ΑΠΌ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΈΑ ΤΟΥ ΠΑΓΚΌΣΜΙΟΥ BEST SELLER 12 ΚΑΝΌΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΉ
JORDAN B. PETERSON ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΑΞΗ 12 ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΚΑΝΟΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ
«Ο πιο επιδραστικός ψυχολόγος του δυτικού κόσμου της εποχής μας.»
NEW YORK TIMES
ΠΕΜΠΤΟΣ ΚΑΝΟΝΑΣ
ΜΗΝ ΚΆΝΕΙΣ ΚΆΤΙ ΠΟΥ ΆΠΕΧΘΆΝΕΣΆΙ
ΤΟ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟ ΠΡΟΣΩΠΕΙΟ ΤΗΣ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΕΊΧΑ ΚΆΠΟΤΕ ΜΙΑ ΠΕΛΆΤΙΣΣΑ που υφίστατο ανελέητο καταιγισμό ηλιθιό
τητας στη δουλειά της σε έναν τεράστιο όμιλο επιχειρήσεων. Ήταν εχέφρων και τίμιος άνθρωπος που είχε καταφέρει να υπομείνει και να διαχειριστεί μια δύσκολη ζωή και που πραγματικά επιθυμούσε να συνεισφέρει και να εργαστεί με τρόπο αντίστοιχο της σωφροσύνης και της τιμιότητάς της. Στη διάρκεια της σταδιοδρομίας της στο εταιρικό αυτό περιβάλλον χρειάστηκε να υπομείνει ατε λείωτες διαμάχες, τόσο διά ζώσης όσο και μέσω ηλεκτρονικής αλληλογραφίας, για το κατά πόσον είναι υβριστικός ο όρος «flip chart» (συνηθισμένη φράση που αναφέρεται σε έναν πίνακα παρουσιάσεων τοποθετημένο κατά κανόνα πάνω σε τρίποδο ο οποίος αποτελείται από μεγάλα φύλλα χαρτιού). Όσοι δυσκολεύεστε να πιστέψετε ότι τέτοιους είδους συζητήσεις απασχολούν τον χρόνο εργαζομέ νων σε μεγάλες επιχειρήσεις κάντε μια γρήγορη αναζήτηση στο Google. Αρκεί να πληκτρολογήσετε «flip chart derogatory»* και αμέσως θα δείτε ότι υπάρχει πραγματικό και εκτεταμένο ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο ζήτημα. Μάλιστα, οι προϊστάμενοί της έκαναν πολλές συσκέψεις για να συζητήσουν το θέμα. * Υποτιμητικό, μειωτικό. (Σ.τ.Μ.)
155
Π ΕΡΑ ΑΠ Ο ΤΗ Ν Τ Α ΞΗ
Καταπώς φαίνεται, «Flip» ήταν κάποτε ένας μειωτικός όρος για τους Φιλιπ πινέζους (δεν κατάφερα να βρω επαρκή στοιχεία για την τρέχουσα χρήση του). Μολονότι η πάλαι ποτέ βρισιά δεν έχει την παραμικρή σχέση με τον πίνακα «flip chart», η διοίκηση της επιχείρησής της θεώρησε ότι άξιζε να δαπανήσουν χρόνο συζητώντας την υποθετικά προσβλητική φύση της φράσης και διατυπώνοντας έναν εναλλακτικό όρο, η χρήση του οποίου έγινε κατόπιν υποχρεωτική για τους υπαλλήλους. Και όλα αυτά παρά το γεγονός ότι κανένας υπάλληλος με εθνικότη τα ή καταγωγή από τις Φιλιππίνες δεν είχε εκφράσει το παραμικρό παράπονο για τη χρήση του όρου εκ μέρους του ομίλου. Σύμφωνα με το Παγκόσμιο Γλωσσικό Παρατηρητήριο (languagemonitor.com), το οποίο παρακολουθεί αλλά χωρίς να εγκρίνει την πολιτικά ορθή χρήση λέξεων, πλέον ο ορθός όρος είναι «μπλοκ γρα φής», παρά το γεγονός ότι ο πίνακας αυτός δεν είναι σε καμία περίπτωση μπλοκ. Εν πάση περιπτώσει, ο εν λόγω οργανισμός κατέληξε στο «καβαλέτο», το οποίο μοιάζει κάπως ακριβέστερο περιγραφικά – αν και η συγκριτικά κομψή λύση δεν αφαιρεί κάτι από την όλη ανοησία. Εξάλλου παραμένουν οι λέξεις για την κωλοτούμπα (flip-flop), τον επιπόλαιο (flippant), τις σαγιονάρες (flip-flops), τα βατραχοπέδιλα (flippers) και ούτω καθεξής, και, αν είναι να κάτσουμε να ασχοληθούμε με τέτοια πράγματα, τουλάχιστον δύο από αυτές, όταν τις πρω τακούς, φαίνονται πιο μειωτικές απ’ ό,τι το «flip chart». Θα μπορούσε βεβαίως να αναρωτηθεί κανείς: «Και τι σημασία έχει μια τόσο μικρή αλλαγή στην ορο λογία; Είναι ένα μάλλον ασήμαντο πρόβλημα. Γιατί να ασχοληθεί κανείς με το γεγονός ότι μια τέτοια αλλαγή γίνεται αντικείμενο συζήτησης; Γιατί να μην το αγνοήσουμε, όπως αγνοούμε τόσες και τόσες ανοησίες, και να επικεντρωθούμε σε κάτι σημαντικότερο;». Γιατί ασφαλώς θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι το να δίνουμε σημασία σε ανθρώπους που καταπιάνονται με τέτοια ζητήματα είναι εξίσου χάσιμο χρόνου όσο και η συγκεκριμένη συζήτηση. Κι εγώ θα απα ντούσα ότι αυτόν ακριβώς τον γρίφο προσπαθεί να λύσει ο Πέμπτος Κανόνας. Πότε πρέπει να σταματήσει κανείς να συμμετέχει σε μια ενοχλητική διεργασία την οποία βλέπει, ή νομίζει ότι βλέπει, να εκτυλίσσεται μπροστά του; Η πελάτισσά μου μου πρωτοέγραψε για το γεγονός ότι η αλυσίδα επικοινω νίας με την οποία συζητήθηκε η χρήση του όρου «flip chart» δεν έτυχε απλώς θερμής υποδοχής από τους συναδέλφους της, αλλά αμέσως προκάλεσε και ένα είδος διαγωνισμού για τον εντοπισμό και την ανακοίνωση επιπλέον λέξεων που 156
Π ΕΜΠ ΤΟΣ KANONA Σ
θα μπορούσαν να εκληφθούν ως προσβλητικές.* Αναφέρθηκαν οι λέξεις «black board» (μαυροπίνακας) καθώς και «master key» (πασπαρτού). Η πρώτη ίσως επειδή το να χαρακτηρίζεις κάτι ως «μαύρο» –ακόμη κι αν όντως είναι μαύ ρο– είναι ξάφνου ρατσιστικό στην υπερευαίσθητη εποχή μας. η δεύτερη λόγω της υποτιθέμενης σχέσης της φράσης με μια ορολογία που ιστορικά συνδέεται με τη δουλεία. Η πελάτισσά μου προσπάθησε να βγάλει κάποιο νόημα από όσα έβλεπε να εκτυλίσσονται μπροστά της: «Τέτοιες συζητήσεις δίνουν στους ανθρώπους την επιφανειακή αίσθηση ότι είναι καλοί, ευγενείς, συμπονετικοί, ανοιχτόκαρδοι και σοφοί. Έτσι, αν κάποιος διαφωνήσει χάριν της συζήτησης, πώς μπορεί να συμμετάσχει στην κουβέντα χωρίς να θεωρηθεί ανάλγητος, στε νόμυαλος, ρατσιστής και χυδαίος;». Επίσης την τάραξε το γεγονός ότι στον εργασιακό της χώρο δεν έδειχναν να ενοχλούνται από την πιθανότητα να οικειοποιηθεί οποιαδήποτε ομάδα ανθρώ πων την εξουσία να απαγορεύει λέξεις (και να απαξιώνει ή ακόμη και να τιμωρεί όσους εξακολουθούσαν να τις χρησιμοποιούν). δεν αντιλαμβάνονταν κάποια ηθική αυθαιρεσία, ούτε φαινόταν να συνειδητοποιούν τον κίνδυνο μιας τέτοιας λογοκρισίας, η οποία θα μπορούσε να επεκταθεί, ας πούμε, στις προσωπικές απόψεις, στα θέματα συζήτησης – ή, γιατί όχι, στα βιβλία. Τέλος, πίστευε ότι η όλη κουβέντα αποτελούσε χαρακτηριστικό παράδειγμα «διαφορετικότητας», «συμπεριληπτικότητας» και «ισοτιμίας» – όροι οι οποίοι είχαν γίνει αληθινά μάντρα για τα τμήματα Ανθρωπίνου Δυναμικού ή Μάθησης και Ανάπτυξης (η ίδια εργαζόταν στο δεύτερο). Τους θεωρούσε «εργαλεία εταιρικής κατήχησης και ιδεολογικής προπαγάνδας», καθώς και απόδειξη του τρόπου με τον οποίο η πολιτική ορθότητα που χαρακτηρίζει πρωτίστως πολλά πανεπιστημιακά προ γράμματα διαχέεται στην ευρύτερη κουλτούρα. Το σημαντικότερο όμως είναι αυτό που με ρώτησε σε μία από τις επιστολές της: «Μήπως είναι από τις περι πτώσεις που ο κόμπος έφτασε στο χτένι; Πότε και πού σταματάμε; Αν μια πολύ μικρή μειονότητα έστω και υποθετικά θεωρήσει κάποιες λέξεις προσβλητικές, τι κάνουμε; Συνεχίζουμε να απαγορεύουμε ασταμάτητα λέξεις;». Αυτό που διέβλεπε η πελάτισσά μου –αν μη τι άλλο, κατά τη γνώμη της– δεν επρόκειτο για μεμονωμένο συμβάν, υποθετικά ικανό να οδηγήσει όλους * Έχω λάβει την άμεση και ρητή άδεια της πελάτισσάς μου να μεταφέρω αυτές τις πληροφορίες με τον τρόπο που τις μεταφέρω.
157
Π ΕΡΑ ΑΠ Ο ΤΗ Ν Τ Α ΞΗ
τους εμπλεκόμενους σε επικίνδυνη ατραπό, αλλά για σαφώς αναγνωρίσιμη και αιτιωδώς σχετιζόμενη ποικιλία ή αλληλουχία γεγονότων που οδηγούσαν στην ίδια κατεύθυνση. Τα γεγονότα αυτά έμοιαζαν να σχηματίζουν ένα συνεκτικό μοτίβο που συνδεόταν με μια ιδεολογία η οποία είχε σκοπό την κατήχηση, τόσο ρητά όσο και άρρητα. Επιπροσθέτως, όπως όλα έδειχναν, η επίδραση αυτής της κατευθυντήριας γραμμής εκδηλωνόταν, επί ένα σεβαστό χρονικό διάστημα, όχι μόνο στον εταιρικό κόσμο της πελάτισσάς μου αλλά στον ευρύτερο κόσμο των κοινωνικών και πολιτικών θεσμών που περιβάλλουν τον οργανισμό στον οποίο εργαζόταν. Αν και μάλλον απομονωμένη στο τμήμα όπου έτυχε να δουλεύει (που ήταν και το επίκεντρο του ιδεολογικού βομβαρδισμού της εν λόγω επι χείρησης), έβλεπε γύρω της ενδείξεις οι οποίες επιβεβαίωναν ότι οι διεργασίες που θορυβούσαν την ίδια είχαν επιζήμια επίδραση και σε άλλους ανθρώπους. Συν τοις άλλοις, επιδρούσαν στη συνείδησή της. Έχει σημασία να καταλάβουμε ότι αυτά τα ζητήματα δεν ήταν ασήμαντες φιλοσοφικές έννοιες για εκείνη. Την ενοχλούσαν βαθύτατα και αναστάτωναν τη ζωή της. Είναι ασφαλώς γεγονός ότι όταν αναγκάζεσαι να κάνεις βλακώδη, απεχθή πράγματα καταρρακώνεται το ηθικό σου. Κάποιος που του ανατίθεται μια άσκοπη, για να μην πω αντιπαραγωγική, εργασία θα νιώσει αποκαρδιωμένος, αν έχει έστω και λίγο μυαλό, και θα δυσκολευτεί να βρει μέσα του το κίνητρο να την ολοκληρώσει. Γιατί; Επειδή κάθε κύτταρο της αυθεντικής υπόστασής του αντιστέκεται σε αυτή την αναγκαιότητα. Κάνουμε αυτά που κάνουμε επειδή πιστεύουμε ότι είναι σημαντικά συγκριτικά με όλα τα άλλα πράγματα που θα μπορούσαν να είναι σημαντικά. Θεωρούμε ότι καθετί πολύτιμο για μας αξίζει τη θυσία και την ενασχόληση. Αυτή ακριβώς η ιδιότητα της αξίας μας παρακινεί να δράσουμε, παρά το γεγονός ότι η δράση ενέχει αντιξοότητες και κινδύνους. Όταν καλούμαστε να κάνουμε πράγματα τα οποία μας φαίνονται απεχθή και βλακώδη, ταυτόχρονα αναγκαζόμαστε να δράσουμε σε αντίθεση με την αξιακή δομή που μας παρακινεί να προχωρήσουμε σταθερά και μας προφυλάσσει από τη σύγχυση και τον τρόμο. «Αληθινός να ’σαι στον εαυτό σου»,1 όπως το θέτει ο Πολώνιος στον σαιξπηρικό Άμλετ. Αυτός ο «εαυτός» –αυτός ο συγκροτημένος ψυχισμός– είναι στην ουσία η κιβωτός που μας προστατεύει όταν απειλεί να ξεσπάσει καταιγίδα και να ανέβει η στάθμη του νερού. Παραβιάζοντας με τις πράξεις μας τα προστάγματά του –τις θεμελιώδεις πεποιθήσεις του–, είναι σαν 158
Π ΕΜΠ ΤΟΣ KANONA Σ
να ρίχνουμε το καράβι μας στους υφάλους της καταστροφής. Παραβιάζοντας με τις πράξεις μας τα προστάγματα αυτού του θεμελιώδους εαυτού, είναι σαν να κλέβουμε στο παιχνίδι που παίζουμε με τον εαυτό μας, υφιστάμεθα την κε νότητα της προδοσίας, αντιλαμβανόμαστε αφαιρετικά και κατόπιν βιώνουμε σε υποστασιοποιημένη μορφή την αναπόδραστη απώλεια. Τι τίμημα πλήρωσε η πελάτισσά μου για την αρχική καθυπόταξή της στις αυ θαίρετες επιταγές της διοίκησης; Ήταν μετανάστρια από χώρα του πρώην σοβιε τικού μπλοκ και είχε πάρει μια υπέρ το δέον επαρκή γεύση της απολυταρχικής ιδεολογίας. Κατά συνέπεια η ανικανότητά της να προσδιορίσει τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να αντιταχθεί σε αυτό που συνέβαινε την έκανε να νιώσει όχι μόνο αδύναμη αλλά και συνένοχη. Επιπροσθέτως, κανένας εχέφρων άνθρωπος δεν θα κατάφερνε να διατηρήσει τα κίνητρα που τον ωθούν να καταβάλλει προ σπάθεια σε έναν χώρο όπως είχε εξελιχθεί το εργασιακό της περιβάλλον, όπου οι παραλογισμοί εννοιολογικού τύπου δεν συνέβαιναν απλώς ακατάπαυστα αλλά ενθαρρύνονταν ή, ακόμη χειρότερα, επιτάσσονταν. Τέτοιου είδους «δράσεις» γε λοιοποιούν την παραγωγική εργασία αυτή καθαυτή – για να μην πω την ιδέα της παραγωγικής εργασίας (και αυτό άλλωστε είναι ένα από τα πραγματικά κίνητρα που κρύβονται πίσω από αυτού του είδους τη συμπεριφορά: Όσοι φθονούν την αυθεντική αξιοσύνη και παραγωγικότητα έχουν κάθε λόγο να υπονομεύσουν και να απαξιώσουν ακόμη και τις έννοιες αυτές). Τι έκανε λοιπόν για να αντιμετωπί σει την αποκαρδιωτική κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει; Η πελάτισσά μου δεν είχε αρκετή αυτοπεποίθηση όσον αφορά τη θέση της ή εμπιστοσύνη στην ικανότητα των προϊσταμένων της για να μπει στη διαδικασία να συζητήσει με ειλικρίνεια τις ενστάσεις της μαζί τους, παρότι ήταν σαφές από τις κουβέντες μας ότι επιθυμούσε βαθιά να ξεφύγει από την όλη κατάσταση. Κατά συνέπεια άρχισε να αναπτύσσει κάτι σαν μάχη οπισθοφυλακής. Λόγω της θέσης της στην εταιρεία είχε ήδη ασχοληθεί με εσωτερικά εκπαιδευτικά πρότζεκτ. Επομένως είχε τη δυνατότητα να επεκτείνει τη δραστηριότητά της, προσφέροντας τις υπηρεσίες της ως ομιλήτρια σε ποικίλα εταιρικά συνέδρια. Μολονότι δεν σχολίασε ποτέ ευθέως το ζήτημα του πίνακα παρουσιάσεων (και πιθανώς καλά έκανε που το απέφυγε), άρχισε να εκφράζει ανοιχτά την αντίθε σή της απέναντι στο είδος της ψευδοεπιστήμης που χαρακτηρίζει πολλές από τις ιδέες τις οποίες θεωρούν έγκριτες οι προϊστάμενοι μεγάλων επιχειρήσεων, 159
Π ΕΡΑ ΑΠ Ο ΤΗ Ν Τ Α ΞΗ
ιδίως στα τμήματα Ανθρωπίνου Δυναμικού. Έδωσε, λόγου χάριν, αρκετές ομι λίες όπου επέκρινε τη διαδεδομένη μόδα των «μορφών εκμάθησης» – θεωρία η οποία θεμελιώνεται στην αντίληψη ότι υπάρχουν από τέσσερις έως οκτώ τρό ποι που προτιμούν τα άτομα και που η χρήση τους τα βοηθά στην προσπάθειά τους να εξοικειωθούν με νέες ιδέες. Στους τρόπους αυτούς περιλαμβάνονται, παραδείγματος χάριν, ο οπτικός, ο ακουστικός, ο λεκτικός, ο σωματικός και ο λογικός, μεταξύ άλλων. Ποιο είναι το πρόβλημα με τη θεωρία περί μορφών εκμάθησης; Το βασικότερο: απλούστατα δεν υπάρχει το παραμικρό στοιχείο που να επιβεβαιώνει την εγκυρό τητά της. Πρώτον, παρότι οι σπουδαστές μπορεί να εκφράζουν κάποια προτίμηση για έναν συγκεκριμένο τρόπο μετάδοσης των πληροφοριών, η πρακτική μετάδο ση με τον τρόπο αυτόν δεν βελτιώνει τις ακαδημαϊκές τους επιδόσεις.2 Δεύτερον (πράγμα εύλογο, δεδομένου του πρώτου προβλήματος), δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι οι καθηγητές μπορούν να υπολογίσουν με ακρίβεια τη «μορφή εκμάθησης» που ταιριάζει στους μαθητές τους.3 Επομένως, μολονότι η πελάτισσά μου δεν μπόρεσε να αντιπαρατεθεί ευθέως στη συγκεκριμένη ανοησία που την ταλαι πωρούσε, κατόπιν στρατηγικών σχεδιασμών και σκληρής δουλειάς κατάφερε να αντισταθεί πολύ αποτελεσματικά στην ασχετοσύνη που χαρακτήριζε τις δήθεν ψυχολογικές γνώσεις ενός σημαντικού υποσυνόλου των συναδέλφων της (καθώς και εργαζομένων σε άλλες εταιρείες όπου παρατηρούνταν τα ίδια φαινόμενα). Στο παρελθόν είχε επίσης εργαστεί ως δημοσιογράφος σε μεγάλη εφημερίδα της Αλβανίας, της χώρας καταγωγής της, και άρχισε να δίνει προτεραιότητα στην προσπάθειά της να συνεχίσει αυτού του είδους την εργασία. Δεν ήταν ιδιαιτέρως επικερδής, αλλά η ίδια κατάφερε να διακριθεί επαγγελματικά εκεί και να δώσει μάχη για τα πιστεύω της μέσω της αρθρογραφίας της, προειδοποιώντας τους πολίτες της πάλαι ποτέ κομμουνιστικής χώρας για την τάση ορισμένων ολοκλη ρωτικών ιδεών να γίνουν ελκυστικές στο δυτικό κοινό. Τι τίμημα πλήρωσε για την απόφασή της να υψώσει το ανάστημά της και να παλέψει; Κατ’ αρχάς, αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει τον φόβο αντιποίνων, καθώς και το γεγονός ότι ο φόβος αυτός –σε συνδυασμό με τη βαθιά αντι πάθειά της για την ιδεολογική χειραγώγηση που διαπότιζε τον εργασιακό της χώρο– δηλητηρίαζε το ενδιαφέρον της για το επάγγελμά της και παράλληλα την έκανε να νιώθει ανεπαρκής και δειλή. Εκτός αυτού, αναγκάστηκε να διευ 160
Π ΕΜΠ ΤΟΣ KANONA Σ
ρύνει τις επαγγελματικές δραστηριότητές της: Πρώτον, παίρνοντας το ρίσκο να προσφερθεί να μιλήσει σε εταιρικά συνέδρια (οι άνθρωποι συνήθως είναι ιδιαιτέρως απρόθυμοι να μιλήσουν δημοσίως – πρόκειται για συνήθη φόβο, ο οποίος συχνά είναι τόσο έντονος ώστε παρεμποδίζει την επαγγελματική ανέλι ξη4). δεύτερον, φροντίζοντας να κάνει κτήμα της το σχετικό υλικό, γεγονός που τη βοήθησε να εκφράζεται με πιστευτό και εμπεριστατωμένο τρόπο. και τρίτον, παρουσιάζοντας υλικό που, δεδομένης της κριτικής χροιάς του, αναπόφευκτα θα πρόσβαλλε σεβαστό τμήμα του κοινού (ακριβέστερα: τους ανθρώπους που είχαν αποδεχθεί και αναπαρήγαν τις θεωρίες που η ίδια απαξίωνε). Όλα τα πα ραπάνω σήμαιναν ότι έθετε τον εαυτό της αντιμέτωπο με τον φόβο της – όσον αφορά τόσο την απραξία όσο και την πράξη. Οι κινήσεις αυτές συνιστούσαν μεγάλη πρόκληση για εκείνη – όμως το αποτέλεσμά τους ήταν η διεύρυνση της προσωπικότητας και των ικανοτήτων της, καθώς και η γνώση ότι η κοινωνική της συνεισφορά ήταν γνήσια. Θεωρώ ότι το καλό που κάνουμε, όσο μικρό κι αν φαίνεται, σχετίζεται περισ σότερο απ’ ό,τι νομίζουμε με το καλό που εκδηλώνεται ευρύτερα στον κόσμο. Το ίδιο πιστεύω και για το κακό. Καθένας από μας είναι υπεύθυνος για την κατά σταση στην οποία βρίσκεται ο κόσμος σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι πιστεύουμε ή θα νιώθαμε άνετα να πιστεύουμε. Αν δεν δώσουμε τη δέουσα προσοχή, ο ίδιος ο πολιτισμός τείνει προς τον εκμαυλισμό. Η τυραννία μεγαλώνει με αργό ρυθμό και μας ζητά να υποχωρούμε με συγκριτικά μικροσκοπικά βήματα. Όμως κάθε οπισθοχώρηση αυξάνει την πιθανότητα για την επόμενη. Κάθε προδοσία της συνείδησης, κάθε σιωπή (παρά την αγανάκτηση που νιώθουμε όταν σιωπούμε) και κάθε εκλογίκευση εξασθενίζουν την αντίσταση και αυξάνουν την πιθανότη τα για την επόμενη κατασταλτική κίνηση. Αυτό ισχύει ιδιαιτέρως όταν εκείνοι που ωθούν την κατάσταση προς αυτή την κατεύθυνση αντλούν μεγάλη ευχαρί στηση από την νεοαποκτηθείσα ισχύ τους – πάντα υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι γύρω μας. Καλά θα κάνουμε, λοιπόν, να πάρουμε θέση πριν υπονομευθεί ανεπα νόρθωτα η ικανότητά μας να το κάνουμε. Δυστυχώς οι άνθρωποι δρουν συχνά σε πείσμα της συνείδησής τους –ακόμη και εν γνώσει τους– και η κόλαση έχει την τάση να έρχεται βήμα βήμα, με τη μία προδοσία να διαδέχεται την άλλη. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι άνθρωποι σπανίως υψώνουν το ανάστημά τους σε κάτι που ξέρουν ότι είναι λάθος, ακόμη κι όταν οι συνέπειες που τους 161
Π ΕΡΑ ΑΠ Ο ΤΗ Ν Τ Α ΞΗ
περιμένουν είναι συγκριτικά λιγοστές. Πρόκειται για κάτι που πρέπει κανείς να συλλογιστεί σοβαρά, αν μέλημά του είναι να ζήσει μια ηθική και συνετή ζωή: Αν δεν προβάλεις ένσταση όταν τα ανομήματα εναντίον της συνείδησής σου είναι πενιχρά, τι σε κάνει να νομίζεις ότι θα συμμετάσχεις ενεργά και εκουσίως όταν η κατάσταση βγει εκτός ελέγχου; Για να κινηθείς Πέραν της ευταξίας πρέπει να ξέρεις ότι έχεις λόγο να το κά νεις. Για να κινηθείς Πέραν της ευταξίας πρέπει να καταλάβεις ότι η συνείδησή σου έχει τον πρώτο λόγο στις πράξεις σου, υπερισχύοντας έναντι του συμβα τικού κοινωνικού καθήκοντος. Αν αποφασίσεις να ορθώσεις το ανάστημά σου και να αρνηθείς να υπακούσεις σε ένα πρόσταγμα, αν κάνεις κάτι που οι άλλοι αποδοκιμάζουν αλλά εσύ πιστεύεις ακράδαντα ότι είναι το σωστό, πρέπει να είσαι σε θέση να εμπιστευτείς τον εαυτό σου. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να έχεις καταβάλει την προσπάθεια να ζήσεις μια έντιμη, παραγωγική ζωή γεμάτη νόη μα (το είδος της ζωής που ενδεχομένως χαρακτηρίζει ένα άλλο πρόσωπο που έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη σου). Αν έχεις φερθεί τίμια, και αυτό σε καθιστά φερέγγυο, θα είναι δική σου απόφαση αν θα αρνηθείς να συμμορφωθείς ή αν θα πράξεις με τρόπο αντίθετο προς τις προσδοκίες των άλλων, βοηθώντας έτσι την κοινωνία να διατηρήσει τα ερείσματά της. Αν το κάνεις αυτό, μπορείς να αποτελέσεις μέρος της δύναμης της αλήθειας που ανακόπτει την πορεία του εκμαυλισμού και της τυραννίας. Το κυρίαρχο άτομο, που είναι αφυπνισμένο και δίνει βάση στη συνείδησή του, είναι η δύναμη εκείνη που δεν επιτρέπει στην ομάδα, δηλαδή στην απαραίτητη διάρθρωση που διέπει τις κανονιστικές κοινωνικές σχέσεις, να γίνει τυφλή και ολέθρια. Δεν θέλω να ολοκληρώσω αυτή την ενότητα με μια ψευδώς αισιόδοξη νότα. Γνωρίζω από την περαιτέρω αλληλογραφία μου με την πελάτισσά μου ότι τα επόμενα χρόνια άλλαξε πολλές φορές δουλειά, μεταπηδώντας από τη μια με γάλη εταιρεία στην άλλη. Σε μία περίπτωση βρήκε καλή θέση, όπου της δινόταν η ευκαιρία να καταπιαστεί με παραγωγική, έλλογη και γεμάτη νόημα δουλειά. Παρ’ όλα αυτά, αν και επιτυχημένη στο συγκεκριμένο πόστο, απολύθηκε κατά τη διάρκεια μιας εταιρικής αναδιοργάνωσης. Έκτοτε οι άλλες εταιρείες στις οποίες εργάστηκε της φάνηκαν εξίσου παραδομένες στις τρέχουσες γλωσσο λογικές και ταυτοτικές μόδες όσο και το πρώτο της εργασιακό περιβάλλον. Κά ποιοι δράκοι βρίσκονται παντού και δεν είναι εύκολο να τους κατατροπώσεις. 162
Π ΕΜΠ ΤΟΣ KANONA Σ
Όμως οι προσπάθειές της να αντισταθεί –η αποδόμηση ψευδοεπιστημονικών θεωριών και το δημοσιογραφικό της έργο– τη βοήθησαν να αντιπαλέψει με την κατάθλιψη και να ενισχύσει την αυτοεκτίμησή της. Οχύρωσε τη θέση σου Όταν αποσυντίθεται ένας πολιτισμός –επειδή αρνείται να συνειδητοποιήσει την παθολογία του. επειδή απουσιάζει ο οραματιστής ήρωας–, βυθίζεται στο χάος που ελλοχεύει παντού και πάντα. Υπό αυτές τις συνθήκες, το άτομο μπορεί να καταδυθεί όσο βαθιά τολμάει και να ανακαλύψει ξανά τις αιώνιες αρχές που ανανεώνουν το όραμα και τη ζωή. Η εναλλακτική είναι η απόγνωση, ο εκμαυ λισμός και ο μηδενισμός – η άκριτη καθυπόταξη στα ψεύδη του ολοκληρωτικού ουτοπισμού και μια ζωή που αντιστοιχεί σε έναν δυστυχισμένο, ψευδολόγο και μνησίκακο σκλάβο. Αν αντιθέτως επιθυμείς να καταπιαστείς με ένα μεγαλειώδες εγχείρημα –ακό μη κι αν δεν θεωρείς τον εαυτό σου κάτι παραπάνω από απλό γρανάζι–, υπο χρεούσαι να μην κάνεις πράγματα τα οποία απεχθάνεσαι. Πρέπει να οχυρώσεις τη θέση σου, όσο πενιχρή και ταπεινή κι αν είναι, να αντιπαρατεθείς με την οργανωτική ανειλικρίνεια που υποσκάπτει το πνεύμα σου, να αντιπαλέψεις με το χάος που επακολουθεί, να σώσεις τον παραλίγο νεκρό πατέρα σου από τα τάρταρα και να ζήσεις μια αυθεντική και ειλικρινή ζωή. Ειδάλλως η φύση κρύβει το πρόσωπό της, η κοινωνία αποχαυνώνει κι εσύ παραμένεις μαριονέτα που της κινούν παρασκηνιακά τα νήματα. Και κάτι ακόμη: Το φταίξιμο είναι δικό σου. Κανείς δεν είναι νομοτελειακά προορισμένος να παραμείνει μαριονέτα. Δεν είμαστε αβοήθητοι. Ακόμη και στα συντρίμμια της πιο διαλυμένης ζωής μπορεί να βρεθούν χρήσιμα όπλα. Ομοίως, ακόμη κι ο γίγαντας με την πιο τρο μερή όψη μπορεί να μην είναι παντοδύναμος όπως διατείνεται ή μοιάζει. Μη θεωρείς ότι δεν υπάρχει πιθανότητα να αντιπαλέψεις, να αντισταθείς και να κρατήσεις την ψυχή σου – ίσως και τη δουλειά σου. (Αν και μπορεί επίσης να σε περιμένει μια καλύτερη δουλειά, εφόσον δεν σου είναι αδιανόητη η ιδέα του με τασχηματισμού.) Αν είσαι πρόθυμος να αντιληφθείς τον εαυτό σου ως άνθρωπο που μπορεί –και, ίσως το σημαντικότερο, που πρέπει– να φανεί ανυποχώρητος, ενδέχεται να αρχίσεις να αντιλαμβάνεσαι τα όπλα που έχεις στη διάθεσή σου. 163
Π ΕΡΑ ΑΠ Ο ΤΗ Ν Τ Α ΞΗ
Αν οι πράξεις σου σε κάνουν να ξεσπάς σε άλλους παρορμητικά. αν αυτό που κάνεις καταστρέφει τα κίνητρα που σε ωθούν μπροστά. αν οι πράξεις και η απραξία σου σε κάνουν να νιώθεις περιφρόνηση για τον εαυτό σου και, ακόμη χειρότερα, για τον κόσμο. αν ο τρόπος ζωής σου δεν σου επιτρέπει να ξυπνάς με χαρά το πρωί. αν σε βασανίζει ένα βαθιά ριζωμένο αίσθημα αυτοπροδοσίας – ίσως όλα αυτά να σημαίνουν ότι επιλέγεις να αγνοείς τη «φωνή αύρας λεπτής», λόγω της τάσης σου να πιστέψεις ότι οι μόνοι που της δίνουν σημασία είναι οι αδύναμοι και οι αφελείς. Αν είσαι στη δουλειά και καλείσαι να κάνεις κάτι που σου προκαλεί περιφρό νηση για τον εαυτό σου –που σε κάνει να νιώθεις αδύναμος και ντροπιασμένος, έτοιμος να ξεσπάσεις σε αυτούς που αγαπάς, απρόθυμος να είσαι παραγωγικός και έτοιμος να σιχαθείς τη ζωή σου–, πιθανώς έχει έρθει η ώρα να στοχαστείς, να συλλογιστείς τις επιλογές σου, να καταστρώσεις στρατηγική και να πλασαριστείς έτσι ώστε να σου επιτρέπεται να πεις όχι.* Ίσως κερδίσεις περισσότερο τον σεβα σμό των ανθρώπων στους οποίους εναντιώνεσαι για λόγους ηθικούς, παρότι και πάλι ενδέχεται να πληρώσεις ακριβό τίμημα για τις πράξεις σου. Ίσως ακόμη και να αναθεωρήσουν τη στάση τους – αν όχι τώρα, εν καιρώ (καθώς μπορεί να τους βασανίζει και αυτούς η συνείδησή τους με την ίδια «φωνή αύρας λεπτής»). Πρακτικές πτυχές Ενδεχομένως να πρέπει επίσης να πλασαριστείς έτσι ώστε να μπορείς να ελι χθείς – βρίσκοντας άλλη δουλειά, παραδείγματος χάριν, καθώς ίσως παρατηρή σεις ότι «Αυτό το επάγγελμα μου νεκρώνει την ψυχή και είναι τελείως λάθος για μένα. Ήρθε η ώρα να κάνω τα απαραίτητα φιλόπονα βήματα για να οργανώσω το βιογραφικό μου και να καταπιαστώ με τη δύσκολη, απαιτητική και συχνά άκαρπη αναζήτηση νέας δουλειάς» (αν και αρκεί να στεφθεί με επιτυχία μία και μόνη φορά). Ίσως καταφέρεις να βρεις κάτι πιο καλοπληρωμένο και ενδιαφέρον, σε ένα περιβάλλον όπου θα συνεργάζεσαι με άλλους ανθρώπους που όχι μόνο δεν νεκρώνουν το πνεύμα σου, αλλά το αναζωογονούν. Ίσως αποδειχθεί ότι το
* Ίσως όχι την πρώτη φορά, γιατί αυτό σημαίνει ότι η αντίδρασή σου είναι υπερβολικά παρορμητική. ίσως όχι τη δεύτερη, γιατί μπορεί και πάλι να μην αρκεί για να ρισκάρεις να εμπλακείς σε κάτι που ίσως αποδειχθεί σωστός πόλεμος. οπωσδήποτε όμως την τρίτη φορά, όταν έχει σαφώς καθιερωθεί ένα μοτίβο.
164
Π ΕΜΠ ΤΟΣ KANONA Σ
καλύτερο σχέδιο που μπορείς να εφαρμόσεις είναι, αν μη τι άλλο, να υπακούς στις προσταγές της συνείδησης – διαφορετικά θα αναγκαστείς να ζεις με το αίσθημα αυτοπροδοσίας και με τη γνώση ότι ανέχθηκες κάτι πραγματικά αβά σταχτο. Τίποτα καλό δεν πρόκειται να βγει από κάτι τέτοιο. Κι αν απολυθώ; Ε, τότε προετοιμάσου από τώρα για την αναζήτηση και την εύρεση μιας άλλης, καλώς εχόντων των πραγμάτων, καλύτερης δουλειάς (ή προετοιμάσου να παρακάμψεις τον προϊστάμενό σου με ένα εμπεριστατωμένο και εύγλωττο επιχείρημα). Και επ’ ουδενί μη θεωρήσεις ότι η αποχώρηση από τη δουλειά σου, έστω και ακουσίως, είναι αναγκαστικά ό,τι χειρότερο. Μα φοβάμαι την αλλαγή. Ε, ναι, εξυπακούεται ότι φοβάσαι, αλλά σε σχέση με τι; Φοβάσαι ενώ η εναλλακτική σου είναι να συνεχίσεις σε μια δουλειά όπου υπονομεύεται ο πυρήνας του είναι σου. όπου με την πάροδο των ετών γίνεσαι όλο και πιο αδύναμος, πιο αξιοκαταφρόνητος, πιο πικρόχολος και πιο επιρρε πής στην πίεση και στην τυραννία; Ελάχιστες είναι οι επιλογές στη ζωή χωρίς κανένα ρίσκο εκατέρωθεν, και συχνά είναι απαραίτητο να αναλογιστεί κανείς τους κινδύνους της παραμονής εξίσου με τους κινδύνους της αλλαγής. Έχω δει πολλούς ανθρώπους να προχωρούν σε κινήσεις αλλαγής, ενίοτε κατόπιν πολύχρονων στρατηγικών σχεδιασμών, και να επωφελούνται, ψυχολογικά και πρακτικά, έχοντας πρώτα περάσει κάμποσο χρόνο στην έρημο. Κι αν δεν με θέλει κανείς άλλος; Είναι αλήθεια ότι το ποσοστό απόρριψης σε αιτήσεις για δουλειά είναι εξαιρετικά υψηλό. Αυτό που λέω στους πελάτες μου εί ναι να περιμένουν ένα 50 προς 1, ώστε να έχουν εύλογες προσδοκίες. Σε πολλές περιπτώσεις θα προσπεράσουν την αίτησή σου για θέσεις για τις οποίες έχεις όλα τα προσόντα. Όμως σπάνια έχει νόημα να το πάρεις προσωπικά. Αντιθέτως, πρό κειται για μια συνθήκη της ύπαρξης, για την αναπόφευκτη συνέπεια της μάλλον αυθαίρετης εξάρτησης από τους αμφίσημους αξιακούς όρους που χαρακτηρίζουν την κοινωνία. Φταίει το ότι η αποστολή των βιογραφικών είναι εύκολη, αλλά η επεξεργασία τους δύσκολη. το ότι πολλές δουλειές έχουν κρυφούς εσωτερικούς υποψηφίους (και άρα η διαδικασία πρόσληψης είναι καθαρά τυπική). και το ότι πολλές εταιρείες διατηρούν δεξαμενή εφεδρικών υποψηφίων, σε περίπτωση που χρειαστεί να προσλάβουν κάποιον γρήγορα. Αυτό το πρόβλημα είναι αναλο γιστικό, στατιστικό και αφετηριακό – και δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι φταις εσύ σε κάτι. Πρέπει να συσσωματώσεις έναν σταθερά πεσιμιστικό ρεαλισμό στις 165
Π ΕΡΑ ΑΠ Ο ΤΗ Ν Τ Α ΞΗ
προσδοκίες σου, ούτως ώστε να μη νιώσεις υπέρμετρα αποκαρδιωμένος. Εκα τόν πενήντα αιτήσεις προσεκτικά διαλεγμένες. από αυτές προκύπτουν από τρεις έως πέντε συνεντεύξεις. Θα μπορούσε να είναι αποστολή διάρκειας ενός έτους ή και παραπάνω. Πάντως πολύ λιγότερο από μια ολόκληρη ζωή δυστυχίας και καθοδικής τροχιάς. Δεν είναι όμως και λίγο. Πρέπει να είσαι οχυρωμένος, να καταστρώσεις σχέδια και να κερδίσεις τη στήριξη ανθρώπων που καταλαβαί νουν τι πας να κάνεις και οι οποίοι έχουν ρεαλιστική επίγνωση των δυσκολιών και των επιλογών. Ενδέχεται βεβαίως να υστερείς ως προς την ανάπτυξη των δεξιοτήτων σου και θα μπορούσες να βελτιώσεις τις επιδόσεις σου στη δουλειά ώστε να ενισχύσεις τις πιθανότητες να προσληφθείς κάπου αλλού. Όμως αυτό δεν είναι κακό. Δεν μπορείς να αρθρώσεις αποτελεσματικά το «όχι» ενώπιον διε φθαρμένης εξουσίας όταν οι πιθανότητες κινητικότητας είναι ανύπαρκτες. Κατά συνέπεια έχεις ηθική ευθύνη να πλασαριστείς σε μια θέση σχετικής δύναμης και στη συνέχεια να κάνεις ό,τι χρειαστεί για να κεφαλαιοποιήσεις αυτή τη δύναμη. Επίσης ίσως χρειαστεί να αναλογιστείς τα χειρότερα δυνατά σενάρια και να τα συζητήσεις με τους ανθρώπους που θα επηρεαστούν από τις αποφάσεις σου. Όμως για ακόμη μία φορά αξίζει να συνειδητοποιήσεις ότι στην πραγματικότητα το χειρότερο δυνατό σενάριο ίσως είναι το να μείνεις κάπου που δεν πρέπει: σε κάτι που παρατείνει τα βάσανά σου και σε σκοτώνει σιγά σιγά επί ολόκληρες δεκαετίες. Αν και αργός, αυτός ο θάνατος δεν είναι καλός, και υποδηλώνει με όλους τους δυνατούς τρόπους την απόγνωση που κάνει τους ανθρώπους να γερ νούν πρόωρα και να εύχονται να έρθει το τέλος της σταδιοδρομίας τους ή, ακόμη χειρότερα, της ζωής τους. Σου φαίνεται καλύτερο αυτό; Όπως λέει κι ένα παλιό και σκληρό κλισέ: Αν πρέπει να κόψεις την ουρά της γάτας, μην το κάνεις εκα τοστό το εκατοστό. Μπορεί να σε περιμένουν μερικά οδυνηρά χρόνια καθυστε ρημένης αναγνώρισης της ανεπάρκειάς σου και μπορεί να χρειαστεί να στέλνεις τέσσερις ή πέντε ή ακόμη και δέκα αιτήσεις την εβδομάδα, γνωρίζοντας πολύ καλά ότι οι περισσότερες θα απορριφθούν χωρίς δεύτερη ματιά. Όμως αρκεί να κερδίσεις το λαχείο μονάχα μία φορά, και μερικά χρόνια γεμάτα δυσκολίες αλλά και ελπίδα είναι σαφώς προτιμότερα από μια ολόκληρη ζωή γεμάτη κατήφεια λόγω μιας εκφυλιστικής και καταδυναστευτικής καριέρας. Ας είμαστε σαφείς: Το θέμα δεν είναι απλώς ότι σιχαίνεσαι την εργασία σου επειδή σε αναγκάζει να ξυπνάς αξημέρωτα, ή ότι σέρνεσαι με το ζόρι στη δου 166
Π ΕΜΠ ΤΟΣ KANONA Σ
λειά παρά τη ζέστη, το κρύο, τον αέρα, την ξηρασία ή ακόμη κι όταν αισθάνεσαι πεσμένος και θέλεις να κουκουλωθείς στο κρεβάτι σου. Το θέμα δεν είναι η αγα νάκτηση που αισθάνεσαι όταν καλείσαι να διεκπεραιώσεις ταπεινά ή απαραίτη τα καθήκοντα όπως το να αδειάζεις σκουπιδοτενεκέδες, να σκουπίζεις πατώμα τα, να καθαρίζεις μπάνια ή οτιδήποτε άλλο σε τοποθετεί χαμηλά αλλά επάξια στη βάση της ιεραρχίας ικανοτήτων – ή ακόμη και προϋπηρεσίας. Η μνησικακία που δημιουργείται λόγω τέτοιου είδους απαραίτητων καθηκόντων οφείλεται συνήθως στην αγνωμοσύνη, στην ανικανότητά μας να δεχθούμε μια ταπεινή θέση αρχικά, στην απροθυμία μας να υιοθετήσουμε τον ρόλο του Τρελού ή στην αλαζονεία και στην έλλειψη πειθαρχίας. Η άρνησή μας να ανταποκριθούμε στο κάλεσμα της συνείδησης δεν ταυτίζεται επ’ ουδενί με τον εκνευρισμό μας για το ανεπιθύμητα χαμηλό στάτους μας. Αυτή η απόρριψη –αυτή η προδοσία της ψυχής– είναι το προαπαιτούμενο για να καταπιαστούμε με μια ευαπόδεικτα αντιπαραγωγική, παράλογη ή άσκο πη δουλειά. για να φερόμαστε στους άλλους με άδικο τρόπο και να κρυβόμαστε πίσω από τα ψέματα. για να κοιτάμε πώς θα εξαπατήσουμε τους άλλους, πώς θα προδώσουμε τον μελλοντικό μας εαυτό. για να ανεχόμαστε περιττό μαρτύριο και κακομεταχείριση (και να παρακολουθούμε αμίλητοι κι άλλους να υποφέ ρουν με τον ίδιο τρόπο). Αυτή η απόρριψη σημαίνει ότι κάνουμε τα στραβά μάτια, ότι συμφωνούμε να πούμε και να κάνουμε πράγματα που προδίδουν τις βαθύτερες αξίες μας και μας μετατρέπουν σε απατεώνες στο ίδιο μας το παιχνί δι. Και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο δρόμος για την κόλαση, σε προσω πικό και κοινωνικό επίπεδο, είναι στρωμένος όχι τόσο με καλές προθέσεις, όσο με την υιοθέτηση συμπεριφορών και την ανάληψη πράξεων που αναπόδραστα ενοχλούν τη συνείδησή μας. Μην κάνεις κάτι που απεχθάνεσαι.
167
«Χιλιάδες αναγνώστες έχουν γράψει στον Peterson ότι τους βοήθησε να βρουν νόημα στη ζωή. Πόσοι συγγραφείς μπορούν να ισχυριστούν το ίδιο;»
– Christina Patterson, Sunday Times
Μετά τους 12 Κανόνες για τη ζωή, το παγκόσμιο best seller που βοήθησε εκατομμύρια αναγνώστες να βρουν το αντίδοτο στο χάος της σύγχρονης ζωής, ο κορυφαίος διανοητής και κλινικός ψυχολόγος Dr. Jordan B. Peterson επιστρέφει με το Πέρα από την τάξη. Στο πολυαναμενόμενο καινούργιο του βιβλίο, ο Dr. Peterson φτάνει ακόμα πιο βαθιά, υπογραμμίζοντας ότι μέρος του νοήματος της ζωής βρίσκεται πέρα από τα σύνορα όσων γνωρίζουμε και μπορούμε να ελέγξουμε, και ότι το μυστικό βρίσκεται στην προσαρμογή μας σε έναν κόσμο που διέπεται από συνεχείς αλλαγές. Μπορεί το υπερβολικό χάος να μας απειλεί με αβεβαιότητα, όμως και η υπερβολική ευταξία ενδέχεται να μας οδηγήσει σε έλλειψη περιέρ γειας και δημιουργικής ζωτικότητας. Το Πέρα από την τάξη μάς καλεί να ισορροπήσουμε ανάμεσα στις δύο βασικές αρχές της πραγματικότητας –την τάξη και το χάος– και αποκαλύπτει το βαθύτερο νόημα που μπορούμε να ανακαλύψουμε στο μονοπάτι το οποίο χωρίζει τις αρχές αυτές. Σε καιρούς αστάθειας και ανασφάλειας, ο Dr. Peterson μας υπενθυμίζει ότι τα διδάγματα της ψυχολογίας, της φιλοσοφίας και των σημαντικότερων μύθων του κόσμου αποτελούν ανεξάντλητες πηγές δύναμης για τον καθένα μας. Στηριζόμενος στις οικουμενικές αλήθειες της αρχαίας σοφίας και στα βαθιά προσωπικά μαθήματα της δικής του ζωής, ο Jordan Β. Peterson μας προσφέρει 12 ακόμα κανόνες για να μας οδηγήσουν με θάρρος σε μια ζωή γεμάτη νόημα.
ISBN 978-618-5265-63-2
9 786185 265632