Warszawa. Uczelnia jest osobną, choć związaną z miastem siecią wzajemnych świadczeń aglomeracją, czymś na kształt przedsiębiorstwa, z własnym lotniskiem, szpitalem, sklepami i restauracjami, kinami, teatrami bibliotekami, boiskami i ba senami. Oczywiście, także z systemem akademików i stołówek, nie mówiąc o olbrzymich zabudowaniach przeznaczonych na edukację w ramach dwunastu wydziałów i administrację. Miasto i uniwersytet łączy krwioobieg infrastruktury, dzieli trzy tysiące lat tradycji. Podczas gdy Eskişehir powstało tysiąc lat przed naszą erą i było opisywane wtedy przez geografów jako najpiękniejsze w Anatolii, po czym powoli narastało i prze kształcało się (dziś jest ogromnym ośrodkiem przemysłowym), uczelnia liczy cztery dekady i jest konglomeratem wznoszonych

Międzynarodowe Sympozjum w Denizli, Turcja, 2017

International Symposium in Denizli, Turkey, 2017

steel and glass, resembling American campuses from a bird’s eye view. Here and there, the lawns and trees have been similarly cared for and neatly integrated into the modern urban layout. Both here and there everything was done correctly and without expression. Also, the university was established smoothly and in a short time as a gigantic educational and economic enterprise. Just the name draws attention to the historical and geographical context- Anadolu, Anatolian University, that is, belonging to an old land and civilisation, to Asia Minor, a space of nomads and sand-buried palaces, a terrain for the drama of the falls and the birth of states.

And now Kazimierz Pawlak lands here to tell the Turks about Polish and world art glass. There is a hint of irony in the fact that he brings them from there to here, to the place from where, among other things, European culture emerged. During his stay he will see small villages, where a Hellenistic temple stands among ordinary houses, and cities where at every step you can find traces of a civilisation three times older than Poland. He will observe the blending of it all. Like Ary Güler’s photographs from the fifties and sixties, taken in Istanbul, where there are “images of the glorious past and what is left of the crumbling Ottoman buildings, the former khans and banks... You can see Istanbul on the one hand striving for modernity, on the other living with tradition”68. Kazimierz understands it this way, that there is not one without the other: now without once. The sadness that accompanies seeing ruins and passing, however, is related to the uplifting sense of continuity that is one of the elements of culture.

In Eskişehir Pawlak has a presentation, conducts modest as he calls them, workshops, shows work in slamping and window glass welding and pâte de verre. He references old, rarely used ways; he, shaped as a glass artist in a land where glass has been made for hundreds of years. Lower Silesia is, like Anatolia, a space of cultural accumulation, although with an incomparably shorter tradition. “We are all someone’s heirs in art,” thinks Kazimierz. He also has numerous conversations, 68 Orhan Pamuk, Malownicze przedmieścia Picturesque Suburbs], [in:] idem, Stambuł. Wspomnienia miasto, trans. Anna Polat, from a proof copy, Wydawnictwo Literackie, no date, p. 332.

Część rzeźby z tympanonu zrujnowanej antycznej świątyni, Anatolia, Turcja, 2010, Zdjęcie dolne: rok 1997

Part of a sculpture from the tympanum of a ruined ancient temple, Anatolia, Turkey. Top year 2010, bottom year 1997

Uważne spojrzenia artystów – Kazimierz z prof. Ekremem Kulą w czasie warsztatów, Anadolu University, Turcja, 2007

The attentive gaze of artists Kazimierz with Prof. Ekrem Kula at the workshop, Anadolu University, 2007

oglądał w czasie tego pobytu małe wioski, gdzie wśród byle jakich domków stoi hellenistyczna świątynia, miasta, w których na każdym kroku spotyka się ślady cywilizacji trzy razy starszej niż polska. Będzie obserwował mieszanie się tego wszystkiego. Jak na zdjęciach Ary Gülera z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, robionych w Stambule, gdzie są „obrazy wspaniałej prze szłości i tego, co zostało z rozpadających się bu dowli osmańskich, dawnych chanów i banków… Widać na nich Stambuł z jednej strony dążący do nowoczesności, z drugiej żyjący tradycją”68. Kazimierz tak to rozumie, że nie ma jednego bez drugiego: teraz bez kiedyś. Smutek towa rzyszący oglądaniu ruin i przemijania związany jest jednak z budującym poczuciem ciągłości, stanowiącym jeden z elementów kultury.

szybko i „na zamówienie” budynków, głównie z betonu, cegły, stali i szkła, z lotu ptaka przypominających amerykańskie cam pusy. I tam, i tu podobnie zadbano o trawniki i drzewa, zgrab nie wkomponowane w nowoczesne założenie urbanistyczne.

I tu, tam wszystko zrobiono poprawnie i bez wyrazu. Także uczelnia powstała sprawnie i w krótkim czasie jako gigantyczne przedsięwzięcie edukacyjno-ekonomiczne. Tylko nazwa zwraca uwagę na historyczny i geograficzny kontekst – Anadolu, Uni wersytet Anatolijski, czyli należący do starej krainy i cywilizacji, do Azji Mniejszej, przestrzeni nomadów zasypanych piaskiem pałaców, terenu dla dramaturgii upadków i rodzenia się państw.

A teraz Kazimierz Pawlak ląduje tutaj, by opowiedzieć Turkom o polskim i światowym szkle artystycznym. Tkwi w tym szczypta ironii, że on im to stamtąd przywozi tutaj, do miejsca, skąd między innymi wyłaniała się europejska kultura. Będzie

68 Orhan Pamuk, Malownicze przedmieścia [w:] idem, Stambuł. Wspomnienia miasto przeł. Anna Polat, z egz. próbnego, Wydawnictwo Literackie, bez daty, s. 332.

Warsztaty techniki pâte de verre w czasie konferencji SERES, Anadolu University Turcja, 2007

Workshop on pâte de verre technique at SERES conference, Anadolu University, Turkey, 2007

W Eskişehir Pawlak ma prezentację, prowa dzi skromne, jak to określa, warsztaty, pokazuje pracę w technice slampingu i zgrzewania szkła okiennego oraz pâte de verre. Odwołuje się do starych, rzadko stosowanych sposobów; on, ukształtowany jako artysta szkła w krainie, gdzie powstaje ono od setek lat. Dolny Śląsk jest tak jak Anatolia przestrzenią nawarstwiania się kultur, choć z nieporównywalnie krótszą tradycją. Wszyscy jesteśmy czyimiś spadkobiercami w sztuce, myśli Kazimierz.

Plakat do prezentacji Kazimierza Pawlaka na temat techniki pâte de verre, Anadolu University, Turcja, 1997

Plakat do prezentacji Kazimierza Pawlaka na temat polskiego szkła artystycznego w czasie konferencji CAMGERAN 2010, Anadolu University, Turcja, 2010

exceeding, as it turns out, conventional courtesies in a similar situation, as the concept of creating a glass department here emerges. But how to do it? The Turks have a department of ceramics, but they want to establish a new one. “I was the first glass artist to be hosted by them,” says Kazimierz. “After a few years, will visit them again to see that everything worked out and how great they are working with glass. feel like the godfather of their department. We still keep in touch today. They’ve formed a large group of glass artists. Some of them were in Wrocław to study, Erasmus exchange, as guests.” Pawlak cherishes the friendships he made then. With Ekrem Kula, a somewhat phleg matic man with a bushy moustache, smiling eagerly a professor at the local art department. A ceramic artist. It was he who was ordered by the rector to prepare the Department of Glass, which, thanks to Kula’s resourcefulness, was established there within two years. Now Kula is also involved in glass. Turek later appeared in Poland, at the Academy, and was a participant in the European Glass Festival. Kazimierz is also in constant con tact with Mustafa Ağatekin, full of the joy of life, always smiling. Ağatekin, like Ekrem Kula, switched from ceramics to glass and developed an interesting technique of combining it with ceramic thin colour coating. After Ekrem, he will run the glass department in Eskişehir.

A decade later, the 2007 SERES International Ceramics and Glass Conference is an opportunity to visit Anadolu University and see how the Department of Glass is developing. Kazimierz has a lecture on his own work and conducts several days of workshops for students. A smelting glassworker works along side them. As he prepares the glass mass, he enjoys talking about his musical experiences in traditional music ensembles. “Maybe a sense of rhythm is somehow conducive to working in a glassworks,” ponders Kazimierz. His objects completed during the workshops are going to the Museum of Contemporary Arts at the university. Ekrem Kula, of course, makes an appearance at the conference. He tells Kazimierz about recent years here. There is also a Japanese artist, Nobuyuki Fujiwara, inspired by botanical shapes in his glass objects. And Mare Sare, an Estonian artist and educator from Tallinn Academy, working in the technique of melting and sealing glass in sand. Mare makes

Poster for Kazimierz Pawlak’s presentation about Polish artistic glass during CAMGERAN 2010 conference, Anadolu University, Turkey, 2010

Odbywa też liczne rozmowy, przekraczające, jak się okazuje, konwencjonalne uprzejmości w podobnej sytuacji, bo wy łania się z nich koncepcja utworzenia tutaj katedry szkła. Tylko jak to zrobić? Turcy mają katedrę ceramiki, ale chcą powołać nową. Byłem pierwszym artystą szkła, który u nich gościł – opowiada Kazimierz. – Po kilku latach odwiedzę ich znowu, by zobaczyć, że wszystko się udało i jak wspaniale ra dzą sobie ze szkłem. Czuję się jak ojciec chrzestny ich katedry. Kontakty utrzymujemy do dzisiaj. Dochowali się dużej grupy artystów szkła. Część z nich była we Wrocławiu na studiach, na wymianie Erasmus, gościnnie. Pawlak pielęgnuje zawarte wtedy przyjaźnie. Z Ekremem Kulą, nieco flegmatycznym mężczyzną o sumiastym wąsie, chętnie się uśmiechającym profesorem tamtejszego wydziału sztuki. Ceramikiem. To on dostał od rektora nakaz przygotowania Katedry Szkła, która dzięki zaradności Kuli powstała tam w ciągu dwóch lat. Teraz Kula zajmuje się również szkłem. Turek pojawił się potem w Polsce, na Akademii, był uczestnikiem Europejskiego Festi walu Szkła. Jest też Kazimierz w stałym kontakcie z Mustafą Ağatekinem, pełnym radości życia, zawsze uśmiechniętym artystą. Ağatekin, podobnie jak Ekrem Kula, przestawił się z ceramiki na szkło, opracował interesującą technikę łączenia go z ceramiczną cienką barwną powłoką. Po Ekremie będzie zarządzał katedrą szkła w Eskişehir.

Dekadę później Międzynarodowa Konferencja Ceramiki Szkła SERES w 2007 roku jest okazją, by odwiedzić Anadolu University i zobaczyć, jak rozwija się Katedra Szkła. Kazimierz ma wykład o własnej twórczości i prowadzi kilkudniowe warsztaty dla studentów. Razem z nimi pracuje hutnik to piarz. W trakcie przygotowywania masy szklanej opowiada chętnie o swoich muzycznych doświadczeniach w zespołach tradycyjnej muzyki. Może poczucie rytmu sprzyja jakoś pracy w hucie – zastanawia się Kazimierz. Jego zrealizowane w czasie warsztatów obiekty trafiają do Museum of Contemporary Arts na uniwersytecie. W czasie konferencji pojawia się oczywiście Ekrem Kula. Opowiada Kazimierzowi o ostatnich latach tutaj. Jest także Japończyk, Nobuyuki Fujiwara, inspirujący się kształtami botanicznymi w swoich szklanych obiektach. I Mare Sare, Estonka, artystka i pedagożka z Akademii w Tallinie,

Poster for Kazimierz Pawlak’s presentation on, pâte de verre technique, Anadolu University, Turkey, 1997

interesting compositions with pâte de verre. Pawlak met her in Lviv, and saw her in Tallinn. The Estonian also participated in the European Glass Festival in Wrocław. Here in Turkey, she and Fujiwara lead a workshop for the three of them. There is also Zehra Çobanly - a warm, always helpful, corpulent ceramic artist and dean of the Eskişehir Faculty of Art at Anadolu University. From the first moment, she and Kazimierz establish a good relationship. In general, the Turks show him warm feelings because of his role in the creation of the Department, which, however, much to Pawlak’s dismay, will decline many years later and turn into a mere glass studio.

The latest installment of his Turkish activities is Camgeran 2010, the International Glass Symposium, one, he says, of his most significant ceramics and glass conferences. And he has a lot of them this year, there’s also Lviv and Bulgaria. This at Anadolu University is the apogee of the Glass Department here, so Ekrem Kula, Mustafa Ağatekin and Zehra Çobanly are present. Matthew Eskushe from the USA arrives, whose glass creations look like the equipment of a mad alchemist’s laboratory - retorts, alembics, burettes. And Peter Bremers of Maastricht University, from the Netherlands, with the cheerful face of a boy with a luxuriant head of hair, whose forms look as if they were formed by Dutch winds and sea waves. From Japan comes Yoishiaki Kojiro, whose simple dishes of pâte de verre in white, cobalt and black gathered together look like Japanese graphics. Also with them is Vesa Varrela from Finland, an artist and designer. “A typical Viking,” says Kazimierz: beard and moustache, thick curly hair. He speaks with deliberation and in sparing words, he is also a sybarite and sitting at the table with him is an interesting performance of savouring food. Every olive or speck of cheese, sip of wine - they take on new meanings. Vesa will appear again in Wrocław at the European Glass Festival. Later, Kazimierz will meet him at many more symposia. Here at Anadolu University, in addition to social pleasures, they participate in work: they conduct workshops, have individual presentations and lectures. It all ends with an exhibition at the Eskişehir Glass Museum.

A year later, a huge exhibition of applied arts is organized in Izmir: 4th International EgeArt Days - Izmir 2011. Pawlak is invited thanks to the wife of the Polish consul, who is Turkish and promotes Polish art. As a token of gratitude, she will later receive one of Kazimierz’s works; another will go to the univer sity’s museum. The main exhibition, as well as meetings and presentations by artists from around the world, are held at the Atatürk Cultural Centre Photos from the event show visitors wandering its hallways, with exhibits all around - a literal journey through art and time is taking place. Many of the sculptures are inspired by the history of these lands; in fact, you can’t really say “this country,” because Turkey is, on the scale of millennia, just one embodiment of the identity of this part of the world. EgeArt Days, as the name reminds us, is a time to look at the art of the Aegean Basin, broadly defined. So there are also accompanying exhibitions elsewhere in the city: painting, printmaking, even local costumes. You can attend concerts. And Izmir itself, at the centre of which is the Atatürk Cultural Centre, stretches all around: a huge port of four million people and a modern city with a history dating back five thousand years. There were Romans and Greeks, Arabs and Turks, and countless peoples whose names are sometimes lost in the darkness of history. So actually not Izmir (this name was brought by the Turks in the 15th century), but Smyrna, as it was once called, the city of the Apocalypse (“And unto the angel of the church in Smyrna write”69) and of sweet wine, in ancient times famous throughout the world of that time, and Smyrna raisins, whose mysterious moisture and sweetness came from drying them in the shade, not in the sun, and which were a symbol of delights, sought after then by residents and visitors.

Visitors are also shown other cities, as if to highlight the interconnectedness of places and eras. Kazimierz goes to Ephesus. His album mixes views of architecture, landscapes and artwork. As if he himself wanted to realise that the line between an object of functional art and other things necessary for life is quite fluid. In some sense, art is always utilitarian, and “objects [entering into dialogue with us] can be beautiful,

69 Rev 2:8-10, according to the Biblia Tysiąclecia, ed. IV, Poznań-Warsaw 1984.

pracująca w technice topienia i zgrzewania szkła w piasku. Mare tworzy interesujące kompozycje z pâte de verre. Pawlak poznał ją we Lwowie, widział się z nią w Tallinie. Estonka była też uczestniczką Europejskiego Festiwalu Szkła we Wrocławiu. Tu, w Turcji, razem z Fujiwarą we trójkę prowadzą warsztaty. Przychodzi też Zehra Çobanly – serdeczna, zawsze pomocna, korpulentna artystka ceramiczka i dziekan Wydziału Sztuki w Eskişehir na Anadolu University. Od pierwszej chwili nawiązują z Kazimierzem dobry kontakt. W ogóle Turcy okazują mu wiele ciepłych uczuć z powodu jego roli w tworzeniu Katedry, która jednak – ku zmartwieniu Pawlaka – wiele lat później podupadnie i przekształci się w zwykłą pracownię szkła. Ostatnią odsłoną jego tureckich aktywności jest Camgeran 2010, Międzynarodowe Sympozjum Szkła, jedna, jak mówi, z najbardziej znaczących dla niego konferencji ceramiki i szkła. A ma ich wiele tego roku, jest też Lwów i Bułgaria. Ta na Anadolu University jest apogeum działania tutejszej Katedry Szkła, są więc obecni Ekrem Kula, Mustafa Ağatekin i Zehra Çobanly. Przyjeżdża Matthew Eskushe z USA, którego szklane kreacje wyglądają jak wyposażenie laboratorium szalonego alchemika – retorty, alembiki, menzurki. I Peter Bremers z uniwersytetu w Maastricht, z Holandii, o wesołej twarzy chłopca z bujną czupryną, którego formy wyglądają jakby formowały je nider landzkie wiatry i morskie fale. Z Japoni dociera Yoishiaki Kojiro, którego proste naczynia z pâte de verre w bieli, kobalcie czerni zebrane razem wyglądają jak japońska grafika. Jest też z nimi Vesa Varrela z Finlandii, artysta i dizajner. Typowy Wiking, mówi Kazimierz: broda i wąsy, gęste kręcone włosy. Wypowiada się z rozwagą i w oszczędnych słowach, jest przy tym sybarytą i siedzenie z nim przy stole jest interesującym performansem delektowania się pokarmem. Każda oliwka czy drobina sera, łyk wina – nabierają nowych znaczeń. Vesa pojawi się znów we Wrocławiu na Europejskim Festiwalu Szkła. Później Kazimierz spotka go jeszcze na wielu sympozjach. Tu, na Anadolu Univer sity, poza przyjemnościami towarzyskimi uczestniczą w pracy: prowadzą warsztaty, mają indywidualne prezentacje i wykłady. Wszystko kończy ekspozycja w Muzeum Szkła w Eskişehir.

Rok później, w Izmirze, zostaje zorganizowana ogromna wystawa sztuki użytkowej 4th International EgeArt Days – Izmir 2011. Pawlak zostaje zaproszony dzięki żonie polskiego konsula, która jest Turczynką i promuje polską sztukę. W dowód wdzięcz ności otrzyma potem jedną z prac Kazimierza, druga powędruje do muzeum uniwersytetu. Główna wystawa, a także spotkania i prezentacje artystów ze świata odbywają się w Atatürk Cultural Centre. Na zdjęciach z tego zdarzenia widać, jak goście wędrują jego korytarzami, a dokoła eksponaty – odbywa się dosłownie podróż przez sztukę i czas. Wiele rzeźb jest inspirowanych his torią tych ziem; właściwie nie można powiedzieć „tego kraju”, bo Turcja to w skali tysiącleci tylko jedno z wcieleń tożsamości tej części świata. EgeArt Days, jak sama nazwa przypomina, to czas na przyjrzenie się szerokorozumianej sztuce basenu Morza Egejskiego. Są więc też wystawy towarzyszące w innych miejscach miasta: malarstwo, grafika, nawet stroje lokalne. Można uczestniczyć w koncertach. I sam Izmir, w którego cen trum jest Atatürk Cultural Centre, rozciąga się dokoła: olbrzymi, czteromilionowy port i nowoczesne miasto o historii liczącej pięć tysięcy lat. Byli tu Rzymianie i Grecy, Arabowie i Turcy, a także nieprzeliczone ludy, których nazwy niekiedy giną w po mroce dziejów. Więc właściwie nie Izmir (tę nazwę przynieśli Turcy w XV wieku), a Smyrna, jak nazywano to miejsce niegdyś,

Konferencja w czasie Międzynarodowego Biennale Szkła, Denizli, Turcja, 2017; od lewej: Kazimierz Pawlak, Martina i Franciszek Janakowie, Mauro Bonaventura

Conference at the International Glass Biennale, Denizli, Turkey 2017; from left: Kazimierz Pawlak, Martina and Franciszek Janak, Mauro Bonaventura

witty, brilliant, sophisticated, but also unsophisticated, banally malicious70 - they are capable (or not) of doing something with us. Kazimierz wonders what his relationship to the objects is, what do they do to him? He visits Mary’s cottage in the hills surrounding Ephesus. Legend has it that after Christ’s death and resurrection this is where the apostles hid her. So still and the intermingling of historical fact with fiction. Actually - what separates them?

has a lecture on his own oeuvre. Since the Biennale is mainly devoted to flameworking, so Italian masters appear: Mauro Bonaventura, who weaves a new reality from strings, cords and threads of glass, and Simone Crestani, who works with glass as delicate as jewellery in applied forms. There is Julia Denton from England, living in Switzerland, an acquaintance of Kazimierz from Luxembourg, whose works are more installations than sculptures. They combine glass with other materials to create

miasto Apokalipsy („Aniołowi Kościoła w Smyrnie napisz”69) i słodkiego wina, w starożytności słynnego na cały ówczesny świat, oraz rodzynków smyrneńskich, których tajemnicza wil goć i słodycz brały się z suszenia ich w cieniu, a nie na słońcu, i stanowiły symbol rozkoszy, których mieszkańcy i przyjezdni szukali tutaj wtedy.

Gościom pokazuje się również inne miasta, jakby chciano uwypuklić wzajemne związki miejsc i epok. Kazimierz jedzie do Efezu. W jego albumie mieszają się widoki architektury,

(lub nie) coś z nami robić. Kazimierz zastanawia się, jaka jest jego relacja z przedmiotami, co one z nim robią? Odwiedza domek Marii na wzgórzach okalających Efez. Legenda mówi, że po śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa tu ukryli ją apo stołowie. Więc jeszcze i przenikanie się faktów historycznych z fikcją. Właściwie co je dzieli?

Te wzajemne filiacje, nieostrość podziałów na kategorie, gatunki, przynależności narodowe i pokoleniowe Kazimierz Pawlak ma okazję rozważać jeszcze raz w finale swoich turec

Kazimierz Pawlak has the opportunity to consider these mutual filiations, the fuzziness of divisions into categories, genres, national and generational affiliations once again in the finale of his Turkish peregrinations in 2017 in Denizli at the International Glass Biennale. He is invited to participate in the festival and symposium. He demonstrates his work and

constructions that at times resemble aquariums, display cases or tombstones, and places inside creatures, their shadows, inscriptions and fragments of objects, as if taken from excavations and cemeteries. She seems to be interested in the process of researching and saving the past - material and spiritual. Her objects illustrate the blending of times and phenomena so

70 Deyan Sudjic, Świat tonący w przedmiotach [The World Drowning in Objects], [in:] idem, Język rzeczy, trans. Adam Puchejda, Kraków 2013, p. 9.

pejzaże i dzieła sztuki. Jakby sam chciał uświadomić sobie, że granica pomiędzy obiektem sztuki użytkowej a innymi rze czami potrzebnymi do życia jest dość płynna. W jakimś sensie sztuka zawsze jest użytkowa, a „przedmioty [wchodząc z nami w dialog] mogą być piękne, dowcipne, genialne, wyrafino wane, ale też niewyszukane, banalne, złośliwe”70 – są zdolne

kich peregrynacji w 2017 roku w Denizli na Międzynarodowym Biennale Szkła. Zostaje zaproszony do udziału w festiwalu i sympozjum. Demonstruje swoją pracę ma prelekcję na temat własnej twórczości. Ponieważ Biennale jest poświęcone głów nie szkłu palnikowemu, więc pojawiają się włoscy mistrzowie: Mauro Bonaventura, ze smużek, sznureczków i niteczek szkła

69 Ap 2,8-10, wg Biblia Tysiąclecia wyd. IV, Poznań-Warszawa 1984.

70 Deyan Sudjic, Świat tonący w przedmiotach [w:] idem, Język rzeczy, przeł. Adam Puchejda, Kraków 2013, s. 9.

Among the ruins of ancient Ephesus, Turkey, 2011

Wśród ruin starożytnego Efezu, Turcja, 2011

evident in Turkey. Also arriving from the Czech Republic was František Janák and his wife, a longtime friend of Pawlak. As always, he casts a penetrating glance from under his distinctive hat.

They all meet, from different countries, in this area of the hatching of cultures, their migrations, ups and downs. Several generations, born and shaped by different config urations of events. The Czech - early fifties, the Pole - their end, Bonaventura born in the mid-sixties, the Brit - at the end of the seventies, Crestani, the youngest - in the eighties. And when they work and talk together, when they see new landscapes and touch stones from bygone eras, when they drink wine afterwards - they feel that time is not a dis sonance between them. Different experiences? They are fed by art, and here they have the opportunity to explore otherness and transpose it into works. Participating in a dif ficult to define process of exchange between people and matter. And if there were to be anything significant on the diplomas they take away from Denizli other than ritualistic formulas, it would be a confession: “All art forms [...] are particular kinds of thinking. They represent various sensory and embodied thoughts specific to a particular medium. These ways of thinking are images of hands and bodies and are examples of essential existential knowledge”71.

Część dokumentu zezwalającego na wywóz obiektu sztuki poza granice Polski

Part of a document permitting export of an objet d’art outside Poland

71 Juhani Pallasmaa

splatający nową rzeczywistość, i Simone Crestani, zajmujący się szkłem delikatnym jak biżuteria w formach użytkowych. Jest Julia Denton z Anglii, mieszkająca w Szwajcarii, znajoma Kazimierza z Luksemburga, której prace są bardziej instalacjami niż rzeźbami. Łączy w nich szkło z innymi materiałami, tworząc konstrukcje przypominające niekiedy akwaria, gabloty lub na grobki i umieszcza wewnątrz istoty, ich cienie, napisy i fragmenty przedmiotów, jakby wzięte z wykopalisk i cmentarzy. Wydaje się, że interesuje ją proces badania ocalania przeszłości – mate rialnej i duchowej. Jej obiekty obrazują, tak widoczne w Turcji, przenikanie czasów i zjawisk. Przyjechał też z Czech František Janák z żoną, długoletni przyjaciel Pawlaka. Jak zawsze rzuca przenikliwe spojrzenie spod charakterystycznego kapelusza.

Spotykają się wszyscy, z różnych krajów, w obszarze wyklu wania się kultur, ich migracji, wzlotów i upadków. Kilka pokoleń, urodzonych i ukształtowanych przez odmienne konfiguracje zdarzeń. Czech – początek lat pięćdziesiątych, Polak – ich koniec, Bonaventura urodzony w połowie lat sześćdziesiątych, Angielka – u schyłku siedemdziesiątych, Crestani, najmłodszy – lata osiemdziesiąte. I kiedy razem pracują i rozmawiają, oglądają nowe krajobrazy i dotykają kamieni z minionych epok, kiedy potem piją wino – czują, że czas nie jest między nimi dysonansem. Różne doświadczenia? Nimi karmi się sztuka, a tutaj mają możliwość poznawania inności i transponowania jej w dzieła. Uczestniczenia w trudnym do zdefiniowania procesie wymiany międzyludzkiej i tej, która przebiega między człowiekiem a ma terią. I gdyby na dyplomach, które wywożą z Denizli miało się znaleźć coś istotnego poza rytualnymi formułkami, byłoby to wyznanie: „Wszystkie formy sztuki […] są szczególnymi rodza jami myślenia. Przedstawiają różne zmysłowe i ucieleśnione myśli charakterystyczne dla konkretnego medium. Te sposoby myślenia są obrazami dłoni i ciała i stanowią przykłady istotnej egzystencjalnej wiedzy”71.

i zmysłowa myśl [Embodied existence and sensuous thought], [in:], idem, Myśląca dłoń. Egzystencjalna i ucieleśniona mądrość w architekturze, trans. Michał Choptiany, Kraków 2015, p. 27.

Ucieleśniona

architekturze,

,

egzystencja

71 Juhani Pallasmaa, Ucieleśniona egzystencja i zmysłowa myśl [w:], idem, Myśląca dłoń. Egzystencjalna ucieleśniona mądrość w

przeł. Michał Choptiany, Kraków 2015, s. 27.

Wystawa towarzysząca EgeArt Days, Izmir, Turcja, 2011

Exhibition accompanying EgeArt Days, Izmir, Turkey, 2011

Na tle muzeum Oskara Levi-Straussa, pierwszego producenta dżinsów, Buttenheim, Niemcy, 2009

In front of the museum of Oskar Levi-Strauss, the first jeans manufacturer, Buttenheim, Germany, 2009

h O w much ar T is in ar T?

nuremberg, schwerin, uelzen, immenhausen, rudensberg, buTTenheim, zwiesel , cOburg

i le J es T sz T uki w sz T uce?

nOrymberga, schwerin, uelzen, immenhausen, rudensberg, buTTenheim, zwiesel, cOburg

In today’s world, practising a form of art is not only about concentrated work in one’s own studio, searching for ever more perfect forms and techniques, and not only about mutual inspiration during symposia and workshops, as it happens in the circle of glass artists - it is also about the necessity of showing and selling art. Bringing reverently made objects out into the wider space of reception and commercialisation. Also criticism. Beauty or uniqueness becomes a commodity, purchasable, given over to judgments, often haphazard and dilettante. As Walter Benjamin wrote, “passionate is their [the masses’] desire to overcome the uniqueness of phenomena by reproduction”72, stemming also from the conviction that anything can be bought and that everyone is allowed to be a buyer. And even if the reproduction is limited to a picture in a catalogue, where otherwise unique works are shown, and is not a literal repetition, the exhibition is still accompanied by a commercial aura. Also, the concept of the exhibition is not always completely consistent with the artist’s intentions. Nor other circumstances surrounding the showing of works. Art has to be packed, secured, carted, unpacked, set up, then packed again and transported elsewhere. The physical, logistical, and

72 Walter Benjamin, Dzieło sztuki w dobie reprodukcji technicznej [The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction], [in:] idem, Twórca jako wytwórca, trans. Hubert Orłowski, Janusz Sikorski, Poznań 1975, p. 73.

Uprawianie jakiejś formy twórczości to w dzisiejszym świecie nie tylko praca w skupieniu we własnej pracowni, szuka nie formy i techniki coraz doskonalszej, i nie tylko wzajemne inspirowanie się podczas sympozjów i warsztatów, jak to dzieje się w środowisku artystów szkła – to także konieczność po kazywania i sprzedawania sztuki. Wyprowadzania obiektów z pietyzmem czynionych w szerszą przestrzeń recepcji i komercji. Także krytyki. Piękno czy niezwykłość stają się towarem, możli wym do kupienia, wydanym na pastwę sądów, często przypad kowych i dyletanckich. Jak pisał Walter Benjamin, „namiętna jest ich [mas] chęć przezwyciężenia niepowtarzalności zjawisk przez reprodukcję”72 płynąca także z przekonania, że kupić można wszystko oraz że każdemu wolno być nabywcą. I nawet jeśli reprodukcja ogranicza się do zdjęcia w katalogu, gdzie ukazuje się unikatowe skądinąd dzieła, i nie jest dosłownym jego powtarzaniem, wciąż wystawienniczym zabiegom towa rzyszy handlowa aura. Nie zawsze też koncepcja wystawy jest całkowicie spójna z zamiarami artysty. Ani inne okoliczności towarzyszące pokazywania dzieł. Sztukę trzeba pakować, za bezpieczać, wozić, rozpakowywać, ustawiać, po czym na po wrót pakować i transportować gdzie indziej. Ekspozycyjny trud

72 Walter Benjamin, Dzieło sztuki w dobie reprodukcji technicznej, [w:] idem, Twórca jako wytwórca przeł. Hubert Orłowski, Janusz Sikorski, Poznań 1975, s. 73.

bureaucratic toil of exhibitions is a serious part of the contem porary artist’s life.

Kazimierz Pawlak experienced this many times. At first by small Fiat, then by Volvo and Mercedes, he took his sculptures to European cities, participated in arranging exhibitions and - usually in a hurry - sent them further. And if he was not the driver, because the work was travelling by air overseas, he was in any case the packer and the clerk taking care of the material and legal protection of the object. This is as necessary for the most sophisticated artistic presentations as it is for the various art fairs, which are often a component of consumer debauchery of a much broader spectrum. As Zygmunt Bauman ironically puts it, culture is now a “grocers’ cooperative,” in which “the intensification of consumption and the acquisition of new and more eager consumers is the source of its [the cooperative system’s] dynamism.”73

In Nuremberg in 1996, during the 2nd Internationale Glaskunst Triennale at Consument Art'96, sculptures by Kazimierz

and Małgorzata Dajewska from Wrocław meet interior design, lighting, gadgets for various hobbies, medical products and devices, and food. Polish glass is placed in a separate pavilion, which is not a gallery conducive to concentration and contem plation, but a large hall. In its rationally planned spaces, as many potential buyers as possible can find items that suit their taste and pocket. The name of the fair itself indicates that it is about consumption, not celebration of art, “the shadowless, white, clean, artificial space is given over to the technology of aesthetics. Works of art are mounted, hung, laid out for study”74 and, we might add, to tempt buyers. The Poles are preparing the exhibition alongside Czechs and Slovaks who have already participated in the local Triennale. Thanks to the sponsors and patrons of the arts from Nuremberg - Dizzy Nürenberger and Renate Brunhübner - one section of the fair is dedicated to graphics, sculpture and glass.

The same is true during the 3rd Internationale Glaskunst Triennale at Consument Art ‘99, to which Kazimierz travels with Stanisław Sobota, also a glass artist from Wrocław. Renate, their host, manages to change her name and is called Nürenberger, but everything else happens in much the same way, on the same sprawling exhibition grounds next to the stadium - a giant Colosseum-like structure, only made of brick - where fascist pa rades were once held. Perhaps mass consumption creates some sort of parallel with demagoguery and large-scale propaganda.

The need to sell art as an antidote to the destruction of everyday life was observed again by Kazimierz Pawlak at Gustrof Castle in Schwerin in 1997 during the Triennial of Decorative Art. “I got an invitation to Mecklenburg as a representative of the Baltic countries,” he says, “They were looking for someone with glass, mainly from the north of Poland, but somehow they found me, although I was from the south,” he laughs. “I went there with Jola and Karolina.” The exhibition is organised by the local arts and crafts association. Apart from Pawlak’s bowls of pâte de verre, the Baltic countries are again presented without Poles. It is an interesting phenomenon that from the perspective

73 Zygmunt Bauman, Kultura jako spółdzielnia spożywców [Culture as a Grocers’ Cooperative] [in:] idem, Ponowczesność jako źrodło cierpień Warsaw 2000, p. 193.

74 Brian O’Doherty Uwagi o przestrzeni galerii [Notes on Gallery Space], trans. Anna Szyłak, [in:] Muzeum sztuki. Antologia, op. cit. p. 453.

fizyczny, logistyczny, a także biurokratyczny stanowi poważną część życia współczesnego artysty.

Doświadczał tego Kazimierz Pawlak wielokrotnie. Z początku małym fiatem, potem volvo i mercedesem rozwoził swoje rzeźby po europejskich miastach, uczestniczył w aranżacji wystaw – przeważnie w pośpiechu – posyłał dalej. A jeśli to nie on był kierowcą, bo dzieło wędrowało samolotem za morze, to w każ dym razie pakowaczem i urzędnikiem dbającym o materialne prawne zabezpieczenie przedmiotu. To jest konieczne tak samo przy najbardziej wyrafinowanych artystycznych prezentacjach, jak i podczas różnego rodzaju targów sztuki, będących często składnikiem konsumenckiego rozpasania o znacznie szerszym spectrum. Jak ironicznie określa to Zygmunt Bauman, kultura to obecnie „spółdzielnia spożywców,” w której „wzmaganie konsumpcji i pozyskiwanie nowych coraz gorliwszych konsu mentów jest źródłem jego [systemu spółdzielczego] dynamiki”73. W Norymberdze w 1996 roku podczas 2. Internationale Glaskunst Triennale przy Consument Art ’96 rzeźby Kazimierza oraz Małgorzaty Dajewskiej z Wrocławia spotykają się z wy posażeniem wnętrz, oświetleniem, gadżetami do uprawiania różnych hobby, produktami i urządzeniami medycznymi, żyw nością. Z tym, że polskie szkło zostaje umieszczone w osobnym pawilonie, nie będącym jednak sprzyjającą skupieniu i kontem placji galerią, ale wielką halą. W jej racjonalnie rozplanowanych przestrzeniach jak największa ilość potencjalnych nabywców może znaleźć przedmioty odpowiadające ich gustowi i kieszeni. Sama nazwa targów wskazuje, że chodzi o konsumpcję, a nie celebrację sztuki, „pozbawiona cienia, biała, czysta, sztuczna przestrzeń jest oddana technologii estetyki. Dzieła sztuki są zamontowane, powieszone, rozłożone dla studiowania”74 i, do dajmy, dla kuszenia nabywców. Polacy przygotowują ekspozycję obok Czechów i Słowaków, którzy już wcześniej uczestniczyli w tutejszym Triennale. Dzięki sponsorom i mecenasom sztuki z Norymbergi, Dizzy Nürenberger i Renate Brunhübner, jedna sekcja targów zostaje poświęcony grafice, rzeźbie i szkłu.

73 Zygmunt Bauman, Kultura jako spółdzielnia spożywców [w:] idem, Ponowczesność jako źrodło cierpień, Warszawa 2000, s. 193.

74 Brian O’Doherty, Uwagi o przestrzeni galerii przeł. Anna Szyłak, [w:] Muzeum sztuki. Antologia op. cit., s. 453.

Przygotowywanie ekspozycji na Dni Polskie w Wiesbaden, Villa Clementine, 1998 Preparing an exhibition for the Polish Days in Wiesbaden, Villa Clementine, 1998

Podobnie jest podczas 3. Internationale Glaskunst Trien nale przy Consument Art ’99, na które Kazimierz jedzie ze Sta nisławem Sobotą, także wrocławskim artystą szkła. Renate, ich gospodyni, zdąża zmienić nazwisko i nazywa się Nürenberger, ale wszystko poza tym dzieje się podobnie, na tych samych co poprzednio rozległych terenach wystawowych przy stadio nie – gigantycznej budowli przypominającej Koloseum, tyle że z cegły – na którym niegdyś odbywały się faszystowskie parady. Być może masowość konsumpcji tworzy jakąś paralelę z demagogią i propagandą na wielką skalę.

Potrzebę sprzedawania sztuki jako antidotum na destruk cję dnia codziennego obserwuje znów Kazimierz Pawlak na zamku Gustrof w Schwerin w 1997 roku podczas Triennale Sztuki Dekoracyjnej. Do Meklemburgii dostałem zaproszenie

Wystawa w Glasmuseum Immenhausen, Niemcy, 2004 Exhibition in Glasmuseum Immenhausen, Germany, 2004

of Western Europe, the term “Baltic” means Lithuania, Latvia, Estonia, and of course Mecklenburg, which hosts them, but not Poland. Perhaps it also means poverty and marginality. Kazimierz sees this when he walks with his wife and daughter through the town, which is clearly suffering from the outflow of inhabitants towards richer German countries, fortunately locat ed further to the west and south. And here all around, boarded up houses, dirty streets. A void like a cancer is growing in the former German Democratic Republic, and it’s unclear whether sophisticated works from Gustrof Castle can fill it.

A year later there is Wiesbaden and an exhibition of glass and paintings as part of the “Wrocław Days”, hurriedly installed by a delegation from Poland: Michał Jędrzejewski and Kazimierz Pawlak. The arena is Villa Clementine - first a private residence, built, as the name suggests, for a certain beautiful Clementine, then the site of a shocking attack on the Duke of Wiesbaden, and now - a home of literature, miraculously saved in a local dispute over where a subway station should be built. So in a sense, it is a monument to the question “what is worth investing in?” - in feelings, art or infrastructure. Today, this eclectic and somewhat

Ekspozycja polskiego szkła artystycznego w czasie Consument Art ’99, Norymberga, Niemcy, 1999

Polish artistic glass exhibition during Consument Art ’99, Nuremberg, Germany, 1999

pompous palace is located near a casino, in an environment that reinforces the belief that money plays an irreplaceable role in culture. The Polish artists, however, do not have time to look there, and not only because of their lack of tuxedos. Displaying art entails logistics, physical labour, and constraints of time, space, and finances.

In 1998, glass from Poland again found its way to Holdenstedt Castle in Uelzen. Modernes Glas Der 90er Jahre is Pawlak’s solo exhibition with inspiration and assistance from Milan Vobruba. Yes, noble residences are well suited in post times to showcasing art. On the one hand, we annul those hierarchies, questioning any superiority based on birth and titles (after all, art is democratic, or at least it would like to be), and on the other, the scenography of lordliness is nevertheless useful for exhibitions and for cultivating a sense of elitism among artists and buyers of their works. “I arranged my presentation in the lobby,” says Kazimierz, “And all around were rooms showing the old lifestyle”. It’s like a peep into the past, this walking down the halls where the beds and quilts of the long dead are, and their hairbrushes and teacups. History can be a commodity, too. The vernissage is attended by Pawlak’s friends, including Milan Vobruba and a large group of displaced persons from Lower Silesia and Wrocław, who happen to live here. The oldest of them, as it turns out, graduated from the Wrocław Academy of Fine Arts before World War II. His fate is fitting for the history museum at Holdenstedt Castle. He is like one more exhibit. But after the moods and highlights, it’s time to hurry up again. “Milan is taking my two objects to an exhibition in Munster in August,” the artist reports, “And I, via Leverkusen, am going to France to Dieulefit for a month’s stay in the Morin family’s studio.”

Three years later, in 2004, Milan Vobruba again proposes to Kazimierz that they take part in a large joint exhibition at the Glasmuzeum in Immenhausen, a large glass-making centre with a school of craftsmanship. Milan’s son Hansi, also a glass artist, also shows his work here, the exhibition “Alte und Neue Nachbarn” allows them to meet once again, to unpack and package the fragile creations of their craft, to talk about them. To get a feel for the glass family. To make plans. And then Milan will die, but some part of his energy will remain in the world of

jako przedstawiciel krajów nadbałtyckich, opowiada, oni szukali kogoś ze szkłem, głównie z północy Polski, ale jakoś znaleźli mnie, choć byłem z południa – śmieje się. – Pojechaliśmy tam z Jolą i Karoliną. Wystawę organizuje lokalne stowarzyszenie sztuki użytkowej i rękodzieła. Poza czarkami Pawlaka z pâte de verre kraje nadbałtyckie znów prezentowane są bez Polaków. Ciekawe zjawisko, że z perspektywy Europy Zachodniej określe nie „nadbałtyckie” oznacza Litwę, Łotwę, Estonię, oczywiście Meklemburgię, która ich gości, ale nie Polskę. Być może oznacza także biedę i marginalność. Widzi to Kazimierz chodząc z żoną i córką po miasteczku, wyraźnie cierpiącym z powodu odpływu mieszkańców ku bogatszym krajom niemieckim, szczęśliwie ulokowanym bardziej ku zachodowi i południowi. A tu dookoła zabite deskami domy, brudnawe ulice. Pustka jak nowotwór rozrasta się w byłej Niemieckiej Republice Demokratycznej i nie jest jasne, czy wyszukane prace z zamku Gustrof mogą ja zapełnić.

Rok później jest Wiesbaden oraz wystawa szkła i malar stwa w ramach „Dni Wrocławia”, instalowana w pośpiechu przez delegację z Polski, Michała Jędrzejewskiego i Kazimierza Pawlaka. Jej areną jest Villa Clementine – najpierw prywatna rezydencja, wybudowana, jak nazwa wskazuje, dla pewnej pięknej Klementyny, potem miejsce wstrząsającego napadu na księcia Wiesbaden, obecnie – dom literatury, cudem ocalały w lokalnym sporze o to, gdzie winna być zbudowana stacja me tra. W jakimś sensie więc pomnik na cześć pytania „w co warto inwestować?” – w uczucia, sztukę czy infrastrukturę. Eklek tyczny nieco pompatyczny pałacyk znajduje się dziś blisko kasyna, czyli w towarzystwie wzmacniającym przekonanie o niepośledniej roli pieniądza w kulturze. Polscy artyści nie mają jednak czasu tam zajrzeć, nie tylko z powodu braku smokingów. Eksponowanie sztuki to logistyka, praca fizyczna, ograniczenia czasu, przestrzeni i finansów.

W 1998 roku szkło z Polski znowu trafia na zamek Holden stedt w Uelzen. „Modernes Glas Der 90er Jahre” to indywidu alna wystawa Pawlaka z inspiracji i z pomocą Milana Vobruby. Tak, magnackie rezydencje świetnie nadają się w czasach post do prezentowania sztuki. No, bo z jednej strony unieważniamy tamte hierarchie, kwestionujemy wszelką lepszość z urodzenia

i tytułów płynącą (sztuka jest przecież demokratyczna, a przy najmniej chciałaby być), z drugiej scenografia pańskości przy daje się jednak ekspozycjom i pielęgnowaniu przez artystów i nabywców ich dzieł poczucia, że są elitą. Ja aranżowałem prezentację w holu, opowiada Kazimierz, a dokoła znajdowały się pomieszczenia pokazujące dawny styl życia. To jest jak podglądanie przeszłości, to chodzenie po salach, w których są łózka i kołdry dawno zmarłych, ich szczotki do włosów filiżanki.

Staromiejski, Bamberg, Niemcy Old Town Hall, Bamberg, Germany

Ratusz

glass-making, continued also by Hansi, the heir of his genes and secrets of the glass-making craft.

In 2001 Kazimierz goes to Rudensberg. The catalogue, pho tocopied, is hastily folded and the artist can already participate in the Weru Glasprise exhibition, organised by a company that makes windows and doors. The display pavilion showcases glass building and art objects side by side. This cyclical event is a commercial one. Everything for customers: window and door glazing, and as a bonus, interior decorating for those with aspirations. One photograph from this time shows glass in three forms: the artist, with a glass in his hand (inside a light golden liquid, probably white wine) next to an iridescent block of moulded material against a window pane in a white frame.

In Buttenheim, the Ceramics and Glass Department is showing a group exhibition “Schätze aus Breslau”/ “Treasures from Breslau” in 2009. The event takes place at Das Kleine Haus der Kunst, or the Little House of Art. Even such a small Bavarian town (just over three thousand inhabitants) wants to show off its artistic inclinations. It is made famous by the house of Levi Strauss (the inventor of jeans, not the philosopher

Claude Lévi-Strauss, don’t make this mistake), a whitewashed townhouse with shutters in the blue of his bright iconic trou sers. Everything for Sale - art, city, biography, to use the title of Wajda’s film, also about a kind of selling out.

From nearby Bamberg, Kazimierz will remember the pic turesqueness of the mediaeval town, reminiscent of a room with children’s toys or Brueghel’s genre scenes in its filigree wonder preserved against the passage of time; and the symbol ic duality of the Old City Hall, with its “religious” façade on one side and “secular” on the other. You pass through the gates of this City Hall, standing on a bridge over the river, from one side of the city to the other and back again. In a sense, the building itself is a bridge. There - spiritual emotions, here - “smoked beer” (Kazimierz will remember its flavour forever). “Maybe this is how it is with art,” ponders the artist, “Maybe it always sits ‘astride’ the mundane, mercantilism and the sublime and immeasurable values? As in Zwiesel, where a major packaging glass centre is holding an International Glass Exhibition - Zwiesel Glass Days 2010. Glassworks, serious mass production and also a celebration for artists.”

Historia też może być towarem. W wernisażu uczestniczą znajomi Pawlaka, między innymi Milan Vobruba i duża grupa przesiedleńców z terenów Dolnego Śląska i Wrocławia, akurat tu zamieszkałych. Najstarszy z nich, jak się okazuje, jeszcze przed II wojną światową kończył wrocławską Akademię Sztuk Pięknych. Jego losy pasują do muzeum historycznego na zamku Holdenstedt. Są jak jeszcze jeden eksponat. Ale po wzruszeniach i atrakcjach znów trzeba się spieszyć. Milan zabiera moje dwa obiekty na sierpniową wystawę w Munster, relacjonuje artysta, a ja, via Leverkusen jadę do Francji do Dieulefit na miesięczny pobyt w studio rodziny Morin.

Trzy lata później, w 2004 roku, Milan Vobruba znowu pro ponuje Kazimierzowi udział we wspólnej dużej wystawie, or ganizowanej w Glasmuseum w Immenhausen, dużym ośrodku szklarskim ze szkołą rzemiosła. Pokazuje tutaj swoje formy także syn Milana, Hansi, również artysta szkła. Ekspozycja „Alte und Neue Nachbarn” jeszcze raz pozwala im się spotkać, rozpakowywać i pakować kruche twory ich kunsztu, rozmawiać o nich. Poczuć się szklarską rodziną. Robić plany. A potem Mi lan umrze, ale jakaś cząstka jego energii organizatora będzie trwała w świecie szklarskich przedsięwzięć, kontynuowana także przez Hansiego, spadkobiercę jego genów i tajemnic szklarskiego fachu.

W roku 2001 Kazimierz jedzie do Rudensberg. Katalog, odbity na ksero, zostaje naprędce zbindowany już artysta ze swoimi szklanymi rzeźbami może uczestniczyć w wystawie Weru Glasprise, organizowanej przez firmę robiącą okna i drzwi. W pawilonie ekspozycyjnym prezentowane są obok siebie szklane obiekty budowlane i artystyczne. Cykliczna impreza ma handlowy charakter. Dla klientów wszystko: przeszklenia okienne i drzwiowe, a w bonusie dekoracje wnętrz dla tych z aspiracjami. Na jednej z fotografii z tego czasu widać szkło w trzech postaciach: artysta, z kieliszkiem w ręku (wewnątrz jasno-złocisty płyn, zapewne białe wino), obok opalizującego bloku formowanego przez siebie tworzywa na tle szyby okiennej w białej ramie.

W Buttenheim Wydział Ceramiki Szkła w roku 2009 poka zuje zbiorową wystawę „Schätze aus Breslau/ Skarby z Wroc ławia”. Zdarzenie odbywa się w Das Kleine Haus der Kunst,

Szkło w trzech postaciach: artysta, z kieliszkiem w ręku (wewnątrz jasno złocisty płyn, zapewne białe wino), obok opalizującego bloku formowanego przez niego tworzywa na tle szyby okiennej w białej ramie; ekspozycja w czasie Weru Glasprise, Rudensberg, Niemcy, 2001

Artysta przy swojej pracy Kokon z koronkami, The Coburg Prize for Contemporary Glass, Niemcy, 2014

Artist with his work Cocoon with lace The Coburg Prize for Contemporary Glass, Germany, 2014

Glass in three forms: the artist, with a glass in his hand (inside a light golden liquid, probably white wine), next to an iridescent block of moulded material he created against a window pane in a white frame; exhibition during the Weru Glasprise, Rudensberg, Germany, 2001

The Coburg Prize for Contemporary Glass, an important European exhibition, is in 2014 a quintessential display of glass as a multifaceted performance: art and commerciality, objects and their creators, also creating here their own artistic exist ence. The spaces of the mediaeval fortress, one of the largest in Germany, and the art glass museum below seem to catalyse the mercantile and aesthetic qualities of the material - sparkling, shimmering, glittering in the lamplight of the luxurious display. Placed on a black obsidian-like pedestal, Cocoon by Kazimierz Pawlak opalesces mysteriously. Behind it, the artist’s face in the shadow of his hat and the blood red of his shirt. Photography will preserve the drama of these contrasts. Glass star Shige Fujishiro, a portly young Japanese man, appears on stage in a kimono but with his back exposed, wearing a wig and heavy makeup. The total artificiality of the costume clashes with the nakedness of the body. He is his own creation. And his sculptures combine low with high in a postmodern way. He uses safety pins to fasten glass beads into compositions: bags, baskets, animals. As if laboriously replicating the reality of the plastic fabrication that fills every ordinary warehouse. And just as his safety pins bind the mundane with the artist’s vision, so pâte de verre in the hands of Karen Lise Krabbe comes close to nature’s crea tions. The Danish artist mixes layers of sand and glass, welds them together, and then openwork appears where there was sand. Her sculptures look like desert roses, shells or pieces of wood - eroded, digested by the wind, water and temperature fluctuations. Glass becomes a literary work about passing away, returning to the womb of the primal mother. And at the same time a well selling commodity.

Karen and Shige, winners of the Coburg competition, will come to Wrocław for the European Glass Festival, invited by Kazimierz and Anita Bialic. They will continue this strange flow of meanings from life into creation, from the everyday into the festiveness of the gallery, from the need to have into the need to experience.

czyli Małym Domu Sztuki. Nawet tak niewielkie (nieco ponad trzy tysiące mieszkańców) bawarskie miasteczko chce się po chwalić swoimi artystycznymi inklinacjami. Rozsławia je poza tym dom Leviego Straussa (wynalazcy dżinsów, a nie filozofa Claude’a Lévi-Straussa, proszę nie mylić), bielutka kamieniczka z okiennicami w błękitnym odcieniu jego jasnych, kultowych spodni. Wszystko na sprzedaż – sztuka, miasto, biografia, żeby posłużyć się tytułem filmu Wajdy, też o swoistej sprzedajności traktującego.

Z pobliskiego Bambergu Kazimierz zapamięta malowni czość średniowiecznego miasta, w swej zachowanej wbrew upływowi czasu filigranowej cudowności przypominającego po kój z dziecięcymi zabawkami albo rodzajowe sceny Brueghela, i symboliczną dwoistość Ratusza Staromiejskiego, z jednej strony mającego fasadę „religijną”, z drugiej – „świecką”. Przez bramy tego ratusza, stojącego na moście nad rzeką, przejeżdża się z jednej na drugą stronę miasta i z powrotem. W jakimś sensie sam budynek jest mostem. Tam – duchowe wzruszenia, tutaj – „wędzone piwo” (jego smak Kazimierz zapamięta na zawsze). Może tak jest ze sztuką, duma artysta, może ona zawsze siedzi „okrakiem” pomiędzy przyziemnością, merkantylizmem a wznio słością i wartościami niemierzalnymi? Tak jak w Zwiesel, gdzie duży ośrodek szklarski produkujący opakowania organizuje International Glass Exhibition – Zwiesel Glass days 2010. Huty szkła, poważna produkcja seryjna i zarazem święto dla artystów.

„The Coburg Prize for Contemporary Glass”, ważna euro pejska wystawa, w 2014 roku jest kwintesencją pokazów szkła jako wieloaspektowego performansu: sztuka i komercja, obiekty i ich kreatorzy, kreujący tutaj też własne artystyczne istnienie. Przestrzenie średniowiecznej twierdzy, jednej z największych w Niemczech, i znajdującego się poniżej muzeum szkła artys tycznego, zdają się być katalizatorem dla merkantylnych i es tetycznych właściwości tworzywa – iskrzącego, połyskującego, lśniącego w światłach lamp luksusowej ekspozycji. Ułożony na czarnym, podobnym do obsydianu postumencie opalizuje tajem niczo Kokon Kazimierza Pawlaka. Za nim twarz artysty w cieniu kapelusza i krwista czerwień jego koszuli. Fotografia zachowa dramatyzm tych kontrastów. Gwiazda szkła, Shige Fujishiro, wiotki, młody Japończyk, pojawia się na scenie w kimonie, ale

z odsłoniętymi plecami, w peruce i ostrym makijażu. Całkowita sztuczność kostiumu zderza się z nagością ciała. Sam jest wła snym dziełem. A jego rzeźby postmodernistycznie łączą niskie z wysokim. Używa do nich agrafek, którymi nanizane paciorki szklane spina w kompozycje: torby, kosze, zwierzęta. Jakby mozolnie replikował rzeczywistość plastikowej wytwórczości, wypełniającej każdy zwykły magazyn. I tak jak jego agrafki spinają przyziemność z wizjonerstwem artysty, tak pâte de verre w rękach Karen Lise Krabbe zbliża się do tworów natury. Dunka miesza warstwy piasku i szkła, zgrzewa je i wtedy tam, gdzie był piasek, pojawiają się ażury. Jej rzeźby wglądają jak róże pustyni, muszle czy kawałki drewna – zerodowane, prze trawione przez wiatr, wodę wahania temperatur. Szkło staje się utworem literackim o przemijaniu, wracaniu do łona pramatki. A zarazem świetnie sprzedającym się towarem.

Karen i Shiege, laureaci konkursu w Coburg, przejadą do Wrocławia na Europejski Festiwal Szkła, zaproszeni przez Kazimierza Anitę Bialic. Będą kontynuowali ów dziwny przepływ znaczeń z życia w kreację, z codzienności w odświętność galerii, z potrzeby posiadania w potrzebę przeżywania.

Exhibition in Glasmuseum Immenhausen, Germany, 2004

Wystawa w Glasmuseum Immenhausen, Niemcy, 2004

slOvakia , Or The benefiTs

Of The arTisanal cOmmuniTy

lednické rOvne, braTislava

s ł O w ac J a, czyli

O PO ż y T kach rzemieślnicze J w s P óln

OT y

l ednické rO vne, b ra T y sława

L

ednické Rovne is actually close to Wrocław: three hundred and seventy kilometres by car, less in a straight line of course. Closer than Paris, Hamburg or Brussels. So why is Kazimierz Pawlak only going to Slovakia in 2006? He wonders to himself, keeping his hands on the wheel and observing the landscapes of the Slovakian Tatras - wilder, higher, less overrun by tour ism. Why is he so rarely here? But Lednické Rovne is also close because the tradition of the local glassworks is similar to its Lower Silesian counterparts, organised by Germans and Czechs, Kazimierz thinks. At that time, when the glassworks were es tablished there, qualifications and ideas mattered more than nationality. They were owned by Josef Schreiber Senior, who established a window glass factory in Lednické Rovne. He came “from a family of farmers and butchers, living in the village of Dub in Moravia. [...] He obtained training in glass grinding and from 1844 ran his own workshop in Vienna. His business grew rapidly and he soon recruited his nephew, also Josef, and then his cousins Eduard and Maxmilián Göpferts to help him. While the “Viennese Uncle”, as Josef Schreiber Senior was called, was

L ednické Rovne jest właściwie blisko Wrocławia: autem trzysta siedemdziesiąt kilometrów, w linii prostej oczywiście mniej. Bliżej niż Paryż, Hamburg czy Bruksela. Dlaczego więc Kazimierz Pawlak dopiero w 2006 roku jedzie na Słowację? Sam się za stanawia, trzymając ręce na kierownicy i obserwując pejzaże słowackich Tatr – dziksze, wyższe, mniej zawładnięte przez turystykę. Czemu tak rzadko tu bywa? Ale Lednické Rovne jest blisko i dlatego, że tradycja tutejszej huty jest podobna do jej dolnośląskich odpowiedników, organizowanych przez Niemców i Czechów – myśli Kazimierz. W tamtym czasie, gdy powsta wały tam huty, bardziej niż narodowość liczyły się kwalifikacje i pomysły. Miał je Josef Schreiber Senior, który w Lednickém Rovnem założył zakład wytwarzający szkło okienne. Pochodził „z rodziny rolników i rzeźników, żyjącej w wiosce Dub na Mora wach. […] Zdobył wykształcenie w zakresie szlifowania szkła i od 1844 roku prowadził własny zakład w Wiedniu. Jego firma rozwijała się bardzo szybko i wkrótce zatrudnił do pomocy swo jego bratanka, również Josefa, a następnie też jego kuzynów, Eduarda Maxmiliána Göpferts. Podczas gdy «Wiedeński Wujek»,

Kazimierz Pawlak w Bratysławie, Słowacja, 2015

Kazimierz Pawlak in Bratislava, Slovakia, 2015

Panorama Lednické Rovne, Słowacja Panorama Lednické Rovne, Slovakia

Ave Imperium III, 2006, elementy hutnicze, szkło sodowe, piaskowane drewno, 45 × 100 × 12 cm

Ave Imperium III, 2006, worked soda glass, sandblasted and wood 45 × 100 × 12 cm

running a prosperous business in Vienna, his young namesake was travelling the world and acquiring knowledge of glassmak ing and decorating techniques. Upon his return he stayed for some time in Loukov, where he married the daughter of his employer, the master glassmaker Gerhardt”75. The company in Lednické Rovne, which was established in 1857 and operated until 1945, retained the name J. Schreiber & Neffen/ Schreiber and Nephew, which described not only the legal status, but above all the concept of craftsmanship as a family-run, devel oped and inherited art.

The end of World War II cut the continuity of the plant’s ex istence, at least as far as the name was concerned. Nationalised two years later, it burned down, but was slowly rebuilt and still

worked by craftsmen who had previously learned their trade here from their predecessors: fathers, brothers, colleagues.

So Lednické Rovne is also brought closer to Lower Silesia by the concept of crafts as a family-like system, where skills can only be acquired through direct presence, learning from others, experiencing rather than theorising, and thanks to the trust possible only within the family circle. This was the case in the Lower Silesian, Czech and Slovak plants. Everywhere in the world where some complex trade was truly cultivated. The Academy of Fine Arts is also such a system, in part. Already the mediaeval masters knew that “in accepting a pupil into their workshop for study, [one] takes upon oneself the duty not only to teach him a trade, but also to instill in him moral principles

75 J.Schreiber & Neffen (Copyright © 2021 Moravská galerie v Brně) http://schreiber-neffen.com/index.php/pl/2013-01-30-08-20-18/historia-firmy-pl (accessed 14.09.2021)

jak nazywano Josefa Schreibera seniora, prowadził w Wiedniu dobrze prosperujący interes, jego młody imiennik podróżował po świecie i zdobywał wiedzę z zakresu technik wytwarzania i zdobienia szkła. Po powrocie zatrzymał się na jakiś czas w miej scowości Loukov, gdzie ożenił się z córką swojego pracodawcy, mistrza szklarskiego Gerhardta”75. Firma w Lednickém Rovnem erygowana w 1857 roku i funkcjonująca do 1945 roku, zachowała nazwę J. Schreiber & Neffen/ Schreiber i Bratanek, co opisywało nie tylko stan prawny, ale przede wszystkim koncepcję rzemiosła jako sztuki rodzinnie uprawianej, rozwijanej i dziedziczonej. Koniec II wojny światowej przeciął ciągłość istnienia za kładu, przynajmniej jeśli chodzi o nazwę. Znacjonalizowany dwa lata później spłonie, jednak powoli został odbudowany i wciąż pracowali w nim rzemieślnicy, którzy wcześniej nauczyli się tu swojego fachu od swych poprzedników: ojców, braci, kolegów. Więc Lednické Rovne zbliża także do Dolnego Śląska kon cepcja rzemiosła jako podobnego rodzinie systemu, gdzie pozys kiwać umiejętności można tylko przez bezpośrednią obecność, uczenie się od innych, doświadczanie, a nie teoretyzowanie, a także dzięki zaufaniu możliwemu tylko w gronie familii. Tak było w zakładach dolnośląskich, czeskich, słowackich. Wszędzie na świecie, gdzie prawdziwie kultywowano jakiś skomplikowany fach. Takim systemem jest także po części Akademia Sztuk Pięk nych. Już średniowieczni mistrzowie wiedzieli, że „przyjmując ucznia do swojego warsztatu na naukę, [bierze się] na siebie obowiązek nie tylko nauczenia go zawodu, ale także wpojenia mu odpowiadających epoce zasad moralnych”76, zbudowa nia środowiska w szerokim jego rozumieniu dla uprawiania twórczości.

Międzynarodowe Sympozjum Szkła przypomina Kazimie rzowi o rzemieślniczym i społecznym źródle jego fachu. O tym, co ceni w ludziach swojej branży i co powoduje, że tak chętnie jeździ. Jasne: by być z nimi i pracować z nimi. Spotkanie współ organizuje tym razem Patryk Illo, Słowak, artysta i dizajner, który pracował jako projektant w słowackich i polskich hutach. Pawlak spotkał go kilka razy na sympozjach w Nowym Borze,

także w Polsce, między innymi podczas Europejskiego Festiwalu Szkła. Patryka z Polską łączy także żona, która stąd pochodzi. Na Słowacji Illo zaprasza Kazimierza do huty Rona, także założonej (w roku 1892) przez Josefa Schreibera. Jej nazwa wywodzi się od ówczesnej nazwy miasteczka, koło którego ją wybudowano. Do dzisiaj specjalnością huty są kieliszki i zestawy stołowe. Jej szkło o unikalnym zdobnictwie wypełniało niegdyś stoły, kredensy i serwantki w całej Europie. W 1897 roku jako jedna z pierwszych zaczęła używać maszyny do zdobienia szkła metodą pantografu. Patryk opowiada mu to wszystko w powagą, pomimo młodości stwarza dystans, rzadko się uśmiecha, potrząsa czupryną, jakby się stale nad czymś namyślał, mówi powoli.

75 J Schreiber & Neffen (Copyright © 2021 Moravská galerie v Brně) http://schreiber-neffen.com/index.php/pl/2013-01-30-08-20-18/historia-firmy-pl (dostęp: 14.09.2021)

76 Janina Gilewska-Dubis, Życie codzienne mieszczan wrocławskich w dobie średniowiecza Wrocław 2000, s. 141.

Josef Schreiber senior, założyciel huty szkła w Lednickém Rovnem

Josef Schreiber senior, founder of the glassworks in Lednické Rovne

appropriate to the age”76, to build a community in its broad sense for the practice of creativity.

The International Glass Symposium reminds Kazimierz of the artisanal and social origins of his craft. Of what he values in people in his sphere and what makes him so eager to travel. Certainly: to be with them and work with them. This time the meeting is co-organised by Patrik Illo, a Slovakian artist and designer who has worked as a designer in Slovakian and Polish glassworks. Pawlak met him several times at symposia in Nový Bor, also in Poland, including during the European Glass Festival. Patrik is also connected to Poland by his wife, who

76 Janina Gilewska-Dubis, Życie

is from there. In Slovakia, Illo invites Kazimierz to the Rona glassworks, also founded (in 1892) by Josef Schreiber. Its name is derived from the then name of the town near which it was built. To this day, the specialty of the glassworks are glasses and table sets. Its uniquely decorated glassware once filled tables, sideboards and display cabinets throughout Europe. In 1897, it was one of the first to use a machine to decorate glass using the pantograph method. Patrik tells him all this in earnest; despite his youth, he creates a distance, rarely smiles, shakes his hair as if he is constantly thinking about something, speaks slowly.

Podczas Sympozjum wszyscy dużo pracują przy piecu. To zbliża. Także z Patrykiem. Panuje wspaniała atmosfera. Są starzy znajomi. Postawny wysoki, z lekkim uśmiechem na twarzy, pojawił się Petr Novotný. Już nie traktuje Kazimierza z dystan sem, jak na początku ich znajomości. Był wtedy hutnikiem. Szalenie zdolnym. Na fali zmian został dobrze prosperującym biznesmenem. Założył w Lindavie i Nowym Borze studio Ajeto i muzeum szkła. Ma tam nawet restaurację z panoramicznym oknem, przez które można obserwować pracę hutników. To ważna postać dla czeskiego i europejskiego szkła. Przeżyli z Kazimierzem wspólne sympozja w Czechach, Petr był gościem Festiwalu Wysokich Temperatur we Wrocławiu, gdzie dał akro batyczny niemal pokaz pracy przy piecu. Cały świat zaprasza go na takie pokazy. Ma luz potrzebny do bycia performerem. Gra w zespole dixielandowym na banjo. O nim myśli Kazimierz, że

jest doskonałym przykładem rzemieślniczego rozwoju aż do mistrzowskiej doskonałości bez formalnego wykształcenia.

Podobnie Jiří Pačinek, także obecny w Lednickém Rovnem utalentowany artysta-rzemieślnik, którego woltyżerka ze bańką szkła na piszczeli fascynuje tłumy. On także karierę zawodową w branży szklarskiej rozpoczął po prostu w hucie, a nie na uczelni. Po wielu latach pracy w Hucie Szkła Ajeto okazał się równy legendom World Glass Art. Dla takich ludzi jak on i No votný akademią jest własne studio. Tytuł sympozjum, „Nieznane Formy”, realizuje widocznie w swoich odkrywczych obiektach

Jest tu też kompan do biesiad i planów artystycznych Kazushi Nakada, Japończyk mający żonę Węgierkę, długie lata mieszkający w Finlandii, którego życiowe ścieżki są także dowodem, że zmiana sprzyja twórczości. Kazimierz utrzymuje z nim kontakt od czasu pierwszego spotkania na węgierskim

Dyskusje w czasie sympozjum w hucie Rona, Lednické Rovne, Słowacja, 2006; od lewej: Kazimierz Pawlak, Michaela Fischerová, Endre Gaál

Discussions during the symposium at the Rona glassworks, Lednické Rovne, Slovakia, 2006; from left: Kazimierz Pawlak, Michaela Fischerová, Endre GaálFischerová, Endre Gaál

codzienne mieszczan wrocławskich w dobie średniowiecza [Everyday Life of the Wrocław Townspeople in the Middle Ages], Wrocław 2000, p. 141.

Program Erasmus, Bratysława, 2015; od lewej: Kazimierz Pawlak, Patryk Illo, Palo Macho

Erasmus Program, Bratislava, 2015; from left: Kazimierz Pawlak, Patryk Illo, Palo Macho

During the Symposium everyone works a lot at the furnace. It brings them closer. Also with Patrik. There is a great atmosphere. They are old friends. Strapping and tall, with a slight smile on his face, appeared Petr Novotný. He no longer keeps Kazimierz at a distance, as at the beginning of their acquaintance. He was a glassworker at the time. Insanely talented. In a wave of change, he became a very prosperous businessman. He founded the Ajeto studio and glass museum in Lindava and Nový Bor. He even has a restaurant there with a panoramic window through which you can watch the glassworkers work. He is an important figure in Czech and European glass. He had symposia together with Kazimierz in the Czech Republic, Petr was a guest of the High Temperature Festival, where he gave an almost acrobatic demonstration of work at the kiln. The whole world invites him to such shows. He has the ease needed to be a performer. He plays banjo in a Dixieland band. Kazimierz thinks of him as the perfect example of a craftsman developing to masterful perfection without formal education.

Likewise, Jiří Pačinek, also present at Lednické Rovne a tal ented artist-craftsman whose vaulting with a glass bubble on the blowpipe fascinates crowds. He, too, began his career in glass making simply by working in a glassworks rather than in college. After many years of working at the Ajeto Glassworks, he proved to be the equal of World Glass Art legends. For people like him and Novotný, their own studio is the academy. The title of the sympo sium, “Unknown Forms,” is visibly realised in its revealing objects.

There is also a companion for feasts and artistic plans Kazushi Nakada, a Japanese man married to a Hungarian woman, living for many years in Finland, whose life paths are also proof that change is conducive to creativity. Kazimierz has kept in touch with him since they first met at a Hungarian symposium. Nakada creates works with philosophical overtones; multiplications of simple geometric forms tell stories of infinity, movement and transformation. “His objects are usually small, he orders small vodkas and wears a small hat,” says Kazimierz of his friend. “He has been to Poland several times at the European Glass Festival, invited by me to workshops with students.

A petite blonde, Eva Fisherova, treats the material harshly and decisively. The sculptures come out of the hands of the Slovak woman like broken rocks or mining spoil, all monochromatic, devoid of any unnecessary detail in colour or form. “A very tal ented artist, from the Cigler school,” comments Pawlak, “I knew her work before, met her at a couple of symposia in the Czech Republic and Hungary.

He and Endre Gaál have known each other a long time, and they take their time to greet each other. The Hungarian’s luxuri ant head of black curly hair waves as he shakes his head to refer Kazimierz to his recent years and the objects he has created for interior architecture.

Tonight Endre, who knows how to party, and all of them, from various countries, treating glass differently, will sit down together and talk over wine. And from Kazushi’s frivolous words, Eva’s ex pressive gestures, the smiles of the two Czechs, Patrik’s musings, Kazimierz’s and Endre’s liveliness - something important to them all will begin to emerge, from which a subterranean stream to their work flows. And perhaps the spirit of Joseph Schreiber will watch them contentedly from the hereafter, understanding that only from meaningful interpersonal relationships does true craft grow.

Slovakia will return to Kazimierz Pawlak in 2011, when in Bratislava, as a foreign representative, he will sit on the diploma exam committee of the Applied Arts Department of the Academy of Fine Arts and Design there. The very name - Vysoká škola výt varných umení or VŠVU for short - to the Polish ear is associated with manufacturing and skill, that is, with the craft aspect of art. It is the heir of the old school of crafts, where, in the practical spirit of the 19th century, those who wanted to skillfully make things of beauty were educated. After all, the contemporary concept of a sharp division between pure and applied art was unknown until recently. Since “antiquity, the universal value of art has been not beauty but the perfection of the product, the perfection of the skillful shaping of things. So there was art understood more tech nically than artistically. The ancients did not separate arts from crafts”77. And something of this has survived in VŠVU, which has such excellent professors that after the years of totalitarianism,

77 Alicja Iwańska, Taniec - sztuka czy umiejętność? [Dance - Art or Skill?], [in:] Ogrody nauk i sztuk. Debiuty 2010, Wrocław 2011, p. 267.

sympozjum. Nakada tworzy prace o filozoficznym podtek ście, multiplikacje prostych geometrycznych form opowia dają o nieskończoności, ruchu i przemianie. Jego obiekty są zwykle drobne, wódkę zamawia małą i nosi mały kapelusik, charakteryzuje przyjaciela Kazimierz. Był w Polsce kilka razy na Europejskim Festiwalu Szkła, zaproszony przeze mnie na warsztaty ze studentami.

Drobna blondynka, Eva Fišerová, traktuje tworzywo ostro i zdecydowanie. Z rąk Słowaczki rzeźby wychodzą jak ułomki skał albo górniczy urobek, wszystkie monochromatyczne, pozbawione jakiegokolwiek zbędnego szczegółu w kolorze czy formie. Bardzo uzdolniona artystka, ze szkoły Ciglera –komentuje Pawlak – jej prace znałem wcześniej, spotkałem ją na paru sympozjach w Czechach i na Węgrzech.

Z Endre Gaálem znaja się od dawna, witają się długo. Bujna czupryna czarnych kręconych włosów Węgra faluje, gdy potrząsając głową referuje Kazimierzowie swoje ostatnie lata i zrealizowane do architektury wnętrz obiekty.

Dziś wieczorem Endre, który umie się bawić, i oni wszyscy, z innych krajów odmiennie traktujący szkło, siądą razem będą rozmawiać przy winie. I z tych błahych słów Kazushiego, wy razistych gestów Evy, uśmiechów dwóch Czechów, zamyśleń Patryka, ożywienia Kazimierza Endre – zacznie się wyłaniać coś ważnego dla nich wszystkich, z czego płynie podziemny strumień do ich twórczości. I być może duch Josepha Schrei bera będzie przyglądał im się z zadowoleniem z zaświatów, rozumiejąc, że tylko z istotnych międzyludzkich związków wy rasta prawdziwe rzemiosło.

Słowacja wróci do Kazimierza Pawlaka jeszcze w 2011 roku, kiedy w Bratysławie jako zagraniczny przedstawiciel będzie zasiadał w komisji egzaminu dyplomowego Katedry Sztuki Użytkowej tamtejszej Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych. Sama nazwa – Vysoká škola výtvarných umení, w skrócie VŠVU –polskiemu uchu kojarzy się z wytwarzaniem i umiejętnościami, to jest z rzemieślniczym aspektem sztuki. Jest spadkobier czynią dawniejszej szkoły rzemiosł, w której w praktycznym duchu wieku XIX formowano tych, którzy chcieli umiejętnie

robić rzeczy piękne. Jeszcze niedawno nieznana przecież była współczesna koncepcja ostrego podziału na sztukę czystą i użytkową. Od „starożytności powszechną wartością sztuki było nie piękno, lecz doskonałość wytworu, doskonałość umiejętnego kształtowania rzeczy. Była więc sztuka rozumiana bardziej technicznie niż artystycznie. Starożytni nie oddzielali sztuk od rzemiosła”77. I coś z tego przetrwało w VŠVU, mającej tak świetnych profesorów, że po latach totalitaryzmu, w 1989 roku była jedną z nielicznych uczelni w kraju, w której cała kadra dydaktyczna została ponownie wybrana w otwartym konkursie.

Przyczynkiem do pielęgnowanej tu idei doskonałości wy tworów jest siedziba VŠVU (obecnie jedna z kilku), reprezen tacyjny neobarokowy Pałac Pálffy na placu Hviezdoslava. Tu spotyka się Kazimierz z artystami szkła bratysławskiej uczelni, między innymi znów z Patrykiem Illo, a potem zapuszcza się w uliczki starego miasta, przyglądając się budynkom znacznie starszym niż ten, z którego wyszedł. Śledzi wypukłości wykuszy i zdobione linie gzymsów, łuki portyków i reliefy na ścianach, tajemnicze nisze i romantyczne mansardy. Jest tu wszystko, od gotyku po secesję, w większości nienaruszone przez II wojnę. Później idzie nad Dunaj, toczący się przez miasto, a mosty nad nim wydają mu się także częścią opowieści o doskonałości w kształtowaniu rzeczy.

W 2015 roku Bratysława pojawia się jeszcze raz w biogra fii Kazimierza Pawlaka jako LLP Erasmus Program Academy of Fine Arts and Design. Przez kilka dni prowadzi zajęcia ze studentami Patryka Illo. Ma prezentację o własnej twórczości. Zwiedza galerie i muzea w towarzystwie Patryka oraz Palo Macho, słowackiego artysty o europejskiej renomie, także uczącego w VŠVU zajmującego się głównie malarstwem na szkle. Kazimierzowi podobają się jego wycyzelowane kompo zycje, przenoszenie fotografii na szklane obiekty, falowanie barw jak wód w Dunaju, jak chmur o zmierzchu nad rzeką. Odwiedza go w jego przestronnym studio, podziwia zadbany ogród przy domu. Palo – cichy, z lekko pochyloną głową –uśmiecha się patrząc, jak jego polski kolega zapisuje fotografią

77 Alicja Iwańska, Taniec – sztuka czy umiejętność?, [w:] Ogrody nauk sztuk. Debiuty 2010 Wrocław 2011, s. 267.

in 1989, it was one of the few educational institutions in the country where the entire teaching staff was re-elected in an open competition.

The VŠVU headquarters (currently one of several), the elegant neo-baroque Pálffy Palace on Hviezdoslav Square, is a contribution to the idea of perfection of creations. Here Kazimierz meets with the glass artists of Bratislava, including Patrik Illo again, and then ventures into the streets of the old town, looking at buildings much older than the one he left. He traces the bulging oriels and ornate lines of cornices, portico arches and wall reliefs, secret niches and romantic mansards. There’s everything from Gothic to Art Nouveau here, mostly untouched by World War II. Later, he walks along the Danube, rolling through the city, and the bridges over it also seem to him to be part of a story about the excellence in shaping things.

In 2015, Bratislava appears once again in Kazimierz Pawlak’s biography as the LLP Erasmus Program Academy of Fine Arts and Design. For several days, he teaches Patrick Illo’s students. He has a presentation about his own work. He visits galleries and museums in the company of Patrik and Palo Macho, a Slovak artist of European renown, also teaching at VŠVU and working mainly in glass painting. Kazimierz likes his refined compositions, transferring photographs onto glass objects, waving colours like waters on the Danube, like clouds at dusk on the river. He visits him in his spacious studio and admires the manicured garden at his home. Palo - quiet, with his head slightly bowed - smiles as he watches his Polish colleague re cord the sights of the capital with a photograph, but also the reddish shoots of vines against the white wall. He himself uses a lot of red in his sculptures. They will meet at again symposia and festivals.

The conclusion of this tale of craftsmanship and the pursuit of excellence occurs on the way back, at the bishop’s palace in Kroměříž, where Pawlak sees a painting by Titian in a collection that is one of the most valuable in the country. In the elaborate baroque and rococo entourage serving the Olomouc hierarchy for years, so tasteful that it became the set for Amadeus by

78

Miloš Forman, as well as other great costume productions, the Phrygian satyr is skinned by the triumphant God. The imagery is brutal, actually out of place in this setting, gently radiating outward from the French gardens and park surrounding the palace. Apollo and Martius is a haunting tale of what jealousy of perfection in art leads to; it is the story of the duel between craftsman and artist. And when, in his poem, the Titian-inspired Zbigniew Herbert attempts to step into the skin of Martius (what a strange analogy in this situation), he is describing not only boundless pain but an unheard of precision of expression; the body here becomes the perfect tool of expression. “Indeed/ tells/ Martius/ the innumerable riches/ of his body/ the bald mountains of his liver/ the nourishing white gorges/ the hum ming forests of his lungs/ the sweet hills of his muscles/ the ponds bile blood and chills/ the winter wind of his bones/ over the salt of his memory”78 This performance is a multi-layered commentary on craft as artistry, as both the singing art of Martius and the expression of his suffering body are at stake, but also a self-titled commentary on the painting virtuosity of Titian, who put it all in oil on canvas.

Abandoning the painting on the wall of the palace, protected by the most modern means because of its value, Kazimierz pon ders the mastery of the mythological singer and the Renaissance painter. And as he sets off to Poland in his beloved Volvo 740 (which is also the result of design excellence), he thinks of all those craftsmen whose work he was able to see and whose creations he admired.

widoki stolicy, ale także czerwonawe pędy pnączy na tle białej ściany. Sam używa dużo czerwieni w swoich rzeźbach. Spotkają się jeszcze na sympozjach festiwalach.

Podsumowanie tej opowieści o rzemiośle i dążeniu do dosko nałości następuje w drodze powrotnej, w pałacu biskupim w Kro mieryżu, gdzie Pawlak widzi obraz Tycjana, znajdujący się w kolekcji jednej z najcenniejszych w kraju. W wyrafinowanym barokowym rokokowym entourage’u, służącym przez lata ołomunieckim hierar chom, tak wysmakowanym, że uczyniono go planem filmowym dla Amadeusza Miloša Formana, a także innych wielkich kostiumowych produkcji, frygijski satyr jest obdzierany ze skóry przez triumfującego boga. Obraz jest brutalny, właściwie nie na miejscu w tym otocze niu, łagodnie promieniującym na zewnątrz francuskimi ogrodami parkiem otaczającymi pałac. Apollo Marsjasz to straszliwa opo wieść o tym, do czego prowadzi zazdrość o perfekcję w sztuce; jest historią pojedynku rzemieślnika i artysty. I kiedy w swoim wierszu inspirowany Tycjanem Herbert próbuje wejść w skórę Marsjasza (cóż za dziwna analogia w tej sytuacji), opisuje nie tylko bezbrzeżny ból, ale niesłychaną precyzję ekspresji; ciało staje się tutaj doskonałym narzędziem wyrażania. „W istocie/ opowiada/ Marsjasz/ nieprzebrane bogactwo/ swego ciała/ łyse góry wątroby/ pokarmów białe wąwozy/ szumiące lasy płuc/ słodkie pagórki mięśni/ stawy żółć krew i dresz cze/ zimowy wiatr kości/ nad solą pamięci”78. To przedstawienie jest wielowarstwowym komentarzem do rzemiosła jako artyzmu, bo o śpiewaczą sztukę Marsjasza chodzi, i ekspresję jego cierpiącego ciała, ale także o autotematyczny komentarz do malarskiej wirtuozerii Tycjana, który ujął to wszystko olejem na płótnie.

Porzucając obraz na ścianie pałacu, zabezpieczony z racji swej wartości najnowocześniejszymi sposobami, Kazimierz rozważa mistrzostwo kunsztu mitologicznego śpiewaka i renesansowego malarza. I ruszając w drogę do Polski swoim ukochanym volvo 740 (a ono jest przecież również efektem projektowej doskonałości), myśli o tych wszystkich rzemieślnikach, których pracy mógł się przyglądać i których wytwory podziwiał.

Zbigniew Herbert, Apollo i Marsjasz [Apollo and Martius] from the tome Studium przedmiotu, [in:] idem, Wiersze wybrane... op. cit., p.110

78 Zbigniew Herbert, Apollo i Marsjasz ze zbioru Studium przedmiotu [w:] idem, Wiersze wybrane, op. cit., s. 110.

Petr Novotný at work, Lednické Rovne symposium, Slovakia, 2006

Petr Novotný przy pracy, sympozjum w Lednickém Rovnem, Słowacja, 2006

m O r O cc O , O r e XOT ic de c O ra T i O ns

r aba T, m arrakesh, c asablanca, f ez

m ar O k O , c zyli dek O rac J e egz O T yki

r aba T, m arakesz, c asablanca, f ez

In Marcin Świetlicki’s poem titled Casablanca “an old man is leaning over the gate disturbingly similar to Bogart,” followed by a dialogue (in the iconic 1942 film taking place between Ricky and the prefect of police) “I’m aiming straight for your heart, son!/You know it’s the least sensitive spot in me.”79 This short, imaginary scene, which in the work of the well-known poet and singer, a specialist in irony and the grotesque, is a kind of flirt with pop culture, a postmodern pastiche on the seriousness of the film original, seems to have a broader meaning at the same time, and can also be treated as a metaphor of the city, which has become so overgrown with fairy tales and legends that it is impossible to tell what is true and what is a dream or a fantasy. What does one really see there, and what does one only seem to imagine? It is also a metaphor not only for this one city, because the whole of North Africa and the Middle East has been, since the time of the Romantics, the land of free nations, Bedouins galloping through the desert, free dress, colourful

Wwierszu Marcina Świetlickiego pod tytułem Casablanca „z bramy wychyla się staruszek niepokojąco podobny do Bogarta”, po czym odbywa się dialog (w kultowym filmie z 1942 roku mający miejsce pomiędzy Rickym a prefektem policji) „Celuję prosto w twoje serce, synu!/ Przecież wiesz, że to najmniej czuły we mnie punkt”79. Ta krótka, wyimaginowana scena, będąca u znanego poety i piosenkarza, specjalisty od ironii i groteski, rodzajem flirtu z popkulturą, postmodernistycz nym pastiszem na powagę filmowego oryginału, ma zdaje się równocześnie szersze znaczenie i może być traktowana także jako metafora miasta, które tak obrosło w baśnie i legendy, że nie sposób już stwierdzić, co jest prawdą, a co marzeniem i wymysłem. Co widzi się tam naprawdę, a co tylko się zdaje wyobraźni? Chodzi tu też o metaforę nie tylko tego jednego miasta zresztą, bo cała Północna Afryka i Bliski Wschód już od czasów romantyków były wyśnioną przez Okcydent kra iną wolnych ludów, galopujących przez pustynię Beduinów,

79 Marcin Świetlicki, Casablanca [in:] idem, 49 wierszy o wódce, Wrocław 2004, p. 25.

79 Marcin Świetlicki, Casablanca [w:] idem, 49 wierszy o wódce papierosach, Wrocław 2004, s. 25.

W Rick's Cafe, Casablanka, Maroko, 2007; od lewej: Małgorzata Dajewska, Kazimierz Pawlak, Katarzyna Koczyńska-Kielan, Gabriel Palowski

At Rick’s Cafe, Casablanca, Morocco, 2007; from left: Małgorzata Dajewska, Kazimierz Pawlak, Katarzyna Koczyńska-Kielan, Gabriel Palowski

carpets, fragrant spices, markets from the Tales of a Thousand and One Nights, mirages drawn from opium. George Byron and François-René Chateaubriand wanted to be there. To travel in Europe is still to be at home in some sense, to cross the Mediter ranean and reach the Orient is to be in another world.

So when Słowacki wrote in a letter to his mother: “I will see new countries, new people, I will live with them, a camel cara van will carry me”80, he was probably as feverish as the artists from the Faculty of Ceramics and Glass of the Wrocław Academy of Fine Arts, going to the Polish Days in Morocco. Clearly it was about the great exhibition they were asked to put together, but it was also about the culture they had a chance to expe rience. They prepared for their stay in Africa by packing their suitcases with light scarves and colourful jewellery, sandals and airy dresses, bright shirts and jackets. They will buy fezes on the spot. And women get a few more baubles. This was no ordinary packing for a vacation in Tuscany. And it wasn’t just

about protection from the sun, harsh in this part of the globe. The culture, so different from our own, requires costumes to play in a movie called “Visiting Morocco”.

The artistic exhibition included ceramics, glass and con servation projects of local architectural monuments and mate rial cultural artefacts, prepared by specialists in conservation. Everything is placed in Theatre National Mohammed V on Avenue Monsour Addahbi in Rabat. The opening is ceremonial: with the Moroccan Minister of Culture and the Polish Ambassador.

Kazimierz presents his fibreglass forms, glowing in the halls like vehicles of unknown beings. In his own words about them: “I create with the help of angels, for without their interference the glass would not be so ephemeral, delicate and fragile, it would not have the luminosity and purity of the sky, and the falling sunbeams would not leave their reflections.” And indeed, in the vast exhibition spaces, his bowls and cocoons look like unearthly creations, perhaps born of angelic inspiration.

80 Juliusz Słowacki, List z 24 sierpnia 1836 [Letter of August 24, 1836], [in:] idem, Listy do matki, ed. Z. Krzyżanowska, Kraków 1979, p. 239.

swobodnych strojów, barwnych dywanów, wonnych przypraw, targowisk z Baśni z tysiąca i jednej nocy, miraży czerpanych z opium. Pragnęli tam się znaleźć George Byron i François-René Chateaubriand. Podróżować po Europie, to wciąż w jakimś sensie być u siebie; przebyć Morze Śródziemne i dotrzeć do Orientu, to być w innym świecie.

Więc kiedy Słowacki pisał w liście do matki: „Obaczę –nowe kraje, nowych ludzi, będę żył z nimi, będzie mię nosił wielbłąd karawan”80, był zapewne podobnie rozgorączkowany jak artyści z Wydziału Ceramiki i Szkła wrocławskiej ASP, ja

i obiektów kultury materialnej, przygotowane przez specjalistów od konserwacji. Wszystko zostaje umieszczone w Theatre Na tional Mohammed V przy Avenue Monsour Addahbi w Rabacie. Otwarcie odbywa się uroczyście: z marokańskim ministrem kultury i polską panią ambasador. Kazimierz pokazuje swoje formy z włókna szklanego, jaśniejące w salach jak wehikuły nieznanych nam istot. Jak sam o nich mówi: Tworzę z pomocą aniołów, bo bez ich ingerencji szkło nie byłoby takie ulotne, delikatne i kruche, nie miałoby świetlistości i czystości nieba, a padający słoneczny promień nie pozostawiałby swego refleksu.

dący na Dni Polskie w Maroku. No jasne, że chodziło o wielką wystawę, o przygotowanie której zostali poproszeni, ale także o kulturę, której mieli szansę doświadczyć. Szykowali się do pobytu w Afryce pakując do walizek lekkie szale i barwną biżu terię, sandały przewiewne suknie, jasne koszule marynarki. Na miejscu kupią fezy. A kobiety jeszcze trochę błyskotek. Nie było to zwykłe pakowanie się na wakacje w Toskanii. I nie cho dziło tylko o ochronę przed słońcem, ostrym w tej części globu. Kultura, tak inna od naszej, wymaga kostiumów pozwalających zagrać w filmie pod tytułem „Zwiedzanie Maroka”.

Ekspozycja artystyczna objęła ceramikę, szkło oraz kon serwatorskie projekty miejscowych zabytków architektury

I rzeczywiście, w ogromnych przestrzeniach wystawienniczych jego misy i kokony wyglądają jak nieziemskie twory, być może właśnie z anielskiej inspiracji powstałe.

Rzecz cała jest organizowana przez Instytut Adama Mickiewicza (skądinąd też wielbiciela Orientu). Córka przy jaciół mieszkających w Rabacie, pracująca w Instytucie, staje się przewodniczką polskiej grupy. Dzięki niej Kazimierz Pawlak, Małgorzata Dajewska, Katarzyna Koczyńska-Kielan Gabriel Palowski opuściwszy teatralne wnętrza trafiają w zaułki, któ rych nie ma w przewodniku, oglądają sklepiki z wonnościami, podwórka wypełnione setkami gatunków oliwek, i inne – pełne przypraw, ogromne targowiska, gdzie można kupić wszystko:

80 Juliusz Słowacki, List z 24 sierpnia 1836 r., [w:] idem, Listy do matki, oprac. Z. Krzyżanowska, Kraków 1979, s. 239.

Kokon Kazimierza Pawlaka na wystawie Dni Polskich w Maroku, Rabat, 2007 Cocoon by Kazimierz Pawlak at the Polish Days in Morocco exhibition, Rabat, 2007

W Marakeszu, Maroko, 2007; od lewej: Małgorzata Dajewska, Gabriel Palowski, Katarzyna Koczyńska-Kielan, Kazimierz Pawlak

In Marrakesh, Morocco, 2007; from left: Małgorzata Dajewska, Gabriel Palowski, Katarzyna Koczyńska Kielan, Kazimierz Pawlak

Tłum „głodnych sztuki” podczas otwarcia wystawy w Theatre National Mohammed V, Dni Polskie w Maroku, Rabat, 2007

The whole thing is organised by the Adam Mickiewicz Institute (also an admirer of the Orient). The daughter of friends living in Rabat, who works at the Institute, becomes the guide of the Polish group. Thanks to her, Kazimierz Pawlak, Małgorzata Dajewska, Katarzyna Koczyńska-Kielan and Gabriel Palowski, after leaving the theatre interiors, find themselves in alleys that are not listed in the guidebook, they see stores with perfume, courtyards filled with hundreds of kinds of olives, and others - full of spices; huge markets, where you can buy everything: textiles and dishes, fish and breads, cheese and meat, vegetables and fruit. And the variety, colours and forms of the goods are together like a Persian carpet. They visit mosques and gardens. They look at the sky above and the stones by their feet. The orient does not have the same rhythm of life as with us, the different from our daily risks, proportions and ornamentation do not resemble the familiar. It’s the crowds in the city, the crowding and proximity, but also the vast expanses of desert, water and mountains. They go to the ocean and see the Mediterranean very different from the European shore.

A Polish friend takes them to Marrakesh and Casablanca. They end up at the restaurant where Ingrid Bergman gazed tenderly at Humphrey Bogart in Casablanca. Everything here has the semblance of decoration, something unreal. No wonder

The crowd “hungry for art” during the opening of the exhibition at Theatre National Mohammed V, Polish Days in Morocco, Rabat, 2007

that it was in Morocco where Ridley Scott shot Gladiator, Kingdom of Heaven and In the Web of Lies, and Alejandro González Iñárritu - Babel, showing wild areas of this country, reflecting the passing of hours different from in Europe. Space seems infinite here, time does not rush anywhere, but rather ripples or weaves. And at the same time, something unexpected and strange is constantly happening. Maybe this is also why in the movie Casablanca Ricky says that “No one sleeps well in Casablanca”? He refers then, in the middle of the war, to the transitory nature of the situation, the uncertainty of everything, to Casablanca as a transit station between fronts, camps, countries. But maybe it is also about the fact that it is impossible to sleep peacefully among phenomena that are indeed exotic, that is, outside the order of everyday life? Phenomena that move and stimulate, sometimes disturbing, not always understandable.

The Greek prefix exo, long known to European philosophy and culture, indicates something being beyond, not local, dis tant. Tempting, but foreign at the same time. The undulations of colour in the desert at the setting of the sun, which here falls beyond the horizon more violently than in Europe, are as remarkable as the flows of tones and sparkles on silks, plums, lemons, the silver of necklaces and the gold of fish scales in the stalls, as the satin and velvet sheens of spices in the bags. It is sometimes unclear whether this is real or staged. This is not obvious to the newcomer, even though they seem to un derstand that they are a tourist and are visiting a new coun try. However, they don’t always know how to respond to it all. What should they do with the colourfulness of the costumes, which in Europe would be considered a costume in a play? How about just watching? What to do with the variety of orna ments, the incomprehensible melody of speech? So what does it actually mean for Kazimierz Pawlak to commune with exotic architecture, landscape, and scent? To what conclusions and associations does the Orient lead him? How does it penetrate his glass sculptures?

tkaniny i naczynia, ryby i chleby, sery i mięso, jarzyny i owoce.

A różnorodność, barwy i formy towarów są razem jak perski dy wan. Zwiedzają meczety ogrody. Przyglądają się niebu w górze i kamieniom po stopami. Orient to nie ten sam, co u nas, rytm życia, odmienne od naszych codzienne ryzyka, proporcje i orna mentyka, nie przypominające znanych im wcześniej. To tłumy w mieście, tłok i bliskość, ale także wielkie przestrzenie pustyni, wody i gór. Jadą nad ocean i widzą Morze Śródziemne zupełnie inne niż z europejskiego brzegu.

Do Marakeszu Casablanki zabiera ich znajomy Polak. Tra fiają do restauracji, gdzie Ingrid Bergman wpatrywała się czule w Humprey’a Bogarta w filmie Casablanca. Wszystko tu ma pozór dekoracji, czegoś nieprawdziwego. Nic dziwnego, że właśnie w Maroku, Ridley Scott nakręcił Gladiatora, Królestwo Niebies kie oraz W sieci kłamstw, a Alejandro González Iñárritu – Babel, pokazujący dzikie obszary tego kraju, oddający odmienne od europejskiego tutejsze mijanie godzin. Przestrzeń wydaje się tu nieskończona, czas nigdzie się nie spieszy, ale raczej faluje lub się snuje. A równocześnie stale zdarza się coś nieoczekiwanego, dziwnego. Może także dlatego w filmie Casablanca Ricky mówi, że „w Casablance nikt dobrze nie sypia”? Odnosi się wówczas, w środku wojny, do przej ściowości sytuacji, niepewności czegokolwiek; do Casablanki jako stacji tranzytowej między frontami, obozami, krajami. Może jednak cho dzi też o to, że nie da się spokojnie spać wśród zjawisk istotnie egzotycznych, czyli spoza po rządku codzienności? Zjawisk poruszających i pobudzających, niekiedy niepokojących, nie zawsze zrozumiałych. Grecki przedrostek egzo, znany od dawna europejskiej filozofii i kulturze, wskazuje na coś będącego poza, nietutejszego, odległego. Ku szącego, ale zarazem obcego. Falowane barw na pustyni o zachodzie słońca, które tu zapada za horyzont gwałtowniej niż w Europie, jest tak samo niezwykłe jak przepływy tonów i lśnień

na jedwabiach, śliwkach, cytrynach, srebrze naszyjników i złocie rybich łusek na straganach, jak satynowe aksamitne połyski przypraw w workach. Nie wiadomo czasem, czy to real, czy inscenizacja. Dla przybysza nie jest to oczywiste, choć niby rozumie, że jest turystą i zwiedza nowy kraj. Nie zawsze jednak wie, jak reagować na to wszystko. Cóż ma uczynić z barwnością strojów, w Europie mogących uchodzić za kostium w sztuce teatralnej? Może tylko patrzeć? Co począć z rozmaitością ozdób, niezrozumiałą melodią mowy? Co zatem w istocie oznacza dla Kazimierza Pawlaka obcowanie z egzotyczną architekturą, kra jobrazem, wonią? Ku jakim wnioskom i skojarzeniom prowadzi go Orient? W jaki sposób wnika do jego szklanych rzeźb?

“At Rick’s Cafe felt like a Turkish pasha”, Casablanca, Morocco, 2007

„W Rick's Cafe poczułem się jak turecki pasza”, Casablanka, Maroko, 2007

M orocco , T he n O mad ’ s J ewellery fibre glass, c OPP er wire, bamb OO

M aroko, b iżu T eria n O mad ów wł ókn O szklane, dru T mied ziany, bambus

A year later, Pawlak will weave his own Morocco out of fi breglass and copper wires: three narrow bowls, vases or baskets placed on tripods. Such as those thin poles used by bribers to support improvised roofs over stalls in Rabat, or those precarious structures used to hang a pot over a campfire to prepare food on the way through the desert. However, they could just as well be the poles of Berber shepherds, indigenous to Morocco, in their nomadic life necessary not only as weapons.

Or are these the stilts on which street comedians perform their stunts to the delight of the public, accidentally left to support the silver vessels resembling insect carcasses?

So maybe this is just a special entomological case of pearly shining arachnids with legs like reeds, wandering through the world, uncertainly balancing and shaking a whirlwind of red dish tassels - maybe feelers or mini-wings. They would then be these delicate structures something like mutilated dragonflies elongated towards the sky, with the visible texture of chitinous abdomen, but lacking the rest of the body and head. Berber dragonflies, of course, who, like the women here, adorn their

R ok później Pawlak splecie z włókna szklanego i miedzia nych drucików własne Maroko: trzy jakby wąskie misy, wazy lub kosze umieszczone na trójnogach. Takich jak te cieniutkie tyczki, którymi podpierają przekupnie improwizowane dachy nad straganami w Rabacie albo owe niepewne struktury, które służą wieszaniu garnka nad ogniskiem, by przygotować strawę w drodze przez pustynię. Równie dobrze mogą to być jednak tyczki berberyjskich pasterzy, rdzennych mieszkańców Maroka, w ich wędrownym życiu niezbędne nie tylko jako broń. A może są to szczudła, na których uprawiają swoją ekwilibrystykę uliczni komedianci ku uciesze gawiedzi, przez przypadek pozostawione dla podtrzymania srebrzystych naczyń przypominających owa dzie odwłoki?

Chodzi więc może właśnie o szczególny, entomologiczny przypadek perłowo lśniących pajęczaków, mających odnóża jak trzcina, wędrujących przez świat niepewnie balansując i po trząsając wicherkami rudawych frędzelków – może czułków lub miniskrzydełek. Byłyby wtedy te wydłużone ku niebu delikatne struktury czymś na kształt ważek okaleczonych, z widoczną

Morocco, 2008, three-element installation, welded fibreglass, brass and copper, 2 zł coins, bamboo, height 180 cm.,

Maroko, 2008, instalacja trójelementowa, zgrzewane włókno szklane, mosiądz miedź, monety 2 zł, bambus, wys. 180 cm

robe with tassels. They like the sheen resembling that of coins, to which the artist attached reddish knots, similar in colour to the local soil. These dragonflies themselves are like jewellery. So arguably, Morocco is not a dramatic tale of absence, of half-heartedness, but a joyful apotheosis of a place where lights, colours, and glows define the reality that the artist ex plains to us through the forms he creates. It is “thanks to this,” as Wilhelm Dilthey puts it, “that we understand the language of sensory phenomena. Through it, we read people’s gestures and actions. Thanks to it the inner meaning of everything, of the whole world of phenomena, is opened up to other people.”81 And all of this concentrated in lightweight, easy-to-carry forms. Such are needed, after all, in the lives of nomads. After all, we’re still talking about the artist’s journey, right?

81 Wilhelm Dilthey, Trzy epoki dzisiejszej estetyki i jej dzisiejsze zada nia [Three epochs of modern aesthetics and its present-day tasks], [in:] idem, Pisma estetyczne trans. Krystyna Krzemieniowa, Warszawa 1982, p. 273.

fakturą chitynowych odwłoków, pozbawionych jednak reszty korpusu i głowy. Ważek berberyjskich oczywiście, które, tak jak tutejsze kobiety, zdobią szatę frędzelkami. Lubią połysk. Przypominający ten bijący od monet, do których artysta umo cował czerwonawe węzełki, podobne barwą do tutejszej ziemi. Te ważki same są jak biżuteria.

Więc zapewne Maroko nie jest dramatyczną opowieścią o braku, połowiczności, ale radosną apoteozą miejsca, w którym światła, kolory blaski definiują rzeczywistość, którą poprzez stworzone przez siebie formy tłumaczy nam artysta. To „dzięki niemu – jak to ujmuje Wilhelm Dilthey – rozumiemy język zja wisk zmysłowych. Poprzez niego odczytujemy gesty i działania ludzi. Dzięki niemu przed innymi ludźmi otwiera się wewnętrzne znaczenie wszystkiego, całego świata zjawisk”81. A wszystko to skupione w formach lekkich, łatwych do przenoszenia. Takie potrzebne są przecież w życiu nomadów. Wciąż przecież opo wiadamy o wędrówce artysty, prawda?

81 Wilhelm Dilthey, Trzy epoki dzisiejszej estetyki jej dzisiejsze zadania, [w:] idem, Pisma estetyczne przeł. Krystyna Krzemieniowa, Warszawa 1982, s. 273.

„Lista obecności” „Baltic Mafii” podczas Międzynarodowego Festiwalu Szkła w Asselborn, Luksemburg, 2009

“Attendance list” of the “Baltic Mafia” during the International Glass Festival in Asselborn, Luxembourg, 2009

i n T he garden O f ar T, O r TO l OO k under na T ure ’ s skin

a s selb O rn, m uns T er

F or Kazimierz Pawlak, Luxembourg means above all Asselborn, a tiny town which hosts a huge glass festival. He will be there in the decade 2007-2017 as many as five times at the Atelier d’Art du Verre, where Zaiga Baiza and Robert Emeringer, glass artists, organise a great reunion in the summer of those fascinated by thi substance once liquid, once solid, once hot, once cool, frag ile and durable, rough and silky. And arguably, its multiplicity draws people from many other countries to Zaiga, who is from Latvia, and Robert, who is from Luxembourg. These two share a love and passion for creativity, all of them together with their guests share a need for new experiences in art. When you open the brilliantly designed www.art-glass-verre.com, you get a look at the items created during the festival. These include a column by Kazimierz and sculptures by his friends. Also emerging from the digital depths are the silhouettes of the hosts and visitors as they talk and work, Kazimierz himself appears at the kiln in stalled in the open air, you can see the colours of the materials, sculptures, and food, which is also shared here. In the distance, there is the bright silhouette of a village church. And the garden in Asselborn, where it all happens, appears.

w O gr O dzie

s z T uki, czyli za J rzeć na T urze

PO d skórę

a s selb O rn, m uns T er

uksemburg to dla Kazimierza Pawlaka przede wszystkim Asselborn, maleńka miejscowość, w której organizuje się ogromny festiwal szkła. Będzie tam w dekadzie 2007–2017 aż pięć razy w Atelier d’Art du Verre, gdzie Zaiga Baiza i Robert Emeringer, artyści szkła, organizują latem wielki zlot tych, któ rych fascynuje substancja raz płynna, raz stała, raz gorąca, raz chłodna, krucha trwała, szorstka i jedwabista. I zapewne ta wielorakość szkła ściąga do Zaigi, która jest z Łotwy, i Roberta, który jest z Luksemburga, ludzi z wielu innych krajów. Tych dwoje łączy miłość i pasja twórcza, wszystkich razem z gośćmi łączy potrzeba nowych doświadczeń w sztuce. Gdy otwiera się świetnie zaprojektowaną www.art-glass-verre.com można przyjrzeć się przedmiotom powstającym podczas festiwalu. Jest wśród nich kolumna Kazimierza i rzeźby jego przyjaciół. Wyłaniają się też z cyfrowych czeluści sylwetki gospodarzy i przy jezdnych podczas rozmów i pracy, pojawia się i sam Kazimierz przy piecu zainstalowanym na świeżym powietrzu, widać barwy tworzyw, rzeźb i jedzenia, które też jest tu wspólne. W oddali majaczy jasna sylwetka wiejskiego kościoła. I ukazuje się ogród w Asselborn, gdzie wszystko to się dzieje.

L

It - trees and grass, flowers and shrubs, ornamental vines and field weeds, the sky above - is also one of the important participants in the International Glass Festival Luxembourg. Zaiga and Robert obtained government funding to hold a glass festival at their studio and in their own garden. They weren’t just hospitable and enterprising, and they didn’t just want to make glass with others like themselves - they also understood that the garden is a special place where nature and culture meet, where the two influence each other. Already the ancients knew that the beauty of nature fosters creativity and philosophy, that the garden is a special place for art, from which the artist can draw inspiration and models. And the works themselves, surrounded by plants and atmospheric phenomena, in natural light - gain a different value than those exhibited in the sterile and static environment of a gallery or museum. There, they are deprived of the changeability, even the unpredictability of the environment, which makes the work an acting object, and not only once and for all closed within the limits set for

it. Objects shown as part of a traditional exhibition freeze, become passive objects; those in nature are alive. That’s why for the duration of the meeting in Asselborn, workshop spaces are arranged here in the open air, including a portable glass melting kiln. The essence of being here is the co-presence of the artists, their work and nature. Invited to the home of their hosts, for those few days they become an artistic commune, a traditional community of craftsmen, a kind of family. Later, the glass is presented under tents and outdoors, including in a nearby meadow.

Guests from Belgium, France, Germany and the Netherlands come to this several-day festival. Edward Leibovitz, a Belgian artist of Romanian origin, speaks to Kazimierz in broken Polish. It’s hard not to recognise this short, unshaven man with his hair pulled back into a ponytail, who likes to philosophise and teach his interlocutors. First met by Kazimierz in Nový Bor and Frauenau, then still in Lviv, he also does printmaking, painting, and sculpture.

To on – drzewa i trawa, kwiaty i krzewy, ozdobne pną cza i polne chwasty, niebo nad nimi – jest jednym z ważnych uczestników International Glass Festival Luxembourg. Zaiga i Robert pozyskali rządowe środki na zorganizowanie festiwalu szkła przy swoim studio i we własnym ogrodzie. Byli nie tylko gościnni i przedsiębiorczy, nie tylko chcieli z innymi, podobnymi sobie, robić szkło, rozumieli także, że ogród jest szczególnym miejscem styku natury i kultury, w którym obie one wpływają na siebie. Już starożytni wiedzieli, że piękno przyrody sprzyja twórczości i filozofii, że ogród jest specjalnym miejscem dla sztuki, z którego artysta może czerpać natchnienia wzory. A same dzieła w otoczeniu roślin i zjawisk atmosferycznych, w naturalnym świetle – zyskują inny walor niż te wystawiane w sterylnym i statycznym otoczeniu galerii czy muzeum. Tam pozbawione zostają zmienności, nawet nieobliczalności śro dowiska, które czyni dzieło przedmiotem działającym, a nie tylko raz na zawsze zamkniętym w wyznaczonych mu granicach. Obiekty pokazywane w ramach tradycyjnej ekspozycji zastygają, stają się pasywnymi obiektami właśnie; te wśród natury – żyją. Dlatego na czas spotkania w Asselborn aranżuje się tu miejsca warsztatowe w otwartej przestrzeni, łącznie z przenośnym piecem do wytopu szkła. Istotą bycia tutaj jest współobecność twórców, ich dzieł i przyrody. Zaproszeni do domu gospodarzy stają się na tych kilka dni artystyczna komuną, tradycyjną

wspólnotą rzemieślniczą, czymś w rodzaju rodziny. Później szkła prezentowane są pod namiotami na wolnym powietrzu, także na pobliskiej łące.

Na to kilkudniowe święto zjeżdżają goście z Belgii, Francji, Niemiec i Holandii. Łamaną polszczyzną zagaduje Kazimierza Edward Leibovitz, belgijski artysta rumuńskiego pochodzenia. Trudno nie rozpoznać tego niskiego, zarośniętego mężczyzny, z włosami ściągniętymi w kucyk, który chętnie filozofuje i na ucza rozmówców. Spotkany przez Kazimierza pierwszy raz w Nowym Borze we Frauenau, potem jeszcze we Lwowie, uprawia także grafikę, malarstwo i rzeźbiarstwo.

Jest Lachezar Dochev, Bułgar po ryskiej Akademii, którego utrzymane w błękitach i zieleniach paranaczynia zdają się być istotami wędrującymi na własnych nogach, frunącymi na wła snych skrzydłach. Kazimierz poznał go we Lwowie, on zaprosi go na sympozjum do Sofii. Rzadko się uśmiecha i wydaje się zamknięty w sobie, co nie przeszkadza mu być brawurowym gitarzystą i rockmanem. Często muzykowali z Kazimierzem. W Assleborn zostawia rzeźbę I can dream in any language. To chyba prawda.

Trochę roztrzepany, ale otwarty, przyjacielski dowcipny przyjechał Matthew Duran z Londynu, nie do końca wygląda jący na modelowego Anglika. Tu Matthew okazuje się zapalo nym eksperymentatorem i autorem futurystycznego projektu

Lachezar Dochev (tyłem) oraz Robert Emeringer Julie Denton w czasie pokazu odlewania szkła do piasku, Asselborn, Luksemburg, 2009

Lachezar

Dochev (back) and Robert Emeringer and Julie Denton during the sand glass casting demonstration, Asselborn, Luxembourg, 2009

Panorama ekspozycji w czasie jednej z wystaw „Glasplastik und Garten” w Munster, Niemcy, 2013

Panorama of the exposition during one of the exhibitions “Glasplastik und Garten” in Munster, Germany, 2013

There is Lachezar Dochev, a Bulgarian graduate of the Riga Academy, whose lingering blues and greens of paranasia seem to be creatures wandering on their own feet, fluttering on their own wings. Kazimierz met him in Lviv; he will invite him to a symposium in Sofia. He rarely smiles and seems closed off, which doesn’t stop him from being a bravura guitarist and rocker. He often played music with Kazimierz. In Asselborn he leaves a sculpture, I can dream in any language. That’s probably true.

A little scatterbrained, but open, friendly and witty, came Matthew Duran from London, not exactly looking like a model Englishman. Here Matthew turns out to be an avid experimenter and the author of a futuristic project to smelt glass ecologically. He draws designs for willow wood burning stoves on napkins. He has whole files of them. In the garden of art, there is space for every style of work, so when Petr Stacho appears in Asselborn as if slightly abashed, with his characteristic bag slung over his shoulder, he, too, quickly finds his place here. He is a teacher at the secondary glassmaking school in Kamenický Šenov and at the same time a creator of glass blocks resembling stalactites, geodes and stalagmites. This petite man with glasses, some what withdrawn in social interactions, knows how to focus on his ideas without rest.

A low voice, flowing hair and broad smile announce Dainis Gudovskis, an extremely direct and company-loving Latvian. Shortening Kazimierz’s name, he addresses him as “Kazi”. Dainis, who works in glass and watercolour painting, Pawlak had pre viously met in Lviv and during a visit to Riga. Also appearing is an old acquaintance, Remigijus Kriukas from Lithuania. He then offers the hosts Blue salt, a cobalt-transparent uneven block, as if taken out of a mine. He, a resident of a country where in some sense the culture is being built anew, probably understands what it means to be “the salt of the earth”.

There’s good weather, hundreds of visitors. The glass casting and socialising continues until later in the night with a guitar-led setting by Kazimierz. Streams of glass and wine are pouring. Zaiga turns out to be a great hostess. Methodical and calm, never in a hurry to get anywhere, she is a phenomenal organiser and caring homemaker. On many levels, it is she who creates this “garden of art”. Photographs are preserved showing the faces of those gathered at the Emeringer mansion, illuminated by the glow of the fire amidst the night, gazing at the miracle of glass becoming. And photos of the forms that emerged then, among the leaves and grasses making the impression that this is where they belong.

ekologicznego topienia szkła. Projekty pieców opalanych drew nem wierzbowym rysuje na serwetkach. Ma ich całe pliki. W ogrodzie sztuki jest przestrzeń dla każdego stylu pracy, więc kiedy Petr Stacho pojawia się w Asselborn jakby lekko speszony, z charakterystyczną torbą przewieszoną przez ramię, i on szybko znajduje tutaj swoje miejsce. To nauczyciel w średniej szkole szklarskiej w Kamenický Šenov jednocześnie twórca szklanych brył przypominających nacieki, geody i stalagmity. Ten drobny mężczyzna w okularach, nieco wycofany w kontaktach towarzy skich, bez reszty umie koncentrować się na swoich pomysłach. Niski głos, rozwiane włosy i szeroki uśmiech anonsują Dainisa Gudovskisa, niezwykle bezpośredniego lubiącego towarzystwo Łotysza. Skracając imię Kazimierza zwraca się do niego „Kazi”. Dainisa, zajmującego się szkłem i malarstwem akwarelowym, Pawlak spotkał wcześniej we Lwowie i w czasie wizyty w Rydze. Pojawia się też stary znajomy Kazimierza, Re migijus Kriukas z Litwy. Ofiaruje potem gospodarzom Blue salt, kobaltowo-przezroczysty nierówny blok, jakby wyjęty z kopalni. On, mieszkaniec kraju, w którym w jakimś sensie kultura buduje się od nowa, rozumie zapewne, co znaczy być „solą ziemi”.

Jest dobra pogoda, setki gości. Do później nocy trwają odlewanie szkła i towarzyskie atrakcje w gitarowej oprawie Kazimierza. Leją się strugi szkła wina. Zaiga okazuje się świetną gospodynią. Metodyczna i spokojna, nigdzie się nie spiesząca, jest fenomenalną organizatorką, troskliwą panią domu. Na wielu poziomach to ona stwarza ten „ogród sztuki”. Zachowają się fotografie, na których widać oświetlone blaskiem ognia wśród nocy twarze osób zebranych w posiadłości Emeringerów, wpatrzone w cud stawania się szkła. A także zdjęcia powstałych wtedy form, wśród liści traw robiących wrażenie, że tu jest ich właściwe miejsce.

Podczas kolejnego, III już Międzynarodowego Festiwalu Szkła w Assleborn zjawia się zdystansowany i poważny Guliano Gaigher, artysta szkła, a obecnie również rzeźbiarz i architekt wnętrz. Choć mówi tylko po niemiecku i w swoim ojczystym języku, dogaduje się ze wszystkimi. Okazuje się też, że pomimo pozornej rezerwy – łatwo go rozbawić. Jako Włoch i miłośnik kuchni, w czasie krótkiej wizyty w Smolcu, dokąd się uroczo wprosił, ofiaruje Kazimierzowi i jego żonie ogromny kawałek sera Grana Padano. (Od tego czasu stanie się „patronem” pasty w ich kuchni.) Do swojej szklarskiej kuchni, czyli studia szkła w północnych Włoszech, także zaprosi Kazimierza.

Z wysokim, brodatym Edem van Dijk z Holandii, mi łośnikiem psów, starych maszyn, budowniczym nietypo wych pieców szklarskich opalanych drewnem pracuje się trudniej. Ed łatwo wpada w uniesienie, a nawet gniew, jest bardzo zasadniczy, ale tworzy przy tym wspaniałe kompozycje, w których łączczy szkło z drewnem, me talem i kamieniem. Kazimierz spotkał go wcześniej we Lwowie i Wrocławiu. Zaprosi go do udziału w Europejs kim Festiwalu Szkła w 2013 roku we Wrocławiu.

Kolekcja Emerlingów rozrasta się tak samo jak ich ogrodowe przedsięwzięcie. Ze znajomych Kazimierza jest tu jeszcze Kazushi Nakada, Julia Denton, Ivo Lill, Edward Leibovitz i Jiří Šuhájek. Artystów ze świata przyciągają niewymuszone warunki prac, ciekawe warsztaty, nocne odlewanie szkła i wspólne biesiadowanie, nieodłączny gitarowy koncert.

Robert Emeringer w czasie pokazu odlewania szkła do piasku, Asselborn, Luksemburg, 2007

Robert Emeringer at the sand glass casting demonstration Asselborn, Luxembourg, 2007

Otwarcie wystawy „Glasplastik und Garten” w Munster, Niemcy, 2013 Opening of the exhibition “Glasplastik und Garten” in Munster, Germany, 2013

The 3rd International Glass Festival in Asselborn will bring together the aloof and serious Guliano Gaigher, glass artist and now also sculptor and interior designer. Although he speaks only German and his native language, he gets along with everyone. It also turns out that despite his apparent reserve - he is easily amused. As an Italian and a lover of cuisine, he offers Kazimierz and his wife a huge piece of Grana Padano cheese during a short visit to Smolc, where he charm ingly dropped in. (From then on, he will become the “patron” of pasta in their kitchen.) He will also invite Kazimierz to his glass kitchen, a glass studio in northern Italy.

Tall, bearded Ed van Dijk from the Netherlands, a lover of dogs, old machinery, and builder of unusual wood-fired glass kilns, is harder to work with. Ed is easily carried away, even angry, and is very principled, but at the same time he creates wonderful compositions in which he combines glass with wood, metal and stone. Kazimierz had met him earlier in Lviv and Wrocław. He will invite him to participate in the European Glass Festival in 2013 in Wrocław.

The Emeringer collection is growing as is their garden venture. Kazimierz’s friends include Kazushi Nakada, Julia Denton, Ivo Lill, Edward Leibovitz and Jiří Šuhájek. Artists from around the world are attracted by the unforced conditions of the work, interesting workshops, nightly glass casting and feasting together, and the inseparable guitar concert.

This must also have had an effect on Peter Layton, an Englishman who was one of Europe’s leaders, who seemed a little haughty to Kazimierz when they met in Nový Bor and later in Frauenau. In 2011, in Zaiga and Robert’s garden in Luxembourg, he proved more accessible. Alexander Fokin, the acclaimed Russian artist who appears in Asselborn in 2013, does not keep any distance. He looks carefully and calmly from behind his glasses at the people he meets and at his engravings, whose perfect subtlety resembles that seen in nature, “engraving” in organisms a network of vessels, gouging in them a refined composition of muscle fibres,

bird quills, the innervation of leaves. Fokin worked at glass factories in the Nikolsk region, where he would invite Pawlak to a symposium. He also has his own hot glass studio. Short, rather gentle, he is also an efficient organiser.

If the philosophically conceived garden is a model of the universum, what is it like here? It is certainly not shaped according to the model of French elaborate compositions of plants, fountains and statues arranged in a grid of elaborate alleys and paths. Nor is it like a Japanese garden, with its rigorous composition that tries to pretend to be natural. This one is closer to English gardens with their freedom and unbri dledness. Following this pattern, people and the fruits of their labour create the garden at Asselborn. As in the “paintings of the masters of the Cologne school - a place of happy and impromptu work”.82 Everyone is looking for their own corner here, and for their sculpture - plant colours and textures, the light and shadow cast by leaves and stems in such a way that the glass form, not biological after all, seems like a living or ganism. For nature and culture to coexist in harmony.

At the last meeting in Asselborn in 2017, Kazimierz pho tographs the surfaces and details of the works. Looked at carefully, they are like tissues in which the pulse is still beating; like tree rings or water drops under the microscope, in which micro-existences are multiplying; they resemble the weft and warp of fabrics, cross-sections of minerals or delicate mycelium growing. Their hues, textures and structures are like snippets of research slides in a scientist’s lab. These photos show that to practise art is to look under nature’s skin.

Kazimierz Pawlak was similarly impressed bwy his stay in Munster, where - like Asselborn - he visited five times between 1996 and 2013. He was invited there by Milan Vobruba, a Czech

Musiało to podziałać także na Petera Laytona, Anglika należącego do europejskiej czołówki, który wydawał się Kazimierzowi lekko wyniosły, gdy spotkali się w Nowym Borze, a potem we Frauenau. W 2011 roku, ogrodzie Zaigi i Roberta w Luksemburgu, okazał się przystępniejszy. Alexander Fokin, uznany rosyjski artysta, który pojawia się w Asselborn w 2013 roku, nie stwarza dystansu. Uważnie i spokojnie patrzy zza okula rów na spotkanych ludzi i swoje grawerunki, których doskonała subtelność przypomina tę widoczną w naturze, „grawerującą” w organizmach sieci naczyń, żłobiącą w nich wyrafinowaną kompozycję włókien mięśniowych, ptasich lotek, unerwienie liści. Fokin pracował w hutach szkła w rejonie Nikolska, dokąd zaprosi Pawlaka na sympozjum. Ma też własne studio z gorą cym szkłem. Niski, raczej łagodny, jest przy tym sprawnym organizatorem.

Jeśli filozoficznie rozumiany ogród jest modelem universum, jakie ono jest tutaj? Na pewno nie jest kształtowane wedle modelu francuskich wymuskanych kompozycji roślin, fontann i posągów uporządkowanych siatką wygracowanych alejek i ścieżek. Nie jest też jak ogród japoński, z jego rygorystyczną kompozycją, która stara się uchodzić za naturalną. Tutejszemu bliżej do ogrodów angielskich z ich swobodą nieokiełznaniem. Wedle tego wzoru ludzie i owoce ich pracy stwarzają ogród w Asselborn. Jak na „obrazach mistrzów ze szkoły kolońskiej – miejsce szczęśliwej niefrasobliwej pracy”82. Każdy szuka tu swojego zakątka, a dla swojej rzeźby – roślinnych barw i faktur, światła i cienia rzucanego przez liście i źdźbła w taki sposób, aby szklana forma, nie biologiczna przecież, wydawała się żywym organizmem. By natura i kultura współistniały w harmonii. Podczas ostatniego spotkania w Asselborn w 2017 roku Kazimierz fotografuje powierzchnie i detale prac. Oglądane uważnie są jak tkanki, w których wciąż pulsuje tętno, jak słoje drzew lub krople wody pod mikroskopem, w których plenią się mikroistnienia, przypominają wątek i osnowę tkanin, przekroje minerałów albo rozrastające się delikatne grzybnie. Ich odcie nie, struktury faktury są jak wycinki badawczych preparatów

w laboratorium naukowca. Na tych zdjęciach widać, że uprawiać sztukę to znaczy zaglądać naturze pod skórę.

Podobnych wrażeń dostarczył Kazimierzowi Pawlakowi pobyt w Munster, gdzie – tak jak w Asselborn – był pięć razy, między 1996 a 2013 rokiem. Zaprosił go tam Milan Vobruba, czeski emigrant po 1968 roku, który długo mieszkał w Szwecji, by potem trafić do Munster, gdzie zbudował studio szkła. Tam przekonał lokalne władze, że należy również założyć galerię, którą od lat prowadzi. Kazimierzowi Pawlakowi, poznanemu we Frauenau, spotykanemu też w Nowym Borze, proponuje udział w pierwszej wystawie „Glasplastik und Garten”, z której wypączkuje cała seria cyklicznych wystaw. Wszystko odbywa się na terenie miejskiego parku zorganizowanego jak skansen. Są tam kaplica i stare wiejskie zabudowania, i rozległe, zielone tereny. Niektóre obiekty rozmieszcza się w obrębie wielkich trawników, pośród drzew i innych roślin, wiąże kompozycyjnie ze stawem i jego roślinnością; inne, mniejsze – we wnętrzu biblioteki. W odróżnieniu od Asselborn, gdzie ekspozycja ro biona jest ad hoc, podczas krótkich sesji, w Munster starannie i w przemyślany sposób aranżuje się przestrzeń dla każdej rzeźby. Milan, niski Czech z wąsem i brodą, przypominający wesołego gnoma, z nieodłącznym papierosem w kąciku warg, jest nie tylko utalentowanym artystą, ale i sprawnym managerem. Tereny wystawiennicze organizowane są z uwagą i profesjonalizmem.

Kazimierzowi podoba się ta forma pokazywania sztuki, jego Kokony z włókna szklanego leżą w trawie, jakby za chwilę miały się z nich wykluć ogromne owady. A Łodzie zostały za wieszone stodole, zdają się płynąć w powietrzu. Można odnieść

p. 156.

82 Jarosław Marek Rymkiewicz, Myśli różne o ogrodach, Warszawa 2010, s. 156.

82 Jarosław Marek Rymkiewicz, Myśli różne o ogrodach [Various Thoughts about Gardens], Warszawa 2010,

W ogrodach Asselborn In Asselborn Gardens

emigrant after 1968 who lived in Sweden for a long time before ending up in Munster, where he built a glass studio. There, he convinced local authorities to also set up a gallery, which he has been running for years. Kazimierz Pawlak, whom he met in Frauenau, who also met in Nový Bor, proposed that he partici pate in the first exhibition “Glasplastik und Garten”, from which a whole series of cyclical exhibitions sprang up. Everything takes place in a city park organised like an open-air museum. There are a chapel and old village buildings as well as extensive green spaces. Some of the objects are placed within large lawns, among trees and other plants, and are linked compositionally to the pond and its vegetation; other, smaller objects are placed inside the library. Unlike Asselborn, where the exposition is done ad hoc in short sessions, in Munster the space for each sculpture is carefully and thoughtfully arranged. Milan, a short Czech with a moustache and beard, resembling a cheerful gnome with an inseparable cigarette in the corner of his lips, is not only a tal ented artist but also an efficient manager. Exhibition areas are organised with attention and professionalism.

Kazimierz likes this form of showing art; his fibreglass Cocoons lie in the grass, as if huge insects were about to hatch from them. Boats have been suspended in the barn - they seem to float in the air. One gets the impression that the pictures show not only glass sculptures, blades of grass and tree branches, not only water lillies in the water and reeds, but even wind and moisture in the air. It’s late June/early July; the vegetation is almost audible. Forms made by the human hand permeate those formed by the forces of nature. One time the actual rain and storm will destroy Pawlak’s pearly, delicate Cocoons, set in the meadow. Perhaps their vulnerability is also part of their existence as art that expresses transience? Destruction brings them mysteriously close to the ontology of nature and to the history of human civilisation, also shown in the open-air mu seum, in some sense an exposition of what is no longer there. Kazimierz and his wife are moved to see Neolithic excavations at the bottom of one of the cottages, display cases and plaques

upstairs, and a familiar bridge. Is it possible? Yes, it’s the Grunwald Bridge from Wrocław, their city. Just theirs? The exhibit at the open-air museum presents memorabilia from the Vaterland. It turns out that after the war a huge number of displaced people from the western lands of today’s Poland ended up in Munster. So “Glasplastik und Garten” shows more than just artwork. What is important here is what one looks at and understands, but also what perception grasps without analysing it. We pay attention to selected phenomena, but these others still exist and shape our inner selves. As architect Juhani Pallasmaa says, “focused vision confronts us with the world, while peripheral vision immerses us in its body”83. And probably that is also the point of mixing art and nature. “In the world of true purity there is no separation”84, so said Musō Soseki, a Zen master living at the turn of the 14th century, but also, importantly, the designer of a famous garden based on the principle of perfect unity and consonance of elements. Perhaps, guided by this idea, the artists who participated in the exhibition during its subsequent editions began to build objects in relation to their surroundings?

It was during this period that Kazimierz Pawlak came across rolls of fibreglass at the Academy of Fine Arts, which had been moved from one place to another for years. Back in the 1970s, someone had taken them from Krosno. They were in the way in the school storerooms. And he felt by then that his glued and sanded works were appearing as if on an assembly line: thirty to forty a year. They were attractive and sold well. But - he knew it - they had become too easy. So he escaped, as he says, first into pâte de verre and large-scale objects smelted in moulds. Then others, he recounts, started smelting, too. One day, when he was going to a friend’s studio to get some glass pieces for grinding, he looked into this storeroom, which Professor Kiczura had forced him to organise. The fibre lay as it always did. And... I say to myself: why not take it, weld it, smelt it. Horbowy blended it into his compositions. I did my first experiments at my motherin-law’s house in the basement, in an old laundry room. I kept my kiln there. Yes, he escaped again, this time into glass fibre

83 Jahani Pallasmaa, Oczy skóry. Architektura i zmysły [Eyes of skin. Architecture and the senses], trans., Michał Choptiany, Kraków 2012, p. 18.

84 Musō Soseki, quoted in: Heinrich Dumoulin. Zen Buddhism: A History, vol 2. Japan, transl. by James W. Heisig, Paul Knitter, New York 1988, p. 163.

wrażenie, że na zdjęciach widać nie tylko szklane rzeźby, źdźbła traw i gałęzie drzew, nie tylko nenufary w wodzie i trzciny, ale nawet wiatr i wilgoć w powietrzu. Jest przełom czerwca lipca, wegetacja jest niemal słyszalna. Formy wykonane ludzką ręką przenikają w te uformowane przez siły przyrody. Któregoś razu rzeczywisty deszcz i burza zniszczą perłowe, delikatne Kokony Pawlaka, ustawione na łące. Może ich nieodporność jest też elementem ich bytowania jako sztuki wyrażającej przemijanie? Destrukcja zbliża je tajemniczo do ontologii przyrody i do historii ludzkiej cywilizacji, także ukazywanej w skansenie, w jakimś sensie będącego ekspozycją tego, czego już nie ma. Kazimierz z żoną są poruszeni, widząc na dole jednej z chałup wykopaliska

neolityczne, na piętrze gablotki i tablice, a w nich znajomy most. Czy to możliwe? Tak, to most Grunwaldzki z Wrocławia, ich miasta. Czy tylko ich? Ekspozycja w skansenie prezentuje pamiątki z Vaterlandu Okazuje się, że do Munster trafiła po woj nie ogromna ilość wysiedlonych z ziem zachodnich dzisiejszej Polski. Więc „Glasplastik und Garten” pokazuje więcej niż tylko dzieła sztuki. Ważne jest tutaj to, na co się patrzy i rozumie, ale i to, co percepcja chwyta nie analizując tego. Poświęcamy uwagę wybranym zjawiskom, ale te inne wciąż istnieją kształtują nasze wnętrze. Jak powiada architekt Juhani Pallasmaa, „skupiny wzrok konfrontuje nas ze światem, podczas gdy widzenie pery feryjne zanurza nas w jego ciele”83. I zapewne taki jest też sens

83 Juhani Pallasmaa, Oczy skóry. Architektura zmysły, przeł. Michał Choptiany, Kraków 2012, s. 18.

Instalacja Łodzie ze swoim autorem eksponowana w stodole, „Glasplastik und Garten”, Munster, Niemcy, 2013

The installation Boats with its author exhibited in the barn, “Glasplastik und Garten”, Munster, Germany, 2013

and then still into glass mats. And this “weaving” fantasy of his in glass now appears on the grass in Munster: the quintessence of pure art; the embodiment of beauty. Cocoons and bowls; however, not the kind you can use on a table. You can gather light and dreams in them.

Mediaeval and Renaissance painting often features the idyllic garden as a place where another world is realised on Earth, filled with the pure joy of existence. This same vision was nurtured by the Romantics and Modernists, who felt that art was closer to nature than to civilisation. Seeing the garden as a space of mediation between these two spheres. The paintings of Bosch and Botticelli, Van Gogh and Monet, Mehoffer and Boznańska express the dream of reality uncontaminated by evil and ugliness; of a world where one experiences the unity of phenomena, present also in the philosophies of the Far East. The fact that at the recent Munster shows, it won’t always be clear whether it’s dewdrops or sweat, or perhaps bubbles of glass in a sculpture - will push the boundaries between art and non-art. There will be forms similar in colour and texture to the stones used to pave the ground at the open-air museum, sculptures like foliage and like grass, and those that resemble spiders’ webs, morning mists, and the creatures that live in the garden in Munster.

Milan Vobruba is no longer alive today, but his concept of artistic exploration continues. I don’t know if he read Nelson Goodman, one of the most influential contemporary art critics and philosophers, but he would certainly agree with him that “the circumstances of viewing works in a museum are abnormal and unfavourable at best, […] the exhibition is as if frozen in a glass paperweight, the light as monotonous as a summer at the pole, the oases as few as in Death Valley, and the atmos phere as fraught with prohibitions as in the Pentagon.”85, ergo one must look for new ways to show art to a wider audience, ways that allow people and works to communicate with each other, to respond to the vicissitudes of context. Both people and works of art are living beings - yes, objects too, at least in the sense that, just like people or animals, they are subject to transformation depending on the place and time, the angle of incidence of the light, their relations with other objects; they are covered with a network of meanings originating from our interaction with them. Though old-school museum people want to convince us otherwise.

mieszania sztuki i natury. „W świecie prawdziwej czystości nie ma rozdzielenia”84, jak poucza Musō Soseki, mistrz zen żyjący na przełomie wieków XIII i XIV, ale też – co ważne – projektant słynnego ogrodu opartego na zasadzie idealnej jedności i współ brzmienia elementów. Być może, prowadzeni tą ideą artyści uczestniczący w wystawie podczas kolejnych jej edycji zaczęli budować obiekty po kątem otoczenia?

To w tym okresie Kazimierz Pawlak trafia na ASP na rolki włókna szklanego, które od lat przy porządkach przekładano z miejsca na miejsce. Jeszcze w latach siedemdziesiątych ktoś je ściągnął z Krosna. Tylko przeszkadzały w szkolnych magazynach. A czuł już wtedy, że jego prace klejone i szlifowane pojawiają się jak na taśmie produkcyjnej: trzydzieści do czterdziestu rocznie. Były atrakcyjne i dobrze się sprzedawały. Ale – wiedział to – stały się już za łatwe. Uciekł więc, jak mówi, najpierw w pâte de verre i obiekty o dużej skali topione w formach. Wtedy i inni, opowiada, też zaczęli topić. Któregoś dnia, idąc do koleżanki do pracowni po kawałki szkła do szlifowania, zajrzał do tego magazynu, do którego porządkowania zmuszał go zresztą profesor Kiczura. Włókno leżało jak zawsze. I… ja mówię sobie: czemu do tego nie sięgnąć, zgrzać, stopić. Horbowy wtapiał to w swoje kompozycje. Pierwsze eksperymenty robiłem u teściowej w piwnicy, w starej pralni. Trzymałem tam swój piec. Tak Kazimierz, uciekł znowu, tym razem w szklane włókno, a potem jeszcze w maty szklane. I ta jego „tkacka” fantazja w szkle pojawia się teraz na trawie w Munster: kwintesencja sztuki czystej, upostaciowienie piękna. Kokony i misy, jednak nie takie, których można użyć na stole. Można w nich gromadzić światło i marzenia.

W malarstwie średniowiecza renesansu często pojawia się idylliczny ogród jako miejsce, gdzie ziszcza się na ziemi inny świat, zapełniany przez czystą radość istnienia. Tę samą wizję pielęgnowali romantycy i moderniści, czując, że sztuce bliżej do natury niż cywilizacji. Upatrując w ogrodzie przestrzeni mediacji między tymi dwiema sferami. Obrazy Boscha i Botti cellego, Van Gogha i Moneta, Mehoffera i Boznańskiej wyrażają marzenie o rzeczywistości nieskażonej złem i brzydotą, świecie,

gdzie doświadcza się jedności zjawisk, obecnemu także w filo zofiach Dalekiego Wschodu. To, że podczas ostatnich pokazów w Munster nie zawsze będzie wiadomo, czy to krople rosy, czy potu, czy może banieczki szkła w rzeźbie – przesunie granicę między sztuką a nie-sztuką. Pojawią się formy podobne barwą i fakturą do kamieni, którymi wybrukowano ziemię w skansenie, rzeźby jak listowie i jak trawa, takie, które przypominają sieci pajęcze, poranne mgły i stworzenia żyjące w ogrodzie w Munster.

Dziś Milan Vobruba już nie żyje, jednak jego koncepcja artystycznych poszukiwań trwa dalej. Nie wiem, czy czytywał Nelsona Goodmana, jednego z najbardziej wpływowych współ czesnych krytyków i filozofów sztuk, ale zgodziłby się z nim na pewno, że „okoliczności oglądania dzieł w muzeum są w naj lepszym razie nienormalne i niesprzyjające, […] wystawa jest jakby zamrożona w szklanym przycisku do papieru, światło tak monotonne jak lato na biegunie, oazy tak nieliczne jak w Dolinie Śmierci, a atmosfera tak najeżona zakazami jak w Pentagonie”85, ergo trzeba szukać nowych sposobów pokazywania sztuki szerszej publiczności – takich, które pozwolą ludziom dziełom komunikować się ze sobą, reagować na zmienność kontekstu. I ludzie, i dzieła są bowiem żywymi istnieniami – tak, przedmioty też, przynajmniej w tym sensie, że tak jak ludzie czy zwierzęta podlegają transformacjom w zależności od miejsca i czasu – kąta padania światła, relacji z innymi przedmiotami, że obrastają siecią znaczeń pochodzącą z naszego z nimi obcowania. Choć muzealnicy starej daty chcą nas przekonać, że jest inaczej.

84

85 Nelson Goodman, Koniec muzeum?, przeł. Maria Korusiewiecz, [w:] Muzeum sztuki. Antologia, op. cit., s. 127.

Paul Knitter, New York 1988, s. 163.

Musō Soseki, cyt. za: Heinrich Dumoulin. Zen Buddhism: A History, vol. 2. Japan transl. by James W. Heisig,

85 Nelson Goodman, Koniec muzeum? [The End of the Museum?], trans. Maria Korusiewiecz, [in:] Muzeum sztuki. Antologia, op. cit. p. 127.

Kokony, 2003, zgrzewane włókno szklane Cocoons, 2003, welded fibreglass,

Hutnik Kęstutis Rečiũnas przy pracy ze szkłem podczas Międzynarodowego Sympozjum Szkła „GlassJazz”, Poniewież, Litwa, 2014

Glassworker Kęstutis Rečiũnas while working with glass during the International Glass Symposium “GlassJazz”, Panevėžys, Lithuania, 2014

a n T i PO des

sO fia, r iga, v ilnius, k aunas, Panevėžys, P O r T O

What is it like to travel to a “country of the world” and what do you get out of such trips? What can you learn by explor ing the edge of a continent? And are there any common features of culture in the periphery at all? Well, after all - apart from existing on the edge - it is not known whether there is anything in common between Bulgaria, Lithuania, Latvia and Portugal, to which Kazimierz travels, having penetrated the central areas of his continent. The edge of Europe, beyond which there is only the Atlantic leading to other lands, is different from the edge beyond which there is almost immediately the Bosphorus and Asia, but also the Ottoman Empire. And unlike those edges, there is an indistinct one, without seas and mountains, usually the main boundaries in geography, beyond which stretches the vast Eastern European plain, far away, as far as the Urals, leading towards Asia and other lands.

Peripheria can be geographic - when a particular place drifts from the centre to the periphery on a map Drifts because peripherality is marked not only by meridians and parallels, but by the mutual relations of places. The peripheries can also be cultural when the way cultural tools are used and produced cannot be easily classified as mainstream. There are also, of

a n T y PO dy

J ak to jest podróżować na „kraj świata” co z takich podróży wynika? Czego można się dowiedzieć badając krawędź kontynentu? I czy w ogóle są jakieś wspólne cechy kultury na peryferiach? No, bo w końcu – poza istnieniem na skraju – nie wiadomo, czy coś łączy Bułgarię, Litwę, Łotwę i Portugalię, do których wędruje Kazimierz, spenetrowawszy centralne obszary swojego kontynentu. Różna jest krawędź Europy, za którą dalej jest już tylko Atlantyk wiodący ku innym lądom, od tej, za którą już niemal zaraz są Bosfor i Azja, ale też byle imperium osmańskie. I nie podobna do tamtych krawędzi jest ta niewyraźna, bez mórz i gór, zwykle głównych granic w geografii, za którą rozciąga się przestwór wielkiej Niziny Wschodnio-Europejskiej, hen, aż do Uralu, wiodący ku Azji i innym krainom.

Peryferie mogą być geograficzne, wtedy, kiedy na mapie określone miejsce dryfuje od centrum na obrzeża. Dryfuje, bo peryferyjność wyznaczają nie tylko południki i równoleżniki, ale wzajemne relacje miejsc. Peryferie mogą być także kulturowe, gdy sposób posługiwania się narzędziami kultury oraz ich wy twarzania nie daje się łatwo sklasyfikować jako mainstream. Bywają też oczywiście peryferie ekonomiczne i polityczne, gdy

sO fia, r y ga, w iln O , kO wn O , P O niewież, P O r T O

course, economic and political peripheries, where access to material goods is more difficult than elsewhere, and societies do not enjoy the benefits of stable power and long-estab lished institutions, as happens in autocracies and in areas dominated by empires of one kind or another. All these clas sifications include the Baltic States and the Balkan Peninsula, and Portugal in part, although not to the same extent.

For Kazimierz Pawlak, Bulgaria comes first, associated by Poles - especially those who remember the seventies and eighties - with camping and vacations, sand so hot that you have to rake it with your feet not to get burned on its surface, warm sea - fabulous from the perspective of the Baltic users, and good food unavailable in those days in a country whose culinary customs are marked by different vegetation and tra dition. In a word: Bulgaria seeming like something not quite real, non-committal - a setting for two weeks of forgetting about a difficult life under a cloudy Slavic sky, a makeshift arrangement of a soap opera with the title: It doesn’t take much to live a nice life.

And something of this is still floating here when, in October 2010, Kazimierz arrives in Sofia to participate in the First International Glass Festival. He is here together with Marzena Krzemińska and Marta Sienkiewicz from the Academy of Fine Arts and Design. Both artists also work with glass. Pawlak is placed in a hotel, which is a mountain of concrete inside filled with plastic decor and appliances appar ently made to order: a bed permanently moulded in plastic, a cramped shower - unpleasant. Like a cheesy dollshouse by Mattel. So Kazimierz quickly moves to his friends who live in another hotel - a post-communist block of flats adapted to new needs. It’s a little surreal. The owner is a tiny guy with glasses, a former Olympic wrestling champion, who is now putting his assets gained in that field into business. Very courteous. There is no restaurant, but there is a barracks in front of the block, where a girl in a sweatshirt with Ferrari written on it serves and where the social life of the visiting artists flourishes. The waitress only speaks Bulgarian, maybe she knows Russian, but refuses to use it, like everyone here who wants to forget Soviet oppression - but that’s enough

for the “Baltic Mafia” to order from the “Ferrari Girl” with Bulgarian vodka luta chushka, or hot peppers marinated in oil - a local specialty. Kazimierz likes its taste and that of all the local food: red from tomatoes and peppers, brown from eggplants, sweet from onions, spicy from garlic and chushkas glistening with oil.

They live in the centre of Sofia, the presentations are at St. Luke’s secondary glass school, where there is only a small lehr and hot glass shows don’t really work. Everything seems quite poorly prepared. It was as if the hosts did not yet know how to organise it, but at the same time they wanted to prove that Bulgaria can and has its own art too. Remigijus Kriukas came from Lithuania and is trying to do something, but it’s more like fun. Anda Munkevica and her partner Valentins Elsts, both from Latvia, are here; Nicolas Morin and Catherine are here from France; Zaiga Baiza and Robert Emeringer are here. The occasion is an exhibition of Jaroslava Brychtová and Stanislav Libenský, “father and mother”, founders of the Czech glass school. It is co-organised by several Bulgarian artists who graduated from Libenský’s glass school in Prague and have now decided to set up a festival. You can feel the strife between the two organising groups in the air, but eventually an opening is held in a random post-industrial interior, a kind of club called “Sklada.”

From Sofia, Kazimierz will remember, among other things, St Alexander Nevsky’s Orthodox Church - an imposing struc ture built on the orders of Tsar Alexander II, the one who graciously bestowed independence on Bulgaria, but not en tirely with goodwill. It was 1878 and they so wanted treaties after the Second Crimean War, which Turkey lost, but Russia also had to adjust to the new balance of power in Europe. The Neo-Byzantine behemoth of Carrara marble and gold is more a monument to the emperor than a church, and it is no coincidence that it displaced the first one built here dur ing the reign of Emperor Constantine in 313, just as he was issuing the edict making Christianity the state religion. The church existed under the name of Divine Wisdom, Svyataya Sophia. Quite soon, the Turks took over and turned it into a mosque by adding a minaret, which in turn was destroyed by

dostęp do dóbr materialnych jest trudniejszy niż gdzie indziej, a społeczeństwa nie korzystają z dobrodziejstw władzy stabilnej i utrwalonej instytucjami o długiej tradycji, jak to się dzieje w autokracjach i na obszarach, na których dominują raz takie, raz inne imperia. Wszystkie te klasyfikacje obejmują Kraje Bał tyckie i Półwysep Bałkański, po części i Portugalię, choć nie w tym samym zakresie.

Dla Kazimierza Pawlaka najpierw jest Bułgaria, kojarząca się Polakom – szczególnie tym, którzy pamiętają lata siedem dziesiąte i osiemdziesiąte – z campingiem i wakacjami, pias kiem, tak gorącym, że trzeba go rozgarniać stopami, by nie sparzyć się o jego powierzchnię, ciepłym morzem, z perspek tywy użytkowników Bałtyku – bajkowym, dobrym jedzeniem w tamtych czasach niedostępnym w kraju, którego obyczaje

kulinarne wyznaczają inna wegetacja i tradycja. Jednym sło wem, Bułgaria wydająca się czymś nie całkiem prawdziwym, niezobowiązującym – scenografią dwóch tygodni zapomnienia o prawdziwym, trudnym życiu pod chmurnym słowiańskim niebem, prowizoryczną aranżacją opery mydlanej pod tytułem: Nie trzeba wiele, by fajnie żyć.

I coś z tego unosi się tu wciąż, kiedy w październiku 2010 roku Kazimierz przyjeżdża do Sofii uczestniczyć w I Międzyna rodowym Festiwalu Szkła. Są tu razem z Marzeną Krzemińską i Martą Sienkiewicz z ASP. Obie artystki także zajmują się szkłem. Pawlak zostaje ulokowany w hotelu, który jest górą betonu w środku wypełnioną plastikowym wystro jem urządzeniami najwyraźniej wykonywanymi według sztancy: łóżko na stałe wyprofilowane w sztucznym two rzywie, ciaśniuchny prysznic – nieprzyjemnie. Jak w tan detnym domku dla lalek z firmy Mattel. Więc Kazimierz szybko przeprowadza się do znajomych, którzy mieszkają w innym hotelu – zaadaptowanym do nowych potrzeb po komunistycznym bloku. Jest trochę surrealnie. Właścicie lem jest maleńki facet w okularach, były mistrz olimpijski w zapasach, który swoje zdobyte tą drogą aktywa lokuje obecnie w biznesie. Bardzo uprzejmy. Restauracji nie ma, za to na wprost bloku stoi barak, w którym obsługuje dziewczyna w bluzie z napisem „Ferrari”, i gdzie kwitnie życie towarzyskie przyjezdnych artystów. Kelnerka mówi tylko po bułgarsku, może zna rosyjski, ale odmawia jego używania, podobnie jak wszyscy tutaj, chcący zapomnieć sowiecką opresję – ale to wystarcza, by „Mafia Bałtycka” mogła zamawiać u „Ferrari Girl” pod bułgarską wódkę lutą czuszkę czyli ostrą paprykę marynowaną w oleju –lokalny specjał. Kazimierz lubi jej smak i tych wszystkich tutejszych potraw: czerwonych od pomidorów i papryki, brunatnych od bakłażanów, słodkawych od cebuli, ostrych od czosnku czuszki, lśniących oliwą.

Mieszkają w centrum Sofii, prezentacje są w średniej szkole szklarskiej św. Łukasza, gdzie jest tylko niewielki piecyk i nie bardzo udają się pokazy z gorącym szkłem. Wszystko wydaje się dość słabo przygotowane. Jakby gospodarze nie wiedzieli jesz cze, jak to się organizuje, ale równocześnie pragnęli udowodnić,

an earthquake. The half-ruined building was used as a depot and fire station. In the 20th century attempts were made to rebuild the church, but it was not restored as the most impor tant church in the city.

That is, today it is this, but not quite the church that Constantine built, and its dramatic and perhaps grotesque

brutally imposed here after 1945 by, among others, an activist sold out to Stalin, Prime Minister Georgi Dimitrov, who never theless still stands on a huge monument in the centre of Sofia.

Pawlak also observes how Aleksandyr Stambolijski, a communist of pre-war date, carved in granite, watches what is happening to his country. Representatives and other despots have their monuments here, too - gloomy and full of pathos. Some of them, following the changes in the prevailing ideologies, go to scrap yards or to a special park of communist monuments, a kind of quasi-zoo for dinosaurs of the ancien regime. What is the identity of the culture so shaped? Vague, full of fluctu ations, flows from here to there and from there to here. From them to us and back again. Meanings and forms migrate here like birds, not respecting boundaries. What does it mean to be Bulgarian now?

Or is it more in the Carpathians and their tiny villages that Kazimierz wants to see? He’s going there together with Marta and Marzena, and a few more friends. It’s a bit like being transported back to the Middle Ages: cottages made of wood and clay, sometimes of stone, slate roofs, simple furnishings and food. Sometimes rich people buy these cot tages and make them their summer homes, preserving their primitive character - a kind of private open-air museum. Everything is mixed here, because the ruins of the ancient church are also there. And the village, all inhabited by Roma, as if they had just put their wagons there. The panorama of the Carpathians around every bend, far away - in the white of snow, close - in the colours of autumn leaves. Total wil derness, says Kazimierz.

transformations may be symbolic of similar fates for all of Bulgaria. On the one hand, it has roots older than ours by about a millennium and a half; on the other, it is difficult to say whether it is Bulgarian, Roman, Turkish, Russian or Soviet history. It was similar with languages, because the dominant language was always that of the current occupier. That is why the waitress serving Kazimierz today refuses to use Russian,

In front of the houses sit old women in everyday region al costumes. They look like they’ve been there forever. “Old women are indestructible/ they smile indulgently”86, says the poet. Maybe they think like the grandmother of the protagonist of the famous book by Bulgarian writer Georgi Gospodinov: “Well, because what do we have in this Bulgaria, neither ground bell pepper nor oil”. This meant the oil for the lamp in front of the sacred image, so the novel’s protagonist adds that “she

86 Tadeusz Różewicz, Opowiadanie o starych kobietach [The Story of Old Women], [in:] idem, Poezje zebrane, Wrocław 1971, p. 654.

że Bułgaria też może i ma własną sztukę. Remigijus Kriukas przyjechał z Litwy i coś próbuje robić, ale to bardziej zabawa. Jest tu też Anda Munkevica i jej partner Valentins Elsts, oboje z Łotwy, przyjechali z Francji Nicolas Morin i Catherine, są Zaiga Baiza i Robert Emeringer. Przy okazji odbywa się wystawa Jaroslavy Brychtovej Stanislava Libenskýego, ojca i matki założycieli czeskiej szkoły szkła. Jej współorganizatorem jest kilku bułgarskich artystów, którzy kończyli szkło u Libensky’ego w Pradze, a teraz postanowili zrobić festiwal. W powietrzu czuć spięcia dwóch grup organizacyjnych, ale ostatecznie odbywa się wernisaż w przypadkowym postindustrialnym wnętrzu, rodzaju klubu o nazwie „Sklada”.

Z Sofii Kazimierz zapamięta między innymi cerkiew św. Aleksandra Newskiego, imponującą budowlę wzniesioną na roz kaz cara Aleksandra II, tego, który łaskawie obdarzył Bułgarię niepodległością, nie całkiem jednak po dobrej woli. Był rok 1878 tak chciały traktaty po II wojnie krymskiej, którą przegrała Turcja, ale i Rosja musiała dostosować się do nowego rozkładu sił w Europie. Neobizantyński moloch z kararyjskich marmurów i złota bardziej niż świątynią jest pomnikiem imperatora nie przypadkiem wyparł pierwszą świątynię, wybudowaną tu jesz cze za cesarza Konstantyna w 313 roku, dokładnie wtedy, gdy wydawał on edykt czyniący chrześcijaństwo religią państwową. Kościół zaistniał pod wezwaniem Mądrości Bożej, Swiataja Sofija. Dość szybko zapanowali tu Turcy zmienili go na me czet, dobudowując minaret, który z kolei zniszczyło trzęsienie ziemi. Na poły zrujnowana budowla służyła jako skład remiza strażacka, po czym cerkiew już w XX wieku próbowano odbu dować, jednak nie przywrócono jej funkcji najważniejszego kościoła w mieście.

Czyli dziś to ta, ale zupełnie nie ta świątynia, którą bu dował Konstantyn, a jej dramatyczne, a może i groteskowe transformacje mogą być symbolem podobnych losów całej Bułgarii, która z jednej strony ma korzenie starsze niż nasze o mniej więcej półtora tysiąca lat, z drugiej – nie wiadomo właściwie, czy to dzieje bułgarskie, rzymskie, tureckie, rosyjskie, czy sowieckie. Podobnie rzecz się miała z językami, bo domi nujący był zawsze ten aktualnego okupanta. Dlatego kelnerka obsługująca Kazimierza odmawia dziś używania rosyjskiego,

Bulgarian village in the Carpathian Mountains, 2010

Bułgarska wieś w Karpatach, 2010

St Alexander Nevsky Church, Sofia, Bulgaria

Cerkiew św. Aleksandra Newskiego, Sofia, Bułgaria

Monument to Aleksandyr Stambolijski in Sofia, Bulgaria

Pomnik Aleksandra Stambolijskiego w Sofii, Bułgaria

alone was able to sum up the physical and metaphysical defi cit in the state in this way. God, oil and ground bell pepper”87. And although this section of the book is set in the 1970s, the material and spiritual deficits have still not ceased to be part of the local reality.

furthest vanguard, bordering Belarus and Russia, under whose rule it has been for years. It was also part of Poland, Sweden and - for centuries - the German Teutonic state. The German influence in architecture can be seen everywhere. And yet, even though Latvia has only been a separate state for a dec ade, the Latvian language has been preserved here, although Russian - the language of the last occupant here - is still in use. The population is still sixty percent Russian. Perhaps the more apparent is also the need to demonstrate Latvianness as an independent status quo.

The last photo in Kazimierz Pawlak’s archive from this stage of the journey is his own likeness, leaning against a rock (with autumn bushes behind him and the Carpathian valley in the sun). On Kazimierz’s forehead there is a hand-painted kerchief from a Japanese man, received in Turkey (this year he also attended a he symposium there, and still in Ukraine - he is constantly travelling). A small piece of traditional cloth called a furoshiki, which also is also used by the Japanese to pack their belongings in it and go on long journeys on foot. So this photograph is about his travels and the fact that migrations are the norm, not the exception, and that particles of matter also migrate and mix with others, elsewhere, at other times.

Pawlak is packing again in the winter of 2011. In his trav elling bundle - glass in various forms: a small candle for Anda Munkevica, bison grass vodka for Valentins Elsts, a catalogue of his own glass. He travels to Riga to see the other peripheries of Europe. Latvia, along with the rest of the Baltic states, is its

The Voice of Glass festival grew out of the open-air trend in Luxembourg. Zaiga Baiza, the organiser of the meetings there, is from Latvia. She invited Anda and her partner, Valentins, to join her. Now they have invited her along with Robert Emeringer, and other friends from the Asselborn International Glass Festivals. The meetings there built strong bonds. Anda and Valentins have their glass studio in Riga and are keenly involved in the commu nity. So involved that they call Kazimierz two days before the festival starts: “You are welcome, we will secure everything, there will be a ticket and a hotel”. And this is two days before the flight out - “My card didn’t work, so Valentins immediately gave me his credit card number,” Kazimierz remembers, He helped them both a year ago, in Bulgaria, when Valentins got lost in Sofia. They are also keen to do an international glass exhibition. Together with them, students from the Riga Academy are involved. This first exhibition will later grow into a series.

The exhibition is organised in the huge hall of the Academy of Fine Arts, a building reminiscent of a small Malbork or the local eclectic German churches. Neo-Gothic stained glass windows, high ceilings, and dark wood panelling encourage you to keep your voice down. The stately walls are equally well presented with historical exhibits and modern glass by Vladimir Klein from the Czech Republic, Mare Sare from Estonia, Remigijus Kriukas from Lithuania and Kazimierz Pawlak from Poland. For here are all of the belt of the mixed population “as Hannah Arendt called the volatile and amorphous spaces between Germany and

brutalnie narzucanego tutaj po 1945 roku, między innymi przez zaprzedanego Stalinowi działacza, premiera Georgi Dmitrova, który jednak nadal stoi na ogromnym pomniku w centrum Sofii. Pawlak obserwuje też, jak wykuty w granicie Aleksandyr Stambolijski, komunista przedwojennej jeszcze daty, patrzy, co dzieje się z jego krajem. Swoje pomniki zresztą mają tu re prezentanci i innych despotii – ponure, pełne patosu. Część z nich, zgodnie ze zmianami panujących ideologii, wędruje na złomowiska lub do specjalnego parku komunistycznych monumentów, takiego quasi-zoo dla dinozaurów ancien regime’u. Jaka jest tożsamość kultury tak kształtowanej? Niejasna, pełna fluktuacji, przepływów stąd tam i stamtąd tutaj. Od nich do nas i z powrotem. Znaczenia i formy migrują tutaj jak ptaki, nie respektując granic. Co oznacza teraz być Bułgarem?

Czy może jest się nim bardziej w Karpatach i ich ma lutkich wioskach, które chce zobaczyć Kazimierz? Jadą tam razem z Martą i Marzeną, i jeszcze kilkorgiem przyjaciół. Jest tu trochę tak, jakby przenieść się w średniowiecze: chałupki z drewna i gliny, niekiedy z kamienia, łupkowe da chy, proste sprzęty takież pokarmy. Niekiedy wykupują te chałupki bogaci ludzie i robią sobie letniska, zachowując ich prymitywny charakter – taki prywatny skansen. Wszystko tu się miesza, bo i ruiny antycznej świątyni też są. I wieś, cała zamieszkana przez Romów, taka jakby przed chwilą postawili tam swoje wozy. Panorama Karpat za każdym zakrętem, dalekich – w bieli śniegu, bliskich – w barwach jesiennych liści. Całkowita dzicz mówi Kazimierz. Przed domami siedzą stare kobiety w codziennych, regio nalnych strojach. Wyglądają jakby były tam od zawsze. „Stare kobiety są niezniszczalne/ uśmiechają się pobłażliwie”86, po wiada poeta. Może myślą tak jak babka bohatera głośnej książki bułgarskiego pisarza Georgi Gospodinowa: „No, bo co my mamy w tej Bułgarii, ani mielonej papryki, ani oleju”. Chodziło o olej do lampki przed świętym obrazem, więc bohater powieści dodaje, że „tylko ona była w stanie podsumować w ten sposób

fizyczny i metafizyczny deficyt w państwie. Bóg, olej i mielona papryka”87. I choć ten fragment książki rozgrywa się latach siedemdziesiątych, to wciąż deficyty materialne i duchowe nie przestały być częścią tutejszej rzeczywistości.

Ostatnim zdjęciem w archiwum Kazimierza Pawlaka z tego etapu podróży jest jego własna podobizna opartego o skałę (a za nim jesienne zarośla, a dalej karpacka dolina w słońcu). Na czole Kazimierza pamiątkowa chusta od pewnego Japoń czyka, malowana ręcznie, otrzymana w Turcji (tego roku był tam także na sympozjum, i jeszcze na Ukrainie – wciąż jeździ). Niewielki kawałek tradycyjnej tkaniny zwany furoshiki, mający i to zastosowanie, że dawniej Japończycy pakowali weń doby tek i wyruszali w dalekie, piesze podróże. Więc ta fotografia opowiada o jego podróżach i o tym, że migracje są normą, a nie

86 Tadeusz Różewicz, Opowiadanie o starych kobietach [w:] idem, Poezje zebrane, Wrocław 1971, s. 654.

87 Georgi Gospodinow, Fizyka smutku, przeł. Magdalena Pytlak, Kraków 2018, s. 59.

Kazimierz Pawlak w chuście od Yoshiaki Kojiro, Karpaty, Bułgaria, 2010

Kazimierz Pawlak in a headscarf from Yoshiaki Kojiro, Carpathian Mountains, Bulgaria, 2010

87 Georgi Gospodinov, Fizyka smutku [The Physics of Sadness], transl. Magdalena Pytlak, Cracow 2018, p. 59

Russia”88, bearing the stigma of chronic dependence. But inter nationally, to Kazimierz’s surprise, the term Baltic states does not apply to Poland. Wouldn’t more than five hundred miles of coastline be enough to count as one of them? Those there often get prizes and awards in Europe, they are clearly promoted. Maybe it’s all about the originality of the art of the three small countries on the cold sea? They won their independence with greater difficulty than the country on the Vistula, and they were poorer. Perhaps through the technical poverty (and they have very poor facilities) and the genius loci, which here is the desire for a clear cultural identity and the shame of the conquered, pushed into the unconscious but nevertheless present - they carry the spirit of poetry in their objects, they have ideas that

artists in wealthy countries do not come up with? To be further from the centre probably means: not to be contaminated by mainstream ways of doing art, to draw from everywhere. That’s why simple birdhouses made of window glass by a Lithuanian, by Modestas Barštys, with dollhouse-like furniture inside, made waves this year at the Libensky Award in Prague.

The next day after the exhibition, after breakfast, Kazimierz goes for coffee to the wife of the Polish ambassador, whom he met at the vernissage. They raise their cups in the sophisti cated entourage of a beautiful Art Nouveau villa. Among other things, they talk about the architectural richness of Riga: a huge collection of Art Nouveau buildings, but also neo- and pseudostyles, old Hanseatic buildings, the Middle Ages and Socialist

88 Andrzej Stasiuk Pas ludności mieszanej [The mixed population belt], [in:] idem, Fado, op. cit., p. 82.

wyjątkiem oraz że wędrują także cząstki materii i mieszają się z innymi, gdzie indziej, w innych czasach.

Pawlak pakuje się znowu zimą 2011 roku. W jego podróż nym węzełku – szkło w różnych postaciach: drobne świecidełko dla Andy Munkevicy, żubrówka dla Valentinsa Elsta, katalog własnych szkieł. Jedzie do Rygi, by zobaczyć inne peryferie Europy. Łotwa wraz z pozostałymi krajami bałtyckimi jest najdalszą jej forpocztą, graniczącą z Białorusią i Rosją, w któ rej władaniu znajdowała się latami. Była też częścią Polski, Szwecji i – przez wieki – niemieckiego państwa zakonnego. Wszędzie widać niemieckie wpływy w architekturze. A jednak, mimo iż osobnym państwem Łotwa jest zaledwie od dekad, zachował się tu język łotewski, choć i rosyjski – mowa ostat niego tutaj okupanta – jest wciąż w użyciu. Mieszka tu nadal sześćdziesiąt procent Rosjan. Może tym bardziej widoczna

88 A. Stasiuk Pas ludności mieszanej [w:] idem, op. cit., s. 82.

jest także potrzeba demonstrowania łotewskości jako nieza leżnego status quo

Festiwal Voice of Glass wyrósł z nurtu plenerów w Luksem burgu. Zaiga Baiza, organizatorka tamtejszych spotkań, jest z Łotwy. Zapraszała do siebie Andę i jej partnera, Valentinsa. Teraz oni zaprosili ją z Robertem Emeringerem i innymi przy jaciółmi z Międzynarodowych Festiwali Szkła w Assleborn. Tamte zjazdy zbudowały mocne więzi. A Anda i Valetins mają w Rydze swoje studio szkła żywo angażują się w działania środowiska. Tak żywo, że dwa dni przed rozpoczęciem festiwalu dzwonią do Kazimierza: Zapraszamy cię, wszystko zapewnimy, będzie bilet i hotel. A tu dwa dni do wylotu, moja karta nie zadziałała, Valentins natychmiast mi podał numer swojej karty kredytowej opowiada Kazimierz. On rok temu, w Bułgarii, pomógł im obojgu, gdy Valentins zgubił się w Sofii. Zależy im też, by zrobić międzynarodową wystawę szkła. Razem z nimi angażują się w to studenci z r yskiej akademii. Ta pierwsza wystawa rozrośnie się później w cykl.

Ekspozycja zostaje zorganizowana w ogromnej auli Aka demii Sztuk Pięknych, budynku przypominającego mały Malbork albo tutejsze eklektyczne niemieckie kościoły. Neo gotyckie witrażowe okna, wysokie sufity ciemne boazerie skłaniają do ściszenia głosu. W dostojnych murach tak samo dobrze prezentują się zabytkowe eksponaty, jak nowoczesne szkła Vladimira Kleina z Czech, Mare Sare z Estonii, Remigi jusa Kriukasa z Litwy i Kazimierza Pawlaka z Polski. Bo są tu wszyscy z pasa ludności mieszanej – „jak nazwała Hannah Arendt zmienne i amorficzne przestrzenie między Niemcami a Rosją”88, noszące stygmat chronicznej niesamoistności. Jednak na arenie międzynarodowej, ku zdziwieniu Kazimierza, określenie pribałtyckie kraje nie dotyczy Polski. Czyżby nie wystarczyło ponad pięćset kilometrów wybrzeża, żeby zaliczać się do tego samego grona? Tamci często dostają w Europie nagrody i wyróżnienia, są wyraźnie promowani. Może chodzi o oryginalność sztuki trzech kraików nad zimnym morzem?

Wybijających się na niepodległość z większym trudem niż kraj nad Wisłą, biedniejszych. Może poprzez warsztatowe ubóstwo

Zieleń biel – nieortodoksyjne prezenty z Polski dla Andy i Valentinsa Green and white – unorthodox gifts from Poland for Andy and Valentins

Wystawa „Voice of Glass” w auli Akademii Sztuk Pięknych w Rydze, 2011

Exhibition “Voice of Glass” in the hall of the Academy of Fine Arts in Riga, Latvia, 2011

Realism. All in keeping with the local blending of cultures and eras. The last images Pawlak sees before he departs are the Dvina River and the Gulf of Riga, the spires of towers, landmarks, and belfries in the skyline of the city, which from a distance becomes a harmonious whole, devoid of the drama of details seen up close.

Lithuania, on the other hand, is for Kazimierz Pawlak a low

with reeds. […] harmed by centuries and deities”89. “Lithuania is a beautiful emptiness,” he will tell me. It’s a multi-faceted void, not just in the landscape - it’s a different lifestyle and passage of time. When he gets up, which he usually does early, the streets are dead, a few cleaners, one Starbucks somewhere starting to brew coffee, no vehicle traffic. Life starts around eleven o’clock and goes on until late at night. You see most

(a mają bardzo kiepskie zaplecze) i genius loci, którym tutaj jest pragnienie uzyskania jasnej tożsamości kulturowej oraz zepchnięty w nieświadomość, a jednak obecny wstyd pod bitych – w swoich obiektach przenoszą ducha poezji, mają pomysły, na które nie wpadają artyści w zasobnych krajach? Być dalej od centrum oznacza zapewne: nie być skażonym mainstreamowymi sposobami uprawiania twórczości, czerpać zewsząd. Dlatego zwykłe budki dla ptaków ze szkła okiennego wykonane przez Litwina, Modestasa Barštysa, z mebelkami w środku jak w domku dla lalek, zrobiły furorę w tym roku na Libensky Award w Pradze.

Następnego dnia po wystawie na kawę po śniadaniu Ka zimierz trafia do żony polskiego ambasadora, z którą spotkał się na wernisażu. Unoszą filiżanki w wyrafinowanym entourage’u pięknej willi Art Nouveau. Rozmawiają między innymi o architektonicznym bogactwie Rygi: ogromny zbiór secesyjnych budynków, ale też style neo- pseudo-, stare budynki Hanzy, średniowiecze i socrealizm. Wszystko stosownie do tutejszego mieszania się kultur i epok. Ostatnimi obrazami, które widzi Paw lak przed wylotem, są skute lodem Dźwina i Zatoka Ryska, iglice wież, sygnaturek i dzwonnic w panoramie miasta, z odległości stającego się harmonijną całością, pozbawioną dramaturgii widzianych z bliska detali.

land landscape, similar to Poland, opening before his eyes for hours as he drives by car to Vilnius. Lots of forests, meadows, stripped fields, declining agriculture. A grey-blue space filled with cumulus. He could, like the poet, write: “Lithuania, [...] land of infertile cornflowers and thistles,/ of white churches on flat shores,/ of sad skies and wide mists,/ of lakes humming

89

ly young people here. It will be the same in Kaunas. “Where is the older generation?” wonders Kazimierz, wandering the well-kept streets, looking at the shop windows of exclusive boutiques. “Maybe it’s not their town anymore, the old ones?”

Lithuania is also black wholemeal bread, almost burnt on top, with a honey taste inside. (Remis sometimes brings them this

Teodor Bujnicki, quoted in: Czesław Miłosz, Poezje, vol. 2, Paris 1981, p. 210.

Z kolei Litwa to dla Kazimierza Pawlaka nizinny krajobraz, podobny do polskiego, godzinami otwierający się przed jego oczami, gdy jedzie autem do Wilna. Dużo lasów, łąki, ogołocone z upraw pola, upadające rolnictwo. Przestwór szaroniebieski wypełniony cumulusami. Mógłby, jak poeta, napisać: „Litwo, […] ziemio nieżyzna bławatków I ostów,/ białych kościołów na płaskich wybrzeżach,/ nieba smutnego i szerokich mgieł,/ jezior szumiących trzcinami. […] skrzywdzona przez stulecia i bóstwa”89. Litwa to piękna pustka, powie mi. To pustka wielo raka, nie tylko w pejzażu, to inny tryb życia i upływ czasu. Gdy on wstaje, a zwykle czyni to wcześnie, ulice są wymarłe, paru sprzątaczy, gdzieś jeden Starbucks zaczynający zaparzać kawę, żadnego ruch samochodowego. Życie zaczyna się koło godziny jedenastej i toczy do późnej nocy. Widać tu głównie młodych

89 Teodor Bujnicki, cyt. za. Czesław. Miłosz, Poezje, t. 2, Paryż 1981, s. 210.

Na granicy Republiki Zarzecza w Wilnie z prof. Daugirdasem Dovydėnas'em, 2014

ludzi. Podobnie będzie w Kownie. Gdzie jest starsze pokolenie? zastanawia się Kazimierz, wędrując zadbanymi ulicami, spo glądając na witryny ekskluzywnych butików. – Może to już nie ich miasto, tych starych? Litwa to także czarny, razowy chleb, aż spalony na górze, o miodowym smaku wewnątrz. (Remis, przywozi im czasem ten chleb do Polski, a oni z Jolą dzielą go z jej mamą, która jest z Białorusi i to jej przypomina dzie ciństwo.) Ale również cytrusowa goryczka w piwie craftowym typu IPA. Pawlak smakuje ją w artystycznej dzielnicy. Polubi to piwo. Knajpka jest ciaśniuchna, za to słynna, podobno przyjeżdżają tu ambasadorowie. Pewno, żeby poczuć aromat Republiki Zarzecza, obszaru zupełnie niedyplomatycznej swo body, która kiedyś była po prostu Zarzeczem, żydowskim dys tryktem miasta, oddzielonym od reszty Wilejką, lubianym przez przestępców i prostytutki. Obecnie to samo centrum Wilna, zwane tutejszym Montmartre. W 1997 roku dostali Zarzecze we władanie artyści, którzy zresztą już wcześniej osiedlali się tu chętnie; tu znajduje się Akademia Sztuk Pięknych. A także puby, kafejki, galerie. Czarowne miejsce, opowiada Kazimierz.

On the border of the Republic of Užupis in Vilnius with Prof. Daugirdas Dovydėnas, 2014

Panorama Rygi Panorama of Riga

bread to Poland, and he and Jola share it with her mother, who is from Belarus and it reminds her of her childhood). But also citrusy bitterness in an IPA craft beer. Pawlak savours it in the arts district. He’ll get to like this beer. The bar is cosy, but fa mous, apparently ambassadors come here. Probably to get an aroma of the Republic of Užupis, an area of utterly undiplomatic freedom that used to be simply Užupis, a Jewish district of the city, separated from the rest by Vilnia, favoured by criminals and prostitutes. Today it is the very centre of Vilnius, called “the local Montmartre”. In 1997 it was taken over by artists, who had already willingly settled here; the Academy of Fine Arts is located here. And also pubs, cafes, and galleries. “A magical place,” Kazmierz tells me.

The 2014 trip to Lithuania happens thanks to an LLP Erasmus Program Vilnius Academy of Arts grant. Here Kazimierz gives a lecture on Polish glass and his own work. He visits the Academy in Vilnius. Its main building is the Bernardine Monastery, for merly part of the Stefan Batory University. There is an active church next door. The second headquarters of the Academy is the former editorial office of “Pravda” now rebuilt and called “Titanic”. Is it because it is located across the river, or is it be cause the building, as a flagship of communist propaganda, has sunk into the historical depths? This is where graphic design, clothing, and jewellery are held. In Kaunas, which Pawlak also visits, there is the department with glass placed, among other things, in a building formerly occupied by a psychiatric hos pital. Well, you have to somehow reconfigure the reality that has deconstructed itself many times here. Vilnius ceramics, together with glass (only a modest stainedglass workshop, by the way), is located in the former Bernardine building next to the monumental paintings. Here, Professor Daugirdas Dovydėnas receives the guest from Poland. One can be confused: is it a name or is the grey-haired gentleman with a beard simply saying “goodbye”. Some people indeed make mistakes, various quid pro quos arise from this. Dovydėnas

has a poor workshop here, and he rents other spaces for more serious work. Therefore, no workshops with students will be held now with the professor from Poland.

In one of the streets of Vilnius, Kazimierz sees tiles with quo tations and medallions embedded in a white wall, the aftermath of a campaign: literature, world writers and their works. This went on for several years and grew into an unorthodox review of important contributions. Maybe there should be a sentence by Miłosz, who is to a large extent a Vilnius citizen, referring to the unstable and undefined condition of an inhabitant of Eastern Europe, that if around us things “whirl like crumbs in a kaleidoscope, incessantly taking on different positions, no small amount of energy must be expended just to plant one’s feet in the ground”90. And this endeavour Kazimierz observes all around him here.

In the same year he goes again to Kaunas for Vitrum Balticum VI. “Optical Outlook,” which, however, is held with out Poles. It is a periodic exhibition, mainly of Baltic countries, but artists from other countries also appear. Mostly by the per procura technique, that is, by sending in their work. But some are here in person, including Edward Leibovitz from Belgium.

The exhibition is organised in the intriguing basement interior of the museum, exclusively under artificial lighting, most of the exhibits are placed in showcases. The exhibition is accompanied by a seminar in the upper levels of the National Art Museum, a massive building constructed back in the Polish interwar period in the style art déco and early functionalism.

Wyjazd na Litwę w 2014 roku zdarza się dzięki grantowi LLP Erasmus Program Vilnius Academy of Arts. Kazimierz daje tutaj wykład o polskim szkle i własnej twórczości. Zwiedza Akademię w Wilnie. Jej główny budynek to klasztor bernar dynów, dawniej część Uniwersytetu Stefana Batorego. Obok

Na jednej z uliczek Wilna Kazimierz widzi płytki z cytatami medalionami wmurowanymi w białą ścianę, pokłosie akcji „Literatura, światowi pisarze ich dzieła”.

skromną pracownią witrażu) mieści się w pobernardyńskim gmachu przy malarstwie monumentalnym. Tu przyjmuje gościa z Polski profesor Daugirdas Dovydėnas. Można się pomylić: czy to nazwisko, czy siwy pan z brodą po prostu mówi „do widzenia”. Niektórzy rzeczywiście się mylą, powstają z tego

90 Czesław Miłosz, Miasto młodości [City of Youth], [in:] idem, Rodzinna Europa op. cit., p. 59.

In one of the streets of Vilnius, Kazimierz sees tiles with quotations and medallions embedded in a white wall, the aftermath of a campaign: “ Literature, world writers and their works.”

znajduje się czynny kościół. Druga siedziba Akademii to dawna redakcja „Prawdy”,przebudowana obecnie i zwana „Titanikiem”. Czy to dlatego, że znajduje się za rzeką, czy też raczej dlatego, że budynek jako okręt flagowy komunistycznej propagandy zatonął w dziejowych odmętach? Tu mieści się grafika, ubiór, biżuteria. W Kownie, które także odwiedza Pawlak, jest jej od dział ze szkłem umieszczonym między innymi w budynku po starym szpitalu psychiatrycznym. Cóż, trzeba jakoś na nowo skonfigurować rzeczywistość, która zdekonstruowała się tu wiele razy. Wileńska ceramika razem ze szkłem (zresztą tylko

różne qui pro quo. Warsztat ma tu Dovydėnas kiepściutki, dla poważniejszych prac wynajmuje inne przestrzenie. Dlatego też nie odbędą się teraz żadne warsztaty ze studentami z udziałem profesora z Polski.

Na jednej z uliczek Wilna Kazimierz widzi płytki z cytatami i medalionami wmurowanymi w białą ścianę, pokłosie akcji: literatura, światowi pisarze i ich dzieła. To trwało kilka lat uro sło w nieortodoksyjny przegląd ważnych wypowiedzi. Może powinno się tam znaleźć zdanie Miłosza, w znacznym stopniu Wilnianina, odnoszące się do niestabilnej i niezdefiniowanej

Plakat festiwalu „GlassJazz”, Poniewież, Litwa, 2014 “GlassJazz” festival poster, Panevėžys, Lithuania, 2014

Jazz trio: Vytautas Labutis plays the saxophone; GlassJazz Festival, Panevėžys, Lithuania, 2016

It’s a busy time for Kazimierz in this part of the world, because then it’s Panevėžys, first in 2014 and again in 2016. The first International Glass Symposium “GlassJazz,” and then the second. Why the name? Indeed, a jazz trio plays while working, but it is also about controlled improvisation, which is the essence of jazz and glass art. The initiator is Remigijus Kriukas, who sets up his own studio for the meeting and, together with Indre, his wife, attracts an international crowd of guests. After Lithuania’s inde pendence, Remis became the owner of a glassworks and a manufacturer of commer cial glass trinkets. At the same time, he develops his own art, sometimes renting the Ajeto studio and making his gold-admixed glasses there, travelling to fairs in France and Frankfurt. The Lithuanian curator of EXPO 2021 even invited him to Kuwait. In a word - he is making a career, and now he has decided to convince the authorities of Panevėžys of a symposium. He knows who to invite because he knows many artists from meetings in Europe. And here we need new ideas and the conviction that it is worth creating, not only art. An influx of people and new inspiration is needed, because the outflow - also in the form of emigration - is huge. So now Kazimierz Pawlak has a presentation at the lehr at the open ing of the convention. He works with glassworkers. He will capture the face of one of them - watching the hot glass - covered in drops of sweat, focused, in a beautiful photograph. It is like the image of a saint, or maybe a Buddhist monk. Perhaps you can see in it where the beauty of glass comes from? “The process is not something you can pass through. The way we do something defines us”91.

Kazimierz took glass nets with him to Panevėžys and now he smelts them, makes bottles and bowls. He also brought fermentation tubes with him. He would like to fill his vessels with fermentable substance and make them play, give them life. This is a continuation of his experience with homemade alembics and wine. During the crowning event of the exhibition, however, only the tubes will remain. Fokin brought his engraving workshop. He is a skilled engraver and in concentration creates subtle landscapes in blocks of glass. Fidail Ibragimov also arrived, a short guy with an always perfectly trimmed beard and a smile on his face. Kazimierz observed him in the Czech

Trio jazzowe: na saksofonie gra Vytautas Labutis; GlassJazz Festiwal, Poniewież, Litwa, 2016

kondycji mieszkańca Europy Wschodniej, że jeśli wokół nas rzeczy „wirują jak okruchy w kalejdoskopie, bez ustanku przybierając inne pozycje, niemało energii musi chyba zużywać się na samo wrośnięcie stopami w grunt”90. I to usiłowanie Kazimierz obserwuje tutaj dokoła siebie.

W tym samym roku jedzie znów do Kowna na „Vitrum Balticum VI. Opti cal Outlook”, które jednak odbywa się bez Polaków. To cykliczna wystawa, głównie krajów bałtyckich, ale pojawiają się także artyści z innych krajów. Głównie techniką per procura, czyli przysyłając swoje prace. Ale niektórzy są tu osobiście, między innymi Edward Leibovitz z Belgii.

Ekspozycja zostaje zorganizowana w intrygującym wnętrzu piwnicznym muzeum, wyłącznie w sztucznym oświetleniu, większość eksponatów jest umieszczona w gablotach. Wystawie towarzyszy seminarium na górnych pozio mach National Art Museum, potężnej budowli, wzniesionej jeszcze za polskich czasów w międzywojniu w stylu art déco i wczesnego funkcjonalizmu.

To jest gęsty dla Kazimierza czas z tej strony świata, bo potem jest Po niewież, najpierw w roku 2014 i znów w 2016. Pierwsze International Glass Symposium „GlassJazz”, a potem drugie. Skąd taka nazwa? Rzeczywiście trio jazzowe gra przy pracy, ale chodzi też o kontrolowaną improwizację, która jest istotą jazzu i sztuki szkła. Inicjatorem jest Remigijus Kriukas, który oddaje własne studio na potrzeby spotkania i razem z Indre, swoją żoną, sprasza międzynarodowy tłum gości. Po uzyskaniu przez Litwę niepodległości Remis stał się właścicielem huty i producentem komercyjnych szklanych gadżetów. Równocześnie rozwija własną sztukę, wynajmuje czasem studio Ajeto i tam robi swoje szkła z domieszkami złota, jeździ na targi we Francji i Frankfurcie. Litewski kurator wystawy EXPO 2021 zaprosił go nawet do Kuwejtu. Jednym słowem robi karierę, a teraz postanowił przekonać władze Poniewieża do sym pozjum. Wie kogo zapraszać, bo ze spotkań w Europie zna wielu artystów. A tutaj potrzebne są nowe pomysły i przekonanie, że warto tworzyć, nie tylko sztukę. Potrzebny jest przypływ ludzi i nowych inspiracji, bo odpływ – także w postaci emigracji – jest ogromny. Dlatego teraz Kazimierz Pawlak ma pre zentację przy piecu podczas otwarcia zjazdu. Pracuje z hutnikami. Na pięknym zdjęciu utrwali twarz jednego z nich, obserwującego gorące szkło, pokrytą kroplami potu, skupioną. Jest jak wizerunek świętego, może buddyjskiego mnicha. Może widać w niej, skąd bierze się piękno szkła? „Proces nie jest czymś, po czym można się prześlizgnąć. Sposób, w jaki coś robimy, definiuje nas”91.

90 Czesław. Miłosz, Miasto młodości, [w:] idem, Rodzinna Europa, op. cit., s. 59.

91 Edmund de Waal, Biały szlak. Podróż przez świat porcelany, przeł. Marianna Cielecka, Wołowiec 2017, s. 167.

Informacja o sympozjum w lokalnej gazecie „Aukštaitijos verslas” nr 165 (5520) 2014, Poniewież, Litwa

Information about the symposium in the local newspaper “Aukštaitijos verslas” No. 165 (5520) 2014, Panevėžys Lithuania

91 Edmund de Waal, Biały szlak. Podróż przez świat porcelany [The White Trail. A journey through the world of porcelain], trans. Marianna Cielecka, Wołowiec 2017, p. 167.

“GlassJazz” Exhibition in Panevėžys Lithuania, 2016

Wystawa „GlassJazz” w Poniewieżu, Litwa, 2016

Republic casting female torsos into aluminium moulds - he created a large series of such works. They also saw each other in Lviv. He’s not a showman like, for example, Jiři Suhajek, but he’s a great meeting companion.

There is also an Israeli, Louis Sokolovsky, from Panevėžys, about whom Lithuanians and Poles argue whether he is theirs or our “Jew”. Whoever he is, he’s certainly not orthodox: he loves the kabanos that Kazimierz brings him. This has almost become a custom for the Polish artist during international meetings. Turkey, Italy or Lithuania - he treats everyone with kabanos, hot peppers and bison grass vodka. Whether it is because of the cuisine or because of his close relationship with Kazimierz, Louis only realises here that he was born a Polish citizen.

They all work together in Panevėžys, meeting for lectures at the local community centre and finally at the exhibition at the Ceramics Museum. Because it is a strong centre in this field, international ceramic plein-air workshops are held here. “GlassJazz” is also accompanied by an exhibition of works by Andrey Bokotej and Alexander Fokin. Ukrainians, Russians and still a Pole and a Jew who prefers to be called an Israeli, as well as Lithuanians, Latvians, Czechs. Many were born in one place but live in another. Sometimes they work in still another. And there are those from Western Europe, for whom this Eastern Europe is wildly exotic. They mix for ten days in this land of ambiguous identity. Perhaps through art, which has no nationality, they are closer to each other? Perhaps it is this mingling that defines this edge of Europe? It used to be obvious here.

Also, recreation. August. The days are still long and warm. They go to Truskawiec, a pre-war Polish resort, preserved in literature and memories. Today, the villas, hotels, and pensions have either been destroyed or visually assaulted by communist big-panel buildings that have disfigured this fashionable prewar resort. The symposium participants also take a ferry trip on the Nevaya River, the same river that flows in Miłosz’s Issa Valley and “is black, with a lazy current, tightly overgrown with osier: its surface in places is barely visible under the leaves of water lilies, it meanders through meadows, and fields, spread with

92 Czesław Miłosz, Dolina Issy [The Issa Valley], Kraków 1981, pp. 7-8

gentle slopes on both sides that have fertile soil”92. Panevėžys itself - dilapidated, with a dreary market square and a defunct cathode ray tube factory - reminds Kazimierz of other small towns in the Congress Kingdom plagued by communism, which, like here, are slowly trying to find a new way to exist.

So two years later, not much will have changed in Panevėžys. The confusion of Europe’s mainstream misses the periphery. Only splatters arrive here along with the artists who came for “GlassJazz” to Remigijus Kriukas’ studio. A jazz trio heats up the atmosphere. “’GlassJazz’ were fantastic festivals,” says Kazimierz. He speaks during the opening at a local museum. He also meets some new people: creators, collectors, critics. Friendships are deepened by informal meetings at the hotel. The infernal atmosphere of the enclosed block, where the two lower levels operate and the eight floors above them are empty, sparks the artists’ imagination. They are looked after in this unusual hotel by a blonde, Grażyna, with Polish roots. She gets very emotional when they wish her a happy birthday. Kazimierz again treats everyone to the specialties he brought from Poland, and they smoke incredible amounts of cigarettes. Pawlak will even count the packs afterwards. Alcohol and nicotine - it fits the degenerating space, whose successive architectural shapes are going to pieces, becoming unnecessary. Apparently each culture needs its own material forms of capturing its environ ment, so the old ones cease to be en vogue. Like this hotel, like the villas in Truskawiec, like the tiny houses in Panevėžys. It’s as if civilisations play cruelly with their creations.

And there’s something of a playful vibe, too, when they get on the narrow-gauge train cars and go to the little railroad museum and then to the amusement park. Here they have fun baking local cakes and breads. They visit a museum of angels in a former school. And then the cathedral. By its wall are the Stations of the Cross with beautiful carvings. They also go to the Hill of Crosses. There are hundreds of thousands of them out there, just like at home, tiny and bigger and huge. Mostly black, decayed, but also new. They have been stood here for two hundred years. Even the Soviet authorities did not

Kazimierz wziął ze sobą do Poniewieża szklane siatki i teraz je zatapia, robi butle i misy. Przywiózł też ze sobą rurki fer mentacyjne. Chciałby wypełnić swoje naczynia fermentującą substancją i sprawić by grały, dać im życie. To kontynuacja jego doświadczeń z domowymi alembikami i winem. Podczas wieńczącej wszystko wystawy zostaną jednak tylko rurki. Fokin przywiózł swój warsztat grawerski. Jest zdolnym rytownikiem i w skupieniu tworzy subtelne pejzaże w bryłach szkła. Przy jechał też Fidail Ibragimov, niski facet z zawsze perfekcyjnie przyciętą brodą i uśmiechem na twarzy. Kazimierz obserwo wał go w Czechach, jak odlewał do aluminiowej formy torsy kobiece – stworzył dużą serię takich prac. Widzieli się też we Lwowie. Nie jest showmanem jak na przykład Jiři Suhajek, ale za to wspaniałym kompanem spotkań.

Pojawia się też Izraelczyk, Louis Sokolovsky, pochodzący z Poniewieża, o którego Litwini Polacy spierają się, czy to ich, czy nasz „Żyd”. Czyjkolwiek jest, na pewno nie jest ortodoksyjny: uwielbia kabanosy, które przywozi mu Kazimierz. To stało się już niemal obyczajem polskiego artysty podczas międzynaro dowych spotkań. Turcja, Włochy czy Litwa – częstuje wszystkich kabanosami, ostrymi papryczkami i żubrówką. Czy to dzięki kuchni, czy dzięki bliskim stosunkom z Kazimierzem, Louis do piero tutaj uświadamia sobie, że urodził się jako polski obywatel.

Wszyscy oni w Poniewieżu pracują razem, spotykają się na prelekcjach w lokalnym domu kultury w końcu na wystawie w Muzeum Ceramiki. Poniewież to silny ośrodek na tym polu, bywają tu międzynarodowe plenery ceramiczne sumpozjum „GlassJazz” towarzyszy też wystawa prac Andrja Bokoteja i Aleksandra Fokina. Ukraińcy, Rosjanie i jeszcze Polak oraz Żyd, który woli być nazywany Izraelczykiem, a także Litwini, Łotysze, Czesi. Wielu z nich urodziło się w jednym miejscu, ale żyje w innym. Czasem w jeszcze innym pracują. No ci z Zachod niej Europy, dla których ta Wschodnia jest szalenie egzotyczna. Mieszają się przez dziesięć dni na tej ziemi o niejednoznacznej tożsamości. Może przez sztukę, która nie ma narodowości, bliżej im do siebie? Może to mieszanie się definiuje ten skraj Europy? Dawniej to było tu oczywiste.

92 Cz. Miłosz, Dolina Issy, Kraków 1981, s. 7-8.

Poza tym rekreacja. Sierpień. Dni wciąż długie ciepłe. Jadą do Truskawca, przedwojennego polskiego kurortu, utrwalonego w literaturze i wspomnieniach. Dziś wille, hotele i pensjonaty albo uległy zniszczeniu, albo wizualnej przemocy komuni stycznych budowli z wielkiej płyty, które oszpeciły to modne przedwojenne uzdrowisko. Uczestnicy sympozjum odbywają też wycieczkę promem po Niewiaży, tej samej, która płynie w dolinie Miłoszowskiej Issy i „jest czarna, o leniwym prądzie, szczelnie obrosła łoziną: jej powierzchnia miejscami jest ledwie widoczna pod liśćmi lilii wodnych, wije się po łąkach, a pola, rozłożone na łagodnych zboczach po obu jej stronach, mają glebę urodzajną”92. Sam Poniewież – zniszczony, z markotnym ryneczkiem i niedziałającą fabryką kineskopów – przypomina Kazimierzowi inne, przeorane przez komunizm małe miasteczka z Kongresówki, które, jak tutaj, powoli próbują znaleźć sobie jakiś nowy sposób istnienia.

Więc dwa lata później w Poniewieżu niewiele się zmieni. Zamieszanie europejskiego mainstreamu omija peryferie. Do cierają tu tylko odpryski razem z artystami, którzy przyjechali na GlassJazz do studia Remigijusa Kriukasa. Trio jazzowe pod grzewa atmosferę. GlassJazz to były fantastyczne festiwale, mówi Kazimierz. Przemawia podczas otwarcia w miejscowym muzeum. Spotyka też trochę nowych osób: twórców, kolekcjonerów, kry tyków. Znajomości pogłębiają nieformalne spotkania w hotelu. Infernalna atmosfera zamkniętego bloku, w którym działają dwa dolne poziomy, a osiem pięter nad nimi jest pustych, pobudza wyobraźnię artystów. Opiekuje się nimi w tym nietypowym hotelu blondynka, Grażyna o polskich korzeniach. Wzrusza się bardzo, gdy składają jej życzenia urodzinowe. Kazimierz znów częstuje wszystkich przywiezionymi z Polski specjałami, a oni palą niesłychane ilości papierosów. Pawlak policzy nawet potem opakowania. Alkohol i nikotyna – to pasuje do degenerującej się przestrzeni, której kolejne architektoniczne kształty idą w rozsypkę, stają się niepotrzebne. Najwyraźniej każda kultura potrzebuje własnych materialnych form ujmowania otocze nia, więc stare przestają być en vogue. Jak ten hotel, jak wille

manage to destroy the place of worship, despite the planned actions starring saws and axes. They could tear down houses, detest the past, but not eradicate hope. And yet it is apparent that “the history of change in this part of the continent is, after all, a history of disasters”93.

The situation is different at the opposite end of the con tinent, facing the Atlantic with a narrow strip of the Iberian Peninsula. Here continuity and permanence are visible at every step, the cruelty of the passage of time does not come to the

crumble into rubble. Here matter is more permanent. On the other hand, “In Portugal it is poorer, not for show, like in other big European cities: shabby balconies, dirty streets, dust,” says Kazimierz, who arrives here in 2013. “Portugal is in some ways similar to Albania,” he thinks, after Stasiuk. - In the same way, it lies at the edge of the land, at the edge of the continent, and at the end of the world. Both countries lead somewhat unreal lives outside the mainstream of history and events”95.

w Truskawcu, jak malutkie kamieniczki w Poniewieżu. Jakby cywilizacje okrutnie bawiły się swoimi tworami.

fore, although “drawn to the edge of Europe, Portugal looks like a sliver of its shadow. The shadowy Portuguese have something of the subtlety and discretion of the shadows”94. Perhaps this is also a manifestation of the marginality and provinciality of this country, which, along with its poignant beauty, was emphasised by Mircea Eliade, one of its admirers? The locals avoid ostentation, they don’t need to be strong on anything. They do not aspire to be Paris or Rome. Matter is destroyed here in its natural rhythm - it simply transforms - rather than through revolutions and bloody wars. Though there used to be some of these here too. Yet the castle of Guimarães, where Portugal was born in the 10th century, still stands near Porto. This is not the case in Eastern Europe. Castles disappear, cities

93 Andrzej Stasiuk, Parodia jako sposób przetrwania kontynentu [Parody as a means of continental survival], [in:], idem, Fado, op. cit. p. 71.

94 Manuela Gretkowska, Polka [Polish Woman], Warsaw 2001, p. 226.

He is brought here by the LLP Erasmus Program and the Pure Print conference and workshop for students, organised by the Faculty of Fine Art at the University of Porto. He teaches class es in deep sandblasting of glass at various depths. “The glass plate is protected piecemeal, but on the back side - it’s shielded so it remains crystalline,” he says. “By exposing successive por tions of protection on the other side and gouging with a marker, a relief is created. Three, even five levels, a kind of graphic. As an image this is viewed from the blank side, but some graphic artists make matrices this way.” It seems to Kazimierz that Porto is such a relief in which the deeper layers peep through. He would like to find out what is underneath. Or something similar to the work of Teresa Almeida, who runs a glass studio here at the art school at the university. Her forms are like portions of water with life inside, ice or rock. It is like looking inside the objects; in her case they resemble fragments of nature, from which the artist brings out the play of light and shadow. She does this by using fluorescent substances placed in the glass during smelting, which then capture the light. He and Teresa met while still in Luxembourg, and now they wander around Porto together for a bit.

When Kazimierz has some free time, he bounces sideways off the main tourist routes and penetrates the small alleys, taking a look at ordinary life. Descending the hill on which the cathedral towering over the city is located, he comes across a place with fado, but, although they invite him, he does not reach there again in the evening. Later, he regrets it a bit. After all, he likes the low, melancholy, suspenseful singing. He likes the bridges that connect the two parts of the city over the 95 Andrzej Stasiuk, Pogradec [in:] idem, Fado, op. cit., p. 49.

I coś z klimatu zabawy jest też, gdy wsiadają do wagoników wąskotorówki jadą do małego muzeum kolejnictwa, a potem idą do parku rozrywki. Bawią się tu w pieczenie lokalnych ciast i chlebów. W dawnej szkole zwiedzają muzeum aniołów. A po tem katedrę. Przy jej murze są stacje drogi krzyżowej z pięknymi rzeźbami. Idą też na Górę Krzyży. Są ich tam setki tysięcy, takich jak w domu, malutkich większych, ogromnych. Przeważnie czar nych, zbutwiałych, ale też i nowych. Stawianych tutaj od dwustu lat. Nawet władzy sowieckiej nie udało się zniszczyć miejsca kultu, pomimo planowych akcji z piłami i siekierami w rolach głównych. Można było zburzyć domy, obrzydzić przeszłość, ale nie wyplenić nadzieję. A jednak widać, że „historia zmian w tej części kontynentu to przecież historia klęsk”93.

Inaczej rzecz się ma z przeciwnym krańcem kontynentu zwróconym ku Atlantykowi wąskim pasem Półwyspu Iberyjskiego.

93

95

Tu ciągłość i trwałość widoczne są na każdym kroku, okru cieństwo upływu czasu nie wysuwa się na pierwszy plan, choć „dorysowana do skraju Europy Portugalia wygląda na skrawek jej cienia. Śniadzi Portugalczycy mają w sobie coś z subtelności i dyskrecji cieni”94. Może w tym także przejawia się marginalność i prowincjonalność tego kraju, którą, obok jej przejmującego piękna, podkreślał Mircea Eliade, jeden z jego admiratorów? Tutejsi mieszkańcy unikają ostentacji, nie potrzebują się na nic silić. Nie aspirują do bycia Paryżem czy Rzymem. Materia ulega tu zniszczeniu w swoim naturalnym rytmie – po prostu transformuje – a nie w wyniku rewolucji i krwawych wojen. Choć i takie tu niegdyś były. A jednak zamek Guimarães, w którym w X wieku narodziła się Portugalia, wciąż stoi nie daleko Porto. We Wschodniej Europie tak nie bywa. Zamki znikają, miasta rozpadają się gruz. Tu materia jest trwalsza. Za to w Portugalii jest biedniej, nie na pokaz, jak w innych wielkich miastach Europy: zapuszczone balkony, brudnawe ulice, kurz – opowiada Kazimierz, który dociera tutaj w 2013 roku. „Portugalia jest w pewien sposób podobna do Albanii –myśli za Stasiukiem. – Tak samo leży na skraju lądu, na skraju kontynentu i na końcu świata. Oba kraje wiodą nieco nierealne żywoty poza głównym nurtem dziejów i zdarzeń”95.

Sprowadza go tutaj LLP Erasmus Program oraz konfe rencja i warsztaty dla studentów Pure Print, organizowane przez Faculty of Fine Art University of Porto. Prowadzi zajęcia z głębokiego piaskowania szkła na różnych głębokościach. Płytę szklaną zabezpiecza się fragmentarycznie, ale na tylnej stronie – osłania, by pozostała krystaliczna – opowiada. – Po przez odsłanianie kolejnych partii zabezpieczeń z drugiej strony i żłobienie pisakiem powstaje relief. Trzy, nawet pięć poziomów, rodzaj grafiki. Jako obraz ogląda się to ze strony czystej, ale niektórzy graficy robią w ten sposób matryce. Kazimierzowi zdaje się, że Porto to taki relief, w którym przezierają kolejne, głębsze warstwy. Chciałby wypatrzeć, co jest pod spodem. Albo coś podobnego do prac Teresy Almeidy, która tu prowa dzi pracownię szkła w szkole artystycznej przy uniwersytecie.

Andrzej Stasiuk, Parodia jako sposób przetrwania kontynentu, [w:] idem, Fado, op. cit., s. 71.

94 Manuela Gretkowska, Polka, Warszawa 2001, s. 226.

Andrzej Stasiuk, Pogradec [w:] idem, Fado, op. cit., s. 49.

Mountain of Crosses, Lithuania Góra Krzyży, Litwa

Zamek Guimaraes, w którym w X wieku narodziła się Portugalia

Guimaraes Castle, where Portugal was born in the 10th century

Duero River, which flows through a ravine between steep hills. One of them, the Ponte Maria Pia, was built by Gustave Eiffel with a similarly blunt geometric lace as the Paris tower. When visiting churches, he can’t help but wiggle his fingertips over the azulejos that are everywhere here. Even at the train station. Their blueness in all possible tones is like the reflection of the sky on the walls. Anyway, his blues are here in abundance. It probably flows from the Atlantic, where it can always be found in abundance. The sky enters the neoclassical building of the Stock Exchange through a glass roof, brings out the beauty of the city hall tower and the monastery towering over Porto, fills the garden and the Serralves Museum of Contemporary Art, one of the most important of its kind in the world, is reflected in the water when Kazimierz takes a vintage tram to the promontory with the citadel Forte de São João Baptista, and then looks at the port lying here in barrels. He’s already ordering them on the other bank, in the old neighbourhood. On the riverside boule vard are the most famous restaurants serving sardines, the local spécialité de la maison. But another delicacy, something like tripe tripeiros, which means “tripe eater,” that he eats together with Teresa, Kazimierz prefers the Polish style.

In the finale, Pawlak wanders up the red stairs of Livraria Lello, Porto’s most famous bookstore. He does this several times: up and down and back again. He can’t get enough of it. The sky is here, too, mediated by a giant stained-glass plafond in the ceiling. And beneath it, an artful art déco interior filled with books. The soft, fine curves of the ornaments and stairs contrast

with the simple, austere geometry of the bookcases, running vertically and horizontally. They seem to be aiming for the sky and the world at the same time. Further, beyond the bookstore, beyond Porto. They want to embrace the measurable and un measurable space. “The library is unlimited and periodical”96, as here - the repetitions of shelves running somewhere - but also “It is a great labyrinth, a sign of the labyrinth of the world”97, and here in the bookstore is its seed. And in it, it’s probably everything my hero experiences, even if not directly. There is the deep colour of the Portuguese sky and azulejos, the taste of sardines and port, but also the taste of the vodka one drinks in Eastern Europe, and the sky there, usually faded, clouded. And you can certainly find something there about how difficult it is for us newcomers from under that sky “to consider Europe as a whole as our property, as our homeland, as our heritage. We are strangers in it, we come from outside, from lands of which Europe itself has a vague idea”98, but there is hope that art can bring us at least a little closer together.

Jej formy są jak porcje wody, lodu lub skały z życiem w środku. To jest jakby zaglądanie do wnętrza obiektów, które u niej przypominają fragmenty natury, z których ona wydobywa grę światła cienia. Robi to za pomocą fluorescencyjnych substancji umieszczanych w szkle podczas topienia, które potem wychwytują światło. Z Teresą poznali się jeszcze w Luksemburgu, a teraz włóczą się trochę razem po Porto.

96 Jorge Luis Borges, Biblioteka Babel [The Library of Babel], [in:] idem, Fikcje trans. Andrzej Sobol-Jurczykowski, Warsaw 1972, p. 73.

97 Umberto Eco, Imię róży [The Name of the Rose], trans. A. Szymanowski, Warsaw 1993, p. 183.

98 Andrzej Stasiuk, Parodia jako sposób przetrwania kontynentu [Parody as a means of continental survival], [in:], idem, Fado op. cit. p. 81.

Gdy Kazimierz ma trochę wolnego, odbija w boki od głównych turystycznych szlaków i penetruje małe uliczki, przygląda się zwykłemu życiu. Schodząc ze wzniesienia, na którym położona jest górująca nad mias tem katedra, trafia na lokal z fado, ale, choć zapraszają, nie dociera tam na powrót wieczorem. Potem trochę żałuje. Lubi przecież niski, melancholijny, pełen napięcia śpiew. Podobają mu się mosty, spinające dwie części miasta nad rzeką Duero, płynącą wąwozem między stromiznami. Jeden z nich – Ponte Maria Pia – został zbudowany przez Gustave’a Eiffla z podobnie dosadnej geometrycznej koronki jak paryska wieża. Zwiedzając kościoły nie może się powstrzymać i wodzi opuszkami palców po azulejos, które są tu wszędzie. Nawet na dworcu kolejowym. Ich niebieszczenie się we wszystkich możliwych tonach jest jak odbicie nieba na ścianach. Zresztą jego błękitu jest tu masę. Pewno płynie znad Atlantyku, gdzie zawsze można go znaleźć pod dostatkiem. Do neoklasycystycznego gmachu giełdy niebo wchodzi przez przeszklony dach, wydobywa urodę wieży ratu szowej i klasztoru górującego nad Porto, wypełnia ogród i Mu zeum Sztuki Współczesnej Serralves, jedno z najważniejszych takich na świecie, odbija się w wodzie, gdy Kazimierz jedzie zabytkowym tramwajem na cypel z cytadelą Forte de São João Baptista, a potem przygląda się leżakującemu tu w beczkach porto. Zamawia je już na drugim brzegu, w starej dzielnicy. Na nadrzecznym bulwarze są najsłynniejsze restauracje serwujące sardynki, tutejsze spécialité de la maison. Ale inny przysmak, coś na kształt flaczków tripeiros, co oznacza „jedzący flaki”, który jedzą razem z Teresą, Kazimierz woli w polskiej wersji.

W finale Pawlak wędruje po czerwonych schodach Li vraria Lello, najsłynniejszej księgarni w Porto. Robi to kilka razy: w górę i w dół, i z powrotem. Nie może się napatrzyć. Tu też jest niebo, zapośredniczone przez olbrzymi, witrażowy plafon w suficie. A pod nim kunsztowne wnętrze art déco wypełnione książkami. Miękkie, finezyjne łuki zdobień i scho dów skontrastowane z prostą, surową geometrią regałów, biegnących wertykalnie i horyzontalnie. Wydaje się, że dążą w niebo, a zarazem w świat. Dalej, poza księgarnię, poza Porto. Chcą objąć mierzalną i niemierzalną przestrzeń. „Biblioteka jest nieograniczona i periodyczna”96, jak tu – biegnące gdzieś repetycje półek – ale także „jest wielkim labiryntem, znakiem labiryntu świata”97, a tu, w księgarni jest jego zalążek. A w nim zapewne to wszystko, czego doświadcza mój bohater, nawet jeśli nie wprost. Jest tam głęboki kolor portugalskiego nieba i azulejos, smak sardynek i porto, ale także smak wódki, którą się pije we Wschodniej Europie, i tamtejsze niebo, zwykle spłowiałe, chmurne. I na pewno można tam znaleźć coś o tym, że trudno nam, przybyszom spod tamtego nieba „Europę jako całość uznać za swoją własność, za swoją ojczyznę, za swoje dziedzictwo. Jesteśmy w niej obcy, przychodzimy z zewnątrz, z krain, o których sama Europa ma mgliste pojęcie”98, ale jest nadzieja, że sztuka potrafi nas zbliżać do siebie choć trochę.

96 Jorge Luis Borges, Biblioteka Babel [w:] idem, Fikcje, przeł. Andrzej Sobol-Jurczykowski, Warszawa 1972, s. 73.

97 Umberto Eco, Imię róży, przeł. A. Szymanowski, Warszawa 1993, s. 183.

98 Andrzej Stasiuk, Parodia jako sposób przetrwania kontynentu, [w:] idem, Fado, op. cit., s. 81.

Azulejos w holu dworca kolejowego w Porto, Portugalia

Azulejos in the lobby of the Porto train station, Portugal

Most Ponte Maria Pia zbudowany przez Gustave’a Eiffla w Porto, Portugalia Ponte Maria Pia bridge built by Gustave Eiffel in Porto, Portugal

ed gian T

r

c zerw O ny

Olbrzym

If one puts the phrase Nikolsk crystal factory into an online search engine, first of all pictures of glass in various forms ap pear, once as cinnabar bubbles on a glassworker’s pipe, then as cut and painted goblets or bowls; another time as a collection of crystal vessels in various shapes. Most of these images are from inside Krasnowo Giganta, or the “Red Giant” factory, as the Nikolsk-Bahmetyev Crystal Factory, which had existed here since the time of Catherine the Great, who, by the way, also, like her Communist successors, wanted things that were superior to others, was called as part of Soviet gigantomania in 1918. Apparently, having seen Venetian wares, the Tsarina wished to have better ones in Russia. So, at her behest, in 1764 Alexey Ivanovich Bahmetyev ordered the construction of a glassworks producing copies similar to the Venetian, and - as they say here to this day with an ironic smile - they were all a centimetre thicker and larger than the Italian ones. After the revolution, there was also a cathode ray tube and military equipment fac tory here. Covered by military secrecy, of course. The Internet also reveals one of the largest glass museums in Russia, which after the fall of Tsarism took over the collections of three gen erations of Bahmetyevs, being an ugly cube without expression,

G dy wrzuca się w Internet frazę Nikolsk crystal factory, po jawiają się przede wszystkim zdjęcia szkła w różnych po staciach, raz jako cynobrowych baniek na piszczeli hutnika, to jako kielichów czy mis szlifowanych i malowanych, innym razem jako kolekcji kryształowych naczyń w najprzeróżniejszych kształtach. Większość tych obrazów pochodzi z wnętrza Kra snowo Giganta, czyli fabryki Czerwony Olbrzym, jak w ramach sowieckiej gigantomanii w 1918 roku nazwano Fabrykę Krysz tałów Nikolsk-Bahmetyev, istniejąca tu od czasów Katarzyny Wielkiej, która zresztą również, jak jej komunistyczni następcy, chciała rzeczy przewyższających inne. Podobno, zobaczywszy wyroby weneckie, caryca zażyczyła sobie mieć lepsze w Rosji. Na jej rozkaz w roku 1764 Alexey Ivanovich Bahmetyev kazał więc zbudować hutę szkła wytwarzającą egzemplarze podobne weneckim, i – jak mówią tutaj do dziś z ironicznym uśmiechem – wszystkie były o centymetr grubsze i większe niż te włoskie. Po rewolucji była tu również fabryka kineskopów i sprzętu wojskowego. Oczywiście, objęta militarną tajemnicą. Internet ukazuje także jedno z największych muzeów szkła w Rosji, które po upadku caratu przejęło zbiory trzech pokoleń Bahmetyevów, będące brzydkim sześcianem bez wyrazu, nie mającym nic

n ik O lsk, g d O v ,

s ank T Pe T ersburg

Ostatnia kropla wody, 2017, zgrzewane włókno szklane, serpentynit, śr. 25 cm, wys. 17 cm, Gdov, Rosja

Last drop of water, 2017, welded fibreglass, serpentinite, diameter 25 cm, height 17 cm, Gdov, Russia

n ik O lsk, g d O v , s T. Pe T ersburg

having nothing to do with the beauty and finesse of the exhibits stored here. And on the keyword Nikolsk crystal factory the web also reveals a birch tree around the museum; birch trees abound here. Among the crystals shining brightly in the virtual world, there is also a greyish Lenin, looking from a monument to an old glass factory building with an imposing colonnade: monuments to two empires - the Tsar’s and the Soviet’s.

And perhaps something of the absurdity of these juxtapo sitions accompanies Kazimierz Pawlak’s journey now. Already at Moscow’s Sheremetyevo airport, from where he is to continue on to Penza, and from there to Nikolsk, lost among the Great Plain of Europe, he encounters a uniformed individual who, for

customs office”99. “It was a shock,” says Kazimierz, “These mere formalities”. However, the procedure ends. The traveller moves on. The jet to Penza is late. After takeoff, the stewardess hands the passengers a treat in a paper bag, the kind Kazimierz remembers from the village store in the 1960s.

a quarter of an hour, without moving his lips or twitching his cheek, looks through his documents. Will they send him back to Warsaw? Will they arrest him? Why? Even in China the guards try to have a pleasant expression on their faces, in Paris- comme tu es cool chapeau/ but you have a nice hat -and here neither spasibo/thank you, nor pozhaluysta/please. A stony face and the atmosphere of a jailhouse. Little has changed here since, in 1839, a careful observer of Russia, the Marquis de Custine, trying to cross the empire, wrote in one of his later famous let ters: “I wish to spare you the details of the new interrogations - which bear the general name of ordinary formalities--to which I have been subjected by the police and their faithful ally, the

At the airport, he is picked up by Alexander Fokin, an artist known to Kazimierz, who has the appearance of a young Chekhov and who initiated glass-making symposia in Nikolsk, where he has his own studio. They go by car. Outside of town the road suddenly narrows, then the asphalt ends abruptly to become a bumpy track and then a road again. All this with no clear rules, once this way, once that way. But Fokin knows all the holes and the right direction, he is even amused by this wild rally. And it is like in Malczewski’s poem, where “in the meantime, having passed the village, leaving the beaten track,/ They drove them selves deeper and deeper into the fallow land”100. And yet they made it to their destination.

On the spot, the guest is accommodated in one of the post-communist blocks of flats, one vertical part of which has been converted into a hotel. The floor warden, served by the visitors, is conducive to their evening meetings, which they or ganise together with Jiří Šuhájek, a lover of slivovitz, which has already become known many times, and Dainis Gudovskis, also known to Kazimierz, whose feasting talents turn out to be very

100

99

„Lenin wiecznie żywy” i Kazimierz Pawlak podczas 6 Międzynarodowego Sympozjum Szkła w Nikolsku, Rosja, 2015

“Lenin eternally alive” and Kazimierz Pawlak during the 6th International Glass Symposium in Nikolsk, Russia, 2015

wspólnego z urodą i finezyjnością przechowywanych tu eks ponatów. A na hasło Nikolsk crystal factory sieć ujawnia także brzeźniak wokół muzeum; brzóz jest tu dużo. Wśród jaśniejących w wirtualu kryształów jest także szarawy Lenin, przyglądający się z pomnika staremu budynkowi fabryki szkła z imponującą kolumnadą: zabytki dwóch imperiów – carskiego i sowieckiego.

I, być może, coś z absurdalności tych zestawień towarzy szy teraz podróży Kazimierza Pawlaka, który już na lotnisku Szeremietiewo w Moskwie, skąd ma dalej lecieć do Penzy, by stamtąd dotrzeć do zagubionego wśród Wielkiej Równiny Europejskiej Nikolska, natyka się na umundurowanego osobnika, który przez kwadrans, bez ruchu warg czy drgnienia policzka przegląda jego dokumenty. Cofną go do Warszawy? Zaaresztują? Dlaczego? Nawet w Chinach strażnicy starają się mieć przyjemny wyraz twarzy, w Paryżu – comme tu es cool chapeau/ ale masz fajny kapelusz – a tu ani spasiba/dziękuję, ani pażałsta/ proszę Kamienna twarz i klimat aresztu śledczego. Niewiele zmieniło się tutaj, od kiedy w 1839 roku uważny obserwator Rosji, markiz de Custine, próbując przekroczyć granicę imperium, pisał w jed nym ze swoich słynnych później listów: „Chciałbym oszczędzić ci szczegółów nowych przesłuchań – noszących ogólne miano zwykłych formalności – jakim poddała mnie policja i jej wierny sojusznik, urząd celny”99. To był szok, opowiada Kazimierz, te zwykłe formalności. Procedura jednak kończy się. Podróżnik rusza dalej. Odrzutowiec do Penzy jest spóźniony. Stewardesa po starcie wręcza pasażerom poczęstunek w papierowej torebce, takiej, jaką Kazimierz pamięta z wiejskiego sklepu w latach sześćdziesiątych.

Na lotnisku odbiera go znany już wcześniej Kazimierzowi Aleksander Fokin, artysta o aparycji młodego Czechowa, ini cjator szklarskich sympozjów w Nikolsku, gdzie sam ma własne studio. Jadą autem. Za miastem szosa nagle się zwęża, potem asfalt gwałtownie się kończy, by stać się wyboistym traktem i po tem znowu drogą. Wszystko to bez wyraźnych reguł, raz tak, raz owak. Ale Fokin zna wszystkie dziury i właściwy kierunek, nawet bawi go ta dzika rajza. I jest jak w poemacie Malczewskiego, gdzie

99 Astolphe Louis Léonor markiz de Custine, Listy z Rosji, przeł. Katarzyna Czeremińska, Londyn 1988, s. 34.

Astolphe Louis Léonor Marquis de Custine, Listy z Rosji [Letters from Russia], trans. Katarzyna Czeremińska, London 1988, p. 34.

Antoni Malczewski, Maria. Powieść ukrainska [Maria. A Ukrainian Novel], Warsaw 1887, no page number.

Promotional materials, 6th International Glass Symposium in Nikolsk, Russia, 2015

Materiały promocyjne, 6 Międzynarodowe Sympozjum Szkła w Nikolsku, Rosja, 2015

useful this time, too. The Latvian doesn’t even need the Czech’s slivovitz to start his low voice full of expressive perorations, so that his hair is even more dishevelled and a smile engulfs not only his face, but his whole figure. The floor warden also laughs and, after being offered by her guests, eagerly enjoys the drinks and victuals. Jiří sings Komsomol songs more and more eagerly as time goes by. Occasionally everybody ends up in a cafe, or more like a milk bar - the menu and service quite exotic, but the food is utterly delicious. The café, with the common name “Central”, is soon renamed the Central Committee and becomes a regular place for their daily meetings.

The presence of local folklore activates in all of them, brought up in the countries of the so-called people’s democra cies, the forgotten and repressed Russian, with which the Soviet behemoth tried to incorporate other nations. Now, however, recalling the words and sounds seems like yet another kind of interactional experience. In the finale of the symposium, Kazimierz will even give a thank you speech to the organisers in this language on behalf of all the artists. The condensation of Russianness takes place here, among other things, thanks to fellow Russians who have come from different, sometimes

distant parts of the country. Among them is also Igor Frolov with his wife and newly born baby. Both of them, with the baby in their arms, attend work and meetings. According to Kazimierz, Frolov does not resemble a Russian, he wears colourful clothes, eccentric glasses, and enjoys fooling around. He is completely relaxed without a shadow of the Russian seriousness. He’s a glass researcher in a sense: he works using different techniques, uses different equipment, and likes to invent. He is a “handyman” in glass - he will prepare and do anything. A little later, Igor and his family will move from Russia to Montenegro and do his experiments there.

But Russianness here is also the strange atmosphere of the city, whose centre consists of new buildings devoid of per sonality, and its outskirts are picturesque, old cottages in all colours of the rainbow, full of decorations reminiscent of folk cut-outs or gingerbread houses. And at each such lovely house - a satellite dish and a limousine. Eras and styles mix. Mostly without intermediate states. The local colour also includes Lenin monuments in many versions: bronze, stone, marble. There are several of them here, these sculpturally frozen lead ers of the revolution. And further outside the city - vast birch forests, whose structures and colours make a great impression on Kazimierz: the drawing of trunks, clearances, shadows and brightness filtered by delicate leaves and limp twigs. For a Pole, the birch is a disturbing tree, and not only by association with the Katyń Forest. And the season is similar, then it was April, now it’s May, the greenery has tones of celadon and emerald, the buds have barely developed, because spring here is later than in Poland, but the sun is fierce. The birchwood appears to be a dark, abstract graphic against a background of fluc tuating colours. On the way from the hotel to the glassworks,

„tymczasem wieś minąwszy, z bitej schodząc drogi,/ Coraz się, coraz głębiej, wpędzali w odłogi”100 A jednak dojechali do celu. Na miejscu gość zostaje ulokowany w jednym z pokomu nistycznych bloków, którego jeden pion został przerobiony na hotel. Etażowa, częstowana przez przyjezdnych, sprzyja ich wieczornym posiedzeniom, które organizują razem z Jiřím Šuhájkiem, wielbicielem śliwowicy, co już nie raz wcześniej się okazywało, i Dainisem Gudovskisem, także znanym Kazimie rzowi, którego biesiadne talenty okazują się i tym razem bardzo pożyteczne. Łotysz nie potrzebuje nawet śliwowicy Czecha, by rozpocząć niskim głosem pełne ekspresji perory, by jego włosy były jeszcze bardziej rozwiane, a uśmiech ogarnął nie tylko twarz, ale całą jego postać. Etażowa też się śmieje i, częstowana przez

100 Antoni Malczewski, Maria. Powieść ukraińska, Warszawa 1887, bns.

gości, chętnie korzysta z napitków i wiktuałów. Jiří, z upływem czasu, coraz chętniej podśpiewuje komsomolskie piosenki. Nie kiedy lądują wszyscy w kawiarni czy też raczej czymś na kształt baru mlecznego – menu i obsługa dość egzotyczne, ale jedzenie zupełnie smaczne. Kawiarnia, o pospolitej nazwie „Centralna”, szybko zostaje przemianowana na Komitet Centralny i staje się stałym miejscem ich codziennych spotkań.

Obecność lokalnego folkloru uruchamia w nich wszystkich, wychowanych w krajach tak zwanej demokracji ludowej, zapo mniany i wyparty rosyjski, którym sowiecki moloch próbował inkorporować inne nacje. Teraz jednak przypominanie sobie słów i dźwięków wydaje się jeszcze jednym rodzajem interakcyjnego doświadczenie. W finale sympozjum Kazimierz w imieniu wszyst kich artystów wygłosi nawet podziękowanie dla organizatorów w tym języku. Kondensacja rosyjskości dokonuje się tu między innymi dzięki kolegom Rosjanom, którzy przyjechali z różnych, niekiedy odległych stron kraju. Wśród nich jest też Igor Frolov z żoną i świeżo urodzonym dzieckiem. Oboje, z niemowlakiem na rękach, uczestniczą w pracy i w spotkaniach. Według Kazi mierza Frolov nie przypomina Rosjanina, nosi kolorowe ubrania,

Lokalna kawiarnia w Nikolsku przemianowana przez artystów na Komitet Centralny; od lewej: Dainis Gudovskis, NN, Jiři Šuhajek, Kazimierz Pawlak, Rosja, 2015

A local café in Nikolsk renamed by the artists as the Central Committee; from left: Dainis Gudovskis, NN, Jiři Šuhajek, Kazimierz Pawlak, Russia, 2015

Czechowowska stylizacja Aleksandra Fokina Chekhov’s styling of Alexander Fokin

Igor Frolov z synkiem na ręku, Dainis Gudovskis i NN

Igor Frolov with son in hand, Dainis Gudovskis and NN

Kazimierz passes a lake where frogs play. There are hundreds of them. They make a concert audible from a distance. But the frogs are not going to honour anyone, although there is a holiday going on in Nikolsk: the celebration of the anniversary of the end of the war, which for Russians includes the years 1941-1945. It’s 2015, so the anniversary is round. On May 9, Pawlak watches as a parade of residents marches through the city, spiritually wanting to unite with the one in Red Square in Moscow. Well yes, it’s not just the annual dates that are different for them than the rest of the world. They have their own separate history, like the railway gauge, which is different from the rest of Europe. Later Pawlak sees a solemn concert to commemorate the victory in the Great Patriotic War in the cinema theatre. Costumes, decorations and moods like in the seventies in Poland during the First of May academy. Maybe also because Nikolsk is a province, a corner cut off from the rest of Russia? Apparently, after World War II, the Soviet authorities said: either you want gas or a railway. Gas won out because it was needed to fuel the furnaces at the glass factory.

The roads remained as they were, that is, in a state of disaster. Communication is difficult. Not just spatially. Despite this, or perhaps because of it, i.e. keeping the glassworks alive, visitors nevertheless arrived in large numbers to meet their artistic family. Kazimierz makes columns from which he then builds a temple, perhaps somewhat reminiscent of the colonnade of the old glass factory that Vladimir Ilyich looks at so intently from the monument in Nikolsk. This work will remain in the Nikolsk museum. Kazimierz melts the glass mesh he brought in into the walls of the vases. They look, in close-up, like the navy blue surface of the local lake with its tiny ripples in the waves. There are skillful glassworkers here, good at working with artists, and a sandblaster, needed by Pawlak to give a milky satin feel to the sculptural structure. Jiří Šuhájek constructs from glass a figure similar to the solemn, rigid silhouettes of the pharaohs, this time in a Cossack cos tume - the result of his syncretic ideas about the surrounding reality. But before that, he creates models for it out of paper. Pawlak’s archive will store an androgynous figure reminiscent of Giacomette’s sculptures on which the Czech demonstrated his concept. Fokin’s daughter, also an artist, is making a huge sculpture out of sheets of window glass with her husband. The erection of the monument in the city square is an important point in the program of local celebrations of the seventieth anniversary of the victory over fascism. The engineering chal lenge is to weld and stabilise a myriad of appropriately shaped particles so that they form a single solid. Finally, there it is - cube-shaped in plan, but double-armed with metal birds that connect its two parts. Like a giant rock cleft, deadly to climbers but accessible to other creatures. Perhaps it is so here too, that only fleeting phenomena unite a divided and threatening reality?

The point of these ten days of the 6th International Glass Symposium is an exhibition of the objects created here and a party in which Kazimierz cannot fully participate because he has to set off again on a crazy trip to Penza in order to catch a plane to Moscow and there again find himself in front of a stone-faced customs officer who has to transfer him to Warsaw. This time the investigation lasts nearly thirty minutes and

ekscentryczne okulary, lubi wygłupy. Jest kompletnym luzakiem bez cienia rosyjskich sieriozności. To w pewnym sensie badacz szkła: pracuje w różnych technikach, stosuje różne urządzenia, lubi wynalazki. W szkle jest „złotą rączką” – przygotuje i zrobi wszystko. Nieco później Igor z rodziną przeniesie się z Rosji do Czarnogóry i tam będzie robił swoje eksperymenty. Ale rosyjskość to tutaj także dziwny klimat miasta, którego centrum składa się z nowych, pozbawionych osobowości bu dynków, a jego obrzeża to malownicze stare chatki we wszyst kich kolorach tęczy, pełne zdobień przypominających ludowe wycinanki albo domki z piernika. A przy każdym takim ślicznym domku – antena satelitarna i limuzyna. Mieszają się epoki i sty listyki. Przeważnie bez stanów pośrednich. Tutejszy koloryt to także Lenin na pomnikach w wielu wersjach: brąz, kamień, marmur. Jest ich tu kilku, tych rzeźbiarsko zastygłych wodzów rewolucji. A dalej za miastem – rozległe brzozowe lasy, których struktury i barwy robią na Kazimierzu duże wrażenie: rysunek pni, prześwity, cienie i blaski filtrowane przez delikatne listki i wiotkie gałązki. Dla Polaka brzoza to niepokojące drzewo, nie tylko przez skojarzenia z Lasem Katyńskim. I pora jest podobna,

wtedy był kwiecień, teraz jest maj, zieleń ma tonację seledynu i szmaragdu, pąki ledwie się rozwinęły, bo wegetacja jest tu późniejsza niż w Polsce, ale słońce jest ostre. Brzeźniak wydaje się ciemną, abstrakcyjną grafiką na tle fluktuacji barw. Po drodze z hotelu do huty Kazimierz mija jezioro, w którym grają żaby. Są ich setki. Robią słyszalny z daleka koncert.

Ale żaby nikogo nie zamierzają uczcić, choć w Nikolsku trwa akurat święto: obchody rocznicy końca wojny, która dla Rosjan obejmuje lata 1941–1945. Jest 2015 rok, więc rocznica jest okrągła. 9-go maja Pawlak ogląda, jak przez miasto ma szeruje pochód mieszkańców, który duchowo chce się zjedno czyć z tym na placu Czerwonym w Moskwie. No tak, nie tylko daty roczne są dla nich inne niż dla reszty świata. Mają własną, osobną historię, tak jak inny niż w reszcie Europy rozstaw szyn. Później widzi Pawlak jeszcze w kinoteatrze uroczysty koncert na pamiątkę zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej. Stroje, wystroje i nastroje jak w latach siedemdziesiątych w Polsce pod czas akademii pierwszomajowej. Może także dlatego, że Nikolsk to prowincja, odcięty od reszty Rosji zakątek? Podobno po II wojnie władza radziecka powiedziała: albo chcecie gaz, albo

Wooden buildings of Nikolsk, Russia, 2015

Drewniana zabudowa Nikolska, Rosja, 2015

Mieszkańcy Nikolska świętują rocznicę końca wojny, 9 maja 2015

Nikolsk residents celebrate the anniversary of the end of the war, May 9, 2015

Kazimierz feels like he’s stuck in a strange reality, outside of space-time, and doesn’t know how to get back into the world he knows. When he finally has the sea of lights called Moscow under him, he breathes a sigh of relief.

Once again Kazimierz Pawlak will find himself in the airspace of Russia and - this time without harass ment at the border - he will land in St. Petersburg in 2017, on his way to the International Eco Festival at an art centre near Gdov, invited there by artist friends. The conditions are modest, but the organisers are trying hard. The meeting has the character of a holiday camp: small camping cabins, a common, simple kitchen where everyone is on duty, a birch grove around. A traditional Russian banya is also available, along with the obliga tory, yet small lake, which you jump into straight from the full of hot steam interior.

The ceramic and glass workshops are filled with content by a large group of Russians and guests from elsewhere. Among them is Takashi Ito, a Japanese man living in Czechia , who prepares delicious sushi using a large knife he claims to have carried to Russia in his hand luggage. Kazimierz will meet him again in Wrocław and Prague and will find that Takashi always has that knife with him. Here in Gdov, he works with gold flakes, almost like nori seaweed flakes, with which he wraps his wonderful, edible compositions. But he uses the gold to coat his glass shapes, not for food. Perhaps, after all, culinary and glassmaking finesse have something in common? His joie de vivre and sense of humour also seem to translate into his unusual aesthetics, and in any case serve their ceramic-glazing recreation well. Again Igor Frolov appears in his colourful clothes, just as he did in Nikolsk the year before - with his wife and child, who this time is no longer a babe in arms, but a running nuisance, and everyone needs to be careful so that he does not hurt himself with the artistic tools. Also, during these few days of the open air there is a ro tation, some people leave and others come. Anyway, a good time is had by all with the participation of the

linię kolejową. Gaz wygrał, bo był niezbędny do opalania pieców w hucie szkła. Drogi pozostały jak były, czyli w stanie katastrofy. Komunikacja jest trudna. Nie tylko w wymiarze przestrzennym. Mimo to, a może dzięki temu, czyli podtrzymywaniu życia huty, goście dotarli tu jednak licznie, by spotykać się ze swoją artystyczną rodziną. Kazimierz robi kolumny, z których potem buduje świą tynię, być może przypominającą nieco kolumnadę starej fabryki szkła, której tak uważnie przygląda się w Nikolsku Władimir Ilicz z pomnika. Ta praca zostanie w nikolskim muzeum. Przywiezioną siatkę szklaną Kazimierz zatapia w ściankach wazonów. Wyglądają w zbliżeniu jak granatowa powierzchnia tutejszego jeziora z drob nymi karbowaniami fal. Są tu zręczni hutnicy, umiejący pracować z artystami, i piaszczarka, potrzebna Pawlakowi, by nadać mleczną atłasowość rzeźbiarskiej budowli. Jiří Šuhájek konstruuje ze szkła figurę podobną do uroczystych, sztywnych sylwetek faraonów, tym razem w kozackim kostiumie – skutek synkretycznych wyobrażeń o otaczającej go rzeczywistości. Ale przedtem tworzy do niej modele z papieru. Archiwum Pawlaka przechowa androgeniczną postać przypominającą rzeźby Giacomettego, na której Czech demonstrował swój zamysł. Córka Fokina, także artystka, wraz z mężem realizuje ogromną rzeźbę z tafli szkła okiennego. Stawianie monumentu na miejskim placu stanowi ważny punkt w programie miejscowych obchodów siedemdziesiątej rocznicy zwycięstwa nad faszyzmem. Inżynierskim wyzwaniem jest spojenie i ustabilizowanie niezliczonej ilości odpowiednio wyprofilowanych cząstek tak, by stanowiły jedna bryłę. W końcu jest – na planie sześcianu, ale dwuramienna z meta lowymi ptakami, które łączą dwie jej części. Jak olbrzymia skalna rozpadlina, śmiertelnie niebezpieczna dla alpinistów, ale dostępna innym stworzeniom. Może tak jest też tutaj, że tylko ulotne zjawiska łączą podzieloną i groźną rzeczywistość?

Pointą tych dziesięciu dni VI Międzynarodowego Sympozjum Szkła jest wystawa stworzonych tutaj obiektów i przyjęcie, w którym Kazimierz nie może do końca uczestniczyć, bo znów rusza w wariacką drogę do Penzy, by zdążyć na samolot do Moskwy i tam znów trafić przed kamienne oblicze celnika, który ma go wytransferować do War szawy. Tym razem odprawa trwa blisko trzydzieści minut i Kazimierz ma uczucie, że utkwił w dziwnej rzeczywistości, poza czasoprzestrze nią, i nie wie jak na powrót trafić do świata, który zna. Gdy w końcu ma pod sobą morze świateł zwane Moskwą, oddycha z ulgą.

Elementy kompozycji Pompeje, 6 Międzynarodowe Sympozjum Szkła Nikolsk, Rosja, 2015

Composition elements of Pompeii, 6th International Glass Symposium Nikolsk, Russia, 2015

organisers, namely Inoyat Zamakhina, and her husband and their cheerful daughter. It is only in the finale that an unpleasant twist occurs when Inoyat asks Kazimierz to pay two hundred euros for his participation. Pay? It was not mentioned anywhere before, nor was it mentioned in the invitations. It’s usually them who pay, or at least reimburse him. Well, somehow the matter is closed amicably, but the distaste remains.

Free artistic customs, modern glassmaking techniques and post-Soviet Union remnants mix together near Gdov. An endless supply of liquor bottles - leftover from the libations that apparently take place frequently at the resort - are put to use in glass creations. Obviously, for Eco Festival recycling is mandatory. The electric lehrs here are in a military trailer once used for eavesdropping. The mix of times and eras is even more extensive, as nearby is Lake Pejpus, where Alexander Nevsky defeated the Teutonic Order in the 13th century. Kazimierz recalls a scene from a Sergei Eisenstein film in which the ice breaks under a heavily-armed army. The theatricality of this scene, the protagonist of which is also the archbishop fleeing across the frozen lake, will come back to him when he visits St. Petersburg a few days latera gigantic decoration of the play titled “The Power”.

Kazimierz, in the modest conditions of the workshop, manages to weld bowls from fibre wound on forms that came with him, taking up a lot of space in his luggage, much more than Takeshi’s knife. Because it takes a lot of fibre. After all, you have to wind several layers of glass yarn to get the desired structure. At the end of the plein air there is an exhibition in a local meadow - spring, young greenery, ex cept that it is cool - and then the objects go to St. Petersburg, where a new exhibition will be organised for them.

Pawlak, by the way, spends a few more days in St. Petersburg, staying with Boris Fyodorov’s daughter, Sveta. Boris himself, once the author of the term “Baltic Mafia”, which united Kazimierz’s glassmaking friends dur ing numerous meetings - is now dead. His glass sculptures remain: dramatically disintegrated faces, cracked vessels, deformed objects. Even their names - Ruined Landscape, for

Jeszcze raz Kazimierz Pawlak znajdzie się w powietrznej przestrzeni Rosji i – tym razem bez szykan na granicy – wyląduje w Sankt Petersburgu w 2017 roku, w drodze na Międzynarodowy Eco Festival w ośrodku sztuki pod Gdowem, zaproszony tam przez przyjaciół artystów. Warunki są skromne, ale organizatorzy bardzo się starają. Spotkanie ma charakter wakacyjnego obozu: niewielkie domki campingowe, wspólna, prosta kuchnia, przy której każdy pełni dyżury, dokoła brzozowy zagajnik. Tradycyjna, rosyjska bania też jest dostępna, wraz z obowiązkowym, acz niewielkim jeziorkiem, do którego wskakuje się prosto z pełnego gorącej pary wnętrza.

Ceramiczno-szklarskie warsztaty napełnia treścią duża grupa Rosjan i goście z innych stron. Jest wśród nich Takashi Ito, żyjący w Czechach Japończyk, który przygotowuje wyśmienite sushi za pomocą wielkiego noża, który – jak twierdzi – przewiózł do Rosji w bagażu podręcznym. Kazimierz spotka go znów we Wrocławiu Pradze, i przekona się, że Takashi zawsze ma ten nóż ze sobą. Tu, w Gdowie, pracuje z płatkami złota, prawie takimi jak płatki wodorostów nori, którymi owija swoje cudowne, jadalne kompozycje. Ale złoto służy mu do pokrywania szklanych form, nie do jedzenia. Może zresztą kulinarna i szklarska finezja mają ze sobą coś wspólnego? Jego radość życia i poczucie humoru także zdają się przekładać na jego nietypową estetykę, a w każ dym razie dobrze służą ich ceramiczno-szklarskiej rekreacji. Znowu pojawia się w swych barwnych ubraniach Igor Frolov, tak jak w Nikolsku rok wcześniej – z żoną i dzieckiem, które tym razem nie jest już niemowlakiem na ręku, a biegającym kłopotem, i trzeba uważać, żeby nie zrobiło sobie krzywdy ar tystycznymi narzędziami. Poza tym przez tych kilka dni pleneru panuje rotacja, jedni wyjeżdżają, drudzy przyjeżdżają. Tak czy inaczej, wszyscy dobrze się bawią z udziałem organizatorów, czyli Inoyat Zamakhiny i jej męża oraz ich pogodnej córeczki. Dopiero w finale następuje nieprzyjemny zgrzyt, gdy Inoyat prosi Kazimierza, by zapłacił za udział dwieście euro. Płacić?

Kozak Jiřiego Šuhajka

Międzynarodowym

Composition Memory by Taisja and Anton Fokin, 2015, 400 × 150 × 70 cm, Nikolsk, Russia

Kompozycja Pamięć autorstwa Taisji Antona Fokinów, 2015, 400 × 150 × 70 cm, Nikolsk, Rosja

na 6

Sympozjum Szkła w Nikolsku, Rosja, 2015

Cossack by Jiři Šuhajek at the 6th International Glass Symposium in Nikolsk, Russia, 2015

example, and much in this style - are stories of destruction and decay, insidiously invading the world of matter and spirit. Boris Vladimirovich also left behind an apartment, in a modernist tenement built before the revolution in the city centre, called Antonov House, probably once inhabited by the St. Petersburg bourgeoisie. “Such must have been the fateful apartment number 50 on Orchard Street in Moscow when Woland and his entourage visited it,” imagines Kazimierz as he looks around the home of his Russian friends. As part of the communist uravnilovka [a form of wage and benefits egalitarianism - trans], the apartments were divided into small blocks for several families, but later changes allowed the Fyodorovs to settle into his re-integrated arrangement. Perhaps, living in vast spaces, under their stucco, wandering through rooms that he himself filled with valua ble furniture, paintings and sculptures, but from which their erstwhile inhabitants had to flee or were simply killed, Boris imbibed a sense of transience and uncertainty? He himself has nothing in common with the elegance of the apartment, he is

rather scruffy, but he feels with his artistic sixth sense that the conflict of things, spaces and epochs marks the azimuth of the Russian journey towards art.

From the Fyodorovs’ apartment it is a quarter of an hour walk to the Neva, and it is the Neva - omnipresent here in its canals and branches, washing the wide city centre with its delta and defining its structure before reaching the Gulf of Finland and becoming the sea - that marks Kazimierz’s routes in his St. Petersburg wanderings. “The Neva, its bridges and wharves are the true glory of St. Petersburg,” wrote the Marquis de Custine in 1839. “The view is so impressive that it overwhelms the rest of the city. The Neva looks like an overflowing vessel whose edges disappear beneath the surface of the rising water, constantly preparing to pour out.”101 And to the Polish artist, one hundred and eighty years later, the river and the city seem like a giant - beautiful but disturbing. As if by urban design the builders and their principals wanted to reach beyond the human scale.

Kazimierz goes to Yelagin Ostrov, one of the Neva’s islands, to see what his milky iridescent glass drop bowl looks like, placed on a piece of greenish serpentinite in the former palace garden, now a park surrounding the Museum of Glass. It used to be Ivan Perfilievich Yelagin’s palace, built on an island purchased from Tsarina Catherine’s favorite, Prince Potemkin (the author of the atrap villages, probably the largest humbug in history), later it became the summer residence of the Tsar’s family and after the revolution it was taken over by the Petrograd Sownarkom as a museum, then later it was used as a working class holiday resort and finally, after the bombing of World War II, it fell into ruin. Renovated in the 1980s, it provides a picturesque mise en scène for art and leisure. Only the water remained the same in some sense, though not the same either. The spaces above it change purpose and owners. So perhaps the drop in Pawlak’s dish tells the story of the one constant component of the reality around him?

Walking along the waterfront, Kazimierz reaches the St. Petersburg Academy of Fine Arts, founded back in the days of Tsarina Catherine, in the mid-18th century. Many Polish painters,

Nie było o tym wcześniej nigdzie mowy, nie wspomniano tego w zaproszeniach. To zwykle jemu płacą, a przynajmniej zwracają koszty. Cóż, polubownie jakoś się sprawa zamyka, ale niesmak pozostaje. Mieszają się pod Gdowem ze sobą swobodne, artystyczne obyczaje, nowoczesne techniki szklarskie i remanenty po Związku Sowieckim. Nieprzebrane zapasy butelek po alkoholach – po zostałość po libacjach, które najwyraźniej często odbywają się w ośrodku – zostają wykorzystane do szklarskich kreacji. Wiadomo – Eco Festival – recykling jest obligatoryjny. Piece elektryczne znajdują się tu w wojskowej przyczepie służącej kiedyś do nasłuchu. Miks czasów i epok jest zresztą rozleglejszy, bo nieopodal znajduje się jezioro Pejpus, nad którym Aleksan der Newski pokonał w XIII wieku Zakon Krzyżowy. Kazimierz przypomina sobie scenę z filmu Siergieja Eisensteina, w której pod ciężkozbrojną armią łamie się lód. Teatralność tej sceny, której bohaterem jest także uciekający po zamarzniętym je ziorze arcybiskup, wróci do niego, gdy parę dni później będzie zwiedzał Sankt Petersburg – gigantyczną dekorację spektaklu pod tytułem „Mocarstwo”.

Kazimierzowi w skromnych warunkach warsztatowych udaje się zgrzać misy z włókna nawiniętego na formach, które przyleciały razem z nim, zabierając sporo miejsca w bagażu, znacznie więcej niż majcher Takeshiego. Bo włókna potrzeba sporo. Trzeba przecież nawinąć kilka warstw szklanej przędzy,

aby uzyskać pożądaną strukturę. Pod koniec pleneru odbywa się wystawa na lokalnej łące – wiosna, młoda zieleń, tyle że chłodno – a potem obiekty jadą do Petersburga, gdzie zostanie zorganizowana dla nich nowa ekspozycja.

Pawlak spędza przy okazji jeszcze kilka dni w Petersburgu, mieszkając u córki Borysa Fiodorova, Sviety. Sam Borys, niegdyś autor określenia „Mafia Bałtycka”, które jednoczyło szklarskich przyjaciół Kazimierza podczas licznych spotkań – dziś już nie żyje. Zostały po nim jego szklane rzeźby: dramatycznie rozpołowione twarze, popękane naczynia, zdeformowane obiekty. Nawet ich nazwy – na przykład Ruined Landscape, i wiele w tej poetyce – są opowieścią o zniszczeniu rozpadzie, podstępnie wdzierającym się w świat materii i ducha. Po Borysie Wladimirowiczu zostało też mieszkanie, w modernistycznej kamienicy, zbudowanej jeszcze przed rewolucją w centrum miasta, zwanej domem Antonowa, zapewne zasiedlane kiedyś przez petersburską burżuazję. Takie musiało być fatalne mieszkanie numer 50 przy ulicy Sadowej w Moskwie, kiedy zawitał do niego Woland ze swoją świtą – wyobraża sobie Kazimierz rozglądając się po domu rosyjskich przyjaciół. W ramach komunistycznej urawniłowki mieszkania zostały podzielone na małe klitki dla kilku rodzin, jednak późniejsze przemiany pozwoliły Fiodorovom osiedlić w jego na powrót scalonym układzie. Może, żyjąc w ogrom nych przestrzeniach, pod ich stiukami, wędrując po pokojach, które sam wypełnił cennymi meblami, obrazami i rzeźbami,

Weterani świętują Dzień Zwycięstwa – St. Petersburg, Rosja, 2017

Veterans celebrate Victory Day St. Petersburg, Russia, 2017

101 Astolphe Louis Léonor Marquis de Custine, Listy z Rosji [Letters from Russia], op. cit. p. 45

Igor Frolov, Takeshi Ito Kazimierz Pawlak podczas Eco Festival w Gdovie, Rosja, 2017

Igor Frolov, Takeshi Ito and Kazimierz Pawlak during Eco Festival in Gdov, Russia, 2017

then subjects of the empire, also studied here. The monumental neo-classical building has a dignified appearance on the outside - after all, everything in this city seems to demand dignity - but on the inside it is a chaotic mix of decades of devastation and former beauty. In some places, the beautiful interiors have been successfully restored, while others have been left to decay and grim demolition. The huge halls are filled with humble busyness. Maintaining the image of a city made to order; a city that was supposed to astonish the nations, is not as easy as it was in Peter I’s time. There is a constant sense of the ridiculousness of grand opera productions, in which the monumentality of the scenery and the grandeur of the technique create a dissonance with the acting awkwardness of the singers.

As he walks down the gangway to the embankment after a trip on the Neva, Kazimierz sees a wild and exuberant proces sion with red flags that will apparently take his place on the ship. Sveta’s husband explains that they are communists celebrating May 9. They are about to embark on a holiday cruise where they will drink to excess and in honour of the revolution and its immortal leaders. Kazimierz is reminded of Nikolsk; exactly

two years ago he watched the parade there on the anniversary of the end of the Great Patriotic War. Leaving St. Petersburg, he has images behind his eyes of people with flushed faces and bottles of vodka in their pockets, Lenin’s stern physiognomy on a pedestal in Gdov and the hieratic figures of saints in the local monastery, its white walls surprisingly calm in the face of the colourful iconostasis inside. He thinks of the stately Penza school building and the utterly unostentatious daily life, which has something of the comedy of Bareja. It also brings back the terrified face of the archbishop grasping at the orifice in Eisnestein’s film and the Teutonic army disappearing into the depths of the lake to the rhythm of Prokofiev’s serene music. Maybe the theatricality of that cinema has something to do with what he experienced in Russia?

ale z których ich niegdysiejszy mieszkańcy musieli uciekać lub po prostu ich zabito, nasiąkał Borys poczuciem przejściowości i niepewności? Sam z elegancją apartamentu nie mający wiele wspólnego, abnegat raczej, czujący jednak swym artystycznym szóstym zmysłem, że konflikt rzeczy, przestrzeni i epok wyznacza azymut rosyjskiej wędrówki ku sztuce.

Z mieszkania Fiodorovów nad Newę idzie się kwadrans, i to ona – wszechobecna tutaj w kanałach odnogach, obmywająca swą deltą szerokie centrum miasta i określająca jego strukturę, by potem dotrzeć do Zatoki Fińskiej i stać się morzem – wyzna cza Kazimierzowi trasy petersburskich wędrówek. „Newa, jej mosty i nabrzeża są prawdziwą chlubą Petersburga – jeszcze w 1839 roku pisał markiz de Custine. – Widok ten jest tak im ponujący, że przytłacza resztę miasta. Nawa wygląda jak prze pełnione naczynie, którego brzegi znikają pod powierzchnią wzbierającej wody, nieustannie szykującej się do wylania”101. I polskiemu artyście, sto osiemdziesiąt lat później, rzeka mia sto zdają się olbrzymem – pięknym, ale niepokojącym. Jakby urbanistycznym założeniem budowniczowie i ich mocodawcy chcieli sięgnąć poza ludzką skalę.

Kazimierz idzie na Jełagin Ostrow, jedną z wysp Newy, zoba czyć, jak wygląda jego mlecznie opalizująca misa z kroplą szkła, umieszczona na kawałku zielonkawego serpentynitu w dawnym ogrodzie pałacowym, a dziś parku otaczającym Muzeum Szkła. Było ono kiedyś pałacem Iwana Pierfiljewicza Jełagina, postawio nym na wyspie zakupionej od faworyta carycy Katarzyny, kniazia Potiomkina (skądinąd autora wiosek-atrap, największego zapewne humbugu w dziejach), potem stało się letnią rezydencją carskiej rodziny, by po rewolucji przejął je piotrogrodzki sownarkom jako muzeum, by później jeszcze służyć jako miejsce wypoczynku klasy robotniczej i w końcu, po bombardowaniach II wojny, popaść w ruinę. Wyremontowane w latach osiemdziesiątych, stanowi malownicze mise en scène dla sztuki i wypoczynku. Tylko woda pozostała w jakimś sensie ta sama, choć przecież też nie ta sama. Przestrzenie nad nią zmieniają przeznaczenie i właścicieli. Więc może kropla w naczyniu Pawlaka opowiada o jedynym stałym składniku otaczającej go rzeczywistości?

101 Astolphe Louis Leonor Marquis de Custine, Listy z Rosji op. cit., s. 45.

Idąc nabrzeżem Kazimierz dociera do petersburskiej Aka demii Sztuk Pięknych, założonej jeszcze za carycy Katarzyny, w połowie XVIII wieku. Studiowało tu także wielu polskich malarzy, podówczas poddanych imperium. Monumentalny, neoklasycystyczny budynek z zewnątrz ma wygląd pełen godno ści – zresztą wszystko w tym mieście zdaje się domagać powagi – w środku jest natomiast chaotyczną mieszaniną trwającej dzie sięciolecia dewastacji i dawnej urody. Gdzieniegdzie zdołano odnowić przepiękne wnętrza, inne pozostawiono zniszczeniu i ponurej demolce. Ogromne sale wypełnia skromna krzątanina. Podtrzymywanie wizerunku miasta na zamówienie, miasta, które miało zadziwić narody, nie jest tak łatwe, jak za czasów Piotra I. Czuć tu stale coś ze śmieszności wielkich spektakli operowych, w których monumentalność scenografii i rozmach techniki tworzą dysonans z aktorską nieporadnością śpiewaków.

Schodząc po trapie na bulwar po wycieczce na Newie Kazimierz widzi dziarski i rozochocony pochód z czerwonymi flagami, który najwyraźniej zajmie jego miejsce na statku. Mąż Sviety wyjaśnia, że to komuniści obchodzący 9 maja. Właśnie rozpoczynają świąteczny rejs, w czasie którego będą pili na umór i na cześć rewolucji oraz jej nieśmiertelnych wodzów. Kazimie rzowi przypomina się Nikolsk; dokładnie dwa lata temu oglądał tamtejszy pochód w rocznicę końca Wielkiej Wojny Ojczyźnia nej. Odlatując z Petersburga ma pod powiekami obrazy ludzi o zarumienionych twarzach z butelkami wódki w kieszeniach, surową fizjonomię Lenina na cokole w Gdowie i hieratyczne sylwetki świętych w tamtejszym klasztorze, jego białe mury, zaskakująco spokojne wobec rozbuchanej barwności ikonostasu wewnątrz. Myśli o dostojnym budynku szkoły w Penzie i zupełnie niedostojnym życiu codziennym, mającym coś z komedii Barei. Wraca do niego także przerażona twarz arcybiskupa, chwyta jącego się kry w filmie Eisensteina, i krzyżacka armia znikająca w odmętach jeziora w rytmie pogodnej muzyki Prokofiewa. Może teatralność tamtej kinematografii ma coś wspólnego z tym, czego doświadczył w Rosji?

Panorama St. Petersburga, 2017

Panorama St. Petersburg, 2017

T HE GREAT WALL WALK b ei J ing, Tianyuan, g rea T w all

T HE GREAT WALL WALK Pekin, Tianyuan, w ielki m ur

What do we know about China? That there they “just get up and comb those braids of theirs”102, as Molly Bloom vaguely recalls in a stream of other associations in the finale of Joyce’s famous novel, that it’s the home of rice, porcelain and gunpowder, that there’s the Beijing Opera and the Great Wall? Well, yes, but only pieces of it now, left over from a multi-stage plan to cut off the Middle Kingdom from the barbarians of the Great Steppe. Anyway, this system of fortifications and natural barriers has always been in pieces, so maybe our knowledge of China is also something seemingly coherent, a useful sum of ready-made notions, prescriptions and judgments, which, when looked at more closely, fall into pieces that cannot be grasped by the eye. Just like those almost nine thousand kilometres of the wall, which was never really a wall, but only an attempt to create some kind of protection (and was it really protection), layered (and disintegrated) according to the epochs, rulers and policies and wars they conducted. Few braid are braided anymore, and the codified language of Chinese theatre, we Europeans can’t quite grasp. As for gunpowder, there are more terrible deadly

C o wiemy o Chinach? Że tam „właśnie wstają i czeszą te swoje warkocze”102, jak przypomina sobie niejasno Molly Bloom w strumieniu innych skojarzeń w finale słynnej powieści Joyce’a, że to ojczyzna ryżu, porcelany i prochu strzelniczego, że jest tam Opera Pekińska i Wielki Mur? No tak, ale już tylko jego kawałki, pozostałe po wieloetapowym planie odcięcia Państwa Środka od barbarzyńców z Wielkiego Stepu. Zresztą w kawałkach był właściwie zawsze ten system umocnień, fortyfikacji i natural nych barier, więc może i nasza wiedza o Chinach też jest czymś pozornie spójnym, użyteczną sumą gotowych wyobrażeń, recept i sądów, które – gdy tylko przyjrzeć im się bliżej – rozpadają się na kawałki, nie dające się objąć okiem. Zupełnie jak te prawie dziewięć tysięcy kilometrów zapory, która nigdy nią w pełni była, a tylko usiłowaniem stworzenia jakiejś ochrony (i czy aby na pewno ochrony), nawarstwiającą się (i rozpadającą) odpowiednio do epok, władców i prowadzonych przez nich polityk i wojen. Warkocze też już niewielu zaplata, a skody fikowanego języka chińskiego teatru, my, Europejczycy, nie możemy do końca pojąć. Co do prochu, to są dziś straszniejsze

102 James Joyce, Ulisses przeł. Maciej Słomczyński, Kraków 1997, s. 582.

Pomnik przed Mauzoleum Mao Zedonga przy placu Tiananmen w Pekinie, Chiny

Monument in front of the Mao Zedong Mausoleum at Tiananmen Square in Beijing, China

102 James Joyce, Ulysses trans. Maciej Słomczyński, Kraków 1997, p. 582.

inventions today; the secret of porcelain has been possessed by others, as has the custom of eating rice.

Our, Europeans, relationship with China is also always ultimately something fragmented, emerging from behind a wall of foreignness, and what we find there provides an exotic kind of setting for our actions and thoughts, as in The Lovers: The Great Wall Walk, a celebrated performance by Marina Abramović and Ulaya103 who used the infinity and complexity of the Wall to express the infinity of love, pain and closeness that becomes an insurmountable distance over time. Because in their view, a wall is not something you cross - contrary to the common connotations of a wall as a barrier - but something you walk on as if it were a road, something you have to examine with experience and measure with the length of your own step. China is, in a sense, always at an “impassable distance” for the European, it is a wall that cannot be “crossed” in the full sense of the word, it exists as a tempting yet vague sphere of meanings that cannot be fully penetrated, but still stimulates ordinary people and artists.

In 2016 Kazimierz Pawlak arrives there with his work, but also as a member of the Artistic Committee and juror of the IGAF student exhibition (International Glass Art Festival). He comes to China thanks to Facebook. “I was surprised by the invitation,” he says, “Probably Professor Suojia Zhang chose me through Pracownia 207, of which I am a moderator on FB. There’s stuff about glass and international contacts. Many people participate in this. Or was it through Czech hints?” Kazimierz wonders. The event is a three-day affair, but he arrives in China especially four days early. He wants to explore as much as pos sible. Outside the airport, he spots a placard with his name on it and gets into a waiting limousine. He is puzzled. But many more times he will find that the norms and customs he knows are not very useful here. Even in the “Ibis” hotel, the system is supposedly similar to that in Europe, but in the morning they eat a modest breakfast in the main lobby, as if it were only one component of the morning migration of guests. On the very first

103 The famous performers in 1988 decided to part ways and end their 12 years of artistic activity together, walking toward each other from the two ends of the Wall. The event lasted 90 days and was filmed.

Nowoczesna architektura finansowej dzielnicy Pekinu, 2016

Modern architecture of Beijing’s financial district, China, 2016

śmiercionośne wynalazki; tajemnicę porcelany posiedli też inni, tak jak i obyczaj jedzenia ryżu.

Nasza, Europejczyków, relacja z Chinami zawsze ostatecz nie jest też czymś fragmentarycznym, wyłaniającym się zza muru obcości, a to, co tam znajdujemy, stanowi egzotyczny rodzaj scenografii naszych działań i myśli, jak w The Lovers: The Great Wall Walk, głośnym performansie Mariny Abramović i Ulaya103, którzy nieskończoności i złożoności Muru użyli dla wyrażenia nieskończoności miłości, bólu i bliskości, która staje się z czasem odległością nie do przebycia. Bo w ich ujęciu mur to nie jest coś, co się przekracza – wbrew potocznym konotacjom muru jako bariery – ale po czym idzie się jak po drodze, co trzeba zbadać

doświadczeniem i zmierzyć długością własnego kroku. Chiny są dla Europejczyka w jakimś sensie zawsze w „odległości nie do przebycia”, stanowią mur, którego nie da się „przejść” w peł nym tego słowa znaczeniu, istnieją jako kusząca, acz niejasna sfera znaczeń, niedających się w pełni przeniknąć, ale wciąż pobudzająca zwykłych zjadaczy chleba i artystów.

W 2016 roku dociera tam Kazimierz Pawlak ze swoją pracą, ale także jako członek Komitetu Artystycznego i juror studenckiej wystawy IGAF (International Glass Art Festival). Trafia do Chin dzięki Facebookowi. Byłem zaskoczony zaproszeniem, opo wiada, zapewne profesor Suojia Zhang mnie wybrał poprzez Pracownię 207, której jestem na FB moderatorem. Są tam rzeczy o szkle i międzynarodowe kontakty. Wielu ludzi w tym uczestni czy. A może to było przez podpowiedzi czeskie? – zastanawia się Kazimierz. Impreza jest trzydniowa, ale on przylatuje do Chin specjalnie cztery dni wcześniej. Chce zwiedzić jak najwięcej. Przed lotniskiem wypatruje tabliczki ze swoim nazwiskiem i wsiada do czekającej go limuzyny. Jest zdziwiony. Ale jesz cze wiele razy okaże się, że znane mu normy obyczaje nie są tu zbyt przydatne. Nawet w hotelu Ibis, system niby podobny jak w Europie, ale rano zjada skromne śniadanie w przeciągu głównego holu, tak jakby było ono tylko jednym ze składników porannej migracji gości. Już pierwszej nocy anonsują się za po mocą ulotki miejscowe prostytutki, więc gdyby chciał i je kupić w mieście, gdzie wszytko jest dostępne – proszę. Okazuje się jednak, że poza tym miejsce – tylko dzięki Internetowi – wybrał świetnie. Mieszka na granicy starego i nowego Pekinu. Po jednej stronie ulicy wysokościowce ze szkła i stali, po drugiej lekko obskurna niska, bardziej tradycyjna zabudowa. Do biurowców podjeżdżają limuzyny z mężczyznami i kobietami w kostiumach nowoczesnego świata, przed domami naprzeciwko suszy się na sznurach bielizna, wietrzą pierzyny i poduszki. Na jednym brzegu niezbyt szerokiej ulicy, która dzieli (a może spaja?) te światy, całe fasady w ledach, hotel Intercontinental zmienia świetlną aranżację przez cały czas, w domach przed nim pełgają oszczędne żarówki.

103 Słynni performerzy w roku 1988 postanowili się rozstać zakończyć wspólną działalność artystyczną, która trwała 12 lat, idąc ku sobie z dwóch końców Muru. Wydarzenie trwało 90 dni i było filmowane.

Tu park to też sztuka, centrum Pekinu, 2016

Here the park is also art, downtown Beijing, China, 2016

night, local prostitutes advertise with a flyer, so if he wanted to hire one in a town where everything is available - there you go. But it turns out that, other than that, the venue - thanks to the Internet alone - he chose brilliantly. He lives on the border of old and new Beijing. On one side of the street, high-rises of glass and steel; on the other, slightly squalid low-rise, more traditional buildings. Limousines with men and women in mod ern costumes pull up to the office buildings, laundry dries on clotheslines in front of the houses across the street, quilts and pillows air. On one side of the not-so-wide street that divides (or perhaps binds?) these worlds, entire facades in LEDs, the Intercontinental Hotel changes its light arrangement all the time, the houses in front of it are crawling with thrifty bulbs. Kazimierz can get to Tiananmen Square from here on foot, looking around on the way, but usually he takes the metro, and there, at the exit - guards, control, metal detectors, barriers,

fenced-off corridors, through which people are let pass like an imals on a farm. Except that here it is a farm of tourists who are allowed to consume China under control. The monumentality of the square and the Forbidden City is incomparable, “I was stepping on centuries,” Pawlak says. Not much has changed here since Marco Polo wrote in the 13th century that “this pal ace is so beautiful and grand that no one in the world could or would build a more magnificent one. The roofs are painted in red, green, blue, and yellow, and all manner of colours; and so beautifully varnished and shining that they sparkle like crys tals, and you can see their sparkle far around.”104 The beauty yet cool strangeness of the architecture is disturbing. Vivid, as if covered with varnish colours of tiles, decorative ridge tiles on roofs, cornices like paths full of plants and animals. The intensity of purples and greens, blues and golds draws the eye in like the depths of a lake. The colour tones are pure and undisturbed, seemingly indifferent to the whirlwind of history. And at the same time there is something strange about these spaces cleared of all traces of life, arranged like a giant deco ration. There is no trace of the former human tissue here. What was left was a shell, empty interiors, the rest - if not looted or destroyed - went to the sterile museum halls, which Kazimierz will also visit later. The meanings of buildings and the objects that fill them have been separated. The Cultural Revolution was an extermination of meanings, and arguably any semblance that impressive architecture was once more than a dummy was deliberately eliminated.

Kazimierz feels a little different walking through the gar dens. Their beauty is perhaps the most obvious, these works of art composed of what is human and what is natural: plants and streams, bridges and statues, although the trees and bushes here are different from those in Europe, the architecture fol lows different tastes. Animals and birds are encountered. You can also see many people in the garden - exercising, walking, even fishing. And all of these worlds - botanical, zoological and human - give the impression of having been deliberately

104 Marco Polo, Rozdział LXXXIV. Tu opowiada się o pałacu Wielkiego Chana [

Do placu Tiananmen Kazimierz może stąd dojść na pie chotę, rozglądając się po drodze, zwykle jednak jedzie metrem, a tam, przy wyjściu – strażnicy, kontrola, wykrywacze metalu, barierki, wygrodzone korytarze, którymi przepuszcza się ludzi jak zwierzęta w hodowli. Z tym, że tu jest to hodowla turystów, którym dozwala się po kontrolą konsumować Chiny. Monumen talność placu i Zakazanego Miasta jest z niczym nieporówny walna, stąpałem po stuleciach, mówi Pawlak. Nie zmieniło się tu dużo od czasu, gdy Marko Polo w XIII wieku pisał, że „pałac ten jest tak piękny i wielki, że nikt na świecie nie mógłby ani nie potrafiłby zbudować wspanialszego. Dachy malowane są na czerwono, zielono, niebiesko i żółto oraz wszelkimi barwami; a tak są pięknie lakierowane i lśniące, że błyszczą jak kryształy

104 Marko Polo, Rozdział LXXXIV, Tu opowiada się o pałacu Wielkiego Chana, [w:] idem, Opisanie świata przeł. Anna Ludwika Czerny, Warszawa 1975, s. 165.

i widać ich lśnienie daleko wokoło”104. Uroda, ale chłodna obcość architektury niepokoją. Żywe, jakby pokryte werniksem barwy dachówek, ozdobne gąsiory na dachach, gzymsy jak ścieżki pełne roślin i zwierząt. Intensywność purpur i zieleni, błękitów i złocistości wciąga oko jak głębia jeziora. Tony barw są czyste i niczym nie zakłócone, zdają się obojętne na wir dziejów. A zarazem jest coś dziwnego w tych przestrzeniach wyczyszczonych z wszelkich śladów życia, zaaranżowanych jak olbrzymia dekoracja. Po dawniejszej ludzkiej tkance nie ma tu śladu. Została skorupa, puste wnętrza, reszta – jeśli nie rozgrabiona lub zniszczona – trafiła do sterylnych muzealnych sal, które Kazimierz także potem zwiedzi. Sensy budynków i wypełniających je przedmiotów zostały rozdzielone. Rewolucja kulturalna była eksterminacją znaczeń i zapewne świadomie zlikwidowano wszelki pozór, że imponująca architektura była kiedyś czymś więcej niż atrapą.

Nieco inaczej Kazimierz czuje się chodząc po ogrodach. Ich piękno jest może najbardziej oczywiste, tych dzieł sztuki skom ponowanych z tego, co ludzkie i tego, co naturalne: roślin i stru mieni, mostków i posągów, choć przecież drzewa i krzewy są tu inne niż w Europie, architektura hołduje odmiennym upodo baniom. Spotyka się zwierzęta i ptaki. Widać też w ogrodzie wielu ludzi – ćwiczących, spacerujących, nawet łowiących ryby. I wszystkie te światy – botaniczny, zoologiczny i ludzki – robią wrażenie zaprojektowanych celowo i układających razem się w harmonijne uniwersum. Są namiastką raju wedle dawnego

Uliczka Zakazanego Miasta, Pekin Forbidden City Lane, Beijing, China

Chapter LXXXIV. Here is told of the palace of the Great Khan], [in:] idem, Opisanie świata trans. Anna Ludwika Czerny, Warsaw 1975, p. 165.

Wysmakowana grafika planu parku, Pekin, 2016 Sophisticated park plan graphic, Beijing, China, 2016

designed and arranged together into a harmonious universe. They are a substitute of paradise according to the old model adapted to modern needs - a park of

Beijing has a well-organised metro system and Kazimierz navigates its clear system without difficulty, but also wanders a lot. It’s September, warm. His walking pace allows him to best absorb his surroundings. Occasionally he sits down to eat something. Preferably in something like street bars, small booths with a few tables and a kitchen on the street, of which there are many here, glued to the historic district with nothing of its nobility. Instead of menus - cheesy, brightly coloured pictures or plastic-modelled samples of dishes to make sure everyone understands. The traveller from other lands chooses, and then watches as the woman working here performs the eccentric ritual of warming the bowls by pouring hot water from one to the other. But the bowls are not a few, but doz ens. The woman does this almost unwillingly and the stream of boiling water seems to be one stream flowing through all those white and blue bowls thanks to her deft hands. And then there is the pasta made especially before Kazimierz’s eyes as a display of the cook’s finger and knife virtuosity. And then again the acrobatics of casting thin strands, emptying the bowl of heat-holding boiling water and fill ing it with soup. Another time he is delighted by steamed dumplings whose iridescent brightness in the dish resembles glass modelled like alabaster, ready for the vernissage. He orders a second serving, and the Chinese are surprised. Maybe the beauty of real porcelain, the agility of the movements of the Chinese and the perfection of the aroma of this simple composi tion are like ammonites storing

the past in this poor barracks of plywood and artificial mate rials, which elsewhere has the right to live only as a museum exhibit.

But there is another capital of China - an artistic, post-in dustrial capital, annexed by art communes, galleries, cultural organisations - Beijing 798 Art Zone, named after the 798 fac tory built in the 1950s. Many artists and arts organisations rent empty spaces here and adapt them for their needs. They like the quieter traffic than elsewhere and the Bauhaus architecture unique here. There are boutiques and bookstores, venues for exhibitions and festivals. Kazimierz is shown around the Zone by a female guide. They stop at cafes, participate in the less hurried but more lively than in other areas of Beijing bustle of bohemians and those who willingly aspire to it. From a certain gallery, Pawlak’s archive holds photographs of a crowd of seated figures in the works of a Chinese artist, despite their colourfulness bearing some disturbing resemblance to the military regiments under Mao Zedong.

After four days they drive him to Tianyuan, a quasi-dis trict of Beijing with a huge glass complex, but it is more of a separate city - gigantic, modern and devoid of people. The dream or whim of a despot who had a toy of enormous size built and is filling it with visitors, packed into luxury hotels, transported in luxury limousines. There are no cars on the streets, though the lights change consistently in this strange staging made of the most expensive plastics, with designer finishes, surrounded by a strip of waste huts where people live. In the elegant hotel room two bottles of local wine await Kazimierz and a short list of the most necessary items that can be bought on the spot: besides mustard, instant noodles and an extra towel there are also a vibrator and a packet of condoms. An interesting glimpse into the local scale of im portance of issues. In the hotel’s dining room - a Lucullan feast: tables the size of a small stadium offer everything from appetisers to desserts plus a full choice and any quantity of spirits. The friendliness of the Chinese towards their guests seems to have no limits, and yet exchanging money in a bank

modelu dostosowanego do współczesnych potrzeb – parku kultury i wypoczynku w ludowym państwie. Pekin ma świetnie zorganizowane metro i Kazimierz bez trudności porusza się w jego klarownym systemie, ale też sporo włóczy się. Jest wrzesień, ciepło. Tempo marszu pozwala mu najlepiej wchłaniać otoczenie. Od czasu do czasu siada, żeby coś zjeść. Najchętniej w czymś na kształt ulicznych barów, nie wielkich budek z paroma stolikami i kuchnią na ulicy, których sporo tu, przyklejonych do historycznej dzielnicy, niemających nic z jej szlachetności. Zamiast kart – tandetne jaskrawe obrazki albo wymodelowane z plastiku próbki dań, żeby każdy zrozu miał. Podróżnik z innych krain wybiera, a potem obserwuje, jak pracująca tu kobieta wykonuje ekwilibrystyczny rytuał grzania miseczek za pomocą przelewania z jednej do drugiej gorącej wody. Ale miseczek jest nie kilka, a kilkadziesiąt. Ko bieta czyni to niemal od niechcenia i struga wrzątku wydaje się jednym strumieniem przepływającym przez wszystkie te biało-błękitne czarki dzięki jej zręcznym dłoniom. I jeszcze makaron wykonywany specjalnie na oczach Kazimierza jako pokaz wirtuozerii palców i noża kucharza. A potem znów akro bacja odlewania cieniutkich nitek, opróżniania miski z trzy mającego ciepło wrzątku i napełniania jej zupą. Innym razem zachwycają go pierożki na parze, których opalizująca jasność w naczyniu przypomina szkło wymodelowane jak alabaster, gotowe na wernisaż. Zamawia drugą porcję, Chińczycy dziwią się. Może piękno prawdziwej porcelany, zwinność ruchów Chińczyków i doskonałość aromatu tej prostej kompozycji są jak amonit przechowujący przeszłość w tym kiepskim baraku z dykty i sztucznych tworzyw, która gdzie indziej ma prawo żyć tylko jako muzealny eksponat.

Ale jest też inna stolica Chin – artystyczna, postindu strialna, zaanektowana przez komuny artystyczne, galerie, organizacje kulturalne – Pekin 798 Art Zone, nazwana tak na cześć fabryki 798 zbudowanej w latach pięćdziesiątych. Wielu twórców i organizacji artystycznych wynajmuje tutaj puste przestrzenie i przystosowuje je dla swoich potrzeb. Podoba im się spokojniejszy niż gdzie indziej ruch uliczny i unikalna

tutaj architektura Bauhausu. Są tu butiki i księgarnie, miejsca dla wystaw i festiwali. Po Zonie oprowadza Kazimierza prze wodniczka. Zatrzymują się w kafejkach, uczestniczą w mniej spiesznej, za to bardziej ożywionej niż w innych rejonach Pekinu krzątaninie bohemy oraz tych, którzy do niej chętnie aspirują. Z pewnej galerii archiwum Pawlaka przechowa zdjęcia tłumu siedzących postaci w pracach chińskiej artystki, pomimo swej barwności mających jakieś niepokojące podobieństwo do militarnych zastępów pod wodzą Mao Zedonga.

Po czterech dniach zawożą go do Tianyuan, niby dzielnicy Pekinu z ogromnym kompleksem szklarskim, ale to raczej osobne miasto – gigantyczne, nowoczesne i pozbawione lu dzi. Sen albo kaprys despoty, który kazał zbudować zabawkę olbrzymich rozmiarów i zapełnia ją przyjezdnymi, pakowa nymi do luksusowych hoteli, transportowanymi luksusowymi limuzynami. Na ulicach poza tym nie ma aut, choć światła zmieniają się konsekwentnie w tej dziwnej inscenizacji z naj droższych tworzyw z dizajnerskim wykończeniem, otoczonej pasem lepianek z odpadów, w których dla odmiany mieszkają ludzie. W eleganckim pokoju hotelowym czekają na Kazimierza dwie butelki lokalnego wina oraz krótka lista najniezbędniej szych, możliwych do kupienia na miejscu od ręki przedmiotów: obok musztardy, makaronu instant i dodatkowego ręcznika dostępne są też wibrator i paczka prezerwatyw. Interesujący rzut oka na lokalną skalę ważności spraw. W hotelowej jadalni – lukullusowa uczta: stoły wielkości małego stadionu oferują wszystko od zakąsek po desery plus alkohole w pełnym wy borze i dowolnej ilości. Życzliwość Chińczyków wobec gości zdaje się nie mieć granic, a jednak wymiana pieniędzy w banku wymaga paszportu, wypełniania dokumentów, podpisywania licznych świstków.

W międzynarodowej grupie korzystającej z chińskiej krainy obfitości jest Vladimir Klein, gwiazda czeskiego szkła z Nowego Boru, odpowiednio do swej sławy – duży, postawny mężczyzna, z nieodłącznym lekkim uśmiechem i obfitą brodą. Spotykali się już z Kazimierzem w Czechach, Turcji, Niemczech i na Łotwie, we Frauenau. Klein brał udział w EFS we Wrocławiu.

Słynne lokalne wino Great Wall, Dystrykt Tianyuan, Chiny

Famous Great Wall Local Wine, Tianyuan District, China

culture and recreation in the people’s state.

requires a passport, filling out documents, and signing numer ous pieces of paper.

In the international group taking advantage of the Chinese land of plenty is Vladimir Klein, the star of Czech glass from Nový Bor, appropriately to his fame - a large, stocky man, with an inseparable slight smile and an abundant beard. Kazimierz has already met him in the Czech Republic, Turkey, Germany and Latvia, as well as in Frauenau. Klein was a participant in the European Glass Festival in Wrocław. He is able to give his resolute optical glass objects the semblance of other materials: metal, stone, wood. There is also Zora Palová with her husband, Štěpán Palá, both fond of expressive forms and pure colours, and František Janák (the same glasses, the same hat that Kazimierz knows so well). The jury also includes artists from Australia, Japan and the USA. A great conference with presentations is underway. The festival exhibition takes place in gigantic halls. Europeans show their works, and next to them - Chinese stu dents. Over a hundred. The jurors have a difficult task. Besides,

workshops have also been organised in the glassworks, there is an opportunity to work on the burners. Pawlak’s sculpture from the exhibition is purchased for the local art glass collection. The Chinese have also prepared a glass fashion revue, similar to the ones Kazimierz used to see in pictures from the GAS Conference and which he will see live in Murano on gondolas and in the form of a parade through the streets during the next GAS Conference. Now a feast of colours and shapes is taking place in Tianyuan. Inspiration comes from everywhere: politics, geology, climate. Krista Israel makes an ushanka hat out of glass. Kazimierz’s colourful shoes and blazers - a long-standing styling tradition that began while he was still taking entrance exams at Wiśnicz in an orange American double-breasted blazer - fit like a glove for an event of incredible momentum, full of contrasts and sharp accents, such as the fuchsia-coloured plastic stools in punitive rows filling the auditorium during the awards ceremony.

Kazimierz’s photographs from this ten-day stay mix the colours of fine glass and street neon signs, food in restaurants and their decor, which is an amalgam of Chinese for show and borrowed Americanness, houses like display toys to educate on cultural differences, and office buildings of glass, steel and concrete, completely non-Chinese, rather in the style of global unisex construction. The organisers take care of everything. So there is visiting monuments and museums, further escapades through streets filled with foreign architecture, foreign-sound ing language, even movements of human bodies different from those in Europe. The dance of a thousand hands, in which the coordination of many dancers forms them into a single figure with a serpentine structure similar to the figures in temples, is mysterious and beautiful, yet does not fit into any algorithms known to the European. It’s like there’s some kind of wall form ing everywhere here, against the colours, the cheerfulness, and the general liveliness. Only the sky and clouds seem familiar, but no longer the meandering line of the Great Wall below them. It is a must-see attraction here. Everyone goes to admire the impressive vestige of China’s past at the end. Its journey into the distance, like the current of a great river, has pathos in it, except for the inscriptions scrupulously carved by tourists of various epochs and countries on literally every stone of the

„Jinya Zhao oprowadzała mnie po artystycznym kwartale 798 Art Zone w Pekinie”, Chiny, 2016

“Jinya Zhao guided me through the art quarter of 798 Art Zone in Beijing”, China, 2016

Swoim zdecydowanym obiektom ze szkła optycznego potrafi nadać pozór innych tworzyw: metalu, kamienia, drewna. Jest i Zora Palová z mężem, Štěpánem Palą, oboje lubiący formy wyraziste i kolory czyste, oraz František Janák (te same okulary, ten sam kapelusz, który Kazimierz tak dobrze zna). W jury są także artyści z Australii, Japonii i USA. Trwa wielka konferencja z prezentacjami. Festiwalowa wystawa odbywa się w gigantycz nych halach. Pokazują swe prace Europejczycy, a obok – chińscy studenci. Ponad setka. Jurorzy mają trudne zadanie. Poza tym zorganizowano również warsztaty w hucie, jest możliwość pracy na palnikach. Rzeźba Pawlaka z wystawy zostaje zakupiona do

tutejszej kolekcji szkła artystycznego. Chińczycy przygotowali też rewię szklanej mody podobną do tych, które Kazimierz oglądał kiedyś na zdjęciach z GAS Conference i którą zobaczy na żywo w Murano na gondolach i w formie parady po ulicach w czasie kolejnej GAS Conference. Teraz w Tianyuan ma miejsce feeria barw i kształtów. Inspiracje czerpie się zewsząd: z polityki, geologii, klimatu. Krista Israel robi czapkę uszankę ze szkła. Kolorowe buty i marynarki Kazimierza – długa stylizacyjna tra dycja, zapoczątkowana jeszcze podczas egzaminów wstępnych w Wiśniczu pomarańczową, amerykańską dwurzędówką – pasują jak ulał do imprezy o nieprawdopodobnym rozmachu, pełnej

Galerie w 798 Art Zone w Pekinie, Chiny Galleries in 798 Art Zone in Beijing, China

Kazimierz Pawlak i Wielki Mur, Chiny, 2016

Kazimierz Pawlak and the Great Wall, China, 2016

national monument. Kazimierz takes only a short walk on the Wall, after all everything has to fit into a tourist’s schedule, and yet he has the impression that he has gone further more in his imagination. He feels the vague substance of the past radiating here like a radioactive element.

Hovering in the plane over the lights of Beijing, Kazimierz picks up a newspaper and reads about the “Tianyuan Man,” believed to be an early modern homo sapiens It was buried somewhere near the hotel where he lived as a Polish artist. Thirty-four bone fragments from forty thousand years ago. What can we learn from these remains? Probably not much more about the whole thing and its context than about China from the raspy melody of the language, the unusual taste of the noodles, the purple on the walls of the Forbidden City, its golden ornaments. Perhaps the most interesting journey is the one where not everything is clear and there are still blank areas on the map? Kazimierz Pawlak knows that they are still waiting for his curiosity and attention. They are so that he can continue to find new ways to do his art, places and people that art feeds on. So that his own The Great Wall Walk can continue.

Fuksjowe krzesełka w militarnym szyku, Tianyuan, Chiny, 2016 Fuchsia chairs in military style, Tianyuan, China, 2016

kontrastów i ostrych akcentów, takich jak plastikowe stołeczki w kolorze fuksji, w karnych rzędach wypełniające widownię podczas wręczania nagród.

Na zdjęciach Kazimierza z tego dziesięciodniowego pobytu mieszają się barwy finezyjnych szkieł ulicznych neonów, po traw w restauracjach i ich wystroju, będącego amalgamatem chińszczyzny na pokaz i zapożyczonej amerykańskości, do mów jak poglądowe zabawki do kształcenia w zakresie różnic kulturowych oraz biurowców ze szkła, stali i betonu, zupełnie nie chińskich, raczej w stylistyce globalnego, budowlanego uniseksu. Organizatorzy dbają o wszystko. Jest więc zwiedzanie zabytków i muzeów, dalsze eskapady po ulicach wypełnionych obcą architekturą, obco brzmiącym językiem, nawet ruchami ludzkich ciał innymi niż w Europie. Taniec tysiąca dłoni, w któ rym koordynacja wielu tancerzy tworzy z nich jedną postać o wężowej strukturze, podobnej do figur w świątyniach, jest tajemniczy piękny, a jednocześnie nie pasuje do żadnych zna nych Europejczykowi algorytmów. Jakby wszędzie tu tworzył się jakiś mur, wbrew barwom, wesołości i ogólnemu ożywieniu. Tylko niebo i chmury wydają się znane, ale już nie meandryczna kreska Wielkiego Muru pod nimi. Jest tu obowiązkową atrakcją. Wszyscy na koniec jadą podziwiać imponujący ślad po chińskiej przeszłości. Jego wędrówka w dal niby nurtu wielkiej rzeki ma w sobie patos, tylko nie napisy wydłubywane skrzętnie przez turystów różnych epok i krajów na dosłownie każdym kamieniu narodowej pamiątki. Kazimierz odbywa po Murze tylko krótki spacer, bo przecież wszystko musi zmieścić się w turystycznym grafiku, a jednak ma wrażenie, że przeszedł więcej w swej wy obraźni. Czuje niejasną substancję przeszłości, promieniującą tutaj jak radioaktywny pierwiastek.

Unosząc się w samolocie nad światłami Pekinu Kazimierz bierze do ręki gazetę i czyta o „Człowieku z Tianyuan”, uważa nym za wczesną wersję homo sapiens. Wygrzebano go gdzieś nieopodal hotelu, w którym mieszkał jako polski artysta. Trzy dzieści cztery fragmenty kości sprzed czterdziestu tysięcy lat. Czego możemy się dowiedzieć z tych szczątków? Zapewne niewiele więcej o całości i jej kontekście niż o Chinach ze zgrzy tliwej melodii języka, z niezwykłego smaku makaronu, purpury na ścianach Zakazanego Miasta, z jego złocistych ornamentów.

Być może najciekawsza podróż to ta, w której nie wszystko jest jasne, a na mapie pozostają wciąż białe plamy? Kazimierz Pawlak wie, że one wciąż czekają na jego ciekawość i uwagę. Są po to, aby dalej mógł szukać nowych sposobów uprawiania swej sztuki, miejsc i ludzi, którymi sztuka się karmi. By jego własny The Great Wall Walk mógł się kontynuować

Na ulicy Tianyuan, Chiny, 2016

On Tianyuan Street, China, 2016

m a T erials ii

...And if Kazimierz were to say how he envisions his future road, it would be constructed from the places he sees in his imagi nation - like now, when he flies by plane - not necessarily the ones he can touch or measure with his steps, but above all those he has already been to, dreaming about them, arranging and considering invisible routes, wondering what it is in them, these hypothetical areas for the time being, that attracts and moves him. Just as a miniature landscape seen from an aeroplane gives the impression that you could compose it however you wanted - so it is in his fantasy. He peeks into alleys there, climbs stairs, presses doorknobs, all of which yield to his inquisitiveness more easily than they would in real life. On his imaginative path, he also sees people he’d like to meet, but somehow - it’s funny even - they’re more multi-dimensional than in real life. The maze of dreams suggests different possibilities. And there’s glass in it too, obviously. Such that he would like to see and touch, that he knows is waiting for his eyes and hands, and one that no one has created yet, but after all, virtual creations know no limits.

So how about Madrid first and the palace that resembles Disneyland from the outside, inside looking like a temple in honour of the light that is the raison d’être of the exhibits gath ered here? It flows through them, bathes them like a wave on the seashore, penetrates them like the sun in the dark jungle creating the colours of exotic plants. This is MAVA - the Alcorcón Art Museum of Glass, where he would be guided by its creator, Javier Gómez, also a glass artist, from whose studio emerge forms that are neither sculptural nor industrial nor from nature. As if Javier’s idea of glass could be anything: a bird, a space machine, a rock infiltration. Having met the artist before in Hamburg, Munster and Bornholm, Kazimierz would like to ask him more carefully about the secrets of his craft than he did then. Then

…I gdyby miał Kazimierz powiedzieć, jak przedstawia sobie dalszą drogę, to byłaby ona skonstruowana z miejsc, które ogląda w wyobraźni – jak teraz, kiedy leci samolotem – nie koniecznie tych dających się dotknąć, zmierzyć krokami, ale przede wszystkim takich, w których już bywał, marząc o nich, układając i rozpatrując niewidzialne marszruty, zastanawia jąc się, co takiego jest w nich, tych na razie hipotetycznych obszarach, co go ciągnie i porusza. Tak jak widziany z samo lotu miniaturowy krajobraz sprawia wrażenie, że można by go komponować, jak się chce – tak jest i w jego fantazji. Zagląda tam w zaułki, wspina się schodami, naciska klamki, a wszystkie one poddają się jego dociekliwości łatwiej, niż by to mogło się zdarzyć w rzeczywistości. Na swojej imaginacyjnej drodze widzi też ludzi, z którymi chciałby się spotkać, ale w jakimś sensie – to zabawne nawet – są oni bardziej wielowymiarowi niż w realu. Labirynt marzeń podpowiada różne możliwości. I jest w nim także szkło, to oczywiste przecież. Takie, które chciałby zobaczyć i którego chciałby dotknąć, o którym wie, że czeka na jego oczy i dłonie, a także takie, którego jeszcze nikt nie stworzył, ale przecież wirtualne kreacje nie znają ograniczeń. Więc może najpierw Madryt i pałacyk przypominający z zewnątrz Disneyland, wewnątrz wyglądający jak świątynia ku czci światła, które jest racją istnienia zgromadzonych tu eks ponatów? Ono przepływa przez nie, oblewa jak fala brzeg mor ski, wnika w nie na podobieństwo słońca w mrocznej dżungli stwarzającego barwy egzotycznych roślin. To MAVA – Alcorcón Art Museum of Glass, po którym oprowadzałby go jego twórca, Javier Gómez, także artysta szkła, z którego pracowni wyłaniają się formy ni to rzeźbiarskie, ni to industrialne, ni to pochodzące z natury. Jakby szkło w zamyśle Javiera mogło być wszystkim: ptakiem, maszyną kosmiczną, skalnym naciekiem. Spotkanego

walk with him through the tangle of streets of old Barcelona, see the thicket of architectural ornaments of different styles and eras, finally sit down in a restaurant and, sipping white, aromatic wine from the varieties garnacha blanca and macabeo, feel the pulsating life of Catalonia, and perhaps life in general, having its European origins here by the Mediterranean Sea. To try to understand its hidden meanings and patterns. Javier speaks only Spanish, but does that interfere with communi cation? They would listen to the voiceless language of space and time together.

He is also tempted by Japan, so many times virtually ap pearing on his itinerary, but never the real thing. Twice he had invitations to open exhibitions, but he did not fly there. “Maybe the third time is the charm,” he thinks. “I would like to see a country so completely different from Europe, visit the Academy in Tokyo, and meet Professor Nobuyuki Fujiwara, who I met in Turkey at the Eskisehir conference. But mainly I would like to go to Toyama, where there is a relatively young glass art centre called the Toyama Institute of Glass Art. “There is a significant glass museum located there. Some exhibits can be seen online, having the unspoken delicacy of the colours and lines of that culture. But the screen is deceiving. It would be better to be there - to lean over the form, to look at it from different angles. František Janák, who taught at Toyama for a year, told Kazimierz about this place. Before him there was Vladimir Klein, and now there is Jára Šára. They, Europeans, are attracted to the area’s low, bright houses surrounded by greenery, giving a slight impres sion of a monastery. As if art and meditation have something in common. “And they probably have,” Kazimierz concludes. “The focus on the artistic process has something of a meditative practice, though the body remains more active than in zazen.”

And he also recalls how his friends went on a visit to a mu seum in Corning during their American sojourn in Millville. It’s almost five hundred kilometres, and he only had a two hundred dollar monthly stipend with which to buy materials and couldn’t afford such a multi-day trip. Or at least so he thought. Now I regret it, he thinks, Because my traveller’s soul

105 Edmund de Waal, Biały szlak… [The White Road...] , op. cit., p. 167.

and hitchhiking experience might have helped to cover the dis tance and survive for a few days”.And at Corning, not only were sculptures by world-renowned artists waiting for him, but also the entire history of glass. Sand, potash, and temperature. Who came up with this brilliant idea? Methodically displayed in the museum’s showcases they last, stripped of the transience and fragility of the substance, thousands of strange objects that were produced in simple lehrs and used for thousands of years to store food, cosmetics and valuables, for magical processes in the laboratories of alchemists and for the performance of secret rituals: caskets, alembics, jars, goblets, figurines. The most eccentric things - with glass, as far as their purpose is concerned, seeming to have nothing in common. There are even glasses used by Egyptians during the Ptolemaic dynasty as a template for precise makeup.

The materials he chose can be used in a variety of fields: in art, but also in the military, medicine, and industry. You can eat bread on it and make complex, chemical substances in it. Drink vodka or a lime infusion. Glass can be simply beautiful. And this impracticality of it turned out to be most important to him. It was the beauty of the material that made the map of his life as an artist take the shape it did. He drew it by giving the glass dif ferent forms: cutting it, casting it, gluing it, grinding it, polishing it, weaving it like fabric. Doing so sometimes decisively and oth er times gently, consciously or intuitively, slowly yet hurriedly. “The way we do something defines us”105. And after all, there are all kinds of other materials in the glass that Kazimierz forms. Including ones that you can’t touch. What he did, but also what he didn’t do, and what he dreamed of that implicitly fueled his creativity. In ways not always clear even to himself. There are memories and desires in the glass, limitations and inventions of the times in which it came to exist. And all this is focused there as if in a lens, so that he, Kazimierz Pawlak, could better understand himself, his creations, the world.

już wcześniej w Hamburgu, Munster i na Bornholmie artystę Kazimierz chciałby staranniej niż wtedy wypytać o tajniki jego rzemiosła. Potem przejść się z nim plątaniną uliczek starej Barcelony, zobaczyć gęstwinę architektonicznych ornamentów różnych stylów i epok, w końcu usiąść w restauracji popija jąc paellę białym, aromatycznym winem z odmian garnacha blanca i macabeo, poczuć, jak pulsuje życie Katalonii, a może i życie w ogóle, tutaj nad Morzem Śródziemnym mające swoje europejskie początki. Spróbować zrozumieć jego ukryte zna czenia i wzory. Javier mówi wyłącznie po hiszpańsku, ale czy to przeszkadza w porozumieniu? Słuchaliby razem bezgłośnego języka przestrzeni i czasu.

Kusi go też Japonia, tyle razy wirtualnie pojawiająca się na jego trasie, ale nigdy prawdziwa. Dwa razy miał zaproszenia na otwarcie wystaw, jednak nie poleciał tam. Może za trzecim razem się uda – myśli. Chciałbym zobaczyć kraj, tak kompletnie inny niż Europa, odwiedzić w Tokio Akademię i spotkać profesora Nobuyuki Fujiwara, poznanego w Turcji na konferencji w Eskise hir. Ale głównie chciałbym trafić do Toyama, gdzie jest stosun kowo młody ośrodek sztuki szkła Toyama Institute of Glass Art. Znajduje się tam znaczące muzeum szkła. Niektóre eksponaty można zobaczyć w Internecie, mające niewypowiedzianą de likatność barw linii tamtej kultury. Ale ekran oszukuje. Lepiej byłoby tam się znaleźć – pochylić nad formą, spojrzeć na nią z różnych stron. Opowiadał Kazimierzowi o tym miejscu Fran tišek Janák, który uczył w Toyama przez rok. Przed nim był tam Vladimir Klein, a teraz jest Jára Šára. Ich, Europejczyków, pociągają niskie, jasne domki ośrodka otoczone zielenią, spra wiające trochę wrażenie klasztoru. Jakby sztuka i medytacja miały coś wspólnego. pewnie mają – dochodzi do wniosku Kazimierz. Skupienie uwagi na artystycznym procesie ma coś z medytacyjnej praktyki, choć ciało pozostaje w większej aktyw ności niż w zazen.

I przypomina sobie również, jak w czasie amerykańskiego pobytu w Millvill jego koleżanki pojechały z wizytą do muzeum w Corning. To prawie pięćset kilometrów, a on miał tylko dwieście dolarów miesięcznego stypendium, z którego kupował materiały

i nie było go stać na taki kilkudniowy wyjazd. A przynajmniej tak mu się wydawało. Teraz żałuję – myśli – bo moja dusza podróżnika i autostopowe doświadczenia może pomogłyby przebyć odległość i przetrwać przez kilka dni. A w Corning czekały na niego nie tylko rzeźby artystów światowej sławy, ale i cała historia szkła. Piasek, potaż i temperatura. Kto wpadł na ten genialny pomysł? Metodycznie wyeksponowane w muzealnych gablotach trwają, odebrane przemijaniu i kruchości substancji, tysiące dziwnych przedmiotów, które wytwarzano w prostych piecach, których od tysięcy lat używano do przechowywania pokarmów, kosmetyków i kosztowności, do magicznych pro cesów w laboratoriach alchemików i do sprawowania tajem nych obrzędów: puzderka, alembiki, słoiczki, kielichy, figurki. Najbardziej ekscentryczne rzeczy, ze szkłem, jeśli chodzi o ich przeznaczenie, wydające się nie mieć nic wspólnego. Są tam nawet okulary służące Egipcjanom za dynastii Ptolemeuszy jako szablon do wykonywania precyzyjnego makijażu.

Tworzywa, które wybrał, można użyć w różnych dziedzi nach: w sztuce, ale też w wojskowości, medycynie, przemyśle. Można na nim jeść chleb wytwarzać w nim złożone chemiczne substancje. Pić wódkę i lipowy napar. Szkło potrafi być po prostu piękne. ta jego niepraktyczna właściwość okazała się dla niego najważniejsza. To uroda materii sprawiła, że mapa jego życia jako artysty przybrała taki, a nie inny kształt. Wyrysował ją na dając szkłu różne postaci: tnąc je, odlewając, klejąc, szlifując, polerując, splatając jak tkaninę. Czyniąc to niekiedy zdecydowa nie, a innym razem łagodnie, świadomie lub intuicyjnie, powoli, ale i pośpiesznie. „Sposób, w jaki coś robimy, definiuje nas”105 I przecież w szkle, które formuje Kazimierz, są też wszystkie inne tworzywa. Również takie, których nie można dotknąć. To, co zrobił, ale i to, czego nie zrobił, a o czym marzył i co w ukryty sposób zasilało jego twórczość. W sposób nie zawsze jasny nawet dla niego samego. Są w szkle wspomnienia pragnienia, ograniczenia i wynalazki czasów, w których przyszło mu istnieć. I wszystko to skupia się tam jak w soczewce, żeby on, Kazimierz Pawlak, mógł lepiej zrozumieć sam siebie, swoje twory, świat.

105 Edmund de Waal, Biały szlak. Podróż przez świat porcelany przeł. Marianna Cielecka, Wołowiec 2017, s. 167.

1. Młodzi artyści plastycy stypendyści Ministerstwa Kultury Sztuki [kat. wyst.], INTERART ’84, Poznań. I Targi Sztuki Krajów Socjalistycznych. proj. katalogu ekslibrisu Krzysztof Jerominek, Pracownie Sztuk Pla stycznych, druk akcydensowy, Doświadczalna Oficyna Graficzna Pra cowni Sztuk Plastycznych w Warszawie, Warszawa 1984.

2. Tkanina. Ceramika. Szkło, [kat. wyst.], proj. Krzysztof Jerominek, Pra cownie Sztuk Plastycznych, Warszawa 1987.

3. Droga prawda. Krajowe Biennale Młodych, [kat. wyst.], Duszpasterstwo Środowisk Twórczych we Wrocławiu, Wrocławska Kuria Metropolitalna, Wrocław 1987, [druk akcydensowy].

4. Glass ’87 in Japan, [kat. wyst.], ed. Yoshihiro Onomura, [wyd.] Nobuy asu Sato, Japan Glass Artscrafts Association c/o Iwata Glass Co., Ltd., Tokyo 1987.

5. Polskie szkło współczesne, [kat. wyst.], proj. Jan Heyndrich, Instytut Wzornictwa Przemysłowego, Warszawa 1987.

6. III Internationales Glas-Symposium [kat. wyst.], red. Alfons Hannes, Armin Steffel, Glasmuseum Frauenau [Niemcy] 1988.

7. Philippe Joseph, Contemporary European Sculptures in Glass and Crystal, [kat. wyst.], Generale Bank Liège [Belgia] 1989.

8. Dni Kultury Vijvodstvi Wałbrzych 1989 [kat. wyst.], design Oldřich Šlégr, Okresni Muzeum v Trutnové [Czechosłowacja] 1989, [druk akcydensowy].

9. Szkło artystyczne z plenerów: Polanica ’88, Polanica ’89 [kat. wyst.], proj. Bogdan Ziółkowski, Biuro Wystaw Artystycznych w Wałbrzychu, Wał brzych 1989.

10. Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych 1946–1990 [kat. wyst.], red. Wojciech Śmigielski, Irena Zaucha, proj. Eugeniusz Smoliński, CBWA „Zachęta”, Warszawa 1990.

11. Verre contemporain [kat. aukcyjny.], réd. Olivier de Bouvet, M. Daniel Sarver, Galerie M.D. Sarver, Paris 1990.

12. The International Exhibition of Glass Kanazawa ’90 [kat. wyst.], The Exe cutive Committee of The Internationale Exhibition of Glass Kanazawa [Japonia] 1990.

13. Glass Now ’91. World Studio Glass Exhibition, [kat. wyst.], Yamaha Corporation [Japonia] 1991.

14. 200 Jahre Kunstschulen in Breslau [kat. wyst.], red. Lilianna Russ-Ziener, Isolde Schmidt, design Eugeniusz Smoliński, Landeshauptstadt Wiesbaden, Kulturamt Wiesbaden [Niemcy] 1991.

15. IV Internationales Glas-Symposium [kat. wyst.], red. Alfons Hannes, Armin Steffel, Karin Schneck, Glasmuseum Frauenau [Niemcy] 1991.

16. Szkło Młodych ’92 [kat. wyst.], red. Anna Kopaczyńska, proj. Andrzej P. Bator, Komitet Organizacyjny Wystawy „Szkło młodych”, BWA we Wroc ławiu, Wrocław 1992.

17. Kontynuacje – Wrocław ’92, [kat. wyst.], red. Krzysztof Dackiewicz -Skowroński, Jerzy Wojciechowski, proj. Marta Wojciechowska, Okręg Wrocławski ZPAP, Wrocław 1992.

18. Moderne Kunst 141. Auktion [kat. aukcyjny], Kunsthaus am Museum, Carola van Ham, Köln [Niemcy] 1992.

19. Artists Confronting the Inconceivable, [kat. wyst.], design Jonathon Nix, The American Interfaith Institute, Filadelfia [USA] 1992.

20. XIII Ogólnopolski Plener Szklarski Stronie ’92, [kat. wyst.], proj. Bogdan Ziółkowski, BWA w Wałbrzychu, Wałbrzych 1992.

21. II International Blown Glass Symposium 1992 [kat. wyst.], design Bohdan Pikulitsy, Ihor Syrotynsky, The Lviv Artists Union Lviv [Ukraina] 1992.

22. Moderne Kunst 147. Auktion, [kat. aukcyjny], Kunsthaus am Museum, Carola van Ham, Köln [Niemcy] 1993.

23. Full Circle. Garage to Glory. 1993 Glass Art Society Conference, ed. Alice Rooney, Jack Schmidt, Design at Work, Inc., Glass Art Society Seattle [USA] 1993.

24. The Toledo Conference. 1993 Journal, ed. Ron Glowen, design Marquand Books, Inc., Glass Art Society, Seattle [USA] 1993.

25. 10 x szkło [kat. wyst.], proj. Ryszard Królikiewicz, Gdańska Oficyna Sztuki Sp. z o.o., Gdańsk 1993.

26. Ceramika szkło – prezentacje z lat 90. Galeria Kłodzka [kat. wyst.], proj. Mieczysław Zdanowicz, PAMOS Polska, Kłodzko 1993.

27. Festival des arts en pays montois. Recontre avec l’Europe de l’Est, [kat. wyst.], Les étés de la Vienne, Vienne [Francja] 1993.

28. Who Is Who in Contemporary Glass Art Joachim Waldreich Verlag, München [Niemcy] 1993.

29. Pawlak Kazimierz, Marvin Lipofsky w Polsce, „Format. Pismo Artystyczne” 1993, nr 10/11, s. 40-41.

30. Banaś Paweł, Szkło – inaczej „Format. Pismo Artystyczne” 1993, nr 10/11, s. 13-21.

31. Banaś Paweł, New Departures in the East, “Neues Glas / New Glass” 1993, No. 4, s. 27-31.

32. Moderne Kunst 157. Auktion, [kat. aukcyjny], Kunsthaus am Museum, Carola van Ham, Köln [Niemcy] 1994.

33. 1791–1994. Szkoła plastyczna we Wrocławiu – tradycja i teraźniejszość, [kat. wyst.], red. Andrzej Saj, proj. Wiesław Gołuch, Ludwik Żelaźniewicz, Braunschweigisches Landesmuseum, Braunschweig [Brunszwik, Niemcy] i Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych we Wrocławiu, Wrocław 1994.

34. Szklana partyzantka. Paraunikatowe polskie szkło użytkowe [kat. wyst.], proj. Sławomir Piech, BWA Bydgoszcz Instytut Wzornictwa Przemysło wego, Warszawa 1994.

35. International Glass Symposiums Bárdudvarnok – Bárdibükk Hungary 1991–1995, [kat. wyst.], ed. Endre Gaál, proj. Péter Országh, International Experimental Glass Studio [Węgry] 1995.

36. Deutsche Malerei, Polnische Keramik und Glasskulpturen [kat. wyst.], red. Edda Ihlenfeld, Mieczysław Preis, Galerie Familie Wirth, Lubeka [Niemcy] i Polnische-Deutschen Kunsthaus, Gdańsk 1995.

37. III International Blow Glass Symposium, [kat. wyst.], ed. Yevstakhia Shymchuk, proj. Jaroslava Lozynska, Lviv Academy of Arts i Lviv Artists’ Union, Lviv [Ukraina] 1995.

38. Ulan. Polska sztuka dekoracyjna, dyr. projektu ULAN Alicja Trusiewicz, proj. Andrzej Sienkiewicz, ULAN, Polska Sztuka Dekoracyjna Fundacja Danuta, Warszawa 1995.

39. V Internationales Glas-Symposium, [kat. wyst.], red. Alfons Hannes, Armin Steffel, Karin Schneck, Glasmuseum Frauenau [Niemcy] 1995.

40. Bochińska Beata Joanna, Art as Pure as Glass „Poland Okay” 1996, nr 1, s. 138-142.

41. Consument Art ’96, [kat. wyst.], red. Dizzy Nürenberger, Renate Brunhübner, design Dizzy Nürenberger, Renate Brunhübner, AFAG Messen und Ausstel lungen, Nürnberg [Norymberga, Niemcy] 1996.

42. Nowe polskie szkło. Hommage à Henryk Albin Tomaszewski [kat. wyst.], toimitukseen Kaisa Koivisto, Bogdan Górecki, proj. Tiina Kaila, The Finnish Glass Museum, Riihimaki [Finlandia] 1996.

43. Jubileusz Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych im. Jana Matejki w Nowym Wiśniczu. Wystawa prac absolwentów i pedagogów, [kat. wyst.], red. Paweł Kotowicz, proj. Katarzyna Markiewicz, Bogusław Strzopa, PLSP w Nowym Wiśniczu, Nowy Wiśnicz 1996.

44. Jubileusz Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych im. Jana Matejki w No wym Wiśniczu [kat. wyst.], red. Bożena Głąb, proj. Katarzyna Markiewicz, Bogusław Strzopa, PLSP w Nowym Wiśniczu, Nowy Wiśnicz 1996.

45. 1. Internationale Ausstellung Glasplastik und Garten [kat. wyst.], kurator gener. Milan Vobruba, Stadt Munster, Kulturamt Munster [Niemcy] 1996 [druk akcydensowy].

46. Tuleya Wojciech, Rzeźby ze szkła, „Polish Home/ Polski Dom” 1997, nr 1 [edycja specjalna magazynu „Dom & Wnętrze”], s. 84-89.

47. Szklane nieznane [kat. wyst.], tekst Barbara Banaś, proj. Jakub Jan Kortyka, Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku i Akademia Sztuk Pięknych we Wrocławiu, Opatówek–Wrocław 1997.

48. Triennale des Norddeutschen Kunsthandwerks, [kat. wyst.], Staatliches Museum Schwerin, Schleswig-Holsteinisches Landesmuseum Schloß Gottorf [Niemcy] 1997.

49. Breslauer Malerei Kunst und Unikatglas, [kat. wyst.], proj. Eugeniusz Smoliński, BWA we Wrocławiu, Wrocław 1998.

50. Banaś Paweł, Szkło podarowane, [kat. wyst.], red. Renata Kuźmińska, proj. A & C Twardowscy, Muzeum Ziemi Kłodzkiej, Kłodzko 1998.

51. Szklana Katedra, [kat. wyst.], proj. Andrzej P. Bator, BWA we Wrocławiu, Wrocław 1998.

52. Bochińska Beata, La permanenza della tradizione artigianale / Constant Craft Tradition „Domus” 1998, nr 804, s. 106-111.

53. Po pięćdziesiątce, [kat. wyst.], red. Danuta Dziedzic, proj. Roman Kowalik, Okręg Wrocławski ZPAP, Wrocław 1998.

54. 2. Internationale Ausstellung Glasplastik und Garten [kat. wyst.], design Doris Horst, Stadt Munster, Kulturamt Munster [Niemcy] 1998.

55. Szkło artystyczne z kolekcji Wałbrzyskiej Galerii Sztuki BWA „Zamek Książ”, [kat. wyst.], red. Alicja Młodecka, proj. Cyryl Bartkowiak, Wałbrzyska Ga leria Sztuki BWA „Zamek Książ”, Wałbrzych 1999.

56. Szklane nieznane. Studioglas från Polen, [kat. wyst.], red. Marianne Nicklasson, Johan Gustafsson, Smålands Museum, Växjö [Szwecja] 1999.

57. Consument Art ’99 [kat. wyst.], red. Renate Nürenberger, design Jacki Parry, AFAG Messen und Ausstellungen, Nürnberg [Norymberga, Niemcy] 1999.

58. E.S., Warszawa: Ave imperium, „Elle Deco”, dodatek do magazynu „Elle” 1999, nr 4, s. 13.

59. 3. Internationale Ausstellung Glasplastik und Garten, [kat. wyst.], Stadt Munster, Kulturamt Munster [Niemcy] 2000.

60. Ornamenta Silesiae, [kat. wyst.], red. Krystyna Wasielczyk, Hanna Wrabec, proj. Andrzej Oczkoś, Muzeum Narodowe we Wrocławiu 2000.

61. Okrągła dziesiątka [kat. wyst.], BWA Wrocław – Galerie Sztuki Współ czesnej, Wrocław 2000.

62. Polskie szkło współczesne ostatniej dekady XX wieku, [kat. wyst.], red. Stefania Żelazko, proj. Marek Lercher, Muzeum Okręgowe w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2001.

63. The International Exhibition of Glass Kanazawa 2001 [kat. wyst.], ed. Haruaki Matsuyama, Mieko Ikeda, Masami Tada, design VAL Design Group, Executive Committee of The Intenational Exhibition of Glass Kanazawa [Japonia] 2001.

64. Weru-Glaskunstpreis 2001, [kat. wyst.], Weru AG Rudersberg [Niemcy] 2001, [druk akcydensowy].

65. hew [Han Ewa], Japońskie laury prof. Kazimierza Pawlaka „Oko. Kwar talnik ASP we Wrocławiu” 2002, nr 1(6), s. 23.

66. Współczesne szkło artystyczne z Wrocławia, [kat. wyst.], proj. Iwar Romanek, BWA Wrocław – Galerie Sztuki Współczesnej, Wrocław 2002.

67. Bieganik Grażyna, Alchemia szkła, „Elle Decoration” 2002, No. 5(13), s.48.

68. Szkło 2003 [kat. wyst.], red. Beata Głowala, proj. Jacek Ćwikła, Tadeusz Kuranda, ZPAP Okręg Wrocławski, Wrocław 2003.

69. Marvin Lipofsky. A Glass Odyssey ed. Frances Bowles, design Mark Ong, Side by Side Studios, The Oakland Museum of California, Oakland [USA] 2003.

70. Han Ewa, Szkło dolnośląskie, czyli… polskie „Oko. Kwartalnik ASP we Wroc ławiu” 2003, nr 2, 3(11,12), s. 43-46.

71. 5. Internationale Glasausstellung Glasplastik und Garten, [kat. wyst.], red. Andrea Holz, Brigitte Seibel, Rudolf Horst, design Rudolf Horst, Stadt Munster, Kulturamt Munster [Niemcy] 2004.

72. Alte und Neue Nachbarn, [kat. wyst.], red. Friedrich-Karl Baas, Gesellschaft der Freunde der Glaskunst Richard Süßmute e.V. Immenhausen [Niemcy] 2004, [druk akcydensowy].

73. Banaś Barbara, Znaki trwania w nietrwałym tworzywie, „Format. Pismo Artystyczne” 2004, nr 3-4(45), s. 23-24, 100.

74. 6. International Blown Glass Symposium [kat. wyst.], design Mykhailo Tsaryk, Lviv National Academy of Arts, Lviv [Ukraina] 2004.

75. Ceramika szkło polskie XX wieku [kat. wyst.], red. Elżbieta R. Karwowska, Hanna Wrabec, proj. Jakub Kortyka, Muzeum Narodowe we Wrocławiu 2004.

76. Szkło zbliża. Przyjaciele – Przesławowi Kornackiemu [kat. wyst.], red. Dorota Schroeder-Szufa, proj. Jacek Świerad, Akademia Sztuk Pięknych we Wrocławiu 2005.

77. Kazimierz Pawlak. Szkło artystyczne, proj. Łukasz Pudełko, Galeria OBOK, Teatr Mały w Tychach 2005, [druk akcydensowy].

78. Angels/Anioły, [kat. wyst.], proj. Przemysław Świda, Galeria BB, [wyd.] Anita Bialic, Galeria BB, Kraków 2006.

79. Banaś Barbara, Szkło ceramika, „Format. Pismo Artystyczne” 2006, nr 2–3(50), s. 83-89

80. Wrocław sztuki, red. Andrzej Saj, Elżbieta Łubowicz, proj. Łukasz Paluch, Joanna Skrzypiec, Akademia Sztuk Pięknych we Wrocławiu 2006.

81. Szklany depozyt wyobraźni [kat. wyst.], proj. Małgorzata Rynarzewska, Muzeum Zamek Górków w Szamotułach, Szamotuły 2007.

82. 2nd Glass Festival 2007 Luxembourg [kat. wyst.], design Robert Emeringer, Zaiga Baiza, Atelier d’Art du Verre Asselborn [Luksemburg] 2007.

83. Çağaş cam sanatçilari sergisi, [kat. wyst.], Eskişehir Büyükşehir Belediyesi, Eskişehir [Turcja] 2007.

84. Kazimierz Pawlak. 50–25–20 [kat. wyst.], proj. Przemysław Świda, [wyd.] Anita Bialic Galeria BB, Kraków 2007.

KAZIMIERZ PAWLAK – BIBLIOGRAFIA TWÓRCZOŚCI (układ chronologiczny) / KAZIMIERZ PAWLAK – BIBLIOGRAPHY OF WORK (chronological arrangement)

85. Anadolu University Museum of Contemporary Arts Collection, ed. Atilla Atar, design Göksal Günaydin, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir [Turcja] 2008.

86. European Glass Context 2008, [kat. wyst.], ed. Susanne Jøker Johnsen, design Helle Marietta Pedersen, Bornholms Kunstmuseum, Bornholm [Dania] 2008.

87. 60 lat Liceum Plastycznego w Nowym Wiśniczu, [kat. wyst.], red. Paweł Bielak, Barbara Szota-Rekieć, Katarzyna Kaczmarek-Kołacz in., proj. Włodzimierz Dominik, Liceum Plastyczne im. Jana Matejki Nowym Wiśniczu, Nowy Wiśnicz 2008.

88. 7. Internationale Ausstellung Glasplastik und Garten [kat. wyst.], design Matthias Tritsch, Stadt Munster, Kulturamt Munster [Niemcy] 2008.

89. Glass-a-porter [kat. wyst.], proj. Przemysław Świda, [wyd.] Anita Bialic Galeria BB, Kraków 2008.

90. Wrocławska wystawa designu www.asp.wroc.pl [kat. wyst.], red. Piotr Kielan, proj. Joanna Skrzypiec, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gep perta we Wrocławiu, Wrocław 2008.

91. Wielka szajba, [kat. wyst.], proj. Karolina Skorek, Muzeum Regionalne w Bełchatowie, Bełchatów 2008.

92. Stefaniak Marietta, Szklany profesor, „Twoje Tychy” 2008, nr 32/38, s. 2.

93. Unikaty – szkło polskie XXI wieku, [kat. wyst.], red. Stefania Żelazko, Arkadiusz Podstawka, Justyna Wierzchucka, proj. Marek Lercher, Mu zeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2009.

94. Schätze aus Breslau/ Skarby z Wrocławia [kat. wyst.], Oberfranken Stiftung, Bamberg [Niemcy] 2009.

95. Pražský Festival ’09, [kat. wyst.], design Art D – Grafický ateliér Černý, s.r.o., Galerie Pokorná, Praha.

96. Design – antydesidn 2009, [kat. wyst.], red. Beata Głowala, proj. Eugeniusz Smoliński, ZPAP Okręg Wrocławski, Wrocław 2009.

97. 3rd International Glass Festival Luxembourg design Robert Emeringer, Zaiga Baiza, Atelier d’Art du Verre, Asselborn [Luksemburg] 2009.

98. Kwiatkowska Wika, Wirtuozi szklanej materii „Elle Decoration” 2009, nr 9(69), s. 48-49.

99. Kasperski Maciej, Design – antydesign, „ZPAP Okręg Wrocławski. In formator” 2009, nr 2(33), s. 5-8.

100. Ludwik Kiczura. Historia szklanej pasji – 50 lat pracy artystycznej [kat. wyst.], proj. Maciej Kasperski, Akademia Sztuk Pięknych im. E Gepperta, BWA Wrocław – Galerie Sztuki Współczesnej, Wrocław 2010.

101. Idea. Materia. Przestrzeń [kat. wyst.], red. Adriana Zimnowoda, proj. Ryszard Gęsikowski, Sosnowieckie Centrum Sztuki – Zamek Sielecki w Sosnowcu, Sosnowiec 2010.

102. The International Exhibition of Glass Kanazawa 2010, [kat. wyst.], ed. Ishi kawa Visual Design Association, design Val Design Group co., ltd., Exe cutive Committee of The International Exhibition of Glass Kanazawa [Japonia] 2010.

103. Camgeran 2010 [kat. wyst.], ed. Zehra Çobanli, design Cemalettin Yildiz, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir [Turcja] 2010.

104. International Festival of Glass Sofia 2010 [kat. wyst.], International Festival of Glass, Sofia 2010.

105. Voice of Glass, [kat. wyst.], proj. Laura Nordmane, Art Academy of Latvia, Riga 2011.

106. Po setce, [kat. wyst.], red.: Beata Głowala, proj. Jacek Ćwikła, ZPAP Okręg Wrocławski, Wrocław 2011.

107. 4th International Glass Festival Luxembourg, [kat. wyst.], design Robert Emeringer, Zaiga Baiza, Atelier d’Art du Verre, Asselborn [Luksemburg] 2011.

108. Teraz sztuka – Art Now!, [kat. wyst.], proj. Natalia Kruss, ZPAP Zarząd Główny w Warszawie, Warszawa 2011.

109. 4. Uluslararasi Egeart Sanat Günleri, [kat. wyst.], ed. Füsun Özpamir, Aysel Ildizli, Gözde Günüşentürk, design Gamze Erol, Erdem Aytuna, Erhan Çukurlu, Ege Üniversitesi Rektörlüğü, Izmir [Turcja] 2011.

110. Światło materia, [kat. wyst.], red. Adam Abel, Maciej Kasperski, Mariusz Łabiński in., proj. Maciej Kasperski, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wrocławiu, Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2012.

111. Wrocław = szkło [kat. wyst.], red. Ewa Masłyk, Magdalena Brzegowy, Piotr Rędziniak, proj. Jacek K. Nowak, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wrocławiu, Wrocław 2012.

112. Wrocławskie szkło dziś, [kat. wyst.], proj. Graffia.pl, Centrum Dziedzictwa Szkła sp. z o.o., Krosno 2012.

113. XI IGS Nový Bor 2012, [kat. wyst.], proj. Jaroir Hárovnik, Město Nový Bor [Czechy] 2012.

114. Miłkowska Dorota, Z fascynacji do technologii, „Format. Pismo Artystyczne” 2012, nr 64, s. 52-55.

115. Kazimierz Pawlak. Trzy [kat. wyst.], proj. Maciej Kasperski, BWA Wrocław – Galerie Sztuki Współczesnej, Wrocław 2012.

116. Kazimierz Pawlak. Włókno, [kat. wyst.], red. Maciej Kasperski, Kazimierz Pawlak, proj. Maciej Kasperski, Ośrodek Kultury Sztuki we Wrocławiu, Wrocław 2012.

117. Space Between Us. Przestrzeń pomiędzy nami, [kat. wyst.], red. Katarzyna Koczyńska Kielan, Norman Smużniak, Elżbieta Łubowicz, proj. Joanna Skrzypiec-Żuchowska, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wroc ławiu, Wrocław 2012.

118. Trzy wymiary [kat. wyst.], red. Bożena Sacharczuk, proj. Tomasz Pietrek, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wrocławiu, Wrocław 2013.

119. Wystawa Jubileuszowa Kazimierza Pawlaka 3 [kat. wyst.], tekst Antoni Urbaniec, Muzeum Miejskie w Żywcu – Stary Zamek, Żywiec 2013 [druk akcydensowy].

120. Kazimierz Pawlak. Trzy. Szkło artystyczne [kat. wyst.], red. i proj. Teresa Piasecka, Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu, Brzeg 2013, [druk akcydensowy].

121. Glas… Natuurlijk, pools smeltpunt, [kat. wyst.], red. Hanneke Postma, Louw Visser, Arie van Oort, design I. Jsselstudio, Deventer, Stichtung Glaskunst, Vaassen [Holandia] 2013.

122. 9. Internationale Ausstellung Glasplastik und Garten [kat. wyst.], Stadt Munster [Niemcy] 2013.

123. 5th International Glass Festival Luxembourg, [kat. wyst.], design Robert Emeringer, Zaiga Baiza, Atelier d’Art du Verre, Asselborn [Luksemburg] 2013.

124. Micyk Ewa, Włókno szklane profesora Kazimierza Pawlaka „S+C Szkło Ce ramika” 2013, nr 3, s. 8-9.

125. The Coburg Prize for Contemporary Glass 2014 [kat. wyst.], red. Sven Haschke, Meike Leyde, Klaus Weichenfelder, design Sven Haschke, Klaus Weichenfelder, Kunstsammlungen der Veste, Coburg [Niemcy] 2014.

126. Vitrum Balticum VI. Optical Outlook [kat. wyst.], ed. Julija Pociūtė, Raimonda Kogelytė-Simanaitienė, design Julija Pociūtė, Airida Rekštztė, National M.K. Ciurlionis Art Museum, Kaunas [Litwa] 2014.

127. Wernisaż jednej pracy „44”, [kat. wyst.], proj. Sławomir Śląski, Muzeum Miasta Jaworzna, Jaworzno 201

128. Jubileusz 20-lecia Miejskiej Galerii Sztuki „Obok” w Tychach [kat. wyst.], red. Ewa Iwanców, Aleksandra Drozd, Janusz Karbowniczek in., proj. Janusz Karbowniczek, Łukasz Pudełko, Teatr Mały w Tychach, Tychy 201

129. Kujawska Aleksandra, Unikaty – szklane rzeźby „Decoration & Design” 2014, nr 2(11), s. 36-38.

130. Kolekcje, [kat. wyst.], red. Małgorzata Dajewska, Przemysław Lasak, proj. Maciej Kasperski, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wroc ławiu, Wrocław 2015.

131. Artarea. Wernisaż jednej pracy [kat. wyst.], proj. Sławomir Śląski, Muzeum Miasta Jaworzna, Jaworzno 2015.

132. 6th International Glass Festival Luxembourg, [kat. wyst.], design Robert Emeringer, Zaiga Baiza, Atelier d’Art du Verre, Asselborn [Luksemburg] 2015.

133. Lux Aeterna. Biennale Internationale du Verre, [kat. wyst.], design Avenu edelapub, European Studio Glass Art Association Strasbourg [Francja] 2015.

134. Roumieu Louise, Lux Aeterna „Arts Magazine” 2015, nr 99, s. 46-48.

135. Nur wer die Form Beherrscht. Kann mit ihr Spilen – Gefäss [kat. wyst.], red. Cornelia Patz-Nahm, Elke Hiller, design int.act.design, Berufsverband Angewandte Kunst Schleswig-Holstein e.V., Lubeca [Niemcy] 2015.

136. Aneks. Idea – materia – przestrzeń [kat. wyst.], proj. Paweł Olchawa, Biuro Wystaw Artystycznych „U Jaksy” w Miechowie, Miechów 2015.

137. Ceramika i szkło. Obszary sensualne, [kat. wyst.], red. Małgorzata Dajewska, Bożena Sacharczuk, proj. Maciej Kasperski, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wrocławiu, Wrocław 2016.

138. Kazimierz Pawlak. Vitrum terrarum [kat. wyst.], red. Małgorzata Dzię gielewska, proj. Beata Świerkowska-Jóźwiak, Miejska Galeria Sztuki w Łodzi, Łódź 2016.

139. Międzynarodowe Triennale Tkaniny, [kat. wyst.], red. Marcin Oko, Jolanta Piwońska, Barbara Ziemnicka-Darnowska, proj. Mirosław Owczarek, Cen tralne Muzeum Włókiennictwa w Łodzi, Łódź 2016.

140. Postawy i procesy. Szkło artystyczne z ASP we Wrocławiu, [kat. wyst.], red. Beata Mak-Sobota, proj. Franciszek Otto, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2016.

141. Aukcja szkła 5. Aukcja DAES, [kat. wyst.], red. Dariusz Stoces, Małgorzata Marcula, Karolina Sobierajczyk, proj. Michał Łagoda, Katarzyna Powązka, Antykwariat – Dom Aukcyjny DAES Sp. K. we Wrocławiu, Wrocław 2016.

142. 10 Jarr Cannenburch. Glass… Natuurlijk [kat. wyst.], design Tafel 32, Stichtung Glaskunst, Vaassen [Holandia] 2016.

143. Tychyart 2016 [kat. wyst.], red. Łukasz Pudełko, Ewa Matras, proj. Ewa Matras, Teatr Mały w Tychach, Tychy 2016.

144. Interferencje. Wernisaż jednej pracy [kat. wyst.], red. Paulina Śląska (Stępka), proj. Sławomir Śląski Muzeum Miasta Jaworzyna Śląska 2017.

145. Glasstosteron, [kat. wyst.], red. Kazimierz Pawlak, proj. Cyryl Bartkowiak, Wałbrzyska Galeria Sztuki BWA, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wrocławiu, Wałbrzych–Wrocław 2017.

146. 7th International Glass Festival Luxembourg [kat. wyst.], design Robert Emeringer, Zaiga Baiza, Atelier d’Art du Verre, Asselborn [Luksemburg] 2017.

147. Kadr [kat. wyst.], proj. Joanna Skrzypiec, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wrocławiu, Wrocław 2017.

148. Kot Schrödingera. Wobec tradycji, [kat. wyst.], red. Marta Kaczmarek, proj. Marta Płonka, Galeria Miejska we Wrocławiu, Wrocław 2017.

149. A my po ESK… Ekspresja. Struktura. Kolor [kat. wyst.], red. Beata Głowala, proj. Jacek Ćwikła, ZPAP Okręg Wrocławski, Wrocław 2018.

150. Kubala Natalia, Tradycja żywa. Tradycja martwa. Czyli wystawa „Kot Schrödingera. Wobec tradycji”, „Format. Pismo Artystyczne” 2018, nr 78, s. 113-114.

151. CISZ. 70 lat obecności ceramiki szkła na wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych. Historia red. Kazimierz Pawlak, Maciej Kasperski, Krzysztof Rozpondek i in., proj. Maciej Kasperski, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wrocławiu, Wrocław 2019.

152. 75. Aukcja REMPEX, [kat. aukcyjny], proj. Monika Gregorczyk, REMPEX Sp. z o.o. Warszawa 2019.

153. Ceramika szkło artystyczne [kat. aukcji charytatywnej], proj. Bożena Sacharczuk, Uroczysko Siedmiu Stawów Gola Dzierżoniowska, Dzier żoniów 2019, [druk akcydensowy].

154. International Textile Art Biennial 2019 [kat. wyst.], Kunststichting Per spektief vzw, Haacht [Belgia] 2019, [druk akcydensowy].

155. Statek Robinsona, [kat. wyst.], red. Marta Kaczmarek, proj. Marta Płonka, Galeria Miejska we Wrocławiu, Wrocław 2017.

156. Inklinacje. Wernisaż jednej pracy [kat. wyst.], proj. Sławomir Śląski, Muzeum Miasta Jaworzna, Jaworzno 2019.

157. Koczanowicz Dorota, Wartość różnorodności: o wystawie „Statek Robin sona” „Format. Pismo Artystyczne” 2019, nr 82–83, s. 49-51.

158. Braun Monika, Dotknij, performuj..., „Format. Pismo Artystyczne” 2019, nr 82-83, s. 110-117.

159. Domena szkła, [kat. wyst.], red. Beata Mak-Sobota, proj. Marcin Otto, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Byd goszcz 2019.

160. Braun Monika, CISZ. 70 lat obecności ceramiki i szkła na wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych. Teraźniejszość red. Monika Braun, Kazimierz Pawlak, Maciej Kasperski i in., proj. Maciej Kasperski, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wrocławiu, Wrocław 2020.

161. Szkło. Męskie rysy, [kat. wyst.], red. meryt. Magdalena Weber-Faulhaber, red. wyd. Magdalena Knapowska, proj. Lidia Żurad, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wrocławiu, Poznań–Wrocław 2020.

162. Sztuka od roku 1989, koncepcja Stefania Krzysztofowicz-Kozakowska, red. Edyta Podolska-Frej, Tomasz Mikołajczak, proj. Władysław Pluta, BOSZ, Olszanica 2020.

163. Rezonanse sztuki, [kat. wyst.], red. Piotr Kielan, Tomasz Pietrek, red. tekstu Monika Braun, Elżbieta Łubowicz, proj. Artpunkt, Tomasz Pie trek, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wrocławiu, Wro cław 2021.

164. Podyplomowe Studia Dyscypliny Plastyczne w Architekturze 1996–2021 red. Michał Jędrzejewski, proj. Marta Płonka, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wrocławiu, Wrocław 2021.

165. Glass_On. Let’s Meet in Better Times, red. Agnieszka Leśniak-Banasiak, proj. Grupa Projektor, Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta we Wroc ławiu, Wrocław 2021.

166. Genius Loci 2021 [kat. wyst.], red. zespół red. Fundacji Genius Loci, proj. Konrad Tomaszewski, Fundacja Genius Loci, Jelenia Góra 2021.

INDEKS NAZWISK

/ INDEX OF NAMES

Aalto Alvar 142, 143

Abramović Marina 270, 271

Adam Jan 86, 87, 154, 157

Adamczewska-Wejchert Hanna 26, 27, 28

Adensamová Blanka 71, 74, 75

Ağatekin Mustafa 180, 181, 182, 183

Albert I 112, 113

Aleksander II 142, 143, 232, 235

Aleksiun Jan Jaromir 46, 47

Almeida Teresa 248, 249, 250, 251

Allen Ruth 154, 157

Alberti Rafael 52, 53

Andruchowycz Jurij 128, 129

Apollo 206, 207

Arendt Hannah 236, 239

Armani Giorgio 144, 145

Atatürk Mustafa Kemal 182, 183

Aureliusz Marek 134, 135

Baczyński Krzysztof Kamil 17

Bahmetyev Alexey Ivanovich 253

Baiza Zaiga 219, 220, 221, 222, 223, 224, 225, 232, 235, 236, 239

Banaś Barbara 14, 48, 49

Bandera Stepan 128, 129

Barštys Modestas 238, 241

Bareja Stanisław 266, 267

Batory Stefan 241, 242

Bauman Zygmunt 120, 121, 190, 191

Benjamin Walter 189

Bergman Ingrid 212, 213

Bialic Anita 196, 197

Bierut Bolesław 17

Bloom Molly 267

Bobkowski Andrzej 98, 99

Bodei Remo 115, 116

Bogart Humphrey DeForest 209, 212, 213

Bokotej Andrij 124, 125,130, 131, 246, 247

Bokotej Michał 130, 131

Bonaparte Napoleon 134, 135

Bonaventura Mauro 183, 184, 186, 187

Borges Jorge Luis 250, 251

Borowski Stanisław 64, 67

Bosch Hieronim 228, 229

Botticelli Sandro 228, 229

Boznańska Olga 228, 229

Boyadijev Latchezar 66, 67

Braun Monika 46, 47, 120, 121

Bremers Peter 182, 183

Broniewski Władysław 42, 43

Brueghel Pieter 194, 197

Brunhübner Renate 190, 191

Brychtova Jaroslava 232, 235

Buczkó György 169, 170

Bujnicki Teodor 240, 241 Byron George 210, 211

Chateaubriand Francois-Rene 210, 211

Chihuly Dale 72, 73, 127, 128, 154, 155

Choptiany Michał 186, 187, 226, 227, 229

Chrystus 184, 185

Churchil Winston 72, 73

Cielecka Marianna 244, 245, 283

Cigler Vaclav 204, 205

Çobanly Zehra 182, 183

Coumans Raymond 112, 113

Crestani Simone 184, 186, 187

Cul Władysław 20, 21

Custine Astolphe Louis Leonor Marquis de 254, 255, 264, 267

Cyrankiewicz Józef 25, 26

Cwajna Roman 36

Czarnecka Agnieszka 146, 147

Czechow Anton Pawłowicz 254, 255

Czeremińska Katarzyna 254, 255

Czerny Anna Ludwika 272, 273

Czyszczoń Władysław 62

Dajewska Małgorzata 80, 81, 88, 89, 90, 91, 138, 139, 190, 191, 210, 211, 212

Denton Julie 221, 223, 224

Dickie Georg 56, 59

Dijk Ed van 74, 75, 223, 224

Dilthey Wilhelm 216, 217

Dimitrov Georgi 234, 237

Dochev Lachezar 128, 129, 221, 222

Dostojewski Fiodor 80, 81

Dovydėnas Daugirdas 241, 242, 243

Drost Jan Sylwester 74, 75

Drzewiecki Janusz 156, 157

Dumoulin Heinrich 226, 229

Duran Matthie 221, 222

Eco Umberto 250, 251

Eiffel Gustave 250, 251

Eisch-Angus Katharina 65

Eisch Erwin 29, 64, 65, 67

Eisenstein Siergiej 262, 265, 266, 267

Einstein Albert 72, 73

Eliade Mircea 52, 53, 134, 135, 174, 175, 248, 249

Elsts Valentins 144, 145, 232, 235, 236, 239

Emeringer Robert 219, 220, 221, 222, 223, 224, 225, 232, 235, 236, 239

Engel Adolf 46, 47

Eskushe Matthew 182, 183

Fiodorov (Fyodorov) Borys 166, 167, 168, 169, 262, 264, 265

Fiodorov (Fyodorov) Svieta 262, 265, 266, 267

Finckenstein Charlotte Gräfin von 88, 89, 90, 91

Fischerová Eva 204, 205

Fischerová Michaela 203

Fikin Anton 262

Fokin Alexander 224, 225, 244, 246, 247, 254, 255, 257, 258, 261

Fokin Taisja 262

Ford Aleksander 17

Forman Miloš 206, 207

Franciszek Józef 48, 49, 130, 131

Frolov Igor 256, 257, 259, 260, 263, 264

Fujishiro Shige 196,197

Fujita Kyohei 58, 59, 60, 61, 72, 73

Fujiwara Nobuyuki 180, 181, 182, 183, 282, 283

Gaigher Guliano 223, 224

Gaál Endre 169, 170, 203, 204, 205

Georgiev Adam 77

Gerhardt (mistrz szklarski) 200, 201

Giacometti Alberto 258, 261 Gierek Edward 21

Gilewska-Dubis Janina 201, 202

Głowacki Janusz 150, 151 Goethe Johann Wolfgang von 80, 81

Gogh Vincent van 228, 229 Goodman Nelson 228, 229

Gospodinow Georgi 234, 236, 237

Górecki Bogdan 140, 141 Gómez Javier 281, 282, 283

Göpferts Eduard 199

Göpferts Maxmilian 199

Gretkowska Manuela 248, 249

Gudovskis Dainis 222, 223, 256, 257

Güler Ary 178, 179

Hannes Alfons 62

Halem Henry 74, 75

Heidegger Martin 55, 56, 57

Heine Salomon 88, 90, 91

Heine Heinrich 90, 91

Heisig James Wallace 226, 229

Herbert Zbigniew 6, 7, 10, 11,134, 135, 174, 175, 206, 207

Hlava Pavel 68, 72, 73

Hobson Diana 100, 101

Holland Susanne 154, 157

Horbowy Zbigniew 45, 46, 48, 49, 72, 73, 226, 229

Hrabal Bohumil 77

Huchthausen David 72, 73

Hugot Christiane 112, 113

Huml Irena 56, 59

Hundertwasser Friedensreich 84, 85

Ibragimov Fidail 128, 129, 244, 247

Illo Patryk 201, 202, 203, 204, 205, 206

Iłłakowiczowna Kazimiera 42, 43

Iñárritu Alejandro Gonzalez 212, 213

Israel Krista 276, 277

Ito Takeshi 260, 262, 263, 264, 265

Iwańska Alicja 204, 205

Iwata Ruri 72, 73

Janák František 70, 72, 74, 75,166, 167, 170, 171, 183, 186, 187, 276, 277, 282, 283

Janecki Martin 46, 47

Jarodzki Konrad 158, 159

Jełagin Iwan Perfiliewicz 264, 265

Ježek Pavel 78, 79

Jędrzejewski Michał 192, 193

Joyce James Augustine Aloysius 269

Jøker Susanne 146, 147

Józefowska Anna 78

Kafka Franz 80, 81

Katarzyna Wielka 253, 264, 267

Kiczura Ludwik 45, 46, 47, 48, 49, 58, 59, 62, 64, 65, 123, 124, 125, 138, 139, 152, 153, 154, 157, 158, 159, 226, 229

Klein Vladimir 74, 75, 236, 239, 275, 276, 282, 283

Knitter Paul 226, 229

Koczyńska-Kielan Katarzyna 208, 210, 211, 212

Koivisto Kaisa 78, 79, 141, 142, 143

Kojiro Yoishiaki 182, 183, 237

Konfucjusz 128, 129

Konstantyn I Wielki 232, 234, 235

Koppel Kai 128, 129, 144, 145, 166, 167, 170, 171

Kornacki Przesław 138, 139

Korusiewiecz Maria 228, 229

Kościuszko Tadeusz 102, 103

Kozbial Richard 154, 157

Krabbe Karen Lise 196, 197

Kriukas Remigijus 66, 67,128, 129, 144, 147, 169, 170, 222, 223, 232, 235, 236, 239, 240, 241, 244, 245, 246, 247

Krzemieniowa Krystyna 216, 217

Krzemińska Baluch Marzena 136, 146, 147, 232, 233, 234, 237

Krzyżanowska Zofia 210, 211

Kubicka Agnieszka 62

Kula Ekrem 179, 180, 181, 182, 183

Labino Dominick 154, 155

Labutis Vytautas 245

Lalique René Jules 108,109

Layton Peter 71, 74, 75, 224, 225

Lavander Eric 140, 141

Leibovitz Edward 72, 73, 220, 221, 223, 224, 242, 245

Lenin Włodzimierz 21, 23, 124, 125, 150, 151, 254, 255, 256, 258, 259, 261, 266, 267

Leperlier Antoine 100, 101

Leperlier Etienne 100, 101, 106, 107, 109

Leszczyński Stanisław 107, 108, 109

Leśmian Bolesław 162, 163

Levi-Strauss Oskar 188, 194, 197

Lévi-Strauss Claude 194, 197

Libenský Stanislav 66, 67, 72, 73, 78, 79,166, 167, 170, 171, 232, 235, 238, 241

Lill Ivo 144, 145, 223, 224

Lindgren Astrid 140, 141

Lipofsky Marvin 64, 67, 72, 73, 127, 128, 152, 153

Littleton Harvey 154, 155

Lucerski Artur 62

Luttringer Martine 108, 109

Lynggaard Finn 72, 73, 84, 85

Macho Palo 202, 205, 206

Malczewski Antoni 254, 257

Maria, matka Jezusa 184, 185

Marsjasz 206, 207

Matiskainen Heikki 141, 142

Matsuo Bashō 94, 95

Mehoffer Jozef 228, 229

Menzel Jiři 80, 81

Mickiewicz Adam 80, 81, 211, 212

Miciński Tadeusz 112, 113

Miłosz Czesław 12, 13, 93, 94, 95, 130, 131, 240, 241, 242, 245, 246, 247

Mohammed V 210, 211

Monet Claude 228, 229

Morin Claude 104, 105

Morin Florence 104, 105

Morin Nicolas 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 128, 129, 130, 131, 192, 195, 232, 235

Moreau Jeanne 56, 58, 59

Moreau Xavier 56, 58, 59

Munkevica Anda 128, 129, 144, 145, 147, 232, 235, 236, 239

Nakada Kazushi 203, 204, 205, 223, 224

Newhouse Victoria 142, 143

Newski Aleksander 232, 235, 262, 265

Noga Halina 42, 43

Notebaert Anne 116, 117

Novotny Lukas 154, 155

Novotný Petr 74, 75, 203, 204, 207

Nowak Jagoda 78

Nürenberger Dizzy 190, 191

O’Doherty Brian 190, 191

O’Brien Baker 154, 155

Oleszczuk Robert 62

Orłowski Hubert 188, 189

Pačinek Jiři 203, 204

Pamuk Orhan 178, 179

Palach Jan 80, 81

Pala Štěpán 276, 277

Palova Zora 276, 277

Palowski Gabriel 208, 210, 211, 212

Pallasmaa Juhani 186, 187, 226, 227

Parker George M. 154, 155

Pawlak Anna 8, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 24, 26, 27, 34, 35, 36, 42, 43

Pawlak Jolanta, właśc. Wodecka-Pawlak 58, 59, 104, 105, 144, 145, 158, 159, 190, 193, 226, 227, 240, 241, 242

Pawlak Karolina 162, 163, 190, 193

Pawlak Kazimierz senior 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27

Pierończyk Jolanta 18, 19

Pinsky Marina 108,109

Piotr 266, 267

Pokorná Jitka 80, 81

Polanecky Jaroslav 78, 79

Polat Anna 178, 179

Pollack Martin 149

Polo Marco 272, 273

Potiomkin Grigorij Aleksandrowicz 264, 267

Puchała Marek 62, 74, 75, 138, 139

Puchejda Adam 184, 185

Pytlak Magdalena 236, 237

Rasmusen Steen Eiler 134, 135

Rečiũnas Kęstutis 230 Reid Colin 73, 74

Roubíček Rene 70, 73

Rozsypal Ivo 70, 73

Rożewicz Tadeusz 42, 43, 234, 237

Rymkiewicz Jarosław Marek 224, 225

Sacher Franz 83

Sadzik Józef 6, 7

Sano Takako 168, 169

Salander Sten 137, 139, 140, 141

Šára Jára 282, 283

Sare Mare 180, 181, 183, 236, 239

Sarnecki Wszewłod 166,167, 168, 169

Sartre Jean-Paul 162, 163

Sarver Daniel 100, 102, 103

Sarver Michèle 100, 102, 103

Schlevogt Pierre 78, 79

Schreiber Josef senior 199, 200, 201, 202, 204, 205

Schreiber Josef 199, Schuermans Jacques 112, 113

Scott Ridley 212, 213

Sienkiewicz Marta 136, 146, 147, 232, 233, 234, 237

Sikorski Janusz 189

Sintès Catherine 104, 105, 107, 108, 128, 129, 130, 131, 232, 235

Skibska Anna 102, 103

Słowacki Juliusz 80, 81, 162, 163, 210, 211

Snyder Timothy 134, 135 Sobieski Jan III 130, 131

Sobol-Jurczykowski Andrzej 250, 251 Sobota Stanisław 190, 191 Sokolovsky Louis 168, 169, 170, 246, 247

Soseki Musō 226, 229 Squarcina Chiara 78, 79 Stacho Petr 222, 223 Stalin Józef 12, 13, 234, 237

Stambolijski Aleksandyr 234, 235, 237 Stankard Paul, 157, 158, 159

Staniszewski Grzegorz 90, 91 Stasiuk Andrzej 9, 11, 126, 127, 158, 159, 238, 239, 248, 249, 250, 251

Stehlik Radek 80, 81

Stramski Piotr 80, 81, 136, 146, 147

Stulgaite Indre 169, 170, 244, 245 Sudjic Deyan 184, 185 Szczepkowska Joanna 80, 81 Szczygieł Mariusz 69, 70, 71, 77, 78, 79 Szwejk Jozef 70, 71 Szymanowski Adam 250, 251 Szyłak Anna 190, 191 Świetlicki Marcin 209 Šuhajek Jiři 70, 73, 80, 81, 126, 127, 128, 129, 131, 223, 224, 246, 247, 254, 256, 257, 258, 261, 263

Taylor Elizabeth 18, 19

Thoreau Henry David 138, 139, 140, 141, 146, 147

Tomaszewski Henryk Albin 140, 141

Torre De la Ejnar 74, 75

Torre De la Janex 74, 75

Totlnd Eldar 144, 145, 147

Trajan Marek Ulpiusz 134, 135

Turner Joseph Mallord William 72, 73 Tycjan właśc. Tiziano Vecelli lub Vecellio 206, 207

Ulay 270, 271

Urbaniec Antoni 34, 35, 36, 37, 38, 39

Urbaniec Danuta 34

Urbaniec Elżbieta 34

Urbaniec Helena 34

Urbaniec Jan senior 34, 35, 38

Urbaniec Jan junior 34, 36, 37

Urbaniec Jozef 34, 36, 37, 38

Urbaniec Michał 34

Urbaniec Paweł 34

Urbaniec Rafał 34

Urbaniec Stanisław 34, 36, 37, 39

Urbaniec Stefania 34, 35, 37, 38

Urbaniec Witold 34

Urbaniec Zofia 34

Urbanowicz Tomasz 114, 115 Vallien Bertil 138, 139

Varrela Vesa 74, 75, 182, 183

Vobruba Hansi 194, 192, 195

Vobruba Milan 66, 67, 192, 193, 195, 224, 225, 226, 228, 229

Waal Edmund de 244, 245, 282, 283

Wajda Andrzej 194, 197

Waza Zygmunt III 134, 135, Ważyk Adam 25, Wejchert Kazimierz 26, 27, 28

Werszler Rafał 62

Wiewiora Czesław 34

Wiewiora Elżbieta 34

Wilkowski Henryk 45, 46, 49 Wirkkala Tapio 142, 143, Witoszek Nina 144, 145

Wodniok Irena 16

Wojciechowska Marta 102, 103 Wojciechowski Jerzy 102, 103 Wyspiański Stanisław 112, 113

Zagajewski Adam 52, 53, 123, 128, 129

Zamakhina Inoyat 262, 263

Zamečnikova Dana 70, 73

Zaremba-Bielawski Maciej 140, 141

Zarzycki Regina 64, 67

Zdanowicz Mieczysław 48, 49 Zedong Mao 268, 274, 275 Zhao Jinya 276

Zhang Suojia 270, 271

Zoritchak Ján 82, 84, 85, 87, 128, 129

Zuber Czesław 102, 103

Zworska-Raziuk Barbara 138, 139

Źródła internetowe nieuzwzględnione w przypisach / Internet sources not included in footnotes

s. 10 https://www.bazakolejowa.pl/foto/1048/1314445746-146.jpg [dostęp 23.02.2022]

s. 11 https://fotopolska.eu/455488,foto.html?s=1.82&cx=526&cy=377 [dostęp 23.02.2022] s. 15 https://fotopolska.eu/248412,foto.html?s=1.21&cx=808&cy=512 [dostęp 23.02.2022] s. 26 http://polskisocrealizm.org/wp-content/uploads/2016/01/img260.jpg [dostęp 23.02.2022] s. 28 http://polskisocrealizm.org/wp-content/uploads/2016/01/Hanna_i_Kazimierz_Wejchertowie_w_ogrodzie_swego_domu_przy_ ul._Norwida_w_Tychach_okolo_1975r.jpg [dostęp 23.02.2022]

s. 39 http://www.osppewelslemienska.pl/historia-cat/foty/03bb82f0542338bfc6bcd9676bbc548e.jpg [dostęp 23.02.2022]

s. 116 https://www.google.pl/maps/@50.8414052,4.3557143,3a,75y,174.1h,90.54t/data=!3m6!1e1!3m4!1sq3aPxVXnNsl5KgQ-GFicUw!2 e0!7i13312!8i6656?hl=pl&authuser=0 [dostęp 23.02.2022]

s. 138 Informator ZPAP nr 1/2014(40)

s. 150 http://bc.wbp.lublin.pl/Content/26562/27906_CZAS-1357c-1953-nr39_Sztandar-Ludu---pismo-Polskiej-Partii-Robotniczej-_0000. pdf [dostęp 09.04.2022]

s. 201 https://de.wikipedia.org/wiki/J._Schreiber_%26_Neffen#/media/Datei:Josef_Schreiber_1888.jpg [dostęp 24.04.2022]

s. 245 „Aukštaitijos verslas” nr 165 (5520)

auTOrzy mOnOgrafii dziękuJą muzeum mieJskiemu w Tychach za udOsTęPnienie fOTOgrafii auTOrsTwa zygmunTa kubskiegO wykOnanych w Tychach w laTach 1957–1964

The auThOrs Of The mOnOgraPh Thank The ciTy museum in Tychy fOr PrOviding PhOTOgraPhs by zygmunT kubski, Taken in Tychy beTween 1957 and 1964

Podróżnik. O życiu i szkle Kazimierza Pawlaka / Traveller. About the life and glass of Kazimierz Pawlak

Tekst / Text: Monika Braun

Recenzenci / Reviewers: dr hab. Ewa Janus dr hab. Małgorzata Skałuba-Krentowicz

Tłumaczenie / Translation: Robin Gill

Redakcja tekstu / Text editing: Elżbieta Łubowicz

Wydawca / Publisher: Akademia Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu / The Eugeniusz Geppert Academy of Art and Design pl. Polski 3/4, 50-156 Wrocław tel. / phone +48 71 343 80 31, 32, 33, 34 www.asp.wroc.pl Publikacja finansowana z funduszy Akademii Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu / Funded publication The Eugeniusz Geppert Academy of Art and Design in Wroclaw

Wydanie pierwsze / First edition Wrocław 2022

Projekt graficzny, przygotowanie do druku / Graphic layout and Pre-press: Wojciech Kowalski

Zdjęcia / Photo Credits, s. / p.: Vlado Bača: 203; Czesław Chwiszczuk: 118; Creative Glass Center of America: 152; Robert Dudek: 96; Dmitrii Feoktistov: 257; Endre Gaál: 172; Wojciech Kowalski: okładka, 2, 280; Zygmunt Kubski: 18, 19, 26, 27, 28; Kunststichting Perspektief vzw: 113; ODS ASP Wrocław: 48; Kazimierz Olchawa: 41; Vadym Nekrasov: 132; Kazimierz Pawlak: 8, 14, 16, 20, 22, 24, 27, 29, 30, 32, 36, 39, 40, 44, 47, 49, 50, 54, 57, 58, 60, 61, 62, 64, 65, 66, 67, 68, 70, 71, 72, 75, 76, 78, 79, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 92, 96, 98, 99, 100, 101, 102, 106, 107, 109, 110, 112, 114, 116, 117, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 129, 130, 131, 135, 136, 139, 140, 142, 143, 148, 149, 150, 151, 153, 155, 156, 158, 159, 160, 164, 165, 166, 167, 168, 171, 176, 178, 179, 180, 181, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 200, 202, 207, 208, 210, 211, 212, 213, 214, 218, 220, 221, 222, 223, 224, 227,228, 230, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 248, 249, 250, 251, 252, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 266, 268, 270, 271, 272, 273, 274, 276, 277, 278, 279 Kazimierz Pawlak senior: 23; Jerzy Ruciński: 41; Eldar Totland: 145; Tomasz Urbaniec: 34, 38, 39.

Nakład / Circulation: 300 egz. / copies

© Copyright by Akademia Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu, Wrocław 2022

© Copyright by OKiS, Wrocław 2022

Wszystkie prawa zastrzeżone / All right reserved

ISBN: 978-83-66321-89-2 ISBN: 978-83-67067-10-2

Współwydawca / Co-Publisher:

Ośrodek Kultury Sztuki we Wrocławiu (OKiS)

Instytucja Kultury Samorządu Województwa Dolnośląskiego / Culture and Art Centre in Wrocław Institution of Culture of the Lower Silesia Regional Government Rynek-Ratusz 24, 50-101 Wrocław tel. / phone: +48 71 344 28 64 www.okis.pl; sekretariat@okis.pl; dyrektor OKiS / Director: Igor Wójcik

Projekt jest współfinansowany z budżetu Samorządu Województwa Dolnośląskiego / This project is co-funded by the Local Government of the Lower Silesian Voivodeship

Druk oprawa / Print & binding: Drukarnia ZAPOL Sobczyk sp. k., al. Piastów 42, 71-062 Szczecin, tel. / phone 91 435 19 00; mail: biuro@zapol.com.pl