ONCE UPON A TIME. SZTUKA POLSKIEJ ANIMACJI. ART OF POLISH ANIMATION by Konrad

ONCE UPON A TIME Sz tuk a pol sk iej animac ji Ar t of Pol ish Animation

Wa r s z awa 2 016

ONCE UPON A TIME. SZTUKA POLSKIEJ ANIMACJI. ART OF POLISH ANIMATION jest publikacją towarzyszącą projektowi pod tym samym tytułem, obejmującemu cykl wystaw, przeglądów filmowych, wykładów i master classes w Wilnie, Kownie i Kłajpedzie na Litwie oraz Lipawie i Rydze na Łotwie w okresie od marca do września 2016

Tłumaczenia angielskie / English translation: Joanna Warchol

ONCE UPON A TIME. SZTUKA POLSKIEJ ANIMACJI. ART OF POLISH ANIMATION is a publication accompanying the project with the same title, which comprises a series of exhibitions, film reviews, lectures and master classes in Vilnius, Kaunas and Klaipeda in Lithuania and Liepaja and Riga in Latvia in the period from March to September 2016

Organizator projektu / Project organizer Association Artistic Campaign

Specjalne podziękowania dla: / Special thanks to: Piotr Dumała, Sabina Antoniszczak, Malwina Antoniszczak, Krzysztof Kiwerski, Jacek Staniszewski, Sylwester Ambroziak, Alvydas Lukys, Jonas Gasiunas, Egle Ganda Bogdaniene, Audrius Klimas, Wileńska Akademia Sztuk / Vilnius Academy of Arts; Marcin Łapczyński, Anna Pilarczyk-Palaitis, Instytut Polski, Wilno / Polish Institut, Vilnius; Airida Rekstyte, Galeria Meno parkas, Kowno / Meno parkas Gallery, Kaunas; Baiba Boże, Lielais Dzintars, Lipawa / Great Amber, Liepaja; Inese Bauge, Aleksejs Naumovs, Kristaps Zarins, Ansis Rozentals, Raimonds Kalejs, Łotewska Akademia Sztuki, Ryga / Art Academy of Latvia, Riga; Adam Wyżyński, Robert Mazurkiewicz, Paweł Łuczyński, Filmoteka Narodowa / Polish National Film Archive, Warszawa; Tomasz Hagström, Studio Filmowe / Film Studio KADR, Warszawa;

Partnerzy / Partners Instytut Polski w Wilnie / Polish Institute in Vilnius Wileńska Akademia Sztuk / Vilnius Academy of Arts Galeria Titanikas / Titanikas Gallery Centrum Sztuki Współczesnej (SMC) w Wilnie / Contemporary Art Centre (SMC) in Vilnius Galeria Meno parkas, Kowno / Meno parkas Gallery, Kaunas Kulturos Fabrikas w Kłajpedzie / Kulturos Fabrikas in Klaipeda Galeria Civita Nova, Great Amber, Lipawa / Civita Nova Gallery, Great Amber in Liepaja Łotewska Akademia Sztuki w Rydze / Art Academy of Latvia in Riga Muzeum Filmu w Rydze / Film Museum in Riga

Wydawca / Publisher: Kampania Artystyczna Okładka / Cover: Jacek Staniszewski

Druk i oprawa / Printing and bounding: MDruk, Warszawa ISBN 978-83-62962-27-3

PHOTOCREDITS © by Filmoteka Narodowa / Polish National Film Archive (Fototeka: fototeka.fn.org.pl), Warszawa; Piotr Dumała, Sabina Antoniszczak, Malwina Antoniszczak, Danuta Antoniszczak (antonisz.pl, archiwumjulianaantonisza.pl); Krzysztof Kiwerski, Zbigniew Rybczyński, Studio Filmowe / Film Studio KADR, Warszawa; NOTORO Collection (Film Archive), Warszawa; Wiki Commons; Krzysztof Stanisławski, Centrum Sztuki Współczesnej / Contemporary Art Centre, Warszawa, Christian Schroth; Studio Filmowe / Film Studio FUMI, Warszawa; Alexander Sroczyński, Sylwester Ambroziak, Jacek Staniszewski, Izabella Stanisławska. Plakaty © z kolekcji / Posters © from the collections: NOTORO, Warszawa; Filmoteka Narodowa / Polish National Film Archive, (Gapla: gapla.fn.org.pl), Warszawa, Autorów / Authors, courtesy of / dzięki uprzejmości MoMA, Nowy Jork.

Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczpospolitej Polskiej / Project co-financed by the Minister of Culture and National Heritage of the Republic of Poland

Posters © by NOTORO Collection, Warszawa; Polish National Film Archive (Filmoteka Narodowa – Gapla: gapla.fn.org.pl).

Kurator / Curator: Krzysztof Stanisławski

Koordynator i PR / Project coordinator and PR: Jan Stanisławski Koordynatorzy na Litwie i Łotwie / Coordinators in Lithuania and Latvia Arvydas Żalpys, Andris Vitolins Teksty krytyczne, noty, filmografie, redakcja, korekty / Critical texts, notes, filmography, editing, correction: Krzysztof Stanisławski Projekt graficzny, przygotowanie do druku / Graphic design, preparation for DTP print: Konrad Kwas

https://web.facebook.com/Art of Polish Animation

Patroni medialni / Media patrons o.pl Format Fakt.24.pl wp.pl

Spis t reści / TABL E OF CON T EN T S W st ęp / Int roduction

Jan Lenica

P IO T R DUM AŁ A

JUL I AN JÓ ZEF AN T ONIS Z

145

KR AK O W SK IE S T UDIO FIL MÓ W ANIMO WAN Y C H KR AK Ó W ANIM AT ED FIL M S T UDIO

2 19

KRZ Y S Z T OF K I W ERSK I

22 7

ZBIGNIE W R Y BC Z Y ŃSK I

26 9

ANDRZE J KL IMO W SK I

2 75

S Y LW ES T ER AMBRO ZI AK

28 1

JAC EK S TANIS ZE W SK I

295

Jan Lenica, Nóż w wodzie (reżyseria Roman Polański), 1962, druk offsetowy, papier, 84 x 58 cm, druk Stołeczne Zakłady Graficzne nr 3 Jan Lenica, Knife in the Water (directed by Roman Polański), 1962, offset print, paper, 84 x 58 cm, printed at Warsaw Publishing Workshops No 3

ONCE UPON A TIME Sz tuk a pol sk ie j animac ji Ar t of P ol ish Animation 3 x 60 W roku 2016 mamy co najmniej dwie okazje do obchodów święta polskiej animacji, czemu ma przysłużyć się projekt ONCE UPON A TIME, przygotowany z myślą o prezentacji na Litwie i Łotwie, w krajach, gdzie ta dziedzina sztuki rozwija się bardzo dobrze od lat (przypomnijmy, że na Litwie, w Kownie działał od 1910, aż do wyjazdu do Moskwy, a później Paryża, pionier - w skali światowej - animacji lalkowej Władysław Starewicz). Warto też pamiętać, że polski film animowany jest w krajach bałtyckich znany i doceniany przez publiczność oraz krytykę. Dlatego nasz projekt daje szansę na ugruntowanie tej dobrej sytuacji, ukazując przy tym zjawisko ze szczególnej perspektywy.

Ale wracając do obchodów… W 2016 mija dokładnie 60 lat od powstania filmu Był sobie raz (Once Upon a Time) Jana Lenicy i Waleriana Borowczyka (premiera 1957), jednego z najważniejszych dzieł rodzącej się wtedy polskiej szkoły animacji (równolegle do polskiej szkoły Andrzeja Wajdy i Andrzeja Munka, która zaistniała w tym samym czasie – na arenie międzynarodowej po nagrodzeniu Srebrną Palmą w Cannes Kanału Wajdy w 1957). Był sobie raz także dostał nagrodę na ważnym festiwalu – w 1957 zdobył Srebrnego Lwa w Wenecja. Również następne filmy duetu Lenica-Borowczyk, a później animacje realizowane osobno przez tych artystów, wygrywały najważniejsze festiwale.

In 2016, we have at least two occasions to celebrate Polish animation, which is supposed to be promoted by the project ONCE UPON A TIME, designed to be presented in Lithuania and Latvia, in the countries where this field of art has been developing excellently for years (it is worth to remember that Lithuania, and Kaunas specifically was the place, where the global scale pioneer of puppetry animation, Władysław Starewicz, was working since 1910 until his departure to Moscow. It’s also worth remembering that Polish animated film is well-known in Baltic States and appreciated by the audience and critics. That’s why our project offers a chance to consolidate this good situation and at the same time show the phenomenon from a special perspective.

But moving back to the celebration... In 2016, it will be exactly 60 years since the movie Once Upon a Time by Jan Lenica and Walerian Borowczyk was made (it premiered in 1957), one of the most important works of the budding Polish animation school (parallel to the Polish school of Andrzej Wajda and Andrzej Munk, which came to exist at the same time - on the international forum after the Silver Palm in Cannes was awarded to Wajda’s Kanal in 1957). Once Upon a Time has also been awarded during an important festival - in 1957, it received the Silver Lion in Venice. Also other films made by the Lenica-Borowczyk duo and later animations produced individually by those artists were the winners of the most important festivals.

Polska szkoła animacji miała się bardzo dobrze w drugiej połowie lat 50., mówiło się nawet o jej złotym okresie… Który jednak nie trwał wiecznie. W latach 60. i 70. rozwijała się bujnie w naszym kraju przede wszystkim animacja dla dzieci: rysunkowa, ze sztandarowym serialem Bolek i Lolek, który poznał niemal cały świat (pierwsza seria z lat 1963-64) i kukiełkowa (np. Muminki, serial z lat 1977-82). Gorzej było z eksperymentami. Dopiero w latach 80. dało o sobie znać nowe pokolenie twórców, którzy przypomnieli światu o polskiej animacji artystycznej. Ta dekada zaczęła się jak w filmie Hitchcocka: od trzęsienia ziemi - Oscara 1982 dla Tanga Zbigniewa Rybczyńskiego, który jednak wyemigrował z Polski. A w kraju rozpoczął swoją karierę Piotr Dumała, dziś jeden z największych twórców światowej animacji, który, co prawda, jeszcze Oscara nie dostał, ale był już nominowany do tej nagrody za Hipopotamy. W 1986, czyli dokładnie 30 lat temu, Dumała zdobył Nagrodę Artystyczną Młodych im. Stanisława Wyspiańskiego w dziedzinie filmu animowanego za swoje pierwsze dokonania. A w roku 2016 Piotr Dumała obchodzi swoje 60 urodziny. I z tej okazji jego twórczości poświęciliśmy wyjątkowo dużo miejsca w ramach naszego projektu i to zarówno filmom, jak i dziełom plastycznym (specjalnie zaprojektowanym instalacjom). Ten rok jest również ważny dla Dumały z innego powodu. Jego film fabularny, drugi już, pt. Ederly zdobył wyróżnienia na dwóch ważnych festiwalach w kraju: we Wrocławiu na Nowych Horyzontach, gdzie był świetnie przyjęty i nominowany do Grand Prix i w Gdyni na Festiwalu Filmów Polskich, gdzie zdobył Złoty Pazur w konkursie Inne Spojrzenie. Godne świętowanie… A skoro mieliśmy obchodzić dwie „sześćdziesiątki”, stąd też wzięła się ta magiczna liczba 60 pokazywanych filmów. Od arcydzieł polskiej szkoły z lat 50. i początku 60. XX w. do najnowszych produkcji z pierwszych dekad XXI w. Od Był sobie raz i Labiryntu, poprzez Tango i Kafkę do Katedry i Hipopotamów.

Polish animation school was doing really great in the second half of the 1950s; hence it was called the golden period... However it didn’t last forever. In the 1950s and 1960, our country saw a thriving development of animation films for children: cartoons, with the flagship show Bolek and Lolek, known across the world (the first season 1963-64) and the puppetry ones (e.g. The Moomins, 1877-82 show). On the other hand, experiments were not as successful in terms of popularity. It wasn’t until the 1980s when the generation of artists came to remind the world about Polish artistic animation. The decade started just as the Hitchcock movie: with an earthquake - an Oscar awarded in 1982 to Tango by Zbigniew Rybczyński, who nevertheless left the country to emigrate. And in Poland, Piotr Dumała started his career, today he is one of the most prominent artists of the world’s animation, and while he still haven’t received his Oscar, he was nominated for the Academy Award for his Hippos. In 1986, exactly 30 years ago, Dumała won Stanisław Wyspiański’s Artistic Award for Young Artists in the field of animated movies for his first achievements. The year 2016 is the year, in which Piotr Dumała is celebrating his 60th birthday. We have used this occasion to devote a lot of our project’s attention to his works, both movies and artworks (installation he designed). This year is also important for Dumała for yet another reason. His feature film, the second one, Edelry won a prize on two important festivals in Poland: in Wrocław’s New Horizons, where it was really well received and nominated for Grand Prix and in Gdynia’s Polish Film Festival, where it was awarded the Golden Claw during the contest Other Look. Impressive way to celebrate... And since we were about to celebrate two “sixties,” hence the magic number of 60 films we show. They will include the masterpieces of the Polish School dating back to the 1950s and beginning of the 1960s as well as the latest productions representing the first decades of the 21st century. We will start

Piotr Dumała, Zbrodnia i kara, 2000, technika własna, płyta gipsowa, ok. 24 x 30 cm Piotr Dumała, Crime and Punishment, 2000, own technique, plaster plate, circa 24 x 30 cm

Julian Jรณzef Antonisz, Jak dziaล a jamniczek, 1971, fragment malowanej kliszy Julian Jรณzef Antonisz, How a Sausage Dog Work, 1971, painted film tape, detail

A więc 3 x 60! Ale ONCE UPON A TIME to nie tylko przegląd filmów, to przede wszystkim wystawa, dla której przegląd jest tłem. Aby to było wyraźniej widoczne, zasadnicza część programu filmowego, w założeniu prezentowana jest w osobnych miejscach: np. w Wilnie w sali kinowej Centrum Sztuki Współczesnej, w Rydze w Muzeum Filmu. Dla zachowania właściwych proporcji, ale również lepszych, niż w galerii warunków projekcji. Siłą polskiej animacji był zawsze silny związek jej twórców ze sztuką. Mówiąc krótko: byli to i są artyści nie tylko filmu animowanego, ale także malarze, graficy: warsztatowi i użytkowi, np. plakaciści (najczęściej), rysownicy, ale i rzeźbiarze, autorzy instalacji, muzycy etc. Zanim Jan Lenica i Walerian Borowczyk zajęli się animacją, osiągali znaczące sukcesy w dziedzinie malarstwa, grafiki, plakatu, rysunku prasowego, dziennikarstwa, scenografii, dokumentu filmowego. Tak samo było z większością innych animatorów. Polska animacja od zawsze była domeną artystów wizualnych, którzy po prostu sięgnęli w pewnym mo-

mencie po animację jako kolejny środek wyrazu. Dziś jest to mniej oczywiste, niż w latach 50. czy 60. ubiegłego wieku, gdyż teraz proces kreacyjny jest dużo bardziej skomplikowany i wymaga dobrej orientacji w dziedzinie technologii, głównie digitalnej, ale także produkcyjnej i co za tym idzie wymaga wiedzy na temat źródeł pozyskiwania środków finansowych. Dzisiejsze filmy są dużo bardziej skomplikowane technicznie i muszą takie być, by sprostać normom współczesnej animacji, w tym 3D. Ale i dziś istnieje dość spory margines produkcji, realizowanych przez artystów wizualnych, często przy użyciu środków uczelni artystycznych lub funduszy własnych. To bardzo ciekawy obszar laboratorium polskiej animacji i w pewnym wyborze prezentujemy go w ramach projektu. Na wystawie znajdują się obrazy, rysunki, grafiki, plakaty, rzeźby, instalacje twórców, którzy tworzyli lub tworzą filmy animowane. Wystawa różnorodna i – można mieć nadzieję - zaskakująca.

with Once Upon a Time and Labyrinth, Tango and Kafka in order to move to Cathedral and Hippos. So, 3 x 60!

However, ONCE UPON A TIME is not just film festival, first and foremost, it is an exhibition and the festival is a background to it. In order to show it more clearly, the basic part of the film program is presented in separate locations: e.g. in Vilnius in the cinema theatre of the Contemporary Art Center, in Riga in the Museum of Film. This move serves to balance the proportions, but also to ensure proper conditions for screening, that is conditions that are better than those offered by art galleries. The power of Polish animation has always been the strong connection between the artists and the art. Speaking shortly: the artists have not only pursued animated film, they have also been painters and graphic designers, they were involved in visual arts, e.g. they were poster artists (most often), illustrators, sculptors, installation artists, musicians, etc. Before Jan Lenica and Walerian Borowczyk got involved in animation, they were successfully pursuing painting, graphic art, poster art, press illustrations, journalism, stage design, documentaries. The same happened to most of the animation artists. Polish animation has always been the domain of visual artists who simply reached for animation as their next mean of expression at some certain point of time. Today, it seems less obvious than in the 1965s or 1960s, because now the creative process is much more complicated and requires good orientation in technology, mostly digital technology, but also production and therefore expertise in finding sources of funding. Today, movies are technically more complex and they must be in order to live up to the standards of contemporary animation, including 3D animation. But even now, we have a significant margin of productions made by visual artists with the help of funding provided by the art schools or with their own money. It’s a very interesting field, a laboratory of Polish animation, and to a certain extent, our project presents it.

Wśród eksponowanych prac znajdują się: plakaty Jana Lenicy w dużym wyborze z różnych okresów: od lat 60. do 2001; obszerny (właściwie składający się na osobną wystawę, do zaaranżowana przez autora w ciemnych salach) zestaw płyt gipsowych Piotra Dumały, na powierzchni których tworzył poszczególne sekwencje swoich filmów, obiektów z pogranicza grafiki, malarstwa i płaskorzeźby, pokazywanych jako instalacje; obrazy, rysunkowe i malarskie projekty, storyboardy i tablice poglądowe, wyjaśniające zawiłości techniki non camerowej oraz prezentacje rożnego rodzaju wynalazków – maszyn skonstruowanych przez artystę (jak np. animografsonograf ) Juliana Józefa Antonisza; obrazy, grafiki komputerowe i tzw. motion graphics Krzysztofa Kiwerskiego; instalacja rzeźbiarska Sylwestra Ambroziaka pt. Piaskownica i zestaw mniejszych prac z serii Niewiniątka (prace zostały zeskanowane w 3D i „zagrały” w jego 4 filmach animowanych, zrealizowanych wspólnie z Grzegorzem Stępniakiem); obszerny wybór plakatów dwóch mistrzów kolażu, związanych przy tym z animacją: Andrzeja Klimowskiego z Londynu i Jacka Staniszewskiego z Sopotu; a także bardziej kameralne i nie tak śmiertelnie poważne, oryginalne, namalowane kadry filmowe Alexandra Sroczyńskiego z Nowego Jorku. Program filmowy ONCE UPON A TIME obejmuje animacje, zebrane w bloki o charakterze małych retrospektyw, następujących twórców: Jana Lenicy i Waleriana Borowczyka, Jerzego Kuci, Juliana Józefa Antonisza, Krzysztofa Kiwerskiego, Zbigniewa Rybczyńskiego, Piotra Dumały, Andrzeja Klimowskiego, Andrzeja Barańskiego (współtwórcą jego filmów był malarz Edward Dwurnik), a także realizatorów młodszego pokolenia: Tomasza Bagińskiego, Damiana Nenowa, Grzegorza Jonkajtysa, Kamila Polaka, Sylwestra Ambroziaka, Aleksandra Wasilewskiego i in.

The exhibition features paintings, drawings, graphic art, posters, sculptures, installations made by artists who have been making animated movies. The exhibition is truly versatile and hopefully - surprising. The featured works include: a great selection of Jan Lenica’s

posters representing various periods: from the 1960s to 2001; an extensive (in fact it may be a separate exhibition to be arranged by the author in dark rooms) set of Piotr Dumała’s plaster boards, which he used as a surface to create individual sequences of his movies, objects representing different forms of graphic art, painting and bas-relief, showed as installations; paintings, illustration and painting projects, storyboards and viewing panels explaining the complexities of non-camera technique as well as various inventions - machines constructed by artists (such as for instance animograph-sonograph) by Julian Józef Antonisz; paintings, computer graphic and the so called motion graphics by Krzysztof Kiwerski; Sylwester Ambroziak’s sculpture installation entitled Sandpit as well as the set of smaller works representing the series Innocents (3D scanned, the works “played” in his 4 animated films made together with Grzegorz Stępniak); an extensive selection of posters made by two masters of collage connected with animation: Andrzej Klimowski from London and Jacek Staniszewski from Sopot; as well as more intimate and not as deadly serious, original, painted film frames by Alexander Sroczyński from New York.

Kuratorem projektu ONCE UPON A TIME jest poniżej podpisany.

ONCE UPON A TIME film program covers animations grouped in retrospective blocks featuring the following artists: Jan Lenica and Walerian Borowczyk, Jerzy Kucia, Julian Józef Antonisz, Krzysztof Kiwerski, Zbigniew Rybczyński, Piotr Dumała, Andrzej Klimowski, Andrzej Barański (the co-creator of his movies was the painter, Edward Dwurnik), as well as younger generation of film makers: Tomasz Bagiński, Damian Nenow, Grzegorz Jonkajtys, Kamil Polak,

Organizatorem - warszawskie stowarzyszenie Kampania Artystyczna, partnerami są: Instytut Polski w Wilnie i Meno parkas Galerija w Kownie, a także: Galeria Titanikas i Wi-

The curator of the project, ONCE UPON A TIME, is the undersigned.

Sylwester Ambroziak, Aleksander Wasilewski and others.

Krzysztof Kiwerski, Level, 2005, kadry / stills

leńska Akademia Sztuki oraz Centrum Sztuki Współczesnej (ŠMC) w Wilnie, Kulturos Fabrikas w Kłajpedzie, Galeria Civita Nova w imponującym Great Amber w łotewskiej Lipawie oraz Łotewska Akademia Sztuki i Muzeum Filmu w Rydze. Projekt ONCE UPON A TIME został dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczpospolitej Polskiej w ramach programu Promocja polskiej kultury za granicą.

Krzysztof Stanisławski

The organizer is Warsaw’s association, Artistic Campaign, and the partners include: Polish Institute in Vilnius and Meno parkas Galerija in Kaunas, as well as: Titanikas Gallery and Vilnus’ Academy of Fine Arts, Contemporary Art Center in Vilnius (ŠMC), Kulturos Fabrikas in Klaipeda, Civita Nova Gallery in the impressive Great Amber in Liepāja in Latvia and Latvian Academy of Fine Arts and Museum of Film in Riga. ONCE UPON A TIME has been co-funded by the Minister of Culture and National Heritage of the Republic of Poland as part of the program Promoting Polish culture abroad.

Zbigniew Rybczyński, Tango, 1980, szkice rysunkowe / drawings

Krzysztof Stanisławski

Zbigniew RybczyĹ&#x201E;ski, Tango, 1980, zdjÄ&#x2122;cie z planu filmowego / photo on the set

Andrzej Klimowski, Mystery Train (reĹźyseria: Jim Jarmusch, 1989), druk offsetowy barwny, papier, 98.5 x 68 cm, druk: Polska, 1992. / Andrzej Klimowski, Mystery Train (directed by Jim Jarmusch, 1989), color offset print, paper, 98.5 x 68 cm, printed in Poland, 1992.

Jacek Staniszewski, tango # 1, 2016, collage, druk cyfrowy, papier satynowy / digital print, satin paper

Jan Lenica, KanaĹ&#x201A; (reĹźyseria Andrzej Wajda), 1956, druk offsetowy, papier, 86 x 61 cm, druk 1957 Jan Lenica, Kanal (directed by Andrzej Wajda), 1956, offset print, paper, 86 x 61 cm, printed 1957

Jan Lenica B Y Ł SOBIE R A Z… I JAN L ENIC A

ONC E UP ON A T IME... AND JAN L ENIC A

Kilka przyczynkarskich uwag o krótkim żarcie, zrealizowanym przez dwóch szalenie uzdolnionych plastycznie pół amatorów filmowych, który okazał się wybitnym, przełomowym dla polskiej kinematografii dziełem, dającym początek polskiej szkole animacji oraz o jego twórcach ze szczególnym wyróżnieniem jednego z nich, a także o statuetce Lwa św. Marka, która uczyniła dwóch młodych polskich artystów sławnymi w Europie i na świecie bez ich wiedzy i możliwości choćby jej ujrzenia, bo została przywłaszczona sobie przez urzędników ambasady PRL…

First, a couple of comments about a short joke, made by two extremely talented artists, semi-amateurs in film making, which turned out to be an excellent, groundbreaking work for Polish cinematography that gave rise to Polish School of Animation and about its creators, with special focus on one of them, and about the St. Marc’ s Lion statuette that made two young Polish artists famous around Europe and the world without them being aware or able to see the statuette, because it was seized by the employees of the embassy of the People’s Republic of Poland...

Gdy dwaj młodzi graficy: Jan Lenica wraz z Walerianem Borowczykiem opowiedzieli Jerzemu Kawalerowiczowi, szefowi Zespołu Filmowego Kadr, jednego z najważniejszych wówczas państwowych zespołów producentów filmów fabularnych, o swoim projekcie eksperymentalnej animacji, Kawalerowicz bez wahania skierował ich projekt do realizacji.

When two young graphic artists: Jan Lenica and Walerian Borowczyk answered Jerzy Kawalerowicz, the head of the Film Crew Kadr, at the time one of the most important national film production company, to tell him about their experimental animation project, Kawalerowicz without any hesitation approved their project for production.

Młodzieńcy nie byli zupełnie nie znani mistrzowi, wręcz przeciwnie: obracali się w najlepszych kręgach kulturalnych stolicy. Jan był nie tylko synem bardzo wysoko, jeśli nie najwyżej cenionego wówczas w kraju nowoczesnego malarza – Alfreda Lenicy, abstrakcjonisty z Poznania, ale także asystentem Henryka Tomaszewskiego (od 1954), wziętym współpracownikiem, a później redaktorem graficznym kultowych, jak byśmy to dzisiaj ujęli, „Szpilek” oraz autorem rysunków i tekstów w najważniejszym tygodniku branżowym „Film”, rysownikiem, dziennikarzem, plakacistą, współtwór-

Well, those young men have not been totally unknown to the master; on the contrary: they frequented the best cultural circles in Warszawa. Jan was not only the son of the highly if not the most highly appreciated modern painter in the then Poland - Alfred Lenica, an abstractionist from Poznań, but also the assistant of Henryk Tomaszewski (since 1954), a popular associate and later graphic editor of iconic “Szpilki” magazine, illustrator and writer for the most important industry magazine “Film,” graphic artist, journalist, poster artist and co-creator of the Polish School of Poster. On the

cą polskiej szkoły plakatu. Walerian, starszy od Jana o 5 lat1, nie miał, co prawda, tak uznanego w świecie sztuki ojca, ale gdy się spotkali był już artystą uznanym, można wręcz powiedzieć: gwiazdą grafiki polskiej. Od 1946 realizował również amatorskie filmy animowane. Młodzieńcy spotkali się w redakcji „Szpilek”, gdzie Borowczyk przyniósł swoje rysunki, a pan redaktor Lenica miał je ocenić i przyjąć do druku lub nie… Przyjął i bardzo zainteresował się ich autorem. Zauroczenie było zresztą obopólne: „W całych „Szpilkach” Pana rysunki (…) trafiają w sedno. Wstrząsają. Jest tam to, co wywołuje uśmiech pogardy, a u wroga wściekłość bezsilną. To jest broń. Również w formie ucieka Pan od płaskiej dekoratywności, estetyzacji i bezdusznej kukiełkowatości postaci, co stanowi kardynalny błąd prawie wszystkich pozostałych rysowników. Proszę wybaczyć bezczelność”2 – pisał Borowczyk w liście do przyjaciela in spe.

other hand, Walerian’s1 father was not as renowned. Older than Jan by 5 years, when they met, Walerian was already an appreciated artist, we could say: the star of Polish graphic art. Since 1946, he also made amateur animated movies. They met in the editorial office of “Szpilki” where Borowczyk brought his drawings and editor Lenica was to evaluate them and approve for print or not... He approved them and was very interested in the author. The fascination was mutual: “Across the whole “Szpilki” your drawings (...) are to the point. They shock. They have this thing that invokes a smile of contempt and makes the enemy helplessly furious. This is a weapon. Also with the regard to the form, you move away from the flat decorativeness, aestheticism and callous puppetry of the figures, which is a cardinal error made by almost all other illustrators. Please, forgive my audacity”2 – Borowczyk wrote in his letter to his future friend.

To Walerian Borowczyk więc miał w tym duecie jakieś doświadczenie filmowe i to on namówił młodego Lenicę do wspólnego kręcenia filmów. Najpierw przygotowali dwa animowane materiały reklamowe do Polskiej Kroniki Filmowej: Dni oświaty i Strip-tease3. O ile pierwszy odnosił się do imprezy dość sztampowej, o tyle tematyka drugiego zwróciła uwagę widzów Kroniki. W podobnym stylu nakręcili później kolażową, bardzo dynamicznie, nowocześnie zmontowaną reklamę „Sztandaru Młodych”. Ten filmik wszedł już do ich oficjalnej filmografii4.

Hence, it was Walerian Borowczyk who had movie experience in this duo and he persuaded young Lenica to make movies together. First, they prepared two animated commercials for the Polish Film Chronicle: Education Days and Strip-tease3. As much as the first one referred to a sort of run-of-the-mill event, the subject of the other one was more interesting for the audience of the Chronicle. Later, they used a similar style to make a collage, very dynamically edited commercial of “Sztandar Młodych.” This short movie became part of their official filmography4.

Walerian Borowczyk, ur. 1923 w Kwilczu, zm. 2006 w Paryżu. Był synem

and stage design at the Academy of Fine Arts in Kraków (diploma in 1951).

że amatorem. Studiował polonistykę w Poznaniu, a później grafikę i sceno-

During the studies, he started to publish his drawings in press, he also designed

grafię na ASP w Krakowie (dyplom 1951). W czasie studiów zaczął publiko-

posters. His series of graphics were very appreciated. In 1953, he won the state

wać rysunki w prasie, projektować plakaty. Jego cykle grafik zyskały uznanie.

award and in 1956 the Polish National Award for the series of lithography

W 1953 uzyskał nagrodę państwową, a w 1956 Polską Nagrodę Narodową za cykl litografii Nowa Huta. Z Lenicą zrealizował 4 filmy animowane, później

works. He made 4 animated movies with Lenica, later he work independently. In 1957, because of the fame that came with the movies they made together

tworzył samodzielnie. W 1957, dzięki sławie, jaka zdobyły ich wspólne filmy

and spread around Europe, he left for France for good. At first he made anima-

w Europie, wyjechał na stałe do Francji, gdzie tworzył na początku filmy ani-

ted movies, followed by feature films, and he became one of the most popular

mowane, a następnie fabularne, stając się jednym z najpopularniejszych i uzna2

Walerian Borowczyk, z listu do Jana Lenicy, 24.3.1951, cyt. za: Jan Lenica –

Labirynt, oprac. Ewa Czerwiakowska, Tomasz Kujawski, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 2002, s. 44.

Te dwie pozycje wymieniane są w biografii Borowczyka w Wikipedii, brak ich

jednak w oficjalnych filmografiach w filmpolski.pl czy imdb.com. Wynika to

Sztandar Młodych, 1957, reż. Jan Lenica, Walerian Borowczyk, 2’30’’.

and appreciated authors of erotic cinema.

Walerian Borowczyk writing to Jan Lenica, 24.3.1951, as quoted in: Jan Len-

ica – Labyrinth, ed. by: Ewa Czerwiakowska, Tomasz Kujawski, The National Museum in Poznań, Poznań 2002, p. 44.

Those two items are listed in Borowczyk’s biography published by Wikipedia, however, they are not mentioned by official filmographies, such as filmpolski.

pl or imdb.com. It is because the short films are not independent movies but

przede wszystkim z tego, że nie są to filmiki samodzielne, lecz jedynie fragmenty Polskiej Kroniki Filmowej.

the son of railway inspector who, just like Lenica’s father, was a painter, but

amateur. He enrolled in Polish studies in Poznań and later pursued graphic art

inspektora kolejowego, który tak samo jak ojciec Lenicy był malarzem, tyle

nych autorów kina erotycznego.

Walerian Borowczyk, born in 1923 in Kwilcz, died in 2006 in Paris. He was

fragments of the Polish Film Chronicle.

Sztandar Młodych, 1957, directed by Jan Lenica, Walerian Borowczyk, 2’30’’.

Jan Lenica, Walerian Borowczyk, Był sobie raz…, 1956 (premiera 1957), kadr z filmu Jan Lenica, Walerian Borowczyk, Once Upon a Time…, 1956 (premiere 1957), still

Ludzie, którzy chcą wrócić do Meliesa. Rozmowa z Walerianem Borowczykiem i Janem Lenicą, twórcami filmu „Nagrodzone uczucie”. Rozmowę przeprowadził Tadeusz Kowalski, „Film” (tygodnik), 1957, nr 51 (472), s. 8 i 9. People who want to back to Melies. Interview with Walerian Borowczyk and Jan Lenica, authors of „Requited Sentiments”. Interview conducted by Tadeusz Kowalski, „Film” (weekly), 1957, No 51 (472), p. 8 and 9.

pl ak at fil mowy

fil m poster

„Fakt, że plakat filmowy zajmuje tak poważną pozycję w naszej powojennej grafice i że mimo znacznych trudności technicznych, spowodowanych zniszczeniami wojennymi w przemyśle drukarskim, wszedł w okres najlepszego rozwoju, jest niewątpliwie w znacznej mierze zasługą polityki artystycznej „Filmu Polskiego”. Znikły u nas zupełnie tak silne w krajach zachodnich wpływy straszliwego kiczu amerykańskiego: olbrzymich płacht, krzyczących roznegliżowanymi girlsami i zupełnym brakiem dobrego smaku. Nie przyjęliśmy też nic z plakatu angielskiego, barokowego, przeładowanego, bardzo często chaotycznie komponowanego.

“The fact that film poster occupies such a serious position in our post-war graphic art and that despite many technical difficulties caused by war damage to the printing industry, it entered the period of the most excellent development can without doubt be credited to the great extend to the artistic policy of “Film Polski.” Here, there were no influences, so strong in the Western countries, of the horrible American kitsch: huge rags screaming with naked girls and complete lack of good taste. We didn’t take anything from the British poster, which was so baroque and overloaded, often with very chaotic composition.

Kilka mocnych indywidualności artystycznych (Henryk Tomaszewski, Tadeusz Trepkowski, Eryk Lipiński, Wojciech Zamecznik) potrafiło stworzyć samodzielny, charakterystyczny styl polskiego plakatu filmowego, którego może jedna z najbardziej istotnych cech jest współgranie litery z kompozycją w nierozerwalnej jednolitej całości. Zwłaszcza Henryk Tomaszewski doprowadził ten styl do doskonałości; jego plakat „Obywatela Kane” przy pomocy niemal samej litery świetnie oddał atmosferę film”.

Several powerful artistic individualities (Henryk Tomaszewski, Tadeusz Trepkowski, Eryk Lipiński, Wojciech Zamecznik) were able to develop independent, characteristic style of Polish film poster, with one quality probably the most important that is the harmony between the letter and the composition arranged into one inextricable whole. It was particularly Henryk Tomaszewski who perfected this style; his “Citizen Kane” poster needed no more than one letter to wonderfully reflect the atmosphere of the movie.”

Jan Lenica, Sztuka plakatu filmowego, „Film”, 1949, nr 12, s. 4.

Jan Lenica, The Art of Film Poster, “Film,” 1949, no. 12, p. 4.

Jan Lenica, Sztuka plakatu filmowego, „Film”, 1949, nr 12, s. 4. Jan Lenica, The Art of Film Poster, ”Film”, 1949, no. 12, p 4.

„Kim jestem ?

“ W ho am I ?

Sam nie wiem.

I don’t know.

W rubryce „zawód” podaję w formularzach „artysta plastyk”. To się niby zgadza, ale niezupełnie. Bo imałem się różnych rzeczy.

In the box “profession” I put “artist.” It seems to add up, but not exactly. I did lots of jobs.

Byłem najpierw pianistą, studiowałem długie lata muzykę. Potem przyszła wojna. Zostałem buchalterem w krakowskiej gazowni. Przy sąsiednim biurku urzędował znany aktor scen krakowskich. Byłem też stenografem, laborantem. Bileterem. A później? Byłem dziennikarzem. Tak! Chyba w poznańskim „Głosie Wielkopolskim”. Rozpocząłem współpracę jako karykaturzysta ze „Szpilkami” i innymi czasopismami. W parę lat potem byłem redaktorem graficznym „Szpilek”. Skończyłem Wydział Architektury warszawskiej Politechniki i posiadam (w szufladzie) dyplom inżyniera architekta. Jestem plakacistą, ilustratorem książek dla dzieci, krytykiem. Przez wiele lat robiłem scenografię i projektowałem kostiumy teatralne. Jestem twórcą filmów. Całe lata byłem pedagogiem.

First, I was a pianist, I studied music for many years. Then came the war. I became a bookkeeper in Kraków’s gas facility. My desk was next to the desk of a famous Kraków actor. I was also working as stenographer, laboratory worker. Usher. And then? I was a journalist. Yes! I think it was Poznań’s newspepar “Głos Wielkopolski.” I started my cooperation as a cartoonist with “Szpilki” and other magazines. And then, a couple of years later, I became the graphic editor-in-chief in “Szpilki.” I graduated from the Faculty of Architecture in Warsaw University of Technology and I keep the diploma of engineer architect (in my drawer). I am a poster artist, I make illustrations to the children books, a critic. For many years, I designed stage and costumes in theatre. I am a film maker. For many years I was a teacher. Uff. Well, who am I?”

Uff. No więc kim jestem?”.

Jan Lenica, w: Jan Lenica – Labirynt, Poznań 2002.

Jan Lenica, in: Jan Lenica – Labyrinth, Poznań 2002.

Jan Lenica, Aleksander Ford, 1957, rysunek tuszem, papier, wydrukowany w: „Film” (tygodnik), 1957, nr 51 (472), s 8 Jan Lenica, Aleksander Ford, 1957, drawing, ink, paper, published in: „Film” (weekly), 1957, No 51 (472), p. 8

Na początku ich wspólnej pracy, Borowczyk był właściwym filmowcem, natomiast Lenica nadawał ich wspólnym dziełom osobisty, wysmakowany styl graficzny.

At the beginning of their collaboration, Borowczyk was the actual film maker, whereas Lenica was responsible for their personal, tasty graphic style.

Dla Kawalerowicza nie tylko znajomości w artystycznym światku Warszawy miały znaczenie i nie z tego powodu przyjął projekt dwóch bon vivantów. Szukał czegoś nowego, świeżego, tego oczekiwali w tym momencie widzowie. Pamiętajmy, że był to rok 1956, okres tzw. odwilży - liberalizacji politycznej i kulturalnej, którą zainicjował towarzysz Władysław Gomułka i z której dość szybko się wycofał. Jednak ten krótki czas był na tyle istotny dla polskiego społeczeństwa, wciąż nie mogącego otrząsnąć się po terrorze stalinizmu, że młodzi odzyskali nadzieję na normalność, co poskutkowało m. in. wyżem demograficznym AD 1956. Jeszcze ważniejszy był ten okres dla naszej kultury. Powstało wówczas bardzo wiele znakomitych dzieł oraz kilka zjawisk o znaczeniu ponad narodowym, stąd przylgnęło do nich miano „polskich szkół”: w dziedzinie filmu, gdzie prym wiedli: Andrzej Wajda z Andrzejem Munkiem, a także plakatu oraz animacji. W ramach tych dwóch ostatnich „polskich szkół” wkrótce odnaleźli się Jan Lenica i Walerian Borowczyk, projektując serie znakomitych plakatów, dorównujących poziomem i polotem mistrzom: Henrykowi Tomaszewskiemu i Józefowi Mroszczakowi. Lenica był także bardzo wziętym rysownikiem pisma satyrycznego „Szpilki”, gdzie również Borowczyk publikował rysunki. Gdy spotkali się w 1956 w redakcji, a później razem poszli do Kawalerowicza, rozpoczął się złoty okres polskiej szkoły animacji.

Kawalerowicz cared not just about the friendships in the artistic circles in Warszawa and it was not the reason for which

Wspominał Lenica: „Nie mieliśmy nawet scenariusza, opowiedzieliśmy tylko, co chcielibyśmy zrobić. Kawalerowicz na to: „A róbcie sobie, co chcecie”. I w ogóle się w to nie mieszał. Dał nam zupełnie wolna rękę. Nasze pierwsze trzy filmy skierował do produkcji nie czytając w ogóle scenariusza, którego zresztą nie było. Cenzury też nie było, przez krótki czas. Pierwszy film Był sobie raz… zrealizowaliśmy z Walerianem Borowczykiem trochę z przekory. Dopiero później okazało się, że to podniecająca zabawa. (…) Dwóch plastyków bez doświadczenia filmowego siada za stołem do zdjęć

he approved the project presented by the two bon vivants. He was looking for something new, fresh, which the audience expected at the time. We need to remember that it was 1956, the period of the so called thaw - political and cultural liberalization initiated by comrade Władysław Gomułka, who retrieved from the idea almost as soon as he introduced it. However, the short time was very important for Polish society who was still trying to shake off Stalin’s terror, young people regained their hope for normal life and as an effect, 1956 brought demographic boom. The period though was more important for our culture. Many excellent works of art and a couple of trans-national phenomena were created at the time, hence, they were called “Polish Schools”: in the field of film, led by: Andrzej Wajda and Andrzej Munk, as well as in the fields of poster and animation. Soon, Jan Lenica and Walerian Borowczyk found that the last two “schools” had suited them quite well, they designed series of excellent posters, matching the level and the invention of the masters: Henryk Tomaszewski and Józef Mroszczak. Lenica was also a popular illustrator working for the satirical magazine “Szpilki,” in which also Borowczyk published his works. The time when they met in 1956 in the editorial office and later went together to see Kawalerowicz, was the golden period of Polish animation.

Lenica recalls: “We had no screenplay, we only told him what we would like to do. Kawalerowicz said: “Do what you want.” And he didn’t get involved at all. He gave us total freedom. He approved our first three movies for production without even reading the screenplay, which by the way was non-existent. There was also no censorship for a short time. Me and Walerian, we made the first movie Once Upon a Time... a bit out of defiance. It wasn’t until later, when it turned out to be an exciting thing. (...) Two artists without film experience

Jan Lenica, Bywalcy kinowi, z cyklu: Humor filmowy, 1948, rysunki tuszem, papier, opublikowane w: „Film” (tygodnik), 1948, nr 18 (50), s. 24 Jan Lenica, Regulars at the cinema, from the series: Homor film, 1948, drawings, ink, paper, published in: „Film” (weekly), 1948, No 18 (50), p. 24

Zygmunt Kałużyński, o Nosorożcu Lenicy (fragment recenzji), „Film” (tygodnik), 1963, nr 10, s. 13 Zygmunt Kałużyński, on Lenica’s The Rhinoceros (part of review), „Film” (weekly), 1963, No 10, p. 13

Adam 2, (tekst niepodpisany), „Film” (tygodnik), 1969, nr 8 (1055), IV str. okładki Adam 2, (text uncredited), „Film” (weekly), 1969, No 8 (1055), back cove

Jan Lenica, Diabelski wynalazek, (reżyseria Karel Zeman), 1958, druk czarno-biały z elementami barwnymi, papier, 59 x 88 cm, druk: Dom Słowa Polskiego, Warszawa, 1958 Jan Lenica, Devilish Invention, directed by Karel Zeman, 1958, black and white print with coloured applications, paper, 59 x 88 cm, printed at Dom Słowa Polskiego Printing House, Warsaw, 1958

Jan Lenica, Labirynt, 1962, zdjęcia: Antoni Nurzyński, kadr filmowy Jan Lenica, Labyrinth, 1962, cinematographer: Antoni Nurzyński, still

trickowych. Skrawki kolorowego papieru, wycinki ze starych gazet, kredki, glancowane obrazki z aniołami, gazetowe reprodukcje dzieł sztuki, stare fotografie, sztychy. Jarmarczny kicz, nostalgiczna staroć, dziecięca malowanka. Purnonsens, wyobraźnia bez granic. Zabawa. Historyjki rodzą się same powstając ze swobodnych skojarzeń. Elementy plastyczne na wolności. (…) Nigdy nie zakładaliśmy w Borowczykiem, że zrobimy film eksperymentalny, chcieliśmy natomiast zawsze, by nasze filmy były niekonwencjonalne”5.

seat down at the table for trick images. Pieces of color paper, fragments of cut, old newspapers, crayons, polished pictures with angels, newspaper replicas of works of art, old photographs, engravings. Tawdry kitsch, nostalgic junk, children picture. Pure non-sense, imagination without limits. Fun. Histories come up independently, out of free associations. Visual elements at large. (...) Me and Borowczyk, we never presumed that we would make an experimental movie, yet, we’ve always wanted our movies to be out of convention.”5

Był sobie raz… wzbudził podziw w Europie, a w kraju zaniepokojenie prasy branżowej. Wyczuwało się, że powstało nowe zjawisko, ale nie za bardzo można je było jeszcze nazwać czy opisać. Stąd pewna ostrożność polskiej krytyki:

Once Upon a Time... stirred up admiration across Europe, while in Poland, the press was alarmed. One could feel that it was a new phenomenon, but it was difficult to name or describe it. Hence, the cautiousness of the Polish critics:

„- Jak panowie wpadli na pomysł filmowania takiej dziwnej historii, jak Był sobie raz…? – pytał młodych animatorów równie młody krytyk animacji Tadeusz Kowalski (nota bene późniejszy dyrektor Filmoteki Narodowej – przyp. KS).

“How did you come up with the idea to film such a strange story as Once Upon a Time...? - Tadeusz Kowalski, a young critic (by the way, the future director of the National Film Archive, KS reminder) asked the young animation artists.

- Wcale nie wpadaliśmy. Zamierzaliśmy nakręcić prostymi środkami film dla dzieci. Ożywione papierki, wycinanki z gazet, rysunki kredkowe itd. Była to bardzo zabawna praca. Wciągnęły nas możliwości stosowania abstrakcji i pure nonsensu. W ten sposób powstał film dla dorosłych, który naturalnie mogą oglądać i dzieci”6.

We haven’t come up with it at all. We planned to shoot a movie for children using very simple means. Animated papers, newspaper cut-outs, crayon drawings, etc. It was a great fun. We were absorbed by the capability to use abstraction and pure non-sense. This is how we made a movie for adults, which can naturally be watched by children as well.”6

Jeden z najważniejszych dzieł polskiej kinematografii powojennej, określany był mianem „żartu filmowego”, co miało zastąpić rzetelne określenie gatunku. To zresztą zupełnie nie przeszkadzało jego autorom, co więcej sami nazywali go swoistym żartem, podkreślając lekkość formy, niezobowiązujący, właściwie abstrakcyjny temat, swobodne traktowanie języka animacji czy – jak częściej się wówczas mówiło – filmu trickowego, aurę wolności twórczej wypowiedzi. To wszystko było rewolucją zaklętą w formule krótkiego filmu, ale jednocześnie tę formułę przełamywało, wybijając się na niepodległość formalną. Chyba inaczej nie da się tego nazwać…

One of the most important works of Polish post-war cinematography was called the “film joke,” a name that was supposed to replace a reliable name for the genre. It was not a problem for the authors, moreover, they also humored about it, calling it a sort of joke, highlighting the light form, noncommittal, actually abstractive subject, freedom with regard to the animation language - or as it was called at the time - a trick movie, the freedom of artistic expression. It was all a revolution enchanted in the formula of a short film, but at the same time, it went beyond the formula to break it, to become fully independent in terms of form. You can’t call it any other way...

Ibidem, s. 94.

Ludzie, którzy chcą wrócić do Meliesa. Rozmowa z Walerianem Borowczykiem i Janem Lenicą, twórcami filmu „Nagrodzone uczucie”, rozmowę przeprowadził Tadeusz Kowalski, „Film”, 1957, nr 51, s. 8.

Ibidem, p. 94.

People who want to go back to Melies. An interview with Walerian Borowczyk and Jan Lenica, authors of the movie “Love Requited,” the interview was conducted by Tadeusz Kowalski, „Film,” 1957, no. 51, p. 8.

„Dziewięć minut dla dzieci i dorosłych – tak można też określić nowy polski film animowany pt. „Był sobie raz…”, zrealizowany (według własnego scenariusza – Ha, ha, ha – przyp. KS) przez Waleriana Borowczyka i Jana Lenicę.

“Nice minutes for children and adults - this is how we can call the new Polish animated movie “Once Upon a Time,” produced (according to their own screenplay - Ha, ha, ha KS reminder) by Walerian Borowczyk and Jan Lenica.

Bliższe informacje?

More information?

Muzykę skomponował i na organach elektronicznych wykonał Andrzej Markowski.

The music was composed and played on keyboard by Andrzej Markowski.

Długość filmu: 260 m (owe dziewięć minut! – w rzeczywistości 200 m, czyli 1 akt i 8’30’’ – przyp. KS)

Film length: 260 m (the very nine minutes! in fact it was 200 m, i.e. 1 act and 8’30” - KS reminder)

Taśma barwna: „Agfacolor” (z NRD – przyp. KS)

Color: Agfacolor (from the East Germany – KS reminder)

Zdjęcia wykonał Edward Baryła

Cinematography by Edward Baryła

Produkcja: Zespół Filmowy „Kadr” (wykonano w Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie)

Production: Film Crew Kadr (produced in the Documental Film Company in Warsaw)

Treść filmu: perypetie aktorów i rekwizytów (…) Znudzony buraczek wędruje po świecie, przechodzi różne metamorfozy, spotyka na swojej drodze rzeczy przykre i przyjemne, ucieka przed muchą, lecz nie lęka się cezara, bierze udział w spektaklu telewizyjnym tańcząc rock and roll i w skupieniu kontempluje malarskie arcydzieła.

Story: the tribulations of actors and preps (...) A bored beetroot is wandering around the world, it goes through various metamorphoses, encounters nice and less nice things on the way, runs away from the fly, but is not afraid of the Cesar, it participates in TV show dancing rock and roll and contemplates works of art.

Film dozwolony od lat 1 do 100 (…)”7.

Rated available to ages ranging from 1 to 100 years old (…)”7

Nie można właściwie odmówić streszczeniu anonimowego autora „Polski” krzty wdzięku, choć całość recenzji ociera się o urzędniczy, suchy i oficjalny paszkwil. Był sobie raz… denerwował, zmuszał do wysilonych żarcików, sarkazmu ze strony krytyków i pismaków. A dlaczego? Czy kogoś obrażał, dyskredytował, atakował lub próbował oszukać? Nie. Przede wszystkim nie dawało recenzentom spokoju jedno: ta krótkometrażówka zdobyła jedno z najważniejszych trofeów współczesnego kina – statuetkę przedstawiającą Lwa św. Marka, ok, nie Złotego, lecz Srebrnego, ale jednak Lwa (oczywiście w swojej kategorii) na Międzynarodowym Festiwalu Filmów w Wenecji, najstarszym w Europie, ustępującym rangą jedynie imprezie w Cannes.

You cannot say that the summary of the review written by an anonymous critic of “Polska” magazine is not charming at all, although the whole review is mostly very dry and official lampoon. Once Upon a Time... irritated, forced the critics and writers to make strained jokes, sarcastic comments. And why? Did it offend, discredit, attack or tried to fool anyone? No. First and foremost, the critics were restless because of one thing: this short film won one of the most important awards of the contemporary cinema - the Lion, OK, not the Golden one, but Silver, but still the Lion (of course in the category to which it belonged) of the International Venice Film Festival, the oldest festival in Europe, the second important film event in Europe after Cannes.

Fragment recenzji w magazynie „Polska”, 1957, cyt. za: Jan Lenica – Labirynt, op. cit. S. 98.

Fragment of a review published by „Polska” magazine, 1957, as quoted in: Jan Lenica – Labyrinth, op. cit. p. 98.

A to wyróżnienie zmieniało wszystko. W tym także recepcję filmu w kraju. I to właśnie było najgorsze dla naszych publicystów. Z Lwem św. Marka za Once Upon a Time… wiąże się bardzo charakterystyczna dla epoki i – ogólniej – stylu systemu anegdota, przywołana przez cytowanego już młodego Tadeusza Kowalskiego: „- Przy okazji – serdeczne gratulacje. Film otrzymał przecież na sierpniowym festiwalu w Wenecji pierwsze miejsce w dziale filmów krótkometrażowych. - Tak. Dowiedzieliśmy się o tym z prasy i radia. Nas nikt nie zawiadomił. Symboliczny wenecki lew – ta nagroda festiwalu – stoi sobie podobno w salonie ambasady polskiej w Rzymie. Chyba go nigdy nie zobaczymy… - Nie martwcie się panowie. Jeden lew więcej, jeden mniej…

And it changed everything. Including the receipt in Poland. And our publicists felt it was the worst part. The Venice award for the movie Once Upon a Time... comes with a story that was very characteristic for the time - and generally - for the style of the system, it was quoted by the young Tadeusz Kowalski: “By the way - congratulations. The movie was awarded during the August festival in Venice as the best short film. Yes. We’ve learned about it from the press and radio. Nobody informed us about it. The symbolic Venice Lion statuette the festival’s award - is supposedly in the living room of the Polish embassy in Rome. I think we may never see it... Don’t worry gentlemen. Who would count the lions… Right!”8

Bolesław Leśmian, Klechdy sezamowe, Ilustrował Jan Lenica, Czytelnik, Warszawa 1983 Bolesław Leśmian, Sesame Tales, Illustrated by Jan Lanica, Czytelnik, Warszawa 1983

- Słusznie!”8

8 Ludzie którzy…, op. cit. S. 8-9.

8 People who..., op. cit. pp. 8-9

Jan Lenica, VI Ogólnopolski i III Międzynarodowy Festiwal Filmów Krótkometrażowych Kraków 1-12 VII 1966, 1966, druk offsetowy barwny, papier, 40 x 29 cm, nakład: 8000 egz., Drukarnia Prasa, Katowice. Jan Lenica, VI Polish and III International Festival of Short Films Kraków 1-12 July 1966, 1966, color offset print, paper, 40 x 29 cm, edition 8000 copies, Printing House Prasa (Press), Katowice.

Jan Lenica, Sprawa Gorgonowej (reżyseria: Janusz Majewski), 1977, druk offsetowy barwny, papier, 94 x 68 cm, nakład 2064 szt., Drukarnia: Zakłady Poligraficzne AGPOL. Jan Lenica, The Gorgon Case (directed by Janusz Majewski), 1977, color offset print, paper, 94 x 68 cm, edition 2064 copies, Printing House: Zakłady Poligraficzne AGPOL.

Pl ak at

poster

„Plakat można porównać do trufli, która rośnie tylko w pewnych warunkach, w określonej glebie, w pobliżu konkretnych drzew. Mimo że się to wie, trudno ją wyhodować.

“A poster can be compared to a truffle that grows only in certain conditions, in certain type of soil, in vicinity of certain trees. And though it is well-known fact, it’s still hard to grow it.

Plakat musi mieć zleceniodawcę. Tak się złożyło, że kiedyś w Polsce tym zleceniodawcą było państwo. Od razu po wojnie. Plakat był państwu potrzebny z różnych względów, przede wszystkim ze względów

A poster must be ordered by somebody. Way back in Poland, this somebody was the state. It was right after the war. The state needed posters for various reasons, first and foremost, because of political, ideological rea-

politycznych, ideologicznych. Na marginesie plakatu politycznego, na który stawiano, powstał plakat kulturalny. Nie było jeszcze telewizji – plakat był ważnym źródłem informacji, w ten sposób dowiadywano się, co idzie w kinie, w teatrze. Był ważnym elementem ulicy. Potem kilku plastyków nadało plakatowi rangę artystyczną. (…)

sons. As a subject of secondary interest, cultural poster evolved on the grounds of political poster that was the main focus. At the time, there was no TV - posters were an important source of information, that way people learned what’s played in cinemas and theatres. It was an important element of the street. Later, a couple of artists promoted the poster to the level of the work of art. (…)

Na początku decydująca była dla mnie strategia występowania plakatu. Znałem teren. Znałem inne prace kolegów. Musiałem działać przeciwko nim. Musiałem być inny. Pomiędzy plakaty eleganckie, „ładne”, szykowne, wskakiwałem dość brutalnie odwołując się do ekspresyjnych środków wyrazu, działania. Gdy ulica była kolorkowa, rozbawiona, rezygnowałem z koloru, robiłem rzeczy monochromatyczne. Gdy zapanował uniformizm środków stylistycznych, sięgałem do innych, odmiennych. Lata owe, niepowtarzalne, bezpowrotne. Zauroczenie pierwszymi plakatami Henryka Tomaszewskiego. Potem moje pierwsze kroki. Chęć przeciwstawienia mu się wszelkimi środkami. Wyzwolenia z polskości-tomaszewskości. Byłem na kontrze całej ulicy”.

Jan Lenica, Sztuka ulicy, w: Jan Lenica – Labirynt, Poznań 2002.

At first, I thought the most important would be the strategy of poster prevalence. I knew the area. I knew the works made by my colleagues. I had to act against them. I had to be different. Here I was: jumping brutally into the elegant, “nice,” chic posters, referring to artistic expression, action. When the street was colorful, cheerful, I was giving up color and instead did monochromatic things. When uniformism stormed to take over stylistic means, I reached for other, different means. Those years were unique, irretrievable. Being enchanted with Henryk Tomaszewski’s first posters. Then, my first steps. Willingness to go against him by any means. Liberation from Polishness and Tomaszesness. I was anti-street in general.”

Jan Lenica, Street Art, in: Jan Lenica – Labyrinth, Poznań 2002.

Prz yszedłem

I’ve come

„Przyszedłem do filmu jako plastyk, grafik, malarz. Chciałem, żeby na ekranie było widać to, co ja sam narysowałem albo namalowałem. Przestał mnie zadowalać statyczny rysunek. Technika elementów wycinankowych, papieru, kolażu dawała mi tę możliwość. Mogłem te filmy sam animować. Dla mnie film animowany w ogóle jest pograniczem malarstwa i filmu. W innych technikach musiałbym sięgać po współpracowników. Zwykle robią to całe ekipy, powielające rysunek, który traci przez to swoje indywidualne piętno. Robi się z tego jakaś mechaniczna, masowa kopiarnia. No i tak wyglądają filmy animowane. To mi się nie podobało, ja chciałem w filmie pozostać sam autorem tak jak każdy malarz, rysownik. Tylko ta technika dawała mi tę możliwość”.

“I’ve come to the film as an artist, graphic artist, painter. I wanted the things that I myself drew or painted to be showed on the screen. Static drawing satisfied me no more. The technique of cut-out elements, paper, collage gave me this capability. I was able to animate those movies. For me, animated film is in general a borderland of painting and movie. With other techniques, I would have to reach for the collaborators. Usually, it is done by the crews that copy the drawing, which loses therefore the individual stamp. It becomes a sort of mechanic, mass copying industry. And this is how animated movies look like. I didn’t like it, I wanted to remain an author in the film, just as every painter, drawer. Only this technique gave me such capability.”

Jan Lenica, w: Jan Lenica – Labirynt, Poznań 2002.

Jan Lenica, in: Jan Lenica – Labirynt, Poznań 2002.

Jan Lenica o współpracy z Walerianem Borowcz ykiem :

Jan Lenica about cooperating with Walerian Borowcz yk :

„Zrobiliśmy kilka filmów, potem nasze drogi się rozeszły. Spotkaliśmy się później w Paryżu, bo (Borowczyk) wyjechał mniej więcej w tym samym czasie. Robiliśmy, ale już oddzielnie, krótkie filmy u tego samego producenta. Nie można śnić zespołowo. Nawet jeśli zespół jest tylko dwuosobowy”. Jan Lenica, w: Jan Lenica – Labirynt, Poznań 2002.

“We made a couple of movies and then we separated. We met again in Paris because (Borowczyk) left at more or less the same time. We made, but separately though, short film for the same producer. You cannot dream collectively. Even if this collective is made of two people only.”

Jan Lenica, in: Jan Lenica – Labirynt, Poznań 2002.

Jan Lenica, CUL-DE-SAC (tytuł oryginalny) (tytuł polski: Matnia) (reżyseria: Roman Polański), 1966, Wielka Brytania, czarno-biały druk offsetowy z barwnymi elementami, papier, 83 x 118 cm, druk 1967, Republika Federalna Niemiec, Drukarnia: Fotopress Jan Lenica, CUL-DE-SAC (original), Wenn Katelbach Kommt (German title), 1966, black and white offset print with color applications, paper, 83 x 118 cm, printed 1967 in West Germany, Printing House: Fotopress.

Jan Lenica, Krzyżacy (reżyseria: Aleksander Ford, 1960), plakat filmowy, druk offsetowy, papier, 57 x 164 cm, druk: Stołeczne Zakłady Graficzne nr 4, 1965 Jan Lenica, Teutonic Knights (directed by Aleksander Ford, 1960), film poster, offset print, paper, 57 x 164 cm, printed at Stołeczne Zakłady Graficzne No 4, 1965

Jan Lenica, Jajko, 1974, gwasz, farby wodne, kolaż, papier, 34,5 x 26,5 cm, praca wykonana na zaproszenie dwumiesięcznika „Projekt” do numeru 100/1974 Jan Lenica, Egg, 1974, guache, water colors, collage, paper, 34,5 x 26,5 cm, the work done at the invitation of the bimonthly „Project” to the number 100/1974

Labirynt „Labirynt to książka pod każdym względem wyjątkowa. Od dawna nie wydano u nas tak ciekawie zaprojektowanej i dobrze opracowanej publikacji, która łączy w sobie walory starannej monografii, przepełnionej wręcz materiałami faktograficznymi, z dowcipną autobiografią oraz z eksperymentalnym projektem graficznym. Autorem koncepcji książki był Jan Lenica, który jednak nie doczekał jej wydania, gdyż zmarł 5 października 2001, na 3 miesiące przed otwarciem poznańskiej wystawy. Autorem projektu graficznego i realizatorem wydawnictwa jest uczeń Lenicy Tomasz Kujawski z Berlina (przy współpracy Anny Kujawskiej-Sanchez).

The concept’s author, Jan Lenica, failed to see it published because he died on 5 October 2001, that is 3 months before the exhibition was opened in Poznań. The person responsible for the graphic design and the completion of the publication is Lenica’s student, Tomasz Kujawski from Berlin (with Anna Kujawska-Sanchez’s contribution). Each page offers a display of graphic inventions that lure the reader inside a labyrinth of Lenica’s worlds: graphic, illustration, poster, film. It’s not only a detailed register of Jan’s artistic achievements, but also a story about Poznań and Warszawa, Paris, Cambridge and Berlin, where he lived at various stages of his life. Warsaw’s gossips from “Kameralna,” newspaper clippings, nasty things said about French film producers, officials in the time of People’s Republic of Poland as well as the French ones, who made the artist’s life miserable

Każda strona jest popisem inwencji graficznej, każda wciąga

as he never wanted to work in Poland, but at the same time

czytelnika do labiryntu Lenicowskich światów: graficznych,

never wanted to be an immigrant, finally some fragments of

rysunkowych, plakatowych, filmowych. To nie tylko drobiaz-

letters written by friends and, probably the most touching of

gowy rejestr osiągnięć artystycznych Jana, lecz także jego

all, from his father, but first and foremost, posters, drawings,

opowieść o Poznaniu i Warszawie, Paryżu, Cambridge i Ber-

photographs and film frames.”

linie, gdzie przyszło mu żyć w różnych okresach życia. Plot-

Jan Lenica. Labirynt, compiled by: Ewa Czerwiakowska, To-

ki z warszawskiej „Kameralnej”, wycinki z prasy, złośliwości na temat francuskich producentów filmowych, urzędników PRL-owskich i francuskich, uprzykrzających życie artyście, który nie chciał pracować w Polsce, ale jednocześnie nigdy

masz Kujawski, The National Museum in Poznań, Poznań 2002. Krzysztof Stanisławski, Alfred and Jan, “Art & Business,” 2002, no. 7-8, p. 84.

nie chciał zostać emigrantem, wreszcie fragmenty listów od przyjaciół i - najbardziej chyba wzruszające - od ojca, a przede wszystkim plakaty, rysunki, zdjęcia i kadry z filmów.” Jan Lenica. Labirynt, oprac. Ewa Czerwiakowska, Tomasz Kujawski, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 2002. Krzysztof Stanisławski, Alfred i Jan, „Art & Business”, 2002, nr 7-8, s. 84.

Labyrinth “Labyrinth is a book that is unique in every way. For a long time, we lacked this sort of interesting design and well-prepared publication that combines the values of meticulous monography, full of facts and a witty autobiography as well as an experimental graphic project.

„W tej krótkiej suicie obrazów dzieje się to, co w najlepszej poezji awangardowej. Wytarte, zużyte pojęcia, słowa, przedmioty zyskują nieoczekiwanie bogaty sens; rzeczy zwykłe stają się przerażające, rzeczy poważne stają się śmieszne: martwy świat zaczyna się napełniać znaczeniami, zaczyna ożywać, staje się bogaty”. Bolesław Michałek, 1958 “In this short suite of images we see the best of avant-garde poetry happening. Worn, used terms, words, objects suddenly gain in sumptuous sense; ordinary things become horrific, serious things become funny: dead world starts to fill with meanings, live, it becomes affluent.” Bolesław Michałek, 1958

„Ojciec mówił mi kiedyś: „Jak już nauczyłeś się robić plakaty, mógłbyś zacząć malować”. Ale ja właśnie maluję plakaty. To są moje obrazy na papierze. A ja kocham papier”. Jan Lenica, w: Jan Lenica – Labirynt, Poznań 2002.

“My father once told me: “Since you’ve learned how to make posters, you can start painting now.” But I paint posters. They are my paintings on paper. And I love paper.” Jan Lenica, in: Jan Lenica – Labyrinth, Poznań 2002.

Jan Lenica, Alban Berg. Wozzeck, 1964, plakat operowy, druk offsetowy, papier, 100 x 70 cm, druk w Polsce, 1984 Jan Lenica, Alban Berg. Wozzeck, 1964, opera poster, offset print, paper, 100 x 70 cm, printed in Poland, 1984

„Na I Międzynarodowym Biennale Plakatu w Warszawie

“During the 1st International Poster Biennale in Warsaw

(zarazem pierwszym biennale plakatu na świecie) zakwa-

(and at the same time the world’s first poster biennale)

lifikowano do ekspozycji 600 prac (z 800 nadesłanych z 32

600 works were qualified to be exposed (out of 800 works

krajów).

sent from 32 countries).

I nagrodę w dziale plakatu o tematyce kulturalnej (Zło-

The 1st prize in the field of culture-related posters (The

ty Medal i 20 tysięcy złotych) zdobył Jan Lenica, znany

Golden Medal and 20 thousand Polish zloty) was awarded

plastyk i twórca filmów krótkometrażowych – za plakat

to Jan Lenica, a well-known artist and film maker - for his

Wozzeck”.

poster Wozzeck.”

Werdykt jury I MBP.

The verdict of the jury of the 1st IPB.

„Wozzeck powstał na zamówienie Opery Warszawskiej

“Wozzeck was ordered by Warsaw Opera House in 1964,

w 1964 roku, ale opera Albana Berga nie weszła wtedy

but Alban Berg’s opera never made it to the stage. The

na afisz. Premiera odbyła się dopiero w 1984 roku. Twa-

premiere was held in 1984. Face-scream on Warsaw’s

rz-krzyk na ulicach Warszawy krótko po zniesieniu stanu

street, shortly after the martiall law was called off, was

wojennego miała znaczenie symboliczne”.

symbolic.

Jan Lenica, Plakat operowy nabrał sensu politycznego, w: Jan

Jan Lenica, Opera poster gained political sense, in: Jan Lenica

Lenica – Labirynt, Poznań 2002.

– Labyrinth, Poznań 2002.

Przypomina się historia z Lwem św. Marka w Wenecji, nagrodą za Był sobie raz… Trochę inaczej to przebiegło, ale sens jest podobny: rozminięcia się nagrody z dziełem, dodajmy, z powodu urzędniczych decyzji. W 1957 młodzi filmowcy zdobyli bardzo ważną nagrodę za film wysłany na festiwal, oczywiście bez nich (zamiast autorów pojechali do Wenecji urzędnicy). Młodzi o swoim sukcesie dowiedzieli się z mediów, rzecz jasna uradowali się, ale chyba nigdy nie zobaczyli statuetki, którą za to cieszyli się pracownicy ambasady w Rzymie. W drugim przypadku, w 1964, autor otrzymał nagrodę, znów bardzo ważną na prestiżowym biennale, w dodatku pierwszym, tyle tylko, że nagrodzony plakat nie trafił do rozpowszechniania, bo wstrzymano, oczywiście decyzją urzędniczą, na 20 lat premierę opery. A plakat, który nie zawisł na przysłowiowym płocie, po prostu nie istniał, zwłaszcza wtedy, w latach 60. Dziś można sobie wyobrazić dzieła plakatowe drukowane w limitowanym nakładzie, dla kolekcjonerów lub muzeów, plakaty sygnowane, właściwie unikatowe grafiki. Ale wtedy, gdy powstawał – żył tylko na ulicy. Na szczęście trafił tam w 1984 i tak się stało, że „plakat operowy nabrał sensu politycznego”, jak pisał Lenica.

The story with the Lion, the Venice Film Festival award for Once Upon a Time..., comes to one’s mind. Well the situation was a bit different, but the sense behind is similar: how the prize and work missed each other, well, we should add that due to official, political decisions. In 1957, young film makers won a very important award for a movie that was sent to the festival, of course without them (instead of authors, Polish officials went to Venice). Young artists learned about their success from media; surely, they were happy, but they probably never saw the award, which instead gave joy to the employees of Polish embassy in Rome. The second case, in 1964, the author received again an award, again it was an important award of the prestigious biennale, in addition, the first one held, only to learn that the awarded poster will never been distributed because the premiere of the opera was held, by an official decision of course. The poster that never hanged on the streets, simply didn’t exist, especially then, in the 1960s. Today, we may imagine the poster works being printed in limited number, for collectioners or museums, posters signed, in fact a unique graphic art. But at the time it was created it only lived on the streets. Luckily, it reached the streets in 1984 and it turned out that “opera poster gained political sense,” just as Lenica wrote.

O ile Był sobie raz…, zrealizowany wspólnie z Walerianem Borowczykiem, można uznać za filmowy żart, wprawkę stylistyczną, wprowadzenie do poważnej twórczości filmowej, o tyle Labirynt, nakręcony samodzielnie, jest już dziełem w pełni dojrzałym, pełnym, właściwie największym arcydziełem złotej ery polskiej animacji eksperymentalnej, arty-

As long as Once Upon a Time..., made together with Walerian Borowczyk, can be viewed as a film joke, a stylistic exercise, an introduction to the more serious film making, the Labyrinth, made independently, is a work that is mature, full, in

stycznej, bliskiej sztuce, literaturze i filozofii. To do dziś niedościgniony wzór tego typu filmu w skali nie tylko polskiej, europejskiej, ale i światowej. To także największe artystyczne osiągnięcie Jana Lenicy. Przez następne dziesięciolecia próbował stworzyć równie doskonałe dzieło, poszukując nowych środków wyrazu i tematów, realizując nawet pełnometrażowy, malowany film animowany Ubu król, albo wielki bandzioch. I ten, i wszystkie pozostałe filmy nakręcone po 1962, zapisują się w historii światowej animacji, jako dzieła wybitne i oryginalne, żaden jednak nie dorównuje Labiryntowi, powstałemu właściwie na początku kariery filmowej Lenicy. W plebiscycie ogłoszonym w 1973 przez festiwal w Annecy, najważniejszy tego typu festiwal w Europie i jeden z najważniejszych na świecie, Labirynt znalazł się na 5. miejscu wśród najważniejszych filmów animowanych w historii. A jak już wspomniałem o plebiscycie, warto odnieść się także do innych, choć nie przeceniałbym ich znaczenia dla rzeczywistej oceny wartości filmów i ich twórców. W plebiscytach i rankingach, których wraz z rozwojem internetu namnożyło się nad wyraz dużo i – mówiąc delikatnie

– na bardzo zróżnicowanym poziomie, królują filmy długometrażowe, bo to one napędzają tzw. box office. Natomiast w kategorii animacji eksperymentalnej krótkometrażowej, przynajmniej w rankingach popularnych, dostępnych powszechnie w internecie, ale nie branżowych, gdzie stratyfikacja przebiega zupełnie odmiennie (oceniają w nich filmy fachowcy, a nie przypadkowi dziennikarze) dziś raczej nie umieszcza się filmów z lat 50. i 60. XX wieku, choć czasem, dla zachowania pozorów, wstawia się i to na pierwszych miejscach np. francuskie filmy Władysława Starewicza z lat 30., co cieszy bardzo, oraz obowiązkowo Pinokia z 1940. Prawie zawsze jest animacja Czecha Jana Švankmajera Dimensions of Dialogue (1982) i Ulica Krokodyli braci Quay, Amerykanów z Londynu, zakochanych w Bruno Schulzu i kulturze Europy środkowej. Często brakuje, co bardzo dziwi, dzieł Piotra Dumały i Jana Lenicy, choć pojawia się np. Les Jeux des Anges Waleriana Borowczyka z 1964.

fact, the greatest masterpiece of the golden time of Polish experimental animation, artistic, closely affiliated with art, literature and philosophy. Up until today, it is an unsurpassed example of this type of movie, not only in Poland or Europe but on a global scale. It’s also the greatest achievement of Jan Lenica. For decades that followed, he tried to make something as perfect, searching for new expression means and subjects, creating a feature film, painted animation film Ubu et la grande Gidouille. And while the last one just as all other movies he made after 1962 are the most outstanding and original works of the world’s animation, none can match the Labyrinth that was actually made at the beginning of Lenica’s career.

In the plebiscite that was announced in 1973 by the Festival in Annecy, the most important festival in Europe and one of the most important around the world, Labyrinth was the 5th most important animated film in the history. And since I mention the plebiscite, it is worth to refer to others, although I wouldn’t overestimate their importance in relation to the realistic estimation of the film and film makers’ value. Plebiscites and rankings, which have become so frequent in the era of Internet, and to be honest, represent varied levels, are ruled by feature movies because these are the drivers of box offices. Whereas, with regard the experimental animation category of short movies, at least in the popular rankings, generally available online, yet not prepared by the industry, where the stratification is completely different (films are evaluated by professionals and not accidental journalists), today you don’t include the 1950s and 1960s movies, although sometimes, in order to keep the appearances, they include, at the top of the list even, e.g. French movies made by Władysław Starewicz in the 1930s, which is really nice, and of course Pinokio of 1940. Almost always, they include the animation made by the Czech film maker, Jan Švankmajer Dimensions of Dialogue (1982) and Crocodile Street by brothers Quay, the Americans from London who fell in love

Ważne jest jednak, że np. w szanowanym portalu Open Culture – i należy to uznać za duże wyróżnienie i nobilitację – można za darmo obejrzeć i ściągnąć Zbrodnię i karę oraz Franza Kafkę Piotra Dumały.

with Bruno Schulz and the culture of Central Europe. We often miss, which is strange, the works of Piotr Dumała and Jan Lenica, although we see e.g. Les Jeux des Anges made by Walerian Borowczyk in 1964.

I Lenica, i Dumała są oczywiście obecni w zestawieniach polskich, np. rzetelnie opracowanym rankingu „20 arcydzieł polskiej animacji” w Culture.pl (z 2014). Zestawienie otwiera Starewicz (Opowieść o lisie,1930 wg Goethego), a Labirynt jest na pozycji 3, a później od razu Dom tandemu Lenica -Borowczyk. Na 13 miejscu, co raduje, Jak działa jamniczek Juliana Józefa Antonisza, na miejscu 17 Łagodna Dumały (tylko, co zastanawia), wyżej Refleksy (1979) i niżej Strojenie instrumentów (2000), a więc filmy z krańców dotychczasowej kariery Jerzego Kuci, oczywiście Tango, zaledwie na 15 pozycji jedyny Oscar w tym gronie, oraz na koniec Katedra Tomasza Bagińskiego i Ichthys Marka Skrobeckiego, któremu do miana arcydzieła, moim zdaniem, bardzo daleko.

It’s important that for instance the respected portal Open Culture - and it can be viewed as a huge ennoblement - lets you watch for free and download Piotr Dumała’s Crime and Punishement, and Franz Kafka. Both Lenica and Dumała are of course part of Polish rankings, e.g. reliable ranking of “20 Masterpieces of Polish Animation” published by Culture.pl (in 2014). The list starts with Starewicz (The Fox Story, 1930 according to Goethe) and Labyrinth comes as the third, followed by Home made by Lenica-Borowczyk duo. The 13th position, which is nice to see, is How Sausage Dog Works by Julian Józef Antonisz, the 17th Dumała’s A Gentle Spirit (one his film 17th, which is strange), higher position is given to Reflexes (1979) and lower to Instrument Tuning (2000), hence the movies representing the beginning and the end of Jerzy Kucia’s career, of course Tango, however, classified as the 15th, which is the only Oscar

Jan Lenica, Labirynt, 1962, kadr Jan Lenica, Labyrinth, 1962, still

winner in the group, and at the end Cathedral by Tomasz Bagiński and Ichthys by Marek Skrobecki, who has still a long way to go to reach the masterpiece level, in my opinion.

Jan Lenica, Windą na szafot ( L’Ascenceur pour l’echafaud, reżyseria: Louis Malle, 1958), plakat filmowy, druk offsetowy, papier, 85 x 59 cm, druk RSW ‚Prasa”, Warszawa Okopowa 58, 1958, nakład 20 000 egz. Jan Lenica, L’Ascenceur pour l’echafaud (directed by Louis Malle, 1958), film poster, offset print, paper, 85 x 59 cm, printed at RSW ‚Prasa”, Warszawa Okopowa 58, 1958, edition 20 000 copies

Jan Lenica, Oko za oko (Oeil pour oeil, reżyseria: André Cayatte, 1957), plakat filmowy, druk offsetowy, papier, 85 x 59 cm, druk: Dom Słowa Polskiego, 1958 Jan Lenica, Oeil pour oeil (directed by Andre Cayatte, 1957), film poster, offset print, paper, 85 x 59 cm, printed at Dom Słowa Polskiego, 1958

Jan Lenica, Wspólny pokój (reżyseria: Wojciech Jerzy Has, 1959), plakat filmowy, druk offsetowy, papier, 86 x 58 cm, druk: PWPW, 1960, nakład: 19000 egz. Jan Lenica, Common Room (directed by Wojciech Jerzy Has, 1959), film poster, offset print, paper, 86 x 58 cm, printed at PWPW, 1960, edition 19000 copies

Jan Lenica, Wizyta starszej pani (Der Besuch, reĹźyseria: Bernhard Wicki, 1964), plakat filmowy, druk offsetowy, papier, 82,5 x 58 cm, druk: Prasa, Katowice, 1965, nakĹ&#x201A;ad: 4500 egz. Jan Lenica, Der Besuch (directed by Bernhard Wicki, 1964), film poster, offset print, paper, 82,5 x 58 cm, printed at Prasa, Katowice, 1965, edition 4500 copies

Jan Lenica, Iwans Kindheit (Iwanowo dietstwo, DzeciĹ&#x201E;stwo Iwana, reĹźyseria: Andriej Tarkowski, 1962), plakat filmowy, druk offsetowy, papier, 84,5 x 60,5 cm, druk w RFN, Fotopress, 1963 Jan Lenica, Iwans Kindheit (Iwanowo dietstwo, directed by Andriej Tarkowski, 1962), film poster, offset print, paper, 84,5 x 60,5 cm, printed in West Germany, Fotopress, 1963

Jan Lenica, Lawa (reĹźyseria: Tadeusz Konwicki, 1989), plakat filmowy, druk offsetowy, papier, 97,5 x 56 cm, druk: Warszawska Drukarnia Akcydensowa, 1989, nakĹ&#x201A;ad: 4775 egz. Jan Lenica, Bench (directed by Tadeusz Konwicki, 1989), film poster, offset print, paper, 97,5 x 56 cm, printed at Warszawska Drukarnia Akcydensowa, 1989, edition 4775 copies

Jan Lenica, okładka katalogu, CSW Zamek Ujazdowski, Warszawa 2000, na okładce zdjęcie autorstwa Christiana Schrotha Jan Lenica, cover of the catalogue, Centre of Contemporary Art, Ujazdowski Castle, Warszawa 2000, photo by Christian Schroth

Jan Lenica Ur. 04. 01. 1928 w Poznaniu, zm. 05. 10. 2001 w Berlinie. Ukończył Wydział Architektury na Politechnice Warszawskiej (dyplom 1952). Rysunki satyryczne publikował w polskiej prasie od 1945, od 1950 tworzył plakaty i ilustracje książkowe. Był asystentem Prof. Henryka Tomaszewskiego na warszawskiej ASP (1954-56). Wyjechał z Polski w 1963. Wykładał na Uniwersytecie Harvarda w 1974, był profesorem Wydziału Animacji w Wyższej Szkole w Kassel (1979-85) i Wyższej Szkoły Sztuk w Berlinie (1986-94). Przez całe życie tworzył równolegle plakaty i filmy animowane, w tym najważniejsze swoje dzieło - pełnometrażowy Ubu et la grande gidouille (Ubu i wielki bandzioch, 1979) według Alfreda Jarry’ego oraz ostatni, średniometrażowy film, kręcony w Polsce, pt. Wyspa R.O. (2001), w którym wystąpił Piotr Dumała. Born 4th Jan., 1928 in Poznań, died 5th Oct., 2001 in Berlin. He graduated with the degree in architecture from Warsaw University of Technology (diploma in 1952). He published satirical illustrations in Polish press since 1945, and since 1950, he designed posters and book illustrations. Assistant of Professor Henryk Tomaszewski at Warsaw Academy of Fine Arts (1954-56). He left Poland in 1963. In 1974, he gave lectures at the Harvard University, later, he worked as a professor at the universities in Kassel (1979-85) and Berlin (1986-94). Throughout his whole his life, he worked on posters and animated films simultaneously, including his most important work - the feature film Ubu et la grande Gidouille (1979) according to Alfred Jarry and his last film produced in Poland, Wyspa R.O. (2001) with Piotr Dumała as actor.

Jan Lenica, Wyrok na Franciszka Kłosa (reżyseria Andrzej Wajda, 2000), plakat filmowy, druk offsetowy, papier, 98 x 68 cm, druk w Polsce, 2000 Jan Lenica, Judgment on Franciszek Kłos (directed by Andrzej Wajda, 2000), film poster, offset print, paper, 98 x 68 cm, printed in Poland, 2000

INDY W IDUALNE W YSTAW Y SZ TUKI ( W YBÓR )

MAIN SOL O ART EXHIBITIONS

2002 - Muzeum Narodowe, Poznań,

2002 - National Museum, Poznań,

2000 - Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski,

2000 - Centre of Contemporary Art, Ujazdowski Castle,

1999 - Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha, Kraków,

1999 - Center of Japanese Art and Technology, Manggha, Kraków,

1998-99 - Muzeum Miedzi, Legnica (Ostrów Wielkopolski,

1998-99 - Copper Museum, Legnica (Ostrów Wielkopolski,

1998 - Festspielgalerie, Berlin,

1997 - Galerie Kyra Maralt, Berlin,

1997 - Haus Mecklenburg, Ratzeburg,

1997 - Instytut Polski, Düsseldorf,

1997 - Polish Institut, Düsseldorf,

1996 - Espace E.S.A.G., Paryż,

1996 - Espace E.S.A.G., Paris,

1996 - Galeria Grafiki i Plakatu na Hożej, Warszawa,

1996 - Graphic and Poster Gallery on Hoża Street, Warszawa,

1991 - Museum für Kunst und Gewerbe, Hamburg,

1990 - Haus am Lützowplatz, Berlin,

1990 - The Polish Museum in America, Chicago,

1989 - BWA, Zielona Góra,

1988 - Nykytaiteen Museo, Tampere,

1988 - Galeria Stara Kordegarda, Warszawa,

1988 - Stara Kordegarda Gallery, Warszawa,

1982 - Akademia Sztuk Pięknych, Wiedeń,

1982 - Academy of Fine Art, Vienna,

1981 - Kunstverein, Kassel,

1981-84 - Akademia Katolicka, Hamburg (Kassel, Oberhausen,

1981-84 - Catholic Academy, Hamburg (Kassel, Oberhausen,

Warszawa,

Wałbrzych, Szczecin),

Brunszwik, Monachium, Kilonia, Essen, Offenbach, Moguncja),

1980 - Centrum Georges Pompidou, Paryż, 1979 - Teatr im. Jana Kochanowskiego, Opole, 1978 - Galerie Saluden, Quimper, 1976 - DKF „Kwant”, Warszawa, 1973 - Muzeum Narodowe, Poznań, 1973 - Carpenter Center for Visual Arts, Harvard University, Cambridge,

1972 - Galerie Warschau, Berlin Zachodni, 1972 - Studio Bruckmann, Monachium,

Warszawa,

Wałbrzych, Szczecin),

Brunschweig, Munich, Kiel, Essen, Offenbach, Mainz),

1980 - Centre Georges Pompidou, Paris, 1979 - Jan Kochanowski Theatre, Opole, 1978 - Galerie Saluden, Quimper, 1976 - Film Club „Kwant”, Warszawa, 1973 - National Museum, Poznań, 1973 - Carpenter Center for Visual Arts, Harvard University, Cambridge,

1972 – Galerie Warschau, Berlin West, 1972 - Studio Bruckmann, Munich, 1971 - Poster Museum, Vienna,

1971 - Muzeum Plakatu, Wiedeń,

1970 - Museum of XXth Century, Vienna,

1970 - Muzeum XX wieku, Wiedeń,

1968 - Poster Museum, Wilanów, Warszawa,

1968 - Muzeum Plakatu w Wilanowie, Warszawa,

1968 - Museum Villa Stück, Munich,

1968 - Museum Villa Stück, Monachium,

1967 - Dutch Film Museum, Arnhem,

1967 - Holenderskie Muzeum Filmowe, Arnhem,

1967 - Visual Art Gallery, New York,

1967 - Visual Art Gallery, Nowy Jork,

1966 - Galerie Schloss Oberhausen, Oberhausen,

1966 - Filmmuseum, Copenhagen,

1966 - Filmmuseum, Kopenhaga,

1965 - part of Persona exhibition, Tokyo,

1965 - w ramach wystawy Persona, Tokio,

1960 - British Graphic Designer’s Association Club, London,

1960 - Klub Stowarzyszenia Grafików Angielskich, Londyn,

1948 - Young Artists Club, Warszawa.

Jan Lenica, plakat jego wystawy w Galerii Grafiki i Plakatu, Warszawa 1996 Jan Lenica, poster for his exhibition at Graphic nad Poster Gallery, Warszawa 1996

SKS, Lenica w Hamburgu / Lenica in Hamburg, „Art & Business”, 1991, nr / No 9

1948 - Klub Młodych Artystów, Warszawa.

NAGRODY ZA TWÓRCZOŚĆ PLASTYCZNĄ (WYBÓR)

PRIZES AT ARTISTIC WORK (SELECTED)

1999 - Grand Prix, XVI Biennale Plakatu Polskiego, Katowice,

1999 - Grand Prix, 16th Biennale of Polish Poster, Katowice,

1997 - III Nagroda, VI Międzynarodowe Biennale Plakatu

1997 - 3rd Prize, 6th International Biennale of Theatre Poster,

1993 - Srebrny Medal, Światowa Wystawa Filatelistyczna, Poznań,

1993 - Silver Medal, World Philatelic Exhibition, Poznań,

1993 - Grand Prix, Wystawa Plakatu Polskiego, Katowice, Tuluza,

1993 - Grand Prix, Exhibition of Polish Poster, Katowice,

Teatralnego, Rzeszów,

1987 - Premio Grafico, Międzynarodowe Targi Książki dla Dzieci, Bolonia,

1987 - Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego, Nowy Jork, 1983 - Nagroda Julesa Chêreta za najlepszy plakat do filmu animowanego, Annecy,

1980 - Nagroda miasta Essen za twórczość w dziedzinie plakatu, 1966 - Złoty Medal, I Międzynarodowe Biennale Plakatu, Warszawa,

1962 - I Nagroda, III Nagroda i wyróżnienie, I Międzynarodowa Wystawa Plakatu Filmowego, Karlove Vary,

1961 - Grand Prix im. Toulouse-Lautreca; II Międzynarodowa Wystawa Współczesnego Plakatu Filmowego, Wersal,

1953 - II Nagroda, Wystawa Karykatury Polskiej, Warszawa.

Rzeszów,

Toulouse,

1987 - Premio Grafico, International Children Books Fair, Bologna,

1987 - Alfred Jurzykowski’s Foundation Prize, Nowy Jork, 1983 - Jules Chêret Prize for the best poster to animated film, Annecy,

1980 - City of Essen Prize, Essen, 1966 - Golden Medal, 1st International Poster Biennale, Warszawa,

1962 - 1st Prize, 3rd Prize and distinction, 1st International Film Poster Exhibition, Karlove Vary,

1961 - Grand Prix, Toulouse-Lautrec Prize; 2nd International Contemporary Film Poster Exhibition, Versailles,

1953 - 2nd Prize, Polish Caricature Exhibition, Warszawa.

Więcej: Jan Lenica. Labirynt, katalog, Muzeum Narodowe, Poznań

More: Jan Lenica. Labirynt, catalogue, Muzeum Narodowe,

pl.wikipedia.org, culture.pl.

2002, Jan Lenica, katalog, CSW, Warszawa 2000,

Poznań 2002, Jan Lenica, catalogue, CSW, Warszawa 2000,

FIL MOGRAFIA / FIL MOGRAPH Y Skróty użyte w tekście / Shortcuts AKA: znany także jako (film znany także pod tytułem) / also known as R: Reżyseria / Direction asR: Asystent, asystentka reżysera / Director-Assistant S: Scenariusz / Screenplay A: Animacja / Animation OP: Opracowanie plastyczne / Artistic Design KOM: Komentarz / Commentar Z: Zdjęcia / Camera asZ: Asystent operatora, operator kamery / Kamera-Assistant O: Oświetlenie / Light MO: Montaż / Edition DZ: Dźwięk / Sound DZMO: Montaż dźwięku / Sound edition M: Muzyka / Music Wyk: W wykonaniu / Music performed by W: Występują / Cast (Actors, performers) G: Głos z tła / Voice-over ES: Efekty specjalne / Special effects CO: Współpraca / Cooperation P: Produkcja / Production PR: Producent / Producer KP: Kierownik produkcji / Production manager coPR: Koproducent / co-Producer coF: Współfinansowanie / Co financed by D: Dystrybutor / Distribution F: Format C: Kolor / Color ME: Metraż / Metrage CP: Czas projekcji / Time PREM: Premiera / Premiere TVPREM: Premiera telewizyjna / TV Premiere N: Nagrody i wyróżnienia / Awards and distinctions MFF: Międzynarodowy Festiwal Filmowy / International Film Festival PL: Polska / Poland F: Francja / France G: Republika Federalna Niemiec / West Germany SMF: Studio Miniatur Filmowych, Warszawa, ZFK: Zespół Filmowy „Kadr” / Film Unit „Kadr” WFD: Wytwórnia Filmów Dokumentalnych, Warszawa / Documentary Film Studios, Warszawa

200 1

1979

Wyspa R. O. R. O. Island

Ubu et la grande gidouille

Film kombinowany - aktorsko-animowany The film combined - acting and animated S, OP, R: Jan Lenica, Z: Lesław Skuza, asZ: Jan Maciej Ptasiński, Włodzimierz Matuszewski, Andrzej Arwar, A: Halina Mazurek, Maria Przybył, Ewa Trafna, Urszula Wójcik, M: Jarosław Siwiński, DZ: Jarosław Siwiński, DZMO: Andrzej Artymowicz, Tomasz Dukszta, Marcin Dziuba, MO: Jarosław Migała, Teresa Miziołek, Anna Ewert, O: Mirosław Szot, ES: Natasza Wróblewska, W: Piotr Dumała (pilot), Jerzy Nowak (strażnik / guard), Małgorzata Lipmann (dziewczyna / girl), Alik Matuszewski (chłopiec ze snu pilota / boy from pilot’s dream), CO: Hanna Abgarowicz, Paulina Guźlińska, Krzysztof Gwiazda, Michał Kieliszek, Małgorzata Kiełkiewicz, Grzegorz Koncewicz, Bogusław Kozłowski, Tomasz Kozłowski, Leszek Król, Jacek Królikowski, Arkadiusz Kuśnierz, Stanisław Lipiec, Kazimierz Majcher, Tomasz Matusiak, Małgorzata Matuszewska, Zbigniew Niewygoda, Jacek Muracki, Janusz Ostapiński, Paweł Potapiuk, Zdzisław Prześlak, Piotr Siwczuk, Paweł Szczerepa, P: SMF, Telewizja Polska TVP, PR: Włodzimierz Matuszewski, KP: Eugeniusz Gordziejuk, coPR: Instytut Goethego Inter Nationes (Warszawa),

Ubu król i wielki bandzioch Film animowany, w całości malowany / Animated film, entirely painted S: (w oparciu o sztukę Alfreda Jarry’ego Ubu król, albo Polacy / based on Alfred Jarry drama Ubu roi ou les Polonais), OP, SC, R: Jan Lenica, Z: Julien Pappé, M: Jean-Claude Dequéant, MO: Chantal Rémy, G: Michel Poujade (król-ojciec Ubu / Père Ubu), Janine Grillon (królowa-matka Ubu / Mère Ubu), P: Les Films Armorial, Magic Films, Paryż / Paris, D: Les Films de l’Atalante (1987) (Francja / France) (dystrybucja w kinach / theatrical) PR: André Valio-Cavaglione (jako / as André Valio), C: film barwny / Color, CP: 80’,

1975 Ubu roi Ubu król G Telewizyjny film animowany / TV animated film S :(w oparciu o sztukę Alfreda Jarry’ego Ubu król, albo Polacy / based on Alfred Jarry drama Ubu roi ou les Polonais), OP, SC, R: Jan Lenica, M: Wilhelm Killmayer, P: ZDF, Lux Film, Monachium / Munich,

coF: Agencja Produkcji Filmowej, F: 35 mm, C: film barwny / Color, CP: 31’, N: „Złota Kreska” w kategorii filmu profesjonalnego dla Jana Lenicy, Ogólnopolski Festiwal Autorskich Filmów Animowanych OFAFA, Kraków 2002 / „Golden Line” Award in the category of professional film to Jan Lenica, Polish Festival of Author’s Animated Films OFAFA, Kraków 2002,

1974 Landscape Pejzaż USA / G S: Boris von Borresholm, R: Jan Lenica, Z: J. Shook,

M: Garby Leon,

S: Boris von Borresholm,

MO: Ingrid Hase,

R: Jan Lenica,

P: Harvard University Film Study Center, LuxFilm Boris Borresholm, Monachium / Munich,

Z: Renate Rühr,

F: 35 mm, C: film barwny / Color

P: Lux-Film Boris Borresholm, Monachium / Munich,

ME: 250 m,

F: 35 mm,

CP: 9’,

ME: 307 m

PREM: 01. 07. 1979, Berlin MFF-Wettbewerb, G,

CP: 11’,

1972 Fantorro - le dernier justicier Fantorro, oder die Rache der Blumen Fantorro, ostatni sprawiedliwy AKA: Fantorro F/G Film kombinowany - aktorsko-animowany The film combined - acting and animated S: Jan Lenica, André Valio-Cavaglione, Boris von Borresholm, R: Jan Lenica, Z: Jean Vigne, Peter Rosenwanger, A: Peter Rosenwanger, Renate Ruhr, M: Henri Gruel, Josef Anton Riedl (wersja niemiecka / German version)

M: Josef Anton Riedl,

PREM: 1972, Berlin Zachodni / Berlin West, MFF berlinale - Forum des jungen Films,

1969 Stilleben Martwa natura G Krótkometrażowy film fabularny / short feature film S i R: Jan Lenica, Z: W. Kurz, W: H. Qualtinger, M. Alanen, P: Lux-Film Boris Borresholm, Monachium / Munich, N: Prime a la qualite ( Jan Lenica), F, 1969,

P: Les Films Armorial, Paryż / Paris, Lux-Film Boris Borresholm, Monachium / Munich,

Adam 2

PR: André Valio-Cavaglione, Boris von Borresholm,

AKA: Adam II G

F: 35 mm,

Pełnometrażowy film animowany / Animated film S i R: Jan Lenica,

CP: 12’,

Z: Renate Rühr,

PREM: 1973 Berlin MFF-Wettbewerb, G, 25. 04. 2006, Paryż / Paris, F,

M: Josef Anton Riedl, MO: Barbara Mondry,

TVPREM: 14 04. 1977 (F),

W / G: Russ Dodson,

1971 Die Hölle Piekło G Film animowany / Animated film

1967 Quadratonien Film animowany krótki / Short animated film S i R: Jan Lenica, F: 16mm, Ratio: 1:1,37, C: film barwny / Color, ME: 137 m, CP: 13’,

1966 Weg zum Nachbarn Droga do sąsiada (motto MFF w Oberhausen / motto of Oberhausen Festival), AKA: Weg zum Nachbarn 1967-1969, G

1968

ME: 251 m,

N: „Srebrna Taśma Filmowa”, w kategorii: Pełnometrażowy film animowany, Niemiecka Nagroda Filmowa 1969 / „Filmband in Silber”, Abendfüllender Zeichentrickfilm, Deutscher Filmpreis 1969,

W: Merja Alanen, John Craven, Stan Hayward, Michel Stéphane,

C: film barwny / Color,

PREM: 10. 10. 1969, MFF w Mannheim, 23.10.1969, premiera kinowa / theatrical, G,

P: Lux-Film Boris Borresholm, Monachium / Munich, PR: Boris von Borresholm, F: 35 mm, C: film czarno-biały i kolorowy / Black and White and Color (Eastmancolor), ME: 2172 m, CP: 79’,

Film krótki / short film R: Jan Lenica, P: Lux-Film Boris Borresholm, Monachium / Munich, D: Westdeutsche Kurzfilmtage, Oberhausen, PREM: 1966, Zachodnioniemieckie Dni Filmu Krótkiego w Oberhausen / Westdeutsche Kurzfilmtage, Oberhausen, N: Nagroda im. Maxa Ernsta „Homme” (Człowiek) za całokształt twórczości, Zachodnioniemieckie Dni Filmu Krótkiego w Oberhausen / Max-Ernst-Preis „Homme” for Lifetime Achievement, Westdeutsche Kurzfilmtage 1966,

1965 La femme fleur (1965) Kobieta-kwiat F S i R: Jan Lenica,

KOM: André Pieyre de Mandiargues, W / G: Roger Corggio, M: Georges Van Parys, MO: Jasmine Chasney, Henri Colpi, P: Argos Film (F), N: „Złoty Lew św. Marka”, MFF Krótkich i Dokumentalnych w Wenecji 1966, Jan Lenica / „Golden St. Mark Lion”, MFF Short and Documentary Films in Venice,

1965

N: Grand Prix, najlepszy film animowany, Zachodnioniemieckie Dni Filmu Krótkiego w Oberhausen / Großer Preis, Bester Trickfilm, Westdeutsche Kurzfilmtage, Oberhausen, „Srebrna Taśma Filmowa”, najlepszy film krótki, Niemiecka Nagroda Filmowa 1965 / „Filmband in Silber”, Bester Kurzfilm, Deutscher Filmpreis 1965, Ocena państwowa FBW 1965: szczególnie wartościowy film / FBW 1965, Prädikat: besonders wertvoll, Grand Prix dla najlepszego filmu krótkometrażowego / Grand Prix for the best short film, MFF Prades,

Entwürfe und Träume Projekty i marzenia G Film krótki / short film R: Peter Berling, Jan Lenica, P: FIOR Film GmbH, Monachium / Munich, PR: Peter Berling, D: Atlas Filmverleih GmbH, Duisburg, PREM: 02.1966, 1966, Zachodnioniemieckie Dni Filmu Krótkiego w Oberhausen / Westdeutsche Kurzfilmtage, Oberhausen,

1964 / 65 A G Krótki film animowany / short animated film S, R, A: Jan Lenica, Z: Renate Rühr, M: Georges Delerue, Bernard Parmegiani, MO: Renate Rühr P: Lux-Film Boris Borresholm, Monachium / Munich, PR: Boris von Borresholm, D: Atlas-Filmverleih GmbH (Düsseldorf ), Alpha-Film GmbH (Munich), F: 35 mm, Ratio: 1:1,37, C: film czarno-biały i kolorowy / Black and White and Color, ME: 258 m, CP: 9’, PREM: 02.1965, Zachodnioniemieckie Dni Filmu Krótkiego w Oberhausen / Westdeutsche Kurzfilmtage, Oberhausen,

1963 Die Nashörner Nosorożec G Film animowany / animated film

1962 Labirynt Labyrinth AKA: Le labyrinthe, PL Film animowany / Animated film S i R, OP: Jan Lenica, asR: Wacław Krukowski, Z: Antoni Nurzyński, asZ: Krzysztof Tyszkiewicz, M: Włodzimierz Kotoński, Wyk / DZMO: Eugeniusz Rudnik (nie występuje w napisach / uncredited), MO: Ludmiła Godziaszwili (jako / as Ludmiła Godzjaszwili), DZ: Jan Radlicz, P: SMF, PR: Magda Mazanowska-Barycz (jako / as Magdalena Barycz),

S (w oparciu o sztukę / based on Eugène Ionesco ’s play) i R, A: Jan Lenica,

F: 35 mm,

Z: Renate Rühr,

CP: 14’,

M: Wilhelm Killmayer, P: Lux-Film Boris Borresholm, Monachium / Munich, PR: Boris von Borresholm, D: Atlas Filmverleih GmbH (Duisburg), F: 35 mm, Ratio: 1.33 : 1 C: film barwny / Color, ME: 297 m, CP: 11’, PREM: 02.1964, Zachodnioniemieckie Dni Filmu Krótkiego w Oberhausen / Westdeutsche Kurzfilmtage, Oberhausen, N: Wyróżnienie Jury, Zachodnioniemieckie Dni Filmu Krótkiego w Oberhausen 1964 / Jury’s distinction, Westdeutsche Kurzfilmtage, Oberhausen, Dyplom uznania, MFF Krótkometrażowych w Krakowie / Diploma, MFF Short Films in Kraków, Państwowa Nagroda Filmowa / Bundesfilmpries 1964, Dyplom honorowy, MFF w Melbourne 1964 / Honor Diploma, MFF in Melbourne 1964, Międzynarodowy Festiwal Filmowy I Nagroda, MFF w Cordobie / 1st Prize, MFF in Cordoba 1967,

C: film barwny / Color, PREM: 02. 1963, Zachodnioniemieckie Dni Filmu Krótkiego w Oberhausen / Westdeutsche Kurzfilmtage, Oberhausen, 06. 1963 MFF w Annecy / Annecy Film Festival, 06. 1963 MFF Krótkometrażowych w Krakowie / Cracow Film Festival, N: I Nagroda w kat. filmu eksperymentalnego, Zachodnioniemieckie Dni Filmu Krótkiego w Oberhausen / First Prize, Experimental Films, Westdeutsche Kurzfilmtage, Oberhausen 1963, Nagroda FIPRESCI, MFF Animowanych w Annecy / FIPRESCI Prize, Annecy Film Festival, I Nagroda „Złoty Smok Wawelski” w kategorii filmów animowanych za reżyserię ( Jan Lenica) i muzykę (Włodzimierz Kotoński), Ogólnopolski Festiwal Filmów Krótkometrażowych w Krakowie / First Prize „Golden Wawel Dragon” for direction ( Jan Lenica) and music (Włodzimierz Kotoński), Polish Festival of Short Films, Kraków 1963, Nagroda w kategorii filmów o sztuce, Biennale Młodych, Paryż 1963 / Award in films about art category, Youth Bienial, Paris 1963, Nagroda specjalna za animację ( Jan Lenica), MFF w Melbourne / Special Award for animation ( Jan Lenica), MFF Melbourne 1964, Grand Prix w kategorii filmu animowanego, MFF Krótkich, Buenos Aires / Grand Prix, animated films category, MFF in Buenos Aires 1964,

196 1

Filmowej SDP dla Jana Lenicy / „Warsaw Sirene”, Award of Film Critics Club for Jan Lenica,

DZ: Halina Paszkowska,

Italia 61

Nagroda ZAIKS-u za scenariusz dla Jana Lenicy / Award of Author’s Association for screenplay to Jan Lenica,

MO: Krystyna Rutkowska,

Italy 61 PL Film animowany / Animated film S i R: Jan Lenica, Wojciech Zamecznik, P: Przedsiębiorstwo Wystaw i Targów, Warszawa / Exhibitions and Fairs Company, Warszawa, CP: 3’, N: II Nagroda „Srebrny Smok Wawelski”, w kategorii filmów animowanych i innych krótkich form filmowych, Ogólnopolski Festiwal Filmów Krótkometrażowych dla Jana Lenicy i Wojciecha Zamecznika / Second Prize „Silver Wawel Dragon”, animated films and other short films category, Polish Festival of Short Films, Kraków 1962,

1959 Monsieur Tete Pan Głowa AKA: pełny tytuł / complete title (F): L’horrible, bizarre et incroyable aventure de Monsieur Tête, Geschichte eines Kopfes (G), F Film animowany / Animated film S i R: Jan Lenica, Henri Gruel, KOM / G: Eugène Ionesco, Z: Antonio Harispe,

1960 Nowy Janko Muzykant New Johnny the Musician PL Film animowany / Animated film S i R, OP: Jan Lenica, asR: Teresa Byszewska, Z: Jan Tkaczyk, M: Włodzimierz Kotoński, Wyk / DZMO: Eugeniusz Rudnik (nie występuje w napisach / uncredited), DZ: Jan Radlicz, P: SMF,

M: Philippie Arthuys, MO: Jasmine Chasney, Henri Colpi, P: Argos Films, Les Films Armorial, F: 35 mm, C: film barwny / Color, CP: 13’, TVPREM: G: 21. 03. 1971, N: Nagroda Emila Cohla, Paryż / Emil Cohl Award, Paris 1960,

C: film barwny / Color, CP: 10’, PREM: 06. 1961, Ogólnopolski Festiwal Filmów Krótkometrażowych, Kraków / Polish Festival of Short Films, Kraków, N: I Nagroda „Złoty Smok Wawelski” w kategorii filmów animowanych ex aequo z Witoldem Gierszem za Mały western, Ogólnopolski Festiwal Filmów Krótkometrażowych, Kraków 1961 / First Prize „Golden Wawel Dragon” in animated films category together with Witold Giersz for film A Little Western, Polish Festival of Short Films, Kraków 1961, „Syrenka Warszawska”, Nagroda Klubu Krytyki

W: Ligia Branice (jako / as Ligia Borowczyk), P: WFD, SFK, KP: Romuald Hajnberg, F: 35 mm, Ratio: 1.37 : 1, C: film barwny / Color, negatyw / negative: Gevacolor; pozytyw / positive: Agfacolor, ME: 314 m, CP: 11’, N: Grand Prix dla Jana Lenicy i Waleriana Borowczyka, Międzynarodowy Konkurs Filmów Eksperymentalnych w ramach EXPO-58 / Grand Prix for Jan Lenica and Walerian Borowczyk, International Competition of Experimental Films in the frame of EXPO 58, Brussel 1958,

1957 Nagrodzone uczucie Love Requited AKA: Le sentiment recompensé (F), Requited Feelings (UK), Rewarded Feeling, PL Film dokumentalny / Documentary film S: Walerian Borowczyk,

Grand Prix w kategorii filmu animowanego, Zachodnioniemieckie Dni Filmu Krótkiego w Oberhausen / Grand Prix, Animated films category, Westdeutsche Kurzfilmtage, Oberhausen 1960, Nagroda FIPRESCI, MFFK w Tours / FIPRESCI Prize, MFFK in Tours 1961,

R: Jan Lenica, Walerian Borowczyk,

1958

DZ: Halina Paszkowska,

Dom

P: WFD,

KP: Waldemar Wojtczak, F: 35 mm,

asDZ: Hanna Ciecierska,

Z: Edward Bryła, MO: Krystyna Rutkowska, Malarstwo / Painting: Jan Płaskociński, Wyk: orkiestra dęta Gazowni Miejskiej w Warszawie / brass band of Warsaw Municipal Gasworks, MODZ: Hanna Ciecierska,

House

KP: Michał Horowic,

AKA: Talo (Finlandia / Finland), La casa (Włochy / Italy),

F: 35 mm, Ratio: 1.33 : 1, C: film barwny / Color,

ME: 223 m,

Film animowany / Animated film

CP: 8’30’’, 9’,

S i R: Jan Lenica, Walerian Borowczyk,

PREM: 05. 1958 MFF w Cannes / Cannes Film Festival,

Z: Antoni Nurzyński, asZ: Zbigniew Kamiński, Muzyka: Włodzimierz Kotoński, Ligia Branice (jako / as Ligia Borowczyk),

1957 Sztandar Młodych PL Clip dokumentalny / Documentary clip S i R: Jan Lenica, Walerian Borowczyk, Z: Edward Bryła, P: WFD, F: 35 mm, C: film barwny / Color, ME: 62 m, CP: 2’30’’,

1956 / 57 Był sobie raz... Once Upon a Time… AKA: Il était une fois (F), Once There Was (USA), PL Film animowany / Animated film S i R: Jan Lenica, Walerian Borowczyk, Z: Edward Bryła, M: Andrzej Markowski P: WFD, SFK, F: 35 mm, C: film barwny / Color, ME: 200 m, CP: 8’30’’, PREM: 1957, Polska / Poland, 05. 1958, MFF Mannheim-Heidelberg, N: „Srebrny Lew św. Marka” w kategorii filmu eksperymentalnego, MFF Krótkich i Dokumentalnych w Wenecji 1957, Jan Lenica i Walerian Borowczyk / „Silver St. Marc Lion” in experimental film category, MFF Short and Documentary Films in Venice, for Jan Lenica i Walerian Borowczyk, „Syrenka Warszawska”, Nagroda Klubu Krytyki Filmowej SDP 1958 dla Jana Lenicy i Waleriana Borowczyka / „Warsaw Sirene”, Award of Film Critics Club 1958 for Jan Lenica and Walerian Borowczyk, „Złoty Dukat” dla Jana Lenicy i Waleriana Borowczyka, MFF w Mannheim / „Golden Dukat” for Jan Lenica and Walerian Borowczyk, MFF in Mannheim.

Jan Lenica, Seminarium i retrospektywa filmów, wystawa plakatów JANA LENICY, 1976, DKF Kwant, Warszawa, grudzień 1976, plakat, druk offsetowy, papier, 78,5 x 57 cm, druk: WZ Graf, 1976, nakład 1000 egz. Jan Lenica, Seminary and film retrospective, poster’s exhibition by JAN LENICA, 1976, Film Club Kwant, Warszawa, December 1976, poster, offset print, paper, 78,5 x 57 cm, printed at WZ Graf, 1976, edition 1000 copies

Jan Lenica, Po tamtej stronie chmur (Par - dela les Nuages, reĹźyseria: Michelangelo Antonioni, Wim Wenders, 1995), plakat filmowy, druk offsetowy, papier, 97,5 x 68 cm, druk w Polsce, 1996 Jan Lenica, Par - dela les Nuages (directed by Michelangelo Antonioni, Wim Wenders, 1995), film poster, offset print, paper, 97,5 x 68 cm, printed in Poland, 1996

Piotr Dumała, Franz Kafka, 1991, plakat, druk offsetowy, papier, 100 x 70 cm Piotr Dumała, Franz Kafka, 1991, poster, offset print, paper, 100 x 70 cm

PIOTR DUMAŁ A Bez wątpienia najważniejszy dzisiaj twórca animacji w skali nie tylko polskiej, ale i światowej. Jego ostatni film Hipopotamy zdobył kilkadziesiąt nagród na festiwalach na świecie, znalazł się także na tzw. krótkiej liście dzieł nominowanych do Oscara w kategorii filmu krótkiego. Niestety, tym razem nie powtórzył sukcesu Zbigniewa Rybczyńskiego sprzed 30 lat. Ale to tylko kwestia czasu.

Undoubtedly, he is the most important contemporary creator of animation, not only in Poland but also worldwide. His last film Hippos won dozens of awards at festivals around the world and was entered onto the short list of works nominated for Oscar award in the short film category. Unfortunately, this time he did not repeat the success of Zbigniew Rybczyński from 30 years ago. But it is only a matter of time.

Dumała nie jest tylko twórcą animacji, jest także rysownikiem, w tym twórcą komiksów, pisarzem, autorem plakatów i ilustracji książkowych, reżyserem filmów fabularnych, aktorem. Kończy właśnie 60 lat i jest w znakomitej formie twórczej. Jestem przekonany, że pomimo tak ogromnych osiągnięć, wciąż dopiero „się rozpędza”.

Dumała is not only the creator of animation but is also a cartoonist, a creator of comics, a writer, an author of posters and book illustrations, a director of feature films and an actor. He has just turned 60 and still has great creative potential. I am convinced that despite such huge successes, he is still only “getting going”.

Zadebiutował w 1981 filmem animowanym Lykantropia, jednak sławę przyniósł mu rysunkowy horror Czarny Kapturek (1983). Właściwie już od trzeciego filmu pt. Latające włosy (1984) realizuje konsekwentnie swoją całkowicie oryginalną poetykę filmu rysowanego, a właściwie malowanego na płytach gipsowych, a następnie animowanego kadr po kadrze za pomocą zdjęć poklatkowych. Niezwykle subtelny styl plastyczny zapewnił artyście status twórcy „ruchowych dzieł sztuki”, bliższych malarstwu, niż filmowi.

He made his debut in 1981 with his animated film Lycanthropy but he owes his fame to cartoon horror Black Riding Hood (1983). In fact, starting from his third film Flying hair (1984) he pursues consistently his completely original poetry of cartoon film, actually painted on plaster boards and animated frame by frame using time-lapse images. Thanks to his extremely subtle style, the artist gained the status of a creator of “movable art works”, closer to painting than film.

W dodatku artysta odnosił i odnosi się do bardzo wyrafinowanych treści literackich, głównie autorstwa Franza Kafki i Fiodora Dostojewskiego. Dumała nie tworzy jednak animowanych ilustracji prozy tych wielkich pisarzy, ale stara się raczej odnosić do nastroju i klimatu ich prozy, korzystając nie tylko z tekstów powieści, lecz np. dzienników (Kafka), a jeśli już konkretnych dzieł, jak Łagodna czy Zbrodnia i kara, wprowadzając własne interpretacje, nierzadko „niekanoniczne”.

In addition, the artist was referring to and still refers to a very sophisticated literary content, mainly of Franz Kafka and Dostoevsky. However, Dumała does not create cartoon illustration prose of those great writers, but instead he tries to relate to the mood and climate of their writings, using not only the text of the novels, but also, e.g. of diaries (Kafka) and if it comes to specific works, such works as Gentle Spirit One or Crime and Punishment introducing his own interpretations, often “non-canonical”.

Największym, jak dotąd, osiągnieciem artystycznym Piotra Dumały jest, w moim przekonaniu, Franz Kafka z 1991: animowany, doskonały pod względem plastycznym, wysmakowany portret Kafki, zrealizowany w dużym stopniu w oparciu o jego dzienniki. Film dla wielu odbiorców kultowy, znany na całym świecie, udostępniany nawet w ramach internetowej platformy Open Culture, zawierającej tylko najwybitniejsze dzieła światowej kultury. Zapoczątkował światową karierę Piotra Dumały, która od tego czasu doskonale się rozwija. Pisała o nim Bożena Jędrzejczak („Film” 35/1993): „Najbardziej spośród polskich filmowców poszukiwanym, kochanym i pożądanym na niemal wszystkich festiwalach świata, nie jest Kieślowski, Wajda. Jest nim Piotr Dumała”.

Piotr Dumała jest już uznawany za klasyka animacji światowej, z tego powodu zapraszany do jury festiwali na całym świecie, na wykłady czy uczelnie na wszystkich kontynentach. Jest profesorem Wyższej Szkoły Filmowej i Telewizyjnej w Łodzi oraz gościnnym wykładowcą wielu renomowanych szkół wyższych. Zrealizował dwa pełnometrażowe filmy fabularne: Las (2009), jeszcze kombinowany, łączący fabułę z animacją. A także Ederly (2015), nagrodzony na Festiwalu Polskich Filmów w Gdyni w 2016. Można by pomyśleć, że ten 60-letni animator będzie już tylko pogłębiał podjęte już raz tematy w dziedzinie filmu animowanego, jeśli w ogóle do niego powróci, i zajmie się kręceniem wyłącznie filmów fabularnych. Nic podobnego. Animacja wciąż jest ważna dla Piotra Dumały. Nie wiem, czy najważniejsza, ale artysta wciąż wydaje się wierzyć w jej nieograniczone możliwości kreacji świata obrazowego, łączącego film i malarstwo. Trzeba zauważyć, że w dziedzinie filmu animowanego Dumała dokonał w ostatnim okresie zdecydowanej zmiany swojego stylu, tematyki oraz... formatu.

By far biggest artistic achievement of Piotr Dumała is, in my opinion, Franz Kafka from 1991: animated, excellent in terms of its artistic frame, tasteful portrait of Kafka, directed to a large extent on the basis of his diaries. Film for many viewers was iconic, known throughout the world, available even through Internet platform Open Culture, containing only the most outstanding works of world culture. It initiated worldwide career of Piotr Dumała, which since then has been flourishing. Bożena Jędrzejczak (“Film” 35/1993): “The Polish filmmaker who is most wanted, loved and expected at almost all festivals in the world, is not Kieślowski or Wajda. It is Piotr Dumała”.

Piotr Dumała has already been recognized as a classic of world animation and for this reason he is often invited to sit on a festival jury around the world, to lectures or master classes on all continents. He is a professor at the Higher School of Film and Television in Łódź and a guest lecturer at many renowned universities. He directed two full-length feature films: The Forest (2009), still combined, combining the plot with animation. And also Ederly (2015), awarded at the Polish Film Festival in Gdynia in 2016. One would think that this 60-year-old animator will only deepen the topics of the animated film, which were already developed if he comes back to this topic at all and he would start filming feature films only. Nothing like that. Animation is still important for Piotr Dumała. I do not know whether the most important but the artist still seems to believe in the unlimited possibilities of creations in the world of images, combining film and painting. It should be noted that in the field of animated film, Dumała made in the last period of time vast change of his style, as for the topic and … format. The first “horizontal” film, i.e. in the format of the enlarged image, almost doubled compared to the size of the previous films, was the Fight, love and work (2007), presented for the

Piotr DumaĹ&#x201A;a, Franz Kafka, 1991, kadr / still

Piotr Dumała, Lykantropia, 1981, kadr Piotr Dumała, Lycantrophy, 1981, still

Piotr Dumała, Latające włosy, 1984, kadr Piotr Dumała, Flying Hair, 1984, still

Pierwszym filmem „poziomym”, tj. w formacie poszerzonego obrazu, niemal dwukrotnie w porównaniu do formatu poprzednich filmów, była Walka, miłość i praca (2007), zaprezentowany po raz pierwszy w przestrzeni publicznej, na ścianie Synagogi Pod Bocianem w Wrocławiu podczas festiwalu Nowe Horyzonty. Ponieważ było to pierwsze dzieło i jest niezbyt dobrze znane publiczności i krytyce, zmiana w stylu Dumały nie wydawała się zrazu tak oczywista. Jednak następny „poziomy” film: Hipopotamy (2014) potwierdził wagę zmiany i to w bardzo zdecydowany sposób. Nowy styl i format niemal od razu zyskały duże uznanie. Film zdobył kilkadziesiąt nagród na festiwalach, był nominowany do Oscara (znalazł się na tzw. krótkiej liście nominacji). Od czasu nagrody dla Tanga (1980) Zbigniewa Rybczyńskiego w 1982 i wyróżnionej oscarową nominacją Katedry (2002) Tomasza Bagińskiego polska animacja nie zyskała tak dużego uznania międzynarodowego. Aktualnie trwają przygotowania do realizacji trzeciej „horyzontalnej” animacji pod roboczym tytułem Ostatnia wieczerza. Walka, miłość i praca nie tylko zapoczątkowała „horyzontal-

ną trylogię” w twórczości Piotra Dumały, ale poprzez sam sposób prezentacji ukazała jego oblicze jako artysty wizualnego, którego filmy nie są pokazywane tylko w kinach i na festiwalach filmowych, ale także w przestrzeni publicznej i galeryjnej (oprócz Nowych Horyzontów film był pokazywany w podobny, niekonwencjonalny sposób w innych krajach, m. in. w Japonii). Jakby dla potwierdzenia swojej bardziej artystycznej, a nie tylko filmowej drogi, Piotr Dumała od 2016 bierze udział w wystawach sztuki współczesnej, gdzie prezentuje swoje autorskie instalacje, a filmy są dla nich tylko tłem. To kolejna ważna przemiana, jaka dokonała się w twórczości 60-latka. Instalacje Piotra Dumały to pokazy jego prac wcześniejszych: rytych i malowanych na płytach gipsowych kadrów klasycznych dzieł: Franza Kafki oraz Zbrodni i kary w zupełnie nowej aranżacji. Są one prezentowane „horyzontalnie”:

first time in public space, on the wall of the Synagogue Under the Stork in Wrocław during the festival of New Horizons. Since this was the first work and is not very well known to the public and critics, a change in the style of Dumała did not seem so obvious. However, the next “horizontal” film: Hippos (2014) confirmed the importance of change in a very determined way. The new style and format almost immediately gained wide acceptance. The film has won dozens of awards at festivals, was nominated for an Oscar award (it was shortlisted for nominations). Since the time of award for Tango (1980) by Zbigniew Rybczyński in 1982, and distinguished by Oscar nomination Cathedral (2002) by Tomasz Bagiński, Polish animation has not received so much international recognition. Currently, preparations are underway for the implementation of the third “horizontal” animation under the working title of The Last Supper. Fight, love, and work not only launched the “horizontal trilogy” in the works of Piotr Dumała, but by the same method of presentation it showed the artist’s potential as a

visual artist, whose films are shown not only in cinemas and at film festivals but also in the public space and in galleries (in addition to the New Horizons, the film was screened in a similar unconventional way in other countries, among other, in Japan). To confirm his more artistic, not just film-related creative output, from 2016 Piotr Dumała has been participating in exhibitions of contemporary art, where the author presents his artistic installations, and films are only a background for them. This is another important change that took place in the works of the 60-year-old. Installations by Piotr Dumała show his earlier works: engraved and painted classic frames on plaster boards of: Franz Kafka and Crime and Punishment in a completely new arrangement. They are presented “horizontally”: long, straight tables in the darkened exhibition space.

Piotr Dumała, Latające włosy, 1984, kadr Piotr Dumała, Flying Hair, 1984, still

na długich, prostych stołach w zaciemnionej przestrzeni wystawowej. Dzieła sztuki umieszczone zostały w zwykłych kartonowych pudłach z wyciętymi otworami i z zainstalowanym wewnątrz specjalnym oświetleniem. Artysta wykonuje instalacje na miejscu, dostosowując jej rozmiary i charakter do konkretnych wnętrz galeryjnych. Przez otwory w pudłach publiczność może z bliska oglądać unikatowe malowane płyty gipsowe artysty, poświęcając na to nieraz dużo czasu, bo to prawdziwe miniaturowe widowiska i artystyczne misteria. Zaskakujące i głębokie, czarujące i momentami przerażające, całkowicie osobne, jako dzieła sztuki, ale również przywodzące na myśl konkretne sceny czy obrazy filmowe. Taka forma pokazu umożliwia kameralny odbiór prac, jak w fotoplastykonie, pozostawiając odbiorcę w bardzo bliskim, osobistym kontakcie z obrazami. Z drugiej jednak strony ta prezentacja wyjaśnia też tajniki pracy animatora, co dla większości odbiorców jest zaskoczeniem, gdyż przychodząc na wystawę sławnego filmowca spodziewali się z jego strony raczej wystawy fotosów, fotografii, ewentualnie szkiców i rysunków, a w tym przypadku mają do czynienia z dziełami malarskimi o niezwykle subtelnym rysunku, fakturze, ale i kolorystyce, co najczęściej znikało przy realizacji filmu. Zaglądający do dziur w pudłach mogą docenić malarski kunszt filmowca. Do tej pory wystawiał rysunki, plakaty, sporadycznie po kilka gipsów, oprawionych w drewniane ramy i po prostu zawieszanych na ścianie, jednak wraz z projektem ONCE UPON A TIME rozpoczął się nowy etap w twórczości Piotra Dumały, odtąd już pełnoprawnego artysty wizualnego, tworzącego instalacje, skierowane do publiczności galerii i muzeów sztuki.

Works of art were placed in ordinary cardboard boxes with cut-out holes and with special lighting installed inside. The artist makes an installation on site, adjusting its size and nature to the specific design of the gallery interior. The audience can have a close-up look through the holes in the boxes of the unique painted plaster boards made by the artist, who sometimes dedicated a lot of time since it is a true miniature show and artistic mysteries. Surprising and profound, enchanting and at times frightening, completely separate, as works of art but also bringing to mind a specific scene or film image. This form of show allows for intimate reception of works as in kaiserpanorama, giving a visitor very close and personal contact with the images. On the other hand, this presentation also explains the secrets of the animator’s work, which for most visitors are surprising, since coming to the exhibition of the famous filmmaker, they expect from him rather an exhibition of stills, photographs or potentially sketches and drawings, and in this case they see the works of painting of extremely subtle drawing, texture, but also colours, which usually disappear in the filmmaking. Visitors looking through the holes in the boxes can appreciate the painting artistry of the filmmaker. Until now, he exhibited drawings, posters, occasionally several plasterboards put in wooden frames and simply mounted on the wall, but with the project ONCE UPON A TIME, the new period in Piotr Dumała’s creative work started, henceforth a fully legitimate visual artist, creating installations, addressed to the public of galleries and art museums.

Piotr Dumała, Ściany, 1987, kadr Piotr Dumała, Walls, 1987, still

Piotr Dumała, Łagodna, 1985, kadr Piotr Dumała, The Gentle One, 1985, still

Kiedy robię film

W hen I am making a movie

„Kiedy robię film to po prostu nie żyję, bo mi to zabiera nie

“When I am making a movie, I simply stop living, because it

tylko czas, ale także siły fizyczne. Rzeczywistością staje się

takes not only the time but it also sucks all physical strength

piwnica z zamkniętymi oknami, piwnica, w której pracuję.

out of you. A cellar with windows closed becomes your real-

Tam spędziłem dzisiaj dziesięć godzin i gdy wyszedłem na

ity, the cellar in which I work. Today, I spent there ten hours

dwór, miałem wrażenie, że to, co jest na zewnątrz piwnicy,

and when I finally got out, I felt that everything that is outside

jest kompletnie nieprawdziwe. (...)

of the cellar is completely untrue. (...)

Pamiętam jedno lato, kiedy robiłem właśnie Kafkę i nawet

I remember one summer when I was making Kafka and I didn’t

nie wiedziałem, że były wtedy potworne upały, nie wie-

even know that at the time it was a huge heatwave, I didn’t

działem w ogóle, jaka jest pogoda, bo cały dzień siedziałem

even know what was the weather because I was spending the

w piwnicy, gdzie było tylko sztuczne światło, gdzie była Praga

whole day in the cellar with artificial lights, with Prague as it

sprzed stu lat, gdzie był Kafka i gdzie byłem otoczony pły-

was a hundred years ago, with Kafka; and I was surrounded

tami gipsowymi z poprzednich ujęć, a było ich wokół mnie

with plaster slabs from previous takes, there were fifty or six-

pięćdziesiąt czy sześćdziesiąt, i prawie z każdej patrzył Kafka,

ty of them surrounding me and on nearly each of them, Kafka

albo był to jakiś fragment jego mieszkania czy starej Pragi,

was staring or otherwise they featured part of his apartment

i była lampa, i rzucany przez nią cień, który też wydawał mi

or old Prague, and there was a lamp and the shadow it cast,

się nieprawdziwy.

which also seemed unreal.

Wtedy była wojna z Irakiem, zaczęła się, kiedy ja już robiłem

At the time, there was a war in Iraq, it started when I was

film, potem trwała i zdążyła się skończyć, a mnie przez ten

making the movie and then it continued and ended, and dur-

czas udało się zrobić może pięć minut filmu”.

ing all this time I managed to make maybe five minutes of the movie.”

Piotr Dumała, „Kwartalnik Filmowy”, 1998

Piotr Dumała, “Kwartalnik Filmowy,” 1998

Filmy, rysunki, obrazy, opowiadania

Films, drawings, paintings, stories written

„Filmy, rysunki, obrazy, opowiadania Dumały są surreali-

“Films, drawings, paintings, stories written by Dumała are

stycznym przetworzeniem. Podróżą po wewnętrznym ko-

surrealistic processing. They are a journey through the inner

smosie. Są jak schodzenie z latarką do piwnicy po węgiel.

space. They are like going down to the basement to get the

W makabrycznej burlesce Nerwowe życie kosmosu bohater,

coal. In this ghoulish burlesque Nervous Life of Space, running

uciekający przed pościgiem, otwiera usta do krzyku, kamera

away from the chase, the main character opens his mouth to

dokonuje najazdu i w tym momencie wewnątrz płaskiej fi-

shout, the camera gets closer and right at this moment, a jaw

gurki otwiera się czeluść kosmosu. Lęk przestrzeni przenika

of space opens inside this flat figure. Fear of space intertwines

się z pragnieniem sprostania nieznanemu, spojrzenia w głąb

with the desire to face the unknown, peek down the limbo.

otchłani. Kosmos jest w nas. (…)

Space is inside us. (…)

W adaptacjach Dostojewskiego – Łagodnej oraz Zbrodni i ka-

In Dostojewski’s adaptations - A Gentle Creature One or Crime

rze – czuje się tę więzienną aurę. W tym ostatnim obrazie

and Punishment - you can feel this prison-like atmosphere. In

bohaterowi łatwiej jest w myślach zabić staruchę niż dotknąć

the last film, it’s easier for the hero to kill the old lady in his

palców obserwowanej z daleka dziewczyny w czerwonej

head than to touch the fingers of the girl in red dress ob-

sukience. Bohaterowie Dumały z trudem wydobywają się

served from far. Dumała’s characters find it difficult to break

z niewoli samotności. Ale samotność bywa też ich podnietą

free from the prison of loneliness. But the loneliness can also

i rozkoszą.

excite and delight them.

Dumała bawi się koszmarami dzieciństwa – niczym Kafka

Dumała plays with the childhood horrors - just as Kafka from

z jego filmu, który w finale cyrkowym gestem obraca talerz

his movie, who in the finale spins the plate with his finger in a

na palcu. U polskiego twórcy, rasowego surrealisty, okrucień-

circus trick. For Polish artist, a genuine surrealist, cruelty is a

stwo jest normą, ale z drugiej strony „śmierć jest wspaniała”,

standard, but on the other hand, “death is wonderful,” just as

jak we fragmencie prozy Dumały, w którym biała łasica bie-

in a fragment of Dumała’s prose, in which the white weasel

gnie wśród traw-noży, a ich muśnięcie jest „wspanialsze niż

is running around the grass-knives and their graze is “great-

znane jej wcześniej pieszczoty”. W tej twórczości, zarazem

er than any previous caress.” This art, both subtle and bold,

subtelnej i zuchwałej, tabu zostaje przekroczone, kompleks

goes beyond a taboo and overcomes complex. (…)

przezwyciężony. (…)

I always felt that Dumała is in two spaces and times at the

Zawsze miałem wrażenie, że sam Dumała przebywa zara-

same time. When I visited him in the cellar, in which he com-

zem w dwóch różnych przestrzeniach i czasach. Kiedy go

pleted his drawings for Franz Kafka and later for the Crime and

odwiedzałem w piwnicy, gdzie wykonywał rysunki do Franza

Punishment, he was saying: “Look, outside the events are run-

Kafki, a później do filmowej Zbrodni i kary, mówił: „Popatrz,

ning at a different speed: somebody got married, divorced,

na zewnątrz wydarzenia pędzą z inną prędkością: ktoś się

children were born, a war broke out and ended, presidents

ożenił, rozwiódł, urodziły się dzieci, wybuchła i skończy-

keep changing. And I have only reached the sixteen minute.

ła się wojna, zmieniają się prezydenci. A ja jestem dopiero

But in spite of all appearances, it is all in the movie, because I

w szesnastej minucie. Ale wbrew pozorom wszystko to jest

lived in both times.”

w filmie, bo przecież żyłem w jednym i drugim czasie”.

He travels a lot, runs workshops and participates in the festi-

Dużo jeździ, prowadzi warsztaty, uczestniczy w festiwalach.

vals. He has students, friends and audience everywhere. (...)

Wszędzie ma uczniów, znajomych, widzów. (…) A jakby nie

And yet it seems as if he never leaves his studio. As Białosze-

wychodził ze swojej pracowni. Jak mówił Białoszewski: „nosi

wski once said: “he carries his own place with him.” He seats

z sobą swoje własne miejsce”. Siedzi w schronie. Nie prze-

in the shelter. He never stops to drill his inner corridor.”

staje drążyć wewnętrznego korytarza”. Tadeusz Sobolewski, Twórcy z charakterem. Schron Piotra Dumały, „Gazeta Wyborcza”

Tadeusz Sobolewski, Artists with Character. Piotr Dumała’s Shelter, “Gazeta Wyborcza”

Piotr DumaĹ&#x201A;a, Franz Kafka, 1991, kadr / still

Film jest snem

A film is a dream

„Film jest snem - twierdzi wielu ludzi zajmujących się kinem.

“A film is a dream - this is what many people involved in cin-

Konrad Eberhard użył nawet tej konstatacji jako tytułu jednej ze swych książek. Piotr Dumała w Dzienniku podróżnym, pod datą 21 sierpnia 1993 roku, zanotował: „W ostatnią noc sen o moim rzekomym wernisażu rysunków i we śnie wymyślona sentencja: «Sny są moim guru»...” Istotnie, jego kino w dużym stopniu wynika ze snów właśnie. I z Franza Kafki,

ema say. Konrad Eberhard used this observation as a title for one of his books. In the travel journal, Piotr Dumała noted under 21 August 1993: “Last night I had a dream about my alleged opening of graphic art exhibition and in the dream there was this made up sentence: «Dreams are my guru»...” Indeed, to a great extent, his movies result from dreams. And

i Fiodora Dostojewskiego.

from Franz Kafka and Fyodor Dostoyevski.

Piotr Dumała ma na swym koncie dziewięć autorskich fil-

Piotr Dumała has already made nine original animated films

mów animowanych i kilkadziesiąt - również autorsko traktowanych - zleceniowych miniaturek: telewizyjnych blackoutów, czołówek programów i festiwali, reklam, klipów. Ten niezbyt znany w kraju artysta jest chyba najbardziej - obok Jerzego Kuci - rozchwytywanym za granicą polskim filmowcem. O każdy z jego, tworzonych samotnie „w piwnicznej izbie”, ogromnie pracochłonnych filmów zabiegają najbardziej liczące się festiwale jeszcze w trakcie ich realizacji. Później Dumała objeżdża z nimi wszystkie niemal kontynenty, zbierając festiwalowe trofea (to chyba nagrodowy rekordzista wśród polskich filmowców) - często te najwyższe - niejako rekompensując sobie w ten sposób miesiące żmudnej, wręcz katorżniczej pracy. Realizacja 16-minutowego Franza Kafki trwała dwa lata, półgodzinnej ekranizacji Zbrodni i kary

and several dozens - also treated originally - ordered miniatures: TV blackouts, TV shows and festivals’ credits, advertisement and clips. Not really well-known in Poland, this artist is probably the most popular, right next to Jerzy Kucia, Polish filmmaker abroad. The most important festivals bid for his toilsome films, made in loneliness in the “underground room” before they are even ready. Later, Dumała takes them to almost all continents, collecting festival prizes (he is probably award record-breaker among Polish filmmakers) - often the most important ones - in a way compensating for the months of strenuous almost punitive work. It took two years to complete 16-minute long Franz Kafka, and nearly five years to make the thirty minute long Crime and Punishment by Fyodor Dostoyevski.”

Fiodora Dostojewskiego - blisko pięć”.

Jerzy Armata, w katalogu festiwalu Nowe Horyzonty

Jerzy Armata, Nowe Horyzonty Festival catalogue.

Piotr DumaĹ&#x201A;a, Franz Kafka, 1991, kadr / still

Przez całe ż ycie

W hol e my life

„Przez całe życie mam po prostu potrzebę rejestrowania

“Whole my life, I have had this urge to record my fantasies.

swoich fantazji. Rejestrowania i przeżywania ich w trakcie

Record and experience them while recording. Because these

rejestrowania. Bo to są wszystko improwizacje. Siadam do

are all improvisations. I sit down to write with an idea in my

pisania z pomysłem, ale pomysł przyobleka się w ciało do-

head, but the idea doesn’t become flesh until I start writing.

piero w trakcie pisania. A jak już powstanie, samego mnie

And when it is finally created, it surprises me. As if something

zadziwia. Jakby się coś urodziło po prostu niezależnie ode

was born autonomously [without my intervention] and I only

mnie, ja tylko pomogłem. (…)

helped. (…)

Jak piszę, to pozwalam sobie, tak jak w psychoanalizie, na

When I write, I let myself, just like during psychoanalysis, to

wydobycie z siebie strumienia skojarzeń. Tylko że ja nauczy-

pour out a flow of associations. However, I have learned how

łem się tym strumieniem kierować, tak żeby miał formę ko-

to manage this flow in order to make it communicable to

munikatywną dla ludzi. Nie znoszę bełkotu, który rozumie

people. I hate gibberish that is understandable only to the

tylko autor. (…)

author. (…)

Jeśli ktoś jest przyzwyczajony do jednoznacznej opowieści,

If someone is used to a straightforward clear story, who is

kto jest kim i dlaczego coś zrobił, to u mnie tego nie znaj-

who, and why did they do this, he won’t find it in my stories.

dzie. Ale mam nadzieję, że każdy zobaczy tu coś bardzo mu

But I hope that everyone will see something that they know

dobrze znanego: marzenia, niepokoje i lęki, które przeżywa

really well: dreams, worries and anxieties that everyone ex-

każdy, choćby w snach”.

periences, if only in the dreams.”

Piotr Dumała w rozmowie z Marianem

Piotr Dumała interviewed by Marian Maria Mariański,

Marią Mariańskim, „Machina”

“Machina”