Huseyn Khan Mushtaq - Vaqif ASLAN

Vaqif Aslan

Hüseyn xan Müştaq (Xronika)

Bakı -2015

Şəki – qədim Şəki, əzəl Şəkidir...

Mehriban Şəkidir, gözəl Şəkidir...

Yolları yük dolu karvanlar görüb...

Karvanlar başında sarvanlar görüb...

Vaqif Aslan

BBK 5.2 V-2015

Müəllif kitabın işıq üzü görməsində göstərdiyi maddi və mənəvi dəstəyə görə yaxın dostu, Azərbaycan Respublikası Vəkillər Kollegiyasının üzvü, vəkil-publisist İkram İnada (Abdullayevə) öz dərin təşəkkürünü bildirir Naşiri: Cəfər Əzizoğlu Redaktorları: Asif Heydҽr oğlu Rüstҽmli filologiya elmlҽri doktoru, professor Kҽrim Kҽrҽm oğlu Şükürov tarix elmlҽri doktoru, professor Məsləhətçi redaktorları: Fҽrman Qҽhrҽman oğlu İsmayılov Fҽlsҽfҽ elmlҽri doktoru, professor Mais İsrail oğlu Ҽmrahov Tarix elmlҽri doktoru, professor Vaqif Aslanın “Hüseyn xan Müştaq” əsəri tarixi yaddaş kodlarından qaynaqlanan xronikadır. O, tarixi həqiqətlərə söykənir və Şəki xanlığının timsalında Vətən tariximizin 1759-1780 – ci illərini əhatə edir. Zəngin və qarışıq hadisələrlə dolu olan bu 22 il xanlıqlar dövrünün xarakterini daha da dərindən başa düşməyə və yurdumuzu işğala aparan yolun ağrılarını bütün acıları ilə yaşamağa xidmət edir. Hadisələrin dramatik ruhunu yaşatmaqla bərabər tarixi mənbələr və sənədlərdəki həqiqətlərin qorunub saxlanması bu əsərin

əsas məziyyətidir. Şəki xanlığının şəxsində XVIII əsrin II yarısında mövcud olan digər xanlıqların özlərinə və özgələrə münasibətlərini, düşüncə və təfəkkür tərzini öyrənmək baxımından da bu əsər həm ədəbi-bədii, həm də tarixi-fəlsəfi əhəmiyyət daşıyır. Əsərdə genetik yaddaş kodlarımızın qorunması milliliklə bəşəriliyin, tarixiliklə bədiiliyin sinkretizmi şəklində öz əksini tapmışdır.

Kitabdakı bütün izah və şərhlər müəllifə məxsusdur. Kitab ədəbiyyatçılar, tarixçilər, tədqiqatçılar, müəllimlər və tələbələr, o cümlədən geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Bu kitab müəllifin və nəşrin səbəbkarının yazılı icazəsi olmadan çoxaldıla bilməz.

Vaqif Aslan HÜSEYN XAN MÜŞTAQ “ORXAN” NPM, Bakı, 2015, 320 səh.

0502000001 V-651(03)2015

qrifli nəşr

@V. ASLAN, 2015.

Şair və hakim Hüseyn xan Müştaq: tarixi mənzumə və əsərlərdən səhnəyə (Vaqif Aslanın ―Hüseyn xan Müştaq‖ tarixi dramı haqqında)

Hҽyatı, yaradıcılığı vҽ hakimiyyҽti ilҽ Azҽrbaycan hökmdarları vҽ ya hakimlҽri işҽrisindҽ Şҽki xanı Hü­ seyn xanın (1759­1780) özünҽmҽxsus yeri vardır. Bu­ nun nҽticҽsidir ki, ―Müştaq‖ (Azҽrbaycan dilinin izahlı lüğҽtinҽ görҽ ―müştaq‖ sözü ҽrҽbcҽdir ­ ―candan istҽyҽn‖, ―hҽsrҽtindҽ olduğu bir şeyҽ can atan‖, ―arzusunda olan‖ kimi izah edilir) tҽxҽllüsü ilҽ şeirlҽr yazan xanın fҽaliyyҽti

istҽr tarixi, istҽrsҽ dҽ bҽdii ҽdҽbiyyatda müҽyyҽn dҽrҽcҽdҽ ҽks olunmuşdur. Vaqif Aslan isҽ Hüseyn xan Müştaqa vҽ onun zamanına daha bir rakursdan ­ teatral baxımdan yanaşmış, yeni tarixi dram yazmışdır.

Etiraf edilmҽlidir ki, Azҽrbaycanın digҽr xanları­ nın hҽyatı kimi Hüseyn xan Müştaqın da hҽyatı dramaturji düşüncҽ üçün zҽngin material verir. Buna baxmayaraq, onun hҽyatından pyes yazmaq mҽsuliyyҽti ilk olaraq yalnız Vaqif Aslanın üzҽrinҽ düşmüşdür.

Bunun üçün Vaqif Aslan hҽm yaradıcılıq, hҽm dҽ hҽyat tҽcrübҽsi (1950­ci ildҽ Şҽkinin Kiş kҽndindҽ anadan olmuşdur) baxımından zҽngin bir yol keçmҽli olmuşdur.

Tarixi Kiş vҽ Gҽlҽrsҽn­görҽrsҽn (el içindҽ ona Qızlar qalası deyirlҽr) qalalarının şan­şöhrҽti, Kiş mҽbҽdinin ululuğu ilҽ fҽxarҽt hissi keçirҽn, Pir Qaya, Ҽrşpirim Baba vҽ Cumay Ocağı kimi müqҽddҽs yerlҽrin kҽramҽti ilҽ araya­ҽrsҽyҽ gҽlҽn, Kiş qalasından, Gҽlҽrsҽn­görҽrsҽn 5

qalasından, Kiş mҽbҽdindҽn Şҽki Xan Sarayına gedҽn yeraltı yollar haqqında ҽsatir, ҽfsanҽ vҽ rҽvayҽtqarışıq hekayҽtlҽri dinlҽyҽ­dinlҽyҽ pҽrvҽriş tapan Vaqif Aslan tҽbii olarq tarixi ҽsҽrlҽr yazmaq üçün hazırlanmışdır.

Onun seçilmiş ҽsҽrlҽrinin dördcildliyindҽ (Bakı, 2009­ 2011) toplanmış vҽ müxtҽlif yaradıcılıq janrlarından olan nümunҽlҽr (şeirlҽr, poemalar vҽ dramlar, tҽrcümҽlҽr vҽ publisistik yazılar) Vaqif Aslanın daim axtarışda olduğunu göstҽrir.

Bütün bunlar Hüseyn xan Müştaq haqqında tarixi pyesin yazılmasının qanunauyğunluğunu söylҽmҽyҽ imkan verir. Vaqif Aslan bu ҽsҽri ilҽ Azҽrbaycanın görkҽmli müştaqşünasları sırasına daxil olub. Burada kimlҽri görmҽk olar? ―Müsibҽtnamҽ‖si ilҽ Molla Vҽli Vidadini, ―Mҽhҽmmҽd Hüseyn xan Müştaq‖ adlı mҽqalҽsi ilҽ (1925) Salman Mümtazı, xronikaları ilҽ Kҽrim ağa Fatehi, Hacı Seyid Ҽbdülhҽmid Ҽfҽndini, Mustafa ağa Şuxini, Mirbağır Mirbağırzadҽni vҽ ...

1747­ci ildҽ Nadir şahın qҽtli ilҽ imperiya dağılır.

Azҽrbaycan ҽrazisindҽ xanlıqlar dövrü başlanır. Az­ ҽrbaycan tarixşünaslığında hҽlҽ dҽ xanlıqlar döv­ rünün tam mҽnzҽrҽsi yaradılmamış, obyektiv qiymҽti verilmҽmişdir. Ҽlbҽttҽ, tarixin ҽn haqlı gҽrdişi vahid Azҽrbaycan dövlҽtinin yaradılması ola bilҽrdi, lakin bu baş vermҽdi. Ona görҽ ki, hҽr bir xan öz xanlığını digҽr xanlıqların mҽrkҽzi kimi görmҽk iddiasına düşmüşdü.

Azҽrbaycan xanlıqları birlҽşmҽyҽ deyil, birlҽşdirmҽyҽ can atırdılar. Mҽhz elҽ bu sҽbҽbdҽn XVIII ҽsrin II yarısından etibarҽn paralanmış ölkҽnin birlҽşdirilmҽsi 6

uğrunda gedҽn mübarizҽlҽr nҽticҽsiz qaldı. Çünki bir­ biri ilҽ didişҽn xanlıqlar müstҽqilliyҽ vҽ bütövlüyҽ deyil, imperiyalar tҽrҽfindҽn hissҽ­hissҽ bölüşdürülmҽyҽ vҽ udulmağa doğru gedirdi. Bҽli, Hüseyn xan Müştaqın qҽtlindҽn 20 il sonra Azҽrbaycan torpaqları Rusiya imperiyasının işğallarına mҽruz qaldı, xanlıqlar istҽr Rusiya, istҽrsҽ dҽ Qacarlar dövlҽti tҽrkibindҽ mҽq­ sҽdyönlü şҽkildҽ lҽğv olundu.

Xanlıqlar dövrü Azҽrbaycan tarixindҽ dҽrin izlҽr qoydu. Bir sıra neqativ amillҽrlҽ yanaşı, eyni zamanda, yeni meyllҽr dҽ araya gҽldi. Siyasi hҽyatda diqqҽtҽlayiq liderlҽr pleyadası yetişdi, ҽdҽbiyyatda ҽvvҽllҽr olmayan yeniliklҽr tҽşҽkkül tapdı. Hҽmid Araslı 1948­ci ildҽ yazırdı: ―Mühüm tarixi hadisҽlҽri, dövrün siyasi­ictimai mҽslҽlҽrini nҽzmҽ çҽkmҽk qҽdim saray şairlҽrinin yaradıcılığında mҽrkҽzi yer tutan bir xüsusiyyҽt idi...

XVIII ҽsrdҽ yaranan tarixi mҽnzumҽlҽr isҽ tam mҽnası ilҽ bundan fҽrqli bir tҽrzdҽ yazılmış ҽsҽrlҽrdir. Tarix kitablarında iki­üç sҽtirlҽ söylҽnilmiş, müxtҽsҽr qeyd olunmuş mühüm tarixi hadisҽlҽr bu ҽsҽrlҽrdҽ ҽtraflı tҽsvir edilir, oxucu hadisҽ haqqında düzgün vҽ geniş mҽlumat alır. Şairin mҽsҽlҽyҽ münasibҽtini öyrҽnir.‖ (Araslı H. Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatı: tarixi vҽ problemlҽri. Bakı, 1998, s.591). XVIII ҽsr Azҽrbaycan lirikasını araşdırmış Araz

Dadaşzadҽ qeyd edirdi ki, ―tarixi mҽnzumҽlҽrin... ҽsas ҽhҽmiyyҽti ondadır ki, bunların vasitҽsi ilҽ XVIII ҽsrin konkret detalları, hadisҽlҽri, ictimai ziddiyyҽtlҽri, şҽxsiyyҽtlҽri haqqında bilavasitҽ müasirlҽrin fikrini 7

bilmҽk, o dövrün ruhunu duymaq mümkün olur. Rü­ şeym halında olsa da, bu mҽnzumҽlҽr gҽlҽcҽkdҽ gündҽlik hҽyatla bağlı, realist ҽdҽbiyyatın yaranması yollarında pillҽlҽrdҽn biri olmuş, Azҽrbaycan şeiri tarixindҽ maraqlı sҽhifҽ açmışdır.‖ (Dadaşzadҽ A. XVIII ҽsr Azҽrbaycan lirikası. Bakı, 1980, s.167)

Azҽrbaycanın xanlıqlar dövründҽ meydana gҽlҽn yeni meyllҽrin mҽrkҽzindҽ duran ҽsas xanlıqlaradan biri dҽ Şҽki xanlığı idi. Tҽsadüfi deyil ki, Hҽmid Araslının vҽ Araz Dadaşzadҽnin bҽhs etdiyi tarixi mҽnzumҽlҽrin vҽ ya bu tip yaradıcılıq nümunҽlҽrinin ҽsas hissҽsi bu xanlıqlar vҽ onların xanları ilҽ bağlıdır. Şҽkili şair Nҽbi Hacı Çҽlҽbi xan, onun oğlu Ağakişi bҽy vҽ nҽvҽsi Hüseyn xan Müştaq haqqında müxҽmmҽslҽr yazmış, Molla Vҽli Vidadi isҽ ―Müsibҽtnamҽ‖ ҽsҽrini Hüseyn xan Müştaqın qҽtlindҽn tҽsirlҽnҽrҽk qҽlҽmҽ almışdır. Salman Mümtazın aşağıdakı sözlҽri xüsusi ilҽ dҽyҽrlidir: ―İyirmi iki il hökumҽt edҽ bilҽn Müştaq Şҽki vҽ Şirvan mҽmlҽkҽtlҽrini gözҽl idarҽ etdiyindҽn dolayı bir çox rҽqib vҽ düşmҽnlҽr qazanmışdı. Ҽn böyük düşmҽni ҽmisi hacı Ҽbdülqadir xan idi ki, tҽlimatını Qarabağ xanı olan İbrahim xan vҽ digҽrlҽrindҽn alırdı.

Hacı Ҽbdülqadir xan tarixi­hicri 1194­dҽ gecҽ Ҽrҽş vҽ Şҽki bҽylҽri ilҽ gҽlib öz dҽstҽsini qalanın dalında, dağ arasında gizlҽtmiş vҽ günorta çağı divan ҽmҽlҽcatı dağılarkҽn Mҽhҽmmҽd Hüseyn xan Müştaqı öldürmüş vҽ ev­eşiyini dҽ mҽnimsҽyҽrҽk özünü xan elan etdirmiş idi. Bu ürҽk yandırıcı hadisҽ bütün ҽhaliyҽ vҽ baxüsus 8

Müştağı yaxından tanıyanlara fövqҽladҽ tҽsir etmişdi. Ömründə kimsəni tərif, tovsif etməyən Molla Vəli Vidadi bu faciəyə dair bir tarixi şeir söyləyərək adını “Müsibətnamə” qoymuşdur ki, məncə çox münasibdir.

Vidadinin o, şeirindən bir çox mətləblər istixrac etmək də mümkündür. “Müsibətnamə” nəzərimdə Müştağın qiymətini daha da artırır. Çünki Vidadi tərəfindən də təqdir edilən Müştağa artıq deyəcək söz qalmayır (seçmҽ mҽnimdir.­K.Ş.).‖ (Mümtaz S. Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatının qaynaqları.

Bakı, 1986, s.95). Burada Molla Vҽli Vidadinin qeyd edilҽn ―Müsbҽtnamҽ‖sindҽn sonuncu bҽndi xatırlamaq yerinҽ düşҽrdi: Belҽdir dövran işi, hҽr gündҽ bir al eylҽmiş, Aqili nadan ilҽ pҽjmürdҽ ҽhval eylҽmiş, Üz verib namҽrdҽ, hҽrdҽn mҽrdi pamal eylҽmiş, Ey Vidadi, gҽl ki, bu dövran mҽni lal eylҽmiş, Gör nҽlҽr qıldı fҽlҽk Müştaqi tҽk insanҽ, bax. Şҽki xanlığının vҽ xanlarının hҽyatı tarixi xro­ nikalarda (Kҽrim ağa Fateh, Mustafa ağa Şuxi, Hacı Seyid Ҽbdülhҽmid) da ҽksini tapmışdır. (Bu barҽdҽ bax: Tahirzadҽ Ҽ. Şҽkinin tarixi qaynaqlarda. Bakı, 2005). Bu ҽsҽrlҽri ―Qarabağnamҽlҽr‖ҽ uyğun olaraq ―Şҽkinamҽlҽr‖ dҽ adlandırmaq da olar. ―Şҽkinamҽlҽr‖dҽ Hüseyn xan Müştaqın hҽyatına vҽ fҽaliyyҽtinҽ dҽ müҽyyҽn yer verilmişdir. Onun xanlıq dövrü nҽinki Şҽkinin, elҽcҽ dҽ, dövrün ҽn mühüm siyasi liderlҽri ­ Qarabağlı İbrahim xan (1763­1806), Qubalı Fҽtҽli xan (1758­1789) vҽ 9

başqalarının zamanında baş verҽn hadisҽlҽrlҽ ҽlaqҽdar olmuş, Şҽki Xan sarayı kimi memarlıq incisi mҽhz o dövrdҽ tikilmişdir. (Bax: Mahmud İ., Bağırova M. Şҽki xanlığı.

Bakı, 1997, s.34­38, ).

Vaqif Aslanın ―Hüseyn xan Müştaq‖ tarixi dramı ilҽ şair vҽ hakim statuslu tarıxi şҽxsiyyҽtlҽrin hҽyat vҽ fҽaliyyҽtinҽ dair ҽsҽrlҽrin dairҽsi bir az da genişlҽnir.

Müҽllif Hüseyn xan Müştaqın hҽyat vҽ fҽaliyyҽtinҽ dair, demҽk olar ki, hҽrtҽrҽfli elmi­tҽdqiqat işi aparıb, bu barҽdҽ mҽnbҽlҽrdҽ olan ҽksҽr faktları vҽ hekayҽtlҽri toplayıb, onların hamısını bir araya gҽtirmҽyҽ nail olub. Bu ҽsҽrdҽ tarixi hҽqiqҽtlҽrҽ sҽdaqҽt prinsipi ilҽ ҽdҽbi­bҽdii düşüncҽ vҽ tҽsҽvvür sinkretik şҽkildҽ tҽzahür etmişdir. Ҽsҽrin sonunda verilmiş izahlarla ta­ nışlıq, bunu bir daha tҽsdiq edir. Haqqında bir cümlҽ ilҽ mҽlumat verilҽn hadisҽnin siyasi­ictimai mҽzmunu, cҽmiyyҽtdҽ doğura bilҽcҽyi rezonansın necҽliyi barҽdҽ tҽsҽvvürlҽrini bҽdii dillҽ mҽharҽtlҽ ifadҽ etdiyindҽndir ki, bu ҽsҽrdҽ dilin poetizmi ilҽ düşüncҽnin akademizmi birlҽşmişdir. Müҽllif bir çox mҽqamların açılışında bҽdii tҽxҽyyülün gücündҽn istifadҽ etmişdir. Şҽki xanı Hüseyn xan Müştaqın, Quba xanı Fҽtҽli xanın, Qarabağ xanı İbrahimxҽlil xanın nitqlҽrindҽ vҽ mҽktublarında ‖Kitabi­Dҽdҽ Qorqud‖ dastanlarından, Göytürk yazılarından gҽlҽn tҽntҽnҽli nitqҽ xas olan pafos özünü göstҽrmҽkdҽdir. Azҽrbaycan xanlıqlarına, o cümlҽdҽn Şҽki xanlığına qarşı aparılan geosiyasi münasibҽt gah İran­Türkiyҽ­Rusiya müstҽvisindҽ, gah 10

Kartli­Kaxetiya çarlığı ilҽ Qarabağ xanlığının ―Xҽmsҽ‖ deyilҽn ermҽni mҽlikliklҽrinin daxili vҽ xarici ҽlaqҽlҽri çҽrçivҽsindҽ, gah da böyük dövlҽtlҽrin Qafqaz iddiaları dairҽsindҽ obrazların dialoq vҽ monoloqlarında öz ifadҽsini tapır. ―Hüseyn xan Müştaq‖ tarixi dramı bҽzi mҽqamlarda mҽnbҽlҽrin mҽlumatlarına müҽllifin analitik münasibҽti ilҽ müşayiҽt olunur ki, bu da ҽdҽbi­ bҽdii­mҽntiqi xarakter daşımaqla bҽrabҽr, hҽm dҽ hҽqiqҽtdҽn doğan romantika tҽsiri bağışlayır.

Vaqif Aslan öz ҽsҽrindҽ Azҽrbaycan tarixi dra­ maturgiyasında (Ҽbdürrҽhim bҽy Haqverdiyevin ―Ağa Mҽhҽm­ mҽd şah Qacar‖, N.Nҽrimanovun ―Nadir şah‖, Sҽmҽd Vurğunun ―Vaqif‖ vҽ s.) formalaşmış ҽnҽnҽlҽrdҽn bҽhrҽlҽnsҽ

dҽ, fҽrqli bir yol ilҽ gedib. Dramaturji materialı ide­ ologiyalaşdırmadan, ona cazibҽdar görünmҽsi xatirinҽ uydurma süjetlҽr daxil etmҽdҽn tarixi gerçҽkliyҽ sadiq qalmağa çalışmışdır. Bҽzi istisnalarla, ҽsҽr mürҽkkҽb, lakin bitkin kompazisiyaya malikdir. Ҽsҽrdҽki hadisҽlҽr bölümlҽr üzrҽ ayrı­ayrı sҽhnҽlҽr şҽklindҽ tҽsvir edilmiş, bölümlҽr isҽ iki böyük hissҽdҽ birlҽşdirilmişdir. Hҽr bir hissҽ beş bölümdҽn, hҽr bir bölüm isҽ dörd sҽhnҽdҽn ibarҽt olmaqla ҽsҽr cҽmi iki hissҽ, qırx sҽhnҽdҽn iba­ rҽtdir. Ҽsҽr Şҽki Xan Sarayında keçirilҽcҽk şeir mҽclisinҽ gҽlҽn qonaqların qarşılanması ilҽ başlanır. Ҽsҽrdҽ yeri gҽldikcҽ tҽsvir edilҽn şeir mҽclislҽri, bu mҽclislҽrdҽ şairlҽr tҽrҽfindҽn oxunan orijinal şeirlҽr fҽlsҽfi­estetik düşüncҽ tҽrzi vҽ zovq sҽviyyҽsi ilҽ birlikdҽ dövrün 11

ab­havasını daha da dҽrindҽn anlamağa, hadisҽlҽrin mahiyyҽtini daha da dҽrindҽn başa düşmҽyҽ xidmҽt edir.

Hüseyn xan Müştaqın fҽaliyyҽtinin ҽhҽmiyyҽtini göstҽrmҽk mҽqsҽdi ilҽ bu ҽsҽrdҽ onu ҽhatҽ edҽn, onunla hҽm yaradıcılıq vҽ hҽm dҽ siyasi ҽlaqҽlҽri olan tarixi şҽxsiyҽtlҽrin dҽ obrazları yaradılmışdır. Çoxobrazlılıq ҽsҽrin ҽsas xüsusiyyҽtlҽrindҽn biri kimi çıxış edir. Birinci vҽ ikinci hissҽnin ҽvvҽllindҽ verilmiş iştirakçıların siyahısı (Şҽkili Nҽbi, Şair Süleyman, Şҽkili Raci, Kҽlbirli Rafei, Ağcayazılı Hacı Mҽhҽmmҽd Çҽlҽbi Ҽfҽndi Zari, Molla Vҽli Vidadi , Molla Pҽnah, Ağa Mҽsih Şirvani vҽ b.) böyük

maraq yaradır. Ҽsҽrin daha bir xüsusiyyҽti isҽ onun çoxsüjetli olmasıdır. İlk baxışda ümumi süjet xҽttindҽn kҽnara çıxmış kimi görünҽn sҽhnҽlҽr bu vҽ ya dolayısı yol ilҽ ana xҽttҽ qovuşur, yaxud da onu anlaşıqlı etmҽyҽ xidmҽt edir. Ҽsҽrҽ daxil edilҽn mҽktubların ҽksҽriyyҽti Vaqif Aslanın bҽdii tҽxҽyyülünün mҽhsuludur. Vaqif Aslan bu ҽsҽri qҽlҽmҽ alarkҽn özünü tarixin o qatında baş vermiş hadisҽlҽrin axarında hiss etmiş, duymuş vҽ fikrҽn yaşamışdır. Tarixi mҽnbҽlҽrin susduğu yerlҽrdҽ Vaqif Aslan bҽdii tҽsҽvvür vҽ analitik tҽfҽkkürҽ istinad etmişdir. Bҽli, bu mҽktublar Vaqif Aslanın düşüncҽlҽri ҽsasında tҽrtib edilmişdir. Lakin toplanmış vҽ tҽdqiq edilmiş tarixi faktları mҽktublarda vҽ ҽsҽrdҽ ҽks etdirmҽk istҽyi nҽticҽsindҽ ҽsҽr müҽyyҽn dҽrҽcҽdҽ akademik xarakter alsa da, poetizm akademizmi bir qayda olaraq üstҽlmiş, iri hҽcmli mҽktubların oxunma­ 12

sı prosesindҽ bҽzi faktların bilҽrҽkdҽn tҽkrar olunması da ana ideyanın açıqlanmasına xidmҽt etmişdir.

Elҽ bu mҽqamda ҽsҽrin mütaliҽsi zamanı yaranmış bҽzi arzu vҽ tҽkliflҽrimizi dҽ bildirmҽk istҽrdik. Vaqif Aslanın ―Hüseyn xan Müştaq‖ ҽsҽri ilҽ Azҽrbaycanın tarixi dramaturgiyası daha da zҽnginlҽşmişdir. Hazırda repertuar baxımından problemlҽrlҽ üzlҽşҽn Azҽrbaycan teatrlarının bu ҽsҽrҽ müraciҽt etmҽsi müsbҽt hadisҽ ola bilҽr. Bu ҽsҽrin tamaşaya hazırlanması sözsüz ki, yeni teatr tҽfҽkkürünҽ malik Azҽrbaycan rejissurasının formalaşmasına, ҽsҽrdҽki tarixi vҽ bҽdii tҽxҽyyülün mҽhsulu olan insanların obrazlarının yaradılması aktyor sҽnҽtinin inkişafına tҽkan verҽcҽkdir.

Artıq Azҽrbaycanda tarixi teleserialların çҽkilişi ҽnҽnҽ halını almaqda olsa da, onu inkişaf etdirmҽyҽ çox böyük ehtiyac vardır. Çҽkilişi vacib olan teleseriallar sırasında Vҽtҽn tariximizin xanlıqlar dövründҽn bҽhs edҽn ―Hüseyn xan Müştaq‖ teleserialının olması ҽdҽbi­ bҽdii, tarixi­genetik yaddaşımızın qorunmasına layiqli töhfҽ olar.

Bҽzҽn tarix dҽrslҽrindҽ tҽdris edilҽn mövzu ilҽ dҽrsdҽnkҽnar oxu üçün tҽklif edilҽn ҽsҽr arasında kifayҽt qҽdҽr yaxınlıq olmur. Tarixi şҽxsiyyҽtlҽrin adı ilҽ bağlı olan ҽsҽrlҽr çox vaxt yazıçı tҽxҽyyülünün mҽhsulu kimi ortaya çıxır. Tarixin tҽdrisindҽ yazıçı tҽxҽyyülünün mҽhsulu olmaqla bҽrabҽr hҽm dҽ tarixi düzgün ҽks etdirҽn ҽsҽrlҽrin ҽhҽmiyyҽti son dҽrҽcҽ böyükdür. Mҽhz belҽ ҽsҽrlҽr sayҽsindҽ şagırdlҽr vҽ 13

tҽlҽbҽlҽr o tarixi vҽ o tarixdҽ baş vermiş hadisҽlҽri xronoloji baxımdan öyrҽnmҽklҽ yanaşı, hҽm dҽ gö­ rür vҽ yaşayırlar. Azҽrbaycanın xanlıqlar dövrünun öyrҽnilmҽsi prosesindҽ Vaqif Aslanın ―Hüseyn xan Müştaq‖ ҽsҽrinin dҽrsdҽnkҽnar oxu üçün tövsiyyҽ edilmҽsi vҽ gҽlҽcҽkdҽ mҽhz bu mҽqsҽdlҽ nҽşr edilmҽsi xüsusi ҽhҽmiyyҽti daşıyır.

Kərim Şükürov tarix elmləri doktoru, professor

14

Hüseyn xan Müştaq1.

(Xronika)

İstirak edirlҽr

I hissҽ

1.Hüseyn xan Müştaq.

2.Nökҽr 3.Şҽkili Nҽbi 4.Şair Süleyman 5.Şҽkili Raci 6.Kҽlbirli Rafei 7.Ağcayazılı Hacı Mҽhҽmmҽd Çҽlҽbi Ҽfҽndi Zari 8.Qapıçılar.

9.Faytonçular.

10.Eşikağasıbaşı Nağı bҽy 11. Baş vҽzir Dҽmir ağa 12. Divanbҽyi Kҽrim bҽy 13. Baş nazir Tuncҽr, 14. Ağanaib Novruz xan 15. Molla Vҽli Vidadi 16. Molla Pҽnah Vaqif 17. Ağa Mҽsih Şirvani 18. Xanҽndҽ, çalğıçılar vҽ rҽqqasҽlҽr 19. Qaxi 20. Şҽhdi­şҽkҽr 21 Qundaqlı 22. Hacı Ҽbdülqadir xan(Hacı xan) 23. Hacı Rҽsul bҽy­Hacı Çҽlҽbi xanın ҽmisi oğlu 24. Hacı Mҽhҽmmҽd Kinҽdar (Küngüdlü Dostmҽhҽmmҽd) 25. Atlı.

26. Peşkҽşnaib 27. Elçi

15

I hissҽ Birinci bölüm.

Birinci səhnə.

1763-cü il, mayın ҽvvҽllҽri.

(Günəşli bahar günlərindən biridir.

Şəki xanlığının Ərəş mahalının Xaldan dairəsindən üzü Şəkiyə doğru iki fayton gəlməkdədir. Faytonlar lalələrin çoxluğundan qan-qırmızı boyanan çəmənlərin arasıyla hərəkət edir. Get-gedə tarağını yaşıl yaxalı dağlara söykəyib duran Şəki və o yaşıl yaxalı dağların arxasında sinəsini qabağa verib dayanan əzəmətli Qarlı dağlar görünür. Bir xeyli getdikdən sonra Dəhnə yoxuşunu qalxan faytonlar yavaşca 2.

yolun qırağına çıxıb dayanır. Düşənlərdən biri Molla Vəli Vidadi3., digəri isə Molla Pənah Vaqifdir4.. Hər ikisi ətrafı heyranlıqla seyr edirlər. Molla Vəli Vidadi üzünü Molla Pənah Vaqifə tutaraq)

Molla Vҽli Vidadi: Molla Pҽnah, Ҽrҽşdҽn üzü Şҽkiyҽ qalxdıqca iki cür mҽnzҽrҽ gördüm vҽ heyran qaldım.

Molla Pənah Vaqif: Molla Vҽli, o nҽ mҽnzҽrҽdir elҽ?

Molla Vəli Vidadi: Molla Pҽnah, Bozdağın Min­ gҽçevirҽ5. baxan üzü bomboz, Şҽkiyҽ baxan üzü isҽ yamyaşıldır.

Molla Pənah Vaqif: Bҽs o ikinci mҽnzҽrҽ nҽdҽn ibarҽtdir?

(Molla Vҽli Vidadi gözlҽrini uzaqlara zillҽyҽrҽk tҽmkinlҽ)

Molla Vəli Vidadi: Molla Pҽnah, Şҽkinin dalında dağlar durur…

16

(Onlar bir­birinҽ baxaraq mҽnalı­mҽnalı gülümsҽyirlҽr... Kҽlbirli Rafei6. onlara yaxınlaşaraq)

Kəlbirli Rafei: Faytonçular da dincҽlib, atlar da. Şirvandan, Qubadan gҽlҽnlҽr bizi qabaqlaya bilҽrlҽr.

(Faytonlar yola düşür.)

(Birinci hissə, birinci bölüm, birinci səhnənin sonu)

İkinci sҽhnҽ: Qonaqların qala qapısı ağzında qarşılanması. Şҽki Xan sarayını ҽhatҽ edҽn qala divarının aşağı qapısında belinҽ qılınc qurşamış, bir ҽli qalxanlı vҽ bir ҽli nizҽli qapıçılar nizҽlҽrini çarpaz tutaraq dayanmışlar. Onlar yüngülcҽ baş ҽymҽklҽ gҽlҽn qonaqları salamlayırlar. Faytonçular qapıya yetişdikcҽ qonaqların adlarını elan edirlҽr.

Birinci faytonçu: Şamaxıdan Ağa Mҽsih Şirvani7..

(Qapıçılar aralanır, fayton keçir.)

İkinci faytonçu: Gülüstan mҽlikliyindҽn8. Molla Vҽli Vidadi.

(Qapıçılar aralanır, fayton keçir.)

Üçüncü faytonçu: Qarabağdan Molla Pҽnah Vaqif.

(Qapıçılar aralanır, fayton keçir.)

(Birinci hissə, birinci bölüm, bikinci səhnənin sonu)

Üçüncü səhnə: Şҽki Xan sarayında qarşılanma...

(Hamı bayram paltarındadır. Sarayın qapısında iki qapıçı vardır.

Onlar silahsızdırlar, gҽlҽn qonaqlara nҽzakҽtlҽ baş endirib, onları sarayın hҽyҽtinҽ dҽvҽt edirlҽr. Eşik ağası Nağı bҽy sarayın hҽyҽtinҽ daxil olan qonaqları qarşılayır, bҽzilҽrini hҽyҽtdҽ gҽzintiyҽ, bҽzilҽrini isҽ Şair Nҽbinin9., şair Süleymanın10., Şҽkili Racinin11., Ağcayazılı 17

Hacı Mҽhҽmmҽd Çҽlҽbi Ҽfҽndi Zarinin12. ҽhatҽsindҽ olan Hüseyn xan Müştaqla hҽmsöhbҽt olmağa dҽvҽt edir. Bu arada qonşu xanlıqlardan gҽlҽn qonaqlar hҽyҽtҽ daxil olurlar. Nağı bҽy Ağa Mҽsih Şirvanini Hüseyn xan Müştaqa tҽqdim edir.)

Nağı bəy: (Ҽlini döşündҽ çarpazlayaraq) Möhtҽrҽm xan, Şamaxıdan Ağa Mҽsih Şirvani hüzurunuza tҽşrif buyurmuşdur. (dala çҽkilir) Hüseyn xan Müştaq: Buyursun!(Ҽtrafındakılara) Eşitmişҽm ki, bu şair Quba xanı Fҽtҽli xanın adına ―Şahnamҽ‖13. yazmaqdadır. (Yarıciddi vҽ yarızarafatla.) Di­ gҽr bir mҽnzumҽsindҽ isҽ bizim Şҽkini gҽlib görҽn Nadir şahı, yüzüzlü Ҽhmҽd xanı, daim Şirvanın tҽrҽfindҽ duran Böyük Hacı babamı vҽ ҽmim Ağakişi bҽyi layiqincҽ tҽsvir edib.14..(Şairҽ sarı dönҽrҽk onunla ikiҽlli görüşür.)

Ağa Məsih Şirvani: (Baş ҽyҽrҽk) Şҽkinin vҽ Şirvanın bҽylҽrbҽyi Hüseyn xan ―Müştaq‖ tҽxҽllüsҽ Şamaxıdan salamlar vҽ ehtiramlar!

Hüseyn xan Müştaq: Salamlara qarşı salamatlıqlar!

Ağa Məsih Şirvani: Hҽr dҽfҽ meh ҽsҽndҽ bu uca çinarlardan yarpaq­yarpaq xeyir­dua götürҽn sarayınız mübarҽk!

Hüseyn xan Müştaq: (Gülümsҽyҽrҽk) Mübarҽk gün­ lҽrҽ qҽnşҽr!

(Ağa mҽsih Şirvani, Şair Nҽbi, Şair Süleyman, Şҽkili Raci, Ağcayazılı Zari ilҽ görüşҽrҽk onlara qoşulur.)

Nağı bəy:(Yanaşı addımlayan Molla Vҽli Vidadini vҽ Molla

Pҽnah Vaqifi göstҽrҽrҽk)

Möhtҽrҽm xan, bir baxın , görün kimlҽr gҽlirlҽr!

(Dala çҽkilir) 18

Hüseyn xan Müştaq: (Vidadini vҽ Vaqifi görüncҽ qollarını geniş açaraq) Sҽmimiyyҽtlҽ müdriklik yan­yanaşı gҽlir ki!(Hҽr birini bağrına basır) Molla Vəli Vidadi: (Zarafatyana) Hüseyn xan olan yerdҽ birgҽlik olur.

Molla Pənah Vaqif: Nҽ qҽdҽr ki, Hüseyn xan vardır, bizdҽn sonra gҽlҽnlҽr dҽ yan ­ yanaşı yeriyҽcҽklҽr. (Hҽr ikisi digҽrlҽri ilҽ görüşürlҽr.)

Hüseyn xan Müştaq: (Çҽkilib bir qıraqda duran Kҽlbirli Rafeini görҽrҽk zarafatla) Ey bizim Şҽkili, nҽ olsun ki, sҽn Qaracadağ mҽhalının Kҽlbirindҽn gҽlmisҽn. De görüm, Vidadi Gülüstandan gül dҽrҽndҽ, Vaqif Qarabağda süsҽn – sünbülҽ dolaşanda necҽ görünürdülҽr?

Kəlbirli Rafei: Möhtҽrҽm xan, sizin tҽbinizҽ uyğun görünürdülҽr.( Hüseyn xan gülür vҽ ҽtrafındakılar isҽ gülümsҽyirlҽr.)

Hüseyn xan Müştaq: (Bir kҽnarda, ҽmrҽ müntҽzir dayanan Nağı bҽyҽ dönҽrҽk) Dҽvҽtlilҽri yay otağında yerlҽşdirin.

Mҽn dҽ qonaqlarla bu uca çinarların altında bir azca gҽzişim. (Şair Nҽbiyҽ dönҽrҽk) Onlar yerlҽşmҽklҽrindҽ olsunlar, amma sҽn bizimlҽ qal.

(Birinci hissə, birinci bölüm, üçüncü səhnənin sonu)

Dördüncü sҽhnҽ.

Xan sarayının həyətində gəzinti.

(Gҽzişdikcҽ hҽyҽtdҽki xan çinarlara heyranlıqla baxan Molla Vҽli Vidadi arifanҽ bir tövrlҽ ҽtrafındakıları nҽzҽrdҽn keçirҽrҽk sükutu pozur.)

Molla Vəli Vidadi: Molla Pҽnah, bu da mҽnim 19

Şҽkidҽ heyran qaldığım üçüncü mҽnzҽrҽ. Hamımız birlikdҽ ҽl­ҽlҽ versҽk dҽ gövdҽsi gucağa gҽlmҽyҽn, boyu­buxunu hüphündür, qolu­budağı uzunca, bir­ birinҽ mehribancasına ҽl uzadan bu çinarlar göyҽ qalx­ dıqları qҽdҽr dҽ yerҽ kök atıblar. Rҽnglҽri vҽ hҽndҽsi naxışlarıyla Tҽbrizdҽki Göy mҽscidi xatırladan Şҽki Xan sarayının köklҽri çox dҽrindҽdir. (Cavab gözlҽyirmiş kimi gülümsünҽrҽk Hüseyn xan Müştaqa baxır.)

Hüseyn xan Müştaq: Neçҽ yüz il bundan ҽvvҽl bir qara keşiş Şҽkidҽ, bir qara keşiş dҽ Kişdҽ böyük imiş15.. Şҽkidҽki Qara keşişin oğlu Candar ağa Kişdҽki Qara keşişin qızı Anaqora aşiq olur. Onlar evlҽnirlҽr. Mҽnim tikdirdiyim bu sarayın yerindҽ isҽ elҽ o vaxtlardan saray var idi. Birgҽliklҽrindҽn gҽlҽcҽk nҽsillҽrҽ bir nişanҽ qalsın deyҽ bu çinarları onlar öz ҽllҽriylҽ ҽkmişlҽr.

Sevgiylҽ ҽkildiklҽri üçün bu çinarlar böyüdükcҽ belҽ sağlam vҽ belҽ ҽzҽmҽtli olmuşlar. Çünki onlarda sümük sağlamlığı ilҽ süd halallığı vardır. Tarixçilҽrin dili ilҽ desҽm, bundan bir xeyli sonra­yҽni, 848 sҽnҽyi­ islamiyyҽdҽn müqҽddҽm16., yҽni mҽsihiyyҽnin 1444­ cü ilindҽn ҽvvҽl Qara keşiş oğlu Candar vҽ onun qadını Anaqor müsҽlman olmuşlar. Onlar inanclarını dҽyişdiklҽri üçün adlarını da dҽyişmişlҽr. O gündҽn Candar babamızı Ҽlican, Anaqor nҽnҽmizi isҽ Anagız deyҽ çağırmışlar. Ҽlican xan17. Şҽkinin ilk xanı hesab edilir vҽ Şҽki xanlığnı da o tarixdҽn başlayırlar. Başda Hacı Çҽlҽbi babam olmaqla bizim hamımız o nҽsildҽnik.

Bu xanlığın südü Kişdҽn, sümüyü Şҽkidҽndir.

20

Molla Pənah Vaqif: Elҽ bu çinarlar kimi kökünüz daima dҽrindҽ, başınız daima ucalarda olsun, xan! Molla Vҽli Vidadi demişkҽn, Boz dağın Şҽkiyҽ baxan üzündҽki yaşıllıq , qranit qayalardan ҽyninҽ köynҽk geyib yaşıl dağları ҽlindҽ qalxan edҽrҽk Şҽkinin arxasında dayanan Qarlı dağlardakı ҽzҽmҽt vҽ sarayınızın qarşısındakı bu çinarlardakı ucalıq yurdunuzun Tanrı tҽrҽfindҽn seçmҽ bir yurd olmasına işarҽdir. (Mҽmnun­mҽmnun gülümsҽyirlҽr.)

Nağı bəy: (Xana baş ҽyҽrҽk) Hҽr kҽs öz yerini tut­ muşdur.

Hüseyn xan Müştaq: (Qabağa düşҽrҽk) Gҽlin! (Sarayın yay otağına qalxırlar) (Birinci hissə, birinci bölüm, dördüncü səhnənin sonu)

Beşinci səhnə.

Xan sarayında şeir məclisi.

(Şҽki xan sarayının yay otağı. Hüseyn xan Müştaq başda oturmuş vҽ mütҽkkҽyҽ dirsҽklҽnmişdir. Şeir mҽclisinҽ dҽvҽt edilҽnlҽrin dҽ altlarına döşҽk salınmış, arxalarına mütҽkkҽ qoyulmuşdur. Hörmҽt ҽlamҽti olaraq xanın sağ tҽrҽfindҽ Vidadi, Vaqifi vҽ Ağa Mҽsih Şirvanini ҽylҽşdirmişlҽr. Şair Nҽbi, Şair Süleyman, Ağcayazılı Hacı Mҽhҽmmҽd Çҽlҽbi Ҽfҽndi Zari, Kҽlbirli Rafei vҽ Şҽkili Raci xanın sol tҽrҽfindҽ ҽylҽşmişlҽr. Daha bir neçҽ nҽfҽr dҽvҽtli dҽ bu qayda ilҽ oturmuşdur. Rҽqqasҽlҽr dҽ öz yerlҽrini tutmuşlar. Ayaqçı oturanların qҽdҽhlҽrinҽ sҽrin şҽrbҽt süzmҽkdҽdir. Mҽclis muğam üçlüyü ilҽ açılır.

Xanҽndҽ oxumağa başlayır)

Xanҽndҽ: Badi­sҽba, apar mҽnim peyğamım, Başın üçün, o dildarҽ xҽbҽr ver.

21

Yalvar, yaxar, ağla, sızla, yavınçı, Ҽrzi­halım sitҽmkarҽ xҽbҽr ver.

Müştaqiyҽm, ömrüm getdi talana, Qarğımışam mҽni dҽrdҽ salana. İllҽr ayrısına, hҽsrҽt qalana, Gözü yolda intizarҽ xҽbҽr ver.

(Yerdҽn ―afҽrin‖, ―sҽd afҽrin‖, ―ҽhsҽn‖, ―halal olsun‖ deyҽrҽk alqışlayırlar. Bu arada Nağı bҽy içҽri daxil olur, arxasınca gҽlҽn üç nҽfҽri tҽqdim edir.)

Nağı bəy: (Baş endirib, içҽri daxil olur.) Möhtҽrҽm xan, icazҽnizlҽ. Ҽminiz Cҽfҽr ağa18. çox tҽkid etdi ki, bunları sizin mҽclisinizҽ gҽtirim. (Dal­dalı çҽkilir.)

Hüseyn xan Müştaq: (Ovqatının pozulduğunu bildirmҽdҽn gҽlҽnlҽri diqqҽtlҽ başdan­ayağacan nҽzҽrdҽn keçirir, gҽlҽnlҽrdҽn birincisinҽ üzünu tutaraq) Söylҽ!

Gələnlərdən birincisi: Xan sağ olsun, mҽn dҽ sizin mҽhlҽnin uşağıyam. Anamın dediyinҽ görҽ, biz o mҽhlҽdҽn köçҽndҽ mҽn qundaqlı çağa olmuşam. Buna görҽ dҽ, ―qundaqlı‖ sözünü özümҽ tҽxҽllüs götur­ müşҽm. Mҽn şair Qundaqlıyam. (Hamı qımışır.)

Molla Pənah Vaqif: (Şair Nҽbiyҽ pıçıltı ilҽ)Şҽkililҽr demişkҽn, bu lap göracaxdı ki. Axı, bunun qundaqdan çıxması da var, müsibҽt onda olcaq. (Hüseyn xanın danışmaq istҽdiyini görüb susur.)

Hüseyn xan Müştaq: Otur!(O birinҽ) Sҽn söylҽ!

Gҽlҽnlҽrdҽn ikincisi: Nҽsillikcҽ meyvҽ qurusu satdığımıza görҽ bizlҽrҽ Qaxilҽr deyirlҽr. Ticarҽt üçün 22

Şҽkiyҽ gҽldim. Cҽfҽr ağanın qonşuluğunda kirҽkeş ol­ dum. O evin kişisi hҽccҽ getmişdi. Bir­iki il keçdi.

Gördüm ki, gҽlmir. Evҽ vҽ ev sahibҽsinҽ yiyҽ durdum.

Bir sözlҽ, mҽn dҽ şairҽm.

Hüseyn xan Müştaq: (Ona da ҽliylҽ oturmaq ҽmri verir.

O brinҽ dönҽrҽk) Sҽn!

Gҽlҽnlҽrdҽn üçüncüsü: Mҽn dҽ Şҽhdi­şҽkҽrҽm.

Gҽlmişҽm ki, mҽclisiniz şirin olsun.

Hüseyn xan Müştaq: ( Hamı qımışır. Xan sanki ―bat‖ deyirmiş kimi ҽiylҽ ҽylҽş işarҽsi verҽrҽk, Şair Nҽbiyҽ tҽrҽf dönür)

Şҽkili Nҽbi, mҽclisҽ rҽhbҽrlik elҽ. Şҽkili Nҽbi: (Ayağa qalxaraq) Mübarҽk gҽlişlҽriylҽ yolumuzu­izimizi şҽrҽflҽndirҽn, könlümüzü­gözümüzü işıqlandıran bu şҽrafҽtli vҽ bu işıqlı insanları hamımızın vҽ hamınızın adından qürur vҽ fҽxarҽt hissiylҽ bir daha salamlayıram. Möhtҽrҽm xanımız bu saraya keçҽn ilin Novruz bayramının birinci günü köçmüşdür. Onda hҽr yerdҽn saraygörmҽsinҽ gҽlmişdilҽr. Bu isҽ saraygörmҽsi deyil, şeir mҽclisidir. Allahın qismҽtindҽn, ҽvvҽllҽr Böyük Hacının19., sonralar isҽ Ağakişi bҽyin20. şeir mҽclislҽrini mҽn aparmışam. Ancaq bu mҽclis bu yeni sarayda keçirilҽn ilk şeir mҽclisidir. Bu sarayın da, bu mҽclisin dҽ bircҽ sҽbҽbkarı vardır. O da – Şҽki­ Şirvan bҽylҽrbҽyi21. Hüseyn xan Müştaqdır. Allah onu qorusun!

Yerdən səslər eşidilir.

I səs: Allah onu bu yurda çox görmҽsin!

II səs: Kürsüsü hҽmişҽ hündür, olsun!

23

III səs: Ömrü yaxşı sözün ömrü qҽdҽr olsun! Şҽkili Nҽbi: (Davam edir) Biz belҽ görmüşük ki, xan­ lar yalvarmazlar, amma xanlara yalvararlar. Xanlar qurban olmazlar, amma xanlara qurban olarlar. Elҽ ki, xanımızın bu axır zamanlarda yazdığı ―qurban olduğum‖ rҽdifli qoşmansını oxudum, onun da yalvardığını görüb riqqҽtҽ gҽldim. Ona nҽzirҽyazdım22.. İndi xanımızdan hҽmҽn o qoşmasını öz diliylҽ oxumasını , sizdҽn isҽ mҽnҽ yazdığım nҽzirҽni söylҽmҽyҽ icazҽ vermҽyinizi rica edҽrdim. (Mҽclisdҽkilҽr xana tҽvҽqqҽedici baxışlarla baxırlar.

Xan ayağa qalxır.)

Hüseyn xan Müştaq: (Ҽlindҽki vҽrҽqҽ gözucu baxaraq) Sevdim bir gözҽli on dörd yaşında, O türfҽ çağına qurban olduğum.

Günҽştҽk alҽmi qıldı münҽvvҽr, Cҽbini ağına qurban olduğum.

(Xan sükut edҽrҽk Şair Nҽbinin öz nҽzirҽsini oxumasını gözlҽyir)

Şҽkili Nҽbi: Bir gül yüzlü yarҽ hҽsbҽnd olmuşam.

Nҽsrin buxağına qurban olduğum.

Bu zülmat kölümü qildı münҽvvҽr, Alın çırağına qurban olduğum.

Hüseyn xan Müştaq: Sevdim canü dildҽn, Müştaqı oldum, Hҽsrҽtin çҽkmҽkdҽn iç dağı oldum.

24

O cҽllad gözlҽrin qonağı oldum, Bilmҽn nasağına qurban olduğum. Şҽkili Nҽbi: Şikҽstҽ Nҽbiyҽm, aşiqi­dҽr­hal, Eşqi­mҽcazidҽn etdim intiqal.

Gҽrdişi­dövrandan görmҽsin zҽval, Nocavan çağına qurban olduğum.

(Yerdҽn alqışlar vҽ ―afҽrin‖ sҽdaları yüksҽlir. İncҽ vҽ oynaq musiqi çalınır. Rҽqqasҽlҽr rҽqs edirlҽr.Rҽqs bitҽn kimi Şҽkili Nҽbi Sözünҽ davam edir)

Şҽkili Nҽbi: (Ayaq üstҽ) Şҽkili­Şirvanlı, , o cümlҽdҽn Gҽncҽli­Qazaxlı – Qarabağlı, Qaxlı­Carlı­Balakҽnli hamımızın özümüzҽ ustad saydığımız Molla Vҽli Vidadini çoxları güllü Gülüstanın23. kҽdҽrli bülbülü kimi qiymҽtlҽndirirlҽr. Hҽqiqҽt belҽdir ki, o, sevinci ilҽ kҽdҽrini tarazlıqda yaşayan şairdir. Gҽlin, onun vüsal nҽğmҽlҽrini necҽ bir şövq ilҽ oxuduğuna özümüz şahid olaq!

Molla Vəli Vidadi: (Lҽngҽrlҽ ayağa qalxır) Aylar, illҽr hҽsrҽtini çҽkҽrdim, Şükür, yetdim vüsalına, sevdiyim.

Müştaqinҽm, canı qurban eylҽrҽm O xҽttinҽ, o xalına, sevdiyim.

Eşqin elҽ bu könlümҽ fҽnd eylҽr, Danışdıqca göftarını qҽnd eylҽr.

25

Zülfün ilҽ hüsnün birdҽn bҽnd eylҽr Xҽyalımı xҽyalına, sevdiyim.

Sҽni mҽnҽ bҽxş elҽdi zamana, Yaxşı olan nҽsib olmaz yamana.

Vidadiyҽm, sinҽm gҽldi nişana, Bir ox atdın iqbalına, sevdiyim.

(Alqışlar vҽ afҽrinlҽr deyilir.)

Şҽkili Nҽbi:(Ayaq üstҽ, lakin pafosla vҽ fasilҽ verҽ­verҽ) Alҽm bilҽn bir söz vardır: Şҽki,.. Şirvan,.. Qarabağ...

Qandan gҽlҽn, candan gҽlҽn bu üçlükdҽki Şirvana layiq Nişat Şirvani24. ilҽ Zülali Şirvani25. artıq aramızda ol­ masalar da26. , Şirvanın Ağa Mҽsih Şirvanisi, buradadır.

Buyursun! .

Ağa Məsih Şirvani: (Ayağa qalxaraq, tarın müşayiҽti ilҽ) Aşiqҽ tҽlimi­yar feyzi­bҽşarҽt verir, Necҽ ki, gül bülbülҽ dҽrsi­fҽsahҽt verir. Ҽmmҽyҽ mümkün ola gҽr lҽbi­dildaridҽn, Çeşmeyi­heyvan kimi gör necҽ lҽzzҽt verir. Çҽrxҽ vҽfa bağlama, möhlҽt edҽ vҽqt ikҽn, Vҽdҽ irişsҽ ҽcҽl sanma ki, möhlҽt verir Gövhҽri­nҽzmin, Nişat, düşsҽ Mҽsih ҽlinҽ Rayici­bazar edir, alҽmҽ şöhrҽt verir.

26

(Alqışlar, afҽrinlҽr eşidilir. Rҽqqasҽlҽrin müşayiҽtilҽ xanҽndҽ oxuyur.)

Xanəndə: Tazҽdҽn düşdü yenҽ başıma sevda, sevda...

Eşq odu qıldı mҽni alҽmҽ rüsva, rüsva...

Mҽni bu Leyli yenҽ eylҽdi Mҽcnun, Mҽcnun...

Mҽnzilim oldu yenı damҽni­sҽhra, sҽhra...

Ey Nişat, eylҽ müdara sitҽmi­yar ilҽ kim, Eşq ҽhlindҽ gҽrҽk hövsҽlҽ dҽrya­dҽrya. (Ҽhsҽnlҽr vҽ afҽrinlҽr deyilir.)

Şҽkili Nҽbi: (Davam edir) Belҽ yerdҽ söz Şair Süleymanındır. Şair Süleyman: Ey simi bҽdҽn mehri dürҽxşҽndҽ, Züleyxa.

Ey kami mҽlahҽt, lҽbi pürxҽndҽ, züleyxa.

Qılma saçını bunca pҽrakҽndҽ, Züleyxa.

Ey gözlҽri şҽhla, Ey qamҽti rҽʼna, Ey saneyi Leyla.

Rüxsarı gözҽldir, Rҽftarı gözҽldir, Tuti kimi hҽr lҽhmeyi göftarı gözҽldir, Kim gördü ki, yüz ruh ola bir tҽndҽ, Züleyxa?

27

Şҽkili Nҽbi: (Zarafatyana) Köznҽn dҽ, göznҽn dҽ, hҽffa, söznҽn dҽ oynamaq xatalıdır, ağalar! Bir ayağı Şҽkidҽ, bir ayağı Qarabağda olan, ―Sҽn necҽ hҽmdҽmsҽn, ey badi­sҽba, Nҽ müddҽtdir xҽbҽrin yox halimdҽn27.‖ deyҽrҽk, hҽtta, sҽhҽr yelindҽn dҽ şikayҽtlҽnҽn Kҽlbirli Rafei, ―Hüseyn xan mҽʼdҽlҽti­ayin,Tҽxtü bҽxt hökumҽtҽ mҽnsub. Bir müzҽyyҽn imarҽt etdi bina, Qҽsri­Firdövstҽk bҽsi­mҽrğub28.‖ deyҽn Ağcayazılı Hacı Mҽhҽmmҽd Çҽlҽbi Ҽfҽndi ―Zari‖ tҽxҽllüs, sadҽ vҽ sҽmimi Şҽkili Raci mҽqam gözlҽyirlҽr. Buyursunlar.

(Alqışlar vҽ ―afҽrin‖ sҽdaları altında adları çҽkilҽn şairlҽr vҽ digҽrlҽri çıxış edirlҽr. Bu arada xanҽndҽnin xoş avazı ucalır.)

Xanəndə: Sevgilim, lҽblҽrin yaqutq bҽnzҽr, Sҽrasҽr dişlҽrin dürdanҽdҽndir.

Sҽdҽf dҽhanından çıxan sözlҽrin Hҽr biri bir qeyri xҽzinҽdҽndir.

Nҽdҽndir sözümҽ cavab vermҽmҽk?

Hҽm camal gizlҽyib, üz göstҽrmҽmҽk?

Gecҽlҽr gözlҽrim xabı görmҽmҽk Ol siyah nҽrgisi­mҽstanҽdҽndir. Şҽkili Nҽbi: (Xanҽndҽnin sҽsini alçaltmasını gözlҽyҽrҽk) Artıq sözҽ nҽ hacҽt? Hҽr oxuyan Molla Pҽnah olma­ dığından sözü elҽ bu oxunan şeirin müҽllifi Molla Pҽnahın özünҽ veririk.

Molla Pənah Vaqif: (Ayağa qalxaraq baş ҽyir.) Hüseyn xan sözün müştaqıdır. Biz isҽ hҽm Hüseyn xanın özünün 28

vҽ sözünün, hҽm onun sarayının, hҽm dҽ Şҽkisinin müştaqıyıq. Nҽ isҽ...

Getdim ala gözlü yarla danışam, Dedi:­Dur, get oğlan, söz vaxtı deyil.

Arif çoxdur, etmҽk olmaz işarҽt, Oynatma qaşını, göz vaxtı deyil.

Cadu qҽmzҽlҽrin mҽnlҽn yağıdır, Bad ҽsir, zülfünü üzdҽn dağıdır.

Bundan sonra öpüb qucmaq çağıdır, İxtilat keçibdir, söz vaxtı deyil.

Vaqif deyir:­yalvar yara, könlün al, Bir busҽ dilҽyib, boynuna qol sal.

Ara xҽlvҽt ikҽn etmҽ qilü qal, Tez ol, çıxdı canım, naz vaxtı deyil.

(Alqışlar, afҽrinlҽr altında Şҽkili Nҽbi mҽclisi yekunlaşdırır.)

Şҽkili Nҽbi: Ҽr olan doğru gҽrҽk, bilmҽnҽm ҽfsanҽ sözü, Ҽrzü­sҽrdar edübҽn, söylҽdi mҽrdanҽ sözü.

Xҽbҽri­cürҽtinin getdi Dağıstanҽ sözü, Dedi sҽrkҽrdҽlҽrҽ aqilü fҽrzanҽ sözü, Sülhü misaq oluban, qövlü qҽrar oldu genҽ. Çünki xan oldu Hüseyn ümmҽti­Şirvanҽ bu gün29., Gҽldi münqad oluban, cümlҽsi fҽrmanҽ bu gün.

Oldu gülzari­İrҽm mҽmuru viranҽ bu gün, 29

Bülbülü qumri sҽda saldı Gülüstanҽ bu gün, Getdi ҽyyami­şita, fҽsli­bahar oldu genҽ.

(Mҽclis yavaş­yavaş sona çatır, adamlar dağılışırlarş)

(Birinci hissə, birinci bölüm, beşinci səhnənin sonu)

İkinci bölüm.

Birinci səhnə.

Cəfər ağanın həyətində.

(Qundaqlı, Qaxi vҽ Şҽhdi­şҽkҽr oradadırlar. Ağac kölgҽsindҽ salınmış süfrҽnin ҽtrafında çay içҽ­içҽ söhbҽt edirlҽr.)

Cəfər ağa: (acıqlı­acıqlı) Adınızı da şair qoymusunuz...

Mҽn sizdҽn yaxşı şeir yazıram. (üzünü Qaxiyҽ tutaraq) O nҽ şeir iydi,ҽ?.. Bütün şҽhҽr sҽndҽn danışır... (Qaxini yamsılayaraq, ağzını ҽyҽ­ҽyҽ) Qaxi,..baxi,..axi...(sonra da şairanҽ bir görkҽm alaraq, rişxҽndedici bir tҽrzdҽ) Ay şair Qaxi,.. üzümҽ baxi,.. adamsan axi... (Şҽhdi­şҽkҽr sözҽ qarışır.) Şҽhdi­şҽkҽr: Xan bizҽ imkan verdi ki, ağzımızın sözünü danışaq?..

Cəfər ağa: (daha da sҽrt bir hҽrҽkҽtlҽ) Ҽdҽ, hҽlҽ bir dilin dҽ çıxır? (Şҽhdi­şҽkҽrin qorxusundan rҽngi ağarır. ) Sҽn Şҽhdi­ şҽkҽr yox, Gülmҽşҽkҽrsҽn, ipin boş olsa, üyüdüb tökҽrsҽn, hҽr nҽ yük osa, alıb çҽkҽrsҽn, bҽdҽn dağıdıb, gödҽn sökҽrsҽn, (Şҽhdi­şҽkҽrin ҽsdiyini görҽrҽk) nökҽrsҽn ki, nökҽrsҽn!..Tҽkҽrsҽn ki, tҽkҽrsҽn!..( Qundaqlı söhbҽti dҽyişmҽk mҽqsҽdilҽ)

Qundaqlı: Cҽfҽr ağa, orada sizin adınız çҽkilҽndҽ milçҽk uçsa, eşidilҽrdi.

Cəfər ağa: (Daha da özündҽn çıxır. Rişxҽndlҽ.) Adını 30

da bilmirҽm... Qundaqlısan­bҽlҽklisҽn, xҽlbirlisҽn­ ҽlҽklisҽn, hurilisҽn­mҽlҽklisҽn... Mҽnim adımı çҽkҽn­ lҽrҽ baxın! Kül mҽnim başıma!..(Hҽr iki ҽliylҽ başına qapaz salır. Sükut. Handan­hana Cҽfҽr ağa sözünҽ davam edir.) Mҽn sizi oraya göndҽrmişdim ki, danışığınızla, şeirinizlҽ Müştaqın başına cҽm elҽdyi şairlҽri mat qoyasınız.

Qonaqlar da görҽlҽr ki, papaq altında necҽ oğlanlar vardır. Siz isҽ özünüzü gülünc günlҽrҽ qoyub, üzü qara çıxmış gҽlinlҽr kimi üstümҽ qayıtmısınız. Mҽnҽ hҽr şeyi olduğu kimi danışıblar. Sizin ki, hünҽriniz bu idi, evdҽn çölҽ çıxmayaydınız.

Qaxi: Cҽfҽr ağa, bizi elҽ qarşıladılar ki, pҽrt olduq. Ҽvvҽlcҽ Nağı bҽy gec gҽlmҽyimizi bҽhanҽ etdi, bizi mҽclisҽ buraxmaq istҽmҽdi. Dҽfҽlҽrlҽ sizin adınızı verҽndҽn sonra o bizi içҽri apardı.

Cəfər ağa: Onsuz da adamlar qudurublar. Başa düşmürlҽr ki, mҽn xandan böyüyҽm. Hҽm dҽ onun ҽmisiyҽm.

Qaxi: (Hiylҽgҽrliklҽ) Xanlıq taxtında siz özünüz oturmalıydınız ki, biz dҽ öz şairlҽrimizi başımıza yığaydıq.

Cəfər ağa: (ҽsbi) Nҽ yaxşı, mҽn xan olmamışam.

Yoxsa, Şҽki lap biabır olardı. Özünüz nҽsiniz ki, başınıza yığılanlar nҽ olaydılar?

Qundaqlı: Ağa, Qaxinin sözlҽrini o qҽdҽr dҽ sınıqlığa salmayın. Çox da ki, Hüseyn xan Müştaq Qumuqlu Mҽhҽmmҽd xanı30. Şҽkidҽn çixarmaqla tarixi bir iş görmüşdür... Çox da ki, Şҽkini soyulmaqdan, 31

talanmaqdan, zorakılqdan, alçalmaqdan vҽ tҽhqir olun­ maqdan qorumuşdur. Axı, nҽ olsun?

Cəfər ağa: Nҽ olsun nҽdir? Nҽ olmalıydı ki?

Qundaqlı: Hüseyn xan Müştaq xanlığı sizҽ tҽhvil vermҽliydi31..

Cəfər ağa: Nҽ üçün?

Qundaqlı: Birincisi, siz ondan böyüksünüz. İkincisi dҽ siz onun ҽmisisiniz.

Cəfər ağa: Bunu mҽn sҽndҽn qabağa demişҽm.

Amma onun mҽndҽn başqa daha bir ҽmisi dҽ vardır. O da taxt­tac dҽbbҽlҽsҽ, necҽ olsun? Şҽhdi­şҽkҽr: (Sözҽ qarışır ) Onun buna haqqı çatmaz. Çünki siz ondan da böyüksünüz. O biri tҽrҽfdҽn dҽ Qumuqlu Mҽhҽmmҽd xan Şҽkiyҽ vay verҽndҽ hҽcc ziyarҽtindҽ olan qardaşınız Ҽbdülqadir xanın32. Şҽkidҽn heç xҽbҽri yox idi.

Cəfər ağa: Elҽ danışırsan ki, adamın lap inanmağı gҽlir. Yalan danışmaq mҽnim xan nҽcabҽtimҽ yaraşmaz.

O ҽrҽfҽdҽ elҽ mҽn özüm dҽ hansısa bir zaviyҽdҽ, bir hücrҽdҽ, bir otaqda gizlҽnmişdim. Mҽnim dҽ Şҽkidҽn xҽbҽrim yox idi. Şҽhdi­şҽkҽr: Hҽr halda, siz Şҽkidҽydiniz.

Cəfər ağa: Başa düş, mҽnim qardaşım Ağakişi bҽy Şҽkinin xanı idi. Qumuqlu Mҽhҽmmҽd xanın da kürҽkҽniydi. Qumuqlu Mҽhҽmmҽd xan isҽ bizim kö­ kümüzü dibindҽn qazımaq istҽyirdi. Bir adam ki, doğmaca qızını vҽ nҽvҽlҽrini ürҽyindҽn silib ata, bir adam ki, yeznҽsinin paxıllığını çҽkҽ, şöhrҽtindҽn 32

xoflana, bir adam ki, Ҽrҽşli mҽlik Ҽliyҽ33. qoşulub Ağakişi bҽy kimi bir adamı hiylҽgҽrliklҽ qol­bud elҽtdirҽ, onda bu dünyadan adamın gözü qorxur. Mҽn dҽ bu sҽbҽbdҽn canımı qorudum. Mҽnim qardaşım Ağakişi bҽyin qırxı çıxan günҽcҽn Qumuqlu Mҽhҽmmҽd xan Şҽkidҽ xan kimi deyil, hҽtta, vergi mҽmuru kimi dҽ deyil, rҽzil vҽ qҽddar çapqınçı kimi rҽftar elҽdi. Mҽnim Şҽkidҽ olmağımın Şҽkiyҽ heç bir xeyri dҽymҽdi. (Fasilҽ verib, köksünü ötürür.)

Qaxi: (hamını qabaqlayaraq)Yenҽ dҽ Şҽkinin xanı siz olmalydınız.

Cəfər ağa: (Ҽsҽbi) Sҽn nҽ yaramaz adamsan.

Hamımızdan böyük qardaşımız Hҽsҽn ağanın oğlu Hü­ seyn xan Müştaqı , yaxşı ki, Şamaxıya aparıb mühafizҽ edҽnlҽr oldu.Yoxsa, hücrҽdҽki Cҽfҽr ağa, Mҽkkҽdҽki Hacı Ҽbdülqadir xan Qumuqlu Mҽhҽhҽmmҽd xanla bacara bilmҽzdilҽr. Hüseyn xan Müştaq olmasaydı, bҽlkҽ dҽ, o mҽşum qırx gün qırx il sürҽrdi. Xanlıq taxtına oturmaqda Hüseyn xan Müştaqa arxa duran Şamaxılı Mҽhҽmmҽdsҽid xan34., Yeni Şamaxılı Ağası xan35., Qubalı Fҽtҽli xan36., Qarabağlı İbrahim xan37. mҽnim xanlıq iddiasına düşmҽyimi hҽm dҽ lҽyaqҽtҽ sui­ qҽsd kimi qiymҽtlҽndirmҽzlҽrmi?

Qaxi: Elҽ edin ki, onlar bunu başa düşündҽ gec olmuş olsun.

Cəfər ağa: Necҽ bҽyҽm?

Qaxi: Onun ҽtrafındakıları ҽlҽ alın. Allaha şükür, biz dҽ ölmҽmişik ki!

33

Cəfər ağa: Sҽn özün dҽ hҽccҽ getmisҽn, elҽmi?

Qaxi: Bҽli.

Cəfər ağa: Bax, belҽ­belҽ işlҽrinҽ görҽ heç kim sҽnҽ hacı demir. Durun, dağılışın.(Durub çaşqın halda dağılışırlar.

(Birinci hissə, ikinci bölüm, birinci səhnənin sonu)

İkinci sҽhnҽ.

1764-cü ii, noyabrın sonları. Şəki xan sarayında qəbul. ( Hüseyn xan Müştaq qҽbul otağındadır. Vҽzir Ağadҽmir, divan­ bҽyi Kҽrim bҽy, nazir Tuncҽr, ağanaib Novruz xan oradadırlar. Qubalı Fҽtҽli xanın mҽktubunu gҽtirҽn elçi ҽlindҽki mҽktubu dizlҽri üzҽrinҽ qoyub38. xana baş ҽyҽrҽk durur.)

Hüseyn xan Müştaq: Ağanaib Novruz xan, mҽk­ tubu götür.( Ağanaib ҽlini uzadıb mҽktubu götürür. Xan elçiyҽ tҽrҽf dönҽrҽk) Möhtҽrҽm Fҽtҽlı xanın mübarҽk mҽktubu oxunacaq. Sҽn get, mehmandarlar sҽni rahatlasınlar.

Cavab mҽktubu hazır olanda apararsan. (Elçi baş ҽyҽrҽk, dalı­dalı çıxır. Xan sağ tҽrҽfindҽ ҽylҽşҽn Novruz xana müraciҽtlҽ)

Novruz xan, mübarҽk mҽktubu götür. Mҽn neynҽyim ki, bizlҽrdҽ ağanaiblҽrҽ gah vҽzir çҽp, gah da solaxay nazir39. deiyrlҽr.Ona görҽ ki, mҽktublar, yazışmalar, daha nҽ bilim nҽlҽr...­ hamısı sizdҽn keçir. ( Vҽzirҽ dönҽrҽk) Hҽrbi şuranı çağır, divanxanaya yığışsınlar.

Gҽlirҽm.(Vҽzir çıxır.)

(Birinci hissə, ikinci bölüm, ikinci səhnənin sonu)

34

Üçüncü sҽhnҽ.

Hərbi şura.

(Hҽrbi şura divanxanaya yığışmışdır. Xanın gҽlişini gözlҽyirlҽr.

Xan gҽlir. Hamı ona baş ҽyib, ayağa qalxır. Xan yuxarı başa keçir, ҽylҽşir. Hamıya ҽylҽşmҽyi işarҽ edir.)

Hüseyn xan müştaq: Xanlar, bҽylҽr, ağalar! Qu­ balı Fҽtҽli xan mҽktub göndҽrmişdir. (Ağanaib Novruz xana işarҽ ilҽ) Ağanaib Novruz xan, oxu.

Ağanaib Novruz xan: (Ayağa qalxıb mҽktubu oxuyur.) Ҽbҽdi olan Allahın adıyla. Çox uca vҽ çox nҽcib ҽyan, xanların, hakimlҽrin vҽ xoşbҽxt adamların ҽn yaxşısı, mҽrhҽmҽt, şҽrҽf vҽ nҽzakҽt mҽnbҽyi, tҽmizlik nümunҽsi, nҽciblik vҽ xeyir­ xahlıq rҽmzi, hҽqiqi vҽ sadiq hakim, qohumlarının vҽ yaxın dostlarının müdafiҽçisi Hüseyn xan Müştaqa salamlar olsun! Şamaxıda vҽ Yeni Şamaxıda xanlıq edҽn Mҽhҽm­ mҽdsҽid xan vҽ Ağası xan qardaşları hҽm dҽ bizim qardaşlarımızdır. Lakin Mҽhҽmmҽdsҽid xanın Qҽdim Şamaxıda, Ağası xanın isҽ Yeni Şamaxıda xanlıq et­ mҽlҽri dolayı yolla bir xanlığın yerindҽ iki xanlıq yaratmaqdan başqa bir şey deyildir. Ҽlbҽttҽ ki, bir Şamaxı xanlığının ҽrazisi iki Şamaxı xanlığı üçün çox darısqal olacaqdır. Mҽhҽmmҽdsҽid xan vҽ Ağası xan qardaşları bu darısqallıqdan çıxmaqdan ötrü Köhnҽ Şamaxını Quba xanlığının, Yeni Şamaxını isҽ Şҽki xanlığının hesabına genişlҽndirmҽk fikrinҽ düşҽcҽklҽr.

Bu günlҽrdҽ mҽnim tҽrҽfdarlarımın Şamaxıda hҽbs edilmҽsi deyilҽnlҽrin tҽsdiqindҽn başqa bir şey deyildir.

35

Bu tҽhlükҽnin qarşısını almaq üçün yeganҽ yol bizim buradan Qҽdim Şamaxı üzҽrinҽ, sizin isҽ oradan Yeni Şamaxı üzҽrinҽ yerimҽyimizdir.

Gələcək qarşısında gözükölgəli olmayaq deyə bu məktubu aldığınız gündən bir həftə sonra səhər dan yeri ağaranda Girdmançay boyunca Yeni Şamaxını qa ra zurnanın cəngi sədaları altında titrətməyinizi istəyirəm.

Allah mərhəmət göstərib sizin parlaq şəxsiyyətinizi qiyamət gününə qədər hifz etsin.

Dostunuz və qardaşınız Qubalı Fətəli xan40..

Hüseyn xan Müştaq: Vҽzir, divanbҽyi, nazir, sipҽhsalar, qorçubaşı, tüfҽngçiağası, qullarağası, top­ çubaşı, miraxurbaşı, quşağası, mҽşҽldҽrbaşı, cҽbbҽ­ darbaşı, bayraqdarbaşı41., bir sözlҽ, hamı Fҽtҽli xanın mҽktubundan xҽbҽrdar oldu. İndi mҽn sizlҽri dinlҽmҽk istҽyirҽm. Vҽzir Ağadҽmir bu barҽdҽ nҽ fikirlҽşir?

Vəzir Ağadəmir: Qumuqlı Mҽhҽmmҽd xan üzҽrindҽ çaldığınız qҽlҽbҽdҽ Qarabağlı Pҽnahҽli xa­ nın hҽmfikirlҽri kimi ilk olaraq Şamaxı vҽ Quba xanlıqları sizi dҽstҽklҽdilҽr. Siz dҽ bu günҽ qҽdҽr onların xҽtir vҽ hörmҽtlҽrini layiqincҽ saxlayırsınız.

Söhbҽt Şamaxı xanlığından gedirsҽ, o, günçıxandan Qubaya, günbatandan Şҽkiyҽ sҽmt verir. Qubalı Fҽtҽli xana gҽldikdҽ isҽ, biz onun sözünü hҽr deyҽndҽ yerҽ salmamışıq.

Hüseyn xan Müştaq: Divanbҽyi Kҽrimbҽyin fikri necҽdir?

36

Divanbəyi Kərim bəy: Mҽnim düşüncҽmҽ görҽ, Qubalı Fҽtҽli xan Şamaxıya hücum etmҽkdҽ qҽrarlıdır.

Mҽsҽlҽ ondadır ki, o, Şamaxıya qalib gҽldiyi tҽqdirdҽ Şҽkiyҽ qarşı düşmҽn münasibҽtdҽ olacaq, onda Şҽki ilҽ Quba üzbҽüz qalacaqdır. Elҽ bilirҽm ki, bu mҽqamda Şamaxı Şҽkini Qubadan, Qubanı Şҽkidҽn ­ ҽslindҽ özümüzü özümüzdҽn qoruyur. Şamaxını Fҽtҽli xanla tҽkbaşına qoymaqdansa, olacaqlara ortaq olmaq yax­ şıdır.

Hüseyn xan Müştaq: Bu qҽdҽr aydın danışdığın üçün sҽnҽ tҽşҽkkür. Bҽs nazir Tuncҽr nҽ deyir?

Nazir Tuncər: Mҽsҽlҽ belҽdir ki, Mҽhҽmmҽdsҽid xan Köhnҽ Şamaxıda, ortancıl qardaşı Ağası xan isҽ Yeni Şamaxıda, yҽni Ağsuda möhkҽmlҽnmişlҽr. Qar­ daşların ҽlbir idarҽçiliyi Fҽtҽli xanın ürҽyinҽ yatmır. O, qonşuluğunda özündҽn güclü xanlığın olmasını istҽmir.

Qarşılıqlı sҽmimiyyҽt yaratmağa da hҽvҽsi yoxdur. Belҽ olduqda, Fҽtҽli xanın tҽklifini nҽzҽrҽ almaq lazımdır.

Hüseyn xan Müştaq: Ağanaib Novruz xan, Şamaxını da, Qubanı da sҽn hamıdan yaxşı tanıyırsan.

Mҽslҽhҽtin nҽdir?

Ağanaib Novruz xan: Mҽnim möhtҽrҽm sҽr­ darım! Görünҽn yerҽ bҽlҽdçi gҽrҽkmҽz. Bir sözlҽ, yolu yolçudan küsdürmҽyҽ dҽymҽz.

Hüseyn xan Müştaq: Şҽki xanlığı yuxarıdan Qҽbҽlҽ vҽ Qutqaşın sultanlıqları42., aşağıdan isҽ Ağ­ daş vҽ Alpaut mahalları tҽrҽfdҽn Şamaxı xanlığı ilҽ hҽmsҽrhҽddir.O yerlҽrin naiblҽrinҽ, sultanlarına vҽ 37

mҽliklҽrinҽ mҽktublar göndҽrilsin. Göndҽrilҽn mҽk­ tublarda onların tabeliyindҽ olan onbaşıdan tut­ muş minbaşıya, o cümlҽdҽn bayraqdarbaşılara qҽdҽr hamıya hҽr dҽqiqҽ ayaqüstҽ olmaları tapşırılsın.

Qorçular, topçular, tüfҽngçilҽr, süvarilҽr, mҽşҽldarlar, oxlular, baltalarını daim çiynindҽ gҽzdirҽn baltalılar43. vҽ nizҽlilҽr. indidҽn döyüş vҽziyyҽtinҽ gҽtirilsinlҽr.

Ağanaib Novruz xan, hörmҽtli Fҽtҽli xana bizim cavab mҽktubumuzu hazırla, yasavula ver, aparsın, elçiyҽ versin. Elçini öz qaydasıyla vҽ lҽngitmҽdҽn yola salmaq da unudulmasın. (Üzünü şura üzvlҽrinҽ tutaraq) Azadsınız.

(Qabaqca xan, onun dalınca isҽ hҽrbi şuranın üzvlҽri çıxırlar.)

(Birinci hissə, ikinci bölüm, üçüncü səhnənin sonu)

Dördüncü səhnə.

1764-cü il, dekabrın44. əvvəlləri.

(Qara Mҽryҽm­Qubaxҽlilli45. arasında Hüseyn xan Müştaqın hҽrbi düşҽrgҽsi. Sҽhҽrin alatoranlığında Şirvan düzünҽ yatmış bҽ­ yaz duman qatı qҽribҽ bir fon yaratmışdır. Hüseyn xan Müştaqın çadırı Qara Mҽryҽmlҽ Qubaxҽlilli arasında hündür bir tҽpҽ üzҽrindҽ qurulmuşdur. Ordu döyüşҽ hazır vҽziyyҽtҽ gҽtirilmişdir. Aşağıdan Qara Mҽryҽm vҽ Qubaxҽlilli istiqamҽtlҽrindҽn, yuxarıdan isҽ Tircandan vҽ Zҽrgҽrandan46. Kalvaya47. doğru yerimҽklҽ Şҽki xanlığının ordusu Yeni Şamaxıya hücum etmҽk üçün hazır vҽziyyҽtdҽdir. Minbaşılar Hüseyn xanın sҽrdar kimi hansı ҽmri verҽcҽyini gözlҽyirlҽr. Ordu hissҽlҽrini ҽlaqҽlҽndirҽn çaparlar arı kimi gedib gҽlirlҽr. Zurnaçılar dҽstҽsi döyüşün başlandığını ―Cҽngi‖ sҽdaları ilҽ bildirmҽk üçün sҽrdardan gҽlҽcҽk ҽmrҽ müntҽzirdirlҽr.

Bir sıçrayışla qalxıb atın belinҽ oturan Hüseyn xan hücum ҽmri vermҽk istҽyҽn mҽqamda ağ bayraq qaldırmış bir atlının sürҽtlҽ onların düşҽrgҽsinҽ tҽrҽf çapdığını görüb gözlҽmҽyi işarҽ edir. Atlı çatan kimi atından düşüb diz çökür, alnını torpağa sürtür.)

38

Hüseyn xan Müştaq: Qalx!

Atlı: (Oturmuş vҽziyyҽtdҽ özünü

dikҽldҽrҽk qoltuğundakı dizlҽrinin üstҽ qoyur. Hҽyҽcanlı yal­

lülҽlҽnmiş mҽktubu ҽsҽ­ҽsҽ varışlarla.) Sҽrdarım, rҽhm dilҽyirik. Şҽki­Şirvan birgҽliyi

naminҽ bizi ҽfv edin. (Başını aşağı salır.)

Hüseyn xan Müştaq: Ağanaib Novruz xan, mҽk­ tubu götür vҽ oxu!

Ağanaib Novruz xan: (Mҽktubu götürüb qalibanҽ bir tҽrzdҽ açır.) Ҽbҽdi vҽ mҽrhҽmҽtli Allahın adıyla. Şҽkinin vҽ Şirvanın bҽylҽrbҽyi, sҽrdar Hüseyn xan! Mҽnim hamıdan artıq saydığım sҽrdarım, sizҽ hörmҽtlҽrimi izhar edir, and içib sizҽ hҽmişҽ sҽdaqҽtli olacağımı bildirirҽm. Hörmҽt ҽlamҽti olaraq sizin qar­ şınızda yarı görünmҽyҽ belҽ layiq olmadığımı mҽk­ tubumun aşağı küncündҽki yarımdan da yarım olan möhrümdҽn48. görҽ bilҽrsiniz.

Böyük qardaşım Mҽhҽmmҽdsҽid xan bu şҽkildҽ olmasa da, bu mҽzmunda bir mҽktubla Qubalı Fҽtҽli xana müraciҽt etmişdir.

Görüşünüzə gəlməyimə, sizi Yeni Şamaxıda duzçörəklə qarşılayıb ehtiramlar göstərməyimə izn verməyinizi sizdən artıq dərəcədə təvəqqe edirəm. Sizin himayənizdə olmaq əmin-amanlıqda olmaqdır.

Sizin kiçik qardaşınız Ağası xan. (Ağanaib mҽktubu oxuyb xanın nҽ deyҽcҽyini gözlҽyir. Hamı sükut içindҽdir.)

Hüseyn xanMüştaq:(Vҽzir Ağadҽmirҽ dönҽrҽk) Tircana

vҽ Zҽrgҽrana çapar göndҽrin, ҽmrimi gözlҽsinlҽr.

Vəzir Ağadəmir: Baş üstҽ, sҽrdarım! Gҽlҽn çapara deyҽrҽm, tҽpҽsiüstҽ geri dönҽr.

39

( Elҽ bu vaxt daha bir atlının sürҽtlҽ düşҽrgҽyҽ yaxınlaşdığını görürlҽr. Atlının Qubalı Fҽtҽli xanın bayrağını qaldırdığını görüb ön dҽstҽlҽr onu qabağa buraxırlar. Xanın işarҽsiylҽ Ağası xanın atlısını bir kҽnara çҽkirlҽr.Bu atlı da çatıb atdan aşırlanır, baş ҽyib diz çökҽrҽk Fҽtҽli xanın mҽktubunu ehtiramla dizi üstünҽ qoyur.)

Hüseyn xan Müştaq: Ağanaib Novruz xan, oxu görüm, xani­möhtҽrҽm nҽ buyurur.

Ağanaib Novruz xan: (Mҽktubu götürüb açır.) O Böyük Allahın adıyla.

Qҽdim Şamaxının xanı Mҽhҽmmҽdsҽid xan tҽlҽ­ sik bir çaparla mҽndҽn aman dilҽdi. Aman istҽyҽnlҽrҽ aman vermҽk mҽnim qanımda olduğundan sizin dҽ Ağası xana aman vermҽyiniz ҽsilinizҽ vҽ nҽcabҽtinizҽ yaraşan bir iş olardı.

Dostunuz və qardaşınız Qubalı Fətəli xan.

Hüseyn xan Müştaq: (Çapara) Dost vҽ qardaş mҽs­ lҽhҽti hҽmişҽ qҽbul edilҽndir.

Dostum vҽ qardaşım Fҽtҽli xana mҽnim razılığımı çaparağı çatdır!(Çapar qalxıb baş ҽyҽrҽk, cҽld bir hҽrҽkҽtlҽ atına sıçrayır vҽ dördayağa çaparaq uzaqlaşır.) Günü bu gün Alpouta49, çatarıqsa, oradan da Kotavana50. baş çҽkҽ­ cҽyҽm. Görüm, bizim bu mahallarımızda nҽlҽr baş verir. Ağası xanın çaparını gҽtirin! (Çaparı qabağa çҽkirlҽr. Çapar diz çökҽrҽk titrҽyҽ­titrҽyҽ başını aşağı salmış vҽziyyҽtdҽ xanın nҽ deyҽcҽyini gözlҽyir. Xan amiranҽ bir tҽrzdҽ) Qonaq üçün ҽn

böyük ehtiram onu gülҽr üzlҽ qarşılamaqdır vҽ yola salmaqdır. Çünki qonaq Allah qonağıdır. Gedҽ bilҽrsҽn!

(Birinci hissə, ikinci bölüm, dördüncü səhnənin sonu) 40

Beşinci səhnə.

Ağası xanla görüş.

(Hüseyn xan Müştaq hҽlҽ Qara Mҽryҽmdҽn aralanmamış Ağası xan başının ҽyan­ҽşrҽfilҽ onun düşҽrgҽsinҽ gҽlir. Onun arxasınca gҽlҽn qulluqçuların ҽllҽrindҽ içҽrisinҽ hҽdiyyҽlҽr qoyulmuş, üzҽrinҽ ağ­ soğanı kҽlҽğayılar salınmış padnoslar vardır. Ağası xan qabağa keçib Hüseyn xan Müştaqa doğru gedir, xoş gҽldin deyҽrҽk onu qucaqlayır.

Peşkҽşnaib gҽtirilҽn hҽdiyyҽlҽri qҽbul edir. Qış fҽsli olsa da, doğan günҽş sanki Novruz günҽşi kimi ilıq vҽ hҽrarҽtlidir. Hüseyn xan Müştaqın işarҽsiylҽ onlar tҽpҽdҽ salınmış xalçalar üzҽrindҽ ҽylҽşirlҽr.

Hüseyn xan Müştaq ovqatı tҽzҽlҽmҽk mҽqsҽdilҽ)

Hüseyn xan Müştaq: (Zarafatyana) Bizim tҽrҽflҽrdҽ keşişlҽr qaradır, sizin tҽrҽflҽrdҽ Mҽryҽmlҽr,möhtҽrҽm Ağası xan. Bizdҽki Qara Keşişlҽ sizdҽki Qara Mҽryҽmin mҽnası nҽdir?(Sınayıcı nҽzҽrlҽrlҽ ҽtrafa baxır) Ağası xan: Bu, sizin vҽ bizim babalarımızın ҽv­ vҽllҽr atҽşpҽrҽst olmalarına işarҽdir. Onlar mҽbҽdlҽ kilsҽyҽ o qҽdҽr dҽ fҽrq qoymurdular. Atҽşpҽrҽstlikdҽn sonrakı xristianlıq dövründҽ mҽbҽdi bir azca kilsҽyҽ oxşadıb orada otururdular. Ҽlbҽttҽ ki, Qara Keşişi doğan Mҽryҽm dҽ Qara Mҽryҽm olmalıdır.

Hüseyn xan Müştaq: (Nҽyisҽ xatırlayırmış kimi) ―Qara daş‖, ―qara dağ‖, ―qara su‖, ―qara bҽxt‖, ―qara quyu‖, ―qara pҽhlҽvan‖, ―qara vҽzir‖ sözlҽrindҽ daşın, dağın, suyun, bҽxtin, quyunun, hҽtta, pҽhlҽvanın vҽ vҽzirin dҽ natҽrҽsindҽn söhbҽt gedir.

Mҽncҽ, keşişliyindҽ israrlı olan keşiş Qara Keşiş, mҽryҽmliyindҽ israrlı olan Mҽryҽm Qara Mҽryҽmdir.

Söhbҽt öz xaçından dönmҽyҽn, dönҽndҽ dҽ birdҽfҽlik dönüb müsҽlman olanlardan gedir.

41

Ağası xan:Siz hҽm Şҽkinin, hҽm dҽ Şirvanın alim vҽ şair bҽylҽrbҽyisiniz. Sizin dediklҽrinizҽ biz dҽ:­ Amin!­ deyirik. Bütün hallarda bizim kökümüz birdir.

Elҽ buna görҽ dҽ, sizҽ pҽnah gҽtirmişik, gen ҽtҽyinizҽ, dar qoltuğunuza sığınmışıq.

Hüseyn xan Müştaq: (Kimisҽ axtarırmış kimi baş nazir Tuncҽrҽ sınayıcı nҽzҽrlҽrlҽ baxaraq) Tuncҽr bҽy, dağ havasının öz yeri, aran hasının da öz yeri vardır. Nҽzarҽt elҽdiyin adamlar arasında aran havasıyla höc olan bir kimsҽ olmalıdır. O kimdir elҽ?

Baş nazir Tuncər: Hansı birimizi desҽniz, çevrilib o kimsҽ olarıq. Ancaq izn versҽniz, ağanaib Novruz xanla mҽslҽhҽtlҽşҽrҽm.(Adının çҽkildiyini eşidҽn kimi Novruz xan gülümsҽyҽrҽk sözҽ başlayır)

Ağanaib Novruz xan: Möhtҽrҽm xan, bizim ha­ mımız aran havasıyla höcük. Amma onu da deyim ki, aran adamları da dağ havasıyla höc olurlar. Odur, bir qıraqda dayanıb sizin Alpouta vҽ Kotavana getmҽk ҽmrinizi yerinҽ yetirmҽk üçün mҽqam gözlҽyҽn Şҽkili naib Mҽnҽf xan aran havasıyla lap höcdür.(Gülümsünürlҽr. ―Alpout‖ vҽ ―Kotavan‖ sözlҽrinҽ diqqҽt kҽsilҽn Ağası xan yerindҽn dikҽlҽrҽk)

Ağası xan: Özünün vҽ sözünün müştaqı olduğu­ muz Hüseyn xandan daha bir ricam da vardır. (Hüseyn xanın ona diqqҽt kҽsildiyini görҽrҽk sҽsini bir qҽdҽr yüksҽldir.)

Şҽkili Mҽnҽf xanın naibi olduğu yerlҽrin siyahısına Sҽdiyan vҽ Pirhҽsҽnli51. mahallarının da adlarını ҽlavҽ edҽsiniz. Bu da bizim sizҽ kiçicik bir töhfҽmiz olsun.

42

O yerlҽrdҽn yığılan vergilҽr vҽ toplanan mҽhsullar az olsa da, onları çox kimi qҽbul edin.

Hüseyn xan Müştaq: Ҽsas olan o şeydir ki, bizim aramızda sҽdaqҽt vҽ etibar olsun m. Etibar vҽ sҽdaqҽt qan mҽsҽlҽsidir. Qılınc qan tökür. Qılınc qanı tҽmizlҽmir. Hörmҽtli Ağası xan, iki qoçun başı bir qazanda qaynamaz, iki qarpız bir qoltuğa sığışmaz deyiblҽr. İndi hara baxsan, qoçdur. Hamısı da bir qazana kҽllҽ salmaq istҽyir. Bҽzilҽri dҽ istҽyirlҽr ki, bu kҽllҽ salma yarışında sҽn onlara şҽrik olasan. İndi bütöv bir ölkҽni şҽrikli qazana çeviriblҽr. Elҽ bilirҽm ki, vaxtıyla Hüseyn xan Müştaqa arxa duran Ağası xana nҽyisҽ dedim. Bütün hallarda etibarınıza vҽ sҽdaqҽtinizҽ arxayınam.

Ağası xan: Ҽsilli vҽ nҽsilli, köklü vҽ kömҽcli in­ sanlara etibar etmҽk olar. Siz hҽlҽ Alpouta, Kotavana baş çҽkҽcҽksiniz. Yol üstündҽsiniz. Yolunuz xeyirli olsun! Bizҽ dҽ icazҽ verin, ürҽkaçıqlığı vҽ arxayınçılıqla Yeni Şamaxını sevindirҽk.(Mҽclisin dağıldığını görüb hamı ayağa qalxır. Xanlar salamatlaşırlar. Ağası xanın atlıları Ağsuya sülh müjdҽsi ilҽ üz tuturlar.)

Hüseyn xan Müştaq: Hҽr kҽs öz tabeliyindҽ olan dҽstҽlҽri geri çağırmaq barҽdҽ göstҽriş versin. Şҽkiyҽ doğru yol başlasınlar. Şҽkili naib Mҽnҽf bҽy Sҽdiyan vҽ Pirhҽsҽnli mahalları ilҽ ҽtraflı tanış olsun, dҽqiq siyahıyaalma aparsın. Mҽn dҽ öz mҽiyyҽtimlҽ Alpouta vҽ Kotavana doğru gedirҽm. (Hamı atlanıb yola düşür.)

(Birinci hissə, ikinci bölüm, beşinci səhnənin sonu) 43

Üçüncü bölüm.

Birincı səhnə.

Cəfər ağanın evində.

(Cҽfҽr ağanın evi. Qışdır. Gҽlҽnlҽr döşҽk üstҽ oturub mütҽkkҽlҽrҽ söykҽniblҽr. Hacı Çҽlҽbigilҽ nҽsillikcҽ ҽmişağı sayılan, 45­50 yaşlarında, lakin çox gümrah bir adam olan Hacı Rҽsul bҽy Hacı Şeyx Ҽli oğlu52., Cҽfҽr ağanın qardaşı Hacı Ҽbdülqadir xan da buradadırlar.

Mürҽbbҽli çay içҽ­içҽ söhbҽtlҽşirlҽr.)

Hacı Rəsul bəy: Yaxınlığımıza arxayın olub sözü­ nüzü kҽsirҽm. Hamınız yaxşı bilirsiniz ki, bu günҽ qҽdҽr mҽn heç bir işҽ qarışmamışam. Amma söhbҽtinizdҽn belҽ başa düşürҽm ki, Hüseyn xan Müştaq sizlҽrҽ hörmҽtlҽ yanaşmır.

Cəfər ağa: Düzü, mҽn özüm dҽ çox şeyҽ fikir ver­ mҽmişҽm. Amma düşünürҽm ki, bizdҽn kiçik ola­ola özü taxta çıxdı, bizҽ heç dilucu da olsa, tҽklif elҽmҽdi.

Axı, hҽr necҽ olsa da, biz ondan böyüyük, biz onun ҽmisiyik...(Susub fikrҽ gedir.)

Hacı Əbdülqadir xan: Mҽn o ҽrҽfҽdҽ, yalançının şahidi yanında olar deyiblҽr, bax, bu ҽmoğlumuz Hacı Rҽsul bҽylҽ birlikdҽ hҽcc ziyarҽtindҽ olmuşam. Mҽnim bura gҽlib çıxmağım, nҽsҽ elҽmҽyim, nҽyinsҽ qabağını almağım nağıl idi. Görünür qismҽt belҽdir. Amma hҽr necҽ dҽ olsa, mҽndҽn böyük qardaşım Cҽfҽr ağa burada idi, onu tapıb xanlığı ona tҽklif elҽmҽk olardı.

Cҽfҽr ağa xanlığı qҽbul elҽr, elҽmҽzdi­bu, artıq onun öz işiydi.

Cəfər ağa: Qardaş, sözünҽ qüvvҽt! Mҽnim yanıma gҽlҽn şairlҽr dҽ elҽ deyirlҽr.

44

Hacı Əbdülqadir xan: Yazdıqları bir şey varmı?

Cəfər ağa: Başlarına dҽysin.Onlardan mҽn yaxşı yazıram.

Hacı Rəsul bəy: Görҽsҽn onları biz dҽ tanıyırıqmı?

Cəfər ağa: Tanımamış olmazsınız. Qır­saqqız kimi şeylҽrdir. Biri bu Qaxidir ki, qonşuluğumuzdakı evҽ kirayҽnişin kimi girib, evin kişisinҽ çevrildi. O biri Şҽhdi­şҽkҽrdir ki, onun bu şҽhҽrdҽ boynundan asıllaşmadığı adam qalmamışdır. Kimi gördü cumur.

Sanki adamlar dar ağacı, bu isҽ onların boynundan asılıb qalan ölüdür. Üçüncüsü isҽ Qundaqlıdır. Hҽlҽ dҽ qundaqdan çıxmamışdır. (Gülüşürlҽr.)

Hacı Əbdülqadir xan: Onlar nҽ deyirlҽr?

Cəfər ağa: Onlar da siz deyҽni deyirlҽr. Onun ҽtrafındakıları ҽlҽ alım deyirlҽr. Biz dҽ ki, ölmҽmişik deyirlҽr. Deyirlҽr... Bunlar da ki, anasını­bacısını tanımayan adamlardır...

Hacı Əbdülqadir xan: Elҽ bizҽ dҽ bu işdҽ anasını­ bacısını tanımayan adamlar lazımdır. O cür adamların tamahı hҽmişҽ ağlını üstҽlҽyir. Onları şirniklҽndirҽn kimi gözlҽri örtülür, nҽyi desҽn, onu da elҽyirlҽr. Hacı Rҽsul bҽy, bҽs sҽn necҽ fikirlҽşirsҽn?

Hacı Rəsul bəy: Belҽ işlҽrdҽ namuslu adamlar bizҽ ҽl vermҽz.

Hacı Əbdülqadir xan: Bҽli, elҽlҽri tamahkar olurlar. Tamahkarları da hiylҽgҽrlҽr aldadırlar. Çünki satılmağa öyrҽşҽnlҽri almaq olur. Biz onları qaydasınca, lakin gündҽ bir az şirniklҽndirҽrik. (Bu vaxt nökҽr qapını döyüb,

gҽlҽnlҽrin

olduğunu 45

xҽbҽr

verir.)

Nökər: Ağa, gҽlҽnnҽr var.

Cəfər ağa:Gҽlsinlҽr.( Axi, Şҽhdi­şҽkҽr vҽ Qundaqlı otağa daxil olurlar. Qucaqlaşıb dodaq­dodağa öpüşürlҽr. Hacı Rҽsul bҽy özünü kҽnara çҽkmҽk istҽsҽ dҽ, Şҽhdi­şҽkҽr imkan vermir. Hacı Rҽsul bҽy üz­gözünü turşudaraq astadan bir kҽnara)

Hacı Rəsul bəy: Özümü pis hiss elҽdim.

Cəfər ağa: Desҽm ki, sizdҽn ötrü darıxmışdım, inanmazsınız. Çünki o dҽfҽ kefinizҽ dҽyҽn kimi olmuşdum. Üçü dҽ birdҽn: Nҽ danışırsınız, Cҽfҽr ağa??? İn­ ciyҽnlҽr incir ağacına çıxsınlar!!! (Gülüşürlҽr.)

Cəfər ağa: Ҽylҽşin, görüm gün hardan çıxır.(Ҽy­ lҽşirlҽr. Tanışliq mҽqsҽdilҽ) Hacı Rҽsul bҽylҽ köhnҽdҽn ҽmoğluyuq, bu da ki, qardaşım Hacı Ҽbdülqadir xandır.

(Qonaqları göstҽrҽrҽk ҽrkyana) Yazdıqları işimҽ yaramasa da, özlҽri işimҽ yarayırlar. Bu­Qaxidir, bu­Şҽhdi­şҽkҽrdir, bu da­Qundaqlıdır.(Güya zarafat edir.) Bunu qurudub qaxa döndҽrҽnҽ, bunu bal­şҽkҽr yerinҽ işlҽdҽnҽ, bunu da qundaqlayıb ört­basdır edҽnҽ min afҽrin!(Yenҽ dҽ gülüşürlҽr.)

Qaxi: Sҽni görҽndҽ bizim adımız şairdir. Cҽfҽr ağa, sҽn elҽ anadangҽlmҽ şairsҽnmiş!

Hacı Əbdülqadir xan: Tҽşbehini elҽ qardaşımız oğlu Hüseyn xan Müştaqdan götür. Şҽhdi­Şҽkҽr: (Hiylҽgҽrcҽsinҽ) Daha qardaş oğlunda da qalmayıb.

Hacı Rəsul bəy: (Söz alırmış kimi) Nҽ qalmalıydı ki? Şҽhdi­Şҽkҽr: (Ötkҽm bir tövrlҽ) Böyüyҽ hörmҽt qal­ malıydı. Bizim tҽrҽflҽrdҽ böyüksüzlük tҽrbiyҽsizlikdir.

46

Qundaqlı: (Sözҽ qarışır) Müҽllimliyi bir kҽnara qoyaq. Cҽfҽr ağanı xan elҽmҽk lazımdır.

Cəfər ağa: Deyirҽm dҽ! Kül mҽnim başıma!.. Mҽni xan elҽmҽk yox, halalca taxtımı özümҽ qaytarmaq lazımdır.

Hacı Əbdülqadir xan: Qardaş, bir balaca sҽbrini bas. Deyҽsҽn, Qundaqlının sözlҽri dҽ qundaqlıdır.

(Qundaqlıya tҽrҽf) Daha keçib, düşündüklҽrini qundaqdan çıxar, qorxub elҽmҽ.

Qundaqlı: Eşitdiyimҽ görҽ, qurd ağacı içindҽn yeyҽr. Hüseyn xanın çölündҽn isҽ gözüm su içmir. Çünki çox möhkҽmdir. Hҽm dҽ bizim onlarla elҽ bir yaxınlığımız yoxdur.

Hacı Rəsul bəy: (Sҽbirsizliklҽ) Yenҽ dҽ qundaqlı danışırsan. Sözünü açıq de.

Qaxi: (Qımışa­qımışa) Onu qundaqlayan mҽn olma­ sam da, qundaqdan çıxaran mҽn olmuşam. O demҽk istҽyir ki, qonşu xanlar onu müdafiҽ edirlҽr. Qonşu xanlarla danışmaq uzun çҽkҽr. Yaxşısı budur ki, öz aramızda sözü bir yerҽ qoyaq, onu camaatın gözündҽn salaq. Ondan sonrası asandır.

Cəfər ağa: (Yenidҽn sҽbrsizliklҽ) Ona böhtan atıb, arvad şҽrinҽ salaqmı?

Qaxi: Onu da edҽrik.

Cəfər ağa: Onu bҽylҽr qҽzҽbinҽ gҽtirҽkmi?

Qaxi: O da olacaqdır.

Cəfər ağa: Bҽs indi nҽ edҽk, necҽ edҽk? Şҽhdi­Şҽkҽr: Demişdim ki, danışmayım, amma ol­ 47

mur. Cҽfҽr ağa, lap elҽ sizdҽn başlayaq. Deyin, görüm Bideyiz kҽndi53., aşağılı, yuxarılı Küngüdlҽr54. kimҽ baxıır?

Cəfər ağa: Mҽnҽ baxır. Şҽhdi­Şҽkҽr: O kҽndlҽrin vergisini yığanlar, adam­ larını idarҽ edҽnlҽr kimҽ tabedirlҽr?

Cəfər ağa: Mҽnҽ. Şҽhdi­Şҽkҽr: Onlara tapşırın, vergini iki qat, lap hҽlҽ üç qat artırsınlar. İşҽ baxanlar haqlının şikayҽtini haqsızın xeyrinҽ hҽll etsinlҽr. Şikayҽtçilҽr üstünüzҽ gҽlҽndҽ deyin ki, xan belҽ buyurmuşdur. Xana qarşı Bideyiz vҽ Küngüdlҽr boyda nifrҽt yaradın. (Susub Qun­ daqlının üzünҽ baxır.)

Qundaqlı: Bҽs üç Nemҽtabadın55. vҽ bir Mürsҽlin56. baş bilҽni kimdır?

Hacı Əbdülqadir xan: O da ­ mҽnҽm.

Qundaqlı: Lap yaxşı... Bu siyahıya Qҽriblinin57., Qarasuqumlağın58., Şıxlının59. ­ Kişlilҽr kiminsҽ dalınca qışqıra­qışqıra danışanlara Hapıtlı iti kimi hampıldama deyirlҽr ­ bu mҽnada hürmҽkdҽn yorulmayan itlҽriylҽ mҽşhur olan Hapıtlı60. kҽndinin dҽ adını ҽlavҽ etsҽm, nҽ deyҽrsiniz?

Hacı Əbdülqadir xan: Nҽ deyҽcҽyҽm? Olsun!

Aralarında gözҽgörünmҽz pҽrdҽ olduğundan bҽzҽn ağılla hiylҽni ayrıd etmҽk olmur. Bҽli, xanı elin gözündҽn salmaq lazımdır ki, bir daha boy atmasın.

Hacı Rəsul bəy: Dövlҽt ağacı xalqın sevgisiylҽ boy atar. Görüm sҽni heç yerindҽn boylanmıyasan de­ 48

yҽnlҽr, görün, hara vururlarmış!

(Hamı mҽnalı­mҽnalı bir­ birinin üzünҽ baxır. Yorulmuş adamlar kimi ayağa qaxırlar. Bu zaman qulluqçu içindҽ üç kiçicik kisҽ olan padnosla içҽri daxil olur. Cҽfҽr ağa gülümsҽyҽrҽk)

Cəfər ağa: Bu kisҽlҽrdҽn biri Axinin, biri Şҽhdi­ şҽkҽrin, biri dҽ Qundaqlınındır. Götürsünlҽr. Üçü dҽ birdҽn: (Kisҽlҽri götürürlҽr. Yayıla­yayıla) Bizi lap xҽcalҽtli etdiniz!!!

Cəfər ağa: Xҽcalҽtli düşmҽnimiz olsun!(Sağollaşıb çıxırlar. Qaxi kisҽsini cibindҽn çıxarıb ovcunda cingildҽdҽrҽk)

Qaxi: Tҽkcҽ yaxşı şeir yazmaqla iş bitmir, pul qazanmaq da lazımdır.(Yenidҽn ovcundakı qızılları cingildҽdib cibinҽ qoyur.Qımışır vҽ gülümsҽyҽ­gülümsҽyҽ gedirlҽr.)

(Birinci hissə, üçüncü bölüm, birinci səhnənin sonu)

İkinci səhnə.

Xan sarayının həyətində şeir məclisi.

(Xan sarayının hҽyҽti... Baş vҽzir Dҽmir ağa, Baş nazir Tuncҽr, Ağanaib Novruz xan, Divanbҽyi Kҽrim bҽy, taxtda oturan xanın ҽtrafında dövrҽ vurub xalı üzҽrindҽ, mütҽkkҽlҽrҽ dirsҽklҽnҽrҽk ҽylҽşmişlҽr. Qarabağdan tҽzҽcҽ gҽlmiş Kҽlbirli Rafei dҽ xanın hüzu rundadır.)

Hüseyn xan Müştaq: (Gülümsҽyҽrҽk) Kҽlbirli Rafeini çox sağ olsun ki, bizҽ Qarabağdan salamlar, dostumuz Molla Pҽnahdan isҽ mҽktub gҽtirmişdir. (Ağanaib Novruz xana dönҽrҽk) Ağanaib, oxu, görҽk nҽ yazıblar.

Ağanaib Novruz xan: Bu ­ başdan ayağacan şeirdir!

Hüseyn xan Müştaq: Şeir olmağı lap gözҽl! Oxu! Ağanaib Novruz xan: (oxuyur) 49

Qış günü çünki dönҽr şol cҽnnҽtül­mҽvaya kürk,61.

Ol sҽbҽdҽn layiq olmuş firqeyi­mollaya kürk.

Görünür ҽdna ҽgҽrçi himmҽti­valaya kürk.

Eylҽ ki, puşak olur fҽsli­şita ҽzaya kürk.

Tҽn edir faxiri­mҽlbuseyi­dibaya kürk.

Baş vəzir Dəmir ağa: Allah xanımızın canını sağ elҽsin. Doğrudan da, bu qış camaata çox sitҽm elҽdi.

Görünür, kürk şairi o qҽdҽr isti saxlayıb ki, ―özünü qış boyunca cҽnnҽtdҽ hiss elҽmiş, onu fҽxri ipҽk paltardan‖ üstün tutmuşdur.

Ağanaib Novruz xan: Şairҽ bax, kürkü ―adamı dҽmir silahlardan qoruyan zirehli köynҽyҽ‖ bҽnzҽdir. ―Kürk olan yerdҽ ҽba­çuxa, yorğan­döşҽk, yastıq­ mütҽkkҽ, hҽtta hҽm isti, hҽm dҽ yumşaq adamların qucağı vҽ böyrü­başı boş şeydir‖ deyir. Bu gündҽn sonra ―yağışa­doluya, çovğuna­borana baxmayaraq, otağımı yaza qҽdҽr heç tҽmir etmҽsҽlҽr dҽ, qorxum yoxdur‖ deyҽ fҽxr edir..

Baş nazir Tuncər: Şair kürkҽ o qҽdҽr vurulub ki, yaz da gҽlib, yenҽ dҽ ҽynindҽn çıxarmaq istҽmir.

Hüseyn xan Müştaq: Oxu, ağanaib, olduğu kimi oxu!

Ağanaib Novruz xan: (Oxuyur) Pustini­bҽrrҽ ki, büzğalҽ vҽxti filmҽsҽl, Eydi Novruzi ҽyan etmҽkdҽdir, bürci­hҽmҽl.

50

Dҽxi sҽn lazım deyilsҽn, ey bahari­xoş ҽmҽl, İstҽmҽm şimdҽn geri xahi gҽlmҽ, xahi gҽl, Artırıbdır yҽni asayiş qҽdi­bҽlaya kürk.

Divanbəyi Kərim bəy:

(Xandan icazҽ almaq işarҽşi ilҽ barmağını qaldırır. Xan başı ilҽ icazҽ verdiyini bildirir.) Xan sağ

olsun, bu şeirdҽn belҽ görünür ki, Günҽş çoxdan ―qoç bürcünҽ girb Novruz bayramını elan elҽsҽ dҽ, oğlaqlar çoxdan yaza çıxsa da‖, Molla Pҽnah Vaqif hҽlҽ dҽ Hüseyn xan Müştaqın göndҽrdiyi kürkdҽn çıxmamışdır.

Bahara ―İstҽyirsҽn­gҽl, istҽmirsҽn­gҽlmҽ‖ deyҽrҽk, özünün kürk içindҽ ҽmin­amanlıqda olduğunu etiraf et mҽkdҽdir.

Hüseyn xan Müştaq: Ağanaib Novruz xan oxusun, görҽk Novruzu da kürk içindҽ çıxaran şairimizin axır sözü nҽdir.

Ağanaib Novruz xan: (Oxuyur) Vaqifa, çox lütf qılmış hҽzrҽti­ sübhan sҽnҽ.

Kürk irsal eylҽmiş ol sahibi­Şirvan sҽnҽ.

Xaneyi­ehsanı abadan ki, verdi can sҽnҽ.

Tutma kҽm, kim çox kҽrҽmdir hҽm ҽzimi şan sҽnҽ.

Fҽxr qıl kim, padşahlardan gҽlir paşaya kürk.

Hüseyn xan Müştaq: Şeir kürkdҽn baha oldu, deyҽsҽn. Bizi ―padşahlara‖, özünü ―paşaya‖ bҽnzҽdҽn şairimizin kürkü haçansa yırtılacaq, şeiri isҽ qalacaqdır.

51

Görünür, bir kürk ilҽ biz Molla Pҽnahın xҽcalҽtindҽn çıxa bilmҽyҽcҽyik...(Xan fikrҽ gedir. Araya sükut çökür. Kҽlbirli Rafei sükutu pozur.)

Kəlbirli Rafei: Xan icazҽ verҽrsҽ, Molla Pҽnah Vaqifin ikinci mҽktubunu da tҽqdim edҽrҽm.

Hüseyn xan Müştaq: Dostdan gҽlҽn namҽni sa­ baha saxlamaq olmaz. Olarsa, namҽ öz ünvanına gҽl­ mҽmişdir. Tҽqdim et!(Kҽlbirli Rafei mҽktubu xanın ayaq qaltına qoyur. Hüseyn xan yenҽ Ağanaib Novruz xana tҽrҽf çevrilir.)

Ağanaib, bir nҽzҽr yetir, görҽk nҽdҽn yazır.

Ağanaib Novruz xan: (Mҽktubu sürҽtlҽ nҽzҽrdҽn keçi­ rҽrҽk, zarafatyana) Möhtҽrҽm xan, şair kürkü geyib canı isinҽndҽn sonra daha qҽlҽm istҽmir. (Müҽmmalı şҽkildҽ susur.)

Hüseyn xan Müştaq: (Sҽbrsizcҽsinҽ) Bҽs nҽ istҽyir?

Ağanaib Novruz xan: Şair tüfҽng istҽyir.62.

Hamı birdən: Pahooo!!!

Hüseyn xan Müştaq: (Nҽyisҽ yadına salırmış kimi) Yadıma düşdü! Yadıma düşdü!..

Bunu mҽn ona demişdim. Görüb ki, göndҽrmirҽm, dözmҽyib, mҽktub yazıb.

Ağanaib, Molla Pҽnah necҽ yazır? Bir xülasҽ ver, görҽk!

Ağanaib Novruz xan: Xanımıza mҽlum olsun ki, ―şair gümüşü­ağ aynalı bir tüfҽng hҽsrҽtilҽ yana­yana qaldığını, tüfҽngdҽn söz düşҽndҽ içindҽn ilan kimi qıvrılıb, atҽş açan tüfҽnglҽr kimi ağzından od­alov püskürdüyünü, güllҽ kimi açılan göz yaşlarından barıt ҽtri verdiyini‖ vҽ... (nҽfҽsini dҽrib fasilҽ verir.)

52

Hüseyn xan Müştaq: (Sҽbri tükҽnmiş orasını olduğu kimi oxu!

Ağanaib Novruz xan: (Aramla oxuyur.)

kimi)

Yaxşı,

Bu Qarabağ içrҽ çox çıxdım tҽlҽb meydanına, Müşkül oldu çünki yol bulmaq onun imkanına.

Hüseyn xan Müştaq: Deyirҽm, axı... Deyirҽm, axı... Qarabağda tüfҽng tapılmr... Silahsız Qarabağın müşküllҽri çox olacaqdır. (Ağanaib Novruz xana dönҽrҽk) Sonra bҽs?..

Ağanaib Novruz xan: (Oxumağa davam edir.)

Eylҽdim bu müşkülü izhar Şirvan xanına, Göstҽrib lütfü kҽrҽm mҽn bҽndeyi­fҽrmanına Etdi vҽdҽ ol şahinşahi­dilavҽr bir tüfҽng.

(Dayanır. Sualedici nҽzҽrlҽrlҽ baxaraq) Nҽ mҽslҽhҽtdir?

Hüseyn xan Müştaq: Olduğu kimi oxu!

Ağanaib Novruz xan: (oxumağa başlayır.)

Bavҽr etdim vҽdҽyҽ, gҽldim ki, mҽn ol hҽm gҽlҽ.

Gҽlmҽdi, amma gözüm yollarda qalıbdır hҽlҽ.

Nalişimdҽn hҽr zaman düşdü zamana zҽlzҽlҽ.

Derlҽr ol bҽylҽrbҽyi hҽm axtarır, düşmҽz ҽlҽ Qҽhdҽ çıxmışdır mҽgҽr, Allahü ҽkbҽr, bir tüfҽng?

Hüseyn xan Müştaq: (Ҽliylҽ dayanmaq işarҽsi verҽrҽk) Dostum, ―vҽdҽyҽ inanıb gҽldim ki, o da gҽlҽr‖ demҽyin gözҽl. Bizlҽrdҽ dost üçün nҽinki tüfҽng, hҽtta can da tapılar. Çҽtinlik tüfҽngin şairҽ göndҽrilmҽsindҽdir.

53

Ağanaib Novruz xan: (Xana müraciҽtlҽ) Son bҽnddҽ mҽcaci mҽnada ―şair hҽr birimizin dava­dalaş içindҽ olub, yaxşı ata bilmҽyimiz üçün anadangҽlmҽ ҽla silah­ҽslҽhҽ sahibi‖ olmağımızı arzulayır. Ҽn sonda isҽ yenҽ dҽ sizdҽn ―ҽvҽzi olmayan hҽqiqi bir tüfҽng‖ gözlҽdiyini bir daha xatırladır, ―hҽr hansı bir tüfҽngi dҽ istҽmҽdiyini‖ bildirmҽklҽ ҽrköyünlüklҽ dediyi ―Vaqifa, yoxsa deyil mҽqbulumuz hҽr bir tüfҽng‖ sözlҽri ilҽ mҽktubunu bitirir.

Hüseyn xan Müştaq: Allah qoysa, Rafeini bir azdan ҽlidolu yola salarıq. (Eşikağasıbaşına dönҽrҽk) Adamları günorta süfrҽsinҽ dҽvҽt edin. Sonra söhbҽtimizҽ davam edҽrik. (Dağılışırlar.)

(Birinci hissҽ, üçüncü bölüm, ikinci səhnənin sonu)

III səhnə.

M.P. Vaqifə məktub.

(Günortadır. Yenҽ Xan sarayının qabağında ­ eyni yerdҽ yığış­ mışlar. Hüseyn xan Müştaq yazdığı mҽktubu ҽtrafındakılaea göstҽrҽrk)

Hüseyn xan Müştaq: Şairi aldatmaq olmaz. Çünki sözünün qҽdrini bilmҽyҽn özünün dҽ qҽdrini bilmҽz.

Gözlҽri çox da yolda qalmasın deyҽ mҽn Molla Pҽnaha bҽzҽklҽri vҽ naxışları qızıl suyuna çҽkilmiş, bir zağlı, aynalı tüfҽng, üstündҽ dҽ cövlan etmҽk üçün bir köhlҽn at göndҽrirҽm.

Hamısı birdən: Allah nҽfҽsinizi uzun elҽsin. Tanrı sizi elimizҽ­günümüzҽ çox görmҽsin!

Hüseyn xan Müştaq: Sizlҽrlҽ belҽ! Eyni zamanda 54

mҽn şair dostuma bir cavab mҽktubu63. da yazmışam.

Mҽzmunu da belҽdir ki, ―ey mҽnim alicҽnab şair dostum, qasidin (Başını qaldırıb Rafeiyҽ baxır) gҽlib mҽndҽn sҽnҽ vҽd etdiyim tüfҽngi istҽyir. Mҽn isҽ sҽnҽ layiq olan bu tüfҽngi tapmaq üçün hҽr yerҽ nҽzҽr salmışam.

Bu şuluq vҽ şҽr tüfҽngin sҽnin nҽyinҽ lazım olduğunu bilmҽsҽm dҽ, hҽr kҽsҽ tapşırmışam ki, kamil, üstü qızılı naxışlı tüfҽng görҽn kimi mҽnҽ xҽbҽr versinlҽr. Amma bu, zatı olmayan bir seydir. Onu Ҽflatun yaradıb, ondan sonra gҽlҽnlҽrin hҽrҽsi ona bir şey artırıb. Görüm, bu tüfҽngin tökdüyü qanlar Ҽflatunu tutsun! Onu nҽfsi qҽtl eylҽmҽkçün icad etmişlҽr. Ona görҽ dҽ, hҽr dҽfҽ atılanda tüfҽng sızıldayıb alҽmҽ şivҽn salır.‖ Hamısı birdən: Halal olsun! Afҽrin sizҽ!

Hüseyn xan Müştaq: Sakit! Bir baxın, görün nҽ müqayisҽlҽr elҽmişҽm. Fikrinizi bildirҽrsiniz.

Yazmışam ki, ―yayı gözҽllҽrin qaşına, oxu, xҽncҽri vҽ nizҽni isҽ gözҽllҽrin kipriklҽrinҽ tҽşbeh etmişlҽr.

Tüfҽngin hansı ҽndamı­simin üzvünҽ tҽşbeh edildiyini isҽ özün tap. Bir tüfҽng nҽdir ki, ondan ötrü Qarabağ içrҽ tҽlҽb meydanı qurmusan? Vҽd verib yerinҽ yetirmҽyҽnlҽr vardır deyirsҽn. İndi bu aynalı tüfҽngi tҽslimi – Rafe edib, üstündҽ dҽ sҽnҽ bir köhlҽn at göndҽrirҽm ki, cövlana çıxanda ata minmҽkdҽn , tüfҽng atanda atmaqdan hҽzz alasan.‖ Axırda isҽ Molla Pҽnah Vaqifin şairliyinҽ hörmҽt ҽlamҽti olaraq mҽktubumu bu sözlҽrlҽ bitirmişҽm: 55

Şerinҽ ҽhsҽn ki, yetmҽz heç bir ҽşar ana, Hҽr kimin var isҽ hҽddi, söylҽsin göftar ana.

Kimsҽ lҽb tҽrpҽtmҽsin kim, gҽlmҽz istifsar ana.

Eybdir Müştaqidҽn bu sözlҽri izhar ana, Tutmasın nҽzmi rҽkakҽt, var isҽ kҽmtҽr tüfҽng.

Hamısı birdən: Ҽladır! Molla Pҽnah Vaqifҽ layiq mҽktubdur!

Hüseyn xan Müştaq: Ağanaib Novruz xan, mҽk­ tubu elҽ buradaca şair Rafeiyҽ tҽslim elҽ, özünü dҽ elҽ bu dҽqiqҽ layiqincҽ yola sal. Qardaşım İbrahim xana, hamımızın qardaşı Molla Pҽnah Vaqifҽ, bir dҽ dünya malında tamırı olmayan ҽn böyük qardaşımız vҽ ağsaqqalımız Molla Vҽli Vidadiyҽ mҽxsusi olaraq salamlarımızı çatdırmaq da yadda olsun!

Ağanaib Novruz xan: Mҽn­ hazır!

Rafei: Rafei dҽ – hazır! Salam göndҽrҽnlҽrin salamını yerinҽ yetirmҽk boynumuzun borcudur! (Rafei adamlarla bir­bir görüşüb ayrılır.)

(Birinci hissə, üçüncü bölüm, üçüncü səhnənin sonu)

IV səhnə. Şҽkili şairlҽr xan sarayında. (Şҽkili Nҽbi, Şair Süleyman, Şҽkili

Raci, Ağcayazılı Haci Mҽhҽmmҽd Çҽlҽbi Ҽfҽndi Zari Hüseyn xan Mqştaqın görüşünҽ gҽlmişlҽr. Hҽyҽtdҽ var­gҽl edҽrҽk xanın hҽyҽtҽ düşmҽsini gözlҽyirlҽr.

Xan gülümsҽr bir sifҽtlҽ onların qabağına çıxır. Çox sҽmimi görüşürlҽr. Onlar sarayın qabağındakı çinarların kölgҽsindҽ salınmış 56

xalça üzҽrindҽki döşҽklҽrdҽ ҽylҽşib, mütҽkkҽlҽrҽ dirsҽklҽnirlҽr. Xan birbaşa mҽtlҽbҽ keçir.)

Hüseyn xan Müştaq: Hҽr deyҽndҽ belҽ görüş olmur. Çox vaxt qҽlb adamları qҽlbsizlҽrin hҽrzҽçҽnҽliyindҽn ҽzab çҽkirlҽr. Nҽ yaxşı ki, gҽlmisiniz. Dünҽnlҽrin acısını bu gün bir qҽdҽr ovudarıq. Mҽn özüm bu gün sҽhҽr mehinҽ belҽ bir söz demişdim: Badi­ sҽba, apar mҽnim peyğamım, Başın üçün ol dildara xҽbҽr ver.

Yalvar, yapış, ağla, sızla, yavınçı, Ҽrzi­halım sitҽmkara xҽbҽr ver. Çeşmim döndü neysan kimi yağına, Rҽhmin gҽlsin sinҽm üstҽ dağına.

Yetcҽyin öp ҽlin, düş ayağına, Dön başına, vara­vara xҽbҽr ver. Çҽrxi­fҽlҽk xub durubdur qҽsdimҽ, Ya ilahi, dҽstin yetir dҽstimҽ.

Qҽm lҽşkҽri hücum etdi üstümҽ, Alişana, o sҽrdara xҽbҽr ver.

Dҽrdü qҽm ҽlindҽn çҽkirҽm aman, Yetiş imdadıma, ya Sahib­zaman! İqbalım sҽrnigun, bҽxtimdir yaman, Mҽni mundaq, günü qara, xҽbҽr ver.

57

Müştaqiyҽm, ömrüm yetdi talana.

Qarqamışam mҽni dҽrdҽ salana. İllҽr ayrısına, hҽsrҽt qalana, Gözü yolda, intizara xҽbҽr ver. Şҽkili Nҽbi: Möhtҽrҽm xan, bu sҽhҽr mҽnim adıma qardaşımız Kҽlbirli Rafeidҽn bir mҽktub gҽlmişdir. Çox şey tapşırdığımıza görҽ Qarabağda vҽ Gülüstanda hҽlҽ bir xeyli vaxt qalmalı olacaqdır. O isҽ indidҽn darıxmağa başlamış vҽ tıfqı sizin kimi üzünü badi­ sҽbaya tutub belҽ yazmışdır: (Mҽktubu qoltuq cibindҽn çıxarıb oxumağa başlayır)

Sҽn necҽ hҽmdҽmsҽn, ey badi­sҽba64., Nҽ müddҽtdir xҽbҽrin yox halimdҽn.

Nuh kimi qҽrq oldum qҽm girdabına, Dҽrdmҽndҽm, nolur tutsan ҽlimdҽn?

Mҽndҽ xҽyal vüsalına yetmҽkdir.

Sҽnin meylin qeyri hҽmdҽm tutmaqdır.

Mҽn bülbülҽm, işim fҽğan etmҽkdir, Gҽl yanıma, qaçma dҽrdi­dilimdҽn.

Yusifi Misirdҽ zindan öldürdü.

Züleyxanı dҽrdi­pünhan öldürdü.

Rafeini dҽrdi­ hicran öldürdü. Özün yetir, qurtargilҽn ölümdҽn.

Hüseyn xan Müştaq: Adam bir gözҽlin işığına 58

davam gҽtirmir. Rafei isҽ Şҽki vҽ Qarabağ kimi İki gözҽlin çarpaz düşҽn işıqlarının kҽsişdiyi yerdҽ qal­ mışdır. Bunlar ­ keçilҽsi gözҽllҽr deyillҽr. Sinҽmizi açıb özümüzü nҽ qҽdҽr külҽyҽ versҽk dҽ, ürҽyimizin yanğısı sönmür ki, sönmür. Şҽkili Raci: (Sanki ҽlinҽ fürsҽt düşübmüş kimi) Ey möhtҽrҽm xanımız, bu ürҽk yandıranlar adamda iy­ nҽnin ucu qҽdҽr ürҽk soyudası yer qoymurlar. Mҽn– Şahpalıdlı Molla Yusif Raci ayda bir dҽfҽ Şҽkiyҽ gҽlirҽm, onda da gҽlҽsim gҽlmir.

Hüseyn xan Müştaq: Raci, belҽ dҽrdi şeirlҽ deyҽrlҽr. Şҽkili Raci: (Kövrҽlҽ­kövrҽlҽ) Gecҽ ­gündüz intizarın çҽkҽrҽm65., Aman Allah, yar ҽylҽndi, gҽlmҽdi.

Hҽsrҽtindҽn ҽlif qҽddim bükҽrҽm, Aman Allah, yar ҽylҽndi, gҽlmҽdi!

Gҽllҽm dedi, vҽdҽ eylҽdi, getdi.

Sözü xilaf oldu, vҽdҽ dҽ ötdü.

Sҽbҽb noldu, bizi munca unutdu, Aman Allah, yar ҽylҽndi, gҽlmҽdi!

Badi­sҽba dost kuyindҽn gҽlҽndҽ, Vergilҽn bir xҽbҽr mҽn dҽrdimҽndҽ.

Bizim ilҽ iqrar etdi, gedҽndҽ Aman Allah, yar ҽylҽndi, gҽlmҽdi!

59

Gҽlҽn varmı, görüm, yarı gördümü?

Varıb ҽrz eylҽyim ona dҽrdimi.

Bilmҽm anda qeyrҽ könül verdimi?

Aman Allah, yar ҽylҽndi, gҽlmҽdi!

Aşkar oldu mҽnim dҽrdi­pünhanım, Evc etdi fҽlҽkҽ ahü ҽfqanım.

Raciyҽm, hicrindҽ üzüldü canım, Aman Allah, yar ҽylҽndi, gҽlmҽdi!

Ağcayazılı Hacı Məhəmməd Çələbi Əfəndi Zari: (Mҽclisҽ qoşulur) Mҽn sҽni qınamıram Şahpalıdlı Molla Yusif Raci, pҽrvanҽnin günahı oddan qaçmağındadır.

Mҽn dҽ özümü oda salmışam. Günahlarımı da yandırıram, özümü dҽ. Yandıqca da hҽzz alıram: Şҽki mahalında, Ağdaş elindҽ66.

Sҽnin tҽki gözҽl azdı, Bҽxtҽvҽr.

Geçҽ­gündüz peşҽm oldu ağlamaq, Sanasan bahardı, yazdı Bҽxtҽvҽr. Ҽnbҽr qoqmuş qıvrım­qıvrım mulara, Sinҽsindҽn oxşatmışam qulara.

Sҽhҽr­sҽhҽr çimҽr soyuq sulara, Elҽ bil ördҽkdi, qazdı Bҽxtҽvҽr.

Kҽklik kimi dal qayadan uçarlar, Cҽnnҽt narı kimi püstan açarlar.

Tanrı qonağıyam, mҽndҽn qaçarlar, Kimlҽr sizҽ halım yazdı, Bҽxtҽvҽr?

60

Hüseyn xan Müştaq: Ҽhsҽn, Osmanlı sultanları ilҽ Sҽfҽvi padşahları bir yerҽ yığışsalar belҽ bu dҽrdi ҽfv edҽ bilmҽzlҽr. O ki, qaldı Şҽki xanına, onun da ҽfvi Allaha qalıb. Çünki onun da bҽxtҽvҽri zülm etmҽkdҽ sҽnin bҽxtҽvҽrindҽn geri qalmır.

Ağcayazılı Hacı Məhəmməd Çələbi Əfəndi Zari: Allah elҽsin, hҽmişҽ bҽxtҽvҽr etdiyimiz xoşbҽxt zülümkarların ҽllҽrindҽ olaq. Onlar bizҽ zülm etdikcҽ biz onları daha çox sevirik. Amma elҽ zalımlar da vardır ki, onları ҽsilsiz vҽ nҽsilsiz qudurğanlar adlandırmaq daha doğru olardı. Belҽlҽri kimҽsҽ deyil, bütövlükdҽ öz xalqına, öz xanlığına zülm edirlҽr. Mҽqsҽdlҽri dҽ kimisҽ hörmҽtdҽn salıb,onun yerini tutmaq olur. Elҽlҽri bu uca kürsüyҽ yaxınlaşdıqca bu uca kürsü xalqın gözündҽn düşür.

Hüseyn xan Müştaq: (Ciddilҽşir) Ҽfҽndi, sözlü adama oxşayırsan...

Ağcayazılı Hacı Məhəmməd Çələbi Əfəndi Zari: Hҽlҽ ki, yaz başıdır, payıza çox qalıb. Lakin indidҽn alҽmҽ sҽs düşüb ki, vergilҽr bu ildҽn ikiqat artırılacaqdır.

Mҽhsulla ödҽnilҽn vergilҽrҽ gҽldikdҽ isҽ sahҽlҽrin mҽhsuldarlığı nҽzҽrҽ alınmadığı üçün kҽndlilҽr nara­ hatçılıq keçirirlҽr. Mҽnim saraya, sizin görüşünüzҽ gҽlmҽyimdҽn xҽbҽr tutan Nemҽtabadlılar vҽ Mürsҽl kҽnd sakinlҽri Ağdaş elindҽn, daha bir Nemҽtabad sa­ kinlҽri isҽ Ҽrҽş mahalından sizҽ salamlar yetirmҽyimi xahiş etdilҽr. Oralardakı darğaların özbaşınalıqlarından 61

sizi xҽbҽrdar etmҽyimi istҽdilҽr. Onlar darğalardan mahal naiblҽrinҽ şikayҽt ediblҽr. Naiblҽr isҽ: ­Xandan gҽlҽn ҽmrdir, bizlik iş yoxdur­ deyiblҽr. Mҽn dҽ onları xatircҽm edib, elҽ onların öz yanında nҽzmlҽ bir mҽk­ tub inşa etdim. İcazҽ versҽniz, oradan bir­iki sҽtir oxuyaram.

Hüseyn xan Müştaq: (Maraqla) İcazҽdir.

Ağcayazılı Hacı Məhəmməd Çələbi Əfəndi Zari: Tapdı zülm iki eldҽ zühur67., Xҽlqdҽ var nҽ rahҽtü nҽ sürur.

Nemҽtabaddır, biri Mürsҽl, Nҽql edim sҽnҽ halını mücmҽl. İki daruğҽ hҽr birindҽ yatar, Zülm edib sanki xalqı oda atar. Çox çҽkiblҽr bikarü daruğҽ Füqҽrada nҽ qaldı azuqҽ.

Hüseyn xan Müştaq: (Ҽlinin işarҽsilҽ bir

kҽnarda dayanan eşikağasıbaşı Nağı bҽyi çağırır. Nağı bҽy tҽzim edҽrҽk xana yaxınlaşır) Zarinin nҽzmlҽ yazdığı bu mҽkyubu ağanaib

Novruz xana verҽrsҽn, mҽşğul olar vҽ mҽnҽ lazım olan mҽlumatı verҽr.

Nağı bəy: Baş üstҽ, möhtҽrҽm xan.(Kҽnara çҽkilir. Şҽkili Nҽbi xana müraciҽtlҽ)

Şҽkili Nҽbi: Zarinin dediyi hadisҽlҽrҽ bҽnzҽr hadisҽlҽr ortalarında Bideyiz olmaq şҽrtilҽ bizim Küngüdlҽrdҽ dҽ baş vermҽkdҽdir. Şҽxsҽn mҽn özüm o kҽndlҽrin darğalarından vergilҽrin nҽ sҽbҽbҽ iki qat artırıldığını soruşdum, mҽnҽ dҽ: ­Xandan gҽlҽn ҽmrdir­ 62

dedilҽr. O tҽrҽflҽrin cavabdehliyi Hacı Ҽbdülqadir xanın, bu tҽrҽflҽrin cavabdehliyi isҽ Cҽfҽr ağanın üstündҽdir. Onlar da ki, sizin ҽminizdirlҽr.

Hüseyn xan Müştaq: Ona divanxanada baxarıq. Bu isҽ şeir mҽclisidir. İcazҽ verin, bir anlığa xan olduğumu yadımdan çıxarım. Şair Nҽbi, mҽnҽ qҽlbindҽki xandan danış. Mümkünsҽ, qҽzҽl olsun. Şҽkili Nҽbi: Bu nҽ qaş, bu nҽ göz, qiblҽm, bu nҽ şivҽ, nҽ iymadır?68.

Qapında mҽstü heyrandır, xҽlqi­alҽm xoşnümadır.

Bu nҽ xali­bҽlacudur, bu nҽ qҽddi­dilaradır, Cahan içrҽ salıbsan bu nҽ fitnҽ, bu nҽ qovğadır?

Nҽzҽr qılmazsan ҽhli­eşqҽ nazü qҽmzҽn ilҽ sҽn, Sҽni mҽğrur edibdir bu gözҽllik, türfҽ dünyadır.

Dҽhanın şҽrbҽti ilҽ şҽkҽrdҽn dҽxi şirindir, Yanağın bҽrgi­güldҽn dҽxi ҽla, dҽxi zibadır.

Gҽzҽn kuyindҽ üryan hҽr zaman, ey Leyliyi­alҽm, Nҽbi biçarҽdir bu, yoxsa kim, Mҽcnuni­şeydadır?

Hamı birdən: Min yaşa! Nҽfҽsin uzun olsun!

Hüseyn xan Müştaq: Biz bir az gҽzişҽk! (Ҽlinin işarҽsilҽ Nağı bҽyi çağırır.) Nağı bҽy, tapşır, süfrҽni salsınlar.

(Nağı bҽy tҽzim edҽrҽk çҽkilir. Gҽlҽnlҽr ayağa qalxıb gҽzişmҽyҽ başlayırlar.)

(Birinci hissə, üçüncü bölüm, dördüncü səhnənin sonu) 63

V səhnə.

Divanxanada. (Şuranın bütün üzvlҽri ­

vҽzir Ağadҽmir, divanbҽyi Kҽrim bҽy, nazir Tuncҽr, ağanaib Novruz xan divanxanadadırlar. Xan daxil olur.

Hamı ayağa qalxır.)

Hüseyn xan Müştaq: Şҽki xanlarına vҽ bҽylҽrinҽ salamlar olsun!(Bir qҽdҽr fasilҽ verҽrҽk) Ҽylҽşin! (Hamı ҽylҽşir.Adamları bir –bir gözdҽn keçirҽrҽk, amiranҽ bir tҽrzdҽ üzünü divanbҽyiyҽ tutur) Divanbҽyi Kҽrim bҽy, gҽlmҽyҽnlҽr dҽ

varmı?

Divanbəyi Kərim bəy: Xan sağ olsun, hҽlҽ...

(Bu

zaman qapı döyülür. Eşikağasıbaşı Nağı bҽy içҽri daxil olmadan)

Nağı bəy: Xan, gҽlҽnlҽr var, nҽ deyim?(Sualedici nҽzҽrlҽrlҽ baxır)

Hüseyn xan Müştaq: (Gözlҽrini qıyaraq) Gҽlsinlҽr!

(Divanbҽyi hҽlҽ dҽ ayaq üstündҽdir) Nağı bəy: (Üzünü gҽlҽnlҽrҽ tutaraq) Buyurun!

(Gҽlҽnlҽr içҽri keçincҽ onların Cҽfҽr ağa, Ҽbfdülqadir xan vҽ Hacı Rҽsul bҽy olduqları mҽlum olur. Hüseyn xan Müştaq ҽlinin işarҽsiylҽ hamıya, o cümlҽdҽn hҽlҽ dҽ ayaq üstündҽ qalan divanbҽyiyҽ ҽylҽşmҽk ҽmri verir vҽ özü dҽ yerindҽn qalxmadan gҽlҽnlҽrin salamını başı ilҽ alaraq)

Hüseyn xan Müştaq:(Sinirli­sinirli

üzünü Cҽfҽr ağaya,

Ҽmilҽrimsiniz...

Hacı Rҽsul bҽygil ilҽ dҽ Böyük Hacı babamdan üzü bҽri ҽmiuşaqlarıyıq. Bir sözlҽ, hamımız özümüzük. Ancaq burada mҽn xan olduğum üçün siz mҽnim ҽmrlҽrimi yerinҽ yetirmҽlisiniz. Şuraya gec gҽlmҽklҽ dövlҽt adamlarını ayağa durğuzmaq olmaz. Qohumluq ayrı Ҽbfdülqadir xana vҽ Hacı Rҽsul bҽyҽ tutaraq)

64

şeydir, dövlҽtçilik ayrı şeydir. İnsanlar soğan qabığı kimi soyulmasınlar deyҽ, qorunsunlar deyҽ, tҽcavüzҽ mҽruz qalmasınlar deyҽ hҽrҽnizҽ bir mahal, bir sultanlıq, bir mҽliklik ҽmanҽt edilmışdır. Ailҽ başçısından tutmuş şahlar şahına, sultanlar sultanına qҽdҽr hҽr bir kҽsin borcu ona ҽmanҽt edilҽnlҽri qorumaqdır. Bu gördüyünüz dünyanın özü dҽ Allahın insanlara ҽmanҽtidir. Ҽma­ nҽtҽ xҽyanҽt olmasın deyҽ şҽhҽri darğaya, kҽndi kҽndxudaya, mahalı naibҽ, xanlığı xana, şahlığı şaha, sultanlığı sultana, dünyanı dünya hökmdarına tapşırırlar.

Halbuki tҽk­tҽk ҽdalҽtli hökmdarları qırağa çıxmaq şҽrtilҽ dünya bina olan gündҽn bu günҽ qҽdҽr dünya sҽviyyҽsindҽ oğurluq gedir. Darğaların ҽli şҽhҽrlҽrin, kҽndxudaların ҽli kҽndlҽrin, naiblҽrin ҽli mahalların, xanların ҽli xanlıqların, şahların vҽ sultanların ҽllҽri isҽ şahlıqların vҽ sultanlıqların cibindҽdir. Bir sözlҽ, padşahın ҽli özündҽn aşağıdakıların ҽllҽrinҽ calanaraq dilҽnçilҽrin dҽ cibinҽ girir. Aşağılar xalqın cibinҽ girҽn ҽlin özlҽrininki deyil, yuxarıların ҽli olduğunu iddia edirlҽr. Yuxarılar isҽ bunu az qala Allahın ҽli kimi izah etmҽk istҽyirlҽr. Sonra da bu ҽliuzunlar qaragüruhu ҽllҽrinin öz ҽllҽriylҽ buğumbabuğum kҽsilmҽsindҽn qorxaraq oğruları zҽrҽrdidҽlҽrin arasından axtarıb tapmağı ҽmr edirlҽr. Mҽn isҽ eşidirҽm ki, bizdҽ dҽ vҽziyyҽt belҽdir. Bҽzi adamlar ayrı­ayrı yerlҽrdҽ vergilҽri artıra­artıra gedirlҽr, rҽiyyҽtdҽn ҽlavҽ haqq alırlar. Haqqı qorunmayan rҽiyyҽtdҽn haqq alana nҽ ad qoymaq olar?(Qҽzҽbli­qҽzҽbli ҽtrafına göz gҽzdirir. Sanki 65

divanbҽyinin nҽ deyҽcҽyini gözlҽyirmiş kimi)

Divanbҽyi Kҽrim

bҽy, eşidirsҽn?!

Divanbəyi Kərim bəy: Elҽsinҽ haqsız adı qoymaq olar.

Hüseyn xan Müştaq: Haqq almağa haqqı olma­ yanın haqq almasına divan necҽ baxır? Axı, divan nҽ üçündür?

Divanbəyi Kərim bəy: Divan haqsızlara haqsız olduqlarını sübut etmҽk üçündür.

Hüseyn xan Müştaq: Çox doğru! Demҽli, divan o yerdҽ lazımdır ki, orada haqsızlıq vardır. Haqq olan yerdҽ divanın olmasına ehtiyac yoxdur. Çox adam düzgün başa düşmҽsҽ dҽ, ―Haqq vardır, divan yoxdur‖ sözlҽri bu mҽnada deyilmişdir. İndi ortada haqsızlıq varsa, divan olmalıdır, ya yox?

Divanbəyi Kərim bəy: Olmalıdır. Özü dҽ haq­ sızlara divan tutmalıdır.

Hüseyn xan Müştaq: İşdir, birdҽn divan çaşıb haqlılara divan tutsa, necҽ olacaq?

Divanbəyi Kərim bəy: Onda mҽnim boynum sizin qarşınızda qıldan da nazik olacaq.

Hüseyn xan Müştaq: Ҽylҽşin, divanbҽyi, ҽylҽ­ şin! (Ağanaib Novruz xana baxaraq) Ağanaib, o mҽktubda göstҽrilҽnlҽr barҽdҽ bir mҽlumat verin!

Ağanaib Novruz xan: Mҽktubda Şҽkinin Bideyiz vҽ Küngüdlҽrindҽ, onlara yaxın ara­çevrҽlҽrdҽ, Ҽrҽşin Nemҽtabad, Ağdaşın Mürsҽlindҽ vҽ Nemҽtabadlarında, onların da ҽtraflarında vergilҽrin bu il iki qat artırılacağı barҽdҽ söz­söhbҽt yayıldığından yazırlar.

66

Hüseyn xan Müştaq: Bu yerlҽrin vergilҽri kimlҽrҽ çatır?

Ağanaib Novruz xan: Şҽkidҽki kҽndlҽrin vergilҽri Cҽfҽr ağaya, Ҽrҽşdҽki vҽ Ağdaşdakı kҽndlҽrin vergilҽri isҽ Hacı Ҽbdülqadir xana çatır. Hacı Rҽsul bҽy Hacı Ҽbdülqadir xanın naibi sifҽtindҽdir.

Hüseyn xan Müştaq: Cҽfҽr ağa, xalqın cibindҽ gҽzҽn bu ҽl sizdҽn başlayıb aşağılara qҽdҽr uzanır.

Yuxarılardan sizҽ qҽdҽr uzanan ҽl vardırmı? Vardırsa, o kimin ҽlidir?

Cəfər ağa: Mҽndҽn o yana uzana bilҽcҽk ҽl olsa da, hҽlҽlik mҽnҽ qҽdҽr uzana bilҽçҽk ҽl yoxdur.

Hüseyn xan Müştaq: Onda sizi vadar edҽn nҽdir ki, vergilҽri iki qat artırırsınız?

Cəfər ağa: Xanlığın xҽzinҽsini bir az da artırmaq istyirҽm.

Hüseyn xan Müştaq: Vҽzir Ağadҽmir, xҽzinҽdҽ artım nҽ qҽdҽrdir?

Vəzir Ağadəmir: İki ildir ki, Cҽfҽr ağa xҽzinҽyҽ olan borcunu ödҽmir. (Cҽfҽr ağa hirslҽ üzünü yana çevirir.)

Hüseyn xan Müştaq: Aha, Cҽfҽr ağa xҽzinҽyҽ olan borcunu vergilҽrҽ ҽlavҽ etdiyi artığın hesabına ödҽmҽk istҽyir. Nazir Tuncҽr bu iki ildҽ nҽyҽ nҽzarҽt etmişdir?

Nazir Tuncər: Xanın qan qohumlarına münasibҽt­ dҽ ehtiyatlı olmağı nҽzҽrdҽ tutmuşuq.

Hüseyn xan Müştaq: Hörmҽtli nazir, bu mҽsҽlҽdҽ ehtiyatlı olmağınız ehtiyatsızlığa bҽrabҽrdir. Deyilmҽsҽ 67

dҽ, bilirҽm ki, Ҽbdülqadir xanla, Hacı Rҽsul bҽylҽ bağlı mҽsҽlҽlҽr dҽ elҽ bu gündҽdir.

Nazir Tuncər: Sizin rҽyinizi bilmҽdҽn hҽrҽkҽt etmҽk olmur.

Hüseyn xan Müştaq: Mҽnim rҽyimi bildiniz, bilmҽdiniz – fҽrq qoymadan hamıya, ilk olaraq da mҽ­ nim özümҽ nҽzarҽt edin. Oldumu?

Nazir Tuncər: Oldu!

Hüseyn xan Müştaq: (Üzünü divanbҽyi Kҽrim bҽyҽ tutaraq) Divanbҽyi, hakimin hökmü xanın rҽyinҽ ҽsasҽn çıxarılırsa, o xanlıq gҽdҽ­güdҽ yığıncağı olar. Hökm nҽ qҽdҽr ola bilҽrsҽ, o qҽdҽr ҽdalҽtlҽ çıxarılmalı vҽ xana tҽqdim edilmҽlidir. Sadҽcҽ olaraq hakim çıxardığı hök­ mün, xan isҽ etdiyi tҽsdiqin qarşısında gözükölgҽli ol­ mamalıdır. Hökmündҽn hakimin, tҽsdiqindҽn dҽ xanın sҽviyyҽsi mҽlum olur. Gҽlin, işi yekunlaşdıraq. Mҽn Divana üz tuturam. Mҽnim dediklҽrim ağanaib Novruz xan tҽrҽfindҽn yazıya alınsın vҽ ҽrizҽ şҽklindҽ divana tҽqdim edilsin.

Birinci, Şҽkinin idarҽçilyindҽki bu günkü boşluğa görҽ mҽn özümü günahkar bilirҽm. Divan üzvlҽrindҽn Cҽfҽr ağanın xanlıq xҽzinҽsinҽ olan borcunun Hüseyn xan Müştaq tҽrҽfindҽn ödҽnilmҽsi barҽdҽ hökm çıxarmalarını xahiş edirҽm. Ҽgҽr Hacı Ҽbdülqadir xa­ nın vҽ Hacı Rҽsul bҽyin dҽ xanlıq xҽzinҽsinҽ borcları vardırsa, onların da ödҽnişi mҽnim şҽxsi hesabıma olsun! İkinci, Cҽfҽr ağanın, Hacı Ҽbdülqadir xanın vҽ 68

Hacı Rҽsul bҽyin tabeliyindҽ olan yerlҽrdҽ carçılar ―vergilҽrin iki qat artırılmasının xandan gҽlҽn ҽmr‖ olmadığını elan etsinlҽr. Camaatı belҽ şaiyҽlҽrҽ inanmamağa çağırsınlar. Üçüncü, Cҽfҽr ağanın, Hacı Ҽbdülqadir xanın vҽ Hacı Rҽsul bҽyin fҽaliyyҽtinҽ bu gündҽn ciddi nҽzarҽt edilsin. Onların ҽlaqҽdҽ olduğu adamlar haqqında dürüst mҽlumatlar ҽldҽ edilsin vҽ yoxlanılsın. Xan­ lığımızı nüfuzdan vҽ gözdҽn salan hҽrҽkҽtlҽr heç kimҽ bağışlanmasın! Kimin sözü vardır? ( Hacı Ҽbdülqadir xanın barmaq qaldırdığını görüb) Eşidirҽm.

Hacı Əbdülqadir xan: Kҽnd adamları çoxbilmiş olurlar. Çox vaxt olan mҽhsullarını da gizlҽdirlҽr. Ver­ gilҽrҽ ҽlavҽmiz hҽm dҽ buna görҽ olmuşdur.

Hüseyn xan Müştaq: Belҽ bҽhanҽlҽrҽ ehtiyac yoxdur. Mҽnim şҽhҽrli ҽmim, bizim dҽ bir tҽrҽfimiz kҽnddҽndir. Kҽnd adamlarından çox da gileylҽnmҽyin.

Hҽm dҽ yalan danışıb onları aldatmayın. Bizim hamımız kҽdlinin çörҽyini yeyirik. Çörҽk tapdamaq yaxşı ҽlamҽt sayılmır. O ki, qaldı özbaşnalıq edib vergilҽri qaldırmağa, bu barҽdҽ artıq qҽti qҽrar verilmişdir. (Üzünü ağanaib Novruz xana tutaraq) Ağanaib, orada mҽnim ҽrizҽmҽ onu da ҽlavҽ elҽ ki, mҽhsul şҽklindҽ yığılacaq vergilҽr sahҽlҽrin mҽhsuldarlığı nҽzҽrҽ alınmaqla hҽyata keçirilsin. Boğazbasanlıq elҽmҽsinlҽr. (Köksünü ötürҽrҽk) Yenҽ dҽ xan­bҽy sҽviyyҽsindҽki ayrı­seçkiliyҽ qayıdıram. Kürҽyini dağlara söykҽyib sinҽsini düşmҽnҽ sipҽr edҽn kҽndlҽrimiz olmasaydı, gördüyünüz bu 69

Şҽki xanlığı da olmayacaqdı. Şҽkinin naminҽ, Şҽki xanlığının naminҽ kҽndlinin çörҽyini yeyib,üzünҽ ağ olmayın! Çörҽkbasanlığı üzündҽn xaqanlı ellҽrimiz xaqansız qaldı... Elҽ edin ki, xanlı ellҽrimiz xansız qalmasın.

(Birinci hissə, üçüncü bölüm, beşinci səhnənin sonu)

Dördüncü bölüm.

I səhnə 1767-ci il, aprel69.... Ağsu aşırımında düşüncələr.

(Gün bathabatdadır.Ağsu aşırımının şҽhҽrdҽn bir qҽdҽr hündür, lakin Şirvan vadisinin göz işlҽdikcҽ görünҽ bilҽcҽyi bir yerindҽn Hüseyn xan Müştaq ҽlini alnına qoyaraq ҽtrafı seyr etmҽkdҽdir.

Baxışları uzaqlara zillҽnҽn xanın dҽrin fikirlҽrҽ getmҽsi aydınca hiss edilir. Xanı müşaiyҽt edҽn mҽiyyҽt xeyli kҽnarda dayanmışdır.

Ağsuyun arxasında sinҽsini qabağa verib cҽngavҽr kimi dayanan Hinqar silsilҽsinin ayağından başınacan sarıla­sarıla qalxan sarmanın­ aşırımın mҽnzҽrҽli bir yerindҽ, sҽma ilҽ dağ arasında dayanan Hüseyn xab Müştaq qҽfil at kişnҽrtisindҽn sanki ayılmış kimi olur.)

Hüseyn xan Müştaq: (Öz­özünҽ, lakin eşidilҽcҽk bir tҽrzdҽ) At kişnҽrtisi mҽnim qulaqlarımda hҽmişҽ qalibiyyҽtin tҽntҽnҽsi kimi sҽslҽnmişdir. Şahҽ qalxıb qabaq qolları ilҽ havada hҽrҽkҽt edirmiş kimi kişnҽyҽn atlar qҽlҽbҽdҽn sonra ҽllҽrini başı üzҽrindҽ yellҽtmҽklҽ insanları salamlayan qaliblҽri xatırladır. Lakin bü­ tün qҽlҽbҽlҽr dadlı olmur. Ҽmir Teymur­İldırım Bҽ­ yazid, Şah İsmayıl­Şeybani xan, Sultan Sҽlim­Şah İsmayıl qarşıdurmalarında olduğu kimi... Böyük­bö­ yük mҽğlubiyyҽtlҽrin başlanğıcı olan qҽlҽbҽlҽrdҽn ca­ nımızı qurtara bilmҽdik... Mҽnim düşüncҽmҽ görҽ, 70

Şah Tҽhmasibin vҽ Nadir şahın Şҽki­Şirvan üzҽrinҽ yürüşlҽri nҽ zamansa Vҽtҽn tarixinin alnından neçҽ ildҽnbir damcı­damcı süzülҽn xҽcalҽt tҽrindҽn başqa bir şey olmayacaqdır. Otuz üç il bundan ҽvvҽl min­ min Nadirin üzünü görmüş Şamaxını yerlҽ yeksan edib , ҽhalisini Ağsuda Yeni Şamaxı salmağa vadar edҽn Nadir şah düşmҽn sevindirmҽkdҽn başqa bir iş görmҽdi. İçҽrisi dҽ, çölü dҽ öz ҽllҽrimizlҽ kҽrpic­kҽrpic sökülҽn bir mҽmlҽkҽtdҽn başqa nҽyimiz oldu?..

Bizim şahlar balalarının ağızlarına uzatdıqları tikҽni qaytarıb öz ağızlarına qoyan löyünsüzlҽrҽ bҽn­ zҽyirlҽr. Xalqının diz çöküb yalvarmasına çalışan şahdan, rҽiyyҽtinin baş ҽyib iki qatlanmasından hҽzz alan xandan nҽ gözlҽmҽk olar? Dilҽkçinin dilҽyini vermҽkdҽnsҽ, onu dilҽnçiyҽ çevirҽn bҽyҽ nҽ deyҽsҽn?

Gҽdҽbҽylik, gҽdҽqızliq alҽmi bürüyüb... Başı tҽ­ zimҽ, ҽllҽri çarpazlanmağa, beli qatlanmağa, ayaq­ ları ҽsmҽyҽ öyrҽdilmiş xalq ilҽ hansı düşmҽnҽ qarşı dayanmaq olar? Ürҽyinҽ qorxu, beyninҽ hiylҽ toxumları sҽpilmiş insanların ürҽyindҽn qorxunu, beynindҽn hiylҽni çıxarmadan bir olmaq, birgҽ olmaq mümkün olan şey deyildir. Köhnҽ Şamaxı Qubalı Fҽtҽli xanın, Yeni Şamaxı Şҽkili Hüseyn xanın arasında bölüş­ dürülҽndҽn sonra Şirvan ҽhlinҽ bir atanın belindҽn gҽlib, bir ananın qarnından çıxdığımızı hansı dil ilҽ sübut etmҽk olar? Buna mҽnim türk dilim dönmür.

Bunu cҽnub qonşumuz, adҽt­ҽnҽnҽ ortağımız farsların, hal­hazırda ―maarifi yaymaq‖ adı ilҽ başımızın üstünü 71

qara bulud kimi alan şimal qonşumuz rusların dili ilҽ dҽ izah vermҽk mümkün deyildir. Digҽr ҽcnҽbi dillҽrin dҽ buna gücü çatmır...

Mҽnҽ Yeni Şamaxıya hücum etmҽyi tҽklif edҽndҽ Qubalı Fҽtҽli xanın istҽyi nҽ idi? Bu, özünün haradasa, nҽdҽsҽ haqlı olduğunu ortaqlı sübuta yetirmҽk cҽhdi idi. Amma buradakı bölgü Qubalı Fҽtҽli xanın iradҽsi ilҽ aparılmışdır... Mҽn isҽ Qubalı Fҽtҽli xanın şҽxsindҽ Şҽkiyҽ daha bir düşmҽn qazandırmamaq, Teymuraz oğlu Heraklinin şҽxsindҽ isҽ Şҽkinin üstünҽ yadları ayaqlandırmamaq üçün belҽ etdim. Biz mehriban olsaydıq, mҽn Ağsu aşırımından Şirvan vadisinҽ daha böyük heyranlıqla tamaşa edҽrdim. İndi isҽ... (Dҽrindҽn köks ötürür.) Kiminsҽ qarasınca danışmaq bizim xan nҽcabҽtimizҽ yaraşmasa da, Köhnҽ vҽ Yeni olmaqla­ hҽr iki Şamaxının xanları Fҽtҽli xana deyil, mҽnҽ sığınmışlar70.. Demҽli, onlar kҽsilҽcҽk mҽqamda belҽ başlarının Fҽtҽli xanın ҽliylҽ kҽsilmҽsinҽ alçaldıcı vҽ tҽhqiramiz bir hal kimi baxırlar. Nҽ üçün?.. Çünki ondan hҽm özlҽri, hҽm dҽ Şamaxılılar insaflı bir şey gözlҽmirlҽr... Bir vaxtlar kürҽkҽninin şҽrҽfini, qızının lҽyaqҽtini Ҽrҽş mҽliyi Ҽlinin hiylҽgҽr mҽslҽhҽtlҽrinҽ qurban verҽn Qazıqumuqlu Mҽhҽmmҽd xanın Şҽki­ dҽki soyğunçuluğuna son qoymaq üçün Quba vҽ Qarabağ xanlıqları ilҽ birlikdҽ hҽr iki Şamaxının xanı mҽnҽ dayaq durdular. İdi isҽ... (Yenidҽn dҽrindҽn köks ötürür.) İndi isҽ mҽn Fҽtҽli xanın tҽlҽbi ilҽ köhnҽ Şamaxının hakimi Mҽhҽmmҽdsҽid xanı vҽ ҽtrafını 72

nҽzarҽt altında saxlamalı71., Yeni Şamaxının xanı Ağası xanın isҽ gözlҽrini çıxartdırmalıyam72.. Onlar isҽ mҽnҽ sığınmışlar... Çünki mҽn onların mҽnҽ sığındıqlarını görҽn kimi onlar Fҽtҽli xanın qҽzҽbindҽn uzaq olsunlar deyҽ Ağsuya daxil oldum. Köhnҽ Şamaxıdan mҽnҽ pҽnah gҽtirҽn Mҽhҽmmҽdsҽid xanı da sҽmimi olaraq qҽbul etdim. İndi isҽ... (Bir dҽ yenidҽn köks ötürür.)

Neylҽmҽli? Fҽtҽli xanla qarşılaşmalı olsam, o qҽsdҽn ҽliyalın Şamaxılıları qabağa verҽcҽkdir. Qıran da, qırılan da özümüz olacağıq. Lҽnҽt sҽnҽ kor şeytan!

(Yenҽ at kişnҽrtisi eşidilir.Hüseyn xan Müştaq bir kҽnarda dayanıb özlҽrini nҽ ilҽsҽ mҽşğul kimi göstҽrҽn adamlara sҽslҽnir.) Kişilҽr,

yaxın gҽlin!

(Onlar nҽzakҽtlҽ xana yaxınlaşırlar.Nazir Tuncҽr, ağanaib Novruz xan, vҽzir Ağadҽmir, divanbҽyi Kҽrim bҽy, qorçubaşı, topçubaşı, tüfҽngçiağası, mҽşҽldarbaşı vҽ başqaları xana yaxınlaşırlar.)

(Birinci hissə, dördüncü bölüm, birinci səhnənin sonu)

73

II səhnə.

Ağsu aşırımında məşvərət.

Hüseyn xan Müştaq: (Hamı ayaq üstündҽdir. Üzünü vҽzir Ağadҽmirҽ tutaraq.) Vҽzir Ağadҽmir, Mҽhҽmmҽdsҽid xan, Ağası xan necҽdirlҽr, özlҽrini necҽ hiss edirlҽr?

Vəzir Ağadəmir: Yağmurlu havada çadır altında olmaq, qaranlıqda işıq görmҽk, yadlar arasında doğma adama rast gҽlmҽk xoşbҽxtliyini yaşayırlar. Nҽzarҽt işinҽ isҽ nazir Tuncҽr baxır.

Nazir Tuncər: (Bir qҽdҽr qabağa çıxaraq) Möhtҽrҽm xan, onlar etibarlı ҽllҽrdҽdirlҽr. İstҽk vҽ arzuları nҽzҽrҽ alınmaqla hҽrҽkҽt olunur. Sizinlҽ görüşmҽk istҽdilҽr.

Mҽn sizin hҽlҽlik vaxtınızın olmadığını dedim.

Hüseyn xan Müştaq: Elҽdir ki, var. Nҽ isҽ...

(Köksünü ötürür. Üzünü divanbҽyiyҽ tutaraq) Divanbҽyi Kҽrim­ bҽy, Şah I Abbasa qҽdҽr kor edilҽn adamları dizlҽri üstҽ üzügünҽşҽ ҽylҽşdirib gözlҽri önündҽn parlaq qır­ mızı mҽxmҽr parça aparıb gҽtirirdilҽr. Günҽşin vҽ parçanın parlaqlığı gözün işığını alırdı. Bunu bҽzҽn göz önündҽn qızmış metal lövhҽciklҽr keçirmҽklҽ dҽ edirdilҽr. Lakin bu cür kor edilҽn gözlҽr daim yaş, irin vҽ çirk axıdırdı. Şah I Abbas isҽ bҽbҽklҽrin çıxarılıb ҽşyayi­dҽlil kimi ortaya qoyulmasını tҽlҽıb edirdi73..

Divbəyi Kərim bəy: Demҽli, Fҽtҽli xan özünü Şah I Abbas gözündҽ görür.

Hüseyn xan Müştaq: Axsaqlar özlҽrini zorlayıb bҽrk­bҽrk yerimҽklҽ, sarsaqlar elҽ hey atalar sözlҽri 74

işlҽtmҽklҽ, yaltaqlar kimi­gҽldi tҽriflҽmҽklҽ, hiylҽgҽrlҽr tamahkarları aldatmaqla, karlar özlҽrini eşitmҽzliyҽ qoymaqla, korlar görҽn gözlҽri oymaqla tҽsҽlli tapırlar.

Ağası xana münasibҽtdҽ Fҽtҽli xanın istҽyindҽn asılı olmayaraq, Şah I Abbasaqҽdҽrki göz önündҽn parça keçirmҽk üsuluna üstünlük verirҽm. Ağası xanın Kür qırağında, Şirvan düzündҽ, Kotavanda saxlanmasını mҽslҽhҽt bilirҽm. Kotavan bizim etibarlı yerimizdir...

Nazir Tuncər: Alpout bütöblükdҽ bu qҽbildҽndir, ancaq Mҽhҽmmҽdsҽid xan haqqında düşünҽrkҽn si­ zin iradҽnizҽ isnad etmҽyimiz lazım gҽlir. O, Köhnҽ Şamaxının hakimidir. Köhnҽ Şamaxı isҽ Fҽtҽli xanın nҽzarҽtindҽir.

Hüseyn xan Müştaq: Hҽr necҽ olsa da, Mҽhҽm­ mҽdsҽid xan mҽnҽ sığınmışdır. Fҽtҽli xana münasibҽt­ dҽ isҽ o qҽdҽr dҽ tҽhlükҽli deyildir. Onu Alpoutda da saxlamaq olar. Ҽn yaxşısı isҽ özümüzün yanıdır­ Şҽkidir. Ona da bu şҽkildҽ nҽzarҽti davam etdirmҽk nazir Tuncҽrin sҽlahiyyҽtinҽ daxildir.

Nazir Tuncər: Sҽlahiyyҽti daxilindҽ olmaq qanuna hörmҽtin ҽsas ҽlamҽtidir.

Hüseyn xan Müştaq: (Üzünü çevirҽrҽk) Ağanaib Novruz xan, indi Yeni Şamaxının idarҽsini vҽ ver­ gilҽrini kimlҽrҽ hҽvalҽ etmҽli? (Ҽtrafını süzҽrҽk) Hamınız buradasınız, fikrinizi bilmҽk istҽrdim.

Ağanaib Novruz xan: Şҽkili Mҽnҽf bҽy çoxdandır ki, Göyçayda, Ucarda naiblik edir. Üstҽlik Sҽdiyan vҽ Pirhҽsҽnlinin dҽ vergilҽri onun üstündҽdir.Yaxşı olar 75

ki, indiki halda Mҽnҽf bҽyҽ kömҽkçilҽr verilsin. O da öz işini Yeni Şamaxıda tam şҽkildҽ davam etdirsin.

Divanbəyi Kərim bəy: (Söz alaraq) Burada Şҽkili Mҽnҽf bҽyin ümumi nҽzarҽti vacibdir. Çünki o, bu yerlҽrin ab­havası, hҽm dҽ camaatı ilҽ yaxından tanışdır. Ҽvvҽla­olmasın, işdir­olarsa, düyünlü mҽsҽlҽlҽrin hҽl­ lindҽ ona böyük ehtiyacımız vardır.

Hüseyn xan Müştaq: Ҽla, nur. Bҽs bizim vҽziri­ miz Ağadҽmir nҽ deyir?

Vəzir Ağadəmir: Onu deyim ki, Yeni Şamaxıya naiblҽ yanaşı hakim dҽ lazımdır. Şҽkili Mҽnҽf bҽy barҽdҽ deyilҽnlҽrlҽ mҽn dҽ razılaşıram. Vergi vҽ siyahıyaalmada onun üstü yoxdur. Lakin Yeni Şamaxını idarҽ edҽcҽk hakim elҽ bir şҽxs olmalıdır ki, o, Ağsuyu qara vҽ lilli sulardan qorusun: camaatı fikirlҽşsin,elҽ idarҽ etsin ki, insanlar keçҽn günlҽrin xiffҽti ilҽ ya­ şayıb,‖o zamanlar bundan yaxşı idi― demҽsinlҽr. Sonra Yeni Şamaxını idarҽ edҽcҽk hakim gҽrҽk onu Fҽtҽli xanın yeni fҽsadlarından, yaltaq vҽ hiylҽgҽr Fҽtҽ­ libazların itilҽnmiş tamah dişlҽrindҽn uzaqda saxlasın, şҽhҽri hҽrc­mҽrclik vҽ intriqalar yuvasına çevirmҽsin.

Ağsu da Şҽki ilҽ birlikdҽ bundan sonrakı tufanlar qar­ şısında özünü qoruyub saxlaya bilsin.

Hüseyn xan Müştaq: Bizi çҽtinliyҽ saldın, vҽzir.

O mükҽmmҽllikdҽ kişini biz haradan tapacağıq?

Nazir Tuncər: (Qabağa çıxır) Mҽhҽmmҽdsҽid xanın kiçik qardaşı Ağarҽzi xanın doqquz il bundan ҽvvҽl Fҽtҽli xan tҽrҽfindҽn mҽğlub edildiyi vҽ öldürüldüyü, yҽqin ki, yadınızdadır.

76

Hüseyn xan Müştaq: Bu hadisҽ ҽmim Ağakişi bҽyin qҽtlindҽn, mҽnim Şamaxıya sığınmağımdan bir qҽdҽr ҽvvҽl olmuşdur.

Nazir Tuncər: Bҽli, hҽmҽn o Ağarҽzi xanın Manaf 74. xan adında bir oğlu vardır. Artıq o, rҽşid vҽ rҽşadҽtli bir kişidir.

Ağanaib Novruz xan: (Sözҽ qarışır) Dopdoğru. Şamaxılı Manaf xanın Ağsuya hakim tҽyin edilmҽsi fikri bҽyҽnilsin.

Divanbəyi Kərim bəy: Manaf xan haqqında mҽn dҽ eşitmişҽm. Böyük­kiçik arasında nüfuzu vardır.

Yetim­yesir malında gözü olmayan adamdır. Ҽlinin uzunluğu öz cibinҽ qҽdҽrdir. Halal adamdır deyirlҽr.

Hüseyn xan Müştaq: Aha, belҽ de... Belҽ de... (Üzünü vҽzir Ağadҽmirҽ tutub diqqҽtlҽ ona baxır.)

Vəzir Ağadəmir: Bir adam ki, Mҽhҽmmҽdsҽid xanın, Ağası xanın yanında pҽrvҽriş tapa, onun Şҽkiyҽ hüsn­rҽğbҽti çox olmuş olar. Demҽli, xanlar vҽ xanlıqlar arasındakı dҽst­xҽtlҽr ona mҽlumdur.Görünҽn dağı görmҽk üçün bҽlҽdçi lazım olmasa da, qalxmaq üçün bҽlҽdçi lazımdır. Bҽlҽdçilҽr dҽ sözlҽrini dedilҽr. Mҽn dҽ onların fikirlҽrinҽ şҽrikҽm.

Hüseyn xan Müştaq: Ağsuya enҽ bilҽrik. Artıq ağsu Şamaxı xanlığının mҽrkҽzidir. (Atlanıb Ağsuya doğru hҽrҽkҽt edirlҽr.)

(Birinci hissə, dördüncü bölüm, ikinci səhnənin sonu)

77

III sҽhnҽ.

1769-cu ilin yayı75.. Şəkidə-divanxanada məşvərət.

(Hüseyn xan Müştaq, vҽzir Ağadҽmir, nazir Tuncҽr, ağanaib Novruz xan, divanbҽyi Kҽrim bҽy, sipҽhsalar, qorçubaşı, tüfҽngçiağası vҽ başqaları oradadırlar.)

Hüseyn xan Müştaq: Yeni Şamaxı ilҽ birgҽ olduğumuz bu iki ildҽn birincisini insan kimi yaşadıq, ikincisini isҽ sҽksҽkҽ vҽ çaşqınlıq içҽrisindҽ keçirdik.

Mҽn hҽmişҽ tҽnha olduqda özümdҽn soruşduqlarımı indi sizlҽrdҽn soruşmaq istҽyirҽm: ­Fҽtҽli xan nҽ istҽyir? (Üzünü divanbҽyiyҽ tutaraq tҽkrar edir) Divanbҽyi, sҽncҽ, Fҽtҽli xan, nҽ istҽyir? Köhnҽ vҽ Yeni olmaqla­ hҽr iki Şamaxının xanları Fҽtҽli xana deyil, mҽnҽ sığınmışlar.

Divanbəyi Kərim bəy: O hҽr yerin xanı olmaq istҽyir, möhtҽrҽm xan.

Hüseyn xan Müştaq: Azҽrbaycan xanlarını, bҽy­ lҽrini vҽ sultanlarını, Dağıstan kadilҽrini, ismilҽrini vҽ şamxallarını ayağının altına qoyub artıq dünya döv­ lҽti halına gҽlҽn Rusyadan Qafqaza atılan tilovdakı yemҽ hamıdan ҽvvҽl tullanmaqla hҽr yerin xanı olmaq olarmı?

Divanbəyi Kərim bəy: Bu halda hamıdan qabaq tilova düşmҽk olar, möhtҽrҽm xan.

Hüseyn xan Müştaq: Yuxarıdan sıxıldıqca Dağıs­ tan xanları aşağıya doğru sürüşürlҽr. Aşağıdan sıxıldıqca iki daş arasında qaldıqlarından ҽllҽri xҽncҽrlҽrinҽ 78

çatmayan dağlılar yuxarıya tüpürҽndҽ bığa, aşağıya tüpürҽndҽ isҽ saqqala tüpürmüş olurlar. Doğru yolu nҽdҽ görürsҽn?

Divanbəyi Kərim bəy: Yuxarının qisasını aşağıdan, aşağının qisasını yuxarıdan almaqla iş keç­ mҽz. Qisasçılıqdan ҽl çҽkib, min illҽrin ҽmin­am­ anlığında yaranmış ҽnҽnҽ vҽ adҽtlҽrҽ söykҽnib ya­ şamaqdan yaxşısı yoxdur.

Hüseyn xan Müştaq: Bҽs Rusiyanın Bakıdakı konsulu Sulyakova mҽktublar76. dalınca mҽktublar yazmaqla, Dҽrbҽndi, Qubanı, Niyazabadı, Bakını, Sal­ yanı rus tacirlҽrinin kömrüksüz vҽ sҽrbҽst ticarҽt mey­ danına çevirҽn bir müqavilҽnin hҽlҽ 1756­ cı ildҽ Pyotr Matveyeviç adlı birisi ilҽ bağlandığını iddia etmҽklҽ vҽ bu barҽdҽ 17 mart 1768­ci ildҽ rus konsulu Sulyakova yazılı mҽlumat vermҽklҽ77. hҽr yerin xanı olmaq olar mı?

Divanbəyi Kərim bəy: Güclülҽr zҽiflҽrdҽn qaytarıla bilmҽyҽn şeylҽri alıb, istҽnilҽn vaxt qaytarıla bilҽn şeylҽri onlara pay edirlҽr. Fҽtҽli xan artıq Rusiyanın xҽbҽrgirinҽ çevrilmişdir. Hҽlҽ o vaxt, rus tarixilҽ desҽk, 1767­ci il hadisҽlҽrindҽn bir xeyli keçҽndҽn sonra – yҽni, 26 avqust 1768­ci ildҽ şҽxsҽn öz ҽliylҽ yazdığı mҽktubda özünü Rusiyanın sҽdaqҽtli dostu adlandıran Fҽtҽli xan Şirvan ҽhalisinin qala qapılarının açarlarını könüllü surҽtdҽ ona verdiklҽri barҽdҽ and içҽ­içҽ ruslara mҽlumat verir. Sonra mҽlum olur ki, rus konsulu Sulyakov onun özündҽn yetmiş 79

gün ҽvvҽl bu barҽdҽ Rusiyanın Xarici İşlҽr Dövlҽt Kollegiyasına mҽlumat vermişdir78.. Bu, gülünc lükdür.

Allah bizi sonrakı ayıbımızdan saxlasın.

Hüseyn xan Müştaq: Üç­dörd gün bundan qabağa kimi Yeni Şamaxı Şҽkinin tabeçiliyindҽ idi.

Bҽs yaxşı,Yeni Şamaxının hakimi Manaf xan Ağarҽzi oğlu üç dostu ilҽ Yeni Şamaxıya heç bir gediş­gҽlişi olmayan Fҽtҽli xana necҽ sui­qҽsd79. edҽ bilҽrdi?

Divanbəyi Kərim bəy: Keçmişdҽ deyҽrdilҽr:‖Allah adamı bҽylҽr qҽzҽbindҽn, arvad şҽrindҽn saxlasın.‖ İndi isҽ deyirlҽr: ―Allah adamı hҽm xanların qҽzҽbindҽn, hҽm dҽ xanların şҽrindҽn saxlasın.‖ Hüseyn xan Müştaq: Öz xalqına şҽr atan xanlardan nҽ gözlҽmҽk olar? Elҽ buna görҽ dҽ, Ağarҽzi oglu Manaf xanın guya mҽnҽ yazdığı gizli mҽktubu80. ҽlҽ keçirdiklҽrini yalandan iddia edҽn –özü, mҽhz hҽmin mҽktubda yazılanlara görҽ ona sui­qҽsd hazırlandığını yҽqin etdiyini özündҽn çıxaran –özü, bir Manaf xanın vҽ onun üç tҽrҽfdarının üzҽrinҽ iki min qoşunla hücum edib onları ҽsir kimi Dҽrbҽndҽ göndҽrҽn – özü, mҽmur İvan Matveyevin vҽ Ryabtsevin, Astraxanlı tacir Stepan Şaripinin, prikazçik Yeqor Zamyatinin, rotmistr Çҽrkҽz Adilin, konsul Sulyakovun, Astraxan qubernatoru Beketovun ҽliylҽ rus çariçҽsinҽ mҽlumatları ötürҽn­ özü, Manaf xanın hҽyҽcanlı çağırışına görҽ biz Yeni Şamaxıya yaxınlaşdıqda nҽinki Qubalılardan vҽ Dҽr­ bҽndlilҽrdҽn, hҽtta akuşenlҽrdҽn, tavlinlҽrdҽn, tar­ kulardan ibarҽt on beş minlik, bҽlkҽ dҽ iyirmi minlik 80

qoşunla bizi müharibҽ ҽhval­ruhiyyҽsi ilҽ qarşılayan­ özü, sanki aramızda müharibҽ olub qurtarıbmış kimi Yeni Şamaxının da artıq Qubaya qatıldığını elan edҽn­ özü, Sҽdiyan vҽ Pirhҽsҽnlidҽn yığılan vergilҽrdҽn Şҽkinin imtina etmҽsi tҽlҽbi ilҽ ortaya düşҽn dҽ ­ özü...

Xanlar vҽ bҽylҽr, Fҽtҽli xan nҽ istҽyir?(Sükut... Xan davam edir.) Biz mülkü ҽhaliyҽ ziyan dҽymҽsin deyҽ, üstҽlik dҽ iş­işdҽn ötmüşdür deyҽ, hҽtta, lazım gҽlҽrsҽ, ona canlı qüvvҽ ilҽ dҽ yardım etmҽyҽ, sülh vaxtı Şirvanın şimal­qҽrb sҽrhҽdlҽrinin qorunmasına da boyun olduq... Fҽtҽli xan nҽ istҽyir? (Sükut...) Fҽtҽli xan belҽ bir şaiyҽ yayıbdır ki, Ҽrdҽbil vҽ Tҽbriz ҽyanları Qubaya ilhaq edilmҽk arzusundadırlar81.. Fҽtҽli xan isҽ Şҽki xanlığı ilҽ hesabı çürütmҽdҽn bunun mümkün olmayacağını demişdir. Azҽrbaycan xanları vҽ xan­ lıqları arasında Şҽkini düşmҽn gözündҽ görҽn xana nҽ deyҽsҽn? Dünyanın hҽr yerindҽ xanlar öz xalqını düşmҽnlҽrindҽn qoruduqları halda, biz öz xalqımızı öz xanlarımızdan qorumaq mҽcburiyyҽtindҽ qalmışıq.

Görün, iş gҽlib nҽ yerҽ çatıbdır ki, rus xҽbҽrgirlҽri Tҽbrizҽ yürüş edҽcҽklҽri halda Fҽtҽli xanın Şuşanı alacağından, onun Qarabağlı İbrahim xana, gürcü çarına mҽktub yazaraq Şҽkiyҽ birgҽ hücum çağırışından bҽhs edirlҽr82.. O, bu qayda ilҽ xanlar vҽ xanlıqlar arasında düşmҽnçilik toxumları sҽpir. Bizi bir­birimizlҽ vuruşdurmaqla, özümüzü özümüzҽ yedirtmҽklҽ Fҽtҽli xan nҽ istҽyir? (Sükut...) O bizi o qҽdҽr gücdҽn salmaq istҽyir ki, axırda hamımızı boğça kimi qoltuğuna vurub böyük çariçҽyҽ hҽdiyyҽ apara bilsin. Mҽhҽmmҽdsҽid 81

xanı Köhnҽ Şamaxıdan uzaqlaşdırıb qardaşı Abdulla bҽyi83. oraya naib tҽyin edҽn Fҽtҽli xan Şamaxının şҽrҽf vҽ lҽyaqҽtinҽ hörmҽtsizlik etmirmi?

Divanbəyi Kərim bəy: Möhtҽrҽm xan, Abdulla bҽy qardaşı Fҽtҽli xanın dҽst­xҽtti ilҽ o qҽdҽr dҽ razılaşmır.

Lakin bҽzi mҽqamlarda onun da ҽlacı yoxdur. Bunu Şamaxı ҽyanları da bilirlҽr.

Hüseyn xan Müştaq:Bҽs bizim Şҽki ҽyanları necҽ? Onlar da bҽzi mҽqamları bilirlҽrmi? (Baxışlarını çevirib ağanaib Novruz xanın üzünҽ diqqҽtlҽ baxmağa başlayır.

Aağanaib Novruz xan ayağa qalxaraq, baş ҽyir)

Aağanaib Novruz xan: Mҽnim xanım, Şҽki bu qoca dünyanın üzünü görҽ­görҽ gҽlҽn Şҽkidir. Bi­ lҽnlҽrimiz dҽ vardır, bilmҽyҽnlҽrimiz dҽ. Küngüd mҽsҽlҽsini84. dҽ diqqҽtlҽ araşdırırıq...

Hüseyn xan Müştaq: Ortaya çıxardığınız nҽdir?

Aağanaib Novruz xan:Getdikcҽ pis yerlҽrҽ dirҽnirik. Şair Nҽbinin dediklҽri düz çıxır.

Hüseyn xan Müştaq:Ҽgҽr mҽn şair Nҽbinin söz­ lҽrini dinlҽmҽsҽydim, necҽ olacaqdı?(Araya dҽrin bir sükut çökür. Hüseyn xan davam edir.) Onu tanımayan sҽrkҽrdҽlҽr bizim görüşmҽyimizҽ mane olurmuşlar. Yaxşı ki, onu tanıyanlar da olmuş, bizim görüşümüz baş tut­ muşdur. Yoxsa, nahaq qanlara bais olacaqdıq. Ҽn dҽhşҽtli hal odur ki, Dostmҽhҽmmҽdin85. başına yığışan, onu xan gözündҽ görҽn ‖divani­ҽmҽlҽcat‖ bir tҽrҽfdҽn Baş Küngüdü vҽ ҽtrafını qҽtlü qarҽt edir, bir tҽrҽfdҽn dҽ Baş Küngüd camaatını tҽqsirli bilirdilҽr. Guya ki, onlar Dostmҽhҽmmҽdi özlҽrinҽ xan seçmişdilҽr vҽ 82

guya ki, Küngüdlülҽrҽ hҽr nҽ etsҽlҽr, yerindҽ imiş.

Bunun sҽbҽbi nҽ idi?(Xan üzünü divanbҽyiyҽ çevirib onun cavabını gözlҽyir.)

Divanbəyi Kərim bəy: Burada bizi çaşdıran kҽnd camaatının ―Bizim xanımız Dostmҽhҽmmҽddır‖ demҽsi olmuşdur. Sҽn demҽ, bu işlҽrin arxasında Cҽfҽr ağa vҽ onun adamları dururmuş.

Hüseyn xan Müştaq: Mҽn orada­Yeni Şamaxıda Fҽtҽli xanla qarşılaşmadım, çünki qardaş qırğınından qaçdım. Vaxtilҽ xҽlifҽ olmaq ehtirası ilҽ öz­özlҽrini qılıncdan keçirҽn ҽrҽblҽrin Kҽrbҽla müsibҽtindҽn ibrҽt dҽrsi almaqdansa, bu özünü müsҽlman hesab edҽn insanların bir­birinҽ düşmҽn gözü ilҽ baxmasına dözmҽk olmur.Müsҽlmanlar bu günҽ qҽdҽr yada salıb ağladıqları Kҽrbҽla müsibҽtindҽ günahkarların ­ sünni dҽ olsa, şiҽ dҽ olsa, hakimiyyҽt hҽrislҽri olduğunu yaddan çıxarırlar. İndi mҽn nҽ edim? (Sükut...)

Mҽn özümü xan elan edҽndҽ ҽmim Ҽbdülqadir xan Ҽrҽbistanın Mҽkkҽ şҽhҽrindҽ ­ hҽcc ziyarҽtindҽ idi, ҽmim Cҽfҽr ağanın isҽ yeri­yurdu bilinmirdi. Ҽmim Ҽbdülqadir xan Ҽrҽbistandan qayıdınca, ҽmim Cҽfҽr ağa gizlҽndiyi yerdҽn çıxınca qazıqumuq Mҽhҽmmҽd xan Şҽkinin vҽ Şҽkililҽrin axırına çıxacaqdı. Mҽn cavan olsam da, Şҽkinin naminҽ özümü xan elan etdim. Mҽnim buna varislik baxımından da haqqım var idi. Çünki mҽn Hacı Çҽlҽbi xanın böyük oğlu Hҽsҽn ağanın86. böyük oğluyam. Vaxtı ilҽ Şҽkidҽn apardığı ҽsirlҽri geri almaq üçün mҽnim babam Hacı 83

Çҽlҽbi xan mҽnim atam Hҽsҽn ağanı Nadir şahın hüzuruna göndҽrmişdi. Nadir şahla görüşmҽlҽri ba­ xımından atamın da taleyi tҽxminҽn babamın taleyi kimi olmuşdu. Nadir şahın tҽkidlҽri qarşısında ―Mҽnim o hҽddim yoxdur ki, sҽnҽ cavab verҽ bilҽm vҽ hҽm dҽ o hҽddim yoxdur ki, atama bir söz deyҽ bilҽm. . Mҽn qulluğuna ölmҽyҽ gҽlmişҽm: ya mҽni öldür, ya izn ver, ҽsirlҽri aparım‖87. deyҽn kişi dҽ mҽnim atam olmuşdur.

Cҽsarҽtli danışığına görҽ Nadir şah onu da ҽfv etmişdir.

Nadir şahın vҽfatından sonra babam Hacı Çҽlҽbi xanTҽbrizi almış, Sҽdrҽddin Ҽfҽndi adlı xeyirxah vҽ alim bir adamı ora naib tҽyin etmişdi.Bundan bir qҽdҽr sonra İrandan Ҽmiraslan Sҽrdar adlı bir şҽxs Şҽkiyҽ hücum etmişdir. O geriyҽ qaytarılsa da, bu davada mҽnim atam Hҽsҽn ağa qҽtl edilmiş, şҽhid olmuşdur.

Babam Hacı Çҽlҽbi xanın vҽfatından sonra ҽmim Ağakişi bҽy xanlıq taxtına çıxanda mҽn ona sҽdaqҽtlҽ xidmҽt etdim vҽ heç bir iddiada olmadım. Ancaq ҽmim Ağakişi bҽyi dopdoğmaca qaynatası Qazıqumuq xanı Mҽhҽmmҽd xan Ҽrҽş sultanı mҽlik Ҽli ilҽ birlikdҽ qol­bud etdirҽndҽ Şҽki müdafiҽsiz qaldı. Onda sinҽsini kim qabağa vermҽliydi? Bu, mҽnim boynumun haqqı idi vҽ mҽn boynumu sıyrılan qılınclardan qaçırmadım.

Indi mҽnimlҽ taxt­tac iddiasında olan ҽmilҽrimin hҽrҽkҽtlҽri Kҽrbҽla faciҽsinҽ sҽbҽb olan ҽrҽb ҽyan­ larının hҽrҽkҽtlҽri ilҽ üst­üstҽ düşür. Lakin mҽn Kün­ güdlü Dostmҽhҽmmҽdin vҽ onun ҽtrafının diqqҽtlҽ öyrҽnilmҽsini, ҽgҽr ҽmilҽrimin dҽ bu işdҽ ҽllҽri varsa, 84

onların da cҽzalandırılmasını tҽlҽb edirҽm. Dağılışa bilҽrsiniz!

(Hamı ayağa qalxıb xana baş ҽyir vҽ dalı­dalı çıxırlar.)

(Birinci hissə, dördüncü bölüm, üçüncü səhnənin sonu)

IV səhnə. Şҽki. 1770­ci ilin ilk günlҽri88.. Dardoqqaza doğru.

(Artıq qaş qaralmışdır. Qaxi, Qundaqlı, Şҽhdi­şҽkҽr, Hacı Rҽsul bҽy vҽ Ҽbdülqadir xan Cҽfҽr ağanın evindҽ mҽşvҽrҽt edirlҽr.)

Qaxi:Dostmҽhҽmmҽd ҽhvalatından artıq yarım il keçir. Bu gün­ sabah Dostmҽhҽmmҽd vҽ onun ҽtrafının hökmü verilҽcҽkdir.Onun ҽtrafındakı dairҽnin nҽ qҽdҽr olacağı isҽ hҽlҽ dҽ bilinmir.

Qundaqlı:Dostmҽhҽmmҽd boğazındakı kҽndirin gücünü hiss edҽn kimi mütlҽq dostlarını xatırlayacaqdır.

(Susur vҽ oğrun­oğrun ҽtrafına göz gҽzdirir.)

Hacı Rəsul bəy: (Hҽyҽcanla söhbҽtҽ qarışır) Yox ҽşii, ondan elҽ şey çıxmaz. Şҽhdi­şҽkҽr: Çıxar, hacı, çıxar. İndiki adamlardan çıxmayan şey yoxdur.

Cəfər ağa: (Söhbҽtҽ qoşulur.) Dostmҽhҽmmҽdin başı kҽndirdҽ olandan sonra danışası halı qalmayacaqdır.

Qundaqlı: Elҽ demҽ, Cҽfҽr ağa, kҽndir boğazı qıdıqlayanda dili tutulanlar da olur, dili açılanlar da.

Sҽn ki belҽ şeylҽri çox görüb, çox eşitmisҽn.(Yenҽ dҽ mҽnalı

nҽzҽrlҽrlҽ

ҽtrafını 85

gözdҽn

keçirir.)

Hacı Əbdülqadir xan: Hüseyn xan hҽr kim olsa da, qardaşımız oğludur. Ҽtimizi yesҽ dҽ, sümüyümüzü çölҽ atmayacaqdır.

Qaxi: Hacı Rҽsul bҽylҽ dҽ ҽmi uşaqlarısınız. Belҽ olanda püşk bizim üzҽrimizҽ düşür. Necҽ olsun?

Cəfər ağa: Ona da bir yol tapılar. Bir onu bilirҽm ki, daş­qayaya dirҽnmişik. Baş Küngüd mҽsҽlҽsinin bu qҽdҽr uzanması hҽr şeyin açılıb­tökülmҽsinҽ sҽbҽb olacaqdır. Şҽhdi­şҽkҽr: Elҽ bilirdik ki, Hüseyn xan Fҽtҽli xanla müharibҽ edҽcҽk, mҽğlub olacaq, hörümçҽkdҽn can istҽyҽcҽkdir, biz dҽ onun üstündҽn basıb keçҽcҽyik.

Qundaqlı: Vaxtında tҽdbir görmҽsҽk, o bizim hamımızın üstündҽn basıb keçҽcҽkdir. O çox siyasҽtcil adamdır.

Qaxi: O çox siyasҽtcil olmasaydı, Fҽtҽli xanla müharibҽyҽ girҽrdi, bizim dҽ canımız qurtarardı. Xan adını ҽvvҽlcҽdҽn öz üzҽrinҽ götürҽn Dostmҽhҽmmҽd dҽ sonradan xanlığı Cҽfҽr ağaya verҽrdi. Biz dҽ bir gün görҽrdik.

Hacı Rəsul bəy:Daha bir gün görmҽyimizdҽn keçib, başımızın çarҽsini qılmalıyıq.

Qaxi: Ҽn yaxşı yol işҽ pҽl vuranları aradan götür­ mҽkdir.

Qundaqlı: Dostmҽhҽmmҽd dҽ, onun ҽtrafı da ­ bir sözlҽ, bizdҽn başqa hamı zindandadır. Dostmҽhҽmmҽdi Hüseyn xanın zindanından necҽ çıxaraq, necҽ başa salaq ki, bizlҽri ҽlҽ vermҽsin?

86

Qaxi: Onu zindandan çıxarmaqdan keçib.Yenidҽn zindana düşҽ bilҽcҽklҽrin dҽrdinҽ qalmaq lazımdır. Şҽhdi­şҽkҽr: O, Qaxi demişkҽn püşk mҽsҽlҽsidir.

Qundaqlı: Hҽr nҽ isҽ, dҽrin mҽsҽlҽdir.

Qaxi: (Ҽtrafını süzҽrҽk) Gecҽ keçir, çayımızı içib, çörҽyimizi yeyҽk. Sonra da dağılışaq. (Qulluqçular süfrҽ salır, cay, çörҽk gҽtirirlҽr.Hamı yemҽyҽ başlayır. Nҽhayҽt, süfrҽ yığışdırılır, Qaxi, Qundaqlı, Şҽhdi­şҽkҽr ayağa qalxırlar. ) Yҽqin ki,

ҽmoğlu Hacı Rҽsul bҽy burada qalacaq.

Hacı Rəsul bəy: Elҽdir ki, var.

Qaxi: Gecҽniz xeyrҽ qalsın. (Salamatlaşırlar. Cҽfҽr ağa qonaqları yola salmaq üçün ayağa qalxır.) Cҽfҽr ağa, nҽ zҽhmҽt çҽkirsiniz?

Cəfər ağa: Sizi özüm yola salacağam.(Çıxırlar.) Şҽhdi­şҽkҽr: Cҽfҽr ağa, darvazadan qayıdın, nökҽr anası ölmüş dҽ qışın soyuğunda donqumasın.

Cəfər ağa: (Nökҽrinҽ dönҽrҽk) A bala, sҽn get evҽ. Özüm darvazanı bağlayıb gҽlҽrҽm. Hҽlҽ söhbҽtimiz var.

(Nökҽr gedir. Onlar darvazadan çölҽ çıxıb, bir az aralıda söhbҽtlҽrinҽ davam edirlҽr.)

Qaxi:Cҽfҽr ağa, mҽn püşkün kimin üzҽrinҽ düş­ düyünü o qҽdҽr dҽ başa düşmҽdim.

Cəfər ağa: Düzünҽ qalsa, bu sözü sҽn – özün dedin. Ҽslindҽ isҽ bu da boş şeydir. Xanın qҽzҽbi qarşısında püşk hҽr bir kҽsin üzҽrinҽ düşҽ bilҽr. Çox da ki, mҽn onun ҽmisiyҽm. Püşk qohum­qardaş tanımır.

Qaxi: (Cҽfҽr ağanın sağ böyrünҽ qısılırmış kimi) Bҽs qohumların heç nҽyҽ ümidi olmayanda qohum ol­ mayanlar neylҽsinlҽr?

87

Cəfər ağa: (Gözlҽmҽdiyi sualdan tҽntimiş kimi) Fikir­ lҽşmҽk lazımdır. Şҽhdi­şҽkҽr: (Cҽfҽr ağanın sol böyrünҽ qısılırmış kimi) Onda püşk bizim üçümüzün üzҽrinҽ düşür, elҽmi?

Cəfər ağa: (Tҽntimiş halda) Nҽ deyim, vallah!?

Qaxi: (Cҽfҽr ağaya sıxılırmış kimi arxada dayanan Qundaqlıya başı ilҽ işarҽ edҽrҽk) Canın sağ olsun, Cҽfҽr ağa, dost yolunda boran olar, qar olar, elҽmi?

Cəfər ağa: (Artıq belindҽki şalını açaraq arxasına keçҽn Qundaqlıya fikir vermҽdҽn vҽ hҽr iki tҽrҽfdҽn sıxıldığının fҽrqinҽ varmadan) Qardan, borandan da çҽtin işlҽr var imiş!

(Bu zaman boğazına şal salındığını hiss edҽrҽk daha da çaşqın bir vҽziyyҽtdҽ, lakin Qundaqlını tanıyaraq xırıltılı bir sҽslҽ) Qundaqlı,

sҽn mҽnҽ nҽ deyirsҽn?

Qundaqlı: (Yavaşca vҽ uzada­uzada) Deyirҽm ki, boğazına soyuq dҽymҽsin.

Cəfər ağa: (Tҽrpҽnҽ bilmҽdiyindҽn nҽfҽsi kҽsilҽ­kҽsilҽ) Al... çaq...la....r.. ! (Dizlҽri boşalıb artıq ҽt kimi sallaşıb qalır. Qundaqlı şalı onun boğazından açır. Kömҽklҽşib fanarın güclҽ işıqlandırdığı bir yerdҽ kürҽyini söykҽyib oturubmuş kimi divarın dibindҽ oturdurlar.

Sonra bu vҽziyyҽtdҽn xoşlanmadıqları üçün onu divarın dibi boyunca uzadırlar.) 89.

Qaxi: (Cҽfҽr ağanın uzanmış vҽziyyҽtdҽ boy­buxununa baxa­ raq) Boyundan yer güvҽnsin, Cҽfҽr ağa!

Qundaqlı və Şəhdi-şəkər: (Hҽr ikisi birlikdҽ) Amin!

(Sükut. Qaxi şҽhadҽt barmağını dodağına qoyaraq yoladaşlarını diqqҽtli olmağa çağırır. Sonra ҽli ilҽ darvazanı göstҽrir. İçҽri girmҽlҽrinҽ işarҽ edir. Onlar da buna ҽl hҽrҽkҽtlҽri ilҽ razı olduqlarını bildirirlҽr. Qaxi, Şҽhdi­şҽkҽr vҽ Qundaqlı guya baş vermiş hansısa qҽfil hadisҽdҽn özlҽrini itirmiş kimi, lakin qorxa­qorxa, ҽyilҽ­ҽyilҽ 88

hҽyҽtҽ girirlҽr. Onların geri qayıtdıqlarını görҽn nökҽr şaşırmış halda gözlҽrini onlara zillҽyir. Onlar barmaqları ilҽ nökҽrҽ ‖sus‖ işarҽsi verҽrҽk Ҽbdülqadir xan vҽ Hacı Rҽsul bҽyin olduğu otağa daxil olurlar. Onları Cҽfҽr ağasız görҽn Ҽbdülqadir xan vҽ Hacı Rҽsul bҽy hövlank ayağa qalxırlar.)

Hacı Əbdülqadir xan: Niyҽ qayıtdınız? Cҽfҽr ağa hanı?

Hacı Rəsul bəy: Bu necҽ içҽri girmҽkdir? Nҽ olub, axı?

Qaxi:(Ҽsmҽ tutmuş adamlar kimi titrҽyҽrҽk vҽ yalandan göz yaşlarını silҽrҽk) Öl..dür...dü...lҽr...(Yenidҽn hönkürür) Hacı Əbdülqadir xan və Hacı Rəsul bəy: (hҽr ikisi birdҽn) Kimii..? Şҽhdi­şҽkҽr: Cҽfҽr ağanı.

Hacı Əbdülqadir xan və Hacı Rəsul bəy: (hҽr ikisi birdҽn) Ne...cҽҽ?.. Öl..dür...dülҽrr?..

Qundaqlı: Boğub öldürdülҽr. (Guya ağlayırmış kimi üzünü yana çevirir)

Qaxi: Bir onu bildik ki, boğazımıza xҽncҽr, kürҽyimizҽ nizҽ dirҽdilҽr. Cınqırımızı da çıxarmağa qoymadılar. Elҽ o vҽziyyҽtdҽ Cҽfҽr ağanın arxasından bir adam çıxıb ҽlindҽ hazır tutduğu qayışla onu boğdu.

Cҽfҽr ağa sustalıb düşҽn kimi sanki qeybҽ çҽkildilҽr.

Quruyub qalmışdıq. Özümüzҽ gҽlҽndҽ gec idi. Hҽlҽ dҽ özümüzҽ gҽlmҽmişik. (Ağlamsınırlar) Hacı Əbdülqadir xan və Hacı Rəsul bəy: Hҽҽ.. ҽҽ???..(Heyrҽt vҽ tҽҽccüb içindҽ ağzıaçıla qalırlar.Sonra da ikisi dҽ bir ağızdan) Gҽlin görҽk. (Çıxırlar.)

Qaxi: (Darvazaya çathaçatda hҽr iki ҽlini açaraq Hacı Ҽbdülqadir xanı vҽ Hacı Rҽsul bҽyi dala edirmiş kimi onların qabağını 89

kҽsir. Yavaşcadan, hҽyҽcanlı vҽ xısın­xısın)

Ehtiyatlı olun.

Özünüzü güdaza vermҽyin.

Hacı Əbdülqadir xan və Hacı Rəsul bəy: (Qaxini itҽlҽyҽrҽk ikisi dҽ bir ağızdan) Qabağa düş, görüm! Tez ol! (Qaxi mızıldaya­mızıldaya qabağa düşür, darvazadan çıxırlar.

Darvazanın çöl üzündҽ, divarın dibi boyunca yıxılıb qalmış Cҽfҽr ağanı görüncҽ sinҽ dolusu ah çҽkҽrҽk onu yerdҽn qaldırırlar.)

Hacı Əbdülqadir xan:

(Cҽfҽr ağanın o üzündҽn, bu üzündҽn öpҽrҽk, nҽrҽ çҽkirmiş kimi qҽzҽbli iniltilҽrlҽ) Oxx, ay

qardaşım! Sҽnҽ qıyana qıymasam, bu iki dünya mҽnҽ haram olsun! (Hacı Rҽsul bҽylҽ kömҽklҽşib meyidi darvazadan içҽri çҽkirlҽr O birilҽr dҽ özlҽrini onlara kömҽk edirmişlҽr kimi göstҽrirlҽr. Sҽsҽ­küyҽ evin qadınları nökҽr vҽ qulluqçuları da çıxırlar.

Hacı Ҽbdülqadir xanın qҽzҽbli baxılarını görüncҽ hönkürtü ilҽ ağlayanlar için­için ağlamağa başlayırlar.)

Hacı Rəsul bəy:

(Cҽfҽr ağanın nҽşinҽ işarҽ edҽrҽk, Hacı

Ҽbdülqadir xana müracҽtlҽ) Hacı

xan, nҽ mҽslҽhҽtdir?

Hacı Əbdülqadir xan: Sҽhҽr açılana qҽdҽr yumaq vҽ kҽfҽnҽ qoyub hazır saxlamaq. Dan yeri ağarınca Şҽkidҽn çıxmaq, harada dayanmalı olsaq, orada Cҽfҽr ağanı dҽfn etmҽk. İşdir, nҽ vaxtsa Şҽkiyҽ qayıdası olsam, xan kimi qayıdacağam. O zaman Cҽfҽr ağanı gҽtirib şҽkidҽ dҽfn edҽrik. Odur, sҽnin ailҽn,corun­cocuğun, nökҽrlҽrin dҽ eşidib gҽliblҽr.Tapşırıq ver, sҽninki dҽ, mҽnimki dҽ daxil olmaqla faytonları vҽ arabaları hazırlasınlar. Bir dҽ Kürün o üzündҽki Dardoqqazda90. dayanacağıq, yҽni İbrahim xan olan tҽrҽfdҽ.

Qaxi:(Qorxu vҽ hiylҽ dolu bir sҽslҽ) Xan, bҽs bizҽ mҽslҽhҽtin nҽdir?

90

Qundaqlı və Şəhdi-şəkər: (Bir ağızdan) Xan, hara getsҽniz , biz dҽ sizinlҽyik.

Hacı Əbdülqadir xan: Siz dҽ hazırlaşın. Burada qalmağınız qorxuludur. Dardoqqaza doğru!

(Birinci hissə, dördüncü bölüm, dördüncü səhnənin sonu)

V səhnə. Üzlҽşmҽ.

(Aşağı karvansaranın hҽyҽti91..Baş Küngüdlü Dostmҽhҽm­ mҽdin vҽ yan­yörҽsinin mühakimҽsi. Hҽyҽtin ortasında qurulan dar ağacı diqqҽti daha çox cҽlb edir. Hҽyҽtin yuxarı başında, hamının görҽ bilҽcҽyi hündür bir yerdҽ Xanın ҽylҽşib mҽiyyҽti ilҽ birlikdҽ müttҽhimlҽri mühakimҽ etmҽsi uçun taxt qurulmuşdur. Hҽyҽt hadisҽlҽrin necҽ qurtaracağı ilҽ maraqlanan adamlarla doludur.Bilҽn dҽ, bilmҽyҽn dҽ sakitcҽ, xısın­xısın danışır, oğrun­oğrun yan­yörҽlҽrinҽ baxırlar. Elҽ ki, qabaqda xan, arxada mҽiyyҽti sҽhnҽdҽ görünürlҽr, ҽvvҽlcҽ meydana dҽrin vҽ ürҽksıxıcı bir sükut çökür. Sonra isҽ qabaq, orta vҽ arxa sıralardan kimsҽ bir adam bir qҽdҽr hündür sҽslҽ ―Xan sağ olsun‖ deyir. ―Xan sağ olsun‖ sözünü eşidҽn adamlar sanki sҽksҽnib ayılmış kimi olurlar. Onlar da ―Xan sağ olsun‖, ―Allah xanın canını sağ elҽsin‖ deyirlҽr. Taxtın qarşısında ayaq üstҽ duran xan hҽr iki ҽlini qaldıran kimi meydan sakitlҽşir.)

Hüseyn xan Müştaq: (Ayaq üstҽ ucadan sҽslҽnir) Müttҽhimlҽri gҽtirsinlҽr. Onları özüm ittiham edҽcҽyҽm.

(Karvansaranın günbatan tҽrҽfdҽki aşağı darvazası taybatay açılır.

Qabaqda, yan­yana, at üstündҽ gҽlҽn iki döyüşçü tükürpҽdici bir sҽslҽ ―Yol verin‖, ―Yol verin‖ dedikcҽ camaat sövqi­tҽbii olaraq kҽnara çҽkilir. Ortada gҽlҽn arabada isҽ ҽli­qolu bağlı müttҽhimlҽr ҽylҽşmişlҽr. Onları gҽtirib dar ağacı nın qabaq­qҽnşҽrindҽsaxlayırlar.

91

Meydana heybҽtli bir sükut çökür.Bölgҽ qazisi mҽhkҽmҽni açmaq üçün ―Fatihҽ‖ oxuyur. ―Amin!‖, ―Amin!‖ deyilincҽ xan yenidҽn qҽti vҽ sҽrt şҽkildҽ ayağa qalxır.) Amin vҽ amin ki, bu oxunan

―Fatihҽ‖ xҽyanҽtin vҽ üzübozluğun son ―Fatihҽ‖si olsun.(yenidҽn ―amin‖sҽslҽri eşidilir. Xan sanki hamını bir­bir nҽzҽrdҽn keçirirmiş kimi sözünҽ davam edir.) Riyasҽt vҽ vҽzifҽ ehtirası ilҽ yanan Dostmҽhҽmmҽdi qabağa çıxarın. (Ҽli­ayağı zҽncirli Dostmҽhҽmmҽdi ҽlahiddҽ bir arabada ayaq üstҽ dar ağacının önünҽ çҽkirlҽr. Xan üzünü bölgҽ qazisinҽ tutaraq)

Verilҽcҽk suallara düzgün cavab verҽcҽyi üçün ҽvvҽlcҽ ―Quran-i Kҽrim‖ҽ ҽl basdırın! (Bölgҽ qazisi ―Quran­i Kҽrim‖i ҽlinҽ götürür, öpüb gözünün üstünҽ qoyur, arabaya yaxınlaşır, ҽl basması üçün müttҽhimҽ tҽrҽf uzadır. Müttҽhim ―Quran­i Kҽrimҽ ҽl basır.) İndi isҽ gҽtirin ki, mҽn özüm ―Quran-i Kҽrim‖ҽ

ҽl basım.

(Bölgҽ qazisi ―Quran­i Kҽrim‖i yenidҽn ҽlinҽ götürür, öpüb gözünün üstünҽ qoyur, xana yaxınlaşır. Xan―Quran­i Kҽrim‖ҽ ҽl basaraq ayağa qalxır. ) Allahın vҽ bҽndҽlҽrinin şҽhadҽti

ilҽ! Baş verҽn hadisҽlҽrin nҽ dҽrҽcҽdҽ doğru olduğunu bilmҽk, nҽ edҽcҽyimi dҽqiqlҽşdirmҽk naminҽ şҽxsҽn özüm gizli surҽtdҽ dҽfҽlҽrlҽ Baş Küngüddҽ oldum.

Baş Küngüdü vҽ ҽtrafını bürüyҽn ҽdalҽtsizliyin vҽ özbaşnalığın sҽbҽbkarlarını aşkar etmҽk üçün lazımi yerlҽrҽ gizlincҽ adamlar göndҽrdim. Axırda şair Nҽbinin dediklҽri doğru çıxdı.Şair Nҽbi ilҽ mҽnim görüşümҽ mane olanların isҽ dövlҽtin içindҽ ola­ ola dövlҽtçilikdҽn çox­çox uzaq olduqlarını gördük.

Bizҽ verilҽn qara siyahıdakı adamlara Küngüdҽ qan düşmҽsin deyҽ bir müddҽt kҽnddҽn çıxıb meşҽlҽrdҽ gecҽlҽmҽlҽrini mҽslҽhҽt bilҽn dҽ mҽhz şair Nҽbi olmuşdu.Çünki uzun müddҽt incidilҽn, canı boğazına 92

yığılan camaat hҽr dҽqiqҽ xana vҽ xanın ordusuna qarşı çıxmağa hazır idi. Bu, ҽlbҽttҽ, labüd toqquşmaya vҽ nҽticҽdҽ nahaq qanların tökülmҽsinҽ sҽbҽb olacaqdı. (Şair Nҽbiyҽ tҽrҽf dönҽrҽk) Şairim, insanlara sinҽlҽrindҽki ürҽklҽri qҽdҽr yaxın olanım, olanları­ keçҽnlҽri özün anlat. Şҽkili Nҽbi: (Qabaq sıralardan irҽli çıxaraq xanın taxtına doğru gҽlir,‖Quran­i Kҽrim‖ҽ ҽl basır. Taxta çıxıb xanla yanaşı dayanır, ҽvvҽlcҽ camaata, sonra isҽ xana baş ҽyir.Üzünü meydana tutub hamının eşidҽ bilҽcҽyi bir tҽrzdҽ) Eşidin, ey insanlar, eşidin!

Nҽ yaxşı ki, mҽrd namҽrdin toxumunda bir mҽrdlik, namҽrd mҽrdin toxumunda isҽ bir namҽrdlik olur – yҽni mҽrd mҽrdliyindҽ, namҽrd namҽrdliyindҽ qalır.

Az qala mҽrdi qova­qova namҽrd etmişdilҽr. Küngüd ҽhlini o qҽdҽr incitmişdilҽr ki, ҽgҽr xanlığın orduları onlara hücum etsҽydilҽr, qırğın olacaqdı.

Hüseyn xan Müştaq: Şairim, ―incitmişdilҽr‖ sözünü dҽrindҽn izah elҽ, qoy hamı eşitsin. Şҽkili Nҽbi: Hamınız yaxşı bilirsiniz ki, o yerlҽrin idarҽçiliyi xanın ҽmisi Cҽfҽr ağanın iradҽsi altında olmuşdur. Küngüdlҽrdҽn, Bideyizdҽn, Orabandan92., Daşağıllardan93. Şҽkiyҽ mҽdrҽsҽdҽ oxumaq üçün uşaq gҽtirirdilҽr, ancaq uşağı oxumağa götürmrdülҽr. Nҽ var? Nҽ var? Cҽfҽr ağanın razılığı yoxdur. Cҽfҽr ağanın razılığı isҽ elҽ­belҽ deyil. Cuya ki, Cҽfҽr ağa aldığı haqqın bir hissҽsini xana verir, onu da razı salır. Mҽn dҽfҽlҽrlҽ bunların yalan vҽ böhtan, şҽr vҽ iftira olduğunu dedim. Lakin mҽnҽ hҽr yerdҽ bu sualı verdilҽr: ―Xan rüşvҽtxor olmasa, ona tabe olanların rüşvҽt almasına 93

şҽrait yaradarmı?‖ Sonra da ҽlavҽ edib dedilҽr ki, şair, xan rüşvҽtxor olmasa, qapısı xalqın da üzünҽ açıq olar.

Cҽfҽr ağanın qapısına çathaçatda pulumuz qurtarır, xanın qapısına qҽdҽr getmҽyҽ taqҽtimiz qalmır.

Hüseyn xan Müştaq: Şairim, bҽzҽn nҽzmin dili nҽsrin dilindҽn daha aydın olur. Şҽkili Nҽbi: (Yenidҽn meydanı gözdҽn keçirir.Hamının eşidҽ bilҽcҽyi bir tҽrzdҽ)

Ҽzm­cҽzm etdi Hüseyn xan Şirvan Künkütҽ94., Yerbҽyer tutdurdu rahi getdi pünhan Künkütҽ. Çҽkdi malı Dostmҽhҽmmҽd, saldı talan Künkütҽ, Yari­qҽmxar olmadı hҽrgiz bir insan Künkütҽ, Cövr zülm oldu cҽzayi­lütfü ehsan Künkütҽ.

Dövlҽti­idbarҽ döndü çün fҽlҽk yar olmadı, Ҽhdü peyman tҽrk olunduqҽdri­iqrar olmadı.

Cürm yox, düşmҽn qҽvi, hakim hҽvadar olmadı. Ҽdli­divan hökm olub tҽnbihi­bҽdkar olmadı, Qeyrlҽr qıldı fҽsadı, dҽydi nöqsab Künkütҽ.

Mҽrdümi­ҽhli­inadın qulu olmaz üstüvar, Mҽslҽhҽt tövrini bilmҽz hҽr lҽimi­nabekar, Yüz fҽsadın babın örtҽr bir hҽkimi­namdar, Bir neçҽ müfsid Şҽkini eylҽdi bietibar, Sikkҽdҽn saldı Nuxunu, qildı böhtan Künkütҽ.

Müddҽt idi, bu arada bir mҽlalҽt yox idi, Hҽr kişi hҽddin bilib, meyli­riyasҽt yox idi, 94

Hakimin hökmündҽ bir tҽrki­ҽdalҽt yox idi, Müddҽilҽr niyyҽtindҽ bu ҽdavҽt yox idi, Saldı hҽr dҽm fitnҽni bir mҽkri­fҽttan Künkütҽ.

Bҽzi kҽslҽr bu hekayҽtdҽn xҽbҽrdar oldular, Rҽhmü sidqiyyҽtmҽtaında sҽbҽbkar oldular, Qeyrҽti pamal edib, bҽxti nigunsar oldular, Qonşu haqqın görmҽyib, hҽr dҽm kühünkar oldular, Xar olub, xiclҽt çҽkҽrlҽr düşsҽ dövran Künkütҽ.

Bҽhsi­laf vurmaq qҽdrdҽn kar hҽr nadan deyil, Ta ki, hҽqdҽn olmadan bir qövlü fel imkan deyil, Belҽ yazılmış ҽzҽldҽn ҽmr bifҽrman deyil, Doğru yoldan bu siyasҽt qüdrҽt­insan deyil, Gҽldi tҽqdiri­qҽzada qҽhri­yezdan Künkütҽ.

Ey Nҽbi, bir dҽm tҽҽssüb şҽhrin abad eylҽdim, Hörmҽti­nanü nҽmҽkdir hҽqqini yad eylҽdim, Ҽrzi­raz edib ҽmirҽ dadü fҽryad eylҽdim, Çarҽsiz qaldım, fҽrari xҽlqҽ irşad eylҽdim, Sülh olub, cҽng olmayıb, ta düşmҽsin qan Künkütҽ.

Hüseyn xan Müştaq: Şairim, qoy bütün Şҽki bilsin ki, Küngüdҽ qan düşmҽmҽsinin birinci sҽbҽkarı sҽn özünsҽn. Ancaq vay bu mҽmlҽkҽtin halına ki, onun şairi xana öz sözünü demҽk üçün bu qҽdҽr ҽziyyҽt çҽkmişdir. Lütf edib mҽn Hüseyn xan Müştaq günahkarı ҽfv etmҽyini rica edirҽm.

95

Şҽkili Nҽbi: Xan sağ olsun, hҽlҽ bu camaatın günahsız bildiklҽri günahkarlar da vardır. (Sҽhnҽdҽn enib camaata qarışır.)

Hüseyn xan Müştaq: (Dar ağacının altında , arabada ayaq üsrҽ duran müttҽhimҽ sarı dönҽrҽk) Ey Dostmҽhҽmmҽd, bir söylҽ görüm, yıxılanı öz baltası ilҽ dҽ yox, ҽlinҽ verilҽn özgҽ baltası ilҽ baltalayan adamdan hҽzrҽti Mҽhҽmmҽdҽ (Hamı salavat çevirir) dost olarmı? (Müttҽhim başını daha da aşağı salır.) Adının necҽliyindҽn, özünün kimliyindҽn asılı olmayaraq, heç kimin – nҽinki xanın, hҽtta, dilҽnçinin dҽ Şҽkini etibardan, Nuxanı sikkҽdҽn salmağa haqqı yoxdur. Bu gördüyün dağın döşündҽki Nuhdan qalma Nuxa95., bu gördüyün düzҽngahdakı Nuhdan da ҽvvҽlki Şҽki neçҽ vaxt idi ki, dҽrddҽn uzaq idi, hҽr kҽs öz yerini vҽ öz hҽddini bilirdi, heç kҽs vҽzifҽ davası etmirdi, hakim ҽdalҽtli qҽrar çıxarırdı, iddiaçılar arasında ҽdavҽt yox idi. Sҽni rҽislik hҽvҽsinҽ salanlar kimlҽr idilҽr?

Dostməhəmməd:(Pҽrtlik vҽ peşimançılıq hissi ilҽ, başını qaldırmadan, lakin eşidilҽcҽk bir tҽrzdҽ)

Beş­altı ay bundan ҽvvҽl Baş Küngüdҽ ­ yanıma üç adam gҽldi. Birinin adı Qaxi, o birinin adı Qundaqlı, digҽrinin adı isҽ Şҽhd­şҽkҽr idi. Onlar mҽnҽ xanın ҽmisi Cҽfҽr ağanın adından salam gҽtirmişdilҽr.

Hüseyn xan Müştaq: O salam necə salam idi?

Aydınlaşdır!

Dostməhəmməd: Dedilҽr ki, Hüseyn xan Fҽtҽli xanla müharibҽ etmҽyҽ gedib. Lakin o, mҽğlub olacaqdır. Çünki Fҽtҽli xan çox güclüdür. Soruşdum:‖Mҽn nҽ 96

etmҽliyҽm?‖ Dedilҽr: ‖Baş Küngüddҽ sҽndҽn varlı adam yoxdur. Varlı olduğun üçün bu ara­çevrҽdҽ ҽn zҽhmli vҽ ҽn nüfuzlu adam da sҽnsҽn. Elҽ et ki, insanlar Hüseyn xanın idarҽçiliyindҽn narazı qalsınlar. Ҽgҽr sҽn bunu etsҽn, Cҽfҽr ağa xan olan kimi Zҽyzidlҽrdҽn96. o tҽrҽflҽrin aşağılı­yuxarılı hҽr yerinin naibliyini sҽnҽ verҽcҽkdir.‖ Dedim: ―Bҽlkҽ, Hüseyn xan mҽğlub olası olmadı, onda necҽ olsun?‖ Dedilҽr:‖Onda biz sҽni müdafiҽ edҽcҽyik.deyҽcҽyik ki, tҽqsir camaatın özündҽdir. Dostmҽhҽmmҽd var­dövlҽt sahibi olsa da, mҽzlumun biridir.‖ Mҽn dҽ bu adamları ( başını qaldırıb o biri arabada ҽli­qolu bağlı ҽylҽşҽnlҽri göstҽrir.) başıma yığdım, dedim ki, camaatın gözünü qorxudub olan­qalanlarını ҽllҽrindҽn alsınlar.Üstҽlik dҽ hҽr yerdҽ belҽ bir söz yaysınlar ki, bҽs mҽni Hüseyn xanın özü bu yerlҽrin xanı edibdir.

Hüseyn xan Müştaq:Axı, mҽn nҽinki mҽğlub olası, heç müharibҽ edҽsi olmadım.

Bu xҽbҽri necҽ qarşıladılar?

Dostməhəmməd: Bu xҽbҽri Şҽkinin mҽğlubiyyҽti kimi qҽlҽmҽ verdilҽr.

Hüseyn xan Müştaq: İşdir, mҽn hҽqiqҽtҽn dҽ müharibҽ edib mҽğlub olsaydım, Şҽki bütün mahalları vҽ sultanlıqları ilҽ ayaq altında qalacaqdı. Mҽğlubiyyҽtin necҽ olduğunu gözlҽri ilҽ görҽn insanların qazancı nҽ olacaqdı? Ey Dostmҽhҽmmҽd, mҽğlubiyyҽtin nҽ qҽdҽr acı olduğunu başa düşҽcҽk başın varmı? (Müttҽhim başını bir az da aşağı salır.) Ҽgҽr işdir, mҽn hҽqiqҽtҽn dҽ 97

müharibҽ edib qҽlҽbҽ çalsaydım, mҽnim ordularım Şamaxını, Qubanı, Bakını vҽ Salyanı ayaqlasaydılar, bizim qazancımız qardaş ahı, bacı nalҽsi olacaqdı.

Mҽn Şҽkiyҽ lҽnҽtlҽnmiş şöhrҽt gҽtirmҽk istҽmirҽm.Bir çox xanlara bu hҽqiqҽti anlatmaq mümkün olmasa da, mҽn hakimlҽrin dҽ, müttҽhimlҽrin dҽ, adi insanların da qarşısında etiraf edirҽm: bizim mҽğlubiyyҽtimiz dҽ mҽğlubiyyҽt, bizim qҽlҽbҽmiz dҽ mҽğlubiyyҽtolardı.

Biz özümüz qarşısındakı mҽğlubiyyҽtlҽrimizlҽ, özü­ müz üzҽrindҽki qҽlҽbҽlҽrimizlҽ Dağıstanı udmaqda olan Şımal Ҽjdahasının ağzına doğru gedirik. (Yenidҽn üzünü müttҽhimҽ tutaraq) Bҽs yaxşı, sҽnin o qax kimi quru, qundaq kimi bükülü, şҽkҽr kimi şirin müşavirlҽrin daha nҽ dedilҽr?

Dostməhəmməd: Dedilҽr ki, bҽs Küngüd camaatı qayıdanbaş mҽğlub Hüseyn xanın yolunu kҽssҽ, ordu xalqa qarşı vuruşmayacaq, hҽrҽ bir tҽrҽfҽ dağılışıb gedҽcҽk, Hüseyn xan tҽk qalacaqdır. Onda biz onu ҽsir alacağıq, ҽmisinin ҽlindҽn aldığı xanlığı öz qanuni yiyҽsinҽ­Cҽfҽr ağaya qaytaracağıq.(yenidҽn başını aşağı salır.)

Hüseyn xan Müştaq: Ҽsgҽrin döyüş ruhunu, xalqın rҽhbҽrinҽ inamını öldürmҽklҽ xan olana xan demҽzlҽr, gҽdҽ deyҽrlҽr. Xanlığının mҽğlubiyyҽtinҽ sevinҽn adam evinin yıxılmasına baxıb fҽrҽhlҽnҽn adam ilҽ eyni qandandır. Ordusu dağılmış, xalqı ümidsizlҽşmiş torpaq üzҽrindҽ ―Sҽn mҽnimsҽn!‖ de­ yib qürurla dayanmaq mümkündürmü? Gör , sҽn nҽ 98

gündҽ olmusan ki, kҽndinin dağılmasına, xanlığının yıxılmasına çalışmısan. Sҽn dağıdılmış, yandırılmış kҽndlҽrinmi naibi olacaqdın? Bҽyҽm sҽn bayquşmusan?

(Hҽr tҽrҽfdҽn üzҽrinҽ zillҽnҽn rişxҽndli baxışların itiliyindҽn vҽ verilҽn sualın kҽskinliyindҽn müttҽhim bir az da özünü itirib sҽntirlҽmiş kimi olur.) Sҽnҽ xanlığın ―qanuni yiyҽsi‖ndҽn söz açan

adamlar Qazıqumuqlu Mҽhҽmmҽd xan ilҽ Ҽrҽşli mҽlik Ҽli Şҽkini çalıb­çapanda harada idilҽr? Onda o ―qanuni yiyҽ‖ niyҽ öz Şҽkisinҽ yiyҽlik elҽmirdi?(sanki sual hamıya verilirmiş kimi adamlar bir­birlҽrinҽ baxırlar.) O ―qanuni yiyҽ‖lҽrdҽn birincisi – mҽnim ҽmim Cҽfҽr ağa haradasa gizlҽnmişdi, yeri­yurdu bilinmirdi. Amma Şҽki talanırdı. O ―qanuni yiyҽ‖lҽrdҽn ikincisi – mҽnim ҽmim Ҽbdülqadir xan Mҽkkҽdҽ hҽcc ziyarҽtindҽ idi. Şҽki isҽ tҽhqir edilir vҽ alçaldılırdı. (Üzünü bütün meydana tutaraq) On bir il bundan ҽvvҽl sҽrdar Fҽtҽli xan Ҽfşar97. Qarabağa gҽlҽndҽ, Ҽrҽş sultanı Mҽlik Ҽli onun yanına qaçanda, özünü Hacı Çҽlҽbinin oğlu vҽ qanuni varisi kimi tҽqdim edҽndҽ o ―qanuni varislҽr‖ harada idilҽr? Ҽgҽr mҽn bunu bilҽrҽk Qarabağa –Fҽtҽli xan Ҽfşarın görüşünҽ getmҽsҽydim, Hacı Çҽlҽbi xanın nҽvҽsi olduğumu sübut etmҽsҽydim, hҽqiqҽt üzҽ çıxmayacaqdı, Ҽrҽş sultanı Mҽlik Ҽli Şҽkinin xanı olacaqdı. İndi bu sualı müttҽhimlҽrqarışıq bu meydanda olanların hҽr birinҽ ünvanlayıram:‖Oğul atanın varisi sayılırsa, ortada oğul olmadığı vҽ ya nҽ sҽbҽbdҽnsҽ üzҽ çıxmadığı halda, nҽvҽ hҽm atasının, hҽm dҽ babasının varisi sayılmazmı?‖ (hamı tҽsdiqedici 99

Haqq­ҽdalҽt o zaman var olmuş olur ki, qanunilik vҽ varislik layiqliklҽ tҽsdiqlҽnir. (Üzünü Dostmҽhҽmmҽdin tҽrҽfdaşlarına tutaraq) Sizlҽrҽ elҽ bir xüsusi sualım yoxdur. Dostmҽhҽmmҽd nҽyi deyibsҽ ­ onu, necҽ deyibsҽ­elҽcҽ etmisiniz. (Müttҽhimlҽr başları ilҽ deyilҽni tҽsdiq edirlҽr. (Xan üzünü divan bҽyiyҽ tutaraq) Dibanbҽyi, deyin, Cҽfҽr ağa vҽ onun ҽtrafını meydana gҽtirsinlҽr. Üzlҽşmҽni başa vuraq.

Divanbəyi Kərim bəy: (Ayağa qalxaraq baş ҽyir.)

Möhtҽrҽm xan, onların dalınca göndҽrdiyimiz adamlar ҽliboş qayıtdılar. Qonşularının dediklҽrinҽ görҽ, onlar elҽ bu gün dan yeri ağarhaağarda Şҽkidҽn çıxıblar.

Sҽbҽbi hҽlҽlik bilinmir. Haraya üz tutduqları da mҽlum deyil.

Hüseyn xan Müştaq: (Ani, lakin dҽrin bir sükuta gedir) Hҽr halda, Şҽkidҽn başlanan yol hҽrlҽnib­ fırlanıb Şҽkidҽ başa çatar. (Üzünü ҽvvҽlcҽ divan üzvlҽrinҽ, bir şҽkildҽ başını tҽrpҽdir.)

sonra isҽ mydana tutaraq ciddi vҽ amiranҽ bir sҽslҽ, kifayҽt qҽdҽr ucadan) İnsanlar! Allahın bҽndҽlҽri! (Ҽli ilҽ dar ağacını göstҽrҽrҽk,lҽngҽrli intonasiya ilҽ) Dar ağacı, ҽslindҽ, möhtҽşҽm

ağacdır. Bir şҽrtlҽ ki, dar ağacından asılan kҽndir rҽzalҽtin, qҽddarlığın, tamahın, hiylҽnin vҽ xҽyanҽtin boğazına keçmiş olsun. Ondan asılan kҽndir namusun vҽ vicdanın, şҽrҽfin vҽ lҽyaqҽtin, haqqın vҽ ҽdalҽtin boğazına keçҽndҽ bu möhtҽşҽm ağac hörmҽtdҽn düşür , qorxunc bir şeyҽ çevrilir. Mҽn bu möhtҽşҽm ağacın hörmҽtdҽn düşmҽsini istҽmirҽm. Buna görҽ dҽ, mҽnim hökmüm belҽ olacaqdır: Birinci, Şҽki xanı 100

Hüseyn xanın ҽmilҽri Cҽfҽr ağa vҽ Ҽbdülqadir xan, o cümlҽdҽn onların ҽlaltıları –Qaxi, Qundqalı vҽ Şҽhdi­ şҽkҽr xanlığın divanına mҽlum olmayan sҽbҽblҽrҽ görҽ Dostmҽhҽmmҽd vҽ onun dҽstҽsi ilҽ üzlҽşmҽdҽ iştirak etmҽdiklҽri üçün üzlҽmҽ natamam hesab edilsin. İkinci, Dostmҽhҽmmҽd vҽ onun dҽstҽsinin sürülҽri, naxırları vҽ ilxıları da nҽzҽrҽ alınmaqla malları vҽ mülklҽrinin girt yarısı ҽllҽrindҽn alınsın, xanlığın hesabına daxil edilsin. Üçüncü, Dostmҽhҽmmҽd vҽ onun dҽstҽsinin bu günkü üzlҽşmҽdҽ göstҽrdiklҽri sҽmimiyyҽt nҽzҽrҽ alınsın vҽ onlar növbҽti üzlҽşmҽyҽ qҽdҽr nҽzarҽtdҽ saxlanmaqla evlҽrinҽ buraxılsınlar. Dördüncü, növbҽti üzlҽşmҽdҽ Cҽfҽr ağa vҽ Ҽbdülqadir xan başda olmaqla onların ҽlaltılarının iştirakı tҽmin edilsin.

Beşinci, növbҽti üzlҽşmҽ daha geniş bir ҽrazidҽ, açıq havada hakimin, qazinin vҽ divan üzvlҽrinin mühakimҽsi altında keçirilsin. İndi isҽ Bölgҽ qazisi ―Fatihҽ‖ versin, dağılışaq.(Bölgҽ qazisi ―Fatihҽ‖ oxuyur. İnsanlar ―Amin!‖ deyҽ­deyҽ, salavat çevirҽ­çevirҽ dağılışırlar.)

(Birinci hissə, dördüncü bölüm, bieşnci səhnənin sonu)

Birinci hissənin sonu.

101

İştirak edirlҽr:

II hissə.

1.Hüseyn xan Müştaq.

2.Sona bҽyim.(Hüseyn xan Müştaqın hҽyat yoldaşı) 3.Vҽzir Dҽmir ağa 3.Divanbҽyi Kҽrim bҽy 5.Nazir Tuncҽr, 6. Ağanaib Novruz xan 7. Eşikağasıbaşı Nağı bҽy 8. Çingiz ağa (Molla Vҽli Vidadinin qardaşı, II Heraklinin müsҽlman mҽslҽhҽtçisi.)

9.Bala Hacı xan Ağakişi bҽy oğlu 10.Birinci ağsaqqal 11.İkinci ağsaqqal 12.Şҽkili Nҽbi 13.Hacı Ҽbdülqadir xan (Hacı xan) 14.Hacı Rҽsul bҽy­Hacı Çҽlҽbi xanın ҽmisi oğlu 15.Qaxi 16.Şҽhdi­şҽkҽr 17.Qundaqlı 18.Nökҽr 19.Qapıçılar.

20.Faytonçular.

21.İbrahimxҽlil xan Cavanşir.

22. Molla Pҽnah Vaqif (Qarabağ xanının baş vҽziri) 23. Mҽdinҽ xanım.(Molla Pҽnah Vaqifin arvadı) 24. Seyid Şahmҽmmҽd ağa Sofuoğlu(Qarabağ xanının divanbҽyisi) 25.Mirzҽ Kҽrim bҽy Hacılı(Qarabağ xanının münşisi) 26.Mirzҽ Adıgözҽl bҽy Boyҽhmҽdli(Qarabağ xanlığının İyirmidörd mahalının naibi) 27.Mirzҽ Zeynalxan bҽy Ҽlimҽrdan bҽy oğlu Köçҽrli(Qarabağ xanlığının katibi)

102

29. Molla Vҽli Vidadi 30.Çapar 32. Mҽlik Mҽhҽmmҽd xan(Bakı xanı) 33. Buduqlu Hacı Mҽlik 34. Birinci Gҽncҽli 35. İkinci Gҽncҽli 36. Birinci muzdlu 37. İkinci muzdlu 38. Üçüncü muzdlu

II hissҽ.

Birinci bölüm.

I sҽhnҽ.

1770-ci ilin yay günləri. Dardoqqazda ilk görüş.

(Kür qırağında Dardoqqaz98. adlı mövsümü bir yer. Hacı Ҽbdülqadir xan öz mҽiyyҽti ilҽ burada ­ Kürün Qarabağ xanlığına baxan tҽrҽfindҽ yerlҽşmişdir. Şҽkidҽn barışığa gҽlҽnlҽr ayaq üstҽ dayanmışlar. Divanbҽyi Kҽrim bҽy, 21­22 yaşlrında olan Bala Hacı xan Ağakişi bҽy oğlu99. vҽ daha iki ağsaqqal Hacı Ҽbdülqadir xanla barışığa gҽlmişlҽr. Divanbҽyi Kҽrim bҽy tövrünü pozmasa da, digҽrlҽri Hacı Ҽbdülqadir xanın kinli baxışları altında sıxılmış vҽ sinirlҽnmiş kimi görünürlҽr. Hacı Rҽsul bҽy oturduğu yerdҽn tҽrpҽnmҽdҽn ҽlindҽki çubuqla yeri qurdalamaqdadır. Qaxi, Qundaqlı vҽ Şҽhdi­şҽkҽr at kimi fınxıra­fınxıra, ilan kimi fısıldaya­fısıldaya var­gҽl etmҽkdҽdirlҽr.)

Hacı Əbdülqadir xan: (Ayağa durmadan)Yayın bu cırhacırında başımızı kҽsib çҽnҽmizi oxşamağamı gҽldiniz?

Divanbəyi Kərim bəy: (Tҽҽccübünü gizlҽtmҽdҽn) Ҽstҽğrҽfüllah! Hacı xan, nҽ danışırsınız?

103

Hacı Əbdülqadir xan: (Divanbҽyinin sözünü kҽsҽrҽk) Cҽfҽr ağanın başını yediyiniz bҽs deyilmi?

Divanbəyi Kərim bəy: (Ciddilҽşҽrҽk)Hacı xan, nҽ danışırsınız?

Hacı Əbdülqadir xan: (Daha da çılğınlıqla) Şҽkidҽn DardoqqazaCҽfҽr ağanın dirisi deyil, ölüsü gҽlib.

Onu burada basdırmışıq.Çünki sizin adamlarınız onu Qaxigilin gözlҽri qabağında ­ öz darvazasının ağzında boğub öldürmüşdülҽr. O, Qaxigili yola salıb ötürmҽk üçün çölҽ çıxmışdı.İndi bildinizmi nҽ danışıram?(Şҽkidҽn gҽlҽnlҽr heyrҽtlҽ,sualedici nҽzҽrlҽrlҽ bir­birlҽrinҽ baxırlar.)

Divanbəyi Kərim bəy: (Özünü itirmҽdҽn) Qaxigil qatillҽrin kimliyini bilmҽdilҽrmi? Hacı Əbdülqadir xan:Bildilҽr.

Divanbəyi Kərim bəy:Kim olduqlarını demҽdilҽrmi?

Hacı Əbdülqadir xan:Ddedilҽr.

Divanbəyi Kərim bəy:Onlar kimlҽr idilҽr?

Hacı Əbdülqadir xan:Onlar sizin adamlarınız idilҽr.

Divanbəyi Kərim bəy: Onlar bizim adamlarımız olsa idilҽr, kim olduqlarını biz dҽ bilҽrdik. Bҽlkҽ.. (sınayıcı nҽzҽrlҽrlҽ ҽtrafına baxaraq) onlar sizin adamlarınız idilҽr?

Qundaqlı: (Üz­gözünü bozardaraq) Onlar sizin adamlarınız idilҽr. Üzlҽrini örtmüşdülҽr. Bizim dҽ boğazımıza xҽncҽr, kürҽyimizҽ nizҽ dirҽmişdilҽr.

Qaxi və Şəhdi-şəkər: (İkisi dҽ bir ağızdan) Helҽ yerdҽ 104

adam tanımaq olar? Nҽ bilҽydik kim idilҽr? Sizinkilҽr idilҽr...

Divanbəyi Kərim bəy: (Onlara zillҽnҽrҽk) Necҽ oldu ki, sizin o tanımadığınız adamlar tҽkcҽ Cҽfҽr ağanı boğası oldular?

Qaxi, Qundaqlı və Şəhdi-şəkər:(Üçü dҽ birdҽn) Biz nҽ bilҽk ki, necҽ oldu?!

Birinci ağsaqqal:(Söhbҽtҽ qoşulur) Ҽgҽr Cҽfҽr ağanı sizin gözünüzün qabağında boğub öldürüblҽrsҽ, bunun necҽ olduğunu sizdҽn başqa kim bilmҽlidir? İkinci ağsaqqal:(Qınayıcı bir tҽrzdҽ) Gizlindҽ olan cinayҽtlҽrin açıqda olan şahidlҽri bağışlanmır. Bҽs bunun necҽliyini kim bilmҽlidir?

Hacı Əbdülqadir xan:(Sҽrt bir intonasiya ilҽ) Bunu Hüseyn xan bilmҽlidir!

Divanbəyi Kərim bəy:(Qҽtiyyҽt vҽ ҽminliklҽ) Hüseyn xan bunu bilmir!

Hacı Əbdülqadir xan: (Qızğın vҽ sinirli) Bilir, lap yaxşı bilir!

Divanbəyi Kərim bəy:Hüseyn xan bunu bilsҽydi, bizi sizin ayağınıza göndҽrmҽzdi. Hüseyn xan bunu bilsҽydi, sizi vҽ Cҽfҽr ağanı Küngüd ҽhvalatı ilҽ bağlı yarımçıq qalmış mҽhkҽmҽnin tamamlanmasına çağırtdırmazdı. Olacaq mҽhkҽmҽdҽ ҽmisi uşağı Hacı Rҽsul bҽyin, Qaxigilin iştirakını istҽmҽzdi. Bura gҽlҽndҽ bizim heç nҽdҽn xҽbҽrimiz yox idi. Cҽfҽr ağanın öldüyünü sizin ağzınızdan eşitdik. Allah ona rҽhmҽt elҽsin. Sizҽ dҽ sҽbr dilҽyirik.Bu müҽmmalı 105

ölümün açılması üçün sizin hҽr birinizin mҽhkҽmҽdҽ iştirakı vacibdir.

Hacı Əbdülqadir xan: Bizim o mҽhkҽmҽdҽ iştirakımızı istҽyҽn adam ilk növbҽdҽ bizim toxunulmazlığımızı tҽmin etmҽliydi. Bizi bu sınıq­ salxaq qocalara qiymҽt etmҽmҽliydi.(Ağsaqqllar pҽrt halda başlarını aşağı salırlar.)

Bala Hacı xan: (Özünü saxlaya bilmҽyҽrҽk) Ҽmican, bҽs mҽni nҽzҽrҽ almırsınızmı? Siz o mҽhkҽmҽdҽn qayıdana kimi mҽn burada qalaram. Tҽki sizin aranızda sülh olsun.

Hacı Əbdülqadir xan: Sҽn sus! Hҽlҽ sҽnin danışmağa yaşın düşmür. Mҽslҽhҽt olsaydı, sҽnin o xan ҽmin mҽnim yanıma sҽni yox, öz oğlu Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanı göndҽrҽrdi100..

Bala Hacı xan: O mҽni öz oğlundan ayırmır.

Hacı Əbdülqadir xan: O sҽnin turşulq xҽyalındır.

Divanbəyi Kərim bəy: Yaxşı, Hacı Ҽbdülqadir xan, yaxşı. Siz bizҽ inanmırsınız. Barışığa gҽlmҽk vҽ mҽhkҽmҽdҽ iştirak etmҽk üçün Hüseyn xanın oğlu Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanı girov istҽyirsiniz.

Hacı Əbdülqadir xan:Tҽkcҽ mҽn yox, bizim hamımız belҽ istҽyirik.

Hacı Rəsul bəy:(Mütҽkkҽyҽ dirsҽklҽndiyi halda) Hacı xan doğru deyir. Etibarlı zҽmanҽt olmayan yerҽ etibarlı ҽmanҽt qoymazlar. Hüseyn haqlıdırsa, zamin durmaq üçün oğlunu göndҽrsin.

Qaxi, Qundaqlı və Şəhdi-şəkər:(Üçü dҽ birdҽn) 106

Elҽ olmasa, Şҽkiyҽ getmҽyҽ dҽymҽz.(Bir­birlҽrinҽ

baxıb

gülümsҽyirlҽr.)

Divanbəyi Kərim bəy: Daha bizim dayanmağımı­ za lüzum yoxdur. Yolçu yolda gҽrҽk. Ancaq mҽn Hüseyn xan Müştaqın yerinҽ ―Quran­i Kҽrim‖ҽ ҽl basaram ki, Cҽfҽr ağanın qҽtlindҽn onun xҽbҽri yoxdur. Tҽkcҽ bu sirrin üstünün açılması naminҽ şҽxsҽn mҽn lazım gҽlҽn hҽr şeyҽ hazıram. Nҽ isҽ... Faytonları gҽtirin. Hҽlҽlik.

Faytonçular: (Tatarlarını şaqqıldadaraq) Heyy...aa!..

(Yola düşürlҽr.) (İkinci hissə, birinci bölüm, birinci səhnənin sonu)

İkinci səhnə. Şahpalıdların kölgəsində.

(Yay Günҽşi bathabatdadır. Hüseyn xan Müştaq Vҽzir Ağa­ dҽmirin, nazir Tuncҽrin, ağanaib Novruz xanın iştirakı ilҽ, Hacı Ҽbdülqadir xanın yanına başda divanbҽyi Kҽrim bҽy olmaqla ba­ rışığa göndҽrilҽn ağsaqqalları, Bala Hacı xan Ağakişi bҽy oğlunu dinlҽmҽkdҽdir.)

Divanbəyi Kərim bəy:Möhtҽrҽm xan, deyilҽnlҽrin doğruluğuna başımızla cavabdehik.(Ağsaqqallar vҽ Bala Hacı xan divanbҽyinin dediklҽrini başları ilҽ tҽsdiq edirlҽr.)

Hüseyn xan Müştaq: (Dҽrin tҽҽccüb içindҽ)

Cҽfҽr ağanın boğulub öldürülmҽsi xҽbҽri mҽnim üçün gözlҽnilmҽz oldu. Möhtҽrҽm ağsaqqallarımız nҽ deyirlҽr?

Birinci ağsaqqal: Möhtҽrҽm xan, ҽmilҽrinizlҽ sizin aranızda olan narazılıqlar çoxlarına mҽlumdur.

107

Küngüd ҽhvalatını da bunun üstünҽ gҽlsҽk, şübhҽlҽr bir az da böyüyür. O tҽrҽfdҽn dҽ unutmayaq ki, sizҽ dost olmayan adamlar da vardır. İkinci ağsaqqal: Siz bizim şanlı vҽ şöhrҽtli xa­ nımızsınız. Şöhrҽtli adamların isҽ düşmҽnlҽri çox olur. Şeytana papış tikҽn, hörümçҽyҽ tor toxuyan adamların içindҽ doğrular da oğrular kimi görünür. Qaxi, Qundaqlı vҽ Şҽhdi­şҽkҽr olan yerdҽ nҽyin harada olduğunu yalnız Yaradan bilҽr. Bҽlkҽ dҽ, bu hadisҽ onların ҽllҽri ilҽ törҽdilmişdir. Hacı Rҽsul bҽyҽ gҽldikdҽ isҽ, o, burnunun tuşuna gedҽn adamdır. Onlar onu da nҽyҽsҽ inandırıb öz tҽrҽflҽrinҽ çҽkmişlҽr.

Hüseyn xan Müştaq:Buradan belҽ bir nҽticҽ çıxır ki, bizi istҽmҽyҽn adamlar ҽmim Cҽfҽr ağanı boğub öldürmüşlҽr ki, hadisҽ mҽnim üzҽrimdҽ qalsın vҽ inandırıcı görünsün. O adamları ҽmim Hacı Ҽbdülqadir xanın dostları hesab etmҽk olarmı?

Divanbəyi Kərim bəy: Ҽlbҽttҽ ki, yox. Amma bu o demҽk deyildir ki,onlar dostluq edҽ bilmҽzlҽr.

Hüseyn xan Müştaq: Bҽli, elҽdir ki, vardır. Ancaq bu düyünün açılması naminҽ oğlum Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanı ҽmim Ҽbdülqadir xana zamin göndҽrҽcҽyҽm. Qoy o bu canlı zҽmanҽtin müqabilindҽ özünün vҽ ҽtrafının tҽhlükҽsizliyinҽ ҽmin olsun. Özüm dҽ mҽhkҽmҽdҽ xan qismindҽ deyil, iddiaçı şҽxs qismindҽ iştirak edҽcҽyҽm.

Qoy hҽqiqҽt bilinsin. Mҽn bu boyda xalqın gözündҽ hiylҽgҽr hakim kimi görünҽ bilmҽrҽm. El gözündҽn düşҽn boy atmaz deyiblҽr. Oğlumu zҽmanҽt kimi aparacaq adamlar , Bala Hacı xanı çıxmaq şҽrti ilҽ, 108

yenҽ dҽ özünüz olacaqsınız. Çünki o, qeyrҽtli kişinin oğludur, rҽhmҽtlik ҽmim Ağakişi bҽyin yadigarıdır.

Bala Hacı xan:(Qeyri­ixtiyari olaraq) Sizin yanınızda danışmağa ixtiyarım olmasa da, mҽni o siyahıdan çix­daş etmҽmҽyinizi xahiş edirҽm. İndi mҽn sizҽ qardaşınızın oğlu kimi deyil, rҽsmi bir şҽxs kimi müraciҽt edirҽm.

Hüseyn xan Müştaq: (Dҽrin bir fikrҽ gedir. Araya ağır bir sükut çökür. Ҽtrafındakıları diqqҽtlҽ seyr edҽrҽk) Beş barmağın beşi dҽ bir olmadığı kimi ҽmilҽrin dҽ hamısı bir olmur. Gҽlҽcҽkdҽ bu xanlığa yiyҽ duracaq adamlar lazımdır.O adamları indidҽn qoruyub saxlamasaq, o zaman bu xanlığı kimҽ tҽhvil vermҽliyik? Mҽnim ҽn çox qorxduğum şey dҽ elҽ budur.

Bala Hacı xan: (Diz çökҽrҽk vҽ ҽllҽrini döşündҽ çar­ pazlayaraq, yalvarıcı bir tҽrzdҽ) Möhtҽrҽm xan, mҽn hҽqi­ qҽtin acıdırsa ­ acılığını, şirindirsҽ ­şirinliyini yaşamaq istҽyirҽm. Mҽnim kişi kimi yaşamaq haqqımı ҽlimdҽn almayın. (Hüseyn xan Müştaqın Bala Hacı xanın tҽkidlҽri vҽ qҽtiyyҽti qarşısında çaşqınlıq keçirdiyini görҽn ağsaqqallardan birincisi sözҽ qarışır.)

Birinci ağsaqqal: Möhtҽrҽm xan, Bala Hacı xanın qҽlbini sındırmayın. Sınıqlıq kişi xaylağını zҽdҽlҽyir.

Bu tҽrҽfdҽn dҽ, maşallah, 20 yaşlarında, calğa kimi bir oğlandır. Heç olmasa, onun hesabına biz dҽ ürҽkli olarıq. (Ҽtrafdakılar gülümsünürlҽr.)

Divanbəyi Kərim bəy: Möhtҽrҽm xan, elҽ bilirҽm ki, tҽşviş üçün ciddi bir ҽsas yoxdur. Allah qoysa, hҽr şey yaxşı olar.

109

Hüseyn xan Müştaq:Yaxşı, sizin dediyiniz kimi olsun. Unutmayın ki, Bala Hacı xan ҽmanҽtdir.

Bir sözlҽ. ҽmanҽti dҽ, zҽmanҽti dҽ yerinҽ çatdırmaq sizlҽrҽ hҽvalҽ olunur. Tapşırığı üç gün ҽrzindҽ yerinҽ yetirmҽlisiniz.

Hamısı birdən:Oldu, möhtҽrҽm xan! Salamat qalın!(Sağollaşıb ayrılırlar.) (İkinci hissə, birinci bölüm, ikinci səhnənin sonu)

Üçüncü səhnə.

Eyvanda söhbət.

(İlıq bir yay axşamıdır. Hüseyn xan Müştaq vҽ onunn hҽyat yoldaşı Sona bҽyim101..Xan sarayının yay otağının eyvanında yan­ yana, üzü xan çinarlara doğru ҽylҽşmişlҽr.Yayın xҽfif külҽyindҽn titrҽyҽn yarpaqlar ҽtrafa sanki bir sҽrinlik yayır.Yarpaqların arasından süzülҽn Ay işığı xanın vҽ qadınının üzҽrindҽ sayrışmaqdadır. Sona bҽyim başını xanın çiyninҽ qoyub xҽyallara dalmış kimi görünürş)

Hüseyn xan Müştaq:(Sükutu pozaraq) Mҽn xan olmasaydım, sҽni daha çox xoşbҽxt edҽrdim.

Sona bəyim: Hҽr kҽs öz taleyini yaşaır.Sҽn xan olmaya vҽ mҽni xoşbҽxt etmҽyҽ bilmҽzdin.

Hüseyn xan Müştaq:Demҽli, sҽn dҽ sҽn olmaya bilmҽzdin.

Sona bəyim:Bҽli, xanım, bҽli.

Hüseyn xan Müştaq: Bҽs uşağımızın Hacı Ҽbdülqadir xanın toxunulmazlığına zamin durmasına necҽ baxırsan? Özü dҽ kiminsҽ yanında deyil, mҽhz Hacı Ҽbdülqadir xanın yanında.

Sona bəyim:Bunu uşağımızın özü istҽsҽydi, yaxşı 110

baxardım. Bizim uşağımızın isҽ hҽlҽ o vaxtı deyildir­ cҽmi­cümlҽtanı on bir yaşı vardır. Tökülҽn qanın yerini­ yurdunu bilmҽyҽn Hacı Ҽbdülqadir xan öz istҽyindҽn bahalı zҽmanҽt hҽvҽsinҽ düşmüşdür.Qorxuram ki, bu hҽvҽsin arxasında xҽyanҽt durmuş ola.

Hüseyn xan Müştaq:Mҽni dҽ narahat edҽn elҽ budur. Tökülҽn qanın yerini­yurdunu bilmҽkdҽnsҽ, hҽqiqҽtin üzҽ çıxmasına çalışmaqdansa, intiqam almaq hҽvҽsi ilҽ alışҽb yanan Hacı Ҽbdülqadir xan, doğrudan da, qorxuludur.

Sona bəyim:Bu yaşda uşağın atasının ҽmisi boyda bir kişiyҽ zamin durmasından da mҽşum bir sҽhnҽ varmı? Vay o günlҽrҽ ki, on bir yaşlı bir uşağın qanı bahasına xan olacağını tҽsҽvvür edҽn Hacı xan kimilҽr Şҽkiyҽ hökm edҽcҽklҽr.Şҽki o gün zҽlil olacaqdır.

Hüseyn xan Müştaq:Mҽn dҽ Şҽki zҽlil olmasın deyҽ xan oldum. Bütöv bir xanlığı zҽlil etmҽkdҽnsҽ, özünü qurban vermҽk daha şҽrҽflidir.

Sona bəyim:Qorxuram. (Hüseyn xan Müştağa sığınırmış kimi onu hҽr iki ҽli ilҽ qucaqlayır.)

Hüseyn xan Müştaq: (Nҽvazişlҽ Sona bҽyimin tellҽrinҽ sığal çҽkҽrkҽn barmaqlarına toxunan isti göz yaşlarını hiss edincҽ eşidilҽcҽk bir tҽrzdҽ) Sona! Mҽn hҽlҽ sağam, Sona!

Bҽyimlҽrdҽn, bikҽlҽrdҽn, xanımlardan uca Sonam!

Mҽn sҽninlҽ olanda xan olmağım yadımdan çıxır. Nҽ yaxşı ki, sҽn varsan. Sҽnҽ görҽ ağrılarımı unudur, bütün pisliklҽrin yox olduğunu düşünürҽm. Sҽni hiss etdikcҽ sanki içimdҽn bir göz açılıb dünyaya baxır. O zaman mҽn hҽr şeyi daha parlaq, daha işıqlı görürҽm.

111

Sonabəyim:Hüseyn! Mҽni bağışla, Hüseyn! Mҽn gҽrҽk sҽni qҽlbimҽ bu qҽdҽr yaxın buraxmayaydım. (İçin­için ağlayır)

Hüseyn xan Müştaq: Ҽgҽr mҽn bu qҽlbҽ bu qҽdҽr yaxın olduğumu bilmҽsҽydim, çoxdan ölҽrdim. Elҽ sҽn özün dҽ mҽnim qҽlbimҽ bu qҽdҽr yaxın olmasaydın, ürҽyim çoxdan dayanmış olardı. (Ҽyilib xҽfifcҽ hҽr iki yanağından öpür.) Mҽn elҽ bilirdim ki, tҽkcҽ mҽnim göz yaşlarım duzludur. Sҽn demҽ, sҽnin dҽ göz yaşların duz dadırmış. (Hҽr ikisi bir­birinҽ baxaraq gülümsҽyirlҽr.)

Sona bəyim:Mҽn başqa xanımlar kimi körpҽmi dayҽlҽrin ixtiyarına vermҽdim. İstҽdim yad nҽfҽsdҽki soyuqluq onu vurmasın.

Hüseyn xan Müştaq:Mҽn isҽ sҽndҽki sevgini vҽ doğmalığı onun körpҽ tҽbҽssümündҽn sayrışan işıqlarda görürdüm.Mҽn onu hҽmişҽ ürҽyimin başına qoyurdum ki, o mҽnim ata ürҽyimin döyüntülҽrini övladım kimi yaşaya bilsin.

Sona bəyim:Eyvana çıxmamışdan qabağa ona baxdım. Sakitcҽ uyuyurdu. (Hҽr ikisi susub sanki uşağın necҽ nҽfҽs almasını dinlҽyirlҽr.) İndi o bizdҽn ayrılandan sonra Hacı Ҽbdülqadir xan soyuqluğunda necҽ olacaqdır?

Biz böyük sҽhv etdik. Onu ata­ana sevgisinҽ öyrҽtdik.

(Susur, lakin yanaqlarından süzülҽn göz yaşları Ay işığında ulduzcuqlar kimi görünür.)

Hüseyn xan Müştaq:Sona, ürҽyi olmayan oğul bizim nҽyimizҽ lazımdır? Harada olsan da, ürҽksiz adamlardan qaç. Onlardan heç kimҽ xeyir gҽlmҽz.

Ancaq bunun ҽn çҽtin yeri Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanın 112

azyaşlı olmasıdır. Allah namҽrdin bҽlasını versin. Qoy bu düyün açılsın, günahkarın dҽrisini soyduracağam.

Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanın xҽcalҽtindҽn çıxacağam.

(Qucaqlaşırlar.Ayağa qalxıb yataq otağına keçırlҽr.) (İkinci hissҽ, birinci bölüm, üçüncü səhnənin sonu)

Dördüncü səhnə.

Dardoqqaz müsibəti.

(Divanbҽyi Kҽrim bҽy başda olmaqla iki faytondan ibarҽt mҽiyyҽt Kürü keçib Dardoqqaz tҽrҽfҽ dönür. Xanzadҽ libasında olan Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağa Faytonda Divanbҽyi ilҽ Bala Hacı xanın arasında ҽylҽşmişdir.Ağsaqqallar isҽ arxadan gҽlҽn ikinci faytonda ҽylҽşmişlҽr. Dardoqqaz boyunca silahlı adamların gҽzişdiklҽri görünür. Bu mҽnzҽrҽdҽn şübhҽlҽnҽn divanbҽyi faytonların ağzını Şҽkiyҽ döndҽrmҽk ҽmri vermҽk istҽsҽ dҽ, daha da pis vҽziyyҽtҽ düşҽcҽklҽrindҽn ehtiyat edҽrҽk, fikrini dҽyişir. Gördüklҽrindҽn narahatçılıq hissi geçirҽn Bala Hacı xana baxışları vҽ başının işarҽsi ilҽ ehtiyatlı olmağı işarҽ edir.Faytonlar Hacı Ҽbdülqadir xanın yerlҽşdiyi iqamҽtgahın hҽyҽtinҽ daxil olur. Onlar faytonlardan düşҽrҽk, silahlı adamların arasından keçib ayaq üstҽ dayanan Hacı Ҽbdülqadir xanın qarşısında dayanırlar.)

Divanbəyi Kərim bəy:

(Heç bir şey olmayıbmış kimi, tövrünün pozulduğunu biruzҽ vermҽdҽn) Şҽkinin vҽ Şirvanın

bҽylҽrbҽyi Hüseyn xan Müştaqdan ҽmisi Hacı Ҽbdülqadir xana salamlar olsun!

Hacı Əbdülqadir xan:(Kobud vҽ quru bir tҽrzdҽ) Eşitdik.

Divanbəyi Kərim bəy: (Yenҽ dҽ pҽrtliyini gizlҽdҽrҽk, sҽmimi bir sҽslҽ) Şҽkidҽ el qarşısında olacaq mҽhkҽmҽdҽ sizin tҽhlükҽsizliyinizҽ zamin durmaq üçün qardaşınız 113

oğlu Hüseyn xan Müştagın ilkini gҽtirmişik. Buyurun, möhtҽrҽm xanın möhtҽrҽm oğlunu qҽbul edin.(Xanzadҽ libaslı Mҽhҽmmҽdhҽsҽn xanı bir addım qabağa çıxarır.)

Hacı Əbdülqadir xan: (Porzala­porzala) O bizim işimizdir. (Çevrilҽrҽk) Götürün!( Ҽli silahlı iki adam uşağı götürüb Hacı Ҽbdülqadir xanın qarşısına qoyur.Uşağa baxmaq ҽvҽzinҽ üzünü yana tutaraq) Aparın!(Uşağı aparırlar.) Uşağa baxıın!

Elҽ bil, daş parçasıdır. Cınqırı da çıxmır.

Divanbəyi Kərim bəy: Bunu sizdҽn gözlҽmҽzdim, Hacı! Sizҽ dҽ ayıb olsun, yanınızdakılara da!

Hacı Əbdülqadir xan: SҽnHüseyn xan Müştaqın divanbҽyisisҽn... Mҽnim üçün isҽ heç kimsҽn.

Divanbəyi Kərim bəy:(Qҽti vҽ ciddi bir şҽkildҽ) Kimin kim olduğunu Allah bilir. Hacı Əbdülqadir xan: Mҽnҽ lazım olan qurbanı gҽtirdiyiniz üçün hamınıza tҽşҽkkürlҽr.

Birinci ağsaqqal: (Kinayҽli vҽ incik bir tҽrzdҽ irҽli çıxır.)

Tҽşҽkkürlҽrin özünҽ qalsın, Hacı! Budurmu sҽnin insanlığa hörmҽtin? Sҽnin boynun yalan vҽ hiylҽ qiymҽtindҽ imiş ki!

Hacı Əbdülqadir xan:(Ağsaqqalın sözünü kҽsҽrҽk) Bҽs nҽ bilmişdiniz? Bҽs siz Cҽfҽr ağanı hiylҽ ilҽ üzüörtüklulҽrҽ boğduranda bilmirdinizmi ki, sizi dҽ hiylҽ ilҽ tora salacaqlar? Gҽtirdiyiniz o körpҽ quzunu Cҽfҽr ağanın qҽbri üstündҽ kҽsҽcҽyҽm102..

Qoy Cҽfҽr ağanın od tutub yanan qҽbri körpҽ quzunun buğlana­buğlana axan imisti qanı ilҽ azacıq da olsa, sҽrinlҽsin. İkinci ağsaqqal:(Şaşırmış halda) Sҽn Kürün o üzündҽ 114

belҽ danışmazdın,Hacı! Sҽn demҽ, bir üzü ağ, bir üzü qara dünya kimi Kürün dҽ o üzü ilҽ bu üzünün fҽrqi varmış.

Hacı Əbdülqadir xan: ( Qısa bir fasilҽ. İstehza ilҽ.)

Bҽlkҽ, o fҽrqi sҽn bizҽ izah edҽsҽn, ağ... (başını sağa­sola yellҽyҽrҽk) saqqal! İkinci ağsaqqal: Kürün bu üzü İbrahim xana baxır – Qarabağ torpağıdır.Görünür, sҽnin işlҽklҽrindҽn hҽlҽ onun xҽbҽri yoxdur. Yan­yörҽndҽ sülҽnҽn silahlı qulbeçҽlҽrdҽn bҽzilҽrinin vaxtilҽ özünü Hacı Çҽlҽbi xanın oğlu kimi qҽlҽmҽ verib Fҽtҽli xan Ҽfşardan xanlıq almaq eşqinҽ düşҽn vҽ qara sevdası üzündҽn başını da ҽlindҽn verҽn Ҽrҽşli Mҽlik Ҽlinin adamları olduğunu görürük.

Hacı Əbdülqadir xan: Kişi, mҽni az hirslҽndir! İkinci ağsaqqal: (Qarğıyır) Hirsin başına çıxsın!

Hacı Əbdülqadir xan: Hҽlҽ çox başları yeyҽndҽn sonra bu hirs başa çıxacaq! İkinci ağsaqqal: Öz başını yeyҽsҽn!

Hacı Əbdülqadir xan: (Cҽld bir hҽrҽkҽtlҽ xҽncҽrini çıxarıb ucunu onun sinҽsinҽ toxundura­toxundura) Baş yeyҽn sҽn boyda olar!(Qҽzҽbindҽn az qala xırıldaya­xırıldaya) Diz çök qabağımda! (Xҽncҽrin ucu ilҽ qocanı itҽlҽyir. Qoca sҽntirlҽyir, yıxılmamaq üçün bir­iki addım dal­dalı çҽkilir.) İkinci ağsaqqal:(Özünü dikҽldҽrҽk qҽtiyyҽtli vҽ aydın

Mҽnim dizlҽrimi dҽ kҽsҽ bilҽrsҽn, amma diz çökdürҽ bilmҽzsҽn. Biz bura diz çökmҽk üçün yox, sҽni Şҽkiyҽ xalqın qarşısına çıxarmaq üçün gҽlmişik. bir sҽslҽ)

115

Sҽn Şҽkidҽ özünün vҽ ҽtrafının tҽhlükҽsizliyinҽ ҽmin olasan deyҽ, hҽm ürҽyindҽkilҽri, hҽm dҽ bildiklҽrini açıqca deyҽ bilҽsҽn deyҽ, nҽticҽdҽ hҽqiqҽt ortaya çıxsın deyҽ xanın oğlunu gҽtirmişik. İndi nҽ deyirsҽn?

Biz xanın oğlunu girov olaraq burada qoyuruq. Bҽs sҽn bizimlҽ gedirsҽnmi?

Hacı Əbdülqadir xan: (Yenidҽn xҽncҽrinin ucu ilҽ qocanı itҽlҽyir. Buna dözҽ bilmҽyҽn Bala Hacı xan yerindҽn tҽrpҽnib qabağa çıxmaq istҽyir. Bu zaman Divanbҽyi Kҽrim bҽy onu qolundan tutub saxlayır. Bunu görҽn Hacı Ҽbdülqadir xan daha da özündҽn çıxır, Bala Hacı xana sarı dönҽrҽk) Küçük! Sҽndҽmi mҽnim üstümҽ

qoğazlanırsan, küçük? (Xҽncҽrini qocadan çҽkib Bala Hacı xanın sinҽsinҽ dayayaraq) Vallah, sҽni öldürҽrҽm! (Vҽziyyҽtin daha da pislҽşdiyini görҽn divanbҽyi Kҽrim bҽy hҽyҽcanlanır.)

Divanbəyi Kərim bəy: (uca sҽslҽ) Özünҽ gҽl, Hacı!

Bu günün sabahı da vardır! Özünҽ qayıt!

Hacı Əbdülqadir xan:(Onları kҽnardan seyr edҽn silahlılara dönҽrҽk) Onları tҽrpҽnmҽyҽ qoymayın! (Silahlıların bir qismi divanbҽyinin vҽ iki ağsaqqalın qollarından tutub bҽrk­ bҽrk saxlayır, bir qismi isҽ ҽllҽrindҽ silah hazır vҽziyyҽtdҽ dayanır.)

Qoyun onlar da göz dağının nҽ olduğunu görsünlҽr!

Divanbəyi Kərim bəy: Haqqı qoyub nahaqqa qaçma, Hacı!Onsuz da Haqqın divanından qaça bilmҽyҽcҽksҽn!

Hacı Əbdülqadir xan:( Bala Hacı xanı göstҽrҽrҽk) Bunu da tutun!(Bala Hacı xanı da qollarından tutub bҽrk­saxlayırlar) Bala Hacı xan:(Kin vҽ nifrҽtlҽ) Daha sҽnҽ ҽmi demҽyҽ dilim gҽlmir. Sҽn şҽrҽfsiz adamsan! (Hündürdҽn) Vur mҽni!

116

Hacı Əbdülqadir xan:Küçük! Vuraram da. Ötҽrҽm dҽ!

Bala Hacı xan:(Daha da bҽrkdҽn) Vur deyirҽm! Mҽnim sҽn adda ҽmim yoxdur!

Hacı Əbdülqadir xan: Mҽnim dҽ sҽn adda qardaşım oğlu yoxdur! Vuraram!

Bala Hacı xan: Vurmasan, pis adamsan! Di vur!

Hacı Əbdülqadir xan:Di al, küçük!103.(Vurur.)

Bala Hacı xan:(Aldığı zҽrbҽdҽn iki bükülҽrҽk) Doğrudan da pis adamsan! (Yıxılır) Hacı Əbdülqadir xan:(Qanlı xҽncҽrini bir kҽnara ataraq, sanki mırıldayırmış kimi) Yola salın getsinlҽr! Gördüklҽrini xanlarına danışsınlar!(Dağılışırlar.Divanbҽyi ağsqqalların vҽ faytonçuların kömҽyi ilҽ ilҽ artıq canını tapşırmış Bala Hacı xanı faytona qaldırıb öz böyründҽ oturtdurur, sürüşüb düşmҽsin deyҽ möhkҽmcҽ tutur.Kҽnardan baxanda onlar yanaşı oturmuş kimi görünürlҽr.Üzünü faytonçulara tutaraq)

Divanbəyi Kərim bəy: Sürün, gedҽk! Dҽrҽ xҽlvҽt olanda tülkü bҽy olur.(Gedirlҽr.) (İkinci hissə, birinci bölüm, dördüncü səhnənin sonu)

117

Beşinci səhnə.

Qarabağda məşvərət. (Şuşa şҽhҽri.Divanxanada mҽşvҽrҽt gedir.Başda İbrahimxҽlil xan Cavanşir ҽylҽşmişdir. Onun sağında mҽslҽhҽtçisi vҽ eşikağası Molla Pҽnah Vaqif, ondan aşağıda münşi Mirzҽ Kҽrim bҽy Hacılı, solunda divanbҽyi Seyid Şahmҽmmҽd ağa Sofuoğlu , o cümlҽdҽn katib Mirzҽ Zeynalxan bҽy Ҽlimҽrdan bҽy oğlu Köçҽrli, eşikağası kömҽkçisi Kazım bҽy Kҽbirli104. ondan aşağıda isҽ İyirmidörd mahalının105. naibi Mirzҽ Adıgözҽl bҽy Boyҽhmҽdli vҽ başqaları oturmuşlar. İbrahimxҽlil xan şҽstlҽ ayağa qalxır.Üzünü Vaqifҽ tutaraq) İbrahimxҽlil xan: (Vaqifҽ sarı dönҽrҽk) Bir de, görüm,

nҽ hadisҽ baş vermişdir?

Molla Pənah Vaqif: Möhtҽrҽm xan, bir müddҽt bundan ҽvvҽl İyirmidörd mahalından çapar gҽlmişdir. İbrahimxҽlil xan:Gҽlsin! Çapar: (İçҽri daxil olaraq baş ҽyir. Xan ҽli ilҽ ona danışmasını işarҽ edir.) Xani­ möhtҽrҽm, İyirmidörddҽ nahaqq qan töküldü.(Susur.) İbrahimxҽlil xan: Danış! Çapar: Sizin sayeyi­ mҽrhҽmҽtinizdҽn Dardoqqaz­ da sığınacaq tapan Şҽkili Hacı Ҽbdülqadir xan görüşünҽ gҽlҽn Bala Hacı xan Ağakişi bҽy oğlunu öldürdü. İbrahimxҽlil xan:Sҽbҽb? Çapar:Onu bir neçҽ müddҽt bundan ҽqdҽm qardaşı Cҽfҽr ağanın necҽ vҽ kim tҽrҽfindҽn öldürüldüyünü aydınlaşdırmaq üçün Şҽkiyҽ, mҽhkҽmҽyҽ dҽvҽt et­ mişdilҽr. O da ҽvҽzindҽ canının bahası olaraq Hüseyn xanın sevҽr oğlu Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanı tҽlҽb etmişdi.

Onu elҽ bu gün sҽhҽr gҽtirib Dardoqqaza çıxartdılar.

118

O, on­on bir yaşlarında oğlan uşağı idi. Arada münaqişҽ olmasın deyҽ sizin adamlarınız da onları qoruyurdular. İbrahimxҽlil xan:O necҽ qorumaqdır ki, orada nahaqq qan tökülür? Çapar: Mҽnim bildiyim bundan ibarҽtdir ki, Hacı xan Hüseyn xanın on­on bir yaşlı körpҽsini çox pis qҽbul etdi.Rҽftarından mҽlum oldu ki, o, uşağı öldürҽcҽkdir. Bunu hiss edҽn Şҽkililҽr ondan dҽrhal Şҽkiyҽ, mҽhkҽmҽyҽ getmҽsini tҽlҽb etdilҽr. Onda Hacı Ҽbdülqadir xan daha da pislҽşdi. Şҽkililҽri tҽhqir etmҽyҽ başladı. Mҽrhum Şҽki xanı Ağakişi bҽyin oğlu Bala Hacı xan 20­21 yaşlarında , boyulu –buxunlu, rҽşid bir oğlan idi. Ҽmisinin hörmҽtsizliklҽrinҽ dözmҽdi.

Etirazını bildirdi. Ҽvҽzindҽ isҽ Hacı xan onu öldürmҽklҽ hҽdҽlҽdi. Hҽdҽlҽdi vҽ öldürdü. Sizin tҽrҽfinizdҽn Hacı xana tҽhkim edilҽn döyüşçülҽr Şҽkilililҽri mühasirҽyҽ almasaydılar, qan su yerinҽ axacaqdı. Naҽlac qalan Şҽkililҽr Bala Hacı xanın meyidini götürüb getmҽyҽ mҽcbur oldular. İbrahimxҽlil xan:Kifatҽtdir!Tҽcili olaraq qayı­ dırsan. Hacı xana çatdırarsan ki, Qarabağ torpağında ölüm hökmünü bircҽ adam cıxara bilҽr. O adam Qarabağın xanı İbrahimxҽlil xan Cavanşirdir. Başqa xanlıqlara onun saavı getmҽsin, Hüseyn xan oğlu Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanı sağ­salamat mҽnim yanıma göndҽrsin106.. Gedҽ bilҽrsҽn!(Çapar çıxır. Yenҽ dҽ üzünü Molla Pҽnaha tutaraq) Molla Pҽnahın fikri­zikrini bilmҽk istҽrdim.

119

Molla Pənah Vaqif:(Fikirli­fikirli) Möhtҽrҽm xan, Hacı Ҽbdülqadir xan Qarabağdan imdad dilҽdi.

Qarabağ ondan kömҽk ҽlini ҽsirgҽmҽdi.Ҽldҽn tutan ҽliniz var olsun! İbrahimxҽlil xan:Oxunu atıb yayını gizlҽtmҽ, açıq danış!

Molla Pənah Vaqif: Şҽkinin ağır günlҽrindҽ Hüseyn xanın xanlıq taxtına ҽylҽşmҽsindҽ sizin ҽmҽyiniz olmuşdur. Sizin dostunuz olan vҽ sizin zҽhmҽtinizi heç vaxt itirmҽyҽn Hüseyn xana düşmҽn kҽsilҽn bir adama da dar gündҽ dayaq durdunuz. Ҽgҽr sizin dayaq durduğunuz adam dostunuzu mҽhv etmҽk fikriylҽ yaşayırsa, günün günortasında, hamının gözü qarşısında dost­doğmaca qardaşının yeqanҽ oğlunun ürҽyinin başına xҽncҽrini saplayıb öldürürsҽ, o hҽmişҽ sizin nҽzarҽtiniz altında olub, sizin göstҽrişlҽrinizlҽ hҽrҽkҽt etmҽlidir. Onu gözdҽn qoymaq olmaz. İbrahimxҽlil xan: Axırıncı fikrini bҽyҽndim107.. Bҽs yaxşı, divanbҽyi nҽ fikirdҽdir?

Divanbəyi Seyid Şahməmməd ağa Sofuoğlu: Qarabağ torpağında ölüm hökmü vermҽk Qarabağ xanının müstҽsna sҽlahiyyҽtidir. Kҽnardan baxana elҽ gҽlҽcҽk ki, bu qҽtlin arxasında nҽsҽ vardır. Bu mҽqamda Hacı Ҽbdülqadir xan hҽddini aşmışdır. İbrahimxҽlil xan: Ҽlavҽ çapar göndҽrin, onu da divanxanaya gҽtirsinlҽr! çapar göndҽrmҽk üçün çölҽ çıxır.Xan münşiyҽ sarı çevrilҽrҽk) Münşi Mirzҽ Kҽrim bҽy Hacılı nҽ fikirlҽşir?

120

Münşi Mirzə Kərim bəy Hacılı: Fikirlҽşirҽm ki, üz verҽndҽ astar istҽmҽk qҽdim adҽtdir. İbrahimxҽlil xan: Üzün üstündҽ astarın verilmҽsi dҽ qҽdim adҽtdir. Şҽkililҽr kimi lap dҽrindҽn baltalayırsan, Mirzҽ Kҽrim bҽy!

Münşi Mirzə Kərim bəy Hacılı: (Sözü dҽyişmҽk fikri ilҽ) Mҽnimki katiblҽrin yazdıqlarına bildiklҽrimi ҽlavҽ edib tarix yazmaqdır. İbrahimxҽlil xan: Bҽs katiblҽrin işi nҽdҽn ibarҽtdir?

Münşi Mirzə Kərim bəy Hacılı: İşlҽri çox da çҽtin olmasın deyҽ eşitdiklҽrini lazım olduğu kimi yzmaq katiblҽrin işidir. İbrahimxҽlil xan:(Üzünü katibҽ tutaraq) Ey adı şah arşınından da uzun olan katib Mirzҽ Zeynalxan bҽy Ҽlimҽrdan bҽy oğlu Köçҽrli, münşi düz buyururmu?

Katib Mirzə Zeynalxan bəy Əlimərdan bəy oğlu Köçərli: Münşi düz buyurur, mҽnim xanım. İbrahimxҽlil xan:(İyirmidörd mahalının naibinҽ dönҽrҽk) Naib, sҽnin güddüyün mahal niyҽ bu gündҽdir?

Naib Mirzə Adıgözəl bəy Boyəhmədli: Mҽnim xanım, bu günümüzҽ dҽ şükür! (Salavat çevirir) Hadisҽ o qҽdҽr qҽfil baş verdi ki, çaşıb qaldıq.Yaxşı ki, sizin adamlarınız Şҽkililҽri tҽrpҽnmҽyҽ qoymadılar... İbrahimxҽlil xan: Bҽs sҽnin adamların nҽ iş gördülҽr?

Naib Mirzə Adıgözəl bəy Boyəhmədli:Mҽnim adamlarım sizin adamlarınızın nökҽrlҽridirlҽr. Sizlҽr­ dҽn buyruq olmasa, quyruq tҽrpҽnmir...

121

İbrahimxҽlil xan: Xub, bu­mҽşvҽrҽtdir, şeiri­şҽb deyil. Deyilҽn adamları da gҽtirsinlҽr, sabah onların işinҽ baxarıq. Dağılışın! (Hamı ayağa qalxır.Üzünü Vaqifҽ tutaraq) Sҽn dayan, bir azdan gedҽrsҽn. (Sakit sҽslҽ) Molla Pҽnah, rҽngi­ruyin xoşuma gҽlmir.

Molla Pənah Vaqif: Xan sağ olsun, Hacı Bala xan Ağakişi bҽyin son yadigarı idi. O fiyatda igidҽ qıyan adama dostumuz Hüseyn xanın on­on bir yaşlı övladını tapşırmaq günahdır. İbrahimxҽlil xan: Onu Hacı xanın ҽlindҽn alacağam.

Ancaq bir şҽrtlҽ.

Molla Pənah Vaqif:Hansı şҽrtlҽ, möhtҽrҽm xan? İbrahimxҽlil xan: O şҽrtlҽ ki, bunu bizdҽn başqa heç kim bilmҽyҽcҽkdir. Hüseyn xan isҽ heç bilmҽyҽcҽkdir. Ҽks halda Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanın boğazı cücҽ boğazı kimi qoparılıb atılacaqdır.

Molla Pənah Vaqif: Hҽr şҽrtinizҽ razıyam, xan.

Tҽki uşaq sağ qalsın. Bҽs Hacı Ҽbdülqadir xana qarşı tҽdbiriniz necҽ olacaqdır? İbrahimxҽlil xan:Hüseyn xan Müştaqın adı gҽlҽn­ dҽ hҽlҽ dҽ ҽhli­Şirvanın dodaqları çatlayır. Çox sevilҽn adamlar isҽ çox kür olurlar. Hüseyn xan kürlük etmҽsin deyҽ oğlu tҽrҽfdҽn sınıqlıq, ҽmisi tҽrҽfdҽn isҽ sҽksҽkҽ içҽrisindҽ yaşamalıdır. Buna görҽ dҽ mҽn Hacı Ҽbdülqadir xanı ҽlimdҽ sıyırmaqılınc kimi hazır saxlamalıyam. Oldumu vҽziri­möhtҽrҽm?

Molla Pənah Vaqif: Oldu, möhtҽrҽm xan!

122

İbrahimxҽlil xan: Gecҽn xeyrҽ qalsın! İbrahimxҽlil xan: Xeyrҽ qҽnşҽr! (Çıxırlar.) (İkinci hissə, birinci bölüm, beşinci səhnənin sonu)

İkinci bölüm. Birinci səhnə. “Şanlı məktub.” (Şuşa şҽhҽri. Divanxanada mҽşvҽrҽt gedir. Şura üzvlҽri oradadırlar.

Hamı ҽsҽbi vҽ pҽrtdir. Başını aşağı salıb ayaq üstҽ dayanan Hacı Ҽbdülqadir xan bağışlanmasını iltimas edir.)

İbrahimxҽlil xan: Xҽncҽrini doğmaca qardaşın oğlu Bala Hacı xanın ürҽyinҽ yeridҽndҽ ҽllҽrin ҽsmҽdimi?

Hacı Əbdülqadir xan: Ҽli ҽsҽn kişidҽn xan olarmı? İbrahimxҽlil xan: Axı, sҽnҽ can ҽvҽzi can göndҽrmişdilҽr. Niyҽ Şҽkiyҽ mҽhkҽmҽyҽ getmҽdin?

Hacı Əbdülqadir xan: Getsҽydim, mҽni günahkar bilib öldürҽcҽkdilҽr.

Amma heyif ki, Bala Hacı xan yekҽxanalıq edib qabağıma keçdi. (Hüseyn xanın oğlunu nҽzҽrdҽ tutaraq) O birinin dҽ başını it qiblҽsinҽ kҽsҽcҽkdim ki, sizin adamlarınız qoymadılar. İbrahimxҽlil xan: Bҽs sҽn bilmirdinmi ki, İbrahim xan olan yerdҽ sҽn baş kҽsҽ bilmҽzsҽn?

Hacı Əbdülqadir xan:(Birdҽn­birҽ dҽyişҽrҽk) Kҽs onun başını, qurbanın olum!Elҽ bu dҽqiqҽ gҽtirsinlҽr, kҽs!Bundan sonra mҽnim dҽ başımı kҽs! Bircҽ bilim ki, Hüseyn xanın balasının başı kҽsilmişdir.

123

İbrahimxҽlil xan: Dikbaşlıq edib mҽnim yerimҽ baş kҽsdiyin üçün cҽzalanırsan. Buna görҽ dҽ o başı kҽsmҽk xoşbҽxtliyi sҽnҽ nҽsib olmayacaqdır. O başı kҽsib, sҽnҽ onun qanlı köynҽyini göndҽrҽcҽklҽr108..

Bҽsindirmi?

Hacı Əbdülqadir xan: Bҽsimdir. İbrahimxҽlil xan:(Ҽllҽrini­ҽllҽrinҽ vuraraq içҽri daxil olan yasavullara ҽmr edir.) Aparın! Özü dҽ ҽmisi oğlu Hacı Rҽsul bҽylҽ vҽ şairlҽri ilҽ birlikdҽ aparın ki, zindanda darıxmasın. İki gündҽn sonra aparıb onları yenҽ dҽ Dar­ doqqazın dar yerinҽ yerlҽşdirҽrsiniz! (Eşikağası kömҽkçisi Kazım bҽy Kҽbirli elҽ bu vaxt içҽri daxil olur)

Eşikağası köməkçisi Kazım bəy Kəbirli: (Tҽzim edҽrҽk) Şҽkidҽn çapar gҽlib. İbrahimxҽlil xan:Gҽlsin! Çapar:(Daxil olur. Baş ҽyib mҽktubu dizlҽri üstünҽ qoyur.) Şҽkili Hüseyn xan Müştaq sizҽ salamlar göndҽrir. İbrahimxҽlil xan:Ҽleykҽssalam! Qҽbul! Mirzҽ Kazım bҽy Hacılı, mҽktubu katibҽ ver, oxusun. Gedҽ bilҽrsҽn!( Çapar dalı­dalı çıxır. İbrahimxҽlil xan münşiyҽ sarı çevrilҽrҽk)

Katib Mirzə Zeynalxan bəy Əlimərdan bəy oğlu Köçərli: ( Lülҽlҽnmiş mҽktubu götürüb açır, oxumağa başlayır.)

O bir olan , rəhman və rəhim Allahın adı ilə. Xanimöhtərəm Qarabağ! İşin əvvəli “Bismillah”la, sözün əvvəli isə “Salam”la başlayır. “Bismillah”la başlanan iş, “Salam”la başlanan “söz” Allaha layiq olmalıdır.

“Bismillah”a və “Salam”a vurulan əlavə rənglər sonradan bütöv bir nəslin rənginə çevrilir. Mənim 124

əmim Cəfər ağanın müəmmalı ölümü ilə əlaqədar olacaq açıq məhkəmədən qaçan o biri əmim Hacı Əbdülqadir xan həqiqətin bilinəcəyindən qorxaraq sizin Dardoqqazınıza sığındı. İbrahimxҽlil xan: Belҽ de... Oxu! Katib Mirzə Zeynalxan bəy Əlimərdan bəy oğlu Köçərli: (oxmağına davam edir.) Deyək ki, o sizə pənah gətirdi, siz də ona dayaq durdunuz. Bunlar bizim yaxınlığımıza və qohumluğumuza bir o qədər də xələl gətirmir və müəyyən mənada başa düşülür. Ancaq kim olmağından asılı olmayaraq mənə düşmən kəsilən bir adamın sizin himayənizdə olub mənim elçilərimi təhqir etməsi, sizin adamlarınıza arxayın olub özünün qardaşı oğlunu, mənim isə əmim oğlu Bala Hacı xanı qəddarcasına öldürməsi isə başa düşülmür. Çünki Qarabağın xanı sizsiniz. İbrahimxҽlil xan: (İstehza ilҽ) Oxu! Katib Mirzə Zeynalxan bəy Əlimərdan bəy oğlu Köçərli:(Yenidҽn oxumağına davam edir.) Oğlum Məhəmmədhəsən ağanın ölməsi və qalması ilə bağlı heç bir məlumatımın olmamasını da nəzərə almağınızı diqqətinizə çatdırıram. Sağdırsa, onu əmim Hacı Əbdülqadir xanın əlindən alıb Şəkiyə göndərməyinizi rica edirəm. Mənə vaxtı ilə kömək etməyinizi də unutmuram. Ümid edirəm ki, qatil Hacı Əbdülqadir xanın Şəkiyə qaytarılmasında kömək əlinizi bizdən əsirgəməyəcəksiniz. Təvəqqe edirəm ki, mənim gileygüzarla dolu olan bu məktubumu “şanlı” məktub kimi 125

qəbul edəsiniz. Xanlara layiq hörmət və ehtiramla. Şəki xanı Hüseyn xan Müştaq. İbrahimxҽlil xan:(Vaqifҽ sarı dönҽrҽk) Molla Pҽnah, sҽnin dostun elҽ hey iltimaslarda bulunur.

Molla Pənah Vaqif: Uman yerdҽn küsҽrlҽr, möhtҽrҽm xan. İbrahimxҽlil xan: O, Yeni Şamaxını Şҽkiyҽ bir­ lҽşdirҽndҽ, yaxınlara, uzaqlara hökm edҽndҽ bizi heç yadına da salmırdı. Ancaq mҽn sözümün ağa­ sıyam.O uşağı Şuşa qalasında saxlatdıracağam. Hacı Ҽbdülqadir xanı inandırmaq üçün isҽ ona qanlı bir köynҽk göndҽrtdirҽcҽyҽm. Belҽliklҽ, Hacı Ҽbdülqadir xanı özümün kölҽsinҽ çevirҽcҽyҽm. Çünki onu istҽdiyim vaxt Hüseyn xanın sҽrҽncamına vermҽk imkanın olacaqdır. O biri tҽrҽfdҽn dҽ oğlu haqqında dҽqiq mҽlumatı olmayan Hüseyn xan gümanlar vҽ şübhҽlҽr içindҽ ilan kimi qıvrılacaq, Hacı Ҽbdülqadir xanın mҽnim yanımda olması fikri isҽ ona rahatlıq vermҽyҽcҽkdir. Mҽn isҽ istҽdiyim vaxt Hüseyn xanı Hacı xanın, Hacı xanı isҽ Hüseyn xanın üzҽrinҽ qaldıra bilҽcҽyҽm. (Üzünü münşiyҽ çevirҽrҽk) Mirzҽ Kҽrim bҽy Hacılı, Şҽki xanının o mҽktubu barҽdҽ bir münşi kimi nҽ deyҽ bilҽrsҽn?

Mirzə Kərim bəy Hacılı:Xani­möhtҽrҽmin fikirlҽri daha mҽqbuldur. Ancaq Şҽki xanına tҽskinlik verici bir mҽktub yazmağa ehtiyac vardır. Müsaidҽ buyursanız, onu da mҽn hazırlayaram. İbrahimxҽlil xan: Müsaidҽdir. Ancaq dediklҽrimi 126

unutmamaq şҽrti ilҽ. (Qapı döyülür. Eşikağası kömҽkçisi Kazım bҽy Kҽbirli tҽzim edҽrҽk içҽri daxil olur)

Eşikağası köməkçisi Kazım bəy Kəbirli: Gülüstan mҽlikliyindҽn Molla Vҽli Vidadi gҽlmişdir. İbrahimxҽlil xan: Gҽlsin! (Qapı açılır, Molla Vҽli Vidadi içҽri girib yüngülcҽ baş ҽyir.)

Molla Vəli Vidadi: Külli Qarabağın xani­möh­ tҽrҽmi İbrahim xana vҽ onun ҽtrafına salamlar olsun!( Növbҽsi çatdıqca hamı ilҽ görüşür.)

İbrahimxҽlil xan:Gülüstanda vҽziyyҽt necҽdir?

Molla Vəli Vidadi: Bir yerin ki, mҽliyi Abov ola109., orada vҽziyyҽt necҽ olar? Bir tҽrҽfdҽn mҽnimlҽ sҽnҽ salam göndҽrirlҽr, bir tҽrҽfdҽn dҽ başqaları ilҽ Herakliyҽ mҽktublar yollayıb onları rus çariçҽsinҽ çatdırmağı xahiş edirlҽr.Ҽslҽn Suriyanın Hҽlҽb şҽhҽrindҽn gҽlmiş Karapetlҽ Saradan Lorinin Sanahin kҽndindҽ doğulan Arutinin­ Sayat­Novanın110. vҽ ya ―Sayadın Nҽvҽsi‖nin Heraklinin sarayında sazҽndҽlҽrin başçısı olması,7­8 il bundan ҽvvҽl onun oradan Qax karvansarasına gedib, orada Ter­Stepan adı ilҽ keşişlik etmҽsi, dini müntҽxҽbat tҽrtib etmҽklҽ yanaşı hҽrdҽn keşiş­vartapet paltarını dҽyişib toylarda çalıb­çağırması barҽdҽ şaiyҽlҽrlҽ dolu Gülüstanın vҽziyyҽtini tҽsҽvvür etmҽk çҽtin deyildir.

Bu, sizin xanlığınıza aid bir mҽliklik olsa da, İncҽ çayın yuxarısında yerlҽşҽn hazırki Gülüstan Rus çariçҽsinin sҽlib yürüşündҽn sonra görҽcҽyi xoşbҽxt günlҽrin heyranlığını indidҽn yaşayan Gülüstandır.Yaxşısını Gülüstan mҽliyi Abovla Crabert mҽliyi Mҽcnun111. bilir.

127

İbrahimxҽlil xan: (Sanki uzaqlara baxaraq) İndi sҽfҽrin haradır?

Molla Vəli Vidadi: Şeyxi, şıxı vҽ işığı bol olan bir yerҽ­Şıxlıya gedirҽm. İbrahimxҽlil xan: Nҽ vaxt qayıdacaqsan?

Molla Vəli Vidadi: Artıq oradakılarla sala­ matlaşmışam112.. Sizinlҽ dҽ salamatlaşmaq vҽ halal­ laşmaq istҽyirҽm. İbrahimxҽlil xan: O nҽ sözdür, ağsaqqal? Halal xoşun olsun! Nҽ vaxt olsa, qulluğunda hazıram. İstҽdiyin vaxt qayıdıb gҽlҽ bilҽrsҽn. Özü dҽ mҽn olan yerdҽ Abov kimdir ki, sҽnҽ qaşın üstҽ qara var deyҽ bilҽr?

Molla Vəli Vidadi: Hörmҽtiniz artıq, başınız uca olsun, xan. Ancaq mҽn bura gҽlҽndҽ bҽzi­bҽzi söhbҽtlҽr eşitdim. Mҽslҽhҽt özünüzünküdür. Onu deyirҽm ki, Hacı xana görҽ Hüseyn xanla pis olmağa dҽymҽz. Bir dҽ Hüseyn xanın oğlunu Hacı xanın ixtiyarına vermҽyin. Hüseyn xan yaxşı adamdır. İbrahimxҽlil xan: (Soyuq vҽ quru bir sҽslҽ) Ağsaqqal, o şey ki, mҽnҽ aiddir, onu mҽn bilҽrҽm. Mҽnim bildiyimi isҽ kimsҽ bilmҽz. İndi bu­sҽn, bu da­sҽnin Molla Pҽnahın. Gedin bir az gҽzişin!(Molla Vҽli Vidadi içҽridҽkilҽrlҽ salamatlaşır, Vaqiflҽ bҽrabҽr çıxır.) (İkinci hissə, ikinci bölüm, birinci səhnənin sonu)

128

İkinci səhnə.

Qudalar113.. ( Şuşa. Molla Pҽnah Vaqiflin evi. Gün bir adamboyu qalxmışdır.

Axşamı Molla Pҽnahın qonağı olan Molla Vҽli Vidadi çox gümrah görünür.Onlar evin qarşısındakı bağda, ağacların arasında salınmış süfrҽnin ҽtrafında döşҽkklҽr üzҽrindҽ oturub mütҽkkҽyҽ söykҽnҽrҽk şirin­şirin söhbҽt edirlҽr. Molla Pҽnah Vaqiflin oğlu Ҽli bҽy114. salamatlaşıb hansısa bir iş dalınca gedir. Bu vaxt Molla Pҽnah Vaqiflin arvadı Mҽdinҽ xanım115. daha nҽ lazım olduğunu öyrҽnmҽk üçün süfrҽyҽ yaxınlaşır. Bunu görҽn Molla Vҽli Vidadi üzünü Molla Pҽnaha tutaraq)

Molla Vəli Vidadi: Molla Pҽnah, Mҽdinҽ xanımın sҽnin üzҽrindҽki haqqı­sayı ölçüsüzdür. Ҽvvlcҽ Qarabağın Veysҽllisindҽ, sonra isҽ Şuşanın Saatlı mҽ­ hҽllҽsindҽ mҽktҽbdarlıq etmisҽn116.. ―Xalq noğula, şҽkҽrҽ vҽ qҽndҽ batanda sҽnin evindҽ axta zoğal da‖ olmamışdır. O günlҽrdҽ dҽ Mҽdinҽ xanımla birlikdҽ idin, bu günlҽrdҽ dҽ birlikdҽsҽn. Allah sizi ayırmasın.

Molla Pənah Vaqif: (Yarızarafatla) Molla Vҽli, düz deyirsҽn. Kişini arvaddan bircҽ Allah ayıra bilҽr. Yuxuya verilҽn Adҽm, Adҽmin qabırğasından yaradılan Hҽvva ҽhvalatı, yҽqin ki, yadındadır.(Ayaq üstҽ dayanıb onlara qulaq asan Mҽdinҽ xanıma baxaraq gülümsҽyir.)

Molla Vəli Vidadi: (Gülümsҽyҽ­gülümsҽyҽ) Nҽinki o, sizlҽrdҽn iraq olsun, hҽtta, İblisin araya girmҽsi, Adҽmlҽ Hҽvvanın cҽnnҽtdҽn qovulması, hҽrҽsinin Yer üzünün bir üzünҽ atılması da yadımdadır. (Mҽdinҽ xanıma sarı dönҽrҽk) Mҽdinҽ xanım, bizim Tükҽzbanın dili­ağzı 129

sizsiniz117.. Sizҽ halal olsun ki, Pҽri Soltan118. vҽ Mҽlҽk Cahan119. kimi qızlar böyütmüşsünüz.

Mədinə xanım:Tükҽzban xanımı da sağ olsun ki, mҽnim balalarımı öz balalarından ayırmır.Sizi dҽ sağ olun ki, Mҽhҽmmҽdağa120. vҽ Osman121. kimi oğullar böyütmüşsünüz. Biz hҽlҽ onlardan güldҽn ağır söz eşitmҽmişik. Balalarımız da elҽcҽ...

Molla Pənah Vaqif:(Nҽyҽsҽ aydınlıq gҽtirirmiş kimi Molla Vҽli Vidadiyҽ dönҽrҽk) Sizin evinizdҽ mҽnim qızlarıma ögeylik etsҽlҽr dҽ, hҽtta onları boşasalar da, bunun bizim dostluğumuza dҽxli olmayacaqdır. Biz dost olaraq qalacağıq.

Molla Vəli Vidadi: Dost olub qalmaq üçün dostluğu hiylҽdҽn, xҽyanҽtdҽn, yalandan vҽ böhtandan qorumaq lazımdır. Allah elҽmҽsin, işdir, ҽgҽr belҽ bir şey olsa, biz övladlarımıza dost olduğumuzu necҽ sübut edҽrik?

Gҽlin belҽ götürҽk ki,sizin qızlarınız deyil, mҽnim qızlarım sizin gҽlinlҽrinizdir. Sizin evinizdҽ mҽnim qızlarıma pis günlҽr verilirsҽ, onlar orada döyülürsҽ, söyülürsҽ, tҽhqir edilirsҽ, alçaldılırsa bizim dostluqdan dҽm vurmağımıza dҽyҽrmi? Ҽzizim Molla Pҽnah, bu dostluq deyil, uzunqulaqlar kimi canı qızanda anqırıb, canı soyuyanda başını yellҽmҽyҽ bҽnzҽr bir işdir.

Dost o adamdır ki, onun evindҽ dҽ sҽnҽ vҽ sҽninkilҽrҽ dost gözü ilҽ baxırlar. Allah çörҽyinizi bol, süfrҽnizi bҽrҽkҽtli elҽsin. Molla pҽnah, ―dövlҽtindҽn yetdik nanü nҽmҽgҽ,.. söz ki, çoxdur, yeri yoxdur demҽgҽ‖122.... Çayınızı içdik, çörҽyinizi yedik... Halallıq verin.

130

Molla Pənah Vaqif və Mədinə xanım:(Hҽr ikisi bir ağızdan) Halal xoşun olsun! O nҽ sözdür? Bu ki, sizin öz evinizdir.

Molla Vəli Vidadi: Elҽdir ki, vardır. Bu vaxta qҽdҽr özüm Gülüstanda olsam da, Tükҽzbana, üstҽlik dҽ oğlanlarıma tapşırmışam ki, gҽlinlҽrimi xiffҽt çҽkmҽyҽ qoymasınlar.Onları tez­tez sizҽ gҽtirib aparsınlar. O tҽrҽfdҽn dҽ sağ olsun Ҽli bҽyi.Vaqifҽ layiq oğuldur. O da sizi tez­tez Şıxlıya aparıb gҽtirmişdir.

Mədinə xanım: Allah sizi onların üstündҽn ҽskik etmҽsin. Heyif ki, çox qalmaq istҽmirsiniz.

Molla Vəli Vidadi: Hҽr şeyҽ görҽ çox­çox sağ olun. Faytonum hazır, faytonçum hazır. Amma az qalır ki, gün­ günorta olsun.Sҽhҽri Şuşada açdım, axşamı Şıxlıda qarşılayam gҽrҽk. (Çevrilib Molla Pҽnah Vaqifҽ baxır.)

Molla Pənah Vaqif: Ey vidadi, nҽ yaxşı ki, sҽn varsan. Yoxsa ki, başımız qarışıq, fikrimiz dolaşıq olardı.Gҽldin, beynimizin hisini, könlümüzün pasını sildin.(Gah Mҽdinҽ xanıma, gah da molla Vҽli vidadiyҽ gözucu baxaraq) Amma bir iş var..

Molla Vəli Vidadi:(Gülümsҽyҽ­gülümsҽyҽ) Görünür ki, hisli, paslı yerlҽriniz çoxdur. Oraları da özünüz tҽmizlҽyҽrsiniz. Hamısı mҽnҽ düşmҽz ki!

Molla Pənah Vaqif: Düz deyirsҽn, qardaşım!

Kim ki, sevdayi­sҽri­zülfi­pҽrişanҽ düşҽr123., Gahi zindanҽ, gahi çahi­zҽnҽxdanҽ düşҽr.

131

... Ey Vidadi, qҽmi­zindanҽ giriftar olmaq Bir sҽnҽ, bir mҽnҽ, bir Yusifi­Kҽnanҽ düşҽr.

Eşqҽ düşmҽk sҽnҽ düşmҽz, qocalıbsan, belҽ dur, Belҽ işlҽr yenҽ Vaqif kimi oğlanҽ düşҽr.

Molla Vəli Vidadi: Ҽlbҽttҽ ki, kişini arvad yanında sındırmaq olmaz. Amma ki,..

Molla Pənah Vaqif: Amma ki, nҽ?..

Molla Vəli Vidadi: Amma ki, Hҽr sҽhҽr bad ҽsҽr, arizi­cananҽ dҽyҽr124..

Toxunar sҽrvҽ gahi, gahi gülüstanҽ dҽyҽr. ... O nҽ qҽmdir oda bir mҽrdin ucundan yanasan, Verҽsҽn canını bir canҽ ki, min canҽ dҽyҽr.

Canımı atҽşi­qürbҽtdҽ belҽ yandırıram, Necҽ şҽm’ҽ dolanıb hҽr gecҽ pҽrvanҽ dҽyҽr.

Nҽ qҽdҽr olsa qoca gҽrçi Vidadi xҽstҽ, Yenҽ Vaqif kimi, ҽlbҽttҽ, yüz oğlanҽ dҽyҽr.

Molla Pənah Vaqif: Tҽki, ay qardaş, tҽki!..

(Gülüşürlҽr.) İlk olaraq Vidadi ocağının anasıTükҽzban xanıma, sonra da altı qızınızın altısına da salamlarımızı çatdır. Oğlanların Ҽyyubu, Ömҽri vҽ Ҽhmҽdi mҽnim ağzımla öp125..

132

Mədinə xanım:(Sözҽ qarışaraq) Oğlanların Ҽyyubun, Ömҽrin vҽ Ҽhmҽdin payını ayrı, arvadlarının hҽdiy­ yҽlҽrini isҽ ayrıca qoymuşam. Hҽr kҽsin hҽdiyyҽsini özünҽ vermҽyinizi xahiş edirҽm.

Molla Vəli Vidadi: Payınız artıq olsun, Mҽdinҽ xanım!

Molla Pənah Vaqif:Bütün bu işlҽri görüb gurtarandan sonra isҽ böyük oğlun Mҽhҽmmҽdağa ilҽ Pҽri Soltanı, kiçik oğlun Osman ilҽ Mҽlҽk Cahanı bizium adımızdan salamla, de ki, sağ vҽ salamatıq, onların da sağ vҽ salamat olmalarını o bir olan Allahdan tҽmҽnna edirik. Özlҽrinҽ vҽ uşaqlarına yaxşı muğayat olsunlar.

Mədinə xanım: Mҽhҽmmҽdağa ilҽ Pҽri Soltanın, Osman ilҽ Mҽlҽk Cahanın paylarını isҽ ҽn aşağıdan qoymuşam. Yolunuz uğurlu olsun. Xeyrҽ qҽnşҽr gedҽsiniz!(Vaqiflҽ qucaqlaşıb öpüşҽn, Mҽdinҽ xanımla görüşüb ayrılan Molla Vҽli Vidadi Faytona doğru gedir.Fayton yola düşür.

Mҽdinҽ xanım faytonun dalınca su atır.) (İkinci hissə, ikinci bölüm, ikinci səhnənin sonu)

133

Üçüncü səhnə.

Molla Vəli Vidadi Şəkidə.

(Hüseyn xan Müştaq sarayının qabağında dayanıb batan Günҽşi seyr etmҽkdҽdir.Eşikağasıbaşı Nağı bҽy ona yaxınlaşıb baş ҽyҽrҽk)

Nağı bəy: Möhtҽrҽm xan, qonağınız vardır. (Xanın ona sualedici nҽzҽrlҽrlҽ baxdığını görҽrҽk) Molla Vҽli Vidadi gҽlmişdir.

Hüseyn xan Müştaq:(Sevincҽk) Xoş gҽlmişdir, buyursun! (Çevrilҽrҽk qapıya doğru gedir. Artıq qapıda görünҽn Vidadi ilҽ qucaqlaşırlar.Hüseyn xan şairanҽ bir tövrlҽ))

Sҽni badi­sҽbamı eylҽdi agah halımdan126., Eşitdin, yoxsa bir sҽs naleyi­ bietidalımdan?

Bu müddҽtdҽ xҽyalın çıxmışdı xud xҽyalımdan, Deyim kim, ol sҽnҽ gҽtdi xҽbҽr verdi mҽlalımdan, Kim ҽrz etdi gҽtirmҽk dҽrdimҽ dҽrmanı, xoş gҽldin! Şҽha, lütfün füzun olsun ki, ҽltafi­ziyad etdin, Bu gün Müştaqi­didarın olanı pürmurad etdin, Ҽzҽldҽn ha unutmuşdun, sonra da ki, yad etdin, Qҽdҽm basdın sҽadҽtlҽ, bizim şҽhri abad etdin, Şҽrҽfli bҽzmi­iqbalın sҽri­ tabanı, xoş gҽldin!

Molla Vəli Vidadi:(Kövrҽlҽ­kövrҽlҽ) Ey hҽmdҽmim, sҽni qana qҽrq eylҽr127., Gҽl tҽrpҽtmҽ yaralanmış könlümü.

134

Ayrı düşmüş vҽtҽnindҽn, elindҽn, Hҽmdҽrdindҽn aralanmış könlümü.

Könül verdik hҽr bivҽfa yadlara, Hayıf oldu, ömür getdi badlara.

Fҽlҽk saldı dürlü­dürlü odlara Şan­şan olmuş, paralanmış könlümü.

Möhtҽrҽm xan, elҽ ki, mҽnim faytonum Bҽrdҽdҽn Yevlax tҽrҽfҽ keçdi, birdҽn­birҽ yadıma siz düşdünüz. Artıq mҽn Gҽncҽ xanlığının ҽrazisindҽ idim. Oradan Şҽkiyҽ gҽlib Hüseyn xan Müştaqla görüşmҽyimdҽn Gҽncҽ xanı Mҽhҽmmҽd Hҽsҽn xanın128. narahat olmayacağını bilirdim. Ona görҽ dҽ Faytonçuma Şҽkiyҽ istiqamҽt almasını ҽmr etdim.

Hüseyn xan Müştaq: Lap yaxşı etdin, Molla Vҽli! Bu dҽqiqҽ mҽnim hҽr şeydҽn daha çox dost sözünҽ ehtiyacım vardır. (Eşikağasıbaşına dönҽrҽk) Göstҽriş ver, elҽ bu şahpalıdların arasında bir axşam süfrҽsi açsınlar. Hara getsҽk dҽ, buranın havasına hava çatmaz.

Molla Vҽlinin faytonçusunu yuxarı karvansarada129. yerlҽşdirib, atlarını da rahatlasınlar. (Molla Vҽli Vidadiyҽ çevrilҽrҽk) Çörҽk verdiklҽrimin mҽnҽ qarşı olan yadlığı vҽ soyuqluğu az qalır ki, mҽni dҽ Şҽkidҽn uzaqlaşdırsın.

Molla Vəli Vidadi: Ey sözünün vҽ özünün müştaqı olduğumuz Müştaq! Sizi üşüdҽn yadlığı vҽ soyuqluğu Şҽkiyҽ müştaqlığınızla dҽf etmҽlisiniz. Şҽkinin yazıq (Yenidҽn qucaqlaşırlar.)

135

günlҽrҽ qalmasına yol vermҽk olmaz. Siz üşüsҽniz sizi isidҽcҽk köynҽyi tapmaq hҽr halda mümkün olacaqdır. Şҽki üşüsҽ, Şҽkini isidҽcҽk köynҽyi tikҽ bilҽcҽk dҽrzini tapmaq qeyri­mümkün bir işҽ çevrilҽcҽkdir.

Hüseyn xan Müştaq: Doğru olan hҽmişҽ doğrudur.

Bu da doğrudur ki, mҽn doğmalarımın yadlığı vҽ soyuqluğu içindҽ üşüyҽ­üşüyҽ qalmışam.

Molla Vəli Vidadi: Elҽ mҽnim özümü dҽ Gülüs­ tandan uzaqlaşdıran yadlıq vҽ soyuqluqdur. Xaç aş­ iqlҽri ilҽ şiҽ tҽҽssübkeşlҽrinin iddiaları arasında qal­ dım. İş gҽlib o hҽddҽ çatdı ki, sünnülüyünu atıb şiҽliyindҽn yapışan Molla Pҽnah Vaqif130. dҽ mҽnҽ ―Ҽqlin olsun, on iki imama inan, Fayda vermҽz sonra olmaq peşiman131.‖ deyҽ mҽslҽhҽt vermҽli, mҽn isҽ ona ―İmamlar ha deyil sҽnin yoldaşın, Olsaydı gözündҽ olardı yaşın‖132. deyҽ cavab vermҽli oldum. İnsan olduqlarını unudub qriqoryanlığı ilҽ mҽnҽmlik edҽn xaçpҽrҽstlҽrin, sünnülüyü vҽ şiҽliyi ilҽ mҽn­mҽn deyҽn müsҽlmanların arasında necҽ üşümҽyҽsҽn? İnsan soyuqluğundan da dҽhşҽtli soyuqluq ola bilҽrmi?

Hüseyn xan Müştaq: Olmaz ki, olmaz! Ancaq sҽn Gülüstandan uzaqlaşıb Şıxlıda133. yaşaya bilҽrsҽn. Şeyxli, şıxlı vҽ işıqlı bir yerdҽ yaşayan doğmaların Gülüstanda yaşadığın yadlığı vҽ soyuqluğu sҽnҽ un­ utdura bilҽrlҽr. Ancaq mҽnim doğmalarım o qҽdҽr yadlaşıb, o qҽdҽr soyuyublar ki, öz oğlum­ on bir yaşlı Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağa bir yana dursun, yeniyetmҽ ҽmim oğlu –iyirmi iki yaşlı Bala Hacı xanın buğlana­ 136

buğlana axan imisti qanı da onları doğmalaşdıra vҽ isidҽ bilmҽdi. (Dҽrin bir fikrҽ gedir.) Yaxşı ki, Bala Hacı xanı vaxtında evlҽndirmişdik, yaxşı ki, ondan Mahmud ağa134. adlı bir oğlan qaldı.

Molla Vəli Vidadi: Mҽn bunu hҽlҽ Gülüstanda olarkҽn, lakin ucundan­qulağından eşitmişdim. Dünҽn İbrahim xanı gördükdҽn sonra xeyli fikirlҽşmҽli oldum.

Axşam Molla Pҽnah Vaqifin qonağı olarkҽn dҽ ҽn çox bu barҽdҽ söhbҽt etmişik.

Hüseyn xan Müştaq: (Süfrҽni hazır vҽziyyҽtdҽ görҽrҽk) Süfrҽyҽ buyurun. Yeyib içҽ­içҽ danışaq. (Süfrҽyҽ ҽylҽşirlҽr. Hüseyn xan Müştaq Molla Vҽli Vidadiyҽ diqqҽtlҽ baxaraq)

Orada nҽ danışıb­danışmadığınızı bilmirҽm, amma mҽn danışım, siz qulaq asın. Ҽmim Cҽfҽr ağanın mҽnҽ etdiyi düşmҽnçiliklҽr, Küngüdlu Dostmҽhҽmmҽdin ҽli ilҽ mҽni devirmҽk cҽhdi hamıya bҽlli mҽsҽlҽdir.

Onsuz da mҽn bu mҽsҽlҽni araşdırıb günahkarın cҽzasını el qarşısında verҽcҽkdim vҽ günahkarı bağış­ lamayacaqdım. Amma nҽ baş verdi?

Molla Vəli Vidadi: (yeyҽ­yeyҽ) Nҽ baş verdi?

Hüseyn xan Müştaq: (Bir qurtum çay içҽrҽk) Ҽmilҽrim vҽ onların tҽrҽfdarları mҽhkҽmҽyҽ gҽlmҽdilҽr.Mҽlum oldu ki, onlar Kürü keçib, Dardoqqazda mҽskҽn salıblar, İbrahim xanın qanadının altına giriblҽr. O yandan da sҽs salıblar ki, bҽs Cҽfҽr ağanı Hüseyn xan Müştaqın adamları öldürmüşlҽr. Mҽni, tutar­tutmaz, ҽmi qatili etdilҽr. Ancaq onu da deyim ki, işdir, ҽgҽr ҽmim Cҽfҽr ağa mҽhkҽmҽdҽ iştirak etsҽydi vҽ günahkar olduğu 137

sübut olunsaydı, onda mҽn onu bağışlamayacaqdım.

Molla Vəli Vidadi: Deyirlҽr ki, kimlҽr tҽrҽfindҽnsҽ boğulub öldürülmüş Cҽfҽr ağanı aparıb Dardoqqazda basdırıblar.

Hüseyn xan Müştaq: Mҽsҽlҽ ondadır ki, Cҽfҽr ağanın necҽ olub öldürülmҽsindҽn mҽnim xҽbҽrim yoxdur. Mҽnim xҽbҽrim yoxdursa, yҽqin ki, mҽnim adamlarımın da xҽbҽri yoxdur. Çünki mҽn bu barҽdҽ heç vaxt vҽ heç kimҽ ҽmr vermҽmişҽm.

Bunu ҽmilҽrimҽ yaxın olan adamlar edҽ bilҽrlҽr.

Molla Vəli Vidadi: Möhtҽrҽm xan, deyҽsҽn mҽn dҽ nҽyisҽ başa düşürҽm. Eşitdiyimҽ görҽ Hacı Ҽb­ dülqadir xan kinli vҽ qҽtiyyҽtli adamdır. Dostluğu yadında qalmasa da, düşmҽnçiliyi yadından çıxmır.

Hüseyn xan Müştaq: Görünür ki, onların yaxın adamları Cҽfҽr ağanı boğub öldürüb, sonra da bunu mҽnim adamlarım tҽrҽfindҽn törҽdildiyinҽ Hacı Ҽb­ dülqadir xanı inandırıblar.

Molla Vəli Vidadi: Bu mҽharҽtdҽ vҽ bu qabiliy­ yҽtdҽ olan adamlar kimlҽr ola bilҽrlҽr?

Hüseyn xan Müştaq: Cҽfҽr ağanın üç şair dostu vardır: bunlardan birincisi Qaxidir ki, özgҽ arvadına kişilik elҽmҽkdҽ ad çıxarmışdır. İkincisi Şҽhdi­şҽkҽrdir ki,harda ҽhvallı adam görsҽ , boynundan ermҽni xaçı kimi asıllaşır. Üçüncüsü Qundaqlıdır ki, istҽdiyi vaxt qundaqdan çıxıb, istҽdiyi vaxt qundağa girir.

Molla Vəli Vidadi: Yadıma düşdü!.. O vaxt onun adı çҽkilҽndҽ Molla Pҽnah Vaqif demişdi:‖ Şҽkililҽr 138

demişkҽn, bu lap göracaxdı ki. Axı, bunun qundaqdan çıxması da var, müsibҽt onda olcaq.‖ Hüseyn xan Müştaq: Mҽn isҽ onun qundaqdan çıxan gününü dҽ, olacaq müsibҽti dҽ gün olsun ki, el görsün deyirҽm.

Molla Vəli Vidadi: Allah ağzınızdan eşitsin!

Hüseyn xan Müştaq: Ҽmim Hacı Ҽbdülqadir xan, güya ki,onu da öldürtdürҽcҽyimdҽn qorxaraq özü ilҽ ҽmi uşağımız Hacı Rҽsul bҽyi vҽ şairlҽrini dҽ götürüb Dardoqqaza qaçmasaydı, mҽhkҽmҽyҽ gҽl­ sҽydi, Qundaqlını qundağından çıxaracaqdım. Hҽqiqҽt bilinҽcҽkdi.

Molla Vəli Vidadi: Yҽqin ki, oğlunuzu da hҽqiqҽtin bilinmҽsi naminҽ ҽminizҽ girov göndҽrmisiniz.

Hüseyn xan Müştaq: Bҽli, Molla Vҽli, bҽli!Mҽn onun yanına dҽfҽlҽrlҽ barışıq üçün adam yolladım.

Mҽndҽn ona xҽtҽr gҽlmҽsin deyҽ oğlumu girov istҽdi. Çox hörmҽtli adamlarla oğlumu girov göndҽrdim.

Bunun müqabilindҽ mҽhkҽmҽyҽ gҽlmҽk ҽvҽzinҽ o daha da quduzlaşdı, xҽncҽrini haqsızlığını ona irad tu­ tan qardaşı oğlu Bala Hacı xanın ürҽyinҽ yeritdi.

Molla Vəli Vidadi: Bҽs sizin adamlarınız?

Hüseyn xan Müştaq: Bizim adamlarımızi isҽ dost sayıb, üz tutduğumuz İbrahimxҽlil xanın adamları tҽrki­silah etmişdilҽr. Onları yerlҽrindҽn tҽrpҽnmҽyҽ qoymamışdılar.

Molla Vəli Vidadi: Bҽs sizin oğlunuz necҽ oldu?

Hüseyn xan Müştaq: Onun necҽ olmağından hҽlҽ 139

dҽ mҽnim xҽbҽrim yoxdur. Mҽn bu olanlara görҽ dava açmaq istҽmҽdim. Çaparağı mҽktub yazıb İbrahimxҽlil xana göndҽrdim. Oğlumu Ҽbdülqadir xanın ҽlindҽn alıb Şҽkiyҽ göndҽrmҽyini rica etdim. İbrahim xan isҽ mҽnim çaparımı cavabsiz geri qaytardı. Güya ki, nҽ vaxtsa cavab verҽcҽkdir.

Molla Vəli Vidadi: (Nҽzҽrlҽrini uzaq bir nöqtҽyҽ zillҽyҽrҽk) Mҽn bu barҽdҽ İbrahim xana dedim, la­ kin o mҽnҽ sҽrt cavab verdi: ‖ Ağsaqqal, o şey ki, mҽnҽ aiddir, onu mҽn bilҽrҽm. Mҽnim bildiyimi isҽ kimsҽ bilmҽz.‖ dedi. Mҽnim qudam, İbrahim xanın mҽslҽhҽtçisi vҽ eşikağası Molla Pҽnah Vaqiflҽ olan xudmani söhbҽtimdҽn dҽ belҽ bir nҽticҽ çıxdı ki, xan öz bildiyindҽdir, Vaqif ona tҽsir göstҽrmҽkdҽ acizdir135. . Hüseyn xan Müştaq: Mҽn Vaqifin orada olmasına lap çox güvҽnirdim. İbrahim xanın Vaqifi dҽ eşitmҽmҽsi çox tҽҽccüb doğurur. Görünür ki, İbrahim xanın gizli niyyҽti vardır. Bir ҽlindҽ mҽni, bir ҽlindҽ isҽ Hacı Ҽbdülqҽdir xanı saxlamaq istҽyir.

Molla Vəli Vidadi: Bunu lap yҽqin bilirҽm ki, İbrahim xan oğlunuzu Hacı Ҽbdülqҽdir xanın ҽlindҽn almışdır. Molla Pҽnahın dediyinҽ görҽ ona uşağın qanlı köynҽyini göndҽrҽcҽyini vҽd etmişdir. İbrahim xanın mҽnҽ verdiyi cabadan, Molla Pҽnahın dediklҽrindҽn vҽ şҽxsҽn özümün mühakimҽlҽrindҽn belҽ bir qҽnaҽtҽ gҽlirҽm ki, uşağa dҽymҽyҽcҽklҽr, lakin gizlindҽ saxlayacaqlar.

Hüseyn xan Müştaq: Göndҽrdiyim çaparın 140

qeyri­müҽyyҽn bir cavabla geri dönmҽsi dҽ mҽni bu mühakimҽnin doğruluğuna inandırır. Doğrusu, dünҽndҽn bҽri ağlamaqdan gözlҽrinҽ qan sağılan Sona bҽyimҽ tҽskinlik vermҽkdҽyҽm. (Ҽlini ҽlinҽ vurmaqla ҽmrҽ müntҽzir dayanan nökҽrlҽrdҽn birini çağırır.) Sona bҽyimҽ xҽbҽr verin, bir dҽqiqҽliyҽ buraya buyursun.(Yenidҽn Vidadiyҽ dönҽrҽk) Sizin sözlҽrinizi eşitdikdҽn sonra Sona bҽyim oğlumuzun sağ­salamat olduğuna inanacaqdır. (Ağzı yaşmaqlı Sona bҽyim süfrҽyҽ yaxınlaşıb bir tҽrҽfdҽ dayanaraq)

Sona bəyim: Vidadi qardaşımız xoş gҽlib, sҽfa gҽtiribdir.

Molla Vəli Vidadi: Xoşluq vҽ sҽfa içҽrisindҽ olasınız. Gülüstandan gҽlҽndҽ yolüstü İbrahim xana dҽydim, daha bir axşam da oğlanlarımın qaynatası Molla Pҽnah Vaqifin qonağı oldum. Mҽlum oldu ki, İbrahim xan sizin uşağınızı Hacı Ҽbdülqadir xanın ҽlindҽn almışdır. Hҽm İbrahim xanla, hҽm dҽ Vaqiflҽ olan söz­söhbҽtdҽn belҽ çıxdı ki, oğlunuz Şuşadadır, sağ­salamatdır.

Sona bəyim: Allah ağzınızdan eşitsin.Harada ol­ ursa­olsun, tҽki balamız salamat olsun! Dҽrdimi xeyli yüngüllҽşdirdiniz. Görüm sizi dҽrd görmҽyҽsiniz!(Sona bҽyim çevrilҽrҽk dolan gözlҽrini silҽ­silҽ saraya, özünün yay otağına gedir.)

Hüseyn xan Müştaq: (Fikir­xҽyal içindҽ) Gör­

mҽdiyimiz üzlҽr, eşitmҽdiyimiz sözlҽr qalmadı! İnsanlar necҽ dҽ balacalaşdılar! Gözҽgörünmҽz oldular!

Molla Vəli Vidadi: Vaxt var idi, şah bir idi, xan çox idi. Lakin çox olan xanlar bir olan şaha sҽdaqҽtli 141

idilҽr. O zaman şah böyük görünürdü.Vaxt gҽldi, xanlar özlҽrini şah yerinҽ qoydular. Şah çoxluğu yarandı.

Onda artıq şah böyük görünmҽdi. Hҽm dҽ onlar biri­ birlҽrinҽ sҽdaqҽtli olmadılar. Bir­birlҽrini yemҽkdҽn ehtiyat edҽn ac canavarlar kimi ağız­ağıza yatdılar.

Xanlıqlardakı mҽliklҽr vҽ sultanlar da daha özlҽrini şah hesab edҽn xanlara sҽdaqҽtli olmadılar. Belҽliklҽ, onlar o qҽdҽr balacalaşdılar ki, cin­şeytan kimi görünmҽz oldular. Cin­ şeytan olan yerdҽ isҽ dayanmaq müşkül mҽsҽlҽdir.

Könül sҽbrü qҽrar etmҽz,136.

Gedҽr yar olmayan yerdҽ.

Mҽhҽbbҽt payidar olmaz Vҽfadar olmayan yerdҽ. ... Xuda, sҽn saxla, gҽl, fҽrdi. Çҽtindir yalqızlıq dҽrdi.

Pҽrişanlıq tapar mҽrdi Havadar olmayan yerdҽ.

Hüseyn xan Müştaq:Mҽnҽ yazığın gҽlmirmi, Molla Vҽli Vidadi? Axı, mҽn kövrҽlirҽm! Kövrҽklik xanlığı mҽhv edҽr, axı!

Molla Vəli Vidadi: Elҽ qҽddarlıq da xanlığı mҽhv edҽr.Mҽn xan gördüm ki, libasına görҽ xan idi, amma onun içindҽ dilҽnçidҽn dҽ pay uman dilҽnçi vardı. Libasına görҽ dilҽnçi gördüm ki, onun içindҽ xan vardı. Bir vҽdҽ ―sikkҽsiz qızıl kimi olsa da, Hacı 142

Çҽlҽbi xanın ҽliylҽ sikkҽsi vurulandan sonra‖ öz 137. tҽsdiqini tapan Qarabağ xanlığı da yadlların ҽlindҽ vҽ ҽhatҽsindҽdir. Dizaq mҽliyi Mҽlik Yegan uşağımı138., Hürzad xanımın atası, İbrahim xanın qaynatası Vҽ­ rҽndҽ mҽliyi Mҽlik Şahnҽzҽr uşağımı139., Xaçın mҽliyi Mҽlik Hҽsҽn uşağımı140., Çilҽbörd mҽliyi Mҽlik Allahqulu uşağımı141., 60­70 il bundan ҽvvҽl Şirvan bҽylҽrbҽyiliyinin Qutqaşın sultanlığındakı udinlҽr yaşayan Nic kҽndindҽn öz tҽbҽҽlҽri ilҽ Qarabağın Talış kҽndinҽ köçüb gҽlmiş Bҽylҽryanın varisi, Murov vҽ Gülüstani­İrҽm dağından Kürün kҽnarınadҽk uzanan vҽ mҽnim bu günҽ qҽdҽr qulluq elҽdiyim Gülüstan mҽliyi Mҽlik Usub uşağımı142. İbrahim xana doğmadır?

Hamısı birlikdҽ ―Xҽmsҽ‖ adlanan bu mahalların türk adları daşıyan ermҽni ҽhalisimi, yoxsa keşişlҽrimi İbrahim xana qahmar çıxacaqlar? Ҽgҽr belҽ olsaydı, daha niyҽ Gülüstan mҽliyi Abov, Çilҽbörd mҽliyi Mҽcnun vҽ o birilҽr bir­birinin ardınca mҽktublar yazır, İbrahim xanın başı üstündҽn II Heraklinin ҽliylҽ onları rus çariçasına ötürür, rus ordusunu Qarabağa dҽvҽt edirdilҽr? İstҽr mҽlik olsun, istҽr xan­mҽn bu zҽr­zibalı düşüklҽrdҽn bezdim. Onların zoruna da, zҽrinҽ dҽ lҽnҽt olsun. Onlar mҽnҽ yaddırlar. Hҽtta tҽcili bir iş olanda Abovu yola gҽtirҽ, İbrahim xanı razı sala bilmirҽm ki, hҽm görmҽk istҽdiyim doğmalarımı, hҽm dҽ ziyarҽt etmҽli olacağım ҽzizlҽrimi görmҽliyҽm. Onlar işi o hҽddҽ çatdırdılar ki, az qala mҽn özümü qürbҽtdҽ hiss etdim.

143

Dҽli könül, gҽl, ҽylҽnmҽ qürbҽtdҽ143., Bir gün olur, vҽtҽn deyib ağlarsan.

Yadlar ilҽ ömür çürür hҽsrҽtdҽ, Bir gün olur, vҽtҽn deyib ağlarsan. ... Keçҽn günü bir­bir xҽyal eylҽrsҽn, Dolar qҽm könlünҽ, mҽlal eylҽrsҽn.

Gҽlҽndҽn­gedҽndҽn sual eylҽrsҽn, Bir gün olur, vҽtҽn deyib ağlarsan.

Hҽr mҽzara düşҽr olsa güzarın, Yada düşҽr ata­ana mҽzarın.

Vidadi xҽstҽtҽk artar azarın, Bir gün olur, vҽtҽn deyib ağlarsan.

Hüseyn xan Müştaq: (Gözlҽrindҽn süzülҽn yaşları gtzlҽtmҽdҽn) Mҽni ҽfv et, şairim! Bҽyҽm biz vҽtҽn deyib sızlamaq, oğul deyib bozlamaq üçünmü doğulduq?

Nҽyҽ görҽ bu boyda mҽmlҽkҽtdҽ taraq­tarağa söy­ kҽnib,arxadan vҽ qabaqdan gҽlҽn tufana sinҽ gҽrҽ bilmirik? Bizim bu şir bilҽyimiz, pҽlҽng pҽncҽmiz özümüzü didmҽk üçündürmü? İlahi, bizҽ sevgi ver!

Sҽndҽn ayrı tҽmҽnnam yoxdur. (Ayağa qalxır.Bunu görҽn Molla Vҽli Vidadi dҽ ayağa durur. Hҽr ikisi kövrҽlmiş vҽziyyҽtdҽ qucaqlaşırlar. Onlardan bir qҽdҽr aralıda dayanan eşikağasına dönҽrҽk.)

Aparın, möhtҽrҽm qonağımızı yuxarı karvansarada yerlҽşdirin. Sabah onu özü istҽyҽn vaxt, özü dҽ Molla Vҽli Vidadiyҽ layiq şҽkildҽ yola salarsınız!

144

Nağı bəy: Möhtҽrҽm xan, baş üstҽ!

Hüseyn xan Müştaq: Molla Vҽli, sizdҽn doymadın.

Gҽlin, sizi bir dҽ bağrıma basım. Yurdunuza, obanıza, ҽhli­ҽyalınıza, oğul­uşağınıza salam­dualarımı çat­ dırarsınız. (Yenidҽn qol­boyun olurlar.)

Molla Vəli Vidadi: Hҽmişҽ salam­dualar yiyҽsi olasınız. Axşamınız xeyrҽ qalsın! Gecҽlҽrin vҽ gündüz­ lҽrin tҽmҽnnasız xeyir­duaları sizinlҽ olsun! (Ayrılırlar.

Molla Vҽli Vidadi hҽyҽt qapısına doğru yönҽlir.) (İkinci hissə, ikinci bölüm, üçüncü səhnənin sonu)

1772-ci il.

144.

Dördüncü səhnə.

Xҽyanҽt.

(Divanxana. Hҽrbi şuranın üzvlҽri ­ Vҽzir Ağadҽmir, divanbҽyi Kҽrim bҽy, nazir Tuncҽr, ağanaib Novruz xan oradadırlar. Hüseyn xan Müştaq ҽsҽbi vҽziyyҽtdҽdir.)

Hüseyn xan Müştaq: Bu Qutqaşınlı Kҽlbҽli Sultan145. düz on bir il bundan ҽvvҽl mҽnimlҽ vҽ mҽnim tҽrҽfdarlarımla birlikdҽ Fҽtҽli xan Ҽfşarın görüşünҽ getmişdi. Özünü Şҽkinin ҽsil bҽyzadҽsi kimi qҽlҽmҽ verib, Fҽtҽli xandan xanlıq istҽyҽn Ҽrҽş sultanı mҽlik Ҽlinin hiylҽgҽrliyi dҽ o zaman aşkar edilmişdi. Bu on bir il ҽrzindҽ mҽn ondan heç bir xҽyanҽt görmҽmişdim.

Onu Hacı Ҽbdülqadir xana yaxınlaşdıran nҽ olmuşdur?

Vҽzir Ağadҽmir, biz harada sҽhv etmişik?

Vəzir Ağadəmir: Möhtҽrҽm xan, pis düşmҽsin, hamımız elҽ bu suala cavab tapmaq istҽyirik. Bizҽ belҽ gҽlir ki, namus vҽ lҽyaqҽt kimi dönüklük vҽ xҽyanҽt 145

dҽ qan mҽsҽlҽsidir­süd ilҽ sümükdҽn gҽlir. İlanın dişini çıxarmaq, pҽlҽngin caynaqlarını qoparmaq olar. Lakin ilandan ilanlığını, pҽlҽngdҽn pҽlҽngliyini almaq olmaz!

Onlar nҽ qҽdҽr ҽhlillҽşdirilsҽlҽr dҽ, tҽhlükҽlidirlҽr.

Mҽncҽ, bizim sҽhvimiz ehtiyatsızlığımızda olmuşdur.

Hüseyn xan Müştaq: Bҽs bizim nҽzarҽtimizdҽn çıxan bu adamlar barҽsindҽ nazir Tuncҽr nҽ fikirlҽşir?

Nazir Tuncər: Dҽdҽsinin gözlҽrini çıxarıb Koroğlu olmaq istҽyҽnlҽrlҽrlҽ dünya dolu olsa da, Koroğlu qıtlığıdır, möhtҽrҽm xan. İnanılmış adamlara inana­inana durmaqdan pis şey yoxdur. Haçansa sҽnҽ sҽdaqҽtli olan bir adamın haçansa sҽndҽn dönҽcҽyini unutmaq lazım deyildir. Biz Kҽlbҽli Sultana çox inandıq. Sҽhvimizin ehtiyatsızlıqda olduğunu vҽzir Ağadҽmir dedi. Mҽnҽ görҽ isҽ, bizim sҽhvimiz eyni adama eyni qaydada inanmağımızda olmuşdur.

Hüseyn xan Müştaq: Ağanaib Novruz xan, bҽs bizim sҽhvimiz daha harada olmuşdur?

Novruz xan: Dҽdҽsinin başını qataraq, anasının ҽmcҽyini kҽsib özgҽ ağzına verҽnlҽrin dҽ sayı çoxdur.

Bir belҽ çoxluq içҽrisindҽ adamları tanımaq olmur.

Bir dҽ bilmҽk olmur ki, kim hansı ananın döşündҽn süd içmişdir. Südü süd olmayanlar başımıza bҽlalar açdılar. İndi fҽrman verib başımı kҽsdirsҽniz dҽ, ürҽyimdҽkilҽri deyҽcҽyҽm. Baxırsan ki, xanların vҽ bҽylҽrin uşaqları çox olur. Amma ki, hҽrҽsi ­ bir arvaddan. Hҽr arvad da ­ bir millҽtdҽn. Millҽtin qanını tҽzҽlҽmҽk üçün bҽzi hallarda, bҽlkҽ dҽ, bu ­ yaxşıdır.

146

Millҽti qorumaq, dövlҽti saxlamaq üçün isҽ bu – yaxşı deyildir. Qardaşlar atabir olsalar da,anaayrı olmaq on­ ları bir­birindҽn ayırır. Bu ayrılıq sülh vaxtı bilinmҽsҽ dҽ, müharibҽ vaxtı özünü göstҽrir. Mҽn sҽhvimizi hҽm dҽ bu ayrılıqlarda görürҽm.

Hüseyn xan Müştaq: Ağır danışdın, ağanaib Novruz xan, ağır danışdın. (Üzünü divanbҽyiyҽ tutaraq) Divanbҽyi Kҽrim bҽy, hanı sҽnin divanın?

Divanbəyi Kərim bəy: Birdҽn­birҽ dönüb Hacı Ҽbdülqadir xanın tҽrҽfdarlarına çevrilҽn Qutqaşınlı Kҽlbҽli sultan, Qışlaqlı Hacı Ağa vҽ Küngüdlü Dostmҽhҽmmҽd tez­tez Hacı Rҽsul bҽylҽ görüşürmuşlҽr.

Bunu bilҽn kimi onları hҽbsҽ aldıq146.. Mҽqsҽdimiz divan qurub işin nҽ yerdҽ olduğunu bilmҽk idi. Onları qoruqçulara tapşırmışdım. Görünür ki, qoruqçulardan kimsҽ onlara kömҽk etmişdir. Yoxsa, onlar qaça bilmҽzdilҽr. Bu arada atışma düşmüş, Qutqaşınlı Kҽlbҽli Sultan vҽ Qışlaqlı hacı Ağa öldürülmüşsҽ dҽ, Hacı Rҽsul bҽy vҽ Küngüdlü Dostmҽhҽmmҽd qaçıb qurtara bilmişlҽr, gedib yenidҽn Hacı Ҽbdülqadir xana qoşulmuşlarr.

Hüseyn xan Müştaq: (Dҽrin bir tҽҽssüf hissi ilҽ) Divanbҽyi, sҽhvimiz nҽdҽdir?

Divanbəyi Kərim bəy: Ağzımızı açan kimi:­ Allah layiqini versin!­ deyirik vҽ bu alqışı qarğış kimi qҽbul edirik. Halbuki ҽdalҽt insana layiqini vermҽkdҽdir.

Biz isҽ ҽdalҽtsizlik etdik. İşҽ layiq olanlar işdҽn kҽ­ narda qaldılar. Elҽ bildik ki, sultandan olan sultan ola 147

bilҽr. Daha demҽdik ki, layiq olmadığı işҽ yön gö­ rülҽn adamlar nalayiq işlҽr görҽrlҽr. Bizi xalqın gö­ zündҽn salarlar. Bizdҽn xҽbҽrsiz Qҽbҽlҽ, Alpout, Ağdaş, Ҽrҽş mahallarında vergilҽrin iki qat artırılması, Küngüdlҽrdҽki işlҽr göz qabağındadır.

Hüseyn xan Müştaq: Sҽn dҽ haqlısan, divanbҽyi.

Bir xanlıq ki, irsi qaydada, mҽzhҽb ҽsasında şҽhҽr­ şҽhҽr, kҽnd­kҽnd bölüşdürülür, orada ҽdalҽt ola bilmҽz. İş gҽlib o hҽddҽ çatıb ki, bu vaxtadҽk xaça salvı deyҽn müsҽlmanlar indi dҽ bir­birinin mҽzhҽbinҽ söyürlҽr. Bizi isҽ mҽzhҽbsiz adlandırırlar. Çünki bizim idarҽçiliyimiz insanları biri­birinҽ düşmҽn etmişdir.

Bundan sonra heç olmasa, çalışaq, xalqın inamını qazanmağa sҽy göstҽrҽk. Bizҽ qarşı olan inamsızlıqdır ki, Ҽrҽşdҽn mҽlik Ҽlinin törҽmҽlҽri, Qҽbҽlҽdҽn Kҽlbҽli Sultanın tҽrҽfdarları, Küngüddҽn Dostmҽhҽmmҽdin adamları qaçıb Hacı Ҽbdülqadir xana qoşulmuşlar.

(Divanbҽyi Kҽrim bҽyin nҽsҽ demҽk istҽdiyini hiss edҽrҽk) Buyur, görҽk nҽ deyirsҽn.

Divanbəyi Kərim bəy: Car­Balakҽn bҽylҽri vҽ ҽsilzadҽlҽri arasında bҽzilҽrinin Hacı Ҽbdülqadir xanla görüşlҽr keçirdiklҽrini deyҽnlҽr dҽ vardır.

Hüseyn xan Müştaq: Hҽmin o bҽzilҽri üçün Hüseyn xan Müştaqla Hacı Ҽbdülqadir xanın heç bir fҽrqi yoxdur. Onlar:­Muzdur, haqqını aldın, düz dur!­ düşüncҽsi ilҽ yaşayırlar. Kim çox pul versҽ, onun tҽrҽfindҽ vuruşurlar. Car­Balakҽn muzdlularından bizҽ qarşı istifadҽ edilib­edilmҽyҽcҽyini hҽlҽ ki, bilmirҽm.

148

Ancaq İlisu sultanlığı147. da daxil olmaqla o yerlҽrdҽ Hüseyn xan Müştaqla Hacı Ҽbdülqadir xanın fҽrqini bilҽn kişilҽr dҽ vardır. Bununla belҽ, Dağıstanlı Ümmay xan148. da, Cöngҽtay Ҽhmҽd xan149. da Gürcüstan valisinin tҽhriki ilҽ Hacı Ҽbdülqadir xana kömҽk edҽ bilҽrlҽr. Ҽn ҽsası odur ki, Hacı Ҽbdülqadir xanı İbrahim xan himayҽ edir vҽ bizim üstümüzҽ şirniklҽndirir. Bu da Ҽrҽşli Ҽli uşaqlarının ürҽyindҽndir. Neylҽmҽli?

Neylҽmҽli, vҽzir Ağadҽmir?

Vəzir Ağadəmir: Mahallara getmҽli, zҽrlilҽrin zҽrinҽ, zorluların zoruna aldanmaqdansa, sadҽ ad­ amlarla görüşmҽli. Hҽtta, dilҽnçilҽrin dҽ nҽ üçün dilҽndiklҽrini birbaşa onların özlҽrindҽn soruşmalı. Ҽl­ sizin, ayaqsızın, sailin, şikҽstin, kütün, kürüşün dҽrdini öyrҽnmҽli. Öyrҽnmҽli vҽ ҽlac qılmalı. Onların taleyini onları zҽlil günҽ qoyanlara tapşırmamalı. Kimsҽsizlҽrҽ kimsҽ olmayan xanın kimsҽsi ola bilmҽz!

Hüseyn xan Müştaq: Düz deyirsҽn, vҽzir. Nҽdҽnsҽ çox vaxt zҽr ilҽ zor bir tҽrҽfdҽ, namus vҽ lҽyaqҽt bir tҽrҽfdҽ olur.

Vəzir Ağadəmir: (Yerindҽn dikҽlҽrҽk) Şҽxsiyyҽtinizҽ güvҽnҽrҽk cҽsarҽt edirҽm. Elin gözü tҽrҽzidir. Buna görҽ dҽ biz xalqı sultanlara, naiblҽrҽ, mҽliklҽrҽ deyil, sultanları, naiblҽri, mҽliklҽri xalqa tapşırmalıyıq. Çün­ ki onlar xalqı deyil, xalq onları saxlayır. Onsuz da xalq bizim tҽyin etdiyimiz ağsaqqallara deyil, ağsaqqal olduğunu sübüt edҽnlҽrҽ ağsaqqal deyir. Ağsaqqallı xalqımızın müdrikliyinҽ, qeyrҽtinҽ arxalanmalıyıq.

Xanlığımızı qorusa, xalqımız qoruyacaqdır.

149

Hüseyn xan Müştaq: Onda elҽ bu mҽiyyҽtlҽ birlikdҽ günü sabahadan hansı mahala, hansı kҽndҽ getdiyimizi bildirmҽdҽn sҽfҽrlҽrҽ çıxırıq. Hҽftҽdҽ iki yerdҽ olsaq, ilin axırına kimi doğulub böyüsҽk dҽ, hҽlҽ dҽ yaxşı tanımadığımız Şҽki ilҽ tanış ola bilҽrik.

Görҽk, başımıza nҽ işlҽr gҽlir. Nҽ deyirsiniz? (Baş ҽymҽklҽ hamı razılığını bildirir.) İndi isҽ bu qҽdҽr. (Ҽvvҽlcҽ xan, sonra isҽ o birilҽr öz qaydasınca çıxırlar. Xan tutulmuş sҽmaya işarҽ edҽrҽk) Havaya baxın! Düzü­ dünya qara buluda,

göy çüyüdҽ dönmüşdür. Allah xeyir elҽsin. Onsuz da gҽlhagҽlimizdir. Di indi salamat qalın! Hҽr kҽs öz evinҽ!(Hamı daığılışır.) (İkinci hissə, ikinci bölüm, dördüncü səhnənin sonu)

Beşinci səhnə.

Daşqın.

(Qara buludlar hҽr tҽrҽfi keçҽ kimi bürümüşdür. İri­iri yağış damcıları soyuq vҽ qҽfil şillҽ kimi adamların üzünҽ çırpılır. Göylҽr guruldayıb, şimşҽklҽr çaxdıqca gözqmaşdırıcı işıqlar içҽrisindҽ insanın bağrını yaran dҽhşҽyli mҽnzҽrҽlҽr canlanır. Ҽsҽn külҽklҽrin vıyıltısından qulaqlar tutulur. Ağaclar yerindҽn çıxacaq, sellҽr­sular hҽr şeyi ağzına alıb aparacaq kimidir. Çölҽ çıxmaq mümkün deyildir.

Saray xidmҽtçilҽri otaqlarına çҽkilmişlҽr. Külҽk sarayın qapı­ bacasındakı çıraqları söndürmüşdür. Tҽkcҽ içҽridҽ yanan lampaların işıqlarında orada gҽzişҽn adamların kölgҽlҽri görünür.)

Hüseyn xan Müştaq:

(Yay otağında ayaq üstҽ dayanıb hҽr dҽfҽ ildırım çaxıb göy gurladıqca titrҽyҽn Sona bҽyimi ehmallıca sinҽsinҽ sıxaraq) Qorxma! Göydҽn nҽ yağıb ki, yer götür­

mҽmiş

olsun?

150

Sona bəyim: (Hüseyn xan Müştaqa bir az da sıxılaraq) Yer götürdüyü qҽdҽr götürüb. Daha göydҽn yağanları götürҽ bilmir, mҽnim xanım. Elҽ bil, dünyanın sonu çatıb, Şҽkinin dҽ axırıdır.

Hüseyn xan Müştaq: Axırı olmaqdan gözҽl bir şey yoxdur. Axırı olmaq tҽbii şҽkildҽ bir dҽ axırı olsun deyҽ yenidҽn tҽkrarlanmaqdır. Otlar vҽ ağaclar kimi hҽr sey – o cümlҽdҽn zaman da özünü tҽkrarlayır.

Tҽkrarlanma isҽ ҽbҽdiyyҽtdir. Bu mҽnada dünya da ҽbҽdidir, Şҽki dҽ. Ҽgҽr söhbҽt bizdҽn gedirsҽ, mҽn tҽkcҽ sҽnin xanın olsa idim, tҽkcҽ sҽndҽn ötrü tҽkrarlansa idim, bҽsim idi, Sona bҽyim... Şҽkinin xanı olduğum üçün Şҽkini xoşbҽxt edҽ bilҽcҽk sevgilҽrlҽ yaşadım.

Böyük sevgilҽrin ҽzabları da böyük olur, Sona bҽyim.

Bu ҽzabların bir hissҽsi dҽ sҽnin bu zҽrif çiyinlҽrin üzҽrinҽ düşdü. (Sona bəyimi bərk-bərk qucaqlayır.) Bizim birgҽ tҽkrarlanmağımızdan, birgҽ ҽvvҽlimizdҽn, birgҽ axırımızdan yaxşı nҽ ola bilҽr? Sҽni sevҽ bildiyim qҽdҽr sevsҽm dҽ, bunu sübut etmҽyҽ kifayҽt qҽdҽr imkanım vҽ zamanım olmadı.

Sona bəyim: (Hüseyn xan Müştaqa daha da qısılaraq) Şҽkini qoruya bilmҽsҽn, mҽnim bu bҽrkimiş zҽrif çiyinlҽrim öz üzҽrinҽ düşҽn yükҽ tab gҽtirmҽyҽcҽkdir, onda mҽni dҽ qoruya bilmҽyҽcҽksҽn, mҽnim xanım.

Hüseyn xan Müştaq: Mҽn Şҽki üçün nҽlҽr etmҽdim, Sona bҽyim?! Öz mҽqsҽdlҽrim üçün kimsҽni qurban vermҽk istҽmҽsҽm dҽ, bu yolda dostlarımı, doğmalarımı itirdim. Körpҽcҽ oğlum Mҽhҽmmҽdhҽsҽn 151

ağanı hҽqiqҽt üzҽ çıxsın deyҽ, Şҽkinin adına xҽlҽl gҽlmҽsin deyҽ ҽmimҽ girov göndҽrdim. O da özünün qardaşı vҽ mҽnim ҽmim Ağakişi bҽyin oğlu Bala Hacı xan kimi bir igidin nahaq qanına susadı. Ҽslindҽ bu nahaq qan mҽnim dҽ üstümҽ töküldü. Mҽn sҽnin xanın, sҽn mҽnim xanımım olsaydıq, necҽ dҽ xoşbҽxt olardıq.

Amma burası da var ki, xeyri dҽ, şҽri dҽ göndҽrҽn Allahdır. Bҽndҽ göndҽrҽni geri qaytarmaq olar, Allah göndҽrҽni isҽ qҽbul etmҽk lazımdır. Sҽn dҽ doğru deyirsҽn. Şҽkini qoruya bilmҽsҽm, heç kimi vҽ heç nҽyi qoruya bilmҽyҽcҽyҽm. Eybimizi örtҽn torpaq eybimizi örtmҽz olacaq. Meyidimiz dҽ düzdҽ qalacaqdır...

Torpaq ҽldҽn gedҽndҽ abır da, hҽya da, namus da ҽldҽn gedir.

Sona bəyim: Hҽr şey Allahdandır, mҽnim xanım. Ҽvvҽllҽr bu itkilҽrҽ dözmürdüm... İndi isҽ... Mҽni bҽrk­ bҽrk qucaqla!.. Mҽni axır zamanda da belҽcҽ bҽrk­bҽrk qucaqlayarsan... (Qucaqlaşırlar. Birdən ayılmış kimi) Deyҽsҽn, yağış kҽsdi. Tҽkcҽ külҽk ҽsir.

Hüseyn xan Müştaq:(Pəncərəyə boylanaraq) Yağış kҽssҽ dҽ, hҽlҽ dҽ tҽk­tük damcılar gҽlmҽkdҽdir. Sona bҽyim, hҽyҽtҽ çıxım, görüm, nҽ var, nҽ yoxdur. Sҽn narahat olma.

Sona bəyim:Çıxmağına çıx, ancaq bir yerҽ gedҽsi olsan, mҽnim dҽ xҽbҽrim olsun.

(Artıq həyətdə gəzişən qulluqçuların səsini eşidərək) Hҽyҽtҽ çıxmamışdan mҽni eyvana çıxar.

Hüseyn xan Müştaq: Gҽl, görüm.Amma mҽndҽn 152

bҽrk yapış, külҽk sҽni aparmasın.(Qol-qola

girib, eyvana

çıxırlar.)

Sona bəyim:(Qorxu və dəhşət içində) Aman Allah, şahpalıdların da qol­budaqları qırılıb hҽyҽt­ bacaya tökülübdür! Bҽs bu Kiş çayı tҽrҽfdҽn gҽlҽn bu küt uğultu nҽdir?

Hüseyn xan Müştaq: Bu­ hҽr dҽfҽ sanki qҽşş elҽdikcҽ uğunub özündҽn gedҽn sellҽrin özünҽ gҽl­ dikcҽ titrҽmҽsi, qırıq­qırıq qҽhqҽhҽsidir. Bu nҽdirsҽ, İblis qҽhqҽhҽsi kimi bir şeydir. Bu titrҽyişdҽn Şҽki dҽ silkҽlҽnir. Kiş çayı150. boyunca ta Ҽyri çaya151. qҽdҽr sanki mҽşҽllҽr düzülmüşdür. O mҽşҽllҽr alışıb söndükcҽ bomba kimi partlayır, ҽtrafa odlu qığılcımlar sҽpҽlҽnir, hҽr yan gün işığında olduğu kimi görünür. Onlar yumurlana­yumurlana gҽlҽn lil topalarıdır. Onlar top kimi şişib birdҽn partlayırlar. Odur bax, yanan mҽşҽllҽr gedib az qala Daşüz dağlarıına dirҽnir.Elҽ bil, onları bir ip boyunca düzüblҽr.

Sona bəyim: (Hönkürtü ilə) Hҽr dҽfҽ işıqlar yandıqca evlҽri, ağacları, bağ­bağçaları su üzündҽ üzҽn görürҽm.

Sular Şҽkini ҽllҽri üstündҽ aparır. (Ҽllҽri ilҽ üzünü tutaraq) Mҽn baxa bilmirҽm! Mҽn baxa bilmirҽm!... Sellҽrin, yellҽrin ҽlindҽ qalan Şҽkim, vay!!!... (Yenidən hönkürtü ilə ağlayır.)

Hüseyn xan Müştaq: ( Şəhərin yuxarı başına çəkilən insanların yaxınlaşmaqda olan tükürpədici vaynöşməsini eşidərək) Sona bҽyim, içҽri keç, mҽn aşağı düşürҽm. Qul­ luqçularını çağır ki, birlikdҽ olasınız. (Həyətə düşərək qulluqçularına həyəcanlı bir səslə) Eşikağasıbaşı Nağı bҽyҽ 153

tҽcili adam göndҽrin. Mehtҽrbaşıya deyin, atımı gҽ­ tirsin.Mҽşҽldarlar mҽşҽllҽri yandırsınlar! Carçılar car çҽksinlҽr. Adamlar kimliyindҽn asılı olmayaraq sağ qalanlara yiyҽ dursunlar, bir adam da kömҽksiz qalmasın! (Eşikağasıbaşı Nağı bəyin, vəzir Dəmir ağanın, divanbəyi Kərim bəyin, nazir Tuncərin, ağanaib Novruz xanın gəlib çatdığını görərək, cəld bir hərəkətlə həyət qapısına doğru yönəlir.)

Hamınız atlanın! Getdik! (Məşəldarların müşayiəti ilə atları çaparaq uzaqlaşırlar. Get-gedə səslər, ah-vaylar artır...) (İkinci hissə, ikinci bölüm, beşinci səhnənin sonu)

Üçüncü bölüm.

Birinci səhnə.

1774-cü il avqustun əvvəlləri.152.Tiflisdən gələn qonaq.

(Hüseyn xan Müştaq sarayın eyvanında əyləşib təzəcə yarpaqlayan şahpalıdların seyrinə dalmışdır. Eşikağasıbaşı Nağı bəy pilləkənləri ehmallıca qalxaraq xana çatmağa bir neçə addım qalmış dayanır.)

Nağı bəy:(

Xanın eşidə biləcəyi bir tərzdə əllərini döşündə çarpazlayaraq arxadan səslənir) Möhtҽrҽm xan, Tiflisdҽn

gҽlҽn vardır.

Hüseyn xan Müştaq: (Yarımçevrilmiş halda) Bir azdan hҽyҽtҽ düşürҽm.Hҽyҽtin qarşısındakı bağçada ҽylҽşmҽk üçün yer hazırlayın.

Nağı bəy:Oldu!(Çıxır. Hüseyn xan Müştaq ağır-ağır ayağa qalxaraq otağa keçir, xalatını geyərək həyətə düşür. Bağçada hazırlanmış yerə doğru gedir. Öz yerində əyləşir.)

Hüseyn xan Müştaq: (Ҽmrҽ müntҽzir dayanan Nağı bҽyҽ 154

Yasavullara tapşır, divan üzvlҽrinҽ xҽbҽr versinlҽr, Tiflisdҽn gҽlҽn adamı birlikdҽ dinlҽyҽk.

Nağı bəy: Oldu!

Hüseyn xan Müştaq: (Əlinin cəld bir hərəkəti ilə) Hҽlҽ bir qulaq as. De görüm, gҽlҽni vҽ faytonçusunu rahatlayıblarmı?

Nağı bəy:Hҽr şey öz qaydasındadır.

Hüseyn xan Müştaq: Bҽs indi o gҽlҽn adam haradadır?

Nağı bəy: Qapıdan çöldҽki gözlҽmҽ otağındadır.

Hüseyn xan Müştaq:De ki, bir azdan gҽlsin, divan üzvlҽri yığışınca bir qҽdҽr söhbҽt elҽyҽk. (Xan sözünü tҽrҽf dönҽrҽk)

qurtaran kimi Nağı bҽy hҽyҽt qapısına doğru yönҽlir. Xan fikirli­fikirli qonağın gҽlişini gözlҽyir.)

Nağı bəy: (Yanınca gҽlҽn, oturuşmuş, 60 yaşlarında ortaboylu bir kişini xana tҽqdim edҽrҽk) Kartli­Kaxetidҽn gҽlmiş qonağımız Çingiz ağa hüzurunuzdadır. (Baş əyərək kənara çəkilir.)

Hüseyn xan Müştaq:Qonağımız xoş gҽlmiş ola.

Buyursun, ҽylҽşsin. Özü barҽdҽ danışsın, görҽk kimdir, nҽçidir. Çingiz ağa: Ҽvvҽla, möhtҽrҽm Şҽki xanına Kartli­ Kaxetinin çarı II Heraklidҽn153. çoxlu salamlar vҽ bir mҽktub gҽtirmişҽm. (Məktubu qoltuğundan çıxarıb dizləri üstünə qoyur.)

Hüseyn xan Müştaq: (Xan başı ilҽ mҽktuba işarҽ edҽrҽk) Qҽbul! Göndҽrҽn dҽ sağ olsun, gҽtirҽn dҽ. (Mҽktubu dö­ şҽyinin kҽnarına qoyulmasınıa işarҽ edir. Elçi mҽktubu onun oturduğu döşҽyin kҽnarına qoyur. Hüseyn xan Müştaq mҽktuba gözucu 155

Mҽktubla divan üzvlҽri gҽlҽndҽn sonra tanış olarıq. Hҽlҽ ki, özün barҽdҽ! Çingiz ağa: Deyirlҽr ki, yaxşı igidin adını eşit, üzünü görmҽ.

Hüseyn xan Müştaq: Çünki hҽr bir yaxşı igidin görünҽn üzündҽn savayı hҽr deyҽndҽ görünmҽyҽn bir üzü dҽ olur. O üz yaman da ola bilҽr, yaxşı da. Burada hҽmҽn o üz nҽzҽrdҽ tutulur. O tҽrҽfdҽn dҽ sҽn özün yaxşı igid adam olmasaydın, sҽni bura göndҽrmҽzdilҽr. Çingiz ağa:Mҽnim mҽnsub olduğum ailҽ Şҽkiyҽ vҽ Şҽki xanlığına boyük bir hörmҽtlҽ yanaşan ailҽdir. Mҽn Molla Vҽli Vidadinin kiçik qardaşıyam. II Heraklinin müsҽlman ҽhali ilҽ iş üzrҽ mҽslҽhҽtçisiyҽm.154.

Hüseyn xan Müştaq: Aha, bunu bayaqdan desҽ­ nҽ. Bir daha xoş gҽlmisҽn. Bizim Şҽkidҽ belҽ bir mҽ­ sҽl vardır:­ Ҽsli ho!.. Yҽqin ki, qayıdan baş mҽnim salamlarımı, yolüstü dҽ olsa, ҽvvҽlcҽ Molla Vҽli Vi­ dadiyҽ, Tiflisҽ çatandan sonra isҽ Kartli­Kaxetinin çarı II Herakliyҽ çatdıracaqsan. Çingiz ağa: (Sevincҽk) Salamlar göndҽrҽni daimi salamlar sahibi olsun!(Bir qҽdҽr fasilҽ verҽrҽk) Hҽm dҽ ürҽk ağrısı ilҽ, gec dҽ olsa, deyirҽm ki, Allah sizҽ sҽbr versin. Daşüzdҽn Şҽkinin dağ döşlҽrinҽ qҽdҽr sanki hҽr yan daş yığınıdır. İki il bundan ҽvvҽl, gör, Şҽkinin başına nҽ fҽlakҽt gҽlibmiş... Gördükcҽ ürҽyim ağrıdı.

Sҽn demҽ, Şҽki Kiş batan kimi batıbmış.

Hüseyn xan Müştaq:Ҽslindҽ Kiş elҽ Kiş kimi, Şҽki dҽ elҽ Şҽki kimi batıbdır. Ancaq Şҽki tam selin bazaraq)

156

ağzında olduğuna görҽ, demҽk olar ki, yarıdan çoxu daşların altında qalmışdır. Bҽlkҽ, qudurğan bҽndҽlҽrinҽ görk olsun deyҽ Allah bizi cҽzalandırmışdır. Çingiz ağa: Daşüzdҽn üzü Şҽkiyҽ doğru gҽldikcҽ abadlıq işlҽrinin dҽ getdiyinin şahidi oldum.

Hüseyn xan Müştaq:O gördüyün daş sҽhranın altında necҽ imarҽtlҽrin, necҽ bağların qaldığını tҽsҽvvür edirsҽnmi? Kiş çayının qulaqbatırıcı gurultuları içҽ­ risindҽ necҽ tükürpҽdici fҽryadların, hönkürtülҽrin, inil­ tilҽrin, qışqırıqların batıb getdiyini bir anlığa gözlҽrinin önünҽ gҽtir. Şahidlҽrin dediyinҽ görҽ, su evlҽri, bağ vҽ bağçaları, nҽinki ölülҽri, hҽtta, sağları da ҽllҽri üstҽ aparırmış, sonra da buraxırmış, daha sonra da dҽli bir qҽhqҽhҽ çҽkirmiş. Hҽr qҽhqҽhҽdҽn sonra yığılmış lil topası top kimi şişib elҽ partlayırmış ki, yer­göy titrҽyirmiş vҽ o anda sanki hҽr tҽrҽf gün işığına qҽrq olurmuş. Mҽn özüm dҽ bu işıqları görmüşҽm. Yaxında olanlar bu işıqda suyun sanki yüyrҽyҽ­yüyrҽyҽ apardığı beşiklҽri dҽli bağırtılarla necҽ ҽllҽrindҽn buraxdığını, ölülҽri isҽ necҽ ҽllҽri üstündҽ saxladığını aydınca görüblҽr. O gördüyün yerlҽrdҽ daş yorğana bürünmüş körpҽ qığıltıları, ana laylaları, tҽbҽssümlҽr, gülüşlҽr uyuyur. Adam oradakı daşlara ҽl vurmağa da qorxur.

Qorxur ki, hansısa bir daşı qaldırar vҽ o daşın altından qalxan ―Aman, öldüm! Dad, öldüm!‖155. nidasından ҽriyib axar. Şair demişkҽn: Xҽstҽ düşdüm , gҽlҽn yoxdur üstümҽ, Qҽrib öldüm, bikҽs öldüm, yad öldüm.

157

Xҽbҽr olsun yaranıma, dostuma, Qҽrib öldüm, bikҽs öldüm, yad öldüm.

Ey sevdiyim, sҽndҽn qeyri kimim var?

Gҽl üstümҽ, aman öldüm, dad öldüm.

Vidadiyҽm, tҽbib dҽrdim bağlamaz, Sinҽm başın düyünlҽmҽz, dağlamaz, Yad yığılar, soyuq baxar, ağlamaz.

Qҽrib öldüm, bikҽs öldüm, yad öldüm.

Ey sevdiyim, sҽndҽn qeyri kimim var?

Gҽl üstümҽ, aman öldüm, dad öldüm.

Demişҽm,.. tapşırmışam ki, o daşları ehtiyatla tҽrpҽtsinlҽr, bҽrpasına imkan olan binaları da ehtiyatla bҽrpa etsinlҽr.(Doluxsunub üzünü yana çevirir.) Çingiz ağa: Şҽkinin başına gҽlҽn müsibҽtlҽrin vҽ sizin dҽrdlҽrinizin necҽ dҽ böyük olduğunu görmҽmҽk mümkün deyildir. Şҽkinin isҽ öz ҽvvҽlki halına qayıt­ ması üçün yüzillҽr lazımdır. Bu ağır işdҽ Tanrı sizҽ yar olsun!

Hüseyn xan Müştaq: Allah ağzından eşitsin!

Nağı bəy: (Xana yaxınlaşaraq) Divan üzvlҽri ҽmrҽ müntҽzirdirlҽr.

Hüseyn xan Müştaq: Gҽlsinlҽr!( Vҽzir Dҽmir ağa, divanbҽyi Kҽrim bҽy, nazir Tuncҽr, ağanaib Novruz xan xanı salamlayıb, gҽlҽn qonağa ―xoş gҽldin‖ deyib ҽylҽşirlҽr.Nağı bҽyҽ tҽrҽf dönҽrҽk) Çingiz ağanı apar, lazımi adamlara tapşır

ki, onu şҽhҽrimizlҽ daha da yaxlından tanış elҽsinlҽr.

158

(Çingiz ağa baş ҽyib, Nağı bҽyin müşayiҽti ilҽ sarayın hҽyҽt qapısına doğru yönҽlir.) (İkinci hissə, üçüncü bölüm, birinci səhnənin sonu)

İkinci səhnə.

II Heraklinin məktubu.

(Xan sarayının qarşısındakı bağçada dairəvi düzülmüş döşəklər üzərində əyləşib mütəkkələrə söykənmiş divan üzvlərinin nəzərləri Hüseyn xan Müştaqa dikilmişdir.)

Hüseyn xan Müştaq:(Xan ətrafında əyləşən Vəzir Ağadəmiri , divanbəyi Kərim bəyi, nazir Tuncəri, ağanaib Novruz xanı bir-bir, iti nəzərlərlə seyr etdikdən sonra döşəyinin kənarındakı məktuba işarə ilə) Bizҽ gürcü çarı II Heraklidҽn mҽktub gҽlmişdir.(Ağanaib Novruz xana dönərək) Ağanaib, oxu görҽk, nҽ yazıblar.

Ağanaib Novruz xan:(Bürmҽlҽnmiş mҽktubu açaraq oxuyur) Yerin və göyün sahibinin adı ilə. Möhtərəm Şəki xanına Kartli-Kaxetinin çarı II Heraklidən salamlar! Tarixi qonşuluğumuza, qohumluğumuza və dostluğumuza istinad edərək biz həmişə sizinlə birgə olmuşuq. Bu gündən sonra da birlikdə olacağımıza şübhə yoxdur.

Sizin müsəlman, bizim xristian olmağımız Osmanlı sultanlarına, İran şahlarına, Dağıstan xanları, şamxalları, kadiləri, usmiləri və mövsümlərinə, o cümlədən, Fətəli xana qarşı mübarizəmizdə bizə heç bir maneçilik törətmir. Ona grə ki, Kartli-Kaxetinin arxasında II Yekaterina156. kimi bir imperatriçə durur.

159

Biz də elə ona arxalanaraq 1752-ci ildə mitropolit Afanasini və kaxet knyazı Simon Makaşvilini səfir sifəti ilə Peterburqa göndərmiş, bizi tatar əsarətindən xilas etmələrini xahiş etmişdik157.. Bu istəyimizin davamı olaraq, mənim atam Kartli çarı II Teymuraz.158.

Dağıstan xanlarının hücumundan qorunacağımız və İrana hərbi yürüş edəcəyimiz halda Rusiyadan əsgəri və mali yardım almaq məqsədi ilə 1760-ci ildə Peterburqa getmişdi.159. Çox tҽҽssüf ki, o, 1762­ ci ildҽ Peterburqda vҽfat etdi.160. Mҽn Kartlini Kaxeti ilҽ bir bayraq altında birlҽşdirmҽyҽ mҽcbur oldum.

Hadisҽlҽrin bu cür inkişafı Rusiyanın bizҽ olan etibarını nҽinki azaltmadı, ҽksinҽ, daha da artırdı. Mҽn isҽ öz növbҽmdҽ 1768­ci il rus­türk müharibҽsinin başlandığı ҽrҽfҽdҽ Rusiya ilҽ müqavilҽ bağladım. Onda İrivan erməniləri mənə məktub yazıb rus və gürcü döyüşçüləri ilə birlikdə türklərə qarşı vuruşacaqlarına məni əmin etdilər və buna hazır olduqlarını bildirdilər.161.

Təbiidir ki, Qarabağ erməniləri də İrivan erməniləri ilə həmfikir olub, öz məktublarını mənim vasitəmlə Peterburqa çatdırırlar162.. Bir sözlə, Kartli-Kaxeti artıq rusların Qafqazdakı istinadgahına çevrilmişdir. Bizim Osmanlıdan üzülüşməyimizi sürətləndirmək məqsədi ilə 1768- ci ildə general Totleben başda olmaqla 3767 nəfərlik rus korpusu Gürcüstana daxil oldu.163. Lakin 1770-ci ildə general Totlebenin tələsərək Axalsıxı və Potini mühasirəyə alması164. nҽticҽsindҽ rus ordusu çox itkilҽr verdi. O tҽrҽfdҽn dҽ general Totlebenin 160

mҽni xҽbҽrdar etmҽdҽn vҽ mҽnim razılığımı almadan gürcülҽri imperatriçҽyҽ and içmҽyҽ mҽcbur etmҽsi xalq içҽrisindҽ narazılıqla qarşılandı vҽ onun general Suxotin ilҽ ҽvҽz edilmҽsinҽ sҽbҽb oldu.165. General Suxotin isə öz növbəsində Osmanlılarla uğursuz hərbi toqquşmalar və ordusunda yayılan cürbəcür xəstəliklər nəticəsində olan-qalan nüfuzunu da itirdi.

Nəticədə Rusiya tərəfi 1772-ci ildə öz korpusunu Gürcüstandan çıxardı.166. Biz isə bu hadisələrdən hələ bir il əvvəl- 1771-сi ildə Rusiyanın himayəsinə keçmək haqqında tarixi qərar qəbul edib, layihəmizi Peterburqa göndərmişdik.167.

Bizim təklifimizin nə vaxtsa Rusiya tərəfindən nəzərə alınacağına da heç bir şübhəmiz yoxdur. Çünki bizim təklifimizdən heç iki il keçməmiş-1773-cü ildə , Puqaçov üsyanının başlandığı bir vaxtda Rusiyanın vasitəçiliyi ilə Şərqi və Qərbi Gürcüstan arasındakı ittifaq yenidən bərpa edildi.168. Bundan sonra gürcülər türklərlə döyüşlərdə bir çox uğurlar əldə etdilər. 1774-cü il 21iyulda Dunay sahilindəki Küçük-Qaynarca kəndində imzalanmış sülh müqaviləsinin 23-cü paraqrafı gürcülərin qazandıqları uğurlardan bəhs edir.169. Hҽmҽn sülh müqavilҽsinҽ görҽ, İmeretiya çarlığının Türkiyҽyҽ verdiyi xҽrac lҽğv edildi, türklҽrin Kutaisi, Şorapani vҽ Bağdadi qalaları üzҽrindҽki hüquqları formal olaraq saxlansa da, bu qalalar gürcülҽrin nҽzarҽti altına düşdü. Bu de­ yilҽnlҽrҽ onu da ҽlavҽ edim ki, düz on iki il bundan ҽvvҽl, yҽni 1762­ci ildҽ Kҽrim xan Zҽnd tҽrҽfindҽn dҽ 161

Kartli­Kaxetinin birlҽşmiş çarlıq olması etiraf edilmiş, Gҽncҽ vҽ İrivan xanlıqlarının ondan asılılığı tҽsdiq olunmuşdur.170. Beləliklə, bir tərəfdən II Yekaterinanın himayəsinə, o tərəfdən isə Kərim xan Zəndin etimadına əsaslanaraq ağsaqqallıq borcumu yerinə yetirmək istəyirəm: 1.Fətəli xan rus bayrağı altında kölgələnmək istəyir. Buna görə də, çox doğru olaraq, ruslara mehribanlıqla, türklərə laqeydliklə yanaşır. Köhnə Şamaxıya hakim təyin etdiyi qardaşı Abdulla bəy onun bu siyasətindən narazı olsa da, rus məmuru A. Filatov Qızların komendantı Nemiçə yazdığı 21 sentyabr 1770-ci il tarixli məktubunda Fətəli xanın ruslara sədaqətindən danışır.171. Tҽriflҽnmҽk yolu ilҽ rusa yaxın olacağını düşünҽn Fҽtҽli xanın istҽklҽri xҽyaldır. O halda isҽ sizin yerlҽrdҽ deyildiy kimi ‖bu, onun turşuluq xҽyalıdır.‖ Amma yenҽ dҽ Fҽtҽli xanın rus bayrağı altında sҽrinlҽmҽk ehtirası get­gedҽ güclҽnir vҽ çılğınlığa çevrilir: çünki o, tҽkcҽ Quba xanı kimi deyil, hҽm dҽ qonşu xanlıqların xanlar­ xanı kimi bu arzusunu hҽyata keçirmҽk istҽyir. O, bu hҽqiqҽti qҽbul etmҽk istҽmir ki, Rusiya ilҽ Kartli­ Kaxeti xaç qardaşlarıdır. Buna görҽ dҽ rus bayrağının kölgҽsi ҽvvҽlcҽ Kartli­Kaxetinin, sonra isҽ Qubanın vҽ digҽrlҽrinin üzҽrinҽ düşҽcҽkdir. Xanlıqlara düşҽcҽk kölgҽnin necҽliyini isҽ Rusiyanın özü bilir.

2.Fətəli xanın Şamaxı, Yeni Şamaxı xanlarına qarşı olan hərəkətləri təhqiramizdir – daxili işğal162

çılıqdan başqa bir şey deyildir. İşğalçının özünə haqq qazandırmaq cəhdi isə müxtəlif formalarda olsa da, lakin həmişə və hər yerdə, eyni məzmunda olur. Gör, iş gəlib nə həddə çatıb ki, Gilyan xanı da Fətəli xanın Rusiyaya meylindən ehtiyat etdiyini Kərim xan Zəndə bildirib172., ondan kömək istəmişdir.

Bu da bir həqiqətdir ki, Quba xanlığı 1770-ci ildə Qarabağ xanlığına hücum etmək ərəfəsində idi. Məlum məzmunda olan hadisələr bir daha baş verməsin deyə mən Qarabağ xanlığına kömək üçün 4000 nəfər seçmə döyüşçüdən ibarət qoşun göndərdim. Oğlum Levanı da o qoşuna başçı təyin etdim.173. Belıliklə, Quba xanlığının Qarabağ xanlığına hücumu baş tutmadı.

Elə həmən il Fətəli xanın üstünə adam göndərdim və Şəkiyə hücum edərsə, Şəki tərəfində olacağımı da bildirdim. Çünki Fətəli xanın Şəkiyə hücum ərəfəsində olduğu barədə Astraxan qubernatoru, general-mayor İ.Beketov Rusiyanın xarici işlər Dövlət Kollegiyasına rəsmi olaraq məlumat vermişdi.174. Yenə həmən ilin may ayında rus konsulu A. Boqolyubov Qarabağ və Şəki xanlarının mənimlə əlbir olub Quba xanlığına qarşı birgə mübarizə aparacaqlarını bildirir və Rusiyanın xarici işlər Dövlət Kollegiyasından məhz mənə təsir etmələri üçün cəhd göstərmələrini, məni xanlıqların daxili münasibətlərinə qarışmaqdan çəkindirmələrini xahiş edirdi.175. II Yekaterinaya 1770-ci ildə yazdığı məktubunda176. Fҽtҽli xan Qarabağa göndҽrdiyim kö­ mҽyi mҽnim xanlıqların işinҽ qarışmağım kimi qҽlҽmҽ verirdi.

163

3.Boynunuza alın ki,bir vaxtlar Fətəli xanın təhriki ilə Köhnə və Yeni Şamaxıları öz aranızda bölüşdürmüşdünüz. Köhnə Şamaxı Quba, Yeni Şamaxı Şəki xanlığına qatılmışdı .Ancaq buna baxmayaraq hər iki Şamaxının xanı Fətəli xana deyil, məhz sizə sığınmışdı.

Siz isə Fətəli xanın təkidi ilə Ağası xanın gözlərini kor etdirib Kotavanda saxlatdınız. Lakin bir azdan hər şey dəyişdi. Fətəli xan Quba ilə heç bir əlaqəsi olmayan Yeni Şamaxıda özünə qarşı hazırlanan, güya ki, hansısa bir sui-qəsdin üstünü açdı və Yeni Şamaxını Şəkinin əlindən alıb Qubaya qatdı. Qısası, bir qılıncla iki baş kəsdi –Şamaxını zəlil etdi və Şəkiyə öz yerini tanıtdı. Şəki isə öz növbəsində şimal sərhədlərinin qorunmasında müştərək hərəkət edəcəyinə və lazım gəldikdə canlı hərbi qüvvə ilə Qubaya kömək verəcəyinə boyun oldu.

4. Ağası xan bundan sonra, yəni, 1769-cu ildən Şəki adlı sığınacağa sığınmağın mənasız olduğunu qət etdi.

Ağası xan məcburən Qarabağ xanlığına sığınmalı və Dağıstan xanları ilə yaxınlaşmalı oldu177.. Lakin buna baxmayaraq, Ağası xan Şəkiyə olan hüsn-rəğbətini heç vaxt unutmadı. Elə buna görə də o, bu yaxınlarda Fətəli xanın qan düşməni olan avar hakimi Nutsal xanı Qarabağa gələn kimi sizinlə ittifaqa girməyə sövq etdi.

Siz özünüz bu ittifaqdan məmnun olub Şamaxını almaq üçün bizimlə birlikdə Fətəli xana hücum edəcəyinizə razılıq verdiniz.178.

5. Çox təəssüflər olsun ki,Ağası xan və Nutsal xan ilə razılığa gəlməyinizə baxmayaraq, gürcü, avar, 164

Qarabağ, qazıqmuq, qaraqaytaq döyüşçülərinin Qubalı Fətəli xan üzərindəki parlaq qələbəsindən Şəkili döyüşçülərə pay düşmədi. Nədənsə Fətəli xana qarşı döyüşə girmədiniz, həmişə dayaq durduğunuz Ağası xandan üz döndərərək geri qayıtdınız. Amma Qazanış əmiri Dişsiz Məhəmməd şamxal və damadı Qazıqumuqlu Məhəmməd xan ilə əlbir hərəkət edən Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzənin 1774-cü ilin iyul ayında179. Q(G)avdüşən düzündə zərbələrinə davam gətirməyən Fətəli xan Ağsu düzundə gürcü, avar, Qarabağ döyüşçüləri qarşısında da acizliyini nümayiş etdirdi, qaçıb Salyanda gizləndi. Fürsətdən istifadə edən Qazıqumuq Məhəmməd xan Qubanı işğal edib xanlığa başladı, Ağası xan isə Şirvanda öz xanlığını yenidən bərpa etdi180.. Bu arada həddindən çox ehtiyatlı olmağınız sizin pay bölgüsündə kənarda qalmağınıza səbəb oldu.

6.Hadisələrin gedişi Fətəli xanın bir daha dikəlməyəcəyindən xəbər verir. O tərəfdən də Şəki şimaldan dağların,qərbdən Kartli-Kaxetinin,cənubqərbdən Gəncə və Qarabağ xanlıqlarının, şərqdən isə Qazıqumuq Məhəmməd xanın tüğyan elədiyi Quba xanlığının əhatəsindədir. Belə olduqda Şəkinin KartliKaxeti, Gəncə, xüsusilə, Qarabağ xanlıqları ilə birgə hərəkəti labüd və zəruridir. Şəkiyə uzun ömürlər və uğurlar arzusu ilə. KartliKaxetinin çarı II Herakli.

Avqust 1774.

165

Hüseyn xan Müştaq: (Məktubu oxuyub qurtaran ağanaib Novruz xan xanın nə deyəcəyini gözləyən bir tərzdə, sakitcə dayanır. Nüseyn xan Müştaq aram-aram sözə başlayır.) Çar II Heraklinin mҽktubu ilҽ tanış olduq. Qonşumuz vҽ dostumuz çar II Herakli özünü hamımızın ağsaqqalı kimi aparır, bizҽ mҽslҽhҽtlҽr vҽ tövsiyyҽlҽr verir.

Amma onun necҽ ağsaqqal olduğu hҽlҽ Hacı babam zamanından­Qızıl qaya ҽhvalatından bҽllidir. Lakin bununla belҽ ona verilҽn bu sҽlahiyyҽtin mҽnbҽyi , kökü haqqında fikirlҽşirҽm.

O doğrudanmı bizi kiminlҽsҽ dost, kiminlҽsҽ düşmҽn elҽmҽkdҽ, kiminsҽ üstünҽ göndҽrmҽkdҽ, kiminsҽ üstünҽ gedҽrkҽn geri çağirmaqda sҽlahiyyҽtlidir? Bu sҽlahiyyҽtlҽri ona kim vermişdir?(Vəzir Ağadəmirin nəsə demək istədiyini hiss edərək) Hҽ, Vҽzir Ağadҽmir, söz sҽnindir.

Vəzir Ağadəmir: (Xanın sözünə qüvvət verirmiş kimi) Ҽslindҽ ҽyyami­qҽdimdҽn dҽdҽsinin gözünü çıxarıb korun oğlu olanların, ağasını taxtdan salıb taxta çıxandan sonra ağasından üzr istҽyҽnlҽrin, şahlıq tacını dörd­beş aylıq südҽmҽr bir körpҽnin beşiyi üzҽrinҽ qoydurandan sonra onu uşaq oyuncağı kimi götürüb öz başına qoyanların181. ucbatından ağsaqqallıq sҽ­ lahiyyҽti münasibҽtlҽr müstҽvisindҽ alqı­satqı vasi­ tҽsinҽ çevrilmişdir ­ fҽrmanla, sҽrҽncamla qanu­ nilҽşdirilmişdir. Sҽrkҽrdҽ olarkҽn atasının qoyduğu adla Nadirqulu, baş komandan olarkҽn II Şah Tҽh­ masibin qoyduğu adla Tҽhmasibqulu kimi tanınan bir adamın şah olar­olmaz ―qul‖, ―qulu‖ sözlҽrindҽn 166

imtina edҽrҽk Nadir Şah olması hamımıza mҽlumdur.

Onun şah olması şahlığın bir sülalҽdҽn başqa bir sülalҽyҽ keçmҽsindҽn başqa bir şey deyildi.Tҽbiidir ki, onun şah elan edilmҽsinҽ etiraz edҽnlҽr dҽ olmalı idi.O isҽ şah olduğunu sübut etmҽk üçün kimdҽnsҽ hayıf almamalıydı. Çünki o artıq şah idi vҽ sadҽcҽ olaraq şah olduğuna görҽ onun şah seçilmҽsinҽ etiraz edҽnlҽri, yҽni, Cavanşir, Otuziki, İyirmidörd, Kҽbirli ellҽrini Xorasan vilayҽtinҽ vҽ Ҽfqanıstanın sҽrhҽd rayonlarına sürgün182. etmҽmҽliydi. O, 1736­cı ildҽ şah elan edilҽrkҽn Uğurlu xan Ziyad oğlu Qacarın etirazına cavab olaraq Ziyadoğlulardan hayıf almaq mҽqsҽdilҽ Qazağın, Şҽmsҽddilin vҽ Borçalının Gҽncҽ ­Qarabağ bҽylҽrbҽyindҽn alınıb Kartlinin çarı I Tey­ muraza verilmҽsi barҽdҽ fҽrman183. vermҽmҽliydi. I Teymurazdan sonra II Teynurazın, II Teymurazdan son­ ra oğlu II Heraklinin bizim üzҽrimizdҽki ağsaqqallığı buradan gҽlir.(Sözünü qurtarmış adamlar kimi susur , əyləşib fikrə gedir.) Bu ağsaqqal hҽmҽn o ağsaqqaldır ki, 1739­cu ildҽ hҽlҽ gҽnc ikҽn yanında baş sazandarı Sayat Nova olmaqla Nadir Şahı Hindistan yürüşündҽ müşayiҽt etmişdi.184.

Nazir Tuncər: (Yerindən dikələrək) Vҽzir Dҽmir ağanın sözünҽ qüvvҽt olaraq deyirҽm: ­ Gҽlin, bir dҽqiqҽliyҽ yaddaşımızı oyadaq. Sünni olan Nadir şahın şiҽ döv­ lҽtindҽ şah olmaq üçün şiҽliyi qҽbul etmҽklҽ yanaşı hҽm sünnülҽrin, hҽm dҽ şiҽlҽrin hörmҽt bҽslҽdiyi imam Cҽfҽri­Sadiqin adına ―Cҽfҽriyyҽ‖ mҽzhҽbini elan 167

etmҽsi vҽ onu hҽnҽfi, şafii, maliki vҽ hҽnbҽli mҽzhҽblҽri ilҽ yanaşı qoyması sünnilҽrlҽ şiҽlҽri bir mҽcrada bir­ lҽşdirmҽkdҽ çox vacib idi185.. Onu da xatırladım ki, Hacı Çҽlҽbi xan vҽ Nadir Şah toqquşmasının birinci sҽbҽbi qızılbaş olmaq sҽbҽbi ilҽ Mҽlik Nҽcҽfin sünni ҽhlini çox incitmҽsi, onların üzҽrinҽ daha çox vergi qoyması olmuşdu. Nadir Şahın hҽlҽ Tҽhmasibqulu xan olduğu vaxtlarda ―Şah İsmayıl Sҽfҽvi zamanında yayılmış şiҽlik tҽriqҽtindҽn ҽl çҽkmҽk lazımdır‖ de­ mҽsi186. dҽ yadımızdadır. Bunlar ­ öz yerindҽ. (Ətrafına göz gəzdirərək) Nҽzarҽtin itirildiyi bir mҽmlҽkҽtdҽ nazir olmağın dҽbҽ düşmҽsi o vaxtlardan qalma bir adҽtdir. Nadir şah Gҽncҽ­Qarabağ bҽylҽrbҽyiliyinҽ tabe olan beş ermҽni mҽliyinҽ sҽrbҽstlik bҽxş etdi vҽ onların bilavasitҽ şaha tabe olmaları barҽdҽ fҽrman verdi187.. Bu da öz növbҽsindҽ bҽylҽrbҽyinin mҽliklҽr üzҽrindҽki nҽzarҽtini heçҽ endirdi, müsҽlman ҽhalinin zҽiflҽmҽsinҽ, xaçpҽrҽst ҽhalinin güclҽnib sҽlahiyyҽtli zümrҽyҽ çevrilmҽsinҽ sҽbҽb oldu.

Divanbəyi Kərim bəy: Nazir Tuncҽrin fikrinin davamı olaraq qeyd edim ki, mҽsҽlҽ bununla bitmҽdi.

Kҽrim xan Zҽnd 1760­cı ildҽ hakimiyyҽt başına gҽ­ lҽndҽ özünü Nadirqulu vҽ ya Tҽhmasibqulu kimi şah elan etmҽdi. O, ölkҽni Zҽndlҽr tayfasının nümayҽndҽsi kimi deyil, Sҽfҽvilҽr sülalҽsinin vҽkili kimi idarҽ etmҽyҽ başladı vҽ hҽlҽ dҽ öz idarҽçiliyinҽ bu qayda ilҽ davam etmҽkdҽdir. O da 1762­ci ildҽ II Teymurazın ölümündҽn sonra II Herakli tҽrҽfindҽn Kartlinin 168

Kaxeti ilҽ birlҽşdirilmҽsini qanunauyğun bir hadisҽ kimi qiymҽtlҽndirdi188.. Buna biz dҽ amin deyirik.

Ancaq Kҽrim xan Zҽnd tҽrҽfindҽn Kartli­Kaxetinin birlҽşmiş çarlıq kimi etiraf edilmҽsilҽ yanaşı Gҽncҽ vҽ İrivan xanlıqlarının gürcü çarından asılılığını tҽsdiq edҽn fҽrmanın verilmҽsi189. dҽ II İrakliyҽ ağsaqqallıq sҽlahiyyҽti verdi.

Novruz xan: Bu deyilҽnlҽr gҽlҽcҽkdҽ dҽ bizim başımıza bҽla olacaqdır. Mahiyyҽt baxımından Fҽ­ tҽli xanla II Heraklinin istҽklҽri eynidir. Onların ida­ rҽçiliyi rus bayrağı altında kölgҽlҽnmҽkdҽn o yana keçmҽyҽcҽkdir. Ona görҽ ki, onların özlҽri belҽ istҽyirlҽr.

Bunların siyasҽtini Nadir Şahın vҽ Kҽrim xan Zҽndin siyasҽti ilҽ eynilҽşdirmҽk olmaz. Ҽslindҽ Kҽrim xan Zҽnd siyasҽti Nadir şah siyasҽtinin davamıdır. Onların siyasҽti Sҽfҽvilҽrdҽn qalma torpaqları ҽnҽnҽvi bayraq altında birlҽşdirmҽyi nҽzҽrdҽ tutur. Çҽtinlik ondan ibarҽtdir ki, paralanmış bir mҽmlҽkҽti birlҽşdirmҽk sındırilmış şüşҽ qırıqlarını birlҽşdirmҽk qҽdҽr çҽtindir. Çҽtinlik hҽm dҽ ondan ibarҽtdir ki, Quba xanlığı da, Kartli­Kaxeti çarlığı da rus bayrağına doğru yürüşҽ çıxıblar. Bu yarışda kimin ҽli birinci olaraq o bayrağın sapından yapışacaqdırsa, üstünlük dҽ onun tҽrҽfindҽ olacaqdır. Bu iki tҽbҽҽlik aşiqlҽrinin o bayrağa uzalı ҽllҽri artıq hҽr tҽrҽfdҽn görünür.Ancaq onlardan hansı birisҽ o birinin ҽlini kҽsҽcҽkdir. Amma hҽr halda Ru­ siyanın xaçpҽrҽst dövlҽti olduğunu yadda saxlamaq lazımdır.

169

Hüseyn xan Müştaq:(Ağır-ağır yerindən dikələrək) Hҽr biriniz oyaq bir yaddaşla danışdınız. Bҽli, nҽinki Quba xanlığı vҽ ya Kartli­Kaxeti çarlığı, açığını de­ sҽm, hҽtta, bizim heç birimiz paralanmış bu mҽm­ lҽkҽti birlҽşdirmҽk qüvvҽsindҽ deyilik. İş gҽlib o hҽddҽ çatıbdır ki, ҽlimizdҽki bu bir parça xanlığı da qoruyub saxlaya bilmirik. İndi nҽ edҽk? II Heraklinin mҽktubuna nҽ şҽkildҽ cavab verҽk? Hҽlҽ 1760­cildҽ atası İrana hҽrbi yürüş edҽcҽyi halda Rusiyadan ҽsgҽri vҽ mali yardım almaq mҽqsҽdi ilҽ Peterburqa gedҽn bir çara Sҽfҽvilҽr sülalҽsinin vҽkili Kҽrim xan Zҽnd Gҽncҽ vҽ İrivan xanlıqları üzҽrindҽ nҽzarҽtçi olmağı da hҽvalҽ edirsҽ, onda içindҽ olduğumuz zamanla necҽ dil tapmalıyıq? Nadir Şahlar, Kҽrim xan Zҽndlҽr paralanmış bir mҽmlҽkҽti birlҽşdirҽ bilmirlҽrsҽ, mҽm­ lҽkҽtin qopub yerҽ düşmüş parçaları isҽ şimaldan gҽlҽn güclü maqnit selinin tҽsiri ilҽ titrҽyҽrҽk yarı havaya qalxırsa vҽ Rusiyaya doğru meyillҽnirsҽ, bunu zamanın gedişindҽn başqa nҽ adlandırmaq olar? Bundan sonra nҽ olacağını bilmҽsҽk dҽ, elҽ bu gedişatın özü çox şey deyir.Ҽslindҽ II Heraklini ağsaqqala çevirҽn zamandır. (Üzünü divan üzvlərinə tutaraq) Bir halda ki, onu öz tҽrҽfinҽ çҽkmҽk üçün İran da, Rusiya da ҽllҽrindҽn gҽlҽnlҽri edirlҽr, onda II Herakli ağsaqqallıq iddiasına düşmҽsin, bҽs nҽ etsin? İndi baxaq, görҽk, Şҽki nҽ üçün bir tҽrҽfdҽn II Heraklinin çağırışına laqeyd qalmadı, digҽr bir tҽrҽfdҽn isҽ Fҽtҽli xana qarşı müharibҽ meydanına atılmadı? Birinci halda II Herakli sҽlahiyyҽtlҽrindҽn 170

istifadҽ edҽrҽk özününkülҽrin ҽli ilҽ sıxışdırılan Şҽkini bir az da gözümçıxdıya sala bilҽrdi, ikinci halda isҽ Quba xanlığı ilҽ toqquşmaq böyük itkilҽr hesabına başa gҽlib, Şҽkini daha da zҽiflҽdҽrdi. İndi isҽ istҽr Kartli­ Kaxeti çarlığı, istҽrsҽ dҽ öz xanlıqlarımız olsun, Şҽkiyҽ vҽ ya Şҽki ilҽ münasibҽtlҽri çözҽlҽmҽk istҽyirҽm. Mҽn dörd il bundan ҽvvҽl Yeni Şamaxı üstündҽ Fҽtҽli xanla qarşılaşmadım, qardaş qırğınından qaçdım. Çünki iş­ işdҽn keçmişdi. Yeni bir Kҽrbҽla müsibҽti salmağa ehtiyac yox idi. Amma nҽ baş verdi? Bҽdxah adamlar bunu mҽnim mҽğlubiyyҽtim kimi qiymҽtlҽndirib, Küngüd ҽhvalatına imza atdılar, ҽmim Cҽfҽr ağanı qeyri­müҽyyҽn bir şҽraitdҽ qҽtl edib, qҽtli mҽnim adıma yazdırdılar.Hҽqiqҽtin üzҽ çıxarılmasına gҽldikdҽ isҽ özünü ağsaqqal adlandıran II Herakli ağzına su alıb oturdu. Mҽn divan qurub haqqı üzҽ çıxarmaq istҽyҽndҽ ҽmim Ҽbdülqadir xanı fitlҽyib mҽnim üzҽrimҽ qaldıranlar onunla birlikdҽ qaçıb Kürün Dardoqqazına dürtüldülҽr. Bҽs onlara kim sığınacaq verdi? (Bir qədər fasilə verərək köksünü ötürür.) Qarabağ xanı İbrahimxҽlil xan onlara sığınacaq verdi. Mҽnҽ düşmҽn kҽsilҽn adamlara sığınacaq verҽn bir xana qoşulub Fҽtҽli xana qarşı müharibҽyҽ girmҽyҽ dҽyҽrdimi?(Ətrafa göz gəzdirir.Hamı sükut içindədir.) II Herakli mҽni İbrahimxҽlil xan, Ağası xan, Novsal xan vҽ bir dҽ onun özü ilҽ birlikdҽ Fҽtҽli xana qarşı qҽti hҽrҽkҽt etmҽmҽkdҽ günahlandırır. Bir tҽrҽfdҽn şaha, bir tҽrҽfdҽn imperatriçҽyҽ söykҽnҽn II Herakli doğrudan ağsaqqaldırsa, onda Şҽki xanlığına 171

qarşı çıxan qüvvҽlҽrin İbrahimxҽlil xanın qoltuğuna sığınmasına etiraz etmҽliydi, bunun yolverilmҽz oldu­ ğunu bildirmҽliydi. Amma mҽnim dҽfҽlҽrlҽ ҽmim Hacı Ҽbdülqadir xanla qarşılaşmağım dava­dalaşla qurtardı.

Nҽ II Herakli, nҽ İbrahimxҽlil xan, Nҽ Ağası xan, nҽ dҽ Nutsal xan ҽmim Hacı Ҽbdülqadir xanın yanına barışığa göndҽrdiyim qardaşım oğlu Bala Hacı xanın, oğlum Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanın taleyi haqqında bir söz dedilҽr. Bala Hacı xanın şҽhid edilmҽsi, oğlumun öldüsüylҽ­qaldısından bixҽbҽr olmağımızı da veclҽrinҽ almadılar. Kҽnardan baxana elҽ gҽlҽr ki, onların bu hadisҽlҽrdҽn heç xҽbҽrlҽri dҽ yoxdur. İbrahimxҽlil xan mҽnҽ düşmҽn qüvvҽlҽrҽ arxa durur vҽ onları himayҽ edir. Mҽn belҽ bir adamla yanaşı durub kimҽsҽ qarşı vuruşa bilҽrҽmmi vҽ ҽgҽr bilҽrҽmsҽ, buna nҽ ad vermҽk olar? Ağası xana gҽldikdҽ isҽ, onun mҽni avar hakimi Nutsal xanla müttҽfiq etmҽsinҽ ehtiyac yox idi.O burada qonaq idi vҽ mҽn dҽ onu hörmҽtlҽ qarşılamışdım.

Bir sözlҽ, mҽnim onlara qoşulub Fҽtҽli xana qarşı çıxmağım mҽnҽ yaraşmaz idi. Fҽtҽli xanın qҽrbdҽn II Herakli, şimal­şҽrqdҽn isҽ Ҽmir Hҽmzҽ tҽrҽfdarları tҽrҽfindҽn sıxışdırıldığı bir vҽziyyҽtdҽ Şҽkinin dҽ ona dönük çıxmağı Şҽkiyҽ hörmҽt gҽtirmҽzdi. Buna görҽ dҽ o zaman mҽn müttҽfiq qüvvҽlҽri narazı salmamaq üçün onlara qoşulsam da, Şҽkiyҽ kҽsir olmasın deyҽ Fҽtҽli xana qarşı müharibҽyҽ girmҽdim. Çünki mҽn o zaman ikili yol tutmaqdan başqa bir yol görmҽdim. İndi isҽ II Herakli bundan sonra onlarla birgҽ hҽrҽkҽt etmҽyimi 172

mҽslҽhҽt bilir. Bҽli, II Heraklinin dediyi kimi Şҽki şimaldan dağların, qҽrbdҽn Kartli­Kaxetinin,cҽnub­ qҽrbdҽn Gҽncҽ vҽ Qarabağ xanlıqlarının, şҽrqdҽn isҽ hҽlҽ ki, Qazıqumuq Mҽhҽmmҽd xanın tüğyan elҽdiyi Quba xanlığının ҽhatҽsindҽdir. Ancaq burası vardır ki, Şҽki hamıdan çox dağlara vҽ Şҽki torpağından göyҽrҽn Şҽkililҽrҽ arxalanır. Qaraqaytaq usmisi Ҽmir Hҽmzҽ Dҽrbҽndi mühasirҽyҽ alsa da, Qazıqumuq Mҽhҽmmҽd xan Qubaya soxulub xanlıq etsҽ dҽ, Ağası xan Şirvan üzҽrindҽki hakimiyyҽtini yenidҽn bҽrpa etsҽ dҽ, Fҽtҽli xan Salyanda sığınacaq tapsa da, hadisҽlҽrin nҽ ilҽ qurtaracağını bilmirik. Bu mҽsҽlҽyҽ aydınlıq gҽtirmҽyinizi istҽyҽrdim.(Yenə də vəzir Ağadəmirin nəsə demək istədiyini görərək) Buyurun, eşidirik.

Vəzir Ağadəmir: Gavdüşҽn mҽğlubiyyҽtindҽn dҽrhal sonra Fҽtҽli xan naibi Mirzҽ bҽy Bayatı özünün vҽ xanlığının vҽkili kimi, sҽfir sifҽtilҽ Peterburqa göndҽrdi. O, II Yekaterinaya Fҽtҽli xanın mҽktubunu vҽ Dҽrbҽndin açarlarını tҽqdim etmҽli idi190.. Deyilҽnlҽrҽ görҽ o, rus hökumҽtindҽn düşmҽnlҽrini ҽzmҽk üçün canlı hҽrbi qüvvҽ istҽmiş, Quba xanlığını tҽbҽҽliyҽ qҽbul etmҽsini xahiş etmişdir. Özü dҽ necҽ?1772­ci ilin noyabrında general Şerbinin başda olmaqla Rusiya vҽ Krım xanlığı arasında bağlanan muqavilҽdҽ olduğu kimi müraciҽt edҽn tҽrҽfin müstҽqillik hüquqları qorunmaqla tҽbҽҽliyҽ qҽbul edilmҽsini istҽmişdir191.. Özünüz dҽ gördünüz ki, Krım xanlığının Osmanlıdan ayrılması vҽ müstҽqil xanlıq elan edilmҽsi Küçük­ 173

Qaynarca sülh müqavilҽsi ilҽ qanuninlҽşdirildi. Belҽ bir münasibҽtin Kartli­Kaxetiyҽ dҽ göstҽrilҽcҽyi gözlҽnilir.

Fҽtҽli xan mҽhz bu şҽkildҽ Rusiyanın tҽbҽҽsi olmaq arzusundadır. Mirzҽ bҽy Bayat rus hökumҽti qarşısında bu tҽlҽblҽri qoymalı, mümkün olan qҽdҽr istҽklҽrinҽ nail olmalıdır.(Susur. Sakitcə dayanır.)

Nazir Tuncər: (Söhbҽti davam etdirirmiş kimi) Bu hҽm dҽ o Mirzҽ bҽy Bayatdır ki, Gavdüşҽn hadisҽlҽrindҽn bir qҽdҽr ҽvvҽl Xҽzҽrboyu ölkҽlҽrin siyasi quruluşunu, iqtisadi imkanlarını, coğrafi şҽraitini , hҽtta, dҽrman bitkilҽrini dҽ yığıb öyrҽnmҽli olan dҽstҽni başda, rusların dili ilҽ desҽk, akademik, professor S.Q. Qmelin olmaqla İrandan Rusiyaya qҽdҽr müşayiҽt etmҽli idi. Lakin onun bҽlҽdçiliyi yarımçıq qalmışdı.

Ona görҽ ki, Qaraqaytaq usmisi Ҽmir Hҽmzҽ192. bu dҽstҽni Ҽhmҽdkҽnddҽ saxlamış vҽ ҽsir etmişdi.

Mirzҽ bҽy Bayat isҽ dҽstҽni buraxıb geri qayıtmağa mҽcbur olmuşdu. Ҽmir Hҽmzҽ saxladığı alimlҽrin ҽvҽzindҽ Nadir şahın 1739­cu ildҽ lҽzgilҽrlҽ döyüşdҽ öldürülmüş qardaşı İbrahim xanın qisasını almaq mҽqsҽdi ilҽ 1741­1742­ ci illҽrdҽ 17 ay apardığı hҽrbi ҽmҽliyyatlardan vҽ yerli hakimlҽrin çҽkişmҽlҽrindҽn canlarını qurtarmaq üçün Rusiya tҽbҽҽliyinҽ keçmiş 200 kҽndli ailҽsinin qeri qaytarılmasını tҽlҽb etmişdi. Ҽmir Hҽmzҽ bu tҽlҽbi baş tutmadıqda 30 min rubl tҽzminat istҽmişdi193.. Bu tҽlҽbi dҽ rҽdd edilҽndҽn sonra Ҽmir Hҽmzҽ ҽsirlҽrlҽ çox sҽrt davranmışdı. Qısası, 27 iyul 1774­cü ildҽ akademik, professor S.Q. Qmelin 174

aclıqdan vҽ işkҽncҽdҽn ölmüşdür194.. Ҽmir Hҽmzҽnin bu düşünülmҽmiş hҽrҽkҽti Rusiyanın gҽlҽcҽk hҽrbi­ siyasi gedişlҽri üçün zҽmin yaradacaqdır. (Sözünü bitirmiş adamlar kimi dərindən nəfəs alıb, fasilə verir.)

Ağanaib Novruz xan:(Təmkinlə)

Ҽslindҽ nҽ baş verirsҽ, İranla Rusiya arasında baş verir. Bir baxaq, görҽk Dağıstan tҽrҽfdҽn Fҽtҽli xana qarşı vuruşanlar kimlҽrdir? Buynaq ҽmiri vҽ Qaraqaytaq usmisi Ҽmir Hҽmzҽdir , Tabasaran kadisidir, Canqutay sultanıdır, Qazıqumuq Mҽhҽmmҽd xandır, Qazanış ҽmiri Dişsiz Mҽhҽmmҽddir, İndri ҽmirlҽridir. Onları qızışdıran vҽ Fҽtҽli xana qarşı vuruşmağa tҽhrik edҽn özünü Sҽfҽvilҽr sülalҽsinin vҽkili kimi aparan İran hökmdarı Kҽrim xan Zҽnddir. 1774­cü ildҽ II Yekaterinaya mҽktubunda Rusiyaya daim sҽdaqҽtli olduğunu, Osmanlının vҽ İranın cah­cҽlalına aldanmadığını, hҽdiyyҽlҽrini geri qaytardığını yazan, Kartli­Kaxetiyanın kürҽqҽdҽrki sҽrhҽdlҽrindҽn bu tҽrҽfdҽ olan Azҽrbaycanın vҽ Cҽ­ nubi Dağıstan torpaqlarının hakimi, yaxud birlҽşmiş xanlıqların xanlar­ xanı şҽklindҽ Rusiya tҽbҽҽliyinҽ qҽbul olunmaq istҽyҽn Fҽtҽli xanı Qoysuboy vҽ Aqquşa camaatı, Buynaq hakimi Bamat vҽ tarku şamxalı 195.

Murtuzҽli müdafiҽ edirlҽr .Onları ruhlandıran isҽ rusların cazibҽsidir. Fҽtҽli xanın vҽ şamxal Murtuzҽlinin rusların cazibҽsindҽn vҽ tҽsir dairҽsindҽn çıxmaları isҽ çҽtin mҽsҽlҽdir.Belҽliklҽ, Ҽmir Hҽmzҽnin arxasından Kҽrim xan Zҽndin, Fҽtҽli xanın arxasından isҽ II Yekaterinanın kölgҽlҽri görünmҽkdҽdir.

Bu tҽrҽfdҽn isҽ Kartli­Kaxeti çarı II Herakli, Qa­ rabağ xanı İbrahimxҽlil xan, Şamaxı xanı Ağası xan 175

vҽ ona qoşulan avar xanı Nutsal xan Fҽtҽli xana qarşı vuruşurlar196.. Yenҽ dҽ Fҽtҽli xanın arxasındakı kölgҽ olduğu kimi qalmaqdadır. II Herakli isҽ Ҽmir Hҽmzҽdҽn vҽ Fҽtҽli xandan çox fҽrqlidir. Onun arxasında iki kölgҽ görünmҽkdҽdir. Sağa çevrilib arxaya baxdıqda Kҽrim xan Zҽnd kölgҽsi, sola çevrilib arxaya baxdıqda isҽ II Yekaterina kölgҽsi qımışaraq ona göz vururlar. Kҽrim xan Zҽnd kölgҽsi ona sҽlahiyyҽtlҽr, II Yekaterina kölgҽsi isҽ ona hҽm sҽlahiyyҽtlҽr vҽ hҽm dҽ imtiyazlar vҽd etmҽkdҽdirlҽr. Hҽlҽ atasının sağlığında Dağıstan xalqlarının hücumundan qorunacağı halda İrana rus bayrağı altında hҽrbi sҽfҽrlҽr edҽcҽyi xülyası ilҽ ya­ şayan II Heraklinin hҽm dҽ İrandan yarınması göz qa­ bağındadır197.. (Susub, sakitcə dayanır.)

Divanbəyi Kərim bəy: (Deyilənlərə yekun vururmuş kimi ciddi bir tövrlə) Belҽ bir şҽraitdҽ ―nҽ şiş yansın , nҽ dҽ kabab‖ düşüncҽsi ilҽ hҽrҽkҽt etmҽk lazımdır. Hadisҽlҽrin gedişini izlҽmҽk, Şҽkini yersiz münaqişҽlҽrdҽn qoru­ maq ҽsas vҽzifҽmiz olmalıdır.

Hüseyn xan Müştaq: II Heraklinin mҽktubuna cavab hazırlanarkҽn orta vҽ ortaq mövqedҽn çıxış edilsin. İnciklik ifadҽ edҽn cümlҽlҽrdҽn istifadҽ edilmҽsin.

Siyasi incҽlҽmҽlҽrҽ geniş yer vermҽdҽn qonşularımızla daim birgҽ olmağımız isҽ xüsusi vurğulansın. Cavab mҽktubu gecikdirilmҽsin. II Heraklinin müsҽlman ҽhali üzrҽ müşaviri Çingiz ağa hörmҽtlҽ yola salınsın.

Dağılışa bilҽrsiniz. (Hamı ayağa qalxır.) (İkinci hissə, üçüncü bölüm, ikinci səhnənin sonu)

176

Üçüncü səhnə.

1776-ci il mayın əvvəlləri. Fətəli xanın məktubu.

(Divanxanada tam sakitlikdir.Hamı oxunacaq mҽktuba diqqҽt kҽsilmişdir.)

Ağanaib Novruz xan:(Oxuyur.) olmuşlardan, olacaqlardan, olmamışlardan və olmayacaqlardan da əvvəl və sonra olan Allahın adı ilə.

Möhtərəm Şəki xanına salamlar olsun! Atalar demişkən:- Olduyla öldüyə çarə yoxdur. Xudat yaxınlığında, Gavdüşən düzündəki vəziyyətdən gözüm su içmədiyindən Şamaxı uğrunda da ciddi döyüşlərə girməkdən imtina etdiyimi, dincimi almaq üçün Salyana çəkilib məqam gözlədiyimi yaxşı bilirsiniz. Bu ərəfədə Şamaxıya hakim təyin etdiyim qardaşım Abdulla bəy də özükimilərini başına yığıb mənə qarşı çıxırdı198.. 1774cü ilin iyulunda Gavdüşən döyüşündə nəşi ortada qalan Qazanış əmiri Dişsiz Məhəmmədin damadı qazıqumuq Məhəmməd xan yenə də 15 il bundan qabaq qazandığı Şəki təcrübəsindən Qubada da istifadə etdi199.. Damadı Ağakişi bəyi Ərəşə çağırtdırıb Məlik Əli ilə birlikdə qətl edəndən sonra 40 gün Şəkini necə talan etmişdisə, mənim Salyanda olduğum ərəfədə Qubanı da o cür talan və qarət etdi. Bütün həyatı boyu dövlətçiliklə qarətçiliyi qarışdıran Qazıqumuq Məhəmməd xan mənim tərəfdarım Buduqlu Hacı Məliyin təzyiqi ilə 1774cü ilin dekabrında Qubadan çıxıb Qazıqumuğun Kürə dairəsinə getdi200.. Mən də fərman verib Buduqlu Hacı 177

Məliyi yüksək bir təltifə layiq bildim. O zaman mənim qadınım Tutu bikə mühasirəyə düşmüş Dərbəndi müdafiə edirdi. Əmir Həmzə Dişsiz Məhəmmədin nəşini tabuta qoyub Dərbəndə apardı201.. Güya tabutdakı mənəm deyə bacısı Tutu bikəyə xəbər göndərdi ki, Dərbəndin müdafiəsindən əl çəksin. Yaxşı ki, Tutu bikə qardaşı Əmir Həmzənin yalanına inanmadı. Mən isə Salyanda yerləşəndən bir az sonra naibim Mirzə bəy Bayatı vəkilim sifətilə Peterburqa göndərdim. Mirzə bəy Bayat mənim məktubumu və Dərbəndin açarlarını imperatriçəyə təqdim etdi. Birincisi- imperatriçə II Yekaterinanın, ikincisi- Xarici İşlər Dövlət Kollegiyasının sədri N.İ. Paninin adından olmaqla, mənim bir məktubuma qarşı iki məktub gəldi202.. Hər iki məktub məzmunca eynidir. Çox təəssüflər olsun ki, onlar bizə kömək edəcəklərinə boyun olsalar da, mənim hökmümdə olan xanlıqları öz himayələrinə götürməkdən ehtiyat edirlər. II Yekaterina qəti olaraq Quba xanlığını İrandan ayırıb ətrafı ilə birlikdə “müstəqil xanlıq vəziyyətinə” gətirməyin qanuna bütünlüklə zidd olduğunu vurğulayaraq, hələ vaxtı çatmamış bu siyasətin rus sarayının hazırki dəst-xətti ilə bir araya sığışmadığını bildirmişdir203.. Mҽnimlҽ birlikdҽ Dҽrbҽnd vҽ Dҽrbҽndҽtrafı ҽmҽliyyatlarda iştirak edҽn Qafqazdakı rus ordusunun komandanı general­poruçik de­Medem Rusiya Dövlҽt Şurasına xanlığımızın tҽbҽҽliyҽ qҽbul edilmҽsi barҽdҽ gizli raport tҽqdim etmişdi. Hҽmҽn raport 22 iyun 1775­ 178

ci ildҽ müzakirҽ edilmiş, lakin cavab qҽnaҽtbҽxş olmamışdır204..

Halbuki mən 1772-ci ildə general Şerbinin tərəfindən Krım xanlığı ilə Rusiya arasında ittifaq müqaviləsi bağlandıqdan sonra aradan iki il keçmiş Krımın Osmanlıdan qoparılıb müstəqil elan edildiyi şəkildə bizim müstəqilliyimizin elan edilməsini xahiş etmişdim205..Onu da qeyd edim ki, hal-hazırda Kartli-Kaxetinin təbəəliyə qəbul edilməsi müzakirə edilməkdədir.

Mənim xoşbəxtliyim bir də ondadır ki, dostlarım vardır. Onlar həm də mənim haqqımda düşünürlər. Yenə də Miladi tarixlə elə bu ilin başlanğıcında, yəni, 1775-ci ilin yanvarında həm Rusiyanın , həm də Quba xanlığının sadiq dostu Tarkunun şamxalı Murtuzəli öz adından Dağıstan xanlarına qarşı vuruşmaqda mənə kömək göstərilməsi üçün rus hökumətinə müraciət etdi206..

Beləliklə,rusların tarixi ilə 1 mart 1775-ci ildə 2530 nəfərlik rus ordusu Cənubi Dağıstana doğru hərəkətə gəldi. Özü də necə bir ordu! Qusar eskadronundan, Ural və Don kazakları dəstələrindən, Mozdok osetin polkundan və Qızlar ləzgi batalyonundan ibarət olan bir ordu. Bu ordu martın 4-də Terek çayını keçdi, mənim dostum Tarku şamxalı Murtuzəlinin və onun qardaşı Buynak hakimi Bamatın dəstələri ilə birləşdi207.. Bəli, elə onda 1766-cı ildən Dərbəndi idarə edən bacısı Tutu bikəni doqquz ay mühasirədə saxlayan Əmir Həmzə mühasirədən əl çəkib şimala doğru yeridi, deMedemin hərbi qüvvələri ilə qarşılaşdı. Qüvvəsinin 179

süvari dəstələrindən ibarət olmasına baxmayaraq, rus piyadaçılarının hücumu və top atəşlərinə məruz qalan Əmir Həmzə döyüş meydanından qaçdı208.. Mən isə öz ordumla 10 may 1775-ci ildə mayor Kridnerin başçılığı altında İran-Xarabadan Qaraqaytaq və Tabasaran üzərinə hərəkətə gələn, 6-cı artilleriyanın döyüş sürsatları ilə təchiz edilmiş, əsgərli və zabitli 1411 nəfərdən ibarət olan bir orduyla birləşdim209..

Bizimlə birlikdə Ural kazaklarının atamanı Borodin, Don kazaklarının atamanı Tabunşikov və onların 210. dəstələri hərəkət edirdilər . Mənim dostum Tarku şamxalı Murtuzəli və onun qardaşı Buynak hakimi Bamat isə məndən iki gün sonra general de- Medemin dəstələri ilə birləşib Cənubi Dağıstan rayonlarına hücum etdilər211.. Qısası, hҽr bir kҽsҽ öz yerini tanıtdıq.

Günbatandan gҽlҽn qaragüruhun qarşısını almaqda Ba­ kılı Mҽlikmҽhҽmmҽd xan mҽnimlҽ birlikdҽ vuruşdu.

Ağası xan mҽğlub oldu, yenidҽn Kotevana qayıtdı212..

Avar Nutsal xan isə Şamaxının yuxarı hissəsində, çətin və çıxılmaz bir yerdə gizlənmişdi. Mən onu aman vermək şərti ilə yanıma gətirtdim. O, burada Bakılı Məhəmməd xanla birlikdə bir çadırda oturub söhbət edirdi. Sadəcə olaraq ona təəssüf edirəm ki, Ağası xanla əlbir olub mənim axırıma çıxmaq istəyən və nəticədə məndən aman diləyən avar Nutsal xanı yanıma çağırsam da, onu qoruya bilmədim. Sən demə, avar Nutsal xan Aqquşa tayfası ilə ədavətli imiş. Onun mənim yanımda olduğunu bilən kimi Aqquşa dəliqanlıları ayağa qalxdı.

180

Əlacım üzüldü. Nahaq qanlar tökülməsin deyə çadırı arxadan yarıb Bakılı Məhəmməd xanı bayıra çıxarmaq şərti ilə Aqquşalılarla razılaşmalı oldum. Onlar Novsal xanı tərəfdarları ilə birlikdə öldürdülər213.. Dərbəndə gəldikdə isə, oraya 1775-ci ilin yayında daxil olan qusar eskadronu, Ural və Don kazak dəstələri bir də oradan 1776-cı ilin yazında çıxdılar214.. Dərbənddə saxlanan dəstə mayor Fyodor İvanoviçin komandanlığı altında idi. Hələ 5 sentyabr və 15 oktyabr 1775-ci il tarixli məktublarında II Yekaterina general deMedemə Dərbəndin Quba xanlığının tərkibində qalmasını, hətta, lazım gələrsə qalmamasını mҽslҽhҽt bilmişdi215.. Artıq 7 il idi ki, Dərbənd qalasında dustaq olan Məhəmməd Səid xanı Əmir Həmzənin acığına həbsdən azad etdik 216.. Getsin Ağsuyu idarə etsin.

Ağası xanı isə yenidən Kotavana göndərdik. O da gah Əlvənddə, gah da Kotavanda əyləşməklə Şirvanı yola versin. Məğlub olduğunu etiraf etməkdə çətinlik çəkən Əmir Həmzə usmi 3000-lik qoşunla Dərbənd, Quba və Şirvan ölkələrindən keçib Ҽrdҽbildҽ qarҽtçiliklҽ özünҽ soyuqluq verdi.Sonra da qayıdanbaş Qarabağdan keçib Gҽncҽdҽ talançılıq etdi, daha sonra isҽ Şҽkidҽn dağ yolu ilҽ Axtıya, Axtıdan da Kürҽyҽ keçdi, öz mülkünҽ döndü217.. Kiçik bir rus ordusunun qabağında davam gətirməyən Əmir Həmzənin bu boyda xanlıqları tapdaya-tapdaya gəzib dolaşması Kərim xan Zənd hakimiyyəti ilə II Yekaterina hakimiyyətinin fərqini aydınca göstərmirmi?

181

Amma neynəmək olar ki, II Yekaterina Qafqaz ordusu komandanı de- Medemə məni və mənim tərəfdarlarımı barışdırmaq əmri vermişdir. De-Medem isə öz növbəsində bunu sentyabr 1775-ci ildə mayor Kridnerə həvalə etmişdir218.. Barışıq məsələsi bir qədər uzansa da, 1776-cı ilin 24 mart və aprelin ortalarında Derbax kəndində iki dəfə yığıncaq keçirilmişdir219..

Orada mən və mənim tərəfdarlarım- Tarku şamxalı Murtuzəli və Buynak hakimi Bamat, o tərəfdən isə Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzə və onun tərəfdarları - Tabasaran kadisi Rüstəm və Qazıqumuq Məhəmməd xan iştirak edirdik. Onlar üzərlərinə öhdəlik götürüb, sədaqət andı içdilər. Əmir Həmzə və kadi Rüstəm müqavilədə üzərlərinə götürdükləri öhdəlikləri möhürləri ilə təsdiq etdilər. Ancaq məsələ ondadır ki, onların möhrələri də, təsdiqləri də aldadıcıdır. Bunu təkcə mən demirəm.Rus rusluğuyla da bunu başa düşür. Mayor Fromqold general de-Medemə onların mənə nifrət etdiklərini və Rusiyanın qorxusundan öhdəliklər götürdüklərini açıqca etiraf etdi220.. Mən də açıqca etiraf edirəm ki, Rusiyadan gözü qorxmuş Dağıstan artıq sındırılmışdır. Çünki gözü qorxmaqdan pis şey yoxdur. Mən isə Kürəqədərki Kartli –Kaxeti torpaqlarından bu tərəfə olan Azərbaycanı və Cənubi Dağıstanı öz bayrağım altında, lakin rus təbəəliyində görmək istəyirəm. Əmma orasındadır ki, General – poruçik de-Medem bunun üçün hər cür təchizatı olan və artilleriya ilə möhkəmləndirilmiş on minlik orduya 182

ehtiyac olduğunu deyir221.. Ülyahəzrət II Yekaterina isə İran və Türkiyə ilə münasibətlərinin daha da pisləşəcəyindən ehtiyat edərək Quba xanlığının birləşdirilmiş xanlıqlar şəklində Rusiya təbəəliyinə qəbul edilməsi məsələsi üzərindən sükutla keçir. Eyni zamanda Qafqaz məkanında “daxili çəkişmələrə son qoymaq”, “tacirləri və ticarəti qorumaq”, “maarif və maarifçiliyi yaymaq, onu barbarlardan müdafiə etmək” adı ilə rus ordusunun Qafqaza girməsini zəruri hesab edir222.. Hətta, mən onların bu məsələlərdə tərəddüdlərinə son qoymaq üçün bu yaxınlarda general de-Medemə yazdığım məktubda İran hökmdarı Kərim xan Zəndin mənə yazdığı məktub haqqında məlumat verdim.O məktubda olanların əksinə olaraq, bacım Fatma xanımı Kərim xan Zəndin oğlu Ağamir xana deyil, Şirvanlı Məhəmməd Rza bəyə verdiyimi göstərdim. Hətta, mayor Fromqold Dərbəndə gəldi, Kərim xan Zənd tərəfindən mənə yazılan məktubun surətini götürdü, əsli ilə düz olub-olmadığını yoxlatdı.

Sonra da mənim məlumatımın düz olması barədə general de-Medemə məlumat verdi223..

Onu da deyim ki, Şəki xanlığını öz tərəfinə çəkmək istəyən II Herakli mənim yerişimi yerimək istəyir.Ancaq o unudur ki, sadəcə olaraq, mənim ayaqqabılarımı geyə bilər, lakin mənim ayaqlarımla yeriyə bilməz. Nədənsə həmişə bəzi gürcü çarlarının diqqətini ayaqlardan qabaq ayaqqabılar, evlərdən qabaq qapılar cəlb etmişdir. Məsələn, 1139-cu ildə baş verən zəlzələdən 183

Gəncə tamamilə dağılmış imiş . 1125-1154-cü illərdə çarlıq etmiş gürcü çarı I Demetri təbii fəlakətdən də sui-istifadə edərək bu ərəfədə Gəncəyə hücum etmiş, 1049-1067 ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Şəddadi hökmdarı Şavurun əmri ilə Azərbaycanlı usta İbrahim ibn Osman tərəfindən 1063-cü ildə hazırlanmış Gəncə darvazasının hər iki tayını aparmışdır. Kutaisinin Gelati monastrında saxlanan o darvazanın bir tayı bu yaxınlarda təmir adıyla monastrın üst örtüyünə işlənmiş, o biri tayı isə aşağıda 1073-1125-ci illərdə çarlıq etmiş IV Qurucu Davidin qəbri qarşısındakı divara bərkidilmişdir224.. İkinci misal: Ҽrdҽbil şeyxi Şeyx Sҽfiҽddinin oğlu Sҽdrҽddin Musa 1379­cu il tarixdҽ Sultan Ҽhmҽd Cҽlairiyҽ yazdığı mҽktubda Ҽrdҽbil mҽscidinin çıxarılıb Gürcüstana aparılmış qapısını alıb gҽtirmҽk üçün Xҽlifҽ Hacҽtşah Gilanlını oraya göndərdiyini,... qapı qaytarılınca Ordubadda Qazi İmadəddinin evində iki aya yaxın qonaq qaldığını yazır225.. İndi isҽ Rusiyanın saqqızını oğurlamaq eşqinҽ dü­ şҽn II Herakli belҽ bir fikir tҽlqin edir ki, Azҽrbaycan xanlıqlarını tҽbҽҽliyҽ qҽbul etmҽyin ҽn sadҽ yolu Kartli­ Kaxeti vasitҽsi ilҽ ola bilҽr. II Heraklinin təklifinə uyğun təbəəliyə qəbul Gəncə, Qarabağ, Yerevan, Naxçıvan, Qaradağ və Ərdəbil xanlıqlarının KartliKaxetiyə ilhaq edilməsi şərtilə olduğundan226., əslində, o işğaldan başqa bir şey deyildir.

Qarabağ xanlığının Kartli-Kaxeti ilə yaxınlığı 184

isə bizə qarşı düşmənçilik və özününkülərə qarşı xəyanətdir. O cümlədən Gəncə xanlığı da yaxşı yolda deyildir. Sadəcə olaraq, Şəkinin Qubaya qarşı açıq döyüşə girməməsi onun Quba ilə dost münasibətdə olmasından qaynaqlanmışdır227.. Artıq Gavdüşən və Şirvan hadisələrindən iki ilə yaxın bir vaxt keçir. Bu dolaşıq illər belə Quba-Şəki dostluğuna xələl gətirə bilmədi. Bu gündən sonra da bizim dostluğumuz bu qayda ilə davam edəcəkdir.

Dostunuz və qardaşınız olaraq qalmaqda olan Fətəli xan. ( Məktubu oxuyb qurtaran ağanaib Novruz xan dayanıb xanın nə deyəcəyini gözləyir.)

Hüseyn xan Müştaq: Kifayҽt qҽdҽr uzun olan bu mҽktubda çox mҽtlҽblҽr açıqlanmışdır. Fҽtҽli xanın Qubanı Rusiyaya ilhaq etdirmҽk arzusu Aşağı Dağıstan da da daxil olmaqla Dҽrbҽnd, Bakı, Şamaxı, Yeni Şamaxı xanlıqları dairҽsindҽn dҽ az qala bir qҽdҽr kҽnara çıxır228.. Ҽgҽr söhbҽt boyunduruqdan gedirsҽ, bizim boynumuz tarixi bir boyunduruqdadır.

Nazilib­nazilib armud dumasına dönmüş boynumuzu bir boyunduruqdan çıxarıb digҽr bir boyunduruğa salmaq nҽ dҽrҽcҽdҽ doğrudur? Biz bununla öz ye­ rimizi­yurdumuzu xoşbҽxt edҽ bilҽrikmi? Mҽnҽ elҽ gҽlir ki, bu suala:­Bҽli!­ deyҽ cavab vermҽk sҽfehlik ҽlamҽti olardı. Bir sözlҽ, Fҽtҽli xanın da mövqeyindҽ açıqlanmalı şeylҽr çoxdur. Aydın mҽsҽlҽdir ki, nҽlҽrisҽ açıqlaya, saf­çürük elҽyҽ bilmҽk vҽ ümumiyyҽtlҽ bilmҽk heç nҽyi hҽll etmҽsҽ dҽ, hadisҽlҽrin gedişinҽ aydınlıq gҽtirir, öz yolunu müҽyyҽn etmҽkdҽ adama 185

kömҽk edir. Elҽ buna görҽ dҽ, Fҽtҽli xanın mҽktubuna münasibҽtlҽrinizi bildirmҽyinizi vacib hesab edirҽm.

Vҽzir Ağadҽmirdҽn başlayaq.

Vəzir Ağadəmir: Heç bir sultanın, heç bir şahın, heç bir imperatorun dünyanın adından danışmağa haqqı olmadığı kimi, heç bir xanın da içi bizqarışıq aşağılı, yuxarılı Azҽrbaycan adından danışmağa haqqı yoxdur. Fҽtҽli xan hҽr şeyi öz arşını ilҽ ölçür. Arşını yerҽ düşҽn kimi qarışı ilҽ ölçmҽyҽ başlayır. Bҽzҽn dҽ qarışı ölçdüyü mҽsafҽdҽn böyük olur. (Susur.Adamlar bu qəribə bənzətmədən qımışırlar.)

Divanbəyi Kərim bəy: (Söhbəti davam etdirirmiş kimi) Fҽtҽli xan bҽzҽn utanc gҽtirҽn şeylҽrdҽn dҽ fҽxrlҽ danışır: Qusar eskadronundan, Ural vҽ Don kazakları dҽstҽlҽrindҽn, Mozdok osetin polkundan vҽ Qızlar lҽzgi batalyonundan ibarҽt olan bir ordunu qürur hissi ilҽ bizҽ tҽqdim edir. Dҽşti­qıpçaqda, Dağıstanda, Az­ ҽrbaycanda, o cümlҽdҽn, Gürcüstanda yaşayan xalq­ ları sapı özlҽrindҽn olan baltalarla qırılan ağaclara bҽnzҽtmҽk olar. Anasının ҽmcҽyini kҽsҽn, atasının belini sındıran övladlarla fҽxr etmҽk keçҽ yamanmış başların işidir. Ola bilsin ki, elҽ bir ordu Rusiyaya şöhrҽt gҽtirҽcҽk, ucsuz­bucaqsız torpaqlar qazandıracaqdır.

Lakin ҽvҽzindҽ tҽkcҽ Rusiyanı deyil, bütün dünyanı manqurdluq vҽ yaddaşsızlıq günahına batıracaqdır. Bu millҽtin taleyini elҽ bir ordunun ixtiyarına buraxmaq Allaha göz yummaq kimidir.(Dərindən köksünü ötürür.)

Nazir Tuncər: Fҽtҽli xanın mҽktubundan Qubanın 186

artıq Rusiya tҽrҽfindҽn idarҽ edildiyi görünür. ―Ülyahҽzrҽt II Yekaterinanın general de­Medemҽ Dҽr­ bҽndin hҽlҽlik Quba xanlığının tҽrkibindҽ qalmasını mҽslҽhҽt bilmҽsi‖, ―Qubanı İrandan ayırıb müstҽqil, özü dҽ Rusiyadan asılı olacaq birlıҽşmiş xanlıqlar şҽklindҽ müstҽqil xanlıq sҽviyyҽsinҽ gҽtirilmҽsinin hҽlҽ vaxtı çatmamış bir mҽsҽlҽ olmasını elan etmҽsi‖, hҽr kim olsa da, İran boyda bir dövlҽtin başında duran ―Kҽrim xan Zҽnd tҽrҽfindҽn yazılan mҽktubun ҽşyayi­ dҽlil kimi imperatora da yox, generala tҽqdim edilmҽsi, hҽlҽ bu da bҽs deyilmiş kimi Fҽtҽli xanın Rusiyaya yarınmağına şübhҽ yeri qalmasın deyҽ o mҽktubun ҽsli ilҽ surҽtinin tutuşdurulması‖ utanc gҽtirҽn nҽsnҽlҽrdir.

Fҽtҽli xanın naibi vҽ vҽkili Mirzҽ bҽy Bayatla Dҽrbҽndin açarlarını Ülyahҽzrҽt II Yekaterinaya göndҽrmҽsi isҽ oğlan evinin xҽbҽri olmadan qız eindҽ çaldırılan toydan xҽbҽr verir. (Pərtliyini gizlədə bilmədiyindən narahat baxışlarla sanki ətrafını gözdən keçirirmiş kimi baxır və susur)

Ağanaib Novruz xan: Mҽn mҽktubu oxuduqca bir çox mҽqamlara diqqҽt verdim. Hҽr şeydҽn daha çox xҽtrimҽ dҽyҽn o oldu ki, ―Rusiyadan gözü qorxmuş Dağıstan artıq sındırılmışdır‖ düşüncҽsi ilҽ qarşılaşdım.

Bunu hҽm dҽ Qubaya, Şҽkiyҽ vҽ bir sözlҽ, bütün Azҽrbaycana vҽ bütün Qafqaza qarşı deyilmiş bir söz kimi qҽbul etdim.Ola bilsin ki, Dağıstan sındırılmışdır.

Ancaq kimin vasitҽsi, kimin canfҽşanlığı ilҽ? Sapı özümüzdҽn olduğu üçün özümüzü doğrayan baltaların vasitҽsi ilҽ. Lakin bu hҽlҽ Dağıstanın, o cümlҽdҽn dҽ 187

Azҽrbaycanın vҽ bütövlükdҽ Qafqazın cismҽn sın­ dırılmasıdır, ruhҽn sındırılması demҽk deyildir. İndi mҽn hamınızın qarşısında elan edirҽm ki, Qafqaz ruhu hҽmişҽ diri qalacaqdır. O heç vaxt Qafqazı tҽrk etmҽyҽcҽk, daim onun başı üzҽrindҽ fırlanacaqdır. Bu ruh bizi min­min bҽlalardan keçirҽcҽkdir. Manqurtlar manqurtluqları, qҽsbkarlar qҽsbkarlıqları üzündҽn bu ruhu bu bҽdҽndҽn ayırmaq istҽsҽlҽr dҽ, bu ruh bir gün bu bҽdҽnҽ qayıdacaqdır.Görünür ki, o günҽ çatmaq üçün biz bir çox tilsimlҽrdҽn vҽ qaranlıqlardan keçmҽliyik.

(Dərindən bir nəfəs alıb dayanır.)

Hüseyn xan Müştaq: Hҽr şey mҽlum vҽ hҽr şey namҽlum, hҽr şey aydın vҽ hҽr şey qaranlıqdır. Fҽtҽli xan Kürҽqҽdҽki Katrli­Kaxeti torpaqlarından bu tҽrҽfҽ olan torpaqları vҽ Cҽnubi Dağıstanı, II Herakli isҽ özü başda olmaqla Qarabağ, Gҽncҽ, İrivan, Naxçıvan, Qaradağ vҽ Ҽrdҽbil torpaqlarını Rusiyaya tҽklif edir.

Eşitmişҽm ki, bizlҽrdҽn fҽrqli olaraq, Rusiyaya yeni torpaqlar almaqda xidmҽtlҽri olanların sinҽlҽri orden vҽ medallarla doludur. İstҽr Fҽtҽli xan, istҽrsҽ dҽ II Herakli olsun­ dҽxli yoxdur, onlar da torpaq satmaqla Rusiyaya xidmҽt edirlҽr. Ҽvvҽla, Allah elҽmҽsin! İkincisi dҽ, elҽ bir gün gҽlҽ bilҽr ki, Fҽtҽli xanların, II Heraklilҽrin sinҽlҽri orden vҽ medallarla dolu ola bilҽr. Allah bizi elҽ günlҽrimizdҽn qorusun! O yandan da hamı bilir ki, olacağa çarҽ yoxdur. Allah bilҽn olsun!.. (Köksünü ötürüb, ani fasilədən sonra) Fҽtҽli xan Kürҽqҽdҽki Katrli­Kaxeti torpaqlarından bu tҽrҽfҽ olan yerlҽri vҽ Aşağı Dağıstanı, 188

II Herakli isҽ Qarabağ, Gҽncҽ, İrivan, Naxçıvan, Qaradağ vҽ Ҽrdҽbili istҽyirsҽ , onda Şҽki nҽ etmҽlidir? O da o birilҽr kimi hҽrҽkҽt edҽrҽk Car­Balakҽn camaatlığı, Qutqaşen vҽ Ҽrҽş sultanlıqları da daxil olmaqla Qҽbҽlҽli, Padarlı, Xaçmazlı, Ağdaşlı, Alpoutlu ҽrizҽ yazıb Rusiyadan tҽbҽҽliyҽ qҽbul edilmҽsinimi xahiş etmҽli, alacağı orden vҽ medallar ҽvҽzinҽ bu torpaqları peşkҽşmi vermҽlidir? Bҽs Şҽkilinin qeyrҽtini, Ağdaşlı vҽ Alpoutlunun heysiyyҽtini, Ҽrҽşlinin ünsiyyҽtini, Qҽbҽlҽlinin vҽ Qutqaşınlının sҽmimiyyҽtini, Padarlının vҽ Xaçmazlının tҽvazökarlığını, Car­Balakҽn cama­ atlığının mҽrdanҽliyini, Dağıstanlının qürurunu, bir sözlҽ, südlҽ sümükdҽn gҽlҽn bu ҽvҽzsiz dҽyҽrlҽri necҽ edҽk? Axı, bu şeylҽrin hamısı torpaqdandır. Vҽtҽn vҽ torpaq ҽldҽn çıxanda onları saxlamaq müşkül olur. Nҽ yaxşı ki, biz hҽlҽ bu oyuna girmҽmişik. Baxaq, görҽk Fҽtҽli xan vҽ II Herakli bu oyundan necҽ çıxacaqlar. Şҽxsҽn mҽnim fikrimcҽ, son anda, bҽlkҽ dҽ, Fҽtҽli xan kҽnarda qalacaq, Rusiya II Heraklinin tҽklifinҽ üstünlük verҽcҽk, bütün Azҽrbaycanı onlara ilhaq edҽcҽkdir. Nҽ isҽ...

Umu­küsüyҽ gҽldikdҽ isҽ, onu deyҽ bilҽrҽm ki, alt­yeddi il bundan ҽvvҽl Yeni Şamaxıda baş verҽn hadisҽlҽr Şҽkiyҽ qarşı saymazlıq vҽ hörmҽtsizlik idi. Çünki orada Manaf xan heç kimҽ qarşı heç bir sui­qҽsd hazırlamamışdı. Sadҽcҽ olaraq, sadҽ camaatı qırğına vermҽmҽk üçün Şҽki Quba ilҽ müharibҽ etmҽdi. Ҽmim Cҽfҽr ağanın müҽmmalı ölümünün açılmasında, 189

digҽr bir ҽmim Hacı Ҽbdülqadir xan ilҽ aramıza düşҽn ҽdavҽtin çözülmҽsindҽ hamı seyrçı mövqe tutdu. Yanan ocağı söndürmҽk ҽvҽzinҽ bir az da alovlandırmağı üstün tutdular. Bu son hadisҽlҽrdҽ dҽ Şҽki seyrçi mövqe tutdu.

Ancaq, ağanaib Novruz xan, II Herakli ilҽ müqayisҽdҽ Fҽtҽli xana daha yaxın olduğumuzu nҽzҽrҽ alaraq, cavab mҽktubunda bizim umu­küsülҽrimizi lazımınca qeyd edҽrsҽn. Ona görҽ ki, o artıq öz umu­küsülҽrini etiraf etmişdir. Ağanaib Novruz xan, hҽm dҽ çalışın ki, hazırlanacaq mҽktubda ҽdalҽt tҽrҽzisi ҽyilmҽsin. Elҽ edin ki, o biri tҽrҽf göstҽrilҽn dҽlillҽrin doğruluğunu qҽbul etsin. İndi isҽ hҽr kҽs öz işinҽ ! Sağ olun, salamat olun! (Dağılışırlar.) (İkinci hissə, üçüncü bölüm, üçüncü səhnənin sonu)

Dördüncü səhnə.

Sentyabrın axırları, 1779-cu il. Məlik Məhəmməd xan229. Şuşada. ( Şuşa... İbrahimxəlil xan sarayının bağçasında əyləşib divan üzvləri ilə məşvərət etməkdədir Bu zaman münşi Mirzə Kərim bəy Hacılı, katib Mirzə Zeynalxan bəy Əlimərdan bəy oğlu Köçərli, divanbəyi Seyid Şahməmməd ağa Sofulu ilə birlikdə xanı dinləməkdə olan Molla Pənah Vaqifi işarə ilə dışarı çağırırlar. Bir azdan geri qayıdan Molla Pənah Vaqif xana yaxınlaşaraq)

Molla Pənah Vaqif: Möhtҽrҽm xan, Bakı xanı Mҽlik Mҽhҽmmҽd xan Quba xanlığının elçisi sifҽti ilҽ tҽşrif buyurmuşdur.

190

İbrahimxҽlil xan: Buyursun. Maraqlıdır...

(Təəccübündən gözlərini qıyaraq)

(Molla Pənah Vaqif çıxır və bir azdan Məlik Məhəmməd xanla birlikdə qayıdır.)

Məlik Məhəmməd xan:

(Əvvəlcə İbrahinxəlil xana, sonra da divan üzvlərinə yüngülcə baş əyərək) Möhtҽrҽm vҽ

möhtҽşҽm Qubalı Fҽtҽli xandan hüzurunuza salamlar gҽtirmişҽm. İbrahimxҽlil xan: Salam Allah salamıdır. İndi biz sҽni necҽ qҽbul edҽk? Bakının xanı kimi, yoxsa Fҽtҽli xanın elçisi kimi? Ya da Fҽtҽli xanın bacısı Xҽdicҽ bikҽnin ҽri olduğun üçün sҽni yeznҽ, kürҽkҽn, damad, göy vҽ ya giyҽv230. kimi qҽbul edҽk?

Məlik Məhəmməd xan: (Pərt olduğunu üzə vurmadan) Mҽn Fҽtҽli xanın elçisi kimi gҽlmişҽm. İbrahimxҽlil xan: Onda Fҽtҽli xanın bizdҽn dilҽyi nҽdir?

Məlik Məhəmməd xan: Fҽtҽli xan sizdҽn Xҽmsҽ mҽliklҽrinҽ vҽ Kartli­Kaxeti çarına çox da arxayın olmamağınızı istҽyir. İbrahimxҽlil xan: (Rişxənd edici bir tərzdə) Fҽtҽli xan daha nҽ dilҽyir?

Məlik Məhəmməd xan: (Səsinin tonunu dəyişmədən, lakin qətiyyətlə) Aramızdakı dostluğun vҽ mehribançılığın qorunmasını istҽyir. İbrahimxҽlil xan: (Rişxəndlə) Aha, belҽ de! İstҽklҽrҽ bax, işlҽklҽrҽ bax! Onun bu tҽrҽfdҽn Şamaxı vҽ Yeni Şamaxı, o tҽrҽfdҽn isҽ Dağıstan xanları ilҽ elҽdiyi 191

dostluq vҽ mehribanlıq nҽinki bizҽ, hҽtta, ruslara da bҽllidir. Şҽki ilҽ elҽdiyi dostluqdan isҽ olmaz ki, olmaz! (Rişxənd və qəzəb qarışıq bir tərz ilə) Ҽcҽba, Şamaxını vҽ Yeni Şamaxını öz aralarında bölüşҽndҽn sonra bir bҽhanҽ qayırıb Yeni Şamaxını Şҽkinin ҽlindҽn yenidҽn mҽnmi aldım? Mҽnmi Mҽhҽmmҽdsҽid xanı Dҽrbҽnd hҽbsxanasında yeddi il dustaq saxladım?

Ağası xanın gözlҽrini mҽnmi kor etdirdim? Fҽtҽli xan sayağı qorunan dostluq vҽ mehribançılıq belҽmi olur?

(Gözlərini Məlik Məhəmməd xana zilləyərək sanki eşitmirmiş kimi.)

Eşitmҽdim. Necҽ dedin?

Məlik Məhəmməd xan: (Rҽng verib, rҽng ala­ala, incik bir sҽslҽ) Ҽhsҽn sizҽ! Axı, mҽn heç nҽ demҽdim.

Deyilmҽyҽn sözlҽri dҽ eşitmҽk istҽyirsiniz?! İbrahimxҽlil xan: Yҽqin ki, dostluğu vҽ meh­ ribançılığı qorumaq üçün aman istҽyҽn adama ҽvvҽlcҽ sığınacaq verirlҽr, sonra da onu qҽtl etdirirlҽr. Elҽmi?

Məlik Məhəmməd xan: Örtülü bazar dostluğu pozar. Açıq danışın, xan! İbrahimxҽlil xan: Mҽn hҽm dҽ avar xanı Nutsal xan oğlu Ümmҽ xanın bacısı Bikҽ ağanın ҽriyҽm. Sҽn isҽ hҽm dҽ Quba xanı Hüseynҽli xan oğlu Fҽtҽli xanın bacısı Xҽdicҽ bikҽnin ҽrisҽn. Bҽlkҽ, biz qaynata vҽ qayın tҽҽssübü çҽkҽn yeznҽlҽr, kürҽkҽnlҽr, damadlar, göylҽr vҽ giyҽvlҽr kimi danışaq?(Rişxəndlə) Necҽ mҽslҽhҽt bilirsҽn?

Məlik Məhəmməd xan: Mҽn buraya kiminsҽ damadı kimi gҽlmҽmişҽm. Mҽn özümüzҽ görҽ danış­ 192

mağımızın tҽrҽfdarıyam. Söhbҽtimizin çiyliyindҽn nҽinki göy, hҽtta, hҽlҽ dҽ gömgöy olmağımız görünür.

Axı, mҽn öz adımdan deyil, Fҽtҽli xanın adından danışıram. İbrahimxҽlil xan: Onsuz da öz adı olmayanlar kiminsҽ adından danışırlar.

Məlik Məhəmməd xan: (Yenə də özünü saxlayaraq, lakin qəzəbli) Hҽr şey şҽraitҽ vҽ imkana görҽdir, xan!

Xanın boyu xanlığına görҽ olmalıdır. Xalığına baxıb danışmayan xanın dili yorğanına baxıb ayağını uzatmayan adamın ayağı kimidir. İbrahimxҽlil xan: (Molla Pənah Vaqifə çəpəki bir nəzər salaraq) Gör iş gҽlib nҽ yerҽ çatıbdır ki, Fҽtҽli xanın elçisi dҽ bizim dilimizҽ vҽ ayağımıza müştҽri gözü ilҽ baxır.

Məlik Məhəmməd xan: (Molla Pənah Vaqifi qabaqlayaraq) Mҽn qarşımdakı adamlara hҽqarҽtlҽ baxmıram. İbrahimxҽlil xan: (Ətrafındakılara baxıb qımışır.) Olsun!

Sözünün canı nҽdir?

Məlik Məhəmməd xan: (Yenə də özünü ələ alaraq) Sözümün canı odur ki, Fҽtҽli xan Şҽki xanına gös­ tҽrdiyiniz qeyri­sҽmimi münasibҽtlҽrҽ son qoymağınızı istҽyir. İbrahimxҽlil xan: Demҽli, sҽn Fҽtҽli xanın, Fҽtҽli xan da Hüseyn xanın adından danışırsınız. Siz mҽnim Şҽki xanına olan qeyri­sҽmimi münasibҽtimi nҽdҽ görürsünüz?

Məlik Məhəmməd xan: Siz Şҽki xanına müxalif 193

çıxıb ona düşmҽn kҽsilҽn ҽmisi Hacı Ҽbdülqadir xana sığınacaq vermişsiniz. İbrahimxҽlil xan: Doğrudur, ancaq sığınacaq verdiyim adamı qҽtl etdirmҽmişҽm ki?

Məlik Məhəmməd xan: Necҽ yҽni? İbrahimxҽlil xan: Yҽni ki, dörd il bundan ҽvvҽl mҽnim qaynatam Nutsal xan Şamaxıda sҽninlҽ bir çadırda hҽmsöhbҽt olub. Çünki aman vermҽk adıyla Fҽtҽli xan onu öz yanına çağırmışdı. O da dostluğun vҽ mehribançılığın naminҽ Fҽtҽli xanın çağırışına laqeyd qalmamış, Şamaxıya gҽlmişdi. İndi sҽn özün de, görҽk bundan sonra nҽ oldu.

Məlik Məhəmməd xan: (Bir qədər şaşırmış halda, lakin ətrafdakıların qımışdığını görüb)Nҽ oldusa, Aqquşalılıardan oldu. İbrahimxҽlil xan: Fҽtҽli xanın ordusu bir ovuc Aqquşa dҽliqanlısının qabağını ala bilmҽzdimi? Yҽni, Fҽtҽli xan bu qҽdҽr aciz idimi? (Çevrilib sualedici nҽzҽrlҽrlҽ ҽtrafına baxır, divanbҽyi Seyid Şahmҽmmҽd ağa Sofulunun nҽ deyҽcҽyinigözlҽyir)

Seyid Şahməmməd ağa Sofulu: (Sanki qızına dediyini gəlininə eşitdirirmiş kimi) Ҽdavҽtin qarşısını almaqda aciz olanlar hҽmişҽ dostluqdan vҽ mehribançılıqadan dҽm vurarlar. Bu, binayi­qҽdimdҽn qalma bir adҽtdir. İbrahimxҽlil xan: (Divanbəyinin fikrini davam etdirirmiş kimi) Hҽmҽn o qҽdim adҽtҽ görҽ xan çadırı arxadan yardırıb bacısının ҽrini oradan çҽkib çıxarmaq şҽrti ilҽ aman verdiyi adamın vҽ ҽtrafındakıların amansızlıqla qҽtlinҽ qol qoymaqla ҽdavҽtin qarşısını almaqda aciz 194

olmadığını sübut etmҽli imiş. (Məlik Məhəmməd xana sualedici nəzərlərlə baxaraq) Elҽmi?

Məlik Məhəmməd xan: (Məyus halda) Çadır arxadan yarılan kimi mҽni çölҽ çҽkdilҽr. Hҽlҽ mҽn heç özümҽ gҽlmҽmişdim ki, çadıra qabaqdan hücum edҽn Aqquşalılar Nutsal xanı vҽ yanındakıları qılincdan keçirdilҽr. Sonradan mҽnҽ mҽlum oldu ki, Nutsal xanın Şamaxıda olduğunu bilҽn Aqquşa dҽliqanlıları Fҽtҽli xanın sҽylҽrinҽ baxmayaraq heç cürҽ yola gҽlmҽmişdilҽr. Ҽlac mҽni çadırın arxasından çҽkib çıxarmağa qalmışdı231.. İbrahimxҽlil xan: Mҽnim dҽ yanımda elҽlҽri vardır ki, onlar Hacı Ҽbdülqadir xanı özlҽrinҽ yaxın hesab edirlҽr. Onlar da onu aradan çıxarıb kimlҽrisҽ qҽtl elҽmҽk istҽyirlҽr...

Məlik Məhəmməd xan: Sizin adınız olan yerlҽrdҽ azmı adamlar qҽtl olunmuşdur? Bala Hacı xan Ağakişi bҽy oğlu sizin dҽstҽk verdiyiniz Hacı Ҽbdülqadir xanın ҽlindҽ ölmҽdimi? Hüseyn xan Müştaq tҽrҽfdarları ilҽ Hacı Ҽbdülqadir xan tҽrҽfdarları dҽfҽlҽrlҽ bir­birini didib tökmҽdilҽrmi? Siz, qaynınız Ümmҽ xan, muzdlu Car­Balakҽn dҽliqanlıları vҽ gürcü Herakli xan Hacı Ҽbdülqadir xanın tҽrҽfindҽ olmasaydınız, o, Hüseyn xanla davaya çıxa bilҽrdimi? Siz bu davanı yatırmaq ҽvҽzinҽ daha da qızışdırmasaydınız, Cҽfҽr ağanın qҽtli Hüseyn xanın boynuna şҽr kimi atılıb qalmazdı, qҽtlin kim tҽrҽfindҽn törҽdildiyi mҽlum olardı. Bu müҽmmalı qҽtlin açılması naminҽ ҽmisi Hacı Ҽbdülqadir 195

xanla barışığa gҽlmҽk üşün göndҽrilҽn 10­11 yaşlı Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağa Hüseyn xan oğlu nahaq yerҽ güdaza getmҽz idi232.. Hacı Ҽbdülqadir xanın bu uşağı sizin sҽrҽncamınıza vermҽyi, sizin Hacı Ҽbdülqadir xana qanlı köynҽk göndҽrmҽyiniz özünüz sayağı dost­ luqdan vҽ mehribançılıqdan xҽbҽr vermirmi? İbrahimxҽlil xan: (Xanlığın katibinə çevrilərək) Mirzҽ Zeynalxan bҽy Ҽlimҽrdan bҽy oğlu Köçҽrli, bu müdrik sözlҽri dҽ qeyd edҽrsҽn.(Münşiyə tərəf dönərək) Mirzҽ Kҽrim bҽy Hacılı, sҽn isҽ bu tarixi yaxşıca düzüb qoşarsan.

Mirzə Zeynalxan bəy Əlimərdan bəy oğlu Köçərli və Mirzə Kərim bəy Hacılı: (Hҽr ikisi birdҽn) Bҽ­ çeşm, xani­möhtҽrҽm. İbrahimxҽlil xan: Xub,(Məlik Məhəmməd xana yenidən qıyıq-qıyıq baxaraq) Ürҽyindҽ qalan sözlҽrin varsa, onları da de!

Məlik Məhəmməd xan: Dağıstan muzdlularının kömҽyi ilҽ Qaradağ mahalını almağınız, Kürdҽşt qalasını alt­üst etmҽyiniz, ҽhalisini qovub Ҽhҽrҽ doldurmağınız bҽs deyilmiş kimi Kürdҽşt xanı Mustafa xanı ҽsir alıb Qarabağa gҽtirmiş vҽ Şuşada dustaq etmişsiniz233.. Budamı dostluğu vҽ mehribançılığı qoru­ mağınızdan irҽli gҽlmişdir? İbrahimxҽlil xan: (Molla Pənah Vaqifə zillənərək) Molla Pҽnah, hҽr deyҽndҽ belҽ qonaq ҽlҽ düşmҽz, elҽmi?

Molla Pənah Vaqif: Qonaq Allah qonağıdır. Ona hörmҽt vҽ ehtiram borcumuzdur.

196

İbrahimxҽlil xan: Onda qonağı apar, lazımınca ҽzizlҽ.

Məlik Məhəmməd xan:(Gedərkən) Hörmҽtiniz artıq olsun, xan!(Molla Pənah Vaqiflə birlikdə çıxır.) İbrahimxҽlil xan: ( Divanbəyi Seyid Şahməmməd ağa Sofuluya dönərək) Mҽlik Mҽhҽmmҽd xanı göz dustağı edib, nҽzarҽt altında saxlayarsan234.. Xan olduğunu nҽzҽrҽ alaraq onunla nҽzakҽtli rҽftar etmҽyi dҽ yadından çıxarma. (Bir qədər fasilə verərək) O ­ mҽnim şҽxsi dustağımdır. Özü dҽ bir il üstҽgҽl bir ay olmaq şҽrti ilҽ. Ona hҽrdҽnbir Kürdҽşt xanı Mustafa xan ilҽ dҽrdlҽşmҽk imkanı da verҽrsҽn235.. (Üzünü divan üzvlərinə çevirərək) Dağılışa bilҽrsiniz. (İkinci hissə, üçüncü bölüm, dördüncü səhnənin sonu)

Beşinci səhnə Oktyabrın ortaları, 1779-cu il. Buduqlu Hacı Məlik236. Şҽkidҽ.

(Eşikağasıbaşı Nağı bəy səhər yeməyindən sonra sarayının qabağında var-gəl edən Hüseyn xan Müştaqa yaxınlaşaraq baş əyir.

Eşikağasıbaşının sözlü adama oxşadığını hiss edən Hüseyn xan Müştaq dayanıb onun nə deyəcəyini gözləyir.)

Nağı bəy: (Aramla) Fҽtҽli xanın elçisi Buduqlu Hacı Mҽlik gҽlmişdir. Sizinlҽ tҽkbҽtҽk görüşmҽk istҽyir.

Hüseyn xan Müştaq: Bağçaya döşҽk vҽ mütҽkkҽ qoydur, sonra çağır, gҽlsin.(Xan var -gəl etməyində davam edir. Bir azdan tösmərək Nağı bəyin müşayiəti ilə ucaboylu, xoşsima 197

bir kişi-Buduqlu Hacı Məlik həyətə daxil olur. Hüseyn xan Müştaq ona tərəf çevrilir. Buduqlu Hacı Məlik gülümsəyərək)

Buduqlu Hacı Məlik: Bu sabahın minnҽtsiz gҽlişinҽ şükürlҽr olsun ki, Qubalı Fҽtҽli xanın salam­ larını Şҽkili Hüseyn xana çatdıra bildim.

Hüseyn xan Müştaq: Salam salamatçılığa işarҽdir.

Xoş gҽlib, sҽfa gҽtirmişsҽn. (Görüşürlər, keçib bağda əyləşirlər.)

Buduqlu Hacı Məlik:Mҽsҽlҽ belҽdir ki, Qarabağ xanı İbrahimxҽlil xan digҽr xanlarla nökҽrlҽri ilҽ davrandığı kimi davranır. Kürdҽşt xanı Mustafa xanı hҽbs etmҽyi bҽs deyilmiş kimi Bakı xanı Mҽlik Mҽ­ hҽmmҽd xanı da hҽbs etmişdir. Biz onu elçi olaraq Qarabağa yollamışdıq.

Hüseyn xan Müştaq: İbrahimxҽlil xan ilҽ II Herakli xan sözü bir yerҽ qoyub, ölkҽni çalıb çapırlar.

Buduqlu Hacı Məlik:Fҽtҽli xan belҽ hesab edir ki, İbrahimxҽlil xanın dҽrsini vermҽyin vaxtı gҽlib çatmışdır.

Hüseyn xan Müştaq:Bu dҽrsi o necҽ verҽcҽkdir?

Rusiyanın imperatriçҽsi ülyahҽzrҽt II Yekaterinaya minnҽtçi düşmҽklҽmi? II Heraklini Gҽncҽdҽki canişinini geri çağırmağa, onu İrivan xanlığından yığılan vergilҽrdҽn imtina etmҽyҽ mҽcbur etmҽklҽmi?237. Bu halda Rusiya qarşısında öhdҽlik götürüb, II Heraklini Dağıstan vҽ Azҽrbaycan xanlarından qoruyacağına boyun olmaqlamı? II Herakli yola gҽlmҽdiyi halda isҽ yığışıb bir yerdҽ ona hücum etmҽklҽmi? Möhtҽrҽm 198

Hacı, heç sҽn bizim elliklҽ bir yerҽ yığışdığımızı gör­ müşsҽnmi?

Buduqlu Hacı Məlik: (Köksünü ötürür.) Ona görҽ dҽ başımıza bu işlҽr gҽlir. Kҽrim xan Zҽnd dünyasını dҽyişҽndҽn sonra isҽ vҽziyyҽt daha da pislҽşib.

Hüseyn xan Müştaq:Doğru deyirsҽn. Kҽrim xan Zҽndin vҽfatından sonra Ҽbülfҽt xan Zҽndlҽ Mҽhҽmmҽd Ҽli xan Zҽnd ölkҽni bir­iki ay şҽrikli idarҽ etdilҽr. Sonra hakimiyyҽtҽ Şiraz hakimi Sadiq xan Zҽnd gҽlsҽ dҽ, tezliklҽ Ҽlimurad xan Zҽndin hakimiyyҽtҽ gҽlҽcҽyi gözlҽnir. Deyilҽnlҽrҽ görҽ, O, Fars vҽ İsfҽhandan başqa heç bir yeri qorumaq istҽmir. Hҽtta, I Pyotrun dövründҽ Xҽzҽr dҽnizindҽn edilҽn hücumlar nҽticҽsindҽ ҽlҽ keçҽn, 1722-1735­ci illҽrdҽ Rusiyа tҽrҽfindҽn idarҽ olunan Хҽzҽryаnı torpaqlarla birlikdҽ Qаrаdаğ, Qаrаbаğ, Nахçıvаn vҽ İrivаn xanlıqlarını da Rusiyаyа güzҽştҽ getmҽyҽ hаzırdır238.. Belҽ olanda Kҽrim xan Zҽnd ölҽn kimi İbrahimxҽlil xanın rus meyilli II Herakliyҽ tez­tҽlҽsik mҽktub yazıb Ҽlmurad xan Zҽndin tҽrҽfindҽ deyil, onun tҽrҽfindҽ olmasını bildirmҽsi tҽҽccüb doğurmur. Budur, yarım ildir ki, İbrahimxҽlil xan Araz kҽnarındakı bir çox binaları vҽ abadanlıqları olan yerlҽri viran qoymaqda, Qaradağın ellҽrini vҽ obalarını sҽrkҽrdҽlҽrinҽ bağışlamaqdadır.239.

Zҽndilҽr isҽ las düşҽn toyuq kimi yerindҽn tҽrpҽnmirlҽr ki, tҽrpҽnmirlҽr. Key Balaxanım deyiblҽr, tҽhҽrindҽ.

Bunlar lap tҽhҽrsizdirlҽr.

Buduqlu Hacı Məlik: Elҽ buna görҽ dҽ, Fҽtҽli 199

xan İbrahimxҽlil xanın dҽrsini vermҽk, II Heraklinin qoltuğunda Rusiyaya sığınmağın qarşısını almaq istҽyir.

Hüseyn xan Müştaq:Axı, Fҽtҽli xan da Rusiyaya sığınmaq fikrindҽdir. Ҽslindҽ o da Dҽrbҽnd, Bakı, Şamaxı xanlıqlarını qoltuğuna vurub Rusiya tҽbҽ­ ҽçiliyinҽ girmҽk istҽyir. O bunu mҽnҽ şҽxsҽn açıq demҽsҽ dҽ, hҽr şey mҽlumdur. Daha bir şeyi dҽ yaddan çıxarmaq lazım deyildir ki, Kartli­Kaxetiyanın İsҽvi olması Rusiyanın diqqҽtindҽn yayınmayacaqdır.

Buduqlu Hacı Məlik: Hҽr halda sizin Fҽtҽli xanla birlikdҽ olmağınız daha mҽqbuldur.

Hüseyn xan Müştaq: Mҽn hҽmişҽ birliyin tҽrҽf­ darı olmuşam. Bu yolda çox­çox itkilҽr vermişҽm.

Gah ҽrazi itirmişҽm, gah şҽhid olan ҽsgҽrlҽrimin vҽ sҽrkҽrdҽlҽrimin qanına bulaşan daşların qarşısında ҽl açıb ―Fatihҽ‖ oxumuşam, gah ҽmim Ağakişi bҽyin oğlu Bala Hacı xanın digҽr bir ҽmim tҽrҽfindҽn qҽtl edilmҽsini eşidib sarsılmışam, gah hҽqiqҽtin üzҽ çıxması naminҽ girov göndҽrdiyim oğlum Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanın qanlı köynҽyinin daim dostluqdan dҽm vuran bir xan dostumuz tҽrҽfindҽn rҽmzi dҽ olsa da,doğmaca ҽmimҽ ҽşyayi­dҽlil kimi göndҽrilmҽsini bilib köks ötürmüşҽm.

Yenҽ dҽ köks ötürürҽm. Amma daha keçib. Fҽtҽli xana mҽnim salamlarımı yetirҽndҽn sonra bir qҽdҽr vaxt qazanmaq ehtiyacımın vacibliyini vurğulayarsan.

200

Buduqlu Hacı Məlik: Sizҽ tҽşҽkkürlҽr edib, bu sҽmimi qҽbul üçün minnҽtdarlığımı bildirirҽm. İndi icazҽ verin, Fҽtҽli xanı sevindirmҽyҽ tҽlҽsim.

Hüseyn xan Müştaq: (Həyətdə dayanıb uzaqdan onlara göz qoyan i başı ilə çağırır. Nağı bəy yaxınlaşınca) Tapşırıq ver, süfrҽ salsınlar. Qonağımız yol üstҽdir, lҽngitmҽk olmaz. (İkinci hissə, üçüncü bölüm, beşinci səhnənin sonu)

Dördüncü bölüm.

Birinci səhnə.

Fevralın əvvəlləri 1780-ci il.240. Gəncəlilər. ( Səhər açılhaaçıldadır. Axşamdan yağan qar hələ də yağmaqdadır. Hüseyn xan Müştaq yuxudan yenicə durmuşdur.

Qapının aramla dyüldüyünu eşidib, ucadan) Gҽl, görüm, nҽ

deyirsҽn?(Elə

o dəqiqə içəri girən Nağı bəyin həyəcan içərisində

Nҽ hadisҽ baş vermişdir?

Eşikağasıbaşı Nağı bəy:(Nəfəsi kəsilə-kəsilə)Gҽn­ cҽlilҽr, mҽnim xanım, Gҽncҽlilҽr!..

Hüseyn xan Müştaq:Başa düşmҽdim, Gҽncҽlilҽr nҽ ediblҽr?

Eşikağasıbaşı Nağı bəy: Qaçqın düşüblҽr! Qaçqın düşüblҽr! Yazıq olublar! Yazıq olublar!..

Hüseyn xan Müştaq:Nağı bҽy, mҽni başa sal, görüm, nҽ olub.

Eşikağasıbaşı Nağı bəy: (Verilən sualın fərqinə varmadan) Ҽl–donub, ayaq­donub... Körpҽlҽri beşikdҽ, itlҽri zҽncirdҽ qalıb... olduğunu görüb)

201

Hüseyn xan Müştaq:Özünü ҽlҽ al, Nağı bҽy! Nҽ olub, axı?

Eşikağasıbaşı Nağı bəy: Daha nҽ olacaq? Gҽncҽni yandırıblar, ҽhalisi didҽrgin düşüb.

Hüseyn xan Müştaq:(Kҽdҽrli, lakin sҽrt bir ifadҽ alaraq) Onlardan bir­iki ağsaqqalı buraya dҽvҽt elҽ!

Yerdҽ qalanlarını, divanxana üzvlҽrini çağırtdır, yer­ lҽşdirsinlҽr!

Eşikağasıbaşı Nağı bəy: Baş üstҽ!(Çıxır. Həyət qapısını açıb, dəvət etdiyi iki ağsaqqalla qayıdır.Arxasınca gələn iki Gəncəliniı göstərərək) Buyurun! Onlar budur!

Hüseyn xan Müştaq: (Hüseyn xan Müştaq əl verib onlarla görüşə-görüşə)Salamün­ҽleyküm, Gҽncҽli qardaşlar! Şҽki sizin öz evinizdir.

Birinci Gəncəli: (Xırıltılı bir səslə) Ҽleykҽssalam, xani­möhtҽrҽm! Evimiz yıxıldı,başına dönüm, külliyҽn küp olduq! Mҽn danışa bilmirҽm!(Ağladığını görməsinlər deyə üzünü yana çevirir)

İkinci Gҽncҽli: (Xanın cavab gözlədiyini görərək qabağa çıxır) Başına dönüm, xan, Şҽkidҽ alatotar duman olsa da, Gҽnjҽdҽ ayazlı vҽ şaxtalı bir gejҽ idi. Eyvana çıxmışdım.

Birdҽn şҽhҽrin günçıxan vҽ günbatan tҽrҽfindҽn sanki eyni anda alov qalxdığını gördüm. Mҽҽttҽl qaldım, dana. Get­ gedҽ alovun hҽr iki tҽrҽfdҽn genişlҽndiyini, içҽrilҽrҽ doğru yayıldığını gördüm. Bir azdan haray­ qışqırıq, vaynöşmҽ, bar­bağırtı açıqca eşidilmҽyҽ başladı. Onda mҽn tez evҽ girib ehmallıca arvad­uşağı oyatdım. Sonra da qohum­qonşunu ayağa qaldırdım.

Xanı xҽbҽrdar etmҽk üçün saraya adam yolladıq. Mҽ­ 202

lum oldu ki, Mҽhҽmmҽd xan günçıxandan, oğlu Ağa bҽy isҽ günbatandan Gҽnjҽni müdafiҽ edirlҽr.241.(Sözünə ara verib, dərindən köksünü ötürür) Birinci Gəncəli:(Özünü toxdadaraq)

Bir onu bildik ki, İbrahimxҽlil xanla İrakli xan – hҽrҽsi bir tҽrҽfdҽn Gҽnjҽyҽ hüjum ediblҽr.242. Çarҽmiz üzüldü...(Yorulmuş adamlar kimi dərindən nəfəs alaraq)Atı olan atıyla, arabası olan arabasıyla, faytonu olan da faytonu ilҽ ağzına gҽlҽn tҽrҽfҽ üz tutdu. Biz dҽ Şҽkiyҽ pҽnah gҽtirdik. (Yenə də ağlamsınır) Yaxşı ki, atlarımız, araba vҽ faytonlarımız var imiş! Yoxsa ki, yarı yoldaca qırılacaqdıq.(Ağladığını görməsinlər deyə üzünü yana çevirir)

Hüseyn xan Müştaq:El­eldҽn, ҽl dҽ ҽldҽn tutar deyiblҽr. Elimiz ҽlimizdҽn, ҽlimiz elimizdҽn üzülmҽsin. İkinci Gҽncҽli:Şҽkililҽri sağ olsunlar. Dҽhnҽdҽ, Çapağanda, Qışlaqda neçҽ­neçҽ uşaqlı qadına, qojaya, qarıya qahmar çıxdılar, evlҽrinҽ apardılar. Gҽnjҽdҽ neçҽ ana­bajı itirmişik, deyҽ bilmҽrҽm. Hҽlҽ bir körpҽ uşaq üstünҽ salmalı bir şey tapılmadığından Xaldana çatınca arabadaca donmuşdu. Şҽkiyҽ çatınca neçҽmizin ҽlini, ayağını don aparıbdır, onu da Allah bilir.(Qapının döyüldüyünü görüb susur.)

Hüseyn xan Müştaq:Gҽl, görüm!

Eşikağasıbaşı Nağı bəy: (Qapı açsa da, tam girmədən)Divan üzvlҽri gҽliblҽr.Nҽ deyirsiniz?

Hüseyn xan Müştaq:Gҽlsinlҽr!(Qapı açılır,

içəri

vəzir Ağadəmir,nazir Tuncər, divanbəyi Kərim bəy, ağanaib Novruz xan içəri daxil olurlar)

Vəzir Ağadəmir: Möhtҽrҽm xan, Gҽncҽli qaç­ 203

qınları yerbҽyer etdik.Cҽmisi ҽlli­altmış ailҽ idilҽr. Ҽslindҽ elҽ bir çҽtinliyimiz dҽ olmadı. Qırxdan çox ailҽni aşağı vҽ yuxarı karvansaralarda yerlҽşdirdik.

Adamlar yerbҽyerdҽn tökülüşüb gҽlmişdilҽr ki, yerdҽ qalan ailҽlҽri öz evlҽrinҽ aparsınlar. Elҽ dҽ etdilҽr.

Hüseyn xan Müştaq:Sağ olsunlar!Çalışmaq la­ zımdır ki, onlar sıxılmasınlar. Tҽkcҽ yer vermҽklҽ iş bitmir.

Nazir Tuncər:Xan, bizim camaatımızın tayı­ bҽrabҽri yoxdur. Bir kimsҽ ağzına ―qaçqın‖ sözünü almadı.Özlҽrini min ilin tanışları vҽ qohum­qardaşları kimi apardılar.‖Bu nҽ işdir, başınıza gҽlib‖ sualından başqa sual vermҽdilҽr. Üstҽlik yolboyu kҽndlҽrdҽ sığınacaq verilҽn adamları da siyahıya aldıq. Onları gҽtirib öz ailҽlҽrinҽ tҽhvil vermҽk üçün Dҽhnҽyҽ, Çapağana, o cümlҽdҽn, Qışlaq ayağına faytonlar vҽ arabalar göndҽrdik.

Hüseyn xan Müştaq: Tҽşҽkkürlҽr! Elҽ etmҽk lazımdır ki, onlar keçҽn günlҽrini yad etsҽlҽr dҽ, keçҽn günlҽrinin xiffҽtini çҽkmҽsinlҽr.(Gəncəlilərin gözlərinin yenidən dolduğunu görərək) Ağanaib Novruz xan, divanbҽyi Kҽrim bҽy, mҽnim belҽ bir tҽklifim vardır.

Hamısı bir ağızdan:Buyurun, möhtҽrҽm xan!

Hüseyn xan Müştaq: Karvansaraların günçıxan tҽrҽfindҽn Qurcana çayı axır. Elҽmi, Ağanaib Novruz xan?

Ağanaib Novruz xan:Bҽli, elҽdir!

Hüseyn xan Müştaq:Qurcana çayının günçıxan 204

tҽrҽfi boyunca hҽm bizim sarayla, hҽm dҽ karvansaralarla üzbҽüz hissҽ yeni bir mҽhҽllҽ salmaq üçün ҽlverişlidir.

Elҽmi, divanbҽyi Kҽrim bҽy?

Divanbəyi Kərim bəy:Bҽli, elҽdir!

Hüseyn xan Müştaq:Şҽkinin ҽlindҽ ҽlli­altmış ev tikmҽk nҽdir ki? Orada bir mҽhҽllҽ salıb, adını da ―Gҽncҽli mҽhҽllҽsi‖ qoyarıq. Elҽmi, qardaşlar?

Hamı bir ağızdan: Allah qҽlbinҽ görҽ versin, xan!

Hüseyn xan Müştaq:(Bir kənarda dayanıb söhbətin gedişini izləyən Nağı bəyədönərək)Nağı bҽy, ağsaqqal gҽncҽli qardaşlarımızı apar, adamlarına tҽhvil ver.(Üzünü Gəncəlilərə tutaraq) Heç nҽyin dҽrdini çҽkmҽyin! Gedin, onlara da deyin ki, hҽr şey yaxşı olacaqdır.

Birinci və İkinci Gəncəli:(Hər ikisi şaşırmış və həyəcan içində xana təzim edərək) Allah sҽnҽ nҽ edim, necҽ edim dedirtmҽsin, xan!

Hüseyn xan Müştaq:Gedin! Allah kömҽyiniz olsun!(Nağı bəy və Gəncəlilər çıxırlar. Xan divan üzvlərinə dönərək) Siz isҽ dayanın, mҽşvҽrҽtimiz vardır! (İkinci hissҽ, dördüncü bölüm, birinci sҽhnҽnin sonu)

İkinci səhnə. Şҽkidҽ fövqҽladҽ mҽşvҽrҽt. Qҽti qҽrar­Fҽtҽli xanla birlҽşmҽli.

Hüseyn xan Müştaq: Bҽylҽr, xanlar! İş gҽlib o mҽqama çatmışdır ki, qҽti qҽrara gҽlmҽk zҽrurҽti ortaya çıxmışdır. Hamınız bilirsiniz ki, bir çox mҽqamlarda mҽn Fҽtҽli xanla hҽmrҽy olmamışam, lakin Şҽkinin 205

şҽrҽfi naminҽ mҽcburi şҽkildҽ onunla müştҽrҽk şҽkil­ dҽ hҽrҽkҽt etdiyim mҽqamlar da olmuşdur. Allah özü günahımızdan keçsin! Ҽgҽr mҽn, istҽr Köhnҽ, istҽrsҽ dҽ Yeni Şamaxı olsun, Fҽtҽli xanla birgҽ hҽrҽkҽt et­ mҽsҽydim, Şҽkinin özünü zҽrbҽ altında qoyacaqdım.

Mҽn bu hadisҽlҽrdҽ iştirak etdim. Hҽm dҽ imkan olduqca Şҽkiyҽ düşmҽn qazanmamağa çalışdım. Çünki ailҽsinҽ düşmҽn qazanan kişi, xanlığına düşmҽn qazanan xan, mҽmlҽkҽtinҽ düşmҽn qazanan padşah xaindir. Mҽn isҽ gҽlҽcҽkdҽ ―xain‖ damğası ilҽ damğalanmayım vҽ damğalanmayaq deyҽ ҽtrafımızda olanlarla imkan daxilindҽ dostluq etmҽyi özümҽ borc bildim. (Susur.

Heç kimin dinib danışmadığını görüb) İbrahimxҽlil xanın II Herakli xana qoşulub Gҽncҽyҽ hücum etmҽsinҽ nҽ ad qoymaq olar? Vҽzir Ağadҽmir, nҽ ad qoymaq olar?

Vəzir Ağadəmir:Bunun bir adı vardır: o da­ xҽyanҽtdir. II Herakli xҽncҽrini Gҽncҽnin ürҽyinҽ sap­ ladığı anda İbrahimxҽlil xanın xҽncҽrini onun kürҽyinҽ saplaması xҽyanҽtdır.

Hüseyn xan Müştaq: Bҽs bizim bir zamanlar Fҽ­ tҽli xana qoşulub Şamaxılara hücum etmҽyimizin adı nҽ idi? Nazir Tuncҽr, nҽ idi?

Nazir Tuncər: Xan mҽni bağışlasın, üzüm aya­ ğınızın altına! ( Özünü toxdadaraq) Onun da adı xҽyanҽt idi.

Hüseyn xan Müştaq:O xҽyanҽtin bu xҽyanҽtdҽn fҽrqi var idimi? Divanbҽyi Kҽrim bҽy, var idimi?

Divanbəyi Kərim bəy: Var idi. Biz hҽrbҽ hazır 206

olsaq da, Yeni Şamaxıya ҽlimizdҽ sıyırma qılınc da­ xil olmamışdıq. Hҽr iki Şamaxının xanı bizҽ pҽnah gҽtirmişdi, biz onları qҽbul etmişdik. Onlar Şҽkinin bu hadisҽlҽrdҽ mҽcburi iştirakını bildiklҽri üçün bizi xilaskar gözündҽ görürdülҽr. Çünki biz onların taleyini yad bir millҽtin ҽlinҽ vermҽmişdik. Hҽtta, Fҽtҽli xan bizim nümayҽndҽmiz Manaf xanı sui­qҽsd hazırlamaqda günahlandırıbYeni Şamaxını qҽfil hücumla qaytarıb ҽlimizdҽn alanda da biz onlarla qabaq­qarşıdurmaya getmҽdik.

Hüseyn xan Müştaq: Bҽs indi qabaq­qarşı­ durmadan qaçmaq mümkündürmü? Ağanaib Novruz xan, mümkündürmü?

Ağanaib Novruz xan:Mümkün deyildir. Çünki onların növbҽti hҽdҽfi biz olacağıq. Gҽncҽni bölҽn kimi bizi dҽ bölҽcҽklҽr. Bҽrk ayaqda Gҽncҽli qaçıb Şҽkiyҽ gҽlҽ bildi, Şҽkilinin isҽ qsaçmağa yeri olmayacaqdır.

Bizim sığınacağımız bir Allahdır, bir dҽ Allahın mҽslҽhҽt bilib yaratdığı bu dağlar.

Hüseyn xan Müştaq: Bҽs Fҽtҽli xanla ittifaqa girmҽyimizҽ necҽ baxırsan?

Ağanaib Novruz xan:Buna tarixi zҽrurҽt kimi baxıram.

Hüseyn xan Müştaq:(Divan üzvlərinə müraciətlə) Deyin, görüm, Fҽtҽli xanla ittifaqa girmҽklҽ hҽr şey düzҽlirmi? Vҽzir Ağadҽmir, hҽr şey düzҽlirmi?

Vəzir Ağadəmir: Hҽr şey düzҽlmҽsҽ dҽ, çox şey düzҽlir.

207

Hüseyn xan Müştaq:O çox şey nҽdir?

Vəzir Ağadəmir:O odur ki, Şҽkinin vҽ Qubanın birlҽşmiş qoşunları Qarabağın vҽ Kartli­Kaxetinin bir­ lҽşmiş qoşunlarından, hҽr halda, daha etibarlı olacaqdır.

Hüseyn xan Müştaq: Bҽs o düzҽlmҽyҽn az şey nҽdҽn ibarҽtdir?

Vəzir Ağadəmir: Bu bizim günbatan tҽrҽfdҽki qonşularımızla olan münasibҽtlҽrimizdir. Onları qay­ daya salmaq lazımdır. Düzdür, bir vaxtlar Şҽkinin vҽ Şirvanın bҽylҽrbҽyi olduğunuz üçün İlisu sultanlığı da Car­balakҽn camaatlığı kimi sizin tҽsir dairҽnizdҽ idi. İndi isҽ hҽr şey dҽyişmҽk üzrҽdir. Hҽr kҽs özünü ҽlahiddҽ bir padşah hesab edir. İlk olaraq İlisu sultanı Xanbaba bҽylҽ243. görüşmҽk vҽ razılığa gҽlmҽk ehyiyacı vardır.

O öz ҽrazisindҽn Ümmҽ xanın, axı, o, İbrahimxҽlil xanın qaynıdır, avar qoşunları ilҽ keçmҽsinҽ razılıq vermҽsҽ, xeyli yüngüllҽşmiş olarıq. Xanbaba bҽyin razılığını almaq lazımdır ki, özünün saxur qoşunları ilҽ dҽ bizҽ hücum etmҽsin.

Hüseyn xan Müştaq:Bununla bütün mҽsҽlҽlҽr hҽll olunurmu? Nazir Tuncҽr, hҽll olunurmu?

Nazir Tuncər:Vҽzir Ağadҽmirin sözünün davamı kimi onu deyҽ bilҽrҽm ki, Car­Balakҽn camaatlığının ağsaqqalları vҽ tabunbaşıları244. ilҽ görüşüb, muzdlu dağlı döyüşçülҽrin muzdunu ҽvvҽlcҽdҽn ödҽmҽk la­ zımdır ki, onlar İbrahimxҽlil xan ilҽ II Herakli xanın verҽcҽklҽri muzda yaxın durmasınlar. Onlar buna söz versҽlҽr, ҽmҽl dҽ edҽcҽklҽr.

208

Hüseyn xan Müştaq: Divanbҽyi Kҽrim bҽy, ҽlavҽn varmı?

Divanbəyi Kərim bəy: Ҽlavҽm bundan ibarҽtdir ki, gҽrҽk bu görüşlҽri birbaşa siz özünüz hҽyata keçirҽsiniz. Danışıqların ciddiliyini vҽ mҽsulluğunu nҽzҽrҽ alaraq, bizi dҽ özünüzlҽ aparmağınız pis olmaz.

Bizim birlikdҽ olmağımız danışıqların hҽrtҽrҽfli olmasına, hҽr halda, yaxşı tҽsir edҽr.

Hüseyn xan Müştaq: Razılaşdıq! Mҽslҽhҽtli don gen olar.(Üzünü ağanaib Novruz xana tutaraq) Ağanaib Novruz xan, sҽn dҽ Fҽtҽli xana yazılacaq mҽktubu hazırla.

Onunla müttҽfiq olduğumuzu xüsusi vurğula. Mҽktub hazır olandan sonra yenҽ dҽ birlikdҽ oxuyarıq. Sonra etibarlı bir çaparla yola salarsan, gedҽr. İndi isҽ hҽr kҽs öz işinҽ! Dağılışa bilҽrsiniz. (İkinci hissҽ, dördüncü bölüm, ikinci sҽhnҽnin sonu)

Üçüncü səhnə.

Mayın axırları 1780-ci il. Qarabağda toxunan tor. (Şuşa. Xan bağı.May ayının axırlarıdır. Günortadan sonra xan bağına yığışan vəzir Molla Həsən, divanbəyi Seyid Şahməmməd ağa Sofuoğlu, naib Mirzə Adıgözəl bəy Boyəhmədli, Ərəş sultanı Məlik Əliməhəmməd xan, o cümlədən Qarabağ xanlığında sığınacaq tapan Şəkili Hacı Əbdülqadir xan və onun tərəfdaşları - Hacı Rəsul bəy, Qaxi,Qundaqlı, Şəhdi-şəkər, Kinli Məhəmməd dairəvi salınan döşəklər üzərində oturub, mütəkkələrə söykənmişlər. İbrahimxəlil xan ağır addımlarla onlara yaxınlaşır. Hörmət əlaməti olaraq hamı ayağa qalxır, xana baş əyir.)

209

İbrahimxҽlil xan: Sҽlamünҽleyküm! (Xan öz yerinə keçib oturan kimi) Ҽylҽşin!( Hamı əyləşir. Oradakılardan fərqli olaraq hələ də ayaq üstə əmrə müntəzir dayanan eşikağası köməkçisi Kazım bəy Kəbirliyə dönərək) Divan üzvlҽrindҽn kimlҽr bu­

rada iştirak etmir?

Eşikağası köməkçisi Kazım bəy Kəbirli: Xani­ möhtҽrҽm, divan üzvlҽrindҽn eşikağası vҽ sizin mҽs­ lҽhҽtçiniz Molla Pҽnah Vaqif, münşi mirzҽ Kҽrim bҽy Hacılı, katib Mirzҽ Zeynalxan bҽy Ҽlimҽrdan bҽy oğlu Köçҽrli burada iştirak etmirlҽr. Sizin mҽslҽhҽtinizҽ ҽsasҽn onların vaxtını almadıq. Divanbҽyi Seyid Şahmҽmmҽd ağa Sofuoğlu, vҽzir Molla Hҽsҽn sizin hüzurunuzdadırlar. İyirmidörd mahalının naibi Mirzҽ Adıgözҽl bҽy Boyҽhmҽdli245. dҽvҽtli kimi, Ҽrҽş sultanı Mҽlik Ҽlimҽhҽmmҽd xan246. isҽ qonaq kimi iştirak edirlҽr. Şҽkililҽr isҽ, özlҽri demişkҽn, sakka qoz kimi öz yerindҽdirlҽr. İbrahimxҽlil xan: Ҽhsҽn sҽnҽ, Kazım bҽy Kҽ­ birli!Ağzından dürr tökülür!(Fasilə verərək hamını nüfuzedici

nəzərlərləgözdən

keçirir.Aramla

danışmağa

başlayır.)

Mҽn dҽfҽlҽrlҽ adamların ―Haqq var, divan yoxdur‖ dediklҽrini eşitmişҽm. (İnsanın bəbəklərindən keçib sanki ürəyinə sancılacaq qədər iti baxışlarıni Hacı Əbdülqadir xanın üzərində cəmləşdirərək) İndi ―Haqq da vardır, divan da vardır‖ demҽk zananıdır. (Heç kimdən səs çıxmadığını görərək baxışlarını Şəkililərin üzərində gəzdirməyə başlayır. Xanın baxışlarına davam gətirməyən Qundaqlı, Qaxi və Şəhdi-şəkər bu baxışları öz üzərlərində hiss etdikcə növbə ilə qeyri-ixtiyari olaraq ayağa qalxırlar.Onların qorxularından titrədiklərini görüncə) 210

Kim sizҽ ayağa qalxın dedi? Haqdanmı, divandanmı qorxdunuz? (Sərt bir şəkildə əlinin işarəsi ilə) Ҽylҽşin! (Üçü də birdən əyləşirlər.) Ҽhli­ mҽclisin hҽr birinҽ elan edirҽm ki, çox ciddi vҽ mҽsul bir dövrҽ qҽdҽm qoymuşuq.

Bizim Gҽncҽyҽ sahib çıxmağımız çox adamın xoşuna getmҽmişdir. Mҽnim xeyirxahlığımı Gҽncҽni Kartl­Kaxetiya ilҽ bölüşmҽk kimi qiymҽtlҽndirҽnlҽr sҽhv edirlҽr. Onlar başa düşmürlҽr ki, Gҽncҽnin xanı Mҽhҽmmҽd xanı vҽ onun oğlu Ağa bҽyi II Heraklinin öhdҽsinҽ buraxsaydım, çoxdan onların başı bҽdҽnlҽrindҽn ayrılmışdı.Mҽn onları ҽsir edib Şuşaya gҽtirmҽklҽ, Mҽhҽmmҽd xanın gözlҽrini çıxartdırmaqla olacaq fҽsadların qarşısını aldım. Bunu hҽm dҽ ҽdalҽt naminҽ etdim. Çünki Gҽncҽnin xanı Mҽhҽmmҽd xan Şҽkinin xanı Hüseyn xan Müştaqla müttҽfiq olmuşdu. Şҽkinin Quba ilҽ ittifaqda olmasını nҽzҽrҽ alsaq, onda Gҽncҽnin Şҽkiyҽ münasibҽtini Qarabağa vҽ Kartli­ Kaxetiyaya qarşıdurma kimi qiymҽtlҽndirmҽk lazımdır.

Mҽnim Hҽzrҽtqulu bҽyi, II Heraklinin isҽ Keyxosrov Andronikaşvilini Gҽncҽyҽ canişin tҽyin etmҽyimiz247.

Qubanı vҽ Şҽkini o qҽdҽr hҽyҽcanlandırmışdır ki, onlr artıq bizҽ qarşı tҽxribatlara başlamışlar. Bu yaxınlarda Qubalı Fҽtҽli xanın Tarku şamxalı Murtuzҽlini vҽ Şamaxı xanı Ağası xanı özünҽ qoşaraq sҽkkiz min nҽfҽrlik qoşunla Kürü keçmҽsi, bizim bir neçҽ kҽn­ dimizi vҽ obamızı qarҽt etmҽsi, xeyli mal­qaramızı aparması,248. ürҽyi soyumadığından bu da bҽs deyilmiş kimi tҽkrar hücum edҽrҽk sҽrhҽd mҽntҽqҽlҽrimizҽ 211

yenidҽn ciddi ziyanlıqlar vurması bizi açıq­açığına müharibҽyҽ tҽhrik etmҽk cҽhdi deyildirmi? Çox tҽҽssüflҽr olsun ki, muzdları bir balaca gecikdiyi üçün daim bizim tҽrҽfimizdҽn vuruşan muzdlu lҽzgilҽr Fҽtҽli xana qarşı vuruşmaqdan imtina etdilҽr. İndi tҽsҽvvür edin ki, Quba vҽ Şҽki xanlıqlarının birlҽşmiş qoşunları Qarabağa hücum etmiş olsalar, bizi necҽ bir çҽtin vҽziyyҽtҽ salmış olarlar. (Baxışlarını Hacı Əbdülqadir xanın üzərində cəmləşdirərək)

Hacı Əbdülqadir xan: (Ayağa qalaxara)Buna görҽ dҽ ha elҽyib yerlҽrindҽn tҽrpҽnҽnҽcҽn onların başının üstünü almaq gҽrҽkdir. İbrahimxҽlil xan:Hansı yolla, Hacı xan, hansı yolla?

Hacı Əbdülqadir xan: O yolu siz bilirsiniz. İbrahimxҽlil xan:Ҽylҽş!(Üzünü vəzir Molla Həsənə tutaraq)Molla Hҽsҽn, bu gedişatdan gözün nҽ su içir?

Vəzir Molla Həsən:(Ayağa qalxaraq) Başına dönüm xan, bir onu bilirҽm ki, Şҽki tҽrҽfdҽn Kür boyunca sҽrhҽd­keçid mҽntҽqҽlҽri möhkҽmlҽndirilmiş, qoşunlar döyüş vҽziyyҽtinҽ gҽtirilmişdir.Mҽni sҽfir dҽrҽcҽsi ilҽ Şҽkiyҽ göndҽrsҽniz dҽ, bunun hadisҽlҽrin gedişinҽ elҽ bir tҽsiri olmayacaqdır. İbrahimxҽlil xan:Molla Hҽsҽn, bҽs Şҽkinin hҽlҽ dҽ gözlҽmҽ mövqeyindҽ durmasını nҽ ilҽ izah etmҽk olar?

Vəzir Molla Həsən:Şҽki Qubanın cavabını göz­ lҽyir.Onlar istҽyirlҽr ki, Qarabağa eyni vaxtda hücum 212

etsinlҽr. Nҽticҽdҽ isҽ bizim tҽrҽfimizdҽn elҽ bir ciddi müqavimҽtҽ rast gҽlmҽsinlҽr. İbrahimxҽlil xan:Nҽyi mҽslҽhҽt bilirsҽn, Molla Hҽsҽn?

Vəzir Molla Həsən:Mҽslҽhҽt yuxarıdan gҽlҽr, başına dönüm. İbrahimxҽlil xan:Ҽylҽş!(Üzünü Seyid Şahməmməd ağa Sofuoğluna tutaraq) Divanbҽyi, sҽnin fikrin nҽdir?

Seyid Şahməmməd ağa Sofuoğlu:(Ayaq üstə şax dayanaraq)Xan, başına dönüm, mҽnim bildiyim budur ki, Molla Hҽsҽni sҽfir qismindҽ Tiflisҽ göndҽrҽsiniz. II Heraklini mҽsҽlҽdҽn xҽbҽrdar edҽsiniz. Biz dҽ onlara qarşı II Herakli ilҽ birlikdҽ dayanarıq. Necҽ ki, gürcü, lҽzgi, avar, saxur qoşunlarının kömҽyi ilҽ Gҽncҽnin dҽrsini verdik, elҽcҽ dҽ onların kömҽyi ilҽ Şҽkinin vҽ Qubanın dҽrsini verҽrik. İbrahimxҽlil xan: Xub! Bҽyҽnilsin! (İyirmidörd mahalının naibinə dönərək) Naib Mirzҽ Adıgözҽl bҽy Bo­ yҽhmҽdli, Dardoqqaz camaatının ҽhval­ruhiyyҽsi necҽdir?

Naib Mirzə Adıgözəl bəy Boyəhmədli:(Ayağa qalxıb Şəkililərə işarə ilə) Onlar Dardoqqaza gҽlҽn gündҽn döyüş ҽhval­ruhiyyҽsindҽdirlҽr. Nҽyin bahasına olursa­olsun, Hüseyn xan Müştaqın axırına çıxmaq istҽyirlҽr. İbrahimxҽlil xan:(Məlik Əliməhəmməd xana sualedici nəzərlərlə baxaraq) Mҽlik Ҽlimҽhҽmmҽd xan, Şҽki vҽ Quba xanlıqları birlҽşsҽlҽr, vahimҽli olacaqlar. Heç 213

kim bilmҽsҽ dҽ, sҽn Şҽki xanlığının gücünü lap yaxşı bilirsҽn. Şҽkiyҽ aid olan bir mahalın mҽliyi kimi, axı, sҽn burada Hüseyn xandan gizlin iştirak edirsҽn. Hü­ seyn xan sҽnin buradakı iştirakını bilsҽ, işin fıriq ola­ caqdır. Dҽdҽn Mҽlik Ҽlinin başına gҽlҽnlҽr sҽnin dҽ başına gҽlҽ bilҽr.249.

Məlik Əliməhəmməd xan:(Tez-tələsik) Nҽ etmҽli? İbrahimxҽlil xan: Mҽn sҽnin özünҽ elҽ bu sualı vermҽk istҽyirҽm. Nҽ etmҽli?

Məlik Əliməhəmməd xan:( Sanki nəyisə tapmış kimi.

Lakin Qarabağlılar sayağı) Xan, başına dönüm, sınanılmış üsullardan istifadҽ etmҽli. İbrahimxҽlil xan:Onlar hansılardır?

Məlik Əliməhəmməd xan: Onlar çoxdur...(Fasilə verir.)

İbrahimxҽlil xan:(Maraqla)Danış!

Məlik Əliməhəmməd xan:Atam sağlığında elҽ burada ҽylҽşҽn Hacı Ҽbdülqadir xanın qardaşı vҽ Şҽkinin xanı şöhrҽtli Ağakişi bҽyi bizim Ҽrҽşҽ, qaynatası Qazıqumuq Mҽhҽmmҽd xanla görüşҽ çağırdılar. Xaldandaca işini bitirdilҽr.250. Nҽ diş bildi, nҽ dodaq. İbrahimxҽlil xan: Ağakişi bҽydҽn fҽrqli olaraq Hüseyn xan elҽ Hüseyn xandır. Onun Mҽhҽmmҽd xan adında qaynatası yoxdur. Hüseyn xanı indiki şҽraitdҽ Ҽrҽşҽ dҽvҽt elҽsҽn dҽ, gҽlmҽz. Gҽlsҽ dҽ, sҽrdar kimi döyüş ҽhval­ruhiyyҽsindҽ gҽlҽr. Elҽ deyil?

Məlik Əliməhəmməd xan:Başına dönüm, xan, elҽdir.

214

İbrahimxҽlil xan:Onda sҽnin sınanılmış üsulun sınaqdan sınıq çıxmış olur. (Ərəş sultanı Məlik Əliməhəmməd xanın başını aşağı salıb dayandığını görərək ətrafa göz gəzdirir.

Qundaxlının qurcuxduğunu görüb) Elҽ bil, oturacağında quş

başı qalıb, Qundaqlı. Nҽ deyirsҽn?

Qundaqlı: Xani­möhtҽrҽm, Mҽlik Ҽlimҽhҽmmҽd xanın üsulu elҽ dҽ pis üsul deyildir. İbrahimxҽlil xan:Tҽcrübҽli adama oxşayırsan.

Danış, görüm!

Qundaqlı: Mҽlik Ҽlimҽhҽmmҽd xanın üsulunu sınaqdan çıxarmaq üçün dünya qurtarıb, tҽkcҽ Ҽrҽş mahalı qalmamışdır ki?! Bu üsuldan elҽ Şҽkinin özündҽ dҽ istifadҽ etmҽk olar. İbrahimxҽlil xan:Sҽnin o Qaxi kimi turşaşirin, Şҽhdi­şҽkҽr kimi şipşirin dostların nҽ deyirlҽr?

Qundaqlı: Xan mҽni bağıçlasın, özlҽri desҽlҽr yaxşıdır. İbrahimxҽlil xan: Qaxi, növbҽt sҽnindir.

Qaxi: Biz harada olsaq, ora sınaq meydanı ola bilҽr. İbrahimxҽlil xan: Şҽhdi­şҽkҽr, sҽnin fikrin necҽdir? Şҽhdi­şҽkҽr: Elҽ şeylҽr vardır ki, aşkar deyilir, gizlindҽ edilir. Sui­ qҽsd isҽ heç cürҽ aşkarlığı sevmir. İbrahimxҽlil xan: Lap sҽnҽtkar kimi danışırsan. Ҽslindҽ üçünüz dҽ sҽnҽtkarsınız.

(Onların nəsə narahatlıq keçirdiklərini hiss edib) Hüseyn xanın mҽhkҽmҽsindҽn qaçmaqda düz elҽmisiniz.

(Qundaqlının, Qaxinin, Şəhdi-şəkərin başlarını aşağı salıb altdan-altdan baxışdıqlarını görüncə) Hüseyn xan sizi bir 215

daha mҽhkҽmҽyҽ çağıra bilmҽsin deyҽ onun işini bitirmҽlisiniz!(Bu arada Hacı Rəsul bəyin danışmaq istədiyini görüb) Xamuş! Hacı Rҽsul bҽy danışır.

Hacı Rəsul bəy:(Ayağa durub, şəst ilə dayanaraq) Bura qҽdҽr mҽn sҽsimi çıxarmamışam, heç kimin sözünҽ müdaxilҽ etmҽmişҽm. O mҽnim qaynım olsa da, mҽni hҽmişҽ özünҽ rҽqib gözündҽ görmüşdür.251. Xahiş edirҽm, Hüseyn xanın işinin bitirmҽyi mҽnҽ hҽvalҽ edҽsiniz.

Hacı Əbdülqadir xan:(Yerindən, səbrsizliklə) Elҽ şey yoxdur, ҽhd elҽmişҽm ki, onun işini öz ҽllҽrimlҽ bitirim. İbrahimxҽlil xan:(Hacı Rəsul bəyə gözünün ucu ilə baxıb, Hacı Əbdülqadir xana dönərək) Hacı Rҽsul bҽy elҽ edҽr ki, sҽn öz ҽhdinҽ çatmış olarsan.

Hacı Əbdülqadir xan:(Bu dəfə ayaq üstə) Olsun!(Oturur.) İbrahimxҽlil xan:(Çox ciddi bir görkəm alaraq) Ҽhli­ mҽclisin iştirakı ilҽ çox mühüm bir mҽqama yetişdik.

Hacı Rҽsul bҽyin bu işdҽ etibarlı kömҽkçilҽri olmalıdır.

Mҽncҽ. sui­qҽsd işindҽ Qundaqlı, Qaxi vҽ Şҽhdi­şҽkҽr daha çox bacarıqlı olarlar. (Oturanların arasından kiminsə dəbərişdiyini, sağa, sola döyükə-döyükə əlini qaldırıb-saldırdığını görüncə sözünü kəsib eşikağası köməkçisi Kazım bəy Kəbirliyə

Kazım bҽy Kҽbirli, o kimdir elҽ?

Eşikağası köməkçisi Kazım bəy Kəbirli: Xan, başına dönüm, o ­ Dostmҽhҽmmҽddir. Şҽkinin Baş Küngüd kҽndindҽndir. Küngüd ҽhvalatından sonra Hüseyn xana qarşı kinli olduğu üçün ona bizim dönərək)

216

tҽrҽflҽrdҽ Mҽmҽhҽmmҽd Kinҽdar, Şҽkidҽ isҽ Kinli Mҽhҽmmҽd deyirlҽr. Hacıdır. İbrahimxҽlil xan:Üçadlı hacılarla nҽinki Şҽkidҽ Hüseyn xana, hҽtta, Kҽbҽdҽ Mҽkkҽnin şeyxinҽ dҽ sui­ qҽsd etmҽk olar.(Hamı bir-birinə baxaraq qımışır.Üzünü Kinli Məhəmmədə tutaraq) İndi sҽni hansı adınla çağırım?

Kinli Məhəmməd: Elҽ sizin tҽrҽflҽrdҽ çağrıldığım adla – Mҽhҽmmҽd Kinҽdar adıyla. İbrahimxҽlil xan: Mҽhҽmmҽd Kinҽdar, bu mҽsul işdҽ Hacı Rҽsul bҽyin kömҽkçisi olmaq istҽrdinmi?

Kinli Məhəmməd: Bu şҽrҽfҽ layiq bilinmҽk üçün hҽlҽ bir sinov da gedҽrdim. O mҽni aşağı kar­ vansarada qurduğu mҽhkҽmҽdҽ xalqın gözündҽn salıb, biabır edibdir. Onun qanını içmҽyincҽ ürҽyim soyumayacaqdır.

Hacı Əbdülqadir xan:(Yerindən, lakin sinirli) Onun qanını birinci olaraq mҽn içҽcҽyҽm! Bir kimsҽ mҽndҽn qabağa keçҽ bilmҽz! Başa düşdünmü?

Kinli Məhəmməd: Bҽli, Hacı xan, başa düşdüm. İbrahimxҽlil xan:Hacı Ҽbdülqadir xan, sҽn Hüseyn xan Müştaqa qarşı kin­küdurҽtdҽ Mҽhҽmmҽd Kinҽdarı da ötmüsҽnmiş!

Hacı Əbdülqadir xan:Bir adamın ki, ҽllҽri ҽmisinin qanına bulaşa, ona kin bҽslmҽmҽk mümkündürmü? İbrahimxҽlil xan:Sҽnin fikrin onun ҽllҽrindҽki qanı yumaqdırmı?

Hacı Əbdülqadir xan:Bҽli, lakin öz ҽllҽrimlҽ. İbrahimxҽlil xan:Bҽs sҽn özün öz ҽllҽrini yuma­ yacaqsanmı? Heç olmasa, qanı su ilҽ yumaq naminҽ?..

217

Hacı Əbdülqadir xan:Yoox! Ҽvvҽlcҽ ürҽyimin yanan yerini sҽrinlҽtsin deyҽ Hüseyn xan Müştaqın qanından bir ovuc içҽcҽyҽm. Sonra da onun qanından ҽllҽrimҽ xına qoyub, öz­özündҽn gedҽnҽ qҽdҽr ҽllҽrimdҽ yadigar kimi saxlayacağam.Ҽllҽrimi suya vurmayacağam. İbrahimxҽlil xan:(Bir qədər kinayəli) Hacı Ҽbdülqadir xan, sҽnin ҽllҽrin lap xınalı olacaqdır. Bala Hacı xanın qanı üstündҽn Hüseyn xanın qanı yaxılan ҽllҽrin rҽngi bizdҽn sonra da getmҽyҽcҽkdir.

Hacı Əbdülqadir xan:(İbrahimxəlil xanın sözlərindəki kinayənin fərqinə varmadan) Hüseyn xan Müştaqın on bir yaşlı oğlu Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanın qanlı köynҽyindҽki rҽngi dҽ bunun üzҽrinҽ gҽlmҽyinizi xahiş edҽrdim. İbrahimxҽlil xan:(İstehza ilə qımışaraq) Xub! Qan mҽsҽlҽsi bununla bitmir ki?!252. Hҽlҽ qabaqda çox işlҽr vardır. (Hacı Rəsul bəyə çevrilərək) Hacı Rҽsul bҽy, necҽ edҽcҽyik?

Hacı Rəsul bəy:Onu öz aramızda müzakirҽ edҽrik. İbrahimxҽlil xan:Hҽr şey burada müzakirҽ olunacaqdır. Siz Şҽkiyҽ bildiyiniz gizli yollarla gedҽcҽksiniz. Orada öz evinizdҽ deyil, özünüzҽ xım­ sar adamların evlҽrindҽ yerlҽşҽcҽksiniz. Hҽr deyҽndҽ üzҽ çıxmayacaqsınız. Sҽn, Qaxi, Şҽhdi­şҽkҽr, Qun­ daqlı, Mҽhҽmmҽd Kinҽdar sabahdan etibarҽn iş başında olacaqsınız. Sizin gizlin yolla Ҽrҽşҽ keçib Şҽkiyҽ getmҽyinizi Mҽlik Ҽlimҽhҽmmҽd xan tҽmin edҽcҽkdir. Sui­qҽsdi lazımınca yerinҽ yetirҽ bilҽsiniz 218

deyҽ sizҽ ҽlavҽ qüvvҽlҽr göndҽrilҽcҽkdir. Bu ҽlavҽ qüvvҽlҽr beş dҽstҽdҽn, hҽr dҽstҽ isҽ on nҽfҽrdҽn ibarҽt olamaqla ayrı­ayrılıqda, ayrı­ayrı vaxtlarda vҽ ayrı­ayrı yerlҽrdҽn Şҽkiyҽ göndҽrilҽcҽkdir. Birinci iki onluq dҽstҽ Gҽncҽdҽn Şҽkiyҽ gedҽn tacirlҽrҽ qoşulacaqdır. Onların Ҽrҽş keçid mҽntҽqҽsindҽn söz­ söhbҽtsiz keçmҽsinҽ yenҽ dҽ Mҽlik Ҽlimҽhҽmmҽd xan cavabdehlik daşıyacaqdır. Bu iki onluq tҽrkibcҽ Qarabağlılardan tҽşkil edilҽcҽkdir. O biri iki onluq dҽstҽ isҽ Samuxdan253. keçҽrҽk Daşüz254. vҽ Ağyazı255. tҽrҽfdҽn Şҽkiyҽ daxil olacaqdır. Hҽmҽn o iki onluğu gürcülҽr tҽmsil edҽcҽklҽr. Nҽhayҽt, beşinci onluq dҽstҽ İlisu sultanı Xanbaba bҽyin ҽliylҽ Tanqut256. tҽrҽfdҽn Şҽkiyҽ ötürülҽcҽkdir. Saxurlardan ibarҽt olan bu dҽstҽ üzҽrinҽ düşҽn vҽzifҽni dҽqiqliklҽ yerinҽ yetirҽcҽkdir. Ҽmҽldaşlar, aydındırmı?

Hamı:(Bir ağızdan) Aydındır. İbrahimxҽlil xan: Xeyr, hҽlҽ aydın deyildir! Şҽkiyҽ daxil olan dҽstҽlҽri harada yerlҽşdirҽcҽksiniz?

Qundaqlı, rҽisin Hacı Rҽsul bҽyҽ kömҽyin nҽdҽn ibarҽt olacaqdır?

Qundaqlı:(Ayağa qalxaraq) Mҽn Qarabağdan gҽlҽcҽk o iki onluğun Şҽkinin Vҽrҽzҽt257. vҽ Orta Zҽyzid kҽndlҽrindҽ yerlҽşmҽsini tҽmin edҽ bilҽrҽm. İbrahimxҽlil xan: Nҽ üçün mҽhz o kҽndlҽrdҽ?

Qundaqlı:Birincisi o kҽndlҽrdҽ anam tҽrҽfdҽn qohumlarım vardır. İkincisi, bu kҽndlҽrin ҽhalisi Şҽkiyҽ fayton işlҽyҽcҽk qҽdҽr rahat olan bir dağ yolu ilҽ gedib 219

gҽlirlҽr. Üçüncüsü, adı dağ yolu olsa da, yaslanlar vҽ yastı tҽpҽlҽr üzҽrindҽn keçҽn bu yol lap kҽsҽ bir yoldur – Şҽkiyҽ gizlin gediş­gҽlişlҽr üçün çox etibarlıdır. İbrahimxҽlil xan: (ÜzünüHacı Rəsul bəyə tutaraq) Nҽ deyirsҽn, mҽslҽhҽtdirmi?

Hacı Rəsul bəy: Mҽslҽhҽtdir. İbrahimxҽlil xan:Gürcülҽrdҽn ibarҽt olacaq ikinci iki onluğu kim qarşılayıb yerbҽyer edҽcҽkdir. Şҽhdi­şҽkҽr: (Xanın ona tərəf baxdığını görüncə ayağa qalxır) Xan etimad göstҽrҽrsҽ, onu da mҽn edҽrҽm.Onları Qışlaqayağında258. vҽ Dağdibindҽ259. yerlҽşdirҽrҽm. İbrahimxҽlil xan:Qalır İlisudan gҽlҽcҽk saxur dҽstҽsi.

Qaxi:(Özündən asılı olmadan ayağa qalxaraq) Onlar da mҽnim boynuma! Qoxmuqda 260. vҽ Çayqırağında261. mҽnҽ yaxın ailҽlҽr vardır. Onları o ailҽlҽrҽ qoyaram. İbrahimxҽlil xan:Bҽs Mҽhҽmmҽd Kinҽdar nҽ işҽ baxacaqdır?

Kinli Məhəmməd:Mҽn dҽ öz adamlarım vasitҽsi ilҽ onluqlar arasındakı ҽlaqҽlҽndirmҽ işlҽrinҽ baxaram. İbrahimxҽlil xan:(Hacı Rəsul bəyədönərək)Hacı Rҽsul bҽy, daha nҽ sözün vardır?

Hacı Rəsul bəy:Üzümü mҽnҽ kömҽk edҽcҽk adamlara, xüsusҽn dҽ Kinli Mҽhҽmmҽdҽ tutub deyirҽm ki, heç bir vҽchlҽ tҽlҽskҽnliyҽ , çılğınlığa yol vermҽk olmaz. Özünҽ güvҽnib iş durğuzanlara aman verilmҽyҽcҽkdir. Kömҽkçilҽrim yalnız mҽnim sözümlҽ hҽrҽkҽt etmҽli, dediyim saatda vҽ dediyim 220

dҽqiqҽdҽ dҽstҽlҽrin meşҽdҽ bir araya gҽlib yığışmasına nail olmalı, xan sarayının yuxarı darvazasından içҽ­ ri girmҽkdҽ onlara bҽlҽdçilik etmҽlidirlҽr. Adҽtҽn, günorta vaxtı oradan divan ҽmҽlҽcatı dağılışır, sarayda sakitlik ҽmҽlҽ gҽlir. Hüseyn xan Müştaq mҽhz o zaman öz qanına bҽlҽnmҽlidir.

Hacı Əbdülqadir xan:(Yerindən dikələrək) Onu qanına bҽlҽmҽk, qanlı bҽlҽyini qanlı ҽllҽrimlҽ sarımaq mҽnim borcumdur, mҽnim!

Hacı Rəsul bəy: Hadisҽlҽrin necҽ qurtaracağını bilmҽsҽm dҽ, qurduğumuz qurğunun yaxşı qurulduğunu bilirҽm. Ҽgҽr bu qurğu baş tutarsa, şҽxsҽn mҽn söz verirҽm ki, siz borclu qalmayasınız deyҽ öz qanından öz alnına bir damcı sürtüb, Hüseyn xan Müştaqı qurbanlıq qoç kimi sizin Şҽkiyҽ xan kimi gҽlişinizҽ saxlayacağam.

Mҽnҽ xeyir­dua verirsinizmi, Hacı Ҽbdülqadir xan?

Hacı Əbdülqadir xan: (Əli ilə Hacı Rəsul bəyin köməkçilərini də göstərərək) Ovunuz qanlı olsun! Rüsxҽt vermҽk, mürҽxxҽs olmağınızı buyurmaq isҽ xani­ möhtҽrҽm İbrahimxҽlil xanın sҽlahiyyҽtinҽ daxildir. İbrahimxҽlil xan: (Ciddi bir tövrləHacı Rəsul bəyi və ətrafını nəzərdən keçirərək) Gedin, yolunuz uğurlu olsun!

(Məşvərətin sona yetdiyini bildirmҽk üçün ayağa qalxır.) Mҽnҽ elҽ gҽlir ki, daha danışılası bir söz qalmadı.(Xanın ayağa durduğunu görən lər ayağa qalxıb dağılışırlar.) (İkinci hissҽ, dördüncü bölüm, üçüncü sҽhnҽnin sonu)

221

Dördüncü səhnə.

22 avqust 1780-ci il. Şҽkidҽ sui­qҽsd. (Şəki- xan sarayı... Günorta öynəsindən bir xeylivaxt keçmişdir.

Sanki hər şey əvvəlki görkəmindədir, lakin saraya girib-çıxan adamlar qaş-qabaqlıdırlar, dinib danışmırlar,.. Onlardan bəzilərinin niqablı olması daha çox təəccüb doğurur. Saray qapısında dayanan qapıçılar isə arabir bir-birinə nəsə deyirlər. Diqqətlə qulaq asdıqda onların yad dildə danışdıqları eşidilir. Saraydan çıxıb günorta yeməyinə gedəndən sonra baş verən hadisələrdən xəbərsiz olan Vəzir Ağadəmir, nazir Tuncər, ağanaib Novruz xan, divanbəyi Kərim bəy söhbət edə-edə saray qapısına yaxınlaşırlar. Onlar qapıya bir neçə addım qalmış dayanıb söhbət edirlər.)

Vəzir Ağadəmir: Biz, deyҽsҽn, İlisuya, Cara vҽ Talalara262. olan sҽfҽrlҽrimizdҽ çox gecikmişik.

Nazir Tuncər:Qҽbҽlҽyҽ dünҽnki sҽfҽrimiz dҽ gecikmiş sҽfҽr idi. Nolaydı, bunları bir azca qabağa edҽydik.

Vəzir Ağadəmir:Ziyanın yarısından qayıtmaq da qazancdır.

Ağanaib Novruz xan:Doğrudur.

Divanbəyi Kərim bəy:Xaldana263. göndҽrdiyimiz adamlar isҽ dedilҽr: “Ҽrҽşli Mҽlik Ҽlimҽhҽmmҽd xanın ağzını aradıqsa da, sözünün başı­ayağı bilinmҽdi.‖ Vəzir Ağadəmir:Yeganҽ yol Ҽrҽşdҽki hҽrbi qüvvҽlҽri döyüş hazırlığına gҽtirmҽkdir. Ordu rҽis­ lҽrinҽ tapşırmaq lazımdır ki, Mҽlik Ҽlimҽhҽmmҽd xana sirr vermҽsinlҽr vҽ onunla mҽslҽhҽtlҽşmҽsinlҽr. İndi Hüseyn xan Müştaqla görüşҽrkҽn bu mҽsҽlҽlҽri 222

daha ҽtraflı hҽll edҽrik. Onlar xalqı bizdҽn kifayҽt qҽdҽr uzaqlaşdıra bildilҽr.Hҽtta, araya maaş qҽhҽtliyi dҽ saldılar. Nҽ isҽ... Gҽlin, içҽri keçҽk! (Qapıçılar aralanıb onlara yol verirlər. Heç nəyə diqqət etmədən sarayın həyətinə daxil olan divan üzvlərini sağdan və soldan, öndən və arxadan qəfildən çıxan silahlı adamlar əhatə edirlər. Onları əhatə edən niqablı adamların kim olduqlarını bilməsə də, qarşısındakı niqabsız silahlı adamın Hacı Rəsul bəy olduğunu görən vəzir təəccüblə və sanki yuxudan ayılmış kimi) Aaa!.. Sҽn hara, bura hara, Hacı Rҽsul bҽyy?! (Özünə qarşı tuşlanmış xəncərin ucunun qarın boşluğuna toxunduğunu hiss edincə) Sҽnin belҽ işlҽrin dҽ var imiş?! (Qəzəblə, ucadan)

Öldür mҽni, Hacı Rҽsul bҽy!

Hacı Rəsul bəy:Suss!.. (Ətrafına göz gəzdirərək) Hamınız susun!.. (Yanındakı silahlılara əmr edərək) Aparın bunları Hüseyn xanın yanına!(Silahlı adamlar onları itələyəitələyə xan sarayının ikinci mərtəbəsinə qalxmağa məcbur edirlər. İkinci mərtəbədəki yay otağına daxil olan divan üzvləri Hüseyn xan Müştaqı ortadakı xalı üzərində huşunu itirmiş vəziyyətdə uzalı görüb daha da şaşırırlar. Hüseyn xan Müştaqın sağ böyrünə basılmış ağ qətfənin lalə kimi qızardığını görən vəzir Ağadəmir günorta öynəsi zamanı divan əmələcatı saraydan dağılışıb evlərinə gedincə xana suiqəsd edildiyini başa düşür.Əyilib əlini Hüseyn xan Müştaqın alnına qoymaq istəyir.Onları nəzarətdə saxlayan silahlı adamlar buna imkan vermirlər.Vəzir Ağadəmir dikələrək Hacı Rəsul bəyə kinayə ilə) Belҽ­

belҽ işlҽr,.. Hacı Şeyxҽli oğlu Hacı Rҽsul bҽy! (Gözünü hərləyib Qaxini, Qundaqlını, Şəhdi-şəkəri görüncə) Belҽ şairlҽr olan mҽmlҽkҽtdҽ hҽr nҽ desҽn, olar.

Qaxi, Qundaqlı və Şəhdi-şəkər:(Üçü də birdən) Bҽyҽm, biz pis şairlҽrik?

VəzirAğadəmir:(Onların qəsdən susub cavab gözlədiklərini görərək) Sizdҽn dҽ pislҽri vardır.

223

Qaxi:(Acıqlı-acıqlı) Kimdir onlar?

Vəzir Ağadəmir:Onlar sizlҽri saxlayanlardır.

Qaxi:Biz arvad deyilik ki, bizi saxlasınlar. Vəzir Ağadəmir: Siz nҽ kişisiniz, nҽ dҽ arvad – siz heç nҽsiniz! Heç nҽ olmaq siz olmaqdan yaxşıdır. Siz heç nҽyin heç nҽyisiniz! (Sözünə ara verərək) Siz heç o da deyilsiniz!

Qundaqlı:(Ağzı köpüklənə - köpüklənə) Sҽn dҽ vҽzir Ağadҽmir deyilsҽn, Ağadҽmirsҽn, Ağadҽmir! İş görҽn­ dҽ bizim kimi iş gör, nҽ sҽs çıxsın, nҽ sҽmir! Şҽhdi­şҽkҽr:(Gözünün quyruğu ilə ortada uzalı qalmış Hüseyn xan Müştaqa işarə edərək) Acımışdı, gec olardı kҽsilmҽsҽ bu xҽmir.

Qaxi: Buna bax aa, gör nҽ sorur, nҽ ҽmir? (Gülüşürlər. Əllərini döşündə çarpazlayaraq) Müntҽzirҽm qabağında, ver ҽmr!(Yenidən gülüşürlər.)

Vəzir Ağadəmir: Sümük atdım qabağına, al, gҽ­ mir!(Vəzir Ağadəmirin gözlənilməz cavabından özünü itirən suiqəsdçilər qapqara qaralırlar.)

Hacı Rəsul bəy: (Dalaşqan bir əhval-ruhiyyə ilə)

Onları

mҽn saxlayıram, vҽzir Ağadҽmir!

Vəzir Ağadəmir:Hҽrҽmxanan mübarҽk, Hacı Rҽsul bҽy! (Kinli Məhəmmədin kənardan kinli-kinli baxdığını görüb) Hacı Rҽsul bҽy hҽrҽmxanasının tҽzҽ xanımı Hacı Mҽhҽmmҽd Kinҽdar da burada imiş! (Daha da gərgin bir vəziyyət alaraq, üzünü hamıya tutub) Heç bilirsinizmi nҽ etmişsiniz? Mҽnim sualım niqablı muzdlulara aid deyildir. Sҽnҽdir, Hacı Rҽsul bҽy! Sizҽdir şair tör­ 224

töküntülҽr! Sҽnҽdir Hacı Mҽhҽmmҽd Kinҽdar!Haqdan vҽ divandan qaçanlar, mҽnim sualım sizҽdir! Heç bilirsinizmi nҽ etmişsiniz? Siz Hüseyn xan Müştaqa deyil, Şҽkiyҽ xҽyanҽt etmişsiniz! Huşu özündҽ olmayan o yaralı Hüseyn xan Müştaq deyildir, Şҽkidir!Onu huşa gҽtirmҽk, ayağa qaldırıb dikҽltmҽk üçün yüz illҽr gҽrҽk olacaqdır. Kimlҽrinsҽ verdiyi haça üzҽrindҽ birinci olmaq istҽyi, kiminsҽ paçası arasında küllҽnmҽk azarı, paxıllıq, xudpҽsҽndlik, gözügötürmҽzlik Şҽkini bu günҽ qoydu.(Bu zaman qapı döyülür. Eşikağasıbaşı Nağı bəyin içəri daxil olduğunu görən vəzir Ağadəmir sanki diksinib ayılmış kimi olur.) Mҽn dҽ deyirҽm: ―Necҽ oldu ki, bir dҽqiqҽnin

içindҽ sarayda bu boyda dҽyişiklik baş verdi? Necҽ oldu ki, biz evҽ gedib gҽlҽnҽcҽn hҽyҽt­baca lҽzgi vҽ gürcü niqablıları ilҽ doldu?‖ Nazir Tuncər:(Vəzir Ağadəmirin sözünü davam etdirirmiş kimi) Nağı bҽy, sҽn güdҽn qapının çҽrçivҽsindҽn hҽr cürҽ adam keçҽ bilirmiş?! Sҽn güdҽn qapı yalandan bağlı olurmuş?! Keçҽsilҽri yuxarı qapıdan içҽri keçirҽndҽn sonra yuxarı qapıqarışıq aşağı qapını da bağlatmağın var imiş?! (Nağı bəy özünü eşitməzliyə vurub susur, gözlərini Hacı Rəsul bəyə dikərək, onun nə deyəcəyini gözləyir. Nağı bəyin bircə anda dəyişib saymazlıq göstərməsi hamını təəccübləndirir. Nazir Tuncər ikrahla) Bҽy adın haramın olsun, Nağı bҽy! Görüm

sҽni nҽsilbҽnҽsil sayılmaz günlҽrҽ qalasan!(Nağı bəy yenə özünü eşitməzliyə vurub Hacı Rəsul bəyə baxmaqda davam edir.)

Hacı Rəsul bəy:(Divan üzvlərini əhatə edən silahlılara dönərək) Dördünü dҽ aparın! Sarayın divanxanasındakı mҽşvҽrҽt otağında saxlayın! Qaş qaralanda evlҽrinҽ 225

aparın. Sҽhҽr açılanda saraya gҽtirin! Elҽ edin ki, camaat heç nҽdҽn şübhҽlҽnmҽsin! Elҽ bilsinlҽr ki, hҽr şey öz qaydasınca getmҽkdҽdir!

Ağanaib Novruz xan:(kinayə ilə) Qaydasınca olan şeyin üstünü örtmҽzlҽr, Hacı Rҽsul bҽy!

Divanbəyi Kərim bəy: Başı kolda olanların arxalarından xҽbҽri olmur!

Hacı Rəsul bəy: (Hövsələdən çıxaraq bağıra-bağıra) Aparın bunları! Aparın, gözlҽrim görmҽsin! (Silahlılar divan üzvlərini otaqdan çıxarırlar. Hacı Rəsul bəy də onların arxasınca çıxır. Otaqda aldığı yaranın təsirindən hələ də husuz vəziyyətdə uzalı qalmış Hüseyn xan Müştaq, bir də onun özünə gəlməsini gözləyən Qaxi, Qundaqlı, Şəhdi-şəkər və Kinli Məhəmməd qalırlar. Hüseyn xan Müştaqın yavaş-yavaş özünə gəldiyini görən Qaxi səksənir və oturduğu yerdən dik ayağa qalxır.)

Qaxi: Ҽstҽğrҽfullah! Ölü dҽ dirilҽrmiş!

Qundaqlı:(Özündən məmnun halda gülümsəyərək) Cҽftҽ suyu gҽtirimmi?

Qaxi:(Özünü yığışdıraraq) Özünü incitmҽ! Bu ölü dirilsҽ dҽ, bizi görüb yenidҽn ölҽcҽkdir. Şҽhdi­şҽkҽr:(Hüseyn xan Müştaqın artıq gözlərini açaraq ətrafına baxdığını görüb əlini dodaqlarına apararaq) Yavaş!

Ayılır!

Hüseyn xan Müştaq:(Dikəlmək istəsə də, dikələ biılmir.

Qanı hələ də kəsilməyən yarasının üstünə əlini qoyaraq, öz-özünə)

Qҽza gҽlҽndҽ göz kor olar deyiblҽr. Sҽn demҽ, qҽza gҽlҽndҽ gözün korluğu bir tҽrҽfҽ, üstҽlik dil dҽ lal, qulaq da kar olarmış! Bu boyda sarayda sanki kimsҽ yox imiş! Elҽ bil, hamı yoxa çıxıbmış! Güllҽlҽri üstümҽ dolu kimi yağdırırdılar.

226

Qaxi:(Ayaq üstə quruyub qaldığı vəziyyətdə qeyri-ixtiyari olaraq) Biz ҽlimizҽ tüfҽng­zad almamışıq.

Hüseyn xan Müştaq:(Hüseyn xan Müştaq zorla gözlərini açaraq, təəccüblə)Demҽli, belҽ...

Qundaqlı:(Sanki özlərinə haqq qazandırırmış kimi) Sizҽ atҽş açanlar başda Hacı Rҽsul bҽy olmaqla saxurlar vҽ gürcülҽr idilҽr. Biz deyildik...

Hüseyn xan Müştaq:Bҽs siz buradaaa... (Halı pisləşir.Səsi zəifləyir. Fasilə yaranır.Handan-hana toxtayaraq) nҽ edirdiniz? Şҽhdi­şҽkҽr:(Özü də bilmədən) Gҽlmişdik, baxırdıq...

Hüseyn xan Müştaq:Nҽyҽ baxırdınız?(Yenidən səsi zəifləyir,başı üstündə durmayıb sul düşür.)

Kinli Məhəmməd:(Dodağının altında mızıldayırmış kimi)

Çox danışdırmayın. Elҽ edin ki, onu Hacı Ҽbdülqadir xan Şҽkiyҽ gҽlҽnҽ kimi nҽfҽsi üstündҽ saxlaya bilҽk.

Qaxi: (O da dodaqaltı mızıldanırmış kimi) Sҽn o qҽdҽr kinlisҽn ki, onu baxışlarınla öldürmҽk istҽyirsҽn.

Kinli Məhəmməd:(Alçaqdan, lakin qəzəbli və xırıltılı bir səslə)Qabaqda Hacı Ҽbdülqadir xan olmasaydı, Hacı Rҽsul bҽyҽ baxmazdım, onu öz ҽllҽrimlҽ... Hayıf ki,..

Hüseyn xan Müştaq:(Yenidən gücünü toplayaraq)Bҽs siz nҽyҽ baxırdınız? Mҽnim necҽ yixılmağımamı?

Kinli Məhəmməd:Nҽhҽng ağaclar yıxılanda şaqqıltısı uzaqdan eşidilir. Sҽnin yıxılmağın heç sarayda da ҽmҽlli­başlı eşidilmҽdi.

Hüseyn xan Müştaq:Sҽnin gözlҽrini kin örtüb­ görmürsҽn, acığın başına çıxıb­düşünҽ bilmirsҽn, 227

qulaqlarının pҽrdҽlҽri qana hҽrislҽrin tutduğu züydҽn yırtılıb­eşitmirsҽn! Mҽnim yıxılmağımın nҽinki şaq­ qıltısı, hҽtta şaraqqıltısı da yüzillҽrdҽn sonra eşi­ dilҽcҽkdir. O zaman sizlҽr nҽsilbҽnҽsil ölüb yerҽ girҽcҽksiniz!

Qundaqlı:Sҽnin bu qҽdҽr uca bir ağac olduğunu bilmҽmişdik.

Hüseyn xan Müştaq:Mҽnim köküm o gördüyün qoşa çinarların köklҽrindҽn çox­çox dҽrinlҽrdҽ, boyum o çinarların boylarından çox­çox ucalardadır. Mҽndҽn ҽvvҽl ҽkilҽn ağacların köklҽrindҽ köküm, boylarında boyum vardır. Mҽndҽn sonra ҽkilҽcҽk ağacların da köklҽrindҽ köküm, boylarında boyum olacaqdır. Şҽhdi­şҽkҽr:(Qundaqlıya əliylə “sus” işarəsi verərək,rişxəndlə) Bҽs bizim boyumuz?

Hüseyn xan Müştaq:(Özünü bir təhər toplayaraq) Sizin boyunuz şeytanın boyu qҽdҽrdir. Mҽn insan boyundan danışıram.

Kinli Məhəmməd:(Kinli-kinli gülümsəyərək) Unutma ki, sҽnin ҽhlü ҽyalın da vardır.

Hüseyn xan Müştaq: (Zəif, lakin ötkəm bir səslə) Nҽ demҽk istҽyirsҽn? Şҽhdi­şҽkҽr: (Hiyləgərcəsinə irişərək) Sadҽcҽ olaraq, ҽhlü ҽyalının da olduğunu xatırladırıq.

Hüseyn xan Müştaq: Mҽni bununlamı qorxutmaq istҽyirsiniz? Bҽdbҽxtlҽr! Mҽn heç vaxt xan olmaq üçün dҽridҽn­qabıqdan çıxmamışam. Cavan olanda da, ҽmim Ağakişi bҽyҽ Ҽrҽşdҽ qaynatasının iştirakı 228

vҽ yerli bҽylҽrin ҽliylҽ sui­qҽsd edilҽndҽ dҽ, yeznҽsinҽ yas saxlamaq adı ilҽ Qazıqumuq Mҽhҽmmҽd xan qirx gün Şҽkini çalıb çapanda da, tҽkbaşıma qara qüvvҽlҽrҽ qarşı dayanmaq iqtidarında olmayıb Şirvana sığınanda da könlümdҽn xan olmaq keçmҽmişdir. Şirvanlı Ağası xanın, Qubalı Fҽtҽli xanın, Qarabağlı İbrahimxҽlil xanın adamları mҽni xan gözündҽ görmҽk istҽdikdҽ tҽҽccübdҽn gözlҽrim böyümüşdü:­Qabaqda ҽmim Cҽfҽr ağa var!­demişdim. Demişdilҽr: ―Ҽmin Cҽfҽr ağanın yeri­yurdu bilinmir. Haradasa gizlҽnmişdir.‖ (Alnında puçurlanan tər damcılarını əlinin dalı ilə silərək, zəif, lakin aydın bir səslə) Demişdim: ‖Onda ҽmim Hacı Ҽbdülqadir

xan vardır. Mҽn onu basıb qabağa keçҽ bilmҽrҽm.‖ Demişdilҽr: ‖O, Mҽkkҽdҽ hҽcc ziyarҽtindҽdir. Şҽki isҽ ҽldҽn gedir. Kimsҽ xanlığa yiyҽ durmalıdır.‖ Mҽn xanlığı özümҽ görҽ yox, Şҽkiyҽ görҽ qҽbul etdim.

Kinli Məhəmməd: Bҽs xanlığı qҽbul edҽndҽn, ara sakitlҽşҽndҽn sonra niyҽ onu yiyҽsinҽ tҽhvil vermҽdin?

Hüseyn xan Müştaq:(Gözlərini açıb diqqətləKinli Məhəmmədin gözlərinin içinə baxaraq) Sҽn on il bundan ҽvvҽl mҽnim aşağı karvansarada, xalqın gözü qarşısında qurduğum mҽhkҽmҽdҽ müttҽhim qismindҽ iştirak edib, bu sualının cavabını onda almış olsan da, kinҽdarlığın ağlını üstҽlҽdiyindҽn hҽlҽ dҽ heç nҽ başa düşmҽmisҽn.

(Ağır-ağır nəfəs alaraq) Amma keçib... Bu şair tör­töküntülҽr dҽ o zaman gedib Dardoqqazın dar yerindҽ ilişib qalmışdılar. Deyim, onlar da eşitsin. Mҽn başqaları kimi üzülüb qurtarmaqda olan bir nҽslin sonuncu 229

adamı olduğuma görҽ ҽlacsızlıqdan xan olmadım. Mҽn zҽrurҽtdҽn xan oldum. Hansı bir iş olursa­olsun, mҽn müqayisҽ vҽ mühakimҽ edib, nҽticҽyҽ gҽlҽ bildim. İndi baxın! Xanlığımın ikinci ili idi, amma hҽlҽ dҽ ҽmim Cҽfҽr ağa üzҽ çıxmamışdı. Sҽrdar Fҽtҽli xan Ҽfşar Qarabağa gҽlmişdi. Ҽrҽş sultanı Mҽlik Ҽli onun yanına getmiş, özünü babam Hacı Çҽlҽbi xanın varisi kimi tҽqdim etmişdi. Ay doğub alҽm görsҽ dҽ, Ay doğmayıb alҽm görmҽsҽ dҽ, babam Hacı Çҽlҽbi xanın öz halalından başqa kimsҽnin halalında gözü olmamışdı. Mҽlik Ҽlinin anası da, yҽqin ki, namuslu bir qadın imiş. Ancaq Mҽlik Ҽli o adamdır ki, atasının halalını Hacı Çҽlҽbi xanın haramı şҽklindҽ ortaya qoymaqla olsa da, xan olmaq istҽmişdi. Xan olmaq naminҽ anasını fahişҽliyҽ qҽdҽr alçaltmağa hazır olan bir kişiyҽ Şҽkinin taleyinin tapşırılmasına razı ola bilmҽzdim. Bu na görҽ dҽ Qutqaşınlı Kҽlbҽli Sultan vҽ sair bҽylҽrlҽ Fҽtҽli xan Ҽfşarın görüşünҽ getdim. Ҽmilҽrimin üzdҽ olmadığını, mҽnim dҽ Hacı Çҽlҽbi xanın nҽvҽsi olduğuma şҽhadҽt verdilҽr. Fҽtҽli xan Ҽfşar Mҽlik Ҽlinin yalançılığını vҽ ağasına ağ olmağını xҽyanҽt kimi qiymҽtlҽndirib onu mҽnim ixtiyarıma verdi. Mҽn oradan sҽrdarın fҽrmanına ҽsasҽn Şҽkinin vҽ Şirvanın bҽylҽrbҽyi kimi qayıtdım.264. Ҽgҽr mҽn müqayisҽ vҽ mühakimҽ edib nҽticҽdҽ qҽti qҽrar qҽbul edҽ bilirҽmsҽ, bu hiylҽgҽrlikdirmi? Halbuki bu keçib gedҽn on il ҽrzindҽ mҽnim bҽdxahlarım mҽni hiylҽgҽr kimi qҽlҽmҽ verdilҽr. (Dərindən köksünü ötürür. Huşunu itirib 230

sul düşür.Hamı sakitcə və bir-biriylə baxışa-baxıça onun özünə gəlməsini gözləyir.)

Şҽhdi­şҽkҽr:(Pıçıltı ilə) Bilmҽdiyimiz çox şeylҽr var imiş...

Kinli Məhəmməd: (Yavaşca, lakin xırıltılı bir səslə) Sus! Deyҽsҽn özünҽ gҽlir.

Hüseyn xan Müştaq: (Özünə gələrək) Mҽlik Ҽlini özümlҽ Şҽkiyҽ gҽtirdim. Yol boyu anasının fahışҽliyindҽn dҽ bҽhrҽlҽnmҽk istҽyҽn bir adamın daim Şҽkiyҽ tҽhlükҽ olacağını, ҽlinҽ fürsҽt keçҽn kimi Şҽkini dҽ anasının gününҽ salacağını götür­qoy etdim. O mҽnim gözlҽrimҽ Şҽkinin ayaqlarına sarışan ilan kimi göründü.

Dartıb onun boğazını üzdüm. Bҽdxahlarım isҽ adımı qҽddar qoydular. Bütöv bir mҽmlҽkҽti zҽhҽrlҽyҽcҽk ilanı öldürmҽk qҽddarlıqdırmı? (Hamı susub bir­birinҽ baxır.

Qısa bir fasilҽdҽn sonra) Qҽddarlıqla xeyixahlığın fҽrqini bilmҽyҽn adamlar insafla insafsızlığın da fҽrqini bilmirlҽr.(Nəfəsi daralır, tıncıxır, susur.)

Qundaqlı:(Pıçıltı ilə) Yoxx!.. Bu get­gedҽ daha da dҽrindҽn baltalayır.

Kinli Məhəmməd:(Qundaqlını dürtmələyərək, astadan) Adam ol, qulaq as!

Hüseyn xan Müştaq: (Nəfəsi təngiyə-təngiyə) Qazıqumuq Mҽhҽmmҽd xan, Ҽrҽşli Mҽlik Ҽli tҽhlükҽlҽri sovuşandan, bir sözlҽ, mҽnim xanlıq taxtına çıxmağımdan ҽn azı iki­üç il sonra mҽnim mütҽvari Cҽfҽr ҽmim gizlҽndiyi zaviyҽdҽn çıxaraq, onun­bunun mҽslҽhҽti ilҽ xanlıq iddiasına düşdü.265.

231

―Tҽhlükҽ gҽlҽndҽ deşiyҽ, tҽhlükҽ gedҽndҽ eşiyҽ‖ düşüncҽsi ilҽ yaşayan bir adama Şҽkinin taleyini tap­ şırmağı özümҽ sığışdırmadım. Özümü Tanrı qar­ şısında xain vҽ günahkar kimi görmҽk istҽmҽdim. Bu hiylҽgҽrlikdirmi? Girdiyi deşikdҽn çıxandan sonra mҽn onu Şҽki mahalının naibi üzҽrindҽ nҽzarҽtçi tҽyin etdim. Şҽki mahalı kҽndlҽrinin vergilҽri ona çatırdı. O da öz növbҽsindҽ xҽzinҽyҽ müҽyyҽn olunmuş qaydada vergi ödҽmҽli idi vҽ axır vaxtlar onu da ödҽmirdi. Ey Şҽkidҽn kҽnarda Mҽhҽmmҽd Kinҽdar adıyla mҽşhur olan Kinli Mҽhҽmmҽd, yaxşı­yaxşı eşit, (otaqdakıları göstərərək) bunlrın heç biri, o cümlҽdҽn necҽ vҽ kimlҽr tҽrҽfindҽn öldürülmҽsini bilmҽk istҽmҽdҽn qardaşı Cҽfҽr ağanın nҽşini dalında Dardoqqaza aparan Hacı Ҽbdülqadir xan o mҽhkҽmҽdҽ iştirak etmҽdi. Mҽn sҽnin özünҽ vҽ adamlarına hҽmҽn adamların iştirakı ilҽ olacaq növbҽti üzlҽşmҽyҽ qҽdҽr evinizdҽ qalmağınız üçün rüsxҽt verdim. Sizlҽr isҽ qaçıb Ҽbdülqadir xanın yanına getdiniz. Garabağ xanlığından sığınacaq alıb, hҽqiqҽtdҽn xҽbҽri olmayanların nҽzҽrindҽ mҽni qҽddar bir adam kimi yoğurub yapdınız. Qҽddarlıqla haqsevҽrliyin ölçülҽri itirildi vҽ sizinkimilҽrin ucbatından xalqın mҽnҽ olan inamı zҽdҽlҽndi.

Qaxi:(Qəsdən irişə-irişə) Ҽmin Hacı Ҽbdülqadir xan ki pis adam deyildi.

Hüseyn xan Müştaq: Xan olmaq üçün yaxşı adam olmaq da kifayҽt deyildir. Xan olmaq üçün dediyindҽ dҽqiqlik, hökmündҽ qҽtilik, etdiyindҽ ҽminlik ol­ 232

malıdır. Baxaq görҽk, mҽnim ҽmim Hacı Ҽbdülqadir xan qardaşının ölümündҽ mҽndҽn şübhҽlҽnmҽkdҽ dҽqiqdirmi? O buna görҽ xalqın qarşısında ҽlini Qurana basa bilҽrmi? Bassa da, yanındakı tör­töküntülҽrin tҽhriki ilҽ basa bilҽr.

Kinli Məhəmməd: O, ürҽyi tҽmiz adamdır.

Dostlarına inanır.

Hüseyn xan Müştaq:Dost o adamdır ki,daima sınanır vҽ daima sınaqdan yaxşı çıxır. Xan olmaq üçün tҽdbirli vҽ ehtiyatlı olmaq gҽrҽkdir. Tҽmizqҽlbli olduğu üçün dostlarının ağzı ilҽ durub oturan adamdan xan olarmı?

Qaxi: Bҽs dosta inanmamaq olarmı?

Hüseyn xan Müştaq:Dostu eşitmҽk olar. İnanmaq isҽ sınaqdan sonrakı mҽsҽlҽdir. Xalqı eşitmҽyҽ gҽldikdҽ isҽ xanın özü sınaq qarşısında qalmış olur. Bu sınaqdan sınıq çıxan xan xanlığını sürҽ bilҽr, lakin elin gözündҽn düşҽr, boy ata bilmҽz.

Qundaqlı: (Hiyləgərcəsinə) Hҽr şey göz qabağındadır.

Hüseyn xan Müştaq:(Nifrət dolu bir intonasiya,lakin get-gedə zəifləyən, güclə eşidiləcək bir səslə)Bҽli, bu keçҽn on ildҽ düşüklҽrin ucbatından el gözündҽn hҽr gün bir az düşdük. Örtülü bazar nҽinki dostluğu pozdu, hҽm dҽ camaatı düz yolundan azdırdı. Sizlҽrin örtülü hҽrҽkҽti aşkar xҽyanҽtlҽ nҽticҽlҽndi. İndi, buyurun, Şҽki xanlığıını çar Herakli ilҽ xan İbrahimxҽlilin birgҽ tökdüklҽri töycü üzrҽ idarҽ edҽcҽk, dostlarının ağzı ilҽ durub oturacaq Hacı Ҽbdülqadir xana tҽhvil verin!

233

Qoyun o Şҽkidҽ özgҽ yҽhҽri üstündҽ, özgҽ havasına at oynatsın!Gedin o tҽmizqҽlbli Ҽbdülqadir xana deyin ki, Hüseyn xan Müştaq xan olmaq istҽmir. O, bir vaxt Mҽkkҽ ziyarҽtindҽn qayıdarkҽn çox lҽngimişdi, bu dҽfҽ elҽ sҽhvlҽrҽ yol vermҽsin! Yoxsa bu dҽfҽ dҽ fürsҽti fövtҽ vermiş olar... (Səsi tamamilə zəifləyir.Ağır-ağır, lakin arasıra nəfəs almağa başlayır.) Şҽhdi­şҽkҽr:(Yaxınlaşıb

baxır.)

danışası hal qalmamışdır.(Bu

Yooxx!Daha

onda

vaxt qapı döyülür, Nağı bəy

görünür.)

Eşikağasıbaşı Nağı bəy: Camaat içҽrisindҽ Hüseyn xanı soruşanlar vardır.

Kinli Məhəmməd:(Acıqlı-acıqlı) Nҽdҽn bilirsҽn?

Eşikağasıbaşı Nağı bəy:(Sanki yumağa dönüb yumrulanaraq,yazıq-yazıq) Aşağı vҽ yuxarı darvazaların qabağına xeyli adam yığışmışdır. Xanı soruşurlar.266.

Kinli Məhəmməd: Özün get, yuxarı vҽ aşağı darvazaların ağzına yığışan adamlara xanın xҽstҽ olduğunu anlat! Anladınmı?

Eşikağasıbaşı Nağı bəy:(Daha da miskin bir görkəmlə) Anladım.(Çıxır,saraya nəzarət edən iki muzdlunun həyətdə azərbaycanca xısın-xısın danışdığına sakitcə qulaq verir.)

Birinci muzdlu:Mҽn bilmir, mҽnim başı çıxmadı.

Bizi bura nҽyҽ gҽtiriblҽr? İkinci muzdlu:Mҽn dҽ bilmir. Bir adamdan ötrü bu boyda hҽngamҽ?..

Eşikağasıbaşı Nağı bəy:Onların sözünü qəfildən kəsərək) Özünüzҽ yetdik danışın!(Hər iki muzdlu səksənib, xırp kəsir .

Nağı bəy daha heç bir söz demədən çıxır.) (İkinci hissҽ, dördüncü bölüm, dördüncü sҽhnҽnin sonu) 234

Beşinci səhnə.

29 avqust 1780-ci il.267.Hacı Əbdülqadir xanın intiqamı.

(Xan sarayının həyəti.Yenə də saraya nəzarət edən iki muzdlu asta-asta danışır.)

Birinci muzdlu:Bir hҽftҽdi ki, o başa gidif, bu başa gҽliyıx. Hacı Ҽbdülqadir xanın gҽlişi xan gҽllisinҽ oxşadı. İkinci muzdlu:Xıdılsan ki, xıdıl. Bҽs biz burada nҽ qayrırıx? Hacı Ҽbdülqadir xanın xan kimi gҽllisinҽ yardım etmax üçün gҽlmҽmişıxmı?

Birinci muzdlu:Bҽyҽm biz olmasax, Hacı Ҽbdülqadir xan xan ola bilmiy?(Həyətdə gəzişən üçüncü muzdlu onlara yaxınlaşaraq, sakitcəsinə)

Üçüncü muzdlu: Qatso, Herakli olmadan bu ara­ çörҽdҽ xan olmax olmaz.

Birinci muzdlu: Avar xanı Ümmҽ xandan sҽnin xҽbҽri var? İkinci muzdlu: Bҽs İlisu sultanı Xanbaba bҽyin adını eşitdınızmı? Üçüncü muzdlu: Bildıx da, qatso, bildıx. Bҽs siz biliysınımı ki, Hacı Ҽbdülqadir xan bü yün gҽlҽsidi?

Birinci muzdlu: Niyҽ bilmiyıx. Biliyıx da, ötüyux da. Un illҽn sora da olsa, qardaşı Cҽfҽr ağanın meyitini giticaxdı ki, öz yurdunda dҽfn elҽsin. İkinci muzdlu: Hal­hazırda xan qavırsannığında ҽfn­dҽfn gidiy.

235

Üçüncü muzdlu:Gatso, Şҽki gürcü, avar, zaxur quşunları ilҽ doludu. Qarabağlı İbrahimxҽlil xan yaman admnı.

Birinci muzdlu:(Əli ilə sarayın ikinci mərtəbəsini göstərərək) Bu oxarıda olannar var aa, onnar da yaman adamnardı. İkinci muzdlu:Divan üzvlҽrini camaatın qarşısına çıxartdılar ki, Hüseyn xan xҽstҽdi, xanlıx eliyҽ bil­ mlcaxdı.Ona görҽ dҽ yerini ҽmisi Hacı Ҽbdülqadir xana verir. Üçüncü muzdlu: Sҽkin olun. Seslҽr yaxınnaşıy. (Hamı susur.Səslər get-gedə yaxınlaşır və güclənir.Muzdlu nəzarətçilərin üçü də o biri nəzarətçilər kimi öz yerlərinə keçib hadisələrin necə cərəyan edəcəyini gözləyirlər. Birdən sarayın həyət qapısı açılır, əvvəcə əlində sıyırma qılınc tutmuş iki nəfər içəri girir. Onlar həyətin sakitliyini görüb Hacı Əbdülqadir xanı müşayiət edən məiyyətin içəri daxil olması üçün çevrilib əlləri ilə çağırış işarҽsi verirlҽr. Qabaqda Hacı Əbdülqadir xan, arxada Ərəş sultanı Məlik Əliməhəmməd xan olmaqla məiyyət sarayın həyətinə daxil olur. Elə bu anda sarayın ikinci mərtəbəsinin eyvanında dörd nəfər görünür. Bunlar nəzarətçilərin taybatay açdıqları həyət qapısından xan libasında təntənə ilə içəri daxil olan Hacı Əbdülqadir xanı qarşılamaq üçün eyvana çıxan Kinli Məhəmməd, Qaxi, Qundaqlı və Şəhdi-şəkərdirlər. Hacı Rəsul bəy sarayin pilləkənləri qarşısında dayanmışdır.)

Hacı Rəsul bəy:(Hacı Əbdülqadir xanın pilləkənlərə yaxınlaşdığını görüncə bir addım qabağa çıxır, xanı qucaqlayırmış kimi əllərini geniş açır, tezcə də sinəsində çarpazlayayır və xana baş əyərək) Hacı Ҽbdülqadir xanın qҽdҽmlҽri mübarҽk olsun! Elimizҽ­günümüzҽ sayası düşsün!(Bir addım kənara çəkilərək)Buyursun, yuxarı qalxsın! (Xan Ərəş sultanı Məlik Əliməhəmməd xanın müşayiəti ilə pilləkənləri qalxmağa başladıqda Hacı Rəsul bəy də onlara qoşulur və arxaya çevrilərək) 236

Siz dҽ hҽyҽt­bacadan çҽkilin. Xan bir az istirahҽt etsin. Hamınız axşam yemҽyinҽ dҽvҽt olunursunuz.

Yadınızdan çıxmasın!( Sürətli addımlarla xanın ardınca sarayın ikinci mərtəbəsinə qalxır.Yay otağında onları yan-yana dayanıb əlləri döşündə baş əyən Kinli Məhəmməd, Qaxi, Qundaqlı və Şəhdişəkər gözləyirlər. Xan otağa girincə hamısı bir ağızdan) Xan,

qҽdҽmlҽrin mübarҽk! Xoş gҽldin, sҽfa gҽtirdin!

Hacı Əbdülqadir xan:(Az qala hirsindən hədəqəsindən çıxacaq gözləri ilə otağın dörd bir tərəfinə nəzər salaraq, sinirlisinirli) Hanı o?

Kinli Məhəmməd:Odur, orada yatır.

Hacı Əbdülqadir xan:O bҽyҽm görmür ki, xan gҽlib?

Qaxi:(Qımışa-qımışa) Kor hҽmişҽ kordur, möhtҽrҽm xan.

Hacı Əbdülqadir xan:Buna bax aa, ayağa da durmur!

Qundaqlı:Ayaq ҽsҽndҽ ayağa durmaq çҽtin olur, mҽnim xanım.

Hacı Əbdülqadir xan:Bҽlkҽ siz onda ayağa durası hal qoymamısınız? Şҽhdi­şҽkҽr: O sizi görmҽmişdҽn halsızlaşıb.

Hacı Əbdülqadir xan:( Ortada uzadılmış Hüseyn xan Müştaqa doğru bir addım ataraq) Ayağa dur, ҽmin gҽlib.

Buna bax aa, ҽmisini dҽ saya salmır. (Arxaya çevrilərək şübhəli-şübhəli) Mҽhҽmmҽd Kinҽdar, bu nҽ işdir? Sonra birdҽn?.. (Hamısını bir-bir nəzərdən keçirərək) Sonra birdҽn sҽbirsizlik edҽrsiniz, haa?.. Mҽni ҽhdimҽ çatmağa qoymazsınız aa?!.. (Hüseyn xan Müştaqın üzünə salınan yaylığa 237

Bҽlkҽ, mҽnim üzümҽ çıxacaq üzü yoxdur deyҽ üzünü gizlҽdib? Heç eybi yoxdur, qardaş oğlu!

Sҽnin bu Hacı Ҽbdülqadir ҽmin sҽnin bu üzüdönmüş üzünün dҽrsini verҽr.(Əyilib hüseyn xan Müştaqın üzündəki yaylığı götürə-götürə) Axı, mҽnim ҽhdim var! (Hüseyn xan Müştaqın artıq nəfəs almadığını, meyit rəngi aldığını görür. Əvvəlcə işarə edərək)

boğmaq üçün əlini onun boğazına aparır.əlləri Hüseyn xan Müştaqın boğazındakı soyuqluğu hiss etdikcə sanki çimçənir. Hüseyn xan Müştaqın üzərinə çökdüyü vəziyyətdə arxaya çevrilir, yumruqlarını düyünləyərək gicgahlarına yaxınlaşdırır, dişlərini qıcayaraq var səsi ilə) axı, mҽnim ҽhdim vardıı!!!... Alçaqlaar!!!.. Mҽn onu

gözlҽri baxa­baxa boğub öldürmҽliydim. (Yumruqlarını başına vura-vura ayağa qalxır.) Mҽni buraya alçaltmağamı gҽtirdiniiz???...

Qaxi:O sizin sҽsinizi eşidҽn kimi...

Hacı Əbdülqadir xan:(Onu sözünün dalını deməyə qoymur.) Mҽni muradıma çatmağa qoymadınız! Bu iş Hacı Rҽsul bҽyin, Mҽhҽmmҽd Kinҽdarın, bir dҽ sizin üçünüzün işidir. (Ayağa durub onlara tərəf yeriyir. Onlar qorxularından dalı-dalı çəkilirlər. Elə bu vəziyyətdə) Mҽnim adımı ölü boğanmı qoymaq istҽyirdiniz? Alçaqlar!!!...

Namussuzlar!!!... Qeyrҽtsixlҽr!!!... Hamınız rҽdd olun!

Rҽdd oluun!!!.. (Yenidən yumruqlarını gicgahlarına dayayaraq diz çıkür. İniltiqarışıq hıçqırıqlarla ağlayır.)

Məlik Əliməhəmməd xan:(Əyilib hacı Əbdülqadir xanın çiyinlərindən ehmalca tutaraq) Xan, özünҽ gҽl, xan! (İkinci hissҽ, dördüncü bölüm, beşinci sҽhnҽnin sonu) 21mart 2011-ci il - 03 fevral 2014-cü il. Şəki- Kiş kəndi.

SON.

238

İzahlar və şərhlər.

I Qeyd 1.Hüseyn xan Müştaq 1759-1780-ci illərdə Şəkinin xanı olmuşdur. Hacı Çҽlҽbi xanın böyük oğlu Hҽsҽn xanın oğludur, yҽni nҽvҽsidir, [(Кҽрим аға Фат еһ.Шҽки ханларынын мүхтҽсҽр тарихи. Бакы,1958,сҽһ.13. Һаҹы Сејид Ҽбдүлһҽмид. Шҽки ханлары вҽ онларын нҽсиллҽри. сҽһ.28. Qeyd: Kərim ağa Fatehin və Hacı Seyid Əbdülhəmidin xronikaları eyni bir kitabın daxilindədir. –V.AS. Маһмуд Исмајыл, Маја Бағырова.Шҽки ханлығы. Бакы,1997,сҽһ.34. Mustafa ağa Şuxi. Nuxu xanlarının keçmiş ҽhvalatının hekayҽti.

(Hekayҽti­ҽhvalati­sabiğeyi­xҽvanini­Nuxu.) sҽh.118. Ҽdalҽt Tahirzadҽ. Şҽkinin tarixi qaynaqlarda. Bakı. ―Master‖­2005. Mirabbas Mirbağırzadҽ. Şҽki qҽzasında hökmranlıq tarixi haqqında müxtҽsҽr mҽlumat.sҽh.153. Ҽdalҽt Tahirzadҽ. Şҽkinin tarixi qaynaqlarda. Bakı, ―Master‖­2005. Azҽrbaycan klassik ҽdҽbiyyatından seçmҽlҽr.Cahangir Gҽhrҽmanovun tҽrtibindҽ.sҽh.428. Bakı,‖Şҽrq­Qҽrb‖,2005.il.)]

Hüseyn xan Müştaq bҽzi mҽnbҽlҽrdҽ Hüseyn ağa qutqaşınlı (Аббасгулу аға Бакыханов.Ҝүлүстани­Ирҽм. Гарабағнамҽлҽр, 2.Бакы, ―‖Јазычы‖, 1991. сҽһ.366.), Hüseyn Qutqaşınlı [Azҽrbaycan tarixi. Ic. Ҽn qҽdim zamanlardan XX ҽsrҽdҽk. Z. M. Bünyadovun vҽ Y.B.Yusifovun redaktҽsilҽ. Azҽrbaycan Dövlҽt Nҽşriyyatı. Bakı­1994. sҽh. 527.] nisbҽlҽri ilҽ tҽqdim edilir.­V.As. Hüseyn

xan hünҽrli, şücaҽtli, gözҽl tҽdbirli vҽ düzgün fikirli olmaqla bҽrabҽr, tҽbiҽtҽn rҽhmsiz bir adam idi. (Аббасгулу аға Бакыханов.Göst. mҽnbҽ, .371.)

Hüseyn xan şҽxsҽn yigit, ҽqilli, tҽdbirli vҽ istiqamҽt mҽcazlı idi. Eyni zamanda hiylҽgҽr vҽ mҽrhҽmҽtsiz idi.Bu nöqsanları sҽbҽbinҽ yalnız kütlҽ arasında deyil, kütlҽnin başı üstündҽ odlu bir toqmaq bulunan bҽylҽr arasında da lazımi qҽdҽr mҽhҽbbҽt qazanmamışdı. (Mirabbas Mirbağırzadҽ. Göst.mҽnbҽ, sҽh.155.) Nuxu adamları Ağamҽhҽmmҽd xanın zülmünҽ vҽ cҽbrlҽrinҽ davam gҽtirmҽyib, adam göndҽrib Şirvandan Hҽsҽn ağanın oğlu Mҽhҽmmҽdhüseyn xanı Nuxuda xan tikmҽyҽ gҽtiribdirlҽr.Ağamҽhҽmmҽd xan qaçıb Qumuğa gedibdir. (Mustafa ağa Şuxi. Göst. mҽnbҽ, sҽh.118.) Dҽrbҽnd’ҽ, Quba xanı Fҽtҽli xanın yanına qaçmış olan Hacı Çҽlҽbinin nҽvҽsi Mҽhҽmmҽdhüseyn xan Şҽki ҽhalisinin Mҽhҽmmҽd xandan narazı olduqları haqqında xҽbҽrlҽr aldı. Fҽtҽli xandan yardım olaraq aldığı Quba qoşunuyla Şҽkiyҽ gҽldi. Yerli ҽhalinin dҽ müavinҽt etmҽsiylҽ Mҽhҽmmҽd xanı qovub 239

özü Şҽki xanlığı mҽsnҽdinҽ ҽylҽşdi. (Mirabbas Mirbağırzadҽ. Göst.mҽnbҽ, sҽh.153.) Şamaxı xanlığına qaçırılmış Hüseyn xan Müştaq Qarabağ xanı Pҽnahҽli xanın kömҽyi ilҽ xanlığı ҽlҽ alır.(Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova.Göst.ҽsҽri, sҽh.34­35.)

Qeyd 2. Ҽrҽş mahalı. Hҽsi Abdullayevҽ görҽ, Şҽki xanlığının altı mahalı olmuşdur. Bunlar Şҽki, Xaçmaz,Qҽbҽlҽ, Padar, Ağdaş vҽ Ҽrҽş mahallarıdır. (Г.Б.Абдуллаев. Из истории Северо­Восточного Азербайджана в60­80­х гг. XVIII в. Издательство Академии Наук Азербайджанской ССР. Баку­ 1958. Стр.28.) Mahmud İsmayıl vҽ Maya Bağırovaya görҽ, Şҽki xanlığı

sҽkkiz mahala bölünmüşdü. Bunlar Şҽki, Xaçmaz, Qutqaşen, Ҽrҽş, Padar, Ağdaş, Alpout vҽ Göynük mahalları idilҽr. (Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova.Şҽki xanlığı.Bakı,1997.sҽh.25.) Göründüyü kimi Mahmud İsmayıl vҽ Maya Bağırovanın tҽqdimatinda inzibati­ҽrazi vahidi kimi―Qҽbҽlҽ mahalı‖ yoxdur, ―Qutqaşen mahalı‖ vardır vҽ Göynük ҽlahiddҽ mahal kimi tҽqdim edilir. Z.Ҽ.Cavadovanın tҽqdimatında isҽ 1824­ cü il siyahıya alınmasına görҽ, Şҽki ҽyalҽtinin mahalları aşağıdakı kimi sıralanmışdır: Şҽki, Xaçmaz, Ağdaş, Padar, Bum, Ҽrҽş, Alpout, Qutqaşın.(З.Ҽ. Ҹaвaдoвa.Шимал­гҽрби Aзҽрбaјҹaн.сҽh.53. Бakы, ―Aлтaј‖, 1999.) Burada da mahalların sayı sҽkkizdir. H.Abdullayevdҽ olduğu kimi burada da ―Mahalım Göynükdür, şҽhҽrim Şҽki‖ deyҽn Molla Cumanın Göynük mahalının adi yoxdur. Lakin ҽvvҽlkilҽrdҽn fҽrqli olaraq, Z.Ҽ. Cavadova hҽr mahala daxil olan kҽndlҽrin siyahısını da vermişdir. Hҽmin siyahıya görҽ, Ҽrҽş mahalı 27 kҽnddҽn ibarҽt olub, Xaldan, Mingҽçevir, Gülöyşҽ vҽ s.yerlҽri dҽ ҽhatҽ edҽn((З.Ҽ. Ҹaвaдoвa. Göst.ҽsҽri.сҽh.63.) böyük bir inzibati­ҽrazi vahididir. Ҽrҽş sultanlığının lҽğv edilib mahal şҽklindҽŞҽki xanlığına qatılmasını Fҽtҽli xan Ҽfşarın Azҽrbaycana 1762­ci il yürüşü, Ҽrҽş sultanı Mҽlik ҽlinin ifşa edilib Hüseyn xan Müştaqın sҽrҽncamına verilmҽsi ilҽ ҽlaqҽlҽndirirlҽr. [Azҽrbaycan tarixi. Ic. sҽh. 527.] Qeyd etmək istəyirəm ki,Ərəş sultanlıq kimi də, mahal kimi də Şəki ilə birgə olduğundan el içində “Şəkinin dörd yolu” ifadəsi işlənməkdədir. Heç bir şübhə ola bilməz ki, Şəkinin yolu Xaldan dairəsində dörd yol şəklində olur. Hal-hazırda Şəkinin dörd yolu deyilən yol isҽ dörd yol deyil, üç yoldan ibarətdir. Bu, hҽr şeydҽn ҽvvҽl ölkҽmizin XIX əsrin başlanğıcından Çar Rusiyası, XX əsrin 20-ci ilindən isə Bolşevik 240

Rusiyası tərəfindən işğal edilməsi, tez-tez inzibati-ərazi bölgüsü siyasətinə məruz qalması nҽticҽsindҽ baş vermişdir.

Qeyd 3. Molla Vəli Vidadi 1709­1809­cu illҽrdҽ yaşamışdır. Şairin hҽyatını vҽ yaradıcılığını tҽdqiq edҽn Töhfҽ xanım Dünyamalıyeva yazır: ―Şamxorlu Aşıq abbas Qurbanov, Aşıq Mҽ’sum, Aşıq Çoban Tağıyev, Aşıq Bҽndҽr ata­babadan eşitdiklҽrini belҽ nҽql edirlҽr: ―Şair Molla Vҽli Vidadi Şҽmkirin qҽdim Qapanlı kҽndindҽ anadan olmuşdur.‖ (Bax. Тҿһфҽ Дүнјамалыјева. Moллa Вҽли Видaди.сҽh.45­ 46. Бakы,‖Јазычы‖,1987.) ―Tҽdqiqatçılar şairin anadan olma tarixini müxtҽlif cür (1707­1708­1709) göstҽrmişlҽr. Hҽmid Araslı şairin 1707­ci ildҽ Şamxorda anadan olduğunu sonralar düzgün müҽyyҽn etmişdir‖ . (Bax. Тҿһфҽ Дүнјамалыјева. Göst. ҽsҽri, сҽh.49.) Orada(sҽh.153.) istinad edilҽn ҽdҽbiyyatın sirasına görҽ 57­ci olduğu vҽ 1960­cı ildҽ nҽşr edildiyi göstҽrilir. Halbuki Hҽmid Araslının ―XVII_XVIII ҽsrlҽr Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatı tarıxı‖ monoqrafiyası Azҽrbaycan Universiteti Nҽşriyyatında, 1960­cı ildҽ deyil, 1956­cı ildҽ nҽşr edilmişdir.

H.Araslı tҽrҽfindҽn M.V. Vidadinin 1707­ci ildҽ tҽvҽllüd etdiyinin harada, nҽ vaxt vҽ hansı dҽlillҽr üzrҽ‖ düzgün müҽyyҽn edilmҽsini‖ deyҽ bilmҽsҽm dҽ, mҽlum monoqrafiyafdakı cümlҽni oxucuların nҽzҽrinҽ olduğu kimi çatdıra bilҽrҽm: ―O tҽxminҽn 1709­cu ildҽ Şҽmkirdҽ doğulmuşdur.‖ (Һ.Aраслы. XVII­XVIII ҽср Aзҽрбaйҹaн ҽдҽбијяты тарихи. сҽh.255.Aзҽрбайҹан Университети Нҽшрийяты.Бakы,1956.) Sonrakı nҽşrlҽrdҽ dҽ M.V.Vidadinin tҽvҽllüd tarixi 1709­cu il rҽqҽmi ilҽ ifadҽ edilmişdir.(Bax. Ҽ.Сҽфҽрли, Х.Јусифли. Гҽдим вҽ орта ҽсрлҽр Азҽрбајҹан ҽдҽбијјаты. сҽһ.346.Бакы, ―Маариф‖, 1982.Azҽrbaycan klassik ҽdҽbiyyatından seçmҽlҽr. Cahangir Gҽhrҽmanovun tҽrtibindҽ.sҽh.300. Bakı,‖Şҽrq­Qҽrb‖,2005.

Qazaxdadır. Sҽh.17. Bakı, ‖Çaşıoğlu‖, 2007.) M.V.Vidadinin anası Poylu

Xҽdicҽ xanım Şҽmkirin Qapanli kҽndindҽ ҽrdҽ imiş vҽ şair dҽ orada anadan olmuşdur. (Bax. Töhfҽ Dünyamalıyeva. Molla Vҽli Vidadi.sҽh.46,51,56.

Bakı,‖Yazıçı‖,1987.) Atası Mҽhҽmmҽd kişi 1725­ci ildҽ müharibҽ vaxtı hҽlak olmuş, şair anası ilҽ Qazağın Şıxlı Kҽndinҽ köçmüşdür. (Bax. Töhfҽ Dünyamalıyeva. Molla Vҽli Vidadi.sҽh.56. Bakı,‖Yazıçı‖,1987.) Akad. Hҽmid Araslı M.V.Vidadinin atası ilҽ bağlı hadisҽlҽri şairin nҽvҽsi Mirzҽ Pҽnah Vidadinin 1876­cı ildҽ Zaqafqaziya müftisi Hüseyn Ҽfҽndi Qayibova yazdığı mҽktubdan iqtibas etdiyi cümlҽlҽrlҽ yekunlaşdırır : 241

―Şҽki tҽrҽfindҽn gҽldiyi yerdҽ tavlular (dağlılar demҽkdir, qaçaq mҽnasında işlҽdilir­H.A.) tökülüb, bu da ҽl­ayaq edҽn vaxtda öldürüblҽr.‖ (H.Araslı.

XVII­XVIII ҽsr Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatı tarixi. sҽh.255.Azҽrbaycan Universiteti Nҽşriyyatı.Bakı,1956. Ҽ.Сҽфҽрли, Х.Јусифли. Göst.ҽsҽri, сҽһ.346. )

Qeyd 4. Molla Pənah Vaqif 1717­1797­ci illҽrdҽ ömür sürmüşdür. Bacısı Xeyrҽnsҽ Şҽmkirin Qaraçҽmirli kҽndindҽ yaşayırmış.Vaqif bacısıgilҽ gҽlib­gedҽndҽ M.V.Vidadidҽn yazmaq, oxumaq, saz çalmaq öyrҽnir.‖ (Töhfҽ Dünyamalıyeva. Göst.ҽsҽri, sҽh. 46.)

M.V. Vidadi 1725­ci illdҽ Şıxlıya köçҽndҽn sonra onların dostluğu daha da mıhkҽmlҽnmişdir. (Molla Pҽnah Vaqif.Ҽsҽrlҽri. Tҽrtib edҽni: H.Araslı.

Bakı, Azҽrb aycan Dövlҽt Nҽşriyyatı,1968. Qulu Xҽlilov.‖Vaqif‖ pyesi vҽ tarixi dram janrı.sҽh.96­98.Bakı,‖Azҽrnҽşr‖, 1964. Vâkif. derlenmiş şiirleri. Türkçeleştiren Sabir Sâbih.Azerbaycan Devlet Yayınevi.Bakû,1968.Azҽrbaycan klassik ҽdҽbiyyatından seçmҽlҽr.latın qrafikası ilҽ.Cahangir Gҽhrҽmanovun tҽrtibindҽ.sҽh.337­425.

Bakı,‖Şҽrq­Qҽrb‖,2005. Hüseyn ,Ҽfҽndi Qayıbov.Azҽrbaycanda mҽşhur olan şüҽranın ҽşarına mҽcmuҽdir, I cild,Bakı,‖Elm‖,1986.sҽh.229­317.)Molla Pҽnah

ağa1766­cı ildҽ qaçıb , Qarabağa gҽlir.Ҽsli Qazaxdandır. Ҽvvҽllҽrdҽ sünni mҽzhҽbindҽ olub,sonradan şiҽliyi qҽbul edib,cҽfҽri mҽzhҽbindҽ olub....İlk vaxtlar ....günlҽrini uşaqlara dҽrs demҽklҽ keçirmişdir. ...Sonra vҽzir Mirzҽ Vҽli bҽy Baharlının yaxın yardımı ilҽ xana tҽqdim olundu. 1770­ci ildҽ İbrahimxҽlil xan Molla Pҽnah ağanı eşikağası tҽyin etdi....Molla Pҽnah ağa ...baş vҽzirliyҽ qҽdҽr ucaldı.(M.Ҽmrahov,Ҽ. Çingizoğlu,H.İ.Hҽsҽnov.Qarabağ xanlığı.Bakı,Mütҽrcim, 2008.sҽh.40­41.) Vaqif Гарабағда, Ҹыдыр дүзү дејилҽн үердҽ Мир Фҽсиһ мҽгбҽрҽсинин јахынлығында (Салман Мүмтаз.Göst.ҽsҽri, cҽһ. 68.) мҽдфундур. Аға Мҽһҽммҽд шаhын гҽтлиндҽн нечҽ ҝүн сонра Молла Пҽнаһ Ахунду вҽ бир оғлу Гасым ағаны Мҽһҽммҽд бҽјин ҽмри илҽ тутуб гҽтлҽ јетирдилҽр.Инди гала ичиндҽ күнбҽди вар ки, орада мҽдфун (Mir mehdi Xҽzani. Kitabi­tarixi­Qarabağ. (Azҽrbaycanca yazilmışdır.) Qarabağnamҽlҽr,

едиблҽр.

Qeyd 5.Mingəçevir. Bir çoxları Mingҽçeviri müasir oykonim kimi başa düşürlҽr, lakin bu, belҽ deyildir. Şҽki xanlarının tarixindҽn bҽhs edҽn mҽnbҽlҽrdҽ, o cümlҽdҽn, ―Qarabağnamҽ‖lҽrdҽ verilҽn mҽlumatlar belҽdir:1. “... Şəki hakimi hacı Çələbi ... Kür çayı qırağında Mingəçevir denilən yerdə ...əylənmişdi.” (Bax. Mirabbas II c. Bakı. ‖Yazıçı‖,1991. sҽh.142.)

Mirbağırzadҽ. ―Şҽki qҽzasında hökmranlıq tarixi haqqında müxtҽsҽr

242

mҽlumat‖

; 2. “... Hacı Çələbi Mingəçevirin ayrıcında Kürün kənarında dayanmışdı.” (Bax. Qarabağnamҽlҽr, II kitab. Mirzҽ Yusif Qarabaği (Nersesov). Tarixi­safi. Sҽh.20.); 3. “... Hacı Çələbi öz qoşunu ilə Mingəçevir keçidində ... dayanmışdı” (Bax. Qarabağnamҽlҽr, II kitab.

Hҽsҽn İxva Ҽlizadҽ. Şuşa şҽhҽrinin tarixi. Sҽh. 320.); 4.”... Hacı Çələbi də Mingəçevir keçidində ... durdu.” (Bax. Qarabağnamҽlҽr, I kitab. Mirzҽ Adıgözҽl bҽy. Qarabağnamҽ. Sҽh.42.) Mҽncҽ, ҽlavҽ şҽrhҽ ehtiyac yoxdur.

Göst.mҽnbҽ, sҽh.150.)

Qeyd 6.Kəlbirli Rafei. Mҽnbҽlҽrdҽ tҽvҽllüdü vҽ vҽfatı tarixlҽri göstҽrilmҽmişdir. F.Köçҽrli onu ―şiveyi­lisanına görҽ Qafqaz ҽhli‖, ―müasiri olduğu M.P.Vaqifҽ vҽ M.V.Vidadiyҽ nҽzirҽ yazan nҽzirҽçi‖ (F.Köçҽrli. Azҽrbatcan ҽdҽbiyyatı. I cild. sҽh.258.Bakı, ―Elm‖, 1978.), H. Araslı isҽ ―Şҽki şairlҽrindҽn‖ biri kimi tҽqdim edir. (H.Araslı. XVII­ XVIII ҽsr Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatı tarixi.sҽh.233.Azҽrbaycan Universiteti Nҽşriyyatı.Bakı,1956.)

Salman Mümtaz isҽ ― gah Kҽlibҽrli, gah da Kҽlbirli Rafei tҽxҽllüs şairi‖ M.P.Vaqifin dostu, eyni zamanda Qarabağ vҽ Şҽki şairlҽri arasında ҽlaqlҽndirici kimi tҽsvir edir, M.P. Vaqiflҽ Hüseyn xan Müştaq arasındakı yazışmaların onun vasitҽsiylҽ hҽyata keçirildiyini yazır. (Салман Мүмтаз.Азҽрбајҹан ҽдҽбијјатынын гајнаглары.Бакы,―Үазычы‖,1986. сҽһ.48.;90.Bu kitab latın qrafikası ilҽ 2006­cı ildҽ, ―Avrasiya Press‖nҽşriyyatında latın qrafikası ilҽ dҽ nҽşr edilmişdir.­ V.As.) Onun Cҽnubi Azҽrbaycanın ―Qaradağ

vilayҽtinin Kҽleybҽr mahalından olması, Şuşa şҽhҽrinҽ köçüb burada mҽskҽn salması, M.P.Vaqifҽ xidmҽt etmҽsi, onun tapşırığı ilҽ Şҽkiyҽ­ Hüseyn xan Müştaqın yanına getmҽsi‖ vҽ s. göstҽrilir. ( M.İ.Ҽmrahov, Ҽ. Çingizoğlu, H.İ. Hҽsҽnov. Qarabağ tarixi.Sҽh.167. Bakı­ ―Mütҽrcim‖­2008.)

Müştaq dövründҽ Qarabağ şairlҽri içҽrisindҽ Ҽli ağa Alim(ҽldҽ şeirlҽri yoxdur), Kəleybərli Aşıq Əli(Bu ҽsrdҽ şairlҽrin xanisҽn, Müdҽrrisҽ bҽrabҽrsҽn yҽni sҽn, Elmin mҽdҽnisҽn, gövhҽr kanisҽn, Eşidҽnlҽr sözün dҽminҽ gҽlmiş... Ҽli çҽkҽr gecҽ­gündüz ahü zar, Kҽsilib müdarҽ, getdi ixtiyar, Vaqif olsun bu mҽnadan xҽbҽrdar, Mҽdinҽ kuyinҽ Sҽkinҽ gҽlmiş deyҽ Vaqifi qiymҽtlҽndirir.), Sarı Çoban oğlu(Vaqiflҽ yazışmışdır), Ağqızoğlu Piri(Vaqifin qardaşıdır, kirvҽsi Mҽhҽmmҽdxan Şuşada qalabҽyi idi.Gҽl, ey qalabҽyi Mҽhҽmmҽdxan bҽy, Ҽgҽr sҽyyad isҽn bҽrҽni saxla.Nağaraxananın yolların gözlҽ, Boşşalıdan gҽlҽn dҽrҽni saxla deyҽ kirvҽsini tҽriflҽyir), Ağahüseyn Arif Təbrizi vҽ Musa Kəlimullah mҽşhur idilҽr. (M.İ.Ҽmrahov, Ҽ.Çingizoğlu, H.İ.Hҽsҽnov. Qarabağ xanlığı.Bakı, ―Mütҽrcim­2008.sҽh.164­172.)

243

Qeyd 7.Ağa Məsih Şirvani.

S.Mümtaza görҽ (?­1766), H.Araslıya görҽ (?­1789) tarixlҽrdҽ yaşamışdır. Dövrünün çox mҽşhur şairlҽrindҽn biri omuşdur. XVIII ҽsrdҽ M.P.Vaqifin, XIX ҽsrdҽ Q.Zakirin vҽ M.Ҽ.Sabirin, o cümlҽdҽn bir çoxlarının ona bҽnzҽtmҽlҽr yazması onun böyük nüfuz sahibi olduğunu göstҽrir. F.Köçҽrliyҽ görҽ, o, ―... möhtҽrҽm ҽdibimiz Sultan Mҽcid Qҽnizadҽnin... dördüncü babası hesab olunur. ... Mҽhşur qövlҽ görҽ, Ağamҽsih (F. Köçҽrlidҽ bu ad bitişik yazılmışdır­V.As.) hicrҽtin on üçüncü ҽsrinin ibtidasında İranda vҽfat etmişdi (F.Köçҽrli. Azҽrbatcan ҽdҽbiyyatı. sҽh.228­ 232. Bakı, ‖Elm‖, 1978.) S.Mümtaza görҽ, ―Ağa Mҽsih Azҽrbaycanlılar üçün Şiraz mҽnzilҽsindҽ bulunan Şamaxı şҽhҽrindҽndir. ―Soltan Dҽdҽ Günҽş‖ sülalҽsinҽ mҽnsub‖dur, ―hansı tarixdҽ dünyaya gҽldiyi mҽlum deyil‖dir. 1155 (Miladi tҽqvimlҽ 1742) sҽneyi­hicriyyҽsindҽ Şahzadҽ Nҽsrullah Mirzҽ Şirvan vҽ Ağsu qalasını alıb, şamaxılıları Ağsuya köçürdüyü zaman Ağa Mҽsihin gҽnclik zamanı idi. (Salman Mümtaz.

Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatının qaynaqları. Bakı, 1986,sҽh.27.) Ticarҽti isҽ hҽman atası sövdҽgҽr Mҽhҽmmҽdin peşҽsi olan sövdҽgҽrlik, arşınçılıq idi. ... Ağa Mҽsih siyasҽt ilҽ maraqlanan, ricali­hökumҽt yanında ҽziz tutulan bir zat idi. Ağa Mҽsih öz hҽmşҽhrilҽlҽri Nişat vҽ Zülali ilҽ müasir, hҽm dҽ dost idi.... Nişat, Mҽsihi, Zülali aralarında vaqe olan müşairҽlҽrdҽn bu gün ҽlimizdҽ yalnız bircҽ mҽclis qala bilmişdir... (Салман Мүмтаз.Азҽрбајҹан ҽдҽбијјатынын гајнаглары.Бакы, 1986, сҽh.28.323­ 324.) Ağa Mҽsihin vҽfatı tҽxminҽn tarixi­hicri 1180 (Miladi tarixlҽ 1766) radҽlҽrindҽ vaqe olaraq, Fit dağında dҽfn olunmuşdur. (Салман Мүмтаз. Азҽрбајҹан ҽдҽбијјатынын гајнаглары.Бакы, 1986, сҽh..32.) H.Arasliya görҽ,

Ağa Mҽsih 1749­cu ildҽ baş vermiş bir müharibҽni tҽsvir etdiyi üçün...

XVIII ҽsrin ilk rübündҽ anadan olmuşdur. Onun anadan olduğu yer Şamaxı şҽhҽri yaxınlığındakı Dҽdҽgünҽş (Bu söz , çox tҽҽssüflҽr olsun ki, mҽnbҽlҽr vҽ tҽdqiqat işlҽrindҽ gah ayrı, gah da bitişik yazılmışdır.) kҽndidir. Ağa Mҽsihin öldüyü il vҽ yer mҽlum deyildir. Qubalı Fҽtҽli xanın adına ―Şahnamҽ‖ yazması onun 1789­cu ilҽrҽ qҽdҽr sağ olduğunu göstҽrir. (Һ.Aраслы. Göst.ҽsҽri,сҽһ. 246. Azҽrbaycan Universiteti Nҽşriyyatı.Bakı,1956.)

Cahangir Qҽhrҽmanovun tҽrtibi vҽ Araz Dadaşzadҽnin redaktorluğu ilҽ ―Şҽrq­Qҽrb‖ nҽşriyyatında, 2005­ci ildҽ çap edilҽn ― Azҽrbaycan klassik ҽdҽbiyyatından seçmҽlҽr‖dҽ S.Mümtazın mҽlumatına isnad edilҽrҽk onun vҽfat tarixi tҽqr. 1766 –cı il kimi öz ҽksini tapmışdır.

244

H.Qayıbovun mҽcmuҽsindҽ onun şeirlҽrindҽn nümunҽlҽr verilmişdir.

(Bax.Hüseyn ҽfҽndi Qayıbov. .Azҽrbaycanda mҽşhur olan şüҽranın ҽşarına mҽcmuҽdir, III cild, Bakı, ―Mütҽrcim‖, 2002. sҽh.152­158.)

Qeyd 8.Gülüstan məlikliyi XVIII­XIX ҽsrlҽrdҽ mövcud olmuşdur. Onun mҽrkҽzi ҽvvҽlcҽ Qarabağın dağlıq ҽrazisindҽ İncҽ çayın yuxarsındakı Talış kҽndi, sonra isҽ Gülüstan qalası olmuşdur.

Onu yerli hakimlҽr idarҽ etmişlҽr. Qarabağ xanlığa çevrilҽndҽ onu öz tҽrkibinҽ daxil etdi. (ASE, VI c. Bakı,ASE­nin Baş Re daksiyası, sҽh.119 .) Ҽsillҽri Şirvandan gҽlmҽdir... Böyük mҽlik Usub Gülüstan qalasını zҽbt edҽrҽk orada yerlҽşmişdi. (Mirzҽ Yusif Qarabaği (Nersesov).Tarixi­safi. (Farscadan tҽrcümҽ edҽni Nazim Axundovdur.) Qarabağnamҽlҽr, II cild. Bakı. ‖Yazıçı‖,1991.

Gülüstan mҽliyi Usub XVIII yüzilliyin başlanğıcında Şirvan bҽylҽrbҽyi(liyi­V.As.) nin Qutqaşın sultanlığındakı udinlҽr yaşayan Nic kҽndindҽn öz tҽbҽҽlҽri ilҽ QarabağınTalış kҽndinҽ köçüb gҽlmiş Bҽylҽryanın varisi idi. (Süleyman Ҽliyarlı.Tariximiz açıqlanmamış mövzuları Sҽh.14.)

ilҽ.Bakı, ―Mütҽrcim‖, 2012. sҽh. 415. 3­cü abz.)

Qeyd 9.Şair Nəbi.O hҽm dҽ Şҽkili Nҽbi, Mirzҽ Nҽbi adı ilҽ mҽşhurdur. H.Araslı isҽ ―Küngüdü onun doğma kҽndi‖ ( H.Araslı.Göst. kitabı,sҽh.235.) kimi tҽqdim edir. Şair Nҽbinin olum vҽ ölüm tarixlҽri mҽlum deyildir. Belҽ güman etmҽk olar ki, onun gҽncliyi Hacı Çҽlҽbi xanın, orta yaş dövrü Ağakişi bҽyin, kamillik vҽ ahıllıq çağları isҽ Mҽhҽmmҽdhüseyn xan Müştaqın zamanına düşmüşdür.(Bax.V.Aslan. Şҽki ҽdҽbi mühiti.Ҽsҽrlҽri, IV cild, sҽh. 84. Ҽlavҽ olaraq bax. (Һ.Aраслы. Göst. ҽsҽri, сҽh.234­237. Azҽrbaycan Universiteti Nҽşriyyatı. Bakı,1956. Salman Mümtaz.

Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatının qaynaqları. Bakı, 1986, sҽh.83­87,93­95. Azҽrbaycan klassik ҽdҽbiyyatından seçmҽlҽr. Cahangir Gҽhrҽmanovun tҽrtibindҽ. sҽh. 433­440.

Bakı,‖Şҽrq­Qҽrb‖, 2005. Ҽdalҽt Tahirzadҽ. Şҽkinin tarixi qaynaqlarda. Bakı,‖Master‖, 2005. sҽh.226­233.)

Qeyd 10.Şair Süleyman.XVIII ҽsr şairlҽri sırasında adı çҽkilsҽ dҽ, haqqında ҽtraflı mҽlumat yoxdur.S.Mümtaz onun şeirinҽ M.P.Vaqifin nҽzirҽ yazdığını göstҽrir.(S.Mümtaz.El şairlҽri. I cild, sҽh.101.

Bakı, 1928. Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova.Şҽki xanlığı.Bakı,1997.sҽh.70.V.Aslan.

Göst. ҽsҽri, sҽh.94.)

245

Qeyd 11.Şəkili Raci.S.Mümtazın ―Mҽhҽmmҽd Hüseyn xan Müştaq Molla Pҽnah Vaqif, Molla Vҽli Vidadi, Şҽkili Nҽbi, Şҽkili Raci, Ağcayazılı Zari, Kҽlbirli Rafei vҽ s.ilҽ hҽmҽsr, hҽm dҽ dost idi‖ (Salman Mümtaz. Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatının qaynaqları.Bakı, 1986, sҽh.89.) şҽklindҽ verdiyi mҽlumatı, vҽ tҽrtib etdiyi almanaxa Racidҽn daxil etdiyi nümunҽlҽri (Salman Mümtaz. EL şairlҽri. Bakı,‖Azҽrnҽşr‖, Bҽdii ҽdҽbiyyat şöbҽsi,1935 sҽh.95, 198.), H.Araslının 1795­ci il hadisҽlҽrindҽn danışarkҽn‖ bu zaman Fҽraqi, Mҽhzun, Naseh, Raci tҽxҽllüslü şairlҽr dҽ heca vҽznindҽ, qoşma şҽklindҽ yazdıqları şeirlҽrlҽ mҽşhurlaşırlar‖ ( H.Araslı.Göst.kitabı, sҽh.238.) fikrini ҽsas götürҽrҽk Racini XVIII ҽsrin II yarısını tҽmsil edҽn şairlҽr sırasında tҽqdim etdim.S.Mümtaz demişkҽn, ―bu Şahpalutlu‖Raci ömrünün bir hissҽsi dҽ XIX ҽsrҽ (Bax.V.Aslan.Göst.ҽsҽri.sҽh.104.) düşmüşdür .

Qeyd 12.Ağcayazılı Zari.Ağdaşlı Hacı Mҽhҽmmҽd Çҽlҽbi Ҽfҽndi Zari XVIII ҽsrin tanınmış şairlҽrindҽn biri olmuşdur. O, mҽnbҽ vҽ almanaxlarda Ağcayazılı Hacı Mҽhҽmmҽd Çҽlҽbi Ҽfҽndi Zari kimi tҽqdim edilir.(Салман Мүмтаз.Азҽрбајҹан ҽдҽбијјатынын гајнаглары. Бакы, 1986.сҽһ.88­89.Һüseyn Ҽfҽndi Qayıbov.Azҽrbaycanda mҽşhur olan şüҽranın ҽşarına mҽcmuҽdir, III cild, Bakı,‖Mütҽtcim. 2002.sҽh.209­212. Маһмуд Исмајыл, Маја Бағырова. Шҽки ханлығы. Бакы, 1997, сҽһ.70­71.Һ.Араслы. XVII­XVIII ҽср Азҽрбайҹан ҽдҽбияты тарихи. Азҽрбайҹан Университети Нҽшрийяты.Бакы­ 1956. сҽһ.239­240.) Qeyd:Şҽki ilҽ Qax arasında Ağ yazı, Ağdaşda Ağca yazı kimi yer adlarının mövcudluğu bizim tarixҽn vahid mҽkanda olmağımıza ҽyani sübutdur.­V. As.

Qeyd 13. Eşitmişəm ki, bu şair “Şahnamə” yazmaqdadır.

Ağa Mҽsih Şirvaninin Qubalı Fҽtҽli xanın adına yazdığı ―Şahnamҽ‖yҽ işarҽdir. O, digҽr bir tarixi mҽnzumҽsindҽ 1749­cu ildҽ baş vermiş hadisҽlҽri tҽsvir edir. Ҽhmҽd xan Şirvana hücum edҽrkҽn Hacı Çҽlҽbinin oğlu Ağaqkişi bҽyi Şirvana kömҽyҽ göndҽrdiyini, üstҽlik özünün dҽ Şirvan tҽrҽfdҽn vuruşduğunu Ağa Mҽsih Şirvani qürurla nҽzmҽ çҽkir. (Һ.Араслы.Göst.ҽsҽri, cҽһ.248­249,253­254.)

Qeyd 14. Özü dҽ bizim Şҽkini gҽlib görҽn Nadir şah haqqında.

Nadir şahın 1743­cü ildҽ Şҽkiyҽ hücumuna işarҽdir.

246

Qeyd 15. Bir qara keşiş Şəkidə, bir qara keşiş də Kişdə böyük imiş. Kҽrim ağa Fatehin Şҽki tarixindҽn bҽhs edҽn mҽşhur ҽsҽrinin ilk cümlҽlҽrinҽ işarҽ.(Bax.Кҽрим аға Фатеһ. Göst.ҽsҽri, сҽһ.13.)

Qeyd 16. 848 sənəyi-islamiyyədən müqəddəm...Şҽkidҽ bu tarixdҽn ҽvvҽl (miladi 1444/45­dҽn qabaq) müstҽqillҽn hakim vҽ xan olmayıbdır fikrinҽ işarҽ. (Bax.Һаҹы Сејид Ҽбдүлһҽмид. Göst. mҽnbҽ, сҽһ.25.

Mustafa ağa Şuxi.Göst.mҽnbҽ, sҽh.113.)

Qeyd 17. O gündən Candar babamızı Əlican, Anaqor nənəmizi isə Anagız deyə çağırmışlar. Mҽnbҽlҽrdҽki mҽlumat belҽdir: ―... Гара кешишин оғлунун ады Ҹандардыр. Ҹандар бир нечҽ вахтдан сонра мүсҽлман олуб, адына Ҽлиҹан дейибдирлҽр... (Bax.Кҽрим аға Фатеһ. Göst.ҽsҽri, сҽһ.13.). 848 sҽnҽyi­islamiyyҽdҽn müqҽddҽмдҽ Шҽки вилайҽтиндҽ мүстҽгиллҽн һаким вҽ хан олмайыб... Һаман тарихдҽ Ҹандар Гара Кешиш оғлу мүсҽлман олуб, адыны Ҽлиҹан гойубдур... Нохунун вҽ Шҽкинин ҹамаатлары иттифаг едиб,.. Ҽлиҹаны Нохуда ... хан тҽ’йин едибдирлҽр... Бу да ҽһсан сурҽтлҽ доландырыб 861(1456­57)­ҹи сҽнҽдҽ вҽфат едиб. (Bax.Һаҹы Сејид Ҽбдүлһҽмид. Göst. mҽnbҽ, сҽһ.25.) 848­ci ildҽn müqҽddҽm Nuxuda xan vҽ hakim olmadığı dürüst­müsҽrrҽh mҽlum edҽr. Haman tarixdҽ Huxuda Qara keşiş oğlu Candar adlı hakim olubdur. Hakim olandan sonra müsҽlman olubdur. Adını Ҽlican qoyubdurlar.Bir neçҽ il hökumҽt edib vҽfat edibdir. (Mustafa ağa Şuxi.Göst.mҽnbҽ, sҽh.113.)

Qeyd 18.Cəfər ağa. Hacı Çҽlҽbi xanın oğludur. Mҽhҽm­ mҽdhüseyn xan Müştaq qumuq xanı Mҽhҽmmҽd xanı Şҽkidҽn qovub çıxaranda ―Ҹҽфҽр аға... мүтҽвари олуб ҝизлҽниб имиш‖...(Һаҹы Сейид Ҽбдүлһҽмид. Göst.mҽnbҽ, сҽһ.28. Mustafa ağa Şuxi. Göst.mҽnbҽ, sҽh.118.)

Qeyd 19. Böyük Hacı- Hacı Çҽlҽbi xana işarҽ.

Qeyd 20.Ağakişi bəy. (?­1759)1755­1759­cu illҽrdҽ Şҽkinin xanı olmuşdur. Hacı Çҽlҽbinin oğludur, Haci Bala xanın atasıdır.

Qazıqumuq Surxay xanın atası Mҽhҽmmҽd xanın kürҽkҽnidir.

(K.Fateh. Şҽki Xanlarının müxtҽsҽr tarixi.Bakı, 1958.sҽh.18

247

Маһмуд Исмајыл,

Маја Бағырова.,сҽһ.29.)

1752­ci ildҽ baş verҽn vҽ tarixdҽ ―Qızılqaya xҽyanҽti‖adı ilҽ xatırlanan hadisҽlҽrdҽ ―Gҽncҽ xanı Şahverdi xanın nökҽrinin mҽlumatına ҽsaslanıb Hacı Çҽlҽbi İraklini mҽğlub edir, oğlu Ağakişi bҽyi Tiflisdҽn bu tҽrҽfҽ müsҽlmanlar üçün başçı vҽ hakim tҽyin edir‖ (Qarabağnamҽlҽr, II cild. Mirzҽ Yusif Qarabaği ―Nersesov­ ermҽni‖. Tarixi­safi. tҽrcümҽ edҽni Nazim Axundov. sҽh.20. B. ‖yazıçı‖,1991.

Qarabağnamҽlҽr, I.cild B. ‖Yazıçı‖ 1989. Mirzҽ Adıgözҽl bҽy.Qarabağnamҽ.a.­ca. sҽh.42­43. Qarabağnamҽlҽr, I. cild. Ҽhmҽd bҽy Cavanşir.Qarabağ xanlığının 1747­ 1805­ci illҽrdҽ siyasi vҽziyyҽtinҽ dair.farscadanҼ.B.Şükürzadҽnin tҽrcümҽsindҽ. sҽh.161.) Ağakişi bҽyin Qazax­Şҽmşҽddil sultanlığı vҽ Borçalı mahalı

üzrҽ, yҽni, ―Tiflisdҽn bu tҽrҽfҽ müsҽlmanlar üçün başçı vҽ hakim tҽyin edilmҽsi 1755 ilҽ qҽdҽr davam edir. 1755­ci ildҽ Hacı Çҽlҽbi xan vҽfat edir. Ağakişi bҽy Şҽkinin xanı olur. 1759­cu ildҽ qayınatası Mҽhҽmmҽd xan‖Ҽрҽш маһалына ҝҽлиб‖ вҽ Ҽrҽş sultanı (bu sultanlıq Ağdaş vҽ Yevlaxın bir hissҽsini, indiki Mingҽçevir ҽrazisini ҽhatҽ etmişdir.(ASE, IV c.Bakı,1980, sҽh.226.)‖Мҽлик Ҽлимҽһҽммҽд xaн илҽ сҿзү бир олуб,..

тарихи ­ исламиййҽмин йүз етмиш икидҽ оланда Ағакиши бҽји ҿлдүрҽр. Гошунун ҝҿтүрҽр. Нохуя ҝҽлҽр. (Кҽрим аға Фатеһ.Göst. ҽsҽri, cҽһ.18.) Qaziqumuqlu Mҽhҽmmҽd xan...Ağakişi bҽyin ҽyalı olan qızını İlisulu Alxas bҽyҽ verdi. Ҽhmҽd xan da(İlisu sultanı Əhməd xan-v.a.) bundan doğuldu. (A.Бакыханов.Ҝүлүстани­Ирҽм.гарабағнамҽлҽр, IIкитаб,cild. сҽһ.366. Бакы, ―Јазычы‖, 1991.) Mҽhҽmmҽd xan ―... Нохуда зүлмлҽр едиб, гырх ҝүн Нохуда галыб. Гырх ҝүндҽн сонра Шҽки ҽһли дҿнүб, Һүсейн ханы Ширвандан ҝҽтириб, Мҽһҽммҽд ханы Шҽкидҽн говуб, Һүсейн ханы Шҽкидҽ хан едибдирлҽр. Ҽрҽш султаны Мҽлик Ҽли(Çox tҽҽssüflҽr olsun ki, eyni sҽhifҽdҽ Ҽrҽş sultanının adı ―Mҽlik Ҽlimҽhҽmmҽd‖ vҽ ―Mҽlik Ҽli‖ şҽklindҽ yazılmışdır. Tarixçilҽr ―Mҽlik Ҽli‖ adını doğru hesab edirlҽr.­V.As.) Һүсейн хана гулаг асмайыб.‖(K.Fateh. Şҽki xanlarının müxtҽsҽr tarixi.Bakı, 1958.sҽh.18. Һ.Aраслы. Göst.ҽsҽri, сҽh.237.)

Görünür ki, Qumuq xanı Məhəmməd xan yeznəsinin nəşini gətirmək adı ilə Şəkiyə daxil olubmuş.-V.As. Şair Nҽbi Ağakişi bҽyin sui­qҽsd nҽticҽsindҽ faciҽli

ölümünҽ‖Ağlar‖ rҽdifli müxҽmmҽs­ağı yazmışdır. Altı bҽnddҽn ibarҽt olan bu ağı­müxҽmmҽsin 3­cü vҽ 5­ci bҽndlҽrinҽ diqqҽt edin: ... Bilib mҽrhҽm gҽtirdilҽr kumuqxanını Şirvanҽ, Vҽli iblisi­mҽl’un tҽk fҽsadı saldı hҽr yanҽ, 248

Lҽvҽndlik heyzü bidinlik bir ad oldu Dağıstanҽ, Şҽhid oldu gözҽl canlar, xҽlayiq düşdü ҽfğanҽ, Yanar göy dudi­ahimdҽn, çҽkҽr hҽsrҽt tamam, ağlar. ..Xoş ol günlҽr anın dövründҽ xҽlqҽ andan aman oldu, Vҽli mҽrhum olandan sonra vҽhşi tҽk rҽman oldu, Yetҽn fisqü fҽsadҽ meyl edib, işlҽr yaman oldu, Nişani­ruzi­mҽhşҽr faş olub axırzaman oldu, İbadҽtxanҽlҽr yalqız qalıb, beytül­hҽram ağlar.

(Bax.Salman Mümtaz. Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatının qaynaqlar. Bakı, sҽh.91.―Avrasiya press,‖ 2006.) Qeyd: Mənbədəki orfoqrafik vəziyyəti olduğu kimi saxlamağı vacib bildim.-V.As.

Qeyd 21.Şҽki­Şirvan bҽylҽrbҽyi Hüseyn xan Müştaq. ―Şҽki vilayҽtini Müştaq gözҽl idarҽ etdiyindҽn dolayı İran hökumҽti Şirvan mҽmlҽkҽtinin idarҽ olunmasını da ona mühҽvvҽl etmişdi. Odur ki, İran müvҽrrixlҽri Müştaqın lҽğҽbini ―Mҽhҽmmҽdhüseyn xan bҽylҽrbҽyi Şҽki vҽ Şirvan‖ ibarҽsi ilҽ qeyd edirlҽr.Müştaq Şҽki, hҽm dҽ Şirvan ҽmirülümҽrası idi. Odur ki, Vaqif, Nҽbi, Vidadi yeri gҽlҽrkҽn bunu da aydınlaşdırmışlar.‖ (Салмаn Мүмтаз. Göst.ҽsҽri, sҽh. 91.)

Qeyd 22. Ona nəzirə yazdım. Şair Nҽbinin Hüseyn xan Müş­ taqın ―qurban olduğum‖ rҽdifli qoşmasına yazdığı nҽzirҽyҽ işarҽ.

Hҽmin nҽzirҽnin doqquzuncu bҽndi belҽdir: Siyahdır başında kakil mükҽllҽl, Payibusi üçün olmuş mütҽvvҽl.

Tökülmüş gҽrdҽnҽ muyi­müsҽlsҽl, Ҽnbҽr buxağına qurban olduğum.

(Bax.Azҽrbaycan klassik ҽdҽbiyyatından seçmҽlҽr.sҽh.434.) Halbuki Hҽmid Araslının sözü gedҽn monoqrafiyasında hҽmin bҽnd Kҽlbirli Rafeinin şeirindҽn bir nümunҽ kimi verilmişdir. H.Araslı orada ‖heҹа вҽзниндҽ јазанда да ҽрҽб­фарс сҿзлҽриндҽн ҽ’зҽми дҽрҽҹҽдҽ истифадҽ едиб, дили корлајан‖ şairlҽrdҽn bҽhs edҽrkҽn ―... Шҽки шаирлҽриндҽн Рафеи гошма шҽклиндҽ ашағыдакы дил илҽ

249

язырды‖ deyҽndҽn sonra mҽhz hҽmin bҽndi misal gҽtirmişdir. (Bax. Һ.Араслы.Göst.ҽsҽri,сҽһ.233.)

Qeyd 23. ... güllü Gülüstanın kədərli bülbülü... Molla Vҽli Vidadinin Qarabağ xanlığının Gülüstan mҽlikliyindҽ xidmҽt etmҽsinҽ işarҽ edilir.

Qeyd 24. Nişat Şirvani. F.Köçҽrli Ağamҽsih Şirvani vҽ Nişat Şirvaninin ―hҽmҽsr olduğunu ҽşarından‖ gördüyünü qeyd edir.

(Bax.F.Köçҽrli.Göst.kitabı, sҽh.233.) H.Araslı yazır:‖Nişatın ҽldҽ olan şeirlҽrinҽ Ağa Mҽsih, Zülali, Katib,Vaqif vҽ başqa şairlҽr nҽzirҽlҽr yazmışlar.(Bax. Һ.Араслы. Göst. kitabı, сҽh.186, гeјд 1.) Ҽksҽr mҽnbҽ vҽ tҽdqiqatlarda Nişat vҽ Zülali Şirvanilҽri XVIII ҽsrin birinci yarısına aid etmişlҽr.(Bax. Azҽrbaycan klassik ҽdҽbiyyatından seçmҽlҽr. sҽh.192­204.

Bakı,‖Şҽrq­Qҽrb‖,2005.) Mҽn onları bu müşairҽyҽ daxil etmҽdim.­V.As. S.Mümtaza görҽ, Nişat Şirvaninin tҽvҽllüd tarixi mҽlum deyildir, vҽfatı isҽ tҽxminҽn 1140 (1728­V.As.), vҽ ya 1150­dҽ (miladi1737­V.As.) zҽnn olunur. Hansı yerdҽ vҽfat etdiyi vҽ harada dҽfn olunduğu... mҽlum deyildir. (Салман Мүмтаз. Göst.ҽsҽri,сҽһ. 77.) H,Araslıya görҽ dҽ ―şairin doğulduğu il mҽlum olmadığı kimi, öldüyü il vҽ yer dҽ mҽlum deyildir. (H.Araslı. Göst.ҽsҽri, sҽh.186.) H.Qayıbovun mҽcmuҽsindҽ onun da şeirlҽrindҽn nümunҽlҽr vardır. (Hüsein ҽfҽndiQayıbov. Göst.mҽcmuҽsi, sҽh.175­182.)

Qeyd 25. Zülali Şirvani Salman Mümtaz yazır: ‖Ağa Mҽsih öz hҽmşҽhrilҽrindҽn Nişat vҽ Zülali ilҽ müasir , hҽm dҽ dost idi. (С.Мүмтаз. Göst.kitabı.сҽh.28.) Bu üç şair çox şeirlҽrini bir yerdҽ söylҽmişlҽr vҽ ҽksҽrҽn bir­birilҽrinҽ nҽzirҽ demişlҽr. (Bax.‖S.Mümtaz.

Göst.kitabı.sҽh.324) Zülali Şirvani haqqında olan mҽlumatlar isҽ daha da azdır. Tҽkcҽ S.Mümtazda onun ҽsҽrlҽrindҽn nümünҽlҽr vardır.­V.As. (Bax. С.Мүмтаз. Göst.ҽsҽri, сҽh.28­29; 324­325.)

Qeyd 26. ...artıq aramızda olmasalar da,.. Nişat Şirvani vҽ Zülali Şirvaninin XVIII ҽsrin II yarısında dünyadan köçmҽlҽrinҽ işarҽ.

250

Qeyd 27. Sən necə həmdəmsən, ey badi-səba, Nə müddətdir xəbərin yox halimdən... Bu misralar Kҽlbirli Rafeinin mҽlum qoşmasına işarҽdir.

Qeyd 28. “Hüseyn xan məʼdələti-ayin, Təxtü bəxt hökumətə mənsub.

Bir müzəyyən imarət etdi bina, Qəsri-Firdövstək bəsi-mərğub.” misraları Hüseyn xan Müştaq tҽrҽfindҽn tikdirilҽn imarҽtҽ Ağcayazılı Hacı Mҽhҽmmҽd Çҽlҽbi Ҽfҽndi Zarinin hҽsr netdiyi mҽnzumҽdҽn götürülmüşdür. (С.Мүмтаз.

Göst.kitabı.сҽh.88.)

Qeyd 29.

―Çünki xan oldu Hüseyn ümmҽti­Şirvanҽ bu gün.‖

Şair Nҽbinin ―Oldu yenҽ‖ rҽdifli müxҽmmҽsindҽn götürülҽn bu misra Hüseyn xan Müştaqın Fҽtҽli xan Ҽfşar tҽrҽfindҽn Şҽki­ Şirvan bҽylҽrbҽyi elan edilmҽsinҽ işarҽdir. Bu isҽ hҽmin müxҽmmҽsin mҽhz o ҽrҽfҽlҽrdҽ ­ yҽni, 1761 vҽ ya 1762­ci 1ldҽ qҽlҽmҽ alındığını göstҽrir.

Qeyd 30. Qumuqlu Məhəmməd xan. Qazıqumuq xanıdır, Şҽki xanı Ağakişi bҽyin qaynatasıdır. ‖Мҽлик Ҽлимҽһҽммҽд xaн илҽ сҿзү бир олуб,.. тарихи – исламиййҽ мин йүз етмиш икидҽ оланда Ағакиши бҽји ҿлдүрҽр. Гошунун ҝҿтүрҽр. Нохуя ҝҽлҽр. (Кҽрим аға Фатеһ.Göst. ҽsҽri, cҽһ.18.) Qaziqumuqlu Mҽhҽmmҽd xan...Ağakişi bҽyin ҽyalı olan qızını İlisulu Alxas bҽyҽ verdi. Ҽhmҽd xan da bundan doğuldu. (A.Бакыханов.Ҝүлүстани­Ирҽм.гарабағнамҽлҽр, IIкитаб,cild. сҽһ.366. Бакы, ―Јазычы‖, 1991.) Mҽhҽmmҽd xan ―... Нохуда зүлмлҽр едиб, гырх ҝүн Нохуда галыб. Гырх ҝүндҽн сонра Шҽки ҽһли дҿнүб, Һүсейн ханы Ширвандан ҝҽтириб, Мҽһҽммҽд ханы Шҽкидҽн говуб, Һүсейн ханы Шҽкидҽ хан едибдирлҽр. (K.Fateh. Şҽki xanlarının müxtҽsҽr tarixi.Bakı, 1958.sҽh.18. Һ.Aраслы. Göst.ҽsҽri, сҽh.237.) Görünür ki, Qumuq xanı Məhəmməd xan yeznəsinin nəşini gətirmək adı ilə Şəkiyə daxil olubmuş.-V.As

Qeyd 31. Hüseyn xan Müştaq xanlığı sizə təhvil verməliydi...

Hadisҽlҽrin bu cür gedişi tarixi mҽnbҽlҽrlҽ dҽ tҽsdiq olunur. ―Hүсейн 251

хан(ын) ханлығындан бир нечҽ ил кечҽндҽн сонра, бир пара кҽслҽр Ҹҽфҽр ағая тҽһрик верирлҽр ки, сҽн Һаҹы Чҽлҽбинин оғлусан, Һүсейн хан нҽвҽсидир. (Bax.Кҽрим аға Фатеһ. Göst.ҽsҽri, сҽһ.18.) ―Cҽfҽr ağa iddia edibdir ki, mҽn Hacı Çҽlҽbinin oğluyam, Hüseyn xan Hacı Çҽlҽbinin oğlu Hҽsҽn ağanın oğlu vҽ Hacı Çҽlҽbinin nҽvvadҽsidir.

Layiq deyildir ki, mҽn Hacı Çҽlҽbinin oğlu olam, nҽvvadҽsi Nuxuda xan ola.‖ (Mustafa ağa Şuxi. Göst.ҽsҽri, sҽh.118.)

Qeyd 32.Hacı Əbdülqadir xan. 1780-1783 illərdə Şəkinin xanı olmuşdur. Hacı Çҽlҽbi xanın oğludur, Cҽfҽr ağanın qardaşıdır.

Mҽnbҽlҽr belҽ yazır: ‖Һаҹы Чҽлҽбинин дҿрт оғлу вар: Һҽсҽн аға, Ағакиш бҽй, Ҹҽфҽр аға вҽ Һаҹы Ҽбдүлгадир хан. (Bax.Кҽрим аға Фатеһ. Göst.ҽsҽri, сҽһ.18.) Hacı Çҽlҽbi xanın Həsən ağa ilҽ Ağakişi xan’dan qeyri Cҽfҽr ağa vҽ Hacı Əbdülqad(ir) bəy adlı iki oğlanları da var imiş. (Mustafa ağa Şuxi. Göst.ҽsҽri, sҽh.118.) Hüseyn xan Müştaq özünü xan elan edҽn zamanda Hacı Ҽbdülqadir xanın Şҽkidҽ olmadığını mҽnbҽlҽr dҽ sübut edir: ―Гумуг ханы Мҽһҽммҽд хан ... ҝҽлиб Нохуну зҽбт едиб,.. Бу һалда Һаҹы Ҽбдүлгадир хан һҽҹҹҽ ҝетмиш имиш. (Bax.Һаҹы Сейид Ҽбдүлһҽмид.Göst ҽsҽri,сҽһ.28.) O, şücaҽtli vҽ qҽlbi saf adam idi.Hiylҽgҽr deyildi. Amma çoq xırda şeylҽrҽ fikir verib böyük mҽsҽlҽlҽri qaçıran idi. . (Mirabbas Mirbağırzadҽ. Göst.mҽnbҽ, sҽh.156.)

Qeyd 33.Ҽрҽш султаны Мҽлик Ҽли.Çox tҽҽssüflҽr olsun ki, mҽnbҽnin eyni bir sҽhifҽsindҽ Ҽrҽş sultanının adı ―Mҽlik Ҽlimҽhҽmmҽd‖ vҽ ―Mҽlik Ҽli‖ şҽklindҽ yazılsa da, (Bax. K.Fateh. Şҽki xanlarının müxtҽsҽr tarixi. Bakı, 1958.sҽh.18.).tarixçilҽr onu ҽksҽr hallarda Mҽlik Ҽli adı ilҽ tҽqdim edirlҽr.­V.As. ―Мҽлик Ҽли Һүсейн хана гулаг асмайыб. Ики ил Һүсейн (хан) хан оландан сонра Иранда бир ҽфшар фҽтҽли хан вармыш, сҽрдар имиш, гарабаға ҝҽлир.

Mҽlik Ҽli фҽтҽли хан(ын) янына ҝедҽр ки, Ҿҽкидҽ ону хан элҽйҽ. Һүсейн хан буну эшидиб, бу да пешкҽш илҽ сҽрдарын янына ҝедҽр. Сҽрдар Фҽтҽли хан бир пара кҽслҽрдҽн вҽ бҿйүклҽрдҽн хҽбҽр алыр ки, Шҽки вилайҽтинин ҽсл вҽйзадҽси Мҽлик Ҽлидир, йохса Һүсейн хандыр? Ҽрз элҽрлҽр ки, Һүсейн хандыр. Онларын ҿвлады бунларын нҿкҽрлҽридир. Һҽмишҽ бунлара гуллуг эдибдирлҽр. Сонра сярдар Фҽтҽли хан Мҽлик Ҽлйҽ нахош олуб 252

ки, ағанын йүҽүнҽ нҽйчүн дурурсан, дейиб, тутуб Һүсейн хана вериб. Һүсейн хана хҽл’ҽт вериб ки, мҽн дҽ сҽни хан элҽдим. Һүсейн хан Мҽлик Ҽлини алыб, Шҽкийҽ ҝҽлир вҽ Мҽлик Ҽлини ҿлдүрүр вҽ Шҽкидҽ һаким олур. ‖(K.Fateh. Şҽki xanlarının müxtҽsҽr tarixi.

Bakı, 1958.sҽh.18. Һ.Aраслы. Göst.ҽsҽri, сҽh.237.) Qeyd 32.

Qeyd 34. Məhəmmədsəid xan.(?-1765).Tarixi Şamaxının xanı olmuşdur. O, Xançobani tayfasından, Sҽrkҽrlҽr nҽslindҽn çıxmışdır. (Г.Б.Абдуллаев.Göst.ҽsҽri,cтр.47.)

Qeyd 35. Ağası xan.(1765-1791). Yeni Şamaxının vҽ Köhnҽ Şamaxının xanı olmuşdur. Mҽhҽmmҽdsҽid xanın qardaşıdır.

Hakimiyyҽtҽ gҽldiklҽrindҽn bir qҽdҽr sonra Mҽhҽmmҽdsҽid xan vҽ Ağası xan qardaşları bütün Şirvanı idarҽ etmҽyҽ başlamışlar. (Г.Б.Абдуллаев.Göst.ҽsҽri, cтр.47.) Onlar Şiraz hakimi Kҽrim xan Zҽndin fҽrmanı ilҽ xanlıq titulu almışdılar. 1765­ci ildҽYeni Şamaxını ҽlҽ keçirib ikihakimiyyҽtliliyҽ son qoydular.(АСЕ, X ҹ.сҽһ.460.Бакы,1987.) Şirvanın bütünlüklҽ Sҽrkҽrlҽr tҽrҽfindҽn idarҽ edilmҽsini 1761­ci il tarixi ilҽ bağlayan mҽlumatlar da vardır. (Г.Б.Абдуллаев.Göst.ҽsҽri,cтр.47, qeyd 6.)

Qeyd 36. Fətəli xan. Quba xandır. Fҽtҽli xan1733­1789­cu illҽrdҽ yaşamış, atasıHüseynҽli xandan sonra ­ 1758­ci ildҽn xan olmuşdur.

Qeyd 37.İbrahimxəlil xan. 1760­1806­cı illҽrdҽ Qarabağda xanlıq etmişdir. Bu tarix ―Qarabağ xanlığı‖ monoqrafiyasında 1762 rҽqҽmi ilҽ öz ifadҽsini tapmışdır. ( M.İ.Ҽmrahov, Ҽ. Çingizoğlu, H.İ.

Hҽsҽnov. Qarabağ xanlığı.Sҽh.39. Bakı­ ―Mütҽrcim‖­2008.) Başqa bir mҽnbҽdҽ isҽ oxuyuruq: ­Ибраһимхҽлил ханын (1763­1806­ҹы иллҽр) дҿврүндҽ ханлыг даһа да ҝүҹлҽнди... (Azҽrbaycan tarixi. Göst. Ic. sҽh.

537.) Ҽfşarlar üzҽrindҽ qҽlҽbҽdҽn sonra Kҽrim xan Zҽnd ibrahim Xҽlil ağanı ҽsirlikdҽn qurtarıb. Onu xüsusi fҽrmanla Qarabağın xanı elan edib atasının qoşunları ilҽ vҽtҽnҽ yola saldı.(Az. Tarixi. AEA­nın müxbir üzvü İqrar Ҽliyevin redaktҽsi ilҽ Bakı, ―Elm‖, 1993.sҽh.189.) Bu da 1763­cü ilҽ hadisҽlҽrdҽn biridir. Yuxarıda qeyd edilҽn 1760, 1762, 1763 rҽqҽmlҽri 253

diqqҽti cҽlb etmҽyҽ bilmҽz.­V.As. O, 1748­ci ildҽ özünü xan elan edҽn Pҽnahҽli xanın oğlu, Göyçҽdҽn Qarabağa köçmüş... Vҽrҽndҽ mҽliyi Mҽlik Şahnҽzҽrin qızı Hürzҽtin ҽridir. (Azҽrbaycan tarixi. Göst. Ic. sҽh. 533­534.)

Qeyd 38. ...məktubu dizləri üzərinə qoyub ... Şҽrqdҽ ... heç vaxt mҽktubu ҽlҽ vermirlҽr. İstҽr özlҽrindҽn yüksҽk, istҽrsҽ dҽ özlҽrinҽ bҽrabҽr adamlara mҽktubu onların gözü qarşısında dizlҽrinin üstünҽ qoymaqla tҽqdim edirlҽr.Mҽktubu gҽtirҽnҽ, çapara vҽ ya özlҽrindҽn yüksҽk şҽxslҽrҽ mҽktub verҽrkҽn uzaqdan atırlar. (Ж.Шардҽн. Сҽјаһҽтнамҽ.Бакы, ―Елм‖, 1994.сҽһ.61­62. Vaqif Aslan. Seçilmiş ҽsҽrlҽri, 4 cilddҽ.

3­cü cild. Tҽrcümҽlҽri. Bakı, ―Tҽhsil‖NPM, 2010.sҽh. 84.)

Qeyd 39.Vəzir çəp vҽ ya solaxay nazir. Sҽfҽvilҽrdҽ topçubaşıdan sonra gҽlҽn vҽzifҽ sahibi ağanaib adlanır.

Ona ―vҽzir çҽp‖, ya da ―solaxay nazir‖ deyirlҽr. ―Ağanaib‖ ―baş verҽn hadisҽlҽri yazan‖mҽnasındadır. ... Onun vҽzifҽsi ... baş verҽn bütün ҽhҽmiyyyҽtli hadisҽlҽr barҽdҽ hesabat vermҽkdҽn, onları siyahıya almaq vҽ şahlığın bütün aktlarına viza qoymaqdan ibarҽtdir. Bütün ҽyalҽtlҽrdҽ ağanaib vardır.

(Vaqif Aslan. Seçilmiş ҽsҽrlҽri, 4 cilddҽ. 3­cü cild. Tҽrcümҽlҽri. Bakı, ―Tҽhsil‖NPM, 2010.sҽh. 233.) Naib hҽm dҽ polis rҽisi mҽqamındadır. (Vaqif Aslan.Göst. tҽrcümҽsii,sҽh.167.) Qeyd: Respublikamızda ilk olaraq XVII əsr fransız səyyahı Jan Batis Şardənin(1643, Paris-!713, London) “Səyahətnamə”si orijinaldan (“Səyahətnamə”nin II cildi 1711-cil Amsterdam, VI cildi isə 1811-ci il Paris nəşri olmaqla) bu sətirlərin müəllifi tərəfindən tҽrcümҽ edilmişdir vҽ ҽsҽrlҽrinin 3­cü cildindҽ çap edilmişdir..-V.As.

Qeyd 40. Dostunuz və qardaşınız Qubalı Fətəli xan. 1733­ 1789 vҽ ya 1736­1789 illҽrdҽ ömür sürmüşdür. Atası Hüseynҽli xandan sonra, yҽni, 1758­ci ildҽn Qubanın xanı olmuşdur.Dҽfҽlҽrlҽ Rusiyadan Quba xanlığı başda olmaqla digҽr xanlıqları da öz himayҽsinҽ götürmҽyi xahiş etmişdir.Fҽtҽli xanın 21iyun 1769,1775,1776,1782,1786,1787 vҽ s.mҽktubları bu mҽzmundadır. (Bax: H.B.Abdullayev.Göst.əsəri, sҽh.155­ 191.) Quba vҽ Şҽki xanlıqları hҽrbi yürüşlҽrindҽ, demҽk olar kli, birgҽ hҽrҽkҽt etsҽlҽr dҽ, bir çox mҽqamlarda tҽkliflҽrin vҽ tҽhriklҽrin Quba xanlığından gҽldiyinin şahidi oluruq.

254

Qeyd 41.Vəzir, divanbəyi, nazir, sipəhsalar, qorçubaşı, tüfəngçiağası, qullarağası, topçubaşı, miraxurbaşı, quşağası, məşəldərbaşı, cəbbədarbaşı, bayraqdarbaşı... vҽ s.vҽzifҽlҽr Sҽfҽvi sarayına xas olan vҽzifҽlҽr olub, xanlıqlar dövründҽ dҽ qorunub saxlanmış, xanlıqlar Sҽfҽvi dövlҽtinin kiçildilmiş modeli kimi meydana gҽlmişdi.­V.As. (Ҽtraflı tanışlıq üçün bax.Vaqif Aslan.Göst.tҽrcümҽsi, sҽh.175,194, 202­204, 208, 229­230.)

Qeyd 42. Qəbələ və Qutqaşın sultanlıqları… Bir çox mҽnbҽlҽrdҽ bu sultanlıqların Şҽki xanlığından vassal asılılığı qeyd olunur:‖в середине XVIII в. В вассальную зависимость от него(Шекинского­В.Ас.) подпали Куткашенское и Арешское султанства. Ему подчинялись также Джаро­Белоканские джамааты‖. (Qasi.Ab.sҽh.14.) A.S.Sumbatzadҽ X.A. Dҽlilinin ―Azҽrbaycanın cҽnub xanlıqları‖ kitabının (Bakı, 1979) 21­22, 118­ci sҽhifҽlҽrinҽ istinadҽn yazır: ―…В некоторых местах возникли и не­ большие султанства, как, например, султанство Кабалинское во главе Агамовланом, султанство Куткашенское во главе с Келба­ ли султаном, Арешское во главе с Меликом Али‖. (А.С.Сумбатзаде. Азербайджанцы­этногенез и формирование народа.Баку, «Элм», 1990.стр.251­ 252.)

daim çiynində gəzdirən baltalılar Tüfҽngçilҽr, süvarilҽr, oxlular, nizҽlilҽr vҽ s.rütbҽlҽr dҽ Sҽfҽvi hҽrbi idarҽetmҽ sistemindҽn gҽlmҽ idi.

Qeyd 43.

...baltalarını

(Bax. Vaqif Aslan.Göst.tҽrcümҽsi,sҽh.205.)

(Ҽtraflı tanışlıq üçün bax. Vaqif Aslan.Göst.tҽrcümҽsi,sҽh. 201, 216, 225, 231­234, 249­250, 253­259.) Qeyd: Şəkinin Baltalı kəndi baltalı döyüşçülərin saxlandığı yer mənasındadır.

Qeyd 44. 1764-cü il, dekabrın ҽvvҽllҽri. Araşdırmalar vҽ tҽdqiqatlar da Quba vҽ Şҽki xanlıqlarının Şamaxıya müştҽrҽk hücumunun 1764­cü ilin dekabr ayına tҽsadüf etdiyini göstҽrir. Первый вооруженный натиск на Шемаху был совершен совместно с шекинским Гусейн­ханом в конце 1764 г. Арест в Ширване группы сторонников Кубы, выступавшей за заключение союза с ней, побудил кубинские войска двинуться в декабре 1764 г. На Шемаху. С запада в Ширван вторгся союзник Кубы­ 255

шекинский хан.(Bax. Г.Б.Абдуллаев. Göst. ҽsҽri, cтр. 47.) В 1764 г. Фатали – хан заключил союз с шекинским Гусейн – ханом и двинул свои войска на Шемаху. С запада в это время в шемахинское ханство вторглись войска шекинского Гусейн­хана. … Фатали –хан… от­ дав два западных магала и Ахсу… Гусейн­хану, присоединил к своему государству всю остальную частьШемахинского ханства с его столицей –гор. Шемахой.(А.С.Сумбатзаде. Азербайджанцы­этногенез и формирование народа.Баку, «Элм», 1990.стр.251­252.)

Qeyd 45. Qara Məryəm-Qubaxəlilli. Hazırki inzibati ҽrazi vahidi kimi Qara Mҽryҽm Göyçay rayonuna, Qubaxҽlilli isҽ İsmayıllı rayonuna aiddir.

Qeyd 46.Tircan vҽ Zҽrgҽran. Hҽr iki kҽnd İsmayıllı rayonuna aid olub, Yuxarıdan Ağsu ilҽ hҽmsҽrhҽd olan kҽnddir.­V.As. Tircan r­n mҽrkҽzindҽn 23 km. c.­ş.­dҽ yerlҽşir. (Bax.ASE, IX c.Bakı, ASE Baş Redaksiyası, 1986, sҽh.286.) Zҽrgҽran isҽ ASE­yҽ daxil edilmҽmişdir.

Qeyd 47. Kalva. Ağsuyun şimalında, Girdman çayın şҽrq sahilindҽ yerlҽşir.

Qeyd 48. “Hörmət əlaməti olaraq sizin qarşınızda yarı görünməyə belə layiq olmadığımı məktubumun aşağı küncündəki yarımdan da yarım olan möhrümdən. görҽ bilҽrsiniz”.( Şҽrqdҽ mҽktubların yazılma vҽ möhrün vurulma qaydası ilҽ ҽtraflı tanış olmaq üçün bax. . J.B.Şardҽn. Sҽyahҽtnamҽ. Bakı. ―Elm‖, 1994. Sҽh.60­61.Vaqif Aslan. Seçilmiş ҽsҽrlҽri, 4 cilddҽ. 3­cü cild. Tҽrcümҽlҽri. Bakı, ―Tҽhsil‖NPM, 2010. sҽh. 83.)

Qeyd 49. Alpout. Şҽki xanlığına tabe olan mahallardan biri olub ҽsasҽn hazırki Ağdaş vҽ Ucar rayonlarının , qismҽn isҽ Göyçay rayonunun bir hissҽsini ҽhatҽ etmişdir. Hazırki inzibati­ҽrazi bölgüsünҽ ҽsasҽn o zamanki Alpout mahalına daxil olanNemҽtabad, Qarağan şıxlar, Qaraoğlan(Eyni adlı kҽnd hal­hazırda hҽm dҽ Yevlax rayonunda da vardır, vaxtilҽ Şҽki xanlığının Ҽrҽş mahalına aid 256

olmuşdur­V.As.), Qarasuqumlaq, Tofiqi, Gürcüva, Qҽsil, Xosrov, Ağzıbir, Pirҽzҽ, Ҽmirmahmud, Şҽmsabad vҽ Kotavan kҽndlҽri Ağdaşa, Alpout, Çiyni(Eyni adlı kҽnd hҽm dҽ Ağsu rayonunda vardır.­V. As.), Qazıqumlaq, Ҽlikҽnd, Xҽlҽc , Mҽlikballı kҽndlҽri Ucara aid edilmişdir. (Ҽlavҽ mҽlumat üçün bax. З.Ҽ. Ҹaвaдoвa.Шимал­гҽрби Aзҽрбaјҹaн. Бakы, ―Aлтaј‖, 1999. Sҽh.63.Cҽdvҽl 10.) Bu coğrafiyada daha bir Alpout kҽndi dҽ vardır ki, Göyçay ҽrazisinҽ aiddir vҽ rayon mҽrkҽzindҽn 41km. cҽnub­şҽrqdҽ yerlҽşir.

Qeyd 50. Kotavan. Ağdaşın tarixi kҽndlҽrindҽn biri olub, rayon mҽrkҽzindҽn 42 km. cҽnubda, Kürün sol sahilindҽ, Şirvan düzündҽdir.Şҽki vҽ Yeni Şamaxı münasibҽtlҽrindҽn bҽhs edҽn tarixi mҽnbҽlҽrdҽ Kotavanın adı tez­tez çҽkilir. Şҽki xanı Hüseyn xan Yeni Şamaxının xanı Ağası xanı dustaq edib mҽhz Kotavanda saxlatdırır.

Qeyd 51. Sədiyan və Pirhəsənli. Tҽdqiqat işlҽrindҽ Saadan vҽ Qaasan şҽklindҽ (Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.52.) öz ifadҽsini tapan bu yer adlarının deşifrovkasında vҽ dҽqiqlҽşdirilmҽsindҽ çҽtinlik çҽkirҽm. Mҽnim fikrimcҽ, ―Saadan‖ hazırki vҽziyyҽtdҽ İsmayıllı rayonunun ―Sҽdiyan‖ vҽ ya Şamaxı rayon mҽrkҽzindҽn 18 km. qҽrbdҽ, Ağsu sҽrhҽddindҽ, Lҽngҽbiz silsilҽsindҽ yerlҽşҽn Saqiyan kҽndlҽrini bildirmҽlidir. ―Qaasan‖ isҽ Ucarın Qazyan kҽndi dҽ ola bilҽr. ―Qaasan‖ı Pirhҽsҽnli kimi vermҽkdҽ mҽhz Ağsu ҽrazisindҽ Pirhҽsҽnli kҽndinin olması faktını ҽsas götürmüşҽm.

Qeyd 52.Hacı Rəsul bəy Hacı Şeyxəli oğlu. Hacı Çҽlҽbinin ҽmisi Hacı Şeyxҽlinin oğludur. [(Кҽрим аға Фатеһ. Göst. mҽnbҽ,сҽһ.16.) Bir sözlҽ, Hacı Rҽsul bҽy Şeyxҽli oğlu ilҽ Hüseyn xan Müştaq nҽsillikcҽ ҽmi uşaqları olmuşlar.­V.As. Qeyd 53. Bideyiz kəndi. Şҽkinin kҽndi olub, Aşağı vҽ Yuxarı Küngüdlҽr arasında yerlҽşir. ASE­yҽ düşmҽmişdir.

Qeyd 54.Küngüdlər. Şҽkinin kҽndlҽridir. Dağlıq hissҽdҽ yerlҽşҽn kҽnd Baş Küngüd, aran hissҽdҽ yerlҽşҽn kҽnd isҽ Aşağı Küngüd adlanır. Baş Küngüd r­n mҽrkҽzindҽn 30 km. şm.­ş­dҽ ( çox tҽҽssüflҽr ki, ensiklopediyada kiril ҽlifbası ilҽ ―ҹ.­ш.­дҽ‖ , yҽni cҽnub­şҽrqdҽ

257

Şҽki­ Oğuz Şosse yolundan şimalda, Qızılqaya dağının ҽtҽyindҽ yerlҽşir. (Bax.ASE,II c.Bakı, ASE Baş Redaksiyası,1978, sҽh.47.)

Aşağı Küngüd isҽ r­n mҽrkҽzindҽn 25 km. c.­ş.­dҽ, Şҽki­Oğuz şosse yolundan 5 km. cҽnubda (ensiklopediyada ―aralıda‖) yerlҽşir. (Bax.ASE, I c, yazılmışdır)

Bakı, ASE Baş Redaksiyası,1976, sҽh.508.)

Qeyd 55. ...üç Nemҽtabadın... Aşağı Nemҽtabad vҽ Yuxarı Nemҽtabad kҽndlҽri vҽ Nemҽtabad kҽndi nҽzҽrdҽ tutulur. Sovet dönҽmindҽ Aşağı vҽ Yuxarı Nemҽtabadlar Ağdaş (Bax.Азҽрбајҹан ССР .Инзибати –ҽрази бҿлҝүсү. Бакы,‖Азҽрнҽшр‖, 1979. Сҽһ.21­22.), Nemҽtabad isҽ Yevlax ҽrazisinҽ daxil edilmişdir (Bax.Азҽрбајҹан ССР .Инзибати – ҽрази бҿлҝүсү. Сҽһ.56.). Tarixҽn isҽ Nemҽtabad Şҽki xanlığının Alpout mahalına daxil olan kҽndlҽrdҽn biri olmuşdur. (Bax. З.Ҽ. Ҹaвaдoвa. Göst. ҽsҽri, Sҽh.63.Cҽdvҽl 10.)

Qeyd 56. Mürsəl. Ağdaşın kҽndidir. Çox tҽҽssüflҽr olsun ki, Şҽki xanlığının Ağdaş mahalının kҽndlҽri sırasında onun adı ―Nursal‖ kimi (Bax. З.Ҽ. Ҹaвaдoвa. Göst. ҽsҽri, Sҽh.61.Cҽdvҽl 8.) verilmişdir.

Qeyd 57.Qəribli. Ağdaş rayonunun kҽndlҽrindҽn biridir.

Tovuzun Qҽriblisindҽn fҽrqli olaraq (ASE, III c.Bakı, ASE Baş Redaksiyası, 1979, sҽh.142.) Ağdaşın Qҽriblisi ASE­yҽ daxil edilmҽmişdir.

Qeyd 58.Qarasuqumlaq. Ağdaşın kҽndidir. Bu da ―Qumlaqqarasu‖ adı ilҽ Şҽki xanlığının Alpout mahalının kҽndi kimi (Bax. З.Ҽ. Ҹaвaдoвa. Göst. ҽsҽri, Sҽh.63.Cҽdvҽl 10.) tҽqdim olunmuşdur.

Qeyd 59.Şıxlı. Ağdaşın kҽndidir. Xanlıq dövründҽ dҽ Ağdaş mahalının (Bax. З.Ҽ. Ҹaвaдoвa. Göst. ҽsҽri, Sҽh.61.Cҽdvҽl 8.) tҽrkibindҽ olmuşdur.

Qeyd 60. Hapıtlı. Eyni adlı kҽnd hҽm Ağdaş, hҽm dҽ İsmayıllı rayonlarında vardır. Xanlıq dövrünün inzibati­ҽrazi bölgüsündҽ Hapıtlı kҽndi Qutqaşın mahalının (Bax. З.Ҽ. Ҹaвaдoвa. Göst. ҽsҽri, Sҽh.64.

Cҽdvҽl 11.) tҽrkibindҽ olmuşdur. Zarinin Ağdaşlı olduğunu nҽzҽrҽ alaraq, onu Ağdaşın kҽndi kimi tҽqdim etmişҽm.

258

Qeyd 61.Qış günü çünki dönər şol cənnətül-məvaya kürk.

M.P. Vaqifin mҽlum müxҽmmҽsi bu misra ilҽ başlayır. (Bax.M.P.Vaqif. Ҽsҽrlҽri.Bakı, ―Azҽrnҽşr‖, 1968, sҽh.193.Qeyd­sҽh.262.)

Qeyd 62.Şair tüfҽng istҽyir. M.P. Vaqifin ―Tüfҽng‖rҽdifli müxҽmmҽsinin mҽzmununa işarҽdir.

Qeyd 63. ...mən şair dostuma bir cavab məktubu. da yazmışam. H.Müştaqın M.P.Vaqifin ―Tüfҽng‖ rҽdifli müxҽmmҽsinҽ ―Tüfҽng‖ rҽdifli müxҽmmҽslҽ cavab vermҽsinҽ işarҽdir.

Qeyd 64. Sən necə həmdəmsən, ey badi-səba... Kҽlbirli Rafeinin bu qoşması F.Köçҽrli.nin ―Azҽrbatcan ҽdҽbiyyatı‖ kitabının I cildinin 258­ci sҽhifҽsindҽn götürülmüşdür.

Qeyd 65.Gecə -gündüz intizarın çəkərəm. Şabalıdlı Molla Yusif Racinin bu şeiri S.Mümtazın 1935­ci ildҽ nҽşr edilmiş ―El şairlҽri‖ kitabının II cildinin 198­ci sҽhifҽsindҽn götürülmüşdür.

Qeyd 66. Şҽki mahalında, Ağdaş elindҽ. Ağcayazılı Hacı Mҽhҽmmҽd Çҽlҽbi Ҽfҽndi Zarinin bu şeiri S.Mümtazın 1935­ci ildҽ nҽşr edilmiş ―El şairlҽri‖ kitabının II cildinin 409­cu sҽhifҽsindҽn götürülmüşdür.

Qeyd 67.Tapdı zülm iki eldə zühur... Ağcayazılı (Ağdaşlı) Hacı Mҽhҽmmҽd Çҽlҽbi Ҽfҽndi Zarinin bu şeiri isҽ H.Araslının ―XVII­XVIII ҽsr Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatı tarixi‖ kitabının 239­240­cı sҽhifҽlҽrindҽn götürülmüşdür.

Qeyd 68. Bu nə qaş, bu nə göz, qibləm, bu nə şivə, nə iymadır? Şҽkili Nҽbinin bu qҽzҽli Cahangir Gҽhrҽmanovun tҽrtib etdiyi ―Azҽrbaycan klassik ҽdҽbiyyatından seçmҽlҽr‖ antologiyasının III cildinin 433­cü sҽhifҽsindҽn götürülmüşdür.

259

Qeyd 69. 1767-ci il, aprel...

Mən öz əsərim üçün mənbələrdəki 1767-ci il tarixini əsas götürdüm. Sözü gedҽn hadisələr isə mənbələrdə müxtəlif tarixlərdə (1767 vҽ ya 1768) vҽ müxtҽlif mҽzmunlarda (Мҽһҽммҽд Сҽид хан чарҽсиз галыб Фҽтҽли ханын, Ағасы хан исҽ Һүсејн ханын јанына ҝетди. –A.Bakıxanov.… Считая главным сво­ им врагом Кубинское ханство, ширванские правители со свитой решили сдаться Гусейн­ хану шекинскому ..Шемахинской хан с.. средним братом Агасы ханом со многими знатными старшинами…пришли под защиту шекинскому Сухеину хану…­Г.Б. Абдуллаев.) öz ifadҽsini tapır: I.Һиҹри 1181-ҹи (1767) илдə

Фҽтҽли хан Шҽки ханы Һүсејн ханла бирликдҽ ... гҽдим Шамахы шҽһҽрини мүһасирҽ етдилҽр. Мҽһҽммҽд Сҽид хан чарҽсиз галыб Фҽтҽли ханын, Ағасы хан исҽ Һүсејн ханын јанына ҝетди. Һүсејн хан Ағасы ханы кор етди. Фҽтҽли хан да Мҽһҽммҽд Сҽид ханы һҽбсҽ алыб Дҽрбҽндҽ ҝҿндҽрди , шҽһҽри дҽ Ағсуја кҿчүрдү. Һҽр ики тҽрҽфдҽн ики наиб тҽ’јин етдилҽр. Ҿлкҽни ики һиссҽјҽ бҿлдүлҽр. Сҽ’дари вҽ Гҽсани маһаллары (Bu mahalların yerlҽҽşdiyi coğrafiyanı dҽqiqlҽşdirҽ bilmҽdim. İsmayıllı rayonunun Sҽrdҽhar vҽ Qҽrsҽlҽ kҽnd adlarındakı cüzi fonetik oxşarlıq da qҽti bir fikrҽ gҽlmҽyimҽ kömҽk etmҽdii.O yerlҽri addım­addım gҽzib, qarış­qarış öyrҽnmҽk ehtiyacını yaşadım.­V. As.) Һүсејн хана, Ширванын галан һиссҽси исҽ Фҽтҽли хана чатды....Котеван

галасында сакин олуб, ҿлкҽсини ҝери алмаға чалышан кор Ағасы хан Һүсејн хана пҽнаһ апарды. (A.Бакыханов.Göst. ҽsҽri.. сҽһ.367­368.)

II.Qubalı Fҽtҽli xan Şamaxılı Mҽhҽmmҽd Seyid xanla Hüseyn xanın mübahisҽlҽrindҽn istifadҽ edҽrҽk ona Şirvan xanlığına qarşı sazişҽ girmҽyi tҽklif etdi. 1767- ci ildə müttҽfiqlҽr Şirvan torpağına daxil oldular. (Bax.Azҽrbaycan tarixi. Göst. Ic. sҽh. 527. Bu mҽnbҽnin 547­ci sҽhifҽsindҽ ―1768­ci ilin mayında fҽtҽli xanın qoşunu Şamaxıya doğru irҽlilҽdi. Eyni vaxtda Qubanın müttҽfiqi şҽki xanı da Şamaxıya hücuma keçdi. ...Qҽlҽbҽdҽn sonra Şamaxı xanlığının az hissҽsi Şҽki xanlığına, qalan hissҽsi isҽ Quba xanlığına tabe edildi‖ şҽklindҽ mҽlumat verilmişdir.) ... Şirvan xanlığının qҽrb hissҽsi Şҽki

xanlığının tҽrkibinҽ qatıldı.Hüseyn xan Fҽtҽli xanın mҽslҽhҽtilҽ Ağası xanın gözlҽrini çıxartdıraraq Şҽki mahalına (Hazırda Ağdaş rayonunun üzҽrindҽ olan

Kotavanın vaxtilҽ Şҽki mahalına deyil, Şҽki xanlığının Alpout

mahalına aid olduğunu qeyd 48­49­da göstҽrmişҽm.­V.As.) gҽtirdi vҽ Kür çayı sahilindҽ Кotevan adlı ҽrazidҽ yerlҽşdirdi. (Bax.Azҽrbaycan tarixi. Göst.

Ic. sҽh. 527.) III.Fҽtҽli xan 1767­ci ildҽ Şҽki xanı ilҽ ittifaq bağlayıb Şamaxı xanlığını işğal etdi.(Bax.ASE, IX c.Bakı, ASE­nin Baş Redaksiyası,

260

IV. ...В 1767 г. 12­тысячное воско из сальян, Дер­ бента, и Баку двинулось в поход на Шемаху. ((Bax.Г.Б. Абдуллаев.

Göst.ҽsҽri, стр.48.) …В 1768г. Фатали­хан подготовил сильное войско … В союзе с ним выступал Гусейн­хан шекинский.. … Считая главным своим врагом Кубинское ханство, ширванские прави­ тели со свитой решили сдаться Гусейн­ хану шекинскому. …То ли по наущению Фатали –хана, то ли в соот ветствии со своими планами шекинский хан приказал ослепить молодого … Агаси­ хана, Магомед сеид­хана и их родственников взял под стражу. По другим сведениям пятидесятилетний и дряхлый магомед Сеид­ хан был оставлен на свободе. .(Bax. Г.Б.Абдуллаев. Göst. ҽsҽri, cтр.

49.) Местечко , где укрепился Агаси­хан, Бакиханов и Алкадари называют Котеван, на берегу Куры. У Буткова это местечко именуется Эловле. .(Bax. Г.Б.Абдуллаев. Göst. ҽsҽri, cтр. 47, прим.9.)

V.Шамахы ханы мҽғлуб едилдикдҽн сонра Шамахы ханлығынын Сҽ’дари вҽ Гҽсаи маһаллары Јени Шамахы илҽ бирликдҽ Шҽки ханына чатды.Шҽки ханлығынын сҽрҽнҹамына кечмиш ики маһала вҽ Јени Шамахыја Манаф бҽј тҽ’јин олунду. (Маһмуд Исмајыл, Маја Бағырова. Göst.ҽsҽri,сҽһ.36.) VI. ..Шемахинской хан с.. средним братом Агасы ханом со многими знатными старшинами…приш­ ли под защиту шекинскому Сухеину хану… Шекинской хан их к себе прибрал, то дал знать Фетх Али хану.Фетх Али хан присоветовал шекинскому хану ево Агасы хана глаз лишить.[( Из 1986, sҽh.539.)

донесения российского консула М.Е. Cулякова в Государственную Коллегию иностранных дел о захвате Ширвана кубиниским и шекинским ханами. июня 16 дня1768. Сальяны....( Bax.Г.Б. Абдуллаев.Göst.ҽsҽri, стр.158.)]

Qeyd 70. Köhnҽ vҽ Yeni olmaqla­hҽr iki Şamaxının xanları Fҽtҽli xana deyil, mҽnҽ sığınmışlar. Bu mҽqamda 68­ci qeydin III, V bҽndlҽrindҽki mҽlumatlara ҽsaslanıb hҽr iki Şamaxı xanının Şҽki xanına pҽnah gҽtirmҽsini daha real hesab etdim.

Qeyd 70. İndi isҽ mҽn Fҽtҽli xanın tҽlҽbi ilҽ köhnҽ Şamaxının hakimi Mҽhҽmmҽdsҽid xanı vҽ ҽtrafını nҽzarҽt altında saxlamalıyam.

(Bax.Qeyd

68,

III

vҽ

261

V

bҽndlҽr.)

Qeyd 71.Yeni Şamaxının xanı Ağası xanın isə gözlərini çıxartdırmalıyam.(Bax.Qeyd 68.I, II, III vҽ V bҽndlҽr.)

Qeyd 72.Şah I Abbas isҽ bҽbҽklҽrin çıxarılıb ҽşyayi­dҽlil kimi ortaya qoyulmasını tҽlҽıb edirdi...( Sҽfҽvilҽrdҽ gözün kor edilmҽsi haqqında ҽtraflı mҽlumat üçün bax. Vaqif Aslan. Seçilmiş ҽsҽrlҽri, 4 cilddҽ. 3­cü cild.

Tҽrcümҽlҽri. Bakı, ―Tҽhsil‖NPM, 2010.sҽh. 149­151.)

Qeyd 73.Manaf xan. Şamaxı xanlarının mҽnsub olduğu Xançobani tayfasının Sҽrkҽr ailҽsindҽndir, Allahverdi bҽyin nҽvҽsidir, Mҽhҽmmҽdsҽid xanın vҽ Ağası xanın kiçik qardaşı Ağarҽzi bҽyin oğludur. Onun atası Ağarҽzi bҽy 1758­ci ildҽ fҽtҽli xanla döyüşdҽ hҽlak olsa da, ҽmilҽri mҽhҽmmҽdsҽid xan vҽ Ağası xan 1765­ci ildҽ Kҽrim xan Zҽnddҽn xanlıq titulu haqqında sҽnҽd almış, Şirvan xanlığına sahib olmuşdular. Ҽsil­nҽcabҽtinin Şҽki xanlığına münasibҽtini nҽzҽrҽ alaraq, 1767­ci il hadisҽlҽrindҽn sonra Hüseyn xan Müştaq onu Yeni Şamaxıya hakim tҽyin etmişdi. (Bax.Azҽrbaycan tarixi. Göst. Ic. sҽh. 548.)

Qeyd 74.1769-cu ilin yayı. Bu dövrün dҽ hadisҽlҽri mҽnbҽlҽrdҽ müxtҽlif tarixlҽr vҽ illҽrlҽ öz ifadҽsini tapır. I. ―Bu vaxt Şirvanda Manaf bҽyin başçılığı altında Fҽtҽli xana qarşı sui­ qҽsd hazırlandı.

Sui­qҽsdçilҽr Şҽki xanlığının kömҽyinҽ arxalanırdılar. 1768-ci ilin avqustunda qҽsdin üstü açıldı. Fҽtҽli xan ... Manaf bҽyi hҽbs edҽrҽk Dҽrbҽndҽ göndҽrdi. 1768-ci il sentyabrın 11-də Hüseyn xanla döyüşdҽ Fҽtҽli xan qalib gҽldi. O, Hüseyn xanın Ağsuya tҽyin etdiyi vergi yığanları qovdu.Şҽki xanlığının ixtiyarında olan torpaqları Qubaya birlҽşdirdi. Öz iddialarından ҽl çҽkmҽyҽnŞҽki xanı ikinci döyüşdҽ dҽ mҽğlub oldu.1769-cu ilin iyununda Hüseyn xanla Fҽtҽli xan arasında yeni müqavilҽ bağlandı. ... Hüseyn xan Fҽtҽli xana hҽrbi qüvvҽ, lazım olduqda qoşun vermҽyi vҽ Şamaxının işlҽrinҽ qarışmamağı öz öhdҽsinҽ götürürdü. [(Çox tҽҽssüflҽr olsun ki, bu məlumat “XIV fəsil. Azərbaycan xanlıqları” bölməsinin “§3.Quba xanlığı” yarımbölməsində “Şamaxı, Şəki və Cavad xanlıqlarının Qubaya birləşdirilməsi” adı ilə təqdim edilmişdir. Məlum məsələdir ki, 1769-Şamaxı tam şəkildə Qubaya birləşdirilsə də, artıq 1768-ci ildən rəsmi sənədlərdə Fətəli xan Dərbəndin, Qubanın və Şamaxının 262

xanı adlanırdı.(Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр. 49­51.55.)

Bu siyahıda Şəkinin adı yox idi. XIV fəslin “Şəki xanlığı” bölməsi AR EA-nın müxbir üzvü, prof.M.Ə.İsmayılov və prof.S.A.Məmmədov tərəfindən yazılsa da, Şirvan xanlığının Şҽki tabeçiliyindҽ olan torpaqlarının Qubaya birlҽşdirilmҽsini Şҽki xanlığının Qubaya birlҽşdirilmҽsi kimi tҽqdim edilmҽsi, hҽr halda, tarixin tҽhrifindҽn başqa bir şey deyildir. Ҽn biabırçı hal isҽ indi sitat gҽtirҽcҽyim cümlҽdҽ özünü daha da aydın göstərir: “İndi Qubanın qarşısında yeni mҽsҽlҽ­ Şamaxını tҽkcҽ Cҽnubi Dağıstan vҽ Qarabağ feodallarından deyil, hҽm dҽ Şҽki hücumlarından qorumaq mҽsҽlҽsi dayanırdı‖. (Bax.Azҽrbaycan tarixi. Göst.

Ic. sҽh. 548 )] II. 1768 г.сентября 10. “Фетх Али хан … приехавши в новую Шемаху… Менаф бека с тремя знатными старшинами взял в арест для того, что … дал знать то свое намерение через письма шекинскому Усейн хану. …Отправил за крепким караулом в Дербент. Фатали –хан … желает … определить в старой Шемахе брата своего Абдуллу бека наибом, а Новую Шемаху отдавал в управление шемахинскому Мухамед Сеид­хану, но токмо он Мухамед Сеид хан на себя того не принял… и по окончании …желает итти на шекинского хана”…. [(. Из рапорта чиновника российского консульства И. Матвеева, астраханского купца С. Шарипина, и приказчика Е. Замятина консулу М.Е. Сулякову …о разгроме заговора в Шемахе , направленного против Кубинского ханства. Г.Б. Абдуллаев.Göst.ҽsҽri, стр.158­ 159.)] III.1769 г. Июля 25. По секрету. … Между кубинским

Фет Али ханом и шекинским Усеит ханом же имелась ссора и друг против друга с обеих сторон высланы были войска, только баталии еше не было, Шемахинские хаджи потаенно письмннно дали знать шекинскому хану … когда будеть сражение, то ему с стороны своей помогать станут…(Рапорт астраханского губернатора генерал­майора И. Бекетова В Государственную коллегию иностранных дел о разгроме заговора группы ширванских фоедалов против власти Кубинского ханства. Г.Б. Абдуллаев.Göst.ҽsҽri, стр.162..) IV. 1769 г.августа 16. Усейн

хан без всякого умедления собрал десять тысячвоенного народа и выступил из своих границ в минувшем июне месяце ... Фетх­ Али хан… А при нем лагерь состоял в пятнадцати тысячах че­ ловек, но в том числе пять тысяч шемахинского войска. …Усейн –хан … принужден был без всякого сопротивления сдаться на произволение Фатали­хана, которой при … таком случае 263

того Усейн­хана обяэал присягою с таким договором ежели а военное время потребует от него вспомогательного военного народа,.. в протчее же время от нечаянных неприятельских набегов охранять целость шемахинских границ. Фетх­Али хан… бывшего шемахинского Сеит хана и с ним двадцать шесть человек аджей послал в Дербент под крепкий арест. (Донесение российского консула М.Е. Сулякова в Государственную коллегию иностранных дел о разгроме заговора ширванских феодалов против власти Кубинского ханства. Г.Б. Абдуллаев.Göst.ҽsҽri, стр.163­ 164.) V. 1768 20 sentyabr. Hüseyn xan Şamaxıya yaxınlaşdı vҽ Aҽtҽli xanın qoşunlarının bir cinahını mҽğlubiyyҽtҽ uğratdı.Bu vaxt şamxal öz qoşunları ilҽ Fҽtҽli xana kömҽyҽ gҽldi, onlar birlҽşҽrҽk Hüseyn xana hücum etdilҽr...Şamaxı xanlığı ҽrazisinin Yeni vҽ Köhnҽ Şamaxı adı altında inzibati bölgüsü lҽğv olundu. 1769-cu ilin iyulunda Hüseyn xanla Fҽtҽli xan arasında yeni müqavilҽ bağlandı. ...Hüseyn xan Fҽtҽli xana hҽrbi qüvvҽ lazım olduqda ona qoşun vermҽyi vҽ Şamaxının işlҽrinҽ qarışmamağı öhdҽsinҽ götürürdü. .(Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova. Göst. ҽsҽri. sҽh.37­38.).

Qeyd 75. 26 aвгуста 1768 г. В письме в Сальяны к М.Е.Сулякову Фатали­хан сообщал, .. стремился уверить русского консула, что население города добровольно преподносло ему ключи от крепостных ворот. ..Консул Суляков ответил Фатали­ хану… и поздравил его с успехом.(Г.Б. Абдуллаев. Göst. ҽsҽri с.50.) Ҽhsҽn belҽ mҽktuba vҽ ҽhsҽn belҽ tҽbrikҽ!­V.As.1769 г.июня 21. Из письма фатали –хана кубинского российскому консулу М.Е.Сулякову о содействии Kубинского ханства русским подданным и сохранении дружбы с Россией. (Г.Б. Абдуллаев. Göst. ҽsҽri с.161­162.)

Qeyd 76.”1756­ cı ildҽ Pyotr Matveyeviç adlı birisi ilҽ müqavilҽ bağlandığını iddia etmҽklҽ vҽ bu barҽdҽ 17 mart 1768­ci ildҽ rus konsulu Sulyakova yazılı mҽlumat vermҽklҽ” ... .(Г.Б. Абдуллаев. Göst. ҽsҽri. с.65.) özünü rusların yanında şirin salan Fҽtҽli xanın mövqeyinҽ işarҽ edilir.

264

Qeyd 77. Rus konsulu M.E.Sulyakovun 16 iyun 1768-ci il tarixli məktubu.(Г.Б. Абдуллаев. Göst. ҽsҽri. с.158.) nҽzҽrdҽ tutulur. Fҽtҽli xanın mҽktubunun 26 avqust 1768-ci ildə .(Г.Б. Абдуллаев. Göst. ҽsҽri. с.50.) yazıldığını nҽzҽrҽ alsaq, bu iki mҽktub arasında 70 gün fҽrq olduğunu görҽrik.

Qeyd 78.Yeni Şamaxını almaq üçün fҽtҽli xan vҽ onun tҽrҽfdarlarının uydurduqları şaiyҽlҽrҽ işarҽ edilir.

Qeyd 79. Fҽtҽli xan tҽrҽfdarları belҽ bir mҽktubun da olduğunu iddia edirdilҽr.(Ҽtraflı mҽlumat üçün bax. Qeyd 68.)

Qeyd 80.Ҽtraflı mҽlumat ümün bax. .Г.Б. Абдуллаев. Göst. ҽsҽri.

с.60­63.

Qeyd 81. Bax. Г.Б. Абдуллаев. Göst. ҽsҽri. с.63.

Qeyd 82. Ҽtraflı mҽlumat üçün bax. qeyd 74, II. Qeyd 83. Şҽkinin Baş Küngüd kҽndindҽ Hüseyn xan Müştaq qarşı baş verҽn itaҽtsizliyҽ işarҽdir. (Ҽtraflı mҽlumat üçün bax. Салман Мүмтаз.Азҽрбајҹан ҽдҽбијјатынын гајнаглары. сҽh. сҽh.92­93; Һ.Aраслы. Göst. ҽsҽri. sҽh.235.)

Qeyd 84.Dostməhҽmmҽd. Baş Küngüddҽ Hüseyn xana qarşı çıxanların başçısı. M.V.Vidadi ―Müsibҽtnamҽ‖ҽsҽrindҽ onu ―Hacı Mҽhҽmmҽd kinҽdar‖ adı ilҽ tҽqdim edir. (Видади. Ҽсҽрлҽри.Тҽртиб едҽни: Һҽмид Араслы.Азҽрнҽшр, 1977.сҽһ.65.)

Qeyd 85. Həsən ağa... Hacı Çҽlҽbi xanın böyük oğlu, Hüseyn xan Müştaqın atasıdır. (Bax.K.Fateh. Göst.ҽsҽri, sҽh.18.) Nadir şahın vҽfatından sonra Hacı Çҽlҽbi Tҽbrizi alır, Sҽdrҽddin Ҽfҽndi adlı xeyirxah vҽ alim bir adamı ora naib tҽyin edir.Bundan bir qҽdҽr sonra İrandan Ҽmiraslan Sҽrdar adlı bir şҽxs Şҽkiyҽ hücum edir. O geriyҽ qaytarılsa da, bu davada Hҽsҽn ağa şҽhid olur. (Salman Mümtaz.

Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatının qaynaqları. sҽh.80­81.;eyni adlı kitab latın qrafikası ilҽ, sҽh.84­85; K.Fateh. Şҽki xanlarının müxtҽsҽr tarixi.Bakı, 1958.sҽh.17.) Ҽmiraslan

265

xan Nadir şah Ҽfşarın ҽmisi oğludur.Tҽbrizin valisidir, şahın ҽmriylҽ Azҽrbaycanın vҽ bütün Qafqazın hökimdarı tҽyin edilmişdir.1739­ 1748­ci illҽrdҽ ömr sürmüşdür. Nadir şahı qardaşı oğlu Ҽliqulu (Adil lҽqҽbli) xan keşikçilҽrinin ҽliylҽ qҽtl etdirir, Ҽmiraslan xanı isҽ Tehranda özünü İran şahı elan edҽn ildҽ Adil şahın kiçik qardaşı İbrahim xan1748­ci ildҽ boğduraraq öldürtdürür. (Tahirҽ Hҽsҽnzadҽ.

XVIII­XIX ҽsrlҽrdҽ Azҽrbaycanda yaşamış azҽrbaycanlı ictimai­siyasi xadimlҽr.

Bakı, ―Nurlan,‖2007.sҽh.52­56.)

Qeyd 86. Hacı Çҽlҽbi xan Böyük oğlu Hҽsҽn ağanı ҽsir aparılan adamları geri almaq üçün Nadir şahın yanına göndҽrmişdi. O da atası çҽlҽbi xan kimi nadir şahın qarşısında mҽğrur dayanmışdı. O. Nadir şahın ―Neçün sҽnin atan mҽndҽn rugҽrdan olub itaҽt eylҽmҽdi?‖ sualına ―Mҽnim o hҽddim yoxdur ki, sҽnҽ cavab verҽ bilҽm vҽ nҽ o hҽddim yoxdur ki, atama bir söz deyҽ bilҽm. Mҽn qulluğuna ölmҽyҽ gҽlmişҽm: ya mҽni öldür, ya izn ver, ҽsirlҽri aparım‖ deyҽ cavab vermişdi. Hҽsҽn ağanın böylҽ cҽsuranҽ danışmağı Nadir şahın xoşuna gҽldiyindҽn ҽsirlҽri azad edҽrҽk Hҽsҽn ağanı da mürҽxxҽs etmişdi.

(Salman mümtaz. Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatının qaynaqları, Bakı, Avrasiya press,2006.

Sҽh.84.)

Qeyd 87. 1770 – ci il mҽnbҽlҽrdҽ Baş Küngüd hadisҽlҽrinin açıqlanması fonunda Hüseyn xan Müştaqın ҽmisi Cҽfҽr ağanın qҽtli vҽ digҽr ҽmisi Hacı Ҽbdülqadir xanın ondan intiqam almaq mҽqsҽdi ilҽ Qarabağ xanlığına sığınması ilҽ ҽlamҽtdardır.

Qeyd 88. Hüseyn xan Müştaqın ҽmisi Cҽfҽr ağanın ölümü bir qayda olaraq mҽnbҽlҽrdҽ belҽ tҽsvir olunur: I. Һүсейн хан(ын) ханлығындан бир нечҽ ил кечҽндҽн сонра бир пара кҽслҽр Ҹҽфҽр ағая тҽһрик верирлҽр ки, сҽн Һаҹы Чҽлҽбинин оғлусан. Һүсейн хан нҽвҽсидир. Нҽйчүн сҽн хан олмурсан, о хан ола. Ҹҽфҽр аға да бундан ҿтрү Һүсейн хандан ҽдавҽт элҽр... Һүсейн хан чарҽ тапмаз. Ҹҽфҽр ағаны ҿлдүрүр.(Bax. K.Fateh. Göst. mҽnbҽ.sҽh.18.) II. Бу һалда Һаҹы Ҽбдүлгадир хан һҽҹҹҽ ҝетмиш имиш вҽ Ҹҽ’фҽр аға да мүтҽвари олуб ҝизлҽниб имиш.... Һүсейн хан да ҝҽлиб ҽмисинин мҽснҽдиндҽ хан олубдур, 1184 (1770­71) –ҹү сҽнҽдҽ. Ҹҽфҽр аға 266

да завийҽдҽн чыхыб, ханлыг иддиасына дүшүбдүр. Һүсейн хан Ҹҽфҽр ағаны гҽтл етдирибдир.(Һаҹы Сейид Ҽбдүлһҽмид. Göst.mҽnbҽ. сҽһ.28.) III.1770­ci ildҽ Ҽmisi Cҽfҽr ağa ilҽ yola gedҽ bilmir vҽ onu qҽtl etdirir.

(A.Bakıxanov.Gülüstani­İrҽm. Qarabağnamҽlҽr, II cild.sҽh.370.

B.‖Yazıçı‖1989.) Qeyd: Mən bu qətlin birbaşa Hüseyn xanın əliylə deyil, dolayısı ilə olduğuna üstünlük verdim.-V.As.

Qeyd 89. Dardoqqaza doğru... Hacı Ҽbdülqadir xanın Şҽkidҽn üz döndҽrib Qarabağ xanlığına sığınmasına işarҽ. Mҽnbҽlҽr belҽ yazır: I. Һүсейн хан чарҽ тапмаз. Ҹҽфҽр ағаны ҿлдүрүр. Вҽ Һаҹы Ҽбдүлгадир Ҹҽфҽр ағанын гардашыдыр, бу ишдҽн күдурҽт едиб ... Күр кҽнарында Дар­доггаз адлы бир ада вар, орада бир бҽрки сҽнҝҽр гайырыб, Гарабағлы Ибраһим хан да, о да булара кҿмҽк олуб.(Bax. K.Fateh. Göst. mҽnbҽ.sҽh.19.) II. Һүсейн хан Ҹҽфҽр ағаны гҽтл етдирибдир. Һаҹы Ҽбдулгадир хан Mҽккҽдҽн ҝҽлиб бу һалҽти ҝҿрҽндҽ үч нҽфҽр бҽйлҽрлҽ Нохудан фҽрар едиб, ҝедиб Күр кҽнарында Дар­доггаз адлы мҿвсүм олан мҽгамда сакин олубдур. Ҽтраф вҽ ҽкнафдан үстүнҽ(башына) күллү адам ҹҽм олуб, адыны Хаҹы хан тҽсмийҽ едиблҽр.(Һаҹы Сейид Ҽбдүлһҽмид. Göst.mҽnbҽ.сҽһ.28.)

III. 1770­ci ildҽ Ҽmisi Cҽfҽr ağa ilҽ yola gedҽ bilmir vҽ onu qҽtl etdirir. Ҽbdülqadir xan bundan sonra onunla düşmҽn kҽsilib, Kür kҽnarında Dardoqqaz deyilҽn yerdҽ sakin oldu. (A.Bakıxanov.Gülüstani­ İrҽm. Qarabağnamҽlҽr, II cild.sҽh.370. B.‖Yazıçı‖1989.)

Qeyd 90. Aşağı karvansara. Şҽkinin günümüzҽ qҽdҽr gҽlib çatmış tarixi­memarlıq abidҽlҽrindҽn biridir. Şҽhҽrin Yuxarı baş hissҽsindҽ yerlҽşir.

Qeyd 91.Oraban. Şҽki rayonunun kҽndlҽrindҽn biridir. ASE­dҽ öz ҽksini tapmamışdır.

Qeyd 92.Daşağıllar.

Dağlıq hissҽdҽ yerlҽşҽn Daşağıl Baş Daşağıl, aranda yerlҽşҽn Daşağıl isҽ Aşağı Daşağıl adlanır.Sovet dönҽmindҽn qalma dҽli­tҽrsinҽ inzibati­ҽrazi bölgüsünҽ görҽ Baş Daşağıl Oğuza, Aşağı Daşağıl isҽ Şҽkiyҽ baxır. Baş Daşağıl r­n mҽrkҽzindҽn 25 km.şimal­ qҽrbdҽ (ASE­yҽ görҽ şm­da.­ Bax.ASE, II c. Bakı, ASE­nin Baş Redaksiyası, 1978, sҽh.47.), Baş Qafqaz silsilҽsinin 267

cҽnub ҽtҽyindҽ, Daşağıl çayının sahilindҽ yerlҽşir. Aşağı Daşağıl isҽ ensiklopediyamızda yoxdur, lakin o da Şҽkidҽn tҽxminҽn 25­30 km. c.­ş.­dҽ yerlҽşir.

Qeyd 93.Ҽzm­cҽzm etdi Hüseyn xan Şirvan Künkütҽ. Şҽkili şair Nҽbinin mҽşhur müxҽmmҽsi mҽhz bu misra ilҽ başlanır.(Bax. Salman mümtaz. Azҽrbaycan ҽdҽbiyyatının qaynaqları, Bakı, Avrasiya press,2006. Sҽh.99; Azҽrbaycan klassik ҽdҽbiyyatından seçmҽlҽr. Sҽh.437.)

Qeyd 94.Nuhdan qalma Nuxa. Nuxanın Nuh peyğҽmbҽrin adı ilҽ bağlılığına işarҽ.Nuxanın Şҽkidҽn fҽrqi dağ döşündҽ yerlҽşmҽsindҽdir.

Qeyd 95.Zəyzidlər. Zҽyzidlҽr üçdür. Şҽkinin kҽndlҽri arasında Zҽyzidlҽr adlanmaları baxımından da maraq doğurur. Baş vҽ Aşağı Göynüklҽr, Baş vҽ Aşağı layısqılar, Baş vҽ Aşağı Şabalıdlar, Baş vҽ Aşağı Kҽldҽklҽr, Baş vҽ Aşağı Küngüdlҽr, Baş vҽ Aşağı Daşağıllardan fҽrqli olaraq Baş , Orta vҽ Köbҽr Zҽyzidlҽrin sırasında Aşağı Zҽyzid yoxdur. Olmuşdurmu, yoxsa ki, olmuşdursa da, unudulmuşdurmu?

Hҽlҽlik bu suala cavab vermҽk çҽtindir. Baş Zҽyzid Şҽkidҽn 10 km. ş.­dҽ, Baş Qafqaz silsilҽsinin cҽnub ҽtҽyindҽ, Zҽyzid çayının sahilindҽ (Bax.ASE, II c. Bakı, ASE Baş Redaksiyası, 1978, sҽh.47.), Orta Zҽyzid Şҽkidҽn 11 km.c.­ş.­dҽ (tҽҽssüflҽr olsun ki, ―c.­ş.­dҽ‖o zamankı başdansovdu dҽqiqlҽşdirilmҽlҽrin nҽticҽsidir. ­ V.As.), dağ ҽtҽyindҽ (ASE, VII c. Bakı, ASE­nin Baş Redaksiyası, 1983, sҽh.377.) yerlҽşir.

Köbҽr Zҽyzid isҽ ASE­yҽ düşmҽmişdir.

Qeyd 96. Fətəli xan Əfşar. Urmiyalı Ҽmir fҽtҽli xan Ҽfşar Ҽraşlu Nadir şahın ҽmisi oğlu vҽ görkҽmli sҽrkҽrdҽlҽrindҽn biridir.

Tҽvҽllüdü mҽlum olmasa da, 1763­cü ildҽ Kҽrim xan Zҽnd tҽrҽfindҽn qҽtl edilmişdir. Nadir şahın ölümündҽn sonra ­1747­ci ildҽn Urmiya xanlığının yaradıcısı kimi tarixҽ düşmüşdür. 1752­ci ilin sonunda Zҽndlҽrҽ qalib gҽlir, Kҽrim xan Zҽndin qardaşı İsgҽndҽr xanı ҽsir alıb edam etdirir. Mҽnbҽlҽr yazır: I.1760­ҹы илдҽ Урмија һакими Фҽтҽли хан Ҽфшар Пҽнаһҽли ханын јанына елчилҽр ҝҿндҽрҽрҽк табе олмасыны тҽлҽб етди. Шуша алты ај мүһасирҽдҽ галдыг­ 268

дан сонра Пҽнаһҽли хан оғлу Ибраһимхҽлили ҝиров вермҽклҽ шҽһҽри мүһасирҽдҽн азад етди. (Bax.Azҽrbaycan tarixi. Göst. Ic. sҽh. 536.)

Hüseyn xan Müştaq onunla görüşü mҽhz bu ҽrҽfҽyҽ tҽsadüf etmişdir.

II.‖1761­ci ildҽ sҽrdar Fҽtҽli xan Ҽfşar Qarabağa gҽlir, Ҽrҽş sultanı Mҽlik Ҽli isҽ onun yanına qaçır ki, onu Şҽkidҽ xan etsin. Hüseyn xan Müştaq bunu bilҽrҽk özü dҽ ora gedir, hҽqiqҽt üzҽ çıxır. Mҽlik Ҽlinin hiylҽgҽrliyi sҽrdarın xoşuna gҽlmҽdiyi üçün onu Müştaqın ixtiyarına verir. Müştaq Mҽlik Ҽlini alıb Şҽkiyҽ gҽtirir vҽ öldürür‖. (K.Fateh. sҽh.18; Qarabağnamҽlҽr, II cild. A.Bakıxanov.Göst. ҽsҽri sҽh. 366.)

III. ...Pҽnah xan... Kҽrim xanla ittifaqa girҽrҽk... Fҽtҽli xanı Urmiya yaxınlığında mҽğlub etdi.(Tahirҽ Hҽsҽnzadҽ.XVIII­XIX ҽsrlҽrdҽ İranda yaşamış Azҽrbaycanlı IV. 1763­cü ildҽ Kҽrim xan Zҽnd tҽrҽfindҽn ҽsir alınan Fҽtҽli xan Ҽfşarın ölümü belҽ tҽsvir edilir: ―Kҽrim xan Fҽtҽli xanı da özü ilҽ bҽrabҽr götürüb,... Şiraza hҽrҽkҽt etdi... İsfҽhan yaxınlığında ...Kҽrim xan Zҽndin qardaşı İskҽndҽrin hҽrb etdiyi mҽnzilҽ gҽlib çatdılar. Bu vaxta qҽdҽr Kҽrim xanın anası... yalvarıb xahiş edirdi ki, Fҽtҽli xanı o dünyaya, qardaşı İskҽndҽr xanın yanına göndҽrsin.... Kҽrim xan etdiyi ҽhd vҽ peymandan dönmҽk istҽmҽyib anasının tҽklifini qҽbul etmҽzdi. Onlar bu mҽnzilҽ yetişdikdҽ Kҽrim xan Fҽtҽli xandan soruşdu: ―Bu mҽnzili tanıyırsanmı, bu necҽ yerdir?‖Fҽtҽli xan da çҽkinmҽdҽn cavab verib dedi: ―Bҽli, bu haman hҽrb meydanı vҽ qorxulu mҽnzildir ki, İskҽndҽr xanın ömrünün günҽşı buada batmışdır‖. Kҽrim xan bu münasibҽtsiz cavabdan qҽzҽblҽnib .... dҽrhal Fҽtҽli xanı axirҽtҽ, öz qardaşı İskҽndҽr xanın yanına göndҽrdi. (Bax. Qarabağnamҽlҽr, I cild. Bakı, ―Yazıçı‖, 1989. ictimai­siyasi xadimlҽr. Bakı, ―Nurlan‖, 2007.sҽh.75.)

Mirzҽ Adıgözҽl bҽy.Qarabağnamҽ.sҽh.47­48.)

II Qeyd 97. Kür qırağında Dardoqqaz. Tҽbiidir ki, Hacı Ҽbdülqadir xan Hüseyn xanın ҽli çatmayacaq qҽdҽr etibarlı bir yerdҽ mҽskunlaşmalıydı.Belҽ bir yer isҽ Ҽrҽş mahalında ola bilmҽzdi. Çünki Ҽrҽş mahalı Şҽki xanlığının tabeçiliyindҽ idi.Kür qırağında` mövsümi bir yerdҽ yerlҽşҽn Dardoqqaz hҽr halda Qarabağ xanlığına 269

aid ҽrazidҽ ola bilҽrdi. Buna görҽ dҽ, Dardoqqazın Bҽrdҽ yaxınlığında, İyirmidörd mahalında olması qҽnaҽtinҽ gҽldim. Bunun Ҽrҽş mahalı ilҽ yaxınlığı da diqqҽti cҽlb edir. Demҽli, Hacı Ҽbdülqadir xan hҽm Hüseyn xandan qorunmaq, hҽm dҽ ona qarşı mübarizҽ aparmaq ümün çox ҽlverişli bir yer seçmimiş imiş.­V.As. Ҽlavҽ olaraq qeyd 89­a bax.

Qeyd 98.Bala Hacı xan Ağakişi bəy oğlu. Hüseyn xan Müştaqın ҽmisi oğlu, Hacı Ҽbdülqadir xanın isҽ qardaşı oğlu olur.

Mҽnbҽlҽrdҽ dҽ onun Hüseyn xanın tҽrҽfdarı olduğu göstҽrilir.Kҽrim ağa Fatehin mҽlumatına görҽ Hüseyn xan ilҽ Ҽbdülqadir xan arasında bir neçҽ dava olubdur, Ağakişi bҽyin oğlu Bala Hacı xan o davaların birindҽ ölübdür. ( Bax. Кҽрим аға Фатеһ. Göst. mҽnbҽ, сҽһ.19.) Mҽn dҽ hҽmin mҽlumata ҽsaslanıb Bala Hacı xanın qҽtlini Hacı Ҽbdülqadir xanla münaqişҽlҽrdҽn birindҽ tҽsvir etdim.­V.As.Mustafa ağa Şuxinin mҽlumatına görҽ Bala Hacı xanın Mahmud ağa adında bir oğlu, onun da iki oğlu vҽ iki qızı olmuşdur.(Mustafa ağa Şuxi. Göst. mҽnbҽ, sҽh.134.)

Mahmud ağadan iki oğlan qalıb:Ağakişi bҽy, Mirzҽ bҽy adlı vҽ iki nҽfҽr dҽ qız qalıbdır.(Hacı seyid Ҽbdülhҽmid.Göst. mҽnbҽ, sҽh.31.)

Qeyd 99. Məsləhət olsaydı, sənin o xan əmin mənim yanıma səni yox, öz oğlu Məhəmmədhəsən ağanı göndərərdi.

Hacı Ҽbdülqadir xanın Hüseyn xandan girov olaraq oğlunu tҽlҽb etmҽsinҽ işarҽ... ―Hüseyn xan Ҽbdülqadirin yanına ... adam göndҽrib, istҽyibdir ki, ... barışıq elҽyҽ. Hacı Ҽbdülqadir bҽy deyibdir ki, ... oğlu Məhəmmədhəsən xan’ı göndҽrsҽ onunla Hüseyn xan yanına gedib barışaram. (Mustafa ağa Şuxi. Göst. mҽnbҽ, sҽh.119.)

Qeyd 100. Müştaq və onunn həyat yoldaşı Sona bəyim... Bu ad mҽnim tҽxҽyyülümdҽn gҽlmҽdir. Mҽn onu sütül övladını hҽqiqҽtin vҽ xanlığın naminҽ girov verҽ bilҽcҽk güclü bir qadın sҽviyyҽsindҽ tҽsҽvvür edib yaratmışam. Ona görҽ ki, mҽnbҽlҽrdҽ Hüseyn xan Müştaqın qadını kimi Gҽncҽli Şahverdi xanın qızı Xeyrҽnnisҽ xanımın, İbrahim xanın qızı Gövhҽr ağanın adları açıqlansa da, Gürcü qızı, o cümlҽdҽn Ҽrҽş sultanının qızı olan xanımının adları açıqlanmır.

Onun adları açıqlanan xanımları haqqında verilҽn mҽlumatlar isҽ belҽdir:I...МҽрһумИбраһим ханын бир гызы да ... Ҝҿвһҽр ханым 270

иди. О да ҽввҽл гыз вахты Шҽки ханына ҝедибдир. Елҽ ки, о ҿлүб, ҝҽлиб јенҽ ҿз ҽмиси оғлу Ханкиши бҽјҽ ҝетмишди. О да ҿлҽндҽн сонра та ҽрҽ ҝетмҽди вҽ ҿвлады јох иди. Ҿз сҽ’јилҽ... ики гит’ҽ мҽсҹиди­ҹамелҽринин һҽр бирини ики дҽфҽ тҽ’мир едиб ... Јүз мин манат пул ҹҽм етмишди ки, апарыб Кҽрбалаји­мүҽллада мҽсрҽф едҽјди.Ҽҹҽл аман вермҽди...Мҽсҹиддҽ дҽфн етдилҽр... Сонра ... ҿзү вҽсијјҽт етмишди апардылар Кҽрбалаји­мүҽллаја вҽ орада дҽфн олунуб вҽ үстҽ бир баб мҽғбҽрҽ бина едиблҽр. (Baharlı. Ҽhvalati­Qarabağ. Qarabağnamələr, II cild. sҽh.283­284.) II. Мҽһҽммҽдһүсејн ханын Шҽки тарихлҽриндҽ ады ҝҿстҽрилмҽмиш Ханлар аға адлы оғлунун Ҝҽнҹҽли Шаһверди хан гызындан доғулмасы, атасынын ҿлүмүндҽн сонра исҽ Гарабағлы Ибраһим хан оғлу Мҽһҽммҽдһҽсҽн хана ҽрҽ ҝетмиш анасы Хејрҽннисҽ ханымын ону да ҿҝеј атасынын јанына апармасы јенҽ Гафгаз Актларында гејд едилмишдир. [(Aydın Mҽmmҽdov.Şҽkinin mҽşhur şair­xanı:Mҽhҽmmҽdhüseyn xan Müştaq.(Ҿлүмүнүн 220­ҹи илиндҽ ҽдҽби јарадыҹылығына бахыш вҽ шҽхсијјҽти илҽ бағлы диҝҽр гејдлҽр)‖Şҽkinin sҽsi­İpҽkçi‖ qҽzeti, sҽh.6. 20 sentyabr 2000­ci il.]III. Mҽhҽmmҽdhüseyn xan Müştaqın digҽr bir

qadını Ҽrҽş sultanının qızı olmuşdur. Bu tarixi hҽqiqҽt mҽnbҽdҽ öz ҽksini belҽ tapmışdır:―Мҽним атам Фҽтҽли хан Мҽһҽммҽдһҽсҽн ханын гардашыдыр, онун анасы Ҽрҽш султанынын гызыдыр. Мҽһҽммҽдһҽсҽн хан Фҽтҽли ханын гоһумлары бҿјүк вҽ чох олмаг... сҽбҽбиндҽн эһтијат элҽр ки, бҽлкҽ хҽраб элҽйҽ,тутуб Фҽтҽли ханын ҝҿзлҽрини чыхарыб, ҿзү дҽ эвиндҽ дустаг элҽр. ( Bax. Кҽрим аға Фатеһ. Göst. mҽnbҽ, сҽһ.19.) Buradan Mҽhҽmmҽdhҽsҽn vҽ Fҽtҽli xanın anaayrı qardaş olduqları aydın görünür.

IV. Hüseyn xan Müştaqın oğlanları ilҽ bağlı olan mҽlumatlar bu qҽdҽrdir: 1.Məhəmmədhəsən xan (?­1831, Hҽştҽrxan), 2.Səlim xan (xanın kiçik oğlu...gürcü qızından olub, ?­?­ M.F. Axundovun qeydinҽ ҽsasҽn bundan ҽvvҽl Ҽrdҽbildҽ imiş vҽ Axund Hacı Ҽlҽsgҽr onunla hҽmsöhbҽt imiş,1826­çı ildҽ Türkiyҽnin Kir şҽhҽrindҽ Şҽkili zҽvvarlarla söhbҽt edib Bu hadisҽ Qafqaz aktlarında qeyd edilmişdir.) , 3.Xanlar ağa [(Gҽncҽli Şahverdi xanın qızı Xeyrҽnnisҽdҽn olmuş, 1780­ci ildҽn sonra Qarabağlı İbrahim xan oğlu Mҽhҽmmҽdhҽsҽn xana ҽrҽ getmişdir,oğlunu da özü ilҽ aparmışdır. (Bax. Aydın Mҽmmҽdov. Göst.mҽqalҽ, sҽh.6.)], 4.Əhməd ağa

[( Ҽmisi Ҽbdülqadir xan xanlığa keçҽndҽn bir neçҽ vaxt sonra onu 271

öldürmüşdür. (Bax. Кҽрим аға Фатеһ. Göst. mҽnbҽ, сҽһ.19.)],5.Fətəli xan[(K. Fatehin mҽlumatına görҽ, anası ҼRҼŞ sultanınin qızıdır. ( Bax. Кҽрим аға Фатеһ. Göst. mҽnbҽ, сҽһ.19.)] V. Hüseyn xan Müştaqın qızları ilҽ bağlı mҽlumatlar isҽ belҽdir: 1.Cəmilə xanım (?­1835) Müştaqın qızıdır.

Qubalı Fҽtҽli xanın arvadı olduğu güman edilir. . (Bax. Aydın Mҽmmҽdov.

2. Göyçək xanım (?­1848) Müştaqın qızıdır..Şirin bҽyin arvadı imiş. (Bax. Aydın Mҽmmҽdov. Göst.mҽqalҽ, sҽh.6.). 3.MələkNisə bəyim (Bəyim xanım) (?­1830) Müştaqın qızıdır. 1790­cı ildҽn Gҽncҽli Cavad xanın xanımı olmuş,1804­cü ildҽn sonra 8 il nҽzarҽtdҽ saxlnılmış, sonra Nuxaya qayıtmağa icazҽ almışdır. 1830­cu ildҽ vҽfat etmişdir. Qҽbri Şҽkidҽdir. (Bax. Aydın Mҽmmҽdov. Göst.mҽqalҽ, sҽh.6.; Sadıq Şükürov.Gҽncҽli Cavad xanın hekayҽti.Gҽncҽ,1992.sҽh.48.) Qeyd:Mələk-Nisə bəyimin qızı Şirin bəyim 1794­cü ildҽ anadan olmuş, 1815­ci ildҽ Cҽfҽrqulu xanın oğlu Ҽhmҽd xana ҽrҽ verilmişdir. (Sadıq Şükürov.Göst.

Göst.mҽqalҽ, sҽh.6.)

bəyim (?­1806) Müştaqın qızıdır, İbrahim xanın arvadıdır. Qarabağda ҽri İbrahim xanla birlikdҽ ruslar tҽrҽfindҽn güllҽlҽnmişdir. .(Bax. Aydın Mҽmmҽdov. Göst.mҽqalҽ, sҽh.6.) Qeyd: Başqa bir mҽnbҽdҽ bu qadın Tubu bəyim adı ilҽ tҽqdim olunur: ―İbrahim xan hakimiyyҽtinin ilk illҽrindҽ Mҽhҽmmҽdhüseyn xanla dostluq etmiş, qızı Tubu bəyimi almışdı”. (Bax. M.İ.Ҽmrahov, Ҽ. Çingizoğlu, H.İ. Hҽsҽnov.

Göst.ҽsҽri, sҽh.88.) 5. Fatimə bəyim (?­1825) Müştaqın qızıdır, Şamaxıli Mustafa xanın arvadı olmuş, orada Kümbҽzlҽr qҽbristanlığında dҽfn edilmişdir. . (Bax. Aydın Mҽmmҽdov. Göst.mҽqalҽ, sҽh.6.) ҽsҽri, sҽh.49.) 4.Tuti

Qeyd 101. Gətirdiyiniz o körpə quzunu Cəfər ağanın qəbri üstündə kəsəcəyəm. Hacı Ҽbdülqadir xanın ona girov kimi göndҽrilҽn Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağaya münasibҽtinҽ işarҽ. Mҽnbҽlҽr yazır:1.‖Hüseyn xan oğlu Mҽhҽmmҽdhҽsҽn xanı barışıq üçün ҽmisi Hacı xanın yanına göndҽribdir. Бу да Мҽһҽммҽдһҽсҽн ханы дутдуруб Гаграбағ ханы Ибраһим хана ҝҿндҽриб ки, һҽлак этдирҽ. Ибраһим хан Мҽһҽммҽдһҽсҽн ханы мҽхфидҽ ҝизлҽдиб, кҿйнҽйин гана булайыб, Һаҹы хана ҝҿндҽрибдир ки, гҽтл этдирмишҽм‖.

(Bax. Һаҹы Сејид Ҽбдүлһҽмид. Göst.mҽnbҽ, сҽһ.28­29.) 2.”İbrahimxҽlil xanla Mҽhҽmmҽdhüseyn xan arasına ҽdavҽt düşür. Şҽki xanı ilҽ 272

dostluq edҽn Molla Pҽnah bu nifaqı dҽf edҽ bilmir. İbrahimxҽlil xan Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanı Şuşa qalasında dustaq saxlayır‖. (Bax. M.İ.Ҽmrahov, Ҽ. Çingizoğlu, H.İ. Hҽsҽnov. Göst.ҽsҽri, sҽh.89.) 3.‖Hacҽ Ҽbdülqadir bҽy deyibdir ki,Hüseyn xan oğlu Məhəmmədhəsən xan’ı göndҽrsҽ, onunla Hüseyn xan yanına gedib barışaram. Hüseyn xan oğluMҽhҽmmҽdhҽsҽn xanı Hacı Ҽbdülqadirin yanına göndҽribdir.

Hacı Ҽbdülqadir bҽy Mҽhҽmmҽdhҽsҽn xanı dutdurub qarabağ xanı İbrahim xan’a göndҽribdir ki, Mҽhҽmmҽdhҽsҽn xanı orada qҽtl etdirsin. İbrahim xan Məhəmmədhəsən xanıqətl etdirməyib bir məxfi yerdə saxladıb, Məhəmmədhəsən xanın köynəyiniqana batırdıb Hacı Əbdülqadir bəyҽ göndҽribdir ki, Mҽhҽmmҽdhҽsҽn xanı qҽtl etdirdim.

(Mustafa ağa Şuxi. Göst. mҽnbҽ, sҽh.119.)

Qeyd 102. Di al, küçük! Mҽnbҽlҽrin birindҽ Bala Hacı xanın Hacı Ҽbdülqadirlҽ olan davaların birindҽ öldürülmҽsi deyilir: “Һүсейн хан илҽ онун (Hacı Ҽbdülqadir хаnın­V.As.) арасында бир нечҽ давалары олуб. Ағакиши бҽйин оғлу Бала Һаҹы хан о даваларын бириндҽ ҿлүбдүр‖.( Кҽрим аға Фатеһ.Göst.ҽsҽri, сҽһ.19) Qeyd 103. Qarabağ divanxanası və üzvləri haqqındakı mҽlumatlar ―Qarabağ xanlığı‖ kitabından götürülmüşdür. (Bax. M.İ.Ҽmrahov, Ҽ. Çingizoğlu, H.İ. Hҽsҽnov. Göst.ҽsҽri, sҽh.38­43,45, 52.)

Qeyd 104. İyirmidörd mahalı. Qarabağ xanlığı 25 mahaldan ibarҽt olmuşdur. (Bax. M.İ.Ҽmrahov, Ҽ. Çingizoğlu, H.İ. Hҽsҽnov. Göst.ҽsҽri, sҽh.36.) Onlardan biri dҽ Gҽncҽ xanlığı ilҽ hҽmsҽrhҽd olub, Kür çayına qҽdҽr uzanan İyirmidörd mahalı idi. Dardoqqaz deyilҽn yerin mҽhz bu mahalda, Kürün sahilindҽ, Ҽrҽş mahalı ilҽ qonşuluqda olduğu qҽnaҽtindҽyҽm. –V.As. Qeyd 105. Hüseyn xan oğlu Məhəmmədhəsən ağanı sağsalamat mənim yanıma göndərsin. İbrahimxҽlil xanın dilindҽn deyilҽn bu cümlҽ 101­ci qeyddҽki faktlara –Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanın İbrahimxҽlil xana qҽtl edilmҽk üçün göndҽrilmҽsinҽ i dolayı bir işarҽdir.

273

Qeyd 106. Axırıncı fikrini bəyəndim. Yenҽ dҽ İbrahimxҽlil xanın dilindҽn deyilҽn bu cümlҽ mҽnbҽlҽrdҽki ―Şҽki xanı ilҽ dostluq edҽn baş vҽzir Molla Pҽnah ağa bu nifaqı dҽf edҽ bilmir‖ (Bax. M.İ.Ҽmrahov, Ҽ. Çingizoğlu, H.İ. Hҽsҽnov. Göst.ҽsҽri, sҽh.89.) hҽqiqҽtinin ifadҽsi kimi deyilmişdir.

Qeyd 107. O başı kəsib, sənə onun qanlı köynəyini göndərəcəklər. Bu da öz növbҽsindҽ İbrahim xanın yanına Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağanı qҽtl üçün göndҽrҽn Hacı Ҽbdülqadir xanın istҽklҽrinҽ işarҽdir.

Qeyd 108. Bir yerin ki, məliyi Abov ola. Gülüstan mҽliyinin Qarabağ xanlığına münasibҽtdҽ apardığı hiylҽgҽr siyasҽtҽ işarҽdir.

Gülüstan mҽlikliyinin mҽrkҽzi Qarabağın dağlıq ҽrazisindҽ İncҽ çayın yuxarsındakı Talış kҽndi, sonra isҽ Gülüstan qalası olmuşdur.

Onu yerli hakimlҽr idarҽ etmişlҽr. Qarabağ xanlığa çevrilҽndҽ onu öz tҽrkibinҽ daxil etdi. İbrahim xan ermҽni mҽliklҽrinin getdikcҽ artan fitnҽ ­fҽsadlarının qarşısını almaq üçün gҽlҽcҽkdҽ onları hҽbsҽ aldıracaqdı. Mҽnim ҽsҽrimdҽ tҽsvir edilҽn hadisҽlҽrdҽn 10­15 il sonra –yҽni, 1784­cü ildҽ Gülüstan Mҽliyi Abov vҽ Crabert (Çilҽbörd) mҽliyi Mҽcnun İbrahim xanın hҽbsindҽn Tiflisҽ qaçacaqdılar.Onlar 1787­dҽ rus qoşunlarını Qarabağa hҽrbi yürüşlҽrҽ (ASE, VI c.sҽh.119 .) tҽhrik edҽcҽkdilҽr. ... Gülüstan mҽliklҽri... Ҽsillҽri Şirvandan gҽlmҽdir... (Mirzҽ Yusif Qarabaği (Nersesov). Tarixi­safi. (Farscadan tҽrcümҽ edҽni Nazim Axundovdur.) Qarabağnamҽlҽr, II cild. Bakı. ‖Yazıçı‖,1991. sҽh14.) Cҽnubi Qafqazı işğal etmҽyҽ çalışan Rusiya Azҽrbaycan ҽrazisindҽ hҽmin mҽliklҽrin kömҽyi ilҽ ―Xristian dövlҽti‖... yaratmağa çalışırdı. (Füzuli Cahangir oğlu İsmayılov.Ermҽnistan­Azҽrbaycan münaqişҽsinin tarixi köklҽri vҽ müasir dövr . Bakı, ‖İnformasiya texnologiyaları ― nҽşriyyatı, 2009. Sҽh.28.) Hҽlҽ

mҽrhum Pҽnah xan dövründҽ Urmiyalı Fҽtҽli xan Ҽfşar Qarabağa hücum edҽndҽ ―gizlindҽ Pҽnah xana ҽdavҽt bҽslҽyҽn Çilҽbörd (Crabert) vҽ Talış (Gülüstan) mahalının mҽliklҽri Fҽtҽli xanın yanına getdilҽr.Onlar altı ay qalanın yaxınlığında oturdular.( Bax.Mirzҽ Camal Cavanşir

Qarabağı.Göst.

mҽnbҽ,

274

sҽh.117.)

Qeyd 109.Sayat-Nova. Ҽslҽn Suriyanın Hҽlҽb şҽhҽrindҽn gҽlmiş Karapetlҽ Saradan Lorinin Sanahin kҽndindҽ doğulan Arutinin­ Sayat­ Novanın ,yaxud Sayadın nҽvҽsinin 1713/17­1795­ci illҽrdҽ ( Очерки истории СССР.ХVIII в. Москва,1956 стр.753.) ömür sürdüyünü yazırlar.

Onun ―габагҹадан Азҽрбајҹан дилиндҽ јазмаға башламасы, анҹаг 10­12 ildҽn sonra ana dilindҽ­ермҽниҹҽ ше’рлҽр јазмаға ҝиришмҽси (Морус Һҽсрҽтјан.Загафгазија халгларынын бҿјүк шаири. Bax. Ҽдҽби Ермҽнистан. М.Б.Бајрамов вҽ Ҽ.Ј.Јереванлынын тҽртибиндҽ. Бешинҹи китаб.Һајпетһрат.Јереван,1963.sҽh.295.) , 1739­cu ildҽ Nadir şahı Hindistan

yürüşündҽ müşayiҽt edҽn Heraklinin, güman ki, dҽstҽsindҽ olması, Иракли Ҝүрҹүстана гајыдыб шаһлыға башларкҽн 1744­ҹү илдҽ ... сарај сазандарларынын башчысы тҽ’јин едилмҽси,онунсарајында 15 илдҽн артыг нағарахананын рҽһбҽри, баш ханҽндҽ­сазандары олмасы (Bax.Морус Һҽсрҽтјан. Göst.mҽnbҽ,sҽh.296­297.), 1760­1762­ҹи иллҽрдҽ онун орадан Гах карвансарасына говулмасы, орада адыны дҽјишдириб Тер­Степан ады илҽ сырави кешишлик етмҽси,1766­ ҹы илдҽ дини мүнтҽхҽбат тҽртиб етмҽси, Тифлисҽ гајыдандан сонра дини рүтбҽси артырылыб вартапет олан Сајат­нованын бҽ’зҽн палтарыны дҽјишдириб ел шҽнликлҽриндҽ иштирак етмҽси‖ ((Bax.Морус Һҽсрҽтјан. Göst.mҽnbҽ,sҽh..299­300.) mҽnbҽlҽrdҽ öz ҽksini tapmışdır.

Qeyd 110.Crabert məliyi Məcnun. Bҽzi mҽnbҽlҽrdҽ ―Çilҽbörd‖ adyla xatırlanan bu mahal Tҽrtҽrçayın orta axarı sahillҽrindҽ yerlҽşir.

Crabert mҽliyi Mҽcnunun Gülüstan mҽliyinҽ qoşulub Qarabağ xanlığına dönüklük etmҽsinҽ işarҽ edilir. Bu dönüklüyün İrivan xanlığında yaşayan ermҽnilҽrҽ dҽ sirayҽt etdiyini görürük: ― V 1768 q. İrakliy II zaklyuçil soyuz s Rossiey... Erevanskie armyane obratilis k İrakliyu II s poslaniem, v kotorom zaveryali eqo v svoey qotovnosti prisoedinitsya k russkim i qruzinskim voyskam‖. (Oçerki istorii SSSR. XVIII vek.vtoraya polovina. İzd.AN SSSR. Moskva,1956. Str.744.)

Qeyd 111.Artıq oradakılarla salamatlaşmışam. M.V.Vidadi bir daha gülüstan mҽlikliyinҽ qayıtmayacağına işarҽ edir.

Qeyd 112.Qudalar. V.P.Vaqiflҽ M.V.Vidadinin qohum olduqlarına işarҽ. M.P.Vaqifin iki qızı M.V.Vidadinin gҽlinlҽri 275

idilҽr. Vidadinin böyük oğlu Mҽhҽmmҽdağa Vaqifin böyük qızı Pҽri Soltanla, kiçik oğlu Osman isҽ Vaqifin kiçik qızı Mҽlҽk Cahanla evlҽnmişdir. Pҽri Soltandan Yҽhya bҽy dünyaya gҽlmişdir. (Töhfҽ Dünyamalıyeva.Molla Vҽli Vidadi.sҽh.42­43,57.Bakı,‖Yazıçı‖,1987.)

Vaqifin iki qızı var imiş:Böyüyünün adı Pҽri Soltan, kiçiyinin adı isҽ Mҽlҽk ­Cҽhandır. Vidadinin böyük oğluMҽhҽmmҽdağa Pҽri Soltan ilҽ, kiçik oğlu Molla Ömər isҽ Mҽlҽk­ Cҽhan ilҽ evlҽnmişdi. (Салман Мүмтаз.

Göst. kitabı,cҽh.425.)

Qeyd 113. Molla Pənah Vaqiflin oğlu Əli bəy. M.P. Vaqifin birinci qadını Mҽdinҽ xanımdan olan oğlu. Mir Mehdi Xҽzani yazırdı: ― Ağa Mҽhҽmmҽd şahın qҽtlindҽn bir neçҽ gün sonra Molla Pҽnah Axundu vҽ bir oğlu (Görünür, bir neçҽ oğlu var imiş­V.As.) Qasım Ağanı (yerdҽ qalan mҽnbҽlҽrdҽ M.P. Vaqifin oğlu Ҽli ağa adlanır.­mҽnbҽni tҽrcümҽ edҽn A.Fҽrzҽliyev vҽ A.Ramazanovun qeydi) Mҽhҽmmҽd bҽyin ҽmri ilҽ

tutub qҽtlҽ yetirdilҽr.İndi qala içindҽ künbҽdi var ki, orada mҽdfun ediblҽr.(Bax.Гарабағнамҽлҽр, 2­ҹи китаб. Мир Меһди Хҽзани.‖Китаби­тарихи Гарабағ‖, сҽһ.142.) Başqa bir mҽnbҽyҽ görҽ,‖Вагиф Гарабағда, Ҹыдыр дүзү дејилҽн үердҽ Мир Фҽсиһ мҽгбҽрҽсинин јахынлығында мҽдфундур‖. (Bax.Салман Мүмтаз.Göst. ҽsҽri, сҽһ.68.)

Qeyd 114. Molla Pənah Vaqiflin arvadı Mədinə xanım. M.P. Vaqifin birinci qadını.(Bax. (Салман Мүмтаз. Göst. kitabı,cҽh.58­59.).)

M.P.Vaqif dҽ gҽnc yaşlarında Mҽdinҽ xanımla evlҽnmişdir. Vidadi dҽ Şıxlıda gҽnc yaşlarında Tükҽzban adlı bir qızla evlҽnmişdir. . (Töhfҽ Dünyamalıyeva. Göst.ҽsҽri,ҽh. 56.) ―Onların arvadları qohum olmuşlar.‖ (Töhfҽ Dünyamalıyeva. Molla Vҽli Vidadi. sҽh. 46. Bakı, ‖Yazıçı‖, 1987.)

Kҽlibҽrli aşıq Ҽli Qaradağdan öz Sҽkinҽ adlı mҽşuqҽsi ilҽ Qarabağa gҽldikdҽ Vaqifҽ bir şeir yazır... Bu şeirdҽn Vaqifin rҽfiqҽsinin adı Mҽdinҽ olduğunu da qҽti surҽtdҽ müҽyyҽn edirik.(Салман Мүмтаз. Göst. kitabı,cҽh.48.)

Qeyd 115. Ҽvvlcҽ Qarabağın Veysҽllisindҽ, sonra isҽ Şuşanın Saatlı mҽhҽllҽsindҽ mҽktҽbdarlıq etmisҽn. M.P.Vaqifin tҽrcümeyi­ halına işarҽ. –V.As. Mҽhҽmmҽdağa Müctҽhidzadҽnin ―Riyazül­aşiqin kitabında Vidadinin 1756­da Vaqiflҽ birlikdҽ Qarabağa getmҽsi 276

göstҽrilir. (Töhfҽ Dünyamalıyeva. Göst.ҽsҽri, .sҽh.28,31,48, 56., Vidadi 1758­ 59­cu ildҽn Vaqif İbrahim xanın yaxını­müqҽrribi olandan bir neçҽ il sonra Şıxlıya qayıtmışdır. Mirzҽ Yusifin yazsdığına görҽ, o, Nadir şahın vҽfatından 12 il sonra (h.1172) Qarabağa gҽlmişdir. (Салман Мүмтаз. Göst. kitabı,cҽh.36.) Bu hadisҽ Müştaqın xanlıq taxtına çıxması ilҽ eyni bir ilҽ­1759­a tҽsadüf edir.­V.A. Molla Pҽnah ağa 1766­cı ildҽ qaçıb Qarabağa gҽldi. ..Dҽmirçi­Hҽsüҽnli mahalında yerlҽşdi, Veysҽlli obasında mҽktҽbdarlıq etdi, sonra Şuşaya köçdü.(M.İ.Ҽmrahov,.. ―Qarabağ xanlığı‖.Bakı, ―Mütҽrcim­2008.sҽh.40,41,165.) M.P.Vaqif axund olmuş (M.V.Vidadi demişkҽn: ―Sarı Çoban oğlu gҽlsin yanına, Axund deyib canın qatsın canına.‖), mҽzhҽbini dҽyişҽrҽk şiҽliyi qҽbul etmişdir.Vidadini dҽ buna dҽvҽt etmişdir.O, İbrahim xanın eşik ağası, nҽdimi­hüzuru, müşaviri­mҽxsusu olur. (Салман Мүмтаз. Göst. kitabı,cҽh.35­36,37,39.; eyni adlı kitab, Bakı,2006,sҽh.33­34,35,37.) O,hesab, rҽml vҽ astronomiyanı bilirdi. (Qarabağnamҽlҽr,II cild.Mirzҽ Yusif Qarabaği Nersesov. Tarixi­safi. farsca, Nazim Axundovun tҽrcümҽsindҽ.sҽh.20. Mir mehdi Xҽzani. Göst.ҽsҽri,.sҽh.120.)

Qeyd 116.Tükəzban. M.V.Vidadinin hҽyat yoldaşıdır. Bax. qeyd 114.

Qeyd 117.Pəri Soltan. M.P.Vaqifin qızının adıdır.Bax.qeyd 112.

Qeyd 118.Mələk Cahan. M.P.Vaqifin qızının adıdır.Bax.qeyd 112.

Qeyd 119.Məhəmmədağa. M.V.Vidadinin oğludur, M.P.Vaqifin qızı Pҽri Soltanın ҽridir. Bax.qeyd 112.

Qeyd 120.Osman. M.V.Vidadinin oğludur, M.P.Vaqifin qızı Mҽlҽk Cahanın ҽridir. Salman Mümtaz onu Molla Ömҽr, Töhfҽ xanım Dünyamalıyeva isҽ Osman adı ilҽ tҽqdim edir.Bax.qeyd 112.

Qeyd 121.“Dövlҽtindҽn yetdik nanü nҽmҽgҽ,.. söz ki, çoxdur, yeri yoxdur demҽgҽ‖.. M.V.vidadinin M.P.Vaqiflҽ müşairҽsindҽn., (Bax. Vidadi, Göst.ҽsҽri, sҽh.73; M.P.Vaqif. Göst.ҽsҽri, sҽh.243.) deyişmҽdҽn.

Qeyd

122.”Kim

ki,

sevdayi-səri-zülfi-pərişanə düşər.”

277

M.P.Vaqifin ―Düşҽr‖ rҽdifli qҽzҽlinin ilk misrası belҽdir.(Bax.Vaqif, Göst. ҽsҽri, s.162.)

Qeyd 123. “Hər səhər bad əsər, arizi-cananə dəyər.”.

M.V.Vidadinin mҽşhur qҽzҽlinin ilk misrası belҽdir. (Bax.Vidadi. Göst. ҽsҽri, sҽh.33.)

Qeyd 124...altı qızınızın altısına da salamlarımızı çatdır.

Oğlanların Əyyubu, Öməri və Əhmədi mənim ağzımla öp.

M.V.Vidadinin altı qızı vҽ beş oğlu olmasına işarҽ. Qızlarından birinin Cҽvahir adında olub, Qazax rayonunun birinci Şıxlı kҽndindҽ (Bax. Töhfҽ Dünyamalıyeva. Göst.ҽsҽri, .sҽh.47­48.), Salman Mümtaza Görҽ Hҽmin yerdҽ, ―Gҽmiqaya‖ adlı qҽbristanlıqda (Салман Мүмтаз. Göst. kitabı,cҽh.424.), digҽrinin Zeynҽb adında olub, Poylu kҽndindҽ (Bax.Töhfҽ Dünyamalıyeva. Göst. ҽsҽri, .sҽh.48.) dҽfn edildiyi göstҽrilsҽ dҽ, digҽrlҽri haqqında mҽlumat

verilmҽmişdir.

Qeyd 125.Səni badi-səbamı eylədi agah halımdan125.. Hüseyn xan Müştaqın bu müxҽmmҽsi ―Azҽrbaycan klassik ҽdҽbiyyatından seçmҽlҽr‖in (Bakı, 2005) III cldinin s.428­ci sҽhifҽsindҽn götürülmüşdür.

Qeyd 126.Ey həmdəmim, səni qana qərq eylər. Vidadinin ―Könlümü‖ rҽdifli qoşmasının ilk misrasıdır. (Bax. Vidadi. Göst. ҽsҽri, sҽh.10.)

Qeyd 127.Gəncə xanı Məhəmməd Həsən xan. Gҽncҽnin ilk xanı Şahverdi xan Ziyadoğlu Qacarın (1747­1760) oğludur. 1760­1778­ ci illҽrdҽ Gҽncҽnin xanı olmuşdur. (Bax.Gҽncҽ.Tarixi oçerk. Bakı­Elm­1994. sҽh.39­41. ―Gҽncҽ XVIII ҽsrdҽ‖ oçerkinin müҽllifi F.Ҽliyevdir.)

Qeyd 128.Yuxarı karvansara. Şҽkinin günümüzҽ qҽdҽr gҽlib çatmış tarixi­memarlıq abidҽlҽrindҽn biridir. Şҽhҽrin Yuxarı baş hissҽsindҽ yerlҽşir.

Qeyd 129.Sünnülüyünu atıb şiҽliyindҽn yapışan Molla Pҽnah Vaqif. M.P. Vaqifinsünnü mҽzhҽbini dҽyişҽrҽk şiҽliyi ((Салман Мүмтаз.

Göst. kitabı,cҽh.36.), cҽfҽri mҽzhҽbini (M.Ҽmrahov, Ҽ.Çingizoğlu, H.İ.Hҽsҽnov.

Qarabağ xanlığı.Bakı,Mütҽrcim, 2008.sҽh.40­41.) qҽbul etdiyinҽ, ―Cavanşir 278

xҽqilҽ ol qohum­qardaş, Qazağın sözünü heç eylҽmҽ faş. Demirҽm, dinini elҽ qızılbaş, Ҽqlin olsa, özün, ҽlbҽt, eylҽrsҽn‖ deyҽ Vidadiyҽ bunu ―tҽbliğdҽn geri qalmadığına‖ (Salman Mümtaz.Göst.ҽsҽri, sҽh.35­36.) işarҽdir.

Qeyd 130. “Əqlin olsun, on iki imama inan, Fayda verməz sonra olmaq peşiman”. M.P.Vaqiflҽ M.V. Vidadinin müşairҽsindҽn M.P.Vaqifin dilindҽn deiylҽn bҽndҽ işarҽdir. (Bax.Видади. Göst.ҽsҽri, сҽh.80; M.П.Вагиф.Göst.ҽsҽri, сҽh.249.)

Qeyd 131. “İmamlar ha deyil sənin yoldaşın, Olsaydı gözündə olardı yaşın” M.P.Vaqiflҽ M.V. Vidadinin müşairҽsindҽn M.V.Vidadinin dilindҽn deiylҽn bҽndҽ işarҽdir. (Bax.Видади. Göst.ҽsҽri, сҽh.81; M.П.Вагиф. Göst.ҽsҽri, сҽh.249.)

Qeyd 132.Şıxlı. M.V.Vidadinin ailҽ qurub yaşadığı kҽnd.

Qeyd 133.Mahmud ağa. Hüseyn xan Müştaqın əmisi oğlu Bala Hacı xanın övladının və varisinin adı.

Qeyd 134. Vaqif ona təsir göstərməkdə acizdir. M.P.Vaqifin İbrahim xan ilҽ Hüseyn xan Müştaq arasında barışıq yaratmaq cҽhdlҽrinin boşa çıxmasına işarҽdir.Bax qeyd 106.

Qeyd 135.Könül səbrü qərar etməz. Vidadinin mҽşhur gҽraylısına işarҽ. (Bax.Видади. Göst.ҽsҽri, сҽh.25.)

Qeyd 136.Bir vədə “sikkəsiz qızıl kimi olsa da, Hacı Çələbi xanın əliylə sikkəsi vurulandan sonra” öz təsdiqini tapan Qarabağ xanlığı. 1748­ci ildҽ Cavanşir vҽ Otuz­iki ҽhalisinin... ҽrizҽlҽr(ini ҽsas götürüb) Qarabağa hücum edҽn.(Mirzҽ Adıgözҽl bҽy.Qarabağnamҽ.

Azҽrb. dilindҽ yazılmışdır. Qarabağnamҽlҽr, I cild. Bakı, ‖Yazıçı‖ 1989. sҽh.34.), bu minval ilҽ bir ay vҽ ay yarımmüddҽt mühasirҽ vҽ davadan sonra [( Mir mehdi Xҽzani. Kitabi­tarixi­Qarabağ. (Azҽrbaycanca yazilmışdır.) Qarabağnamҽlҽr, II c. Bakı. ‖Yazıçı‖,1991. sҽh.109.)] Bayat qalasını bir müddҽt mühasirҽdҽ

saxlasa da, ala bilmҽyib geri qayıdarkҽn Hacı Çҽlҽbi xanın dediyi vҽ 279

sonralardan zҽrb­mҽsҽlҽ çevrilmiş sözlҽrҽ işarҽ. Hacı Çҽlҽbi xanın dediyi sözlҽr mҽnbҽlҽrdҽ öz ҽksini bu şҽkildҽ tapmışdır: 1.Pənah xan bu vaxtacan sikkəsiz gümüş idi. Biz gəldik, ona sikkə vurduq və qayıtdıq.(Mirzҽ Adıgözҽl bҽy.Göst.mҽnbҽ, sҽh.35.) 2. Hacı Çələıbi geri qayıtdığı zaman yolda demişdi:” Pənah xan indiyə kimi sikkəsiz qızıl kimi idi,biz də gəlib sikkə vurduq və geri qayıtdıq.” [( Mirzҽ Yusif Qarabaği (Nersesov). Tarixi­safi. (Farscadan tҽrcümҽ edҽni Nazim Axundovdur.)

Qarabağnamҽlҽr, II cild. Bakı. ‖Yazıçı‖,1991. sҽh16.)] 3.Yolda Hacı Çҽlҽbi

bu sözü dedi: “Həqiqət Pənah xan xan idi. Amma biz ki gəlib belə qayıtdıq, onu şah qayırıb getdik.” [( Mir mehdi Xҽzani. Göst.mҽnbҽ, sҽh.109.)] 4.Qayıdan zaman... Hacı Çҽlҽbi bu sözlҽri dedi:”Pənah xan bir xan idi. Biz gəlib onunla dava etdik və heç bir iş də görə bilmədik.

Biz indi onu şah edib qayıdırıq.” [(Rzaqulu bҽy Mirzҽ Camal oğlu(Vҽzirov).

Pҽnah xan vҽ İbrahim xanınQarabağda hakimiyyҽtlҽri vҽ o zamanın hadisҽlҽri.(Ön söz, farscadan tҽrcümҽ vҽ şҽrhlҽr N, Axundovundur.) Qarabağnamҽlҽr. II c.Bakı, ―Yazıçı‖, 1991, sҽh.211.)] 5.”Pənah xan bir xan idi. Biz gəlib onunla dava

elədik və bir iş də görə bilmədik. Biz indi onu şah edib qayıdırıq” (Mirzҽ Camal Cavanşir Qarabaği.Qarabağ tarixi.farscadan tҽrcümҽ,müqҽddimҽ vҽ qeydlҽr F.Babayevindir. Qarabağnamҽlҽr, I cild. Bakı, ‖Yazıçı‖ 1989. sҽh.112.)

Qeyd 137. Dizaq məliyi Məlik Yegan uşağı. Dizaqı idarҽ edҽn mҽliklҽrin mҽnsub olduğu nҽslҽ işarҽ.Onlar ―Loridҽn qaçıb gҽlmişlҽr, Nadir şahın sҽltҽnҽti dövründҽ vҽ onun ҽmriylҽ mҽliklik taxtında otur‖muşlar. (Bax.Mirzҽ Adıgözҽl bҽy.Göst.mҽnbҽ, sҽh.36.)

Qeyd 138. Hürzad xanımın atası, İbrahim xanın qaynatası Vərəndə məliyi Məlik Şahnəzər uşağı. “... Göycҽ ҽsilzadҽlҽrindҽndir,.. oradan qaçaraq gҽlib Qarabağda Vҽrҽndҽ ma­ halının mҽliklik camından sҽrxoş olmuşlar‖ (Bax.Mirzҽ Adıgözҽl bҽy.Göst. mҽnbҽ, sҽh.36.)

Vҽrҽndҽ mahalının mҽliyi...Mҽlik Şahnҽzҽr işin vҽ vҽziyyҽtin yaxşılaşması xatirinҽ qızı Hürzad xanımı Pҽnah xanın oğlu İbrahim xana ҽrҽ verdi..... Pҽnah xanın hakimiyyҽtinin ilk illҽrindҽ mҽlik Şahnҽzҽr onun yanına gedib demişdi ki, Fikir çҽkmҽ, yeddi il sҽnin qoşununu köhnҽ darı ilҽ saxlaram. ( Mirzҽ Yusif Qarabaği (Nersesov).

Göst.mҽnbҽ, sҽh.13.)

Qeyd 139. Mҽrhum Pҽnah xan Cavanşirin‖ dövründҽ ―xın­ 280

zırıstanlı Mҽlik Mirzҽ xan ... dövlҽt mҽ’murlarının ҽmrilҽ mҽliklik sikkҽsini... adına kҽsdirdi.‖ ―...Ondan sonra oğlu Mҽlik Allahverdi vҽ nҽvҽsi Mҽlik Qҽhrҽman‖ mҽlik oldular. (Bax.Mirzҽ Adıgözҽl bҽy.Göst. mҽnbҽ, sҽh.36­37.)

Qeyd 140. Çilҽbörd mҽliyi Mҽlik Allahqulu uşağı. ―Ҽsillҽri Mağavizdҽn gҽlmҽdir. ...Tҽrtҽr çayının ortasında vaqe ҽn möhkҽm bir mҽmlҽkҽtdҽ yerlҽşmişlҽr. ...‖Cermux qalasını özlҽrinҽ mҽskҽn, sığnaq vҽ mҽnzil etmişlҽr. ... Nadir şah Mҽlik Allahqulunun osmanlı sҽrҽsgҽri .. Abdullah paşaya qarşı şücaҽt ... göstҽrdiyinҽ görҽ... ҽmr etdi ki, ona sultan desinlҽr.‖ (Bax.Mirzҽ Adıgözҽl bҽy.Göst.mҽnbҽ, sҽh.37.)

Qeyd 141.Gülüstan məliyi Məlik Usub uşağı. ―Ҽsillҽri Şirvandan gҽlmҽdir. Bir müddҽt Talış kҽndindҽ sakin olmuşlar. ...Sonralar Mҽlik Usub Gülüstan qalasını zҽbt edib orada sakin olmuşdur.‖ (Bax.Mirzҽ Adıgözҽl bҽy.Göst.mҽnbҽ, sҽh.37.) Gülüstan məliyi usub XVIII yüzilliyin başlanğıcında Şirvan bəylərbəyi(liyi)nin Qutqaşın sultanlığındakı udinlər yaşayan Nic kəndindən öz təbəələri ilə Qarabağın Talış kəndinə köçüb gəlmiş Bəyləryanın varisi idi.

(Süleyman Ҽliyarlı.Tariximiz açıqlanmamış mövzuları ilҽ.Bakı, ―Mütҽrcim‖, 2012. sҽh. 415. 3­cü abz.) Nadir şah Qarabağ bҽylҽrbҽyiliyinҽ tabe olan beş

ermҽni mҽliyinin beşinҽ dҽ azadlıq bҽxş etdi vҽ onların bilavasitҽ şaha tabe olmaları barҽdҽ ҽmr verdi. (Az.tarixi.sҽh.531.Gҽncҽ.tarixi oçerk.sҽh.38.)

Qeyd 142.Dəli könül, gəl, əylənmə qürbətdə. M.V. Vidadinin şeirinҽ işarҽ.(Bax. Vidadi.Göst.ҽsҽrlҽri, sҽh.5.)

Qeyd 143. 1772-ci il. Bu mҽşum tarix mҽxҽzlҽrin dili ilҽ desҽk, Kiş çayın, Kişlilҽrin dili ilҽ desҽk, Böyük çayın daşması nҽticҽsindҽ Şҽkinin çox böyük bir hissҽsinin su altında qalması ilҽ ҽlamҽtdardır.

(Bax. Газета «Кавказъ.», Тифлисъ,15 июня, 1946 года, № 24, стр.1. Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova. Göst.ҽsҽri, sҽh.23.) Çox tҽҽssüflҽr olsun ki, bu

barҽdҽ olan yazılı mҽlumat hadisҽdҽn 74 il sonraya tҽsadüf edir. Onu da qeyd edim ki, sel hadisҽsi baş verҽndҽ Xan sarayının tikintisindҽn 10 il keçirdi. Yҽni Şҽki xan sarayının tikintisini 1772­ci ilin sel 281

hadisҽsindҽn sonrakı dövr ilҽ bağlamaq olmaz ki, olmaz. Şҽkini ―Nuxa kҽndinin ҽrazisindҽ, yeni Şҽki qalasının ҽtrafında salınmış şҽhҽr‖ kimi tҽqdim edҽnlҽr olsa da (K.Kҽrimov.Şҽki.Bakı, 1969.sҽh.7.), hҽr halda şҽhҽrin dağ döşündҽki hissҽsi Nuxa, ilҽ dağ ҽtҽyindҽki hissҽsi isҽ Şҽki adlanmışdır.

Qeyd 144.Qutqaşınlı Kəlbəli Sultan. Bax.A. Bakıxanov.Göst. mҽnbҽ, 366.

Qeyd 145.Qutqaşınlı Kəlbəli sultan, Qışlaqlı Hacı Ağa və Küngüdlü Dostməhəmməd tez-tez Hacı Rəsul bəylə görüşürmuşlər.

Bunu bilən kimi onları həbsə aldıq. Bax.A. Bakıxanov.Göst. mҽnbҽ, 370.

Qeyd 146.İlisu sultanlığı. “İlisu­Sarıbaş­Zaxur camaatlıq ittfaqı... hҽlҽ İlisu sultanlığı yaranmaqdan çox­çox ... ҽvvҽllҽr ... olmuşdur. ...ağsaqqallar Sarıbaş mülklҽri ilҽ Zaxur mülklҽri arasında sҽrhҽddҽ olan ―Ağdamın düz‖ adlı ... talada toplandılar.Orada ağ keçҽlҽrdҽn bir alaçıq qurdular. Namaz qıldılar. Qurban kҽsdilҽr.

Qurana ҽl basıb ittifaqa girmҽlҽrinҽ and içdilҽr. ... Zaxur sultanlığın dağ mülkü, İlisu isҽ... aran mülkü adlandı.‖ (Bax.Rҽsul Tahirzadҽ. Sarıbaş vҽ Sarıbaşlılar.sҽh.63.Bakı, ―Elm vҽ tҽhsil‖, 2013.) İnternet mҽlumatına görҽ, ilk sultanı Adıgörklü bҽy (1562—1598) olmaqla İlisu sultanlığı 3 avqust 1563­cü ildҽ Şah I tҽhmasibin fҽrmanı ilҽ yaradılmış 26 avqust 1844­ cü ildҽ ( rus imperatoru I Nikolayın (1825­1855) fҽrmanı ilҽ­V.As.) lҽğv edilmişdir. 1807­ci ildҽ sultanlıq Rusiyaya birlҽşdirilmiş, 1830­cu ildҽ Car­Balakҽn inzibati dairҽsinҽ daxil edilmiş, 1840­cı ildҽ Gürcüstan­ İmeretiya quberniyasının (car­Balakҽn qҽzasına­V.As.) (Bax, ASE, IV c., sҽh.420.) qatılmışdır. İlisu sultanlığının yaranması ilҽ bağlı mҽlumat isҽ belҽdir: ―1562­ci ildҽ I şah Tҽhmasibin verdiyi fҽrmanla saxur hakimi Qurqulu bҽyin ҽrazi üzҽrindҽki hakimiyyҽti tҽsdiq olunurdu. Fҽrmana görҽ heç bir gürcü çarı onun hakimiyyҽti altında olan ҽraziyҽ iddia ilҽ çıxış edҽ bilmҽzdi.(Z.Ҽ.Cavadova.Göst. ҽsҽri, sҽh.32.) .

282

Qeyd 147.Dağıstanlı Ümmay xan. ... İbrahim xanın Dağıstan xanları ilҽ qohumluğuna işarҽ. ―Ümmay‖ ―Ümmҽ‖ sözünün lҽhcҽvi variantıdır. Onu bҽzҽn Ҽmmҽ xan adı ilҽtҽqdim edirlҽr.(Bax.A, Bakıxanov.Göst. mҽnbҽ, sҽh.368.) ‖...o (İbrahimxҽlil xan­V.As.)Dağıstan ölkҽsinin avar vilayҽti hakimi Nusal xan oğluÜmmҽ xanla da qohum olmuşdu. Onun hörmҽtli vҽ ҽziz bacısı Bikҽağanı almışdı.‖... (Mirzҽ Adıgözҽl bҽy. Göst. mҽnbҽ, I c., sҽh.49.)

Qeyd 148.Cöngətay Əhməd xan. Avar ҽmirlҽrindҽndir.

Canqutayların sultanıdır. O, İbrahim xanın müttҽfiqi kimi çıxış edirdi.

Fҽtҽli xan mҽktublarında düşmҽnlҽri sırasında Canqutay sultanının (султана джангутайского) da adını çҽkir. (Bax. Г.Б.Абдуллаев.Göst. ҽsҽri,стр.83.) Onun oğlundan söz açan A.bakıxanov yazır: ―Mehdi xan Ҽhmҽdxan bҽy oğlu Cenqutayi Mehdili ҽmirliyindҽ bҽrqҽrar idi.O, avar şahları dudmanı şҽcҽrҽsindҽn vҽ bҽzi xҽbҽrlҽrҽ görҽ moğol vҽ tatar nҽslindҽn idi.(Bax.A.bakıxanov.Göst. mҽnbҽ, sҽh.364.) Onu M.V.Vvidadi ―Ҽhmҽd xan, Cöngҽtay çҽri‖ deyҽ xatırlayır.(bax. Vidadi. Ҽsҽrlҽri, sҽh.66.)

Qeyd 149.Kiş çayı. Mҽnbҽyini Baş Qafqaz sıra dağlarından alır. Kiş kҽndinin gün doğanı boyunca axaraq Şҽkinin gün batanından keçir, Ҽyri çaya tökülür. Uzunluğu 34 km.­dir. Ҽsas qolları Damarçın vҽ Qaynar çaylarıdır. Tҽdqiqatçılar müҽyyҽn etmişlҽr ki, Kiş çayı hövzҽsindҽ .... hҽr 10­12 ildҽn bir dҽhşҽtli sellҽr baş verir. (Allahverdi Hҽsҽnov­ texnka elmlҽri doktoru, professor, Dilbazi Cҽmilov­AMEA ŞREM Sellҽrin öyrҽnilmҽsi laboratoriyasının elmi işçisi. ―Kiş çayı selinin ҽmҽlҽ gҽlmҽ sҽbҽblҽri.‖ ―Elm vҽ hҽyat‖ jurnalı, N 4, 2012. Sҽh.15.)

Qeyd 150.Əyri çay.Mҽnbҽyini Baş qafqaz silsilҽsinin cҽnub yamaclarından götürür.Oğuz, Şҽki vҽ Qax rayonlarından keçir, Qanıx (Alazan) çayına tökülür, uzunluğu 134 km.­dir.Küngüd, Kiş, Şin, Qaşqacay onun böyük qolları hesab edilir.(Bax.ASE, IV c., sҽh.153.)

Qeyd 151.1774-cü il. 1774­ cü il II Heraklinin tҽhriki ilҽ Şҽki, Qarabağ vҽ Cҽnubi dağıstan xanlarının, o cümlҽdҽn Şirvanlı Ağası xanın Qubaya müharibҽ elan etmҽlҽri vҽ mҽğlubiyyҽtҽ uğramaları ilҽ, (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.73.абзац 9. Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova.

283

Göst. ҽsҽri,.sҽh38.), yenҽ hҽmin ilin iyulunda baş vermiş tarixi Gavdüşҽn döyüşü (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.74.абзац 1.), Fҽtҽli xanın Qubada

dayana bilmҽyib Salyanda gizlҽnmҽsi, Qazıqumuq Mҽhҽmmҽd xanın Qubanı işğal etmҽsi (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.74. абзац 4.), bundan sonra Fҽtҽli xanın Mirzҽ bҽy Bayatı xüsusi mҽktubla Salyandan Peterburqa Göndҽrmҽsi (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.82.абзац 5.), ilҽ ҽlamҽtdardır.

Qeyd 152. II Herakli. 7 noyabr 1720­ci ildҽ Telavidҽ anadan olmuş, 11 yanvar 1798­ci ildҽ Telavidҽ vҽfat etmiş vҽ orada dҽfn olunmuşdur. İnternet mҽlumatlarına görҽ, sonuncu gürcü çarıdır.

Kaxetin 20­ci, Kartli­kaxetin isҽ 1­ci çarıdır. 1744­1762­ci illҽrdҽ Kaxet çarı kimi, atası II Teymurazın Peterburqda vҽfatından sonra isҽ 1762­1798­ci illҽrdҽ Kartli­Kaxet çarı kimi fҽaliyyҽt göstҽrmişdir.

Qeyd 153.Mən Molla Vəli Vidadinin kiçik qardaşıyam.

II Heraklinin müsəlman əhali ilə iş üzrə məsləhətçisiyəm. Bu obraz mҽnim yazıçı tҽxҽyyülümün mҽhsuludur. Sadҽcҽ olaraq, tҽdqiqat işlҽrindҽ rast gҽldiyim mҽlumatlara istinad etmişҽm: ―Şairin uzaq qohumlarının verdiyi mҽlumata görҽ, onun qardaşı Tiflisdҽ yaşamışdır. Bu yolla da Vidadi Tiflisdҽ çox olub, oranın mühiti ilҽ yaxından tanış olmaq imkanı tapmışdır.‖ (Bax.Töhfҽ Dünyamalıyeva.Göst. ҽsҽri, sҽh.57.) Mҽnim düşüncҽmҽ görҽ, M.V. Vidadinin ―Ah kim, gör neylҽdi bu gҽrdişi­dövran bu gün‖ (Bax.Vidadi.Ҽsҽrlҽri, sҽh.60­61.) misrası ilҽ başlayan müxҽmmҽsi yaxınlıqdan doğan kҽdҽr vҽ ürҽk yanğısı ilҽ yazılmışdır. Belҽliklҽ, ―... Vidadi özü İrakli sarayında olmamış‖ (Bax.yenҽ Töhfҽ Dünyamalıyeva.Göst. ҽsҽri, sҽh.57.) fikrini mübahisҽli hesab etmҽk, ―...T iflis şҽhҽrindҽ yaşamamışdır‖ (Bax. yenҽ dҽ Töhfҽ Dünyamalıyeva.Göst. ҽsҽri, sҽh.57.) fikrini isҽ ― aylarla, yaxud günlҽrlҽ Tiflis şҽhҽrindҽ yaşamamışdır‖ kimi qҽbul etmҽk lazımdır.

Qeyd 154.“Aman, öldüm! Dad, öldüm!‖ M.V.Vidadinin ―Xҽstҽ düşdüm, gҽlҽn yoxdur üstümҽ‖ misrası ilҽ başlayan şeirinҽ ( Vidadi. Ҽsҽrlҽri, sҽh.20­21.) işarҽdir.

Qeyd 155. II Yekaterina. İnternetdҽ onun 21 aprel 1729­cu, ASE­dҽ isҽ 5 may 1729­cu ildҽ, Ştettindҽ doğulduğu, 17 noyabr 284

1796­cı ildҽ Tsarskoe Seloda (indiki Puşkin şҽhҽrindҽ) vҽfat etdiyi (Bax. ASE, V c., Bakı, 1981, sҽh.103.) göstҽrilir. Alman mҽnşҽli prinsessanın ilk adı Sofiya­Frederik­Avqust olmuşdur. O, 1745­ci ildҽ pravoslavlığı qҽbul edҽnҽdҽk bu adla yaşamışdır. 1745­ci ildҽ vҽliҽhd III Pyotr Fyodoroviçlҽ nigaha girdiyi üçün hҽm pravoslavlığı qҽbuledҽrҽk xaç suyuna salınmış, hҽm dҽ adını dҽyişҽrҽk Yekaterina qoymuşdur.

Bundan sonra o, imperator qadını kimi rus dilini vҽ rus tarixinҽ aid dҽrsliklҽri sҽylҽ öyrҽnmişdir. Musiqini vҽ ҽdҽbiyyatı dҽrindҽn bilmiş, ҽdҽbi­publisistik fҽaliyyҽt dҽ göstҽrmişdir. 1762­ci ildҽ ҽri III Pyotru sui­qҽsd ilҽ aradan götürmüş vҽ özünü imperator elan etmişdir.1768­1774­cü illҽrin rus­türk müharibҽsi, Rusiyanın Qara dҽnizdҽ möhkҽmlҽnmҽsi, Puqaçov üsyanı(1773­1775), general V.A. Zubovun komandanlığı ilҽ 30 minlik rus ordusunun Cҽnubi Qafqaza yeridilmҽsi vҽ Tiflisdҽ yerlҽşdirilmҽsi II Yekaterinanın hakimiyyҽti illҽrinҽ tҽsadüf etmişdir.

Qeyd 156.1752-ci ildə mitropolit Afanasini və kaxet knyazı Simon Makaşvilini səfir sifəti ilə Peterburqa göndərmiş, bizi tatar əsarətindən xilas etmələrini xahiş etmişdik. 1752 г.грузинские цари отправили в Петербург послов­ митрополита Афанасия и кахетинского князя Симона Макашвили… чтобы вывести … татарского плена. переговоры продолжалась в 1752­1754 гг.(Bax. Очерки истории СССР. ХVIII в. стр.721. Москва,1956.)

Qeyd 157.Kartli çarı II Teymuraz. II İraklinin atasıdır, 1700­1762­ci illҽrdҽ ömür sürmüşdür.Kartli çarı VI Vaxtanqın qızı Tamaranın ҽridir.1744­cü ildҽ Kartlidҽ taxta çıxmışdır. 1760­сıildҽ II Teymuraz Dağıstan xalqlarının hücumundan qorunmaq vҽ İrana hҽrbi yürüş etmҽk üçün Rusiyadan hҽrbi vҽ mali yardım almaq üçün Peterburqa getmişdi. O, 1762­ci il yanvarın 8­dҽ Peterburqda vҽfat etmiş, Astraxanda qaynatası VI Vaxtanqın yanında dҽfn edilmişdir. İndi dҽ onların qҽbri oradadır.Onun ölümündҽn sonra Kartli vҽ Kaxet çarlıqları II İraklinin hakimiyyҽti altında birlҽşdirilmişdir. (Очерки исто­ рии СССР.ХVIII в.стр.722. Ҽlavҽ olaraq rus dilindҽ verilҽn internet mҽlumatlarına bax.)

285

Qeyd 158. Rusiyadan əsgəri və mali yardım almaq məqsədi ilə 1760-ci ildə Peterburqa getmişdi. (Bax.Очерки истории СССР.ХVIII в.стр.722.)

Qeyd 159.O, 1762- ci ildə Peterburqda vəfat etdi. (Bax.Очерки истории СССР.ХVIII в.стр.722.

Qeyd 160.1768-ci il rus-türk müharibəsinin başlandığı ərəfədə Rusiya ilə müqavilə bağladım. Onda İrivan erməniləri mənə məktub yazıb rus və gürcü döyüşçüləri ilə birlikdə türklərə qarşı vuruşacaqlarına məni əmin etdilər və buna hazır olduqlarını bildirdilər. (Bax.Очерки истории СССР.ХVIII в.стр.744.)

Qeyd 161.Təbiidir ki, Qarabağ erməniləri də İrivan erməniləri ilə həmfikir olub, öz məktublarını mənim vasitəmlə Peterburqa çatdırırlar. Mҽnbҽdҽn gҽtirilҽn aşağıdakı sitat da bu fikri dolayısı ilҽ tҽsdiq edir, Qarabağ ermҽni mҽliklҽrinin ҽl altdan işlҽmҽlҽrini göstҽrir. «В июле 1769 г. богатый армянский предприниматель и торговец Мовсес Сарафов… представил русскому правительству проект освобождения армянских земель и воссоздания независимого армянского государства под покровительством России.В докладной записке … предлагалось организовать воинский отряд из проживавших в России армян, а также вовлечь в войну против Турции армянских меликов.» (Bax. Очерки истории СССР.ХVIII в.стр.745.)

Qeyd 162. 1768- ci ildə general Totleben başda olmaqla 3767 nəfərlik rus korpusu Gürcüstana daxil oldu. (Bax.Очерки истории СССР.ХVIII в.стр.725.)

Qeyd 163.1770-ci ildə general Totlebenin tələsərək Axalsıxı və Potini mühasirəyə alması. (Bax.Очерки истории СССР.ХVIII в.стр.725.)

Qeyd 164.general Totlebenin məni xəbərdar etmədən və mənim razılığımı almadan gürcüləri imperatriçəyə and içməyə məcbur etməsi xalq içərisində narazılıqla qarşılandı və onun general Suxotin ilə əvəz edilməsinə səbəb oldu. Предпринятие им в 286

1770 г.осады крепостей Ахалцихе и Поти оказались неудачными. … Тотлебен … без соглосования с Ираклием IIпытался привести жителей Грузии к присяге императрице и его военные неудачи заставили русское правительство отозвать Тотлебена и заменить его Сухотиным. (Bax.Очерки истории СССР.ХVIII в.стр.725.)

Qeyd 165.Rusiya tərəfi 1772-ci ildə öz korpusunu Gürcüstandan çıxardı. (Bax.Очерки истории СССР.ХVIII в.стр.725.)

Qeyd 166.1771-сi ildə Rusiyanın himayəsinə keçmək haqqında tarixi qərar qəbul edib, layihəmizi Peterburqa göndərmişdik. B 1771 г.Восточная Грузия приняла исторической важности решение-просить русское правительство принятьГрузию под свое покровительство. Проект был отослан в Петербург и послужил в далнейшем основой русско­грузинского трактата 1783 г.( Bax. Очерки истории СССР.ХVIII в. стр.725.)

Qeyd 167.Bizim təklifimizin nə vaxtsa Rusiya tərəfindən nəzərə alınacağına da heç bir şübhəmiz yoxdur. Çünki bizim təklifimizdən heç iki il keçməmiş-1773-cü ildə , Puqaçov üsyanının başlandığı bir vaxtda Rusiyanın vasitəçiliyi ilə Şərqi və Qərbi Gürcüstan arasındakı ittifaq yenidən bərpa edildi. В 1773 г.при посредничестве русского правителя был возобновлен союз между Западной и Восточной Грузией, грузинские войска имели ряд успехов в сражениях с турками. (Очерки истории СССР.ХVIII в.стр.725.)

Burada söhbət İmeretiya və Kartli-Kaxetinin birləşdirilməsindən gedir.

Qeyd 168.1774-cü il 21iyulda Dunay sahilindəki KüçükQaynarca kəndində imzalanmış sülh müqaviləsinin 23-cü paraqrafı gürcülərin qazandıqları uğurlardan bəhs edir. Hҽmin o 23­cü paraqrafa görҽ, hҽrbdҽ iştirak etdiklҽri üçün hҽbs ediılҽn gürcülҽri ҽfv etmҽli, Qҽrbi Gürcüstanın ilhaqından, İmeretiyadan yığılan vergilҽrdҽn, gҽnc qız vҽ oğlanları girov götürmҽkdҽn, xristianları tҽqib etmҽkdҽn imtina etmҽli idi. (Bax.Очерки истории СССР.

287

ХVIII в.стр.725­726.) Başqa bir mҽnbҽdҽ yazılır: ―Küçük Qaynarca sülhü (1774) paytaxtı Kutaisi, çarı I Solomon (1752­1784) olan İmeretiya çarlığının Türkiyҽyҽ verdiyi xҽracı lҽğv etdi. (ASE, IV c., sҽh.429.)

Qeyd 169.1762-ci ildə Kərim xan Zənd tərəfindən də KartliKaxetinin birləşmiş çarlıq olması etiraf edilmiş, Gəncə və İrivan xanlıqlarının ondan asılılığı təsdiq olunmuşdur. Kҽrim xan Zҽnd 22 may 1705­ ci ildҽ Şirazda doğulmuş, 1 mart 1779­cu ildҽ Şirazda vҽfat etmişdir. O özünü İranın müvҽqqҽti vҽkili adlandırırdı. Fars mҽnşҽli Zҽndlҽr sülslҽsiAzҽrbaycanda müstҽqil xanlıqların yaranmasının ҽleyhinҽ idi. Bu sülalҽnin rҽhbҽri rҽhbҽri olan Kҽrim xan Zҽnd 1758­ ci ildҽ rҽqiblҽrinҽ qalib gҽldi, 1763­cü ildҽ Xorasan müstҽsna olmaqla bütün İranı birlҽşdirdi. (А.С.Сумбатзаде. Азербайджанцы­этногенез и формирование народа.Баку, «Элм», 1990.стр.249.) Onun hakimiyyҽti 1779­ cu ilҽdҽk davam etdi. Başqa bir mҽnbҽisҽ belҽ göstҽrilir: ‖Керим –хан Зенд… начиная с 1761г.,правил почти всем Ираном. Керим хан признал Картли и Кахети объединенным царством, подтвердив также и зависимость от грузинского царя Гянджинского и Ереванского ханств‖. (Bax.Очерки истории СССР.ХVIII в.стр. 722.) Sҽn demҽ, Kҽrim xan Zҽnd nҽinki Kartli­Kaxetinin birlҽşmiş çarlıq olduğunu etiraf edib, hҽtta, Gҽncҽ vҽ İrivan xanlıqlarının ondan asılılığını da tҽsdiq etmişdir. Bu isҽ Azҽrbaycana qarşı çevrilmiş mürtҽce siyasҽtdҽn başqa bir şey deyildi.

Qeyd 170. A. Filatov Qızların komendantı Nemiçə yazdığı 21 sentyabr 1770-ci il tarixli məktubunda Fətəli xanın ruslara sədaqətindən danışır. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.165­167) A.Filatov elҽ hҽmin mҽktubunda Şamaxıdan Şҽkiyҽ getdiyini, Rusiya ҽleyhinҽ hҽrbi hazırlıq görmҽdiyini yazır.

Qeyd 171. Gilyan xanı da Fətəli xanın Rusiyaya meylindən ehtiyat etdiyini Kərim xan Zəndə bildirib. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst. ҽsҽri, стр.73,.абзац 2.),

Qeyd 172. ... 1770-ci ildə... Qarabağ xanlığına kömək üçün 4000 nəfər seçmə döyüşçüdən ibarət qoşun göndərdim. Oğlum Levanı da o qoşuna başçı təyin etdim. Bunlar tҽdqiqat işlҽrindҽ dҽ 288

öz ҽksini tapır: I.Ираклий II в 1770 г. «… по просьбе карабахского хана отправил четыре тысячи человек на помощ против Куба­ хана…» (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.71­72.) , II. ―1770­ci ildҽ II İrakli İbrahimxҽlil xanın xahişi ilҽ Qarabağ xanlığına hücuma hazırlaşan Quba xanlığına qarşı kömҽk etmҽk üçün Qarabağa 4000 nҽfҽr qoşun göndҽrmişdi. Qoşunun başında valinin oğlu dayanırdı‖ (Bax. M.İ.Ҽmrahov, Ҽ.Çingizoğlu, H.İ.Hҽsҽnov. Göst.ҽsҽri, sҽh.120.)

Qeyd 173.Fətəli xanın Şəkiyə hücum ərəfəsində olduğu barədə Astraxan qubernatoru, general-mayor İ.Beketov Rusiyanın xarici işlər Dövlət Kollegiyasına rəsmi olaraq məlumat vermişdi. (Bax. Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.72,абзац 4.; Ҽlavҽ olaraq bax.‖Рапорт астраханского губернатора генерал­майора И.Бекетова‖... yenҽ orada, sҽh.162.)

Qeyd 174. ...rus konsulu A. Boqolyubov Rusiyanın xarici işlər Dövlət Kollegiyasından məhz mənə təsir etmələri üçün cəhd göstərmələrini, məni xanlıqların daxili münasibətlərinə qarışmaqdan çəkindirmələrini xahiş edirdi. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst. ҽsҽri, стр.72.абзац 2.)

Qeyd 175. Fətəli xanın II Yekaterinaya 1770-ci ildə yazdığı məktub. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.72.)

176.1769-cu ildən Şəki adlı sığınacağa sığınmağın mənasız olduğunu qət etdi. Ağası xan məcburən Qarabağ xanlığına sığınmalı və Dağıstan xanları ilə yaxınlaşmalı oldu. Hҽr halda bu hadisҽlҽr xanlıqlar arasındakı münasibҽtlҽr nҽzҽrҽ alınmaqla baş vermişdi. ―Ağası xan 1769­cu ildҽn Qarabağa qaçmışdı.‖ (Bax. ASE,Ic. sҽh.99. Bakı,1976.) ―Ağası xana qarşı edilҽn hҽrҽkҽtlҽr onu Dağıstan xanları ilҽ yaxınlaşdır‖mışdı. (Az.tarixi.sҽh.528. ; Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova.Göst.ҽsҽri, sҽh. 38.)

Qeyd 177. Siz özünüz bu ittifaqdan məmnun olub Şamaxını almaq üçün bizimlə birlikdə Fətəli xana hücum edəcəyinizə razılıq verdiniz. 1774­dҽ Ağası xanın vasitҽçiliyi ilҽ avar hakimi Nutsal xan Hüseyn xanla ittifaqa girir, Şamaxını almaq üçün Fҽtҽli xana hücum 289

edir. Lakin Hüseyn xan ҽvvҽl razılıq versҽ dҽ, sonradan imtina edib geri qayıdır.

(Az.tarixi.sҽh.528. ; Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova.Göst.ҽsҽri,

sҽh. 38.)

Qeyd 178. 1774-cü ilin iyul ayı. Bu tarix Gavdüşҽn düzündҽki qanlı toqquşma vҽ bu toqquşma nҽticҽsindҽ Fҽtҽli xanın Salyana sığınması, nҽticҽdҽ Ağası xanın yenidҽn Şirvanda möhkҽmlҽnmҽsi ilҽ ҽlamҽtdardır. (Bax. Г.Б.Абдуллаев.Göst.ҽsҽri, стр.74.абзац 1,3,4.) Hicri 1188­ci(1774) ildҽ Ağası xan, Fҽtҽli xanın qan düşmҽni vҽ Qarabağa gҽlmiş olan Novsal xanı özünҽ müttҽfiq edib, Şamaxı şҽhҽrini aldı.

(A.Bakıxanov. Göst.mҽnbҽ, sҽh.368.)

Qeyd 179. Fürsətdən istifadə edən Qazıqumuq Məhəmməd xan Qubanı işğal edib xanlığa başladı, Ağası xan isə Şirvanda öz xanlığını yenidən bərpa etdi. Nҽticҽ etibarilҽ Mҽhҽmmҽd xan Qubada çox qala bilmҽyҽcҽyini başa düşüb bir zamanlar Şҽkidҽ olduğu kimi geri çҽkilib Qazıqumuğun Kürin (Kürҽ) dairҽsinҽ qayıtmağa mҽcbur oldu. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.75.абзац 5.)

Qeyd 180. ... ağasını taxtdan salıb taxta çıxandan sonra ağasından üzr istəyənlərin, şahlıq tacını dörd-beş aylıq südəmər bir körpənin beşiyi üzərinə qoydurandan sonra onu uşaq oyuncağı kimi götürüb öz başına qoyanlar. Burada Nadir şah nҽzҽrdҽ tutulur.

Aşağıdakı sitata diqqҽt edin: ―II Şah Tҽhmasib Damğana yetişdikdҽ Nadirqulunun (1688­1747) igidliyini vҽ şücaҽtini eşitdi. Bu zaman Nadirqulu (Nadir Şah) Ҽbivҽrd vҽ Nisa hakimi idi... Şah Tҽhmasib onu öz ordusuna sҽrkҽrdҽ tҽyin etdi... vҽ Tҽhmasibqulu xan adını ona bu zaman verdi. (Tahirҽ Hҽsҽnzadҽ. XVIII­XIX ҽsrlҽrdҽ Azҽrbaycanda yaşamış azҽrbaycanlı ictimai­siyasi xadimlҽr. Bakı, ―Nurlan,”2007.sҽh.24­25)

Tҽhmasibqulu xan 1732­ci ilin avqust ayında İsfҽhana daxil oldu vҽ şahın hüzuruna gҽldi. Şah da onlarla birlikdҽ Baği­Hezar­Cҽribdҽ qaldı.... Şah o qҽdҽr şҽrab içdi ki, uşaq kimi o tҽrҽf, bu tҽrҽfҽ yıxılırdı.

(Tahirҽ Hҽsҽnzadҽ. Göst.ҽsҽri, sҽh.29.) Sҽhҽr şahın sҽrxoşluğu davam edҽn vaxt ҽsgҽrlҽr şahın otağını mühasirҽyҽ aldılar...Tҽxti­rҽvan gҽtirib,.. şahı Mҽşhҽdҽ yola saldılar.Tҽhmasibqulu xan onu müşayiҽt edirdi...

290

Tҽhmasibqulu xan ҽsgҽrlҽrin (şahla) kobud hҽrҽkҽtlҽrinҽ görҽ üzr nistҽdi.....

Sonra Şah Tҽhmasibin südҽmҽr oğlu Abbas Mirzҽni III Şah Abbas (1732­1739) adı ilҽ gҽtirib, tacı onun beşiyi üzҽrinҽ qoydular.

Sonra onun adına xütbҽ oxunub, adına sikkҽ kҽsildi. Tҽhmasib xan naibüssҽltҽnҽ oldu. III Şah Abbas dayҽsi ilҽ Qҽzvinҽ yola salındı.

(Tahirҽ Hҽsҽnzadҽ. Göst.ҽsҽri, sҽh.30.)

Qeyd 181.onun şah seçilməsinə etiraz edənləri, yəni, Cavanşir, Otuziki, İyirmidörd, Kəbirli ellərini Xorasan vilayətinə və Əfqanıstanın sərhəd rayonlarına sürgün etdi. Qarabağın ziyadoğlular, iyirmidördlҽr, otuzikilҽr, Cavanşir vҽ başqa ellҽri Nadirqulu xanın namizҽdliyinin ҽleyhinҽ çıxdılar. Mҽhz bu sҽbҽbdҽn ... Cavanşir, otuziki, Kҽbirli ellҽrini Xorasan vilayҽtinҽ vҽ Ҽfqanıstanın sҽrhҽdlҽrinҽ sürgün etdi. (Az.tarixi.sҽh.531.; Gҽncҽ. Tarixi oçerk.sҽh.38.)

Qeyd 182. O, 1736-cı ildə şah elan edilərkən bəylərbəyi Uğurlu xan Ziyad oğlu Qacarın etirazına cavab olaraq Ziyadoğlulardan hayıf almaq məqsədilə Qazağın, Şəmsəddilin və Borçalının Gəncə -Qarabağ bəylərbəyindən alınıb Kartlinin çarı I Teymuraza verilməsi barədə fərman verməməliydi. (ASE, II c,sҽh.571. ;. Azҽrbaycan tarixi. sҽh.531.)

Qeyd 183. Bu ağsaqqal həmən o ağsaqqaldır ki, 1739-cu ildə hələ gənc ikən yanında baş sazandarı Sayat Nova olmaqla Nadir Şahı Hindistan yürüşündə müşayiət etmişdi. Burada II İrakli nҽzҽrdҽ tutulur. (Ҽlavҽ mҽlumat üçün bax. Морус Һҽсрҽтјан. Göst.mҽnbҽ, sҽh.

296­297.)

Qeyd 184. Sünni Nadir şah... şiҽ dövlҽtindҽ şah olmaq üçün şiҽliyi qҽbul etmiş, hҽm sünnülҽrin, hҽm də şiҽlҽrin hörmҽt bҽslҽdiyi imam Cҽfҽri­Sadiqin adına ―Cҽfҽriyyҽ”məzhəbini elan etmişdir. ( Tahirҽ Hҽsҽnzadҽ. Göst.ҽsҽri, sҽh.34.)

Qeyd 185.Nadir Şahın hələ Təhmasibqulu xan olduğu vaxtlarda “Şah İsmayıl Sҽfҽvi zamanında yayılmış şiҽlik tҽriqҽtindҽn ҽl çҽkmҽk lazımdır‖ demҽsi dҽ yadımızdadır. (Bax. Tahirҽ Hҽsҽnzadҽ.

Göst.ҽsҽri,

sҽh.33.)

291

186. Nadir şah Qarabağ bəylərbəyiliyinə tabe olan beş erməni məliklərinə azadlıq bəxş etdi və onların bilavasitə şaha tabe olmaları barədə əmr verdi. (Bax.Azҽrbaycan tarixi, sҽh.531.Gҽncҽ.

Tarixi oçerk. sҽh. 38.)

Qeyd 187.O da 1762-ci ildə II Teymurazın ölümündən sonra II Herakli tərəfindən Kartlinin Kaxeti ilə birləşdirilməsini qanunauyğun bir hadisə kimi qiymətləndirdi.. (Ҽlavҽ mҽlumat üçün bax.qeyd 169.)

Qeyd 188. Ancaq Kərim xan Zənd tərəfindən KartliKaxetinin birləşmiş çarlıq kimi etiraf edilməsilə yanaşı Gəncə və İrivan xanlıqlarının gürcü çarından asılılığını təsdiq edən fərmanın verilməsi də II İrakliyə ağsaqqallıq səlahiyyəti verdi. (Ҽlavҽ mҽlumat üçün bax.qeyd 169.)

Qeyd 189. Gavdüşən məğlubiyyətindən dərhal sonra Fətəli xan naibi Mirzə bəy Bayatı özünün və xanlığının vəkili kimi, səfir sifətilə Peterburqa göndərdi. O, II Yekaterinaya Fətəli xanın məktubunu və Dərbəndin açarlarını təqdim etməli idi.

(Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.76. §2.,абзац 2.; yenҽ orada стр.82.абз.5.)

Qeyd 190. 1772-ci ilin noyabrında general Şerbinin başda olmaqla Rusiya və Krım xanlığı arasında bağlanan muqavilədə olduğu kimi müraciət edən tərəfin müstəqillik hüquqları qorunmaqla təbəəliyə qəbul edilməsini istəmişdir. (Bax.Г.Б.Абдуллаев.

Göst.ҽsҽri, стр.83.абзац 1­8.)

Qeyd 191. Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzə. Qaraqaytaq usmisidir.Bacısı Tuti bikҽyҽ görҽ Fҽtҽli xanın qaynıdır.Rusiya tҽbҽҽliyinin ҽleyhidarıdır.1787­ ci ildҽ vҽfat etdiyi göstҽrilir.

(Bax.M.İ.Ҽmrahov, Ҽ. Çingizoğlu, H.İ.Hҽsҽnov.Göst.ҽsҽri, sҽh.122.)

192. Ҽlavҽ mҽlumat üçün bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.77. абзац 4.; yenҽ orada стр.78.абзац 1.

292

Qeyd 193. Qısası, 27 iyul 1774-cü ildə akademik, professor S.Q. Qmelin aclıqdan və işkəncədən ölmüşdür..

(Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.78.абзац 3.)

Qeyd 194. Ҽlavҽ mҽlumat üçün bax. .Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.82.§3.абзац 1.

Qeyd 195. Bu tərəfdən isə Kartli-Kaxeti çarı II Herakli, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan, Şamaxı xanı Ağası xan və ona qoşulan avar xanı Nutsal xan Fətəli xana qarşı vuruşurlar. (Bax. Azҽrbaycan tarixi.sҽh.528. Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova.Göst.ҽsҽri,.sҽh. 38.)

196. Bax.qeyd 157.

Qeyd 197. Bu ərəfədə Şamaxıya hakim təyin etdiyim qardaşım Abdulla bəy də özükimilərini başına yığıb mənə qarşı çıxırdı.. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.73.абзац 4.)

Qeyd 198. 1774-cü ilin iyulunda Gavdüşən döyüşündə nəşi ortada qalan Qazanış əmiri Dişsiz Məhəmmədin damadı qazıqumuq Məhəmməd xan yenə də 15 il bundan qabaq qazandığı Şəki təcrübəsindən Qubada da istifadə etdi. Ҽlavҽ mҽlumat üçün bax.qeyd 19.(Bax. А.С. Сумбатзаде. Göst.ҽsҽri, стр. 253.)

Qeyd 199. Bütün həyatı boyu dövlətçiliklə qarətçiliyi qarışdıran Qazıqumuq Məhəmməd xan mənim tərəfdarım Buduqlu Hacı Məliyin təzyiqi ilə 1774-cü ilin dekabrında Qubadan çıxıb Qazıqumuğun Kürə (Tҽdqiqat işindҽ bu söz ―Kürin‖­―Кюрин‖ şҽklindҽ yazılmışdır.) dairəsinə getdi. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.75.абзац 5.)

Qeyd 200. Ҽmir Hҽmzҽ Dişsiz Mҽhҽmmҽdin nҽşini qoyub Dҽrbҽndҽ apardı. (Bax.A. Bakıxanov. Göst. mҽnbҽ, sҽh.369.)

tabuta

Qeyd 201. Mirzə bəy Bayat mənim məktubumu və Dərbəndin açarlarını imperatriçəyə təqdim etdi. Birincisi- imperatriçə II Yekaterinanın, ikincisi- Xarici İşlər Dövlət Kollegiyasının sədri N.İ. Paninin adından olmaqla, mənim bir məktubuma qarşı iki 293

məktub gəldi. В ответ кубинскому правителью были направлены письма Екатерины II и Н.И. Панина. Как видно из обоих писем , правительство Екатерины IIуклонялось от официального према Северо­Восточного Азербайджана под покровительство Российской империи,… считая это преждевременно.

(Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst. ҽsҽri, стр.84.абзац 1.)

Qeyd 202. II Yekaterina qəti olaraq Quba xanlığını İrandan ayırıb ətrafı ilə birlikdə “müstəqil xanlıq vəziyyətinə” gətirməyin qanuna tamamilə zidd olduğunu vurğulayaraq, hələ vaxtı çatmamış bu siyasətin rus sarayının hazırki dəst-xətti ilə bir araya sığışmadığını bildirmişdir.. Екатерина II относилась отрицательно , заявляя, что привести его «в неэависимое состояние от Персии мы не можем» потому что оно «было бы совсем вопреки правилам»..т.е. несовместимо с политикой ее двора. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.84.абз.3.)

Qeyd 203.Qafqazdakı rus ordusunun komandanı generalporuçik de-Medem Rusiya Dövlət Şurasına xanlığımızın təbəəliyə qəbul edilməsi barədə gizli raport təqdim etmişdi. Həmən raport 22 iyun 1775-ci ildə müzakirə edilmiş, lakin cavab qənaətbəxş olmamışdır. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.97.абзац 2.)

Qeyd 204. 1772-ci ildə general Şerbinin tərəfindən Krım xanlığı ilə Rusiya arasında ittifaq müqaviləsi bağlandıqdan sonra aradan iki il keçmiş Krımın Osmanlıdan qoparılıb müstəqil elan edildiyi şəkildə bizim müstəqilliyimizin elan edilməsini xahiş etmişdim. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.83.абзац 4.) В ноябре 1772 г. По поручению российского государства генерал Щербинин заключил с Крымским ханством трактат о союзе, а по Кучук­ Кайнарджийскому договору 1774 г. Крым был отторгнуть от Турции и признан независимым. В 1783 г. Крым был присоединен к России. В данном упоминании Фатали­хан имеет в виду условия договора 1774 г. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.83.примечание 3.)

Qeyd 205. 1775-ci ilin yanvarında həm Rusiyanın , həm də Quba xanlığının sadiq dostu Tarkunun şamxalı Murtuzəli 294

öz adından Dağıstan xanlarına qarşı vuruşmaqda mənə kömək göstərilməsi üçün rus hökumətinə müraciət etdi. (Bax.Г.Б.Абдуллаев.

Göst.ҽsҽri, стр.76.абзац 2.)

206.Rusların tarixi ilə 1 mart 1775-ci ildə 2530 nəfərlik rus ordusu Cənubi Dağıstana doğru hərəkətə gəldi. Özü də necə bir ordu! Qusar eskadronundan, Ural və Don kazakları dəstələrindən, Mozdok osetin polkundan və Qızlar ləzgi batalyonundan ibarət olan bir ordu. Bu ordu martın 4-də Terek çayını keçdi, mənim dostum Tarku şamxalı Murtuzəlinin və onun qardaşı Buynak hakimi Bamatın dəstələri ilə birləşdi. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.79.абзац 5.)

Qeyd 207. 1766-cı ildən Dərbəndi idarə edən bacısı Tutu bikəni doqquz ay mühasirədə saxlayan Əmir Həmzə mühasirədən əl çəkib şimala doğru yeridi, de-Medemin hərbi qüvvələri ilə qarşılaşdı. Qüvvəsinin süvari dəstələrindən ibarət olmasına baxmayaraq, rus piyadaçılarının hücumu və top atəşlərinə məruz qalan Əmir Həmzə döyüş meydanından qaçdı.. (Bax.Г.Б.Абдуллаев.

Göst.ҽsҽri, стр.75.абзац 9.) Осавдавший девятый месяц Дербент уцмий Фмир Гамза … двинулся на север и вступил в сражение с силами де Медема. Но каракайтагская конница была рассеяна огнем русской пехоты и артиллерии. Амир Гамза бежал с поля боя. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.79. абзац 7.)

Qeyd 208.Mən isə öz ordumla 10 may 1775-ci ildə mayor Kridnerin başçılığı altında İran-Xarabadan Qaraqaytaq və Tabasaran üzərinə hərəkətə gələn, 6-cı artilleriyanın döyüş sürsatları ilə təchiz edilmiş, əsgərli və zabitli 1411 nəfərdən ibarət olan bir orduyla birləşdim. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.79.абзац 8, 9.) .

Qeyd 209. Bizimlə birlikdə Ural kazaklarının atamanı Borodin, Don kazaklarının atamanı Tabunşikov və onların dəstələri hərəkət edirdilər. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.79.абзац 9.) .

295

Qeyd 210.Mənim dostum Tarku şamxalı Murtuzəli və onun qardaşı Buynak hakimi Bamat isə məndən iki gün sonra general de- Medemin dəstələri ilə birləşib Cənubi Dağıstan rayonlarına hücum etdilər. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.79.абзац 10.) .

Qeyd 211.Ağası xan məğlub oldu, yenidən Kotevana qayıtdı.

(Azҽrbaycan tarixi.sҽh.528.; Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova.Göstҽ ҽsҽri,sҽh. 38.)

Qeyd 212.O, burada Bakılı Məhəmməd xanla birlikdə bir çadırda oturub söhbət edirdi. ...avar Nutsal xan Aqquşa tayfası ilə ədavətli imiş....çadırı arxadan yarıb Bakılı Məhəmməd xanı bayıra çıxarmaq şərti ilə Aqquşalılarla razılaşmalı oldum. Onlar Novsal xanı tərəfdarları ilə birlikdə öldürdülər. (A.Bakıxanov. Göst. mҽnbҽ, sҽh. 368. Azҽrbaycan tarixi. sҽh. 528. ;Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova.

Göst. ҽsҽri, sҽh. 38.)

Qeyd 213.Dərbəndə gəldikdə isə, oraya 1775-ci ilin yayında daxil olan qusar eskadronu, Ural və Don kazak dəstələri bir də oradan 1776-cı ilin yazında çıxdılar. «..По просьбе кубинского хана в дербенте был оставлен русский гарнизон, состаявший из гусарского эскадрона, донских и уральских казачьих отрядов в количестве 500 человек…»

(Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.81.абзац 5.; yenҽ orada примечание 9.).

Qeyd 214. 5 sentyabr 1775-ci il tarixli məktubunda II Yekaterina general de-Medemə Dərbəndin Quba xanlığının tərkibində qalmasını məsləhət bilmişdi. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.80.абзац 8.)15 okyabr 1775-ci il tarixli məktubunda isə lazım gələrsə, Fətəli xanı Dərbənddən uzaqlaşdırmağı da unutmamağı məsləhət bilirdi. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.81.абзац 2.)

Qeyd 215.Artıq 7 il idi ki, Dərbənd qalasında dustaq olan Məhəmməd Səid xanı Əmir Həmzənin acığına həbsdən azad etdik .(Bax.A.Bakıxanov.Göst.mҽnbҽ, sҽh.369.; Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.82. абзац 3.)

Qeyd

216.Əmir Həmzə usmi 3000-lik qoşunla Dərbənd, 296

Quba və Şirvan ölkələrindən keçib Ərdəbildə qarətçiliklə özünə soyuqluq verdi.Sonra da qayıdanbaş Qarabağdan keçib Gəncədə talançılıq etdi, daha sonra isə Şəkidən dağ yolu ilə Axtıya, Axtıdan da Kürəyə keçdi, öz mülkünə döndü. (Bax.A.Bakıxanov. Göst. mҽnbҽ, sҽh.369, 3­cü abzas.)

Qeyd 217. II Yekaterina Qafqaz ordusu komandanı deMedemə məni və mənim tərəfdarlarımı barışdırmaq əmri vermişdir. De-Medem isə öz növbəsində bunu sentyabr 1775-ci ildə mayor Kridnerə həvalə etmişdir. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.

86. §4. абзац 2.)

Qeyd 218.1776-cı ilin 24 mart və aprelin ortalarında Derbax kəndində iki dəfə yığıncaq keçirilmişdir. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.87.абзац 3­4.)

Qeyd 219.Mayor Fromqold general de-Medemə onların mənə nifrət etdiklərini və Rusiyanın qorxusundan öhdəliklər götürdüklərini açıqca etiraf etdi. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.91. абзац 3.)

Qeyd 220.General – poruçik de-Medem bunun üçün hər cür təchizatı olan və artilleriya ilə möhkəmləndirilmiş on minlik orduya ehtiyac olduğunu deyir. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.97. абзац 4.)

Qeyd 221.Qafqaz məkanında “daxili çəkişmələrə son qoymaq”, “tacirləri və ticarəti qorumaq”, “maarif və maarifçiliyi yaymaq, onu barbarlardan müdafiə etmək” adı ilə rus ordusunun Qafqaza girməsini zəruri hesab edir. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.81.абзац 2.) Bir zamanlar sosialistlҽrin bayraq edib başları üzҽrinҽ qaldırdıqları F. Engels 1851­ ci ildҽ K.Marksa yazdığı mҽktubda ―işğal‖ sözünü sanki unudubmuş kimi ―münasibҽt‖­―отношение‖ sözündҽn istifadҽ edҽrҽk ― Rusiyanın Şҽrqҽ,.. Mҽrkҽzi Asiyaya, başqırdlara vҽ tatarlara münasibҽtdҽ mütҽrҽqqi rol oynadığını‖ yazırdı.

(Bax.Г.Б.Абдуллаев.

Göst.ҽsҽri, стр.63.абзац 5.)

297

Qeyd 222. ... general de-Medemə yazdığım məktubda İran hökmdarı Kərim xan Zəndin mənə yazdığı məktub haqqında məlumat verdim. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.100.абзац 1.)

Qeyd 223. ... mayor Fromqold Dərbəndə gəldi, Kərim xan Zənd tərəfindən mənə yazılan məktubun surətini götürdü, əsli ilə düz olub-olmadığını yoxlatdı.Sonra da mənim məlumatımın düz olması barədə general de-Medemə məlumat verdi. (Bax.Yenҽ dҽ Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.100.абзац 1.)

Qeyd 224.”Kutaisinin Gelati monastrında saxlanan o darvazanın bir tayı bu yaxınlarda təmir adıyla monastrın üst örtüyünə işlənmiş, o biri tayı isə aşağıda 1073-1125-ci illərdə çarlıq etmiş IV Qurucu Davidin qəbri qarşısındakı divara bərkidilmişdir.” Gҽncҽ darvazası Şҽddadi hökmdarı Şavurun (1049­ 1066/67) ҽmri ilҽAzҽrbaycanlı usta İbrahim ibn Osman tҽrҽfindҽn 1063­cü ildҽ hazırlanmışdır.... 1139­cu ildҽ gürcü çarı I Demetri (1125­ 1154) zҽlzҽlҽdҽn dağılmış Gҽncҽyҽ hücum etmiş, qapıları aparmışdır.

Qapılar Gelati monastrındadır. XVIII ҽsrdҽ bu monastr tҽmir olunarkҽn bir tayı onun dam örtüyündҽ istifadҽ olunmuşdur. Digҽr tayı isҽ Gelati monastrının cҽnub hasarına IV Davidin(1073­1125) qҽbri qarşısındakı divara bҽrkidilmişdir. (ASE, VI cild, sҽh.84.)

Qeyd 225.Ərdəbil şeyxi Şeyx Səfiəddinin oğlu Sədrəddin Musa 1379-cu il tarixdə Sultan Əhməd Cəlairiyə yazdığı məktubda çıxarılıb Gürcüstana aparılmış Ərdəbil məscidinin qapısını alıb gətirmək üçün Xəlifə Hacətşah Gilanlını oraya göndərdiyini,... qapı qaytarılınca Ordubadda Qazi İmadəddinin evində iki aya yaxın qonaq qaldığını yazır. Hҽmdullah Qҽzvini1340­cı ildҽ yazdığı ―Nüzhҽt ҽl­qülub‖ ҽsҽrindҽ .... Ordubadın da adını çҽkmiş(dir)...

Hҽmdullah Qҽzvininin mҽlumatından 39 il sonra, yҽni Şeyx Sҽfiҽddinin oğlu Sҽdrҽddin Musanın (1334­1392) 28 iyun 1379 –cu il tarixdҽ Sultan Ҽhmҽd Cҽlairiyҽ yazdığı mҽktubda Ordubad adına rast gҽlirik.... hҽmin mҽktubda Sҽdrҽddin Musanın Ҽrdҽbil mҽscidi qapısını gҽtirmҽk üçün Naxçıvana vҽ Ordubada getdiyi,..çıxarılıb Gürcüstana aparılmış Ҽrdҽbil mҽscidinin qapısını alıb gҽtirmҽk 298

üçün Xҽlifҽ Hacҽtşah Cilanini(Gilanlını)oraya göndҽrdiyini,... qapı qaytarılınca Qazi İmadҽddin Ordubadinin evindҽ iki aya yaxın qonaq qaldığı yazılır.( Seyidağa Onullahi.Ordubad.”Azərbaycan müəllimi” qəzeti, №46(4620), 5 iyun 1987-ci il.səh.4.)

Qeyd 226. II Heraklinin təklifinə uyğun təbəəliyə qəbul Gəncə, Qarabağ, Yerevan, Naxçıvan, Qaradağ və Ərdəbil xanlıqlarının Kartli-Kaxetiyə ilhaq edilməsi şərti. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.108.абзац 1.)

Qeyd 227.Şəkinin Qubaya qarşı açıq döyüşə girməməsi onun Quba ilə dost münasibətdə olmasından qaynaqlanmışdır. 1774­cü il hadisҽlҽrinҽ,Hüseyn xanın Qubaya qarşı döyüşҽ girmҽmҽyinҽ işarҽ.

(Azҽrbaycan tarixi.sҽh.528.; Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova.Göst. ҽsҽri,sҽh. 38.)

Qeyd 228.Fətəli xanın Qubanı Rusiyaya ilhaq etdirmək arzusu Aşağı Dağıstan da da daxil olmaqla Dərbənd, Bakı, Şamaxı, Yeni Şamaxı xanlıqları dairəsindən də az qala bir qədər kənara çıxır. (Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.96.абзац 2.; yehҽ orada стр.97, 2­3.)

Qeyd 229.Məlik Məhəmməd xan. I Mirzҽ Mҽhҽmmҽd xan oğlu Mҽlik Mҽhҽmmҽd xan 1765­1784­cü illҽrdҽ Bakının xanı olmuşdur. Fҽtҽli xan bacısı Xҽdicҽ bikҽni Ҽmir Hҽmzҽyҽ deyil, mҽhz ona verdiyi üçün inciklik ҽmҽlҽ gҽlmişdi. Mҽlik Mҽhҽmmҽd xanın Xҽdicҽ bikҽdҽn iki oğlu olmuşdu. Mҽlik Mҽhҽmmҽd xan bir qayda olaraq Fҽtҽli xanın tҽrҽfini saxlayırdı.

(1747­1765)

Qeyd 230.Yeznə, kürəkən, damad, göy və ya giyəv. Bunlar sinonim sözlҽrdir.‖Yeznҽ‖ sözü Şҽkidҽ, Qax, Zaqatala vҽ Balakҽndҽ, o cümlҽdҽn, Qubada, Lҽnkҽranda, Şirvanda vҽ Naxçıvanda da işlҽnir. ―Kürҽkҽn‖ sözündҽn isҽ ҽn çox Qarabağda istifadҽ edilir. ―Göy‖, yҽni ―kal‖ sözünü Qarabağ, Gҽncҽ, Qazax, Mҽrkҽzi aran zonasında , ―giyҽv‖i Qubada, Qusar vҽ Xaçmazda, ―damad‖ı isҽ Qubada daha çox işlҽdirlҽr.

Qeyd 231.Əlac məni çadırın arxasından çəkib çıxarmağa qalmışdı.Ҽlavҽ olaraq bax.qeyd 212.

299

Qeyd 232. ...ҽmisi Hacı Ҽbdülqadir xanla barışığa gҽlmҽk üşün göndҽrilҽn 10­11 yaşlı Mҽhҽmmҽdhҽsҽn ağa Hüseyn xan oğlu nahaq yerҽ güdaza getmҽz idi.1770­ci il hadisҽlҽrinҽ işarҽdir.Ҽlavҽ olaraq bax.qeyd 99,101.

Qeyd 233. Dağıstan muzdlularının köməyi ilə Qaradağ mahalını almağınız, Kürdəşt qalasını alt-üst etməyiniz, əhalisini qovub Əhərə doldurmağınız bəs deyilmiş kimi Kürdəşt xanı Mustafa xanı əsir alıb Qarabağa gətirmiş və Şuşada dustaq etmişsiniz. “ Mҽnbҽlҽr yazır: I. ... o,(İbrahimxҽlil xan­V.As.) Dağıstan ölkҽsinin avar vilayҽti hakimi Nusal xan oğlu Ümmҽ xanla da qohum olmuşdu. Onun hörmҽtli vҽ ҽziz bacısı Bikҽ ağanı almışdı.... O öz qoşunu vҽ zҽfҽr nişanҽli Dağıstan ҽsgҽrlҽrinin kömҽyi ilҽ Qaradağ mahalını aldı vҽ Kürdҽşt vilayҽtini alt­üst etdi.... Ҽhalisi qaçıb Ҽhҽrdҽ yerlҽşdi. Kürdҽşt xanı Mustafa xan isҽ ҽsir düşdü.....

Bu hal Ağa Mҽhҽmmҽd xanın Tehranda taxta oturmasına qҽdҽr (Ağa Mҽhҽmmҽd xan Azҽrbaycanın cҽnub hissҽlҽrini 1791­ci ildҽ özünҽ tabe etmişdir.) davam etdi (Mirzҽ Adıgözҽl bҽy. Göst.mҽnbҽ, I cild. sҽh.49.; yenҽ orada qeyd 2.) II. O,... Araz kҽnarında bir çox binaları vҽ abadanlıqları olan

vҽ eyni zamanda Qaradağ vilayҽti hakiminin ҽylҽşdiyi yeri­Guruşt qalasını dibindҽn dağıdıb,... hakimi Mustafa xanı tutub özü ilҽ gҽtirdi vҽ Şuşa qalasında hҽbs etdi.Qaradağın bҽzi mahallarını hҽdiyyҽ vҽ bҽxşiş olaraq sҽrkҽrdҽlҽrinҽ bağışladı ki, gҽlirindҽn vҽ xeyrindҽn istifadҽ etsinlҽr. .(Mirzҽ Yusif Qarabaği (Nersesov). Göst.mҽnbҽ, II cild. s.24­25.)III.Belҽ ki, Dağıstan qoşunu ilҽQarabağı alıb, ..Kürdҽşt xanı Mustafa xanı ҽlҽ keçirib vҽ ҽsir edib, Qarabağa gҽtirmişlҽr.( Mir Mehdi Xəzani.Göst.mənbə, II cild. səh.126.)

Qeyd 234. Məlik Məhəmməd xanı göz dustağı edib, nəzarət altında saxlayarsan. Çıldır süleyman paşanın 1780–ci il 26 oktyabr tarixli tҽhriratında (rҽsmi mҽlumatında­V.As.) Qubalı Fҽtҽli xanla vҽ Şҽkili Mҽhҽmmҽdhüseyn xanla Qarabağlı İbrahimxҽlil xan arasında ҽdavҽt olduğundan İbrahimxҽlil xan Mҽhҽmmҽdhüseyn xanın oğlunu, hҽmçinin Qaradağ vҽ Bakı xanlarını da hҽbs etmişdi. (M.İ.Ҽmrahov, Ҽ.Çingizoğlu,

H.İ.Hҽsҽnov.

Göst.ҽsҽri,

300

sҽh.89.

3­cü

abz.)

Qeyd 235. O - mənim şəxsi dustağımdır. Özü də bir il üstəgəl bir ay olmaq şərti ilə. Ona hərdənbir Kürdəşt xanı Mustafa xan ilə dərdləşmək imkanı da verərsən.Ҽlavҽ olaraq bax. qeyd 233. 1779­ cu ildҽ Qarabağa Fҽtҽli xanın elçisi kimi gҽlҽn Mҽlik Mҽhҽmmҽd xan hҽbs olundu. 13 ay sҽrasҽr Şuşa zindanında yatdı.İbrahimxҽlil xan sonra onu buraxdı. Mҽlik Mҽhҽmmҽd xan Bakıya dönüb xanlığını davam etdirdi.( M.İ.Ҽmrahov, Ҽ.Çingizoğlu, H.İ.Hҽsҽnov. Göst.ҽsҽri, sҽh.116.)

Qeyd 236.Buduqlu Hacı Məlik. Qubanın nüfuzlu ҽyanlarından biri kimi onun adı1774­cü ildҽ baş verҽn Gavdüşҽn müharibҽsi ilҽ bağlı olan hadisҽrdҽ çҽkilir. O bu ҽrҽfҽdҽ Qubanı işğal edҽn Qazıqumuq Mҽhҽmmҽd xana qarşı inadlı mübarizҽ aparmışdır.1774­ cü ilin dekabrında Qazıqumuq Mҽhҽmmҽd xanı Qubadan çıxarmağa müvҽffҽq olmuş vҽ Qubalı Fҽtҽli xan tҽrҽfindҽn fҽrmanla tҽltifҽ layiq bilinmişdir.Tҽdqiqatçı onu Hacı Mҽlik Buduqi kimi tҽqdim edir.

(Bax.Г.Б.Абдуллаев. Göst.ҽsҽri, стр.75.абзац 4.)

Qeyd 237. II Heraklini Gəncədəki canişinini geri çağırmağa, onu İrivan xanlığından yığılan vergilərdən imtina etməyə məcbur etməkləmi? 169­cu vҽ 188­ci qeydlҽrҽ işarҽ. Şahverdi xandan (1747­ 1760) sonra Gҽncҽ xanlıq taxtına çıxan Mҽhҽmmҽd Hҽsҽn xan (1760­ 1778) da sarayda mövqeyini möhkҽmlҽndirҽnҽdҽk bir xeyli zaman Kartlı­Kaxetҽ bac kimi 10.000 manat miqdarında qızıl pul vermҽyҽ mҽcbur olsa da, sonralardan bu bacı­xҽracı vermҽkdҽn imtina etmişdi.

(Bax.Gҽncҽ. Tarixi oçerk. Sҽh.41.)

Qeyd 238.Əlimurad xan Zəndin hakimiyyətə gələcəyi gözlənir. Deyilənlərə görə, O, Fars və İsfəhandan başqa heç bir yeri qorumaq istəmir. Hətta, I Pyotrun dövründə Xəzər dənizindən edilən hücumlar nəticəsində ələ keçən, 1722-1735-ci illərdə Rusiyа tərəfindən idarə olunan Хəzəryаnı torpaqlarla birlikdə Qаrаdаğ, Qаrаbаğ, Nахçıvаn və İrivаn xanlıqlarını da Rusiyаyа güzəştə getməyə hаzırdır. Kҽrim xan Zҽnddҽn Sonra Ҽbülfҽt xan Zҽnd vҽ Mҽhҽmmҽd Ҽli xan Zҽnd (1779) hakimiyyҽtҽ gҽlsҽlҽr dҽ, Sadiq xan Zҽnd Şirazda, Ҽlimurad xan Zҽnd isҽ İsfҽhanda hakim idilҽr. Ҽlimurad xan Zҽnd haqqında deyiҽlnlҽr onun sonrakı fҽaliyyҽti ilҽ bağlıdır.

301

Qeyd 239.İbrahimxəlil xan Araz kənarındakı bir çox binaları və abadanlıqları olan yerləri viran qoymaqda, Qaradağın ellərini və obalarını sərkərdələrinə bağışlamaqdadır. 233­cü qeydҽ bax.

Səh.95.

Qeyd 240. Fevralın əvvəlləri 1780-ci il. II İraklinin tҽklifi ilҽ İbrahimxҽlil xanın Gҽncҽ qalasını almaları, Gҽncҽni bölüşmҽlҽri vҽ ortaqlı idarҽ etmҽlҽri ilҽ ҽlamҽtdardır. İ. Arqutinskiy vҽ İ. Lazerev kimi varlı vҽ görkҽmli ermҽnilҽrlҽ Peterburqda görüşҽn vҽ onlardan Zaqafqaziyadakı vҽziyyҽt haqqında ҽtraflı mҽlumatlar alan, onların mҽrkҽzi Yerevan olmaqla ermҽni dövlҽti yaratmaq xahişini eşidҽn general A.V. Suvorovun İrana hҽrbi hazırlıq mҽqsҽdilҽ 1780­ci ilin yanvarında Astraxana göndҽrilmҽsi (Bax. Очерки истории СССР. ХVIII в. Москва, 1956. стр. стр. 748. Orada yazılmışdır: ―В январе 1780 г. В Астрахань был направлен генерал А.В. Суворов для подготовки военной экспедиции в Иран. В связи с этим в Петербурге состоялись совещания между Г.А. Потемкиным, А.В. Суворовым и два видными армянскими деятелями­И.Аргутинским и известным богачом И. Лазеревым. Аргутинский и Лазeрев сообшили подробные сведения о положении в Закавказье. Одновременно они просили восстоновить армянское государство с центром в Ереване.‖) faktı diqqҽtimi cҽlb etdi. Digҽr bir fakt

isҽ general­poruçik A.V. Suvorov tҽrҽfindҽn Qafqaz ordusu komandanı knyaz Q.A. Potyomkinҽ ünvanlanmış 13 fevral 1780­ci il tarixli ra­ port olmuşdur. Orada Gҽncҽli Mҽhҽmmҽd xanın Şҽki xanı ilҽ müttҽfiq olub, Şuşalı İbrahim xanla vuruşmasından, hakimiyyҽtini itirib, kor edilmҽsindҽn danışılır. (ИЗ ПЕРЕПИСКИ А. В. СУВОРОВА. Рапорты

А. В. Суворова князю Г.A. Потемкину. Генджинский Мамат­ хан с сим шакинским ханом в союзе, якобы с шушинским Ибраим­ханом имевши сражение, потерял свою вольность и тем ослеплен. 13 февраля 1780 года.... ЦГВИА, ф. 52, д.

218, лл. 4­5) Bu faktlar mҽnim Gҽncҽ ilҽ bağlı hadisҽlҽrin 1780­ ci il fevralın ҽvvҽllҽrindҽ baş vermҽsi qҽnaҽtinҽ gҽlmҽyimҽ imkan verdi. (Ҽlavҽ olaraq bax.Gҽncҽ. Tarixi oçerk. Sҽh.42.; M.İ.Ҽmrahov, Ҽ.Çingizoğlu, H.İ.Hҽsҽnov. Göst.ҽsҽri, sҽh.91­92.)

Qeyd 241. Məhəmməd xan günçıxandan, oğlu Ağa bəy isə günbatandan Gənjəni müdafiə edirlər. Bu, Gҽncҽyҽ hücum 302

edҽnlҽrin coğrafı yerlҽşmҽlҽrinҽ işarҽdir. Hadisҽnin baş verdiyi ҽrҽfҽdҽ Gҽncҽnin xanı Mҽhҽmmҽd xan idi. O, 1778­ci ildҽ qardaşı Mҽhҽmmҽd Hҽsҽn xana sui­qҽsd etmҽklҽ saray çevrilişinҽ nail olaraq xan olmuşdu. (Gҽncҽ.Tarixi oçerk. sҽh.42.)

Qeyd 242.İbrahimxəlil xanla İrakli xan – hərəsi bir tərəfdən Gənjəyə hüjum ediblər. Tҽdqiqatlardakı mҽlumatlar belҽdir: I. ―...

II İrakli Gҽncҽni yenidҽn özündҽn asılı vҽziyyҽtҽ salmaq üçün ...sҽfҽrbҽrlik elan etdi. ... İbrahimxҽlil xanı da hҽmin yürüşdҽ iştirak etmҽyҽ dҽvҽt etdi.... 1780­ci ildҽ müttҽfiqlҽrin qoşunları hҽrҽkҽt edib,... Gҽncҽ qalasını mühasirҽyҽ aldılar.... Şҽhҽri müdafiҽ edҽn qarnizon tҽslim olmağa mҽcbur oldu. İbrahimxҽlil xanla II İrakli Gҽncҽ şҽhҽrini, elҽcҽ dҽ xanlığı birlikdҽ idarҽ etmҽyi qҽrara aldılar. ...Girov kimi ҽsir alınan Mҽhҽmmҽd xan vҽ onun oğlu Ağa bҽy ... Şuşaya aparıldı. İbrahimxҽlil xan onu zindana saldırarkҽn gözlҽrini çıxartdırdı. (Gҽncҽni) Qarabağın nümayҽndҽsi Hҽzrҽtqulu bҽy, Gürcüstanın nümayҽndҽsi Keyxosrov Andronikaşvili (idarҽ edirdi.) Belҽ idarҽ üsulu 1785­ ci ilҽ kimi davam etdi.‖ (Gҽncҽ.Tarixi oçerk. sҽh.42.) II. ―1780­ci ildҽ Qarabağ qoşunu Gҽncҽni mühasirҽyҽ alır. Gҽncҽ qoşunu müqavimҽt göstҽrҽ bilmҽyib tҽslim olur. Gҽncҽ Qarabağ xanlığının vҽ onun müttҽfiqi II İraklinin ҽlinҽ keçir. Mҽhҽmmҽd xanı vҽ oğlu Ağa bҽyi Şuşaya aparıb zindana atırlar.Müttҽfiqlҽr Gҽncҽni ortaq idarҽ edirlҽr. Qarabağ tҽrҽfdҽn Hҽzrҽtqulu bҽy, Gürcüstandan isҽ Keyxosrov Andronikaşvili Gҽncҽni itaҽtdҽ saxlayırlar. ( M.İ.Ҽmrahov, Ҽ.Çingizoğlu, H.İ.Hҽsҽnov. Göst.ҽsҽri, sҽh.91­92.)

Qeyd 243.Xanbaba bəy. Alxas bҽydҽn ( 1748­1762) bҽydҽn sonra 1762­1803­cü illҽrdҽ İlisu sultanı olmuşdur.

Qeyd 244.Car-Balakən camaatlığının ağsaqqalları və tabunbaşıları... Car­Balakҽn camaatlığının idarҽ olunma sistemi ilҽ ҽtraflı tanış olmaq üçün bax.Z.Ҽ. cavadova. Göst. ҽsҽri, 22­23.

Qeyd 245. Mirzə Adıgözəl bəy Boyəhmədli. İyirmidörd 303

mahalının naibi olmuşdur. (bax. M.İ.Ҽmrahov, Ҽ.Çingizoğlu, H.İ.Hҽsҽnov.

Göst.ҽsҽri, sҽh.60.)

Qeyd 246.Ərəş sultanı Ҽlidҽn sonrakı Ҽrҽş mҽliyi.

Məlik Əliməhəmməd xan. Mҽlik

Qeyd 247. Mənim Həzrətqulu bəyi, II Heraklinin isə Keyxosrov Andronikaşvilini Gəncəyə canişin təyin etməyimiz. Ҽtraflı mҽlumat üçün bax. Qeyd 242.

Qeyd 248.Qubalı Fətəli xanın Tarku şamxalı Murtuzəlini və Şamaxı xanı Ağası xanı özünə qoşaraq səkkiz min nəfərlik qoşunla Kürü keçməsi, bizim bir neçə kəndimizi və obamızı qarət etməsi, xeyli mal-qaramızı aparması... “1780­ci ildҽ Quba xanı Qarabağa hücum etdi. O bu yürüşҽ Tarku şamxalını vҽ Şamaxı xanını da qatmışdı.Fҽtҽli xanın 8000 nҽfҽrlik qoşunu kür çayını keçҽrҽk Qarabağ üzҽrinҽ yeridi. Qubalılar xanlığın bir neçҽ klҽndini vҽ obasını qarҽt edib xeyli mal­heyvanla geri döndülҽr. Hҽmin ildҽ Fҽtҽli xan ikinci dҽfҽ Qarabağa girdi. Bu dҽfҽ dҽ fҽrli sonuc alınmadı. Daha çox qüvvҽ toplayıb savaş hazırlığına girişdi. ( Bax. M.İ.Ҽmrahov, Ҽ.Çingizoğlu, H.İ.Hҽsҽnov. Göst.ҽsҽri, sҽh.96.)

Qeyd 249.Hüseyn xan sənin buradakı iştirakını bilsə, işin fıriq olacaqdır. Dədən Məlik Əlinin başına gələnlər sənin də başına gələ bilər. Burada tarixi bir hҽqiqҽtҽ işarҽ edilir. (Ҽlavҽ mҽlumat üçün bax.Qeyd 32.)

Qeyd 250. ... atam sağlığında elə burada əyləşən Hacı Əbdülqadir xanın qardaşı və Şəkinin xanı şöhrətli Ağakişi bəyi bizim Ərəşə, qaynatası Qazıqumuq Məhəmməd xanla görüşə çağırdılar. Xaldandaca işini bitirdilər. Burada da tarixdҽ olmuş bir hadisҽyҽ işarҽ edilir. (Ҽlavҽ mҽlumat üçün.bax.Qeyd 19 vҽ 32.)

Qeyd 251.O mənim qaynım olsa da, məni həmişə özünə rəqib gözündə görmüşdür. Hacı Rҽsul bҽyin dediyi bu sözlҽr Aydın Salis oğlu Mҽmmҽdovun internetҽ daxil etdiyi ―Anonim şҽxsin 304

qҽlҽmҽ aldığı hekayҽt‖ adlı yazıdakı informasiyada da öz ҽksini tapır .

Bu ―Anonim hekayҽt‖dҽ dҽ Hacı Rҽsul bҽyin qohumluq şҽcҽrҽsi (Bax. Qeyd 51.) mənbələrə uyğundur. ―Anonim hekayҽt‖dҽ deyilir: ―Şəkidən olan bəylər Hacı Şeyx Əli nəslindən olub, onların da Hacı Rəsul bəy ki, Hacı Şeyx Ҽlinin oğlu, (Mҽhҽmmҽdhüseyn xanın) yeznҽsidir, bunu qҽtlҽ yetirmҽyi cҽhҽtindҽn kinҽdar olublar imış. Hacı Rҽsul bҽyi qҽtl etmҽyinҽ bağışladar ki, mҽrhumda Hüseyn xanın hҽmşirҽsi (–yҽni: bacısı) olub vҽ Hüseyn xan bacısına hörmҽt edҽrmiş vҽ amma Hacı Rҽsulun qҽlbindҽn xanlıq keçirmiş. Bir gecҽ öz hҽrҽminҽ – xanın hҽmşirҽsidir, söhbҽtindҽ sual edir ki sҽn xan hҽmşirҽsi olmaq, yaxud xan hҽrҽmi olmaq istҽrsҽn? Hҽrҽmi nҽ cavab veribsҽ namҽlumdur.

Ancaq mҽxfi, qardaşı xana bu keyfiyyҽti xҽbҽr edib. Xan xҽbҽrdar olduqda Hacı Rҽsul bҽyin hҽrҽkҽtinҽ diqqҽt edib görür ki, hҽqiqҽtҽn dҽ xanlıq tҽdarükündҽdir. Bir gün hüzuruna tҽlҽb edib boğdurmaq ilҽ qҽtlҽ yetirir. ‖Burada ―Şҽkidҽn olan bҽylҽr‖i ―Hacı Ҽbdülqadir xanın başına cҽm olan bҽylҽr‖, ―bunu qҽtlҽ yetirmҽyi cҽhҽtindҽn kinҽdar olublar‖ cümlҽsini isҽ ―Cҽfҽr ağanı qətlə yetirməyi cəhətindən kinədar olublar‖ kimi başa düşmҽk lazımdır. ―Hacı Rҽsul bҽyin Hüseyn xanın bacısının ҽri olması vҽ xanlıq iddiasına düşmҽsi isҽ‖ yeni bir mҽlumat kimi diqqҽtimi cҽlb etsҽ dҽ, ―Xan xҽbҽrdar olduqda Hacı Rҽsul bҽyin hҽrҽkҽtinҽ diqqҽt edib görür ki, hҽqiqҽtҽn dҽ xanlıq tҽdarükündҽdir.

Bir gün hüzuruna tҽlҽb edib boğdurmaq ilҽ qҽtlҽ yetirir.‖ şəklində verilən məlumat isə heç bir tarixi mənbə ilə təsdiq edilmir və həqiqətə uyğun deyildir.

Qeyd 252.Qan məsələsi bununla bitmir ki?! Hacı Ҽbdülqadir xanın ҽli ilҽ hҽlҽ bundan sonra tökülҽcҽk qalara işarҽdir.

Qeyd 253. Samux. 8 avqust 1930­cu ildҽ inzibati rayon kimi tҽşkil edilmiş, Mingҽçevir SES tikilҽrkҽn çox hissҽsi su altında qalmışdır. Buna görҽ dҽ, 28 yanvar 1954­cü ildҽ Sҽfҽrҽliyev (Sovet dönҽmindҽki Xanlar) rayonu ilҽ (Bax.ASE.VIII c., sҽh.282.) birlҽşdirilmişdir.

Müstҽqillik dövrümüzün ilk illҽrindҽn başlayaraq Respublikamızın sovet dönҽmindҽ adı dҽyişdirilmiş regionlarının keçmiş adları bҽrpa edilmҽyҽ başladı vҽ nҽhayҽt, 13 iyun 2008­ci ildҽ Samux rayonu yaradıldı.

305

Qeyd 254. Daşüz. Şҽkinin cҽnubunda, Ҽyriçaydan o tҽrҽfҽ uzanan dağ silsilҽsidir.Qanıx (Alazan) vҽ Göyçay çayları arasında olub, şm.­dan Alazan­Hҽftҽran vadisi ilҽ ҽhatҽ olunur. (Bax.ASE, III., sҽh.354.)

Qeyd 255. Ağyazı. Ҽyriçay vadisindҽ yerlҽşib, az bir hissҽsi Şҽkinin cҽnub­qҽrbinҽ, çox hissҽsi Qaxın cҽnubuna düşҽn düzҽnlik.

(Bax.ASE, I c., sҽh.110.) Qax tҽrҽfdҽ ona hҽm dҽ Ağyezli deyirlҽr. (Bax. Rҽsul Tahirzadҽ. Göst.ҽsҽri, sҽh.98.) Çox maraqlıdır ki, Şҽkidҽ vҽ Qaxda Ağyazı, Ağdaşda Ağcayazı, Qazaxda isҽ Qarayazı düzҽnliyi vardır.

Qeyd 256.Tanqut. Şҽki ilҽ Qax arasında yerlҽşir. Qax rayonuna aiddir.

Qeyd 257.Vərəzət. Şҽkinin kҽdidir. Baş Zҽyzid kҽndinҽ bitişikdir. Zҽyzidçayın günbatan tҽrҽfindҽ, dağın ҽtҽyindҽ yerlҽşir.

Vҽrҽzҽt ASE­dҽ öz ҽksini tapmamışdır.

Qeyd 258.Qışlaqayağı. Hazırki Qışlağın aşağı hissҽlҽri nҽzҽrdҽ tutulur.

Qeyd 259. Dağdibi. Şҽkinin cҽnub­qҽrbi boyunca Zҽyzid yoluna qҽdҽr uzanan hissҽsi olub, Qurcanaçayın günçıxan tҽrҽfindҽdir.

Qeyd 260.Qoxmuq. Şҽkinin qҽdim kҽndlҽrindҽn biridir. Kiş çayının aşağı axarının günbatan tҽrҽfindҽ, Qax – Zaqatala­Balakҽn yolunun üzҽrindҽ yerlҽşir. ASE­dҽ öz ҽksini tapmayan kҽndlҽrdҽn biri dҽ Qoxmuqdur.

Qeyd 261. Çayqırağı. Şҽkinin qҽdim mҽhҽllҽlҽrindҽn biri olan Bağbanlar mҽhҽllҽsinin Kiş çayına yaxın hissҽsidir. Kiş çayının aşağı axarının günçıxan tҽrҽfindҽ yerlҽşir.

262.Talalar. Zaqatala rayonunun Aşağı vҽ Yuxarı Tala kҽndlҽri nҽzҽrdҽ tutulur.Aşağı Tala r­n mҽrkҽzindҽn 5 km. c.­da, Tala çayının sol sahilindҽ, magistral yolun kҽnarında (Bax.ASE, I c., sҽh.509.) yerlҽşir.

306

Yuxarı Tala isҽ r­n mҽrkҽzindҽn c.­ş.­dҽ. qax­zaqatala avtomobil yolu kҽnarında, Alazan­Hҽftҽran vadisindҽ (Bax.ASE, V c., sҽh.188.) yerlҽşir.

Qeyd 63.Xaldan.Hazırki Yevlax rayonunun xaldan kҽndi nҽzҽrdҽ tutulur. Tarixҽn Şҽki xanlığının Ҽrҽş mahalına daxil olan Xaldan Yevlaxdan 16 km. şm.­ş.­dҽ yerlҽşir. Hal­hazırda Xaldan dairҽsi deeyilҽn qovşaq hҽlҽ dҽ el arasında Şҽkinin dörd yolu adı ilҽ xatırlanmaqdadır. Çox tҽҽssüflҽr olsunki, ASE­dҽ Xaldan ―Ҽlincҽ çayının hҽr iki sahilindҽ, düzҽnlikdҽ‖salınan mҽntҽqҽ kimi (Bax.ASE, X c., sҽh.41.) tҽqdim edilmişdir. Hҽqiqҽtdҽ isҽ bu çay Ҽlincҽ deyil, Ҽlican çaydır vҽ Şҽki xanı Ҽlican xanın adını daşıyır.

Qeyd 264. Mҽn oradan sҽrdarın fҽrmanına ҽsasҽn Şҽkinin vҽ Şirvanın bҽylҽrbҽyi kimi qayıtdım. (Bax.Qeyd 20.; Hҽmçinin Аббасгулу аға Бакыханов.Göst mҽnbҽ, sҽh.366.; K.Fateh. Göst mҽnbҽ, sҽh.18.; Һ.Aраслы. Göst. ҽsҽri, сҽh.237.; Салмаn Мүмтаз. Göst.ҽsҽri, sҽh. 91.) Bunu M.V.Vidadi dҽ tҽsdiq edir:

Qeyd 265.Qazıqumuq Məhəmməd xan, Ərəşli Məlik Əli təhlükələri sovuşandan, bir sözlə, mənim xanlıq taxtına çıxmağımdan ən azı iki-üç il sonra mənim mütəvari Cəfər əmim gizləndiyi zaviyədən çıxaraq, onun-bunun məsləhəti ilə xanlıq iddiasına düşdü. (Bax.Qeyd 17. ; Hҽmçinin ‖...Һаҹы Сейид Ҽбдүлһҽмид.

Göst.mҽnbҽ, сҽһ.28. ;Mustafa ağa Şuxi. Göst.mҽnbҽ, sҽh.118.)

Qeyd 266.Aşağı və yuxarı darvazaların qabağına xeyli adam yığışmışdır. Xanı soruşurlar. 251­ci qeyddҽ sözü gedən ―Anonim şҽxsin qҽlҽmҽ aldığı hekayҽt‖ adlı yazıda belҽ bir yer vardır: ―... Sҽki ҽhli xҽbҽrdar olub bir parası qalaya hücum

edirlҽr, qapını bağlı görüb. Vҽ içҽridҽn düşmüş adamları cavab verirlҽr ki xan qҽtlҽ yetişibdir vҽ Hacı Ҽbdülqadir taxtda ҽylҽşib, bir nҽsildir, siz ҽbҽs yerҽ sҽy edib tҽzҽ xana asi olmayın. Bu söz ilҽ ҽhli­Şҽki rücu’ (yҽni:–dağılışmaq) edirlҽr vҽ xan da vҽfat edir: tarix­i min yüz doxsan dörddҽ, hicrҽtdҽ (– yҽni: 1780­cı ildҽ).‖ Hadisҽlҽrin bu cür gedişi M.V.Vidadinin ―Müsibҽtnamҽ‖sindҽ dҽ öz ҽksini tapmışdır: 307

Etdilҽr sülh üzrҽ ol dҽm bir neçҽ qövlu qҽrar, Oldu razı, bildi yalan olduğun biixtiyar, Saxlayıb bir hҽftҽ axır qҽtl edib mҽcruhü zar, Külli­varın etdilҽr taracü yҽğma, tarümar, Əhli beyti cümlə düşdü növhəvü nalanə, bax!

Bax. Vidadi. Ҽsҽrlҽri, sҽh.68.)

Hüseyn xanın qҽtli bağlı mҽlumatların hamısı, demҽk olar ki, eyni mҽzmundadır:

I. Axırı bir neçҽ vaxtdan sonra Hacı Ҽbdülqadir bҽy fürsҽt tapıb Şҽki vҽ Ҽrҽş bҽylҽri ilҽ gedib, Hüseyn xanı Nuxa qalasında dutub, tarixi­ islamiyyҽ min yüz doxsan dörddҽ olanda Hüseyn xanı öldürüb... (Кҽрим аға Фатеһ. Göst. mҽnbҽ, сҽһ.18.); II. Ҽn sonda Hacı Rҽsul bҽyi bir dҽstҽ adamla Şҽkiyҽ göndҽrir. O Müştaqı yaralayır, bu da gҽlib onu boğdurub öldürür. (Hacı Seyid Ҽbdülhҽmid.Göst.mҽnbҽ, sҽh28­29.); III. Hicri 1194­cü (1780) ildҽ Hacı Ҽbdülqadir, Hacı Çҽlҽbinin ҽmisi oğlu Hacı Rҽsul bҽy Hacı Şeyx Ҽli oğlunun kömҽkliyi, Ҽrҽş mҽlikzadҽlҽri vҽ Şҽki ҽyanının ittifaqı ilҽ qҽflҽtҽn Nuxu qalasına söxuldu. 22 il hökmranlıq sürmҽkdҽ olan Hüseyn xanı öldürüb, hökumҽt bayrağını qaldırdı. (A. Bakıxanov. Göst.mҽnbҽ, sҽh. 371.); IV... Hacı Rҽsul bҽy pünhani gҽlib Nuxunun üstündҽki dağda, dҽrҽ arasında adamlar ilҽ gizlҽnibdir. ... bir günü Hüseyn xanın ҽmҽlҽcatı vҽ mülazimlҽri günorta vaxtı divandan mürҽxxҽs olubdurlar vҽ evlҽrinҽ gedibdirlҽr. ... O halda Hacı Rҽsul bҽy adamlar ilҽ dağdan enib qalaya daxil olub. Hüseyn xanı tüfҽngi ilҽ mҽcruh edib, qalanı zҽbt edib, Hacı Ҽbdülqadir bҽyҽ xҽbҽr göndҽrib... Hacı Ҽbdülqadir bҽy ... gҽlib Nuxunu zҽbt edib... Adını Hacı xan qoyubdurlar. Hüseyn xan da o yarafdan hҽlak olubdur.

(Mustafa ağa Şuxi. Göst. mҽnbҽ, sҽh.119.); V. Hacı Ҽbdülqadir qalib gҽldi vҽ hicrҽtin 1194­cü yılında başqa bҽylҽrin kömҽkliyi ilҽ Hüseyn xanı Şҽki qalasında dutub öldürdü. (Mirabbas Mirbağırzadҽ. Göst.mҽnbҽ, sҽh.154.); VI. 1779­cu ildҽ ҽmisi Hacı Ҽbdülqadir, Hacı Çҽlҽbinin ҽmisi oğlu Hacı Rҽsul bҽy Hacı Şeyx Ҽli oğlunun, Ҽrҽş mҽlikzadҽlҽrinin vҽ bir qrup Şҽki ҽyanlarının kömҽkliyi ilҽ Müştaqı qҽtl etdilҽr. (Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova. Göst.ҽsҽri, sҽh.38.); Fҽtҽli xan Mҽhҽmmҽdhüseyn xanla birgҽ İbrahim xanın üzҽrinҽ yürüşҽ hazırlaşarkҽn Mҽhҽmmҽdhüseyn xan 1779­cu ildҽ öz ҽmisi Hacı Ҽbdülqadir bҽy tҽrҽfindҽn İbrahim 308

xanın tҽhriki ilҽ qҽtlҽ yetirilir. (M.İ.Ҽmrahov, Ҽ.Çingizoğlu, H.İ.Hҽsҽnov.

VII. M.V.Vidadi ―Müsibҽtnamҽ‖sindҽ isҽ Hüseyn xan Müştaqın öldürülmҽsindҽ II İrakli xanın da ҽli olduğunu (Töhfҽ Dünyamalıyeva. Molla Vҽli Vidadi. sҽh. 55. Bakı, ‖Yazıçı‖, 1987.) göstҽrir.

Vidadinin ―Müsibҽtnamҽ‖sindҽki bir neçҽ mҽqama diqqҽt edҽk: Göst.ҽsҽri, sҽh.89.3­cüabz.).

Hacı Ҽbdülqdirü Hacı Mҽhҽmmҽd kinҽdar Saldılar yüz dürlü dҽ’va, oldular ondan fҽrar.

Ol Qarabağ hakimi dövlҽtli İbrahim xan Ҽvvҽlü axir onunla ta yaman idi, yaman. ... Oldu Ҽbdülqadir ilҽ müttҽfiq hҽm ol zaman. ... Gҽldilҽr Carü Tala bҽylҽr tҽmami binҽmҽk, Keçdi çox cҽnglҽr aradan, tul olur şҽrh eylҽmҽk,.. Çҽkdi Ümmҽ xanü Ҽhmҽd xan, Cöngҽtay çҽri, Hҽr biri Dağıstan içrҽ külli­lҽşkҽr sҽrvҽri, ... Bir tҽrҽfdҽn göndҽrib topxanҽ, verdi lҽşkҽri Arxa durdu onlara valiyi­Gürcüstananҽ bax.

(Bax. Vidadi. Ҽsҽrlҽri, sҽh.65­66.)

Qeyd 267. 29 avqust 1780-ci il. I. Hüseyn xan Müştaqın qҽtl tarixini dҽqiqlҽşdirmҽkdҽ general­poruçik Aleksandr Suvorovun knyaz Q.A. Potyomkinҽ Astraxandan göndҽrdiyi 18 avqust 1780­ ci il tarixli raportuna ҽlavҽni ҽsas götürmüşҽm. Raporta ҽlavҽnin mҽzmunu belҽdir: “Приложение. В подтверждение прежнего из­ вестия о Гусейн­хане шекинском, который по изгнании, находясь в местечке Джары и будучи приглашен от некоторых из своих подданных, выехал из оного в надежде вступить по­прежнему в правление, но по прибытии в Шеки Кабала от того ж своего племянника Гаджи­Кадыра (от коего и прежде был изгнан) убит.

18 августа 1780 года Астрахань ЦГВИА, ф. 52, д. 218, лл. 42-43.” II. Tҽbiidir ki, buradakı 18 avqust tarixi Yuli tҽqvimi ilҽ olmalıdır.Ona görҽ

ki, XVIII ҽsrdҽ Rusiya Yuli tҽqvimindҽn istifadҽ edirdi. Hal­ hazırda istifadҽ etdiyimiz Qriqori tҽqvimi A.Suvorovun verdiyi 309

o raportdan 138 il sonra – yҽni, 1918­ ci ildҽ Sovet Rusiyasının ilk lideri V.İ.Leninin dekreti ilҽ rҽsmilҽşdirilmiş, 1918­ci il 31 yanvar tarixi 1918­ci il 13 fevral hesab edilmişdir. Ancaq çox qҽribҽdir ki, bu iki tҽqvim arasındakı fҽrq XX ҽsrdҽ 13 gün olsa da, XIX ҽsrdҽ12, XVIII ҽsrdҽ isҽ 11gün kimi hesablanır. Mҽn tҽsvir etdiyim hadisҽnin XVIII ҽsrdҽ baş verdiyini nҽzҽrҽ alaraq, 18 avqust 1780­ci il tarixini 11 gün fҽrqlҽ 29 avqust 1780­ci il tarixi kimi qҽbul etdim vҽ son sҽhnҽdҽ 22­29 avqust arasındakı bu bir hҽftҽdҽ baş verҽn hadisҽlҽri qҽlҽmҽ aldım..

21mart 2011-ci il - 03 fevral 2014-cü il. Şəki- Kiş kəndi.

310

MÜNDƏRİCAT Kҽrim Şükürov. (Tarix elmlҽri doktoru, professor) Şair vҽ hakim Hüseyn xan Müştaq:tarixi mҽnzumҽ vҽ ҽsҽrlҽrdҽn sҽhnҽyҽ (Vaqif Aslanın ―Hüseyn xan Müştaq‖ tarixi dramı haqqında) ...................................................................................5

Hüseyn xan Müştaq.

I hissə. İstirak edirlҽr:....................................................................................15 Birinci bölüm. Birinci sҽhnҽ.1763­cü il, mayın ҽvvҽllҽri. Şҽkil.....16 İkinci sҽhnҽ. Qonaqların qala qapısı ağzında qarşılanması.........17 Üçüncü sҽhnҽ. Şҽki Xan sarayında qarşılanma.............................17 Dördüncü sҽhnҽ. Xan sarayının hҽyҽtindҽ gҽzinti.......................19 Beşinci sҽhnҽ. Xan sarayında şeir mҽclisi...................................21

İkinci bölüm.

Birinci sҽhnҽ. Cҽfҽr ağanın hҽyҽtindҽ............30

İkinci sҽhnҽ.1764­cü ii, noyabrın sonları. Şҽki xan sarayında qҽbul.........................................................................................34 Üçüncü sҽhnҽ. Hҽrbi şura.........................................................35 Dördüncü sҽhnҽ. 1764­cü il, dekabrın43. ҽvvҽllҽri.....................38 Beşinci sҽhnҽ. Ağası xanla görüş..............................................41 Üçüncü bölüm. Birincı sҽhnҽ. Cҽfҽr ağanın evindҽ. ..............44 İkinci sҽhnҽ. Xan sarayının hҽyҽtindҽ şeir mҽclisi. .................49 Üçüncü sҽhnҽ. M.P. Vaqifҽ mҽktub..........................................54 311

Dördüncü sҽhnҽ. Şҽkili şairlҽr xan sarayında...........................56 Beşinci sҽhnҽ. Divanxanada....................................................64 Dördüncü bölüm. Birinci sҽhnҽ. 1767­ci il, aprel... Ağsu aşırımında düşüncҽlҽr...............................................................70 İkinci sҽhnҽ. Ağsu aşırımında mҽşvҽrҽt...................................74 Üçüncü sҽhnҽ. 1769­cu ilin yayı. Şҽkidҽ­divanxanada mҽşvҽrҽt....................................................................................78 Dördüncü sҽhnҽ. Şҽki. 1770­ci ilin ilk günlҽri. Dardoqqaza doğru.........................................................................................85 Beşinci sҽhnҽ. Üzlҽşmҽ............................................................91 II hissə. İştirak edirlҽr..........................................................................102 Birinci bölüm. Birinci sҽhnҽ.1770­ci ilin yay günlҽri.

Dardoqqazda ilk görüş......................................................103 İkinci sҽhnҽ. Şahpalıdların kölgҽsindҽ..................................107 Üçüncü sҽhnҽ. Eyvanda söhbҽt...............................................110 Dördüncü sҽhnҽ. Dardoqqaz müsibҽti...................................113 Beşinci sҽhnҽ. Qarabağda mҽşvҽrҽt........................................118 İkinci bölüm. Birinci sҽhnҽ. ―Şanlı‖ mҽktub.........................123 İkinci sҽhnҽ. Qudalar..............................................................129 Üçüncü sҽhnҽ. Molla Vҽli Vidadi Şҽkidҽ................................134 Dördüncü sҽhnҽ.1772­ci il. Xҽyanҽt....................................145 Beşinci sҽhnҽ. Daşqın .............................................................150

312

Üçüncü bölüm. Birinci sҽhnҽ.1774­cü il avqustun ҽvvҽllҽri.

Tiflisdҽn gҽlҽn qonaq............................................................154 İkinci sҽhnҽ. II Heraklinin mҽktubu. ..................................159 Üçüncü sҽhnҽ. 1776­ci il mayın ҽvvҽllҽri. Fҽtҽli xanın mҽktubu..................................................................17 7 Dördüncü sҽhnҽ. Sentyabrın axırları, 1779­cu il. Mҽlik Mҽhҽmmҽd xan Şuşada.....................................................190 Beşinci sҽhnҽ. Oktyabrın ortaları, 1779­cu il. Buduqlu Hacı Mҽlik Şҽkidҽ.........................................................................197 Dördüncü bölüm. Birinci sҽhnҽ.Fevralın ҽvvҽllҽri 1780­ci il.

Gҽncҽlilҽr..........................................................................201 İkinci sҽhnҽ. Şҽkidҽ fövqҽladҽ mҽşvҽrҽt.Qҽti qҽrar­Fҽtҽli xanla birlҽşmҽli.......................................................................205 Üçüncü sҽhnҽ. Mayın axırları, 1780 ci il. Qarabağda toxunan tor..mҽşvҽrҽt...............................................................209 Dördüncü sҽhnҽ. 22 avqust 1780­ci il. Şҽkidҽ sui­qҽsd...222 Beşinci sҽhnҽ. 29 avqust 1780­ci il.Hacı Ҽbdülqadir xanın intiqamı..........................................................................235 İzah vҽ şҽrhlҽr. I....................................................................239 İzah vҽ şҽrhlҽr. II............................................................269

313

VAQİF ASLAN HÜSEYN XAN MÜŞTAQ (Xronologiya) BAKI – 2015

Yığılmağa verilmiş:18.01.2015 Çapa imzalanmışdır: 13.04.2015 Şərti çap vərəqi:20 Nəşrin ölçüsü: 60X84 1/16 Tirajı:200

Texniki redaktor və dizayner: İlqar Əliyev Korrektor: Həqiqət Kompüter yığımı:Elçin Babayev

Qeyd üçün

Qeyd üçün

Qeyd üçün

Kitab “ORXAN” Nəşriyyat və Poliqrafiya Müəssisəsinin mətbəəsində hazır diopozitivlərdən istifadə olunmaqla ofset üsulu ilə çap edilmişdir.

Ünvan: Bakı şəhəri, Dərnəgül qəsəbəsi, 3105-ci məhəllə Direktor: Cəfər Əziz oğlu Bağırov Tel: 562-83-03; 563-54-42