Luchtvaartkennis - 2019 | 1

ISSN1381­9100

secretaris.luchtvaartkennis@knvvl.nl www.luchtvaartkennis.net

Redactie

HarmJ.Hazewinkel

Dr.Beguinlaan64 2272ALVoorburg tel.:070­3862465

email:hjhazewinkel@hetnet.nl

ArnoLandewers

Zuiderkruis16 2665WSBleiswijk tel.:06­43778843

email:alandewers@gmail.com

VoorzitterAfdeling

Luchtvaartkennis vacant

Secretaris

FrankvandeGoor

JanvanEyckgracht68 5645TJEindhoven

tel.:06­20654521

email: secretaris.luchtvaartkennis@knvvl.nl

Penningmeester LoetKuipers

Livingstonelaan1250 3526JVUtrecht tel.:030­8785187

email:loetk@hotmail.com

Luchtvaartkennisishetofficiele orgaanvandeKNVvLAfdeling Luchtvaartkennis/Air­Britain NetherlandsBranch.

Luchtvaartkennisverschijnt4maal perjaarenisvoorledengratis.Losse abonnementenEUR36.Opgavevoor abonnenmentenbijLoetKuipers (adreshierboven).Hetovernemen vangegevensofartikelenuit Luchtvaartkennisen/ofverspreiden daarvanistoegestaanvoorniet commerciëledoeleinden,mitsonder duidelijkebronvermelding

Toezendingvanovergenomen artikelenwordtopprijsgesteld.

VANDEREDACTIE

Hetjaar2019isaangebrokenendatbetekentdatinNederlandongetwijfeldinde luchtvaartpersenwellichtookdaarbuitenaandachtzalwordengeschonkenaande belangrijkegebeurtenissendiezicheeneeuwgeledenopluchtvaartgebiedinonsland hebbenafgespeeld.HeteeuwfeestvandeKLMzalzekerdenodigeaandachtkrijgen–ookalheeftin1919noggeenKLMvliegtuiggevlogen–endenogsteedslevendige belangstellingvoorFokkerzalevenzekerdenodigeherdenkingenopleveren.Maar juist LUCHTVAARTKENNIS isbijuitstekhetbladwaarinaandachtuitgaatnaarminder bekendegebeurtenissen,waarovernietofveelminderzalwordengeschreven.Datwas eenredenomonderzoektedoennaarandereaspectenvandeluchtvaartin1919inons land

Meerdantwintigjaargeleden,inhetnummer1996/6,hebbenwijspecialeaandacht geschonkenaande“wildeluchtvaart”inNederland.Datonderwerpheeftdestijdsreeds geleidtotdiversenuttigereactiesenaanvullingen,maarsindsdienismetnamedoorhet ontsluitenvanoudekrantenviaDelpherveelmeertoegankelijkgeworden.Ookblijken diverselokalegeschiedkundigeverenigingene.d.gebeurtenissentehebbenuitgediept dieonsdestijdsonbekendwaren.Hierdoorisditverhaal,datbovendienandersis opgezet,veeluitgebreidergewordendanwijaanvankelijkingedachtenhaddentoenwij onsvoornamenhetjaar1919uittelichten.

Hetverhaalbeperktzichnuuitdrukkelijktotdatenejaarzodatveelgebeurtenissenvan de“wildeluchtvaart”hiernietaandeordekomen.SamenmetTheoWesselinkwerkt Uw hoofdredacteurechterreedsthansaaneenboekdatdeheleluchtvaartindeperiode 1919totenmet1924totonderwerpheeft.Iederdiedaaraanietsmeenttekunnen bijdragenwordtbijdezedanookvanharteuitgenodigddittedoen,wantreedsnuishet onsduidelijkdatditeenheelprojectwordt.

Aangezienhet1919­verhaalzoomvangrijkisgeworden,isminderruimtevoorandere bijdragen.Daarkomtooknogbijdataanheteindvanhetafgelopenjaareen aanzienlijkaantalinteressanteboekenopluchtvaart­historischgebiedisverschenenen diewillenwijUnietonthouden.Hetiszodoendeeenbijzondernummergeworden–maardaarisLUCHTVAARTKENNISimmersvoor.

INHOUD

Hetjaar1919­meerdanELTA,KLMenFokker(doorHarmJ.Hazewinkel) Puzzle2018­oplossing

VoormaligePH­PBCvliegtweer

De ScheldeS.21endeLVAendenietbestaandeFw198(doorFrits Gerdessen)

"eeneenvoudigedochvoedzamemaaltijd"

vasterubrieken

Boekbespreking

Hetweb­luchtvaarthistorieopInternet(doorFrankvandeGoor)

Foto'svoorpagina

Boven:VanderDriftinLVGBIIIvanFokkersLuchttoerisme.(fotoviaFritsGerdessen)

Onder:passagiersgebruikeneenmaaltijdineenBoeing247.Eldersinditnummermeermaaltijdenophoogniveau.(foto: UnitedAirlines)

HarmJ.Hazewinkel

In1919kanniemandwetendatdeKLMineeneeuwlaternogzalbestaanendatFokkersvliegtuigenindevolgendedecennia opvijfcontinentenzullenvliegen.MaarNederlandmaaktindatjaarmetdeELTAwelkennismetdemoderneluchtvaart.Dat alleszalditjaarongetwijfelduitgebreidwordenherdacht,maarerisdatjaarnogzoveelmeergebeurd.Datdreigtnogwel eensvergetenteworden,maardaarovergaatditnummervanLUCHTVAARTKENNIS.Wantwatnuhistorieis,wasooithet heden.Denadrukligtdaarbijopwatwerkelijkindeluchtplaatsvindt;studies,rapportenencommissies,hoebelangrijkook, wordengrotendeelsbuitenbeschouwinggelaten.Zelfsdanblijktditveelmeerteomvatten–enditverhaallangerteworden–danverwacht.Endannogmaaktditartikelgeenaanspraakopvolledigheidenzijnaanvullingenencorrectiesvanharte welkom.

Alshetjaar1919aanbreektishetnoggeentweemaanden geledendatteCompiègnedewapenstilstandisgesloten. Duitslandenzijnbondgenotenzijnverslagenenalthansinhet WestenvanEuropazwijgendewapens.Eennieuwetijd breektaan.Ookopluchtvaartgebied.Indeafgelopenvierjaar heefthetvliegtuigzichinveelopzichtenontwikkeldennog voordeoorlogteneindeiszijnookdeeersteschredenophet terreinvanhetlucht(post)verkeergezet.OokinNederland wordtdaarovernagedacht.Nogin1918schrijftluitenant M.L.J.Hofsteezijnbrochure“Nederlandenhetluchtverkeer indetoekomst”1 enmetR.J.Castendijktweedeeltjes“Het reizenpervliegtuigindetoekomst”2.Erwordtalgesproken overeenluchtverbindingtussenAmsterdamenGroningen.In hetgebouwWillemsplein11teRotterdamwordtop23 november1918doordeVliegtuigfabriek“Avia”eennieuw post­enverkeersvliegtuigtentoongesteld,eenproductvan BrunoJablonsky,endeRotterdamseburgemeestermr.A.R. Zimmermanisonderdegenendiedemoeitenemenhet nieuwetoesteltebezichtigen.IndeTweedeKamerdringthet kamerlidA.W.Heykoop(SDAP)op26november1918aan opeenluchtpostdiensttussenonslandenEngeland.

Initiatieven

Hetaantalplanneneninitiatievenvoorluchtverkeerneemtin heteerstevredesjaaralleenmaartoe.Op1februari1919 deeltdeKNVvLaandeministervanWaterstaatmeedatmen vanplaniseencommissienaarEngelandtesturenter bestuderingvanhetluchtverkeersvraagstuk“teneindede Regeringdaarovervanadviestekunnendienenbijde organisatievanhetluchtverkeerinNederland”.Nogvoordie commissie–injuli–haarrapportheeftuitgebracht,reistvan overheidswegeeentweedecommissie,geleiddoordeoudministervanOorlogendanvoorzittervandeKNVvLH. Colijn,naarEngeland.Hetdoelisditkeerdeministervoorte lichten“tenopzichtevandeplaatswelkeNederlandenN.O.Indiëzoudenkunneninnemeninhetinternationale luchtpostverkeer.”Hetverschilinbenaderingisduidelijk.De postverbindingenzijn(indietijdnog)eenoverheidstaak, luchtverkeerinmeeralgemenezinechtereenzaakvoorprivé initiatief.Datlaatsteiseroverigensookgenoeg,grooten klein.Zoheeft“eenbekendebewonervanAerdenhoutmet eenfabrikantonderhandelingenaangeknooptomtrentde aankoopvaneenvliegtuigomtussenzijnvillaenzijnkantoor heenenweertevliegen.”Endanisdaarreedseind1918een

FokkerCIvanFokkersLuchttourisme.

FokkerDVIImetVanderDriftophetScheveningsestrand.

planvaneenjongeluitenantAlbertPlesmanvoorwat uiteindelijkdeEersteLuchtverkeerTentoonstelling Amsterdam(ELTA)zalworden.Voorlopigzijnerin Nederland,afgezienvandebonteverzamelingtoestellenvan deLVA,echternauwelijksvliegtuigeninNederland.Diezijn erwelindeonsomringendelandenenvooralinDuitsland. DaarvankomteenaantalweldranaarNederland.

VliegtuigenuitDuitsland

Duitslandisdegroteverliezervandeoorlog.De WapenstilstandsovereenkomstbepaaltdathetDuitseleger kanonnen,mitrailleurs,mortierenenvliegtuigeningoede ordemoetovergeven.Waarbijopvaltdatvliegtuigenopéén lijngenoemdwordenmetanderwapentuig.Zezijninde oorlognognietvanzoveelbetekenisgewordendatze,zoals schepen,eenapartartikelwaardwordengeacht.Maarhoedan ook,Duitsevliegtuigenmoetenaandegeallieerdenworden overgedragen.HetisduidelijkdataanDuitsezijdedaarvoor weinigenthousiasmebestaatenheelwatvliegtuigenhebben danookindevolgendemaandenhunwegoverdegrenzen gevonden.Degeallieerdenhebbenindeeerstemaandennade

wapenstilstandnoggeeneffectievegreepopDuitslanden Duitseautoriteitenknijpengemakkelijkéénoftweeogen dicht.Opdeuitvoering–enontduiking­vande wapenstilstandsbepalingenhoefthierverdernietverderte wordeningegaan3.Welopdevliegtuigendiehunwegnaar Nederlandwetentevinden,ookalisdaarovernietalleseven duidelijk.

Nederlandisneutraalgeblevenenheeftdeoorlogbetrekkelijk ongeschondendoorstaan.InDuitslandzietmendusweliets indeNederlandsemarkt.Begin1919wordenperadvertentie doordefirmaAEG“GroteVerkeersvliegtuigenTypeG5” aangeboden4.DeluchtvaartafdelingvandeAllgemeine Elektrizitäts­Gesellschaft(AEG)inHenningsdorfbijBerlijn heeftindeloopvandeoorlogervaringopgedaanmetde bouwvanmeermotorigevliegtuigenenterwijlde onderhandelingenoverdeWapenstilstandnogaandegang zijnwordtdelaatstebommenwerper,deGVomgebouwdtot verkeersvliegtuig.DeDeutscheLuft­Reedereiheeftze inderdaadgebruikt,maarinNederlandisdieGV,ondanksde laternogherhaaldeadvertenties,nietaangeschaft.

LVGBIIIvanFokkersLuchttoerismeopdeELTA.OpvallendisdatLuchttoerismeenLuchttourismebeide werdengebruikt.Hetlaatstemisschienvoorhet“deftige”DenHaag?

AnthonyFokkeriswaarschijnlijkdeeerstediezijn vliegtuigenuitDuitslandnaarNederlandinveiligheidenuit handenvandegeallieerdenbrengt.Hetmagdaneeneerzijn datzijnDVIIjagerindeWapenstilstandsovereenkomst specifiekgenoemdwordt,maardaargeeft–letterlijken figuurlijk–debankgeengeldop.Fokkerweetechtereen transactietedoenmetTrompenburgwaarbijhijzijn inmiddelsvandeDuitseoverheidteruggekochtevliegtuigen aandieNederlandseondernemingverkoopt.Allemaal volstrektlegaalenop18maart1919roltdeeerstetreinmet veertigwagonsoverdeNederlandsegrens.Laterisdehele affaire,ookdoorFokkerzelf,metlegendesomwevenmaar, hoedanook,indekomendemaandenzullennogmeerdere treinenmetFokkervliegtuigen,motorenenonderdelen Nederlandbinnenkomen.Opdiewijzebereikenvolgensde meestbetrouwbareberekeningen117CIverkenners,98D VII jachtvliegtuigen,eenkleinaantalDVIII’seneenaantal prototypesNederland.OokeenpaarLVGBIII’sworden doorFokkermeegenomen5

FokkerisnietdeenigedieDuitsevliegtuigennaarNederland brengt.Vanafaugustus1919verschijnenindepersmeteen zekereregelmaatberichtenovervliegtuigendieuitDuitsland aankomenteEdeomdaartewordenondergebrachtbij Carley’svliegtuigenfabriek.Weldrawordtbekenddatde vliegtuigenbestemdzijnvoordeNederlandscheLuchtvaart Maatschappij,afgekortNelumavanE.J.Ostermann.Bijde invoervandezevliegtuigen,voornamelijkvanhettypeLVG BIIIenCVI,isookBrunoJablonsky(vanhetAvia vliegtuig)betrokken,overwiensactiviteitennietvolledige duidelijkheidbestaat,ookalomdathijzelaterveelmooier heeftvoorgestelddanzewellichtzijngeweest.Tussen27 augustusen17oktoberbereikenzominstens36vliegtuigen Ede.BijFokkerendeNelumaissprakevangrotere–inhet gevalvanFokkerzeergrote­aantallenvliegtuigen,maar daarnaastkomenin1919enookin1920nogmeerDuitse vliegtuigennaarNederland.Wezullenzeindeloopvandit verhaalnogtegenkomen.

Buitenlandsebelangstelling

NietalleenvanuitDuitslandbestaatbelangstellingvoor Nederland.OokvanuitEngelandwordenhiermogelijkheden gezien.GeorgeHoltThomas,eigenaarvande vliegtuigfabriekAirco(AircraftManufacturingCompany)en deluchtvaartmaatschappijAT&T(AircraftTransport& TravelLtd.)stuurtreedsinjanuari1919een vertegenwoordigernaarNederlandomdemogelijkhedenvan

DeFokkerV39werdookopSoesterberg gedemonstreerd.

eenluchtverbindingtussenEngelandenNederlandte verkennen.OokHandleyPageheeftbelangstellingende wapengigantVickers,vertegenwoordigddoorde Nederlandsch­EngelscheTechnischeHandelMaatschappij (Nethmij)laateenVickersValentiavliegbootdemonstreren bovenScheveningen6.OokzijnerplannenmeteenVickers Vimy(“hetzelfdetypedatdeOceaanvluchtheeftvolbracht”) eenverbindingtemakentussenEngelandenRotterdammet tussenlandingopeendeZeeuwseeilanden7.Vickerszalnog langeretijdtrachteninNederlandvastevoettekrijgen,maar daarmeeoverschrijdenwijhetjaar1919.AT&Theeftde KLMwelaanzijneerstevliegtuigengeholpen.Maarookdan zijnwealin1920.

OokvanuitFrankrijkzietmenmogelijkheden.Inmaart1919 verzoektdedirecteurvande“Servicedel’Aéronautique Civile”,kolonelLeclerc,toestemmingvoorhetmakenvan eenproefvluchtvanParijsviaBrusselnaarAmsterdam. EenmaalinNederlandzoudittoestelookgebruiktkunnen wordenvooreenproefvluchtnaarGroningen.Vandatlaatste komthetniet,maaralseenmaalvanNederlandsezijdede toestemmingisverleendwordtwelop17julidoorluitenant HenriRogetmeteenBreguet14T.2Saloneenvlucht gemaaktvanVillacoublaynaarSoesterberg.Hierbijisookde NederlandseassistentmilitairattachéluitenantJacques Labouchèreaanboord.DoormistverdwaaldmoetRogetnog bijDinteloordaandegrond,maarop18juliwordt Soesterbergbereikt8.

Eenluchtpostbriefeneenbozeminister Vliegenisoverigensin1919nognietvooriedereeneen vanzelfsprekendheid.Alsop24julideHandleyPageV/1500 E4309opwegnaardeELTAmet14passagiersvanBrussel naarSoesterbergvliegt,isookdekanseliervanhet NederlandsegezantschapinBrussel,H.L.Gelderaanboord. Hijheefteenbriefbijzichvandegezantaandeministervan BuitenlandseZakeninDenHaagendaaropstaat“Per vliegtuigtotSoesterberg–Luchtpost.”Ditnuvaltbij ministerVanKarnebeekinzeerslechteaarde.“Ik magUmijn ontstemmingnietverhelen,”zoschrijfthijaandegezantVan Vollenhoven,“overhetfeitdatdecorrespondentievanH.M. Gezantschapistoevertrouwdaaneenjongmensdatblijkbaar debeoefeningvandevliegsporthogersteltdandezorgvoor dehemtoevertrouwdestukken.”Deverderecorrespondentie tussengezantenministerhoeftonshiernietbezigtehouden, maardankzijdezeophefisdebetrokkenluchtpostbriefwel bewaardgebleven,zodatdezein1986konworden overgedragenaanhetPostmuseuminDenHaag9

Fokkerindelucht

Fokkerzitondertussennietstil.Nietalleenishijzakelijk bezigomzijnvliegtuigenaandemantebrengenenheefthij plannenomeenvliegtuigfabriekinNederlandopterichten. Hijwildeluchtinendatdoethijookvanafeenprovisorisch vliegterreinbijdeHembrugmetdeeersteweeropgebouwde C I.Aaneengrootpubliekvertoonthijzichvoorheteerstop zaterdagmiddag26april,wanneerhijvanuitHalfwegvliegt naarhethemreedsvanzijnvooroorlogsevluchtenbekende Haarlem.Hierluisterthijmetzijnvluchtenenduikelingen hetbloemencorsoop.Naafloopwordthijineenmetbloemen versierdeautovanHalfwegnaarHaarlemvervoerdendaar doordemenigteluidtoegejuicht.

Daarbijblijfthetniet.Fokkerdemonstreertzijnvliegtuigen uiteraardookvoordemilitaireautoriteitenendathoeftons hiernietbezigtehouden,warehetnietvoordelofdiehem daarbijwerdtoegezwaaid:“TeSoesterbergheeft dinsdagmiddag [8april1919] ophetvliegterreineen vliegdemonstratieplaatsgehadzoprachtigalsnognimmerin Nederlandisvertoondgeworden.”10 Bijdiegelegenheid vliegtFokkerookdeV39met50pkGnomemotor,eenvan desportvliegtuigendieookmetdetransportenuitDuitsland zijnmeegekomen.Maarnietalleenhetleger,ookhetbrede publiekmoetluchtvaartgezindworden.Fokkerheeftdaarvoor zozijnideeën.Hijsteltvooreenloterijteorganiseren waarvandeprijswinnaarshetrechtzullenhebbenmethem eentochttemakenineenvliegtuig.Deopbrengstzalzijn voorhetdagsanatoriumderverenigingterbestrijdingvande TBCteHaarlem11.Hetisnietbekendofditplanooit verwezenlijktis,maarmetzijnechtgenotevliegtFokker regelmatigbovenScheveningenenZandvoort.Hetpubliekis daaraannognietgewend,wanthetstroomtopzo’nmanier toedathetzichzelfendepilootinernstiggevaardreigtte brengen.Indepersverschijnendanookwaarschuwingendat menniettedichtbijdeschroefmoetkomen…

Eindmeiwordtaangekondigddat“gedurendede zomermaanden(…)teScheveningengelegenheid [zal] bestaanompassagiersvluchtenenuitstapjespervliegtuig naardenabijgelegenbadplaatsentemaken.DeheerFokker, dewelbekendevliegtuigenconstructeur,zalspeciaalmethet doelhetvliegtuiginonslandpopulairtemakenende

DeSpadXVvanRenéFonckopdeELTA.

belangstellingoptewekken,eenofmeerzijnernieuwste speciaalvoordatdoelingerichteverkeerstoestellenmetenige ervarenvliegersteScheveningenstationeren.”12 Als vertrekplaatsiseenterreinaanhetstrandteScheveningen gekozen,600metertennoordenvandedestijdsrechtvoor hetKurhausgelegenpier.Indevoormaligeelektrische centraleteScheveningenwordtgelegenheidgebodentothet opbergenenreparerenvanvliegtuigen.Eenvandevliegersis WillyvanderDrift,diereedsvoordeEersteWeeldoorlog zijnbrevetheeftgehaaldenalssergeant­majoorbijdeLVAin dienstis.Eindjuniverlaathijdemilitairedienstombij Fokkerindiensttetreden.Enop27junibrengthijheteerste vliegtuigvanAmsterdamdoordeluchtnaarScheveningen, metdemotorrennerMeulemansalspassagier.Maarhetgaat nietaltijdgoed.Op3julivliegtVanderDriftmeteen passagierbijScheveningenmaaralshijronddrieuur’s middagsnadevolbrachtetochtophetstrandwillanden “kwamenvandetegenovergestelderichtingtweewielrijders aangereden,dieplotselingvlakvoorhettoestelderichting vandeduinennamen”.Geenwonder,zalmendenken,als menrustigfietsendophetstrandeenvliegtuigzietnaderen… MaarVanderDrift,dienaarlinkswiluitwijken,komtineen plasterechtenremtdaardooraf.Gevolg:hettoestelslaat overdekop,komtinhetwaterterechtenheefteengebroken schroef13.Natuurlijkverschijnenindepersmeteen ingezondenstukkenombezwaartemakentegenhetgebruik vanhetstrandalsvliegterrein.Metresultaat.Op8julilezen we:“ZoalsteverwachtenwasheeftdeFokker­plezierdienst teScheveningenhetreedsaandestokgehadmetdepolitie. De politieautoriteitenachttendedienstophetvrijdrukke strandgedeelteeengevaarvoordepubliekeveiligheid.Het publiekdatmeerdanhetvliegtuigvoorzichzelfgevaarlijkis ennietbegrijptdathetdoorzijnaltegrotenieuwsgierigheid gevaaroplevertvoorvliegeniereneigenpersoonisnietvan hetstrandtebannen.DiesheeftdepolitiethansaanVander DriftverbodenteScheveningenoptestijgenoftelanden. DaarmeeverliestScheveningenechterzijnpasverworven vliegdienstniet;wantongeveer50m.noordelijkerdande plaatswaardeFokkergestationeerdwasbevindtzichde grensvanWassenaar.ThansvliegtVanderDriftboven ScheveningenenDenHaagmetzijnpassagiersendaaltte Wassenaar,vlakbijScheveningen.”14 Hoelangdeactiviteiten vanafhetScheveningse,resp.Wassenaarsestrandnoghebben

voortgeduurdisnietexactteachterhalen,maarFokkerzal weldrazijnactiviteitenverleggennaardeELTAte Amsterdam.

DeELTA

Op1augustus1919wordtdoordeministervanWaterstaat A.A.H.W.KönigdeEersteLuchtverkeerTentoonstelling Amsterdam,bekendalsELTA,officieelgeopend.Daaraanis heelwatvoorafgegaan.Reedsinnovember1918ontstaathet denkbeeldomin1919inonslandeengrotetentoonstelling opluchtvaartgebiedteorganiseren.Diewarenvoordeoorlog geenonbekendfenomeengeweest,zoalsdeParijseSalonde l’Aéronautique,deLondenseOlympiaAeroShow,de BerlijnseALAenandere.Maarindeoorlogzijngrote schredenvoorwaartsgezetenzekervoorhetNederlandse publiekzalheteengoedegelegenheidzijnkennistemaken metdevoortgangopluchtvaartgebied.Hetzalookvoor buitenlandsevliegtuigbouwersdeeerstegelegenheidbieden nadeoorloghunproductentelatenzien.

Hetideevoordezetentoonstellingstamtvaneenjonge luitenantvandeLVA,AlbertPlesman,dienogin1918zijn chef,majoorWalaardtSacréweetteovertuigenensamenmet diensadjudant,luitenantM.L.J.Hofsteebredesteunweette verkrijgen.DegeschiedenisvandeELTAhoefthierniet uitgebreidverteldteworden15.Laatwordenvolstaanmetde constateringdatGroot­Brittannië,FrankrijkenItalië uitgebreidvertegenwoordigdzijn,naastuiteraardde–bescheiden–Nederlandseluchtvaart.Daaronderzijnde SpijkerV3,eenVanBerkelW­A,deVreeburgA.2Men Carley’sS1sportvliegtuig.OokdedoorFritsKoolhoven ontworpenB.A.T.F.K.23BantamenF.K.26hebben natuurlijkeenNederlandsaspect,alisKoolhovenopdat momentBritsstaatsburger.Duitsevliegtuigenworden,onder drukvandeoverwinnaars,niettoegelaten,maardeFokker vliegtuigenzijnnatuurlijkwelinDuitslandgebouwd.Nadat deELTAzijnsluitingaltweewekenheeftuitgesteld,is zondag14septemberdelaatstedagvanhetgrootste luchtvaartevenementdatNederlandtotdanheeftgezien.Het officiëleaantalbezoekersis545.167alkandathogergeweest zijn.

Hetpubliekstroomtdanookuithethelelandtoe,maarde uitstralingvandeELTAbeperktzichniettotAmsterdam.Op

5 augustusvindteenluchtraceplaatswaaraanruimdertig vliegtuigendeelnemenenwaarbijoverNoordwijk,Hoekvan Holland,Rotterdam,UtrechtenSoesterbergweerterugnaar hetELTAterreinwordtgevlogen.Eenderdeelnemersneemt kennelijknietdeelwantdiezelfdedagwordenbovenAssen reclamebiljettenvoordeELTAuitgeworpen.Evenlatermoet dattoesteleennoodlandingmakenbijBaggelhuizen,om kortetijdlaterweeroptestijgenennaenkelerondjesboven deDrentsehoofdstadweerterugtekerennaarAmsterdam.

Op 17augustusbrengtdeEngelsevliegerHinchliffeeen bezoekaanHeerenveen.HijvliegtvanAmsterdamover HilversumenZwollenaarHeerenveen,wantdewindiszo harddathijdeovertochtEnkhuizen­Stavorenoverwaterniet verantwoordacht.AanboordzijndeHeerenveenersBjinze v.d.LaanenBertusBakker,die­naarmenzegtvooreen hoogbedrag­eenweddenschapzijnaangegaandatzijde vluchtvanAmsterdamnaarhunwoonplaatsaandurven. DaarnageeftHinchliffenogeendemonstratievanzijn kunnen.ZowordtHeerenveenvoordetweedemaalin veertiendagenopeenluchtvaartfestijnvergast,wantbegin augustuszijnopinitiatiefvandeplaatselijkeVerenigingvoor VreemdelingenverkeertweevliegtuigenvandeLVA, bestuurddoorrespectievelijkluit.Jongbloedensgt.Vander GriendalophetThialfterreinteziengeweest.Maarop30 augustusheeftHinchliffebijeenvliegdemonstratiete Winschotenmindergeluk.Hiervoerthijvanafeenterrein achterdestrokartonfabriekReiderlandop29augustusen passagiersvluchtenuit.Alshijnaeenvluchtdelandinginzet wilhijmetzijnAvro504eenoverhetlandrennendjongetje vermijden.Nukomthijtedichtlangsdetoeschouwersaande kant,devleugelraakteenvanhen,deAvrozwenktdaardoor naarrechtsendoordenogdraaiendepropellerworden mevrouwJ.H.deRuiteruitWinschoterzijl,moedervannegen kinderen,enhetzoontjevandeheerJacobMolemadodelijk gewond.

OokhetzuidenvanNederlandkrijgtzijndeel.Op7en8 septemberlatendeItalianenluitenantUmbertoGuglielmotti enluitenantArturoFerrarinhunbekwaamhedenziente HeerlenenlaterwordtookgedemonstreerdteSittarden Meerssen.NaafloopvandeELTAdemonstreertFerrarinin eindseptember/beginoktobernogteBergenopZoom,waar eerderookdeFransmanChantelouptezienisgeweest.

De FransedeelnemersaandeELTAbrengenopdonderdag11 septembereenbijzondereerbewijsaankoninginWilhelmina Diedagvindteenspeciale“JournéeFrançaise”plaats,die wordt begonnenmeteenvluchtvanvierFransevliegtuigen naardehofstad.KapiteinDamelincourtvliegtindegrote FarmanF.50PenwordtvergezelddoorkapiteinRenéFonck inzijnSpadS.15/5,kapiteinLafonmetLabouchèreals passagierineenSEA­4enluitenantFlachaireineenNieuport 29C.1.Rondhetmiddaguurverschijnendevliegtuigenboven hetdoordekoningingeliefdelandgoedRuigenhoekbij Scheveningen.OmdatookNederlandsejournalistenmee mogenvliegen,hebbenweeenverslagvanderedacteurvan deNRC.“EvenvoorkwartvoortwaalfkomtdePiervan Scheveningeninhetzicht.Wijdalenenzwevenoverhet strandopnauwelijks100à150meterhoogte.Devillader Koningintekentzichalscherperafenomkwartvoor12 precieszijnweopdeplaatsvanbestemming.Wijziende KoninginmetPrinsesJulianaopeengedeeltevanhetduin terzijdevandevillastaan.DeKoninginisinhetwit,de Prinsesinhetrose.PrinsesJulianawuiftonstoe.Naastde vorstelijkepersonenstaateenadjudantmeteenkijkeronze

FarmanF.50metbloemen voorKoninginWilhelmina.

verrichtingengadeteslaan.LuitenantDufoursneltnaar achterenindecabine,(…)enlaatdebloemenmeteen elegantgebaarlangshetschuinedeelvanhetdakomlaag glijden.Debloemenliggenopbetrekkelijkkorteafstandaan H.M.’svoeten.Eenlakeisnelttoe,raapthetstukopen overhandigthetaanonzeVorstin,dieblijkbaarzeerverrast wasmetdehaargebrachtehulde.Zijslaathaarparasoldicht enblijftmetdebloemeninHaararmenstaan,vriendelijk wuivendnaardegenendieHaardezehuldebrengen.”Op1 septemberisoverigensaluitdeluchthuldegebrachtaande ex­keizerWilhelmII.Eenvliegtuig(mogelijkvande REGATA)verschijntbovenhetslotAmerongenvangraaf Bentinckenterwijldekeizerdaarindetuinwandeltmaaktde vliegeniereenpaarloopingsenbuitelingennaaromlaagtot vlakbovenhem16

Anderebijzonderevluchtenzijnerook.Op11augustusmoet dedirecteurvandeHollandscheDraad­enKabelfabriek (Draka)JanTeeuwisDuyvispervliegtuigvoorzakenvan AmsterdamnaarLondenzijngereisd.Alsditberichtjuistis, ishijdeeersteNederlandsebetalendepassagierdieeen

DemonstratieFerrarinteBergenopZoom.(fotoviaFritsGerd

zakenreisdoordeluchtmaakt17.DesopraanZorahDorly,die ondermeervoordeFranseoperainDenHaagheeft gezongen,zalnuinhetScheveningseKurhausoptredenen laatzichdaartoeop15augustuspervliegtuigvanhetELTAterreinnaarhetScheveningsestrandbrengen,wathaarinelk gevaldenodigepubliciteitverschaft.Ookdeburgemeester van(hetdannogzelfstandige)Loosduinen,mr.dr.H.W. Hovy,gaatvliegenenbezietop21augustusvanuiteenAvro zijngemeenteuitdelucht.Hieriswaarschijnlijkverbandmet deplannenvoordeaanlegvaneenvliegveldbijOckenburgh

enhetvoornemendaarop19t/m21septembereenvliegfeest teorganiseren.Reedseerder,op23juli,maaktde burgemeestervanNieuwer­Amstel,A.Colijn,een inspectietochtuitdeluchtbovenzijngemeente,watdanweer mogelijksamenhangtmetdedestijdsbestaande annexatieplannenvanAmsterdaminderichtingvandie gemeente.DeELTAisdannognietgeopendenhetisniet bekendwaarburgemeesterColijngebruikvanmaakte,alis mengeneigdtedenkenaaneenvandevliegtuigenvan Fokker’sLuchttourisme.Omdantochnogevenbijde burgemeestersteblijven:op11septemberisdeburgemeester vanDoetinchemE.G.C.deGrootvanEmbdenpervliegtuig vandeELTAnaarLondengevlogen18

Eenandereactiviteitishetafwerpenvanreclame.Begin augustusmaaktdeStoomzeepziederij“DeHamer”,firmaT.P. Viruly&CoteGoudavandegelegenheidgebruikomvanuit eenELTA­vliegtuigettelijkeduizendtallenreclamebiljetjes voorhaarzeeppoedersbovenAmsterdamenomgevingte doenneerdalen.Deconcurrentiezitnietstilenditinitiatief wordt kortdaaropgevolgddoordeVereenigdeZeepfabrieken v.h.Pleynes–DenDolder.EenvoornemenvandeCacao­en ChocoladefabriekenGebr.Sickeszomeindaugustusop soortgelijkewijzereclametemakenvoorzijn“bittere chocoladerepen”wordt“tervoorkomingvanongelukken” verboden.WelmaaktSickeszindecemberluchtreclamedoor meteenvliegtuigbovenAmsterdamtevliegenwaaropin verlichtelettersdenaamvanhetbedrijftezienis.Eenvan dievluchteneindigtoverigensineennoodlandingonder Sloten.DelaterzobekendeluchtvaartjournalistHenri Hegenervoeltzichgeroepenmeteeningezondenbriefte protesterentegenditgevaarlijklaagvliegen19.

AlsinAmsterdamietsgebeurtkanRotterdamnatuurlijkniet

HetELTAterrein.

achterblijven.NogvoordeELTAzijnpoortensluitwordtop zondag31augustus,destijdsKoninginnedag,enmaandag1 septemberdoordebekende,dannoginRotterdamactieve AbrahamTuschinskyopWoudensteineenvliegfeest georganiseerdwaaraan“dezelfdevliegtuigenzullen demonstrerendieopdeELTAgevlogenhebben”terwijl“de NederlandsestormvogelluitenantVersteeghbelangelooszal vliegen”20.DeRotterdammersstromenmassaaltoemaar komenenigszinsvaneenkoudekermisthuis.Devliegdagis geenonverdeeldsucces.Vandeaangekondigdevliegtuigen envliegersgevenslechtstweeeenoptreden:deFranse luitenantGeorgesBoulardmeteenoudeCaudronG­IIIende onsreedsbekendeHinchliffemeteenAvroBaby.Deze laatsteisoverigensnogsteedsonderdeindrukvanhet gebeurdeinWinschotenenheeftvolgensdekranttwee dagenentweenachtennietgeslapen,zodathijzich “gehandicapt”voelt.Devliegprestatiesvanbeideherenzijn overigensweltottevredenheidendiversepassagiers, waaronderdebekendeballonvaarderW.Pottum,deheer MullervanhetRotterdamschNieuwsbladenmevrouw TuschinskyzijnmetBoularddeluchtingegaan.Gelukkig komtindeloopvanmaandagookVersteeghnogzijnkunnen tonen21.Eenweeklater,opzaterdag6enzondag7 september,latenenkeleItaliaansevliegerszichinRotterdam zien.HetzijnluitenantUmbertoMaddalena,diemetzijn SavoiaS9vliegbootopdeMaaslandt,endeluitenants GuglielmottimetAnsaldaSVA10enFerrarinmetdekleine AnsaldoA1dienaeentochtoverZuid­Hollandookover

Links:DFWCVD244opdeREGATA. (fotoviaFritsGerdessen)

Onder:DFWPID187opdeREGATA. (fotoviaFritsGerdessen)

Woudensteinvliegen,waardanechterslechtseenkleinaantal belangstellendenaanwezigis.

De REGATA

DuitsevliegtuigenzijnopdeELTAdusnietaanwezig;daar hebbendezegevierendegeallieerdeneenstokjevoor gestoken.MaarinDuitslandbestaatwelbelangstellingenin AmsterdamzijnwelDuitsevliegtuigentezien.Datkomt doordeREGATA,deReclame­enGrafischeArbeid TentoonstellinginAmsterdam,dieop12julizijnpoorten heeftgeopendopeenterreinaandeAdmiraaldeRuijterweg. HierkanmenprofiterenvandedoordeELTAgegenereerde belangstellingvoordeluchtvaartendaarkunnenDuitsers nietwordengeweerd.DeDeutscheFlugzeugwerke(DFW) uitLeipzig­Lindenthalheeftaltevergeefsgepoogdzijn productopdeELTAtetonen,maarnuheeftmenmeer succes.DatproductiseenDFWPImet220pkBenzmotor dieop22augustusteSloterdijkarriveert.DitisinfeiteeenF 37(CIV)verkenner,dienuvaneenfraaiecabineisvoorzien. Hetvliegtuig,geregistreerdalsD187,isdoorde fabrieksvliegerOberleutnantFranzDiemermetalspassagiers dr.Löcherenzijnechtgenotenaarhetaangewezenterrein achterdeVanBaerlestraatgevlogen.Eerstisnogeen tussenlandingopSoesterberggemaaktomaande douaneformaliteitentevoldoen.VeelgelukheeftdeDFW,die verderzalwordengevlogendoordeDFW­vertegenwoordiger inNederlandAlfredKerzmann,nietmeteen.Op25augustus glijdthetbijdelandingmeteenwieloverdeslootkant.Het

DFWvanKerzmannop Oostvoorne.

toestelwordttopzwaarenduikeltv moddersloo v

Gelukkigkomennogmeervliegtuigen.De“Eerste NederlandscheVliegtuigOnderneming”(ENVO)vanChr. BoerheeftinDuitslandviervliegtuigenbestelddieeind augustusverwachtworden.Op26augustusarriveert inderdaadeenvoorDeBoerbestemdvliegtuigvande NorddeutscheFlugzeugwerketeBerlijn­Teltow.Bestuurd doordeDuitsevliegerErnstHeidemeyerenmetde AmsterdammerAugustBührmanalspassagierishetdezelfde ochtenduitBerlijnvertrokkenomnaeentussenlandingte ApeldoornomhalfzesopdeREGATAaantekomen.Op31 augustuskomtuitHannovereenAlbatrosbestuurddoor HauptmannVonVoigtnaarNederland.Ditkeerwordt Amsterdamnietmeteengehaald.Naenigetijdboven Soesterbergtehebbengecirkeldmaakthettoestel’smorgens om8uureennoodlandingbijdezilverfabriekvandefirma Gerritsen,tussenHuisterHeideenZeistenslaatoverdekop. HetwordtdoordeLVAopgehaaldengerepareerdzodathet zijnwegnaardeREGATAenigetijdlaterkanvoortzetten. DaardemonstreertookdeDuitsepilootMaxSchnirring,die

opzaterdag30augustusmetzijnLVGCVIarriveert.Ookhij belandt,reedsdevolgendedag,opzijnbeurtindesloot.Het erreinteSloterdijkisookeigenlijknietgeschikt.De vliegtuigenzijndatooknietsteeds.Op18septemberbrengt eenvandevliegtuigenvandeREGATAnogeenpassagier naarHilversum,maarbijeentweedevliegtuigslaatdemotor afendevliegermoetzijntoestelinglijvluchtneerzettenop eenweilandaandeanderezijdevandeAdmiraalde Ruyterwegachterdekerk22.Maarnogop9oktober adverteertdeENVOmetpassagiersvluchtenvanafhet REGATA­terreinvoor25gulden.

VoorsommigevliegersopdeELTAendeREGATAlijktin Nederlandnogweleenextrahardeguldenteverdienen,zodat ookeldersdemonstratieswordenverzorgd.Dereeds genoemdeHauptmannVonVoigtvliegtmeteengrijze Albatrosop9septemberinDenBosch.Hetiseen gecombineerdeactiviteitvandeLVAendeDuitsevlieger.Na afloopvanhetConcoursHippiqueindeBrabantsehoofdstad zijneerstluitenantJongbloedmeteenNieuportenluitenant VanDijkmeteenFokkerverschenen.VonVoigtzithet opnieuwnietmeeenhijkomtmetzijntoestelbijhet landingsterreinDePettelaerineenslootterechtwaardoorhij

Onderlinks:deDuitsepilootHessopdeMolenheide,dielaterbijFokkervloog;rechts:Strasserwas eenvastepilootopdeMolenheide.

enzijnpassagiers,luitenantZwiersenBach,eenonvrijwillig modderbadnemen.Jongbloedgeeftdaarnaechtermetde Fokkernogeenfraaiedemonstratie,zodathetpubliek tevredennaarhuiskangaan23.

LustoordMolenheide

De belangstellingvoorvliegenenvliegdemonstratiesleidtop diverseplaatseninonslandtotverdereinitiatieven.Eenvan dieplaatsenishettussenEindhovenenHelmondgelegen Mierlo.JosephusLambertus(Sjef)vanderMeulen,smiden autohandelaarinHelmondrichtinseptember1919mettwee compagnons(BernardSchulteenJ.vanNunen)de “CombinatieLustoordMolenheide”op.Hetlustoordbestaat uiteenontspanningsoordeneenvliegveld,waarbijdekosten vandatlaatstemoetenwordengedektdoordeinkomstenvan heteerste.VanderMeulenheeftgrootseplannen.Nietalleen moetendemonstratieswordengegevenenpassagiersvluchten wordengemaakt.Mierlomoetuitgroeientoteen internationaalvliegveldengesprokenwordtvan passagiersvluchtennaarEngeland.Deeerstedemonstraties zijnaangekondigdvoorzaterdag13enzondag14september, maarhetzitdeorganisatorenenhetmassaaltoegestroomde publieknietmee.HetbestuurvanhetLustoordheeftin DuitslandtweeDFWvliegtuigenaangekocht.Adrianus (Janus)vandeMeulen,dezoonvanSjefisreedsnaar Duitslandgereisdomdaarvliegerstezoeken.Te GelsenkirchentrefthijHermannHess,dieindienstwordt genomeneninLeipzigeenDFWzalophalen.Omdatlage landmistopstijgenteLeipzigverhindertkanHessdiedagniet vertrekken.Ookzondagwachtenduizendenvergeefs.Nuis hetbenzinegebrekdiedwingteennoodlandingtemaken tussenLeipzigenGelsenkirchen.Opdinsdag16september landtdantenslotteeenvliegtuigopdeMolenheide,zijhet niethetverwachte.Omtocheenvliegtuigtekunnentonen heeftJanusvanderMeulennamelijkinKaldenkirchende DFW­vertegenwoordigerinNederlandAlfredKerzmann bereidgevondeneenDFWmachine,dieeigenlijknaarde REGATAmoeteerstviaNijmegennaardeMolenheidete vliegen.BehalveVanderMeulenjr.isookJ.C.Vieweg, redacteurvandeProvincialeGelderscheenNijmeegsche Courantaanboord.Nukandevolgendedaguitgebreid wordengevlogenwaarbijookpassagiersworden meegenomen.EendaarvanisFonsRaijmakers,redacteurvan deMeierijscheCourant.Indeluchtschrijfthijeenbriefaan deEindhovenseburgemeester:“DeRedactievande MeierijscheCourantbovenEindhovenenHelmondvliegende spreekttegenoverdeBurgemeestervanEindhovendewens uitdatzijngemeentedezelfdevluchtmogenemenalsde

MeierijscheCourant.FonsRaijmakers,17Septemberhalf zes.”Doorhettrillenvanhettoestelisdebriefnauwelijkste lezenendusstuurtdeschrijverhetepisteldevolgendedag meteengoedleesbaarafschriftaandeburgervader24.

Opwoensdag17septemberarriveertookHessenophet volgendeweekendkrijgthetpubliekwaarvoorhetgekomen isenwordendoorHessenKerzmanndemonstratiesen rondvluchtengegeven.Indriedagenwordenruim50 passagiersmeedeluchtingenomen.Kerzmannvertrektop 22septemberalsnognaardeREGATA,enbijdiegelegenheid zijneersttweepassagiersuitEindhoven,dienaarDenHaag moestenopeenweilandbijNootdorpafgezet.Opde Molenheidearriveertronddietijddetweedeaangetrokken piloot,GeorgStrasser.Hijiseenverdienstelijkoorlogsvlieger geweest,metzevenluchtoverwinningenopzijnnaam.Inde volgendewekenwordendanooknogdiversevluchten gemaakt,zowelbovenhetveldalsindeomgeving, waarondernaarhetinternaatEikenburgteStratumbij Eindhoven.

DanishetmethetvliegenopdeMolenheideevengedaan. Op 28septembervliegtHessmetmevrouwP.deWiteneen mecaniciennaarVenrayomdaarbovendeSmaktseHeide eendemonstratietegeven.Hetregentdegansedag,degrond iszachtenbijdelandingslaatdemachineoverdekopen breektdeschroef.Hettoestelwordthersteld,meteenechter telichteschroefenopdeterugwegmoetHessopde Stiphoutseheieennoodlandingmaken.Demachinewordt naardeMolenheidevervoerdendemotorgaatterreparatie naardegaragevanVanderMeulen.Gelukkigisernogeen reservetoestelenwordtookdeeersteDFWbinnenenkele wekenhersteld.InnovemberlatenledenvandeHelmondse Burgerwachtdiedeelnemenaandewedstrijdender burgerwachtindeMeierijzichpervliegtuigvande MolenheidenaarhetstrijdperkopdeVuchterheidevervoeren.

Op7oktoberkrijgtdeMolenheideeennieuwebezoeker.De burgemeestervanAarle­Rixtel,A.E.AlbersPistorius,heeftin Duitslandvooreigengebruikeenvliegtuigaangeschaften daarmeeishijdeeersteparticuliere,d.w.z.niet­commerciële vliegtuigeigenaarinonsland.Nietdatdeedelachtbareheer zelfdestuurknuppelvanzijnLVGterhandneemt.Netzoals hijeenchauffeurheeftvoorzijnautomobiel,heefthijvoor zijnvliegtuigeenpiloot,inderegelStrasser.Ookishijvan planinzijngemeenteopdeStiphoutseHeideeenparticulier vliegveldtelatenaanleggen.Maarvoorlopigstelthijzijn “Daedalus”,zoalshetvliegtuigisgedoopt,inbruikleenter beschikkingaanhetLustoordMolenheide,dieopzijnbeurt eenvandevliegerslevert.Dedaaropvolgendezondag,12 oktober,wordthetvliegtuigdanookvoorhetpubliek beschikbaarenopdeeerstetochtlaatdeeigenaarzich vergezellendoordekapiteindergenieF.E.vanderStaay. OnderdeanderepassagiersisfreuleGraswinckel,dochter vandecommandantderderdedivisie,generaal­majoorjhr. Graswinckel25.TotdeLVGin1921verongeluktzalde burgervaderzijn“Daedalus”bezitten.Eenjaarlaterishetook metdeMolenheidealsvliegveld(voorlopig)gedaan.

AlfredKerzmann,dienogsteedsDFWinNederland vertegenwoordigt,blijftookinNederland,kennelijkvoor eigenrekening.Opzaterdagmorgen18oktobervertrekthijuit BennebroekmetbestemmingDuitslandmetalspassagierde luchtvaartjournalistHenriHegener.Duitslandwordtniet

gehaald,wantbijMariënboschmoeteennoodlandingworden gemaakt,waarbijhettoestelineenslootvaltenzo beschadigdwordtdatverdervliegenuitgeslotenis26 Persoonlijkeongelukkendoenzichnietvoor.Opdonderdag 23oktoberlandtKerzmannophetstrandteOostvoorne.Zijn passagiershebbenfamilieteBrielleenkomenhenopdeze modernemanierbezoeken27.

EdisonteValkenswaard

Dein1891teDommelengeborenJanGyrathiselectriciënte Valkenswaardenalshijin1919inrecordtijdeen feestverlichtingheeftwetenaanteleggenvanhetstationnaar deMarktvoordehuldigingvandeplaatselijkeharmonie “UitspanningnaArbeid”krijgthijvoorditkunstukjede bijnaam“Edison”.VolgensanderenstaatGyrathterplaatse reedsalgemeenonderdienaambekendomdathijmetde nieuwstesnufjesvansporte.d.inValkenswaardsteedsde eersteis.Daaronderookdeluchtvaart.Hijneemthetinitiatief omopzondag28enmaandag29septemberteValkenswaard vliegdemonstratiestelatenplaatsvindeneneenorganiserend comitéwordtgevormdondervoorzitterschapvan burgemeesterJ.D.H.W.C.vanHoorn.Ophetterrein “Turfberg”aandeLeenderwegwordteenvliegveld,met hangar,ingereedheidgebracht.Voorhetvliegtuigheeft GyrathgezorgdenhijheeftdeDuitsevliegerVictorvon Fabrice,dieeerderopdeREGATAheeftgevlogen,wetente engagerenomditdoordeluchtnaarValkenswaardte brengen.Maarmetnogslechtsenkeledagentegaanisdat vliegtuignogsteedsinAmsterdamenGyrathheeftgeenrust voorhetinValkenswaardis,want“voorgeengeldterwereld zouhijerinhebbenkunnenberusten,datdedemonstraties omdeafwezigheidvanhetvliegtuiguitgesteldhadden moetenworden.”DatvliegtuigiswederomeenDFWen draagtdeDuitseregistratieD243.HetisdoorGyrathvoor vierduizendguldenbetrokkenvanEelman’sLuchtreederijte Sloterdijk,waaroverlater.HetmoetdusuitAmsterdam wordenopgehaaldendaarbijgaatnaastGyrathookL. MokveldvanhetEindhovenschDagbladmee.Dietochtvalt nietmee.Langetijdzietheternaaruitdatde weersomstandighedeneenvluchtzullenverhinderenen diverseaanwezigeanderevliegersontradenVonFabricedan ookoptestijgen.Uiteindelijkbesluithijomkwartovervijf tochdeluchtintegaan.Terwijlvliegtuigeninzittenden

stevigdoorelkaarwordengeschud,komenzenaUtrechtook nogineenonweersbuiterecht.Hetergsteisdatdekaartdoor dewinduitdehandvandepilootwordtgerukt.Geennood, Gyrathzaldewegwelwijzen.Vanuithetongewone perspectiefuitdeluchtisdatnognietzoeenvoudig.Eerst wordt deverkeerdespoorlijngevolgd,diedeluchtreizigers bovenTilburgbrengt.Eennieuwekoersenspoorlijnvoert hennaarBoxtelendanishetleedsnelgeleden.Omkwart voorzevenwordtteValkenswaardgeland,naeentochtdie normaal30tot40minutenmoetnemenmaarditkeer anderhalfuurheeftgeduurd.Deredacteurvanhet EindhovenschDagbladbesluitdanook:“De inspanning, moeiteengevarendiedeeigenaardermachine,deheer Gyrath,endeAviateurzichgetroosthebbenomoptijd aanwezigtezijn,verdienenuwallerbelangstellingen waardering.(…)Enwienietbangis–endatisgeen Brabander–endesensatiesvaneenvliegtochtmeewil maken,hijgaookdeluchtin!”28

Diegelegenheiddoetzichindekomendedagenruimschoots voorendaarvanwordtdoorvelengebruikgemaakt.Zoals doorkapelaanBielars,dieinzijnautohelemaaluitChaamis aangereisdombovenValkenswaardinmeerhemelsesferente verkeren.NotarisDeWitenzijnechtgenotelatenboven Treeswijkeenboeketbloemenneerdalen.Debelangstellingis dusdanig,datFabriceeigenlijklangerdoorgaatdanhijmet hetoogopzijnbrandstofvoorraadwenselijkvindt.“Maar als ’tnietanderskan,”zoverklaarthij,“makenweweleen noodlanding.”Zogeschiedtdandusookendoor benzinegebrekwordtFabricegedwongenzijntoestelneerte zettenopeenomgeploegdeakkerindebuurtvanAalst.De passagiers,VanWijnbergenenScheefhalsblijven,evenalsde piloot,ongedeerd.DemachinevanGyrathzalweldraook elderstezienzijn,maareerstgaathetverhaalnunaarDen Haag.

HetvliegfeestopOckenburgh

Ook DenHaagkrijgtzijnvliegfeest.Daarvooriseenterrein uitgezochtbijOckenburghwaarvoormenookreedsplannen heeftomeenvlieghavenaanteleggen,alishetdaartoenniet vangekomen.Deopeningvanhetvliegfeestisvoorzienvoor 26septemberendemedewerkingvandiversevliegersdie ookopdeELTAzijngeweestisverzekerd.Echternietde VliegfeestOckenburgh

medewerkingvandeweergoden.“Wanneervanmorgenom 10uurhetvliegfeestofficieelgeopendzalwordenregenthet. Teropluistering.Eriseengrootaantal‘officials’(…) mitsgadershuzarenmuziek,kellnersensjouwerslui.Maar vliegerszijnerniet.Evenminpubliek.Ofschoonbeide onontbeerlijkzijnbijeenvliegfeest.”29 Uiteindelijkzullen vijfvliegtuigenopdieeerstedagopOckenburghaanwezig zijn:tweeAvro’s,gevlogendoorShanksenSmith,een AnsaldoBalillametFerrarinalspilootentweeFokkers, gevlogendoorAldolphPargeenFranzSido.Hetwachten duurtdaarnanogtotdemiddag,maardanbrengenPargeen Ferrarinmethunprestatieshetinmiddelsingroteregetale toegestroomdepubliekinverrukking.Dattoestromenheeft dievrijdagenzekerookdedaaropvolgendedagennogalwat voetenindeaarde,wantdewegnaarLoosduinenisop zoveelverkeernietberekend,terwijlmendanookde WestlandseStoomtramnietkanpasseren.Waarbijnogkomt datderegendeweg–diedenaamKleiwegniettenonrechte blijkttedragen­ineenmodderpoelverandert.Devolgende dagen,zaterdagenzondag,wordthetaantaldeelnemers uitgebreid,zodatuiteindelijkdrieAvro504K’seneenAvro 536tezienzijn;depilotenzijnHinchliffe,D.Shanks,F.P. AdamsenSmith.OoktezienisdedoorVersteeghgevlogen

ineenDVII.DeEngelsenhebbenwederomgeblokkeerddat ookDuitsevliegtuigenaanwezigzoudenzijn.Danvoertnog eenparachutist,deGroningerPhilipHuizingauiteendoor SidobestuurdeFokkerzijnsprongenuit.Verdergeeftde gewezenkelnerJensen,nuonderdenaamJansini,een demonstratievan“luchttelepathie”waarbijhijalvliegend opdrachtenvanafdegronduitvoert–watwaarschijnlijk doorgestokenkaartis.Hogebelangstellingiserook, waaronderdievandeHaagseburgemeesterJ.A.N.Patijnen vandekroonprinsvanDjokjakarta.Uiteraardgaatafentoe ookietsmis.Versteeghraaktbijdelandingeenhekjeen breektzijnschroefterwijlVanderDrift–dienog herstellendewasvaneenbijeenmotorongelukopgedane beenbreuk–doormotorstoringverkeerdneerkomtenoverde kopslaat,gelukkigzonderletsel.Ookdeterugwegverloopt nietvlekkeloos.OpmaandagmiddagmoetParge,opde terugwegnaarAmsterdammetdesecretarisvanFokkeraan boordalsgevolgvanmotorstoringvlakbijhetstrandinzee landen.AllestezamenishetvliegfeestopOckenburghop zichzelfgeslaagd,maardemeesteverslagengaanvooral uitgebreidinopdeproblemenomertekomenen,nietinde laatsteplaats,terugtekeren.

DevierBritsevliegtuigenkerennuookterugnaarhuis,maar eerstgevenzeop3en4oktobernogdemonstratieste Middelharnis.Ookpassagierswordenmeedeluchtin genomen,sommigenopklompentotnietgeringe verwonderingdervliegers.Shanksmoetnogeen noodlandingmakenenhoewelhijzelfweerweetopte stijgenkomtenigetijdlatereenbriefvaneen verontwaardigdeagrariër,medeondertekenddoorde burgemeester,dattweekoeiensindsdienmindermelkgeven endat100guldencompensatieopzijnplaatszouzijn.Op5 oktobervliegendeAvro504’sviaCalaisnaarEngeland.De vliegerskerenvervolgensperbootnaarHollandterug,om daardeachtergeblevenAvro’steaanhetNederlandsevolkte tonenen“omtegenietenvanonbeperkteboterensuiker.”30

Luchtverkeer­COBOR

OpdeELTAisnaastveelanderschoonseen verkeersvliegtuigteziendatdoorFritsKoolhovenin Engelandisontworpenengebouwd.Koolhovenisdan werkzaambijdeBritishAerialTransportCompany,kortweg B.A.T.,enclaimtlaterdatditheteerstealszodanig ontworpenverkeersvliegtuigterwereldis.Zoalsmetde meestevandieclaimsvaltdaarovertetwisten,maardie F.K.26heeftinelkgevalindrukgemaakt.Koolhovenkomtin contactmetluitenantL.F.E.Coblijn,dieals vertegenwoordigervandeB.A.T.inNederlandzaloptreden nzalzorgenvoorpassagiersenvrachtopeenteopenen BATF.K.26G­EAAI

luchtlijntussenNederlandenEngeland.Daartoewordtdoor Coblijnmetzijncollega­vliegerluitenantW.Borrevan Doorninck,samenmetKoolhovendeN.V.Handel MaatschappijCOBORopgericht,diegevestigdisophet adresSpoorlaan16teBilthoven,waardebeideluitenantsdan wonen.Opdinsdag16septemberverschijnteenadvertentie indeNRCwaarindenieuweluchtlijnvanSoesterbergnaar hetLondensevliegveldHounslowwordtaangekondigd. GegadigdenkunnenzichbijCoblijnopgevenvooreenvlucht dieisvoorzienvoor21september.DatisdanmetdeF.K.26 dietochalvandeELTAnaarLondenmoetterugkeren. BovendienisopdedagvandeadvertentieeentweedeF.K.26, uitEngelandgearriveerdvooreenproefvlucht,dieop donderdag18september,gevlogendoormajoorChristopher Draper,metpassagierDeliaMoutonnaarEngeland terugkeert.Maaralsnelkomteenonverwachtprobleem.In Engelandiseenspoorwegstakinguitgebrokenenderegering vordertnuallebeschikbarevliegtuigen.Delijnnaar NederlandkomttevervallenwantdeF.K.26’swordeningezet ophettrajectLonden­Manchester.Alsdestakingnaenkele wekenvoorbijis,kanweergevlogenworden.Op7oktober wordtdeluchtlijnofficieelgeopendenop9oktoberlandt weereenB.A.T.vliegtuig,gevlogendoorCyrilTurner,die eerstnogdoorbenzine­enoliegebrekeennoodlandingmoet makenbijOudenrijn.Op12oktoberwordtmettwee NederlandsepassagiersnaarHounslowteruggekeerd.Die passagiershebbenwelindebuidelmoetentasten,wanteen enkelereiskost f 225,­(nu€1358,85of f 2994,50)eneen retour f 400,­.Ergregelmatigisdelijntrouwensnietmaarna eenonderbrekingwordtdoorDraper17novemberweereen vluchtuitgevoerd.Inoktobervindennogenkelevluchten plaats(16/17oktober,23/24oktober)terwijlop25oktober nogeenextravluchtwordtgemaaktdieopde28steweernaar Londenvertrekt.Ookinnovemberschijntnogtezijn gevlogen–dezetelvanhetbedrijfisinmiddelsverplaatst naarKeizersgracht406teAmsterdam­,maardanbloedtde zaakdood.DeNederlandseregeringgeeftgeentoestemming voorhetgebruikvanmilitairevliegveldenmeeren KoolhovenverlaatB.A.T.Inapril1920isdedienstdefinitief teneinde.

Luchtverkeer­Neluma

Op10oktoberlandtachterhetstadionteAmsterdam(datis noghetoudestadion,wanthetOlympischstadionisnogniet gebouwd)eenLVGmachinekomenduitEde.Pilootisde DuitserE.Plischke(denaamwordtverschillendgeschreven) metaanboordE.J.OstermannenJoopCarley.Ostermannis bedrijfsleidervandeNeluma,enisnaarAmsterdamgekomen omteoverleggenmetdedaargevestigdedirectievandie

BATF.K.26K167opSoesterberg.

maatschappijom’smiddagsweernaarEdeterugtekeren31. OfficieelbestaatdieNelumanognieteens;deoprichtingsacte vande‘NaamlozeVennootschap“Neluma”Nederlandsche LuchtvaartMaatschappij’wordteerstop7november verledendoordeAmsterdamsenotarisA.D.Stumphius32.De ondernemingisgevestigdopdeKeizersgracht228te Amsterdam,waarOstermann,dieondermeer vertegenwoordigerisvanMaybachmotoren,kantoorhoudt. In depraktijkisdeNelumareedseerderactief.Op9 septemberhebbenteEdedeeersteproefvluchten plaatsgevonden,waarbijookpassagiersworden meegenomen.DaaronderisdezesjarigeErnstOstermanndie “alsjongstevliegpassagiertotzijnuitbundigplezierde luchtdoopontving.”33

DeNelumaadverteertmetpassagiersvluchtenen vliegdemonstraties,waarbij“voorelktrajectvliegtuigen gereedstaan.”OokwordtvanafEdeeenluchtverbindingmet Duitslandaangeboden.Daartoemoetenreizigersuit Amsterdamdanom07.40uurvanhetstationWeesperpoort vertrekkenwaarnazeomrondhalftienbijstationEde wordenopgehaaldomperautonaarhetvliegterreinte wordengebracht.Daarstaandouanebeambtengereedvoorde noodzakelijkeformaliteitenwaarnarondhalfelfhet luchtruimkanwordengekozen34.Inderdaadisop7november om10uur35eenvliegtuigvandeNelumanaarBerlijn vertrokken.EvenvoordeDuitsehoofdstadwerdbereikt moestechtereennoodlandingwordengemaakt.Depassagier E.H.HardtendepilootPlischkeblevenongedeerd35.Daarna ishetstilronddeNeluma,althanswatvliegactiviteiten betreft.WantbelangrijkerwaswaarschijnlijkdatdeNeluma tussenaugustusenoktobereenaanzienlijkaantal,minstens 36,LVGBIII(met120pkMercedesmotoren)enCVI(met 200pkBenzmotoren)vliegtuigenuitDuitslandheeft geïmporteerd.Dezewordenopgeslagenineenloodsvande vroegerefirmaVerwey&LugardteEde,dienuingebruikis bijCarley,enalsdezevolisinhetkoetshuisvandevilla “Reehorst”eneenoudebrouwerij.Indekomendejaren zullendezewordenverkocht,voornamelijknaarSovjetRusland.OokdereedsgenoemdeBrunoJablonskyishierbij betrokken.Menkanzichdanookafvragenofdeactiviteiten vandeNelumaenOstermannnietindeeersteplaatseen dekmantelzijnvoor(illegaleofsemi­legale)exportvan vliegtuigenuitDuitsland.

Carley

DeNelumahadduseenbandmetCarley,dieteEdeonderdak boodaandedoordezeondernemingingevoerdevliegtuigen. ReedsvoorenookgedurendedeEersteWereldoorlogisJoop

Carleyactiefindeluchtvaartenin1917ishijtotzijnoude liefdeteruggekeerd.Begin1917neemthijzijnintrekinhet oudevliegkampvanVerwey&LugardteEde.Ookneemt hijvoor f 1400devolledigeinboedelovervandeEerste NederlandscheVliegvereenigingteGilze­Rijen.Hetzijn restantenvanallerhandetoestellenuitdepioniersjarenvan deNederlandseluchtvaart.Alleswordtgeslooptenin onderdelennaarEdegebracht.InmiddelsisCarleyviaeen hinderwetvergunningdoordegemeenteEdeinstaatgesteld ophetterreinvanhetVliegkampEdeeenechte vliegtuigfabriektevestigen.Hetgeldkomtvantwee geldschieters,deherenSchmidtenWeissenhierbouwt Carleyeencanardtypevliegtuigeneenkleineeendekkermet 50pkGnomemotor,diealsCarleyS.1opdeELTAtezien is.Eind1919wordtdaarnaastCarley’sVliegschoolgeopend HijheeftvandeLVAachtovertolligeFarmanvliegtuigen overgenomen.“Dekoperheeftdoorf12.800tebetalenvoor dezeverouderdetoestellen,dieopnormalewijzealsafval verkochthoogstensintotaalf1000zoudenhebben opgebracht,voorzichzelfeenslechtekoopgedaanen’sRijks Schatkisteennietonbelangrijkvoordeelbezorgd”merktde commandantvandeLVAtevredenop.Alsinstructeurwordt deBritWarrenaangetrokken,afkomstigvandeLondon&

EenFarmanvanCarley’sVliegschool.

Onder:deCarleyS.1werdopdeELTA gedemonstreerd.

ProvincialAviationCompanySchoolofFlying.Demeeste activiteitenvanCarleyvallenechterinvolgendejaren.

AlbertDuchereuxinLimburg

DeFransmanAlbertDuchereuxisvoormaligoorlogsvlieger, dragervanhetCroixdeGuerreenlaterinstructeuropLe Crotoy.Eind1918gedemobiliseerdzoektookhijeen broodwinningdoormeteenvliegtuigdemonstratiestegeven enzoverschijnthijopdeELTA,waarzijnoudeFarman F­46natuurlijkniettevergelijkenismetdenieuwe,mooiere ensnelleremachines,maarwaarhijdoorzijninnemende persoonlijkheidwelpopulairwordtenvelebelangstellenden deluchtdoopgeeft.TerugkerendvandeELTAlandthijinde avondvan15septemberwegensbrandstofgebrekenook omdathijdewegkwijtisophetMolenveldachterde InfanteriekazerneteNijmegen36.Devolgendedagvliegthij verdernaarhetzuiden,maarveelverderdanMaastricht zoekthijhetniet.Hijgeeftdaarinoktoberdemonstratiesen rondvluchtenopdePietersbergtergelegenheidvande Maastrichtsewinkelweek.HiernagaathetnaarVenlowaar hijop14oktoberarriveertnatussenlandingenteMaastricht enItterenomverderteVenlovanafdeKleineHeideook daarrondvluchtentemaken.Daarnazalhijteruggekeerdzijn

naarMaastricht,waarhijkantoorgaathoudenaande MaastrichterBrugstraat19.Indekomendejarenzal DuchereuxnogruimschootsinNederlandtezienzijn.

SteinhausinNijmegen

Tenbatevanhetsanatoriumfonds“OnsBelang”zijnop zaterdag11enzondag12oktoberteNijmegenvliegdagen georganiseerd.HiervoorisdeDuitsevliegerSteinhausuit Amsterdamaangetrokken.Maaropdeeerstedagkomthijbij eenlandingtegeneenhegterechtwaardoordeschroef versplinterde.Vliegeniserdiedagnietmeerbijenomdat beloofdemilitairevliegersuitSoesterberguitblijvenmaken veleneenvergeefsewandelingnaarhetMolenveld. InmiddelsisuitAmsterdameennieuweschroefgearriveerd, zodatopzondagtenminsteeenaantalpassagiersvluchtenkan wordenuitgevoerd37.Voordeorganisatorenisheteen mislukking.Steinhausgaatverderenkomtweldraindelucht inTilburg.

EdisonenEelman

DedemonstratiesteValkenswaardmethetvliegtuigvan “Edison”hebbenhuneffectindeomgevingnietgemist.De TilburgseondernemerFritsOnstee(Telefoonstraat24, Tilburg)neemthetinitiatiefeentiendaagsevenementte organiseren,datwordtgehoudenopeenterreinaande Rielscheweg,tienminutenvandestad.Dekijklustigen krijgenvolgensdeaankondigingopzaterdag18,zondag19 oktoberenvolgendedaghet“Edisonvliegtuig”tezien, terwijleentweedevliegtuig,naargezegduitLeipzig gearriveerd,defeestvreugdezalverhogen.Reedsop17 oktoberarriveertGyrathmeteenpassagierindedoor SteinhausgevlogenmachineteTilburg.Op18oktober arriveertookFabricemethettweedevliegtuig.Devliegdagen zijneensuccesenvooraldepassagiersvluchtenverheugen zichindebelangstelling.Onderdiepassagiersisde83jarige heerSmits(“eenbekendingezetene”)diezichnogherinnert datgeenspoornaarTilburgliep,hoebenieuwddemensen warennaardeeerstelocomotiefenvoorwienogeenste

kunnenvliegenzijnhoogstegenotis38.Indeloopvande weekverslechterthetweerenneemtdusookde belangstellingaf“enalserdaneenpassagierplezierhadom indemistrondtetollen,kwamhijnatuurlijkonvoldaan terug.”DiemistspeeltookFabriceparten,diemeteen FokkeruitGelsenkirchenkomtmaardeoriëntatiekwijtraakt. Metnogweinigbrandstofmoethijhettoestelneerzettenin deRauwbraken.OokdevliegersWendeen(mogelijk) Hettlinghebbenaanhetvliegfeestmeegewerkt.Het enthousiasmegaatzoverdatdeTilburgerJ.H.Devenijns, eigenaarvaneenperceelheidegrondvanongeveer7h.a.aan deHilvarenbeekscheweghetinitiatiefneemtvooreen vliegondernemingenvliegschoolwaarvansergeant­vlieger W.C.A.Mutsaersalsdirecteur­instructeurzaloptreden. GesprokenwordtvaneenAlbatrosvliegtuig,waarmeeook passagiersvluchtenzullenwordenuitgevoerd39

Devliegfeestenwordenop1novembervoortgezette’s HertogenboschdoordeluchtrederijEdisonenEelman. DaarommoetenwehierevenstilstaanbijEelman’s Luchtreederij,eenondernemingwaarvanmedioseptember advertentiesopduikenvoorpassagiers­enreclamevluchten. HetbedrijfisgevestigdopdeBosboomToussaintstraat43te Amsterdamenvoerteindseptemberzijnactiviteitenuitte Sloterdijk.Eelmanheeftgrootseplannenenheeftreedseen aantalvliegtuigen(“limousines,school­ensportvliegtuigen”) inDuitslandbesteld.Voorlopigwilhij“losse” passagiersvluchtenaanbieden,maarindetoekomstookvaste lijnverbindingen.InderdaadzijnvolgensDuitsebronnendrie DFW CV’smetderegistratiesD243(WNr.10),D244 (WNr19)enD245(WNr.20)doorDFWverkochtaande “EelmanscheLuftreederei”.Latennudezedrievliegtuigen genoemdwordeninhetBossevliegfestijn,waardeD244op vrijdag31oktober,detweeandereop1novemberarriveren. MaardieD243kennenwealalshetvliegtuigwaarmee destijdsVonFabricemetGyrathenMokveldnaar Valkenswaardisgevlogen.Gyrathzaldittoesteldusdestijds inAmsterdamvanEelmangekochtofwellichtgehuurd

DeFarmanF.46vanDuchereux.(fotoviaPeterGrimm)

hebben.Iniedergeval:inDenBoschtreden“Edison”en Eelmangezamenlijkop.Eengrootsuccesisdattrouwens niet,wanthetweertreedtopalsspelbrekerzodatde demonstratiesspoedigweerwordengestaakt.Alsop4 novemberdedrietoestellenweervertrekken,ishetterrein doorsneeuwvalzeerslechtgeworden.Eendertoestellen bestuurddoorFritzHettling,blijftbijdestartindeweke grondstekenenwordtvervolgensdoorzijwindopéénkant geworpen.Devliegerblijftongedeerd,maarhettoestelis zwaarbeschadigd40.HiernaishetstilrondEelmanenEdison.

EenverbrandvliegtuiginVelp Opdinsdagmiddag20oktobermaaktrondvieruureen vliegtuigmetdaarintweeDuitseofficiereneennoodlanding opeenweideachterhetkasteelBiljoenteVelp.Devliegers zijnopwegvanPaderbornnaarScheveningenmaarvanwege demistmoetenzenunaardegrond,watzonderongelukken gebeurt.Hettrektveelbelangstellingendepolitiemoetde menigteopafstandhouden.Devolgendedagwillende Duitsersweervertrekken,maarofdatgebeurdis,valtniet goedoptemaken.Welgaateenweeklaterachterhetzelfde kasteel“Biljoen”eenvliegtuiginvlammenop.DeDuitse vliegerPaulBockwildaardemotorvanzijnvliegtuig beproeven,maarbijhetaanzettenkomteenvonkinde carburateurenhoeweldevliegernogwelde tegenwoordigheidvangeestheeftdemotoraftezettenwordt hettoestelinkortetijdeenprooidervlammen.Hetiswellicht tekenendvoordemanierwaaroptegenvliegenenpilotenin dietijdwordtaangekekendateenheerendameBockdadelijk eenbelangrijkbedragingeldaanbiedenvoordeaankoopvan eennieuwvliegtuig.Ofdaterookgekomenisvermeldtde historienietenBockzullenweinNederlandnietmeer tegenkomen41

DeENVOeneenmisluktvliegfeestteLeiden

In novemberloopthetseizoenvoordevliegerijwelteneinde, maartochvindtinLeidennogeenvliegfeestplaats.De organisatieisinhandenvandeEersteNederlandscheVlieg Onderneming(ENVO)uitAmsterdam.Dezeisopgericht doordeAmsterdamsetandartsEmilFraenkel,diepraktijk houdtopdeNieuwendijk104.Hijbezitpersoonlijkeen FranseMorane­SaulnierL.DaarnaastbeschiktdeENVOook overeenAlbatrosBIIeneenLVGCVI,waarschijnlijk ingebrachtdoordevliegersdievoordeondernemingvliegen,

VliegfeestLeenderweg,Valkenswaard, ontvangstcomité.(fotoHeemkundekring WeerderheemviaErwinvanOorschot)

waaronderMaxSchnirringenFritzHettling.Hetmeest bekendeoptredenvandeENVOisopdeLeidsevliegweek, dievan10totenmet16novemberplaatsvindt.

Eensuccesishetniet.Vijfvliegtuigenzijntoegezegdmaar uiteindelijkschijnenslechtstweetezijnverschenen.Endat onderbarreomstandigheden.Hetverslagvande openingsdag,10novembergetuigtervan:“Hetijzigkoude winterweerheefthetopeningssuccesdesvliegdemonstraties danigtegengewerkt.Niettegenstaandedekoudewindvlagen endedwarrelendesneeuwvlokkenwerdhedenmorgenmet spoedaanhetwerkgetogen.Degrotehangarwaarinde vliegtuigenwarenondergebrachtheefthetindeafgelopen nachttegendehevigenovemberstormmoetenafleggen, waarbijdevleugelsdervliegtuigennogalernstige beschadigingenopliepen.Dezeteherstellenalmedeeen nieuwehangaroptetrekkenwasheteerstewerkdatinde ochtendurenmoestwordenverricht.Teongeveerkwartierna twaalfurensteegMaxSchnirringvergezeldvandeheerRap, liddercommissie,metzijnAlbatrosopomenige demonstratiestegeven.Hetmistigeweeronttrokhetvliegtuig herhaaldelijkuithetgezichtdochnaenkeleprachtige zwenkingendaaldedemachinebehoudenweer.Detweede vluchtwerdondernomendoordeDuitsevliegenierFrits Hettlingdiealspassagiermeenamdeetaleurvanhet kledingmagazijnDeStadParijs,dieeenmenigte reclamebiljettenvangemeldefirmaoverdestadverspreidde. Alsgevolgvandehevigewindvlagenindemiddagzijnde vluchtennietbijzonderaantrekkelijkDeaviateursgaven echtersprekendeenovertuigendebewijzenvanhun kunnen.”42 Devolgendedagbotsteendervliegtuigenbijde landingmeteententwaarinzichveletoeschouwershadden teruggetrokken.Gelukkigkomenzij­waarondereenoudhoogleraar–metdeschrikvrij.Hoewelerindeloopder weeknogwelveelmooievluchtengemaaktworden,komthet feestopzaterdag15novembertoteenplotselingeinde,als beidevliegtuigenonklaarworden.“Eenligtnaeenniet schitterendgeslaagdenoodlandingerggehavendindepolder eneenlandbouwervanwieeenhekisstukgeredenwilhet vliegtuignietafgevenvoorf200isgestort.”Vanhetandere “kreegdemotor,nadathetvliegtuigjuistwasopgestegen,een defectzodatbovenhetterreineennoodlandingmoestworden gedaan,waarbijdepassagiereenkleineverwondingaanhet hoofdbekwam.DeaviateurMaxSchnirringkreeggeenletsel.

Vanhetvliegtuigbrakeenderwielen.Vanhetvliegenkwam verderniets.”43 Devliegfeestenzijnwaarschijnlijkvoorde organisatoreneenfinancieelfiascogeweest.Fraenkelkomen weoverigensinkomendejarennogwelenigemalentegen,in verbandmetweerandereondernemingen.

KLMenIATA

InditverhaalisdeKLMhelemaalnognietvoorgekomen. Maarhoeweldemaatschappijop7oktober1919wordt opgericht,zalinhetjaar1919geenenkelvliegtuigonderde naamKLMdeluchtingaan.Hetzouinditverhaaltever voerenintegaanopdieoprichtingsgeschiedenis,die bovendienalmeermalenbeschrevenis44.Datneemtnietweg datwelalveelisgedaanwaardoorhetmogelijkwordtop14 april1920metdeeerstelijnvluchtnaarEngelandhetbeginte makenvoorwateenwereldomvattendnetwerkzouwordenen nogsteedsis.DeKLMonderscheidtzichvanalleandere ondernemingendoortebeschikkenoverdesteunvan steunpilarenuitdeNederlandsefinanciëlewereld,de NederlandscheHandelMaatschappij,Wm.H.Müller&Co., deTwentscheBank,deRotterdamscheBankVereeniging,het AdministratiekantoorUnitas,debankLippmann,Rosenthal& Co.deBataafschePetroleumMaatschappijendeKNVvL. Hierstaatkapitaalachter,waarvaneenwerkkapitaalvan f 1.015.100.Ookheeftmenrelaties,diemakendatvrijwelvan aanvangaanhetpredicaatKoninklijkegevoerdkanworden. Datkunnenaldieandereinitiatievennietzeggen.Albert Plesmanwordtaangetrokkenalsadministrateur.Gevlogen wordt erin1919echterniet.

DitneemtnietwegdatdeKLMin1919welreeds internationaleerkenningkrijgt.Op24augustusvindtinDen

Haag,opBritsinitiatiefeenbijeenkomstplaatswaarvoor naastdeBritseAirTransport&TravelLtd.,deDuitse DeutscheLuftreederei(DLR),deDeenseDetDanske LuftfahrtSelskab(DDL),deNoorseDetNorskeLuftfahrt Rederi(DNL)endeZweedseSvenskaLufttrafikABookde KLMwordtuitgenodigd,hoewelhetbedrijfformeelnogniet isopgericht.Hierwordtbeslotentotdeoprichtingvande InternationalAirTrafficAssociation(IATA)diezichineerste aanlegrichtopluchtverkeerinNoordEuropa,maarlaterover dehelewereldactiefis.Belangrijkisdatnu,noggeenjaarna heteindevandevijandelijkheden,ookeenDuitse ondernemingdeelneemt.DeDLRzalweldraookin samenwerkingmetdeKLMhetluchtverkeertussen NederlandenDuitslandverzorgen.

DeDLRistrouwensreedsin1919inNederlandtezien.Op maandag29septemberarriveertophetvoormaligeELTA terreineenvliegtuigvandeDLR,gevlogendoorde voormaligeoorlogsvliegerluitenantCurtUngewitter. WaarschijnlijkbetrefthethiereenAEGGV.Wathetvliegtuig inNederlandkomtdoen,isnietgeheelduidelijk,maarinelk gevalwordteenrondvluchtbovenAmsterdamgemaakt waarbijeenjournalistvanhetAlgemeenHandelsbladmeede luchtingaat.EenplanombovenWieringen–waardeDuitse kroonprinszichdanbevindt–tevliegenmoetwegenshet heiigeweerwordenopgegeven.Rond10oktoberkeerthet vliegtuignaarBerlijnterug,welkevluchtin4 ½ uurwordt afgelegd45.

ILVO

EenanderepoginghetluchtverkeerinNederlandvande grondtekrijgenisdeN.V.InternationaleLuchtVervoer

Vliegfeestopde“Turfberg”,Leenderweg,Valkensward.LinksmetlichtejasVonFabrice, rechtsmethogehoedburgemeesterVanHoorn.(fotoHeemkundekringWeerderheemvia ErwinvanOorschot)

SinterklaasteOosterhout,1919

Onderneming,kortILVO.Op27novembervindtinhet gebouwvande“IndustrieëleClub”teAmsterdamonder voorzitterschapvanluitenantHofsteedeoprichtingsvergaderingplaats.M.L.J.Hofstee,W.F.Boterhovende HaanenP.Takswordentotdirecteurenbenoemdenals commissarissentredenopluitenantdercavalerieA.T. Colenbrander,mr.Ch.Jacobs,advocaatenprocureur,ende bankierG.Oostwalt.Hetbedrijfisgevestigdopde Leidschekade63teAmsterdam.Demaatschappijbeschikt overeenkapitaalvan f 500.000.Inzijnopeningswoordzet HofsteeuiteendatdeILVOzichhoofdzakelijkzal bezighoudenmetdeoprichtingenexploitatievan vliegterreineninNederlandenlaterookmetdehandelin vliegtuigenalsmede(curieusgenoegvooreen luchtvaartmaatschappij)automobielen,motorbotenende diverseonderdelen.MeegedeeldwordtnogdatdoordeILVO te’sHertogenboscheenvliegterreinwordtingerichtendat onderhandelingenplaatsvindenmetDeventer,Groningen, Utrecht,ArnhemenAlkmaar.Hofsteevervolgtmet“ter voorkomingvanmisverstanden”meetedelendat“deILVO geenconcurrentiebeoogtmeteenbestaandemaatschappij alsdeKon.Mij.voorLuchtvaart,dietendoelstelthet onderhoudenvanluchtlijnenmeteigenvliegtuigen;de nieuweonderneminghoudtzichalleenmetdeinrichtingen exploitatiederterreinenbezig.”46 Indepraktijkzalhet allemaalwelwatanderslopenmaardanishetjaar1919ten einde.IndatjaarisdoordeILVOinelkgevalnietgevlogen.

SinterklaasinOosterhout

Onderdeveleprimeursvanhetjaar1919isookde waarschijnlijkeersteaankomstvanSintNicolaasper vliegtuig.Deeervanditbijzonderegebeurenvalttoeaan

Oosterhout.VonFabriceisnogsteedsinBrabanteninhotel “Koppelpaarden”teOosterhoutishijincontactgekomenmet vijfinwonersvandieplaats.Zijsprekenmethemafdathij SinterklaasmetzijnvliegtuigvanuitRijennaarOosterhout zalbrengen.SjefkevanRielsteltzichbeschikbaarals SinterklaasenH.SimonsisZwartePiet.Bijhetproefdraaien teRijenverliestdemachinenogenigemoerenenbouten maarnadatdieweerbevestigdzijnkandetochtbeginnen.In eenscherpebochtkomthettoestelbovenhetvlakkeveld gelegenachterdeslotjesteOosterhout.Dandaalthet vliegtuigmetzijneerwaardepassagieropOosterhoutse bodem,waareenduizendkoppigemenigtedeluchthelden toejuicht.Voorafgegaandoordeharmoniegaathetdanin triomftochtdoordestratenvandestad,omstuwddooreen jubelendemenigte47

Meerondernemingenenvliegtuigen Erzijnin1919nogmeerondernemingen,somskortstondig ofeerstzolaatinhetjaardatdemeesteactiviteitennade jaarwisselingplaatsvinden.Zowordtop3december1919de N.V.AmsterdamscheVliegOndernemingClub(AVOC) opgerichtmethetdoeltechnischeopleidingentegeven.Het secretariaatberustbijH.Dievelaar,1eHelmersstraat132te Amsterdam.LatereactiviteitenvanDievelaar,diemetdedan opgerichteN.V.AmsterdamscheVliegOnderneming Maatschappij(AVOM)nogeenluchtlijntussenLeeuwarden enAmsterdamwilexploiteren,vallenbuitenhetjaar1919. KortstondigishetbestaanvandeEersteInternationale LuchtvaartOnderneming(EILO)vanAdriaanMulder,de eersteinNederlandgebrevetteerdevlieger.DeEILOis gevestigdaandeVandenBrugghenstraat3teNijmegenen vanplanvanafhetvliegveldMaldenluchtlijnennaar

AmsterdamenDuitslandteexploiteren.Menbeschiktover eenDFWCVmaardeondernemingvindteenvoortijdig eindealsMulderziekwordtenzijnfinancierhetvliegtuig verkooptaaneencombinatievandeLVAvliegersNeed, GeysendorfferenVanderGriend48

InnovemberwordtdeEersteNederlandscheLuchtreederij (ENLR)opgerichtdoorH.A.HaarsmavanOucoopen G.H.J.Leurik.GevestigdteAlkmaarwilmenvanafeen vliegveldbijEgmonda/dHoefvluchtenuitvoeren,waarvoor inelkgevaleenAlbatrosBIIeneeneendekkervan onbekendtypebeschikbaarzijn.AlspilotenzijndeDuitse vliegersEhrlerenVossaangetrokkenmaarhoewelinderdaad watdemonstratieszijngegeventeAlkmaarenin1920te Bergenblijfthetdaarbij.

NogminderlaatdeEersteNederlandscheVliegschoolte Amsterdam(ENVA)zien,dieinseptember/oktoberwordt opgerichtonderleidingvanA.J.P.deGroot.Hoewelmen gebruikgaat(ofwil)makenvanhetvoormaligeELTAterreinenminstenséénenmisschienmeer(mogelijkDFW) vliegtuigenbezitwordtnooitwerkelijkactiviteiten ontplooid.Wel“gevenmeerdereleerlingenzichop,maar (…) metonderrichtgevenwerdnooitbegonnen.Elkedag wasereenanderuitvluchtje.Danzaterteveelwaterinde benzine,danteveelalcoholindepiloot/instructeurenz.”49 Reedsrondnovembereindigende(afwezige)activiteitenin eenfaillissement.Wellichtpastinditverbandhetvolgende berichtin“HetVolk”van29december:“Bijdepolitiewerd zaterdag[27december]aangiftegedaanvandediefstalvan een…vliegmachine.Ditmodernevervoermiddelbevond zichineenderhangarsophetvoormaligeEltaterrein.De machinewasgedemonteerdwaardoordeontvreemdingal heelwatminderromantischwordtdanzijaanvankelijkleek. Zaterdagkwamdeeigenaarvanhetvliegtuigtotde

ontdekkingdatzijnwolkenkrabberuitdehangarverdwenen wasalmedeenkeleblikkenbenzine.Eeningesteldonderzoek weesuitdateenanderdieeigendomsrechtenopdemachine meendetedoengeldenhaarmetkarenpaardhaddoen weghalen.Decivielerechterzalindezetebeslissenhebben wiederechtmatigeeigenaaris.”

Nog steedskomenookvliegtuigenuitDuitslandnaarons land,alisdegeallieerdecontroleindeloopvanhetjaarwel betergeorganiseerd.OpdedagvoorKerstmismaakteenuit Frankfurtkomendetweedekkereennoodlandingbij Wolfheze.HetvliegtuigisopwegnaarDenHaag,maardoor hetopgetredendefectendoorhetslechteweerkanhetde tochtnietvoortzetten.Op3januari1920wildekoperhet toesteldanmaaropvrachtauto´snaardehofstadvervoeren. Maardeeveneensaanwezigeverkoperishetdaarnietmee eens.Hetschijntdatfinancieelnogietsnietinordeis.Het toestelwordtdanmaaropgeborgenineenschuurbij “Johannahoeve”50.Vlakvoorheteindevanhetjaarkomt dannoghetberichtdattweepersoneninOldenzaaleen vliegtuighebbenaangekochtwaarmeezewillenvliegen vanafeenterreinaandestraatwegnaarEnschede51 WaarschijnlijkslaatditopHazewinkelenReerink,diein 1920inderdaadenkelevliegtuigenhebbeningevoerd.Maar voorhetzoverkomtzijnwe1919aluit.

Daarmeezijnwijaanheteindevanhetzomet luchtvaartgebeurtenissengevuldejaar1919.Veeldaarvanis inmiddelsindevergetelheidgeraakt.Hetzalechterinieder gevalduidelijkzijndatindatjaarvoorveleninNederland deluchtvaartdichterbijisgebracht.

DFWCVmetVonFabriceenSinterklaas,Oosterhout.(fotoviaFritsGerdessen)

1.M.L.J.Hofstee, Nederlandenhetluchtverkeerindetoekomst, Swartsenburg,Amsterdam,1918.

2.DetekstvanartikelIVvandeWapenstilstandsovereenkomstluidtinzijngeheel:“SurrenderingoodorderbytheGerman Armiesofthefollowingequipment–5.000guns(2.500heavy,2.500field);25.000machine­guns;3.000trenchmortars;1.700 aeroplanes(fighters,bombers­firstlyallD.7’s–andnightbombingmachines).Theabovetobedeliveredinsitutotheallied andUnitedStatestroopsinaccordancewiththedetailedconditionslaiddowninthenote(Annexe1)determinedatthetimeof thesigningoftheArmistice” (tekstuit:1919For.ReI.(ParisPeaceConference,II)1;SenateDocument147,66thCongress,1st session).

3.ZiehieroverLennartAndersson&RaySanger, RetributionandRecovery–GermanAircraftandAviation1919to1922,Air Britain,Staplefield,2014.

4.IndeNRCeninhetAlgemeenHandelsbladvan5januari1919

5.ZieMarcDierikx, AnthonyFokker–Eenvervlogenleven,Boom,Amsterdam,2014,blz.148­150.PeterF.A.vandeNoort, De waarheidoverde‘smokkeltreinen’vanAnthonyFokker, inVerenigdeVleugelsmaart2006.

6.AdvertentieinNRC,31.05.1919.

7.HaagscheCrt,HetCentrum,24.06.19.

8.BredascheCrt18.07.1919,DeTelegraaf20.07.1919.

9.J.L.C.M.TSchroots&H.H.C.TSchroots­Boer, Luchtvaart­enLuchtpostencyclopedie,deel1,blz.124­131;idemDeAeroPhilatelist,mei1986,blz.91­101.

10.AlgemeenHandelsblad,geciteerdinNieuwsbladvanhetNoorden,10.04.19.

11.ArnhemscheCourant,31.05.1919.

12.NieuweApeldoornscheCourant,30.05.1919.

13.NieuweTilburgscheCourant,05.07.1919.

14.NieuweApeldoornseCourant08 07 1919

15.DegeïnteresseerdelezerwordtverwezennaarRobJ.M.Mulder, E.L.T.A.,ThefirstaviationexhibitionAmsterdam–1919, EuropeanAirlines,Spikkestad2009.

16.NieuweTilburgscheCourant,02.09.1919.

17.MiddelburgscheCourant,12.08.1919.

18.Graafschapbode,16.09.1919.

19.DeTelegraaf,12.12.1919,DeTijd,18.12.1919.

20.Maasbode,30.08.1919.

21.RotterdamschNieuwsblad,02.09.1919,AlgemeenHandelsblad,01.09.1919. 22.HaagscheCourant,19.09.1919.

23.NRC10.09.1919,Prov.Noordbrabantscheen’sHertogenboscheCourant,10.09.1919.

24.J.Spoorenberg, LuchtvaartinEindhoven,1905­1930,in’tGruunBuurkske,1989.

25.EindhovenschDagblad,08.10.1919,Maasbode,14.10.1919.

26.Maasbode,19en20.10.1919.

27.Telegraaf,24.10.1919.

28.EindhovenschDagblad,27.09.1919,DeGecombineerde,17.09.1966,J.J.W.M.Bots, Valkenswaard–momentenuitheden enverleden,uitg.DeKempen,Hapert,1987.

29.AlgemeenHandelsblad,27.09.1919.

30.Flight,09.10.1919.InGroot­Brittanniëwarenveelvoedingsmiddelennogopdebon.

31.AlgemeenHandelsblad,11.10.1919.

32.NederlandscheStaatscourant,04.12.1919.

33.Telegraaf,09.09.1919.

34.HetVolk,10.11.1919.

35.Telegraaf,11.11.1919.

36.ProvincialeGelderscheenNijmeegscheCourant,16 09 1919

37.ArnhemscheCourant,13.10.1919.

38.Maasbode,23.10.1919.

39.TilburgscheCourant,15.10.1919,27.10.1919,EindhovenschDagblad,24 10 1919

40.TilburgscheCourant,04.11.1919.

41.ArnhemscheCourant,22.10.1919,Telegraaf30.10.1919.

42.Maasbode,11.11.1919.

43.HaagscheCourant,15.11.1919.

44.B.v.inDr.MarcL.J.Dierikx, Blauwindelucht,Sdu,DenHaag,1999enindebijdragevanRonaldDijkstrainSimonJ. Boersen, AlbertGillisvonBaumhauer,Lanasta,Emmen,2018(blz.257­267).

45.Maasbode30.09.1919,AlgemeenHandelsblad.01.10.1919,NRC10.10.1919.

46.Telegraaf,29.11.1919.

47.J.A.A.M.Oomen, Kentuzenog…deOosterhouters,EuropeseBibliootheek,Zaltbommel,z.j.

48.ZieoverdezeNGGLuchttoerisme LUCHTVAARTKENNIS 2013/1.

49.DeBeurs,01.09.1920.

50.ArnhemscheCourant,05.01.1920.

51.ProvincialeOverijsselscheenZwolscheCourant,29.12.1919.

BOEKBESPREKING

TheoWesselinkenHarmJ.Hazewinkel,DeNederlandse burgerluchtvloot1945­1970,deel1:Agusta­Bell204toten metDouglasDakota,377blz,ISBN978­94­91993­11­4; deel2:DouglasDC­4totenmetLockheedElectraII,398 blz,ISBN978­94­91993­12­1endeel3:Luscombetoten metWestland,ISBN978­94­91993­13­8,421blz,allen16x 24cm,uitgeverDutchAviationPublications/Theo Wesselink,2018,prijsperdeel€49,95,verkrijgbaarvia www.dutchavia.nl

TheoWesselinkenHarmHazewinkelhebbenhunin2015 verschenenwerkoverdevooroorlogsecivieleluchtvlootin Nederland(ziebesprekingin LUCHTVAARTKENNIS 2015/4) eenvervolggegevenmeteensoortgelijkebeschrijvingvande vlootindeperiode1945­1970.Hetvooroorlogsedeelwas quaomvang(enookinhoudelijk)alindrukwekkend(twee delen,ruim800pagina’s),enhetzalniemandverwonderen dathetnaoorlogsedeelnogmeerbladzijden(bijna1200),en eenextradeelvergt,bijelkaargoedvoorzo’n10cm boekenplank.Ookinhoudelijkzijndewerkentevergelijken: pervliegtuigtypeeenalgemenebeschrijving,gevolgddoor eenbeschrijvingvanhetgebruikinNederlandeneen registratieoverzichtvandegebruiktevliegtuigen(waarbij zwaarwordtgeleundophetwerkvanHermanDekker,die daarvooruitgebreidecreditskrijgt).Enditresulteertineen zowelhandignaslagwerk(wanthoeweleroverde verkeersvliegtuigenvoldoendeliteratuurbeschikbaaris,geldt ditzekernietvoorvooraldelichtevliegtuigtypen),alsineen kroniekvandeNederlandseluchtvaarttussen1945en1970 Wantvanafmiddenjaren50kwamenallerleiparticuliere luchtvaartbedrijfjesop:ineersteinstantielandbouwsproeiers, laterookbedrijvendieveelallucht­reclame,luchtfotografie, les­enrondvluchtencombineerden.Aldiebedrijfjespasseren derevue,nietalleeninopsommingen,maarmetveelal uitgebreidebeschrijvingenvandepersonendieerbij betrokkenwarenendeachtergrondenengangvanzaken. Maarookdeopkomstvandezakenluchtvaart(Philips vliegdienst,maarookvroegezakenvliegersals,wiekentze nog,J.A.LuycksofD.B.PfannenbedrijvenalsKuikenen

Werklust)komtopdezelfdemanieruitgebreidaanbod.En uiteraardlezenweoverdeintroductievandehelikopterin Nederland,enwordtdegeschiedenisvanTransavia, SchreinerenMartinairbeschreven.Hiermeeiseen waardevolleverzamelingwetenswaardighedenoverde Nederlandsegebruikersontstaan,slechtsdoorlang grasduineninNederlandseluchtvaartbladenalsAviaen krantentereconstrueren.

Maarhetisdeauteursookgeluktomdehoofdstukkenmetde vliegtuigtypen(vooralverkeersvliegtuigen)waarovertoch welbijnaallesisopgeschrevenboeiendtehouden.Zolezen we indesectieoverdeDC­3/C­47bijvoorbeelduitgebreid overdevluchtenvoordeVerenigdeNatiesmetdeKLMC­47 PH­TCT.

Degrensvan1970iswaarschijnlijkvrijarbitrairgekozen, maarzorgterwelvoordatpopulairevliegtuigenalsde Boeing737,747,deDC­10eneenlichtvliegtuigalsde RobinDR400nietaanbodkomen.Aandeanderekantzou uitbreidingvanhettijdvlakeennoggroterebelastingvande boekenplankbetekenen.Overigenswordenbijde vliegtuigtypendieookna1970eenNederlandsegeschiedenis hebbendaarkortesamenvattingvangegeven,maardat betekentdatbijvoorbeelddeDC­9,FokkerF28enCessna 172erwatbekaaidvanafkomen.

Ookwordensomsmodernebronnengenegeerd.Zolezenwe overde“geheimzinnige”ChampionCitabriaPH­ROB.Het wasin1993,toendieaanduidingookalwerdgebruiktineen artikeloverdeNederlandseAeronca’senChampionsin MaandbladLuchtvaartookalonduidelijkwater geheimzinnigaandattoestelwas,endatblijfthetnogsteeds. De achtergrondiswaarschijnlijkdatdegebruikers, landbouwsproeiendebroersuitZeeuws­Vlaanderen,de PH­ROBnaenkeledageninBelgiëinschrevenalsOO­ROB. Datwasdestijds(1965)misschienongebruikelijkenzelfs geheimzinnig,maarnuallangnietmeer.Ookdegangvan zakenronddeingebruiknamevandeBoeing707bij Transaviaiswatmeeringewikkeldalsbeschreven,enisdoor ondergetekendein LUCHTVAARTKENNIS 2016/1uitgebreid beschreven.Bijhetfotowerk,vooreennietonaanzienlijkdeel bekendvoorLuchtvaartkennisledendoordefoto­CD’s,is nergensvermelddatdefotografenmeestaldanwelRuud Pieters,danwelFredGothzijn.

Al metalnietaltegrotetekortkomingenineen indrukwekkendeuitgave,goedvoorvelegenoeglijkeuren bladeren,enwarmaanbevolen,zonietonmisbaarvoorieder geïnteresseerdindeNederlandsecivieleluchtvaart.

ArnoLandewers

M.T.A.Schep,DegeschiedenisvanCamouflageen KenmerkenvanvliegtuigenvandeMilitaireLuchtvaartvan hetKoninklijkNederlands­Indischleger,Geromy,Utrecht, 2018,ISBN979­90­828381­2­9,463blz.21x30cm,prijs€ 77,95

Degeschiedenisvandeluchtvaartinhetvoormalig Nederlands­Indiëmagzichdelaatstejarenintoenemende belangstellingverheugen.NahetboekvanPeterBoeroverde vliegtuigenvandeMilitaireLuchtvaart1937­1942(zie

LUCHTVAARTKENNIS 2016/4)endatvanondergetekende enTheoWesselinkoverdeburgerluchtvaarttot1950(zie

LUCHTVAARTKENNIS 2018/2)kandegeïnteresseerdezijn hartophalenaanhetlijvigeboekvanMaxSchepdatzich richtopdecamouflageenkenmerkenvandemilitaire vliegtuigeninIndiëvanheteerstebegintotde soevereiniteitsoverdrachtendeoverdrachtvanvliegtuigen aandeIndonesischeAURI.Hetiseenvervolg,zomenwil, ophetsoortgelijkeboekdatin1997verscheenoverde camouflageenkentekensvandeNederlandsemilitaire vliegtuigenenevenfraaiuitgegeven.

Hetboekishetresultaatvanvelejarenminutieuzestudieen beschrijfttotindetailallemanierenwaaropmilitaire vliegtuigen(enenkelegemilitariseerdeburgervliegtuigen)in onsvoormaligrijksdeelwerdenbeschilderdenookdediverse registratiesystemendiedaarbijwerdengebruikt.Hetis zodoendeookeenvolledigoverzichtvanalleswatdaarop militairgebiedindeluchtisgeweest.Aangezienhetzeer uitgebreidenfraaiisgeïllustreerdbetekentditookvoorwie nietspecifiekindediversekleurenschema’senverfsoortenis geïnteresseerdeenprachtig“kijkboek”.Reedsdevele,vaak ookminderbekendeofgeheelonbekendefoto’smaken daaromdeaanschafvoordeliefhebbervandeIndische luchtvaartzekerdemoeitewaard.Ookalisdeinvalshoek dangelegenindebeschilderingenderegistraties,delezer komteveneensveeltewetenoveraanschaf,indelingen gebruikvanallemilitairevliegtuigeninIndië.Deinhoudis brederdandetitelzou(kunnen)doenvermoeden.

Zoalsgezegdishetboekhetresultaatvanjarenlangestudie, waarvoorindeeersteplaatseengrootcomplimentopzijn plaatsis.ZekeromdatoverdeIndischeluchtvaart–zoalsuit eigenervaringbekend–veelbronnenmateriaalverlorenis gegaan,verdienthetbewonderingdatzoveelnogboven waterisgebracht.Hierbijmoetnatuurlijk,naastvele documenten,ookgeleundwordenopherinneringenvan betrokkenenendanisvoorzichtigheidnazoveeljaren natuurlijkopzijnplaats.Maarookgeschrevendocumenten zijnnietaltijdbetrouwbaar,zoalsondergetekende,gelijk iederambtenaar,maaraltegoedweet.Netzoalsvoorbanale wijzigingensomsookonnozeleverklaringen(deverfwas

op )nietuitgeslotenmogenworden.

Schrijvenisookdekunstvanhetweglatenenhetgevolgvan allenaspeuringenendaarbijgedanemoeiteisechterweldat deauteurnogaleensteveelindetailtreedt.Nietiedereenzal evenzeergeïnteresseerdzijninverfnummersenverfsoorten diegebruiktwerden.Datmogebegrijpelijkzijnvoorwiede modelbouwalsuitgangspuntneemt,maarisdatmindervoor dealgemeenbelangstellende.Watdatbetrefthadhetboek(en onderzoek)gesponsordkunnenzijndoordefirmaSikkens. Overigenswordtdatwelweergoedgemaaktdoordevele kleurenillustratiesvanLuukBoerman,dieeenmooien interessantbeeldgevenvandekleurenvandegenoemde vliegtuigen,alblijftdat–zoalsookwordtvermeld–indruk altijdeenbenadering.

Eenuitgebreidereeksbijlagengeeftnogmeerindetail informatieoverindividuelevliegtuigen.Ookditmoeteen monnikenwerkgeweestzijnenzekerheidiswaarschijnlijk nietaltijdteverkrijgenoftegaranderen.Overdekorte naoorlogseperiodeishetboekrelatiefuitgebreider,omdat daarovernatuurlijkmeermateriaalvoorhandenis.Datzelfde geldtookvoordefoto’s.Want,hetzijnogmaareens herhaald,hetzijnjuistdeillustratiesdiehetboekzo waardevolmaken.DathetdoordeuitgeverijGeromyopde bekendefraaiewijzeisuitgegevenbehoeftnauwelijks vermelding.Dathetdaarbij,metbijna2,5kilo,vrijwelniette tillenis,magdelezernietvandeaanschafweerhouden.

HJH

KarelKalkman,FokkerSchoolvliegtuigen–endemilitaire vliegopleiding1913­1940,Lanasta,Emmen,2018;ISBN 978­90­8616­172­0;22x28cm,232blz.;prijs€37,95.

Lesvliegtuigenkomenerindeluchtvaarthistorieinderegel watbekaaidaf.Weliswaarheeftiederevliegerooitmoeten lerenvliegenmaarzodrahijofzijdiekunsteenmaal beheerste,werdovergegaanopdievliegtuigenwaarmeemeer mogelijkhedenwarenendiealleenaldaarominde geschiedenisvoortleven.Tochisoverdielesvliegtuigen–of, zoalsmendestijdszei:schoolvliegtuigen–nogbestwelveel tevertellenenKarelKalkmanheeftdatoverdevooroorlogse S­serievanFokkerdanookgedaan.

Fokkerheeftvoor1940vijftypesschoolvliegtuigen gebouwd,waarvandanvier(S.II,S.III,S.IVenS.9)dooreen ofmeeronderdelenvandeNederlandsestrijdkrachtenzijn gebruikt.MetuitzonderingvandewelgebouwdeS.Izijnde anderenooitverdergekomendandetekentafel.Zeworden welallemaalbesproken,inclusiefookdeCS.IIIeneen ongenummerdontwerpvoorTurkije.Maardaarovervalt uiteraardmindertevertellendanoverdeanderevijf.

Allereerstgeeftdeauteureenuiteenzettingoverde organisatievandemilitairevliegeropleidinginNederlanden inIndië,alisinIndië–waarmenhetnietzoopFokkerhad–slechtséénenkeleS.IVgeweest.InNederlandhebbenechter zoweldeLVAalsdeMLDFokkerlesvliegtuigengebruikt,zij hetnooitdezelfde,wantzelfsdeweldoorbeidediensten aangeschafteS.9verschildeninmotor.(LVA:deArmstrong SiddeleyGenetMajor,MLD:Menasco).Voorwebijde Fokkerskomenwerddeopleidingvooralverzorgdopde FarmanendeSpijkerV.2enookdatkomt,beknopter,aande orde.AlsdewolkenzichbovenEuropaverduisteren,wordt denoodzaakommeervliegersopteleidengroterenookde–beperktsuccesvolle–pogingenomhierinverbeteringte brengenkomenvindenhunplaatsinditboek.

Hetgrootstedeelgaatechteroverdevliegtuigen,tebeginnen metdeS.I,dieinNederlandwelnietindienstisgeweest, maarnogeenhelegeschiedeniskendeinAmerika.DeS.II brengtdelezerbijdeLVA,nietalleenalslesvliegtuigmaar ookalsambulancevliegtuig.OokdecivieleS.II(“S.2 ½”) H­NADT komtaandeorde,evenalsdebeproevingvande S.II inAmerikaenhetbeperktegebruikinSpanjeen Rusland.DeS.IIIverwierfzichinAmerikaeenplaatsinde luchtvaartgeschiedenis,alsop1augustus1927deeerstestart vaneenpassagiersschip–hets.s.“Leviathan”–wordt gemaakt.DeS.IVishetmeestgebruiktendatlevertookde meesteverhalenopalsookdemeesteillustraties.Pogingende S.IVinhetbuitenlandteslijtenblekenechtervergeefs.Het laatstevoordeoorlogdoorFokkergebouwdevliegtuiginde S­reekswasdeS.9,dieooknadeoorlognogisgebouwd. Eenaparthoofdstukisgewijdaandeevacuatievande Vliegschoolinmei1940.Voordevliegtuigen,zijhetniet voordeleerling­vliegers,eindigdedezeinFrankrijkenzois onderdeillustratiesookeenaantalS.9sinFransekleuren opgenomen.

Hetboekzoumeteenwatstrengereredactiewelwat gewonnenhebben.Enkelekerenkomtiets,somszelfs letterlijk,meerdaneensvoorenenkeleslordigheden(zo wordtdebekendeWillemvanGraftvrijhardnekkigVander GraftgenoemdterwijldeIndischeMoraneSaulnieropblz. 40deregistratieM­1enopblz.119–correct–M­59heeft) warengemakkelijktevermijden.Maarallestezamenisdit boekeenmooibewijsdatookovereenminderspectaculair onderdeelvandeluchtvaarthistorienogveeltevertellenvalt. De lezermoetdanwelenigetechnischebelangstelling hebben,wantveelgaatoverdeuiteenlopendeaanpassingen entechnischeproblemen–ofoverdediverse onderhandelingenencontracten.Datisnietvreemd,want zoalsgezegdwerdmetlesvliegtuigenmeestalweinig bijzondersbeleefd­behalvedannatuurlijkvanuithet oogpuntvandeleerling­vlieger.

HJH

VervlogenJaren­DememoiresvanluchtvaartpionierJan Bach,RedacteurenBoudewijnenGovertJanBach; uitgeverFlyingPencil,ISBN978­90­818702­3­8,190blz, prijs€34,00

Op destofomslagvanhetboekstaatvermeld:“Johannes (Jan)AdamBach(1905­1970)bouwdeeenimposante carrièreindeNederlandseenvoormaligNederlands­Indische luchtvaartopineenperiodewaarindeluchtvaartenorme stappenvooruitmaakte:vaneenvoudigedubbeldekkerstot aanstraaljagersengroteintercontinentalepassagiersvliegtuigentoe”.HetboekishetverhaalvanJanBachzelf, opgeschreveninzijnmemoiresenbevatveelverhalenen anekdotesoverzijnmeerdangevarieerdelevenalsvliegeren anderefunctiesindeluchtvaart.Hetvliegviruswasopgedaan toenzijnvaderuitdevoorradennadeEersteWereldoorlog eenAlbatrosCXIIverkennerkocht.Diekisthadeigenlijk vernietigdmoetenworden.Janbehaaldezijnvliegbrevetbij demilitaireLuchtvaartafdelingop27april1927.Eenbaan bijdeKLMzaternognietin,erwasopdatmomentgeen behoefteaanvliegers.Deluchtvaartloopbaanwerdvervolgd bijdeMarineinonslandeninlaterinNederlands­Indië. Allerleidetailsvanvluchtenkomenaandeorde,waaronder waterlandingenopdeAmstelinAmsterdam,ophetSpaarne inHaarlemeneencunetvandenognietaangelegderijksweg tussenAmsterdamenLeiden.InIndiëstarttenaenigetijd eenloopbaanbijKNILMmeteensimpelecheck­outopde DouglasDC­2.Hetaccentvandeverhalenligtophetvliegen enopdetechniek.

NaeenuitstapvaneenjaaralstestvliegerbijKoolhoven–JanwasooknogsteedsLVA­maandvlieger­werdhijdoorde firmaLindeteves­Stokvisaangetrokkenalshandelaarin vliegtuigenenonderdelenvanvliegtuigen.Datbrachthem ondermeerincontactmetLockheedwaaruitondermeereen leveringvandeLockheed14volgdeaandeKLM,terwijlhij deDouglas8AbommenwerperaandeLVAwistteverkopen endeCurtissInterceptoraanhetKNIL.Mobilisatieen–zoalshijschrijft–enkeleurenoorlogbrachtenhemals commandantnaarhettijdelijkevliegveldOckenburgten zuidenvanDenHaag.Tijdensdeoorlogsjarenwerdde tandartsstudieafgerondeneenpraktijkgestart.Nadeoorlog werdaanBachgevraagdeennieuweopleidingvoor

verkeersvliegerstestarten.DatwerddeRijksluchtvaartschool,nubekendalsdeKLMFlightAcademyin Eelde.Daaropvolgdeweereenperiodealstandarts,tothijin 1952werdaangezochtalsDirecteurMaterieelbijde luchtmacht.AlweertweejaarlatertradJanbijdeKLMin dienstenwerdéénvandedirectieleden.Datavontuur eindigdein1958wegenseenvliegerstaking,maarookeen hoogoplopendverschilvanmeningmetPrinsBernhardover deaanschafvandeLockheedElectraspeeldedaarbijeenrol. IntussenwasBachooknogauteurvanhetstandaardwerk “VliegtechnischHandboek”enmedeoprichtervanhet tijdschrift“Vliegwereld”.Endeloopbaaneindigdeweerals tandarts.

Eenzeerveelzijdigeloopbaan,doorJanBachzelfindejaren zestigalsmemoiresopschriftgezet.Bijdeboekpresentatiein Aviodromebleek,dathethemindejarenzestignietlukte dezememoiresgepubliceerdtekrijgenvanwege,aldusJan’s zonen,zijnantipathietegenPrinsBernhard.Datvormde destijdsvooruitgeverseenredennietmetBachinzeete gaan.Ruimvijftigjaarlaterishetboekerdantoch!De memoireszijninoorspronkelijkevormdoorbeidezonen aangevuldmetillustratiesenenkeleaanvullendeanekdotes.

Hetboekleesterggemakkelijk,deervarenschrijvershand komtindememoiresnaarvoren.Maarjemoethetwel enigszinskritischlezen,wantdememoireszijnimmersde neerslagvanBach’seigenherinnering.Zewordennietineen brederkadergeplaatst,ofaaneenverderonderzoek onderworpen.Bepaaldeperiodenkomenvrijwelnietvoor omdatdienietindememoireszijnopgenomen.Aan zelfreflectiewerdindejarenzestigtoenBachzijnmemoires schreefnogweinigtotnietsgedaan,datbestondeigenlijknog nietenpasteooknietinhettijdbeeld.Maar:zozatde luchtvaartindiejareninelkaar!

Lt.Gen.b.d.BenDrosteschreefeenprachtigvoorwoordbij hetboekwaarinhijBach’swerkonderstreeptmetde woorden,datzonderdetrekkersenduwersvandezewereld nietswezenlijkswordtbereikt.Daarvankomeninhetboek verschillendevoorbeeldenvoor.Leeshetboek!

CoertMunk

LennartAndersson,GünterEndres,RobJ.M.Mulder, JunkersJu52/3m–SuccessbeyondtheLuftwaffe,EAM BooksEEIG,HeywardHeath,Engeland,2018;ISBN9780­9573744­3­0;21,6x27,9cm,416blz.,prijs£35,00+ verzendkosten.Tebestellenviaorder@eambooks.com.

De JunkersJu52/3miseenvandelegendarischevliegtuigen uitdeluchtvaartgeschiedenis,nietindelaatsteplaatsalshet transportvliegtuigvandeDuitseLuftwaffeindeTweede Wereldoorlog.Dathetdaarnaastookeenbelangrijk verkeersvliegtuigwas,zalniemandontgaanzijn;nogsteeds vliegenJu52’srondwaarmeepassagierseenherinneringaan oudetijdenkunnenbeleven,ookalheefteenrecenttragisch ongevalhierovereenschaduwgeworpen.Maaraandie geschiedenisvandie´andere´Ju52´sisindeliteratuurtoch minderaandachtbesteeddanaandeDuitsemilitaireinzet. GelukkigisernuhetboekvandehandvanLennart Andersson,GünterEndresendeookalsmedewerkeraan LUCHTVAARTKENNIS bekendeRobMulder.Nadefraaie delenoverdeJunkersF13,overdeG24enG31enoverde W 33enW34isnudebeurtaandebekendsteJunkers verkeersmachine.Endiegeschiedenisisveelomvattend,in gebruik,intijdeninverspreidingoverdewereld.

Uiteraardbeginthetboekmetdegebruikelijkehoofdstukken overhetontstaan,deontwikkelingendetechnischeaspecten. Voordehandliggendisookdatdaarnaeersthetgebruikin Duitslandaandeordekomt.Waarbijdanbegonnenwordt metdevliegtuigenvanhet“Regierungsstaffel”,de vliegtuigenwaarvandeNazileiders,deKanzlerund ReichsführerAdolfHitlervoorop,gebruikmaakten.Met mooieillustratiesvanhetinterieurvanHitlersenGörings exemplaar.Naeenbeschrijvingvandediversemanieren waaropdeJu52inhetverborgeneookvoormilitairgebruik werdgereedgemaakt,komenwedanbijdeLufthansa,zowel invredealsinoorlog,wantdemaatschappijvloogdoortot hetbittereeinde.Daaronderzijnookbijzonderevluchten, naarAziëenopdelijnnaarZuid­Amerika.Maardatisnog slechtshetbeginvandewereldwijdegeschiedenisvandeJu 52

VeelEuropeselandenhebbenopenigmomentdeJu52in dienstgehad,civielenmilitair;eigenlijkzijnermaarweinig waardeJu52geheelnietingebruikisgeweest,ookalwas dat–zoalsinNederland–somseerstnaheteindevande oorlog.Daaronderzijnlandenwaaroveraleerdermeerdan eensisgeschrevenenwaarvandegeschiedeniswaarschijnlijk redelijkbekendis,zoalsdeScandinavischelanden,België, GrootBrittannië,OostenrijkenZwitserland.Anderszaldatal gauwliggenmetdeBalkanlanden,inclusiefTurkije.Speciale aandachtgaatnatuurlijkuitnaarSpanje,waardeJu52een belangrijkerolspeeldeindeSpaanseburgeroorlog,enlater doorCASAwerdgebouwd.Interessantistelezenhoe PortugaldeJu52noginzetteindekolonialeoorlogen. Frankrijk,waardeJu52inennadeoorlogookinlicentie werdgebouwd(alsA.A.C.1)heefteeneigenhoofdstuk, evenalsdeSovjetUnie.DanlatenweEuropaachterons­en ligtmeerdaneenderdevanhetboeknogvoorons.

HethoofdstukoverAfrikagaatvooraloverhetcivielen militairgebruikdoorZuid­AfrikaenindePortugese koloniën,maar–verrassend–ookoverGabon,alishet gebruikdaaruiteindelijknietvandegrondgekomen. UitgebreiderishethoofdstukoverLatijnsAmerika,watniet verwonderlijkis,wantdeDuitserszijntussendeoorlogenin datwerelddeelzeeractiefgeweest.IndemeesteZuidAmerikaansekomendanookJu52svoor,civielenmilitair.

Daarbijkrijgtdelezermeteeneenstukgeschiedenisvandat werelddeel,metmeerofminderbekendeconflictenalsde GranChacooorlog,hetLeticiaincidentenhetconflicttussen PeruenEcuadorin1941.Onderdatlaatstelandvindtde lezerookdeenigeJu52diealsC­79gebruiktisdoorde USAAFmetderegistratie42­52883.Dieisooknogop Arubageweestendaarzoudenwegraageenfotovanzienen inonsbladpubliceren!Ookbelangrijkishetgebruikin China,waardeDuitserslangactiefzijngeweest(Eurasia)en tenslottezienwedeJu52nogopNieuwGuinea.

OverdeJu52isooknaasthetgebruikbijdeLuftwaffedus

heelveeltevertellen.Dathebbendeauteursdanookgedaan. Hetheefteenzeerinteressanteninformatiefboek opgeleverd,nietindelaatsteplaatsdoordeveleillustraties enkleurentekeningen.Hetzijvanharteaanbevolen.

HJH

PUZZLE2018­OPLOSSING

Zeldenheeftonzepuzzelzo’nsuccesgekendalsdievanvorigjaar.Nietalleenkwamdeeersteoplossingalbinnen24uur nahetverschijnenvanhetbladbinnen,maarhetaantaloplossingenovertrofruimdatvandeafgelopenjaren.Deze oplossingenwarenvrijwelallemaalookgoed.Wasdepuzzelnutemakkelijk,ofwasditeenterreinwaaropvelenzichthuis voelden?Hoehetookzij,ermoestdusgelootworden.AlswinnaarwerdRaymondDeleugetrokken.

Deoplossingwas:

1.DassaultMD550MirageI(MystèreDelta)

2.SupermarineAttacker

3.LockheedF­94BStarfire

4.AvroCanadaCF­100Canuck

5.Sud­EstSE535Mistral(DH­100Vampire)

6.YakovlevYak­23(Flora)

7.GrummanF9F­2Panther

8.DassaultMD­450Ouragan

9.Saab32Lansen

10.DouglasF3D­2Skynight

VOORMALIGEPH­PBCVLIEGTWEER

IndepublicatiesvandeafdelingLuchtvaartkennisisinhetverledendiversemalenaandachtgegevenaandevlootdiePrins Bernhardindenaoorlogsejarenhad.EénvandevoormaligevliegtuigenvandePrinsissinds5november2018weerinde lucht.HetbetreftdeMesserschmittBf.108D­1D­EHAFdieinonslandalsPH­PBCgeregistreerdwas.Opdefoto,diewe viaCoertMunkontvingen,ishettoesteltezientijdensdelandingopBonn­Hangelar(D)nadie"eerstevlucht".De D­EHAF,diesindshetmiddenvandejaren50opBonn­Hangelartevindenwas,raakteinjuli1971beschadigdenhad sindsdiennietmeergevlogen.

CoertMunkheeftaangegevendat hijhijonsbinnenkortdeelgenoot zalmakenvanmeeroverde voormaligePH­PBC,enandere toestellenvandePrins.

HETWEB­LuchtvaarthistorieopInternet

FrankvandeGoor

DesignationsforSovjet&RussianMilitaryAircraft& Missiles

Opdezesitevindueenuitgebreidoverzichtvandegebruikte NATO&DODcodesvoorRussischevliegtuigenenmissiles. www.designation­systems.net/nonus/soviet.html#_Listings_Aircraft

De HavillandAircraftofCanada

Deproductiehistorie,foto'sendiverseanderegegevensvan deverschillendedoorDeHavillandAircraftofCanadaLtd, tegenwoordigBombardierAerospace,gefabriceerde vliegtuigtypenzijntevindenopeenseriewebsitesdieper DHC­typezijnbenoemd.Hierondereenoverzichtvaneen aantalbekendewebsites. www.dhc­2.com www.dhc­3archive.com www.twinotterworld.com www.dash7world.com https://dash8world.com https://en.wikipedia.org/wiki/De_Havilland_Canada

LuchtvaartuigregistersAustralië,Nieuw­Zeeland DehistorischeluchtvaartuigregistersvanAustralië,NieuwZeeland,PapoeaNieuw­Guineaeneenaantaleilandstatenin dePacificzijnverzameldopdesite'AustAirData'.Jekunter zoekenopregistratie,type,modelenfabrikant. www.austairdata.com.au

CitroënHelicopterRE­2

In deperiode1971­75heeftAutofabrikantCitroëneen helikopter,voorzienvaneenwankelmotor,ontwikkelden daarvan1exemplaargebouwd.Naeenaantaltestvluchten werdhetprojectin1975gestoptenminofmeervergeten. www.citroenorigins.fr/en/cars/re2

Topografischetijdreis

Eentijdreisdoor200jaartopografie.Nietdirecteen luchtvaartonderwerp,maarwelleukomeenstekijkenhoe hetervroegeruitzagopdeplaatsvandathuidige luchtvaartterrein.Opdeoudekaartenisookvaaktezienwaar dehuidigebenamingvaneenterreinvandaankomtenalsje doordetijdscroltziejehetlandschapendebebouwing veranderen. www.topotijdreis.nl

Aviazine

Aviazinewileenonafhankelijkespreekbuisenbronvan informatiezijnvoordeGeneralAviation.Dusvoormensen diezelfvliegen,maarvooralookvoormensendiede luchtvaarteenwarmharttoedragen. www.aviazine.nl

KnipselkrantCuraçao

Desite'KnipselkrantCuraçao'voorzietinnieuwsberichten overdeNederlandseAntillenenhundirecteregio.Viade zoekfunctiekunjegerichtzoekenopbijvoorbeeldluchtvaart voordeluchtvaartnieuwtjes. www.knipselkrant­curacao com

Luchtvaartpioniers

Hetverhaalvanvierluchtvaartpioniers:GerritJanteRoller, E.E.Hulsebos,F.E.vanderderGeestenH.J.Scholtmeijer. AchtergrondenoverhunlevenenaandeelindeIndiëvluchten vandeKLM.

https://ilibrariana.wordpress.com/2017/10/23/3luchtvaartpioniers­g­j­te­roller­r­e­hulsebos­f­e­van­der­geest NederlandsTransportMuseum

Hetmuseum(zieook LUCHTVAARTKENNIS 2018­02)in Nieuw­Vennepheeftinmiddelsookeenwebsiteoperationeel. http://nederlandstransportmuseum.nl

Concordegadget

EenspecialeappvoordeConcordeliefhebber.Deappbiedt een360°virtuelevirtueletourrondhettestvliegtuigConcorde 101G­AXDN,gevestigdinhetImperialWarMuseumin Duxford,Engeland.VerkrijgbaarvoorAppleenAndroid, zoekenopConcorde101,G­AXDN. https://play.google.com/store/apps/details?id=uk.org.das.conc orde101g_axdn360virtualtour

Armstrong­WhitworthAW.52

DeArmstrong­WhitworthAW.52'VliegendeVleugel'waseen Britsontwerpvooreendoor2straalmotorenaangedreven bommenwerper.Deontwikkelingvandittoestelbegonrond 1943.Metheteindevandetweedewereldoorloginzichtwerd hetprojectbeëindigd.Omtochdemogelijkevoordelenvan een'VliegendeVleugel'verderteonderzoekenwerdereen zweefvliegtuig(AW.52G)gebouwdennageslaagdeproefvluchtenmetdittoestelvolgdenin1945tweeprototypen, waarvannummerin1947deeerstevluchtmaakte.Deproeven eindigdenuiteindelijkin1954. www.militaryfactory.com/aircraft/detail.asp?aircraft_id=1238 https://airscapemag.com/2014/12/18/the­aw52/

Internet(oude)YouTubefilmdoos

FilmpjevandedoorautofabrikantCitroënontworpenRE­2 helikopter.Dehelikopterwerddooreenwankelmotor aangedrevenenmaaktedeze(proef)vluchtin1975. www.youtube.com/watch?v=yFQQnPN3sSg

EenkortevideoclipvandeDHC­2Beavermetondermeerde montagehalbijdeproductie­eenheidteDownsviewinde jaren1950.Endestartvaneen,vandrijversvoorziene, Beavervanafeenverhardestartbaan. www.youtube.com/watch?v=RlIDQwJCuMM

'AircraftEngineInstruments1964'USArmyTrainingFilm overdeDeHavillandCanadaDHC­2Beaver. www.youtube.com/watch?v=qL1nsosjdTE

VideovandeAW.52vliegendvleugelopYouTube. www.youtube.com/watch?v=1NNvACFl7Rg

Eenvideooverzichtmetdegrootstevliegbotendieinde vorigeeeuwzijngebouwd. www.youtube.com/watch?v=eCQeNERAiBk

InLUCHTVAARTKENNISvanapril1991werddoorFredGothuitdedoekengedaanhoedeFocke­WulfFw198jarenlang heeftrondgespooktindeluchtvaartpers,aldannietgekoppeldaandeDeScheldeS.21.Deeerstevermeldingvandie–niet bestaande–Fw198wasinhetBritsebladTheAeroplanevan9februari1940enwerdovergenomeninVliegwereldvan22 februari,gevolgddoorvermeldingenindezebladenopresp.1en14maart1940.MaardieFw198vondookzijnwegnaarde Nederlandseofficiëledocumenten.WantkortdaarnaschreefdeWndInspecteurvandeMilitaireLuchtvaart,blijkbaareen nauwkeuriglezervaneenofbeidevandezeperiodieken,erookover.DaarvoormoetenweevennaarderelatievandeLVAen deS.21.

Bijdeinschrijvingvoornieuwegevechtsvliegtuigenvoorde MilitaireLuchtvaart,diedeInspecteurderMilitaire Luchtvaart(IML),res.lt.gen.M.Raaijmaakers,in1938 organiseerde,booddeKoninklijkeMaatschappijDeSchelde vijfgeheelmetalen,vaneenneuswielvoorziene,vliegtuigen aan.Dezetoestellenkwamennietinaanmerking,onder andereomdathetvanafhetmomentvanbestellingzeker tweejaarzoudurenvooreentypeoperationeelzouzijn.Daar kondeIMLnietopwachten,maarhetjachtvliegtuigS.21 trokwelzijnaandacht.Deprestatiesvanditonorthodoxe vliegtuig,mettweestaartbomenendemotorachter, overtroffendeeisen(max.snelheid592km/u,vereistwas 550km/u).DeScheldeboodaanomvandittypevooreigen rekeningeenprototypetebouwen,endaargingdeIMLmee akkoord.

DeS.21isdusinaanbouwgenomen,nauitgebreide modelproeven(indewindtunnel)doorhetNationaal LuchtvaartLaboratorium.Inmei1940washettoestelver heengereed.HetisdoordeDuitsersbuitgemaakteninhet ZerlegebetriebteUtrechttotbreukbelast.

Twijfels

AlsdeS.21zouzijnafgebo a beginn ko

blijktuitdelaatstealineavaneenbrief,diehijop9mei verstuurdeaandeMinistervanDefensie:

IML2074A09­05­40aanMvDd.t.OLZenAHKLvd.

DeScheldemoetinstaatzijneengoedvliegtuigtebouwen. De S.21toontveelovereenkomstmetdeFw198en medewerkingvanFockeWulfisnietuitgesloten.Hettoestel isechternietmeerzeermodernenhetzalnogevenduren voorseriebouwmogelijkis.HetverkrijgenvandeDuitse motorkanproblemengeven.Daaromishetwenselijkerover tegaantotaanschaffingvanmodernejagers,bv.Curtiss P­40,2­motorigeLockheed,VulteeenHeinkel113.Bij onmiddellijkebestellingkanafleveringbegin1941worden verwacht.

OpmerkelijkishierdatdeWnd.IMLhiertweefictieve Duitsejachtvliegtuigennoemt,deFw198endeHe113.Het typenummerFw198isnooitdoorhet Reichsluftfahrtministerium(RLM)toegekend,watgeen wonderiswanthetontstondinEngeland2

DeHe113bestondwel,maarwaseigenlijkdeHe100.Dat typevoldeednietaandewensenvandeLuftwaffemaarer ijnerenkeletientallenvangebouwd.Menkwamechterop hetideedittoesteltepresenterenalseennieuweninbedrijf ,enerwarenvoldoendetoestellenom

ScheldeS.21 windtunnelmodel.

mooiepropagandafoto’svantemakenalswarenze operationeel,metallerleiStaffelemblemen.Dezefoto’s warenookinNederlandbekend.

DeFw198

DeFw198werdin1939­40bedachtdoorde modelbouwfirmaMegowModels.TheAeroplanebesteedde erzoalsgezegdop9februarien1maart1940aandachtaan. ModelAirplaneNewspubliceerdeinmei1941een maatschets,diewasgemaaktdoorLeonardWieczorek(18 nov.1940).Laterwerdhettypeinverbandgebrachtmetde S.21, waarbijzelfswerdopgemerktdatdeS.21deFw198 werd.HettypeiszelfsvermeldinJane’svan1941!Ooklater werddeFw198nogindeBritseluchtvaartpersvermeld.In AirTrailsvanoktober1952verscheentenslotteeenartikel datdefinitiefeeneindemaakteaanhetverhaalvandeniet bestaandejager.HoeerinDuitslandoverdeFw198werd gedachtisnietbekend.DuidelijkisdatdeWaarnemendIML doorpublicatiesvanbeidetypenopdehoogtewasenerdoor ismisleid.

DeS.21bijnavoltooid.

1.DeeersteIML,res.lt.gen.M.Raaijmaakers,vervuldedezefunctievan15april1935t/m31oktober1938.Erwerdgeen nieuweIMLaangesteld,enkol.F.A.vanHeijst,decommandantvandeLuchtvaartbrigade(voorheenLVA)werdaangesteldals waarnemendIML.

2.In1929­30voerdehetDuitseReichsluftfahrtministeriumoverlegmetdevliegtuigindustrieenanderebelanghebbendenomte komentoteenstandaardtypeaanduidingvoorinDuitslandgebouwdevliegtuigen.Vanafdejarendertigwerddittoegepast.

De fabriekenkregeneenstandaardafkortingvantweeletters(Do=Dornier,Ju=Junkersenz.).Elkefabriekkreegeenserie nummerstoegewezen.Denummeringbegonmet10enhethoogstbekendenummeris635.Delijstistevindeninhet standardwerkvanKarlheinzKensenHeinzJ.Nowarra,DiedeutschenFlugzeuge1933­1945enopInternettevinden:RLMTypenliste.Dedoorkol.vanHeijstgenoemdevliegtuigtypenwordenindezelijstgenoemd:

"113Heinkel113

PropagandabezeichnungderHeinkelHe100 198Arado198 Aufklärer

198FockeWulfFw198

DiebritischePresseerfand1940/42einendeutschenJägerFw198;als angeblicherBelegwurdenBilderderDeScheldeS.21herangezogen.MehrereQuellenreferenzierendiesirrtümlicherweise.” Hetnummer198isduswerkelijktoegekend,maarvandeAr198isermaarééngebouwd.

Boven:tekeningFw198uitAircraftRecognition;onder:maatschetsFw198vanLeonardWieczorek(1940).

Debarisgeopenden dusgenietenwe alvorensaandemaaltijd tegaanindezeBoeing Stratocruisereerstnog vaneenalcoholische versnapering.(foto: Boeing)

Enigszinseenvoudigishetnogwelin eenFordTrimotorvanTAT­Maddux, waarde“mode­koningin”van Hollywood,PeggyHamilton,volgens hetbijschriftgenietvaneen smakelijkmaal.

Hetbegintindietijd meestalnogeenvoudig,met koffieensandwiches,want omwarmemaaltijdente bereidenontbreken aanvankelijknogde faciliteiten.Voordereizigers indezeCurtissCondoris hetaanboddusnogbeperkt. (foto:AmericanAirlines)

Erwaseenseentijddatluchtvaartmaatschappijenereeneerinsteldende–goedbetalende–reizigereenfatsoenlijkemaaltijd voortezetten.DiereizigerwasimmersgewendaanluxepassagiersschepenenaanevenluxePullman­,Wagon­Lits­of Mitropa­treinen,waarmeehijtotdietijdreisde.OpAmerikaanseluchtlijnen,waarsnelheidenpunctualiteitdikwijls belangrijkerwarendanluxespeeldedatoverigensmindereenroldanvoorBrittenenNederlandersopwegnaardekoloniën. In deloopderjarenduurdendereizenkorter,werdendeprijzenlagerendeedhetmassavervoerzijnintrede.ErkwamenIATAregelsvoorwatinwelkeklassemochtwordenaangebodenenhetisslechtsaandeFransen–diezicheenmaaltijdzonderwijn nietkunnenvoorstellen–tedankendatnogeenflesjewijnUwmaaltijdbegeleidt.Tenzijdatgewooneensandwichis.

Maaruitdieoudetijdhebbenwijeenaantalfoto’sbijeengebracht.Purenostalgie,natuurlijk,entenzijUeersteklasvliegtzult U hetnietmeertegenkomen.Leukwashetwel.

Wieoverdiesocialegeschiedenisvanhetreizendoordeluchtmeerwilwetenwordtverwezennaarhetboek“Diamondsinthe sky”vanKennethHudsonenJulianPettifer,TheBodleyHead,London,1979.

Boven:Indeloopdertijd wordthetsteedsbeterenin 1938genietdereizigerindeze DC­3vaneenvolwaardige maaltijd(foto:UnitedAirlines)

Links:Tenslottewordtontbijt opbedgeserveerdineenShort Empire(foto:Imperial Airways)

MUTATIESNEDERLANDSLUCHTVAARTUIGREGISTER

Samenstelling:ArnoLandewers.Erkunnengeenrechtenwordenontleendaandeindezerubriekgepubliceerde gegevens.

Nietofficiëlegegevenswordentussenvierkantehaken[]weergegeven.Mutatiesvanhouders/eigenarenwordenhierniet opgesomd.Opwww.landewers.net/reg.htmlvindtUhetNederlandseLuchtvaartuigRegisterper5mei2014,metallemutaties sindsdiedatum(datwilzeggen:indemeestegevallenslechtseendatum,eventueelaangevuldmetnietofficiëlegegevens).

Uiteraardzijnalleaanvullingenmeerdanwelkom;dezezullenopdeInternetpaginawordenverwerkt.

Nieuweinschrijvingen

PH­FJI

PH­FSD

PH­HXN

PH­HXO

PH­IAI

PH­JWL

PH­KPG

PH­LCL

PH­LML

PH­LNJ

PH­MAF

PH­MIL

PH­MLU

PH­PPM*

PH­PXX

PH­TFN

PH­TFO

PH­1237

FujiFA­200­160AeroSubaru

Cessna208CaravanI

Boeing737­800

Boeing737­800

AirbusA320­214

DassaultFalcon2000EX

FujiFA­200­180AeroSubaru

PiperPA­28R­201TTurboArrowIII

FokkerF28Mk0100

FokkerF28Mk0100

Reims/CessnaF172NSkyhawk

SonexAircraftSonex SOCATATB­10Tobago

CameronN­120 AgustaWestlandAW139

Boeing737­8

Boeing737­8

SchleicherK8B

[E.T.L.Schoemacher,Twello],voorheenG­KARI, G­BBRE. Voorheen(D­FSSD),G­OAFF. [TransaviaAirlinesCV,Schiphol]. [TransaviaAirlinesCV,Schiphol]. VoorheenPR­OCP,F­WWIU;opslagOstrava, Tsjechië. [CartierEuropeBV],voorheenOE­HTR, F­WWGK. VoorheenD­EKBB,OY­FRI,LX­JFY,LX­MDM, D­EMYY,ingeschrevenmetc/nFA200­99. [gestationeerdLognes­Émerainville,Frankrijk], voorheenD­EUBB,LX­LCL. VoorheenCS­TPC,(EP­IDD),PH­LML, (N404PA),(N208BN). VoorheenCS­TPE,PH­LNJ. [MissionAviationTrainingCenter,Teuge], voorheenD­EOWA.

[Martinair/KLMFlightAcademy],voorheen S5­DRV,F­OIUN. VoorheenPH­PPM. [NationalePolitie,LandelijkeEenheid,Schiphol], voorheenI­RAIN. [TUIAirlinesNetherlandsBV],voorheenN1786B. [TUIAirlinesNetherlandsBV]. VoorheenPH­1237,D­5424.

Doorgehaald

PH­ATP

PH­BFB

PH­BGV

PH­DND

PH­EJJ

PH­EMW

PH­JJK

PH­RLG

PH­SHL

PH­TFB

PH­396

PH­678

PH­951

PH­955

PH­1231

PH­1247

PH­1309

PH­1455

PH­2X8

Nagekomen

Aérospatiale­AeritaliaATR.72­212A

Boeing747­406

EuropaALEuropa

EmbraerEMB­145­MP

KubíčekBB40Z

DiamondDA40DStar GlasairSportsman2+2 Cessna680CitationSovereign+ AgustaAB139 Boeing737­8K5 SchleicherKa6E ScheibeSF.25CFalke

Rolladen­SchneiderLS4­b Rolladen­SchneiderLS6­a DGFlugzeugbauDG­800B ValentinKiwi

PZL­BielskoSZD­51­1Junior SchleicherASH25E

AirCréationMildGT582ES

558 24000 264 145­406 920

D4.335 7137

680­0531 31041 35149 4251 44291 4861 6053

8­237B151 3004

B­2019 25108 0113

24 01 19

09 01 19

21 12 18

13 12 18

07 12 18

23.01.19

11.01.19

03 01 19

31.01.19

30 01 19

07 12 18

12.12.18

02 01 19

30 01 19

25.01.19 19 12 18 14 01 19

30.01.19 03 12 18

NaarcollectiePSAeroinBaarlo. Buitengebruikgesteld;10.02.2019alsblikvanger bijCorendonhotelinBadhoevedorpopgesteld,in Corendonkleuren.

FataalongevalvliegveldHilversum(EHHV) 15 12 2018 WerdN366DF. WerdG­OGIN. NaarFinland. NaarNoorwegen. WerdN531JG. NaarMozambique. WerdOO­TNB. NaarDuitsland. WerdOE­9508. NaarTsjechië. NaarDuitsland. NaarDuitsland. NaarDuitsland. NaarCanada. NaarDuitsland. NaarTsjechië.

PH­BSAwerdSP­MMI.PH­DCAwerdD­EAFA.PH­SETwerdHB­PJI.PH­TRAwerdOE­DME.PH­VLKwerdOH­AMI. PH­397werdD­4660.PH­1309werdC­GIBT.PH­1409werdD­KBFX.PH­1419werdD­5873.PH­1501werdHA­1303.

PH­ANG

PH­BLM

PH­CDG

PH­CTR

PH­DMB

PH­DXC

PH­EUD

PH­JCN

PH­MCJ

PH­RAM

PH­RWL

PH­SAB

PH­VLN

PH­ZDC

PH­ZDE

PH­ZDH

PH­ZFN

Cessna172MSkyhawk

SOCATATB­21TrinidadTC

Boeing737­86J

Cessna680CitationSovereign FokkerF27Mk050

deHavillandCanadaDHC.8­315

AgustaWestlandAW139 FokkerF27Mk050

Boeing767­33A

Reims/CessnaF172NSkyhawk

SOCATATB­9CTampicoClub

Cessna172RSkyhawk

FokkerF27Mk050

FokkerF27Mk050

FokkerF27Mk050

FokkerF27Mk050

FokkerF28Mk0100

WerdUP­CS006,afgeschrevennaongevalBoraldai, Kazachstan18.06.2010.

WerdG­CBFM,F­HIMD(11 2018).

WerdN881XA,VP­BGZ(07.2018).

WerdN680JC,N680ML(10.2018).

WerdTF­JMU,T9­BBC,TF­JMU,OO­VLZ,SE­MFR (10.2018).

WerdEC­LFF,C­GJTR,PK­TUB,N590K(07.2018).

WerdG­SNSB,OY­HFY,5N­BVQ(05.2018).

WerdJA8200,OY­PCJ,PK­BRW,PK­TNS,RP­C9981 (09.2018).

WerdS2­AFX,N535AW,CS­TRN,D­AZUC,UR­AZD (08.2018).

WerdD­EAGB,OE­DFC(07.2018).

WerdD­EJEJ,SP­TUG(11.2017).

WerdOK­LFB,SP­FCF,D­ELKT(07.2018).

WerdOO­VLN,SE­MFU(10.2018).

WerdYV2977,HK­5302(10.2018).

WerdYV2971,HK­5301(10.2018).

WerdYV2948,HK­5303(10.2018).

WerdOE­LVM,VH­UQN(09.2018).

SOCATATB­21TrinidadTC PH­BLMvloogtussenmei1998 eneind2001inNederland; onlangsverhuisdehettoestel vanEngelandnaarFrankrijk. (foto:FredGoth,Lelystad, augustus2001)

MINDERBEKENDEFOTO'S

VanKeesKortenNicoBraaskregenwijenkelefoto’salsaanvullingopeerderverschenenartikelen.KeesKortstuurdetwee foto’svandeSpaanse,bijLoringgebouwdeFokkerC.IV(LUCHTVAARTKENNIS 2010/4en2011/1)metregistratie“10”, uitgerustmeteenuitBritsevoorradenafkomstigeRollsRoyceEagleVIIIvan360pk.Defoto’szijnafkomstiguitFransebron ende–slechtleesbare–tekstopdeachterzijdedoetvermoedendathettoestelwerdgefotografeerdopdebasisTazainFrans Marokko.Decontainersaandezijkantzijnwaarschijnlijkwatercontainers,zoalsdiewerdenmeegevoerdvoorgevalinhet onherbergzamegebiedeennoodlandingmoestwordengemaakt.

NicoBraasstuurdeinaansluitingophetverhaaloverdeFinseluchtmachtin LUCHTVAARTKENNIS 2018/3tweefoto’svan FinseBristolBlenheimsopSchiphol,opwegnaarFinlandin1938.Defoto’szijnafkomstiguitdecollectievanwijlenBart