Luchtvaartkennis - 2019 | 2

ISSN1381­9100

secretaris.luchtvaartkennis@knvvl.nl www.luchtvaartkennis.net

Redactie

HarmJ.Hazewinkel Dr.Beguinlaan64 2272ALVoorburg tel.:070­3862465

email:hjhazewinkel@hetnet.nl

ArnoLandewers

Zuiderkruis16 2665WSBleiswijk tel.:06­43778843

email:alandewers@gmail.com

VoorzitterAfdeling Luchtvaartkennis

LoetKuipers Livingstonelaan1250 3526JVUtrecht tel.:030­8785187 email:loetk@hotmail.com

Secretaris/Penningmeester FrankvandeGoor

JanvanEyckgracht68 5645TJEindhoven tel.:06­20654521

email: secretaris.luchtvaartkennis@knvvl.nl

Luchtvaartkennisishetofficiele orgaanvandeKNVvLAfdeling Luchtvaartkennis/Air­Britain NetherlandsBranch.

Luchtvaartkennisverschijnt4maal perjaarenisvoorledengratis.Losse abonnementenEUR36.Opgavevoor abonnenmentenbijLoetKuipers (adreshierboven).Hetovernemen vangegevensofartikelenuit

Luchtvaartkennisen/ofverspreiden daarvanistoegestaanvoorniet commerciëledoeleinden,mitsonder duidelijkebronvermelding Toezendingvanovergenomen artikelenwordtopprijsgesteld.

VANDEREDACTIE

DeredactiehooptuiteraarddatU,alslezer,ookaanditnummerveelplezierzult beleven.MaarhetzalUnietontgaan,dathettweegroteverhalenbevatvandehand vanUwhoofdredacteur.Datisnietomdathijzichzelfzobelangrijkvindt,ofzograag metzijnkennistekooploopt.Hetisechterweleentekendatindemapnogte publicerenstukkendebodemredelijkinzichtkomt.NuhoeftUzichnietongerustte makendatdekomendenummersvanditjaargeheelleegzullenzijn­enmetfoto’s kanjeookveeldoen,maarhetisweleenmooieaanleidingomeenberoepopUallen tedoenomeenbijdrage,grootofklein,intezenden.Wewillen,alsredactie,graag eenzogevarieerdmogelijkbladproduceren,enalsUhetaanUwhoofdredacteur overlaatkomtUnatuurlijkveeloverdeFranseluchtvaartteweten–endankzij anderemedewerkersookoverdeluchtvaartinenvliegtuigenuitFinland,Surinameen nogzowat–maarwijzullengraagallesopnemenwatUenanderelezerskanboeien.

Foto'svoorpagina

erwatnuaan

ConcordeenBoeing747opdeParijseluchtvaartsalonvan1969.Nogmeer opnamenvan50jaargeledenopdeachterpagina.(foto:redactieAvia/KNVvL)

daarbuiten(doorHarmJ.Hazewinkel)

Dijker­eenvergetenpionier?

De fabrieksnummersvandeF.IIIPuma’svoordeKLM(doorGertP.M. Blüm)

VliegmachinesopZandvoortsstrandenkust(doorJanGerrits) detourismevliegtuigenvanCaudron­Phalène,Frégate,Pélican(doorHarm J.Hazewinkel)

vasterubrieken

Hetweb­luchtvaarthistorieopInternet(doorFrankvandeGoor)

Boven:KLMFokkerF.IIImetPumamotor.AandehandvanfabrieksnummersontvouwtGertBlümvanafblz49eentheorie rondconstructienummersvanPumaFokkerF.III's.

Onder:deRoburIIvanGerritBoerlageophetstrandvanZandvoort,1912/1913.

NadeEersteWereldoorlogkwamenvroegereoorlogsvliegersuitdiverselandennaarNederland.Daarvielenimmersharde guldensteverdienenmetvliegdemonstraties,eenfenomeendatdegemiddeldeNederlandernietzovaakofgeheelniethad aanschouwd,enveelconcurrentievanNederlandseberoepsgenotenwaserniet.ZoverscheenookdevoormaligeOostenrijkse ‘Feldpilot’CarlKriger,meteenvliegtuigvanOostenrijksemakelijinNederland.

CarlKriger–zoschrijfthijhetzelf,maardenaamwerdook alsKriegerofCrigergeschreven,terwijlookKarlvoorkomtheeftreedsvlakvoorhetuitbrekenvandewereldoorlog,op1 augustus1914zijnbrevet(no.166vandek.k.Österreich. Aero­Club)gehaald.Vanoktober1914totfebruari1915ishij als“Zivilpilot”ingedeeldbijdeFliegerkompagnie4,maar wathijdaarnadoetisnietgeheelduidelijk.Hijzouooknog werkzaamgeweestzijnbijdeOostenrijksevliegtuigfabriek Lohner.

WatCarlKrigerbeweegtspeciaalnaarNederlandtekomenis nietbekend.Op26februari1920wordtwelbij deurwaardersexploitopverzoekvanKarlKrigereneE.B.J.J. vanDijk“thanszonderbekendewoon­ofverblijfplaatsin Nederland”gedagvaard“teneindetehorenontbonden verklarendebijdagvaardingbeschrevenovereenkomst.”1 Dit zouerwellichtopkunnenwijzendatKrigernaarNederland wasgehaaldopeencontractdatuiteindelijknietwerd uitgevoerd.Iniedergevalisop26januari1920ophet douanekantoorNijmegenopnaamvanKrigereenuit Oostenrijkafkomstigvliegtuigingevoerd.Hetvliegtuig kwamoverhetspoorenisbestemdvoorhetgevenvan demonstraties.Dathetbewustedouanedocumentspreektvan eeneendekker,zaleerderopslordigheidwijzen,eendekkers kwamenindeOostenrijks­Hongaarseluchtmachtnauwelijks voor2.HetvliegtuigiseenAviatik(Berg)CI,een verkenner/bommenwerpermet285pkAustro­Daimlermotor, gebouwddoordeÖsterreichisch­ungarischeFlugzeugfabrik

AviatikteWien­Heiligenstadt3.DeontwerperwasDipl.­Ing JuliusvonBerg,vandaardeaanduidingAviatik(Berg);in NederlandwordtwelvanhetBerg­vliegtuiggesproken4.

DeILVO

WanneerKrigerincontactkomtmetdekorttevoren,op27 november1919opgerichteInternationaleLuchtVervoer Onderneming(ILVO)isnietbekend.Weldatbijdeze ondernemingdiversebuitenlandsevliegersvliegendiesoms ookhuneigenvliegtuigmeebrengen.Indewintervaltweinig tedemonstrerenmaaralsdelenteisaangebrokenwordtde ILVOactiefenblijktKrigerdaarindiensttezijn.Voorde eerstegrotedemonstratiesdiedeILVOin1920organiseertis deeertebeurtgevallenaanLeeuwarden,waargevlogen wordt vanafhetterreinbijdemolenaanhetKalverdijkje5.De openingvandedemonstratiesisgesteldop3aprilte15.00 uur,maarKrigerarriveertreedsop23maartmetenkeleleden vandedirectievandeILVOuitAmsterdam6.Ookdaarna vliegthijminstenseenkeeropenneernaarofuit Amsterdam,wantop28maartkomthijom18.00uurmeteen heereneendamealspassagieruitAmsterdamaannaeen vluchtvan35minuten.Diedagmaakthijookeenpaar vluchtenbovendeFriesehoofdstad.Devliegdemonstraties vandeILVOopdePaasdagenzijneengrootgebeuren,dat Leeuwardenindiedagengeheelmoethebbenbeheerst.In totaalzijnzo´n13vliegersaanweziguitdiverselanden (Duitsland,Frankrijk,Engeland,Oostenrijk)endiedoende veletoeschouwersverbaasdstaanoverhunkunnen.Zovoert

KrigermetdeDuitsersErichAlandenMaxSchüler schijngevechtenindeluchtuit.Zoalsgebruikelijkopdatsoort vliegfeestenindietijdwordenondermeerdoorKrigerveel passagiersvluchtengemaakt,waarvoor25gulden(voor10tot 15minuten)moetwordenneergelegd.Voor100guldenzou meneentochtlangsalleelfFriesestedenhebbenkunnen maken,maarditschijntookdoordeweersomstandigheden niettezijnverwezenlijkt.HetvliegtuigvanKriger–en wellichtookandere–wordentevensgebruiktomreclamete maken.Onderdevleugelstaatopeengegevenmoment“Van derLinden”waarmeedenaamvaneenbekende Leeuwardensewinkelvandameskledingookindeluchthoog wordt gehouden.Vanafdietijdzoueennauwebandontstaan tussenKrigerendeprovincieFriesland,wantzijnverdere activiteiteninNederlandzoudenzichdaarinbelangrijkemate afspelen.

Ongeval

NaLeeuwardentrektdeILVOnaarGroningen,maardaarzal Krigerontbreken.Op19aprilvertrekthijmetdeheer ZiervogelalspassagiervooreenvluchtvanLeeuwardennaar Vlissingen.InDeventerwordteentussenlandinggemaaktom enigeonderdelenteherstellenenteSoesterbergwordt opnieuwgedaaldombenzineintenemen.Nauwelijksishij weeropgestegenenop25mhoogtegekomenofhetvliegtuig

Leeuwarden17april 1921.Goedtezienisdat deCIverkenneris omgebouwdvoor passagiersvervoer.

glijdtplotselingafenvalt.Depassagierkomtmetdeschrik vrij,maarKrigerheefteengebrokenbeeneneenkleine hoofdwond.Navoorlopigverbondentezijnwordthijper ziekenautonaarUtrechtgebracht.Demachineisgeheel vernield7.

DeaviatischeloopbaanvanKarlKrigerinNederlandzou hiermeeteneindegeweestzijn,warehetnietdatvrijwel meteeneeninzamelingwordtopgezetomhemaaneennieuw vliegtuigtehelpen.IndeLeeuwarderCourant(enookelders) verschijntop21aprildevolgendeoproep:

“KarlKriger

Dehelewereldoorlogheefthijmeegemaaktinalzijn verschrikkingenenalzijntriomfen.ToenhetVaderlandhem riepvroeghijtewordeningedeeldbijdevliegdienstenwerd ééndierluchtheldenwiermoedbewonderingafdwongbij vriendenvijand.

ToendevredewasgetekendkreeghijeenbetrekkingalschefpiloteaandeLohnawerken8dochbenzinegebrekmaaktevele handenwerkloos,ookdezijne.Vanzijnzuurverdiende spaarpenningenkochthijeenvliegtuigalseenarbeiderzijn gereedschapenkwamnavelemoeilijkhedeninhetgastvrije NederlandwaarhijindiensttradvandeI.L.V.O.,de luchtvaartondernemingdieoveraldemonstratiesorganiseert

Proefdraaienvande C I.

opaviatischgebied.VanafdeeersteaprildagenheeftKarl Krigeronsverruktdoorzijnstoute,mooiestukken.Zeer velenhebbenhunlevenaanhemtoevertrouwdommetde koenekereleentochttemakendoorhetruim,methemde onverstoorbare…Endaarligthijnu…Maandagochtend opgestegenomnaarSoesterbergtegaanishijdaargevallen dooreennoodlottigtoeval.Eenbeenisgebroken,datzalwel genezen,zegthij.Maarzijntoestelistotaalvernield. Overeenweekofzeszalhijkunnenlopen.Maarnietvliegen, nietmeerkunnenzorgenvoorzijngezin.

DeI.L.V.O.­vliegeniersensportbroederswillentrachtenhem inzijnlijdendeverzekeringtegevendathij,eenmaal genezen,weeraanhetwerkkan.Docheennieuwtoestelkost f5000.

Toendemarevanzijnvalzichmaandagavondinonzestad verbreiddebleekeerstrechthoepopulairKarlKrigerreeds was.Wiewilnuietsbijdragenvoorhetgenoemdedoel?Hij enwijzullenudankbaarzijn. Iederegaveiswelkombijeenderondertekenaars.

W.TAKS,DirecteurI.L.V.O.,HotelDoelen W.Wesser,St.Jacobsstraat35 L.L.vanKeijzerswaard,Gr.Kerkstraat69”9

DatKrigerinderdaadgeliefdoftenminstebekendmoetzijn geweest,mogewelblijkenuithetfeitdatenkeledagenlater devolgendeadvertentieverschijnt:“Voordeverkoopvanhet PORTRETvandegevallenvliegenierKarlKrigeropmorgen vragenwijenigeJONGEDAMES.Aanmeldingbijdeheer M.H.Weidema,Tuinen35.”10 Enkeledagenlaterblijktreeds 583,61guldenbijeengebrachtengevendeinitiatiefnemers eenverantwoording,meteenoproepomnogmeer,wantvoor datbedragheeftmenzelfsindietijdgeenvliegtuig.Ofhet uiteindelijklukthetomvoldoendegeldbijeentebrengenom Krigerweeraaneenvliegtuigtehelpen,isinhetlichtvanhet vervolgvanhetverhaalenigszinstwijfelachtig.Welisalleen inFrieslandreeds1500guldenbijeengebracht.VoordeILVO heeftKrigerwaarschijnlijknietmeergevlogen.Die ondernemingmoeteindaugustus1920faillissement aanvragen,alschijnendeactiviteitennogwelietslangerte zijnvoortgezet.Krigermoetdusopzoeknaareennieuwe werkgever.

DePERVO

VolgenskrantenberichtenwasKrigerdoorzijnongevalnegen maandentotwerkloosheidveroordeeld,watnatuurlijkzowel doorhetherstelvanzijnongevalalsdoorhetzoekennaareen nieuwvliegtuigzalzijnveroorzaakt.Maarinjanuari1921 kondigtde“LeeuwarderCourant”aandatKrigereindapril weerinLeeuwardenzalkomendemonstreren11.Maarde geschiedenisiswatingewikkelder.

In januari1921benadertKrigereen“oberkelner”te Amsterdam,GerardvandeBoogaard,ommeetehelpenmet hetoprichtenvaneenvliegonderneming,waaraanookene Alex.deMeesteruitAmsterdamzoudeelnemen.De ondernemingwordtinderdaadopgerichtenkrijgtdenaam P.E.R.V.O.(Passagiers­enReclameVliegonderneming) “Avia”metalsadresKeizersgracht768teAmsterdam.Daar woontKrigerooknaarhetschijntzo’ntweemaandenendat wasongeveerdelevensduurvandeP.E.R.V.O.diealspoedig terzielegaatomdatDeMeesterzichomonbekendereden terugtrekt.WelschrijftKrigeroppapiervandeze ondernemingop25februari1921nogaandeburgemeester vanHengelo:“Bovenvermeldeondernemingwaaraanals AviateurisverbondendenHeerCarlKriger,verzoektUw EdelachtbareHeerdetoestemmingtothetgevenvan VliegdemonstratiesenPassagiersvluchtenindeplaatsofkom Uwergemeenteindenloopvanhetzomertijdperk.”Denogal algemenetekstvandezebriefdoetvermoedendateen dergelijkebriefaanmeerderegemeentenisgezonden.Het verzoekisoverigensafgewezen.Opmerkelijkisweldatin hetbriefhoofddeondernemingzegtdebeschikkingtehebben overeen“FokkercabinevliegtuigC.3”.Ofdithetvliegtuig – waarschijnlijkeenC.II,wantdeC.IIIwaseenvoorSpanje gebouwdeversievandeC.I–iswaarvoorzoveelgeldis ingezameld,isnietduidelijk,laatstaanwaarhetis gebleven12

HetingezameldegeldiskennelijkindeP.E.R.V.O. verdwenenofnietvoldoendegeweest,wantalsKrigerzich beginmaart1921wendttoteneA.R.A.Berling,Havenstraat 46teHilversum,methetverzoekfinancieeldeeltenemen

aaneendoorKrigertestichtenvliegonderneming,verklaart hijnietoverenigefinanciëntebeschikkenendaarom geldschieterstezoeken.Vanhetdoorhentefournerengeld moetdaneenvliegtuigwordengekochtwaarmeereclame­en vliegtochteninverschillendestedeninNederlandmoeten wordengehouden.Op17maart1921neemtBerlingvoor f 2000aandeelindePassagiers­enReclamevliegonderneming P.A.R.V.O.“Avia”,terwijldekennelijknogsteedshierbij betrokkenVandeBoogaardgoedisvoor f 1000.Voorhet opgebrachtekapitaalwordtvoor f 2500bijdefirma OstermannteAmsterdameenL.V.G.BIIIaangekochtmet 120pkMercedesmotor,dienaastdepilootdriepassagiers kanvervoeren.DitzalweleenvandeL.V.G.’szijngeweest diedoordeNeLuMavanOstermannin1919uitDuitsland zijningevoerdentoeninEdewerdenopgeslagen13

KrigerkandusweerdeluchtinengedurendedePaasdagen van1921(27­28maart)wordenvliegdemonstratiesgehouden diedoorhetslechteweerechterweinigopleveren.Inapril vliegthijnogteMeppelendan,op28april,verschijnthij plotselingbovenLeeuwarden.“Degrote,rondcirkelende vogelleverdeeenprachtigschouwspelop,vooraltoenhij reclamesuitwierpdiealseenkleurigepluimindezon schitterdenendie,doorbelangstellendenvanstraatendaken opgevist,eenbedankjevandevliegenierblekentebevatten aanaldegenendiehemindertijdinstaathebbengestelddit nieuwevliegtuigaanteschaffen.”14 Verderdeaankondiging datzaterdag(30april)metdedemonstratiesen passagiersvluchtenzalwordenaangevangen.

Waarschijnlijkishijindevolgendetijdinhetnoordenen oostenvanonslandgebleven.Mogelijkishetookindie periodegeweestdatdeLVGopdrijversisgezeten–waarschijnlijk–ophetPaterswoldsemeertezienisen wordendevluchtennaarSchiermonnikoogwaaroverinde perswordtgesprokenookdoorhemuitgevoerd.Ookluistert hijop16meiteBolswarddebondskaatswedstrijdenop,maar zijndemonstratiesopdiezelfdedagteDrachtenkunnenniet doorgaanomdathijveeltelaat,toendeschemeringalwas ingevallen,arriveert.Naarzijnzeggenisdathetgevolgvan moeizameaanvoervandebenodigdebenzineentegenwind, maardeVerenigingvoorVreemdelingenverkeer,diehemhad uitgenodigd,ishieroverweiniggesticht.Hemwordtkorten

TeKoudumwildeiedereenwelmethetvliegtuigopdefoto

krachtigteverstaangegevendathetafbrekenvandehangar zalwordenbeletzolanggeenbehoorlijkegenoegdoeningis gegeven.Devolgendeochtendkomenbeidepartijenovereen datKrigerop25en26meiopdekermisteDrachten demonstratieszalgeven15.Hijisindietijdzondervaste woon­ ofverblijfplaatsenreistmeteenwoonwagenmetde naam“AlkmaarIV”.Op8julistaathijinZwolleaande Veerallee.

OpdatlaatstemomentiszijnrelatiemetdeP.A.R.V.O.al verbroken,wantopzondag3julibesluithijmethetvliegen voordieondernemingoptehouden.Tussenhemenzijn geldschietersisdeverhoudingverslechterd,wantKriger blijktalsnelgoedesiertewillenmakenmethetgeldvande aandeelhoudersenwanneerhijmeentvoorzichzelfgenoegte hebbenverdient,weigerthijdoortegaanmethetmakenvan vliegtochten.Berlingneemtnudefinanciëlekantterhand, maardatisnietnaardezinvanKriger,diezichheel onverschilliggaatgedragentothijerhelemaaldebruiaan geeft.IndetussentijdistegenKrigerooknogproces­verbaal opgemaaktwegensmishandelingvandeverloofdevanVan denBoogaard.Hetvliegtuigwordtinbewaringgebrachtop hetgemeentelijkvliegterreinvanDeventer.AlsBerlinger daarnanietinslaagteenanderevliegertevindenwordthet vliegtuigverkochtendeovereenkomsttussenKrigerenzijn aandeelhoudersbeëindigd.Op11juli1921wordtde P.A.R.V.O.ontbonden.Hetvliegtuigwordtàcontantvoor f 1200verkochtaaneenandereonderneming,deNociamen VandenBooraardtreedtopdezelfdedagindienstvandie maatschappij16

DeAVOMendeluchtlijnLeeuwarden­Amsterdam KortetijdlaterkomthetberichtdatKrigerop24julinaar Leeuwardenzalterugkeren,samenmetdeBelgische parachutistDeMorescantKessner,vanwelkelaatstevast staatdathijkorttevorenvoordeNociaminSteenwijk demonstreerde.NublijkenKrigerenKessnerechterindienst vandeAmsterdamscheVlieg­OndernemingMaatschappij (AVOM).Diemaatschappijwasvoortgekomenuit,ofhad althanseenbandmetdereedsin1919opgerichte AmsterdamscheVlieg­OndernemingClub(AVOC),diezich totinelkgeval1923nogbezighoudtmetopleidingenop luchtvaartgebied.SecretarisisH.Dievelaar(1eHelmersstraat

132teAmsterdam)endiezelfdeDievelaarisookeender beidedirecteurenvandein1921opgerichteAVOM,samen metE.L.Haentjes.DetechnischeleidingberustbijCarl Kriger,diealschef­pilootwordtaangeduid.Watgrootsklinkt, maarhetistwijfelachtigofooiteentweedepilootindienstis geweest.DievelaarheeftuiteigenmiddelenvoordeAVOM eenL.V.G.BIIIaangekochtvoor f 2500.Ofdatdezelfdeis diedoorKrigeralwerdgebruiktennaardeNociamwas gegaan(dieerdaneenmooiewinstophadgemaakt!)ofdat heteenandereisuitdeNeLuMa­stalisnietduidelijk.

DeAVOMheeftgrootseplannenenkondigtaangeregeld luchtverkeertezullenopenentussenLeeuwardenen Amsterdam.Leden­mecaniciensvandeAVOChebben intussenhetvliegtuigreedsomgebouwdenvoorzienvaneen overkappingzodatdepassagiersbeschermdzijntegenslecht weer17.ZoverschijntdebruineBIIImet“eenkleinestevige enknussecabine,dieplaatsbiedtvoortweepersonen.Een gemakkelijkzitjeerinenmicaruitjesaandriekanten, waardoormeneenprachtigvrijuitzichtheeftoveralhet schone,datzichdoordewolkenindienieuwewereldaanons oogzalvoordoen.”18

Deluchtlijnzalopmaandag15augustuswordengeopend, maarvoorafgaanddaaraanwordenopzaterdagenzondag reedsdemonstratiesgegevenvanafhetvliegterreinaanhet KalverdijkjeenwordtookeenvluchtnaarHarlingen gemaakt.Op15augustusrond12uurstijgtKrigerdanopin zijnvliegtuigwaaropeenzwartplakkaatmethetopschrift “LuchtlijnLeeuwarden­Amsterdam”.Aanboordzijntwee passagiersvoordezeeerstevluchtnaarAmsterdam. Autoriteitenzijnbijditgebeuren,dat“Leeuwardenmeteen slageenbelangrijkknooppuntinhetvliegverkeerin Nederland”moestmakenechternietaanwezig.Hetvliegtuig zaldevolgendeochtendweerrondtienuurteLeeuwarden terugkeren,endiezelfdedagweernaarAmsterdam vertrekken,wantzolangergeenhangaristeLeeuwarden moetteAmsterdamwordenovernacht19.Want,zoalsE.Fuld almeteennadeopeningvandeluchtlijnin“HetVliegveld” schrijft:“DebedoelingwasweliswaarLeeuwardenarente brengennaarAmsterdamenterug,maarbijgebrekaaneen hangarinFrieslandshoofdstadbrengtmennu AmsterdammersmaarnaarLeeuwardenenretour.Watniet geheel’tzelfdeisnatuurlijk.Friesebeursbezoekerste

Amsterdambrengen:datideeisheusnietslecht.Oferveel dagjes­zakenmenseninomgekeerderichtinghaastzullen hebbenenvliegenwillenzullenwemoetenafwachten.”20 Aanvankelijklijkthetoverigensevengoedtegaan,wantop 16augustuskandeLVG,nauwelijksuitAmsterdam teruggekeerdomstreeks2uurweernaarAmsterdam vertrekkenmettweepassagiersaanboorddieopdiezelfde middagnogvoorzakeninAmsterdammoestenzijn.“Het vliegtuigkomthedenavondofmorgenochtendterugom morgenmiddagweerdeterugreismettweepassagierste aanvaarden.”21

Maarhardloopthetallemaalniet.AlsdirecteuradministrateurDievelaarinoktoberterugkijktopdevoorbije maandenmoethijmeedelendatindieperiodeondanks adverterenslechtszevenpassagierseenreisnaarAmsterdam hebbengeboekt.“Zokwamik[Dievelaar]dustestaanvoor dezwaretaak,ooknogvertrouwentewekkenvoorvliegen. Ondankshetenormerisicowaagdeikhetdaarombedoeld vliegtuig[deLVG]inFrieslandtestationerenenvandorptot dorpenvanstadtotstadtelatengaanomdebewonersvan Frieslandvertrouwdtemakenmetdegroteveiligheidvanhet vliegen”22 OfdeFriezentothetvliegenbekeerdworden, hangtnatuurlijkookafvanhetsuccesderdemonstraties–en datgaatnietaltijdgoed.Alsopmaandag12septemberte Sneekgevlogenzalworden,gaatdatnietdoor“wijl’tterrein vanlandingdoordevliegenierCarlKriegertotaal ongeschiktwerdbevonden.Deaviateurwildemetditterrein depassagiersernietaanwagen.”23 Kennelijkwordteen beterterreingevondenwantkortetijdlaterwordtgesproken vanzo’ngrotebelangstellingvoorhetmakenvan passagiersvluchtenteSneek“datvelennaafloopgisteravond nogongetroosthuiswaartszijngekeerd.Krijgenwehiernog eenszo’nvliegbewegingdanzouheto.i.wenselijkzijndatde aviateurterugkeertmeteentweedekkerdieplaatsbiedtaan meerdantweepersonen.”Op16septembervertrektKriger danweeruitSneekmeteenpaarpassagiersnaarAmsterdam, waarbijhijnogevenbovenhetVischmarktpleinenigerondjes beschrijft24.Diepassagierwaswaarschijnlijkwethouder KiezebrinkvanSneek,“voorzakennaarAmsterdam willende”.LatervermeldtDievelaarzelfsdatnietminderdan 682personeninhetvliegtuigdeluchtzijningegaan.Datis ondermeerteJoure,waarKrigertussen23en26september “methetuitstekendgeslotenvliegtuigLVGB3”gelegenheid De LVGBIIIopdrijvers,vermoedelijktePaterswolde,1921.

zalgevenomvoor15guldeneenpassagiersvluchttemaken enteWorkumwaarhijmetdeLVG(“gebruiktopdeluchtlijn Leeuwarden­Amsterdam”)op30septemberen1oktoberis tergelegenheidvandewinkelweek25.OokteBolswarden Heerenveenisgevlogen,maarsomsspelende weersomstandighedenparten,zoalsteKuinreop23 september:“Hedenmorgencirkeldeeenvliegtuigzeerlaag overonzeplaatsenstreekneerinhetRondebroek,steegweer openlanddeuiterlijkindeBuitenpolder.HetwasdeL.V.G. BIIIvandeAmsterdamscheV.O.M.metdebestuurderen tweepassagiers.Doordemistwistmendewegnietmeerte vinden.TenslotteverdweenhetinderichtingLeeuwarden.”26

Heteinde

Heteindekomtindenachtvanzaterdag22opzondag23 oktober.“HetbekendevliegtuigL.V.G.BIIIvande“Avom” (is)vernield.HetbevondzichteSneekopeenweilandmetde kopgeplaatsttegendezuidwestenwindinenvoor achteruitrollenbeschermddoorwielklossen.Tegen zondagochtenddraaidedewindnaarhetnoorden,lichttehet vliegtuigop,druktehetterzijdezodathetdraaideenhetnog

Bijdeopeningvande luchtlijnLeeuwardenAmsterdam.Krigerals piloot.

nooiteerdervertoondefeitdeedzichvoordathetvliegtuig werdopgelichtdoordewindinderug,eenslooteneenweg overvloogzonderbestuurderenvervolgensmetdekop omlaagzichineenslootinboordewaarbijdeviervleugelsen zelfsderomppreciesdoormiddenbraken.Eenzeldzaamheid indeannalenderaviatiek,ietswatnognooitvoorgekomen. Wantdatmentegenwoordigvanhoogtenafvliegtin zweefvluchtmettoestellenzondermotor,zelfs2kmver,isheel ietsandersdandateentoestel,zozwaaralsdeLVGBIII,nl. nietminderdan1400kg,doordestormwordtopgenomen, zonderbestuurderdoordrangvandewindophethoogtestuur zelfdegrondverlaat,zelfeenslooteneenwegoversteekten danmetgroterbreukvaltdanooitmeteenvliegtuiggevallen is,ditfeitisongeprecedeerd.Hetvliegtuigzoutegenhet uitbrekenvanhetnajaarsstormweerineenhangarworden opgeborgen."27

DitbetekentheteindevandeAVOM.Indepersvolgtwel nogeendiscussieoverdealdannietlevensvatbaarheidvan deluchtlijnvanFrieslandnaarAmsterdam,dieonshierechter niethoeftbezigtehouden.

CarlKriger,enhetdestijdsbekende danspaarPaulenMevrouwUllrich diegebruikmaaktenvande luchtverbindingLeeuwardenAmsterdam.

Boven:decabinezalgeslotenworden.Onder:deLVGmetgeslotencabine.

TeruginOostenrijk

KrigerhoudthetnuinNederlandkennelijkvoorgezienen keertnaarOostenrijkterug,waarhijgaatwonenindeRechte Bahngasse16,WenenIII.In1922zouhijmetdevroegere FeldpilotFranzZuzmannnogeenvoormaligeItaliaanseSVA 9

kreegenin1924gereedkomt.Ookmaakthijinhetvoorjaar van1923deeerstevluchtmetdeHopfnerS.1(registratieA1).

Me vliegscho

naam“Avia”,dieimmersookinNederlandwasgebruikt. OnderzijnleerlingenwasdeOostenrijkse vliegtuigconstructeurFranzMagdlener.Ookmaakthijmet hettoesteldattweepassagierskanvervoeren,netzoalsin Nederlandrondvluchten.Op8november1924stortKriger ijdensdestartvooreennachtelijkereclamevluchtmetdeA­4 ophetWeensevliegveldAspernneer.Deelektrische verlichtingvandemachinevliegtinbrandenhettoestel verbrandtopdegrond.DeOostenrijksebronnenvermelden nietofKrigerhierbijomhetlevenkwam,maardatlijktwel

Sneek,nadestorm22­23.10.1921;CarlKrigerindestaart.

Foto’smetdankaanFritsGerdessenenTheoWesselink.

1.InhetAlgemeenHandelsbladvan26februari1920

2. LUCHTVAARTKENNIS 1996/6,blz.183(OpgaveverzorgddoorHermanDekker)

3.Ontstaanin1914alsdochterbedrijfvandeDuitseAutomobilundAviatikAGteMúhlhausen(Mulhouse)bouwdemenvanaf eind1915eigenontwerpen.(ReinhardKeimel,LuftfahrzeugbauinÖsterreich,AviaticVerlag,Oberhaching,2003,blz.297)

4.Vandittypewarenin1917257exemplarenafgeleverdenhetwas­naastdeHansa­BrandenburgCI­hetmeestgebruikteCtypeindek.u.k.Fliegertruppe.BehalvedoorAviatikwerdhettypeookgebouwdbijLohner,UngarischerLloyd,W.K.F.en M.A.G.(R.Keimel,op.cit.blz.299)

5.Zie“HetvliegveldaanhetKalverdijkjebijLeeuwarden”doorMinzeVeenstra, LUCHTVAARTKENNIS 2009/3,blz.131.

6.LeeuwarderCourant,23.03.1920

7.ApeldoornscheCourant,22.04.1920

8.BedoeldzalzijndeWienerAëroplanu.CarosserieWerkeJacobLohnerteWienIX.enXXI.Bezirk

9.LeeuwarderCourant,21.04.1920

10.LeeuwarderCourant,24.04.1920

11.LeeuwarderCourant,26.01.1921

12.BriefPassagiers­enReclame­vliegonderneming“Avia”,gevestigdopdeKeizersgrachtteAmsterdamd.d.25.02.1921(via JanEvertLeeuw)

13.ZieoverdePERVO/PARVOperiodeJanEvertLeeuw,‘NogmaalsdeP.E.R.V.O.,P.A.R.V.O.,AviaenNociam’,in LUCHTVAARTKENNIS 1999/2blz.49­53

14.LeeuwarderCourant29.04.1921

15.Hepkema´sCourant,20.05.1921

16.JanEvertLeeuw,loc.cit.

17.Telegraaf,23.07.1921

18.LeeuwarderCourant15.08.1921

19.Hepkema’sCourant,16.08.1921

20.HetVliegveld,5ejrg.No.18,27 08 1921

21.LeeuwarderCourant,16.08.1921

22.LeeuwarderCourant,25.10.1921

23.Hepkema’sCourant,13.09.1921

24.LeeuwarderCourant,16.09.1921

25.LeeuwarderCourant,23.09.1921,Hepkema’sCourant23.09.1921

26.ProvincialeOverijsselseenZwolscheCourant,24.09.1921

27.LeeuwarderCourant24.10.1921

WieheeftgehoordvandeluchtvaartpionierDijker?Tochwerdrecenteenaantalberichtenuit1908en1909onderonze aandachtgebracht,waarinoverdezeZuilenseuitvinderwerdgesproken.Eerlijkgezegdishetmoeilijkhiereenserieusvliegtuig aanteontlenen,maardathetheeftbestaanstaatvast.

OokKlaas­JanSijsling,deexpertophetgebiedvande Nederlandseluchtvaartvoor1914,nochWimAdriaansenmet zijngrotekennisvandevroegezweefvliegerij,haddenhier nooitvangehoord.Daaromhiernueerstdeberichten, ontdektdoordeheerW.vanScharenburgteZuilen.

UtrechtsNieuwsblad10oktober1908:

EenNederlandschevliegmachine

EenNederlandschevliegmachine!EenUtrechtsche zelfs! Jalezers,enlezeressen,wijbezitteninonzegoede stadiemand,dienajarenlangestudieennaveel hoofdbrekens,sindseenpaarjarenwerktaaneen vliegmachineendezeophetogenblikreedskantenklaar heeft.Slechtsdemachinetotontwikkelingderbeweegkracht ontbreektnog.Enditomfinancieeleredenen.Wantde uitvinder­vervaardigeriseeneenvoudiglood­enzinkwerker, zonderkapitaal,endusmaarzoonietinstaateenmotoro.a. tebekostigen.Temeerwaarhetvervaardigenvanhet eigenlijketoestelhemreedsgeldgenoeggekostheeft.Sedert tweejarenheeftdeuitvindertijdnochmoeitegespaard,zijn ideeënuittewerkenenteverwezenlijken.Enwanneerdan eengedeeltevanhetgevaartewerkelijkheidwasgeworden, werdenweerverbeteringenofwijzigingen aangebracht. Avondaanavondwerktedemanter verwezenlijkingzijnerdenkbeelden,zelfsdeZondagengunde hijzichgeenrust!Enditnajarenvandenkenenstudie! Studievooralvandevogelsenderzelvervlucht,wantonze vriendiservanovertuigd,datdoormechaniekmoetbereikt worden,watdenatuuronzevogelsheeftmeegegeven. De vluchtvandenvogel,zijnopstijgenenzijnneerdalen,waren voorhemonderwerpenvanernstigestudieendiep nadenken. Daaromalleenreedsverdientdeuitvinder waardeering.Ennietalleenwaardeering,dochook belangstelling.Belangstellinginzijnpersoon,zijnideeënen belangstellinginzijnwerk.Diebelangstellinghoopthijdan ooktevinden,uitgedruktinmedewerking „Wanneerer maareenseenheerbijmekwam,iemanddiemeaaneen proefmachinetjekonhelpenenmetwienikverdersamenkon werken!”aldussprakdemantotonsenwijbeloofdenhem onzensteun,zegdenhem„eenstukjeindekrant”toe,een artikeltje,waardoorwijdeaandachtopzijnpersoonenzijn werkdachtentevestigen. Hopenwe,dathetresultaatzal hebbenenéénonzergegoedelezersoflezeressen(in Frankrijkvliegendedamesookreeds!)zichmetden uitvinderinverbindingzalstellen,hemdegelegenheidzal openenproevenmetzijnvliegmachine–„Wilhelmina” gedoopttereereonzerKoningin—tenemen.Kondenwein ditepisteldeovertuigingleggen,waarmededemantotons sprakvanzijnplannen,vanzijnvertrouwenindemachine, honderdenzoudenhemdebehulpzamehand,ofbetergezegd „debehulpzamebeurs”bieden.Schattenbehoefthetimmers niettekosten! Demachinetebeschrijven,zoodatze duidelijkvoordengeeststaat,isonsnietweldoenlijk,leeken alswezijn.Tochkunnenwijingrovetrekkeneréénenander

vanmededeelen. Beginnenwijmetvooroptestellen,dat hetsysteemgeheelberustopdevluchtdervogels.Vanafden grondzalmendusdirectindehoogtemoetenkunnenstijgen. Daarvoortreftmenterweerszijdenvanhetgeraamteacht vleugelsaan,vieraanelkenkant,welketegelijkertijdopen neerbewogenkunnenworden.Bovendienbevindenzich bovenop,voorenachter,tweehorizontalevinnen,welkeeen draaiendebewegingmakenenzichalshetwareindelucht omhoogboren.Heefthetgevaartezichvandenbodem verheven,zoowordtdegrooteverticalevoorvininbeweging gebracht,waardooreenhorizontaleverplaatsingzal ontstaan.Wilmensnellervooruit,zookunnendevleugelsin eeneenigszinsschuinenstandgebrachtworden,waardoor alshetwaredeluchtschuinnaarbovenweggehaptwordt. Eenachtervindientterbesturingvandevliegmachine.Om zichonmiddellijkvandengrondtekunnenverheffenzijn benedendevleugelsaandevoor­enachterzijden,en tusschenwielentweeschermenaangebracht,dieineen vertikaalvlakdraaienkunnen;loodrechtophunas. Wil menstijgen,danwordendezeschermenschuinomhoog gezet,wilmendalen,schuinomlaag. Hetstuurtoestel bevindtzichindezwaartelijnvanhetgevaarte.Vandaaruit kanhetgeheeletoestelgeregeldworden. Bovendienisover deganschemachineeensoortlinnenvalschermaangebracht, datbijeventueeldefectgerakengoededienstenzaldoenen eenvalvoorkomt. Devliegmachinezalindatgevalkalm dalen. Ziedaaringrovetrekkendeinrichtingdezer aeroplaan. Thansnogeenigecijfers.Delengtevanhet modelbedraagt2.20dehoogte0.85Meter;hetgewicht10 KGendevlucht0.90Meter.Echterzullennogeenige wijzigingenaangebrachtworden,waardoorhetgewichttot hoogstens9KG,gereduceerdwordt,terwijldevluchtdan 1.25Mzalbedragen. Ennubasta!Mogeditartikeltjeer toebijdragendenuitvinderdiebelangstellingteverschaffen, welkehemtoekomt.Wieweethebbenwedanbinnenkorteen Nederlandschvliegmenschinonsmidden! Wieermeervan wilweten,wendezichtotdenheerJ.W.Dijker,Houtstraat35, alhier.

Eenjaarlaterduikteennieuwberichtop.

UtrechtsNieuwsblad18december1909:

Eententoonstellingvanvliegmachines ’tZalzooongeveereenjaargeledenzijn,datwij,onzelezers verrastenmethetbericht,datzichtemiddenonzereena.s. vliegmenschbevond.Althansiemand,diemetonverdroten ijverenonuitputtelijkgedulderna2½ jaararbeidenstudie ingeslaagdwaseenmodelvooreenvliegmachinete vervaardigen,dochdatproefnemingenafstuittenop financieelebezwaren. Immersonsvliegmenschwasmaar eeneenvoudigewerkmanendaarbijechtgenooten vader. Ineenuitvoerigartikelbeschrevenwijtoen’smans uitvinding,indehoophierdoordeaandachtopzijnwerkte vestigen.Enwijzijndaaringedeeltelijkgeslaagd.Toch

mochtDijker—zooheetonzeuitvinder—nogniet„den rechtenJozeftreffen”,n.l.iemand,dievoldoende belangstellingenKapitaalbezatomzichfinancieelvoorden aanbouwvaneenvliegmachineteinteresseeren.Intusschen, zooalswijreedszeiden,Dijkerkreegvaneenigekanten moreelensteunendatwashemeenspoorslagsteedsverderte zoeken.Vaneenonderhandenzijndenz.g.instrumentvlieger werdeenvlïegmachinevervaardigdenspoedigdaaropkonin hetKol’sparkaandenAmsterdamschenstraatwegeenproef genomenworden. Deuitvinderzelfhadinhetstuurtoestel plaatsgenomenenvoortginghet!Ooggetuigennubeweren, datdemachine10c.M.ongeveervandengrondis geweest. DitaanvankelijkesuccesmaakteDijkergelukkig nietblindvooreigenfeilenenonvermoeiderdanooitzettehij zichweeraandenarbeid. Resultaateendriedekker (triplane).DezezondDijkeropnaardeTechnischeHoogeschoolomadviesenmenwasgaarnebereid,dituitte brengen.Erbleek,daterhierendaarmogelijknog verbeteringenzoudenkunnenwordenaangebracht,dochdat menover’tgeheelvollofkonzijnover’twerk. Danmaar weeraandenarbeid;nuaaneenééndekker.Zondagll.was allesgereedvooreenproefnemingen–welkeenvoldoening voorDijker—demachinemaakteeensprongvan1meter hoogte.Bij’tneerkomenbrakechtereenderzijvleugels,wat inmiddelsweerhersteldis.Datisdegrooterisicoverbonden aandergelijkeproefnemingen!Zonderproefnemingenbestaat erechterookgevaar,datbleekDijkernadenjongstenstorm. Zijnmachine,waarmedehijin’tKol’sparkproevenhad genomen,endiehijondereenhooischelfgeborgenhad,was doordenwindgeheelvernield.Erbestaanechterfoto’svan dezemachine. Dijkerheeftnogmeermodellen!Zijn nieuwsteisdatvanééndekker(monoplane)metbeschermer voordenmotortegenvocht.Eenbelangrijkvraagstuk voorwaar!Danisernogeenvrijeballon,welkedooreen vernuftigtoestelbestuurbaarzouzijn,ooktegenwindin. Al dezetoestellenennoganderemodellen(ookop’tgebiedvan deluchtschepen)zullendevolgendeweekZaterdagen ZondaggeëxposeerdwordenindeBoterhal.Deeerstedag’s morgenszaldeentreewathoogerzijndan’smiddagsnl.resp. f 0.50enf0,25.Denvolgendendag,2enKerstdag,zal iedereenzicheenkijkjekunnenveroorloven,daardande entreeslechtsf0.10bedraagt.Zaterdagzaldeexpositie geopendzijnvan10­3envan4­7uurenZondagvan10­4 uur.Niemandverzuimedemachinestegaanzien,alwashet alleenmaarombelangstellingtetoonenindatgene,wateen stadgenootna3½ jarigennoestenarbeidmetzoogeringe hulpmiddelenenzonderdebeschikkingovergrootesommen, heeftbereikt.

Hieropkomtdan,weerinhetUtrechtsNieuwsblad,een vervolg.

UtrechtsNieuwsblad27december1909: Zooalswijinonsartikelbetreffendedeverrichtingenvan onzenstadgenoot,denheerDijkerinonsnummervan18 dezerreedsaankondigden,hadgedurendedebeide KerstdagenindeBotermarkteententoonstellingplaatsvan dedoordenheerDijkervervaardigdemodellen.Hetdoel dezerexpositie,n.l.omdeaandachtopzijnwerktevestigen omsteuntekrijgenvanfinancieelsterkeren,iso.i.metdeze tentoonstellingeenstapdichterbereikt. Eenbeschrijving vandeverschillendemodellengavenwijeveneensinboven aangehaaldartikel,zodatweonsdaarvanontslagenkunnen achten.

KlaasJanSijslinggafdevolgendereactie:

"Overdevliegapparatenvandhr.Dijkerhebiknognooitiets gehoord.Hetismijooknietduidelijkofmethettoestelvan 1908eeninstrumentvliegerofeenzweeftoestelofzelfseen helikopterbedoeldis.Opvallendvindikhetdatnergensbij hetverhaaloverdeeendekkereenvermeldingstaatvande gebruiktemotor.HoeDijkereensprongvan1meterhoogkon maken,ismijnietduidelijk.Isbijditgroteremodel(ziede hiernagenoemdeNRC),netalsbijdeMonnierHarper0, misschiensprakevaneenvliegendefiets?

ViaDelpherhebikgisterengezochtnaarkrantendieookover Dijkerberichthebben.Ikvondertwee,tewetenhet NieuwsbladvanhetNoordenendeNRC.Hetberichtvanhet NieuwsbladvanhetNoordenlijktwelwatopdatvanhet UtrechtschNieuwsblad,terwijlhetverslagindeNRCzoals gebruikelijkbeknoptis."

EnookvoorWimAdriaansenwasditgeheelnieuw:

“Debouwermoeteensoortvanvogelvliegtuig,een ornithoptere,ingedachtenhebbengehad.Endanaldieroeren envlakken.Inhetvolgendeberichtwordtgesprokenvaneen beschermingvooreenmotor.Demachineisenkele centimetersvandegrondgeweestenheeftlaterzelfseen spronggemaaktvan1meterhoog.Datbewerenooggetuigen. De schrijvervanhetkrantenartikelwaserdusnietbij.

Hetberichtroeptvragenop.Achtvleugels,maarhoeworden diebewogen?Nietmeteenmotor.Metspierkrachtdan?En tochisheteeninteressantverhaal.”

MetdankaanJanM.Brandt.

DetailstudiesvooreenornicoptervanLeonardodaVinci, circa1487.

GertP.M.Blüm

Bijna100jaarnadatonogeenseendiscussieuitlokkenovereenmogelijkeonjuistenummeringvanKLM­vliegtuigeniseen hachelijkeonderneming.Maaralsdewaarheidermeezouzijngediendmoetdatrisicomaarwordengenomen.

De‘Amsterdamse’nummers DeFokkerF.III’sdiehethierbetreftwerdenbijdeFokker fabriekinSchwerin(Duitsland)gebouwdendeelsonvoltooid naarAmsterdamgezonden.DaarwasdeNVNederlandsche Vliegtuigenfabriek(i.c.Fokker)inmiddelsinvolbedrijf.De toestellenkregennadeafbouwnieuwefabrieksnummers (c/n)dieineenseriepertypewerdenuitgegeven1.De nummersvandezeF.III’svandeKLMkomenvoorophet BewijsvanInschrijvinginhetNederlands Luchtvaartuigenregister(BvI)enzullenzijnaangeleverd doordeaanvrageri.c.deKLM.Dezebesteldevijf(later opgehoogdnaaracht)F.III’sdie13april1921werden geregistreerdalsH­NABG/BNmetc/n1503/1510.De standaardmotorvoordezetoestellenwasdeSiddeleyPuma, vandaardeaanduidingF.IIIPuma.

VerderwerddoorPlesmaninopdrachtvandeDeutsche LuftreedereibijFokkereenordergeplaatstvoorvierstuks F.IIIPuma,tewetendeH­NABQ/BTmetrespectievelijkc/n 1529/1532.DeinschrijfdatumhiervoorinhetBvIwas28 april19212.Hiervanwerdende‘BRende‘BSdirect doorgeleverdaandeDanzigerLuftreederei(DzLR)3 en kwamendeanderetweealsnogindienstvandeKLM.Ook werdnogeenrompgekocht(c/n1533)voorhetherstelvan

SiddeleyPumaineenFokkerF.III.

deH­NABL,dieop21mei1921verongeluktwasbij Hekelingen.Dealdusherstelde‘tweede’H­NABLwerd ingeschrevenop30augustus1921.Tenslottewasernogde aankoopvanc/n1535dieopnieuwalsH­NABS ingeschrevenwerdop1augustus1922enduseenseizoen lateraandeKLMvlootwerdtoegevoegd.Voorde volledigheidwordtnogopgemerktdatc/n1534en1550 oorspronkelijkookvoorzienwarenvaneenPumamotoren alszodanignaardeluchtvaarttentoonstellinginParijswaren gezonden4.LaterwerdenbeidetoestellendoorFokkermet eenanderemotorgeleverdaanMalert(Hongarije).Alle overigeF.IIIleverantiesbetroffentoestellenmeteenBMW ofRREaglemotor.

Hetlijstje

Totzovernietsnieuws.Maarerbestaatookeen handgeschrevenenongedateerdinventarislijstjevande FokkerfabriekmetdevermeldingvandePumamotorendie ondermeerindeF.III’swareningebouwd5.Dedateringis nietvasttestellenmaarzalindejarentwintigliggen6.Ophet lijstjestaandevolgendemotornummersalsmedede bijbehorendefabrieksnummersvandeF.III:

Pumanr7337inF.IIIc/n1527

Pumanr10661inF.IIIc/n1523

Pumanr10759inF.IIIc/n1520

Pumanr10875inF.IIIc/n1521

Pumanr10883inF.IIIc/n1526

Pumanr10924inF.IIIc/n1522;gevallenmetParge(eerste maal);laterinF.IIIc/n1529

Pumanr10926inF.IIIc/n1525

Pumanr10947inF.IIIc/n1524

Pumanr11193inF.IIIc/n1531

Pumanr11306inF.IIIc/n1534;natent.Parijseruit

Pumanr11319inF.IIIc/n1530

Pumanr11324inF.IIIc/n1550;natent.Parijseruit

Pumanr11329inF.IIIc/n1532

Pumanr11336inF.IIIc/n1528.

Hiermeezijndeoorspronkelijkemotorenvanc/n1520/1532, 1534en1550bekend;nadienzalernogweleenseenmotor verwisseldzijn,maardatisinditverbandnietvanbelang

C/n1522moetzijn‘gevallen’vóór25februari1921omdat Pargediedagdodelijkverongelukte.In

LUCHTVAARTKENNIS 5/90­147wordtvermeld:1921.02.01 ‘Bijhetinvliegeneen(Fokker)passagiersvliegtuigoverde kopteSchiphol’.Waarschijnlijkbetekendeditheteindevan derompvanc/n1522.VerderwordtophetvoorlopigBvIvan de‘tweede’H­NABLnaasthetc/n1533alshetnummervan dePumamotor6458gegeven.Ditmotornummerkomtniet voorinhetvoornoemdelijstjevanFokker.Daarvoorisnog geensluitendeverklaringgevonden.

De‘Schwerin’nummers7

NaastAmsterdamsenummerswarenerooknoginSchwerin fabrieksnummerstoegekend.Ditbetreftvolgnummers ongeachthettypevliegtuig;in1920/1921wasdetoekenning hiervangevorderdtothetbeginvande4000serie.Ookaan denaar‘Amsterdam’gestuurdeF.III’szijndezeuitgegeven8 UiteraardzalereenrelatiezijntussendeAmsterdamseende Schwerinnummers,maardezewordthiernietbehandeldom dezaakniettecompliceren.

Overwegingenenconclusies

Erzijneenaantalzakendieopvallenbijbeschouwingvande voornoemdeinformatie:

Bijdetoekenningvanvroegefabrieksnummersin AmsterdamhanteerdeFokkerpertypeeenserie volgnummers,waarbijnooitverschillendetypenindezelfde reekszaten.Toch‘dubbelen’defabrieksnummersvanF.III 1503en1504metdievandeF.II’swelkezijngeleverdaande DzLR;

BijFokkerlopenvolgenshetgenoemdelijstjedevroege F.IIIPumanummersvan1520/1528(achtstukseneen kraakje)terwijlditvolgensdeBvI’sdenummers1503/1510 zijn(achtstuks);

DeaansluitendefabrieksnummersvanFokker,teweten 1529/1535,komenidentiekindeBvIinformatievoor;

Ergeenverklaringisvoorhetfeitwaardenummers 1520/1528zoudenzijngebleven.Nergensisditaantalin leverantiesterugtevinden;

Evenminontbreekteenverklaringvoorhetoverslaanvande nummers1511/1519,terwijlFokkernergensanderseen nummerindetypereekswegliet.

Ditmaakthetwaarschijnlijkdatdenummers1520/1528en 1503/1510dezelfdetoestellenzijn.Alswordtaangenomen datFokkerzelfhetbestewistwelkenummerszijn vliegtuigenhadden,moetereenfoutgeslopenzijnbijde opgavevoorhetBvI.Mogelijkiserdaarbij(doorKLM?) voortgeborduurdopdenummeringvanhaareerstetweeF.II’s

(teweten1501en1502).Ditleidttotdeveronderstellingdat FokkerbijdeuitgiftevadeAmsterdamsenummersvoorde F.IIIbegonnenisbijde15209.

Steunbewijsvoordezetheoriewordtverkregendoorhetfeit datvoorhetmotornummer10926inhetvoorlopigBvI10 nummer1508wordtgenoemdterwijlFokkerdit motornummerkoppeltaantoestel1525.Hetware fabrieksnummervan1508zoudan1525zijngeweest. DaarnaastgeefthetvoorlopigBvIvandeH­NABH11 het motornummerals10875voorhetFokkerfabrieksnummer 1504,terwijlFokkerdezePumazelfkoppeltaanzijnnummer 1521.Hetjuistefabrieksnummervan1504zoudanook1521 geweestkunnenzijn.

AlsdezeveronderstellingjuistishebbendeBvInummers 1503/1510alshetoorspronkelijkefabrieksnummer 1520/1521en1523/152812.Hetzouplezierigzijnalsuit anderebronnengegevenskunnenwordenverkregenomeen wijdverbreidhonderdjarigmisverstandoptehelderen.

1.Meestalwarendatseriesdiemetopvolgendehonderdtallen begonnen,maarsomsookmettientallen.

2.AlleendeH­NABTwerdop27mei1921ingeschreven.

3.C/n1530werdFD20enverongelukteop6juli1921te Memel,c/n1531werdFD21envervolgensDz8(Günter Frost,GeschichtederLuftfahrtinDanziginJet+Prop6/06 en3/07)(NootHJH).

4.Dezewerdgehoudenvan17t/m27november1921.

5.IkkreegooitvanPetervandeNoorteenkopiehiervan.

6.Devroegstedatuminhetstukis15april1921ende jongste‘1925’.

7.Laterwerddezenummering‘meegenomen’naarVeereen nogweerlaterstapteFokkerookinAmsterdamhiergeheel opover.

8.Ziebijvoorbeeld LUCHTVAARTKENNIS nummer4van 2004blz168

9.DenummeringvandeF.IIbegonbij1500.

10.ZiedeNederlandseVliegtuigEncyclopedienummer9 blad147

11.TevindenopdesitevanhetNederlandsLuchtvaartuigen registervanHermanDekker.

12.C/n1522verongelukte.

13.Mogelijkzijnernogmeerafbeeldingenvan.

BijZandvoortzalmeneerderaanautorennendanluchtvaartdenken,zekernudeFormule1autoracesweernaardeze kustplaatsterugkeren.Tochisinenronddezebadplaatsookopluchtvaartgebiedwelheteenenandertemelden.JanGerrits deedditenaanzijnverhaalontlenenwijmettoestemmingvandeauteurhetvolgende.

GerritBoerlageinZandvoort1911­1913

AchtjaarnadatophetstrandvanKittyHawkdoorde gebroedersWrightdeeerstevluchtwerdgemaakt,kwamde LeidenaarGerritD.Boerlage(geb.11­9­1885)naarhet Zandvoortsestrand.Hijhadop17oktober1910deNV MaatschappijvoorAëro­enHydroplanieRoburopgericht metkantoorbijTrompenburgteAmsterdamwaarmenzich opdatmomentalleennogmaarbezighieldmethet vervaardigenvan“Spyker”automobielen.In1911haalde GerritBoerlageopdeFransevliegschoolteMourmelon­le –Grandzijnbrevet.Inheteerstejaarvanzijnverblijfin Zandvoort(waarschijnlijkverbleefhijinHotelDriehuizen) werdenerophetstrandvanafdezeereepproevengedaanmet vliegermodellentotwel25kg

Gedurende1912en1913heeftBoerlagemettenminstetwee RoburmodellenvanafhetZandvoortsestrandvliegproeven genomen.Opdezeereepwerdeenhouten“hangaarloods” gebouwdwaardeRoburvliegtuigeninelkaarwerdengezet. DeheerAnthonyBakelsheefthiervanprachtigefoto’sop glasplaatgemaakt.Opéénvandefoto’sishetdaktezienvan hettoenmaligetheehuis“Bernadette”.Dittheehuisjestond tennoordenvanZandvoortterhoogtevanhethuidigeRiche zodathetoptrekjevanBoerlagedichttegende Bloemendaalsegrensheeftgelegenmetweiniglastvan badgastenophetstrand.

De i tweewielenenziternoggeenmotorop blijkenseenberichtinHetVaderlandvan29september19

waarschijnlijkgebouwdin1913eninelkgevalnatwee eendekkers.Metdetweededaarvan,deRoburIIééndekker zijnwelvliegproevenondernomen,getuigedefoto’svande gekraaktemachinein1913.DeRoburmachinewerdbovenop dezeereepinelkaargezeteneendeelvanhethet buizenframe(romp)werdmetlinnenbespannenendehouten vleugelsgeheel.Vanafdezeereepwerddemachinenaarhet strandgetrokken.Debesturingvondplaatsmiddelseenstuur waarmeeviaspankabelsdevleugelsmeerofminder kromgetrokkenwerden(dez.g.scheluwtrekking)Ookde vliegermoestinbochtenenigszinsmethetlichaammeesturen enzekerbijwinderigweerzoalsaanzee.

DatdeRoburdaadwerkelijkheeftgevlogeniswel aannemelijk,maarerisgeenbewijsgevonden.Welvaneen crashendezecrashkanhetgevolgzijngeweestvaneen zogenaamde“groundloop”waarbijdemachinebijvoorbeeld tijdensdestartinzachtzandisterechtgekomenenoverde kopisgeslagen.Foto’svaneenvliegendeRoburzijnniet bekend.In1912heeftBoerlagenog–vergeefs­geprobeerd omzijnmachine­datmoetdandeeersteeendekker(RoburI) zijngeweest,dieindatjaarinelkgevalvoorrijproevenin Zandvoortisgebruikt­aanhetlegerteverkopen.

GerritBoerlagegingin1913weerterugnaarDelftenmaakte daarzijnstudieaf.UiteindelijkishijbijdeBataafsche PetroleumMaatschappijterechtgekomen.DeBoerlagestraat nZandvoort­Noordheeftoverigensnietstedoenmetonze vliegtuigbouwer.DezeJ.G.Boerlage(JacobGijsbert)waseen ekendplantkundigeuitdetweedehelft19eeeuw.

GerritBoerlage (staand,rechts)in zijnHangaarloodsop dezeereep.

DeRobur2wordtvandezeereep naarhetstrandgesleeptvoor vliegproeven.

Onder:deRobur2inopbouwen opdeachtergrondishetdakvan hettheehuisjeBernadette zichtbaar.

Boerlage(met snor)inzijnnooit afgebouwde Robur1(?).

Robur2nadecrashophetstrand.

DemilitaireluchtvaartopZandvoortsstrand

Op1Juli1913werddeLuchtvaartafdeling(LVA)opgericht. UiteraardwerdregelmatiggeoefendenhetZandvoortse strandwas,bijlaagwater,eengeschikteplekomdemachines neertezetten.HetAlgemeenHandelsbladvan31mei1915 melddedatluitenantVanHeystenluitenantVersteeghmet hunFarman’seenrondjeSoesterberg­ScheveningenZandvoort(gelandopstrand)­Soesterberghaddengevlogenen laterdatjaardeedVanHeystdatmetluitenantHofsteenog eenkeerover,getuigedefoto’sgenomenophetZandvoortse strandengepubliceerdinhettijdchrift“HetLeven”.Minder gelukkigwarendetweeofficieren­vliegersdieop15Juni 1915hunmachine’sophetstrandhaddengezetennaarhet dorpgingenomkoffietedrinken.Bijterugkomstwarenhun machine’sdoordewindomvergeblazen.

1917bovenzeetweeDuitseZeppelinswaargenomen.Verder ontplofteop8oktober1916eenzeemijnvlakvoorhetHotel d’Orangewatveelschadeveroorzaakte.

VliegenenongelukkenbovenZandvoortsstrand DeterugkeervanAntonyFokkernaarNederlandin1919is ookinZandvoortnietonopgemerktgebleven.Wantop31mei 1919melddedepersdatFokkermetzijnpasgetrouwde vrouw,ElisabethvonMorgen(Tetta)bovenZandvoorten Scheveningenvliegdemonstatiesheeftgegeveninéénvanzijn nieuweFokkerC­Imachines.

Op 6maart1916heefteengroteoefeningplaatsgevondenmet negenFarmanvliegtuigen.Gestartwerd’sochtendsop Soesterbergenvervolgenswerdnaarhetzuidengevlogenom boven“vijandelijkgebied”verkenningenuittevoeren.Nade stopopGilzeRijenwerdScheveningenaangedaanomuitte blazen.DeFarmanslanddenopstrandvoorhetOranjeHotel waarKoninginWilhelminadetoestelleninspekteerde.Daarna zijnopwegnaarZandvoortoefenbommen(zandzakjesmet genummerdelinten)afgeworpenvolgens“deTubantia”van diedag.

TijdensdeEersteWereldoorlogzijninZandvoortop15Juni

NaastdeLuchtvaartafdelingvanhetlegerbegonookde Marinevoorallangsdekusttevliegen.Beide krijgsmachtonderdelenwarenregelmatiginZandvoorttezien, ofkwameneraandegrond.Op4Juli1919gingLt.Bisschoff metzijnSpyker‘V­1’overdekop.Op2april1921maaktede FokkerC­I‘485’een“capotage”endeSpykerV.2‘34’op27 september1922eennoodlanding.BestuurderwasLt.Schot. Ook civielevliegtuigenmaaktensomsinZandvoortbrokken zoalseenDuitsvliegtuigin1920(inzeegeland)eneen MoraneSaulnierophetstrandopzondag12Juni1921.Het laatstetoestelwerddooreenpaardnaareengunstigerplek gesleeptophetstrand.Opdedinsdagernahebbentwee monteursvanafSchipholeennieuwepropelleraangevoerden deMoraneisvanafhetstrandweerweggevlogen.

Ditvliegenbovenhetstrandhadoverigensnietieders

TheehuisBernadette.Locatiewas terhoogtevanhethuidigeRicheaan deNoordBoulevard.

instemming.IneeningezondenbriefinhetAlgemeen Handelsbladvan11augustus1920wijsteneA.Asschererop datherhaaldelijkvliegtuigenophetstranddalenen–voor passagiersvluchten–weeropstijgen,afgelopenzondagzelfs drie.“Meerdaneenszagikmensenzichplatneerwerpenop hetstrandomeenaanrakingmethetvliegtuigtevermijden. (…)Demooievliegsportwordtindiscredietgebrachtdoor dezewijzevandoen.Datistebetreuren.Maarnogmeerte betreurenzullenzijndemensenlevens,die–alshetzo doorgaat–onvermijdelijkverwondofongelukkiggemaakt zullenworden.Zaldanpaswordeningegrepen?Datdein dezebevoegdeautoriteitenaandezetoestandvananarchie onmiddellijkeeneindemakenishetdoelvanditschrijven. DuizendenbedoekersvanZandvoortwachtenerop.”

InteressantishetartikelindeZandvoortseCourantvan9Juli 1921diemelddedat“…desmiddagsteongeveer3uur alhierhetwatervliegtuigW­53(vanBerkel)komendevanhet vliegkampdeMokopTexeldoor’nmotordefectindezeebij hetstrandisneergestortenverongelukt.Debestuurderkon zichzelfredden.VanditongelukzijndoorfotograafH.A.O SandtmannalhierZuiderstraateenigefoto’sgemaaktdiezeer goedgeslaagdzijn”.

WatdeZandvoortseCourantnietvermelddeisdatvolgensde marine­archievendeZandvoortsebadmeestervanHotel d’OrangedeheerW.KoperdepilootVanVlotengeredheeft.

Op 21augustus1923maakteFokkerC­I‘508’van Soesterbergeennoodlandingophetstrandbijpaal64.Dete

hulpgeschotenFokkerD­VII‘270’landtnaastde‘508’en woeivervolgensookom!

Meerongelukkendiezichvoorgedaanhebbenindetwintiger jarenwarenvolgensdagbladDeTijd,op6juni1925metde vanBerkel‘W­60’noodlandingophetstrandendeTelegraaf, metop12februari1927denoodlandingindemistophet strandvandeFokkerC­V‘353’enop27septembervande FokkerC­I‘502’wegensmotordefect.

In dejarendertigwerdendevliegtuigensteeds betrouwbaardermaarookgroterenzwaarderzodatvanaf dezetijdnauwelijksnogvliegtuigenophetstrandlandden. WellanddenzonuendantotdeTweedeWereldoorlog marinevliegtuigenopdrijversvoordekust.

VliegveldinZandvoort(1948­1951)

Vlaknadeoorlogzijnnogpogingenondernomenomin Zandvoorteenkleinvliegveldaanteleggenvoor sportvliegtuigen.Erwarenplannenomeenvakantiecentrum testichtennaarhetmodelvandeEngelseButlin­camps,waar eenvliegveldjeinzoupassen.Indezeperiodeheeft burgemeesterH.M.vanFenemameto.a.deRLDenKNVvL overleggehadenzijnterreinenindegemeentewaterleiding op5oktober1948bezichtigd.

In1950warendeKNVvLendeherenVanFenemaen Hugenholtzeenterreinovereengekomenvooreenklein vliegveldvan600mlangen75­200mbreedgrenzendten noordenvanhetNoordoosterkanaalbehorendebijde

Amsterdamsewaterleidingduinen(AWD).IndatzelfdejaarlaatdededirectievandeAWDdeburgemeestervanZandvoort wetenditterreinnietaftestaaninverbandmetdeteverwachtenverontreinigingvano.a.dekanalendoorolieenbenzineen begin1951laatburgemeesterVanFenemadeKNVvLwetenvandeplannenaftezien.

JanFlinterman(1952)

MetdevliegsportishetinZandvoortnuwelgedaan,maareenkleineluchtvaart­gerelateerdetoevoegingisnogopzijnplaats. De bekendejachtvliegerenhouder(opdeGlosterMeteor)vanhetNederlandsehoogte­ensnelheidsrecordmajoorJan Flintermannamop17augustus1952ophetcircuitvanZandvoortdeelaande“GrotePrijsvanNederland”meteenMaserati racewagen.HijwerdnegendeineenwedstrijddiewerdgewonnendoordeItaliaanAlbertoAscarimetFerrari.

JanFlintermanindecockpitvandeGlosterMeteorF.4 Y9­7nahetbrekenvanhetNederlandshoogterecord (14500 m)op15augustus1949.Deopnameisgemaakt opLeeuwarden,hetrecordwerdbovenAmeland gevestigd.Op28augustus1949brakhijhet snelheidsrecord.(foto:redactieAvia)

Onder:Flintermanop17augustus1952indeMaserati ophetcircuitvanZandvoort.

VanBerkelvandeMarineLuchtvaartDienstmetopdeachtergronddeoudewatertoreneneen drukstrand.

HETWEB­LuchtvaarthistorieopInternet

FrankvandeGoor

DasBundesarchiv

Depagina'sontsluitenhetdigitalefotoarchiefvandeFederale DuitseOverheid.Hetarchiefbevatbeeldmateriaaluitde periode1919­1933(WeimarRepubliek),1933­1945(nazi tijdperk)en1945­1990(Duitslandvoordeeenwording). Zoekenopluchtvaarttermenennamenlevertveeloud beeldmateriaalop.

In hetBundesarchivbevindenzichnatuurlijknogveelmeer materiaal,zoalsfilm,documentenenz.Hiervoorgajehet bestenaardehoofdpagina,dusdelinkzonder"bild"ervoor. www.bild.bundesarchiv.de

TheAviationHistoryOnlineMuseum

HetAviationHistoryOnlineMuseumwerdin1996opgericht eniseenverzamelingartikelenoverdegeschiedenisvan vliegtuigen,vliegtuigmotoren,historischevliegeniersen vliegtuigtheorie.Hetwerdoorspronkelijkontwikkeldalseen eenvoudigportalvoorvliegtuig­modellen,maardesiteheeft zichsindsdienontwikkeldtoteenveeluitgebreiderewebsite. Metdeveranderendeaardvanhetinternetheeftdesitezich aangepastaaneennieuweomgevingenzicheenhogerenorm gesteldvoorkwaliteitennauwkeurigheid.Sindsdeoprichting heefthetarchiefmeerdan850luchtvaartgerelateerdeboeken entijdschriftenverzamelddiewordengebruiktomartikelen enhistorischebeschrijvingensamentestellen.Middelenuit deScience,IndustryandBusinessLibraryinNewYorkCity enhetNewEnglandAirMuseumwordengebruiktom historischegegevensteonderzoeken.Neemzekereenseen kijkje. http://aviation­history.com/index.html

Cross&CockadeInternational

Cross&CockadeInternational(CCI)iseenhistorische luchtvaartverenigingvollediggerichtopdeEerste Wereldoorlog.CCIheeftmeerdan1000ledenverspreidover dewereld.Deledenonderzoekenenpublicereninformatie overalleaspectenvandeEersteWereldoorlogindelucht.

CCIisvooralbekendomhunkwaliteitsjournaaldatieder kwartaalwordtuitgegevenenartikelenbevatdiedoorleden zijngeschreven. www.crossandcockade.com

LockheedL­133'Starjet'

DeLockheedL­133waseenexotischvliegtuigontwerpdat begonin1939enwerdvoorgesteldalsdeeerstestraaljager voordeUSAAFtijdensdeTweedeWereldoorlog.Het radicaleontwerpmoestwordenaangedrevendoortweeaxiale flowturbojetsmeteenongewoongemengdvleugellichaam canardontwerpeneenverwachtemaximumsnelheidvan985 km/u.DeL­133werduiteindelijknietinproductiegenomen maarleiddeweltotdeversneldeontwikkelingvandeeerste succesvolleoperationelestraaljagervandeUSAAF,de LockheedP­80'ShootingStar'.DeP­80was,zoalswenu weten,eenminderradicaalontwerpvoorzienvaneenenkele (Britse)AllisonJ33­motoreneenconventionelestaart. https://en.wikipedia.org/wiki/Lockheed_L­133 www.militaryfactory.com/aircraft/detail.asp?aircraft_id=1397 https://en.wikipedia.org/wiki/Lockheed_P­80_Shooting_Star https://en.wikipedia.org/wiki/Allison_J33

SeatGuru

Geenhistorischeinformatiemaarhedendaagseinfoover luchtvaartmaatschappijenenvooraldestoelindelinginhun vliegtuigen.Vooralinteressantvoordereiziger,maarookde vliegtuigliefhebberkanzijnhartophalenmetdeuitgebreide bedrijfsinformatie. https://seatguru.com/browseairlines/browseairlines.php

ReginaldJosephMitchell

WebsitegewijdaanR.J.Mitchell(20­05­1895†11­06­1937) gerenommeerdevliegtuigontwerpervanondermeerde racevliegtuigenvoordeSchneiderTrophymaarvooral bekendalsdevadervandeSupermarineSpitfire. www.rjmitchell­spitfire.co.uk

Volkel'TraditiekamerTyphoon'

DegeschiedenisvandevliegbasisVolkel("vanFliegerhorst totVliegbasis")isinbeeldgebrachtinde'Traditiekamer Typhoon'.Detraditiekameriseenvandeorganisatiesdiezich ontfermenoverdegeschiedenisvliegbasisVolkel.Deanderen tweezijndeDocumentatieGroepVolkel(DGV)ende HistorischeVliegtuigenVolkel(HVV).Dedrieorganisaties komensamenopdewebsitemetfoto'sendocumentendie uitnodigentoteenbezoekaandetraditiekamerzelf. www.traditiekamertyphoon.nl

306squadron,KLu

Het306Squadronwasvanafdeoprichtingin1953een fotoverkenningseenheidvandeKoninklijkeLuchtmacht.Het isuitgerustgeweestmeteenscalavanvliegtuigtypenzoalsde F­84E,F­84G,RT­33,RF­84F,F­104GmetOrpheuspoden RF­16.In2001kreeghetsquadroneenrolinde opleidingstaakominoktober2010tewordengedeactiveerd. In 2018werdhetweerheropgerichtalssquadronvoorde MQ­9Reapersonbemandeverkenningsdronesop Leeuwarden.

www.the306sqn.com

Internet(oude)YouTubefilmdoos JunkersJu­87Stukadocumentairevanongeveer50minuten. www.youtube.com/watch?v=Pswqz538rfU

LockheedL­133Starjet,eenontwerpuit1939voorheteerste straalmotoraangedrevenUSAAFgevechtsvliegtuig. www.youtube.com/watch?v=qpYDeJa0hPQ

Spitfire:'BirdofALegend'(FighterPlaneDocumentary) www.youtube.com/watch?v=fR03Mmv2bUs

FilmpjeoverhetopstartenvaneenaantalWWIIvliegtuigen. www.youtube.com/watch?v=knDjf8UTlp8

Landen,hoemoeilijkkanhetzijn! www.youtube.com/watch?v=7Sm5bIWsIGM KoninklijkeLuchtmacht1964.Polygoonvideovan15min. www.youtube.com/watch?v=uXV_v7npXe4

HarmJ.Hazewinkel

Opdeautomobieltentoonstellingdieinfebruari1935inde(oude)RAIinAmsterdamdepoortenopendewarenbehalve uiteraardeenwijdevariëteitaanauto’sooktweevliegtuigentezien.Hetwasnietdeeerstekeerdateenvliegtuigtussende auto’swasbeland;in1934wasdeWacoPH­KGHteziengeweest.MaardatwaseeninNederlandgeregistreerdvliegtuigvan eenNederlandseeigenaarennuhaddentweebuitenlandseondernemingendeRAIaangegrepenomreclametemakenvoor hunproducten.HetenevliegtuigwaseenBritseDeHavillandLeopardMoth,deanderewasdeFranseCaudronPélican F­ANKP,tezienopdestandvandefirmaRenault.

CaudronC.282/2PhalèneF­AMIPmetRenault4PdiBengalimotor.(viaRogerGiraud)

CaudronG­IIIbekendheidhadgekregen,hadhetbedrijfzich vooraltoegelegdopdebouwvanlichtetweedekkersdiefaam verwiervenalssport­enlesvliegtuigenenwaarvandeLuciole demeestbekendewerd.Maardeontwikkelingvan sportvliegtuigengingverderenopdetweedekkersmetopen cockpitvolgdendemeercomfortabelevliegtuigenbestemd voorhetluchttoerisme.DeeerstedieopditgebiedinEuropa succeshadwasDeHavillandmetdePussMoth,maarookin Frankrijkverschenenweldradergelijkevliegtuigen.Een daarvanwasdeCaudronPhalène.

Phalène

De Phalènezoudanookinzeerveelversiesgebouwd worden.Maarvoorhetzoverkwamvondentwee gebeurtenissenplaatsdieinvloedzoudenhebbenopde ontwikkelingvanhetontwerpenopdefirmaCaudron.

In1933kwamCaudron,datondanksdebehaaldesuccessen financieelinzwaarweerverkeerde,infeiteinhandenvan Renault.Deministervanluchtvaart,generaalDenain,had daartoesterkedrukopLouisRenaultuitgeoefend,diedaar aanvankelijkweinigvoorvoelde,maarzichvooraldoorzijn medewerker,deberoemdepilootLudovicArracharthadlaten overtuigen.VolgensDenainmoestmen“doorbijdeluchtvaart dekrachtvandemiddelen,gebruiktvoordeconstructievan auto’senmotoren,intezetten(…)duidelijkbetereresultaten kunnenverkrijgenvoorwatbetreftdeproductiesnelheidende kosten.”WatnietwegnamdatLouisRenaultopmerkte“en nugaikalleswatikverdienmetdeauto’senvrachtauto’s

DeCaudronC.280PhalènewaseenontwerpvanPaul Deville,dieeerderondermeerookdeLuciolehadontworpen. De eerstePhalènewerdinmaart1932doorCaudrons invliegerRaymondDelmottedeluchtingenomen.Hetwas eenhoogdekkervangemengdeconstructie,metopvouwbare vleugelseneengeslotencabine.Devleugelwasmet duraluminiumstijlenverbondenaanderomp.Decabinebood plaats,eerstaandrie,maarweldraaanvierpersonenen wordenverbonden.DieeerstePhalènewasuitgerustmeteen Salmson9Ncstermotorvan135pkmaarvanafhetbegin warenanderemotoren(Renault,DeHavillandenz.)voorzien.

C.282/8F­AMSM(RealPhotographs).Onder:C.282/8F­AMSTwaseigendomvandeAéro­ClubdeDieppe.

gemeenlijkbekendalsCaudron­Renault.Indatzelfdejaar liepenmeningsverschillentussenDevilleenRenéCaudronzo veropdatdeeerstezijnontslagkreeg.Ronddietijdwerdde genialeMarcelRiffardconstructeurindiensplaats.Metde sportvliegtuigenhieldhijzichoverigensweinigbezig;zijn bijdragewasmeerindesnelleracevliegtuigenenvliegtuigen alsdeSimounenGoëland.

Op deC.280volgdenweldraandereversies,volgenshetin Frankrijkgebruikelijkesysteemaangeduiddoorhetlaatste cijferteveranderen.Intotaalwerdenzo’n250Phalène’s gebouwdinzo’ntwintigversiesensub­versies.Meestal warendatkleineseriesvantussendeeenenelfexemplaren, wantCaudronwasbereidhettoestelaantepassennaargelang

elenummerskwamennietverderdandetekentafel,zoals deC.284(met135pkChaise4Ba)endeC.285(120pk Salmson9Ac),maaronderdeaanduidingC.289werden enkelein1933gebouwdmetde150pkHispano­Suiza5Q stermotor.Ookverscheenin1933nogeenlichteeenpersoons versie,eerstvoorzienmeteenChaise4Dmotorvan25/30pk, onderdeaanduidingC.340PhalèneJunior.Delmottemaakte op29aprildeeerstevluchtmetditnietgeregistreerdetoestel, datvervolgenseen40pkChaise4Ekreegennaarhetschijnt ookwelMicro­Phalène(C.344)werdgenoemd,maarhet enigeexemplaar(F­AMIV)werduiteindelijkverbouwdtot C.345met40pkTrain4Tmotor.Meersucceskendeeen militaireversie,diewerdaangeduidalsC.400(Renault4Pdi) waarvan40exemplarenwerdengeleverd,dieoverigensvoor hetgrootstedeelnaardeAviationPopulaire(waarover hieronder)gingen.Alsmilitairtoestelwarenzebedoeldvoor

comfortvandegeslotencabinemaaktendePhalènebijzonder geschiktvoorhettoenopkomendluchttoerisme.Hetwas natuurlijkgewooneengoedsportvliegtuiginzijntijden meerderePhalène’szijn,zowelmetFransealsBelgische eigenareninNederlandteziengeweest,ondermeerdoor deelnameaandeNederlandseRondvluchten.Maarnetzoals dePussMothwerdookdePhalènegebruiktvoorallerlei meerbijzonderevluchten,alishettoestelniet,zoalszijn Britsetegenhanger,deoceaanovergestoken.Welwaren PhalènesbehalveinFrankrijkooktevindeninFranse overzeesegebiedsdelen,zoalsAlgerije(dattoentrouwens formeeleendeelvanFrankrijkwas),inIndo­China,waar tweeC.282’senookeenC.410vlogen,opMadagaskaren zelfseenopheteilandRéunion.DaarnaastbleekdePhalène ookzeergeschiktomopvliegfeestenparachutistendelucht intevoeren,wantdoordeomhooggeklaptedeurboodzich eengoedegelegenheidtotspringen.Doordedrie passagiersplaatsenwasheteconomischookinteressantde Phalèneintezettenvoorhetmeenemenvanpassagiersen nietindelaatsteplaatshetgevenvanluchtdopen.Dit gebeurdedikwijlsvanafgeïmproviseerdeterreinen,waarvoor debevolking“baptêmesencampagne”werdengeorganiseerd. Eenvolledigoverzichtzoutevervoeren,maarenkele bijzonderevluchtenmogengememoreerdworden.

Reedsin1932,hetjaardatdePhalèneverscheen,werddoor AlexCaizerguesenAndréLamureenvandeeerstelangeafstandsvluchtenmethettypegemaakt.DechirurgLamur hadnoggeenjaartevorenmetHenriFouques­Duparcineen Potez36reedseendubbeleovertochtvandeSaharatotde Nigergemaakt.Hijhadkennelijkdesmaaktepakkenen vloognuC.286indeF­AMAUvanCaizerguesvanSidi­BelAbbasinAlgerijenaarLoméinTogovoordeopeningvanhet vliegveldaldaar;voordezetochtvan9000kmwasde Phalènewelvantweeextrabrandstoftanksvoorzien.De afstandwerdafgelegdtussen24december1932en4januari 1933

OokdeeerstePhalènewaskortetijdlaterbovendeSaharate zien,inditgevalvooreenbijzondereopdracht.DeSociété

FrançaisedeRadiotéléphonie(SFR)voerdemetdittoestel, datdanookdeafwijkende,maartoepasselijkeregistratie F­ATSF1 hadgekregen,proevenuitmetkortegolf verbindingenbijdagennachtinhetgebiedAdrar­Regganin Algerije.Bijeerderevluchtenoverdewoestijnwaren namelijkvreemdeafwijkingengeconstateerdinde frequentiesdieaandeluchtvaartwarentoegewezen.De F­ATSF,genaamd“GénéralFerrié”naareenin1932 overledenFranseradio­pionier,vertrokop29maart1933van LeBourgetmetMarcelMinguet,ingenieur­pilootende telegrafistFrémontalsbemanning.Detocht,die8000kmin beslagnamenovereengrootdeelvanFransAfrikavoerde totCotonouinTogotoe,eindigdeop30april1933weerop LeBourget.

AfrikazouookhetterreinwordenvooranderePhalène’s. F­AMSN,eenC.289met150pkHispano­Suizamotor,werd doorPierrePharabod,voormaligAéropostalevliegeren inmiddelschef­vliegervandeAéroClubdeParis,in1934 gebruiktvooreensolovluchtnaarMadagaskar.Op3april vertrokhijvanParijs,maardetochtwerdvertraagdtoeneen zandstormhemtussenRegganenNiameyaandegrond dwong.Nieuwoponthoudkwamdooreengebroken landingspootteTete,maardesondankswerdin5dagen,22 uuren50minuten“leGrandÎle”bereikt.Op9aprillandde PharabodteTananarive.Opdeterugvlucht,dieop11april begon,ginghettoestelteDundainAngolaoverdekopmaar nadatineenweekeenstartbaanwasgeïmproviseerdkon weerwordenverdergevlogen.Eennieuwoponthoud ontstondteNiameytoenineennachtstarteenophetterrein geparkeerdevrachtwagenwerdgeraaktmaaruiteindelijk kwamdeF­AMSNop30aprilterugopToussus­le­Noble.In hetvolgendejaarwerdopnieuweenvluchtnaarMadagaskar gemaaktmeteenPhalène,nudoorJeanPeraudmetF­AMIZ, mettweepassagiersaanboord.NahetvertrekuitParijsop29 maart1935werdditkeereenandereroutegevolgd,over KaïroenMoshiinKenya,waarnaop12aprilgelandwerdop Tananarive,naeentochtvan12 000km.Deterugtochtwerd

DeC.282/4F­AMCIwasenigetijdeigendomvandebekendevliegerMoenchendroegdenaam“Alsa”.WerdlaterC.282/3.

MilitairePhalènemet nummer26.

C.286/9met120pk GipsyMajorwas eigendomvanMme Fiévez.

DeF­AMASbegonzijn levenalsC.282S3en waseigendomvanMlle Touly(genaamd“Mary Glory”)endroegde naam “Monsieur MadameetBibi”.Werd laterC.282/8.

VanMadagaskarvertro enop13juni1937viervliegtuigen ophunbeurtnaarParijsinde“RallyeAériendeLaFrance d’Outre­Mer”,georganiseerdinhetkadervande wereldtentoonstellinginParijsindatjaar.Hieronderwasde PhalèneF­AMGBmetHispano­Suizamotor,gevlogendoor RenéLefèvreenCésarOttmetdebwkRasoloson.Deandere warendePussMothsF­AMUYenF­APZXendeSalmson F­AOCY,diehelaasinzeeverdween.

EenbelangrijkerolspeeldedePhalènebijdeactiviteitenvan deTranssaharienne,officieelCompagnieGénérale Transsaharienne(CGT),eenondernemingdiein1923was opgerichtvoorland­enluchtverbindingeninFransAfrika, vandeMiddellandseZeetotNigerenTogo.Daarbijwerden ookgemengdetrajecten,deelsperauto,deelsdoordelucht, uitgevoerd.In1933werdzoeenluchtverbindingopgezet tussenRegganenGao,metvanRenaultgehuurdePhalène’s. Alsproefwerdenin1934ookvluchtengemaakttussen AlgiersenNiamey,tussenRegganenKanoenzelfstussen RegganenDakar.PilotenwarenMonteil,Fouquet,Demayen LouisRome.Inoktober1934werddegeregeldelijnAlgiersCotonougeopend,waarbijopwoensdagochtendop7uuruit Algierswerdvertrokkenwaarnadedanwelvermoeide reizigerindenamiddagvanvrijdagteCotonouaankwam. Tussenoktober1934enfebruari1935werdenzotwintig passagierseneentonaanpostvervoerd.Toenkondigdede CGTaandedienstnietalleentewillenuitbreidenmaarook detweemotorigeGoëlandtezullenaanschaffen.

HetmerendeelvandePhalène’sging,inFrankrijken daarbuiten,uiteraardnaarprivéeigenarenenaeroclubs.Een vluchtuitveleillustreertditsportievegebruik.Op24 december1934beslotenHenriFouques­Duparc,inmiddels voorzittervandeAéro­clubd’Oranie,zijnechtgenoteendrie vriendendejaarwisselinginNigerdoortebrengen.Ze gebruiktendaarvoordeBernard207F­AMOSvanFouquesDuparcendePhalèneF­AMKC“Villed’Oran”Op10januari 1935voegdenGontanMilhe­PoutingenenPierredeRomanet metdenieuwuitFrankrijkgearriveerdeCaudronPélican F­ANCKzichteGaobijhenengezamenlijkkeerdenzeop 15januariterugteOrannaeengroepsvluchtvan8.000km.

C.282/9metdenaoorlogseregistratie F­BAOK.

Een–beperkt­aantalPhalèneswerdna1936ookgebruikt doordeAviationPopulaire.Ditwaseenbewegingdieindat jaardoorPierreCot,deministervanluchtvaartinde VolksfrontregeringvanLéonBlum,werdopgerichtomhet vliegenonderdejeugdtebevorderenenpilotenopteleiden dielaterookhunwegnaardemilitaireluchtvaartzouden kunnenvinden.Hetdenkbeeldwerduiteraardnietoveral enthousiastontvangen,nietdoordegevestigde(maardure) vliegclubsen–scholen,diezichinhunbestaanbedreigd voeldenendeelssimpelwegomdathetideeuit“linkse”hoek kwam,eenrichtingdieonderdemeerwelgesteldevliegende bevolkingsgroepnietdirectveelaanhanggenoot.Hoedan ook,indedriejaarvanzijnbestaanheeftdeAviation Populairetochzo’n3500pilotenafgeleverddiealthansten deleindedaaropvolgendeoorlogsjarennogeenrolkonden spelen.OnderdedoordeAviationPopulairegebruikte vliegtuigenwashetmerendeelvandetypesCaudronLuciole, SalmsonD.6enPotez60,maarookeenaantalPhalène’s werdgebruikt.DitwarentoestellenvanhettypeC.400,die oorspronkelijkaandeArméedel’Airwarengeleverd.Een aantalPhalène’swerdoverigensookdoordeArméedel’Air gebruikt,ondermeeralsambulancevliegtuig.

Buitenland

In NederlandzijngeenCaudronsportvliegtuigen ingeschrevengeweest,zoalstrouwensvoordeTweede WereldoorloggeenenkelFransvliegtuig;welatende vliegtuigenvanCarley’skortstondigevliegschoolnumaar buitenbeschouwing2.Ditwasandersbijonzezuiderburen.In hetBelgischeregisterzijnvoor1940vierPhalène’ste vinden.DeeerstewasdeC.282/8OO­MRVvanL.de LaminneteLuikdiein1935werdingeschreveneninde meidagenvan1940werdvernield.OO­ATIwerdin1936 aangeschaftdoorA.BauwensteBrussel.OO­MCEgingin 1937doordeluchtnaardeKongoenditverhaalkomt hieronderuitgebreideraandeordebijdeCaudronPélican, terwijldein1939opnaamvanF.Guillemyningeschreven OO­MYJin1940doordeDuitsersinbeslagwerdgenomen. EenanderePhalènegingnaarZweden(SE­AGN)enwerd ooknoginDenemarkenOY­DIUalvorensweernaarZweden terugtekeren.TweePhalèneskwamenindeSpaanse burgeroorlogterecht,EC­ZZZomdatdezereedsin1935in

datlandwasalseigendomvanAlbertoSalinasuitBurgos,de andere,F­AMMO,omdatdittoestelopdedagvoorde nationalistischeopstandondernooitopgehelderde omstandighedenopBurgoslandde.Beidewerdendoorde NationalistengebruiktenEC­ZZZ,inmiddelsEC­ABU,werd in1945noggebruiktdoordegouverneur­generaalvan SpaansGuinea(thansEquatoriaalGuinee)maarbleekniet bestandtegenhetklimaataldaar.

Frégate

Caudrongingverdermethetontwikkelenvan sportvliegtuigen,zowelomdevooralBritseconcurrentiehet hoofdtebiedenalsomgebruiktemakenvandepremiesdie hetMinistèredel’Airin1934/35hadingesteldomdelichte luchtvaartinFrankrijktebevorderen.Onderleidingvan MauriceSchmittwerdnueenlichtdriepersoonsvliegtuig ontworpen,datvoortborduurdeopdedriepersoonsC.282/8, waarbijookophetgewichtwerdgeletomaande premievoorschriftenvanhetministerietevoldoen.Het nieuwemodel,datde140pkRenault4Peimotorkreeg,werd aangeduidalsC.480enkreegdenaamFrégate3.Hettoestel boodplaatsaandriepersonen,depilootvoorinmet daarachterplaatsvoortweepassagiers.Omhetookvoor lesdoeleindengeschikttemakenwasachterweleen stuurinrichtingmogelijk.UiterlijkwasdeFrégate

F­BAOK(viaRogerGiraud).

gemakkelijkvandePhalène(endelaterePélican)te onderscheiden,omdatdetweestijlenaanbeidezijdennu plaatshaddengemaaktvoorV­stijlen.

Tweeprototypeswerdengebouwd,F­ANKYenF­ANKZen deeerstevlooginoktober/november1934enwerdgetoond opdeSalonvandatjaar.Devliegproevenvondeneind 1934/januari1935plaats.Hetbewijsvanluchtwaardigheid werdnaenigeaanpassingensnelverkregeneninfebruari 1935werdbegonnenmetdebouwvaneenserievanacht.De verkoopliepechternietvlotenuiteindelijkwerdenvande Frégateslechts27exemplarengebouwd.Demeesteblevenin Frankrijk,EenkwamterechtinIndo­China.Tweewerden naarZwitserlandverkocht(HB­UREenHB­URI),F­AOQC gingnaarArgentiniëomLV­HEAtewordenenmogelijk belanddeeeninUruguay.Hettweedeprototype,F­ANKZ, gingin1936naarBelgiëenwerddaarop17julialsOO­NKZ ingeschrevenopnaamvanmevrouwCécileBeyermanNieuwland.DittoestelwasookinNederlandtezienennam, gevolgendoordeheerenmevrouwBeyerman,ondermeer deelaandeNederlands­BelgischeRondvluchtvan1938

Bijhetuitbrekenvandeoorlogwerdeenaantal, waarschijnlijk20,Frégatesgemobiliseerdengebruiktals ambulance­enverbindingsvliegtuig.Enkeleoverleefdende

F­ANCSwaseenvande weinigeC.410’s.

F­ANKYwashetprototypevandeC.480Frégate.Onder:deC.480FrégateF­ANRBwaseigendomvandesportvlieger Joues.

oorlog,maarhetschijntdatthansgeenFrégatemeeroveris.

Pélican

VoorzoverdeFrégatewerdgebruiktalsambulancevliegtuig, danwasdatgeïmproviseerd.Datwasandersbijhetderdelid vandeCaudronfamilievanhoogdekkertoerismevliegtuigen, dein1934verschenenC.510,dieeerstwerdgepresenteerd als“TourismeSanitaire”.DeofficiëlenaamwerdPélicanen hetisdittypedatookopdeRAIinAmsterdamwastezien. MauriceSchmittenzijnmedewerkershaddenvoordeze ontwikkelingvandePhalènenubewustvooreen vierpersoonsvliegtuiggekozenenderompwasnietalleen langermaarvooralookbredergeworden.Ooknuwasde140 pkRenault4Peigekozen.Hetmeestopmerkelijkewasechter dathetvliegtuiggemakkelijkkonwordenomgebouwdtot ambulancevliegtuigvoortweezittendegewondenopde achterbankeneenverplegerofartsnaastdepiloot,danwel eenliggendegewondeopdeachterbankeneenzittendenaast depiloot.Aanderechterzijdekoneendeelvandewand losgemaaktwordenomdestandaardbrancardinhetvliegtuig tezetten.Debedoelingwasmetdergelijkelichtevliegtuigen dichtbijhetfronttelandenendegewondendanvandaarte

goedestart­enlandingseigenschappeneneenstevige constructievereist.Hetwarendezevoorwaardendiehet ontwerpvandePélicanbepaalden.

Inaugustusofseptember1934maaktehetprototypeF­ANCI vandePélicanzijneerstevlucht.Infeitewasditeen voormaligeC.282/8enhettoestelhielddenaamPhalène. Eentweede,dannogongeregistreerd,maarlaterF­ANCJ, werdsamenmeteenC.480getoondopdeSalondel’Aviation inhetGrandPalais,dieop16novemberdedeurenopende. NuwasdenaamPélicanaanhettypegegeven.Inmiddelswas reedsbegonnenaaneenserievantwintigvliegtuigen, waarvaneenaantalalsambulancevliegtuigwerdgebouwd. Dezevariantwerdvervolgensmetsuccesgetoondin Frankrijkendaarbuiten.MaarookmetdePélicanalsreis­en sportvliegtuiggingCaudron­Renaultdeboerop,zoalsblijkt uitdeaanwezigheidvandittoestelopdeRAIin1935.Het jaardaaroptoondedeRenaultstandopdeRAItrouwenseen C.600Aiglon,dusaanactiviteitvandeFransefirmakanhet nietgelegenhebbendatinNederlandgeenCaudronszijn besteld.

werd,waarvandelaatsteoverigensnaarkoningIbnSaoed vanSaoedi­Arabiëging.Demeestevande61Pélicansdie werdengebouwdtotdeproductieeind1937werdgestaakt kregenFranseeigenaren.Opvallendveelgingendaarbijnaar deFranseoverzeesegebieden,metnameinAfrika,weer inclusiefAlgerije.Hetgingdaarbijnietuitsluitendom sportiefgebruik,wantdevierpersoonsmachineboodook commerciëlemogelijkheden.TweePélicanswerdenin1935 ingezetdoordeCompagniemaritimedeschargeursréunis (laterAéromaritime)opeenlijndiensttussenCotonouin TogoenNiameyinNiger.Deeerstevluchtwerdgemaaktop 8 juli1935enbijheteindvanhetjaarwarendoorJaneten RogerDuchesnemetdebeidePélicans51vluchtengemaakt, waaroptwaalfpassagierswerdenvervoerden549kilopost. De vlucht,dienormaalzeventotachtuurduurde,gafte NiameyaansluitingopdelijndienstAlgiers­KongovanAir AfriqueofdeSabena.EenanderePélican,F­ANKQ,werd gebruiktdoordein1936opgerichteMadagascarAirServices diemetdezeenanderevliegtuigen(CaudronC.232,Farman F.393,Potez58enPussMoth)minofmeergeregelde lijndienstenonderhield.Inheteerstejaarwerdenmeerdan 260passagiersvervoerd.DeMAShieldhetvoltotdeoorlog, maareindigdetoeneentornadodevliegtuigenineenhangar opIvatovernielde.

Eenopmerkelijk“wapenfeit”staatopnaamvandePélican F­AOFT,diein1936wasaangeschaftdoordeAéro­Clubde CochinchineteSaïgon.Op4november1940werddit vliegtuig“geleend”doorlieutenantdevaisseauAndré JubelindiezichbijdeVrijeFransenwildevoegen.Samen mettweekameraden,lt.AndréArnouxensgtLouisDucorps, vlooghijintienuuroverdeGolfvanSiamomtelandenin KotaBharuinMalakka.Omdeovertochttekunnenmaken wasopdevleugeleenextratankgemonteerd.Jubelinvertrok mediodecembernaarLonden,maarhadeerstkeurigde–gedemonteerde­F­AOFTteruggezondennaardeaeroclubte Saïgon.

België

VijfPélicanshebbeneenBelgischeregistratiegedragenen vierzijnuiteindelijkookinAfrika,indeKongoterecht gekomen.DeeersteBelgischePélicanwasOO­JAC,dieop 16december1936werdingeschrevenopnaamvanJ.Pierard teLemba­BomaendielaterovergingnaardeSociétédes CheminsdeferVicinauxduCongoteAketi.Deze maatschappijverwierfin1938nogeentweedePélican,die OO­ATFwerd.In1939verongelukteOO­JACteAketi,maar OO­ATFwerdin1940doordemilitaireautoriteiten gevorderd.OO­OYFwerdin1937eigendomvanFernandde BèveindeKongoenverongelukteop8augustus1940te C.480FrégateF­ANRF.

C.480Frégate F­AOIC

Leopoldstad.OverdezeBelgischePélicansvaltnietveelte vertellen,maardatgeldtnietvoordevliegtuigenvanpater LéonBradfer.Dezepater­redemptoristwasmissionarisinde Kongo.Toenin1929opzijnmissiepostteMagembode jongezusterHelèneziekwasgewordenmoesthijmeteen anderemissionariseenbarretochtondernemennaarThijsstad ommedicijnentehalen.HetbleekechtertelaatenBradfer beseftedateenambulancevliegtuigdaarmensenlevenshad kunnenredden.MetverlofinBelgiënamhijin1935 vlieglessenenhaaldehijzijnbrevet.Ookwisthijmetgiften engavenvoldoendegeldbijeentekrijgenomtwee vliegtuigenaanteschaffen.DeenewaseenPhalènedie OO­MCE(exF­AMCE),deanderedePélicanOO­RED(ex F­AOYH)diebeidein1937werdeningeschreven.Bradfer namnuookEdmondDehartindienstenzijwarenvanplan beidevliegtuigennaardeKongovliegen,Bradferinde PhalèneenDehartindePélican.Metditlaatstevliegtuig maaktenzijdiverseoefenvluchten,waarbijzijookNederland aandeden.Opeenvandievluchtenginghetechtermis.Ze vlogenbovendeArdennenindebuurtvanAwenne.Edmond Dehartbestuurdehetvliegtuig.Indemistraaktehijdetop vaneenboom.Bradfernamnogsneldebesturingoverenliet hetvliegtuigopdetoppenvandedennenbomenglijden.Door hetgewichtvandemotorzaktehetvliegtuiguiteindelijkmet deneusnaarbeneden.Beidepilotenkropenongedeerduithet vliegtuigmaardeOO­REDwaszwaarbeschadigd.Hetkon bijCaudronechtergeruildwordenvooreenanderePélican dieOO­JHS(exF­AOYJ)werd.Op20oktober1937 vertrokkenBradfer,DehartenadjudantVanDamme(de laatstetotNiamey)naardeKongo,waarzijachtdagenlater inLeopoldstadlandden.

ZoalsgezegdwerddeOO­ATFindeoorlogingebruik genomenbijdeForcePubliqueonderdenaam“Bolikoko”.

Metanderegevorderdevliegtuigenginghetvliegtuig, gevlogendoordegemobiliseerdeplanterMackels,naar WatsainhetnoordoostenvandeKongo,vanwaaruitdiverse verbindingsvluchtenwerdengemaakt.DeOO­ATF overleefdedeoorlogengingin1945naarAngolaals CR­LBD.

Buitenlandsegebruikers

De verkoopvandePélicanmagdanachtergeblevenzijnbij deverwachtingen,eenaantalvondzijnwegnaarbuiten Frankrijk.ZogingeenmachinenaarBrazilië(PP­TET,later PP­MEGenPP­CPZ)eneenanderenaarUruguay(CX­ABJ) terwijlinEuropaeenPélicaninZwedenterechtkwamals SE­AGA.DePélicanF­AOFR,dieeigendomwasvanRémy Clémentwerdinseptember1936“naarhetbuitenland” verkochtenaangezienClémentwelmeervoordeSpaanse Republikeinenhandeldekangerustwordenaangenomendat dittoestelookinSpanjeisbeland.

Nadeoorlog

EnkeleCaudronsportvliegtuigenoverleefdendeoorlog.Na deoorlogbestonddeproductielijnvandelichteCaudron vliegtuigenuiteraardnietmeer.Maarhetwarenmooie vliegtuigengeweestentweeondernemingenbegonnenoude Caudronsweeropteknappenofteherbouwen.Deenewerd geleiddoorPiereSirbain,begin1946beginnendonderde naamMidiAviationteBordeaux.Tussenseptemberen december1946verhuisdemennaarhetvliegveldvanDaxen kreeghetdenaamMidiAirService.Naasteenaantal LucioleswerdenzesPhalènesonderhandengenomen,die deelseennieuweF­Bregistratiekregen.In1950staaktehet bedrijfdezeactiviteitenenlegdezichalssociétéSirbaintoe opdefabricagevanonderdelen.Eenandereondernemerdie zichopdereconstructievan(ondermeer)Caudron

OO­NKZwasdeenigeBelgischeFrégate.

De C.510F­AOFNwaseigendomvandeAéroclubdeMascara(Algerije)metdenaam“VilledeMascara”.

Boven:demonstratiemetde F­ANCI,nogsteeds“Phalène TourismeSanitaire”,als ambulance.

Links:deZweedsePélican SE­AGAophetvliegveld ArlandabijStockholm.

vliegtuigentoelegdewasRobertPeitz.Hijbouwde,mogelijkuitdiversenoggevondenvliegtuigen,tenminstedriePhalènes, eenFrégateentweePélicans.In1955vlogen,waarschijnlijkinclusiefdezeopgeknaptetoestellen,nogelfPhalènes,twee FrégatesenenkelePélicans,waaronderookdeZweedseSE­AGA.Demeestezijnsindsdienverdwenen.

Technischegegevens

Phalène (gegevensC.282/8)

Motor:1Renault4PdiBengalivan120pk

Spanwijdte:11,62m,lengte:8,25m,hoogte:2,05m,vleugeloppervlak:23,35m2

Geladengewicht:1100kg

Max.snelheid:185km/u,kruissnelheid:155km/u,landingssnelheid:70km/u,plafond:4500m,vliegbereik:850km.

Frégate

Motor:1Renault4PeiBengalivan140pk

Spanwijdte:11,90m,lengte:8,18m,hoogte:2,12m,vleugeloppervlak:20,­m2

Leeggewicht:600kg,geladengewicht:1050kg

Max.snelheid:210km/u,kruissnelheid:185km/u,landingssnelheid:75km/u,plafond:4500m,vliegbereik:850km

Pélican

Motor:1Renault4PeiBengalivan140pk

Spanwijdte:11,82m,lengte:8,52m,hoogte:2,25m,vleugeloppervlak:23,70m2

Leeggewicht:620kg,geladengewicht:1147kg

Max.snelheid:177km/u,kruissnelheid:165km/u,landingssnelheid:80km/u,plafond:4500m,vliegbereik:700km

(GegevensuitJane’sAlltheworld’saircraft,1936,1938)

Bronnen

JacquesChillon,Caudron–Lesreconstructeurs,inLeTraitd’Unionno.231,janvier­février2007 CharlesClaveau,Lesconstructeursfrançais1919­1945,aflevering32,inLeTraitd’Unionno.174,juillet—août1997

ChristopheConyetMichelLedet,L’aviationfrançaiseenIndochinedesoriginesà1945,LELAPresse,Outreau,2012

VitalFerry,CielsimpériauxAfricains,EditionsduGerfaut,2005

VitalFerry,Aviationpopulaireouaviationprolétaire,EditionsduGerfaut,2007 RogerGaborieau,L’aviationlégèreenFrance,BleuCielDiffusion,LeCreusot,2014 GilbertHatry,Renaultetl’Aviation,EditionsJ.C.M.,Paris1988

AndréHauet,LesAvionsCaudron,Tome1et2,LELAPresse,Outreau,2001,2002 PierreJarrige,L’aviationlégèreenAlgérie(1909­1939),1992

Luchtvaartgeschiedenis.be:LéonBradfer­piloot­missionarisbovenBelgischCongo. EdouardMihalyetHarryRobinson,LesAvionsCaudron­Renault,EditionsLarivière,Clichy2001

Jean­PierrePénette,ChristinePénetteLohau,LeLivred’Ordel’Aviationmalgache,2005

Jean­PierreSonck,AvionsmissionairespourleCongo,inContact(BAHA)

Jean­PierreSonck,L’AviationColonialeBelge(1940­1941)inContact(BAHA)

1.TSF=TélégraphieofTéléphonieSansFil–draadlozetelegrafie/telefonie.

2.InIndiëwasweldevoormaligemilitaireMorane­SaulnierARingeschrevenalsPK­SAK.

3.Frégatebetekenthierdefregatvogel,niethetschip;Caudronzochthet,nadePhalène(eennachtvlinder)bijzijnlichte vliegtuigennogaleensindevogelnamen.OpdeFrégatevolgdendePélican(pelikaan)endeAiglon(adelaarsjong),terwijlde tweemotorigeGoëland(zeemeeuw)ooknaareenvogelwerdgenoemd.

(uit:EricSargent,AircraftandtheAir,SampsonLow,Londen)

In LUCHTVAARTKENNIS 2018/3verlietenwijdeDuitsevliegerFritzHettlingbijzijnvertrekuitNederlandsIndiërondhet eindevan1925.AangenomenwerddatHettlingnaarDuitslandterugkeerde­enuiteindelijkheefthijdatookwelgedaan–en datdeENLAdeactiviteitenstaakte.Ditnuisonjuist.

In hetboek“AhistoryofChineseaviation”vanLennartAnderssonuit2008wordtonderhethoofdCaudroneendergelijk vliegtuigvandeENLAinChinain1926genoemdenLennartAnderssonwaszovriendelijkdevolgendeaanvullingte verstrekken.

HetinHongKonguitgegeven(jaarnietbekend)boek“WingsoverHongKong”vermeldtdat“BrockmanandHelting”vande “FirstDutchAirCompany”(hetzalduidelijkzijndathethieromBroekmanenHettlingenomdeENLAgaat)in1926 gedurendeveertiendagenophetvliegveldKaiTakbijHongKongeenCaudrongebruiktenvoorpassagiers­en reclamevluchten.Inde“SouthChinaMorningPost”van10februari1926vielverdertelezen:“J.Brockman,Dutchpilot,who flewoverHongKongdistributinghandbillsandcoupons,andrecentlyleftforManilaonthesameerrand,hasbeencharged herewithviolationofdistributinghandbillswithoutapermit.Heisalsochargedwithcarryingspecialadvertisingonthewings ofhisplanewithoutlicence.”

Ook inIndiëbleefditnietonopgemerkt.HetNieuwsvandenDagvanNederlandschIndiëvan4februari1926schreefook overHettlinginChinaenciteertuiteenkrantuitHongkongdatnogalgrootseplannenbestaanvoorhetopenenvaneen luchtvaartmaatschappijwaarvoorgoedevooruitzichtenzoudenbestaan.Datlijktnogaloptimistischenzoverishetookniet gekomen.Meerconcreetiszijnopvattingdat“indienHongkongmoestwordenaangedaandoordevliegtuigenvaneenof andereluchtvaartondernemingdelandingsgelegenheidbelangrijkverbeterddiendeteworden.Zelfsvooreenkleinvliegtuigals deCaudrontweedekkerwaarmeeHettlinggedemonstreerdhadwashetKaiTakterrein(eenopgespotenstukgrondaande havenzijde)feitelijkteklein.”OokhierwordtgesprokenvanhetvoornemennaarManilaaftereizen,terwijluiteenander opmerkingafgeleidkawordendatHettlingonderwegnaarChinaookindeStraitsSettlements(Malakka)heeftgevlogen.

InelkgevalvloogHettlingvoorhijnaarDuitslandterugkeerdedusinHongKongen–waarschijnlijk–ookinManila.

Bijdenieuweinschrijvingeninhet luchtvaartuigregistervindenwede voormaligeRLSSAABSafirPH­RLY,die tussenmaart1962enseptember1973was ingeschreven,envervolgensinEngeland vloog.Denieuwe(Belgische)eigenaar wildehettoesteluiteraard(ookvolgensde regels)weerlateninschrijvenalsPH­RLY. Echter,sinds2008isPH­RLYopnieuw vergeven(datkan,30jaarnadoorhalen vandeeersteinschrijving),enwelaaneen Cessna402diewordtingezetalsrelaystationtijdensrechtstreeksetelevisie uitzending.DeSafirwordtnuingeschreven alsPH­RLS.DeoriginelePH­RLSbestaat overigensooknog,enstaatopEeldealseen monumentopeenpaal.

foto's:

boven:RuudPieters,Eelde,22augustus 1962,onder:ArnoLandewers,Lelystad,24 juli2010.

HJH

MUTATIESNEDERLANDSLUCHTVAARTUIGREGISTER

Samenstelling:ArnoLandewers.Erkunnengeenrechtenwordenontleendaandeindezerubriekgepubliceerde gegevens.

Nietofficiëlegegevenswordentussenvierkantehaken[]weergegeven.Mutatiesvanhouders/eigenarenwordenhierniet opgesomd.Opwww.landewers.net/reg.htmlvindtUhetNederlandseLuchtvaartuigRegisterper5mei2014,metallemutaties sindsdiedatum(datwilzeggen:indemeestegevallenslechtseendatum,eventueelaangevuldmetnietofficiëlegegevens).

Uiteraardzijnalleaanvullingenmeerdanwelkom;dezezullenopdeInternetpaginawordenverwerkt.

Nieuweinschrijvingen

PH­AVI

PH­AWX

PH­BBF

PH­BBJ

PH­BCG

PH­BCH

PH­BCK

PH­BLD

PH­CMS

PH­CEO

PH­CPT

PH­CUB

PH­CZD

PH­DFE

PH­EUK

PH­FTW

PH­GUV

PH­IPL

PH­KNP*

PH­KIO

PH­KWB*

PH­KZD

PH­MLV

PH­NED*

PH­OOS*

PH­OVH

PH­OZM*

PH­PBB

PH­PCZ

PH­PDA

PH­PHV

PH­RBL

CessnaTR182TurboSkylaneRG

SonexAircraftSonex TecnamP2008­JC

Cessna560XLCitationXLS+ Boeing737­800

Boeing737­800

Boeing737­800 ScottishAviationBulldogSeries101

KubíčekBB26E CirrusSR22

MudryCAP10B PiperPA­18A­150SuperCub

PilatusPC­12/47E SOCATATB­10Tobago

AgustaAW139

Cessna208BSuperCargomaster

Boeing737­8EH

Reims/CessnaF172MSkyhawk

ThunderAX8­90Series2 CameronA­140 TecnamP2006T FokkerF28Mk0070 SOCATATB­10Tobago

CameronN­56 ThunderAX7­77A FujiFA200­180AeroSubaru CameronZ­160 StinsonL­5B­VWSentinel

Cessna182PSkylaneII

AquilaAT01 UltramagicM­77C MurphyRebel

R18200742 0462 1132

560­6266 62578 62579 62580 BH100/181 1518 4135 251 18­4264 1004 1069 31474 208B0906 39609 F17201348 1234 3687 279 11582 1043

25.04.2019 19 02 2019 23 04 2019

14.05.2019 18 03 2019

27.03.2019

24 04 2019 19 04 2019

08 05 2019 08 03 2019

24.04.2019 08 02 2019

05.02.2019 20 02 2019

07.05.2019

05 03 2019

VoorheenD­EDCN,N736MU. [H. vanderZouw].

[KLMNV,Amstelveen],"Ivoormeeuw"/"Ivory Gull". [KLMNV,Amstelveen], "Nachtzwaluw"/"Nightjar". [KLMNV,Amstelveen],"Albatros"/"Albatross". VoorheenHA­TUG,Fv61063,G­AZWJ, ingeschrevenalsSeries100.

[NosigServicesBV,Bergambacht],voorheen G­MAZZ.

VoorheenI­IZAJ. [SkyriseAviationBV],voorheenI­VALP,N2488P, N10F.

VoorheenN869TW,HB­FQV. [KLMLuchtvaartschoolBV,Eelde],voorheen D­EPLJ,PH­DFE,D­EBAP. [CHCHelicoptersNetherlandsBV,DenHelder], voorheenG­SNSH,VP­CHF,G­LLOV. [EersteNederlandseParachutistenClub, Bosschenhoofd],voorheenN102AN;Blackhawk XP140conversie(Pratt&WhitneyCanadaPT6A140motor).

AT01­180

17.04.2019 22 02 2019

15 05 2019

15.05.2019 27 02 2019 19 02 2019 22.03.2019 04 03 2019 10 05 2019 03 04 2019

16 04 2019 25 03 2019 08 03 2019

13.03.2019

25 04 2019 16 04 2019

[TransaviaAirlinesCV,Schiphol],voorheen PR­GUV,PH­GUV,PR­GUV. [Aero­ClubSchweighofen­Wissembourge.V., Schweighofen(Duitsland)],voorheenG­IPPL, OY­PPL,D­EOGO. VoorheenPH­KNP,PH­KNP. VoorheenPH­KWB. [Kavel10Landmeters,Eelde],voorheenI­PDVD. VoorheenP2­ANB,PH­KZD,(PK­JGN). [Martinair/KLMFlightAcademy],voorheen D­EABM. VoorheenG­CDJX. VoorheenG­UZLE. VoorheenD­EGAE.

[StichtingKoninklijkeLuchtmachtHistorische Vlucht,Gilze­Rijen],voorheenPH­PBB, OO­PBB,PH­PBB,44­17113. [TesselAirBV,DeCocksdorp],voorheen G­PBCL,EI­BCL,N1366N. VoorheenG­OPDA,PH­PDA. VoorheenOO­BHV,CS­BBG.

PH­RLS

PH­RMJ*

PH­TBB*

PH­TDB

PH­TFP

PH­TNL*

PH­ULK

PH­VSI

PH­WIL*

PH­1601*

PH­1609*

PH­1611

PH­1616

PH­1617*

PH­1619

PH­1624

PH­1625

PH­1626

PH­1629

PH­4Q4

PH­4S5

PH­4S7

PH­4T1

PH­7M8

PH­7N1

PH­8L1

SAAB91DSafir

KubíčekBB20GP CameronZ­120

RandRobinsonKR.2S Boeing737­8MAX CameronZ­133

AérospatialeAS355NEcureuil2

PipistrelVirusSW121

CameronZ­180

Schempp­HirthVentus­3T

Schempp­HirthArcusM

Rolladen­SchneiderLS6­b SchleicherASK13

DiamondHK.36TCDimona

Rolladen­SchneiderLS4­a SchleicherASW20L SchleicherASE24 SchleicherASW19B Schempp­HirthDiscuscS

PipistrelAlphaTrainer ATEC321Faeta BlackshapePrimeBS100 BautekEagleV/Avant

FlyProductsXenitPlus FlyProductsRaceC130 ParajetVolutionMoonair01

Schweizer269CPH­RWX werdverkochtin

Hongarije.Foto:Arno Landewers,Lelystad,21 november2009.

91 436 552 12260 6873/063 44649 12294 5733 VSW1210029 12293 030TS 201 6137 13686AB

36 518 4577

05 03 2019

04 02 2019

22 02 2019

11.02.2019

25.02.2019

28 02 2019

15 05 2019

24.04.2019

15 05 2019 13 03 2019

27.03.2019

08 02 2019 08 05 2019

01 02 2019 15 05 2019 22.02.2019 15 02 2019 15 03 2019 10.05.2019

14 02 2019

[gestationeerdZoersel,België],voorheen N91SB,G­BCFV,PH­RLY. VoorheenHA­760.

[S. deBoer],gebouwd(kit)doorS.DeBoer. [TUIAirlinesNetherlandsBV].

[Heliair,Harskamp],voorheenG­STRL.

VoorheenD­KBHC.

VoorheenF­CGUE,F­WGUE. VoorheenD­1313,gebouwddoor SportflugzeugbauJUBIGmbH,Duitsland. VoorheenRF­01068. VoorheenHB­1857. VoorheeenD­2657. VoorheenD­6139. VoorheenD­7559. VoorheenD­1908,gebouwddoorOrlican, Tsjechië.

SOCATATB­10Tobago PH­DFEwerdopnieuw ingeschreven.Tussenmei 09enjuni2012vloog hettoestelvoorde vliegschoolDFAvanaf Eelde,enwerdtoenin Duitslandverkocht.De machineisnudoorde onlangsgecombineerde LM/Martinair vliegschoolaangeschaft. Foto:ArnoLandewers, elde,10juli2010.

Doorgehaald

PH­AIJ

PH­BGE

PH­BMK

PH­EDE

PH­IAI

PH­ITH

PH­JFH

PH­JMB

PH­JON

PH­PIM

PH­PST

PH­RWX

PH­SHK

PH­STQ

PH­TFC

PH­TFD

PH­YCE

PH­YLO

PH­718

PH­1239

PH­1617

PH­1618

PH­7R8

PH­7T8

PH­8Y4

PH­9M3

Nagekomen

PiperPA­34­200TSenecaII

Boeing737­7K2

CameronZ­160 CameronZ­160 AirbusA320­214 UltramagicM­130 CessnaP210NPressurizedCenturion PiperPA­28RT­201TTurboArrowIV

LindstrandLBL240A CessnaR172KHawkXP EmbraerEMB­500Phenom100 Schweizer269C AgustaAB139 Reims/CessnaF152 Boeing737­8K5 Boeing737­86N RutanVariEze

LindstrandLBL240A Grob G­103TWINII SchleicherK7Rhönadler DiamondHK.36TCDimona DiamondHK.36TCDimona PerIlVoloMiniplaneTop80ABM FreshBreezeXCitor FreshBreezeSnap120 FreshBreezeMonster

34­7870029

30371 10545 10584

6651

130/48 P21000726 28R­7931061

691 R1722376

50000132 S1740 31030

F15201468 35146

38014 2174 197 3696 7109

36.518 36 523

800605025 W09XCR1289BF63142 299 565

08 02 2019 28 02 2019 13 05 2019 08 02 2019 01 04 2019 08.02.2019 13 02 2019 03 05 2019 20.03.2019 25 03 2019 07 02 2019 03.05.2019 03 05 2019 10 04 2019 04.04.2019 24 04 2019 15 02 2019 01.02.2019 10 05 2019 20 02 2019 18.03.2019 29 04 2019 06 02 2019 30.04.2019 12 03 2019 04 03 2019

NaarItalië. WerdLX­LBT. Buitengebruikgesteld. NaarSpanje. WerdOE­ICZ. NaarHongarije. WerdLX­LEM. WerdG­CLCK. NaarPolen. WerdG­EPIM. WerdD­IAAB. WerdD­HHOA. NaarHongarije. WerdG­ISMC. WerdOO­TNC. WerdD­ATYJ. NaarFrankrijk. WerdN111RG. NaarBelgië. BvLnietverlengd NaarDuitsland. NaarDuitsland. "Voldoetnietlangeraandevereisen". "Opverzoek". "Buitengebruik". BvLverlopen23.01.2017.

PH­LCLvoorheen(D­EUBB),LX­LCL(correctie).PH­RNDvoorheen(D­FLLF),ZS­ULS,N6108F,N9531N,(N6108F) (correctie).PH­TFOvoorheenN1786B.

PH­AMYwerdHS­AEY.PH­BSAwerdSP­MMI.PH­DCAwerdD­EAFA.PH­EMKwerdS5­DYC.PH­JJKwerd LN­WWW.PH­SETwerdHB­PJI.PH­TRAwerdOE­DME.PH­VLKwerdOH­AMI.PH­397werdD­4660.PH­557werd D­9272.PH­995werdHA­1302.PH­1212werdSP­4070.PH­1247werdD­KIWJ.PH­1405werdOM­1405.PH­1408werd D­KWAD.PH­1409werdD­KBFX.PH­1419werdD­5873.PH­1501werdHA­1303.

PH­AVD

PH­PVW

PH­STI

PH­WXF

Reims/CessnaF172PSkyhawk PiperPA­18­135SuperCub deHavillandCanadaDHC.6­310

TwinOtter FokkerF28Mk0070

F17202233 18­3535 516 11529

WerdI­GRIS,G­ITAA,HB­TCL,OE­DGO(01.2019). WerdG­GDAM,G­CCKW,OO­CUB(03.2019).

WerdP2­RDK,VH­FNX,P2­MCS,5W­PAH,P2­MLS, PK­BRK,PK­HVU(03 2017).

WerdOE­LFI,VH­NUO(02 2019).

AquilaAT01PH­PDAis eigendomvaneeninNederland wonendeBrit.Aanvankelijk Nederlandsgeregistreerd,maar in2015besloothijhettoestel Britsteregistreren.Metde komendeBrexitkanditnunog onduidelijkegevolgenhebben, enishettoestelweerPH­PDA geworden.Foto:Arno Landewers,Hilversum,21mei 2011.

MINDERBEKENDEFOTO'S

Ronddezetijdwordtde53steParijseluchtvaartsalonopLeBourgetgehouden.Hiereenimpressievande28steeditiein1969 HoogepuntenvandieSalon50jaargeledenbetroffendedeelnamevandeBoeing747,dieop9februaridatjaardeeerste vluchthadgemaaktenvoorheteerstinEuropawastezien,endedeelnamevandeConcorde,dieampereenmaandlaterde Op3juni1969wasdeBoeing747 rechtsstreeksvanuitSeattlenaar LeBourgetovergevlogen.

De DassaultMercurewashetFranseantwoordopdeBoeing737.Inapril1969 washetontwikkelingsprogrammaofficieelvanstartgegaan,opdeSalonwerd daaromalleeneenmock­upgetoond,diewedushierzien.Demock­upwas volledigingericht,wasvanbinnentebezichtigen,enkonopgrotepublieke belangstellingrekenen.DeconcurrentieslagmetBoeingwerddoorDassault verloren,vandeMercurewerdenerbeginjaren70twaalfgeproduceerd.

Vanafbeginjaren60kwamdeautogyroweerinde belangstelling,endiverseontwerpenzagenhet levenslicht.HierdeBritseCampbellCurlew,in mock­upvorm;eentweezitsautogyro.Kortnade SalonwerdbeslotendeontwikkelingvandeCurlew stoptezettentenfaveurevandeeenpersoonsCricket, waarvaneruiteindelijkzo'n50werdengebouwd.

De Boeing747isna50jaarnogsteedsin productie,maardatgeldtookvoordit vliegtuigtype:deLET410.Inapril1969 hadhetprototypedeeerstevlucht gemaakt,enhettoestelwerdopdeSalon voorheteerstpubliekelijkgetoond.Naar schattingzijnerinmiddels1200van gebouwd.