Czarny Dunajec
Otoczeni górami
U podnóża
Tatr i Babiej Góry rozpościera się rozległa równina będąca domem górali podhalańskich i Orawian, ludzi o bogatych i ciągle żywych tradycjach. Górale ci zamieszkują liczne, mniejsze i większe wsie, w tym gminę Czarny Dunajec, jedną z największych gmin w województwie małopolskim, zajmującą prawie 22 tysiące hektarów.
Gmina leży w dolinie rzeki o tej samej nazwie, na terenie aż czterech jednostek geograficznych: Pogórza Gubałowskiego, Kotliny Orawskiej, Kotliny Nowotarskiej oraz Beskidu Orawsko-Podhalańskiego. To ciekawe położenie sprawia, że przyrodniczo jest naprawdę różnorodna, a co za tym idzie, bardzo ciekawa. Tereny Czarnego Dunajca są mocno przekształcone przez zanikające już rolnictwo. Niewielka jego część porośnięta jest lasem. Pomimo słabego zalesienia nie brakuje tu innych bogactw przyrodniczych. Rozległe kiedyś torfowiska typu alpejskiego, dziś występują w postaci poszatkowanych, odizolowanych od siebie wysp. Można na nich zobaczyć zachwycające rośliny charakterystyczne dla tych ekosystemów. Torfowiska te niegdyś ciągnęły się od Babiej Góry aż po Tatry, ale zostały zniszczone przez eksploatację cennego surowca, jakim jest torf. Na terenie gminy, głęboko pod ziemią, kryją się także wody geotermalne.
Górale podhalańscy zamieszkujący gminę, to ludzie żyjący w duchu silnie zakorzenionej i ciągle żywej tradycji. To ludowi artyści – malarze, rzeźbiarze i muzycy. Nie brakuje tu prężnie działających zespołów folklorystycznych oraz wydarzeń promujących lokalną kulturę i sztukę. W karczmach i na regionalnych imprezach spróbować można tradycyjnej kuchni. Na każdym kroku można też podziwiać architekturę zabytkową, a Chochołów to żywy skansen!
Gmina Czarny Dunajec jest idealna na wakacje letnie i zimowe. To świetna baza wypadowa w Tatry, Beskidy, Gorce i Pieniny. Są tu termy, ścieżki rowerowe, blisko stąd do stoków narciarskich, a daleko do zakopiańskich tłumów. czarny-dunajec.pl
2 Czarny Dunajec WSTĘP 3
ODLEGŁOŚĆ MIĘDZY CZARNYM DUNAJCEM A MIASTAMI WOJEWÓDZKIMI
MIASTO CZAS ODLEGŁOŚĆ
Województwo: Małopolskie
Powiat: nowotarski
Siedziba gminy: Czarny Dunajec
Sołectwa: Chochołów, Ciche, Czarny Dunajec, Czerwienne, Dział, Koniówka, Odrowąż, Piekielnik, Pieniążkowice, Podczerwone, Podszkle, Ratułów, Stare Bystre, Wróblówka, Załuczne.
Powierzchnia: 218,34 km²
Ludność: 22423
MAŁOPOLSKA
Kraków Swoszowice Czarny Dunajec Piwniczna-Zdrój Szczawnica Rabka-Zdrój Muszyna Krynica-Zdrój Uście Gorlickie
Białystok Bydgoszcz Gdańsk Gorzów Wielkopolski Katowice Kielce Kraków Lublin Łódź Olsztyn Opole Poznań Rzeszów Szczecin Warszawa Wrocław Zielona Góra 590 km 565 km 680 km 628 km 163 km 220 km 95 km 421 km 362 km 607 km 272 km 542 km 247 km 730 km 397 km 354 km 524 km 6 h 50 min 6 h 30 min 7 h 20 min 6 h 50 min 2 h 20 min 3 h 20 min 1 h 40 min 4 h 50 min 4 h 40 min 7 h 40 min 3 h 30 min 6 h 10 min 2 h 50 min 7h 50 min 5 h 10 min 4 h 10 min 5 h 50 min
4 5 Czarny
INFORMACJE OGÓLNE
Dunajec
Położenie/geografia
Na styku regionów
Gmina Czarny Dunajec leży na południu Małopolski, na Podhalu, pomiędzy Beskidem Żywieckim a Tatrami. Położona jest na terenie aż czterech mniejszych jednostek geograficznych – Pogórza Gubałowskiego, Kotliny Orawskiej, Kotliny Nowotarskiej oraz Beskidu Orawsko-Podhalańskiego. Cztery pierwsze jednostki wchodzą w skład Centralnych Karpat Zachodnich (do nich też należą Tatry), Beskid Orawsko-Podhalański to zaś już Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, w których skład wchodzą także polskie Beskidy. Te rozległe jednostki karpackie różnią się od siebie pod względem budowy oraz przyrody. Granica między nimi biegnie dolinami Piekielnika Orawskiego oraz Piekielnika. Przez teren gminy przebiega też Europejski Dział Wodny bałtycko-czarnomorski. Liczne rzeki i potoki spływające do Dunajca, płyną dalej do Morza Bałtyckiego. Te zaś które są dopływami Orawy, popłyną do Dunaju i wraz z nim, przez wiele europejskich państw, aż do Morza Czarnego.
Tereny gminy mają zróżnicowaną wysokość. Jej najniższe partie rozłożone są na wysokości 650 - 700 m n.p.m., najwyższe są zaś wzniesienia Pogórza Gubałowskiego na południu gminy wznoszące się na wysokość ponad 1000 m n.p.m. otoczenie gór wysokich, Tatr i Beskidów, sprawia jednak, że gmina posiada klimat charakterystyczny dla obszarów górskich.
Czarny Dunajec jest słabo zalesiony. Tereny leśne, wyparte zostały przez rolnictwo, zajmują tylko 15% powierzchni gminy. Zobaczyć tu można natomiast torfowiska wysokie typu alpejskiego, z bardzo rzadkimi gatunkami roślin, dla nich właśnie typowymi: rosiczką, mchem torfowcem, storczykami, czy żurawiną. Torfowiska są też domem wielu ciekawych zwierząt takich jak: bocian czarny, cietrzew, puszczyk, myszołów, czy sowa pójdźka. Można tu zobaczyć też łosia, wilka i jeleń. Do najbardziej znanych torfowisk należą Puścizna Wielka i Mała, Puścizna Rękowiańska gdzie znajduje się stacja meteorologiczna, czy Torfowisko Baligówka.
Szlak Wokół Tatr w Podczerwonym
Szlak Wokół Tatr w Koniówce
Łąki nad Piekielnikiem
Torfowisko Baligówka w Czarnym Dunajcu Tatry widziane znad Chochołowa
Chochołów - Termy i okolice
Czarny Dunajec POŁOŻENIE/GEOGRAFIA 6 7
Zabytkowa zabudowa Chochołowa w Dolinie Czarnego Dunajca
WODY GEOTERMALNE
Do lokalnych bogactw gminy zalicza się zalegające głęboko pod ziemią wody geotermalne, czyli takie, których temperatura osiąga więcej niż 20 stopni Celsjusza. Wody te ogrzewane są we wnętrzu ziemi. W Chochołowie znajduje się największy kompleks basenów termalnych na Podhalu, jeden z największych w Polsce, wybudowany właśnie na źródłach tych wód. Można tam zażyć kąpieli leczniczych i relaksujących.
MUZEUM TORFOWISK W CHOCHOŁOWIE
Na terenie gminy Czarny Dunajec i Kraju Żylińskiego na Słowacji znajduje się największy transgraniczny kompleks torfowisk w Karpatach. Torfowiska te powstały pod koniec ostatniej epoki lodowcowej ok. 10 tysięcy lat temu. Aby chronić te bezcenne stanowiska powstał polsko-słowacki projekt mający na celu udostępnienie torfowisk zwiedzającym oraz edukację na temat ekosystemu roślin i zwierząt zamieszkujących torfowiska. Projekt promuje odpowiednie zachowanie na torfowiskach, uczy jak je podziwiać, nie niszcząc ich jednocześnie oraz promuje ich ochronę. W Chochołowie, w zmodernizowanym, drewnianym budynku przychodni działa multimedialne Muzeum Torfowisk. W nowoczesny sposób pokazane są tam informacje na temat powstawania i funkcjonowania ekosystemów torfowisk.
DZIAŁ ORAWSKI
Osobliwością gminy Czarny Dunajec są Działy Orawskie, czyli płaskowyż uformowany kilka milionów lat temu, dzielący okoliczne tereny na zlewiska Morza Czarnego i Bałtyckiego. Jest on częścią Europejskiego Działu Wodnego. Grzbiet oddzielający oba zlewiska biegnie przez Pająków Wierch (934 m n.p.m.), Bukowiński Wierch (940 m n.p.m.) i Żeleźnicę (912 m n.p.m.).
TORFOWISKO BALIGÓWKAŚCIEŻKA EDUKACYJNA
W Czarnym Dunajcu znajduje się jedno z torfowisk wysokich, na którym powstała edukacyjna ścieżka przyrodnicza „Baligówka”. Zobaczyć tu można rośliny typowe dla tego typu ekosystemów, takie jak: mech torfowiec, rosiczka okrągłolistna, bagno zwyczajne, modrzewnica zwyczajna, siedmiopalecznik błotnisty czy bobrek trójlistkowy. Również rośliny pobliskich łąk są bardzo ciekawe i rzadkie: ostrożeń łąkowy, kruszczyk błotny, firletka poszarpana, kukułka szerokolistna, kukułka plamista, mieczyk dachówkowaty. Ścieżka przyrodnicza składa się z 12 przystanków opisujących różne zagadnienia związane z torfowiskami.
SPECYFICZNY PODHALAŃSKI KLIMAT
Gmina Czarny Dunajec charakteryzuje się zróżnicowanymi warunkami klimatycznymi, które wiążą się z ukształtowaniem terenu. Można tu wyróżnić górskie piętra klimatyczne. Charakterystyczne dla Beskidu Orawsko-Podhalańskiego jak i Pogórza Gubałowskiego jest piętro umiarkowanie chłodne, natomiast Kotlina Orawsko-Nowotarska, mimo iż leży w piętrze umiarkowanie ciepłym, wykazuje cechy specyficzne dla klimatu dolin i kotlin. Zimą tworzy tu się często zastoisko zimnego powietrza z zamgleniami, czego skutkiem jest inwersja temperatury. Wraz ze wzrostem wysokości jest coraz cieplej. W ciągu lata w kotlinie temperatury są wyższe niż na otaczających ją wzniesieniach. Daje to duże amplitudy rocznych temperatur w porównaniu z okolicznymi terenami.
WZGÓRZE Z WIDOKAMI NA WSZYSTKIE STRONY ŚWIATA
Na Pogórzu Gubałowskim, między Ratułowem, a Czerwiennem, wznosi się góra Bachledówka (947 m n.p.m.). Rozciągają się z niej wspaniałe widoki na wszystkie strony świata. Na południu rozpościerają się majestatyczne Tatry polskie i słowackie, na północnym wschodzie majaczą Pieniny, na północy widać Gorce, a na zachodzie Babią Górę i Pilsko – szczyty Beskidu Żywieckiego. Bachledówka to świetne miejsce na krótki, spokojny spacer pełen pięknych widoków.
CIEKAWOSTKI
1 4 5 6 3 2
Dunajec CIEKAWOSTKI 8 9
Czarny
Uzdrowisko
Woda ogrzana w głębi ziemi
Czarny Dunajec to najmłodsze uzdrowisko w województwie małopolskim. Status ochrony uzdrowiskowej wieś uzyskała dopiero w 2016 r. Największym bogactwem gminy są wody, nie mineralne, bo takich na Podhalu próżno szukać, a geotermalne. Geotermalne, czyli takie, które zostały ogrzane w głębi ziemi do temperatury co najmniej 20 stopni Celsjusza. W Chochołowie dokonano odwiertu tych wód i wokół nich powstał największy kompleks basenów termalnych na Podhalu z atrakcjami zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci.
Na terenie uzdrowiska znajdują się także złoża leczniczego torfu, który wykorzystuje się tu w zabiegach borowinowych. Dobroczynny wpływ na leczenie i samopoczucie ma także klimat Czarnego Dunajca, choć jest surowy, to charakteryzuje się małą ilością dni gorących oraz rzadkimi stanami parności. Do tego trzeba dodać korzystne warunki bioklimatyczne, czyste powietrze i walory stworzone przez ukształtowanie terenu. Tak otrzymujemy uzdrowisko balneologiczno-klimatyczne, idealne do leczenia wielu schorzeń, odzyskiwania sił witalnych i relaksu.
Co można tu leczyć?
Wody siarkowe działają przeciwzapalnie, pomagają leczyć choroby reumatoidalne i zwyrodnienia stawów, miażdżycę. Dzięki nim skóra jest bardziej elastyczna. Wody poprawiają ukrwienie skóry, ciśnienie krwi, sprawność serca, pobudzają przemianę materii, wzmacniają odporność.
Oficjalne kierunki lecznicze w gminie to: choroby ortopedyczno-urazowe, choroby reumatologiczne, choroby ginekologiczne.
Jakie zabiegi?
Gmina Czarny Dunajec jest młodym uzdrowiskiem, jednak możemy skorzystać tutaj z wielu ciekawych zabiegów. W Termach Chochołowskich można zażyć kąpieli w słonych wodach oraz kąpieli siarczkowych. Czekają tu także bicze wodne i hydromasaże, zabiegi relaksacyjne
i fizjoterapeutyczne, oraz łaźnia Rhassoul, gdzie można zatopić się w rytuale Hammam z glinkami. W czarnodunajeckich hotelach ze strefami leczniczymi, można korzystać z zabiegów fizjoterapeutycznych, masaży, okładów borowinowych, czy kąpieli.
Chochołów - Termy i okolice
Czarny Dunajec UZDROWISKO 10 11
Historia w pigułce
przez króla Zygmunta Augusta.
Dworki w Czarnym Dunajcu
Gmina Czarny Dunajec pełna jest regionalnej zabudowy powstającej w stylu podhalańskim. Wszyscy dobrze znają Chochołów i jego drewniane domy, ale w siedzibie gminy, w Czarnym Dunajcu, zobaczyć można murowane dworki z charakterystycznymi ganeczkami o ciężkich kolumnach. Dworki te pochodzą z końca XIX wieku. Wcześniej na ich miejscu stały drewniane, podobne do tych z Chochołowa, jednak spłonęły w wielkim pożarze z 1859 roku.
Strój góralski
Strój podhalański jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych strojów ludowych w Polsce. Na przestrzeni ostatnich 150-ciu lat bardzo się zmienił. W połowie XIX wieku był bardzo skromny, miał niewiele ozdób. Na początku XX wieku zastąpił go bardzo wystawny i kolorowy strój, który używany jest do dziś. Górale przywdziewają go na różne okazje, podkreślając tym swoją przynależność do regionu i przywiązanie do tradycji. W latach 90-tych XX wieku pojawił się też trend na łączenie wzorów i fasonów góralskich z codzienną odzieżą. Ubrania z góralskim motywem można kupić dziś w wielu miejscach na Podhalu i nie tylko.
Powstanie Napierskiego, jedna z wielu akcji oporu chłopów przeciwko staroście Mikołajowi Komorowskiemu, który dopuszczał się bezprawia.
nowotarskie zostało przejęte przez cesarstwo Austro-Węgierskie. „Dominium Czarny
Kultura pasterska
Podhale słynie z wypasu owiec i produkcji owczych serów, wśród których królują oscypki. Pasterstwo jest tu otoczone wielkim szacunkiem, wokół niego rozwinął się bogaty folklor, a pasterskie zwyczaje owiane są lokalną magią. Pasterski rok zaczyna się wiosną, kiedy to baca i juhasi prowadzą owce gospodarzy z całej wsi, w góry na hale. To wielka uroczystość, najważniejsze święto górali, nazwane redykiem wiosennym, które co roku odbywa się w okolicach dnia św. Wojciecha (23 kwietnia). Podczas redyku odprawiane są różne zabiegi o charakterze magicznym – mają uchronić owce i pasterzy przed złymi mocami. W trakcie wypasu baca z juhasami mieszka w szałasie na halach. W doliny schodzą jesienią, w okolicach dnia św. Michała (29 września). Redyk jesienny to kolejne ważne święto w wiosce. Podczas niego mieszkańcy dziękują za pomyślny wypas.
1200 1300 ok. 1552 r. 1400 1500
Prawdopodobna data lokacji Czarnego Dunajca pod nazwą Dunaiecz Czarny
1592 r. 1651 r. 1819 r. 1641 r. 1720 r. 1669-1670 r. 1846 r. 1925 r. 1933 r. 1600 1700 1900
Pierwszy jarmark w Czarnym Dunajcu.
Wybuch Powstania Chochołowskiego.
Czarny Dunajec uzyskał prawa miejskie.
Czarny Dunajec stracił prawa miejskie.
Pierwszy sołtys Tomasz Miętus wraz z synem Janem wykarczowali las pod wieś i wybudowali pierwszy kościół. Informacja ta została zapisana w przywileju dla Jana wydanym
2020
Starostwo
Dunajec” kupił Jan Pajączkowski. Górale zamieszkujący te tereny odkupili je od Pajączkowskiego przez pełnomocnika ks. Józefa Szczurkowskiego.
1800
Walki górali z, przebywającymi na zimowych leżach na Podhalu, żołnierzami chorągwi pancernej starosty Jana Wielkopolskiego.
Czarny Dunajec HISTORIA W PIGUŁCE 12 13
Starosta Adam Kazanowski odkupił od Klemensa Miętusa sołtystwo w Czarnym Dunajcu i przekształcił je w folwark dworski.
Cmentarz Żydowski w Czarnym Dunajcu
Cmentarz Żydowski w Czarnym Dunajcu powstał w drugiej połowie XIX wieku, miał służyć czarnodunajeckim Żydom. Został jednak zrujnowany w czasie II Wojny Światowej, a po niej ulegał dalszej dewastacji i rabowaniu. W 2020 roku został odnowiony przez fundację rodziny Popielów w ramach projektu „Ludzie, nie liczby”. Teraz w jego centrum stoi macewa z inskrypcją: „Pamięci ofiar zagłady z Czarnego Dunajca, Chochołowa, Cichego, Czerwiennego, Dzianisza, Miętustwa, Odrowąża, Pieniążkowic, Podczerwonego, Podszkla, Ratułowa, Starego Bystrego, Witowa, Wróblówki, Załucznego oraz zamordowanych więźniów obozu pracy w Czarnym Dunajcu.” Znajdują się tu też tablice informujące o losach tutejszej społeczności żydowskiej.
Szlakiem XIX‑wiecznych
kapliczek
Miejscowość Ciche, leżąca nad potokiem o tej samej nazwie, zachwyca tradycyjną zabudową podhalańską. Oprócz starych drewnianych chat znajdziemy tu też piękne XIX-wieczne kapliczki przydrożne. Są to kapliczki murowane i drewniane, przy wielu z nich stoją ławeczki, na których można usiąść i podziwiać widoki, albo też się pomodlić.
Zabytkowa zabudowa Chochołowa
Chochołów jest znany również ze swojej drewnianej zabudowy. Podziwiać tu można ponad sto 100-letnich chałup ustawionych przy głównej drodze w tradycyjny sposób zwany „ulicówką”. Domy są zbudowane z jasnych bali w konstrukcji wieńcowej, a ich spadziste dachy pokryte są drewnianym gontem. Jasny kolor bale zawdzięczają corocznemu szorowaniu ich wodą z szarym mydłem. Zespół
zabytkowych budynków objęty jest ochroną konserwatora zabytków. Do najciekawszych budynków należy„dom z jednej jedli”, którego frontowa ściana wykonana została w całości z drewna pochodzącego z jednej ogromnej jodły oraz Izba Regionalna Jana Ziędera - prywatne muzeum i pracownia rzeźbiarska artysty ludowego oraz galeria malarstwa na szkle Anieli Stanek.
Muzeum Powstania Chochołowskiego
W 1846 roku na Podhalu, a dokładnie w Chochołowie, wybuchło powstanie przeciwko austriackiemu zaborcy. Jego prowodyrami byli miejscowi spiskowcy, którzy nawiązali kontakty z działaczami narodowymi z innych rejonów Podhala i Polski. Termin ogólnonarodowego powstania został zaplanowany przez Rząd Narodowy na 21 lutego 1846 r. Powstanie jednak odwołano ze względu na fakt, że władze austriackie dowiedziały się wcześniej o planowanym zrywie. Wieści te nie dotarły do Chochołowa i powstańcy ruszyli do boju. Po początkowych sukcesach powstanie zostało szybko stłumione, a jego przywódcy skazani na wieloletnie więzienie (uwolniono ich jednak w trakcie „Wiosny Ludów” dwa lata później). Muzeum Powstania Chochołowskiego upamiętnia te czyny. Sam budynek Muzeum jest wart uwagi – to drewniana chałupa należącą kiedyś do bogatego gospodarza – Jana Bafii. Jest to najstarsza chałupa w Chochołowie, zbudowana w 1798 roku. Tak jak wiele innych domów tutaj, reprezentuje ona styl podhalański. Można tu przenieść się w czasie i zobaczyć jak żyła XIX-wieczna góralska rodzina. Znajdziemy tu izbę „czarną” gdzie toczyło się codzienne życie i izbę „białą” - odświętną, urządzoną z wielkim przepychem. Znajdują się tu też teksty, plansze i ryciny omawiające szczegóły Powstania Chochołowskiego.
Klasztor Ojców Paulinów
i Sanktuarium Matki Bożej
Jasnogórskiej na Bachledówce
Kolejną gratką dla miłośników architektury podhalańskiej jest klasztor Ojców Paulinów na wzniesieniu Bachledówka. Wiąże się z nim ciekawa historia. W latach 30-tych XX wieku dwie kobiety spod Lwowa zakupiły ziemię pod samym szczytem tego wzniesienia. Powstało tam gospodarstwo z ogrodem. W czasie wojny kobiety ukrywały broń i ludzi w swoim domu. Kiedy niemieccy żołnierze przyszli przeszukać to miejsce, jedna z kobiet modliła się i obiecała podarować Bogu swój dom jeśli żołnierze nie odnajdą broni ukrytej w ulu. Po wojnie podarowała go Paulinom z Jasnej Góry.
1 4 3 2 Czarny Dunajec HISTORIA W PIGUŁCE 14 15
Czarny Dunajec
Wioska z widokiem na góry
C zarny Dunajec to wieś położona w miejscu, z którego blisko zarówno w Tatry, Gorce, Beskidy jak i Pieniny. Jej mieszkańcy trudnią się głównie rolnictwem i turystyką. Jest to miejsce szczególnie cenne dla tych turystów, którzy szukają cichych i kameralnych okolic, z dala od tłumów. Wielu mieszkańców otwiera tu swoje domy dla ludzi pragnących odpocząć, oferując swoje gospodarstwa agroturystyczne czy też prywatne kwatery. Daje to niepowtarzalną okazję na zobaczenie z bliska ciągle żywych, góralskich tradycji i spróbowanie lokalnej kuchni.
Wieś otula rzekę o tej samej nazwie. To kolejna atrakcja tego rejonu. Przecina ją szereg stopni wodnych tworzących małe kąpieliska, wokół których skupione są miejsca do kempingowania.
Czarny Dunajec, oprócz widoków oferuje również wspaniałe zabytki, takie jak Kościół Najświętszej Trójcy zbudowany w XIX wieku, czy cmentarz żydowski skrywający w sobie historię II Wojny Światowej.
Widok na Tatry spod Czarnego Dunajca
Centrum Czarnego Dunajca
Kościół Przenajświętszej Trójcy w Czarnym Dunajcu
Stadnina koni w Czarnym Dunajcu
Cmentarz Żydowski w Czarnym Dunajcu
Tradycyjny „Hołdymas”
1 2 3
6 4 Czarny Dunajec CZARNY DUNAJEC 16 17
Agroturystyka w Czarnym Dunajcu
5
Chochołów
Woda z wnętrza ziemi
C hochołów jest wioską, która zdecydowanie zasługuje na wyróżnienie wśród gminnych miejscowości. Tu znajdą coś dla siebie zarówno pasjonaci historii, architektury, przyrody jak i ci, którzy chcą się po prostu zrelaksować w komfortowych warunkach.
Chochołów to prawdziwie magiczne miejsce. Przekraczając jego granice możemy przenieść się w przeszłość. Zabudowa wsi złożona ze stuletnich drewnianych chałup, w których dalej toczy się życie chochołowskich górali, nadaje temu miejscu niesamowitego klimatu. Mówi się, ze to żywy skansen. Wszystkie chaty zbudowane są w stylu architektury podhalańskiej. Znajdziemy w nich muzea i galerie ludowych artystów, Muzeum Powstania Chochołowskiego, a nawet Muzeum Torfowisk., które to pokazuje kolejne
bogactwo wsi. Torfowiska zlokalizowane na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej oraz zaraz za granicą słowacką są ewenementem przyrodniczym – największym transgranicznym kompleksem torfowisk w całych Karpatach. Dlatego w porozumieniu z sąsiadami Słowakami powstał projekt mający na celu chronić i edukować na temat tego cennego ekosystemu. Z tego powodu światowej sławy profesor Jan Stach spędził tu tak wiele czasu, zbierając maleńkie stworzenia – skoczogonki, charakterystyczne właśnie dla okolicznych torfowisk.
Tu też, w Chochołowie znajdziemy jeden z największych kompleksów basenów termalnych w Polsce. Żeby skorzystać ze wszystkich atrakcji tu dostępnych z pewnością cały dzień to za mało.
Zabytkowa zabudowa Chochołowa
Kapliczka na Muzeum Powstania Chochołowskiego Detal architektoniczny tradycyjnej zabudowy Chochołowa
Czarny Dunajec CHOCHOŁÓW 18 19
Chochołowskie Termy
Góralskie wioski
Wokół Czarnego Dunajca
C ała gmina Czarny Dunajec związana jest z rzeką o tej samej nazwie i potokami, które ją zasilają. Wioski, które składają się na tę gminę, znane są ze wspaniałej architektury drewnianej, ciągle żywych tradycji i kultury podhalańskiej spotykanej tu na każdym kroku. Wiele tu zespołów regionalnych uświetniających swoimi występami imprezy i wydarzenia nie tylko o charakterze folklorystycznym. W tych małych wioskach kryją się też malarze i rzeźbiarze ludowi.
Również architektura sakralna jest tu godna polecenia. W Chochołowie, Czarnym Dunajcu, Odrowążu, Piekielniku i Pieniążkowicach można podziwiać kościoły z XIX wieku, a w Podszklu znajduje się XVIII-wieczny kościół.
Podhale słynie z wypasu owiec, który niesie ze sobą rytuały, czary i wierzenia jeszcze z czasów przedchrześcijańskich, a sami pasterze są szanowanymi osobistościami. Tu też wyrabia się sery owcze znane w całej Polsce m.in. oscypki, sery sezonowe, wytwarzane od kwietnia do października w bacówkach. Charakteryzują się one stożkowatym kształtem i odpowiednim stopniem uwędzenia, który nadaje im specyficzny smak. Są to sery, które można długo przechowywać bez ryzyka zepsucia. Można tu też spróbować innych wyrobów z owczego i krowiego mleka, takich jak korbacze, czyli długie nitki sera z mleka krowiego oraz słodką żętycę, czyli serwatkę pozostałą po wyrabianiu oscypków i bundzu. A sam bundz to ser z mleka owczego o łagodnym smaku, najlepszy pochodzi z majowego udoju.
Jedną z wiosek, która najbardziej słynie z serów góralskich, jest Stare Bystre.
Tradycyjne formy do wyrabiania oscypków Kościół Przenajświętszej Trójcy w Czarnym Dunajcu
Kościół św. Jacka w Chochołowie
Czarny Dunajec GÓRALSKIE WIOSKI 20 21
Wyjątkowość oryginalnych, bacówkowych wyrobów z mleka owczego zapewnia niezmiennie od setek lat ręczna produkcja
Ciągle żywe tradycje górali podhalańskich
ZWIĄZEK PODHALAN
Górale podhalańscy są najbardziej znaną grupą górali polskich. Są oni dość zróżnicowaną grupą i można ich podzielić na Skalnych Podhalan, Podhalan Nowotarskich i Rabczańskich. Gwara podhalańska ma cechy wspólne z gwarami innych górali polskich, ale też cechy specyficzne dla tego regionu, jak np. archaizmy podhalańskie. Aby pielęgnować swoją odrębność kulturową i obyczajową, górale podhalańscy zrzeszyli się w roku 1919 w Stowarzyszenie Związek Podhalan. Stowarzyszenie, po przerwie spowodowaną II Wojną Światową, zostało reaktywowane w 1959 roku. Na Podhalu znajduje się kilkadziesiąt oddziałów i kilka ognisk Związku Podhalan.
MUZYKA GÓRALSKA
Muzyka w tradycji góralskiej miała i ma ogromne znaczenie. Powstawała spontanicznie, towarzysząc codziennym czynnościom i była przekazywana z pokolenia na pokolenie w sposób żywy, bez zapisywania tekstów i nut. Górale grali na instrumentach, które sami tworzyli: na piszczałkach, fujarkach, trombitach, dudach i gęślach. Potem, pod
koniec XIX wieku zaczęli też używać skrzypiec. Do muzyki mężczyźni tańczyli tak zwanego zbójnickiego, który miał pokazać, jak są silni i zręczni. Taniec w parach nazywa się zaś krzesany. W wioskach gminy Czarny Dunajec prężnie działa wiele zespołów pieśni i tańca zrzeszających zarówno dzieci, młodzież jak i dorosłych: Góralski Zespół Watra z Czarnego Dunajca, Dziecięcy Zespół Regionalny Mali Dunajcanie z Czarnego Dunajca, Dziecięco-Młodzieżowy Zespół Regionalny Sykowni z Załucznego, Dziecięco-Młodzieżowy Zespół Odrowążanie z Odrowąża Podhalańskiego, Dziecięco-Młodzieżowy Zespół Góralski Bachledówka z Czerwiennego, Zespół Regionalny z Działu, Zespół Góralski Zeleźnica z Pieniążkowic, Dziecięcy Zespół Regionalny Tatry z Ratułowa, Góralski Zespół Siumni z Chochołowa, Dziecięcy Zespół Mali Miętusianie z Miętustwa, Dziecięcy Zespół Mali Wróblowianie z Wróblówki, Dziecięcy Zespół Regionalny Honielnik z Czerwiennego, Dziecięcy Zespół Góralski Turnie ze Starego Bystrego, Zespół Góralski Śleboda z Podczerwonego-Koniówki, Zespół Góralski Piekielnicanie z Piekielnika, Zespół Regionalny Serdocki z Podszkla, Dziecięco-Młodzieżowy
Zespół Regionalny Krzesany z Cichego, Zespół Góralski
Cichowianie z Cichego, Dziecięcy Zespół Regionalny Zawodzianie z Podczerwonego, Dziecięcy Zespół Regionalny Pieniążkowianie z Pieniążkowic.
CYKLICZNE IMPREZY
I WYDARZENIA KULTURALNE
Gmina Czarny Dunajec obfituje w wydarzenia kulturalne, w trakcie których lokalni artyści prezentują swoją twórczość. "Muzykowanie na Duchową Nutę" to przegląd góralskich kapel, który wziął swoją nazwę od słynnego muzykanta podhalańskiego Andrzeja Knapczyka - Ducha z Cichego Wielkiego. "Przepatrzowiny Teatrów regionalnych" to konkurs amatorskich grup scenicznych z całego województwa. "Przeziyracka Młodych Toniecników i Śpiywoków Góralskich" to impreza na której, mogą pokazać się lokalni wokaliści i tancerze. Niezwykle barwny jest "Hołdymas", czyli dożynki, a najpiękniej zwykle jest na Papieskiej Majówce na Bachledówce.
ZABYTKI ARCHITEKTURY SAKRALNEJ
Czarny Dunajec wraz z okolicznymi wsiami słynie nie tylko z domostw utrzymanych w tradycyjnym stylu podhalańskim. Jest tu też wiele ciekawych kościołów, takich jak kościół św. Jacka w Chochołowie z lat 1853-1866, kościół Przenajświętszej Trójcy w Czarnym Dunajcu z lat 18631865, kościół św. Rozalii w Podszklu z 1787 r., kościół św. Marii Magdaleny w Odrowążu z lat 1825-1831, kościół św. Jakuba w Piekielniku z 1878 r., kościół Matki Boskiej Bolesnej w Pieniążkowicach z 1900 r., kościół Najświętszej Marii Panny Królowej Polski w Cichem-Miętustwie z lat 1924-1928, kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa w Załucznem z lat 1930-1931.
W Koniówce, Cichem i Czerwiennem znajdziemy XIX-wieczne drewniane dzwonnice słupowe z gontowym dachem. W całej gminie zobaczyć można też XIX-wieczne i XVIII-wieczne, drewniane i murowane kapliczki oraz przydrożne krzyże.
Kościół św. Jacka w Chochołowie Góralska tradycja i kultura w Czarnym Dunajcu jest wciąż żywa 1 Czarny Dunajec GÓRALSKIE WIOSKI 22 23 3 4 2
Gmina aktywnie
Górskie szlaki
Przez gminę Czarny Dunajec nie przebiega wiele szlaków turystycznych, ale znajdziemy tu kilka wzniesień, z których rozciągają się wspaniałe widoki.
Szlak czerwony z Chochołowa prowadzi na Słowację, albo w drugą stronę na Gubałówkę.
Szlak czerwony z Pieniążkowic prowadzi przez wzniesienia Wodnych Działów Orawskich, a w drugą stronę do Ludźmierza.
Szlak Wokól Tatr w Koniówce i zjazd do Chocholowa
Szlak zielony z Czerwiennego prowadzi w stronę Szaflar, albo w drugą stronę do Zakopanego.
AKTYWNIE 24 25
Czarny Dunajec GMINA
HISTORYCZNO-KULTURALNO-PRZYRODNICZY SZLAK WOKÓŁ TATR
Przez gminę Czarny Dunajec przebiega słynna trasa rowerowa „Historyczno-kulturowo-przyrodniczy szlak wokół Tatr”, w którego obrębie ciągle powstają nowe ścieżki rowerowe, pętle, łączniki i boczne trasy rowerowe. Do roku 2021 w gminie wykonano łącznie 60 km tras i szlaków rowerowych. Do systemu szlaków został włączony praktycznie cały obszar gminy, czyli 15 sołectw. Równocześnie z budową ścieżek rowerowych powstały wiaty przystankowe, punkty informacyjne oraz infrastruktura towarzysząca zachęcająca do turystycznego zwiedzania gminy, np. luneta obserwacyjna. Gmina odrestaurowała dawną stację kolejową PKP w Podczerwonem. Budynek służy rowerzystom jako miejsce odpoczynku i punkt informacyjny dotyczący historii dawnej kolei PKP. Znajduje się tam też ekspozycja do zwiedzania, stacja ładowania rowerów,
stacja naprawcza i wypożyczalnia rowerów. W czasie postoju na stacji rowerzysta, nabierając sił do dalszej trasy, może korzystać z usług punktu gastronomicznego. Jest to przykład innowacyjnej formy ratowania zabytkowych obiektów i nadawania im nowych funkcji. Na ścieżkach rowerowych w gminie Czarny Dunajec organizowane są liczne rajdy rowerowe, rodzinne pikniki rowerowe, które promują zdrowy styl życia i zachęcają do uprawiania turystyki aktywnej, przyjaznej dla środowiska. Gmina promuje zdrowe spędzanie wolnego czasu jako alternatywę dla zmotoryzowanych form zwiedzania i podróżowania.
W 2021 r. wykonano również nowe odcinki tras rowerowych biegnących przez „żywe bobrowiska” na obszarze Torfowisk Orawsko-Nowotarskich.
PODHALAŃSKIE WĘDKOWANIE
Rzeki i strumienie Podhala są nie lada gratką dla wędkarzy. Rzeka Czarny Dunajec, na odcinku 30 kilometrów prowadzącym od Tatr do wsi Czarny Dunajec, jest świetnym miejscem do połowu ryb. Trzeba jednak pamiętać, że wolno tu łowić tylko „na muchę”. Od ujścia potoku Lepietnica na Czarnym Dunajcu obowiązuje zasada „no kill”, czyli obowiązek wypuszczania złowionych ryb.
KAJAKIEM PO CZARNYM DUNAJCU
Rzeka Czarny Dunajec jest atrakcją samą w sobie, oprócz wędkowania czy kąpania się w wielu kąpieliskach, które powstały przy progach wodnych, można tu też pływać kajakiem. Górny odcinek rzeki nadaje się bardziej dla osób doświadczonych, jest to bowiem naturalny, wartki odcinek nieuregulowany w żaden sposób. Natomiast od Koniówki Czarny Dunajec jest już spokojniejszy, choć można napotkać tu progi, przez które trzeba przenosić kajaki.
STADION SPORTOWY W CZARNYM DUNAJCU
W Czarnym Dunajcu do dyspozycji mieszkańców i turystów oddano stadion sportowy, o wymiarach 100×60 metrów, pokryty sztuczną nawierzchnią. Obok niego zaaranżowana została strefa ”Od przedszkola do seniora” z placem zabaw, wielofunkcyjnym boiskiem, urządzeniami do gimnastyki plenerowej, stolikami szachowymi, a nawet altaną z miejscem do tańczenia i występów artystycznych. Jest tu też grill i miejsce na ognisko.
SZLAK OSCYPKOWY
Oscypek jest jednym z tych produktów, które są rozpoznawalne w różnych rejonach świata. Jego nazwa, kształt, procedura wytwarzania i skład są chronione unijnym certyfikatem. Związek Hodowców Owiec i Kóz, Związek Podhalan, powiaty: tatrzański, nowotarski i żywiecki starały się 8 lat o zdobycie tego certyfikatu! Powstał tu także szlak turystyczny, który prowadzi chętnych od bacówki do bacówki. Obejmuje on 50 bacówek, a w każdej baca gwarą opowiada historie o owcach, serach i swoim życiu. Wszystko to okraszone góralskimi strojami i dźwiękiem trombit niosącym się podczas redyków nadaje tym przeżyciom niesamowity klimat. W gminie Czarny Dunajec bacówka taka znajduje się na Baligówce, tuż przy Torfowisku.
JEŹDZIECTWO KONNE
Ze względu na ukształtowanie terenu i duże niezagospodarowane przestrzenie, na terenie gminy występują dogodne warunki do uprawiania jeździectwa. Swoje usługi oferują już dwa kluby jeździeckie: w Czarnym Dunajcu (Ranczo Hajnos) oraz stadnina we Wróblówce (Stajnia Lider). Posiadają one ofertę obozów jeździeckich oraz treningów jazdy konnej.
Aktywnie latem
Bacówka w Czerwiennem
1 4 5 6 3 2 Czarny Dunajec GMINA AKTYWNIE 26 27
Turystyka rowerowa w Gminie Czarny Dunajec
Stacja Narciarska Czerwienne
Wyciąg Narciarski CzerwienneSki leży w cichym zakątku Podhala. Dostępna jest tu trasa o długości 620 m i różnicy wzniesień 110 m. Jest bardzo szeroka i zróżnicowana pod względem trudności, systematycznie naśnieżana ratrakiem i oświetlona. Wyciąg narciarski obsługuje do 850 osób na godzinę. Można tu także skorzystać z Wypożyczalni i Szkoły Narciarskiej CzerwienneSki. Pod dniu białego szaleństwa odpocząć i posilić można się w Karczmie i Pizzerii na Budzu. Drewniany wystrój i góralska muzyka dodają podhalańskiego klimatu temu miejscu.
Kompleks skoczni narciarskich Chochołów
Dwie skocznie narciarskie zlokalizowane w Chochołowie ściągają tu chętnych do trenowania skoków oraz tych, którzy chcą przyjrzeć się wysiłkom innych. Działa tu klub sportowy KS Chochołów, który od 2010 r. szkoli dzieci i młodzież w skokach narciarskich, kombinacji norweskiej, biegach narciarskich, a od 2018 r. również we freestyle.
Lodowisko w Czarnym Dunajcu
Amatorów zimowych aktywności zaprasza lodowisko w Czarnym Dunajcu. Może ono jednorazowo pomieścić 70 osób na płycie o wymiarach 20 × 40 m. Obiekt jest zadaszony, posiada węzeł sanitarny, szatnie, wypożyczalnię i ostrzalnię łyżew oraz wypożyczalnię kasków ochronnych.
Trasy narciarstwa biegowego
W zimie, jeśli tylko warunki pogodowe na to pozwalają, ścieżki rowerowe Szlaku wokół Tatr, zgodnie z ich całorocznym wykorzystaniem, stają się trasami do narciarstwa biegowego. Na terenie Gminy Czarny Dunajec przygotowywane jest corocznie ponad 20 km malowniczych tras biegowych. Mamy tu dwie ciekawe trasy, pierwsza prowadzi trasą puścizn czarnodunajeckich a druga z Czarnego Dunajca do Podczerwonego. Obie trasy łączą się z Chochołowem.
Czarny Dunajec AKTYWNIE ZIMĄ 28 29
Aktywnie zimą
Projekt „Wsparcie działalności MŚP z branży turystyki oraz zwiększenie rozpoznawalności Małopolski jako turystycznej marki gospodarczej” (nr RPMP.03.03.01-12-0593/18) współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Małopolskiego 2014- 2020.
Fundacja Rozwoju Regionów www.f-rr.org
Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP www.sgurp.pl
Projekt współfinansowany w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Małopolskiego na lata 2014-2020. Wsparcie działalności MŚP z branży turystyki oraz zwiększenie rozpoznawalności Małopolski jako turystycznej marki gospodarczej
