Εκδόσεις Κοντύλι Α' έκδοση Οκτώβριος 2019 Copyright: Βρεττός Π. Ιωάννης & Εκδόσεις Κοντύλι Τίτλος: Περιηγητές του 19ου αιώνα στο μοναστήρι του Αγίου Γερασίμου Συγγραφέας: Βρεττός Π. Ιωάννης Σχεδιασμός εξωφύλλου & σελιδοποίηση: Θεοδώρα Τουτζιαράκη, dora_t3@yahoo.com Διόρθωση κειμένου: Αντωνία Κιλεσσοπούλου Επιμέλεια έκδοσης: Δημήτρης Παντελής ISBN 978-960-9661-36-2 Εικόνα εξωφύλλου: «Το μοναστήρι του Αγίου Γερασίμου κοντά στο Μαύρο Βουνό» Λιθογραφία από την εφημερίδα: The Illustrated London News, Vol 15, Dec. 8, 1849, σελ. 372, που συνόδευε το άρθρο: «The Insurrection in Cephalonia» Εκδόσεις Κοντύλι Πινακάτες Πηλίου 370 10 Πήλιο Τηλ./Fax: +30 24230 86757 e-mail: info@kondyli.gr http//: www.kondyli.gr Το λογότυπο Κοντύλι είναι εμπορικό σήμα κατατεθειμένο και ανήκει στην ατομική επιχείρηση Δημήτρης Νικ. Παντελής. Σύμφωνα με τον Ν. 2121/1993 και τους σχετικούς διεθνείς κανονισμούς που ισχύουν στην Ελλάδα, απαγορεύεται η αναδημοσίευση και η αναπαραγωγή –ολική, μερική ή περιληπτική– ή η κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου του παρόντος βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο–μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης– χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη.
Βρεττός Π. Ιωάννης
Περιηγητές του 19ου αιώνα στο μοναστήρι του
Αγίου Γερασίμου
Eκδόσεις Κοντύλι
Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ....................................................................................11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ......................................................................................15 ΕΝΟΤΗΤΑ 1
1. Το μοναστήρι του Άγιου Γεράσιμου.......................................... 17 1.1. Σύντομα ιστορικά στοιχεία.............................................................. 17 1.2. Τι έγραψαν οι ξένοι για τον Άγιο Γεράσιμο και το μοναστήρι του. .. 26 1.2.1. Franz Joseph A. N. Unger (1860)..................................................... 26 1.2.2. William Francis Patrick Napier (1822-1830)..................................... 30 1.2.3. David Thomas Ansted (1863)........................................................... 33 1.2.4. Francesco Cusani (1840).................................................................. 36 1.2.5. Albert Mousson (1858)..................................................................... 39 1.2.6. Samuel June Barrows (εκδ. 1898).................................................... 44 1.2.7. Isabel C. Barrows (1892).................................................................. 55 1.2.8. Jean Alexandre Buchon (1841)........................................................ 65 1.2.9. William Goodisson (1819)................................................................. 75 1.2.10. Sir George Bell (1853).................................................................... 77 1.2.11. George William Hamilton Fitzmaurice (1862-1863), 6ος κόμης του Orkney .81 1.2.12. John Davy (1824-1828)................................................................... 85 1.2.13. Joseph Partsch (1885-1890).......................................................... 87 1.2.14. Άγνωστος αρθρογράφος στο Wesleyan Methodist Magazine με τα αρχικά W.O.C. (1833)............................................................ 92 1.2.15. James Kennedy (1823)................................................................... 96 1.2.16. The Illustrated London News (1849).............................................. 99 1.2.17. John Hartley (1830)...................................................................... 102 1.2.18. Tertius Kendrick (1817)................................................................ 105 1.2.19. Harriet Ward (1816-1829)............................................................. 110
ΕΝΟΤΗΤΑ 2
2. Τι έγραψαν οι ξένοι για άλλα μοναστήρια και εκκλησίες της Κεφαλονιάς. ................................................ 113 2.1. Η μονή των Αγίων Φανέντων. ...................................................... 113 2.1.1. Σύντομα ιστορικά στοιχεία.............................................................. 113 2.1.2. Ξένοι περιηγητές στους Άγιους Φανέντες...................................... 115 2.1.2.1. Marie-Dominique Abbe De Binos (1776)..................................... 115 2.1.2.2. André Grasset de Saint-Sauveur (1781-1797)............................. 119 2.1.2.3. Otto Magnus von Stackelberg (1810-1814)................................ 121 2.1.2.4. Tertius Kendrick (1817)............................................................... 123 2.1.2.5. William Goodisson (1819)............................................................ 128 2.1.2.6. Christian Muller (1821)................................................................ 131 2.1.2.7. Jean Alexandre Buchon (1841)................................................... 133 2.1.2.8. Henry Shaw (1841)...................................................................... 135 2.1.2.9. The Illustrated London News (1849)........................................... 138 2.1.2.10. Alexander F. von Warsberg (1870-1871)................................... 141 2.1.2.11. Othon Riemann (1876).............................................................. 145 2.1.2.12. Georg Biedermann (1886)......................................................... 147
2.2. Μονή Υπεραγίας Θεοτόκου Αγριλίων......................................... 150 2.2.1. Σύντομα ιστορικά στοιχεία.............................................................. 150 2.2.2. Ξένοι περιηγητές στη μονή Αγριλίων.............................................. 152 2.2.2.1. James Hamilton Browne (1823).................................................. 152 2.2.2.2. Edward John Trelawny (1823)..................................................... 157 2.2.2.3. Francesco Cusani (1840)............................................................ 161
2.3. Μονή Αγίου Ανδρέα Μηλαπιδιάς. ............................................... 166 2.3.1. Σύντομα ιστορικά στοιχεία.............................................................. 166 2.3.2. Rufus Anderson (1829)................................................................... 168
2.4. Μ η κατονομαζόμενη εκκλησία στην περιοχή του Ληξουρίου.... 172 2.4.1. Tertius Kendrick (1817).................................................................. 172 2.5. Η εκκλησία των Αρχαγγέλων στο Αργοστόλι............................... 178
2.5.1. George William Hamilton Fitzmaurice (1862-1863), 6ος κόμης του Orkney .178
2.6. Μ η κατονομαζόμενο μοναστήρι στη νοτιοδυτική Κεφαλονιά. ....181 2.6.1. Xavier Scrofani (1794-1795)........................................................... 181
2.7. Τ ο εκκλησάκι της Αγίας Καικιλίας/Τσιτσίλιας (Saint Cecilia) στην ευρύτερη περιοχή της Σάμης.............................................. 186 2.7.1. Christian Muller (1821)................................................................... 186
ΕΝΟΤΗΤΑ 3
3. Περιγραφές και σχόλια περιηγητών για θέματα που σχετίζονταν με τη θρησκεία............................................... 190 3.1. Rufus Anderson (1829). ................................................................ 190 3.2. Harriet Ward (1816-1829).............................................................. 193 3.3. Henry Holland (1812)..................................................................... 196 3.4. Tertius Kendrick (1817)................................................................. 199 3.5. Sir George Bell (1853)................................................................... 205 3.6. George William Hamilton Fitzmaurice (1862-1863), 6ος κόμης του Orkney .208 3.6.1. Η βάπτιση του 2ου γιου του Ανδρέα Λασκαράτου.......................... 209 3.6.2. Ο γάμος της κόρης του επάρχου................................................... 213 3.6.3. Ο Αρχιεπίσκοπος............................................................................ 220 3.6.4. Οι καμπάνες του Αργοστολίου........................................................ 222
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α. Περιγραφή της μονής του Αγίου Γερασίμου από τον Η. Τσιτσέλη....... 229 Β. Περιγραφή της μονής του Αγίου Γερασίμου από τον Α. Μηλιαράκη... 230 Γ. Ένας τουρίστας του 1896..................................................................... 231
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...................................................................... 236 ΔΙΕΘΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ........................................................................ 240 ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ............................................................................ 243
11
Σύντομα ιστορικά στοιχεία
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Τ
ο πυκνό σε πληροφορίες και επεξηγηματικά σχόλια νέο βιβλίο του ιατρού-ερευνητή Ιωάννη Βρεττού περιέχει μεγάλο αριθμό πληροφοριών, αντλημένων από κείμενα περιηγητών
και σχολιασμένων μετά από επίπονη εργασία. Οι ανεκτίμητες πληροφορίες που μας παρέχουν οι περιηγητές
αποτελεί βασική και μέχρι σήμερα, εν πολλοίς, ανεκμετάλλευτη πηγή, που είναι απαραίτητη όμως για την ιστορική έρευνα. Ιδιαίτερα μάλιστα για ένα τόπο όπως η Κεφαλονιά, με συνεχή καταστροφική σεισμική δραστηριότητα και συνακόλουθα δραματική αλλαγή του τοπίου και των κοινωνικών δομών της. Οπότε αντιλαμβανόμαστε τη σημασία αυτών των πολύτιμων κειμένων. Οι περιηγητές στα κείμενά τους παρέχουν πληροφορίες γεωγραφικές, εθνογραφικές, τοπογραφικές, ιστορικές, αρχαιολογικές, πληροφορίες για τους κατοίκους, τα μοναστήρια, τις εκκλησίες, τις ιεροτελεστίες, τη Διοίκηση. Άλλοτε είναι ακριβείς, άλλοτε αντιγράφουν, άλλοτε αναπαραγάγουν εσφαλμένες πληροφορίες, πάντα όμως πολύτιμες για ό,τι διασώζουν. Είναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε πώς οι περιηγητές αντιμετώπισαν ό,τι είδαν και βίωσαν με τις ιεροτελεστίες, λιτανείες ―Πρετσεσιά για τους Κεφαλονίτες- και τα αποδιδόμενα θαύματα στην Ι. Μονή του Αγίου Γερασίμου και στις άλλες μονές. Κατά κάποιο τρόπο θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν η αναμενόμενη αντίδραση από άτομα που αγνοούσαν τη νοοτροπία των κατοίκων των τόπων που επισκέπτονταν και παρερμήνευαν γεγονότα, ιδιαίτερα εκείνα που αφορούσαν θρησκευτικά ζητήματα.
Σύντομα ιστορικά στοιχεία
12
Σε αυτή την αντιμετώπιση αναμφίβολα σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και η θύραθεν παιδεία των περιηγητών. Διαβάζουμε πώς οι Βρετανοί εκφράζονται για τα θρησκευτικά θέματα με σκεπτικισμό, ειρωνεία, φλεγματικά. Συμπεριφορά που ήταν απότοκη της εμφυσούμενης σε αυτούς ταξικής και πολιτισμικής «υπεροχής», από την επίσημη πολιτική της τότε Μ. Βρετανίας. Βέβαια, αυτή η τάση, με πολιτική βούληση, οφείλεται στην άνοδο, λόγω των αποικιών, του βιοτικού επιπέδου στη Μ. Βρετανία. Συνέτεινε στο να επιτρέψει στη μεσαία τάξη να ταξιδεύσει στην Ευρώπη και στην Ανατολή. Μέχρι τότε ήταν επιβεβλημένο, μετά την αποφοίτηση των ευπόρων ευγενών νέων, να πραγματοποιήσουν grand tour σε Ευρώπη -Ιταλία-Ανατολή, ένα προνόμιο της άρχουσας τάξης, για να αποκτήσουν εμπειρίες, να κάμουν σημαντικές γνωριμίες, να γνωρίσουν πώς διαχειρίζονται καταστάσεις, να οξύνουν το πνεύμα και την αντίληψή τους και να προωθήσουν τα συμφέροντα της χώρας τους σε πλείστους τομείς. Η αντίληψη αυτή προωθήθηκε και συστηματοποιήθηκε με σκοπό να μετατρέψει τους νεαρούς εύπορους και ευπαίδευτους αριστοκράτες και αργότερα εκείνους που ανήκαν στη μεσαία τάξη σε κατάλληλους κρατικούς υπαλλήλους που θα υπηρετούσαν από τις θέσεις τους στις αποικίες την αυτοκρατορία. Αξίζει να σημειωθεί ότι, στις περισσότερες περιπτώσεις που απαντώνται στον παρόντα τόμο, οι περιηγητές που γράφουν άκομψους χαρακτηρισμούς ή εκφράζουν κρίσεις μη επιτρεπτές πολιτισμικά και κοινωνικά σε ανεπτυγμένη κοινωνία, ανήκαν στο ίδιο ή και σε κατώτερο κοινωνικό επίπεδο, τηρουμένων των αναλογιών, από τους Κεφαλονίτες που επιτιμούσαν ή ειρωνεύονταν. Ωστόσο, ένας ακόμα σοβαρός και κύριος λόγος για την, ας την πούμε, φλεγματική αντιμετώπιση των θρησκευτικών ζητημάτων είναι ότι μετά τον Διαφωτισμό του 18ου αιώνα επικράτησε νέα και διαφορετική αντίληψη στη Ευρώπη. Η νέα αντίληψη επιζητούσε την έρευνα, την απομυθοποίηση και των θεολογικών θεμάτων με την εκλογίκευση ή
13
Σύντομα ιστορικά στοιχεία
και τον μηδενισμό της θρησκευτικής παράδοσης. Ακόμα να σημειωθεί ότι αντιλαμβάνονταν πως η Ανατολική εκκλησία σχεδόν δεν ήταν Χριστιανική. Θεωρούσαν ότι η Αγγλικανική και η Ανατολική εκκλησία δεν είχαν παρά ελάχιστη ή καθόλου σχέση, λησμονώντας ότι και οι δύο προέρχονται από το ίδιο θεμελιώδες δόγμα του Ιδρυτού της. Αναμφισβήτητα είναι μεγάλο προνόμιο να έχουμε σε ένα τόμο, από τον ιατρό-ιστορικό ερευνητή Ιωάννη Βρεττό, ό,τι έχει γραφεί από ξένους περιηγητές για την Ιερά Μονή Αγίου Γερασίμου αλλά και τις άλλες Μονές της Κεφαλονιάς. Σαφώς έχει την ειδική σπουδαιότητα η συλλογή των κειμένων, και μάλιστα μεταφρασμένων στην ελληνική γλώσσα. Αυτό όμως που καθιστά πολύτιμο το ανά χείρας βιβλίο είναι ότι προηγήθηκε εξονυχιστικός έλεγχος των κειμένων στις αυθεντικές εκδόσεις και στη μητρική τους γλώσσα. Ακολούθησε η συγκριτική μελέτη των κειμένων και τα πολύτιμα επεξηγηματικά σχόλια του ερευνητή, που ελέγχει και αναφέρει αναξιόπιστες πληροφορίες, ανασκεύαζει και διευκρινίζει λανθασμένες εντυπώσεις, πληροφορεί και συγκρίνει σε σχέση με τη σημερινή πραγματικότητα. Ως σχολιαστής, έχει την υποχρέωση και ευθύνη να στηλιτεύσει -και το κάνει κομψά- την αδιακρισία, τη δηκτικότητα, τις λανθασμένες πληροφορίες. Την ίδια εξαντλητική εργασία έκαμε και στο άλλο πολύτιμο συγγραφικό του έργο που είχε θέμα Η περιοχή της Σάμης Κεφαλονιάς τον 18ο-19ο
αιώνα όπως την είδαν οι ξένοι περιηγητές, έκδοση 2018, και το οποίο αποτελεί σημείο αναφοράς για την τοπική βιβλιογραφία. Βέβαια, στην Κεφαλονιά οι ιατροί-ερευνητές έχουν μακραίωνη παράδοση να διακονούν την ιατρική επιστήμη αλλά συγχρόνως να καταγίνονται και με αρχειακές έρευνες αφήνοντας σπουδαίο συγγραφικό έργο ιστορικού ενδιαφέροντος! Ο Ιωάννης Βρεττός συνεχίζει επάξια αυτή την παράδοση! Τάκης Τόκκας, Διευθυντής Διαπολιτισμικού Κέντρου Ιονίου-Ionian Center Καραβόμυλος Κεφαλονιά
17
ΕΝΟΤΗΤΑ 1
1. Το μοναστήρι του Αγίου Γερασίμου 1.1. Σύντομα ιστορικά στοιχεία
Η ιερά μονή του Αγίου Γερασίμου βρίσκεται στο νότιο άκρο του οροπεδίου των Ομαλών, σε υψόμετρο 390 μέτρων. Στη θέση της προϋπήρχε κατά τον Μεσαίωνα η μονή της Αγίας Ιερουσαλήμ που ήταν αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Επί των ερειπίων της φαίνεται ότι ανεγέρθηκε η εκκλησία που παραχώρησε στον Άγιο Γεράσιμο ο τελευταίος της κάτοχος, ο ιερομόναχος Γεώργιος Ροζάρης Βάλσαμος, το 1561, όταν ο Άγιος βρισκόταν σε ηλικία 52 ετών1. Στη συνέχεια ο Άγιος Γεράσιμος ανακαίνισε και ανοικοδόμησε τη μονή, η οποία ονομάστηκε Νέα Ιερουσαλήμ. Μετά από επίσκεψή του στον επίσκοπο Κεφαλονιάς Παχώμιο Μακρή, για να ζητήσει την ευλογία του και αίτημά του προς τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως προκειμένου η μονή να ανακηρυχτεί σταυροπηγιακή, συγκρότησε τον πρώτο πυρήνα της γυναικείας μοναστικής αδελφότητας2. Ο πρώτος αυτός πυρήνας αποτελούνταν από 25 μοναχές, μεταξύ των οποίων και δύο αδελφές του ιερομόναχου Βάλσαμου3. Το μοναστήρι συνέχισε να αναπτύσσεται και στα επίσημα έγγραφα που έχουν σωθεί από την εποχή εκείνη διαπιστώνουμε τις προσπάθειες του Αγίου να αυξήσει τα περιουσιακά στοιχεία της μονής
113
ΕΝΟΤΗΤΑ 2
2. Τι έγραψαν οι ξένοι για άλλα μοναστήρια και εκκλησίες της Κεφαλονιάς 2.1. Η μονή των Αγίων Φανέντων
2.1.1. Σύντομα ιστορικά στοιχεία
Η μονή ιδρύθηκε πριν από τον 13ο αιώνα στον λόφο που βρίσκεται πάνω από τη Σάμη και που στην αρχαιότητα αποκαλείτο Κύατις. Ανεγέρθηκε προς τιμήν των Αγίων Φανέντων Γρηγορίου, Θεοδώρου και Λέοντος, πρώην στρατιωτών του ρωμαϊκού στρατού. Σύμφωνα με το συναξάρι τους, φεύγοντας από τη Σικελία, αποβιβάστηκαν στη Σάμη και αφιέρωσαν το υπόλοιπο της ζωής τους στην προσευχή και στην άσκηση. Μετά θάνατον φανερωθήκαν με θαυματουργικό τρόπο στον ύπνο του άρχοντα Μιχαήλ, λέγοντάς του ότι, αν βρει τα άταφα σώματά τους, θα θεραπευτεί από μία μορφή λέπρας που έπασχε. Βρίσκοντας τα ιερά λείψανα, τα προσκύνησε με θερμή πίστη και οι Άγιοι τον θεράπευσαν. Ο Μιχαήλ έκτισε προς τιμήν τους ναό στον οποίο τοποθέτησε τα ιερά λείψανα1. Τα ερείπια που σώζονται ανάγονται σε διάφορες χρονικές περιόδους: παλαιοχριστιανική, μεσοβυζαντινή και μεταβυζαντινή2. Ήταν θεμελιωμένη πάνω στα αρχαία τείχη και προστατευόταν από έναν ισχυρό πύργο, μια τάφρο και μια ανακλινόμενη γέφυρα3. Το 1678 αποτελούσε το ακμαιότερο οικονομικά μοναστήρι ανάμεσα στα 18
190
ΕΝΟΤΗΤΑ 3
3. Περιγραφές και σχόλια περιηγητών για θέματα που σχετίζονταν με τη θρησκεία 3.1. Rufus Anderson (1829)
α. Γενικά στοιχεία Ο Αμερικανός ιεραπόστολος έφτασε στην Κεφαλονιά προερχόμενος από την Κέρκυρα και τη Λευκάδα. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο νησί φιλοξενήθηκε στο Ληξούρι και επισκέφτηκε το Αργοστόλι και το μοναστήρι του Αγίου Ανδρέα Μηλαπιδιάς που αναφέρθηκε νωρίτερα. Στη συνέχεια κατευθύνθηκε στην Πύλαρο προκειμένου να διαπεραιωθεί στην Ιθάκη. Παρότι ήταν ιεραπόστολος και παρότι οργάνωνε και μετείχε σε υπερπόντιες αποστολές, στο κείμενο που ακολουθεί εκφράζει τη δυσαρέσκειά του για τον τρόπο που τον αντιμετώπισαν, ισχυριζόμενος ότι βρισκόταν στην Κεφαλονιά με την ιδιότητα του απλού ταξιδιώτη. Observations upon the Peloponnesus and Greek islands, made in 1829, Boston 1830, σελ. 191-192.
β. Κείμενο Στο Αργοστόλι βιώσαμε μια απόμακρη επιφυλακτικότητα εκ μέρους του ελληνικού κλήρου, όσο πουθενά αλλού στην Ανατολή, που έμοιαζε με αυτή των Μαλτέζων ιερέων. Ο επίσκοπος του νησιού δέχτηκε κάποιον από την ομάδα μας με τόση ψυχρότητα, που οι υπόλοιποι σκέφτηκαν
229
Παράρτημα
Α. Περιγραφή της μονής του Αγίου Γερασίμου από τον Η. Τσιτσέλη (τέλη 19ου αιώνα) Τσιτσέλης Η.Α., Ορθόδοξοι υφιστάμεναι και μη μοναί επαρχίας Κραναίας, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμος δεύτερος, σελ. 251.
Η νυν μονή ουδέν έχει το αξιοσημείωτον υπό έποψιν αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνίας, εάν εξαιρέση τις τα του εσωτερικού του αρχαίου ναΐσκου, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Διαιρείται εις δύο, διά τοίχου χωριζόμενα μεγάλα πολύγωνα, ων το πρώτον τότε καθολικόν, εις ο εισέρχεται τις διά της υπό το κωδωνοστάσιον κυρίας εισόδου, περιλαμβάνει τους δύο ναούς, το κοιμητήριον, τους ξενώνας, τας αποθήκας, το ηγουμενείον, το επισκοπείον, το ελαιοτριβείον και τας κατοικίας των ιερέων, ψαλτών, οικονόμων, και το δεύτερον, όπου τα κελλία και τα κηπάρια των μοναστριών, έχοντα έξοδον δυτικήν, προς τα πετράλωνα της μονής.