Bouwen aan de Wilde Kust deel II beschrijft de ontwikkeling van de civiele infrastructuur van Suriname vanaf 1945. Het gaat niet alleen over de aanleg van landbouwpolders, waterkrachtprojecten, de ontsluiting van het binnenland, het West-Surinameplan, de drinkwatervoorziening en ontwatering van Groot-Paramaribo, maar ook over de civiele bouwsector en hoe die zich in de afgelopen driekwart eeuw heeft ontwikkeld. Niet eerder verscheen er een publicatie die de civiele infrastructuur tot onderwerp heeft. En dat is vreemd, want er zijn miljarden aan buitenlands ontwikkelingsgeld en Surinaams geld in de infrastructuur gestoken. Bouwen aan de Wilde Kust deel I en II vult deze lacune op. Deel I behandelde de periode tot 1945. Dit deel geeft een overzicht van de infrastructuur die na 1945 is aangelegd, zoals het Brokopondo-project, én van de plannen die niet zijn gerealiseerd zoals het Kabalebo- en het Stondansiproject. Als deze projecten zouden zijn uitgevoerd zou de kaart van Suriname er nu heel anders uitzien.
Bouwen aan de Wilde Kust is een boek voor iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van Suriname. Bovendien is het van groot belang als naslagwerk bij de planning en realisatie van nieuwe infrastructuur.
Bouwen aan de Wilde Kust II Geschiedenis van de civiele infrastructuur van Suriname 1945 - 2020
Marcel Meyer
Wat is er de afgelopen vijfenzeventig jaar tot stand gebracht? Hoe verliep de besluitvorming en welke mensen speelden daarbij een rol? Hoe is het nu met de infrastructuur en wat zijn de vooruitzichten? Of een plan succesvol was is niet altijd eenvoudig te bepalen. Een simpele kosten-batenanalyse volstaat vaak niet – hoewel het West-Surinameproject alom als mislukt wordt beschouwd. Veel infrastructuur is nuttig: wegen, bruggen, havens, vliegvelden, gemalen en de drinkwatervoorziening zijn tegenwoordig simpelweg onmisbaar.
Bouwen aan de Wilde Kust II
Marcel Meyer
Geschiedenis van de civiele infrastructuur van Suriname 1945 - 2020 Hillebrand Ehrenburg
Hillebrand Ehrenburg
Hillebrand Ehrenburg Marcel Meyer
Cover deel II 479x322.indd 1
06-09-19 12:10
Bouwen aan de Wilde Kust II Geschiedenis van de civiele infrastructuur van Suriname 1945 - 2020
Hillebrand Ehrenburg Marcel Meyer
Uitgeverij LM Publishers
Inhoudsopgave
Tabellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Kaders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Af kortingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Toelichting begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Woord van dank . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Voorwoord door dr. D.J.H. Ferrier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2
29 29 32 35 43 45
1 Van af hankelijkheid naar onaf hankelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 Tijdens de oorlogsjaren - de aanloop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Het Welvaartsfonds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3 Tienjarenplan (1955-1966) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4 Eerste Vijfjarenplan (1967-1971) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5 Tweede Vijfjarenplan (1972-1976) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.6 Het Meerjaren Ontwikkelings Programma (MOP, 1976-1986) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.7 De herstelfase (1987-2010) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.8 Buitenlandse financiers en donoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.8.1 EG/EEG/EU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.8.2 Andere donoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
46 53 62 63 66
2 Landbouwinfrastructuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 Landbouw in de ontwikkelingsplannen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1 Welvaartsplan (1948-1954) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2 Tienjarenplan (1955-1966) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.3 Eerste en Tweede Vijfjarenplan en het MOP . . . . . . . . . . . 2.2 De aanleg van polders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1 Polders in Suriname . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2 Specifieke omstandigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3 Gemechaniseerde polderaanleg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Het Wageningenproject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1 Ontstaan van de SML . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.2 Realisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.3 Aanleg van de SML-polders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.4 Het gemaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.5 De Middenstandspolder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.6 Hoe het verder ging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
71 71 72 74 76 77 77 78 78 80 80 85 86 89 93 94
2.4 Polders in Nickerie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 2.4.1 De jaren vijftig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 2.4.2 Combinatieplan Nickerie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 2.5 Stondansi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 2.6 Het Multi Purpose Corantijnkanaalproject . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 2.6.1 Ontstaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 2.6.2 Het kanaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 2.6.3 Gemaal Wakay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 2.6.4 Het MCP-Beheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 2.7 Polders in Coronie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 2.8 Polders in Saramacca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 2.8.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 2.8.2 Tijgerkreek-West . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 2.8.3 Oceaanproject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 2.8.4 Jarikaba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 2.9 Landbouwprojecten in Wanica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 2.9.1 Saramaccapolder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 2.9.2 Lelydorpplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 2.9.3 Uitkijkpolder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 2.9.4 Santo Bomaproject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 2.9.5 Tout Lui Faut, Houttuin en Pad van Wanica-West . . . . . 150 2.10 Polders in Commewijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 2.10.1 Experimentele plantage Slootwijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 2.10.2 Centraal Commewijneplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 2.10.3 Landbouw Ontwikkelingsplan Commewijne (LOC) . . . 155 2.11 Slotbeschouwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 3 Het Brokopondoplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 3.1 Oorsprong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 3.2 Vooronderzoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 3.3 De Brokopondo-overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 3.4 Realisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 3.5 Onderzoek naar de gevolgen van het stuwmeer . . . . . . . . . . . . . . 181 3.6 Transmigratie en operatie Gwamba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 3.7 De verdere plannen: Saramacca, Torarica, Jaikreek-Phedra en Tapajai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 3.7.1 Het waterkrachtpotentieel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 3.7.2 Het Saramacca-waterkrachtproject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 3.7.3 Het Tapanahony-, Jaikreek- en Tapajai-waterkrachtproject 198 3.7.4 Het Torarica- en Phedra-waterkrachtproject . . . . . . . . . . . 203
3
Inhoudsopgave
4
Bouwen aan de Wilde Kust II
4 De ontsluiting van het binnenland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Door de lucht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.1 Luchtkartering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2 Operatie Sprinkhaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Over land: wegenaanleg in het oerwoud door ’s-Landsbeheer . . 4.2.1 De wederopbouw van het Boswezen . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2 De ontsluiting van het bos door LBB . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Over land: aanleg van wegen door houtconcessionarissen . . . . . 4.4 De Kabaleboweg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1 Ontwerp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.2 Uitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5 De wegen Paranam - Afobaka en Brownsweg – Atjoni . . . . . . . 4.5.1 Paranam – Afobaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.2 Brownsweg – Pokigron/Atjoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.3 Geplande maar niet gerealiseerde wegen . . . . . . . . . . . . . . 4.6 Bruggen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.1 Pikin Saronbrug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.2 Kwintibrug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.3 Carolinabrug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7 Het aanleggen van laterietwegen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.1 Lateriet in de wegenbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.2 Ontwerp en aanleg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.8 Toekomst: een weg naar Brazilië? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.8.1 Pan-American Highway System . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.8.2 Initiatief voor de Integratie van de Regionale Infrastructuur van Zuid-Amerika (IIRSA) . . . . . . . . . . . .
209 209 209 214 220 220 222 234 236 238 239 249 249 250 254 255 255 256 256 264 264 268 271 271
5 Het West-Surinameplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1 Het ontstaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2 Bauxiet in Bakhuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3 Het Kabalebo-project . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.1 Ontsluiting en veldonderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.2 Het Salzgitter-rapport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.3 Het Norconsult-rapport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.4 Hoe het verder ging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4 Bevaarbaarheid van de Corantijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5 Spoorlijn naar Bakhuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.6 Apoera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7 De CONS en West-Suriname . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
275 275 284 289 289 291 296 302 308 310 319 324
6 Groot-Paramaribo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1 Groei en stedenbouwkundige ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.1 Situatie in 1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.2 Ruimtelijke planning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.3 Overheidsverkavelingen en woningbouwprojecten . . . . . 6.1.4 Particuliere verkavelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2 Verkeer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3 Wegen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4 Bruggen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5 Ontwatering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.1 De periode tot 1965 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.2 De periode 1965 tot 1975 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.3 Het MOP en het Urgentieprogramma 1976-1986 . . . . . . 6.5.4 De periode 1986 tot 2001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.5 Masterplan 2001 en de periode daarna . . . . . . . . . . . . . . .
331 331 331 333 338 343 347 350 356 358 358 361 368 374 376
272
Geschiedenis van de civiele infrastructuur van Suriname
Inhoudsopgave
6.6 Drinkwatervoorziening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.6.1 De periode tot 1970 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.6.2 De periode 1970 tot 1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.6.3 De periode na 1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.6.4 Grondwater als bron voor drinkwater . . . . . . . . . . . . . . . . 6.6.5 De SWM als organisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
383 383 385 389 395 397
7 De Oost-Westverbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1 Het begin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2 Meerzorg - Albina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.1 Meerzorg – Moengo (95 km) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.2 Moengo – Albina (45 km) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.3 Meerzorg – Albina (140 km) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3 Paramaribo – Coppenamepunt (85 km) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4 Jenny - Ingikondre en Ingikondre – Burnside (36 + 23 km) . . . 7.5 Burnside – Wageningen (32 km) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.6 Wageningen – Henar (29 km) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7 Henar – Nickerie/Veerverbinding Guyana (25 + 24 km) . . . . . . 7.8 Veren en Bruggen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.8.1 Veren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.8.2 Bruggen over de Commewijne-, Saramacca- en Nickerierivier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.8.3 Bruggen over de Suriname- en Coppenamerivier . . . . . . 7.9 Evaluatie en conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
401 401 403 403 405 406 410 412 413 416 418 419 419
8 Kust- en oeververdediging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1 Kustmorfologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1.1 Dynamische kust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1.2 Kustafslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1.3 Zeespiegelstijging en bodemdaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2 Zeedijk Nickerie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3 Zeedijk Coronie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4 Oeververdediging Commewijne- en Surinamerivier . . . . . . . . . 8.5 Overige dijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
441 441 442 447 448 450 457 461 468
9 Overige Infrastructuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1 Wegen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1.1 Meerzorg – Nieuw-Amsterdam – Alkmaar (21 km) . . . . 9.1.2 Weg naar Zanderij (Kennedy Highway, 18 km) . . . . . . . . 9.1.3 Martin Luther King Highway (23 km) . . . . . . . . . . . . . . . 9.1.4 Larecoweg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1.5 Diverse wegen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2 Bruggen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2.1 Dertig-bruggen-project . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2.2 Brug bij Uitkijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3 Vliegvelden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4 Havens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4.1 Paramaribo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4.2 Nieuw-Nickerie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5 Bevaarbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.6 Kanalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.6.1 Verbetering Saramaccakanaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.6.2 Kanaal Paranam – Moengo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.6.3 Jamaerkanaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.7 Spoorverbinding Paramaribo - Onverwacht . . . . . . . . . . . . . . . . .
471 471 472 473 474 476 476 477 477 479 482 490 490 495 497 502 502 515 516 517
424 428 436
5
Inhoudsopgave
Bouwen aan de Wilde Kust II
10 De Bouwsector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.1 Het Planbureau en het Bureau Landelijke Opbouw . . . . . . . . . . 10.2 Ministerie van Openbare Werken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.1 De Waterloopkundige Afdeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.2 Het Laboratorium voor Materiaal- en Grondonderzoek . 10.3 Wegenautoriteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4 Aannemers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4.1 Lareco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4.2 NV Surinam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4.3 Bouwbedrijf Van Kessel NV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4.4 Tjongalanga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4.5 Van Heesewijk / IBC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4.6 Nationale Aannemings Maatschappij (NAM) . . . . . . . . . . 10.4.7 Surinaamse Constructie Maatschappij (SCM) en Aannemings Maatschappij Baitali (AMB) . . . . . . . . . . 10.4.8 Nameco NV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4.9 Haukes Construction NV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4.10 Koop Tjuchem / MNO Vervat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4.11 Kuldipsingh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4.12 CDIG of Dalian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4.13 Overige aannemers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.5 De Betonsector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.6 Ingenieursbureaus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.6.1 Surgroma en Ilaco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.6.2 Sunecon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.6.3 Sescon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.6.4 Rustwijk & Rustwijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.6.5 Architectural and Civil Engineering Consultancy (ACE) . 10.6.6 Overige ingenieursbureaus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.7 Bouwregelgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
519 519 521 532 533 534 536 540 542 543 548 550 552 552 556 557 558 559 560 561 562 563 567 569 571 571 572 572 573
Epiloog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577 Interviews . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 598 Literatuur en andere bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599 Namenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621 Over de auteurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623
6
Geschiedenis van de civiele infrastructuur van Suriname
Tabellen
Tabellen
1.1 Overzicht investeringen van het oorspronkelijke TJP (1952), x 1000 Sƒ 1.2 Sectorallocatie van het oorspronkelijke en herziene plan 1.3 Projecten in de sector ‘Verkeer’ 1.4 Uitgaven TJP (x Sƒ 1000) per jaar en sector 1.5 Verdeling van de bestedingen van het TJP naar sectoren 1.6 Concentratiegebieden 1.7 Percentages ontwikkelingsgeld naar donoren in de periode 1954-1980 1.8 Donormatrix met indicatieve bedragen voor infrastructuur, periode 2014-2024 (in miljoen) 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5
Nieuw landbouwareaal voorzien in het TJP Projecten landbouwsector in het TJP Gerealiseerde nieuwe polders in het TJP Landbouwprojecten in de kustvlakte in het MOP 1975 Overzicht van het Santo Bomaproject
3.1 3.2 3.3 3.4
Technische gegevens van het Brokopondo-project Het waterkrachtpotentieel van Suriname Het Waterkrachtpotentieel van Suriname volgens SPS (1983) Overzicht Saramacca Waterkrachtwerken
4.1 Aangelegde bosontsluitingswegen 1957-1983 4.2 Bosontsluitingswegen 4.3 Bruggen langer dan 30 meter in de bosontsluitingswegen 4.4 Technische gegevens Kabaleboweg 5.1 5.2 5.3 5.4
Raming projectkosten (prijspeil 1967) Belangrijkste gegevens van de drie fasen (prijspeil 1975) De belangrijkste gegevens van het plan uit 2014 Spoorlijn: belangrijkste ontwerp parameters
6.1 Toename geregistreerd aantal motorvoertuigen in Suriname 1950-2020 6.2 Overzicht Ontwateringsinfrastructuur in 2000 6.3 Groei van drinkwatervoorziening door de SWM in Groot-Paramaribo 7.1 Gegevens van de bruggen over de Suriname- en Coppenamerivier 7.2 Overzicht totstandkoming Oost-Westverbinding 9.1 Overzicht wegen naar wegbeheerder en type verharding 10.1 Ministers van Openbare Werken 10.2 (Algemeen) directeuren van Openbare Werken tot 1986 11.1 Kentallen dunbevolkte landen en weginfrastructuur
7
Kaders
1 Van af hankelijkheid naar onaf hankelijkheid ‘Tekort aan arbeidskrachten remt ontwikkeling Suriname’, uit Het Financieele Dagblad, 18 januari 1977 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 CONS-leden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 ‘Premier Pengel voerde succesvolle besprekingen in Europa’, uit Nieuw Suriname, 7 december 1963 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66 ‘Rijke landen willen zich bevoordelen ten koste van arme’, uit De Vrije Stem, 16 december 1972 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 2 Landbouwinfrastructuur Prof. ir. W.F. Eijsvoogel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 De Tweede Kamer over het Wageningenproject (december 1957) . . . . . 96 Nickerie Peil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Ing. John Thijm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Baitali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 De jaguar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 ‘Landbouw en immigratie’, uit Nieuwe West-Indische Gids, 1949 . . . . . . 137 ‘Saramaccapolder en Panamakanaal’, uit De West, 9 juni 1947 . . . . . . 145 3 Het Brokopondoplan Prof. dr. ir. W.J. van Blommestein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Sara Peil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 4 De ontsluiting van het binnenland Normaal Surinaams Peil (NSP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Van luchtkartering tot GLIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Hoe de aanleg begon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Frans Bubberman en Eduard Molgo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Eppo W. Smit en de weg naar Avanavero . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Kanalen aanleggen met explosieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Bakra in het bos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Theo Haukes en ASW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Wat is lateriet? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 5 Het West-Surinameplan Dr. ir. Frank Essed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
8
6 Groot-Paramaribo De NV Cultuur Maatschappij Ma Retraite . . . . . . . . . . . . . . . 344 ‘Onze straat en …’, uit Het Nieuws, 26 november 1952 . . . . . . . . . . 351 ‘Pijlers opgeblazen’, uit Nieuw Suriname,15 januari 1962 . . . . . . . . . 352 ‘Afwatering Paramaribo kost 70 miljoen gld; Paramaribo-Noord in 1974 voltooid’, uit De Vrije Stem, 7 juli 1973 . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 Uitvoeringsperikelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 ‘Aannemer ramde auto opzettelijk’, uit De Vrije Stem,19 oktober 1978 . . 373 DWV en de drinkwatervoorziening buiten Paramaribo . . . . . . . . . 392 Ir. J.O. Heide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 7 De Oost-Westverbinding Wegverharding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402 Herinneringen van Jules Robles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 ‘Pers en Radio bezochten TJP werken in het land van melk en honing’, uit Nieuw Suriname, 12 april 1960 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 8 Kust- en oeververdediging 9 Overige infrastructuur De Dalian- en Landelijke Asfalterings- en Bestratingsprojecten . . . . . 478 Herinneringen van ir. Coos van Wageningen, opgeschreven voor zijn kinderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507 ‘Pers en Radio bezochten de werken van de doorsteek Saramaccakanaal’, uit Nieuw Suriname, 4 april 1961 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508 ‘Oplevering Weg Nieuwe Haven – Commissaris Weytinghweg, 1e fase - Dempen Domineekreek', uit De Vrije Stem, 20 juni 1972 . . . . 511 10 De Bouwsector ‘Een zorgenkind 2’, uit De West, 20 juli 1949 . . . . . . . . . . . . . . 523 ‘Antwoord van de Minister van OW en V op vragen uit het parlement’, uit Nieuw Suriname, 12 september 1959 . . . . . . . . . . . . . . . . . 526 Ing. N. (Ram) Raghoenath, doener . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528 ‘Jack van Kessel geeft een beeld van de organisatie van het Surinaamse bouwbedrijf ’, uit Verslag van het congres ‘Crisis en in de Bouw’, 1985 . . . . 541 ‘Betonproductie’, uit De Vrije Stem, 20 september 1978 . . . . . . . . . . 547 De remuneratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566 George Soerjoesing: een echte civiel ingenieur . . . . . . . . . . . . . 568 Bert Calor, pionier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570
9
Afkortingen ACP-landen De ex-koloniën van Europese landen in Afrika, het Caribisch gebied en de Pacific ADEK Anton de Kom (ADEK) Universiteit van Suriname AFD Agence Française de Développement AID Agency for International Development ASW Algemene Surinaamse Wegenbouw BLO Bureau Landelijke Opbouw BMS Billiton Maatschappij Suriname, onderdeel van BHP Billiton. In de tekst wordt vaak alleen Billiton gebruikt en wordt geen onderscheid gemaakt tussen BMS en BHP Billiton. BOG Bureau voor Openbare Gezondheidszorg BVK Bouwbedrijf Van Kessel BWKW Bureau voor Waterkrachtwerken CBL Centraal Bureau Luchtkartering CBR California Bearing Ratio - proef (verschaft informatie over het draagvermogen van de ondergrond (veldproef) of van een materiaal (laboratoriumproef) bij een statische of een dynamische belastingswijze. CBvS Centrale Bank van Suriname CONS Commissie Ontwikkelingssamenwerking Nederland-Suriname COSIPLAN Consejo Suramericano de Infraestructura y Planeamiento (Zuidamerikaanse Raad voor Infrastructuur en Planning) DBK Dienst Bodemkartering DOL-werken Onderdeel van het MCP, namelijk het Distributiesysteem, de Marataka overlaat en de reconditionering van de Oostelijke Lekbeteugelingsdam DSB De Surinaamse Bank DW of DWV Dienst Watervoorziening (onderdeel van het ministerie van D&D, later ministerie van NH) DWA droogweerafvoer DC Districts-Commissaris DGIS Directoraal-Generaal voor Internationale Samenwerking van het Nederlandse ministerie van Ontwikkelingssamenwerking D&C Design & Construct, een contractvorm waarbij de aannemer ook het ontwerp moet maken D&D Ministerie van Districtsbestuur en Decentralisatie EBG Evangelische Broedergemeente (ook wel de Hernhutters of Moravische Broeders genoemd) EBS Energie Bedrijven Suriname EEG Europese Economische Gemeenschap, later genoemd EG (Europese Gemeenschap), voorloper van de EU EOF Europees Ontwikkelings Fonds ESIA Environmental and Social Impact Assessment FAO Food and Agricultural Organization, onderdeel van de VN FIDIC Fédération Internationale des Ingénieurs Conseils (Engels: International Federation of Consulting Engineers) GLIS Grondregistratie en Land Informatie Systeem GMD Geologisch Mijnbouwkundige Dienst GWA Gemeente Waterleiding Amsterdam (nu Waternet) IADB Inter-American Development Bank ICCO Interdepartementale Coördinatie Commissie voor Ontwikkelingsplanning ICDS Investment and Development Corporation Suriname ICID International Commission on Irrigation and Drainage i.e. inwoner-equivalenten (bij afvalwater) IIRSA Initiative for the integration of the regional infrastructure of South America IMF Internationaal Monetair Fonds IRF International Road Federation ISTS Institutional Strenghtening of the Transport Sector JAP Airport Johan Adolf Pengel Airport (vroeger: Zanderij) KIT Koninklijk Instituut voor de Tropen LBB ’s-Landsbosbeheer
10
LOC LVV MCP MER MI-GLIS MOW MOP NAN NEDECO Nƒ NH NHAS NIMOS NMW NOP NPS NSP OAS OW
Landbouw Ontwikkelingsproject Commewijne Ministerie van Landbouw,Veeteelt en Visserij Multi-Purpose Corantijnkanaal Project Milieu Effect Rapportage Management Instituut GLIS Ministerie van Openbare Werken Meerjaren Ontwikkelings-Programma Nationaal Archief Nederland Nederlands Adviesbureau voor Ingenieurswerken in het Buitenland Nederlandse gulden Ministerie van Natuurlijke Hulpbronnen Nederlandse Hulp Allocatie Suriname (na de onafhankelijkheid in 1975) Nationaal Instituut voor Milieu en Ontwikkeling in Suriname Nationaal Museum voor Wereldculturen Nationaal Ontwikkelings-Plan (1965) Nationale Partij Suriname Normaal Surinaams Peil Organisatie van Amerikaanse Staten Ministerie van Openbare Werken. Het ministerie heeft in de loop van de tijd verschillende namen gehad.Voor het gemak wordt overal de afkorting OW gebruikt. OWMCP Overliggend Waterschap MCP PAA Pan American Airways (later: Panam) PAHO Pan-American Health Organization PALU Progressieve Arbeiders en Landbouwers Unie PLOS Ministerie van Planning en Ontwikkelingssamenwerking PNR Partij Nationalistische Republiek PWN Provinciaal Waterleidingbedrijf Noord-Holland RID Rijksinstituut voor Drinkwatervoorziening RvC Raad van Commissarissen RVDS Rijks-Voorlichtings-Dienst Suriname RWA Regenwaterafvoer Rwzi Rioolwaterzuiveringsinstallatie SABTS Surinaams-Amerikaans Bureau voor Technische Samenwerking SAP Structureel Aanpassings-Programma SB Staatsbesluit SBM Surinaamse Bauxiet Maatschappij (voorloper van Suralco) SEL Stichting Experimentele Landbouwprojecten Sƒ Surinaamse gulden SML Stichting voor Machinale Landbouw SMS Scheepvaart Maatschappij Suriname SPS Stichting Planbureau Suriname SRD Surinaamse dollar Suralco Suriname Aluminium Company SWM Surinaamsche Waterleiding Maatschappij TJP Tienjarenplan TRIS Troepenmacht in Suriname UNASUR Unie van Zuid-Amerikaanse naties UNDP United Nations Development Program VHP Politieke partij van Hindoestaanse origine VJP Vijfjarenplan WMO Waterleiding Maatschappij Overijssel (nu Vitens) V&M Verdeyen en Moenaert (Belgisch studiebureau) WOSUNA Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Suriname – Nederlandse Antillen WOTRO Stichting voor Wetenschappelijk Onderzoek van de Tropen WSA West-Suriname Authority
11
Toelichting begrippen
Algemeen Namen van aannemers In dit boek worden de volledige of officiële naam en de naam waaronder het aannemingsbedrijf in het spraakgebruik bekend is door elkaar gebruikt (voorbeelden: de officiële naam ‘Surinaamse Constructie Maatschappij NV’ is in het spraakgebruik ‘Baitali’, Bouwbedrijf Van Kessel (afgekort BVK) is in het spraakgebruik ‘Van Kessel’). Namen van bedrijven In dit boek worden bedrijven vaak aangeduid met de naam waaronder ze bekend zijn geraakt, zoals Billiton. Namen van ministeries In dit boek worden ministeries vaak aangeduid met de naam waaronder ze in het spraakgebruik bekend zijn, zoals OW, Opbouw en LVV. Namen van straten etc. Straten die in de loop der jaren van naam zijn veranderd, zoals de Jaggernath Lachmonstraat (Coppenamelaan), Indira Gandhiweg (Pad van Wanica), de Johan Adolf Pengelstraat (Wanicastraat) en de Fred Derbystraat (Rust en Vredestraat), worden in de tekst vaak nog met hun oude naam aangeduid als dat in de context voor de hand ligt. Ook wordt soms nog Zanderij gebruikt in plaats van Johan Adolf Pengel Airport en Nieuwe Haven in plaats van Dr. Jules Sedney Haven van Paramaribo. Geografische namen Voor de spelling van geografische namen is de spelling gehanteerd uit het boekje Ken uw land II; Lijst van aardrijkskundige namen in Suriname, herziene druk, uitg. Warimbo, Paramaribo, juli 1986. Een uitzondering hierop is gemaakt voor de oe-klank, omdat de spelling ‘oe’ het meest gebruikelijk is (voorbeeld: Moengo i.p.v. Mungo). Linkeroever Linkeroever van rivier of kreek bij het stroomafwaarts varen. Rechteroever Rechteroever van rivier of kreek bij het stroomafwaarts varen. Begrippen Balata
Een vrij hard, roodbruin, rubberachtig product afkomstig van de balataboom of bolletrie. Gebruikt als grondstof voor rubber. Cargo rijst Gepelde rijst. Districtsgrenzen In het boek is de districtsgrensregeling gehanteerd die in 1984 is ingevoerd. Foresters in Suriname, Ancient Order of Een geheim genootschap van voornamelijk oudere creolen, die elkaar ontmoeten in zogenaamde courts. De Foresters in Suriname hechten zeer aan orale tradities, ceremoniële bijeenkomsten en rituelen rond initiatie en overlijden. Grader Een wegenbouwmachine die wordt ingezet voor het egaliseren van een oppervlak.
12
Kaplanturbine
Axiale hydraulische turbine, meestal met regelbare schoepen. Een Kaplanturbine laat vermogensopwekking toe in situaties met lage valhoogtes.Veel gebruikt in situaties met hoge debieten en lage valhoogtes. Katteklei Katteklei is de algemene naam voor veelal kleiige afzettingen (soms ook venig) waarin veel zwavelzuur voorkomt en vaak grote hoeveelheden ijzer, aluminium en zware metalen, waardoor de grond slecht geschikt is voor landbouw. Klinkzand Roodachtig, fijn zand dat in Suriname gebruikt wordt als opvulzand en dat wordt ingewaterd om het te verdichten. Macadamwegen Zeer open wegverharding, opgebouwd uit drie verschillende steenslaglagen: de basis wordt gevormd door grof steenslag, afgestrooid door inwalsen van twee kleinere maten grind. Openbare Werken Het ministerie heeft verschillenden namen gehad. In dit boek wordt steeds de naam Openbare Werken of de afkorting OW gebruikt. Padi Ongepelde rijst. Parastataal In Suriname en België gebruikte term voor een (semi)overheidsinstelling. Het gaat om instellingen of bedrijven die door de overheid worden opgericht, maar toch over een zekere onafhankelijkheid beschikken. Pegasse Losse, veenachtige, zure grond, gevormd door verteerde plantenresten; de bovenste grondlaag in een zwamp op een ondergrond van klei. Polygoon Veelhoek (onder andere bij wegtracé). Sesquioxides Oxides met drie atomen zuurstof met twee atomen van een ander element (bijvoorbeeld Al2O3). Skidder Zware machine die gebruikt wordt om boomstammen uit het bos te slepen naar een weg of oever. Het Surinaamse parlement heette tot de onafhankelijkheid de Staten van Suriname. Staten, de Surinaamse gulden (Sƒ) Tot 1940 was de Nederlandse gulden in Suriname het wettig betaalmiddel. Omdat Nederland toen bezet werd door Nazi-Duitsland, werd de in Suriname gebruikte gulden gekoppeld aan de US $ tegen een vaste koers van Sƒ 1,87 (aankoop) resp. Sƒ 1,90 (verkoop). In 1954 werd voor het eerst de term Surinaamse gulden gebruikt. In 1962 werden voor het eerst eigen Surinaams muntgeld in omloop gebracht. In december 1971 wijzigde de vaste koers in Sƒ 1,77 (aankoop) resp. Sƒ 1,80 (verkoop). De koppeling werd losgelaten in de jaren tachtig. Op 1 januari 2004 kreeg Suriname een nieuwe munteenheid, de Surinaamse Dollar (SRD), waarbij 1 SRD gelijk was aan Sƒ 1000. Verkeersklasse 30 en 40 Volgens de Voorschriften voor het Ontwerp van Stalen Bruggen (VOSB) 1963: een voertuiggewicht van 300 kN (30 ton) resp. 450 kN (45 ton), gelijkelijk verdeeld over drie assen op afstanden van 1 resp. 4 meter, met aslasten van 100 kN resp. 150 kN en een gelijkmatig verdeelde belasting van resp. 2 kN/m² resp. 3 kN/m². Zadeldam Hulpdam in een stuwmeer. Zwamp Moeras (de zwamp).
13
Woord van dank
Dit boek is een idee van Marcel Meyer. Het is uitgewerkt door Hillebrand Ehrenburg. Samen zijn zij in 2010 gestart met dit project en eind 2015 kwam een eerste deel uit. Ook dit voorliggende tweede deel zou zonder de medewerking van velen niet tot stand zijn gekomen. We zijn dank verschuldigd aan de heren Deryck Ferrier, Leonard Johanns en Warnalt van Dijk voor hun opbouwende adviezen en kritisch commentaar op het manuscript.Voorts aan Gerrit Eshuis, die het hele manuscript nauwgezet heeft doorgelezen. Anderen hebben kleinere of grotere delen van het manuscript van commentaar voorzien en vaak ook informatie aangeleverd: Pieter Augustinus, Gijs Boekelo, Jan Buijs, Bea Ehrenburg-Eshuis, Helmut Haukes, Hans Jumelet, Iddo Keuning, Jerry Koornaar, Ronald Schermel, Henk Schuringa en Fred Veerman. Philip Dikland stelde wederom zijn Foto: Collectie foto’s en kaarten en de informatie die hij verzameld heeft over bouwmeesters in Suriname ter beschikking. De familie Eijsvoogel verstrekte informatie over prof. W.F. Eijsvoogel. Fotograaf Luuk Kramer stelde ons belangeloos zijn recente serie foto’s van waterbouwkundige werken in Suriname ter beschikking. Zo’n veertig personen hebben we één of meer keren uitvoerig geïnterviewd. Allemaal waren ze direct enthousiast en bereid mee te werken aan een openhartig interview. In het bijzonder noemen we Jules Robles, die nog veel kon vertellen over projecten en het ministerie van OW vanaf 1948. Een complete lijst met geïnterviewden staat achter in dit boek. Van velen mochten we gebruik maken van hun archief (vaak betrof dit ook foto’s). Dit waren Frans Bubberman, Ep van Marle, Hans Muller, Ronald Schermel, Wim Schermer (Lareco) en Sandra Visser (MNO Vervat). Soms betrof dit het archief van wijlen hun vader of echtgenoot. Dit waren Ronald Philipse (van zijn vader Leo Philipse), Pieter van Aken (van zijn vader A.L. van Aken), John Thijm jr. (van zijn vader John Thijm), familie Van Wageningen (van hun (schoon)vader J.G. van Wageningen), Jan van Dongen (van zijn vader), mevrouw Leeuwenburgh (van haar echtgenoot Wim Leeuwenburgh, via Ronald Schermel) en mevrouw Trees Raghoenath (van haar echtgenoot Ram Raghoenath). Ook veel medewerkers van Sunecon hebben ons geholpen, met name: Ronny en Yves Blufpand, Warnalt van Dijk, André Dolladi, Jerry Koornaar, Miles Meyer, Eddy Moredjo, Sonny Ramkisoen, Ricardo Sanches en Brigit Spalburg. We zijn hen allen erg erkentelijk voor hun belangloze en bereidwillige medewerking.
14
Zonder het enthousiasme en het vertrouwen van Ron Smit van LM Publishers zou ook dit boek er niet zijn gekomen. Bert Schaper heeft het boek prachtig vormgegeven en Clazien Medendorp heeft het kundig geredigeerd. Jaap Schaper fungeerde als klankbord en heeft zich steeds op allerlei manieren ingezet voor dit boek. Bea Ehrenburg-Eshuis heeft haar echtgenoot vaak moeten missen wanneer hij weer eens naar Suriname was om interviews af te nemen en informatie te verzamelen. Ze gaf hem steeds de ruimte er alle tijd in te steken en deze uit de hand gelopen hobby af te ronden. We willen iedereen graag hartelijk bedanken voor de medewerking. Dank ook aan de bedrijven en instellingen die de uitgave van dit boek financieel mede mogelijk hebben gemaakt. Gedurende het werken aan dit boek is een aantal geïnterviewden ons ontvallen. Het betreft Frans Bubberman, Warnalt van Dijk, Stuart Fräser, Eduard Molgo, Wim Schermer en George Soerjoesing. De heren Bubberman,Van Dijk, Fräser, Molgo en Soerjoesing hebben vrijwel hun hele lange werkzame leven gewerkt aan de infrastructuur van Suriname. We gedenken hen met respect. Hillebrand Ehrenburg en Marcel Meyer
15
Voorwoord
Onder de titel Bouwen aan de Wilde Kust: geschiedenis van de civiele infrastructuur van Suriname 1945-2020 voert dit boek de lezers op een heldere manier door de ontwikkelingen die zich in de tweede helft van de twintigste en het begin van de eenentwintigste eeuw in Suriname hebben voltrokken op het gebied van de infrastructuur. Het boek biedt een unieke kijk op de ontstaansgeschiedenis van de ontsluiting en ruimtelijke inrichting van het grondgebied van Suriname. De auteurs, die zich als civiel ingenieurs al decennia bezighouden met de infrastructuur van Suriname, hebben zich ook voor dit tweede deel van Bouwen aan de Wilde Kust veel inspanning getroost om informatie bij elkaar te brengen en deze op een duidelijke en gedegen manier in boekvorm vast te leggen. Daarnaast is het boek geïllustreerd met unieke kaarten, tekeningen en foto’s, waarvan er veel uit privécollecties van oudgedienden uit de bouw- en constructiesector van Suriname zijn verkregen. dr. Deryck J.H. Ferrier
In het boek wordt vooral een in de geschiedschrijving vaak verwaarloosd onderwerp onder de aandacht gebracht, namelijk de rol van infrastructuur in de ontwikkeling van een land. Het werk van de auteurs geeft heel objectief weer hoe de infrastructuur en de bouw- en constructiesector in de jaren na 1945 integraal en in onderlinge dienstbaarheid tot ontwikkeling zijn gekomen. Dit is dan ook één van de krachtigste argumenten die naar voren kunnen worden gebracht ter rechtvaardiging van de prominente plaats die dit boek en haar voorganger dienen in te nemen in de verzameling van geschiedkundige werken die betrekking hebben op de inrichting van de Wilde Kust als habitat voor de Surinaamse samenleving. De opeenvolgende betogen geven weer hoe de modernisering van Suriname zich heeft kunnen voltrekken dankzij de ontwikkeling van de infrastructuur. De uitbouw van de infrastructuur heeft geleid tot de omzetting van Suriname van een land dat buiten de schaarse bevolkingscentra vrijwel uitsluitend af hankelijk was van transport over water tot een land waarin de meeste bevolkingscentra nu via goede bruggen en wegen, airstrips en vliegvelden met elkaar zijn verbonden. Het overgrote deel van de bevolking heeft in de loop der jaren de beschikking gekregen over een goede drinkwatervoorziening. In de stedelijke woongebieden zijn open afwateringstrenzen grotendeels vervangen door gesloten rioleringen. Al deze voorzieningen zijn onmisbaar in de hedendaagse samenleving.
16
Ideeën en geld zijn de belangrijkste ingrediënten voor een avontuur in de infrastructuur. Daarom begint het boek ook met een exposé van de beleidskaders waarbinnen projecten en programma’s voor de ontwikkeling van de infrastructuur werden geformuleerd. Deze kaders, bekend als (meerjaren-)ontwikkelingsplannen, blijken dan de resultanten te zijn van ideeën en wensen van allerhande belanghebbenden, om uitgaande van financiële randvoorwaarden, te komen tot uitvoering van civiel- en cultuurtechnische werken die de sociaaleconomische ontwikkeling van het land moesten stimuleren. In de jaren na 1945 werd in Suriname een opeenvolging van dergelijke ontwikkelingsplannen in uitvoering genomen. Het begon met de uitvoering van het Welvaartsplan in 1948, gevolgd door het Tienjarenplan in 1955 met daarop aansluitend twee opeenvolgende Vijfjarenplannen in de periode 1967-1975. Lopende en nog te entameren projecten van het Tweede Vijfjarenplan werden vervolgens opgenomen in het Meerjaren Ontwikkelingsplan (MOP), dat in 1975 werd opgesteld als leidraad voor de ontwikkeling van Suriname in de periode na de verkrijging van de politiek-staatsrechtelijke onaf hankelijkheid. Vervolgens was er sprake van een periode van verwaarlozing en verval van medio jaren tachtig tot ultimo jaren negentig van de twintigste eeuw. In de eerste tien à vijftien jaren van het nieuwe millennium kon de eerder gerealiseerde infrastructuur gelukkig weer grotendeels worden hersteld, terwijl de infrastructuur ook verder werd verbeterd en uitgebouwd. In aansluiting op de bespreking van de meerjarenplannen volgt een serie exposés over infrastructurele ontwikkelingen die in de diverse sectoren hebben plaatsgevonden, te beginnen met die in de agrarische sector. De nadruk lag aanvankelijk sterk op de modernisering van de infrastructuur van bestaande landbouwgebieden en ontsluiting van nieuwe gebieden voor landbouwproductie. Dit omdat men ervan overtuigd was dat aan de vraag naar arbeidsplaatsen als gevolg van de toename van de bevolking voornamelijk voldaan zou kunnen worden door ontwikkeling van de bevolkingslandbouw. De auteurs laten zien hoe en waar men probeerde gronden gereed te maken voor de landbouw en welke civiel- en cultuurtechnische voorzieningen daarvoor werden gerealiseerd. Uit de tekst van dit hoofdstuk is ook duidelijk af te leiden hoeveel expertise in die tijd in Suriname is opgebouwd op het gebied van het inpolderen van de laaggelegen gebieden in de jonge kustvlakte. Elk van de volgende hoofdstukken heeft een centraal thema dat de kernaspecten van de infrastructurele ontwikkelingen genuanceerd weergeeft. In een apart hoofdstuk wordt het ontstaan en de realisatie van
17
het Brokopondoplan voor ontwikkeling en benutting van hydro-elektrische energie onder de loep genomen. De ontsluiting van het binnenland krijgt ook ruime aandacht, waarbij de beschrijving van de Operatie Sprinkhaan en de wegenaanleg in het binnenland het unieke karakter weergeven van het aanleggen van infrastructuur in het oerwoud. De beschrijving van de manier waarop deze civiele werken tot stand zijn gekomen geven daarbij tegelijkertijd ook een beeld van de manier waarop de bouw- en constructiesector zich verder ontwikkelde. De auteurs zetten met een veelzeggende uiteenzetting over het WestSurinameplan de feiten op een rij die aan het plan ten grondslag liggen. Uit de feiten blijkt, vooral bij de bespreking van de aanleg van de onderdelen die wel gerealiseerd werden, hoe dicht Suriname verschillende malen bij de verwezenlijking van dit plan is geweest. In het hoofdstuk over Groot-Paramaribo laten de schrijvers zien hoe Paramaribo zich van een kleine, vrij compacte stad ontwikkelde tot een uitgestrekt mozaĂŻek van verkavelingen. De infrastructuur heeft daarbij evenwel niet altijd gelijke tred gehouden met de toenemende verstedelijking. Het door de voortgaande modernisering van de samenleving achterhaalde landbouwbeleid had tot gevolg dat de plattelandsbevolking naar de stad bleef trekken en mede daardoor nam de vraag naar terreinen voor de woningbouw met de jaren boven verwachting toe. Hoewel er nooit structuur- en bestemmingsplannen voor Groot-Paramaribo zijn vastgesteld is er desalniettemin een redelijk wegennet tot stand gekomen, terwijl er ook veel verbetering is gebracht in de drinkwatervoorziening. In de daaropvolgende hoofdstukken komen de aanleg van de OostWestverbinding, andere wegen, bruggen, dijken, havens en vliegvelden aan de orde. Uit levendige beschrijvingen van de auteurs kan gemakkelijk worden afgeleid hoe deze grote werken veelal moeizaam en over langere dan geplande perioden tot stand zijn gekomen. In het laatste hoofdstuk wordt de ontwikkeling van de belangrijkste participanten in de bouw- en constructiesector nader beschreven. Ten slotte geeft de epiloog een overzicht van het voorgaande en enige algemene beschouwingen. Ondanks de betrekkelijk beperkte beschikbaarheid van middelen is men er dankzij veel creativiteit en doorzettingsvermogen in geslaagd om in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw grote infrastructurele projecten uit te voeren. Het realiseren van deze infrastructuur ging vaak met vallen en opstaan gepaard: er ging wel eens wat mis en er werd wel eens geld verspild. Dat kwam mede doordat er weinig expertise was en er weinig gegevens beschikbaar waren. In de loop van driekwart eeuw werd er echter veel ervaring opgedaan waardoor de beschikbare expertise in de loop der tijd ook sterk is toegenomen. Waar aanvankelijk vooral aannemers uit het buitenland wegen, bruggen en polders aanlegden, is er een sterke eigen Surinaamse civiele bouwsector ontstaan. Tal van personen die hierbij een belangrijke rol hebben gespeeld worden door de auteurs naar voren gehaald, met vermelding van de buitengewone bijdragen die zij voor de ontwikkeling van de sector en de infrastructuur hebben geleverd. Deze aandacht is welverdiend, want de ondernemers die het gewaagd hebben om in de aannemerij te gaan, hebben een pad moeten volgen dat beslist niet over rozen ging. Ze moesten binnenen buitenlandse contacten leggen en samenwerkingsverbanden aangaan, waarvan de implicaties niet altijd direct konden worden overzien. Met hun
18
vaak beperkte kennis liepen ze grote risico’s. Hier en daar in het boek zijn prachtige biografieÍn te lezen, waarbij de complimenteuze waardering voor het werk van de ingenieur of de aannemer niet onder stoelen of banken wordt gestoken. Bouwen aan de Wilde Kust: geschiedenis van de civiele infrastructuur van Suriname 1945-2020 verdient een vooraanstaande plaats in de collectie van werken over de geschiedkundige ontwikkeling van Suriname. Ten slotte moet hier worden gezegd, dat de auteurs een bijzondere plaats verdienen in de rij van geschiedschrijvers, vanwege de originele wijze waarop zij de geschiedenis van de infrastructuur en de ruimtelijke inrichting van het Surinaamse deel van de Wilde Kust door de jaren heen voor het nageslacht hebben vastgelegd. dr. Deryck J.H. Ferrier
19
20
Inleiding
De decennia voor de Tweede Wereldoorlog werden in Suriname gekenmerkt door armoede en uitzichtloosheid. Vanuit Nederland werd er weinig anders gedaan dan jaarlijks het tekort op de begroting aanvullen. Publieke infrastructuur was er amper en werd er ook weinig aangelegd, met als uitzondering rijstpolders in Nickerie. Dit veranderde in de oorlogsjaren toen door de groei van de bauxietindustrie en de aanwezigheid van het Amerikaanse leger de economie een enorme push kreeg. Vlak na de oorlog heerste er dan ook een optimistische stemming in de kolonie. Internationaal waren er ook ontwikkelingen die in Suriname tot optimisme stemden. Het besef ontstond dat ontwikkeling van (ex-)koloniën kon en moest worden gestimuleerd door het maken van plannen en het ter beschikking stellen van geld voor de uitvoering ervan. Dit kwam onder andere tot uiting kwam in de oprichting van de Wereldbank. In rap tempo werden allerlei koloniën onaf hankelijk. Eind 1942 had koningin Wilhelmina de Nederlandse koloniën in een radiotoespraak een meer zelfstandige status beloofd. Kort na de oorlog werd Indonesië al onaf hankelijk. Hoewel de Nederlandse regering zich ertegen verzette, was dit onvermijdelijk. Het streven naar onaf hankelijkheid leefde toen in Suriname helemaal niet. Het streven naar meer zelf bestuur daarentegen wel degelijk. In 1954 werd het Statuut van kracht dat Suriname een hoge mate van zelf bestuur gaf. Er brak een periode aan waarin de meeste infrastructuur werd aangelegd met Nederlands ontwikkelingsgeld. Langzaamaan begon ook in Suriname het idee van onaf hankelijkheid te leven. In 1975 was het zover. Suriname werd onaf hankelijk. Het land kreeg een royale bruidsschat mee in de vorm van een flinke pot ontwikkelingsgeld. Dit geld zou in tien tot vijftien jaar worden besteed, voor een fors deel aan civiele infrastructuur. Door allerlei verwikkelingen duurde het echter ruim 35 jaar voordat dit geld op was. Toen het beter ging met de economie besteedde Suriname zelf ook steeds meer geld aan infrastructuur. De periode van grote budgetten uit ontwikkelingsfondsen is voorbij. Nu wordt er vooral geld geleend om infrastructuur aan te leggen. Infrastructuur is nooit af en wat gebouwd is moet ook nog in stand gehouden worden.
Dragline op ponton. Foto: Collectie Van Wageningen
Linkerpagina: Kaart van Suriname. Sunecon
21
Inleiding
Bouwen aan de Wilde Kust II
Het eerste boek Bouwen aan de Wilde Kust beschrijft de civiele infrastructuur tot 1945. Het voorliggende boek is het vervolg daarop. Hierin wordt de infrastructuur beschreven die is aangelegd na 1945. In die laatste driekwart eeuw is meer (publieke) infrastructuur aangelegd dan in de bijna drie eeuwen daarvoor. Bovendien is de infrastructuur die is aangelegd veel gevarieerder. De invloed van de overheid is in deze periode flink groter geweest. Waar vóór 1945 privaat geld een grote rol speelde, was dat na 1945 vooral publiek geld. Dat kwam door een veel dominantere rol van de overheid en doordat er zowel voor als na de onaf hankelijkheid in 1975 grote budgetten aan ontwikkelingsgeld beschikbaar waren. Er is in ruime mate geschreven over de geschiedenis en de politiek van Suriname en er zijn uitvoerige biografieën verschenen van de bekendste politici. De grote infrastructuurprojecten komen hierin nauwelijks aan bod, terwijl die toch vaak politiek en financieel heel belangrijk waren. Historici houden zich doorgaans ver van techniek en blijkbaar zijn er ingenieurs nodig om techniekgeschiedenis te beschrijven. Dit boek geeft een beschrijving van de publieke civiele infrastructuur. Het geeft ook een antwoord op de vraag hoe deze investeringen tot stand zijn gekomen en hoe zinvol ze zijn geweest. Grote en dure publieke infrastructurele projecten zijn bij de start zelden rendabel als uitsluitend naar kosten en baten wordt gekeken. Vaak is visie nodig om tot een besluit te komen. Zo’n project wordt vaak aangelegd voor tientallen zo niet honderden jaren. Denk aan polders, wegen en spoorlijnen. Die zijn bij aanleg bijna nooit rendabel, maar tientallen jaren later zijn ze vaak niet meer weg te denken. Hetzelfde geldt voor dijken. Rendabel of niet, een land als Nederland kan niet zonder. Geldt dit ook voor de wegen, spoorlijnen en dijken in Suriname? Daar ligt het vaak anders, omdat het land zo dunbevolkt is. Een heel duur project als de Lawaspoorlijn heeft zijn geld nooit opgebracht. Toch is het belangrijk geweest in de ontwikkeling van het land.
Bouw brug in Welgedacht A-weg over Magentakanaal, 1961. Foto: Collectie W. Schermer
22
Sinds 1945 is voor honderden miljoenen aan geld in infrastructuur gestoken. Hoe zinnig is dit allemaal geweest? Welke ideeën en visies lagen hieraan ten grondslag? Veel van dat geld kwam van buitenlandse donoren, met name uit Nederland. Wat is de rol van die buitenlandse donoren geweest? Wat waren de ideeën in Suriname zelf? Hoe verliep de besluitvorming? Was die besluitvorming rationeel of op basis van politieke en electorale overwegingen? Hoe was de kwaliteit en de uitvoeringscapaciteit van de instanties en bedrijven die zich met de voorbereiding en uitvoering bezighielden? Met de kennis van nu is over veel een oordeel te geven. Er zijn misschien ook lessen te trekken, hoewel Suriname op veel gebieden snel verandert. De waarde van wat sinds 1945 is gebouwd is qua orde van grootte een paar miljard euro. Er is zoveel aangelegd dat het onmogelijk is om alle projecten in detail te bespreken of zelfs maar te noemen. Het zou ook niet relevant zijn om ieder project te beschrijven en het zou de leesbaarheid zeker niet ten goede komen.
Geschiedenis van de civiele infrastructuur van Suriname
Daarom beschrijven we alleen de belangrijkste ontwikkelingen en projecten. In dit boek beperken we ons vooral tot civieltechnische projecten, zonder het breder kader waarin de projecten zijn gerealiseerd uit het oog te verliezen.
Inleiding
Dam bij Afobaka in aanbouw, 1961. Foto: Collectie W. Schermer
Aan sommige onderwerpen hebben we speciaal aandacht besteed, omdat ze uniek of bijzonder zijn en/of omdat de kennis hierover verloren dreigt te gaan. Ook aan sommige belangrijke en/of markante personen hebben we een aparte beschrijving gewijd. Uiteraard is deze keuze subjectief en tamelijk willekeurig. Hierbij wordt minder naar politici en bestuurders gekeken en meer naar personen die technisch hun sporen hebben verdiend. Technici en ondernemers treden vaak niet op de voorgrond, hoewel in Suriname opvallend veel ingenieurs ook in de politiek en vakbeweging een rol hebben gespeeld. We besteden ook aandacht aan de belangrijkste instituties en aan personen die hierbij een belangrijke rol hebben gespeeld. Ook de ontwikkeling van de aannemerij en de adviesbureaus komen aan bod. Over het algemeen wordt infrastructuur in Suriname aangelegd volgens gebruikelijke technologie en methodologie. Die worden in dit boek dan ook niet behandeld. Alleen op voor Suriname specifieke omstandigheden en bouwmethoden gaan we dieper in. Zo behandelen we kort de bijzondere morfologie van de Surinaamse kust in verband met de kustverdediging en de aanleg van (lateriet)wegen in het binnenland. Hoewel lateriet op grote schaal voorkomt in tropische gebieden, was de aanleg van wegen met lateriet relatief onbekend. ’sLandsbosbeheer heeft duizenden kilometers weg aangelegd en laten aanleggen in het binnenland. Grotendeels is dit op empirische wijze en met aanvankelijk weinig kennis gebeurd. De grootste infrastructurele werken, de plantages, waren in 1945 al anderhalve eeuw over hun hoogtepunt heen. De plantages raakten in de eerste helft van de twintigste eeuw verder in verval en waren al grotendeels verlaten. Hoewel de plantagesluizen vaak nog in gebruik waren, was de ontwatering van deze plantages vaak gebrekkig. In Nickerie waren sinds 1920 wel nieuwe polders aangelegd
23
Rijstvelden in Nickerie, 2018. Foto: Luuk Kramer Fotografie
voor en door kleinlandbouwers.Van de kanalen was vooral het Saramaccakanaal van belang. Dat belang nam na 1945, met de groei van Paramaribo en een toename van de scheepvaart, alleen maar toe. Voor het overige ging het belang van transport over water juist achteruit naarmate er meer wegen kwamen. Wegen waren er in 1945 buiten Paramaribo maar weinig: de weg door de Saramaccapolder via Uitkijk naar Groningen en verder naar Carl François (76 km), het Pad van Wanica tot aan Zanderij (45 km) met zijwegen, de weg naar Domburg (20 km) met zijwegen, de weg naar Leonsberg (10 km), de weg van Peperpot langs de oever van de Suriname- en Commewijnerivier via Alkmaar tot Spieringshoek (33 km), de weg Alkmaar – Tamanredjo (8 km), de weg Jenny – Ingikondre – Burnside (60 km), wegen in Nieuw-Nickerie, de weg naar de Corantijn (de huidige Rambaram Mishreweg, 8 km), de weg naar Paradise (9 km) en de luitenant Weijneweg van Moengo naar Albina (45 km).Verhard waren deze wegen geen van alle, of het moest met gebrande klei, schelpen of bauxiet zijn. Volgens de Wereldbank waren er in 1952 400 km hoofdwegen. De Lawaspoorlijn leidde in 1945 al een kwijnend bestaan sinds de weg naar Zanderij gereed was gekomen.Te Zanderij was door de Amerikanen in de oorlog een echt vliegveld aangelegd en te Zorg en Hoop was eveneens een vliegveld. Verder waren er natuurlijk wegen, grachten, trenzen en uitwateringssluizen in
24
Geschiedenis van de civiele infrastructuur van Suriname
Inleiding
Paramaribo. Sommige wegen in de binnenstad waren gedurende de oorlogsjaren zelfs met asfalt verhard. Er was sinds 1933 een drinkwaterproductiebedrijf te Republiek, een transportleiding naar de stad en een distributienet met in 1945 ongeveer vijfduizend aansluitingen. Ten slotte was er rond 1942 begonnen met de aanleg van een eenvoudige zeedijk in Nickerie van een paar km lang. Dit was in grote lijnen alles wat er in Suriname in 1945 aan infrastructuur was. Het is niet te vergelijken met wat er nu is. In driekwart eeuw is heel veel infrastructuur aangelegd. Het grootste deel daarvan functioneert al jaren. Sommige elementen zoals bruggen zijn intussen al ĂŠĂŠn, of sommige zelfs al twee keer, vervangen. Hieronder geven we een korte beschrijving van de inhoud van de hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk gaat over het ontwikkelingsbeleid, de meerjarenontwikkelingsplannen en de fasen die daarin zijn te onderkennen. Het gaat over de rol van de politiek, de verhouding tussen Suriname en Nederland en over andere donoren. Ook de belangrijkste projecten die in het kader van de ontwikkelingsplannen zijn gefinancierd worden beschreven. Hoofdstuk 2 betreft de landbouwinfrastructuur, vooral de polders die aangelegd zijn. Het eerste grote plan van na WO II was het plan Wageningen. Dit plan ging uit van een grootschalige ontwikkeling van de rijstbouw, waarvoor in Nickerie tussen 1920 en 1945 de aanzet was gegeven. Het plan was een soort Noordoostpolder in de tropen. In dit hoofdstuk behandelen wij hoe dit plan ontstond, hoe het is uitgevoerd en hoe het verder is gelopen. Het hoofdstuk omvat ook de aanleg van andere polders en de grote landbouwplannen van de jaren zeventig: Stondansi, het MCP en het LOC. Weinig projecten hebben een zo grote invloed uitgeoefend op de ontwikkeling van Suriname als het Brokopondo-waterkrachtproject. Dit ging helaas wel ten koste van de Marronbevolking en een stuk oerwoud van 1500 km 2. Ook komen in dit hoofdstuk 3 de andere plannen voor waterkrachtprojecten in Centraal-Suriname aan de orde. Aansluitend wordt in hoofdstuk 4 de ontsluiting van het binnenland behandeld: de kartering van het binnenland vanuit de lucht en op de grond, de Operation Grasshopper ofwel de aanleg van vliegvelden in het binnenland, de noordzuid wegen, de tweede Oost-Westverbinding en de andere wegen in het binnenland. Vanwege het bijzondere en specifiek Surinaams karakter wordt vrij uitvoerig ingegaan op het ontwerp en de aanleg van wegen en houten bruggen in het binnenland. Ook de toepassing van lateriet als verhardingsmateriaal passeert de revue. Het hoofdstuk over het West-Surinameplan beschrijft de bauxiet in het Bakhuisgebergte en de waterkrachtprojecten die de energie zouden leveren voor de productie van aluminium. Het beschrijft ook het transport van de bauxiet per trein en per schip evenals de aanleg van Apoera, dat de tweede stad van het land moest worden. De verdere ontwikkeling van Paramaribo en omgeving komt aan de orde in hoofdstuk 6: de stedenbouwkundige ontwikkeling, de verkavelingen, het verkeer, de wegen en bruggen, de ontwatering en de drinkwatervoorziening.
Uitzetten van het werk, ca. 1961. Foto: Collectie W. Schermer
25
Inleiding
Bouwen aan de Wilde Kust II
Sluis in Tout Lui Fautkanaal, ca. 1961. Foto: Collectie W. Schermer
Verbeteringen Magentakanaal, 1961 Foto: Collectie W. Schermer
26
Aansluitend wordt in hoofdstuk 7 de realisatie van de Oost-Westverbinding van Albina tot Nickerie beschreven: de wegen, veren en bruggen. Bij elkaar genomen is de realisatie van deze ruim 400 km lange verbinding één van de grootste projecten van Suriname geweest, waarvan de invloed moeilijk kan worden onderschat. Hoofdstuk 8 gaat over kust en oevers. De morfologie van de kust van de Guyana’s tussen de monding van de Amazone en de Orinoco is tamelijk uniek door de aanwezigheid van grote, langs de kust bewegende modderbanken. De toenemende economische waarde van de bezittingen langs kusten en oevers en politiek belang, leidt tot een toenemend druk om kust en oevers vast te leggen. Wat is de invloed van klimaatverandering op dit systeem en vormt dit op termijn een serieuze bedreiging voor de Surinaamse kustvlakte? Ook beschrijven we de dijken die plaatselijk zijn aangelegd langs de kust en langs de oevers van de Suriname- en Commewijnerivier. Hoofdstuk 9 beschrijft vooral de infrastructuur die niet in de eerdere hoofdstukken aan de orde kwam: de overige wegen en bruggen in de kustvlakte, de vliegvelden, de havens, de bevaarbaarheid van de Surinamerivier en kanalen. Daarmee behandelen we de meest belangrijke en markante infrastructurele objecten die sinds 1945 zijn aangelegd. De civiele bouwsector beschrijven we in hoofdstuk 10. Wie waren de belangrijkste spelers bij zowel overheid als bedrijfsleven? Wie voerden werken uit? Waarom en wanneer kwamen er buitenlandse aannemers, hoe ontstonden lokale aannemers en ingenieursbureaus en hoe verging het ze? Ten slotte hebben we het over de bouwregelgeving en hoe die aan eisen van de tijd is aangepast. In de epiloog trekken we op basis van de voorgaande hoofdstukken lijnen door
naar de toekomst en formuleren we lessen voor de planning en aanleg van toekomstige infrastructuur.
Dijk Commewijnerivier in aanleg, 2010. Foto: Collectie Dikland
Ten slotte nog wat algemene opmerkingen. Dit boek heeft misschien meer het karakter van een naslagwerk dan van een geschiedenisboek. We hebben willen vastleggen hoe en welke civiele infrastructuur in Suriname tot stand is gekomen. Het boek is geschikt voor mensen die informatie over een bepaald onderwerp zoeken, bijvoorbeeld voor technische of planningsdoeleinden. Het is ook als studieboek geschikt voor het onderwijs. Het niet primair bedoeld om het van voor tot achter in ĂŠĂŠn keer uit te lezen. Omdat het door de soms heel hoge inflatie, devaluaties en de introductie van de Surinaamse Dollar, erg moeilijk is om alles terug te rekenen naar valuta van nu noemen we niet te veel geldbedragen. Bovendien is de toegevoegde waarde van al die bedragen en kosten beperkt. Personen die bijzonder verdienstelijk zijn geweest voor de infrastructuur of die een bijzondere rol hebben gespeeld en onderwerpen die nadere uitleg verdienen, behandelen we in kaders. Om de leesbaarheid van de tekst te vergroten hebben we ervoor gekozen om geen noten en verwijzingen op te nemen. Wel geven we een lijst van geraadpleegde literatuur en andere bronnen. De meest gebruikte bronnen zijn kranten, via de website www.delpher.nl, en technische rapporten, die meestal niet openbaar toegankelijk zijn. We hebben bij de samenstelling van dit boek een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht. We hebben hiervoor veel schriftelijke en mondelinge bronnen geraadpleegd en we hebben gebruikte informatie zo goed mogelijk geprobeerd te controleren. Toch is het onvermijdelijk dat er onvolkomenheden in staan. Indien iemand zich daardoor benadeeld voelt, bieden wij hiervoor bij voorbaat onze excuses aan. De inhoud van het boek komt geheel voor verantwoordelijkheid van de auteurs.
27
28
1 Van afhankelijkheid naar onafhankelijkheid
1.1 Tijdens de oorlogsjaren – de aanloop In de negentiende en begin twintigste eeuw was de Nederlandse regering ervan overtuigd dat het niet mogelijk was de economische gang van zaken in Suriname actief te beïnvloeden. Dat bleek onder andere uit het feit dat men met de gedegen plannen van de Commissie Bos (1912) en de Studie Commissie van het Suriname Syndicaat (1919) weinig of niets had gedaan. Adhin concludeert dat er geen sprake was van kwade opzet of laksheid, maar dat de opeenvolgende regeringen eenvoudigweg geloofden dat er aan de treurige toestand in Suriname weinig of niets te doen was. Na de crisis in de jaren dertig en de Tweede Wereldoorlog vond men in de westerse wereld dat de overheid zich actiever moest bezighouden met het sturen van de economie. Op supra-nationaal niveau werden hiertoe stappen ondernomen, die onder andere resulteerden in het systeem van Bretton Woods in 1944. Dit leidde onder andere tot de oprichting van de Wereldbank en het IMF. Het IMF kreeg als rol om snel en doeltreffend in te grijpen bij een acute financiële crisis in een land. De Wereldbank was vooral bedoeld om investeringen in onderontwikkelde landen te financieren. Dit had alles te maken met de wederopbouw in Europa, maar met de oprichting van de Verenigde Naties kregen ook de net onafhankelijk geworden Derde Wereldlanden een vinger in de pap. Zij zagen dat de Marshallhulp aan Europa succesvol was, en vonden dat ze ook recht hadden op een vergelijkbaar hulpprogramma. Dat werd het begin van ontwikkelingssamenwerkingsprogramma’s. Al snel bleek dat de succesvolle formule van de Marshallhulp niet één op één reproduceerbaar was in ontwikkelingslanden. Vooral vanwege het ontbreken van goed opgeleide en ervaren mensen was het opbouwproces in ontwikkelingslanden een stuk weerbarstiger. Ook de Nederlandse regering begon te geloven dat de economische gang van zaken te beïnvloeden was, ook in Suriname. Gelukkig ging het er in de oorlog al beter door de opleving van de bauxietindustrie en de activiteiten van het Amerikaanse leger. Op 7 december 1942 hield koningin Wilhelmina vanuit ballingschap in Londen een veelbetekenende radiotoespraak waarin ze nieuwe verhoudingen in het koninkrijk in het vooruitzicht stelde. De koloniën zouden als de oorlog beëindigd was intern zelf bestuur krijgen. In Suriname werd deze aankondiging met veel enthousiasme ontvangen. Kielstra was sinds 1933 gouverneur van Suriname. Hij had zich bij de creolen en de lichtgekleurde elite van Suriname niet geliefd gemaakt. Kielstra had zo’n vijftien jaar in Indië gewerkt en was daarna hoogleraar in de tropische staatshuishoudkunde geweest aan de Landbouwhogeschool Wageningen in Nederland. Hij had daardoor uitgesproken ideeën over hoe het verder moest met Suriname: hij wilde Suriname ‘verindischen’ door de landbouw om te vormen tot een model zoals hij dat uit Indië kende. Hij wilde veel meer Javanen laten immigreren, hij haalde hogere ambtenaren uit Indië en hij
Linkerpagina: Bauxietindustrie in WO II Foto: Collectie A.L. van Aken
29