.
Εκδόσεις ‘Ελληνικό Κέντρο Focusing’ Α´ έκδοση Copyright 2016 για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο ISBN 978-618-82556-0-9 Τίτλος: Προσωποκεντρική Θεραπεία – Η Focusing Βιωματική Προσέγγιση Τίτλος πρωτοτύπου: Person-Centred Therapy The Focusing-Oriented Approach Συγγραφέας: Campbell Purton Α´ αγγλική έκδοση: Palgrave Macmillan © 2004 Μετάφραση: Γιώργος Μπανιώκος Επιστημονική επιμέλεια: Άννα Καραλή, Παύλος Ζαρογιάννης Γλωσσική επιμέλεια-Διόρθωση: Αντωνία Κιλεσσοπούλου Εικαστικό εξωφύλλου: Κατερίνα Διακομή Εξώφυλλο-σελιδοποίηση: Δέσποινα Βαφείδου Επιμέλεια παραγωγής: Δημήτρης Παντελής Ελληνικό Κέντρο Focusing Λ. Αλεξάνδρας 79 11474 Αθήνα Τηλ., +30 210 6459459 focusinghellas@yahoo.com new.focusing.gr Σύμφωνα με τον Ν. 2121/1993 και τους σχετικούς διεθνείς κανονισμούς που ισχύουν στην Ελλάδα, απαγορεύεται η αναδημοσίευση και η αναπαραγωγή –ολική, μερική ή περιληπτική– ή η κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου του παρόντος βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο –μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης– χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη.
.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Σημείωμα του μεταφραστή . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Προλεγόμενα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Ευχαριστίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Κεφάλαιο 1 O Rogers και η Ανάπτυξη της Προσωποκεντρικής Θεραπείας . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Το έργο του Rogers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Μονοπάτια ανάπτυξης στην προσωποκεντρική θεραπεία (PCT) . . 44 Η καθιερωμένη άποψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Συνθετικοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Διαδικασιο-βιωματική Σχολή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 «Ορθόδοξοι» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Tomoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Rennie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Κεφάλαιο 2 Ρωγμές στην Προσωποκεντρική Θεωρία . . . . . . . . . . 61 Η γεωργική μεταφορά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 «Να είσαι ο εαυτός σου» και «κοινωνικός περιορισμός» . . . . . . 65 Η αντιπαράθεση περί αναγκαιότητας/επάρκειας . . . . . . . . . . 70 Ψυχολογική διαταραχή και όροι αξίας . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Κατευθυντικότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 H φύση της αυθεντικότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 H πελατοκεντρική απάντηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Ο Λειτουργικός Θεραπευτής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Η ισοδύναμη αποτελεσματικότητα των πιο σημαντικών προσεγγίσεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Κεφάλαιο 3 Οι Πηγές Προέλευσης της Διαδικασίας Εστίασης . . . . 89
.
Κεφάλαιο 4 To Focusing ως Διδασκόμενη Διαδικασία . . . . . . . . 123 Το Focusing ως διδασκόμενη διαδικασία . . . . . . . . . . . . . . 126 Κεφάλαιο 5 Focusing-Βιωματική Ψυχοθεραπεία (FBΨ) . . . . . . . . 141 Βοηθώντας τον θεραπευόμενο να σχετιστεί με το άμεσο βίωμά του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δυσκολίες στην ανάπτυξη σχέσης με το άμεσο βίωμα . . . . . . . Η ευαλωτότητα του θεραπευόμενου και η «εύθραυστη διαδικασία» . . . . . . . . . . . . . . . . Η διαδικασία του «πολύ κοντά» και του «πολύ μακριά» . . . . . Δυσκολίες στη σχέση θεραπευόμενου-θεραπευτή . . . . . . . . Εσωτερικοί κριτές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Διαιρεμένο άμεσο βίωμα (divided experiencing) . . . . . . . . . Κατεσταλμένο άμεσο βίωμα (suppressed experiencing) . . . . . Ανολοκλήρωτο άμεσο βίωμα (curtailed experiencing) . . . . . . Παρερμηνευμένο άμεσο βίωμα (misconstrued experiencing) . . Ακραίο βίωμα Δεσμευτικής δομής (extreme structure-bound experience) . . . . . . . . . . . . . Ψυχοθεραπευτικές οδοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δουλεύοντας με νοερές απεικονίσεις (imagery) . . . . . . . . . Δουλεύοντας με το συναίσθημα . . . . . . . . . . . . . . . . . Δουλεύοντας με τις σκέψεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δουλεύοντας με τις πράξεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δουλεύοντας με την προσωπική αλληλεπίδραση . . . . . . . . Δουλεύοντας με ομάδες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δουλεύοντας με το σώμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
141 156 158 160 164 166 169 172 173 175 177 180 183 185 188 189 192 194 195
Κεφάλαιο 6 Ενστάσεις: Ζητήματα Αρχής και Εμπειρικά Ζητήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Ζητήματα αρχής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Είναι η Focusing-βιωματική θεραπεία διαγνωστική; . . . . . . . 199 Είναι η Focusing-βιωματική θεραπεία κατευθυντική; . . . . . . 201 Αφαιρεί το Focusing κάτι από το βάθος της θεραπευτικής σχέσης; . 206 Είναι το Focusing απαραίτητο για τη θεραπευτική αλλαγή; . . . 210 Εμπειρικά θέματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
.
Κεφάλαιο 7 Εκπαίδευση και Εποπτεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Εκπαίδευση σε επίπεδο διπλώματος . . . . . . . . . . . . . . . . . Ομάδα Εκπαιδευτικής Κοινότητας . . . . . . . . . . . . . . . . Ομάδα προσωπικής ανάπτυξης . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ομάδα δεξιοτήτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ομάδα ακρόασης/Focusing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Focusing ζευγάρια (Focusing partnerships) . . . . . . . . . . . . Συνεδρίες Θεωρίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εποπτεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Focusing-βιωματική εκπαίδευση στην ψυχοθεραπεία . . . . . . . Εκπαίδευση στη διδασκαλία του Focusing ως διαδικασία . . . . . Εποπτεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
223 226 227 228 229 229 230 230 231 234 234
Κεφάλαιο 8 Προς μια Θεωρία της Ψυχοθεραπείας . . . . . . . . . . . 237 Το υπόρρητο (…) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Υπορρητότητα και προαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Πρωταρχικά η αλληλεπίδραση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Οργανισμός και περιβάλλον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Επίπεδα της ζωής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Ψυχοθεραπεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 Επανεξέταση κάποιων προσωποκεντρικών εννοιών . . . . . . . 263 H Τάση Πραγμάτωσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Άνευ όρων θετική αποδοχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Ενσυναίσθηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Συμφωνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Συμπέρασμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Παράρτημα Α . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Το Ευρύτερο Πλαίσιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Ηθική και αξίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . Καλλιτεχνική δημιουργία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συγγραφή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ζωγραφική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δημιουργική σκέψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . H Βιολογία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μελέτες της ζωικής συμπεριφοράς . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
280 285 287 287 289 292 294 296
Ιατρική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Εκπαίδευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Χώρος και χρόνος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Φυσική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Φιλοσοφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Πνευματικότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Παράρτημα Β . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Πηγές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
.
Προλεγόμενα
Υπήρξε μεγάλη πρόκληση για μας το πόνημα αυτό. Τελικά, μπορούμε να θεωρούμε τους εαυτούς μας ευτυχείς που, μετά από εικοσιπενταετή πορεία μελέτης, κριτικού αναστοχασμού και πρακτικής εφαρμογής της προσωποκεντρικής και Focusing-βιωματικής προσέγγισης, φθάσαμε στο δημιουργικό αποτέλεσμα αυτής της έκδοσης. Θεωρούμε ότι ένα από τα μεγάλα πλεονεκτήματα του βιβλίου είναι οι βασικές θέσεις του συγγραφέα Cambpell Purton αναφορικά με τη σχέση ανάμεσα στις δύο προσεγγίσεις, τις οποίες και μοιραζόμαστε αμέριστα μαζί του. Ειδικότερα η θέση ότι δεν είναι αντιθετικές και αντικρουόμενες, αλλά συμπληρωματικές και αλληλοενεχόμενες, μια και η φιλοσοφία και οι αρχές της προσωποκεντρικής προσέγγισης είναι πηγή προέλευσης της Focusing-βιωματικής θεραπείας. Γι’ αυτό και δεν τις παραθέτει απλά, αλλά, βασισμένος στο κοινό φιλοσοφικό τους υπόβαθρο, παρακολουθεί τη διαδρομή τους, τις διερευνά, τις συγκρίνει και τις αντιπαραβάλλει. Μ’ αυτόν τον τρόπο διατυπώνει με ευκρίνεια τα στοιχεία που τις ενώνουν και αναδεικνύει το πώς η μια μπορεί να υποστηρίξει, φωτίσει και εμπλουτίσει την άλλη. Σταδιακά, επιτυγχάνει δε να αναδείξει μια σχέση ζωντανή, πολύχρονη, ταραχώδη, συγκρουσιακή, αλλά και συνάμα μια σχέση που εμπνέει, μια σχέση πολύπλοκη, με διακυμάνσεις λεπτών αποχρώσεων. Καταλήγει δε, στη συνέχεια, να εκφράσει με σαφήνεια και τη δική του θέση/πρόταση για τη σχέση των δύο προσεγγίσεων. Ακολουθώντας μια ενδεχομένως λησμονημένη και παραδοσιακή οπτική, υπογραμμίζει την πρωταρχικότητα της προσωποκεντρικής προσέγγισης και της προσωποκεντρικής θεραπείας, στους κόλπους της οποίας εντάσσει, τελικά, την Focusing-βιωματική προσέγγιση/θεραπεία. Έτσι, η τελευταία μπορεί να αποτελεί μια «αυτόνομη» προσέγγιση, αλλά παραμένει πάντα μια δυνατή κατεύθυνση της προσωποκεντρικής θεραπείας. Αυτή ακριβώς η σχέση εκφράζεται άλλωστε και μέσα από την επιλογή του τίτλου του βιβλίου. Οι θέσεις αυτές εκφράζουν και τη δική μας οπτική, φιλοσοφία και προσέγγιση. Αυτές «υιοθετούμε» στην πρακτική μας, αλλά και στην εκπαίδευση των σπουδαστών μας στο Ελληνικό Κέντρο Focusing. Αισθανόμαστε δε ιδιαίτερα ικανοποιημένοι που είμαστε πλέον σε θέση να τις μοιραστούμε με συναδέλφους άλλων προσεγγίσεων, στοχαστές, ακαδημαϊκούς, ερευνητές, αλλά και με κάθε αναγνώστη που επιθυμεί να γνωρί-
.
Campbell Purton / Προσωποκεντρική θεραπεία
20
σει την προσωποκεντρική θεραπεία και τη Focusing-βιωματική προσέγγιση, ελπίζοντας ότι μέσα από δημιουργικό διάλογο, όσο και κριτική αντιπαράθεση, θα συναντηθούμε… Για τη διευκόλυνση των αναγνωστών, θα σημειώσουμε στη συνέχεια μερικές παρατηρήσεις ως προς τους όρους της θεωρίας και φιλοσοφίας –κυρίως της Focusing-βιωματικής προσέγγισης–, επειδή το βιβλίο αυτό είναι το πρώτο που κυκλοφορεί σε σχέση με τη συγκεκριμένη θεραπευτική κατεύθυνση. Καταρχήν, χρειάζεται να σημειωθεί πως ο Eugene Gendlin, θεμελιωτής και κύριος εκφραστής της Focusing-βιωματικής προσέγγισης, στην προσπάθειά του να διατυπώσει βασικούς όρους της σκέψης και της φιλοσοφίας του, δεν ανατρέχει σε ήδη καθιερωμένες λογικές κατηγορίες και γνωστά εννοιολογικά σχήματα, αλλά προτείνει δικούς του όρους και έννοιες. Συχνά προχωρά σε νεολογισμούς που πολύ δύσκολα μπορούν να μεταφραστούν και να αποδοθούν σε άλλη γλώσσα. Ωστόσο, αυτό που μπορεί να αποβεί βοηθητικό και πρέπει να επισημανθεί εδώ είναι πως το βασικό και θεμελιώδες στοιχείο της σκέψης του Gendlin αποτελεί η έννοια της «διαδικασίας». Τη διαδικασία, τη διαρκή ροή, το συνεχές γίγνεσθαι, τη συνεχή κίνηση σε κάθε της πτυχή προσπαθεί να περιγράψει ο Gendlin. Για τον λόγο αυτό, για να μπορέσει δηλαδή να αποδώσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τη διαδικαστική θεμελίωση της ζωής και των εκφράσεών της, καταφεύγει, στην αγγλική γλώσσα, στην κατάληξη -ing σχεδόν σε κάθε όρο και έννοια που χρησιμοποιεί, ήτοι: focusing, resonating, asking, dialoging, felt sensing, languaging, implying, experiencing, crossing, dipping, eveving, leafing, processing… Οι όροι αυτοί είναι εξαιρετικά δύσκολο να μεταφραστούν με ακρίβεια στα ελληνικά. Πολλές φορές αποδίδονται με ουσιαστικά, άλλοτε με ρήματα ή/και με περιφραστικές εκφράσεις για να αποφευχθεί η συχνή χρήση της λέξης «διαδικασία», που θα οδηγούσε τελικά σε κατάχρηση και θα κούραζε τον αναγνώστη, αν και ακριβώς αυτό είναι που όλοι οι όροι και όλες οι έννοιες του Gendlin ενέχουν υπόρρητα: τη ροή, τη διαδικασία… Αυτό δηλαδή που κινείται και αλλάζει συνεχώς αφήνοντας πίσω του όχι καθορισμένες βεβαιότητες, αλλά, στην καλύτερη περίπτωση, βιωματικά ίχνη, σωματικά ανιχνεύσιμα, μερικά συμβολοποιήσιμα, σε κάποιον βαθμό κατανοήσιμα και συνεπώς διευκολυντικά για τη μετακίνηση, ανάπτυξη και νοηματοδότηση της ζωής μας. Ως εκ τούτου, θέλουμε να πιστεύουμε ότι, σύμφωνα με το πνεύμα της Focusing-βιωματικής προσέγγισης, το βιβλίο αυτό θα οδηγήσει τον αναγνώστη σε μια αλληλεπιδραστική εμπειρία και θα αποτελέσει έτσι μια αφορμή για προβληματισμό, αναστοχασμό, επιβεβαίωση ή/και αντιπαρά-
.
21
Προλεγόμενα
θεση, συμβάλλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο ουσιαστικά στο ψυχοθεραπευτικό γίγνεσθαι του ελλαδικού χώρου. Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε από καρδιάς τη Μαρία Κωβαίου, που με τις πολύτιμες συμβουλές και προτάσεις της συμμετείχε αποτελεσματικά στη διαμόρφωση του τελικού κειμένου, καθώς και τον Νικόλαο Κυπριωτάκη, που αθόρυβα και ουσιαστικά συνέβαλε στην πραγματοποίηση του όλου εγχειρήματος. Επίσης, τον συγγραφέα και συνάδελφο Campbell Purton, που μας τίμησε και μας εμπιστεύτηκε τη μετάφραση του έργου του στα ελληνικά, τη ζωγράφο Κατερίνα Διακομή για το σχέδιο του εξωφύλλου, καθώς και τον Δημήτρη Παντελή των εκδόσεων Κοντύλι για τη συνεργασία. Άλλα τόσα ευχαριστώ ανήκουν και στους θεραπευόμενους, εκπαιδευόμενους, συνεργάτες και συναδέλφους μας, που όλα αυτά τα χρόνια εμπιστεύθηκαν τις συνεχείς και άοκνες προσπάθειές μας για την ανάπτυξη, διάδοση και εδραίωση της προσωποκεντρικής και Focusing-βιωματικής προσέγγισης, και κατέστησαν έτσι δυνατή την έκδοση αυτού του βιβλίου. Οι επιμελητές Άννα Καραλή, Παύλος Ζαρογιάννης Ελληνικό Κέντρο Focusing
.
.
Κ εφάλαιο 1
O Rogers και η Ανάπτυξη της Προσωποκεντρικής Θεραπείας
Το έργο του Rogers Στο βιβλίο του Counselling and Psychotherapy: Newer Concepts in Practice [Συμβουλευτική και Ψυχοθεραπεία: Νεότερες Έννοιες στην Πρακτική], που δημοσιεύθηκε το 1942, ο Carl Rogers παρουσιάζει αυτό που θεωρεί ως μια νέα μέθοδο θεραπείας «στη διάρκεια της οποίας η ζεστασιά της αποδοχής και η απουσία οποιασδήποτε μορφής εξαναγκασμού ή προσωπικής πίεσης από τη μεριά του θεραπευτή επιτρέπει τη μέγιστη έκφραση των συναισθημάτων, των στάσεων και των προβλημάτων από την πλευρά του θεραπευόμενου… Σ’ αυτή τη μοναδική εμπειρία πλήρους συναισθηματικής ελευθερίας μέσα σε ένα σαφώς καθορισμένο πλαίσιο, ο θεραπευόμενος είναι ελεύθερος να αναγνωρίσει και να κατανοήσει τις παρορμήσεις και τα στερεότυπά του, θετικά και αρνητικά, όπως σε καμία άλλη σχέση» (Rogers, 1942, σελ. 113). Το βιβλίο περιέχει την πρώτη ολοκληρωμένη καταγραφή μιας σειράς ηχογραφημένων θεραπευτικών συνεδριών, με ένα ερμηνευτικό σχόλιο από τον Rogers ως προς το πώς οι αποκρίσεις του θεραπευτή στις συνεδρίες ενσωμάτωναν τις μηκατευθυντικές αρχές τις οποίες ο Rogers υποστήριζε. Στα χρόνια που ακολούθησαν, ενώ ο Rogers είχε ως έδρα του το Κρατικό Πανεπιστήμιο του Οχάιο, ο ίδιος αλλά και άλλοι θεραπευτές εφάρμοσαν τις αρχές των μη-κατευθυντικών αποκρίσεων μέσα σε ποικίλα πλαίσια, συμπεριλαμβανομένης και της δουλειάς που έγινε πάνω στα προβλήματα προσαρμογής των στρατιωτών που επέστρεφαν από τον πόλεμο. Ήταν στο επόμενο βιβλίο του (το οποίο συνέγραψε με τον John Wallen), Counselling with Returned Servicemen [Συμβουλευτική με Στρατιώτες που Επιστρέφουν], που ο Rogers χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο «πελατοκεντρική» μαζί με το «μη-κατευθυντική», ως χαρακτηριστικά της προσέγγισής του. Εκείνο που τονίζεται είναι το πλαίσιο αναφοράς του θεραπευόμενου, ενώ «είναι ο ρόλος του θεραπευτή να παρέχει μια ατμόσφαιρα στην οποία ο θεραπευόμενος, μέσα από την εξερεύνηση της κατάστασής του, κατορθώνει να δει τον εαυτό του και τις αντιδράσεις του με μεγαλύτερη σαφήνεια και να αποδεχθεί τη στάση του πληρέστερα»
.
Κ εφάλαιο 2
Ρωγμές στην Προσωποκεντρική Θεωρία
Κάθε θεωρία έχει τα αδύναμα σημεία της, τις ρωγμές της – τα σημεία εκείνα που παρουσιάζουν κάποια ασυνέπεια ή εκείνα [τα σημεία] όπου αυτό που προεικάζει δεν ανταποκρίνεται επακριβώς στην πραγματική εμπειρία. Αυτές οι ρωγμές είναι σημεία από τα οποία η θεωρία μπορεί να αναπτυχθεί. Σε αυτό το κεφάλαιο θα μιλήσω για αρκετές τέτοιες ρωγμές στη θεωρία της προσωποκεντρικής θεραπείας και αργότερα στο βιβλίο θα δούμε πώς το έργο του Gendlin προτείνει τρόπους με τους οποίους η θεωρία μπορεί να ανα-δομηθεί ώστε να απαλειφθούν αυτές οι ρωγμές. Φυσικά, ενδέχεται πάντα να προκύψουν νέες ρωγμές.
Η γεωργική μεταφορά Η εικόνα των ανθρώπων ως οργανισμών που πραγματώνονται μέσα σε περιβάλλοντα άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο ευνοϊκά είναι κεντρική στη σκέψη του Carl Rogers. Ωστόσο, όπως επισημαίνει και ο Brian Thorne, δε συνάδει με την έμφαση που δίνει ο Rogers στη σημασία της σχέσης του θεραπευόμενου με τον θεραπευτή. Όπως το θέτει και ο Thorne (1992, σελ. 88), μοιάζει λες και ο θεραπευτής «χρειάζεται μόνο να παρέχει ένα συγκεκριμένο ψυχολογικό περιβάλλον και τότε η θεραπευτική διαδικασία ξεδιπλώνεται αναπόφευκτα και αυθόρμητα». Ο Thorne παρατηρεί ότι η τάση του Rogers «να χρησιμοποιεί εικόνες βγαλμένες από τον χώρο της γεωργίας και η έμφαση που δίνει στην τάση πραγμάτωσης και στη σοφία του οργανισμού μπορούν να οδηγήσουν σε μια εξαιρετικά θετική εικόνα του ανθρώπινου όντος, που είναι περιέργως μη-σχεσιακή». Ο Thorne απλά αναγνωρίζει «τις ασυνέπειες και, κατά καιρούς, τις λογικές αντιφάσεις στις απόψεις του Rogers», αλλά νομίζω ότι συναντάμε εδώ μια ρωγμή στην προσωποκεντρική θεωρία την οποία χρειάζεται να λάβουμε σοβαρά υπόψη. Ο Rogers χρησιμοποιεί τη ζωή των φυτών σαν μια αναλογία για την ανθρώπινη ζωή. Θεωρεί το φυτό ως έναν οργανισμό που έχει συγκεκριμένες, έμφυτες αναπτυξιακές τάσεις που θα πραγματωθούν αν το ευνοήσουν οι «περιβαλλοντικές συνθήκες», όπως ο επαρκής αέρας, η θερμότη-
.
Κ εφάλαιο 4
To Focusing ως Διδασκόμενη Διαδικασία
Πριν παρουσιάσω την ίδια τη διαδικασία, θα βοηθούσε ίσως να κάνω μια περίληψη των βασικών ιδεών του Gendlin στη μορφή που είχαν τη δεκαετία του ’70, όταν η Διαδικασία Εστίασης βρισκόταν σε εξέλιξη. Tις ιδέες αυτές μπορεί να τις συναντήσει κανείς σε μια εργασία που δημοσίευσε στον τόμο Current Psychotherapies [Σύγχρονες Ψυχοθεραπείες] (Corsini, 1973). Σε αυτή την εργασία ο Gendlin απαριθμεί (σελ. 322) τις τέσσερις βασικές του έννοιες ως (1) ύπαρξη (existence) η οποία είναι «προ-εννοιολογική, εσωτερικά διαφοροποιήσημη και σωματικά βιωμένη» (2) συνάντηση (encounter), η αρχή σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι υπάρχουν μόνο μέσα από την αλληλεπίδραση με τους άλλους και με το περιβάλλον τους, (3) αυθεντικότητα (authenticity), που σημαίνει να δρα κάποιος με τρόπο που να προάγει το άμεσο βίωμά του, (4) αξία (value), η αρχή σύμφωνα με την οποία το άμεσο βίωμα είναι σκόπιμο και αξιολογητικό. 1. Ύπαρξη. Κεντρική θέση στη σκέψη του Gendlin κατέχει η άποψη ότι υπάρχει μια προ-εννοιολογική διάσταση στην ύπαρξη και στο άμεσο βίωμα· υπάρχει εκείνο το οποίο μπορεί να γίνει αντιληπτό ως έννοια με ποικίλους τρόπους. Αλλά το προ-εννοιολογικό δεν είναι ένα άδειο κενό· εμπεριέχει τις δυνατότητες διακρίσεων. Στη θεραπεία αυτό απεικονίζεται στις καταστάσεις εκείνες όπου ο θεραπευόμενος λέει «Αντιλαμβάνομαι κάτι εδώ πέρα… αλλά δεν ξέρω καθόλου περί τίνος πρόκειται». O θεραπευόμενος αναφέρεται σε κάτι, αλλά πρόκειται για μια απλή αναφορά ή «επισήμανση»: αυτό το οποίο επισημαίνεται δεν έχει ακόμα διαφοροποιηθεί ή αρθρωθεί. Ο θεραπευόμενος μπορεί στη συνέχεια να επιχειρήσει διάφορες πιθανές διατυπώσεις που θα πλαισιώνονται μέσα σε έννοιες με τις οποίες είναι εξοικειωμένος ή εξοικειωμένη. Ένας θεραπευόμενος εξοικειωμένος με τη θεωρία του Freud μπορεί να υποστηρίξει ότι αισθάνεται κάτι «οιδιπόδειο» στην κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Κάποιος άλλος, εξοικειωμένος με τον Jung, μπορεί να σκέφτεται με όρους «απορρόφησης από τη Μεγάλη Μητέρα». Κάποιος τρίτος ενδέχεται απλά να συλλάβει την εμπειρία σε συνάρτηση με την «έλλειψη αυτοπεποίθησης». Οποιαδήποτε από αυτές τις εννοιολογικές συλλήψεις μπορεί να φέρει
.
Κ εφάλαιο 5
Focusing-Βιωματική Ψυχοθεραπεία (FBΨ)
Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσω πώς οι αρχές του Focusing μπορούν να εμπλουτίσουν τη θεραπευτική πρακτική χωρίς να χρειάζεται ο θεραπευτής να διδάξει διεξοδικά τη Διαδικασία Εστίασης. Στο πρώτο μέρος θα ασχοληθώ με το πώς ο θεραπευτής μπορεί να βοηθήσει τον θεραπευόμενο να εμπλακεί πιο αποτελεσματικά στο άμεσο βίωμά του. Αυτό είναι το πιο σημαντικό κομμάτι του κεφαλαίου. Στο δεύτερο μέρος θα εξετάσω κάποια πράγματα που μπορεί να εμποδίσουν τον θεραπευόμενο να σχετιστεί αποτελεσματικά με το άμεσο βίωμά του και στο τρίτο μέρος θα εξετάσω αυτό που ο Gendlin αποκαλεί συγκεκριμένες «οδούς» θεραπείας, όπως την εργασία με νοερές απεικονίσεις, συναισθήματα, νοητικά σχήματα ή συγκεκριμένα στοιχεία της θεραπευτικής σχέσης. Aυτά αποτελούν δυνατούς τρόπους δουλειάς που ο Focusingβιωματικός θεραπευτής μπορεί να αξιοποιήσει, ανάλογα με τις ανάγκες και τις επιθυμίες του θεραπευόμενου και ανάλογα με το τι κάνει τον θεραπευτή να αισθάνεται άνετα. Η Διαδικασία Εστίασης μπορεί να θεωρηθεί ακριβώς ως μια τέτοιου είδους οδός, ως ένας συγκεκριμένος τρόπος για να πορευτεί κανείς. Αλλά κάθε μια από αυτές τις οδούς χρειάζεται να προσανατολιστεί σε αυτό που είναι το πιο χαρακτηριστικό στην Εστίαση, δηλαδή στην αλληλεπίδραση ανάμεσα στο άμεσο βίωμα και σε αυτό που το προάγει.
Βοηθώντας τον θεραπευόμενο να σχετιστεί με το άμεσο βίωμά του Στη Focusing-βιωματική ψυχοθεραπεία, όπως και γενικά στην προσωποκεντρική θεραπεία, το πιο σημαντικό πράγμα είναι να δημιουργήσει κανείς μια ατμόσφαιρα αποδοχής που θα ενθαρρύνει τον θεραπευόμενο να διερευνήσει αυτό που βιώνει. Η γεμάτη αποδοχή και χωρίς κριτική στάση του θεραπευτή είναι αποφασιστική για την αίσθηση ασφάλειας του θεραπευόμενου, και χωρίς αυτή την αίσθηση τίποτα από αυτά που κάνει ο θεραπευτής ενδέχεται να χρησιμεύσει. Μπροστά στη διατήρηση της αίσθησης ενός ασφαλούς και προστατευμένου χώρου, οτιδήποτε άλλο είναι
.
Κ εφάλαιο 6
Ενστάσεις: Ζητήματα Αρχής και Εμπειρικά Ζητήματα
Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσω μερικές ενστάσεις που μπορεί κάποιος να προβάλει σχετικά με τη Focusing-βιωματική ψυχοθεραπεία του Gendlin. Μια σημαντική αντίρρηση προβάλλεται από τους πελατοκεντρικούς θεραπευτές, στους οποίους αναφέρθηκα στο Κεφάλαιο 2 με τον όρο «ορθόδοξοι»· ότι, δηλαδή, η Focusing-βιωματική θεραπεία έχει έναν κατευθυντικό και διαγνωστικό χαρακτήρα που έρχεται σε αντίθεση με τις βασικές αρχές της πελατοκεντρικής θεραπείας. Μια δεύτερη ένσταση είναι ότι, παρόλο που το Focusing μπορεί να έχει θεραπευτική σημασία, δεν είναι ουσιαστικό για τη θεραπευτική αλλαγή. Τρίτον, υπάρχει η ένσταση ότι το Focusing μπορεί να υποβιβάσει τη σημασία της σχέσης ανάμεσα σε θεραπευτή και θεραπευόμενο, την οποία οι προσωποκεντρικοί θεραπευτές θεωρούν κεντρική στην πρακτική τους. Τέλος, προβάλλεται η ένσταση ότι οι εμπειρικές μελέτες στις οποίες παραπέμπει ο Gendlin δεν είναι τόσο πειστικές όσο υποθέτει.
Ζητήματα αρχής Είναι η Focusing-βιωματική θεραπεία διαγνωστική; Έχει κεντρική σημασία στην προσωποκεντρική θεραπεία ο θεραπευτής να εργάζεται εντός του πλαισίου αναφοράς του θεραπευόμενου, να εργάζεται με το πώς είναι η κατάσταση σύμφωνα με την εννοιολόγηση του θεραπευόμενου. Αντίθετα με άλλες μορφές θεραπείας, που εφαρμόζουν τις δικές τους θεωρητικές αντιλήψεις στο βίωμα του θεραπευόμενου, η προσωποκεντρική προσέγγιση ασχολείται με την προσωπική οπτική του θεραπευόμενου. Μπορεί να φαίνεται ότι η Focusing-βιωματική ψυχοθεραπεία έρχεται σε αντίθεση με αυτή την προσωποκεντρική αρχή. Ο Focusing-βιωματικός θεραπευτής έχει μια θεωρητική αντίληψη κατά την οποία, για παράδειγμα, η «διανοητικοποίηση», η «εξωτερικοποίηση» και η «συναισθηματική εμβάθυνση» θεωρούνται, ως επί το πλείστον, ότι δε συμβάλλουν στη θεραπευτική αλλαγή. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρητική αντίληψη, ο
.
Κ εφάλαιο 7
Εκπαίδευση και Εποπτεία
Έχουμε δει ότι, σύμφωνα με την άποψη του Gendlin, η Focusing-βιωματική ψυχοθεραπεία δεν είναι τόσο μία ακόμη «σχολή» ψυχοθεραπείας, όσο μια «βιωματικοποίηση» των διαδικασιών οποιασδήποτε σχολής. Θα μπορούσαν επομένως να υπάρξουν εκπαιδευτικά προγράμματα βασισμένα, για παράδειγμα, στις διαδικασίες της γνωστικής-συμπεριφορικής ή της ψυχοδυναμικής θεραπείας, τα οποία θα διέφεραν από τα καθιερωμένα προγράμματα μόνο στο μέτρο που θα ενσωμάτωναν ρητά Focusingβιωματικές αρχές. Αν και οι διαδικασίες των συγκεκριμένων σχολών (όπως η διαδικασία της απευαισθητοποίησης, του ελεύθερου συνειρμού ή της ανάλυσης ονείρων) θα διατηρούνταν, θα υπήρχε ένας θεμελιώδης επανα-προσανατολισμός προς την προτεραιότητα της βιωματικής διαδικασίας του θεραπευόμενου. Το κατά πόσο τέτοια προγράμματα θα αναπτυχθούν παραμένει ένα ανοιχτό ερώτημα. Όπως έχουμε δει, η σχέση ανάμεσα στη Focusing-βιωματική και στην προσωποκεντρική θεραπεία είναι ιδιαίτερη. Στα καθιερωμένα προσωποκεντρικά εκπαιδευτικά προγράμματα υπάρχουν χαρακτηριστικές διαδικασίες οι οποίες είναι ήδη στενά συνδεδεμένες με τις αρχές του Focusing, ειδικά η ενεργητική ακρόαση (active listening), η αντανάκλαση και η παροχή ασφάλειας μέσα από τις συνθήκες του θεραπευτή. Επιπρόσθετα, καθώς η προσωποκεντρική προσέγγιση έχει εξελιχθεί, δίνεται όλο και μεγαλύτερη έμφαση στην παρουσία του θεραπευτή και στην ανάγκη του θεραπευτή για αυτογνωσία και αυτο-αποδοχή. Τα προσωποκεντρικά εκπαιδευτικά προγράμματα ήδη ενσωματώνουν πολλά Focusing-βιωματικά στοιχεία, τουλάχιστον στον βαθμό που η ενεργητική ακρόαση, η αντανάκλαση και η παρουσία του θεραπευτή διδάσκονται με στόχο να βοηθήσουν τους εκπαιδευόμενους να βοηθούν τους θεραπευόμενους να ασχοληθούν με τη βιωματική τους διαδικασία.
Εκπαίδευση σε επίπεδο διπλώματος Οι θεσμικές εκπαιδευτικές δομές για τη συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία διαφέρουν ευρέως από τη μια χώρα στην άλλη. Σε αυτή την ενό-
.
Κ εφάλαιο 8
Προς μια Θεωρία της Ψυχοθεραπείας
Στο κεφάλαιο αυτό θα περιγράψω μερικά από τα κεντρικά θέματα της σύλληψης του Gendlin για την ψυχοθεραπεία. Δεν είναι εύκολο να παρουσιάσει κανείς τις απόψεις του Gendlin, και το μείζον έργο του Α Process Model (1997α) δεν έχει ακόμα εκδοθεί επίσημα, παρόλο που ένα προσχέδιό του διατίθεται εδώ και κάποιο χρονικό διάστημα από το Ινστιτούτο Focusing στη Νέα Υόρκη. Πιο προσιτές εισαγωγές μπορεί να βρει κανείς στον Gendlin (1962/1997, 1964β/1973, 1990, 1991β, 1996). Θα χρειαστεί να περάσουν μερικά χρόνια ακόμα μέχρι το έργο του να εξεταστεί και να γίνει πλήρως κατανοητό, αλλά στο μεταξύ ακόμα και μια μερική κατανόηση αυτού μπορεί να μας βοηθήσει σημαντικά να αντιληφθούμε τι περιλαμβάνει η ψυχοθεραπεία. Στο ακόλουθο κείμενο προσπάθησα να σκιαγραφήσω τη μέχρι τώρα δική μου κατανόηση της ψυχοθεραπείας, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί μέσα από τη μελέτη των γραπτών του Gendlin. Έχω προσπαθήσει να εκφράσω τις ιδέες που θεωρώ κεντρικές στον Gendlin, αλλά τις έχω παρουσιάσει ως έναν βαθμό με τον δικό μου τρόπο. Ο Gendlin πιστεύει ότι διαβάζοντας «διασταυρώνουμε» ό,τι διαβάζουμε με τη δική μας κατανόηση (θα αναπτύξω τη «διαδικασία διασταύρωσης» σε λίγο) και ότι μέσα από αυτή μετακινούμαστε. Το βιβλίο αυτό, και ειδικότερα το κεφάλαιο αυτό, προέρχεται από τη διασταύρωση των γραπτών του Gendlin με τη δική μου σκέψη και εμπειρία. Στον αναγνώστη στη συνέχεια θα υπάρξει μια επιπλέον διασταύρωση που ελπίζω να είναι γόνιμη.
Το υπόρρητο (…) Υπάρχει ένα υπόρρητο συναισθηματικό υπόβαθρο σε όλα όσα κάνουμε και λέμε. Μπορούμε να στρέψουμε την προσοχή μας σε αυτό που αισθανόμαστε και να αναφερθούμε σε πτυχές του. Υπάρχει τότε μια αλληλεπίδραση ανάμεσα στη συνεχιζόμενη συναισθηματική διαδικασία (feeling-process) και στην προσοχή που δίνουμε σε αυτή. Η αλληλεπίδραση δημιουργεί μια προσδιορίσιμη αίσθηση, ένα «αυτό». Μπορούμε ίσως να αναγνωρίσουμε ένα συγκεκριμένο συναίσθημα (για παράδειγμα,
.
.