Vaqif ASLAN - Sechilmish eserleri, 4 cildde, 2-ci cild

1

2

3

4

VAQİF ASLAN

SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 4 CİLDDƏ

2-Cİ CİLD

POEMALARI VƏ

DRAMLARI

BAKI - 2009

5

6

7

AZADLIQ UĞRUNDA MÜBARİZLƏRƏ HƏSR OLUNUR Sabit Rəhman adına ġəki Dövlət Dram Teatrının səhnəsində göstərilmiĢ musiqiliədəbi kompozisiya Azərbaycan xalqının dövlət suverenliyi və öz respublikasının ərazi bütövlüyü,milli ləyaqətinin saxlanılması uğrunda qəhrəmanlıq mübarizəsinin ilhamlı dastanı olmuĢdur.Kompozisiyanı KiĢ kənd məktəbinin yuxarı sinif Ģagirdləri hazırlamıĢlar.Onun müəllifi məktəbin müəllimi,gənc Ģair Vaqif Aslanovdur.Musiqiliədəbi kompozisiyanın tamaĢaya qoyulmasında teatrın baĢ rejissoru Mərdan Feyzullayev Ģagirdlərə yaxından kömək göstərmiĢdir. Ġndi Qarabağ mövzusu bütün Azərbaycan xalqı kimi,ġəki teatrının kollektivi üçün də ən vacib mövzudur.Bu yaxınlarda teatrın artistləri döyüĢ əməliyyatları rayonlarında olmuĢlar.Onlar döyüĢçülərlə görüĢlərdə özlərinin ən yaxĢı tamaĢalarından – M.F.Axundovun “Lənkəran xanının vəziri”,Sabit Rəhmanın “AĢnalar” komediyalarından və digər tamaĢalardan səhnələr göstərmiĢlər.

Azərinform. (“Xalq qəzeti”,13 may 1992-ci il)

8

QARDAŞSIZ QARDAŞIM,OY! Gəldim sənə baĢ əyim, ey müqəddəs baĢdaĢı! ġırım-Ģırım iz açmıĢ üzərində göz yaĢı.

OxĢayan kim,öpən kim...

Dil eyib,qucaq-qucaq üstünə gül səpən kim...

Ağlamaqdan gülün də gözünə qan sağılmıĢ...

Nə kül töksün baĢına dünya – evi dağılmıĢ?

O ki,haman dünyadır. ġöhrəti də,Ģanı da, ġirin-Ģəkər canı da Mərddən uman dünyadır.

Namərd ilə iĢi yox, Ayrı bir vərdiĢi yox.

Dünya yaman dünyadır.

Sən adi bir daĢ idin, DaĢlara yoldaĢ idin.

Taleyə bax,baĢdaĢı, QardaĢsız Aydınımın Sən olmusan qardaĢı.

Ay ana,yana-yana Bacısız oğlum demə, Demə,toxunar ona.

Olacağa çarə yox, Yoxdan üzü qarə yox.

Bəxt ondan da sərt imiĢ, Bu,nə cürə dərd imiĢ?

Yanıb-yanıb kül olduq.

Oxuduq,bülbül olduq.

Ayaq altda – mən özüm, Üst tərəfdə – baĢdaĢı.

Hər ikimiz – bir ömrün yaman gündə yoldaĢı.

9

OYANDI YADDAŞIM,OY! Ürəyindən axardı o vaxt Araz lil ilən, Axıb-axıb daĢardı.

Onda vəcdə gələrdin ġirin-Ģirin dil ilən.

Dərdi elə deyərdin, dərd də doğmalaĢardı.

Kürkü bitli kiĢilər, partbiletli kiĢilər Səni görüb qaçardı.

Camaat da çaĢardı.

GÜN-GÜNDƏN YAMAN İMİŞ Bir gün xəbər çıxdı ki, HəĢtərxanda yatırsan.

Məhbəsdə də aləmi bir-birinə qatırsan.

Kamera yoldaĢların deyib:”XoĢ gəldin,ey türk!

Günahın nə oldu ki,bizə tuĢ gəldin,ey türk?”

Ləngər vurub bu anda,dayanmısan Ģəst ilə.

Qırğız,türkmən,qazağı prokuror sayağı dindirmisən qəsd ilə.

“Bəs siz kimsiniz belə?”

Qırğız deyib:”qırğızam, Qazax ilə özbəyin arasında yalqızam” Türkmən deyib ki,mən də Qaçıram türk görəndə.

Qazax deyib:”qazağam, KiĢ-kiĢ!.. Türkdən uzağam.”

Onda əsib əllərin,titrəyib dodaqların, YaĢarıbdı gözlərin...

“Türklüyü boğazında kəndir olan türk – mənəm!

Dərdi yüz boy özündən hündür olan türk – mənəm!

Türk oğlu,nə qədər ki,birlik ruhu səndə yox, Bəndə içində məndən aĢağı bir bəndə yox.

Tatar dəstəmaz alır,qaqauz xaç gəzdirir.

Nə dəxli var? QardaĢıq... dilbir,din-ayrı qardaĢ.

Bilmirəm özbək niyə əlində daĢ gəzdirir, Kimə dəyəcək o daĢ? “Əziziyəm,xına qoy, 10

Di çal-oyna,xına qoy.

O daĢı vur baĢıma, Əllərinə xına qoy.”

Qırğız heyrətə gəldi, Türkmən dəhĢətə gəldi, Qazax riqqətə gəldi.

BaxıĢlardan elə bil,od-alovlar saçıldı, Qollar geniĢ açıldı.

DÜNYA BİR ZİNDAN İMİŞ...

Səni çağırdı rəis bir il yetincə baĢa, “Azadlıq bəxĢ olunur” – dedi:”Aydın yoldaĢa”.

“Azadlıq peĢkəĢ isə, – dedin, – qəbul etmirəm, Cənnət bu məhbəsdədir,cəhənnəmə getmirəm.

Qovma məni,amandır, Ora burdan yamandır”.

Rəis dedi: ”Qanmadım, EĢitdim,.. inanmadım” Qanmaq nağıldır,balam,olmasa heysiyyətin.

De,hansı məhbəs deyil bu on beĢ məmləkətin?

Səndən böyük rəislər,bir də rəisbaĢı var.

Onların da sənintək rəis məsləkdaĢı var.

Krım tatarı bilmir harda yerləĢir Krım.

Arzusu pərən-pərən,ümidi qırım-qırım.

Azərbaycan Arazdan aĢağı Ġrandadır. ġimalı bu yandadır.

Ora Ġran deyilir,buraya SSRĠ.

Zindan deyil hər biri?

Xalqları mismar kimi doğrayır kəlbətinlər.

Bir ölkə daxilində bölünür osetinlər.

Ey rəis,göz hərləyib baxsana Dağıstana, BaĢdan-baĢa bir ölkə dönüb lağlağıstana.

Orda xoruzlar belə özgə dildə banlayır.1 Mən varam deyənləri pərt eləyib danlayır.

SSRĠ bir yana,dünya – həbsxanadır.

Sən – “qanmıram” deyirsən,ürəyimi qanadır.

Millət var ki,özü yox,qalıb quruca adı.

Amerikada hindu – muzey eksponatı, Üç-dörd nümunəsi var.

Nə adlar içrə adı,nə səs içrə səsi var.

Sən “azadlıq deyirsən,qadan alım,o varsa, Ġynənin ucu boyda ümid yeri olarsa, Məni qurban de ona. Çilə qızıl qanımdan iki Ģaqqa bölünən Bəxtsiz Azərbaycana!”

11

SEVİNC DƏ GÖZ YAŞIDIR Bir gün dan söküləndə MuĢtuluq gəldi kəndə2; “Aydın azaddır,gəlir. Ürəyi Ģaddır,gəlir”.

Bircə oğul atası,o qədd-qamətli kiĢi3, Adlı,hörmətli kiĢi Hönkür-hönkür ağladı.

Bircə oğul anası4 bir bayatı çəkdi ki, Ciyərimi dağladı: “Əzizim,bala dərdi Cürbəcür bəla dərdi.

Düyərəm göy əskiyə, Ataram yola dərdi”.

–– –– –– –– –– –– –– Verib göz aydınlığı o gün bütün kənd ona “HəmiĢə azadlıqda” – deyirdilər Aydına.

“Qaranlıqdan seçmirik – deyə,biz aydınlığı” Aydın baĢladı sözə: “Azadlıq deyirsiniz,o nə veribdir Sizə?”

Fəhlə dedi: “Min Ģükür,hər axĢam evdəyəm mən, And olsun,kefdəyəm mən”.

Müdir dedi: “Bir kərə Çevrilib baxmamıĢam qəpik gəlməyən yerə”.

Kolxozçu dedi:”Dolub medallar ilə sinəm, Hamıdan xoĢbəxt mənəm”.

Müəllim də aldı söz: “Beynəlmiləlçiyik biz, Biz azad olaq deyə 265 can gedib.

Leninin silahdaĢı ġaumyan qurban gedib”.

Sahə müvəkkili də tərif etdi özünü: “Deyim sözün düzünü, Üzümə bağlı qapı,inan,bu kənddə yoxdur.

Azadlıq kimdə çoxdur?”

Kənd soveti sədri də kəsə etdi sözünü: Kim sözümə baxmasa,çıxardaram gözünü”.

Boylanıb sola-sağa, Biri çıxdı qabağa: “Tibb qardaĢıyam mən də.

Minnətçi düĢür mənə hamı xəstə düĢəndə”.

Aydın elə bu dəmdə,ĢiĢirlədi yerindən.

SoruĢdu hər birindən: “Azadlıq bumu?” – “Bəli”.

Allah,bədbəxtliyə bax!

Bütün kənd olub dəli!

12

Bu ağılla haraya gedə bilər bu millət? Əriyərək Ģam kimi itə bilər bu millət.

Müəllimi sərsəri,həkimi xəstə xalqım, Min cür bəlalar gəzir baĢının üstə,xalqım.

Sahə müvəkkilləri ayğır at kimi harın, Sədrlər boynuyoğun,müdirlər yekəqarın.

Kolxozçu da,fəhlə də hörümçəkdən umur can, Gör nə kökə düĢmüsən,ay səni Azərbaycan! Çoban hər yüz qoyundan yüz əlli bala alır!

Katib hesabat verir,alim məəttəl qalır. Öküzlər buzovlayır,.. nə günə qalmıĢıq biz?!

Gələcək nəsilləri tələyə salmıĢıq biz. Üstündən basıb keçir qarıĢqalar fillərin, Bu qaranlıq ayların,bu qaranlıq illərin Üstünə gün düĢərsə,yanasıyıq,ay Allah!?

Tüstümüz təpəmizdən çıxdıqca burum-burum, Onda öz içimizdən qırılıb qırım-qırım, Sınasıyıq, ay Allah!

Xalqa keĢikçi deyil,canlı bir oyuğuq biz.

RüĢvət varsa,mehriban,yoxdursa,soyuğuq biz.

Bu soyuqluq içində donasıyıq, ay Allah!

Biz haçan qanasıyıq,qanasıyıq, ay Allah???

TOYLAR DA GÖZ YAŞIDIR “Gələ-gələ düĢünürdüm yol boyu Bir il mənsiz çalınıbdır kənd toyu.

Qara zurna,həsrət idim səsinə.

Bir hava çal,bu dünyanın Yarımayan kəsinə.

O havanı çalsan,bir sən çalarsan.

Bu dünyadan alıb məni,o dünyaya salarsan.

Zilə qalxsan,gözlərimə Alp Ər Tonqa6 görünər.

Bəmə ensən,türk dünyası qızıl qana bürünər.

Hərdən-birdən sızlayırsan,dil deyirsən elə bil.

Səndən özgə kimdə vardır,belə ləhcə,belə dil?

Qara-qara pərdə vardı baĢımda.

Mən bu sehri görməmiĢdim yaĢımda.

Hər zəngulən bir pərdəni əridir, Min illərin sevincini,qəmini YaddaĢıma yeridir.

Xəyalıma kimlər gəlir? – Qazan xan.

Yenə ona asi düĢüb Alp Aruz7.

Ey türk oğlu,ağıllı ol,bir dayan!

Sən yediyin çörəkdə heç yoxmu duz? Ġç Oğuzdan DıĢ Oğuza daĢ atma, 13

Öz əlinlə öz baĢını qanatma!

Mərə kafir ayıq durub bərədə, Onun kini soyumayıb hələ də, Üstünüzə qurd yağımı sürtülüb?

Yaman yerdə gözləriniz örtülüb.

Qara zurna yana-yana çalır “Yanıq Kərəmi”. Ġllər boyu yanacaqdır türkün sınıq Kərəmi.

Haman alov zaman-zaman gözümüzü yandırır.

Beynimizdə lopa tutub, özümüzü yandırır.

Heyif,heyif... paxıllığın gücündən, BaĢ qaldırıb biryollur öz içindən Baxan yox,boylanan yox.

Neçə Kərəm ayrı düĢüb köçündən, Heç indiki Kərəmlərə yanan yox.

Dodağında quru odun parçası Nələr deyir nəfəsiylə Ələfsər?8 Türkün böyük oğlunu da qanan yox.

O türkə bax,qulağının dibində Böyük qaval döyülsə də,kar etmir, Bu türkə bax,yüzlük gəzir cibində, Bir manata tamah salır,ar etmir. *** *** *** Keçəl Həmzə “Koroğlu”ya oynayır, ġabaĢ verib,ovça çalan türkə bax!

Qara zurna dönüb birdən göynəyir, Götürməsin bu naləni,varsa haqq. *** *** *** Qız-gəlinlər yığıĢıbdır mağara, Ağ kələğay,xınalanmıĢ əl – gözəl. Ürək kimi vurur bala nağara9 Belə yerdə yanan – xoĢbəxt,kül – gözəl.

O deyəni deyə bilməz dil,gözəl. *** *** *** Heyif, ömrün sınaqları çox olur, Tərifindən qınaqları çox olur.

Məclisləri,yığnaqları çox olur.

Qismət olmur Koroğluya hər gözəl.

Qara zurna,gözlərimi yaĢ oyur, Gözüm yaĢı,aman allah,daĢ oyur. Ġndi nədən bir yastığa baĢ qoyur 14

Keçəl Həmzə,Nigar kimi bir gözəl?”

BAKI – QARALI, AĞLI...

Gəldim,bu da Bakı,.. nə verdi mənə, Bu Akademiya,bu nəhəng bina?

Atlı qarıĢqalar daraĢıb ona.

Sanki tilsimlənib,sındırmaq olmur.

Savadsız çobanı baĢa salırdım, Di gəl ki,alimi qandırmaq olmur.

Elə sönübdür ki,türkün çırağı, Ömrümüz tükənir,yandırmaq olmur.

Adlı alimlərin fikrincə guya, Türkə ziyanlıdır türkologiya.

Türk,əsli olmayan ağacdır,yəni?

Calaq olunmağa möhtacdır,yəni?

Farspərəst fars sayır əcdadımızı, Gəlmə hesab edir türk adımızı.

Ruspərəst bir kəlmə türk sözü bilmir, Kimdən törəyibdir? – Heç özü bilmir.

Millət hardan bilsin babası haqda?

Farsdan irəlidə,rusdan qabaqda Olsa da türk qövmü,qalıb kölgədə.

Bu yazıq dünyada,bədbəxt ölkədə Böyüklər həsrətdir göz toxluğuna. Ümid bəsləyirlər səs çoxluğuna. Çoxsa tərəfdarı,oğru da haqdır.

Bizim axırımız nə olacaqdır?

Yalandan üç kiĢi dursa üzünə, Hökm verməlisən özün özünə.

Beləcə kiminsə gizli əliylə Millətin nəfəsi kəsilir,Allah!

Kim ki fəxr eləyir ana diliylə, Bir səs azlığıyla əzilir,Allah!

Böyük də,kiçik də təlaĢ içində...

Biz kimik bu on beĢ qardaĢ içində?10 Alimlər içində bunu bilən yox, “Mən türkəm” deməyə dili gələn yox.

Bir tarix yazıblar – dovğa qazanı, DüĢmən də yazmazdı onlar yazanı.

Bizə “Türkes” deyir erməni özü, Amma alimlərin yumulur gözü, Deyirlər: ”Axpercan,azəriyik biz, Bəxtəbəxt atılan nərd zəriyik biz.

Atılıb düĢmüĢük bura o vaxtdan, 15

Nə çıxar qardaĢdan sirr saxlamaqdan?

Biz – beynəlmiləlçi akademiklər Sizlərə tərəfdar olsaq da belə, Bir para cavanlar bizləri təklər.

Neyləyək,saqqalı vermiĢik ələ.

Bizlərdən fərqlidir Aydının yolu Deyir: – Türkün özü,dili ən ulu. Ən qədim dövlətsə,”ġumer”dövləti11, Türklə bağlı olub mədəniyyəti.

Tutalqa olubdur o vaxtdan bəri Aydının “Türk – Ģumer paralelləri”12.

Oljas Süleymenov13 adlı bir qazax; ġumer – türk sözüdür deyib durur,ax.

Kamil Vəliyev14 də belə söyləyir, Durub “dil yaddaĢdır elə” söyləyir.

Oljas o tərəfdən,bunlar bu yandan Bizim elmimizi saldılar candan.

Deyirlər: – Tumanyan “tuman”sözündən, Buludyan,Dumanyan “duman”sözündən.

Zori Balayan15 da “zor”,”bala”dır,var. ġahnazaryan16 isə – “Ģah”dır,”nəzər”dir.

Aqanbekyan17 yazıq deyil xəbərdar, DaĢıdığı addan,yoxsa bezərdi.

Yoxdur ermənidə milli Ģəxs adı.

Ağsaqqal sözünə baxan olmadı.

Dedilər: – Üçüncü Salamansarın18 Dövründə qul kimi sürülüb bura Erməni adıyla sarmaĢıq kimi SarıĢıb torpağa,daĢa divara.

Bunu təsdiq edir fransız səyyah Jan Batist ġardən də19,tərsliyə bir bax, Söz var ki,qrabar20 bir ayrı dildir.

O,heç erməninin dili deyildir.

Neynəyək,fakt-faktdır,susub dururuq, Elmi Ģuralarda boyun bururuq.

Onlarsa qımıĢıb: ”olar” deyirlər.

Türklər boz qurd21 kimi ular deyirlər.

“Sizi qınamırıq, az yaĢınız yox, Saqqal – ağ,üz – qara... fəlakətdir bu.

Xalqa gərək olan yaddaĢınız yox, Elm üçün ən böyük müsibətdir bu.

Tarixlə fəlsəfə saxtalanıbdır. Çoxları beynindən axtalanıbdır.

Cürbəcür mükafat,növ-növ fəxri ad...

Gah qalib sayılıb,gah laureat, 16

Hər alim bir cürə noxtalanıbdır.

Qabağa getməyi gözləri almır.

Dala dartınaraq kəfkirləyirlər. Çoxusu milləti yadına salmır, Burda qarın güdüb,baĢ girləyirlər.

Qurd kimi beynini yeyir bu xalqın, Tənqidçi,yazıçı,Ģair bu xalqın Boynunda oturub,mingirləyirlər.

Tarixçi nə yazır? – Əsrin əvvəli Bütün əsrlərdən daha qorxulu.

Elə bu səbəbdən daĢnak qoxulu Bakı Sovetini22 tərifləyirlər.

Durub danıĢanda ġah Ġsmayıldan23 Qızdırma içində xərifləyirlər.

Demirlər o vaxtdan bölünüb Vətən, Araz sərhəd olub o vaxtdan bəri.24 Türkün qılıncını saldı kəsərdən Bu Ģiə,bu sünnü təəssübləri.

Hıqqana-hıqqana zorlayır sözü Bu Ģair – yazıçı andıra qalmıĢ!

Yazır: – 26-lar babası olmuĢ.

Yəqin ki,onlardan törəyib özü.

Elə buna görə mükafat almıĢ, Həmən siyahıya salmasın bizi. *** *** *** *** Suları bulanıq,göyü zəhərli, Yurdu para-para,özü qəhərli, Əlləri mazutlu,qara Ģəhərli Millətin adına tərif yaraĢmaz. *** *** *** *** Ağlına gələni Ģair toxuyur, Müğənni dil açıb nəğmə oxuyur.

Bədbəxt qız-gəlinlər tütün qoxuyur, Ġstəsən roman yaz,yenə kar aĢmaz. *** *** *** *** Kim ki,haram yeyən,rüĢvət alandır, Elə hey böyüyür,çünki kalandır.

Ağıl sahibləri dalda qalandır, Qabaqda bambılı,o da – yol açmaz. *** *** *** *** Kim ki,əldə yaba ot yığmalıydı Professor olub,kağız korlayır, Kim ki,dana güdüb,mal sağmalıydı Nitq icad eləyib,ağız korlayır.

Alim də,fəhlə də tay dəyiĢikdir, 17

Qabil yaman deyib: – Onlar düĢükdür.25 Toyda dərdimizi çalar Ələfsər, Od olub ürəyə dolar Ələfsər.

Oxudlu Kor Nuru26 dözməz,oynayar.

Yaradan fıĢqıran qandır,qaynayar.

Oynayar dırnağı,əlləri üstə.

Oynayar Ələfsər xalları üstə. Ələfsər adamı elə yandırar, Korları gördürər,karı qandırar.

Qara zurnadakı ahda,nalədə, Ələfsər nəfəsli hər zəngulədə Dərdlər qövr eləyib,zillət oynayar, “Yanıq Kərəmi”yə millət oynayar.

Xalqı toyuq bilib dən tökə-tökə Bəzisi danıĢar baĢından yekə.

Guya dərdi olan dərdə qol açmaz.

QardaĢ,bəxt günəĢi çoxdandır sönüb, Ġçimiz gurtlayan təndirə dönüb.

KiĢilər sabunlu kəndirə dönüb Xalqın boğazına qəfil dolaĢmaz.

Yaman sözlərin var,Oxudlu Bini, Neynəyək,camaat hüt sayır səni.

Deyirsən: – “Adama birdən olur”, – sən Səndəki bu böyük kəlama əhsən!

BİZİK SİNƏSİ DAĞLI “QardaĢ,varmı xəbərin? Daha Göyçə eli yox. Ələsgərin,Alının gözəl-göyçək eli yox.

Millətə bax,xalqa bax,dərdi deyən dili yox”.

“Zarafat eləyirsən?”

“Elçin bəy27,nə deyirsən?

Zarafata halım yox.

Gorusum,Qafanım yox,Zəngəzur mahalım yox”.

“Aydın bəy,düz deyirlər. – Bəla yer-yerdən olur” “Oxudlu Bini deyir: – Adama birdən olur.

Dünən MK28-da iclas Həqiqi yas idi,yas.

MK katiblərində ağ köynək,qara libas.

Moskvaya zəng edib nə isə deyirdilər. ġübhə eləyənləri göz ilə yeyirdilər”.

“Aldın bəy,qaçqınların aqibəti yamandır, Billah,axır amandır.

Gələn də qaçıb gəlib.

Fevral ayı,qıĢ günü29... dağlar – uca,qar – qalın.

Hamısı – ana bülbül,hamısı – ayaqyalın.

18

Qayalardan adlayıb,dağlardan keçib gəlib.

Ana var ki,balası yollarda donub qalıb, Bala var ki,anası tonqalda yanıb qalıb.

Heç kəs bilmir hayanda oĢalanıb qolları, ayağı sınıb qalıb.

28 uĢağı bir-birinə qatıblar, Bir boruya atıblar.

Qaynaq ediblər onu sonra hər iki baĢdan.

Sovetlər ölkəsində, Kremlin kölgəsində Üst-baĢımız qan olub bizə atılan daĢdan.

Dost,”Günün ekranı”nda30 “köçüb gəlib” deyirlər.

“Vremya”da31 “özləri uçub gəlib” deyirlər.

Hələ MK-da dünən Təklif elədim ki,mən Qaçqın deyək onlara.

Köçkün sözü yaraĢmır yurdundan,yuvasından qovulan insanlara.

Yüz sözümdən birini vecinə almadılar, Ziya Bünyadovu da heç saya salmadılar.

O dedi: Camaatı salmayın dağa-daĢa, Göndərin qaçqınları Qarabağa birbaĢa.

Bundan qan iyi gəlir,Bakıda saxlamayın.

Kremlə zəng eyləyib,ləliyib ağlamayın.

Hamı bilir bizə bu,Kremlin qərəzidir.

Türkə qərəz eyləmək onların mərəzidir.

“Axırı nə oldu bəs?”

“Heç kimdən çıxmadı səs.

Dost,adın nədir? – RəĢid. Özün de,özün eĢit!”

AYDININ AYDIN SÖZÜ “Alo... Aydın evdəmi?”

“Buyurun,xeyir ola?”

“Yenə çıxırıq yola.

Mingəçevir dağılır,mitinq edir camaat.

Katibə ağ olurlar,yola düĢək bu saat.” *** *** *** *** Nəfəs dərdikcə Aydın sinəsi qalxıb-endi.

Gördü xalq o xalq deyil,fərəhləndi,sevindi.

Qəhərləndi hələ bir: Sən belə dəyiĢmisən? Ay səni Mingəçevir!?

QardaĢlar,dünya dönüb,ayıq olun,amandır!

Qurd qoyun dərisində... sayıq olun,amandır!

Xalqa müraciətdə BaĢ Katib32 yağlı-yağlı 19

Təmkindən dəm vursa da,səbrdən danıĢsa da, Bizi dərin yuxuya verməyə çalıĢsa da, Yaranıza duz basın,o bəd yuxunu qovun!

Cürbəcür “-yev”in, “-ov”un cürbəcür tələsi var! Üstümüzə hələ çox erməni həmləsi var.

Bir erməni ABġ-da durub quyruq bulayır, O biri Fransada ayaqqabı yalayır.

Kremldə olan da yerə sürtür üzünü, Necə salsınlar yerə “cəfakeĢ”in sözünü?

Zarafatmı tülkütək quyruğunu bulamaq, Ağız-ağıza verib çaqqal kimi ulamaq? “ƏzabkeĢ”dir erməni,”əzabı”nın sayı yox, Yer üzündə tayı yox.

Bir xalqın ki, dünyada kiĢilikdən payı yox, O xalq – çörəkbasandır.

Böyüklərə yarımaq,yağıya qardaĢ demək Onlar üçün asandır.

Təki vəzifə olsun,nə desən eləyərlər.

Lazım gəlsə, bu xalqı qum kimi ələyərlər.

Onlar iki yüz ildir33,korĢaldıb yaddaĢını, Bir “malades” xətrinə kəsib xalqın baĢını Kremlə göndərirlər.

Sonra da arsız-arsız baĢsağlığı verirlər.

Qarabağ görünməyir böyüklərin gözünə.

Gümanı qalıb xalqın ancaq özü-özünə.

Onlar çibandır,çıxıb baĢımıza o vaxtdan, Bir az tərpənən kimi zoqquldayır baĢımız.

QardaĢım,heç nə çıxmır yatıb zığıldamaqdan.

Bizdən kömək gözləyir torpağımız,daĢımız.

Nə yaxĢı,Ģəhər-Ģəhər,kənd-kənd verdik əl-ələ, O çibana da çarə tapılar bundan belə”.

SİYASƏTİN MİN ÜZÜ “YoldaĢ Birinci Katib,məlum olsun ki,Sizə Çox məsul bir vəzifə tapĢırmıĢdınız bizə.

Aydın bu siyasətin ziddinə gedir axı, Deyir ki,camaata qoruyun Qarabağı.

BaĢdan kömək ummayın.

Hər çalınan laylaya gözünüzü yummayın.

Elə bu söhbətlərin bəlasıdır,camaat ġəkidə qan-qan deyir,qiyam edir bu saat.

Dünəndən yandırıblar milisin binasını34, Əgər ağlar qoymasaq bu xalqın anasını Yıxacaqlar bizi də.

20

Elə itirək gərək Aydınları bu gündən, Bilinməsin izi də”.

“Bəsdir,səbrim tükəndi.

Ay MK-nın həpəndi.

Aydın,Aydın deyirsən,söylə görüm,kimdir o?”

“Adi bir alimdir o.”

“Sarsaqsan,quĢbeyinsən,vəzifən var,baĢın yox, Fəhmin yox,yaddaĢın yox.

Aydın – xalqın oğludur. ĠĢ bir alimə qalsa,akademiya doludur. Əgər göstərə bilsən bir ayrı Aydın mənə, Bu saat bu Aydını qurban deyərəm sənə.

Amma ayrısı yoxdur. Ölkə niyə dağılır? – Çünki bambılı çoxdur.

Pakistandan35 bilirəm bu cürə iĢləri mən, Eləməyə tələsmə dərin gediĢləri sən.

Aydına yaxın olsaq,xalqa yaxın olarıq.

Xalqa yaxın olmasaq,çaĢ-baĢ olub qalarıq”.

“Xalq yaxın gəlmir bizə.

Yüz yol deyirəm Sizə, Yenə inanmırsınız”.

“Sizsə heç qanmırsınız! ġəhərləri,kəndləri sakit etmək adıyla, Top ilə,tüfəng ilə,komendant saatıyla Xalqdan uzaqlaĢırıq.

Yaman maymaqlaĢırıq.

Sumqayıtdan,Bakıdan, Ya Gəncədən,ġəkidən Qovulsa da erməni, Qane etməyir məni”.

“YoldaĢ birinci katib,bilərlər,yaxĢı deyil.

Kremldə lağ edib,gülərlər,yaxĢı deyil.

Kommunist əqidəsi,beynəlmiləlçilik var.

Bizə də millətçilik damğasını vurarlar.

Bəs yoldaĢ Qorbaçovdan xəbəriniz varmı heç?

Tələyə salar Sizi,əmin olun,tez,ya gec.

Hayana üz tutsanız,günahkar olarsınız.

Arada qalarsınız”.

“Onsuz da mənə qarĢı durubdur xalq cəbhəsi” “Qorxma kəsiləcəkdir o cəbhənin də səsi.

LələĢin Polyaniçko dayanıbdır dağ kimi Bir tələ quraram ki,Əbülfəzlə36 Etibar, Nemət,Rəhim,Bəxtiyar Yalvarar uĢaq kimi.”

“Heç Ziya Bünyadovu susdura bilmirik biz”.

21

“Onun da çarəsi var,səbrinizi basın Siz. Onun bir oğlu vardır,rus qızından doğulub, Böyüyüb pillə-pillə,indi polkovnik olub.

Etsək əgər biz onu Bakının komendantı, Nəhənglər nəhənginin hörmətdən düĢər adı.

Aydına gəldikdəsə,tələsmirəm buna mən, Ona vəzifə verib böyüdə də bilərsən.

Hələlik bu yol ilə biz xalqa gələrik dov.

Bakıya gəlməlidir Girenko,Primakov”37.

“Birdən soruĢsalar ki,bir milyonluq izdiham Nə məqsədlə yığıĢır meydana səhər,axĢam.

Nə cavab verməliyik?”

“Biz cavab verəndə də uzağı görməliyik.

Deyək,onlar yığıĢıb dövləti yıxmaq üçün, Ġttifaqdan ayrılıb kənara çıxmaq üçün38”.

“Bax,indi aydın oldu,Mərkəz bu günə kimi, Qumara qoymuĢ imiĢ mənim də taleyimi. Əvvəl dediniz mənə çox Ģeyi ağartmayım, Qaçqınları gizlədim,Kremlə yollatmayım.

Dünya qaldı bixəbər bu dərddən,bu kədərdən, Ġçirib rütbə adlı ĢipĢirin bir zəhərdən Siz məni məst etdiniz. Öz əlimlə doğmaca xalqıma qəsd etdiniz.

Məni qorusanız da xalqın məhkəməsindən, Qulaqlarım kar olub vicdanımın səsindən.

Heydər Əliyevə də böhtan atdıq cürbəcür39.

MK-ya hər nə əksən,yenə yalan cücərir.

Biz kimik? – Bir qarıĢqa.O kimdir? – Bir nəhəngdir.

Ona sataĢmaq özü cəfəngdən də cəfəngdir.

Sən kimsən,Polyaniçko? – Mərkəzin vuran qolu.

Bəs mən Vəzirov kiməm? – Mərkəzin aciz qulu.

Bunu bilməyirmi xalq? – Sən xalqdan bixəbərsən.

Bəlkə,mən də bilmirəm? – Sən mənimlə xalqımın Arasında çəpərsən.

Xalqıma üz tuturam,xalq məndən döndərir üz, Moskvaya baxıram, Moskva süzdürür göz.

Aydını özüm ilə xalqımın arasında Körpü edəcəyəm mən.

Getsəm də,bundan sonra çıxıb gedəcəyəm mən.

“Ay Vaqif Hüseynov40,nədən qorxursan belə?”

“Bacara bilmirəm mən bu xalq cəbhəsi ilə”.

“Kryuçkov41 kömək etmir?”

“Edirsə də,iĢ getmir.

Neynəyim ki,erməni qırğını tutmayır baĢ. Əbülfəzlə Etibar yolumuzda qara daĢ.

22

Sünnü-Ģiə davası salmaq olan Ģey deyil.

Keçdi o günlər,balam,bu xalq daha key deyil.

Milliyyəti birinci əlamət sayır hamı”.

“Belə ayılıb bunlar? Qorxudursan adamı.”

“Rəhim Qazıyevə bax.

“Milli birlik” dedikcə səsinə səs verir xalq.

Onların Ģüarıdır: – Bütün xalqlara hörmət.

Nə siyasət yeritsin belə olanda dövlət?

Müc olub DTK-nın 14 min əməkdaĢı42. Üç gündür kəsilməyir Bakıda toyuq baĢı, Deyək ki,Xalq Cəbhəsi edib bu cinayəti.

Hörmətli Polyaniçko,gəl tədbir tökək qəti.”

“Xalq Cəbhəsi adıyla DTK iĢçiləri Səpələnib Ģəhərə.

Bu gün-sabah bu xalqın udduğu havanı da Döndərməsək zəhərə, Ulutürk Xəlil Rza43 ġeirlər yaza-yaza Mərkəzi Komitəni verəcəkdir güdaza.

BeĢ-on ermənini biz atdırsaq pəncərədən, ÇaĢ-baĢ qalacaq hamı bu qanlı mənzərədən.

Yansa,dünya qoparmı,on-on beĢ erməni də?

Belə baĢa salıblar Moskvada məni də.

Qoy otuz-qırx erməni doğransın Ģaqqa-Ģaqqa, Haqq qarıĢsın nahaqqa.

Teleqram vurarıq Moskvaya o zaman: Xalq Cəbhəsi Bakıda qırğın salıb,ay aman!

Hökuməti yıxırlar,kömək edin,tez gəlin, Nə yatın,nə dincəlin.

Qarabağda nə var ki,hamı yığıĢır ora?

Fövqəladə vəziyyət bura yaraĢır,bura”.

“YoldaĢ Polyaniçko,bəs, Hə deməsə filankəs?”

“O filankəs kimdir ki, Bir sözü etsin iki?

O artıq quru bir səs.

Kryuçkovun,Yazovun44 razılığı alınmıĢ.

Bakatinin*45 də adı həmən əmrə salınmıĢ.

Di haydı,iĢ baĢına! Əbülfəzi,Rəhimi,Etibarı,Aydını Tapda,çıxsa qarĢına!”

AĞ DONLU QARA YANVAR 19 Yanvar günü... hamı qaĢlı-qabaqlı.

Bıçaq vur,qanı dammaz.

23

Görən bir xalq varmıdır bizimtək qolu bağlı? Üzümüzü it yeməz,canımız odda yanmaz.

Biz məhbusa bənzərik,iki Ģaqqa edilib, Ġki həbsxanaya atılan bir məhbusa.

Sağ əli farsa bağlı,sol əli isə rusa.

O məhbus küt-kürüĢmü?

Dərdi paymı-ürüĢmü?

Yox, bunlar çarə deyil.

Yarası yuyulmasa qızıl-qızıl qan ilə Sağalan yara deyil.

Sağ ayağında qandal,sol ayağında qandal.

Oturmağa yox imkan,durmağa da yox macal.

Ağzında iki qıfıl,yenə həmənki möhür, Allah,bu necə tilsim,Allah,bu necə sehir?

Mismarlayıblar göyə baĢının tüklərini, Özün saxla,ilahi,azəri türklərini.

Laçın təlatümlüdür,Zəngilan həyəcanlı, Naxçıvan pələng kimi,baxıĢı qanlı-qanlı.

Lənkəranda əsəblər oynayıbdır yerindən.

Cəlilabad,ĠmiĢli qopub öz məhvərindən. ġəki özünə sığmır,Ağdam – qəfəsdəki Ģir.

Gəncədə andan-ana əsəblər gərginləĢir.

Səlyanda,Neftçalada and içirlər torpağa, Çaylar kimi birləĢib,ümman kimi axmağa BirbaĢa Qarabağa.

O yandan qızıĢdırıb Avropa Qorbaçovu, Yaman zövq verir ona nəsə müsəlman ovu.

Veribdir xeyir-dua Ġohan Pavel46 ona, Xaçpərəst dünyasının “xoĢ məramlı” oğluna.

Bu barədə BuĢ47 ona yüz cür məsləhət verib.

O da ilham alaraq, Sessiyada “Qarabağ” – deyə haray salaraq, Fövqəladə vəziyyət barədə fərman verib.

Sevincindən yaĢarıb ġahnazaryanın gözü, ġadyana xaç çevirib I Vazgen48 özü.

Elə ki,tanklar gəlib Bakının ətrafına, Hamı məəttəl qalıb,təəccüb edib buna.

“Bu nədir? – Qarabağda qırırlar bir-birini, Bakıya göndəribdir dövlət əsgərlərini.

Hərbi gəmilər niyə fit verirlər Xəzərdə?

Bu ölkədə ağıllı bir Ģəxs yoxmu üzərdə? ġuĢa mühasirədə,Xocalı tarımardır, Bu əsgərə,bu tanka orda ehtiyac vardır.

Fərmanda heç Bakının yazılmayıbdır adı, Burası heç olmadı.

24

Erməni qırğınından söhbət gedirsə əgər, Xalq cəbhəsi qoymayıb49,sakitləĢibdir Ģəhər.

Bu əsgərlər,bu tanklar getsinlər Qarabağa, DaĢnakların əlindən ölkəni qorumağa.

Biz ki,nə qədər varıq, Yol azan adamları Bakıya buraxmarıq”.

19 Yanvar günü... Bakı – fikri qarıĢıq.

Suallar yığın-yığın,.. Cavablarda yox iĢıq.

“Oxusun” – deyə-deyə bircə balamı da sən, Evimdən-eĢiyimdən didərgin eyləmisən.

Saya salmadın məni, Ana olan bəndəni”.

“Arvad,baĢdan gedirsən, Yaman dil-dil ötürsən”, “Yox,kiĢi,sözüm haqdır.

Qorbaçov bir fənd ilə Bakını qıracaqdır”.

“Xeyirliyə açsana qurumuĢunu,arvad!Ⅶ “Televizor qaraldı,ay kiĢi,öldük,heyhat!

Taleyin özü qara, Geydirdi bizi qara.

Bu dünyaya nə deyim?

Hər iki üzü qara. *** *** *** *** Ürəyim qandı,Allah!

Tökülən qandı,Allah!

SoruĢuram,deyən yox, Kimə həyandı Allah? *** *** *** *** Əziziyəm,balam var, Bir alınmaz qalam var.

Mən necə qan tökməyim?

Mənim bircə balam var. *** *** *** *** “Bizi yalqız qoydun,hey! Əlin gəldi,qıydın,hey!

Bu gecə zil qaradır!

Hay versənə,Aydın,hey!” *** *** *** *** “Nə çalınırsan,arvad?Vay-Ģivən salma,bəsdir!”

“KiĢi,ev məni sıxır”.

“Ev mənə də qəfəsdir.

Radioya qulaq as,ağlayınca zarhazar, Enerji blokunda deyirlər ki,zədə var50!

Göstərmir televizor,.. indi qandınmı niyə?

25

Tıncıxdım,allah haqqı,bir az çıxım eĢiyə”. *** *** *** *** “Nə tez qayıtdın,kiĢi?”

“Xalqın düz getmir iĢi.

Bu Oxud dağlarına desant düĢüb deyirlər51, Çoxları bu xəbəri təsdiq də eləyirlər.

Kənd ayaq üstündədir”.

“KiĢi,vallah,Qorbaçov bu xalqın qəsdindədir.

Yüz erməni üstünə mən özüm tək gedərəm.

Kim toxunsa bu yurda,diĢlərimlə didərəm”, “Bəs qınayırdın məni “bircə oğlumuz” deyə, Özün meydan açırsan indidən erməniyə.

Bəlkə,bu Ģaiyədir,adam hər sözə uymaz.

Halal qız,halal oğlan yurdunu darda qoymaz.

Mirsaleh yaxĢı bilir KiĢ özü necə KiĢdir, Arvad,KiĢ – qoca KiĢdir”.

“Ocağın qırağında tutub durmuĢuq dağı Səndə əl radiosu var idi,Eldar,axı.

Qurdala gör,nə deyir.”

“Elə hey küyüldəyir.

Səsi çıxmır andırın.

Aha,dalğaya düĢdüm,söhbəti dayandırın”– Zorla efirə düĢdük: “Bu – son ümiddir bizə.

Səsimizə səs verin,bu səs çatırsa Sizə, Yağılar dörd tərəfdən Bakıya hücum edir.

Vay o xalqın gününə əlindən Vətən gedir, Bakı od tutub yanır,Bakı qan içindədir, Azərbaycan qaranlıq bir zindan içindədir!”

Birdən kəsildi bu səs, Sanki çəkmirdik nəfəs.

Donub qaldıq,bizə baxıb dağ üĢüdü.

Dağa baxıb dağ döĢündə Yanan bir ocaq üĢüdü.

Gözüm doldu,canım əsdi.

Doğransaydım tikə-tikə, Belə əsər eyləməzdi.

Eh,ay Mirsaleh əmi!

Hara yazaq bu dərdi,hara yazaq bu qəmi?”

“Oğlum,yadında saxla,hökmü verən zamandır, Bu da bir imtahandır.

Siyasət bu dünyanın ən idbar qarısıdır. Ġndi saat neçədir?”

“Altının yarısıdır”.

“Radionu açın bir, 26

Görək indi nə deyir”.

Radioya zillənib,dərindən köks ötürdü, Tükürpədici bir səs alınlara somsoyuq, Buz kimi tər gətirdi.

“Fərman öz layiqincə yerinə yetirilmiĢ. ÇevriliĢ təhlükəsi aradan götürülmüĢ.

Arxayın olun,Bakı tamam-kamal qıc olub52, Yığılıb əl-ayağı,iflic olub,müc olub.

Para-para edilmiĢ qan dolusu o çanaq, Mixail Serqeyeviç,arxayın olun bizə, Məlumat verir sizə.

Fövqəladə vəziyyət komendantı Dubinyak!53

YAŞAMAĞA GÜMAN VAR Lənət kor Ģeytana,xəbərimiz yox, Biz niyə kütləĢdik korĢ balta kimi?

Evin içində də kəsərimiz yox.

Bu boyda ölkənin baĢbilənləri, Yol-iz qananları,iĢbilənəri Bizim baĢımızda soğan əkdilər.

Səhər zəng etmiĢdim özüm Aydına, Birinci bu oldu sözüm Aydına: “Balam,o böyüklər kimə çəkdilər?”

Dedi ki,”atacan,özünü yorma, Əlləri qoynunda,boynunu burma, Axıb bu torpağa Ģəhidlər qanı, Ġndi qollarını geniĢ aç,atam, Qucaqla buğlanan Azərbaycanı.

Demə haqq tırtıllar altda əzildi. ġəhidlər qanıyla yuyulub Vətən, Ata,arxayın ol,elə bu gündən Haramzadaların nəsli kəsildi.

Daha düĢməyəcək təravətindən, Güllər-çiçəklər. ġəhidlər torpağa tapĢırıldımı, Min yerdən boy atıb cücərəcəklər, Ata,gözləyirəm mən həmən günü, O əllər açacaq bu kor düyünü.

De ki,ürəyini sıxmasın anam, Sizin oğlunuzam,elə – Aydınam”.

“Aydına nə dedi bəs Mahı xala?”

Yaralı aslanmıĢ arvad,ay bala.

Dedi:” – Südüm sənə halaldır,oğlum, Sən də öz-özünü xalqa halal et.

Fikrini dəyiĢmə,qurbanın olum, 27

Yolun nurlu olsun,aydınlığa get”.

“Daha nə xəbər var,Mirsaleh əmi?”

“Partiya bezdirib bütün aləmi.

Hamı biletindən imtina edir, ġəkidən min yerə teleqram gedir”.

“Naxçıvan ayağa qalxıb deyirlər, Sellənib araza axıb deyirlər.

Sərhəd məftilini sökübdür Nemət54, DəhĢət bürüyübdür Ġranı,dəhĢət”.

“Balam,eyni Ģeydir Moskva,Tehran, Biri baĢkəsəndir,biri qansoran.

Bizi birləĢməyə qoyarmı onlar?

Nəsə bu iĢıqda qaranlıq da var”.

“Astara tərəfdən keçib sərhəddi, Deyirlər yüz nəfər Ġran sərbazı”55.

“Dəlisən,nədir?

O bizə birinci çaxacaq pazı”.

SESSİYADAN ÇIXARIŞ Bir gecənin içindəsülh ordusu56 Bakıda Buğlanan meyidlərin çıxarıb gözlərini, Zəhərli süngülərlə doğrayıb üzlərini, Mat qoydu Zöhhakı57 da.

Ağaclar yaralandı, Budaqlar paralandı. Üzü dənizə doğru Ģəhidlər sıralandı.

Torpağa da,daĢa da verib əzab-əziyyət, Bakıda tüğyan etdi fövqəladə vəziyyət.

Valeri Bünyadovu Bakıya göndərdilər Komendant sifətiylə.

Dağ boyda bir kiĢini yumağa döndərdilər Öz dərdi,xiffətiylə.

Xilafətin Babəyə iĢlətdiyi fənd ilə, Haman o kəmənd ilə O pələngi tutdular.

Dilini qopartdılar,nitqini qurutdular.

Gözlərinə dürtdülər oğlunu günah kimi.

Atıb-tutur insanı zaman oyuncaq kimi.

Alimi-biəməllər əsim-əsim əsirdi EĢidəndə adını.

Görün,hansı məqamda qırdılar qanadını.

Komblokdan58 bir sürü deputat seçilsə də, Qaranlıqlar böyüyüb,ziyalar kiçilsə də, Yer tapıldı haqqa da...

Parlamentdə tutdu yer komblokla demblok59 28

Hərəsi bir Ģaqqada.

Sabir Rüstəmxanlıtək60 baĢı sarıqlı millət Aydını,Etibarı,Rəhimi,Bəxtiyarı seçincə çəkdi zillət. Əlifba problemi,Qarabağ məsələsi atıldıqca ortaya, Komblok can atırdı özünü sığortaya.

Molla kürsüyə qalxdı”Əstəğfürüllah”, – deyə “Bu boyda haqsızlığı götürməz allah”, – deyə, “Müqəddəs bir əlifba,ey mənim həmdinlərim, Ərəb əlifbasıdır,bu da Qurani-kərim.

Latın əlifbasına keçməyə varmı hacət?

Müsəlman olan gərək bundan çəkə xəcalət”.

Komblokdan söz aldı boynuyoğunun biri: “Mənə müəmmalıdır ərəbin hərfləri.

Kril – aydın,iĢıqlı...

Hamısı yaraĢıqlı.

Latına gəldikdəsə, Ölü xalqdan yadigar qalan əlifbadır o, Gərək deyil heç kəsə.”

Zalın üçdən ikisi əl çaldı bu sağlığa.

Aydınsa ötkəm-ötkəm Ayağa qalxdı bu dəm: “Nədən ötrü çəkirsiz bu xalqı bataqlığa?

Biz türkük,türk dilinin sait sistemi zəngin, Siz deyən əlfbanın bunlara gücü çatmaz.

Bizim dilimizdəki səs düzümü,ahəngin Ġfadəsindən ötrü onlar bizi yarıtmaz.

Dili əlifbayamı,əlifbanı diləmi UyğunlaĢdırmaq gərək?

Mollayla kommunistin məqsədi nədir görək?

Türk deyəndə qaçırlar, Gah farsa,gah ərəbə,gah rusa yol açırlar.

Anadolu türkləri çoxdan qəbul eyləyib Latın əlifbasını61. Əlifba təĢkil edir birliyin əsasını.

Asiya türkləri də,biz də keçsək latına, Layiqli bir iĢ olar ulu türkün adına.

Bir-birimizdən qaçıb daha özgələĢmərik”.

Dedilər yerbəyerdən: – Sənnən deyilik Ģərik.

Təklif olundu birdən: – Qurtarsın bu məsələ, Qarabağ problemi açıqca durur hələ.

Təklif səsə qoyuldu,sədr: – Əl qaldırın, – dedi.

Bəsdir,saldırın, – dedi.

Qarabağ komitəsi sədri baĢladı sözə: 29

“Hamınızdan daha çox əziyyət düĢüb bizə, Qarabağda erməni gördük ki,üz döndərir, Torpaq vergisi yığıb Yerevana göndərir.

Kərgicahan,Xocalı,ġuĢanı ac qoydular, ĠĢığa həsrət edib,suya möhtac qoydular, Tez bankda hesab açdıq, Xalq ilə doğmalaĢdıq, Yüklədib maĢınlara düyünü,unu tay-tay, Ora göndərmiĢik pay.

Xalqın bir az ətindən,bir az südündən kəsək, Yağ da,qənd də həmçinin... iĢ görməyə tələsək, Qarabağa yollayaq.

Nə aldıq,ya nə verdik,akt yazıb qollayaq”. Ġsa62 yaytək gərildi: ”Sədr bağıĢlar məni, Belə deyirsiz, yəni?

Onlar bizə top atsın,biz onlara qənd ataq?

“Yer-yer” tipli raketi tutmağa kəmənd ataq?

Bu vaxt çıxdı irəli, Xalqın keçmiĢ rəhbəri.

O vaxt bu rəhbər özü xalqa Ģərəf,Ģan idi.

Siyasi büroda da on bir nəfər üzvdən Üçü müsəlman idi.

Brejnev,Andropov63,Çernenko64,Qorbaçovun Üzlərini görən kəs, Nə oldu birdən-birə anlaĢılmaz oldu bəs?

Böyük rus Ģovinizmi,erməni diasporu Anbaan,pillə-pillə, Yol açdıqca Kremlə Bizim türk dünyasına hördü hörümçək toru.

O günlərin bir günü Kremldə RəĢidov65 bağıĢladı ömrünü. Özbəyə kar etmədi.

Deyənlər,danıĢanlar zərrəcə ar etmədi. Ġllər boyu özbəyi guya talayıbmıĢ o, Xalqının sinəsində ocaq qalayıbmıĢ o.

Kremldə,Ağ evdə66 ikinci tor quruldu.

Pensiya adı ilə Kunayev67 də vuruldu.

Guya cani imiĢ o,sirrini faĢ etdilər, Kolbin adlı bir rusu qazağa baĢ etdilər, Dedilər: “Qazax hara,rəhbərlik hara,balam?

Rəhbər mədəni xalqdan olmalıdır,vəssalam”.

Qazax etiraz etdi: ”Mən hələ varam” – deyə.

Kreml tank yeritdi: “Səni qıraram” – deyə.

O saat geydirdilər qazağa qanlı köynək, Bu bayram libasınız,bu da – aĢkarlıq,neynək?

30

Birinci,ikinci tor muĢtuluq olmalıydı Üçüncünün yanında.

Paris,London,VaĢinqton,Moskva planında “Əvvəl Heydər Əliyev,sonra Dağlıq Qarabağ” – Sözü yazılmıĢ idi.

Türkə dərindən-dərin quyu qazılmıĢ idi.

Büro iclasındaca eylədilər sözü bir, Pensiyaçı adlanıb,qəfəsə salındı Ģir.

Sonra da söz gəzdi ki,Azərbaycan büsbütün Yalanlar ölkəsidir.

Bayraqlar diyarıdır,planlar ölkəsidir.

Gəzsən də qarıĢ-qarıĢ,bir sözü sağ adam yox, Hamı üzü qaradır,heç üzü ağ adam yox.

Böyüklər hırıldayıb dedilər ki,düzdü bu.

Xalq dedi: “BoĢ sözdü bu”.

Xalq özü seçkilərdə deputat seçdi onu. Ən uca zirvələrdən ən dərin dərələrə Yuvarlanan oğlunu.

Xalq özü həsrət idi həmən o ötkəm səsə.

Ucaldıqca həmən səs xalq gəlirdi həvəsə: “Əgər qırmaq istəsən bir kəsin qanadını, Bitməyən iĢə göndər,yarıtmaz qoy adını.

Qarabağ bizimkidir desək də cani dildən, Görək necə oldu ki,Qarabağ çıxdı əldən?

Bir bilək qaçqınları gizlədənlər kim olub?

Qarabağda nə üçün Volski68 hakim olub?

20 Yanvarda xalqı boyayıb al qanına, Məlumat da verdilər: – Qoyduq xalqı qınına.

Bu xəyanət,bu hiylə xalqın deyilmi bəsi?

Yaradıb Qarabağda təĢkilat komitəsi Ora Polyaniçkonu sədr qydular hələ.

Qarabağ bizimkidir deməklə əda ilə Qarabağı qaytarıb erməni verməz bizə”.

“Bir sual verim sizə”, – Deyib durdu birisi: “Məgər siz deyildiniz orden,medal hərisi?”

“Güllə yox,medal taxdım mən xalqımın döĢünə.

Bələd deyilsən,balam,zəmanənin iĢinə”.

Söz aldı bir ayrısı: “Ziddimizə getdiniz, Naurihini69 də siz xalq artisti etdiniz?”

“Zeynəb Xanlarovaya70 onlar ad verən zaman Bizə bəlli deyildi həmən Allahverdiyan.

Beynəlmiləl siyasət bildiyini edirdi.

Bu iĢ təkcə bizdə yox,Ġttifaqda gedirdi.”

Bir özgəsi zor-bəla göyərdərək sözünü 31

Gözə soxdu özünü: “Hanı o iri addım? Ġməkləyirik axı!”

“Sürünməkçün yaranan bacararmı uçmağı? Ördək nə quĢdur,hələ yerisin qaz yeriĢi?

Gözün görmür,anbara möhtəkirlər giriĢir?!”

Hoppanıb qalxdı biri: “Satdınız bir çox yeri”.

KeçmiĢ rəhbərin bu dəm düyünləndi yumruğu: “Ay erməni quyruğu!

Bu – mən,bu da xalq özü.

Qoy mühakimə etsin tarix bu gündən bizi.

Günahım varsa,cəzam yüz qat çox olsun ondan”.

Dedilər: “Nə yaxĢı ki,kənarsınız oyundan”.

Bir cürə ulayarmıĢ hər dərənin çaqqalı.

Tez dikəldi yerindən məclisin ağsaqqalı: “Ġclas baĢlamamıĢdan o keçmiĢ rəhbərə mən, ÇıxıĢ etməsin deyə üz vurdum yüz kərə mən.

Qanmadı... qoy qanmasın...

Qarabağı bizimki sanmadı,.. qoy sanmasın... Ġndi mən deyim ona, ġübhə etməsin buna.

Gəlsin onu mən özüm vertolyota mindirim, Bircə saatdan sonra Qarabağda endirim, Görsün bizimdir,ya yox?”

KeçmiĢ rəhbər dikəldi,silkələyib əlini, Dedi: “Çərənləmə çox!”

Elə bil ki,kəsdilər ağsaqqalın dilini.

Yazıq-yazıq boylanıb dörd bir yanına baxdı.

YapıĢdı ikiəlli xitabət kürsüsündən, Sanki yıxılacaqdı.

Göz gəzdirdikcə Aydın salona heyrət ilə, Gördü yol var min illik namusla,qeyrət ilə Vəzifə arasında.

Nəsə,otura bilmir o keçmiĢ rəhbər daha Komblok sırasında.

Gah rəng verir,rəng alır,dağ yıxılır sandı o, Vicdanın üsyanına bir daha inandı o.

Ona elə gəldi ki,keçmiĢ rəhbər and içir.

Gələcəyə boylanır,keçmiĢindən yan keçir.

Bir zamanlar əl açıb,bayraq daĢıyanların Çəpik çalmağı varmıĢ,heyrətə gəldi Aydın.

Bir az muĢquran kimi vəcdə gəlib onların Təpik çalmağı varmıĢ,dəhĢətə gəldi Aydın.

Sanki acı yel əsdi, 32

Diz titrədi,əl əsdi.

DanıĢmağa tələsdi, Yerindən Ģir kimi qalxdı Aydınım. *** *** *** Salon dik atıldı bu qəfil səsdən.

Allah,saxla bizi sən bəd nəfəsdən.

Yüz-yüz deputatın baĢının üstdən Boylanıb Vətənə baxdı Aydınım. *** *** *** Nə gördü? DaĢında,torpağında qan, Vədəsiz tökülən yarpağında qan, Ürək sızıldadı,gizildədi can, Dəli ĢimĢək olub çaxdı Aydınım: “Nə Qarabağ harayı salmısınız buraya?

Vətənimi,xalqımı qoymusunuz araya?

15 min qaçaın düĢüb Qaarabağın özündən, Xalqına lay-lay çalan ağsaqqallar üzündən.

Ağdamdan boylanırıq ġuĢaya həsrət ilə, Gedəndə də gedirik vizayla,rüsxət ilə.

O vaxt o bayraqların sığallı saplarından Ġkəlli yapıĢan siz, Birinci olamq üçün tutaĢıb çarpıĢan siz.

Sizi o bayraqların sapıyla döyən gərək. ...sonra da deyən gərək.

Vertolyotdan atılan ərzaqlar yeyilməyib, Paltarlar geyilməyib, Geyilməyib por tutub.

Yardım parıltısından gözünüzü tor tutub.

“Qarabağ bizimkidir” – deyə bağırırsınız.

Vertolyota minməyə xalqı çağırırsınız.

Xarici ölkəyəmi səyahətə çıxırıq?

Bu ifada üç ildir tamaĢaya baxırıq.

Bədbəxtlər!YaxĢı bilin,bilin,düz yetmiĢ ildir, Azərbaycanın özü heç bizimki deyildir!

Səksəndi kommunistlər laxlayıb öz yerindən, O boyda Ali Sovet qopdu öz məhvərindən, Fırlanıb komblokun sanki baĢına uçdu.

Kimisi yerə yatdı,kimi kreslo qucdu.

Quyruqları mərkəzin qapısı arasında Qalan bu bədbəxtləri Mərkəz sıxmayacaqmı?

Hayıf çıxmayacaqmı?

Rəhim gördü komblok zərbədən keyləĢibdir.

Vətənə də,xalqa da tamam ögeyləĢibdir.

“Vətəndə qorxuruqsa” – dedi – biz özgəsindən, Ley vuran sərçə kimi Siz Aydının səsindən 33

Belə əsirsinizsə, Özünüz baĢ olanda baĢlar kəsirsinizsə, Qarabağ bizim deyil.

Azərbaycan içində kimsəsiz qaçqınıqsa, ÇaĢ-baĢıq,ĢaĢqınıqsa, Bu torpaq bizim deyil.

Bunlar kimdir,Əliyev?

DüĢün Azərbaycana,lap soruĢun evbəev, Bunlar günahınızdır – rəhbər cildinə girmi.Ģ, Kim bizə düĢməndirsə,onlardan fayda görmüĢ”.

Bir katib əl qaldırıb dedi: “Vaxt – dar,iĢ – ağır, ġəhərimə qar yağır.

Təmizləmək gərəkdir oralarda yol-izi, Üzürlü sayın bizi”, O biri katib dedi: “Zərrəcə vaxtımız yox.

Bizim rayonda mal – çox, Mən olmasam,fermada mallarımız ac qalar, Millət südə,qaymağa,yağa da möhtac qalar”.

Ayağa qalxdı sədr: “Daha sözünüz nədir?

Sessiyanı bu andan bağlı elan edirik, QıĢ qapını kəsdirib,fasiləyə gedirik”. *** *** *** *** Ġlham,maĢını saxla,salam verim KiĢə mən”.

“DüĢdüm əcəb iĢə mən”.

“QardaĢ, Xaldandan bəri Qarlı dağa71 baxırdım, Böyük çaya72 dönürdüm,sellənirdim,axırdım, Tələsirdim çatmağa.

Yolda ürək etmədim maĢını saxlatmağa”.

“Demirdinmi bayaq sən bu gün qayıtmalıyıq?

Sabah səhərə qədər Bakıya çatmalıyıq”.

“Neyləyim?QarĢımızda Qarabağa səfər var”.

“Kim-kim gedəcəksiniz?”

“Dost bir neçə nəfər var.

Tamerlan da73 həmçinin”.

“Belə danıĢ,belə din.

Xeyir-dua almağa gəlmisən ana KiĢə, KaĢ ki,sayası düĢə”.

“MaĢallah,yaxĢı çatdıq,gün-günorta çağıdır, Bu da gimgə yerimiz,Ġdarə qabağıdır74. *** *** *** Hal-əhval tuta-tuta kənd baĢına yığıĢdı, Bir ağızdan soruĢdu: “O nə cür sessiyadı,o nə cürə çıxıĢdı?

Ağsaqqal sözüydümü, 34

Dediyi düz idimi?

Nə yazıçı,nə Ģair...

Katib,rəis və sair Qarabağa getməyə əgər etmirsə ürək, “Qarabağ bizimkidir” – söyləmək nəyə gərək?

Ləflənən paya kimi yellənib qazı-qazı, Vertolyotdan danıĢır parlament ədəbazı.

Basıb-bağlayır hələ mindirib-minməyindən, Bir kərə söz salmayır heç yerə enməyindən, Minməyə meyli çoxmuĢ, Enməyə xoĢu yoxmuĢ bizim deputatların. Ġndi yiyəsi kimdir,bildik,fəxri adların.

Aydın,sən olmasaydın,o məclis lağlağıydı, Nahaqqın haqq üstünə qoğazlanan çağıydı.

Amma yaman dedi ha,.. Rəhimi də var olsun.

Bəxtiyar qan elədi,onu bəxtiyar olsun.

Bir gün sonra olsa da75, Çox Ģeyi saldı yada.

Kürsünü,kreslonu durub Ģahid çəkdi o, Bu dünyada təkdi o.

Dedi: “Siz deyildiniz o vaxt ona baĢ əyən?

Qabağından qalanı qarpıb ikəlli yeyən? Əldə bir stəkan çay növbəyə düzülən Siz, Dul qalmıĢ Arvad kimi əzilib-büzülən Siz! Ayağını,əlini necə yalayardınız!

Qovardı,getməzdiniz,quyruq bulayardınız.

O yaman söz desəydi ünvanına bir kəsin, Qarğatək didərdiniz tükünü filankəsin.

Bu bər-bəzəkli salon,bu çil-çıraqlı tavan On dörd il dayanmadan Sizlərə Ģahid olub.

Sizin ucbatınızdan o kiĢi Ģəhid olub.

BaĢa düĢürsünüzmü,almaqçın Qarabağı, Mərkəzə bəs edirdi bir onun yıxılmağı.

Allaha da,haqqa da gözmü yumursunuz siz?

YapıĢıb korĢ baltadan hara cumursunuz siz?”

Atalar yaxĢı deyib: – Torpaq,su ,hava haqdır.

Bu üçcə Ģey saf isə,insan saf olacaqdır.

Aydın,bu boyda dövlət necə oldu söküldü?

Sökülən daĢları da elə birinci bizim baĢımıza töküldü?

“QardaĢ,burda nə var ki?

Qurtarsaq,nə olar ki?

35

Erməni bicliyindən, Mərkəz bivecliyindən, Kommunist kürlüyündən, Sovetlər birliyindən?!

Gürcüstün müstəqillik elan edəndən bəri, Özlərini öldürür Mərkəz xəfiyyələri76.

Borçalıdan bizləri didərgin salmaq üçün, Can verən imperiya hayfını almaq üçün Bildiyini edəcək.

Onlarda Osetiya,bizdə Dağlıq Qarabağ hələ uzun gedəcək.

Bir yerə qoyub sözü,verə bilsək baĢ-baĢa, Mərkəz hər nə ox atsa,Ģəksiz dəyəcək daĢa.

Qamsaxurdiya77 yəqin,layiqdir etibara, Di gəl ki,Ter-Petrosyan78 hamını salıb tora.

Gah BuĢa ağız açır,Qorbaçova ləliyir, Qarabağa üz tutub quzu kimi məliyir.

Uzun sözün qısası,gərək mən özüm gedəm, Hayeslərlə üzbəüz,açıq bir söhbət edəm.

Bəlkə çörəyimizin duzu yoxdur,desinlər, Getsinlər Yerevanın çörəyini yesinlər.

Bilirik zurna çalıb,onları oynadan var, Ġçlərinə od salıb,üfürüb qaynadan var.

Milli məsələ üzrə komissiya sədri79 mən.

Sözümü deməliyəm.

Vaxtında aça bilsək Mərkəzin iç üzünü, Tanıyacaq hər kiĢi onda özü-özünü.

Salamat qalın daha.

Naümid qalmayıblar əl açanlar Allaha”. *** *** *** Zəngəzurdan qovulan – biz, Ağzı-burnu ovulan – biz.

Rəhmət olsun sənə,Sabir, Deyəcəksən yenə,Sabir: “Ha qovurlar qaçırız,dinməyiriz, Top atırlar, geriyə dönməyiriz.

Raket ilə vuruĢur ermənilər, Biz hələ tank,BTR minməyiriz.

Uçurur göydə bizi vertolyot, Qarabağ tüstülənir,enməyiriz.

Nə edək,ermənidir yerdəkilər.

Bizi sovdu göyə Mərkəzdəkilər”80.

“Aydınım,Sabirimiz indi hanı?”

“Qapıdan qovduq,axı,düz oxuyub,düz yazanı.

Ay Tamerlan,gözümüz kordu bizim,görməyiriz.

36

Paltara baĢ əyiriz,əqlə salam verməyiriz. Üstəlik,Ģiddət edir karlığımız”.

“Belə getsə,heç olar varlığımız”.

“Hamısından daha pis – lallığımız”.

“Bizə ot yolduracaq mallığımız”.

“Bizdə bir yaxĢı cəhət var – o da – sağmallığımız”.

“Ora bax,Topxananın üstü ilə biz uçuruq.

Dost,göründü Xocalı,düz uçuruq”.

“Enirik,bərk dayanın”, – dindi pilot, – “Motoru iĢləməyir,partlayacaq vertolyot”.

YADLAR DOĞMA OLAMMAZ Göylə yer arasında məsafə – bir qarıĢdır, Sən özünü bu bircə qarıĢa gəl alıĢdır, Mümkün olan Ģey deyil.

Nə yaxĢı ki,insana tanrısı ögey deyil.

SərniĢinlər zənn elə bir-birinə baxdılar.

Aydın ilə Tamerlan lap axırda çıxdılar. Çıxıb uzaqlaĢdılar.

Yeri-göyü tərpədən gurultular içində, Alov dilli,al-əlvan parıltılar içində Bərk-bərk qucaqlaĢdılar.

“Aydın,bu möcüzədir,bizi verən saxlayıb”. “Üstümdə əzbərim81 var,bizi Quran saxlayıb”.

“Milislər,budur,gəlir – xüsusi təyinatlı82, Hamısı pələng kimi,cavan,qollu-qanadlı.

Aydın,bax,həyəcandan təngnəfəs olub Alı83”.

“Ehey! Əhli-Xocalı!

Qorxmayın,heç nə yoxdur!Allah verən macalı Əcəl bizdən alammaz!

Zaman – axar çay kimi.Dövran belə qalammaz!”

Aydını,Tamerlanı qucaqlayıb öpdülər.

Yollarına al-əlvan gül-çiçəklər səpdilər.

Ona elə gəldi ki,Qarabağ bülbülləri vəcdə gəlib oxuyur.

Bülbüllər oxuduqca gülləri qəm qoxuyur.

Havasından qurğuĢun ətri gəlir,ay Allah!

Gələnlər bura kimdən ötrü gəlir,ay Allah?

Görmürlərmi hər yeri – Ģəhidlər xiyabanı, Cənnət Qarabağ hanı?

Gündüzləri qorxulu, Gecəsi qan qoxulu.

Bir soruĢan yoxmudur,nə lazımdır o ordu, Qorumursa bu yurdu?

YapıĢıb saqqalından saqqallı quldurları 37

Tərki-silah etməyib.

Qorbaçov fərman verib84,niyə sözü ötməyib?

Stepanakert85 boyu çox Ģey baĢa düĢdülər.

TəĢkilat komitəsi sədriylə görüĢdülər.

“Möhtərəm Polyaniçko,biz nə ad verək buna? Üstündə yad bayrağı yellənən həmən bina86 Nə vaxtdan baxır sizə?”

“Endirmək o bayrağı əmr edilməyib bizə”.

“Bəs bizim hökumətin bu haqdakı qərarı?”

“Yerinə yetirmiĢik onu yarıbayarı.

Sanmayın,bir Ģey edib,baĢınıza çaxırıq.

Yəqin,əfv edərsiniz,Moskvaya baxırıq.”

“YaxĢı,bu təĢkilatda nə təĢkil edirsiniz?”

“Aydın bəy,nədən belə dərinə gedirsiniz?”

“Yadsınız,yalansınız siz xalqın nəzərində.

Erməni bayrağını Qarabağ üzərində Ucaltmaqdır qəsdiniz”, “Mən belə deməmiĢdim,siz yaman tələsdiniz...”

“Tankları,əsgərləri düzmüsünüz sıraya, QaĢ düzəltmək adıyla girmisiniz araya, Gözlər çıxardırsınız. Özünüzdən cürbəcür sözlər çıxardırsınız.

Oturmağa gəlmiĢik onlar ilə üz-üzə.

Nə veriblər ki,bizə Ala da bilməyirlər?

Bütün Ermənistanın ağzında rus tütəyi, Çala da bilməyirlər”.

“Türkesi görmək üçün hayesin gözü yoxdur”.

Türkesin sözü çoxdur. Ġstambul həsrətiylə,kömüldü rus çarları87. Üstəlik hayeslərin Suriyada,Livanda Uzandı saqqalları.

Kimə arxayın olub saqqallı quldur görən?”

“Get,bunun mənasını Safonovdan88 soruĢ sən”.

“Ehtiyac yoxdur buna.

Qarabağda söykənib hayes rus ordusuna.

Billik,hansı ĢüĢədə gizlənib divin canı.

“Dənizlərdən dənizə Böyük Ermənistanı”89 Yaratmaq həvəsiylə ağlı qaçıb,hüt olub.

Amma unutmasınlar,bir vaxt Andronikin90 Qulaqları cüt olub.

Saqqallı quldurların saqqalsız qalmağı var.

Saqqal saqqaldır,bığa mör-möhtac olmağı var.

Açıq söz, Ağardar üz.

38

Biz deyək,onlar desin,bilinsin dərd nə dərddir.

Mərkəz caniĢinləri aramızda sərhəddir.”

“Aydın bəy,Tamerlan bəy,məndən incisəniz də, Çox sözlər desəniz də, GörüĢ mümkün deyildir,qırarlar sizi burda”, “Safonovun ordusu qoyarmı bizi darda?”

Deyə qımıĢdı Aydın baxaraq Tamerlana: “Görək – neynir Safonov,gəl bir baĢ çəkək ona”.

Komendantlığa durub hər ikisi getdilər.

Safonovla görüĢüb xeyli söhbət etdilər.

Safonov dedi:”Dostlar, Bilirsinizmi nə var?

Mən deyim,ağzınızdan qaçırmayın siz ancaq, Deputat da oyuncaq,general da oyuncaq.

Bir çox hərbi hissələr mənə tabe deyildir.

Ha özünü çax,öldür.

Bizə əmr verilmir saqqallını tutmağa.

Bataqlıqdır hər tərəf,çalıĢsan qurutmağa, Özünü qurudarlar.

Hopp eləyib udarlar.

Mərkəz əmr eyləyib ki,ermənini baĢa sal.

Türkü yolundan azdır,ağzını dağ-daĢa sal.

Fövqəladə vəziyyət rayonunda komendant Təyin ediblər məni, Vallah,hər gün,hər saat Məndən səlahiyyətli cürəbəcür erməni Mənə də əmr eləyir Mərkəz vasitəsilə.

Mən iĢə baĢlamıĢdım general həvəsilə, Gördülər iĢləyirəm,maĢınımı vurdular.

Qapımı sındırdılar,pəncərəmi qırdılar.

Tutduğum adamlara azadlıq da verdilər.

O Kryuçkov,o Yazov məndə günah gördülər.

Qorbaçov da xəfifcə gülümsədi bu ara.

Siz də arxayın olub məndəki ixtiyara, GörüĢə gedirsiniz... təminat vermirəm mən.

Bu günümdən sabaha etibar görmürəm mən”.

Acı bağırsaq kimi uzanıb getdi söhbət.

Tilsimə salınıbmıĢ Qarabağda həqiqət.

Qanan da,qanmayan da ortada çaĢ-baĢ qalıb, Əllərində Mərkəzin verdiyi o daĢ qalıb.

Qulağına deyirlər: “Tez olsana,atsana.

Bir türkün heç olmasa,baĢını qanatsana, Bir az toxtaqlıq olsun Zori Balayanlara, Oğurluq odun ilə ocaq qalayanlara91.

Sonra türkə yan alıb gözlərini silirlər.

39

Erməniyə boylanıb dodaqaltı gülürlər. Əlavə eləyirlər: – Silahlıdır hər biri, Biz olmasaq,yeyərlər sizləri diri-diri.

Onların arxasında ABġ,Fransa durub, SSRĠ neyləsin? Lobbi-filan qudurub.

– Yox,yalan deyirsiniz,baĢımızı qatmayın.

Kömək edirik, – deyə bizləri alçaltmayın.

Verin silahımızı,bu yurd bizimdir,qağa.

Kim sizi qəyyum edib bu xalqı qorumağa?

Onlara silah verib,bizdən silah yığdınız, Azəri türklərinin axırına çıxdınız”.

– Canım,bu necə sözdür? Sizə də silah verək? ƏzabkeĢ bir milləti baxa-baxa öldürək?

Biz ki,hüquqi dövlət yaradırıq bu ara, GüzəĢt düĢür onlara.

Yazıqlar min ildir ki, Dost,yalan deyildir ki?

Azəri türkləriylə Anadolu türkləri Arasında qalıblar.

Moskvada hər Ģeyi tam nəzərə alıblar.

“QardaĢ,o,Polyaniçko,bu da – Safonov özü”.

“Hər halda sərrast olar,Aydın,general sözü.

Qayıdaq Xocalıya,az qalıbdır axĢama”.

“Bəs ondan sonra hara?”

“Ondan sonra Ağdama”.

ƏZİZİM ÖLÜM – GÜNAH “Aydin,Ağdamda,yəqin,mərəkə qopacaqdır.

Kin-küdurət bu xalqın canına hopacaqdır”.

“Südlə girən sümüklə çıxar deyirlər,axı, Vaxtında alammasaq yadlardan Qarabağı, Xalq bizə yad olacaq.

Prezident,deputat qupquru ad olacaq”.

“Amma burası var ki,bizi salamat görüb Xalqımız Ģad olacaq”. “Ölsəydim o zamanlar HəĢtərxan məhbəsində, YaĢ çıxmazdı bəlkə də gözündən heç kəsin də. Ömrüm boyu Allaha əl açmıĢam ürəkdən Bəndəsini saxlasın mənasız gələcəkdən.

Qismətimə həmiĢə açıq olubdur əlim, Min alçaq ömrə dəyər ləyaqətli bir ölüm”.

“Bir halda ki,bizlərə bizdən özgə pənah yox, Ölümü yaddan çıxart,ondan böyük günah yox”.

“Pis Ģeydir bu dünyada olmaq yeganə övlad.

Gözlərimin önündə gəlib durur bu saat 40

Biçarə atam,anam.

QardaĢ mən ölsə idim,yaman olardı,yaman.”

“Yamanlıq görməyəsən,Ağdama çatdıq,düĢək.

Səbri daĢan xalq ilə salamlaĢıb görüĢək.”

YOLUMUZ BİRDİR,EY XALQ! QızmıĢ insan kütləsi axdıqca dalğa-dalğa, Aydın da,Tamerlan da yeridilər qabağa.

Rəsmi nümayəndələr gülümsəyib iĢardı, Bir millətin gözləri sevincindən yaĢardı.

Xalqın yanan yerinə su səpdilər bir anlıq.

Birdən səslər ucaldı: “Ya o yan,ya bu yanlıq.

Kimdir bizə qəsd edən?” Təkid edib durdular.

Rəsmi nümayəndələr yetim uĢaqlar kimi Tez boynunu burdular.

Xalq sual etdi yenə: “Səbəbi nədir ki,nə?

Ağdamdan göyə qalxan vertolyot da partlayır”.

Gördülər,xalq qəzəbdən təndir kimi gurtlayır.

Aydın dedi: “Bu qəza təsadüfi bir iĢdir.

Qəsd deyil,çünki onu bəndə eləməmiĢdir. Üstümüzdə əli var,tanrıya çox Ģükürlər”.

Xalq etiraz elədi: “Nəyə görə belədir?

Türklərin xoruzunu məhkəməyə çəkirlər Yerevanda bir toyuq qalırsa yumurtadan”.

Aydın qızıĢdı: “Ey xalq!

Gələcəyə yaxĢı bax!

Ermənilər ayılmır,gün keçib günortadan.

Ayılsalar,toz olub dağılacaqdır haman Yuxuda gördükləri o “Böyük Ermənistan”.

Atalar qonĢu haqqı tanrı haqqıdır deyib, Neynəyək ki,qonĢumuz heç nəyi bilmir eyib? Üzlərinə eybini Ģirələmək – haqqımız!

Bu yolla getməlidir hər bir zaman xalqımız”.

“O yola top-tüfəngli köpəklər bağlayıblar.

Keçmək istəyənləri tankla ayaqlayıblar.

Düz üçcə ildir bizi bu yoldan saxlayıblar”.

“Onlar süni maneə,bünövrəsiz bir barı, Saxlamaqdan yorulub Mərkəzin də qolları.

Bir azca tərpəndimi,barı uçulacaqdır.

Bu yolların da bəxti onda açılacaqdır.

Xankəndi nə vaxt dönüb Stepanakert olub92 “Qarabağ problemi” elə o vaxtdan bəri Boynumuzda kərt olub.

41

Uduzub bu oyunda Mərkəz qumarbazları, QumarbazbaĢı isə hamıdan çox pərt olub. Əlində axırıncı Borçalı kartı qalıb, Gürcü oyuna girmir,bu da ona dərd olub.

Mitteran93 tələs, – deyir, Meycer94 kartı kəs, – deyir, Koll95 deyir: – Olan iĢdir, Bu “tyomnı” gediĢdir.

BuĢ daha da sərt olub.

PiĢik görən siçantək bunun gözü dörd olub.

Hələ demirəm ki,mən bu qara bəxtli oğlan, Bu quru təxtli oğlan Yaxın ġərqi uduzdu96.

Bu dünyanın əzəldən siyasəti quduzdur. Ġraqdakı kürdləri97 oynadırlar o ki var.

Qarabağ qazanına aĢ yerinə daĢ qoyub Qaynadırlar o ki var.

AĢ sözü hayeslərin ağzını sulandırır.

Sünəklik – milçək kimi ürəklər bulandırır.

Uzun sözün qısası,hələ çox iĢimiz var.

Gürcü qardaĢlar ilə Qaxda görüĢümüz var.

Döndərə bilməz bizi yolumuzdan hər qəza, Gedirik inam ilə,gedirik üzü yaza. *** *** *** *** “ – Rafiq,a bibi oğlu,dünya – qoca dünyadır”.

“Gördüm,a dayı oğlu,bildim,.. necə dünyadır.

QıĢı yazına doğru,yazı qıĢına doğru.

Sürükləyir hamını öz baĢdaĢına doğru”.

“Televizor,radio verməyibmi məlumat Xalq olmasın narahat?!”

“Verib,inanan hanı?

Bir saatın içində bütün Azərbaycanı Ağdama yığan nədir?

Xalq – yenilməz qüvvədir”.

“Rafiq,qayıt evə get,inaddan əl götür sən.

Bütün qohum-qardaĢa, Yola-izə,dağ-daĢa Salamımı yetir sən.

Atama de,anamdan yaxĢı muğayat olsun.

BeĢcə günlük dünyadır,damağında dad olsun.

YOL – NAMUSUM,QEYRƏTİM Bakıdan ġəkiyə uzanan yol, Sağı – gül,solu – gül bəzənən yol.

Yol görüb yollara açılan qol.

42

Ləzzəti göy qədər,əzabı – bol.

Bir ömür çatarmı gedəsən sən? Özü də mənzilə yetəsən sən.

Millətin əzəli qeyrəti – yol.

Taleyin ən gözəl qisməti – yol. *** *** *** *** Dədəmiz Qorqudun yolları – yollarım, Babəkin doğranan qolları – yollarım.

Qıratın üstündə gedərəm, DurmuĢam düĢmənin qəsdində,gedərəm.

Solum – öz torpağım,sağım – öz torpağım. Əlimdə üçrəngli bayrağım, Üstündə ulduzum,ayım var.

Mənim də taledən xoĢbəxtlik payım var. Özgənin yoluna girmərəm.

Girsələr yoluma,yol nədir, Cığır da vermərəm. Ölərəm,dönmərəm,əcdadım qarğıyar.

Yolçusuz qalarsa,yollarım ağlayar. Əcdadım ruhunu ayaqlar Altına salmaram.

Gedərəm,yolumdan qalmara. Əslim var,nəslim var,ulum var, Mən türkəm,əbədi,əzəli yolum var.

“Aydın bəy,gözəldir ġəkinin yolları”, “Bu yollar mənimçün anamın qolları.

Doğmalar görəndə qucurlar, Yad-yalan görəndə qaçırlar.

Bənzətsəm yolları bir Zümrüd quĢuna, Dilarə xanımın98 gələrmi xoĢuna?”

“Aparsa bizi Xan sarayın yanına, Çataram ömrümün ən Ģirin anına.

Dönərəm baĢına yolların. Çilərəm qanımı daĢına yolların.

Bircədir saraylar içində Xan saray, ġəkiyə – qızıl tac,Vətənə – Ģan saray.

Bir Ģəkil çəkdirək önündə, Dünyanın bu aprel günündə.

O gürcü dostlar da bizimlə olacaq. ġəkil də,dostluq da əbədi qalacaq”.

YOLLARDADIR QİSMƏTİM Gürcü qardaĢ,al Ģərabdan bir qədəh də süz, SakitləĢsin,sərinləsin əsəblərimiz.

Bir süfrədə çörək kəsib babalarımız, 43

Söykənibdir bir-birinə obalarımız.

Borçalıda qızıl yallı atlar yormuĢuq, Qarayazı düzlərində məclis qurmuĢuq.

Boynumuzda uluların haqqı-sayı var, Bizdən sizə,Sizdən bizə qonĢu payı var.

Bu qonĢuluq – alnımıza yazılan yazı.

Türk övladı taleyindən həmiĢə razı.

Amma bizi göynədirlər üç ildən bəri, Aramızda əsir soyuq ġimal yelləri.

Bu məqamda üĢüməsin ürəklərimiz.

Gürcü qardaĢ,al Ģərabdan bir qədəh də süz!

Günbatanda qonĢumuz var,mayası – Ģərdir, Bilən yoxdur,o nə cürə cinsi-bəĢərdir.

Bic doğulan uĢaq kimi – dili bilinmir.

Hardan gedib,hardan gəlir – yolu bilinmir.

Min ildir ki,süfrəmizdən duz oğurlayır, Od istəmir,gizli-gizli köz oğurlayır.

DanıĢdırb,dilimizdən söz çırpıĢdırır, Toya gəlib,zurna çalır,söz çırpıĢıdırır.

Aman Allah,daha nələr görəcəyik biz?

Gürcü qardaĢ,al Ģərabdan bir qədəh də süz!

Biz yolçuyuq,bu yollarda qismətimiz var.

Yol yolçusuz,yolçu yolsuz gec-tez heç olar. Ġnsan üçün nə gərəkdir? – Bircə açıq üz.

Gürcü qardaĢ,al Ģərabdan bir qədəh də süz! *** *** *** *** “Vətən qızı,qəm eləmə,Qax yolundayıq, XoĢ arzunun,düz niyyətin haqq yolundayıq.

Yollar boyu elə bil ki,torlar iĢlənib, Üstümüzə hər tərəfdən gözlər tuĢlanıb.

Millət yolu deyilən Ģey Zümrüd quĢudur, Qa deyəndə ət verərik,qu deyəndə su.

QaranlıqmıĢ,dərin imiĢ,qandığım budur, O Mərkəzin bizdən ötrü qazdığı quyu”.

“Ey,Aydın bəy,Mərkəz divdir,qılınc batmayır, Çox igidlər güc sınayır,gücü çatmayır.

Qazax adlı bir igidin qafa tasından Badəsi var,beĢ-altı yol hər gün azından NuĢ etməsə,bağrı partlar, Ürəyi çatlar”. “Ġçdiyi nə?” – “Gürcü qanı,türkün qanıdır”.

“Bir kərəlik deyin ki,bu,Nuh tufanıdır.

Belə desək,düz olmazmı,Dilarə xanım?

Təpitməsi vurur bizi gələn tufanın”.

“Göydən yerə nə yağdı ki,yer götürməsin?”

44

“Qorxusu yox niyyətləri saf olan kəsin”. *** *** *** *** O gün Əliabadda çox məclislər quruldu, “Bu bəla hardan gəlib” bir ağızdan soruldu.

Zurab dedi: “Gürcünün ömrü olsa da min il, QonĢuya əyri baxmaq ağlına gələn deyil.

Bir türkün Borçalıda burnu qanasa əgər, Gürcü utandığından gürcülükdən əl çəkər.

Erməni deyilik biz,bizim öz adımız var.

Haram süd əmməmiĢik,halal əcdadımız var.

Dilarə xanım bilir99,dövri-binadan bəri Bir sırada görmüĢük türkləri,gürcüləri.

Toy oldu oynamıĢıq, Yas oldu göynəmiĢik.

Gürcü də türklər kimi Duz-çörəyi düz sevib, Məclis qurub,söz sevib.

Bir vaxt Molla Cümə də Bizim kənddə qız sevib100.

Dünyalar dövlətidir açıq alın,gülər üz, Erməni ucbatından nələr görməmiĢik biz?

Bir vədə daĢ görəndə alıb aparırdılar.

Sonra bizimdir deyə fəryad qoparırdılar101.

Kürsəyə gələn ittək, Hamısı diĢi-erkək silosundur,sünəkdir.

Nə istəyirsən elə,o sudur,o divəkdir”.

Nodar söylədi: “Mərkəz yenidən iĢğal edib, Yenidən “qurur” bizi.

Bir də qalxmayaq deyə təzədən qırır bizi.

Maldovanı qaldırır qaqauzun üstünə, Özbək Mərkəzə görə durur türkün qəsdinə102.

Beyinlərdə tərpənən Mərkəz adlı qurd imiĢ, YaddaĢını toz basan millətlər manqurt imiĢ.

Gürcü ilə osetin yaĢardı qardaĢ kimi, Birdən-birə düĢdülər baĢımıza daĢ kimi.

Osetinin rus içrə bəs niyə səsi çıxmır? Ġnsan hüquqlarından danıĢanda Yeltsinin103 dili ağzına sığmır.

Bir zərrə o hüquqdan balkara vermir niyə?

Ağzının içindəki tatarı görmür niyə?

DolaĢır hər tərəfdə qara-qara kölgələr, Soyuldu soğan kimi baltikyanı ölkələr.

Ya çeçen,inquĢ olsun, Ya yakut,tunqus olsun, 45

BaĢqırd olsun,ya balkar Mərkəzə nə dəxli var?

Tiflisə – 8 Aprel104, Bakıya – 20 Yanvar...

Bizlərə düĢən budur Mərkəzin bölgüsündə.

Sovetlər ölkəsində Bizləri Ģəhər-Ģəhər doğrayırlar,çapırlar, Sonuncu tikəni də ağzımızdan qapırlar.

QonĢuluqda bizləri Allah utandırmasın, Nə yandıq bəsimizdir,bir daha yandırmasın”.

Aydın,Dilarə xanım sevincək oldu o gün, Durub yola düĢdülər,daha bir görüĢ üçün. *** *** *** *** Qaxda birinci katib dedi: “GörüĢ baĢlanıb”.

Aydın,Dilarə xanım tələsik yığıĢlanıb, Katibin maĢınında durub düĢdülər yola, Sürücü də maĢını uçururdu az qala.

Dilarə xanım ona: “Bir az yavaĢ sür” – dedi, “Nədənsə bu gediĢdən ürəyim hürkür” – dedi.

Aydın əlavə etdi: “Ehtiyatlı ol,qağa, Bu millətin haqqı var,haqqı var yaĢamağa.

Nə yaxĢı katib özü bu maĢına minməyib?”

Artırırdı sürəti sürücü heç dinməyib.

Gördülər yoldan keçən bir donuz balasını, (70 ildir çəkirik donuzun bəlasını.)

Heyrətə gəldi hamı,gözləri alacalandı, Nə fikir verən oldu, Nə də bir görən oldu: Sürücü çaĢdığından hara vurdu maĢını?

Sağa eĢdi maĢını,sola verdi maĢını?

Qısıldı bir-birinə Aydın,Dilarə xanım.

(Sükan naĢı əlində,bədbəxt Azərbaycanım!..)

Bir ağaca çırpılıb qəfil dayandı maĢın, Qıpqırmızı,al-əlvan qana boyandı maĢın.

“Bacım,Dilarə bacım,sil gözünün yaĢını” – Demək istədi Aydın.

Baxdı: hanı o qadın?

Qopartdılar elə bil bədənindən baĢını.

Gözləri tor gətirdi,baĢına döndü dünya, Bayaq iĢıq deyildi? Bəs niyə söndü dünya?

Toplayaraq özünü, Son nəfəsdə son kərə açdı qanlı gözünü: “YavaĢ sür dedim sənə, Bacım,yaxın gəl mənə.

Nə qardaĢdan qardaĢım, 46

Nə bacıdan bacım var, Mə..nim bir ə..lacım va..r: Ya..ramı bağ..la,ba..cım!

Məni sən ağla,bacım!”

Axirət bacısıyla Aydın qol-boyun oldu. (Çərxin dönsün,ay fələk,bu nə cür oyun oldu?)

XƏBƏRİN BƏDİ YAMAN Xəbər gəldi: “Xəstədir,dik atıldı dost-tanıĢ, Dünya mənimdir deyib yaĢamaq da – aldanıĢ.

Mirsaleh əmi susdu,yaĢ axıtdı gözündən: “Ölmədim ki,qurtarım bu dünyanın üzündən”, – Deyib büküldü kiĢi,sanki əyildi bir dağ.

Mənə elə gəldi ki,Azərbaycan yerindən Oynayıb yıxılacaq.

“Gözümə iĢıq,balam, Yurda yaraĢıq, balam.

Neynədim ki,sən məni Elədin aĢıq, balam?

Xəzəl ollam,ovullam, Xırman ollam,sovrullam.

Dərd məni ĢiĢə taxıb Qovrulduqca qovrullam”.

ŞƏKİYƏ KARVAN GEDİR ġəkiyə karvan gedir, Sarvan peĢiman gedir, Qəlbi sızıldayanlar, Canı gizildəyənlər Çiynində matəm yükü, Ürəyində qan gedir. ġəkiyə karvan gedir.

Bir ata fəryad edir Ġçindən sına-sına: – Söyləyin anasına Elinə fəda olub, Balası qurban gedir.

Azərbaycan elə bil oynayıbdır yerindən, ġəhər-Ģəhər,kəndbəkənd qopub öz məhvərindən Sanki bir ümman gedir, ġəkiyə karvan gedir.

Göylər qara bağlayır, Bulud-bulud ağlayır.

Yana-yana Ana KiĢ 47

Qol açır oğluna KiĢ.

Gözündən leysan gedir, ġəkiyə karvan gedir.

HƏRƏ BİR TƏKLİF EDİR Təklif eləmiĢdilər,Bakı paytaxtdır deyə Orda dəfn eləsinlər,hökumət dursun yiyə.

Söz Mirsaleh əmiyə pis təsir eləmiĢdi: “Üç ildən çoxdur Bakı yiyəsizdir” – demiĢdi.

Qorxuram ölülər də orda gedə zavala, ġirin-Ģirin uyuyar ana qoynunda bala.

Onu Bakıya versəm,dayana bilmərəm mən, Yaralı ana KiĢin dərdli hönkürtüsündən.

YOLÇU,YOLUNA QURBAN O gün bazar günüydü,ana KiĢin toyları Ay ellər, pəsə qaldı, Çal-çağırlı həyətlər toya yox,yasa qaldı, Bəy oturan bəylərin ürəkləri açılmaz, Gəlin otaqlarında toy Ģərbəti içilməz.

Hər kəsin ürəyində ömürlük qüssə qaldı, Mərdlər köç etdi,getdi,dünya nakəsə qaldı.

Ana KiĢ görməmiĢdi bundan böyük izdiham, Hər tərəf insan idi,hayana baxsan – adam.

Hamı dalğalanırdı,udammırdı bu dərdi.

Bu dalğa,aman Allah!

Necə dəhĢətlidir,ah! Özü bir yana dursun,yeli Ermənistanı Külliyən-küp edərdi...

Gələnlər baĢ endirib qəhərlə görüĢürdü, Aydın yola düĢürdü.

Nalə dirənib ərĢə,topa duman olarmıĢ!

Günahsız xalqın ahı necə yaman olarmıĢ!

Ağaclar quruyurdu,yarpaqlar bürüĢürdü, Aydın yola düĢürdü.

Ana bülbüllər kimi dil deyib Mahı ana, Layla çalırdı ona: “Evim-eĢiyim,laylay, Dolu beĢiyim,laylay, Sən atıb-yatıb dincəl, Çəkim keĢiyin,laylay!”

Mirsaleh əmi döndü,baxdı Mahıya sarı, Gör neçə il əvvələ zilləndi baxıĢları.

Körpə Aydını aldı əllərinə,elə bil, 48

Heyran oldu ĢipĢirin dillərinə,elə bil, Xəyalına gətirdi Aydının baĢı üstə, Laylay deyən Mahını, Dağladılar təzədən sinəsinin dağını: “Uyu qollarım üstə, Laylay balam,a laylay.

Azərbaycan çıxıbdır Sənin yolların üstə, Laylay balam,a laylay”.

TÜRK OĞLU,HAYDI,ATLAN! Torpağı da buğlanan isti məzar baĢında Yuyulduqca yanaqlar im-isti göz yaĢında, Dodaqlar Ģor dadırdı,göz yaĢının duzundan, Bir sim qopub Dədəmiz Qorqudun qopuzundan Çırpınıb inləyirdi.

Hər kəs içindən gələn ağrını dinləyirdi.

Bəxtiyar söz alsa da,qəhərləndi bu ara, Tamerlan dedi: “QardaĢ,yaraĢırsan dağlara, Dağlardan almısanmıĢ əzəməti,qüdrəti, TorpaqdanmıĢ,sudanmıĢ insanın ləyaqəti”.

Rəhim dedi: “Getdiyin yollarda yolçuyuq biz, Dönməyəcək bu yoldan heç zaman millətimiz, Türk qövmü nə qədər var,sən də var olacaqsan.

Azadlıq yollarında bayraqdar olacaqsan”.

And içdilər,öpdülər torpağını,daĢını.

BaĢın sağ olsun,Vətən! Sil gözünün yaĢını.

Ulu türk,haydı atlan! Uca saxla baĢını. Şəki,Kiş kəndi.

1 may – 28 noyabr 1991.

49

İZAHLAR 1. R.Həmzətovun Azərbaycan-erməni münasibətlərinə Mərkəzin mənafeyi baxımından yanaĢmasına iĢarə edilir (müəllif).

2. Aydının doğulub boya-baĢa çatdığı KiĢ kəndi nəzərdə tutulur.

3. Aydının atası Mirsaleh kiĢi nəzərdə tutulur.

4. Aydının anası Mahı ana nəzərdə tutulur.

5. 26 Bakı komissarlarına iĢarə (müəllif).

6. B.e.ə. VI əsrdə yaĢamıĢ türk imperatoru. Firdovsinin “ġahnamə”sində Alp Ər Tonqa Əfrasiyab adı ilə xatırlanır.Keykavus və Keyxosrov kimi Ġran Ģahlarına qarĢı maharibələr aparıb.

7. “Kitabi-Dədə Qorqud” qəhrəmanları.

8. Qara zurna allahı Ələfsər ġəkili (müəllif).

9. Bala nağarada Ələfsər ġəkilinin böyük qardaĢı çalırdı.O da öz sənətində fenomen idi (müəllif).

10. KeçmiĢ SSRĠ-ni təĢkil edən respublikalar nəzərdə tutulur.

11. ġumer dövləti (e.ə.VIII–VI minilliklər).Dəclə-Fərat çayları arasında yerləĢirdi. (müəllif).

12. Aydının eyni adlı məqaləsinə iĢarə edilir.

13. O.Süleymanov – qazax dilçisi,Ģairi,ictimai-siyasi xadimi.Onun “Az i ya” adlı əsərinə iĢarə edilir.

14. Kamil Vəliyev – görkəmli türkoloq tədqiqatçı.Onun “Dilin yaddaĢı – elin yaddaĢı” əsərinə iĢarə.

15. Z.Balayan – “Ocaq” (“Ocaq” da türk sözüdür) kitabının müəllifi.Türkün qatı düĢməni.

16. ġahnazaryan – Qorbaçovun baĢ məsəhətçisi.Qatı ekstremist.

17. Aqanbekyan – Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə baĢ məsləhətçisi. Qatı ekstremist.

18. III Salamansar (e.ə. 860-825) – Assur çarı.Onun dövründə hazırki Ermənistanda 100 000 əsir yerləĢdirilmiĢdi (müəllif).

19. J.B.ġarden (1643-1711) – fransız səyyahı,10 cilddən ibarət səyahətnaməsi var.O, Ermənistanda III Salmansar tərəfindən əsirlərin yerləĢdirildiyini,bu əsirlərin isə Fələstinin fəthi zamanı ələ keçən yəhudilərdən ibarət olduğunu və ermənilərin onlardan törədiyini sübut edir.II ç. 216.

Amsterdam – 1711.

20. Qrabar – qədim erməni dili kimi təqdim edilən, lakin ermənilərin baĢa düĢmədiyi dil(müəl.).

21. Boz qurd – əski türklər boz qurda tapınardılar.

22. Bakı Soveti 1917-ci ilin dekabr ayında S.ġaumyanın rəhbərliyi ilə yaradılıb. 1918-ci ilin mart qırğını tərkibi əksəriyyətlə ermənilərdən ibarət olan və velikorus Ģovinizminə xidmət edən Bakı Soveti tərəfindən törədilmiĢdir (müəl.).

23. ġah Ġsmayıl Xətayi (1484-1524) – O,türk dövləti deyil,məzhəbə əsaslanan dövlət yaratmıĢdı.

24. Səfəvi-Osmanlı müharibələri çox vaxt Azərbaycanın itirilməsi ilə nəticələnirdi. ġah I Abbas əmirlərini ordudan və dövlətdən uzaqlaĢdırmaqla,farsları hakimiyyətə gətirdi.Çünki Anadolu və Azərbaycan türkləri bir-birinə qarĢı vuruĢmaqda passivlik göstərirdilər (müəl.).

25. Qabilin “Səhv düĢəndə yerimiz” adlı Ģeirinə iĢarə edilir (müəl.).

26. Oxudlu Kor Nuru məĢhur rəqqas idi.Azərbaycan incəsənət dekadasında (1948) olmuĢ və Stalinin olduğu məclisdə iĢtirak etmiĢdir.Kor olmasına baxmayaraq,açıq havada,toy həyətində Ələfsər zurnasının sədaları altında ayağı heç nəyə iliĢmədən ən mülayim havadan ən Ģaqraq və coĢqun havayadək oynardı.Kəskin hərəkətləri və qeyri-adi məharəti ilə hamını heyran qoyardı.Gözü üstündə olanların heç biri bu hərəkətləri edə bilməzdi.Ələfsər zurnasının sehri o qədər böyük idi ki,Oxudlu Kor Nuru bu musiqi altında rəqs edəndə hamıdan yaxĢı görürdü (müəl.).

27. Elçin Əfəndiyev – yazıçı,ictimai-siyasi xadim,”Vətən”cəmiyyətinin sədri(müəl.).

28. MK – Mərkəzi Komitə – Lenin partiyasının hakim olduğu yerlərdə ali hakimiyyət orqanı.18 avqust 1991-ci ildə kommunistlər Qorbaçov hakimiyyətinə qəsd təĢkil etdikdən sonra kommunist partiyası buraxılmıĢ,ona məxsus orqanlar da ləğv edilmiĢdir.

29. 1988-ci ilin fevral hadisələrinə,azərbaycanlıların hansı vəhĢi üsullarla Ermənistandan qovulmasına iĢarə edilir(müəl.).

30. “Günün ekranı” – Azərbaycan televiziyasının xəbərlər proqramı.Ġndi o,”Günün xəbərləri” adlanır(müəl.).

50

31. Z.Bünyadov – tarixçi,akademik,ensiklopedik biliyə malik Ģəxsiyyət.Erməni alimləri ondan oddan qorxan kimi qorxurlar(müəl.).

32. Sov.ĠKP-nin liderləri,o cümlədən öz kommunist əqidəsindən imtina edən prezident Qorbaçov da BaĢ katib idi (müəl.).

33. ġimali Azərbaycan adlı coğrafi terminin yaranmasına,Azərbaycanın Rusiya tərəfindən iĢğalının 200 illiyinə iĢarə.

34. 24 noyabr 1988-ci ildə xalqın istək və arzularına dəyənəklə cavab vermək nəticəsində ġəki camaatı hiddətlənmiĢ,DĠġ-in,Ovçular evinin,prokurorluğun binasını yandırmıĢ və ġəkidə komendant saatı qoyulmuĢdu.

35. 1988-ci ilin sonuna yaxın Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi olmuĢ Əbdürrəhman Vəzirov əvvəllər SSRĠ-nin Pakistandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri olmuĢdu.

36. Əbülfəz Elçibəy – AXC-nin sədri.

37. Girenko – Sov.ĠKP MK-nın katibi.Primakov – Qorbaçovun Yaxın ġərq və milli məsələlər üzrə baĢ məsləhətçisi.

38. 1990-cı ilin baĢlanğıcında Bakı mitinqlərinin tələbi belə idi: “Qarabağ problemini həll etməli, əks halda istefa verməli”.

39. 1988-1989-cu illərdə Respublika mətbuatı H.Əliyevi tənqid etməklə məĢğul olurdu.

40. V.Hüseynov – keçmiĢ Azərb.SSR-nin DTK sədri.

41. Kryuçkov – keçmiĢ SSRĠ-nin DTK sədri.18 avqust 1991-ci ildə Qorbaçova qarĢı sui-qəsddə iĢtirak etdiyi üçün həbs edilmiĢdir.

42. 13-14 yanvar 1990-cı ildə Bakıda erməni qırğını həmin bu DTK əməkdaĢlarının əli ilə törədilmiĢdir.

43. Xəlil Rza özünə Ulutürk təxəllüsünü bu ərəfədə götürmüĢ.Yanvar hadisələri zamanı həbs edilmiĢdir.O,bir ilə yaxın dustaq olmuĢ,xalqın təkidi ilə azad olmuĢdur.

44. Yazov – keçmiĢ SSRĠ-nin müdafiə naziri.

45. Bakatin – keçmiĢ SSRĠ-nin DĠN qoĢunlarının komandanı.

46. Ġohan Pavel II – Roma papası.

47. Corc BuĢ – ABġ prezidenti.

48. I Vazgen – bütün ermənilərin katalikosu,Qriqoryan kilsə baĢçısı,erməniləri türk qırğınına Ģirnikləndirən ekstremist.

49. 14-16 yanvar 1990-cı ildə təĢkil edilmiĢ qırğına Xalq Cəbhəsi mane olmuĢ,ermənilərin təhlükəsizliyini təmin etmiĢdir.

50. 19 yanvar 1990-cı ildə saat 1922-də Bakıda televiziya qülləsinin Qorbaçov desantları tərəfindən partladılması radio ilə enerji blokunda zədə adı ilə xalqa çatdırıldı,öz radiomuz özümüzü aldatdı.

51. Oxud – KiĢə qonĢu kənd.Desant əhvalatı ilə xalqın baĢını qatdılar ki,rayonlar Bakıdan xəbər tutmasınlar.

52. Cümlə belə idi: “Baku bıl polnostyu paralizovan” saat 530, 20 yanvar 1990-cı il (müəl.).

53. Dubinyak – fövqəladə vəziyyət rejimi üzrə ilk komendant.O,Bakıda fövqəladə vəziyyət elan edənədək artıq altı saat idi ki,silahsız və müdafiəsiz xalq qətlə yetirilmiĢdi (müəl.).

54. 20 Yanvar ərəfəsində fəallıq göstərən N.Pənahova iĢarə.20 yanvar 1990-cı il hadisələri zamanı heç kəs əliqanlı bir partiyanın üzvü olmaq istəmirdi,rəsmi Ģəkildə yuxarılara teleqram vururdular.

55. Həmin ərəfədə konflikti daha da dərinləĢdirmək məqsədilə Tehran radiosu belə məlumatlar verirdi.

56. Sovet ordusu vaxtı ilə “sülh ordusu” adlanırdı.

57. Zöhhak – ġərq ədəbiyyatında qəddarlıq rəmzi.

58. Komblok – mənfur kommunist partiyasının rüĢvətxorlar sürüsü.

59. Demblok – demokratik blokdan olan deputatlar.

60. Mitinqə toplanan demokratik əhval-ruhiyyəli deputatları və ziyalıları Azərbaycan milisi dəyənək və avtomat tüfənglərinin qundaqları ilə döymüĢdü.O cümlədən,S.Rüstəmxanlı öz millətini baĢı sarıqlı təmsil edirdi.

51

61. Anadolu türkləri Azərbaycandan sonra (1928) latın əlifbasına keçdilər və indi də o əlifbanı iĢlədirlər.

62. Millət vəkili Ġsa Qəmbərov nəzərdə tutulur.

63. Andropov – 1982-ci ildə Sov.ĠKP MK-nın BaĢ Katibi.

64. Çernenko – 1983-cü ildə Sov.ĠKP MK-nın BaĢ Katibi.

65. ġərəf RəĢidov – Özbəkistan KP MK-nın Birinci Katibi olmuĢdur.

66. Ağ ev – ABġ prezidentinin iqamətgahı.

67. Din Mühəmməd Kunayev – Qazaxıstan KP MK-nın keçmiĢ Birinci Katibi..

68. Mərkəzin təĢəbbüsü ilə yaradılmıĢ “Qarabağ Xüsusi idarə rejimi” komitəsinin sədri Volskini Azərabaycandan SSRĠ Ali Sovetinə deputat seçmiĢdilər.

69. Nauruhi Allahverdiyan – Azərbaycan SSR Xalq artisti adına layiq görülmüĢdü.

70. Z.Xanlarova – Ermənistan Xalq artisti idi – müğənni.

71. KiĢ kəndini əhatə edən BaĢ Qafqaz sıra dağlarına yerli camaat “Qarlı dağ” deyir.

72. KiĢ çayına Böyük çay da deyirlər.

73. Tamerlan Qarayev nəzərdə tutulur.O,həmin dövrdə Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin birinci müavini idi.

74. KiĢ kəndinin mərkəzi hissəsi belə adlanır.

75. B.Vahabzadə həmin sessiyada bir gün sonra çıxıĢ etmiĢdir.

76. Gürcüstanın müstəqilliyinə imkan verməmək üçün Cənubi Osetiya münaqiĢəsi daha da gərginləĢdirilmiĢdi.Borçalıda yaĢayan azərbaycanlılara qarĢı genosid,gürcü-azərbaycanlı münasibətlərini korlamaq,bir oxla iki dovĢan vurmaq siyasəti yeridilirdi.Lakin bu siyasət D.Əliyevanın fəaliyyəti nəticəsində boĢa çıxdı.

77. Z.Qamsaxurdiya – Gürcüstanın keçmiĢ prezidenti.

78. Levon Ter-Petrosyan – Ermənistan Respublikasının prezidenti.

79. Aydın sessiyada milli məsələ üzrə komissiyanın sədri idi.

80. M.Ə.Sabir vaxtı ilə yazırdı: Dindirir əsr bizi dinməyiriz, Atılan toplara diksinməyiriz. Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır, Biz hələ avtomobil minməyiriz.

QuĢ kimi göydə uçur yerdəkilər, Bizi kömdü yerə minbərdəkilər.

81. Aydın üstündə Quran surəsi yazılmıĢ əzbəri gəzdirirdi.Onu boynundan asırdı.

82. Xocalı aeroportu xüsusi təyinatlı milis dəstələri tərəfindən qorunurdu.

83. Telemüxbir Mustafayev Alı.Çox təəssüf ki,o da 20 noyabr 1991-ci ildə vertolyotda Qarabağa uçarkən erməni quldurları və Sovet ordusu tərəfindən qətlə yetirilmiĢdir.

84. Qarabağ ərazisindəki qanunsuz silahlı birləĢmələri ləğv etmək barədə Qorbaçovun verdiyi fərmana iĢarə edilir.

85. 26 noyabr 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sessiyası Dağlıq Qarabağın muxtariyyət statusunu ləğv etmiĢdir.

86. Xankəndində təĢkilat komitəsi yerləĢən bina ilə üzbəüz ermənilərin qanunsuz yaratdığı “Qarabağ” komitəsinin binası yerləĢirdi və onun üzərində Ermənistan bayrağı vardı.

87. I Pyotrun vəsiyyətlərinə iĢarə.O,öz vəsiyyətlərində Ġstanbulu fəth edəcək rus çarlarını “Ġlahi çar” adlandırırdı.

88. Safonov – Qarabağ üzrə fövqəladə vəziyyət rejimi komendantı.

89. Ermənilərin xəyali ölkəsi.

90. Andronik – əsrin əvvəllərində azərbaycanlılara qarĢı genosid siyasətini həyata keçirən erməni millətçisi.Azərbaycanlılar onun bir qulağını tamam kəsmiĢdilər.Ona ədəbiyyatda “tayqulaq Andronik” deyirlər.

91. Z.Balayanın “Ocaq” kitabı materiallarının (sözlərinin) Azərbaycan məiĢətindən götürülməsinə iĢarə.

92. 1923-cü ildə DQMV yarananda Xankəndi adını dəyiĢib Stepanakert qoymuĢlar.

52

93. Mitteran – Fransa prezidenti.

94. Meycer – Tetçerdən sonra Ġngiltərənin BaĢ Naziri.

95. Koll – Almaniyanın federal Kansleri.

96. ABġ-Ġraq müharibəsi nəticəsində SSRĠ-nin Yaxın ġərqdə nüfuzu xeyli aĢağı düĢdü.

97. Ġraqı parçalamaq məqsədilə beynəlxalq imperializm “Küveyt” məsələsini ortaya atmıĢdır.

98. D.Əliyeva – Azərbaycan Respublikasının xalq deputatı.Gürcüstan əməkdar incəsənət xadimi,professor,filoloq alim.Qax görüĢlərində Aydınla birlikdə iĢtirak etmiĢ,eyni qəzaya görə birlikdə (19 aprel 1991-ci il) həlak olmuĢlar.

99. Dilarə xanımın Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələri üzrə mütəxəssis olmasına iĢarə.

100. Bax: Molla Cümə, Seç.əsər., M.Cümə Qaxla bağlı aĢıq olmuĢdur.

101. Ġ.Çavçavadzenin “DaĢlar da fəryad qoparır” əsərinə iĢarə.

102. 1988-ci ildə özbəklərin öz qan qardaĢları məhsəti türklərinə qarĢı genosid siyasəti nəzərdə tutulur.

103.B.N.Yeltsin – RSFSR-in prezidenti,qatı Ģovinist.

104. Tbilisi qırğını – 8 aprel 1989-cu il.

53

“AYDIN” POEMASI HAQQINDA BİR NEÇƏ SÖZ Vaqif Aslanı çoxdan tanıyır,onun yaradıcılığını diqqətlə izləyirəm.”Aydın”poeması Ģairin yaradıcılığının çiçəklənmə dövrünə təsadüf edir.Və yaradıcılıq uğuru hesab edilə bilər.

Gəldim sənə baĢ əyim, Ey müqəddəs baĢ daĢı! ġırım-Ģırım iz açmıĢ Üzərində göz yaĢı.

OxĢayan kim,öpən kim, Dil deyib,qucaq-qucaq Üstünə gül səpən kim.

Ağlamaqdan gülün də Gözünə qan sağılmıĢ...

Nə kül töksün baĢına – Dünya – evi dağılmıĢ?!

“Aydın”poemasında müəllif türk dünyasının böyük oğlu,həmyerlimiz Aydın Məmmədovaböyük,sonsuz məhəbbətini ürək yanğısı ilə ifadə etmiĢdir.Bu sevgi eyni zamanda bir elin,bir yurdun öz vətənpərvər,qeyrətli oğluna olan böyük məhəbbətinin poeyik ifadəsidir.

Aydın Ģəxsiyyətinin böyüklüyü Vaqif Aslan fantaziyasının poetik çalarları ilə elə gözəl açıqlanır ki,oxucu onun ölməz əməlləri qarĢısında baĢ əyir.Aydının heykəlləĢmiĢ vüqarı önündə Ģairin düĢüncələri çox poetik verilmiĢdir.

QardaĢsız qardaĢım oy!

Oyandı yaddaĢım,oy!

Bu iki misrada Aydınsızlıq kədəri,müəllifin öz eloğlusuna dərin can yanğısı duyulur.ÇeĢmədən göz yaĢı kimi süzülən xatirələr Ģairin yaddaĢında sətirlərə çevrilir,sanki sal qayaya çırpılaraq əks-səda verir.oxucunu düĢündürür.

Həmin məqamlarda mərhum sənətkarımız Ələfsərin qara zurnası Ģairin yaddaĢında sızıldayır.Ana KiĢdə məzar baĢında müqəddəs baĢ daĢına Ģair sanki hesabat verir.

Qara zurna,gözlərimi yaĢ oyur, Gözüm yaĢı,aman allah,daĢ oyur.

Müəllif poemada eyni zamanda millətin baĢına gələn müsibətlərdən,faciələrdən söhbət açır.Aydını bir Ģəxsiyyət,millət vəkili,qəhrəman eloğlu kimi təqdim edir.Təsadüfi deyildir ki,”Aydın” poeması oxucular tərəfindən rəğbətlə qarĢılanmıĢ,Vaqif Aslan istedadlı Ģair kimi bir daha özünü təsdiqləmiĢdir.

Akəm Məmmədzadə “ġəki”qəzeti, 13 aprel 1994 cü il

EPİTAFİYA,YAXUD BAŞ DAŞINA OXUNAN MAHNI...

Elə adamlar var,haqqında əfsanə,elələri də var,haqqında Ģayiə gəzir.Qeyri-adi, unikal,qəribə Aydın haqqında həm əfsanə,həm də Ģaiyə eyni vaxtda gəzirdi.Necə deyərlər,fitri,təbii,insani olan heç nə ona yad deyildi.Qəfil ölüm hər Ģeyi öz yerinə qoydu,yarıda kəsilən ömür,yarımçıq qalan həyat əbədi,bütöv,büllur bir əfsanəyə 54

qarıĢdı.Bu əfsanədən bir nur,bir iĢıq zərrəsi Aydını tanıyan və sevən hər ürəkdə,bir də... bacısız,qardaĢsız,tənha Aydına ilk gecikmiĢ eĢq etirafı və üzrxahlıq əks-sədası olan bu əsərdə – Vaqif Aslanın “Aydın” poemasında var.

Tarixi-bioloji evolyusiyanın hər canlıda,mənəvi tərəqqi tarixinin hər ziyalı taleyində təkrarı barədə elmi-nəzəri qənaət mövcuddur.Məcnundan və Kefli Ġsgəndərdən,müsibətli Fəxrəddindən və dərdli Fərhaddan bir əlamət Aydının həm təbiətində,həm də tərcümeyi-halında var idi.Dövran və ziyalı,kütlə və fərd,Zaman və Mən təkbətəkində Aydının tənha qaldığı münaqiĢələrin çoxu gözünün qabağında baĢ verib.Öz “mən”ini,öz həqiqətini Aydın hər yerdə eyni hərarətlə müdafiə edərdi: türmədə məhbus dostları arasında və efirdə kamera qarĢısında,Akademiyada Rəyasət heyətinin iclaslarında və bulvarda çay süfrəsi arxasında,meydanda tonqal baĢında və Ali Sovetdə,Milli Məclisdə xitabət kürsüsündə!Millətin türk mənĢəyini danan nadan alimlə və türkün əzəli-əbədi Qarabağını tapdayan düĢmən oxumuĢları ilə üzbəüzdə!

Xalqın tarixinə,torpağına,dilinə,əlifbasına hər qəsd onun həmiĢə açıq ürəyinə,ruhuna zərbə idi! Özü də torpaq və dil faktına Aydın vahid milli-etnik qövm, ümumtürk tarixi və taleyi miqyasında müĢtərək amil və dəyər kimi qiymət və təhlil verirdi.Ən qədim ġumer və hun kökünə,elam mənĢəyinə qədər bütün məkanlar,bütün zamanlar belə yaddaĢda qovuĢub-kəsiĢir,bütövlük və vəhdət kəsb edirdi.

Universal humanitar nəzəri hazırlıq,təhlil və proqnoz fəhmi həm tarixi-coğrafi uzağı,həm də çağdaĢ,cari yaxını bir yerdə görən,niĢan verən fasiləsiz ağıl və baĢ,sinir və intellekt fəaliyyəti,impulsu birinci qəbul etmək,kompyuterdən də sürətli beyin hesabları aparmaq – Aydın belə məqamlardan yaranan,üst-üstə cəm olan qəribə möcüzə,ədəbi-elmi fenomen idi.Kollektiv düĢüncə,standart ağıl,total təfəkkür dövrünün “artıq adam”ı,xaric səsi,əcaib istinası idi.”Yurdu müvəqqəti tərk edənlər” adı,pərdəsi altında əsil deportasiyanı,qafanlı,göyçəli,kərki-cahanlı “Köçkün”də qaçqını,dərbədəri ilk dəfə tanıyan və bu siyasi oyuna mahiyyət,söz və qeyrət saxtalığına üsyan edən – Aydın idi!Limitli və icazəli azadlığa zindanı tərcih edən,o vaxtkı ittifaqı,dünyanı “məhbəs” elan edən – Aydın idi!.. ġuĢaya vertolyotdan baxan,yaralı,girov,əsir Qarabağa ”bizimdir” deyənlərə haqqı anladan,”yetmiĢ ildir ki,heç Azərbaycan bizim deyil” – həqiqətini baĢa salan Aydın idi!

Müəllimi sərsəri,həkimi xəstə xalqım, Min cür bəlalar gəzir baĢının üstə,xalqım! Ġndi baĢımızın üstünü doğrudan da alan bu bəlaları hələ o vaxtdan görən,xəbər verən Aydın idi!

Gün keçdi,Ay dolandı,Aydının həyatının üçüncü mərhələsi baĢlandı:”Həyatımın üç mərhələsi olub.Axırıncısı,ən uğurlusu 88-ci ilin xalq hərəkatı ilə bir vaxtda baĢlayıb.”

Ziyalının və kütlənin üz-üzə durduğu dövr arxada qaldı və nəhayət ki,fərdlə cəmiyyətin inkiĢaf vektoru üst-üstə düĢdü.Mitinq tribunaları,mətbuatda və televiziyada silsilə çıxıĢlar onu izdihamın sevimlisinə çevirdi və Aydın məhz mavi efirin “Astana”sından keçib Parlamanın xitabət kürsüsünə daxil oldu.

Diktatorlar həmiĢə nadan və kəmsavad olur və hakimiyyətə eyni qara dalğanın üstündə gəlir.Populistlər və diletantlar yalnız o zaman meydanda,küçədə və mitinqdə tərəfdar tapır və nüfuzlu görünə bilir ki,hadisələr vakuumda – elm və zəka 55

adamlarının kənarda durduğu boĢluqda baĢ verir.Halbuki demokratiyaya yol ziyalı amilindən – ağlın və əxlaqiliyin səltənətindən baĢlayır.Biim xalq hərəkatının mitinq və meydan mərhələsindəAydın məhz bu xətti ifadə və təmsil edirdi.Meydanda mitinq demokratiyasının,Məclisdə parlaman mübarizəsinin ilk dərslərini öyrədirdi!..

“Xalq istəyir ki,sevdiyi Ģəxslər həmiĢə gözünün qabağında olsunlar:tribunada,ya dar ağacında – fərqi yoxdur” – ömrünün sonunda Aydın xalqının bu arzusuna da sadiq qaldı:uzaq Qax-Zaqatala yolundakı tənha ceviz ağacının silueti və simvolu oldu.

Xalq hərəkatının tarixinin bütün mərhələləri və məzmununun bütün səhifələri baĢlığında “Aydın” sözü yazılan bir tərcümeyi-halda özünün tam,bütöv əks-sədasını və ifadəsini tapdı:o,bu hərəkatın həm əsgəri və döyüĢçüsü,həm rəhbəri və lideri,həm də... qurbanı və Ģahidi oldu!..

YaxĢı ki,eyni mərhələləri və eyni səhifələri Aydına həsr olunan bu poemanın lirik süjetində və epik-simvolik strukturunda da görürük.Poema həssaslıqla seçilən və hərarətlə qələmə alınan təsirli bədii lövhələr – epizodlar Ģəklində davam edir.Bütün əsər boyu Ģair özü – əzabkeĢliyi,qeyrət-dərd yanğısını qəhrəmanla bölüĢən “yaman gün”,çətin yol yoldaĢına çevrilir və bizə iddia əsas və haqq verir ki,əbədiyyətə qovuĢan Aydına son anda ən böyük sədaqəti iki Ģəxs göstərdi: müĢtərək ölümü onunla qoĢa qarĢılayan axirət bacısı – Dilarə xanım və bu poemanı ilk dəfə qəbrə,məzara oxuyan,onu göz yaĢı ilə baĢ daĢına yazan axirət qardaĢı – Vaqif Aslan!..

Ailədə tək doğulan,dünyada tək yaĢayan,axirətə bacılı-qardaĢlı gedən Aydına ilk qədir-qiymət elə bu deyilmi?!

Q.YAġAR. “Ədəbiyyat qəzeti”, 23 aprel 1993-cü il.

“RUHUNUZ ŞAD OLSUN,ÖLÜMDAŞLAR...”

KiĢ kənd orta məktəbinin xarici dillər müəllimi Vaqif Aslanovun Aydın Məmmədov haqda yazdığı ağrılı-acılı həqiqətləri,niskilli xatirələri oxuduqca,mən bu hissləri keçirirdim.AĢkarca görünür ki,Vaqif müəllim Aydına son dərəcə ürəyi yanan adamdır;Aydının ən “adi” günlərində,yəni o hələ xalqımızın gözündə Aydın Məmmədov səviyyəsinə yüksəlmədiyi bir zamanda ona həyan olmağa,onu duymağa,baĢa düĢməyə çalıĢıb,gen günün yox,dar günün dostu olub. ...Aydın bir Ģəxsiyyət kimi nüfuz qazanandan sonra yenə ġəkiyə gəlir,bu dəfə məktəb direktorunun otağında hamı onun baĢına yığıĢır.HəmiĢə Aydınla canbirqəlb olan Vaqif müəllim bu dəfə susur,çünki bu dəfə ona üz tutan,onu sorğu-suala tutan çoxdur.Vaqif,ölümü ilə ġəkiyə,KiĢ kəndinə Ģöhrət gətirən dostunun baĢdaĢı ilə danıĢa bilir – “yaman günlər keçdiyinə görə” Ģükür eləyir.

Oxuduğum bu yanıqlı dost sözü məni də Aydın haqda düĢünməyə vadar elədi.

Ġsa Ġsmayılzadə “Yeni fikir” qəzeti 18 aprel,1992-ci il

56

RUHLARLA SÖHBƏT (POEMA)

Bakı – OZAN – 1997

57

QƏBRİSTAN ÜZƏRİNDƏ YAZI

I. Ey əslini,nəslini,kökünü axtaran kəs, Burda ehtiyatla gəz!

Bura – qəbristan yeri.

Qəbristan – bostan yeri.

Soyuq olsan,göyərməz bura əkilən toxum.

Yer üstə olan – varın, yer altda qalan – yoxun.

Yox olmasa,var olmaz.

Bir ağac – min bir budaq, hər budaqda bar olmaz.

DüĢünmə bu dünyanın suyu,günəĢi bol-bol, Kökünə muğayat ol.

Ey əslini,nəslini,kökünü axtaran kəs, Bura əkilən toxum imisti göz yaĢıyla Sulanmasa,göyərməz.

II. ULU RUHLA GÖRÜŞ Qəbristan... Hər tərəf somsoyuq sükut,..

Hər məzar üstündə bir Ruh oturmuĢ.

Bir səs pıçıldayır: – O Ruhu ovut, Gör niyə əlləri qoynunda durmuĢ?

Bismillah eləyib,söylədim: – Salam.

Aldı salamımı nurani bir kəs.

Dedim: – Nə qulluğun?Dedi: – Ay balam, Ruh ehtiram umar,çörək istəməz.

Dedim: – Bəs göyərib yolların nədən?

Dedi ki,üstümə yox gəlib-gedən.

Dedim: – Ziyarətə gəlmiĢəm səni.

Dedi: – QurumuĢdum,göyərtdin məni. Ən qoca quluyam ulu Tanrının, Səninçün açıqdır yolu Tanrının.

Bu yoldur alnına yazılan yazı.

Ruhlar görəcəksən yola tamarzı.

Onlar səni görüb ləliyəcəklər, Üstəlik salam da diləyəcəklər.

Olmaya-olmaya salam verərsən, Versən,özünü də yolsuz görərsən.

58

III. XEYİR -DUA Atamın,anamın qoĢa məzarı Çəkir xəyalımı özünə sarı.

Həmən o yerdədir köklərim mənim.

YaddaĢı toz bassa,kəsilər qənim kökünə insan.

Göyərmək çətindir,qurumaq asan.

Bəs məndən o qoĢa məzara sarı Uzanan bu yolun sonu o Ruhmu?

Atamın,anamın əziz ruhları Mənim gəliĢimdən görən duyuqmu? Çıxarkən ömrümdən uzun yollara Ən ulu bir Ruhla tapıĢdım,atam. ĠĢin asandını qoyub kənara, ĠĢin çətinindən yapıĢdım,atam.

Tutub ətəyindən ulu Tanrının Haqqın haqq yoluna suvar olmuĢam. Ġnanıb gücünə göz yaĢlarının, Ġnsan bostanında cuvar olmuĢam.

Anamın qəlbinə düĢməmiĢ olmaz, Yəqin ruhu gəzir baĢımın üstə. Üz qoyub dincimi alıram bir az Atamın,anamın daĢının üstə.

BalıĢdan yumĢaqdır,yorğandan isti, Bu torpaq mənə.

Atam da,anam da sordu əlüstü: – Ay oğul,səfərin haradır yenə?

Dedim: – Bu gün varsa,dünənimiz var, Bizim min bir arxa dönənimiz var.

Kimdən kimə qədər uzanır bu kök?

– Oğlum,gəl bu daĢı ətəyindən tök: Türk qoca palıddır yer üzərində, BaĢı göylərdədir,kökü – dərində.

Allaha çatarsan yuxarı qalxsan, Gözlərin qaralar aĢağı baxsan.

Altına girmisən çox ağır yükün, Birinci qatdadır kökləri türkün.

Nə vaxt ki,edilib bu dünya bina, Türk qövmü ilk sakin olubdur ona.

Bu qatdan o qata getmək olarmı?

Bu kökün sonuna yetmək olarmı?

– Arxa duracaqdır Ulu Ruh mənə.

59

– Qulaq as,nə deyir gör anan sənə.

– Mənim gözəl balam,ağıllı balam, ġirinli,Ģəkərli,noğullu balam, Atanın sözünə qulaq as,qayıt.

Bu yola bir ömür bəs olmaz,qayıt!

Anacan,üz vurma,aman günüdür.

Bu günlər türklərin yaman günüdür!

Bir nəsil yetiĢib,yaramaz nəsil, Çoxu haramzada,çoxu bədəsil.

BaĢları yadların qapazı altda, Hərə – bir ləqəbdə,hərə – bir adda.

Haram qatıĢıbdır halala,anam!

Bizi hədələyir min bəla,anam.

RüĢvət çoxumuzun canına hopub.

Qorxuram,türk qövmü kökündən qopub, CırlaĢa-cırlaĢa heç olub gedər.

Mən yola çıxmasam,gec olub gedər.

Atamın,anamın kövrəldi ruhu: – DaĢa toxunmasın heç kimin oxu.

Sevinib çağırdım: – Nənə,ay nənə, Gedirəm,dur,xeyir-dua ver mənə.

– Buğda cütləyirdim,tək gəlib, – dedi.

Narahat ürəyim dincəlib, – dedi.

Evim-eĢiyim,balam.

Dolu beĢiyim,balam.

Haqq yolun yolçusu ol, Çəkim keĢiyin,balam.

IV. HAQQ DA VAR,DİVAN DA Nənə-nəvə,ata-oğul,ana-bala HalallaĢdıq,düĢdüm yola.

Bir də gördüm öz baĢına döyür biri, Çiynində də iki mələk…

Sağ çiynində oturanı mürgü basıb1.

Sol çiynində oturansa yazır hələ.

Nə saydırır mələklərə görən fələk?

Dedilər ki,belə,.. belə…

Stalindir,..2 hər sorğudan sonra onu yandırırlar.

Nəfəs verib dindirirlər.

1

Dini əfsanəyə görə,sağ çiynində oturan mələk mərhumun savab,sol çiynində oturan mələk isə günah iĢlərini yazır.

2 Stalin İosif Vissarionoviç Cuqaşvili (1879-1953-cü illər).KeçmiĢ Sovetlər Birliyinin rəhbəri,türk xalqının böyük düĢməni.

60

Məni görüb diz çökdü o, Gildir-gildir yaĢ tökdü o: – Sizi qırdım,bağıĢlayın.

Kəllənizdən saray qurdum,bağıĢlayın.

Qanınızı qədəh-qədəh Mikoyana3 içirtmiĢəm, BağıĢlayın.

Türk qövmünü Axalsıxdan qovlamıĢam, Yerevandan köçürmüĢəm,bağıĢlayın.

Günahımı yazan mələk yazır hələ,qurtarmayıb.

Mənə quyu qazan fələk qazır hələ,qurtarmayıb.

Bir türk məni bağıĢlasa,rahat olar ruhum bir az.

Ulu Ruhdan səda gəldi: – En aĢağı,dinmək olmaz.

Stalin onda kövrəldi: – Qorbaçovu görəndə mən neyləmiĢəm sizə axı?

Nəyə görə almalıyam öz boynuma hər günahı?

O ləkəli,zədəli baĢ DaĢ üstündə qoymadı daĢ.

Bu da deyil bəsi onun, DanıĢdıqda batıb getdi səsi onun.

Baxıb gördüm,.. qara-qara zindanlar var.

Zindanlara pərçim olan insanlar var.

Qara-qara çəkiclər var, BaĢlar üstə enib-qalxır. Ġti diĢli oraqlar var,kəsib-tökür, Qara-qara qanlar axır.

V. ŞƏHİD RUHLAR Qulağıma bir səs gəldi qəhərli: – Həyat var ki,ölüm qədər zəhərli4.

Bir ruh gördüm boynuburuq,gözü nəm: – Bu dünyadan mən əl çəkə bilmirəm5.

Bir ah qopdu,az qaldı ki,yanam,oy!

– Azərbaycan,mənim bəxtsiz anam,oy!6 Beynimizi dəlib keçdi bir nida: – Yerə yatın,kazaklardır atanlar!7 Aman allah,nələr varmıĢ dünyada?

Kimlər imiĢ aramızı qatanlar?

3

Mikoyan Anastas İvanoviç (1895-1978). KeçmiĢ Sovet dövlət xadimi,qatı millətçi,türklərə qarĢı genosid siyasətinin təĢkilatçılarından biri.

4 H.Cavid (1882-1941) Ġrkutsk.Stalin repressiyasına məruz qalmıĢdır.

5 M.Müşfiqin (1908-1938) “Bu gözəl dünyadan necə əl çəkim?” misrasına iĢarə.

6 Mühacirətdə ömür sürən A.İldırımın sözləridir.

7 C.Cabbarlının(1899-1934) “1905-ci ildə” əsərinə iĢarə.

61

Bir də gördüm al Ģəfəqlər saçıldı, Yolum üstə öz bayrağım sancıldı.

O,qırmızı rəng almıĢdı qanımdan, Bir gizilti gəlib keçdi canımdan.

Göy rəngindən göy türklüyüm göründü, YaĢılından dünya yaĢıl büründü.

Ulduzunda səkkiz guĢə var imiĢ. Ġndi bildim tale mənə yar imiĢ.

Aydınlıqda səda verdi haman səs: – Demədimmi qalxan bayraq enəmməz?8 Qanı,canı,dini birsə torpağın, Yiyəsini bu üç rəngli bayrağın Heç bir qüvvə diz çökdürüb yenəmməz.

Enə-enə üzüm güldü bir anlıq, Yenə çökdü gözlərimə qaranlıq.

Bir də gördüm ġəhid Ruhlar oyanmıĢ, Sıralanıb qabağımda dayanmıĢ...

Dedilər ki,uğur olsun yoluna, Salam söylə o ulu türk oğluna.

Türkün kökü qurumasın deyə biz Qanımızla suvarmıĢıq tərtəmiz.

Amma haman o qaranlıq zamanda, O köklərə qızıl qanlar damanda, Qanımızın üzərindən adlayıb, Bəziləri baĢ oldular ad üçün.

Bax,gör neçə ġəhid qəbri çatlayıb, Neçə heykəl qoyulubdur yad üçün.

Zəngəzuru,Qarabağı pay deyib, Bu vətəni didim-didim diddilər.

Qəbristanlıq yerini park eyləyib, Sümüyümüz üstündə rəqs etdilər9.

Belə nadan nəsil ilə gəl barıĢ. Üstümüzdə ot bitsə də bir qarıĢ, Bu qaranlıq yadımızdan silinməz.

Türklüyümüz adımızdan silinməz.

En aĢağı,kökümüzə qədər get.

Bizim xeyir-duamızı qəbul et.

8

M.Ə.Rəsulzadənin(1884-1955,Anqara) “Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz” sözlərinə iĢarə.

9 ġəhidlər xiyabanı bir vaxt Kirov parkı idi.

62

VI. QONUŞMA,YAXUD ƏHVALPÜRSANLIQ YaĢıl bir çəməndə bir kəs oturmuĢ, Yanında mələklər dövrələr vurmuĢ.

Baxınca tanıdım ulu Sabiri.

Gördüm rəhmətliyin cənnətdir yeri.

Dedim: – Haqq da varmıĢ,divan da varmıĢ.

Allahın dərgahı uca olarmıĢ.

Hörmətlə baĢ əydim ustada bu an.

Dedi: – Düz gedirsən,çıxma yolundan.

Amma söylə görüm,nə var,nə yoxdur?

Orda yatanmı çox,oyaqmı çoxdur?

Dedim: – Eləsi var,ayılan deyil, Vallah,Sur düdüyü çalsa Ġsrafil.

Dedi: – Uçitellər yenə acdımı?

Hörmətə-izzətə mör-möhtacdımı?

Dedim: – Oxuyanlar adam sayılmaz, Dedi: – Bu səbəbdən millət ayılmaz.

Dedim: – Çox görürlər dincliyi bizə.

Dedi: – Daha sözüm qalmayıb sizə.

VII. FACİƏ Endim aĢağı,gördüm: – Qubalı Fətəli xan Durub namə yazdırır Yekaterina üçün11 Azərbaycan adından: – Möhtərəm imperator,əl – bizim,ətək – sizin.

Kölgəsində yaĢayaq sizin himayənizin.

Dərbəndi,ġamaxını sizlərə bəxĢ edərik, Türkün xaqanlığını hələ peĢkəĢ edərik.

Amma bir xahiĢim var.

Gərək o biri xanlar Mənə tabe olalar.

Bir az da endim bu dəm Özü qəmli,gözü – nəm.

Bir Ģah gördüm qəzəbdən gözlərinə qan çöküb.

Sanki onun üstünə bütün asiman çöküb.

11

Fətəli xan (1736-1789) 1758-ci ildən Qubanın xanı olmuĢdur.Dəfələrlə Rusiyadan Quba xanlığı baĢda olmaqla digər xanlıqları da öz himayəsinə götürməyi xahiĢ etmiĢdir.Fətəli xanın 21iyun 1769,1775,1776,1782,1786,1787 və s.məktubları bu məzmundadır.(Bax: H.B.Abdullayev. “Ġz istorii Severo-vostoçnoqo Azerbaydjana v 60-80 qq. XIII v”.Baku,1958,səh.155-191. IIYekaterina (1729-1796) 1762-ci ildən Rusiya imperatriçəsi olmuĢdur.Rusiyanın ərazisini iĢğalçılıq hesabına geniĢləndirmiĢdir.

63

Ayağı altındakı yer yarılıb,elə bil.

Bu dünyanı saxlayan bağ qırılıb,elə bil.

Qüvvət verib sözünə, DanıĢır öz-özünə: – Nadiri12 çox qınadım, Amma o,haqlı imiĢ.

Xanlıqları sınadım,..

Xanlar günahlı imiĢ.

Heyf,Ġbrahim xanı hamıdan gec tanıdım.

Vəziri Vaqifə bax, Qurban olum,ay Allah!

Nəğməkardır,bir Ģirin dilə qıya bilmirəm.

Gözəl Qarabağ kimi elə qıya bilmirəm. Özün keç günahımdan, Vaqiflə Ġbrahim xan Görsəm yada əyir baĢ, DaĢ üstə qoymaram daĢ.

Milləti öyrəĢdirib özgəyə itaətə, Bu xalqı nəsil-nəsil salınca xəcalətə, Torpağa diri-diri gömərəm,ağlamaram.

Boyun əyən kəslərə yurdda yer saxlamaram.

Yerimə yer yoxsa da,zərrə salmıram yada.

Xana bax,vəzirə bax, Sonsuz qoymaq istəyir türk qövmünü dünyada.

Xan-xan olub ayrılan xanları kor qoymasam, Xalqı gözükölgəli edənlərə qıymasam, Taxtım haramım olsun,tacım haramım olsun.

Nadirin vəsiyyəti mənim məramım olsun.

Tanrı məndən dönərsə, Bir gün gəlib enərsə, Qacarların13 qılıncı, BaĢabəla bu xanlar , Qurbanlıq quzu kimi, Öz yurdumu yadların ayağına yıxanlar, Olsun ellər gülüncü!

Aylar-illər gülüncü!

VIII. İNKİR-MİNKİR VƏ ŞAH I ABBAS Enə-enə Dəli qəhər gəldi mənə.

Allahınmı qəhri keçib görən bizə?

12

Nadir şah Əfşar (1688-1747) Azərbaycanı birləĢdirmək siyasəti yeridirdi.

Ağa Məhəmməd şah Qacar 1795-1797-ci illərdə parçalanmıĢ xanlıqları birləĢdirmək istəyirdi.

13

64

Biz özümüz-özümüzə ĢəklənmiĢik. Özgə qoltuq gəzə-gəzə təklənmiĢik.

Bir də gördüm,haqq divanı qurulub, ġah Abbasın günahını Yozanlar da yorulub.

SoruĢurlar: – Nədən ötrü Yerevanda,Naxçıvanda Otları da yandırırdın,14 Bulaqları zəhərləyir,çeĢmələri dondururdun?

Bar gətirən ağacları qırırdın sən, Kimə ziyan vururdun sən?

– Türkə,türkə.

– Türk deyilsən özün bəlkə?

– Mən Ģah idim.

– Soyun nəydi?

– Türkəm dedim.

– BulaĢmısan qana nədən? Əlindəki xına nədən?

– Qətl elədim türkün min-min əmirini.

Qoyardımmı təndirində çörəyini, Təknəsində xəmirini?

– Azərbaycan türklərini hardan hara köçürürdün?

– Ġsfahana15.

KaĢ mən bir də Ģah olaydım, Siz də məni çəkəydiniz imtahana!

– Türkü türküdən qaçırırdın?

– Özüdür,var.

Nə Osmanlı,nə azəri? – Türkdür onlar.

Mənsə – Ģahdım.

Göz hərləyib sərhəd boyu baxdım,baxdım...

Gördüm axır türkdən-türkə çəpər olmaz.

Sipər olmaz.

Erməniyə yer elədim iki türkün arasında.

Həzrət Abbas oldu adım ĢahənĢahlar sırasında.

14

Şah I Abbas (1587-1629) Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı türk orduları ərzaq cəhətdən korluq çəksinlər deyə Naxçıvan ərazisini viran qoymuĢdur.Bax: J.B.Şardən. ”Səyahətnamə”, II cild.

Amsterdam – 1711 (fransızca) 15 1598-ci ildən etibarən paytaxt Qəzvindən Ġsfahana köçürülmüĢdür.

65

IX. GİLEY Bu səs saz səsidirmi,hayandan gəlib keçir?

Bağrımı dəlib keçir.

Niyə söyləyir o səs? – Nə etsən azdır,Allah!

EĢidib dözəmmirəm... bu nə avazdır,Allah?!

Olaraq hayıl-mayıl, SoruĢdum: – Kim oxuyur? Dedilər: – ġah Ġsmayıl.

Gördüm ki,yaĢ yığılır oxuduqca gözünə.

Qulaq verdim sözünə: – Nələr gəldi,gələsidir,mədəd hey!

Cahan əhli öləsidir,mədəd hey!

Günahkarlar günahı sormaq üçün Ulu divan qurasıdır,mədəd hey!

Xətai dərdinə dərman bulunmaz, Yarəb,sonu nolasıdır,mədəd hey!

SoruĢdular: – Bəs qılıncın nə oldu, Yad ellərdə muzeylərə qoyuldu?

Dedi: – Mənə bir dərs oldu Çaldıran16.

Bu döyüĢdür türkü atdan saldıran.

Bir qılınc ki,kəsib türkün baĢını, Paralayıb torpağını,daĢını, Öyülməyə dəyərmi?

Bir qılınc ki,məni məndən eləyib, Qanı qandan,canı candan eləyib, Mənimkidir,deyilməyə dəyərmi?

Avropada yoğrulubdur mayası, Türkə onun düĢməyibdir sayası.

O qılınca əl uzadım mən niyə?

Qoy qoyulsun Praqada muzeyə.

O qılıncla türklüyümə yadam mən.

Bəlkə sazla türklüyümə çatam mən.

Bir də gördüm, Sultan Səlim açdı dil: – Günahımız deyiləsi Ģey deyil.

Ayrılıq ucundan olmuĢuq sayıl...

Türkün sızıldayan ürəyidir saz. Çal,ġeyx Heydərin oğlu Ġsmayıl, Sən türkün mən türkə gileyidir saz.

16

1514-cü il Çaldıran döyüĢü Osmanlı imperiyasının Avropada ,Səfəvilərin isə ġərqdəki nüfuzunu sarsıtdı.

66

Sən – üzüqarasan,mən – üzüqara, Tale rəhm eləmir günahkarlara.

Daha olan olub,bu gündən sonra, Yıxılan evlərin dirəyidir saz.

Nə sən buna Ģadsan,nə mən buna Ģən.

Mən çalan qılıncdan solan,bürüĢən, Sən çalan qılıncdan qırılıb düĢən Bir türk övladının biləyidir saz.

Sən mənə yağıydın,mən sənə yağı.

Deməyək,kim çəkdi bizə bu dağı.

Hər Ģeydən əzəli biz türkük axı, Türklərin əbədi gərəyidir saz.

X. UMU-KÜSÜ QaĢqamda buz kimi tər...

Olmaya yarı yolda məni haqlayıb əcəl?

Bu nə sızıltı,nə ün? Ən böyük düĢmən imiĢ öü-özünə türkün. Əmir Teymuru17 gördüm,durmuĢdu kor-peĢiman. Ġldırım Bəyazidin18 cil qopurdu ahından.

– Bir kök üstə boy atan iki ər quzğun kimi bir-birini didirsə, Sonra da azğınlaĢıb tanrıya zidd gedirsə, Bu iki ərdən biri büdrəyib diz çökürsə, O biri cəllad kimi al qanını tökürsə, O kökdən törəyənlər xəbis olar,boy atmaz.

Bu ondan uzaq qaçar,o buna əl uzatmaz.

– Sən korun mən topaldan istədiyi nədir,nə?

– Teymur,elə bilirsən,qələbə çaldın mənə?

BaĢına dəysin sənin o qələbə,o ad-san, Türkü taqətdən salıb, belini sındırmısan.

Bu yandan atılan ox o yandan türkə dəyib.

Qırıldıqca budaqlar ziyanı kökə dəyib.

Mən kor ilə sən topal yağı kimi,yad kimi KiĢnədikcə kiĢnədik Ģahə qalxıb at kimi.

– Ġldırım, bəsdir daha.

And verirəm Allaha.

17

Teymurləng (1336-1405) 1402-ci ildə osmanlılarla apardığı müharibədə qalib gəlsə də,türk dünyasını zəif salmıĢdır.

18 İldırım Bəyazid (1360-1403) Türk sultanı.Çox təəssüf ki,onları ümumtürk ideyası birləĢdirməmiĢdir.Avropa dövlətləri isə bundan məharətlə istifadə etmiĢlər.

67

Məgər mən deyilmidim Firdovsiyə qalx deyən?19 Qalib türkə bax deyən?

Niyyətim hara idi,çaĢıb haraya getdim.

Sənə qələbə çaldım,özümü məğlub etdim.

– Səfəvi,Böyük Moğol,Osmanlı kim idi,kim?

Bizim torunlarımız,.. biri-birinə qənim.

Tək qaldı Sultan Murad Avropayla üzbəüz, Siftəsindən ġah Abbas türklüyünə yumdu göz20.

Türk oğlunun əliylə qurulan o xaniman, Farslara meydan oldu,türklərdən ötrü zindan.

Abbasa “vali” dedi Övrəngizb də o yandan21.

Dəyirman daĢı kimi bizi əritdi zaman.

Səfəvi xanədanı çökdü hamıdan qabaq.

Nadir verdi çiynini,..

Qacar verdi çiynini...

Saxlayammadı ancaq.

Yarısı rusa düĢən, Yarısı farsa düĢən, Səfəvi xanədanı, Ağlar qoydu Turanı.

Osmanlı,Böyük Moğol arasına o vaxtdan çüy kimi çaxıldı o.

Pərdətək taxıldı o.

Bığaltı gülümsəyib ingilis saldı taxtdan, Böyük Moğolları da22.

Bağlandı üzümüzə Asiya yolları da.

19

Teymurləng Ġran səfəri zamanı “ġahnamə”nin müəllifi böyük Firdövsinin qəbrini ziyarət etmiĢ və demiĢdi: “Qalx,qalx da,daim pislədiyin məğlub türkü gör”.Bax: Rafiq Özdək. “Türkün qızıl kitabı”, Bakı,1992, səh.26.

20 Şah I Abbas hakimiyyətini mıhkəmləndirmək üçün türk əmirlərini qətl etdirmiĢ,dövlət idarəçiliyində fars əyanlarına arxalanmıĢ,dövlətin təbiətini dəyiĢdirib onu fars Səfəvi dövləti etmiĢdir.Bax: Şardən Göst.əsəri,6-cı cild.

21 Övrəngizb (1658-1707) Böyük Moğol imperatoru. ġardən belə təsvir edir ki,ġah II Abbasın tacirini qəbul edən Övrəngizb ondan soruĢur: “Bizim vali Abbas necədir?” Tacir isə cavabında: – ġah sağ olsun,eĢitmədim,bir az bərkdən deyin, – deyə özünü karlığa vurur.Axırda Böyük Moğol: “ġah Abbası soruĢuram” deməyə məcbur olduqda,tacir: – Aha,indi eĢidirəm,ġah Abbas sizə salam göndərir – deyə söhbətə qoĢulur.Bu əhvalatı eĢidən Ģah onu mükafatlandırır.Bax: Şardən, göstərilən əsəri, 6-cı cild.

22 1803-cü ildə ingilis Ost-Hind Ģirkəti Dehlini tutdu,1858-ci ildə ingilis müstəmləkəçiləri Böyük Moğol sülaləsini ləğv etdilər.

68

Sənə məktub göndərən, Bizə qarĢı döndərən Fransız kralları23, Bir özün düĢün barı, Osmanlı ayağını Afrikadan kəsdilər24.

Bizləri pöhrə-pöhrə qopararaq atdılar.

Tapdalayıb əzdilər.

Qandınmı Əmir Teymur?

Axıtdığın qanları gətirdiyin su yumur.

Avropa qılıncını soxurkən ürəyimə, Sən niyə xəncərini sapladın kürəyimə?

– Ġldırım,danıĢma,sus.

O gün dönüb türklərin bəxti sayılan ulduz.

Bilmədim Qarsı deyil,Buxaranı yıxıram, Səmərqəndin,Təbrizin axırına çıxıram.

600 ildir mənim ruhum da ağlar qalıb, Sinəmdə dağlar qalıb. Özbəyin təpəsinə dəyən rus qapazından, Gündə yüz yol azından Səksənir ruhum mənim,çalınır neylər kimi.

Məhsəti türkləriylə özbək ögeylər kimi Davrananda yanıram25. Özümü də,səni də bunda suçlu sanıram.

Mətənin26,Atillanın27 ruhundan utanıram.

O vaxtlar Qarabağda bitən ağac üçün mən Titrəyərdim,əsərdim28.

Oğlum MiranĢah belə qorxurdu qəzəbimdən, Yarpaqlara uzanan barmaqları kəsirdim. Ġndi Qarabağ yanır,..

Qırğızın xəbəri yox.

23

Valua sülaləsi 1328-1589-cu illərdə Fransada hakimiyyətdə olmuĢdur.VI Karl (1380-1422) Teymurləngə məktub yazaraq Osmanlı imperatoruna təsir göstərməsini xahiĢ edirdi.Teymurləng bunu bəhanə edərək,Ġldırım Bəyazidə təzyiqini artırırdı.Nəhayət,1401-ci ildə iki türk qabaqlaĢdı.Bu günkü məğlubiyyətlərimizin o günkü əsası qoyulmuĢ oldu.

24 1798-1801-ci illər Fransa-Türkiyə müharibəsi Türkiyənin Afrikadakı nüfuzunu sarsıtdı.

25 1988-ci ilin yazında türklüyümüzə silinməz bir ləkə vuruldu.Erməni fitvası və rus təbliğatına uyan özbəklər 1948-ci ildə Stalinin əmri ilə öz doğma yurdları Axalsıxdan Fərqanəyə sürgün edilmiĢ türk qardaĢlarını vəhĢicəsinə qətl etdilər,onlar Azərbaycana pənah gətirdilər.

26 Mətə ( ?- e.ə.174). Dastanlarda adına Oğuz Xaqan deyilir və bir ayağı Xəzərdə ,bir ayağı Sakit Okeanda olan div kimi təsvir edilir.

27 Atilla ( 394-453) Qərbi Hun imperatoru.Bir ayağı Xəzərdə,bir ayağı da la ManĢda olan div.

28 Teymurləng ġuĢadakı nəhəng bir ağacı kəsdiklərinə görə o zaman Azərbaycanın hakimi olan MiranĢahın ətrafındakı əyanları qətl etdirmiĢ,uzun minnətdən sonra oğlunun baĢı üzərində qılınc sındırmaqla onun günahından keçmiĢdir.Bax: S.Borodin. “Səməraəndin uıduzları”. I-II cildlər.

69

ġuĢa,Laçın talanır,..29 Özbəyə əsəri yox.

Ağdam oda qalanır,..

Guya Qazaxıstana bu odun xətəri yox.

Bilgə Xaqan beləmi öyüd vermiĢdi bizə?30 Bizim ucbatımızdan çox böyük bəla gəlib ulu türk nəslimizə. Öz cəzamdır çəkirəm,elədiyim səhv üçün. Üzüm yoxdur üz vuram Tanrıya da əfv üçün.

XI. ULU RUHUN CAVABI Çiynimdə yapıncım,əldə tatarım, Yolu döĢünə al,a kürən atım.

GünəĢdir bayrağım,səmadır Tanrım, CoĢub sellər kimi köpürən atım.

Gecənin,gündüzün bağrını üz,keç, Tələs ki,ömür-gün gəlib gedəndir. ġığı ildırımtək,ox kimi süz,keç, Dırnağın haraya dəysə,vətəndir.

Büdrəmə,büdrəmə,amandır,atım, Yarı yolda qalmaq yamandır,atım.

Od ol ki,adına söyləyim qor at, At nədir? – Murad.

At – igidə ad. ġan,Ģərəf,namus.

Bu el,bu ulus Yəhərli,yüyənli,kəhər belində Min ildir yol gedir,yorulub yatmır.

GünəĢi bayraqtək tutub əlində, Onunçün türklərin GünəĢi batmır. Çevirdim üzümü Ulu Ruha mən: – Hansı türk oğludur bu Ģərqi deyən?

29

Azərbaycanın ġuĢa və Laçın Ģəhərləri 1992-ci ildə xəyanət nəticəsində ermənilərə təslim edildi.Orta Asiyanın türk dövlətləri isə susdular.

30 Bilgə Xaqan (684-734) II Göytürk imperatoru.Üstündə bütün türk dünyasına xitabən yazılmıĢ vəsiyyəti olan bəngüdaĢı bugünkü Monqolustanda,Baykal gölünün güneyində,Orxon nəhri vadisində, Konço Saydam gölü yaxınlığındadır.

70

Dedi: – Oğuzların ozanıdır o.

Gələcək talelər yazanıdır o. Ġlhamı taledən alıb o atlı, Sözü kəsərlidir,atı-qanadlı. Özün görəcəksən,türkün yolları Yarı qaranlıqdır,yarı iĢıqdır.

Yollar yolçusudur türk oğulları, Biri cahangirdir,biri aĢıqdır.

Dedim: – Qılıncla saz gedərmi yola?

Dedi: – UĢaqsanmıĢ hələ,ay bala.

Qılıncı olmayan millət boy atmaz, Doğudan batıya əlləri çatmaz.

Ad – qılınc,san – qılınc,Ģərəf-Ģan – qılınc.

Bərq vurub gün kimi alıĢan qılınc.

Dar gündə parlayar ĢimĢəklər kimi, Sinədən sıyrılan ürəklər kimi Titrəyər Vətənin baĢı üstə o.

Torpağı üstəo,daĢı üstə o.

Sazdan ovxar alıb par-par yanar o.

Bir dəli Ģövq ilə havalanar o.

– Ulu ruh,bəs sazın qəmi nədəndir?

Zilini anladım,bəmi nədəndir?

Bəzən göynərtisi,sızıltısı var, Canımda gəziĢən giziltisi var.

– Sazın da,sözün də sirri var,balam, Qılınc da ad alar mərdin əlində, Namərdin əlində alçalar,balam.

Sazsa inildəyər dərdin əlində.

Yaltağın əlində pas atar qılınc, Ölən Ģıhrətinə yas tutar qılınc.

Yaltaq nə utanar,nə də ar eylər.

Qılıncı hörmətdən salıb xar eylər.

Paxılın çatınca əli qılınca, ÇalıĢar milləti candan salınca.

Qolundan qüvvətli qolları kəsər, Sabaha açılan yolları kəsər. Özündən hündürün baxar boyuna, Sac üstə qorğatək qovrular paxıl.

Hərəni bir cürə salar oyuna, Əfi ilan kimi qıvrılar paxıl.

Silosun,löyünsüz,hüĢtürüm,hütün Çoxalar sayı.

Korların,çolağın,topalın,kütün Əlindən alınıb yeyilər payı.

Qorxağın əlinə keçərsə qılınc, 71

BaĢının altına qoyub nazbalınc Saxlar qılıncını yastığın altda.

Guya gün ağlayar yaman gün üçün.

Bir kərə doğulur insan həyatda, Taleyə vurulan kor düyün üçün Qılıncı endirən əl gərək bizə.

Yoxsa üstün gələr gecə gündüzə.

Yaltağın belinin düzəlməz Ģaxı, Paxılın qəlbinin pası silinməz. Əsən dizlərindən tanı qorxağı, Qar üstə gəzsə də,izi bilinməz.

Dünya mərdlər ilə bərqərar olmuĢ, Ġgidi var isə millət var olmuĢ.

Gedək,yolçu yolda gərək deyiblər.

Verin çörəkçiyə çörək deyiblər.

XII. NOVRUZ BAYRAMI VƏ MƏLİK ŞAHIN GİLEY-GÜZARI Gördüm: – Məclis qurulub, Kef-damaqlar durulub.

O qədər çalınıb ki, Qara zurna yorulub.

Gəlibdir ney ortaya.

Qoyulub mey ortaya.

Qızlar əldə dəf ilə, Cərgə ilə,səf ilə Dövrə vurub gedirlər.

BaĢları topuğuna dəyincə qatlanırlar, Fırlanıb rəqs edirlər.

Tənələr, nimtənələr, Qumrovlar, zınqırovlar Cingildəyib səs verir.

Ayrı cür həvəs verir.

Bel desən,bel oynayır, Tel desən,tel oynayır.

Bəs o kimin yarıdır,əlində gül oynayır? Ġgidlər yeriyirlər meydana dalğa kimi.

Hamısı calğa kimi.

QızıĢdıqca qızıĢır get-gedə hava,oyun.

Sordum: – Nədir səbəbi bu təmtəraq,bu toyun?

Dedilər ki,yaz gəlib.

Bir əlində gül-çiçək,bir əlində saz gəlib.

Xanəndələr bir yana,suların da qəlbinə 72

Tanrıdan avaz gəlib.

Təzələnib il belə.

Sən də sevin,gül belə.

Dedim: – Müsəlmanıq,ax, ġükür,əlhəmdulillah!

Məhərrəmin birimi?

Dedilər: – Heç yerimi?

Müsəlman olmamıĢdan türk idik,bilməzmisən?

Dünyaya yaz gələndə sevinib gülməzmisən?

Qəmin varsa,qəmin kəm. Ġstədim ki,söyləyəm: – Bir ildə iki təzə ilimiz vardır bəyəm?

Dedilər: – Elədir,var.

Bir bax,astronomlar ĠĢarə verən anda, GünəĢ də qoç bürcünə daxil olan zamanda Ġl baĢlanır deyilir.

Nağaralar döyülür. ġeypurlar,gərənaylar ġülənlərə haraylar. Çaparlar da atlanar, Yel olub qanadlanar.

Tonqal qalayar hamı Alovu – ərĢə dirək.

– Gəldi Novruz bayramı, Bayramınız mübarək.

Həm də müsəlman kimi hicrəti qeyd edirik.

Onda hicri-qəməri təqvimiylə gedirik.

Dörd yüz il idi bizə Qadağan etmiĢdilər Novruz bayramımızı.

MəlikĢah Cəlaləddin Səlcuqi hamımızı Elədi baĢına cəm.

Sözündə oldu möhkəm.

Dedi: – Biz türkük varıq.

Göy – Tanrı,GünəĢ – bayraq, Tanrımız,bayrağımız olmasa,var olmarıq.

GünəĢ təqvimi ilə hesablanıb yaĢımız.

400 ildən çox olar korĢalıb yaddaĢımız.

Novruz – haqqın bayramı, Bunu anlasın hamı.

Bu dünyanın o zaman gecəsi,gündüzü tən.

Xalqa öz bayramını fərman verib bu gündən.

Halal eyləmiĢəm mən.

Amma müsəlman kimi Qüvvədə saxlayıram bu qəməri təqvimi.

73

Məhəmməd peyğəmbərin hicrətilə olmuĢ o.

Haqqa gedən yolmuĢ o.

Türklərin inancları ondan fərqli deyildir.

Allah – birdir,Tanrı – bir.

Qəbul etdik Ġslamı.

GünəĢ təqvimi ilə hər yerdə qeyd edilir Türkün Novruz bayramı.

Cənnətlik görən kimi bağrına basdı məni: Hey gözləyirdim səni, – MəlikĢah dedi, – oğlum,yaddaĢ elin malıdır, Vardan,dövlətdən qabaq yaddaĢ qorunmalıdır.

Bizlərdən sizə qədər gələn yolda neçə yol Dinimiz,məzhəbimiz dəyiĢibdir,ay oğul. Ġslama səlcuq,oğuz, Xaça isə qaqauz Ġman gətirib,iman.

Ağ hunlar Budda üçün məbəd yapıblar haman.

Uyğurlar,cığataylar konfu olub getdilər.

Sabirlər Ģaman olub ayin icra etdilər.

Vaxt olub ki,atəĢə,oda da inanmıĢıq...

“Avesta”nı müqəddəs kitabımız sanmıĢıq. Çoxaldıqca sayı da məzhəbin,təriqətin, Türk deyilən millətin Sağ gözü sol gözünə Ġti mil kimi batmıĢ.

Türkün özü-özünə Yağı olub,ox atmıĢ.

Sünnü-Ģiə davası neçə MəlikĢahların Ruhlarını qanatmıĢ.

DəyiĢsə də nə qədər dinimiz,məzhəbimiz, Balam,biz türkük axı,dəyiĢmirik axı biz.

Buna ən böyük sübut – ağzımızda dilimiz. ġah Ġsmayıl “mən” deyir.

Sultan Səlim “bən” deyir. ġeybani “taĢ” deyəndə o birisi “daĢ” deyir.

Biri qardaĢa “qardaĢ”,biri “qarındaĢ” deyir. “Ölkə” oldu,ya “bölgə”, Eyni Ģey deyil,bəlkə?

O ġah II Abbas baĢa düĢmüĢdü bunu.

600 ildən sonra mən verən bu qanunu TəzələmiĢdi bir də31.

Novruz el bayramıdır türklər var olan yerdə.

31

Şah II Abbas (1643-1666) ölümündən bir az qabaq Novruz bayramının hər il təntənəli surətdə qeyd edilməsi barədə fərman vermiĢdir. Bax: Şardən. Göstərilən əsəri, II cild.

74

Özün gör sonralardan nələr oldu,ay bala, Ruhumuz neylər kimi mələr oldu,ay bala.

I Təhmasibin adı sənə tanıĢdır.

Cəm elə bu ruhları,kəlmə-kəlmə danıĢdır.

Desinlər düĢmənimiz hansı Ģahdır,hansı xan?

Hansı xalqın qanıdır əllərə bulaĢan qan?

Ayaqları altına atılan baĢ kimindir?32 KiĢdə sökülən qala,ağlayan daĢ kimindir?33 Ya DərviĢ Məhəmməd xan,ya Təhmasib kim olub?

Kim kimə qənim olub? ƏrəĢdə Təhmasibə gəlib qoĢulan Levond34 Gorumuza vurdu od.

Təhmasibə tapdı yol neçə Levond fənd ilə.

Təhmasiblər iĢ görür cürbəcür ləvənd ilə.

EĢitmiĢik hələ də türk türkə qan uddurur.

Ləvəndlərin əliylə göz tökür,baĢ tutdurur.

YaxĢı yadıma düĢdü,KiĢdə ikinci qala Qız qalasıydı,bala.

Təhmasib əl dəyməyən bir qalanı alarkən, Sığnağı35 viran qoyub,yaman günə salarkən Sızıldadı ruhumuz.

Sümüyümüz göynədi,ərĢə çıxdı yuxumuz.

Nadir Ģah36 soruĢanda: – Bu qalanın adı nə?

Hacı Çələbi xan37 da dedi: – Nə deyim sənə?

Gələrsən-görərsən də,.. bəd əməllərimizlə, Qanlı əllərimizlə Necə paralanmıĢıq.

Calaq-calaq sökülüb,bənd-bənd aralanmıĢıq.

32

1551-ci ildə ġah I Təhmasib ġəkiyə hücum edərkən,ġəki xanı DərviĢ Məhəmməd xan KiĢ kəndinin Ģimal-Ģərqində yerləĢən Qız qalasında (indiki Gələrsən-görərsən qalası) müdafiə olunurdu.

Qaladan çıxıb qaçmaq istəyərkən Təhmasibin qoĢunundan bir dəstə onu haqladı.O,mülazim Kosa Pirqulu ilə əlbəyaxa oldu.BaĢı kəsilərək Təhmasibin ayaqları altına atıldı.DərviĢ Məhəmməd xan Təhmasibin yeznəsi idi,onun arvadı Pərixan xanım Təhmasibin bacısı idi.Bax: K.A.Fateh. “ġəki xanlarının müxtəsər tarixi”. Bakı,1958,səh.13-15; A.Bakıxanov.”Gülüstani-Ġrəm”,səh.102-105; M.İsmayılov. “ġəki”,səh.10-13.

33 Təhmasibin əmri ilə KiĢ qalası son kərpicinə qədər sökülmüĢdür.Bax: Göstərilən mənbələr.

34 Levond Kaxetiya çarıdır.ƏrəĢdə (Xaldan ərazisinə uyğun gəlir) Təhmasibə qoĢularaq ġəkiyə hücum etmiĢdir.ġəkidə fırıldaqçılara indi də “ləvənd” deyirlər.

35 Sığnaq KĠĢ kəndinin Ģimal-qərbində,Damarçın çayının yuxarı axarında,Pir qaya ilə üzbəüz, günçıxanda yerləĢir.

36 Nadir şah Əfşar 1736-cı ildə Muğanda baĢına tac qoymaqla Səfəvi sülaləsinin süqutu baĢa çatmıĢdır.Yerində böyük bir imperiya yaratsa da,əsas məqsədi xanlıqlara parçalanmıĢ Azərbaycanı birləĢdirmək olmuĢdur.Nadir Ģah 1747-ci ildə vəfat etmiĢdir.

37 Hacı Çələbi xan 1743-1755-ci illərdə ġəkinin xanı olmuĢdur.Onun dövründə ġəki Azərbaycanın ən güclü xanlıqlarından biri idi.

75

Bu sözlər Nadir Ģahı yamanca pərt elədi.

BaĢındakı tacı da,altındakı taxtı da, Taleyi də,bəxti də özünə dərd elədi.

Nadir Ģah döndü getdi.

Elə bu dərd ilə də Ģam kimi söndü getdi.

Söyləməklə qurtarmaz,türkün iĢi uzundur.

Ayrılma Ulu Ruhdan,ona ürək qızındır.

Gələcək nəsillərə bizdən salam apar,get.

Bu cənnət çiçəyindən birisini qopar,get.

XIII. MƏNDƏN SÖYLƏMƏKDİR,SƏNDƏN EŞİTMƏK Ulu Ruhla qol-qola Olub,düzəldim yola.

BaĢım üstə – Tanrı,göy,Ay,ulduzlu kəhkəĢan.

Alp Arslanı38 gördüm,ürəyim oldu Ģan-Ģan.

Qılıncı da gün kimi dörd yana nur saçırdı.

Yarıb qaranlıqları özünə yol açırdı. ġəfəqlərdən boylanıb gülümsədi bizə o.

Bənzədi gündüzə o.

Dedi: – Elə bilirlər Troyayla Nikeya39 Silinibdir büsbütün yaddaĢımızdan guya.

Guya,Ön Asiyada türkdən əsər olmayıb.

Yalan sözdə,ay oğul,heç vaxt kəsər olmayıb.

DüĢünsənə,Homerə40 ozanlıq hardan gəlib?

Satılan Ģeydirsə bu,deyək bazardan gəlib.

Homer “hun ər” deməkdir. Özgə papağı qoymaq sanma hünər deməkdir.

“Venqriya” ya “Onqre”,yaxud da “Hunqariya”41 Çözələsək bunları gedib çıxar haraya?

Homer – qoca,kor ozan, O böyük dastan yazan Yanan Troya üçün niyə yas saxlayırdı?

Dünyaya salırdı ün,inləyib ağlayırdı.

Bir türk anlamı durur əsasında hər sözün, Mən birər-birər sayım,saydıqca fəhm et özün.

38

Alp Arslan (1029-1072) Anadolunu fəth etmiĢ səlcuq hökmdarı.

Troya Anadolunun Ģimal-qərbində,Egey dənizi sahilində,Nikeya (indiki Ġznik) isə Mərmərə dənizi sahilində,Bursa ilində yerləĢir.

40 Homer (e.ə. 12-7-ci əsrlər) haqqında məlumat azdır.Onun türk soyundan olduğunu iddia edənlər əsərlərindəki təfəkkür tərzinə istinad edirlər.Burada Homer sözünün fonetik tərkibinin “Hun ər” (hun kiĢisi) tərkibinə uyğun gəldiyi göstərilir. (müəllif).

41 “Venqriya”rusca,”onqre” fransızcadır,macar türklərinə verilən addır.

39

76

Bu aydın,Troyanın bir adı Ġliondur Yəni ki,Priamın,Hektorun42 eli “Hun”dur.

Hunər adlı kor ozan, “Ġliada”nı yazan Bilirdi imperiya türklərdə “il” adlanır.

Ya da ki, “el” adlanır. Ġmperator yerinə Türklər böyüklərinə “Ġlxan”, “elxan” deyirlər.

“Ulu xaqan” deyirlər.

Böyük qəbirlərə də “qorqan”,”kurqan” deyirlər.

Hektorun dəfni ilə tamamlanır o dastan. Ġndi misal gətirim o dəfndən,o yasdan.

Hektora bütün Ģəhər Yas tutdu axĢam-səhər.

Saç yoldu arvad,ana.

Geydirdi yas paltarı bu ölüm Ġliona.

Dağ kimi bir tonqalın üstə qoyuldu Hektor.

Tonqala vuruldu qor.

Al-əlvan bir parçaya büküb sümüklərini, (Belə dəfn edərdilər hunlar böyüklərini).

Qoydular ehtiramla qızıl qutuya onu Ġlionun oğlunu.

Dərin bir məzar qazıb. Üstünə daĢlar düzüb, Sonra da torpaq töküb təpədən dağ qurdular.

KeĢiyində durdular.

Bundan nə qandın,oğlum.

Dinlə,qurbanın olum.

Düz altı yüz il qabaq Marqosun böyükləri talayıb məzarını, AparmıĢdı varını.

Namus ilhamçısıtək, “Tanrının qamçısı”tək, ÇırpılmıĢdı Atilla yağıların baĢına43.

Od yağdırıb Bizansın torpağına,daĢına, 42

Ġlion hun eli yəni “ili hon”,”ili hun” kimi fonetik tərkibə malikdir.Anadolu türkləri “el” yerinə “il” deyirlər.”Ġliada” əsərinə diqqət etdikcə bütün yunan Ģəhərlərinin ili Hona (huna) ona qarĢı amansız və düĢməncəsinə müharibə apardıqları aydın olur.

43 Atilla (400-453-cü illər) Qərbi Hun imperiyasının imperatoru,bir ayağı Uralda,bir ayağı da la ManĢda olan türk hökmdarı. 434-cü ildə Marqos yepiskopu seçilən Konstansa Dunay və Morava çaylarının birləĢdiyi yerdə sülh Ģərtlərini pozub Hun böyüklərinin məzarlarını 440-cı ildə talan etmiĢdir.Buna görə də Atilla 441-ci ildə Bizansa hücum etdi və onu diz çökdürdü.

77

AlmıĢdı qisasını.

Yadına gətir indi Hektorun da yasını. Əcdadı yad eyləmək, Ruhunu Ģad eyləmək Türklərin adətidir.

Bizim qəlbimizdəki Tanrı məhəbbətidir.

Nə vaxtsa yer üzündə Troya təklənibsə, Yunanıstan cəm olub,üstünə Ģəklənibsə, Burda əmma yoxmudur?

Bir müəmma yoxmudur?

Tarix bütün xalqların tərcümeyi-halıdır.

Sətir-sətir,sözbəsöz,düzgün oxunmalıdır.

Onda bilinəcək ki,nə zaman kim,kim olub.

Yunan allahları da Troya Ģəhərinə nə üçün qənim olub.

Nə üçün Troyaya tərəfdar çıxıb Hermes44, Hermes yox,bəlkə,Hörmüz?45 Nə üçün Priam bəs Zevsə dua eyləməz?46 Nə üçün də ki, etsin?

Axillesin yanına bir yunan kimi getsin?

Yunan deyil axı o.

Tanımır Zevs adında elə bir Allahı o.

Dastandakı sözləri yunanlaĢdırsalar da, O gündən bu günəcən bizi çaĢdırsalar da, Çox sözlər yunanların malasına yatmayıb.

Yerbəyerdən çatlayıb.

Aqamemnon,Aqapenor,Akamant,..47 “Ağa” sözü göz çıxarır qatbaqat.

Batı təpə elə “batı” sözündən.

Aksi çayı,Beba gölü48,daha nə?

Hər nə olsa,türklük yağır üzündən.

Xris – xoruz, Feri – Pəri, Polit – bulud, Qiney – güney49.

Hayıma hay verən varmı? – Hun ey!Hun eyy!!!

44

Hermes – yunan mifologiyasında müvəffəqiyyət Allahıdır.Bir çox mülahizələrə görə yunan miflərinin kökü ġərqdən gəlmədir.

45 Hörmüz – Avestaya görə xeyir Allahıdır.

46 Çox qəribədir ki,Priam oğlu Hektorun meyidini Axillesdən almaq üçün yunan allahlarına,xüsusilə Zevsə dua etmək məcburiyyətində qalır.Əgər o,yunan olsaydı,Ģübhəsiz ki,buna ehtiyac olmazdı.

47 “Ġliada”da adı çəkilən qəhrəmanlar.

48 “Ġliada”da adı çəkilən yer adları.

78

Səda verir Anadolu – – XoĢ gəlmisən,Alp Arslan Səlcuqoğlu!

Alıb bağrına basdı məni sevincindən o.

Açıldı güllər kimi Ruhların içindən o.

Bu nə nəfəsdir,Allah? – Səhər mehindən sərin.

Bu necə səsdir,Allah? – Ömürdən,gündən Ģirin.

– Tarix bütün xalqların tərcümeyi-halıdır.

Kimin nəyi var isə yaxĢı qorunmalıdır.

Kəsb etmək ayrı Ģeydir, Qəsb etmək ayrı Ģeydir.

Bir xalqın tarixini silməyə cəhd edən xalq Xalq adlanır,nədən xalq? ġərqlə Qərb arasında əlaqə olmasaydı, Türk körpü salmasaydı, Heç ola bilərdimi yunan mədəniyyəti?50 Geci-tezi var,oğlum, Hər kəsin öz baĢında çatlayacaq niyyəti.

Bir xalqın imzasını bir xalq durub pozarsa, Öz adını yazarsa, O yazıdan kar aĢmaz. Özgə papağı qoymaq türk oğluna yaraĢmaz. “Ġl”,ya “el” nə deməkdir,artıq bilirsən bunu.

“El-lin” mədəniyyəti,onun nə olduğunu Ġndi dərk etmək olar.

Onda türkün,yunanın,çoxunun öz payı var. Ürəyimi açıram tutub sənə üzümü.

QayıdanbaĢ hamıya çatdırarsan sözümü.

Kimdən nə öyrənibsə türk qövmü bu dünyada, Ona rəhmət oxusun,qiymət qoysun o ada. Ġndi sənə uğurlar,get Ģanlı yollar ilə.

Kök dərinə iĢləyər igid oğullar ilə.

Türix bütün xalqların tərcümeyi-halıdır.

Bizdən hər nə qalıbsa,türkün ata malıdır.

XIV. TÜRKÜ. SUAL-CAVAB. RUHLARIN MƏHKƏMƏSİ Ömür – qısa,mənzil – uzaq,yol – uzun,..

Gah isidir,gah soyudur canım hey.

Yeridikcə yollarında Oğuzun, Çıraq kimi Ģölə salım,yanım hey.

49

“Ġliada”da adı çəkilən Allahlar.Bütün bu adlarda türk tərkibli sözlərin iĢləndiyi göz qabağındadır.bu,onu sübut edir ki,”Ġliada”nın yarandığı zamanlarda belə türk etnosları Ön Asiyada sakin idilər.

50 Bu fikir böyük ədəbiyyatĢünas Y.Qarayevdən götürülmüĢdür.

79

Tonyukuqa51 sözüm çoxdur deyəsi, Gül Təkinim52 – öyüləsi,öyəsi.

Bilgə Xaqan53 – türklüyümün yiyəsi, Ad-sanım hey,Ģöhrətim hey,Ģanım hey!

Siz ey ruhu səmalara uçanlar, Yer üzünü anam deyib qucanlar, Ey Doğudan Batıya yol açanlar, Elxanım hey,xaqanım hey,xanım hey?!

Duna boyu Tanrı sizə yar olsun, Taleyiniz,qismətiniz var olsun.

Məndən sizə Ģanlı salamlar olsun, Sabahım hey,səhərim hey,danım hey!

– Otuz tatar,doqquz oğuz bəyləri!!!

Nidaya bax,silkələyir göyləri.

Göy basılır,yer yarılır,elə bil.

Yatan ruhlar silkələnir,səksənir, Sanki,çalır sur düdüyü Ġsrafil.

BaĢım üstə Bilgə Xaqan görsənir.

– Ey türk,titrə!Özünə dön,dayan,dur!

Bu gəliĢin mənə çoxdan hayandır.

Min iki yüz əlli səkkiz ildir,bil54, Bilgə Xaqan gəliĢini gözləyir.

Gah yaralı pələng kimi bağırdım, Gah da türkü ayıl deyə çağırdım.

Kar olmuĢlar susub durdu,dinmədi.

Titrəyərək bir özünə dönmədi.

XoĢ gəlmisən,gəliĢinə sözüm yox.

Daha məndə dözüm yox.

Sualım var,cavab verdin,buyur,keç.

Verəmmədin,sənə aman yoxdur heç.

Dedim: – Xaqan,bildiyimi bilirəm, Mən özümdən özümə yol gəlirəm.

– Söylə görüm,korluq nədən bilinir?

– Kor odur ki,öz yazısı öz əliylə silinir.

51

Tonyukuk – II Göytürk imperatorluğunun imperatorları EltəriĢ və onun oğlu Bilgə Xaqanın vəziri olmuĢdur.Tarixçilər onu türklərin Bismarkı adlandırırlar.Anadan olduqu il məlum deyildir.725 və ya 731-ci ildə vəfat etdiyi güman edilir.

52 Gül Təkin (684-731) EltəriĢ xaqanın oğlu,Bilgə Xaqanın qardaĢıdır.Dövrünün ən məĢhur sərkərdəsi olmuĢdur.

53 Bilgə Xaqan (683-734) II Göytürk imperatoru.

54 1992-ci ilə qədər Bilgə Xaqanın ölümündən 1258 il keçir.

80

Dedi: – YaxĢı,bic,törəmə nədir bəs?

Dedim: – O da o kəsdir ki,atasına var əvəz.

Dedi: – Nə vaxt qurdun oğlu çaqqal kimi ulayır?

– O zaman ki yad qapıda quyruğunu bulayır.

Dedi: – Nədən çoxlarının gözlərində xumar var.

Dedim: – Çünki baĢlarında tumar var.

– O kimdir ki,bədəni var,baĢı yox?

– Türkün çoxu,.. əldə bəngüdaĢı yox.

Dedi: – Səsim niyə sizə çatmayır?

Erməniyə qardaĢ deyir çoxunuz, Yoxsa sözüm baĢınıza batmayır?

Dedim: – Desəm,hönkürəcək ruhunuz.

Bu il özbək pambığı bol olubdur, O pambıqla qulağımız dolubdur.

Bilgə Xaqan büküldü, Gözündən yaĢ töküldü.

– Əziziyəm,qaĢ olmaz, Hər qaradan qaĢ olmaz. Özgədən cana yanan, Yağıdan qardaĢ olmaz. Əzizim,daĢ inildər.

Gözümdə yaĢ inildər.

Tökülər,torpaq yanar, Toxunar,daĢ inildər. Əzizim,dilim hanı?

Ağzımda dilim hanı?

Obalı-elli idim, Bəs mənim elim hanı? Əzizim,əyri olur, Yadlara xeyri olur.

Bəylər əyri olanda, Millət də əyri olur. Əzizim,diz çökdürdün.

Göydən ulduz tökdürdün.

BaĢlıya baĢ əydirdin, Dizliyə diz çökdürdün. Əzizim,yan eyləmə, Xeyrini yan eyləmə.

Xaqan haqqı sevirsə, Ona üsyan eyləmə.

81

Yaxına diqqət elə, Uzağı tanı,oğlum, Xaqanlı millət idim, Xaqanım hanı,oğlum?

Bilgə Xaqan dikəldi,üzümə baxdı birdən, Sanki,baxıĢlarından ildırım çaxdı birdən.

– Müstəqildirmi türkmən?

Susdum,nə deyim ki,mən?

– Qırğız,özbək,qazax bəs?

Onlar da türkmən kimi müstəqillik istəməz?

Kimin qoltuğu altda boyunları onların?

Pıçıldadım: – Rusların.

– Gör nələr yazılıbmıĢ alnına Oğuzların?!

Kimdir bunda günahkar?

(Boylandım ətrafıma,gördüm yığılıb ruhlar). Çingiz xan – Ulu xaqan,söyləsənə,dinsənə.

– Tanrıkut BĠlgə Xaqan,axı,nə deyim sənə?

Nə qədər ki, var idim, Gündoğanda Ģəriksiz mütləq hökmdar idim.

Vəsiyyət eləmiĢdim Batıya da batını.

BaĢ endirdi Batı xan: – Möhtərəm Bilgə Xaqan, YaĢasam,fəth edərdim göyün yeddi qatını. Çevrilib Bilgə Xaqan yenə də mənə baxdı.

QaĢqamdan həyəcandan muncuq-muncuq tər axdı.

– Cığataylar,ağ hunlar, Uyğurlar necə,oğlum?

Müstəqildirmi onlar?

Söylə,qurbanın olum.

BaĢqırdlar,qaqauzlar,tatarlar,daha kimlər, Xəzərlər,qaraimlər?

– Onlar da azad deyil.

– Yəni bu boyda xalqın heç birisi Ģad55 deyil?

Hamısı nökərdimi?

Ey Ulu Tanrı,əfv et,əfv et mənim dərdimi.

Az milləti çox qılan, Ac milləti tox qılan, DüĢmənləri yox qılan Ģaxı sınmayan bir ər Göyüm-göyüm göynəyər.

55

ġad – qədim türk dilində “baĢçı” deməkdir.

82

GünəĢi bayraq edib göyə sancan kiĢilər, Deyin yer yarıldımı,deyin göy basıldımı?

Oyanın Tonyukuklar,dikəlin EltəriĢlər!

Deyin türkün taleyi tərsinə yazıldımı?

Kimlər bizə tor iĢlər?

Qalxın məzarınızdan,söyləyin,Gültəkinlər, Necə oldu o günlər?

Nə oldu o xaniman?

Kimdir bunda günahkar?

Gədadır,yoxsa xaqan? Ġndi növbə sizindir,sizlərə sualım var.

De görüm,ġeybani xan56,yerindəmi yaddaĢın?

– Çoxdandır toz basıbdır.

– Hanı bəs sənin baĢın?

– ġah Ġsmayıl kəsibdir.

Qədəh düzəltdirib,bax.

Qızıla tutduraraq, Mənim qafa tasımdan.

– Nələr çıxır ağzından?

Dözə bilmirəm daha, Ġsmayıl,çıx qabağa.

Avropada adına fateh deyirlər sənin.

Qılıncını nədəndir yadlar öyürlər sənin?

Aydındır,Praqaya nə üçün aparıblar.

Səni öz köklərindən ustufca qoparıblar. Ərəbə yaxınlaĢıb,farsa calaq olunca, Türkdən uzaq olunca Bayrağın da qalmadı, Xəbərin də olmadı.

– Necə yəni bayrağım? Cırıb atdılar onu?

– Yox,ucaltdılar onu. Ġranın baĢı üstə57 türklərə göz dağıtək.

– Bəs taxtım?

– Heç oldu o.

– Bəs tacım?

– Puç oldu o Səfəvi bayrağıtək. ġah olmaq,əmir olmaq,sultan olmaq üçün siz ÇarpıĢıb qarpıĢdınız,diddiniz,didildiniz.

56

1510-cu ildə ġah Ġsmayıl Xətayi özbək xanını müharibədə məğlub edərək baĢını kəsmiĢ,onun qafa tasından Ģərab qədəhi kimi istifadə etmiĢdir.Dahi Füzuli “Bəngü-badə” əsərində buna iĢarə etmiĢdir.Bax:H.Araslı. “Böyük Azərbaycan Ģairi Füzuli”, Bakı,1958,səh.171.

57 Ġran Ġslam Respublikasının hazırki gerbi Səfəvi bayrağının eynidir.Fransız səyyahı ġardən Səfəvi bayrağını əlində Ġmam Əlinin dalı da,qabağı da kəsən qılıncını tutmuĢ,arxasından günəĢ doğan Ģir təsvirli bayraq kimi təsvir edir.ġardən.Göstərilən əsəri, VI cild.

83

Qupquru ad-san üçün, ġöhrət üçün,Ģan üçün Havalanıb günbəgün,oldunuz ruhi xəstə.

Bu boyda məmləkəti qoydunuz böyrü üstə.

Hirsdən yandı gözünüz.

Yandı,alacalandı.

Böyüdükcə özünüz, Millət balacalandı.

Bölünüb bölük-bölük,yeri-göyü böldünüz.

Böldünüz və öldünüz!

Otuz tatar,doqquz oğuz bəyləri, Demədimi uca tutun göyləri? ġahənĢahlar,Ģadapitlər,tarkanlar! Üstünüzdə – qalın-qalın yorğanlar.

Aranızda dərin-dərin yarğanlar.

EĢidin,eĢidin,bəylər,eĢidin!

A doğmalar,a ögeylər,eĢidin! Öz içindən oyulan,oyan – siz, Məmləkəti yaman günə qoyan – siz.

Bu millətin dərisini soyan – siz.

EĢidin,eĢidin,bəylər,eĢidin!

Sizdən inciyəcək göylər,eĢidin! Çox iĢdəkdə,çox oyunda oldunuz.

Bəzən dönub yad soyunda oldunuz.

Qara Qoyun,Ağ Qoyun da oldunuz58.

EĢidin,eĢidin,bəylər,eĢidin!

Yurd da sizə qarğıĢ eylər,eĢidin!

Ad batırıb,yurd itirən kiĢilər, Bir gün gələr,bu yaralar deĢilər, Zaman-zaman eĢim-eĢim eĢilər, Bilgə Xaqan belə söylər,eĢidin!

EĢidin:EĢidin,bəylər,eĢidin!

Tutmasın gözünü Çinin qumaĢı, Özgənin ovçası,yadın ĢabaĢı.

BaĢ etmə özünə əyilən baĢı.

Titrə,özünə dön,millətim mənim59.

58

Qaraqoyunlu (1410-1468), Ağqoyunlu (1468-1501).Ayrı-ayrı Azərbaycan dövlətləri idi.

59 Misra Bilgə Xaqanın bəngüdaĢından götürülmüĢdür.

84

sülalələrin

yaratdıqları

Yağının verdiyi paltarı çıxart.

Vətənin qanqalı üzərində yat.

Yatan qeyrətini silkələ,oyat, Titrə,özünə dön,millətim mənim Yalandan tərifə tuturlar səni, Yurd-yurd,oba-oba udurlar səni.

Doğudan,batıdan güdürlər səni, Titrə,özünə dön,millətim mənim.

Sünnüsən,Ģiəsən,budda,sufisən,.. Ġsəvi,Musəvi,ya konfusisən...

Sən – türksən! Sən – türksən! Hər nəsən,nəsən!!!

Titrə,özünə dön,millətim mənim!

GünəĢi bayraqtək sancmıĢıq göyə.

Türkoğlu,bir dikəl,ona dur yiyə.

Ruhu əcdadının Ģad olsun deyə, Titrə,özünə dön,millətim mənim!

Sənin tarixin var,bəndgüdaĢın var, DaĢdan da dözümlü qan yaddaĢın var.

Hələ qabağında ər savaĢın var, Titrə,özünə dön,millətim mənim.

El-el,bölgə-bölgə paralanma gəl, Qopub buğum-buğum,aralanma gəl.

Ad-ad,nəsil-nəsil qaralanma gəl, Titrə,özünə dön,millətim mənim!!!

Titrə,özünə dön,millətim mənim!!!

Susdu Bilgə Xaqan,yaĢardı gözü, Gəlib Ulu Ruha baĢ əydi özü.

– Gəlin halallaĢaq,sizə yaxĢı yol.

Oğlum,haqq yolunda cəsarətli ol.

Ruhum səninlədir,amma qulaq as, Dediyim sözləri yaddaĢına yaz.

Qoy hamı oxusun,yurd daĢına yaz!

XV. SƏSLƏR. ANA SÖZÜ Getdiyim yolların hər tərəfi nur.

Ruhlar hər tərəfdən məni qoruyur.

Yollarım üstünə çıxıb dururlar, XoĢ gəldin deyərək,əhval sorurlar.

85

Qucur xanım-xatun analar məni: – Çoxdandır gözləyir Bur-Arıq səni60.

Niyə piyadasan,bəs atın hanı?

At – türkün qanadı,qanadın hanı?

– At vardı... minənlər minib getdilər.

Bizləri beləcə qəssab etdilər.

Onda igidlərin sındı qanadı.

Açıldı hər yerdə ət kombinatı, Zor ilə əllərdən alındı atlar.

Dəmir çığ içinə salındı atlar.

KiĢnəyib-kiĢnəyib Ģahə qalxdılar, Duyub bir andaca qan qoxusunu.

Dönüb yiyəsinə elə baxdılar, Çoxları itirdi öz yuxusunu.

Toka bənd edilmiĢ çubuq gücünə, Ölüm növbəsinə düzüldü atlar.

Dəmir qarmaqların keçib ucuna, Qoyun-quzu kimi kəsildi atlar.

Kolbasa düzəldib ipdən asdılar61.

MaĢınlı uĢaqlar at görən kimi, Bu nədir? – deyərək fitə basdılar.

Atlar da o gündən od görən kimi, Fınxırıb insandan uzaqlaĢdılar.

BoĢ qaldı beləcə yəhərlər,anam.

Yoxdur o kürənlər,kəhərlər,anam.

– Qızlar at belində köçmürsə gəlin, Qorxağı çox olar obanın,elin.

Bizdən yurd qalıbdır sizə,qulaq as.

Torpaq nə cehizdir,nə xalça,palaz.

Tutub dülüngündən bölənə yazıq!

Bölünə-bölünə ölənə yazıq!

Ayrıldıq,kövrəldi Buğ-Arıq xatun.

Arxamca su atdı: – yolların aydın!

Görsən xanım-xatun Çiçək xanımı, Ona çatdırarsan sən salamımı.

60

Buq-Arıq xatun Sabar (Sabir) dövlətinin (5-ci və 6-cı əsrlər) xaqanı Balaqın qadını.Əri öldükdən sonra dövləti idarə etmiĢ,528-ci ildə Bizans imperatoru Yustinianı diz çökdürmüĢdür.

R.Özdək. Göstərilən əsəri, səh.120.

61 Vaxtilə böyük Ģairimiz R.Rza atların ət kombinatına verilməsinə etiraz edirdi.Bax: R.Rza. “Vaxt var ikən”, Bakı,1970,səh.167-170.

86

XVI ÇİÇƏK XATUN Çəmənim,çölüm haray!

Dənizim,gölüm haray!

Qəriblikdən qaçıram, Vətənim,elim haray!

O dərdli ozan hanı?

Hanı dərd yozan,hanı? Öz hökmünə güc verib, Bəxtimi yazan hanı? Əzizim,balam gəlir, Qadasın alam gəlir. Üzündə xoĢ təbəssüm, Dülündə salam gəlir.

De,kimdir yiyəsi bu gözəl səsin?

Bu Ģirin ləhcənin,ilıq nəfəsin?

Ulu Ruh söylədi: – YaxĢı bax ona.

Elə bil bənzəyir bəxt ulduzuna.

Salıbdır baĢına ağ kəlağayı, Hər iki dünyada tapılmaz tayı.

Getməyib əlinin qızlıq xınası, VI Leonun62 Məğrur anası, Dərdini içinə salan türk qızı, Xəzər63 göylərinin qərib ulduzu.

Dəyir topuğuna hörüklər,aman!

Ruhumu dalınca sürüklər,aman!

Cıqqası,qolbağı,kəməri – altun.

BaxıĢı xəncərdən iti bir qadın.

Ayaqlarım əsir,ürəyim durur.

Bu boyda əzəmət,bu boyda qürur De,ey bəni-insan,sənə haradan?

Səs gəldi: – Yaradan verib,yaradan.

Nədəndir gözəllik çəkir bizləri, Tapılmır cavabı çox-çox sirlərin?

Dünyalar fəth edən cavanĢirlərin Titrəyir əlləri,əsir dizləri Zərif bir vücudun önündə,Allah?

Fatehlər bir əsir günündə,Allah!

62

VI Leon – Xəzər Ģahzadəsi Çiçəyin oğludur.Bax: R.Özdək. Göstərilən əsəri,səh.128. Çiçək xatun Bizans sarayına gəlin getməklə Xəzər xaqanlığının (VII–X əsrlər) Bizansla əlaqələrini yaxĢılaĢdırmıĢdır.

63

87

EĢq özü aĢkara can sınağıdır.

Həyat istəyidir,qan çanağıdır.

Gözəlmi,dünyamı,bəxtmi günahkar?

Hələ veriləsi çox sualım var.

O Ģirin səs dedi: – Düz gəlmisən,gəl.

Sənin xanım-xatun dediyin gözəl Çıxıb yollarının üstündə durub.

Dönüb bənövĢəyə,boynunu burub.

Mən Xəzər elinin Çiçək qızıyam, Həmən xanım-xatun,göyçək qızıyam.

Salam gətirmisən xanım-xaqandan, Qəbul eləyirəm mən onu candan.

Qızlar bulağından su içəndə mən, Romadan,Bizansdan,Ġrandan,Çindən Gələn elçilərin bitmədi sayı.

Bu sınıq qəlbimin hayı,harayı Siyasət içində əridi,getdi.

Sevib sevilməyə ümidim itdi.

Nə deyim,nə deyim indi mən sənə?

Fəlakət gətirdi gözəllik mənə.

Məni öz yuvamdan qoparıb atdı.

Qərib ölkələrə aparıb atdı.

Sinəmi könlümə elədim qəfəs, Orda nələr yatır? – Bilməyir heç kəs.

Siyasətlə ürək bir-birinə yad. Üzümdə təbəssüm,qəlbimdə fəryad, Xınalar yaxaraq əllərimə mən, Ağappaq don geyib Çin ipəyindən Qırmızı kəlağay salıb baĢıma, Güc verib gözümün qanlı yaĢına, Qızıl kəcavəyə oturdum,eĢit.

Yengələr,üstəlik qırx qız,qırx igid Dalımca Bizansa durub getdilər.

Bir qız siyasətə qurban oldu,ah.

Qohumluq artırır, – dedilər, – nikah.

Bizans da,Xəzər də Ģadlıq etdilər.

Konstantinopol... mərmər saraylar Anlaya bilmədi məndə nələr var.

Biri baĢmağıma gözünü dikdi, Biri yaĢmağıma gözünü dikdi.

Vətən həsrətilə yandıqca sinəm, Ağız sulandırdı tənəm,nimtənəm.

Baxdıqca baxdılar,heyran qaldılar.

88

Əynimdə,baĢımda hər nə var isə, Bizansda,Romada dəbə saldılar64.

Rəiyyət qızları bilirmi barı, Nə çəkir içində xaqan qızları?

Mənim gördüklərim – büllur çilçıraq, Dəbdəbə,ziyafət,qəbul,təmtəraq, BağlaĢma,andlaĢma,anlaĢma belə, Somsoyuq,buz kimi siyasət ilə, Yoğrulub,yapılıb əzəldən,balam.

Sarayda kiməsə verilən salam, Ya da birisinə endirilən baĢ, Yaxud sinələrdə çarpazlaĢan əl, Yaxud da gözlərdə gilələnən yaĢ Siyasət üçündür hər Ģeydən əvvəl.

Orda sinələrə bağlanıbdır daĢ.

Kiminsə üzünə açılan qapı, Kiməsə vurulan düyün – siyasət.

Nəzərə alınmır qəlbin əzabı, DüĢüncə – siyasət,beyin – siyasət.

Orda Otello yox,Dezdemona – yox...

Amma boğulan çox,öldürülən çox.

Məhəbbət,ya nifrət,ya kin – siyasət.

Sarayda kəsilən kəbin siyasət.

Birinin baĢına tac qoyması da, Birinin milləti ac qoyması da, Onun öz-özündən söz uydurması, Bunun əmr verib göz oydurması, Özünü korluğa,karlığa qoymaq, DiĢsizəm deyənin yediyi quymaq, Xəstəyəm deyənin içdiyi dərman, Hirsliyəm deyənin verdiyi fərman Siyasətdir,bil.

Siyasət əyrisi düzələn deyil.

Rəiyyət qızları,saraydan – uzaq!

Saray cəngəllikdir,çarlar – yalquzaq.

DiĢi canavardır xanımlar orda.

TapĢırmaq olarmı quzunu qurda?

Qəlbin saflığına bel bağlayanlar, Üzün ağlığına bel bağlayanlar, Ġsmətli,namuslu el gözəlləri, Saraylar tanımır təmiz əlləri!

64

Çiçək xanımın gəlinlik paltarı az bir zamanda Bizansda və Romada dəbə düĢmüĢdür.Bax: R.Özdək. Göstərilən əsəri,səh.128.

89

Qibtə eləmiĢəm sizə hər zaman.

Elə xoĢbəxtsiniz,elə mehriban.

Sizin yolunuzda kimsə verir can, Cana da həsrətdir xaqan qızları.

Var ömrü boyunca gözləri nəmdir, Taleyi dönükdür,bəxtləri kəmdir.

Birinə qüssədir,birinə qəmdir, Birinə xiffətdir xaqan qızları.

Sevər,sevgisini açammaz belə, Qanadı olsa da,uçammaz belə.

Taleyin hökmündən qaçammaz belə, Çəkilməz bir dərddir xaqan qızları.

KiĢi əllərinin sığalı sizdə, Çiçəklər açılır ürəyinizdə.

Dünyanın ağrısı,acısı bizdə, Bu nə siyasətdir,xaqan qızları?

Uymaz zər-zibaya kimin ağlı var.

Baxın,Çiçək kimi qəlbi dağlı var.

Hər qızın qəlbində bir eloğlu var, Özgəyə qismətdir xaqan qızları.

Bu dünya əzəldən dövr edib belə, Səadət zor ilə gəlməyir ələ.

Ataya,anaya,obaya,elə, Vətənə həsrətdir xaqan qızları. Çiçək xatun,göyçək xatun, Anam xatun,nənəm xatun.

Ruhu gözəl,özü gözəl, Nəfəsi xoĢ,sözü gözəl Sonam xatun. ġirin xatun,Ģəkər xatun.

El həsrəti, Dil həsrəti çəkər xatun.

Salamat qal,sağ-salamat.

Gedəcəyəm,yolum – uzun.

Güləcəkdir türkə həyat.

Yuxusu ağır Oğuzun65, Oğlu,qızı oyanacaq.

65

Türk mifologiyasında Oğuzlar yuxucul təsvir edilirlər.

90

EĢidəcək səsimizi,bunu bilin.

Yurddan ötrü həsrət çəkən ruhunuzun keĢiyində dayanacaq.

Bir üzü qız,biri – gəlin, Çiçək xatun!

Eldən ötrü, Dildən ötrü xiffət çəkən, Göyçək xatun!

Halal elə indi bizi.

EĢidəcək həsrət dolu səsinizi, Türk dünyası oyanacaq.

Elimizin, Dilimizin keĢiyində dayanacaq.

Dayanacaq!..

XVII. DOQQUZ OĞUZ – ON UYĞUR Türk oğlu,Ģax dayan,dur.

Sənə diləyir uğur Doqquz oğuz – on uyğur.

Səsimizə səs verən, Bu yorğun yolçulara ruh verən,həvəs verən Doqquz oğuz – on uyğur türklərinin səsidir.

Fəxr edib ĢiĢdim daha, BaĢa da düĢdüm daha, Dağlar yerin sevincdən qabaran sinəsidir.

Arxasızlar boy atmaz.

Qalxıb göylərə çatmaz.

Bir səs parladı keçdi səmada ĢimĢək kimi: – Üz-üzə oturtmayın nadan ilə alimi.

Biliklilər yanında biliklilər baĢ olur, Nadanınsa yanında qızıl düĢsə,daĢ olur66. ġahidin sözü – Sənəddir özü.

Ey yolçu,tanıyınca min adamın üzünü, Tanısan məsləhətdir bir adamın özünü.

Yeyib özgə payını,döyüb gedənə lənət! ġiĢmanlaĢıb enlənən bədən-gödənə lənət!

66

Uyğur imperatorluğu II Göytürk imperatorluğu süqut etdikdən sonra 744–840-cı illərdə mövcud olmuĢdur.Uyğurlar özlərindən sonra zəngin ədəbiyyat və yazılı mənbələr qoyub getmiĢlər.Yuxarıda uyğur deyimlərindən nümunələr verilmiĢdir.

91

Bu da türk deyimidir: – Millət də fərd kimidir.

Türk oğlu,üzü ağsan.

Hər yerdə sözü sağsan.

Millətlərin içində baĢda oturacaqsan.

Gözü tox,könlü xoĢsan.

Kim deyir əli boĢsan?

Tarixinə xor baxan gözə baxıb çaĢmısan.

Güzgüyə tut üzünü.

Tanıdınmı özünü?

Bu sən deyilsən,bəlkə?

Bir vaxt vardı bütövdün,bölünüb ölkə-ölkə, Yaman baĢqalaĢmısan.

Di bəhanə gətirmə saqqalını,yaĢını.

Silkələ yaddaĢını.

Yadına sal,gör neçə millətlərə açmısan Ən nurlu qapını sən.

Onlara öyrətmisən mətbəə iĢlərini, Kağız hazırlamağı,yazı vərdiĢlərini.

Həm kitab çapını sən.

On altıncı əsrdə macar türkləri hələ, Yazamırdımı,özün de,runik əlifba ilə?67 Uzun illərdən bəri, Roma əsgəri olsun,ya Bizans cəngavəri.

Geydikləri nə idi? AĢırmalı pantalon. ġalvar geydirdi ona oğuz,xəzər,avar,hun68.

Lap arvadları olsun,.. bilmirdilər nədir don. Çiçək xatuna qədər.

Bura qədər bəs edər?

Bəs etməsə,qulaq as.

Yadındamı Balamir,Oxtar xan,Rua,Aybars?69 Avropa hərb elminin kökləri ordan gəlib.

Mancanaq düzəltməyin sirri sabardan gəlib70. Ġndi bildinmi,oğlum, Sənə “barbar” deyənin tarixi hardan gəlib?

AydınlaĢdırmaq gərək kimdən kimə nə qalıb?

Sahib kimdir,varis – kim?

67

Yenə orada,səh.84.

Yenə orada,səh.84.

69 Balamir (374–400),Rua (415–434) Qərbi Hun imperiyasının imperatorları.Oxtar və Aybars Ruanın qardaĢlarıdır.Yenə orada,səh.71-73.

70 Yenə orada,səh.126.Bizans mancanaq düzəltməyi sabar (sabir) tayfalarından əxz etmiĢdir.

68

92

O kimdir,aldığını zorla içəri salıb?

Bilinsin yad malına müĢtəri kim,həris kim?

Biz heç kimin kökünü dartıb qoparmamıĢıq, Kitabını,sözünü alıb aparmamıĢıq. Çəlləkdə çimənləri hamama öyrətmiĢik71.

Quruyub gedənləri sulayıb göyərtmiĢik. Ərəstunu oxuyub,rəhmət olsun deyirik. ġekspirə,Hüqoya hörmət olsun deyirik.

Bəs bizim kitabımız it-bat olubdur nədən?

Yad dillərdən onları tərcümə eləyirik?

Biz məbəd yıxmamıĢıq,heykəl sındırmamıĢıq, Oğurluq etməmiĢik,kitab yandırmamıĢıq.

Türk oğlu harda olsa,kiĢi kimi alıb ad.

Uca saxla baĢını,addımını möhkəm at.

Qaranlıqdan keçəndə tükün də ürpəĢməsin.

Canına qorxu salma,ayağın sürüĢməsin.

Aydınlıqdır axırın,iĢıqlı yolların çox. Çəkinəsi yerin yox,utanası yerin yox.

Ağzımıza özgənin dilini soxmamıĢıq.

Yad ətəyindən tutub,əlinə baxmamıĢıq.

Millətlər arasında çuğulluq etməmiĢik. Üstü açılan kimi qızarıb pörtməmiĢik.

Sınmağa razı olub,əyilməmiĢik hələ: Türk oğlu,ĢamĢax dayan,özünü qısma belə.

Kökünə doğru yeri,dünəninə salam de.

De ki,dikələcəkdir tatar,səlcuq,onoqur.

Oğlum,sənə bu yolda uğurlar olsun!!!

XVIII. BABAMA QURBAN OLUM Ulu Ruh,nəhəngə bax.

Bağrım yarıldı,vallah!

Bir ayağı la ManĢda, Bir ayağı Xəzərdə72.

Yer altdaymıĢ nəhənglər Cırtdanlarsa – üzərdə.

Ulu Ruh baxıb dedi: – Atilladır,tanı,bil.

Onların çiyni üstə durur bugünkü nəsil.

Dedim: – Ulu Ruh,di bax!

Görünür hər yandan o.

71

Rusiyanın özündə hələ I Pyotr (1672–1725) dövründə belə çəlləkdə çimirdilər.I Pyotrun hakimiyyətinin son illərində Rusiyada hamam tikintisinə baĢlanmıĢdır.

72 Türk imperatoru Atilla 434-cü ildə Belçikada burqundların üsyanını yatırtmıĢ və la ManĢ boğazına çıxmıĢdı.

93

Əyilib su içir,ax, Buzlu okeandan o.

Ulu Ruh,bu günəcən Yuxuda olmuĢam mən.

Titrəyərək oyandım. Çox Ģükürlər ki,qandım.

Nə qədər qocayıq biz.

Nə qədər qocayıqsa,o qədər ucayıq biz.

Gülümsədi Ulu Ruh,qucaqladı boynumu.

Atilla görən kimi açdı mənə qoynunu.

Top kimi aldı yerdən,atdı GünəĢə,tutdu.

Sevincindən az qala özünü də unutdu.

OxĢadı,əzizlədi,Ģadlığından coĢdu o.

Bir dəli nərə çəkdi,birdən aĢıb-daĢdı o.

– Siz ey ruhu min ildir nur gölündə çimənlər!

Aslan belindən gəlib,ceyran südü əmənlər!

Görün kim gəlib bura.

Qalxın məzarınızdan,müqəddəs Muncuq,Rua73, Görün kim gəlin bura.

Tapınıb Ulu Ruha.

Ulu türkün yoluna çökən qaranlıqları ġir kimi yara-yara Görün kim gəlib bura! Çağırın Balamiri,Ulduzu,Qaradonu74.

Ruhumuza üz tutub,yol gələn türk oğlunu Onlar bağrına bassın.

Qoy bu qəlbin səsinə hamısı qulaq assın: Dualasınlar onu.

Tarix göyərdəcəkdir,göyərdəcəkdir hunu.

Oğlum,gəl halallaĢaq,di indi en aĢağı.

QamaĢdırsa gözünü Mətə xanın iĢığı, Ulu Ruhdan güc istə.

Daha sənə yaxĢı yol.

Bizlərdən xatircəm ol.

Nə lazımsa,göz üstə.

73

Muncuq (415–416) Atillanın atası,Rua (416–434) isə əmisi idi.

Balamir (374–400),Ulduz xan (400–410), Qaradon (410–415) Qərbi Hun imperiyasının Ģöhrətli imperatorları olmuĢdur.

74

94

XIX. MƏTƏ XAQAN AlqıĢ sənə,Ulu Ruh! Nurdur türkün yolu,Ruh! Sağ – iĢıq,sol iĢıqdır.

Türk iĢığa aĢıqdır.

Mətələrə yan alıb,xeyir-dua alanlar! Əyildikcə kökünə göylərə ucalanlar!

Sular axdığı yerdən axacaqdır,inanın.

GünəĢ çıxdığı yerdən çıxacaqdır,inanın.

Ruh deyilən o qüdrət kimin canında varsa, Ona yollar açıqdır.

Ulu Ruha bağlanan bircə tel qırılarsa, Tale də qarıĢıqdır. Öz əslini,nəslini gətirib xəyalına, Cavab vermək gərəkdir “sən kimsən?” sualına.

Gəzdirmək yük deyilmi keçə yamanan baĢı?

Olmur,qətiyyən olmur manqurtların yaddaĢı.

Kökündən ayrılan kəs, Əsla göyərə bilməz. Çox Ģükür ki,bu yolda bələdçim Ulu Ruhdur.

Yol da bundan duyuqdur.

Yolda bələdçi azmaz.

Ruh ilə yoldaĢlığı Tanrı günaha yazmaz.

Səs gəldi,nurlu bir səs, Aydın,uğurlu bir səs: – Atalar deyib – üçdəndir. Üç oğlumun oxu qızıl, Üçününkü gümüĢdəndir.

Qızıl oxlum,tana75 yeri.

GümüĢ oxlum,tünə76 yeri. Öndəriniz olsun börü77.

Qızıl oxlum,gümüĢ oxlum, GörüĢümə gəlib oğlum.

Demə bu iĢ o iĢdəndir, Bu görüĢ o görüĢdəndir.

Səsinə qurban olum,doğmalıq ayrı Ģeydir. Özgələrin oxĢağı,sığalı da ögeydir.

75

“Tan” sözü “gündoğan” mənasında iĢlənmiĢdir.Hal-hazırda iĢlətdiyimiz “dan” sözü “tan” mənasındadır.

76 “Tün” “günbatan” deməkdir.”Dünən” sözü ondan törəmiĢdir.Hərdən “dün” Ģəklində iĢlədirik.

77 “Börü” qədim türk dilində “qurd” deməkdir.Boz qurda olan inamla bağlıdır.

95

Bizləri görüb haman, Bircə addımda,inan.

Düz Sakit okeandan Xəzərə çatdı xaqan.

Heyrətimdən qurudum: – Ġndi o ərlər hanı?

Mətə xan köks ötürdü: – Balam,hələ bu nədi?

Alp Ər Tonqa olsaydı,bir addımlıq edərdi.

Sakit okean ilə Atlantik okeanı.

Zaman – dəyirman daĢı,dünya dəyirmandır,ax!

Vaxt onun pərləridir,həmiĢə fırlanacaq. Ġnsan ömrü o pərə tökülən sudur,oğlum. Üyünürük un kimi,yazımız budur,oğlum. Ġndi sənin gördüyün bu iĢıqlı xaniman Yenə elə dururmu,yoxsa dəyiĢib zaman?

Yenə tanda xaqanmı üç qızıl oxlum mənim?

Yenə tündə xaqanmı üç gümüĢ oxlum mənim?

Dinsənə,oğlum mənim!

Altı para olublar bəlkə birlik yerinə?

– Yoxsa vermirlər salam daha bir-birinə?

Börü yenə dururmu,yol göstərirmi türkə?

Yoxsa yolu itirib saldınız iĢi bərkə?

– Mətə xaqan,Ata xaqan,haqsınız. Ġçimizdə yaĢarsınız,sağsınız.

Ta unudaq deyə olub keçəni Ulu Tanrı əfv elədi bu dərdi.

Bilgə Xaqan haray saldın: – Titrə,dön!

O bir ucu bu köklərin günbəgün ġaxələnib beynimizdə göyərdi.

Bilən kimi hardan gəlir soyumuz, Birə yüz qat ucalıbdır boyumuz.

– Tanrımız göy,bayrağımız günəĢdir.

Cərgə-cərgə,sıra-sıra yanaĢ,dur.

Göy çadırın,al bayrağın eĢqinə!

Yurd-yuvanın,od-ocağın eĢqinə!

– Mətə Xaqan,Ata Xaqan gücümüzün söylə, sirri nədəydi?

– Onda ərlər alp ər idi,mədəydi.

Fıt deyildi,cır deyildi kiĢilər.

“Elxan” dönüb “xan” olanda kiçilər.

Elçin deyə çağırardıq ağsaqqalın adını, CırlaĢanlar tez itirər öz ağzının dadını.

– Nə düĢünüb görən sizə ad qoyan, Mətə qoyub adınızı? Et bəyan.

– Nə danıĢır sənin ağzın,ay oğul?

Heç olarmı tarixdən də pay,oğul?

96

Axı Sarqon,Salamansar,Assaraxaddon yazıları78 durur hələ.

Bizimkilər sorur hələ Ondan-bundan dönə-dönə: “Mata”,”mada” nə deməkdir?

Bəs “amaday”,”amatay” nə?

Oğlum,bəlkə unutmusan ağzındakı dilini sən?

Bəs nədəndir uzadırsan əlini sən, Yekə-yekə qoz yerinə moda-moda qoz deyirsən. Ġçi boĢu tullayırsan fıtdır deyə, Dolusuna mədə-mədə qoz deyirsən.

Kök adama “poppotadır” söyləyirsən,düz deyirsən.

Mətə,Mədə,Mada,Pota dopdoğmaca sözümüzdür. Ürəklə get ona tərəf,o söz bizim izimizdir.

Mənası da “güclü”,”sağlam”,”yekə”,”böyük” Dil yaddaĢı,el yaddaĢı.

Dilin,elin ol yaddaĢı, Nə bir tənti,nə bir döyük.

Bəli,bir vaxt moda idik,mədə idik, Oba-oba qəlpələnib olduq midik.

Turan yağı malı kimi, Yeddi oğlun dədəsindən qalan bircə xalı kimi Piltim-piltim,didik-didik.

Bəy olanda gönü qalın, Millət qalır ayaqyalın.

Oxu,AĢĢurbanipalın79 Yazıları durur hələ.

Mada – “böyük”,midi – “kiçik” Nədən belə kiçilmiĢik?

Taleyindən incik-incik Millət boyun burur hələ. Ġtiribdir Ulusunu, Azasını,Ullusunu80. Ətəkləyib onu-bunu Kimliyini sorur hələ.

78

Sarqon (e.ə.727–706),Salamansar (e.ə. –828),Assaraxaddon (e.ə.VII əsrin ortaları) Assur

çarları.

79

Aşşurbanipal (e.ə.669-630) Assur çarı.Qeyd: Assur “subari” mənĢəlidir.Qətiyyən sami dil qrupuna mənsub deyildir.Bax:İ.Aliyev. “Ġstoriya Midii”,Baku, – 1960,str.300,pr 4.Subarlar türkdilli sibir tayfalarının ulu babalarıdır.

80 Aza (e.ə.716) Manna çarı.Ullusunu (e.ə.719-716) Manna çarı Ġranzunun oğlu,Azanın qardaĢı.

97

Yolçu,azma yolda,izdə.

Səninləyik,axı biz də.

Mətə ruhu qəlbinizdə, Nəbzinizdə vurur hələ.

XX. ALP ƏR TONQA Ayrılıb gedirəm,yaĢarır gözüm, Ġlahi,sən mənə dözüm ver,dözüm.

Yorğun bir yolçuyam,yollar yoruram, Ürəyimdə istək,qəlbimdə həvəs.

Hərdən dağlar kimi ləngər vururam.

Dayanıb dururam,dərirəm nəfəs.

Mətədən o yana gedən yoldu bu, Gör neçə Ģaxədi,neçə qoldur bu.

Quzeyə,güneyə uzanır gedir.

Doğuya,batıya uzanıb gedir.

Keçir neçə cürə zamandan bu yol. Ġnam,əqidədən,imandan bu yol.

Dünyanın,zamanın iĢinə matam, Mən kiməm,nəçiyəm,de görüm,atam.

Bu nədir? Sinəmdə gəzdirirəm xaç, Ay Tanrı,sən özün öz sirrini aç.

Dualar edirəm Ġsaya qəlbən.

Kilsələr tikirəm öz əlimlə mən81.

Sonra da ZərdüĢti olub gedirəm, Hörmüzə əl açıb dua edirəm.

Gah da Tanrı deyib ulu göylərə, GünəĢ bayrağımı sancıram ora.

SitayiĢ edirəm parlaq Ģeylərə.

Nəğmələr qoĢuram ay,ulduzlara.

Bütpərəst oluram birdən,nədir bu?

Allah,bu nə yoldur,hara gedir bu?

Yaradan kiĢiyə ağacdan,daĢdan Gah böyük,gah kiçik heykəl yonuram.

Bütlərə əl açıb hər gün obaĢdan Ġmdad diləyirəm,aman umuram.

Yalvarıb-yaxarır,can-can deyirəm. Özümü bütlərə qurban deyirəm.

Müqəddəs sayılıb süslənirəm mən.

Naz-nemət içində bəslənirəm mən.

81

Zaqafqaziyanın digər xalqları kimi Azərbaycan türkləri də bizim eranın 4-cü əsrindən ərəb istilasınadək xristian idilər.

98

Ġl baĢa yetincə məclis qururlar, Məbudlar boynuma zəncir vururlar. Çəkirlər meydanın önünə tərəf Hamı iki cərgə,hamı iki səf.

Kahinlər yedəkdə aparır məni.

Qəfildən böyrümə dəyən nizənin Zərbindən torpağa sərilirəm mən, ġərafətə layiq görülürəm mən. Üstümdən birbəbir basıb keçirlər, Sonra Ģadlıq edib Ģərbət içirlər82.

Sonra öz yoluma davam edirəm. ġükürlər... iĢığa doğru gedirəm.

Bir ocaq baĢında isinirəm mən, Oda tapındıqca qızınıram mən.

Nurani,pirani bir qoca bu an Gözümə görünür,söyləyir: – oğlan, Yolun düz olmuĢ. Çox-çox qaranlıqlar keçib gəlmisən, Amma ki axırın al gündüz olmuĢ.

Dözməyib sevincdən bayılıram mən.

Sonra handan-hana ayılıram mən.

Görürəm Ulu Ruh tərpədir məni: – Yuxudan oyada bilmirəm səni.

Sən ki ayaq üstə mürgüləyirsən, Ayıq ol,bu yolda nə eləyirsən?

Bu yol gör neçə qat zamandan keçir.

YaxĢıdan adlayıb yamandan keçir, Səmaya inanıb oda tapınmaq, Qayaya,ağaca,ota tapınmaq, Qəzəbli göylərin gurultusundan, Çaxan ĢimĢəklərin parıltısından Titrəyib səksənmək,xəyala getmək, Ala buludların qaralmasından, YaĢıl yarpaqların saralmasından Ġbrət dərsi alıb mənaya yetmək, Ġnsanın dünyada ilk müəllimi, Anadan olandan ölənə kimi Ana təbiətə sitayiĢ etmək Ayrı bir mərhələ,ayrı zamandır.

Zamanın bir qatı gün kimi aydın, Bir qatı büsbütün qara dumandır.

82

Bütpərəstlik dövründə müqəddəs qurbanların verilməsinə iĢarə edilir.Bu gün də dilimizdə iĢlənən “ayağının altında ölüm” ifadəsi “qurban olum” mənasındadır.”Üzüm ayağının altına” ifadəsi də qədim ənənələrdən irəli gəlir.

99

Aydınlıq naminə dua et,oğlum, Zamanlar içindən keçib get,oğlum.

– Ulu Ruh,bəs hanı o öyülən ər?

O böyük Ģücaət,o böyük hünər?

Alp Ər Tonqa adlı o azman kiĢi Bir göstər hardadır o aslan kiĢi?

– Tələsmə,bir azca qabağa yeri, Özün görəcəksən,cahangirləri Necə müc eləyir zamana,oğlum.

EĢĢəklər arpadan yeyib anqırır, Atlar həsrət qalır samana,oğlum.

– Ulu Ruh,o Ģadlıq,o gülüĢ nədir?

– GülüĢ göz yaĢıyçın bir bəhanədir?

– Ulu Ruh,qədəhlər boĢalır,dolur.

– Qədəhdə Ģərab da,zəhər də olur.

– Qonaqlıq verən kim,qonaq kimdir bəs?

Bəs bu nə qaĢ-gözdür,nə him-cimdir bəs?

– Oğlum,nə bir tənti,nə də bir tələs.

Bax,Alp Ər Tonqanın sərkərdələri Yeyirlər,içirlər nə vaxtdan bəri. Ġrana arxayın olaraq onlar Turanın baĢına açır oyunlar.

Qonaqlıq verənlər ayıqdır amma.

Qurtaran Ģey deyil amma,müəmma.

Min ildir nəfsimiz bizim daĢ yarır.

O daĢ qəlpələnib min-min baĢ yarır.

– Ulu Ruh,büsbütün məclis qan oldu.

Qızardı hər tərəf,al-əlvan oldu.

Onlar qonaqları eyləyib əsir, Bir-bir Ģaqqalayır,doğrayıb kəsir83.

– Qarnı mənliyindən uca olan kəs Heç kimə xoĢbəxtlik gətirə bilməz.

Harda böyüklərin gözləri acdır, Orda xalq çörəyə,suya möhtacdır.

– O hansı ordudur,qalıbdır tacsız?

O kimdir,göz yaĢı tökür əlacsız?

– Elə Alp Ər Tonqa deyilən budur.

Nəfsinin ucundan sərkərdələri Qarnını payaya keçirib odur.

83

Turan hökmdarı Alp Ər Tonqa S.Ə.Firdovsinin “ġahnamə” əsərində Əfrasiyab adı ilə xatırlanır.Maduva (assur mənb),Madyəs (Herodot),Buqu xan (Quveyni),Buqu xan bin Piçiniq (Mərcani) adlı qəhrəmanın da Alp Ər Tonqa olduğu anlaĢılır.Bax: “Türkün qızıl kitabı”,səh.38.Digər mənbələr Madi adlı skif çarının sərkərdələrinin Kiaksar (e.ə.625-535) dövründə midiyalılar tərəfindən ziyafət zamanı qətl edildiklərini yazır.bax: İ.Əliyev.”İstoriya Midiya”,səh.226; Dyakonov.”Ġstoriya Midiya “,səh.291.

100

Alp Ər qəlp ər olub o gündən bəri.

Ağızlarda sözdür,dillərdə dastan.

Torpağı tapdanır,xalqı əzilir, Çıxara bilməyir yurdunu yasdan.

Hamıdan,hər kəsdən əli üzülür.

– Ulu Ruh,ürəyim üĢüyür daha, Nədən yazıqlaĢıb ellər atası?

BaĢçı yorulubdur,tövĢüyür daha, Kimə dəyəcəkdir bunun xətası?

– Millətə,millətə,millətə,oğlum.

Qarın otaranlar,baĢ girləyənlər Saldılar milləti zillətə,oğlum.

Batıdan doğuya qovuluruq biz, Doğudan batıya qovuluruq biz.

Sözlərim dəyməsin sənin Ģəstinə, Bəylər didiĢdikcə millət təklənir.

Nəfsinin ucundan türkün üstünə Barmaq silkələnir,yumruq Ģəklənir.

Belə yazıqlaĢıb Alp Ər Tonqalar Ahıl yaĢında Bir dağ baĢında Dərdindən oxuyub,göyə ün salar.

Budur,haman səsdir,dayan,qulaq ver.

Görək Alp ərənlər bizə nə deyir: – Uca dağlar,uca dağlar baĢında...

Nələr gördüm mən bu ahıl yaĢımda... Özgə gəzir torpağımda,daĢımda, Çiçəyim oy,çəmənim oy,çölüm oy!

Süsənim oy,sünbülüm oy,gülüm oy!

Löyünsüzlər,beyinsizllər üzündən, ÇeĢmələrim quruyubdur gözündən.

Qarsalanan,tüstülənən düzümdən Görən bir də düĢəcəkmi yolum,oy!

Sınan belim,oĢalanan qolum,oy!

Qalın bəylər,ağır ellər nə oldu? ġahbaz atlar,vuran əllər nə oldu?

Türkü deyən Ģirin dillər nə oldu?

Pörtələndi ağzımdakı dilim,oy! Çağırdıqca ulusum,oy,elim,oy!

Yazan kiĢi,yazdığını yazginən, Demirəm ki,növrağımı pozginən.

Ozan Dədə,o yazını yozginən.

101

Qurban olum,qabağında ölüm,oy! ġad bir xəbər söylə mənə,ulum,oy!

Bu fələyin bir qurulu yayı var, Zəmanənin əlləriylə dartılar.

Zərbəsindən dağlar baĢı kərtilər, Doğranaraq olar dilim-dilim,oy!

Günlərim,oy,aylarım,oy,ilim,oy!

– Ulu Ruh,məni bu kədər sındırır, Daha boğazımı qəhər yandırır.

– Odur,bax,əl edib çağırır bizi.

Gedək,özüdür var,Alp Ər Tonqadır.

– Çoxdan gözləyirdim,lap çoxdan sizi.

Görün ki,haçandır Alp Ər tənhadır.

Bilirdim,nə vaxtsa dönəcək zaman, Alp Ər ucaldıqca enəcəkdir Hum84.

Boylanıb tarixin qaranlığından Mənim görüĢümə gələcək oğlum.

Onda yaddaĢlara gün düĢəcəkdir.

Doğuya,batıya ün düĢəcəkdir.

Sakit Okeandan Atlantikədək Göyərib qol-qanad atdı türk-törək.

Yenə də bu dünya həmən-həməndir.

Bəzisi özündən qorxub qaçsa da, Əslindən,nəslindən uzaqlaĢsa da, Yenə türkəməndir,törəkəməndir85.

Sıxılma,əyilmə,boyuna qurban. Ġndi “suyu çəkir” söyləyirsiniz.

Dopdoğma,ĢipĢirin suyuna qurban.

O vədə bir sudan içən kiĢilər, Eyni bir körpüdən keçən kiĢilər Uyub özgələrə uĢaqlaĢdılar.

DalaĢıb,savaĢıb,uzaqlaĢdılar.

Birisi assurdan çörək istədi, O birisi farsdan xörək istədi.

Kimi “qaĢıq” deyib bağırdı bar-bar, Kimi “acam” deyib ağladı zar-zar.

84

Hum Alp Ər Tonqa dastanında adı çəkilən surətlərdən biri Hum Alp Ər Tonqanı əsir almaq istəmiĢ,lakin Alp Ər Tonqa onun əlindən çıxıb özünü suya atmıĢdır.Bax: “Türkün qızıl kitabı”,Bakı,1992,səh.43.

85 Türk sözünə “ə” artırmaqla “türkəmən”sözü əmələ gəlir.Azərbaycan türkləri arasında “çiy süd əmən” və s. kimi ifadələrin iĢlənməsi türkmən deyil,türkəmən variantının daha doğru olduğunu göstərir.

102

Assur dovğa verdi,fars sınıq yaba, Hərəsi bir yandan cumdular qaba.

Yalavac gəzdilər yadlar içində.

Ad da tapılmadı adlar içində.

Vaxtilə bir elin bəyi,qazısı Ġndi qucağında özgə tazısı Gah tərif söyləyir,gah çəkir tumar.

Sizə Alp Ər ata,bir sualım var: – Türkü məğlub edən nə oldu axı?

– Türkün tamahı.

Elə düĢünmə ki,ruham deyə mən Xəbərim olmayır yer üzərindən.

Gör nələr danıĢır Ģəhid ruhları.

Di gəl,özün dinlə onları barı.

Birisi deyir ki,döyüĢdən qabaq Qol çəkdik,amma ki verilmədi haqq.

Molla söyləmiĢkən: – Onlar çaldılar.

Qırxımız çıxınca maaĢ aldılar.

BaĢqa birisi də söyləyir,balam: “Komandir al-verə baxır,vəssalam”.

Dünyanı tutsa da yardım harayı, Bazarda satılır əsgərin payı.

Cəbhədə qızıĢıb adam alveri, Gah ölü satılır,gah da ki diri.

Müsibət bir iĢdir,əsir dəyiĢmək, “Canı yananların toruna düĢmək, Biri un qoyacaq,o biri urva: “Biznən ratsiyaya girib bir dığa”.

Laçından ġuĢaya yol umuĢdurur.

Hər bir əsir üçün pul umuĢdurur”.

– Bu müdhiĢ sözləri,ey ulu xaqan, Əsgər ataları eĢidən zaman Onların beynində qopmurmu tufan? Əsmirmi qəlbindən acı küləklər?

– Həmən o küləkdir üĢüdən bizi Baxıb görəndə ki,kim kimi təklər.

Millətin heyrətdən titrəyir dizi, Həris böyüklərin soyuq sözündən.

O zaman imisti yaĢlar tökülür xalqın gözündən.

Bunu kim bilməyir,kim bilməyir,kim?

O zaman mənim də sərkərdələrim Qarnı tox,gözü ac olub getdilər.

Bu boyda milləti zəlil etdilər.

103

Türkü Tur dağından86 endirdilər də.

Yanan ocaqları söndürdülər də.

Aldıq üstümüzə qaçqın adını.

Didərgin adını,köçkün adını.

Gah küskün,gah düĢkün dedilər bizə.

Tarixlə,kök ilə dursaq üz-üzə, Bilərik nə deyir qaravəllilər, Sizə naməlumlar,bizə bəllilər.

Xaltasız tazılar, Darğa,qazılar kimdir,nəçidir.

Hansı qarıĢqadır o Ģıllaq atan?

Bəs hansı nəhəngdir,hansı dəvədir dizləri batan?

Bu nə bilməcədir,nə möcüzədir?

O nə baltaçıdır,yoxdur baltası?

MeĢəni kol-kosdan təmizləyəmmir.

O nə hamamçıdır? – Ġtibdir tası, Adamı kir-pasdan təmizləyəmmir.

O kimdir,çəkisi bu qədər yüngül?

Milçəyə minməsə,çay keçə bilmir.

Kül sənin baĢına,Alp Ər,yan,tökül. Övladın bu çaydan su içə bilmir.

O kimdir? – Boğulur zaman içində.

Bu gündən sabaha gümanı yoxdur.

Kimin xəlbiridir saman içində, Bəs niyə içində samanı yoxdur?

Kimdir hamam tikən hamam içində?

Hamam yiyəsinin hamamı yoxdur.

NaĢılar ata ət,itə ot qoyub.

YaxĢı ad yerinə yaman ad qoyub.

Qırılıb qalsaq da öz içimizdən, ġortur atlarımız,dörd nala çapmır.

Tutur öz itimiz öz qıçımızdan, Di gəl,qısqadırıq,özgəni qapmır.

Nə atda atlıq var,nə itdə itlik.

Yada mülayimlik,doğmaya sərtlik canımızdadır.

Neçə əsr keçdi gör məndən sonra,..

Yüz kərə qanında çiməndən sonra Yada salındı ki,mərdlik,igidlik qanımızdadır.

86

Tədqiqatçılarımızın fikrincə,”K” cəm Ģəkilçisidir.Deməli,”türk” sözünün kökü “tur”-dur.Tur dağı “turkun dağı”mənasında iĢlənir.

104

Oğuz yuxusundan87 ayıldı həmən, Oldu dədə-baba yoluna suvar türk törəkəmən.

Bizə ad qoydular:köçəri,barbar.

Amma zaman-zaman getdi bu yolla Gah Mətə,gah Eftal88,gah da Atilla.

YaddaĢ iĢığında yeridi onlar, Səlcuqlar,oğuzlar,tatarlar,hunlar.

Bəli,haqq nazilər,üzülməz amma.

– Alp Ər,bəs nədədir görən müəmma?

– Oğlum,sadəlövhük,sadədilik biz.

Olduq bu səbəbdən çilik-çilik biz.

Dedik: – Ayrı qardaĢ – yad qonĢu kimi.

Axdı aramızda hey qan su kimi.

Hun dedi: – Mən – mənəm,nəçidir xəzər?

Xəzər söylədi ki,əsil ər,xas ər mənəm,a kiĢi.

Kim ər göyərdi ki,uzatma iĢi.

Kimin kim olmağı bilinmir hələ.

Məndən balacadır Ulubəy belə.

Mənsə haray saldım: – Suyu birsiniz.

Dayanın,boyu bir,soyu birsiniz.

EĢidən oldumu səsimi bəyəm?

Sak ər üz-gözünü turĢutdu bu dəm: – Bəs mən ögeyəm?

Sizə tanıtmasam öz yerinizi, Mən heç öz dədəmin oğlu deyiləm.

Bağırdım: – Qırmayın bir-birinizi.

Nə o əl saxladı,nə də bu,bala.

Minillik dövləti verdik zavala.

– Alp Ər,lap oxĢardır,oxĢardır nədən Sənin zəmanənlə mənim zəmanəm?

– Tanrı yaradıb ki,gecə-gündüzü Qəflət yuxusundan ayıltsın bizi. ÇeĢmələr birləĢib çay olursa su, Qohumluqdur bu.

Su qohumluğu. Çay davam etdirib bu qohumluğu Dərin dəryalara qovuĢub gedər.

BaĢından bəlalar sovuĢub gedər.

87

“Oğuz yuxusu” el içində “ağır yuxu” hesab olunur.Ġndi də dilimizdə belə bir ifadə vardır.”Oğuza getmisən,nədir?”Bu ifadə bəzən “Ulquza getmisən,nədir?” Ģəklində də deyilir.

88 Eftal – Ağ Hun hökmdarı.(V əsr).Bax: “Türkün qızıl kitabı”, səh.85.

105

Onlar bir-birindən üz döndərsə,vay!

Birlikdə güclüdür çeĢmə,dərya,çay.

OxĢardır deyirsən,göynəyir sinəm, Sənin zəmanənlə mənim zəmanəm.

Sızlayan qəlbimin sarı simidir, Türk qövmü özü də dərya kimidir.

Amma ona axan çayların çoxu Quruyur,quruyur,.. bundadır qorxu.

Qaçır türklüyündən türkün övladı, Güldürür özünə yalanı,yadı.

Azəri türküylə rastlaĢan zaman, “Arə,hayes,türkes?” deyərək haman Erməni zənn ilə qıyır gözünü.

O isə karlığa qoyur özünü.

Bu hələ az imiĢ,az imiĢ kimi Azərbaycanın da Ģair,alimi Çıxardıb dilini söyləyir: “Baxın, Mənim dilim hara,türk dili hara? “Ələ” “el” deyirlər,”yaxın”a “yakın”.

“El”ə “il”deyirlər,”qara”ya “kara”.

“Sərçə”yə “serçə”.

DüĢünün bircə, Görün ki,uzağıq bir-birimizdən”.

Daha nə gözləyək,a bala,sizdən?

Baxıb yan-yörəyə düĢünün bir az.

Tanrıya çox Ģükür,hələ varsınız.

Bir çay qurumaqla dərya qurumaz, Sizsə heyifsiniz,quruyarsınız.

Görmək istəyirdin Alp Ər Tonqanı, Sorurdun hamıdan o xaqan hanı?

Tacı baĢına yük, Taleyi dönük, Taxtı dala Ģələ,çırağı sönük, Yurdu xırman olub sovulan mənəm.

Turdan endirilib qovulan mənəm.

Subirlər su üstə arx ayırdılar, Kimərlər hər Ģeydən söz qayırdılar.

Kaslar,ulubəylər cəng çaldırdılar, Saklar bir-birinə əl qaldırdılar.

Yadlar gendən baxıb bunu gördülər, Turana hörümçək toru hördülər.

Qorumaq xətrinə varlı varını, Qaçdı darda qoyub öz diyarını.

Kasıb çay qoymadı varlığa baxıb. Özgələr Turanı yandırıb-yaxıb, 106

Türkə zaman-zaman it güddürdülər, Alaf yoldurdular,ot diddirdilər.

Bizim aramızdakı iki min yeddi yüz il, Balam,zarafat deyil.

Bir zamanın içində min zəmanə yerləĢir.

YaxĢısı da,pisi də zəncir kimi birləĢir.

O vədə haram çörək qarınları deĢirdi.

Qəsdən qardaĢ qardaĢa,dost dosta iliĢirdi.. Ġran-Turan Ģir kimi pəncələĢirdi hələ, Məni özümünkülər tuturdu min cür dilə89.

Deyirdilər: – Nə lazım sənət bizə,hərb bizə?

Gətirmirmi ayrılıq bayraq bizə,gerb bizə?

Harda görsələr bizi tanıyacaqlar axı.

Bacarmarıq axı biz hamıyla vuruĢmağı.

Dedim: – Kimin yurdu var,ora vətən deyirlər.

Bu səbəbdən torpağa ayıb örtən deyirlər.

Yurd naminə yağıdan alınmırsa heyfimiz, Yerə girək bir kərə,qoy örtülsün eybimiz.

Yaman Ģeydir yaman ad,boynumuza almayaq.

Qaçqınıq deyə-deyə, Köçkünük deyə-deyə bu qədər alçalmayaq.

Qaçqın gördüm,qıçı yox.Kim ola?

Kim ola,hər kim ola,o – mənəm.

Köçkün gördüm,köçü yox.Kim ola?

Kim ola,hər kim ola,o – mənəm.

Necə də oxĢamasın zəmanənə zəmanəm?

Yurddan qaçıb can Ģirin söyləyən kim, deyən kim?

Sonra canından bezib,yurd üçün Göynəyən kim? – O mənəm.

Necə də oxĢamasın zəmanənə zəmanəm? ġah arĢını dil kimin? – Mənimdir90.

Bəs bu bədbəxt el kimin? – Mənimdir.

Bu kəlpeysər,ĢeĢəbığ,arvadı girov kiĢi, Çəkisi dağdan ağır,özüsə qıqqov kiĢi, Ağzından danıĢanda tökülən alov kiĢi, Nəfəsi buzdan soyuq,ürəyi qırov kiĢi, Özgəyə yağlı plov,özünə tilov kiĢi 89

Alp Ər Tonqanın qardaĢı Alp Aruz onu ruhdan salmağa çalıĢmıĢ,hətta Ər Tonqanın əsir aldığı adamları gizlincə qaçırmağa müvəffəq olmuĢdur.Bax: “Türkün qızıl kitabı” Bakı,1992,səh.39400.

90 Son dövrlərdə bir sıra dövlət xadimləri “Bakıya bir maĢın erməni baĢı göndərmək” kimi yersiz sözlərlə xalqın baĢını qatırdılar.Xalqa isə vətəni müdafiə etmək lazım idi.DüĢməni zəif hesab etmək məğlubiyyətə aparır.

107

Kim ola? O – mənəm.

Necə də oxĢamasın zəmanənə zəmanəm?

Atasının məzarı sökülən, Yurd yerləri Ģumlanıb,sonra mala çəkilən, Üstünə övlad qanı tökülən Kim ola? O – mənəm.

Necə də oxĢamasın zəmanənə zəmanəm?

Vətəni Ģəhər-Ģəhər satıb banka pul qoyan91, Öz əliylə baĢına kül qoyan, DöyüĢdən qəsdən qaçıb,söz ilə döyüĢən kim?

Bilə-bilə ölünü diriyə dəyiĢən kim?

Dostu arxadan vurub,silahını satan kəs92, Dost məzarı baĢında durub fəryad eyləyib, Dünyadan dad eyləyib Və nitq icad eyləyib Milləti aldadan kəs Kim ola? O – mənəm.

Necə də oxĢamasın zəmanənə zəmanəm?

– Sənə türkün atası demiĢik,Alp Ər,hər an QorxmuĢuq,çəkinmiĢik biz ata qarğıĢından.

– Oğlum,bu qarğıĢ deyil,həqiqətdir,həqiqət.

QardaĢım Alp Aruzdan xəbərin yoxdur,fəqət Mən yadı əsir aldım,o qəsdən azad etdi.

DüĢmənimi Ģad etdi. Özgələri özünə güldürən qardaĢım,vay!

Qan ağlayan torpağım,məzarım,baĢ daĢım,vay! Əzizim,sini-sini, Doldur, ver sini-sini. Ġçim məni yandırır, Çölümsə özgəsini. Ġçirəm,sönəmmirəm Dünyanın kuzəsini. Əzizim,gedim dada.

Mən kimə gedim dada?

Elə özümdən oldu Özümə gələn qada.

Dilim yox,dinəmmirəm, Çağırmıram imdada.

Hər bahar gül olaydım, Gülə bülbül olaydım.

91

ġuĢa bankında 16 milyon pul olduğunu deyirlər.ġəhər iĢğal olunmuĢsa da,pulun kimin əlinə keçməsi barədə məlumat verilməmiĢdir.

92 Həmən ərəfədə avtomat silahın biri 150-200 min manata satılırdı.

108

O qədər oxuyaydım, Yanaydım,kül olaydım.

Geriyə dönəmmirəm, KaĢ bir də doğulaydım.

Atın qabağından əti alaydım, Ġtin qabağından otu alaydım, O otu,o əti səhv salanları Buraydım,bükəydim,yumaq edəydim.

Qarnı piyləndikcə alçalanların Qarnını gözünə yamaq edəydim.

RüĢvət yeddibaĢlı əjdahadır,var.

Ağzından od yağır üstünə haqqın.

O zaman div olub acgöz adamlar Ver deyə dayanır qəsdinə xalqın...

Nankorlar olaraq hər yerdə əlbir, Verir adamların əlinə xəlbir. Əvvəl göndərirlər su gətirməyə.

Sonra kirpiyiylə od götürməyə.

Qumdan sap düzəldə bilməyir axı DaĢdan ĢiĢə-ĢiĢə köynək geyənlər.

Qovduqca qəlbindən insan Allahı, Günbəgün çoxalır adamyeyənlər.

Tacir müĢtərini soyur,bəs etmir.

Hakim soyulanı söyür,bəs etmir.

Darğadır,milisdir,polisdir,nədir?

O da döyüləni döyür,bəs etmir.

Arada gəzənlər iblisdir,nədir?

Onlar da müftədən yeyir,bəs etmir.

Onda millət gedən yol haçalanır, Beyin keyləĢdikcə göz alacalanır.

Sağ – ölüm,sol – ölüm... hansı yaxĢıdır?

Olum da,ölüm də alın yazısı, Ġnsan naxĢıdır. ġükür birliyinə,ey naxıĢ yazan!

Amandır,yandırma məni bir daha. Çırmala qolunu,ey qəbirqazan, Bizi göyərməkçün ək bu torpağa.

Ayağı altını gözü görməyən Təpəgözdür,var.

O göz tökülməsə,tapdanar hökmən, Qalar ayaq altda yaxĢı adamlar.

Bilirəm hardadır divlərin canı, ġüĢə sınmayınca dala durmaram,

109

Axıb tökülsə də göyərçin qanı93, Millətin oxunu daĢa vurmaram. Ġndi də deyirsiz kadr,ya hər nə?

Bir də verilsəydi bu ömür mənə, Allahdan dilərdim o qıl körpünü.

Biryolluq alardım onda köpünü Qan sorub zəlitək ĢiĢən kəslərin.

Körpüdən yıxılıb düĢən kəslərin .

Bilərdim körpüdən keçə bilən kəs Kadrdır,o kəsə yoxdur bir əvəz.

Di gəl ki,nazirdir,filandır,nədir?

Namusu kreslo üzərindədir94. Çörəyi diz üstə olan rəhbərin Xalqı üzü üstə sürünər,yəqin Daha yırtılıbdır səbr köynəyim, Dəmir çarıqlarım yeyilib,oğlum.

Məmləkət dağılır,bəs mən neyləyim? Üç gümüĢ oxlumla üç qızıl oxlum Yuxusu ağırdır,yuxusu ağır.

Tandakı görmür ki,tünə od yağır.

Bir ruham,küsmüĢəm,könlümü alma, Özünü dağ-daĢa,çətinə salma.

Mənim torpağımı yağı basırsa, Özümdən törəyən quyu qazırsa Özümə,oğlum, Gərəkdir üz çəkəm üzümə,oğlum.

Daha nə sən sənsən,nə də mən mənəm.

Onunçün oxĢardır bu qədər,Ģəksiz, Sənin zəmanənlə mənim zəmanəm.

Di gəl,öpüm səni,halallaĢaq biz.

Yolunu gözləyir qırxıncı qapı, Tələsmə,daralma,darıxma,oğlum.

Belə yazılıbdır tale kitabı, Oxu sətir-sətir,karıxma,oğlum.

Yol özü aparıb gedəcək səni, Ruhlar qoruyacaq,güdəcək səni.

93

Bizim nağıllarımızda divin canı gizlənən ĢüĢədə göyərçin olur,nağıl qəhrəmanı həmən göyərçinin baĢını qoparıb üzən kimi div həlak olur.Sadəcə olaraq,babalarımız bizə baĢa salmaq istəyiblər ki,divi məhv edərlər.

94 Bu maraqlı ifadə böyük ədəbiyyatĢünas Y.Qarayevdən götürülmüĢdür.Bax: Y.Qarayev.”Əvvəl sözlər azadlığını itirir,sonra adamlar”.Ədəbiyyat qəzeti,13 avqust 1993, № 32(2883).

110

XXI. ULU RUH, KASƏR,ULUBƏY VƏ MƏN Ulu sözünə baxmayan Qalar ulaya-ulaya.

Pələng dönüb çaqqal olar Quyruq bulaya-bulaya. (ürək sözü)

Gedirəm,.. beynimdən ülkün daĢıtək Fikirlər asılıb,əyir baĢımı.

Sual çox,cavab yox,sıxılır ürək, Yenə çözələyim qan yaddaĢımı.

Alp Ərə hardanmıĢ “tonqa” ləqəbi?

“Tonqa” deyilməyin nəymiĢ səbəbi?

Bu qədim adətdir,kökü dərində. ġahlar,ağsaqqallar yer üzərində Tanrı kölgəsitək əziz tutulmuĢ95.

Təəssüf,çox Ģeylər tez unudulmuĢ.

Bir zaman bu millət xaqana,xana Gah “tonqa”,gah “tanhu”,”yabqu” deyərdi.

Bir izah et görüm,Ulu Ruh,mənə Bəs bu zələmələr hardan göyərdi?

Döndülər biryolluq böyüklərindən.

Onlar qol çırmadı,öz köklərindən Dartıb bu milləti qoparmaq üçün.

Tarixi heçliyə aparmaq üçün.

Alp Ərdən sonrakı boĢluğa bir bax, Sanki qaranlıqlar bizi udacaq. ġükür ki,beynimdə yanır bir iĢıq, ĠĢıq – düĢüncəyə,fikrə yaraĢıq.

Yadıma gəlir ki,kas ər adlanan, “k”-sı “x”-ya dönüb,xas ər adlanan, “a”-sı “ə”,”s”-sı “z”,xəzər adlanan, Qısası,”k”,”x”-sız azər adlanan, Biz ondan qaçdıqca goru odlanan Bir xalq var,adına kassit deyirlər, Çox vaxt kaspi deyə onu öyürlər96.

O xalq öz Ģahına deyərdi “yanzu”97.

Bir kökdən deyilmi “yanzu”yla ”tanhu”?

95

“Türkün qızıl kitabı”,səh.35,54. “t” Dərfərə görə cəm Ģəkilçisidir.”piy” isə yunan mənĢəli cəm Ģəkilçisidir.

97 Bax: İ.Əliyev. “Ġstoriya Midii, str.94, pr.1; str.164; Ġ.M.Dyakonov. ”Ġstoriya Midii”. L. ,1956, str.121-127.

96

111

“Ensi”adlanırdı Ģumerlərdə çar.

Axı,”Avesta”da “danhu” sözü var98.

Elam,Ulubəylər,Kutilər belə “Yanzu” söyləyirdi çarına hələ.

Kim idi Mannanın çarı,Ġranzu? Ər yanzu,Ər yanzu,Ģəksiz,Ər yanzu!

Bizə bəlli olan ilk kassit Ģahı QandaĢ adlanırdı99,bir düĢün axı, Türk oğlu,bu sözlər doğmadır sənə.

Yolu bir olana yoldaĢ deyirsən, Dini bir olana dindaĢ deyirsən, Qanı bir olana qandaĢ deyirsən.

Bəs sən nə bilmiĢdin,bunları bəs nə?

Bu sözlər nə qədər doğmadır sənə100.

Dönüb tarixinə baxsana,qardaĢ, Düysənə uc-uca qırılan bağı.

Bir vaxt kas ərlərin deyir ki,yaddaĢ “KaĢĢu”ymuĢ,”KiĢĢu”ymuĢ tayfa allahı.

“KaĢ” imiĢ,”KiĢ” imiĢ bu sözün kökü101.

Qalxıb biz-biz durur baĢımın tükü.

Elə buna görə müqəddəslərə, Tanrı təmsilçisi olan kəslərə “KiĢi” demiĢlər, Düz eləmiĢlər.

Hörmətlə baĢ əyib kiĢi adına.

Onlar KiĢ deyiblər öz paytaxtına102.

KiĢilik – qan-candan,ömürdən baha, Can – Ģirin deyəndən qaçar sadəcə.

KiĢilik uzanan yoldur Allaha, Sirli qapıları açar sadəcə.

Tarixlər Ģahiddir dünya alanlar Nəyi alsalar da,onu alammır.

Cürbəcür yerlərdə kim,kim olanlar, Hər kim olsalar da,kiĢi olammır.

98

Bax: İ.M.Dyakonov.Göstərilən əsəri,str.186-188.”Avesta”da bu söz “danhu” və ya “dahyu” Ģəklində yazılmıĢdır.

99 Bax: İ.Əliyev. Göstərilən əsəri,səh.125-126. B.,1960.

100 Qədim uyğurlar “kas” adlanırdı.Bax: Q.Qeybullayev.

“K etnoqenezu azerbaydjansev”.B.,1991,tom I,str.192.Təəssüf ki, Q.Qeybullayev burada kaspiləri qafqazdilli və etnik mənsubiyyət baxımından naməlum hesab edir,səh. 189-193.Çox Ģükür ki,o kaspilərin həm də türkdilli olduğunu qəsdiq edir, səh.345-347.

101 İ.Əliyev. Göstərilən əsəri,səh.80,pr.4.

102 Kassitlər Babilistanı iĢğal edərək,üçüncü babil sülaləsi adı ilə 576 il(e.ə.1740-1164) hakimiyyətdə olmuĢlar.qandaĢ (e.ə.1741-1726) bu sülalənin banisi hesab olunur.Bax:İ.Əliyev,səh.164-165; İ.M.Dyakonov,səh.120-134.Kiş və Ur kiş onların paytaxtı idi.

112

KiĢilik – insana ilahi qismət, Alına yazılan ən gözəl yazı.

Adam var,görübdür hər cürə nemət, Amma kiĢiliyə qalıb tamarzı.

Min illər boyunca uzanıb gedən, Kim bilir,axırı hayanda bitən Bu yolun torpağı,daĢı nə çəkib?

Gör neçə ildir.

Durum mərhəmətmi umum ömürdən?

Neynim ki,yol hələ yarı deyildir?

Neynim ki,bu yolun tozu sovrulub, Üstündən çox acı küləklər əsmiĢ.

Neynim ki,bu yolun üzü sıyrılıb.

KiĢi qabağını nakiĢi kəsmiĢ.

Neynim ki,gecədən doğulur səhər, Gündüzün övladı – qaranlıq gecə.

YanaĢı yeriyir xeyir ilə Ģər.

YaxĢılıq iĢıqdır,yamanlıq gecə.

O kimdir,üzündən sanki nur yağır, DuruĢu möhtəĢəm,yeriĢi – ağır?

Ulu Ruh söylədi: – Ulubəydir,bax.

Saqqalı – ağappaq,saçı – ağappaq.

Akkadlar beĢ min il bundan əzələ “Nullatum”,”lullatum” adıyla,Ģəksiz103, Onlara “subar”lar deyiblər hələ.

Gör hansı yollarda yeriyirik biz.

O vaxtkı xalqların bəzilərində Olan münasibət,qiymət – maraqlı.

Bəli,hürrilərin yazılarında “lullu”nun,”nullu”nun mənası – “dağlı”104.

“Lullahu”,”nullahu” deyəndə xetlər Nəzərdə tuturdu “döyüĢçü”,”əsgər”105.

Amma Urartuya “Lulu” – göz dağı, DüĢmənmiĢ,düĢmənmiĢ,yağıymıĢ,yağı106.

Onlara – “Lüllümə” demiĢ assurlar107.

Elə düĢünmə ki,daĢlar susurlar.

Qapqara,ağappaq,qızılı daĢlar...

DanıĢır sinəsi yazılı daĢlar.

103

Bax: İ.Aliyev.Göstərilən əsəri,səh.65-66; İ.M.Dyakonov. Göstərilən əsəri,səh.101.

Yenə orada 105 Yenə orada 106 Urartu mənbələrində “lulu” “yadelli”,”düĢmən” mənasında iĢlədilmiĢdir.Bax: İ.Əliyev.Göstərilən əsəri,səh.83; İ.M.Dyakonov.Göstərilən əsəri,səh.101.

107 İ.Əliyev. Yenə orada.

104

113

Amma unutma ki,hər daĢın üzü götürmür yazı.

Yadından çıxarma,kimin daĢı var, Demək tarixi var,daĢ yaddaĢı var.

Nəsə Ulubəyin daĢı ağarmıĢ.

Onunçün baĢına daĢlar yağırmıĢ.

Xetlər “əsgər” deyə ona lağ etmiĢ, Urartu həmiĢə ziddinə getmiĢ.

“Avam” adlandırıb onu hürrilər gülsə də Ģit-Ģit, Kimdir Ulubəylər? Söyləyim,eĢit.

– Fikri iĢıqlılar,sözü dürlülər.

Sak ərə,kim ərə,kas ərə qandaĢ.

Bu ulu dünyaya ulu vətəndaĢ.

Sümüyü subirdən,südü elamdan. Əsliylə,köküylə filan,filandan Ayrılan,seçilən ad yiyəsidir.

Ocaq yiyəsidir,od yiyəsidir.

Sonradan Mannalı adlanan o kəs Ulubəy deyildi,bəs kim idi,bəs?108 Bəzən söz o qədər çevrilir,dönür, Dopdoğma olsa da,ögey görünür.

Ulu “uluq” oldu,”bəyimiz” böyük109.

“Tur”dan “törək” yapdıq,”törək”dən “türük” 110.

Uruqlu,turuqlu olandan bəri, Gah kuti,gah da ki assur elləri Bizə həsəd çəkdi,qibtə eylədi.

Onlar da çarına “ulu” söylədi.

Bəli,adı kimi zəhmi ağırdı Kutinin Elulu adlanan çarı111.

Babildə Ululay deyə çağırdı Assurlar beĢinci Salamansarı112.

Ulubəy bəy idi,yaĢadı bəytək.

Gədələr görəndə çalındı neytək.

Ah çəkib üz tutdu qandaĢlarına, Süd-sümük daĢları,candaĢlarına: 108

Ulubəylər elam,hurri,kaslar,subirlərlə qohum idilər.Mannaların əcdadı ulubəylər olmuĢlar.Bax:İ.Əliyev.Göstərilən əsəri,səh.66-67,81,106, pr.7.,164-165; İb Dıyakonov.Göstərilən əsəri,səh 110-121.

109 Bu gün dilimizdə iĢlənən “böyük” sözü “bəy” sözündən əmələ gəlmiĢdir.”Uluq”sözündə olduğu kimi,”bəy” sözünə də “k” Ģəkilçisi əlavə edilmiĢdir.

110 Bax: “Türkün qızıl kitabı”,səh.25,Bakı,1992.

111 B.İ.Avdiyev.”Ġstoriya Drevneqo Vostoka”, str.379.

112 İ.M.Dyakonov.Göstərilən əsəri,səh.106,pqr.1.

114

– Südlə girən sümüklə çıxar, – dedi Ulubəy.

Adamı yoğunluğu yıxar, – dedi Ulubəy.

Qurd ağacı içindən oyar, – dedi.

Dərd insanı içindən yeyər, – dedi.

Haramzada bic olar, Bic axırda gic olar.

O bir olan Allaha “Dinqir” dedi Ulubəy113. Ġnsanın tacı baĢa “dınqır” dedi Ulubəy114.

BaĢı,baĢçını haqq bil,əyil, – dedi. Öyüləndə iĢinlə öyül, – dedi.

Sapı olsa özündən, Dad o balta üzündən! Özündən olanları Siləcək yer üzündən.

Görsən də,görməsən də Ulubəyin üzünü, Yolçu,yadında saxla iki kəlmə sözümü.

Kəsirəm demə,ağacın eĢidər, Quruyar,bar verməz.

Hamı dadan nübardan dadammazsan.

Satıram demə,malın eĢidər.

Bir düĢün.

Qulağına qurğuĢun.

Etibar yaxĢı Ģeydir,itirib tapammazsan.

Sökürəm demə,evin eĢidər, Soyuyar,rahatca yatammazsan.

Köçürəm demə,torpağın eĢidər, Səndən qaçar, O qədər uzaqlaĢar, Yüyürüb çatammazsan.

Yandırdı gözümü dəli bir qəhər, Toplayıb özümü onda birtəhər Söylədim: – Ulu Ruh,bu əmma nədir?

Bu bir həqiqətdir,ya əfsanədir?

Bəs nəyin xətrinə illərdən bəri Dünyanın bu qədər söz sahibləri Türkləri doğudan gəlmə sayırlar?

Neyçün qaranlıqda iz arayırlar?

113 114

Bax: İ.Əliyev. Göstərilən əsəri,səh.52.

Bax: Hal-hazırda ġəkidə “baĢ” və “dınqır” sözləri paralel iĢlənir.(Müəllif)

115

Ġki min beĢ yüz il keçibdir gərək Ġlkin Asiya Hun xaqanınadək115.

Heç ağla batırmı köçəri,barbar Bir xalq birdən-birə dövlət yaratsın?

Doğuda,batıda tutaraq qərar, Güneyə,quzeyə əlləri çatsın?

Tarix deyilən Ģey dibsiz bir quyu, Gör neçə min ildir enirik belə.

Necə hündür imiĢ babamın boyu, Əllərim boynuna çatmayır hələ.

Ceyhundan keçirəm,döyünür ürək, Seyhundan əyilib su içəm gərək.

Hun babam, Gun babam,adına qurban.

Adının ĢipĢirin dadına qurban. Ġndi də çaylağa çeylaq deyirik, Yaylaq əvəzinə yeylaq deyirik.

Sey116 deyə sevgiylə hey səsləyirik Ana Yeniseyi gör ki,haçandır.

Hun seyi,Hun çeyi əzizləyirik, Sular aydınlığa yollar açandır.

Subirlər suları oxĢayardılar, Dəcəlim117,Ģıltağım,kürüm deyərək.

Sular kənarında yaĢayardılar, Suya könül açıb,dərd söyləyərək. Ġlk dəfə sulara sataĢıb gözü, Baxıb,heyran qalıb özünə insan.

Bir ovuc su çırpıb üzünə insan, Onunçün bu qədər nurludur üzü.

Bir qədim məsəl var,çox deyilir,çox: – Bədbəxt o kəsdir ki,üzündə su yox.

– Ulu Ruh,günbəgün çoxalır,artır susuz adamlar.

YapıĢıb hərəni bir yana dartır quduz adamlar.

Görür yiyəsizdir,yoxdur həyanı Orta Asiyadan Ön Asiyanı Zorla aralayıb biri-birindən Subiri Dəclədən,Fəratdan silir.

115

Asiya Hun imperatorluğu (m.ö.IV əsr, m.s.48-ci il) nəzərdə tutulur.Ulubəylər isə e.ə.III minillikdə öz çarlıqlarını yaratmıĢdılar.

116 Sey “çay” və ya “çey” sözünün fonetik variantıdır.Yenisey Orta Asiya türklərinin fikrincə “Ana su” deməkdir.

117 Dəclə çayının adı “dəcəl” sözündəndir.Təbii ki,Ģıltaq çaylara “kür”,”qurcana” və s.adlar verən türkdilli xalqlar qəbiət vurğunu olduqlarından suları da oxĢamıĢdılar.

116

Rahat nəfəs alır çoxu dərindən.

Türkün yaddaĢını toz basmıĢ bilir, Sonra da söz açır Ģumer dilindən.

Ortaya çıxınca Ģumer dastanı, YaddaĢı oyanır,qaynayır qanı, Özbək dik atılır yerindən: – Əkə, Axı nəyə lazım yersiz mərəkə?

Dastanın adını bir deyin görək.

Deyirlər: – “GilqamıĢ”.Özbək gülərək, Deyir: – Demirdimmi bayaqdan sizə?

Barbarlıq damğası yapıĢmır bizə.

“QamıĢ” mənim sözüm,”gil” mənim sözüm.

Deyirlər: – Səhvimiz olubdur bizim.

“GilqamıĢ” kimi yox,dastanın adı “Bilqamus” Ģəklində oxunmalıydı.

Qazax Ģadlığından ovuĢdurur əl: – Bu qoca dünyanın əzəldən bəri Elmi dolaĢıqdır,alimi – dəcəl.

Qatıb qarıĢdırma,qardaĢ,dilləri, Naməlum dediyin dil mənimkidir 118.

Qırğız,türkmən deyir: – Burada nə var?

Səsinə səs verir qaqauz,tatar.

Azərbaycan türkü,qumuqlar belə gəldilər dilə.

Anadolu türkü,yakut,xakaslar Dedi bir ağızdan: – Burada nə var?

“GilqamıĢ” olmasın,”Bilqamus” olsun.

Amma aramızda ar,namus olsun.

“Bil” “bilmək” sözündən,”gil” elə gildir.

Di gəl,”qamıĢ” sözü “qamus” deyildir.

QamıĢ qələm ilə gil lövhələrdə Yazıb-pozmağımız hamıya məlum.

“Qamus” – hamı demək,elə bu yerdə SoruĢuram,deyin, nədir naməlum?

Bilmək istəsəniz: hamınız bilin.

Yiyəsi bizik o naməlum dilin. Özünüz dastana bir nəzər salın, Yeraltı dünyanın Tanrısı kimdir?

Nə məna daĢıyır bəs YereĢkiqal?119 Bizimçün alimlik gərək deyildir, Bir az loru desək,yeri eĢ gir,qal.

118

Böyük qazax Ģairi və tədqiqatçısı O.Süleymanov Ģumerləri subirlər hesab edir. Bax: O.Süleymanov. “Az i ya”, Alma-Ata,1982,səh.78.

119 Bax: “Bilqamıs dastanı” (Ön söz və tərcümə İ.Vəliyevindir).Bakı,1985,səh.100.

117

Kimdir Yer Tanrısı o dastanda bəs?

“Ellil”dir,yaxud da “Enlil”dir,ya yox?120 “El” – “yel” sözündəndir,”lil” “gil”dir,ya yox?

Adi bir deyimdir,”Yelgil”dir,ya yox?

“Anu”dur orada göyün Tanrısı121.

Kimin olmayıbdır,deyin,Tanrısı?

“Anu” sözündəndir “ana” sözü də, Göy də müqəddəsdir,ana özü də.

Bəs niyə dünyanın qədim xalqları Göyü ata sayıb,torpağı ana?

Atüstü olsa da,qayıdaq barı, BəĢər övladının ilk çağlarına.

O hansı dövr idi? – Ana Ģahlığı.

Tale bəxĢ etmiĢdi ona Ģahlığı.

Anaya bağlıydı ocaq da,od da, Adların içində ən uca ad da, Elə anaların öz adlarıydı.

Bir tavan altına sığıĢanların, Bir ocaq baĢına yığıĢanların Hamsı bir ananın övladlarıydı.122 Kas ərdə iĢlənən “kiĢi” sözütək, Subirdə iĢlənən “ana”sözüydü.

Hər Ģeydən müqəddəs anaydı,demək, Tanrı məqamında ana özüydü.

Burda cins məfhumu deyildir əsas, Alimi-biəməl,eĢit,qulaq as.

Ulubəylə “kasər”,bir də ki, “elər” Subirdən törəyib göyəribdirlər123.

Gör hələ onlardan neçə il qabaq Bir subir çarının adı “Kiki”ydi124.

Neçə il sonradan,taleyə bir bax, Hunların xaqanı Tanhu Çiçiydi125.

120

Bax: “Bilqamıs dastanı” (Ön söz və tərcümə İ.Vəliyevindir).Bakı,1985,səh.100.

Yenə orada.

122 Matriarxat və ya madərĢahlıq və yaxud da ana Ģahlığı adlanan dövrdə təsərrüfat həyatında ananın rolu əvəzsiz idi,ocağın baĢında ana dayanırdı,qohumluq ana xətti ilə müəyyən edilirdi.(Müəllif) Azərbaycan nağıllarında Ģahın Ģah qızından olan oğluna üstünlük verilməsi də belə qədim süjetlə əlaqədardır.

123 Ulubəylər,kassitlər,elamlar subirlərlə qohum tayfalar olmuĢlar.Bax: İ.Əliyev.Göstərilən əsəri, səh.164-165;İ.M.Dyakonov.Göstərilən əsəri,səh.110-111.

124 Kiki – subari çarı (e.ə.III minillik Subarilər (subirlər)).Yuxarı Babilistanda və Assuriyada məskun idilər.”Kiki” elamca,”qiqi” kassitcə “göy”,”səma” mənasında iĢlənmiĢdir.Bax: İ.Əliyev.

Göstərilən əsəri,səh.57,300; İ.M.Dyakonov. Göstərilən əsəri,pr.2,səh.121.

125 Tanhu Çiçi – ġimali Hun dövlətinin imperatoru ( I əsrin II yarısı) Bax: “Türkün qızıl kitabı”,səh.55-56.

121

118

Böyük tutulurdu göyə bərabər, Bəli,irsiyyətə çəkilən çəpər davamsız olur.

Ana südüylə də yaddaĢ doğulur.

Bu gün də anaya “ciyi” deyirik126. “Çiçi” söyləyirik,”cici” deyirik. Ġnsanın tanrısı,göyüdür ana.

Elə buna görə “ciyi”dir ana.

Ata Ģahlığına keçincə bəĢər, “KiĢi” adlandırdı göyləri kas ər.

Ahıl qadınlara lap körpəlikdən Bizlər “Böyük ciyi” deyirik nədən?127 Ciyilik,kiĢilik ən uca taxtdır.

O taxta aparıb çıxaran bu yol Keçir qıl körpüdən,ehtiyatlı ol, Bir azca büdrəyən yıxılacaqdır.

O yandan,bu yandan gəlir bu köklər, AnĢan,Tyan-ġandan gəlir bu köklər.

Telləri su içir Dəclədən,Kürdən, Hələ Ģaxələnib keçir Sibirdən.

Altayın belində qızıl kəmərdir, Krıma taledən gələn nəmərdir.

Sallanar,yuyunar Qara dənizdə, Xəzərdən adlayıb keçər bu köklər.

Seyhunu,Ceyhunu qucar bu köklər.

Baxar camalına ĠĢıqlı göldə128.

Hərlənib dolanır Sarı dənizdə, Sel kimi dərədən,yel kimi düzdən, ġığıyar,Ģütüyər,daĢar bu köklər.

Anadoludan da aĢar bu köklər.

Baltadan,dəhrədən yapıĢıb çoxu Kökləmək istəyər,kökləyə bilməz.

Mənimkidir deyə çarpıĢıb çoxu Təkləmək istəyər,təkləyə bilməz.

Ordan kəsiləndə burdan göyərər, Burdan kəsiləndə ordan göyərər.

Ulu Ruh çevrilib üzümə baxdı, Gözündə göylərin ĢimĢəyi çaxdı.

126

Hal-hazırda ġəkidə anaya “ciyi”,”çiçi” deyə müraciət edirlər.Görünür,bu,ana Ģahlığı dövründə qadına ocağın hamisi,baĢçısı kimi baxmaqdan irəli gəlmiĢdir.

127 Böyük Ciyi – yəni anaların anası.Çoxallahlılıqla bağlıdır.Ġnsanın baĢı üzərində dayanan göy daim onu himayə edir.Qadını göy qədər uca hesab edən babalarımız ocaq anası sayılan qadınlara “Böyük Ciyi”,yəni “Böyük Tanrı” demiĢlər.

128 ĠĢıqlı göl dedikdə Ġssık-kul gölü nəzərdə tutulur.Burada “issıq” sözü “iĢıq”,”kul” sözü isə “göl” sözünün fonetik variantıdır.AnĢan Elamın paytaxtı.(e.ə. III minillik) 119

Kövrələ-kövrələ dedi: – Tələsmə, Sinəmdə sözüm var,sözümü kəsmə.

Yerdən ötrü – göy pəncərə, Baxan baxır,yolçu,yeri.

Gecələr də göydən yerə ĠĢıq yağır,yolçu,yeri.

Batan deyil,haqdırsa səs.

Gedənlərə gələn – əvəz.

Günahkarmı yıxılan kəs?

Yıxan yıxır,yolçu,yeri.

Sınasa da tale bizi, Ġtirmədik yolu,izi.

Görmürsənmi GünəĢ özü Batıb-çıxır,yolçu,yeri.

Bizdən sizə axan sular, Gah bulanar,gah durular.

Darıxma,divan qurular, Əvvəl-axır,yolçu,yeri.

– Ulu Ruh,deyirlər,çiçəyin,gülün Ömrü yazla qıĢın arasındadır.

Bəs nədən bu ömür ay ilə ilin, Ölüm gözlə qaĢın arasındadır? Çox da ki sən tələskənsən deyirsən mənə...

Bir də gördün,göz sığanıb,bağlanıb çənə.

Odun yaran,ocaq çatan,qazan asan kim.

Su daĢıyan,qamıĢ kəsən,qəbir qazan kim.

Bir də gördün,dərzi gəlib əlində iynə Bir yaxasız köynək tikir əlüstü sənə EĢitmirsən sızıltını,fəryadı,ahı.

Yuyunursan qulağında yuyucu barmağı. Üz-gözündə təbəssüm var,gülüb gedirsən.

Qalanları,bəlkə,avam bilib gedirsən?

Oğul yanar,qız göynəyər baĢının üstə.

Adın qalsa,böyük Ģeydir daĢının üstə.

Birmi,beĢmi yer üzündə pozulan adlar?

Yarı yolda ĢimĢək vurub sınan qanadlar?

Bu addımı bir az sonra ataram desən, Dala qalsam,yeyin gedib çataram desən, Gec ola bilər.

Demirəm ki,ömrə güvən,ölümə əyil.

120

Ġnsan oğlu,getdiyin yer son mənzil deyil, Olsa-olsa,bu,adi bir köç ola bilər.

Olum deyib,ölümədək səfər edirsən, Ondan sonra yaddaĢlarda yollar gedirsən, Yol qurtarsa,var olanlar heç ola bilər.

XXII. BU GƏLƏN EL ƏRDİMİ?

Ulu Ruh,qabaqda yanır bir iĢıq, Bəlkə,ulu kökə yaxınlaĢmıĢıq?

– Gecələr körpüdür,gündüzə,Ģəksiz.

Keçmə düĢüncəsiz,keçmə ürəksiz.

Ruhlar duyuq düĢüb gəliĢimizdən, Ehtiyatlı olaq,çıxmayaq izdən.

Gedək o dost-doğma ocağa doğru.

– Ulu Ruh,bu fərqi görmək olarmı? ĠĢığın doğması,ögeyi varmı?

– Görmək çox az Ģeydir,bala,fikirləĢ, Kor deyə bilərmi çıxmayır GünəĢ?

O iĢıq beyində,qəlbdə yanmasa, Canına yayılıb dalğalanmasa, DüĢməsə üzünə nur Ģöləsindən, Yolun görünməsə gur Ģöləsindən, Gedib o iĢığa çatmaq olarmı?

Gündüz çimə-çimə nur dənizində, XoĢbəxtlik gəzdirib bət-bənizində, Gecə nur gölündə yatmaq olarmı?

Ocaq söylədiyin qucaq kimi Ģey. Ġsidən doğmadır,üĢüdən – ögey.

Nə qədər gur yansa ögey bir ocaq, Soyuq olacaq. Ġsinmək istəsən istisində sən, Oğlum,kor olarsan tüstüsündə sən.

Sağdan çağıran var,dinmə,amandır.

Soldan çağıran var,dinmə,amandır.

Arxadan əlini qoyub ağzına, Bir-bir bağıran var,o da hamandır.

SoruĢub hər Ģeyin varma məğzinə.

Hər sözü-söhbəti alma ağzına.

Biri quzu kimi mələyəcəkdir, Biri boğaz tutub ləliyəcəkdir.

Qol açıb üstünə gələcək biri, Yaxına qoyma.

Hal-əhval tutacaq dil açıb biri, Sözünə uyma.

121

Birisi gəlirəm,dayan deyəcək, Dayanma,yeri.

BaĢqası “ol mənə həyan” deyəcək, Boylanma,yeri.

Kələk gələcəklər onlar bizlərə, Bənzədib özünü doğma kəslərə.

Yolu kəsəcəklər,sus,yeri,balam.

Səni çaĢdırmasın xoĢ gəldin,salam.

Olmaya,hər kəsə salam verərsən, Versən,özünü də yolsuz görərsən.

– Ulu Ruh,o kimdir,gözləri gülür?

Gülür,gülüĢündən güllər tökülür.

– El ərdir,el ər.

Elinə,gününə xoĢbəxtlik dilər.

– Salamun əleyküm.

– Əleyküm salam.

XoĢ gəldin,Ulu Ruh,xoĢ gəldin,balam.

Ruhuma yağ kimi yayılır səsin, Ġsti təbəssümün,ilıq nəfəsin.

Altı min ildir ki,yollar gəlirsən, Nə durur,nə yatır,nə dincəlirsən.

Yenə də gözündə sual var,balam?

– Məni düĢündürür Ellipi,Elam.

– “Pi”si də,”am”ı da – cəm Ģəkilçisi.

“El”dir birləĢdirən “elli”ylə bizi.

Eyni bir soydandır “el” ilə “elli”, Ürəyim atlanır,a Ģirin dilli.

Mənim də qəlbimi ovladı bir vaxt, Elimin ellisi,övladı bir vaxt, Bir qara telli. Üzünə demiĢəm: – Sinəmi oyum, Səni ürəyimin içinə qoyum, Ay incə belli.

Elin də bəllidir,ellin də bəlli.

“Pe” olsun,,”pi” olsun,ya “an”,ya da “am”, Eyni bir kökdəndir,”ellipi”,”elam”.

Min cür Ģəkilçini qoĢub bir ada, “Ellipi”,”Elimay”,”Elimayida”129 desələr də,bil.

Kök sağlam olarsa,quruyan deyil.

Gör hardan haraya kök atıb Elər, – 129

Ellipi və Elimayida tarixi mənbələrdə Elama qonĢu olan xırda çarlıqlar kimi təsvir edilir.Bax:İ.M.Dyakonov. Göstərilən əsəri,səh.281,pr.4.Məncə onlar eyni mənĢəli xalqların yaratdıqları ayrı-ayrı çarlıqlar idilər.

122

Tyan-ġanadək, Ta AnĢanadək.

Artıq göyərər, – Bu gələn kimdir,Elər?

– Qarımdır.

Arvadsız ər – yarımçıq, Qarım – mənim yarımdır.

Elarvad yaxın gəlib qucaqladı boynumu: – Görürsənmi,a bala,bu kiĢinin oynunu?

KiĢi,söz oynadırsan?

EĢqə düĢmüsən,nədir? Çox qaĢ-göz oynadırsan?

– Açıldı bəxtin üzü, Tanrı göyərtdi bizi.

Qanıram,ay ellər qızı, Ölürəm,ay ellər qızı.

Açılmısan yaz kimi, Havalandım saz kimi.

Toya gedən qız kimi Geyinmisən qırmızı.

Qanıram,ay ellər qızı, Bilirəm,ay ellər qızı.

Gün doğub dağlarıma, Bağçama,bağlarıma.

Cavanlıq çağlarıma Döznürəm,ay ellər qızı.

Gəlirəm,ay ellər qızı.

Mən belə bilməmiĢdim, GörüĢə gəlməmiĢdim. Çoxdandır gülməmiĢdim, Gülürəm,ay ellər qızı.

El ər ilə El qarı Döndülər mənə sarı: – Yolçu,yollar yorubsan, Yoldan nələr sorubsan?

Yollar sənə nə deyib, Məlul-müĢkül durubsan?

– Nədən Elər,Elana, Qızdırdı canım mənim.

Qaynadı qanım mənim 123

YetiĢəndə Elama?

– Min il bir göz qırpımı, Milyon il də anidir.

Qandakı həmiĢəlik, Candakı əyanidir.

– Sözdəki iĢıq bizə Bildim nə vaxtdan gəlir.

Sazdakı iĢıq bizə Ġlhamtək haqdan gəlir.

– YaddaĢdakı sədləri dələr səs.

Zamanlar arasına çəkilən sərhədləri AĢa-aĢa gələr səs. Ürəyinə iĢləyər,qara qanın qaynayar. Ġliyinə iĢləyər,sümüklərin oynayar.

Yeridikcə beyninə yaddaĢına gün düĢər.

Sızlayar,vücuduna ün düĢər. Çağlayar,hiss edərsən Canında yaz havası.

Belədir saz havası.

Bir havası – divani,bir havası manidir.

Dünyanın sevincidir,dünyanın tufanıdır.

Bir üzü toy Ģənliyi,bir üzü – yas havası, Belədir saz havası.

Oğlum,Ulu bəylərin qədim bir sözü vardır: “Hər kəsin öz havası”.

Get-gedə tutur səni,deyəsən,söz havası.

Elər,Ulubəy,Subir Südü bir,sümüyü bir, Söz qoĢub,tərif deyib Göyün iĢıqlarına.

Haqq aĢığı söyləyib Manna aĢıqlarına Sazı,sözü öyərdi.

Sazla söz havasına Ģaxələnib göyərdi.

Muğan turala – qandaĢ130 Madaylar – elimaya131.

Hun ərlər – hamıdan baĢ, Hökm etdilər dünyaya.

130

Bir sıra tədqiqatçılar maqları (Muğan etnotoponimi onların adını daĢıyır) Turan tayfaları hesab edirlər.A.T.E.Olmsted (ABġ),Raulinson qardaĢları (Ġngiltərə) bu fikrin tərəfdarıdırlar.Bax: İ.Əliyev.Göstərilən əsəri,pr. 8,səh.266-267.Əlavə olaraq bax: KaĢay H.Z.”Elamça türkçe dilakrabalığı”.Ankara,1937.

131 Elimaylar Midiyadan Ģimalda da yaĢayırdılar.Bax: Z.İyampolskiy.”O severnıx elamityanax”.Trudı Muzeya istorii Azerbaydjana,tom II,Baku,1957, s.200-210. İ.Əliyev. Göstərilən əsər,səh.106,pr.7.

124

Səlcuqlar sellər kimi132, Tufanlar yellər kimi. ġığıdıqca hər yana, Oğuzlar yaydan çıxan Ox kimi uçurdular ata-baba yurduna, Kasər – bugünkü azər, Sakər – yaqut,xakasər133.

Kimər – qıpçaq,kumanlar.

DəyiĢsə də,zamanlar, Qırğız,qazax,türkmən – bir. Özbək,tatar hökmən – bir.

Doğmadır macar,uyğur, Birinə gün çıxanda,o birinə Ay doğur.

Qısası,budur sözüm, Xəmir həmən,su həmən.

Bir adımız var bizim: Türkəmən,törəkəmən.

Bir vaxt bir-birimizə arxa idik,dayaqdıq, Birlik göyərtdi bizi,yoxsa quruyacaqdıq.

YaĢamağın bir ayrı sirri də var,ay oğul.

Bu sirri bilməyənlər tez quruyar,ay oğul: Dini,irqi,cinsi biz çıxarıb yadımızdan Mərdlik,ləyaqət umduq doğma övladımızdan.

Haqqın üzünə heç vaxt ağ olub,bozarmadıq.

Nahaqqı dəstəkləyib,axırda qızarmadıq.

Bizlərə zaman-zaman “haqqa dayaq” dedilər: Bu cür həyat tərzinə “türkə sayaq” dedilər.

Bu sirrin üçüncüsü “türkün sözü”dür elə.

Unutma,türkün sözü türkün özüdür elə.

Sözündən qaçan kiĢi, Olubdur haçan kiĢi?

Kim ki,qaçır sözündən, UzaqlaĢır özündən.

Sözündən yıxılan kəs, Əsla dikələ bilməz.

Türk sözün sayəsində qayalaĢıb,daĢlaĢıb.

YaĢlaĢdıqca gəncləĢib,gəncləĢdikcə yaĢlaĢıb.

Türkün dağı – Tur dağı,göylərə ən yaxın dağ, Türk oğlu,bənzərin dağ,arxan dağ,pənahın dağ: 132

Səlcuq sözü “sel” kökünə “cuq” Ģəkilçisi artırmaqla düzəldilmiĢdir.”Sel” kimi sürətli,”hər tərəfi basan” mənasındadır.

133 Sakalar Yakutiya Muxtar Respublikasında,Nenes milli vilayətində və Kamçatkada yaĢayırlar,sayı 382 mindir.Xakasların sayı 80 mindən çoxdur.Bax: Z.Şükürlü. “Qədim türk yazılı abidələrinin dili”,Bakı,1993,səh.7-8.

125

Dağa dayaq deyirlər,dağ göylərə dirəkdir.

Dağ yerin sinəsində dağa dönən ürəkdir. Ürəyim dağa döndü,həyat verdin mənə sən, Görüm səni,ay oğul,Tur dağına dönəsən.

Adın qalsın həyatda,əməlin,izin olsun.

Türkün sözü: “Borclunun ömrü lap uzun olsun.”

Ad qalan,iz qalandır. Ömür-filan yalandır.

Bilənlər bilir bunu,”Avesta” neçə qatdır134.

“Qat” sözü,”fəsil” sözü haçandan türkə yaddır?

“Turasani” sözü bəs, Türkdən xəbər söyləməz?135 “Hyauna”,”xionum”,”Axunavati” qatı136 Huna,Ağ Huna bağlı,ölməzdir türkün adı.

Assur Adadnerari Ģövqlə söz açar sənə Səfərlər etdiyindən türklərin ölkəsinə137.

Tikulti-Ninurtanın Elhuna verdiyi ad “Elxuniya” adıydı,yaddaĢını bir oyat138.

Hələ də sızıldayır,göynəyir qəlbim mənim.

Yağı bir yana qalsın,türk özü türkə qənim.

Puzur-ĠnĢuĢinaka – El ər çarına bax bir, Türkə hücum eləyir.

Hücuma məruz qalan “mu-Turran” adlı ölkə, Qıraq ölkəydi,bəlkə?139 Özünə,özgəsinə fərq qoymayanda insan Sınar yoğunluğundan.

Adı ləkəli bir Ģah, Gözü kölgəli bir Ģah. ġah deyil,dəyənəkdir.

Puzur-ĠnĢuĢinak da Boz ər hun su sünəkdir140.

134

Təkcə “Yasna” 22 qatdan ibarətdir.Bax:İ.M.Dyakonov.Göstərilən əsəri,səh.396.Burada “qat” sözü “fəsil”,”lay” mənasındadır.

135 Bir sıra tədqiqatçılar “Avesta”da iĢlənən “Turasani” sözünün türklərə aid olduğunu söyləyirlər.Bax: İ.M.Dyakonov.Göstərilən əsəri,səh.382.

136 İ.M.Dyakonov.Yenə orada.Burada “Hun” sözü,”A–q” hunlar haqqında qatlar,yəni fəsillər məfhumu aydın görünməkdədir.

137 Adadnerari I (e.ə.XIV əsr) Türklərin ölkəsini fəth etdiyini göstərir.Bax: İ.M.Dyakonov.

Göstərilən əsəri,səh.135,pr.1.

138 Tikulti-Ninurta (e.ə.XIII əsrin ortaları),Assur çarı.Bax:İ.M.Dyakonov.Göstərilən əsəri, səh.135,pr.1.

139 Puzur-ĠnĢuĢinak (e.ə.XIII əsr) – elam çarı.Bax:İ.M.Dyakonov.Göstərilən əsəri,səh.101.”MuTurran” türklərin ölkəsi deməkdir.

140 Puzur-ĠnĢuĢinak türk mənĢəli Ģəxs adıdır.Boz ər Hun su sünək,yəni hun soyundan olan ər deməkdir.

126

Türklərin adətidir – qanı qanla yumazlar.

Hər deyilən sözə də “türkün sözü” deməzlər.

Türk Adama ad qoyar.

Nəsil-nəsil od qoyar.

Bozardar illər boyu, Qızardar illər boyu.

Urmiyanın günbatan yanındakı yerlərə Ər Yanzu zamanında “Üçbinə” sözü hardan? “Üçbinə”si “UĢpina”141 olan bu boz ərlərə Keçmək müəssərdimi bu fonetik azardan?

Urmiyanın günçıxan tərəfi “ÜçdiĢ” imiĢ. “ÜçdiĢ”,”ÜiĢdiĢ”142 olmuĢ,bu necə gərdiĢ imiĢ Özünə özgə ərlər, Sözünə özgə ərlər Özgələrin içində itərlər,əriyərlər.

Assurlar “ManaĢ” deyib,Mannaya “ManaĢ”143,balam.

A mənim anaĢ144 balam.

Sözü yetim qalanın özü də yetim qalar.

Yetim qalan kimsəyə yiyə çıxan çoxalar.

O deyər: – Məndəndir bu.

Bu deyər – Məndəndir bu.

Bilinməz hansı qandan,ya hansı dindəndir bu.

Desələr: – Hamıdandır,nə bilək kimdəndir bu.

Ruhlar da üsyan eylər.

Dinlə,gör ki,nə deyir Elərlər,Ulubəylər: SarmaĢsa bir-birinə yollar sarmaĢıq kimi, Söz sənə yol göstərər sehirli iĢıq kimi.

Gedərsən dayanmadan yaddaĢ,söz iĢığında, Azmayacaqsan,inan,getsən öz iĢığında.

Kioksar145 – iki ox sar.

“Sar” isə bugünkü “çar”146.

141

Assur çarı V ġamĢi-Adadın yazılarında (e.ə.823–810) Urmiya gölünün qərb sahilində yerləĢən “UĢpina” adlı yaĢayıĢ məntəqəsinin adı çəkilir.Bax:İ.M.Dyakonov.Göstərilən əsəri,səh.164.

“UĢpina” sözünün “Üç binə” Ģəklində deĢifrovka edilməsi daha məqbuldur.

142 Manna dövlətinin Urmiyadan Ģərqdə yerləĢən ərazisi “UiĢdiĢ” adlanırdı.Bax:İ.M.Dyakonov.Göstərilən əsəri,səh.175.”UiĢdiĢ”in də “Üç diĢ” olduğu Ģübhəsizdir.

143 Assur çarı III Salamansarın (e.ə.850–823) e.ə. 828-ci ildə apardığı hərbi yürüĢlərini təsvir edən qara obeliskdə Manna “ManaĢ” adı ilə xatırlanmıĢdır.Bax:İ.M.Dyakonov.Gös.əsəri,səh.162.pr.5.

144 Bu gün də dilimizdə iĢlənən və əsasən saitlə bitən sözlərə artırılan “Ģ” samiti fonem deyildir,yəni qoĢulduğu sözlərin mənasını dəyiĢmir.Məs.:bala – balaĢ,qada – qadaĢ (ġəkidə “qardaĢ” sözü ilə paralel olaraq,eyni mənada həm “qada”,həm də “qadaĢ” sözü iĢlənməkdədir).Kas mənĢəli adlarda AbirattaĢ,KaraintaĢ,karaxardaĢ və s.-də iĢlənən “Ģ” Ģəkilçisi Midiya onomastikasında çox iĢlənir,Ġran mənĢəli deyildir.(Bax:İ.Əlyev.Göstərilən əsəri,s.97,pr.1)Bütün bunlar Azərbaycan dilinin necə qədim tarixi köklərə malik olduğunu göstərir.

145 Kioksar – Midiya çarı,(e.ə.624–585) “Ġki” sözü bu gün də “ki” Ģəklində tələffüz edilir.

146 “Sar” sözünün fars dilində “sər”,yəni baĢ mənasında iĢlənməsi də bunu sübut edir.”Çar” sözü “sar” sözündədir.

127

Kiara147 – iki ara, Gibaba148 – iki baba.

Elərin çarı Ata149 Bu yerdə düĢür yada.

Zaman da sipər deyil, Sərhəd də çəpər deyil.

Doğmalığa dünyada.

Oğlum,bura bax,bura!

Bizdən min illər sonra Midiyanın ilk çarı Ģan-Ģöhrətli Deyokdu150.

Deyok,Ģəksiz,Teyokdu.

Teyok – Tek ox151,tək oxdu.

Onunçün bu gün də siz “Təklənmək” əvəzinə “teylənmək” deyirsiniz.

Təkoxun torunları Ġkioxlu oldular,xatırla Kioksarı152 Üçoxlu olmaq üçün ikioxlu Kioksar SavaĢa verdi qərar. Ġran-Turan savaĢı adlandı həmən savaĢ, Türkə farsın adıyla yer-yerdən atıldı daĢ.

Ya Madi,ya Maduva,ya Madyəs,ya Buğu xan Adıyla bəlli olan Ulu Alp Ər Tonqadan153 Zaman intiqam aldı.

Yaman intiqam aldı.

Daha mən-mənəm deyən, Ağa mən-mənəm deyən Turan deyil,Ġrandı.

Ağamən dövləti də belə olub yarandı154.

Kambizin ölümünü eĢidən kimi Qamət155 147

Kiara Qizilbunda hakimi.Assur çarı III Tiqlatpalasarın(e.ə.745–727)zamanında yaĢamıĢdır.

Kibaba – Xarxar qalasının hakimi.Assur çarı II Sarqonun (e.ə.727–705) e.ə.715-ci ildə hücumu nəticəsində məğlub olmuĢdur.AĢĢurnazanax dövrü (e.ə.884–859).

149 Ata – ellipi çarı (e.ə. IX əsr).Bax:İ.M.Dyakonov.Göstərilən əsəri,səh.158.

150 Deyok – (e.ə.727–675) Midiyanın ilk çarı hesab olunur.

151 Ġndi də “tək” sözü “e” ilə “tek” kimi deyilir.

152 “Ok” sözünün “qəbilə” mənasında iĢləndiyini nəzərə alsaq,Midiyanın ilk çarı Deykun (Teyokun) Deyoksar olduğunu görərik.Deyoksar,yəni “bir qəbilənin çarı”.O da məlumdur ki,Azərbaycan Respublikası ərazisində tarixən mövcud olmuĢ Skif (Sak) çarlığı ilə Midiya arasında gedən müharibə Kioksar dövründə olmuĢdur.Manna çarlığına qələbə çalan Kioksar artıq “iki qəbilənin”çarı olmuĢdu,yəni “mada” və “manna” tayfalarının çarı idi.Sakalara qələbə çaldığı təqdirdə üç tayfanın çarı,yəni “Üçoksar” ola bilərdi.

153 Alp Ər Tonqanın həmin Ģəxsiyyət olduğunu Kioksar dövründə Sak çarının Mada olmasıdır.E.ə.625–585)-ci illərdə baĢ verən bu müharibə tarixə Ġran– Turan müharibəsi kimi düĢmüĢdür.

154 “Əhəməni” dövləti (e.ə. 550–331) nəzərdə tuturdu.

155 Qaumatın mənbələrdəki adlarından biri də “Komet”dir.Bax:İ.M.Dyakonov.Gös.əsəri, səh.424–427.

148

128

Tac qoydu cəld tərpənib,.. qopdu tufan,qiyamət, Qobri sordu Daradan156 Bu qədər ölən olub,dirildibmi Yaradan?

Kambizin qardaĢıydı Bardiya deyilən kəs, Bu sirri məndən özgə,ayrı bir kimsə bilməz.

Qorxurdu Kambiz ondan, Fərman vermiĢdi hələ: – “qalmasın bir iz ondan”157.

Bəs Bardiya adıyla indi olan hökmdar Kim ola? Maq Qamətmi?

Bizi nələr gözləyir? Maqlara itaətmi?158 Dara,Qobri birləĢib yıxdılar Maq Qaməti Bitib qurtaran deyil Bisütun hekayəti159.

Dirçəldi Ağamənlər onların naxıĢından.

Tarixin eniĢindən,zamanın yoxuĢundan Diyirlənib gəlir,bax,Qamətin kəsik baĢı.

Nə söyləyir o qafa,çat versə də yaddaĢı?

Deyir: ”Keçdiyin dərə,aĢdığın dağ – sənindir.

Dəniz – sənin,çay – sənin,saldığın bağ – sənindir.”

Uriokku,Karaokku160 nə mənə? Ġri oxlu,Qara oxlu desənə, Üçqayama,ey “UĢkaya” deyənlər, Üç xaqana “UĢkakkan” söyləyənlər “MaĢdakku” yox,biz BaĢdağlı deyərdik.

“Kitakku”ya – “Ġkitağlı” deyərdik.

Bəyoxlunu “Payukku” et,nə olsun?

Haqqı qoyub nahaqqa get,nə olsun?

DüĢünmə ki,söz dəyiĢir,dil dönür, “Payukku”da oxun ucu görünür.

Həmədanı161 xatırla,sal yadına.

156

Qobri və Dara Kambizin (527–522) sərkərdələri idilər.

Misirdə hərbi səfərdə olan Kambiz qardaĢı Bardiya hakimiyyəti ələ keçirə bilməsin deyə onun ölümünə fərman verir.Bax:İ.M.Dyakonov.Gös.əsəri,səh.424–427;İ.Əliyev.Gös.əsəri,səh.257– 313.

158 Maqların Turan tayfaları olduqlarını bir çox ĢərqĢünaslar,(o cümlədən amerikan alimi A.T.E.Olmsted),ingilis alimlərindən Raulinson qardaĢları təsdiq etmiĢlər.Qamətin Maq Qamət adı ilə təqdim edilməsi də onun etnik mənsubiyyəti ilə bağlı olmuĢdur.(Bax: İ.Əliyev.”Oçerki po Drevney Ġstorii Azerbaydjana”.Bakı,1956,səh.156.

159 Bisütun yazılarından məlum olur ki,Maq Qamətin qətlinə farslar heyfislənmirdilər.

Deməli,Dara Maq Qaməti qətl etməklə farsların hakimiyyətini bərpa etmiĢ olmuĢdu.Əhməni adı ilə tarixi ədəbiyyata daxil olmuĢ bu dövlət böyük bir imperiya idi və hakimiyyət farsların əlində olduğundan onlar “Ağa – mən” deyə öyünə bilərdilər.Bu səbəbdən poemada “Əhəməni” sözü “Ağamən” sözü ilə əvəz edilmiĢdir.Və heç Ģübhəsiz ki,hakimiyyət uğrunda mübarizə iki böyük tayfanın arasında – Ġran,Turan tayfaları arasında gedə bilərdi.E.ə.522-ci ildə baĢ vermiĢ bu hadisəyə e.ə.VII əsrdən baĢlanmıĢ Ġran-Turan müharibəsinin davamı kimi baxmaq lazımdır.

160 Midiyanın Azərbaycana aid ərazisindəki yer adları.

161 Midiyanın paytaxtı Yekbatan nəzərdə tutulur.

157

129

Gör ki,neçə rəng vurulub adına.

Həmədanda “mədan” – sakka qoz kimi.

Yekbatandan “batan” baxır göz kimi, Halmatanda “matan” yanar köz kimi162.

“Xanqmatana” sözündəki “xanq” nədir?

“Sanqbituya” Ģölə salan “sanq” nədir?163 Həmədanda “ə”dən sonra “nq” yox164.

Halmatanın “n”sı “l”-dır,”q”-sı yox165. “Çar” deməkdir “sanqi” sözü elərdə166.

Xəyalımdan nələr keçir bu yerdə?

Madayların paytaxtı Saqbituydu, ġan-Ģöhrəti çox-çox yaman göz oydu.

Sözdən qaçmaq müĢkül iĢdir,çətindir.

“Bitu” dönüb “matan” olub167.

“Matan” “vatan”,”vətən” olub.

Ona görə o vədədən Yoxdur sözə bənd deyirik.

Gör haçandan yurda Vətən, Paytaxta baĢ kənd deyirik.

Paytaxt nədir? – DüĢünən baĢ, Vuran ürək,nurlu yaddaĢ.

O yaddaĢın iĢığında ĠĢıqlanır ata yurdu.

Gah Yekbatan,gah Ġzirtu168.

162

Halmatan,Yekbatan,Həmədan eyni bir sözün müxtəlif fonetik variantıdır.”Mədan”,”matan”,”batan” sözləri də eyni bir sözdür.Sadəcə olaraq burada d//t və m//b əvəzlənmələri getmiĢdir.Bu da türk dilləri üçün xarakterikdir.(Müəllif) “Patin”,”batin” elam mənĢəlidir.”Vətən”,”vilayət” mənasındadır.(Bax:İ.Əliyev.Göstərilən əsəri,səh.96.)

163 Xanqmatana Midiyanın paytaxtı Yekbatanın assur mənbələrindəki qədim adıdır.(Bax: B.İ.Avdiyev.”Ġstoriya Drevneqo Vostoka”.M., – 1970,str.475.)Sanqbitu və ya Saqbitu da e.ə.IX əsrin 20-ci illərində Mannaya və Madaya hücum etmiĢ V ġəmiĢadadın xronikasında madayların paytaxt Ģəhəri kimi xatırlanır.(Bax: İ.Əliyev.Gös.əsəri,səh.173);”Xanq” və ya “sanq” tərkiblərinə gəldikdə deməliyik k,x//s əvəzlənməsi türk dillərinə xas olan (xaylantürk//saylantürk) fonetik hadisədir.”Sanki”,”sunqi”,”sunki” sözləri də elam mənĢəlidir,”çar”,”Ģah” mənasındadır.(Bax: İ.Əliyev.Gös.əsəri,səh.96,pr.11).Deməli,”Xanqmatana” “Ģah vətən”,yəni,”paytaxt” deməkdir.hazırki Ġstanbulun vaxtı ilə “Tsarqrad” – “çar Ģəhər” adlandığını xatırlayın: Türk dillərində titul bildirən “yabqu”,”danhu”,”tanhu”,”tonqa” və ya “tunqa” sözlərinin “sanqi” sözündən törədiyi göz qabağındadır.

164 “nq”-nın düĢməsi nəticəsində “hənqmatan” sözü – “həmədan” kimi tələffüz edilir.

165 “Halmatan” sözündə “l”-nı “n” ilə əvəz etsək,”hanmatan” formantı,”h”-nı “x” ilə əvəz etsək,”Xanmatan”,”xan”dan sonra “q” samitini bərpa etsək,”Xanqmatan” alınır.

166 Bax: Qeyd 163.”Elam” sözü “elər” Ģəklində verilir.

167 “Mat”,”Mata” Ģumercə “vətən,yer” deməkdir.(Bax:İ.Əliyev.Gös.əsəri,səh.92,pr.2) 168 Lökbatan sözü də “lök” və “batan”//”vətən” kimi izah edilməlidir,”leq vətəni” deməkdir.”Ġzirtu” sözünə gəldikdə isə,o da “iz” və “irtu” tərkiblərinə ayrılır.”Ġrtu” hürrilərdə “yaĢayıĢ yeri” mənasındadır.(Bax:İ.Əliyev.Gös.əsəri,səh.93)”Ġz” sözü isə ıs//is,yəni “iĢıq”,”od” sözlərinin fonetik variantıdır.”Ġzirtu” – “ĠĢıq yurdu”,”Od yurdu” deməkdir.

130

Hər ocağın öz közü var.

Yekbatanda “Vətən” sözü, Ġzirtuda “yurd” sözü var.

Yeri,oğlum,tarixdir bu, Gecəsi var,gündüzü var.

Hələ neçə əcdad ruhu Yollarına iĢıq tutar.

Müqəddəsdir yolçu adı, Yol halalın olsun sənin!

Deyir Elər,Elarvadı: – Yolun nurla dolsun sənin!

XXIII. ƏTƏYİ DAŞLILAR Ulu Ruh,Tanrının yoludur bu yol, Anamın açılmıĢ qoludur bu yol, Alıb qucağına aparır məni, Ata ocağına aparır məni.

Qac verib yüz yerə ayrılır hərdən, AnĢandan169,Krımdan,Altay,Xəzərdən Dolana-dolana yan alır mənə. ġükür Ulu Tanrı,çox Ģükür sənə!

Toxunur üzümə zamanın mehi, O da əsmək üçün min cür yol seçir.

Bəzən də heç nəyə gəlməyir heyfi, Dağları,daĢları yandırıb keçir.

Baxıram... bu bulaq quruyub çoxdan, Susuz bir yolçuyam,ürəyim biĢir.

Sakərin Kasərə atdığı oxdan Könlümün ĢüĢəsi qırılıb düĢür.

Titrəyir dizlərim,dayanıram mən, Durub dörd yanıma boylanıram mən.

Nə ins var,nə cins var,nə də səs-səmir.

Yığılır gözümə acı bir çimir.

O saat səksənib oyanıram mən.

Ulu Ruh soruĢur: – Nə gördün?DanıĢ!

Deyim həqiqətdir,yoxsa aldanıĢ.

– Yuxuda daĢ gördüm, Kiminsə əlindəydi.

Atdı... kiməsə dəydi, Qana bulaĢdı daĢ.

DaĢdan səda qopdu, 169

Elamın paytaxt Ģəhərlərindən biri.Ġranın cənub-qərbində,hazırki Xuzistan və Luristan vilayətlərinin ərazisini əhatə edirdi.

131

Nida qopdu: – KaĢ dilim olaydı,kaĢ!

Yuxuda daĢ gördüm, Sürüyüb saldılar yola.

Birisi gəlirdi,.. uçurdu az qala... Çatıb iliĢdi daĢa, Az qaldı ki,qapaĢa.

Söydü,tüpürdü.durdu: – Lənətə gələsən,daĢ!

DaĢdan səda qopdu, nida qopdu: – KaĢ dilim olaydı,kaĢ!

Yuxuda daĢ gördüm, Tərəzinin gözündəydi.

Bu nəydi?

Satıcı çoĢa-coĢa Deyirdi: – Bu daĢ haqqı!

DaĢdan səda qopdu, nida qopdu: – Boynuma yaxırlar haqqı,nahaqqı!

Yuxuda daĢ gördüm, DaĢın da gözündə yaĢ gördüm.

– Oğlum,daĢ insana arxa,dayaqdır, Ġnansan,tapınsan,daĢ özü haqdır.

Ulu ərənlərin170 and yeridir daĢ.

Haqqa,ədalətə bənd yeridir daĢ.

Qələmdir,dəftərdir,ürəyini yaz.

Arzunu həkk elə,diləyini yaz. Ġstəsən,körpü sal,daĢ üstə daĢ qoy.

Qoru öz daĢını,uğrunda baĢ qoy.

Tanrının yerdəki elçisidir daĢ.

Doğruluq,düzgünlük ölçüsüdür daĢ.

Muncuq et,boynundan as onu gəzdir, Bəd gözə yeriyən milə əvəzdir.

Amandır,daĢına xəyanət etmə, Kökünün,soyunun zidinə getmə.

Arxalan,həmiĢə güvən daĢına, Yoxsa ki,daĢ salar Tanrı baĢına.

170

“Ərən” sözü Ģumer mənbələrində “adam”,”adamlar” mənasında iĢlənmiĢdir. Bax: İ.Əliyev.

Gös.əsəri,səh.52.pr.1 132

Ġnsan əzəl gündən çiy süd əməndir171, Mənəmlik hər yerdə ölümə təndir.

– Ulu Ruh,yolumuz kəsilib,budur, Dayanıb durublar,əllərində daĢ!

Onların gözünü,yəqin,qan tutur.

– Ay oğul,qabağa cumma,bir yavaĢ. Əvvəlcə salam ver,sonra yol istə, Böyüyə baĢ əymək qaydadır bizdə.

Keçib irəliyə söylədim: – Salam!

– Salam kimə çatır,açıq de,balam?

– Tanrı salamının varmı niyəsi?

Alsın salamımı salam yiyəsi.

Açıldı Kasərin qırıĢı bu dəm: – XoĢ gəldin,a bala,olsun qəmin kəm.

Sakər gözlərini ağartdı ona: Yiyəmi çıxırsan mənim oğluma? Çoxdan kəsilibdir kökün,a yazıq, Üzündə su olsun,utan azacıq.

Kimər gömgöy olub porzaldı172 daha: – A quru qaxaclar,baxın Allaha!

Doğma övladımla görüĢüm bir az.

Maqər bozardı ki,sənə heç olmaz.

Sən çoxdan quruyub,itib-batmısan.

Heyif o saqqala,sən ağartmısan.

Elər acığından partladı artıq: – Oğul mənimkidir,sizdən qurtardıq.

O,buna toxundu,bu onu çəkdi.

Az qala araya qan düĢəcəkdi.

Bu,ona,o,buna qoğazlandı da, Hələ bəziləri boğazlandı da.

Baxdım Ulu Ruha,rəngim ağardı.

Gözündə göylərin qəzəbi vardı, Üzündə yerlərin əzabı vardı.

Sanki o – gördüyüm Ulu Ruh deyil, Sakit Okeandır tufandan qabaq.

Qalxdıqca,endikcə köksü,elə bil, Önünə nə çıxsa,alıb udacaq.

Birdən diz çökdü o,əl açıb göyə, “Dərdimi Tanrıya deyirəm” deyə: Ətəyi daĢlılar,baxın Allaha!

Tökün bu daĢları ətəyinizdən.

171

“Çiy süd əmən”ifadəsi qan yaddaĢı ilə nəsildən-nəslə ötürülən bir ifadə olub,ibtidai həyat tərzi ilə bağlıdır.(Müəllif) 172 “Porzalmaq” sözü ilə “bozarmaq” sözü arasında nə isə bir genetik əlaqə vardır.

133

Sizimi daĢlardan qoruyaq daha, Yoxsa qoruyaqmı daĢları sizdən?

O kimdir? Sən kimsən?.. Axı,a qandaĢ, Niyə çimirsiniz al qanınızda?

Sizin əlinizdən qan ağlayır daĢ, O qədər kök atıb kin canınızda.

Biriniz əlinən daĢ atırsınız, Biriniz dilinən daĢ atırsınız.

Bizi nəsil-nəsil salıb oynağa, Dırnağı üstündə oynadırsınız.

Bəsdir,bu milləti salmayın üzdən, UĢaq da anlayır daĢ hardan gəlir. Çoxusu atılır öz içimizdən, Tək-tükü fırlanıb dıĢardan gəlir.

DaĢlar dil açacaq gözündə yaĢlar, Onda qaranlıqlar söküləcəkdir.

Qopub qaya kimi bir gün o daĢlar, Sizin üstünüzə töküləcəkdir. ƏtəyidaĢlılar,baxın Allaha, Tökün bu daĢları ətəyinizdən!

Göydən baĢımıza daĢ yağır daha, Ġncik salmısınız onları bizdən.

Sükut,.. dərin sükut,.. ağır bir sükut,..

Ulu Ruh – qəzəbli ulu Tanrı kut...

Səmada ov gəzib,süzən ley kimi.

Kasər – həyəcanlı,Sakər – key kimi...

Elərin alnında muncuqlayıb tər, Pörtüb xəcalətdən Kimərlə Maqər – Ulubəy pərt olub,peĢman olubdur.

Ulu Ruh özünə sığıĢmır daha: – Bir görün,kim kimə düĢman olubdur!

Hayıf bu boy-buxun,hayıf bu saxa!

Bizim güvəncimiz Vətəndir,daĢdır.

DaĢ özü Vətəndə bir vətəndaĢdır. Əyil,səcdə elə Vətən daĢına, Ürəklə çırp onu yağı baĢına.

Sonra sinənə sıx,əzizlə,oxĢa, DaĢ da hali olsun məhəbbətindən.

Onun öz canında ögeylik yoxsa, 134

Qorxma,göyərəcək hərarətindən.

Ulu Ruh kövrəlir,titrəyir,durur...

Elə bil,hamını ildırım vurur.

SürüĢüb əllərdən yerə düĢür daĢ...

Kasərin gözündə gilələnir yaĢ.

Sakərin,Kimərin,Ulubəyin də Təəssüf oxunur göz bəbəyində.

Təəssüf oxunur,yenə təəssüf.

DolaĢıq zamana,günə təəssüf!

Sanki yuxudayam,ayılıram mən.

Bir əsər qalmayır gördüklərimdən.

Baxıram,.. nurani,pirani kəslər Bizi məhəbbətlə yanına səslər.

Dəli bir istəklə qollar açılır, Qollar açıldıqca yollar açılır.

Dəyir üzümüzə mehi sevincin, O qəhər,o kədər,o qəzəb,o kin Sanki yaz qarıdır,əriyib gedir.

Hamı öz yoluyla yeriyib gedir.

XXIV. TAMTAMA Allah tale yazır hərəyə bir cür...

Alın yazısı da hər bir millətin Bənzəmir,oxĢamır biri-birinə.

GörüĢ həsrətiylə qəlbin döyünür... Ürəyi oxĢayıb ovutmaq çətin Gedib çıxmayınca ocaq yerinə.

Ulu Ruh ilahi bir kölgə kimi Yeriyir,yol boyu izləyir məni.

Toz kimi dağılır yolumda daĢlar.

Sınsa da bu yolun çox-çox tilsimi, Hələ neçə tilsim gözləyir məni, Hələ ovulası gör neçə daĢ var!

Gedirəm... niyyətim,arzum qabaqda...

Bir gün yetəcəyəm mənzil baĢına.

O zaman dincimi alacağam mən. Ġsinə-isinə doğma ocaqda Nur salıb yurdumun qan yaddaĢına, Nur kimi qəlblərə dolacağam mən.

– Ulu Ruh,çay çıxdı qarĢımıza,bax!

135

Yəqin iĢlərimiz avand olacaq.

O da bizim kimi bir yolçudur,var.

Lillənər,sellənər,axar,durular.

Süzər damcı-damcı daĢ arasından, BirləĢə-birləĢə çay olar,gedər.

YetiĢsə mənzilə dərya,okean, ĠĢdir,yetiĢməsə,zay olar,gedər.

Baxıb sularında gördüm özümü, Ona salam verib tutdum üzümü.

Dedim: – Çay, Dərədən keçəndə niyə salırsan haray?

Dedi: – Canım qızır,gizildəyirəm.

Dedim: – Qayalara çarpanda necə?

Dedi: – Sızım-sızım sızıldayıram.

Dedim: – Düzənlikdə çıxmayır səsin.

Dedi: – Hayıf deyil düz yol,doğru yol?

Ruhu inciməyir orda bir kəsin.

Dedim: – Son mənzilin dərya deyil bəs?

Dedi: – Yarı yolda qalmasın heç kəs.

Dedim: – Arzuların gəlir xoĢuma. Çay,sənin sağ əlin mənim baĢıma. Çay ilə söhbətim yetincə baĢa, ġəfəqlər yayıldı,sanki,dağ-daĢa.

Ulu Ruh söylədi: – Çatdıq Maqərə.

Maqərin ilk evi bu daĢ mağara Çoxdandır gözləyir bizi,gəl görək.

Az qala yerindən çıxacaq ürək.

Salıb heyrətlərə marağa məni Çəkir qucağına mağara məni.

Hər daĢı – bir qaya parçası boyda, Ġlahi güc varmıĢ o vaxtkı soyda.

Qaldırıb divara qoyub o daĢı.

Heyif ki,tənhalıq,soyuqluq,zaman Yeyib öz içindən,oyub o daĢı.

Bu görüĢ onu da salıb heyrətə, Ağzını açaraq baxır adama.

Sevincdən tavanı ağlayır,nədir?

Nəhəng daĢ sütunlar gəlib riqqətə Kövrəlir gözündən yaĢ dama-dama.

Bilmirəm,yuxudur,ya əfsanədir. Çox Ģükür Tanrıya,yetiĢdim kama.

Bu – mənəm,qırx yaĢlı zəif bir çocuq, Salamun əleyküm,Qoca Tamtama!

136

Ayağın altında gəlib durmuĢuq.

BaĢımız üstündə apaydın səma.

Toxunub daĢına zamanın əli, Orası qopuqdur,burası uçuq.

Necə möhtəĢəmmiĢ onun əvvəli...

Sürtər ürəyini qırx yaĢlı çocuq Məlhəmtək daĢının yaralarına.

Bu daĢa,divara hopan nəfəslər, Nəğmələr,laylalar,ağılar,səslər Yayılar dünyanın haralarına?

Babamız uyuyub bu daĢ beĢikdə, Ulu nənəmiz də durub keĢikdə.

Taxçası,boxçası,dilovu budur.

Təknəsi,tabağı,oxlovu budur.

Vallah,möcüzədir bu daĢ çapacaq.

Ağzından qan daman Ģanlı bir silah Elə bil por tutub,qan ağlayır,bax! Ġynələr,düymələr yiyəsiz qalıb, Bu nə dəstəkdir ki,tiyəsiz qalıb.

O kimdir saqqalı,saçı yun kimi?

Sanki Ģəfəq salır üzü gün kimi.

O qoca qolunu açıb – gəl, – dedi.

Yorğun bir yolçusan,gəl,dincəl, – dedi.

Ağrın – ürəyimə,dərdin – canıma... ġəfəqlər saçıldı dörd bir yanıma.

Açıldı tilsimlər,qırıldı düyün...

Qol açıb sarmaĢdıq,olduq qol-boyun.

Axdı gözümüzdən yaĢ ulduz-ulduz.

Oyuldu yüz yerdən daĢ ulduz-ulduz.

Hər ulduz yerindən bir gül açıldı, Biri qırmızıydı,biri yaĢıldı.

Bu yollarda ha yürüdüm,ha vardım...

Yolu olan kimsələrin nə dərdi? Öz kökümü göz yaĢımla suvardım, Bu ocağın qara daĢı göyərdi.* Bitən nəydi? – Vüsal gülü,çiçəyi, Çiçəklərin,güllərin ən göyçəyi.

Bilən bilsin,budur sözün gerçəyi Qara daĢın daĢ yaddaĢı göyərdi. *

Musa Yaqubun “Bu ocağın qara daĢı göyərməz” Ģeirinə iĢarədir.(müəllif)

137

Ulu babam,nə nalədi,ündü bu?

Nə tilsimdir,nə sehirdi indi bu.

Gözün aydın,sevinməli gündü bu, Gözümüzün axan yaĢı göyərdi.

Maqər babam dilə gəldi: – Ay oğul, Tanrı səni verib bizə pay,oğul.

Gələn gələr,gedən gedər,qaydadır.

Unudulan ocaq itər,qaydadır.

Ruhum qonub bu ocağın daĢına, Gündə yüz yol dolanmıĢam baĢına.

Selə,suya,yelə sinə gərmiĢəm.

Günə,aya,ilə sinə gərmiĢəm.

QoymamıĢam öləzisin,səngisin, Gedib-gələn nəfəs kimi təngisin. ÇiləmiĢəm ürəyimin yağını, YandırmıĢam Maqərin çırağını.

Maqər – mağara əri.

Bu dünya bir zamanlar buz bağlayandan bəri QoymamıĢam ki,sönsün ocaqdakı bu iĢıq.

Soyuğun üzü dönsün,gəlib keçəndən sonra Mağaradan çıxmıĢıq.

Bax,elə bu səbəbdən bizə Maqər deyiblər.

Mağara daĢlarını zaman-zaman öyüblər.

Tamah salıbsa,oğlum,kim mağara daĢına, Bəla gəlib baĢına.

Demə adi daĢdı bu, Dünyayla həmyaĢdı bu.

Sən qırx yaĢlı çocuqsan, Dünənki tumurcuqsan, Mənim qırx min yaĢım var173.

Qırx min ilin sevinci,dərdi,qəmi yüklənən DaĢım var,yaddaĢım var.

Heç qaldıra bilərmi dünənki uĢaq bunu?

Bizi lağa qoyarlar kimdən soruĢsaq bunu, Üstəlik məndən böyük gör neçə qardaĢım var.

Gedin,onlardan sorun.

Bu ocağın,bu qorun Ġstisində göyərmiĢ Marağa, Marağayla mağara 173

Tamtama mağarası Urmiya gölündən 20 km. ġimalda yerləĢir.Oradan neandertal adamın omba sümüyünün qalığı tapılmıĢdır.Tədqiqatçıların fikrincə orada yaĢayan neandertal adamın yaĢı 40-50 min ildir.

138

Yarpaqla yapraq kimi, Torpaqla topraq kimi174.

Eyni sözdür,səsləri dəyiĢib söz içində.

Eyni məna daĢıyır hamısı öz içində. Çox qarıĢdı söhbətə,neynəyək ki,baĢımız.

Yollarını gözləyir ortancıl qardaĢımız. Ġndi sizə yaxĢı yol,yaxĢılığa üz tutun.

Kölgəsi üstündədir Ulu Ruh Tanrı kutun.

XXV ANA ZAĞASI ĠĢiqtək Ģığıyıb zamanlar üstən, Keçirik Ģübhələr,gümanlar üstən.

Uçub qanadında ruhun,ilhamın Mənzilə yetməkdir yolçunun uğru.

Yaman tələsirik Maqər babamın Ortancıl qardaĢı Sakərə doğru.

Bu dəniz babamın dənizidirmi?

Ağappaq bənizi dan üzüdürmü?

O qədər doğmadır sahillə dəniz, Biri yamyaĢıldır,biri aybəniz.

Gecə də,gündüz də qucaqlaĢırlar, Bəzən kürləĢirlər,oynaqlaĢırlar.

Nə bu yardan doyub dala durandır, Nə o əldən qoyub tez yorulandır. Əzəldən sevməyi öyrənib insan Dənizlə sahildən,torpaqla sudan.

Bəlkə də baĢ-baĢa gəlir buludlar Sevərək sevilmək ehtiyacından.

Elə bu istəklə göyərir otlar, Meyvələr asılır bar ağacından.

Gecənin canına doluĢur odlar Göydə ulduzların izdivacından.

Yer ilə göy ilə bir yarandı eĢq, Yolçunu yollara çıxarandı eĢq.

Yolçudur ulduz da,GünəĢ də,Ay da, Yolçudur çeĢmə də,bulaq da,çay da.

Dünyada alıĢıb sönən nə varsa, Çevrilib dəyiĢən,dönən nə varsa, Ġnsanı içindən itələyən güc, Fikri,düĢüncəni itiləyən güc, 174

Dilçilikdə buna metateza deyilir.”Marağa” və “mağara” sözlərində səslərin sözdaxili dəyiĢmə prosesi baĢ vermiĢdir.

139

Sevgidir,sevgidir,sevgidir ancaq.

Onsuz ömür heçdir,həyat oyuncaq. Çaxdı ĢimĢək kimi səmada bir səs: – EĢq haqq sevgisidir,ona yox əvəz.

Dayanar,yeriməz zaman eĢqsiz, Qoruyun,insanlar,onu,amandır!

Hansı gün qalarsa insan eĢqsiz, O gün yer üzündə axır zamandır.

Göyə əl açırıq – sevgidəndir bu, Yerə əyilirik – sevgidəndir bu.

Göyü ata sayıb arxalanmıĢıq.

Yeri ana bilib,uca sanmıĢıq175.

Gündən nur almıĢıq,Aydan arılıq, Torpaqdan sədaqət,sudan duruluq.

Buluddan ağlamaq,çaydan çağlamaq.

Yarpaqdan xıĢıltı,yeldən pıçıltı, Düzlərdən geniĢlik,dağlardan mərdlik, DaĢdan dözümlülük,qayadan sərtlik, ġimĢəkdən parlamaq öyrənmiĢik biz.

Səma vəhdətindən,yer vəhdətindən, Göylərin,yerlərin məhəbbətindən Yaranıb insan.

Heç vaxt düĢməyəcək təravətindən Ġnsan heç zaman.

Durub gülümsədi Ulu Ruh yenə: – Ġlahi sevgiyə dünya nümunə.

Yazda al geyinir,bürünür yaĢıl, Nə geysə bu dünya,ona yaraĢır.

Payızda qızılı don geyib durur, Baxan dəli olur,görən vurulur.

QıĢda can köynəyi göz qamaĢdırır, Qəlbi təzələyir,ağlı çaĢdırır. Ġnsan yüz yaĢayar,doyammaz yenə, Ömründən-günündən Ģikayət eylər.

Gələndə mat qalar gözəlliyinə, Gedəndə dünyanı əmanət eylər. Ömür ötəridir,gün keçəridir, Bütün tilsimlərin eĢq açarıdır.

O eĢqin gücüylə Ģəksiz,Ģübhəsiz, Otuz doqquzuncu qapıdayıq biz.

– Ulu Ruh,havada gör necə meh var.

175

Türklər göyü kiĢi,yeri isə qadın hesab edirdilər.leysan yağıĢlarını yerlə göyün idivacı kimi qiymətləndirirdilər.

140

Mən bu sərinlikdə meh görməmiĢəm176.

Hər gül ləçəyində bir gilə Ģeh var, Vallah,belə Ģəffaf Ģeh görməmiĢəm.

– BaĢımız üstündə uçub gəziĢən Əcdad ruhlarının küləyidir meh.

Sevinc yaĢlarıdır gül üstə düĢən O gördüyün Ģeh.

Dünyada bu yerdən bakirə yer yox, Burda açılmayan sehir çox,sirr çox.

Sakərin ocağı,Qobustandı bu. Ən ulu,ən qədim bir dastandı bu. Ġlahi eĢq ilə yazılıb durur, DaĢların köksünə qazılıb durur.

Gör nə kiĢiymiĢlər ulu Sakərlər, Üzü ağ,sözü sağ,özü sağ ərlər.

– Ulu Ruh,Ģövqümdən titrəyirəm mən, Tökülür qəlbimin odu gözümdən.

Bu necə torpaqdır,bu necə daĢdır?

Bir dəfə baxmaqla gözüm qamaĢdı.

O daĢın ucundan gün doğur bizə, Altun Ģəfəqləri düĢür dənizə.

Yuyunuruq nurda,çimirik nurda.

– Onunçün Qorbustan177 deyiblər,oğlum, elə bu yurda.

Sənin gördüyün daĢ Gəmiqayadır.

– Bəs onun mənzili hansı dəryadır?

O böyük dəryanın adı zamandır.

Onun dalğasına daĢ dözər ancaq.

YeriĢi ağırdır,zəhmi yamandır, Qorbustan onunçün bir dayanacaq.

Dərir nəfəsini zaman bu yerdə, Oturub dincini alır,baxsana.

Gör necə ilhama gəlib Sakər də DaĢı qaval kimi çalır,baxsana178.

Yazan yazdığına salır meylini, Yazdıqca anlayır sözün sehrini.

176

Bu sətirlərin müəllifi hələ tələbə olarkən ilk dəfə (1971) Qobustanda olmuĢdur.Mən qayaların üstündə olarkən o küləyin sehrini sövqi-təbii duymuĢdum.Aprelin sonları idi.Bu sətirləri yazarkən (1993) heç vaxt yaddaĢımdan və canımdan çıxmayan o külək yenidən məni vurdu.Məni Qobustana apardığı üçün “Azərbaycan tarixi”ndən bizə dərs deyən müəllimim Tərlan Ağayevə (Xarici Dillər Ġnstitutu) ömrüm boyu minnətdaram.

177 Qorbustan GünəĢin çıxdığı yer deməkdir.Bax: M.Seyidov.”Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünərkən”,Bakı,1989,səh.424.

178 Mən xoĢbəxt adamam.Qaval daĢını öz əllərimlə çalmıĢam.O səs mənə çox Ģey demiĢdir.(Müəllif) 141

Çəkdikcə mat qalır çəkənin özü, Qəlbində tutduğu istəyi,sözü DaĢ üstə göyərir,törəyir,durur.

BaxıĢında Ģadlıq,üzündə qürur Sakər Ģax dayanır: – Çin oldu yuxum.

Bu – qaçan öküzdür,bu – uçan oxum.

Mənim yaratdığım gözgörədir,bax.

Qəlbimə,beynimə əkilən toxum Qolumdan törəyir,qoltörədir,bax179.

Yonuram,çapıram dağ boyda daĢı. Ġnsan düĢüncəsi,insan yaddaĢı DaĢda,torpaqda da ĢəkillənərmiĢ, Əks etmək beyinə,duymaq ürəyə, Törətmək qüdrəti qola düĢərmiĢ. Çəkirəm: – Bu – GünəĢ,bu – ulduz,bu – Ay. Bu – dəniz,bu – sahil,bu – gəmi,bu – çay.

Bu ovçu,əlində yemyekə bir daĢ, Tələsmə,baĢına salarsan,yavaĢ.

Bu – təkə,buynuzu burma-burmadır, Bu – ĢiĢdir,bu – kabab,bu – qovurmadır.

Ovçu,al,bu – kaman,bu da ki – nizə, ƏliboĢ qayıtma,ov gətir bizə.

Kəsib bud yerindən ver qandaĢına, Rəqs edək yığıĢıb ocaq baĢına.

Atılıb-düĢdükcə sevindiyimdən Sənin sağlığına oxuyuram mən.

Kabab – qanlı,igid – canlı, Hamıdan ovçu Ģanlı.

Ağac sənə paltar biçər Yarpağından yaĢıl-yaĢıl.

Ayağını otlar qucar, XıĢıldayar xıĢıl-xıĢıl.

Bir az yavaĢ,ovun qaçar, Yatır hələ mıĢıl-mıĢıl.

Bu ki,ceyran balasıdır. Öldüm,mənim özümü də Dağa-daĢa salasıdır.

179

Bu gün Avropa xalqlarının dillərində geniĢ yayılan “kultura”,”kültür” sözü də türk mənĢəlidir,”qol törə”,yəni “qoldan törəyən”,geniĢ mənada “beynin,qəlbin,qolun birgə fəaliyyətindən törəyən” mənasındadır.Ətraflı məlumat üçün bax:Y.Qarayev.”Yasəvilik və türk milli kültürünün tarixində onun yeri”.Mən bu dəyərli tədqiqatla 23 noyabr 1993-cü ildən tanıĢam.

142

O yandan bir ovçu gəlir, Deyən,Tanrı bəlasıdır.

Oxu mindirib kamana, Qalmasın dünya yamana.

Bir möcüzə törət,qolum, Qüdrətinə qurban olum.

Aha,tapdım,atılan ox, Nə az,nə çox, Bir balaca keçir yandan.

Pozulmaz yazılan yazı.

Sakər oğlu,Sakər qızı, Arxayın ol o ceyrandan.

Di sən də gəl,ovçu qardaĢ, Bir əyləĢək,quraq bardaĢ.

Mən – xətri xoĢ, Sən – əli boĢ.

Diqqətlə bax qoltörəmə.

Gəl insafa,gəl kərəmə.

DüĢünmə ki,görüb azdım, Belə yazdım daĢ üstünə.

Qoy dammasın nizəndən qan, Zaman-zaman Oğul,qız,qandaĢ üstünə.

Bizdən sonra gələnlər ay söyünsünlər.

DaĢımızla,baĢımızla öyünsünlər.

Amma qaban üzərinə gedəndə sən ġimĢək kimi alov saçsın oxun,nizən.

Nə yaxĢı ki,soyub ayı dərisini Kürk etmisən. Çaqqal,tülkü sürüsünü Qırb-çatıb tərk etmisən.

Bu Ģəklə bax,dayanmısan ərən kimi, Sən özünü görən kimi Yəqin mənə deyəcəksən: – ərk etmisən.

Bax,bu – sənsən,bu isə – ov,bu – bərədir.

Gördüklərin qoltörədir. Ərsin,iynə,təknə,oxlov – hamısını, Ocaq,keĢtan,taxça,dilov – hamısını BaĢ düĢünür,qol törədir.

Bizdən sonra min-min illər keçib gedib.

Qoltörəmi kültür edib Yad-yalanlar.

143

Balatımla çörək yapıb, Təndirimdən kösöv qapıb, Ocağımdan köz alanlar. Ġndi məndən tərəyənlər “kultura”dan dərs deyirlər, Görün kimlər kimə barbar,kimlər kimə tərs deyirlər.

Bu da – kültür dünyasından gələn oğlan!

Sən də Sakər baban kimi sözü sağsan, Üzü ağsan. Əyilməklə yoxdur aran,lap ĢamĢaxsan.

Amma səni gözləməkdən ağarıbdır Gözümüzün sapı bizim.

Qalmayıbdır canımızın tabı bizim.

Yorularaq qoca Sakər DaĢ yastığa söykənibdir.

Səbri yaman tükənibdir.

Ruhlar sənə çıraq tutub,iĢığına tuĢ gəlmisən.

XoĢ gəlmisən.

Böyük daĢım – boylanmaqdan boynu buruq.

KiçikdaĢım180. ĠncikdaĢım – könlü qırıq.

Yapsan,onu sən yaparsan, Ürəyinə yol taparsan.

Halay vurun,oyaq ruhlar!

Siz,ey haqqa dayaq ruhlar, Qaval daĢı elə çalın, Cingirdağım181 cingildəsin!

Yerə,göyə səda salın, Sak elləri Ģadlıq etsin, Sak igidlər yallı getsin, Qızlar ding-ding dingildəsin!

Nənələrin qulaqları cingildəsin...

Sak balamın suyu çəkib babasına, Ayaq basıb babasının obasına.

Göz dəyməsin,babasıtək saxası var, Anasının zağası var182.

Gəlib çatdıq,içəri keç.

Oğul gəlib dayanarmı qapıda heç?

180

Qobustandakı BöyükdaĢ və KiçikdaĢ dağlarına iĢarə.

Cingirdağ – Qobustandakı dağlardan biri.

182 Ġ.Əliyev haqlı olaraq zik-,zak- tərkibinin zaqa ilə bağlayır və hal-hazırda Azərbaycan dilində “zağa” sözünün “mağara”,”küyül” mənasında iĢləndiyini göstərir.Bax: İ.Əliyev.Gös.əsəri,səh.9293,pr.3.Beləliklə,Sakər “zağa adamı”,”zağa əri” kimi baĢa düĢülməlidir.Mağara və ya zağa ərlərinin soykökümüzdə durması bir daha sübut edir ki,buzlaĢma dövründə belə Azərbaycan məskun ərazi olmuĢdur.

181

144

Keçib gördüm öz-özümü bağlar içində, ġüĢə kimi par-par yanan daĢ,qranit tağlar içində.

Görən görsün,bilən bilsin,bəxtiyaram mən, ġükür sənə,Ulu Tanrı,hələ varam mən Ən iĢıqlı,ən bakirə çağlar içində.

Bu dünyada nə yaxĢı ki,üz ağlığı var, Üz ağlığı olan yerdə can sağlığı var, Əbədiyyət tapır insan sağlar içində.

Dağlar boyda dağlar yanır dağlar içində. Ətrafında nər kiĢilər dövrə vurublar, BardaĢ qurublar, Qayalara söylkənərək dinməz durublar.

Bir qoca var,oturubdur hamıdan baĢda, Tanrı bilir nə sinnidə,neçə min yaĢda.

BaĢ endirib ehtiramla,baĢladım sözə: – Sakər babam,salamlar var Maqərdən sizə.

Dikəldilər gözlərində həyəcan,maraq.

GörüĢdük də,öpüĢdük də qucaqlaĢaraq.

Hamı keçib öz yerində əyləĢdi yenə.

Sakər babam ağır-ağır üz tutdu mənə: – Bizə salam göndəribdir Maqər,sağ olsun!

Gətirənin baĢı uca, üzü ağ olsun!

Söylə,bəylər bəy yerində bəytək dururmu?

Layiqincə ad qazanıb,məclis qururmu?

Ağ ban evlər yerindəmi sakka qoz kimi?

Xanimanlar dağılıbdır,yoxsa toz kimi?

Ac qurd kimi gəmirdikcə qəlblərini kin, Qalın bəylər nazilibdir yoxsa,danıĢ,din.

– Sakər babam,bu dünyanın gədası çoxdur, Gədaların ədəbi yox,ədası çoxdur.

– Unutma ki,Qobustandır dayandığın yer, Suallara sidq ürəklə doğru cavab ver.

Qobustana bəs Qorbustan deyirlər nədən? Çünki bura layiq deyil hər gəlib-gedən. Ən müqəddəs ruhlar burda tutublar qərar, Hər birinin üzərində Tanrı əli var.

QarğıĢ,nifrin tuta bilməz bu yeri əsla183.

Bircə kərə toxunmaqla bircə təmasla Hər nə cürə düyün olsa,açar bu ruhlar, YaxĢıların baĢı üstə uçar bu ruhlar.

183

Xalqda ta qədimdən belə bir inam vardır,Qobustan hər bəladan uzaqdır.Ona görə də “Tanrım,bəlan varsa,Qobustana göndər” ifadəsi meydana gəlmiĢdir.bu ifadə Qobustana qarğıĢ məqsədi deyil,bəlanı uzaqlaĢdırmaq məqsədi güdür.

145

Göydən,yerdən bəla gəlsə,ondan yan keçər.

Onlar verən xeyir-dua Tanrıdan keçər.

Gədalığa qurĢanan bəy ürüyüb-artmaz, Sakər sözü hər deyəndə açıb-ağartmaz.

QayıdanbaĢ söyləyərsən,eĢitsin hamı.

Hansı evdə əyrilik var,sönəcək Ģamı.

Nəfsi iti,gözləri ac,iĢləri fəsad Olan kəsə qismət deyil düzlük,təmiz ad. Ġnsan oğlu paxıl olub saxlayarsa kin, Nəsl ağacı kökünəcən quruyar yəqin.

QandaĢına düĢmən kimi baxarsa qandaĢ, O ölkədə qalmayacaq yarılmayan baĢ. Öz yurdunda qərib kimi gəzərsə bir kəs, Yurdu ondan üz döndərər,geriyə dönməz.

Haram çörək qarın deĢər,gələr burundan.

Uzaq gəzin haramxorun torunlarından.

Elsiz qalar el-günüylə duruĢan kiĢi, Öz-özüylə çarpıĢaraq vuruĢan kiĢi.

Yetən minər palan qoyub,yedəklər hələ.

Gah muĢqurar,gah qıĢqırar,kötəklər hələ.

Bəla çəkər minilməyə öyrəĢən nəsil.

Böyüyü də,kiçiyi də olar bədəsil.

DəriĢsə də yerə-yurda qılçıqlar kimi, Ayaq altda qalacaqlar palçıqlar kimi. ġəhid ruhlar dedi bundan bir azca qabaq: – Qaradüzdə184 qara yellər yellədir tabaq.

Sakdan,Maqdan törəyənlər qızıĢıb yaman, Ġstəyiblər verməsinlər düĢmənə aman.

Sak atan top partlayıbdır Maqın baĢında, Maq atan top partlayıbdır sakın baĢında185.

Ar-namusu yediyindən lap qudurubmuĢ. Əsgərə bax,ayaqyalın,baĢı açıqdır, UĢağı ac,özü bikef,evi uçuqdur.

Nə görəndə baĢ endirən,nə də sayan var, Bədbəxt oğlu,bu millətə həyandı əsgər, Deyin görüm,bəs əsgərə harda həyan var? Əsgər payı satdırırsa komandir əgər, Qələbəyə hansı ümid,hansı güman var?

184

Horadiz etimoloji baxımdan “qara” və “düz” sözlərindən ibarətdir.1993-cü ilin payızında erməni ordusu Qaradüzü iĢğal etmiĢdir.”Horadiz” variantına fonetik dəyiĢmə kimi baxmaq lazımdır.

185 “Qarabağ münaqiĢəsi” adı altında gedən erməni-Azərbaycan müharibəsində xəyanət baĢ alıb gedirdi,hətta təyyarələr belə havaya qalxıb özümüzünküləri bombalayırdılar.

146

Bəs o kimdir xalqa saqqız çeynədir hələ,186 Qaysaqlayan yaraları göynədir belə?

Sizdən baĢqa bir kəs varmı bu göylər altda, Yarı xoĢbəxt,yarı bədbəxt olsun həyatda?

Nazirə bax, Bax,hazıra nazirə bax.

Ata – köçkün,ana – qaçqın, QardaĢ-bacı didərgindir.

Bəs vəsiqə yazan nazir özü kimdir? – Qaçqın oğlu! Sən ondakı gülüĢə bax!

Oturduğu stul – uca,özü – alçaq.

Guya bir yol gülümsəsə, Qaçqın ata öz dərdini unudacaq.

Gah yardımdan,gah köməkdən söz açır o, Ġntervyu verə-verə millət ilə üz açır o.

Guya millət satlıq malmıĢ, qablaĢdırır,yerləĢdirir.

Füzulini,Zəngilanı çadırlarda birləĢdirir. ĠriĢir də irsiz-irsiz.

Oğul – yerli,ata – yersiz.

Dağıl,dünya!

NağılsanmıĢ,nağıl,dünya!

Verir çadır sifariĢi gör kimə kim?

Bəlkə,tilsim eləyiblər sizə,tilsim?

Oğul odur,yurd yerinə külək olub əsə belə.

Yad ayağı qılınc kimi kəsə belə.

Oğul doğma atasına doğma yurdda qaçqın deməz. Ġtdən sünək canlı yoxdur, Namusu at,o da yeməz.

Kimin haqqı vardır buna Qaçqın desin öz xalqına?

Vəsiqə,ya bilet yazsın?

Köçkünlüyü təsdiq etsin,möhür bassın?

Buna görə Tanrı sizə qəzəb eylər, Bəla verər,əzab eylər.

Bir qabağa gəlsin görək,desin millət qəhrəmanı, Hansı pulla alıb axı tankı,topu,texnikanı?

Soğan kimi soymasaydı milləti o, Söylə,yığa bilərdimi bu varı,bu dövləti o?

Tanrısına göz yuman kəs, Gözsüz qalar,görə bilməz.

186

Mal-qara satıb saqqız almaq dövlət səviyyəsinə qaldırılmıĢdı.

147

Bunu demək – mənə çətin.

Ulu Ruhlu bir millətin Gününə bax,gününə bax!

Naləsinə,ününə bax!

Sən zamanın axarına,yönünə bax!

Səndən ötrü bir tamaĢa düzəltmiĢik, önünə bax!

XXVI RUHLARIN TAMAŞASI Bir də gördüm,meydandayam, Ġynə atsan,yerə düĢməz.

Yalvaran kim,yaxaran kim,..

Bir qarıĢ dil çıxaran kim,..

Bu səhnədən kim üĢütməz?

Qorxa-qorxa,əsə-əsə, Göz yaĢında üzə-üzə Gedib çatdım mikrofona.

Gördüm,orda bir kimsə var, BaĢ endirir hamı ona.

Biri deyir: – Kömək elə,aman,qardaĢ!

Halım olub yaman,qardaĢ!

O kəs deyir: – Kağız,qələm əlindəydi.

Bir səs nəydi?

Qıymamısan onu mənə.

Prezident deyiləm ki,nə istəsən,verəm sənə.

Biri deyir: – Boynum armud dumasından nazikdir,bax!

Deyirdin ki,ət olacaq.

Bir gör,necə üzülmüĢük, Səni görüb sıra ilə düzülmüĢük. Ət görəndə umsunuruq, Orda-burda sümsünürük.

Demirik ki,parça-parça,yemyekə ver, Heç olmasa,bir tikə ver.

O kəs deyir: – cəhənnəmə!

Millət elə bir Ģeydir ki,kökəldikcə olur səmə187.

Biri deyir: – Ziyalıyam, Utancağam,həyalıyam.

Seçkilərdə mən burada olmamıĢam, Nəsə,maaĢ almamıĢam.

O kəs deyir: – Basma dilə.

187

ġəki dialektində “səmə” tənbəl mənasında iĢlənir.

148

Yeri,məni təbliğ elə.

Bu millətin əti – məndə,südü – məndə.

Sən dediyin nədi? – məndə.

Biri deyir: – Qadan alım,alim qağa, Salma məni daĢa-dağa. Ətin varsa,alacağam ucuz,baha.

Qoyma mənim dükanımı bağlanmağa.

O kəs deyir: – Peyğəmbər də Məhəbbətlə söz açıbdır ticarətdən.

Tacir gərək çıxa bilə xəcalətdən.

Biri deyir: – Nə fərqi var?

Vətən üçün dar gündü,dar.

Kəsmə kömək əlini sən, O kəs deyir: – Yerisənə, Çox danıĢma,kirisənə.

Saqqalının tükü bitib yuxarıya.

Səni həsrət qoyacağam suxarıya.

Quzu kimi mələdəcəm, Yalvardacam,ləlidəcəm.

Biri deyir: – Ay baĢına dönüm sənin, Nə vaxt bizim tərəflərə düĢəcəkdir yönün sənin?

Millət acdır.

Gəl,bəlanı uzaqlaĢdır.

O kəs deyir: – Kəs səsini,qarayaxa!

Kimdir məndən qəlbi yuxa?

Ot sizindir,ət – özümün.

Töküldü suyu üzümün.

Biri deyir: – Vallah,səni adam bilib gəlmiĢik biz.

O kəs deyir: – Gedin,çoxdan ölmüĢük biz.

Elə bu yerdə, Qapandı pərdə.

Baxaraq üzümə söylədi Sakər: – Gördünmü o yerdə hökmrandır Ģər. ġərə əl açdıqca alçalır bəĢər.

Bəlkə,gördüklərin sənə tanıĢdır?

Hansını istəsən,çağır,danıĢdır.

– Buna Ulu Ruhdan icazə yoxdur, Yox,yox,o ruhların günahı çoxdur.

Yol boyu qarĢıma çıxan çox olub, Qanrılıb arxamca baxan çox olub.

Kəsiblər yolumu hələ çığ kimi.

149

Onlara gözümün quyruğuyla mən Dönüb baxmamıĢam,baxaydım nədən?

Canında Ģər ruhu gəzdirən bədən Üfunət qoxuyur bataqlıq kimi.

Yolçu salam versə yolsuza əgər, Qaranlıq çökər, Gözə qaranlıq.

Yolsuzluq gətirər bizə qaranlıq.

– Sənə halal olsun bu göy,bu yer,get.

Haqqa,ədalətə könlünü ver,get.

Böyük qardaĢımız Kasərə yetiĢ.

Axıra çıxmasa bu yol,bu gediĢ, Bil ki,Tamtamada yanan ocaqlar, Ana Zağadakı bu çilçıraqlar Sönər,öləziyər,qaralar,itər.

Bizi nəsil-nəsil bağlayan bağlar Bənd-bənd,buğum-buğum qırılar gedər.

Bu yolda nə tənti,nə az,nə də çaĢ, Ġrəli,irəli,Kasərə birbaĢ! ġeytanın,iblisin sözünə uyma, Kasər ocağını sönməyə qoyma.

Gözünə çox ocaq görünəcəkdir.

Hər tərəf alova bürünəcəkdir.

Axacaq üstünə lopası dil-dil. Üflə,sönsə əgər,sənin deyildir.

Sönməsə,yerisə üstünə odlar, Bil ki,həmin ocaq səninkidir,var.

Amma geri durma,durma,amandır.

Bu da bir sınıqdır,bir imtahandır. Üstündə Sakərin xeyir-duası,.. Üstəlik Ulu Ruh sənə həyandır.

Dəydikcə üzünə bahar havası, Güllər açılacaq odlar içində.

Harda gül açıldı,orda dayan,dur!

Onda görəcəksən kökünü,oğlum.

Mən də gözləyirəm o günü,oğlum, Sənin adın vardır adlar içində.

Böyük hərflərlə yazılıb durur.

XXVII NƏFƏS BUZU ƏRİDƏR Gedirəm hələ də adıma doğru, Ocağıma doğru,oduma doğru.

Bəs niyə havadan belə buz yağır, Donub,ĢüĢə kimi parlayır yol-iz?

150

Ey yolçu,Tanrını köməyə çağır, YetiĢək mənzildən mənzillərə biz. Ġqlimmi dəyiĢib,dünyamı dönüb?

Torpaqmı soyuyub,GünəĢmi sönüb?

Hanı Tamtamanın zövqü,səfası?

Hanı Qobustanın bahar havası?

Keçdiyim yolların gülü nə oldu?

Bu,nə çən-çisəkdir,bu necə yoldur?

Bəs niyə zamanın nəfəsi buzdur, Dəyincə donubdur daĢ da,qaya da? Ölüm bu yerlərdə yaman ucuzdur, Bəlkə,yol gedirəm mən bir röyada?

Ulu Ruh,agah et məni bu sirdən, Nə üçün yollarım buz tutdu birdən?

– Bir vaxt bahar idi hər tərəf,hər yan, Onda yer üzünə qıĢ gəlməmiĢdi188. Ġnsan xəbərsizdi Ģaxtadan,buzdan, BaĢına dolaĢıq iĢ gəlməmiĢdi.

Yastığı daĢ idi,döĢəyi – torpaq, Köynəyi ot idi,yorğanı – yarpaq.

DolaĢıb Quruçay bölgəsində o.

Uzanıb ağaclar kölgəsində o.

Səhərlər üzünə gün doğan zaman ġövq ilə çağlayıb damarında qan.

AxĢamlar gecənin qaranlığından ĠĢıq süzüldükcə yerə anbaan, Dünya gözlərində ĢeirləĢibdir, Özü də bilmədən ĢairləĢibdir.

Dağ görüb,boyunu qucmaq istəyib, Gül görüb,könlünü açmaq istəyib. Çay görüb,su kimi durulub insan, Ay görüb,hüsnünə vurulub insan.

Yanan ulduzlara baxmaq istəyib, Göylərin fövqünə qalxmaq istəyib. Ġlhamı o qədər güc gəlib ona, Dönüb ildırıma,çaxmaq istəyib.

Yerdəki,göydəki yar-yaraĢıqdan Ġçində ilahi köz göyəribdir.

Qəlbinə,beyninə düĢən iĢıqdan Dilinin ucunda söz göyəribdir.

188

Bir vaxt kainatda iqlim isti idi.Pitekantrop və sinantrop kimi,bizim əcdadımız Azıxantrop, yəni Kasər Quru çay vadisində,açıq düĢərgədə yaĢayırdı.100 min il bundan əvvəl böyük buzlaĢma dövrü baĢlandı.Kasər Azıx mağarasına köçməli oldu.Mənim də Azıxa xəyali səfərim bu vaxta düĢmüĢdü.Ona görə Qobustandan o tərəfə hər yer buzdur.

151

Nəsildən-nəsilə kök atıbdı söz, Oğla atasını tanıdıbdı söz. ġirin duyğuları oyadıbdı söz.

Damarda qanı da qaynadıbdı söz, Dünyanı yerindən oynadıbdı söz.

Adamlar seçilir bilirsən özün Əslinə,nəslinə,soyuna görə. ġütəyib altına girmə hər sözün, DanıĢsan,söz danıĢ boyuna görə.

Böyük söz deməzlər kiçik adamlar, Çünki böyük sözün böyük yükü var.

Böyük söz – mağara daĢından yekə, Altında qalarsan nəsilbənəsil.

Söz də var,adamın baĢından yekə, Gözə kölgə salar fəsilbəfəsil.

Köz gizlənib söz içində Könlümüzə salır iĢıq.

Nə yaxĢı ki,biz iĢığa tapınmıĢıq.

Kasər boylum, Kasər soylum, SoruĢsana Ulu Ruhdan, Bəs qoruyan nədir səni bu soyuqdan?

Gözdür, Sözdür, Yeri,yeri! Çoxdan bəri Doğma səsə, XoĢ nəfəsə Həsrət qalan köz üstünə.

Yollarına iĢıq salan söz üstünə.

Qoy onları göz üstünə. Öpüb oxĢa.

Sözümüz də, Gözümüz də sönər yoxsa.

Sağın,solun – buz örtüklü,qaĢ-qabaqlı.

DaĢlarımız – buz papaqlı.

Bir yaxın gəl, O buz heykəl Sənin donmuĢ anandır,bax!

Qorxma,qorxma,amandır,bax!

Balam, – deyib çağırdıqca, Donub səsi.

Vətən, – deyib bağırdıqca, Buz bağlayıb od nəfəsi.

152

Get,bağrına bas,qucaqla.

Yalvar-yaxar,sızla,ağla.

Sənin övlad nəfəsindən, Doğma,ilıq,xoĢ səsindən Açılacaq donu,oğlum.

Göyərt,göyərt onu,oğlum.

– Ana, – deyib diz çökərək, Gözlərimdən yaĢ tökərək Dilə gəldim: – Sən ey doğma Vətənində qərib anam!

Kim tilsimə salıb səni, Kim buza döndərib,anam? ĠtmiĢdimmi,batmıĢdımmı? ÖlmüĢdümmü,yatmıĢdımmı?

Kardım,kordum,ya nəydim mən?

Bu görüĢə gərək çoxdan gələydim mən.

Günahımdan keç,ay ana!

Bilsə idim edərdimmi bu günahı heç,ay ana?

Buz əridi,üzə çıxdı göy çəmən, O çəməndə bir anamdı,bir də – mən.

Silə-silə gözlərimin yaĢını, Sığalladı,tumarladı baĢımı.

Quca-quca yer üzünün ən müqəddəs kəsini, Dinləyirdim ürəyinin səsini: – Kül eləyib Zəngəzuru,Qafanı, Yadellilər qopartdılar tufanı.

Anaların buz tutubdur kəfəni, Aman balam,aman balam,can balam!

Damarımda daĢa dönüb qan,balam!

Korun-korun yandırdılar Gorusu, Hürmür iti,banlamayır xoruzu.

Harda qaldı bizim elin Novruzu?

Aman balam,bizə yazdan xəbər ver.

Qarabağdan,xan Arazdan xəbər ver.

Yellər əsib,xırmanlarım sovrulub, Ormanlarım al qanımla yoğrulub.

Səyyar ruhum qorğa kimi qovrulub, Ocaq sönüb,qaralıbdır daĢ,balam.

Quruyubdur gözümdəki yaĢ,balam.

153

Ağdam dönüb,nə viranə yurd olub!

Xudafərin ürəyimə dərd olub.

Neçə-neçə əcdad ruhu pərt olub, Aman balam,qarğıĢ tutar sizləri, Yad eləyin,Ģad eləyin bizləri.

Füzulinin ahı ərĢə ĢəkilmiĢ!

Gözəl ġuĢa kərpic-kərpic sökülmüĢ, ġüĢə kimi paralanıb tökülmüĢ, Aman balam,qırıq-qırıq yığ onu, BitiĢməkçün ürəyinə sıx onu.

DüĢünmə ki,”yollar bütün dumandır”,189 Deməzsənmi yol yolçudan umandır?

Yolsuz yolçu,yolçusuz yol yamandır, Aman balam,nə xoĢbəxtsən,yolun var.

Yolçulara ölüm yoxdur,olum var.

Buz ələnib kirpiyinə,qaĢına, Qurban olum gözlərinin yaĢına.

Od qoymusan ürəyimin baĢına, Yanıb-yanıb cızdaqlarım çıxıbdır, Ġllər boyu həsrət məni sıxıbdır.

– Aman anam! Yolum daĢdan keçibdir, Neçə ömür,neçə yaĢdan keçibdir.

Gah ürəkdən,gah yaddaĢdan keçibdir, Büdrəmədim döngələrdə,dönümdə, Əziz ruhlar iĢıq tutub önümdə.

Soyuqluğu yaxınları yad eylər, YadlaĢanlar özgələri Ģad eylər.

Oyaq ruhlar nalə çəkər,dad eylər, Bəlkə,yatmıĢ oğulları oyana, Oyanıban keĢiyində dayana.

Qayda budur,qıĢdan sonra yaz olur, Yaz olanda kef-damaqlar saz olur.

Yaman günün ömrü yaman az olur, Əridəcəm bu torpağın buzunu, Gül bitəcək onda yollar uzunu.

189

Ey ulu ġəhriyar,ey böyük ustad,önündə diz çökürəm.Sənin gördüyün dumanlı yolların dumanı bir gün çəkiləcək.O günə mən inanıram.

154

– Get,ay bala,sağ-salamat gələsən, Üzü gülər,ürəyi Ģad gələsən.

XXVIII AZIX MAĞARASI Yenə Ģaxta,sazaq,yenə boran,qar,..

Donub hər nə var.

Külək ac qurd kimi ulayıb keçir, Üzümü,gözümü yalayıb keçir.

Amma hər tərəfim oddu,ocaqdı, Dörd yandan üstümə alovlar axdı. Çəkib nəfəsimi içimə birdən, Dəli vulkan kimi püskürdüm həmən.

Ocaqlar kül olub havaya uçdu.

Ulu Ruh sevincək boynumu qucdu.

Bu dəm qabağımız dirəndi dağa, Dağ özü baĢladı buz bağlamağa.

Sanki buz qəfəsə salıblar bizi, Ġtirib tapmırıq daha yol-izi: Ah qopur sinəmdən,yaralı bir ah, Dəyincə nəfəsim yoxa çıxır dağ.

Yenə göy üzü – boz,yer üzü buzdur.

Gör neçə min ildir yol gəlirəm mən, Təbiət yenə də belə quduzdur.

Bir ins yox,bir cins yox,bir səs-səmir yox, Burda zaman donub,gün yox,ömür yox.

Dayandım,titrədim mən birdən-birə, Elə bil qaldırıb vurdular yerə.

Rəngim dönüb oldu ağappaq kağız.

Açıldı üstümə nə boyda ağız.

Gördüm iĢıq gəlir amma oyuqdan, Ġstədim soruĢam tez Ulu Ruhdan, Agah eləsin ki,bu necə iĢdir.

Qəfildən üstümə dağlar sürüĢdü.

Mən ki tək-tənhayam,Ulu Ruh hanı?

Canıma iĢlədi qıĢın boranı. Ürəyim üĢüdü,beynim buzladı, Ġçimdə,elə bil,neylər sızladı.

Göründü gözümə mehriban anam: – Qorxma,yanındayam,qorxma,həyanam.

Atam him elədi anama bu dəm: – Oğul mənimkisə,özüm bilirəm.

155

Od-alov parçası,qor balasıdır, Bu ki dədəsinin zor balasıdır.

Nənəm gülümsədi: – Gözünə qurban!

Yoluna,izinə,özünə qurban.

Bəlkə,ürəyinə Ģəkk gəlib? – dedi.

Buğda cütləmiĢəm,tək gəlib, – dedi.

Oyuqdan adlayıb içəri girdim. Əcaib-qəraib yuxular gördüm.

Qəhqəhə qarıĢıq səslər ucaldı: – Axır ki,özünü tələyə saldı.

Mən indi bilmiĢəm,arə,bu kimdir.

– Qaç,arə,bu Ģeytan,iblisdir,cindir.

Bu,Ģaxtada donmur, Bu,odda yanmır.

Basıb üstümüzdən keçir,dayanmır.

Ayağı altında ovuluruq biz.

Kül olub havaya sovruluruq biz.

– BirbaĢa iĢığa gedir,bir baxın.

Onu o iĢığa qoymayın yaxın.

Yoxsa göyərəcək,kök atacaqlar, Yanmağa baĢlasa sönən ocaqlar, Bizim iç üzümüz çıxacaq üzə.

Dünya hansı gözlə baxacaq bizə?

– Sirrin açılması ölümə təndir, Bizimki qaranlıq,zülmətdir,çəndir.

– O,yaxın gəldikcə ocaq gur yanır.

Gör necə güclənir,gurhagur yanır.

– Ehey,buznəfəsli hayeslər,bir vaxt, Dəysə nəfəsiniz donurdu torpaq.

Ağaclar quruyur,otlar yanırdı, Sular zəhərlənib buxarlanırdı.

Sizin ayağınız toxunan kimi, Cənnət cəhənnəmə çevrilmədimi?

Hanı o gücünüz,o qüdrətiniz?

Diliniz-filiniz,məharətiniz?

– Neynəyək,bunların gözündə qan yox, Tilsimlər qırılıb,bizlərdə can yox.

– Bizim ocaqları görmədinizmi?

Qaraldı nəfəsi toxunan kimi.

Necə ocaqdırsa bu od,bu ocaq, Onun nəfəsindən od alır ancaq.

– Arə,mən yanıram,adam ol bir az.

– ġon vordi190,hayesdə adamlıq olmaz.

190

ġon vordi – Ġt oğlu (ermənicə).

156

– Axpercan,çöllərdə qoyma leĢimi.

– Hara aparırsan qızıl diĢimi?

– Demədim? Bu odu tapdayın,əzin.

Sonra bu torpaqda arxayın gəzin.

– Bir zaman Ģeytana tikərdin papıĢ.

– Get papıĢ tikdiyin Ģeytandan yapıĢ.

– Neyçün yiyə çıxdıq özgə yurda biz? ĠĢ haqqa qalırsa,yadıq burda biz.

Qarabağ adıyla qara bir bağı Saldıq boynumuza,Ģəksiz,Ģübhəsiz.

YaĢaya bilərmi cənnətdə iblis?

– Hanı dalımızda duranlar,arə?

Görün çıxartdılar iĢi nə yerə.

– Kül sənin baĢına,beyinsiz hayes, Sən hayes deyilsən,zayessən,zayes!

– Arə,qoltuğuma köz qoymuĢam mən.

Yandırır,əntəri çıxart əynimdən.

– Gön kimi sürtülüb hayesin üzü, Adam ürəyində gəzdirər közü.

Sənə neçə kərə dedim: – ay gədə, Bizə olmayacaq Azıxdan Dədə.

– Bizim canımıza od qənim oldu. Öldüm,qərib öldüm...

Nə görüb öldüm?

Nə gorum,nə də ki,kəfənim oldu, Rəhmət hara getdi?

Lənət mənim oldu.

Nazilib incəldi səslər,nəfəslər...

Alovlar içində əridi,getdi. Çığıra-çığıra gələn hayeslər, Bağıra-bağıra kiridi,getdi.

Dayandım ocağın tən ortasında.

Dörd yanım od-alov,mən – ortasında.

Nura qərq olubdur tağlar,otaqlar, Par-par parıldayır daĢ çilçıraqlar.

Gözümə bir qoca görünür bu dəm, Hüphündür,upuca görünür bu dəm.

Boylanır türklüyün baĢ zirvəsindən, YaddaĢ zirvəsindən,yaĢ zirvəsindən.

Baxır,GünəĢ doğur üzümə,Tanrım.

QovuĢdum yoluma,izimə,Tanrım.

QovuĢdum mən özüm özümə,Tanrım.

Bu ki Ulu Ruhdur,Ulu Ruh,Ulu...

Onunla gəlmiĢəm birgə bu yolu.

157

Niyə birdən-birə çıxmıĢdı yoxa?

Yəqin sınayırmıĢ məni bir daha.

Bir gözündə gülüĢ,bir gözündə yaĢ Güldü,gülüĢündən güllər töküldü, Ağladı,elə bil hönkürdü dağ-daĢ.

Dağın da,daĢın da bağrı söküldü.

Ulu Ruh dil açdı: – Kasər oğlu,sən Kasın ocağına çox xoĢ gəlmisən.

Amma bilirsənmi nə deməkdir kas?

Deyim,qulaq as.

Kas – “iĢıq”,kas – “ocaq”,”oddur”,ay oğlum.

Soyuq olanlara yaddır,ay oğlum.

Onunçün bizlərə deyilir Kasər.

Yəni yaranıĢdan əsilər,xas ər.

BəĢər tarixində yanan ilk ocaq191.

Mənim ocağımdır yaxın gəl,qoçaq.

Bu ulu ocaqdan Damcılı,Tağlar192 Od alıb,bürünüb nura o vaxtlar. Əzəldən bağlanıb eyni bir oda Tamtama,Aveydağ,DaĢ Salahlı da193 Kök atıb göyərdik,qalxdıq o ki var.

Bizi üĢütmədi dönən ruzigar.

Bir ağac,min budaq olduq o vaxtdan, Od əskik olmadı bizim ocaqdan.

“Kas” sözü “k”-sız “as” olur.

“S” “z”-ya keçir,”az” olur194.

“K” “y”-ya dönür,”yaz” olur195.

“A”-sı “ı”-ya ,”y”-sı “q”-ya dönə bilir196.

“Qız”197 deyirik.

“A” gah “ö”-yə,”q” da “s”-ya dönə bilir.

“Söz”198 deyirik.

191

Dünyada ilk ocaq Azıx mağarasının ġell dövrü təbəqəsindən (V–X təbəqələr) aĢkar edilmiĢdir.Bax:R.Göyüşov.”Azərbaycan arxeologiyası”,səh.16,Bakı,1986.Bu faktın özü Azərbaycanın odlar yurdu olduğunu təsdiq edir.

192-193 Azərbaycanda ən qədim insan məskəni olan mağaralar.

194 Söz önündə “k”-nın düĢməsi,”s”-nın “z”-ya keçməsi türk dilləri, o cümlədən Azərbaycan dili üçün xarakterik olan fonetik hadisədir.

195 “K”-nın “y”-ya keçməsi (inək,inəyi və s.) hamıya məlumdur ki,”yaz” sözü semantikasına görə “iĢıq” və “istilik” məfhumları ilə bağlıdır.

196 A//ı, y//k//q əvəzlənməsi də dilimiz üçün təbiidir.

197 “Qız” qəti olaraq “iĢıq”,”od” deməkdir.”Qız” sözünün “saflıq”,”bakirəlik” mənasında iĢlənməsi odun saflıq simvolu kimi qəbul edilməsi ilə bağlıdır.”Qız qalası” adını daĢıyan bütün qalalar atəĢpərəstlik dövrü ilə bağlıdır.Bu qalalar bir sıra uydurmalarda deyildiyi kimi orada bir Ģahın qızının yaĢamasına görə deyil,sadəcə olaraq atəĢpərəstlik dövründə inĢa edildikləri üçün belə adlanırdı.(Müəllif) 198 A//ö, q//k//s əvəzlənməsi də Azərbaycan dilində təbiidir.”Söz” “iĢıq”,”aydınlıq” deməkdir.

158

“A”-sı “ə”-yə,”s”-sı “x”-ya çevriləndə “Xəzan” olur,”xəzəl” olur199.

“X”-sı “g”-ya çevriləndə “gözəl” olur200.

Göz ola, Köz ola, Ürəkdə söz ola,hansı çox yandırar?

– Biləndən soruĢ.

Qız ola, Saz ola, Özü də yaz ola,görəsən nə olar?

– BaĢına bu bəla gələndən soruĢ.

Bir “kas” neçə kərə haçalanır, puçalanır.

Bölüklənir,qəlpələnir,parçalanır.

“Azğın”, “Qızğın” – eyni kökdən.

“AzıĢmaq” da, “QızıĢmaq” da – eyni kökdən201.

“Qazan” nədir? – Od üstünə qoyulan qab.

“Yazı” nədir? – Bir iĢıq ki,sayəsində daĢ da dönüb,olub kitab.

“AzıxmıĢ” kim? – Oda həris.

“QanıxmıĢ” kim? – Bu da həris.

“Azıx” kimdir? – Od adamı.

“Yazıq”202 kimdir? – Odpərəstdir.

Elədikcə yad adamı Ocaq sönməz,ruh ölməzdir.

Elə yanıb bizim ocaq. ġölələnib yaxın,uzaq. ĠĢıq düĢüb neçə-neçə ellərə də.

Doğma,ögey dillərə də.

199

“Xəzan” və “xəzəl” sözlərinin kökü kas//xəz olub,kasər mənĢəlidir.”Xəzan” və “xəzəl” sözlərini fars mənĢəli hesab edənlər ciddi elmi səhv edirlər.Azərbaycan dilindən fars dilinə keçən sözlərin tədqiqinə daha da dərindən yanaĢmaq lazımdır.Kasər dili həm də bütün türkdilli xalqlar üçün ulu dil və əcdad dil sayılmalıdır.Bu,türklərin Altaydan dünyaya səpələnməsi ideyasını inkar edir.Türklərin Ön Asiya və Altaya (Orta Asiya və Uzaq ġərqə) yayılması məsələsi xalqların böyük yerdəyiĢməsi (mezolit dövrü) ilə əlaqəli öyrənilməlidir.

200 “Köz” sözü “göz”,”od”,”iĢıq” mənasındadır.”Gözəl” də həmçinin.

201 “Azğın” “qabağına çıxan hər Ģeyi yandırıb,kül edən alov” və ya “ağına-bozuna baxmayan” mənalarında. “Zaman dəyiĢdikcə” sözün məna çalarları da dəyiĢir və geniĢlənir.”Qızğın” – keyfiyyət və əlamət bildirir.”AzıĢmaq” – “beyinin qızması”,”ağlın qaçması”,”qızıĢmaq” – sözün,hərəkətin və s. təsiri ilə “özündən çıxmaq”.Bu sözlərin hamısında oda məxsus əlamətlər vardır.

202 “Yazıq” sözü bu gün dilimizdə “əlacsız”,”zəif” və c.mənalarda iĢlənir.”Yazıq” “Azıx” sözünün fonetik variantıdır.Ġslam dininin təsiri ilə mənasını dəyiĢmiĢdir.

159

Kəsə desəm,”yazıçnik”lə “yazık” sözü203 Bizim “Azıx” sözündəndir. Çox ocağın odu,közü Ocağımın közündəndir.

Mənim dilim – okeanlar okeanı.

Ondan keçib,su içməyən millət hanı?

Taledir bu,o gah Ģıltaq,gah kür olub.

Zaman gəlib “qoltörə”miz “kültür” olub204.

Lap indinin özündə də çox ocaqda ġölə salan bizim qordur.

Kasərlərin kastörəsi205 rusca desək,”kostyor”dur206.

Hayes kimdir? – Oda həsrət, ada həsrət bir tamarzı.

Min illərdir qapı-qapı gəzir ərzi.

Ona qapı açanlar da peĢman olub. Çünki hayes insanlığa düĢman olub.

Vaxt vardı ki,bölünmüĢdü dillər bütün, Hayesə dil qalmamıĢdı, dil vermiĢik207.

BölünmüĢdü ellər bütün, Hayesə el qalmamıĢdı, el vermiĢik208.

Bu dünyada nələr çəkir Saf ürəkli, XoĢ diləkli xalqlar bu gün!

Tapdalanır haqlar bu gün.

Axı niyə ər dünyası Dönüb oldu Ģər dünyası?

Gözümüzü kor elədi Bəzək-düzək,zər dünyası.

203

“Yazıçnik” rusca “bütpərəst”,”yazık” isə “el”,”xalq” mənasındadır.Əlavə olaraq,onu qeyd edim ki,rus dilində iĢlənən “qasit”(“söndürmək”),”qasilnik”(“qaraqapaq”) və s. bu qəbildən olan sözlər odla,iĢıqla bağlıdır.Rus dilinə keçən Azərbaycan sözləri güman edildiyindən daha qədim dövrlə bağlıdır.

204 Bax: Qeyd 179.

205 Ġlk ocaq Kasərə mənsub olduğundan,ocaq Kasərin yaradıcılığı və əməli (törəsi) kimi qiymətləndirilməlidir.Ə.Dəmirçizadənin belə bir məĢhur fikri var idi ki,baĢqa dilə keçən söz mənsub olduğu dildən daha çox keçdiyi dildə öz ilkin formasını saxlayır.

206 “Kostyor” sözü yuxarıdakı fikri bir daha təsdiq edir.

207 Erməni dilinin lüğət tərkibinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan sözlərindən ibarətdir.

208 “Ermənistan” deyilən ərazi Azərbaycan torpaqlarının və Ġrəvan Ģəhərinin iĢğalı sayəsində geniĢləndirilmiĢdir.

160

Ya düz dayan,ya da əyil, Ġndi heç nə ayıb deyil.

Ey insanlar,hayıf deyil, Halal zəhmət,tər dünyası?

Nələr oldu? – Daha sorma. Ürək üzmə,boyun burma.

Kasər oğlu,belə durma, Gələcək Kasər dünyası.

Səfərimiz yetdi baĢa, Di qayıt get.

Salam söylə keçdiyimiz dağa-daĢa.

Mənzilə yet Əvvəl-əvvəl en aĢağı.

DüĢən kimi gün iĢığı, Quru çayda yu üzünü, Ġç suyundan doyunca sən. Ġzləyəcək yol uzunu Kasər ruhu səni,oğlum. ġad ol ömrün boyunca sən, ġad elədin məni,oğlum.

O gəldiyin buzlu yollar əriyibdir.

Hər yanı gül bürüyübdür.

At ocağa,yansın kədər.

Kasər boyu boy atıbdır Göyə qədər.

Bundan belə yaz olacaq bizim məkan.

Kasər boylum, Azər soylum, Məkan nədir? – Kasər ruhu yaĢayan can.

Belə cana qurbandır can, Sənə qurban Azərbaycan!

2 oktyabr 1992 – 9 yanvar 1994. ġəki – KiĢ kəndi.

161

“TARİXLƏ,YADDAŞLA DİALOQ” ...Və bu fikrin davamı kimi mən onun “Ruhlarla söhbət” poemasını da xüsusi qeyd etmək istəyirəm.Poemada türkün qədim və müasir tarixi vərəqlənir,tariximizin acı və qürurlu, faciəvi və qəhrəmanlıq səhifələri üzərində düĢüncələr inkiĢaf edir,dərinləĢir.ġairin təsvir etdiyi ulu Ruhlar narahat və qayğılıdırlar – onlar bizim üçün,bizim günlərimiz üçün,üzləĢdiklərimiz faciələr və itkilər üçün əzab və iztirab keçirirlər.Maraqlıdır ki,V.Aslan türk soyunun tarixinin ibrətamiz səhifələri üzərində düĢünür,böyük türk Ģəxsiy-yətlərinin güclü xarakterlərini,qəhrəmanlıqlarını,eyni zamanda səhvlərini göstərir.Beləliklə,müasirliyin,çağdaĢlığın mənbələri,problemləri tarixi təc-rübənin iĢığında,sınağında dərk olunur,izah və təfsir edilir. ġamil Salmanov “Ədəbiyyat qəzeti” 17 iyul 1998-ci il

“RUHLAR ÖYÜD VERİR” Bu yaxınlarda Ģair Vaqif Aslanın “Ruhlarla söhbət” kitabı çapdan çıxıb.Bu toplunu lazımınca dəyərləndirmək üçün bir məsələni xatırlatmaq istəyirəm.Son illər kütləvi informasiya vasitələrində,yığıncaqlarda,görüĢlərdə,kiçik dairələrdə gedən söhbətlərdə tez-tez çox mənalı suallar səslənir.SoruĢurlar: – Biz kimik? Bir millət kimi nə vaxt və necə formalaĢmıĢıq? Dilimiz necə formalaĢıb? Yaxın və uzaq keçmiĢimiz necə olub? Hansı milli üstünlüklərimiz,hansı zəif tərəflərimiz var? Əcdadlarımız gələcək nəsillərə hansı xidmətləri göstəriblər?

Onların hansı səhvləri olub? Millətin mədəni və iqtisadi cəhətdən yüksəlməsi üçün indi nə etməliyik?

Vaqif Aslanın kitabında,xüsusən “Ruhlarla söhbət” poemasında bu suallara dolğun,tutarlı,əhatəli bədii cavablar tapırıq.Müəllif əsərin əvvəlində Ulu Ruhlarla görüĢür.Onlarla birlikdə üzü keçmiĢə doğru bir səyahətə çıxır.O bizim hökmdar olmuĢ babalarımızla görüĢür.Xalqımızın taleyi ilə bağlı böyük,mühüm məsələlər barədə qısa,lakin böyük məna tutumlu söhbətlərə giriĢir,mübahisələrə baĢlayır.Ruhlara onların tarixdə oynadığı rol barədə bu günün baxımından qiymət verir.Bu günümüzü isə o dövrün baxımından qiymətləndirir.YaxĢımızı,pisimizi göstərir.Ən baĢlıcası isə müasir nəslin layiq olduğu öz xoĢbəxt həyatını qurmaq yollarını niĢan verir. ġair poemanı yazmaq üçün böyük ,hərtərəfli hazırlıq görüb.Tariximizi o baĢ-bu baĢa vərəqləyib.Çox geniĢ elmi tədqiqat iĢi aparıb.Əsərdə ən mühüm tarixi hadisələrə öz münasibətini bildirib.Bu münasibəti oxuculara poeziya dili ilə çatdırmaq böyük yaradıcılıq hünəri tələb eləyir.Müəllif belə bir hünər göstərə bilib.Onun zəhməti itməyib.Əsər çox uğurludur. “Ruhlarla söhbət”ə qulaq asanda oxucunun qəlbi milli qürurla dolur.

Teymur Xəlilov AYB ġəki bölməsinin sədri “ġəkinin səsi”qəzeti 2 fevral 1998-ci il

162

“RUHLARLA SÖHBƏT” Ġstedadlı Ģair-tərcüməçi Vaqif Aslanın adı oxuculara yaxĢı tanıĢdır.Bu yaxınlarda “Ozan” nəĢriyyatı onun üçüncü kitabını nəĢr edib oxucuların müzakirəsinə vermiĢdir.

“Ruhlarla söhbət” adlanan kitaba V.Aslanın eyni adlı poeması və müxtəlif illərdə yazdığı 200-ə yaxın Ģeiri daxil edilmiĢdir.Kitabın redaktoru filologiya elmləri namizədi Asif Rüstəmlidir.

Müxtəlif baĢlıqlar altında verilən Ģeirlərin əsas mövzusunu xalqımızın qəhrəmanlıqlarla dolu tarixi keçmiĢinin,ziddiyyətlər qoynunda keçən bu gününün,eləcə də doğma yurdumuzun təbii gözəlliklərinin poetik təsviri təĢkil edir.ġair bir saxsı qırığı üstündə ulu keçmiĢimizin əksini görür,Qobustan qayalarının dilini öyrənmək,bu dillə əcdadlarımızla danıĢmaq istəyir və onu Azərbaycanın “daĢlaĢan imzası”,”əlifbası” adlandırır.Üzünü əsrlərin o tayındakı ərənlərə – “qaya parçasından,daĢ qırığından nağara düzəldib çalan”, “ox kimi Ģığıyıb Yazı düzündən, atlını atından salan” kiĢilərə tutur və “Siz hara,biz hara?”, – deyərək cılızlığımızdan,miskinliyimizdın xəcalətini ifadə edir.

Kitabdakı “KiĢilər”,”Qılınc”,”Ocaq”,”Qəbirqazan”,”Qalalar”,”DaĢ”,”Yuxu” kimi Ģeirlər müasir poeziyamızın ən gözəl nümunələrindən hesab oluna bilər.”Qılınc” Ģeirindən nümunə gətirdiyim misralar bu ağır günümüzdə,torpaqlarımızın murdar ayaqlar altında inlədiyi bir vaxtda necə də yerində səslənir: Matəm paltarındır bu qın,soyun,çıx!

Sinəmin qanıyla silim pasını.

Göynəyən əlimlə bir zərbə çalım, Doğra,tök Vətənin qəm libasını!

Kitabın “Məndən soruĢursan məhəbbət nədir?”,”Özün iĢıq,sözün iĢıq”,”Sualcavab”,”Bir çimdik zarafat” adlı bölmələrində toplanan Ģeirlərdə də Vaqif Aslanın təmiz,saf duyğularının poetik ifadələri ilə tanıĢ oluruq.Fəlsəfi-tarixi aspektdə yazılmıĢ “Ruhlarla söhbət” poeması da xüsusi maraq doğurur. ġeir amansızdır,Ģair qardaĢım, Yaman imansızdır Ģeir,qardaĢım, – deyən müəllif öz çiyinlərini bu ağır yükün altına verməkdən,poeziyanın daĢkəsəkli yollarından çəkinmir.Biz də V.Aslana bu ağır və müqəddəs yolda uğurlar arzulayır,onun yeni kitablarını gözləyirik.

Mayis Səlim “Zaman”, 20 noyabr 1997-ci il

TÜRKÜN ƏZƏMƏTİ HAQQINDA DASTAN Ġstedadlı Ģair Vaqif Aslanın “Ruhlarla söhbət” adlı yeni kitabında toplanmıĢ Ģeirlər və eyni adlı poema düĢmən təcavüzü nəticəsində xalqımızın yaĢadığı mənəvi və fiziki iztirabların,tarixi keçmiĢ haqqında sərt həqiqətlərin ,insana məxsus əxlaqi sifətlərin və hisslərin bədii inikasıdır.

Bu poeziya fikri mühakimələr və hisslərin meydanını daraltmır,əksinə,onları daha geniĢ üfüqlərə qanadlandırır.Vaqif Aslan Ģeirinin diqqəti cəlb edən özcül cəhətlərindən biri də dəfələrlə nəzmə çəkilmiĢ mətləbləri yeni tərzdə ifadə etməsində və

163

mənalandırmasındadır.ġair insan hisslərini,ətraf aləmdə baĢ verən olayları və prosesləri elə təqdim edir ki,sanki bunları ilk dəfə eĢidirik.

Bu baxımdan “KiĢilər”,”YaĢamağın sirri”,”Qılınc”,”Kərbəla faciəsi”,”Ay səni”,”ġəhid köynəyi”, ”Qaçqın mahnısı”, ”Qəbirqazan”,”Papaqçı”,”Palıd”,”Qiymət”, “Səni var olasan,xoĢbəxt olasan” və s.poeziya nümunələri belə qavranılır.”Qaya parçasından,daĢ qopuğundan nağara düzəldib çalan kiĢilər!”,”Bazarlara yönəldi yardımlar maĢın-maĢın.Tıxa,qarnın tox olsun,mənim acgöz qardaĢım!”,”Onsuz da ölənin qəbrini qazmaq qaydadır,adətdir,a qəbirqazan!Quyu qazmırsan ki,gizlində mənə?! Söz gəlsin sənə”.”Ġlk dəfə heyrətdən çatılan qaĢım,oĢalanan qolum,əyilən baĢım.Sən vaxtsız yıxılıb qalan baĢ daĢım!Ay ilk məhəbbətim,ilk məhəbbətim”.Bütün bunlar Vaqif Aslanın poeziya çeĢməsindən ayrı-ayrı damlalardır. ġairin “Ruhlarla söhbət” poeması isə çağdaĢ siyasi lirikamızın ən önəmli nümunələrindən biri kimi qiymətləndirilməyə layiqdir.Yüksək bədiiliklə elmiliyin bir-birini tamamlaması,tarixi,elmi həqiqətləri əks etdirən faktlara bədii sözün gücü ilə daha da aydınlıq gətirilməsi poemanın mühüm məziyyətlərindəndir.Vaqif Aslanın siyasi lirikası üçün xarakterik olan bu hal hikmətli bir ifadıni yada salır: ”Müdrik adam üçün fakt həm əsl poeziya,həm də nağılların ən gözəlidir”.

Fəlsəfi-tarixi aspektdə yazılmıĢ həmin əsər xalqımızın,bütövlükdə türk qövmünün tarixi taleyində mühüm rol oynamıĢ Ģəxsiyyətlərin ruhları ilə xəyali söhbətlər üzərində qurulmuĢdur.Bu ədəbi üslub Ģair tərəfindən çağdaĢ dövrdə türklərin “yaman gününün”səbəblərini aramaq,özü demiĢkən,özündən-özünə,kökünə,dünəninə salam vermək üçün tariximizin dərin qatlarına səyahət etmək məqsədilə seçilmiĢdir.Milli ruhu təmsil edən simvolika – ulu ruhun səfər çağırıĢına qarĢı dura bilməyən Ģair bu çətin səyahətin baĢlanğıcında doğma ata-ana ruhlarından xeyir-dua almaq üçün onların gorgahına gedir.Ata ruhu ona bu iĢin çətinliyini bir daha xatırladır: Oğlum,gəl bu daĢı ətəyindən tök: Türk qoca palıddır yer üzərində.

BaĢı göylərdədir,kökü dərində.

Allaha çatarsan yuxarı qalxsan.

Gözlərin qaralar aĢağı baxsan.

Altına girmisən çox ağır yükün.

Birinci qatdadır kökləri türkün.

Bunu tarixin zehniyyətinə həkk olunmuĢ saysız-hesabsız faktlar da təsdiq edir.

Rus generalının gerçəkliyin dərkindən irəli gələn fikrini yadımıza salaq:”Türklərlə cəbhədə mübarizə aparmaq mümkün deyil.Ona görə ki,türklərin çox böyük tarixi vardır.Böyük tarixi olan xalqı məğlub etmək olmaz.Türklərə qalib gəlmək üçün onların tarixini məhv etmək lazımdır”.

Tariximizdə qanlı izlər buraxan Stalinin cəhənnəm alovlarında yanması səhnəsi bu gündən keçmiĢə gedən yolda Ģairin qənĢərinə çıxan ilk mənzərə olur.Tiranın öz qanlı əməllərini etiraf etməsi və bağıĢlanılması üçün yalvarması haqqın təntənəsi təsiri kimidir.Ulu Ruhun məsləhətilə sükutunu nifrətinin tərcümanına çevirən Ģair “qara-qara zindanların”,”iti diĢli oraqların” məkanı olan bu cəhənnəmdən uzaqlaĢır.

Onu qara dünyadan ağ dünyaya səsləyən M.Ə.Rəsulzadənin,H.Cavidin,M.MüĢfiqin, C.Cabbarlının,A.Ġldırımın nurlu ruhlarıdır.

164

Poemadakı bu epizod məmləkətimizin oraq-çəkicli qanlı imperiyanın caynağından qoparaq,azadlığa qovuĢmasına iĢarədir.

Bir də gördüm,al Ģəfəqlər saçıldı, Yolum üstə öz bayrağım sancıldı.

O,qırmızı rəng almıĢdı qanımdan, Bir gizilti gəlib keçdi canımdan.

Göy rəngində göy türklüyüm göründü, YaĢılından dünya yaĢıl büründü.

Ulduzunda səkkiz guĢə var imiĢ. Ġndi bildim,tale mənə yar imiĢ.

Aydınlıqda səda verdi haman səs: – Demədimmi qalxan bayraq enəmməz? ġair nurlu ruhlar diyarında – ġəhidlər xiyabanında “türkün kökü qurumasın deyə” öz qanı ilə doğma vətən torpağını suvaran Ģəhidlərin “ad üçün baĢ olmaq” naminə azadlıq ideallarına xəyanət etmiĢ milli dönüklərə ünvanlanan ittihamlarını dinləyir.Bu ittihamlardan çıxan nəticə budur: bəĢər övladının ən böyük cinayəti milli xəyanətdir, belə rəzalətlər bağıĢlanılmır.

Vaqif Aslanın məntiqinə görə məmləkətimizin üz-üzə qaldığı bəlalar səbəb-nəticə əlaqələrinin ahəngdarlığı baxımından tarixi keçmiĢimizlə bağlıdır.O,tarixi həqiqətlərə sadiq qalaraq,ulu babaların keçdiyi yolu iĢıq və kölgə çalarları ilə birgə təsvir edir və müasirlərini bu tarixi keçmiĢdən ibrətamiz nəticələr çıxarmağa səsləyir.

Xanlar xanı olmaq naminə vətənin tarixi taleyinə köləlik səhifəsini yazmaq istəyən qubalı Fətəli xanın,özgə himayəsində səadət axtaran qarabağlı Ġbrahim xanın,hökmranlıq ehtirasının quluna çevrilərək Vətən torpaqlarını viranə qoyan və türkün min-min ərini qətlə yetirib farsa meydan açan ġah Abbasın əməllərini Ģair millətimiz üçün faciə hesab eləyir.

Poemada tariximizin daha dərin qatlarında qardaĢ qanı axıtmaqla böyüklük iddialarını gerçəkləĢdirmək fikrinə düĢən hökmdar babaların öz qəbahətləri haqqında can yanğısı ilə söylədikləri etiraflarını həyəcansız oxuma mümkün deyil: ġah Ġsmayılın etirafı: ...Mənə bir dərs oldu Çaldıran.

Bu döyüĢdür türkü atdan saldıran.

Bir qılınc ki kəsib türkün baĢını, Öyülməyə dəyərmi?

Bir qılınc ki məni məndən eləyib, Qanı-qandan,canı-candan eləyib, Mənimkidir deyilməyə dəyərmi?

Sultan Səlimin,Ġldırım Bəyazidin,Əmir Teymurun etirafları da inandırıcı və səmimidir.Məhz türk hökmdarlarının bir-birilə apardığı qovğalar türk ellərini gücdən saldı,onların tərəqqisini ləngitdi və nəticə etibarı ilə bir çoxunu müstəmləkə əsarəti kimi acınacaqlı tale ilə barıĢmağa məhkum etdi.

Budur həmin qovğaların siyasi nəticəsi!

Vaqif Aslan iĢğala məruz qalan qədim türk yurdu Azərbaycanın müsibətlərinə qırğızın,özbəyin,qazağın biganə qalmasına türk mənəviyyatının zədələnməsi kimi baxır və idrakın məntiqinə söykənərək həmin bəlanın kökünü tarixdə axtarır.

165

Tariximizin qədim dövrlərindən bəhs edən səhifələrdə Vaqif Aslan bizi türk azmanlarının bir silsiləsi ilə görüĢdürür.O,Məlik Ģah,Alp Arslan,Bilgə Xaqan,Atilla, Mətə xan,Alp Ər Tonqa kimi tarixi Ģəxsiyyətlərə türkün böyüklüyünün,əzəmətinin təsdiq vasitələri kimi baxır.

“Ruhlarla söhbət” poemasında Vaqif Aslan həm də tədqiqatçı kimi diqqəti cəlb edir.O,tarix elmində yaradılmıĢ ehkamlar çərçivəsinə sığmır.Türk mifologiyasının xüsusiyyətlərindən,dilçilik elminin imkanlarından çıxıĢ edib dünya tarixĢünaslığında mütləq həqiqət kimi qəbul edilən bir sıra mətləblərin,tarixi Ģəxsiyyətlərin və toponimlərin qələmə verilən mənalardan xeyli uzaq olduğunu söyləyir.ġumer,Akkad, Assur,Babil,Manna,Midiya sivilizasiyalarının türk mədəniyyəti ilə təmasından bəhs edir.

Türk təmayülü üç Ģərq kontekstindən(ərəb,fars,türk)biri hesab edilir.”Ruhlarla söhbət” poemasından çıxan nəticə isə budur ki,türk təmayülü bütün göstəricilərinə görə yalnız ġərqlə məhdudlaĢmayıb,qədim dövrlərdən dünya miqyaslı kontekst kimi formalaĢıb.

Uzun müddət bizə təlqin edilən mücərrəd ideyalar milli təfəkkürümüzə pozucu təsir göstərmiĢ və milli özünüdərk prosesini ləngitmiĢdir.Hazırda milli dövlət quruculuğu yolunda mənəvi-psixoloji maneəyə çevrilən öz qüvvəmizə inamsızlıq əhval-ruhiyyəsi də bundan irəli gəlir.

Vaqif Aslanın “Ruhlarla söhbət” poeması milli tərəqqi üçün baĢlıca Ģərt olan milli Ģüurun inkiĢaf prosesinə müstəsna təsir göstərməyə qabil olan bir əsər kimi olduqca qiymətlidir.A.A.Bakıxanov türix elmini sələflərin vəsiyyətlərini xələflərə yetirən “danıĢmayan natiq” adlandırmıĢdır.”Ruhlarla söhbət” poemasında isə tarix yüksək bədii pafosla danıĢır və ulu babamız Bilgə Xaqanın dili ilə bizə deyir: “Titrə,özünə dön,millətim mənim!”

Həbibillah Manaflı “ġəki”, 24 aprel 1998-ci il

166

“ODLA QOL-BOYUN” KİNOSSENARİSİ HAQQINDA Rejissor Mirbala Səlimov və Ģair Vaqif Aslanın birlikdə yazdıqları kinossenarini əsrimiz və taleyimiz haqqında kinossenari adlandırmaq daha doğru olar.Qısa metrajlı film üçün nəzərdə tutulan bu kinossenaridə hadisələr və talelər öz əksini tapmıĢdır. Əsərdə Azərbaycan mühiti,Azərbaycan kiĢisi və Azərbaycan qadını öz əksini tapır.Burada,iqtisadi çətinliyin mövcud olduğu bir ölkədə,xalqın bəy və gəlin obrazları simasında necə ağır mənəvi zərbələr aldığı təsvir edilmiĢdir.Bir tərəfdən yerli Azərbaycan mühiti,bir tərəfdən iqtisadi çətinliklər,iĢsizlik və s. baxımdan ölkənin daxilindən daha çox ölkənin xaricinə meyl və ölkənin daxili həyat tərzinə qapanıb qalan adamların baĢına gələn müsibətlər öz əksini tapır.

Kinofilmin mərkəzi obrazı gəlindir.O,gənc qızdır.Kamran adlı bir gənci sevir.Onlar orta məktəbi bitiriblər.Anası ağır xəstə olduğu üçün Gəlin sənədlərini test komissiyasına təqdim eləməkdən imtina edir.Ancaq Kamran sənədlərini verir və test komissiyasından keçərək Türkiyədə təhsil almaq hüququ qazanır.

Kamran və Gəlin görüĢürlər.Onlar nar ağacından nar dərmək üçün nar bağında görüĢürlər.Kamran qızı əllərinə alaraq nar kolunun baĢındakı ən iri narı üzmək üçün qaldırır.Lakin bu zaman Gəlinin baĢındakı ağ yaylıq açılır və o yavaĢ-yavaĢ Kamranın çiyinlərindən sürüĢərək yerə düĢür.Onlar yaylığı götürmək məqsədi ilə yerə çöməlirlər və yaylığı götürərkən birdən iri bir nar yaylığa düĢərək paralanır.Onlar çöməlmiĢ vəziyyətdə paralanmıĢ narın dənələrini yeyərkən birdən nar kollarının arasından o yana,bu yana baxa-baxa,qoltuğunda boğça irəli yeriyən Ümxanım xalanı görürlər.O dəhĢətli xala cavanların və gənclərin nəzərində son dərəcə qorxulu,son dərəcə təhlükəlidir.O,qoltuğunda boğça evlərdə,adamların arasında kimisə kiməsə calayan, kimisə kiməsə yön görən,belə demək mümkündürsə,missiyasını yerinə yetirən aradüzəldəndir.

Kamran və Gəlin qorxularından kənara çəkilirlər.Lakin gözləri o yanı,bu yanı gəzən Ümxanım xalanın gəliĢi rəmzi məna daĢıyır.Onun gözləri ayağının altını görmədiyindən o yaylığı və narı basıb keçir və Gəlinin evinə doğru yönəlir.Bundan sonra gəlin evə qayıtmaq istəyir.Kamran onu saxlamaq istəsə də,bu mümkün olmur.Ona görə ki,Gəlin baĢa düĢür ki,Ümxanım xalanın gəliĢi Kamranla onun sevgisinə qəfil vurulan bıçaqdır.O,bu zərbənin qorxusundan istəyir ki,evə getsin, Ümxanın xalanın nə barədə danıĢacağını bilsin.Və o,Kamrandan ayrılaraq evə gedir.Evə yaxınlaĢanda yarıaçıq qapıdan anası ilə Ümxanım xalanın danıĢığını dinləmək üçün dayanır və onlara qulaq asır.Praktik həyat təcrübəsi çox olan Ümxanın xala birbaĢa real situasiyadan çıxıĢ edərək Gəlinin anasına təklif edir ki,onun xəstəliyi ağırdır,müalicəsi də ancaq Rusiyada ola bilər.YaxĢı olar ki,o,qızını hələ bundan sonra 5 il oxuyacaq bir tələbəyə deyil,artıq Rusiyada möhkəmlənən,yeri,yurdu olan,əlipullu qonĢu oğlana versin.Ana təbiidir ki,öz övladının taleyi ilə oynamaq istəmir.Buna etiraz edir.Lakin Ümxanım xala bir daha xatırladır ki,onsuz da Azərbaycanda bir çox xəstəliklərin dərmanı yoxdur.O cümlədən də,onun sağalması ancaq Rusiyada mümkündür və o cümlədən də,anaların boynunda övlad haqqı olduğu kimi övladların da boynunda ana haqqı vardır.Əgər doğrudan da,onun qızı onu bir ana kimi sevirsə,əlbəttə,öz anasının sağalması naminə özünün sevgisindən əl çəkə bilər və bir də ki,Ümxanım xala burada ciddi bir Ģey görmür.Təbiidir ki,Ümxanım kimi həyat tərzinə malik olan qadın burada ciddi bir Ģey də görə bilməz.Çünki yaĢamaq onun 167

üçün – yemək,iĢləmək,geymək və s.deməkdir.Sevgisizlik Ümxanım xalanın təsəvvüründə yoxdur.Lakin onların söhbətini dinləyən qız sarsılır və biləndə ki,onun anası Azərbaycan mühitində sağala bilməz,ona Azərbaycan mühitində dərman yoxdur, onda o,məhz Ümxanım xalanın təklif elədiyi yolu seçir və özünün fikrini,rəyini bildirmək üçün içəri daxil olur.Ümxanım xalaya “xoĢ gəldin” deyir və gətirib onun qabağına Ģirin çay qoyur.Bu,Azərbaycan qızının,əlbəttə ki,təbiətindən irəli gələn milli bir xüsusiyyət olub yüksək humanizmdən,yüksək insanpərvərlikdən və borc qarĢısında məsuliyyətindən xəbər verir.Öz sevgisini anasının yaĢaması naminə qurban verməyi qət eləyir.

Bundan sonra əsərdə toy səhnəsi öz əksini tapır.Toy səhnəsində artıq gəlinlik örpəyinə bürünən bu qız və bizim gəlin obrazı adlandırdığımız bu surət özünün,bütün taleyinin yeni,lakin ən dəhĢətli mərhələsinə daxil olur.Əsərdə hadisələrin gediĢi dramatik səciyyə daĢıdığından səhər açılarkən hələ də baĢından gəlinlik örpəyi götürülməyən gəlin və onun yarıbükülü vəziyyətdə xorhaxor yuxulayan sərxoĢ əri diqqəti cəlb edir.Bəy ayılır.Gəlinin baĢındakı gəlinlik örpəyinə məhəl qoymadan həyətə çıxır və bundan sonra gəlin həyətdən atəĢ səsini eĢidir və yerindən dik atılır,sarsılır.

Azərbaycan mühitində məlum olduğu kimi gəlin olmaq,baĢına gəlinlik örpəyi salmaq mahiyyət baxımından ləyaqəti,isməti və bakirəliyi təmsil edir.AtəĢfəĢanlıq isə ləyaqətin,ismətin və bakirəliyin təsdiqi kimi qəbul olunur.Lakin hələ baĢından gəlinlik örpəyi qaldırılmayan bir gəlinin atəĢ səsindən diksinməsi təbiidir.Bu çox paradoksal, son dərəcə həyəcanlı bir akt olub gəlinin bütün arzularını,demək olar ki,boĢa çıxardır.Bir tərəfdən anasının sağalması naminə sevgisindən imtina edən,bu ağır zərbəni öz üzərinə götürən,ağrılara birtəhər dözən gəlin artıq baĢındakı gəlinlik yayalığının belə götürülməsinə layiq olmadığına görə dözə bilmir: bu ikinci və son dərəcə böyük təhqirdir,yəni o,gəlin kimi də bir kimsəyə gərək deyil.Necə ki,Kamranla sevgisinə görə sevgisindən uzaqlaĢmıĢdı,onu ürəyində yaĢada bilərdi.Ancaq bu dəfə hətta bakirəliyinin belə təhqir olunmasının əyani Ģahidi olan bu gəlin sarsılır,onun necə deyərlər,bütün ümidləri boĢa çıxır.Bundan sonra gəlin düĢdüyü bu dəhĢətli,ağır mühitdən uzaqlaĢmaq naminə çölə çıxır.

Qaz yolan,Ģəkililər demiĢkən,qaz diddiyən qayınanasını görür.Ġstəyir ki,həyət qapısını açsın və evdən çıxıb getsin.Bu zaman qaynanası ona yeni əmr verir: – Ay gəlin,qaynatan ayaqyolundadır,apar aftafanı ona ver.Gəlin qayıdır,aftafanı götürür və aparıb ayaqyolunun qapısı ağzına qoyur.Bu zaman tüklü bir əl uzanır və aftafanı götürür.

Sevgisindən məhrum edilən,bakirəliyinə,ismətinə və ləyaqətinə qiymət qoyulmayan, gəlinlik örpəyinə əl uzadılmayan,atılmıĢ,tək-tənha,kimsəsiz bir gəlin – uzaqbaĢı ”sağ ol” ala biləcəyi yeganə bir iĢi ayaqyoluna aftafa aparmaq və belə bir adi həyat tərzinə layiq olmaq taleyini yaĢayan bir gəlin çıxıĢ yolu görmür.Çünki o,zaman içindədir,konkret zaman içində yaĢayan bu gəlin zaman çərçivəsini vurub dağıda bilmir və buna onun gücü çatmır.

Onun yaĢadığı ailə,rast gəldiyi adamlar və içində olduğu mühit belədir.Buna görə də o gedib neft ĢüĢəsini götürür.Gəlinin əlində neft ĢüĢəsini görən qayanana təəccüblənir və soruĢur ki,nefti neynirsən?Amma qayınata Azərbaycan mühitinin klassik,manqurt obrazı kimi çıxıĢ edərək qazı-qazı deyir:”Gəlinlə iĢin olmasın,nöyütü 168

nə qədər istəyir iĢlətsin”.Ancaq bu nöyütü nə qədər istəyib,nə qədər iĢlətmək təbiidir ki ,heç bir Azərbaycan gəlinini xoĢbəxt eləyə bilməz.Elə buna görə də sevgisi əlindən alınan,yaylığı Ümxanım xala tərəfindən tapdanan,gəlinlik örpəyi baĢından götürülməyə layiq olmayan,bakirə qaldığı halda bakirəliyi atəĢlə xəbər verilən,nəticə etibarilə ayaqyoluna aftafa daĢımaq missiyasına layiq görülən gəlin neftin bolluğundan özünü yandırmaqla bəhrələnmiĢ olur.

Xəstəliklərin sağalmadığı,müalicə edilmədiyi,dərmanların qəhətə çıxdığı,ləyaqətə, bakirəliyə qarĢı soyuqluğun,laqeydliyin hökm sürdüyü bir mühitdə gəlin xoĢbəxt ola bilərmi? Məhz bizim “Odla qol-boyun” adlandırdığımız bu əsərdə bu günki mühitimizin Azərbaycan qadınına,Azərbaycan qızına və gəlininə bəxĢ etdiyi tale özünün bədii əksini tapır.Çünki azərbaycanlı qadının ləyaqət və ismət ölçüsü milli xarakter daĢıyır,onu hörmətsiz etmək,onu ləyaqətsiz etmək bağıĢlanmır,hətta Azərbaycan qızı, Azərbaycan gəlini bunu özünə də bağıĢlamır. Əsərdə ikinci surət bəy surətidir.Bəy Rusiyada yaĢayır,alverlə məĢğul olur.Ġndi möhtəkirlərə biznesmen deyirlər və onu da camaat biznesmen kimi tanıyır.O,rus həyat tərzini götürüb,ruslaĢıb,içir,daim sərxoĢ vəziyyətdə olur.SərxoĢ olduğu üçün,hətta, paltarını belə soyunmadan gəlinin yanında uzanıb yatır,səhər sərxoĢ-sərxoĢ ayılır,həyətə çıxır,görür ki,kimsə həyətdə oturub mürgüləyir və onun qıçları arasında tüfəng vardır.O,bu tüfəngin nə üçün saxlandığını anlaya bilmir,əvvəl gəlib sərxoĢluğu getsin deyə əlavə bir qədəh də vurur və bundan sonra tüfəngi götürüb elə-belə atır.Və onun açdığı atəĢdən həyətdəki qazlardan biri al-qana boyanır.Və bəyin də anası məhz həmən bəyin vurduğu qazı yolub xörək hazırlamağa baĢlayır.Və bundan sonra bəy elan edir ki,o,daha qala bilməz,getməlidir,onu Rusiyada gözləyirlər.Axı bəyin həm də Rusiyada qadını vardır.Və bəy gedir.

Bu bəy bugünki Azərbaycan mühitindən uzaq düĢüb yad əxlaqa,yad mənəviyyata söykənən gəncliyin rəmzidir.Onun faciəsi ondadır ki,o,sırf rus əxlaqı və mənəviyyatına yiyələnə bilməmiĢdir.Azərbaycan mənəviyyatından və əxlaqından uzaq düĢmüĢdür,nə rus kimi rus,nə də azərbaycanlı kimi azərbaycanlıdır: Deformasiyaya uğramıĢ,ərpimiĢ və kirəcləĢmiĢ mənəviyyatın eybəcər təzahür formasıdır. Əsərdə diqqəti cəlb edən üçüncü obraz Ümxanım xala obrazıdır.Bu,aradüzəldən qadındır.Bu qadın özünün faciəsindən,özünün iblisliyindən sanki xəbərsizdir.Ona elə gəlir ki,o,adamları xoĢbəxt edir,ərə getməyən qıza ər,qarımıĢ oğlanlara qız tapır.Ona elə gəlir ki,taleləri birləĢdirir,amma əslində o,adamları daha da bədbəxt edir.Onsuz da xəstəliklərin sağalmadığı,ləyaqət və ismətə qarĢı soyuqluq və laqeydliyin hökm sürdüyü bir mühitdə insan qəlbinin ən dəruni duyğularına qarĢı daha çox soyuqluq,daha çox biganəlik Ümxanım xaladan gəlir.Onun üçün bircə fəlsəfə mövcuddur ki,o da bundan ibarətdir:subayları birləĢdirmək.Amma bu subay adıynan tanınan,yaxud bilinən gənclərin,insanların qəlbinin dərinliklərində kimin olduğunu,onların göz bəbəklərindən kimin boylandığını zərrəcə nəzərə almayanÜmxanım xala boxçası qoltuğunda qapı-qapı,küçə-küçə gəzib adamlara xoĢbəxtlik paltarı geymiĢ fəlakət,xoĢbəxtlik cildinə bürünmüĢ bədbəxtlik gətirir və ona görə də öz evlərinə doğru onun getdiyini görən gənclər sanki diksinirlər,qorxurlar,qaçırlar,ondan uzaqlaĢmaq istəyirlər.Bu mələk donlu iblis 169

Ümxanım xaladır.O,hələ də Azərbaycan küçələrini gəzir,o,hələ də Azərbaycan qapılarını döyür. Əsərin digər məziyyətlərindən biri də ssenarinin əvvəlində və sonunda verilən bədii lövhələrdir.Ssenarinin əvvəlində qız nəvəsini çimizdirən qadın təsvir olunur.Nəvəsi çimməkdən imtina edir,ona görə ki,nənəsi ona nağıl danıĢmağı vəd eləyib.Ancaq nənə ona necə nağıl danıĢacaq? Bu nağılda necə dəhĢətli anlar,necə dəhĢətli epizodlar olacaqdır və nənə uĢağı çimizdirəndən sonra ona necə laylay çalacaqdır? Və görəsən bu günki Azərbaycan körpəsinə layla necə çalınmalıdır? O laylada günbəgün, saatbasaat böyüyəcək,qızlar bulağından nə zamansa su içəcək qız balalara,xanım-xatın balalara oxunan hansı arzular,hansı diləklər olacaqdır?

Və əsərin sonunda da nənə öz xanım-xatın nəvəsinə layla deyir.Düzdür,qısa metrajlı film üçün nəzərdə tutulan bu kinossenari özünün həcmi etibarilə geniĢdir.Lakin yığcamlıq,konkretlik ssenaridə öz əksini tapır.

Bizə belə gəlir ki,mövzusu və ideyası etibarı ilə “Odla qol-boyun” adlandırılan bu kinossenari son dərəcə aktual,son dərəcə əhəmiyyətli xarakter daĢıyır və o,hardasa bugünki zamanı dərk etmək,anlamaq missiyasını öz üzərinə götürür.Kinossenaridə millilik,özünəməxsusluq,adət-ənənə və etnoqrafik xətlər lazımi səviyyədə verilir.Və bu heç də təsadüfi deyildir ki,gənc,lakin böyük potensiala malik rejissor Mirbala Səlimovun belə bir kinofilm çəkmək təklifini həm Aleksey Qerman,həm də Rüstəm Ġbrahimbəyov kimi görkəmli kino xadimləri bəyənmiĢ və təqdir eləmiĢlər.ġəxsən mən ümidvaram ki,bu kinofilm geniĢ tamaĢaçı kütləsi qarĢısında nümayiĢ etdirilərkən o, Azərbaycan mühitinin bugünki reallığını gözəl əks etdirən bir əsər kimi hörmət və rəğbət qazanacaqdır.Və eyni zamanda,dünya xalqları bu filmə baxarkən Azərbaycan xalqının ləyaqət və ismət ölçüsünə necə böyük hörmətlə yanaĢdığının Ģahidi olacaqlar.

Vaqif Aslan

170

ODLA QOL-BOYUN Qısa metrajlı film üçün ssenari 2000-ci il

PROLOQ Kiçik əyalət Ģəhərinin küçəsi ilə bəzənmiĢ bir gəlin maĢını gedir.MaĢının qabaq hissəsində iri gəlinçik fırlanır.

Gəlin maĢınının arxasınca düzülmüĢ avtomobillərin hərəsi bir cür siqnal verir.MaĢınların birindən gur musiqi səsi eĢidilir.Küçələrin səkilərində və evlərin eyvanlarında dayanmıĢ adamlar maĢın karvanına tamaĢa edirlər.

Gəlin maĢını aynabəndli böyük bir evin həyətinə girir.

Ev sahibləri (Qayınana,Qayınata),qohumlar GƏLĠNĠ qarĢılayırlar və onu maĢından düĢürürlər.

Musiqiçilər həyətdə rəqs havası çalırlar.Kök və yaĢlı bir qadın (ÜMXANIM xala) baĢında xonça cavanlarla bərabər yellənə-yellənə oynayır.

Evin astanasında GƏLĠNĠN ayağının altına boĢqab qoyurlar.GƏLĠN ayağı ilə boĢqabı sındırmağa çalıĢır,amma bir neçə dəfə cəhd etməsinə baxmayaraq sındıra bilmir.Axırda bütün gücünü toplayıb,dabanı ilə boĢqaba vurur.Zərbədən boĢqab parapara olur...

171

BİRİNCİ SƏHNƏ: ”ƏFSANƏ” I UŞAQ OTAĞI,GECƏ. Ümxanım xala qabçaqla təknə içində oturmuĢ nəvəsinin baĢına su tökür,onu çimizdirir.

O,Ģampunun qapağını açır.

NƏVƏ gözlərini ovucları ilə örtür.

NƏVƏ – Ġstəmirəm! ÜMXANIM – Mızmızı olma. Ümxanım xala Ģampunu ovcunun içinə töküb,əlini nəvəsinin baĢına çəkir.Nəvəsi onun əlini itələyir.

ÜMXANIM – Vay,vay,yaman höcətsən,ha!

NƏVƏ – DemiĢdim ki,əgər çimsən,sənə nağıl danıĢacağam.Bəs nə oldu? Özün...

Bu vaxt Ümxanım xala qabçaqla uĢağın baĢına su tökür.Ona görə də nəvənin axırıncı sözləri su Ģırnağı altında itib batır.Nəvə daha da coĢur.

NƏVƏ – Aldatdın da məni!Nağıl danıĢmasan,yatmayacağam. ÜMXANIM – Aman,aman!Sənə nə dil çatdırmaq olur,nə də su! Ümxanım xala əlində qabçaq ĢüĢəbəndsiz bir eyvana çıxır.Qabçaqla vedrədən qaynar su götürür.

Birdən o,əlində qabçaq quruyub qalır,mat qalaraq eyvandan qonĢu həyətə baxır.

QonĢu həyətdə gəlin paltarında olan bir qız asta-asta pilləkənlərlə ikinci mərtəbəyə qalxır.Bu – toy paltarında olan GƏLĠNdir.

ÜMXANIM – Bismillah! Ümxanım xala çaĢqın halda çönərək,uĢağı çimizdirdiyi otağa qayıdır.

Gəlin otağına daxil olur.O,çəhrayı rəngli,ipək örtüklü gəlinlik taxtının kənarında oturur.Birdən xorultudan diksinir.

Taxtın o biri kənarında,əli-ayağı hərəsi bir tərəfə sərilmiĢ halda bir kiĢi yatır.O,bəy paltarındadır.Gözünə dəbdə olan qara eynək,qoluna və boynuna yoğun qızıl zəncir taxmıĢdır.Buna baxmayaraq,bütün bu dəbdəbə BƏYĠN yaĢlı olduğunu –qarnının qabağa çıxdığını,artıq baĢının keçəlləĢdiyini gizlədə bilmir. Ümxanım xala nəvəsini məhrəbaya büküb qurulayır.

ÜMXANIM – Çöx qədim zamanlarda Allah insanlara o qədər çörək vermiĢdi ki,baĢlarından aĢıb-daĢırdı.Çörək o qədər çox idi ki,insanlar daha onun qədrini bilmirdilər.Yerə düĢmüĢ çörək qırıntılarını yığmırdılar.Amma bir dəfə çörəklərinin iri bir parçasını itirdilər,onu axtarıb tapmaq üçün bütün dünyaya səpələndilər... Ümxanım xala nəvəsini yatağa qoyur.Məhrəbanı açıb ona gecə köynəyi geyindirir.

ÜMXANIM – Odunda Ģirin-Ģirin qoğal biĢirdikləri ocaqları yiyəsizlikdən sönməyə baĢladı.Qocalar,uĢaqlar köməksiz qalıb azarladılar.Bir dəfə...

172

QonĢu evdə böyük bir otaq.

YaĢlı bir kiĢi – QAYINATA buxara papaqda televizorun qarĢısında oturub.O,əlindəki iri tütün qəlyanını tüstülədərək diqqətlə ekranda göstərilənlərə baxır.Ekranda ölkə prezidentinin axırıncı çıxıĢı göstərilir.Qəflətən iĢıq sönür. ĠĢıq həm də Ģəhərciyin bütün evlərində sönür.Hansısa bir evin həyətindən it ulaması eĢidilir.

QayıĢnata neft lampasını yandırır,televizora yaxınlaĢıb onun örtüyünü salır.Örtüyün üstündə prezidentin portreti görünür.KiĢi öz yerinə qayıdıb qəlyanını götürür,indi də portretə tamaĢa etməyə baĢlayır. Ümxanım xala nəvəsinin yanında uzanıb onun qulaqlarını,qaĢlarını sığallayır.Stolun üstündə neft lampası yanır. Ümxanım (layla oxuyur) Biri vardı,biri yox...

Layla,a xanım balam.

Bir qız vardı,pəri yox... Ürəyim,canım balam.

Gəlin əllərilə qurĢağında iri bir nar tutmuĢ halda gəlinlik taxtında oturub.Getdikcə,elə bil,onu titrəmə tutur.Gəlinin əvvəlcə dodaqları əsir,sonra isə diĢləri bir-birinə dəyir.Bir azdan o,Ģaxtada donurmuĢ kimi tir-tir titrəyir.QonĢu evdən Ümxanım xalanın nəvəsinə oxuduğu layla səsi gəlir... Ümxanım xala layla oxuya-oxuya...

Pəridən gözəldi o, Ocaq üstə gəldi o.

Laylay,a gəlin balam, Yuxusu dərin balam.

Tanrıdan əhdim budur, Toyunu görüm,balam. ...neft lampasını götürür.qaranlıq da olsa,pəncərədən düĢən ay iĢığında nəvənin Ģirin-Ģirin yatdığı görünür.Bir neçə müddətdən sonra bu iĢıq da yox olur...

İKİNCİ SƏHNƏ “PARALANMIŞ NAR” Gəlin ərə getməmiĢdən bir ay əvvəl gəlingilin bağı.Gündüz.

Gəlin əllərini ağacın baĢında olan nara uzadaraq ən iri və qırmızı narı üzmək istəyir.

GƏLĠN(qəhqəhə ilə) – Qaldır məni,bir az da!

Bu zaman baĢındakı ağ yaylıq açılıb sürüĢür.Yaylıq onun geydiyi qırmızı,yüngül yay donunun üstü ilə sürüĢə-sürüĢə onu sağ çiynində tutmuĢ cavan oğlanın – Kamranın çiyninə düĢür.

Kamran yaylığı çiyni ilə saxlamaq istəsə də,mümkün olmur.Yaylıq Kamranın da çiynindən sürüĢüb yerə düĢür.Gəlinin ucadan gülüĢü eĢidilir.Kamran qız çiynində əyilib yaylığı götürmək istəyəndə,gəlinin gülüĢ qarıĢıq qıĢqırığı eĢidilir... Ġri bir nar ağ yaylığın üzərinə düĢüb paralanır.Ərtafa nar dənələri sıçrayır.

Kamran da,gəlin də qalxıb yaylığın ətrafında oturublar.Nar dənələrini yaylığın üstündən yığıb yeməyə baĢlayırlar.Nar suyu ağızlarının qırağı ilə axdıqca qırmızı qan Ģırımına oxĢayır.ġit dadmasın deyə,Kamran gəlinin ovcundakı nar dənələrinə duz tökür.Gülümsər-gülümsər bir-birlərinə baxa-baxa yeyirlər...

173

Birdən bağçada Ümxanım xala görünür.Onu görəndə Kamranla gəlinin üzündəki təbəssüm sönür. Ümxanım xala oğrun-oğrun nar kollarının arası ilə,sanki kimisə axtara-axtara gəlir.Əlinə bir çubuq götürüb bir dəstə ağ qazı qovmağa baĢlayır.

Kamranla gəlin nar kollarının arxasında gizlənirlər. Ümxanım xala yaxınlaĢır,onun gözləri oğrun-oğrun kimisə axtarır.Birdən ayağının altında nəyin isə xırçıltısı eĢidilir.Ayağını qaldırıb baxır.Ümxanım xala ağ yaylığın üstündəki nar parçasını tapdayıb əzdiyindən yaylıq qan-qırmızı rəngə boyanır. Ümxanım xala yaylığın üzərindən adlayıb gəlinin yaĢadığı evə tərəf yönəlir.

Gəlin al-qırmızı boyanmıĢ yaylığını götürür.Kamran arxadan ona yaxınlaĢır.Əvvəlki təbəssümdən onların üzündə əsər-əlamət qalmayıb.

KAMRAN – Qəbul kağızını aldım.

GƏLĠN – Təbrik edirəm.

KAMRAN – Ġstambula bilet də almıĢam.

GƏLĠN(soyuq-soyuq) – Sənə yaxĢı yol.

KAMRAN – Biz bir yerdə də gedə bilərdik.Sən nahaq yerə imtahan verməyə getmədin.

GƏLĠN – Mən xəstə anamı atmayacağam.

KAMRAN – Mən qayıdacağam.

Gəlin həyətdən gələn səsə diksinib çevrilir.Nar kollarının arası ilə,kolları yara-yara gedir.Kamran yenidən onun qabağını kəsir.

GƏLĠN – Çəkil!

KAMRAN – Mən qayıdacağam!

GƏLĠN – Sən qayıtmayacaqsan.Qayıtsan da...

Gəlin Kamranı itələyərək özünə yol açıb gedir.

ÜÇÜNCÜ SƏHNƏ “ARADÜZƏLDƏN” Gəlinin evində otaq.Günbatan vaxt.

Otaq bir az qaranlıqdır,nə iĢıq,nə də neft lampası yanır.Gəlinin xəstə anası yataqda yatır.Onun çarpayısının yanındakə stulda dərman ĢüĢələri var.Ümxanım xala anaya nə isə içirir.Sonra onu yerində rahatlayır.

ANA(narahat) – Deyirlər,oğlanın Rusiyada ailəsi var. ÜMXANIM – Çox Ģey deyəcəklər!Oğlan evlənir ki,ata ocağı qaralmasın.Ona görə də halal süd əmmiĢ bir qız axtarırlar.Razılıq versən,səni də aparıb,orda həkimlərə göstərəcəklər.Müalicə olunub sağalarsan.

ANA(gözləri yaĢla dolur) – Təki qızım xoĢbəxt olsun!Mənimki buracan idi... ÜMXANIM – Hər Ģey Allahın əlindədir!Sənin bəxtin əvvəldən gətirmədi.Atasız qız böyütdün,çox əziyyət çəkdin.Qoy heç olmasa,qızın xoĢbəxt gün görsün,ocağı sönməsin!

Bu vaxt qapı açılır.Gəlin otağa daxil olur.

174

ÜMXANIM – Qızım,ananın əlacı Urusiyyətə qalıb.Buralarda nə helə doxdur var,nə də helə pul.

Gəlin susaraq onu dinləyir.

ÜMXANIM – Odu da,qonĢumuzun oğlu,Urusiyyətdə yaĢayır.YaxĢı da qazanır.

Həm sənə baxar,həm də ananı müalicə elətdirər.

Gəlin yenə susur.

Ümxanım(bir anaya,bir də gəlinə baxıb) – Durum,hələ bir-iki yerə də dəyəsiyəm.(Keçəndə gəlinə mənalı-mənalı) Allah anana rəhm eləsin..

Gəlinin yanından ötüb çölə çıxır.

Bir müddət ana və qızı susurlar.Birdən qaranlıq otaqda iĢıq yanır.Görünür,Ģəhərə elektrik iĢığı verirlər.Dünəndən yaddan çıxıb söndürülməmiĢ radio öz-özünə iĢə düĢür.Diktor son xəbərləri oxuyur.

ANA(sakit) – Mənə görə özünü oda salma.

GƏLĠN – Dərmanı içmisən?

Anasına yaxınlaĢıb onu rahatlayır,stolun üstündən stəkanı götürür.

ANA – Kamran nə vaxt gedir?

GƏLĠN – Bu günlərdə.

ANA – O,qayıdacaq.

GƏLĠN – Yox,o qayıtmayacaq.

GƏLĠN(bir az susub) – Ondan qabaq gedənlər hələ də qayıtmayıblar...

Radioda diktor xəbərləri oxumaqda davam edir.

DÖRDÜNCÜ SƏHNƏ “GƏLİN” Gəlingilin evində otaq.Səhər.

Qızın rəfiqələri ona gəlin paltarı geyindirb bəzəyirlər.Gözlərinə sürmə çəkirlər.Hardan isə musiqi səsi gəlir.Qızın gözündən yaĢ süzülür,amma bilinmir ki,bu,sürmədəndir,ya qız özü ağlayır.

Qapıda Kamran görünür.

GƏLĠN – Nə istəyirsən?.. (Kamran cavab vermir) Sənə nə lazımdı?(Kamran donuq halda cavab vermədən ona baxır)Get burdan! (Kamranı itələyib qapını örtmək istəyəndə Kamran ona imkan vermir.Bir an sonra,elə bil,Kamranın dili açılır.)

KAMRAN – Bilirsən,o sənə niyə evlənir?Evlənir ki,sən onun qoca ata-anasına qulluqçuluq eləyəsən!O,səni atıb gedəcək!

GƏLĠN – Heç sən də burda qalmayacaqsan!

175

Gəlin Kamranı itələyib otaqdan çıxır.Kamran onun ardınca gedir.Gəlinin rəfiqələri də səs-küylə onların dalınca çıxırlar.

Həyət bağı.Nar ağaclarının arasında Kamran gəlinə çataraq qolundan tutub dartır,onu axlayır.Gəlin əlini geri çəkir.

GƏLĠN – Mən səninlə danıĢmamalıyam!Mən ərə gedirəm!

KAMRAN – Gəl,gedək burdan... Ġstəyirsən universiteti atım!

GƏLĠN – Yol ver!

Kamran onu getməyə qoymur.

GƏLĠN – Məni el içində rüsvay eləmək istəyirsən?!..

KAMRAN – Ġstəyirsən... diz çöküm qarĢında? (qıĢqırır) Mən qayıdacam!

Kamran gəlinin qarĢısında diz çökür.Bu vaxt uzaqdan gəlini aparmağa gələn maĢın karvanının siqnal səsləri gəlir.Gəlinin rəfiqələri də qaça-qaça gəlib onlara çatırlar.Qızlar diz çökmüĢ Kamrana dəliyə baxan kimi baxırlar.

Gəlin əvvəlcə maĢın karvanının gəldiyi tərəfə,sonra diz çökmüĢ Kamrana baxır.O çökərək Kamrana tərəf əyilir,ona diqqətlə baxır.

GƏLĠN(sakit) – Sən get!

Gəlinin rəfiqələri onu qaldıraraq çəkə-çəkə evə tərəf aparırlar.Qızlar qıy-qıĢqırıqla gəlini tələsdirirlər.

Kamran bağın içində diz çöküb,oturaq halda qalır.MaĢınların siqnal səsləri və musiqi səsi yaxınlaĢır.QonĢu evin eyvanında,teatrın lojasındakı kimi əyləĢmiĢ üç qadın bu səhnəyə tamaĢa edirlər.

GOMBUL QADIN(kinayəli gülüĢlə arıq qadına) – Nə olub?!

ARIQ QADIN(yaylıqla gözünün yaĢını silə-silə) – Adamın ürəyi parça-parça olur bunlara tamaĢa eləyəndə.Elə anasının da bəxti gətirmədi.Ayağı ağır oldu,əri cavan yaĢında rəhmətə getdi.

GÖMBUL QADIN(yelpiklə özünü yelləyərək kinayə ilə) – Ona görə deyirlər də,”anasına bax,qızını al!”

CAVAN QADIN(tum çırtlaya-çırtlaya romantikcəsinə) – Hər halda o,ərinə sədaqətli olub!..

MaĢın və musiqi səsləri yaxınlaĢır...

BEŞİNCİ SƏHNƏ “TOY” Həyətdə qurulmuĢ toy mağarı.AxĢam.

Toyun qızğın vaxtıdır.KiĢilər Ģıdırğı rəqs edirlər.Kənarda dayanmıĢ adamlar rəqs edənlərin baĢına pul atırlar.

Bəy qara eynək gözündə,gəlini saya salmadan yanındakı dostu ilə araq içir.Gəlin baĢı aĢağı, hərəkətsiz,donmuĢ kimi oturub.

Hardasa mağarın dərinliyində oturmuĢ Kamran gəlinə baxır.

176

Bəyin mobil telefonunun zəngi çalınır.Bəy durub arxası stola tərəf pəncərə qabağında,kiminləsə stol arxasındakılar eĢitməsin deyə,oğrun-oğrun danıĢır.Bir azdan baĢı ilə nəyi isə təsdiq edir.

Bir neçə gənc metaldiĢ kiĢini araya salıb,onunla zarafatlaĢırlar.

BĠRĠNCĠ GƏNC – PiĢton,gəlinin üz ağlığını camaata necə bildirəcəksən?

METALDĠġ KĠġĠ – HazırlamıĢam! Əlini cibinə salıb,sanki qıçlarının arasında olan cibindən bir patron çıxardıb göstərir.Gənclər qəhqəhə çəkib gülüĢürlər.

ĠKĠNCĠ GƏNC – Birdən nəm olar,atılmaz ha?

METALDĠġ KĠġĠ(iriĢə-iriĢə göz vurub,bəylə gəlin tərəfə iĢarə edərək) – Təki bəyin gülləsi atılsın,mən öz iĢimin ustasıyam!

Yenidən gülüĢ qopur.

Gəlin tək-tənha,cansız bir əĢya kimi oturmuĢdur.

Dostları bəyi salonun ortasına aparırlarətrafında dövrə vururlar və bəy dövrənin içində əl-qolunu ataraq,sərxoĢ halda oynayır.

Kamran rəqs edənlərə yaxınlaĢır,dövrəyə girib bəylə üz-üzə durur,sanki nə edəcəyini bilmir.Bəy və dostları rəqs edə-edə Kamranı da oynamağa təhrik edirlər.Kamran da istər-istəməz qollarını qaldırır,oynayırmıĢ kimi hərəkət edir.Qəfil bir neçə dəfə sinəsilə bəyi itələyir.Axırıncı dəfə Kamran bəyi sinəsi ilə vuranda ara qarıĢır,bəyin dostları ona mane olub tuturlar.

Bəyin dostları Kamranı toy mağarından küçəyə sürüyürlər.Küçədə qaranlıq bir yerdə Kamranı döyürlər.Mağardan toy musiqisinin səsi gəlir,rəngbərəng oynaq iĢıq Ģüaları döyülən Kamranı iĢıqlandırır...

ALTINCI SƏHNƏ “ATƏŞ” Gəlin otağı.Sübh tezdən...

Bəy taxtın kənarında döĢəməyə sərilərək,ağzı açıq halda yatır.Xorultudan boğazı tutulur,özü öz xırıltısına diksinərək ayılır.Dodaqları quruduğundan ağzını marçıldadaraq dirsəklənir.Sonra yavaĢyavaĢ dikələrək boylanır,elə bil ki,harda olduğunu yadına salmağa çalıĢır.Əlini uzadıbqara eynəyini götürmək istəyəndə gözü gəlinə sataĢır.Durub taxtın böyründən fırlanaraq gəlinə yaxınlaĢır,onun gəlinlik örpəyini yüngülcə qaldıraraq üzünə baxır.Bir daha diqqətlə baxıb onu tanımağa çalıĢır.Sonra eynəyini gözünə taxır,kiçik çantasını axtarıb taparaq otaqdan çıxır.Məhəccərdən tutaraq pilləkənlə ağır-ağır həyətə düĢür.Birdən sanki ayılaraq ağacların altındakı stola tərəf tez-tez gedir.Yolda onun ayağının altından bir qaz çıxıb qaqqıldayaraq qırağa uçur.

Bəy üstü hələ də axıra qədər içilməmiĢ araq və su ĢüĢələri,yemək qalıqları ilə dolu olan stola yaxınlaĢır.

Bəy araq ĢüĢəsini götürüb içində qalanını baĢına çəkir.Sonra isə ĢüĢəsini acgözlüklə dibinə kimi boĢaldır.ġüĢəni stolun üstünə qoyarkən kənarda – ağaca söykənən baĢı tərtəmiz qırxılmıĢ,eĢmə bığlı arıq və uzun bir kiĢini görür.KiĢinin qıçları arasında görünən köhnə ov tüfəngi bəyin diqqətini cəlb edir.O,tüfəngi götürüb,dolu lüləsinin içinə baxır.Tüfəngin dolu olduğuna əmin olub çaxmağı çəkir.Bir an onun hara və kimə güllə atacağı bilinmir.Sonra o,gözləri ilə nəyi isə axtarır,yerində fırlanır və qəfildən tüfəngi hara isə tuĢlayıb atır.YatmıĢ kiĢi haray-həĢirlə arxası üstə yerə yıxılır.Sonra bəyi görüb metal diĢlərini parıldadaraq gülümsünür.

KĠġĠ – XoĢbəxt olun!Oğullu-qızlı olun!Ocağınız sönməsin!

177

Bəy tüfəngi stolun üstünə atıb cəld hərəkətlə darvazaya tərəf yönəlir.O,oğru kimi qaçıb darvazanın kiçik qapısından çıxır...

Qan-qırmızı rəngli iri bir nar taxtın üstündə oturmuĢ gəlinin əlindən sürüĢüb döĢəməyə düĢür...

YEDDİNCİ SƏHNƏ “XƏCALƏT” Bu günki gün.Sübh tezdən.

Gəlin əvvəlki kimi taxtın üstündə oturaraq qalır.Qəflətən həyətdə güllə atılır.Gəlin diksinib ayılır.

Gəlin otağının eyvana olan qapısı açılır.Eyni vaxtda otağa bir-birini itələyə-itələyə iki qadın – yengələr daxil olurlar.Onlar əvvəlcə otağın içinə – demək olar ki,döĢəməyə,sonra isə bir-birlərinin üzünə baxıb çiyinlərini çəkərək çıxırlar.

YENGƏLƏRDƏN BĠRĠ(eyvandan xəbər verir) – Gəlin gördüsü olmayacaq! ĠKĠNCĠ YENGƏ – Ġstəyir olsun,istəyir yox.Mən xələtimi alacağam!

Bir müddətdən sonra açıq qalmıĢ qapıda qayınana görünür.Çox narahat,lakin tənəli baxıĢlarla o,həmin istiqamətdə döĢəməyə baxıb çəkilir.

QAYINANANIN SƏSĠ – Hamısının günahı səndədi!

QAYINATANIN SƏSĠ – Mən niyə günahkar oluram?

Bu vaxt yengələr eyvanın dərinliyində əllərində hansısa parçaya oxĢayan bir Ģeyi tutub mübahisə edirlər.Ġkinci yengə birincinin əlindən onu dartıb alır.

QAYINANANIN SƏSĠ – Sən göndərdin onu uĢaq vaxtından qazanc dalınca Rusiyanın çöllərinə!O da getdi,öyrəĢdi o yerlərə,iliĢib qaldı!Onun qazanc dalınca gedən vaxtı idi?!

Qayınata ehtiyatla baĢını azca uzadaraq içəri – döĢəməyə baxır,sonra yox olur.

QAYINATANIN SƏSĠ – Mən onun vaxtında...

QAYINANANIN SƏSĠ – Sənin özünə az olmuĢdu də,onu da göndərdin gedərgəlməzə!(Bu vaxt eyvanın dərinliyində qayınata yenidən görünür.O dayanır,buxara papağının o tərəf,bu tərəfini çevirərək baxır) Nə durmusan?Get axtar,tap oğlunu,görüm hardan tapırsan...

Evin həyətində metaldiĢ kiĢi əyilərək yerdə nəyə isə baxır.Sonra o,əlini uzadaraq kolun dibindən güllənin al-qana boyadığı ağ qazı götürür və eyvana tərəf çönərək kimi isə axtarır.

KĠġĠ(yazıq,xırıltılı səslə) – Ey... ey..! Bura baxın!..

178

SƏKKİZİNCİ SƏHNƏ “OCAQ” Evin həyəti.Günbatan vaxt.

Gəlin otağının qapısı açılır.Gəlin toy paltarında çölə çıxır.Onun üzü donuq,gözlərində mənasızlıq vardır.Gəlin özündə deyildir.Külək pilləkənlərlə həyətə düĢən gəlinin örpəyinin ucunu göyə qaldırır,havada uçuĢan lələklər ətrafı bürüyür.

Gəlin həyətdən qapıya – çöl darvazaya tərəf yönəlir.O,darvazanın kiçik qapısına yaxınlaĢıb onu açmağa cəhd etsə də,qapı açılmır.

QAYINANANIN SƏSĠ – Ay gəlin!

Gəlin diksinərək üzünü çevirir.

Qayınana həyətin o biri tərəfində çönbəltmə oturaraq əlindəki iri ağ qazın tüklərini yolur.Bir daha qazı qarĢısındakı ləyəndə olan buğlanan qaynar suya salıb-çıxarır.

Bu zaman onun arxasından qayınata ağır-ağır tualetə tərəf gedir.Qayınana baĢını çevirərək qayınataya tərəf baxır və yenə qazın tüklərini yolmaqda davam edir.

QAYINANA(qarĢısında kölgəsi görünən gəlinə) – Qayınatana su ver!

Qayınata tualetə yaxınlaĢır,yay paltosunu çiynindən götürüb səliqə ilə onu tualetin çölündəki mismardan asır.Sonra ehtiyatla tualetə girib qapısını örtür.Bir neçə müddətdən sonra gəlin tualetə yaxınlaĢıb içi su ilə dolu aftafanı tualetin qapısının yanına qoyub gedir.Qapı azca açılır və qapının arasından əl uzanıb,aftafanı götürür.

Qayınana qazın tüklərini yolmaqda davam edir.Qaz artıq yolunmuĢdur.Birdən gəlin əlində neft qabı onun yanından ötəndə qayınana baĢını qaldırır.

QAYINANA – Hara gedirsən? Nöyüt nəyinə lazımdı?

GƏLĠN(dayanmadan) – Hamamı qalamaq istəyirəm.

QAYINATA(tualetdən çıxır) – Gəlinlə iĢin olmasın!Qoy nə qədər istəyir yandırsın,onsuz da nöyütümüz boldu!

O,paltosunu çiynində rahatlayıb darvazaya tərəf yönəlir.

QAYINANA – Heç olmasa gözləyəydi,iĢığı verəydilər.

Bu vaxt bərk külək qalxıb,ləyəndə olan bütün yolunmuĢ tükləri ətrafa yayır.Qayınana tutub saxlamağa çalıĢsa da,yüngül qaz tükləri həyəti bürüyərək uçuĢurlar... Çöl tərəfdən hahamın qapısı açılır.Gəlinin qara silueti qapıda görünür.O,arxasınca qapını örtür.Neft lampasının piltəsi yandırılır və ətrafda iĢıq artır.Gəlin qırmızı lentlərlə bəzənmiĢ güzgünün və lampanın qarĢısında üzünə qan-qırmızı gəlinlik duvağı salır.Sonra dümağ paltarının ətəyinə neft qabından neft tökülür.Gəlinin əlləri kibrit dənəsini alıĢdırır və uzun müddət onu saxlayır...

Ağı səsi: Biri vardı,biri yox, Bir qız vardı,pəri yox.

Gördü gur yandı ocaq, ƏrĢə dayandı ocaq.

Od ona açdı qucaq...

Təpənin üstündən əyalət Ģəhərinin bir hissəsi görünür.Gün batmaq üzrədi.Uzaqdan aynabəndli iri bir ev görünür.Bu evin həyətindən alov çıxır və getdikcə bu alov çoxalır...

179

EPİLOQ Xüsusi,eyvanları ĢüĢəbəndli olan evlərin arasından keçən dar bir küçə.Səhərdir. Ümxanım xala baĢında xonça,bu küçə ilə yuxarı qalxır.Onun qarĢısından isə həmin küçə ilə ağzı aĢağı Kamran düĢür.Kamran Ümxanım xalanın yanına çatır,onu ötüb keçəndə qadın təngnəfəs halda dayanır və nə isə yadına salmağa çalıĢır.

ÜMXANIM(Kamrana tərəf dönərək) Ay oğul,sən hara?!

KAMRAN(dönmədən) – Uzağa,xala! Ümxanım(çox narahat) – Hara gedirsən,ay bala?! Mən səninçin də qız gözaltı eləmiĢəm,axı!?

Kamran cavab vermir.O,artıq gözdən itib. Ümxanım xala küçənin ortasında dayanıb bizə tərəf baxır.

ÜMXANIM(çaĢqın halda) – Ehey...! Ay oğul! ĠĢə salınan maĢının və zərb ilə örtülən qapının səsi eĢidilir.Kamera get-gedə qadından uzaqlaĢmağa baĢlayır.Artıq baĢqa küçələr və həyətlər görünür;dar küçələrin birində balaca uĢaqlar “bəy və gəlin” oyunu oynayırlar.Gəlin əvəzi uĢaqlar nəvəni bəzəyiblər;qonĢu həyətdən cavan bir qadın çıxıb küçəyə çirkli su atır və o tərəf-bu tərəfə boylanaraq yenidən həyətə girir;metaldiĢ kiĢi əlində tüfəng harasa qaçır...

Naməlum bir həyətdən toy səsi eĢidilir...

SON

180

“QAN ÜZƏRİNDƏ RƏQS” (Üç pərdəli və epiloqlu tragikomediya) İŞTİRAK EDİRLƏR Nazirliyin nümayəndəsi – orta yaĢlı,yoğun BaĢ həkim Cərrahiyyə Ģöbəsinin müdiri Kardeologiya Ģöbəsinin müdiri Travmotologiya Ģöbəsinin müdiri Hicran Əlizadə – psixiator,orta yaĢlı I tibb bacısı II tibb bacısı BaĢ tibb bacısı Bölgə müxbiri – ĢiĢman Yol polisi Sürücü I sərniĢin II sərniĢin III sərniĢin IV sərniĢin SərniĢin qadın Gənc kiĢi – sərniĢin Gənc qadın – sərniĢin Xarici Polis Xəstələr,xəstə yanına gələnlər,polislər,həkimlər,səslər.

Hadisə bu gün baĢ verir.

181

BİRİNCİ PƏRDƏ I ŞƏKİL Xəstəxana.BaĢ həkimin otağında iclas gedir. Ġclası nazirliyin nümayəndəsi aparır.

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ – Cənab həkimlər!BaĢ həkimin ərizəsinə baxmaq nazir həzrətləri tərəfindən Ģəxsən mənə həvalə olunmuĢdur.Ġndi biz sizinlə birlikdə bu ərizəni müzakirə etməliyik.BaĢ həkim könüllü olaraq tutduğu vəzifəsindən imtina edir,hətta həkimlik peĢəsilə məĢğul olmayacağını bildirir.(sükut).Çoxlarının can atdığı bir vəzifədən belə asanlıqla imtina etmək istəməsi görünməmiĢ hadisədir.Bütöv bir bölmənin Ģili-kütü,koru-keçəli,dəlisi-dolusu sənin əlində ola,özün də yaĢaya ..,(vurğu ilə) iĢləyə bilməyəsən!Gülünclük deyil?

BAġ HƏKĠM (Ġcazəsiz ayağa qalxaraq) – Mən həkiməm! Mən...

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ – Oturun!Hələ sizə söz verilmir!BaĢ həkim öz ərizəsində yazır ki,yüksək ixtisaslı kadrlar xəstəxanadan gedirlər,kommersiyaya qoĢulurlar ki,ailələrini yaĢada bilsinlər.Mən baĢa düĢə bilmirəm.Bunun nəyi pisdir?!.Bugünki sosial-iqtisadi enmə həyatımızın bütün sahələrinə nüfuz etsə də,kommersiya çiçəklənmə dövrü keçirir.Kommersiyanın nailiyyətlərindən istifadə etmək olmazmı?

BAġ HƏKĠM – Mən kommersant deyiləm,həkiməm!

NÜMAYƏNDƏ(sərtliklə) – Oturun dedim,oturun! (Yenidən mülayim bir tövr alaraq) Bazar iqtisadiyyatını öyrənmək,hər bir vətəndaĢ,o cümlədən cənab həkimlərin də borcudur.(Səsini azca aĢağı salaraq) Artıq bu gün sirr deyil ki,xarici bazarlarda ürək,ciyər,böyrək,ilik satılır və külli miqdarda qazanc gətirir.Onsuz da çox adam öz ölüsünü meyidxanadan çıxarıb dəfn etmək halında deyildir.Bu halda bir qədər operativlik göstərmək həkimlərin sosial vəziyyətini yaxĢılaĢdırmazmı?

BAġ HƏKĠM (yenə coĢqunluqla) – Mən quldur da deyiləm,həkiməm! Atam,qardaĢım,həkiməm!

Hə... (səsi xırıldayır) NÜMAYƏNDƏ (sərt və ciddi) – Özünüzü ələ alın!Unutmayın,nazirliyin nümayəndəsinin qarĢısında dayanmıĢsınız!Onsuz da xəstəxananı bərbad günə saldığınız üçün cavab verməli olacaqsınız.(Səsini bir az da qaldıraraq) Xalq bu laqeydliyi sizə bağıĢlamayacaq.Bu gün bütün xəstəxananı gəzdik.Bütün bölmələrdə olduq.Cərrahiyyə Ģöbəsi boĢ,travmatologiya boĢ,kardioloji Ģöbə boĢ,psixiatriya boĢ – hər yer boĢ! (istehza ilə) Xəstəsiz xəstəxana! Beynəlxalq nümunə! Bəhbəh!Sizə nobel mükafatı düĢür!

CƏRRAHĠYYƏ ġÖBƏSĠNĠN MÜDĠRĠ – Möhtərəm nümayəndə!Siz doğru deyirsiniz: – xəstəxana boĢdur!Səbəbi əhalinin imkansızlığıdır.Xəstəxanaya gələnlər ilk yardımı alan kimi evə qayıtmaq istəyirlər.Ağır xəstələr isə sadəcə olaraq,evdə ölməyi daha üstün tuturlar.Bizim də üzümüz yoxdur ki,təkid edək.Lazımi aparatlar yox,otaqlar qızdırılmır,tibbi əməliyyatın məsul anında iĢıqlar sönür.Bəlkə də bu vaxt tibbi əməliyyat keçirilməsəydi,xəstə yaĢayardı.Belə halda həkim sağala biləcək bir xəstənin ölümünün səbəbkarı olur.Axı,həkimlik əzrayılı qabaqlamaq deyil.

TRAVMOTOLĠGĠYA ġÖBƏSĠNĠN MÜDĠRĠ – Müalicə prosesində travmotologiyanın nailiyyətlərindən istifadə etmək bir yana dursun,adi kənd sınıqçısı səviyyəsində belə xəstələrə xidmət göstərə bilmirik.Sabir demiĢkən – “Əcnəbilər göydə balonlarda uçur.Biz hələ avtomobil minməyirik!”Buna görə də bizim ölkə bəlkə axsaq və Ģil-kütlərin sayına görə hamıdan qabaqda gedir.

NÜMAYƏNDƏ – YaxĢı,yaxĢı!Müzakirəni “poeziya axĢamı”na çevirməyin!Düzdür,hər kəs öz fikrini istədiyi bir formada açıqca söyləyə bilər və heç nə qəbahət deyil.Amma söhbət çox ciddi Ģeylərdən getməlidir.

BAġ HƏKĠM – Ciddi söz odur ki,təbabət dövlət səviyyəsində himayə olunmur.

NÜMAYƏNDƏ – Bəli,bunu biz sizin ərizənizdə oxuduq.Yazırsınız ki,xəstəxanaya dövlət təminatı yoxdur.Ġndi dövlətdən – bələkdə olan bir körpədən nə umursunuz?O,hələ yeriməlidir,o,hələ dil açmalıdır,o,boya-baĢa çatmalıdır.Bundan sonra ondan nə isə gözləmək olar.Sizin bölgəyə yardım məqsədi ilə nə qədər preparat,dərman,bir dəfəyə vurulan Ģprislər göndərilib!Siz isə yenə də çatıĢmazlıqdan,yenə də məvacibin azlığından,vaxtlı-vaxtında verilmədiyindən Ģikayətlənirsiniz!

Buna nə ad qoymaq olar?

182

BAġ HƏKĠM – Çünki yardımlar öz ünvanlarına çatdırılıb.

Birinci tibb bacısı hövlnak qapını açır.

I TĠBB BACISI – Ġcazə olar? Vacib sözüm var!

NÜMAYƏNDƏ – Xeyr!.. Xeyr,yardımlar öz ünvanlarına çatdırılsaydı,sizin fəaliyyətinizi biz daha yaxĢı istiqamətləndirərdik.

KARDĠOLOJĠ ġÖBƏNĠN MÜDĠRĠ – Biz xalqa xəyanət etmək istəmirik.

NÜMAYƏNDƏ(təəccüblə) – O,nə deməkdir?

KARDĠOLOJĠ ġÖBƏNĠN MÜDĠRĠ – O,insanların faciəsinə sevinməkdir(əsəbi).O,axsağın axsaqlığına laqeydlik,o,qolsuzun qoluna qol verməməkdir.O,ürəyi ağrıyanın qeydinə qalmamaqdır.

Həssas adamların dayandığı yerdəcə ölməsinə soyuq-soyuq tamaĢa etməkdir.Buna biz həkimlərin ürəyi dözmür.Sizin soyuq və ürəksiz sözlərinizi eĢitmək də bir yandan.(ürəyini tutub oturur) NÜMAYƏNDƏ – BaĢa düĢə bilmirəm ki,siz necə həkimlərsiniz?!Dünya təcrübəsi xoĢunuza gəlmir,yerli təcrübəni də ki,bəyənmirsiniz.Ġndi bütün dünya demokratik prinsiplərdən danıĢdığı vaxt siz axmaqlığın səbəblərindən danıĢırsınız.(Birinci tibb bacısı qapını açıb dayanır)Etirazınız var?Buna da “mız”qoyacaqsınız?

I TĠBB BACISI – Xeyr,”mız” qoymuram!Ġcazə istəyirəm,mənim baĢqa vacib sözüm var!

NÜMAYƏNDƏ – Xeyr,olmaz! Burda çox ciddi məsələ həll olunur.

HĠCRAN ƏLĠZADƏ (ayağa qalxaraq) – Mənim də sözüm var!Mən psixiatoram.Bilmək istəyirəm ki,nazirliyin nümayəndəsi nə üçün yeni peyda olmuĢ komersantlar kimi danıĢır.Bilmirəm,siz ticarət nazirliyinin,yoxsa ki,səhiyyə nazirliyinin nümayəndəsisiniz.Hər kimsinizsə,həkim deyilsiniz.Körpə kimi hələ də bələkdə olan bir dövləti böyüməyə qoymayan da sizin kimilər və sizin havadarlarınızdır.Siz bu körpəni elə bərk-bərk bələyib üstündən qayıĢla sarımısınız ki,onun tərpənməyə belə imkanı yoxdur.Üstəlik bəlkə də,körpənin payını da əlindən alıb özünüz yeyirsiniz.Görünür,onun acından çığıra-çığıra sizlərə möhtac qalacağını,sizin də onu asanlıqla idarə edəcəyinizi səbirsizliklə gözləyirsiniz!

Nazirliyin nümayəndəsi yanındakı həkimdən nə isə soruĢur.

NÜMAYƏNDƏ – Ġndicə öyrəndim,adınız Hicran,soyadınız Əlizadədir.Hicran Əlizadə,bələkdəki o körpəyə kömək etməliyik.Lakin unutmalı deyilik ki,onun atası kapital,anası demokratiyadır.

Kapital əldə etmədən kapital iddiasına düĢməyin nə mənası var?Bəs onu necə əldə etməli?(II tibb bacısının əl qaldırdığını görüb)Buyurun.

II TĠBB BACISI – Ġcazə verin,bir dəqiqəliyə çölə çıxım.Kapital dediniz... ürəyim xarab oldu...

NÜMAYƏNDƏ – Olmaz!(sözünə davam edərək) Hicran Əlizadə,kəndlərdəki tibb məntəqələrindən tutmuĢ elmi tədqiqat institutları və səhiyyə nazirliyinədək hər bir müəssisə özünü yaĢatmaq qabiliyyətinə malik olmalıdır.Bu,dövlət siyasətidir.Ona qarĢı çıxmaq siyasi cinayətdir.

HĠCRAN ƏLĠZADƏ(kinayəli) – YaxĢı,yeriyə və dil açıb danıĢa bilməyən bir körpə necə siyasət yeridə bilər?Cənab nümayəndə,zəhmət deyilsə,deyin görək,o körpənin əlindən tutan kimdir?Ona dil öyrədən,siyasət dərsi deyən kimdir?

NÜMAYƏNDƏ – Təbiblərin iclasını siyasi büroya çevirməyin.Biz burda dövlət məsələlərini yox,baĢ həkimin ərizəsini müzakirə edirik.Demokratiya anarxiya deyil!

I tibb bacısı hövlnak içəri daxil olur.

I TĠBB BACISI –Ġcazə verin,çox vacib sözüm var!

NÜMAYƏNDƏ(əsəbi) – Siz nə istəyirsiniz?

I TĠBB BACISI – MuĢtuluq,muĢtuluq istəyirəm!(ġırtıq vurub oynamağa baĢlayır.Hamı çaĢır.Bir hissə ayaq üstə,bir hissə oturmuĢ vəziyyətdədir) NÜMAYƏNDƏ(keyləĢmiĢ halda) – Nə muĢtuluq!Verən kimdir?Alan kimdir?Sakit olun... Nə olub axı?MuĢtuluğu kimə verirsən?

183

I TĠBB BACISI(incik) – Vermirəm,istəyirəm.

NÜMAYƏNDƏ – Kimdən istəyirsən?

I TĠBB BACISI – Hamıdan!Ay camaat,gözünüz aydın!Verin mənim muĢtuluğumu.

NÜMAYƏNDƏ – Sakit,heç nədən savayı,burda Nazirliyin nümayəndəsi iĢtirak edir.Fikrinizi açıq ifadə edin.Daha deməyin ki,filankəs gəlmiĢdi,bizə qulaq asmadı!

I TĠBB BACISI(ciddi və rəsmi) – Gözünüz aydın olsun,deyirlər ki,.. avtobus gəlir!

HAMI(xorla bir-birindın soruĢur) – Kim avtobus gözləyir?

– Dayanacaqda durmamıĢıq ki,avtobus gözləyək.

– Nə olsun,avtobus gəlir?

I TĠBB BACISI – O olsun ki,avtobusun tormozu iĢləmir.(Tez və sürətli danıĢıq tərzi ilə) O olsun ki,saxlamaq mümkün deyil.”O olsun ki,içi dolu adamdır”(Pauza.Hamı heyrət içindədir.Sözünə ara verib nəfəsini dərir)Aman allah,ürəyim partlayacaq!Gözüm aydın,gözümüz aydın!(Hamı bir-birinə baxır.Pauza.II tibb bacısı camaatı yara-yara I tibb bacısına yaxınlaĢır) II TĠBB BACISI(yarım pıçıltı ilə) – Ay qız,necə dedin? Mən yaxĢı baĢa düĢmədim.Nə olar,bir də de!

I TĠBB BACISI(nazlanaraq) – Oyna,deyim.

II TĠBB BACISI – Bacı qurban,de də.Vallah,oynayacağam.De mən ölüm,amma qulağıma.

I TĠBB BACISI(pıçıltı ilə) – Avtobus gəlir.Ġçi dolu adam.Ayaq üstə duranlar oturanlardan ikiqat çoxdur.Palatalar lığ verəcək.Bildin?

II TĠBB BACISI(astadan) – Ay səni Ģad xəbər olasan!Qoy səni bir öpüm!(öpür)MaĢallah,bal dadırsan(Ģırtıq vurub hər ikisi oynayırlar).Hələ də ayaq üstə qalan həkimlər çaĢqın halda bir-birlərinə baxırlar.

NÜMAYƏNDƏ – Bir dayanın görüm!Bu nə məsələdir?

I TĠBB BACISI – Bayaq narazı deyildinizmi ki,palatalar boĢdur?BoĢluğu dolduracaqlar da!

NÜMAYƏNDƏ(çaĢqın) – Kimlər?

I TĠBB BACISI – Avtobusda olanlar onsuz da gəlib bura çıxacaqlar!Onların qabağını kim saxlayacaq ki?!

NÜMAYƏNDƏ – Aha,baĢa düĢdüm.Biz elə indidən hazırlaĢmalıyıq!Gələn avtobusu layiqincə qarĢılamalıyıq.

I TĠBB BACISI(xüsusi ahənglə) – Adam dolu avtobus,yarısı fağır,yarısı tuz.

NÜMAYƏNDƏ – YavaĢ!Sakit,dinmə,sus!

II TĠBB BACISI – Dərman baha,can ucuz.

NÜMAYƏNDƏ – YavaĢ!Sakit,dinmə,sus!

BAġ HƏKĠM(həkim yoldaĢlarına) – Ġlk yardım göstərməyə hazır olun!Palataları hazırlayın!Bütün Ģöbələri hazırlıq vəziyyətinə gətirin!Əlinizdən gələn köməyi əsirgəməyin!(onlara iĢarə edərək) Bu yalquzaq rəqsidir.Qan iyi duymuĢ yalquzaqların rəqsi.Siz onlara baxmayın!Hamı iĢ baĢına! Çıxırlar.

Yorulub təngnəfəs olmuĢ rəqs qrupu ətrafı boĢ görüb təəccüblənir.

NÜMAYƏNDƏ – Həriflər!Bizim baĢımızı qatıb özləri avtobusu qarĢılamağa gedirlər.Ay getdiniz ha!(tibb bacılarına)Tez olun,biz də gedək!(Elə bu vaxt telefon zəng çalır.Tez dəstəyi götürür)Bəli, eĢidirəm.Ba... cənab nazir,sizsiniz?Özüdür ki,var,mənəm... hələ yox.BaĢ həkimin məsələsini sonra da həll edərik.Olar.. olar... bir azdan sərniĢinlə dolu avtobusun qəzaya uğrayacağı gözlənilir.Mən buna laqeyd qala bilmərəm.GəliĢimi təxirə salıb baĢ həkim vəzifəsini öz üzərimə götürürəm.Lap yaxĢı olar.Komissiya üzvlərini deyə bilmərəm,amma yardımı təcili yola salın... Narahat olmayın, qəzaya uğrayanların hamısı dəqiq qeydə alınacaqdır.Heç kim yardımdan kənarda qalmayacaq...

BağıĢlayın,uğultu səsi gəlir,deyəsən,avtobus yaxınlaĢır.Mən getdim.Hələlik... Öpürəm Sizi!..

Arxayın olun!(Dəstəyi qoyur.Qapıdan çıxa-çıxa) Darvazaları taybatay açın!Bu Ģəhərdə xəstəxana çoxdur.Gərək qoymayaq ki,avtobus keçib o biri xəstəxanalara girsin.Yolu kəsib avtobusun ağzını bu tərəfə döndərmək lazımdır!(çıxırlar) 184

II ŞƏKİL Xəstəxananin həyəti,vurnuxma.Hamı həyəcan içində.Həkimlər və tibb bacıları o tərəf-bu tərəfə qaçırlar.Nazirliyin nümayəndəsi qaça-qaça həyətə çıxır.I tibb bacısı isə salondadır.

NÜMAYƏNDƏ – Xərəkləri hazırlayın.(Darvazaya doğru gedir)Bax belə!Darvazanı bir az geniĢ açın.(Üzünü onu əhatə edən tibb bacılarına tutaraq)Bəyəm,kommunist dövründə də olsa,parada çıxmamısınız?Transparantları,plakat və Ģüarları çıxarıb atmısınız,nədir?

I TĠBB BACISI(astadan) – Çoxdandır ki,elə Ģeylər yadımıza düĢmür.Gedim,bir yaxĢısını tapım,gətirim.(Gedir) Əlində bloknot və qələm tutmuĢ ucaboy ĢiĢman bir kiĢi gəlir.

NÜMAYƏNDƏ(Ģübhəli) – BağıĢlayın,siz kimsiniz?

BÖLGƏ MÜXBĠRĠ(gülümsəyərək) – Mən bölgə müxbiriyəm.Xəstəxana iĢçilərinin yığıncağından qeydlər götürməyə gəlirdim.Avtobus məsələsini də burada eĢitmiĢəm.Düzü,Sizin keçirdiyiniz həyəcanı,göstərdiyiniz operativliyi görməzliyə vurmaq vətənə və millətə xəyanətdir.

NÜMAYƏNDƏ(fəxrlə) – Çox sağ olun!(Əlində bükülü bir Ģey gətirən I tibb bacısını görüb,II tibb bacısına)Hərəniz bir ucundan tutub xəstəxanaya dönən yolda,hamıdan öndə durun!Vaxt itirməyin!(Tibb bacıları qaça-qaça gedib Ģüarı baĢları üzərində qaldırırlar.Nazirliyin nümayəndəsi bölgə müxbirinə tərəf çevrilərək) Görürsünüz,necə gözəl Ģüar seçiblər?!

MÜXBĠR(oxuyur) – “Xalqımızın sağlamlığı keĢiyində durmaq müqəddəs borcumuzdur!” Əhsən,lap yerinə düĢüb.(gedə-gedə)Üzr istəyirəm,bir sualıma cavab verin.

NÜMAYƏNDƏ – Buyurun!

MÜXBĠR – Belə ağır bir missiyanı öz üzərinizə götürməklə rahatlığınıza və sağlamlığınıza ziyan vurmursunuzmu?

NÜMAYƏNDƏ(qürrələnərək) – Xalqın yolunda ölümə də hazıram!

MÜXBĠR – Avtobus gəlincə daha bir sual: Sizin bu fədakarlığınız “milli qəhrəman” adına layiq deyilmidir?

NÜMAYƏNDƏ(gedə-gedə) – Biz xırda hisslərlə yaĢamırıq.Əgər sürücü sərniĢinləri xəstəxanaya çatdıra bilsə,əsl milli qəhrəman odur.

MÜXBĠR – Təvazökarlığınız qarĢısında baĢ əyirəm.Mümkünsə,daha bir sual.

NÜMAYƏNDƏ(sərt bir hərəkətlə) – Sonra!(Əllərində tor həyətə çıxan həkimlərin qarĢısını kəsərək) Bu nədir?

TRAVMOTOLOQ – Tordur.Küçənin sağ-solundakı beton dirəklərə bağlayacağıq ki,avtobus ona iliĢib dayansın!

MÜXBĠR – Zəhmət deyilsə,bir sualıma da cavab verin.

NÜMAYƏNDƏ(sərt) – Saxla!Sonra verərsən!(həkimlərə) Avtobusa da tor qurursunuz?Bəyəm,siz yol polisisiniz ki,küçədə hərəkəti qadağan edirsiniz?Heç düĢünürmüsünüz ki,avtobus tora dəyəndə silkələnmədən nə qədər adamın ürəyi düĢə bilər?Neçə adamın beyni silkələnər?Hələ qolu-qıçı sınanları,bir-birinə çaxılıb baĢı qarpız kimi partlayanları demirəm.Tez olun,toru yığıĢdırın!

KARDEOLOQ – Amerikada tor vasitəsilə təyyarələri qəzadan xilas edirlər.

NÜMAYƏNDƏ – Bura Amerika deyil.Milli özünəməxsusluğu yaddan çıxarmayın!(Müxbir toru iyləyir) Soy-kökümüzə qayıtmağın vaxtı deyilmi? Həkimlər təəccüblə bir-birlərinə baxırlar.

MÜXBĠR(Nümayəndənin qulağına pıçıltı ilə) – Tordan nəm iyi gəlir.Onu sus vurub.Nəinki avtobusa,heç onun küləyinə də tab gətirməyəcək.Avtobus çatmamıĢdan qırılacaq.Narahat olma.(Pəncələri üstə qalxaraq ətrafı dinləyir)Qulağıma uğultu,aramsız siqnal səsləri gəlir.Deyəsən,avtobus yaxınlaĢır.(Avtobus uğultusu eĢidilir.Ümumi çaxnaĢma,həyəcan,həkimlər əllərində tor, tibb bacıları əllərində Ģüar yazılmıĢ plakatla o tərəf-bu tərəfə qaçıĢırlar.Yol polisi gəlir.)

YOL POLĠSĠ – Geriyə! (Əllərində Ģüar tutmuĢ tibb bacılarını görüb təəccüblə) Geriyə! Elə bil, bayram nümayiĢinə çıxıblar!Avtobus gəlib üstünüzdən keçsə,kim cavab verəcək?

TĠBB BACILARI (bir-birinə göz vuraraq xorla) – Biz ölümə də hazırıq!

YOL POLĠSĠ – Ölümdən xilas olmaq barədə fikirləĢsəniz,hamının xeyrinə olar.(kənara) DəhĢətdir!Bunların üzündə bayquĢ təbəssümü var.Baxanda adamın əti ürpəĢir.(Bu vaxt ratsiyadan səslər eĢidilir) 185

SƏS – BeĢinci?! BeĢinci?! Məni eĢidirsən? Cavab ver.Qəbul.BeĢinci! BaĢ küçəni nəzarət altında saxlayın.Piyadaların küçədən o yan-bu yana keçməsinin qarĢısını alın.Nəyin bahasına olursa olsun,küçə boyunca hərəkəti qadağan edin!Bütün səylərinizi iĢə salın!

YOL POLĠSĠ – Oldu,cənab komandir!Ancaq bir neçə tibb iĢçisi,baĢda nazirliyin nümayəndəsi və bölgə müxbiri olmaqla küçənin xəstəxananın qarĢısından keçən hissəsini kəsiblər.Onları yoldan kənar etmək mümkün deyil.

SƏS – Avtobusun ora çatmasına hələ çox var.Neçə nəfərsiniz?

YOL POLĠSĠ – Dörd nəfər.

SƏS – Ġki nəfəriniz orda qalsın!Sən o biri əməkdaĢı da götür, küçə yuxarı hərəkətə baĢla.Ruporla küçə boyunca yığıĢanları asayiĢin bərpasına dəvət elə.Çox təəssüf ki, avtobusdakı sərniĢinləri xilas edə bilmirik.Texniki imkanlarımız yoxdur.Ümid ancaq Allaha qalıb.Tələsin!

YOL POLĠSĠ – Oldu! Bu dəqiqə!

Bölgə müxbiri tez polisə yaxınlaĢır və onun qarĢısını kəsir.

MÜXBĠR – Qəzanın qarĢısını almaq olmazmı? (Sükut) Polis rəisinin buna münasibəti necədir?

(Sükut) Bəs sizin özünüzün buna Ģəxsi münasibətiniz?(Sükut) Siz demokratik adam deyilsiniz!Mətbuatda bu öz əksini tapmalıdır.

YOL POLĠSĠ (Müxbirin qolundan tutaraq gedə-gedə) Gəl gedək!

MÜXBĠR (çaĢqın) – Hara?

YOL POLĠSĠ – Avtobusun qabağına! Tez ol,vaxr keçir! (Onun qolundan tutub dartır) MÜXBĠR (daha çaĢqın) – Sağ olun! Mənim iĢim var.Mənim yerim buradadır.Sizə yaxĢı yol!

(Polis tez gedir,onun arxasınca) Buna bax a! Məni gözüm baxa-baxa ölümə aparır.(Əks tərəfə qaçır.

Getdikcə yaxınlaĢan avtobusun uğultusu eĢidilir)

İKİNCİ PƏRDƏ I ŞƏKİL Avtobusu tormoz sistemi sıradan çıxdığı üçün saxlamaq mümkün deyil.Ġçi adamla dolu avtobus ağzıaĢağı getdiyindən get-gedə sürəti artır.Fasiləsiz siqnal səsləri,kənardan ruporla deyilən: “Sükanı düz tut!”,”Cəsarətli ol” – sözləri,içəridən sərniĢinlərin həyəcan içində qıĢqırıq və ağlaĢma səsləri eĢidilir.

I SƏRNĠġĠN – Ay camaat,hamı bir-birindən tutsun! UĢaqlar oturacaqların altına girsinlər!Ay arvadlar,ağlaĢmayın,Allah bilən məsləhətdir!

II SƏRNĠġĠN – Vallah,minəsi deyildim.Dedilər: – maaĢ bu gün veriləcək.Allah baisin evini yıxsın!Ölsəm,balalarım yetim qalacaq.

III SƏRNĠġĠN – Ay bacı,sən allah qoltuğundakını bir yana qoy.Tərpənməyə imkan yoxdur.

SƏRNĠġĠN QADIN – Nağaraydım,a qardaĢ? Qızın cehizidir – xurustaldır... Çörək almağa pulumuz yoxdur,satmağa aparıram.Tormoz qayıranın qolu qurusun! Balalarım ac qalacaq.(Bayatı çəkir) Ey günahkar bəndələr, Sizi verən saxlasın.

Günahkarın köksünü Allah özü dağlasın!

I SƏRNĠġĠN – Qadınlara deyin,dil deməsinlər.UĢaqların ürəyi pis olur.

SƏRNĠġĠN QADIN – Görən gözlər ağlasın, Gəlin-qızlar ağlasın!

Hara gedir bu millət?

Yollar,izlər ağlasın!

Səs-küy yenidən artır.

186

SÜRÜCÜ(sükanı əlindən buraxmadan həyəcanlı və hündürdən) – SərniĢinlərin arasında çilingər, mexanik varsa,gəlsin benzin bakını açsın!Avtobus nəyəsə toxunanda,heç olmasa,partlayıĢ,yanğın baĢ verməsin!Qıçım sınaydı,ay Allah,bu gün iĢə çıxan yerdə!

SərniĢinlərdən biri sığına-sığına irəli keçmək istəyir.

IV SƏRNĠġĠN – Mən gedim görüm nə eləyirəm.Bəlkə benzini açıb axıda bildim.

III SƏRNĠġĠN – Ürəkli ol! Heç olmasa,yanıb ölməyək! Meyidimizi də olsa tapsınlar!

II SƏRNĠġĠN – Ey Ģofer,saxla! Mən düĢüm,sonra hansı cəhənnəmə istəyirsən,get!(öz-özünə) MaaĢ verənin günü daldan doğsun!Mənə nə azar keçib ki,qapıdan sallaĢıram?!Atılmağa da ürəyim gəlmir.

I SƏRNĠġĠN – Axmaqlıq eləmə! Bu sürətlə gedən maĢından atılmaq olmaz! Allah kərimdir,görək axırı nə olur?!

II SƏRNĠġĠN – Yox! Bir azca aralı dur! Atılaram!Ətəyimi burax!.. Aha... a... Ah! (atılır) III SƏRNĠġĠN – Aman Allah! Gör necə çırpıldı! Vay,vay! Ay Allah,özün kömək ol!

I SƏRNĠġĠN – Sağ qalmaz.Qalsa da,Ģikəst olar.(Avtobusdakılara) Bərk tutun,sürət bir az da artır.Deyəsən,qabaqda polis maĢını var.(Böyük taqqıltı səsi) Vay!.. Onu da vurub keçdi.

III SƏRNĠġĠN – O kimdi?.. Qabaq qapıdan atılmaq istəyir. Buraxmayın... Ay! BaĢı arxın kənarına dəydi!.. (Özünə və baĢqalarına toxtaqlıq verərək) Bərk durun,ay camaat!.. (Üzünü baĢqasına tutaraq) A kiĢi,nə oldu? Benzini axıdıb qurtara bilmədin?!

Avtobus yenə hara isə toxunur,ümumi səs-küy qalxır.

GƏNC QADIN – Ay aman!

GƏNC KĠġĠ – Qorxma! Yaxındayam,gəlirəm yanına!

GƏNC QADIN – Qucaqla məni! Qoru məni bədəninlə!.. Qoru körpəmizi!

GƏNC KĠġĠ – Heç nə sizi mənim əlimdən ala bilməz!

I SƏRNĠġĠN (Birdən təəccüblə) – O nədir,ə...ə,camaat əlində plakat... durublar?!Həkimlərdi deyəsən. Avtobusun qabağına çıxıblar,nədir?

III SƏRNĠġĠN (təəccüblə) – Xəstəxanaya çatmıĢıq ki!... Həkimlərə bax,a! Əl eləyirlər?!..

Avtobusu bu yana sür deyirlər,nədir?

SƏRNĠġĠN QADIN (təəccüblə) – Xəstəxananın qapısı açıqmıĢ!Aman Allah!... Darvazadan girdik!

HAMI – Ayy am...man!

– Binaya giririk ki?!

– Möhkəm durun,ay camaat!..

– Ölən günümüzdür!..

Səslər,qıĢqırıqlar,qırılan pəncərə ĢüĢələrinin cingiltisi.Avtobus xəstəxananın korpuslarından birinin pəncərəsindən yarıya qədər içəri girir və dayanır.

Sükut.Qaranlıq.

Nazirliyin nümayəndəsi tibb bacılarının əhatəsində gəlir,ahənglə yırğalanaraq oxuyur və rəqs edirlər.

NÜMAYƏNDƏ(astadan və sürətli) – Qan gəlir, Can gəlir.

Harda var, qab gətir!

Yox isə,tap gətir, Sınıbsa, 187

yap gətir, Kim olsa, əlindən qap gətir. Çal gətir,çap gətir!

Qan gedir, can gedir...

Gəl buna tab gətir!

Qab gətir!

Qandan basmayın!Onu toza bulamayın.Xalqın qanını ayaqlamayın.O,müqəddəsdir.Onun öz qiyməti var!

II ŞƏKİL Xəstəxana.Palataların qarĢısındakı vestibüldə ümumi çaxnaĢma.Vestibülə açılan qapının yanında polis iĢçiləri içəri girmək istəyənləri sakitləĢdirirlər.Həkimlər və tibb bacıları sürətlə gəlibgedirlər,xərəklərdə yaralıları palatalara paylaĢdırırlar.Nazirliyin nümayəndəsi və bölgə müxbiri gəlirlər.Nazirliyin nümayəndəsi I və II tibb bacılarını iĢarə ilə yanına çağırır.

NÜMAYƏNDƏ(tibb bacılarına) – Gedin,qan almaq üçün çoxlu təmiz bankalar hazırlayın.Meyidxanaya qoyulanlar da var.Onlar da gələcək təcrübə üçün lazım olacaqlar.

Beynəlxalq bazara çıxmaq üçün bu daha əlveriĢlidir.

Tibb bacıları tez çıxırlar.

MÜXBĠR – Vallah,sən lap fenomensən.Xalqın tökülmüĢ qanını ayaqlamağa qoymayırsan.Bir damcısının belə qədrini bilirsən.

NÜMAYƏNDƏ – Sən də sərniĢinlərin dəqiq qeydiyyatını apar.Sayında yanılma.

Həkimlər xərəkdə yaralı gətirirlər.BaĢ həkim onları qarĢılayır.

BAġ HƏKĠM – Kömək edin!Ehmalca qoyun.(Müayinə edir,sonra hüznlə) Üzünü örtün.(Həkimlər meyidin üzünü örtüb aparırlar) MÜXBĠR(sayır) – Bu iki.(BaĢ həkimə) Ölən kimdi,görəsən?Üzünü qan örtüb,tanımaq olmur.

BAġ HƏKĠM(kinayəli) – Səni də tanımaq olmur,sənin də gözlərini qan tutub.

MÜXBĠR(vəsiqəsini çıxardır) – Vəsiqəm var,bölgə müxbiriyəm,inanmırsan ala bax.

BAġ HƏKĠM – Əl vurmağa iyrənirəm (gedir).

Həkimlər yenə yaralıları gətirirlər.

NÜMAYƏNDƏ – Bu neçənci oldu?

MÜXBĠR – Dördüncü!Deyirlər,oturacağın dəmirləri qatlanıb,altında qalanlar da var.Əl tutan dəmirlər qopub,boğazına,sinəsinə dəmir keçənlər də var.Birisi var,deyirlər ki,ayaqları qabaq qapının yanındakı dəmiri deĢib keçib.Ayaqdakı gecə bax!

NÜMAYƏNDƏ – Sən sayını itirmə.Sən öz jurnalistlik məharətini məhz bu gün göstərməlisən.

Dəqiqlik,siyasi ayıqlıq və publisistik məharət həmiĢə sensassiya doğurmağa qadirdir.Gedin reanimasiya Ģöbəsində olanları da qeydiyyata alın.Siyahıda nə qədər çox ad olsa,bir o qədər yaxĢıdır.Daha burda mənlik iĢ yoxdur.Gedim nazirliyə zəng edib yardımın yola salınıbsalınmamasını öyrənim(gedirlər).

BaĢ həkim,Hicran Əlizadə,travmotoloq və baĢ tibb bacısı əks tərəfdən gəlirlər.

188

BAġ HƏKĠM (həkimlərə) – Dərhal tibbi əməliyyata ehtiyacı olanlar müəyyənləĢdirilsin. Əməliyyat otağı qaydaya salınsın!(BaĢ tibb bacısına) Gedin,cərrahiyyə Ģöbəsinin müdirinə mənim əmrimi çatdırın!

BAġ TĠBB BACISI – BaĢ üstə!

BAġ HƏKĠM (Hicran Əlizadəyə) – O gənc ailəni yerləĢdirə bildinizmi?

HĠCRAN ƏLĠZADƏ – Qadın yüngül yaralanmıĢdı.Həyat yoldaĢını pis vəziyyətdə görüb Ģoka düĢdü.Ġlk tibbi yardım göstərib hamilə olduğu üçün doğum evinə göndərdik.

BAġ HƏKĠM (travmatoloqa) – Bəs ərinin vəziyyəti necədir?

TRAVMOTOLOQ – Avtobus çırpılanda öz bədəni ilə həyat yoldaĢını qoruyub.BaĢından və fəqərə sütunundan zədə alıb.YaĢamağına ümid var.Amma...

BAġ HƏKĠM – Nə amma?

TRAVMOTOLOQ – Çox güman ki,Ģikəst qalacaq.Dilinin açılıb-açılmayacağını isə deyə bilmərəm.

HĠCRAN ƏLĠZADƏ – Bacardığımızı eləyərik!

BAġ HƏKĠM – Əlinizdən gələni əsirgəməyin!

BaĢ tibb bacısı qayıdır.

BAġ TĠBB BACISI – Hər Ģey hazırdır.

BAġ HƏKĠM – Gedək! (gedirlər).

Nazirliyin nümayəndəsi gəlir.

NÜMAYƏNDƏ – Cərrahiyyədə tibbi əməliyyat baĢlandı?

BAġ TĠBB BACISI (Gözünün yaĢını silərək) – Bəli,çoxdan baĢlandı.Artıq yaralıların hamısı palatalara yerləĢdirilib.O,axırıncı idi.Çox cavandı.(Qəhərlənərək əliylə yan otağı göstərir) Həyat yoldaĢını öz bədəni ilə əzilməkdən qoruyub.Qadını Ģok vəziyyətində doğum evinə apardılar.Nə olaydı,körpə sağ qalaydı.Heç olmasa,ona heç bir Ģey olmayaydı.

NÜMAYƏNDƏ (Qapını açıb gözucu yan otağa baxır,sonra sözü dəyiĢərək) – Bəs iynədərman?ÇatıĢırmı?

BAġ TĠBB BACISI – Ġmkanlı adamlar hadisəni eĢidən kimi xeyli iynə-dərman göndəriblər.

NÜMAYƏNDƏ (əhvallı) – Deməli,yardım ediblər.Yardımın miqdarı dəqiq qeydə alınıbmı?

BAġ TĠBB BACISI (Tibbi ləvazimatı hazırlaya-hazırlaya) – O iĢə sizin yanınızda olan tibb bacıları baxır.(Bu zaman II tibb bacısı daxil olur,barmağı ilə nazirliyin nümayəndəsini kənara çağırır.Nümayəndə tez ona yaxınlaĢır).

II TĠBB BACISI (astadan) – Polis!

NÜMAYƏNDƏ (diksinir) – Kim?!

II TĠBB BACISI (əsə-əsə) – Polis! Bütün meyidləri dəfn olunmaq üçün yiyələrinə verdi.Gələcək təcrübə əldən çıxdı!

NÜMAYƏNDƏ (özünü tox tutaraq) – Hələ irəlidə çox iĢlər var.Ruhdan düĢməyə dəyməz.(Hicran Əlizadənin gəldiyini görüb sözü dəyiĢir) Hicran xanım,yardım komissiyasının üzvləri kimi bizim vəzifəmiz nədən ibarətdir və biz nə eləməliyik?

HĠCRAN ƏLĠZADƏ (kinayəli) – Bizim vəzifəmiz yardım gələn kimi palataları bir-bir gəzmək,yardımı Ģəxsən təqdim etməkdir.(Tibbi ləvazimatı artıq hazır etmiĢ tibb bacısı ilə reanimasiya otağına keçir) NÜMAYƏNDƏ (tibb bacısına) – Görürsən? Buranın həkimləri DTK əməkdaĢları kimi danıĢırlar.

Gəlmisən ki,polis belə getdi,meyid elə getdi... Arvadsan ki,arvad.Ağzının qıyı yoxdur.

II TĠBB BACISI – Allah haqqı qorxuram.BaĢımıza bir iĢ gəlsə,dalımızda kim duracaq?

NÜMAYƏNDƏ – Nazir həzrətləri.Onun da dalında BaĢ Nazir durur.Özü də BaĢ Nazirin gələcəyi var.

II TĠBB BACISI – Bəs onun dalında kim durur?

189

MÜXBĠR (I tibb bacısı ilə daxil olaraq) – Onu deməzlər.Siyasi sıralanma ilə maraqlanmağına dəyməz.Çünki bu sırada ən kiçik fiqurlar daha qabarıq görünsələr də,ən nəhəng fiqurlar gözəgörünməz olurlar.

NÜMAYƏNDƏ – Mütəhərrik fiqurlar olmaq daha Ģərəflidir.Situasiyaya uyğun hərəkət etmək demokratiyadan bəhrələnməyin ən vacib Ģərtidir.(Tibb bacılarına) Deyin görüm,qan almaq üçün təmiz bankalar hazırlamısınız?Situasiya bizdən dərhal iĢə baĢlamağı tələb edir.

I TĠBB BACISI – Bəli,hazırlamıĢıq.Qan yığmaq üçün lazım olan qədər banka gizlətmiĢik.

NÜMAYƏNDƏ – Onda Ģprisləri,bankaları da götürüb ikiniz də iĢ baĢına!

II TĠBB BACISI – Qan köçürmə stansiyasının binasına gedək?

NÜMAYƏNDƏ – Heç yerə getmək lazım deyil.Elə burdaca iĢimizi görərik.Əvvəlcə gedin reanimasiyadakı xəstələrdən qayğı və diqqətinizi əsirgəməyin.Onların həyata qayıdıb-qayıtmaması sual altındadır.Sonra isə növbəyə dayanan könüllülərdən bir-bir seçib,ancaq cavanlardan qan alın!Tez,əldən diri olun!(Tibb bacıları tez çıxırlar.Bölgə müxbirinə tərəf çevrilərək) Mənim haqqımda yazacağınız məqalənin adı necə olacaq?

MÜXBĠR – “Fədakarlıq belə olar!” (gülüĢürlər) NÜMAYƏNDƏ (mənalı) – Situasiya baxımından burada ala qarğa bala uçura bilərmi?

MÜXBĠR (daha mənalı) – Tək qalsa,heç özü də uça bilməz.

NÜMAYƏNDƏ – Sizi özümüzdən ayrı təsəvvür etmirik.

MÜXBĠR – Onda ala qarğa da,qara qarğa da bala uçuracaqlar.(qucaqlaĢırlar)Qanana can qurban!

NÜMAYƏNDƏ – Siz ömrünüzün ən mənalı günlərini yaĢayırsınız.

MÜXBĠR – Ömrünüzün qalan hissəsini – xaricdə keçəcək günlərini ən mənalı adlandırmaq daha doğru olmazdımı?

NÜMAYƏNDƏ – Siz haraya üstünlük verirsiniz?

MÜXBĠR – Ġsveçrəyə.Ən etibarlı bank ordadır.

NÜMAYƏNDƏ – Ən qiymətli bankalar da bizim diplomatımızda olacaq.Ancaq Lüksemburq Ġsveçrədən daha yaxĢıdır.

MÜXBĠR – Etiraz edirəm.Pul Ġsveçrə bankında olsa,sözüm yox.Ancaq biz avam adamlar arasında daha xoĢbəxt ola bilərik.

NÜMAYƏNDƏ – Onda Banqkok bazarından birbaĢa Qvineyaya uçarıq.

MÜXBĠR – Yo... ox,orada hələ də adam əti yeyirlər.

NÜMAYƏNDƏ – Bizim yerimiz elə oradır.Hətta Ģirkət açıb qan eksport edə bilərik.

MÜXBĠR – Qorxuram elə bizim özümüzü yeyələr?!

NÜMAYƏNDƏ (əlini qaldırır) – Səhvin var.Biz onları idarə edəcəyik.Özü də mən ingilis dilini lap beĢ barmağım kimi bilirəm.

MÜXBĠR – Kim-kim gedəcəyik?

NÜMAYƏNDƏ – Sənlə mən.

MÜXBĠR – Bəs o tibb bacıları?

NÜMAYƏNDƏ – Onlar bizi aeroportda itirəcəklər.

MÜXBĠR – Necə ?

NÜMAYƏNDƏ – Bizim hər birimizin iki biletimiz olacaq.Onlar trapla təyyarəyə qalxacaq və bizi orda görməyəcəklər.Biz isə baĢqa bir təyyarədə olacağıq.

MÜXBĠR – Hansında?

NÜMAYƏNDƏ – O,sirdir. Sən gözünü açanda özünü baĢqa bir ölkədə görəcəksən.

MÜXBĠR – Elə danıĢırsan ki,qanad açıb uçmaq istəyirəm.

NÜMAYƏNDƏ – Onda xaricə!

MÜXBĠR – Arvad-uĢağı nə edəcəyik?

NÜMAYƏNDƏ – Yetimləri deyə bilmərəm,ancaq dul arvadlara qayğı göstərənlər tapılar.

MÜXBĠR – Bəs bizim arvad-uĢağımız olmayacaq?

NÜMAYƏNDƏ – Mənim əvvəlcə arvadım olacaq,sonra uĢağım.Əgər sən istəsən,komplekt olar.

MÜXBĠR – Allah ağzından eĢitsin.(Tibb bacıları daxil olurlar) NÜMAYƏNDƏ(hər ikisini diqqətlə süzərək) – Oğlansınız,yoxsa qız?

TĠBB BACILARI(xorla) – Qız qalmağa qoydular ki,oğlanlığımızı saxlayaq?

190

MÜXBĠR – Aldatdıq deməzsiniz?! (I tibb bacısına yaxınlaĢır)Bəs bu barmağındakı üzük nədir?

Bəh,bəh,nə qəĢəng üzükdür! Bundan hələ qan damır ki?.. (çıxarmaq istəyir) I TĠBB BACISI – Bura ver! Özüm kəsib barmaqla bir yerdə götürmüĢəm.Yaralının heç xəbəri də olmadı.

MÜXBĠR (əlindən möhkəm yapıĢaraq) – Bir üzük nədir ki,mənə qıymırsan?

I TĠBB BACISI (əlini dartaraq) – Burax! Nə zülümnən kəsmiĢəm,allah bilir!

MÜXBĠR – Yəni bir üzük də mənə düĢmür?

I TĠBB BACISI – Burax deyirəm! (DartıĢıb aralanırlar) MÜXBĠR – Götür,baĢına dəysin!Havayı yerə əllərimi qana buladım! (II tibb bacısına dönərək) Bəs sən? Əlinə bir Ģey keçmədi?

II TĠBB BACISI(Əlini cibinə salıb ordan bir cüt sırğa çıxarır.NümayiĢ etdirərək) – Xalis brilyantdır.Müxbir qardaĢ,(qapıya iĢarə edərək) qulaqlar sənin,(kəsilmiĢ qulaqları müxbirə tərəf atır) tənələr mənim!(Sırğaları qulaqlarına taxır) MÜXBĠR (acıqlı) – Neynək,təpin gözlərinizə? Yazıb sizi ifĢa edəcəyəm!

II TĠBB BACISI (hiyləgərcəsinə) – Bunları sənə bağıĢlasam,necə?

MÜXBĠR – Sizin parlaq xarakterinizə xas olan fədakarlıq hamını heyran qoyacaqdır.

NÜMAYƏNDƏ – Xırda hisslərlə yaĢamaq prinsipindən əl çəkin!(Tibb bacılarına) Qan ala bildinizmi?

I TĠBB BACISI – Təkcə elə bir palatadan! (Hər iki tibb bacısı sağ və sol ciblərindən bir neçə dolu banka çıxarırlar) NÜMAYƏNDƏ – EĢq olsun! Halaldır!

Nazirliyin nümayəndəsi hər iki tibb bacısının boynunu qucaqlayır,bölgə müxbiri də onlara qoĢulur.Bu vaxt bankalardan biri yerə düĢüb sınır.

HAMI (xorla) – Ah... a... a!

Nümayəndə əyilib yığmaq istəyir.

TĠBB BACILARI (xorla) – Birisi düĢüb,birisi var!

NÜMAYƏNDƏ VƏ MÜXBĠR (xorla) – Birisi düĢüb,birisi var?

TĠBB BACILARI (xorla) – Birisi düĢüb,birisi var.

HAMI (xorla) – Birisi düĢüb,birisi var! (Tibb bacıları daha bir ĢüĢə çıxarırlar) Əlimdə lap irisi var. (Rəqs etməyə baĢlayırlar) Birisi düĢüb,birisi var. Əlimdə lap irisi var... (Oxuya-oxuya,sürətlə rəqs edirlər)

ÜÇÜNCÜ PƏRDƏ I ŞƏKİL Xəstəxana.Yardım komissiyasının burdadırlar.Qapı döyülür.

otağı.Nazirliyin

nümayəndəsi

və

bölgə

müxbiri

NÜMAYƏNDƏ – Gəl!

III SƏRNĠġĠN (qapını açır) – Olar?

NÜMAYƏNDƏ – Nə istəyirsən?

III SƏRNĠġĠN – Yardım komissiyasının üzvlərinə mmüraciət etmiĢəm.Deyiblər ki,qəzaya uğramağın barədə arayıĢ gətir.Mən də həkimdən arayıĢ almıĢam.XahiĢ edirəm,onu möhürlə təsdiq edəsiniz?

NÜMAYƏNDƏ – Hansi Ģöbədə müalicə olunursan?

III SƏRNĠġĠN – Ciddi xəsarət almadığıma görə evdə müalicə olunuram.

NÜMAYƏNDƏ – Yardım imkansızlar üçündür.Hökumətin pulunu havaya sovurmaq olmaz.

191

III SƏRNĠġĠN – Axı,ev müalicəsi üçün də iynə-dərman lazımdır.Özü də bir iynəni bir “ġirvan”a vururlar.Hardan olsun?

NÜMAYƏNDƏ – Biz o adamlara yardım veririk ki,avtobusda oturub xəstəxanaya qədər gəliblər.

III SƏRNĠġĠN – Allah haqqı,mən də gəlimiĢəm.ġikəst olmamıĢam,ölməyib sağ qalmıĢam.

Bu,mənim qismətimdir.Ancaq beyin silkələnməsi olmuĢam.Deyirlər ki,yüngüldür,beĢ-on gün müalicə olunsam,keçib gedər.Ġstəyirsiniz,çağırın,mənim həkimim Hicran Əlizadədən soruĢun.

NÜMAYƏNDƏ – Ġndi sosial çətinlik həkimləri də pis günə qoyub.Çoxusu puldan ötrü it qırxır.Yəqin yardım alan kimi həkimin yanına cumacaqsan.

III SƏRNĠġĠN – Yox,əĢi,siz nə danıĢırsınız?O,elə adam deyil.

NÜMAYƏNDƏ(müxbirə) – Görürsən,necə yaxĢı dərs keçiblər?

MÜXBĠR(mənalı) – Buranın camaatı dil biləndir.Daha bu,sizi gördü... Yəqin yardımını alan kimi Sizin xeyirxahlığınızı qiymətləndirmək istəyəcəkdir.(sərniĢinə tərəf dönərək) Bilirsən,möhür vurmaq məsuliyyətlidir.EĢitməmisən,qolun harda,baĢın orda?

III SƏRNĠġĠN(çaĢqın) – Bizi avtobusdan düĢürüb bir kənarda oturtmuĢdular,çünki bizdən qat-qat ağır olanları yerləĢdirmək lazım idi.HuĢum özümə gələndə sizi də gördüm,onu da.Siz nə isə yazırdınız,o isə əyilib yerdən nə isə yığırdı.

NÜMAYƏNDƏ (tez-tələsik) – Mən xalqın qanını yerə düĢməyə qoymurdum.O daha qiymətlidir.

III SƏRNĠġĠN – Çox xahiĢ edirəm,möhür vurun.

NÜMAYƏNDƏ (arayıĢı götürür) – Bəs gəlib bizə bir “sağ ol” deməyəcəksən?

III SƏRNĠġĠN – Əlacım nədir? Ölsəydim,canım qurtarardı.Ölülərlə daha xoĢ rəftar edirlər.

NÜMAYƏNDƏ(incik) – Bu olmadı.Dirilərdən də ummayaq,kimdən umaq? Yəni sağ ol deməyə də qarnın ağrıyır?

III SƏRNĠġĠN(yazıq-yazıq) – Yox vallah,gələcəyəm.

NÜMAYƏNDƏ – Vallah da,Allah da öz yerində.Ġndi demokratiyadır,deginən,sən öl gələcəyəm!

III SƏRNĠġĠN – Sən öl,gələcəyəm.

NÜMAYƏNDƏ – Bu ayrı söhbət. (möhür vurur,III sərniĢin çıxır) Qapıda ikinci sərniĢinin baĢı görünür,qolu sarınmıĢ və boynundan asılmıĢ vəziyyətdə otağa daxil olur.

II SƏRNĠġĠN – Olar?

NÜMAYƏNDƏ – Sən də avtobusda olmusan? Səni də xəstəxanadan evə buraxıblar?

II SƏRNĠġĠN – Mən yarı yolda avtobusdan atılmıĢam.

NÜMAYƏNDƏ – Xəyanət! Milli xəyanət! O qədər adamı qəzanın qanlı pəncəsində qoyub xəstəxanaya çatmamıĢ avtobusdan atılıb qaçmaq!Cinayətdir,cinayət! Əlindəki nədir?

II SƏRNĠġĠN(çaĢqın) – ArayıĢdır,möhürlətməyə gətirmiĢəm.

NÜMAYƏNDƏ(daha coĢqun) – DemiĢəm,yenə də deyirəm: – Bizim milli Ģüur səviyyəmiz çox aĢağıdır.Siz səhv gəlmisiniz.Sadəcə olaraq,gedib həbsxanalardan birinin qapısını döyməliydiniz, xəstəxananın yox. ( II sərniĢin nə edəcəyini bilmir) MÜXBĠR (Qələm,dəftərçə çıxardaraq sərniĢinə) – Mən bölgə müxbiriyəm.Deyin görək qəzadan sağ çıxmayan sərniĢinlərin ölümündə özünüzü günahkar bilirsinizmi?

II SƏRNĠġĠN (daha da çaĢqın) – Mən cani deyiləm.Qolumun sınmağı,keçirdiyim həyəcanlar bəs deyilmi ki,məni bu qədər incidirsiniz? Vallah,mən günahkar deyiləm.

MÜXBĠR – Bəyəm,sən heç məktəb üzü görməmisən?

II SƏRNĠġĠN – GörmüĢəm.

MÜXBĠR – Aleksandr Motrosov neyləmiĢdi?

II SƏRNĠġĠN – Sinəsi ilə pulemyotun ağzını qapamıĢdı.

MÜXBĠR – Bəs Qafur Məmmədov?

II SƏRNĠġĠN – Öz sinəsini düĢmən gülləsinə sipər etmiĢdi.

192

MÜXBĠR – Bəs sən bir qolunla da olsa,yaralananlara kömək edə bilməzdinmi?Bəs hanı sənin vətəndaĢ qeyrətin?Ölümün gözünün içinə dik baxa bilməyən bir adam qəzaya düçar olmuĢadamların gözünə dik baxa bilərmi?

II SƏRNĠġĠN – Avtobusdakı bütün sərniĢinlər qurbanlıq quzu kimiydilər.Elə bil hamının əlqolunu bağlayıb ölümə aparırdılar.Mən də gözüm baxa-baxa ölmək istəmədim.

MÜXBĠR –Bəs indi nə istəyirsən?

II SƏRNĠġĠN – ArayıĢ.

NÜMAYƏNDƏ – Sənin barəndə həbs-qəti imkan tədbiri seçmək üçün polisə məlumat hazırlayıram.

II SƏRNĠġĠN (çaĢqın) – Axı,mən neyləmiĢəm?

NÜMAYƏNDƏ – Qaçmısan.Qəzaya doğru gedən sərniĢinləri yarı yoldaca tək qoyub,avtobusdan atılıb qaçmısan!

MÜXBĠR – Sən bu sınaqdan sınıq çıxmısan.Əvvəla,minməyəydin,minəndən sonra düĢməyin nə adı var?

II SƏRNĠġĠN(sərniĢin qorxa-qorxa qapıya tərəf çəkilir) – Mən canıma haranın ölümünü eləyim?

NÜMAYƏNDƏ – Canına ölüm eləmək istəyən adam avtobusdan atılmazdı.(Nümayəndə ilə müxbir yavaĢ-yavaĢ II sərniĢini qapıya tərəf sıxırlar) II SƏRNĠġĠN (əsəbi,çaĢqın) – Bilsəydim ki,ölümdən qaçıb sizə rast gələcəyəm,atılmazdım.

MÜXBĠR – DanıĢanda ağzının sözünü bil. Məntiqin olsun. Əvvəl,AĢıq Alı demiĢkən: – Ölüm haqdır,çıxmaq olmaz əmirdən.Ġkincisi də.elnən gələn bəla toy-bayramdı.Hər iki halda xəyanət eləmisən.Birincisində Allahın əmrinən çıxmısan,ikincisində elnən gələn toy-bayramdan qaçmısan.Bundan da artıq cinayət olur? Sənin iĢin çox xarabdır!

II SƏRNĠġĠN – Vallah,daha istəmirəm! Atam,qardaĢım,daha arayıĢ istəmirəm...

NÜMAYƏNDƏ – Onda bəs nə istəyirsən?

II SƏRNĠġĠN – Qapı! Qapını açıb çıxmaq istəyirəm...

NÜMAYƏNDƏ VƏ MÜXBĠR – Buyurun!...

II sərniĢin tez qorxa-qorxa çıxır. Hicran Əlizadə və baĢ həkim daxil olurlar.

HĠCRAN ƏLĠZADƏ – Hörmətli nümayəndə bəy,qan itirmiĢ xəstələrə təcili olaraq qan köçürülməlidir.Aldırdığınız qanları hara eləmisiniz?

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ (çaĢqın) – Tibb bacılarını bura çağırın.

BAġ HƏKĠM (sözə qarıĢır) – Onları tapa bilmirik.

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ – Tapıb neynirsiniz?Siz iĢ görürsünüz,yoxsa bizə göz qoyursunuz?

BAġ HƏKĠM – Xəstələrə qan vurmaq lazımdır.Qan hanı?

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ – Qan ancaq baĢ həkimin göstəriĢi ilə köçürülə bilər.

HĠCRAN ƏLĠZADƏ (baĢ həkimi göstərir) – BaĢ həkim göstəriĢ verib.

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ – O daha baĢ həkim deyil.O missiyanı mən öz üzərimə götürmüĢəm.GöstəriĢi də mən verməliyəm.

BAġ HƏKĠM – Məni vəzifə düĢündürmür.Qan köçürmək barədə dərhal göstəriĢ verin,yoxsa gec olar.

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ – Nazir həzrətləri ilə məsləhətləĢmədən olmaz!

HĠCRAN ƏLĠZADƏ – Məsləhət vaxtı deyil.

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ – Qan yoxdur! Canınız çox yanırsa,öz qanınızdan verin.

HĠCRAN ƏLĠZADƏ – Bütün həkimlər bir nəfər kimi qan veriblər,ancaq bəs eləmir.Öz göstəriĢinizlə alınan qanı hara qoymusunuz?

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ – Mən qoymamıĢam.Çox elə təcili lazımdırsa,bir az da mən qan verim.

BAġ HƏKĠM(sərtliklə) – Sənin qanın yaramaz! O,ilan qanından da betərdir!Aldırdığın qanları deyirik,hanı o qanlar?

193

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ (çaĢqın) – Yaramaz sənsən! Belə bir Ģəraitdə istefa ərizəsi yazırsan!

BAġ HƏKĠM (sərt) – Mənim ərizəmin buna dəxli yoxdur.Dəxli olan o Ģeydir ki,indi xəstələrə qan köçürülməlidir.O qanı isə sənin göstəriĢinlə gizlədiblər.Ya o qanı verəcəksən,ya da buradan sağ çıxmayacaqsan.

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ(acizanə və hiyləgərcəsinə) – Nazirin göstəriĢi olmadan mən neyləyə bilərəm?Axı,o,mənə alınan qanları qoruyub saxlamağı tapĢırmıĢdı.

HĠCRAN ƏLĠZADƏ(ona Ģəklənərək) – Naqqal! Xəstəyə qan lazımdır,nazir yox!

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ(hiyləgərcəsinə) – Siz Naziri tanımırsınız!

HĠCRAN ƏLĠZADƏ VƏ BAġ HƏKĠM(birlikdə) – Tanımaq da istəmirik! Hanı qan? (BaĢ həkim Nazirliyin nümayəndəsinin yaxasından yapıĢır) Hərzəçənə oğlu hərzəçənə! Qanın yerini de!

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ(qorxu içində) – Nazirliyin nümayəndəsinə əl qaldırırsınız?Bu məsələni BaĢ Nazir səviyyəsində həll edəcəyəm.Baxarsınız!

HĠCRAN ƏLĠZADƏ – BaĢ Nazir qaçıb! Qaçıb!

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ(boĢalaraq süstləĢir) – Qaçıb! Hara qaçıb?

HĠCRAN ƏLĠZADƏ – Cəhənnəmə! Hanı qan?

BAġ HƏKĠM(sərt) – Qanın yerini de,yoxsa səni sağ buraxmayacağam.

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ(xırıltılı,lakin hiyləgərcəsinə) – Qan laboratoriyadadır.Analiz edirlər.

Hicran Əlizadə və baĢ həkim nazirliyin nümayəndəsini buraxıb dərhal çıxırlar.Tibb bacıları və bölgə müxbiri daxil olurlar.(Nümayəndəyə baxaraq) BÖLGƏ MÜXBĠRĠ(təəccüblə) – Bu nə gündür?

NAZĠRLĠYĠN NÜMAYƏNDƏSĠ(rəngi ağarmıĢ) – HazırlaĢ,çığırma.

II ŞƏKİL Otel.Bölgə müxbiri və tibb bacıları otaqdadırlar.Onlar kimi isə səbirsizliklə gözləyirlər.Nazirliyin nümayəndəsi daxil olur.

NÜMAYƏNDƏ(xısın-xısın) – Banqkoka bilet var,amma beĢ gündən sonraya (əsəbi).Növbəti reys,nə az,nə çox – düz beĢ gündən sonra olacaq.Neynəyək?

MÜXBĠR – Gecikə bilmərik.Afrikaya gedək,lap elə Qvineyaya.

NÜMAYƏNDƏ(tibb bacılarına tərəf iĢarə edərək) – Ağ arvadlarnan qara kiĢilərin arasına gedək?

TĠBB BACILARI(hərəsi birinin qoluna girərək) – Ölmək var,ayrılmaq yox! Siz hara,biz də ora.

MÜXBĠR – Nazir qaçıb,bizə nə? Yenə də paytaxtda olsaydıq,deyərdilər ki,dövlət çevriliĢinə cəhd edənlərdən biri də biz olmuĢuq.

NÜMAYƏNDƏ – BaĢa düĢün! BaĢ Nazirin gələcəyi vardı.O,komissiyanın nə olduğunu bilirdi.Onun adamları vasitəsilə bu qanı satasıydıq... indi kimə arxalanaq?Yeganə yol xaricə qaçamqdır.

MÜXBĠR – Siz get-gedə siyasi sayıqlığınızı itirirsiniz.Qaçmaq yox,uçmaq...

I TĠBB BACISI (sözə qarıĢır) – Nə olur-olsun,ortadan çıxmaq olsun.Onsuz da bu ölkə məni çoxdan sıxırdı.

NÜMAYƏNDƏ – BaĢıma bir fikir gəlib... Ġndi Tehrana,Dakara,Qahirəyə reyslər var?

MÜXBĠR – Yəni müĢtərini onların arasından tapaq deyirsən.

II TĠBB BACISI – Müsəlmandan adama xeyir gəlməz.Ağızlarını açan kimi halaldan,haramdan danıĢırlar.

MÜXBĠR – Bənd olma,onlar da müasirləĢiblər... (Nümayəndəyə) Axı,biz ərəbcə,farsca bilmirik.Allah eləyəydi,içərilərində ingiliscə bilən bir adam olaydı.

NÜMAYƏNDƏ(saata baxır) – Ġndi mən bir nəfərlə görüĢməliyəm,siz otaqdan çıxmayın.Tez qayıdıram.(çıxır) MÜXBĠR(tibb bacısına) – Bizim gözəl ailəmiz olacaq.Düzü,səndəki fərasət məni heyran eləyib.

II TĠBB BACISI – Sizin fərasətiniz də məni heyran eləyib.Doğru deyirlər ki,arvadnan kiĢinin torpağı bir yerdən götürülür.

194

I TĠBB BACISI – Bəlkə,evə qayıdası olduq.Müxbir qardaĢın da arvadı səni içəri buraxmadı.

MÜXBĠR – Ġndi Ģükür,müsəlman adlanan Ģəxs dörd arvad saxlaya bilər! Ancaq mənim üçün ikisi də bəs edər!

II TĠBB BACISI – Onu boĢa! Mən günü istəmirəm.(nazlanır) Qazandığımı salamat yesəm,yaxĢı olar.

I TĠBB BACISI (yazıq-yazıq) – Doğrusu,bir az narahatam!(Nümayəndə gedən tərəfə iĢarə edərək).

Alıb-almamağı bir yana dursun,qorxuram,məni azdıra.Əli aĢından da olam,Vəli aĢından da.Ərimin yanına nə üzlə qayıdacağam?

II TĠBB BACISI (xəlvəti) – Buna bax,aa... a! Gör nəyin dərdini çəkir!ÇalıĢ,pulun olsun!Ər tapmağa nə var ki?!Pulun olsa,hər Ģeyin olacaq.Ay qız,pulumuzu alaq,sonra bunlar kim,biz kim?Balağımızı əlimizə alıb Türkiyə deyibən bir gedərik.(Nazirliyin nümayəndəsi əlində diplomat,saqqallı bir gənclə gəlir) NÜMAYƏNDƏ – BirləĢmiĢ Ərəb Əmirliklərindəndir.Bizim dildə də,ingiliscə də əla bilir.Ancaq mala baxmaq istəyir.Nə deyirsiniz?

MÜXBĠR – Baxır,baxsın! Utanası yerimiz yoxdur.Qandır də! Lalə kimi qıpqırmızı!

NÜMAYƏNDƏ – ƏyləĢin!(qonağa) ArkadaĢım,qramına nə verəcəksən?

XARĠCĠ – Baxaq,görək necədir?

NÜMAYƏNDƏ(diplomatı açır,ĢüĢələri bir-bir göstərərək) –Necə olacaq? Əla! Təmiz,sağlam...

XARĠCĠ – Analizdən keçirməsəm,deyəmmərəm.ġüĢələrdə qanın hansı qrupa aid olduğu qeyd edilməyib.

NÜMAYƏNDƏ – Bu,sonrakı məsələdir.Onu bizsiz də edə bilərsiniz.

XARĠCĠ – Bəlkə,bu heç insan qanı deyil.

NÜMAYƏNDƏ – Nə danıĢırsan? Cöngə kimi oğlanların,totuq-motuq qızların qanıdır.

XARĠCĠ – Yox,bundan cinayət ətri gəlir.Qan sahibləri də məlum deyil.Üstəlik,yaĢ,cins məsələləri də dolaĢıqdır.Kütləvi qırğın aktından sui-istifadə etmisiniz?

NÜMAYƏNDƏ – Nə cinayət? Nə sui-istifadə? Ġnanmırsan,bunlardan soruĢ.

MÜXBĠR – Avtobus qəzası baĢ vermiĢdi.Biz də ordaydıq.Bu yoldaĢ çox böyük humanistlik göstərib günahsız insan qanını yerə düĢməyə qoymadı.Əslində,bu qanın qiyməti bir az da baha olmalıdır.Çünki o,günahsızların qanıdır.

XARĠCĠ – Hər halda tibbi ekspertə ehtiyac vardır.Ġkincisi də,kommersiya günahlı və günahsız barədə düĢünmür.Keyfiyyətli və keyfiyyətsiz mal barədə fikirləĢir.Sizin mənə təqdim etdiyiniz qan kommersiya baxımından keyfiyyətli sayıla bilməz.

NÜMAYƏNDƏ – Bankaları bu bacılar gətiriblər.Axı,heç nədən savayı biz müsəlmanıq.

I TĠBB BACISI(naz-qəmzə ilə) – Qonaq qardaĢ,bu bankaların çoxunu mən gətirmiĢəm.Tərtəmizdir.Nə qiymət versən,uduzan yerin olmayacaq.(Xaricinin ona diqqətlə baxdığını hiss edərək) Cavan canım üçün,bu qanı ölüyə vuran dirildər.(II tibb bacısı diyircəkli padnosda içki,yemək və boĢ qədəhlər gətirir) NÜMAYƏNDƏ – Banqkokda bir millilitr qan yüz dollaradır.Səksən dollardan götür.

XARĠCĠ – Millilitrə əlli dollardan bir sent də artıq vermərəm.Neçə millilitrdir?

II TĠBB BACISI(sözə qarıĢaraq) – Altı litrdir.Üç yüz min dollar edir,bəyəm çoxdur?

XARĠCĠ – Razıyam! Götürün! (Pulları diplomatqarıĢıq onlara tərəf itələyir.Nümayəndə pulları götürüb yoxlayır.Xarici bankaları yerləĢdirir.Tibb bacıları ona kömək edirlər.Müxbir qədəhlərə içki süzür.Hamıya içki paylayır) MÜXBĠR(tost deyir) – Mənim üçün millət məfhumu yoxdur.Bir adam ki,sənin iĢinə yarayır,deməli,əsl insandır.Bizimkiləri gördünüz də... Avtobusdan atılıb qaçıb,özü də yardım istəyir...

Day demir ki,arayıĢa qol çəkən var.Yardım verən var.Bizimkilərin səviyyəsi hələ də aĢağıdır.Ġçək qan qədrini,can qədrini bilən xaricilərin sağlığına!(içirlər) NÜMAYƏNDƏ – Mənim üçün də insan ən ali varlıqdır.Gördünüz,çatan kimi pulumuzu verdi,qəpiyimizi də kəsmədi.Yüz min dollar mənə,yüz min dollar sənə,(tibb bacılarına) əlli-əlli də sizə düĢdü.Alilik budur.Ġçək! Alicənablığın Ģərəfinə!(Ġçirlər).

XARĠCĠ – Biz müsəlmanlar hər yerdə ürəyiaçıqlıq edirik.Mənim ata-babam vaxtilə burdan – bu ölkədən mühacirət edənlərdəndir.Bu dili bilməyim də bununla əlaqədardır.Bir yandan da qan çəkir.(I 195

tibb bacısına) Düzdür,bu yoldaĢlar milliyyətçiliyi inkar edirlər,ancaq mən səninlə olacaq izdivacıma milli qovuĢma kimi baxıram.Ġcazənizlə,bu badəni siğə edilməyə hazır olan xanımların sağlığına içim.(içir) I TĠBB BACISI – Qadınlar həmiĢə öz talelərini kiĢilərin ixtiyarına verirlər.Ġxtiyar sahibisiniz.Sizin sağlığınıza!(Ġçirlər.Maqnitafonu iĢə salırlar.Rəqs.Bölgə müxbiri II tibb bacısı ilə,xarici isə I tibb bacısı ilə rəqs edir.Nazirliyin nümayəndəsi əl çalır.Oxuyurlar...)

XARĠCĠ – Ay sarı köynək gəlin! Özün de,neynək,gəlin? (pauza) Səni siğə eləyim?

I TĠBB BACISI – Elə də. (pauza) XARĠCĠ – Dollar ilə bələyim?

I TĠBB BACISI – Bələ də .(pauza) XARĠCĠ – ÖpüĢ qan bahasına (öpür) GörüĢ can bahasına.

Otaq boĢ,yatacaq boĢ, Yarıməst,yarı sərxoĢ.

Ay sarı köynək gəlin! Özün de,neynək,gəlin?!

Xarici I tibb bacısı ilə yan otağa keçirlər.Qapı döyülür.Nazirliyin nümayəndəsi dik atılır.Bölgə müxbiri II tibb bacısı ilə rəqslərini dayandırıb mat-mat baxırlar.

NÜMAYƏNDƏ(Yan otağa iĢarə edərək) – Bu da iĢ görməyə vaxt tapdı.

Qapı yenə döyülür.

MÜXBĠR(II tibb bacısına) – A... az,pulları möhkəm yerə qoy.Birdən reket-meket olar...

II TĠBB BACISI(pulları götürüb otaqda vurnuxur) – Möhkəm yerim var ki?...

Qapı yenə döyülür.

NÜMAYƏNDƏ(müxbirə) – O bacını götürüb arxamda dur.Mən qapını açan kimi situasiyaya nəzarət et.(Qapıya doğru gedərək,hündürdən) Kimdir? (sükut) Deyəsən,gedib.

MÜXBĠR – Bəlkə də bu bir ayrı müĢtəriymiĢ,qan iyinə gəlibmiĢ.(Bir-birlərinə baxaraq özlərinə gəlirlər,qəh-qəh çəkib gülürlər.Rəqs.Oxuyurlar.)

NÜMAYƏNDƏ – Ay müĢtəri!

Gəl bəri!

Satılası qanım var, De görüm dolların var?! (II tibb bacısına dönərək) Al o qanlı ĢüĢəni, Qarnım toxdur,gözüm ac.

YaĢamaq istəyənlər Möhtacdır,qana möhtac! (Alınlarına qan sürtürlər) Yanağın qanlı olsun, Dodağın qanlı olsun!

Alnına qan sürt,gözəl, Alnın niĢanlı olsun!

Bu zaman polislər sakitcə otağa daxil olurlar.Hələ bir müddət rəqs davam edir.Birdən polisləri görən nazirlik nümayəndəsi,müxbir və II tibb bacısı yerlərindəcə donub qalırlar.

POLĠS(təəccüblə) – Qurbanlıq qoyunlar kimi alınlarına qan sürtüblər ki? Siz burada nə edirsiniz?

HAMISI(çaĢqın,xorla) – Rəqs edirik!

196

Səsə xarici və I tibb bacısı yan otaqdan çıxırlar.

POLĠS (I tibb bacısına riĢxəndlə) – Yorğun görünürsünüz? Yəqin çox rəqs etmisiniz!

I TĠBB BACISI(özünü tox tutaraq) – Bəli,bəyəm qanunlar rəqsi qadağan edir?

POLĠS – Xeyr! Baxır nəyə görə rəqs edirsiniz.Bu xarici kimdir?

MÜXBĠR – Hər kimdir.Ġnsandır.Biz insan konsepsiyasını müdafiə edirik.

POLĠS – Yəqin rəqsiniz də insan konsepsiyası üzərində qurulub?

NÜMAYƏNDƏ – Siz insan haqları konsepsiyası ilə tanıĢ olsaydınız,belə danıĢmazdınız!

POLĠS – Yəni,siz rəqs etdikcə əl çalardıq,eləmi?

MÜXBĠR – Mən bölgə müxbiriyəm.Mənim məhz həmin məqaləmdə sizin insan haqlarına qarĢı soyuq və laqeyd münasibətiniz öz ifadəsini tapacaqdır.(Bu vaxt polis iĢçilərindən biri qan ĢüĢələri ilə dolu diplomatı təqdim edir) POLĠS(diplomata iĢarə ilə) – Deyəsən,siz çoxdandır öz qələminizi qana batırıb yazırsınız.

XARĠCĠ (həyəcanla diplomatdan yapıĢaraq) – Bura verin,mən onu almıĢam. (Polislər xaricini yerinə oturdurlar) POLĠS – Bayaq sizin rəqsiniz yarımçıq qaldı.Bir də oynayın,verim! (Hamısı tərəddüd içində birbirinin üzünə baxırlar) POLĠS (qıĢqırır) – Rəqs edin!(Kimisi tərəddüd içində əlini qaldırır,kimisi saldırır,nə edəcəklərini bilmirlər.) Əllərini qandallayın! Qoyun elə beləcə rəqs edə-edə getsinlər!

PƏRDƏ EPİLOQ Doğum evinin qarĢısı.AxĢamdır.III tibb bacısı əlil arabasında gənc kiĢini gətirir.ĠĢıq düĢən pəncərənin altında dayanırlar.

III TĠBB BACISI – Doğum evindən tibb bacısı elə bir az bundan qabaq zəng eləmiĢdi.TapĢırdı ki,axĢamüstü Sizi bu pəncərənin altına gətirim.Əgər baĢ həkim bilsə ki,mən Sizi ondan icazəsiz bura gətirmiĢəm,elə bu gün məni iĢdən qovar.Mənim baĢıma nə gəlsə,ürəyimin yumĢaqlığından gələcək.

Gənc kiĢi narahatlıqla pəncərəyə tərəf baxır.

III TĠBB BACISI (uĢaq marağı ilə) –Necə istəyirsiniz,oğlunuz olsun,ya qızınız?(KiĢi iĢarə ilə “fərqi yoxdur” deyir) Aha,həkimlərin,tibb bacılarının kölgələri görünür.Gör,nə o tərəf-bu tərəfə qaçırlar! Neynəsinlər yazıqlar?! Körpə üçün narahatdırlar.Axı,uĢaq gərək sağlam doğulsun.Gör bu körpə hələ dünyaya gəlməmiĢdən qəzadan çıxıb!(KiĢi getdikcə artan həyəcanla pəncərəyə tərəf baxır.Tibb bacısı onu sakitləĢdirmək üçün)Narahat olan elə bilirsiniz,təkcə sizsiniz?.. Bütün hamı narahatdır ki,görən yeni dünyaya gələn körpənin taleyi necə olacaq?!(Pəncərəyə tərəf baxırlar.Elə bu zaman uĢaq səsi eĢidilir)Odur,tibb bacısı əl eləyir.Hər Ģey yaxĢı keçib! (Sevincindən uĢaq kimi atılıb düĢür) Sizi təbrik eləyirəm!

KiĢi lal hərəkətlər edir,həyəcan,sevinc içində pəncərəyə tərəf baxır,sonra göz yaĢlarını gizlətmək üçün əllərilə üzünü tutur!

SON 23 sentyabr 1996 – 14 yanvar 1997

197

“KÖTÜK” 4 pərdəli,16 şəkilli tragikomediya

ĠġTĠRAK EDĠRLƏR Qafiloğlu – 65-70 yaĢlarında.

Bığ AdıĢirin – 75-80 yaĢlarında.Yun kimi ağ,uzun saqqalı və bığı vardır.

Tütək – 70-75 yaĢlarında,sallaqbığ,ucasəsli.Gülməli sir-sifəti var.

Zöhrə – onun arvadı.

Axsaq Piri – 50-55 yaĢlarında.Axsaq,kök,ortaboylu.

Asif – 30-35 yaĢlarında,arıq,ucaboylu. Əlsöyün – 20 yaĢlarında,arıq,sarsılmıĢ və ağlını itirmiĢ vəziyyətdə. Çolaq ġokət – 50-60 yaĢlarında,kənd ayaqçısı.

GülĢən – Tütəyin qızı.18-20 yaĢlarında.

Yetər – 20-30 yaĢlarında,Ģirindilli,zarafatcıl,lakin Ģikəstdir.

Qəbirqazan – 50 yaĢlarında,sallaqbığ.

Molla – 70 yaĢlarında,cılız bir kiĢi.

Kənd soveti sədri – 60 yaĢında,turp kimi qıpqırmızı.

Kənd soveti katibi – 35 yaĢlarında,dolubədənli.

MeĢəbəyi – 40 yaĢlarında,qırmızıboyun.

Gülzar – 29-30 yaĢlarında,həyalı bir qadın.

Tangiz – 10-11 yaĢlarında,cansız bir uĢaq,Gülzarın oğlu.

Dürrə xala – Əlsöyünün anası.

Kənd ayaqçısını müĢayiət edən uĢaqlar və sair.

198

I PƏRDƏ I ŞƏKİL Kənd sovetini binası,ondan aĢağıda poçt və çayçı,ondan yuxarıda isə məktəbə gedən yol,daha yuxarıda isə mağaza üzü gündoğana baxır.Mağazanın gündoğan tinində neft çəni və bir az aralı dəllək və pinəçi budkaları.Ondan bir az aralı çay axır.Çayın kənarında,məktəbə gedən yolun üstündə kötük vardır.

Səhərdir.Qafiloğlu gözünə gün düĢməsin deyə Ģlyapasını gözünün üstünə basıb,kötüyün üstündə dirsəklənərək uzanmıĢdır.Yay olduğundan,çayçı stolları çölə çıxarmıĢ,kənd soveti iĢçiləri də həyətdə oturmuĢlar.Tütək kiĢi bığını sığallaya-sığallaya,boğazını arıtlaya-arıtlaya gəlir.

TÜTƏK – ġlyapaya baxsana,elə bil ki,uçan boĢqabdır,gəlib bunun üzünə qonub.(Qafiloğlundan səs çıxmır) Əl də ki,qulağın dibində,bay qulağa.. a,yucu barmağı girsin.Adam öz evində belə yatmağa ürək eləmir.Ulğuza getmisən,nədi? Bir ayağa dursana.(Qafiloğlu üz-gözünü turĢudaraq dikəlir) Salamün-əleyküm,sabahın xeyir!

QAFĠLOĞLU – Əleykəssalam!(Əl verib görüĢürlər) Qoymazsan yataq? Genə nə çalınırsan?

TÜTƏK – Tütəyin peĢəsi çalınmaq olar.Bəyəm,bu kötüyü tək sənin adına yazıblar?

QAFĠLOĞLU – Xeyir.Mən özüm öz adımı bu kötüyün üstünə yazıram.

TÜTƏK – Bəs mən nağarım?

QAFĠLOĞLU – Nağara qayır.Sən də öz adını özün yaz.Odu ha,Bığ gəlir.(SalamlaĢıb görüĢürlər) AdıĢirin,bu kötüyə çox adların yazıldığını bilməmiĢ olmazsan.

BIĞ ADIġĠRĠN – Bilməyinə bilirəm.O gün meĢəbəyi deyirdi ki,bu kötüyü qaldıran olsaydı,aparıb miĢara verərdik.Deyəndə ki,bacıoğlu,kənddə üç-dörd qoca qalıb,bunu da onlara çox görürsən,nə desə yaxĢıdır? Deyir ki,qocalar burada oturub,kənd sovetini,uçaskovını güdürlər.

TÜTƏK – Ə,o,iti nəfsin biridir.Ondan nə desən çıxar.Qırmızı boyun adamdan qaç.Üzübozun üzünü mürdəĢir yusun.

QAFĠLOĞLU – EĢitməmisiniz, – əsli ho, – deyiblər.

BIĞ ADIġĠRĠN – ƏĢi,bu ayrı Ģeydir.Haqqını bu baĢdan alır.Özü də adamın üzünə qənĢər deyir ki,dağda baĢına bir iĢ gələr,pulum batar.

TÜTƏK – Balası ölmüĢün bir sözü də var.Puldan söz düĢən kimi “qəpiyi olanın üstünə paylansın” deyir.Yəni qəpik-quruĢu pul hesab eləmir.Bicliyə bax,a.Bay sənin bic evin dağılsın.

BIĞ ADIġĠRĠN – A kiĢilər,görün kimdən ötəri ağız korluyuruq.Siz ki,bilirsiniz,haram pulla alınan tuman əyində durmaz.Taxsır bu Ģura hökumətindədir.Hər gədə-güdəni meĢəbəyi eləyib,dağlara dağ çəkdilər.Bir deyən olmadı ki,gədadan bəy olmaz.

TÜTƏK – O Ģura hökuməti deyirsən? Odu bax,ha! Yevlaxdan gələn Ģura hökuməti.Kül bizim baĢımıza.Ləvəndlərin əlində qaldıq: BIĞ ADIġĠRĠN – Ətin tökülsün,Tütək.Gözümü açmıĢam ki,arvad,kiĢi – fərqi yoxdur,yaramaza ləvənd deyirlər.Görəsən,habı ləvənd nə fason Ģey olub?

QAFĠLOĞLU – YaxĢısını,molla bilər.Odu bax, Məmmədkərim gəlir.Çağırın,soruĢun.(Molla gəlir.SalamlaĢır.)

TÜTƏK – Molla,sən atanın goru,o Ləvənd kim olub?

MOLLA MƏMMƏDKƏRĠM – Allah bu qoturu bu kənddən əskik eləməsin.O ki qaldı Ləvənd məsələsinə,mən elə iĢlərə baxmıram.

BIĞ ADIġĠRĠN – Atam,niyə kefinə dəyir? Öyrənmək üçün soruĢuruq.Özün deyərdin ki,öyrənmək ayıb deyil.

MOLLA MƏMMƏDKƏRĠM – O baĢqa məsələ.Amma buna mənim savadım çatmaz.Gözünə döndüyüm Asif gəlir.O bilər.Bir bu içməyi olamaya.Düzü,ondan ötəri neçə dəfə kitab açmıĢam,dua yazmıĢam.Allaha yalvarmıĢam ki,rəhm eləsin,Asif yola gəlsin,bizim də kənddən bir alim çıxsın.(Asif çatıb salam verir.)Oğul,ala,bu əzbəri boynundan as.Onu sənin üçün yazdırmıĢam.Allah qoysa,sənə zaval yoxdur.(Asif əzbəri alıb boynundan asır).Amma bizi bir baĢa sal görüm,niyə görə arvadın da,kiĢinin də məfrağına Ləvənd deyirlər.

ASĠF – 1551-ci ildə ġah Ġsmayıl Xətayinin oğlu ġah I Təhmasib ġəkiyə hücum edir.Gürcü xanı Levond gəlib ƏrəĢdə bunlara qoĢulur ki,ġəkini bitməyənə döndərsin,həm də Təhmasibin yanında 199

hörməti olsun.Belə də olur.ġəki xanı DərviĢ Məhəmməd xan KiĢ qalasında,Gələrsən-görərsən qalasında,bir də Sığnaqda möhkəmlənir.Birinci olaraq,KiĢ qalası son kərpicinə qədər sökülür,Gələrsən-görərsən qalası təklənir və nəticədə DərviĢ Məhəmməd xanın kəsilmiĢ baĢı Təhmasibin ayaqları altına atılır.Təhmasibin əmri ilə Levond ġəkinin böyüyü olur.El arasında ona Levond yox,Ləvənd deyirlər.ġəki əhli indi də sözü ilə iĢi bir gəlməyən,dostluğu ilə düĢmənçiliyi bilinməyən adamlara “Ləvənd” deyir.Bu adqoyma mərasimi nə vaxt qurtaracaq,hələlik bilən yoxdur.

MOLLA MƏMMƏDKƏRĠM – Çox sağ ol,ay bala.Amma içkini tərgit.Elm hər Ģeydən üstündür.(Asif kənd sovetinə doğru gedir) BIĞ ADIġĠRĠN – Vallah,billah,təzə nəsil yetiĢir.Tərtəmiz,sapsağlam.Allah amanında olsunlar.

Qafiloğlu heç danıĢmır.Yəqin ki,səhər-səhər yuxusuna nəsə girib? Sən o Allahın,danıĢsana?!

QAFĠLOĞLU – Nə danıĢım? Bu səhər yuxuda bir səs qulağıma pıçıldadı: – Ey dili-qafil,o kötüyə çox adlar yazılıb.Sən də – onlardan biri.Tezliklə o kötüyü doğrayacaqlar.Cavab verdim ki,balam,kəndin yaddaĢını da doğrayacaqlar?Gənə o səs dedi: – Bir kəndin ki,böyüyü mal doxduru ola,nə desən olar.

BIĞ ADIġĠRĠN(təəccüblə) – Bəs sonra?

QAFĠLOĞLU – tütək qoydu ki? Boğazına cələ gəlmiĢ,elə bil,nərə çəkir.

TÜTƏK – Belə yerdə deyirlər ki,qarnım ağrıyır.(GülüĢürlər.Bu vaxt Ģıq geyinmiĢ mağaza müdiri kəklini daraya-daraya,baĢı ilə salam verərək keçir)

BIĞ ADIġĠRĠN – A kiĢilər,bəlkə siz biləsiniz,bu baĢını tərpədib bizə nə deyir?

TÜTƏK(tələsik) – Deyir ki,dədəmin yanına gedəsiniz.

BIĞ ADIġĠRĠN(çaparaq) – Hara?

TÜTƏK – DaĢlı qoruğa.(GülüĢürlər) QAFĠLOĞLU –Eh,DaĢlı qoruğun iĢi Allaha qalıb.Orda da hamı bir-birindən seçilir.Bu dünya ilə o dünyanın heç fərqi yoxdur.Bu dünyada baĢ yiyəsi baĢına yaraĢan papağa həsrətdir,o dünyada gor yiyəsi qəbrinə yaraĢan baĢ daĢına.(Asif yenə qocalara yaxınlaĢır.Bir az da içib) Asif – Bir söz desəm,inciməzsiniz? Sözdü də,ürəyimə gəlib.(Ciddi bir tövr ilə) Papaqçının yanına Yolum düĢdü bir kərə.

KiĢinin dükanında Papaq vardı min cürə.

Könlümə yatanların Baha oldu qiyməti.

Yerdə qalanlarını Bəyənmədim mən qəti.

Köks ötürüb astadan, Üzr istədim ustadan.

Usta dedi: – Ay oğul, Ayaq saxla,bəri bax.

Papağa yaraĢan baĢ, BaĢa yaraĢan papaq GörməmiĢəm hələ mən.

Tərslik etmə belə sən.

Sağ olsun o kiĢini; Dünyanın hər iĢini Qəlbimə salacaqdım.

Yoxsa ki,bu günəcən Papaqsız qalacaqdım.

(Hamı bir-birinə baxıb gülümsəyir.Qafiloğlu Asifi qucaqlayır.)

QAFĠLOĞLU – Oğul,lap ürəyimdən deyirsən.Goru çatlamıĢ AĢıq Ələsgər demiĢkən: – Nagahda bir düĢər göyçəyə göyçək.(Qoluna girir) Amma harda gəldi,danıĢma,ağzının qıyı olsun.(Asif kənd soveti iĢçilərinə tərəf gedir.Bu vaxt Axsaq Piri toĢĢ eləyib eĢĢəkdən düĢür,ucadan salam verib,oğluna tərəf dönür) AXSAQ PĠRĠ – Di evə,haydı! (Gəlib kötüyün üstündə oturur)

200

TÜTƏK – A Piri,lağlağı adamsan,vəssalam.Oturansan,get dağılmıĢında otur.(Dəllək budkasını göstərir) MüĢtərilər səni gözləyir.

AXSAQ PĠRĠ – Oynamaqlarına getsinlər.Gödək kənd soveti olanda altımızdan xalça-palazımızı çəkib aparıb,hələ də verəsidir.Uzunu da ki,özünüz bilirsiniz.Əsil dəlləklər onlar olublar.Müharibə illərində bu kəndin baĢını elə qırxıblar ki,kəndin baĢına hələ də tük gəlməyib.

TÜTƏK – Ağla bax,a... a.Onların ki,baĢı sənin əlindədir.

AXSAQ PĠRĠ – Sovetə iĢləyən baĢ gözümə it kəlləsi kimi görsənir.(Arxadan addım səsləri gəlir).

QOCALAR – Suss... s!( Bu vaxt Taytaq Yetər salam verir.)

AXSAQ PĠRĠ – Rəhmətliyin qızı,səsini çıxarsana.Görürsən ki,mən danıĢıram.

YETƏR – Səndən yaxĢı söz çıxmaz.Səninki çənə söykənib,damağında siqaret mürgü vurmaqdır.Mağaza müdirinə demiĢəm ki,çən partlasa,günahkarı Axsaqdır.

AXSAQ PĠRĠ – Taytağa bax ha.Bəs onu ora yaraĢıq üçün qoyublar? Ġçi boĢ çəndir,söykənirəm də.

YETƏR – Söykənənsən,gəl,kötüyə söykən.Yoxsa,o nədir? Gücənə-gücənə böyrünü çənə verib,nəsə üfürürsən.(Yamsılayır) Elə bil,ismi-əzəm duası oxuyursan.(Gedir) AXSAQ PĠRĠ – Yanı yerdə qalmıĢa baxın.Gör nəyə fikir verib.

TÜTƏK – Dəlləyin ağzının qıyı olmaz.KeçmiĢ dəllək bildiyini quyuya danıĢıb.Ġsgəndəri rüsvay eləyib ki,buynuzu var.Bu da ürəyindəkiləri içi boĢ çənə danıĢır.BoĢ quyu,boĢ çən.Nəsə burada sirr var.

AXSAQ PĠRĠ(sinirli) – Sirr-zad yoxdur.Ağzımı açan kimi sus deyirsiniz.Axırda ürəyimin yanğısından beynim havalanıb.Söz içimi burğu kimi deĢdikcə elə bir yanıqlı səs əmələ gəlir ki,o səsin Ģövqündən qurumuĢ kötüklər də pöhrələyər,qara daĢlar da göyərər. Amma oxuyammıram. Əlacsız qalıb muĢduluq çalıram.O içi boĢ dediyiniz çən əks-səda verdikcə o qədər həzinləĢirəm ki,Ġçimdəki dərd göz yaĢına çevrilib gilə-gilə gözlərimdən gəlir.Bu boyda kənddə o muĢduluq səsindəki ağrını-acını duya bilən bir müĢtərim yoxdur.BaĢı olmayan müĢtərinin baĢını qırxmağa dəyərmi? Sanki soğan qabığı soyuram.

YETƏR – Qara qızın dərdi varmıĢ.

AXSAQ PĠRĠ – Görəcəksən,dəlləkliyi buraxacağam(Kövrəlir).Ürək ağrısını,qəlb sızıltısını duymayan adamın baĢına dəlləyin ülgücü deyil,cəllad qılıncı lazımdır.

QAFĠLOĞLU – Bu dünya bizim kimi min adaxlının gəlini olmuĢdur,ay Piri.Hər Ģeyi ürəyinə salma,belə qalmaz.Di dursana,veteranlar da səni gözləyir.

AXSAQ PĠRĠ – Nemesin gözü çıxsın.Bunların baĢını qoyub,ayağını vuran yerdə.(Qalxıb taytayataytaya uzaqlaĢır)

BIĞ ADIġĠRĠN – Gözüm su içmir.Sovetin iĢi Allaha qalıb.O gün görürəm ki,naxırdan gələn inəklərin buynuzlarına qəzet-jurnal keçiriblər.SoruĢdum ki,a balam,bu nədir,bunu kim eləyib?

Deyirlər ki,poçtalyon Temir.Sən demə,poçtalyon Temir axĢam olan kimi naxırın qabağına gedir,hər kəsin qəzet və jurnalını öz malının buynuzuna taxır ki,evə aparsın.

TÜTƏK – Bay,sənə buynuz çıxsın,poçtalyon.

BIĞ ADIġĠRĠN – Deyirəm: – Ay Temur,qorxmursan ki,mallar səni vurar?Deyir ki,maldan yox,mal yiyəsindən qorxuram.Çünki adamların buynuzu qarnında olur.Bilmirsən ki,özünü hansından qoruyasan.Sonra da əlavə edir ki,daha heç kəs poçt xidmətindən Ģikayət edə bilməz.Mətbuat birbaĢa evlərə çatdırılır.

QAFĠLOĞLU – Dərd bir deyil,beĢ deyil.HəĢimi görmürsən? Çolağı deyirəm.Nə var,nə var,müharibədə ayağını itirib,veteran olub. 45-dən bu yana əlini ağdan qaraya vurmayıb. Ġl-on iki ay alver edir.

TÜTƏK – DöĢ dolu – medal,ağız dolu – qızıl diĢ.Özü də – piĢtaxta arxasında.Qabağı da dolu – pomidor,xiyar,limon,portağal.

BIĞ ADIġĠRĠN – MüĢtəri bir az üz-gözünü turĢudan kimi: – smotri, – deyərək kəsik qıçını (yamsılayır) göstərir.

QAFĠLOĞLU – Rus da ki,sadəlövh bir xalqdır.O dəqiqə çolağa tərəf cumurlar.Nə satdığına da fikir vermədən,nə satsa,alırlar.Çolaq da pul xırdalamaq məqamı gələndə fürsəti fövtə verməyib,ağzını yaya-yaya deyir: – Net izdaçi,yeĢo dobavit? Ürəyi yumĢaq rus qızı da: – Niçeqo,ded,pust – deyərək uzaqlaĢır.

201

BIĞ ADIġĠRĠN – Amma rus qarılarını yaman pis söyləyirlər.Çolaq özü deyirdi ki,rus qarılarına mal satmıram.Srazu deyirəm ki,eto ne moy tovar.

QAFĠLOĞLU – Müsəlmanı nəfsi,rusu isə alkaĢlığı yıxacaq.A kiĢi,hara baxsan,görürsən ki,içib leĢ kimi uzanıblar,bir ağıllı fikrə gəlmək üçün gərək üç gün gözləyəsən ki,ayılsınlar.Gör indi rus qadınları nə çəkirlər?

TÜTƏK – Allah bilir...

QAFĠLOĞLU – Amma çolaq kimilər daha təhlükəlidirlər.

BIĞ ADIġĠRĠN – Düz deyirsən,ağrın alım.O bir ay bundan qabaq gəlib burada yer davası eləyirdi.Dedim: – Ədə,bura Urusiyyət bazarı döy.Yalançı medalnan,don vurub kəsilmiĢ qıçnan adam aldadırsan.Urus xanımlarına saavın getməsin.Bu daĢın,o kötüyün üstündə oturmağa sənin haqqın da yoxdur.Bu kəndin torpağına sənin alnından halal zəhmət təri axmayıb.Sən kəndə haram pul gətirib Ģaxı sınmayan yüzlüklərin parıltısından cavanların gözünü qamaĢdırmısan.

TÜTƏK(ah çəkir) – Bəli,bizim cavanların əksəriyyəti heylə veteran-alverçilərin iziylə gedib Urusiyyətə çıxıb.Kənd ora dadanandan sonra gəlinlərimiz ərli dula,uĢaqlarımız da atalı yetimlərə dönürlər.Üstəlik də,bütün kənd üzü danlaqlı oldu.Raykom gəlir ki,ay camaat,düz yola qayıdın,rəis hədələyir ki,pomidor sizin kənddə avqust ayında yetiĢir,amma may girməmiĢdən hamı Urusiyyətə axıĢır.Kimin dokumenti gəlsə,anasını ağlar qoyacağam.Kənd soveti sədri camaatın pasportunu yığıb özündə saxlayır.Amma kənddən axının qarĢısı alınmır ki,alınmır.Bilmirsən ki,onları təyyarəyə hansı sənədlə buraxırlar.Uçastkovı da ev-ev gəzir ki,kim var,kim yox.Yəni kim yatıb,kim oyaq.

QAFĠLOĞLU – Uçastkovının da yaxĢısına yer yoxdur.Qabaqkı uçastkovı halal süd əmmiĢin biriydi.Az qaldı ki,damlasınlar.Bu isə görəcəyin biridir.Allahın verən günü qonĢudakı gəlini kənd sovetinə çağırtdırırlar.Balam olsun,namuslu gəlindir,hər çağırıĢa getmir.Bu da ki,susuzun biridir,bir də gördün evə gəlib.

BIĞ ADIġĠRĠN – Bəs gəliĢinin adını nə qoyur?

QAFĠLOĞLU – Deyir ki,türməyə düĢənlərin ailəsi ilə maraqlanmaq borcumuzdur.

TÜTƏK – Allah heyləsini heç borcdan qurtarmasın.Bir də ki,sovetin türməsindən cəhənnəm yaxĢıdır.

QAFĠLOĞLU – Sovet – özü boyda bir həbsxanadır.Azərbaycan da ki,faĢist düĢərgəsi.Lənkərana getmə,Naxçıvana getmə.Nə var,nə var? BuraxılıĢ vəsiqən yoxdur.Araz tərəfə heç çevrilib gözünün ucu ilə də baxma.Nə var,nə var? Nə var ki,rus ilə fars Azərbaycanı dədə malı kimi bölüblər.Ġlahi,biz necə də bədbəxt adamlarıq.Görün bizi rus imperiyası nə yol ilə bənd-bənd,ilmə-ilmə söküb.

BIĞ ADIġĠRĠN – Axsaq Piri budu gəlir.YaxĢı yadıma düĢdü,ondan bir söz soruĢum.Ədə,ay Piri,bayaq Asif deyirdi ki,bizim kənddə qala olub.

AXSAQ PĠRĠ – Sənə nə?

BIĞ ADIġĠRĠN – Deyirəm,bəlkə onun yerini sən bilirsən.

AXSAQ PĠRĠ – Asif hara,mən hara? KiĢinin oğlu məktəb bitirib,aspirant olub.Mən isə medsinanı yarıdan buraxıb qaçmıĢam.

BIĞ ADIġĠRĠN – Çolaq canınla qazmadığın yer qalmayıb.O qalanın açarı sənin əlinə keçməmiĢ olmaz.

AXSAQ PĠRĠ – Yekəcə kiĢisən,özünə layiq sözlər söyləsənə.Məni hökumət əlinə vermək istəyirsən?(qımıĢaraq) Mən sənin üçün Göynüklüyəm,nəyəm ki,tapdığımı böləmməyəm? Ġkincisi də,tapanın kəfəninə verilsin.

BIĞ ADIġĠRĠN – A bala,daha niyə acığın tutur? Deyirlər ki,o gün qaĢ qaralan kimi öz həyətinizdən lağım atıb,gəlib düz doxdurun yataq otağına – lap çarpayısının altına çıxmısan.

TÜTƏK – Yox a... a. Bay sənin o qıçın da küt olsun.

AXSAQ PĠRĠ – Elə 37-də sizin kimiləri Ģeytanlayıb atamı güllələtdilər.Ġndi də məni niĢana almısınız.Ədə,mən qala axtarıram ki,yerini də biləm?

TÜTƏK – Bəs nə axtarırsan? Hər yeri qaza-qaza gedirsən?

AXSAQ PĠRĠ – A kiĢilər,Allaha baxın,o gün yuxuma bir nurani girib,deyib ki,bu yeri qaz.Mən də qazıram.(Qocalar qımıĢıb gülüĢürlər) QAFĠLOĞLU – Ağsaqqal sözünə baxmayan ulaya-ulaya qalar.Qaz,ay Piri,qaz.Amma qala yerinə rast gəlsən,bizə də deyərsən.

202

AXSAQ PĠRĠ – Bu kənddə ala qarğa bala uçurtmaz.(UzaqlaĢır) BIĞ ADIġĠRĠN – Birini qoyaq,birinə gedək.O gəlinin əri müəllim deyildimi?

QAFĠLOĞLU – Müəllim idi.MaaĢla dolana bilmədi.Çölə getdi,alverə qurĢandı.Axırı da ki, müəllimi alverə qurĢanan hökumət yıxılmalıdır.

TÜTƏK – BaĢına kül,ay hökumət.Ana məktəb hörmətdən düĢəndən sonra ali məktəb rüĢvət yuvasına döndü.ƏĢi bu necə milli məktəbdir ki,rus dili müəllimi ana dili müəllimindən 15% çox alır?

QAFĠLOĞLU – O yandan da coğrafiya müəllimi beynində bazar havası,ürəyində tərəziyə barmaq eləmək həvəsiylə əlinə çubuq alıb xəritədə KuybiĢevi,Qorkini göstərir.

TÜTƏK – Camaat da zəhmət çəkib uĢaq əkir.Dəyi demir ki,intifırıĢnı müəllimlər gül kimi balalarımızı alaq otlarına döndərcəklər.Onlar da böyüyən kimi xalqın boynuna sarmaĢıq kimi sarıĢacaq,bu boyda milləti dal-dala getməyə məcbur edəcəklər.Boy,mənim ağzım qurusun,gör nələr danıĢıram.

QAFĠLOĞLU(ciddi) – Yox,qətiyyən yox.YaĢamaq istəyən hökumətin bir yolu var.Əyriüyrülərdən üzülüĢmək.Haqqı da,divanı da bərpa etmək.Ayrı cür olsa,hökumət yıxılar.

TÜTƏK –BaĢ döyül ki,domsovetdir,domsovet.Qafıloğlu,nə üçün baĢ sahibinə domsovetdə yer yoxdur?

QAFĠLOĞLU – Rəhmətdiyin balası,onların əlacı olsa,olmayan baĢlarını da qoparıb atarlar.BaĢ onların nəyinə lazımdır? Moskvadan nə deyirlər,onlar da onu eləyirlər.Əl ağacı görməmisən?

TÜTƏK – Özgə əlində olan baĢa keçə yamayım.Deməli,bunların baĢını Moskva tuturmuĢ. (gülüĢürlər).Ə,sizdən bir söz soruĢum,amma məni qınamayın.Guya xaçpərəstlərin kitabında yazılıb ki,sovetə xallı bir Mixayıl gələcək və axırıncı rus çarı olacaq,doğrudurmu?

QAFĠLOĞLU –Tutaq ki,doğrudur.

TÜTƏK – Sözümü qəribliyə salma,Qafiloğlu. Deyirəm yəni,xaçpərəstlər öz kitablarını hələ bu günə qədər oxuya bilməyiblər? Bəlkə də vaxtları olmayıb,deyəmmərəm. Nəsə burada siyasət var.Məddələri öz baĢlarında çatlasın.

QOCALAR(üçü də birdən) – Amin! (Bu zaman kənd soveti binası qarĢısında hay-küy düĢür) QAFĠLOĞLU – Kas olmuĢlar bizi lap kas elədilər.Gedək görək orda nə olub.(Qalxırlar) II ŞƏKİL Kənd sovetinin balkonu,kənd soveti sədri və katibi,uçastkovı da əyləĢiblər.Onlar da sərxoĢdurlar.Asif isə qabaq stolunda sərələnib uzanmıĢdır.Kənd soveti sədri,katibi,uçastkovı onu dilə tutsalar da,düĢürə bilmirlər.Qocalar gəlir.

K/S SƏDRĠ – A kiĢilər,bunu burdan düĢürəmmirik.Bəlkə sizin sözünüzə baxdı?

QAFĠLOĞLU(diqqətlə baxaraq) – Bu ki Asifdir.Orda sənin nə iĢin var? (Asif bu səsi eĢidib tez dikəlir,aĢağı düĢür.) Əslində,ay oğul,burda sənin nə iĢin var? Düzdür,alimin yeri hündürdə olmalıdır, amma belə də yox.

ASĠF – BağıĢlayın,vallah,gəliĢinizdən xəbərim olmayıb.Qoy bunlarla mənimki sonraya qalsın.

QAFĠLOĞLU(üzünü kənd soveti iĢçilərinə tutaraq) – Siz nə vaxt adam olacaqsınız? Bir tərəfdə çayçı,bir tərəfdə mağaza... gəlib-gedənlər... Bütün kənd sizə baxır.(Kənd soveti katibi dikəlir,getmək istəyəndə səntirləyib divara söykənir) ASĠF(avazla) – Getmə bu naz ilə,kiĢi ol,bir dayan görüm.(Kənd soveti sədri özünü yuxuluğa vurur)

Yatma,millət ayılır,sədr,di oyan görüm.

K/S KATĠBĠ – Hindi qandım.Asif qocalarla əlbirdir.Qəsdən içib bura gəlib ki,ara qatıĢsın,bizdən raykoma Ģikayət eləsinlər.Mənə nə var? (Səntirləyərək) Mən ki içməmiĢəm.

K/S SƏDRĠ – Buna bax,a... a. Ġdima...a qusum.Guya mən içmiĢəm? Heç dilimə də dəyməyib.(Öyüyür) UÇASTKOVI – Çox yekə-yekə danıĢmayın.Bu dəqiqə hamınızı aktlaĢdıracağam.Hindi hanı mənim papkam? (Axtarır.Bu vaxt bir qadın onlara yanaĢaraq uçastkovıya tərəf cumur.O birilər dağılıĢırlar.)

GÜLZAR – Bu nədir, mənə göndərmisən? (Əlindəki kağızı göstərir.)

UÇASTKOVI – Kağızdı də,göndərəndə nə olar? Onsuz da əri türmədə olanlarla maraqlanmaq borcumuzdur.

203

GÜLZAR – Axı, nə istəyirsən? Mənim günahım nədir?

UÇASTKOVI – Məni qoyub ona ərə gedəndə bilmirdinmi ki,axırı belə olacaq?

GÜLZAR(özünü bicliyə vuraraq) – Yəni necə?

UÇASTKOVI – Yəni adamı gedər-gəlməzə göndərərlər.(YalvarıĢ tərzində) Sən mənim axırıma çıxacaqsan.Subay qalmağım,içkiyə qurĢanmağım sənə görədir.Onsuz da ondan sənə ər olmayacaq.

Heç olmasa,məni zay eləmə.

GÜLZAR(bicliklə) – Mənim əlimdən nə gəlir ki?

UÇASTKOVI – Çox Ģey.Lap sənin adından ərizəni mən özüm yazaram. BoĢanmağına kömək eləyərəm.Bircə sən buna razılıq ver.

GÜLZAR(yenə bicliklə) – Bircə Ģərtlə.

UÇASTKOVI – Mən hazır.ġərtini de.

GÜLZAR(ciddi) – Diz çök.

UÇASTKOVI(çaĢır) – Axı camaat baxır.Ġstəyirsən,içəri keçək,lap döĢəməni yalayım.

GÜLZAR – Diz çök deyirəm.

UÇASTKOVI – Vallah,camaatdan utanıram.Öl desən,ölməyə də hazıram,amma camaat baxabaxa necə diz çöküm?

GÜLZAR(kinayəli) – Bəs özgə arvadına eĢq elan edə bilirsən,amma diz çökə bilmirsən?

UÇASTKOVI – Bilirəm,axı... (camaatı göstərir) GÜLZAR – Diz çök.

UÇASTKOVI(əsə-əsə özünü diz çökən kimi göstərmək istəyir.Camaatın baxdığını görüb dikəir.Yazıqyazıq) – Çöküm???

GÜLZAR – Çök! (Uçastkovı yenə özünü diz çökən kimi göstərmək istəyir.Dizləri titrəyə-titrəyə çökmək istərkən) Tufu,binamus! (Gülzar sərt hərəkətlə dönərək,hönkürə-hönkürə gedir) UÇASTKOVI(Qan-tər içində üzünü silir.Pərtliyini unutmaq məqsədilə öz-özünə) – EĢq yaman Ģeydir.Adamın üzünü tüpürcəkli,özünü xəcalətli edir.Bəs Nizami yazır ki,eĢqdir mehrabı uca göylərin,eĢqsiz,ey dünya,nədir dəyərin? Ucalıq hara,diz çökmək hara? Hələ bir Camiyə bax.Yazır ki,eĢqdir aĢiqi saxlayan cavan,eĢq ilə ucalır dünyada insan.Mən isə ucalmaq əvəzinə bir az da çökürəm,cavanlaĢmaq əvəzinə qocalıram.Yəqin,onların eĢqi mənimki kimi olmayıb.Bircə Füzuli mənim kimi sevib:Hər kimsə ki aĢiqdir,iĢi ahu-fəğandır.(BaĢını əlləri arasına alaraq oturur.Bu vaxt kim isə ona toxunur,hiss edərək baĢını qaldırır.Yetimi görür.)

YETĠM – Bu nə gündür,ə?

UÇASTKOVI – SoruĢma.Görəcək günə qalmıĢam.Gülzar məni camaat içərisində diz çökdürmək istəyir.Deyirəm keç içəri,nə cür istəyirsən,o cür durum.RazılaĢmır.

YETĠM – Ağla...a keçə yamayım.Özgə danası bağlayanın çatısı əlində qalar.

UÇASTKOVI – Ə,sənə nə olub,ə? Erməni istiotu kimi adamı dalayırsan? Özgə danası niyə olur?

Onu hamıdan qabağa mən sevmiĢəm.Qismətin gözü kor olsun.Onun yazı yazan barmaqları düĢsün.Ġndi mən özü boyda oğlu olası adamam.

YETĠM – Evlən də,əl-qolunu bağlayan var?

UÇASTKOVI – Var. YETĠM – Bir adam ki,səni sevmir,sən onu necə sevirsən?

UÇASTKOVI – Səni qınamıram.Sən yetim böyümüsən.Onun-bunun təpiyinin ucunda.

Adamlardan o qədər soyuqluq görmüsən ki,heç kimə ürək qızdıra bilmirsən.Allah sənə pul yetirməsəydi,bu gün də adamların soyuqluğundan büzüĢüb üĢüyərdin. (Sanki üĢüyür.)

YETĠM – Mən hamıya yaxĢılıq edirəm.O gün yığnağa getmiĢəm. Ayağa durublar,yalvar-yaxarla baĢa keçiriblər. Amma Asif məni görməzliyə vurdu.Onu bir bəhanəylə yanına çağır. Mənim də xəbərim olsun.Gəlim minnət eləyim.Sonra buraxarsan.O da özünə görə bir adamdır.Mənim yaxĢılığımı baĢa düĢər.Elə qələtləri eləməz.

UÇASTKOVI – Bir az bundan qabaq zorla onu bu stoldan düĢürmüĢük.Sən Allah,üz vurma.Mən özüm ondan qaçıram.

YETĠM – Əciz adamsan.YaxĢı,rəisə deyərəm.Dur,keçək o tərəfə,çay içək.Ürəyim yanır. (Qalxırlar)

204

III ŞƏKİL Çayçı,kənd soveti sədri,katibi və qocalar çay içirlər.Yetimlə uçastkovı da salamlaĢıb əyləĢirlər.Yan stollarda da adamlar əyləĢiblər.

K/S SƏDRĠ – Ba...a... xoĢ gördük,ay Yetim.(Ayağa qalxır.Katib də qalxır.Qocalardan baĢqa).

YETĠM(Tövrünü pozmadan,əyləĢə-əyləĢə) – Ay hökumət,bu çiyni paqonlu oğlan olmaya sizdən küsüb?Elə bil aranızda hasar barı var.Leyli məcnun kimi biriniz bu tayda qalmısınız,biriniz K/S SƏDRĠ – Heyif ki,aramızda Leyli var.O aramıza girən kimi paqonlu oğlanla aramızda minillik məsafə olur.

QAFĠLOĞLU(sinirlənərək) – Bu,axırıncı olsun.Bir də səvini bura çağırsan,atanın oğlu deyilsən.

YETĠM(Söhbətin yönünü dəyiĢmək üçün) – Bu kənddə hamı bir-birinə calaĢıqdır.

TÜTƏK – Vaxtı ilə kiĢi olmayan həyətə ayaq basmazdılar.Elə bil,dünya dönüb.

YETĠM – Ġndi yaxĢılıq eləyirsən,pisliyə yozurlar.Dəyi demirlər ki,kənd soveti sədri də,katibi də,uçastkovı da bu kənd üçün əlləĢirlər.

QAFĠLOĞLU – Bacıoğlu,niyə kənd soveti sədrindən soruĢmursan: – Camaatın pasportunu nə üçün yığıb saxlamısan?

YETĠM – Əmi,kənd boĢ dəyirmana dönüb.Bəs bu axının qarĢısını kim alsın?

BIĞ ADIġĠRĠN – Bəs bu gedənlər təyyarə biletini necə alırlar? Axı,pasportsuz olmaz.

K/S SƏDRĠ(QızarmıĢ halda) – Bu sirri mən də bilmirəm.O gün 200 iĢsizin adını yazıb rəisə veriblər.Ġndi onlarla məĢğul olmayaq?Kəndə adam saldırıb hamısını çağırtdırmıĢam.Özləri evdə yoxdur,arvadları gəliblər.Bəyəm mən günahkaram?

TÜTƏK – Bəs bu dul qalmıĢların günahı var? Onlar bilseydilər ki,ərləri onlara baxa bilməyəcəklər,ömürləri boyu qız qalardılar.

QAFĠLOĞLU – YaxĢı,ay hökumət,deyək hamı kənddədir.Özləri də çıxıb idarə qabağında gəziĢirlər.De görüm,onları iĢlə təmin edə biləcəksən?

K/S SƏDRĠ – Bəyəm mən iĢ axtaranam?

QAFĠLOĞLU – Bəs iĢsizi niyə axtarırsan?Məqsədin nədir?Arvadları idarəyə çağırmaqla iĢsizə iĢ tapılır? Niyə özünə qiymət qoymursan? 200 iĢsizin adını yazmaqdansa,2 adama iĢ tapsaydın,daha yaxĢı olmazdımı?

K/S SƏDRĠ – Ağsaqqal,sən də belə?

YETĠM – A kiĢilər,çayınızı için,allahınıza Ģükür edin.Rəis var,ispolkom var,raykom var.Qoy gedib orda cavab versinlər.

TÜTƏK – Mən gözümü açmıĢam ki,bu camaat oralara gedib-gəlməkdən yorğun düĢüblər.Əgər bunların günahı varsa,niyə tutub damlamırlar? Yox,əgər günahları yoxdursa,niyə çağırırlar?Özü də o adamlar ayıq gedib,sərxoĢ qayıdırlar.Özləri də elə sizin hamınızın qulağı eĢidə-eĢidə adlarını yazanların arvadlarına söyürlər.Bəyəm pul gözünüzü belə tutub?

K/S SƏDRĠ – ƏĢi,vallah,bizimki yemək-içməkdir.Onun da halallığını alırıq.

QAFĠLOĞLU – Bəs bir qarın yeməyə bir kəndi keçi qiymətinə satmaq olar?

K/S KATĠBĠ – Mən bayaqdan sizə qulaq asıram,amma söz içimi göynədir.Tanrı haqqı,bu camaat bizə bir içim suyu da qıymır.Bizə beĢ manat verəndə qarnı ağrıyanlar,müstəntiqin əlindən 500 ilə qurtara bilmirlər.Axı,pul can yonqarıdır.Verəndən sonra qızıĢırlar və baĢlayırlar söyməyə.

Qanacaqları olsa,heç kim onların adlarını yazıb göndərməz.Günah özlərindədir.Ġndi özünüz haqq eləyin.

QAFĠLOĞLU – Hələ ki haqq var,divan yox.Vaxt gələr,o da olar.QaĢ qaralır.Durun gedək.

(Qocalar qalxırlar.)

205

II PƏRDƏ I ŞƏKİL AxĢam üstü.Tütəyin evi.Qızı GülĢən atasını görüb,yan otağa keçir.Arvadı Zöhrə qaĢqabaqlıdır.

TÜTƏK – QaĢ-qabağın yer süpürür,səndən çıxmayan Ģey.

ZÖHRƏ – A kiĢi,mən canıma nə ölüm eliyim?

TÜTƏK – Ölüm nədi,a...az? Cana...a muğeyit ol.

ZÖHRƏ – Yox,ay kiĢi,üstümdə bir qarıĢ ot bitsə belə,bu dərd ürəyimdən çıxmaz.

TÜTƏK – Dərd nədi,a...az? Falçı kimi ağzu...u yaya-yaya nə deyirsən?

ZÖHRƏ – A rəhmətliyin oğlu,səvimizin Ģam kimi əriməyini görmürsən? Bu gün-sabah toyudur,o yandan da Əlsöyün əsgərlikdən gəlir.

TÜTƏK – Sağ-salamat gəlsin.Ona da bir halal süd əmmiĢ tapılar.

ZÖHRƏ – KiĢi,GülĢən mollanın oğlu ilə deyikliydi.Amma Əlsöyünü istəyirdi.

TÜTƏK – Burası aydın.Axı mən sözümü necə geri götürəydim? Sözdən qaçmaq olurmu? Bir də mən hardan bileydim ki,bu böyüyüb bir baĢqasını sevəcək.Allaha Ģükür,mollanın oğlu da pis döyül.BaĢıaĢağı uĢaqdır.

ZÖHRƏ – Elə məni də sıxan budur.Ölərəm,səni sözündən yıxılmağa qoymaram.GülĢən də elə.Sən evin kötüyüsən.Kötük sözündən yıxılsa,bizim nəsilin sözü el içində etibardan düĢər.GülĢən – qız uĢağıdır,kəsikdir.UĢaq olsa da,belə Ģeyləri qanır – öz istəyini sənin sözünə qurban verir.Ömrü boyu ağlar qalsa da,səni el içində etibardan salmayacaq.

TÜTƏK – Elə bilirsən,mən ağlamıram?Özümü nə qədər arsızlığa vursam da,ürəyimdən qara qanlar axır.Namus ağır Ģeydir.Ġstəkdən,sevgidən,məhəbbətdən çox-çox ağır.Hər qızın,hər oğulun çiyinləri bu yükə tab gətirməz,gətirməz!

ZÖHRƏ – Qadan alım,özünə əzab vermə.Namusu itə atıblar,it yeməyib.Yəni bunu da qanmırıq?Alnımıza nə yazılıbsa,onu görəcəyik.Allaha təvəkkül.

TÜTƏK – Sabah Ayaqçı ġövkət paketləri paylayacaq.DüĢərgəsini ləyaxlı eləyərsən.Mən səhər tezdən gedib kötüyün üstündə oturub dərdimi suya söyləyəcəm.(Səs gəlir) Bu nə gurultudur? Qoy eĢiyə çıxım,görüm.(Çıxır və qayıdır) Arvad,Tövlə qayası uçur.Allah xeyir eləsin.

ZÖHRƏ – Tövlə qayası uçanda bədbaxtlıq olur.Aman Allah,özün saxla!

TÜTƏK – Allah bilən məsləhətdir.Qismətdən artıq yemək olmaz.Get,qıza ürək-dirək ver.Mən baĢımı bir azca yerə qoyum.(Mütəkkəyə dirsəklənərək uzanır.Zöhrə çıxır.)

II ŞƏKİL GülĢənin otağı.Nəsə düĢünür.Anası ona yaxınlaĢır.

ZÖHRƏ – Anan qurban,yenə nə fikirləĢirsən? (GülĢən cavab vermir) Deyirlər ki, Ġbrahim peyğəmbər oğlu Ġsmayılı qurban demiĢdi. Allah buna yol vermədi.Yaradan buna yol vermədi.

Yaradan kiĢi həmiĢə doğruların tərəfində olub,qızım.

GÜLġƏN(Gözlərini silə-silə) – Nə qədər ki sağam,heç kəs atama əyrisən deyə bilməz.Ġbrahim peyğəmbər Allaha,Atam isə bəndəyə söz vermiĢdir.Sözü sağ olduğu üçün Ġbrahim peyğəmbər Allah yanında üzü qara olmadı.Mən də razı olmaram ki,atam bəndə yanında üzü qara olsun.

ZÖHRƏ(Qucaqlayıb GülĢəni öpür) – Sən mənim ağıllı balamsan.Ancaq az fikir elə.Sən də gül,oyna,rəngin açılsın.

GÜLġƏN – O asan Ģeydir,anacan,rəngim açılsa da,qəlbim açılmaz.Eh,bəzən elə sıxılıram ki, tək olmaq istəyirəm.Öz-özümə danıĢmaq və sonra da Allaha üz çevirib ondan soruĢmaq istəyirəm ki,ey yeri-göyü yaradan,məni sınağa çəkməkdə məqsədin nədir? Namus və məhəbbət,ağıl və ürək arasındakı məsafəni daha da uzatmaqla niyə məni məndən uzaqlaĢdırırsan?Nə üçün mən ağlıma görə bir adam,qəlbimə görə baĢqa bir adam oluram? Nə səbəbə baĢ ilə ürəyi birləĢdirə bilən kiçicik bir cığır da görünmür? Bir halda ki,qadın zərif bir vücuddur,nə üçün bu zərif vücudda iki hökmdar 206

hökm sürür? Bir-biri ilə yola getməyən,bir-birinə əyilməyən iki sərt,iki amansız hökmdar – baĢ və ürək.BaĢ məni əslimin,nəslimin məsləhət bildiyi yola,ürək isə özümün istədiyi tərəfə çəkir.Ġstədiyin bəndəni iki yol ayrıcında qoyma,Ġlahi! (Anası həyəcanlanır).

ZÖHRƏ – Qızım,özünə gəl! Toxta.Aman Allah,bizim günahımız nədir? (GülĢən davam edir).

GÜLġƏN – Bu yolun birində böyük bir nəslin ayaq izləri görünür.O yolda ürəyinə hökm edib,ləyaqət və namusu bayraq edərək yeriyənlər və yeriyə-yeriyə içindəki ağrı-acıların yanğısından gözləri yaĢaranlar,göyüm-göyüm göynəyənlər və göynəyə-göynəyə haqqa üz tutanlar görünür.Bu yolda isə ürəyinin sızıltısına tab gətirməyib qəlbinin arxasınca yeriyənlər,elindən,ulusundan ayrılan tək-tənha yolçular görünürlər.Sevinclə,ürəklə yola düĢən zavallılar yol boyu aldanmıĢ və tapdanmıĢ hisslərin üzərindən basıb keçdikcə,özlərinin də nə zamansa,atıla,aldana və yanıla biləcəklərini düĢündükcə tənha yarpaqlar kimi üĢüm-üĢüm üĢüyürlər.

Bu iki yoldan hansı daha doğrudur? BaĢın buyruğu ilə gedib bir nəslin baĢını ucaltmaqmı,yoxsa ürəyin buyruğu ilə gedib öz istəyinə çatmaqmı? BaĢın buyurduğu yolda bütöv bir nəsil,ürəyin buyurduğu yolda hissi bir tərəfə,ağlı baĢqa tərəfə çəkən bir zavallı... Lakin bu zavallı hələ öz ağlını itirməmiĢdir.O,öz sözü üstündə dayanıb qürrələnən bir nəsli yıxmaq,nəsil-nəsil Ģax dayanmıĢ kiĢilərin qəddini əymək istəməz... istəməz.

Bir nəsli bir zavallıyamı,ya bir zavallını bir nəsləmi qurban verməli? BaĢımı əyməli,ya ürəyimi?

ZÖHRƏ(Onu qucaqlayaraq) – Ağrın alım,özünü üzmə.(Hönkürüb ağlayır) GÜLġƏN – Ağlama,ağlama,anam!Mən baĢın buyurduğu yol ilə gedəcəyəm.Ürəyimi isə sinəmdə bir boğça kimi gizlədəcəyəm.Tanrıdan baĢqa heç kəs bilməyəcək ki,orada nələr yatır.Onsuz da hər insan ürəyi bir məzar kimidir.Bu məzarda isə ən istəkli adamlar yatır.Bütün aləm Ģirin bir yuxuya gedən zaman və baĢımız üstündə Tanrımız,aĢağıda isə biz oyaq olarkən o məzarı ehmalca açır,dəfn etdiyimiz o istəkli adamı isti göz yaĢları,odlu hisslərimizlə oxĢayır və əzizləyirik.Sonra kimsə bilməsin deyə,yenə o məzarı örtür və o istəkli adamı ürəyimizdə gizlədirik.Mənim də taleyim belədir,anam! (Hər ikisi qucaqlaĢaraq ağlayır).

III ŞƏKİL TÜTƏK(Mütəkkəyə dirsəklənmiĢ halda,öz-özünə) – Tövlə qayası uça-uça böyümüĢ və Xan yaylağının sinəsində özü boyda bir yarıq əmələ gəlmiĢdir.Mən Tütəyin sinəsi ilə o dağın sinəsi arasında nə fərq var? Allah mənə bir oğul vermədi. Aman-zaman bir qız verdi ki,onu da bir sözün ucbatından Ģam kimi əritdim.Və bu Ģam əridikcə mənim də ürəyimin yağı əridi.Daha məni cəhənnəm odu da yandırmaz.Görəsən,bütün sözü sağ adamlar mənim kimi bədbəxtdirmi? Hindihindi baĢa düĢürəm ki,sözdən uca heç nə yoxdur.Sözün zirvəsizndən boylanıb baxdıqca gözlərim qaralır,dizlərim əsir.Yıxılmamaq üçün öz sözümdən bərk-bərk yapıĢır,sarmaĢıq kimi ona sarıĢıram.Bəlkə,elə məni saxlayan da budur? Yoxsa mən bu dərdə dözə bilərdimmi? Bilərdimmi?

(Bu zaman Zöhrə içəri girir)

ZÖHRƏ – KiĢi,bir özünə gəlsənə!Səsin o biri otağa gəlir.UĢağın ürəyini xarab eləmə.

TÜTƏK – Eh,ay arvad,iĢdir,baĢıma bir Ģey gəlsə,söz əmanəti.

ZÖHRƏ – Əmanətə xəyanət olmaz.Di dur,gir yerinə,gecə keçir.(Yer salır,uzanırlar) TÜTƏK(BaĢını yorğandan çıxararaq) – Arvad,mənim günahım nə qədərdir? Allah məni bağıĢlayarmı?

ZÖHRƏ – Allah ədalətlidir.

TÜTƏK – Bəs mənim sözümün ucbatından övladım öz qəlbinin ziddinə gedirsə,necə?

ZÖHRƏ – Mən bilmərəm.

TÜTƏK – Üstəlik öz sözümdən qaça bilmirəmsə?

ZÖHRƏ – KiĢi,nə danıĢırsan?Heç sözdən də qaçmaq olar? Qaçarsan,söz də qayıdıb hər addımbaĢı namərd Ģilləsi kimi üzünə çırpılar.Hansının yanğısı daha çox olar? Bu günki əzabının,yoxsa cəhənnəm qarası kimi üzünə Ģirələnən sözünün?

TÜTƏK – Axı,mən ölər günümə kimi əzab çəkməliyəm.

ZÖHRƏ – Heç olmasa,bu əzabı bir sən,bir mən,bir qızım çəkirik.O əzabı isə nəsil-nəsil çəkməliyik.Hansı daha ağırdır?

207

TÜTƏK – Doğru deyiblər ki,yaman gündən də yaman gün var.Tanrıya min-min Ģükür olsun.

III PƏRDƏ I ŞƏKİL Ġdarə qabağı.Qocalar.Asif də onların yanındadır.Uzaqdan Ayaqçı ġövkətin səsi gəlir.

AYAQÇI ġÖVKƏT – Ay Atamalı!Bazar günü toya! Mollanın oğluna! Məmmədəli hoy...y! Toy paketi var! Əliquzu hey...y! Bazar günü toya!

SƏSLƏR – Allah xoĢbaxtlıq versin! QoĢa qarısınlar! Oğullu-qızlı olsunlar! (Ayaqçı ġövkət yaxınlaĢır.Arxasınca da bir oğlan uĢağı.UĢağın bir əlində qələm,bir əlində içi paket dolu zənbil var.Ayaqçı ġövkət iti-iti yeriyərək)

AYAQÇI ġÖVKƏT – Bu da – idarə qabağı.Kötüyün üstündəkilərin də paketini verək!Qafiloğlu,toya!AdıĢirin,paketini al!Asifin dədəsinə vermiĢəm,o heç.Çayçının da,mağazinçinin də,kənd sovetinin də,dəlləyin də paketini yaz! (Səs çıxmadığını görüb arxaya boylanır,uĢağın dalda qaldığını görərək baĢını bulayır.Paketin birini alıb istəyir ki,Qafiloğluna versin,uĢağın xəttini bəyənməyib özündən çıxır).Ə, a bala,sa...a hansı məllim dərs deyif? A biĢüur,Qafıloğlu yox,Qafiloğlu Qafil!

Lodur olma,ə...ə,cəld ol! DiribaĢ-diribaĢ tərpən! AxĢama kimi qurtarmalıyıq – kənd böyükdür.Ġlanqurbağa yazmayasan a...a! Sən oxuyan məktəbə nə deyim!

UĢaq utandığından sürətini artırır,yeyin-yeyin yazmağa baĢlayır.Adamlar paketi aldıqca “mabarək olsun!” deyirlər.UĢaq da qaça-qaça paketləri paylayır və artıq ötüb getmiĢ olan ġövkətin dalınca yüyürməyə baĢlayır.Yenə uzaqdan ġövkətin səsi eĢidilir.

AYAQÇI ġÖVKƏT – ZərniĢan xala heyy!Bazar günü toya! (Bu vaxt əsgər geyimli bir oğlan yaxınlaĢır).

QAFĠLOĞLU – Bu ki Rəhmətlik Söyünbalanın oğlu Əlsöyündür! (Ayağa qalxır).Nə yaxĢı gəlmisən,a bala! (QucaqlaĢırlar).MaĢalllah,lap marĢala oxĢayırsan! (O biri qocalar da Əlsöyünlə qucaqlaĢıb öpüĢürlər,çayçı tez muĢtuluq üçün adam qaçırır). ƏLSÖYÜN (Ayaqçı ġövkətin səsini eĢidərək) – Gör nə yaxĢı gündə gəlmiĢəm.Allah mübarək eləsin!

Görəsən,kimin toyudur?

BIĞ ADIġĠRĠN – Sənin də elə günlərin olsun,ay bala!Mollanın oğlu ilə Tütəyin qızının xeyir iĢidir.Oların sağ əli sənin baĢına! (Əlsöyünün rəngi dəyiĢir.Zərbə almıĢ adamlar kimi əlini gicgahına aparır,çökmək istərkən Asif baĢa düĢüb onun qoltuğuna girir,o biri əli ilə çamadanını götürür.YavaĢ-yavaĢ uzaqlaĢırlar.Hamı heyrət içindədir.Him-cimlə danıĢırlar.)

II ŞƏKİL Asiflə Əlsöyün həyətə daxil olurlar.Həyət-bacadan qab-qacaq səsi gəlir.Dürrə xala oğlunu üstünə yüyürür.Əlsöyün anasını görərək.

ƏLSÖYÜN – Anacan,muĢtuluğumu ver,GülĢənin toyudur. (Avazla) A bəy,toyun mübarək!Gəlin,toyun mübarək! (ġıtqa vurub oynamağa baĢlayır.Asif ona mane olmaq istəsə də,bacarmır.)

DÜRRƏ XALA(ÇaĢqın vəziyyətdə) – Buy,baĢıma xeyir! UĢağın baĢına hava gəlib,nədir? (Oğlunu qucaqlayıb öpür.Ağlaya-ağlaya) Gün o gün olsun,sənin də toyunu görüm.(Əlsöyün anasının əlindən tutub onu da oynatmaq istəyir.HəyəcanlanmıĢ Dürrə xala geri çəkilir,pərt halda) Di Ģuluqluq eləmə,keç içəri,camaatdan ayıbdır.Asif,balamı yiyim,onu gözdən qoyma. (Asif Əlsöyünü evə aparır.Ağsaqqallar,kənd soveti sədri,katibi,Yetim,dəllək Piri və b. içəridədirlər.Onları görən Əlsöyün keyləĢib dayanır).

K/S SƏDRĠ(Ġrəli gələrək Əlsöyünlə ikiəlli görüĢür) – Nə yaxĢı gəlmisən!MaĢallah! (Əlsöyün dinməzcə durur.Kənd soveti katibi,Yetim,uçastkovı da onunla görüĢürlər).

YETĠM – Nə kefsiz durmusan,ə? Vaxt vardı,mən də yetim idim. ƏLSÖYÜN – Ġndi atan var?

208

YETĠM – Yox,elə demirəm.Deyirəm ki,yaman günün yaxĢısı da var.Sənə yaxĢı iĢ taparıq,əməllibaĢlı oğlan olarsan. (Bu vaxt içəri girən Dürrə xala) DÜRRƏ XALA – Boy mənim adım qalsın! (Tez yastıq-döĢək salır).Ahıllar döĢəkdə,cahıllar ustullarda otursunlar.Siz allah,yaxĢı-pisini bağıĢlayın.Allah qonĢuluqdan əskik eləməsin.Gülzar çayı dəmləyib,Tangiz balamız da paylayacaq. (Çıxır.Əlsöyün, Asif, kənd soveti sədri, katibi, uçastkovı, Yetim stulda,qocalar isə döĢəkdə əyləĢirlər.Bir stəkan çay içib Molla ilə Tütək ayağa qalxırlar.)

MOLLA MƏMMƏDKƏRĠM – Bizi üzürlü sayın,xeyir iĢimiz var.BaĢımız qarıĢıqdır.Hamınızı sabah axĢam məsləhətə çağırıram.Hələ ki salamat qalın.(Çıxırlar.) ƏLSÖYÜN (Diqqətlə dəllək Piriyə baxaraq) – Piri dayı,dartsam,ayağınız düzələr?

DƏLLƏK PĠRĠ – Ay oğul,ayaq qulaq deyil ki,dartmaqla düzələ. ƏLSÖYÜN – Ha...ha...a!Kənd sovetiylə uçastkovı kəndin qulağını dartıb elə qoparıblar ki,qulağımızın dibində toy çalınır,amma toyun kimə çalındığını bilmirik.(Kənd soveti və uçastkovı qurcuxurlar.)

ASĠF (Tangizin dovğa,bozbaĢ gətirdiyini görüb ayağa qalxır,kasaları qonaqların qabağına qoymaqda köməklik göstərir.Tangiz çıxarkən) – Tangiz,özünə də gətir,yanımızda yer var. (Bir azdan Tangiz qayıdır). ƏLSÖYÜN (DöĢündəki niĢanları,çiynindəki paqonları çıxarıb Tangizə verir) – Qadamı yiyim.

Al,hamısı sənindir.Amma çörəyini axıra qədər ye ha!Qabağından qalmasın. (Qucaqlayıb öpür).

TANGĠZ (Ayağa qalxır) – Lap yadımdan çıxmıĢdı.Axı mənə söz tapĢırıblar. (Çıxır,iki ĢüĢə araq və altı stəkanla qayıdır.Qocalar durub,sağollaĢıb çıxırlar).

YETĠM – Dürrə xala iĢini bilən arvaddır.Ġki-üç gün qabaq dedim ki,ölməmiĢəm,nə lazım olsa,alaram.Çoxdan alıb hazırlaĢmıĢam, – dedi – Allah öldürməsin. (Asif arağı süzməyə baĢlayır.Əlsöyün isə süzmür).

UÇASTKOVI – ƏĢi,biz bunun baĢına yığılmıĢıq.Əlsöyün içməsə,mən də içmirəm.

K/S SƏDRĠ – Ev yiyəsi əl uzatmayan süfrəyə mən də əl uzatmaram.

K/S KATĠBĠ – Ay kiĢilər,məsləhət bilib qoyublar.Özü də pĢeniçnidir,ağzı da rezvalı.Adamı hörmətsiz eləməyin.

YETĠM – Əlsöyünün anası yesir arvaddır.Ġçməsək,bizdən inciyər.Asif,incimə,Əlsöyünə də süz,qoy bir əlli qram öldürsün! ƏLSÖYÜN – Özün öldür! (GülüĢürlər).

K/S SƏDRĠ – Kefin olsun,Əlsöyün,hamımızı güldürdün.Sənin sağlığına içirik. (Uçastkovının artıq içdiyini görüb) Sən haranın görməmiĢisən?

UÇASTKOVI – dadına baxıram.Canım üçün əla araqdır.Asif,mənim də payımı süz! (Stəkanstəkana vurub içirlər).Tangiz niyə içmir?Mən ölməmiĢəm ki,sən fikir eləyirsən?Nə ürəyin istəyirsə, de,almasam,kiĢi deyiləm. (Tangiz utanıb qızarır.Əlsöyün sövq-təbii hiss-edərək). ƏLSÖYÜN – Onda yüz qram da doldur! (Özü cəld hərəkətlə ona araq süzür).Amma elə doldur ki,təzədən dirilməsin,yoxsa iĢin çətin olar.

ASĠF (Ayağa qalxır) – Bizdə belə bir misal var: – Allah hamıya qəlbinə görə versin.Dürrə xala nə əzab-əziyyətlə oğul böyüdüb,hamı bilir.Ġçək onların sağlığına! (Ġçirlər.Asif Tangizi qucaqlayıb öpür).

YETĠM (Him edir.K/s katibi qoltuğundan bir ĢüĢə araq çıxardıb stolun üstünə qoyur) – Asif bəy,bu da bizim payımız.Amma ona bəsdir. (Uçastkovını göstərir).

UÇASTKOVI (Ġncik halda) – Bəyəm mən piyanam? (Stəkanı Asifin qabağına qoyur).

K/S KATĠBĠ – Bizə fikir yoxdur.Əlsöyün demiĢkən,öldürdüyün bəsdir.Dəyi öldürmə!Axı sənin paqonların var! Özünü gülünc yerinə qoyma!

UÇASTKOVI (Əsəbi) – Paqon?!Ala səninki olsun! ġapka? Hərə dəfə baĢıma qoyanda gözümü qıpıram.Ġlan səbətinə oxĢayır! Andıra qalsın! (Götürüb yerə çırpır).Balaca-balaca uĢaqlar da Ģapkann dındığını görən kimi him-cimlə bir-birinə “it gəlir” deyirlər.Kimdir bizi it gününə salan? Sənin kimi katiblər,bunun kimi sədrlər! Siznən yeyilən çörəyi zəqquma dönsün! (Çıxmaq istəyir.Məclis pozulur.Hamı ayağa qalxıb çıxır.Dürrə xala qabağa gəlib).

DÜRRƏ XALA – Nə tez ayağa durdunuz? Gələn ayaqlarınız var olsun! (Gələnlər Əlsöyünlə salamatlaĢmaq üçün çölə çıxırlar).

K/S SƏDRĠ – Əlsöyün,a bala,salamat qal! (Əl uzadır).

209

ƏLSÖYÜN – Hara gedirsiniz? AltmıĢ ildir yerə baxa-baxa burun tuĢuna gedirsiniz.Bir dəfə də baĢınızı qaldırıb göyə baxın.Görün orda nə var,nə yox. (Əlsöyün əllərini yerə qoyub kəllə durur,oxumağa baĢlayır).

Əhmədiyə dayının bağçası, Dörd tərəfdə taxçası.

Bir tərəfdə var peyin, Kəllə durma,Əlsöyün!

(Adamlar özünü itirmiĢ vəziyyətdə çaĢıb qalırlar).

K/S SƏDRĠ – DüĢ,a bala,aĢağı düĢ! ƏLSÖYÜN – Ağla bax a...a! Göyə çıxmıĢam ki,yerə düĢəm? Siz də yerdəsiniz,mən də.Fərqi ondadır ki,siz dadıxlarınız üstündəsiniz,mən isə kəlləm.Sizin ayaqlarınız iĢləyir,mənim isə baĢım.

TANGĠZ(Yalvarır) – Əlsöyün dayı,ayaq üstündə durun,xahiĢ edirəm. ƏLSÖYÜN – Tangizin sözü yerə düĢüncə,qurbağalar gölə düĢsün.(Dikəlir) Getdik evə.Onlara da yaxĢı yol.Asif,sən də gəl.(Əlsöyün,Asif,Tangiz evə girirlər).

DÜRRƏ XALA – Sənə qurban olum,yaradan kiĢi,balamın dərdini əfv elə.(Gələnlər sağollaĢırlar).

K/S SƏDRĠ – Allah özü rəhm eləsin.

K/S KATĠBĠ – Əlimizdən nə gəlir? Axırı salamat olsun.

YETĠM – Tanrı balana dayaq dursun.

UÇASTKOVI (Əlini göyə qaldıraraq) – Xuda hər ikimizə Ģəfa versin!

DÜRRƏ XALA – Allah ağzından eĢitsin! (Ağlayır) III ŞƏKİL Ġdarə qabağı.Avqust günəĢi.Saat 10-11 radələri.Uzaqdan qara zurnanın səsi gəlir.Toydur.Kötüyün üstündə Qafiloğlu və Bığ AdıĢirin oturub söhbət edirlər.Çayçı tərəfdən Əlsöyün və onun arxasınca bir dəstə uĢaq çıxır.UĢaqlardan kimsə ağzında çalır,digərləri isə Ģıtqa vurub səs-küy salır,Əlsöyün isə oynayır.

ƏLSÖYÜN – SarıbaĢı çalın,SarıbaĢı! (Bir uĢaq əllərini ağzına zurna kimi tutaraq,barmaqlarını oynadaoynada çalır.O biriləri əl çalırlar.Bunu görən qocalar sarsılırlar).

QAFĠLOĞLU – Bu kötüyün üstündə görmədiyimiz Ģey qalmadı.Tövlə qayası uça-uça durur.Durum,bu zələmələrin dərsini verim. (Qalxıb uĢaqlara tərəf gedir).Kəs səsini,it südü əmən! Ġtilin buradan,anasının əmcəyini kəsənlər,törə...mə...lər! (Əlsöyün karıxıb dayanır,qolu ilə üz-gözünün tərini silir.UĢaqlar kənara çəkilirlər).

ƏLSÖYÜN – Əhmədiyə əmi,deyirlər,bəy öz toyunda oynayanda xoĢbəxtlik olur,doğrudurmu?

QAFĠLOĞLU – Tövlə qayasının gurultusu toyun səsini batırır,oğlum!Qorxusundan xoĢbəxtliyin dili tutulub,oğlum,ayaqları isə küt olub.Çətin ki bu kənddə xoĢbəxtlik ayaq tutub yeriyə bilə.

BIĞ ADIġĠRĠN (Hələ də dağılıĢmayan uĢaqlara tərəf dönərək) – DağılıĢın! Görüm sizi adam olasınız!

Kor uĢaqları,adam da bədbəxtliyə əl çalarmı? Rədd olsun! (Bu vaxt artıq təngnəfəs olmuĢ Asif,onun dalınca Tangiz özlərini yetirirlər).

ASĠF – Əlsöyün! QardaĢ,sənə nə olub? Di gəl görüm. (Çəkib aparır.Qocalara tərəf dönərək) Allah kəndimizi kötüksüz qoymasın!BağıĢlayın,gec bilmiĢəm.Yoxsa heç qoyardımmı ki,törəməmiĢlər hoqqa çıxarsınlar?

QOCALAR (Birlikdə) – Allah amanında olasan,a bala,apar onu. ƏLSÖYÜN (Gedə-gedə) – Deyirlər ki,bəy öz toyunda oynayanda xoĢbəxtlik olar,doğrudurmu?

(Gedirlər).

IV ŞƏKİL Toy həyəti.Qocalar bir az kənarda palaz üstə əyləĢiblər.Altlarına döĢək salınıb.Qəlyan tüstülədir və öz aralarında nəsə danıĢırlar.Cavanlar oynayırlar.Bir az aralıda qızlar və gəlinlər.

Kənd soveti sədri, katibi,Yetim və mülki paltarda olan uçastkovı balkonda əyləĢiblər.Ələfsər ġəkili “Dalğalar” havasını çalır.Artıq sərxoĢ vəziyyətdə olan uçastkovının gözlərindən damla-damla yaĢ gəlir.

210

YETĠM – Yekə kiĢisən,özünü ələ al! Bu dəqiqə zakaz verəcəm,Ələfsər havanı dəyiĢəcək.

UÇASTKOVI – Nə...ə? Heç bilirsən ki,Ələfsər nəyi çalır? O mənim ürəyimi çalır,canımdakı sızıltıları kəlmə-kəlmə oxuyur.

K/S SƏDRĠ – Kənd dolu qızdır,seç,birini al,toyunu çaldıraq getsin.Daha ağzımızın dadını niyə qaçırırsan? Toyda ağlamazlar.

UÇASTKOVI (Ayağa qalxır) – Çoxları elə bilir ki,mən yaramaz adamam.Gülzarın ərinin tutulmağında da mənim əlim olub.Acığımdan elə deyirdim.Urusiyyətdə olan adamı mən necə tutdura bilərəm? Məhəbbətim qarĢısında da təmizəm.Ġlk dəfə kimi sevmiĢəmsə,yenə də onu sevirəm.Axı nəyə görə mən onu az qala hər gün idarəyə çağırmalı,izzət-nəfsinə toxunmalıyam?Nəyə görə camaat arasında min cürə söz-söhbət yayılmalıdır?Daha camaat içərisinə çıxa bilmirəm.(Ələfsər həzin bir muğam çalmağa baĢlayır).Bircə bu Ələfsər bilir ki,mən nələr çəkirəm.Aman Allah,bu ilahi səs qulağıma nələr pıçıldayır? Bu ağlar sədalar altında can vermək necə də xoĢdur.KaĢ mənim qəbrim üstə Ələfsər zurnası dil deyəydi! O zaman bütün ürəklərin kiri-pası yuyular,beyinlər qara fikirlərdən,insanlar kin və küdurətdən,paxıllıq və xəbislikdən təmizlənər, pak olardılar! Bu xoĢ saatda mənə ölüm göndər,ilahi! (Yenidən gözləri yaĢarır).

K/S SƏDRĠ – Ġçək bi məclisin səbəbkarı bəylə gəlinin sağlığına.Allah xoĢbaxtlıq versin.

UÇASTKOVI – Mənim də stəkanımı doldur! (Ġçirlər.Uçastkovı baĢını stola qoyub yuxulamaq istəyir.Kənd soveti katibi ilə Yetim onun qoluna girib evə aparmaq istəyirlər.Bu zaman Əlsöyün,Asif və onun arxasınca Tangiz toy həyətinə daxil olurlar.Hamı həyəcan keçirir.Heç kimin oynamadığını görən Əlsöyün). ƏLSÖYÜN – Usta,bir hava çal. (Oynamağa baĢlayır.Hadisələr kəskinləĢməsin deyə Asif də ona qoĢulur.Əlsöyün birdən dayanır,bir anlıq fikrə gedir və ucadan deyir).Yanıq Kərəmi,ay usta,Yanıq Kərəmi

çal! Qoy görsünlər ki,dırnaq üstə oynamaq necə olur!

UÇASTKOVI (Həyətə enərək ucadan) – Əlsöyün Yanıq Kərəmiyə yox,öz ürəyinin yanğısına oynayır,öz ürəyinin yanğısına!Dünyaya baxın,ay camaat,dünyaya! (Özünü itirir,çəkib aparırlar).

V ŞƏKİL Gecə saat 2 radələri.Kötüyün üstündə iki nəfər.Əlsöyün və Asif.Əlsöyün gözlərini iĢıq gələn bir pəncərəyə zilləmiĢdir.Asif fikirlidir.Həmin pəncərənin də iĢığı sönür.

ƏLSÖYÜN – Asif,ürəyimə bax,oradakı iĢıq sönməmiĢdir.De görüm,o iĢığı sönən pəncərələrin arxasında nələr olur? Gecələr sabahlara gedən yoldur.Hər gecənin sonunda bir aydınlıq var.Sən yanımda olanda özümü sakit hiss edirəm.Bu,necə gecədir? Bu kötük,görəsən,daha nə cür gecələrin Ģahidi olub? Asif,bir Ģeir söyləsənə.

ASĠF – Özünə arxalan,eĢqinə sığın, Vüsalı vüsala qatan gecədir.

Bir az ehtiyatlı ola,cavanlığım; Cavanın döĢünə yatan gecədir. ƏLSÖYÜN – Bir az yavaĢ,ulduzlar bizə qulaq asır.Bu yandan da böyrümüzdən çay axır.

Sözümüzü ona-buna danıĢıb,bizi biabır edər.

ASĠF – Yuxulu sayma gəl,susan aləmi, Gizlədə bilməzsən sevinci,qəmi.

Söz alıb-söz satan rəqiblər kimi Ay bulud dalında yatan gecədir. ƏLSÖYÜN – Yəqin ki,bizdən baĢqa hamı yatıb.Hər tərəf cim-çipdir.

ASĠF – Belədir taleyin bizə qisməti, Kimə vüsal verir,kimə həsrəti.

Ev var,otaq var ki,ərdən xəlvəti Yastıq göz yaĢına batan gecədir. (Əlsöyünün ağladığını görərək) Gedək,mən də bu axĢam sizdə qalacağam. (Birdən dığırtı eĢidərək əlini dodağına aparır) Su...ss! (Bir qədər kənara çəkilib,iĢıq düĢməyən yerdə gizlənirlər.MeĢəbəyi və baĢqa bir adam kötüyə yaxınlaĢırlar.DanıĢıqlar zəif olsa da,aydınca eĢidilir.).

211

MEġƏBƏYĠ – Bəyəm əlliyə də dəyməz? MiĢara versən, 50-60 metr taxta çıxar.Doğratsan,4-5 metr odun.

YAD ADAM – Bəs bilib – eləyən olsa,kim cavab verəcək?

MEġƏBƏYĠ – Kənd sovetinin cibinə 5-10 manat basaram,çıxıb gedər.Bir araq,bir piti,... vəssalam,Ģüdtamam.

YAD ADAM – Bəs qocaları kim razı salacaq?

MEġƏBƏYĠ – Əzrayıl!

YAD ADAM – Kim???

MEġƏBƏYĠ – Həzrət Əzrayılı deyirəm.

YAD ADAM – Yox,mən qorxuram.

MEġƏBƏYĠ – A kiĢi,qaz idarəsinin rəisi ilə danıĢıb,haqqını vermiĢəm.Bu qıĢ qaz buraxılmayacaq.

Axı,mən də dolanmalıyam.

YAD ADAM – Daha mənə lazım olası olmadı.

MEġƏBƏYĠ – Di yaxĢı,40 ver.Qocaları da razı salmaq mənim boynuma.Amma ağzından söz qaçırmayasan,ha!Di get,maĢın gətir.Mən də uĢaqları oyadım,köməkləĢib qaldıraq.(UzaqlaĢırlar.Asif də Əlsöyünü aparmaq xatirinə uzaqlaĢır və gedə-gedə).

ASĠF – Kəndin kötüyünü də satırlar.Allah,sən özün saxla! (Gedirlər).

IV PƏRDƏ I ŞƏKİL Səhər.Ġdarə qabağı.Dəllək Piri kötüyü görməyib təəccüblənir.

AXSAQ PĠRĠ – Vallah,bu kənddə ala qarğa bala uçurammaz.Elə bil,kötüyü hop eləyib udublar.Yox,bu iĢdən qan iyi gəlir.Mən getdim. (Gedir.Böyrünü çənə söykəyib oturur.Ġdarə qabağında heç kimin olmadığını görüb,mürgüləməyə baĢlayır.Əlağacını da çənə söykəyir.Bir azdan Yetər mağazanı açmaq üçün gəlir.Piri kiĢini mürgüləyən görüb,onu oyatmaq məqsədilə əlağacını götürüb çənə vurur.BoĢ çənin gurultusundan səksənən Piri kiĢi tir-tap uzanır,gözləri çevrilir.Yetər onu ölmüĢ zənn edib)

YETƏR – Ay aman,kiĢi öldü!Mən baĢıma haranın daĢını töküm?Ay camaat,ay camaat,köməyə gəlin!Dünəndən bəri Tovla qayası uçur.Bilirdim ki,müsibət olacaq.Mən canıma nə ölüm eləyim,ay Allah? (BaĢlayıb Piri kiĢinin qollarını ovuĢdurur,Ģillələyir,burnunu tutur.Piri kiĢi asqırıb ayılır).

AXSAQ PĠRĠ – Qızım,bomba atan kim idi? Dedim daha dünya dağıldı. (Yetəri ağlayan görüb)Daha niyə ağlayırsan? Gözünü sil! Elə bilmiĢəm ki,bomba düz baĢıma düĢüb,..

YETƏR – Bomba nədi,ay Piri dayı? Nə bomba?

AXSAQ PĠRĠ – Necə yəni nə bomba? Bəs bomba partlamayıb? (Yetəri birdən gülmək tutur.Güləgülə)

YETƏR – Çomağı alıb çənə vurmağımla yıxılmağın bir oldu! (Bunu eĢidən Axsaq Piri əlağacını götürüb Yetəri vurmaq istəyir.Yetər taytaya-taytaya qaçıb mağazanı açaraq içəri girir,qapını içəridən bağlayır.Piri kiĢi hirslə qapını döyəcləyir.)

AXSAQ PĠRĠ – Bu hayfı səndə qoysam,dədəmin oğlu döyəm.Mən elə bilmiĢəm ki,baĢıma bomba düĢüb.Aç deyirəm sənə,aç qapını.Əlimdəki çomaq sınınca qabırğana döĢəyəcəm!Aç,ay mürdəĢir,gör səni qınına qoyuram,yoxsa yox?! (Elə bu vaxt ayaqçı ġövkətin səsi eĢidilir).

AYAQÇI ġÖVKƏT – Ay Məmmədəli,yasa! Gülzar bacı özünü yandırıb,uçastkovı özünü asıb!

Atamalı hey...y,yasa! Voyy!...

YETƏR(Hər Ģeyi unutduğundan qapını açıb çölə çıxaraq) – Piri dayı,kimi deyir?

AXSAQ PĠRĠ – Mən yaxĢı eĢidəmmədim,sən bir qulaq ver görüm! (Səs yenə eĢidilir).

AYAQÇI ġÖVKƏT – Gülzar özünü yandırıb,uçastkovı özünü asıb! Yasa,ay camaat,yasa!

YETƏR – Aman Allah! Aman Allah! (Yerə çökür).

AXSAQ PĠRĠ – Bu,nə müsibətdir,ay Tarı,baĢımıza gətirdin?Bəlkə qiyamət baĢlayıb,bizim xəbərimiz yoxdur?Bu səhər kötüyü yerində görməyib mən iĢimi bilmiĢdim.

212

YETƏR – Yəni kötük də yoxdur? Nə danıĢırsan,a Piri dayı? Yəni hər tərəfdə iblislər dolaĢır? Yəni hamı birdən kor olub ki,iblisi görən yoxdur? O iblis qocaların da axırına çıxacaq.YaxĢı ki,hələlik bundan xəbərləri yoxdur.Yəqin,yas yerindədirlər.Bilsələr,müsibət olacaq.

AXSAQ PĠRĠ – O biriləri deyəmmərəm,Qafiloğlunun ürəyi partlayacaq.Guya o kötüyə adını yazırdı.ĠĢə bax,a...aa! KiĢinin adını oğurlayıblar.YaxĢı ki,baĢımıza daĢ yağmır.

YETƏR – Dəlləyin ağzının qıyı olmaz.Hələlik orda-burda deyib eləmə.Bəlkə,kötüyü gətirib yerinə qoydular.

AXSAQ PĠRĠ – Onsuz da neçə gün qabaq meĢəbəyinin kötüyü oradan götürmək fikrində olduğunu deyirdilər.Bu irsiz oğlu irsizdən nə desən çıxar.

YETƏR – Allah onun bəlasını versin,evi kötüksüz qalsın!

AXSAQ PĠRĠ – Odu bax,camaatın ucu yavaĢ-yavaĢ açılır.Yasa gedirlər.Mən də gedim.Allah bilən yaxĢıdır.(Gedir).

II ŞƏKİL Yas həyəti.Adam əlindən tərpənmək olmur.Hər iki həyətdə ağlaĢma.Axsaq Piri gəlir,baĢsağlığı verir,qapının yanında dayanır.

AXSAQ PĠRĠ – Allah səbr versin. (Sükut).Səvini nə məcbur elədi ki,özünü yandırsın?

ASĠF – Mən dünən axĢam səhərə kimi Əlsöyünün yanında olmuĢam.Mən olmasam,sakitləĢmir.Sən demə,uçastkovı lül-qəmbər vəziyyətdə,gecənin bir vaxtı Gülzargilə gəlir.Qapını taqqataq döyməyə baĢlayır.Səs-küyə qonĢular da oyanır.Atan yaxĢı,anan yaxĢı – uçastkovını qandıra bilmirlər.Gülzar bu biabırçılığa dözə bilməyib özünü yandırır.Hamının baĢı Gülzara qarıĢır.Bir vaxt görürlər ki,Gülzargilin qapısının ağzında kim isə ölüb qalıb.Sən demə,uçastkovı ara qarıĢan kimi toqqasını çıxarıb,öz əli ilə özünü boğub öldürüb.

AXSAQ PĠRĠ – Ağlını alınca,Allah adamın canını alsa yaxĢıdır.Həm özünü zay elədi,həm də özgəsini.Allah hər ikisinə rəhmət eləsin.

ASĠF – Amin! Gedim görüm Əlsöyün yuxudan oyanıbmı? ĠĢdir,birdən eĢidər,bir az da havalanar.

Saxlamaq mümkün olmaz.(Getmək istərkən molla Asifi çağırır).

MOLLA – Oğul,yolüstü bax gör,qəbirlər qazılıb qurtarıbmı?Qayıdıb xəbər verərsən.

ASĠF – Oldu,baxaram.(Getmək istəyir.Bu vaxt Qafiloğlu ona yaxınlaĢır).

QAFĠLOĞLU – Ədə,a bala,bir söz eĢitmiĢəm,doğrudurmu? Deyirlər,kötük yoxa çıxıb.

ASĠF – Əmi,vallah,deyəmmərəm.Amma Dəllək Piri idarə qabağından gəlib,o bilər.Ondan soruĢun.

QAFĠLOĞLU – Piri,bura gəl görüm.(Axsaq Piri yaxıĢlaĢır).Səhər-səhər idarə qabağında olmusan?

AXSAQ PĠRĠ – Bəli.

QAFĠLOĞLU – Kötük yerindəydi?

AXSAQ PĠRĠ (Dili dolaĢa-dolaĢa) – Vallah,fikir verməmiĢəm.

QAFĠLOĞLU – O bir olan Allaha and iç ki,kötük yerində durur.(Dəllək susur).Onu kim götürüb?

AXSAQ PĠRĠ – Mən nə bilim,ay əmi? Matım-mutum quruyub.Atamın qəbri haqqı bilmirəm.

QAFĠLOĞLU – Bəyəm hamı kordur? (Bu vaxt kənarda dayanan meĢəbəyini görür).Bura gəl görüm,ə...ə! (MeĢəbəyi özünü eĢitməzliyə vurur).Bəri gəl! (MeĢəbəyi əlacsız qalıb yaxınlaĢır). Kötüyü neynəmisən? Doğratmısan?

MEġƏBƏYĠ – O nə sözdür? Mənim kötüklə nə iĢim?

QAFĠLOĞLU – Satmısan?

MEġƏBƏYĠ (Özünü itirir) – Yox,əĢi...i! AktlaĢdırmıĢam.Verəcəm,milis özü tapacaq.

QAFĠLOĞLU – Nəyi?

MEġƏBƏYĠ – Kötüyü.

QAFĠLOĞLU – Kötük cinayət edib?

MEġƏBƏYĠ – Yo...ox!

QAFĠLOĞLU – Bəs onda nəyə görə aktlaĢdırmısan?

MEġƏBƏYĠ – Ġtdiyi üçün.

QAFĠLOĞLU (MeĢəbəyinin yaxasından yapıĢır) – Görəcax oğlu görəcax,kötük iynəydi,nəydi ki,itəydi?Kötük bəyəm oğurluq mal idi ki,aktlaĢdırılaydı? Kötüyü ver.

213

MEġƏBƏYĠ – Cibimə qoymuĢam ki,verəm?Yaxamdan əl çəksənə!

QAFĠLOĞLU – Bəli,cibinə qoymusan.Sən bu boyda dağları,meĢələri satıb cibinə qoymusan,bir kötük nədir ki? Kötüyü yerinə qaytar! Sənin o çirkli əllərin meĢələri qurutdu,bu boyda kənd selin,suyun əlində qaldı.Kötüyü kimə satmısansa,qaytar yerinə qoydur!

MEġƏBƏYĠ – Yaxamı burax! Mən kötük güdənəm? AktlaĢdırmıĢam,vəssalam.

QAFĠLOĞLU – Nəyi?

MEġƏBƏYĠ (Yenə çaĢır) – Kötüyü.

QAFĠLOĞLU – Alçaq! (Sağ əliylə meĢəbəyinin üzünə bərk bir Ģillə vurur).Səni aktlaĢdırmaq lazımdır.Sən canisən! Sən sapı özümüzdən olan baltasan ki,soy-kökümüzü kəsib tökürsən,haramzada!Törəmə! (bir Ģillə də vurur). Tufu,sənin üzünə! (Onları aralamaq istəyirlər.Bığ AdıĢirin ona yaxınlaĢır.)

BIĞ ADIġĠRĠN – Qafiloğlu,özünü ələ al! Yeri deyil.(Qafiloğlu meĢəbəyidən aralanır.MeĢəbəyi pərt halda geri çəkilir).

QAFĠLOĞLU (Bığ AdıĢirinə söykənərək) – AdıĢirin,kötüksüz evin aqibəti nə olar?

BIĞ ADIġĠRĠN – Uçub-tökülər.

QAFĠLOĞLU (Zəif və xırıltılı bir səslə) –Bəs kötüksüz kənd?

BIĞ ADIġĠRĠN – O da elə.

QAFĠLOĞLU – Məni tut! Tütəyi də çağır! KiĢilər,mənə halallıq verin! Kəndi kö...tük...süz qoy...ma...yın! (SüstləĢib çökür).

BIĞ ADIġĠRĠN – Palaz gətirin.(Qafiloğlunu palaza qoyub aparırlar.Gedə-gedə). Ay Allah,görüm səni yerə düĢəsən! (Molla gözüyaĢlı halda Asifi çağırır).

MOLLA – Asif,oğlum,get qəbirqazana de ki,qismət belədir.Allah bundan betərindən saxlasın.

(Asif yas həyətindən çıxır).

III ŞƏKİL Asif qəbristanlığa yaxıĢlaĢır.Orada yan-yanaĢı qazılmıĢ iki qəbir.Qəbirqazan külüng və kürəyini yanına qoyaraq,əlləri ilə dizlərini qucub oturmuĢdur.Qazdığı qəbirlərə baxır.Asif ona yaxınlaĢdıqca,beynində aĢağıdakı misralar səslənir.

Külüngü,kürəyi qoyub yanına, Qucub dizlərini göy otun üstə, Nə fikrə getmisən,a qəbirqazan?

Dərin dəryalardan xəyalın dərin...

Qazılan torpağa,açan yarpağa Nə böyük heyrətlə baxır gözlərin?

Günahmı etmisən,a qəbirqazan?

Gün düĢüb... alnında çiçəkləyib tər...

Gün aydın,usta!

Allah uzadaydı sənin ömrünü, Bu yaĢıl çəməndə bir bahar günü Mənim də qəbrimi qazaydın,usta!

Amma yorulmusan,bir azca dincəl, Mən də bu güllərə sürtüm üzümü, Əsən küləklərə qoĢum özümü, Dostumun oğlunu toyuna çatım.

DüĢür sümüyümə zurnanın səsi, Cəngisi,yallısı,təkəməsi, Bir hava çaldırıb,bəlkə,oynadım.

Ovça çal,Ģıtqa vur,döyülsün qaval!

214

Onsuz da bu dünya oynadır məni.

Gözümü açmağa verməyir macal, Oynada-oynada göynədir məni.

Nə yazıb... xoĢ yazıb bu tale yazan...

Sən də çox düĢünüb,özünü yorma.

Mən – qəbir yiyəsi,sən – qəbirqazan...

Qucub dizlərini,boynunu burma.

Quyu qazmırsan ki,gizlində mənə?

Söz gəlsin sənə!

Onsuz da ölənin qəbrini qazmaq Qaydadır,adətdir,a qəbirqazan.

KiĢ-kiĢ... bizdən uzaq... yolundan azmaq Böyük qəbahətdir,a qəbirqazan.

Bəlkə,tənha qalmaq səni qorxudur?

Sənə də bir qəbirqazan tapılar.

Amandır,qaralma buludlar kimi, Gələndə ilk bahar göy otlar kimi Ġnsanın torpaqdan göyərməyi var, Göyərmək ləzzətdir,a qəbirqazan.

(Asif çataraq qəbirqazanla salamlaĢır,gözləri yaĢara-yaĢara).

ASĠF – QardaĢ,birini də qaz.Qismət belədir.

QƏBĠRQAZAN – Ölçü gətirmisən?

ASĠF – Elə o boyda qaz! Qafiloğlu... (Kövrəlir, sözünün dalını gətirə bilmir).

QƏBĠRQAZAN – Get,di ki,cəld olsunlar.Gün batmağa az qalır.(Asif gedir).Bir Ģeytan deyir ki,daha bir qəbir də qaz,bu göynəyən ürəyini də ora basdır.(Gözlərinin yaĢını silir).

IV ŞƏKİL Asif yas həyətinə qayıdır,qadınlar ağı deyirlər.

Mən aĢiq,dəliqanlı. Əzrayıl – əli qanlı.

Bu necə zəmanədir?

Ayları,ili qanlı.

Gənc ollam,gözəl ollam, Quruyub xəzəl ollam.

Allah dadıma çatsa, Göyərrəm,gözəl ollam.

(Molla camaatı cənazə namazına dəvət edir.Namaza dururlar.)

MOLLA (Dua oxuya-oxuya) – Halallıq verin,ay camaat!

CAMAAT – Halal xoĢları olsun,analarının südü kimi.

MOLLA – Allah rəhmət eləsin! Rəhmət deyənin aqibəti xeyir olar.(Hamı rəhmət deyir.Mərasim qurtarır,cənazələri qaldırırlar.Tangiz hönkürə-hönkürə anasının cənazəsindən sallaĢır.Asif onun qolundan yapıĢıb cənazənin arxasınca gedir.Tangiz sızıldadıqca Asifin hüznlə misralar səslənir.)

ASĠF(Ürəyində) – Tutub cənazəni saxlama,burax!

Bu,nə düĢüncədir,ağıldır,cocuq?

Kim sənin baĢını sığallayacaq?

Daha belə Ģeylər nağıldır,cocuq!

215

Görüm daĢa dönsün taleyin üzü!

Söndü ürəklərin atəĢi,közü.

Yaxın var,uzaq var,sındırma bizi, Səbrim boğazıma yığıldı,cocuq!

Hər tərəf qəbirdir,hər yan – baĢdaĢı...

Bəsdir göynətdiyin qohum-qardaĢı.

Leysan yağıĢımı səndə göz-yaĢı?

Gözünə qızıl qan sağıldı,cocuq!

GəliĢi olanın gediĢi haqdır, Dünyanı kim tutub saxlayacaqdır?

Bu,belə dövrandır,bu,belə vaxtdır.

Bizim tifaqımız dağıldı,cocuq!

(Qəbirlər torpaqlanır.Molla quran oxuyur.Mərasim bitir.)

MOLLA – Ay camaat,zəhmət çəkdiniz,halallıq verin!

SƏSLƏR – Halal xoĢları olsun! Yerləri cənnətlik olsun!

MOLLA – EĢidin! Üç gün yas,bir adına,bir qırx.(Bir qədər fasilə verib əlavə edir).Ay camaat,Yetimin sözü var.Özü desin,mənlik iĢ deyil.

SƏSLƏR – Buyursun,buyursun,eĢidirk.

YETĠM – Deyirəm,Allah hamıya qəlbinə görə versin.Ürəyimdə belə bir niyyətim var.Əgər ölü yiyələri inciməsəydi,həm yas xərclərini özüm çəkərdim,həm də onlara baĢ daĢı qoydurardım.

K/S SƏDRĠ (Ġrəli yeriyib) – Allah Yetimin verən əlindən kəsməsin,yaman gözdən,bəd nəzərdən saxlasın.Elə mənim də atama baĢ daĢını o qoydurub.Odu ba, mənim katibim,anası öləndə əlini cibinə salmağa qoymadı.

K/S KATĠBĠ (Özünü qabağa verərək) – YoldaĢlar,hamımızın boynunda Yetimin haqqı-sayı var.Allah balasını saxlasın,hamımıza əl tutub.Bu kənd min ilə onun xəcalətindən çıxa bilməz.

YETĠM – Xəcalətli düĢməniniz olsun.O,nə sözdür? Qanana can qurban.Bir də ki,öz aramızdır: Gülzar yesir bir qadındır,tək bir cücüyü var,o da ki uĢaqdır.Uçastkovıya gəlincə çörək yeyən olmuĢuq.O ki qaldı Qafiloğluna,qoca quldur.UĢaqları da ki,zəhmətkeĢ.Mən sözümün ağasıyam, ancaq kimin sözü varsa,buyursun.

SƏSLƏR – KiĢinin pulu var də.KiĢi pula pul demir.Dağa dedilər: – Kimdən qorxursan? Dedi: – Pulludan.ƏĢi pul olmaqnan döy ki,xərcləməyə oğul istəyir.Gərək əldə verim olsun.(Kimi isə göstərirlər).Kənddə ondan varlısı yoxdur,amma oğlu yediyi qorjikin də pulunu vermir... (Bu vaxt kimsə irəli çıxır).

RÜSTƏM – Allah kəndimizi abad eləsin.DanıĢmaq istəmirdim,gərək bağıĢlayasınız.Kiçik qardaĢlarım da öz yerində dayansınlar.Yetimi də sağ olsun.Aləm də bilir ki,biz zəhmətkeĢik.Atamız hələ öz sağlığında vəsiyyət eləyib ki,gücümüz çatan iĢi görək.Gülzar bacının da Allah qoysa,oğlu böyüyər,bacardığı iĢi görər.Mənimki – bu qədər.(DağılıĢırlar.Yetim Rüstəmin qoluna girərək).

YETĠM – Yəni deyirsən baĢ daĢı qoydurmayım?

RÜSTƏM – Qoydur.

YETĠM – Kimə?

RÜSTƏM – Ölünün dalınca danıĢmazlar.Allah uçastkovıya da rəhmət eləsin.Kənd soveti sədriynən kənd soveti katibinə baĢ daĢı qoydursan,bəsindir.

YETĠM – Sən buna razılıq versən,nə olar ki?

RÜSTƏM – Olmaz.

YETĠM – Niyə?

RÜSTƏM – Çünki belim ağrıyır.Hər dəfə səni görəndə qatlana bilməyəcəyəm.Gərək məni üzürlü sayasan.(Ayrılırlar).

216

V ŞƏKİL Səhər tezdən.Gimgə yeri.Bığ AdıĢirinlə Tütək hərəsi bir daĢın üstündə oturaraq dinməzcə bir-birinə baxırlar.Asif Tangizin əlindən tutaraq gəlir,o biri əlində çamodan var.

ASĠF – Salam-əleyküm.XoĢ gördük.Tütək əmi,xoĢ gördük.AdıĢirin əmi,sabahınız xeyir.

HƏR ĠKĠSĠ – Aqibətin xeyir,ay bala.Əleykəssalam.Tangiz balanı hara aparırsan?

ASĠF – Bakıya,özümün yanına.

BIĞ ADIġĠRĠN – Allah nanəsillərin cəzasını versin.UĢaqların da yanında gözükölgəli olduq.Kəndin kötüyünü də qoruya bilmədik.

ASĠF – Eyb etməz,AdıĢirin əmi.Koroğlu demiĢkən: – Keçər dövran,belə qalmaz.O ki qaldı köyüyə,Tangiz və Tangiz kimi cocuqların yaddaĢından o kötüyü silmək mümkün deyildir.Bu cocuqlar böyüdükcə o kötük onların yaddaĢında zaman-zaman pıhrələyəcək,min budaq,min bir yarpaq olacaqdır.Üstəlik,Gülzarları kül eləyən alovların hərarəti,kötüksüz kəndlərin müsibəti bu balaca ürəyi qarsaladıqca millət mənən paklaĢacaqdır.O zaman xoĢbəxt olacağıq.Salamat qalın.

TÜTƏK – XoĢbəxtliyə qənĢər!

– SON – ŞƏKİ,KİŞ KƏNDİ 1 may – 21 dekabr 1992-ci il Vaqif Aslan

217

KOSA ÖLƏR,YAZ GƏLƏR (Üç pərdəli məzhəkə) ĠġTĠRAK EDĠRLƏR KOSA KEÇƏL AZAR BEZAR OĞUZ BABA BAHAR QIZ KEÇĠ OĞLAQLAR

218

I PƏRDƏ I ŞƏKİL Kosa bir qayanın dibində oturmuĢdur.Hər tərəf qardır.Qayadan buzlar sallanmıĢdır.Soyuq küləklər əsir.Kosanın əynində tərsinə keçirilmiĢ kürk,baĢında keçə papaq vardır.Buynuzları görünür.Kosa qayaya söykənərək mürgüləyir.Bu vaxt Keçəl gəlir.

KEÇƏL (Hiyləgərliklə) –

Ədə...ə,qaya uçdu!Tut! Dala baxmağı unut.

Ayağa dur,tez dikəl!

KOSA (Hövlnak yerindən qalxaraq qayanı ikiəlli tutur) – Evin yıxılsın,Keçəl!

Qapın qaralsın,Keçəl! Əl ver,kömək eylə gəl!

KEÇƏL (Daha da hiyləgərcəsinə) – Köməkdən keçib,Kosa!

Köçənlər köçüb,Kosa!

Kim var ki,kömək etsin?

Dursun meĢəyə getsin.

Kəsib gətirsin haça, Qoymasın qaya uça.

KOSA (Yazıq-yazıq) –

Keçəl,dönüm baĢına, Çıx o dağın baĢına!

Bir haça kəs,gətir,gəl! Özünü tez yetir,gəl!

Oğuz baba bilməsin, Bahar qız da gülməsin!

Duyuq salma keçini, Bilməyirsən içini.

Mənə qarĢı kinlidir.

Acıqlıdır,cinlidir.

Gümanım sənsən,Keçəl!

Get haça kəs,gətir,gəl!

KEÇƏL (Ciddi) –

ġərtim var,deyim,ya yox?

KOSA (YalvarıĢla) –

Mən ölüm,uzatma çox.

Hər nə desən,elərəm.

KEÇƏL –

Onda gedib gələrəm. (Gedir).

KOSA (Əlləriylə qayanı tutaraq) – Qova-qova illəri, Ġlləri,fəsilləri Bahar mənə tor qurur.

Qayanı da uçurur.

Qollarım qırıldı,ax!

Gəlmədi,keçələ bax!

219

(Hənirti eĢidib boylanmaq istəyir).

Ax,dəli Ģeytan,səni!..

Nə günə qoydun məni?

(Keçəlin öskürək səsini eĢidərək) Gəl də,qollarım düĢür. Üstümə dağ sürüĢür.

Haçanı möhkəm dirə, Dibini bərkit yerə.

KEÇƏL (Qayaya haça verərək) – Buraxma birdən-birə.

KOSA (Qorxa-qorxa) –

Keçəl,borcluyam sənə! Ömür qaytardın mənə. (Əlinin birini qayadan götürür) Sağ əlimi götürdüm, Özümü lap itirdim.

KEÇƏL –

Götür sol əlini də, Saxla ha,dilini də.

KOSA (Keçəli qucaqlayır) –

Verməsəydin haça sən, Yəqin ölmüĢ idim mən.

KEÇƏL (Məmnun-məmnun) –

Ağzın əyilər,Kosa!

“Sağ ol”un elə busa.

KOSA –

Haqdan gözünü örtmə, Yalandan əski dürtmə Tüstü çıxan bacaya.

Kosa haçan söz tapıb Keçəl verən haçaya?

KEÇƏL –

Yadından çıxdımı Ģərt?

KOSA –

Adımı eləmə pərt.

Nə deyirsən,de,gəlsin!

De, canımız dincəsin.

KEÇƏL –

Sən – tüksüz,mən də tüksüz, Gəl,Ģərt kəsək burda biz.

Kimdir Oğuz baba,kim?

Eyləyək ona tilsim.

Ha yatsın,oyanmasın.

Yuxudan doyammasın.

KOSA –

Bahar qız çəkir keĢik, ġölə verir ev-eĢik.

Od-ocağı qoruyur.

Di gəl, buna yaxın dur.

KEÇƏL –

Azar sənin nəyindir?

220

KOSA –

Köməkçim.

KEÇƏL –

Bezar sənin nəyindir?

KOSA –

Köməkçim.

KEÇƏL –

Əmr et,Azarla Bezar Hər tərəfdə o ki var Tüğyan etsinlər,Kosa.

Mətləb – uzun,söz – qısa: Hər tərəfdə qıĢ olsun, Qar olsun,yağıĢ olsun.

Sönsün daha od-ocaq.

Görüm necə qalxacaq Oğuz baba yerindən.

DüĢün bunu dərindən.

KOSA –

Mənim tüksüz qardaĢım, Dərdsiz,yüksüz qardaĢım.

Dürr tökülür dilindən, Nələr gəlmir əlindən!

Gəl,öpüm keçəlindən. (Öpür)

KEÇƏL –

Qupquru bir öpüĢdən Razı qalammaram mən.

Qalib gəlsən yaza sən, Dəymə Bahar qıza sən.

Onu mənə ver,Kosa.

Ağzımı salma boza.

KOSA –

Razıyam,ancaq,Keçəl, Keçi məndən çəkmir əl.

Buynuzu çox itidir.

Tələbi də qətidir.

KEÇƏL –

Nə istəyir keçi bəs?

KOSA –

O bizə sərf eyləməz.

KEÇƏL –

Necə yəni,a Kosa

KOSA –

Çıxmaq istəyir yaza.

Köz umur,od istəyir, Yem,ələf,ot istəyir.

Guya yansa od-ocaq, QıĢ dönüb yaz olacaq.

Hələ xəbəri yoxdur ġaxtamdan,buzlarımdan.

Amma yaman qorxuram Onun buynuzlarından.

Eyləsən kömək mənə, 221

Sağ ol deyərəm sənə.

KEÇƏL –

Sus,daha saxla barı, Çağır Azar,Bezarı.

Məmə yeyənlərin də, Pəpə deyənlərin də.

Susasınlar qanına, ĠĢləsinlər canına.

Bir ona dəyməsinlər, Qəddini əyməsinlər.

Bahar qız mənimkidir.

O yalnız mənimkidir. (Gedir) II ŞƏKİL

Kosa məĢvərət edir.Azar,Bezar və cadugər qadın onu dinləyirlər.

KOSA(Ortada,əli belində dayanaraq) – Dinləyin,Kosayam mən!

Deməyin dozayam mən.

Görün haçandan Bahar Ağlar əlimdən zar-zar.

Boran,külək,Ģaxta,qar Qoçaq əsgərlərimdir. ġeytan bizə kərimdir.

Qoçu küləyim,di əs! ġaxtam,qılınc kimi kəs!

Boranım,vermə aman!

Ayazım,daha yaman, Daha da amansız ol!

Qəddar ol! Lap qansız ol!

Azar və Bezar bir-birinə baxıb gülümsəyirlər.

CADUGƏR QADIN(QımıĢaraq) – Nə olub,Kosa qardaĢ?

KOSA(Daha da hiddətli) –

BaĢınıza düĢüb daĢ.

Görmürsənmi Gün çıxır?!

Gün kimin üçün çıxır?

Bəs mənim buludlarım Harda itib-batıblar?

Yoxsa Oğuz babatək Odu görüb yatıblar?

Yox,dözmək olmaz buna!

Deyin ki,buluduma Örtsünlər Gün üzünü.

Qapqara eləsinlər Dünyanın gündüzünü.

Dünən sakit keçirdim Mən bir evin yanından.

Gördüm ki,iĢıq gəlir 222

O evin eyvanından.

Qıc oldum qıcığımdan, Gic oldum acığımdan.

Qara bulud,göy çüyüd, Olub ağappaq meyid Bağırdım var səsimlə, Bəd ruzigar səsimlə.

Elektrik telləri Bağlanan dirəkləri Bağrıyar elədim mən.

Lap o yana keçdilər Qaçıb Mingəçevirdən.

Qoymaram iĢıq gələ Bir evdən,bir otaqdan.

Qoy gözləri kor olsun Xalqın qan ağlamaqdan.

CADUGƏR QADIN(Yenə sözə qarıĢır) – Siz özünüz bəssiniz, Hamıya əvəzsiniz.

Siz olan yerdə,Ģəksiz, Artıq adamlarıq biz.

KOSA(Yenə də hiddətli) –

Yox,yox! Cadugər qarı, Bəs onda mən neynirəm Azar ilə Bezarı?

Bir mənnən aĢacaq iĢ, Nəyə lazım göstəriĢ?

Ayağa qalxsın Azar!

AZAR –

Möhtərəm Kosa,nə var?

KOSA(Amiranə) –

De görüm,nə etmisən?

Hardan hara getmisən?

AZAR –

Siz heç əmr etməmiĢdən Ayağım tutduqca mən, Durmadan,dincəlmədən, Böyük-kiçik bilmədən Sağ adam qoymamıĢam.

Elə bir göz varmı ki, Mən onu oymamıĢam?

KOSA(Onun sözünü kəsir) –

Çox qapıdan giribsən, Nə var,nə var – qripsən... Öyünməyə dəyərmi?

Hər dərd xalqı əyərmi? (Gülür)

AZAR –

DüĢüb neçə rəngə mən, Çevrildim xərçəngə mən.

Birinin ürəyindən, Birinin kürəyindən 223

YapıĢdım,Kosa qardaĢ.

Doymadım yedikcə baĢ.

KOSA(Məmnun) –

ƏyləĢ! DanıĢsın Bezar!

BEZAR(Ayağa durur) –

Doğma qardaĢım Azar Mənsiz qapı döyməyib.

Amma burası var ki, Bir adama dəyməyib.

KOSA(Acıqlı) –

O kimdir? Verin cavab!

Ciyərim oldu kabab!

Nə həddilə,Bezar,sən Fəndgirlik eləyirsən?

BEZAR (Qorxa-qorxa) –

O – Bahar qızdır,Bahar!

Ona yaxın duranı Bircə anda od yaxar.

Yaxın düĢə bilmədik, Heç giriĢə bilmədik.

KOSA(Hirslə) –

Yalandır,lap ağ yalan!

Bəs ondan dala qalan?

BEZAR(Acizanə) –

Bir də Oğuz babadır.

KOSA(Hiddətli) –

Bu nə ağzı yavadır?

Bu nə danıĢır,bu nə?

Kələk gəlirsən mənə?

BEZAR –

ġahidimdir Əhrimən, Nə gəlirsə əlimdən, EyləmiĢəm onu mən.

KOSA –

Nə Əhrimən,Əhrimən? Əhriməndən əyri – mən!

Bəs sağ adam yox idi Yer üzündə,ay Bezar?

Xidmətiniz çox idi, Doğma qardaĢın Azar Çox cana girmiĢ idi... ĠĢini görmüĢ idi...

Gördüyünüz iĢ hanı?

Dolayırsız Kosanı?

Oğuz baba hələ də Yatır,gedib ulquza.

Nə səbəbə,deyin bir Dəymirsiz Bahar qıza?

Nə səbəbə bura bax, Sönməyib o od-ocaq?

AZAR VƏ BEZAR(Birlikdə) – Oddan keçə bilmirik.

224

Keçək necə,bilmirik.

KOSA(Cadugər qarıya tərəf) – Əziz cadugər qarı, Bir kömək eylə barı.

CADUGƏR QADIN –

Oğuz baba,Bahar qız Sevgiylə yaĢar yalnız.

Sevgi var isə,ocaq Əbədilik yanacaq.

Aradan götürməsək Sevgini,məhəbbəti, Yaxın düĢə bilmərik Od-ocağa biz qəti.

Nə eylərəm,eylərəm, Özüm billəm,neylərəm.

Güc alıb tilsimimdən, Dönüb qız olaram mən.

Getmə daha dərinə.

Bahar qızın yerinə Keçələ ver məni gəl. Ġstəyim budur əvvəl.

KOSA –

Keçəli razı sallam.

O almasa,mən allam.

CADUGƏR QADIN –

Yox,Kosa,olmadı bu.

Sənə yaddır bu duyğu.

Keçəl bilməsin bunu, Bahar qızın yerinə Ayrısı olduğunu.

Bilsə,yenə qan düĢər.

KOSA –

Xeyirlə qardaĢdır Ģər.

CADUGƏR QARI –

Özün bil,mən gedirəm.

KOSA –

Söz verirəm ki,səni Muradına yetirəm.

Azarı,Bezarı da Götürərsən yanına.

Bir od salarsınız ki, Bahar qızın canına, Yanıb-yanıb kül olsun.

Külü göyə sovulsun.

Bundan sonra dünyanın ġaxtası azalmasın, Boranı azalmasın! ÇalıĢın,yaz olmasın. Ələf ehtiyacından, Qoy qırılsın acından Keçinin oğlaqları!

Buz tutsun baĢdan-baĢa 225

Dünyanın otlaqları! Ġndi sizə yaxĢı yol!

CADUGƏR QADIN,AZAR,BEZAR(Birlikdə) – Gedirik,salamat ol! (Gedirlər) Pərdə

II PƏRDƏ I ŞƏKİL Tərlan,Kamran,Sərxan qardan Ģaxtababa düzəldirlər.

TƏRLAN,KAMRAN,SƏRXAN(Birlikdə) – Həccələr, Hüccələr.

Uzanar gündüzlər, Qısalar gecələr.

TƏRLAN –

Hardadır Əli bəs?

Gəlmədi Vəli bəs?

KAMRAN –

Əli də, Vəli də xəstədir. (Döyükür) Bu gələn səs nədir?

SƏRXAN –

ÜĢüdü əlim,oy!

Söz tutmur dilim,oy!

Ayağım donubdur, əsirəm.

TƏRLAN –

BağıĢla,sözünü kəsirəm.

Qalayaq gəl ocaq. Çırpı yığ bir qucaq.

SƏRXAN –

Buz tutub nəfəsim, Qalmayıb həvəsim.

TƏRLAN –

Di yaxĢı, Gedərik özümüz.

Qoy olsun bizim də Odumuz,közümüz.

KAMRAN –

Borandan,Ģaxtadan Açılmır gözümüz.

Bərk dayan,a Sərxan, Bu qıĢ yol üstədir. (Səs eĢidib döyükür) Bu gələn səs nədir?

226

TƏRLAN –

Küləkdir,vıyıldar.

Qulaqlar küyüldər.

Bənd olma,gəl gedək.

Nə etsək,tez edək.

Gedirlər.Sərxan tək qalır.Azarla Bezar ona yaxınlaĢırlar.

SƏRXAN(ÜĢütmə içində,vahiməli) – BirbaĢa üstümə gəlirlər.

Gəldikcə iriĢib gülürlər.

Gözləri altından, elə bil asılıb torbalar.

Hayandan çıxdılar Bu boyda zorbalar?

Saqqalı,bığları pırtlaĢıq. Üzündə,gözündə yox iĢıq.

Azarla Bezar gəlib ona çatırlar.

AZAR –

Bura bax,ay uĢaq!

Nə olub,əsirsən?

Nə üçün gəzirsən?

SƏRXAN(Əsə-əsə) –

Soyuqdan ölürəm.

AZAR(Bezara göz vurur) –

Onsuz da bilirəm.

BoĢ Ģeydir gəzinmək.

Qızınmaq gərəkdir, qızınmaq.

Gəl sənə qızdırma verim mən.

SovuĢsun üĢütmən.

SƏRXAN –

Qızdırma verirsiz mənə siz?

BEZAR(Sözə qarıĢır) –

Xarici qızdırma özü də.

Qızdırsın səni də, bizi də.

SƏRXAN(ÇaĢqın) –

Daxili,xarici Qızdırma olurmu?

AZAR –

Olmasa, Planlar dolurmu?

(Bir az da yaxın gəlir) 227

Hər cürə qızdırmam var mənim.

Gör necə titrəyir bədənim!

(Cibindən çıxarıb həbləri göstərir) Fransa göndərib Bunları, verimmi?

SƏRXAN(ÇaĢqın) –

Hələ yox.

BEZAR(Sözə qarıĢır.Ayrı həblər göstərir) – Bunlar heç, Onları verimmi?

SƏRXAN –

Hələ yox!

AZAR –

Ġtalyan,ingilis həbi var.

Götürsən,üĢütmən azalar. Özümüz bunları Yalvarıb alırıq.

Hər yerdə Qəbristan salırıq.

Almasan,zor ilə veririk.

Bir yerdə xor ilə Veririk.

SƏRXAN(Dal-dala çəkilir) –

UĢaqlar! Hanı bəs uĢaqlar?

Gələrlər,çatılar ocaqlar.

AZAR(Qorxu içində) –

Nə ocaq,a bala, nə ocaq?

SƏRXAN(UĢaqların səsi eĢidilir.Onları göstərərək) – Bax,odun gətirir hərəsi bir qucaq.

Azarla Bezar əkilmək istəyirlər,lakin uĢaqlar onları görüb yaxın gəlirlər.

KAMRAN –

Sərxanın qonağı Var imiĢ,deyəsən!

(Azarla Bezara tərəf dönür.ġübhələnərək) Bəs niyə susursan, Niyə sən?

TƏRLAN(Ocağı qalayaraq) – A Sərxan,təklif et qonağa.

Qoy yaxın dayansın 228

ocağa.

AZAR(Tərəddüd içində) –

Qızdırmam var mənim, yanaram.

BEZAR(Önun sözünə qüvvət verərək) – Bu bizə bəs eylər sanaram.

KAMRAN(Dostlarına göz vuraraq) – Qoy Sərxan isinsin, a Tərlan.

Biz isə üstündən atılaq ocağın.

TƏRLAN –

Kefinə dəyməsin qonağın.

QoĢulsun bizlərə, yarıĢaq.

Sevinək,Ģadlanaq, barıĢaq.

(UĢaqlar onlara tərəf gəlirlər) AZARLA BEZAR(Birlikdə) – UĢaqlar,bu nədi, Dəlimi olmusuz?

Od görüb həvəsə dolmusuz?

(Qaçmaq istəyirlər.UĢaqlar onların qoluna girərək) – TƏRLAN,KAMRAN(Birlikdə) – Əmilər,di gəlin, dəstəyə qatılın.

Tonqalın üstündən atılın!

AZARLA BEZAR(Birlikdə,ağlaya-ağlaya) – UĢaqlar! Ürəyi yumĢaqlar!

Biz oddan qaçırıq, Xəstəlik yayırıq, Ölüm,qan saçırıq.

(Səhvini baĢa düĢüb) A...a..belə! Belə yox!

Bir azca səbr edin, hələ yox!

TƏRLANLA KAMRAN(Bir-birinə iĢarə edərək,onları bərk-bərk tutur) – Atılaq tonqaldan, eləmi?

(Azarı tonqala tərəf çəkərək) Atılaq,gəl,əmi!

AZAR –

Mən – Azar,bu Bezar, 229

Ölərik.

Biz necə atlana Bilərik?

TƏRLAN –

Atlanaq,oxuyaq: – Ağırım, Uğurum tökülsün.

Azarım,Bezarım çəkilsin.

AZARLA BEZAR(Həyəcanlı,çaĢqın) – Yox əĢĢi! Yox əĢĢi! Çəkilin!

SƏRXAN(Əllərini isidə-isidə) – Tez burdan əkilin!

KAMRAN –

Yox,elə Ģey yoxdur, Ola da biləmməz.

Od varsa, Azar da,nə Bezar da Yaxına gələmməz!

Hə,Tərlan,onu tut, YumĢaqlıq hissini tez unut.

Bir...iki... bu da – üç.

Toplayıb,yığıb güc, Tonqaldan atılaq.

Bahara qatılaq.

Atılırlar.QıĢqırtılar.

Tərlan –

Hanı bəs o Azar?

Hanı bəs o Bezar?

SƏRXAN(Sevincək) –

Qurtardım daha mən Azarın,Bezarın əlindən.

TƏRLAN,SƏRXAN,KAMRAN(Sevincək,birlikdə) – Yandılar,tonqalda yandılar, Tilsimlər sındılar.

PƏRDƏ II ŞƏKİL Keçəl fikirli-fikirli gəlir.

KEÇƏL(Öz-özünə) –

Kosanın gözünü qan örtüb daha, Bahar qız quzudur,o,bir əjdaha.

Gör kim boğazlanır mənim əlimlə, Mənim iĢtirakım,məsləhətimlə?

230

Bu,nə ədalətdir? Sevgili bir qız Yağılar əlində qalıbdır yalqız.

Bahar qız Kosanın olacaq,nədir?

Bu dünya baharsiz qalacaq,nədir?

Hökm edir hər yanda Ģaxta,boran,qar.

Təklənir beləcə,təklənir bahar.

QoĢulub bu iĢə cadugər qadın.

Ey Keçəl,gözündə qaldı muradın! Əsir acı-acı ruzgar eĢqimə, Bahar düĢüncəmə,bahar eĢqimə.

(Bu zaman cadugər qadın onun qarĢısında peyda olur.O gəncləĢmiĢdir.)

Bu kimdir,görəsən,aman,ay Allah!

Bizim Bahar qıza çox oxĢayır,bax.

(Ona tərəf çevrilir) Sən kimsən,ey gözəl,füsunkar qadın?

Nədir istədiyin,nədir muradın?

CADUGƏR QADIN(Nazlana-nazlana) – Hər kiməm,nəçiyəm,yolumda durma. Çıx get öz yolunla,adımı sorma.

KEÇƏL(Daha da ciddi) –

And olsun Allaha,bilməsəm kimsən, ġeytansan,mələksən,pərisən,cinsən.

Deməsən adını,gedən deyiləm.

Sənə mən hər yoldan ötən deyiləm.

CADUGƏR QADIN(ĠĢvəli) – Mənəm o Bahar qız!

KEÇƏL(Sinirli) –

Yox,ola bilməz.

O,odu tək qoyub buraya gəlməz.

CADUGƏR QADIN(Qəmzəli və hiyləgərcəsinə) – Gəlsə,nə olar ki?

KEÇƏL –

Gəlsə,od sönər.

Dünya baĢdan-baĢa zülmətə dönər.

CADUGƏR QADIN –

Bəs sevgi,məhəbbət gətirsə onu?

KEÇƏL –

O sevir,bilirəm,Oğuz oğlunu.

Oğuz ocağını qoruyur o qız.

Mən isə bir onu sevirəm yalnız.

CADUGƏR QADIN –

Bəs səni sevən bir qadın olarsa, Həqiqət budur ki,o hələ varsa, Ona borcun nədir bilirsənmi sən?

KEÇƏL(Barmağını diĢləyərək) – Ey füsunkar qadın,bilərəm desən.

CADUGƏR QADIN –

Məhəbbət önündə baĢ əyməyən kəs Heç nəyin biridir,heç nəyə dəyməz.

231

KEÇƏL(Zarafatla) –

Tükə həsrət qalan baĢıma yazıq! Ġzn ver,önündə əyim azacıq.

CADUGƏR QADIN(Ciddi) – Yox,mənim eĢqimə bu əvəz deyil, Lap diz çöksən belə,hələ bəs deyil.

KEÇƏL(ġaĢqın) –

Məni diz çökdürmək keçir fikrindən?

CADUGƏR QADIN(Ciddi) – Hara getdiyimi soruĢmadın sən.

KEÇƏL(Özünə gələrək) –

Ġndi soruĢuram: Haraya belə?

CADUGƏR QADIN –

Mənim iĢim vardır Bahar qız ilə.

KEÇƏL(Özünü itirərək) –

O təmsil eləyir ulu Hörmüzü, Oddan paltar geyib olub qırmızı.

Güləndə ağzından tökülür güllər, CoĢur sevincindən qəlblər,könüllər.

Nəfəsi dəyəndə suya dönür qar, Açılır çeĢmələr,çağlayır sular. Çiçəklər açılır çöldə,çəməndə.

Onun vurğunuyam,neynim ki mən də.

Sənə yalvarıram,ona dəymə gəl.

CADUGƏR QADIN(Məğrur) – Di onda qarĢımda diz çök,ey Keçəl!

KEÇƏL(Diz çökür) –

Ey qansız cadugər,amansız qadın!

Məni əyməyincə sakit olmadın.

Di qayıt yolundan,geri dön daha.

Qıyıb Bahar qıza batma günaha.

CADUGƏR QADIN(Ciddi) – Bil,onu nə qədər sevirsənsə sən, Səni də sevirəm bir o qədər mən.

Sən məndən uzaqsan,o səndən iraq, Nəyimə lazımdır yanmayan çıraq?

Ona bircə Ģərtlə qıymaram ki mən, Mənimlə biryolluq əhd eyləyəsən.

Mən səni sevirəm,baĢa düĢ məni, Kim xoĢbəxt eləyə bilər,gör səni.

KEÇƏL(Ciddi) –

EĢqini etiraf eyləyən qadın!

Qəlbimdə yerin var,ucadır adın.

Mənim də bir Ģərtim olacaq ancaq, Cadunu,əfsunu,fitnəni burax!

CADUGƏR QADIN(Ciddi) – Nəyimə lazımdır o mənfur sənət?!

Fəlakət gətirən sənətə lənət!

Sevib-sevilməkdən böyük mükafat Verilmir insana,belədir həyat.

232

KEÇƏL(Daha da gözəlləĢən qadına heyrətlə baxaraq) – ġükür ki,cadunu,əfsunu atdın!

Cadu baxıĢınla əfsun yaratdın.

Gördükcə gözündə rəhmi,Ģəfqəti, Duyaram qəlbimdə yaz hərarəti.

Bahar hamı üçün xoĢdur,əzizdir, O bizim sevgili ürəyimizdir.

Gəl gedək Kosaynan iĢi edək dağ, Yoxsa ki qıĢımız uzun olacaq.

Bu necə ölkədir,tüğyan edir qıĢ? Öz vaxtında gələn Bahara alqıĢ!

Pərdə III ŞƏKİL Kosa hirsindən özünə sığmır.Əsəbidir.

KOSA –

Xəyanət! Gör kimlər məni yıxdılar?!

Azarım,Bezarım yoxa çıxdılar!

Nə oldu,səngidi qara yellərim!

Hirsimdən qıc olub əsir əllərim.

Qoçaq küləklərim əsgərlərimdir.

Min dəfə desəm də,Ģeytan kərimdir, Qorğatək qovurub yandırmır daha, Axar suları da dondurmur daha. Əsgər öz yolundan gərək dönməsin. Çox dedim: – Havaya hava enməsin.

Mənim əsgərlərim məndən döndü,ax!

Suya da,oda da hava endi,bax!

Yellərim yel kimi əsəmmir,baxın! ġaxta qılınc kimi kəsəmmir,baxın!

Qapqara yellərim mülayimləĢib, Xəyanət! Onlar da yazla himləĢib. Ġndi üzümüzə gəlir “Ġlaxır”, BaĢımın içində ildırım çaxır.

Günbəgün,anbaan əriyirəm mən.

Bu nədir?! Dal-dala yeriyirəm mən.

Xəyanət elədi cadugər qarı, Salmadı tilsimə odu,Baharı.

Nə qədər mən sağam,canımda can var, Yıxacaq hamını acı ruzigar.

(Keçəllə Cadugər qadın daxil olurlar.Kosa qeyzli) Satqınlar! Əclaflar! Bu nə oyundur?

KEÇƏL –

“Ilaxir” gələn gün sənin toyundur.

KOSA(Ġstehzalı) –

Sən məndən qabağa düĢmüsən,Keçəl!

KEÇƏL –

Neynək,vaxtın çatıb,yetiĢib əcəl.

233

KOSA(RiĢxəndlə) –

O vaxt gəlməyəcək,olmayacaq yaz.

KEÇƏL –

Lap candan düĢmüsən,az lovğalan,az!

KOSA(Əzələlərini gərir) –

Əzələ var məndə,gör nə əzələ!

Cadugər qarıya,fitnə gözələ Uymusan,xəyanət eləmisən sən.

Bahara xoĢbəxtlik diləmisən sən.

KEÇƏL –

Sənin bu cadugər dediyin qarı Sevir mənim kimi yazı,baharı.

Onu gəncləĢdirən eĢqidir yazın.

KOSA(RiĢxəndlə) –

Çoxdanmı qocalıb o Bahar qızın?

KEÇƏL –

Daim təravətli,təzə-tərdir o.

KOSA(Kinayəli) –

Görsəydim,bilərdim nə təhərdir o.

KEÇƏL(Ciddi) –

Görə də bilməzsən,sən,axı korsan!

Zülmət yaradırsan,nuru boğursan.

KOSA –

Sən uĢaq-muĢaqsan,sən uĢaq-muĢaq!

Hünərin var isə ,gəl tutaq qurĢaq.

KEÇƏL –

Əgər öz xoĢunla getməsən yəqin, Kürəyin torpağa dəyəcək sənin.

KOSA –

Arvada arxayın olmusan,Keçəl?

KEÇƏL –

Bir az da arıqla,bir az da kiçəl!

Bir də ki,mənası nədir həyatın, Olmasa yanında sevgili qadın?

(Qadınını qucaqlayır.Kosaya çevrilərək) Sevgin yox,eĢqin yox,ruhun yox sənin, Hissin,hissiyyatın,duyğun yox sənin. Çıx get,Bahar gəlsin öz gəliĢiylə, Bahar havasıyla,yaz gülüĢüylə Dünya təzələnsin,gün təzələnsin.

GünəĢin sevgisi yerə ələnsin.

Göyərsin torpaqdan çiçəklər,otlar, Dağılsın göylərdən qara buludlar.

Boylansın eĢq ilə nərgiz,bənövĢə, YaĢıl don geyinsin dərə,dağ,meĢə.

Qızılgül eĢqiylə oxusun bülbül, Sevinsin ürəklər,açılsın könül.

Bir əlində kaman,bir əlində saz, Açsın qapımızı qızıl donlu yaz, Çıx get,nə istəsən,verərik sənə, Daha sözün varmı,ay Kosa,mənə?

KOSA –

Çox yaxĢı,payımı verin,gedirəm.

234

Bir ayrı dünyaya səfər edirəm. Əgər pay verməyən olsa bir nəfər, Yəqin gecikəcək hələ bu səfər.

KEÇƏL –

Çomağı,torbanı hazırla,Kosa.

Yaz gələr,zəhmətin zay olar yoxsa.

KOSA(Ağlamsınır) –

Qodu yuxusundan durmayıb hələ, Ġçində yatdığı yorğan-döĢəyi Durub yük dalına vurmayıb hələ.

KEÇƏL –

Sən də bir əl gəzdir özünə,ancaq XoĢ rəftar eləsən,payın olacaq.

Amma vədəsində,xoĢluqla çıx get!

Baharın eĢqinə yerini tərk et.

Çıxırlar.

Pərdə

III PƏRDƏ I ŞƏKİL Kosa baĢında ĢiĢ papaq,əynində tərsinə çevrilmiĢ kürk,boynunda,kəmərində zınqırov,ayaqlarında uzun ağaclar,çiynində çomaq,dalında torba,üzündə çitdən maska meydana daxil olur.Keçəl,uĢaqlar ordadırlar.

TƏRLAN(Təəccüblə) –

Gəlin,görün kimdi bu! ġeytandı bu,cindi bu!

Kamran,Sərxan,tez gəlin.

Burulmayın,düz gəlin!

(Gəlirlər) SƏRXAN –

Papağı var – bu boyda...

Kimdi bu?

KAMRAN –

Deyəsən,sim-simdi bu.

Ayağı var – bu boyda...

Kimdi bu?

TƏRLAN –

Sehirdi,tilsimdi bu!

SƏRXAN –

Dalındakı torbadı.

KAMRAN –

Neynəyəcək indi bu?

SƏRXAN –

Çomağı lap zorbadı.

TƏRLAN –

Ġçi dolu kindi bu!

SƏRXAN –

Bığı hələ çıxmayıb, Saqqalı bir Ģələdi.

235

KAMRAN –

Bəlkə,adam yeyəndi, Bəlkə də,div lələdi.

TƏRLAN –

Keçiyə bax,keçiyə, Oğlaqları mələdi.

SƏRXAN –

Keçəl,Keçəl,ay Keçəl!

Bəs bu kimdi,söylə,gəl!

KEÇƏL –

Kosadır.

KAMRAN –

Neyçün boyu qısadır?

KEÇƏL –

Çünki qısa boyundur. Ġçi dolu oyundur.

(Kosa ona tərs-tərs baxır.Keçəl ona tərəf dönərək) Ay Kosa,Kosa,gəlsənə!

Gəlib,salam versənə!

KOSA –

Gəlməyim qıĢa qaldı, Qara,yağıĢa qaldı.

(UĢaqlar onu dövrəyə alırlar) KEÇƏL(UĢaqlara) –

Çömçəni doldursana, Kosanı yola salsana.

KOSA –

Payın çox olsun,Keçəl!

Varın yox olsun,Keçəl.

KEÇƏL(UĢaqlara göz vurur.Hamısı birlikdə) – Ay uyruğu,uyruğu!

Haqdan gəlib buyruğu.

Bığı hələ çıxmayıb, Saqqalı it quyruğu.

KOSA –

Keçəl,Keçəl,bic Keçəl!

Ağzı yırtıq,gic Keçəl!

KEÇƏL –

Kosam bir oyun eylər, Quzunu qoyun eylər.

Yığar yardım düyüsün, Oğlunun toyun eylər.

KOSA –

Qarnın cırılsın,Keçəl!

Nəslin qırılsın,Keçəl!

KEÇƏL VƏ UġAQLAR(Birlikdə) – Novruz,Novruz bahara, Hörmüz gəlir nahara.

Bağçamızda gül olsun, Gül olsun,bülbül olsun!

236

(Müraciətlə,hamıya) Tez Kosaya pay verin, Qənd,yumurta,çay verin.

Torbasını doldurun, Saqqalını yoldurun.

(Hərə bir Ģey gətirir) Yaz gəlibdir,a Sərxan, Nə üĢüt,nə azarlan, Gör nə gözəl gün çıxıb, Gün sizin üçün çıxıb.

Gün olubdur günorta.

Nə verirsən?

SƏRXAN –

Yumurta.

KEÇƏL(Yumurtanı alıb Kosanı göstərərək) – Yumurta,daĢ yumurta, Lap yarar baĢ yumurta.

(BaĢına vurur) Sındırır diĢ yumurta.

(DiĢinə vurur) DöyüĢdürək,ay Kosa?

Gah yerə vur,gah kosa.

(Keçəl qalib gəlir) Gördünüzmü Kosanı, Atasını yandırdım!

Bir səbət yumurtanı Dınqırında sındırdım.

KOSA –

Xəcil olasan,Keçəl!

Zəlil olasan,Keçəl!

KEÇƏL(Camaata) –

Kosaya pay gətirin! Özünüzü yetirin!

Kosa gedir,ötürün!

(Hərə bir Ģey verir) Həm bal olsun,yağ olsun, Evdəkilər sağ olsun.

Pay verənin oğlu olsun, Verməyənin qızı olsun.

Xanım dursun ayağa, Kosanı çəksin qırağa.

Kosanın payın versin, Versin,haqq-sayın versin.

(Kosanın torbası dolub.Hamı ona müraciətlə) Kosa,hardan gəlirsən?

KOSA –

QıĢlaqdan yoruldum,ax!

HAMI –

Nə gətirdin,söylə sən?

KOSA –

Kəvər,keĢniĢ,ispanaq.

237

HAMI –

Neylədin?

KOSA –

Satdım,getdi.

HAMI –

Bəs pulun hara getdi?

KOSA –

Ona da arvad aldım.

HAMI –

Bəs arvadı neylədin?

KOSA –

Ayağım alta saldım. Öldü,arvadsız qaldım.

(Ağlayır) KEÇƏL –

Dur,ayağa qalx,Kosa!

Dörd yanına bax,Kosa!

(Rəqs) Gör nə məclis qurulub, Kef-damaqlar durulub.

Gəlibdir ney ortaya.

Qoyulub mey ortaya.

Qızlar əldə dəf ilə, Cərgə ilə,səf ilə Dövrə vurub gedirlər.

Fırlanıb rəqs edirlər.

Bel desən,bel oynayır, Tel desən,tel oynayır.

Bəs bu kimin yarıdır Əlində gül oynayır?

KOSA(Zarıya-zarıya) –

O yar deyil,qarıdır.

KEÇƏL –

O,Keçəlin varıdır.

Dur,Kosa,yetiĢir vaxt!

KOSA –

Nə edim mən qarabaxt?

Yüküm yaman ağırdır.

KEÇƏL – Dur,Kosa,ilaxırdır.

(Kosa qalxmaq istəyir,qalxa bilmir) Mənim Kosam canlıdı, Qumrovlu,mərcanlıdı.

Kosama əl vurmayın, Kosam yarımcanlıdı.

KOSA –

Durğuzun,Oğuz baba Gəlib versin payımı.

Unudanlar kor olsun Mənim haqqı-sayımı.

KEÇƏL –

Gəlin,çağıraq onu, 238

Bizim Oğuz oğlunu. (Çağırırlar) Oğuz baba,dursana! Ġnsafın olsun barı.

Yatdığın pal-paltarı Yük dalına vursana! Çömçəni doldursana!

Kosanı yola salsana! Ġl baĢa yetmiĢ,Baba!

Ulquza getmiĢ Baba!

SƏS –

Di alın bu kasanı, Yola salın Kosanı.

KEÇƏL(Kasanı verərək) –

Kosa,baxtın yatıbdır, Getmək vaxtın çatıbdır.

KOSA –

Keçəl,deyirəm sənə, Keçi pay versin mənə.

Yoxsa getmərəm yenə.

KEÇƏL –

Buynuz payı deyirsən?

KOSA –

Nə qələt eləyirsən?

Ac qalıb il uzunu.

Keçinin buynuzunu Bir çomaqla qıraram.

Lap təkəlli qaldırıb Səni yerə vuraram.

KEÇƏL(Hirsli) –

Mənimi?

Ay baharın qənimi!

Gəl qurĢaq tutaq daha, Di gəl,pənah Allaha!

TutaĢırlar.Keçəl Kosanı yıxır.Bu vaxt oğlarları ilə gələn Keçi onu buynuzlayıb öldürür.Kosanın üstündə ağlaĢırlar.

HAMI(Birlikdə) –

BaĢın sağ olsun,Kosa!

Canın sağ olsun,Kosa!

ArĢın – uzun,bez – qısa, Kəfənsiz öldü Kosa.

KEÇĠ(Sevincindən atılıb-düĢür) – Ay oğlağım,oğlağım. Çıxdı yaza oğlağım.

Payız gəldi,beĢ oldu.

Yaz gəldi,on beĢ oldu.

Buynuzu ĢeĢ-ĢeĢ oldu.

Tükləri ĢiĢ-ĢiĢ oldu.

Mart,gözünə barmağım, Çıxdı yaza oğlağım.

239

Keçəl –

Kosa sovuĢdu,getdi.

Selə qovuĢdu getdi, Suya qovuĢdu getdi. Çağır,gəlsin Bahar qız, Gün çıxıb,əriyib buz.

Gəl,ey füsunkar qadın, Sənin Bahardır adın.

Bahar qızı gətir,gəl!

Oğuz bəyi götir,gəl!

Hamı intizardadır, Gör Bahar qız hardadır.

Cəld tərpən,eyləmə naz, Açdı çiçək,gəldi yaz.

Eylədi dağlar avaz, Bağçalar,bağlar avaz.

Qar əridi,səm oldu.

Hər tərəf səm-səm oldu.

Dağda çiçək səm-səmim.

Bağda çiçək səm-səmim..

Bəyaz gülüm,naz gülüm, Dərdə dərman yaz gülüm. Əlli-ayaqlı tərpən, Yox,belə olmaz,gülüm!

HAMI(Birlikdə) –

Gün çıxıb,əriyib buz, Ay Bahar qız,Bahar qız!

Geyib günəĢ donunu, Götür Oğuz oğlunu.

Gəl ki,bizə yaz gətir.

Bir əlində gül-çiçək, Bir əlində saz gətir.

Gülümsə göyçək-göyçək, ĠĢvə gətir,naz gətir.

Sevincdən daĢır ürək, Gəl,bizə avaz gətir.

(Bahar qız,Oğuz bəy Keçəlin qadını və uĢaqların müĢayiəti ilə gəlir) Bahar qızı var olsun, Oğuz bəyi var olsun!

Bu yurdda,bu Vətəndə HəmiĢə Bahar olsun.

Bulaqları ağlasın, ÇeĢmələri çağlasın, Suları axar olsun!

HəmiĢə Bahar olsun!

HəmiĢə Bahar olsun!

Bahar qızla birlikdə rəqs.

SON 8-9 MART 1997

240

241

242

243

244