.
.
Emmy van Deurzen Martin Adams
Αναπτύσσοντας δεξιότητες στην Υπαρξιακή Συμβουλευτική & Ψυχοθεραπεία Skills in Existential Counselling & Psychotherapy
.
Εκδόσεις Κοντύλι – 2012 Α' έκδοση Copyright 2012 για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο ISBN 978-960-9661-06-5 Τίτλος: Αναπτύσσοντας δεξιότητες στην Υπαρξιακή Συμβουλευτική & Ψυχοθεραπεία Skills in Existential Counselling & Psychotherapy Συγγραφείς: Emmy van Deurzen, Martin Adams Εκδόσεις στην αγγλική: SAGE Publications Ltd © 2011 Επιστημονική επιμέλεια: γίγνεσθαι Γλωσσική επιμέλεια - Διόρθωση: Γεωργία Σολδάτου Μετάφραση: Μανώλης Τραχιώτης Δημιουργικό εξωφύλλου: Σελιδοποίηση: Δέσποινα Βαφείδου Επιμέλεια παραγωγής: ∆ημήτρης Παντελής
Κοντύλι Πινακάτες Πηλίου 370 10 Μηλιές T/F: +30 24230 86757 info@kondyli.gr www.kondyli.gr Το λογότυπο Κοντύλι είναι εμπορικό σήμα κατατεθειμένο και ανήκει στην ατομική επιχείρηση Δημήτρης Νικ. Παντελής. Σύμφωνα με τον Νόμο 2121/1993 και τους σχετικούς διεθνείς κανονισμούς που ισχύουν στην Ελλάδα, απαγορεύεται η αναδημοσίευση και η αναπαραγωγή –ολική, μερική ή περιληπτική– ή η κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου του παρόντος βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο –μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης– χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη.
.
Emmy van Deurzen Martin Adams
Αναπτύσσοντας δεξιότητες στην Υπαρξιακή Συμβουλευτική & Ψυχοθεραπεία Skills in Existential Counselling & Psychotherapy
.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικό σημείωμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Πρόλογος στην ελληνική έκδοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1. Το πλαίσιο της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας . . . . . . . . . . 21 2. Ο ψυχοθεραπευτής ως άτομο . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3. Δουλεύοντας με φαινομενολογικό τρόπο: Ο πυρήνας της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας . . . . . . . . . . . . 63 4. Αναπτύσσοντας μια υπαρξιακή στάση . . . . . . . . . . . . . 89 5. Από τη θεωρία στην πράξη . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 6. Τι πραγματικά έχει σημασία για τον θεραπευόμενο . . . . . 149 7. Η διαδικασία της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας . . . . . . . . 179 8. Ανακεφαλαιώνοντας… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Γλωσσάρι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
.
Κεφάλαιο 1
Το πλαίσιο της Υπαρξιακής Ψυχοθεραπείας
«Μόνο η αλλαγή είναι αιώνια, αδιάκοπη, αθάνατη». Schopenhauer
ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ Εισαγωγή στην υπαρξιακή ψυχοθεραπεία Τα ερωτήματα που πραγματεύονται οι υπαρξιακοί φιλόσοφοι είναι αυτά που οι άνθρωποι πάντα έθεταν στους εαυτούς τους αλλά για τα οποία ποτέ δεν έπαιρναν ικανοποιητικές απαντήσεις. Αυτό τα κάνει γνώριμα, αλλά και προβληματικά. Είναι ερωτήματα όπως: • • • • •
Τι σημαίνει να ζει κανείς; Γιατί υπάρχει το κάτι και όχι το τίποτα; Πώς θα πρέπει να δρω και να σχετίζομαι με τους άλλους; Πώς μπορώ να ζήσω μια ζωή που να αξίζει; Τι θα συμβεί αφού πεθάνω;
Αυτά είναι και τα ερωτήματα που απασχολούν τους θεραπευομένους. Όμως, παρότι οι υπαρξιακές ιδέες μάς είναι οικείες, υπάρχουν κάποιοι λόγοι που δεν είναι αρκετά γνωστές στην ψυχοθεραπεία. Πρώτον, γιατί η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία δεν έχει έναν ιδρυτή. Δεν έχει έναν Freud, έναν Rogers, έναν Perls ή έναν Pavlov. Δεύτερον, γιατί οι ρίζες της βρίσκονται στη φιλοσοφία, που, παρά τις στενές της σχέσεις με τα ερωτήματα της ζωής και παρά τη μακρά ιστορία της, πάντα ήταν ένας μάλλον ακαδημαϊκός κλάδος. Όλες οι ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις έχουν φιλοσοφική βάση, όμως αυτή σπάνια αναγνωρίζεται. Εξαιτίας της πρακτικής τους εκπαίδευσης, οι περισσότεροι ψυχοθεραπευτές και σύμβουλοι δεν συνηθίζουν να εξετάζουν τα ερωτήματα με φιλοσοφικό τρόπο. Συχνά επικεντρώνονται σε ψυχολογικά και συμπεριφορικά συμπτώματα ή σε συγκεκριμένες όψεις της επαγγελματικής αλληλεπίδρασης.
δεξιότητες στην Υπαρξιακή Συμβουλευτική & Ψυχοθεραπεία
22
Μολονότι όλοι οι υπαρξιακοί στοχαστές έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό τους τη φιλοσοφική τους στάση, μπορεί να έχουν διαφοροποιημένες απόψεις – και αυτός ο δυναμισμός και η ποικιλία είναι που δίνουν στην υπαρξιακή προσέγγιση την ιδιαίτερη δύναμη και αντοχή της. Παρ’ όλα αυτά, οι συγγενικές ομοιότητες είναι αυτές που θα μας επιτρέψουν να αναγνωρίσουμε τις χαρακτηριστικές δεξιότητες και παρεμβάσεις της υπαρξιακής συμβουλευτικής και ψυχοθεραπείας, τις οποίες θα περιγράψουμε στις σελίδες που ακολουθούν. Θα επικεντρωθούμε στο πώς μπορούν να διερευνηθούν τα ανθρώπινα ερωτήματα του θεραπευομένου από φιλοσοφική άποψη. Όπως είδαμε και στην Εισαγωγή, η προσπάθεια να οριοθετήσουμε τις «υπαρξιακές δεξιότητες» είναι προβληματική, γιατί η συστηματοποίηση και η τεχνική γενικά αποφεύγονται στην υπαρξιακή προσέγγιση, προς χάριν της ελευθερίας και της υπευθυνότητας. Οι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές διστάζουν να πουν «Με αυτόν τον τρόπο γίνεται η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία» γιατί μία από τις βασικές αρχές της είναι ότι κάθε θεραπευτής πρέπει να δημιουργήσει τον δικό του προσωπικό τρόπο εργασίας. Όμως σίγουρα δεν κάνει ο καθένας απολύτως ό,τι θέλει. Η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία είναι μια έρευνα του νοήματος, και οποιαδήποτε μη συστηματική έρευνα μπορεί να οδηγήσει σε ευκαιριακά αποτελέσματα και να επηρεαστεί από αυτό που ο ερευνητής θέλει να βρει. Γι’ αυτό έχει χαρακτηριστικές δομές και δράσεις, πειθαρχημένες παρεμβάσεις και συγκεκριμένες δεξιότητες που θα καθοδηγήσουν την έρευνα, και καθήκον των υπαρξιακών ψυχοθεραπευτών είναι να τις κάνουν κτήμα τους. Αυτές οι δομές, οι δράσεις, οι παρεμβάσεις και οι δεξιότητες βασίζονται στις ίδιες γενικές δομές που στηρίζουν τη φαινομενολογική έρευνα. Πράγματι, η υπαρξιακή φιλοσοφία είναι το αποτέλεσμα της εφαρμογής της μεθόδου της φαινομενολογικής έρευνας στη μελέτη της ύπαρξης. Πριν προχωρήσουμε, θα επιστήσουμε την προσοχή σε κάποιους ειδικούς όρους. Πολλές καθημερινές λέξεις, όπως «επιλογή» και «αγωνία», χρησιμοποιούνται στην υπαρξιακή παράδοση με μία ειδική έννοια, και αυτό θα πρέπει να το έχουμε κατά νου. Αντίστροφα, υπάρχουν πολλές ασυνήθιστες λέξεις και φράσεις, όπως η «εν-τω-κόσμω-ύπαρξη» ή το «ρίξιμο», που μοιάζουν δυσνόητες αλλά στην πραγματικότητα αναφέρονται σε γνώριμες εμπειρίες. Και αυτές θα εξηγηθούν επίσης.
Τι εννοούμε με τον όρο «φιλοσοφική»; Έτσι λοιπόν, τι σημαίνει να περιγράφει κανείς την υπαρξιακή ψυχοθεραπευτική προσέγγιση ως φιλοσοφική; Μια ευρεία γκάμα φιλοσοφικών κειμένων είναι διαθέσιμα στους ψυχοθεραπευτές, όμως δεν είναι όλη η φιλοσοφία σχετική, καθώς δεν πραγματεύεται στο σύνολό της ανθρώπινα ή ηθικά θέματα. Ένα μεγάλο μέρος της πρώιμης αρχαίας ελληνικής, της ανατολικής και της ηπειρωτικής φιλοσοφίας του 19ου και του 20ού αιώνα σχετίζεται με την ψυχοθεραπεία, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της αναλυτικής φιλοσοφίας δεν είναι
.
23
Το πλαίσιο της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας
τόσο σχετικό. Οι σύμβουλοι και οι ψυχοθεραπευτές που θέλουν να δουλέψουν με υπαρξιακό τρόπο δεν χρειάζεται να έχουν εντρυφήσει σ’ αυτή τη βιβλιογραφική και φιλοσοφική κληρονομιά. Όμως, κάποια φιλοσοφική μέθοδο θα πρέπει να αναπτύξουν στον τρόπο σκέψης τους για τη ζωή. Άλλες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις είναι στον πυρήνα τους πρωτίστως βιολογικές, ψυχολογικές, κοινωνικές, διανοητικές ή πνευματικές, και γενικά παραβλέπουν τη φιλοσοφία. Επίσης, εστιάζουν στο τι συμβαίνει στον ψυχικό κόσμο ενός ατόμου ή ανάμεσα σε δύο ανθρώπους και σπάνια λαμβάνουν υπόψη τη γενικότερη ανθρώπινη κατάσταση και το ευρύτερο φιλοσοφικό και κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο. Οι περισσότερες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις εστιάζουν στο τι δεν πηγαίνει καλά, το περιγράφουν αυτό ως παθολογία και υποστηρίζουν ότι στόχος τους είναι να θεραπεύσουν το άτομο από αυτή. Κυρίως ενδιαφέρονται για τους ενδοψυχικούς ή διαπροσωπικούς παράγοντες. Μολονότι η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία μπορεί σε κάποιες φάσεις να συμπεριλάβει αυτές τις διαστάσεις, το πεδίο δράσης της είναι ευρύτερο και πηγαίνει πέρα από τα ατομικά προβλήματα, φτάνοντας στην ίδια τη ζωή. Εστιάζει περισσότερο στη φύση της αλήθειας και της πραγματικότητας παρά στην προσωπικότητα, την ασθένεια ή τη θεραπεία, οπότε, αντί να σκέφτεται με όρους λειτουργικότητας ή δυσλειτουργικότητας, προτιμά να σκέφτεται σε σχέση με τις ικανότητες του ατόμου να αντιμετωπίζει τις προκλήσεις που αναπόφευκτα ανακύπτουν στη ζωή. Αν και η υπαρξιακή προσέγγιση σαφώς περιλαμβάνει ιδέες, δεν είναι απλά διανοητική, όπως ένα σταυρόλεξο, και σίγουρα δεν είναι αφηρημένη, όπως τα μαθηματικά. Η κατανόηση της ζωής είναι εξίσου κρίσιμη για την επιβίωση όσο και η ικανότητα να μιλάμε, να περπατάμε, να αναπνέουμε ή να τρώμε. Είναι πρακτική και συγκεκριμένη. Πάντα η ζωή είναι ο δάσκαλός μας, και οι ιδέες είναι άχρηστες αν δεν μπορούν να αλλάξουν με θετικό τρόπο τις ζωές μας. Η δράση που βασίζεται στην εμπειρία είναι η πρώτη γλώσσα όλων των ανθρώπων. Με αυτή την έννοια, η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία είναι η πρακτική εφαρμογή της φιλοσοφίας στην καθημερινή ζωή. Αφορά την κατανόηση που μας οδηγεί στο να ζήσουμε παραγωγικά και δημιουργικά στο πλαίσιο των περιορισμών και των δυνατοτήτων που μας προσφέρει η ίδια η ζωή. Για να καταπιαστούμε με τις υπαρξιακές ιδέες θα πρέπει να έχουμε το θάρρος να προτιμήσουμε την ποικιλία από την ομοιομορφία, το συγκεκριμένο από το γενικό, τα ανοιχτού τύπου διλήμματα από τις απλοϊκές απαντήσεις, και το προσωπικά και δύσκολα αποκτηθέν κύρος από τα προϋπάρχοντα δόγματα και την καθιερωμένη ισχύ. Θεμελιωδώς, οι δεξιότητες των υπαρξιακών ψυχοθεραπευτών αρχίζουν με τη φράση που είναι χαραγμένη πάνω στο ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς («Γνῶθι σαὑτόν»), γιατί δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τίποτα και κανέναν αν δεν κατανοήσουμε πρώτα τους εαυτούς μας και τη σχέση μας με την ανθρώπινη ύπαρξη. Αυτό σημαίνει ότι το κύριο εργαλείο μας ως ψυχοθεραπευτών είναι ο εαυτός μας και η κατανόηση της ζωής, όχι η θεωρία ή η τεχνική.
.
.
Κεφάλαιο 4
Αναπτύσσοντας μια υπαρξιακή στάση
«Αυτός που έχει ένα “γιατί” για να ζήσει μπορεί να αντέξει σχεδόν οποιοδήποτε “πώς”». Friedrich Nietzsche
ΝΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΣΤΗΝ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Όπως έχουμε δει, υπαρξιακά η αίσθηση του εαυτού είναι περισσότερο ρευστή παρά σταθερή, συνεχώς συνδημιουργούμενη από τις αλληλεπιδράσεις του ατόμου μέσα στον κόσμο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργείται η κοσμοθεωρία. Όμως, επειδή η κοσμοθεωρία είναι κάτι τόσο προσωπικό, περιμένουμε από τους άλλους να αντιλαμβάνονται τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο που τον αντιλαμβανόμαστε κι εμείς και διαπιστώνουμε συνεχώς ότι αυτό δεν ισχύει. Η οπτική των άλλων πάντα αποκαλύπτει μια νέα άποψη, που μας προσφέρει τη δυνατότητα να αλλάξουμε τη δική μας οπτική και να πλησιάσουμε λίγο περισσότερο την αλήθεια, αν είμαστε ανοιχτοί σε αυτή. Αυτό είναι η φαινομενολογία στην καθημερινή ζωή. Όμως, με τον κόσμο επιδρούμε επιλεκτικά, σαν να θέλουμε να τον συμμορφώσουμε στα πρότυπα και στις προσδοκίες μας. Άθελά μας επαναλαμβάνουμε τα προηγούμενα λάθη μας, συχνά δικαιολογώντας τα με σχόλια όπως: «Δεν ξέρω γιατί το έκανα. Έτσι είμαι». Οι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές το αποκαλούν αυτό «ιζηματοποίηση»: μοιάζει με τα ιζήματα του ποταμού της ζωής που σχηματίζονται στην κοίτη του και μας δίνουν μια σταθερή αλλά παραπλανητική αίσθηση ταυτότητας, βάζοντας εμπόδια στη ζωή μας. Τις περισσότερες φορές προτιμάμε τις βεβαιότητες του παρελθόντος από τις δυνατότητες του μέλλοντος. Όμως, όταν το φράγμα σπάσει, η ροή αποκαθίσταται ξανά και η ζωή ξαναρχίζει να ρέει στην πληρότητά της, μέσα από την αναγκαστικά απρόβλεπτη πορεία της. Όμως αυτό σπάνια είναι εύκολο, γιατί υπάρχει πάντα η ένταση ανάμεσα στην επιθυμία για σταθερότητα και στην επίγνωση ότι αυτή δεν υπάρχει. Όλοι έχουμε περιορισμούς στο πόσο ανοιχτοί μπορούμε να είμαστε στο τυχαίο και στην ευκαιρία μέσα στην καθημερινότητά μας. Κάποιοι από μας τα καλωσορίζουν, ενώ άλλοι όχι. Ο περιορισμός και η στρέβλωση της ικανότητάς μας να είμαστε ανοιχτοί αντανακλώνται στη σχέση μας με τον φυσικό
δεξιότητες στην Υπαρξιακή Συμβουλευτική & Ψυχοθεραπεία
90
χώρο και οδηγούν σε καταστάσεις όπως η κλειστοφοβία ή η αγοραφοβία. Σε αυτές, είναι σαν ο ίδιος ο χώρος, όπως και η παρουσία ή η απουσία των άλλων μέσα σ’ αυτόν, να έχουν μια απειλητική ιδιότητα, που οδηγεί στον περιορισμό της προσωπικής μας θέλησης και της ικανότητάς μας να είμαστε ελεύθεροι και να έχουμε δυνατότητα επιλογής. Στην κλειστοφοβία, νιώθουμε εγκλωβισμένοι και ασφυκτιούμε. Στην αγοραφοβία, νιώθουμε εκτεθειμένοι και απροστάτευτοι. Οι άνθρωποι έρχονται σε μας όταν νιώθουν ότι δεν βρίσκονται σε επαφή με τη φυσική ροή της ζωής τους. Οι τρόποι με τους οποίους έκαναν πράγματα παλαιότερα δεν τους είναι πλέον χρήσιμοι και πιθανότατα τους βιώνουν ως περιορισμούς ή απειλές. Μπορεί να χαρακτηρίσουν τέτοιες εμπειρίες με τις λέξεις αγωνία, κατάθλιψη, σύγχυση ή άγχος. Το μεγαλύτερο μέρος της ψυχοθεραπείας αφορά τη βοήθεια που δίνεται σε ένα άτομο να επιστρέψει σε μια κατάσταση ανοιχτής στάσης προς τον εαυτό του, τον κόσμο, τους άλλους, την ίδια τη ζωή. Το ότι νιώθουμε αγωνία είναι απόδειξη της έντασης που υπάρχει ανάμεσα στην ανάγκη να είμαστε ανοιχτοί και στο φόβο μας για το τι θα συμβεί αν ανοιχτούμε. Όμως συχνά δεν μπορούμε να αποκομίσουμε τα οφέλη που προκύπτουν από μια ανοιχτή στάση. Και μερικές φορές είμαστε τόσο ανοιχτοί, που νιώθουμε εξουθενωμένοι. Η αγωνία βασίζεται στη θεμελιώδη οντολογική αγωνία του να είναι κανείς ζωντανός, και υπάρχουν δύο βασικοί τρόποι για να προστατευτούμε από αυτή την οντολογική ανασφάλεια. Ο πρώτος είναι να προσποιούμαστε ότι είμαστε ελεύθεροι σε έναν κόσμο δεδομένο, και μπορεί να συνοψιστεί στη φράση «μπορώ να κάνω ό,τι θέλω». Αυτό μερικές φορές ονομάζεται μανιακή άμυνα. Άλλοι μπορεί να αναφέρονται σε αυτό ως αυτοπεποίθηση ή «άποψη». Για τους ανθρώπους που κατέχονται σε μεγάλο βαθμό από αυτό το είδος αυτοπεποίθησης, η έκθεση στην πραγματικότητα της τρωτότητας και των περιορισμών της ύπαρξης είναι προβληματική. Όσοι πάλι έχουν πολύ μικρή αυτοπεποίθηση θα πρέπει να τολμήσουν να πάρουν πρωτοβουλίες, για να ανακαλύψουν στη συνέχεια ότι ο κόσμος μπορεί να αντιδράσει διαφορετικά. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΝΕΙΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΣΕ ΕΝΑΝ ΚΟΣΜΟ ΔΕΔΟΜΕΝΟ
Ο Άνταμ ήρθε για ψυχοθεραπεία επειδή χρειαζόταν να «αποκτήσει κάποια προοπτική στη ζωή του και να προγραμματίσει λίγο το μέλλον του». Πρόσφατα έχασε τη δουλειά του και η κοπέλα του τον παράτησε αφήνοντάς τον με πολλά χρέη. Αρχικά η σύμβουλός του εντυπωσιάστηκε από την αντοχή που επεδείκνυε και την ικανότητα που είχε να συνεχίζει το δρόμο του, να κοιτά τη θετική πλευρά των πραγμάτων και
.
91
Αναπτύσσοντας μια υπαρξιακή στάση
να σκέφτεται εναλλακτικές, όμως, καθώς περνούσε η ώρα, παρατήρησε ότι ήταν περίεργα ανεπηρέαστος από τα γεγονότα, σχεδόν σαν να ήταν εκτός πραγματικότητας. Ήταν απρόθυμος να διερευνήσει το ρόλο του στη ζωή του. «Δεν βλέπω το λόγο... Θέλω να σκέφτομαι το μέλλον». Αν και ήταν ευγενικός, η σύμβουλος ένιωθε ότι δεν την υπολόγιζε. Μολονότι είχαν συμφωνήσει να πραγματοποιήσουν δώδεκα συνεδρίες, ήρθε στην τέταρτη και είπε ότι θα ήταν η τελευταία του. Είχε αποφασίσει τι θα έκανε. Θα έπαιρνε ένα δάνειο και θα ταξίδευε για ένα χρόνο ή περισσότερο, και απλώς πέρασε για να πει αντίο και ευχαριστώ. Σχολιασμός
Ο Άνταμ ένιωσε την ανάγκη να δει τον εαυτό του χωριστά από τους άλλους, ώστε να μην επηρεάζεται από αυτούς. Αυτό φάνηκε στην ψυχοθεραπευτική σχέση, όπου στην πραγματικότητα δεν επέτρεψε στη σύμβουλό του να δημιουργήσει σχέση μαζί του. Η ανάγκη να θεωρήσει τον εαυτό του άτρωτο τον οδήγησε στο να μην υπολογίζει όχι μόνο τους άλλους, αλλά ούτε και τον ίδιο του τον εαυτό και τις πιθανές συνέπειες των πράξεών του. Θεώρησε ότι μπορούσε να ξεκινήσει και πάλι αγνοώντας απλώς την πραγματικότητα του παρόντος και πίστεψε ότι δεν χρειαζόταν να διδαχθεί από το παρελθόν. Δεν αποτέλεσε έκπληξη που η στρατηγική του απέτυχε. Ο δεύτερος τρόπος είναι να προσποιούμαστε ότι είμαστε δεδομένοι σε έναν κόσμο ελευθερίας, το οποίο μπορεί να συνοψιστεί στη φράση «δεν μπορώ να κάνω τίποτα από αυτά που θέλω». Μερικές φορές αποκαλείται επίκτητη αδυναμία ή κατάθλιψη. Μετατρέπουμε τους εαυτούς μας σε άκαμπτες οντότητες και απορρίπτουμε την πιθανότητα να αλλάξουμε, αρνούμενοι την ελευθερία που έχουμε να επιλέξουμε πώς θα αντιδράσουμε. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΝΕΙΣ ΔΕΔΟΜΕΝΟΣ ΣΕ ΕΝΑΝ ΚΟΣΜΟ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
Η Μπεθ ήρθε στη συμβουλευτική γιατί ήταν «σε κατάθλιψη». Τρία χρόνια πριν, εγκατέλειψε το πανεπιστήμιο, όπου σπούδαζε κάτι στο οποίο ήταν καλή αλλά δεν την ενδιέφερε. Είπε: «Όλοι θεωρούσαν ότι έπρεπε να το κάνω, και το έκανα». Από τότε δούλεψε προσωρινά σε διάφορες δουλειές. Στην τελευταία, που ήταν στον τομέα των πωλήσεων, ήθελε να συνεχίσει, αλλά οι εργοδότες της της είπαν ότι έπρεπε να είναι πιο κοινωνική. Αυτό την τάραξε. Είπε: «Ξέρω ότι πρέπει να είμαι, αλλά δεν
.
.
Κεφάλαιο7
Η διαδικασία της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας
«Όταν αφήσω αυτό που είμαι, τότε γίνομαι αυτό που θα μπορούσα να είμαι». Lao Tzu Υπάρχουν τόσα διαφορετικά θέματα όσοι και οι θεραπευόμενοι, αλλά αυτό που θα δούμε σε αυτό το κεφάλαιο είναι ότι, παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν ομοιότητες ανάμεσά τους όσον αφορά την ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Θα εξετάσουμε ποιοι παράγοντες επηρεάζουν αυτό το γεγονός και πώς αυτή η γνώση μπορεί να μας βοηθήσει να ασκήσουμε καλύτερα την ψυχοθεραπεία. Θα μελετήσουμε επίσης πώς αυτά τα ζητήματα επηρεάζουν τους ψυχοθεραπευτές τουλάχιστον όσο και τους θεραπευομένους.
Η ΥΠΑΡΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΩΣ ΑΦΗΓΗΣΗ Στο απλούστερο επίπεδο, ο θεραπευτής και ο θεραπευόμενος είναι δύο άνθρωποι σε ένα δωμάτιο, όπου ο καθένας λέει στον άλλο μια ιστορία. Ο θεραπευόμενος λέει μια ιστορία γύρω από το τι είναι σημαντικό γι’ αυτόν και πώς έφτασε να είναι το άτομο που είναι σήμερα, και αυτή η ιστορία συχνά έχει κενά, είτε χρονικά –κάποιες περίοδοι της ζωής του μπορεί να έχουν ξεχαστεί– είτε νοηματικά – κάποια σημαντικά συνήθως γεγονότα, όπως ο θάνατος ενός γονιού, μπορεί να πέρασαν απαρατήρητα. Ο ψυχοθεραπευτής λέει ιστορίες βασιζόμενος στην κατανόηση του κόσμου του θεραπευομένου, και αυτές αναπόφευκτα διαμορφώνονται από την εμπειρία της ζωής του και τα υπαρξιακά του ενδιαφέροντα, τα οποία πρέπει να ελέγχει και να μπορεί να τα «βάζει σε παρένθεση». Σε όλους μας αρέσει να λέμε και να ακούμε ιστορίες. Έτσι σχετιζόμαστε με τους άλλους. Κάποιες από αυτές τις ιστορίες τις λέμε για να διασκεδάσουμε, άλλες για να περάσουμε κάποιο μήνυμα, αλλά όλες για να μοιραστούμε πράγματα και να έρθουμε σε μια κοινή αντίληψη με τους άλλους όσον αφορά τα γεγονότα της ζωής. Ο ψυχοθεραπευτής πρέπει να καταλάβει ότι διαφορετικοί θεραπευόμενοι και διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες έχουν δια-
δεξιότητες στην Υπαρξιακή Συμβουλευτική & Ψυχοθεραπεία
180
φορετικά αφηγηματικά στιλ, διαφορετικούς τρόπους να λένε ιστορίες, και ο θεραπευτής πρέπει να το θυμάται αυτό και να μην προσπαθεί να ορίσει ποιος είναι ο σωστός τρόπος αφήγησης. Το καθήκον μας ως ψυχοθεραπευτών είναι να μην καλύπτουμε τα κενά της ιστορίας ούτε να αναζητάμε άλλη που να ταιριάζει καλύτερα. Αυτό που κάνουν ο θεραπευτής και ο θεραπευόμενος είναι να επανεξιστορούν την εμπειρία του θεραπευομένου, ώστε να ανακαλύπτονται νέες δυνατότητες και εναλλακτικά νοήματα. Αυτό έχει να κάνει με την ικανότητά μας να δημιουργούμε και να διαρρηγνύουμε αφηγήσεις. Έχει να κάνει επίσης με την ανακάλυψη ότι η ζωή είναι ρευστή, ιστορική και δυναμική, με αποτέλεσμα μια ιστορία να αποτελεί έναν καλό τρόπο για να αντιληφθούμε τα γεγονότα σήμερα, αλλά ίσως όχι σε ένα χρόνο. Έχει να κάνει επίσης με το να εμπιστεύεται κανείς ένα άλλο πρόσωπο, τον ψυχοθεραπευτή, τόσο όσο να μπορεί να εξετάσει τις εναλλακτικές δίχως το φόβο ότι ο θεραπευτής θα επιβάλει τη δική του ιστορία στον θεραπευόμενο, περιορίζοντας έτσι την αναδυόμενη αυτονομία του. Όλο τα παραπάνω σχετίζονται με το παράδοξο της επιλογής και της δέσμευσης σε μια αλληλουχία πράξεων, με πλήρη επίγνωση ότι η γνώση κάποιου δεν μπορεί παρά να είναι μερική. ΣΗΜΕΙΑ-ΚΛΕΙΔΙΑ
• Διαφορετικοί άνθρωποι έχουν διαφορετικούς τρόπους να λένε ιστορίες. • Προσέχοντας, αποσαφηνίζοντας και επαληθεύοντας, ο ψυχοθεραπευτής βοηθά τον θεραπευόμενο να κατανοήσει τη ζωή του με διαφορετικούς τρόπους. • Μπορεί να υπάρχουν πάνω από ένας τρόποι να κατανοούμε τα γεγονότα της ζωής. • Συνειδητοποιούμε ότι μπορούμε ασταμάτητα να μετασχηματίζουμε τη ζωή μας και, ως εκ τούτου, τις ιστορίες που λέμε γι’ αυτήν.
ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ, ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΓΝΩΣΗ Η ψυχοθεραπεία ξεκινά πριν ακόμα ο θεραπευτής και ο θεραπευόμενος πρωτοσυναντηθούν. Για τον θεραπευόμενο ξεκινά όταν αρχίζει να θέτει στον εαυτό του ερωτήματα για τη ζωή του. Τη στιγμή που αναρωτιέται τι θέλει και πώς θα το αποκτήσει, τότε ξεκινά η ψυχοθεραπεία – πριν καν βρει το θεραπευτή του. Για τον ψυχοθεραπευτή ξεκινά όταν αναρωτιέται τι μπορεί να καταφέρει ως θεραπευτής. Η ψυχοθεραπεία είναι πιο αποτελεσματική όταν ο θεραπευτής θέτει αυτή την ερώτηση στον εαυτό του.
.
181
Η διαδικασία της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας
Καθώς πλησιάζει η πρώτη συνεδρία, ο θεραπευόμενος σκέφτεται πώς θα γίνει αποδεκτός και κατανοητός από το θεραπευτή. Αναρωτιέται αν αξίζει να διακινδυνεύσει να πει τα πράγματα που συνήθως κρατάει για τον εαυτό του. Αν και μπορεί να βρίσκεται πολύ κοντά στην απόγνωση, έχει ωστόσο κάποια ελπίδα ότι η ψυχοθεραπεία μπορεί να βελτιώσει τη ζωή του. Πάνω απ’ όλα, ο θεραπευόμενος γνωρίζει ότι δεν πρόκειται μόνο να συζητάει δύσκολα θέματα, αλλά και ότι θα μιλάει σ’ ένα άτομο το οποίο θα του προσφέρει την αμέριστη και πλήρη προσοχή του. Αυτό δεν είναι κάτι που εισπράττουμε συχνά από κάποιον άλλο, και μπορεί να είναι τρομακτικό αλλά και σαγηνευτικό. Ο ψυχοθεραπευτής, από την πλευρά του, αναρωτιέται και ο ίδιος πώς θα τα πάει με τον θεραπευόμενο. Με κάθε νέο θεραπευόμενο, μια εντελώς νέα σχέση δημιουργείται και δεν μπορούμε να θεωρούμε δεδομένο ότι θα λειτουργήσει. Παραδόξως, όσο περισσότερη εμπειρία έχει ένας θεραπευτής τόσο λιγότερο μπορεί να θυμάται πώς είναι η πρώτη συνεδρία για έναν θεραπευόμενο. Μπορεί να είναι η πρώτη φορά που ένας θεραπευόμενος επισκέπτεται ένα θεραπευτή, αλλά, για παράδειγμα, η διακοσιοστή που ένας θεραπευτής βλέπει για πρώτη φορά έναν θεραπευόμενο. Οι έμπειροι ψυχοθεραπευτές πρέπει να το θυμούνται αυτό. Χρειάζονται μόνο μερικές στιγμές προετοιμασίας για να υποδεχτείτε έναν νέο θεραπευόμενο. Αλλά αυτό ισχύει για κάθε θεραπευόμενο, αφού ουσιαστικά καθένας είναι καινούργιος για εσάς, ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για την πρώτη συνεδρία του. ΑΣΚΗΣΗ
Προσπαθήστε να θυμηθείτε (ή να φανταστείτε) την πρώτη φορά που πήγατε σε ψυχοθεραπευτή: • • • • •
Τι σκεφτόσασταν και τι νιώθατε πριν φτάσετε στο γραφείο του; Τι σκεφτόσασταν και τι νιώθατε μετά; Τι περιμένατε; Ποια ήταν η εμπειρία σας; Γιατί ξαναπήγατε;
Ο Cohn (1997) λέει ότι η αξιολόγηση στην υπαρξιακή ψυχοθεραπεία δεν είναι δυνατή επειδή δεν υπάρχει τίποτα να αξιολογηθεί. Συνεχίζει λέγοντας ότι «ο θεραπευόμενος που συναντάτε είναι ο θεραπευόμενος που σας συναντάει» (σ. 33). Αυτό που εννοεί είναι ότι η ποιότητα κάθε συνεδρίας είναι τόσο συγκεκριμένη στο χώρο και το χρόνο, ώστε οποιαδήποτε γενίκευση θα ήταν υπονομευτική της δημιουργίας θεραπευτικής σχέσης. Κάθε αξιολόγηση ενός ανθρώπου που θέλει να ξεκινήσει ψυχοθεραπεία είναι αναπόφευκτα διαποτισμένη από τις ιδιότητες του αξιολογητή και πολλές φορές με τρόπους που
.