MEEER DAN 200 JAA M AAR R HI HIEL ELDE DEN N DE DEP EPOK OKKE KERS RS ZIC ICH H STAA ST AAND NDEE IN HET KOL OLON ONIA IALE LE NED EDER ERLA LAND NDSS-IN INDI DIË. Ë. EEN ST EE S ER ERKE KE ASS SSOC OCIA IATI TIEE EN VER ERBO BOND N EN ENHE HEID ID MET HEET NE NEDE DERL RLAN ANDS DSEE GE GEZA ZAG G GA GAFF HE HEN N EE EERS RSTT DE WIN IND D IN DE RU RUG G MA MAAR AR K EEERD RDEE ZI ZICH CH TIJ IJDE DENS NS DE JA JAPA PANS NS SE BEEZE Z TT TTIN ING G EN NOG STE TERK RKER ER TIJ IJDE DENS NS DE ST STRI RIJD JD VO OO OR R DE ON ONAF AFHA HANK NKEL ELIJ IJKH KHEI EID D TE TEGE G N HE GE HEN. N. MET ALS DI AL D EP PTE T PU UNT N DE GR RUW WELLIJ I KH HED E EN E TIJ I DE DENS NS S DE BEERS R IAP IA AP VAN N OKT KTOB OBER ER 194 9455 TO TOTT BE BEGI GIN N 19 1946 46,, TO TOEN EN DEPO DE PO OK HE H T DO OEL ELWI WITT WE WERD RD VAN E XT X RE REMI MIST STIS ISCH CHEE N TI NA TION ONAL ON ALIS IS STI TISC SCHE JEU EUGD GDBE BEND NDES ES..
DIT GEEWEELD LUI DIT UIDD DDEE HE HETT EI EIND NDEE VA AN DE D PO POK K IN IN.. VELE VE LEEN VO V EL ELDE DEN N ZI ZICH CH NIE IETT ME MEER ER R VEI EILI LIIG NA N DE ONAFHA ON AFFHA ANK NKEL ELIJ IJKH KHEI EID D VA VAN N IN INDO DONE NESI NE SIË SI IË IN N 1949 9449 EN EN EMIG EM IGRE REEER ERDE DEN N NO NOOD ODGE GEDW DWON ONGE GEEN NA A AR A NEDERLA ER RLA L AND ND D EN DE VS. HE HETT LA LAND NDGO GOED ED WER RD IN 195 9 52 OP 952 O GE G HEE VE V EN EN DE D DEEPO POKK KKER ERS S DI DIEE BL BLEV E EN HIE EV IELD LD DEN N WEI EINI NIG G ME MEER E OVER OV E DAN ER A HUN N HUIS UIIS EEN N ERFF. MA MAA A AR AR DE VE VEER ER RKR R ACHT AC CHTT VA AN DEE GEM EMEE E NS EE N CH CHAP AP HEE EEFT FT DOO OOR DEE EEU EUWE WEN HE WEN WE H EEN N EEN EE N HEECH CHTE T OND NDER EER RLIING N EB BA AND GEC ECRE REEËEERD, RD, D DIIE NI NIET ETT ALLE AL LEEN EN N BIN NNEEN DEPO DEEPO POK K MA MAAR AR WA AR OO OK TE TER R WEERELD REELD LD VOE OELB LBAA AAR R IS. NONJ NONJ N JA P PEE TE T RS S IS HI HISTOR STTOR ORIC RIC CU US S, AN ANTR TROP OP POL O OO OOG G EN MUS USEU EUMMCON CO NSER NSER E VA VATO TO OR. R. EEN N VAN H AA A R ONDE ONDE ON D RZZOE OEKS KSTH THEM EMA’ A’S S IS TRAN TR A NSN AN ANSN S AT ATIO TIO ONALE N A LE MIG IGRA RATI TIEE (G (GED ED DWO ONG GEN N EN VR VRIJ IJJ WI W LL LLIG IG)) EN HETT DU HE DUURZ UR R ZA Z AME A ME BEH EHOU OUD D VA VAN N HE HETT CU CULT LTT UR REL ELEE ER ERFG FG GOE O D VA VAN N IMMI IM MIIGR GR A AN NTE TEN IN AUS USTR TRAL ALIË IË. ZE HEE EEFT FT EEN SPEECI CIAL ALLE IN ALE INTE TERE RESS SSE IN DE NEEDE D RL RLAN ANDS DSEE GE GESC SCHI HIED E EN ENIS IS IN RE RELA LATI TIEE TO TOTT ZU UID IDOO OO OST STAZIË AZ IËË . PET PEE TERS IS LI LID D VA VAN N HE HETT BE BEST STUUR R VA VAN N DE ROY OYAL A WES AL ESTT AUST AU S RA ST A LLIIAN A HIS ISTO TO ORI RICA CALL SO OCI CIET ETY Y (R ( WA WAHS HS)) EN SIN NDS DS 2 01 0177 VERB VE RB BON O DEEN AA AAN N HE HETT IN INST STIT ITUU UUTT MI MIGR GRAT ATIE IE EN ETTN NIISC SCHE HE STU TUDI DIES ES (IME (I MEE S MES S)) VAN N DE UN UNIVER ERSI SITE TEIT IT VAN A MS M TE TERD RDAM AM.. NA EEN E KOR ORTE TE CAR TE ARRI RIÈR ÈREE AL ÈR ALS S AD ADVO VO OCA CAAT AT BEG E ON ON GEEERTT SNO OEIJEER IN N 2 004 000 4 ALS ALL S FFO OTO TOJO JOUR URNA NALI L ST BIJ HET PAR A ROO O L EN M AG OO AGAZ AZIN INES ES.. NA A AS A T ZI ZIJN JN N WER ERK K VO VOOR OR EEN REE EEKS K OPD KS PDRA R ACH RA CHTG TGEV EVER ERS, S, M AA A KT KT HIIJ DO H OCU UME MENT NTAIIRE POR ORTR TRET ETTE TEN N ME M T EEEN AN A TR TROP OPOL OLLOG O IS ISCH SCH CHE INVA IN VALS LLS SHO HOEK EK, ZO ZOAL ALS S TH THEE HO HOLLL AN ND SO S CI CIEE T Y OFF NEEW W YO OR RK (2 (200 009) 9),, NEDE NE DEERL R AN ANDS DSEE PI PION ONIE IERS RS IN TU TURK RKIJ IJEE (2200112)) EN VÊ VÊRL RLAN AN NDE D R, DE WEEEE SK S IN INDE DERE REN N VA VAN N DE VOC C ( 2001155-201 -22 017) 7. WWW. WW W.GEER W. W.GE ERTS T NO TS NOEI EIJE JER. R.N NL
9 789460 225246 >
Depok _cover_HT.indd Alle pagina's
N O N JA P E T E R S / G E E R T S N O EI J E R
ISBN: 978-94-6022-524-6
DE DROOM VAN CORNELIS CHASTELEIN
DEPO DE POK, PO K DE DR K, D OO OM VA VAN CO CORN RNEL ELIS IS CHA AST STEELLEIIN VEERT VERT RTEL ELT DEE VR ELT EL RIIJW J EL ON NB BEK EKEN ENDE DE GES ESCH CHIE IEDE DEENI NIS VA VAN AN EE EEN BI BIJZ JZON ZON ONDE DERE RE IND RE N ISCH IS SCHE CH HE GE GEME M EN ME NS SC CHA AP, P, DE DEPO DE P KK PO K ERS. ER RS. EEN N VER RHA A AL A DATT 300 JAA AAR R GEELEED DEEN BEGIIN BE NTT WA AN NNE NEER R DE HO OGE VOC-B OC C-BEA EA AM MB BTEE COR RNELI NELI NE LS CHAS CH ASTE AS STE TELEEIN N (1166 577-1171 714) 4 ) ZIJ IJN LA L AND N GO ND G ED DEP EPOK OK BIJJ TEESTTAM AMEN ENTT NA EN NALA L AT A A AN ZIJN IJJN SLL AA AFG FGEM EMAA AAKT KTEN EN. DEEZE Z 150 MEN ENSE S N KR SE KREG EGEN EN NA ZI Z JN N DOO OOD D HU HUN N VRIJ VR IJJH HEEID ID, HE HETT LLA AN ND DG GO OED E , KA APIITTA A AL A EN GO GOED EDER EREN EN.. HETT WA HE AS CH HAS ASTE TELE LLEEIIN NS WEENS S DATT DE DE DEPO P KK PO KKER ERS S EE EEN N L AND LA N BO OUW UWKO KOLO L NI LO N E OP CHR RIS STE T LLIIJK JKEE GR GRON O DS DSLLA AG ZOUD ZO UDEN EN STI TICH CHTE TEN N EN IN HU UN EEIIGE G N ON ONDE DERH RHOU OUD D KOND KO NDEN EN VOO OORZ RZIE IEN. N. HET BOE O K VO VOLGTT HE VOLG HETT WE WELL EN WEE VAN VA N DE DEZE ZE GEM EMEE EENS NSCH CHAP AP TOTT DE DA D G VA AN VA AND N AA A AG. G.
DE DROOM VAN C O R N E L IS C H A S T E L E IN
N O N JA P E T E R S G E E R T S N O EI J E R 12-06-19 09:14
DEPOK De droom van Cornelis Chastelein
Tekst: Nonja Peters Fotografie: Geert Snoeijer
chastelein_p001_144_HT.indd 1
11-06-19 14:35
Peggy Vermunt-Loen
chastelein_p001_144_HT.indd 2
12-06-19 09:21
Op omslag: Peggy Vermunt-Loen
INHOUD 5 6 11
Woord vooraf Proloog 1. Cornelis Chastelein, van Amsterdam naar Batavia 15 2. De Indische jaren van Cornelis Chastelein 41 3. Depok, het begin 47 4. Depok. Zelfbestuur en vernederlandsing 53 5. Belanda Depok – Nederlands Depok 1900-1949 97 6. Blijven of vertrekken? 117 Epiloog 133 Dankwoord 138 Bronnen
chastelein_p001_144_HT.indd 3
11-06-19 11:50
Stel het je eens voor. Je moet noodgedwongen je geboortegrond verlaten, de hechte gemeenschap waarin je groot bent geworden. Op de vlucht voor geweld probeer je ver weg een nieuw en veilig bestaan op te bouwen. Je herinneringen neem je mee, maar een groot deel van je geschiedenis en identiteit moet je achterlaten. Want wie in die verre en voor jou vreemde samenleving zit daar op
chastelein_p001_144_HT.indd 4
te wachten? Je wilt je bovendien zo snel mogelijk aanpassen, al was het maar om je kinderen zoveel mogelijk kansen te geven. En zo verschuift je herkomst, je geschiedenis, je identiteit langzaam naar de achtergrond. Zelfs je kinderen geef je die niet voluit mee, bang dat het alleen maar ballast is op het integratiepad dat zij moeten gaan. Je verleden, dat is iets wat je alleen in kleine kring
11-06-19 11:50
WOORD VOORAF gegooid met de andere bevolkingsgroepen uit de Indische archipel. Voor erkenning van de heel eigen identiteit van de gemeenschap was hier in Nederland niet of nauwelijks ruimte. Datzelfde lot trof ook de Depokkers die na de onafhankelijkheid van Indonesië besloten op hun geboortegrond te blijven wonen. In het onafhankelijke en overwegend islamitische Indonesië was en is het als christelijke minderheid raadzaam om onder de radar te blijven en niet al te zeer de eigen identiteit-trom te slaan.
met generatiegenoten deelt. Zo moet het de vele Depokkers zijn vergaan die eind jaren veertig en in de jaren vijftig en zestig hun moederland ontvluchtten om in hun vaderland een nieuw leven te beginnen. In Nederlands-Indië hadden zij als christelijke Indische gemeenschap een heel eigen plek en status binnen de koloniale samenleving. In Nederland werden zij op een hoop
(Collectie Wim Millenaar)
Maar ieder mens, iedere gemeenschap heeft de behoefte om gezien en gehoord te worden, verdient het zich erkend te voelen. Ook in zijn geschiedenis en identiteit. Dat geeft een gezond gevoel van trots en houvast. Een basis om je verdere toekomst op te bouwen. Dit boek, Depok, de droom van Cornelis Chastelein, is om die reden zo waardevol. Het beschrijft uitgebreid en boeiend de drie eeuwen lange geschiedenis van een gemeenschap, wiens stem tot op heden nog maar weinig is gehoord. Het is de grote verdienste van historica en antropologe Nonja Peters en fotograaf Geert Snoeijer dat zij de Depokgemeenschap met dit boek niet alleen figuurlijk een stem, maar ook letterlijk een gezicht hebben gegeven. En daarmee een verdiende plek in de Nederlands-Indische geschiedschrijving. Opdat ook toekomstige generatie Depokkers weten waar zij vandaan komen. Ad Geerdink Directeur Westfries Museum
5
chastelein_p001_144_HT.indd 5
11-06-19 11:50
PROLOOG Waarom maken wij Cornelis Chastelein tot de centrale figuur van dit boek? Cornelis Chastelein (1657-1714), een in Amsterdam geboren protestant en een belangrijk landeigenaar, legateerde bij zijn dood op 28 juni 1714 zijn 1244 hectare grote land Depok halverwege Batavia en Buitenzorg aan een grote groep van zijn slaafgemaakten die hij had gekocht en gekerstend en per testament de vrijheid gaf. Het was zijn bedoeling ‘… om daar een fraaie Christen bevolkinge mettertijt te doen groeyen.’ Bovendien zouden ze zo eerlijk de kost kunnen verdienen en niet ten laste komen van de overheid of de armenzorg.
drukt dat onze manier van kijken afhangt van het door ons gekozen gezichtspunt. Laten we, met dit in gedachten, teruggaan naar het verhaal van de erfenis van Cornelis ChasHandtekening Cornelis Chastelein onder een brief naar de Raad van State (1706)
Slavernij is volop in discussie. Zonder een mooi verhaal te willen vertellen en de verhitte debatten te omzeilen – maar ook zonder diep in de discussie te willen duiken met het risico het verhaal op een verkeerd spoor te zetten – is het overkoepelend thema van dit boek: ‘manieren van kijken’. Het vervelende maar bruikbare antropologische begrip ‘etnocentrisch’ geeft aan dat het goed is om ons te realiseren dat er vele brillen zijn waardoor we naar iets kunnen kijken. En vooral hoe de meesten van ons zonder het te weten door de bril kijken die ons is aangemeten door onze eigen cultuur. De geschiedenis, zegt auteur Daphne Merkin, is gevuld met concurrerende verhalen, en de interpretatie ervan is uiteindelijk voor de kijker en zijn of haar subjectieve gevoel voor de waarheid. Yuval Noah Harari, auteur van de bestseller Homo Deus zou hierop zeggen: Geschiedenis is niet één enkel verhaal maar duizenden verschillende verhalen. En, wanneer we er één uitkiezen dan brengen we de andere tot zwijgen. Ook hij bena6
chastelein_p001_144_HT.indd 6
12-06-19 11:46
telein en de invloed ervan op het leven van de nakomelingen van de oorspronkelijke slaafgemaakten in de afgelopen drie eeuwen. In het bijzonder dat van de huidige nakomelingen – ze noemen zich Depokkers – die documentair fotograaf Geert Snoeijer portretteerde en van wie we er veertig interviewden. Hun geschiedenis willen we achterhalen en tot leven brengen. De bekende Indo-Europese auteur Tjalie Robinson formuleerde het zo: ‘… de Historie van Chastelein is een levende historie. Zijn geest is in het leven van de Depokkers bewaard gebleven.’ Slavernijdeskundige Matthias van Rossum vindt Chastelein een heel interessant persoon en vraagt zich af: ‘Hoe moeten we hem zien, als goed of slecht?’ Zo’n nalatenschap maakt hem immers tot een ‘bijzonder mens’? Nee, zegt Hendrik E. Niemeijer, het aantal notariële archieven dat bewaard is in het Arsip Nasional in Jakarta dat laat zien dat het vrijlaten van slaafgemaakten niet ongewoon was, is niet te tellen. Slaveneigenaren van alle gezindten en landsaarden – Nederlanders, Javanen, Chinezen, protestanten en katholieken, moslims, confucianisten en boeddhisten – maakten per testament hun slaafgemaakten vrij en legateerden hen eigendommen en geld. Niemeijer vermoedt dat het emanciperen van slaafgemaakten werd ingegeven door gevoelens van genegenheid die in de loop der jaren tussen de eigenaar en slaafgemaakte waren gegroeid. De landsarchivaris in Batavia, Frederik de Haan, vergelijkt Depok met de eerdere kolonie van
vrijverklaarde slaafgemaakten op Sumatra die in 1694 werd gesticht door Abraham Bouden. De Indische Regering hief Boudens kolonie twee jaar later weer op. Men kan ook denken aan de stichting van Liberia in West-Afrika door de American Colonization Society waar in 1822 vrijgelaten Amerikaanse slaafgemaakten werden gevestigd om het probleem van ‘de onverenigbaarheid van rassen in Amerika’ op te lossen – een soort sociaal experiment. De zendelingen die in de negentiende eeuw de zorg voor de gemeenschap in Depok op zich namen, zagen Chastelein als een ‘een vurig en daadwerkelijk voorstander van de uitbreiding van Gods Koninkrijk, van de bevordering van het christendom onder de Heidenen en Mohammedanen uit Christenplicht.’ Daardoor heeft hij zich ‘eene waardige plaats verzekerd in de rij der geloofsmannen van wie de geschiedenis der Christelijke Zending tot in lengte van dagen gewagen.’ Menno Leenstra, VOC-onderzoeker, ziet Chasteleins daad als zijn manier om verlossing te bereiken. Hij zegt: Door zijn idee om zijn land aan zijn vrijgelaten slaafgemaakten over te dragen lijkt hij zijn tijd vooruit. Maar aan de andere kant staan zijn testament en Invallende Gedagten vol met racistische vooroordelen tegen Javanen die hij lui en diefachtig noemt, tegen Chinezen die hij misdadig noemt en met ideeën van de superioriteit van de blanken. Bovendien propageert hij het gebruik van het land op Java alleen maar ten voordele van de Nederlanders en de Compagnie en wijst hij het recht van de Javanen op dit land af. Leenstra voegt hieraan toe: Gezien de spanning die er in die tijd heerste tussen christenen en moslims op Java, is het goed om nog eens te overwegen in hoeverre Chasteleins actie positief was. Door zijn land te legateren aan zijn christelijke vrijgemaakte slaafgemaakten lijkt het erop dat hij over zijn graf wilde regeren. 7
chastelein_p001_144_HT.indd 7
12-06-19 11:46
Henny Isakh
chastelein_p001_144_HT.indd 8
12-06-19 11:46
Yano Jonathans chastelein_p001_144_HT.indd 9
12-06-19 11:46
De oorspronkelijke bevolking van Java zag het in bezit hebben van hun land door mensen die daar waren gebracht door agressieve kolonisatoren van buiten, die nog maar kort geleden in hun land waren aangekomen, als een aanval en ziet dat misschien nog zo. De buitenlanders brachten ook nieuwe godsdiensten en gebruiken mee. Henny Isahk, een Depokker en twintigste-eeuwse nazaat van Chasteleins slaafgemaakten die in de jaren 1970 naar Nederland emigreerde, is een andere mening toegedaan: ‘Wij waren Chasteleins schattebouten …’ En Yano Jonathans, een andere nazaat die nog in
Depok woont, noemt Chastelein liefhebbend ‘Vader van de slaven’ en is zelfs van mening dat hij tegen slavernij was. Zoals gezegd, over slavernij wordt heftig gediscussieerd en de stellingname van de Depokkers is opmerkelijk, terwijl het debat verder woedt. Dit zijn alvast een paar gezichtspunten, manieren van kijken, naar kolonialisme, liefde, slavernij en christendom. Er zijn er nog meer, zoals die uit de negentiende en twintigste eeuw, die in dit boek aan de orde zullen komen. Het is aan de lezer om een bril te kiezen.
10
chastelein_p001_144_HT.indd 10
12-06-19 11:46
HOOFDSTUK 1 CORNELIS CHASTELEIN, VAN AMSTERDAM NAAR BATAVIA In ieder geval weten we dat de grootvader van Cornelis, Anthonie Anthonieszoon Casteleyn, rond 1600 vanuit Dordrecht naar Nantes verhuisde waar hij met succes een aantal destilleerderijen opzette. Van goedkope Loirewijnen maakte hij een uitstekende brandewijn die ruim aftrek vond in binnen- en buitenland. In totaal bouwde hij in Nantes negen destilleerderijen en exporteerde hij brandewijn naar grote handelssteden als Rotterdam en Amsterdam, en Bremen en Emden in Duitsland. Hij handelde ook in zout dat in Franse havensteden kon worden gekocht.
De familie Casteleyn – Chastelein In de vroegste documenten over de voorouders van Cornelis komen we de naam Casteleyn tegen, later wordt het Chastelein. De vader van Cornelis ondertekende in Amsterdam steevast met Anthonie Chastelein. Op zeker moment zijn de Chasteleins in de literatuur tot hugenoten verklaard maar hier zijn geen bewijzen voor. Omdat vader Anthonie in Amsterdam kerkmeester werd van de Waalse kerk is het mogelijk dat de familie oorspronkelijk afkomstig was uit de Zuidelijke Nederlanden en in de diaspora na de val van Antwerpen in 1585 naar het noorden verhuisde.
Anthonie senior was in het circuit van wijnkopers en bierbrouwers getrouwd. Zijn vrouw Mathilde (Machteltgen) was de dochter van Hendrik Michiels wiens broers Abraham en Jan in de internationale wijnhandel zaten, de een in Rotterdam, de ander in Nantes. Na het overlijden van haar man in 1626 zette Machteltgen de zaak in Nantes voort, geholpen door haar broer Jan die al sinds 1621 met haar man had samengewerkt. Haar twee zoons, Anthonie en Hendrik kwamen ook in de zaak. Vanaf 1629 werd Anthonie junior officieel betrokken bij de zaken van zijn moeder en was hij zowel in Nantes als in Nederlandse steden actief. In de loop der jaren groeide hij uit tot een succesvolle internationaal opererende koopman.
Nantes, prent van Jean Boisseau Parijs, 1645
11
chastelein_p001_144_HT.indd 11
11-06-19 11:50
De familie Chastelein in Amsterdam Anthonie en Maria vestigden zich op de Oudezijds Achterburgwal, in die tijd ook wel Fluwelen Burgwal genoemd naar de rijke families die daar woonden. Hier werden hun andere kinderen geboren. Maria beviel tussen 1646 en 1659 bijna elk jaar van een kind. Zes kinderen moesten ten grave gedragen worden, van wie enkele in het door Anthonie gekochte familiegraf in de Waalse Kerk. Dit was in die tijd het welbekende patroon voor vrouwen. Het dertiende kind, een dochter, kwam op 26 november 1659 ter wereld, waarschijnlijk doodgeboren want het kindje werd ongedoopt begraven. Deze laatste geboorte werd Maria denkelijk fataal want op 4 januari bezweek ze en op 8 januari volgde haar begrafenis in de Oude Kerk. Toen zij overleed liet ze twee zoons en vijf dochters na: Anthonie junior, geboren in 1650, en Cornelis in 1657, de oudere in Nantes geboren zussen Margarethe en Machteld en de Amsterdamse Geertruyt, Maria en Ida, geboren in 1649, 1653 en 1656. Behalve Margarethe die in 1673 ongetrouwd in Amsterdam overleed en Maria die een Amsterdams koopman trouwde, zouden ze allemaal naar Batavia afreizen. Cornelis werd gedoopt op 15 augustus 1657, vijf dagen na zijn geboorte. Zijn peter en meter waren Nicolaes Nicolai, de broer van zijn moeder en het echtpaar Catharina Amstenraet en Daniel van Kerckhoven, zakenpartners van zijn vader. Zo werd hem, net als zijn broer en zussen, de toekomstige protectie bezorgd van belangrijke leden van het Amsterdamse netwerk van kooplieden en regenten. Dit bleek al snel nodig te zijn toen hun vader onverwachts overleed. Anthonie Chastelein vertegenwoordigde de Kamer Amsterdam bij een VOC-vergadering in Middelburg waar de Kamer Zeeland zetelde en overleed daar op 27 april 1664. Voor de kinderen moet de schok enorm zijn geweest. De oudste, Margarethe, was 22 jaar oud, Cornelis de jongste, net zeven. Hun oom Nicolaas Gijselaar, een neef van hun moeder en zoon van een wijnkoper uit
In 1641 trad hij in Amsterdam in het huwelijk met Maria Nicolai, afkomstig uit een Dordtse familie van kooplieden en leden van het stadsbestuur. Haar grootvader Nicolaes Jansz was ‘cruydenier’ oftewel handelaar in specerijen en haar familierelaties omvatten belangrijke wijnkopers, graanhandelaren en bewindhebbers van zowel de Oost- als West-Indische Compagnie. Bij haar huwelijk waren Maria’s ouders al overleden. Haar oudtante Ida van Bronckhorst, de vrouw van een wijnkoper wonend op de chique Fluwelenburgwal, trad op als getuige. Anthonie zal voor zijn huwelijk in Amsterdam bij een relatie op het Rokin hebben gelogeerd. Maria trouwde waarschijnlijk vanuit het huis v geval liet hij zich in 1646 in Amsterdam inschrijven als poorter. Zijn broer Hendrik volgde twee jaar later, terwijl hun moeder Machteld in Nantes de zaken bleef waarnemen. Ze zou daar ook overlijden. Anthonie’s ster bleef rijzen. In 1651 stond er f 150.047 op zijn rekening bij de Wisselbank en een jaar later werd hij verkozen tot VOC-bewindhebber van de Kamer Amsterdam, een bewijs van zijn uitstekende financiële positie en sterke netwerk. Een paar jaar later had hij een zelfde positie in de WIC, en behartigde hij de WIC-belangen bij het opzetten van de kolonie Nieuw-Amstel in Nieuw-Nederland, in het huidige Delaware. Ook participeerde hij in de Guiaansche Compagnie die kolonisatiepogingen deed op de Wilde Kust, het gebied van de huidige Guyana’s en Suriname. Dat je hierdoor ook gevoelige verliezen kon lijden, bewijst het project van ridder Balthasar Gerbier. Hij beweerde goud te kunnen vinden in Cayenne en het lukte hem een contract af te sluiten met de Guiaansche Compagnie. Voor een fors salaris zou hij ter plaatse onderzoek doen. Een eerste investering van minimaal f 200.000 was nodig voor de uitrusting. Het werd een grote mislukking en de hele investering ging in rook op. Anthonie was slechts één van de investeerders maar zal toch een aardig bedrag hebben verloren.
12
chastelein_p001_144_HT.indd 12
11-06-19 11:50
Oost-Indië een goed alternatief was. Velen zagen een verblijf in Oost-Indië als tijdelijk. Ze dienden hun contract uit en hoopten dan genoeg geld te hebben om weer terug te gaan naar Nederland. Ook familieleden van Cornelis repatrieerden. Hij niet. Zou hij het ooit overwogen hebben? De Gouden Eeuw in Amsterdam Cornelis groeide op in de stad Amsterdam die in korte tijd was uitgegroeid tot internationaal centrum van handel en scheepvaart. De basis hiervoor was gelegd door de zogenoemde moedernegotie, de handel in graan, hout en andere waren uit de Oostzeelanden en de handel in met name zout uit Spanje, Portugal en Frankrijk. Daarnaast was de haringvisserij van groot belang. Met de komst van vele kooplieden uit de Zuidelijke Nederlanden, waaronder misschien de overgrootvader van Cornelis, werd het internationale handelsnetwerk sterk uitgebreid. Er werden initiatieven genomen om de handel en het groeiende internationale financiële verkeer te vergemakkelijken, zoals het oprichten van een Wisselbank in 1609 en een Beurs in 1611. Ons beeld van de Gouden Eeuw is dat van explosieve handel en expansie, een groeiende industrie en parallel daaraan het opbloeien van de kunsten, literatuur en wetenschap. Rijke kooplieden en wetenschappers, bankiers, kunstenaars, predikanten, leraren, drukkers en uitgevers, winkeliers, allen werden opgestuwd door de drang naar een beter en mooier leven. Universiteiten waren de plek voor wetenschappelijk onderzoek maar ook daarbuiten groeide een groep amateuronderzoekers en -verzamelaars met dorst naar kennis. Hun kunstkabinetten werden verrijkt met curiositeiten uit steeds verder gelegen streken en vooral het onderzoek naar ‘Gods wonderen’ oftewel naar de wereld van de natuur werd steeds intensiever en internationaler. Specimina werden uitgewisseld, over vraagstukken werd uitgebreid gecorrespondeerd, via de VOC en WIC werden
Waalse kerk, vanaf de Oudezijds Achterburgwal (prent Jan Caspar Philips 1690-1775) Dordrecht, werd hun voogd en de zeven kinderen verhuisden naar een goedkoper huurhuis aan de Leliegracht. Als andere voogd wordt Dirck van der Haghen genoemd, de oudste zoon van hun tante Ida Nicolai. Margarethe zal als oudste zeker meegeholpen hebben met het verzorgen van de jongere broertjes en zusjes. Ze overleed toen ze 31 jaar oud was en werd vanuit het huis aan de Leliegracht begraven in het familiegraf in de Waalse Kerk. Hoe de kinderen er financieel voorstonden is niet duidelijk. Zelfs wanneer hun vader een forse erfenis had achtergelaten zou er per kind niet veel overblijven. Voor Cornelis en Anthonie zal er geen academische studie meer ingezeten hebben. Na de dood van hun vader waren de meisjes ook minder waard op de huwelijksmarkt. Er was geen welvarend handelsbedrijf meer om in te trouwen. Machtelt ging als eerste het huis uit toen ze in 1668 met Daniel Parvé huwde. Hij was de zoon van Rochus die in Nantes inwoonde bij de Chasteleins en waarschijnlijk in het bedrijf meewerkte. Ze vertrokken onmiddellijk naar Batavia waar Daniel een mooie carrière maakte die hij besloot als directeur van het VOC-kantoor in Surat in India. Zijn oudere broer Jan was hem al voorgegaan en zou in 1675 met Machtelts jongste zusje Ida trouwen. Misschien moeten we concluderen dat de financiële situatie van de broers en zussen Chastelein niet zo best was en dat werken voor de VOC in 13
chastelein_p001_144_HT.indd 13
11-06-19 11:50
de jongeren in handelsfamilies hoe je succesvol kon zijn. De ontwikkeling van hun houding en gedrag was enerzijds gebaseerd op individuele inspanningen zoals hard werken en eerlijk handelen vanuit waardige motieven en anderzijds op christelijke deugden als het respecteren van je ouders, het steunen van je familie, het tonen van vrijgevigheid als beschermheer en het aanvaarden van de verplichting om aan liefdadigheid te doen. De familie van Chastelein, maakte deel uit van de bredere populaire calvinistische Hervorminggemeenschap, waartoe Waalse protestanten behoorden. De aanhangers vormden een minderheid, zij maakten slechts 30 procent van de Amsterdamse bevolking uit. De calvinistische kerk had echter een geprivilegieerde status; het was in feite de onofficiële staatsgodsdienst, herkenbaar aan haar prominente aanwezigheid in het openbare en administratieve leven van de Republiek Nederland, zowel in Europa als in Zuidoost-Azië. Het was ook de voorkeursgodsdienst om een hogere positie in de VOC te verwerven. Via huwelijken en handel was de familie Chastelein gelieerd aan belangrijke zakenfamilies in Europa, Azië en de Amerika’s. Via de contacten van hun overleden vader konden de kinderen Chastelein terecht bij de VOC. Zo ging Anthony, Cornelis oudere broer naar een VOC-post in Hoogly in West-Bengalen, waar hij in 1677 op 27-jarige leeftijd zou overlijden. Machteld, Geertruyt en Ida gingen naar Indië om met een VOC-beambte te trouwen. Ida en Cornelis vertrokken in januari 1675 met hetzelfde schip om een nieuw leven te beginnen in Batavia. Ida zou gaan trouwen en Cornelis kon meteen aan de slag als boek houder.
tropische exoten besteld en met trots in eigen kassen verzameld, zowel voor onderzoek als plezier. Er verrezen prachtige landgoederen op aan de oevers van Rijn en Waal, Amstel en Vecht, waar de belangrijkste families van Nederland zich overgaven aan de geneugten van de natuur. Kunstenaars trokken naar Amsterdam om daar voor een steeds rijker wordende clientèle te werken. Er was een groeiende behoefte aan het opsieren van het huis, met goudleren behang, schilderijen aan de wand, Chinees porselein op de kast en natuurlijk een reeks familieportretten. Schilders als Rembrandt en zijn collega’s konden hiervan profiteren. De kennis die werd vergaard op alle mogelijke gebieden werd verspreid door een groeiend aantal drukkers en uitgevers. De vragen werden rationeler en de antwoorden konden soms strijdig zijn met de Bijbel. Filosofen als Descartes – ‘Ik denk dus ik besta’ – en Spinoza ontwikkelden hun ideeën. Dichters en toneelschrijvers als Bredero, Vondel en Hooft creëerden hun onsterfelijke werken. Onderwijs werd breder beschikbaar voor alle lagen van de bevolking. Welke school Cornelis bezocht is niet bekend. Wanneer hij voorbestemd was om naar de universiteit te gaan waar kennis van Latijn noodzakelijk was, dan werd het de Latijnse school, de voorloper van het gymnasium. Het alternatief was de Franse school, die meer gericht was op rekenen en boekhouden. Vader Anthonie kon hierover niet meer beslissen want hij overleed voordat Cornelis de leeftijd had om naar een van deze scholen te gaan. Gezien het handelsmilieu waarin de kinderen Chastelein verkeerden, lag de keuze voor de Franse school het meest voor de hand. Familiebedrijven domineerden in die tijd het handelsbedrijf. Het motto ‘Bloed is dikker dan water’ kenmerkt de overtuiging dat het met veel neven en nichten in je kielzog makkelijker was om een faillissement, beursval of andere rampspoed te overleven. De waarden die ten grondslag lagen aan het religieuze en seculiere leven in die tijd leerden
De haven van Batavia (prent Johannes Nieuhof, 1682) 14
chastelein_p001_144_HT.indd 14
11-06-19 11:50
HOOFDSTUK 2 DE INDISCHE JAREN VAN CORNELIS CHASTELEIN kade. De onbekende bezienswaardigheden, geluiden, sterke geuren en intense luchtvochtigheid moeten overweldigend zijn geweest. Toen hun zeebenen eenmaal op vaste grond stonden, kon hun Indische avontuur beginnen. In de Republiek speelden familienetwerken een belangrijke rol bij het vergeven van openbare ambten. In het handelsgebied van de VOC was de situatie niet anders. Het VOC-personeel in AziĂŤ was afkomstig uit families die gedurende een aantal opeenvolgende generaties compagniedienaren leverden. Zij vormden uitgebreide Indische familienetwerken die een belangrijk deel van de hogere functies in AziĂŤ voor zichzelf reserveerden.
Batavia Cornelis en zijn zusje Ida kwamen in de ochtend van 16 augustus 1675 aan in de Baai van Batavia. Een kleine lichter bracht hen van het schip naar de
15
chastelein_p001_144_HT.indd 15
11-06-19 11:50
Voor de familie Chastelein gold dat zij al drie generaties in Indië waren. Dat was begonnen met oom Hendrik Chastelein en zijn twee dochters Magdalena en Henriette. De families in hun directe kring, aan wie zij verwant waren door bloedlijn of huwelijk, waren de familie Van De wapens van de VOC en Batavia (Rijksmuseum) Quaelberg, Parvé, Van Helsdingen, gen en hun twee zonen werden in maart van het De Haan, De la Faille, De Moucheron, Huisman, volgende jaar verwacht. Schenkenberg en Van Schinne. Allen behoorden tot de bevoorrechte klasse van de Indische aristoHier in Batavia, op de noordkust van Java, was het cratie, die, hoewel klein in aantal, op de hoogste Aziatische hoofdkantoor van de VOC gevestigd en trede van de Bataafse samenleving stond. hier werden uit alle streken van Azië aangevoerde Cornelis en Ida zouden spoedig hun zus handelswaren opgeslagen en klaargemaakt voor Machteld en haar man Daniel Parvé zien die sinds transport naar Nederland. Dat vereiste een enor1668 in Batavia woonden. Ida zou haar echtgenoot me administratie, alles moest worden gecontroJan Parvé ontmoeten, met wie zij was getrouwd leerd. Er werden lijsten gemaakt met vermelding ‘met de handschoen’. Hun zuster Geertruid, haar van elke baal kruidnagel, nootmuskaat of peper, echtgenoot de VOC-koopman Pieter van HelsdinZicht op Batavia
16
chastelein_p001_144_HT.indd 16
11-06-19 11:50
elk porseleinen bord, elke lap zijde en van het hele verdere scala aan Aziatische goederen dat in Europa met winst verkocht kon worden. Het kantoor van de hoofdboekhouder was dan ook vol met schrijvers die staande achter hun lessenaars de vele lijsten moesten kopieren, met ganzenveer en inkt. Ook Cornelis werd op dit kantoor geplaatst en nam zijn intrek in het Kasteel, het versterkte gebouwencomplex waarin de pakhuizen, kantoren, kazerne en ook de woningen van het hoogste echelon Batavia, Tijgersgracht (Johannes Nieuhof, 1682) van de VOC lagen. De gousuperieur of inferieur. De uiterlijke bevestiging verneur-generaal en de Raden van Indië woonden van de status van een gezin, gerelateerd aan de in het Kasteel, maar veel van hen hadden ook een positie van de echtgenoot in de VOC-hiërarchie, huis aan een van de chique grachten of op een werd geïllustreerd door hun huizen, de gebruikte landgoed buiten de stad. Personeel woonden ook constructiematerialen en de gracht waaraan ze in het Ambachtskwartier en bij de scheepswerven. woonden. Deze insignes werden verder versterkt De soldaten woonden in barakken in het Kasteel door de kleding die ze droegen en de koetsen, en in forten verspreid in de stad. bediendes en slaafgemaakten die ze zich konden veroorloven. Ondanks de grote Aziatisch cultuHet omwalde en regelmatig aangelegde Batavia leek op het eerste gezicht Nederlands. Huizen met rele invloeden, bleven de statussymbolen van de topambtenaren Europees. Zij woonden aan de rode pannendaken stonden langs rechte grachten. Tijgergracht te Batavia; te vergelijken met de HeGeheel op Nederlandse leest geschoeid waren ook rengracht in Amsterdam. het stadsbestuur, de Raad van Justitie, de kerken, de scholen, het armenhuis, de gevangenis, en een Het Nederlandse aanzien van de stad was schijn. Weeskamer die ook als bank fungeerde. Hoewel Achter al die deuren woonde slechts een minderer burgers zitting hadden in het stadsbestuur kon heid aan Europese bewoners en op straat klonk er weinig gebeuren zonder toestemming van het meer Chinees, Portugees en Maleis dan NederVOC-bestuur in Batavia: de gouverneur-generaal lands. De bestuurslaag was en bleef Nederlands en de leden van de Raad van Indië, kortweg de maar de inwoners kwamen uit alle streken van Hoge Raad. Batavia was in essentie een VOC-stad, Azië. De economisch belangrijkste groep was de geregeerd door de Compagnie. In deze omgegemeenschap van Chinezen. Ze hadden al een ving werden relaties steeds meer beschouwd als 17
chastelein_p001_144_HT.indd 17
11-06-19 11:50
Chinees. Afgezanten werden ontvangen met uitgebreide rituelen en ceremoniën en begeleid naar het Kasteel waar ze hun brieven aan de gouverneur-generaal en de Raad van Indië konden aanbieden. Bezoeken gingen gepaard met het uitwisselen van geschenken en veel pracht en praal. De Nederlanders in Batavia maakten hun rang en stand opzichtig kenbaar in hun uiterlijk en gedrag. Ze droegen kleding van fijn textiel en sieraden en ze reden in rijtuigen zoals die van de adel in het vaderland. – In Europa werden rijke handelaren die op de maatschappelijke ladder klommen ‘nouveau riche’ genoemd. In Indië echter waren de Indische clans de adel! In deze samenleving van rangen en standen moest Cornelis Chastelein zijn plaats vinden. De Heren XVII klaagden bitter over de kosten van de statussymbolen van het Bedrijf en haar top-echelons. Een hoge ambtenaar merkte op: ... in deze landen (waar ik nog nooit eerder was geweest) moest ik door andere ogen kijken en een andere taal spreken. Iedereen die ik tegenkwam, vertelde me hoe belangrijk het tonen van wereldse pracht was voor de status van de compagnie. In 1704 nam de nieuwe gouverneur-generaal, Joan van Hoorn, het initiatief om in naam van de Raad van Indië een wet uit te vaardigen in plaats van de Heeren XVII – dit was een primeur. Het verbod moest een einde maken aan ‘ongepast rennen en rossen van rijtuigen door de stad, vooral ’ s nachts’. De Raad stelde regels op voor de te betalen geldboetes, afhankelijk van de grootte van het rijtuig en het aantal paarden waardoor het
Straatverkoop in Batavia (prent, Wouter Schoute, omstreeks 1660) vestiging in Jayakarta, het latere Batavia, voordat de Nederlanders er in 1611 hun eerste pakhuis bouwden. Door hun werkkracht en uitgekiende handelsgeest beheersten ze een groot deel van de tussenhandel en de winkelstand in de stad. Zij brachten ook het leeuwendeel aan belastingen op. Zonder de Chinezen zou Batavia niet zijn uitgegroeid tot de stad waar Chastelein in 1675 voet aan wal zette en die de naam Koningin van het Oosten had gekregen. Groter in aantal waren de mardijkers, nazaten van slaafgemaakten uit de kuststreken van India die daar veelal Portugezen gediend hadden en naast hun moedertaal Portugees spraken. Maar de grootste groep, meer dan de helft van de stadsbewoners, werd gevormd door slaafgemaakten. Status Batavia onderhield als machtige handelshoofdstad diplomatieke banden met de steden in de regio. VOC-experts in oosterse talen moesten brieven schrijven en verdragen voorbereiden in het Arabisch, Perzisch, Maleis, Portugees, Spaans en 18
chastelein_p001_144_HT.indd 18
11-06-19 11:50
konden horen. Slavenhandel en het bezit van slaafgemaakten werd geaccepteerd. De kerkvaders hoefden zelfs niet buiten hun favoriete tekst, de Bijbel, om te gaan om hun beslissing te ondersteunen. Slavernij als een beschikking van God was geworteld in het Oude Testament. Leviticus 25: 44-46 verklaart:
getrokken werd. De boetes, zo redeneerden ze, zouden ook de ‘fondsen van de Heemraden’ vergroten. De wet verschilde van het oude edict door de nadruk op ‘orde’ in plaats van ‘extravagantie’. De inwoners van Batavia betaalden echter eenvoudig de boetes en zetten hun oude gewoonten voort. Opeenvolgende gouverneurs-generaal introduceerden regels om de weelde te beperken in de naam van de Heren XVII – met inachtneming van hun eigen posities. Deze regels introduceerden een hiërarchie in zaken als rijtuigen, parasols en juwelen; zo werd bepaald wie specifiek welke sieraden mocht dragen, wie in welk type rijtuig mocht rondrijden, en hoeveel slaafgemaakten er mee mochten lopen met de koets.
Als slaven en slavinnen kun je mensen kopen uit de omringende volken, of vreemdelingen die bij jullie wonen of de nakomelingen die zij in jullie land hebben gekregen. Die slaven en slavinnen zijn je eigendom, je kunt hen als erfelijk bezit aan je nakomelingen nalaten; zij zullen voor altijd als slaaf voor je blijven werken. (Nieuwe Bijbelvertaling 2004)
Slavernij en de kerk Slavernij en slavenhandel waren fenomenen waarmee de Nederlanders werden geconfronteerd toen zij eind zestiende eeuw de wereld overzee begonnen te verkennen. De VOC zou al snel de lucratieve kanten van slavernij ontdekken. De Gereformeerde Kerk had slavernij in eerste instantie verboden. Maar, zoals Schutte opmerkte, de rapporten van de eerste gereformeerde theologen die In Azië werkzaam waren die de rol van slavernij in deze landen beschreven, werden met interesse bekeken en al snel trok de kerk haar standpunt in. Immers, slavernij leidde de heidenen naar een christelijk land waar ze het evangelie
Wetenschappers als Hugo de Groot merkten op, misschien in een poging de Bijbel te rechtvaardigen, dat slavernij niet tegen de wetten der natuur indruist en is toegestaan wanneer het alternatief
Hollandse slavenhandelaar met zijn inlandse vrouw en twee slaven, begeleid door drie bewakers (Rijksmuseum, anoniem, 1700-1725) 19
chastelein_p001_144_HT.indd 19
11-06-19 11:50
kerstenen van hun slaafgemaakten. Chastelein was één van hen. De meeste families in Batavia hadden slaven in eigendom, het aantal hing af van hun financiële middelen, enkele hoge VOC-beambten en rijke burgers bezaten er meer dan honderd. Het bezitten van slaven was niet alleen een investering in gratis arbeid maar was ook een statussymbool geworden. Hierin volgde men het patroon van de vorsten en sultans in Zuidoost-Azië voor wie slaven hun belangrijkste kapitaal vormden, lang voordat de Europeanen daar op het toneel verschenen. Een zeldzaam kijkje in een Bataviase slavenhuishouding en een voorbeeld van het heersende snobisme geeft het antwoord van Cornelia de Bevere, de dochter van een Raad van Indië, op de vraag wat haar 59 huisslaven dan wel uitvoerden: drie of vier jongens lopen achter mij en mijn man wanneer we uitgaan, en ook zoveel meisjes. Wanneer we aan het diner zitten staan er een stuk of vijf mannelijke en evenveel vrouwelijke slaven achter onze stoel, terwijl drie andere jongens muziek maken op bas, viool en harp. Slaafgemaakten werden verhandeld op plaatselijke markten zoals in Bantam op Java, Atjeh op Sumatra, Makassar op Celebes en op de kleinere Indonesische eilanden zoals Bali, Banda, Bima, en Flores. Een belangrijk depot voor slaafgemaakten uit de zuidelijke kuststreken van India was Malakka in Maleisië. Op deze markten werden al voor de komst van de Europeanen mensen aangevoerd, vaak uit instabiele regio’s waar onderlinge oorlogen schering en inslag waren. De gevangenen werden verkocht. De VOC maakte graag gebruik van deze bestaande markten. Ook haalde ze met name in de beginjaren met haar schepen zelf grote aantallen slaafgemaakten uit door oorlog en honger geteisterde zuidelijke kuststreken van India zoals Malabar en Bengalen. Hier werd het principe gevolgd dat Jan Pieterszoon Coen al hanteerde: van een vriend koop je slaven, van een vijand roof je ze. Zo werden ook Portugese schepen overvallen en geplunderd. Vaak was er een lading
de hongerdood, de doodstraf of het sneuvelen in de oorlog is! Deze gezichtspunten lijken ook het pad te hebben geëffend voor predikanten om zelf ook tot slaafgemaakten te houden. Het verzoek om salarisverhoging van een predikant in Batavia is illustratief. Hij zegt niet rond te kunnen komen en voegt een specificatie bij van de onkosten van de ‘fatsoenlijke en nette huishouding’ van een predikant die getrouwd is en slechts tien slaafgemaakten heeft. Hoewel de Gereformeerde Kerk slavernij accepteerde, was dat niet zonder voorwaarden. Een christelijke slaveneigenaar had de plicht voor hun fysiek en geestelijk welzijn te zorgen. Hij moest hen in de christelijke leer opvoeden en hem was verboden om gekerstende slaven door te verkopen aan ‘heidenen’, moslims of katholieken. Wel mocht hij slaven overdragen of verkopen aan de Compagnie. De directieven van de kerk werden in 1643 vastgelegd in de ‘Kerk-ordening voor de Bataviasche gemeente’. Punt 87 betreft de behandeling van de slaafgemaakten van de Compagnie van wie het grootste deel afkomstig was van de kusten van India en geen woord Nederlands sprak: Voor ze aan het werk gaan moeten ze eerst door de schoolmeester worden onderwezen in de hoofdpunten van de christelijke godsdienst, ieder in zijn eigen taal, hetzij in het Portugees, Bengaals of Malabaars. Het Onze Vader, het Credo, de Tien Geboden en de Geloofsartikelen moeten worden voorgelezen. Daarna moet de klok worden geluid om de vrouwen en kinderen bij elkaar te roepen. Voor hen wordt in het Portugees een kapittel voorgelezen, een gebed uitgesproken en worden een paar verzen uit de psalmen van David gezongen. Na de zegening krijgen de kinderen nog extra les in de gebeden. In punt 88 wordt gesteld dat de meesters hierna hetzelfde moeten doen voor de kinderen en slaafgemaakten van de burgers in de stad. Gedreven door calvinistische principes en al of niet gedwongen door de kerkenraad bevorderden vele burgers van Europese herkomst het 20
chastelein_p001_144_HT.indd 20
11-06-19 11:50
Walter Emile Jonathans chastelein_p001_144_HT.indd 21
11-06-19 11:50
Augusta Jakob
chastelein_p001_144_HT.indd 22
11-06-19 11:50
vaar dat ze niet meer in de hand te houden zouden zijn. Dat was een van de redenen dat niet alleen jonge slaven de voorkeur hadden maar ook dat de slaafgemaakten in een huishouding zo veel mogelijk verschillende landsaarden hadden. Er werd verwacht of in ieder geval gehoopt dat bijvoorbeeld een Balinees en een Makassar minder snel zouden samenspannen dan twee Makassaren. Veel vrouwelijke slaven dienden ook als concubine, wij zouden dat nu seksslaven noemen. Een eigenaar was vrij om zijn slaven te straffen en angst kan heel hard doen slaan. Wanneer we de vele verslagen hierover lezen dan kon het lot van een slaaf die niet gehoorzaamde keihard zijn. Taalproblemen speelden hierbij ook een rol. Vooral de nieuweling in Indië die geen Portugees of Maleis sprak, maakte zich, aldus De Haan, soms wijs dat hij met slaan en schoppen iets gedaan kon krijgen. Jaloezie op mooie vrouwelijke slaven in de huishouding kon de vrouw des huizes tot zwaar mishandelen aanzetten. Excessen kwamen voor en slaven hadden het recht om bij de autoriteiten een officiële klacht in te dienen maar dat liep meestal op niets uit. Het enige wat een mishandelde slaafgemaakte kon doen was proberen zijn meesters te vergiftigen, weglopen of een einde aan zijn leven maken. Van iedere keuze zijn vele voorbeelden te noemen.
slaafgemaakten aan boord. De slaafgemaakten van de Compagnie werden gehuisvest in het oostelijk deel van de stad dat daarom de naam Malabaars kwartier kreeg en later het Ambachtskwartier. Ze moesten werken in de pakhuizen, bij het laden en lossen van de schepen, op de scheepswerf op het eiland Onrust en in de werkplaatsen van het Ambachtskwartier. De Bataviase burgerij profiteerde ook van het aanbod van slaafgemaakten. Ze deden de huishouding of werkten in het bedrijf van de eigenaar die ambachtsman kon zijn, bakker, schoenmaker, arakbrander of herbergier. Eigenaars en pachters van landerijen gebruikten slaafgemaakten voor het bewerken van hun tuinen of plantages, zoals de vele suikerplantages waarvan er steeds meer in de Ommelanden van Batavia werden aangelegd. We zullen zien dat Chastelein zijn honderden slaafgemaakten op zijn landerijen liet werken, in de suikerrietvelden en in het bos om hout te kappen voor het stoken van de suikermolens, in rijstvelden, boomgaarden en in bijvoorbeeld zijn pannenbakkerij en pepertuin op zijn buitengoed Depok. Uiteindelijk was het grootste aantal slaafgemaakten in Batavia eigendom van de burgerij: van Europeanen, Euraziaten, Chinezen en mardijkers. Over de behandeling van slaafgemaakten in Batavia door hun eigenaars lopen de verhalen en meningen nogal uiteen. Lang werd beweerd dat de slavernij in Indië niet te vergelijken was met die op de plantages in Amerika. Het beeld is nu wat genuanceerder geworden. De slaafgemaakten werden verhandeld op zowel slavenmarkten als privé en meer dan eens werd een familie uit elkaar gerukt. De voorkeur ging uit naar jonge slaafjes. Door ze op jonge leeftijd te ontwortelen waren ze gemakkelijker te vormen en onder de duim te houden. Ze hadden geen familie, vrienden of dorp om op terug te vallen. Bovendien stegen ze bij het volwassen worden in prijs, met andere woorden, ze waren een goede investering. Maar toch, hoe meer slaafgemaakten je bezat hoe groter het ge-
Het vrijlaten van slaven Een volgend punt was het vrijlaten van slaven. De motivaties hiervoor varieerden van christelijke naastenliefde tot het dumpen van oude en onbruikbaar geworden slaven die alleen maar geld kostten. Een groeiend probleem in de stad vormden dan ook vrijgelaten slaven die zonder werk of geld in de stad verloederden en ofwel voor ondersteuning aanklopten bij de diaconie of tot dieverij en erger vervielen. Daarom werd bepaald dat een eigenaar een slaaf alleen de vrijheid mocht geven wanneer die in zijn eigen onderhoud kon voorzien. Ervaren mannen en vrouwen die een 23
chastelein_p001_144_HT.indd 23
11-06-19 11:50
ticuliere handel, het trouwen met een rijke erfgename of weduwe en het verpachten van landerijen voor de verbouw van suikerriet. Dit kon allemaal zeer winstgevend zijn. Cornelis trouwde in Batavia met Catharina van Quaelberg, dochter van de hoge VOC-ambtenaar Cornelis van Quaelberg en stiefdochter van diens derde vrouw Henriette Chastelein, de nicht van Cornelis: een interessant kringetje. Toen Van Quaelberg in februari 1687 overleed, erfde Catharina haar kindsdeel van 11.666 rijksdaalders en 32 stuivers. Uit de boedel kocht Chastelein voor 8500 rijksdaalder het huis aan de Tijgergracht van zijn nicht Henriette voordat zij terugging naar Nederland. Toen Catharina overleed waren haar kinderen Anthony en Judith vijf en drie. Mogelijk was Leonora van Bali hun njai. In 1698 werd Maria geboren, de dochter van Cornelis en Leonora. Zij werd officieel erkend door Chastelein. Met een andere Balinese vrouw kreeg hij ook een dochter, Catharina van Batavia. Bij zijn dood kregen zij een legaat – land en geld – geschonken, en hij benoemde zijn zoon Anthony tot Catharina’s voogd. Ze bleven in de Ommelanden wonen.
ambacht hadden geleerd zoals timmerman, bakker, kok, bamboewerker, schoenmaker of naaister konden vaak aan de slag in de stad. Maar mocht het de vrijgelatene ten slotte niet lukken het hoofd financieel boven water te houden dan had de voormalige eigenaar gedurende zes jaar de plicht hem of haar weer terug te nemen. Of dit inderdaad gebeurde valt niet meer na te gaan. Na zijn werkzaamheden voor de VOC zou Cornelis zelf ook slaafgemaakten inzetten voor het bewerken van zijn landerijen. Cornelis werkte op het boekhoudkantoor in het Kasteel en hij voldeed goed. In 1683 werd hij toegevoegd aan de boekhouder-generaal Gijsbert van Everdingen die zijn werk niet meer aankon en hij wordt daarbij ‘een habijl jongman, flucx en snedig ter penne’ genoemd. Kort daarna volgden nieuwe bevorderingen en in 1690 bereikte hij de positie van tweede opperkoopman. Een jaar later al nam hij ontslag. Als reden gaf hij zijn slechte gezondheid op maar er werd beweerd dat hij niet onder de nieuw benoemde gouverneur-generaal Willem van Outhoorn wilde werken. Ook zou jaloezie over het mislopen van een promotie een rol kunnen hebben gespeeld. Chastelein had op dat moment zeventien dienstjaren en moet er warmpjes bijgezeten hebben om dit risico te durven nemen. Zijn gage werd stopgezet en nu moest hij alles uit eigen zak betalen. Zoon Anthony was waarschijnlijk naar Nederland gestuurd voor zijn scholing, het normale patroon voor Nederlandse jongetjes. Op de scholen in Batavia werd neergekeken. In 1689, toen Anthony zeven jaar oud was, begon Chastelein regelmatig per wissel geld over te maken naar zijn neef en vroegere voogd Dirck ten Haghe en diens zwager Adriaen Temming Jacobsz in Amsterdam. Waarschijnlijk waren zij Anthony’s voogden zolang hij in Nederland was. De bedragen komen overeen met normale uitgaven voor kost, inwoning en schoolgeld. Over het totale vermogen van Chastelein is weinig bekend. Net als zijn collega’s zal hij het hebben verkregen door een combinatie van par-
De Ommelanden van Batavia VOC-ambtenaren probeerden zoveel mogelijk het hete en benauwde Kasteel te ontvluchten. Een huis aan één van de grachten in de stad gaf al heel wat soelaas. Daarnaast was het bezit van een landgoed buiten de stad zeer gewild. Toen de Ommelanden van Batavia vanaf ongeveer 1650 een stuk veiliger waren geworden kon het gebied ontgonnen worden. De eersten die zich buiten de stadswallen waagden, waren Chinezen die groenten en rijst gingen verbouwen voor de verkoop in Batavia en daarnaast suikerrietplantages opzetten. Met gerechtvaardigde trots plaatste Su Ming-kang dan ook een bord met aan weerszijden lantarens naast de ingang van zijn landhuis in Mangga Dua met het opschrift: ‘De oorspronkelijke stichter van de streek’.
24
chastelein_p001_144_HT.indd 24
11-06-19 11:50
Hij werd op de voet gevolgd door Europese pioniers als de vrijburger Abraham Pittavin die in 1662 op zijn suikerplantage een molen bouwde en de VOC-ambtenaren Pieter van Hoorn en Isaac de St. Martin. De St. Martin had op zijn landerijen ook suikerrietplantages, tuinderijen en land voor het weiden van vee. Voor hen was geld verdienen net zo goed een reden om de stad uit te gaan als genieten van de natuur. Zij stichtten de eerste grote buitenplaatsen met buitenhuizen. In de achttiende eeuw bouwden hoge ambtenaren huizen zo groot als paleizen. Veel van die villa’s doen denken aan de Romeinse villa’s met fonteinen en prachtig aangelegde tuinen. De extravagante levensstijl moet een reden zijn geworden dat steeds meer ambtenaren, zoals Chastelein en velen van zijn kring, in Indië bleven. Cornelis Chastelein had in 1689 zijn eerste stukken land buiten de stad kun-
nen kopen en na zijn ontslag in 1691 had hij alle tijd om zich op het ontwikkelen van nieuwe landerijen te storten. De eerste twee, Weltevree en Noordwijk lagen niet ver van de stad. Hij huurde Chinese contractarbeiders om op zijn suikerplantages te werken. Op Weltevee, later Weltevreden genoemd, liet Chastelein een paar jaar later een huis bouwen. Hier breidde hij ook de rijstverbouw uit en volgens De Haan werkte hier een groep slaafgemaakten die Chastelein uit Bali had laten halen. Gezien de grote vraag naar landerijen werd het areaal van uitgegeven percelen uitgebreid, op steeds grotere afstand van Batavia. Zo lag het land Seringsing dat Chastelein in 1695 in bezit kreeg ongeveer 25 kilometer van de stad en Depok nog vijf kilometer verder. De schilder-reiziger Cornelis de Bruijn die in 1706 een paar maanden in Batavia verbleef en beide landerijen bezocht, vertelt met humor over de moeiDetail van een kaart van de landerijen in de omgeving van zame tocht erheen. Batavia, deel van het latere Weltevreden. Chastelein kocht Eerst vanaf Noordwijk hier in 1697 een perceel (Nationaal Archief) met een rijtuig totdat de weg te slecht werd en overgestapt moest worden op buffelkarren. Bonkend en schuddend bereikten ze eindelijk Seringsing. Ook op dit land had Chastelein een buitenhuis laten bouwen. Na een vijf uur durende rit doemde eindelijk Chasteleins fraaie ‘thuyn’ op. Het huis was een djatihouten gebouw rustend op arduinen poeren tegen de rajap of witte mier. De woning telde twee verdiepingen. Chastelein woonde met zijn familie boven en zijn 25
chastelein_p001_144_HT.indd 25
11-06-19 11:50
Henny Soedira
chastelein_p001_144_HT.indd 26
11-06-19 11:50